{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Виж дьявӧллӧн кар @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ВИЖ ДЬЯВӦЛЛӦН КАР
...Океан да му весьтын ӧшаліс сук тшынӧн сорласьӧм ру, дышпырысь гылалісны карса пемыд зданиеяс вылӧ да рейдса гудыр ва вылӧ посньыдик зэр тусьяс.
Пароход бортъяс дорӧ чукӧртчӧмаӧсь эмигрантъяс; найӧ гӧгӧр ставсӧ видзӧдісны тӧдны кӧсйысь синъясӧн, кодъясын тӧдчис надея и спасение, полӧм и радлун.
— Тайӧ коді? — Свобода статуя вылӧ шензьӧмӧн индіг юаліс польскӧй ныв.
Кодкӧ вочавидзис:
— Американскӧй ен...
Бронзӧвӧй нывбабалӧн массивнӧй фигураыс юрсяньыс кок улӧдзыс вевттьысьӧма турунвиж сімӧн.
Кӧдзыд чужӧмыс немаддзытӧг видзӧдӧ ру пӧвсттіыс океан пустыня вылӧ, быттьӧ бронзаыс виччысьӧ шонді петӧм, медым сійӧ ловзьӧдіс сылысь кулӧм синъяссӧ.
Свобода кок улын — муыс этша, сійӧ быттьӧкӧ кыпӧдчӧма океансьыс, сылӧн пьедесталыс — кыдзи кынмӧм гыяс.
Океан весьтӧ да судно мачтаяс весьтӧ сылӧн вылӧ лэптӧм киыс сетіс позаыслы гордӧй величие да мичлун.
Кажитчӧ — топыда чабыртӧм факелыс вот-вот яръюгыда ыпнитас, разӧдас гудыр тшынсӧ да ойдӧдас гӧгӧр ставсӧ пӧсь радуйтана югӧрӧн.
А ичӧтик мутор гӧгӧрыс, кӧні сійӧ сулалӧ, уйӧны океан ваті, быттьӧ допотопнӧй чудовищеяс, зэв гырысь кӧрт суднояс, быттьӧ тшыг хищникъяс, вирдалӧны ичӧтик катеръяс.
Горзӧны сиренаяс мойдкывса гигантъяс гӧлӧсӧн, кылӧны скӧр тутӧстӧмъяс, зяльскакылӧны якӧр цепьяс, сурова швачӧдӧны океанса гыяс.
Ставыс гӧгӧр котӧртӧ, тэрмасьӧ, зэвтчӧмӧн дрӧгниталӧ.
Пароходъяслӧн винтъяс да кӧлесаяс тэрмасьӧмӧн нӧйтӧны васӧ — сійӧ вевттьысьӧма виж быгйӧн, чукрассьӧма.
И кажитчӧ, мый ставыс — кӧрт, из, ва, пу — сьӧкыд уджлӧн пленын, тырӧмаӧсь протестӧн шондітӧм, сьыланкывъястӧм да шудлунтӧм олӧмлы паныд.
Ставыс ӧзйӧ, ымзӧ, герчкӧ мортлы враждебнӧй кутшӧмкӧ гуся вынлӧн волялы кывзысьӧмӧн.
Быдлаын ва морӧс вылын, кодӧс гӧрӧма да косявлӧма кӧртӧн, пачкайтӧма сыла нефть пятноясӧн, ёгӧсьтӧма чагъясӧн да стружкиясӧн, идзасӧн да сёян колясъясӧн — уджалӧ синлы тыдавтӧм кӧдзыд да скӧр вын.
Сійӧ сурова да ӧтмоза сыркӧдӧ сывтыртны позьтӧм тайӧ машинасӧ, сэні корабльясыс да докъясыс — сӧмын ичӧтик юкӧнъяс, а морт — зэв ичӧтик винт, тыдавтӧм точка кӧртлӧн да пулӧн тайӧ уродливӧй, няйт сплетениеяс пӧвстас, суднояс, пыжъяс да вагонъяс тыра кутшӧмкӧ паськыд баркаяс хаосас.
Кулӧм материялӧн тайӧ йӧктӧмнас шӧйӧвоштӧм, шумсьыс пельтӧммӧм, весьӧпӧрӧм кык кока существо, ставнас сьӧдасьӧма да маслӧӧсь, гач зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, тешкодя видзӧдӧ ме вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн зэв няйт, и оз ловъя мортлӧн синъяс дзирдавны сэні, а пиньяслӧн еджыд лыыс.
Ньӧжйӧник кыссьӧ судно уна мукӧд суднояс пӧвстті.
Эмигрантъяслӧн чужӧмъясныс лоины аслыссяма рудӧсь, измисны, ставныс гоньялӧны синъяснас полысь ыжъяс моз.
Йӧз сулалӧны борт дорын да кыв ни джын шутӧг видзӧдӧны ру пытшкас.
А ру пытшкас чужӧ, быдмӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧм зэв ыджыд, коді тыр гора ропкӧмӧн, лолалӧ йӧзлы воча дука, сьӧкыд ловшыӧн, и сы шумын мыйкӧ кылӧ грознӧй, пӧтлытӧм.
Тайӧ — кар, тайӧ — Нью-Йорк.
Берегын сулалӧны кызь судта керкаяс, «небоскрёбъяс», чӧв лӧньӧсь да пемыдӧсь.
Квадратнӧй, тшӧтшыд, сьӧкыд зданиеяс, кодъяс оз кӧсйыны лоны мичаӧн, кыпӧдчӧны вылӧ зумыша да гажтӧма.
Быд керкалӧн чувствуйтчӧ ёна ошйысьӧм, выщитчӧм аслас джуджтанас, аслас уродствонас.
Ӧшиньясӧд оз тыдавны цветъяс ни челядь...
Ылысяньыс карыс кажитчӧ кузя-дженьыда сьӧд пиньяса зэв ыджыд черлыӧн.
Сійӧ пуркйӧ небесаас тшын кымӧръяс да ышкӧ-пошкӧ, быттьӧ обжора, коді мучитчӧ вывті тшӧгысла.
Карас пырӧм мысти чувствуйтан, мый тэ веськалін изйысь да кӧртысь артмӧм кынӧмӧ, коді ньылыштӧма некымын миллион йӧзӧс да ниртӧ, изӧ, пуӧ найӧс.
Уличаыс — быттьӧ нильӧг, пӧтлытӧм горш; сы кузя кытчӧкӧ пытшлань кывтӧны пемыд кусӧкъяс — карлӧн сёяныс — ловъя йӧз.
Быдлаын — юр вевдорад, кок улад и тэкӧд орччӧн, — ассьыс победаяс торжествуйтӧмӧн, олӧ, грымакылӧ кӧрт.
Зӧлӧта вынӧн олӧмӧ чужтӧм, сыӧн воодушевитӧм кӧрт кытшалӧ мортӧс аслас чераньвезъяснас, глушитӧ сійӧс, нёнялӧ вирсӧ да вемсӧ, жӧритӧ мускулъяс да нервъяс да, чӧв олысь из вылӧ мыджсьӧмӧн, быдмӧ, быдмӧ аслас цеплысь звенояссӧ век паськыдджыка шевгӧдӧмӧн.
Зэв гырысь нидзувъяс моз кыссьӧны локомотивъяс, кыскӧны ас бӧрсяыс вагонъяс, тшӧг уткаяс моз герчкӧны автомобиль рожокъяс, шуштӧма омлялӧ электричество, — сьӧкыд лёк дука воздухыс тырӧма равзысь, уна тысяча шыӧн, кыдз тай губка тырӧма ваӧн.
Тайӧ няйт кар бердас жмитӧм да фабрикаяслӧн тшынӧн пачкайтӧм воздухыс оз вӧрзьыв сьӧдасьӧм-тшынасьӧм джуджыд стенаяс костын.
Площадьяс вылын да ичӧтик скверъясын, кӧні пу вожъяссянь ӧшӧдчӧмаӧсь бусӧн тырӧм кулӧм коръясыс, — кыпӧдчӧны сьӧд монументъяс.
Налӧн чужӧмъясныс кыза вевттьысьӧмаӧсь няйтӧн, налӧн синъясыс, кодъяс коркӧ ломавлісны рӧдина дорӧ муслунӧн, тырӧмаӧсь карса бусӧн.
Тайӧ бронзӧвӧй йӧзыс кулӧмаӧсь да ӧткаӧсь уна судта керкаяслӧн везъясын, найӧ кажитчӧны карликъясӧн джуджыд стенаяссянь усьысь сьӧд вуджӧр улын, найӧ вошӧмаӧсь на гӧгӧрса безумие хаосын, сувтӧмаӧсь да, джынвыйӧ синтӧмӧсь, жугыля, сьӧлӧм дойӧн видзӧдӧны на кокъяс увдорын лёкысь жуысь йӧз вылӧ.
Йӧзыс, ичӧтикӧсь, сьӧдӧсь, тэрмасьӧмӧн котӧртӧны монументъяс дорті, и некод оз чӧвтлы синсӧ герой чужӧм вылӧ.
Капиталлӧн ихтиозавръяс чышкыштісны йӧз паметьысь свобода творецъяслысь тӧдчанлунсӧ.
Кажитчӧ, мый бронзӧвӧй йӧзсӧ шымыртӧма ӧти и сійӧ жӧ сьӧкыд мӧвп:
«Татшӧм олӧм ӧмӧй ме кӧсйи лӧсьӧдны?»
Гӧгӧр пуӧ, кыдзи плита вылын суп, лихорадочнӧй олӧм, котӧртӧны, бергалӧны, вошласьӧны тайӧ пуӧмас, быттьӧ бульон пытшкын шыдӧс тусьяс, кыдзи море вылын чагторъяс, ичӧтик йӧз.
Карыс муралӧ да ньылалӧ найӧс ӧта-мӧд бӧрсяыс аслас пӧтлытӧм горшнас.
Геройяс пӧвстысь ӧтияс лэдзӧмаӧсь кияснысӧ, мӧдъяс кыпӧдӧмаӧсь, нюжӧдӧмаӧсь йӧз юръяс весьтӧ, ӧлӧдӧны:
— Сувтӧй!
Тайӧ абу олӧм, тайӧ йӧйталӧм...
Ставныс найӧ — уличаясса олӧм хаосын лишнӧйӧсь, ставныс не местаынӧсь горшлунлӧн дикӧй равзӧмын, изйысь, стеклӧысь да кӧртысь кысьӧм шуштӧм фантазиялӧн ставныс дзескыд пленынӧсь.
Ӧтчыд войнас найӧ ставныс друг лэччасны пьедесталъяс вывсьыныс да, кыдзи оскорбитӧмаяс, сьӧкыд воськовъясӧн прӧйдитасны уличаяс кузя, нуасны пыр кежлӧ тайӧ карсьыс асланыс ӧткалунлысь шогсӧ поле вылӧ, кӧні дзирдалӧ тӧлысь, эм воздух да спокой.
Кор морт мырсис-уджаліс нэм чӧжыс аслас рӧдиналы благо вылӧ, сійӧ тайӧн кыв шутӧг заслужитіс, медым кулӧм бӧрас сійӧс колисны спокойын.
Тротуаръяс кузя тэрмасьӧмӧн мунӧны йӧз сэтчӧ и татчӧ, быд уличаясӧд.
Найӧс ньылалӧны каменнӧй стенаяслӧн джуджыд гуясыс.
Кӧртлӧн торжествуйтана горалӧмыс, электричестволӧн гораа омлялӧмыс, металлысь выль сеть стрӧитӧм вӧсна, изъясысь выль стенаяс лэптӧм вӧсна грымакылан шумыс — ставыс тайӧ вевттьӧ йӧзлысь гӧлӧсъяссӧ, кыдзи океанын бушков — лэбачьяслысь горзӧмъяссӧ.
Йӧзыслӧн чужӧмъясныс вӧрзьытӧм спокойнӧйӧсь — тыдалӧ, на пӧвстысь некод оз чувствуйт несчастье лоны олӧмлӧн рабӧн, чудовище-карлӧн сёянӧн.
Ас величие йывсьыныс коньӧр моз мӧвпалӧмӧн найӧ лыддьӧны асьнысӧ асланыс судьбалӧн кӧзяеваӧн — на син водзын ӧткымынысь югйыштлӧ ассьыныс независимость вежӧртӧм, но, тыдалӧ, налы гӧгӧрвотӧм, мый тайӧ сӧмын плӧтник киын черлӧн независимость, кузнеч киын мӧлӧтлӧн независимость, тыдавтӧм каменщик киын кирпичлӧн независимость, а сійӧ каменщикыс стрӧитӧ ставныслы зэв ыджыд, но дзескыд тюрьма.
Эм уна энергичнӧй чужӧм, но быд чужӧм вылысь ставсьыс медводз аддзан пиньяс.
Ас пытшкӧсса свободаыс, духлӧн свободаыс — оз югъяв йӧзлӧн синъясас.
И свободатӧм тайӧ энергияыс пуртлӧн кӧдзыд дзирдыштлӧм кодь, кодӧс ещӧ эз на вевъявны дзикӧдз нальнысӧ.
Тайӧ — Виж Дьявӧл — Зӧлӧта — киын синтӧм орудиеяслӧн свобода.
Ме первойысь аддза татшӧм чудовищнӧй карсӧ, и некор на ещӧ йӧзыс эз кажитчывны меным татшӧм посниӧн, татшӧм увтыртӧмаӧн.
И сэк жӧ ме некор на эг аддзыв йӧзӧс аснаныс татшӧм трагикомически довольнӧйясӧн, кутшӧмӧсь найӧ тайӧ обжоралӧн горш да няйт рушкуас. Тайӧ обжораыс горшлунысла воӧдчис идиотизмӧдз да, скӧт моз лёкысь муралігтыр, жӧритӧ вемъяс да нервъяс...
Йӧз йылысь — страшнӧ да вывті сьӧкыд сёрнитнысӧ.
«Воздушнӧй туйлӧн» вагон омлялӧмӧн да грымӧдігтыр тӧвзьӧ рельсъяс кузя, векни уличалӧн стенаяс костті, коймӧд судтаяс весьтті, кодъясӧс ӧтнога везйӧдлӧма кӧрт балконъяслӧн да посъяслӧн решёткаясӧн.
Ӧшиньяс восьсаӧсь, и пӧшти быд ӧшиньӧд тыдалӧны йӧзлӧн фигураяс.
Ӧтияс уджалӧны, мыйкӧ вурӧны либӧ арталӧны, юрнысӧ пызан весьтӧ копыртӧмӧн, мӧдъяс прӧстӧ пукалӧны ӧшинь дорын, морӧснаныс лэдзчысьӧмаӧсь ӧшинь вылас да видзӧдӧны вагонъяс вылӧ, кодъяс быд минутаӧ котӧртӧны син водзтіныс.
Пӧрысьяс, томъяс и челядь — ставныс ӧткодь шынитӧлӧсь, ӧткодь спокойнӧйӧсь.
Велалӧмаӧсь тайӧ цельтӧм стремлениеяс дорас, велалӧмаӧсь думайтны, мый эм сэні цель.
Синъясаныс оз тӧдчы кӧрт владычестволы паныд скӧрлун, оз тӧдчы сылӧн торжество дорӧ ненависть.
Вагонъяс журкнитӧмъясысь треситчӧны керка стенъясыс, дрӧгнитавлӧны нывбабаяслӧн морӧсъясыс, мужчинаяслӧн юръясыс; балкон решёткаяс вылын туплясьӧны челядь да сідзжӧ дрӧжжитӧны — привыкайтӧны примитны тайӧ зывӧк олӧмсӧ кыдзи туянаӧс, неизбежнӧйӧс.
Юръясын, кодъясӧс век пыркӧдӧны, тыдалӧ, абу позяна мӧвпыдлы кыны ассьыс смел, мича сыръяс, абу позяна чужтыны ловъя дерзкӧй мечта.
Со тыдовтчыліс жан морӧса няйт ковтаа старукалӧн пемдӧм чужӧмыс.
Вагонъяслы туйсӧ сетӧмысь мучитӧм, отравитӧм воздухыс повзьӧмӧн шыбитчис ӧшиньясӧ, — старукалӧн дзор юрсиыс шевкнитчыліс руд лэбач бордъяс моз.
Сійӧ кунис чусмӧм свинцовӧй синъяссӧ.
Саялі.
Гудыр комната пытшкӧсъясын тыдыштлӧны тряпьеясӧн вевттьӧм крӧватьяслӧн кӧрт прутъяс, пызан вывъясын мыськытӧм тасьті-пань да сёян колясъяс.
Окота аддзыны ӧшинь вылысь цветъяс, корсян книга лыддьысь мортӧс.
Стенъяс кывтӧны синъяс дорті, быттьӧ найӧс сывдӧмаӧсь, найӧ няйт ва моз кывтӧны паныд, тайӧ тэрыб потокас мучитчигтыр жуӧны чӧв олысь йӧз.
Бусӧн вевттьысьӧм стеклӧ сайын чусыда югнитліс лысӧм юр.
Сійӧ ӧтмоза качайтчис кутшӧмкӧ станок весьтын.
Рыжӧй юрсиа вӧсньыдик ныв пукалӧ ӧшинь вылас да кыӧ чулки, лыддьӧ пемыд синъяснас петляяссӧ.
Воздухыс ӧвтыштіс сійӧс комната пытшланьыс, — сійӧ эз вешты синсӧ удж бердсьыс, эз лӧсьӧдышт тӧлӧн шевкнитӧм платьесӧ.
Кык детинка, ар витаӧсь кымын, стрӧитӧны балкон вылас чагторъясысь керка.
Зыркӧдӧмсьыс сійӧ киссис.
Детинкаяс чукӧртӧны ичӧтик кияснас вӧсньыдик чагторъяссӧ, медым найӧ эз усьны балкон решётка розьясӧдыс улича вылӧ.
И сідзжӧ оз видзӧдны сійӧ помка вылас, коді торкис налысь уджсӧ.
Ещӧ и ещӧ чужӧмъяс, ӧти бӧрся мӧд, тыдовтчыштлӧны ӧшиньясӧд, быттьӧ кутшӧмкӧ ӧтиторлӧн осколокъяс — ӧти ыджыдторлӧн, кодӧс жуглӧма пызь-пӧимӧдз, изӧма дзимбыр торпыригӧдз.
Йӧй моз тӧвзьысь вагонъясӧн вӧтлӧм воздухыс шевкниталӧ йӧзлысь паськӧмнысӧ да юрсинысӧ, кучкалӧ найӧ чужӧмъясӧ пӧдтысь дука, шоныд гыӧн, тойлалӧ, тувъялӧ найӧ пельясӧ уна тысяча шыяс, шыблалӧ синъясас посни бус, синтӧммӧдӧ, омлялан, дугдывтӧг кыссьысь шыӧн чунӧдӧ пельяс...
Ловъя мортлы, коді мӧвпалӧ, создайтӧ аслас юрын мечтаяс, картинаяс, образъяс, чужтӧ кӧсйӧмъяс, шогсьӧ, кӧсйӧ, отрицайтӧ, виччысьӧ, — ловъя мортлы тайӧ дикӧй омлялӧмыс, дзужгӧмыс, равзӧмыс, стенъясса изъяслӧн тайӧ дрӧжжитӧмыс, ӧшинь стеклӧяслӧн полігтыр зёлькӧдчӧмыс — ставыс тайӧ эськӧ мешайтіс сылы.
Скӧрйывсьыс сійӧ эськӧ петіс керкасьыс да жугӧдіс, кисьтіс тайӧ зывӧк «воздушнӧй туйсӧ»; сійӧ заставитіс эськӧ ланьтны кӧртлысь нахальнӧя омлялӧмсӧ, сійӧ — олӧмлӧн кӧзяин, олӧмыс — сылы, и ставыс, мый мешайтӧ сылы овнысӧ, — должен лоны бырӧдӧма.
Виж Дьявӧл карса керкаясын олысь йӧз спокойнӧя вуджӧдӧны ас вывтіныс ставсӧ, мый виӧ мортӧс.
Уліас, «воздушнӧй туйлӧн» кӧрт вез улын, мостӧвӧйясвывса няйт да бус пытшкын, чӧла ноксьӧны челядь, — чӧла, кӧть найӧ сералӧны да горзӧны, кыдзи и став мирын челядь, но гӧлӧсъясыс налӧн вошӧны на вевдорса грыма-грамакылӧмас, быттьӧ мореӧ усьӧм зэр войтъяс.
Найӧ кажитчӧны цветъясӧн, кодъясӧс кутшӧмкӧ чорыд ки шыбитӧма керка ӧшиньясӧдыс уличавывса няйт пиӧ.
Карлысь лёк испарениеяссӧ асланыс телӧясӧ лолалӧм вӧсна найӧ бледӧсь да вижӧдӧмаӧсь, вирыс налӧн отравитчӧма, нервъясыс раздражённӧйӧсь сімӧм металлӧн лёк грымгӧм шыысь, уджӧ доддялӧм чардбиясӧн шуштӧм омлялӧмысь.
«Быдмасны ӧмӧй тайӧ челядьысь здоров, смел, гордӧй йӧз?» — юалан ассьыд.
Вочакыв пыдди быдлаысь кылӧ гольскӧм, грымгӧм, лёкысь омлялӧм.
Вагонъяс тӧвзьӧны Ист-Сайд дорті. Тайӧ — гӧльяслӧн квартал, карлӧн компостнӧй гуяс.
Джуджыд канава кодь уличаяс, кодъяс нуӧдӧны йӧзсӧ кытчӧкӧ кар пытшланьыс, кытчӧ — чайтсьӧ вежӧрлы — лӧсьӧдӧма зэв ыджыд, помтӧм-пыдӧстӧм котёл либӧ кастрюля.
Сэтчӧ чукӧрмӧны став тайӧ йӧзыс, и сэні наысь пуӧны зӧлӧта.
Уличавывса канаваясын шуксьӧны челядь.
Ме аддзывлі вывті уна гӧльлун, меным бура тӧдса сылӧн лыа, виртӧм, турунвиж чужӧмыс.
Сылысь синъяссӧ, кодъяс тшыгъялӧм вӧснаыс ныжӧсь да ӧзйӧны горшлунӧн, мудерӧсь да мстительнӧйӧсь либӧ рабски покорнӧйӧсь да век не морт ногаӧсь, ме быдлаысь аддзывлі, но Ист-Сайдса гӧльлунлӧн ужас — ставсьыс на шуштӧмджык, мый ме тӧда.
Йӧзӧн тырӧм тайӧ уличаяс вылас, кодъяс быттьӧ шыдӧс тыра мешӧкъяс, челядь корсьӧны панельдорса ёг ящикъясысь сісь овощи да сёйӧны найӧс бакшасьӧмсьыс весавтӧг сэн жӧ, пӧдтысь бус да клящӧй дук пӧвстас.
Кор налы сюрас сісь нянь корка, сійӧ кыпӧдӧ на пӧвстын дикӧй зыксьӧм; быдӧнлы окота ньылыштны сійӧс, и найӧ тышкасьӧны кычипиян моз.
Найӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн вевттьӧмаӧсь мостӧвӧйяссӧ, быттьӧ горш гулюяс; войшӧр бӧрын часын и сёрӧнджык — найӧ век на гудйысьӧны няйт пиас, гӧльлунлӧн коньӧр микробъяс, Виж Дьявӧлса озыр рабъяс горшлунлӧн ловъя упрёкъяс.
Няйт уличаяс пельӧсъясын сулалӧны кутшӧмкӧ пачьяс либӧ жаровняяс, сэні мыйкӧ пусьӧ, руыс, вӧсни труба кузя воздухас чепӧсйӧмӧн, шутьлялӧ трубка помса ичӧтик свистокӧн.
Пельтӧ вундысь вӧсни шутьлялӧмыс писькӧдчӧ аслас дрӧжжитысь ёсь йывнас уличавывса став шыяс пӧвстті, сійӧ кыссьӧ помтӧг, кыдзи син ёран еджыд, кӧдзыд вез, сійӧ гартчӧ горш гӧгӧрыд, сорӧ юрсьыд мӧвпъястӧ, петкӧдӧ ку пытшсьыд, вӧтлӧ кытчӧкӧ да, здук кежлӧ ланьтлытӧг, дрӧжжитӧ воздухсӧ ньылыштӧм сісь дук пӧвстын, дрӧжжитӧ эльтчигтыр, няйт пиын тайӧ олӧмсӧ скӧрысь гантайтӧмӧн.
Няйтыс — стихия, сійӧ пропитайтӧма ставсӧ: карса стенъяс, ӧшинь стеклӧяс, йӧзлысь паськӧмсӧ, найӧ телӧяслысь пораяссӧ, юр вемъяссӧ, кӧсйӧмъяссӧ, мӧвпъяссӧ...
Тайӧ уличаясын пемыд ӧдзӧсъясыс быттьӧкӧ сісьмӧм ранаяс каменнӧй стенъясын.
Кор видзӧдлан сэтчӧ да аддзан ёгӧн тырӧм пос тшупӧдъяссӧ, кажитчӧ, мый сэні, пытшкӧсас, ставыс сісьмӧма да орзьӧма, кыдзи кулӧм морт пытшкӧсын.
А йӧзыс чайтсьӧны нидзувъясӧн...
Гырысь сьӧдов синъяса, ыджыд тушаа нывбаба сулалӧ ӧдзӧс дорас; киас сылӧн кага, ковта морӧссӧ разьӧма, кузь кӧшель-мешӧк моз ӧшалӧ сылӧн нюкырмӧм лӧзӧдӧм морӧсыс.
Кагаыс лёкысь бӧрдӧ, гыжъялӧ чуньяснас мамыслысь нярмӧм тшыг телӧсӧ, зурӧдӧ морӧсас чужӧмнас, тяпкӧдӧ вомсӧ, здук кежлӧ ланьтлӧ, бара заводитӧ бӧрдны ещӧ гораджыка, швачӧдӧ кинас и кокнас мам морӧсас.
Мамыс сулалӧ, быттьӧ изйысь, и синъясыс сылӧн сюзьлӧн кодь гӧгрӧсӧсь — найӧ личлэдзлытӧг видзӧдӧны ас водзвылас ӧти чутӧ.
Чувствуйтан, мый тайӧ синъясыс нинӧм оз вермыны аддзыны, няньысь кындзи.
Сійӧ ёна топӧдӧма вомдоръяссӧ да лолалӧ нырнас; уличасьыс лёк дука воздухсӧ кыскиг, нырбордъясыс сылӧн тіралӧны; тайӧ мортыс олӧ тӧрытъя сёйыштӧм йылысь казьтылӧмӧн, кусӧк йылысь мечтаӧн, кодӧс сылы, гашкӧ, удайтчас сёйны коркӧ.
Ичӧтик вижӧдӧм телӧнас пессигтыр кагаыс сыркъялӧмӧн бӧрдӧ, — мамыс оз кыв сылысь горзӧмсӧ, оз чувствуйт кучкалӧмсӧ...
Хищнӧй чужӧма, кузь тушаа косіник старик, шляпатӧм дзор юра, висьысь синъясыслысь гӧрд лапъяссӧ читкыртӧмӧн, видзчысигтырйи гудйысьӧ ёг чукӧрын, сэтысь бӧрйӧдлӧ шом торъяс.
Кор сы дінӧ матыстчасны, сійӧ укшаля, быттьӧ кӧин, бергӧдӧ тушасӧ да мыйкӧ висьталӧ.
Зэв блед да омӧлик зон, пӧнар столб бердӧ мыджсьӧмӧн, видзӧдӧ руд синъяснас улича кузя да пыркнитлывлӧ кудриа юрнас.
Сійӧ пыдӧ сюйӧма кияссӧ гач зепъясас да чуньясыс дрӧгнитлывлӧмӧн вӧрӧны сэні...
Тані, тайӧ уличаясас мортыд тӧдчӧ, кылӧ сылӧн гӧлӧсыс скӧр, стрӧг, мстительнӧй.
Тані мортлӧн эм чужӧм — тшыг, возбуждённӧй, жугыль.
Тыдалӧ, мый йӧз чувствуйтӧны, тӧдчӧ, мый найӧ думайтӧны.
Найӧ шуксьӧны няйт канаваясын, ниртчӧны мӧда-мӧд бердас, быттьӧ гудыр ваын шактар; найӧс бергӧдлӧ да гартлӧдлӧ тшыгъялӧмлӧн выныс, ловзьӧдӧ мыйкӧ-нибудь ёна сёйны кӧсйӧм.
Сёянтор виччысигӧн, пӧтӧн лоны наслаждение йылысь мечтайтігӧн, найӧ ньылалӧны ядӧн тырӧм воздухсӧ, и душа пытшканыс пыдын налӧн чужӧны ёсь мӧвпъяс, мудер чувствояс, преступнӧй кӧсйӧмъяс.
Найӧ быттьӧкӧ карса кынӧмын висьӧм чужтысь микробъяс, и воас кад, кор найӧ отравитасны сійӧс сылӧн жӧ ядъясӧн, кодъясӧн сійӧ сэтшӧм лышкыда вердӧ найӧс ӧні!
Пӧнар дорын сулалысь зон, тшыг пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, кадысь кадӧ пыркнитлывлӧ юрнас.
Меным кажитчӧ, ме гӧгӧрвоа, мый йылысь сійӧ думайтӧ, мый сылы колӧ, — вӧвлытӧм вына зэв гырысь кияс да мыш саяс бордъяс, чайта колӧны сылы.
Тайӧ сы могысь, медым ӧтчыд луннас кыпӧдчывны кар весьтас, лэдзны сэтчӧ кияссӧ, кыдзи стальнӧй рычагъясӧс, и гудыртны сэні ставсӧ пызь-пӧимӧдз — кирпич и жемчуг, зӧлӧта и рабъяслысь яйсӧ, стеклӧ и миллионеръясӧс, няйтсӧ, идиотъясӧс, храмъяс, пуяс и небесалысь тайӧ тӧлктӧм уна судта «скребницаяссӧ», ставсӧ, карсӧ дзоньнас — гудыртны ӧтчукӧрӧ, ставсӧ пӧртны няйтысь да йӧз вирысь тестаӧ — мисьтӧм-пеж хаосӧ.
Тайӧ страшнӧй кӧсйӧмыс сідзжӧ лӧсялана зон юр вемлы, кыдзи висьлӧс мортлы чирӧй.
Кӧні рабъяслӧн уна уджыс, сэн оз вермы лоны места свободнӧй, творческӧй мӧвплы, сэн вермасны цветитны сӧмын разрушениелӧн идеяяс, водзӧс босьтӧмлӧн ядӧвитӧй цветъяс, животнӧй нога буйнӧй протест.
Тайӧ гӧгӧрвоана — мортлысь душасӧ искажайтігӧн йӧзыс не долженӧсь виччысьны сысянь на дорӧ милӧсть.
Мортлӧн эм водзӧс босьтӧм вылӧ право — тайӧ правосӧ сылы сетӧны йӧз.
Тшынасьӧм гудыр небесаын кусӧ лун.
Гырысь керкаясыс лоӧны век шуштӧмджыкӧсь, сьӧкыдджыкӧсь.
Кӧнсюрӧ налӧн пемыд пытшкӧсъясын ыпнитӧны бияс да дзирдалӧны, быттьӧ тешкодь зверьяслӧн веж синъяс, кодъяс долженӧсь войбыд видзны тайӧ гробницаясыслысь кулӧм озырлунсӧ.
Йӧзыс помалісны лунся удж и — сы йылысь думайттӧг, мыйла найӧ уджалісны, колана-ӧ сійӧ налы, — ӧдйӧ котӧртӧны узьны.
Тротуаръяс тырӧмаӧсь йӧзӧн, быттьӧ визувтӧ сэті сьӧд ю.
Ставныс ӧткодь гӧгрӧс шляпааӧсь, и став юр вемъясыс — тайӧ тӧдчӧ синъяс сертиыс — унмовсьӧмаӧсь нин.
Удж помасис, думайтны сэсся нинӧм йылысь.
Ставыс думайтӧны сӧмын кӧзяин вӧснаыс, ас йылысь думайтны нинӧм: эм кӧ удж — лоас нянь и олӧмӧн донтӧма наслаждайтчӧмъяс, та кындзи Виж Дьявӧл карса мортлы нинӧм оз ков.
Йӧз мунӧны асланыс вольпасьяс дорӧ, асланыс нывбабаяс дінӧ, асланыс мужчинаяс дінӧ, и войнас, сьӧкыд воздуха комнатаясын, пӧсялӧмаӧсь да пӧсялӧм вӧснаыс нильсъялысьӧсь, кутасны окасьны, медым карыслы чужис выль, свежӧй сёян...
Мунӧны.
Оз кыв серам, оз кывны гажа сёрнияс, и оз дзирдавны нюмъяс.
Герчкӧны автомобильяс, швичйӧдлӧны кузь плетьяс, уна гӧлӧсӧн сьылӧны электрическӧй проводъяс, грымакылӧны вагонъяс.
Буракӧ, кӧнкӧ ворсӧ музыка.
Детинкаяс лэчыд гӧлӧсӧн горзӧны газетаяслысь нимъяс.
Шарманкалӧн зывӧк шыыс да кодлӧнкӧ омлялӧмыс сӧльнитчӧны трагикомическӧй сывйыштчӧмын, быттьӧ морт виысь да балаганнӧй шут.
Безвольнӧя мунӧны ичӧт йӧз, — быттьӧ изъяс гӧгыльтчӧны гӧра горув...
Век унджык и унджык ӧзйӧны виж бияс — дзонь стенаяс дзирдалӧны пӧсь кывъясӧн пиво йылысь, виски йылысь, майтӧг йылысь, выль бритва, шляпаяс, сигараяс йылысь, театръяс йылысь.
Кӧртлӧн грымакылӧмыс, кодӧс вӧтлӧны быдлаын уличаяс кузя Зӧлӧталӧн горш тойыштӧмъясыс, оз лӧнь.
Ӧні, кор быдлаын ыпъялӧны бияс, тайӧ помасьлытӧм омлялӧмыс ещӧ тӧдчанаджык, сійӧ лоӧ мӧдпӧлӧснога, ещӧ сьӧкыдджык вына.
Керка стенъяссянь, вывескаяссянь, ресторан ӧшиньяссянь — киссьӧ сывдӧм Зӧлӧталӧн син ёран югӧр.
Нахальнӧй, горзысь, сійӧ торжествуйтӧмӧн вералӧ быдлаын, бытшкӧ синъястӧ, искажайтӧ чужӧмъяссӧ аслас кӧдзыд дзирдӧн.
Налӧн мудера дзирдалӧмыс тырӧма горшлунӧн — кыскыны йӧз зепъясысь найӧ заработкаысь ичӧтысь-ичӧт юкӧн, — сійӧ ассьыс мигайтӧмъяссӧ тэчӧ биа кывъясӧ да тайӧ кывъяснас кыв шутӧг чуксалӧ рабочӧйясӧс донтӧм удовольствиеясла, вӧзйӧ налы удобнӧй вещьяс...
Страшнӧ уна биыс тайӧ карас!
Первойсӧ тайӧ кажитчӧ мичаӧн да ыштӧдӧмӧн гажӧдӧ.
Би — свободнӧй стихия, шонділӧн гордӧй дитя.
Кор сійӧ ёна путкыртӧ-цветитӧ — сылӧн цветъясыс медмичаа шпорӧдчӧны да олӧны мувывса став цветъяс дорысь.
Сійӧ сӧстӧммӧдӧ олӧмсӧ, сійӧ вермас бырӧдны став важмӧмсӧ, кулӧмсӧ да няйтӧсьсӧ.
Но кор тайӧ карас видзӧдан би вылас, кодӧс йӧршитӧма стеклӧысь вӧчӧм пырыстыдалана темницаясӧ, гӧгӧрвоан, мый тані, кыдзи и ставсӧ — бисӧ поработитӧма.
Сійӧ служитӧ Зӧлӧталы, Зӧлӧта вылӧ и враждебнӧ ылын йӧзсьыс...
Кыдзи и ставыс — кӧрт, из, пу — би сідзжӧ мортлы паныд заговорын; мортлысь синсӧ ёриг, сійӧ корӧ:
— Лок татчӧ!
И ылӧдлӧ:
— Вай деньгатӧ!..
Йӧзыс мунӧны сы чуксалӧм вылӧ, ньӧбалӧны аслыныс ковтӧм дрянь да видзӧдӧны найӧс бӧбмӧдысь зрелищеяс вылӧ.
Чайтсьӧ, кӧнкӧ кар шӧрас бергалӧ сладострастнӧя чилзігтыр думыштны позьтӧм ӧдӧн ыджыд Зӧлӧта комӧк, сійӧ койӧ быд уличаясӧ посньыдик бус чиръяс, и йӧзыс лунтыр горша куталӧны, корсьӧны, кватлалӧны найӧс.
Но вот пуксьӧ рыт. Зӧлӧта комӧк заводитӧ бергавны мӧдарӧ, кыпӧдӧ кӧдзыд, би бушков, и кыскӧ сэтчӧ йӧзсӧ сы могысь, медым найӧ бӧр сетісны луннас куталӧм зӧлӧта буссӧ.
Найӧ сетӧны век унджык сыысь, мыйта босьтісны, и аски асыв кежлас Зӧлӧта комӧкыс ыдждӧ, сійӧ заводитӧ ӧдйӧджык бергавны, ёнджыка юралӧ кӧртлӧн, сійӧ раблӧн, сыӧн поработитӧм став вынъяслӧн торжествуйтана омлялӧмыс, йиркӧмыс.
И тӧрытъя дорысь горшджыка, ыджыдджык властьӧн Зӧлӧтаыс нёнялӧ йӧзыслысь вирсӧ да вемсӧ сы могысь, медым рыт кежлас тайӧ вирыс, тайӧ вемыс пӧрисны кӧдзыд, виж металлӧ.
Зӧлӧта комӧк — карлӧн сьӧлӧм.
Сійӧ тіпиктӧмын — став олӧмыс, сылӧн быдмӧмын — олӧмлӧн став смыслыс.
Та могысь йӧзыс дзонь лунъясӧн кодйӧны му, дорӧны кӧрт, стрӧитӧны керкаяс, лолалӧны фабрикаяслысь тшынсӧ, телӧвывса пораяснас кыскӧны ас пытшканыс отравитӧм, висьлӧс воздухысь няйтсӧ, та могысь найӧ вузалӧны ассьыныс мича телӧнысӧ.
Тайӧ зывӧктана волшебствоыс унмовськӧдӧ душаяссӧ, Виж Дьявӧл киын йӧзсӧ пӧртӧ нюдз орудиеясӧ, рудаӧ, мыйысь сійӧ дугдывтӧг сывдӧ Зӧлӧта, ассьыс яй да вир.
Океанса пустынясянь локтӧ вой да лолалӧ кар вылас ыркыд, сола лов руӧн.
Уна тысяча ньӧвъясӧн сатшкысьӧны сыӧ кӧдзыд бияс — сійӧ локтӧ, шогпырысь шымыртӧ сьӧд паськӧмъясӧн керкаяслысь мисьтӧмлунсӧ, векни уличаяслысь мерзостьсӧ, вевттьӧ гӧльлун-сырилеткилысь няйтсӧ.
Горш безумиелӧн лёкысь ойзӧмыс локтӧ войыслы паныд, сылысь чӧв-лӧньсӧ косявлӧмӧн — войыс локтӧ да ньӧжйӧник кусӧдӧ поработитӧм билысь нахальнӧя дзирдалӧмсӧ, тупкӧ аслас небыдик киӧн карлысь орзьӧм дойяссӧ.
Но, уличаяслӧн везъясӧ пырӧмӧн, сылӧн оз тырмы выныс венны аслас свежӧй лов руӧн карлысь ядӧвитӧй испарениеяссӧ.
Войыс ниртчӧ шондіӧн шонтӧм стенъясса из бердӧ, кыссьӧ керкавевтъясса сімӧм кӧрт вывті, мостӧвӧйясвывса няйтті, пропитайтчӧ ядӧвитӧй буснас, ньылалӧ лёк дуксӧ и, бордъяссӧ шевгӧдӧмӧн, эбӧссьыс усьӧмӧн, вӧрзьӧдчытӧг водӧ керка вевтъяс вылӧ, канава кодь уличаясӧ.
Сыысь коли сӧмын пемыдыс, — свежестьыс дз ыркыдлуныс бырины, найӧс ньылыштісны из, кӧрт, пу, няйт тыяснас йӧз.
Сыын сэсся абу нин чӧв-лӧньыс, абу поэзияыс...
Карыс унмовсьӧма пӧдтана дук пиын, сійӧ ружтӧ, кыдзи зэв ыджыд животнӧй.
Сійӧ вывті уна жӧритӧма луннас быдсяма сёянсӧ, сылы жар, абу лӧсьыд и вӧтассьӧны мисьтӧм, лёк вӧтъяс.
Провокаторлысь, рекламаса лакейлысь омӧлик служба помалӧм бӧрын би дрӧгнитӧмӧн кусӧ.
Керкаясыс кыскӧны йӧзсӧ ӧта-мӧд бӧрся асланыс каменнӧй пытшкӧсъясас.
Ыджыд тушаа, гӧрбыльтчӧм омӧлик морт сулалӧ улича пельӧсын и, юрсӧ ньӧжйӧник бергӧдлӧмӧн, жугыля видзӧдӧ чусмӧм синъяснас веськыдвылӧ да шуйгавылӧ.
Кытчӧ мунны.
Став уличаыс ӧткодь, и став керкаыс видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс гудыр ӧшинь бельмаяснас ӧткодя, веськодьпырысь да кулӧмаяс моз...
Пӧдтысь шоглун топӧдӧ горштӧ шоныд киӧн, сьӧкыд лолавны.
Керка вевтъяс весьтын вӧрзьытӧг сулалӧ проклятӧй, несчастнӧй карлӧн лунся испарениеясысь пырыстыдалана кымӧр.
Тайӧ кымӧр пырыс зэв вылын небесаын чусыда кельдалӧны лӧнь кодзувъяс.
Морт пӧрччис шляпасӧ, кыпӧдіс юрсӧ, видзӧдӧ вывлань.
Тайӧ карса керкаяслӧн джуджтаыс йӧткӧма небесасӧ му дорсьыс быдлаын дорысь вылӧджык.
Кодзувъяс — посниӧсь, ӧтка-ӧткаӧсь...
Ылын тревожнӧя юргӧ ыргӧн труба.
Мортлӧн кузь кокъясыс тешкодя дрӧгнитӧны, и сійӧ мунӧ уличаяс пӧвстысь ӧтиӧ.
Восьлалӧ ньӧжйӧ, юрсӧ копыртӧмӧн да кияснас ӧвтчигтыр.
Сёр нин, уличаяс век лоӧны тыртӧмджыкӧсь, Ӧтка посни йӧз вошалӧны пемыд пӧвстас, быттьӧ гутъяс.
Пельӧсъясын вӧрзьӧдчывтӧг сулалӧны руд шляпаа полицейскӧйяс, налӧн кианыс бедьяс.
Черлыяссӧ ньӧжйӧник вӧрӧдіг найӧ няклялӧны табак.
Морт мунӧ на дінті, телефоннӧй столбъяс дінті да керка стенъясӧ писькӧдӧм зэв уна сьӧд ӧдзӧсъяс дінті, кодъяс унзільпырысь паськӧдӧмаӧсь квадратнӧй вомъяссӧ.
Кӧнкӧ ылын йиркакылӧ да омлялӧ трамвайлӧн вагон.
Войыс пӧдіс уличаясса джуджыд клеткаясын, войыс кулі.
Морт мунӧ, ӧткодя восьлаліг, и лайкйӧдлӧ ассьыс кузь, гӧрбыльтчӧм корпуссӧ.
Сійӧ фигураын тӧдчӧ мыйкӧ думайтана и кӧть абу решительнӧй, но решающӧй...
Меным кажитчӧ, сійӧ — вӧр.
Долыд аддзыны мортӧс, коді чувствуйтӧ асьсӧ ловъяӧн карса сьӧд везъясын.
Восьса ӧшиньяс лолалӧны морт ньылӧм дукӧн, пӧдтӧ.
Гӧгӧрвотӧм, негора шыяс унзільпырысь ноксьӧны дука, гажтӧм пемыдас...
Унмовсис да унйывсьыс сӧрӧ Виж Дьявӧллӧн шуштӧм кар.
1906
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Гажтӧмлунлӧн царство @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ГАЖТӦМЛУНЛӦН ЦАРСТВО
Кор пуксьӧ вой — океан вылын друг кыпӧдчӧ небесалань призрак кодь кар, ставнас биысь.
Уна тысяча гӧрд бикиньяс яръюгыда дзирдалӧны пемыдас, мичаа да чёткӧя тӧдчӧдӧны небесалӧн пемыд фон вылын чудеснӧй замокъяслысь стройнӧй башняяссӧ, уна рӧма хрустальысь вӧчӧм дворецъяссӧ да храмъяссӧ.
Воздухын тіралӧ зарни чераньвез, ыпъялысь билӧн югыд узоръясӧ кысьӧмӧн, да быттьӧ кынмӧ места вылас, ваын отражайтчысь аслас мичлунӧн любуйтчиг.
Мойдкывйын кодь да абу гӧгӧрвоана билӧн тайӧ дзирдалӧмыс, коді сотчӧ — оз бырӧд; висьтавны позьтӧм мича сылӧн синлы муртса тӧдчана великолепнӧй вералӧмыс, коді создайтӧ небеса да океан пустыняын биа карлысь волшебнӧй картина.
Кар весьтын гыалӧ гӧрдов зарево, и ваыс отражайтӧ сылысь очертаниеяссӧ — артмӧдӧ наысь сывдӧм зӧлӧта кодь причудливӧй пятнояс.
Билӧн ворсӧмыс чужтӧ тешкодь мечтаяс: кажитчӧ, мый сэні, дворецъяслӧн залъясын, ыпъялысь радлунӧн яръюгыд дзирдын, ньӧжйӧ да гордӧя юралӧ музыка, кодӧс эз кывлы некод да некор.
Сылӧн стройнӧй течение гыяс вылын тӧвзьӧны, быттьӧ бордъя кодзувъяс, мулӧн медбур мӧвпъясыс.
Священнӧй танец дырйи найӧ инмӧдчылӧны ӧта-мӧд бердас да, сутш кежлӧ кутчысьлігӧн яръюгыда ыпнитліг, чужтӧны выль ыпъялысь би, выль мӧвп.
Кажитчӧ, мый сэні, небыдик сап пемыдас, океанлӧн лайкъялысь морӧс вылас, качайтчӧ ыджыд зыбка, кодӧс чудеснӧя кыӧма зӧлӧта нитьясысь, цветъясысь да кодзувъясысь, — сэні, войнас, шойччӧ шонді.
Шонді сувтӧдӧ мортӧс олӧмлӧн правда дорӧ матӧджык.
Биа мойдкыв местаын луннас тыдалӧны сӧмын еджыд воздушнӧй зданиеяс.
Океан лолалӧмлӧн кельыдлӧз руыс сорлассьӧма карлӧн руд да гудыр тшынкӧд, еджыд, кокни стрӧйбаяссӧ вевттьӧ сӧдз пелена, найӧ, быттьӧ вералысь воздух, заманчивӧя дрӧжжитӧны, корӧны ас дораныс да кӧсйысьӧны мыйкӧ зэв мичаӧс, сьӧлӧм бурӧданаӧс.
Эстӧн, бӧрвылас, сьӧкыда сулалӧны тшын да бус кымӧръяс пӧвстын карлӧн квадратнӧй керкаясыс, и дугдывтӧг кылӧ сылӧн пӧтлытӧм, тшыг-горш равзӧмыс.
Тайӧ напряжённӧй шыыс, коді сыркӧдӧ воздухсӧ да душатӧ, кӧрт струнаяслӧн дугдывтӧг омлялӧмыс, олӧм вынъяслӧн нор ойзӧмыс, кодъясӧс угнетайтӧ Зӧлӧталӧн вын, Виж Дьявӧллӧн кӧдзыда, сералана шутьлялӧмыс, — тайӧ шумыс дзикӧдз вӧтлӧ му вылысь, кодӧс личкӧма да няйтӧсьтӧма карлӧн лёк дука телӧыс.
И йӧз мунӧны океан берег дорӧ, кӧні сулалӧны, налы шойччӧг да лӧньлун кӧсйысиг, мича еджыд керкаяс.
Найӧ топыда жмитчӧмаӧсь кузь лыа кӧса вылын, коді пурт моз пыдӧ да ёся сатшӧма сьӧд ваас.
Шонді водзын лыаыс лӧсталӧ шоныд, виж дзирдӧн, и сы бархат вылын еджыд зданиеясыс кажитчӧны вӧсни еджыд шӧвк вышивкаяс кодьӧн.
Быттьӧкӧ кодкӧ локтӧма лыа кӧса дорыш йылас да сунӧма гыяс пӧвстас, кодъяс морӧс вылӧ шыбитӧма ассьыс бур паськӧмсӧ.
Окота мунны да инмӧдчывны небыдик, мелі тканьяс дорас, водны налӧн пушыд складкаяс вылас да видзӧдны пустыня вылас, кӧні шумтӧг да ӧдйӧ тювкъялӧны еджыд лэбачьяс, кӧні океаныс да небесаыс ойбыртчӧмӧн кынмӧмаӧсь шонділӧн сотысь югӧръяс улын.
Тайӧ шусьӧ — Куни Айланд.
Понедельникъясын карса газетаясын торжествоӧн юӧртӧны лыддьысьысьлы:
«Тӧрыт Куни Айландын вӧлі 300 000 морт.
Вошӧма 23 кага»...
...Колӧ дыр мунны бус пӧвстті да шумӧн тыр уличаясӧд, трамвайӧн Бруклин кузя да Лонг Айланд ді вывті, медым син водзад тыдовтчис Куни Айландлӧн синтӧ ёран великолепиеыс.
И мыйӧн сӧмын морт сувтас тайӧ би карас пыранінӧ — сійӧ оз вермы видзӧдны югыд вӧснаыс.
Синмас сылы уськӧдчӧны уна сё тысяча кӧдзыд, еджыд бикиньяс, и сійӧ дыр нинӧм оз вермы разберитны дзирдалысь бус пӧвстсьыс, сы гӧгӧрын — ставыс сӧльнитчӧма би быглӧн буйнӧй бушколӧ, ставыс бергалӧ, дзирдалӧ да кыскӧ ас дінас.
Мортӧс сразу шемӧсмӧдісны, тайӧ дзирдалӧмнас сылысь лямӧдісны сознаниесӧ, вӧтлісны юрсьыс мӧвпсӧ да вӧчисны личностьсӧ йӧз чукӧрлӧн кусӧкӧ.
Код юраяс моз да безвольнӧя мунӧны йӧзыс кытчӧкӧ бияс сявкйӧм улын.
Юр вемад пырӧ матӧвӧй-еджыд ру, горша виччысьӧм тубралӧ душатӧ сибдысь вонйӧн.
Дзирдысь шемӧсмӧм йӧз чукӧр сьӧд потокӧн визувтӧ светлӧн вӧрзьывтӧм тыӧ, а светсӧ быдладорсянь топӧдӧны войлӧн пемыд границаясыс.
Быдлаын коса да кӧдзыда югъялӧны ичӧтик лампочкаяс, найӧс лепиталӧма быд столбъясӧ да стенъясӧ, ӧшинь наличникъясӧ, карнизъясӧ, найӧ рӧвнӧй визьӧн кыссьӧны электрическӧй станцияса джуджыд труба кузя, сотчӧны быд керка вевтъяс вылын, парсалӧны йӧзлысь синъяссӧ кулӧм дзирдлӧн ёсь емъясӧн — йӧзыс читкыртӧны синъяссӧ да, шӧйӧвошӧмӧн нюмъяліг, ньӧжйӧник довгӧны му вывті, быттьӧкӧ путайтчӧм цеплӧн сьӧкыд звенояс...
Мортлы колӧ ыджыд вын, медым аддзыны асьсӧ йӧз чукӧрысь, кодӧс личкӧма шензьӧмӧн, кодын абу восторг да радлун.
И коді аддзӧ асьсӧ, сылы тыдовтчӧ, мый тайӧ уна миллион биясыс чужтӧны гажтӧм, ставсӧ пӧрччӧдысь свет да, мичлунлӧн позянлун вылӧ намёкъяс создавайтӧмӧн, быдлаын кушӧдӧны тупӧй, гажтӧм безобразие.
Ылісянь призракӧн кажитчысь, мойдкывса кодь кар ӧні сувтӧ син водзад, кыдзи пуысь веськыд линияяслӧн гӧгӧрвотӧм путаница, челядьлы ворсӧм вылӧ донтӧминик, тэрмасигтыр лэптӧм стрӧйба, расчётливӧй удж пӧрысь педагоглӧн, кодӧс беспокоитӧны челядьлӧн дурӧмъясыс, и сійӧ кӧсйӧ весиг чачаясӧн воспитывайтны челядьсӧ кывзысьысьясӧн да смиреннӧйясӧн.
Уна дас еджыд керка да ставныс лёкногаӧсь, на пӧвстысь некодлӧн ньӧти абу мичлуныс.
Найӧс стрӧитӧма пуысь, мавтӧма чукталӧм еджыд краскаӧн и ставныс быттьӧ страдайтӧны ӧткодь висьӧмӧн — кучик висьӧмӧн.
Джуджыд башняяс да ляпкыд колоннадаяс нюжӧдчӧмаӧсь кулӧм кодь кык рӧвнӧй линияӧн да безвкуснӧя зырӧны ӧта-мӧдсӧ.
Ставсӧ пӧрччӧдӧма, грабитӧма билӧн веськодь дзирдӧн; сійӧ — быдлаын, и некӧн абуӧсь вуджӧръяс.
Быд керка сулалӧ шензьысь бӧб моз, вомсӧ паськыда восьтӧмӧн, а сы пытшкын тшын кымӧр, ыргӧн трубаяслӧн лёкысь чирзӧм, органлӧн омлялӧм да йӧзлӧн сьӧдов фигураяс.
Йӧзыс сёйӧны, юӧны, куритчӧны.
Но мортӧс — он кыв.
Воздухын рӧвнӧй струяӧн визувтӧ пӧнаръясса бияслӧн дзужгӧмыс, тӧвзьӧны музыкалӧн лестукторъяс, органъясса пу дудкаяслӧн гӧль сьылӧм да жаровняяслӧн вӧсньыдика, дугдывтӧм шутьлялӧм.
Ставыс тайӧ сӧльнитчӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм, ёна зэлӧдӧм кыз струналӧн пель сьӧдмӧдана тиньгӧмӧ, и тайӧ дугдывтӧм шыас кӧ кывлас мортлӧн гӧлӧс, сійӧ кажитчӧ повзьӧм йылысь шӧпкӧдӧмӧн.
Ставыс гӧгӧр немъяндысьтӧг югъялӧ, эрдӧдӧ ассьыс гажтӧм уродствосӧ...
Душатӧ крепыда сывйыштӧ биа пӧсь кӧсйӧм аддзыны ловъя, гӧрд, дзоридзалысь би, медым сійӧ мездіс йӧзӧс уна рӧма гажтӧмлунлӧн пленысь, коді ёнтӧ пельястӧ да синтӧммытӧдз ёрӧ синъястӧ...
Окота ӧзтыны став тайӧ прелестьсӧ да дурмӧм моз, гажаа йӧктыны, горзыны да сьывны ловъя ыпъялысь билӧн уна рӧма буйнӧя ворсӧм дырйи, духовнӧй гӧльлунлысь кулӧм великолепиесӧ бырӧдӧм кузя сладострастнӧй пир вылын...
Тайӧ карлӧн пленын — збыльысь уна сё тысяча морт.
Сылӧн зэв ыджыд площадь вылын, кытчӧ дзескыда стрӧиталӧмаӧсь еджыд клеткаяс, керкаяслӧн став залъясын найӧ жуӧны, кыдзи сьӧд гут кымӧръяс.
Нӧбасьысь нывбабаяс самодовольнӧя нуӧны асланыс кынӧмъяслысь сьӧктасӧ.
Мунӧны челядь, чӧв олысь вомъяснысӧ восьтӧмӧн, и биӧн ёрӧм синъяснас видзӧдӧны сэтшӧм напряжённӧя да серьёзнӧя, мый найӧ сьӧлӧм доймытӧдз жальӧсь тайӧ видзӧдлассьыс, коді пыртӧ налӧн душаӧ уродство, кодӧс найӧ лыддьӧны мичлун пыдди.
Мужчинаяслӧн усъястӧм, бритӧм чужӧмъясыс, кодъяс ёна мунӧны ӧта-мӧд вылас, — солиднӧя вӧрзьывтӧмӧсь.
На пӧвстысь унджыкыс вайӧдӧмаӧсь татчӧ гӧтыръяссӧ да челядьсӧ и чувствуйтӧны асьнысӧ асланыс семьяяс вылын благодетельясӧн; найӧ сетӧны семьяясныслы не сӧмын нянь, но и великолепнӧй зрелищеяс.
Налы аслыныс сідзжӧ кажитчӧ тайӧ дзирдыс, но найӧ вывті серьёзнӧйӧсь сы вылӧ, медым петкӧдлыны ассьыныс ощущениеяссӧ, та вӧсна найӧ ӧтмоза топӧдӧмаӧсь вӧсни вомдоръяссӧ да, синъяснысӧ читкыртӧмӧн, видзӧдӧны букышӧн, кыдзи йӧз, кодъясӧс нинӧмӧн он шензьӧд.
Но зрелӧй опытлӧн тайӧ ортсыса спокойствие саяс чувствуйтчӧ карлысь став наслаждениеяссӧ тӧдмавны напряжённӧя кӧсйӧм.
И вот солиднӧй йӧз, став вылас веськодя шпынняліг да сӧдз синъяслысь довольнӧй дзирдсӧ дзебиг, пуксьӧны верзьӧмӧн электрическӧй карусельса пу вӧвъяс да слӧнъяс вылӧ, пуксьӧны да, кокъяссӧ бовйӧдлігмоз, терпитны вермытӧг виччысьӧны крепыда мӧрччысь удовольствие тӧвзьыштны рельсъяс кузя, укйӧдлігтыр лэбны выліӧ да шутёлӧн лэччыны уліӧ.
Тайӧ треситана путешествие вӧчӧм бӧрын ставныс бӧр ёна зэвтӧны кучикъяснысӧ чужӧмъяс вывсьыс да мунӧны мукӧд наслаждениеяс дорӧ...
Удовольствиеяс лыдтӧм унаӧсь:
со кӧрт башня вылын качайтчӧны кык кузь еджыд борд, борд помъясас ӧшалӧны клеткаяс, клеткаясас — йӧз.
Кор ӧти бордйыс сьӧкыдпырысь кыпӧдчӧ небесалань — клеткаын пукалысь йӧзлӧн чужӧмъясныс лоӧны жугыльӧсь да серьёзнӧйӧсь, и ставныс найӧ ӧтмоз напряжённӧя да кыв ни джын шутӧг видзӧдӧны гӧгрӧсмӧм синъяснас муӧ, коді ылыстчӧ на дінысь.
А мӧд бордса клеткаын, коді сэки видзчысигтыр лэччӧ увлань, — йӧзлӧн чужӧмъясыс ыпъялӧны нюмъясӧн, и кылӧны довольнӧй чилзӧмъяс.
Тайӧ быттьӧкӧ кутюлӧн радлана никсӧм, кор, сьылі куӧдыс воздухын кутыштӧм бӧрын, сійӧс лэдзан джоджӧ.
Мӧд башня йыв гӧгӧр лэбалӧны воздухас пыжъяс, коймӧдыс, бергалігтыр, новлӧдлӧ кутшӧмкӧ кӧрт баллонъяс, нёльӧдыс, витӧдыс — ставыс найӧ вӧрӧны, ыпъялӧны, чуксалӧны кӧдзыд билӧн шытӧм горӧдӧмӧн.
Ставыс качайтчӧ, чирзӧ, грымакылӧ, и йӧзлӧн бергӧдчӧны юръясныс; найӧ таысь лоӧны самодовольнӧ жугыльӧсь, налысь нервъяссӧ мудзтӧдӧны движениеяслӧн путаницаыс да билӧн дзирдалӧмыс.
Югыд синъясыс лоӧны ещӧ югыдджыкӧн, быттьӧкӧ юр вемыс бледӧдӧ еджыд, югъялысь пулӧн тешкодь суетитчӧмын вирсӧ воштӧмла.
И кажитчӧ, мый гажтӧмлуныс, ас дорас зывӧктӧм гнёт улын пӧдіг, бергалӧ, бергалӧ ньӧжйӧ кыссьысь агонияын да кыскӧ аслас гажтӧм йӧктӧмас уна дас тысяча ӧткодь сьӧд йӧзӧс, чышкӧ найӧс, кыдзи тӧв — уличаяс вылысь ёгсӧ, ачыс чукӧрмӧ кучаясӧ и бара разӧдӧ, и бара чышкӧ...
Керкаясас йӧзӧс сідзжӧ виччысьӧны наслаждениеяс, но найӧ серьёзнӧйӧсь, найӧ воспитывайтӧны.
Тані йӧзлы петкӧдлӧны ад сылӧн стрӧг порядокъясӧн да унапӧлӧс мучениеясӧн, кодъяс виччысьӧны йӧзӧс — налы создайтӧм законъяслысь святость нарушайтысьясӧс...
Адсӧ вӧчӧма пемыдгӧрд краскаӧн краситӧм папье-машеысь, сэні ставсӧ пропитайтӧма огнеупорнӧй составӧн да кутшӧмкӧ жарлӧн чорыд, лёк дукӧн.
Адсӧ вӧчӧма вывті лёка, сійӧ вермӧ чужтыны зывӧктӧм весиг зэв нетребовательнӧй мортлысь.
Сійӧ представляйтӧ пещера, кытчӧ кыдзсюрӧ валитӧма изъяс да югдӧдӧма гӧрдов рӧмӧн.
Ӧти из вылын пукалӧ гӧрд трикоа Сатана, быдног вежньӧдлӧ ассьыс омӧльтчӧм, пемыдгӧрд чужӧмсӧ да зыралӧ кияссӧ, кыдзи морт, коді вӧчис выгоднӧй делӧ.
Сылы, тыдалӧ, зэв делӧ пукавнысӧ — бумагаысь вӧчӧм из трачкакылӧ да качайтчӧ, но сійӧ быттьӧкӧ оз казяв тайӧс, а видзӧдӧ, кыдзи уліас, сылӧн чукля кокъяс дорын, чӧртъяс расправляйтчӧны грешникъяскӧд.
Со нывка ньӧбис выль шляпа да видзӧдӧ ас вылас зеркалӧ водзын, довольнӧй да кыпыд.
Но сы бӧрвывсянь гусьӧник матыстчӧны кык ичӧтик, тыдалӧ, вир тшыг чӧртъяс, найӧ кватитӧны нывсӧ киняулӧдыс, сійӧ чирзӧ, — сёр нин!
Чӧртъяс пуктӧны сійӧс кузь шыльыд жӧлӧбӧ, коді крута лэччӧ пещераса гуӧ, кытысь кайӧ рудов ру, ыпъялӧны гӧрд бумагаысь вӧчӧм би кывъяс, и нылыс, зеркалӧыскӧд да шляпаыскӧд тшӧтш, исковтӧ мыш вылас жӧлӧб кузяыс тайӧ гуас.
Том зон юис водка стӧкан — чӧртъяс пырысь-пыр жӧ лэдзӧны и сійӧс сэтчӧ жӧ, сцена джодж улӧ.
Адын сьӧкыд лолавны, пӧдтӧ, чӧртъяс посниӧсь да эбӧстӧмӧсь, найӧ, тыдалӧ, вывті ёна мудзӧмаӧсь асланыс уджысь, найӧс скӧрмӧдӧ ӧтсяма да явӧ некутшӧм пӧльза вайтӧм уджыс, сы вӧсна найӧ оз церемонитчыны грешникъяскӧд: шыблалӧны найӧс жӧлӧбӧ пес чуркаясӧс моз.
Видзӧдан на вылӧ, и окота горӧдны:
«Тырмас йӧйтавны!
Бастуйтӧй, ребята!..»
Нывка аслас собеседник портманетысь кыскис некымын монета, — и сійӧ жӧ здукӧ расправляйтчӧны сыкӧд, медым бурмӧдны сьӧлӧмсӧ Сатаналысь, коді радпырысь бовйӧдлӧ кокъяссӧ да нускигтырйи гигзьӧ-сералӧ.
Чӧртъяс скӧрысь кӧсӧя видзӧдӧны бездельник вылӧ да лёкысь шыблалӧны биа гу вомӧ ставсӧ, коді случайнӧ — делӧ кузя либӧ любопытство ради пырӧ адӧ...
Публика видзӧдӧ тайӧ страстьяс вылас шынитӧв да серьёзнӧя.
Залын пемыд.
Кудриа юрсиа да кыз пинжака кутшӧмкӧ здоров зон кыз гӧлӧсӧн висьталӧ речь сцена вылас кинас индӧмӧн.
Аслас речын сійӧ утверждайтӧ, мый йӧз кӧ оз кӧсйыны лоны гӧрд трикоа да чукля кока Сатаналӧн жертваясӧн, найӧ долженӧсь тӧдны, мый оз позь окавны нывъясӧс накӧд венчайтчытӧдз, сы вӧсна мый таысь нывъяс вермасны лоны проституткаясӧн; оз позь окавны том йӧзӧс вичкоӧн разрешиттӧг, сы вӧсна мый та бӧрын вермасны чужны детинкаяс да нывкаяс; проституткаяс не долженӧсь гусявлыны деньга асланыс гӧстьяс зепъясысь; вообще став йӧзыс не долженӧсь юны вина да мукӧдпӧлӧс жидкостьяс, кодъяс ӧзйӧдӧны страстьяс; ставныс найӧ долженӧсь ветлывлыны не трактиръясӧ, а вичкоясӧ, — душаыдлы тайӧ полезнӧйджык да донтӧмджык сулалӧ...
Сёрнитӧ сійӧ век ӧтмоза, гажтӧма и, тыдалӧ, ачыс оз эскы, мый колӧ овны буретш тадзи, кыдзи сылы тшӧктісны проповедуйтны.
Ас кӧсйытӧгыд горӧдсяс кӧзяевалы, кодъяс лӧсьӧдӧмаӧсь грешникъяслы исправительнӧй гажӧдчӧм:
— Господа!
Ті кӧ кӧсъянныд, медым мораль действуйтіс морт душа вылӧ мед кӧть нин касторӧвӧй маслӧ моз, — мораль проповедуйтысьяслы колӧ унджык мынтыны!
Тайӧ страшнӧй история помасигас пещера пельӧсысь петӧ зывӧктӧмӧдз мича ангел.
Сійӧс ӧшӧдӧма проволока вылӧ да мунӧ воздухӧдыс пещера кузяыс, пиньяснас курччӧма зарни бумагаӧн эжӧм пу дудка.
Сатана, сійӧс аддзӧм бӧрын, йӧрш моз сунӧ гуас грешникъяс бӧрся, кылӧ ратшмунӧм, бумажнӧй изъяс быгыльтчӧны ӧта-мӧд выланыс, чӧртъяс радлігтырйи котӧртӧны шойччыштны удж бӧрын, — занавес пӧдлассьӧ.
Публика чеччӧ да мунӧ.
Ӧткымынъяс смелмӧдчӧны серавны, унджык йӧзыс мыйкӧ думайтӧны.
Гашкӧ, найӧ думайтӧны:
«Адын кӧ нин сэтшӧм зывӧк, — пӧжалуй, оз сулав грешитны».
Мунӧны водзӧ.
Мӧд зданиеас налы петкӧдлӧны «мӧдаръюгыдса мир».
Тайӧ ыджыд учреждение, сідзжӧ папье-машеысь; сійӧ изображайтӧ шахтаясӧс, кӧні тӧлктӧг довъялӧны вывті омӧля пасьтасьӧм кулӧмъяслӧн душаясыс.
Налы позьӧ магнитавны, но чеплявны найӧс оз позь, тайӧ — факт.
Найӧ, тыдалӧ, вывті ёна гажтӧмчӧны муувса пемыд лабиринтын, сарӧгӧсь стенаяс пӧвстын, кодъяс вылӧ усьӧ уль руа воздухлӧн кӧдзыд струя.
Ӧткымын душаяс лёкногӧн кызӧны, мукӧдъяс кыв ни джын шутӧг няклялӧны табак да сьӧлалӧны муас виж дуль; ӧти душа, пельӧсас стен бердӧ мыджсьӧмӧн, куритӧ сигара...
Кор мунан на дінті, найӧ видзӧдӧны чужӧмад быгалӧм синъясӧн да, вомдоръяссӧ ёна топӧдӧмӧн, дрӧжжитігтыр дзебӧны кияссӧ мӧдаръюгыдса ротасъяслӧн руд складкаясас.
Тшыгӧсь найӧ, тайӧ коньӧр душаясыс, и, тыдалӧ, на пӧвстысь унаӧн мучитчӧны ревматизмысь.
Публика шынитӧв видзӧдӧ на вылӧ и, уль руа воздухсӧ лолаліг, ассьыс душасӧ пӧткӧдӧ шог гажтӧмлунӧн, коді кусӧдӧ мӧвптӧ, кыдзи муртса кельдалысь шом вылӧ шыбитӧм няйт тряпка...
Ещӧ ӧти зданиеын радпырысь петкӧдлӧны «Всемирнӧй потоп», кодӧс, кыдзи тӧдса, вӧлі вӧчӧма йӧзӧс грекъясысь накажитӧм могысь...
И став зрелищеясыс тайӧ карас имеитӧны ӧти цель: петкӧдлыны йӧзлы, мыйӧн да кыдзи найӧс лоӧ вознаградитӧма кулӧм бӧрас асланыс грекъясысь, велӧдӧны найӧс: овны му вылын рама да законъяс серти...
Быдлаын проповедуйтсьӧ ӧтитор:
— Оз позь!
Ӧд публика пӧвстас унджык йӧзыс — рабочӧй народ ....
Но — колӧ нажӧвитны деньга, и югыд карлӧн лӧнь пельӧсъясын, кыдзи и быдлаын му вылын, разврат зывӧктӧмӧн сералӧ лицемерие да лӧж вылын.
Дерт, сійӧс вевттьӧма, и, тӧдӧмысь, — сійӧ гажтӧм, сійӧ ӧд «народлы» жӧ.
Сійӧс организуйтӧма кыдзи выгоднӧй предприятиеӧс, кыдзи морт зептысь заработок кыскан средство, и, зӧлӧта дорӧ страстьӧн йиджтысьӧмӧн, сійӧ куимпӧв зывӧкджык да прӧтивнӧйджык югыд гажтӧмлунлӧн тайӧ нюрас...
Народ пӧткӧдчӧ сійӧн...
...Сійӧ визувтӧ сук потокӧн яръюгыда югдӧдӧм керкаяслӧн кык визь костӧд, и керкаясыс ньылалӧны сійӧс тшыг вомъяснас.
Веськыдвылын сійӧс повзьӧдлӧны вечнӧй мученье ужасъясӧн, убеждайтӧны:
— Эн вӧй грекӧ!
Ӧпаснӧ!
Шуйгавылын, танцуйтӧм вылӧ зэв ыджыд залын, ньӧжйӧник бергалӧны нывбабаяс, и ставыс сэні шуӧ:
— Вӧч грек!
Лӧсьыд...
Би югӧрӧн синтӧммӧдӧм, донтӧм, но дзирдалысь роскошӧн соблазнитӧм, шумысла код, сійӧ бергалӧ тӧмитысь гажтӧмлунлӧн ньӧжйӧ йӧктӧмын да окотапырысь, быттьӧ синтӧм, мунӧ шуйгавылӧ — греклань, веськыдвылӧ — керкаясӧ, кӧні сылы проповедуйтӧны святость.
Тайӧ безвольнӧй ветлӧмыс ӧткодь вынӧн бӧбмӧдӧ сійӧс, ӧткодя пӧлезнӧ и моральӧн тӧргуйтысьяслы, и разврат вузалысьяслы.
Олӧмсӧ лӧсьӧдӧма сы могысь, медым народ квайт лун уджаліс, а сизимӧднас грешитіс да мынтысис аслас грекъясысь, исповедуйтчис да мынтысис исповедьсьыс, — вот и ставыс!
Дзужгӧны бияс, быттьӧкӧ уна сё тысяча скӧрмӧдӧм змейяс, сьӧд ыджыд чукӧра гутъяс моз вынтӧг нора дзизгӧны да ньӧжмыда вӧрӧны йӧз дзирдалысь, вӧсни чераньвез тывъясын, кодъясӧс артмӧдӧны зданиеясыс.
Мичаа бритӧм чужӧмъяс вылын нюмъястӧг, тэрмасьтӧг найӧ дышпырысь пырӧны став ӧдзӧсъясӧд, дыр сулалӧны клеткаӧ йӧртӧм зверьяс водзын, няклялӧны табак, сьӧласьӧны.
Зэв ыджыд клеткаын кутшӧмкӧ морт револьверысь лыйлӧмӧн да немжалиттӧг вӧсни плетьӧн кучкалӧмӧн вӧтлӧдлӧ бенгальскӧй тигръясӧс.
Мича зверьяс, кодъяс йӧймӧмаӧсь ужассьыс, синтӧммӧмаӧсь бияссьыс, оглушитчӧмаӧсь музыкасьыс да лыйсьӧмсьыс, дурмӧмъяс моз шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ кӧрт прутъяс сайын, эралӧны, корсйӧдлӧны, налӧн веж синъясыс дзирдалӧны; дрӧжжитӧны льӧбъясыс, скӧрысь клык пиньяссӧ петкӧдліг, и то ӧти, то мӧд лапа лёкысь ӧвтыштчылӧ воздухас.
Но морт лыйлӧ налы веськыда синъясас, и холостӧй патронлӧн гора гымыштӧмыс, плетьӧн кучкалӧмысь сотысь доймӧмыс вӧтлӧны зверлысь вына, винёв телӧсӧ клетка пельӧсӧ.
Пленнӧй зверь, кодӧс шымыртӧма возмущениелӧн дрӧж, выналӧн лӧг шоглун, унижениеяс вӧсна мучитчӧмысь сьӧкыда лолаліг, секунда кежлӧ кынмылӧ пельӧсас да йӧйлӧн кодь синъясӧн видзӧдӧ, змей кодь бӧжсӧ нервнӧя вӧрӧдіг, видзӧдӧ...
Эластичнӧй телӧыс топалӧ мускулъяслӧн чорыд комокӧ, дрӧжжитӧ, дась лэбны воздухӧ, сатшкыны ассьыс гыжъяссӧ киас плетя морт яйӧ, чашйыны сійӧс, бырӧдны...
Пружинаяс моз дрӧгнитлӧны бӧр кокъясыс, нюжалӧ сьыліыс, веж синъясас ыпнитлӧны радлунлӧн вир гӧрд бикиньяс.
И наӧ сатшкысьӧны уна сё ныж уколъясӧн быгалӧм, кӧдзыда виччысяна синъяс клеткасайса ӧткодь виж чужӧма йӧзлӧн, кодъяс чусыда сӧльнитчӧмаӧсь ыргӧн пятноӧ.
Йӧз чукӧрлӧн кулӧмалӧн кодь вӧрзьывтӧм страшнӧй чужӧмыс виччысьӧ, — сылы сідзжӧ колӧ вир и виччысьӧ сійӧс, виччысьӧ оз водзӧс босьтӧм вӧсна, а любопытство вӧсна, кыдзи важӧн нин укротитӧм зверь.
Тигр топӧдӧ сьылісӧ пельпомъясас, шогпырысь паськӧдӧ синъяссӧ да гы моз небыдика сетчӧ став тушанас бӧрвыв, быттьӧкӧ отомститны кӧсйӧм вӧсна сылысь ӧзйысь кусӧ друг киськалісны йи кодь кӧдзыд ваӧн.
Морт лыйлӧ, швичйӧдлӧ кузь плетьнас, горзӧ йӧй моз — сійӧ горзӧмас дзебӧ зверь водзын ассьыс вывті ёна полӧмсӧ да ассьыс рабскӧй опасениесӧ не угодитны животнӧйлы, коді спокойнӧя любуйтчӧ морт чеччалӧмнас, а сійӧ мортыс напряжённӧя виччысьӧ зверлысь роковӧй чеччыштӧм.
Виччысьӧ — сознавайттӧг, сы пытшкын садьмис да лолалӧ древньӧй инстинкт, сійӧ требуйтӧ тыш, сійӧ кӧсйӧ приятнӧя дрӧгнитыштны, кор кык телӧ гартыштчасны ӧта-мӧдныскӧд, брызьнитас вир, и клетка джоджӧ тшыналігтырйи лэбыштас мортлӧн чашйӧм яйыс, кылас эргӧм да горӧдӧм...
Но животнӧйлӧн юр вемыс йиджтысьӧма нин унапӧлӧс запретъяслӧн да опасениеяслӧн ядъясӧн, вир аддзыны кӧсйиг — йӧз чукӧрыс полӧ, сійӧ и кӧсйӧ и оз кӧсйы, и тайӧ ас пытшса шуштӧм тышас сійӧ испытывайтӧ ыджыд наслаждение, сійӧ — олӧ...
Морт повзьӧдіс став зверьяссӧ, и тигръяс небыдика котӧртӧны кытчӧкӧ клетка пельӧсӧ, а сійӧ, пӧсялӧм да довольнӧй сійӧн, мый талун колис ловйӧн, нюмъялӧ кельдӧдӧм вомдоръяснас, зільӧ дзебны налысь дрӧжжитӧмсӧ да копрасьӧ йӧз чукӧрлӧн ыргӧн чужӧмлы, копрасьӧ сылы идоллы моз.
Йӧз чукӧр ымзӧ, клопайтӧ кияснас да торъявлӧ сьӧд кусӧкъяс вылӧ, кыссьӧ сы гӧгӧрса гажтӧмлунлӧн зыбуч нюрті...
Зверьяскӧд мортлысь состязание картинаӧн сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм бӧрын животнӧйяс мунӧны корсьны ещӧ мыйкӧ гажаджыкӧс.
Со — цирк.
Гӧгрӧс арена шӧрын кутшӧмкӧ морт шыблалӧ кузь кокъяснас воздухӧ кык детинкаӧс.
Челядь лэбалӧны сы весьтын, быттьӧкӧ кык еджыд гулю, кодъяслысь чегӧма бордъяссӧ, мукӧд дырйи найӧ усьӧны сы кокъяс вылысь муӧ да, аслас батьлӧн либӧ кӧзяиныслӧн вирӧн польдчӧм чужӧм вылас полігтыр видзӧдлӧм бӧрын, бара бергалӧны воздухын.
Арена гӧгӧрыс чукӧрмӧмаӧсь йӧз.
Видзӧдӧны.
И, кор ичӧтик детинка усьӧ артист кок вылысь, став чужӧмъяс вылын дрӧгнитӧ ловзьыштӧм, быттьӧ тӧлыс кокньыдика серӧдыштӧ няйт гӧплысь унзіль васӧ.
Окота аддзыны долыд рожаа код мортӧс, коді муніс эськӧ, зытласис, сьыліс, горзіс, шуда сійӧн, мый вот сійӧ — код и став бур йӧзлы сиӧ сьӧлӧмсяньыс сійӧс жӧ...
Грымгӧ музыка да чашйӧ воздухсӧ лестукторъяс вылӧ.
Оркестр — омӧль, мудзӧмаӧсь музыкантъяс, трубаяслӧн шыясыс шыбласьӧны кыдз веськалӧ, быттьӧкӧ найӧ чотӧны, налӧн оз вермы лоны плавнӧй строй, найӧ котӧртӧны чегъясьӧм линияӧн, зытласьӧны ӧта-мӧдсӧ ордйӧдаліг, уськӧдаліг.
И мыйлакӧ быд торъя шы кажитчӧ воображениеыдлы жӧч кусӧкӧн, коді мунӧ морт чужӧм вылӧ — эм вом, эмӧсь синъяс, нырлы розь да вӧчӧма кузь еджыд пельяс.
Морт, коді ӧвтчӧ бедьторйӧн музыкантъяс юръяс весьтын, кодъяс оз видзӧдны сы вылӧ, босьтӧ тайӧ кусӧкъяссӧ киясӧдыс-пельясӧдыс да тыдавтӧг шыблалӧ найӧс вывлань.
Найӧ зурасьӧны мӧда-мӧдныскӧд, воздухыс шутьлялӧ на вомъяс щельясын, и — тайӧ вӧчӧ музыка, мыйысь весиг циркӧвӧй наездникъяслӧн быдтор дорӧ велалӧм вӧвъясыс — полігтыр вешйӧны бокӧ, ёсь пельяссӧ нервнӧя вӧрӧдіг, быттьӧ кӧсйӧны пыркнитны наысь бытшласьысь жӧч шыяссӧ...
Тешкодь фантазияяс чужтӧ корысьяслӧн музыкаыс рабъяслӧн забава вылӧ.
Окота нетшыштны музыкант киясысь медся ыджыд ыргӧн трубасӧ да пӧлявны сэтчӧ став морӧстырнад, дыр, гораа, страшнӧя, сідзи, медым дурмӧм шы ужасӧн вӧтлӧмысь ставӧн сюв-сяв пышйисны пленысь...
Оркестрсянь неылын — ошъясӧн клетка; на пӧвстысь ӧти, кыз, бурӧй, ичӧтик мудер синъяса, сулалӧ клеткаас да век ӧтмоз лайкйӧдлӧ юрсӧ.
Тыдалӧ, сійӧ думайтӧ:
«Тайӧс позьӧ лыддьыны разумнӧйӧн сӧмын сэки, меным кӧ докажитасны, мый ставсӧ тані вӧчӧма нарошнӧ, медым синтӧммӧдны, пельтӧ чунӧдны, уродуйтны йӧзӧс.
Сэки, дерт, — цельыс оправдайтӧ средствояссӧ...
Но, йӧзыс кӧ збыльысь думайтӧны, мый ставыс тайӧ — забавнӧ, — ме сэсся ог верит налӧн разумӧ!..»
Мукӧд кык ошкыс пукалӧны ӧта-мӧдныслы воча, быттьӧкӧ шахматӧн ворсігӧн.
Нёльӧдыс тӧждысьӧмпырысь куртӧ клетка пельӧсӧ идзас, сьӧд гыжъясыс инмылӧны кӧрт прутъясас.
Сылӧн нырвомыс разочарованнӧй, спокойнӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, нинӧм оз виччысь тайӧ олӧмсьыс да кӧсйӧ водны узьны...
Зверьяс возбуждайтӧны ёсь внимание — йӧзлӧн вазьӧм синъясыс дугдывтӧг следитӧны на бӧрся, быттьӧкӧ корсьӧны мыйкӧ важӧн вунӧдӧмтор левъяслӧн да пантераяслӧн мича тушаяс свободнӧй да вына движениеясысь.
Клеткаяс водзын сулаліг найӧ сюйӧны бедьяснысӧ решётка костӧд да кыв ни джын шутӧг, испытайтана зурӧдӧны зверьяслы кынӧмъясас, бокъясас, видзӧдӧны: мый лоӧ?
Сійӧ зверьясыс, кодъяс ещӧ абу на тӧдмасьӧмаӧсь йӧзлӧн характерӧн, скӧралӧны на вылӧ, кучкалӧны лапаяснас клетка прутъясӧ да эралӧны, скӧрысь дрӧжжитысь вомъяссӧ восьтӧмӧн.
Тайӧ — сьӧлӧм вылас воӧ.
Йӧз, кодъясӧс зверь кучкалӧмъясысь видзӧ кӧрт, кодъяс уверенӧсь, мый налы абу опаснӧ, спокойнӧя видзӧдӧны гырд синъяс вылӧ да довольнӧя нюмъялӧны.
Но унджык зверыс оз ӧтвечайтны йӧзлы.
Беддьӧн кучкӧм бӧрын либӧ сьӧлыштӧм мысти найӧ ньӧжйӧник чеччӧны да, оскорбитысь вылас видзӧдтӧг, мунӧны клеткалӧн ылі пельӧсӧ.
Сэні пемыдінас куйлӧны левъяслӧн, тигръяслӧн, пантераяслӧн да леопардъяслӧн вына, зэв мича телӧясыс, и йӧз дорӧ зывӧктӧмысь пемыдас ломалӧны налӧн гӧгрӧс синаканьясыс веж биӧн...
А йӧзыс, на вылӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын мунӧны сэтысь да шуӧны:
— Тайӧ — жугыль зверь...
Музыкантъяслӧн оркестр водзын, кодъяс вывті зіля ворсӧны кутшӧмкӧ пемыд, паськыда восьтӧм вомӧн полукруглӧй пыранінын, кӧні пытшкӧсас, быттьӧкӧ пинь радъяс, тӧрчитӧны стул бӧръяс, — музыкантъяс водзвылӧ сувтӧдӧма столб, а столб йылас кӧрталӧма вӧсньыдик чептӧн кык обезьянаӧс — мамсӧ да писӧ.
Пиыс топыда жмитчӧма мам морӧс бердас да ассьыс зэв ичӧтик чуньяса кузь вӧсньыдик кияссӧ кресталӧма мамыс мышкӧ; мамыс топыда кутӧма сійӧс ӧти кинас, а мӧд кисӧ видзчысигтыр нюжӧдӧма водзӧ, и чуньяссӧ сійӧ нервнӧя крукыльтӧма, найӧ дасьӧсь парсыштны, кучкыны.
Мамыслӧн синъясыс напряжённӧя паськалӧмаӧсь, наысь бура тыдалӧ вынтӧм отчаяние, вештыны позьтӧм ӧбида виччысьӧмысь ыджыд дой, мудзӧм, скӧралӧм да гажтӧмчӧм.
Пиыс, сы морӧс бердӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн, синъясас кӧдзыд ужасӧн, кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдӧ йӧз вылас, — сійӧс, тыдалӧ, повзьӧдӧмаӧсь олӧмлӧн первой луннас, и повзьӧмыс йизьӧма сы пытшкӧ нэм кежлӧ.
Посньыдик еджыд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн сылӧн мамыс ни ӧти здук кежлӧ оз вештыв кисӧ, кодӧн кутӧ рӧднӧй телӧсӧ, мӧд кинас дугдывтӧг кучкалӧ сылӧн мучениеяс вылӧ видзӧдысьяслысь нюжӧдӧм бедьяссӧ да зонтикъяссӧ.
Найӧ унаӧнӧсь.
Тайӧ еджыд кучика дикарьяс, котелокъяса да тывборда шляпаяса мужчинаяс да нывбабаяс, и налы ставныслы интереснӧ видзӧдны, кутшӧм пелька ӧбезьяна-мамыс дорйӧ ассьыс дитясӧ сылӧн ичӧтик тушаӧ кучкалӧмъясысь...
Ӧбезьяна ӧдйӧ бергалӧ тарелка ыджда гӧгрӧс плоскость вылын, рискуйтӧ быд секундаӧ усьны видзӧдысьяс кок улӧ да мудзлытӧг йӧткалӧ ставсӧ, мый кӧсйӧ инмӧдчыны сылӧн пи дінӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ оз вевъяв дорйысьныс кучкӧмысь да нораа чирзӧ.
Сылӧн киыс, быттьӧ плеть, ӧдйӧ нюклясьӧ гӧгӧр, но видзӧдысьыс сэтшӧм уна, и быдӧнлы сэтшӧм окота кучкыны, тракнитны обезьянасӧ бӧжӧдыс, сьыліса чептӧдыс.
Сійӧ — оз вевъяв.
И сійӧ нораа лапйӧдлӧ синъяссӧ, вом дінас тыдовтчӧны шоглӧн да дойлӧн лучистӧй чукыръяс.
Пиыслӧн киясыс личкӧны сылысь морӧссӧ, сійӧ сэтшӧма топӧдчӧма, мый сылӧн чуньясыс пӧшти оз тыдавны мам кувывса вӧсни гӧн пиысь.
Сылӧн синъясыс дугдывтӧг видзӧдӧны йӧз чужӧмъяслӧн виж пятнояс вылӧ, налӧн чусмӧм синъяс вылӧ, йӧз водзын сылӧн ужасыс сетӧ налы ичӧтик удовольствие...
Пӧраӧн-пӧраӧн музыкантъяс пӧвстысь ӧти веськӧдӧ аслас трубалысь ыргӧн бӧб горшсӧ ӧбезьяналань и киськалӧ сійӧс тратшкӧдчысь шыясӧн, — сійӧ йӧжгыльтчӧ, жергӧдӧ пиньяссӧ да ёся видзӧдӧ музыкант вылӧ...
Публика сералӧ, ошкӧмпырысь довкйӧдлӧ музыкантлы юрнас.
Сійӧ довольнӧй и минута мысти вӧчӧ сідзи жӧ.
Видзӧдысьяс пӧвстын эмӧсь нывбабаяс, кӧнкӧ, ӧткымынъясыс на пиысь — мамъяс.
Но некод оз шу ни ӧти кыв лёк забавалы паныд.
Ставыс доволенӧсь сыӧн...
Ӧткымынлӧн синъясыс, кажитчӧ, дасьӧсь потны напряжениеысла, кутшӧмӧн найӧ любуйтчӧны мам мучитчӧмнас да пиыслӧн дикӧй ужаснас.
Оркестркӧд орччӧн — слӧнлӧн клетка.
Тайӧ олӧма господин, юрсьыс гӧныс усьӧма да кучикыс лӧсталӧ.
Клеткаса прутъяс костӧд хоботсӧ мыччӧмӧн слӧн солиднӧя лайкйӧдлӧ сійӧн публика вылӧ видзӧдіг.
И думайтӧ, кыдзи бур да вежӧра животнӧй:
«Дерт, тайӧ сволочыс, кодъясӧс чышкӧма татчӧ гажтӧмлунлӧн няйт роскыс, способен издевайтчыны и асланыс пророкъяс вылын, — кыдзи кывлі ме старик-слӧнъяссянь.
Но — век жӧ — меным жаль обезьянаыс...
Ме кывлі сідзжӧ, мый йӧзыс шакалъяс да гиенаяс моз мукӧд дырйи косявлӧны ӧта-мӧднысӧ, но ӧбезьяналы таысь абу кокньыдджык, да, абу кокньыдджык!..»
...Видзӧдан тайӧ пара син вылас, кӧні тіралӧ мамлӧн шоглуныс, коді вынтӧм дорйыны ассьыс дитясӧ, и пи синъяс вылас, кодъясын вӧрзьывтӧг кынмӧма джуджыд кӧдзыд ужас морт водзын, видзӧдан ловъя существо мучениеясӧн забавляйтчыны вермысь йӧз вылӧ, да, ӧбезьяналань видзӧдіг, шуан аслыд:
«Животнӧй!
Прӧстит найӧс!
Коркӧ найӧ лоасны бурджыкӧсь...»
Дерт, тайӧ тешкодь да йӧйталана.
И весьшӧрӧ.
Ӧдвакӧ вермас лоны сэтшӧм мам, коді эськӧ вермис прӧститны ассьыс писӧ мучитӧмысь; ме чайта, весиг понъяс пӧвстын абу татшӧм мамыс...
Гашкӧ, сӧмын порсьяс...
Да...
Сідз вот — кор пуксьӧ вой, — океан вылын немвиччысьтӧг ыпнитӧ югыд волшебнӧй кар, ставнас биясысь.
Сійӧ — сотчытӧг — дыр ыпъялӧ небесалӧн пемыд фон вылын, отражайтӧ ассьыс мичлунсӧ океан гыяслӧн паськыда дзирдалӧмын.
Сэтчӧсса югыд зданиеяслӧн дзирдалысь чераньвезті гажтӧма визъялӧны рӧмтӧм синъяса уна дас тысяча руд йӧз, быттьӧ корысьлӧн ротас паськӧмын тойяс.
Горшӧсь да подлӧйӧсь — петкӧдлӧны налы аслас лӧжлысь вунӧдана пытшкӧссӧ да аслас мудерлунлысь наивностьсӧ, ассьыныс лицемериесӧ да асланыс горшлунлысь пӧтлытӧм вынсӧ.
Кулӧм билӧн кӧдзыд югӧрыс быд боксянь эрдӧдӧ бӧблунсӧ, и сійӧ, торжественнӧя дзирдаліг, тӧдчӧ йӧз гӧгӧрын быдтор вылын...
Но йӧзсӧ дзикӧдз синтӧммӧдӧма, и найӧ ыджыд радлунӧн, кыв ни джын шутӧг юӧны налысь душаяссӧ отравляйтысь лёк яд.
Дыша танцуйтӧмын ньӧжйӧник бергалӧ гажтӧм, коді пӧдӧ аслас вынтӧмлунлӧн агонияын.
Сӧмын ӧтитор бур югыд карас — сэні позьӧ нэмыд кежлӧ йиджтыны ассьыд душатӧ бӧблунлӧн вын дорӧ ненавистьӧн...
(1906)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ «Mob» @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
«Mob»
Менам комната ӧшиньӧй видзӧдӧ площадь вылӧ, вит улича лунтыр кисьталӧны сы вылӧ йӧзӧс, быттьӧ мешӧкъясысь картупель, йӧзыс жуӧны, котӧртӧны, и бара уличаясыс кыскӧны найӧс асланыс горшъясӧ.
Площадьыс гӧгрӧс да няйт, быттьӧ скӧвӧрӧда, кӧні дыр жаритӧмаӧсь яй, но сійӧс некор на ещӧ абу чиститлӧмаӧсь.
Нёль трамвайнӧй линия петӧны тайӧ дзескыд круг вылас, пӧшти быд минутаӧ исковтӧны рельсъяс кузя, йӧзӧн дзик тыр вагонъяс, кодъяс лэчыда дзижнитлӧны чукыльтанінъясас.
Найӧ муніганыс койӧны кӧртлысь тревожнӧй, тэрмасяна грымгӧм, на вевдорын и на кӧлесаяс увдорын скӧрпырысь юргӧ электричество.
Буса воздухын паськалӧма ӧшиньясысь стеклӧяслӧн висян шыа дрӧжжитӧм, кылӧ кӧлесаяслӧн рельсъясӧ зыртчӧмысь чирзана горзӧм.
Дугдывтӧг омлялӧ карлӧн проклятӧй музыкаыс — йӧйталана тыш грубӧй звукъяслӧн, кодъяс вундалӧны, пӧдтӧны ӧта-мӧднысӧ да кыпӧдӧны тешкодь да шуштӧм фантазия.
...Кутшӧмкӧ дурмӧм урӧдъяслӧн чукӧр, коді вооружитчӧма зэв ыджыд клещиясӧн, пуртъясӧн, пилаясӧн да ставторйӧн, мый позьӧ вӧчны кӧртысь, гартчӧма нидзувъяс модаа тупыльӧ, безумиелӧн сьӧд бушколӧ нывбабалӧн телӧ весьтын, кодӧс сійӧ кватитіс горш кияснас, водтӧдіс муас, няйтас, бус пиас — и чашйӧ сылысь морӧссӧ, вундалӧ яйсӧ, юӧ вирсӧ, насилуйтӧ и нинӧм вежӧрттӧг, дзик тшыг, дугдывтӧг косясьӧ сы весьтын да сы вӧсна.
Коді тайӧ нывбабаыс — оз тыдав, сійӧс лямӧдӧма, вевттьӧма зэв ыджыд, вижоват-няйт рӧма йӧзлӧн чукӧр, кодъяс сатшкысьӧмаӧсь нывбаба телӧӧ быд боксянь, ляскысьӧмаӧсь сы бердӧ гирвидзысь лыа тушаяснас, лепитчӧмаӧсь быдлаӧ, кӧні сюрӧма места горш вомдоръяслы, да нёнялӧны сылысь сокъяссӧ телӧса быд пораысь...
Тшыг, пӧтлытӧм горшлунӧн шымыртӧм йӧз шыблалӧны ӧта-мӧднысӧ асланыс добыча дорысь бокӧ, нӧйтӧны, талялӧны, чирсӧны лыяссӧ, бырӧдӧны ӧта-мӧднысӧ.
Ставныслы колӧ кыдз позьӧ унджык, и ставныс дрӧжжитӧны биависьӧм дырйи моз — зэв ёна полӧны, мед эськӧ эз кольны кусӧктӧг.
Герчкӧны налӧн пиньясыс, гальскӧ кӧртыс на киясын, дойысь ойзӧмъяс, горшлунысь ымзӧмъяс, разочаруйтчӧмысь горзӧмъяс, тшыг скӧрлунлӧн равзӧм, — ставыс тайӧ ӧтлаасьӧ мортӧс гуаландырся кодь омлялӧмӧ виӧм добыча шой весьтын, кодӧс чашйӧма-косявлӧма, изнасилуйтӧма уна тысяча насилиеӧн, пачкайтӧма мулӧн став унапӧлӧс рӧма няйтнас.
И тайӧ йӧйталана омлялӧмыскӧд ӧтлаасьӧ ӧти гыӧ побеждённӧйяслӧн нора лӧвтӧмыс, кодъясӧс шыбитӧма бокӧ да кодъяс тшыгъялысьяс моз, зывӧка бӧрдӧны сэні пӧтлунлӧн шуд йылысь; тышкасьны сы вӧсна найӧ оз вермыны, полысьяс да слабъяс.
Вот мый рисуйтӧ карлӧн музыкаыс.
Воскресенье.
Йӧзыс оз уджавны.
Сы вӧсна уна уличаяс вылын тӧдчӧ гажтӧм недоумение, пӧшти тревога.
Тӧрытъя лунлӧн вӧлі прӧстӧй, определённӧй смысл — асывсянь рытӧдз уджалісны.
Быд лунся моз сійӧ жӧ часын садьмисны, мунісны фабрикаясӧ, контораясӧ, уличаяс вылӧ.
Сулалісны да пукалісны велалӧм и сы вӧсна удобнӧй местаясын.
Лыддисны деньга, вузасисны, кодйисны му, пӧрӧдісны вӧр, шыльӧдісны из, сверлитісны да дорччисны — кияснас уджалісны лунтыр.
Кыдзи и пыр, мудзӧмаӧсь, водлісны узьны, а талун садьмисны, и вот — прӧстӧ олӧм юалана видзӧдӧ синъясас, требуйтӧ, медым сылысь пустотасӧ мыйӧнкӧ вӧлі тыртӧма.
Йӧзӧс велӧдісны уджавны, но найӧс эз велӧдны овны, и сы вӧсна шойччан луныс налы являйтчӧ сьӧкыд лунӧн.
Орудиеяс, кодъяс тырвыйӧ вермӧны создайтны машинаяс, храмъяс, зэв ыджыд суднояс да зарниысь посни, мича вещьяс, найӧ оз чувствуйтны асьнысӧ способнӧйӧн тыртны лунсӧ мыйкӧ мӧдторйӧн, привычнӧй, механическӧй уджысь кындзи.
Кусӧкъяс да юкӧнъяс — найӧ спокойнӧйӧсь да чувствуйтӧны асьнысӧ йӧзӧн, фабрикаясын, контораясын, магазинъясын, кӧні найӧ йитчӧны асланыс кодь юкӧнъяскӧд цельнӧй, стройнӧй организмӧ, коді тэрмасигтыр творитӧ аслас нервъяслӧн ловъя сокысь ценностьяс, но — оз аслыс вылӧ.
Недельын квайт лун чӧжся олӧмыс прӧстӧй, сійӧ — зэв ыджыд машина, став йӧзыс — сылӧн юкӧнъяс, быдӧн тӧдӧ сэні ассьыс места, быдӧн думайтӧ, мый сылы тодса да гӧгӧрвоана сылӧн синтӧм, няйт чужӧмыс.
Сизимӧд луннас жӧ — шойччан да прӧстӧ олан луннас — олӧмыс сувтӧ йӧз водзын тешкодь, разберитӧм видын, сылӧн жугалӧ чужӧмыс, — сійӧ воштӧ чужӧмсӧ...
Йӧз ветлӧдлӧны уличаяс кузя, пукалӧны трактиръясын, паркын, вӧлӧмаӧсь вичкоясын, сулалӧны пельӧсъясын.
Кыдзи и век, эм движение, но кажитчӧ, мый минута мысти сійӧ сувтас мый водзын кӧ, — мыйкӧ оз тырмы олӧмас, и мыйкӧ выльтор кӧсйӧ петкӧдчыны сэні.
Некод оз сознайт ассьыс ощущениесӧ, некод оз вермы висьтавны сійӧс кывъясӧн, но ставӧн сьӧкыдпырысь чувствуйтӧны мыйкӧ непривычнӧйӧс, тревожнӧйӧс.
Олӧмсьыс друг усины сылӧн став посни, гӧгӧрвоана смыслъясыс, быттьӧ пинь анысь пиньяс.
Йӧз ветлӧдлӧны уличаяс кузя, пуксялӧны вагонъясӧ, сёрнитӧны, ставныс найӧ ортсысяньыс спокойнӧйӧсь, кыдзи и век, гӧгӧрвоанаӧсь ӧта-мӧдныслы — воскресеньеыс вонас овлӧ ветымын кыкысь, найӧ выработайтісны нин аслыныс привычка коллявны сійӧс ӧтмоза.
Но быдӧн чувствуйтӧ, мый сійӧ абу сэтшӧм, кутшӧмӧн вӧлі тӧрыт, и сылӧн ёртыс сідзжӧ абу сэтшӧм, — кӧнкӧ пытшкӧсас вӧрӧ нёнялысь пустота, и вермас лоны, мый сэні друг юрӧбтас гӧгӧрвотӧм, беспокойнӧй, гашкӧ, страшнӧйтор.
Морт чувствуйтӧ ас пытшкас позянлун вопрос чужӧм вылӧ, и тайӧ позянлуныс чужтӧ мортлысь кӧсйӧм не паныдасьны сыкӧд...
Кӧсйытӧг йӧз жмитчӧны ӧта-мӧд бердас, ӧтувтчӧны группаясӧ, кыв ни джын шутӧг сулалӧны уличаяслӧн пельӧсъясын, быдтор вылӧ гӧгӧрбок видзӧдӧны, на дорӧ матыстчӧны ещӧ и ещӧ ловъя кусӧкъяс, и торъя юкӧнъяслӧн дзоньӧс создайтны зільӧмыс — артмӧдӧ йӧзлысь чукӧр.
...Йӧзыс тэрмасьтӧг ӧтувтчӧны ӧта-мӧдныскӧд — найӧс кыскӧ чукӧрӧ, — быттьӧ кӧрт опилкиясӧс магнит, — общӧйыс налӧн ставныслӧн тревожнӧй пустота морӧсас чувствуйтӧм.
Ӧта-мӧд выланыс пӧшти видзӧдтӧг найӧ сувталӧны пельпомысь-пельпомӧ, топӧдчӧны век топыдджыка, и — площадь пельӧсын лои уна юра топыд, сьӧд телӧ.
Зумыша чӧв олысь, виччысяна напряжённӧй, сійӧ пӧшти оз вӧр.
Артмис телӧ, и сэк жӧ ӧдйӧ лоӧ дух, артмӧ паськыд, чусыд чужӧм, и уна сё син лоӧны ӧткодь выражениеаӧсь, видзӧдӧны ӧтмоза — подозрительнӧя виччысян видзӧдласӧн, коді бессознательнӧя корсьӧ мыйкӧ, мый йылысь полігтыр висьталӧ инстинктыс.
Тадзи чужӧ страшнӧй животнӧй, кодӧс нимтӧны «Mob» нимӧн, — йӧз чукӧр.
Кор улича кузя мунӧ кодкӧ, и мыйӧнкӧ кӧ торъялӧ йӧзсьыс, пасьтасьӧма кыдзкӧ мӧдногӧнджык либӧ мунӧ вывті ӧдйӧ, мый оз лӧсяв обыкновеннӧй мортлы, — «Mob» видзӧдӧ сы бӧрся, сылань ассьыс уна сё юр бергӧдӧмӧн да ставсӧ аддзысь видзӧдласӧн сійӧс бытшлалӧмӧн.
Мыйла сійӧ оз пасьтась, кыдзи ставыс?
Тайӧ подозрительнӧ.
И мый вермис сійӧс заставитны сэтшӧм ӧдйӧ мунны тайӧ улича кузяыс, сійӧ лунӧ, кор ставыс ветлӧдлӧны ньӧжйӧ?
Тайӧ тешкодь...
Мунӧны кык том морт да гораа сералӧны.
«Mob» зэвтӧ вниманиесӧ.
Мый вылӧ серавны тайӧ олӧмас, кӧні ставыс сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, кор абу удж?
Сералӧмыс животнӧйлысь чужтӧ омӧлика скӧралӧм, коді гажӧдчӧмлы враждебнӧй.
Некымын юр зумыштчӧмӧн бергӧдчӧны гажа йӧзлань, броткӧны...
Но «Mob» ачыс сералӧ, кор сійӧ аддзӧ, кыдзи газета вузавлысь шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ площадь вылын трамвай вагонъяс костын, кодъяс куимладорсянь котӧртӧны сы вылӧ, грӧзитӧны талявны.
Мортлӧн, кодлы грӧзитӧ смерть, полӧмыс гӧгӧрвоана сылы, а ставыс, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ олӧмлӧн таинственнӧй жуӧмысь, радуйтӧ сійӧс...
Со мунӧ автомобильӧн став карлы тӧдса да весиг странаыслы ставнас тӧдса — кӧзяин.
«Mob» видзӧдӧ сы вылӧ зэв ыджыд интересӧн, сійӧ ӧтувтӧ ассьыс синъяссӧ ӧти лучӧ, коді югдӧдӧ кӧзяинлысь косіник гирвидзысь лыа да виж рӧма чужӧмсӧ сы дорӧ уважениелӧн чусыд югӧрӧн.
Тадз видзӧдӧны ещӧ челядь дырйиыс на укротитӧм пӧрысь ошъяс асланыс укротитель вылӧ.
«Mob» гӧгӧрвоӧ кӧзяинсӧ — тайӧ вын.
Тайӧ великӧй морт — уна тысячаяс уджалӧны сы вылӧ, медым сійӧ оліс, уна тысячаяс!
Кӧзяинын «Mob»-лы эм дзик яснӧй смысл, — кӧзяин сетӧ удж.
Но вот — трамвай вагонын пукалӧ дзор морт, сылӧн чужӧмыс суров да синъясыс стрӧгӧсь.
«Mob» сідзжӧ тӧдӧ, коді сійӧ, сы йылысь частӧ гижӧны газетаясын, кыдзи йӧй йылысь, коді кӧсйӧ кисьтны государство, мырддьыны став фабрикаяссӧ, кӧрт туйяссӧ, — ставсӧ мырддьыны...
Газетаяс висьталӧны, мый тайӧ — йӧйталана да тешкодь затея.
Йӧз чукӧр видзӧдӧ старик вылӧ кӧритӧмӧн, кӧдзыда вӧйпӧмӧн, зывӧктана любопытствоӧн.
Йӧйыд — сійӧ век любопытнӧ.
«Mob» сӧмын кылӧ, сійӧ сӧмын аддзӧ.
Сійӧ оз вермы пӧртны ассьыс впечатлениеяссӧ мӧвпъясӧ, душаыс сылӧн — пельтӧм, сьӧлӧмыс — синтӧм.
...Йӧзыс мунӧны и мунӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, и абу гӧгӧрвоана, тешкодь, объяснитны позьтӧм — кытчӧ, мыйла найӧ мунӧны?
Найӧ вывті унаӧнӧсь, и найӧ ёна разнообразнӧйджыкӧсь кӧрт кусӧкъясысь, пуысь, изйысь, разнообразнӧйджыкӧсь монетаясысь, материяясысь да став орудиеяссьыс, кодъясӧн тӧрыт уджаліс животнӧй.
Таысь скӧрмӧ «Mob».
Сійӧ гудыра чувствуйтӧ, мый эм сы олӧмысь торъялана мӧднога олӧм, мӧдпӧлӧс привычкаясӧн, олӧм, коді тыр мыйкӧ асланьыс кысканаӧн-неизвестнӧйӧн...
Опасность подозрительнӧя виччысьӧмыс ньӧжйӧн пӧткӧдчӧ скӧрмӧм чувствоӧн, сійӧ вӧсньыдик емъясӧн моз парсалӧ животнӧйлысь синтӧм сьӧлӧмсӧ.
Сылӧн синъясыс лоӧны пемыдджыкӧсь, топыдджыкӧсь, телӧыс тӧдчымӧн зэвтчӧ, дрӧгниталӧ, сійӧс шымыртӧ бессознательнӧй волнуйтчӧм...
Вуджӧртлӧны йӧз, тӧвзьӧны вагонъяс, автомобильяс...
Магазинъяслӧн ӧшиньясын дэльӧдӧны синтӧ кутшӧмкӧ дзирдалысь предметъяс.
Мый вылӧ найӧ, абу тӧдса, но найӧ кыскӧны ас дорас вниманиетӧ, чужтӧны кӧсйӧм, медым босьтны найӧс...
«Mob» волнуйтчӧ...
Сійӧ гудыра чувствуйтӧ асьсӧ тайӧ олӧмас ӧткаӧн, ӧткаӧн да став бур паськӧма йӧзӧн ӧтдортӧмаӧн.
Сійӧ казялӧ, кутшӧм сӧстӧма найӧ мыськӧмаӧсь сьыліяссӧ, кутшӧм вӧсниӧсь да еджыдӧсь налӧн киясыс, чужӧмъясныс волялӧны да югъялӧны спокойнӧй лӧглунӧн — ас кӧсйытӧгыд думыштсьӧ сёян йылысь, кодӧс жӧритӧны тайӧ йӧзыс быд лун.
Тыдалӧ, тайӧ вывті чӧскыдторъяс, наысь кӧ сэтшӧм бура лӧсталӧ кучикныс да сэтшӧм лӧсьыда быдмӧны гӧгрӧсіник кынӧмъясныс...
«Mob» чувствуйтӧ ас пытшсьыс вежалӧм, коді лёкысь гильӧдӧ сылысь кынӧмсӧ...
Дона да кокни коляскаясын мунӧны мича, вертляв нывбабаяс.
Найӧ, ичӧтик кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, лёкногӧн куйлӧны юрлӧсъяс вылын, налӧн чужӧмъясныс кодзувъяс кодьӧсь, мича синъясныс корӧны йӧзӧс нюммунны.
«Видзӧдӧй, кутшӧм ми мичаӧсь!» — чӧв оліг висьталӧны нывбабаяс.
Йӧз чукӧр сюся видзӧдӧ да сравнивайтӧ тайӧ нывбабаяссӧ асланыс гӧтыръяскӧд.
Лысер мунӧмаӧсь либӧ вывті кызӧсь, гӧтыръяс век горшӧсь да частӧ висьӧны.
Налӧн торъя нин частӧ висьӧны пиньясыс да кынӧмъясныс.
И дугдывтӧг найӧ пинясьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
«Mob» чувственнӧя пӧрччӧдӧ коляскаясса нывбабаяссӧ, видлалӧ налысь морӧсъяссӧ, кокъяссӧ.
И, нывбабаяслысь пасьтӧм, шыльыд, топыд, лӧсталысь телӧяссӧ думсьыс аддзигӧн, — «Mob» оз вермы кутны радлӧмлысь ёсь чувствосӧ, сійӧ кывмӧн шуалӧ ачыс аслыс кывъяс, кодъясысь, кылӧ пӧсь, госа ньылӧм дук, дженьыд да вына кывъяс, кыдзи сьӧкыд няйт киӧн пельбокӧ кучкӧмъяс...
«Mob»-лы колӧ нывбабаыс.
Сылӧн синъясыс ӧзйӧны, горша кутлӧны на дінті прӧйдитысь мича нывбабаяслысь вӧсньыдик, топыд телӧяссӧ.
Шудысла радлӧны челядь, юргӧ налӧн серамныс да горзӧмыс.
Сӧстӧма пасьтӧдӧм, здоров челядьлӧн кокъясныс веськыдӧсь да стройнӧйӧсь...
Розӧвӧй банбокаӧсь, кыпыдӧсь...
«Mob»-лӧн челядьыс омӧликӧсь, вижӧдӧмаӧсь, мыйлакӧ налӧн кокъясныс чукляӧсь.
Тайӧ зэв частӧ — челядьлӧн чукля кокъяс.
Тыдалӧ, таысь мыжаӧсь мамъясыс, найӧ мыйкӧ вӧчӧны не сідз, кор рӧдитӧны...
Сравнениеясыс чужтӧны «Mob»-лӧн пемыд сьӧлӧмын завидялӧм.
Ӧні йӧз чукӧрлӧн скӧралӧмкӧд сорлассьӧ враждебность, коді век пушкырӧн быдмӧ завидьтӧмлӧн плодороднӧй почва вылын.
Сьӧд, зэв ыджыд телӧ дурка вӧрӧдӧ ассьыс юкӧнъяссӧ, уна сё син сюся да ёся видзӧдӧны став вылас, мый тӧдтӧм да гӧгӧрвотӧм налы.
«Mob» чувствуйтӧ, мый сылӧн эм враг, мудер, вына, разалӧма быдлаӧ да сы вӧсна оз позь кутны.
Сійӧ кӧнкӧ матын и — некӧн.
Сійӧ босьтӧма аслыс став чӧскыдторъяссӧ, мича нывбабаясӧс, розӧвӧй челядьӧс, коляскаяс, дзирдалысь шӧвк тканьяс да сеталӧ тайӧс ставсӧ кодлы кӧсйӧ, но — оз «Mob»-лы.
«Mob» вылӧ сійӧ видзӧдӧ зывӧктӧмӧн, отрицайтӧ сійӧс да оз аддзы, кыдзи и сійӧ врагсӧ...
«Mob» корсьӧ, исалӧ, следитӧ став бӧрсяыс.
Но ставыс мукӧд лунъясса моз, и кӧть уличаяс олӧмын эм уна выльтор, сылы тӧдтӧм, сійӧ кывтӧ, вуджрасьӧ на дінті, оз инмӧдчы враждебностьлӧн ёна зэвтӧм струнаясӧ, кодӧскӧ кутны да лямӧдны неяснӧй кӧсйӧмӧ.
Площадь шӧрын сулалӧ руд шляпаа полицейскӧй.
Сылӧн бритӧм чужӧмыс лӧсталӧ, быттьӧ ыргӧн.
Тайӧ мортыс ён, сійӧс он вермы, сы вӧсна мый сы киясын дженьыдик, кыз бедь, код пытшкӧ кисьтӧма свинеч.
«Mob» кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлывлӧ тайӧ бедь вылас.
Сійӧ тӧдӧ бедьяссӧ, сійӧ аддзывліс найӧс уна сё тысяча, и ставыс найӧ — прӧстӧ пу либӧ кӧрт.
Но сыын — дженьыдик да тшӧтшыд пома беддьын — эм гуся дьявольскӧй вын, кодлы оз позь мунны паныд, он вермы.
«Mob» став дорӧ кутӧ гудыр да вежӧрттӧм вражда, сійӧ волнуйтчӧ, сійӧ дась мыйкӧ страшнӧй вылӧ.
И ас кӧсйытӧгыс мерайтӧ синъяснас дженьыдик, тшӧтшыд пома бедьсӧ.
Бессознательнӧйлӧн пемыд хламын век кельдалӧ полӧм...
Олӧм, коді оз мудзлы аслас движениеын, дугдывтӧг равзӧ.
Кытысь сылы тайӧ энергияыс, кор «Mob» оз уджав?
И век ёнджыка гӧгӧрвоӧмӧн йӧз чукӧрыс чувствуйтӧ ассьыс ӧткалунсӧ, ощущайтӧ кутшӧмкӧ пӧръялӧм, и, век ёнджыка скӧрмиг, сюся корсьӧ, мый вылӧ эськӧ веськӧдны ассьыс кисӧ.
Сійӧ лоӧ ӧні чуткӧйӧн да восприимчивӧйӧн — сылы выльыс нинӧм оз прӧйдит бокиті сыӧн казявтӧг.
Ӧні сійӧ сералӧ ёся да скӧра, и зэв паськыд руд шляпаа морт должен ӧдйӧджык восьлавны «Mob»-лӧн сералӧмысь бытшласян видзӧдлас улын да сійӧ горӧдӧмъяслӧн плеть улын.
Площадь вомӧн вуджысь нывбаба муртса-муртса лэптыштліс юбкасӧ, но, кор аддзис, кутшӧм синъясӧн видзӧдӧ йӧз чукӧрыс сы кокъяс вылӧ, пырысь-пыр жӧ, быттьӧкӧ сылы кучкисны киас, веськӧдіс материя кутысь чуньяссӧ...
Площадь вылӧ кыськӧ петіс код морт.
Сійӧ мунӧ, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мыйкӧ бормочитӧ, и винаӧн пожъялӧм сылӧн телӧыс вынтӧг шатлалӧ, и дась быд здукӧ усьны, жугавны мостӧвӧй вылын, рельсъяс вылын...
Сійӧ сюйис ӧти кисӧ зептас, мӧд киас сылӧн нямрассьӧм, бусӧссьӧм шляпа, сійӧ ӧвтчӧ шляпанас да нинӧм оз аддзы.
Площадь вылас, металл шыяслӧн дикӧй бушколӧ веськалӧм бӧрын, сійӧ неуна садьсялыштӧ, сувтӧ да видзӧдӧ гӧгӧр вазьӧм, руалӧм синъяснас.
Быд боксянь сы вылӧ тӧвзьӧны вагонъяс, коляскаяс, — кыссьӧ кутшӧмкӧ кузь сі, кытчӧ пысавлӧма сьӧдов сикӧтш мольяс.
Скӧралігтыр звӧнитӧны вагонъясса кӧлӧкӧльчикъяс — предупреждайтӧны сійӧс, гальскӧны вӧвъяслӧн подковъясыс, ставыс юргӧ, грымакылӧ, зырӧдӧ сы вылӧ.
«Mob» чувствуйтӧ, мый мыйкӧ вермас лоны, коді, гашкӧ, неуна гажӧдыштас сійӧс.
Сійӧ бара ӧтувтӧ уна сё синъяссӧ ӧти лучӧ да следитӧ, виччысьӧ...
Вагонса кондуктор звӧнитӧ да равзӧ код мортлы, сійӧ нюжӧдчӧма перилӧ вомӧныс, горзӧмысла сылӧн чужӧмыс гӧрд, код морт бурпырысь ӧвтӧ сылы шляпанас да восьлалӧ рельсъяс вылас вагон улӧ.
Став тушанас бӧрлань сетчӧмӧн, синъяссӧ куньӧмӧн, кондуктор мыйвынсьыс бергӧдӧ ручкасӧ, вагон ставнас дрӧгнитӧ да ратшнитӧмӧн сувтӧ...
Кодъюра морт восьлалӧ водзӧ — сійӧ шляпаасис да бара лэдзис чужӧмсӧ мулань.
Но первойя вагон сайсьыс тэрмасьтӧг тювкнитӧ-петӧ мӧд морт да конъялӧ кодъюраӧс, сійӧ сьӧкыда усьӧ первойсӧ сеткаӧ, сэсся сэсянь кокньыдика усьӧ рельсъяс вылӧ, и сеткаыс йӧткалӧ, нуӧ муті сылысь нямралӧм телӧсӧ...
Тыдалӧ, кыдзи швачӧдӧны муас кодъюралӧн киясыс да кокъясыс.
Гӧрда да вӧсньыдика нюммуніс вир, быттьӧ кодӧскӧ корис ас дінас...
Вагонысь кыліс нывбабалӧн лэчыда чилӧстӧм, но став шыясыс пыр жӧ кусіны: найӧс вевттис «Mob»-лӧн ыджыд радлуна кыз гӧлӧсӧн ымӧстӧмыс — быттьӧ на вылӧ друг шевкнитісны васӧд да сьӧкыд покрывалӧ.
Кӧлӧкӧльчикъяслысь тревожнӧй звӧн, вӧвъяслысь кокшыяс, электричестволысь омлялӧм — ставсӧ пӧдтӧма сьӧд гылӧн ужас, йӧз чукӧр гылӧн ужас водзвылын. Тайӧ гыыс животнӧй моз равзӧмӧн уськӧдчис водзӧ, зурасис вагонъясӧ, киськаліс, клеснитіс найӧс сьӧдов резсьӧмӧн да заводитіс уджавны.
Полӧмпырысь да дженьыдика дрӧгниталӧны вагон ӧшиньясысь стеклӧясыс, кодъясӧс жуглӧны.
Нинӧм оз тыдав, сӧмын пессьӧ да тіралӧ «Mob»-лӧн зэв ыджыд тушаыс, и нинӧм оз кыв, сылӧн омлялӧмысь кындзи, ызйӧдана горзӧмысь кындзи, мыйӧн сійӧ радпырысь юӧртӧ ас йывсьыс, аслас вын йылысь, сы йылысь, мый, медбӧрын, и сійӧ сідзжӧ аддзис аслыс делӧ.
Воздухын тыдыштлӧны уна сё гырысь кияс, дзирдалӧны уна дас синъяс тешкодь, ёна тшыгъялӧмдырся кодь горш дзирдӧн.
Кодӧскӧ нӧйтӧ сійӧ, сьӧд «Mob»-ыс, кодӧскӧ чашйӧ-косявлӧ, кодлыкӧ мститӧ...
Сылӧн дорвыв горзӧмъясӧн бушколысь век частӧджык кывлӧ, югъялӧ, быттьӧ кузь, нюдз пурт, дзужгысь кыв:
— Линч!
Сійӧ имеитӧ магическӧй вын ӧтувтны «Mob»-лысь став гудыр кӧсйӧмъяссӧ, сійӧ век сукджыка йитӧ ас пытшкӧсас сылысь горзӧмъяссӧ:
— Линч!
Йӧз чукӧрлӧн некымын юкӧн кавшасисны вагон вевтъяс вылӧ, и сэтысянь сідзжӧ гартчӧ воздухас, кузь плеть моз швичйӧдліг да небыдика ниглясигтырйи:
— Линч!
Со сы шӧрын артмис топыд ядро, сійӧ ньылыштіс, кыскис ас пытшкас мыйкӧ да мунӧ, визувтӧ йӧз чукӧрсьыс.
Сылӧн топыд тушаыс кывзысьӧмӧн паськалӧ шӧрсяньыс жмитӧмысь да, вочасӧн оръясиг, лэдзӧ аслас недраясысь тайӧ топыд, сьӧд комӧксӧ — ассьыс юрсӧ, ассьыс вомсӧ.
Тайӧ вомыслӧн пиньясас качайтчӧ косявлӧм паськӧма, вирулялысь морт — сійӧ вӧлӧма вагонса кондукторӧн, кыдзи сійӧ тыдалӧ ротасъясвывса нашивкаяссьыс.
Ӧні сійӧ — няклялӧм яй кусӧк, — свежӧй яй кусӧк, кодӧс веждӧгӧдз чӧскыда киськалӧма яргӧрд вирӧн.
Йӧз чукӧрлӧн сьӧд вомыс нуӧ сійӧс да водзӧ няклялӧ, и сылӧн киясыс, быттьӧ спрутлӧн щупальцы, гартчӧны чужӧмтӧм тайӧ телӧ гӧгӧрыс.
«Mob» омлялӧ:
— Линч!
И артмӧдӧ аслас юр бӧрын кузь, топыд туша, коді дась ньылыштны зэв уна свежӧй яй.
Но друг кытыськӧ сы водзвылӧ сувтӧ ыргӧн чужӧма бритчӧм морт.
Сійӧ вештіс ассьыс руд шляпасӧ синъяс вылас, сувтіс, быттьӧ руд из, йӧз чукӧр мунан туй вылӧ да кыв ни джын шутӧг лэптіс воздухас ассьыс бедьсӧ.
Йӧз чукӧрлӧн юрыс катовтчис веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, медым мынтӧдчыны тайӧ бедьсьыс, кытшовтны сійӧс.
Полицейскӧй сулалӧ вӧрзьытӧг, сы киын беддьыс оз вӧрзьыв, и оз лапъявны сылӧн спокойнӧй, чорыд синъясыс.
Аслас вынӧ тайӧ эскӧмсяньыс ӧвтӧ «Mob»-лы пӧсь чужӧмас кӧдзыдӧн.
Морт кӧ ӧтнас сувтӧ сы туй вылӧ, ӧтнас, «Mob» кӧсйӧмлы паныд, коді лава кодь сьӧкыд да вына, сійӧ кӧ сэтшӧм спокойнӧй — сідзкӧ, сійӧ непобедимӧй!..
«Mob» горзӧ мыйкӧ сылы чужӧм водзас, ӧвтчӧ щупальцыяснас, быттьӧкӧ кӧсйӧ сывйыштны наӧн полицейскӧйлысь паськыд пельпомъяссӧ, но сы горзӧмын нин, кӧть сійӧ скӧр на, кылӧ мыйкӧ нормӧм.
И, кор полицейскӧйлӧн ыргӧн чужӧмыс чусыда сьӧдӧдӧ, кор сылӧн киыс ещӧ вылӧджык кыпӧдӧ тшӧтшыд пома, дженьыдик бедьсӧ, — йӧз чукӧрлӧн горзӧмыс заводитӧ тешкодя оръясьны, и сылӧн тушаыс вочасӧн, ньӧжйӧник торъявлӧ, кӧть «Mob»-лӧн юрыс век на ещӧ вензьӧ, катласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кӧсйӧ кыссьыны водзӧ.
Со локтӧны тэрмасьтӧг ещӧ кык морт бедьясӧн.
«Mob»-лӧн щупальцыясыс эбӧстӧг лэдзӧны наӧн кватитӧм телӧсӧ, коді усьӧ пидзӧс вылас, лэдзчысьӧ законлӧн представитель кок улӧ, и сійӧ петкӧдлӧ сы весьтын аслас властьлысь дженьыдик тшӧтшыд символ...
«Mob»-лӧн юрыс сідзжӧ ньӧжйӧник торъявлӧ юкӧнъяс вылӧ, — туловищеыс сылӧн абу нин, — площадь вывті мудзпырысь да жугыля кыссьӧны йӧзлӧн сьӧд фигураяс, быттьӧ зэв ыджыд ожерельелӧн сьӧд сикӧтш мольяс киссьӧмаӧсь сылӧн няйт круг вылӧ.
Уличаяслӧн жӧлӧбъясӧ шынитӧв да зумыша мунӧны косявлӧм, разалӧм йӧз...
1906 во
==«МЕНАМ ИНТЕРВЬЮЯС» КНИГАЫСЬ
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Республикаса корольяс пиысь ӧти @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
РЕСПУБЛИКАСА КОРОЛЬЯС ПИЫСЬ ӦТИ
...Соединённӧй Штатъясса стальнӧй, керосиновӧй да став мукӧд корольяс век смущайтлісны менсьым воображениеӧс.
Йӧзӧс, кодъяслӧн сэтшӧм уна деньга, ме ог вермы представитны, кыдзи обыкновеннӧй йӧзӧс.
Меным кажитчис, мый на пӧвстысь быдӧнлӧн, этша пыдди, куим рушку да вомас сё ветымын пинь.
Ме збыльысь эскылі, мый миллионер быд лун квайт час асывсянь да войшӧр кадӧдз дугдывтӧг, шойччывтӧг — сёйӧ.
Сійӧ сёйӧ меддона сёянсӧ: дзодзӧгъясӧс, индейкаясӧс, порсьпиянӧс, выя редиска, пудингъяс, кэки да мукӧдпӧлӧс чӧсмасянторъяс.
Рытладорыс сійӧ сэтшӧма мудзӧ черлыяснас уджалӧмысь, мый приказывайтӧ нямлявны сёянсӧ негръяслы, а ачыс сӧмын нин ньылалӧ сійӧс.
Медбӧрти, сійӧ дзикӧдз усьӧ эбӧссьыс, и, пӧсьӧн ойдӧмаӧс, муртса лолавны вермысьӧс, негръяс нуӧны сійӧс узьны.
А асывнас, квайт чассянь, сійӧ бара заводитӧ ассьыс мучитчана олӧмсӧ.
Но, и тадзи вынсӧ зэвтӧмӧн, сійӧ оз вермы сёйны капиталлысь весиг процентджынсӧ.
Тӧдӧмысь, тадзи овнытӧ сьӧкыд.
Но мый нӧ вӧчны?
Кутшӧм нӧ тӧлк лоны миллионерӧн, тэ кӧ он вермы сёйны прӧстӧй морт дорысь унджык?
Меным кажитчыліс, мый сійӧ должен новлыны парчаысь бельё, сапӧг каблукъяссӧ сылӧн тувъялӧма зӧлӧтӧй тувъясӧн, а юрас, шляпа пыддиыс, мыйкӧ бриллиантъясысь.
Сылы сюртуксӧ вурӧма медся дона бархатысь, кузьтанас не дженьыдджык ветымын футысь да мичмӧдӧма зӧлӧтӧй кизьясӧн, лыднас не этшаджык куимсё штукаысь.
Праздник лунъясӧ сійӧ пасьталӧ ӧтпырйӧ кӧкъямыс сюртук да квайт пара гач.
Дерт, тадзтӧ абу удобнӧ и дзескӧдӧ...
Но, татшӧм озыра олігӧн, оз жӧ позь пасьтасьны кыдзи ставныс мукӧдъяс...
Миллионерлысь зепсӧ ме чайтлі гу кодьӧн, кытчӧ свободнӧя позьӧ дзебны вичко, сенатлысь здание и ставсӧ, мый колӧ...
Но, татшӧм джентльменлысь кынӧмсӧ представляйтӧмӧн, коді ыджыд морскӧй пароходса трюм кодь, — ме эг вермы вежӧртны тайӧ существоыслысь, кузь-ӧ сылӧн кокыс да гачыс.
Но ме думайтлі, мый одеялӧыс, код улын сійӧ узьлӧ, тӧдӧмысь, не ичӧтджык квадратнӧй миляысь.
И сійӧ кӧ ватшкӧ-няклялӧ табак, то, тӧдӧмысь, медся бурсӧ да фунт кыкӧс ӧтпырйӧ.
И чушкӧ кӧ табаксӧ, то фунтысь не этшаджык ӧтчыдысьӧн.
Деньга требуйтӧ, медым сійӧс тратитісны...
Сылӧн чуньясыс обладайтӧны шензьӧдана чутьёӧн да волшебнӧй вынӧн вермӧны нюжавны сылӧн кӧсйӧм серти: Нью-Йоркын пукалігас кӧ сійӧ мӧдас чувствуйтны, мый кӧнкӧ Сибирын быдмӧма доллар, — сійӧ нюжӧдӧ кисӧ Берингов пролив вомӧн да, места вывсьыс чеччывтӧг, нетшыштӧ радейтана быдмӧгсӧ.
Тешкодь, но тайӧ став дырйиыс ме ог вермы вежӧртны — кутшӧм жӧ тайӧ чудовищеыслӧн юрыс.
Сыысь на унджык, юрыс кажитчис меным дзик лишнӧйӧн татшӧм уна мускулъяс да лыяс дырйи, кодъяслӧн эм влечение ставторсьыс пыдзыртны зӧлӧта.
Вообще, помӧдз эг вермы ме вежӧртны миллионер йылысь.
Дженьыдика кӧ висьтавны, тайӧ медводз вӧліны кузь эластичнӧй кияс.
Найӧ шымыртӧмаӧсь му шарсӧ дзоньнас, матыстӧмаӧсь сійӧс ыджыд, сьӧд вомдорас, и тайӧ вомыс нёнялӧ, йирӧ да нямлялӧ миянлысь планетанымӧс, сы вылӧ, кыдзи пӧжалӧм пӧсь картупель вылӧ, горш дульсӧ лювгӧмӧн лэдзигтыр...
Верманныд гӧгӧрвоны менсьым чуймӧмӧс, кор ме, миллионеркӧд паныдасьӧм бӧрын, аддзи, мый сійӧ сэтшӧм жӧ прӧстӧй морт, коді нинӧмӧн мукӧдысь оз торъяв.
Ме водзын джуджыд креслӧын пукаліс косіник, кузь тушаа старик. Сійӧ мукӧд йӧзлӧн ыджда жӧ коричневӧй чукырӧсь кияссӧ спокойнӧя пуктӧма мукӧдъяслӧн кодь жӧ нормальнӧй размера кынӧм вылас.
Сылысь чужӧмвывса ропмунӧм кучиксӧ вӧлі бураа бритӧма, мудзпырысь ӧшӧдӧм улыс парйыс тыдӧдліс лӧсьыда вӧчӧм черлыяссӧ, кытчӧ тырыс вӧлі сатшйӧдлӧма зӧлӧтӧй пиньяс.
Вылыс парйыс — бритӧма, вӧсни да вир пастӧм — топыда ляскысьӧма сылӧн жевательнӧй машинка бердӧ, и кор старик сёрнитіс, машинкаыс пӧшти эз вӧрзьыв.
Рӧмтӧм синъяс вевдорас сылӧн эз вӧвны синкымъясыс, чусмӧм черепыс вӧлі куш.
Кажитчӧ, тайӧ чужӧмыслы неуна оз тырмы кучикыс, и сійӧ дзоньнас — гӧрдӧдыштӧм, вӧрзьытӧм да шыльыд — казьтыліс пузчужӧм кагалысь чужӧмсӧ.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны — заводитӧ-ӧ тайӧ существоыс ассьыс олӧмсӧ али сійӧ матыстчӧма нин олӧм помас...
Пасьтасьӧма сійӧ сідзжӧ, кыдз прӧстӧй смертнӧй.
Чунькытш, часі да пиньяс — сы вылын вӧланторъяс пиысь тайӧ ставыс зӧлӧтӧй.
Ӧтлаӧ кӧ босьтны, сійӧ, гашкӧ, веситіс фунтджынйысь не этшаджык.
Вообщем, тайӧ мортыс казьтыліс аснас Европаса аристократическӧй домысь пӧрысь слугаӧс...
Комнаталӧн обстановкаыс, кӧні сійӧ примитіс менӧ, эз чуймӧд роскошӧн, эз радуйт мичлунӧн.
Мебель вӧлі солиднӧй, со и ставыс, мый позьӧ шуны сы йылысь.
«Тыдалӧ, тайӧ керкаас ӧткымынысь пыравлӧны слӧнъяс»... — вот кутшӧм мӧвп чужтыліс мебельыс.
— Тайӧ ті... миллионер? — аслам синъяслы эскытӧг юалі ме.
— О, да! — эскӧдӧмпырысь юрнас лайкйӧдлӧмӧн вочавидзис сійӧ.
Ме видзӧдлі сідз, мый эска сылы, и решиті пыр жӧ эрдӧдны сылысь пытшкӧссӧ.
— Уна-ӧ ті верманныд сёйны завтрак дырйи яй? — сувтӧді сылы вопрос.
— Ме ог сёй яйтӧ! — висьталіс сійӧ. — Апельсин чӧлӧс, кольк, ичӧтик чашка чай — со и ставыс...
Кагалӧн кодь мыжтӧм синъясыс сылӧн чусыда дзирдалісны ме водзын, быттьӧ гудыр валӧн кык ыджыд войт, и ме эг аддзы наысь ни ӧти чир пӧръясьӧм.
— Сідз! — чуймӧмпырысь шуи ме. — Но, лоӧй искренньӧйӧсь, — висьталӧй меным веськыда, кымынысь ті сёйланныд луннас?
— Кыкысь! — лӧня вочавидзис сійӧ. — Завтрак да ӧбед — тайӧ дзик тырмымӧн меным.
Ӧбед дырйи — тарелка суп, еджыд яй да мыйкӧ юмовторъяс пӧвстысь.
Фрукты.
Кофе чашка.
Сигара...
Менам шензьӧмӧй содіс сідзи, кыдзи быдмӧ тыква.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ святӧйлӧн кодь синъясӧн.
Ме пыдісянь лолышті да шуи:
— Но тайӧ кӧ збыль, — мый нӧ ті вӧчанныд асланыд деньгаӧн?
Сэки сійӧ муртса лэптыштіс пельпомъяссӧ, синъясыс мӧдісны вӧрны син гуранъясас, и сійӧ вочавидзис:
— Ме сійӧн вӧча ещӧ деньга.
— Мый могысь?
— Медым вӧчны ещӧ деньга...
— Мый могысь? — повториті ме.
Гырддзаяснас креслӧ вугъясас мыджсьӧмӧн сійӧ копыртчис мелань да мыйтакӧ любопытствопырысь юаліс:
— Ті — йӧй?
— А ті? — вочавидзи ме вопросӧн.
Старик копыртіс юрсӧ да зӧлӧтӧй пиньяс пырыс нюжӧдіс:
— Интереснӧй морт...
Ме, гашкӧ, первойысь на аддза татшӧмсӧ...
Та бӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ да, вомсӧ пельяс дорӧдзыс паськӧдӧмӧн, шынитӧв кутіс гӧгӧрбок видзӧдны ме вылӧ.
Сы чужӧм вылын тӧдчысь лӧньлун серти арталӧмӧн, сійӧ, тыдалӧ, лыддис асьсӧ тырвыйӧ нормальнӧй мортӧн.
Сы галстукысь ме казялі ичӧтик бриллианта булавка.
Тайӧ дона изйыс кӧ вӧлі каблук ыджда, ме ещӧ гӧгӧрвои на эськӧ мый-нибудь.
— Мыйӧн ті занимайтчанныд? — юалі ме.
— Деньгаяс вӧчала! — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн дженьыдика шуис сійӧ.
— Фальшивомонетчик? — радпырысь горӧді ме; меным кажитчӧ, мый ме матыстча гусятор тӧдмалӧмлань.
Но сэки сійӧс кутіс сутшиктӧдны.
Тушаыс дзоньнас сылӧн дрӧгнитавліс, быттьӧкӧ тыдавтӧм ки гильӧдіс сійӧс киняувъястіыс.
Синъясыс тэрыба кутісны лапъявны.
— Интереснӧ тайӧ! — шуис сійӧ успокоитчӧм мыстиыс да менсьым чужӧмӧс довольнӧй видзӧдласлӧн влагаӧн киськаліг. — Юалӧй ещӧ мый-нибудь! — тшӧктіс сійӧ да мыйлакӧ пӧльтіс банбокъяссӧ.
Ме думайтышті да чорыда сылы сувтӧді вопрос:
— Кыдзи ті вӧчанныд деньгасӧ?
— А! Гӧгӧрвоа! — юрнас лайкйӧдліг шуис сійӧ. — Тайӧ зэв прӧстӧ.
Менам эмӧсь кӧрт туйяс.
Фермеръяс производитӧны тӧвар.
Ме сійӧс нуала рынокъяс вылӧ.
Арталан, уна-ӧ колӧ кольны фермерлы деньга, медым сійӧ эз кув тшыгла да вермис водзӧ уджавны, а мукӧдсӧ ставсӧ босьтан аслыд, кыдзи кӧрт туй кузя нуӧмысь тариф.
Зэв прӧстӧ.
— Фермеръяс довольнӧйӧсь тайӧн?
— Абу ставыс, ме чайта! — шуис сійӧ челядь моз прӧстӧя. — Но, шуӧны, став йӧзыс нинӧмӧн и некор оз вермыны лоны довольнӧйӧн.
Век эмӧсь чудакъяс, кодъяс броткӧны...
— Правительствоныд оз мешайт тіянлы? — скромнӧя юалі ме.
— Правительство? — повторитіс сійӧ да, чуньяснас плешсӧ зыраліг, думыштчис.
Сэсся быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас да лайкнитіс юрнас. — А-а...
Тайӧ найӧ... Вашингтонын?
Оз, найӧ оз мешайтны.
Найӧ зэв бур войтыр...
На пӧвстын эмӧсь ӧткымынъяс менам клубысь.
Но найӧс шоча аддзывлан...
Сы вӧсна мукӧд дырйи и вунӧдлан на йылысь.
Оз, найӧ оз мешайтны, — бара шуис сійӧ да пыр жӧ любопытствоӧн юаліс:
— А эмӧсь ӧмӧй нӧ правительствояс, кодъяс мешайтӧны йӧзлы вӧчны деньга?
Меным быттьӧ яндзим кодь лои аслам наивностьысь да сылӧн мудростьысь.
— Ог, — лӧня шуи ме, — ме ог сы йылысь...
Ме, тӧданныд-ӧ, думайтлі, мый мукӧд дырйи правительствоыд должен эськӧ запретитны явӧ грабитӧмсӧ...
— Н-но! — паныдаліс сійӧ. — Тайӧ идеализм.
Тані тадз оз вӧчсьы.
Правительство оз имеит право сюйсьыны частнӧй делӧясӧ...
Менам скромностьӧй содіс кагалӧн кодь тайӧ спокойнӧй мудрость водзас.
— Но ӧти мортӧн унаӧс рӧзӧритӧмыс ӧмӧй — частнӧй делӧ? — вежлива юалі ме.
— Рӧзӧритӧм? — синъяссӧ чашкӧдӧмӧн повторитіс сійӧ. — Рӧзӧритӧм — тайӧ сэк, кор донаӧсь рабочӧй кияс.
И кор стачка.
Но миян эмӧсь эмигрантъяс.
Найӧ пыр чинтӧны рабочӧйяслы удж донсӧ да окотапырысь сувтӧны удж вылӧ стачечникъяс местаӧ.
Кор найӧ чукӧрмасны странаӧ тырмымӧн сы вылӧ, медым найӧ донтӧм донысь уджалісны да уна ньӧбасисны, — ставыс лоӧ бур.
Сійӧ неуна ловзьыштіскодь да эзджык нин ло старик да кага кодь, кодъясӧс сорлалісны ӧти мортӧ.
Сылӧн мугов вӧсни чуньясыс мӧдісны вӧрны, и кос гӧлӧсыс тэрыбджыка мӧдіс таргыны менам пельясын.
— Правительство?
Тайӧ, пӧжалуй, интереснӧй вопрос, да.
Бур правительствоыд колана.
Сійӧ разрешайтӧ сэтшӧм задачаяс: странаын должен лоны сы мында йӧз, мыйта меным колӧ сы могысь, медым сійӧ ньӧбис менсьым ставсӧ, мый ме кӧсъя вузавны.
Рабочӧйыд должен лоны сы мында, медым ме эг нуждайтчы наысь.
Но — ни ӧти лишнӧй морт!
Сэки оз лоны социалистъяс.
И стачкаяс.
Правительство не должен босьтавны ыджыд налогъяс.
Ставсӧ, мый вермас сетны народ, — ме ачым босьта.
Вот мый ме шуа — правительствоным бур.
«Сійӧ абу тыр вежӧра — тайӧс тырвыйӧ петкӧдлӧ ассьыс величиесӧ сознайтӧмыс, — думышті ме. — Пӧжалуй, сійӧ збыльысь король...»
— Меным колӧ, — водзӧ сійӧ сёрнитіс падъявтӧг да чорыд гӧлӧсӧн, — медым странаын вӧлі порядок.
Правительство медалӧ ичӧтик дон вылӧ разнӧй философъясӧс, кодъяс быд воскресеньеӧ не этшаджык кӧкъямыс часысь велӧдӧны народӧс уважайтны законъяс.
Та вылӧ кӧ абуӧсь тырмымӧн философъяс — уджӧ пыртӧй салдатъясӧс.
Тані важнӧйӧсь абу приёмъяс, а сӧмын результатъяс.
Потребитель да рабочӧй обязанӧсь уважайтны законъяс.
Вот и ставыс! — чуньяснас ворсігтырйи помаліс сійӧ.
«Да, сійӧ абу йӧй, ӧдвакӧ сійӧ король!» — думышті ме да юалі: — Ті довольнӧйӧсь ӧнія правительствонад?
Сійӧ эз сразу вочавидз.
— Вермӧм сертиыс сійӧ вӧчӧ этшаджык.
Ме шуа: эмигрантъясӧс колӧ пока лэдзны странаӧ.
Но миян эм политическӧй свобода, мыйӧн найӧ пӧльзуйтчӧны, — таысь колӧ мынтысьны.
Мед жӧ на пӧвстысь быдӧн вайӧ сьӧрсьыс кӧть эськӧн 500 доллар.
Морт, кодлӧн эм 500 доллар, даспӧв бурджык сыысь, кодлӧн эм 50...
Омӧль йӧзыд — брӧдягаяс, корысьяс, висьысьяс да мукӧдпӧлӧс дышӧдчысьяс некӧн оз ковны...
— Но ӧд тадзтӧ омӧльджыка мӧдасны воны эмигрантъясыс... — шуи ме.
Старик эскӧдӧмпырысь лайкнитіс юрнас.
— Мыйкӧ дыра мысти ме предложита дзикӧдз тупкыны налы страналысь ӧдзӧссӧ...
А ӧні, мед быдӧн неуна вайыштас зӧлӧта...
Страналы тайӧ пӧлезнӧ.
Сэсся, колӧ нюжӧдны сроксӧ гражданскӧй правояс получитӧм вылӧ.
Бӧрынджык сійӧс ковмас дзикӧдз бырӧдны.
Медым найӧ, кодъяс кӧсйӧны уджавны американецъяслы — уджалӧны, но сӧвсем оз ков сетавны налы американскӧй гражданалысь правояс.
Американецъясӧс тырмымӧн нин вӧчӧма.
На пӧвстысь быдӧн ачыс сяммӧ тӧждысьны сы йылысь, медым страналӧн населениеыс содіс.
Ставыс тайӧ — правительстволӧн делӧ.
Сійӧс колӧ сувтӧдны мӧдног.
Правительствоса членъяс ставныс долженӧсь лоны промышленнӧй предприятиеясын акционеръясӧн — сэки найӧ ӧдйӧджык да кокниджыка гӧгӧрвоасны страналысь интересъяссӧ.
Ӧні лоӧ меным ньӧбавны сенаторъясӧс, медым убедитны найӧс, мый меным колӧны... разнӧй посниторъяс.
Сэки тайӧ лоӧ лишнӧйӧн...
Сійӧ ышловзис, тіркнитіс кокнас да содтіс:
— Олӧмсӧ правильнӧя аддзан сӧмын зӧлӧта гӧра йывсянь.
Ӧні, кор сылӧн политическӧй взглядъясыс тырвыйӧ вӧлі гӧгӧрвоанаӧсь, ме юалі сылысь:
— А кыдз ті думайтанныд религия йылысь?
— О! — горӧдіс сійӧ аслас пидзӧсъясас кинас шлапкӧмӧн да тэрыба синкымъяссӧ вӧрӧдіг. — Зэв бура думайта!
Религияыд — сійӧ колӧ народлы.
Ме сьӧлӧмсянь эска талы.
И весиг ачым воскресеньеясӧ висьтавла вичкоын проповедьяс... да, кыдз жӧ!
— А мый ті висьтавланныд? — юалі ме.
— Ставсӧ, мый вермас висьтавны истиннӧй христианин, ставсӧ! — эскӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Ме проповедуйта, дерт, гӧль приходын — гӧль йӧзыдлы век колӧ бур кыв да бать нога велӧдӧм...
Ме висьтавла налы...
Здук кежлӧ сылӧн чужӧмыс лолі кагалӧн кодь выражениеа, но та бӧрын сійӧ топӧдіс паръяссӧ да лэптіс синсӧ пӧтӧлӧклань, кӧні амуръяс яндысигтыр сайӧдлісны иоркширскӧй порсьлӧн кодь розӧвӧй кучика кыз нывбабалысь телӧсӧ.
Сы чусмӧм синъясын пыдын тӧдчис пӧтӧлӧкса унапӧлӧс краскаыс, и синъясыс дзирдыштісны уна рӧма бикиньясӧн.
Сійӧ лӧня заводитіс:
— Христос ним кузя вокъяс да чойяс!
Энӧ сетчӧй завидьтӧмлӧн мудер Дьявӧллы, дзикӧдз вӧтлӧй ас дорсьыныд став земнӧйсӧ.
Му вылын олӧмыд дженьыд: мортыд сӧмын нелямын арӧсӧдз бур работник, нелямын бӧрад сійӧс оз нин босьтны фабрикаясад.
Олӧмыд — абу зумыд.
Ті уджаланныд, — не сідз вештыштанныд китӧ — и машина чирсӧ тіянлысь лыястӧ, — солнечнӧй удар — и ставыс эштӧма!
Тіянӧс быдлаын кыйӧдӧны висьӧмъяс, быдлаын несчастьеяс!
Гӧль мортыд джуджыд керкавывса синтӧм морт кодь жӧ, — кӧть кытчӧ сійӧ оз мун, сійӧ усяс да пасьмунас, кыдзи шуӧ апостол Иаков, апостол Иудалӧн вокыс.
Вокъяс!
Ті не долженӧсь донъявны мувывса олӧм, сійӧ — Дьявӧллӧн, душаяс гусявлысьлӧн, сетӧмтор.
Тіян царствоныд, о Христослӧн муса челядь, не тайӧ мирын, кыдзи и тіян Батьлӧн царствоыс, — сійӧ царствоыс небесаын.
И ті кӧ терпитӧмӧн, норасьӧмъястӧг, ропкытӧг, лӧня помаланныд ассьыныд мувывса олӧмтӧ, сійӧ примитас тіянӧс райса оланінъясӧ и наградитас тіянӧс мувывса уджъясысь — вечнӧй блаженствоӧн.
Тайӧ олӧмныд — тіян душаяслы сӧмын чистилище, и кымын ёнджыка ті страдайтанныд тані, сымын ыджыдджык блаженство виччысьӧ тіянӧс сэні, — кыдзи шуис ачыс апостол Иуда.
Кинас сійӧ индіс пӧтӧлӧкӧ, думайтыштіс да водзӧ висьталіс кӧдзыда да чорыда:
— Да, дона вокъяс да чойяс!
Став тайӧ олӧмыс пустӧйтор да нинӧм оз сулав, ми кӧ ог сетӧй сійӧс жертва пыдди матысаӧс радейтӧм кузя, кӧть коді эськӧ сійӧ эз вӧв.
Энӧ сетӧй сьӧлӧмъястӧ завидьлӧн бесъяслы власть улӧ!
Мый вылӧ ті верманныд завидуйтны?
Мувывса бурыд — сійӧ призракъяс, сійӧ Дьявӧллӧн ворсанторъяс.
Ми ставным кулам — озыръяс и гӧльяс, царьяс и углекопъяс, банкиръяс и улича чиститысьяс.
Райса ыркыд садъясын, гашкӧ, углекопъясыд лоасны царьясӧн, а царь кутас чышкыны лыскӧн сад туйяс вылысь гылалӧм коръяссӧ да кампет бумагаяс, ӧд ті быд лун кутанныд сёйны кампет.
Вокъяс!
Мый сины тіянлы му вылын, тайӧ грека сьӧд пемыд вӧрын, кӧні душаыд вошталӧ туйяссӧ кага моз?
Воӧдчӧй райӧ радейтӧмӧн да рамлунӧн, кыв шутӧг терпитӧй ставсӧ, мый усяс тіян пай вылӧ.
Радейтӧй ставсӧ и весиг тіянӧс увтыртысьястӧ...
Сійӧ бара кунис синъяссӧ да, креслӧас качайтчигмоз, водзӧ висьталіс:
— Эн кывзысь йӧзлысь, кодъяс чужтӧны тіян сьӧлӧмъясын завидялӧмлысь греховнӧй чувство, ӧтияслӧн гӧльлун вылӧ да мӧдъяслӧн озырлун вылӧ тіянлы индӧмӧн.
Тайӧ йӧзыс — Дьявӧлӧн мӧдӧдӧм йӧз, господь оз тшӧкты завидуйтны матысалы.
И озыръясыд гӧльӧсь, найӧ гӧльӧсь на дорӧ муслуннас.
«Радейтӧй озырӧс, ӧд сійӧ енлӧн избранник!» — горӧдіс Иуда, господьлӧн вок, храмлӧн первосвященник.
Эн кывзӧй Дьявӧллысь равенство кузя проповедьяс да мукӧд омӧльторъяс.
Мый сійӧ равенствоыд тані, му вылын?
Зільӧй сӧмын лоны ӧткодьӧн ӧта-мӧдныдкӧд душа сӧстӧмлун кузя тіян ен чужӧм водзын.
Терпитӧмӧн нуӧй ассьыныд крестнытӧ, и кывзысьӧмыд кокньӧдас тіянлы тайӧ ношасӧ.
Тіянкӧд ен, челядьӧй менам, и сэсся тіянлы нинӧм оз ков!
Старик чӧв ланьтіс, вомсӧ паськӧдӧмӧн, да, зарни пиньяснас дзирдыштіг, кыпыда видзӧдліс ме вылӧ.
— Ті бура пӧльзуйтчанныд религияӧн! — шуи ме.
— О, да!
Ме тӧда сылысь дон, — шуис сійӧ. — Ещӧ шуа тіянлы — религияыд быть колана гӧльяслы.
Меным сійӧ сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Му вылын ставыс Дьявӧллӧн, висьталӧ сійӧ.
О морт, кӧсъян кӧ спаситны душатӧ, эн корсь и нинӧм эн вӧрзьӧд татысь, му вылысь.
Тэ гажӧдчыны мӧдан олӧмнад кулӧм бӧрад — небесаын ставыс тэныд вылӧ!
Кор йӧзыд эскӧны таӧ — накӧд кокни нуӧдны делӧтӧ.
Да.
Религияыд — вый.
Кымын ёнджыка ми кутам мавтны сійӧн олӧмлысь машинасӧ, сымын омӧльджыка кутасны зыртчыны частьясыс, сымын кокниджык лоӧ машинистлӧн задачаыс...
«Да, сійӧ король!» — решиті ме да почтительнӧя юалі порсь видзысьлӧн тайӧ неважӧнся потомокыслысь:
— А ті асьнытӧ лыддянныд христианинӧн?
— О, да, дерт жӧ! — тырвыйӧ эскӧдӧмӧн горӧдіс сійӧ. — Но, — сійӧ лэптіс кисӧ да тӧдчӧдӧмӧн шуис: — ме сэк жӧ американец и, кыдзи сэтшӧм морт, ме стрӧг моралист...
Сылӧн чужӧмыс лои драматическӧйӧн: сійӧ чургӧдіс паръяссӧ да матыстіс пельяссӧ нырланьыс.
— Мый ті кӧсъянныд шуны?.. — гӧлӧс чинтӧмӧн юалі ме.
— Мед тайӧс, миян кындзи, некод эз тӧд! — лӧня ӧлӧдіс менӧ. — Американецлы оз позь признайтны Христостӧ!
— Оз позь? — коставлӧм бӧрын вашкӧдӧмӧн юалі ме.
— Дерт жӧ, оз! — вашкӧдӧмӧн жӧ эскӧдіс сійӧ.
— А мыйла? — юалі ме ланьтыштлӧм бӧрын.
— Сійӧ — чурка! — Старик мигнитіс меным синнас да гӧгӧр видзӧдліс. — Ті гӧгӧрвоанныд?
Америкаын чуркаыд оз вермы лоны не сӧмын енмӧн, но весиг и чиновникӧн.
Сійӧс некӧн оз принимайтны приличнӧй обществоын.
Сы сайӧ оз пет верӧссайӧ ни ӧти ныв.
О, ми зэв стрӧгӧсь!
А ми кӧ эськӧ признайтім Христосӧс — миянлы эськӧ ковмис признавайтны став чуркаяссӧ порядочнӧй йӧзӧн... весиг найӧ кӧть негрлӧн да еджыдлӧн челядь.
Думыштлӧй, кутшӧм ужаснӧ тайӧ!
А?
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі збыльысь ужаснӧ — стариклӧн синъясыс лоины турунвижӧсь да сюзьлӧн кодь гӧгрӧсӧсь.
Сійӧ выныштчӧмӧн лэптіс улыс парсӧ вывлань да топыда ляскис сійӧс пиньяс бердас.
Тыдалӧ, сійӧ думайтіс, мый татшӧм гримасасьыс чужӧмыс сылӧн лоӧ внушительнӧйджык да стрӧгджык.
— А негрӧс ті некыдз он вермӧ признайтны морт пыдди? — юалі ме, демократическӧй странаса моральысь сьӧкыд чувствоӧн.
— Вот гӧгӧрвотӧм мортыд! — жальпырысь горӧдіс сійӧ. — Да ӧд найӧ жӧ сьӧдӧсь!
И наысь лёк дук кылӧ.
Ми линчуйтам негрӧс, мыйӧн сӧмын тӧдмалам, мый сійӧ олӧма еджыдкӧд гӧтыркӧд моз.
Пырысь-пыр жӧ сы сьыліӧ гез и пу вылӧ... ньӧти нюжмасьтӧг!
Ми зэв стрӧгӧсь, делӧыс кӧ мунӧ мораль йылысь...
Сійӧ внушитіс меным ӧні сэтшӧм почтение, кутшӧмӧн аслыд кӧсйытӧг видзӧдан несвежӧй труп вылӧ.
Но ме босьтчи делӧ бердӧ и должен нуӧдны сійӧс помӧдз.
Ме водзӧ сеталі вопросъяс, правдаӧс, свободаӧс, разумӧс да став бурторсӧ, мыйӧ ме эска, истязайтан процессӧ ӧддзӧдны зільӧмӧн.
— Кыдз ті видзӧданныд социалистъяс вылӧ?
— Найӧ и эмӧсь Дьявӧллӧн слугаясыд! — кипыдӧснас пидзӧсас кучкӧмӧн тэрыба шыасис сійӧ. — Социалистъяс — олӧмлӧн машинаын лыа, коді быдлаӧ пырӧ да торкалӧ механизмсӧ правильнӧя уджалӧмысь.
Бур правительстволӧн не долженӧсь лоны социалистъяс.
Америкаын найӧ чужӧны.
Сідзкӧ — Вашингтонса йӧз оз тырвыйӧ бура гӧгӧрвоны ассьыныс могъяссӧ.
Найӧ долженӧсь лишайтны социалистъясӧс гражданскӧй правоясысь.
Тайӧтӧ мыйкӧ да эм нин.
Ме шуа — правительство должен сулавны олӧм дорас матынджык.
Та могысь сылысь став членъяссӧ должен лоны бӧрйӧма миллионеръяс пӧвстысь.
Сідз!
— Ті зэв цельнӧй морт! — шуи ме.
— О, да! — сӧгласитчис сійӧ, юрнас эскӧдана довкйӧдліг.
Ӧні сы чужӧм вылысь дзикӧдз быри став челядь сямаыс, и банбокъясас лоины джуджыд чукыръяс.
Меным окота лои юавны сылысь искусство йылысь.
— Кыдз ті видзӧданныд... — заводиті ме, но сійӧ кыпӧдіс чуньсӧ да ачыс мӧдіс висьтавны:
— Социалист юрын — атеизм, сы кынӧмын — анархизм.
Дьявӧл сылысь душасӧ бордъялӧма йӧйталана да скӧрлун бордъясӧн...
Социалисткӧд тышкасьӧм вылӧ колӧ унджык религия да салдат.
Религияыд — атеизмлы паныд, салдатъяс — анархиялы паныд.
Первой — кисьталӧй социалист юрӧ вичко проповедьяслысь свинеч.
Таысь кӧ сійӧ оз лечмы — мед салдатъяс коясны сылы свинечсӧ кынӧмас!..
Сійӧ эскӧдана довкнитіс юрнас да чорыда шуис:
— Дьявӧлыдлӧн вывті ыджыд выныс!
— О, да! — окотапырысь сӧгласитчи ме.
Первойысь ме аддзи Виж Дьявӧл — Зӧлӧта — влияниелысь вынсӧ татшӧм яръюгыд формаын.
Стариклысь подаграӧн да ревматизмӧн розьӧдлӧм кос лыяссӧ, пӧрысь ку пытшса слаб, омӧль телӧсӧ, став тайӧ шогмытӧм хламлысь ичӧтик чукӧрсӧ ӧні вӧлі ловзьӧдӧма лӧж да духовнӧй разврат паськӧдысь Виж Батьлӧн кӧдзыд да скӧр воляӧн.
Стариклӧн синъясыс дзирдалісны, кыдзи кык выль монета, и ставнас ачыс лои крепыдджык да косджык.
Ӧні сійӧ ещӧ ёнджыка на вӧлі слуга кодь, но ме тӧді нин, коді сылӧн господиныс.
— Мый ті думайтанныд искусство йылысь? — юалі ме.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, малыштіс кинас ассьыс чужӧмсӧ да чышкыштіс сы вылысь лёк скӧрлунлысь выражениесӧ.
Бара мыйкӧ кагалӧн кодь тыдовтчис тайӧ чужӧм вылын.
— Кыдз ті шуинныд? — юаліс сійӧ.
— Мый ті думайтанныд искусство йылысь?
— О! — спокойнӧя шуис сійӧ. — Ме ог думайт сы йылысь, ме прӧстӧ ньӧба сійӧс...
— Меным тайӧ тӧдса.
Но, гашкӧ, тіян эмӧсь сы дорӧ асланыд видзӧдласъяс да требованиеяс?
— А! Дерт жӧ, менам эмӧсь требованиеяс...
Сійӧ, искусствоыдтӧ, должен лоны забавнӧйӧн, — со мый ме требуйта.
Колӧ, медым ме сералі.
Менам уджын этша сераланаыс.
Колӧ мукӧд дырйи пызйыны юрвемтӧ мыйӧнкӧ лӧньӧданаӧн... а мукӧд дырйи телӧлысь энергиясӧ ӧзйӧданаӧн.
Кор искусствосӧ вӧчӧны пӧтӧлӧкъясӧ да стенъясӧ, сійӧ должен ӧзтыны аппетит...
Рекламаяс колӧ гижны: медся бур, медся синмӧ шыбитчана краскаясӧн.
Колӧ, медым реклама кватитіс тіянӧс нырӧдыд, ылісянь, сысянь миля сайсянь на, да пыр жӧ вайӧдіс сэтчӧ, кытчӧ сійӧ чуксалӧ.
Сэки сійӧ оправдайтас деньгатӧ.
Статуя либӧ ваза — век бурджык вӧчны бронзаысь, а не мраморысь да фарфорысь: прислугаыд шочджыка жугӧдлӧ бронзатӧ фарфор дорсьыд.
Зэв бур — петукъяслӧн тышкасьӧм да крысаясӧс травитӧм.
Тайӧс ме аддзылі Лондонысь... зэв бур!
Боксыд — бур жӧ, но оз ков лэдзны виӧмӧдз воӧдчыны...
Музыка должен лоны патриотичнӧйӧн.
Марш — сійӧ век бур, но медся бур маршыс — американскӧй.
Америка — мирын медся бур страна, — вот мый вӧсна американскӧй музыка медся бур став му вылын.
Бур музыкаыд век сэні, кӧні бурӧсь йӧзыс.
Американецъяс — му вылын медбур йӧз.
Налӧн медся уна деньгаыс.
Некодлӧн абу сы мында деньга, мыйта миян.
Сы вӧсна регыд мысти татчӧ воас став мирыс...
Ме кывзі, кыдзи ышнясигтыр больгис тайӧ висьысь кагаыс, и благодарностьӧн думайті Тасманияса дикарьяс йылысь.
Шуӧны, найӧ сідзжӧ морт сёйысьяс, но налӧн век жӧ эм эстетическӧй чувство.
— Ті ветлывланныд театрӧ? — юалі ме Виж Дьявӧллӧн пӧрысь раблысь, медым дугӧдны странанас ошйысьӧмсӧ, кодӧс сійӧ пежаліс аслас олӧмнас.
— Театр?
О, да! ме тӧда, тайӧ искусство жӧ! — падъявтӧг шуис сійӧ.
— А мый тіянлы кажитчӧ театрас?
— Лӧсьыд, кор эм декольтеа уна том дама, а ті пукаланныд наысь вылынджык! — думыштӧм бӧрын вочавидзис сійӧ.
— Мый ті радейтанныд медся ёна театрсьыс? — отчаяниеӧдз воӧмӧн юалі ме.
— О! — горӧдіс сійӧ став чужӧм пасьтаыс вомсӧ паськӧдӧмӧн. — Дерт жӧ, артисткаясӧс, кыдзи и став йӧзыс...
Артисткаяс кӧ мичаӧсь да томӧсь — найӧ век искуснӧйӧсь.
Но сьӧкыд тӧдмавны сразу, коді жӧ збыльвылӧ томыс.
Найӧ ставныс сэтшӧм бура томмӧдчӧны.
Ме гӧгӧрвоа, тайӧ налӧн ремеслӧ.
Но мукӧд дырйи думайтан — а-а, вот тайӧ ныв!
Бӧрыннас тӧдмалан, мый сылы вӧлӧма ветымын арӧс да сійӧ имеитлӧма кыксё любовникысь не этшаджык.
Тайӧ нин абу лӧсьыд...
Циркса артистъяс бурджыкӧсь театрса артистъясысь.
Найӧ пӧшти век томджыкӧсь да вертлявджыкӧсь...
Сійӧ, тыдалӧ, бура тӧдіс та кузя.
Весиг ме, нэмӧвӧйя грешник, став олӧм чӧж омӧльторъяс пиын олысь морт, унатор тӧдмалі сысянь сӧмын первой на.
— А кыдз тіянлы кажитчӧны стихъяс? — юалі ме сылысь.
— Стихъяс? — выльпӧв юаліс сійӧ плешсӧ чукыртӧмӧн да сапӧгъяс вылас синъяссӧ вештӧмӧн.
Думыштіс да, юрнас пыркнитӧм бӧрын, петкӧдліс меным ӧтпырйӧ став пиньяссӧ. — Стихъяс?
О, да!
Меным ёна кажитчӧны стихъясыд.
Олӧмыс лоас зэв гажаӧн, кор ставыс мӧдасны печатайтны стихъясӧн гижӧм рекламаяс.
— Коді тіян радейтана поэтныд? — тэрмаси ме сетны мӧд вопрос.
Старик гӧгӧрвотӧг видзӧдліс ме вылӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— Кыдз ті шуинныд?
Ме мӧдысь шуи вопроссӧ.
— М-м... ті зэв интереснӧй морт! — шуис сійӧ сомневайтчӧмӧн юрнас довкйӧдліг. — Мый вӧсна нӧ ме кута радейтны поэтсӧ?
И мыйла сійӧс колӧ радейтнысӧ?
— Извинитӧй менӧ! — плешысь пӧсьсӧ чышкыштіг шуи ме. — Ме кӧсйи юавны тіянлысь, кутшӧм тіян медрадейтана книгаыд?
Татчӧ оз пыр чекӧвӧй книжкаыд...
— О! Тайӧ мӧд делӧ! — сӧгласитчис сійӧ. — Ме радейта кык книга — библия да Главнӧй Бухгалтерскӧйӧс.
Найӧ кыкнанныс ӧткодя ӧзтӧны вежӧртӧ.
Найӧс киад босьтігӧн нин чувствуйтан, мый наын вын, коді сетӧ тэныд ставсӧ, мый колӧ.
«Сійӧ издевайтчӧ ме вылын!» — думышті ме да сюся видзӧдлі сы чужӧм вылӧ.
Оз.
Сылӧн синъясыс вилісны быдпӧлӧс сомнение. Сійӧ вӧлі кага кодь жӧ искренньӧй.
Сійӧ пукаліс креслӧас, кыдзи орехлӧн аслас кытш пытшкын косьмӧм ядро, и вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ эскӧ аслас кывъяс истиналы.
— Да! — гыжъяс вылас видзӧдігмоз висьталіс сійӧ водзӧ. — Тайӧ тырвыйӧ бур книгаяс!
Ӧтисӧ гижисны пророкъяс, мӧдсӧ лӧсьӧді ме ачым.
Менам книгаын кывйыс этша.
Сэні цифраяс.
Найӧ висьталӧны сы йылысь, мый вермас вӧчны морт, кӧсъяс кӧ уджавны честнӧя да зіля.
Менам кулӧм бӧрын правительство должен эськӧ лэдзны менсьым книгаӧс.
Мед йӧзыс аддзасны, кыдз колӧ мунны, медым кыпӧдчыны та вылнаӧ.
И победительлӧн кодь торжественнӧй жестӧн сійӧ вӧчис ас гӧгӧрыс кытш.
Ме чувствуйті, мый кад нин дугӧдны сёрнитӧмсӧ.
Оз быд юр вермы относитчыны веськодя, кор сійӧс гымӧдӧны кокъясӧн.
— Гашкӧ, ті висьталанныд мый-нибудь наука йылысь? — ньӧжйӧ юалі ме.
— Наука? — сійӧ лэптіс чуньсӧ, синъяссӧ да видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ.
Сэсся перйис часі, видзӧдліс, кымын час, пӧдлаліс вевтсӧ да, чунь гӧгӧрыс чепсӧ гартӧмӧн, мӧвкйӧдлыштіс часісӧ воздухас.
Тайӧ став бӧрас сійӧ ышловзис да заводитіс сёрнитны:
— Наука...
Да, ме тӧда!
Тайӧ — книгаяс.
Сэні кӧ бура гижӧны Америка йылысь — книгаяс пӧлезнӧйӧсь.
Но книгаясад шоча гижӧны правдатӧ.
Найӧ... поэтъясыд, кодъяс вӧчӧны книгаяссӧ, — этша нажӧвитӧны, ме чайта.
Странаын, кӧні быдӧн займитчӧма делӧӧн, некодлы лыддьыны книгаястӧ...
Да, поэтъяс скӧрӧсь, сы вӧсна мый налысь оз ньӧбавны книгаяссӧ.
Правительство должен бура мынтыны книга гижысьяслы.
Пӧт мортыд век бур и весел.
Вообще кӧ колӧны Америка йылысь колана книгаяс, колӧ медавны бур поэтъясӧс, и сэки лоӧ вӧчӧма став книгаяссӧ, кутшӧмӧсь колӧны Америкалы...
Вот и ставыс.
— Ті векниджыка босьтанныд наукасӧ! — инді ме.
Сійӧ лэдзис синлапъяссӧ да думыштчис.
Сэсся бӧр восьтіс синъяссӧ да эскӧдӧмӧн водзӧ висьталіс:
— Но да, учительяс, философъяс... тайӧ наука жӧ.
Профессоръяс, акушеркаяс, дантистъяс, ме тӧда.
Адвокатъяс, докторъяс, инженеръяс.
<eng>All right</eng>.
Тайӧ колана.
Бур наукаяс... не долженӧсь велӧдны омӧльторйӧ...
Но — менам нывлӧн велӧдысьыс шуис меным ӧтчыд, мый эмӧсь социальнӧй наукаяс...
Тайӧс ме ог гӧгӧрво.
Ме чайта, тайӧ вреднӧ.
Бур наукатӧ оз вермы вӧчны социалист.
Социалистъяс вовсе не долженӧсь вӧчны наукатӧ.
Наукатӧ, коді пӧлезнӧй либӧ забавнӧй, вӧчӧ Эдиссон, да.
Фонограф, синематограф — тайӧ пӧлезнӧ.
А кор наукаяса уна книга — тайӧ лишнӧй.
Йӧзлы оз ков лыддьыны книгаяс, кодъяс вермасны кыпӧдны вежӧрын... быдпӧлӧс сомнениеяс.
Му вылын ставыс мунӧ кыдз колӧ...
И дзик нинӧмла гудыртны книгаяссӧ уджӧ...
Ме чеччи.
— О! Ті мунанныд? — юаліс сійӧ.
— Да! — шуи ме.
— Гашкӧ, ӧні, кор ме мӧдӧдчи нин, ті век жӧ висьталанныд меным — кутшӧм смысл лоны миллионерӧн?
Вочакыв пыдди сійӧс мӧдіс сутшиктӧдны, сійӧ кутіс тіркӧдны кокъяснас.
Гашкӧ, сійӧ тадзи сералӧ да?
— Тайӧ привычка! — лолыштӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
— Мый привычка? — юалі ме.
— Лоны миллионерӧн... сійӧ привычка!
Ме думайтышті да сеті сылы ассьым медбӧръя вопрос:
— Ті чайтанныд, мый брӧдягаяс, опиум куритысьяс да миллионеръяс — ӧткодьсяма явлениеяс?
Таысь, тыдалӧ, ӧбидитчис сійӧ.
Сійӧ гӧгрӧстіс синъяссӧ, кодъяс скӧрлунысла лоины турунвижӧсь, да коса вочавидзис:
— Ме чайта, мый тіянӧс омӧля воспитайтӧмаӧсь.
— <rus>До свидания!</rus> — шуи ме.
Сійӧ радпырысь колльӧдіс менӧ кильчӧ помӧдзыс да колис сулавны пос тшупӧд вылын, аслас сапӧг ныръяс вылас ёна видзӧдіг.
Сы керка водзын вӧлі площадка, кытчӧ быдмӧма сук турун, а сылысь йывсӧ рӧвнӧя шырӧма.
Ме восьлалі сэті да наслаждайтчи мӧвпӧн сы йылысь, мый сэсся некор нин ог аддзыв тайӧ мортсӧ.
— Галло! — кылі ме бӧрвылысь.
Бергӧдчи.
Сійӧ сулаліс сэні, кильчӧ вылас, да видзӧдіс ме вылӧ.
— А мый, тіян Европаын эмӧсь лишнӧй корольяс? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Ме чайта, найӧ ставныс лишнӧйӧсь! — вочавидзи ме.
Сійӧ сьӧлыштіс веськыдвылас да шуис:
— Ме думайта медавны аслым бур король пара, а?
— Мыйла тайӧ тіянлы?
— Интереснӧ, тӧданныд кӧ.
Ме прикажиті эськӧ налы вот тані боксируйтчыны...
Сійӧ индіс керкаводзса площадка вылас да юалӧмӧн моз содтіс:
— Чассянь быд лун часджын, а?
Завтрак бӧрад лӧсьыд сетны часджын искусстволы... бур.
Сійӧ сёрнитіс серьёзнӧя, и тӧдчис, мый сійӧ пуктас став вынсӧ, медым пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсъянторсӧ.
— Та вылӧ мыйла тіянлы колӧны корольяс? — юалі ме.
— Тайӧторйыс ещӧ тані некодлӧн на абу! — дженьыдика объяснитіс сійӧ.
— Но ӧд корольяс тышкасьӧны сӧмын йӧз киясӧн! — шуи ме да мӧдӧдчи мунны.
— Галло! — чукӧстіс сійӧ мӧдысь.
Ме бара сувті.
Сійӧ, зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, век на сулаліс важ местаас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мыйкӧ мечтайтана.
— Ті мый? — юалі ме.
Сійӧ тяпкӧдыштіс вомдоръяснас да ньӧжйӧник шуис:
— А кыдз ті думайтанныд, уна-ӧ тайӧ кутас сулавны — бокс вылӧ кык корольыс, быд лун часджын куим тӧлысь чӧж, э?
(1906)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Моральлӧн жрец @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
МОРАЛЬЛӦН ЖРЕЦ
...Сійӧ воис ме ордӧ сёр рытын да, менсьым комнатаӧс гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник юаліс:
— Верма ме тіянкӧд сёрнитыштны ас кежын часджын?
Сы гӧлӧс шыын да мышкыртчыштӧм, омӧлик фигураас вӧлі мыйкӧ таинственнӧй да тревожнӧй.
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ сэтшӧм видзчысигтыр, быттьӧ поліс, мый мебельыс оз вермы кутны сылысь кузь да ёсь лыяссӧ.
— Ті верманныд лэдзны ӧшиньсьыд шторатӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Пӧжалуйста! — шуи ме да пыр жӧ вӧчи кӧсйӧм серти.
Аттьӧалӧм могысь меным юрнас довкнитӧмӧн сійӧ мигнитіс ӧшиньлань да ещӧ ньӧжйӧджык шуис:
— Пыр следитӧны.
— Коді?
— Тӧдӧмысь, репортёръяс.
Ме сюся видзӧдлі сы вылӧ.
Вывті бура пасьтасьӧма, весиг тшапакодь, сійӧ век жӧ кажитчис беднякӧн.
Сылӧн пельӧса кодь куш юрыс лӧсталіс скромнӧя да корректнӧя.
Мичаа бритӧм, зэв омӧль чужӧм, мыжа мортлӧн кодь нюмъялысь синъяс, кодъясӧс джынвыйӧ тупкӧмаӧсь еджгов синлысъяс.
Кор сійӧ кыпӧдліс синлысъяссӧ да видзӧдіс веськыда менам чужӧмӧ, ме чувствуйті ачымӧс руа, ляпкыдик кутшӧмкӧ пустота водзын.
Сійӧ пукаліс, кокъяссӧ улӧс увдорӧ кусыньтӧмӧн, веськыд кисӧ пуктӧма пидзӧс вылас, а котелок кутысь шуйга кисӧ лэдзӧма джоджлань.
Кузь чуньясыс муртса дрӧжжитісны, ёна топӧдӧм вомкӧтшъясыс мудзпырысь лэччыштӧмаӧсь — признак, мый тайӧ мортыс донысь ньӧбӧма аслыс костюмсӧ.
— Лэдзӧй тіянлы представитчыны, — ышловзьӧм бӧрын да ӧшинь вылӧ кӧсӧйтчылӧм мысти заводитіс сійӧ, — ме, сідз шуны, профессиональнӧй грешник...
Ме сідзи мӧді видзӧдны, мый быттьӧкӧ эг кыв сылысь кывъяссӧ, да ортсысянь спокойнӧя юалі:
— Мый?
— Ме — профессиональнӧй грешник, — мӧдысь шуис сійӧ букваысь букваӧ да содтіс: — менам специальностьӧй — общественнӧй моральлы паныд преступлениеяс...
Тайӧ фраза шуӧмас кыліс сӧмын скромность, ме эг казяв весиг кывъяссьыс да чужӧм вывсьыс ньӧти каитчӧм.
— Тіянлы... — оз-ӧ ков стӧкан ва? — вӧзйи ме сылы.
— Оз ков, аттьӧ тіянлы! — ӧткажитчис сійӧ, и сылӧн мыжа мортлӧн моз нюмъялысь синъясыс сувтісны менам фигура вылӧ.
— Ті, кажитчӧ, он тырвыйӧ гӧгӧрвоӧй менӧ?
— Гӧгӧрвоа! — паныд шуи ме; европейскӧй журналистъяс ногӧн дзеби развязность улӧ лэдзчысьӧмӧн невежествоӧс.
Но сійӧ, тыдалӧ, эз верит меным.
Котелоксӧ воздухын качайтіг да скромнӧя нюмъялігтыр сійӧ бара заводитіс сёрнитны:
— Аслам деятельностьысь ме вайӧда тіянлы некымын факт, медым тіянлы вӧлі гӧгӧрвоана, коді ме...
Сэки сійӧ ышловзис да лэдзис юрсӧ.
И бара менӧ шензьӧдіс сійӧтор, мый тайӧ ышловзьӧмас тӧдчис сӧмын мудзӧм.
— Помнитанныд, — шляпасӧ ньӧжйӧник качайтіг заводитіс сійӧ, — газетаясын гижлісны морт йылысь... пьянник йылысь?
Театрын скандал?
— Тайӧ первой радын пукалысь господин, коді волнуйтана сцена дырйи чеччис, шляпаасис да кутіс горзӧмӧн корны извозчикӧс? — юалі ме.
— Да! — подтвердитіс сійӧ да любезнӧя содтіс: — Тайӧ — ме.
«Зверь, челядьӧс мучитысь» нима заметка — ме кузя жӧ гижӧма, кыдзи и мӧд заметка — «Ассьыс гӧтырсӧ вузалысь верӧс»...
Мортыс, коді преследуйтіс улича вылын дамаӧс немъяндысьтӧм предложениеясӧн, — тайӧ сідзжӧ ме...
Вообще, ме йылысь гижӧны недельнас ӧтчыдысь не этшаджык и быдпӧрйӧ, кор колӧ докажитны нравъяслысь тшыкӧм...
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс ньӧжйӧник, зэв лабутнӧя, но ошйысьтӧг.
Ме нинӧм эг гӧгӧрволы, но меным эз вӧв окота петкӧдлыны тайӧс сылы.
Кыдзи и став писательяс, ме сідзжӧ век видзӧда, мый тӧда олӧмсӧ да йӧзсӧ, кыдзи: ассьым вит чуньӧс.
— М-м! — шуи ме философ тонӧн. — Мый жӧ, лӧсьыд тіянлы татшӧм сяма занятиеяссьыс?
— Кор ме том вӧлі — тайӧ интересуйтіс менӧ, ог соссьы, — вочавидзис сійӧ. — Но ӧні меным нелямын вит арӧс нин, ме гӧтыра, эм кык ныв...
Татшӧм положениеын зэв абу удобнӧ, кор тіянӧс недельнас кык-ӧ-куимысь изображайтӧны газетаясын кыдзи пороклӧн да развратлӧн источникӧс.
Тіян бӧрся дугдывтӧг следитӧны репортёръяс, медым ті стӧча да ас кадӧ пӧртінныд олӧмӧ ассьыныд обязанностьястӧ...
Ме куті кызны, медым дзебны шӧйӧвошӧмӧс.
Сэсся жалитӧмпырысь юалі:
— Тайӧ тіян висьӧм?
Сійӧ отрицательнӧя довкнитіс юрнас, веерӧн моз ӧвтышталіс аслас чужӧм водзын шляпанас да вочавидзис:
— Абу висьӧм, профессия.
Ме висьталі нин тіянлы, мый менам специальностьӧй — уличаяс вылын да публичнӧй местаясын ичӧтик скандалъяс...
Миян бюроса мукӧд ёртъяс занимайтчӧны кывкутанаджык да гырысьджык делӧясӧн, например: религиознӧй чувство оскорбляйтӧм, нывбабаясӧс да нывъясӧс веськыд туй вылысь кежӧдӧм, тысяча долларысь не унджык гусялӧмъяс... — Сійӧ ышловзис, видзӧдліс гӧгӧр да содтіс: — И нравственностьлы паныд мукӧд поступокъяс... а ме вӧчала сӧмын ичӧтик скандалъяс...
Сійӧ висьталіс, кыдзи ремесленник аслас ремеслӧ йылысь.
Тайӧ менӧ заводитіс скӧрмӧдны, и ме саркастическӧя юалі:
— Тайӧ тіянӧс оз удовлетворяйт?
— Оз! — прӧстӧ вочавидзис сійӧ.
Сылӧн простотаыс обезоруживайтліс да кыпӧдліс любопытство.
Чӧв олыштӧм бӧрын ме сылысь юалі:
— Тюрьмаын пукавлінныд?
— Куимысь.
А вообщесӧ ме действуйта штраф размеръясын.
Но штрафъяссӧ, дерт, мынталӧ бюро... — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
— Бюро? — кӧсйытӧг повториті ме.
— О, да!
Сӧгласитчӧй, мый ме ачым ог вермы мынтавны штрафъяссӧ! — нюммунӧмӧн шуис сійӧ. — Ветымын долларӧн недельын — тайӧ абу зэв уна нёль морта семьялы...
— Лэдзӧй меным думайтыштны та йылысь, — стул вылысь чеччӧм бӧрын шуи ме.
— Пӧжалуйста! — сӧгласитчис сійӧ.
Ме куті ветлӧдлыны сы дінті бӧрӧ-водзӧ комната кузя, напряжённӧя уськӧдавлі тӧдвылӧ йӧйталӧмъяслысь став формаяссӧ.
Меным окота вӧлі тӧдмавны сы висьӧмлысь характерсӧ, но ме ог вермы.
Вӧлі гӧгӧрвоана ӧтитор — тайӧ абу величиелӧн мания.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ омӧлик, косьмӧм чужӧмвывса любезнӧй нюмӧн да терпеливӧя виччысис.
— И сідз, бюро? — сылы паныд сувтігӧн юалі ме.
— Да, — шуис сійӧ.
— Уна служащӧйыс?
— Тайӧ карын — 125 мужчина да 75 нывбаба...
— Тайӧ карын?
Сідзкӧ... и мукӧд каръясын — сідзжӧ бюрояс?
— Страна пасьталаын, дерт! — покровительственнӧя нюмъяліг шуис сійӧ.
Ме куті жалитны ачымӧс.
— Но... мый нӧ найӧ... — полігтыр юалі ме, — мыйӧн нӧ занимайтчӧны, тайӧ бюроясыс?
— Торкалӧны нравственностьлысь законъяс! — скромнӧя вочавидзис сійӧ, чеччис стул вылысь, пуксис креслӧӧ, нюжӧдчис да сайӧдтӧм любопытствоӧн мӧдіс видзӧдны менсьым чужӧмӧс.
Тыдалӧ, ме кажитчи сылы дикарӧн, и сійӧ дугдіс стесняйтчыны.
«Чӧрт мед нуас! — думыштчис менам. — Оз ков петкӧдлыны, мый ме нинӧм ог гӧгӧрво...»
И, воча кияссӧ зыраліг, ме кыпыда юалі:
— Тайӧ интереснӧ!
Вывті интереснӧ!..
Сӧмын... мыйла тайӧ?
— Мый? — нюмъялігтыр юаліс сійӧ.
— Да моральлысь законъяссӧ торкалӧмъяс кузя тайӧ бюроясыс?
Сійӧ бурпырысь серӧктіс, кыдзи ыджыд морт серавлӧ гӧгӧрвотӧм кага вылын.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да думышті, мый, збыльысь, олӧмын став неприятностьяс артмӧны невежество вӧсна.
— Кыдзи ті думайтанныд, колӧ овны, а? — юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ!
— И колӧ овны лӧсьыда?
— О, тӧдӧмысь!
Тайӧ мортыс чеччис, локтіс ме дінӧ да тапкис менам пельпомӧ.
— А позьӧ ӧмӧй наслаждайтчыны олӧмӧн, моральлысь законъяссӧ торкавтӧг, а?
Сійӧ вешйис ме дінысь, бара нёровтчис креслӧӧ, кыдзи тарелка вылын пуӧм чери, кыскис сигара да, менсьым юавтӧг, заводитіс куритчыны.
Сэсся водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ:
— Кодлы кажитчӧ сёйны озтӧ карболӧвӧй кислотаӧн?
И сійӧ шыбитіс ломалысь истӧгтувсӧ джоджӧ.
Тайӧ век нин тадзи, — матыса морт серти асьсӧ вынаджыкӧн лыддигӧн сійӧ пыр жӧ лоӧ порсьӧн сы дорӧ относитчӧмас.
— Меным сьӧкыд гӧгӧрвоны тіянӧс! — сы чужӧм вылӧ видзӧдіг веськыда висьталі ме.
Сійӧ нюммуніс да шуис:
— Тіян способностьяс йылысь менам вӧлі бурджык мнение...
Аслас манераясын век свободнӧйджыкӧн лоӧмӧн сійӧ гылӧдіс сигара пӧимсӧ веськыда джоджӧ, куньтыртіс синъяссӧ да, аслас сигаралӧн тшын струяяс вылӧ синлысъяс пырыс видзӧдігтыр, ёна тӧдысь морт моз шуис:
— Ті омӧля тӧданныд мораль — вот мый ме аддза...
— Абу сідз, ме ӧткымынысь зурасьлывлі сыкӧд, — скромнӧя паныд шуи ме.
Сійӧ кыскис вомсьыс сигара, видзӧдліс сылӧн пом вылӧ да философскӧя шуис:
— Зутшкысьны плешнад стенӧ — тайӧ ещӧ оз на ло стенсӧ изучитӧмӧн.
— Да, ме сӧгласен тайӧн.
Но мыйлакӧ ме век бӧрлань чеччышта моральсьыс, кыдзи стенсянь мач...
— Тані тыдалӧ тырмытӧм воспитание! — резонёрскӧя шуис сійӧ.
— Зэв вермас лоны, — сӧгласитчи ме. — Медся ӧтчаяннӧй моралистӧн, кодӧс ме тӧдлі, вӧлі менам дед.
Сійӧ тӧдіс тайӧ став туйяссӧ да дугдывтӧг тойлавліс на вылӧ быдӧнӧс, коді веськавліс сы ки улӧ.
Истинаыс вӧлі тӧдса сӧмын сылы ӧтнаслы, и дед сьӧлӧмсяньыс тувъявліс сійӧс мыйӧн веськалӧ аслас семьяса членъяслӧн юръясӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдліс ставсӧ, мый колӧ енлы мортсянь, и весиг велӧдліс понъясӧс да каньясӧс, кыдзи колӧ кутны асьнысӧ, медым воӧдчыны вечнӧй блаженствоӧдз.
Тайӧ став дырйиыс сійӧ вӧлі горш, скӧр, пыр пӧръясьліс, занимайтчис ростовщичествоӧн да труслӧн кодь скӧрлунӧн обладайтіг, — тайӧн торъялӧны став моралистъяслӧн да быдӧнлӧн душаясыс, — прӧст да удобнӧй кадӧ нӧйтіс ассьыс гортсаяссӧ, мыйӧн вермис да кыдзи кӧсйис...
Ме заводитлі влияйтны сы вылӧ, кӧсйи вӧчны сійӧс небыдджыкӧн, — ӧтчыд шыбиті старикӧс ӧшиньӧд, мӧдпӧрйӧ кучки сійӧс зеркалӧӧн.
Ӧшинь да зеркалӧ жугалісны, но дед эз ло сы понда бурджык.
Сійӧ сідзи и куліс моралистӧн.
А меным сэксянь мораль кажитчӧ неуна прӧтивнӧйӧн.
Гашкӧ, ті мыйкӧ висьталанныд сэтшӧмтор, мый вермас миритны менӧ сыкӧд? — предложиті ме сылы.
Сійӧ кыскис часі, видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Менам абу кадыс тіянлы лекция лыддьӧм вылӧ...
Но, вои кӧ ме тіян дорӧ, то всё равно.
Заводитӧмсӧ — колӧ помавны.
Гашкӧ, ті сямманныд мыйкӧ вӧчны меным вылӧ...
Ме кута висьтавны дженьыда...
Сійӧ бара куньтыртіс синъяссӧ да заводитіс сёрнитны внушитана тонӧн:
— Мораль тіянлы колана — тайӧс колӧ помнитны!
Мыйла сійӧ колана?
Сы вӧсна мый сійӧ видзӧ тіянлысь личнӧй спокой, тіянлысь правоястӧ да тіянлысь эмбуртӧ — мӧдногӧн кӧ шуны, сійӧ дорйӧ «матысалысь» интересъяссӧ.
«Матысаыс» — сійӧ век ті и сэсся некод, гӧгӧрвоанныд?
Тіян кӧ эм мича гӧтыр, ті шуанныд тіянӧс став кытшалысьяслы: «Эн кӧсйы аслыд тэнад матысаыдлысь гӧтырсӧ».
Мортлӧн кӧ эм деньга, ӧшъяс, рабъяс, осёлъяс, и ачыс кӧ сійӧ абу идиот — сійӧ моралист.
Моральыд тіянлы выгоднӧй, кор тіян эм ставыс, мый тіянлы колӧ, и ті кӧсъянныд видзны тайӧс аслыд ӧтнадлы вылӧ; сійӧ абу выгоднӧ, тіян кӧ нинӧм абу лишнӧйыс, юрад юрсиысь кындзи.
Сійӧ малалыштіс ассьыс куш юрсӧ да водзӧ висьталіс:
— Мораль — сійӧ тіян интересъяслӧн страж, ті зілянныд пыртны сійӧс тіянӧс кытшалысь йӧз душаясӧ.
Уличаяс вылӧ ті сувтӧданныд полицейскӧйясӧс да сыщикъясӧс, морт пытшкӧ ті сюянныд уна принципъяс, кодъяс долженӧсь вужъясьны сы юр вемӧ да кӧртавны сы пытшкысь, пӧдтыны, бырӧдны тіянлы враждебнӧй став мӧвпъяссӧ, тіян правояслы грӧзитысь став кӧсйӧмъяссӧ.
Мораль медся стрӧг сэні, кӧні экономическӧй противоречиеясыс нагляднӧйджыкӧсь.
Кымын унджык менам деньга, сымын ёнджыка ме стрӧг моралист.
Вот мый вӧсна Америкаын, кӧні сэтшӧм уна озыръясыс, — налы исповедуйтсьӧ сё вӧв вын мында мораль.
Гӧгӧрвоана?
— Да, — шуи ме, — но мыйла нӧ бюроясыс?
— Энлӧй! — внушительнӧя кисӧ лэптӧм бӧрын паныд шуис сійӧ. — И сідз, моральлӧн цельыс — внушитны став йӧзлы, медым найӧ колисны тіянӧс спокойын.
Но тіян кӧ уна деньга — тіян уна кӧсйӧм и тыр позянлун найӧс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ, — сідз?
Но тіянлысь унджык кӧсйӧмъястӧ оз позь пӧртны олӧмӧ, он кӧ торкав моральлысь принципъяссӧ...
Мый жӧ вӧчны?
Оз позь проповедуйтны йӧзлы сійӧтор, мый отрицайтан ачыд: тайӧ и абу лӧсьыд, да и йӧзыс вермасны не веритны.
Ӧд найӧ абу ставныс йӧйӧсь...
Например: ті пукаланныд ресторанын, юанныд шампанскӧй да окаланныд зэв мича нывбабаӧс, кӧть сійӧ абу тіян гӧтыр...
Сы боксянь видзӧдӧмӧн, кодӧс ті лыддянныд быдӧнлы обязательнӧйӧн, — татшӧм сяма занятиеясыс лоӧны безнравственнӧйӧн.
Но личнӧ тіянлы — кадсӧ тадзи коллялӧмыс колана: тайӧ тіян муса привычка, сійӧ сетӧ тіянлы зэв уна наслаждение.
И тіян водзын сувтӧ вопрос: кыдзи миритӧдны чӧскыд порокъясысь воздержитчӧм кузя проповедь на дорӧ тіян любовкӧд?
Мӧд пример: ті шуанныд быдӧнлы — эн гусяв.
Ӧд тіянлы зэв оз ло лӧсьыд, тіянлысь кӧ кутасны гусявлыны, — абу ӧмӧй сідз?
Но сэк жӧ, кӧть тіян и эм деньга, — тіянлы терпитны вермытӧг окота гусявны ещӧ неуна.
Коймӧд: ті стрӧга проповедуйтанныд принцип — эн ви.
Сы вӧсна мый олӧмыд тіянлы дона, сійӧ тыр наслаждениеясӧн, приятнӧй.
Друг тіян из шом копиясын рабочӧйяс корӧны лэптыны удждон.
Ті быть коранныд салдатъясӧс, и — бух! — некымын дас рабочӧйӧс виӧма.
Либӧ: тіянлы некытчӧ инавны тӧвар.
Ті инданныд тайӧ факт вылас тіян правительстволы и убеждайтанныд сійӧс восьтыны тіянлы выль рынок.
Правительство любезнӧя мӧдӧдӧ ичӧтик армия кытчӧкӧ Азияӧ, Африкаӧ да пӧртӧ олӧмӧ тіянлысь кӧсйӧмтӧ и сэки виӧны некымын сё либӧ некымын тысяча туземецӧс...
Ставыс тайӧ омӧля гармонируйтӧ мортӧс радейтӧм кузя, воздержание да целомудрие кузя тіян проповедькӧд.
Но, рабочӧйясӧс либӧ туземецъясӧс виалігӧн, ті верманныд оправдайтны асьнытӧ государстволӧн интересъяс вылӧ индӧмӧн, мый сійӧ оз вермы существуйтны, йӧзыс кӧ оз кутны подчиняйтчыны тіян интересъяслы.
Государство — сійӧ ті, дерт, ті кӧ озыр морт.
Тіянлы ёна сьӧкыдджык посниторъяс кузя, — разврат, гусясьӧм да мукӧдтор кузя.
Вообще, озыр мортлӧн позиция — трагическӧй позиция.
Сылы вывті ёна колӧ, медым ставӧн радейтісны сійӧс, ставӧн воздерживайтчисны сы эмбур вылӧ усьласьӧмысь, медым некод эз торкав сылысь привычкаяссӧ да ставӧн целомудреннӧя относитчисны сы гӧтыр дінӧ, чой да нывъяс дінӧ.
Сэк жӧ сылы не сӧмын абу коланлуныс радейтны йӧзӧс, воздерживайтчыны гусясьӧмысь, целомудреннӧя относитчыны нывбабаяс дорӧ и сідз водзӧ — мӧдарӧ!
Ставыс тайӧ сӧмын дзескӧдӧ сылысь личнӧй деятельностьсӧ и кыв шутӧг вреднӧ сы удж успехлы.
Векджык — став олӧмыс сылӧн дугдывтӧг гусясьӧм, сійӧ грабитӧ уна тысяча йӧзӧс, быдса странаӧс, — ті гӧгӧрвоанныд?
Сійӧ развращайтӧ нывбабаясӧс уна дасъясӧн, — весь олысь мортлы тайӧ зэв приятнӧй развлечение.
И кодӧс сылы радейтны?
Став йӧзыс юксьӧны сылы кык группа вылӧ — ӧтиыслысь сійӧ гусявлӧ, мӧдыс конкурируйтӧ сыкӧд тайӧ занятие кузяыс.
Оратор, коді вӧлі довольнӧй вопроссӧ тӧдӧмлуннас, нюммуніс да, комната пельӧсӧ сигара помсӧ шыбитӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— И сідз: мораль пӧлезнӧй озырлы да вреднӧй став йӧзлы, но сэк жӧ моральыс оз ков сылы да колӧ ставыслы.
Со мый вӧсна моралистъяс зільӧны сюйны моральлысь принципъяссӧ йӧз пытшкӧсӧ, а асьныс пыр новлӧны найӧс ортсыас галстукъяс да перчаткияс моз.
Водзӧ: кыдзи убедитны йӧзӧс, мый налы колӧ подчиняйтчыны моральлӧн законъяслы?
Некодлы абу выгӧднӧ лоны жуликъяс пӧвстын честнӧйӧн.
Но оз кӧ позь убедитны — гипнотизируйтӧй!
Тайӧ век удайтчӧ...
Сійӧ эскӧдӧмӧн довкнитіс юрнас да, меным мигнитӧм бӧрын, мӧдысь шуис:
— Оз кӧ позь убедитны — гипнотизируйтӧй!
Сэсся сійӧ пуктіс ассьыс кисӧ меным пидзӧс вылӧ, видзӧдліс менам чужӧм вылӧ да, гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— Водзӧ сёрнисӧ — сӧмын мед ми тӧдам, ладнӧ?
Ме довкниті юрӧн.
— Бюро, кӧні ме уджала, занимайтчӧ общественнӧй мнение гипнотизируйтӧмӧн.
Америкаын медся оригинальнӧй учреждениеяс пиысь тайӧ ӧти — да, да! — гордостьӧн: шуис сійӧ.
Ме ещӧ ӧтчыд копыртлі юрӧс.
— Ті тӧданныд, мый миян страна, — висьталіс сійӧ, — олӧ сӧмын ӧти тӧждысьӧмӧн — вӧчны деньга.
Тані ставӧн кӧсйӧны лоны озырӧн, и мортыд мортлы — сӧмын материал, кытысь позьӧ век пычиктыны некымын зарни чир.
И став олӧмыс эм морт яйысь да вирысь зӧлӧта перйӧм кузя процесс.
Тайӧ странаын народ — кыдзи и быдлаын, ме кывлі — руда, мыйысь перйӧны виж металл, прогресс — сійӧ массаяслысь физическӧй энергия концентрируйтӧм, мӧдногӧн кӧ мортлысь яйсӧ, лыяссӧ да нервъяссӧ зӧлӧтаӧ кристаллизируйтӧм.
Олӧмсӧ стрӧитӧма зэв прӧстӧя...
— Тайӧ тіян личнӧй видзӧдлас? — юалі ме.
— Тайӧ?
Дерт, абу! — гордостьӧн шуис сійӧ. — Тайӧ прӧстӧ кодлӧнкӧ фантазия...
Ме ог помнит, кыдзи сійӧ веськаліс менам юрӧ...
Ме пӧльзуйтча сійӧн, — сӧмын кор сёрнита ненормальнӧй йӧзкӧд...
Водзӧ висьтала.
Народлы тані некор занимайтчыны порокъясӧн — та вылӧ оз коль прӧст кадыс.
Напряжённӧя уджалігӧн часъясыс сэтшӧма мудзтӧдӧны мортӧс, мый сылӧн абу нин ни вын, ни кӧсйӧм, медым грек вӧчны шойччан кадӧ.
Йӧзлы некор думайтны, налӧн абу выныс желайтны, найӧ олӧны сӧмын уджӧн, уджалӧм вылӧ, и тайӧ вӧчӧ налысь олӧмсӧ зэв нравственнӧйӧн.
Гашкӧ, ӧткымынысь, праздник лунӧ, некымын том морт ӧшӧдасны пара негрӧс, но тайӧ — абу паныд моральлы, сы вӧсна мый негр — абу еджыд, сэтчӧ жӧ найӧ тан уна, тайӧ негръясыс.
Ставныс кутӧны асьнысӧ кутшӧмакӧ приличнӧя, и тайӧ вӧрзьытӧм олӧмлӧн общӧй руд фон вылас, — олӧмсӧ йӧршитӧма важ пуританскӧй моральлӧн дзескыд рамкаясӧ, — сылысь принципъяссӧ быд торкӧм ёна шыбитчӧ синмад, кыдзи са чут.
Тайӧ — бур, но тайӧ — лёк.
Обществолӧн высшӧй классъяс вермасны гордитчыны низшӧйяслӧн поведениеӧн, но сэк жӧ татшӧм поведениеыс дзескӧдӧ озыръяслӧн действиеяслысь свобода.
Налӧн эм деньга — сідзкӧ, налӧн эм право овны кыдзи кӧсйӧны, моралькӧд артасьтӧг.
Озыръяс — горшӧсь, пӧтъяс — чувственнӧйӧсь, весь олысьяс — порочнӧйӧсь.
Ёг турун быдмӧ сыла почва вылын, разврат — перепӧт почва вылын.
Мый нӧ вӧчны?
Отрицайтны мораль?
Тайӧ — абу позяна, ӧд тайӧ — йӧйталӧм.
Тэныд кӧ выгӧднӧ, медым йӧз вӧліны нравственнӧйӧсь, — куж дзебны ассьыд порокъястӧ...
Со и ставыс!
Таын этшаник выльторйыс...
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да ещӧ чинтіс гӧлӧссӧ.
— И Нью-Йоркса высшӧй обществолӧн представительяслы юрас воис вывті шуда ӧти мӧвп.
Найӧ решитісны лӧсьӧдны странаас гуся общество сы могысь, медым явӧ нарушайтны моральлысь законъяс.
Вкладъясӧн вӧлі чукӧртӧма солиднӧй капитал, и странаса уна каръясын восьтӧма — тӧдӧмысь, гусьӧн — общественнӧй мнение гипнотизируйтӧм кузя бюрояс.
Медалісны унапӧлӧс йӧзӧс, тіян покорнӧй слугаӧс моз, да пуктісны на вылӧ обязанность вӧчавны нравственностьлы паныд преступлениеяс.
Быд бюроӧн юрнуӧдӧ надежнӧй да опытнӧй морт, коді веськӧдлӧ служащӧйяслысь действиеяссӧ да юклӧ занятиеяссӧ... векджык сійӧ кутшӧмкӧ газетаса редактор.
— Ме ог гӧгӧрво бюрояслысь могъяссӧ! — жугыльпырысь шуи ме.
— Зэв прӧстӧ! — шыасис сійӧ.
И друг сылӧн чужӧмыс лои тревожнӧй да мыйкӧ виччысьӧм кузя нервознӧй выражениеа.
Сійӧ чеччис, кресталіс кияссӧ мыш саяс да кутіс ньӧжйӧник ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Зэв прӧстӧ! — мӧдысь шуис сійӧ. — Ме тіянлы висьталі нин, мый низшӧй классъяс, кад тырмытӧм вӧснаыс, омӧля грешитӧны.
А ӧд колӧ, медым нравственность нарушайтсис — оз жӧ позь нылӧс эновтны кага вайтӧмӧн.
Колӧ, медым век горзісны нравственность йылысь, тайӧ пельтӧммӧдӧ обществосӧ, оз лэдз кывны правдасӧ.
Юӧ кӧ шыблавны зэв уна посни чаг, на пӧвстын тіян синлы казявтӧг вермас кывтны ыджыд кер.
Либӧ, ті кӧ неосторожнӧя кыскинныд тіян сосед зептысь бумажник, но ас кадӧ веськӧдінныд публикалысь вниманиесӧ детинка вылӧ, коді гусяліс китыр ӧрешки, — тайӧ вермас спаситны тіянӧс скандалысь.
Сӧмын гораджыка горзӧй — вӧр!
Миян бюро занимайтчӧ сійӧн, медым вӧчавны гырысь преступлениеяс тупкӧм могысь уна посни скандалъяс.
Сійӧ ышловзис, сувтіс комната шӧрӧ да чӧв олыштіс:
— Например, карын ветлӧ сёрни сы йылысь, мый ӧти уважаемӧй да почтеннӧй морт нӧйтӧ ассьыс гӧтырсӧ.
Бюро пыр жӧ тшӧктіс меным да некымын ёртлы нӧйтны ассьыным гӧтыръяснымӧс.
Ми нӧйтам.
Гӧтыръяс, дерт, тӧдӧны, мыйын делӧыс, да горзӧны зэв гораа.
Та йылысь гижӧны став газетаяс, и наӧн кыпӧдӧм шумыс заставляйтӧ вунӧдны почтеннӧй господинлӧн аслас гӧтыр дорӧ отношениеяс йылысь сёрнияс.
Кутшӧм тӧдчанлун имеитӧны йӧзкостса сёрнияс, кор син водзын фактъяс?
Либӧ заводитӧны сёрнитны сенаторъясӧс подкупитӧм йылысь.
Бюро пырысь-пыр жӧ подкупитӧ уна полицейскӧй чинъясӧс да эрдӧдӧ публика водзын налысь асьсӧ вузалӧмсӧ.
Бара сёрниясыс бырӧны фактъяс водзын.
Кодкӧ высшӧй обществоысь оскорбитӧма гӧтырсӧ.
Пыр жӧ ресторанъясын, уличаяс вылын — оскорбитӧны уна нывбабаӧс.
Высшӧй светса представительлӧн поступокыс дзикӧдз бырӧ сэтшӧм жӧ поступокъяс вӧчӧм вӧсна.
И тадзи век, быдтор кузя.
Уна гусялӧм вевттьыссьӧ ичӧтика гусялӧмъяслӧн чукӧрӧн, и вообще став гырысь преступлениеясыс тупкыссьӧны посниторъяслӧн чукӧръясӧн.
Со — бюролӧн уджыс.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, видзчысигтыр видзӧдліс ывла вылӧ, бӧр пуксис стул вылӧ да кутіс ньӧжйӧник висьтавны водзӧ:
— Бюро видзӧ американскӧй обществолысь высшӧй классӧ народлӧн судысь и сэк жӧ моральлысь законъяс нарушайтӧм йылысь дугдывтӧг горзӧмнас тыртӧ народлысь юрсӧ посни скандалъясӧн, кодъясӧс котыртӧма озыръяслысь лёкторъяссӧ сайӧдӧм могысь.
Народыс век гипноз состояниеын, сылӧн абу кадыс самостоятельнӧя думайтӧм вылӧ, и сійӧ сӧмын кывзӧ газетаяслысь.
Газетаясыс миллионеръяслӧн, бюросӧ котыртӧма наӧн жӧ...
Ті гӧгӧрвоанныд?
Тайӧ вывті оригинальнӧ...
Сійӧ ланьтіс, думыштчис юрсӧ улӧ копыртӧмӧн.
— Аттьӧ тіянлы! — шуи ме сылы. — Ті юӧртінныд меным зэв уна интереснӧйтор.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да жугыля видзӧдліс ме вылӧ.
— Д-да, тайӧ, дерт, интереснӧ! — ньӧжйӧник да думыштчӧмӧн шуис сійӧ. — Но — менӧ тайӧ мудзтӧдӧ нин.
Ме семейнӧй морт, куим во сайын ме стрӧиті аслым керка... меным колӧ неуна шойччыштны.
Тайӧ сьӧкыд делӧ — менам службаыд.
Поддерживайтны обществоын моральлӧн законъяс дорӧ уважение — о! тайӧ, збыльысь, абу кокни!
Ті думыштлӧй, меным алкоголь вреднӧй, но ме должен ёна юны, ме радейта гӧтырӧс да семьяын лӧнь олӧм — и должен ветлӧдлыны ресторанъясті, скандалитны... и пыр аддзыны ачымӧс газетаясысь... кӧть йӧз ним улын, дерт, но всё-таки... ӧтчыд тӧдмаласны ассьым нимӧс, и сэки... ковмас мунны карсьыс...
Меным колӧ сӧвет сетны...
Ме вои тіян дінӧ тӧдмавны тіянлысь мнениетӧ менам делӧ кузя... вывті дзуг делӧ!
— Висьталӧй! — предложиті ме.
— Тӧданныд-ӧ мый, — заводитіс сійӧ, — бӧръя кадӧ лунвыв штатъясын обществоса высшӧй классъяслӧн представительяс пӧвстын лӧсьӧдалӧны любовницаясӧс — негритянскӧй нывъясӧс...
Кыкӧс да куимӧс ӧтпырйӧ.
Та йылысь заводитісны сёрнитны.
Гӧтыръясыс недовольнӧйӧсь верӧсъяслӧн поведениеӧн.
Ӧткымын газетаяс получитӧмаӧсь нывбабаяслысь письмӧяс, кӧні эрдӧдӧны асланыс верӧсъяслысь деятельностьсӧ.
Вермас лоны ыджыд скандал.
Бюро пыр жӧ босьтчис организуйтны уна «контр-фактъяс», кыдз тайӧ миян шусьӧ.
Дас куим агент — и на лыдын ме — пыр жӧ долженӧсь лӧсьӧдны любовница-негритянкаясӧс.
Кыкӧс либӧ куимӧс быд морт вылӧ ӧтпырйӧ...
Сійӧ нервнӧя ырскӧбтіс-чеччис стул вылысь да, кисӧ сюртук зеп бердас пуктӧмӧн, шуис:
— Ме ог вермы вӧчны тайӧс!
Ме радейта гӧтырӧс... и сійӧ менӧ оз лэдз, вот мый главнӧйыс!
Да и — сійӧ кӧ ещӧ ӧтнас вӧлі!
— Ӧткажитчӧй! — сӧветуйті ме.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ жугыльпырысь.
— А коді нӧ меным кутас мынтыны недельын 50 доллар?
И награда, лоӧ кӧ успех!
Оз лӧсяв, тайӧ сӧветсӧ ті кольӧй аслыныд.
Американец оз ӧтказывайтчы деньгаысь весиг аслас кувсьӧм бӧрын мӧд луннас.
Сӧветуйтӧй мыйкӧ мӧдтор.
— Меным сьӧкыд! — шуи ме.
— М-м!
Мыйла сьӧкыд?
Ті, европеецъяс, нравственность вопросъяс кузя зэв легкомысленнӧйӧсь... тіян развратыд миянлы тӧдса.
Тайӧс сійӧ шуис аслас кывъяслӧн правдаӧ чорыда эскӧмӧн.
— Со мый, — мелань копыртчӧмӧн водзӧ висьталіс сійӧ, — тӧдӧмысь, тіян эмӧсь тӧдса европеецъяс?
Ме эска, мый эмӧсь!
— Мыйла тіянлы? — юалі ме.
— Мыйла? — Сійӧ бӧрыньтчис ме дінысь ӧти воськов да сувтіс драматическӧй позаӧ. — Ме некыдз ог вермы босьтны ас вылӧ негритянкаяс кузя делӧ.
Асьныд думыштлӧй: гӧтыр менӧ оз лэдз, и ме сійӧс радейта.
Ог, ог вермы ме...
Сійӧ энергичнӧя пыркнитіс юрнас, малыштіс куш юрсӧ да гусьӧникӧн моз висьталіс:
— Гашкӧ, ті верминныд эськӧ рекомендуйтны меным тайӧ делӧ вылас европеецӧс.
Найӧ отрицайтӧны нравственность, налы ставыс веськодь!
Кодӧскӧ гӧль эмигрантъяс пӧвстысь, а?
Ме мынта недельнас дас доллар, ладнӧ?
Ме ачым кута ветлӧдлыны уличаяс кузя негритянкаяскӧд... вообще ме ставсӧ вӧча ачым, — сійӧ должен тӧждысьны сӧмын сы йылысь, медым чужисны челядь...
Вопроссӧ колӧ решитны талун рыт жӧ...
Ті думыштлӧй, кутшӧм скандал вермас кыптыны, лунвыв штатъясса тайӧ делӧсӧ кӧ он тырт ас кадӧ быдпӧлӧс хламӧн!
Нравственность торжествуйтӧм интересъясын — колӧ тэрмасьны...
... Кор сійӧ котӧрӧн петіс комнатаысь, ме матыстчи ӧшинь дорӧ да пукті сы юрлыӧ дойдӧм киӧс стеклӧ бердӧ, медым кӧдзаліс сійӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь улын да кинас вӧчаліс меным кутшӧмкӧ знакъяс:
— Мый тіянлы колӧ? — ӧшинь восьтігӧн юалі ме.
— Ме вунӧді босьтны шляпаӧс! — скромнӧя шуис сійӧ.
Ме лэпті джоджысь котелоксӧ да шыбиті сійӧс ывла вылӧ.
И, ӧшинь пӧдлалігӧн, кылі делӧвӧй вопрос:
— А ме кӧ сета недельнас дас вит доллар?
Тайӧ бур дон!
(1906)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Олӧмлӧн кӧзяева @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ОЛӦМЛӦН КӦЗЯЕВА
— Мунам мекӧд истиналӧн источникъяс дорӧ! — сералігтыр шуис меным Дьявӧл да вайӧдіс менӧ кладбище вылӧ.
И кор ми ньӧжйӧник кытшлалім сыкӧд векньыдик туйяс кузя гувывса пӧрысь изъяс да чугун плитаяс костъясті, сійӧ сёрнитіс мудз гӧлӧсӧн, кыдзи сёрнитлӧ пӧрысь профессор, коді дӧзмӧма сылысь мудростьсӧ весьшӧрӧ проповедуйтӧмысь.
— Тэнад кок улын, — висьталіс сійӧ меным, — куйлӧны тэӧн веськӧдлысь законъяссӧ лӧсьӧдысьяс, тэ талялан сапӧг пӧтшваяснад шойяссӧ плӧтникъяслысь да кузнечьяслысь, кодъяс стрӧитісны тэ пытшса зверлы клетка.
Сэки сійӧ ёся сераліс йӧз дорӧ зывӧктӧмӧн, киськаліс пуясвывса турунсӧ да памятникъясвывса баксӧ жугыль синъяс видзӧдласӧн вежоват кӧдзыд дзирдӧн.
Кулӧмаяслӧн сыла муыс сибдаліс менам кокъясӧ сьӧкыд комӧкъясӧн, и сьӧкыд вӧлі мунны трӧпаяс кузя, олӧм мудростьлӧн пуясвывса памятникъяс дінті.
— Мый нӧ тэ, мортӧй, он копыртчы аттьӧалӧм могысь налӧн шойяслы, кодъяс создайтісны тэнсьыд душатӧ? — юаліс Дьявӧл, кодлӧн гӧлӧсыс вӧлі арся уль руа тӧв пӧльтӧм кодьӧн, и сылӧн гӧлӧсыс кыпӧдліс дрӧж менам телӧын и менам сьӧлӧмын, коді тырӧма вӧлі гажтӧм возбуждениеӧн.
Лӧня качайтчисны йӧзлӧн пӧрысь гуяс весьтын пуяслӧн жугыль увъясыс, инмӧдчывлісны, кӧдзыдӧсь да вазьӧмаӧсь, менам чужӧмӧ.
— Казьтыштлы колананог фальшивомонетчикъясӧс!
Тайӧ найӧ рӧдмӧдісны посньыдик, руд мӧвпъяслысь кымӧръяс — тэнад вежӧрлысь посни монета, найӧ создайтісны тэнсьыд привычкаяс, предрассудокъяс и ставсӧ, мыйӧн тэ олан.
Аттьӧ шу налы — кулӧмаяс бӧрын тэнад зэв ыджыд наследство!
Виж коръясыс ньӧжйӧник плавгысьлісны менам юр вылӧ да гылалісны кок улӧ.
Кладбищевывса муыс горша тяпкӧдчис: сійӧ ньылаліс свежӧй сёян — арся лунъясса кулӧм коръяс.
— Со тані куйлӧ портнӧй, коді пасьтӧдавліс йӧзлысь душаяссӧ предубеждениеяслӧн сьӧкыд, руд ризіясӧн — кӧсъян видзӧдлыны сы вылӧ?
Ме кыв ни джын шутӧг копыртлі юрӧс.
Дьявӧл чужйис ӧти гу вылысь сімӧн сёйӧм плита, чужйис да шуис:
— Эй, книжник!
Чеччы...
Плитаыс кыпӧдчис, и, шызьӧдӧм няйт моз сьӧкыда лолаліг, воссис ляпкыдик гу, быттьӧ сісьмӧм портманет.
Сылӧн уль руа пемыдын кыліс ропкысь гӧлӧс:
— Коді нӧ садьмӧдлӧ кулӧмаясӧс дас кык час бӧрын?
— Аддзан? — шпыннялігтыр юаліс Дьявӧл, — олӧмлысь законъяссӧ лӧсьӧдысьяс вернӧйӧсь аслыныс, весиг кор найӧ сісьмӧмаӧсь.
— А, тайӧ ті, Кӧзяин! — гу дорыш йылӧ пуксигмоз шуис скелет, и сійӧ довкнитіс тыртӧм черепнас.
— Да, тайӧ ме! — вочавидзис Дьявӧл. — Вот ме вайӧді тэ дінӧ менсьым ӧти другӧс...
Сійӧ бӧбмӧма йӧз пӧвстын, кодъясӧс тэ велӧдін мудростьӧ, и ӧні воис сылӧн первоисточник дінӧ, медым лечитчыны заразаысь...
Ме видзӧді мудрец вылӧ колана почтениеӧн.
Сы череп лыяс вылын эз нин вӧв яйыс, но самодовольстволӧн выражениеыс абу на вевъялӧма сісьмыны сы чужӧм вылысь.
Быд лы чусыда югъяліс сійӧс сознавайтӧмӧн, мый найӧ пырӧны лыяслӧн сэтшӧм системаӧ, коді вывті совершеннӧй да кутшӧмыс некодлӧн абу...
— Мый тэ вӧчин му вылын, висьтав миянлы! — предложитіс Дьявӧл.
Кулӧм морт внушительнӧя да гордӧя лӧсьӧдыштіс ки лыяснас саваныслысь сьӧд ротасъяссӧ да яйсӧ, кодъяс муртса ӧшалісны сы ордлыяс вылын.
Сэсся сійӧ гордӧя лэптіс веськыд киыслысь лыяссӧ пельпом весьтӧдзыс да, чуньыслӧн яйтӧм суставнас кладбищевывса пемыдас индӧмӧн, заводитіс висьтавны:
— Ме гижи дас ыджыд книга, кодъяс внушайтісны йӧзлы белӧй расалысь цветнӧй раса вылын преимуществолысь великӧй идея...
— Правда кыв вылӧ кӧ переведитны, — шуис Дьявӧл, — тайӧ юргӧ тадзи: ме, кага вайтӧм пӧрысь ныв, нэм чӧж кыи менам вежӧрлӧн ныж емӧн ёна новлӧм идеяяслӧн омӧлик вурун сиясысь дурацкӧй колпакъяс налы вылӧ, коді радейтӧ видзны ассьыс черепсӧ чӧв-лӧньын да шоныдын...
— Ті онӧ полӧй сійӧс ӧбидитӧмысь? — ньӧжйӧник ме юалі Дьявӧллысь.
— О! — горӧдіс сійӧ. — Мудрецъяс и оліганыс омӧля кылӧны правдасӧ!
— Сӧмын еджыд раса, — водзӧ висьталіс мудрец, — вермис лӧсьӧдны татшӧм сложнӧй цивилизация да выработайтны нравственностьлысь сэтшӧм стрӧг принципъяс, тайӧн сійӧ обязан аслас кучик рӧмлы, вирлӧн химическӧй составлы, мый ме и докажиті...
— Тайӧс сійӧ докажитіс! — эскӧдӧмӧн юрнас довкйӧдліг шуис Дьявӧл. — Абу европеец дорысь убеждённӧйджык варвар сы йылысь, мый сылӧн эм право лоны чорыдӧн...
— Христианство да гуманизм создайтӧма еджыдъясӧн, — водзӧ висьталіс кулӧм морт.
— Ангелъяслӧн расаӧн, кодлы должен принадлежитны муыс ставнас, — торкис сійӧс Дьявӧл. — Со мыйла найӧ сэтшӧм зіля мичмӧдӧны сійӧс асланыс радейтана рӧмӧн — вир гӧрд рӧмӧн...
— Найӧ создайтісны зэв озыр литература, шензьӧдана техника, — чунь лыяссӧ вӧрӧдіг арталіс кулӧм морт...
— Комын кымын бур книга да йӧзӧс бырӧдӧм вылӧ лыдтӧм-щӧттӧм орудие... — сералігтыр гӧгӧрвоӧдіс Дьявӧл. — Кӧні олӧмсӧ дрӧбитӧма тайӧ расаын дорысь ёнджыка, и кӧні мортсӧ сэтшӧма увтыртӧма, еджыдъяс пӧвстын дорысь?
— Гашкӧ, Дьявӧл абу век прав? — юалі ме.
— Европеецъяслӧн искусство воӧдчис мерайтны позьтӧм вылнаӧдз, — коса да гажтӧма боргис скелет.
— Гашкӧ, Дьявӧллы окота вӧлі эськӧ ӧшибитчыны! — горӧдіс менам спутникӧй. — Ӧд гажтӧм — век лоны веськыдӧн.
Но йӧз олӧны сӧмын сы могысь, медым пӧткӧдны менсьым зывӧктӧмӧс...
Но пошлостьлӧн да лӧжлӧн кӧйдысысь петӧм кӧдзаясыс сетӧны му вылын медся бур урожай.
Со сійӧ, кӧдзысьыс, тіян водзын.
Кыдзи и ставӧн найӧ — сійӧ эз чужтыв мыйкӧ выльӧс, сійӧ сӧмын ловзьӧдавліс важся предрассудокъяслысь шойяссӧ да сэки пасьтӧдліс найӧс выль кывъяс паськӧмӧн...
Мый вӧчӧма му вылын?
Стрӧитӧма дворецъяс этшаник йӧзлы, вичкояс да фабрикаяс уна йӧзлы.
Вичкоясын виалӧны душаяссӧ, фабрикаясын — телӧяссӧ, тайӧ сы могысь, медым зумыда сулалісны дворецъяс...
Ыстӧны йӧзӧс пыдӧ му пытшкӧ из шомла да зӧлӧтала — и мынтӧны позорнӧй уджысь свинеч да кӧрт сора нянь кусӧк.
— Ті — социалист? — юалі ме Дьявӧллысь.
— Меным колӧ гармония! — вочавидзис сійӧ. — Меным прӧтивнӧ, кор мортӧс, природа сертиыс цельнӧй существоӧс, дрӧбитӧны посньыдик кусӧкъяс вылӧ, вӧчӧны сыысь мӧдлӧн горш кияслы орудие.
Меным оз ков раб, рабствоыс прӧтивнӧ менам духлы...
И та вӧсна менӧ шыбитісны небесасянь.
Кӧні эмӧсь авторитетъяс, сэні быть должен лоны духовнӧй рабство, сэні век кутас пашкыра быдмыны лӧжлӧн бакыс...
Мед муыс — ставнас олӧ!
Мед сійӧ ставнас сотчӧ лунтыр, кӧть эськӧ вой кежлас мед сӧмын пӧим коли сыысь.
Колӧ, медым ӧтчыд став йӧзыс влюбитчылісны...
Любовь, кыдзи чудеснӧй вӧт, уськӧдчывлӧ вӧтӧ сӧмын ӧтчыд, но тайӧ ӧтчыдас — бытиелӧн став смыслыс...
Скелет сулаліс сьӧд из бердӧ нёровтчӧмӧн, и тӧлыс ньӧжйӧник лӧвтіс сылӧн тыртӧм морӧс йӧрышас.
— Сылы, тыдалӧ, кӧдзыд да абу удобнӧ! — шуи ме Дьявӧллы.
— Меным лӧсьыд видзӧдны учёнӧй вылӧ, коді мездысис став лишнӧйсьыс.
Сылӧн скелетыс — сы идеялӧн скелет...
Ме аддза, кутшӧм сійӧ вӧлӧма оригинальнӧй...
Сыкӧд орччӧн куйлӧны колясъясыс мӧд истина кӧдзысьлӧн.
Садьмӧдам и сійӧс.
Оліганыс найӧ ставныс радейтӧны спокой да уджалӧны мӧвпъяслы, чувствояслы, олӧмлы нормаяс создайтӧм ради — искажайтӧны пузчужӧм идеяяс да вӧчалӧны налы лӧсьыдіник гортъяс.
Но — куліганыс найӧ кӧсйӧны, медым на йылысь эз вунӧдны...
Компрачикос — чеччӧй!
Со ме тіян дінӧ вайӧді мортӧс, кодлы колӧ ассьыс мӧвпъяссӧ дзебӧм вылӧ горт.
И бара ме водзын тыдовтчис мусьыс тыртӧм да куш юрлы, пиньтӧм, виж, но век жӧ лӧсталіс на самодовольствоӧн.
Тыдалӧ, сійӧ дыр нин куйлӧма муын — сы лыяс вылын эз нин вӧв яйыс.
Сійӧ сувтіс аслас гувывса из дорӧ, и сылӧн ордлыясыс тӧдчисны сьӧд из весьтын, быттьӧ камергерлӧн мундирвывса нашивкаяс.
— Кӧні сійӧ видзӧ ассьыс идеяяссӧ? — юалі ме.
— Лыясас, менам другӧй, лыясас!
Налӧн идеяясыс — ревматизм да подагра кодьӧсь — пыдӧ йиджтысьӧны ордлыясас.
— Кыдзи разалӧ менам книгаӧй, Кӧзяин? — негораа юаліс скелет.
— Сійӧ ещӧ куйлӧ на, профессор! — вочавидзис Дьявӧл.
— Мый нӧ, йӧзыс ӧмӧй эз кутны кужны лыддьысьнысӧ? — думайтыштӧм бӧрын шуис профессор.
— Абу сідз, глупостьяс найӧ лыддьӧны важмозыс — зэв окотапырысь... но гажтӧм глупость — мукӧд дырйи дыр виччысьӧ налысь вниманиесӧ...
Профессорыс, — ме дінӧ шыасис Дьявӧл, — нэм чӧжыс мерайталіс нывбабаяслысь черепъяссӧ, медым докажитны, мый нывбаба абу морт.
Сійӧ мерайтіс уна сё череп, лыддьыліс пиньяс, мерайтліс пельяс, веситавліс кулӧм юр вемъяс.
Кулӧм юр вем изучайтӧм вӧлі профессорлӧн зэв радейтана делӧӧн, та йылысь висьталӧны сылӧн став книгаясыс.
Ті найӧс лыддьылінныд?
— Ме ог ветлывлы храмъясӧ кабакъяс пыр, — вочавидзи ме. — И ме ог куж изучайтны мортӧс книгаяс кузя — йӧзыс сэні век дробьяс, а ме омӧля тӧда арифметикасӧ.
Но ме думайта, мый тоштӧм да юбкаа морт — тошка, гача да уска мортысь абу бурджык и абу омӧльджык...
— Да, — шуис Дьявӧл, — пошлость да глупость йиджтысьӧны юр вемӧ костюм вылӧ да юрын юрси си лыд вылӧ видзӧдтӧг.
Но век жӧ нывбаба йылысь вопроссӧ сувтӧдӧма интереснӧя.
И Дьявӧл, кыдзи и век, серӧктіс.
Сійӧ пыр сералӧ — со мыйла сыкӧд лӧсьыд сёрнитнытӧ.
Коді кужӧ да вермӧ серавны кладбище вылын, сійӧ — веритӧй! — радейтӧ и олӧм, и йӧзӧс...
— Ӧтияс, кодъяслы нывбаба колӧ сӧмын гӧтыр пыдди да рабыня пыдди, шуӧны, мый сійӧ — абу морт! — водзӧ висьталіс Дьявӧл. — Мӧдъяс, сыӧн кыдзи нывбабаӧн пӧльзуйтчыны ӧтказывайтчытӧг, кӧсйӧны эськӧ паськыда эксплоатируйтны сылысь рабочӧй энергиясӧ да шуӧны, мый сійӧ тырвыйӧ туйӧ сы вылӧ, медым уджавны быдлаын мужчинакӧд радӧн, мӧдногӧн кӧ, сылы.
Дерт, ӧтиясыс и мӧдъясыс, нылӧс мырдӧналӧм бӧрын, оз лэдзны сійӧс асланыс обществоӧ, — найӧ эскӧны, мый ныв бердӧ наӧн инмӧдчылӧм бӧрын сійӧ пыр кежлӧ лоӧ няйт...
Да, нывбабаяс йылысь вопрос ёна интереснӧй!
Ме радейта, кор йӧзыс наивнӧя пӧръясьлӧны — сэки найӧ челядь кодьӧсь, и эм надея, мый коркӧ найӧ быдмасны...
Дьявӧл чужӧм серти вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ оз кӧсйы шуны мыйкӧ ошканаӧс будущӧй йӧз йылысь.
Но ме ачым верма висьтавны на йылысь ӧнія кадӧ уна кулитанаӧс да кӧсйытӧг, медым Чӧрт конкурируйтіс мекӧд тайӧ лӧсьыд да кокни занятиеын — ме орӧді сылысь сёрнисӧ:
— Шуӧны, — кытчӧ чӧрт ачыс оз вевъяв, сэтчӧ нывбабаӧс ыстӧ, — тайӧ збыль?
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да вочавидзис.
— Овлывлӧ...
Ки улад кӧ абу тырвыйӧ вежӧра да подлӧй мужчина...
— Меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый ті дугдінныд радейтны лёксӧ? — юалі ме.
— Лёкыс сэсся абу нин! — ышлолалігтырйи вочавидзис сійӧ. — Эм сӧмын пошлость!
Коркӧ лёкыс вӧлі мича вынӧн.
А ӧні... весиг виалӧны кӧ йӧзӧс — тайӧс вӧчӧны пошлӧя, — налысь первой кӧрталӧны кияссӧ.
Злӧдейяс абуӧсь — колисны палачьяс.
Палачыд — век раб.
Тайӧ ки да чер, кодъясӧс вайӧдӧны движениеӧ полӧмлӧн вын да ӧпасайтчӧмлӧн толчокъяс...
Ӧд виалӧны найӧс, кодысь полӧны.
Кык скелет сулалісны орччӧн асланыс гуяс весьтын, и на лыяс вылӧ ньӧжйӧник гылалісны арся коръяс.
Тӧлыс нораа ворсіс налӧн ордлыса струнаясӧн да юргис тыртӧм черепъясын.
Сап пемыдыс, уль руа да дука, видзӧдіс джуджыд син розьяссьыс.
Найӧ кыкнанныс дрӧгнитлывлісны.
Меным найӧ вӧліны жальӧсь.
— Мед найӧ мунасны асланыс местаясӧ! — шуи ме Дьявӧллы.
— А тэ весиг кладбище вылын гуманист! — горӧдіс Дьявӧл. — Сідз.
Гуманизмыд лӧсяланаджык шойяс пӧвстын — тані сійӧ некодӧс оз ӧбижайт.
Фабрикаясын, карса площадьяс да уличаяс вылын, тюрьмаясын да шахтаясын ловъя йӧз пӧвстын — гуманизмыд кажитчӧ тешкодьӧн да весиг вермӧ скӧрмӧдны.
Тані некодлы сы вылын серавны — кулӧмаяс пыр серьёзнӧйӧсь.
И ме эска, мый налы лӧсьыд кывзыны гуманизм йылысь — ӧд тайӧ налӧн кулӧм бӧрас чужтӧм кага...
А век жӧ эз вӧвны идиотъясӧн найӧ, кодъяс кӧсйисны сувтӧдны олӧмлӧн сцена вылӧ тайӧ мича кулисасӧ, медым дзебны сы сайӧ йӧзӧс мучитӧмлысь шуштӧм ужассӧ, ёнъяс чукӧрлысь кӧдзыд жестокостьсӧ... ставлӧн бӧблун вынӧн...
И Дьявӧл гораа, лёкысь сераліс да серамсьыс кыліс лёк туналана правда.
Пемыд небесаын дрӧгнитавлісны кодзувъяс, вӧрзьытӧг сулалісны кольӧм кадся гуяс вылын сьӧд изъяс.
Но сылӧн сісь дукыс петіс му пырыс, и толыс нӧбавліс кулӧмаяслысь ловшысӧ войся чӧв-лӧньӧн шымыртӧм карлӧн унзіля уличаяс вылӧ.
— Тані оз этшаӧн куйлыны гуманистъяс, — ас гӧгӧрса гуяс вылӧ паськыда шеныштӧмӧн индіс водзӧ висьталіг Дьявӧл. — На пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны весиг веськыд йӧз... олӧмын зэв виччысьтӧм тешкодьторъяс, и, гашкӧ, абу тайӧ медся серам петкӧдланаыс...
А накӧд орччӧн, дружескӧя да лӧня, куйлӧны олӧмлӧн мӧдпӧлӧс типа учительяс, — найӧ, кодъяс босьтчылісны вӧчны крепыд фундамент лӧжлӧн важ здание улӧ, кодӧс сэтшӧм сьӧкыдпырысь лэптісны уна тысячаясысь тысячаясӧн кулӧм морт...
Кытысянькӧ ылысянь кылісны сьылӧм шыяс...
Кыкысь-куимысь гажаа горӧдӧм шыяс дрӧгнитавлігтырйи кывтісны кладбище весьтті.
Буракӧ, кутшӧмкӧ гуляка немтӧждысьтӧг локтіс пемыднас аслас гуӧ.
— Со тайӧ сьӧкыд из улас гордӧя сісьмӧ шойыс мудрецлӧн, коді велӧдліс, мый общество эм организм, коді... обезьяналӧн либӧ порсьлӧн кодь, ог помнит.
Тайӧ бур сэтшӧм йӧзлы, кодъяс кӧсйӧны лыддьыны асьнысӧ организмлӧн вемӧн!
Пӧшти став политикъяс да вӧръяслӧн шайкаясӧн веськӧдлысьяс — тайӧ теория дор сулалысьяс.
Ме кӧ вем, ме вӧрӧда киясӧс, кыдзи кӧсъя, ме век сямма венны менам царственнӧй властьлӧн мускулъяслысь инстинктивнӧй водзсасьӧмсӧ — да!
А тані куйлӧ шойыс мортлӧн, коді чуксаліс йӧзӧс бӧрлань, сійӧ кадӧ, кор найӧ ветлӧдлісны бауӧн да сёйлісны нидзувъясӧс.
Тайӧ вӧліны олӧмлӧн медся шуда лунъяс, — сьӧлӧмсяньыс доказывайтліс сійӧ.
Ветлӧдлыны кык кок йылын, бур сюртукӧн, да сӧветуйтны йӧзлы: бӧр гӧнсялӧй, — тайӧ абу ӧмӧй оригинальнӧ?
Лыддьыны стихъяс, кывзыны музыка, волывлыны музейясӧ, ветлыны луннас уна сё верстъяс сайӧ да проповедуйтны быдӧнлы прӧстӧй олӧм вӧръясын, збыльысь, абу лёк!
А тайӧ успокаивайтліс йӧзӧс да оправдывайтіс налысь олӧмсӧ сійӧн, мый доказывайтліс — преступникъяс абу йӧз, найӧ — висьысь воля, аслыссяма антисоциальнӧй тип!
Найӧ — природа сертиыс законъяслӧн да моральлӧн врагъяс, сідзкӧ накӧд оз сулав церемонитчыны.
Преступлениеясысь бурдӧдӧ сӧмын смерть.
Тайӧ — тӧлка!
Водтӧдны ӧти вылӧ — ставныслысь преступлениеяссӧ, сійӧс порокъяслысь естественнӧй вместилищеӧн да лёк волялысь органическӧй новлӧдлысьӧн водзвыв признайтӧмӧн — тайӧ ӧмӧй йӧйталӧм?
Олӧмын век эм кодкӧ, мый оправдывайтӧ душа тшыкӧдысь олӧмлысь уродливӧй тэчасногсӧ.
Мудрӧйяс и сульсьӧны оз смыслтӧг.
Да, кладбищеяс озырӧсь каръяслысь олӧм бурджыка устроитӧм вылӧ идеяясӧн...
Дьявӧл видзӧдліс гӧгӧрбок.
Еджыд вичко, кыдзи зэв ыджыд скелетлӧн чунь, шынитӧв кыпӧдчис кулӧмъяслӧн сыла му вывсяньыс кодзувъяса чӧв-лӧнь небесалань.
Мудростьлӧн источникъяс весьтын тшӧкыд из чукӧр, коді пасьтасьӧма баклӧн ризіӧн, кытшаліс тайӧ трубасӧ, коді разӧдліс вселеннӧйса пустыняясӧ морт норасьӧмъяслысь да молитваяслысь лёк дука тшын.
Сісь дукӧн чашкысь тӧлыс ньӧжйӧник вӧрӧдіс пуяслысь увъяссӧ, нетшкис кулӧм коръяссӧ.
И найӧ шынитӧв гылалісны олӧм творитысьяслӧн гуяс вылӧ...
— Ми ӧні вӧчам кулӧм йӧзлысь ичӧтик парад, страшнӧй судлысь репетиция! — змейлӧн трӧпаӧд мылькъяс да изъяс пӧвстті водзвылын восьлалігтырйи висьталіс Дьявӧл. — Тэ тӧдан, страшнӧй суд лоӧ!
Сійӧ лоӧ му вылын, и сылӧн луныс — муыслӧн медбур луныс!
Сійӧ воас, тайӧ луныс, кор йӧзыс сознайтасны став преступлениеяссӧ, кодъясӧс вӧчисны налы паныд олӧмлӧн учительяс да законодательяс, найӧ, кодъяс посниторъяс вылӧ косявлісны-чашйисны мортлысь яйсӧ да лыяссӧ.
Ставыс, мый олӧ ӧні йӧз ним улын — тайӧ юкӧнъяс, — быдса мортӧс абу на создайтӧма.
Сійӧ чужас мирӧн пережитӧм опытлӧн пӧимысь, да, мирлысь опыт ньылыштӧмӧн, кыдзи шонді югӧръясӧс море, сійӧ ӧзъяс му весьтӧ, кыдзи ещӧ шонді.
Ме тайӧс аддзыла!
Ӧд ме создайта мортӧс, и ме создайта сійӧс!
Старик неуна ошйысьыштіс да сійӧс шымыртліс чӧртлы лӧсявтӧм лиризм.
Ме прӧститі сылы таысь.
Мый вӧчан?
Олӧмыс торкӧ, весиг дьявӧлӧс, сімӧдӧ аслас ядъясӧн сылысь крепыда дорӧм душасӧ.
Сэтчӧ жӧ, ставлӧн юръясыс гӧгрӧсӧсь, а мӧвпъясыс пельӧсӧсь, и быдӧн, зеркалаӧ видзӧдчигӧн, аддзӧ красавецӧс.
Гуяс пӧвстын сулалігӧн Дьявӧл горӧдіс владыкалӧн кодь гӧлӧсӧн:
— Коді тані мудрӧй да честнӧй мортыс?..
Вӧлі ӧти здук шынитӧв, сэсся — друг — муыс сыркмуніс менам кок улын, и быттьӧ няйт лым толаяс тупкисны кладбищеса мылькъяссӧ.
Быттьӧ уна тысяча чардби кодйисны сійӧс пытшкӧссяньыс, либӧ му гыркас судорожнӧя бергӧдчис кутшӧмкӧ чудовище-гигант.
Гӧгӧр ставыс кутіс цветитны вижов-няйт рӧмӧн, быдлаын, быттьӧ косьмӧм турун заяс тӧв улын, мӧдісны катласьны скелетъяс, чӧвлунсӧ торкисны лыяснас голякылӧмӧн да ӧта-мӧд бердас суставъяснас да гуясвывса плитаясӧ инмӧдчылӧмъясысь косіник шыясӧн,
ӧта-мӧдсӧ тойлаліг скелетъяс петалісны изъяс вылӧ, быдлаын дӧлалісны йӧла турун кодь черепъяс, ордлыяслӧн плӧтнӧй тыв быттьӧ дзескыд клеткаӧн кытшаліс менӧ, напряжённӧя дрӧгнитавлісны тазлӧн паськыд мисьтӧм лыяс сьӧкта улын пидзӧсъясыс, и ставыс гӧгӧр пуис шынитӧв ноксигӧн...
Дьявӧллӧн кӧдзыда сералӧмыс вевттис безличнӧй шыяссӧ.
— Видзӧд — найӧ ставныс петӧмаӧсь, дзик ӧтитӧг ставныс! — шуис сійӧ. — И весиг карса дурачокъяс — на пӧвстын!
Мусӧ восӧдӧма, и со сійӧ быликтіс ас пытшсьыс йӧзлысь кулӧм мудростьсӧ...
Васӧд шум ӧдйӧ содіс — кажитчӧ, кодлӧнкӧ тыдавтӧм ки горша лукйысьӧ ва ёг пытшкын, кодӧс чышкӧма дворник двор пельӧсӧ.
— Со мыйтаӧн вӧлӧмаӧсь олӧмын честнӧй да мудрӧй йӧз! — сійӧс быд боксянь зырысь уна тысяча обломокъяс весьтӧ ассьыс бордъяссӧ паськыда шевкнитӧмӧн горӧдіс Дьявӧл.
— Коді тіян пӧвстысь медуна вӧчис йӧзлы бурсӧ? — гораа юаліс сійӧ.
Ставыс гӧгӧр мӧдіс дзужгыны, быттьӧ тшак, кор сійӧс жаритӧны нӧкйӧн ыджыд скӧвӧрӧда вылын.
— Лэдзӧй менӧ мунны водзлань! — норапырысь горӧдіс кодкӧ.
— Тайӧ ме, Кӧзяин, ме тані!
Тайӧ ме докажиті, мый единицаыд — общество суммаын ноль.
— Ме сыысь муні ылӧджык! — шыасисны кысянькӧ ылісянь. — Ме велӧдлі, мый обществоыс — нольяслӧн сумма да сы вӧсна массаяс долженӧсь подчинитчыны группаяслӧн волялы.
— А группаясӧн юрнуӧдӧ единица — и сійӧ ме! — торжественнӧя горӧдіс кодкӧ.
— Мыйла — ті? — кыліс некымын тревожнӧй гӧлӧс.
— Менам дядьӧй вӧлі король!
— Ок, тайӧ ваше высочество дядьыдлысь кадысь водз керыштісны юрсӧ?
— Корольяс воштӧны юрнысӧ век ас кадӧ! — гордӧя вочавидзисны потомок лыяслӧн лыясыс, кодъяс коркӧ пукавлісны трон вылын.
— О-о! — кыліс довольнӧя вашкӧдӧм. — Миян пӧвстын эм король!
Тайӧс он быд кладбище вылысь аддзы...
Важнӧя вашкӧдчӧмъяс да лыяслӧн зыртчӧм ӧтувтчалісны ӧти тупыльӧ, лоліны век сукджыкӧсь, сьӧкыдджыкӧсь.
— Видзӧдлӧй, — збыль-ӧ, корольлӧн лыясыс гӧлубӧй рӧмаӧсь? — тэрмасигтыр юаліс чукля сюрсалыа ичӧтик скелет.
— Лэдзӧй тіянлы висьтавны... — внушительнӧя заводитіс кутшӧмкӧ скелет, коді пукаліс памятник вылын.
— Гадьяс лечитӧм кузя медбур пластырыс — менам! — сы мышкын горӧдіс кодкӧ.
— Ме самӧй сійӧ архитекторыс...
Но паськыд да ляпкыдик скелет, киыслӧн дженьыдик лыяснас ставсӧ йӧтлаліг, горзіс, вевттьыліс кулӧм гӧлӧсъяслысь кышакылӧмсӧ:
— Христос кузя вокъяс!
Абу ӧмӧй ме тіян духовнӧй врач, эг ӧмӧй ме лечитлы кроткӧй утешение пластырӧн тіянлысь душаястӧ, кодъясӧс зыртӧма тіян олӧм шоглунъясӧн?
— Страданиеяс абуӧсь! — шуис кодкӧ скӧрысь. — Ставыс существуйтӧ сӧмын представлениеын.
— Сійӧ архитекторыс, коді изобретитіс ляпкыдик ӧдзӧс...
— А ме — гутъяс бырӧдӧм вылӧ бумага!..
— ...сы могысь, медым йӧзыс, керкаас пыригас, ас кӧсйытӧгныс копыртлісны асланыс кӧзяин водзын юрсӧ... — кыліс дӧзмӧдана гӧлӧс.
— Оз-ӧ меным принадлежит первенствоыс, братие!
Тайӧ ме юктавлі тіянлысь душаястӧ, кодъяс ёна кӧсйисны вунӧдны шоглун, весьшӧрӧ мувывса став олӧм йылысь менам размышлениеяслӧн йӧлӧн да маӧн!
— Ставыс, мый эм — установитӧма пыр кежлӧ! — дзизгыштіс кодлӧнкӧ негора гӧлӧс.
Руд из вылын пукалысь кокпӧла скелет лэптіс кокчӧрсӧ, нюжӧдіс сійӧс да мыйлакӧ горӧдіс:
— Тӧдӧмысь, сідз!
Кладбищеыс пӧрис рынокӧ, кӧні быдӧн ошкис ассьыс тӧварсӧ.
Войся чӧв-лӧньлӧн пемыд пустыняӧ визувтіс слабиника горӧдӧмъяслӧн гудыр ю, няйт ошйысьӧмлӧн, пӧдтысь самолюбиелӧн поток.
Быттьӧкӧ номъяслӧн сьӧд кымӧр чукӧр бергаліс сісь нюр весьтын да сьыліс, зыньгис да дзизгис, тыртліс воздухсӧ ставпӧлӧс отраваясӧн, гуяслӧн став ядъясӧн.
Ставӧн шуксисны Дьявӧл гӧгӧр, сы чужӧм вылӧ сьӧд, син гуранъяссӧ да мурч-курччӧм пиньяссӧ веськӧдӧмӧн — быттьӧ сійӧ вӧлі важмӧм кӧлуй ньӧбалысьӧн.
Ловзьылісны ӧта-мӧд бӧрся кулӧм мӧвпъяс да гӧгралісны воздухын, кыдзи коньӧр кодь арся коръяс.
Дьявӧл видзӧдіс веж синъяснас тайӧ шуксьӧм вылас, и сылӧн видзӧдласыс кисьтіс лы чукӧръяс вылӧ фосфор моз кельдалысь кӧдзыд югӧр.
Дьявӧл кок дорын муас пукалысь скелет сёрнитіс, черепсьыс вылӧдзджык ки лыяссӧ лэптӧмӧн да плавнӧя наӧн воздухас качайтігтыр:
— Быд нывбаба должен принадлежитны ӧти мужчиналы...
Но сылӧн вашкӧдӧмкӧд сорласьліс мӧд шы, сы речлӧн кывъясыс тешкодя сывйыштчылісны мукӧд кывъяскӧд.
— Сӧмын кулӧмалы тӧдса истина!..
И ньӧжйӧ гӧгралісны ещӧ кывъяс:
— Бать, шулывлі ме, черань кодь...
— Му вылын миян олӧм — ылалӧмъяслӧн хаос да сап пемыдын гудрасьӧм!
— Ме куимысь гӧтрасьлі, и куимнанысьсӧ — законнӧя...
— Нэм чӧжыс сійӧ мудзлытӧг кыӧ семья благополучиелысь чераньвез...
— И быдпӧрйӧ ӧти нывбаба вылӧ...
И друг кытыськӧ локтіс скелет, коді лёкысь дзуртіс аслас виж да розьӧсь лыяснас.
Сійӧ лэптіс Дьявӧл синъяслань ассьыс джынвыйӧ жугалӧм чужӧмсӧ да висьталіс:
— Ме кулі сифилисысь, да!
Но ме век жӧ уважайтлі мораль!
Кор гӧтырӧй менам изменитіс меным — ме ачым сеті сылысь вывті омӧль поступоксӧ законлӧн да обществолӧн суд вылӧ...
Но сійӧс йӧткыштісны, зырисны лыяснас, и бара, кыдзи трубаын тӧвлӧн омӧлика омлялӧм, кылісны сорті-кості гӧлӧсъяс:
— Ме изобретиті электрическӧй стул!
Сійӧ виалӧ йӧзсӧ мучитчытӧг.
— Кулӧм бӧрын, ме бурӧді йӧзӧс, тіянӧс виччысьӧ вечнӧй блаженство...
— Бать сетӧ челядьыслы олӧм да сёян... морт лоӧ мортӧн сы бӧрын, кор сійӧ лои батьӧн, а сыӧдз — сійӧ сӧмын семьяса член...
Чужӧм вылас яй кусӧкъяса, курӧг кольк модаа череп сёрнитіс мукӧдъяс юр вевдорті:
— Ме докажиті, мый искусство должен подчиняйтчыны обществолӧн мнениеяс да видзӧдласъяс комплекслы, привычкаяс да потребностьяс комплекслы.
Чегӧм пу изображайтысь памятник вылын пукаліг мӧд скелет паныд шуис:
— Свобода вермас овны сӧмын кыдзи анархия!
— Искусство — тайӧ бур лекарство душаыдлы, коді мудзӧма олӧмысь да уджысь...
— Тайӧс ме шулі, мый олӧмыд эм удж! — кыліс ылісянь.
— Мед книгаыд лоас мича, кыдзи пилюля тыра кӧрӧбкаяс, кутшӧмъясӧс сеталӧны аптекаясын...
— Став йӧзыс долженӧсь уджавны, ӧткымынъяс обязанӧсь видзӧдны удж бӧрсяыс... сы трудъясӧн пӧльзуйтчӧ быдӧн, кодӧс та вылӧ индӧма аслас достоинствояс да заслугаяс сертиыс...
— Мичаӧн да мортӧс радейтанаӧн должен лоны искусство...
Кор ме мудза, сійӧ сьылӧ меным шойччан сьыланкывъяс...
— А ме радейта, — заводитіс сёрнитны Дьявӧл, — свободнӧй искусство, коді оз служит мукӧдпӧлӧс енлы, мичлунлӧн богинялы кындзи...
Торйӧн радейта искусствотӧ, кор сійӧ, кыдзи целомудреннӧй зон, кувлытӧм мичлун йылысь мечтайтіг, сыӧн насладитчыны вывті ёна кӧсйӧмӧн, раснитӧ олӧм телӧ вылысь унапӧлӧс паськӧмсӧ... и сійӧ тыдовтчӧ зон водзын, кыдзи пӧрысь распутница, кодлӧн ропмунӧм кучикыс ставыс чукырӧсь да язваӧсь.
Йӧйталана скӧрлун, мичлун йылысь шогсьӧм да олӧмлысь кадъя нюр ненавидитӧм — тайӧс ме радейта искусствоын...
Бур поэтлӧн ёртъясыс — нывбаба да чӧрт...
Кӧлӧкӧльнясянь кыліс ыргӧнлӧн ойӧстана горӧдӧм да мӧдіс кывтны кулӧмаяс кар весьтті, тыдавтӧг да плавнӧя пемыдас качайтчиг, быттьӧ пырыстыдалан бордъяса ыджыд лэбач...
Тыдалӧ, унзіль стӧрӧж кывзысьтӧм да лёталӧм кинас дышпырысь тракнитіс кӧлӧкӧл кӧвсӧ.
Ыргӧн шыыс сыліс воздухын да кувліс.
Но сылӧн медбӧръя шы кустӧдз гораа кыліс садьмӧдӧм войся кӧлӧкӧллӧн выль шы.
Ньӧжйӧник вӧрис пӧдтысь воздухыс, и дрӧжжитысь ыргӧн юралӧм пыр сӧдзтысис лыяслӧн голякылӧм, кос гӧлӧсъяслӧн шушкӧдчӧм.
И бара ме куті кывны дӧзмӧдана йӧйталӧмлысь гажтӧм речьяс, кулӧм пошлостьлысь лемасьысь кывъяс, торжествуйтысь лӧжлысь немъяндысьтӧм сёрни, самомнениелысь скӧрысь ропкӧм.
Ловзисны став мӧвпъяс, кутшӧмъясӧн олӧны каръясса йӧз, но ни ӧти эз вӧв сэтшӧмыс, мыйӧн найӧ вермисны гордитчыны.
Гольскакылісны став сімӧм цепьясыс, кодъясӧн дорӧма олӧмлысь душасӧ, но эз ыпнит ни ӧти чардби, коді гордӧя югдӧдӧ морт душалысь пемыдсӧ.
— Кӧн нӧ геройясыс? — юалі ме Дьявӧллысь.
— Найӧ — скромнӧйӧсь, и налысь гуяссӧ вунӧдӧма.
Оліганыс найӧс пӧдтылісны и кладбище вылын найӧс личкӧма кулӧм лыясӧн! — бордъяснас шевкйӧдліг вочавидзис сійӧ, медым вӧтлыны сыла сісь дуксӧ, коді сьӧд кымӧр моз кытшаліс миянӧс, кӧні нидзувъяс моз гудйысисны кулӧмаяслӧн ӧткодь, руд гӧлӧсъясыс.
Сапожник висьталіс, мый сійӧ асланыс цехса став йӧз пиысь первойӧн имеитӧ право потомствосянь благодарность вылӧ — тайӧ сійӧ изобретитіс ёсь ныра сапӧг.
Учёнӧй, коді гижис аслас книгаын тысяча разнӧй черань йылысь, утверждайтіс, мый сійӧ величайшӧй учёнӧй.
Искусственнӧй йӧв изобретитысь скӧрысь ымзіс, тойлаліс ас дінсьыс скорострельнӧй пушка изобретитысьӧс, коді дугдывтӧг висьталіс став ас гӧгӧрсаыслы, кутшӧм пӧльза вайӧ сылӧн уджыс мирлы.
Уна тысяча вӧсни да васӧд бечева зэвтісны вемтӧ, сатшкысьлісны сэтчӧ змейяс моз.
И став кулӧмаясыс, кӧть мый йылысь найӧ эз сёрнитны, сёрнитісны, кыдзи стрӧг моралистъяс, кыдзи олӧмлӧн тюремщикъяс, кодъяс радейтӧны ассьыныс делӧ.
— Тырмас! — шуис Дьявӧл. — Ме дӧзми таысь...
Ме дӧзми ставсьыс и кулӧмаяслӧн кладбищеяс вылын, и каръясын, ловъяяслӧн кладбищеясын...
Ті, истиналӧн стражъяс!
Гуясӧ!..
Дьявӧл горӧдіс владыкалӧн кодь кӧрт гӧлӧсӧн, кодлы зывӧк сылӧн властьыс.
Сэки пӧим кодь руд да виж шойяслӧн массаыс друг заводитіс чушкыны, бергавны да пузис, кыдзи бушковӧн нӧбалӧм бус.
Муыс восьтіс уна тысяча пемыд вом да тяпкӧдчигтырйи, дышпырысь, быттьӧ пӧт порсь, бӧр ньылыштіс ассьыс быликтылӧм сёянсӧ, медым водзӧ переваритны сійӧс...
Ставыс друг воши, изъяс катовтчисны да зумыда бӧр сувтісны асланыс местаясӧ.
Коли сӧмын пӧдтысь лёк дук, коді кутчысьліс горшад сьӧкыд да вазьӧм кинас.
Дьявӧл пуксис ӧти гу вылӧ да, аслас пидзӧсъяс вылӧ гырддзаяснас мыджсьӧмӧн, кутіс юрсӧ сьӧд киясыслӧн кузь чуньяснас.
Сылӧн синъясыс вӧрзьытӧг видзӧдісны ылӧ пемыдас, из чукӧръяс да гуяс вылӧ...
сы юр весьтын ломалісны кодзувъяс, югдыштӧм небесаын ньӧжйӧник плавайтісны ыргӧн шыяс да садьмӧдісны войсӧ.
— Тэ аддзылін? — шуис меным Дьявӧл. — Став тайӧ бӧб баклӧн лайкъялысь, ядӧвитӧй, сибдалысь почва вылын, прӧстӧя лӧсьӧдӧм лӧж да лемасьысь пошлость вылын — стрӧитӧма олӧм законъяслысь дзескыд да пемыд здание, клетка, кытчӧ тіянӧс ыжъясӧс моз ставнытӧ вӧтлӧма покойникъясӧн...
Думайтны дышлун да полӧм нюдз асыкъясӧн крепитӧ тіянлысь тюрьматӧ.
Тіян олӧмлӧн настоящӧй кӧзяеваыс — век кулӧмаяс, и кӧть тэӧн веськӧдлӧны ловъя йӧз, но вдохновляйтӧны найӧс покойникъяс.
Олӧм мудростьлӧн источникъясӧн являйтчӧны кладбищевывса гуяс.
Ме шуа: тіян вежӧрныд — шойяслӧн сокъясӧн юкталӧм цветок.
Муын ӧдйӧ сісьмигӧн покойник кӧсйӧ помтӧг овны ловъя морт душаын.
Кулӧм мӧвпъяслӧн вӧсньыдик да кос шойыс кокниа пырӧ ловъяяслӧн вемӧ, и вот мыйла тіянлы мудрость проповедуйтысьяс — век духлысь смерть проповедуйтысьяс!
Дьявӧл лэптіс юрсӧ, и сылӧн веж синъясыс сатшисны менам чужӧмӧ кык кӧдзыд кодзулӧн.
— Мый медся гораа проповедуйтӧны му вылын, мый кӧсйӧны утвердитны сы вылӧ зумыда?
Олӧм торйӧдлӧм.
Йӧзлы законность, унапӧлӧс положение и налы душаяслӧн единстволысь коланлун.
Став душаяслысь квадратнӧй однообразие, медым позьӧ вӧлі лӧсьыда тэчны йӧзӧс, кыдзи кирпичьясӧс, став геометрическӧй фигураясӧ, кодъяс удобнӧйӧсь олӧмлӧн некымын владелецлы.
Увтыртӧмаяслысь курыд чувствосӧ да увтыртысьяслысь умлӧн чорыд да лӧж волясӧ миритӧм кузя тайӧ лицемернӧй проповедьыс — колӧ гнуснӧй кӧсйӧм олӧмӧ пӧртӧм могысь, медым вины протестлысь творческӧй духсӧ, тайӧ проповедьыс — сӧмын подлӧй зільӧм стрӧитны духлӧн свободалы лӧжлӧн изъясысь склеп...
Югдыны кутіс.
И небесаын, коді кельдӧдіс шонді виччысигӧн, ньӧжйӧник кусалісны кодзувъяс.
Но век ёнджыка мӧдісны ломавны Дьявӧллӧн синъясыс.
— Мый колӧ проповедуйтны йӧзлы мича да целостнӧй олӧм вылӧ?
Став йӧзлы ӧткодь положение да став душаяслы ӧта-мӧдсьыс торъялӧм.
Сэки олӧмыс лоӧ цветъяслӧн кустӧн, кодъясӧс ӧтувтӧма быд мортлысь свобода ставӧн уважайтан подув вылын, сэки сійӧ лоӧ дружбалӧн ставлы общӧй чувство подув вылын да вылӧджык кайны общӧй зільӧм подув вылын сотчысь кӧстерӧн...
Сэки кутасны тышкасьны мӧвпъяс, но йӧз кольӧны ёртъясӧн.
Тайӧ абу позяна?
Тайӧ должен лоны, сы вӧсна мый татшӧмыс ещӧ эз на вӧв!
— Со пуксьӧ лун! — асыввылӧ видзӧдлӧм бӧрын водзӧ висьталіс Дьявӧл. — Но кодлы шонді ваяс радлун, войыс кӧ мортлӧн самӧй сьӧлӧмас?
Йӧзлӧн абу кадыс шондісӧ тӧдмалӧм вылӧ, унджыкыслы колӧ сӧмын нянь, ӧтияс занятӧсь сійӧн, медым сетны няньсӧ кыдз позьӧ этшаджык, мукӧдыс ӧткӧн-ӧткӧн ветлӧдлӧны жуысь олӧмас да век корсьӧны свобода, и оз вермыны аддзыны сійӧс нянь вӧсна дугдывтӧм тыш нуӧдігӧн.
И ӧтчаяниеӧ воӧм мысти, шудтӧмӧсь, ӧткӧн-ӧткӧн олӧм вӧсна скӧрӧсь, найӧ босьтчӧны миритны миритны позьтӧмторсӧ.
И тадзи вӧйӧны медбур йӧзыс грубӧй лӧжлӧн нюйтӧ, первойсӧ збыльысь оз казявны ассьыныс аслыныс изменитӧмсӧ, сэсся сознательнӧя изменяйтӧны асланыс эскӧмлы, асланыс корсьысьӧмъяслы...
Дьявӧл чеччис да вына шевкнитіс бордъяснас.
— Мӧдӧдча и ме аслам виччысьӧмъяслӧн туй кузя зэв бур позянлунъяслы паныд...
И кӧлӧкӧллӧн гажтӧма сьылӧмӧн, — ыргӧнлӧн кулысь шыясӧн, — колльӧдіг сійӧ лэбис рытыввывлань.
Кор ме тайӧ вӧтсӧ висьталі ӧти американецлы, коді мукӧдъяс серти ёнджыка мунӧ морт вылӧ, сійӧ первойсӧ думыштчыліс, а сэсся нюмъялігтыр горӧдіс:
— А, гӧгӧрвоа!
Дьявӧлыс вӧлӧма кремационнӧй пачьяслӧн фирмаса агентӧн!
Дерт жӧ сідз!
Ставыс, мый сійӧ висьталӧма — петкӧдлӧ, мый колӧ сотны шойяссӧ...
Но, тӧданныд, кутшӧм бур агент!
Медым служитны аслас фирмалы — сійӧ весиг вӧтӧн уськӧдчывлӧ йӧзлы...
(1906)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Л. Н. Локнерлӧн «Генри Форд» да сылӧн «Корабль мира» книгаӧ предисловие @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
Л. Н. ЛОКНЕРЛӦН «ГЕНРИ ФОРД» ДА СЫЛӦН «КОРАБЛЬ МИРА» КНИГАӦ ПРЕДИСЛОВИЕ
Локнерлӧн книга, мукӧд достоинствоясысь ӧтдор, бур нин сійӧн, мый сійӧ ӧнія кадлы колана, кыдзи колана быд тӧлка да честнӧй попытка кӧртвомавны йӧйлунлысь бушуйтчысь стихиясӧ либӧ мортлысь животнӧй нога мукӧдпӧлӧс петкӧдчӧмъяссӧ.
Бара, быттьӧ хищнӧй зверьяс, жергӧдісны да кеслӧны ӧта-мӧд выланыс пиньяссӧ Европаса народъяс.
Бара шымыртіс найӧс дурмӧмлӧн припадок, коді вайӧдӧ вир кисьтӧмӧ да разгромӧ.
Матын кад, кор найӧ бара сатшкысясны ӧта-мӧдныслы горшас да заводитчас кось, — кось, коді грӧзитӧ лоны ещӧ на позорнӧйджыкӧн сійӧ став дорсьыс, мый испытайтӧма нин нёль во чӧжӧн вир кисьтӧм да ужасъяс кузя.
И тайӧпӧрйӧ сійӧ помасяс культура да мирӧвӧй овмӧс тырвыйӧ киссьӧмӧн.
Выль бойня матыстчӧм чувствуйтӧмӧн Соединённӧй Штатъясса промышленникъяс дасьтӧны тыдалӧ зэв уна военнӧй снаряжение, медым регыдӧн да кыдз пӧлагайтчӧ калечитны да бырӧдны уна миллион йӧзӧс.
«Делӧ кӧ — то делӧ; делӧ сулавны оз вермы, абу ӧмӧй сідз?»
А ӧд докажитӧма, мый медся прибыльнӧй делӧыс — сійӧ пӧртны йӧзсӧ калекаясӧ да покойникъясӧ.
Выгӧднӧ тӧргуйтны алкогольӧн, опиумӧн да мукӧд наркотикъясӧн, но медся выгоднӧйӧсь — военнӧй подрядъяс да поставкаяс.
Сы лыдын и газ кузя поставкаяс.
Тӧдса, мый уна тысяча йӧзӧс ӧти здукӧн вольсалӧм кузя тайӧ выль, торъя основательнӧй способсӧ первойысь применитӧма мирӧвӧй война дырйи, — тайӧ обстоятельствосӧ оз ков вунӧдны: сыын не сӧмын выль «научнӧй завоеваниелӧн» заводитчӧм, сыын массӧвӧя виалӧмъяс кузя историяын выль эра.
Эджвудскӧй арсенал кӧ медбӧръя война дырйи мӧдӧдліс быд лун 200 000 газӧвӧй бомба, то лысьтам надейтчыны, мый выль мирӧвӧй бойня дырйи сійӧ вермас лэдзны кык миллионӧн тайӧ страшнӧй штукасӧ.
Человечество вермас лоны мир состояниеын да чувствуйтны асьсӧ безопасностьын, сы вӧсна мый принимайтсьӧны вына мераяс — ӧд сёрниыс мунӧ сійӧс бырӧдӧм йылысь.
Йӧзӧс бырӧдӧм кузя став специалистъяс воӧны ӧти кывйӧ сы йылысь, мый локтан война лоӧ «газӧвӧй» войнаӧн.
Майор В. Лефевр, кодлӧн «Рейнскӧй проблема» книгаӧ печатайтӧма ошкана предисловие Тамерланӧвӧй искусство кузя сэтшӧм авторитетъяслысь, кыдзи маршал Фош да сэр Генри Вильсон, — майор Лефевр шуӧ:
«Став сертиыс колӧ чайтны, мый лоӧны восьтӧмаӧсь выль газъяс, кодъяс веськыда действуйтӧны мортлӧн определённӧй органъяс вылӧ, юр вем вылӧ либӧ мукӧд центръяс вылӧ, мыйысь зависитӧ мортлӧн психическӧй да нравственнӧй равновесиеыс».
Дзик выль да зэв ёна действуйтысь средство — пӧртны йӧзӧс тысячаясӧн тырвыйӧ дуракъясӧ, йӧймӧмаясӧ, идиотъясӧ да кретинъясӧ.
Колӧ чайтны, мый правительствояс, кодъяс сэтшӧм тӧждысьӧмӧн видзӧны асланыс подданнӧйяслысь олӧмсӧ, оз вунӧдны мичмӧдны мусӧ уна тысяча больничаясӧн, медым видзны сэні коньӧр йӧймӧмаясӧс, локтан войналысь жертваяссӧ.
Майор Лефевр водзӧ висьталӧ:
«Лыдтӧм уна позянлунъяс дырйи, кодъяс эмӧсь на органическӧй химияын, и найӧс познайтӧм да применитӧм кузя методъяс помтӧг усовершенствуйтӧмӧн химическӧй война лоӧ, пӧжалуй, вселеннӧй воссоздайтан делӧын медся волнуйтана проблемаӧн».
«Вселеннӧй воссоздайтӧм» кузя вывті оригинальнӧй система!
Мирсӧ лоӧ воссоздайтӧма орудиеяс отсӧгӧн миян планетаса зэв одарённӧй расаяслысь уна миллион представительӧс бырӧдӧмӧн, европеецъясӧс, ариецъясӧс виалӧмӧн — сійӧ йӧзӧс бырӧдӧмӧн, кодъяс создайтісны став культураяс пӧвстысь медбур культура, вывті ыджыд вынйӧра искусство да победоноснӧй наука, — наука, коді, медбӧрын, должен честнӧя да хладнокровнӧя служитны асьсӧ виӧм да асьсӧ бырӧдӧм вылӧ.
Ӧд, газ тыра бомбаяс кӧ кутасны шер моз киссьыны кар вылӧ, найӧ, дерт, оз пӧщадитны университетъясӧс да лабораторияясӧс, а ӧттшӧтш и профессоръясӧс, разрушение кузя наука творитысьясӧс.
Позьӧ допуститны, пӧжалуй, мый паськыд народнӧй массаясын — «пушка яйын» — дыр мысти ыпнитас разумлӧн биыс и сыӧн югдӧдӧм невежественнӧй йӧз кутасны правильнӧя донъявны сійӧ рольсӧ, кутшӧмӧс ворсіс наука олӧм кусӧдӧмын.
Ме, дерт, тӧда, мый тайӧ фантастическӧй предположение.
Ме бура помнита, кыдзи «массаясыс» став энергиясӧ сетӧмӧн занимайтчисны дорвыв нёль во чӧж ӧта-мӧднысӧ бырӧдӧмӧн, а сэсся, тайӧ зывӧк да вир кисьтана делӧсӧ помалӧм бӧрын, коді завершитчис став участникъясыслы ӧткодя невыгоднӧя, найӧ и ӧнӧдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мый мӧдног сійӧ эз и вермы помасьны.
Ме тӧда, — и тайӧ ещӧ на лёкджык, — найӧ и ӧні на дасьӧсь тыш кежлӧ, дасьӧсь используйтны «научнӧй завоеваниеяссӧ» Европаса производительнӧй да творческӧй вынъяс бырӧдӧм могысь, мӧдногӧн кӧ, асьнысӧ бырӧдӧм могысь.
Пырмунігмоз пасъя, мый вооружённӧй массаяс пӧвстын вӧліны уна сё тысяча социалистъяс да гуманистъяс и мый тайӧ став уна миллион самоубийцаясыс — христиана.
Вот комын во нин, кыдзи ме сомневайтча сы йылысь, мый обществоыс, кӧні ме ола, збыльысь исповедуйтӧ христианство да человечность, кӧть европейскӧй литература упорнӧя зільӧ эскӧдны менӧ, мый менам сомнениеяслы абу некутшӧм подув.
Европа да Америка быдлаын лыддьыссьӧны христианскӧй странаясӧн; примитӧма лыддьыны, мый кыкнан материк вылас кызвыннас олӧны человеческӧй существояс, кодъяс исповедуйтӧны христианскӧй религия да воӧдчӧны сыӧ.
Йӧзлы дорысь ме ёнджыка верита литературалы.
Но тайӧ христиана пӧвстысь ӧти, паськыда тӧдса английскӧй лётчик, полковник Мур, шуӧ:
«Воздушнӧй войналӧн трагедияыс сыын, мый практическӧя оз позь дорйысьны немвиччысьтӧм нападениеысь».
Вопрос вылӧ, кыдзи приспособитны воздушнӧй флотӧс государство дорйӧм могысь, мӧд «аэро-спец» вочавидзӧ тадз:
«Ставыс тайӧ нинӧмла.
Военнӧй ведомстволы кольӧ сӧмын ӧтитор — тырмымӧн дасьтыны ӧдйӧ действуйтысь ядысь вӧчӧм пилюлияс да юклыны найӧс, война объявитӧм бӧрын, население пӧвстын.
Сӧмын татшӧм ногӧн позьӧ мездыны йӧзӧс мучитана смертьысь, коді быть грӧзитӧ налы ядӧвитӧй газлӧн гыясын взрывайтчысь да сотчысь зданиеяс йиркакылігӧн».
Со сійӧ, смертнӧй агонияын кӧрчитчӧм гуманизмлӧн страшнӧй чужӧмыс; со сійӧ, миян кадся библияысь заповедь, коді висьталӧ: «Радейтан кӧ ассьыд матысатӧ, ви сійӧс пыр жӧ».
Локтан войналӧн картинаыс военнӧй искусство тӧдысьяс пиысь ӧтилы син водзас сувтӧ татшӧмӧн:
«Кутшӧмкӧ ӧти войӧ шумтӧг уджалысь некымын тысяча лэбалысь машина, война объявитӧм виччысьтӧг, лэбасны 200–300 километрӧн часнас став миян каръяс весьтӧд, морт синлы судзтӧм вылнаті.
Быд аппарат вермас шыбитны бомба, код пытшкын 200 фунт гӧгӧр тринитротолуол.
Ӧти татшӧм бомбаыс тырмымӧн, медым жугӧдны-кисьтны Лондонлысь быдса кварталъяс.
Тайӧ аэропланъясыслӧн прицельнӧй приспособлениеясыс сэтшӧм точнӧйӧсь, мый бомбаыс 6000 фут вылнасянь веськалӧ военнӧй судноса трубаӧ».
Тайӧ британскӧй парламентысь воздушнӧй комиссияса председательлӧн докладысь цитата.
Мӧд специалист содтӧ:
«Аэропланъяс кутасны шыблавны бомбаяс, кодъясӧс тыртӧма ядӧвитӧй газъясӧн, а сідзжӧ холера, чума да мукӧд висьӧмъяслӧн бациллаясӧн.
Техника боксянь тайӧ делӧыс разрабатывайтсьӧ военнӧй учреждениеясын».
Кутшӧм лӧньӧдана век жӧ юргӧны кывъясыс: «техника боксянь разрабатывайтсьӧ...», торйӧн нин, уськӧдны кӧ тӧдвылӧ, мый локтан война лоӧ «тылын войнаӧн», мӧдногӧн кӧ, войнаӧн налы паныд, кодъяс мӧдӧдісны пиянсӧ фронт вылӧ да кольччисны каръясӧ.
Зэв пӧлезнӧ да вывті интереснӧ — медым кыптіс зывӧктӧм — лыддьыны книгаяс, кодъясӧс сиӧма локтан войналӧн техникалы.
Чуймӧдана ясыда да вывті убедительнӧя найӧ восьтӧны картинасӧ скӧр, инасьтӧм йӧйталӧмлысь, кытчӧ вӧйӧма европейскӧй общество да кодкӧд йӧйталӧмыс век ёнджыка ладмӧ христианскӧй эраса кызьӧд нэмын.
Шуӧны, кӧнкӧ пӧ му вылын эм Христослӧн наместник; сійӧ шусьӧ властительӧн уна миллион йӧзлӧн, кодъяс сьӧлӧмсяньыс эскӧны любовь да братство проповедуйтӧмлӧн вынӧ.
Шуӧны сідзжӧ, мый йӧз асланыс природа сертиныс испытывайтӧны виалӧм дорӧ зывӧктӧм.
Утверждайтӧны, медбӧрын, мый уна сё тысяча социалист, кодъяс активнӧя участвуйтісны 1914–1918 воясса войнаын, ӧні сулалӧны войналы паныд.
Но кисьмысь событиеясысь ме нинӧм ог аддзы, мый эськӧ бура подтверждайтіс тайӧ слухъяссӧ.
А ӧд локтан война грӧзитӧ пусь-пасьвартны европейскӧй культуралысь очагъяссӧ, а йӧзсӧ — найӧс, кодъясӧс оз ло виӧма, калечитӧма да йӧймӧдӧма, — пӧртны дикӧй животнӧйясӧ.
Коді нӧ заявитас торжественнӧй протест, коді заводитас тышкасьны матысмысь бедствиекӧд?
Ме шыӧдча нывбабаяс, мамъяс дінӧ.
Не сӧмын Америкаса кыксё сизимдас вит тысяча нывбаба дорӧ, не сӧмын уна миллион европейскӧй мамъяс дінӧ, кодъяс воштісны ассьыныс пиянсӧ медбӧръя страшнӧй война дырйи, но и сійӧ мамъяс дінӧ, кодъяслы грӧзитӧ аски либӧ во мысти пиянсӧ воштӧм.
Мыйла чӧв оланныд ті, — ті, найӧс мучитчигтыр чужтысьяс?
Мыйла ті онӧ кыпӧдӧй вына гӧлӧснытӧ безумиелы паныд, коді грӧзитӧ вевттьыны мирсӧ отрава кымӧрӧн?
Ті, мамъяс, дзик ӧти да нэмӧвӧйя вын, выльысь и выльысь кӧдзанныд смертьӧн кушмӧдӧм мусӧ.
Быд здукын смерть коса улын усьӧ кӧнкӧ морт и быд здукын мулӧн кутшӧмкӧ мӧд пельӧсын, разрушение стихия вылын победа торжествуйтӧмӧн, нывбаба сетӧ мирлы выль мортӧс.
Морӧснаныд верданныд ті кагаӧс, киӧдыс пыртӧданныд сійӧс олӧмӧ, историяӧ — кыдзи работникӧс, коді аслас уджӧн оплодотворяйтӧ мир, кыдзи человечестволысь сподвижникӧс, кыдзи мудрецӧс, кыдзи югыд мыслительӧс.
Мыйла нӧ ті сэтшӧм спокойнӧйӧсь, сэтшӧм веськодьӧсь сылы грӧзитысь гибель водзын?
Ті сетінныд мирлы Буддаӧс да Шекспирӧс, Эдисонӧс да Христосӧс, Вашингтонӧс да Вольтерӧс, Толстойӧс да Гётеӧс; дзирдӧн да славаӧн вевттисны асьнысӧ нэмъяс кежлӧ тіян уна тысяча да уна тысяча пиян.
Найӧ озырмӧдісны миянлысь олӧмнымӧс великӧй открытиеясӧн, асланыс творческӧй вынйӧрлӧн биӧн югдӧдісны миянлысь существуйтӧмӧс; налӧн уджыс, тіян пиянлӧн уджыс, создайтіс зверысь мортӧс — ставсьыс медбурсӧ, мый эм му вылын.
Кыдзи нӧ ті верманныд лэдзны, медым тіянӧн чужтӧм морт бӧр лэдзчысис зверӧдз, хищникӧдз, морт виалысьӧдз?
Ті, мамъяс, уна миллионъяс да уна сё миллионъяс!
мыйла онӧ горӧдӧй ті асланыд садьтӧм пиянлы:
«Тырмас косясьны!
Энӧ лысьтӧй виавны ӧта-мӧднытӧ.
Ми чужтім тіянӧс олӧм вылӧ, удж вылӧ, творчество вылӧ, сы вылӧ, медым олӧмсьыс аддзинныд ті радость, медым сійӧс вӧчны мудрӧйӧн, правӧйӧн да зэв мичаӧн.
Долой воздушнӧй война, ядӧвитӧй газъяс да мукӧд дьявольскӧй выдумкаяс, кодъясӧс индӧма ӧта-мӧдӧс бырӧдӧм вылӧ!»
Мамъяс!
Гӧтыръяс!
Тіян сайын гӧлӧс, тіян сайын право творитны законъяс.
Олӧмыс петӧ тіянсянь, и ставӧн, кыдзи ӧти, ті долженӧсь кыпӧдчыны смертьлы паныд олӧм дорйӧм вӧсна.
Ті — смертьӧс нэмӧвӧйя ненавидитысьяс.
Ті — сійӧ выныс, коді дугдывтӧг тышкасьӧ да венӧ.
Мыйла нӧ тайӧ лунъясӧ, — выльысь кыпӧдчысь бедствие лунъясӧ, — ті онӧ кутӧй ассьыныд пияннытӧ проклятӧй бойняысь?
Мыйла ті онӧ кыпӧдӧй гӧлӧснысӧ олӧм дорйӧм вӧсна налы паныд, кодъяслы зэв ёна колӧ разрушение да гибель?
Мыйла?
(1922)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Американскӧй журналлӧн анкета вылӧ ӧтвет @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
АМЕРИКАНСКӦЙ ЖУРНАЛЛӦН АНКЕТА ВЫЛӦ ӦТВЕТ
Ті юаланныд:
«Ненавидитӧ-ӧ тіян страна Америкаӧс, и мый ті думайтанныд Америкаса цивилизация йылысь?»
Татшӧм вопросъяс да татшӧм формаын сувтӧдӧмлӧн самӧй фактас нин тыдалӧ мыйкӧ американскӧй нога уродливӧя ыдждӧдӧм, пӧльтӧм.
Ог вермы думыштны аслым европеецӧс, коді вермас сувтӧдны татшӧм вопросъяс сы ради, медым «вӧчны деньга».
Разрешитӧй юӧртны, мый тіян первой вопрос вылӧ, — сідз жӧ, кыдзи и став мукӧдъяс вылӧ, — менам абу право ӧтвечайтны менам странаса став 150 миллион граждана нимсянь, сы вӧсна мый ме ог вермы юавны налысь: кыдзи найӧ видзӧдӧны тіян страна вылӧ?
Чайта, мый весиг сійӧ странаясын, кодъяслысь вирсӧ тіян капиталистъяс пӧртӧны долларъясӧ — Филиппинскӧй діяс вылын, Южнӧй Америкаса республикаясын, Китайын и весиг СШСА территориявывса уна дас миллион цветнӧй йӧз пӧвстын оз сюр ни ӧти вежӧра морт, коді эськӧ босьтіс ас вылас право шуны тіянлы аслас народ нимсянь:
«Да, — менам страна, менам народ ненавидитӧ Америкаӧс, сылысь народсӧ ставнас, рабочӧйясӧс сідз жӧ, кыдзи и миллиардеръясӧс, цветнӧйясӧс сідз жӧ, кыдзи и белӧйясӧс; ненавидитӧ нывбабаясӧс да челядьӧс, муяс, ваяс, вӧръяс, зверьясӧс да лэбачьясӧс, тіян страналысь важсӧ да ӧніясӧ, сылысь наукасӧ да учёнӧйяссӧ, сылысь вывті бур техникасӧ, Эдисонӧс да Лютер Бербанкӧс, Эдгар Поӧс, Уотт Уитменӧс, Вашингтонӧс да Линкольнӧс, Т. Драйзерӧс да Е. О’Нейльӧс, Шервуд Андерсонӧс, став талантливӧй художникъясӧс да зэв бур романтик Брет-Гартӧс, духовнӧй бать Д. Лондонӧс, ненавидитӧ Тороӧс, Эмерсонӧс да ставсӧ, мый эм СШСА-ын, да ставнысӧ, кодъяс олӧны тайӧ штатъясын».
Надейтча, ті онӧ виччысьӧй, мый аддзысяс идиот, коді вермас ӧтветитны тіян вопрос вылӧ сэтшӧм безумнӧй, йӧз да культура дорӧ сэтшӧм ненавистьӧн.
Но, тӧдӧмысь, сійӧтор, мый ті шуанныд СШСА-са цивилизацияӧн, оз кыпӧд и оз вермы кыпӧдны менсьым симпатия.
Ме думайта, мый тіян цивилизацияныд — сійӧ миян планета вылын медся уродливӧй цивилизация, сы вӧсна мый сійӧ вывті ёна содтіс европейскӧй цивилизациялысь став унапӧлӧс да позорнӧй уродствояссӧ.
Европаӧс тырмымӧн развратитіс государствоса классӧвӧй структуралӧн цинизмыс, но век жӧ Европаын оз на вермы лоны сэтшӧм вреднӧй да бессмысленнӧй явление, кыдзи тіян миллиардеръяс, миллионеръяс, йӧз, кодъяс сетӧны тіян страналы дегенератъясӧс.
Ті, дерт, помнитанныд, кыдзи Бостонын кык озырлӧн детинкаясыс виисны коймӧдӧс, — любопытство ради виисны?
А кымын тіян татшӧм сяма преступлениеыс «снобизм» ради, любопытство ради?
Европа сідзжӧ вермас ошйысьны аслас гражданалӧн бесправиеӧн да беззащитностьӧн, но век жӧ сійӧ эз на воӧдчы сэтшӧм позорӧдз, кыдзи Саккоӧс да Ванцеттиӧс виӧм.
Францияын вӧлі «Дрейфуслӧн делӧ», сідзжӧ зэв позорнӧй, но Францияын мыжтӧмӧс дорйӧм кузя выступитісны Э. Золя, Анатоль Франс да нуӧдісны ас бӧрсяыс уна тысяча йӧзӧс.
Германияын, война бӧрын, котыртчис кутшӧмкӧ Ку-Клукс-Клан сяма организация — морт виалысьяслӧн организация, но сэні найӧс куталісны да судитісны, а тіянын оз тадзи вӧчсьы;
Ку-Клукс-Клан виалӧ, циническӧя издевайтчӧ цветнӧйяс вылын, нывбабаяс вылын и ставыс тайӧ кольӧ наказаниетӧг сідз жӧ, кыдзи наказаниетӧг расправляйтчӧны рабочӧй социалистъяскӧд штатъясса губернаторъяс.
Европаын абу сэтшӧм зывӧктана явление, кыдзи «цветнӧйясӧс» травитӧм, кӧть сійӧ висьӧ мӧдпӧлӧс позорнӧй висьӧмӧн — антисемитизмӧн; колӧ шуны, тайӧ висьӧмнас заразитчӧма и Америка.
Европаын преступность сідзжӧ вочасӧн содӧ, но эз на воӧдчы сэтчӧдз, мый, тіян газетаяс серти артыштӧмӧн, вӧчсьӧ Чикагоын, кӧні, биржаса да банкъясса бандитъяс кындзи, свободнӧя кӧзяйничайтӧны ещӧ и револьверъяса да бомбаяса бандитъяс.
Оз вермыны лоны Европаын и сійӧ косьясыс, кодъяс вӧсна тіянлы лои лӧсьӧдны кос режим.
Оз вермы лоны карса мэр, коді йӧз син водзын сотӧ английскӧй классикъяслысь книгаяс, кыдзи тайӧс вӧчис Чикагоса мэр.
Ог чайт, мый Б. Шоу имеитіс эськӧ право вочавидзны кутшӧмкӧ мӧд странаӧ корӧм вылӧ сэтшӧм саркастическӧя, кыдзи сійӧ вочавидзис «<eng>Nation</eng>» редактор О. Г. Виллардлы, коді корис сійӧс Америкаӧ.
Став странаясса капиталистъяс ӧткодь прӧтивнӧй да не морт нога племя, но тіян лёкджыкӧсь на.
Найӧ тыдалӧ, бӧбджыка горшӧсь деньга вылӧ.
Колӧ шуны: «бизнесмен» кыв ме переведита аслым маниак кывйӧн.
Ті думыштлӧй, кутшӧм тайӧ ставыс йӧйталана да позорнӧй: миян мича планетаным, кодӧс ми сэтшӧм сьӧкыдпырысь велалім мичмӧдны да озырмӧдны, — миян муным пӧшти ставнас йӧз пӧвстысь зэв ичӧтик племялӧн горш киясын, сэтшӧм йӧзлӧн киясын, кодъяс, деньгаысь кындзи, нинӧм оз кужны вӧчны.
Вывті бур творческӧй вынсӧ — вирсӧ да вемсӧ ученӧйяслысь, техникъяслысь, поэтъяслысь, рабочӧйяслысь, кодъяс создайтӧны культура, миянлысь «мӧд природанымӧс», — тайӧ бӧбоват йӧзыс пӧртӧны виж металл кружокъясӧ да чекъяслӧн бумага полоскаясӧ.
Деньгаысь кындзи, мый создайтісны капиталистъяс?
Пессимизм, вежалӧм, горшлун да ненависть, коді быть, бырӧдас найӧс, но накӧд тшӧтш аслас взрывӧн вермас бырӧдны и зэв уна культурнӧй ценностьяс.
Тіян висьлӧс гипертрофированнӧй цивилизацияныд грӧзитӧ тіянлы вывті ыджыд трагедияясӧн.
Личнӧ ме, тӧдӧмысь, сулала сэтшӧм мнение дор, мый истиннӧй цивилизация да культуралӧн ӧдйӧ быдмӧм вермӧны лоны сӧмын сэки, кор политическӧй властьыс дзоньнас принадлежитӧ трудӧвӧй народлы, а оз паразитъяслы, кодъяс олӧны йӧз удж щӧт весьтӧ.
И, тӧдӧмысь, ме сӧветуйта объявитны капиталистъясӧс социальнӧ опаснӧй йӧзлӧн группаӧн, конфискуйтны налысь эмбурсӧ государстволы пӧльза вылӧ, переселитны тайӧ йӧзсӧ океанса ӧти ді вылӧ, и мед сэні найӧ спокойнӧя кувсясны.
Социальнӧй вопроссӧ тайӧ зэв гуманнӧя разрешитӧм, и тайӧ — дзик «американскӧй идеализм» сямӧн, коді эм збыльвылас йӧзлӧн вывті наивнӧй оптимизм, кодъяс эз на вуджӧдны ас вывтіыс драмаяс да трагедияяс, мый вообщем шуӧны «народлӧн историяӧн».
(1928–1929)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Кызъяслӧн музыка @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
КЫЗЪЯСЛӦН МУЗЫКА ЙЫЛЫСЬ
Вой.
А век жӧ абу лӧсьыд шуны Италия лунвывса тайӧ чуймӧдана небесасӧ войсяӧн. Тайӧ воздухсӧ, коді тырӧма кельыдлӧз югӧрӧн да мелі мулӧн чӧскыд дука шоныдӧн.
Югӧрыс усьӧ быттьӧкӧ оз шондіысь, кодӧс отражайтӧ тӧлысьлӧн зарниыс, а тайӧ мудзлытӧм плодороднӧй мусяньыс, кодӧс трудолюбивӧя обработайтӧма йӧз киясӧн.
Шумтӧг лолалӧны светӧн оливаяслӧн эзысь коръясыс, гӧра пӧкатъясын каменнӧй стенаяс; тайӧ стенаясыс оз лэдзны буждыны мусӧ, артмӧдӧны гӧраяс вылын плоскостьяс, кытчӧ кӧдзӧма нянь, пуктӧма бобы, картупель да капуста, садитӧма виноградникъяс да апельсиновӧй, лимоннӧй рощаяс.
Мыйта видзӧма тані упорнӧй, тӧлка удж!
Оранжевӧй да виж плодъясыс сідзжӧ светитӧны пырыстыдалана, эзысь ру пыр, и муыс та вӧсна кажитчӧ мыйкӧ ӧткодьӧн цветитысь кодзувъяса небесаыскӧд.
Позьӧ чайтны, мый мусӧ тӧждысьӧмӧн мичмӧдӧма сы работникъясӧн ыджыд праздник кежлӧ, мый найӧ, тавой шойччӧм бӧрын, шонді петӧмкӧд, «мӧдасны радуйтчыны да гажӧдчыны».
Дзик вӧрзьывтӧм чӧв-лӧнь.
Му вылын ставыс сэтшӧм вӧрзьывтӧм, мый кажитчӧ быттьӧкӧ ставсӧ, мый эм сы вылын, вырежитӧма зэв бур художниклӧн киыс, ставсӧ кисьтӧма бронзаысь да кельыдлӧзоват эзысьысь.
Спокойлӧн да мичлунлӧн совершенствоыс внушайтӧ йӧз уджлӧн помтӧм вын йылысь торжественнӧй мӧвпъяс, — удж йылысь, коді создайтӧ миян мирын став чудесаяссӧ, внушайтӧ уверенность сыын, мый тайӧ победоноснӧй выныс коркӧ заставитас и ылі Войвыв муӧс уджавны мортлы вылӧ вонас дас кык тӧлысь, дрессируйтас сійӧс, кыдзи дрессируйтӧ животнӧйясӧс.
Радпырысь — «лэдзӧй нин меным кыв!» — кыдзи шуӧны французъяс, — да молитвеннӧя думайтан великӧй чудотворец-морт йылысь, зэв мича будущӧй йылысь, кодӧс дасьтӧ сійӧ аслас челядьлы.
Син водзад сувтӧны наукаса работникъяслӧн фигураясыс да чужӧмъясныс: усьӧ дум вылад, кыдзи Д. Н. Прянишников висьтавліс Кама катыдса калийнӧй совъяслӧн залежьяс йылысь; сувтӧны син водзад ставныс, кодъясӧс удайтчыліс аддзывны: великӧй морт И. П. Павлов;
Резерфорд сы лабораторияын Монреальын 1906 воын; ӧти-мӧд бӧрся сувтӧны наукалӧн уна дас русскӧй творецъяс; тӧдвылӧ усьӧны налӧн книгаясыс, и кыптӧ мирса научнӧй работникъясӧн нуӧдан чуймӧдана плодотворнӧй, век активнӧйджык уджлӧн картина.
Ми олам эпохаӧ, кор медся безумнӧй фантазияяссянь дзик реальнӧй действительностьӧдз костыс чинӧ вӧвлытӧм ӧдӧн.
Неважӧн миян ӧти краевед, Козловысь Андрей Бахарев ёрт, уськӧдіс меным тӧдвылӧ письмӧӧн кык чудотворец йылысь — Лютер Бербанк, американец-самоучка йылысь, да миян гениальнӧй Иван Владимирович Мичурин йылысь.
Ме разрешита аслым йӧзӧдны Бахарев ёрт письмӧысь юкӧн. Чайта, мый сійӧ оз кут элясьны таысь ме вылӧ.
Лютер Бербанк восьтіс, кыдзи тӧдса, плодӧвӧй быдмӧгъясӧс междувидӧвӧй гибридизируйтӧмын ӧнӧдз уна тӧдтӧмторъяс, код результатын получитіс быдмӧгъяслысь не сӧмын чуймӧдана, но веськыда чудовищнӧй сортъяс асланыс продуктивность серти, приспособляемость, вкусӧвӧй качествояс серти, быдмӧгъяс, кодъяс оз повны вредительясысь да висьӧмъясысь, и тайӧн озырмӧдіс Южнӧй Америкалысь материксӧ ставнас.
Тырмымӧн индыны колючкаяссӧ воштӧм, сёйны позяна сылӧн «кактусъяс» вылӧ, ӧрекъяс вылӧ, кодъяслысь из кодь чорыд кышсӧ Бербанк пӧртіс кор кодь вӧсни кышӧ, медым гӧгӧрвоны аслыд плодоводство кузя тайӧ великансӧ.
Миян СССР-ын, Козлов кар дорын, Тамбовскӧй губернияын, дугдывтӧм наносъяслӧн лёкиник почва вылын, дикӧй веж бадьяс, топольяс да клёнъяс пӧвстын эм площадь сертиыс зэв ичӧтик, но ещӧ ёнаджык чуймӧдана питомникыс гибридизатор-оригинатор Иван Владимирович Мичуринлӧн.
Лютер Бербанк уджаліс субтропическӧй Калифорнияса бур климатлы, Мичурин — Россиялӧн шӧр полосаса суров климатлы.
Лютер Бербанк создайтіс плодӧвӧй быдмӧгъяслысь уна выль сорт, кодъяс мунӧны озыръяслы сёйӧм вылӧ, Мичурин создайтіс 100-ысь унджык плодӧвӧй пу; на пӧвстын эмӧсь грушаяс, кодъяс воӧны сӧмын «рӧштво» гӧгӧрын (пӧдвалъясын, ящикъясын) да видзсьӧны медся примитивнӧй условиеясын апрельӧдз.
Сэсся суров Тамбовщинаын Мичуринлӧн быдмӧны и зэв бура вайӧны плодъяс абрикосъяс, виноград (4 сорт), миндаль, грецкӧй ӧрек, тутӧвӧй пу, масляничнӧй роза, айва, рис, кенаф да с. в. да с. в., ставыс тайӧ уджалысь йӧзлы, ставыс тайӧ миян сиктлы, ичӧт опыта, этша велӧдчӧм крестьянин-садоводлы.
Лютер Бербанк лелькуйтліс ассьыс питомецъяссӧ.
Мичурин воспитайтіс найӧс спартанскӧй условиеясын, сы могысь, медым сылысь сортсӧ позис нуны любӧй условиеясӧ и сійӧ эськӧ мед сетіс колана экономическӧй эффект.
Лютер Бербанк уджавны заводитігас вӧлі гӧль, но сэксянь, кор лои творецӧн — сылӧн вӧліны американскӧй культуралӧн лышкыд условиеяс.
Мичурин, — вӧвлӧм русскӧй действительностьлысь гажтӧм условиеяс тӧдвылӧ босьтӧмӧн, оліс гӧля, пӧшти корысь ногӧн.
Дыр олан кад чӧжӧн, коді тыр тышӧн, тревогаясӧн, неудачаясӧн да разочарованиеясӧн, поражениеясӧн да победаясӧн, Мичурин век жӧ создайтіс сійӧс, мый вермас озырмӧдны не сӧмын Россиялысь шӧр полоса, но и му шарлысь умереннӧй пояс.
Мӧдногӧн кӧ шуны, Мичурин вуджӧдӧ лунвывсӧ войвылӧ.
Лютер Бербанк да Иван Владимирович Мичурин — садоводстволӧн кык противоположнӧй полюс, но на ӧбликын уна ӧткодьыс.
Кыкнанныс заводитісны творчествосӧ ёна томӧн, кыкнанныс вӧліны гӧльӧсь, кыкнанныс великӧй мыслительяс, художникъяс да изобретательяс.
Быдмӧгъяс вӧдитӧм кузя кыкнанныс вӧчисны величайшӧй открытиеяс.
Торйӧн кӧ индыны, Мичуринлы принадлежитӧ вывті ыджыд открытие плодоводствоын сэтшӧм методъяс применитӧм кузя, кодъяс отсӧгӧн матыса кадӧ, зэв вермас лоны, морт кутас создавайтны плодӧвӧй быдмӧгъяслысь не сӧмын выль сортъяс, но и выль видъяс, кодъяс ёнджыка лӧсялӧны сы олӧмлӧн потребностьяслы да бурджыка приспособляйтчӧны климатическӧй условиеяс быть лоана вежсьӧмъяс дорӧ.
Мичуринлӧн уджъясыс ещӧ 18 во войдӧр на медбӧръя войнаӧдз вӧліны тӧдсаӧсь С. А. Штатъясын, кӧні культивируйтсисны сылӧн сортъясыс, и Вашингтонскӧй с.-х. институтысь знаменитӧй ботаник, проф.
Мейер, волывліс Мичурин ордӧ некымын во чӧж.
1924 воын Мичуринлӧн уджъясыс получитісны джуджыд научнӧй обоснование Германияын.
Мичурин — НКП Главнаука бердса натуралистъяс Ассоциацияын почётнӧй член да с. в. да с. в.
Мичурин — ёна нин пӧрысь.
Сылы 72 арӧс, но сійӧ творитӧ на, сійӧ водзӧ эрдӧдӧ ӧта-мӧд бӧрся растительнӧй мирлысь тайнаяссӧ».
Тайӧ войлӧн чӧвлуныс, коді отсалӧ вежӧрлы шойччыны уджалан лунын вӧлӧм унапӧлӧс, мед кӧть зэв ичӧтик огорчениеясысь, быттьӧкӧ вашкӧдӧ сьӧлӧмыдлы великӧй да посни йӧзлӧн став мирса уджлысь торжественнӧй музыка, выль историялысь зэв лӧсьыд сьыланкыв, кодӧс заводитіс сэтшӧм смела менам рӧдинаса уджалысь народ.
Но друг чӧв-лӧняс заводитӧ коса таркӧдны кутшӧмкӧ идиотскӧй ичӧтик мӧлӧт — ӧти, кык, куим, кызь кучкӧм, и на бӧрын, быттьӧ сӧдз сӧстӧм ваӧ няйт комӧк, киссьӧ лёкногӧн чирзӧм, шутьлялӧм, грымакылӧм, омлялӧм, равзӧм, трачкӧдчӧм; вугзьысьӧны не морт нога гӧлӧсъяс, быттьӧкӧ вӧвлӧн гӧрдлӧм, кылӧ ыргӧн порсьлӧн руксӧм, орёлъяслӧн горзӧм, зэв ыджыд лягушкалӧн любовнӧй квакайтӧм; бешенӧй шыяслӧн став тайӧ оскорбитана хаосыс подчиняйтчӧ муртса рӧзьнитана ритмлы, и, тайӧ равзӧмсӧ минута кык кывзӧм бӧрын, ас кӧсйытӧгыд заводитан вежӧртны, мый тайӧ ворсӧ йӧйяслӧн оркестр; найӧ йӧймӧмаӧсь сексуальнӧй подув вылын, а дирижируйтӧ налы, зэв ыджыд фаллосӧн ӧвтчиг, кутшӧмкӧ морт-уж.
Тайӧ — радио, наукалӧн величайшӧй открытиеяс пиысь ӧти, тайнаяс пытшкысь ӧти, кодӧс нетшыштӧма наукаӧн притворяйтчысь сёрниттӧм природалысь.
Тайӧ — орчча отельын радио бурмӧдӧ сьӧлӧмъяссӧ кыз йӧзлӧн мирлысь, хищникъяслӧн мирлысь, юӧртӧ налы воздухӧд выль фокстрот, кодӧс ворсӧ негръяслӧн оркестр.
Тайӧ — кызъяслы музыка.
Сійӧ ритм улӧ «культурнӧй» странаясса став великолепнӧй кабакъясын кыз йӧз, лядьвейяссӧ немъяндысьтӧма вежньӧдліг, няйтӧсьтӧны, симулируйтӧны нывбабалысь мужчинакӧд оплодотворение акт.
Зэв важысянь став народъяслӧн, став эпохаяслӧн великӧй поэтъяс вдохновеннӧя видзисны творческӧй вынъяссӧ сы вылӧ, медым облагородитны тайӧ актсӧ, мичмӧдны сійӧс мортлы лӧсялана ногӧн, медым морт та кузя эз вӧв козёлӧн, ӧшкӧн, ай порсьӧн.
Создайтӧма уна сё да уна тысяча зэв бур поэмаяс, кодъясын воспевайтчӧ любовь.
Тайӧ чувствоыс ворсіс сэтшӧм роль, медым кыпӧдны мужчиналысь да нывбабалысь творческӧй вынъяс.
Любовь вынӧн морт лои ёна социальнӧйджык существоӧн, весиг медся вежӧра животнӧйяс дорысь.
Полъяс йылысь земнӧй, здоровӧй, активнӧй романтизмлӧн поэзия имеитіс зэв ыджыд социально-воспитательнӧй тӧдчанлун.
«Любовь да тшыглун веськӧдлӧны мирӧн», — шуис Шиллер.
Культура подулын — любовь, цивилизация подулын — тшыглун.
Воис кыз хищник, йӧз удж помысь олысь паразит, морт нисьӧ зверь татшӧм лозунгӧн: «Ме бӧрти — кӧть потоп», — воис да тшӧг кокъяснас талялӧ ставсӧ, мый создайтісны медся вӧсньыд нервнӧй тканьысь великӧй художникъяс, уджалысь народлӧн просветительяс.
Сылы, кызыдлы, нывбабаыд оз ков кыдзи ёрт да морт, нывбабаыд сылы — сӧмын забава, сійӧ кӧ абу сэтшӧм жӧ хищница, кыдзи кызыс ачыс.
Оз ков сылы нывбабаыд и кыдзи мам, сы вӧсна мый кӧть сійӧ и радейтӧ власть, но челядьыс дзескӧдӧны нин сійӧс.
Да и властьыс сылы колӧ быттьӧкӧ сӧмын фокстрот ради, а фокстротыс лои коланаӧн сы вӧсна, мый кызыд — омӧль самец нин.
Сылы любовыд — распутство и лоӧ век ёнджыка воображениелӧн развратӧн, а оз распуститчӧм плотьлӧн буйствоӧн, мыйӧн вӧлі водзджык.
Кызъяслӧн мирын эпидемическӧя содӧ «однополӧй» любовь.
«Эволюция», кодӧс переживайтӧны кызъяс, эм вырождение.
Тайӧ — менуэтлӧн мичлунсянь да вальслӧн сьӧлӧм вӧрзьӧдана страстностьсянь чарльстон судорогаяса фокстротлӧн цинизмлань эволюция, Моцартсянь да Бетховенсянь негръяслӧн джаз-бандалань эволюция; негръяс, навернӧ, гусьӧн сералӧны, кор аддзӧны, кыдзи налӧн еджыд владыкаясыс эволюционируйтӧны дикаръяслань, кодъяссянь Америкаса негръяс мунісны и мунӧны пыр ылӧджык.
«Пӧгибайтӧ культура!» — горзӧны рабочӧй мир вылын кызъяслысь власть дорйысьяс.
«Пролетариат грӧзитӧ пӧгубитны культура!» — дольӧны найӧ да сӧрӧны, сы вӧсна мый оз вермыны не гӧгӧрвоны, мый пролетариат дзик ӧти вын, коді вермӧ спаситны культурасӧ да джудждаммӧдны да паськӧдны сійӧс.
Не морт нога бас равзӧ английскӧй кывъяс, пельтӧ чунӧдӧ кутшӧмкӧ дикӧй труба, быттьӧ горзӧ скӧрмӧдӧм верблюд, грымгӧ барабан, чирксӧ лёкиник дудка, косявлӧ пельтӧ, герчкӧ да нускан шыясӧн юралӧ саксофон.
Госсялӧм лядьвейяссӧ вежньӧдліг шаркъялӧны да зымӧдӧны уна тысяча, уна дас тысяча госсялӧм кокъяс.
Медбӧрын, кызъяслӧн музыкаыс помасис пель чунӧдана йиркмунӧмӧн, быттьӧ небесасянь му вылӧ шыбитісны дозмук тыра ящик.
Бара сӧдз шынитӧв, и мӧвпъяс бергӧдчӧны гортлань, кытысянь селькор Василий Кучерявенко гижӧ меным:
«Войдӧр миян Россошинскӧй хуторын куимсё керка вылӧ вӧлі сӧмын ӧти школа, а ӧні эм куим школа, кооперация, куим краснӧй уголок, клуб, изба-читальня, библиотека, партиялӧн да комсомоллӧн ячейка, ЮП-яслӧн отряд, кружокъяс: сельскохозяйственнӧй, селькоровскӧй, эм асланым стеннӧй газета, выписывайтсьӧ уна журнал, газетаяс, книгаяс.
Рытнас клубын тыр йӧз: дзор тошка старикъяссянь да гӧрд галстука пионеръясӧдз.
Крестьяна окотапырысь ньӧбалісны заём, весиг ичӧтик ученикъяс и найӧ.
Миян неважӧн куліс 72 арӧса старука, коді олігас шулывліс: «Гижси эськӧ комсомолкаӧ, да сӧмын омӧль, мый пӧрысь.
И мыйла тайӧ ставыс сэтшӧм сёрӧн лои».
А кулӧм водзвылас шуис, мый сійӧс дзебны колӧ сӧветскӧй ногӧн, знамяӧн.
Тайӧ бабушкаыс некымын верст сайӧ пыр ветлывліс сельсӧветса собраниеяс вылӧ, клубӧ, читальняӧ и вӧлі ныв кодь.
Неважӧн американскӧй журнал «Азия» гижӧма самӧй та йылысь фотографияяса статья».
Чуймӧдана тешкодь тайӧ серам петкӧдлысь бабушкаыс.
Тӧдӧмысь, «ӧти бабушкаыд культуратӧ оз вӧч», но — мыйта ме тӧда татшӧм — шуам, — интереснӧй случайяссӧ пӧрысь деревенскӧй морт «томмӧм» йылысь, и ставыс найӧ висьталӧны ӧтитор йылысь:
томмӧ русскӧй народ.
Зэв лӧсьыд уджавны да овны миян кадӧ.
(1928)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Бесчеловечие йылысь @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
БЕСЧЕЛОВЕЧИЕ ЙЫЛЫСЬ
Сы йылысь, кутшӧм бесчеловечнӧй христианско-буржуазнӧй культура, зэв бура да венны позьтӧг висьталӧ буржуазиялӧн признаниеыс сы йылысь, мый войнаяс оз позь бырӧдны, мый быть лоӧ, кыдзи «Олӧмлӧн закон», йӧзӧс массӧвӧя бырӧдӧм.
Эмӧсь лишнӧй тӧлкаяс, кодъяс шуӧны, мый войнаыс пӧ быттьӧ воспитывайтӧ мортын повтӧмлун, воля да ещӧ кутшӧмкӧ бур качествояс.
Ми тӧдам, мый 1914–1918 воясся зывӧк бойня, кодӧс котыртліс буржуазия, бырӧдіс некымын дас миллион рабочӧйясӧс да крестьянаӧс да нӧйтӧмаяслӧн вир вылын воспитайтіс некымын тысяча немъяндысьтӧм паразитъясӧс да хищникъясӧс: «шиберъясӧс», «нуворишъясӧс» — «акулаясӧс».
Утверждение, мый «война чужтӧ геройясӧс», воспитывайтӧ нинӧмысь повтӧмъясӧс, висьталӧ сӧмын сы йылысь, мый буржуазнӧй философъяс да моралистъяс оз аддзыны торъялӧмсӧ повтӧмлун да немъяндысьтӧмлун, бесчеловечие костын.
Миян кадным зэв бура петкӧдлӧ, мый буржуазнӧй государствояс костын бойяс, асланыс веськыд цельысь ӧтдор — грабитны экономика боксянь вынтӧммӧм врагӧс, — збыльысь создайтӧны «немповтӧм» йӧзӧс — «мирнӧй кадӧ» беззаконнӧй, бесчеловечнӧй власть дорйысьясӧс.
Ми аддзам тайӧ йӧзсӧ фашистскӧй организацияясысь, кыдзи, например, немецъяслысь «Стальнӧй шлем» да мукӧд государствоясса татшӧм сяма жӧ организацияяс.
Тӧдса, мый «мирнӧй кадыс» век определённӧйджык лоӧ кӧзяевалӧн рабочӧйяслы паныд дугдывтӧм да чорыд войнаӧн.
Сыысь кындзи: моральнӧя разлагайтчӧмӧн, буржуазия воспитывайтӧ век унджык вӧръясӧс, мошенникъясӧс, бандитъясӧс.
Банкир чужтӧ бандитӧс — со мый висьталӧ миянлы ӧнія кадся «бытиелӧн книга», и тайӧ — венны позьтӧм.
Буржуазнӧй государствоясын преступность содӧм требуйтӧ век ёнджыка содтыны полициялысь штатсӧ, кытчӧ колӧны буретш «немповтӧм» йӧз, кодъяс вермӧны не сӧмын нӧйтны да виавны рабочӧйясӧс, но и тышкасьны разбойникъяскӧд.
Берлинын специальнӧ котыртӧма «нападение команда», медым дорйыны бандитъясысь обывательясӧс.
С. Америкаса С. Ш. страхуйтӧны обывательӧс мошенничествоясысь да грабитӧмысь.
1913 воын тайӧ страхӧвӧй обществоясыс мынтісны грабитӧмаяслы премияяс — 2 миллион доллар, 1920 — нёль да джын, 1927 — дас сизим миллион гӧгӧр.
Чикаго, зэв ыджыд, озыр кар, тырвыйӧ бандитскӧй организацияяслӧн власть улын.
Преступность содӧм йылысь сёрнитіс сенатын президент Гувер.
Тӧдӧмысь, оз сӧмын ӧтнас Америка сэтшӧм зіля фабрикуйт олӧмлы паныд преступникъясӧс, а главнӧйыс, мещаналӧн «священнӧй собственностьлы» паныд преступникъясӧс.
Европа оз кольччы сыысь тайӧ прогрессын.
«Немповтӧм» йӧз вывті ёна колӧны буржуазиялы.
Колӧ-ӧ казьтывны сы йылысь, мый война выгӧднӧ промышленникъяслы, кодъяс вӧчӧны рабочӧйяслӧн киясӧн рабочӧйясӧс жӧ да крестьянаӧс ӧта-мӧднысӧ бырӧдӧм вылӧ орудиеяс да оружиеяс?
Ставыс тайӧ-й уна мукӧдтор, кодъяс петкӧдлӧны буржуазиялысь циническӧя бесчеловечиесӧ, сылӧн существуйтӧмлысь преступностьсӧ, — висьталӧ и сылӧн безумие, сылӧн идиотизм содӧм йылысь, коді осуждайтӧ сійӧс мынны позьтӧм гибель вылӧ.
Ме став олӧм чӧж вӧлі «пацифистӧн».
Война кыпӧдліс менсьым сӧмын зывӧктӧм, йӧз вӧсна яндысьӧм да массӧвӧй виалӧмъяс заводитысьяс дорӧ, олӧм жуглысьяс дорӧ ненависть.
Но сійӧ героическӧй вӧйна бӧрын, кодӧс победоноснӧя нуӧдіс тшыг, кӧмтӧм, джынвыйӧ пасьтӧм миян рабочӧй да крестьянин, сы бӧрын, кыдзи рабочӧй класс, вывті сьӧкыд условиеясын выль, ассьыс государство стрӧитігӧн, петкӧдліс и петкӧдлӧ асьсӧ тӧлка, талантливӧй кӧзяинӧн, — та бӧрын ме сідзжӧ убедитчи, мый смертельнӧй бой быть лоас.
И, ыпнитас кӧ война сійӧ класслы паныд, код вынъясӧн ме ола да уджала, — ме сідзжӧ муна сылӧн армияӧ рядӧвӧй боецӧн.
Муна ог сы вӧсна, мый — тӧда: именнӧ сійӧ победитас, а сы вӧсна, мый рабочӧй класслӧн, Сӧветъяс Союзлӧн великӧй, справедливӧй делӧыс — сійӧ и менам законнӧй делӧ, менам долг.
(1929)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Буржуазнӧй пресса йылысь @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
БУРЖУАЗНӦЙ ПРЕССА ЙЫЛЫСЬ
Рынокъяс вылысь, кӧні вузалӧны важ шылльӧ-мылльӧ, пыр жӧ казялан, мыйӧн олӧмаӧсь йӧзыс тӧрыт, а рекламаяс да газетаяслӧн хроникаяс бура висьталӧны сы йылысь, мыйӧн олӧны йӧзыс талун.
Газетаяс йылысь сёрнитігӧн ме тӧдвылын кута Европаса да Америкаса «культура центръясын» ӧнія кадся «общественнӧй мнение воспитайтан органъясӧс».
Ме аддза, мый лыддьыны буржуазнӧй пресса сэтшӧм жӧ пӧлезнӧ, кутшӧм пӧлезнӧ кывзыны господа олӧм йылысь прислугаыслысь веськыда висьталӧмъяссӧ.
Висьӧмъяс не долженӧсь, да и оз вермыны интересуйтны здоров мортӧс, но медик обязан изучитны найӧс.
Врач да журналист костын мыйкӧ эм ӧткодь: ӧтиыс и мӧдыс тӧдмалӧны да характеризуйтӧны висьӧмъяс.
Миян журналистъясӧс сувтӧдӧны буржуазнӧйяс дорысь выгӧднӧйджыка, — миянсалы бура тӧдсаӧсь социально-патологическӧй явлениеяслӧн общӧй помкаясыс.
Сы вӧсна сӧветскӧй журналист должен эськӧ относитчыны буржуазнӧй прессалӧн показаниеяс дорӧ сэтшӧм жӧ внимательнӧя, кыдзи врач относитчӧ висьысьлӧн лӧвтӧмъяс да ымзӧмъяс дорӧ.
Миян кӧ аддзыссис талантливӧй морт, коді чукӧртіс эськӧ любӧй «культура центрса газетаяслӧн «хроникаясысь» тырмымӧн фактъяс да сопоставитіс тайӧ фактъяссӧ магазинъяслӧн, ресторанъяслӧн, гажӧдчан заведениеяслӧн рекламаяскӧд, встречаяс описывайтӧмкӧд, общественнӧй празднествояслысь приёмъяс описывайтӧмкӧд да обработайтіс кӧ эськӧ став тайӧ материалсӧ (сэтшӧм ногӧн, кутшӧмӧн Джон Дос-Пассос вӧчис ассьыс зэв интереснӧй роман «Манхеттен» — Нью-Йорк), ми эськӧ получитім ӧнія лунъясся буржуазнӧй обществолӧн «культурнӧй» олӧмлысь яръюгыд да шемӧсмӧдана картина.
Мый йылысь быд лун висьталӧ буржуазнӧй пресса?
Со, например, событиеяс, кодъясӧс дженьыдика пасйӧма сыӧн колян май тӧлысьын.
«Воспитанникъяслӧн бунт» — воспитательнӧй домысь пышйисны 14 детинка, 12-сӧ кутіс коннӧй полиция, кыкыслӧн судьбаыс — абу тӧдса.
«Ичӧт арлыдаӧс бара истязайтӧм»,
«Челядь виалысь мам» — отравитӧма газӧн кык челядьӧс, помкаыс — тшыгъялӧм.
«Ещӧ газӧн ӧти отравитчӧм» — отравитчӧмаӧсь витӧн: мужикыс, гӧтырыс, старука — мужикыслӧн мамыс, куим арӧса нывка, нёньпом кага.
«Тшыгъялӧм вӧсна виӧм».
«Ещӧ ӧти нывбабаӧс тшытшлӧма торпыригъяс вылӧ».
«Тюрьма дорӧ привычка» — вит во пукалӧм бӧрын тюрьмаысь лэдзӧм морт воас полицияӧ, висьталас, мый сійӧ — висьӧ, уджавны — оз вермы, корысьӧн овны — оз кӧсйы да корӧ, медым сійӧс бӧр пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Буржуазнӧй государстволӧн «законъяс справедливость» серти тайӧ лои вӧчны позьтӧмторйӧн, сэки тюрьмаын пукавны «велалӧм» морт жугӧдас магазин витриналысь стеклӧсӧ, косясяс полициякӧд да — воӧдчас аслас колана цельӧ.
«Корысь-миллионер» — кулӧма старик — кӧкъямысдас арӧса корысь, сы кӧлуй пытшкысь аддзисны 5 миллион крона.
«Кувсис 89 арӧса лорд Эштон, колис состояние 20 мил. фунт».
«Процесс-монстр» — Лионын кувсисны 300 морт, кодъяс отравитчисны карса водопроводысь юӧм няйт ваӧн.
«Картіӧн вывті уна ворссьӧм».
«Тӧрыт карын разнӧй местаясын виӧма кымынкӧ мортӧс, бандитъяс лючки-ладнӧ пышйисны».
«Лючки-ладнӧ» кывсӧ тані шуӧма абу серам могысь, а успехлы сочувствуйтӧм могысь.
Сэсся вайӧдсьӧны фактъяс гырысьджык мошенничествояс кузя, взяточничество, полӧвӧй распутство кузя, коді помасьӧ асьсӧ либӧ мӧдӧс виӧмӧн.
Тӧдӧмысь, ме вайӧді тані фактъяслысь зэв ичӧт юкӧн, кодъясӧс печатайтӧма тӧлысь чӧжӧн, — мукӧд 90/100 — татшӧм жӧ криминальнӧй да патологическӧй сяма.
Ставыс тайӧ гижсьӧ зэв дженьыдика, кос, жеб кывйӧн и сы могысь, медым журналист неуна ловзьӧдыштіс, мичмӧдыштіс ассьыс кывсӧ, колӧ, мед «ещӧ нывбабаӧс» вӧлі тшытшлӧма торъя садически искуснӧя либӧ медым дюссельдорфскӧй убийца, рабочӧй Кюртен кӧвъяліс ас вылас 53 преступление, а сэсся «немвиччысьтӧг коса висьталіс следовательлы: «Мый ті шуанныд, ӧні кӧ ме ӧткажитча став тайӧ жульничествосьыс?»
Вопросыс «сенсационнӧй», но буржуазнӧй государствоясса полициялӧн уджыс лоӧ вообще дорвыв сенсацияӧн и сы вӧсна сӧветскӧй лыддьысьысьӧс Кюртенлӧн вопросыс не должен шензьӧдны.
Век жӧ он гӧгӧрво: мыйла тайӧс йӧзӧдӧны?
«Хроникалӧн» материал некутшӧм «комментарийяс» оз кыпӧд буржуазнӧй прессаын.
Чувствуйтчӧ, мый сійӧ лои быд лунъяӧн, некодӧс оз возмущайт, оз тревожит.
Войдӧр, войнаӧдз — возмущайтліс.
Сэки сентиментальнӧй йӧз гижисны «общественнӧй организмлӧн висьӧмъяс» йылысь шома-юмов статьяяс, выражайтлісны унапӧлӧс чувствояс, кодъяс сайӧ мукӧд дырйи сайӧдчылісны «культурнӧй йӧзлӧн» тревога, а тшӧкыдджыка — скӧралӧм; йӧзсӧ шызьӧдісны «ненормальнӧй фактъясыс».
Миян лунъясӧ буржуазнӧй прессаӧс оз интересуйтны бытӧвӧй драмаяс сы вӧсна, мый унапӧлӧс посни йӧзлӧн быд лун дасъясӧн да сёясӧн пӧгибнитӧмыс важӧн нин лои быдлунъяторйӧн, оз веж олӧмсӧ да нинӧмӧн оз грӧзит йӧзлы, кодъяс кӧсйӧны овны гажаа да спокойнӧя.
Рӧдмӧны роскошнӧй кинояс, ещӧ ёнджыка роскошнӧй ресторанъяс, кӧні тіралӧны стенъясыс да пӧтӧлӧкъясыс джазъясысь, чуймӧдӧны «эбӧстӧммӧмлы» паныд средствояс йылысь вывті уна рекламаяс да врач-венерологъяслӧн вывті нин синмӧ шыбитчана рекламаяс.
Но ӧд став тайӧ шумыс вӧлі и 14 воӧдз?
Да, вӧлі, но — эз татшӧм пель чунӧдана.
А ӧні кажитчӧ, мый «культура центръясса» буржуазия единодушнӧя признайтіс, мый:
<rus>Жизнь становится короче,</rus>
<rus>Дни идут быстрей, быстрей,</rus>
<rus>Так — живите дни и ночи</rus>
<rus>Веселее, веселей!</rus>
Тайӧс проповедуйтіс гӧлиник кабак кафедра вывсянь ыджыд кынӧма, вӧсни кокъяса морт, коді ёна гӧрдӧдчӧма да кодлӧн синъясыс вӧліны наркотоманлӧн кодь безумнӧйӧсь.
Ме — сукта краскаяссӧ?
Ме ог кӧсйы тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый ме тӧда, мый сісьмӧмӧн разложитчӧмыд заразительнӧй.
Олӧмлӧн краскаясыс асьныс лоӧны век сукджыкӧсь да синмад шыбитчанаӧсьджык.
Тыдалӧ, тайӧ сы вӧсна, мый олӧмлӧн температураыс кыптӧ и буржуазиялӧн гажӧдчӧмыс лихорадочнӧй, — лихӧй радлун вӧсна.
Миян кывйын «лихо» оз пыр гӧгӧрвосьы — здоров удаллун, тшӧкыдджыка «лихоыс» — лоӧ: омӧль.
Буржуазия зільӧ вӧчны ассьыс олӧмсӧ гажаӧн сы могысь, медым пӧдтыны аслас пом воӧмлысь гажтӧм чувствосӧ.
Меным кажитчӧ, мый ме ог омӧля тӧд Америкаса да Европаса газетнӧй работникъясӧс.
Ме чайта, мый найӧ — мастерӧвӧйяс, кодъяслӧн сьӧкыд да беспокойнӧй ремеслӧыс внушайтӧ налы йӧз дорӧ зэв джуджыд веськодьлунлысь чувство и мый найӧ зэв ёна мунӧны психиатрическӧй больничаясса прислуга вылӧ-, коді велалӧма лыддьыны и пациентъяссӧ, и докторъяссӧ ӧткодь йӧйясӧн.
Тайӧ веськодьлуннас и объясняйтсьӧ действительностьлӧн вывті унапӧлӧс фактъяс йылысь юӧртӧмъяслӧн жеблуныс.
Например:
«Тӧрыт кутшӧмкӧ Ганс Мюллер закладысь сёйӧма дас ӧти минута чӧжӧн 36 пара сосиска».
«1928 воын Пруссияын виисны асьнысӧ 9 530 морт, на пӧвстысь 6690 мужчина да 2840 нывбаба.
Каръясын виисны асьнысӧ 6413 морт, сиктъясын — 3117».
«Левенбергса — силезскӧй карса — магистрат ассьыс доходъяссӧ содтӧм могысь шуис пуктыны налогъяс каньясысь.
Но карса самоуправление эз примит тайӧ предложениесӧ.
Сэки магистрат решитіс видлыны мӧд метод.
Карса парк аллеяясӧ войнас пуктавсьӧны капканъяс, кытчӧ шедӧны гуляйтысь каньяс.
Кыйӧм каньяссӧ сетӧны владелецъясыслы, мынтасны кӧ найӧ 3 марка».
«Ниндорф общинаын (Гамбург дорын) крестьяна водзсасисны оружиеӧн приставъяслы паныд, кодъяс воисны вӧчны имуществолы опись ирригационнӧй обществолы, пӧльза вылӧ взносъяс мынтытӧмысь.
Вооружитчӧм крестьяна грӧз улын чиновникъяслы ковмис мунны».
«Берлин окрестностьясын кутіс петкӧдчывны «войся привидение», коді систематическӧя волывлӧ местнӧй пастор ордӧ.
Привидениеыс куимысь нин садьмӧдлӧма пасторсӧ «лёкнога инмӧдчылӧмъясӧн».
Корӧм полиция аддзӧма пастор керка ӧшинь улысь шапка, кодӧс, тыдалӧ, воштӧма «привидениеыс».
««Позьӧ-ӧ лэдзны даръясьны шырӧм юрсиа нывбабаясӧс?»
Тайӧ вопроссӧ вӧлі кыпӧдӧма некымын епископӧн да май 24 лунӧ специальнӧ видлавсис Ватиканын.
Кардиналъяслӧн коллегия вочавидзис вопрос вылас положительнӧя: «дженьыд юрсиӧн олӧм оз противоречит христианскӧй моральлы»».
Колян воын кодкӧ газетчикъяс пӧвстысь юӧртіс, полицейскӧйяслӧн даннӧйяс вылӧ мыджсьӧмӧн, мый Францияын быд во вошӧ нёль тысяча нывбаба гӧгӧр.
Неважӧн Францияса уна каръясын вӧлі арестуйтӧма «нывбабаясӧн тӧргуйтысьяслысь» шайка, найӧ вузалӧмаӧсь Южнӧй Америка республикаясса публичнӧй домъясӧ 2 500 нылӧс.
«Ловъя тӧварӧн» вузасьӧм кузя татшӧм жӧ организация действуйтӧма Польшаын.
Французскӧй журналист А. Лондр зэв бура изучитӧма работорговлялысь тайӧ отрасльсӧ — сылысь книгасӧ «Преступнӧй ремеслӧ» лэдзис миянын кольӧм воын «Федерация».
Вывті любопытнӧй книга, сэні подробнӧя висьтавсьӧ, кыдзи пӧрйӧдлӧны да гусявлӧны нывъясӧс, Аргентинаса публичнӧй домъясын налӧн «удж» йылысь, но — медся поучительнӧйыс тайӧ книгаас сійӧ, мый сэні абу ни ӧти возмущайтчан кыв.
Книгалӧн 10-ӧд стр. вылын Лондр висьталӧ торговецкӧд аслас аддзысьлӧм йылысь татшӧм кывъясӧн:
«— Арман — сутенёр...
Ме тӧда, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ.
Сійӧ тӧдӧ — мыйӧн ме.
Сійӧ меным дӧверяйтӧ. Ме — сылы.
Кыдзи делӧвӧй йӧз».
Вот именнӧ: кыдзи делӧвӧй йӧз и — сӧмын, кӧть «делӧыс» быттьӧкӧ бесчеловечнӧй да подлӧй.
Но тані, Лондрлысь психологиясӧ объяснитӧм могысь, лӧсялана лоӧ вайӧдны ӧти американскӧй журналистлысь подлиннӧй кывъяссӧ:
«— Полицейскӧй абу обязан думайтны, мыжа-ӧ мортыс, кодӧс нуӧдӧ суд вылӧ либӧ тюрьмаӧ.
Ме сувтӧда обществолӧн суд водзӧ сэтшӧмъясӧс жӧ, кутшӧмӧсь найӧ, та водзвывсаыс, да водзӧ лоанаыс меным оз касайтчы».
Тайӧс ме кывлі Нью-Йоркын 906 воын ичӧтик скандал дырйи, кодӧс кыпӧдісны благочестивӧй американецъяс.
Кор менӧ вӧтлісны кык отельысь, ме решиті виччысьны водзӧ лоан поступокъяс, пукті чемоданъясӧс улича вылӧ, и менӧ кытшалісны репортёръяс, морт 15.
Ас ногныс, американскӧй ногӧн, найӧ вӧліны шань йӧз, найӧ «сочувствуйтісны» меным и весиг кажитчис, мый найӧ неуна скӧралӧны скандал кыпӧдӧмысь.
Торъя симпатичнӧй вӧлі на пӧвстысь ӧти, ыджыд тушаа, пу чужӧма зон: сылӧн зэв югыд гӧлубӧй синъясыс вӧліны тешкодьӧсь да гӧгрӧсӧсь, быттьӧ кык сикӧтш моль.
Сійӧ вӧлі знаменитостьӧн: аслас газета заказ серти сюся организуйтіс Филиппинскӧй діясвывса Манильскӧй тюрьмаысь революционерка-нылӧс, националисткаӧс, пышйӧдӧм; нывсӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ испанецъяс, и сылы грӧзитӧ вӧлі смертнӧй казнь.
Тайӧ зонмыс гӧгӧрвоис, мый ме окотапырысь муна скандалсӧ водзӧ нюжӧдӧм вылӧ, сійӧ внушитіс том литераторъяслы, Лерон Скоттлы, «Профсоюзса секретарь» романлӧн авторлы, да «Витлӧн клуб» кузя сылӧн ёртъяслы, медым найӧ примитісны «делӧас участие».
Бӧрыннас тыдовтчис, мый примитны делӧас кутшӧмкӧ да участие найӧ оз вермыны, но менӧ переселитісны улича вылысь «клубӧ», квартираӧ, кӧні олісны «коммунаӧн» вит морт, гижны заводитчысьяс, да кӧні кӧзяйничайтіс Л. Скоттлӧн гӧтырыс, русскӧй еврейка.
Рытнас, «клубса» ыджыд вестибюльӧ, камин водзӧ, чукӧртчылісны том писательяс, волывлісны репортёръяс, ме висьтавлі налы русскӧй литература йылысь да революция йылысь, Московскӧй восстание йылысь (Н. Е. Буренин, ЦК.б бердса боевӧй организацияысь член, Скоттлӧн гӧтырыс да М. Ф. Андреева — переведитлісны менсьым кывъясӧс английскӧй кыв вылӧ).
Газетчикъяс кывзісны, гижалісны да ышлолалігтыр, явӧ жалитӧмпырысь шуалісны:
— Тайӧ — вывті интереснӧ, но — абу миян газетаяслы.
Ме юалі: мыйла тайӧ газетаясыс оз вермыны юӧртны лыддьысьысьлы правдасӧ событие йылысь, коді, гашкӧ, характеризуйтӧ выль нэмлысь став будущӧйсӧ!?
Но найӧ менсьым вопросӧс гӧгӧрволісны упрощённӧя, кыдзи дзик личнӧй вопрос.
Найӧ шуисны меным:
— Ми ставным — тіянладор, но — вынтӧмӧсь отсавны тіянлы.
Ті онӧ аддзӧй и онӧ заработайтӧй тані революциялы деньга.
Сы бӧрын, кор пресса юӧртіс, мый тіянӧс примитас Рузвельт*, — делӧас сюйсис русскӧй посол и ті ворссинныд.
Ми аддзам, мый газетаяс печатайтісны эз Андреевалысь фотографиясӧ, тӧдам, мый тіян первойя гӧтырыд да челядьныд — оз нуждайтчыны средствоясын, но тайӧс разоблачитны ми вынтӧмӧсь.
Революциялы вылӧ уджавны тані тіянлы оз лэдзны.
— А мыйла лэдзӧны Брешковскаялы?
Тайӧ вопрос вылас найӧ вочавидзисны чӧв олӧмӧн.
Найӧ ӧшибитчисны, уджавны ме верми, сӧмын вӧчи этшаджык, мыйта думайтлі.
(Колӧ шуны, тайӧ оз относитчы статья тема дорӧ.)
Водзӧ сёрниясын журналистъяс тӧдмӧдісны менӧ Нью-Йоркса прессалӧн шемӧсмӧдана вынӧн.
Тайӧ выныслӧн доказательствоясыс вӧліны татшӧмӧсь:
ӧти газета мыжаліс озыр да влиятельнӧй филантропкаӧс сыысь, мый сійӧ содержитӧ некымын <rus>дом терпимости</rus> — тайӧ вӧлі зэв бур сенсация.
Но кык лун мысти сійӧ жӧ газетаыс, аслас страницаяс вылын 25 полицейскӧйлысь портрет печатайтӧмӧн, юӧртіс, мый найӧ — гуся проституция организуйтысьяс, а абу почтеннӧй, ставӧн уважайтана мистрис.
— А мый нӧ вӧчисны полицейскӧйясыскӧд?
— Водзвыв обеспечитӧмӧн найӧс уволитісны.
Найӧ аддзасны уджсӧ мукӧд штатъясысь.
Мӧд случай:
колӧ вӧлі скомпрометируйтны ӧти сенаторӧс.
Печатайтісны, мый сійӧ лёка олӧ мӧд гӧтырыскӧд и мый челядьыс сылӧн, студентъяс, зэв ёна зычитӧны ичиньыскӧд.
Стариклысь да сы челядьлысь опровержениесӧ газета лэдзис, но — сераліс.
Керкасӧ, кӧні сійӧ оліс, кытшалісны репортёръяс...
(1930)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Ӧти легенда йылысь @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ӦТИ ЛЕГЕНДА ЙЫЛЫСЬ
«Дугдывтӧг содӧ экономическӧй кризис».
«Безработица принимайтӧ мирӧвӧй катастрофалысь размеръяс».
«Тшыгъялӧм кыпӧдӧ рабочӧйяс пӧвстын самоубийствояслысь эпидемия, паськӧдӧ аслас собственностьлы паныд преступлениеяс да проституция, сы лыдын детскӧйӧс».
«С. Америкаса С. Ш.-ын тшыгъялӧм вӧсна быд лун кулӧны тысяча рабочӧйысь не этшаджык».
Тайӧ — абу менам кывъяс, ме босьті найӧс буржуазнӧй газетаясысь.
Капиталистъяс пыр единодушнӧйджыка заявляйтӧны, мый налӧн абу средствоясыс рабочӧйясӧс вердӧм вылӧ и мый безработнӧйяслы государственнӧй отсӧг — вермыны позьтӧмтор.
С. Америка С. Ш.-са президент ӧткажитчис утвердитны «Краснӧй крестлы» ассигновка, медым отсавны безработнӧйяслы, индӧмӧн, мый тайӧ отсӧгыс — «социалистическӧй мера».
Перемышльын биржа трудаӧн заведуйтысь шуис безработнӧйяслӧн депутациялы:
«Кассаын деньга менам абу.
Ме сӧмын мыйтакӧ верма сетны гез вылӧ, медым джагӧдчыны».
Ещӧ восьсӧнджык да циничнӧйджыка висьталіс ӧти ыджыд немецкӧй политик; сійӧ шуис: «Колӧ, медым 20 миллион немец сгинитіс, сы вӧсна мый государство оз вермы вердны найӧс».
Капитализм слугалӧн ӧтчаивайтчӧмла тайӧ дикӧй равӧстӧмыс эз кыпӧд некутшӧм «комментарийяс» буржуазнӧй прессаын, коді — кыдзи утверждайтӧны лӧж да клевета кузя специалистъяс — пӧльзуйтчӧ «кыв свободаӧн».
Интеллигентъяслӧн-«гуманистъяслӧн» благороднӧй сьӧлӧмъясыс тайӧ равӧстӧм вылас эз жӧ шыасьны, кыдзи и лордъяслӧн, епископъяслӧн да быдпӧлӧс авантюристъяслӧн пустӧй душаясыс, кодъяс кывкуттӧма да преступнӧя командуйтӧны Европаса, Америкаса, Азияса, Африкаса рабочӧй класс олӧмӧн.
Став мувывса рабочӧйяс ещӧ ӧтчыд вермасны убедитчыны сыын, мый виччысьны отсӧг капиталистъяссянь, буржуазиясянь, гуманитарнӧй «свободнӧй кывсянь» — делӧыс сэтшӧм жӧ безнадёжнӧй, кыдзи ӧшлысь йӧв виччысьӧм.
Став капиталистическӧй странаясса пролетарийяслы кад нин гӧгӧрвоны, мый «пролетарийлӧн — абу отечество» кывъясын заключитӧма суров, венны позьтӧм, пролетарскӧй истина.
Аслас кадӧ тайӧ истинасӧ висьталіс Карл Маркс, сійӧс унаысь повторяйтліс большевизм создайтысь Владимир Ленин.
Буржуазнӧй «мыслительяс», кодъяс дорйӧны капитализмлысь власть да трудӧвӧй народ вылын экономическӧй рабство, паныд мунісны тайӧ истинаыслы.
Но вот воис кад, кор капиталистъяс асьныс, и оз кывйӧн, а делӧ вылын, утверждайтӧны, мый рабочӧйяс — асланыс кывйӧн сёрнитан странаын збыльысь бокӧвӧй йӧз, мый капиталистическӧй строй оз вермы отсавны уна дас миллион безработнӧйяслы, кодъяс лоины нажива вылӧ сылӧн дурмӧм горшлун вӧсна, и колӧ, медым 20 миллион «сгинитісны».
Тайӧ «смел» кывъясыс петісны циник-немец горшысь, но найӧс, тӧдӧмысь, сочувствуйтӧмӧн примитісны Европаса да Америкаса став циникъяс, пролетарийяс олӧм вылын «кӧзяева».
Став странаясса пролетарийяслы важӧн нин кад вежӧртны «экономическӧй кризис» кывъяслысь смыслсӧ, — тайӧ смыслыс — прӧстӧй да гӧгӧрвоана: экономическӧй кризиссӧ создайтӧма капиталистъяслӧн горшлунӧн, производстволӧн анархияӧн, рабочӧй народ олӧм дорӧ командуйтысь класслӧн тыр веськодьлунӧн.
Абуӧсь нин сэтшӧм буржуазнӧй мыслительяс, кодъяс, истинаяс искажайтны став сямлун дырйи, вермисны эськӧ путкыльтны тайӧ фактсӧ, вевттьыны сылысь трагизмсӧ.
Факт эм — факт: капиталистическӧй строй лӧсьӧдіс условиеяс, кор уна дас миллионлӧн абу удж и найӧ долженӧсь «сгинитны» тшыгла.
Тайӧ ещӧ нин венны позьтӧм, мый утверждайтчӧ асьнысӧн жӧ тшыгъялӧм организуйтысьясӧн.
Тшыгъялӧм организуйтысьяс ӧтказывайтчӧны отсавны тшыгъялысь рабочӧйяслы, найӧ тӧждысьӧны асланыс ёна важнӧйджык делӧ вӧсна тшыгла безработнӧйяслӧн кулӧм дорысь; найӧ тӧждысьӧны вопрос решитӧм вӧсна: кыдзи да кодлы убыткатӧг вузавны наӧн чӧжӧм нянь?
Найӧ принимайтӧны став мераяс сы могысь, медым не лэдзны Европаса да Америкаса рынокъяс вылӧ Сӧветскӧй Союзысь нянь.
Найӧ вермисны эськӧ сетны рабочӧйяслы тырмымӧн нянь, но, дерт, тайӧ оз бырӧд кризиссӧ и тайӧ — абу налӧн мог.
Вынъяссӧ, вниманиенысӧ найӧ веськӧдӧмаӧсь мӧдарладорӧ.
Делӧыс сыын, мый Сӧветъяс Союзын безработнӧйяс абуӧсь, рабочӧй вын — оз тырмы социализмлӧн подлиннӧй подувъяс вылын государство стрӧитӧм вылӧ.
Зэв вермас лоны, мый недыр мысти Сӧветскӧй властьлы быть ковмас тырмытӧм рабочӧй вынсӧ вайны бокысь, мыйтакӧ сійӧ вӧчӧ нин тадзи.
Сы вӧсна мый тайӧ фактыс являйтчӧ социалистическӧй овмӧс разумностьлӧн вештыны позьтӧм свидетельствоӧн, капиталистъяслы ковмис лӧсьӧдны гнуснӧй клевета Сӧветскӧй Союзын «принудительнӧй удж» йылысь.
Паныд шыасьны капиталистъяслы, опровергайтны тайӧ дряннӧй клеветасӧ, збыльысьсӧ, весьшӧрӧ, сы вӧсна мый капиталист унджыкысьсӧ абу морт, а «трест», мӧдногӧн кӧ, сьӧлӧмтӧм, механическӧя действуйтысь машиналӧн частица, а сійӧ машинасӧ бергӧдлӧ горшлунлӧн да вежалӧмлӧн вын.
И мый кӧть эз висьтав буржуазиялӧн ставнас, вемъяснас и сювъяснас, ньӧбӧм трестируйтӧм пресса, кӧть мед сійӧ кутшӧм гораа да кузя эз гиж Сӧветъяс Союзын «рабскӧй», «принудительнӧй удж» йылысь, — сійӧ оз вермы продажнӧй кывъясӧн вевттьыны, тыртны, вӧчны тыдавтӧмӧн сійӧ фактсӧ, мый буретш капиталистъяс горшлунлӧн да вежалӧмлӧн выныс кисьтӧ культура, анархизируйтӧ олӧмсӧ, век решительнӧйджыка отсалӧ трудӧвӧй народлысь физическӧй вынсӧ лёкногӧн бырӧдӧмлы.
Капиталистическӧй «кӧзяйствуйтӧмлӧн» явнӧй бессмысленностьыс да преступностьыс медся бура характеризуйтсьӧ сійӧн, мый ценностьяс создайтысь удж век ёнджыка и ёнджыка видзсьӧ «военнӧй промышленность» вылӧ, мӧдногӧн кӧ, орудиеяс производитӧм вылӧ, медым наӧн виавны йӧзӧс да жуглыны збыльвылӧ трудӧвӧй, культурнӧй ценностьяс, кодъяслӧн назначениеыс — кокньӧдны йӧзлӧн олӧмлысь да уджлысь условиеяссӧ.
Европаса рабочӧй класслы важӧн нин эськӧ кад гӧгӧрвоны, мый збыльвылӧсӧ капитализм заставляйтӧ найӧс уджавны именнӧ разрушение вылӧ, и тайӧ — абу «парадокс»;
войнаяс организуйтсьӧны торговля интересъясын: кымын унджык жуглан-кисьтан, сымын унджык вузалан;
1914–1918 воясся война содтіс миллионеръяслысь лыдсӧ.
Сӧветъяс Союзын «принудительнӧй удж» йылысь капиталистъясӧн лӧсьӧдӧм легенда пуктӧ аслас могӧн уськӧдчыны разбойникъяс моз Сӧветъяс Союз вылӧ. Тайӧ уськӧдчӧмас капиталистъяс заставитасны участвуйтны ассьыныс безработнӧй пролетариатсӧ да корысялысь крестьянствоӧс.
Тайӧ случайын Европаса пролетариатлы ковмас выступитны оружиеӧн киясас аслас передӧвӧй отрядлы паныд, Сӧветъяс Союзса рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, кодъяс мужественнӧя да успешнӧя создайтӧны социалистическӧй государство вынъяслӧн зэв ыджыд напряжение условиеясын, шензьӧдана энтузиазмӧн, и, самӧй сійӧн, уджалӧны став мувывса пролетарийяслы, сы вӧсна мый 160 миллион населениеа странаын социализм олӧмӧ пӧртӧм — лоӧ став мирын капиталистическӧй стройлы помӧн.
Колӧ-ӧ висьтавны тіянлы, Европаса да Америкаса рабочӧйяс, мый тайӧ пом матысмӧмысь полӧмысла и ненавидитӧны капиталистъяс Сӧветъяслысь Союзӧс?
Мый буретш тайӧ полӧмсьыс, тайӧ ненавистьсьыс чужис «принудительнӧй удж» йылысь легенда, сідз жӧ, кыдзи демпинг йылысь легенда?
«Демпингсӧ» сочинитісны сы вӧсна, мый оз кӧсйыны сетны тшыгъялысь йӧзлы донтӧм нянь, медым эз «лоны убыткаяс, а няньыс — лишавмӧн, сійӧ сісьмӧ, сійӧс сотӧны паровозъяслӧн топкаясын.
«Принудительнӧй удж» думайтӧмаӧсь сы могысь, медым Сӧветъяс Союзлы лӧсьӧдны экономическӧй блокада, медым сьӧктӧдны Сӧветъяс Союзса пролетариатлысь государственно-организационнӧй уджсӧ, торкны пятилетка олӧмӧ пӧртӧмлы, сиктӧс коллективизируйтӧмлы, слабмӧдны Союзӧс, усьӧдны тіянӧс сы йӧз вылӧ да пӧртны Сӧветъяслысь странаӧс ставнас европейскӧй капиталлӧн колонияӧ.
Ставыс тайӧ зэв прӧстӧ, гӧгӧрвоана и ичӧт кагалы, тайӧс долженӧсь гӧгӧрвоны и ті.
Пӧра!
Сійӧ ворсӧмас, кодӧс думыштӧма Сӧветъяс Союзса рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, медъёна ворссянныд ті.
«Принудительнӧй удж»?
Сӧветъяс Союзын уджыс — обязательнӧй, сы вӧсна мый «уджавтӧм — оз сёй», тайӧ социализмлӧн правильнӧ гӧгӧрвоӧм основнӧй лозунг.
Социализм дырйи долженӧсь уджавны ставыс, а хищникъяслы да паразитъяслы абу места, и не долженӧсь лоны условиеяс, кодъяс эськӧ вермисны чужтавны хищникъясӧс, паразитъясӧс, дышъясӧс, шкурникъясӧс, авантюристъясӧс да мукӧдпӧлӧс негодяйясӧс.
Принудительнӧй уджсӧ Сӧветскӧй власть оз применяйт весиг заключение домъясын, кӧні неграмотнӧй преступникъяс обязанӧсь велӧдчыны грамотаӧ да кӧні крестьяна пӧльзуйтчӧны правоӧн — ветлыны отпускӧ видзму овмӧс уджъяс вылӧ сиктӧ, асланыс семьяяс ордӧ.
Кутшӧма донъявсьӧ Сӧветъяс Союзын морт, та йылысь, гашкӧ, медбура висьталас сійӧ фактыс, мый сэні эмӧсь трудӧвӧй коммунаяс, кӧні членъясыс ставныс вӧвлӧм «социально-опаснӧй» йӧз.
Сӧветъяс Союзын шензьӧдана ӧдйӧ развивайтчӧ рабоче-крестьянскӧй массаяслӧн культурнӧй возрождение процесс. Аслас национальнӧй состав серти йӧзыс вывті унапӧлӧсӧсь.
Оз позь вӧлі виччысьны, мый тайӧ процессыс мӧдӧдчас сэтшӧм ӧдйӧ да успешнӧя, мый весиг среднеазиатскӧй кочуйтысь племяяс свободнӧя да окотапырысь пырӧдчасны тайӧ вывті ыджыд процессас.
Сӧветъяс странаын йӧзыс, кодъяс кӧсйӧны уджавны да гӧгӧрвоӧны Социалистическӧй Сӧветъяс Союзын уджлысь ыджыд цельсӧ, — тайӧ йӧзыс, кӧть мыйӧн найӧ эз вӧвны войдӧр, пӧльзуйтчӧны рабоче-крестьянскӧй Сӧветскӧй властьлӧн серьёзнӧй вниманиеӧн да тӧждысьӧмӧн.
Буржуазнӧй государствоын морт, коді шатовмуні, быть сюрӧ «закон» кучкӧм улӧ, вештыссьӧ «обществоысь» да талявсьӧ мещана кок гыжъясӧн либӧ лоӧ профессиональнӧй преступникъяслӧн радъясын, кодъяс мунӧны частнӧй собственностьлӧн «священнӧй институтлы» паныд.
Дерт, и Сӧветъяс Союзын эмӧсь лечитны позьтӧм преступникъяс, вот, например, неважӧн вӧр лэдзанінысь войвылысь пышйисны Англияӧ кык убийца да ичӧт арлыдаясӧс мырдӧналысь, — буретш найӧ юӧртӧмаӧсь лорд Ньютонлы да кутшӧмкӧ епископлы, мый быттьӧкӧ вӧр лэдзӧмын нуӧдсьӧ «принудительнӧй удж».
Кыдзи тӧдса, лордъяс да епископъяс абу зывӧктӧмаӧсь да повторитӧмаӧсь убийцаяслысь да нывкаясӧс мырдӧналысьлысь лӧжсӧ английскӧй парламентын.
Кажитчӧ эськӧ, мый весиг лорд либӧ епископ чинын морт абу обязан лоны противоестественнӧй бӧбӧн.
Но налӧн бӧблуныс явӧ противоестественнӧй, сы вӧсна мый найӧ нарошнӧ петкӧдлӧны асьнысӧ вывті бӧбӧн, сы вӧсна мый тайӧ налы выгӧднӧ, збыльвылас жӧ найӧ бӧбӧсь тырвыйӧ нормальнӧя, кыдзи и колӧ лоны лордъяслы да епископъяслы, кодъяс сэтчӧ жӧ — англичана, мӧдногӧн кӧ, йӧз, кодъяслы лицемериеыд — сідзжӧ спорт.
Доказывайтны, мый принудительнӧй удж оз вермы лоны странаын, кӧні кӧзяеванас являйтчӧны рабочӧйяс да крестьяна, кӧні найӧ, вынъяссӧ жалиттӧг, лӧсьӧдӧны социалистическӧй культура, кӧні ёна пуӧ группаяс да единицаяс костын удж кузя ордйысьӧм, кӧні вермӧ лоны сэтшӧм явление, кыдзи «ударничество», и рабочӧйяс асьныс выдвигайтӧны асланыс властьлӧн планъяслы ассьыныс встречнӧй промфинплан да быдногыс зільӧны ӧддзӧдны да паськӧдны производствосӧ, — доказывайтны, мый татшӧм условиеяс дырйи оз вермы лоны принудительнӧй удж, — гажтӧм да нинӧмла.
Сійӧ йӧзыс, кодъяслы колӧ клеветайтны Сӧветъяс Союз вылӧ, тӧдӧмысь, оз мӧдны веритны некутшӧм доказательствояслы.
Найӧ зэв бура гӧгӧрвоӧны, мыйӧн грӧзитӧ налы социализм стрӧитӧм, налы быть лоӧ горзыны, мый пятилетка пӧртсьӧ олӧмӧ принудительнӧй уджӧн, а оз классӧвӧй разумӧн и оз рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн дисциплинированнӧй воляӧн, кодъяс уджалӧны аслыныс вылӧ и тӧдӧны, мый налӧн властьыс — тайӧ найӧ асьныс.
Асладорсяньыс капиталистъяс бура чувствуйтӧны, мый буретш тайӧс тӧдӧмӧн объясняйтсьӧ партияӧ ударникъяслӧн массӧвӧя пырӧм, сы бӧрын кор вӧлі эрдӧдӧма ыджыд заговор «вредительяслысь», кодъяс кӧсйисны вузавны да предайтны Сӧветъяслысь странаӧс Европаса капиталистъяслы.
Капиталистъяс важӧн гӧгӧрвоисны, мый «большевикъяс» — тайӧ дзик абу политическӧй «власть» захватитысьяслӧн «чукӧр», а уна миллион йӧзлӧн бур десятка, кодъяс ёнджыка либӧ омӧльджыка политически грамотнӧйӧсь, мый тайӧ миллионъяслӧн став мукӧд население масса вылӧ идеологическӧй да практическӧй — культурнӧй, трудӧвӧй влияниеыс мунӧ чуймӧдана ӧдӧн.
Капиталистъяс догадывайтчӧны, мый неылын нин кадыс, кор Сӧветъяс Союзса став уджалысь народ лоӧ «большевикӧн» — сійӧс он нин кусыньт, и сы пример бӧрся мӧдӧдчас «тшыгъялысьяслӧн да рабъяслӧн став мир».
Капиталистъяс, кодъяслӧн властьыс подулавсьӧ рабскӧй удж вылын не сӧмын колонияясын, но и асланыс гортын, кӧні найӧ пӧшти быд лун нӧйтӧны да лыйлӧны уличаяс вылын безработнӧйяс да стачечникъясӧс, — капиталистъяс шуӧны, мый «принудительнӧй удж» прӧтивнӧй налӧн христиана моральлы.
Найӧ, дерт, сӧрӧны.
Но найӧ асьныс жӧ и опровергайтӧны ассьыныс лӧжсӧ.
Со, например, поправка, кодӧс пыртӧма американецъясӧн таможеннӧй законлӧн 307 статьяӧ, сійӧс колӧ бура лыддьыны:
«Вашингтон, февраль 12 лун.
Представительяслӧн палатаса таможенно-финансӧвӧй комиссияӧн таможеннӧй законлӧн 307 статья дорӧ примитӧм поправкаын висьтавсьӧ:
«Быдпӧлӧс тӧваръяс, изделиеяс да торговлялӧн предметъяс, кодъясӧс перйӧма, вӧчӧма, сфабрикуйтӧма, транспортируйтӧма, нуӧма, грузитӧма либӧ ректӧма — ставнас либӧ торъя юкӧнъяс — любӧй иностраннӧй государствоын заключённӧйяс удж отсӧгӧн, либӧ принудительнӧй уджӧн, либӧ контрактуйтӧм уджӧн, коді вӧчсьӧ карательнӧй санкцияяс грӧз улын, — оз вермыны лэдзсьыны САСШ-са ни ӧти портӧ; САСШ-ӧ найӧс вайӧмыс кыв шутӧг воспрещайтчӧ; финансъяс кузя министрӧс уполномочитӧма, и сылы предлагайтсьӧ лэдзавны правилӧяс, кодъяс лоасны коланаӧн тайӧ законсӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Тайӧ законлӧн предписаниеясыс, кӧні висьтавсьӧ быдпӧлӧс тӧваръяс, изделиеяс да торговлялӧн предметъяс йылысь, кодъясӧс перйӧма, вӧчӧма, сфабрикуйтӧма, транспортируйтӧма, нуӧма, грузитӧма либӧ ректӧма принудительнӧй удж отсӧгӧн либӧ санкцияясӧн обусловитӧм контрактуйтӧм уджӧн, лоӧны вынаӧсь 1931 вося апрель 1 лунсянь да кольӧны тыр действиеын, кытчӧдз конгресс оз решит мӧдног.
Но тайӧ предписаниеяссӧ не долженӧсь применяйтны быдпӧлӧс тӧваръяс, изделиеяс, торговлялӧн предметъяс кузя, кӧть найӧс вӧлі и перйӧма, вӧчӧма, сфабрикуйтӧма, транспортируйтӧма, нуӧма, грузитӧма либӧ ректӧма заключённӧйяс удж отсӧгӧн, либӧ принудительнӧй уджӧн, либӧ контрактуйтӧм уджӧн, коді вӧчсьӧ карательнӧй санкцияяс грӧз улын, найӧ кӧ оз вӧчсьыны либӧ оз фабрикуйтчыны САСШ-ын сыысь унджык, мыйта колӧ САСШ-са потребительскӧй спрос удовлетворитӧм вылӧ».
Кыдз аддзанныд, делӧыс абу моральын, а сыын: выгоднӧ али абу выгӧднӧ?
Сӧветъяс Союз гӧгӧр клевета да лӧж паськӧдӧм кузя пеж уджын капиталистъяслы зіля отсасьӧны II Интернационалса «социалистъяс» да торйӧн зіля — германскӧйяс.
Тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана: сэки кор «рабочӧйлы нинӧм воштыны, аслас цепьясысь кындзи», немецкӧй социалистъяс вермасны воштыны цепьяс дорысь мыйкӧ ёна бурджыкӧс.
Делӧыс сыын, мый Германияса социал-демократъяс — тайӧ медводз 300 тысяча — абу кӧ унджык — государственнӧй, муниципальнӧй да профсоюзнӧй чиновникъяс.
Найӧ — власть дорынӧсь и найӧ кӧсйӧны кутчысьны асланыс позицияяс вылын.
Асьнысӧ социалистъясӧн нимтӧмӧн найӧ дзик веськодя видзӧдӧны муниципальнӧй предприятиеясӧс частнӧй киясӧ вузавлӧм вылӧ, и сӧмын тайӧ ӧтиторнас нин тырмымӧн бура характеризуйтӧны налысь «социализмсӧ».
А тайӧ «социалистъяслӧн» рабочӧйяс дорӧ отношение йылысь бура висьталӧ татшӧм факт: заводитісны бастуйтны Лейзерлӧн, уна магазин владелецлӧн, рабочӧйяс да служащӧйяс.
«Форвертсын», социал-демократическӧй партиялӧн органын, лэдзисны «Дикӧй стачка» нима статья, и Лейзер прикажитіс ляскавны сійӧс аслас магазинъяслӧн стенъясӧ, медым петкӧдлыны, мый сылӧн кӧзяйскӧй позицияыс правильнӧй.
Тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый татшӧм сяма «социалистъяслы» Сӧветъяслӧн Союз оз вермы воны сьӧлӧм вылас.
Торйӧн нин оз воны налы сьӧлӧм вылас коммунистъяс, мый вӧсна вермӧны лоны татшӧм случайяс: коммунист служитӧ районнӧй кооперативлӧн правлениеын и, сідзкӧ, являйтчӧ ыж табунын «козёлӧн».
Сылы тшӧктӧны петны коммунистъяслӧн партияысь, оз кӧ кӧсйы сійӧ воштыны заработоксӧ, да гижсьыны социал-демократъяслӧн партияӧ.
Сійӧ — семейнӧй морт, сійӧ сетчӧ давлениеыслы, и татшӧм ногӧн «социалистъяслӧн» партия содӧ ӧти морт вылӧ, содӧ партийнӧй касса некымын марка вылӧ, и гашкӧ, мый тайӧ кассасьыс мыйтакӧ юкӧн деньгаыс мунӧ «Социалистическӧй вестник» газета видзӧм вылӧ, кодӧс тыртӧма Сӧветъяс Союз вылӧ лёк песан лӧжӧн да кодӧс лэдзӧны господаяс Дан, Абрамович да мукӧд сэтшӧмъяс.
И вермас лоны, мый немецкӧй рабочӧйяс-эсдекъяс отсалӧны паськӧдны, аслыныс тӧдтӧг, Сӧветъяс Союзса рабоче-крестьянскӧй власть вылӧ лӧж да клевета.
Социалистическӧй пресса являйтчӧ русскӧй эмигрант-белогвардеецъяс прессалӧн радейтана информаторӧн, кӧть и асьныс эмигрантъясыс зэв бура специализируйтчӧмаӧсь лӧж, клевета лӧсьӧдлӧм кузя, и тайӧ продукцияыс налӧн век ёнджыка лоӧ некытчӧ туйтӧм бракӧн.
Например, профессор Милюковлӧн газетаын печатайтӧма, мый Соловкиын олӧны 600 тысячаысь унджык ссыльнӧй.
Тайӧ эськӧ вӧлі весьӧпӧртанаӧн, — эз кӧ эськӧ вӧв сӧрӧма.
Соловецкӧй діяс пӧвстысь медыджыдыс 23 километр кузя да 15 пасьта.
Тайӧ площадьыслӧн пӧшти нёльӧд юкӧныс тыяс улын.
Большӧй бӧрын ыджда сертиыс мунӧ Анзерскӧй ді — куимпӧв ичӧтджык воддза сертиыс.
Ӧти ді дзоньнас индӧма питомник улӧ собольяслы, кыньяслы, ручьяслы и сэні олӧны дас мортысь не унджык.
Мукӧд діясыс ещӧ на ичӧтджыкӧсь да сэні некод оз ов.
Став тайӧ діяс вылас, тӧдӧмысь, он вермы тӧрӧдны 600 тысячаӧс, да ӧдвакӧ тӧрӧдан и 20.
Сійӧ жӧ газетаын ӧти вывті нин энергичнӧй да абу дзик тыр вежӧра старушка арталӧма Сӧветъяс Союзысь 15 миллион мортӧс, кодъяс быттьӧкӧ уджтӧмалӧны.
Тайӧ — странаын, кӧні тупкавсьӧны биржа трудаяс, сы вӧсна мый налы некодӧс обслуживайтны, — странаын, кӧні оз тырмы рабочӧй вын!
Монархистъяслӧн газета печатайтӧма кутшӧмкӧ вральлысь юӧртӧм сы йылысь, мый «торъя омӧля овсьӧ колхозъясын иностранецъяслы».
Кутшӧм иностранецъяслы?
Мыйла найӧ веськалісны колхозъясас?
Сӧветскӧй газетаяслысь тиражъяс йылысь юӧртігӧн найӧ некымынпӧв чинтӧны тиражъяслысь лыдсӧ да чӧв олӧны сы йылысь, мый, например, «Крестьянская газета» печатайтсьӧ 2 500 000 экземплярӧн да сетӧ 3 миллионысь не этшаджык мукӧд изданиеяс:
«<rus>Дружные ребята</rus>» — 750 тысяча, «<rus>Газета для начинающих читать</rus>» — 750 тысяча, «<rus>На страже</rus>» — 450 тысяча, «<rus>Кустарь и артель</rus>» — 200 тысяча.
Журналъяс — «Крестьянка» — 80 тысяча, «<rus>Крестьянская молодёжь</rus>» — 40 тысяча, «<rus>Изба-читальня</rus>» — 40 тысяча, «<rus>Деревенский театр</rus>» — 20 тысяча, «Селькор» — 12 тысяча да мукӧд, разалӧны уна дас тысячаясӧн;
сиктлы юмористическӧй журнал — «<rus>Лапоть</rus>» — 245 тысяча,
Сӧветъяс Союзлӧн центральнӧй газетаяс — «Правда» — 1530 тысяча, «Известия» — 1000 тысяча, «<rus>Комсомольская правда</rus>» — 576 тысяча экземпляр.
Эмигрантъяс тӧдӧны, мый тайӧ — вернӧй цифраяс.
Но — колӧ сӧрны.
Лӧж да клевета — налӧн дзик ӧти оружие.
«Олӧмыслӧн гажтӧмлунысь» дикмӧм йӧзлысь татшӧм сяма да татшӧмпӧлӧс скӧрысь сӧрӧмсӧ позьӧ аддзыны эмигрантъяслӧн любӧй газетаысь.
Тадзи найӧ информируйтӧны Европаса буржуазнӧй да «социалистическӧй» прессасӧ.
Но ӧткымынысь найӧ асьныс чувствуйтӧны, мый налӧн пӧръясьлӧмыс воӧ нелепостьӧдз, и сэки артмӧны курьёзъяс.
Берлинса газета «Руль» — мыйкӧ вылӧ медъёна скӧралысьяс пиысь ӧти, зэв бӧб да ошйысьысь, печатайтӧ асьсӧ ошкана ичӧтик гижӧдтор:
«Москваса медбӧръя событиеясӧн кыпӧдӧм унапӧлӧс слухъяс кузя авторитетнӧй газета «Кельнише фолькс цейтунг» вайӧдӧ выдержкаяс парижскӧй газета «Круаысь», коді индӧ лӧжнӧй информацияяс вылӧ, унджыкысьсӧ Ригаысь да Ревельысь воӧм информацияяс вылӧ, да паныд сувтӧдӧ налы правдивӧй информациясӧ ӧткымын газетаяслысь, торйӧн нин берлинскӧй «Рульлысь», коді имеитӧ позянлун получайтны юӧръяссӧ Россияысь, и серьёзнӧй литературнӧй опытность вӧснаыс кыпӧдчӧ Петербургса «Речь» издание уровеньӧдз на, кужӧ торйӧдны фальшивӧй сведениеяссӧ подлиннӧйясысь».
«Руль» газета пӧръясьлӧм вылӧ эз ӧтчыд индывны и эмигрантскӧй газетаяс; сідз, например, Милюковлӧн парижскӧй газета докажитіс, мый «Краснӧй командирлӧн» письмӧясыс сочиняйтсисны «Руль» редакцияын и сочиняйтсисны безграмотнӧя.
Ставыс тайӧ — зэв посньыдик бус чиръяс, но кор сэтшӧмыс уна, наысь артмӧ бус кымӧр, и йӧзлы, кодъяс сьӧлӧмсяньыс эськӧ кӧсйисны тӧдмавны Сӧветъяс Союзын олӧм йылысь правдасӧ, лоӧ видзӧдны няйт кымӧр пыр.
Но делӧыс абу сӧмын тайӧ йӧзын, а Европаса да Америкаса рабочӧй массаясын, — тайӧ клеветалӧн да лӧжлӧн бусӧн кӧсйӧны тупкыны синсӧ именнӧ пролетариатлысь.
«Принудительнӧй удж» йылысь легендаяссӧ лӧсьӧдӧма Сӧветъяс Союзӧс не сӧмын экономическӧя бойкотируйтӧм вӧсна, но и сы могысь, медым босьтчывны компрометируйтны пролетариат син водзын Сӧветъяс Союзса рабочӧйяслысь да крестьяналысь социалистическӧй строительствосӧ.
Пролетариатӧс вочасӧн дасьтӧны выль войнаын участвуйтігкежлӧ.
1914 воын социал-демократъяс йӧткыштісны сійӧс смерть полеяс вылӧ, 18-ын «социалистъяс» лыйлісны рабочӧйясӧс Берлинса уличаяс вылын.
Тайӧс колӧ бура помнитны.
Неважӧн ме кывзі граммофонӧн негръяс хорлысь сьыланкыв, кӧні эм татшӧм фраза:
Ми бара кытчӧкӧ косясьны мунам,
Но, кыдзи и войдӧр, ог тӧдӧй — мыйла?
Европаса да Америкаса пролетарийяс кӧ оз кӧсйыны, мед ещӧ ӧтчыд найӧс вӧлі бырӧдӧма уна дас миллионъясӧн, найӧ долженӧсь бура тӧдны, кытчӧ да мыйла найӧс тойлалӧны, и долженӧсь тӧдны, код бӧрся колӧ налы мунны.
(1931)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Историялӧн логика @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ИСТОРИЯЛӦН ЛОГИКА
Колян лунъясӧ ӧти белоэмигрантскӧй газетаын вӧлі печатайтӧма:
«Нью-Йорк, июль 4 лун.
Уволитӧма отставкаӧ Нью-Йоркса полицейскӧй судьяӧс — лыд сертиыс дас нёльӧдӧс.
Уволитӧма служба кузяыс ыджыд злоупотреблениеяс вӧсна — калым босьталӧмысь.
Бӧръя воджыннас Нью-Йоркса 25 полицейскӧй судья пӧвстысь джынсьыс унджыкыс вӧлӧмаӧсь преступникъясӧн».
Тӧлысь куим сайын сійӧ жӧ газетаяс юӧртісны, мый Севернӧй Америкаса ӧти штатысь вӧлі арестуйтӧма служба кузя преступлениеысь судьяӧс, коді асьсӧ судитігӧн висьталіс, мый преступностькӧд тышкасьӧм кузя аслас уджалігӧн сійӧ утвердитіс тысячаысь не этшаджык неправильнӧй приговор калым вылӧ, кодӧс сетавлісны преступниклӧн рӧдвужыс да другъясыс.
Ӧти судья вӧчӧма тысяча преступление — тайӧ, тӧдӧмысь, зэв уна, но оз ков вунӧдны, мый американецъяс радейтӧны грандиознӧйӧс.
И — тайӧ случайын — колӧ веритны белоэмигрантскӧй прессалы: сійӧ не сӧмын сьӧлӧмсяньыс, а весиг зэв яра дорйӧ капиталистическӧй стройсӧ, и, сідзкӧ, абу сы интересын юӧртавны лыддьысьысьяслы прӧвериттӧм фактъяс, кодъяс компрометируйтӧны сыӧн радейтана стройсӧ.
Сідзкӧ, сійӧ юӧрталӧ тайӧ фактъяссӧ либӧ аслас «виччысьтӧмлун вӧснаыс», либӧ йӧйталӧм вӧснаыс, либӧ сы вӧсна, мый сылы веськодь, мыйӧн вердны лыддьысьысьӧс, мед сӧмын эськӧ сійӧ ньӧбаліс газетасӧ.
Сы вӧсна сійӧ любӧпырысь печатайтӧ, например, татшӧм юӧръяс:
«Лионса исправительнӧй полициялӧн суд водзӧ должен вӧлі сувтны брӧдяга, кодӧс мыждісны гусясьӧмысь.
Жандармъяс дыр эз решайтчыны пыртны подсудимӧйӧс да сӧгласитчисны сӧмын сэки, кор председатель ёна кутіс корны.
Суд водзӧ сувтіс... гачтӧм морт.
Брӧдяга висьталіс, мый сійӧ косявліс ассьыс гачсӧ, медым петкӧдлыны несправедливӧя арестуйтӧмлы паныд протест, а сэсся, медым петкӧдлыны, «мый сійӧ вермӧ вӧчны, мӧдасны кӧ сійӧс водзӧ мучитны», унджык ротассӧ сёйис.
Судья распорядитчис бӧр нуӧдны брӧдягасӧ тюрьмаӧ, мед сэні сылы лӧсьӧдісны пара гач».
Зэв кыпыда висьталӧма, кӧть и чувствуйтчӧ, мый «брӧдягаыс» — выльяс пӧвстысь, кодъяс лоины безработица вӧсна.
Но бергӧдчам Америкаӧ, судьяяс дорӧ, кодъясӧс сэтшӧм лышкыда пуксьӧдалӧны подсудимӧйяслӧн скамья вылӧ.
Тӧдӧмысь, оз ставсӧ пуксьӧдавны.
Например, Фуллер, ӧти штатса губернатор, Сакко да Ванцеттиӧс виысь, кажитчӧ, губернаторалӧ на.
Эз вӧв пуксьӧдӧма подсудимӧйяслӧн скамья вылӧ и сійӧ судьясӧ, коді ресторанын видзӧдлӧма часі вылӧ да шуӧма публикаыслы: «Минута мысти куим морт пуксясны электрическӧй стул вылӧ.
Ме ог лыддьы найӧс мыжаясӧн, но лыддя коланаӧн, мый, мукӧдлы пример вылӧ, найӧс колӧ казнитны».
Кажитчӧ, публика клопайтӧма сылы кияснас.
Тӧдса, мый тайӧ лунъясӧ виччысьӧны смерть кӧкъямыс негр, пӧшти детинкаяс на.
Найӧс мыжалӧны анархизмысь, кӧть мыжалӧм вылӧ даннӧйясыс эз вӧвны и абуӧсь.
Тыдалӧ, найӧс виасны «мукӧдлы пример вылӧ».
Итальянецъясӧс — Саккоӧс да Ванцеттиӧс виисны збыльысьсӧ «мукӧдъяслы пример вылӧ жӧ».
Казнитны приговоритӧм бӧрын тайӧ мученикъяссӧ видзисны тюрьмаын сизим во, мый эз вӧвлы весиг царскӧй кадся русскӧй тюрьмаясын.
Европаса пролетариат протестуйтіс приговорыслы паныд, протестуйтіс интеллигенция.
Тайӧ — эз отсав.
Саккоӧс да Ванцеттиӧс вӧлі виӧма.
Тыдалӧ, виасны и кӧкъямыс негрӧс, Европаса да Сӧветъяс Союзса пролетариат протест вылӧ видзӧдтӧг.
Капиталистъяслӧн циническӧй чорыдлунлы паныд колӧ протестуйтны сы вӧсна, мый тайӧ организуйтӧ пролетарийяс солидарностьлысь классӧвӧй самосознаниесӧ да классӧвӧй интересъяссӧ.
Но вӧлі эськӧ тешкодьӧн думайтны, мый тайӧ протестъясыс вермасны вӧчны капиталистъяслӧн суд вылӧ кутшӧмкӧ влияние, сійӧ йӧз вылӧ, кодъяс воштӧмаӧсь садьсӧ асланыс власть вӧсна да кодъясӧс век ӧтарӧ ёнджыка дурмӧдӧ социальнӧй катастрофа водзын животнӧйяслӧн кодь полӧм.
Найӧ чувствуйтӧны, мый революция быть чышкас да весалас найӧс му вылысь, кодӧс няйтӧсьтісны найӧ.
Налы нинӧм сэсся оз коль, кыдзи лоны век ёнджыка пӧщадатӧмӧн враг дорӧ, коді ӧні медбӧръя, решительнӧй бой вылӧ абу на ещӧ тырмымӧн организованнӧй.
Но враг организуйтчӧ, и сы вӧсна Зеверинг, внутренньӧй делӧяс кузя прусскӧй министр, сӧветуйтӧ полицейскӧйяслы «не жалитны патронъяс», кыдзи тайӧс сӧветуйтліс 1905 воын петербургскӧй градоначальник Трепов.
Июль 4 лунӧ Зеверинг «шыӧдчис став полицейскӧй учреждениеяс дінӧ циркулярӧн», кӧні висьтавсьӧ:
«Та водзвывса циркулярын кӧ индыссьыліс, мый позьӧ лыйлыны воздухӧ, то таысь ньӧти оз ков чайтны, мый разрешайтсьӧны сӧмын холостӧй лыйӧмъяс, а патронъясӧн лыйсьыны оз позь.
Тайӧ циркуляр предписаниеясӧн руководствуйтчӧмӧн ме ог ӧткажитчы ни ӧти чиновникӧс дорйӧмысь, коді пыртас действиеӧ огнестрельнӧй оружие».
Министрлӧн тайӧ прокламациясьыс быд грамотнӧй революционерлы тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый министр дась вины оз кӧкъямыс, а 800, 8000, весиг — удайтчас кӧ — 80000 рабочӧйӧс.
Сійӧ организуйтӧ ассьыс армиясӧ тыш кежлӧ.
И тайӧн сійӧ велӧдӧ немецкӧй рабочӧйясӧс: организуйтчӧй!
Найӧ организуйтчӧны — мунӧны социал-демократия радъясысь компартияӧ.
Ставыс мунӧ, кыдз колӧ.
Матыстчӧны зэв ыджыд бойяслӧн срокъяс, кор уджалысь народ бырӧдас ассьыс став паразитъяссӧ.
Коммунизм, кыдзи судья, приговоритіс важ мирсӧ смертьӧ, кыдзи уджалысь массаяслӧн вождь на вынӧн сійӧ жугӧдас важ мирсӧ, а кыдзи трудӧвӧй энергия организуйтысь — стрӧитас му вылӧ выль мир.
Тайӧ абу йӧйталысьлӧн пророчество, абу вынтӧмъяслысь сьӧлӧм бурмӧдӧм, тайӧ — фактъяслӧн быть лоана, путкыльтны позьтӧм логика, историялӧн логика.
(1931)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Магнитостройса рабочӧйяслы да мукӧдлы @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
МАГНИТОСТРОЙСА РАБОЧӦЙЯСЛЫ ДА МУКӦДЛЫ
Дона ёртъяс!
Аттьӧ тіян дорӧ индустриальнӧй крепостьяслӧн стройкаяс вылӧ волыны корӧмсьыд.
Меным зэв окота эськӧ видзӧдлыны, кыдзи ті создайтанныд гигантскӧй заводъяс, сёрнитыштны тіянкӧд, ӧттор-мӧдторйӧ велӧдчыштны тіянлысь, но волӧм вылас менам абу кадыс, ме занят уджӧн, кодӧс мӧдысьджык ті, надейтча, донъяланныд кыдзи тіянлы пӧлезнӧйӧс.
Ті асьныд тӧданныд, мый быд морт должен вӧчны ассьыс делӧсӧ став аслас способностьяс вынӧн, став энергияӧн, кутшӧм сылӧн эм, — тіян пӧвстысь медбуръясыс торйӧн бура тӧдӧны тайӧс, и налӧн трудӧвӧй героизмыс служитӧ примерӧн Сӧветъяс Союзса став трудӧвӧй народлы, служитӧ примерӧн и меным.
Кадыс миянлы дона, оз позь воштыны весьшӧрӧ ни ӧти минута; могъясыс, кодъясӧс миянлы колӧ решайтны, вывті гырысьӧсь; некор на ещӧ, некод, мирын ни ӧти народ эз босьтчывлы сувтӧдны ас водзас сэтшӧм сьӧкыд цельяс да могъяс, кутшӧмъясӧс сувтӧдіс да решайтӧ Социалистическӧй Сӧветъяс Союзса рабочӧй класс.
Миянлы колӧ зэв дженьыдик срокӧн бырӧдны став важмӧмсӧ да лӧсьӧдны олӧмлысь дзик выль условиеяс, кутшӧмъяс некӧн абуӧсь.
Ми долженӧсь вооружитны миянлысь уна миллион лыда крестьянствоӧс машинаясӧн, кокньӧдны сылысь каторжнӧй уджсӧ, вӧчны мусӧ плодороднӧйджыкӧн, велӧдчыны тышкасьны засухаяскӧд да природалӧн мукӧд капризъяскӧд, кодъяс бырӧдӧны муяс вылысь кӧдзаяс; вӧчны уна миллион километр кузя бур туйяс, бырӧдны дзескыд, няйт сиктъяс, кӧдза муяс вылын уджалысьяслы стрӧитны бур каръяс, кӧні лоӧны школаяс, театръяс, общественнӧй пывсянъяс, больничаяс, хлебопекарняяс, прачечнӧйяс — вообще ставыс, мыйӧн озырӧсь каръяс да мый важысянь создавайтліс карса да сиктса йӧзлӧн обычайяс, привычкаяс, бытӧвӧй особенностьяс — «душевнӧй строй» — костын торъялӧмсӧ.
Тайӧ вреднӧй торъялӧмсӧ, кодӧс кӧвъяліс миянлы кольӧм историяыс, ми долженӧсь бырӧдны вуж выйӧныс.
Ми долженӧсь воспитайтны асьнымӧс дзик мӧд кодьӧн: вужнас бертыштны миян душаясысь став проклятӧй «важсӧ», воспитайтны аслыд разумнӧй уджлӧн да техникалӧн ставсӧ вермысь вын дорӧ ёнджыка эскӧм, долженӧсь лоны бескорыстнӧй йӧзӧн, велӧдчыны думайтны быдтор кузя социалистическӧя, сувтӧдны миянлысь посни, личнӧй интересъяснымӧс улӧджык великӧй могъясысь, кодъясӧс олӧмӧ пӧртӧмыс требуйтӧ миянсянь мирын первойя государство стрӧитӧм кузя удж, кӧні оз ло йӧзлӧн классъяс вылӧ юксьӧм, оз лоны озыръяс да гӧльяс, кӧзяева да рабочӧйяс, бырас став бедствиеяслӧн да страданиеяслӧн главнӧй помкаыс — личнӧй собственность дорӧ зільӧм, коді лоӧ подулӧн вежалӧмлы, горшлунлы, бӧблунлы.
Ми стрӧитам государство, кӧні быдӧн кутас уджавны способностьяс сертиыс да получайтны потребностьяс сертиыс, быдӧн мӧдас чувствуйтны асьсӧ аслас странаса став сокровищеяс вылын владыкаӧн, быд морт водзын паськыда воссясны туйяс ассьыс став способностьяссӧ свободнӧя развивайтӧм вылӧ.
Ми кӧсъям создайтны выль человечество и заводитім нин сійӧс создавайтны.
Меным ыстӧм ӧткымын письмӧяс серти ме аддза: ещӧ ёна унаӧн на оз гӧгӧрвоны, мый личнӧй эгоизм — подлостьлӧн рӧднӧй бать, да эз на ставныс дӧзмыны овны сійӧ пошлӧй, йӧйталана олӧмӧн, кутшӧмӧн овлісны дедъяс да прадедъяс.
Тіян пӧвстын, ёртъяс, не этша сэтшӧм йӧз, кодъяс отравитчӧмаӧсь важнас, — сикт век ёнджыка ыстӧ найӧс тіян средаӧ.
Но тіян среданыд — здоровӧй, сійӧ здоровӧн вӧчӧ весиг нэмӧвӧйся индивидуалистъясӧс: ті вочасӧн пыртанныд на пытшкӧ ассьыныд трудӧвӧй энергиятӧ, и оз нин позь шуны, мый социальнӧя — «гӧрбаясӧс сӧмын гу веськӧдас», — найӧс веськӧдӧ и рабочӧй класслӧн социалистическӧй героизм.
Но ті долженӧсь дугдывтӧг висьтавны важ мирса йӧзлы, мый найӧ дедъяслӧн да прадедъяслӧн олӧмас эз вӧв мӧдпӧлӧс трӧпа, озыръяслань мунысь векньыдик да зывӧк трӧпаысь кындзи.
Тайӧ трӧпа кузяыс позьӧ вӧлі кайны сӧмын бедняк мыш вылӧ пуксьӧмӧн — асланыс классӧвӧй вок мыш вылӧ пуксьӧмӧн — тадзи дедъяс да прадедъяс и воӧдчылісны гырысь деньга дорӧ, сэки воштылісны сӧвестьсӧ, содтылісны гӧльяс вылын озыръяслӧн гнётлысь сьӧктасӧ.
Ыджыд деньгаяс быдмӧны бак моз жӧ, и кымын озырджык мортыс, сымын сылӧн этшаджык морт ногаыс, сымын сійӧ горшаджык, яйнас и вирнас пычкыліс беднякъяслысь шайтъяс.
Ми аддзам ӧні, мыйӧдз воӧдчисны Европаса да Америкаса капиталистъяс: озырмисны ӧдйӧ, мойдын моз да чӧжисны 35 миллион безработнӧйӧс; уна тысяча богачьяс пошиктӧны зарни пытшкын, а уна миллион беднякъяс кулӧны тшыглаыс.
Артыштӧй: 35 миллион безработнӧй пӧвстысь кӧ быдӧн вермис ньӧбасьны аслыс вылӧ кӧть шайт вылӧ луннас, — уна-ӧ прибыль эськӧ веськаліс капиталистъяслы зепъясӧ?
Но артмис сідзи, мый вузаланторйыс эм, а ньӧбны — некодлы.
Донтӧм-донысь капиталистъяс оз кӧсйыны вузавны, найӧ бурджыкӧн лыддьӧны бырӧдны лишнӧй тӧварсӧ сы могысь, медым эз чин сылӧн доныс.
Тайӧ зэв лёктор, но тайӧ правда.
Август 14 лунӧ Европаса газетаяс печатайтісны Америкаысь татшӧм телеграмма:
«Нью-Йорк.
Август 12 лунӧ САСШ-са сельскохозяйственнӧй управление юӧртіс 14 хлопководческӧй штатъясса губернаторъяслы ассьыс предложениесӧ — донъяс кыпӧдӧм могысь бырӧдны хлопоклысь 1931 вося урожайысь ӧти коймӧд юкӧнсӧ».
Тайӧ телеграммаыс — абу думыштӧмтор.
Сійӧс подтверждайтӧны Америкаса газетаяс, а на пӧвстысь ӧти — «Вашингтон пост» — гижӧ весиг тадзи:
«Америкаса ӧнія умственнӧй состояниелы да сылӧн производительнӧй вынъяслы унижайтана комментарийӧн, потребление да распределение системалӧн позорнӧй крахӧн являйтчӧ сэтшӧм положение, кор сверхизобилие дырйи, ӧтарсянь, да ыджыд нужда дырйи — мӧдарсянь, быть лоӧ бырӧдавны ценнӧй прӧдуктаяс.
Мый лои Америкаса производительнӧй вынъяскӧд, кор шобді да хлопок лоӧ сотны либӧ кольны сісьмыны му вылас, а сэки жӧ уна миллион гражданалы колӧ ӧтиыс и мӧдыс?»
Эз шоча индывлыны, мый капиталистъяслысь преступнӧй, бесчеловечнӧй деятельностьсӧ позьӧ объяснитны сӧмын налӧн безумиеӧн, сӧмын сійӧн, мый деньга нажӧвитӧм да сійӧс чӧжӧм дорӧ страсть вӧсна найӧ воштісны садьсӧ.
Тайӧ висьтавсьыліс сы могысь, медым «ыдждӧдны впечатлениесӧ», медым ёнджыка тӧдчӧдны мирса грабительяслысь немъяндысьтӧмлунсӧ.
Но действительностьыс оправдывайтӧ и тайӧ кывъяссӧ.
«Возрождение» — эмигрант-монархистъяслӧн парижскӧй газета — юӧртӧ татшӧм факт:
«Нью-Йоркын суд вылын норасьысь пыдди выступитіс миллионер Джон ОʼБаннон, коді корис, медым вӧлі бырӧдӧма врачьяслысь требованиесӧ сійӧс сумасшедшӧй домӧ нуӧдӧм йылысь.
Миллионер висьталіс судьяяслы аслас олӧм йылысь.
Олӧмыс заводитчис сысянь, мый сійӧ изобретитіс кучиклысь кутшӧмкӧ суррогат, лӧсьӧдіс общество и шедӧдіс 15 миллион доллара состояние.
Нервозностьӧн висьӧм вӧсна сійӧ шыӧдчис врачьяс дінӧ, кодъяс признайтісны сійӧс йӧйӧн да тшӧктісны нуӧдны сумасшедшӧй домӧ.
Дженьыдик кадӧн, сумасшедшӧй домас нин, сійӧ содтіс ассьыс состояниесӧ ещӧ кык миллион доллар вылӧ.
Сійӧ петкӧдліс деловитость весиг больничаас — директорыслы вӧзйыліс унапӧлӧс проектъяс, кыдзи усовершенствуйтны да содтыны больничаысь доходностьсӧ.
Суд вылын вӧлі допроситӧма врач-экспертъясӧс, кодъяс век жӧ воисны выводӧ, мый тайӧ выдающӧйся делецыс век жӧ йӧй, сы вӧсна сійӧс бӧр вӧлі нуӧдӧма психиатрическӧй лечебницаӧ».
Тайӧ фактсьыс позьӧ вӧчны сӧмын ӧти вывод: капиталистъясӧн рабочӧйясӧс грабитӧм кузя приёмъясыс лоины сэтшӧм прӧстӧйӧсь, мый весиг явӧ йӧй морт вермӧ кокниа грабитны миллионъяс.
Капиталистическӧй овмӧслӧн система век восьсӧнджык да наглӧйджыка лоӧ бандитизмлӧн системаӧн, а бытлӧн условиеясыс лоӧны нинӧм тупкытӧм анархия характераӧсь.
Неважӧн газетаяс печатайтісны Америкасянь татшӧм юӧртӧм:
«Бандитскӧй вотчиналысь» ним заслуживайтӧ не сӧмын Чикаго, но Соединённӧй Штатъясса ичӧтджык либӧ ыджыдджык став каръяс.
Та йылысь тырмымӧн восьсӧн висьталӧ Викершэм комиссиялӧн докладыс; тайӧ комиссиясӧ президент Гувер назначитіс тюрьмаяслысь да полицейскӧй делӧлысь состояние обследуйтӧм могысь».
«Пӧшти став гырысь каръясын, — спокойнӧя висьтавсьӧ докладын, — эм полиция да преступнӧй мир костын йитӧд.
Каръясын, кӧні полицияса начальник обязан кыв шутӧг подчиняйтчыны мэрлы и кӧні тайӧ ыджыд должностнӧй мортыс являйтчӧ быдпӧлӧс убийцаяслӧн да жуликъяслӧн политическӧй креатураӧн, полицейскӧй практика быть лэччӧ сійӧ элементъяс уровеньӧдз, кодъяс влияйтӧны сы вылӧ.
«Кытчӧ вайӧдӧ татшӧм положениеыс, ставӧн вермисны аддзывны Чикаго, Нью-Йорк либӧ Сан-Франциско примеръяс вылысь, кӧні бандитъяс грабиталісны да виалісны луншӧр-лунын кодӧс окотитісны».
Неважӧн полицейскӧйяс да Чикагоса бандитъяс костын лыйсигӧн вӧлі виӧма улича вылас нёль челядьӧс.
Вообщӧ полицейскӧйяс — квалифицированнӧй бандитъяс — да прӧстӧ бандитъяс костын тайӧ война дырйиыс оз церемонитчыны ветлысь-мунысьяскӧд, а полицейскӧйӧн бокӧвӧй мортӧс виӧм оз наказывайтчы кыдзи «неосторожность вӧсна виӧм».
Капиталистическӧй мир пӧдӧ, сісьмӧ.
Возрождение вылӧ сы пытшкын аслас вынъясыс абуӧсь нин, найӧс видзӧма, тыдалӧ, ставсӧ, помӧдз.
Тайӧ мирыс кутсьӧ механическӧя, инерция кузяыс, мыджсьӧ сӧмын полициялӧн грубӧй вын вылӧ, армия — абу надежнӧй вын, сы вӧсна мый унджык салдатыс — пролетарийяс, и кӧть налӧн юръясныс ёна тырӧмаӧсь мещанскӧй предрассудокъяс хламӧн, но налӧн политическӧй, классӧвӧй революционнӧй самосознаниеыс оз вермы не кыптыны тайӧ условиеясын.
Мирӧвӧй социальнӧй революция абу фантазия, а быть лоана да кисьмысь событие.
Европаын, полиция да армия кындзи, капиталистъясӧс поддерживайтӧны социал-демократиялӧн «вождьясыс» да мыйтакӧ юкӧн рабочӧйяс, кодъясӧс бӧбйӧдлӧмаӧсь «вождьясыс», кодъяс зільӧны воӧдчыны власть бердӧ да шедӧдны слава.
Тайӧ «вождьяслӧн» поведениеыс лоӧ век ёнджыка позорнӧйӧн.
Со пример: лорд Лотиен, коді воліс миянӧ Б. Шоукӧд, Англияӧ воӧм бӧрас шуис:
«Русскӧй революцияын заложитӧма идеяяс, кодъяс вӧчасны зэв ыджыд влияние человечестволӧн водзӧ развитие вылӧ.
Миян водзын сувтӧ вопрос, кутшӧм ногӧн применитны найӧс тані», мӧдногӧн кӧ — Англияын.
Социал-демократъяслӧн глава Вандервельде выступитіс лордлы паныд статьяӧн и сэні заявитіс, мый «привилегированнӧй мир кӧ кутас рассуждайтны Лотиен моз, то капитализмӧс свергнитан кадыс воас зэв ӧдйӧ».
Рабочӧй класслӧн тайӧ «вождь» кывъясысь оз чувствуйтчы радлӧм, да бура тыдалӧ пӧрысь лакейлӧн кодь шогсьӧм, коді полӧ, мый аски сылысь баринсӧ пыр кежлӧ вӧтласны олӧмсьыс.
«Социалистъяс», кодъяс шуалӧны капиталистлы: «тэ он тырвыйӧ зумыда сулав аслад классӧвӧй позиция вылын», тырвыйӧ заслужитісны рабочӧй классӧс предайтысьяслысь позорнӧй клеймосӧ.
Мый жӧ, медбӧрын, шуӧны тайӧ «социалистъясыс»?
«Оз позь вӧчны сідз, медым миллионеръяслы овсис омӧля, мед лучше тшыгъялӧны уна миллион рабочӧй», — со мый найӧ шуӧны.
Капиталистическӧй мир разлагайтчӧ да заражайтӧ аслас трупнӧй ядӧн ставсӧ, коді ас вӧлясьыс либӧ не ас вӧлясьыс служитӧ сылӧн бесчеловечнӧй интересъяслы, сылӧн — вынтӧммӧм нин — зільӧмлы — пӧртны зарниӧ рабочӧйяслысь да крестьяналысь виръяйсӧ.
Ӧдйӧ разлагайтчӧны и «кыв вылын социалистъяс», кодъясӧс рабочӧй класс неважӧн на лыддьыліс аслас другъясӧн да вождьясӧн.
Ӧні рабочӧйяс, справедливӧя скӧраліг, жуглӧны социал-демократическӧй газета «Форвертс» редакциялысь ӧшиньяссӧ, сійӧ редакциялысь, кӧні пукалӧ коньӧр кодь старик Каутский, морт, коді коркӧ вӧлі Европаса пролетариатлӧн виднӧй учительяс пӧвстысь ӧтиӧн.
Ӧні став мирса рабочӧй народ век ёнджыка гӧгӧрвоӧ, мый сылӧн эм сӧмын ӧти друг, учитель-вождь, коді оз изменит сылы, оз предайт сійӧс, тайӧ вождьыс олӧ да уджалӧ Социалистическӧй Сӧветъяс Союзын, и сійӧ абу индивидуальность, а уна миллиона коллектив, коді топыда ӧтувтчӧма ассьыс классӧвӧй, историческӧй задачасӧ сознайтӧмӧн.
Сӧветъяс Союзын эмӧсь йӧз, кодъяс, кор шуасны: «миян страна переживайтӧ творческӧй энергиялысь вӧвлытӧма кыптан эпоха», пыр жӧ заводитасны ворсны тайӧ энергиясӧ чинтӧм вылӧ.
Тайӧс найӧ вӧчӧны унапӧлӧс помкаяс вӧсна, но налы общӧй помкаыс — рабочӧй класслӧн вынъясӧ эскытӧм.
Тайӧ сомнениелӧн да эскытӧмлӧн отражениеыс, тыдалӧ, пырӧ и рабочӧйяс пӧвстӧ, сы вӧсна мый социалистическӧй ордйысьӧм кузя геройяссянь коллективнӧй письмӧяскӧд тшӧтш ме, мукӧддырйиыс, получайта письмӧяс ӧтка йӧзсянь, и сійӧ письмӧясас сідзжӧ явӧ петкӧдсьӧ асланыс вынӧ йӧзлӧн эскытӧмыс да заводитӧм великӧй делӧсӧ помӧдз нуӧдӧм кузя позянлунъясӧ эскытӧм, победаӧ эскытӧм.
Тайӧ йӧзыслы ме уськӧда тӧдвыланыс сійӧс, мый шуис Сталин ёрт аслас ӧти речын, а речьяссӧ сійӧ век стрӧитӧ прӧверитӧм фактъяс вылын, рядӧвӧйяслӧн, «чернорабочӧйяслӧн», социализм стрӧитысьяслӧн уна миллиона коллектив творчество фактъяс вылын.
Сійӧ шуис: «Победа вылӧ миян эмӧсь став объективнӧй условиеяс, делӧыс миян воля сайын, миян разум сайын».
Мый висьталӧны сылӧн кывъясыс?
Сійӧс, мый ті, ёртъяс, босьтінныд асланыд киӧ власть мирса медся озыр страна вылын, кодлӧн природнӧй озырлунъясыс и ӧні нин артавны позьтӧмӧсь, а ми век на ещӧ тырмытӧма тӧдмалім сылысь озырлунъяссӧ да заводитім пӧльзуйтчыны сӧмын налӧн зэв ичӧтик юкӧнӧн.
Пӧшти быд лун миян учёнӧйяс, мулысь озырлунъяссӧ исследуйтігӧн, аддзалӧны пыр выль зэв ыджыд запасъяс — из шом, металлическӧй рудаяс да удобрениеяс, кодъяс колӧны сы могысь, медым кыпӧдны миян муяслысь плодородиесӧ.
Муыс быттьӧ чувствуйтӧ, мый сы вылын чужис законнӧй, настоящӧй, тӧлка кӧзяин, и, ассьыс недраяссӧ восьтӧмӧн, паськӧдӧ сы водзын ассьыс озырлунъяссӧ.
Прӧстӧйиник кизьсянь да истӧгсянь комбайнӧдз да аэропланӧдз — ставыс создайтсьӧ мортӧн.
Олӧмлысь став тайнаяссӧ, сылысь став загадкаяссӧ решайтӧ йӧзлӧн трудӧвӧй энергия.
Сідзкӧ — делӧыс сӧмын развитиеын, тайӧ энергиясӧ содтӧмын, делӧыс — тіян сайын!
Капиталистическӧй мирлы, хищникъяс-индивидуалистъяслӧн мирлы, эз вӧв коланлуныс торъя энергичнӧя тӧждысьны мулысь озырлунъяссӧ исследуйтӧм да восьталӧм понда, — хищникъяс лыддисны бурджыкӧн озырмыны рабочӧйяслысь ловъя, донтӧм вын грабитӧм помысь.
Ті стрӧитанныд государство, кӧні дзик оз вермыны лоны морт вылын насилие да сылысь энергиясӧ бессмысленнӧя тратитӧм сы вылӧ, медым лӧсьӧдны безумнӧй пошлӧй роскошь, видзны зэв ыджыд армияяс, медым йӧзӧс массӧвӧя виалӧм могысь орудиеяс вылӧ бырӧдны донаысь-дона металл, медым нуӧдны войнаяс.
Ті стрӧитанныд государство, кӧні став йӧзыс имеитӧны равнӧй право ассьыныс талантъяссӧ да способностьяссӧ развивайтӧм вылӧ, кӧні быдӧнлы паськыда восьсаӧсь наука дорӧ, искусство дорӧ туйяс, — государство, кӧні абу кӧзяевалӧн класс, но быд морт — быдӧнкӧд ӧткодь правоа кӧзяин.
Тайӧ — великӧй делӧ, сьӧкыд делӧ, и ме, дерт, тӧда: тіянлы сьӧкыда овсьӧ.
Но ті вӧльнӧйӧсь кокньӧдны ассьыныд олӧмнытӧ, и сӧмын ті асьныд верманныд вӧчны тайӧс.
Тіянлы ещӧ унатор на оз тырмы, но сӧмын ті асьныд верманныд вӧчны ставсӧ, мый оз тырмы тіянлы.
Тіян пӧвстын век на ещӧ чипсӧны, няргӧны тіян врагъясныд, важ мирса йӧз, шӧпкӧдӧны тіянлы зывӧк мещанскӧй мӧвпъяссӧ, медым кыпӧдны недоверие тіян уджлӧн великӧй смысл дорӧ, тіян быть лоана победаӧ сомнение, — сӧмын ті верманныд да долженӧсь бырӧдны тайӧ пежсӧ, важ мирлысь тайӧ зывӧк обломокъяссӧ.
Тіян вынныд — ёртъяс, жугӧдны позьтӧм, ті петкӧдлінныд тайӧс гражданскӧй классӧвӧй битваын и ті быд лун петкӧдланныд тайӧс асланыд героическӧй уджӧн.
Тіян вынныд — жугӧдны позьтӧм, и сійӧ обеспечивайтӧ тіянлы став падмӧданторъяс вылын победа.
Ті долженӧсь ставсӧ венны и — венанныд.
Топыда кутла тіянлысь вына киястӧ.
(1931)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Америкаын негритянскӧй рабочӧйяслы паныд капиталистъяслӧн террор @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
АМЕРИКАЫН НЕГРИТЯНСКӦЙ РАБОЧӦЙЯСЛЫ ПАНЫД КАПИТАЛИСТЪЯСЛӦН ТЕРРОР
Капиталистъяс да налӧн покорнейшӧй слугаясыс — социал-демократъяс да фашистъяс, Черчилльяс да Каутскийяс, социальнӧй катастрофаысь полӧм вӧсна йӧй нисьӧ прӧсуж старикъяс да том ловкачьяс, кодъяслы окота лоны ыджыд паразитъясӧн, «перӧа мошенникъяс да печатьса разбойникъяс», капиталистическӧй стройӧн чужтӧм став кык кока сісь шыбласыс, став человекоподобнӧй гадъясыс, кодъястӧг оз вермы овны капитализм, — мыжалӧны Сӧветъяс Союзса «большевикъясӧс» сыысь, мый найӧ, «большевикъяс», кӧсйӧны «кисьтны культура».
Буржуазнӧй прессалы сы кӧзяеваӧн сетӧма лозунг: «Большевикъяслы паныд, коммунизмлы паныд тыш — культура вӧсна тыш!»
Тӧдӧмысь, капиталистъяслы эм мый вӧсна тышкасьны.
Налӧн «культураыс» — сійӧ уна учреждениеяс, кодъяс действуйтӧны дзик свободнӧя, медым дорйыны да оправдайтны паразитивнӧй меньшинстволысь нинӧмӧн ограничиттӧм властьсӧ трудӧвӧй большинство вылын, рабочӧйяс, крестьяна вылын да мелкӧй буржуазия вылын, коді олӧ крупнӧй буржуазия вылӧ зэв лёк удж вӧчӧм помысь.
Налӧн культураыс — школа, кӧні пӧръясьлӧны, вичко, кӧні пӧръясьлӧны, парламент, кӧні сідзжӧ — пӧръясьлӧны, пресса, кӧні пӧръясьлӧны да лӧсьӧдлӧны клеветаяс, налӧн культураыс — полиция, кодлы сетӧма право нӧйтны да виавны рабочӧйясӧс.
Налӧн культураныс развитчис вӧвлытӧм вылнаӧдз — сійӧ воӧдчис дугдывтӧм, быд лунся войнаӧдз рабочӧйяслы паныд, кодъяс оз кӧсйыны, медым найӧс грабитісны, оз кӧсйыны лоны корысьясӧн, оз кӧсйыны, медым налӧн гӧтыръясныс, кадысь водз здоровьесӧ воштӧмӧн, 30 арӧсӧн лоины старукаясӧн, челядьыс кулісны тшыгъялӧм вӧсна да медым налӧн нывъясыс нажӧвитісны кусӧк нянь проституцияӧн, оз кӧсйыны, медым трудӧвӧй народлӧн честнӧй средаын — безработица вӧсна — содіс преступность.
Буржуазнӧй государствоясса культурнӧй олӧмлӧн збыль, ставсӧ вевтыртысь содержаниеыс — полицейскӧйяслӧн рабочӧйяскӧд уличнӧй бойяс, тшыгъялӧм вӧсна самоубийствояс содӧм, безработица вӧсна посни гусясьӧмъяс паськалӧм, проституция содӧм.
Тайӧ — абу содтӧм, татшӧм сяма фактъяснас тырӧма став буржуазнӧй газетаяслӧн «хроника».
«Культурнӧй» капиталистическӧй мир олӧ рабочӧй класскӧд дугдывтӧм война состояниеын, и войнаыс лунысь лунӧ лоӧ век ёнджыка вир кисьтанаӧн.
Меньшинствоыс тышкасьӧ право вӧсна кыв шутӧг грабитны большинствосӧ — со основнӧй содержаниеыс Сӧветъяс Союзса рубежъяс сайын став мирса ӧнія культурнӧй олӧмлӧн.
Пӧтъяслӧн да озыръяслӧн тшыгъялысьяскӧд да корысьяскӧд войнаыс вайӧдӧ сэтчӧ, мый рабочӧй классӧс, коді зільӧ всемирнӧй решительнӧй бой котыртӧмӧ, вынтӧммӧдӧны, сы пӧвстысь медся активнӧй йӧзсӧ куталӧмӧн, тюрьмаясӧ пуксьӧдалӧмӧн либӧ виалӧмӧн, такӧд тшӧтш кӧсйӧны повзьӧдны рабочӧй массаӧс, та могысь судитӧны смерть вылӧ и нинӧмӧн мыжтӧм йӧзӧс, кыдзи тайӧ вӧлі Сакко да Ванцетти виӧм кузя делӧын.
Ӧні Америкаын, Скоттсборо карын, вӧчсьӧ сэтшӧм кодь жӧ драма, кутшӧм вӧлі кык итальянец делӧ кузя, кодъяс смертнӧй казньӧ приговоритӧм бӧрын сизим во пукалісны тюрьмаын, виччысисны, кор найӧс сотасны электрическӧй креслӧын.
Тайӧ неммыжтӧм йӧзсӧ виӧмлы паныд протестуйтісны став Европаса гуманистъяс, протестуйтіс и сэтчӧсса рабочӧй класс, но протестсьыс эз ло американскӧй миллионеръяслӧн пу рожаяс вылын ни ӧти потас.
Скоттсбороын приговоритӧма смертьӧ кӧкъямыс зонка-негрӧс, найӧ сідзжӧ нинӧмын абу мыжаӧсь, найӧс кватитӧма полицияӧн случайнӧ, найӧ абу тӧдсаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, но век жӧ найӧс судитісны вины.
Тайӧс вӧчӧма сы могысь, медым повзьӧдны негръясӧс, тайӧ виӧмыс — «предупреждайтана мера».
Тайӧ вӧчсьӧ сы вӧсна, мый негритянскӧй массаяс век ёнджыка и ёнджыка сюртчӧны революционнӧй движениеӧ, солидаризируйтчӧны еджыд уджалысь массаяскӧд.
Найӧ активнӧя участвуйтӧны американскӧй империализмлы паныд тышын.
Буржуазия, коді полӧ 30 миллион негр — рабочӧй да крестьяна — пӧвстын мятежнӧй дух паськалӧмысь, пуктӧ став вынсӧ сы вылӧ, медым пӧдтыны негритянскӧй массаяслысь содысь боеспособностьсӧ, сылы паныд ассьыс оружие — еджыд террор — применяйтӧмӧн.
Та йылысь бура висьталӧны вир кисьтана событиеяс, кодъяс вӧліны Кэмп Хилл-Алабамаын.
Тайӧ делӧыс ёнмӧдіс став мирса рабочӧй класслысь кампания, кодӧс веськӧдӧма Соединённӧй Штатъясса негритянскӧй уджалысь йӧзӧс дорйӧм вылӧ да найӧс линчуйтӧмлы паныд, да тӧдчӧдіс сылысь значениесӧ.
Теллепуза Каунтиын, Алабамаын негритянскӧй фермеръяс-испольщикъяс котыртісны таво ассьыныс организация.
Сійӧ боевӧй характера да активнӧя участвуйтӧ Скоттсбороса кампанияын.
Кык недель сайын сійӧ чукӧртліс вичкоын аслас членъяслысь собрание Скоттсбороса делӧлы паныд протестуйтӧм могысь.
Помещикъяс мобилизуйтісны 400 полицейскӧйӧс да вооружённӧй фашистъясӧс, кодъяс и атакуйтісны тайӧ вичкосӧ.
Нападение дырйиыс вӧлі сьӧкыда ранитӧма организацияса руководительсӧ — Раф Грейӧс, кодӧс ёртъясыс и нуисны гортас.
Кор фашистскӧй банда тӧдмаліс, мый Грей ловъя на, сійӧ кытшаліс сылысь керкасӧ, пырис сы ордӧ да лыйис сійӧс вольпась вывсьыс, буретш сэки, кор доктор видлаліс Грейлысь ранаяссӧ.
Тайӧ организацияса ответственнӧй работникъяс бӧрся вӧтлысигӧн фашистъяс разгромитісны уна негритянскӧй хижина.
4 негрӧс нуӧдісны вӧрӧ, кӧні найӧс линчуйтны,
55 негрӧс арестуйтӧма «морт виӧмысь».
Вит ответственнӧй работник мыжавсьӧны «мортӧс вины босьтчылӧмысь».
Шериф Юнгӧс, фашистскӧй бандалысь нырщиксӧ, сьӧкыда ранитӧма геройяслӧн самооборона дырйи.
Со тюрьма Херлен Кентуккаын, Восточнӧй Кентуккаса из шом районлӧн дзик центрас, коді являйтчӧ зэв гырысь корпорацияяслы озырлунлӧн источникӧн да вайӧ горнякъяслы, налӧн семьяяслы да челядьлы корысялӧм да смерть.
100 кымын горнякӧс шыбитӧма тайӧ тюрьмаса пемыд камераясӧ.
На пӧвстысь ӧткымынъясӧс мыжалӧны морт виӧмысь, и налы грӧзитӧ смертнӧй казнь.
Унаӧн мыжавсьӧны «бандаясын сулалӧмысь», мукӧдъяс «преступнӧй синдикализмысь» сы вӧсна, мый найӧ выступайтлісны митингъяс вылын.
Горнякъяс объявитісны куим тӧлысь сайын забастовка ассьыныс омӧль условиеяссӧ бурмӧдӧм могысь.
Налы паныд губернатор Сампсон мӧдӧдіс полицияӧс, копи владелецъяс усьӧдісны бастуйтысьяс вылӧ вооружитчӧм фашистъяслысь, шерифъяслысь да полицейскӧйяслысь бандаяссӧ, кодъяслы вӧлі тшӧктӧма пӧдтыны забастовкасӧ тяжёлӧй орудиеясӧн да бомбаясӧн.
Та дырйи вӧлі виӧма 31 мортӧс: 18 горнякӧс да 13 салдатӧс да фашистӧс.
Горнякъяс босьтісны 6 пушка да амуниция да разгромитісны компаниялысь прӧдуктӧвӧй лавка — босьтісны прӧдукта асланыс тшыгъялысь семьяяслы.
18 горняклы грӧзитӧ смертнӧй казнь, 50 — сьӧкыд тюремнӧй заключение,
16 горняцкӧй керка сотӧма.
Горняцкӧй семьяясӧс вӧтлалӧны асланыс квартираясысь и ӧнӧдз на.
Пенсильванияын, Западнӧй Вирджинияын да Огайоын, кӧні бастуйтӧны 40 000 горняк, унджыкыс негръяс.
Июль 6 лунӧ арестуйтӧм 600 горняк пиысь унджыкыс — негръяс.
Арестуйтігас найӧс вӧлі нӧйтӧма да пытайтӧма.
МОПР-лӧн американскӧй секция сетіс Скоттсбороса делӧлы международнӧй характер.
Американскӧй гражданскӧй война бӧрын первойысь на Соединённӧй Штатъясса правящӧй классӧн негритянскӧй массаясӧс немжалиттӧма эксплуатируйтӧмсӧ пасйӧма да осудитӧма международнӧй масштабын.
90 лун вылӧ сроксӧ нюжӧдӧм кузя требование, кодӧс кыпӧдіс МОПР-лӧн американскӧй секция, вӧлі поддержитӧма став мирын протестлӧн ыджыд бушколӧн.
СССР-ысь, Англияысь, Францияысь, Австралияысь, Кубаысь, Австрияысь, Германияысь да уна мукӧд странаясысь вӧлі мӧдӧдӧма уна тысяча резолюция, кодъясын корисны мездыны Скоттсбороса 8 негритянскӧй зонкаӧс.
Германияын да Кубаын американскӧй посольствояссӧ вӧлі осадитӧма уна тысяча демонстрируйтысь рабочӧйясӧн.
Скоттсбороса 8 негритянскӧй детинка мучитчӧны тюрьмаын: на син водзын электрическӧй стул и быд лун кывзӧны стражаыслысь казьтыштӧм сы йылысь, мый найӧс регыд мысти сотасны сы вылын.
«Колӧ ёнмӧдны кампаниясӧ став мирын.
Ни ӧти митинг, ни ӧти демонстрация не должен лоны, ни ӧти листовка, ни ӧти мопровскӧй газета не должен лэдзсьыны призывтӧг, коді чуксалӧ массаясӧс сувтны белӧй террорлы паныд, кодӧс нуӧдӧ американскӧй империализм, медым пӧдтыны Соединённӧй Штатъясса негритянскӧй массаяслысь содысь возмущениесӧ».
(МОПР ЦК-лӧн МОПР-са став секцияяс да организацияяс дінӧ воззваниеын.)
Став странаясса пролетариат протестуйтӧ сылысь вокъяссӧ виалӧмлы паныд, дерт, оз сы вӧсна, мый надейтчӧ убедитны капиталистъясӧс не виавны!
Капиталист оз вермы лоны «гуманнӧйӧн», став человеческӧйыс — мортын сӧмын скӧтлӧн сямаыс кындзи — сылы оз лӧсяв.
Сійӧ кӧ жертвуйтӧ рабочӧйяслысь пычкӧм долларъяссӧ университетъяслы, сійӧ вӧчӧ тайӧс ассьыс властьсӧ ёнмӧдӧм могысь.
Сы университетъясын оз преподавайтсьы Маркслӧн — Ленинлӧн учениеыс, и быдӧнӧс, коді босьтчис эськӧ лыддьыны студентъяслы диалектическӧй материализм кузя лекцияяс, пыр жӧ лоӧ вӧтлӧма.
Пролетариат обязан протестуйтны морт виалӧмлы паныд, но сійӧ должен тӧдны, мый убийцаяс оз вермыны не виавны и мый найӧ кутасны виавны сылысь медбур йӧзсӧ.
Капиталист дорйӧ ассьыс долларсӧ, а сылы долларыс век донаджык мортысь, кӧть кутшӧмӧн эз вӧв сійӧ мортыс.
Пролетариатлы колӧ тӧдны, мый Роза Люксембургӧс да Карл Либкнехтӧс виисны эз салдатъяс, а капиталистъяс да мый Ленинӧс лыйис эз йӧй нисьӧ прӧсуж баба, а мышлениелӧн определённӧй системаса механическӧй орудие — мещанскӧй, пеж, бесчеловечнӧй мӧвплӧн орудие.
Пролетариатлы колӧ тӧдны, мый сы костын да капиталистъяс костын оз вермы лоны кутшӧмкӧ-либӧ соглашение — «компромисс», перемирие, — пролетариатлы пӧра тӧдны тайӧс.
Колӧ чорыда помнитны и сійӧс, мый 14 воын Европаса да Америкаса пролетариатӧс предайтісны капиталистъяслы социал-демократъяс и тайӧ сувтіс рабочӧйяслы 30 миллион олӧм дон.
Оз ков вунӧдны «вир юысь» пон йылысь — Носке йылысь, коді сідзжӧ социал-демократ, и вообще оз ков вунӧдны преступлениеяссӧ, кодъясӧс вӧчисны рабочӧй класслы паныд сылӧн унапӧлӧс врагъяс, предательяс, мерзавецъяс.
Ставсӧ тайӧс колӧ помнитны сы могысь, медым кольӧм кадся вир кисьтана гадостьясыс эз повторяйтчыны водзӧ вылӧ.
Тайӧс ставсӧ помнитны — кокни, сулалӧ сӧмын сюся следитны II Интернационалса социалистъяслӧн зывӧк удж бӧрся да сійӧ став бӧрсьыс, мый вӧчӧны Европаса капиталистъяс Социалистическӧй Сӧветъяс Союзлы паныд.
Европаса да Америкаса рабочӧйяслы колӧ гӧгӧрвоны, мый, военнӧй промышленность юкӧнын уджалігӧн, найӧ дасьтӧны асланыс юр вылӧ ружьеяс, пулемётъяс, пушкаяс.
Капиталистъяс оз асьныс мунны воюйтны Сӧветъяс Союзлы паныд; найӧ кӧ решитчасны воюйтны — найӧ мӧдӧдасны смерть поле вылӧ ассьыныс рабочӧйяссӧ да крестьянасӧ рабочӧйяслы да крестьяналы паныд, кодъяс бырӧдісны асланыс странаысь капиталистъясӧс.
Капиталистъяслӧн быд война — сійӧ рабочӧй класслӧн самоубийство.
Европаса да Америкаса рабочӧй класс должен протестуйтны капиталистъясӧн рабочӧйясӧс ӧтка виалӧмъяслы паныд — сійӧ должен протестуйтны сы вӧсна, мый тайӧ воспитывайтӧ сыын международнӧй классӧвӧй солидарностьлысь чувство, — Европаса да Америкаса рабочӧй класс ёна нуждайтчӧ тайӧ чувствосӧ развивайтӧмын да джудждаммӧдӧмын.
Но ещӧ дружнӧйджыкӧн, решительнӧйджыкӧн да бурнӧйджыкӧн должен лоны сылӧн протестыс рабочӧйяслысь да крестьяналысь международнӧй бойня выльысь панӧм кузя капиталистъяслӧн быдпӧлӧс попыткаяслы паныд.
Тайӧ бойнясӧ предупредитӧм могысь медбур, медвернӧй да практически кокниа олӧмӧ пӧртны позяна формаыс — рабочӧй-социалистъяслӧн коммунистическӧй партияясӧ массӧвӧя вуджӧм.
III Интернационал — рабочӧйяслӧн тайӧ збыль вождь, сы вӧсна мый сійӧ — рабочӧй Интернационал.
Сійӧ — оз предайт.
Сійӧ признайтӧ быть лоанаӧн сӧмын ӧти война — капиталистъяслӧн интернациональнӧй бандалы паныд, йӧз уджӧн олысьяслы паныд став странаясса пролетарийяслӧн война.
(1931)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Прозаӧн гижӧм поэма @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ПРОЗАӦН ГИЖӦМ ПОЭМА
С. Америкалӧн С. Ш.-са капиталистъяс нималӧны Европаын кӧзяйствуйтны асланыс кужанлунӧн; гортаныс американскӧй капиталистъяс гордитчӧны да ошйысьӧны тайӧ кужанлуннас.
Чикаго — Нью-Йорк бӧрын — аслас озырлун кузя да олысь лыд сертиыс Штатъяслӧн мӧд кар; сэк жӧ Чикаго — мирса став каръяс пиысь медся оригинальнӧй.
Чикаголӧн оригинальностьыс сыын, мый сэтчӧс населениесӧ ӧти и сійӧ жӧ кадӧ да чуймӧдана успехӧн грабитӧны не сӧмын банкиръяс — кыдзи быдлаын — но и бандитъяс, кодъяс организуйтчӧмаӧсь, кыдзи некӧн.
Збыльвылассӧ, банкир торъялӧ бандитысь сӧмын сійӧн, мый бандитизм лыддьыссьӧ уголовнӧя наказуйтана деяниеӧн да преследуйтсьӧ законӧн, а банкиризм не сӧмын пӧльзуйтчӧ законлӧн покровительствоӧн, но банкиръяс асьныс законодательствуйтӧны, мӧдног кӧ, лӧсьӧдалӧны законъяс, кодъяс кокньӧдӧны населениеӧс грабитӧм кузя банкиризмлысь уджсӧ.
Некымын во чӧж Чикаго карын збыльвылас кутӧны властьсӧ асланыс киясын бандитскӧй организацияяс, кодъяс вӧчисны ставсӧ, мый кӧсйисны, ставсӧ, мыйӧ обязывайтліс найӧс профессияыс, асланыс уджын медбур системаа револьверъяс да пулемётъяс применяйтӧмӧн, ӧта-мӧднысӧ вочасӧн лыйлӧмӧн, а торйӧн нин окотапырысь Чикагоса гражданаӧс лыйлӧмӧн.
Но колян во американизируйтчӧм чех Антон Чермак, кодӧс бӧрйисны Чикагоса мэрӧн, висьталіс, мый сійӧ вочасӧн бырӧдас бандитъясӧс, — мӧдногӧн кӧ йӧзӧс, кодъяс способнӧйӧсь грабитны да виавны.
Сійӧ збыльысь пуксьӧдіс тюрьмаӧ Аль-Капонеӧс — ӧти бандитскӧй организацияса главарӧс, и тайӧ геройыс, кодӧс славитлісны став странаясса журналистъяс, мортыс, коді быттьӧкӧ виӧма 22 мортӧс, вӧчалӧ тюрьмаас заключённӧйяслы роскошнӧй банкетъяс.
Тані позьӧ тӧдвылӧ уськӧдлыны губернатор Фуллерӧс, сыӧн виӧм Сакко да Ванцеттиӧс, некутшӧм мыжтӧг судитӧм детинка-негръясӧс да ещӧ унатор, но — тайӧ, пӧжалуй, оз пыр темаас.
Темаыс — американскӧй кӧзяева.
Колян лунъясын Чикагоын вӧлі штатса законодательнӧй собрание, но банкиръяс да промышленникъяс «тупкисны сійӧс, ни ӧти финансӧвӧй законопроект видлавны удиттӧг».
Тайӧн найӧ колисны Чикагосӧ деньгатӧг и Чермаклы быть лои йӧзӧдны татшӧм воззвание:
«Енмӧй, спасит Чикагоӧс!
Меным быть лоӧ пӧдлавны карса став учреждениеяссӧ.
Ме тшӧкта училищнӧй отделлы тупкыны карса став школаяссӧ.
Ме тупка водопровод, канализация да карса став службаяссӧ.
Деньгатӧг ми ог вермӧй овны.
Положениеысь петан туйыс абу, и меным быть лоӧ объявитны карса став рабочӧйяслы да служащӧйяслы общӧй расчёт.
Мед став политическӧй деятельясыс тювгысясны ад гуранӧ.
Мед найӧс лоӧ проклянитӧма.
Найӧ полӧны примитны кутшӧм-либӧ решение, найӧ оз кӧсйыны босьтны ас выланыс некутшӧм кывкутӧм, сы вӧсна мый матысмӧны бӧрйысьӧмъяс и найӧ оз кӧсйыны рискуйтны асланыс карьераясӧн.
Ме эг вермы петкӧдлыны ачымӧс да ассьым отсасьысьясӧс идиотъяс рольын.
Кутшӧм тӧлк миянлы кутны лыд вылын ведомостьясын чиновникъясӧс, кодъяслы ми огӧ вермӧй мынтысьны?
Служащӧйяслысь списокъяссӧ бурджык шыбитны мусорнӧй гуясӧ.
Унаӧн куласны тшыгъялӧмысь.
Найӧ лоӧны проклятӧй политикъясӧн нуӧдан эгоистичнӧй интересъяслӧн жертваясӧн!»
Тайӧ происшествиесьыс ми аддзам, кутшӧм анархическӧя кӧзяйствуйтӧны капиталистъяс да кутшӧм анархически административнӧй мераяс вылӧ быть тойлалӧны найӧ ассьыныс приказчикъяссӧ.
Чикаго карса главалӧн ойзӧмыс сэтшӧм лӧсьыд, мый сійӧс эськӧ колӧ вӧлі гижны стихъясӧн, но миянын сэтшӧм уна гижӧны омӧль стихъяссӧ, мый ме бурджыкӧн лыдди гижны прозаӧн.
(1929–1931)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Кодкӧд ті, «культура мастеръяс» @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
КОДКӦД ТІ, «КУЛЬТУРА МАСТЕРЪЯС»?
АМЕРИКАНСКӦЙ КОРРЕСПОНДЕНТЪЯСЛЫ ӦТВЕТ
Ті гижанныд:
«Тіянӧс, кӧнкӧ, ёна шензьӧдас океансайса тіянлы тӧдтӧм йӧзлӧн тайӧ посланиеыс».
Эз, тіян письмӧныд эз шензьӧд менӧ, татшӧм письмӧясыд волӧны частӧ, и ті ӧшибайтчанныд, кор шуанныд ассьыныд посланиетӧ «оригинальнӧйӧн» — бӧръя кык-куим вонас интеллигентъяслӧн тревожнӧй горзӧмъясыс лоины быдлунъяӧн.
Тайӧ естественнӧ: интеллигенциялӧн уджыс вайӧдсьывліс — медсясӧ — сэтчӧ, медым мичмӧдны буржуазиялысь бытие, медым бурӧдны озыръясӧс на олӧмын пошлӧй шоглунъясысь.
Капиталистъяслӧн нянькаыс — интеллигенция, унджыкыс занимайтчис сійӧн, мый зіля дӧмліс еджыд сунисъясӧн буржуазиялысь философскӧй да церковнӧй кышӧдсӧ, кодӧс ёна нин новлӧма, коді няйт да ёна пачкайтчӧма трудӧвӧй народ вирӧн.
Сійӧ водзӧ занимайтчӧ тайӧ сьӧкыд, но абу зэв ошкана да дзик ковтӧм делӧнас и миян лунъясӧ, водзӧ лоан событиеяссӧ пӧшти пророческӧя аддзиг.
Сідз, например, сы войдӧр, кор Японияса империалистъяс эз на босьтчыны Китай юклӧмӧ, немец Шпенглер «Морт да техника» книгаын висьталіс сы йылысь, мый европеецъяс вӧчисны XIX нэмын зэв ыджыд ӧшибка ассьыныс знаниеяссӧ, ассьыныс техническӧй опытсӧ «цветнӧй расаяслы» сетӧмӧн.
Шпенглерсӧ поддерживайтӧ та кузя тіян — американскӧй — историк Генрих Ван Лон, сійӧ сідзжӧ признайтӧ сьӧд да виж кучика человечествоӧс европейскӧй культуралӧн опытӧн вооружитӧмсӧ «Сизим роковӧй историческӧй ӧшибкаяс» пиысь ӧтиӧн, кодъясӧс вӧчис европейскӧй буржуазия.
И со ми аддзам, мый тайӧ ӧшибкасӧ кӧсйӧны исправитны: Европаса да Америкалӧн СШ-са капиталистъяс снабжайтӧны японецъясӧс да китаецъясӧс деньгаӧн да оружиеӧн, отсалӧны налы бырӧдны ӧта-мӧднысӧ, и, сэк жӧ, мӧдӧдалӧны Асыввылӧ ассьыныс флотнысӧ сы могысь, медым налы медся удобнӧй здукӧ, ассьыс ёна бронируйтӧм кулаксӧ японскӧй империализмлы петкӧдлӧмӧн, заводитны, збой кӧчкӧд ӧтлаын, юкны виӧм ошлысь кусӧ.
Меным чайтсьӧ, мый ошсӧ оз ло виӧма, сы вӧсна мый Шпенглеръяс, Ван Лонъяс да буржуазияӧс на кодь сяма бурӧдысьяс, европейско-американскӧй «культуралы» грӧзитысь опасностьяс йылысь зэв ёна рассуждайтӧмӧн, вунӧдӧны казьтывны ӧтитор-мӧдтор йылысь.
Вунӧдӧны найӧ сы йылысь, мый индусъяс, китаецъяс, японецъяс, негръяс оз являйтчыны мыйкӧ социальнӧ монолитнӧйӧн, ӧткодьӧн, но юксьӧны классъяс вылӧ.
Вунӧдӧны и сы йылысь, мый Европаса да Америкаса мещаналӧн аслыныс выгӧда шедӧдӧм йылысь мӧвплӧн ядлы паныд выработайтӧма да бурдӧдана действуйтӧ Маркс-Ленин учениелӧн противоядиеыс.
Колӧ шуны, гашкӧ, мый найӧ та йылысь и оз вунӧдны, но сӧмын тактика вӧсна чӧв олӧны, и мый европейскӧй культура гибель йылысь налӧн тревожнӧй горзӧмъясыс объясняйтсьӧны ядлысь вынтӧмлунсӧ да противоядиелысь вынсӧ сознайтӧмӧн.
Цивилизация пӧгибнитӧм йылысь пойгысьяслӧн лыдыс век ӧтарӧ содӧ, налӧн горзӧмныс век ӧтарӧ гораммӧ.
Тӧлысь куим сайын Францияын публичнӧя горзіс цивилизация слаблун йылысь вӧвлӧм министр Кайо.
Сійӧ горзіс:
«Мир переживайтӧ изобилиелысь да недовериелысь трагедия.
Абу ӧмӧй трагедия, мый лоӧ сотны шобді да вӧйтавны кофе мешӧкъяс, кор уна миллион йӧзлы оз тырмы сёяныс?
Сёрнитны кӧ недоверие йылысь — сійӧ вайис тырмымӧн нин омӧльтор.
Сійӧ кыпӧдіс война да диктуйтіс мирнӧй договоръяс, кодъясӧс позяна лоӧ исправитны сӧмын сэки, кор бырӧ тайӧ недовериеыс.
Оз кӧ удайтчы восстановитны доверие, став цивилизациясӧ лоӧ сувтӧдӧма угроза улӧ, сы вӧсна мый народъяслӧн вермас чужны кӧсйӧм путкыльтны экономическӧй стройсӧ, кодлы приписывайтӧны став бедствиеяссӧ».
Сы вылӧ, медым сёрнитны хищникъяс пӧвстын доверяйтны позянлун йылысь, кодъяс миян лунъясӧ сэтшӧм восьсӧн петкӧдлӧны ӧта-мӧдныслы ассьыныс гыжъяссӧ да пиньяссӧ, — сы вылӧ колӧ лоны ӧтчаяннӧй лицемерӧн либӧ жӧ вывті наивнӧй мортӧн.
А «народ» улас кӧ гӧгӧрвосьӧ рабочӧй народ, то быд честнӧй морт должен эськӧ признайтны, мый рабочӧйяс дзик справедливӧя «приписывайтӧны» капиталистическӧй стройлӧн идиотизмлы бедствиеяссӧ, кодъясӧн тайӧ стройыс награждайтӧ найӧс ценностьяс создайтӧм кузя уджсьыс.
Пролетарийяс век бурджыка заводитӧны аддзыны, мый ӧнія буржуазнӧй действительностьыс шемӧсмӧдана стӧча оправдывайтӧ Маркслысь-Энгельслысь кывъяссӧ, кодъясӧс шуӧма «Коммунистическӧй партиялӧн манифестын»:
«Буржуазия оз вермы господствуйтны, сы вӧсна мый сійӧ оз вермы обеспечитны аслас раблы весиг сылысь рабскӧй существованиесӧ, сы вӧсна мый сійӧ вынужден вайӧдны сійӧс сэтшӧм состояниеӧдз, кор сійӧ ачыс должен вердны сійӧс сы пыдди, медым существуйтны сы щӧт весьтӧ.
Общество оз вермы водзӧ овны сылӧн власть улын: мӧдногӧн кӧ, буржуазиялӧн олӧмыс водзӧ абу совместитана обществокӧд».
Кайо — ӧти морт сійӧ уна сё старикъяс пӧвстысь, кодъяс пыр на водзӧ доказывайтӧны, мый налӧн буржуазнӧй идиотизмыс — сійӧ мудрость, кодӧс сетӧма человечестволы век кежлӧ, мый сыысь бурджыксӧ человечество некор оз выдумайт, сыысь водзӧ — оз мун, вылӧджык — оз кыпӧдчы.
И не сэтшӧм важӧн на буржуазияӧс бурӧдысьяс, ассьыныс хозяйственнӧй мудростьсӧ да сылысь зумыдлунсӧ доказывайтӧмӧн, мыджсьылісны асланыс наука вылӧ.
Ӧні найӧ вештӧны наукасӧ асланыс подлӧйкодь ворсӧмысь.
Февраль 23 лунӧ Парижын сійӧ жӧ Кайоыс, Шпенглер бӧрся вӧтчӧмӧн, висьталіс вӧвлӧм министръяс водзын, Павел Милюков коддем да вообще бывшӧй йӧз водзын:
«Техника создайтӧ безработица уна случайясын, уджысь вештӧм рабочӧйяслысь заработоксӧ пӧртӧ акционеръяслӧн дивиденд излишекъясӧ.
«Сӧвестьтӧм» да «сӧвестьӧн» шонтытӧм наука вайӧ йӧзлы омӧльтор.
Йӧзыс долженӧсь кӧртвомавны наукасӧ.
Ӧнія кадся кризис — морт разумлӧн поражение.
Наукалы мукӧддырйи абу ыджыдджык несчастье, кыдзи великӧй морт.
Сійӧ лӧсьӧдӧ теоретическӧй положениеяс, кодъяс имеитӧны смысл да тӧдчанлун сійӧ кадлы, кор лӧсьӧдсьӧны тайӧ положениеясыс.
Найӧ справедливӧйӧсь кыдзи, шуам, Карл Маркслӧн, 1848 либӧ 1870 вояслы и дзик абу вернӧйӧсь 1932 воын.
Маркс кӧ эськӧ ловъя вӧлі ӧні — сійӧ гижис эськӧ мӧдног».
Тайӧ кывъяснас буржуа признайтӧ, мый сы класслӧн разумыс вынтӧммӧма, обанкротитчӧма.
Сійӧ сӧветуйтӧ «кӧртвомавны наукасӧ», вунӧдӧ сы йылысь, мыйта вын сійӧ сетіс сы класслы уджалысь йӧз мир вылын власть ёнмӧдӧм могысь.
«Кӧртвомавны наука» — мый тайӧ лоӧ?
Запретитны сылы исследование кузя свобода?
Коркӧ буржуазия зэв збоя да успешнӧя тышкасис наука свобода вылӧ вичколӧн усьласьӧмъяслы паныд.
Миян лунъясӧ буржуазнӧй философия вочасӧн лоӧ сійӧн, мыйӧн вӧлі сійӧ средневековьелӧн медся шуштӧм воясӧ — теологиялӧн служанкаӧн.
Кайо прав, кор шуӧ, мый Европалы грӧзитӧ варварствоӧ бӧр воӧм, кодӧс водзвыв висьтавліс на Маркс, а сылысь учениесӧ Кайо тӧдӧ,
да дзик збыль, мый Европаса да Америкаса буржуазия, мирса кӧзяйка, лоӧ воысь воӧ век невежественнӧйджыкӧн, интеллектуальнӧ эбӧстӧммӧмаӧн, варварскӧйӧн, и ачыс нин — тіян серти тыдалӧ — гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Варварство эпохаӧ воны позянлун йылысь мӧвп — ӧнія кадся буржуазиялӧн медся «моднӧй» мӧвп.
Шпенглеръяс, Кайояс да на кодь сяма «мыслительяс» отражайтӧны уна тысяча мещаналысь настроениесӧ.
Тайӧ тревожнӧй настроениеыс кыптіс классӧвӧй гибель водзвыв чувствуйтӧм вӧсна, рабочӧй класслӧн революционнӧй правосознание став мирын содӧм вӧсна.
Буржуазия эз кӧсйы эськӧ веритны, мый трудӧвӧй народлӧн мунӧ культурно-революционнӧй развитие процесс, но — буржуазия аддзӧ сійӧс, чувствуйтӧ.
Тайӧ процессӧ быд боксянь да зэв бура оправдайтӧма.
Сійӧ являйтчӧ человечестволӧн став трудӧвӧй опыт логическӧя быть лоана развитиеӧн, опыт, мый йылысь бура висьталӧны буржуазиялӧн историкъяс.
Но сы вӧсна, мый история — сідзжӧ наука, сійӧс колӧ жӧ «кӧртвомавны» либӧ — сыысь на прӧстӧйджык — вунӧдны, мый сійӧ эм.
История вунӧдны сӧветуйтӧ «<rus>Обозрение современности</rus>» книгаын французскӧй поэт да академик Поль Валери.
Сійӧ дзик серьёзнӧя мыжалӧ историясӧ народъяслӧн бедствиеясын, сійӧ висьталӧ, мый, важ йылысь казьтылігӧн, история чужтӧ подулавтӧм мечтаяс да торкӧ йӧзлысь спокой.
Йӧзыс — тайӧ, дерт, буржуазия.
П. Валери, тыдалӧ, оз вермы аддзыны му вылысь мукӧдпӧлӧс йӧзӧс.
Со мый висьталӧ сійӧ история йылысь, мыйӧн буржуазия ещӧ неважӧн на гордитчис да кодӧс зэв искуснӧя гижліс:
«История — став продуктъяс пиысь кодъяс вӧчсьӧны миян вежӧрлӧн химическӧй лабораторияын, медся опаснӧй.
Сійӧ ызйӧдӧ мечтайтӧмӧ, сійӧ коддзӧдӧ народъясӧс, сійӧ «чужтӧ налысь лӧжнӧй казьтылӧмъяс, ыдждӧдӧ налысь рефлексъяссӧ, дойдалӧ налысь важ ранаяссӧ, торкӧ налысь спокой да тойлалӧ найӧс величие либӧ преследование манияясӧ».
Утешитель должностьын сійӧ, кыдзи аддзанныд, зэв радикальнӧй.
Сійӧ тӧдӧ: буржуазия кӧсйӧ овны спокойнӧя, спокойнӧй олӧм ради сійӧ лыддьӧ асьсӧ правӧн бырӧдавны уна дас миллион йӧзӧс.
Сійӧ, тӧдӧмысь, кокниа вермас бырӧдны уна дас тысяча книга, — кыдзи ставыс свет вылын, библиотекаясыс сы киясын жӧ.
История мешайтӧ спокойнӧя олӧмлы?
Долой историясӧ!
Босьтавны киясысь история кузя став трудъяссӧ.
Оз ков преподавайтны сійӧс школаясын.
Важсясӧ велӧдӧм объявитны социальнӧ опаснӧй да весиг преступнӧй делӧӧн.
Йӧзӧс, кодъяс окотитӧны занимайтчыны историяӧн, лыддьыны ненормальнӧйясӧн да мӧдӧдны ссылкаӧ овтӧм діяс вылӧ.
Главнӧйыс — спокой!
Буретш та йылысь тӧждысьӧны буржуазиялӧн став утешительяс.
Но медым лӧсьӧдны спокой, колӧ, — кыдзи шуӧ Кайо, — национально-капиталистическӧй хищникъяс пӧвстын ӧта-мӧд дінас доверие, а сы могысь, медым вӧлі доверие, колӧ, медым йӧз керкаӧ ӧдзӧссӧ — например, Китайӧ — вӧлі паськыда восьтӧма грабитӧм могысь Европаса став хищникъяс да лавочникъяс водзын, а Японияса лавочникъяс да хищникъяс кӧсйӧны пӧдлавны йӧз керкалысь ӧдзӧссӧ, не лэдзны некодӧс, асьнысӧ кындзи; тайӧс найӧ вӧчӧны сійӧ подув вылын, мый Китайыс — матынджык налы Европалы дорысь, и налы грабитны китаецъясӧс — удобнӧджык, чем индусъясӧс, кодъясӧс велалӧмаӧсь грабитны Англияса «джентльменъяс».
Грабитӧм кузя ордйысьӧм подув вылын артмӧны противоречиеяс, кодъяс грӧзитӧны выль всемирнӧй война тревогаясӧн.
А сыысь кындзи, парижскӧй журналист Гренгуар кывъяс серти, «Европа воштіс Российскӧй империяӧс кыдзи нормальнӧй да здоров рынокӧс».
Гренгуар таысь аддзӧ «лёклысь источниксӧ» да ӧтлаын мукӧд журналистъяскӧд, политикъяскӧд, епископъяскӧд, авантюристъяскӧд да мошенникъяскӧд сулалӧ Сӧветъяс Союзӧ общеевропейскӧй интервенция котыртӧм кузя коланлун вылын.
Сэсся — Европаын век содӧ безработица, содӧ пролетариатлӧн и революционнӧй правосознаниеыс.
И сідзкӧ, «спокой» лӧсьӧдӧм вылӧ — зэв этша позянлунъясыс и весиг — быттьӧкӧ — дзик абу местаыс.
Но ме — абу оптимист и тӧдӧмӧн, мый буржуазиялӧн цинизмыс помтӧм, верма допуститны ӧти позянлун, код отсӧгӧн буржуазия вермас видлыны весавны аслыс места спокойнӧй олӧм вылӧ.
Тайӧ позянлун вылас индіс февраль 19 лунӧ Кельнын расистскӧй депутат Бергер, сійӧ шуис аслас речын:
«Власть дорӧ Гитлер воӧм мысти кӧ французъяс босьтчыласны оккупируйтны германскӧй территория, ми виалам став еврейяссӧ».
Бергерлысь тадзи выступайтӧмсӧ кывлӧм бӧрын прусскӧй правительство запретитіс сылы водзӧ выступайтны.
Гитлеровскӧй лагерын тайӧ кыпӧдіс возмущение.
Ӧти расистскӧй газета гижис:
«Бергерӧс оз вермы лоны мыжалӧма незаконнӧй действиеясӧ чуксалӧмысь: ми виалам еврейяссӧ закон подув вылын, кодӧс лоӧ примитӧма, кор ми властьсӧ босьтам асланым киӧ».
Тайӧ заявлениеяссӧ оз ков чайтны кыдзи шутка, кыдзи немецкӧй «виц»; европейскӧй буржуазия, сылӧн ӧнія настроение дырйи, тырвыйӧ вермас «примитны закон» не сӧмын став еврейясӧс бырӧдӧм йылысь, а не сы ногӧн мӧвпалысь став йӧзӧс бырӧдӧм йылысь, и медводз ставсӧ бырӧдӧм йылысь, кодъяс действуйтӧны сылӧн бесчеловечнӧй интересъяскӧд артасьтӧг.
Тайӧ «порочнӧй кытшас» йӧршитӧм интеллигент-утешительяс вочасӧн воштӧны бурӧдӧм кузя ассьыныс мастерствосӧ да асьнысӧ нин колӧ бурӧдны.
Сы могысь найӧ шыасьӧны весиг йӧз дорӧ, кодъяс принципиальнӧ оз сетны милӧстыня, сы вӧсна мый — милӧстыня утверждайтӧ корысялӧм вылӧ право.
«Мича лӧж» кузя талантыс, налӧн основнӧй талантыс, оз нин вермы, абу вын сертиыс сайӧдны буржуазнӧй действительностьлысь няйт цинизмсӧ.
На пӧвстысь ӧткымынъясыс заводитӧны чувствуйтны, мый гажӧдны да бурӧдны йӧзӧс, кодъяс мудзӧмаӧсь мир грабитӧмысь, шызьӧмаӧсь налӧн подлӧй цельяслы паныд пролетариатлӧн век ёнджыка водзсасьӧмысь, кор нажива вылӧ безумнӧй горшлуныс лои буйнӧй йӧйталӧм сямаӧн да социально-разрушительнӧй формаа, — бурӧдны да гажӧдны тайӧ йӧзсӧ лоӧ не сӧмын весьшӧрӧ вӧчӧм делӧӧн, но и аслыныс утешительясыслы опаснӧйӧн нин.
Позьӧ эськӧ индыны и шогсьысь разбойникъясӧс да убийцаясӧс бурӧдӧмлысь преступность вылӧ, но ме тӧда, мый тайӧ некодӧс оз вӧрзьӧд, сы вӧсна мый тайӧ — «мораль», мӧдногӧн кӧ, мыйкӧ сэтшӧмтор, кодӧс вештӧма олӧмсьыс ковтӧмлун вӧснаыс.
Коланаджык индыны сійӧ факт вылӧ, мый ӧнія действительностьын интеллигент-утешитель лоӧ сійӧ «коймӧднас», кодлӧн бытиеыс отвергайтсьӧ логикаӧн.
Кор сійӧ, буржуазия пӧвстысь петӧм морт, — аслас социальнӧй положение серти пролетарий, сійӧ — кыдз быттьӧ — гӧгӧрвоӧ сійӧ класслы аслас служитӧмлысь унижайтана драматизмсӧ, кодлы сиӧма гибель и тырвыйӧ заслуживайтӧ гибельсӧ, кыдзи заслуживайтӧ сійӧс сылӧн профессиональнӧй бандит да убийца.
Заводитӧ гӧгӧрвоны, сы вӧсна мый буржуазия дугдӧ нуждайтчыны сы услугаясын.
Сійӧ пыр частӧджык кылӧ, кыдзи сы группаса йӧзыс, буржуазиялы угождайтӧмӧн, горзӧны интеллигенция перепроизводство йылысь.
Сійӧ аддзӧ, мый буржуа окотапырысьджык шыӧдчӧ «утешениела» оз философъяс да «мыслительяс» дӧрӧ, а олӧм йылысь водзӧ висьталысь шарлатанъяс дорӧ.
Европаса газетаясын тырыс объявлениеяс хиромантъяслӧн, гороскопъяс сочиняйтысь астрологъяслӧн, факиръяслӧн, тӧдысьяслӧн, графологъяслӧн, спиритъяслӧн да мукӧд фокусникъяслӧн, кодъяс бӧбджыкӧсь на буржуазия дорсьыс.
Фотография да кино виӧны живописьлысь искусство, художникъяс, медым не кувны тшыгла, вежлалӧны ассьыныс картинаяссӧ картупель вылӧ, нянь вылӧ, мещанстволӧн ёна новлӧм паськӧм вылӧ.
Парижса ӧти газетаын печатайтӧма татшӧм гажа заметка:
«Берлинса художникъяс пӧвстын ыджыд нужда, и водзысь бурыс оз тыдав.
Мунӧ сёрни художникъяслы самопомощь котыртӧм йылысь, но кутшӧм самопомощь вермасны котыртны ӧта-мӧдыслы йӧз, кодъяслӧн абу заработок да заработок вылӧ кӧть кутшӧмкӧ перспектива?
Сы вӧсна Берлинса художественнӧй кругъясын ыджыд радлунӧн встретитӧма художница Аннот-Якобилысь оригинальнӧй идея, сійӧ предлагайтӧ товарообмен.
Мед из шомӧн тӧргуйтысьяс снабжайтӧны художникъясӧс ломтасӧн — вежлаласны сійӧс статуяяс да картинаяс вылӧ.
Олӧмыс вежсяс, и из шомӧн вузасьысьяс оз кутны каитчыны товарообмен порядокын наӧн вӧчӧм сделкаяс кузя.
Мед зубнӧй врачьяс лечитӧны художникъясӧс.
Бур картинаыд некор оз ло лишнӧйӧн зубнӧй врач приёмнӧйын.
Мясникъяс, молочникъяс долженӧсь пӧльзуйтчыны случайӧн да вӧчны буртор и сэк жӧ деньга видзтӧг лӧсьӧдны настоящӧй художественнӧй вещьяс.
Аннот-Якобилысь идеясӧ практика вылын развитӧм да применитӧм могысь Берлинын лӧсьӧдӧма торъя бюро».
Тайӧ товарообмен йылысь юӧртӧмкӧд газета оз висьтав, мый тайӧ эм и Парижын.
Кинематограф вочасӧн бырӧдӧ театрлысь ыджыд искусство.
Буржуазнӧй кинолӧн разлагайтана влияние йылысь оз сулав сёрнитны, тайӧ сідз зэв тыдалана.
Сентиментализмлысь став темаяссӧ используйтӧм бӧрын сійӧ заводитӧ демонстрируйтны физическӧй уродствояс:
«Метро-Гольдвин-Майер студияын — Голливудын чукӧртчис оригинальнӧй труппа, медым уджавны «Причуда» фильм вылын.
Сы составын — Ку Ку, лэбач-ныв, ёна мунӧ аист вылӧ;
П. Робинзон, морт скелет;
Марта, чужлӧма кипӧлӧн, зэв бура кужӧ кыны кокъяснас прӧшви.
Вайӧдӧма студияӧ Шильцеӧс, кодӧс нимтӧны «юр-шпилькаӧн», нормальнӧй телӧа, но шпилька кодь зэв ичӧтик юра нывбаба;
Ольга — мужиклӧн кодь паськыд тошка нывбаба;
Жозефина-Жозеф, джынвыйӧ нывбаба, джынвыйӧ мужчина; сиамскӧй чойяс — Гильтон двӧйни, карликъяс, лилипутъяс».
Барнай, Поссарт, Мунэ-Сюлли да тайӧ радса мукӧд артистъяс — оз ковны, найӧс вежӧны Фербенксъяс, Гарольд-Ллойдъяс да мукӧд фокусникъяс, кодъясӧн юрнуӧдӧ ӧти нога сентиментальнӧй да гажтӧм Чарли Чаплин, сідз жӧ, кыдзи классикъяслысь музыка вежӧ джаз, а Стендальӧс, Бальзакӧс, Диккенсӧс, Флоберӧс — унапӧлӧс Уоллесъяс, йӧз, кодъяс кужӧны висьтавны сы йылысь, кыдзи полицейскӧй сыщик, гырысь грабительяслысь да массӧвӧя виалӧмъяс котыртысьяслысь собственностьсӧ видзӧмӧн, куталӧ посньыдик вӧръясӧс да морт виысьясӧс.
Искусство юкӧнын буржуазияӧс тырвыйӧ могмӧдӧ почтӧвӧй маркаяс да трамвайнӧй билетъяс коллекционируйтӧм, а медся бур вылас коллекционируйтӧны важся мастеръяслысь подделайтӧм картинаяс.
Наука юкӧнын буржуазияӧс интересуйтӧны приёмъяс да методъяс, кыдзи эськӧ медся удобнӧя, донтӧм донысь эксплуатируйтны рабочӧй класслысь физическӧй вынъяссӧ; буржуалы наукаыд существуйтӧ сы мында, мыйта сійӧ вермас служитны сы озырмӧм кузя цельяслы, регулируйтны сылӧн кынӧм-сюв сфералысь деятельностьсӧ да содтыны сылысь развратничайтӧм вылӧ половӧй энергиясӧ.
Буржуазия оз вермы гӧгӧрвоны наукалысь основнӧй могъяссӧ: капитализм гнётӧн нюкыртӧм человечестволысь интеллектуальнӧй развитие, физическӧй оздоровление, инертнӧй материяӧс энергияӧ пӧртӧм, морт организмлысь строение да быдмӧм кузя техника разгадайтӧм — ставыс тайӧ ӧнія буржуалы сэтшӧм жӧ омӧля интереснӧ, кыдзи центральнӧй Африкаса дикарлы.
Тайӧс ставсӧ аддзӧмӧн ӧткымын интеллигентъяс заводитӧны гӧгӧрвоны, мый «культураӧс творитӧм», — кодӧс найӧ лыддьылісны асланыс делӧӧн, асланыс «свободнӧй мӧвплӧн» да «независимӧй волялӧн» результатӧн, — абу нин налӧн делӧ да мый культура оз являйтчы капиталистическӧй мирлӧн пытшкӧсса коланлунӧн.
Китайса событиеяс казьтыштісны налы университет да Лувенысь библиотека 1914 воын пӧгибнитӧм йылысь, тӧрытъя лун висьталіс, мый японскӧй пушкаяс жугӧдісны Шанхайысь Тунцзи университет, морскӧй колледж, рыболовство кузя школаяс, национальнӧй университет, медицинскӧй колледж, сельскохозяйственнӧй да инженернӧй колледжъяс, рабочӧй университет.
Варварстволӧн тайӧ актыс оз возмущайт некодӧс, сідз жӧ кыдзи некодӧс оз возмущайт культурнӧй учреждениеяс вылӧ ассигновкаяс чинтӧм да такӧд тшӧтш вооружениеяслӧн дугдывтӧг содӧм.
Но, тӧдӧмысь, европейско-американскӧй интеллигенциялӧн сӧмын кутшӧмкӧ да этшаник юкӧныс чувствуйтӧ «коймӧдӧс исключитӧм кузя законлы» ассьыс подчинитчӧмсӧ да думыштчылӧ сы йылысь — кытчӧ мунны?
Привычка сертиыс — буржуазиякӧд, пролетариатлы паныд либӧ жӧ честь кузяыс — пролетариаткӧд, буржуазиялы паныд?
Унджык интеллигентыс жӧ век на довольствуйтчӧны капитализмлы служитӧмӧн — кӧзяиныслы служитӧмӧн, коді бура аддзӧ аслас слугалысь да утешительлысь моральнӧй винёвлунсӧ, аддзӧ сылӧн примиренческӧй уджлысь вынтӧмлунсӧ да бесплодностьсӧ, заводитӧ явӧ лёка видзӧдны аслас слуга да утешитель вылӧ да падъялӧ нин, колӧ-ӧ татшӧм слугаыс.
Меным частӧ воӧны письмӧяс мещанствоӧс утешайтӧм кузя специалистъяссянь, вайӧда на пиысь ӧтиӧс, кодӧс получиті гр.
Свэн Эльверстадсянь:
«Многоуважаемӧй г. Горький.
Отчаяниекӧд граничитысь ужаснӧй шӧйӧвошӧм ыджыдалӧ ӧні став светын. Сійӧ лои страшнӧй экономическӧй кризис вӧсна, коді сыркӧдӧ мирса став странаяссӧ.
Тайӧ мирӧвӧй трагедияыс йӧткыштіс менӧ заводитны медся ёна паськалӧм норвежскӧй газета «<nor>Tidens Tagn</nor>» столбецъясын печатайтны некымын статья, кодъяслӧн могыс кыпӧдны сьӧлӧмсӧ да ӧзтыны надеяяс ужаснӧй катастрофалӧн уна миллион жертваяслысь.
Тайӧ могсӧ ас водзӧ сувтӧдӧмӧн ме лыддя коланаӧн шыӧдчыны литератураса, искусствоса, наукаса да политикаса представительяс дінӧ, медым юӧртісны ассьыныс мнениесӧ бӧръя кык во чӧжӧн народъяслӧн трагическӧй положение йылысь.
Любӧй государствоса быд гражданин водзын сувтӧ мог: кувны скӧр судьбалӧн сьӧкыд ударъясысь али водзӧ тышкасьны, кризис бура помасьӧм вылӧ надейтчӧмӧн.
Лоӧм шуштӧм положениеысь лючки-ладнӧ петӧм вылӧ тайӧ надеяыс колӧ быдӧнлы и быдӧнлы сійӧ дзирдыштас югыд би моз оптимистическӧй мнение лыддигӧн, кор сійӧс висьталӧ морт, код кывъяс дорӧ ставӧн велалӧмаӧсь кывзысьны.
Сы вӧсна ме разрешайта аслым корны тіянӧс ыстыны меным ӧнія положение йылысь ассьыныд суждение, тайӧ суждениеыс вермас лоны не кузьджык куим, нёль строкаысь, но сійӧ кыв шутӧг спаситас отчаяниеысь уна и уна йӧзӧс да сетас налы вын смела видзӧдны локтан олӧмлы паныд.
Почтениеӧн Свэн Эльверстад».
Тайӧ письмӧлӧн автор кодь йӧзыс, кодъяс челядь моз веритӧны на «кык, куим строчкалӧн», фразалӧн бурдӧдан вынӧ, — татшӧм йӧзыс унаӧн на.
Налӧн веритӧмыс сэтшӧм наивнӧй, мый ӧдвакӧ веськыда шуӧма.
Кык, куим фраза либӧ кыксё, куимсё фраза оз ловзьӧдны буржуазиялысь нюкырмунӧм важмӧм мирсӧ.
Мирса став парламентъясын да Нацияяслӧн Лигаын быд лун висьтавсьӧны уна тысяча фразаяс, кодъяс некодӧс оз бурӧдны, оз успокаивайтны, некодлы оз внушайтны надеяяс, мый позьӧ кутны буржуазнӧй цивилизация кризислысь стихийнӧя быдмӧмсӧ.
Каръясті ветлӧдлӧны вӧвлӧм министръяс да мукӧд бездельникъяс, уговаривайтӧны мещанствоӧс «кӧртвомавны», «дисциплинируйтны» наука.
Тайӧ йӧзыслысь больгӧмсӧ пырысь-пыр жӧ кватлалӧны журналистъяс — йӧз, кодъяслы «всё равно, важӧн мустӧммис ставыс» — и татшӧмъяс пӧвстысь ӧти, Эмиль Людвиг, серьёзнӧй газета «Дейли экспрессын» сӧветуйтӧ «вӧтлыны специалистъясӧс сьылітшуптас сеталӧмӧн».
Став тайӧ пошлӧй чепухасӧ мелкӧй мещанство кывзӧ, лыддьӧ да вӧчӧ тайӧ чепухаяссьыс аслыс выводъяс.
И европейскӧй мещанство кӧ лыддьӧ коланаӧн тупкыны университетъяс, — таын оз ло нинӧм шензьӧданаыс.
Колӧ шуны: сійӧ вермас ыстысьны сэтшӧм факт вылӧ — Германияын быд во освобождайтчӧ 6000 служебнӧй вакансия, кодъяс требуйтӧны университетскӧй диплом, а Германияса вузъяс быд во лэдзӧны 40 тысяча универсантӧдз.
Ті, граждана Д. Смитс да Т. Моррисон, ӧшибочнӧя приписывайтанныд буржуазнӧй литературалы да журналистикалы «культурнӧй мнениеяс организуйтысьлысь» значение, — тайӧ «организуйтысьыд» — паразитнӧй быдмӧг, коді кӧсйӧ тупкыны действительностьлысь няйт хаоссӧ, но тупкӧ сійӧс неудачнӧйджыка, кыдзи, шуам, тупкӧны развалинаяслысь няйтсӧ да ёгсӧ плюш да ёг турунъяс.
Ті, граждана, омӧля тӧданныд, кутшӧм культурнӧй тӧдчанлуныс тіян прессалӧн, коді ӧтсӧгласӧн утверждайтӧ, мый «американец медводз — американец» и сӧмын сы бӧрын морт.
Асладорсяньыс — Германияын расистъяслӧн пресса велӧдӧ, мый расист медводз — ариец, а сэсся нин — врач, геолог, философ;
Францияса журналистъяс доказывайтӧны, мый француз медводз — победитель и сы вӧсна должен вооружитчыны ставсьыс медъёна, — сёрниыс мунӧ, дерт, оз юр вем вооружитӧм йылысь, а сӧмын кулак йылысь.
Оз ло содтӧмаӧн, шуны кӧ, мый Европаса да Америкаса пресса зіля да пӧшти сӧмын занимайтчӧ аслас лыддьысьысьяслысь культурнӧй уровеньсӧ, и сы отсӧгтӧг нин улі уровеньсӧ чинтӧмӧн.
Капиталистъяслысь, асланыс удж сетысьяслысь, интересъяссӧ обслуживайтӧмӧн, гутӧс слӧн ыдждаӧдз бура пӧльтны кужӧмӧн, журналистъяс оз пуктыны аслыныс могӧн порсьӧс раммӧдӧм, кӧть, дерт, аддзӧны, мый порсьыс дурмӧма да шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ті гижанныд: «Европаын ми ыджыд шоглунӧн кутім чувствуйтны, мый европеецъяс ненавидитӧны миянӧс».
Тайӧ зэв «субъективнӧ», и субъективизмыс, коді отсаліс тіянлы казявны мыйкӧ частнӧйӧс, сайӧдіс тіянысь общӧйсӧ: ті энӧ казялӧй, мый Европаса став буржуазияыс олӧ ӧта-мӧд дінас ненависть атмосфераын.
Грабитӧм немецъяс ненавидитӧны Францияӧс, коді, зӧлӧтаысь тшӧгӧм вӧсна пошкиг, ненавидитӧ англичанаӧс, сідз жӧ кыдзи итальянецъяс — французъясӧс, а став буржуазияыс единодушнӧя ненавидитӧ Сӧветъяслысь Союзӧс.
300 миллион индус олӧны английскӧй лордъяс да лавочникъяс дорӧ ненавистьӧн, 450 миллион китаец ненавидитӧны японецъясӧс да став европеецъясӧс, кодъяс велалӧмаӧсь грабитны Китайӧс да сідзжӧ дасьӧсь ненавидитны Японияӧс сыысь, мый китаецъясӧс грабитӧм правосӧ сійӧ лыддьӧ аслас исключительнӧй правоӧн.
Став дорас ставлӧн тайӧ ненавистьыс содігмозыс лоӧ век ёнджыкӧн, ёсьджыкӧн, сійӧ польдчӧ буржуазия пӧвстын чирей моз, и, дерт, письтас, и, гашкӧ, бара кутасны визувтны став мувывса народъяслӧн медбур, медздоров вирысь артмӧм юяс.
Уна миллион медся здоров йӧзӧс кындзи, война бырӧдас вывті уна ценностьяс да сырьё, мыйысь найӧ создайтсьӧны, а ставыс тайӧ вайӧдас человечествоӧс здоровье кузя, металлъяс кузя, топливо кузя гӧльмӧмӧ.
Гӧгӧрвоана, мый война оз бырӧд буржуазиялӧн национальнӧй группаяс костын ненависть.
Ті лыддянныд асьнытӧ «вынаӧн служитны общечеловеческӧй культуралы» да «обязаннӧйӧн дорйыны сійӧс варварстволань лэччӧмысь».
Тайӧ — зэв бур.
Но сувтӧдӧй ас водзаныд прӧстӧй вопрос: мый ті верманныд вӧчны талун да аски сійӧ культурасӧ дорйӧм могысь, коді — колӧ шуны — некор на эз вӧвлы «общечеловеческӧйӧн» да оз вермы лоны сэтшӧмнас национально-капиталистическӧй организацияяс дырйи, кодъяс дзик кывкуттӧмӧсь трудӧвӧй народ водзын да усьӧдӧны народъясӧс ӧта-мӧд выланыс?
Сідзкӧ: юалӧй ассьыныд, мый ті верманныд сувтӧдны паныд безработицалы, тшыгъялӧмысь рабочӧй класслӧн омӧльтчӧмлы, детскӧй проституция содӧмлы, кодъяс кисьтӧны культура?
Гӧгӧрвоана-ӧ тіянлы, мый массаяслӧн истощайтчӧм лоӧ — почва истощитчӧмӧн, кытысь быдмӧ культура?
Тіянлы, кӧнкӧ, тӧдса, мый сідз шусяна «культурнӧй слӧй» век вӧлі массаысь производнӧйӧн.
Тайӧс ті долженӧсь эськӧ бура тӧдны, сы вӧсна мый американецъяслӧн эм привычка ошйысьны сійӧн, мый США-ын детинкаяс — газета вузавлысьяс — кыпӧдчӧны президент карьераӧдз.
Та йылысь казьтылігӧн ме кӧсъя пасйыны сӧмын детинкаяслысь пельклунсӧ, но ог президентъяслысь талантъяссӧ, — бӧръяяслӧн талантъяс йылысь меным нинӧм абу тӧдса.
Эм на и ещӧ вопрос, мый вылын тіянлы колӧ эськӧ думайтыштны: чайтанныд-ӧ ті, мый 450 миллион китаецӧс позьӧ пӧртны европейско-американскӧй капиталлӧн рабъясӧ, сэк кор 300 миллион индус заводитӧны нин гӧгӧрвоны, мый Англиялӧн рабъясӧн налы лоны ньӧти абу предопределитӧма енмӧн.
Думыштлӧй: некымын дас тысяча хищник да авантюрист кӧсйӧны нэмыс да спокойнӧя овны миллиард уджалысь йӧзлӧн вын щӧт весьтӧ.
Тайӧ — нормальнӧ?
Тайӧ — вӧлі, тайӧ — эм, но тырмас-ӧ тіян смеллуныд утверждайтны, мый тайӧ сідзи и должен лоны, кыдзи сійӧ эм?
Шӧр нэмъясын чума сідзжӧ вӧлі пӧшти нормальнӧй явлениеӧн, но чумаыс пӧшти быри, и му вылын ӧні сылысь рольсӧ исполняйтӧ буржуазия, сійӧ отравляйтӧ став цветнӧй мирсӧ и тайӧн прививайтӧ сылы став белӧй раса дорӧ вывті ыджыд ненависть да зывӧктӧм.
Оз-ӧ думайтсьы тіянлы, культура дорйысьяс, мый капитализм провоцируйтӧ расӧвӧй войнаяс?
«Ненависть проповедуйтӧмысь» менӧ упрекайтігӧн ті сӧветуйтанныд меным «пропагандируйтны любовь».
Ті, тыдалӧ, менӧ лыддянныд способнӧйӧн внушайтны рабочӧйяслы: любитӧй капиталистъясӧс, сы вӧсна мый найӧ жӧритӧны тіянлысь вынъястӧ, любитӧй найӧс, сы вӧсна мый найӧ весьшӧрӧ бырӧдӧны тіян мулысь озырлунъяссӧ, любитӧй йӧзӧс, кодъяс видзӧны кӧртсӧ тіянӧс виалысь орудиеяс вӧчӧм вылӧ, любитӧй негодяйясӧс, кодъяслӧн воля кузя тшыгла кулӧны тіян челядьныд, любитӧй спокой да кынӧмпӧт радиыс тіянӧс виалысьясӧс, любитӧй капиталистӧс, сы вӧсна мый сылӧн вичкоыс кутӧ тіянӧс пемыдын, невежествоын.
Мыйкӧ татшӧм сяма жӧ проповедуйтсьӧ евангелиеӧн, и, тайӧс дум вылад уськӧдӧмӧн, ті сёрнитанныд «христианство» йылысь, кыдзи «культура рычаг» йылысь.
Ті зэв ёна сёрминныд — «любовь да рамлун учениелӧн» культурнӧй влияние йылысь честнӧй йӧз важӧн нин оз сёрнитны.
Абу лӧсьыд да оз позь сёрнитны тайӧ влияние йылысь миян лунъясӧ, кор христианскӧй буржуазия гортас и колонияясас внушайтӧ рамлун да заставляйтӧ рабъясӧс любитны сійӧс «би да меч» отсӧгӧн ещӧ ыджыдджык энергияӧн сы дорысь, кыдзи сійӧ пыр применяйтліс би да меч.
Миян лунъясӧ мечсӧ вежӧма, кыдзи тіянлы тӧдса, пулемётъясӧн, бомбаясӧн да весиг «небесасянь кылысь ен гӧлӧсӧн».
Парижса ӧти газета юӧртӧ:
«Афридийяскӧд воюйтігӧн англичана думыштісны сэтшӧм приём, коді вайӧ налы зэв ыджыд пӧльза.
Повстанецъяслӧн группа дзебсис гӧраяс пӧвстын кутшӧмкӧ площадка вылӧ, кытчӧ оз позь писькӧдчыны.
Друг на весьтын зэв вылын тыдовтчӧ аэроплан.
Афридийяс кватитӧны ружьеяс.
Но аэроплан оз шыблав бомбаяс.
Бомбаяс пыдди сэсянь киссьӧны кывъяс.
Небесасянь кылысь гӧлӧс уговаривайтӧ повстанецъясӧс налӧн кыв вылын пуктыны оружие, дугӧдны Английскӧй империякӧд тӧлктӧм вермасьӧм.
Вӧліны уна случайяс, кор небесасянь кылысь гӧлӧсӧн шемӧсмӧдӧм повстанецъяс збыльысь дугдылісны тышкасьны.
Ен гӧлӧсӧн опытъяс вӧлі повторитӧма и Миланын, кӧні фашистскӧй милиция котыртӧмсянь во тыран лунӧ карыс ставнас кыліс енлысь гӧлӧс, коді висьталіс фашизмлы дженьыдик ошкана кыв.
Миланецъяс, кодъяслы удайтчыліс кывзыны генерал Бальбоӧс, тӧдісны, мый небесасянь кылысь гӧлӧсыс сылӧн бархатнӧй баритоныс».
И сідз — аддзӧма прӧстӧй способ докажитны енлысь бытие да утилизируйтны сылысь гӧлӧссӧ дикарьясӧс поработитӧм могысь.
Позьӧ виччысьны, мый ен заводитас сёрнитны японскӧй акцента английскӧй кыв вылын Сан-Франциско либӧ Вашингтон весьтын.
Ті инданныд меным пример пыдди «великӧй йӧзӧс, вичколысь учительясӧс».
Зэв тешкодь, мый та йылысь ті сёрнитанныд серьёзнӧя.
Ог кутӧй сёрнитны сы йылысь, кыдзи, мыйысь да мыйла вӧчӧмаӧсь вичколысь великӧй йӧзсӧ.
Но тайӧ йӧз вылас мыджсьӧм водзвылын тіянлы колӧ вӧлі видлыны налысь зумыдлунсӧ.
«Вичко делӧ» йылысь сёрниын ті петкӧдланныд сійӧ «американскӧй идеализмсӧ», коді вермас вужъясьны сӧмын джуджыд невежество почва вылын.
Тайӧ случайын, христианскӧй вичко история кузя, тіян невежествоыд вермас лоны объяснитӧма сійӧн, мый С. Ш. С. А.-ын олысьяс эз испытайтлыны асланыс кучик вылын, мый сійӧ вичкоыс, кыдзи йӧзлӧн разум да сӧвесть вылын насилиелӧн организация, — эз испытайтлыны сэтшӧм вынӧн, кутшӧмӧн тайӧс испытайтліс Европаса население.
Тіянлы колӧ эськӧ тӧдмасьны вселенскӧй соборъяс дырся вир кисьтана косьясӧн, «вичкоса великӧй учительяслӧн» изуверствоӧн, честолюбиеӧн да асланыс корыстьӧн.
Тіянлы торъя уна эськӧ сетіс Эфесса соборлӧн мошенническӧй историяыс.
Тіянлы колӧ эськӧ лыддьыштны ересьяс история кузя ӧтитор-мӧдтор, тӧдмасьны первой нэмъясса христианство дырйи «еретикъясӧс» бырӧдӧмкӧд, еврейскӧй погромъяскӧд, альбигоецъясӧс, таборитъясӧс бырӧдӧмкӧд да вообще Христос вичколӧн вир кисьтана политикакӧд.
Малограмотнӧйяслы интереснӧ инквизициялӧн историяыс, но, дерт, не тіян земляк Вашингтон Ли гижӧд серти, кодӧс ошкӧма Ватиканлӧн цензура, инквизиция организуйтысьлӧн цензура.
Тырвыйӧ позяна, мый тайӧ ставторнас тӧдмасьӧм бӧрын ті эськӧ убедитчинныд, мый вичкоса отечьяс сьӧлӧмсяньыс уджалӧны меньшинстволысь большинство вылын власть ёнмӧдӧм вӧсна, и найӧ кӧ тышкасисны ересьяскӧд, то тайӧ сы вӧсна, мый ересьясыс чужисны трудӧвӧй народлӧн массаын, коді инстинктивнӧя чувствуйтіс церковникъяслысь лӧжсӧ, — найӧ проповедуйтісны рабъяслы религия, кодӧс господа признавайтлісны недоразумение вӧсна либӧ рабъясысь полӧм ради, а не мыйкӧ мукӧдтор понда.
Тіян историк Ван Лон «великӧй историческӧй ӧшибкаяс» статьяын утверждайтӧ, мый вичко должен вӧлі тышкасьны оз евангелиелӧн учение вӧсна, а сылы паныд; сійӧ шуӧ:
«Аслас кадӧ зэв ыджыд ӧшибка вӧчис Тит, сы вӧсна мый кисьтіс Иерусалимӧс.
Палестинаысь вӧтлӧм еврейяс разӧдчисны став мир пасьта.
Сыӧн лӧсьӧдӧм общинаясын кисьмис да крепаммис христианство, коді вӧлі Римскӧй империялы эз ичӧтджык лёкторйӧн капиталистическӧй государствояслы Маркслӧн да Ленинлӧн идеяяс дорысь».
Сідзи сійӧ и вӧлі и эм: христианскӧй вичко тышкасис евангелиеса наивнӧй коммунизмлы паныд, таӧ и вайӧдсьӧ сылӧн «историяыс».
Мый вӧчӧ вичко миян лунъясӧ.
Сійӧ, дерт, медводз — кевмӧ.
Епископъяс Йоркский да Кентерберийский, — самӧй сійӧ, коді проповедуйтліс Сӧветъяс Союзлы паныд мыйкӧ «крестовӧй поход» сямаӧс, — тайӧ кык епископыс сочинитісны выль молитва, кӧні английскӧй лицемериеыс зэв бура йитчӧ английскӧй юморкӧд.
Тайӧ зэв кузь сочинениесӧ лӧсьӧдӧма «Отче наш» молитва ногӧн.
Епископъяс тадзи шыасьӧны ен дінӧ:
«Сёрнитны кӧ кредит да благополучие восстановитӧм кузя миян правительстволӧн политика йылысь — да лоӧ тэнад воля.
Сёрнитны кӧ став сійӧтор йылысь, мый вӧчсьӧ Индияӧн водзӧ лоан управление лӧсьӧдӧм могысь, — да лоӧ тэнад воля.
Сёрнитны кӧ разоружение кузя лоан конференция йылысь и став сійӧтор йылысь, мый вӧчсьӧ тайӧ мирын мир утвердитӧм кузя, — да лоӧ тэнад воля.
Сёрнитны кӧ торговля восстановитӧм кузя, кредит дорӧ да взаимнӧй благожелательство дорӧ доверие йылысь — сет миянлы олӧм вылӧ галун кежлӧ нянь.
Общӧй благо вылӧ удж кузя став классъяслӧн сотрудничество йылысь — сет миянлы олӧм вылӧ талун кежлӧ нянь.
Ми кӧ лоим мыжаӧн национальнӧй гордыня кузя да аддзылім унджык удовлетворение мукӧдъяс вылын ыджыдалӧмын, миян вын серти налы отсӧг сетӧм дорысь, — коль миянлы ассьыным долгъясӧс.
Ми кӧ петкӧдлім миянлысь делӧяс нуӧдӧмын ассьыным интереснымӧс да миян класслысь интересъясӧс мукӧдъяслӧн интересъяс дорысь вылӧджык — коль миянлы ассьыным долгъясӧс».
Со повзьӧм лавочникъяслӧн типичнӧй молитваыс!
Сійӧс лыддигӧн найӧ даспӧрйӧ кымын корӧны енлысь «кольны» налы налысь «долгъяссӧ», но ни ӧтчыдысь оз гаравны сы йылысь, мый дасьӧсь да вермӧны дугдыны долгъяс вӧчӧмысь.
И сӧмын ӧти случайын корӧны енлысь «прӧща»:
«Сыысь, мый ми сетчим национальнӧй высокомериелы, мукӧдъяс вылын властвуйтӧмын удовлетворение аддзӧмӧн, а абу налы служитны кужӧмын, — прӧстит миянӧс, господь».
Прӧстит миянӧс тайӧ грекысь, но — ми огӧ вермӧй ӧткажитчыны грешитӧмысь, — вот мый висьталӧны найӧ.
Но унджык английскӧй попъяс прӧститӧм йылысь тайӧ прошениесӧ вештісны бокӧ, — тыдалӧ, найӧ лыддьӧны сійӧс неудобнӧйӧн да асьнысӧ унижайтанаӧн.
Тайӧ молитвасӧ долженӧсь вӧлі «вознеситны» январь 2 лунӧ английскӧй ен престоллы Лондонын, Павел соборын.
Попъяслы, кодъяслы молитваыс оз кажитчы, епископ Кентерберийский разрешитіс не лыддьыны сійӧс.
И сідз, вот кутшӧм пошлӧй да бӧб комедияясӧдз воӧдчис христианскӧй вичко, и вот кутшӧм забавнӧя попъяс вайӧдісны ассьыныс енсӧ старшӧй лавочник положениеӧдз, коді участвуйтӧ Европаса медбур лавочникъяслӧн став коммерческӧй делӧясын.
Но вӧлі эськӧ несправедливӧ сёрнитны сӧмын английскӧй попъяс йылысь. Оз ков вунӧдны, мый итальянскӧй попъяс организуйтісны Святӧй духлысь банк, а Францияын, Мюллюез карын, февраль 15 лунӧ, кыдзи юӧртӧ русскӧй эмигрантъяслӧн парижскӧй газета:
«Судебнӧй властьяс распоряжение серти арестуйтӧма «Юнион» нима католическӧй издательствоса книжнӧй магазинысь заведующӧйсӧ да приказчиксӧ, кӧні юрнуӧдысьнас вӧлі аббат Эжи.
Книжнӧй магазинас вузавсисны Германияысь вайӧм порнографическӧй фотографияяс да книгаяс.
«Тӧварсӧ» конфискуйтӧма.
Содержание сертиыс ӧткымын книгаясыс — не сӧмын порнографическӧйӧсь, но киськалӧны няйтӧн и религиясӧ».
Татшӧм сяма фактъясыс — уна сё, и ставныс найӧ утверждайтӧны ӧти и сійӧ жӧ тор: вичко, аслас воспитательлӧн да кӧзяинлӧн — капитализмлӧн — служанка, заразитчӧма ставпӧлӧс висьӧмъясӧн, кодъяс кисьтӧны сійӧс.
И шуны кӧ, мый коркӧ буржуазия «лыддьысьліс вичколӧн моральнӧй авторитетӧн», то колӧ признайтны, мый сійӧ вӧлі «дух полициялӧн» авторитет, сійӧ организацияяс пӧвстысь ӧтилӧн авторитет, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма трудӧвӧй народӧс увтыртӧм могысь.
Вичко «утешайтліс»?
Ог отрицайт.
Но тайӧ утешениеыс — разум кусӧдӧм кузя приёмъяс пӧвстысь ӧти.
Гӧль мортӧн озырӧс, рабочӧйӧн кӧзяинсӧ радейтӧм проповедуйтӧм — абу менам ремеслӧ.
Ме ог вермы утешайтны.
Ме зэв нин важысянь да бура тӧда, мый став мирыс олӧ ненависть атмосфераын, ме аддза, мый ненавистьыс лоӧ век сукджыкӧн, активнӧйджыкӧн, благотворнӧйджыкӧн.
Тіянлы, «гуманистъяслы, кодъяс кӧсйӧны лоны практикъясӧн», пӧра гӧгӧрвоны, мый мирын действуйтӧны кык ненависть: ӧтиыс чужис хищникъяс пӧвстын налӧн ӧта-мӧд костаныс конкуренция подув вылын, а сідзжӧ будущӧй водзын полӧм вӧсна, коді грӧзитӧ хищникъяслы мынны позьтӧм гибельӧн; мӧдыс — пролетариатлӧн ненависть — чужӧ действительность дорӧ сылӧн зывӧктӧмысь и век ёнджыка югдӧдсьӧ власть вылӧ право ассьыс сознайтӧмӧн.
Сэтшӧм вынаӧн лоӧм бӧрын, кытчӧдз тайӧ кыкнан ненавистьыс развитчисны, нинӧм да некод оз вермы найӧс миритӧдны, и нинӧм, налӧн физическӧй, классӧвӧй носительяслӧн, быть лоана, боевӧй столкновение кындзи, нинӧм, пролетарийяслӧн победаысь кындзи, оз мезды мирсӧ ненавистьысь.
Ті гижанныд: «Кыдзи унаӧн, ми сідзжӧ думайтам, мый тіян странаын рабочӧйяслӧн диктатура вайӧдӧ крестьянство вылын насилиеӧ».
Ме сӧветуйта тіянлы: босьтчылӧй думайтны этшаник интеллигентъяс моз, — ӧні кежлӧ найӧ этшаӧнӧсь на, — кодъяс заводитӧны нин гӧгӧрвоны, мый Маркслӧн да Ленинлӧн учение — сійӧ вершина, кытчӧдз воӧдчис социальнӧй явлениеяссӧ честнӧя исследуйтысь научнӧй мӧвп и мый сӧмын тайӧ учение высотасянь бура тыдалӧ социальнӧй справедливость», культуралӧн выль формаясӧ веськыд туй.
Выныштчылӧй да вунӧдлӧй — мыйкӧ дыра кежлӧ кӧть — ассьыныд родствотӧ асланыд классыдкӧд, кодлӧн историяыс ставнас вӧлі и эм трудӧвӧй человечество массаяс вылын, — рабочӧйяс да крестьяна вылын, — дугдывтӧг физическӧй да духовнӧй насилиелӧн история.
Выныштчылӧй, и ті гӧгӧрвоанныд, мый тіян классныд — тіян враг.
Карл Маркс — зэв мудрӧй морт, и оз ков думайтны, мый сійӧ явитчис мирас Минерва моз — Юпитер юрысь, эз, сылӧн учениеыс являйтчӧ научнӧй опытсӧ сэтшӧм жӧ гениальнӧя завершитӧмӧн, кутшӧмӧн вӧліны аслас кадӧ Ньютонлӧн да Дарвинлӧн теорияяс.
Ленин — Марксысь прӧстӧйджык и кыдзи учитель абу омӧльджыка мудрӧй.
Классӧ, кодлы ті служитанныд, найӧ первойсӧ петкӧдласны тіянлы вынаӧн да славаын, петкӧдласны, кыдзи бесчеловечнӧй насилиелӧн приёмъясӧн сійӧ создавайтліс да создайтіс вирӧн, лицемериеӧн да лӧжӧн аслыс удобнӧй «культура», сэсся петкӧдласны тайӧ культураыслысь сісьмӧмсӧ, а сылысь ӧнія водзӧ сісьмӧмсӧ — ті асьныд аддзанныд: ӧд буретш тайӧ процессыс и внушайтӧ тіянлы тревога, мый йылысь ті гижанныд меным письмӧын.
Сёрнитыштам «насилие» йылысь.
Пролетариатлӧн диктатура — временнӧй явление, сійӧ колӧ сы могысь, медым перевоспитывайтны, пӧртны природалысь да буржуазнӧй государстволысь уна дас миллион вӧвлӧм рабъясӧс — на страналӧн да странаса став озырлунъяслӧн дзик ӧти кӧзяинӧ.
Пролетариатлӧн диктатура оз ло коланаӧн сы бӧрын, кор став трудӧвӧй народӧс, став крестьянствоӧс лоӧ сувтӧдӧма ӧткодь социально-экономическӧй условиеясӧ и быдӧн водзын лоӧ позянлун уджавны способностьяс серти, получайтны потребностьяс серти.
«Насилие», кыдзи ті и «унаӧн» гӧгӧрвоанныд сійӧс, — недоразумение, но частӧджык сійӧ — Сӧветъяс Союзса рабочӧй класс вылӧ да сылӧн партия вылӧ лӧж да клевета.
«Насилие» понятиеыс кӧвъявсьӧ социальнӧй процесс дорӧ, коді мунӧ Сӧветъяс Союзын, рабочӧй класслӧн врагъясӧн, медым опорочитны сылысь культурнӧй уджсӧ — сылысь страна возродитӧм кузя да сэні овмӧслысь выль формаяс котыртӧм кузя уджсӧ.
Ме думысь, позьӧ сёрнитны принуждение йылысь, коді дзик абу насилие, сы вӧсна мый, челядьӧс грамотаӧ велӧдігӧн, ті ӧд онӧ насилуйтӧй найӧс?
Сӧветъяс Союзса рабочӧй класс да сылӧн партия преподавайтӧны крестьянстволы социально-политическӧй грамота.
Тіянӧс, интеллигентъясӧс, стӧч сідз жӧ принудитӧма мыйӧнкӧ да кодӧнкӧ чувствуйтны «мӧлӧт да наковальня костын» асланыд олӧмлысь драматизмсӧ, тіянлы сідзжӧ кодкӧ внушайтӧ социально-политическӧй грамоталысь начало, и сійӧ кодкӧыс, — тӧдӧмысь, — абу ме.
Став странаясын крестьянство — уна миллион посни собственникъяс — лоӧ почваӧн хищникъяслы да паразитъяслы быдмӧм вылӧ; капитализм, аслас став безобразиенас, быдмис тайӧ почва вылас.
Крестьянинлӧн став вынъясыс, став способностьясыс да талантъясыс видзсьӧны аслас корысялан овмӧс вӧсна тӧждысьӧмъяс вылӧ.
Посни собственниклӧн культурнӧй идиотизмыс дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и миллионерлӧн идиотизмыс; ті, интеллигентъяс, долженӧсь эськӧ бура аддзыны да чувствуйтны тайӧс.
Октябрьскӧй революцияӧдз Россияын крестьянство оліс XVII нэмся кодь бытӧвӧй условиеясын, тайӧ — факт, кодӧс оз лысьтны отрицайтны весиг русскӧй эмигрантъяс, кодъяслӧн Сӧветскӧй власть вылӧ скӧралӧмыс лои нин комически чудовищнӧй сямаӧн.
Крестьянство не должен существуйтны нёльӧд сорта полудикӧй йӧз пыдди, мудер мужиклы, помещиклы, капиталистлы сёян пыдди, не должен существуйтны каторжнӧй удж условиеясын изгармӧм посньыдик муторъяс вылын, кодъяс оз вермыны вердны налысь корысялысь собственниксӧ, не должен лоны безграмотнӧй крестьянство, коді оз вермы удобритны мусӧ, уджавны машинаясӧн, развивайтны агрокультура.
Крестьянство не должен оправдывайтны Мальтуслысь шуштӧм теориясӧ, кодлы подув пыддиыс, ме думысь, гусьӧн пуктӧма церковнӧй мысльлысь изуверство.
Крестьянствоыс кӧ, унджыкыс на, оз вермы гӧгӧрвоны аслас положениелысь действительностьсӧ да унизительностьсӧ — рабочӧй класс обязан сылы внушитны тайӧ сознаниесӧ весиг и принуждениеӧн.
Но таын коланлуныс абу, сы вӧсна мый Сӧветъяс Союзса крестьянин, коді нуис ас вывтіыс 1914–18 воясся бойня дырйи мучениеяссӧ да кодӧс садьмӧдіс Октябрьскӧй революция, абу нин синтӧм да кужӧ практическӧя мӧвпавны.
Сійӧс снабжайтӧны машинаясӧн, удобрениеӧн, сы водзын восьсаӧсь став школаясӧ туйяс, быд во уна тысяча крестьянскӧй ныв-пиян петӧны олӧмӧ инженеръясӧн, агрономъясӧн, врачьясӧн.
Крестьянство заводитӧ гӧгӧрвоны, мый рабочӧй класс сылӧн партия пыр зільӧ сэтчӧ, медым создайтны Сӧветъяс Союзын ӧти кӧзяинӧс, кодлӧн 160 миллион юр да 320 миллион ки, а тайӧ — главнӧйыс, мый колӧ гӧгӧрвоны.
Крестьянство аддзӧ, мый ставыс, мый вӧчсьӧ сы странаын, — вӧчсьӧ ставлы вылӧ, а оз озыр йӧзлӧн ичӧтик группалы; крестьянство аддзӧ, мый Сӧветъяс Союзын сылы вӧчсьӧ сӧмын пӧлезнӧйтор и мый странаса 26 «научно-исследовательскӧй институт» уджалӧны сылысь мусӧ бурмӧдӧм могысь, сылысь уджсӧ кокньӧдӧм могысь.
Крестьянин кӧсйӧ овны оз няйт сиктъясын, кыдзи сійӧ овліс нэмъяс чӧж, а агрокаръясын, кӧні эмӧсь сы челядьлы бур школаяс да яслияс, аслыс вылӧ театръяс, клубъяс, библиотекаяс, кинематографъяс.
Крестьянство пӧвстын содӧ знаниеяс дорӧ интерес да культурнӧй олӧм дорӧ вкус.
Крестьянин кӧ оз вӧлі гӧгӧрво ставсӧ тайӧс — Сӧветъяс Союзын уджыс эз шедӧд эськӧ 15 во чӧжӧн сійӧ грандиознӧй результатъяссӧ, кутшӧмъясӧс шедӧдӧма рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн ӧтувъя вынӧн.
Буржуазнӧй государствоясын рабочӧй народ — механическӧй вын, кӧні унджыксӧ лишитӧма аслас уджлысь культурнӧй тӧдчанлунсӧ сознайтӧмысь.
Тіян кӧзяйствуйтӧны трестъяс, национальнӧй вынъяс вылын хищникъяслӧн организацияяс, трудӧвӧй народлӧн паразитъяс.
Ас костаныс враждуйтіг, деньгаясӧн ворсӧдчиг, ӧта-мӧднысӧ рӧзӧритны зільӧмӧн найӧ вӧчалӧны мошенническӧй биржевӧй драмаяс, — и со, медбӧрын, налӧн анархизмыс вайӧдіс странасӧ вӧвлытӧм кризисӧ.
Уна миллион рабочӧйяс пыкталӧны тшыгъялӧмысь, весьшӧрӧ видзсьӧ народлӧн здоровьеыс, зэв ёна содӧ челядьлӧн кулӧм, содӧны самоубийствояс, — омӧльтчӧ культуралӧн основнӧй почваыс, сылӧн ловъя человеческӧй энергияыс.
И, та вылӧ видзӧдтӧг, тіян сенат вештіс Лафоллет — Костиганлысь законопроект, кӧні висьтавсьӧ безработнӧйяслы отсӧг сетӧм вылӧ 375 млн. доллар ассигнуйтӧм йылысь, а «Нью-Йорк америкен» йӧзӧдӧ со кутшӧм даннӧйяс безработнӧйясӧс да налысь семьяяссӧ дон мынтытӧм вӧсна квартираясысь вӧтлалӧм йылысь, коді вӧлі Нью-Йоркын: 1930 во чӧжӧн — выселениелӧн 153 731 случай, а 1931 воын — 198 738.
Тавося январь чӧжӧн Нью-Йоркын быд лун выселяйтӧны квартираясысь безработнӧйяслысь уна сё семьяясӧс.
Сӧветъяс Союзын кӧзяйствуйтӧны да законодательствуйтӧны рабочӧйяс да крестьянстволӧн сійӧ юкӧныс, коді воӧдчис сознаниеӧдз, мый колӧ бырӧдны му вылӧ частнӧй собственность, социализируйтны да машинизируйтны муяс вылын удж, воӧдчис сознаниеӧдз, мый колӧ психологическӧя переродитчыны сэтшӧм жӧ работникъясӧ, кутшӧмӧн являйтчӧны фабрикаясса да заводъясса работникъяс, мӧдногӧн кӧ, лоны страналӧн подлиннӧй да дзик ӧти кӧзяеваӧн.
Крестьяна-коллективистъяслӧн да коммунистъяслӧн лыдыс дугдывтӧг содӧ.
Сійӧ кутас содны ещӧ ӧдйӧджык, сыысь зависитӧмӧн, кыдзи выль поколение мӧдас бырӧдны крепостнӧй праволысь наследиесӧ да нэмӧвӧйся рабскӧй бытлысь суевериеяссӧ.
Сӧветъяс Союзын законъяс создайтӧны улісянь, трудӧвӧй массаяс пытшкын, найӧ петӧны сылӧн жизнедеятельность условиеясысь.
Сӧветскӧй власть да партия формируйтӧны да утверждайтӧны кыдзи закон сӧмын сійӧс, мый кисьмӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн удж процессъясын, кодлӧн основнӧй могыс создайтны равнӧйяслысь общество.
Партия — диктатор, раз сійӧ являйтчӧ рабочӧй массалӧн организующӧй центрӧн, нервно-мозгӧвӧй системаӧн;
партиялӧн мог — кыдз позьӧ дженьыдджык срокӧн пӧртны кыдз позьӧ унджык физическӧй энергия интеллектуальнӧй энергияӧ, медым население пӧвстысь быдӧнлы да став массаыслы сетны простор да свобода талантъяс да способностьяс развивайтӧм кузя.
Буржуазнӧй государство, индивидуализм вылӧ мыджсьӧмӧн, ёна зільӧ воспитывайтны том йӧзӧс аслас интересъяс да традицияяс сямын.
Тайӧ, тӧдӧмысь, тадзи и должен лоны.
Но ми аддзам, мый буретш буржуазнӧй обществоса том йӧз пӧвстын медся частӧ чужлісны да чужӧны анархизмлӧн идеяяс да теорияяс, а тайӧ абу нин естественнӧ да индӧ средалӧн ненормальнӧй, нездоровӧй состояние вылӧ, сійӧ средалӧн, кӧні йӧзыс пӧдігтырйиыс. заводитӧны мечтайтны обществосӧ тырвыйӧ кисьтӧм йылысь, медым вӧлі личностьлы нинӧмӧн дзескӧдтӧм свобода.
Ті тӧданныд, мый тіян том йӧзыд мечтайтӧны, но и сыкӧд тшӧтш действуйтӧны, — Европаса пресса век частӧджык юӧрталӧ тіян да аслас буржуазнӧй том йӧзлӧн «дурӧмъяс» йылысь, кодъяс преступление сямаӧсь.
Преступлениеясыс тайӧ вӧчсьӧны оз материальнӧй нужда вӧсна, а «гажтӧм олӧм» вӧсна, любопытство, «вына ощущениеяс» корсьӧм вӧсна, и став тайӧ преступлениеясыслы подулӧн лоӧ личностьӧс да сылысь олӧмсӧ вывті улӧ донъялӧм.
Рабочӧйяс да крестьяна пӧвстысь медся талантливӧй йӧзсӧ аслас средаӧ кыскӧмӧн, асланыс интересъяслы найӧс служитны заставляйтӧмӧн буржуазия ошйысьӧ «свободаӧн», мыйӧн морт вермас шедӧдны «кутшӧмакӧ личнӧй благосостояние», — удобнӧй юрсюянін, лӧсьыдиник гу.
Но ті, дерт, онӧ мӧдӧй отрицайтны, мый тіян обществоын уна тысяча талантливӧй йӧз пӧгибайтӧны пошлӧй благополучиелань мунігӧн — найӧ оз вермыны венны мытшӧдъяссӧ, кодъясӧс сувтӧдӧны на водзӧ буржуазнӧй олӧмлӧн бытӧвӧй условиеясыс.
Европаса да Америкаса литератураын зэв уна гижсьӧ даровитӧй йӧзлӧн бесплоднӧя пӧгибнитӧм йылысь.
Буржуазиялӧн история — тайӧ сы духовнӧй корысьлунлӧн история.
Кутшӧм талантъясӧн вермас ошйысьны сійӧ миян кадӧ?
Нинӧмӧн сылы ошйысьны, унапӧлӧс Гитлеръясӧн кындзи, пигмейясӧн кындзи, величие манияӧн висьысьясӧн кындзи.
Сӧветъяс Союзса народъяс пырӧны возрождение эпохаӧ.
Октябрьскӧй революция вайӧдіс жизнедеятельностьӧ уна дас тысяча талантливӧй йӧзӧс, но найӧ век на этшаӧнӧсь, медым пӧртны олӧмӧ могъяссӧ, кутшӧмъясӧс сувтӧдіс ас водзас рабочӧй класс.
Сӧветъяс Союзын абуӧсь безработнӧйяс, и быдлаын, кӧні колӧ мортлӧн энергия, оз тырмыны вынъяс, кӧть найӧ быдмӧны ӧдйӧ, кыдзи некор да некӧн эз быдмывны.
Ті, интеллигентъяс, «культура мастеръяс», долженӧсь эськӧ гӧгӧрвоны, мый рабочӧй класс, аслас киясӧ политическӧй власть босьтӧм бӧрын, восьтас тіян водзын культурнӧй творчество кузя зэв ыджыд позянлунъяс.
Видзӧдлӧй, кутшӧм суров урок сетіс историяыс русскӧй интеллигентъяслы: найӧ эз мунны асланыс рабочӧй народкӧд, и со — разлагайтчӧны нинӧм вӧчны вермытӧм скӧралӧмас, сісьмӧны эмиграцияын.
Регыд мысти найӧ ставӧн ӧтитӧг куласны, колясны ас йывсьыныс, кыдзи предательяс йылысь, казьтылӧм.
Культуралы буржуазия враждебнӧй и оз нин вермы не лоны сылы враждебнӧйӧн, — со правдаыс, кодӧс утверждайтӧ буржуазнӧй действительность, капиталистическӧй государствояслӧн практика.
Буржуазия вештіс Сӧветъяс Союзлысь всеобщӧй разоружение йылысь проект, и тайӧ ӧтиторйыс тырвыйӧ тырмымӧн, медым шуны: капиталистъяс — социально-опаснӧй йӧз, найӧ дасьтӧны выль всемирнӧй бойня.
Найӧ кутӧны Сӧветъяс Союзӧс оборона кузя напряжённӧй состояниеын, заставляйтӧны рабочӧй классӧс видзны зэв уна дона кад да материалъяс, медым вӧчны дорйысян орудиеяс капиталистъяслы паныд, кодъяс организуйтчӧны, мед уськӧдчыны Сӧветъяс Союз вылӧ, пӧртны зэв ыджыд странаӧс асланыс колонияӧ, асланыс рынокӧ.
Европаса капиталистъясысь асьнысӧ дорйӧм вылӧ Сӧветъяс Союзса народъяс видзӧны зэв уна вынъяс да средствояс, кодъясӧс позьӧ эськӧ вӧлі ыджыд пӧльзаӧн веськӧдны человечестволӧн культурнӧй возрождение делӧ вылӧ, сы вӧсна мый Сӧветъяс Союзын строительстволӧн процессыс имеитӧ общечеловеческӧй тӧдчанлун.
Ненавистьысла да будущӧй водзын полӧмысла йӧймӧм сісь буржуазнӧй средаын век унджык чужӧны идиотъяс, кодъяс дзик нинӧм оз вежӧртны сыысь, мый найӧ горзӧны.
На пӧвстысь ӧти шыӧдчӧ «Европаса господа правительяс да дипломатъяс» дорӧ татшӧм воззваниеӧн: «Ӧнія моментӧ жёлтӧй расалысь вынъяссӧ Европа должен используйтны кыдзи средствоӧс III Интернационал кисьтӧм могысь».
Зэв вермас лоны, мый тайӧ идиотыс висьталіс ас кодьыс жӧ ӧткымын «господа дипломатъяслысь да правительяслысь» мечтаясӧ да кӧсйӧмъяссӧ.
Зэв вермас лоны, мый эмӧсь нин «господа», кодъяс серьёзнӧя думайтӧны сы йылысь, мый йылысь горзӧ идиот.
Европаӧн да Америкаӧн веськӧдлӧны безответственнӧй «господа».
Индияын, Китайын, Индо-Китайын событиеяс тырвыйӧ вермасны отсавны европеецъяс да вообще «белӧйяс» дорӧ расӧвӧй ненависть содӧмлы.
Тайӧ лоӧ коймӧд ненависть, и тіянлы, гуманистъяс, колӧ думыштлыны: колӧ-ӧ сійӧ тіянлы, тіян челядьлы.
И ёна-ӧ пӧлезнӧ тіянлы «расӧвӧй чистота» проповедуйтӧм, мӧдногӧн кӧ, бара жӧ расӧвӧй ненависть Германияын проповедуйтӧм?
Вот, например:
«Тюрингияын гитлеровецъяслӧн вождь Заукель тшӧктіс Веймарса национал-социалистическӧй группалы протестуйтны, медым Гёте кулӧмсянь 100 во тырӧм кузя торжественнӧй празднуйтӧм вылӧ не лэдзны Веймарӧ Гергард Гауптманӧс, Томас Маннӧс, Вальтер фон-Молоӧс да Сорбоннаса профессор Генри Лихтенбержӧс.
Заукель мыжалӧ индӧм йӧзсӧ налӧн неарийскӧй происхождениеысь».
А сідзжӧ тіянлы пӧра решитны прӧстӧй вопрос: кодкӧд ті, «культура мастеръяс»?
Олӧмлысь выль формаяс лӧсьӧдӧм вӧсна культуралӧн чернорабочӧй вынкӧд, али ті тайӧ выныслы паныд, кывкуттӧм хищникъяслысь каста сохранитӧм вӧсна, — каста вӧсна, коді сісьмӧма юрсяньыс да водзӧ действуйтӧ сӧмын нин инерция сертиыс?
(1932)
{Максим Горький (комиӧдіс Вась Мить) @ Чикагоса антифашистскӧй конгресслы @ публ. гижӧд @ Горький Америка йылысь @ 1954 @ Лб. .}
ЧИКАГОСА АНТИФАШИСТСКӦЙ КОНГРЕССЛЫ
Европаса, Америкаса, Японияса капиталистъяс зіля гӧтӧвитчӧны выль всемирнӧй бойня кежлӧ.
Сідзкӧ бара лоӧ бырӧдӧма уна дас миллион рабочӧйӧс да крестьянаӧс, лоӧ видзӧма йӧзӧс виалӧм вылӧ уна миллион тонна металл, лоӧ отравитӧма газъясӧн да трупнӧй ядӧн мулысь плодороднӧй почваяссӧ, лоӧ кисьтӧма-жугӧдӧма уна кар.
Капиталистъяслысь преступнӧй волясӧ олӧмӧ пӧртысьяс — фашизмлӧн вождьяс — шуӧны, мый войнаяс уна сё во чӧж на кутасны сопровождайтны нацияяслысь историясӧ.
Тайӧ утверждениеыс ӧдвакӧ выражайтӧ збыль убеждениесӧ, сійӧ ёнджыка мунӧ лакейлӧн механическӧй привычка вылӧ мӧвпавны сы господинлӧн «подлостьлы лӧсялӧмӧн».
Нация, сійӧ — физическӧя уджалысь уна миллион йӧз, кодъяс уджалӧны некымын тысяча банкиръяслы, деньгаӧн тӧргуйтысьяслы да фабрикантъяслы пӧльза вылӧ, а бӧръяясыс лӧсьӧдӧны аслыныс тшыг нисьӧ пӧт рабочӧйяс киясӧн оружие, кӧмкот-паськӧм, сёян прӧдуктаяс; нация — сійӧ уна миллион инженеръяс, литераторъяс, учёнӧйяс да вообще — умственнӧя уджалысь йӧз, кодъяс уджалӧны капиталистъясӧс озырмӧдӧм вылӧ, налысь власть ёнмӧдӧм вылӧ, налы забава вылӧ.
Революционнӧй пролетариатысь кындзи, коді век ёнджыка заводитӧ гӧгӧрвоны аслас классӧвӧй интересъяслысь интернациональнӧй единствосӧ, гӧгӧрвоӧ ассьыс историческӧй назначениесӧ — лоны мирлӧн единӧй да дзик ӧти кӧзяинӧн, пролетариатысь кындзи, — нация — сійӧ йӧзлӧн ёнджыка либӧ омӧльджыка безличнӧй масса, капитализмлӧн кык кока сырьё, мыйысь сійӧ пыдзыртӧ сылы пӧлезнӧй идеяяс, ассьыс шогсӧ пальӧдӧм могысь утешениеяс, олӧм водзын сы полӧмлы успокоение, тайӧ преступнӧй олӧмлӧн сыла гажтӧмлун вӧсна развлечениеяс.
Быд тӧлка мортлы, коді эськӧ решитчис честнӧя думыштны капитал да удж костын отношениеяслӧн смысл йылысь, быть лои признайтны, мый капитализм «ставсӧ, мый вермис, вӧчис нин» и ӧні являйтчӧ трудӧвӧй человечестволы ракӧвӧй опухольӧн, мый капиталистъяс — грабительяслӧн, морт виалысьяслӧн международнӧй организация.
Эмӧсь уна фактъяс, кодъяс висьталӧны, мый «умственнӧя уджалысь» йӧз лоӧны капиталистическӧй культуралы сӧмын балластӧн.
Со ещӧ ӧти «свежӧй» факт, коді индӧ, мый капитализм вылӧ уджалӧм дзик ковтӧмтор:
«Сентябрь 12 лун.
Британскӧй научнӧй ассоциациялӧн заседание вылын инженер Джемс Гендерсон эрдӧдіс сійӧ условиеяссӧ, кутшӧмъясын лоӧ уджавны капиталистическӧй странаясса учёнӧйяслы.
Гендерсон норасис, мый гырысь фирмаяс ньӧбалӧны изобретениеяс да сэсся сознательнӧя найӧс бырӧдӧны, медым мынтӧдчыны реализация бӧрса расходъясысь и сэк жӧ не сетны изобретениесӧ конкурентъяслы киясӧ.
Татшӧм ногӧн воши уна ыджыд изобретение.
Гендерсон заявитіс, мый предпринимательяс интересуйтчӧны сӧмын сэтшӧм изобретениеясӧн, кодъяс чинтӧны производство кузя лишнӧй расходъяс да сетӧны позянлун вӧтлавны рабочӧйясӧс.
Гендерсонлы вочакывйӧн пыр жӧ выступитіс сэр Джошиа Стамп, Английскӧй банкса директор да тӧдчана промышленник.
Стамп шуис, мый Гендерсонлӧн мыжалӧмыс правильнӧй.
Оправдайтчӧм могысь сійӧ ыстысис сы вылӧ, мый изобретениеяс частӧ петкӧдӧны стройысь дона сулалысь промышленнӧй оборудование».
Буржуазиялӧн законъясӧн утвердитӧм сійӧ преступлениеяс йылысь сёрниттӧг, кутшӧмъяс: веськыд да косвеннӧй налогъяс система отсӧгӧн грабитӧм, биржа вылын деньгаӧн ворсӧм, тӧваръяс вылӧ донъясӧн ворсӧм, тшыг нисьӧ пӧт рабочӧйяс син водзын лишка прӧдуктаяс бырӧдӧм, массӧвӧй безработица создайтӧм да с. в., уськӧдлам тӧдвылӧ, мый 14–18 воясса бойня дырйи Францияса, Англияса, Германияса промышленникъяс тӧргуйтлісны ӧта-мӧдныскӧд металлӧн да вежласисны изобретениеясӧн, медым ёнджыка виавны салдатъясӧс.
Татшӧм вежласьӧмлысь, татшӧм тӧргуйтӧмлысь фактъяссӧ установитӧма и, кыв шутӧг, найӧ повторитчасны лоан бойня дырйи, сы вӧсна мый, асланыс пӧвстын конкуренция вылӧ видзӧдтӧг, капиталистъяс военно-промышленникъяс не сы мында интересуйтчӧны ӧта-мӧд вылас победаӧн, мыйта ӧта-мӧд костас тӧргуйтӧмӧн.
И, сэсся, найӧ заводитӧны гӧгӧрвоны, мый медся бурыс, мый вӧчӧма капитализм быдмӧмлӧн историяӧн, — сійӧ революционнӧй пролетариатлӧн быдмӧм.
Сідзкӧ: кымын унджык пролетарийӧс лоӧ бырӧдӧма, сымын ылӧджык вешъяс капитализмлӧн гибельыс, — прӧстӧй да яснӧй христианскӧй расчёт.
Став странаясса революционнӧй пролетариатлӧн обязанность — не лэдзны, медым сійӧс кыскисны ӧта-мӧдӧс бырӧдӧм кузя бессмысленнӧй да пеж делӧӧ.
Капиталистъяслӧн национальнӧй группаяс костын быдпӧлӧс война — сійӧ быть лоӧ аслыс паныд пролетариатлӧн война.
Оружиесӧ сійӧ вӧчӧ ачыс — сійӧ и должен босьтны оружиесӧ аслас киӧ,
сӧмын тайӧн позьӧ орӧдны выль мирӧвӧй войналысь быть лоӧмсӧ.
Пролетариат — дзик ӧти вын, коді вермӧ вежны мирсӧ став трудӧвӧй народлӧн благо вылӧ.
«Умственнӧя уджалысь» йӧзлы пӧра эськӧ тайӧс гӧгӧрвоны.
Историяыс нуӧдӧ человечествоӧс пролетариат да капиталистъяс костын решительнӧй зурасьӧмӧ, и оз ков лоны пророкӧн сы кузя, медым тырвыйӧ эскӧмӧн шуны: зурасьӧмыс помасяс капитализмлы смертьӧн.
Капиталистъяс действиеяслӧн бесчеловечиеыс да безумиеыс лечитны позьтӧмӧсь, капиталистическӧй мир сьӧкталӧн усьӧмыс тырвыйӧ лӧсялӧ физика законлы: кымын улӧджык усьӧ сьӧктаыс — сымын ӧдйӧджык усьӧ.
Тайӧ процессыскӧд орччӧн да ещӧ ӧдйӧджык на мунӧ Социалистическӧй Сӧветскӧй Республикаяс Союзлӧн зэв ыджыд пространство вылын пролетариатӧн социалистическӧй государство организуйтӧм — тайӧ делӧыслӧн успехъясыс, коді имеитӧ цель мездыны став мирса уджалысь йӧзӧс, сайӧдны позьтӧмӧсь.
Умственнӧя уджалысь йӧзлы пӧра нин решитны: кодкӧд найӧ?
(1934)
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс А. И. Жданова) @ Лым крепостьса комендант @ киноповесьт @ Аркадий Гайдар. Лым крепостьса комендант @ 1954 @ Лб. 3-64.}
Гайдар Аркадий Петрович
Лым крепостьса комендант.
* * *
Фортъяса, зубчатӧй стенъяса да башняяса стройнӧй лым крепость вылын дӧлалӧ флаг.
Восьса ворота дорын стройын сулалӧ крепостьса гарнизон.
Воротаӧд петӧ Тимур — лым крепостьса комендант.
Сійӧ бергӧдчӧ Коля Колокольчиковлань да чорыда шуӧ:
— Талунъя числӧсянь крепость дорын часӧвӧйяс кутасны вежласьны быд час мысти, войын и лунын.
— А... кодъясӧс гортсьыс оз лэдзны?
— Ми бӧръям сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс век лэдзасны.
* * *
Военнӧй частьлӧн штаб ӧдзӧс дорын сулалӧ шофёр Николай Башмаков.
Артиллерияса капитан Максимов пуктӧ телефоннӧй трубкасӧ.
Чеччӧ, зэлӧдыштӧ тасмасӧ.
Шофёр чёткӧя бергӧдчӧ.
Но сэк кылӧ телефоннӧй звӧнок, и дежурнӧй чукӧстӧ капитанӧс:
— Капитан ёрт, тіянӧс корӧны.
Капитан кывзӧ, а сэсся висьталӧ трубкаӧ:
— Сідзкӧ, ті бара бӧрыньтчинныд?
Абу лӧсьыд...
Дивизияса командир ёрт, ті генерал, ме жӧ сӧмын капитан.
Но ме смелмӧдча казьтыштны, мый ме эг ӧтчыд нин предупреждайтлы: тіян войскаясын дисциплинаыс ёна чотӧ.
Дежурнӧй гӧгӧрвотӧма видзӧдӧ капитан вылӧ.
Сійӧ висьталӧ водзӧ:
— Тіян подразделениеяс собалӧны лым толаясті лыжиястӧг да надейтчӧны, мый вермасны жугӧдны противникӧс сӧмын горзӧмӧн да лёкысь омлялӧмӧн.
Таысь кындзи, ті штурмуйтанныд крепостьсӧ плантӧг, водзвыв лӧсьӧдчытӧг, кулакъясӧн, штыкъясӧн да сабляясӧн, и, дерт, противник нӧйтӧ тіянӧс медся выль техниканас.
Генерал, ме ёна донъяла тіянлысь личнӧй мужествотӧ да тіянлысь повтӧмлунтӧ, но сӧмын ӧнія кадся войнаын победа вылӧ тайӧ — этша!
— некыдзи абу тырмана...
Кора извинитны веськыда висьталӧмысь...
Час мысти ме воа.
Капитан пуктӧ трубкасӧ.
* * *
Аслас гортын пуктӧ телефоннӧй трубкасӧ и капитан Максимовлӧн пи Сашаыс.
Сійӧ босьтӧ сигнальнӧй горн.
Саша водзын узоръяса клеёнкаӧн вевттьӧм пызан вылын озысь салдатъяслӧн строй.
Кылӧ жӧч трубалӧн сигнал.
Саша тутсӧ.
Тӧдлытӧг сійӧ кызӧктіс, кутчысис морӧсас.
Няняыс тэрыба сетӧ сылы чышъян.
Ӧшиньлӧн пемыд стеклӧӧ камӧбтӧ лым комӧк.
Няня да Сашалӧн чойыс Женя ӧтпырйӧ бергӧдчӧны.
Саша шыбитӧ чышъянсӧ да уськӧдчӧ ӧшиньлань.
Ещӧ кылӧ ӧтчыд камӧбтӧм.
— Тайӧ мый нӧ татшӧмыс? — оз гӧгӧрво нянька.
— Ме муна кора дворникӧс...
Вешйы ӧшинь дорсьыс, Саша.
Воссьӧ ӧдзӧс, и тыдовтчӧ мудзӧм Вовкалӧн ичӧтик омӧлик фигураыс:
— Ого-го!
Ми тышкасим, кыдзи левъяс, кыдзи тигръяс...
Саша, тэ кывлін, кыдзи ми «ура» горзім?
Нянька чеччыштӧ:
— Вовка, тэ йӧймин!
Пӧрччы пальтотӧ!
Саша висьӧ, да сылӧн температура...
— Тэ абу лев и абу тигр, тэ прӧстӧ кузь пельяса кролик, — веськодя висьталӧ Вовкалы Женя.
— Гортса кань!
Тӧрыт ме кыкысь ранитчылі, а талун нёльысь!
Да тӧдан-ӧ тэ, мый ми воим крепостьлӧн самӧй стенаяс дорӧдз?
— Меным абу важнӧ, кыдзи ті воинныд, — скӧра торкӧ Вовкаӧс Саша, — меным важнӧ, мыйла ті бӧрыньтчинныд!
— Коді?
Ми бӧрыньтчим? — дӧзмӧ Вовка да сэк жӧ вежӧ тонсӧ.
— Но дерт, бӧрыньтчим...
Ми мунім атакаӧ лыжиястӧг.
Толаыс коскӧдз...
А эсійӧ комендантыс войнас нюжӧдӧма лым увтіыс сутуга.
— Сутуга?!
— Да, сутуга.
А сійӧ крукавлӧ гачьясӧс да валегиясӧс...
Но виччысь!
Талун войнас ми Юркакӧд писькӧдчам найӧ крепостьӧ!
— Тэ?..
Крепостьӧ?..
— сераліг шуӧ Женя.
— Оліс-выліс баблӧн рудіник кролик...
— Ме кролик?
Ме... орёл!
Лэбзя!
— горӧдӧ Вовка да шеныштчӧ кияснас, пышйӧ.
Бара камӧбтӧны ӧшиньӧ кык лым комӧк, и Женя шуӧ Сашалы:
— Локтіс бокӧвӧй детинка.
Вайӧдіс отряд.
Стрӧитіс тіян дорӧ крепость...
И ті онӧ вермӧй босьтны сійӧс кык недель чӧж нин!
Ӧдзӧсӧд орчча комнатасянь петкӧдчӧ Нина, студентка-соседка:
— Саша, тэ батьыдкӧд сёрнитін телефон пыр?
— Папакӧд.
Сійӧ регыд локтас...
Сійӧ тэныд колӧ, Нина?
— Сійӧ меным век колӧ.
А ӧні ме кӧсъя петкӧдлыны сылы ассьым уджӧс.
Нина пырӧ комнатаӧ, пыртӧ картина да сувтӧдӧ сійӧс пызан вылӧ стен бокӧ пӧрӧдыштӧмӧн.
Саша кызӧктӧ.
Нина шуӧ сылы:
— Мун ӧшинь дорсьыс, кылан?
Саша неокотапырысь мунӧ.
Нянька дӧзмӧма:
— Ме кори — сійӧ эз вӧрзьы., а кыдзи Нина шуис — муніс...
Ме тэныд коді, нянька?
А сійӧ морт бокӧвӧй... соседка...
— Анна Егоровна, ті висьталӧй тайӧс Степан дырйиыд, — добродушнӧя нюмъялӧ Нина.
— И висьтала.
Тайӧ тэныд сійӧ капитан, а ме сійӧс быдті, и меным сійӧ детинка...
— И меным детинка, — торкӧ Нина.
— Торйӧн нин кор сійӧ тадзи: паръяссӧ увлань, синкымсӧ вывлань...
Нянечка, код кодь Степан Петровичыс?
— Мам кодьыс, — небзьыштӧм бӧрын нин вочавидзӧ нянька.
— Мамыс сылӧн вӧлі Рязаньысь, спокойнӧй, уджалысь...
И батьыс эз омӧль вӧв, но важ йӧз моз скӧр...
— Раз мам вылас — шуда примета.
Ме, нянечка, уджалысь жӧ...
Рязанскӧй, сиктса сьыланкывъяс тӧда, йӧктыны кужа...
— Но, мӧдӧдчис...
Тэ асланьыд бергӧдан...
Быд командирлӧн должен лоны гӧтыр, командир челядьлӧн — мам.
Ме куим во дорвыв Степанлы доля, мый сылы колӧ гӧтрасьны.
Эз ӧд!
И кодӧс виччысис?
— Сійӧ видзӧдӧ Ниналы синъясас да шуӧ смешитчӧмӧн: — Эз-ӧ нин тэнӧ?
Нина виччысьӧмӧн кӧсӧйтлӧ синъяссӧ челядьлань.
— Тэ меным эн мигайт, ме тэнсьыд думъястӧ аддза.
А найӧ, — нянька довкнитлӧ челядьлань, — тайӧ делӧын ещӧ нинӧм на оз гӧгӧрвоны.
Тетрадь вылысь юрсӧ лэптывтӧг Женя шуӧ:
— Ми, нянечка, ставсӧ гӧгӧрвоам.
Правда, Саша?
— Меным тэнад кывъясыд абу интереснӧйӧсь.
Ме дивизияса командир, — вочавидзӧ Саша.
Пырӧ капитан Максимов.
Сійӧ мунӧ веськыда пиыс дінӧ да, сылы плеш вылас кисӧ пуктӧмӧн, юалӧ:
— Докторыс воліс нин?
— Пыр локтас, — шуӧ нянька.
Максимов мыйлакӧ волнуйтчӧ.
Сійӧ матыстчис Ниналань да ньӧжйӧникӧн шуис сылы:
— Нина...
Но, нянялысь ёся видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын, джӧмдіс да видзӧдліс картина вылӧ.
Картина вылӧ рисуйтӧма разнӧй арлыда да национальностя йӧзӧс.
Киясас плодъясӧн да дзоридзьясӧн найӧ петӧны трӧпинкаясӧд паськыд туй вылӧ, коді нуӧдӧ шондіӧн югдӧдӧм гӧраяс вылӧ.
— Тайӧ шусьӧ «Коммунизмӧ туй»?
— юалӧ Максимов.
Нина кыв ни джын шутӧг довкйӧдлӧ юрнас да кывзӧ, мый шуас сійӧ водзӧ.
Максимов петкӧдлӧ картина вылысь:
— Тайӧ тракторыс сэтчӧ жӧ мунӧ?
Сійӧ оз во: ичӧт бензинӧвӧй бакыс да гырысьӧсь ведущӧй шестерёнкаясыс.
Нина ыпнитӧ:
— Тэныд оз кажитчы?
Но дерт, тэныд эськӧ тайӧ йӧз водзӧ лэдзны разведка.
Бокъясас сторожевӧй охрана.
Со татчӧ пуксьӧдны артиллерийскӧй наблюдательӧс.
Страннӧ, Степан...
Тайӧ ӧд... аллегория, фантазия...
Максимов нюмъяліг петкӧдлӧ аслас артиллерийскӧй петлицаяс вылӧ.
— Ог тӧд.
Буракӧ, менам артиллерияӧй тэнсьыд аллегориятӧ оз гӧгӧрво...
Тайӧ немдумайттӧм йӧз локтӧны пикник вывсянь гортаныс.
— Сійӧ аддзӧ Ниналысь майшасяна чужӧмсӧ да успокоитӧмӧн, дружескӧя висьталӧ водзӧ:
— Дона нывка, эн лӧгась... Но коммунизмӧ татшӧм туйясыс оз овлыны.
Максимов видзӧдӧ сылы чужӧмас, но Нина бӧрыньтчыштӧ, паськыда синъяссӧ восьтӧ да юалӧ:
— Тэ... тэ сідзжӧ шуин, мый ме нывка?
— Дерт, нывка, — вурсьӧмысь орӧдчывтӧг веськодьпырысь шуӧ нянька.
— Сійӧ командир, капитан.
Налӧн делӧыс военнӧй.
И кытчӧ кутшӧм туй мунӧ, сійӧ тӧдӧ бурджыка.
Сы вылӧ налӧн план... картаяс.
А тэ: коммунизм, коммунизм...
А юрад, кӧнкӧ, ӧти тӧв.
— Няня!
— дугӧдӧ старукаӧс Максимов.
Дипломатичнӧя шыасьӧ Женя:
— Папа, регыд каникулъяс и ми вӧчам миян ордын гажа ёлка.
— Зэв жаль, мый ме тайӧ ёлка вылын ог ло.
Час — часӧн джынйӧн мысти ме муна ылі командировкаӧ.
Нина чужӧм вылын повзьӧм.
Нянькалӧн чужӧмыс мыйкӧ виччысьӧ.
Женя шӧйӧвошӧ.
А Саша, батьыслы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, индӧ кинас карта вылӧ, коді ӧшалӧ стенын:
— Папа, абу збыль!
Тэ батареякӧд мунан сэтчӧ... фронт вылӧ!
Камӧбтӧ ӧшиньӧ лым комӧк.
Нянька бергӧдчӧ да шлапнитӧ бокъясас кияснас:
— Мый нӧ тайӧ!
Абу!
Абу спокой йӧзлы свет вылын!
Пырӧ доктор Колокольчиков.
Лымсӧ пыркӧдіг сійӧ шуӧ:
— Кора извинитны. Но ывлаын бой оз ланьт, и тіянӧ воны позьӧ сӧмын бронемашина вылын.
Нянька индӧ Саша вылӧ:
— Со, батюшка, сылӧн температура.
— Быд мортлӧн температура.
— Сылӧн температураыс сё градус, — шуӧ Женя.
abu
— Найӧ, батюшка, думыштӧмаӧсь война, — объясняйтӧ нянька, — котралӧны толаясті.
Но, вот кӧнкӧ и сійӧ корсьӧма аслыс прӧстудасӧ.
— Сійӧ корсьӧма прӧстудасӧ али прӧстудаыс сійӧс корсьӧма, тайӧс ми ӧні тӧдмалам.
Доктор матыстчис Сашалань, коді бугжыльтчӧмӧн сулалӧ аслас озысь салдатъяс дорын:
— Том мортӧй, мый тэнад?
Саша индӧ салдатъяс вылӧ:
— Менам армия.
— Да.
Но тэ висян.
— Ме дивизияса командир.
— Сідзкӧ, ті... ті генерал, — доктор корсьӧ Сашалысь пульссӧ.
— Генерал должен водны лазаретӧ.
Генераллӧн температураыс ыджыд.
Доктор нуӧдӧ Сашаӧс сылӧн комнатаӧ.
На бӧрся мунӧ нянька.
Максимов бергӧдчӧ Ниналань:
— Тэ ӧбидитчин?
— Тэ мунан.
Мыйла тэ сералан?
— Медым тэ эн бӧрд.
— Ме ог кут...
abu
abu
Ми велалім.
Ӧдзӧсӧ стучитчӧны, да порог дорас сувтӧ тасмаӧн зэлӧдӧм лымйӧсь пальтоа детинка.
Сійӧ вежливӧя, достоинствоӧн кӧзыряйтӧ капитан Максимовлы да шуӧ:
— Менӧ шуӧны Тимурӧн.
Ме лым крепостьса комендант.
Кора извинитны, миян некымын снаряд кӧ случайнӧ веськаліс тіян нейтральнӧй территорияӧ.
Тимур индӧ ӧшинь вылӧ.
Сійӧ гӧлӧс шыӧ петӧ восьса морӧса еджыд дӧрӧма Саша да, ӧдзӧсӧ кутчысьӧмӧн, сувтӧ.
Чужӧмыс сылӧн кельыд, гордӧй.
— Тіян ордаыд талун бӧрыньтчис фронт пасьтала... — шуӧ Сашалы Тимур.
— Но тэ висян.
Тэнад отсасьысьыд Юрка командуйтны оз куж.
И ме локті вӧзйыны тэныд миритчӧм.
Синъяссӧ тупкӧмӧн да паръяссӧ топӧдӧмӧн Саша отрицательнӧя довкйӧдлӧ юрнас.
Женя шемӧсӧн видзӧдӧ Тимур вылӧ.
Тимур кокньыдика топӧдлӧ пельпомъяссӧ.
— Кыдзи кӧсъян.
Но тіянлы крепость не босьтны!
И медым нуӧдны бой, тіян долженӧсь лоны лыжияс, крукъяс, гезъяс да посъяс...
Тэ меным враг, но тайӧ ме тэныд висьтала кыдзи ёртлы.
Саша, сувтса синъясӧн, ненавидитӧмпырысь шуӧ:
— Мун, мун!
Тэнсьыд крепосьтӧ ми век жӧ босьтам!
— Сійӧс сотас шонді, сывдас зэр, разӧдас тӧв, но тіян сійӧ некор оз ло!
— скӧрмӧмӧн вочавидзӧ Тимур, а сэсся бергӧдчӧ да петӧ.
Женя котӧртӧ сы бӧрся.
— Том комендант! — горзӧ Тимур бӧрся доктор.
— Ме краснӧй крест, и ме кора обеспечитны меным свободнӧя мунӧм тіян опаснӧй территория пыр.
Передньӧйын Тимурлы ӧдзӧс восьтігӧн Женя юалӧ:
— Сідзкӧ, ті менам воккӧд врагъяс?
— Да.
И та вӧсна тэ ме вылӧ скӧр?
— Абу, — ышловзьӧ Женя.
— Мый нӧ... тіян делӧ военнӧй...
Ӧдзӧс пӧдлалӧм бӧрын Женя локтӧ столӧвӧйӧ, кӧні доктор да капитан Максимов сёрнитӧны Саша йылысь.
— Тіян пиыдлӧн, буракӧ, тыясыслӧн воспаление, — шуӧ доктор.
— Режим — вольпась.
Сёян — кокньыдик.
Юан — шома.
Босьтӧй рецепт.
Колӧ ӧдйӧ котӧртлыны аптекаӧ.
Нянька сюйӧ Ниналы киас рецептсӧ:
— Ветлы, Нина.
Меным колӧ мӧдӧдны капитанӧс.
Нина шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ нянька вылӧ.
— Но, нянечка, позьӧ звӧнитлыны, — рассудительнӧя шуӧ Женя.
— Позьӧ мӧдӧдны дворникӧс...
А то папала воас машина, и найӧ оз прӧщайтчыны.
— Удитас.
Трамвайсянь трамвай вылӧ, а сэні орчча, — спокойнӧя вочавидзӧ нянька.
Нина тревожнӧя видзӧдӧ синъясас Максимовлы.
Сійӧ видзӧдліс часі вылас да нинӧм шутӧг довкйӧдлӧ юрнас.
— Нина, эн мун, — шуӧ аслас комнатасяньыс Саша, коді водӧма нин вольпасьӧ.
— Ме виччысьла.
Меным абу сьӧкыд.
Нина пырӧ сы дінӧ, копыртчӧ да окыштӧ сылысь плешсӧ.
— Аттьӧ, командир.
Узь.
Ставыс бур лоас.
Нина муніс.
Нянька лӧсьӧдӧ чемодан.
Максимов пуксьӧ стул вылӧ Саша дорӧ, сыкӧд орччӧн тӧрӧдчӧ Женя.
Сашалӧн крӧвать юр водзын сулалӧ пызан, сы вылын дзоридзьяс, кӧрӧбка, стӧкан да озысь салдатъяслӧн отряд.
Стучитӧны.
Пырӧ шофёр Коля да сетӧ Максимовлы конверт.
— Капитан ёрт, машина дась...
Саша, видза олан!
Максимов, конверт косялігтырйи, шуӧ шофёрлы:
— Ті воинныд час водзджык.
— Лыддьӧ приказсӧ.
— Ставыс ладнӧ.
Челядь, мем кад.
Няня, висьтав Ниналы, мый ме сійӧс виччыси...
Тэ сы вылӧ эн скӧрав.
Тэ окышт сійӧс ме пыдди.
Саша пуксьыштӧ.
— Папа!
Тэ гиж меным частӧ...
И тэ, Коля, сылӧн кӧ бой, сійӧ занят, сідзжӧ гиж меным...
Сэк сійӧ бергӧдчылӧ, босьтӧ пызан вылысь озысь салдатсӧ да мыччӧ сійӧс шофёрлы:
— На, босьт месянь...
Коля видзчысьӧмӧн матыстчӧ, ылісянь нюжӧдӧ кисӧ:
— Эм гижны частӧ, Саша!
А салдатыд бӧрсӧ воас медальӧн.
Пуктӧ салдатсӧ зептас.
— Тэ, йӧй юр, сэні, фронт вылас, вывтісӧ капитаныдкӧд эн вӧтлысьӧй медальяс бӧрсяыд, — стрӧга шуӧ Колялы нянька.
— Тэ, аддзан кӧ кыті оз позь, опаснӧ, сулавлы, виччысьлы, нуӧд капитантӧ бокытіджык.
— Эм нуӧдны капитанӧс бокытіджык!
Саша корӧ батьсӧ да висьталӧ сылы мыйкӧ пеляс.
Батьыс думайтыштӧ, загадочнӧя юрнас довкнитӧ, кыскӧ полевӧй сумкасьыс бумага да мыйкӧ сы вылӧ ӧдйӧ гижӧ.
Нянька виччысьӧмӧн видзӧдӧ.
Максимов сюркнялӧ запискасӧ да сетӧ сійӧс Сашалы.
Саша босьтӧ ичӧтик кӧрӧбкасӧ, сюйӧ сэтчӧ запискасӧ, пуктӧ кӧрӧбкасӧ пызан вылӧ.
Сэсся думайтыштӧ да сувтӧдӧ кӧрӧбка дінӧ кык озысь часӧвӧйӧс.
Максимов босьтӧ писӧ киясӧдыс да окалӧ сійӧс:
— Генерал ёрт!
Желайта шуд, здоровье, а бойясын успех...
Желайтӧй и меным тайӧс жӧ...
Кор Нина бӧр локтіс аптекаысь, капитан Максимов эз нин вӧв.
Тыртӧммӧм столӧвӧйын беспорядок.
Нянька вылӧ видзӧдтӧг, Нина ньӧжйӧник юалӧ:
— Анна Егоровна, Степан, кор сійӧ муніс, нинӧм эз висьтав?
Нинӧм меным эз передайт?
— Сійӧ? — кыдзи быттьӧ дум вылас мыйкӧ уськӧдны зільӧ нянька.
— Нинӧм.
Да!
Сійӧ корис, медым тэ нуин сылысь книгаяссӧ полкӧвӧй библиотекаӧ.
— Бур, — шуӧ Нина юрсӧ лэдзӧмӧн, сэсся бергӧдчӧ да тіралан гӧлӧсӧн юалӧ:
— Висьталӧй, мый вӧсна ті менӧ онӧ радейтӧй?
— Ме быдӧнӧс радейта, — коса вочавидзӧ нянька.
— Но сылӧн гырысь челядь, да налы колӧ настӧящӧй мам, а не татшӧм, кыдзи тэ, нывка.
* * *
Лым крепость пӧлӧнті ньӧжйӧник ветлӧны часӧвӧйяс.
Пу винтовкаясӧн, муртса копыртчыштӧмӧн, найӧ ветлӧдлӧны ӧта-мӧдныслы паныд.
Сэсся сувтыштлӧны бипур дорӧ.
Кылӧ часі кучкалӧм шы.
Первой часӧвӧй кывзысьӧ: Регыд нин должен лоны смена.
— Смена оз лок, — кияссӧ би вылын шонтігмоз вочавидзӧ мӧд часӧвӧйыс.
— Некодӧс гортсьыс оз лэдзны.
— Абу сійӧ кадъясыс.
Ӧні лэдзасны.
Часӧвӧйяс бергӧдчӧны.
Трӧпинка кузя стройӧн шагайтӧ смена.
Калошиа ыджыд валегияс чёткӧя, кыскыштчӧмӧн вӧчӧны дзуртан лым кузя шаг бӧрся шаг.
Караул вежсьӧ.
— Ставыс лӧнь? — юалӧ коймӧд часӧвӧй.
— Котӧртіс пон.
Лэбзис рака.
Орда узьӧ, да караулитнысӧ нинӧм, — вочавидзӧ мӧдыс.
— Порядок, — шуӧ первой часӧвӧй.
— Комендант молодеч!
Комендант тӧдӧ, мый вӧчӧ!
— Комендантлы лӧсьыд, комендант узьӧ шоныд эшкын улын, — броткӧ коймӧдыс.
— Комендант прӧверяйтӧ караулъяс, — куст сайсянь петігтырйи шуӧ Тимур да, кор аддзӧ коймӧд часӧвӧйлысь яналӧмсӧ, топӧдлӧ сылысь кисӧ:
— Тэ локтін, тэ эн пӧръяв, Гриша.
Сійӧ сувтӧ веськыда.
— Сувт устав серти!
Пельпомъястӧ эн пӧлыньт!
Сулав свободнӧя да видзӧд бура!
Жугалӧм каменнӧй стена пытшкысь тыдовтчӧны Вовкалӧн да Юралӧн повзьыштӧм чужӧмъясыс.
— Сійӧ йӧймӧма!
Эстшӧм кӧдзыд...
Бррр... — жмитчӧ Вовка.
— Со кань кулӧма.
А налӧн бара вежсьӧны часӧвӧйяс...
Меным гортӧ кад.
Бать нинӧм, а бабӧ вреднӧй, и сійӧ вермас сетыштны балябӧжӧ.
— Вот тэныд и разведка... — шогпырысь вашкӧдӧ Юрка.
— Эх, пуктыны эськӧ крепость стенаяс улас бур бомба!
— Бомба?!
— Вовка гӧгӧр видзӧдӧ да, кор аддзӧ лым вылысь киссьӧм валеги, кватитӧ сійӧс: — Ылӧд часӧвӧйяссӧ!
Пасйы кадсӧ!
Бомба пыр лоӧ шыбитӧма!!!
Вовка да Юрка кыссьӧны крепостьлӧн стенъяслань.
— Сувт!
Коді локтӧ? — горӧдӧ коймӧд часӧвӧй.
Сы дінӧ котӧртӧ нёльӧд.
Кыкнанныс сюся видзӧдӧны пемыдӧ.
А тайӧ здукӧ мӧдар боксяньыс крепость стена вомӧн лэбзьӧ да усьӧ лым вылӧ киссьӧм валеги.
Сійӧс казявтӧг часӧвӧйяс бара мӧдісны ветлӧдлыны стена пӧлӧн.
* * *
Тревожнӧя пласьткуйлӧмӧн Саша мыйкӧ бормочитӧ унйывсьыс.
Сылӧн жар.
Температураыс кайӧ пыр вылӧджык и вылӧджык.
Сашалӧн крӧватьвесьтса стенын ӧшалӧны пуысь вӧчӧм оружиеяс.
Пызан вылын юр водзас стӧканын цветок да кӧрӧбка.
Кӧрӧбка дінын вӧрзьӧдчывтӧг сулалӧны кык озысь часӧвӧй.
Ылынджык, пызан помас, стройӧ сувтӧма быдса отряд.
Саша восьтӧ жар вӧснаыс югъялысь синъяссӧ да видзӧдӧ аслас салдатъяс вылӧ.
И друг кыкнан часӧвӧйыс стӧч ӧткодь движениеясӧн лэччӧны асланыс подставкаяс вылысь да, винтовка прикладъяссӧ джоджысь лэптӧм бӧрын, чеканнӧй шагӧн мунӧны ӧта-мӧдныслы паныд охраняйтан пространство пӧлӧн.
Саша нюмъялӧ.
Но вот чужӧмыс сылӧн стрӧгмӧ.
Озысь часӧвӧйяс тэрыба бергӧдчӧны; винтовкаяснас лӧсьӧдчӧны бой кежлӧ да прикладъяссӧ жмитӧны пельпомъяс бердӧ.
Бӧрыньтчӧны.
Лыйсьӧмъясысь тшыныс ӧта-мӧд бӧрсяыс тешкодь гӧгыльясӧн кайӧны вывлань.
Часӧвӧйяс нетшыштӧны тасмаяс костсьыс бомбаяс, шыблалӧны найӧс.
Шытӧг ыпнитӧ би, гартчӧмӧн кайӧ тшын.
А кор йӧв кодь тшын разалӧ, уськӧдӧм часӧвӧйяс вывті нюжӧдчӧ кодлӧнкӧ киыс, восьтӧ кӧрӧбка да босьтӧ запискасӧ.
Тайӧ нянька.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сюйӧ запискасӧ зептас да мунӧ.
Ӧдзӧс дорын сулалӧ серӧсь халата Нина да ньӧжйӧник висьталӧ:
— Анна Егоровна, мунӧй, ме пукышта.
Меным оз узьсьы.
Нянька лӧсьӧдыштіс Сашалысь юрлӧссӧ, петіс да, ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, тэрыба разис запискасӧ.
Сылӧн чужӧм вылын недоумение.
Тайӧ чистӧй, еджыд бумага вылын эз вӧв ни ӧти буква.
А Нина босьтіс ичӧт пызан вылысь термометр, довкйӧдлыштіс юрнас, сувтӧдіс пӧрӧдӧм пузырёк да пуксис крӧвать дорӧ.
Сашалысь кулакӧ кабыртӧм шевгӧдӧм кисӧ лэптігмоз сійӧ аддзис кисьыс бумажка, разис Сашалысь чуньяссӧ, босьтіс запискасӧ да лыддис:
«Муса Нина, видз челядьӧс.
Быдмы и ачыд.
Прӧщай.
Бӧр воа — ставыс бур лоӧ.
Степан».
Чужӧмыс Ниналӧн ыпнитіс волнениеӧн да нюмӧн.
Сійӧ пуктіс запискасӧ кӧрӧбкаӧ, бара сувтӧдіс сы дорӧ кык озысь часӧвӧйӧс.
И, бурмӧм сьӧлӧма, лэдзис юрсӧ Сашалы морӧс вылас.
Бара сулалӧны пост вылын озысь часӧвӧйяс.
* * *
Лым крепость стена дорын часӧвӧйяс кывзӧны башняса часілысь кучкалӧмсӧ.
— Должен лоны смена, — шуӧ ӧтиыс.
— Смена оз лок.
Найӧс гортсаяс оз лэдзны, — паныд шуӧ мӧдыс.
— Абу сійӧ кадыс.
Ӧні лэдзасны.
И сэк жӧ, дзуртысь лым кузя ӧткодь, сьӧкыд воськов шыяс вылӧ бергӧдчӧны кыкнан часӧвӧйыс.
Локтӧны Коля Колокольчиков да ещӧ ӧти детинка, коді гартчӧма юрсяньыс кок улӧдзыс.
Караул вежсьӧ восьса ворота дорын.
Друг Колокольчиков уськӧдчӧ крепость пытшкӧ, лэптӧ киссьӧм валеги да, волнуйтчӧмысла мыкталігтыр, горзӧ веськыда часӧвӧйяслӧн шӧйӧвошӧм чужӧмъясӧ:
— Ротозейяс!
Ме пост ог примит!
Ме доложита та йылысь командирлы!
* * *
Вӧрдорса лымъя эрд юждӧма кузяла и пасьтала.
Кыпӧдчӧ кутшӧмкӧ джынвыйӧ жугалӧм железобетоннӧй сооружение.
Куйлӧ вывлань кӧлесаясӧн пушка.
Еджыд халата лыжник вомӧналӧ эрдсӧ да сунӧ сук вӧрӧ.
Сійӧс гӧгӧртӧдӧны сьӧд пуяс, скалистӧй изъяслӧн пиньясыс.
Гӧгӧр шуштӧм чӧв-лӧнь.
Лыжник котӧртӧ.
Халатнас крукасьӧ кос увйӧ, нетшыштӧ, сувтӧ да пӧрччӧ халатсӧ.
Вылісянь друг кылӧ равӧстӧм:
— Видзӧд кок улад, эн крукась проводас.
Лыжник лэптӧ юрсӧ да аддзӧ пу вожъяс вылысь артиллерийскӧй наблюдательӧс.
Сылӧн чужӧмыс скӧр, нырыс орёллӧн кодь, сьыліас бинокль, киас телефоннӧй трубка.
— Ворон-птица!
Капитан Максимовыс тіян батареяын?
— юалӧ лыжник.
Наблюдатель резкӧя, бордйӧн моз, шевкнитіс кинас — петкӧдліс направлениесӧ, да вайис бинокльсӧ синъяс дорас.
* * *
Джынвыйӧ киссьӧм вражескӧй дот пытшкын кӧрт пач дорын, пӧвъясысь вӧчӧм пызан сайын кык красноармеец да шофёр Башмаков юӧны чай.
Телефонист принимайтӧ телефонограмма, гижӧ да пыр ӧткодя повторяйтӧ:
— Водзӧ... водзӧ...
Коля перйӧ зепсьыс бумага, истӧг, махорка да озысь салдатӧс.
Сійӧ сувтӧдӧ салдатсӧ пызан вылӧ да, чигаркасӧ гартігмоз, шуӧ:
— Война абу кокньыдтор.
Гӧтыр ылын.
Гӧгӧр шинельяс, лэбзьӧны шрапнельяс.
Вай, салдат, табактӧ куритыштам.
Красноармеец-башкир юӧ чай да сералӧ:
— Ыджыд морт ичӧтик чачаӧн ворсӧ...
Серавны позьӧ.
— Серав, — вочавидзӧ Коля.
— Тайӧ салдатыс волшебнӧй войскаысь...
Он гӧгӧрво?
Но, кыдзи тіян ногӧн?..
Кӧлдун, али мый?
— Жулик?
Тадзи лоӧ?
— Эк, эн сійӧ мишень кузя лый...
Тайӧ салдатсӧ меным пӧдаритіс ӧти генерал.
Сылӧн салдатыс велӧдӧм: сійӧ кужӧ сёрнитны.
Висьтав, салдат, мыйла Абдул Муртазин юӧ чайсӧ сакартӧг?
Коля вомсьыс лэдзӧ табак тшын, коді пӧшти тупкӧ сылысь чужӧмсӧ, да вӧсньыдик гӧлӧсӧн ачыс шуӧ:
— Сулалі секретын, сёйи югдігӧн.
Мӧд красноармеецыс сералӧ.
Телефонист грӧзитӧ кулакъяснас.
— Сійӧ менам ещӧ и не сӧмын тайӧс вермӧ! — гордӧя шуӧ Коля да бара копыртчӧ озысь салдат дорӧ.
— Ӧтик, кык, куим, нёль, вит!
Сійӧ пӧльыштіс, тупкис салдатӧс сук тшынӧн да помаліс башкир дінӧ шыасьӧмӧн:
— Верман пӧлучитны сакар!
Разалӧ тшын.
Башкирлӧн алюминиевӧй кружкакӧд орччӧн куйлӧ сакар тор.
Башкир добродушнӧя нюмъялӧ.
Вешйыштчис рӧгӧза, кодӧн тупкӧма нетшыштӧм ӧдзӧссӧ.
Кӧдзыд ру пыр пырӧ капитан Максимов.
Ставӧн сувтӧны.
Рӧгӧза бара вешйыштчыліс, пырис лыжник.
Сійӧ ӧшӧдӧма халатсӧ ки вылас.
Лыжник сетӧ пакет да рапортуйтӧ:
— Капитан ёрт, батальон штабса посыльнӧй лыжник Егоров воис тіян распоряжениеӧ.
Максимов нуӧдӧ синъяс пырыс бумагасӧ.
— Мыйла ті абу маскировочнӧй халатаӧсь?
— Крукалі, косялі.
Пыр жӧ дӧмны кута.
Капитан ёрт, тіянлы гӧтырсяньыд телеграмма.
Случайнӧ веськаліс коймӧд батареяӧ.
Разьӧма сы вӧсна, мый, позиция вежлалӧм вӧсна, коймӧд батарея передайтіс сійӧс телефон пыр мӧд батареяӧ.
Лыжник сетӧ телеграмма, вешйӧ да шонтӧ кисӧ кӧрт пач дорын.
— Меным... гӧтырсянь?
— шензьӧмӧн юалӧ Максимов, лыддьӧ, нюмъялӧ да петкӧдлӧ телеграммасӧ шофёр Колялы.
Коля лыддьӧ.
— «Саша бурдӧ, бара лӧсьӧдчӧ штурмуйтны крепость.
Ми раненӧйяслы вӧчам ёлка.
Ставӧн окалам.
Нина».
abu
abu
Капитан ӧдйӧ гижӧ мыйкӧ телеграмма вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн лукавӧй.
Красноармеец-башкир нюмъялігтыр тӧкӧтьӧ ошйысьыштӧ:
— Менам гортын Уфаын тожӧ гӧтыр эм.
Сійӧ меным сідзжӧ тешкодь письмӧяс гижӧ.
— Пӧръясян, пӧръясян! — шуӧ мӧд красноармеец.
— Тэнад абу некутшӧм гӧтыр...
— Стерлитамахын эм невеста, Лола нимыс, — думайтӧмӧн да безобиднӧя вочавидзӧ башкир.
— Сійӧ меным сідзжӧ тешкодя гижлӧ.
Максимов сюйӧ телеграммасӧ конвертӧ да мыччӧ Колялы:
— Эн вунӧдӧй мӧдӧдны талун.
Телефонист, коді помаліс приём, чӧв олігтырйи сетӧ капитанлы гижӧм листсӧ, матыстчӧ пачлань, шонтӧ кияссӧ да сераліг юалӧ лыжниклысь:
— А Лолаыс тэнад эм?
— Лола менам, веськыда шуа, абу, — ӧтвечайтӧ лыжник.
— Менам Лола лоас война бӧрын.
— Тэнӧ виасны, сы вӧсна мый тэ котралан маскировочнӧй халаттӧг, — стрӧга шуӧ телефонист.
Лыжник пуксьӧ, лӧсьӧдӧ халатсӧ, судзӧдӧ ем да шуӧ серьёзнӧя:
— Виасны?
Сэки, дерт, некутшӧм Лола оз ло...
Капитан Максимов, телефонограмма лыддьӧм бӧрын, приказывайтӧ шофёрлы:
— Дасьтӧй машина.
Мунам участокса штабӧ.
Коля тэрмасьтӧг вочавидзӧ:
— Эм дасьтыны машина, капитан ёрт!
— Посыльнӧй ёрт, — юалӧ лыжниклысь капитан Максимов, — вӧр кушӧдыс ты боктіыс мунысь туйсӧ оз лыйлыны?
— Ме ӧдйӧ прӧйдиті, вӧлі лӧнь, капитан ёрт.
Но ме мый?
Вуджӧр... ньӧв... кӧч...
— Кӧч? — сералӧ телефонист.
— Татшӧм кӧчьяссьыд кӧинъяс пуяс вылӧ каттьысьӧны...
* * *
Вӧр вомӧн писькӧдчӧны кык дозорнӧй финскӧй лыжник.
Мыйкӧ кылісны, лӧсьӧдчисны да мӧдӧдчисны туйлань, кыті мунісны штабӧ капитан Максимов да шофёр Коля.
Максимов кыв ни джын шутӧг видзӧдӧ водзӧ.
Коля шуӧ, сы дінӧ бергӧдчывтӧг, туй вылӧ видзӧдіг:
— Разрешитӧй, командир ёрт, юавны?
Мыйла тіянлы гортад Ниналӧн картинаыс эз кажитчы?
А меным кажитчис.
Йӧз мунӧны, цветъяс нуӧны.
Челядь бур туй кузя бедьяс вылын чеччалӧны.
Гажа...
Коля бергӧдлӧ рулевӧй баранкасӧ, машина чеччалӧ.
— А тайӧ ӧмӧй туй!
Гибель!
— шуӧ сійӧ, тонсӧ вежӧмӧн да Максимовлӧн тӧждысяна чужӧм вылӧ синбӧжнас видзӧдіг.
— Ті эськӧ, командир ёрт, мыйкӧ кӧть висьталінныд...
Зэв гажтӧм гӧгӧр тайӧ территорияыс.
А гӧгӧр збыль гажтӧм: пемыд вӧр, сотчӧм керкалӧн сьӧд скелет, жугавлӧм гӧраяс, юкалӧм пу, лымйысь вӧчӧм лёк чудо кодь фигураяс.
— Да, картина вылын туйыс мича, — думайтіг шуӧ Максимов.
— Сӧмын зэв рӧвнӧй, шыльыд, сувтлытӧг, тышкасьтӧг...
— Кыдзи тышкасьтӧг?
— горӧдӧ Коля, друг вежсьӧ чужӧм вылас, сетӧ тормоз да кватитӧ пулемёт.
Взрыв, тшын.
Коля лымйын.
Ручнӧй пулемёт куйлӧ стволнас мыр вылын, да, спуск вылас личкытӧдз, Коля горзӧ:
— Кыдзи тышкасьтӧг?!
Ӧні тышкасьтӧм туйяс абуӧсь!
Котӧртӧны лыжияс вылын финнъяс.
Капитан Максимов лыйлӧ.
Коля сетӧ дискджын очередь.
Небесаын друг тыдовтчӧны кык самолёт, найӧ бордъяс вылын гӧрд звездаяс.
Сюся видзӧдӧ улӧ наблюдатель.
Самолёт друг вӧчӧ резкӧй движение: сійӧ аддзис, кыдзи улын, туй вылын, лыжникъяслӧн отряд босьтӧ кытшӧ ичӧтик машинаӧс.
Ӧдйӧ да крута самолётъяс пуксьӧны бордъяс вылас.
Финнъяс пӧвстысь ӧти шыбитӧ ручнӧй граната.
Коля сутшкысьӧ муас.
Максимов кватитӧ пулемёт да сетӧ финнъяс кузя очередь.
Сэсся сійӧ видзӧдӧ тыртӧм диск вылӧ да лыйӧ нагансьыс пулемёт затворӧ.
Зэв ёна ӧддзӧ моторъяслӧн жургӧмыс: уліті туй весьтті лэбзигӧн самолётъяс лыйлӧны вылісяньыс финнъяс кузя.
Максимов кыскыштӧ Коляӧс пельпомъясӧдыс.
Сійӧ оз вӧр.
Капитан сувтӧ пидзӧсъяс вылас, перйӧ лыйӧмысь розя сумкасьыс индивидуальнӧй пакет да бинтуйтӧ Колялысь юрсӧ.
Перевязка помалӧм бӧрын сійӧ чеччӧ, нетшыштӧ виӧм финнлысь шинельсӧ, сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс да шебрӧдӧ наӧн Коляӧс.
Сэсся сувтӧ лыжияс вылӧ, видзӧдлӧ компас вылӧ да мунӧ.
Лэбзисны асланыс туйӧд самолётъяс.
Му вылӧ колины жугласьӧм машина да виӧм финнъяс.
Туйсянь матын, шинельясӧн гартыштчӧмӧн, куйлӧ Коля.
А капитан Максимов вӧр вомӧн исковтӧ лыжияс вылын гӧра увлань.
Тӧдлытӧг сійӧ конъяссьӧ да мыйвынсьыс лэбӧ лымъяс.
Лыжипӧлыс чеги шӧри.
Максимов сулалӧ коскӧдзыс лымйын да видзӧдӧ чегӧм лыжи вылӧ.
Шыбитӧ сійӧс, пӧрӧдчӧ пулань да сёйӧ лым.
* * *
Туй кузя мунӧ качайтчигтыр пушкаа башня — бронемашина.
Бӧрвылас ещӧ куим.
И налӧн быдӧнлӧн краснӧй звездаяс.
Первой машинаса водительыс видзӧдӧ бойницалӧн векньыдик щель пыр да аддзӧ, мый туй вылын виӧм финнъяскӧд орччӧн туплясьӧны капитан Максимов легкӧвӧй машиналӧн торпыригыс, кодъяс тырыштӧмаӧсь нин лымйӧн.
Броневик сувтӧ, петӧны красноармеецъяс.
Коля кыліс шум.
Сійӧ лэптыштіс юрсӧ, восьтӧ синъяссӧ да видзӧдӧ.
Сыкӧд орччӧн лым вылын куйлӧ капитанлӧн перчаткипӧлыс.
* * *
Кылӧ гора звӧнок.
Тайӧ заводитчис ыджыд перемена.
Школаын векся ноксьӧм.
Пельӧсын вашкӧдчӧны кык нывка — тайӧ Катя да Женя Александрова.
Женя Максимова кутӧ киӧдыс да нетшкӧ ичӧтик Вовкаӧс:
— Тэ мыйла асывнас бара пальтонад пырин Саша дінӧ?
Сійӧ висьӧ, сы дінӧ оз позь...
Ме тӧда, ме ачым санитарка, — сійӧ петкӧдлӧ значок вылас.
— Да...
Но колӧ вӧлі ӧдйӧ?
Срочнӧ!
Колӧ вӧлі зэв срочнӧ!
— Колӧ ӧдйӧ, зэв срочнӧ, колӧ? — тарӧдчигтыр нерӧ Женя.
— Ме кора Юраӧс либӧ Петькаӧс, медым найӧ тэнӧ срочнӧ нӧйтісны.
Друг, вашкӧдчысь нывкаясӧс казялӧм бӧрын, да кыдзи быттьӧ аслас синъяслы эскытӧг, шӧйӧвошӧм Женя ньӧжйӧник лэдзӧ кисӧ Вовкалысь, коді зэв ӧдйӧ пышйӧ.
Но сэки жӧ Вовкаӧс крепыда кутӧ киӧдыс Тимур.
— Сулав веськыда!
Кокъястӧ эн вӧрӧд да видзӧд меным синъясӧ!
— кӧдзыда шуӧ сійӧ.
— Но, видзӧдлі, — полӧмӧн шуӧ Вовка.
— И мый тэ сэсь аддзан?
— Но, нинӧм...
Лӧзӧдӧмин аддза, гыжнатуй...
— Он сэтчӧ видзӧд, видзӧд пыдӧджык...
— Но, кытшъяс аддза...
Зрачок, розь...
— Тэ аддзан менам синъясысь скӧрлун!
Коді пӧрӧдіс пӧим тыра ведра, а тӧрыт рытӧ шыбитіс валеги да кулӧм кань миян крепость стенъяс сайӧ?
Ага, чӧв олан!
— Сійӧ кӧсйис кучкыны Вовкаӧс, но эз кучкы да серӧктіс.
— Пышйы!
Таті нейтральнӧй территория, но виччысь, эн веськав меным тышкасян эрд вылын!
Тимур лэдзис Вовкалысь кисӧ.
— Вовка котӧртӧ сэтысь скачӧн да пыр жӧ веськалӧ Юралӧн лапаясӧ.
— Сувт!
Мый йылысь тэ шӧпкӧдчин Тима Гараевкӧд? — юалӧ Юра.
— Ага, измена!
Тэ мӧвпалан вузавны рӧднӧй двортӧ да вуджны йӧз дворӧ?
— Оз, сійӧ оз кӧсйы йӧз дворӧ, но сійӧ ошйысьысь да дӧзмӧдчӧ висьысь Сашалы, — лӧгпырысь висьталӧ Женя Максимова.
— Юрка!
Сідзкӧ, решитӧма!
Вӧчам раненӧйяслы ёлка?
Юрка бергӧдчӧ Вовкалань:
— Тэ кывзы, пока та йылысь кыв ни джын!
— Ме, вокъяс, некодлы...
Ме морт — из...
Морт — гу!
Женя Максимова ӧдйӧ матыстчис Катялань да нетшыштіс сійӧс киӧдыс:
— Кодкӧд тайӧ тэ перемена чӧж шӧпкӧдчин?
— Тайӧ Женя Александрова, ӧти нывка квайтӧд «Б»-ысь.
И сійӧ меным висьталіс, кутшӧм платье сійӧ вурӧ ёлка кежлӧ...
— Тӧда ме сійӧ Александроватӧ.
Ме сулалі, ме тэныд мигайті, а тэ...
Кутшӧм сылӧн платье?
Матерьеысь али бумагаысь?
— Сійӧ эз тшӧкты висьтавны...
Сійӧ шуӧ, мый тэ тшап да мый сы водзвылын ӧчередьтӧг сюйыштӧмыд пальтотӧ раздевалкаын.
Женя чуймис, сэсся кияснас швачнитіс да шуис пыдісянь лолаліг:
— Ме тшап?
Ме ӧчередьтӧг?
Тайӧ клевета, кутшӧм ещӧ эз на вӧвлы свет вылын!
Зильӧбтӧ звӧнок, и Женя вежӧ гӧлӧссӧ обыкновеннӧй вылӧ:
— Катя, эн эскы, некытчӧ и нинӧм ме эг сюйыштлы.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдӧ да аддзӧ, мый Женя Александрова матыстчис да босьтіс Тимурӧс киӧдыс.
Кыкнанныс найӧ сералӧны.
— Эстшӧм тай, крепостьса гарнизонлӧн принцесса! — нерыштӧмӧн шуис Женя.
— Саша бурдас, крепостьсӧ босьтас, а найӧс нӧйтас.
— Мый тэ, мый тэ!
Кутшӧм принцесса?
Сійӧ — броневӧй командирлӧн ныв.
— Ме ачым артиллерийскӧй капитанлӧн ныв, и тайӧ ме, а эз сійӧ думышт раненӧйяслы вӧчны ёлка.
— Но, вот тэ и тшапитчан!
Женька, сознайтчы, кӧть тӧкӧтьӧ, но вот кӧть ичӧтика, чуть-чуть, а век жӧ ышнясян.
* * *
Фронтбердса лазаретлӧн бурдысь салдатъяслӧн отделениеса шойччан комнатаын пукалӧ пызан сайын халата да кӧрталӧм юра шофёр Коля Башмаков.
Сы водзын чукралӧм бумага да конверт.
Пызан вылын сулалӧ озысь салдат.
Коля мыйкӧ чертитӧ еджыд бумага лист вылын.
Сійӧ шыасьӧ не то книгаӧн паныд пукалысь раненӧй дінӧ, не то салдат дінӧ:
— Кор ме куня синъясӧс, ме водзӧ сувтӧ чуднӧй картина...
Шоныд... Югыд....
Мунӧны йӧз...
abu
Нуӧны цветъяс!
Сэні лимонъяс, разнӧй фруктаяс...
Гажа!
А туйыс на водзын...
Сійӧ куньӧ синъяссӧ.
— Туй...
Лэбзьы, гӧграв биллиард кузя гӧгрӧс шар моз.
— Коля видзӧдӧ бумага лист вылӧ, кытчӧ паметьсьыс пӧшти стӧча рисуйтӧма Ниналысь картинасӧ.
abu
— И со, кор петкӧдчӧ ме водзӧ тайӧ чуднӧй картинаыс, пыр жӧ сэки дум вылӧ усьӧ меным ещӧ мӧд туй: пазӧдӧм «эмка», тшын, тыртӧм обоймаяс.
И лым вылын менам капитанлӧн перчаткипӧлыс. Капитан гартыштіс менӧ шинельясӧн, медым ме, Башмаков, эг кув, а олі общӧй, а сідзжӧ и аслам пӧльза вылӧ...
Раненӧй шензьӧмӧн лэптіс синъяссӧ книга весьтысь да мӧдіс видзӧдны Коля вылӧ, кыдзи сійӧ висьталӧ, сӧмын игрушечнӧй салдат дінӧ ӧні шыасьӧмӧн:
— Тешкодь!
И мый меным тайӧ картинаыс?
Картон... краска...
Ылісянь музыкалӧн шы...
Быттьӧ тэ кодь жӧ, тешкодь салдат, прӧстӧй озысь тор...
Сідзкӧ мыйла нӧ, кор ме видзӧда тіян вылӧ, висьӧ менам йӧз вӧснаыс сьӧлӧмӧй?..
— Сы вӧсна, мый тэ пукалан асывсяньыс бумага сайын, — шуӧ книгаа раненӧй.
— Ӧні жӧ кора сестраӧс, да сійӧ босьтас тэнсьыд ручкатӧ да чернилатӧ.
Коля тэрмасьӧмӧн бара заводитӧ гижны.
Кык раненӧй ворсӧны шашкиӧн: ӧтиыс, креслӧын пукаліг, тренькайтӧ мандолина вылын да ньӧжйӧник сьылӧ:
<rus>Письмо придет — она узнает,</rus>
<rus>На щёку скатится слеза...</rus>
<rus>И горько-горько зарыдают</rus>
<rus>Её прекрасные глаза...</rus>
Коля дугдӧ гижӧмысь да шуӧ раненӧйлы:
— Коли ставыс нёль лун, а меным кажитчӧ, мый коли нёль во.
Сійӧ мӧдіс думайтны.
Сэсся бара заводитіс сёрнитны не то раненӧйкӧд, не то ачыс аскӧдыс:
— Кор ме пыри партияӧ, менсьым ӧти морт юаліс: «Мый тэныд водзӧвылӧ колӧ?»
Ме вочавидзи: «Мый став йӧзлы: шуд...»
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Медицинскӧй сестра мунӧ на дінті:
— Башмаков ёрт, мый ті бормочитанныд?
Эновтӧй чернила да бумага.
Мунӧй гуляйтны либӧ ворсны шашкиӧн.
— Шашки — пустӧй развлечение.
Тайӧ ворсанторйыд абу менам характер серти...
Сестра, кыдзи эськӧ меным пӧлучитны цейхгаузысь вещияс?
Гимнастёркаын куйлӧ капитанлӧн мӧдӧдтӧм письмӧ.
— Вещияс да документъяс ті пӧлучитанныд аскомысь, кор мӧдӧдчанныд отпускӧ.
Сестра мунӧ, да Коля выльысь шыасьӧ раненӧй дінӧ:
— Доктор шуис: «Медицинаын страннӧй случай.
Обыкновеннӧй мортлы кӧ кучкыны юрас, сійӧ йӧймас.
Тіянлы жӧ шыбитӧмны бомба, юрнад кучкысьӧмныд пуӧ, а ті сёрнитанныд да рассуждайтанныд, кыдзи настӧящӧй философ».
— Сійӧ шутитіс.
Тайӧс сійӧ шуис настроениетӧ лэптӧм могысь.
Раненӧй петкӧдлӧ косявлӧм бумага вылӧ.
— Со тэ нин дасӧдысь письмӧтӧ косявлан да бара гижан...
Тайӧ ӧмӧй философия?
Тайӧ йӧйлун!
— Ме гижа менам пӧгибнитӧм начальниклӧн семьялы...
Ме гижа: «Нывка, черкнитӧй тіян картина вылысь цветъястӧ.
Капитан вӧлі прав, и ӧні тышкасьтӧм туйяс оз овлыны».
Раненӧй топӧдлӧ пельпомъяссӧ:
— Доктор дзик шутитӧма.
Медицинаын случай самӧй обыкновеннӧй...
Матыстчӧ сестра да шуӧ чорыда:
— Висьысь Башмаков, эновтӧй ручкатӧ да чернилатӧ.
Мунӧй гуляйтны.
Шойччӧй либӧ ворсӧй шашкиӧн.
Коля тэрмасьӧмӧн босьтӧ конверт, сюйӧ сэтчӧ гижӧм бумага лист да гижӧ адрес: «Ленинград, Красноармейскӧй, 119, Максимовъяслы.
Личнӧ Ниналы».
Ӧдйӧ матыстчӧ сэн жӧ комнатаын сулалысь почтӧвӧй ящик дінӧ.
Да недыр нюжмасьыштӧ.
Мандолинаа раненӧй гораа заводитӧ сьывны:
<rus>Письмо придет, она узнает,</rus>
<rus>На щеку скатится слеза...</rus>
Коля друг сюйыштӧ письмӧсӧ почтӧвӧй ящик щельӧ.
Шашкиӧн ворсысьяс шумӧн помалӧны партиясӧ.
Раненӧй, коді лыддьысис, клопнитӧмӧн пӧдлалӧ книгасӧ.
Ставӧн найӧ ӧттшӧтш дружнӧя заводитӧны:
<rus>И гор-р-рько-горько зарыдают</rus>
<rus>Её прекрасные глаза...</rus>
* * *
Нина пукалӧ крӧвать вылын Саша дінын.
Сійӧ босьтӧ сійӧс киӧдыс да шуӧ:
— Женя школаын, няня магазинын.
Ме локта регыд.
Саша, ме кора тэнӧ, ӧшинь дорӧ матӧ эн матыстчы...
— Менсьым гулюясӧс Женька оз верд.
И сэні кодікӧ найӧс аслас ӧшинь дорас чуксалӧ.
— Бур, ме кута вердны найӧс ачым.
Тэ меным эскан?
— Мыйла папа эз вочавидз тэнад телеграмма вылӧ?
— Мыйла?
Дзик прӧста.
Найӧ, буракӧ, вуджисны наступлениеӧ, да телеграммаыс сійӧс эз су важ местаас.
А кӧні сылӧн вӧлі важ местаыс?
— Ме ог тӧд...
Но, кӧні кӧ вӧрын. — Нина нюмъялӧ, — коз улын.
Тэ, Саша, ачыд командир да тайӧ делӧсӧ бурджыка меысь тӧдан.
— Да, дерт, — благодарнӧя нюмъяліг шуӧ Саша.
— Найӧ вуджисны наступлениеӧ.
И ме вуджа тожӧ наступлениеӧ.
Мун.
Ме тэнӧ радейта, Нина.
Нина муніс, а Саша локтіс ӧшинь дорӧ, гыӧртчӧм ӧшиньсӧ вуштыштіс чуньнас да вӧчис гӧгрӧс места.
Лэбзьӧны гулюяс да пуксьӧны ӧшинь карниз вылӧ.
Тайӧ кадӧ кылӧ звӧнок.
Саша петӧ передньӧйӧ да аддзӧ, кыдзи щель пыр пырӧ письмӧ.
Сійӧ лэптӧ письмӧсӧ да котӧртӧ аслас комнатаӧ.
Сылӧн чужӧм вылын волнение.
Сійӧ бергӧдӧ письмӧсӧ.
Видзӧдӧ югыд водзын.
Сылы зэв окота восьтыны письмӧсӧ.
Но конверт вылӧ гижӧма: «Личнӧ Ниналы».
Саша пуктӧ письмӧсӧ ӧшинь вылӧ да сувтӧ ӧшинь водзӧ.
Друг сійӧ казялӧ, мый паныда джуджыд керкалӧн ӧшиньясысь ӧтилӧн лымъя карниз вылас чукӧртчӧны гулюяс.
Форточка пырыс мыччысьӧ ки да гулюяслы лэдзӧ крӧшки.
Гулюяс кокалӧны.
Сэки Саша скӧрмӧмвывсьыс бергӧдӧ ӧшинь иганлысь вугсӧ да восьтӧ кыкнан рамасӧ.
Комнатаӧ ыпнитӧ кӧдзыд ру.
Саша мыччысьӧ ӧшинь пырыс, ӧшиняс кутчысигӧн тӧдлытӧг кыскӧ тряпка.
А тряпкаыс крукалӧ да кыскӧ письмӧсӧ, кыскӧ и озысь салдатъясӧс.
Саша горзӧ:
— Тайӧ коді менсьым гулюяссӧ ас дорас чуксалӧ?
Улісянь, ывласяньыс, шензьӧмӧн видзӧдӧ Саша бӧрся Коля Колокольчиков.
Саша шыбитӧ тряпкасӧ.
Лэбзьӧ увлань письмӧ да гылалӧны салдатъяс.
Копыртчӧмӧн, отчаяниеӧн видзӧдӧ Саша улӧ, но письмӧ оз тыдав.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да кынмис, сы вӧсна мый паныда ӧшиньысь сійӧ ӧні аддзӧ зэв мича нывкаӧс.
Сылӧн еджыд кӧсаясыс гартыштчӧмӧн куйлісны пельпомъяс вылас.
Юрсиыс кутӧма асыкӧн, кодсянь сявкйӧны лучьяс.
Сы вылын кокньыдик, кыдзи ру, звездаяса платье, и сійӧ чуньнас петкӧдлӧ кытчӧкӧ увлань.
Сэні, улын, уступ сайын, куйлӧ письмӧ, коді оз тыдав Сашалы.
Саша мыччысьӧ ӧшиньӧд ёнджыка.
Но сэки комнатаӧ котӧрӧн пырӧ Нина, кватитӧ пельпомъясӧдыс Сашаӧс, кыскӧ сійӧс ӧшинь дорысь да пӧдлалӧ рамаяссӧ.
Саша уськӧдчӧ передньӧйӧ.
Ӧдзӧс дорын сійӧс кутӧ Нина.
Саша бормочитӧ:
— Эновт!
Лэдз!
Ме уськӧді ӧшиньӧд письмӧ...
Тайӧ письмӧыс фронт вывсянь, Колясянь, папа йылысь...
— Сашенька...
Саша...
Ми письмӧтӧ пыр аддзам.
Ми сійӧс корсям...
Саша слаба топӧдӧ юрсӧ Ниналӧн морӧс бердӧ, синъясыс сылӧн пӧдлассьӧны, сійӧ сӧрӧ:
— Письмӧ куйлӧ лым вылын... сэні ӧшиняс нывка, сійӧ звезда...
Сійӧ тіянлы петкӧдлас.
Письмӧсӧ сійӧ аддзӧ...
Нина оз гӧгӧрво.
А загадочнӧй нывка век на ещӧ видзӧдӧ гыӧра ӧшинь пыр.
Друг сійӧ мыйкӧ улісьыс аддзис да шлапнитіс кияснас.
* * *
Саша куйлӧ вольпасьын.
Бара сійӧс топӧдіс жар.
Температураыс бара век содӧ и содӧ.
Вӧрзьӧдчывтӧг сулалӧны комната пельӧсын озысь салдатъяслӧн быдса полк, куйлӧ ӧдзӧс дорын ковёр вылын каньпи.
И друг чёткӧй движениеӧн став салдатъяс лэччӧны асланыс озысь подставкаяс вылысь, маршируйтӧны да сьылӧны:
<rus>Спит, тревожным сном объятый,</rus>
<rus>Наш начальник до утра.</rus>
<rus>Оловянные солдаты,</rus>
<rus>Нам в поход итти пора.</rus>
<rus>Сон его не потревожа,</rus>
<rus>Разумеется само,</rus>
<rus>Отыскать ему поможем</rus>
<rus>Очень важное письмо.</rus>
<rus>Тра-та.</rus>
<rus>Тра-та.</rus>
<rus>Тра-та-та-та.</rus>
<rus>Снега, сугробы и леса...</rus>
<rus>Оловянные солдаты</rus>
<rus>Разошлись на полчаса.</rus>
Тайӧ кывъяс бӧрын ставнас войскаыс юксьӧ кымынкӧ отряд вылӧ, кодъяс разӧдчӧны коді кытчӧ.
* * *
Винтовкаясӧн киясас, коскӧдзыс лымйын тӧрчитӧны киссьӧм валеги дорын озысь салдатъяс.
Сулалӧ Тимур, сыкӧд орччӧн Коля Колокольчиков.
Тимур киясын косялӧм письмӧ.
— Сійӧ куйліс тані... — петкӧдлӧ Коля да аддзӧ салдатикъясӧс.
— Видзӧд, кытчӧ усьӧмаӧсь ӧшиньӧдыс озысь салдатъясыс.
— Сійӧ лэптӧ найӧс.
— Мыйла тэ письмӧсӧ восьтін?
— юалӧ Тимур.
— Сійӧ кӧтасьӧма да зептын воссьӧма.
Ме муна да думайта, вай жӧ пырта.
А сэсся мунышті да думайта, вай жӧ лыддя.
— Тайӧ письмӧыс тревожнӧй.
Письмӧ абу яснӧй.
И ме ещӧ ог тӧд, колӧ-ӧ, медым татшӧм письмӧяс воисны адрес серти...
Тимур ӧдйӧ дзебӧ письмӧсӧ зептас, сы вӧсна мый локтӧ нянькаыс.
— Эй, воякаяс!
Тіянлы татысь нинӧм эз сюр?
— юалӧ сійӧ.
— Да, найӧ усины тіян ӧшиньсянь, — шуӧ Коля да чургӧдӧ салдатикъясӧс.
— Тайӧ тіян салдатъясыс?
— А сэсся нинӧм?
Письмӧ лым пиас эз вӧв?
Зонкаяс чӧв олӧны.
— Сійӧ бормочитӧ: «Кельыдлӧз звезда, письмӧсӧ сійӧ аддзыліс», — думайтӧмӧн шуӧ нянька.
— Сӧрӧ, температура...
Кутшӧм письмӧ?
Кутшӧм звездаяс?
А вермас лоны...
Сэки нянька видзӧдӧ веськыда детинкаяс вылӧ.
— Ті кыланныд, ме правдасӧ век жӧ тӧдмала!..
* * *
Крӧватьын пукалӧ Саша «Укрепитӧм полоса танкъясӧн прорвитӧм» нима книгаӧн.
Сашакӧд орччӧн — Вовка.
Саша лыддьӧ:
— «Сы бӧрын, кыдзи сьӧкыд танкъяс прӧйдитасны предполье, старшӧй артиллерийскӧй начальник должен вуджӧдны билысь став вынсӧ тылӧ, медым не лэдзны матыстчыны вражескӧй резервъяслы...»
Сійӧ шыбитӧ книгасӧ.
— Оз, тайӧ миянлы некыдзи оз лӧсяв...
— Вермас лоны, лӧсялас кӧнкӧ мӧд местаын... — нерешительнӧя шуӧ Вовка да листалӧ книгасӧ.
— Оз, и мӧд местаын тожӧ оз лӧсяв...
Но крепость должен лоны босьтӧма да жугӧдӧма!
Юркалы прикажит сувтӧдны йӧзӧс лыжияс вылӧ, дасьтыны посъяс, щитъяс, крукъяс, гезъяс...
— Да, но тэ первой эн кӧсйы тайӧс ачыд.
Коді тшӧктіс вӧтлыны инженернӧй ротасӧ?
Коді шуис, мый ми абу плӧтникъяс, абу столяръяс, а казакъяс?
— Казакъяс, казакъяс!
Казакъяслӧн разведка, а миян?..
Неужели оз позь тӧдмавны, мый ещӧ дасьтіс тайӧ комендантыс миянлы?!
— Ме тэныд висьтала, мый сійӧ йӧймӧма.
Часӧвӧйяс вежласьӧны мӧдӧд сутки, а стенаяс саяс мыйкӧ налӧн стучитӧ, камгӧ, — шога вочавидзӧ Вовка да сэк жӧ радпырысь горӧдӧ:
— Эм идея!
Чӧв ов да эн юась.
Ме мӧдӧда крепостьӧ ассьыным агентураӧс.
— Кутшӧм беда, мый ме вися!
Наступайтӧй!
Корӧй отсӧг вылӧ комын квайтӧд, нелямын нёльӧд керкаясысь детинкаясӧс.
Ми налы арнас отсасьлім.
Корсьӧй рӧгӧзаяс, пӧвъяс!
Уськӧдчӧй вой кежлӧ, кор пемыд...
Миянлы колӧ яндысьны!
Найӧ этшаӧнӧсь, и найӧ миян вылын сералӧны да нимтӧны миянӧс то «Йӧй дивизияӧн», то «Ыджыд ордаӧн»...
Абу папаӧй!
Вӧлі кӧ папа, сійӧ эськӧ висьталіс, сӧветуйтіс.
Вовка, ло другӧн...
Саша петкӧдлӧ ӧшинь вылӧ.
— Юась, кодлӧн сэні квартираыс.
Сэні ӧшинь дорас пукаліс нывка.
Сійӧ, кыдзи звезда, юрсиас бикиньяс, ачыс кельыдлӧз.
И коді босьтіс лым вывсьыс письмӧсӧ папа йылысь, сійӧ аддзыліс.
— Да!
Но тайӧ керкаас пыраніныс... дзик мӧд кварталсянь: колӧ парк вомӧн, крепость дорті.
А кыдзи сійӧс, нывкасӧ, шуӧны?
— Но вот, ме кӧ эськӧ тӧді!
А тэ юав: оз-ӧ ов тіянын со татшӧм?
Саша заводитлӧ петкӧдлыны, кутшӧм нывкаыс: вӧчӧ надменнӧй чужӧм, чуньяснас гартлӧ юрсяньыс пельпомъясӧдзыс, петкӧдлӧ локонъяссӧ.
— Татшӧм?
— Вовка повторитӧ Сашалысь движениесӧ, сэсся неувереннӧя шуӧ: — Да, но меным кӧ и сюрас квартираыс да понда юасьны, оз-ӧ ов тані вот татшӧм, то олысьясыс зэв прӧстӧя вермасны думайтны, мый ме кутшӧмкӧ ненормальнӧй.
— Но и мед думайтасны.
Ыджыд тай делӧ!
— Ӧбиднӧ.
Таысь кындзи, менӧ туй вывсьыс кутасны крепостьса часӧвӧйяс.
— Сідзкӧ тэ он мун?
Ёрт вӧснаыд?
Тэ трус!
— Коді, ме?
— Вовка видзӧдӧ пу оружиеӧн ӧшлӧм стена вылӧ.
— Вай меным кутшӧмкӧ сабля!
Босьтӧ ӧтикӧс, кусыньтӧ, шыбитӧ.
— Абу сійӧ стальыс...
Вот тайӧс.
Вай пистолет, — босьтӧ стенысь пистолет, важнӧя топӧдлӧ Сашалысь кисӧ.
— Прӧщай!
Вовка мӧдӧдчӧ, но ӧдзӧс дорас бергӧдчылӧ.
— Со татшӧмӧс?
— сійӧ чертитӧ аслас юр гӧгӧрыс звезда да юрси пратьяс.
— Пасйы кадсӧ!
Ме тэныд вайӧда тайӧ звездасӧ татчӧ... юрсиӧдыс...
* * *
Дас вит минута мысти Вовка петкӧдӧ ывлаӧ ассьыс ичӧтик нёль арӧса чойсӧ.
Сійӧ тупыль кодь.
Киясас сылӧн ыджыд кепысьяс, а кокъясас тешкодь валегияс.
Вовка перйӧ кисӧ зепсьыс.
— Видзӧд.
Тайӧ конфет...
Сійӧ кыскис конфет пыдди чернильнӧй резинка, казяліс да мытшасис.
— Гм...
Тайӧ абу конфет.
Но тані лоӧ конфет.
Ӧти, кык...
Нёль!
Мун со сэтчӧ.
Сійӧ петкӧдлӧ крепостьлань,
— аддзан, стенъяс, ворота?
Мун.
Ӧвтчы гез помнас, быттьӧкӧ тэ гуляйтан, а ачыд сьыв сьыланкыв: «Тра-ля-ляй, тра-ля-ляй...»
Найӧ тэнӧ оз вӧрзьӧдны.
А тэ смотри, воротаӧдыс видзӧдлыв!
Бӧрыннас ставсӧ меным висьталан.
А сэсся ме тэныд таысь сета... но, сэні аддзам, мый... заслужитан.
Мун!
А меным, — сійӧ ышловзис, — звездаӧс колӧ корсьны.
Вовка лэптӧ юрсӧ кӧкъямыс судта керкалӧн стена вылӧ да лыддьӧ ӧшиньяссӧ:
— Первой, мӧд, коймӧд, куим уступ, кык балкон, улісяньыс коймӧд ӧшинь, боксяньыс дас квайтӧд!
Ӧти, кык!
Пасъя!
— Сійӧ шеныштчӧ сабляӧн, бергӧдчӧ да аддзӧ ас водзсьыс вооружитчӧм Коля Колокольчиковӧс.
— Ме крепостьса дозорнӧй, Колокольчиков.
Коді тэ?— кӧдзыда юалӧ Коля.
— Ме... Вовка...
— Мый тэнад киад?
— Менам?
Менам бедьтор.
— Пӧръясян, сійӧ сабля.
Сувт да дорйысь!
— Зэв тешкодь.
Ті, буракӧ, кӧсйинныд... перемирие...
— Мир воинъяслы, а не диверсантъяслы!
Тэ жӧ войнас шыбитін миян крепостьӧ кынмӧм каньӧс, а кодкӧ неважӧн кисьтіс стена сайӧ ведра пӧим.
Таысь ми долженӧсь тэнӧ бырӧдны!
— Пӧим, эг ме.
Тайӧ Юрка.
— Юркаӧс лоӧ бырӧдӧма торйӧн, и тэнӧ торйӧн!
Коля перйӧ саблясӧ, но сэк жӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлӧ, бӧрыньтчӧ да пышйӧ, сы вӧсна мый киас роскӧн на дінӧ матыстчӧ дворник.
Сійӧ кыз гӧлӧсӧн горзӧ Коля бӧрся вотчигтыр:
— Тэ... разведка!
Ӧшинь улысь весась!
Ті ас костаныд воюйтӧй, тышкасьӧй, но менам медым став стеклӧяс вӧліны дзоньӧсь!
Женя Максимовалысь матысмӧмсӧ аддзӧм бӧрын Вовка тшапа сюйӧ саблясӧ тасма костас.
— Трус!
Тадзи ме тэысь и повзи.
Жаль сӧмын, мый торкис дворник.
Женя, босьт менсьым чойӧс.
Мунӧй сыкӧд со эстӧні гуляйтыштӧй.
Зэв интереснӧ.
Со сулалӧ комендант Тимка.
Тэ мун сы дінӧ и мыйкӧ: тыр... быр... тыр...
Но, тэ кужан...
А ме ньӧжйӧник, кыдзи тигр, котӧрта крепость пӧлӧныс.
Женя босьтӧ киӧдыс нывкаӧс да гусьӧн видзӧдӧ Вовка бӧрся:
— Тэ абу тигр, а тэ прӧстӧ кузь пельяса тешкодь кролик.
* * *
Парк дорын неыджыд площадь вылын шӧйтісны йӧз: тані вузалӧны ёлкаяс.
Пуяс костӧдыс туйсяньыс веськыдвылас, тыдалӧ лым крепость.
Сы сайын ыджыд керка ӧградалӧн стена.
Бокынджык сулалӧны Катя да Женя Александрова.
— Тэ Женя и сійӧ Женя, — шуӧ Катя.
— Ме тіянӧс миритчӧда...
Сійӧ зэв бур.
Сылӧн батьыс тожӧ фронт вылын...
И ми решитім вӧчны раненӧйяслы ёлка.
Катя бергӧдчӧ да скӧра юалӧ на дінӧ матыстчысь Тимурлысь:
— Тэныд мый колӧ?
— Тайӧ Тимур, менам ёрт, — шуӧ Женя да ньӧжйӧник висьталӧ Тимурлы: — «Ыджыд орда» дасьтӧ штурм кежлӧ лыжияс, крукъяс, бедьяс.
— Тӧда.
— Тэ век ставсӧ ачыд тӧдан, — лӧгасьӧкодь Женя да, на дінӧ локтысь Женя Максимоваӧс аддзӧм бӧрын, бергӧдчӧ.
— Тэ мый?
— шензьӧ Тимур.
— Тайӧ локтӧ ӧти нывка.
Тэ сійӧс, буракӧ, тожӧ тӧдан...
— Тайӧ локтӧ Женя Максимова.
Тӧда.
Сійӧ кыскӧ Женя Александроваӧс ас бӧрсяыс, но сійӧ нетшыштӧ кисӧ.
Тимур матыстчӧ Женя Максимова дінӧ.
Найӧ дружескӧя здоровайтчӧны.
— Тимур дзик йӧймӧма, — шуӧ Женя Александрова Катялы.
— Сійӧ нуӧдӧ Женя Максимовасӧ миян крепостьӧ, и Женя ставсӧ висьталас аслас вокыслы!
Тимур вайӧдӧ Женя Максимоваӧс да Вовкалысь чойсӧ фортъяса, башняяса да зубецъяса зэв мича лым крепость дінӧ.
На бӧрся локтӧ и Катя.
Башняяс пӧвстысь ӧти вылын дӧлалӧ флаг — лучьяса звезда.
Улынджык, башня стенын, — часі; тайӧ сюйыштӧма лымъяс будильник.
Часі выліас — решётка.
Крепость ворота дорын сулалӧ часӧвӧй.
Пытшкас делӧвӧя ноксьӧ гарнизон.
Стенаяслӧн уступъяс вылын лэптысьӧны лым снарядъяслӧн пирамидаяс.
Зубецъяс костын — ас вӧчӧм зеркальнӧй перископ.
Пельӧсас сулалӧ мыйкӧ ыджыд, кодӧс бура тупкӧма рӧгӧзаӧн.
Ломтысьӧ бипур, бипур вылас котелок.
Коля Колокольчиков тэрмасьӧмӧн юӧ кружкаысь чай да сёйӧ булки.
Бипур бокын куйлӧ ыджыд пон.
Тимур петкӧдлӧ нывкаяслы кутшӧмкӧ тешкодь орудие.
Казеннӧй частьыс сылӧн — йиӧн вевттьӧм пӧла лоток, кытчӧ пукталӧма дорвыв гӧгрӧс снарядъяс.
Веськыдладорас — рукояткаа кӧлеса.
Кӧлеса шын гӧгӧрыс — паськыд стальнӧй пластинкаяс.
Тайӧ автопушка.
Сы дінын ноксьӧны артиллеристъяс.
Нывкаясӧс накӧд тӧдмӧдіг Тимур шуалӧ расчётлысь номеръяссӧ: замковӧй, наводящӧй, подающӧй, заряжающӧй.
— Кымын?
— орудие вылӧ индіг юалӧ Тимур.
— Прӧверяйті часі серти: минутаӧ сё кызь лыйӧм, — вочавидзӧ замковӧй.
— Вӧлі ӧти задержка — снарядлӧн перекос.
Но тайӧ мыжыс налӧн, — сійӧ петкӧдлӧ зонкаяслань, кодъяс лепитӧны лым, — а абу миян...
Замковӧй бергӧдӧ круг, стальнӧй пластинка кыскыссьӧ.
Снаряд исковтӧ лоток кузьта да сувтӧ казеннӧй часть водзӧ.
Пластинка шумӧн нетшыштчӧ, снаряд лэбзьӧ.
Сы местаӧ сувтіс мӧд, сэсся коймӧд, нёльӧд.
Снарядъяслӧн быдса очередь лэбзьӧ Вовка юр вывті, коді видзчысьӧмӧн кыссьӧ трӧпа кузя парк вомӧн.
Вовка пуксьыштліс.
А крепостьын замковӧй вӧчӧ ещӧ кымынкӧ лыйӧм, мыйӧн ёна восхищайтчисны Женя да Катя.
Сӧмын Вовкалӧн ичӧтик чойыс, нинӧм вылӧ вниманиесӧ обращайттӧг, полӧмӧн видзӧдіс ыджыд пон вылӧ.
Женя аддзӧ сооружение, кодӧс вевттьӧма рӧгӧзаӧн.
Кӧсйӧ сійӧс восьтыштлыны.
Но Тимур ӧдйӧ нетшыштӧ рӧгӧзасӧ:
— Прӧститӧй, но тайӧс оз позь.
Тайӧ миян военнӧй тайна.
Гора шутёвтӧм торкӧ Тимурӧс: часӧвӧй казяліс пуяс костӧд локтысь Вовкаӧс.
Часӧвӧй кватитӧ лым.
Но Вовка нин забор сайын.
— Тайӧ сигнал, — шуӧ Тимур.
— Ӧні ме кори эськӧ нывбабаясӧс крепость территория вылысь мунны.
Нывбабаяс — Женя да Катя — достоинствоӧн копрасьӧны.
Ичӧтик нывка, эскытӧм синъяссӧ вештывтӧг, копрасьӧ понлы.
— Кывзы, — шуӧ Женя, — мыйла тэ миянкӧд тадзи сёрнитан?
Кутшӧм ми нывбабаяс?
Кутшӧм территория?
Кутшӧм тайна?
Тэ миян вылын сералан.
Тимурлӧн чужӧм вывсьыс бырӧ скӧрмӧмыс.
Ӧні сылӧн вильыш зонкалӧн обыкновеннӧй чужӧм, сійӧ нюмъялӧ.
— Ме серала, но ог тіян вылын.
Меным гажа.
Тэнад вокыд — миян враг, но налы не босьтны миянлысь крепость нинӧмысь свет вылын!
Мый шутьлялан? — шыасьӧ сійӧ часӧвӧй дінӧ...
— Шпион пырис.
Вовка Брыкин.
— А Вовкасӧ колӧ кутны да со башня вылӧ ӧшӧдны! — шуӧ Тимур.
Но Вовка тайӧ каднас кайис нин йӧз пос кузя.
Ӧдзӧсводзса площадка вылын мыйкӧ дыра сувтовкерыштӧм бӧрын сійӧ звӧнитӧ.
Мыччысьӧ зэв ыджыд дядьӧ да кыв ни джын шутӧг виччысьӧ юалӧм.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, оз-ӧ тані ов ӧти нывка? — юалӧ Вовка.
Дядьӧ веськодя бергӧдчӧ да корӧ басӧн:
— Варвара... тэнӧ юалӧны.
Петӧ еджыд партука, пызьӧсь кияса зэв ичӧтик нывка.
Сійӧ пыркнитӧ пызьсӧ, чышкалӧ ӧти кинас мӧдсӧ да юалӧ:
— Тэ ме дорӧ, детинка?
Ме ог эшты.
— Тайӧ абу сійӧ.
Сійӧ мӧд подъездӧд, — бӧрыньтчӧ Вовка да лэбзьыштӧ пос кузя увлань.
Нывка топӧдлӧ пельпомъяссӧ, нюмъялӧ.
— Сійӧ меысь, буракӧ, повзис.
Вовка сувтӧ мӧд ӧдзӧс водзӧ да звӧнитӧ.
Ӧдзӧс надзӧникӧн воссьӧ.
Костӧдыс мыччысьӧ ки.
Киыс кватитӧ Вовкаӧс да кыскӧ пемыд прихожӧйӧ.
Косіник старушка тракӧдӧ Вовкаӧс:
— Ме тэнӧ лэдзи часджын кежлӧ, а тэ абу кык час!
Рӧзбойник!
Тэ кӧсъян, медым ме пропадиті!
— Ог, тётенька, ме дзик ог кӧсйы, медым ті пропадитінныд, — мыкталіг шуалӧ Вовка.
— Тэ коді?
— шензьӧ старушка да ломзьӧдӧ би.
— Ме, тётенька, кӧсйи юавны... абу-ӧ тіян ӧти нывка?
Старушка йӧткыштӧ Вовкаӧс ӧдзӧс сайӧ.
— Абу миян некутшӧм нывка!
Тырмас миянлы и ӧти пиыс!
Вовка выльысь заводитлӧ корсьысьны да звӧнитӧ коймӧд ӧдзӧс дорын.
Ӧдзӧс сайысь кылӧ музыка.
Кодкӧ ворсӧ аккордеон вылын.
Ӧдзӧс воссьӧ, Вовка водзын сулалӧ Женя Александрова.
Сы вылын ыджыд, кузь халат.
— Тэ мый?
— юалӧ Женя.
— Ме кӧсйи юавны...
Оз-ӧ ов тані ӧти нывка?
— Ме ола.
Ме нывка.
— Тэ?
А абу-ӧ ещӧ кутшӧмкӧ... мӧдногаджык?
— шуӧ Вовка Женя вылӧ сюся видзӧдіг.
— Мӧдногаджык нывкаяс оз овлыны, — сералӧ Женя.
— Став нывкаяс ӧткодьӧсь.
— Тайӧ дерт.
Но ме кӧсйи юавны... абу-ӧ тіян сэні сэтшӧм... мичаджык?
— Тэ йӧй, да мый тэныд колӧ, ме ог гӧгӧрво, — скӧрмӧ Женя, швачнитӧ ӧдзӧссӧ да пырӧ комнатаӧ.
Сэні сылӧн Ольга чойыс ворсӧ аккордеон вылын да ньӧжйӧник сьылӧ:
<rus>Лётчики-пилоты...</rus>
<rus>Бомбы... пулемёты...</rus>
<rus>Вот и улетели в дальний путь...</rus>
Ольга пуктӧ аккордеонсӧ да юалӧ:
— Женя, ме ог гӧгӧрво: тэ Тимур вылӧ скӧралан?
— Ог тӧд...
Сійӧ вежсис, — шога шуӧ Женя.
— Мый нӧ?
Сійӧ ӧмӧй збыль командир либӧ начальник?
— Ме ог тӧд, кыдзи ӧні...
Но тайӧ Тимурыс коркӧ лоас ыджыд командирӧн...
Тайӧ коді воліс?
— Воліс кутшӧмкӧ детинка, юалӧ кутшӧмкӧ нывкаӧс...
Женя шыбитӧ халатсӧ.
Сы вылын зэв мича, звездаяса платье.
Сійӧ матыстчис зеркала дорӧ, пасьталӧ дзирдалысь лучьясӧн еджыд юрси пратьяса парик.
Тайӧ и эм сійӧ «кельыдлӧз звездаыс», коді колӧ сэтшӧма Сашалы.
* * *
Военнӧй учреждениелӧн коридорын кутшӧмкӧ командир водзын, веськыда нюжӧдчӧмӧн, сулалӧ Тимур.
Военнӧйкӧд орччӧн — томиник, неуклюжӧй на ещӧ призывник.
— Висьталӧй, мортсӧ кӧ виӧма, ранитӧма либӧ сійӧ вошӧма <rus>без вести</rus>... та йылысь фронт вывсянь письмӧын гижны позьӧ?
— юалӧ Тимур.
— Позьӧ, но оз ков! — вочавидзӧ военнӧй.
— Та йылысь сӧмын прӧверка бӧрын кодлы колӧ ми юӧртам асьным.
Тимур кӧсйӧ ещӧ мыйкӧ юавны, но друг коридор помысь казялӧ нянькасӧ, коді локтӧ да видзӧдалӧ ӧдзӧсъясысь табличкаяссӧ.
— Позьӧ, но оз ков?
Аттьӧ, — тэрмасьӧмӧн шуӧ сійӧ да козыряйтӧ.
— Меным сэсся тӧдны нинӧм оз ков.
Чёткӧя бергӧдчӧ да петӧ.
— Ёрт, веськӧдыштӧй воротниктӧ, лӧсьӧдӧй тасматӧ, — петысь Тимур вылӧ индіг шуӧ призывниклы военнӧй.
— Видзӧдӧй, кыдзи ӧні детинка-пионеръяс ветлӧны...
Сэк кості нянька, колана комната аддзӧм бӧрын, сёрнитӧ сэні военнӧйкӧд Максимов йылысь.
— Сідзкӧ, Степан абу усьӧма? — юалӧ нянька.
Военнӧй сочувственнӧя да жугыльпырысь топӧдлӧ пельпомъяснас.
— Сідзкӧ, сійӧ, гашкӧ, пленын?
— Ӧдвакӧ.
— Военнӧй ӧдйӧ веськӧдӧ:
— Капитан Максимов лыддьыссьӧ пока кыдзи <rus>без вести</rus> вошӧм...
Челядьыс сылӧн эм?
— Кык.
— Ті локтінныд, да ме тіянлы висьталі, но сылӧн челядьлы ме эськӧ сӧветуйті пока нинӧм не висьтавны...
Да и гӧтырыслы оз ков...
— Гӧтырыс сылӧн абу...
Невеста.
— Невестаыслы ме эськӧ тожӧ кымынкӧ лун висьталӧмысь эновтчылі.
— Сідзкӧ, <rus>без вести</rus>?
Нянька лэптӧ военнӧй вылӧ пӧрысь тӧлка чужӧмсӧ да не то аслыс висьталӧ, не то юалӧ:
— Война?
Военнӧй чеччигмоз видзӧдӧ сылы синъясас, пыркнитӧ юрнас да чорыда вочавидзӧ:
— Война!
* * *
Женя Максимова вурӧ маскараднӧй платье. Пызан, код сайын сійӧ пукалӧ, тырӧма бумагаясӧн, лентаясӧн да лӧскутъясӧн.
Орчча креслӧын пукалӧ Саша, кокъяссӧ сылысь гартыштӧма эшкынӧн.
Саша водзын сулалӧ шӧйӧвошӧм Вовка.
— Тэ сӧмын думыштлы, сійӧ вӧлі крепостьын да оз кӧсйы висьтавны миянлы ни ӧти кыв!
— Женя вылӧ индіг дӧзмӧмпырысь шуӧ Вовка.
— Ме вӧлі комендант ордын кыдзи гӧсть, а эг кыдзи тіян разведчик!
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, гӧгӧрвоана, — скӧра вочавидзӧ Саша да бергӧдчӧ Вовкалань:
— А мый нӧ тэнад агентураыд?
— Менам агентура прӧстӧ дура!
Ме сылысь юала: «Мый аддзылін?»
— «Понйӧс пӧ».
— «Ещӧ», мый?»
— «Сылӧн лапаясас гыжъяс пӧ».
«Но ладнӧ, а ещӧ, пон кындзи?»
— «Зонкаясӧс аддзылі.
На вылӧ понйыс оз видзӧд, а ме вылӧ синъяссӧ сувтӧдіс да пиньяснас гирчкӧ».
Со мун да татшӧм агентуракӧд и уджав!
— Лыжияс, бедьяс, рӧгӧзаяс, крукъяс дасьӧсь?
— Ставыс дась.
Талун вой кежлӧ крепостьысь кольӧ ӧти пӧим!
— Ме кута видзӧдны ӧшинь пыр.
И ті кӧ, трусъяс, бара бӧрыньтчанныд, ме ачым ывлаӧ пета!
— Коді бӧрыньтчас?
Ми?
— Вовка нюжӧдӧ Сашалы кисӧ.
— Лыддьы, мый крепостьсӧ нин жугӧдӧма!
Колины торпыригъяс... шом, тшын, пӧим.
Ракаяс лэбалӧны.
Уялӧны понъяс, кӧинъяс да жӧритӧны кулӧмъяслысь шойяс...
Вовка тшапа мунӧ.
— Ой, и кутшӧм жӧ ошйысьысь тайӧ Вовкаыс!
— пӧшти восхищайтчӧмӧн шуӧ Женя.
— Женя, кор папасяньыд вӧлі бӧръя телеграммаыс? — юалӧ Саша.
— Важӧн: кык недель, — вочавидзӧ Женя, сэсся зепсьыс перйӧ телеграммасӧ да повторяйтӧ важӧн нин наизусть велӧдӧм кывъяс:
«Ленинград, Красноармейскӧй, 119, Максимовъяслы.
Гижӧй частӧджык, кыдзи здоровьеыс Сашалӧн.
Окала.
Папа».
— Гижӧй частӧджык, а ачыс нинӧм оз гиж...
Женя, Вовка эз вермы.
Тӧдмав тэ, кодлӧн эсійӧ ӧшиньыс.
— Но кыдзи сійӧс тӧдмалан?
Сэтшӧм ӧшиньыс сё.
А пыраніныс сійӧ керкаас мӧд уличасянь...
Но, кутшӧм ӧшиньыслӧн приметаыс?
— Сэні пукалӧны менам гулюяс.
Сэні олӧ сэтшӧм нывка.
Сійӧ — кыдзи звезда...
Красавица...
— Гулю — лэбалысь примета.
Сійӧ то татчӧ, то сэтчӧ пуксьӧ.
А красавицаяс миян кварталын абуӧсь, — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Женя да, Ниналысь воӧмсӧ казялӧм бӧрын, радпырысь горӧдӧ:
— Нина, вур ӧдйӧнджык меным платье!
Регыд ёлка, быдӧнлӧн нин ставыс дась.
— Нина, тэ менсьым папаӧс радейтан? — юалӧ Саша.
— Да.
Ёна! — прӧстӧя да веськыда вочавидзӧ Нина.
— Сідзкӧ корсь сійӧ нывкасӧ.
Сійӧ аддзыліс письмӧсӧ.
Письмӧыс папа йылысь...
— Сашенька, тэнад вӧлі температура, жар.
Тэныд, вермас лоны, прӧстӧ кажитчис?
— Эз.
Тайӧ меным бӧрыннас кажитчис...
А первойсӧ меным нинӧм эз кажитчы...
— Эн горзы.
Видзӧд, кутшӧм пӧсь... — шуӧ комнатаӧ пырӧм бӧрын нянька.
— Дедыд тэнад вӧлі салдатӧн.
Батьыд — капитан.
А тэ... тэ, буракӧ, лоан генералӧн.
Нина внимательнӧя видзӧдӧ Сашалӧн чужӧмӧ.
— Саша, тэнад синъясыд югъялӧны, чужӧмыд ӧзйӧ.
Тэнад бара температура.
Саша орӧдчывтӧг видзӧдӧ ӧшинь сайӧ.
* * *
Рытнас, пемдӧм бӧрын, сарайяс сайӧ тэрмасьӧмӧн чукӧртчӧ «Дикӧй дивизия».
Керка воротаяс дорын шӧйтӧны болельщикъяс да любопытнӧйяс.
Ӧти воротаын сулалӧ Женя Александрова, мӧдын — Женя Максимова.
Зонкаяслӧн киясаныс крукъяс, бедьяс, гезъяс.
Лым вылын лыжияс.
Унджык детинкаыс гартчӧмаӧсь самодельнӧй маскировочнӧй халатъясӧ, кодъясӧс вӧчӧмаӧсь прӧстыняясысь, юрлӧс эжӧдъясысь да передникъясысь.
Некымынлӧн юр вылас кичышкӧдысь еджыд тубрӧдъяс.
Торйӧн лӧсьыд Вовка.
Матерье кусӧкӧн сійӧ тупкӧма морӧссӧ да кынӧмсӧ, мышкыс сьӧд.
Киас труба.
Мӧд киас флаг аслыссяма эмблемаӧн: вомсӧ паськӧдӧмӧн сулалӧ бӧръя лапаяс вылас визя тигр.
Мӧд флаг дӧлалӧ крепость башня весьтын.
Сы вылын лучьясӧн прӧстӧй звезда — тайӧ эмблема Тимурлӧн да сійӧ командалӧн.
Часі вылӧд лым башняті лэччӧ кӧрт решётка.
Стен боксяньыс чургӧдӧма йиӧн вевттьысьӧм пу ворота, сійӧ топыда тупкӧ крепостьӧ пыранінсӧ.
Бойницаясысь ӧти пыр сюся видзӧдӧ Тимур.
Сыкӧд орччӧн трубач, Коля Колокольчиков.
Автопушка дінӧ стройӧн сувтӧма артиллерийскӧй расчёт.
Став гарнизоныс сулалӧ дась стенаяс дорын.
Быдӧн спокойнӧйӧсь, но видзчысьӧны.
Пельӧсын чурвидзӧ кутшӧмкӧ сооружение, кодӧс вӧлі гартӧма рӧгӧзаӧн.
Крепостьлань локтӧны паркса кустъяс вомӧн «Дикӧй дивизияса» детинкаяс.
Пуяс костӧд гусьӧник локтӧ лыжникъяслӧн отряд.
Коскӧдзыс лымйын детинкаяс кыскӧны стен вылӧ каян посъяс.
Тимур бергӧдчис, шеныштіс кинас.
Сійӧ команда серти детинкаяс нетшыштӧны рӧгӧза, сы улын вӧлӧма прожектор, кодӧс вӧчӧмаӧсь автомобильнӧй фараысь.
Детинкаяс бергӧдлӧны кӧлеса и стеклӧ вылӧ усьӧ проволочнӧй сетка.
Прожектор лэптысьӧ стенаяс весьтӧ.
Со сявкнитіс би югӧр.
И детинкаяс, кодъяс локтісны парк вомӧн, уськӧдчисны лымйӧ.
— Разведчик, мый нӧ тэ эн тӧдмав, мый налӧн эм прожектор? — скӧра вашкӧдӧ Юрка Вовкалы да командуйтӧ ӧстальнӧйыслы:
— Куйлӧй, энӧ вӧрӧй!
А тэ, Вовка, котӧрт бӧрӧ, кыссьы, кыдзи кань.
Висьтав штурмовикъяслы да лыжнӧй отрядлы, медым найӧ гусьӧн перестроитчасны да пырасны тылсянь.
Зонкаяс кыскӧны дадьяс.
Кыскӧны толаяс вомӧн посъяс.
Прожекторлӧн югӧрыс матыстчӧ.
Да бара ставӧн уськӧдчӧны лымйӧ.
Но друг паркын ӧшалысь репродукторысь кыліс дикторлӧн гӧлӧс:
— Внимание!
Объявляйтсьӧ воздушнӧй тревога.
Пыр жӧ кусӧдӧй бияс да тупкалӧй ӧшиньяс!
Прожекторлӧн югӧрыс кусі.
Пемыдас кылӧ Юркалӧн радлана гӧлӧс:
— Кусі!
Вова, передайт штурмовикъяслы да лыжникъяслы, медым мунӧны асланыс воддза направлениеӧд.
— Найӧ сэсся оз кывзыны.
Найӧ видчыны кутасны.
Горзӧны гудокъяс да сиренаяс.
Максимовъяслӧн столӧвӧйысь би кусӧдӧм бӧрын, Нина тэрмасьӧмӧн лэдзалӧ ӧшиньяс вылӧ маскировочнӧй штораяс.
Орчча комнатаын Саша котӧртӧ ӧшинь дорӧ да видзӧдӧ паныда керкалӧн стен вылӧ.
Сэні ӧдйӧ дзонь секцияясӧн кусӧны бияс.
Кольӧ югыдӧн сӧмын ӧти ӧшинь, и тайӧ буретш сійӧ, коді сэтшӧма колӧ Сашалы.
Саша кайӧ ӧшинь вылӧ да восьтӧ форточка.
Ӧшинь увсянь кылӧны горзӧмъяс:
— Кусӧдӧй битӧ!
— Кодлӧн квартираыс?
— Тайӧ кызь нёльӧд.
А тайӧ кадӧ Александровъяслӧн квартираын Ольга сулалӧ майтӧгалӧм юрӧн ваннӧй комнатаын.
Трещитӧ телефон, пӧшти ӧти кадӧ кылӧ ӧдзӧсын пель косялана звӧнок.
Ольга лэбзьыштӧ ваннӧйысь да шыбитчӧ выключательлань.
Би кусӧ.
Саша чеччыштӧ ӧшинь вылысь да котӧртӧ, бормочитӧ:
— Кызь нёльӧд, кызь нёльӧд...
Клопмуні пыран ӧдзӧс.
— Коді сэні?
— повзьыштӧмӧн юалӧ Нина да включайтӧ би: шторъяссӧ ӧд лэдзӧма нин.
Некод оз вочавидз.
Передньӧйын тыртӧм.
Нина уськӧдчӧ Сашалӧн комнатаӧ.
Саша сэні абу.
Нина котӧртӧ лестничнӧй площадка вылӧ да повзьӧмысла горзӧ:
— Саша!
Саша!
* * *
Дикторлӧн гӧлӧс объявляйтӧ пробнӧй воздушнӧй тревогалысь отбой.
Сетӧны отбой гудокъяс да сиренаяс.
Крепостьсянь кылӧ Тимурлӧн гӧлӧс:
— Би!
Прожектор!
Паникаын бӧрыньтчӧ прожектор югӧр улӧ веськалӧм Вовка.
Штурмовщикъяс, кодъяс кыскӧны крукъяс да посъяс, шӧйӧвошӧмӧн сувтӧны.
Прожекторлӧн югӧрыс ньӧжйӧник ветлӧдлӧ парк кузя да друг югдӧдӧ трӧпинка вылысь толаяс костысь Сашаӧс, кодлӧн юрсиыс дзугсьӧма, ачыс шапкатӧм да пальтотӧм.
Саша вӧчӧ кымынкӧ воськов, но биыс сійӧс оз лэдз видзӧдны, да Саша шатовмунӧмӧн кутчысьӧ кустӧ.
— Кутшӧм нӧ герой? — оз вермы думыштны Коля Колокольчиков.
— Сійӧ локтӧ веськыда батарея вылӧ.
— Сійӧ абу герой — сійӧ висьӧ, — шуӧ Тимур.
— Командир миянкӧд! — горзӧ кустъяссянь Вовка.
— Ура!
Атакаӧ!
— да сійӧ трубитӧ наступление.
Коля Колокольчиков крепостьын трубитӧ сигнал бой вылӧ.
— Оз ков!
— горзӧ Тимур да нетшыштӧ Колялысь трубасӧ.
Коля кватитӧ коссьыс пистолет да лэдзӧ ракета.
Кылӧны горзӧмъяс: «Урр-р-ра-а-а!!!»
Орудиеяс жерлоясысь ыпнитӧ сьӧд тшын.
Лым комӧкъяс лэбзьӧны автопушкаысь.
Снарядъяслӧн полоса усьӧ ӧти наступайтысь отряд вылӧ.
Отряд, коді нинӧм оз аддзы прожектор улын да вевттьысьӧ снарядъясӧн, разалӧ.
Трӧпа вылын тыдовтчӧ кокньыдик платьеа Нина.
Сійӧ би центрын.
— Сулалӧй!
Сулалӧй! — горзӧ Нина.
Трӧпа вылӧ петӧ Женя Максимова да зурасьӧ веськыда мӧдар боксянь тыдовтчысь Женя Александровакӧд.
— Трубит отбой!
Лэптыны еджыд флаг! — горзӧ Тимур.
— Кутшӧм отбой? — скӧра горӧдӧ Коля.
— Видзӧд, найӧ бӧрыньтчӧны.
— Водзӧ!
Водзӧ, трусъяс!!! — горзӧ Саша бӧрыньтчысь детинкаяслы.
Уськӧдчӧ крепостьлань, но торксьӧ, шатовтчӧ да усьӧ толаӧ.
Тимур нетшыштӧ Колялысь трубасӧ:
— Ме комендант!
Сета отбой!
Прожектор флаг вылӧ!!! Лэптыны еджыд флаг!!!
Сійӧ трубитӧ отбой.
Кустъясын Вовка, юрсӧ лэптӧм бӧрын, шуӧ Юралы:
— Видзӧд, буракӧ, миян босьтіс...
Найӧ сдайтчӧны.
Крепость весьтын кыптӧ еджыд флаг.
Прожекторлӧн югӧр кыссьӧ флаг бӧрся.
— Ура!
Миян босьтіс!
Водзӧ!
Смелджыка!
— равзӧ Вовка.
Быд боксянь котӧртӧны «Дикӧй дивизияса» челядь чӧв олысь крепость вылӧ.
Крепостьлӧн ворота ньӧжйӧник воссьӧ.
Петӧ Тимур да котӧртӧ Саша дінӧ.
Нина кватитӧ Сашаӧс да топӧдӧ сійӧс ас бердас.
Женя Максимова нетшкӧ кручкисӧ, кӧсйӧ пӧрччыны пасьсӧ, но сыысь водзджык удитӧ Женя Александрова павкнитны ассьыс пасьсӧ Сашалӧн пельпомъяс вылӧ.
Сэки сійӧ шуӧ Женя Максимовалы:
— Эновт!
Тэнад ковта, менам свитр...
Ӧні менам ӧчередь — пальто ӧчередьтӧг!..
Вовка команда улын «Дикӧй дивизия» кутіс грӧмитны крепость.
Пескӧн кучкӧны автопушкалӧн замок кузя.
Усьӧ прожектор.
Коля Колокольчиков отчаяниеын петкӧдлӧ Тимурлы крепость вылӧ:
— Висьтав, мыйла?
Мый... мый тэ вӧчин!
Сійӧ шыбитӧ лымйӧ трубасӧ, кутчысьӧ пу стволӧ, пельпомъясыс сылӧн тіралӧны.
Сійӧ бӧрдӧ.
Саша восьтӧ синъяссӧ:
— Крепостьсӧ босьтісны?
— Эм, командир!
Босьтім! — уськӧдчӧ Вовка.
— Кольӧ шом... тшын... пӧим...
* * *
Асыв.
Крепостьлӧн жугӧдлӧм зубецъяс вылын пукалӧ рака.
Башня вылын чурвидзӧ флаг воропысь чегӧм тор.
Крепость пытшкын ставсӧ мӧдарӧ бергӧдӧма да кисьталӧма пӧимӧн.
Туплясьӧны автопушкалӧн замок, потласьӧм прожектор, жугалӧм перископ.
Крепостьлысь воротасӧ нетшыштӧма да пӧрӧдӧма стен бердӧ.
Ворота вылын прӧстӧй лучьяса тимуровскӧй звезда.
Мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн сулалӧ сы водзын Тимур.
Мышсяньыс локтӧ Женя Александрова.
Жалитӧмпырысь видзӧдӧ сійӧ Тимур вылӧ да ньӧжйӧникӧн сьылӧ:
<rus>Гори, гори... моя звезда...</rus>
Тимур бергӧдчис.
Женя шутьлялӧ сійӧ жӧ мотивсӧ, сэсся водзӧ сьылӧ звезда вылӧ петкӧдліг:
<rus>Лишь ты одна, моя заветная...</rus>
<rus>Другой не будет... никогда.</rus>
— Мыйла тэ нарошнӧ сдайтін крепостьсӧ?
— Эн висьтав та йылысь Сашалы.
Меным таысь ньӧти кокньыдджык оз ло.
— Ме сыкӧд абу тӧдса.
А сылӧн чойкӧд ми лӧгынӧсь...
Тешкодь!
Лӧсявтӧм лӧгалӧм.
Сійӧ артиллеристлӧн ныв, ме броневӧй командирлӧн ныв, батьясным фронт вылынӧсь.
Тэ менӧ сыкӧд миритчӧд.
Ме тӧда, мый тэ сыкӧд дружитан...
Тимур, пырав талун ме дінӧ рытнас.
Сійӧ муніс.
Тимур сулалӧ.
Сылы сьӧкыд, да сійӧ шутьлялӧ:
<rus>Лишь ты одна, моя заветная.</rus>
Бойница щель пыр кодлӧнкӧ пара син видзӧдіс Тимур да Женя бӧрся.
Ӧні жугалӧм ворота сайсянь ньӧжйӧник петіс Женя Максимова.
— Тэ сдайтін крепосьтӧ нарошнӧ?
Мыйла тэ тайӧс вӧчин?
— шуӧ сійӧ.
— Тэнад вокыд вӧлі висьӧ.
Таысь кындзи...
Эм ещӧ ӧти помка, но ме сійӧс тэныд ог висьтав, Женя.
Тэ кытчӧ мунан?
— Ме муна эсійӧ дворас.
Тэ он тӧд, коді олӧ кызь нёльӧд номера квартираын?
— Мыйла тэныд сійӧ квартираыс? — настораживайтчӧ Тимур.
— Саша шуӧ, мый сэні олӧ нывка. Сійӧ нывкаыс ӧшинь пырыс аддзылӧма, коді босьтіс папасянь фронт вылысь воӧм письмӧсӧ.
— Сійӧ важӧн тіянлы гижліс?
— А мый?
— Сідз.
Менам дядьӧй тожӧ фронт вылын.
Сійӧ шоча гижӧ.
Война — некор.
— И миянлы шоча...
Женя кыскӧ телеграмма.
— Со вӧлі медбӧръяыс...
— Кык недель.
Тайӧ ещӧ абу на дыр...
менам дядьӧй и ставсӧ тӧлысьнас ӧтчыд гижлӧ... — пӧръяліс Тимур.
Женя сюйӧ телеграммасӧ пась сослӧн обшлаг костӧ.
Сійӧ радлӧ.
— Да?
Сідзкӧ, и тэныд шоча...
Тимур, а век жӧ мыйла тэ сдайтін Сашалы крепостьсӧ?
Тимур матыстчӧ дзик сы дінӧ, киыс сылӧн вӧрӧдӧ Женялысь соссӧ:
— Тадз вӧлі колӧ.
А вермас лоны, и оз вӧлі ков.
Абу сідз, колӧ!
«Колӧ» кыв шуигӧн Тимур ньӧжйӧникӧн кыскӧ телеграммасӧ Женя Максимовалӧн пась обшлаг костысь.
* * *
Пызан вылын Тимур водзын куйлӧны кык телеграмма.
Ӧти вылас гижӧма: «Ленинград», Красноармейскӧй, 119. Максимовъяслы.
Гижӧй частӧджык, кутшӧм здоровьеыс Сашалӧн.
Окала.
Папа».
Мӧд вылас: «Ленинград, Пушкинскӧй, 6, Тимур Гараевлы.
Ловъя.
Здоров.
Поздравляйта Выль воӧн.
Окала.
Дядя».
Тимур сюйлӧ кисточкасӧ клей тыра пузырёкӧ, клеитӧ первой телеграмма вылӧ мӧд телеграммасьыс полоска.
Артмӧ: «Ленинград, Красноармейскӧй, 119. Максимовъяслы.
Ловъя.
Здоров.
Поздравляйта Выль воӧн.
Папа».
Сэсся сійӧ стенсьыс босьтӧ кыз брезентӧвӧй дождевик да охотничӧй сумка.
Дас минут мысти Максимовъяслӧн квартираӧ звӧнитӧ зэв страннӧй почтальон.
Сійӧ брезентӧвӧй дождевика, юрсӧ вевттьӧма капюшонӧн, киас охотничӧй сумкаа.
Чужӧмсӧ кӧрталӧма, быттьӧкӧ сылӧн висьӧны пиньясыс.
Киас разноснӧй книжка.
Ӧдзӧсыс воссьыштӧ чеп йылын.
Тыдовтчӧ нянька.
Почтальон тэрмасьӧмӧн, чуть бокӧджык сувтӧмӧн, сюйӧ ӧдзӧс костӧ телеграмма, карандаш книжкаӧн да сибдӧм гӧлӧсӧн шуӧ:
— Со телеграмма.
Гижсьӧй.
Нянька гижсьӧ да сетӧ сылы бӧр разноснӧй книжкасӧ.
Ӧдзӧс клопмунӧ.
Почтальон кӧсйӧ мунны, но аддзӧ, мый улісяньыс пос кузя кайӧ Женя.
Повзьӧм почтальон лэбыштӧ этажӧн вылӧджык, копыртчӧ кодлӧнкӧ ӧдзӧс дорӧ да сьӧкыда лолалӧ.
Женя сувтӧ асланыс ӧдзӧс дінӧ, перйӧ ключ.
Друг ӧдзӧс сайысь сійӧ кылӧ шум, кок шыяс, ӧтчаяннӧя торжествуйтан гӧлӧсъяс.
Женя кынмис.
Тэрмасьӧмӧн сюйӧ сійӧ ключсӧ ӧдзӧсас.
Киыс сылӧн тіралӧ.
Женя вошӧ ӧдзӧс сайӧ.
Гӧлӧсъяс да шум содӧны.
Ӧдзӧс дорын, площадка вылын, тайӧ радлана шумас кывзысиг, сулалӧ зэв тешкодь почтальон — Тимур.
Сылӧн доршасьӧ синваыс.
* * *
Максимовъяслӧн квартиракӧд паныда ӧдзӧсын ӧшалӧ табличка: «Краснӧй уголок».
Орччӧн плакат, кытчӧ рисуйтӧма ёлка да ранитчӧм красноармеецӧс.
Плакатын вылісяньыс гижӧд: «Геройяслы слава!», улісяньыс — «Локтӧй, пӧжалуйста!»
Гремитӧ гажа музыка.
Ӧдзӧс ӧтарӧ клопайтӧ.
Котӧрӧн пырӧны маскараднӧй костюмъяса детинкаяс.
Пыдіас челядь тэрмасьӧмӧн стенӧ ӧшлӧны картинкаяс да турунвиж гирляндаяс.
Кык нывка чышкӧны джодж.
Нина, лёзьмӧм причёскаа, уджалан халата, командуйтӧ челядь вылын, кодъяс гажӧдӧны ёлка.
Пельӧсын репетируйтӧ джаз.
Джазын дас вит посньыдик детинка, кӧні дирижорнас Вовка.
Друг музыка чӧв ланьтӧ, кылӧ кодлӧнкӧ бӧрддзӧм.
— Дирижёр Брыкин, кутшӧм тыш тіян оркестрын? — юалӧ котӧрӧн матыстчысь Нина.
— Ыджыд барабан вензьӧ бубенчиккӧд.
Сійӧ шуӧ, мый крепостьсӧ тӧрыт ми эг босьтӧй.
Сійӧ пӧръялӧ!
Пос вылын кылӧны горзӧмъяс:
— Воӧны, воӧны!
Воисны!
— Гӧтӧвитчим! Вовка, гремит!
Звенит! — командуйтӧ Нина.
— Медым быдӧн йӧктінныд, сералінныд!
Ме ачым тіянкӧд кута танцуйтны.
Оркестр юрӧбтіс гажа марш.
— Но ме ещӧ пасьтасьтӧм на.
Ме дзугсьӧм юрсиа, — кватитчӧ Нина и котӧрӧн мунӧ.
Улын подъезд дорын челядь кутӧны киясӧдыс машинаяс вылын воӧм раненӧйясӧс, отсалӧны налы кайны пос кузя.
Кымынкӧ раненӧйяс мыджсьӧны кӧстыльяс вылӧ.
Доктор Колокольчиков, челядьысь мынтӧдчыны зільӧмӧн, кодъяс кыскӧны сійӧс киӧдыс, горзӧ:
— Том йӧз!
Энлӧй!
Пӧщадитӧй!
Ме абу раненӧй!
Ме ачым доктор...
Ставнас поскыс тырӧма кыпыд гӧлӧсъясӧн.
Саша Максимов аслас комнатасяньыс кылӧ тайӧ гӧлӧсъяссӧ да тэрмасьӧмӧн кӧмалӧ валегисӧ.
Нянька пуктӧ сылы сьылі вылас шарф.
Саша нянькасӧ бӧрыньтӧ.
— Доктор шуис, медым тэ пасьтасин шоныдджыка, ёлка дорын эн чеччав да лестничнӧй площадка вомӧн эн котрав, — велӧдӧ сійӧс нянька.
— Тэ менсьым должен кывзысьны, кыдзи мамлысь.
Женя котӧртӧ зеркала дорӧ.
Сы вылын зэв лӧсьыд фантастическӧй платье.
— Но, няня, водзджык тэ висьтавлін, мый сійӧ мамалысь дзик абу кывзысьлӧма.
— Сійӧ вӧлі ичӧтик да нинӧм на эз гӧгӧрволы.
А ӧні сійӧ быдмис да быдтор гӧгӧрвоӧ.
— Нинӧм сійӧ и ӧні оз гӧгӧрво.
— Тэ, катша, ставсӧ гӧгӧрвоан.
— Да, гӧгӧрвоа... — пинь пырыс шуӧ Женя да малалӧ сьылісӧ.
— Со лӧзӧдӧм места.
Меным крепостьсянь снаряд веськаліс.
Но, бур, ме таысь Тимурлысь ӧні водзӧс босьта.
— Кыдзи ӧні? — повзис Саша.
— И тӧрытъя бӧрын... сійӧ локтас?
— Ме сійӧс кори.
— Да...
Но ме чайта, мый сы вылын быдӧн кутасны серавны...
— «Ме чайта... ме... ме!» — уськӧдчӧ Женя.
— Лоӧмыд герой, Чапаев...
А кӧсъян-ӧ тэ тӧдны, мый крепостьсӧ ті энӧй босьтӧй, мый Тимур ачыс тэнӧ жалитӧм вӧсна восьтіс воротасӧ?
Саша волнуйтчӧмӧн горзӧ:
— Абу правда!
— Правда!
Да та йылысь талун сёрнитӧны тэнад жӧ став детинкаясыд.
Саша недыр чӧв олӧм бӧрын чорыда шуӧ:
— Вай сапӧгъяссӧ.
Женя гӧгӧрвотӧма видзӧдӧ сы вылӧ да сетӧ сапӧгъяссӧ.
Саша шыбитӧ голясьыс шарфсӧ да сідзи жӧ дженьыда да чорыда шуӧ:
— Тасма вай... папалысь...
Подтянутӧй, зэлыда тасмаасьӧм, пельпом вомӧныс ремешока, Саша пырӧ краснӧй уголокӧ да корсьӧ Тимурӧс.
Тимур асьсӧ кутӧ, Саша волнуйтчӧ.
— Коді тэнӧ татшӧмтор вӧчны корис? — шуӧ сійӧ.
— Кутшӧм тэныд меӧдз вӧлі делӧ?
— Ме вӧчи сӧмын сійӧ, мый и тэ вӧлі обязан эськӧ вӧчны меным.
— Ме?.. Тэныд?..
— Да, тэ меным.
Вӧлі кӧ, — Тимур мытшасис, — менам беда да ме вӧлі вися.
— О-ог тӧд... — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзӧ Саша.
— Он тӧд? — Тимур видзӧдӧ Сашалӧн синъясӧ да шуӧ зэв чорыда, кыдзи быттьӧ внушайтіс:
— Он, тӧдан!
Тэ командирлӧн пи, и тэ ас йӧзӧс жалитны должен.
Саша яндысигтыр чӧв олӧ.
Тимур тӧдлытӧг серӧктӧ.
Ӧні сылӧн дзик прӧстӧй, весел чужӧм.
— Гӧгӧрво, мед лоӧ сёрӧнджык...
но коркӧ-нибудь воюйтнытӧ кутам орччӧн.
Ставсӧ тайӧс кылӧ Вовка.
Сійӧ кынмис, ассьыс дирижёрскӧй палочкасӧ вывлань лэптӧмӧн.
Сэсся лёкысь макнитӧ сійӧн.
И джаз юрӧбтӧ сьыланкыв «<rus>По военной дороге</rus>».
Сійӧс дружнӧя да гажаа сьывны босьтӧны и детинкаяс и раненӧйяс.
Музыка кылӧ Максимовъяслӧн квартираӧдз, кӧні мичаа пасьтасьӧм Нина тэрмасьӧмӧн сыналӧ юрсисӧ.
Сійӧ видзӧдӧ Максимовлӧн портрет вылӧ, босьтӧ зеркалӧ улысь телеграмма да топӧдӧ сійӧс вомдоръяс бердас.
Сэсся видзӧдӧ, и кыдзи быттьӧ змей чушкис сылысь вомдоръяссӧ.
Мыні клеитӧм полоска, да ӧні тыдалӧ воддза текстыс: «Гижӧй частӧджык, кыдзи здоровьеыс Сашалӧн.
Окала.
Папа».
Нина дзикӧдз шӧйӧвошӧ да чабралӧ телеграммасӧ.
Пырӧ нянька.
Нина ышлолаліг шуӧ сылы:
— Тайӧ телеграммаыс поддельнӧй.
Мый Степанкӧд?
abu
— Кыдзи поддельнӧй?
Нянька лигышмунӧмӧн лэдзчысьӧ креслӧӧ.
— Сідзкӧ, Степан эз лок?
Эз бергӧдчы?
— Кысянь?
Кытчӧ?
Висьталӧй веськыда.
Ме абу ичӧтик нывка.
— Нылукӧй, эновт менӧ, — креслӧӧ мудзӧмӧн пуксигтыр шуӧ нянька.
— Ме ачым нинӧм ог тӧд...
Котӧрӧн пырӧ Женя да, нянькалысь да Ниналысь состояниесӧ казявтӧг, ӧдйӧ тараторитӧ:
— Нина, но, дерт, тэтӧг оз вермы овны Сашка.
И ме ог вермы тожӧ.
Гажа.
Зэв гажа!
— Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдӧ Нина да нянька вылӧ.
— Ті пинясьӧмныд?
И тайӧ Выль волы паныд!
Татшӧм рыт!
Нина, лок, тэныд танцуйтны колӧ...
— Мун, Женя.
Ме ӧні жӧ, ме локта бӧрынджык...
— Бур, — небрежнӧя шуӧ Женя, — сідзкӧ Саша пыр жӧ ачыс котӧрӧн локтас тэла, ӧтпӧлӧснад площадка вомӧн.
— Коді площадка вомӧн? — рассеяннӧя выльпӧв юалӧ Нина. Сійӧ синъяссӧ куньлӧ да пыр жӧ котӧртӧ ӧдзӧслань.
— Площадка вомӧн оз позь!..
* * *
Ёлка вылын гажӧдчӧм полнӧй разгарын.
Тимур да Саша пукалӧны орччӧн.
— Ми тіянлы крепостьтӧ ремонтируйтам да сэки заводитам война выльпӧв, — шуӧ Саша.
— Огӧй.
Босьтӧй тайӧ крепостьсӧ аслыныд.
Тайӧ бур, надежнӧй крепость да сійӧ тіянлы служитас ещӧ дыр на...
— А ті?..
Мый нӧ тіян сэки кольӧ?
— А ми...
Ми аслыным корсям.
Тимур бергӧдчӧ Коля Колокольчиковлань да тапкӧдӧ сійӧс пельпомӧдыс:
— Мый, важ гвардия?
Ми аслыным корсям ещӧ делӧ?
Нина, некод вылӧ вниманиесӧ обращайттӧг, локтӧ Саша дінӧ.
Гӧгӧр кылӧны гӧлӧсъяс: «Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ!»
Саша ӧдйӧ кыскыштӧ Нинаӧс киӧдыс да пуксьӧдӧ сійӧс аскӧдыс орччӧн.
Эстрада вылӧ петӧ раненӧй красноармеец бинтуйтӧм киа.
Юргӧ гордӧй музыка, и раненӧй сьылӧ:
<rus>Под треск пулемётов, под грохот и гул</rus>
<rus>Вставала из снега пехота.</rus>
<rus>Но самою первой навстречу врагу</rus>
<rus>Поднялась четвёртая рота...</rus>
<rus>Четвёртая рота второго полка,</rus>
<rus>Фланговый участок бригады...</rus>
<rus>Огонь пулемёта, удары штыка,</rus>
<rus>Снаряды... снаряды... снаряды...</rus>
<rus>На серых папахах сверкает звезда.</rus>
<rus>Приказ командира короток.</rus>
<rus>Железобетонный тяжёлый блиндаж</rus>
<rus>Штурмует четвёртая рота.</rus>
<rus>Вперёд же, товарищ!</rus>
<rus>Смотри, как в огне</rus>
<rus>За всё... за любовь и заботу...</rus>
<rus>Свой долг отдавая любимой стране,</rus>
<rus>Поднялась четвёртая рота.</rus>
— Менӧ кӧ эськӧ лэдзисны... примитісны... — волнуйтчӧмӧн вашкӧдӧ Тимурлы Саша.
— Ме эськӧ муні служитны сӧмын нёльӧд ротаӧ.
И тэ тожӧ?
— Эг.
Ме эськӧ витӧдӧ.
— Мыйла?
— Миян витӧд ещӧ бурджык лоас тіян нёльӧдысь!
— задорӧн вочавидзӧ Тимур.
Саша ыпнитіс, сійӧ кӧсйӧ мыйкӧ возразитны, но сэні синъясыс сылӧн паськыда паськалӧны.
Ӧдзӧс дорын звездаяса, вӧсни тшын кодь платьеа, асыкӧн кутӧм югӧръясӧн сявкйысь еджыд юрси пратьяса сулалӧ Женя Александрова.
Саша кватитӧ Нинаӧс киӧдыс:
— Тайӧ сійӧ!
«Кельыдлӧз звезда!»
Мунам, юалам письмӧ йылысь.
Женя Александрова дінӧ ӧдйӧ локтӧ Женя Максимова.
Найӧ внимательнӧя видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас да ӧтпырйӧ шпыньмунӧны и кутчысьӧны кинаныс.
— Висьтав, коді сэки лым вывсьыс менсьым письмӧӧс лэптіс? — юалӧ Саша.
— Коді?
— Женя Александрова нюммунӧ да бергӧдчылӧ Коля Колокольчиковлань, но чужӧмыс Колялӧн шӧйӧвошӧмлӧн кодь, а Тимур стрӧга видзӧдӧ Женя вылӧ, да сылӧн синъясас приказ: «Эн висьтав».
Да, плеш пырыс повзьӧм Коля вылӧ видзӧдӧмӧн, Женя вочавидзӧ:
— Ме сійӧ мортсӧ ог тӧд.
— Гей-ля-ля!
— Коля Колокольчиковӧс аддзӧм бӧрын, торжествуйтӧмӧн горзӧ Вовка.
— А век жӧ кулӧм каньсӧ тіянлы крепость пытшкӧ шыбиті ме!
Сійӧ шеныштӧ ичӧтик бедьнас, и джаз зэв гораа ворсӧ гажа танец.
Шӧйӧвошӧм, шогӧн тырӧм Нина мунӧ ӧшинь дорӧ.
Ӧшйӧ чачаяс тыра ӧшинь вылӧ да бергӧдчӧ, медым гӧстьяс пиысь некод эз казяв сылысь синвасӧ.
Дзирдалӧ биясӧн ёлка.
Тэрыба бергалӧны йӧктысь параяс, тыдовтчылӧны маскаяс.
Бокын, дружнӧя сёрнитіг, сулалӧны Саша, Тимур, Женя Александрова да Женя Максимова.
На дінӧ друг котӧртӧ Катя, кодлӧн дзикӧдз тырӧма лолыс.
— Сувтлӧй!
Радуйтчӧй! — горзӧ сійӧ.
— Ті ӧні аддзанныд...
И сійӧ жӧ здукӧ ӧдзӧс дорын тыдовтчӧ нянька.
А сы бӧрся, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, пырӧ военнӧй — шофёр Коля Башмаков.
Нина видзӧдӧ сы вылӧ зэв ёна повзьӧмӧн.
— Эн полӧй!
Капитан ловъя, — шуӧ Коля, — да весиг абу ранитчӧма...
Сійӧс вӧрысь аддзӧма миян разведка.
Сійӧ мыччӧ повзьӧм Ниналы письмӧ да содтӧ:
— Письмӧыс сёрмис, но ті сылы лоанныд зэв радӧсь...
Кыдзи кӧлдуйтӧма, босьтӧ Нина конверт.
Сы вылын адрес «Ленинград, Красноармейскӧй, 119. Максимовъяслы.
Менам гӧтыр Ниналы».
Конвертас паськӧдӧм телеграмма: «Саша волнуйтчӧ, мыйла он гиж, ставӧн окалам.
Гӧтырыд Нина».
— Тайӧ ӧшибка, эз вӧв тадзи гижӧма... — шӧйӧвошӧмӧн шуӧ Нина.
— Ставыс правильнӧ, — вочавидзӧ Коля.
— Тіян телеграммаыд лэбзис телефон пыр батареясянь батареяӧ...
Но капитан шуис, мый ӧшибка абу да текстсӧ передайтӧма дзик стӧча.
Коля Башмаков да Саша мунӧны ӧшинь дорӧ, кӧні чачаяс пӧвстын, кодъясӧс лӧсьӧдӧма пӧдаркияс вылӧ, сувтӧмаӧсь стройӧ озысь салдатикъяс.
Башмаков кыскӧ зепсьыс салдатиксӧ да сувтӧдӧ сійӧс ӧшинь вылӧ строй водзӧ.
Салдат гыжнассьӧма, лязмунӧма, но видзӧдӧ збоя.
Саша ӧдйӧ петкӧдӧ знаменосецӧс, кык салдатӧс шашкаясӧн караул вылӧ да командирӧс, коді сетӧ фронт вылысь воӧм салдатлы честь.
Коля Башмаков видзӧдӧ стенын ӧшалысь Ниналӧн картина вылӧ.
— Мый?
Абу татшӧм туйыс?
— смутитчӧмӧн юалӧ Нина.
— Веськыда шуа, эн ӧбижайтчӧй: туйыс абу татшӧм.
Крутджыкӧсь чукыльясыс.
Крепыдджыкӧсь йӧзыс.
Коля пуктӧ кисӧ пельпом вылас раненӧйлы, коді сьыліс нёльӧд роталысь сьыланкыв, да индӧ картина вылӧ.
— Ог тӧд, мый найӧ сэні сьылӧны, но, навернӧ, тайӧ мелодияыс бой вылын дзик абу лӧсялана.
Сідз-ӧ ме шуа, менам тӧдтӧм ёрт?
— Ме гӧгӧрвоа ачым...
Ме рисуйта мӧдӧс...
— Кӧсъянныд, ме сета тіянлы идея?
— нюмъялӧ Женя Александрова.
— Рисуйтӧй вот тайӧясӧс.
Сійӧ петкӧдлӧ Саша, Коля, Юрка, Тимур вылӧ.
— Налӧн быд лун мелодияыс медся боевӧй!
Вовка котӧрӧн локтӧ да ӧдйӧ сюйӧ ассьыс юрсӧ Саша да Коля костӧ.
— Да, но сӧмын эн рисуйт, пӧжалуйста, тайӧ кань виалысь да быдлаӧ каттьысьысь Вовкасӧ, — тэрмасьӧмӧн содтӧ Женя Максимова.
Тимур пуктӧ Вовкалы пельпомас кисӧ:
— Мыйла?
Тэ энлы.
Сійӧ лоӧ гранатомётчикӧн.
— Но, тадзи кӧ... шуӧ медся бур лым крепостьса вӧвлӧм комендант, — кияссӧ паськӧдлӧ Женя Александрова, — то тайӧ лоӧ дзик сідзи.
* * *
Дзирдалӧ ёлка.
Юргӧ гажа музыка.
Бергалӧны ёлка гӧгӧр танцуйтысь челядь.
И со тайӧ югъялана ёлка пырыс век ӧтарӧ содысь шы улын петкӧдчӧ лымъя кушинын мӧд, ыджыд сьӧд коз.
Сылӧн улысса вожъяс вылас ӧшалӧны кык котелок, куим винтовка, еджыд халат, сигнальнӧй флаг.
Козсянь веськыдвылынджык сулалӧ батарея.
Командир лэптӧ кисӧ — кылӧ залп.
Командир видзӧдӧ бинокль пыр да аддзӧ, кыдзи лымйысь чеччис да мӧдӧдчис пехота.
Мунӧ крепыд воськолӧн.
Сійӧ выльысь лэптӧ кисӧ — зэв ыджыд залп.
Командир ӧдйӧ бергӧдчӧ.
Сылӧн прӧстӧй, энергичнӧй, тӧкӧтьӧ мудзӧм чужӧм.
Кепысьсӧ нетшыштӧм бӧрын сійӧ чышкӧ кипыдӧснас кӧтасьӧм плешсӧ.
Тайӧ капитан Максимов.
* * *
abu
Стройнӧй лым крепость вылын дӧлалӧ выль гарнизонлӧн флаг.
Крепостьлӧн стенаяс дорын Сашалӧн войска прӧщайтчӧ да почётӧн колльӧдӧ вӧвлӧм комендант Тимурлысь войскасӧ, коді кытчӧкӧ мунӧ лыжияс вылын.
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс С. Раевскӧй) @ Нёльӧд блиндаж @ висьт @ Аркадий Гайдар. Нёльӧд блиндаж @ 1950 @}
Аркадий Гайдар
Нёльӧд блиндаж
Колькалы вӧлі сизим арӧс.
Нюркалы — кӧкъямыс.
А Васькалы и квайт на.
Колька да Васька — соседъяс.
Кыкнан дачаыс, кӧні найӧ олісны, сулалісны орччӧн.
Найӧс торйӧдіс забор, а заборас вӧлі розь.
Тайӧ розь пырыс детинкаяс ветлывлісны ӧта-мӧд дорас гӧститны.
Нюрка оліс паныда керкаын.
Первойсӧ детинкаяс эз дружитны Нюркакӧд.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ нывка, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый Нюркаяс дворын вӧлі будка, кӧні оліс зэв скӧр пон, а коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый налы и кыкӧнлы вӧлі гажа.
А найӧ дружитчисны вот кыдзи.
Воис ӧтчыд Васька дінӧ Москваысь сылӧн медматыса ёртыс — Исайка Гольдин.
Исайка вӧлі ӧттшӧтшъя Васькакӧд да вӧлі Васька вылӧ мунӧ.
Сӧмын чуть-чуть кызджык, да Исайкалӧн юрсиыс сьӧдджык, да ещӧ вӧлі Исайкалӧн пробкаясӧн лыйсян ружье, а Васькалӧн эз вӧв.
Воис Исайка батьыскӧд выходнӧй лунӧ.
И челядь думыштісны ворсны лаптаӧн.
А лаптаӧн, кыдзи тӧдса, куимӧн оз ворсны — быть колӧ нёльӧд.
Мунісны Павлик Фоминла.
Но Павликлӧн вӧлі висьӧ кынӧмыс.
Лаптаӧн ворсны сійӧс эз лэдзны, пукаліс сійӧ гортас вывті жугыль, сы вӧсна мый неважӧн юис касторка.
Мый сэні кутан вӧчны?
Кытысь босьтны нёльӧдӧс?
Сэк Васька и шуӧ Колькалы:
— А мый, корам кӧ эськӧ Нюркаӧс?
— Корам, — сӧгласитчис Колька.
— Сылӧн кокъясыс со кутшӧм кузьӧсь, сійӧ оз омӧльджыка котрав кӧзаысь.
Исайка сӧгласитчис жӧ.
— Сӧмын, — шуӧ Исайка, — менам кокъяс кӧть и дженьыдӧсь, а ме бура жӧ котрала, Нюрка ӧд котралӧ чеччыштлытӧг, а ме чеччыштлӧмӧн.
Корисны Нюркаӧс:
— Нюрка, лок миянкӧд лаптаӧн ворсны.
Нюрка первойсӧ ёна шензис.
Но бӧрыннас аддзӧ, мый челядь збыльысь корӧны.
— Ме эськӧ ворса, но меным первой колӧ ӧгурцы киськавны.
А то шонді петас, и рӧсадаыс нярмас.
Аддзӧны челядь, мый киськасьӧмнас делӧыс дыр кыссяс.
Сэк Исайка и шуӧ:
— Вай ми киськавны жӧ кутам.
Ӧтияс ва ваявны, мӧдъяс киськавны, сэки раз-раз — и помалам.
А то сійӧ ӧтнас и луншӧрӧдз ноксьыны кутас.
Сідзи и вӧчисны.
Ворсісны лаптаӧн даспӧв.
Котӧртлісны ичӧтик ю вылӧ купайтчыны.
А сэсся Исайка батьыскӧд бӧр муніс карӧ.
И самӧй тайӧ лунсяньыс Нюркакӧд дружитны кутісны Васька да Колька.
* * *
Найӧ олісны Москвасянь неылын, посёлокын, самӧй помас.
Водзынджык заводитчис эрд, кӧні быдмисны кустарникъяс.
А ещӧ ылынджык, ичӧтик гӧра вылын, тыдалісны мельнича, вичко, кымынкӧ гӧрд вевта керка — станция-ӧ, ичӧтик сикт-ӧ — ылісянь он тӧд.
Коркӧ Васька юаліс батьыслысь, кыдзи шусьӧ тайӧ сиктыс.
— Тайӧ абу настоящӧй, — вочавидзис батьыс.
— Тайӧ ставсӧ нарошнӧ сідзи вӧчӧма.
— Кыдзи абу настоящӧй? — шензис Васька.
— Кыдзи абу настоящӧй, кор сэні мельнича, и вичко, и керкаяс?
Ставыс тыдалӧ.
— А вот и абу настоящӧй, — серӧктіс батьыс.
— Татысянь кажитчӧ, мый мельнича и керкаяс...
А матыстчан, сэні нинӧм абу.
Васька шензис, но эз верит.
И сійӧ думыштіс, мый батьыс сераліс либӧ прӧстӧ шуис тадзи, медым сылысь сэсся эз юасьны.
* * *
Петіс Колька дінӧ заборса розь пыр.
Аддзӧ — Колька да Нюрка пукалӧны забор вылын да мыйкӧ интереснӧйтор видзӧдӧны эрд вылысь.
Васька ӧбӧдитчис.
— Мый нӧ ті тайӧ, асьныд интереснӧйтор видзӧданныд, а менӧ эн и корӧй?
А Колька вочавидзӧ:
— Ме важӧн нин кӧсйи котӧртлыны тэла.
Кай ӧдйӧджык забор вылас.
Видзӧд, кутшӧм красноармеецъяс пушкаясӧн локтісны.
Васька кайис, видзӧдӧ: дзик орччӧн кустъяс пиын вӧвъяс сулалӧны, кык кӧлесаа повозкаяс да пушкаяс.
— Ну и ну! — шуис Васька.
— Мый нӧ сэсся водзӧ лоас?
— А вот видзӧдлам, — вочавидзис Нюрка.
— Ми важӧн нин тані пукалам и пыр виччысям.
— Ладнӧ, — шуис налы Васька, — мӧдысь и ме тіянысь водзджык пукся да тіянлы нинӧм жӧ ог висьтав.
Но всё-таки найӧ спорӧ эз воны, сы вӧсна мый кустъяс пиас заводитчис мыйкӧ интереснӧйтор.
Быд пушка дорын вӧлі квайт вӧв — куим параӧн пушка вылӧ.
Вӧвъясыс кыдзкӧ пыр жӧ торъялісны пушкаяс дінысь.
Красноармеецъяс мӧдісны котравны пушкаяс дорас, мыйкӧ бергӧдлісны, а сэсся котӧртісны бӧрлань.
Пушкакӧд орччӧн коли сӧмын ӧти.
И сійӧ, коді коли, киас кутіс кузь шнур, кодӧс вӧлі кӧрталӧма пушкаас.
— Колька, тэ он тӧд, мыйла сійӧ шнурас кутчысьӧма?
— бурджыка пуксьӧмӧн юаліс Васька.
— Ог тӧд, — сознайтчис Колька, — сӧмын кутчысьӧма кӧ, сідзкӧ сідзи колӧ.
— Обязательнӧ сідзи колӧ, — тшӧтш шуис Нюрка.
— А то, сійӧ кӧ эськӧ эз кутчысь, сэки кыдз нӧ?
— водзӧ сёрнитіс Колька.
— Но кӧнешнӧ, — сӧгласитчис Васька, — сійӧ кӧ эз кутчысь эськӧ, сэки кыдзи жӧ...
Но сэки красноармейскӧй командирыс, колі сулаліс телефоннӧй трубка дорын, мыйкӧ гораа горӧдіс.
Мӧд командир, коді сулаліс матынджык пушкасяньыс, — мыйкӧ горӧдіс жӧ, ӧвтыштіс кинас; сэки красноармеец тракнитіс шнурӧдыс.
Первойсӧ югнитіс зэв ыджыд би.
Сэсся тай сідзи гримкнитіс, быттьӧкӧ пач труба весьтын гым гымыштіс.
Челядь тӧвзисны забор вывсянь муас.
— Но и бабахнитіс! — чеччигас шуис Васька.
— Прамӧя бабахнитіс, — сӧгласитчис бледмӧм Нюрка
— Тайӧ вот кор тракнитӧны, сэки и бабахайтӧ, — объяснитіс Колька.
— А ті висьталанныд — мыйла шнурокыс, мыйла!
Ме пыр жӧ тӧдмалі мыйла...
А вот висьтав, Васька, мыйла тэ забор вывсяньыс чеччыштін и менӧ да Нюркаӧс тшӧтш уськӧдін?
— Ме эг чеччышт, — ӧбӧдитчис Васька.
— Нюрка жӧ первой чеччыштіс, тракнитіс заборсӧ, ме и уси...
— Ме эг первой, — ӧткажитчис Нюрка.
— Ме кӧ эськӧ первой уси, то кыдзи эськӧ ме Колькалы мышку вылас веськалі?
Ачыс сійӧ первой.
— Вот ещӧ! — скӧрмис Колька.
— Тайӧ тэ полін петшӧр пытшкас усьны да нарошнӧ уськӧдчин меным мышку вылӧ.
А ме вот эг повзьы и петшӧралі став киӧс.
— И, Васькалань бергӧдчӧмӧн, сійӧ содтіс:
— Ставныс найӧ, нывкаясыд, полӧны петшӧрысь.
Да кысь нин налы!
* * *
Сійӧ кадсянь красноармеецъяс пушкаясӧн волывлісны тшӧкыда.
Сӧмын средаӧ да понедельникӧ найӧ эз лыйсьывны, а то быд лун.
Мыйӧн сӧмын воасны красноармеецъяс, челядь пыр жӧ котӧртӧны кустъяс дінӧ.
Пуксясны мыльк вылӧ, дзик матӧ, и видзӧдӧны.
Мыльк вывсяньыс ставыс тыдалӧ и ставыс кылӧ.
Телефонист кывзӧ трубкаӧн, сэсся командирыслы висьталӧ:
— Прицел 6–5, трубка 7–2.
Сэки командирыс горзӧ:
— Мӧд орудие!..
Прицел 6–5, трубка 7–2.
И красноармеецъяс пыр жӧ котӧртӧны мӧд орудие дінӧ.
Бергӧдлыштасны кутшӧмкӧ кӧлеса, и орудиеыс неуна вылӧджык кайӧ.
Бергӧдлыштасны мӧдӧс, и орудиеыслӧн стволыс неуна бокӧджык вешйӧ.
Сэки, кор артиллеристъяслӧн метитчысяс, командир ӧвтыштас кинас — красноармеец-наводчик тракнитас шнурӧд.
Вот тэныд и трах-бабах!
Кыдзи снарядыс лэбӧ, челядьлы тайӧ оз тыдав.
Но кор усьӧ да взорвитчӧ, сэки тыдалӧ, сы вӧсна мый усянін весьтас лыбӧ бусысь да сьӧд тшынысь быдса кымӧр.
И став снарядъясыс разрывайтчисны то вичко дінын, то мельнича дінын, то керкаяс дінас, кодъяс тыдалісны ылын гӧра вылас.
— А страшнӧ жӧ сійӧ сиктас овны! — шуис ӧтчыд Нюрка.
— Ме эськӧ нинӧм вылӧ эг кольччы сэтчӧ овны.
А тэ, Васька?
— Ме эськӧ эг жӧ кольччы, — вочавидзис Васька.
— А мыйла нӧ бать висьталіс, мый сэні некутшӧм сикт абу и ставыс тайӧ тасянь сӧмын кажитчӧ?
— Сиктыс эм, — решитіс Колька, — но сӧмын лыйсьӧм водзвылас ставыс сэтысь мунӧны...
— А вӧвъяссӧ кытчӧ?
— Вӧвъяссӧ нуӧдӧны жӧ.
— И мӧсъяссӧ? — юаліс Васька.
— И мӧсъясӧс, и порсьясӧс, и ыжъясӧс...
— И курӧгъясӧс нуӧдӧны? — интересуйтчис Нюрка.
— И уткаясӧс... и ставсӧ?
— Колӧ чайтны, ставсӧ нуӧны, — вочавидзис Колька да ланьтіс, сы вӧсна мый сылы аслыс тешкодь кажитчис тайӧ ставыс.
Сэки буретш лыйсьӧмыс помасис, вайисны красноармеецъяслы кӧлесаяс вылын котёл — кухня.
Пӧвар кутіс налы котелокъясас кисьтавны мыйкӧ — суп либӧ борщ, а красноармеецъяс сэні жӧ пуксялісны турун вылӧ да сёйисны.
Сэк Васька шуис:
— Вай котӧртам гортӧ, менам кынӧмӧй сюмавны жӧ пондіс.
Но Колька сувтӧдіс:
— Нӧрӧвитышт неуна: татчӧ командир локтӧ.
Командир локтіс верзьӧмӧн.
И самӧй мыльк дорас сувтіс: куритчыны кӧсйӧ.
Кыскис папирос да истӧг, кутіс ӧзтыны, но то ли вӧвсӧ лӧдз курччис, то ли сійӧ прӧста вильышмис, а сӧмын вӧлыс друг тракнитіс юрнас да корснитіс.
Командир кутчысис поводас.
— Сулав, — шуӧ, — балун!
Мый бергалан?
— А истӧгсӧ и уськӧдіс.
— Челядь! — корис командир, — мыччӧ меным истӧгсӧ.
Васька медся матын сулаліс.
Сійӧ кватитіс кӧрӧбкасӧ, но вильдіс да уси.
А Колькалы ӧбиднӧ лои, мый Васька мыччыны кӧсйӧ.
Сійӧ чеччыштіс Васька дінӧ да мырддис сы ордысь кӧрӧбкасӧ.
Васька кыдз тай горӧдас да Колькалы юрас кулакӧн.
Сэні налӧн заводитчис кось.
А Нюрка сэки ньӧжйӧник бокногӧн матыстчис, босьтіс истӧгсӧ да мыччис командирлы.
Вот тэныд и вӧй нывка!
Сералыштіс челядь вылын командир, шуис налы «аттьӧ» и гӧнитіс.
Сэки Васька да Колька дугдісны косясьны да кӧсйисны нӧйтны Нюркаӧс: мыйла сійӧ истӧг дінас нырсӧ сюйис.
Но Нюрка повзис да пышйис.
А сійӧс ӧмӧй, кузь кокӧс, вӧтӧдан?
Тадзи челядь и лӧгасисны.
Аскинас заборса розьті ни Васька оз мун Колька дінӧ, ни Колька Васька дінӧ.
А Нюрка асланыс ӧшинь улас жӧ ноксьӧ.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс Васька ӧшинь улӧдыс, — гажтӧм!
Босьтіс бедь, пуксис сы вылӧ верзьӧмӧн да куимысь кытшовтіс ӧшинь увтіыс, — и век жӧ гажтӧм.
Видзӧдліс сійӧ розьӧд — аддзӧ: Колька ньӧввужъя да ньӧвъя ветлӧдлӧ.
Картузас курӧг гӧн сутшкӧма да быттьӧкӧ индеец.
Ӧбиднӧ лои Васькалы.
Сюйис юрсӧ розьӧдыс да горӧдіс:
— Колька, бӧр вай гӧнсӧ!
Сійӧ абу тэнад, а миян!
Тэ сійӧс миян петуклысь бӧжсьыс нетшкӧмыд.
Колька сэк босьтіс му корӧг.
Кыдз тай лыйис Васькалы, да веськыда кынӧмас!
Кӧть Васька и эз доймы, сійӧ век жӧ гораа бӧрддзис.
Васькалӧн мамыс петіс кильчӧ вылас да пондіс видны Колькаӧс.
Да и Васькалы ӧттшӧтш сюрис.
Аскинас челядь — врагъяс.
Коймӧд лунас — врагъяс жӧ.
* * *
А сэки буретш воис тшак вотан кад.
Орчча улицаясвывса мукӧд челядь чукӧртчасны асывсяньыс и мунӧны либӧ Борковскӧй вӧрӧ, либӧ Тихӧй оврагӧ.
Видзӧдан да, ӧбед кежлӧ вайӧны — коді кӧрзина, коді наберушка.
А кутшӧмӧсь став тшакъясыс — еджыдӧсь!
Сахар, а абу тшак.
А Васькалы ӧтнаслы мунны гажтӧм, сійӧ и оз мун.
Колька оз жӧ мун.
А Нюрка и дерт нин оз мун: гажтӧм ӧткӧннад.
Ӧтчыд пукалӧ Васька асланыс ӧшинь улын да ворсӧ поездӧн.
Паровозыс сылӧн абу настоящӧй, а ящикъясысь вӧчӧма, но век жӧ зэв интереснӧ.
Сувтӧдіс сійӧ важ самӧвар труба, да и тутсӧ: ду-у-у-у!
А ачыс шатласьӧ.
Ящикъясыс кӧть и оз мунны, но таркӧдчӧны ӧта-мӧд дорас: так-так-так-так!
Но, дзик быттьӧ вагонъяс!
Друг Васька кылӧ — мыйкӧ уси сы дінӧ.
Видзӧдӧ — ньӧв.
И сійӧ аддзӧ, мый забор розьӧдыс юрсӧ мыччӧма Колька.
И Колькалы жаль тӧдлытӧг сэтчӧ веськалӧм ньӧвйыс, и полӧ сійӧ сэтчӧ пырны ньӧвйысла.
Васька видзӧдліс да шуӧ:
— Колька, колӧкӧ ме тэныд ньӧвтӧ мычча?
Лэччис паровоз вылысь, лэптіс ньӧвсӧ да мыччис Колькалы.
Колька босьтіс ньӧвсӧ, нинӧм эз шу и муніс.
Ветлӧдліс-ветлӧдліс, сэсся бара юрсӧ мыччис розьӧд да горӧдіс:
— А менам, Васька, кондукторлӧн кодь свисток эм.
Колӧкӧ ме тэныд сетла ворсыштны?
Сӧмын ог пыр кежлӧ.
Колька вайис свистоксӧ да сідзи и кольччис Васькаяс ӧшинь улӧ.
Пӧттӧдзыс ворсісны да шуисны аски асывнас мунны тшак вотны.
Колька матыстчис забор дорӧ да горӧдіс:
— Нюрка, аски мунан тшак вотны?
А Нюрка полӧ.
— Ті, — шуӧ, — бара тышкасьны кутанныд.
— Но вот — тышкасьны!
Мый нӧ ми хулиганъяс али мый?
Сӧмын ӧд хулиганъяс быд лун тышкасьӧны.
А ми ӧмӧй быд лун?
Тадзикӧн и бурасисны.
* * *
Васька вӧлі неграмотнӧй — ичӧт на.
А Колька ичӧтика грамота тӧдіс.
Рытнас, узьны водтӧдз, сійӧ локтіс календарь дорӧ, косяліс лист да сэтысь лыддис: «Вторник».
Кольӧм лист вылас видзӧдліс да лыддис: «Среда».
«Аски среда нин», думыштіс Колька да ошйысьыштіс:
— А ме тӧда, мама, мыйла средаыс средаӧн шусьӧ.
Тайӧ сы вӧсна, мый сійӧ недель шӧрас ӧшалӧ.
Вернӧ ме шуа?
— Вернӧ, — сӧгласитчис мамыс.
— Бурджык эськӧ вӧлі, узьны кӧ мунін.
«Тайӧ збыль, — думыштіс Колька.
— Аски колӧ водз чеччыны, тшак вотны мунны... квайт часын».
Кор Колька унмовсис, кутшӧмкӧ собрание вылысь локтіс батьыс.
Сійӧ видзӧдліс календарь вылӧ да юаліс:
— Аски ӧмӧй миян среда нин?
— Абу, — вочавидзис мамыс — аски вторник на.
Тайӧ Колька ӧшибкаӧн лишнӧй лист нетшыштӧма.
Со сійӧ и артмис, мый аски среда.
* * *
Гашкӧ, Колькалӧн да Васькалӧн эськӧ и узьсис, эз кӧ чуксав найӧс Нюрка.
Шонді сӧмын на петіс, туруныс вӧлі ва, и первойсӧ кӧмтӧгыд вӧлі кӧдзыд.
Мӧдӧдчисны вӧр діяслань.
Но сэтысь тшакъясыс сюралісны омӧля, и челядь решитісны мунны Тихӧй овраглань, кӧні кустъясыс вӧліны тшӧкыдджыкӧсь, а местаыс косджык.
Нюркалӧн да Колькалӧн кӧрзинкааныс вӧлі нин кымынкӧ тшакӧн, а Васькалӧн век на эз вӧв ни ӧти тшак.
— Тэ, Нюрка, эн мун мекӧд орччӧн, — шуис сійӧ, — а то ставсӧ меысь водзджык нетшкан.
Тэ мун бокӧдджык, сэсь и вот.
— А тэ эн вуграв!
— вочавидзис Нюрка и уськӧдчис куст пиӧ да нетшыштіс ыджыд ён мӧс гоб.
— Со видзӧд, кутшӧм тшак тэ эн аддзы.
— Ме аддзылі, — жугыля вочавидзис Васька, — ме сӧмын кӧсйи куст сайсӧ видзӧдлыны, а тэ нин сэтчӧ уськӧдчин.
Но регыд, кор найӧ веськалісны Тихӧй овраг дорӧ, тшакъяс кутісны сюравны сэтшӧм тшӧкыда, мый весиг Васька аддзис нёль гӧрд гоб да ӧтик белӧй гриб — ён и ни ӧти лёльӧтӧм.
Дыр найӧ тадзи ветлӧдлісны кустъяс пӧвстті, и вылӧ нин кыпӧдчис шондіыс да эрд вылын косьмис нин лысва, кор найӧ петісны вӧрсьыс.
— А ноко... а ноко, — шуис Колька, — видзӧдлӧй, челядь, — кытчӧ ми пырим.
Джуджыд кустарник помасис.
Водзынджык, мыйтӧм синмыд судзис, на водзын воссис мылькъяса эрд, коді вӧлі тырӧма посни кустъясӧн.
И тайӧ эрд вомӧныс эз вӧв ни ӧти ветлан туй — быдлаын сӧмын кустъяс да турун.
Тайӧ эрд вылас вӧлі кымынкӧ джуджыд пу башня, выліас тыртӧм площадкаясӧн.
А веськыдвылысь, километрысь матысьджык, челядь аддзисны буретш сійӧ мельничаа да вичкоа сиктсӧ, коді вӧлі тыдалӧ найӧ посёлок помсянь.
— Мунам видзӧдлам, — шуис Колька.
— Зэв регыдик...
Сӧмын видзӧдлам, а сэсся лэччам гӧра улас, да век веськыда, веськыда...
Сідзи и горт дінӧ петам...
— А друг лыйсьыны кутасны?
— А мый, красноармеецъяс кӧ локтасны?
— пӧшти ӧтпырйӧ юалісны Васька да Нюрка.
— Талун оз локны.
Талун среда, — успокоитіс найӧс Колька.
— Мунамӧй видзӧдлам, сэсся и гортӧ.
Мунны ковмис вутшъяса, турунӧн быдмӧм эрд вывті.
Кымын матӧджык найӧ воисны, сымын унджык веськавлісны свежӧй муысь мылькъяс, кӧні абу на удитӧма быдмыны турун, векни джуджыд канаваяс да зэр ваӧн тыртӧм гӧгрӧс гуранъяс.
Кажитчӧ, быттьӧ тайӧ тыртӧм да лӧнь эрд вылас неважӧн на парсасьӧма ыджыд-ыджыд вурдысь.
— Тайӧ снарядъясысь, — дӧгадайтчис Колька.
— Веськалӧ снарядыс муас, пузувтас, — вот тэныд и гуран.
А со тайӧ окопъяс.
Татчӧ салдатъяс война дырйи пуляясысь дзебсьӧны.
— Вывті няйт, Колька, — шензигтыр ва сёй канаваӧ видзӧдӧмӧн шуис Нюрка.
— Татчӧ кӧ дзебсян, то дзикӧдз няйтӧссян.
Но сэк Васька, коді ноксис быттьӧ сотчӧмысь сьӧдасьӧм листъяса ичӧтик куст дорын, горӧдіс:
— Вот и аддзи!
Вот тайӧ и аддзи!
И сійӧ, мыйкӧ киясас кутігтыр, котӧртіс на дорӧ.
Челядь первойсӧ думайтісны, мый сійӧ тшак вайӧ, но кор сійӧ локтіс, найӧ аддзисны, мый тайӧ абу тшак, а ёсь доръяса кыз металл кусӧк.
— Тайӧ снарядлӧн осколок, — бара дӧгадайтчис Колька.
— Тэ сійӧс вай меным, Васька.
Ме тэныд сы пыдди куим тшак сета...
Видлы, Нюрка, кутшӧм сійӧ сьӧкыд.
Но Нюрка ӧдйӧджык бӧр нетшыштіс кисӧ да сувтіс Васька сайӧ.
— Пукты сійӧс, Коленька, — полігтыр корис сійӧ, — а то друг да сійӧ лыяс.
— Йӧй!
— лӧньӧдіс сійӧс Колька.
— Сійӧ лыйӧма нин.
Кыдз нӧ сійӧ пороктӧгыс лыяс?
Вай меным сійӧс, Васька, — бара корис сійӧ, — а ме сы пыдди тэныд куим тшак сета.
Да ещӧ кӧрттувъя ньӧв сета, мыйӧн сӧмын гортӧ воам.
— Мый нӧ тшакыд!
— вочавидзис Васька осколоксӧ кӧрзинаӧ сюйигӧн.
— Тшактӧ сёян, да и ставыс.
Ме лучше, Колька, сійӧс тэныд ог сет.
Мед сійӧ ме ордын лоас...
— Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся содтіс:
— А тэ кутан волывлыны видзӧдлыны.
Мыйӧн сӧмын тэ коран, ме тэныд и сета видзӧдлыны.
Мый меным, жаль али мый?
Видзӧд, мыйта колӧ.
Найӧ матысмисны сикт дорӧ.
Некод оз тыдав: ни мужикъяс, ни челядь.
Эз руксыны порсьяс, эз баксыны мӧсъяс, эз увтны понъяс, быттьӧкӧ ставыс кулӧма.
— Ме шулі, мый ставӧн мунӧмаӧсь татысь!
— лӧня шуис Колька.
— Позьӧ ӧмӧй тані овны; видзӧд, кутшӧм гуранъяс артмӧмаӧсь снарядъяснас.
Ещӧ кымыныськӧ воськовтісны да сувтісны синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Сӧмын ӧні найӧ аддзисны, мый некутшӧм сикт тані абу.
И мельничаыс, и вичкоыс, и керкаясыс вӧліны вӧчӧмаӧсь вӧсни краситӧм пӧвъясысь, стенаястӧмӧсь и вевтъястӧмӧсь.
Быттьӧкӧ кодкӧ зэв ыджыд ножичӧн вундалӧма краситӧм картинкаяс да клеитӧма найӧс подставкаяс вылӧ веж эрд шӧрас.
— Вот и сикт!
Вот и мельнича!
— горӧдіс Васька.
— А ми думайтім, думайтім...
Сералігтыр котӧртісны челядь тайӧ чача кодь деревняас.
Гӧгӧр быдмӧ кузь турун.
Вӧлі лӧнь.
Дзизгисны мазіяс да лэбалісны бобувъяс.
Челядь котралісны краситӧм керкаяс гӧгӧр, видлалісны найӧс быд боксянь.
Тані жӧ неылын вӧлі сувтӧдалӧма столбъяс, кытчӧ тувъялӧма сьӧкыд, кыз пӧвъяс. Пӧвъясыс кытсюрӧ вӧлі розьӧссьӧмаӧсь да чашйысьӧмаӧсь снарядъясӧн.
Тайӧ вӧліны мишеньяс. Мишеньясас и лыйлісны артиллеристъяс.
Ылӧдчан сикт водзын кык радӧн куйлісны чукльӧсь окопъяс; найӧс гартлӧдлӧма сімӧм колючӧй проволокаӧн.
Регыд челядь веськалісны кутшӧмкӧ пӧгребӧ.
Пӧгреб ӧдзӧсыс вӧлі воссьыштӧма.
Полӧмӧн найӧ лэччисны изйысь вӧчӧм поскӧд да лоисны джуджыд каменнӧй подвалын.
Подвалас сулаліс скамья.
Стенас вӧлі вӧчӧма джадж, а джаджъяс вӧлі сисьпом.
— Ӧзтам сисьсӧ, — шуис Колька.
— Менам истӧг эм.
Ме сьӧрысь босьті, медым вӧрас биасьны.
Сійӧ перйис истӧг, но сэки выліысь найӧ кылісны вӧв кокшы.
— Котӧртам лучше гортӧ, — гусьӧнмоз шуис Нюрка.
— Регыд котӧртам.
Сэні, выліас, кодкӧ эм.
Мыйӧн найӧ мунасны, пыр и котӧртам.
А то ещӧ видчыны кутасны.
«Ті, — шуасны, — мый тась корсинныд?»
Кокшыыс воши.
Челядь петісны пӧгребысь да аддзисны, кыдзи тасянь рӧдтӧны кык кавалерист.
— Видзӧдлы вышка вылас, — индіс Васька, — вот сы вылӧ...
Сэтчӧ кодкӧ кайӧма.
Видзӧдлісны — и збыльысь: ӧти вышка вылын пукаліс морт, и тасянь сійӧ кажитчис пышкай кодь ичӧтикӧн-ичӧтикӧн.
Кӧсйисны нин котӧртны гортас, но мыйкӧ Васька няргыны кутіс, — пӧгребас сійӧ вунӧдӧма осколоксӧ.
Бара пырисны.
Ӧзтісны сись.
Ӧні, пемыд би югӧр улын, позьӧ вӧлі аддзыны цементысь вӧчӧм васӧд стенъяссӧ да крепыд кӧрт балкаясысь вӧчӧм пӧтӧлӧксӧ.
Друг ылын муркнитысь гым заставитіс дрӧгнитны челядьӧс.
Кыдз быттьӧ кӧнкӧ му вылӧ пӧри ыджыд-ыджыд сьӧкыд пу.
— Колька, — вашкӧдіс Нюрка, — мый нӧ тайӧ?
— Ме ог тӧд, — сідзжӧ вашкӧдӧмӧн вочавидзис Колька.
Тайӧ шыыс кыліс мӧдысь, но ӧні гымыштіс дзик нин матын.
Челядь ланьтісны да полігтыр топӧдчисны ӧта-мӧд дінас.
Васька паськӧдіс вомсӧ да, сюрӧм осколоксӧ топыда кабыртӧмӧн, видзӧдіс Колька вылӧ.
Колька букыштчис, а Нюркалӧн банбокӧд гӧгыльтчис синва, и сійӧ нориника, вот-вот пондас бӧрдны, шуис:
— А меным, Колька, кажитчӧ, меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый талун абу среда...
— И меным кажитчӧ, — шога шуис Васька. И друг гораа бӧрддзис, а сы бӧрся и мукӧдыс бӧрддзисны.
Шогӧ веськалӧм челядь пельӧсӧ дзебсьӧмӧн дыр бӧрдісны.
А выліас шумыс эз дугды.
Сійӧ то матыстчыліс, то бӧр ылыстчыліс.
Вӧліны неыджыд костъяс.
Ӧти татшӧм здукӧ Колька кайис выліас, медым тупкыны вылыс ӧдзӧссӧ.
Но сэки дзик матын сідзи ахнитіс, мый Колька бӧр исковтіс да кыссис пельӧсӧдзыс, кӧні шытӧг бӧрдісны Васька да Нюрка, пуксис накӧд орччӧн.
Неуна бӧрдыштӧм бӧрын сійӧ выльысь кайис выліас, пӧгреблӧн кӧртӧн эжӧм сьӧкыд ӧдзӧс дорӧ, пӧдлаліс сійӧс да кыссис уліас.
Шумыс пыр жӧ бырис, и сӧмын кокниа тіралӧм серти, кыдз тай керка стенъяс вӧрӧны, кор боктіыс мунӧ сьӧкыд грузовик либӧ трамвай, позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый снарядъяс разрывайтчӧны кӧнкӧ дзик матын.
— Миянӧдз снарядыс оз во, — бӧрдігтыр на, но ассьыс другъяссӧ успокаивайтӧмӧн, шуис Колька.
— Ми аддзанныд кутшӧм пыдын пукалам!
И стенъясыс изйысь вӧчӧма, и пӧтӧлӧкыс кӧртысь.
Тэ... Нюрка, эн бӧрд, и тэ, Васька, эн бӧрд.
Вот регыд дугдасны лыйсьыны, сэки и ми петам да котӧртам.
— Ми ӧ-ӧд... ми ӧд-й-ӧ-ӧ котӧртам...
— синвасӧ чышкигтыр шыасис Нюрка.
— Ми кыдзи тай... ми кыдзи тай тӧвзьыштам, кыдзи тӧвзьыштам, пыр и гортӧ воам, — содтіс Васька.
— Ми локтам гортӧ и некодлы нинӧм ог висьталӧ.
Сись торйыс кутіс бырны.
Биыс сывдіс стеаринлысь медбӧръя кусӧксӧ.
Фитильыс уси да кусі.
Лоис пемыд-пемыд.
— Колька, — пемыдінысь сылысь кисӧ корсьӧмӧн няргыны кутіс Нюрка, — тэ пукав тані, а то ме пола.
— Ме ачым пола, — сознайтчис Колька да ланьтіс.
И пӧгребын лои лӧньысь-лӧнь.
Сӧмын выліысь ӧдва кыліс тшӧкыда гымгӧмлӧн шыыс, быттьӧкӧ кодкӧ гигантскӧй мӧлӧтӧн тувъяліс муас сьӧкыд кӧрттувъяс.
— Колька, Васька! — бара нориник гӧлӧсӧн шыасис Нюрка.
— Мый нӧ чӧв оланныд?
Сідз нин пемыд, а ті ещӧ чӧв оланныд...
— Ми ог чӧв олӧй, — вочавидзис Колька.
— Ми Васькакӧд думайтам.
Тэ пукав да думайт жӧ.
— Ме вовсе и ог думайт, — шыасис Васька, — ме прӧста сідз пукала.
Сійӧ бергавны кутіс, кинас маласис, ки улӧ веськалі кодлӧнкӧ кокыс, да тракнитіс.
— Тайӧ тэнад кокыд, Нюрка?
— Менам! — коксӧ кыскыштӧмӧн горӧдіс повзьӧм Нюрка.
— А мый?
— А сійӧ, — скӧра вочавидзис Васька, — а сійӧ... мый тэ ассьыд коктӧ веськыда менам кӧрзинаӧ сюйӧмыд и кутшӧмкӧ тшак лямӧдӧмыд.
* * *
И мыйӧн сӧмын Васька шуис тшак йылысь, пыр жӧ гажаджык лои и Колькалы, и Нюркалы, и Васькалы аслыс.
— Вайӧ сёрнитны кутам, — шуис Колька, — либӧ вайӧ мыйкӧ сьылыштам.
Нюрка, тэ сьыв, а ми Васькакӧд тэныд отсавны кутам.
Тэ, Нюрка, кутан сьывны вӧсни гӧлӧсӧн, ме — обыкновеннӧйӧн, а Васька — кыз гӧлӧсӧн.
— Ме ог куж кыз гӧлӧснас, — ӧткажитчис Васька.
— Кыз гӧлӧснас Исайка кужӧ, а ме ог куж.
— Но сідзкӧ обыкновеннӧйӧн жӧ сьыв...
Нюрка, заводит.
— Да ме ещӧ ог на тӧд, кутшӧмӧс, — смутитчис Нюрка.
— Ме сӧмын мамлысь сьыланкывсӧ тӧда, кутшӧмӧс сійӧ сьылӧ.
— Но, сьыв сійӧс...
Кылӧ вӧлі, кыдзи Нюрка нырсӧ кыскыштіс.
Сійӧ кинас малыштіс чужӧмсӧ, косӧдз чышкис синвасӧ, сэсся нюлыштіс паръяссӧ, да заводитіс сьывны вӧсни, неуна оръясяна гӧлӧсӧн:
<rus>Ушёл казак на войну.</rus>
<rus>Бросил дома он жену,</rus>
<rus>Бросил свою деточку,</rus>
<rus>Дочку-малолеточку.</rus>
— Но, сьылӧй бӧръя кывъяссӧ: «<rus>Бросил свою деточку</rus>», — подскажитіс Нюрка.
И кор Колька да Васька сьылісны, то Нюрка ещӧ гораджыка да спокойнӧйджыка сьыліс водзӧ:
<rus>С той поры прошли года,</rus>
<rus>Прошли, прокатилися.</rus>
<rus>Все казаки по домам</rus>
<rus>Давно воротилися.</rus>
<rus>Только нету одного,</rus>
<rus>Всеми позабытого,</rus>
<rus>Казачонка моего —</rus>
<rus>И-э-эх!</rus>
<rus>— давно убитого...</rus>
Нюрка сьыліс пыр гораджыка и гораджыка, а Колька да Васька дружнӧя обыкновеннӧй гӧлӧсъясӧн сьылісны бӧръя кывъяссӧ.
И сӧмын кор выліас йиркнитлывліс вывті нин ёна, сэки гӧлӧсъясыс куимнаныслӧн чуть дрӧгнитлывлісны, но сьылӧмыс век жӧ эз орлыв.
— Лӧсьыд сьыланкыв, — ошкис Колька, кор найӧ помалісны сьывнысӧ.
— Ме радейта татшӧм сьыланкывъяссӧ, кӧні война йылысь, геройяс йылысь сьывсьӧ.
Лӧсьыд сьыланкывйыс, сӧмын мыйлакӧ нор.
— Тайӧ мамлӧн сьыланкывйыс, — объяснитіс Нюрка.
— Кор война вылын виисны миянлысь батьнымӧс, вот мам век татшӧм сьыланкыв и сьыліс.
— Нюрка, тэнад ӧмӧй батьыд казак вӧлі?
— Казак.
Сӧмын сійӧ эз прӧстӧй казак вӧв, а краснӧй казак.
Мукӧдыс ставыс вӧліны белӧй казакъяс, а сійӧ вӧлі краснӧй казак.
Та вӧсна сійӧс белӧй казакъяс и кералісны.
Кор ме зэв на ичӧт вӧлі, сэки ми олім ылын — Кубаньын.
Сэсся, кор батьӧс виисны, ми татчӧ, Фёдор дядь дінӧ, заводӧ воим.
— Сійӧс война вылын виисны?
— Война вылын.
Мам висьтавліс, мый сійӧ вӧлӧма кутшӧмкӧ отрядын.
И вот ӧтчыд начальникыс батьлы да ещӧ ӧти казаклы шуӧ: «Вот тіянлы пакет.
Скачӧн мунӧй Усть-Медвединскӧй станицаӧ, медым миянлы отсӧг ыстасны».
И вот скачитӧны батьӧй да ещӧ ӧти казак.
Налӧн вӧвъясыс мудзӧмаӧсь нин, а Усть-Медвединскӧйӧдзыс ещӧ ылын на.
И друг найӧс аддзӧмаӧсь белӧй казакъяс да на бӧрся вӧтчӧны.
Белӧй казакъяслӧн вӧвъясыс абу на мудзӧсь, сійӧ и видзӧд вӧтӧдасны.
Сэки батьӧй и шуӧ сійӧ ӧти казакыслы: «На босьт, Фёдор, пакетсӧ да скачит водзӧ, а ме пос дорас кольчча».
Пос дорас лэччӧма вӧв вывсьыс, водӧма, да кутӧма лыйлыны белӧй казакъясӧс.
Дыр лыйсьӧма, сэтчӧдз, кытчӧдз казакъяс абу локтӧмаӧсь боксяньыс, ватіыс келӧмӧн.
Сэні найӧ и кералӧмаӧсь сійӧс.
А Фёдорыс — сійӧ мӧд казакыс, сэк кості ылӧдз нин скачитӧма.
Сідзи и абу вӧтӧдӧмаӧсь сійӧс.
Вот кутшӧм казак вӧлі менам батьӧй!
— помаліс рассказсӧ Нюрка.
Вына мурӧстӧмыс заставитіс челядьӧс горӧдны.
Вермис лоны, тӧлыс восьтіс вевдор ӧдзӧссӧ, и взрывъяслӧн шыыс воис пӧгребӧдз.
— Колька... <ns>пӧ-ӧд-лав</ns>! — мыкталігтыр горӧдіс Васька.
— Ачыд пӧдлав! вочавидзис Колька.
— Ме пӧдлавлі нин.
— Колька, пӧдлав!
— гораа бӧрддзӧмӧн мӧдысь шуис Васька.
— Эк, тэ! — немвиччысьтӧг чеччис да горӧдіс аслас жӧ висьтӧн збоймыштӧм Нюрка.
— Эк, ті!..
Сійӧ вештіс Васькалысь кисӧ, кавшасис вевдор ӧдзӧсӧдзыс, пӧдлаліс сійӧс да игналіс.
Гымыс лӧнис.
Бара чӧв ланьтісны.
И тадзикӧн дыр пукалісны.
Сэтчӧдз, кытчӧдз Колька, коді асьсӧ лыддис мыжаӧн и ичӧтик Васька водзын и Нюрка водзын, эз шу:
— А ӧд выліас оз нин лыйсьыны.
Кывзісны — выліас лӧнь.
Нӧрӧвитісны минута дас кымын — сідз жӧ лӧнь.
— Котӧртам гортӧ! — чеччыштіс да горӧдіс Колька
— Гортӧ, гортӧ! — радлыны кутіс Васька.
— Нюрка, чеччы!
— Пола ме... — бара няргыны мӧдіс Нюрка.
— А друг да бара ..
— Котӧртам!
Котӧртам! — ӧтпырйӧ горӧдісны Колька да Васька.
— Эн пов, ми кыдзи тӧвзьыштам...
* * *
Кайисны выліӧ.
Пемыд подвал бӧрын луныс кажитчис сэтшӧм югыдӧн, кыдзи ачыс шондіыс.
Гӧгӧр видзӧдлісны.
Сьӧкыд пу щитъяс, кодъяс сулалісны неылын пӧгребсянь, вӧліны жугласьӧмаӧсь.
Быдлаын туплясисны шыблалӧм чагъяс да сьӧдвидзисны ортсыӧ койыштӧм косьмытӧм на муа гуранъяс.
— Котӧртам, Нюрка!
Вай меным ассьыд кӧрзинатӧ, — ыштӧдіс сійӧс Колька.
— Ми ӧдйӧ...
Чеччыштісны окоп вомӧн, петісны оръясьӧм колючӧй проволока проходті да котӧртісны гӧра горулӧ.
Кыз Васька шензьӧдана збоя тӧвзис водзын, ӧти киас кӧрзина кутігтыр, а мӧдас — топыда чабыртӧма дона осколоксӧ.
Колька да Нюрка котӧртісны орччӧн, и Колька шуйга кинас отсаліс Нюркалы нуны ыджыд неуклюжӧй кӧрзинасӧ.
Найӧ лэччисны нин пӧкат вывсьыс да ӧні котӧртісны посньыдик кустъяс костті, кор воздухыс бара сыркмуні, йиркнитіс, и снаряд, коді лэбис кыткӧ выліті, взорвитчис ылын найӧ мышладорын.
Нюрка друг пуксис, быттьӧкӧ сылы кокас веськаліс осколок.
— Котӧртам, Нюрка! — горӧдіс Колька, шыбитіс ассьыс кӧрзинасӧ да кватитіс Нюркаӧс киӧдыс.
— Шыбит кӧрзинатӧ!
Котӧртам!
* * *
Артиллерийскӧй наблюдатель вышка площадка вывсянь посни кустарник пӧвстысь аддзис куим вӧрысь чут.
«Тыдалӧ, кӧзаяс», думыштіс сійӧ да синъяс дінас матыстіс бинокль.
Но, кор бурджыка видзӧдліс, сійӧ акнитіс, босьтіс телефон трубка да горӧдіс батареяӧ, медым дугдісны лыйсьыны.
Бинокль пыр сійӧ мичаа аддзис, кыдзи, кустъяс сайӧ вошласьӧмӧн, эрд вывті тӧвзисны кык детинка да ӧти нывка.
Ӧти детинкаыс топыда кутӧма киӧдыс нывкаӧс.
Мӧдыс, кузь турунас дзугсьывліг да конъясьлігтыр, котӧртіс неуна бӧрынджык, мыйкӧ морӧс бердас кыкнан кинас топыда кутӧмӧн.
Сэсся сійӧ аддзис, кыдзи кустъяс сайсьыс мыччысисны батареясянь мӧдӧдӧм кык кавалерист, челядь дінӧ сувтісны да лэччисны вӧвъяс вывсьыс.
* * *
Челядь, кодъясӧс конвоируйтісны кык красноармеец, воисны батареяӧдз.
Командир вӧлі скӧрмӧма сыысь, мый ковмис дугӧдны учебнӧй лыйсьӧм, но кор сійӧ аддзис, мый тані мыжаӧсь повзьӧм да бӧрдысь кык детинка да ӧти нывка, сійӧ эз кут скӧравны да корис найӧс ас дінас.
— Кыдзи найӧ веськалӧмаӧсь оцепление пырыс? — юаліс сійӧ.
Челядь чӧв олісны.
На пыдди вочавидзис конвоиръясысь ӧтиыс:
— А найӧ, командир ёрт, пырӧмаӧсь асывводзнас на, оцепление сувтӧдтӧдзыс на.
А сэсся кор миян разъездъяс видлалісны кустъяссӧ, найӧ, кыдзи асьныс шуӧны, пӧгребын пукалӧмаӧсь.
Ме думайта, мый найӧ нёльӧд блиндажын дзебсясьӧмаӧсь.
Найӧ буретш сыладорсянь котӧртісны.
— Нёльӧд блиндажын? — выльысь юаліс командир.
И, Нюрка дорӧ матыстчӧмӧн, малалыштіс сійӧс юрӧдыс.
— Нёльӧд блиндажын! — аслас отсасьысь дорӧ шыасьӧмӧн бара шуис сійӧ.
— А ми буретш сійӧ участоксӧ лыйлім.
Коньӧр челядь!..
Сійӧ малыштіс Нюркаӧс дзугсьӧм юрсиӧдыс да меліа юаліс:
— Нывка, висьтав, мыйла ті сэтчӧ мунінныд?
— А ми сиктсӧ... — лӧня вочавидзис Нюрка.
— Ми кӧсйим сиктсӧ видзӧдлыны, — содтіс Колька.
— Ми думайтім — сійӧ настоящӧй, а сэні вӧлӧмаӧсь сӧмын пӧвъяс! — шуыштіс Васька, коді збоймыштіс командирлӧн меліа видзӧдӧмысь.
Сэки командир да красноармеецъяс нюммунісны.
Командир видзӧдліс Васька вылӧ, коді мыйкӧ дзебис мышку саяс.
— Детинка, тайӧ нӧ мый тэнад киад?
Васька кыскыштіс нырсӧ, гӧрдӧдіс да снаряднӧй осколоксӧ кыв шутӧг мыччис командирлы.
— Сійӧ тайӧс эз босьт, а куст улысь аддзис, — Васька дор сувтіс Колька.
— Куст улысь тайӧс ме, — мыжапырысь вочавидзис Васька.
— Мыйла нӧ тэныд сійӧ колӧ?
Сэки командир бара нюммуніс, а сійӧс кытшалысь красноармеецъяс гораа серӧктісны.
И Васька, коді некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сы вылын сералӧны, зумыштчӧмӧн вочавидзис налы:
— А ӧд татшӧм осколокыс некодлӧн абу, а менам ӧні эм.
— Но, котӧртӧй, — шуис налы командир.
— Эк, ті, ичӧтикъяс!
Сійӧ бергӧдчис, видзӧдліс записнӧй книгаас, да дзик нин мӧд гӧлӧсӧн — гораа да стрӧга — горӧдіс:
— Лыйсьыны коймӧд орудиелы!
Прицел 6–6, трубка 6–2!
Трах-бабах!
— гымыштіс челядь мышкын, кор найӧ, чеччалігтыр, дӧвӧленӧсь сійӧн, мый кокниа мынісны, тӧвзисны гортас.
Трах-бабах...
Но тайӧ эз нин вӧв страшнӧ.
* * *
Выходнӧй лунӧ батьыскӧд воис Исайка.
Сьӧрсьыс сійӧ вайис пробкаясӧн лыйсян ружьесӧ да кутіс ошйысьны ружьенас Васькалы.
И тешкодь жӧ: тайӧ пӧрйӧ Васька ньӧти оз завидуйт, мый Исайкалӧн эм ружье, а сылӧн абу.
Пока Колька да Нюрка видлалісны да ошкисны Исайкалысь ружьесӧ, Васька муніс гортас, восьтіс ящик, кӧні вӧлі чегӧм пурт, мачьяс — ӧти розя, ыджыд, мӧд рӧзьтӧм, ичӧтик, — молоток, гайкаяс, куим кӧрттув, и ещӧ на мыйсюрӧ сылӧн имуществоысь.
Тайӧ ящиксьыс сійӧ перйис тряпкаӧн бура гартыштӧм осколок да нуис сійӧс Исайкалы.
— А менам, Исайка, вот мый эм, — осколоксӧ сетігӧн шуис сійӧ.
Но, Исайка то ли вӧлі йӧй, то ли эз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ, дзик веськодя видзӧдліс осколок вылас да шуис Васькалы:
— Но, тайӧтӧ мый!
Миян чуланын важ кӧртыд мыйта колӧ.
Васька весиг эз ӧбӧдитчы.
Сійӧ видзӧдліс Нюрка вылӧ, Колька вылӧ; найӧ мудера нюмъялісны ӧта-мӧдыслы и нёльнаныс котӧртісны сикт помӧ, кысянь заводитчӧ военнӧй поле.
Артиллеристъяс сійӧ луннас эз волыны.
Челядь петкӧдлісны Исайкалы, кытчӧ сувтӧдсьӧны пушкаяс, объяснитісны сылы, мыйла эрд вылас сулалӧны пу башняяс.
Висьталісны сылы, кутшӧм тешкодь сикт паськӧдчӧма гӧра вылас, кӧні эм и окопъяс, и изйысь вӧчӧм, кӧрт пӧтӧлӧка пӧгреб, коді шусьӧ «блиндаж».
Найӧ висьталісны сылы, кыдзи веськалісны блиндажӧ и кыдзи сэні пукалісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз помась лыйсьӧмыс.
Исайка кывзіс радпырысь, но кор найӧ помалісны висьтсӧ, то сійӧ веськодьпырысь шуис:
— Жаль, мый ме тіянкӧд эг вӧв.
А ме эськӧ тіянкӧд жӧ пукалі.
Мунамӧй, ворсам чижӧн.
И бара нюммунісны Васька, Колька да Нюрка.
Йӧй, йӧй Исайка!
Сійӧ думайтӧ, мый блиндажын пукавны сідзи жӧ прӧста, кыдзи и чижӧн ворсны.
Сійӧ ньӧтчыд на эз кывлы орудийнӧй залпсӧ.
Сійӧ эз на аддзыв ни тшынсӧ, ни бисӧ взрывайтчысь снарядлысь.
Сылы эз ковмыв пӧдлавны блиндажлысь сьӧкыд ӧдзӧссӧ, кыдзи Колькалы да Нюркалы, и эз ковмыв пышйыны киясын сьӧкыд осколокӧн гуранӧсь эрд вывті, кыдзи Васькалы.
И, ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, Васька, Колька да Нюрка гажаа да меліа серӧктісны кызіник бур Исайка вылӧ, кыдзи гырысь йӧз сералӧны кага вылын.
А кор Исайка веськӧдіс на вылӧ гӧгӧрвотӧм серамысла ассьыс шензьысь да ӧбӧдитчӧм синъяссӧ, сэки найӧ кватитісны сійӧс киӧдыс да кыскисны ворсны чижӧн.
{Сергей Григорьев (комиӧдіс Г. Фёдоров) @ Малахов курган @ повесть @ Сергей Григорьев. Малахов курган @ 1952 @ Лб. }
Сергей ГРИГОРЬЕВ
МАЛАХОВ КУРГАН
Историческӧй повесть
ПЕРВОЙ ГЛАВА
СЬӦД КЫМӦР
Веня сулаліс бать керкавывса гӧрд черепичнӧй вевт вылын, трубаӧ кутчысьӧмӧн, да видзӧдіс морелань.
Улукул мысысь шуйгавылынджык, Севастопольскӧй заливӧ пыранінсянь норд-норд-остланьӧ, веськыдвыв муніс сьӧдов-лӧз кымӧр, разаліс да вошис.
Сэсся море вылын нинӧм эз вӧв.
Сы йылысь, мый море весьтын тыдовтчис тшына кымӧр, Веня керка вывсянь чеччыштӧм бӧрын висьталіс Наташа чойыслы.
Наташа весиг эз акнит да эз лэптыв синсӧ кружевнӧй пӧдушка весьтысь.
Пельк чуньяснас коклюшкаяс вӧрӧдігмоз сійӧ сӧмын довкнитіс юрнас, а сэсся чӧвтіс:
— А ещӧ мый?
Видзӧдлы ещӧ.
Наташаӧс нинӧмӧн он чуймӧд, он скӧрмӧд.
Гортын кӧ эськӧ вот вӧлі Маринка, сійӧ эськӧ пыр жӧ кайис Венякӧд керка вевт вылӧ да косьӧ вотӧдз кутіс вензьыны сыкӧд.
Сійӧ, тӧдӧмысь, небесадорса тшына кымӧрысь аддзас парусъяс да пароходъяслысь трубаяс да висьталас, пӧжалуй, кымын вымпел эскадраас.
А первой паруссӧ кӧ аддзас Веня, то Маринка заводитас серавны да шуас, мый тайӧ сьӧд кымӧр — весиг абу и кымӧр, а «прӧстӧ сідз», арся рӧмыдыс — лоас ыджыд тӧв.
Сентябрын овлӧ: вот ӧні жар и сэзь небесасянь шонді сотӧмӧн сотӧ, а лыбас тӧв — да, кытысь и босьтчас, кутас кисьтны кӧдзыд зэр.
Маринка абу гортын — водз-водз муніс паруснӧйӧ.
Ставныс талун и лёка узисны и водзджык садьмисны мукӧддырся серти.
Бать чайсӧ аслас бокалысь эз пыдӧсӧдз ю, тупкис вевтӧн, ышловзис: «Мый бара лоӧ?», и муніс штабӧ служба вылӧ.
Мыйла сійӧ талун медальяса?
Мамук да Хоня «нянька» водзысь-водз панісны сэтшӧм песласьӧм, кутшӧм овлӧ вонас сӧмын ӧтчыд, ыджыд лун водзвылын.
Песлалісны ыджыд чукӧр — и нуисны кык вугъя кӧрзинатыр пожъявны.
И, сьӧкыд кӧрзинасӧ лэптігӧн, бара жӧ ышловзисны:
— Мый бара лоӧ?
— Ок, мый лоас, мусаяс! — чышъянӧ гартыштӧм нянь кусӧк тырӧн Маринка бӧрся вӧтчигас вочавидзис чойлы да мамлы Ольга.
Веня заводитліс сы бӧрся вӧтчыны юасигтыр:
— Мый лоас, Ольга, висьтав?!
— Мый лоас, сійӧ и лоас.
— Да тэ кытчӧ?
— Кытчӧ колӧ.
— А кытчӧ колӧ?
— Тэныд колӧ гортад пукавны!
— А тэныд?
— Меным?!
— Сӧмын бӧждорнас ӧвтыштіс.
Веня кольччис Наташакӧд гортӧ.
Наташалысь этша юасян, сылы аслыс сӧмын висьтавлы выльторсӧ: «А ещӧ мый?»
И ёртъясыс ставныс котӧртӧмаӧсь Графскӧй пристань вылӧ, бульвар вылӧ, рейд вылӧ: тӧдмавны, мый сэн флотас вӧчсьӧ.
Вот сэнітӧ ставыс известнӧ!
А тасянь, керка вевт вывсянь, Веня аддзӧ сӧмын мачтаяслысь йывъяссӧ, кӧні дыш змейяс моз веглясьӧны кузь вымпелъяс.
Веня зільӧ аддзыны «Куим святитель» корабльлысь мачтаяссӧ — сы вылын лэптӧма ассьыс вымпелсӧ эскадраӧн командуйтысь вице-адмирал Нахимов.
Вот тайӧ ставсӧ нин тӧдӧ — и мый вӧлі, и мый эм, и мый лоӧ.
А сійӧ кӧ тӧдӧ, то и Миша вокыс тӧдӧ.
«Нахимовлӧн, вокӧ, матросъяс ставӧн и быдӧн торйӧн долженӧсь тӧдны, кыдзи да мый», прӧщайтчигас шуліс Михаил вокыс.
Сӧмын Мишаӧс ӧні дыр оз лэдзны берегӧ.
Шогӧ усьӧм Веня пукаліс керка ӧклупень вылын, пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн.
Уліын дзуртыштіс ӧдзӧс.
Дворӧ петіс Наташа, ки увсяньыс видзӧдліс море вылӧ, сэсся керка вевт вылӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— Мый ещӧ тыдалӧ, Веня?
Аддзан мыйкӧ?
— Аддза да ог висьтав! — вочавидзис Веня.
Наташа нюммуніс да пырис керкаӧ.
Веня эз пӧръяв.
Сійӧ и збыль мыйсюрӧ аддзис.
Ыджыд бухтаын ӧти мачта йылын — сигнал «старшӧйлӧн приготовительнӧй рейд вылын». Сигнал требуйтіс став корабльяссянь внимание: «Дзик пыр сета команда!»
Мачтасӧ саймовтіс сьӧд тшын.
Венялӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс: пароходъяс пар лэптӧны.
Тӧдӧмысь, ӧні флагман сетас сигнал петны мореӧ неприятельлы паныд.
И, дерт, пароход «Владимир» босьтас буксир вылӧ флагманскӧй корабль да первойӧн петас бухтаысь.
«Владимир» вылын машиннӧй юнгаыс Трифон.
Сійӧ быдтор Веняысь водзджык аддзылас, а ёна-ӧ сійӧ ыджыд.
Тӧрыт ужин дырйи батькӧд сёрнитігӧн Трифон важничайтіс, быттьӧ ыджыд морт:
— Ми антрацит примитім.
Вот бедаыд!
— А мый нӧ?
— Да антрацитӧн зэв дыр партӧ кыпӧдны.
Сыкӧд мудзтӧдз лоӧ ноксьыны!
МЕДСЯ ИЧӦТИК
Ак, кутшӧм забеднӧ лоны медся ичӧтӧн гырысьяс пӧвстын!
То меліалӧны, нюлӧны, быттьӧ кань синтӧм каньписӧ «Тэ миян ичӧтик, медся ичӧтик!
Энӧ ӧбидитӧй, вокъяс, чойяс, ичӧт пиӧс! — гырысь чой-вокӧс велӧдӧ мам.
— Сійӧ миян медбӧръя!»
А то скӧрмас, энь дзодзӧг моз кутас чушйӧдлыны да ачыс чужъяс: «Последыш!
Да регыд-ӧ нин тэ быдман!..»
Керка вевт вылын пукалігӧн Веня скӧрысь бормочитӧ:
— А вот тіянлы лёк вылӧ и ог кут быдмыны.
Тадз и кольчча ичӧтӧн.
Ноксьыштанныд на ещӧ мекӧд!
Бӧрдны ог кут!
Сулалӧ-ӧ прӧстӧ бӧрдны?
Синватӧ некод оз аддзы.
Бӧрдӧмтӧ некод оз кыв.
Оз сулав бӧрдны.
Тӧв нуис пароходнӧй тшынсӧ веськыдвыв, Чёрнӧй ю долинаӧ.
Веня бара аддзис флагманскӧй корабльлысь мачтасӧ.
Семафор кыкысь петкӧдліс «А» буква...
— Аз!
Аз! — повторитіс Веня сигналсӧ.
— «Гӧгӧрвои, бура аддза».
Мый нӧ сійӧ сэн аддзӧ?!
Веня видзӧдліс гӧгӧрбок.
Морскӧй библиотека вышка вылын сулалӧны кыкӧн.
Ӧти пуктіс зрительнӧй трубасӧ парапет вылӧ, копыртчис сы бердӧ да дугдывтӧг видзӧдӧ море вылӧ.
Мӧдыс мыйкӧ сылы петкӧдлӧ кинас.
«Буракӧ, ачыс Владимир Алексеич Корнилов», думыштіс Веня.
— Сідзкӧ, тырмас шутитны, — гораа содтіс сійӧ батьыслысь поговоркасӧ.
Веськыдвылынджык, башня вылын, бергалӧ, ӧвтчӧ аслас рейкаяснас карса телеграф.
Телеграфыс — дзик морт кодь, коді веськалӧма тупикӧ: то сійӧ весьшӧрӧ корӧ отсӧг, небесаланьӧ кияссӧ лэптывлӧмӧн, то шлопйӧдлӧ асьсӧ лядьвей кузяыс, то шензигтыр паськӧдлӧ кияссӧ.
Медбӧръяысь кинас ӧвтыштӧм бӧрын телеграф безнадёжнӧя лизгыртчис.
Сигналъяс сеталісны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Веня эз удит найӧс лыддьыны.
Ӧтитор дзик нин яснӧ: ыстыссьӧ Бельбек вылӧ да водзӧ Меншиковлӧн депеша, Крымскӧй полуостров вылын войскаясӧн главнокомандующӧйлӧн, аслыс царлы Петербургӧ.
Веня веськӧдӧ синсӧ Бельбек гӧра вылӧ, кӧні сулалӧ мӧд телеграфнӧй башня.
Сійӧ чёткӧя тыдалӧ гӧлубӧй небеса вылын.
И сэні телеграф ӧвтчӧ да паськӧдлӧ кияссӧ, повторяйтӧ севастопольскӧй депеша.
Коймӧд вышкаыс — Альма вылын, дас вит верст сайын, сійӧ оз нин тыдав.
И сідзи синлы тыдалана костъясӧд чеччалігтыр лэбзьӧ, сёысь повторяйтчӧмӧн, ӧти и сійӧ жӧ юӧр.
Коркӧ сійӧ воас Нева руа берегъясӧдз да Зимньӧй дворец вывса башня вылын телеграф повторитас сійӧ юӧрсӧ, кодӧс висьталіс повзьӧм телеграф тысяча верст сайын, Севастопольын!
Ӧні сэні, Питир дорын, кӧнкӧ, зэр да ру.
Дзурс пемыд ру стенӧ зурасьӧм депешаыс светлейшӧй князь Меншиковлӧн кытчӧкӧ сибдас.
Севастопольсянь Новгородӧдз кутасны кывйысь кывйӧ тӧдны депешасӧ став сигналистъяс.
А Новгородын сійӧ куйлыштас!
Гербӧвӧй бланок вылӧ перепишитӧм депеша дыр кутас куйлыны телеграфса начальник водзын пызан вылын.
Начальник игналас ключӧн вышкаӧ каян ӧдзӧс да кутас видзны сэні иган сайын сигналистӧс, медым сійӧ кадысь водз эз паськӧд царлы адресуйтӧм юӧрсӧ, медым некод эз тӧдлы (мед кӧть сэсся ачыс губернатор!) грознӧй юӧр.
Каллянысь тшынсӧ кольчаясӧн лэдзалігтыр телеграфса начальник пукалӧ да нюмъялӧ, дӧвӧльнӧй: некод на оз тӧд, весиг ачыс император Николай Павлович, мый куйлӧ тані пызан вылын.
А сійӧ, телеграфса начальник, тӧдӧ.
То «Всеподданнейше ваше императорскӧй величестволы доносита» кывъяс вылӧ, то «князь Меншиков» кырымпас вылӧ видзӧдлывлӧмӧн телеграфса начальник самӧй бумага шӧрас лэдзис сук тшын кымӧр, медым и ас синсьыс саймовтны секретнӧй юӧр, тэрмасьӧмӧн дзебис депешасӧ пакетӧ, гижис сы вылӧ: «Действие водзӧ мунтӧм вӧсна фельдъегеркӧд Санкт-Петербургӧ его императорскӧй величестволы аслыс киас», печатайтіс вит сургучнӧй печатьӧн — нёль посниӧс пельӧсъясӧ, шӧрас ӧти ыджыдӧс, ставныс двуглавӧй орёлъяса.
И со нин фельдъегерь, кодлӧн сумкаас вӧлі депеша, мӧдӧдчис бешенӧй тройка вылын скачитны ру пытшкӧ...
— Лэптышт! — лёкысь равӧстіс фельдъегерь, кор аддзис Нарвскӧй застава дорын туйсӧ потшӧм шлагбаум.
Проворнӧй инвалид уськӧдчис да лэптыштіс сера кер.
Тройка уськӧдчис, тӧвзьыштіс столицаса уличаяс кузя, лэбач моз воис дворец дінӧ.
Фельдъегерь куим тшупӧд вомӧн чеччалӧмӧн кайис ставсӧ ордйигтыр пос кузя, веськыда его величество свитаса дежурнӧй дінӧ — генерал-адъютант дорӧ.
Генерал тэрыба котӧртіс паркет кузя царскӧй спальня ӧдзӧс дорӧ да торкнитіс ӧдзӧсас.
Повзьӧмӧн царь чеччис вольпась вылысь да петіс.
Генерал сетіс сылы депеша.
Николай жугӧдіс печатьяс, паськӧдіс бумага.
Царлӧн кутісны вӧрны да тіравны чуньясыс.
«Талунъя числӧӧ англичаналӧн, французъяслӧн да турокъяслӧн флот, кӧні квайтымын корабль, комын пароход да войска тыра зэв уна транспорт, ставыс куимсё вымпел мында, матыстчис Севастополь дінӧ...»
МЕДВОДДЗА ПОБЕДА
Наташа петіс керкаысь, медым видзӧдлыны, мый сідз Веня ланьтіс керка вылын, «эз-ӧ мыйкӧ ещӧ ло».
А Веня пукалӧ керка ӧклупень вылын да, пидзӧсъяс вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, узьӧ.
Чой чукӧстіс сійӧс надзӧник, полӧмӧн, мый Веня чур-чермунӧ унйывсьыс да исковтас увлань.
— Унмовсин, сьӧлӧмшӧр!
А видзӧд, мый вӧчсьӧ море вылас...
Видзӧд!..
— Эг и думыштлы узьны!
— А мый миян вӧчсьӧ, он аддзы.
Тэ видзӧд, мый море вылас, донаӧй! — шуис Наташа да очсыштӧм бӧрын пырис керкаӧ.
Гымыштіс пушка.
Веня чышкыштіс синсӧ да аддзис, мый тайӧ Павловскӧй батареясянь.
Пушечнӧй тшын кольча котӧртіс батарея дорысь мореӧ гыяс вывті кутшӧмкӧ пароходлы паныд; кольчаыс дзугсис да бӧр кутіс гӧн моз лэбзьыны тӧв ньылыд.
Веня пыр и тӧдіс, мый пароходыс абу миян, — миян флотын абу татшӧмнога фрегатыс: кузь, куим мачтаа, кык трубаа, винтӧвӧй.
Став парусъяссӧ лэптӧмӧн да винтнас тшӧтш уджалігтыр тайӧ фрегатыс гажаа котӧртӧ, муртса пӧлясьыштӧ еджыд трубаяссьыс тшынӧн.
Корма саяс вольсасьӧ быгйысь еджыд шлейф.
Пушка эз сувтӧд пароходсӧ.
Пароход мунӧ, курссӧ вежтӧг, веськыда бухта пыранінӧ...
— Виччысь, миян! — горӧдіс Веня рейдлань.
— Брасъяс вылын эн зевайт!..
Рейд вывсянь йӧз пароходлы паныд котӧрӧн петіс миян — парусъяссӧ сюркнялӧма, гыяссӧ поткӧдӧ штевеньнас.
Веня первой видзӧдлӧмӧн и тӧдіс, мый тайӧ «Владимир».
— Ага!
Тришка тай кыпӧдӧма жӧ паръяссӧ.
А вӧлі шуӧ — «антрацит».
Валяй, миян!
Крукъясӧн!
Мӧдӧдчы на абордаж! — ызйӧдіс Веня «асладорсаясӧс», керка вевтӧ кокнас зымӧдігмоз.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ сулалӧ оз керка вылын, а пароходвывса капитанскӧй мостик вылын да кутчысьӧ оз пач трубаӧ, а кӧдзыд ыргӧн порученьӧ.
Гыыс резӧ быгйӧн «Владимир» пароходвывса бак вылӧ.
Йӧз фрегат век матысмӧ и матысмӧ.
Веня аддзӧ, кыдзи сэні команда котӧртіс вантъяс кузя.
Минута мысти йӧз пароход командуйтас «право на борт», лэдзас парусъяссӧ, крута бергӧдчас да став бортнас сетыштас «Владимир» кузя залпӧн.
Веня казяліс коварнӧй враглысь манёвр.
— Нырладорсаысь! — кулаксӧ рупор моз вом дорас лӧсьӧдӧмӧн горзӧ Веня нырладорса бомбовӧй пушка комендорлы.
— Бомбаӧн пли!
Еджыд тшын сьӧлыштігмоз, мурӧстӧмӧн мортира чеччыштіс бӧрвыв.
Йӧз пароход вылын швачкысис-уси первой мачтаысь вылысса стеньга.
Йӧз фрегат идраліс парусъяссӧ, но эз удит бергӧдчыны, медым лыйны залпӧн, кыдзи Веня командуйтіс:
<rus>— Лево на борт!</rus>
<rus>Всем бортом пли!</rus>
«Владимир» бергӧдчис да став бортнас лыйис залпӧн.
Веня зрительнӧй трубаӧс моз лӧсьӧдіс кулаксӧ шуйга син бердас да аддзис: йӧз пароход бергӧдчис да залп вӧчтӧг кутіс мунны мореӧ, асыввылӧ веськӧдчӧмӧн.
— А, бӧжнытӧ сюркнялінныд!
Повзинныд!
Ура, вокъяс!
Миян босьтіс!
Ура!
И кажитчӧ Венялы, быттьӧ бортӧвӧй залп гым шы бӧрын кылӧ сійӧ «ура», кодӧс сы бӧрся тшӧтш жӧ горӧдіс «Владимирлӧн» команда...
Но мостиклӧн поручень друг вильснитіс Веня киысь.
Крут гы вылын сідзи качнитіс, мый «Владимир» нырнас пырис ваӧ, и Веня эз нин вермы кутчысьны керка ӧклупень дорышӧ да гирилюки тупыльтчис увлань.
Жӧлӧбӧ эз жӧ удит кутчысьны, дзугсис сьӧд виноград розъясӧн тырӧм лозаӧ да сэсся чеччыштіс муӧ...
— Вот кыдзи миян!
Ура! — Веня сувтіс кок йылӧ да уськӧдчис керка пытшкӧ.
Ыркыд рӧмыдінын ӧшинь дорын Наташа мукӧддырся серти пелькджыка вӧрӧдіс коклюшкаяссӧ; сійӧ быттьӧкӧ решитӧма другӧн помавны кыны паськыд — дӧра отйысь на паськыдджык — прошви, а кыиссӧ сійӧс Наташа коймӧд во нин!
— Мый сэн лыйсисны? — спокойнӧя да ньӧжйӧник юаліс Наташа булавкаясӧн сутшкалӧм пӧдушка бердысь юрсӧ лэптывлытӧг.
— Мый лыйсисны?
Эк тэ! — дзик веськодя юасьысь чойыс вылӧ дӧзмӧмӧн гораа шуис Веня.
— Миян рейд вылӧ муртса-муртса английскӧй пароход-фрегат эз пыр!
— Ой, донаяс! — вокыслы угодитӧм могысь Наташа вӧчис повзьӧм чужӧм.
— А но?
— Но?!
Ме прикажиті «Владимирлы» вӧтлыны сійӧс...
«Владимир» кыдзи акнитас: лыйлы шуйга бортӧн!
Бац!
Бац, бац!
— Ой, донаясӧй менам! — бара шуис Наташа да, юрсӧ лэптывлӧмӧн, нюммуніс вокыслы:
— А тэ эн доймы керка вывсьыд усигад?
— Кутшӧм керка вывсянь?
Ме салинг вылын «Владимирлӧн» фок-мачта вылас пукалі зрительнӧй труба кутігтыр.
Медводз ме и аддзи йӧз пароходсӧ!
Ылын лыйӧмысь зёлькмуні ӧшинь стеклӧ.
Ещӧ и ещӧ...
Пушкаысь куимысь лыйисны, быттьӧ ыджыд пон ланьтлігмозыс нин делӧвитӧя увтыштіс...
— Ветлыны видзӧдлыны, — коклюшкаяссӧ шыбитігтыр шуис Наташа.
Веня чойыс водзвылын котӧртӧ вӧля вылӧ.
Керка вевтъяс вомӧн мореын ылын тыдалӧ асыввылӧ тэрыба пышйысь йӧз пароход.
А «Владимир» пышйысь враглы куим снаряд ыстӧм бӧрын бӧр бергӧдчис, тупкис парсӧ, лэптіс парусъяссӧ да, удача вӧсна быттьӧ бордъя, бӧр нин локтӧ бухтаӧ.
— Со кыдзи ми тіянӧс! — горзӧ Веня.
— Да тэсянь сюрас нин и турокъяслы, и англичаналы, и быдӧнлы! — воксӧ кутліг да окалігтыр шуӧ Наташа.
Веж ув помысь виноград ягӧд нетшыштӧм бӧрын Наташа видліс да шуис:
— Кад нин виноград чукӧртны...
Мунам жӧ, мусаӧй, горничаӧ — ме кута прошви кыны, а тэ меным мойд висьталан.
— Чойӧ, меным абу окота мойдтӧ висьтавны, ме Графскӧй пристань вылӧ котӧртла — видзӧдла: эз-ӧ «Владимирӧ» веськав.
— Оз позь, батьыд эз тшӧкты!
— А тэ сылы эн висьтав.
— Сійӧ и сідз тӧдлас.
— А ме ачым пышъя.
— Ме тэныд пышъя!
Мунам, Венька.
Наташа кватитӧ Веняӧс киӧдыс да кыскӧ керкаӧ.
Веня пыксьӧ, нетшкысьӧ, горзӧ...
— Кутшӧм шум, а кось оз тыдав? — горӧдіс дворӧ пырысь матрос, коді вӧлі бушлата да кузь гӧленя сапӧга.
— Стрёма, чолӧм! — горзӧ Веня.
— Ура!
Со тай кыдзи найӧс «Владимирыд»...
Наташа лэдзис Венялысь кисӧ — Веня уськӧдчис Стрёма дінӧ да мӧдіс сійӧс тормошитны да нетшкыны.
— Здорово, вокӧ!
Матрос вештыштіс Веняӧс кинас, пӧрччис шапкатӧ да копыртчыліс:
— Бура вой узинныд, Наталья Андреевна!
— Аттьӧ.
Ті кыдзи?
— Покорнӧя благодарита, нинӧм...
— Бать дінӧ могӧн али сідзи?
— Буретш тіян дорӧ мог суис, Наталья Андреевна.
— Кутшӧм нин ме дінӧ могъяс вермасны лоны тіян, Пётр Иванович? — синсӧ увлань лэдзигмоз юаліс Наташа.
Стрёма шапкаасис, чӧвтліс синсӧ гартчысь лозаӧн эжӧм стен вылӧ да шуис:
— Кисьмӧма нин тіян виноградныд.
Кад нин чукӧртны...
— Кыдзи мамук тшӧктас.
Стрёма чӧла видзӧдліс шапка пытшкас, кӧні пыдӧсас гижӧма номер «232» да фамилия «Стрёмин».
Наташа наяна нюммуніс:
— Мог кӧ эм, висьталӧй.
Ме ог эшты, колӧ прошви кыны...
Пырӧй керкаӧ, — корис Наташа.
— Могыдтӧ эм, — шуис Стрёма, ачыс эз лысьт пырны Наташа бӧрся.
— Керка дортіныд ми вӧлі мунам — штабӧ миянӧс мӧдӧдісны, вот и лӧсяліс пӧпуттьӧ...
Зэв окота видзӧдлыны тіян удж вылӧ.
Вывті нин лӧсьыда тіян артмӧ гыа мореыс да корабльяс.
— Тайӧ могыд ичӧт...
Да ӧд ті кымынысь нин видзӧдлінныд.
Видзӧдлынытӧ абу жаль.
Петкӧдлӧмысь деньга оз босьтны.
Веня, — вокыс дорӧ шыасис Наташа, — тэ кайлы керка вевт вылас, видзӧдлы мый ещӧ...
Веняӧс абу зэв кокни кыйны вугыр йылад.
— Да, керка вевт вылӧ!
А толькӧ на видчин, мый уси...
Казялӧмӧн, мый позьӧ донъясьыштны, Веня мигнитӧ матрослы да шуӧ:
— Ме эськӧ Графскӧй вылӧ вот котӧртлі, кор тіян тары-бары сёрнияс, да со тэ он тшӧкты.
— Мед котӧртлас вокыд! — Стрёма корӧмӧн шуӧ Наташалы.
Наташа зумыштчис:
— Оз позь.
Видза колянныд.
Бергӧдчис и муніс, ӧдзӧссӧ эз пӧдлав.
— А тэ мун, эн пов! — вашнитіс матрослы Веня.
КРУТ БЕЙДЕВИНД
Стрёма воськовтіс Наташа бӧрся керка пытшкӧ.
Веня вӧтчис матрос бӧрысь.
Наташа пукаліс нин ӧшинь дорын удж сайын.
Стрёма сувтіс сы мыш сайӧ да, сылӧн вӧсньыдик чуньяс вылӧ видзӧдігтыр, ышловзис:
— Дивнӧй удж!
Лӧз пӧдушка фон вылын вӧсни сунисъясӧн вӧлі рисуйтӧма вит корабль.
Пӧльтчӧм парусъясаӧсь найӧ лэбзисны курчавӧй гыяс вывті крепыд тӧв улын, а корабльяс бӧрся вӧтчысь дельфинъяс, пырыстыдалана мореын чеччалігтыр, петкӧдлісны васьыс ёсь хребетнысӧ.
— Крут бейдевинд! — ышловзьӧм бӧрын определитіс Стрёма тӧвсӧ сы серти, кыдзи вӧлі сулалӧны парусъяс Наташа корабльяс вылын.
— Став парусыс ас местаас!
Кутшӧм вернӧ ставыс!
— Пуксьӧй, мый сулаланныд! — меліа шуис Наташа.
— Да, шуны кӧ, миянлы некор...
Штабӧ миянӧс мӧдӧдісны, а ми пӧпуттьӧ...
— Да тэ пуксьы нин! — матрослы скӧра шуис Веня.
Матрос пуксис скамья вылӧ Наташа водзвылӧ.
Чӧв-лӧньсӧ торкис сӧмын коклюшкаяслӧн стекляннӧй зёлякылӧмыс да матрослӧн ышлолалӧмыс.
Наташа лэптіс юрсӧ, нюммуніс да юаліс:
— Кутшӧм ӧні делӧясыс флотын, Пётр Иванович?
— Делӧяс — бур, кӧть кык дор вур!
Братишкаяс, шуны кӧ, омлялӧны лёкысла.
Да и кыдзи нӧ?
Неприятель уна вынӧн сибӧдчӧ берег дорӧ.
Берегӧ чеччыны дасьтысьӧ...
— Да уна-ӧ нӧ позьӧ чеччӧдны йӧзӧс флот вылысь?
Мыйкӧ оз веритсьы, Пётр Иванович!
— Прӧста изволитанныд сомневайтчыны, Наталья Андреевна.
Английскӧй флот зэв ыджыд.
Налӧн борт вылас квайтымын тысяча морт.
Шуны кӧ, дзонь армия!
— А ті эськӧ мед эн лэдзӧ налы берег дорӧ сибӧдчыны, эк ті! — кӧритӧмӧн сӧветуйтіс Веня.
— Вот кыдз «Владимир».
— И адмиралъяс, и господа офицеръяс, и командаяс дзик жӧ сідз думайтӧны: не лэдзны налы высадитчыны.
Адмиралъяс чукӧртчылісны рытнас.
Владимир Иванович * шуӧ: «Боже, кутшӧм срам!
Неприятель матыстчис крымскӧй берегъяс бердӧ зэв уна вынъясӧн, а славнӧй Черноморскӧй флот сулалӧ рейд вылын, бонаясӧн * потшсис!
Колӧ мореӧ петны да жугӧдны неприятельлысь флот.
И став транспортъяссӧ войскаясыскӧд сотны да вӧйтны...
* Адмирал Истомин.
* Бонаяс — ва вылын плавайтан заграждениеяс.
— Сы мында мортӧс, батюшки!
Найӧ ӧд йӧз жӧ! — удж бердысь юрсӧ лэптывтӧг шуис Наташа.
— Косьӧдзыд ставыс йӧз.
А кор ӧшиняныд тіянлы кутасны, Наталья Андреевна, пырны...
— Ен тіянкӧд, Пётр Иванович, кутшӧм страстьяс ті висьталанныд!
Чуньяс кӧдзалӧны.
Коклюшкаяс дугдісны зёлякывны.
— Ме эськӧ места вылын сідзи и кулі, — думыштӧм бӧрын содтіс Наташа.
— А ме эськӧ, — горӧдіс Веня, — кватиті утюг да сійӧс, коді заводитіс пырны, утюгӧн юрас!
Эн пов, Наталья!
— Тэ менам ӧти надеяыс и эм! — вокыслы нюммунӧмӧн шуис Наташа да бара заводитіс кыны ассьыс прошви.
— Посни челядь и то ассьыныс керканысӧ дорйыны кӧсйӧны.
Но, Наталья Андреевна, лоӧй спокойнӧйӧсь: миян и Веняысь ӧтдор сюрасны, кодъяс окотитасны дорйыны тіянлысь покой, — пӧся шуис Стрёма шапкасӧ сьӧлӧм бердас топӧдлӧмӧн.
— А Павел Степанович мый сёрнитіс адмиралъяскӧд? — юаліс Наташа.
— Но, сійӧтӧ, дерт нин, сӧгласен Владимир Ивановичкӧд.
Сійӧ тадзи шуис: «Севастополь — сійӧ миян гортным.
Моряклӧн удж — море вылын».
А век жӧ омӧлик сійӧ моряк, коді берег йылысь оз помнит.
Море вылын ми гортнымӧс ассьыным видзам.
Сійӧн и шусьӧ берегӧн.
Например, босьтны менӧ.
Синопскӧй бойын — колян во — ми сы вӧсна жугӧдім да сотім турецкӧй флот, медым найӧ эз локны миян ордӧ англичанакӧд.
Самӧй бой дырйи ме крюйт-камерасянь мыччалі картузъяс.
Крюйт-камера — сійӧ, позволитӧй объяснитны, пороховӧй пӧгреб.
— Тӧдӧ сійӧ, — юрнас довкнитіс Веня.
— Палуба вылӧ люкыс восьса.
Бомба кучкис, чашнитіс, ӧзтіс орудиелысь занавеска.
Биа сира брезент лестукъяс кутісны гылавны миян дорӧ крюйт-камераӧ...
— Ме тіянлысь Нахимов йылысь юася, а ті, Пётр Иванович, ас йывсьыныд!
Тіян геройство йылысь ми тырмымӧн нин тӧдам, — лукавӧя нюмъялігтыр шуис Наташа.
Стрёма ыпмуніс-ӧзйис, кучкис шапканас скамьяӧ да горӧдіс:
— Мый Павел Степанович, сійӧ жӧ и ме!
Дзик ӧткодь!
Петны мореӧ да лучше кувны бойын, чем славатӧг кувны якӧр вылын портын сулалігӧн.
Видза колянныд, Наталья Андреевна, — помаліс Стрёма да чеччис.
Шапкаасьӧм мысти сійӧ воськовтіс ӧдзӧслань.
Веня потшис туйсӧ:
— Сулавлы, Стрёма, помӧдз висьтав!...
А тэ нин ло сэтшӧм бурӧн, Наташенька, лэдз сылы ставсӧ висьтавны...
Порохыс кӧ крюйт-камераас взорвитчис?
Стрёма сувтіс да нюммуніс:
— Взорвитчис кӧ, сэки эськӧ и не сёрнитны тані тэа-меалы.
И ме вылын эськӧ тэнад чойыд эз издевайтчы.
И «Мария» миян эськӧ качис небесаас <rus>ко всем чертям</rus>!
А сыкӧд и ачыс Павел Степанович, а сыкӧд куимсё морт...
— А тэ мый вӧчин, Стрёма? — настойчивӧя требуйтіс Веня.
КРЮЙТ-КАМЕРАЫН БИ
Стрёма быттьӧ неокотапырысь бӧр пуксис скамья вылӧ Наташа водзӧ да, сылӧн тіралан чуньяс вылысь синсӧ вештывтӧг, водзӧ нуӧдіс:
— Мед найӧ кӧ оз кӧсйыны кывзыны, а тэныд, Веня, ме помӧдз висьтала, тэ кӧ вунӧдӧмыд нин.
— Ньӧти ог помнит!
Дзик нинӧм!
— Неужели?
Но, ладнӧ.
Аддза ме — ыпъялӧны сира лестукъяс, кӧрӧ найӧс биыд, пачын сюмӧдӧс моз.
Братишкаяс — трап дінӧ!
«Стой! Кытчӧ?!»
Люксӧ ме ӧти здукӧн задраиті.
И колим ми братишкаяскӧд крюйт-камераын ӧзъян бикӧд.
Куимсё пуд порох.
Горза: «Кватиталӧ, ребята!»
Кватиті ме лестук куш кияснам, чукралі, талялі.
Кусӧдім, талялім битӧ, — эгӧ сетӧй корабльлы взорвитчыны.
Асьным муртса тшынсьыс эгӧ пӧдӧ.
Восьтім люк.
А выліас некод абу и гӧгӧрволӧма, мый вӧлі миян: «Вайӧ порох.
Мый ті сэні — унмовсинныд, али мый?»
— Петкӧдлы кипыдӧсъястӧ, Стрёма, — кевмысьӧ Веня.
Стрёма сюйыштіс шапкасӧ киняулас да чургӧдӧ сотчӧм еджыд рубецъяса кипыдӧсъяссӧ.
— Наталья, видзӧд! — тшӧктӧ чойыслы Веня.
Наташа видзӧдліс Стрёма кияс вылӧ.
Вомдоръяссӧ сылысь звёздочкаӧн кӧрис, быттьӧ сійӧ видліс кисьмытӧм виноград.
— Кыдзи ті верманныд сэтшӧм делӧ вылас мунны, Пётр Иванович...
Донаӧй менам! — юрсӧ кияс вылӧ уськӧдӧмӧн содтіс сійӧ.
Сы синъясысь тюрӧбтіс синва.
— Полундра! — Веня горӧдіс пӧжарнӧй тревогалысь сигнальнӧй кыв.
— Абу морскӧй устав серти, — веськӧдіс Веняӧс Стрёма.
— Кор крюйт-камераын би, пӧжарнӧй тревога оз лэптыны, а люкъяс задраитӧм бӧрын кучкалӧмӧн перйӧны клинъяс, медым ваӧн тыртіс сійӧс.
И помпаяс оз качайтны...
Прӧста синва кисьтанныд, Наталья Андреевна.
Морӧсын менам сэтшӧм би ыпъялӧ, весиг и парӧвӧй помпаӧн сійӧс не кусӧдны.
— И тэ эн устав серти вӧч — кинад би кусӧдӧмыд! — гарыштіс Веня.
— Да ӧд, чудак тэ, кӧтӧдӧм порохӧн пушкаяс оз зарадитлыны!
Тӧдӧй тайӧс, Наталья Андреевна.
Наташа дугдіс синва кисьтны, чышкис синсӧ да бара кутчысис уджавны.
— Наталья Андреевна! — гораа шуис Стрёма.
— Ӧти здук кежлӧ эновтлӧй бедьторъяснытӧ.
Решитӧй миянлысь судьба.
Тырмас сэсся билы бушуйтны менам морӧсын!
— Мый ті желайтанныд месянь, Пётр Иваныч?
— Ми желайтам лоны тіян законнӧй матросӧн!
— Мый ті, мый ті!
Вывті крута бергӧдінныд.
Кад-ӧ татшӧм сёрнияс нуӧдны?
Война ӧд.
Тіян характер дырйи, Пётр Иванович, тіянӧс, ен медым видзас сыысь, виасны, и ме коля матросскӧй дӧваӧн...
Ичӧт долыдлун!
— Эк, Наталья Андреевна!
Но, сідзкӧ нин, видза коляд, Наталья Андреевна!
— И тіянлы сійӧс жӧ сиа, Пётр Иванович!..
Стрёма муніс ёна скӧрмӧмӧн.
Веня звирк сувтіс, кутіс бергавны комната шӧрас, уськӧдчис чойсӧ кутлыны:
— Молодец, Наталья!
Кыдзи тэ сійӧс!
Мый думыштӧма: свадьба ворсны...
— Самӧй кад! — воксӧ вештыштігтыр синвапыр шуис Наташа.
— Мун сэсь!
Пет дворӧ ли, мый ли!
Видзӧдлы, мый ещӧ сэн.
Веня котӧрӧн петіс ывлаӧ да горӧдіс Стрёмалы:
— Став парусъясӧн ӧдвылысь ляпкыдінӧ сибдін!
Стрёма эз бергӧдчыв.
Сылы паныд локтісны Наташалӧн мамыс, Анна Могученко, да Хоня чой да вайисны кык вугъя кӧрзинатыр пожъялӧм белье.
Матрос босьтліс на водзын шапкасӧ да водзӧ прӧйдитіс.
А нывбабаяс вӧлі лӧсьӧдчӧны нин пуктыны муӧ сьӧкыд ноша, медым шойччыштны да Стремакӧд варовитыштны.
— Мыйла нӧ Стрёмаыс воліс? — дворӧ пыригӧн Венялысь юаліс мамыс.
— Свадьба ворсны кӧсйӧ!
— Аттӧ меным!
Буретш кад!..
Вай, Веня, гезъяссӧ — белье ӧшлыны.
Веня судзӧдіс лӧскысь гезъяс да заводитіс Хоня чойыскӧд двор кузя нюжӧдавны найӧс зэлыд струнаясӧн.
Сійӧ кайис кыдз пу вылӧ да, стволсӧ гезнас шыркнитӧмӧн, видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Кымынысь тэныд висьтавны: эн кавшась пу вылӧ, эн кӧртавлы кыдз пуас — сы вылӧ кӧстыльяс эмӧсь.
Вот ме тэнӧ! — скӧра горзӧ Анна.
Веня повзьӧм петкӧдлӧмӧн чеччыштіс кыдз пу вылысь.
Мам пырис керкаӧ.
— Обрадуйтіс жӧникыд тэнӧ, Наталья?
Нылыс, мам вылас гӧрд, бӧрдӧм синъяссӧ лэптӧмӧн, довкнитіс юрнас.
— Мый нӧ тэ быттьӧ абу рад?
— Эн серав, мамук, и сытӧг кувтӧдз шог!
— Ме ог серав.
Серамӧдз-ӧ!
Мый нӧ тэ сылы висьталін?
— Мый ме верми висьтавны!?
А ӧд виасны сійӧс!
Со Хоня  нянялысь жӧниксӧ Синопын виӧмаӧсь...
— Чӧв, чӧв — виасны!
Ме тэнад батьыд сайӧ кор муні — эг думыштлы, эг гадайтлы, виасны али мый.
Мӧда-мӧд вылӧ нимкодясьыштны эгӧ удитӧй, а сылӧн отпускыс помасьӧма нин.
Ме Михаилӧс чужті буретш сійӧ лунӧ, кор батьыд Наварино бердын турокъяскӧд тышкасис.
Ранитчис, а ловъя коли.
Да ми сы бӧрын кымын кагаӧс на быдтім!
Миян матросскӧй олӧмыд сэтшӧм нин...
— Мамук, сідзкӧ тэ тшӧктан меным Стрёма сайӧ ӧні мунны?
— Аслад вӧля.
— Да ӧд кытчӧ нӧ ме муна, сійӧс кӧ война вылын виасны?
— Батьыд керкаӧ локтан, огӧ вӧтлӧй...
— Мамукӧй, югыд шондіӧй менам! — долыда горӧдіс Наташа да бӧрддзис.
Ывла вылын кылісны гӧлӧсъяс.
Мам видзӧдліс ӧдзӧс сайӧ да сералігтыр шуис Наташалы:
— Ещӧ жӧник локтӧма!
НЕПРИЯТЕЛЬ ЧЕЧЧӦДӦ БЕРЕГӦ ВОЙСКА
Дворын Веня, радысла этшсӧ тӧдтӧг, приветствуйтіс выль гӧстьӧс:
— Митя!
Ручкин!
Кывзы...
Кутшӧм депешаяс передавайтісны?
Мый царыслы — воӧма депешаыс?
Вочавидзис князьлы?
— Чӧвлы, Веня, тэнад ӧчередыд бӧрынджык.
Лэдз меным здоровайтчыны да сёрнитыштны Февронья Андреевнакӧд.
— Мекӧд уна он сёрнит, Митрий Иванович, — вочавидзис Хоня, — пырӧй горничаас — сэні мамук Наташакӧд.
— А меным тіянкӧд лӧсьыд...
Со ті кутшӧм иллюминация вӧчӧмныд!
Быттьӧ флотын Синопскӧй победа кузя.
И збыль — двор, кытчӧ вӧлі ӧшлӧма разнӧй рӧма белье, казьтыліс корабль, кодӧс праздник лунӧ гажӧдӧма флагъясӧн.
Хоня топӧдіс вомдоръяссӧ, мӧдарӧ бергӧдчис Ручкин дорысь да муніс двор ылі пельӧсӧ мыйкӧ сэсь лӧсьӧдыштны.
— Со ӧд ме кутшӧм бӧлван! — гораа асьсӧ видыштіс Ручкин, кор казяліс, мый весьшӧрӧ гарыштіс Синопскӧй сражение йылысь, и пырис керкаӧ.
Веня — сы бӧрысь.
— Локта вӧлі дежурство бӧрын таті да думайта: пырала пӧпуттьӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Ручкин ассьыс локтӧмсӧ.
— Талун, тыдалӧ, миянӧ быдӧнлы пӧпуттьӧ лоӧ, — вочавидзис Анна.
— Регыд, пӧди, Мокроусенко Погребовкӧд локтасны.
— Стрёмакӧд ме паныдасьлі...
Тыдалӧ, тіянын жӧ вӧлӧма?
Да мыйкӧ тай мунӧсӧ жугыль.
— Да мый вылӧ радлынысӧ?
Тэ ӧтнад ыргӧн таз моз югъялан, быттьӧ бузинаӧн зыралӧмаӧсь.
— Делӧяс, дерт, оз гажӧдны пока, но нинӧмысь на и шогсьыны...
А Мокроусенкоӧс ме аддзылі жӧ: сійӧ збыль вӧлі шуӧ — колӧ пӧ пыравлыны Ольга Андреевнакӧд аддзысьлыны.
— Тӧрыт бульвар вылын аддзысьлісны, — висьталіс Наташа.
— Кадыс военнӧй.
Час позьӧ сутки туйӧ лыддьыны.
Тӧрыт, коді эськӧ чайтіс, а талун англичана Евпаторияын берегӧ чеччӧмаӧсь!
— Дугды пӧръясьнытӧ! — Ручкинӧс торкис Анна.
— Меным пӧръясьнытӧ оз пӧлагайтчы, Анна Степановна, ме морт присяжнӧй.
Ачым Бельбек вылысь депеша примиті да ас киӧн бланок вылын князь Меншиковлы адресуйтім.
Комендант Браницкий отступитіс Евпаторияысь Симферопольланьӧ...
Англичана чеччӧдӧмаӧсь куим тысяча мортӧс, на сьӧрысь дас кык пушка.
— Мый нӧ майор бойтӧг мунӧма?
Яндзимыд кутшӧм!..
— А мый сійӧ вермис вӧчны?
Сылӧн командаыс кыксё слабосильнӧй мортысь.
Татшӧм вынлы паныд!
Английскӧй адмирал матыстчис кар дінӧ пароход вылын да грӧзитіс сотны карсӧ, оз кӧ сдайтны.
— Мый нӧ князьыс вӧчӧ?
— Князь армиясӧ видзӧ.
Армияыс сулалӧ Альма ю вылын, позицияяс займитӧмӧн.
Кос туйясӧн флот дорас он сибав.
Да и местаыс восьса.
Князь сідзи думайтӧ: мед ставныс берегӧ петӧны, ми сэні найӧс и бырӧдам.
— А князьыс тэныд висьталіс, мый думайтӧ? — насмешливӧя юаліс Анна.
— Аскӧдыс личнӧ сёрнитны эз удайтчыв, а ставыс мунӧ миян ки пыр.
И аслам юрӧй эм менам пельпом вылын, верма гӧгӧрвоны!
Миян телеграф вылын...
— А тэ эськӧ мед этшаджык больгин, мый тіян телеграф выланыд! — чорыда шуис керкаӧ пырӧм Хоня.
Ручкин ӧбидитчис да ланьтіс.
А сылы сэтшӧм окота вӧлі буретш ӧні вот, кор Хоня локтіс, ошйысьыштны сійӧн, мый ачыс тӧдӧ.
Наташа бара заводитіс коклюшкаяснас клёнӧдчыны.
Кӧзяйка кутіс ноксьыны пач дорын, эз обратит некутшӧм внимание Ручкин вылӧ, быттьӧ сійӧ и абу.
А Хоня кыкысь прӧйдитіс Ручкин бердті сідзи, быттьӧ сійӧ туй шӧрас сылы сувтӧма.
— Видза коляд! — шуис ӧбидитчӧм Ручкин.
— Мый этша гӧститінныд?
— Да ӧд сідз, пӧпуттьӧ.
Ручкин виччысьыштіс на, мый нывбабаяслӧн любопытствоыс венас да сійӧс сувтӧдасны и кутасны юасьны.
Нывбабаяс чӧв олісны.
Веня босьтіс гӧстьӧс киӧдыс да гусьӧник шуис сылы:
— Мый тэ бабаяскӧд сёрнитны думыштӧмыд!
Тэ меным висьтав.
А налы кытысь гӧгӧрвоны татшӧмторсӧ...
Мунам, ме тэнӧ колльӧда!
НЁЛЬ СУНДУК
Ручкин ещӧ ӧтчыд нуӧдіс синпырыс комнатасӧ.
Нёль стен пӧлӧныс сулалісны нёль сундук, кӧні куйліс приданнӧйныс Могученко нёль нывлӧн: Хонялӧн, Наташалӧн, Ольгалӧн да Мариналӧн.
Сундукъяс вӧснаыс горничаын вӧлі дзескыд.
Хонялӧн весиг абу сундук, а прамӧй ыджыд английскӧй коричневӧй чемодан, кучикысь, гӧрба вевта, кучик вугъяса, гӧгӧрыс дорӧма сьӧд полосовӧй кӧртӧн. Чемодансӧ пӧдаритіс Хонялӧн вежайыс — адмирал Нахимов.
Кык пытшкӧс томана зэв бур, ыджыд чемодан.
Чемоданыс воссьыліс ичӧтик ключӧн.
И Ручкин тӧдіс, мый тайӧ ключсӧ Хоня пернаыскӧд тшӧтш новлӧ перна кӧв помас.
Наташалӧн приданнӧйыс хранитсис ыджыд тюменскӧй укладкаын, кодӧс гӧгӧрыс дорӧма гыӧра цветнӧй узорнӧй жӧчӧн.
Ольгалӧн сундукыс медся джуджыд — прӧстӧй, дуб пуысь, олифаӧн краситӧма. Вӧчӧмны сійӧс шлюпочнӧй мастерскӧйясын Мокроусенко дорын.
Тӧдчӧ, мый шлюпочнӧй мастер радейтӧмӧн вӧчӧма сундуксӧ.
Синлы оз и тыдав, кӧні вевт да сундук щельыс.
Мокроусенко ошйысьліс Ольгалы, мый корабль вӧйигӧн кӧ тайӧ сундуксӧ шыбитны ваӧ, то и капля ва сы пытшкӧ оз веськав, сундук оз вӧй и косӧн петас ваысь.
Могученко медся ичӧт нывлӧн, Мариналӧн, сундукыс медся на мича: посньыдик нёль кӧлеса вылын полтавскӧй скрыня.
Видыс да ыдждаыс серти скрыня вӧлі изшом перъян шахтаса вагонетка кодь: вылыс сертиыс увдорыс векньыдджык, сӧмын скрыняыс вевта.
Скрынялысь став нёльнан боксӧ да вылыссӧ краситӧма чим гӧрд киноварь краскаӧн да баситӧма вӧвлытӧм турунъясӧн да дзоридзьясӧн.
А кӧлесаясыс лӧзӧсь...
Ручкинлы кажитчисны важӧн нин тӧдса нёльнан сундукыс.
Да и нёльнан чойыс сылы сьӧлӧм вылас воисны.
Ручкин эз сомневайтчыв, мый сійӧ кӧ корасяс, сы сайӧ сетасны нёльнансьыс любӧйӧс.
Но кодсӧ?
Ольга?
Пӧжалуй.
А Мокроусенко?
Мариналы сьӧлӧм вылас воӧ верзила Погребов.
Абу, Хонялӧн чемоданыс медся лӧсьыд.
Бур рӧдвужасьны его превосходительствокӧд: «Рекомендуйта, менам гӧтыр — адмирал Нахимовлӧн вежа нылыс».
Кутшӧмджык!
И Ручкин, английскӧй чемодан вылӧ синсӧ веськӧдӧмӧн, думайтӧ сы йылысь, мый адмирал, кӧнкӧ, сылы шедӧдас чин и орден.
Ручкинлӧн мӧвпъясыс бергалісны зэв ӧдйӧ, ёна ӧдйӧджык, чем позьӧ висьтавны на йылысь кывъясӧн.
Мӧвпалігтыр минута сулалӧм бӧрын Ручкин кватитчис, мый колӧ мунны, да, кор лэптіс юрсӧ, синнас паныдасис Аннакӧд.
— А тыдалӧ, тэныд, Митя, ёна воӧма сьӧлӧм вылад Хонялӧн чемоданыс? — шуис сійӧ.
Ручкин ышловзис да вочавидзис:
— Ме зэв ёна уважайта Февронья Андреевнаӧс да, дерт, лыдди эськӧ шудӧн...
Деликатность оз лэдз меным...
Да сэсся сэтшӧм на свежӧй налӧн сьӧлӧм рананыс...
Анна серӧктіс:
— Ме тай шуа, корасяс...
Висьтав, Хоня, мунан сы сайӧ?
Ставныс бергӧдчисны Хонялань.
Сійӧ кресталіс кияссӧ морӧс вылас да вочавидзис:
— Муна, кор неуна быдмыштас.
Скӧрысла да яндзимысла Ручкин муртса эз бӧрддзы.
Телеграфист котӧрӧн петіс комнатаысь.
Весьшӧрӧ сы бӧрся вӧтчис Веня, кевмысис висьтавны сы йылысь, мый вӧчсьӧ Важ укрепление дорын, кытчӧ чеччӧмны французъяс да англичана.
Паськыда восьлалігтыр Ручкин петіс дворысь да саяліс туй кежанінын.
Керкаын Хоня да мам горзӧны да пинясьӧны.
Бурджык не веськавны на шӧрӧ скӧраліганыс, да та вӧсна Веня бара кайис керка вевт вылӧ:
Нинӧм и керка вевт вывсянь оз тыдав.
Мыссайса тшына кымӧрлӧн весиг и туйыс абу кольӧма.
Посни серӧн ворсӧмысь мореыс эзысь.
Турецкӧй фелюгаяслӧн кодь ёсь парусъяса чери кыян пыжъяс бӧр нин воӧны бухтаӧ, моресянь ньылыда пӧльтысь кокньыдик тӧлӧн пӧльзуйтчӧмӧн.
Шонді лэччигкежлӧ пуксяс чӧв-лӧнь, а рытнас вой улӧ заводитас пӧльтны берегвывса тӧв да кутас пӧльтны войбыд, шонді петтӧдз.
И чери кыйысьяс асъя кыа чепӧсйигӧн тӧв ньылыд, кыдзи и тӧрыт, мӧдӧдчасны мореӧ...
Талун найӧ водз локтӧны.
Англичанаысь повзисны али поводдя лёкмӧмсӧ казялісны?
Рейд вылын мирнӧя дӧлалӧны вымпелъяс.
Семафор лэдзис бордъяссӧ.
Карса телеграф шогпырысь ланьтіс чӧв.
Чӧв-лӧньыс да лӧнь-лӧнь олӧмыс тревожитӧны Веняӧс.
Сійӧ сюся видзӧдӧ ылӧ водзӧ.
Матрос пи тӧдӧ, мый чӧв-лӧньыс ылӧдчана — ставыс ланьтӧма, кыйӧдчӧ, кыдзи чеччыштны лӧсьӧдчӧм зверь, и тӧвру, коді гожсямоз мелі да шоныд, друг беспокойнӧя кутіс пӧльтны, зюйдланьӧ бергӧдчыны.
Море весьтын норд-норд-остланьын пемдыштліс, но тайӧ абу тшын.
Море кузя небеса дорланьсянь берегланьӧ вуджӧртіс сьӧд чут.
Чери кыян пыжъяс кутісны чеччавны мылькъя гыяс вывті да шквал ударъяс улын ставныс водісны веськыд борт вылӧ.
Шквал воис берегӧдз, качӧдчыліс берегдорса скалаяс водзын, руд бус кымӧр лэптӧмӧн.
Венялы чужӧмас сявкнитіс кӧдзыд лыаӧн.
Кутісны бергавны коръяс.
Коръяскӧд тшӧтш турбылясисны-лэбзисны ракаяс.
Шквал прӧйдитіс, но море ропкӧдчӧмӧн ызгис.
Первойя шквал бӧрын мӧд, коймӧд — шквалъяс пӧрины оръявлытӧг пӧльтан ён тӧлӧ.
Море сьӧдӧдіс.
Эз на коль и дас вит минута, кыдзи небесасӧ вевттис сьӧд вон.
Саяліс шонді.
Зэр кучкис Венялы чужӧмас.
Море грознӧя кутіс ызгыны.
Сы ызгӧм шыкӧд сорсисны прибойлӧн кучкалӧмъясыс, кодъяс мернӧя повторяйтчисны, быттьӧ пушечнӧй салютлӧн лыйӧм шыяс.
Гы пырис рейдӧ.
Мачта йывъяс кутісны катласьны.
Зэр личкис буссӧ.
Веня кӧть и кынмис и кӧтасис, сылы абу окота эновтны вышка, сійӧ виччысис, мый море вылын тыдовтчас неприятельскӧй суднояслӧн парусъяс: тӧлыс налы буретш ньылыд.
А миян корабльяс оз вермыны паныд петны.
Босьтасны да рейд вылӧ друг воасны лэптӧм парусъяса брандеръяс да ӧзталасны корабльяссӧ.
Но море пустыннӧй.
Зэрыс сайӧдӧ нин ылісӧ.
Веня оз аддзы ни море, ни небеса — ставыс саяліс рудов рӧмыдын.
Мореын тыдалӧ ӧні кык-куим кабельтов сайысь, не унджык.
Медся отважнӧй адмирал — ачыс Павел Степанович — татшӧм поводдянад оз заводит атакуйтны тӧдтӧм берегъястӧ.
Бурджык мореӧ мунны.
Кӧнкӧ, сідзи жӧ вӧчисны англичана французъяскӧд — став войсканысӧ берегӧ чеччӧдны удиттӧг да пушкаяс ректытӧг мунісны мореӧ...
Венялы лои кокньыдджык сьӧлӧм вылас.
ШКВАЛ
Дворӧ котӧрӧн пырис брезентовӧй бушлата Маринка.
— Веня, мый кӧтӧдчан!
Лэччы! — локтігас горӧдіс Маринка.
Маринка тӧвныр моз пырис горничаӧ, бушлатсӧ шыбитіс, уськӧдчис скамья вылӧ да, пидзӧс костас кияссӧ топӧдӧмӧн, гора серам пырыс шуаліс:
— Мамукӧй, чоюкъяс...
Погребенко!
Ок!
Ог вермы!
Ха-ха-ха!
Локтӧ!
— Кытчӧ локтӧ?
— Локтӧ, локтӧ, мамук, мусаӧй!
Татчӧ локтӧ.
Мела локтӧ.
Ме пос кузя — сійӧ ме бӧрся.
Ме котӧрӧн чой паныд — сійӧ ме бӧрся.
Ме улича вылӧ — сійӧ ме бӧрся.
Дзебӧй менӧ, донаяс, кытчӧкӧ...
Маринка звирк сувтіс, гораа сералігтыр кутіс мамсӧ пельпомъястіыс, бергӧдлыны кутіс, сэсся сувтӧдіс ӧдзӧслань чужӧмӧн да дзебсис сы мыш сайӧ.
Комнатаӧ, шапкасӧ босьтӧмӧн, пырис матрос.
Посньыдик кык гӧрд пушка, кодъясӧс вӧлі вурӧма бушлат соскас, висьталісны сы йылысь, мый матросыс комендор.
— Здравия желайта став честнӧй семьяныдлы! — гажаа шуис матрос.
Сылӧн гажа гӧлӧсыс эз лӧсяв зумыш, стрӧг чужӧмыслы.
— Чолӧм, Погребенко, — став пыдди вочавидзис мам.
Мамлӧн гӧлӧсыс, коді вӧлі чорыд да суровӧй, противоречитіс веськыд, гажа видзӧдласыслы.
Марина, мам бердӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн, гильӧдіс сылысь спинасӧ вомдоръяснас, дрӧгнитлывліс немӧй серамла.
— Мый могӧн локтінныд?
— Миянлы окота Марина Андреевнаӧс аддзӧдлыны.
Кажитчӧ, сійӧ керкаӧ пырис.
— Абу сійӧ, матрос, гортын!
Эз на волы.
— Шутитанныд али онӧ, Анна Степановна?
Быттьӧкӧ ме аддзылі...
— Энӧ веритӧй асланыд синъяслы...
— Дерт, сійӧ век менам син водзын: и лунын вемӧсӧн, и войын вӧтӧн, — пыр сійӧс аддза.
Марина неуна матросланьӧ йӧткыштіс мамсӧ.
Матрос бӧрыньтчыштіс ӧдзӧслань.
Анна горӧдіс, наступайтӧмӧн:
— Мый тайӧ, матрос, тэ нывка бӧрся уличаяс кузя вӧтлысян?
Али тэнад некутшӧм мукӧд удж абу?
— Да ӧд, Анна Степановна, сійӧ ачыс менӧ корис ӧбед кад кежлӧ локны пос вылӧ да кӧсйысис висьтавны ассьыс кывсӧ...
— Кутшӧм ещӧ сэтшӧм кыв вермас лоны нывкалӧн?
— Яндысьтӧг шуа став дырйи; ме сылы дзикӧдз восьті сьӧлӧмӧс.
Сійӧ кӧсйысис меным талун, мыйӧн кучкас куим склянка, пос вылын паныдасьны да висьтавны вочакыв: радейтӧ сійӧ менӧ али оз.
— Сӧгласитча!
Радейта! — мамыслы спинаас вашнитіс Марина да люкыштіс сійӧс юрнас.
Тайӧ зутшнитӧмсьыс Анна ляпкӧдчыштіс кань моз, коді лӧсьӧдчӧ чеччыштны, да горӧдіс:
— Ок тэ яндысьтӧм син!
Керкаын верӧссайӧ сетан куим ныв, а сійӧ медтом бӧрся вӧтлысьӧ!
— Ме йылысь, матуш, эн сёрнитӧй, — шыасис Хоня, — чойяслы ме абу мыджӧд!
Погребенко видзӧдліс Хоня вылӧ, синнас кевмысис отсавны сылы.
Наташа пыдди оз пукты, мый вӧчсьӧ сы дорын, коклюшкаяссӧ вешталіс.
Веня, Погребенко бӧрся комнатаӧ пырӧм мысти, тіраліс кынмӧмлаыс да любӧла, тайӧ сцена вылӧ видзӧдігтыр.
Сійӧ то пуксьыліс скамья вылӧ — и кольлывліс сэн ва пятно, то кытшовтлывліс мам гӧгӧр, Маринкаӧс платьеӧдыс кватайтігтыр, то юрнас довкнитліс Погребенколы, индыліс, кытысь колӧ корсьны Маринкаӧс, то уськӧдчыліс Наташа дінӧ да вашкӧдіс сылы пеляс, серамысь виньдалӧмӧн:
— Вот чудак!
Некыдз оз казяв, кӧні Маринка!
А сійӧ ӧд мамук сайын...
— Да збыль? — вокыслы вашкӧдӧмӧн вочавидзӧ Наташа, удж бердысь юрсӧ лэптывлытӧг.
— Тэ мун да йӧткышт сійӧс.
Веня уськӧдчис мамыс дінӧ да йӧткыштіс Маринкаӧс.
— Со сійӧ кӧні!
Погребенко, кут сійӧс!
Маринка сывйыштіс мамсӧ коскӧдыс.
— Мун, сударь! — Веняӧс кинас тойыштӧм бӧрын горӧдіс Анна.
— Мариналӧн и приданнӧйыс тэчтӧм на.
Скрыняыс сылӧн тыртӧм!
Сійӧ морӧс на морӧс нин сулаліс комендор водзын.
Маринка йӧткис мамсӧ мышсяньыс, но Погребенко, нюмъялігтыр, кияссӧ кутіс <rus>по швам</rus>, сулаліс, быттьӧ командир водзын корабль вылын, да оз кӧсйы бӧрыньтчыны весиг весьт мында.
Веня горӧдіс сылы:
— Збыль: сылӧн тыртӧм!
Со видзӧд!
Веня уськӧдчис Маринка скрыня дорӧ, лэптіс сійӧс вугйӧдыс, зыркнитіс кӧлесаяснас джоджӧ да йӧткыштіс — скрыня кутіс гӧгыльтчыны джодж кузя.
Марина мам мыш сайын гораа кутіс серавны.
Погребенколӧн чужӧмыс Маринка серамысь шондіӧн ыпмуніс-ӧзйис.
Хоня, синнас меліа югъялігтыр, ышловзис да надзӧник шуис:
— Сійӧ и сундукъястӧг босьтас Маринкаӧс.
Шуда менам Маринушкаӧй!
— Правильнӧя изволитінныд висьтавны, Февронья Андреевна, — серьёзнӧя подтвердитіс Погребенко, — мортлӧн шудыс абу сундукъясын.
— Тыдалӧ, менам ичӧтӧй став нёльнан письыс медся дона, — ышловзигтыр шуис Анна да шогпырысь содтіс:
— Менсьым тэ, Алексей Иванович, сідзкӧ, медся донасӧ кӧсъян босьтны?
Ог сет!
— Онӧ сетӧй — ачым босьта!
Погребенко кельдӧдіс, синъясыс скӧра югнитісны...
Марина, сералігтыр, мыччысис мамыс киняулысь, кыдзи чипанпи мыччылӧ юрсӧ мам-курӧг борд улысь.
Рада нюмъялігтырйи, Маринка видзӧдіс комендорлы чужӧмас да сэтшӧм ньӧжйӧ, мый пӧшти ачыс эз кыв, шӧпнитіс:
— Волӧй талун рытнас музыка кывзыны бульвар вылӧ!
— Видза колянныд!
Прӧщайтлы, Марина Андреевна...
Погребенко петитчис ӧдзӧс дорӧдз да сэсся воши сы сайӧ.
— Ок! — ышловзис Анна Степановна.
— Ӧтнас Мокроусенко сӧмын оз тырмы...
Ак!
МӦД ГЛАВА
БОМБА
Анна швачнитіс воча кияссӧ.
Эз на удит Погребенко бӧрся пӧдласьны ӧдзӧс, бара ньӧжйӧник воссьыштіс, и комнатаӧ чургӧдчис Мокроусенколӧн юрыс.
— Позьӧ, али оз? — мудера синсӧ читкыртӧмӧн юаліс Мокроусенко.
Веня кутчысис ӧдзӧс вугйӧ да кутіс ӧдзӧссӧ кыскыны асланьыс, Мокроусенколысь сьылісӧ топӧдны зільӧмӧн.
— Со кыдзи? — чуймис Мокроусенко.
— Мися жӧ Погребенко меным шуис, бурджык пӧ...
— И сійӧ кутіс сьывны лӧсьыд гӧлӧсӧн:
<rus>Лучше б было, лучше б было</rus>
<rus>Не ходить.</rus>
<rus>Лучше б было, лучше б было</rus>
<rus>Не любить.</rus>
— Ой, Венька, дзикӧдз джагӧдін!
Энӧ лэдзӧ, бур йӧз, христианскӧй ловлы пӧкаянньӧтӧг пӧгибнитны.
Лэдз, хлопец!
— Эн лэдз, эн лэдз сійӧс, Веня? — горзіс Марина.
— Топӧд!
Мокроусенко синсӧ кылӧдіс да кутіс киргыны.
«Прӧстӧ дурӧ», — гӧгӧрвоис Веня.
Но сылы жаль лои Мокроусенко.
Детинка лэдзис ӧдзӧс вуг, и комнатаӧ Мокроусенко юр бӧрся бокногӧн сюйсисны сылӧн паськыд пельпомъясыс, а сэсся, голянас бергӧдлігтыр, пырис и ачыс сійӧ ставнас.
Горничаын сразу лои дзескыд сылӧн ыджыд, ён тушаысь.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс Анналы, ва шапканас муӧ инмӧдчигтыр:
— Бур лун, Анна Степановна!
Сэсся сійӧ сэтшӧм жӧ улӧдз копыртчыліс первой Хонялы, сэсся Наташалы мышкас, эз нин сэтшӧм улӧдз, сэсся довкнитіс юрнас Мариналы.
Венялы чуньнас грӧзитыштіс:
— Ой, веськавлы тэ меным, хлопец, лӧнь улич шӧрӧ!
— Пуксьӧй, — корис Анна, — гӧстьӧн лоанныд.
Ті кӧ, Тарас Григорьевич, локтінныд Ольга дорӧ, то сійӧ, асьныд аддзанныд, абу гортын...
— Мыйла Ольга дорӧ — ме сійӧс аддзылі нин.
Тіянӧс видзӧдлыны вӧлі меным окота, Анна Степановна.
Да эз кӧ тӧд эськӧ кодкӧ, чудеснейшӧй Анна Степановна, мый ті сылӧн мам, то, ей-богу, шуис эськӧ: со кык чой.
Сійӧ индіс шуйга кинас Хоня вылӧ, веськыднас — Анна вылӧ.
— Мый ті сідз менӧ пӧрысьтанныд! — скӧра шуис Хоня.
— Мамук, — гораа шуис Марина, — сійӧ тэнӧ ошкӧ, а ачыс синсӧ кӧсӧйтӧма аслас сундук вылӧ!
— Менам сундук!
Да некор жӧ ме ог думайтлы, мый сійӧ менам, Анна Степановна!
Ме ӧдзӧс сайын вӧлі, ставсӧ кывлі.
Вот йӧйясыд!
Этатшӧм великӧй лунъясӧ корасьны!
Оз сыла волы тіян ордӧ Мокроусенко.
Кыдзи эськӧ висьтавны, медым тіянлы угӧдитны и ачымӧс не ӧбидитны: Мокроусенко тіян ордӧ благороднӧй думӧн локтіс.
Думайта, Могученкояс тӧдӧмысь чукӧртчӧны нин.
Эмбур налӧн уна.
Куим мажара* вылӧ он тэч.
Колӧ ставсӧ кӧртавлыны, лэптавны — тайӧ абу нывбабаяслӧн удж...
* Мажара — кузь телега.
— Чукӧртчыны?
Кытчӧ?
Мыйла? — ӧтпырйӧ горӧдісны повзьӧм мам да нывъяс.
— Да кыдзи нӧ!
Неприятель берегӧ нин чеччӧма, тайӧ абу нин секрет: ветымын тысяча матӧ.
И пушкаяс уна...
Берегті сійӧ миянӧдз воас оз кӧ аски, то недель мысти.
— Сійӧн и лэдзисны петны берегас, медым нырыштны сразу.
Море вылын найӧс он босьт: налӧн, кывсьӧ, матӧ джын корабльыс пар вылын.
— Его светлость кӧ лэдзис налы берегӧ чеччыны, сідзкӧ и карӧдз лэдзас...
— Збыль ӧмӧй, донаясӧй менам?!
— Да кыдзи пӧ?
Налӧн став войсканыс штуцеръясаӧсь *, тысяча воськов ылнаӧ прицельнӧя лыйлӧны.
* Штуцер — нарезнӧй салдатскӧй ружье.
А миян — дай боже, медым кыксё воськов ылнаӧ.
Став армияным вылӧ миян эм тысяча штуцернӧй, да и найӧ ротаясынӧсь, кӧні дас, кӧні кык десятка.
Йӧй ме лоа, миян Войвывса бокӧ кӧ оз воны англичана, французъяс, турокъяс...
— Сьӧкыд налы лоӧ Войвыв боктӧ босьтны!
Сэні укрепление, — шуис Хоня.
— Паныд нинӧм ог лысьт шуны, ни ӧти кыв, Февронья Андреевна, — укрепление, сідз!
Да кутшӧм нӧ сійӧ укрепление?
Йӧз висьталӧны, а ме пӧръясьны ог кут: гарнизоннӧй инженер ыстӧма Войвыв боксяньыд колян недельӧ князьлы рапорт.
Гижӧ: «Менам попечение вылӧ вверитӧм оборонительнӧй укреплениеяс кузя гуляйтӧ матроска Антошиналӧн козелыс, зыралӧ ассьыс сюрсӧ оборонительнӧй стенкаӧ, та вӧсна стенкаыс пӧрӧ».
Нывбабаяс серӧктісны.
— Ок, ті висьталанныд нин, Тарас Григорьевич, сӧмын кывзышт тіянӧс!
— Мед ме сир пӧртйӧ веськала, пӧръялі кӧ!
Меным штабнӧй писарь лыддис.
Сійӧ тайӧ бумажкасӧ теш ради спишитӧма.
Стеныс пӧ ӧти кирпич кызта, а инженеръяс аслыныс керкаяс стрӧитӧмны — сэтшӧм каземат: пушкаысь он жугӧд.
— Гусясьӧм!
— Флотад миян гусясьӧмыд абу.
Адмирал Михаил Петрович Лазарев флотсьыд кушӧдз бырӧдіс.
Веня восьтыштіс ӧдзӧс да кывзысьыштіс.
Сы вылӧ некод эз видзӧд.
Сійӧ куимысь кымын клопнитіс ӧдзӧсӧн, медым ызйӧдны Мокроусенкоӧс.
— Пиук, дугды дурны!
— Ме аддза, ті абу на заводитӧмныд чукӧртчыны, — водзӧ сёрнитіс Мокроусенко, — а кад нин, кытчӧдз Бахчисарай вылӧ туйсӧ эз орӧдны.
— Мый ті миянлы сӧветуйтанныд, Тарас Григорьевич, — медым ми, матросскӧй гӧтыръяс да нывъяс, верӧсъяснымӧс да жӧникъяснымӧс эновтім?!
— Та йылысь сёрни абу, драгоценнӧй Анна Степановна.
Сьӧлыштӧй меным юр вылӧ, сэтшӧмтор кӧ кӧсйи висьтавны.
Миянлы тіянкӧд янсӧдчыны?!
Коді лысьтас думыштны сэтшӧмтор?
Ме шуа эмбур йылысь...
Воясӧн чукӧртӧма — и ставыс ӧти здукӧн пропадитас: сӧмын ӧти бомбалы тіян керкаӧ веськавны — ставыс пыркмунӧ бусӧ.
— Вот тайӧ да! — долыда горӧдіс ӧдзӧс сайсянь Веня.
— А друг кӧ куим бомба?!
— Первойясӧ, хлопче, кватит — да гӧра улӧ!
Мӧдсӧ шапканад тупкы, мед пӧдӧ.
Коймӧдсӧ лӧканьӧ — мед помӧйсӧ апалыштас!
— А бомбаыс кӧ... — восьтыштӧм ӧдзӧс дорын сулалігтыр мыйкӧ ещӧ на кӧсйис юавны Веня, но друг кодкӧ тракнитіс ӧдзӧссӧ, кутшӧмкӧ вын тойыштіс сійӧс горничаӧ, и керкаӧ лэбыштіс-пырис Ольга.
Котӧртігмозыс сійӧ кватитіс да кок йылӧ сувтӧдіс Веняӧс, ӧдйылысь воис пач дорӧ, мыйкӧ вештыштіс пачводзысь, пач вом весьтысь занавескасӧ тупкис, видзӧдліс ас вылас зеркалаӧ, нетшыштіс юр вывсьыс чышъянсӧ, шыльӧдіс кинас пышнӧй юрсисӧ, кӧсаӧ кыӧм юрсисӧ разьӧм бӧрын босьтіс сійӧс пиняс да, пельпом вомӧныс шыбитӧм, якорнӧй канат кодь кыз, пышнӧй кӧсалысь помсӧ кыигтыр здук кежлӧ быттьӧ кынмыліс.
Тӧвныр шутьлялӧмӧн пырис комнатаӧ, клоп пӧдлыштіс ӧдзӧс, гурйыв восьтіс ӧшинь да бӧр лэбыштіс вӧля вылӧ.
Кымӧр пыр писькӧдчӧм шонді резыштіс ӧшиньӧ биа вспышкаӧн.
— Мый ті ставныд мыръяс моз сулаланныд? — скӧра горӧдіс Оля.
— Ой, мат меным тіянкӧд!
А месӧ вӧлі чайта, ставныс нин мунісны...
— Кытчӧ мунісны? — юаліс шемӧсмӧм Анна.
— Ак, «кытчӧ, кытчӧ»!
Мамук, кӧні миян мешӧкъяс?
— Мыйла тэныд мешӧкъясыс?
— Кӧні мешӧкъяс?
Кӧні кӧрт заступ?
Зыр?
— Чуланын.
Да мыйла тэныд кӧрт заступыс?
Мый тэ йӧймӧмыд, Ӧльга?!
Ольга кватитіс кӧрттув вылысь ключ да котӧртіс посводзӧ.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ камӧдчӧ чуланын кӧртӧн.
— Вот тайӧ ныв! — ружтыштӧмӧн горӧдіс Мокроусенко.
Ме сідзи думайта, мый сійӧс квайт пудъя мортираысь лыйӧма!
Ольга бӧр пырис комнатаӧ, киняулас сылӧн — тубралӧм мешӧкъяс, ӧти киас вӧв ведра да пу зыр, мӧдас — кӧрт заступ.
— Мый нӧ ті онӧ лӧсьӧдчӧй?
— Да кытчӧ, висьтав тэ лючки! — Ольга вылӧ горӧдіс мам.
— Мыйла батьыдлысь сапӧгсӧ кӧмалӧмыд?
Ставӧн видзӧдлісны Ольга кок вылӧ: чуланын сійӧ удитӧма кӧмавны гӧрдов гӧленя да сьӧд юра параднӧй морскӧй сапӧгсӧ батьыслысь.
— Да ті нӧ збыль энӧ кывлӧй, али мый, али шутитанныд?
Став йӧзсӧ Пересыпь сайӧ гӧра вылас вӧтлӧны.
Ставнас карыс котӧртӧ...
— Мый нӧ тайӧ, мать пресвятая?
Мыйла? — ассьыс уджсӧ дӧраӧн вевттьыштӧмӧн юаліс Наташа.
Сійӧ чеччис, чепӧсйыліс ӧдзӧс дінӧ вешалка дорӧ, кватитіс ковтасӧ да тіралан чуньясӧн кизявліс нин кизьяссӧ.
— Карын аврал объявитӧма: крепость стрӧитны, вал вӧчны.
Веня, мӧдім, босьт зырсӧ.
— Ура! — Ольга киысь зыр кватитӧм бӧрын горӧдіс Веня.
Сійӧ, зырсӧ лэптіс ружье моз наизготовку, кучкис сійӧн ӧдзӧсас да, чотігтыр, «куим кокӧн», котӧртіс дворӧ.
Веня бӧрся, ведраясӧн гольӧдчӧмӧн, котӧрӧн петіс Ольга, сы бӧрся, паськӧмсӧ вежтӧг, Марина.
— Кытчӧ ті ичӧтсӧ кысканныд? — дзиръя сайӧ улич вылӧ котӧртігӧн горзіс нывъясыслы мам.
— Сійӧ ставнас кӧтасьӧма!
Венька!
Тэныд шуа, бергӧдчы!
Веня мыйвынсьыс кутіс котӧртны да дугдіс чотны.
Ольга котӧртігмозыс ӧвтыштчис мамсьыс.
Анна бӧр локтіс дворӧ.
Хоня лэпталіс муысь тӧвнырӧн уськӧдалӧм белье да, пыркниталӧм бӧрын, ӧшліс гез вылӧ.
— Али и миянлы мунны, Хоня? — нерешительнӧя юаліс мамыс.
— Миянтӧг йӧзыс тырмас! — скӧрысь вочавидзис нылыс.
— Ставыслы зыръяс оз жӧ вермыны лӧсьӧдны.
Кутасны уджтӧг сулавны да больгыны...
Буретш и зэрны дугдіс.
— Збыль! — керкаӧ пыригтыр сӧгласитчис Анна.
Наташа пӧрччис ковтасӧ, ӧшӧдіс сійӧс тувйӧ, выльысь чышъяналіс зеркала водзын еджыд чышъянсӧ да пуксис уджавны.
Мокроусенко пукаліс скамья вылын, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Мый йылысь кӧ думайтігтыр сійӧ шудапырысь нюмъяліс.
— Тэ мый базвидзан, Тарас? — горӧдіс Анна.
— Али нӧ тэнад и удж нин абу?
— Вернӧ шуанныд, Анна Степановна.
Ӧні быдӧнлы лоӧ уджыд.
Ой, и ныв тіян, Анна Степановна, — би!
— Да нин, видлан сыкӧд и шогтӧ и гажсӧ.
Мун менам син водзысь тэ, Тарас Григорьевич!
— «Тарас, кеж, син эн веж!»
Мый нӧ, ми и мунам.
И миян эм удж.
Видза колянныд!
«НЫВЪЯСЛӦН БАСТИОН»
Рытъядор Севастополь весьтын тӧлыс ланьтіс, лоис шоныд да лӧнь.
Небеса весасис кымӧръясысь.
Зэрӧн личкис буссӧ, и шонді пуксис мореӧ югыд да зарниа, быттьӧ асылын.
Лимон кодь виж кыа дыр эз кус.
Луннас том тӧлысь вӧтлысис шонді бӧрся, а кор шондіыс пырис, тӧлысь кисьтіс гӧраяс да море весьтӧ став югӧрсӧ ассьыс.
Севастополь весьтӧ пуксис эзысь рӧмыд.
Рытыс лои гожся кодь.
Гожӧмын моз жара чирксӧны тӧлысь югӧр улын мылькъяс вылын чиркъяс.
Эз на удитны ланьтны докъясын кузнечьяслӧн да котельщикъяслӧн мӧлӧтъясныс, кыдзи налы смена вылӧ кутісны кваксыны лягушкаяс Чёрнӧй юса камышъяс пӧвстын, да, быттьӧ кӧрт кузя ыджыд мӧлӧтӧн, пондіс бувгыны выпь.
Ланьтіс арся тӧлыс, коді пӧльтӧ вӧлі моресянь.
И Корабельнӧй слободка вылӧ Малахов курган лолыштіс кос му, талялӧм полынь кӧрӧн.
Шонді лэччигӧн гортӧ локтісны Ольга да Маринка — мудзӧсь, юрсиныс пудритчӧма еджгов-руд бусӧн.
Увгиг да сералігтыр найӧ дыр сялькӧдчисны юкмӧс дорын, помтӧг юисны солакодь кӧдзыд ва, сэсся ставсӧ пӧрччисны ас вывсьыныс, мыськисны, ӧшӧдісны косьтыны да котӧртісны керкаӧ пасьтавны ставсӧ чистӧйӧс да косӧс.
— А кытчӧ мешӧкъяс лотінныд? — нывъясыслысь юаліс Анна.
— Мешӧкъяс сэтчӧ колины.
Муӧн тыртім.
Быдӧнлӧн мешӧкъясыс кытчӧ колӧ инасисны: амбразураяс обложитім.
Туръяс эз тырмыны.
И му эз тырмы.
Изйӧдзыс ставнас зыртім.
— Сы вылӧ казеннӧй мешӧкъяс эмӧсь.
Тӧді кӧ, эг сет! — скӧраліс Анна.
— Мамукӧй, донаӧй, — вочавидзис Ольга, — да миян мешӧкъясыд лёкӧсь!
Зато кутшӧм ошкӧм ми заслужитім!
Локтіс сапёрнӧй полковник воронӧй вӧв вылын.
Сэтшӧм ён мужчина, быттьӧ вӧлыскӧд тшӧтш чугунысь кисьтӧма.
Аддзӧ: медся ёна нывъяс зільӧны.
«Молодцы, нывъяс! — шуӧ.
— Тадз и кутас тайӧ батарея шусьыны: «Нывъяслӧн бастион».
Со кутшӧм честь, дона чойяс, ми шедӧдім, сэк коста, кор ті гортын пукалінныд!
— А кытчӧ Веняӧс воштінныд?.
— А сійӧ ӧмӧй эз волы?
Вот шогыд!
Сійӧ миян дорысь пыр жӧ пышйис кутшӧмкӧ детинкакӧд.
Тыдалӧ, рейд вылын бергалӧны.
— Кыдзи нӧ ті, чойяс, ичӧтӧс эновтӧмныд?
Тӧді кӧ эськӧ, эг лэдз... — ропкӧдчис Анна.
— Да кодлы нӧ тэнад зарниыд колӧ, мамук?
Кытчӧ лоас сійӧ?
Пыр сійӧ «ичӧт» да «ичӧт»!
Кад нин сылы и ыджыдӧн лоны.
Да со сійӧ и ачыс. Венька! — Веня вылӧ ырыштчӧмӧн горӧдіс Маринка.
Кучкӧмысь пелька виччысьӧмӧн Веня лажыньтчыліс, и Маринкалӧн ӧвтыштчӧмыс веськаліс кӧсякӧ.
Маринка ойӧстіс доймӧмысла, пӧлялыштіс доймӧм чуньяс вылӧ да серӧктіс:
— Кытчӧ ветлін?
Видзӧд, мамук, сійӧ ставнас сирӧн мавтчӧма...
Киясыс сьӧдӧсь.
— Тайӧ ми, <rus>между прочим</rus>, блокшив стенка бердӧ матыстім.
abu
Сэні ми, вокӧ, эгӧ дурӧй.
Ӧні уджыд быдӧнлы тырмас!
Сӧмын вай кияс!
— Вот воас батьыд, петкӧдлас тэныд гаж.
— А бать талун сӧвсем оз волы.
Сійӧ тшӧктіс висьтавны, медым ми сытӧг ужнайтім.
Сійӧ штабӧ узьны кольччас.
— Да кытысь тэ сійӧс аддзылін?
— Штабысь аддзылі.
Графскӧй пристань вылысь аддзылі.
Войвыв бокысь аддзылі.
«Куим святитель» вылысь аддзылі, Деловӧй дворысь аддзылі...
— Со тай кыдзи тэнӧ новлӧдлӧма! — вомаліс мамыс.
— Быдлаӧ удитӧмыд волыны.
— Тадзсӧ эз менӧ, а батьӧс новлӧдліс.
Ме сы бӧрся вӧтлыси.
Да ме эг ӧтнам вӧв, Митькакӧд.
— Кодлӧн сійӧ Митькаыс?
— «Кодлӧн, кодлӧн»!
Михайловлӧн, «Владимир» вывса механическӧй офицерлӧн пиыс.
Ме и Тришкаӧс аддзылі.
Машина сійӧ петкӧдліс меным.
Вот чудесаыд, дона чоюкъяс!
— А Михайлоӧс аддзылін жӧ?
— А то эг!
Батькӧд ми нарошнӧ сы ордӧ корабль вылас ветлім.
Ичӧт вокнысӧ кывзігӧн чойяс видзӧдісны мам вылӧ да ӧта-мӧд вылӧ и нюмъялісны — ставныс разнӧйӧсь, нюмъялісны найӧ ӧткодя, и нюмныс найӧс вӧчис ӧткодьясӧн.
Рытъя югыдыс мыськис да шыльӧдіс Анна чужӧм вылысь чукыръяссӧ, и сійӧ кажитчис эз мамӧн, а Маринкалӧн ыджыд чойӧн.
Хонялӧн стрӧг чужӧмыс лои мелі, и весиг сылӧн гӧрба вӧсньыдик нырыс, мый ради Веня сійӧс шуліс «варышӧн», лои дзик жӧ Маринкалӧн кодь «чекушкаӧн».
Ольгалысь сӧдз зарни рӧма кӧсаяссӧ рытъя рӧмыднас он и торйӧд Наташа сьӧд кӧсаысь.
И ставныслӧн мамныскӧд ӧткодь, вишняяс кодь, сьӧдов синъяс, а лунын Маринкалӧн да мамыслӧн синъясныс гӧлубӧйӧсь...
— Висьтав, Веня, ставсӧ, мый аддзылін, <rus>по порядку</rus>, — кевмысьӧ Наташа.
— А вежайтӧ аддзылін штабысь? — надзӧник юалӧ Хоня.
— А то эг!
— Ставсӧ висьтав, мый аддзылін.
А мый эн аддзыв, пӧръяв! — содтіс Ольга.
— А Погребовӧс эн аддзыв?
Ме тӧда, эн аддзыв.
Пӧръясян!.. — тэрмасьӧмӧн шуис Маринка.
Веня лукавӧя чӧвтліс Маринка вылӧ синсӧ, мигнитыштіс мамыслы, малыштіс ассьыс кынӧмсӧ да, чужӧмсӧ чукыртлӧмӧн, висьталіс:
— Аттӧ кутшӧма кынӧм сюмалӧ!
Кишкаясӧс быттьӧ палич вылӧ гартлӧны...
— Мый нӧ ми, нывъяс, збыль? — быттьӧ ӧттшӧтшъяяс дорӧ шыасис мам нывъясыс дінӧ.
— Молодечсӧ колӧ вердны.
Хоня, вай ужнайтам.
— Да!
Сійӧс рокӧн вердан, — а сійӧ унмовсяс, нинӧм оз и висьтав, — скӧра шуис Маринка.
— Став йывсьыс висьтала.
И код йылысь тэныд колӧ, ог вунӧд!
КӦК
Ужин бӧрын Анна шуис:
— Рытсӧ пукалыштам, нывъяс!
Вай петкӧдӧй дворӧ кыдз улӧ скамья.
Веня миянлы ставсӧ висьталас, мый аддзыліс, мый эз.
— Вот ещӧ, рыт пукавны! — кутіс ропкыны Веня.
— Любӧ лои, мый бать узьны эз лок.
Сійӧ эськӧ петкӧдліс тіянлы: «Ставныд марш <rus>по местам</rus>!
Кутшӧм сэтшӧм сёрнияс вой улӧ!»
Маринка шлапкис Венялы кынӧмас:
— Со, сӧвтӧмыд барабанад!
Ме тай шулі: унмовсяс тайӧ да нинӧм оз и висьтав.
Веня скӧрмис:
— Но да!
Месӧ унмовся?
Менам кывйыд вернӧй.
Шуи кӧ, сідзи и лоас...
— Хоня!
Эновт кашникъяссӧ асылӧдз!
— Да!
Тӧрӧканъясӧс паськӧдны.
Мунӧй, ме ӧти здукӧн — и локта...
Кыдз улӧ сувтӧдісны скамья.
Анна пуксис шӧраныс, тӧлысьлань чужӧмӧн.
Веня ладмӧдчис мам пидзӧс вылӧ.
Мам веськыдладорбокӧ пуксис Наташа, шуйгаладорбокӧ — Маринка да Ольга.
— Висьтавлыны, али мый, а то со регыд тӧлысьыс бердас, — синсӧ тілигтыр буркнитіс Веня.
— Чӧвлы, Хоня пӧсуда мыськас...
Хоня! — горӧдіс Ольга керкалань.
— Тырмас тэныд ли, мый ли!
Лок нин, а то миян югыд тӧлысьным бердны лӧсьӧдчӧ.
— Локта! — кильчӧ пос кузя котӧрӧн лэччигмоз воча шыасис Хоня.
Сійӧ локтіс пельпом вылас шаль плавгӧмӧн.
— Но, заводит водзсяньыс, кыдзи Митькакӧд пышйин.
Веня кутіс лӧсьыдджыка меститчыны мамыс пидзӧс вылын.
— Вот тадзи лоӧ шань! — мам пидзӧсъяс костын зыбкаын моз поздысьӧмӧн шуис Веня.
— Но, кывзӧй.
Сӧмын, мамук, тэ эн тшӧкты Ольгалы менӧ юрсиӧд тракйыны.
А Хоня менсьым кок пыдӧс гильӧдӧ.
Эн тшӧкты налы дурны, мамук...
Ме эськӧ муні Маринкакӧд да Ольгакӧд крепость вӧчны, а Митька меным паныд лӧсяліс.
«Кытчӧ тэ?»
— «Крепость стрӧитны.
А тэ?»
— «Ме штабӧ.
Висьталӧны, быттьӧ пӧ часіын кӧк торксьӧма»!
— «Торксис кӧ, эськӧ меным бать висьталіс».
— «Меным, — шуӧ, — Ручкин висьталіс — сійӧ кӧксӧ дзоньтавны муніс».
— «Колӧ видзӧдлыны!»
Ми и котӧртім Митькакӧд.
Пырим ми дворладорсянь.
Сюйсим буфетнӧйӧ.
Збыль!
Сулалӧ Ручкин стул вылын часі весьтын...
Веня гусьӧник зургыштіс Хоняӧс.
— Тэ, Хоня, прӧста сійӧс ӧнтай серамвыв лэптін: мортыс прамӧй.
Абу беда, мый кӧть ичӧт тушаа...
Механик!
Видзӧдам — вернӧ, кӧк жугалӧма.
Ручкин восьтіс вевтсӧ, тракйӧ кӧвйӧд — кӧк оз шыась.
Стрелкаяс дас да джын час вылын сулалӧны.
«Дзикӧдз, Ручкин, жугалӧма?»
Ручкин видзӧдліс ме вылӧ шога да сӧмын ышловзис.
Тракнитіс кӧвсӧ.
Часі пытшкын кутіс дзужгыны.
Воссис ӧдзӧс.
Мыччысис кӧк: «Ку-ку!» и дзебсис...
Сідзкӧ, ловъя на!
Действуйтӧ!
Ручкин вештыштіс стрелкаяс.
Дас кык вылӧ сувтӧдіс.
Кӧкыс и мӧдӧдчис: «Ку-ку!
Ку-ку!..»
Митькакӧд ми лыддим: ӧти, кык, куим...
А Ручкин сулалӧ стул вылын зумыш сэтшӧм...
Меным весиг жаль сійӧс...
Дас кык, дас куим...
Друг воссис зал ӧдзӧс...
Веня бара гусьӧник тувкнитіс Хоняӧс пельпомас.
— Ӧдзӧс сайысь мыччысьліс Хонялӧн вежайыс, Павел Степанович, — тыдалӧ, скӧр, веськодь сылы кӧкыд.
Аддзис Ручкинӧс, серӧктіс да бӧр пӧдлаліс ӧдзӧс.
Кӧк ещӧ на кызь куимысь кӧкис.
А сэки залысь петӧ бать, ыджыд подностырӧн.
Поднос вылын — чашкаяс да бутылка.
Бать пуктіс подноссӧ пызан вылӧ да нетшыштіс Ручкин улысь стул.
Сійӧ муртса удитіс чеччыштны!
Кыдзи горӧдас бать Ручкин вылӧ: «Тэ мый тані кӧкан?
Эстӧн господа флагманъяс тӧлкуйтӧны, мый вӧчны Черноморскӧй флотлы, а тэ тані кӧкан?»
Ручкин вочавидзӧ: «Да ӧд ті асьныд коринныд, Андрей Михайлович,  видзӧдлыны кӧксӧ!»
— «Видзӧдлыны, а не кӧкны!»
Ручкин картузасис да шогпырысь петіс.
— Эз везит талун Ручкинлы!  — ышловзис Хоня.
— А мый тэныд шуис бать?
— «А ті тані мый могӧн?
Мунӧй тась, кысь локтінныд!»
Митькакӧд ми — ӧдзӧслань.
«Стой!
Виччысьӧй приказание!»
Бать пожйыштіс чашкаяс.
Кисьтіс чай.
Пызан вылын сылӧн самӧвар пуӧ.
Судзӧдіс шкапысь бутылка, восьтіс, сувтӧдіс поднос шӧрӧ да подностырӧн мӧдӧдчис залӧ.
Ме, дерт, уськӧдчи ӧдзӧс восьтыны.
Видзӧдлі залӧ.
Ставныс пукалӧны.
Куритӧмаӧсь страсьт!
Ставныс ӧттшӧтш сёрнитӧны, менам пельын весиг жуньгыны кутіс.
Ме пӧдлалі бать бӧрся ӧдзӧс.
Недыр мысти сійӧ бӧр локтіс тыртӧм подносӧн, а мӧд киас кутӧ пакет.
«Вот, котӧртӧй пристань вылӧ, босьтӧй ялик да нуӧй пакетсӧ «Громоносец» вылӧ.
Его превосходительство адмирал Нахимовлӧн экстреннӧй пакет его светлость князь Меншиковлы «Громоносец» корабль вылӧ.
Сэні кӧ юаласны, мыйла абу правилӧ серти, шнуровӧй книгатӧг, висьталӧй: став вестовӧйсӧ пӧ мӧдӧдӧма, некодкӧд сэсся вӧлі мӧдӧдны.
Котӧрт!»
— «Есть!»
Ме дворӧ, ывла вылӧ.
Митька ме бӧрся.
Графскӧй вылӧ.
Куим тшупӧд вомӧн пос кузя увлань!
Вот шогыд — пристаньын ни ӧти ялик.
«Громоносецӧс» абу стенка бердӧ, а бухта шӧрӧ якӧритӧмны веськыд бортнас рейдӧ петанінлань.
Люкъясысь пушкаяс чурвидзӧны.
Митькакӧд ми кык гӧлӧсӧн кутім горзыны:
«Громоносец» вылын!
Шлюпка вайӧ!
Его светлостьлы срочнӧй пакет!
Эй!
«<ns>Гро-о-мо-но-сец</ns>!»
Некутшӧм внимание!
Тыдалӧ: капитанскӧй вельбот ва вылӧ лэдзӧмаӧсь, сынысьяс банкаяс вылын.
Фалгребнӧйяс трап вылын сулалӧны.
abu
Вахтеннӧй начальник шканцы кузя ветлӧдлӧ, сыкӧд флаг-офицер.
Сійӧ и видзӧд, светлейшӧй петас, пуксяс шлюпкаӧ да и мыськыштас мӧдар берегӧ.
Вот матыд!
Да сэк буретш кутіс локны пристань дорӧ яличник Онуфрий Деревяга.
Тыртӧм.
Сувтіс рым * бердӧ.
Чеччис.
Ми сы дорӧ:
«Дзик пыр жӧ ну миянӧс «Громоносец» вылӧ.
Срочнӧй пакет Нахимовсянь князьлы».
— «Дугды пӧръясьны!
Медым тэныд киад пакет сетісны!»
— «А вот сетісны!»
Ме звирк чеччышті яликӧ.
Митька ме бӧрся.
Онуфрий зымнитіс пу кокнас:
«Брысь пыжысь!»
— «Да, дерт нин!»
Шыбиті ме рым вылысь фалинь*.
* Рым — кӧрт кольча.
* Фалинь — шлюпка нырын гез, кодӧн сійӧ кӧртасьӧ корабль дінӧ.
Митькалы: «Сын!»
Йӧткыштчи.
Деревяга сӧмын акнитіс.
Котралӧ пос кузя, кокнас зымӧдӧ: «Караул!
Ялик гусялісны!
Кутӧй!»
Кысь нин!
Митька сынӧ, ме бӧжас отсася.
«Громоносецӧдз» дзик ннн матын.
Друг Митька лэччысис пелысъясысь.
Мый тайӧ?!
«Чӧвлы, — шуӧ, — а коді миян пиысь лоӧ курьерыс?»
— «Вот и!
Яснӧ, коді!
Ме!
И пакет ме киын».
— «Эн пӧръясь, вокӧ!
Батьыд тэныд шуліс: «Мунӧй, котӧртӧй, нуӧй».
Тэ кӧ вӧлін курьерӧн, сійӧ эськӧ шуис: «Мун, котӧрт, ну».
А тэ ачыд кватитін пакетсӧ сы киысь.
Ме тэысь ыджыдджык.
Менам папенька офицер!»
— «А менам бать — Нахимовлӧн кум да приятель!»
Оз кӧсйы Митька сынны — вай пӧ меным пакет дай ставыс.
Ялик места вылас бергӧдчӧ.
Деревяга пристань вылын горзӧ.
Мый сэн вӧчны?
Ладнӧ, мися, думайта.
Сувті, горза «Громоносецлы», пакет петкӧдла: «Его светлостьлы!
Адмираллӧн пакет!»
«Громоносец» вывса вахтеннӧй локтіс борт дорӧ, босьтіс рупор да юалӧ:
«Эй, пыж вылын!
Мый лои?»
— «Пакет <ns>сро-очнӧй!</ns>»
— «Вай татчӧ!»
— «Да менам команда бунт лэптіс!»
— «Кыдзи!
Черноморскӧй флотын бунт?
Сулавлы!
Ми петкӧдлам тэныд, кыдзи бунтуйтны!»
Вахта вывсянь сетісны команда «дасьтыны нырладорса орудие».
«Мый тайӧ?» — юалӧ менсьым Митька, а ачыс повзис.
«А со мый тайӧ: тэ бунт лэптін, — шуа ме Митькалы, — вот и кутасны ӧні миян кузя лыйлыны!
И кутан тэ менам ракъясӧс вердны!»
—Аттӧ! — повзьӧмӧн горӧдіс Наташа.
— Збыль дай кӧсйисны тіян кузя пушкаысь лыйлыны?!
Чойяс серӧктісны.
— Обязательнӧ! — подтвердитіс Веня.
— Мый сераланныд?
Сӧмын Митька повзис, весиг лӧзӧдіс повзьӧмысла, кутчысис пелысъясӧ да зіля кутіс сынны «Громоносец» дінӧ.
Миянӧс примитісны шуйгаладор бортсянь.
Сеті ме пакетӧс фалгребнӧйлы.
Сійӧ сетіс пакетсӧ вахтеннӧйлы киас.
Вахтеннӧй тшӧктіс корны каютнӧй юнгаӧс.
Тӧданныд «Громоносец» вылысь каютнӧй юнгаӧс?
Мокроусенколӧн ичӧт вокыс Олесь.
— Веня кутіс Ольгаӧс кӧсаӧдыс да дернитіс: — Кывлін?
Олесь Мокроусенко...
Ольга нетшыштіс кӧсасӧ вокыс киысь:
— Эн дур!
Висьтав, водзӧ мый.
Сетіс али эз ӧтветсӧ Меншиков?
ДАС КӦКЪЯМЫС МУНДИР
Веня очсалігтыр чӧв оліс.
— Тыдалӧ, чойяс, ставсӧ тайӧс лӧсьӧдіс сійӧ, — заводитліс дэльӧдны Веняӧс Ольга, — а ӧні оз и тӧд, мый водзӧ висьтавлыны.
Некутшӧм пакет эз вӧв, и некытчӧ тэ эн ветлы.
— Вай заклад песам, пӧръялі кӧ ме.
Олесьлысь юав.
Сійӧ нуис пакет да дыр эз лок.
Миянлы Митькакӧд весиг дӧзмытӧдз лои.
Ме шуа фалгребнӧйлы: «Доложит светлейшӧйлы, мый сійӧ миянӧс кутӧ — лоӧ ӧтветыс али оз?
Курьер пӧ виччысьӧ ӧтвет».
Матросъяс сӧмын сералӧны.
«Сідзкӧ, — шуа, — аддзысьлытӧдз».
Кутӧны, оз ӧд лэдзны...
Видзӧда — батюшки-светушки, да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Сетка пӧлӧн «Громоносец» кузя локтӧ генерал смотровӧй мундира.
Мундирыс гӧрд, еджыд шнуръяса, а пельпомъяс вылас генераллӧн эполетъяс вӧрыштӧны.
А юрыс генераллӧн абу.
Гачыс генераллӧн мундир улас еджыд — и сапӧгыс абу...
— Мый нӧ сійӧ, кӧмтӧм?
— Мыйла кӧмтӧм — сылӧн и кокъясыс абуӧсь.
Сійӧ воздух кузя мунӧ, а гачыс лётъялӧ...
А первойя генерал бӧрся локтӧ мӧд, и бара жӧ юрыс абу: еджыд околыша фуражкасӧ веськыда воротник вылас пуктӧма.
А гачыс лӧз, гӧрд лампаса.
Мӧд генерал бӧрся — коймӧд, адмиральскӧй сюртука.
Коймӧд бӧрся — нёльӧд.
— Мамук, вокным миян сӧрӧ!
Сылӧн и юрыс пӧсь... — кӧдзыд кисӧ Венялы плеш вылас пуктӧмӧн вашнитіс Хоня повзьӧм гӧлӧсӧн.
— Нинӧм ог сӧр! — Хонялысь кисӧ юр вывсьыс шыбитӧм бӧрын шуис Веня.
— Ме ачым повзи, кор вит генерал, ставныс юртӧмӧсь, прӧйдитісны ют вылӧ да саялісны, тыдалӧ, адмиральскӧй каютаӧ...
Ме шуа: «Митька, аддзан?»
— «Синлы ог верит!»
А корабль вылын некод пыдди оз пукты, мый генералъяс локтӧны, — оз и аддзыны быттьӧ найӧс!
Со дивӧыд!
— Мый нӧ тайӧ, мусаясӧй менам, — не то нарошнӧ, не то збыльысь повзис Наташа, — да ме тірала, мусаяс!
— Эн пов, Наташа! — чойсӧ успокоитіс Веня.
— Бӧр мӧдӧдчисны генералъяс: видзӧда, — а тайӧ вестӧвӧйяс бедьяс йылын мундиръяс нуӧны.
Водзладорсяньыд миянлы оз и тыдав вӧлі...
Бӧрсӧ нёль мундир нуисны, а витӧд генерал, походнӧй сюртука, князь ордӧ кольччис.
Тайӧ князьлы «гырысь чемоданъясысь» мундиръяс нулӧмны — кутшӧмӧс думыштас пасьтавны.
Олесь меным тайӧс висьталіс: князьлӧн пӧ дас кӧкъямыс мундир, сы вӧсна мый сы вылын дас кӧкъямыс чин.
Кутшӧм чинын окотитас петкӧдчыны, сэтшӧм мундир и пасьталас.
Сійӧ кӧсйӧ сражение вӧчны, да оз тӧд, кутшӧм мундирӧн.
Мыйӧн бӧр прӧйдитісны генералъяс — тыртӧмӧсь, дзик нинӧмтӧг, — флаг-офицер шканцы вывсянь чуксалӧ: «Нахимовсянь курьерӧс его светлость дінӧ!»
Ме чеччышті яликсянь трап вылӧ.
Олесь менӧ нуӧдіс каютаӧ.
Князь пукалӧ пызан сайын, а диван вылын генерал.
— Генералыс юра? — юаліс Маринка.
Став чойяс и мам дружнӧя серӧктісны.
— Чӧвлӧ.
Пӧрччи ме, значит, шапкаӧс.
Сувті порог дорӧ.
Светлейшӧй видзӧдліс ме вылӧ да шуӧ генераллы: «Со, изволитӧй видзӧдны — тайӧ сылӧн курьер.
Сылы не эскадраӧн командуйтны, а канатъяс сиравны!»
Тадзсӧ сійӧ эз ме йылысь, дерт, а Нахимов йылысь.
Ме чӧв ола.
Тайӧ генералыс юра и кока, ставыс кыдзи колӧ.
А сыкӧд орччӧн и сюртук, и лампасъяса гач пуктӧма, и фуражка.
— Кык генерал сідзкӧ?
Веня дӧзмис:
— Онӧ кӧсйӧй кывзыны, оз и ков...
— Чӧвлы, Маринка, энлы торклы сійӧс.
Висьтав, пиук.
Эн кывзы сійӧс!
ИЧӦТИК ЭЗЫСЬ КОРАБЛЬ
Веняӧс личкӧ ун.
— Мамук, мый нӧ миянлы вӧчны: нӧйтас миянӧс Деревяга?
Тӧлысьыс, видзӧд — эзысь кораблик.
Ӧні жӧ кутас кывтны...
Видзӧд, видзӧд!
Море вылӧ пуксьӧ.
Веня кунис синсӧ.
Тӧлысьлань нюжӧдӧм киыс сылӧн усис.
Веня ойбыртіс.
— Мудзис, коньӧрӧй!
И дасӧд пайсӧ, мый аддзыліс, эз висьтав.
Керкаӧ, али мый, нывъяс, пырам?..
Веня!
Узьны мунам!
— Но да!
Сійӧс ӧні и пушкаысь он садьмӧд.
А аски ставсӧ вунӧдас! — скӧраліс Маринка.
— Бурногӧн нинӧм эгӧ и тӧдмалӧй...
— Мамук, ещӧ пукалыштам неуна, — кевмысис Хоня.
Тӧлысь лэччис ичӧтик эзысь корабльӧн дзик ва бердӧдз, но эз кут кывтны, а заводитіс бӧжсяньыс вӧйны.
Со нин и абу сійӧ.
Пемыд лоис.
Небесаын югыдджыка ӧзйисны кодзувъяс.
— Мунамӧй, нывъяс, узьны, — очсалігтыр шуис Анна.
Хоня медводз чеччис.
Могученколӧн семья кутіс лӧсьӧдчыны водны омӧлика югдӧдыштан каганец биӧн.
Веняӧс пӧрччӧдісны да унйывсьыс и водтӧдісны вонйӧ бать местаӧ.
Ольга Наташакӧд мунісны вежӧс сайӧ да мыйкӧ йылысь дыр сэн вашкӧдчӧмӧн вензисны да пинясисны ас костаныс.
И вашкӧдчӧм сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны чойясӧс: Ольга вашкӧдчис кывнас шлочкайтӧмӧн да фыркайтӧмӧн, кыдзи дэльӧдӧм индюк; Наташа чушкис скӧрмӧм энь дзодзӧг моз.
Хоня да Маринка кайисны пӧлатьӧ.
Маринка кутыштіс чойсӧ да гораа кутіс окавны банбокъяссӧ, синсӧ, вомдорсӧ сылысь.
«Тырмас, тырмас», дыша да веськодьпырысь мынтӧдчис Хоня чой ластитчӧмысь.
Анна кусӧдіс каганец да, чӧскыда очсалігтыр, нюжӧдчис крӧвать вылӧ Венякӧд орччӧн.
— Лӧсьыд миянлы шоныдінад да косінад, а кутшӧмджык ӧні салдатъяслы чистӧй полеын...
Кӧдзыд и няйт.
Кӧні нӧ армияыс сулалӧ?
— Качей сайын, Альма вылын, быттьӧкӧ, висьталӧны, — вочавидзис Маринка.
— Сідзкӧ, светлейшӧй мунӧма сэтчӧ.
Мый нин лоас?!
— Мый лоны лоас.
— Светлейшӧй кӧ эськӧ кывзіс флагманъясӧс, эз эськӧ лэдзны неприятельӧс берегӧ.
— А кыдзи сійӧс он лэдз?
— Петісны эськӧ мореӧ, сцепитчисны, взорвитчисны! — пыді комнатасянь горӧдіс Ольга.
— А князь кывзыны оз кӧсйы!
— Сы вылӧ сійӧ и главнокомандующӧй — некодӧс не кывзыны.
Сійӧ ачыс ыджыд!
Пыді комнатаын ланьтісны Ольгалӧн да Наташалӧн гӧлӧсъясыс.
Анна вольпасьын бергӧдчигмоз пыдісянь ышловзис.
— Мамук, донаӧй, висьтав тэ миянлы Кола йылысь мыйкӧ, — ма кодь гӧлӧсӧн кевмысис Маринка.
— Да мый висьтавлынысӧ?
Ме ставсӧ нин вунӧдалі...
Ставсӧ, мый тӧдлі, тіян юрӧ пукталі.
— Но, висьтав сійӧ кад йылысь, кор тэ бать сайӧ верӧссайӧ петін.
История, кодӧс Маринкалы вӧлі окота кывзыны, вӧлі сэтшӧмсикас, мый лада семьяясын висьтавсьӧ челядьяслы уна дас да сёпӧв.
Да мед кӧть и тысячаысь! — пыр эськӧ кывзін, быттьӧ радейтана мойд, кытысь оз позь ни кольны, ни вежны ни ӧти кыв.
Мамыс оз сразу заводит висьтавны.
— Мамук, а кытысь тэ первой аддзин батьнымӧс?
— Петербургысь.
— А кыдзи тэ Петербургас веськавлін?
Маринка настойчивӧя корис висьтавны.
Анна ассьыс висьтсӧ заводитіс быттьӧ неокотапырысь, но первой кывъяссянь нин чойяс сылӧн гӧлӧсыс серти кылісны, мый мамлы и аслыс долыд гарыштны кольӧмтор йылысь талунъя тревожнӧй лунӧ.
— Кыдзи ме Петербургӧ веськалі?
Да зэв прӧстӧя.
Асланым шкунакӧд море кузя вои...
— А коді вӧлі шкиперӧн тэнад шкуна вылын? — висьт кывзігӧн тайӧс непременнӧ пӧлагайтчыліс юавны.
— Со тай!
Да ме ачым вӧлі шкипер пыдди!
— Ой, дона мамукӧй, да кыдзи нӧ тэ сідзи?
Тэнад и шкиперскӧй правояс абуӧсь.
— Правоястӧ сэки миянлысь эз и корлыны.
Менам шкуна — изъяс вылӧ пуксьӧда, жугӧда — аслам шог!
Сійӧ ӧд купеческӧй корабльяс вылӧ требуйтлісны мореходнӧй класса шкиперъясӧс.
А ми асьным сяммылім.
Бать менам куліс, менам шкуна колис да Колаын керка.
А ки вылын куим вок: медыджыдыслы дас кӧкъямыс вӧлі тырӧ, медічӧтыслы — со Веня ыджда вӧлі сэки сійӧ.
Колӧ вердчыны, вокъясӧс кок йылӧ сувтӧдны, мамукӧс, царство сылы небеснӧй, видзны.
А мыйӧн Колаын верман овны?
«Водзвылын — море, бӧрвылын — горе, веськыдвылын — лёк, шуйгавылын, — «ок».
Быть вӧлі лоӧ меным шкунаӧн веськӧдлыны.
Уджыс абу нывбабалы, а миянын частӧ овлӧ тадзтӧ: Грумант* вылӧ и Новая Земля вылӧ шкиперӧн ветлывлім.
* Грумант — Шпицберген.
Сяммылім, нинӧм.
Сідз и ме: вокъясӧс сувтӧдалі матросъяс пыдди, медся ичӧтӧс, Васяӧс, — зуекӧн*, и мӧдӧдчим ми треска грузӧн Варяжскӧй мореӧ Васин карӧдз*.
* Зуек — юнга.
* Васин — Вадсе Норвегияын.
Берег пӧлӧнті гожӧмнад миян кокни плавайтнытӧ: сутки чӧж лун.
Ветлі сідз ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь, видзӧдан да — шкатулкаын деньга чукӧрмыштіс.
Аддзӧны йӧзыд, мый Анналӧн уджыс ладӧн мунӧ.
Аннушкалӧн жӧникъяс лоины: шкуна да керка дінӧ корасьӧны.
Аннушка эз тэрмась.
А вӧліны жӧникъяс пӧвстын и достойнӧй йӧз.
Ассьым сиӧм жӧникӧс виччыси, нывбабалысь вӧляӧс видзи.
КОЙМӦД ГЛАВА
НЫВБАБАЛӦН ВӦЛЯ
Анна сёрни улӧ нывъяс унмовсисны.
Мам, казявтӧг, мый нывъяс узьӧны, водзӧ висьталіс мойдсӧ, — сылы вӧлі веськодь нин, кывзӧны али оз.
— Сюсьмис Аннушка.
Варгуевӧдз * паськӧдчис.
* Варгуев — Варде Норвегияын.
А и сэні, видзӧдӧ, плавайтны позьӧ.
Часлы, думайтӧ Аннушка, море пельӧс сайӧ видзӧдла: кутшӧм сэн йӧз, кутшӧм море.
Море кыдзи море.
Йӧзыс кыдзи йӧз.
Быдлаын миян сирным почётын.
Рыбьей жиртӧ сӧмын вай.
И трескатӧ босьтӧны, дарӧм кӧть дуксьыштӧма.
Мӧвпыштіс Аннушка видзӧдлыны славнӧй Петербург кар.
Вокъяс сӧгласенӧсь.
Балтийскӧй мореын плавайтнытӧ ещӧ на кокньыдджык Варяжскӧйын дорысь: кӧні ӧпаснӧ, сэні тэнӧ лоцмантӧгыд оз и лэдзны, кӧні ляпкыд — буёкъяс, кӧні из — маякъяс сувтӧдалӧма.
Да кадсӧ Аннушка бӧрйис медся лӧньӧс, медся югыдӧс.
Воис столицаӧ гожся еджыд войын.
Лоцман пыртіс шкунасӧ Неваӧ.
Трескасӧ Аннушка вузаліс выгоднӧя да босьтчис нуны Мурманскӧ чери кыян кӧлуй.
Аннушка бӧр мунны нин вӧлі лӧсьӧдчӧ.
Сэки, буретш, шкуна вылӧ и локтіс моряк, Могучий Ондре — батьныд тіян.
Статнӧй, мича, кӧть тушаыс и абу ыджыд, веськыда кӧ шуны — настоящӧй моряк.
Сылы, аддзан тэ, отпуск сетӧмны.
Сэки сійӧ «Крейсер» корабль вылын ылі плаваниеысь вӧлі локтӧма.
Сылы, кыдзи полированнӧй матрослы, зэв вӧлі приятнӧ чужан муас волыны, Кандалакшаӧ, и асьсӧ петкӧдлыны йӧзыслы.
Корӧ Ондре Аннушкаӧс босьтны сійӧс аскӧдыс шкуна вылӧ.
Аннушка и рад.
Ас морт, помор, сідзкӧ «кыскысь» лоӧ, а оз «узьысь».
Узьыссьыд миянлы пӧльза абу: сійӧ кӧть и деньга мынтӧ, зато став кад чӧжыс каютаын узьӧ, а кыскысьыд нуӧмсьыс уджӧн мынтысьӧ: снастьяс ли кыскыны, якӧр ли чӧвтны, парусъяс зэлӧдны — шкиперлы век нин отсӧг.
Сӧгласитчис Аннушка босьтны шкуна вылӧ морякӧс, да ныв вӧлякӧд и прӧститчис.
Кольмӧдіс сылысь Ондре буйнӧй юрсӧ.
Воисны Колаӧ.
Ондре и гортас мунны оз кӧсйы: веськыда свадьба ворсны.
Сур пуисны.
Пӧдругаяс вӧчисны Аннушкалы кукла.
Пасьталіс Аннушка парча платье, — гӧлубӧй от пасьта эзысь, жемчужнӧй кика.
Пуксьӧдісны Аннушкаӧс Могучий жӧниккӧд доддьӧ, дарӧм кӧть лымйыс абу.
А на костӧ кукла пуксьӧдісны да йӧзыскӧд и катӧдісны гӧра йылӧ — сур юны, сьыланкывъяс сьывны...
Анна бӧрддзис, чӧв ланьтіс да юрлӧсӧ чужӧмнас зургысис.
— Мамук, мый тэ! — Аннаӧс кутіс тормошитны Веня.
— Гажа, а тэ бӧрдан...
— Да тэ он узь, пиӧ?
А месӧ чайта, ставыс нин важӧн унмовсисны.
— Менам дзикӧдз нин унмӧй веськаліс.
Ставсӧ кывлі, мый тэ висьталін...
А уна сурсӧ пулісны?
— Зэв ыджыд чан.
Гашкӧ, ведра сё.
Йӧзыс пӧшти кар пасьталасьыс чукӧрмыліс.
Ме ӧд озырӧн лыддьыссьылі, купчиха кодьӧн...
— Сё ведра!
Со ӧд!
Да кыдзи нӧ пуисны: сэтшӧм пӧрт али мый вӧлі?
— Мыйла пӧрт?
Чанын пузьӧдісны.
— Чаныд сотчас, сійӧ ӧд, кӧнкӧ, пуысь.
— Пуысь.
Тыртісны ваӧн.
Неуна бокӧджык пестісны ыджыд би.
А биас гырысь изъяс пукталісны.
Изъяс доналісны, найӧс биысь вилаясӧн — да чанӧ, ваыс и пузис.
— Вот тайӧ да! — горӧдіс Веня да кутіс думайтны, воображайтны, кыдзи пу чанын пуӧ ва.
Анна чӧв оліс.
— Мамук, — унмовсьны заводитӧм мамсӧ тормошитӧ Веня, — ме со мый на ещӧ тэнсьыд юала.
Ми ӧнтай батьыдкӧд Михаил ордын корабль вылын вӧлім.
Ок, мый сэні вӧчсьӧ.
Вокъяс зверьяс моз видзӧдӧны.
Яндысьтӧг видӧны князьӧс.
Тайӧ пӧ абу Меншиков, а Изменщиков: лэдзис неприятельӧс берегӧ чеччыны.
Бак вылын ызгӧны, базарын моз.
Корнилов тшӧктіс батьлы аслыс нуны приказ капитан Зоринлы.
Кутшӧм приказ, весиг батьным оз тӧд.
— А гашкӧ, и тӧдӧ, пиукӧй.
— Но вот ещӧ!
Бать кӧ эськӧ тӧдіс, кодлы-кодлы, а менымтӧ эськӧ висьталіс.
— А эз висьтав?
Сідзкӧ збыль: и батьным оз тӧд.
Сідзкӧ, приказыс секретнӧй.
И ме тэныд ог вермы висьтавны, мый ог тӧд.
— Да ме ог сы йылысь тэнсьыд юав.
Корабль вылас бать нуӧдіс Михайлоӧс шкафут вылӧ да гусьӧникӧн шуӧ сылы: «А помнитан тэ, Михайло, ассьыд долгтӧ?
Регыд тэныд случай лоӧ долгысь вештысьны».
Миша вочавидзӧ батьлы: «Ассьым долгтӧ, бать, ме бура тӧда».
А синъясыс югыдӧсь лоины сылӧн.
«Помнит, — шуӧ бать, — быд долгысь вештысьлӧны»...
Мамук, висьтав, кодлы мый Миша долга?
Батьлысь ме юавны эг лысьт: зэв нин сійӧ талун серьёзнӧй.
— Вывті нин самолюбивӧй миян батьыд.
Аслыс кӧ долгсӧ эз удайтчы мынтыны, пи вылас надеясӧ пуктіс.
— А ыджыд долгыс?
Мишаным лэптас?
А то эськӧ ми ставным тэчсим да вештысим...
МАТРОССКӦЙ ДОЛГ
Анна тэрыба сывйыштіс Веняӧс да кутіс вашкӧдны сылы пеляс:
— Висьтала, висьтала тэныд, кутшӧм долг.
Тэ миян абу нин ичӧт.
Но, да ен сетас, тэнад пай вылӧ долгыс оз коль.
Помнитан, батьыд висьтавліс: Павел Степанович кулӧмысь сійӧс мездіс, кор батьыд мореӧ вӧйліс.
Хонялӧн вежайыс сэки мичманӧн на вӧлі...
— Ме тӧда.
— Вот-вот, пиук.
Гӧрддзыштіс Павел Степанович нэм кежлас батьыдлы гӧрӧд.
Сетіс батьыд аслыс кыв: вештысьны Павел Степановичлы, кор случай лӧсялас, водзӧссӧ мездыны сійӧс смертьысь.
Тэ смотри, эн больгы: сійӧ некодлы оз тшӧкты висьтавны.
Менымтӧ сійӧ свадьба бӧрын регыд висьтасис.
Видзӧда, менам верӧсӧй, и тӧлысьыс свадьба бӧрын эз на коль, мыйкӧ зумыш ветлӧ.
«Мый тайӧ?
Али ме мустӧм лои, али мыйӧнкӧ молодечӧс дӧзмӧді?
Висьтав, мусаӧй».
— «Абу, — шуӧ, — Аннушка, тэ меным муса да вӧльнӧй светас ставсьыс мусаджык.
А сеті ме великӧй клятва!»
И ставсӧ меным висьталіс.
«Тайӧ, мичман Нахимовыс, — шуӧ, — сэтшӧм ӧтчаяннӧй, пропадитас метӧг, пӧжалуй, и ме нэм чӧж кута Каинӧн ачымӧс лыддьыны.
Бӧр Петербургӧ колӧ меным мунны.
Кытчӧ Нахимов, сэтчӧ и ме».
Бӧрддзи ме, да синваӧй из вылӧ уси.
И гортас Ондре эз мун — батьмамыслы менӧ петкӧдлыны.
Прӧститчис мекӧд да норвежскӧй шкуна вылын и муніс.
Лэбзис тай менам тэрыб бордъя гулюӧй!
Сэсянь — кытчӧ Лазарев, сэтчӧ и Нахимовӧс аскӧдыс босьтӧ.
А Нахимов бӧрся и менам повтӧм юрыд кыссьӧ.
А Павел Степанович медся гиблӧй местаясас нетшкысьӧ.
Менам Ондре ещӧ отсасьӧ сылы: Наваринскӧй бойын, кызь сизимӧд воӧ тайӧ, Ондре сулаліс штурвал дорын «Азов» вылын да сідз сибӧдіс корабльсӧ турецкӧй фрегат бердӧ, пистолетъясысь кӧть лыйсьы.
Да и давай гымӧдны.
Вит корабльлы паныд ӧтнаныс тышкасисны.
Ранитісны сэки и Нахимовӧс и батьтӧ.
Нахимовлы крест сетісны, батьыдлы — медаль.
Тайӧс ме тӧдмалі кымын во мысти.
Сизим во сирӧта моз олі Колаын, ни ӧти юӧр эз вӧв батьсяньыд.
Мишалы квайтӧд ар мӧдӧдчис, воис батьсяньыд письмӧ, медым ме керка и шкуна вузалі да муні Чёрнӧй море вылӧ, Севастопольӧ, пыр кежлӧ овны.
Павел Степанович пырис уджавны Лазарев дінӧ — Черноморскӧй флот, видзӧдтӧ, колӧ налы лӧсьӧдны.
Но, и менам Ондрелы сэн колӧ лоны.
Вӧчи ме стӧч сідзи, кыдзи тшӧктіс верӧсӧй: вузалі керка, шкуна, муса чужанінкӧд нэм кежлӧ прӧститчи.
Локтім ми татчӧ Мишакӧд став му вомӧныс.
Аддзывлі ме сэтчӧдз уна море, а сэки аддзи, мый и косіныс уна эм вӧльнӧй светас.
Первойтӧ меным ставыс тані оз вӧлі во сьӧлӧм вылӧ.
И керка, и кар, и йӧзыс, и гӧраяс, и море — ставыс абу сідз.
Но олышті да мусмис тай.
Батьыд век Нахимовкӧд плавайтіс корабльяс вылын, ассьыс шудсӧ виччысис: долгсӧ вештыны.
Но, тані плавайтнытӧ абу ылын: абу океан.
Плавайтыштасны дай гортӧ.
Дыр кежлӧ ми эгӧ нин янсавлӧ.
А воясыд тай ассьыныс босьтӧны.
И наваринскӧй рана ас йывсьыс сетӧ тӧдны: батьыдлӧн ӧд морӧсыс ранитчылӧма.
Мишенька быдмис, батьыд и пуктіс Миша вылӧ долгсӧ, а ачыс корабль вылысь спишитчис штабнӧй должность вылӧ.
Со нин регыд лоӧ дас во, а сылы век покой абу, сэтшӧм нин сійӧ самолюбивӧй...
Тэ, пиук, некодлы эн висьтав долг йывсьыс, а то батьыд скӧрмас ме вылӧ.
— А Нахименко тӧдӧ?
— Не должен эськӧ тӧдны, а гашкӧ, и гӧгӧрвоис.
Кӧнкӧ, казяліс: «мый пӧ матросик ме бердӧ лепитчӧ?..»
— Сы бердӧ быдӧн лепитчӧны.
Анна топӧдіс Венялысь юрсӧ сьӧлӧм бердас:
— Ставӧн, ставӧн долгаӧсь, збыль, донаӧй!
Сійӧ и ставнас жалованьесӧ ассьыс отставнӧй старикъяслы да дӧваяслы: сеталӧ.
— А тэ, радейтан Нахимовӧс?
— Кутшӧма ещӧ радейтасӧ, и висьтавны оз позь!
— Мамук, а корабльяс вылын ӧд гюйс лэптӧма.
Тӧдан?
— Тӧда: бушприт вылын гюйс — корабль дась бой нуӧдны...
Вай жӧ узьны кутам, донаӧй... югдӧ нин, буракӧ.
КОРАБЛЬ «КРЕЙСЕР»
Андрей Михайлович, Могученко семьялӧн глава, вӧлӧма Войвывса Поморьеысь.
Но чужлӧмасӧ сійӧ абу войвылын, а Италияын, Палермо портын, бать шкуна вылас.
Батьыс сылӧн аслас судноӧн ветлывлӧма сэтчӧ сола треска тыра грузӧн.
Кольны гӧтырсӧ гортас сійӧ эз кӧсйы: гӧтырыслы регыд колӧ вӧлі рӧдитны.
Ставыс артмис бура, и выльӧн чужӧм Андрей Могученко став Европа гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын бӧр воис гортас, медводдза плаваниесӧ бура помалӧмӧн.
Могученколӧн настоящӧй фамилияыс — Могучий, Поморьеын пӧшти сэтшӧм жӧ обычнӧй фамилия, кыдзи средньӧй Россияын Иванов.
Сідзсӧ сійӧс Черноморскӧй флотын вежисны украинскӧй лад вылӧ да кутісны шуны Могученкоӧн.
Сэтшӧм нин обычайыс Черноморскӧй флотын.
Весиг ассьыныс адмиралъяссӧ черноморскӧй морякъяс радейтӧмӧн шулісны: Лазаревӧс — Лазаренко, Нахимовӧс — Нахименко.
Поморъяс чужӧм бӧраныс сразу гижсьылісны военнӧй флотӧ.
И Могучий, кор возмужайтіс, 1810 воын веськаліс Балтийскӧй флотӧ матросӧн.
Кор знаменитӧй русскӧй адмирал Фаддей Фаддеевич Беллинсгаузен кутіс бӧрйыны медся ён да медся пельк матросъясӧс Южнӧй Полярнӧй океанса экспедицияӧ, команда лыдӧ веськаліс и Андрей Могучий.
Беллинсгаузенлӧн эскадраыс состоитіс сӧмын кык ичӧтик шлюпысь*.
* Шлюп — ӧти мачтаа да кык паруса военнӧй корабль.
Ӧтинас командуйтіс ачыс Беллинсгаузен, мӧднас, кодлӧн нимыс вӧлі «Мирный», командуйтіс лейтенант Михаил Петрович Лазарев.
Тайӧ шлюп вылас вӧлі и Андрей Могучий — рулевӧй пыдди.
Кык ичӧтик пыж русскӧй флаг улын кузяног и пасьтаног гӧрисны Южнӧй полушариеса ваяссӧ Антарктикаса широтаясӧ волӧмӧн.
Тайӧ местаясас знаменитӧй Кук путешествуйтӧмсянь, сы висьталӧм серти, тані плавайтны оз позь йияс вӧсна.
Русскӧйяс докажитісны, мый тайӧ абу вернӧ.
Андрей Могучий батьыскӧд мореӧ ветлывліс ичӧт детинкаӧн на, «зуй» пыдди вӧлі, кыдзи Поморьеын шуӧны паруснӧй шкунаясса юнгаясӧс.
Ледовитӧй океанын плавайтӧмлысь опасностьяссӧ Могучий тӧдмаліс челядьдырсяньыс.
Антарктикаын татшӧм рулевӧйыд лои зэв пӧлезнӧй мортӧн.
Кронштадтӧ лючки-ладнӧ воӧм мысти 1821 воын Лазаревӧс назначитісны кругосветнӧй плаваниеӧ «Крейсер» корабль вылӧ, кодӧс сӧмын на вӧлі стрӧитӧмаӧсь.
«Крейсерса» командирӧн назначитӧм Лазарев, обычай серти, и снаряжайтіс корабльсӧ ылі, кузь туйӧ.
Матрос Андрей Могучий вӧзйысис, мед Лазарев босьтас сійӧс «Крейсер» вылӧ, да плаваниеӧ мӧдӧдчис штурманскӧй унтер-офицерӧн нин, мӧдногӧн кӧ «Крейсерса» старшӧй рулевӧйяс пиысь ӧтиӧн.
«Крейсерса» офицеръяс лыдын вӧлі тшӧтш дас ӧкмыс арӧса мичман Нахимов, коді толькӧ на помаліс морскӧй кадетскӧй корпус.
Шоч мичманлы усьліс татшӧм шудыд — школьнӧй скамья вывсянь веськыда веськавны кругосветнӧй плаваниеӧ.
Корабль вылын быд мичман, аслас обязанностьясысь кындзи, выполняйтӧ корабльса кутшӧмкӧ ӧти шлюпка вылын командирлысь должность.
Шлюпкаса командир должен видзӧдны, медым шлюпкаыс вӧлі образцовӧй порядокын да любӧй кадӧ тырвыйӧ дась лэдзны ва вылӧ.
Пелысъясысь, уключинаясысь, багыръясысь кындзи быд шлюпкаын парусиновӧй чехол пытшкын хранитчӧны вставнӧй мачта да парус, пыр эм кымынкӧ анкер — посньыдик бӧчка; ӧти бӧчкаас век эм преснӧй ва, мукӧдъясыс тыртӧмӧсь.
Парусӧн плавайтігӧн на пытшкӧ кисьтӧны балласт пыдди морскӧй ва.
Шлюпка вылӧ индыссьӧ сынысьясысь постояннӧй команда.
Мичман Нахимов командование улӧ сетісны квайт пелыса капитанскӧй вельбот, кодӧс вӧлі вӧчӧма бур пуысь.
Капитанлы ветлӧм вылӧ назначитӧм шлюпкаӧн командуйтны вӧлі, дерт, ыджыд честьӧн.
Нахимовлы сетісны сійӧс сы вӧсна, мый корпуссӧ помаліс отличиеӧн, а паруснӧй учениеяс вылын петкӧдліс асьсӧ «ӧтчаяннӧй кадетӧн».
Тайӧ зэв мича ичӧтик корабльыс радлунӧн тыртіс сьӧлӧмсӧ и том командирлысь и вельбот дінӧ припишитӧм матросъяслысь: плаваниеӧ петӧм водзвылын Маркизова Лужаын* гребнӧй состязаниеяс дырйи Нахимовлӧн вельбот петіс медводдза места вылӧ, став шлюпкаяслы «коклябӧрсӧ петкӧдліс».
* Маркизова Лужа — Петергоф дорын залив.
Нимкодьысла мичман сеталіс вельботса сынысьяслы ассьыс медводдза жалованиесӧ медбӧръя кӧпейкаӧдз.
Лышкыд козин йылысь кывліс Лазарев.
Зумыштчӧмӧн да нюмъялігтыр капитан видыштіс Нахимовӧс:
— Мичман, ті балуйтанныд йӧзсӧ да асьныд пуксянныд экватор вылӧ*.
*Пуксьыны экватор вылӧ — деньгатӧг кольны.
Тырмымӧн вӧлі морт ӧти чаркаӧн.
А, шуны кӧ, мый вылӧ мичманлы жалование?
Берегын кутитны?
Картіӧн ворсны?
Ме тӧда, ті абу сэтшӧмъяс чукӧрысь: он кутитӧй, ни картіӧн он ворсӧй.
Ковмас кӧ, тӧдӧй: менам кошелёк дась тіянлы, мичман!
Панласьӧмъяс бӧрын «Крейсерса» матросъяс решитісны, мый Нахимов лоӧ «правильнӧй мичманӧн».
«Крейсер» лэптіс вымпел — тайӧ петкӧдліс, мый плавание заводитчис, да гаваньысь петіс паськыд кронштадтса рейд вылӧ.
Корабль вылын заводитчис обычнӧй морскӧй олӧм, быттьӧ хронометр кузя.
«Крейсерлӧн» плавание помасис, <rus>в общем</rus>, бура.
Обычнӧ беспокойнӧй Севернӧй море прамӧя летіс корабльнысӧ.
Новичокъяс, на лыдын и мичман Нахимов, сетісны дань морскӧй висьӧмлы.
— Немецкӧй море тані сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, — важ матросъяс висьтавлісны томъяслы, — медым матрос сразу велаліс.
Вот петам океанӧ, сэні мӧд делӧ.
Океанын небыд.
Морелӧн войвывса руд краскаяс вочасӧн вежсисны первой вижов-рудъясӧн, сэсся изумруднӧйясӧн и мыс Рока сайын лоины ультрамарин рӧмаӧсь.
Океанын «Крейсер» первойсӧ муніс бура, кежавліс Мадейра ді дорӧ да, ньылыд «торговӧй тӧлӧн» пӧльзуйтчӧмӧн, матыстчис Южнӧй Америка берегъяс дорӧ.
Экватор дінын корабль веськаліс лӧнь областьӧ да штиль вӧсна сулаліс ӧти местаын некымын лун, но век жӧ океан вылын кадысь кадӧ пӧльтіс тӧв.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн «Крейсер» муніс Бразилия берегъяслань.
Друг кыптылан некымын чорыд шквал бӧрын «Крейсерӧс» таляліс зэв ён шторм.
Лазарев лои рад штормлы: лёк вспышка бӧрын сійӧ сиис мыс Горнӧдз пӧпутнӧй тӧв, а сэсянь корабль Огненнӧй Земля дінті пырас Тихӧй океанӧ.
Но шторм ӧтарӧ чорзис.
«Крейсер» вылын вӧліны сӧмын штормовӧй парусъяс.
Зэрысь видзан плаща Лазарев эз лэччыв мостик вылысь.
Капитан поліс берегӧ матысмӧмысь.
Коймӧд сутки нин бушуйтіс шторм.
Матыстчис рыт.
Гыяс лоины крутджыкӧсь да джуджыдджыкӧсь, мый висьталіс берегъяс матыстчӧм йылысь.
Здукысь здукӧ палуба вылӧ шуйгавывсянь веськыдвылӧ койыштліс гыӧн.
Корабль водліс то веськыдвывса борт вылас, то шуйгавывса борт вылас.
БОРТ САЙЫН МОРТ
Мичман Нахимовлы лӧсяліс коймӧд вахта.
Сыкӧд тшӧтш вахта вылӧ сувтіс подручнӧй рулевӧйкӧд штурвал дорӧ Андрей Могучий.
Рулевӧй кӧлеса вугйӧ кутчысьӧмӧн Могучий копыртчис нактоуз * весьтӧ, медым видзӧдлыны курс вылӧ.
* Нактоуз — ичӧтик шкап, кӧні находитчӧ компас.
Стеклӧ вылӧ резсис ва.
Картушка муртса тыдалӧ.
Кокъяссӧ паськыда сувтӧдӧмӧн Андрей решитчис босьтлыны штурвал бердысь ӧти кисӧ да соснас чышкыштны стеклӧ.
Тайӧ здукӧ шуйгаладор бортсянь ыльнитіс гы, тойыштіс Андрейӧс веськыдвывса фальшборт вомӧн мореӧ.
Медводз тайӧс казяліс сигнальщик да горӧдіс:
— Борт сайын морт!
Весиг и секунда мӧвпавтӧг Нахимов скомандуйтіс:
<rus>— Фок и грот на гитовы!</rus>
<rus>Марса фалы отдать!</rus>
Марсовӧйяс уськӧдчисны сюркнявны парусъяс.
— Пропадитіс морт! — шуис Лазарев.
— Коді?
— Андрей Могучий, — вочавидзис Нахимов.
— Михаил Петрович, разрешитӧй лэдзны вельбот...
— Ещӧ сизимӧс море пыдӧсӧ лэдзны?
Кысь нин!..
Сигнальщик, аддзан? — горӧдіс Лазарев.
— Аддза! — вочавидзис сигнальщик да кинас индіс, кодарланьын сылы быттьӧ тыдавліс гы вылын Могучийлӧн юрыс.
— Лэдзны ва вылӧ вельбот! — самовольнӧ сетіс приказание Нахимов да видзӧдліс капитанлы синмас.
Кинас петкӧдлӧмӧн Лазарев сетіс сӧгласие.
Кор Нахимов котӧрӧн воис вельбот дорӧ, матросъяс лэдзӧны нин вӧлі пыжсӧ, личӧдалӧны тальяс.
Вельботын пукалісны квайт сынысь.
Нахимов чеччыштіс кормовӧй банка вылӧ.
Коли куим минута.
«Крейсер» водіс дрейфӧ.
Вельбот ваас кучкысис пу джоджӧ моз.
Гы шыбитіс шлюпкасӧ корабльсянь бокӧ.
Рульӧн веськӧдлыны эз сулав.
Мичман сулалӧмӧн командуйтіс сынысьяслы:
<rus>— Правая, греби!</rus>
<rus>Левая, табань!</rus>
Загребнӧй вельбот вылын стрӧга горӧдіс:
— Пуксьы, ваше благородие!
Пуксьы, шуа, эн парусит,
тэтӧг тӧдам...
«Крейсер» вылын биалісны фальшфейер, медым петкӧдлыны шлюпкалы, кӧні корабль, а вӧйысьлы — направление, кодарладорсянь локтӧ отсӧг.
Пемыд пыр писькӧдчысь фальшфейерлӧн биыс паськаліс ыджыд югыд пятноӧ, а корабль оз нин тыдав пемыд ру пытшкас.
Вельбот чеччаліс гыысь гыӧ, то качліс, дзик гы йылӧдз, то сунлывліс безднаӧ.
Нахимов горзіс:
— Мо-о!
Гу-у-у!
— Да ланьтлы, ваше благородие! — горӧдіс мичман вылӧ загребнӧй.
Нахимов ланьтіс.
— О-о-о! — дзик матын кыліс воча горӧдӧм, и сэк жӧ Нахимов аддзис нырладорысь веськыдладор кивылысь Могучийлысь сьӧд юрсӧ, коді буретш вӧлі гы йылын.
Кияснас энергичнӧя уджалігтыр Могучий матыстчис вельбот корма бердӧ шуйгаладор бортсянь.
Сынысьяс табанитісны пыж.
Могучий, юрсинас пыркнитіг, шуйга кинас кӧсйис кутчысьны бортӧ да мыніс киыс.
Нахимов морӧснас водіс борт вылӧ да киняувтіыс лӧсьӧдчис кутны Могучийӧс.
— Юрсиӧдыс сійӧс кут!
А то сійӧ и тэнӧ, ваше благородие, вӧйтас, — сӧветуйтіс загребнӧй.
Нахимов юрсиӧдыс кватитіс Могучийӧс.
— Ой, ой, — горӧдіс вӧйысь морт.
— Ха-ха-ха! — серӧктісны сынысьяс да веськыд борт вылӧ ставныс личкысисны, медым вельбот эз гумовт ва.
— Тракйы сійӧс юрсиӧдыс!
Мӧдысь оз кут мореӧ чеччавны!
Тайӧ здукӧ и мичман и матросъяс вунӧдісны сы йылысь, мый гӧгӧр бушуйтӧ море.
Сынысьяс став выннысӧ да вниманиесӧ веськӧдісны сы вылӧ, медым кутны вельботсӧ гыяслы пӧперегӧн.
Сынысьяс пиысь некод эз вермы эновтны пелыс да отсыштны Нахимовлы.
Мичман лов пӧдӧмӧн кыскис Могучийӧс пыжӧ.
Медбӧрын Андрей кыкнан кинас кутчысис бортӧ.
Нахимов кутіс коскӧдыс матросӧс да путкыльтіс сійӧс, быттьӧ ыджыд чериӧс, пыжӧ.
Могучий пуксис вельбот пыдӧсӧ да, синсӧ тілигтыр, горӧдіс нор гӧлӧсӧн:
— Братишкаяс!
Неужели некодлӧн ром абу?
Киысь киӧ вуджис Могучий ордӧ бутылка.
Сійӧ юыштіс вомтыр да бутылкасӧ чургӧдіс Нахимовлы:
— Юышт, ваше благородие, побратайтчам.
Гегдін, кӧнкӧ?
— И збыль! — бутылка босьтігӧн сӧгласитчис мичман.
Ром юыштӧм бӧрын сійӧ бӧр сетіс Могучийлы бутылкасӧ.
— Ваыс шоныд, — матысса сынысьлы бутылкасӧ мыччигтыр шуис Могучий, — а тӧв йылын тірзьӧм босьтӧ.
ПОРОХ ДУК КЫЛӦ
Матыстчис вой.
Шторм бушуйтчис на, ызгис на море, а гыяс серти позьӧ нин вӧлі казявны, мый лёк тӧлыс пӧльтіс медбӧръя вынсьыс нин: гыяслӧн вылысыс лои шыльыд, выя кодь.
— Бур тӧв лоӧ!
Самӧй буретш! — штормсӧ ошкыштіс Могучий.
— Михаил Петрович лоӧ дӧвӧлен.
Дас узелӧн кымын «Крейсер» мунас мыс Горнӧдз веськыда...
— А ми нӧ? — шензьӧмӧн да шогсьӧмӧн горӧдіс ӧти сынысь, том матрос, коді пукаліс бӧжладорса банка вылын.
— Ми нӧ!
Инӧ кӧ, колӧ инавны...
Тэ, кӧнкӧ, первой пыжӧ чеччыштін, ас вылад пеньгы.
Тэнӧ корисны?
Тэ тайӧ шлюпка вылас сынысь?
— Абу!
— Мыйла пырин?
Коді тэнӧ корис? — гызян морелысь руа ылыссӧ видзӧдігмоз ропкис Могучий.
«Крейсер» эз тыдав.
Колӧ чайтны, корабль вылын век на ӧзйисны фальшфейеръяс, но корабльсӧ да шлюпкасӧ нуис разнӧй бокъясӧ сэтшӧм ылӧ, мый лёк поводдя вӧсна да рытъя рӧмыдыс вӧсна бисӧ он вермы аддзыны.
— И тэ, ваше благородие, дзик весь дзугсин тайӧ делӧӧ, — водзӧ ропкӧдчис Могучий.
— Збойлунтӧ кӧсйин петкӧдлыны?
А тэнад збойлун вӧсна ӧні сизимлы лоӧ пропадитны.
Нахимов вочавидзис:
— Тэныд кӧ абу шуӧма ваӧ вӧйны, и ми огӧ вӧйӧ, Могучий...
— Но, шуам, тӧлыс лӧняс.
Берегӧдз витсё миля.
А пыжын эм компас? — скӧра шуаліс Могучий.
— Разъезднӧй шлюпка вылын компас оз пӧлагайтчы, — вочавидзис мичман, — ачыд тӧдан.
— Мый ме тӧда да!
Колӧ вӧлі сьӧрсьыныд босьтны.
— Ставыс здукӧн лоис.
— Эк тэ, здукся морт!
И здукӧн колӧ думайтны.
Компас абу.
Ром бутылка ӧти, и сійӧс юим!
Матросъяс казялісны, мый Могучий шутитӧ, гӧгӧрвоисны, мый ныр ӧшӧдны оз ков.
Налӧн зумыш чужӧмъясныс югдыштісны.
— Неужели Михаил Петрович миянӧс мореӧ эновтас? — юаліс том сынысь, коді веськалӧма йӧз вельботӧ.
— Эновтны оз эновт, да и дрейфын куйлыны корабльлы этатшӧм тӧла поводдя дырйи абу жӧ шань: сувтӧдалас парусъяс и мӧдӧдчас аслас курсӧн, — вочавидзис Могучий.
— Сійӧ кутас лыйсьыны, — шуис Нахимов.
— Шуам, кутас сійӧ лыйсьыны, — паныдаліс Могучий, — лысӧм чӧртӧс ми кывлам.
Со, штормыс кыдзи омлялӧ!
abu
— Чӧв олыштам, ёртъяс, — шуис Нахимов.
— Шабаш! — сынысьяслы сетіс команда Могучий.
— Бызганныд, тіян вӧсна оз кыв!
Сынысьяс, кыдзи ӧти, кынмисны пелысъяссӧ банкаяс вылӧ «косьтыны» сувтӧдалӧмӧн.
Гыяс кутісны бергӧдлыны вельбот.
Гым горӧн омлялан тӧв шыясӧ сорсисны омӧлика кылыштан торъялана шыяс.
Найӧ правильнӧя повторяйтчисны, сы вӧсна найӧс эз вермыны вевттьыны штормлӧн беспорядочнӧй шыяс: сідз сьӧд вӧр шӧрын и бушков омлялігӧн кылӧны пес кералысьлӧн мернӧя кучкалан чер шыясыс.
Сынысьяс ставныс ӧттшӧтш горӧдісны лёкгоршӧн.
— Ланьтӧй!
Лэдзӧй кывзыштны!— сынысьяс вылӧ горӧдіс Могучий.
— Лыйсьӧ!
«Крейсер» лыйсьӧ! — Могучийӧс сывйыштӧмӧн возбуждённӧя горӧдлывліс Нахимов.
Матросъяс ланьтӧмӧн заводитісны сынны.
Могучий кутчысис рульӧ.
— Кылан, ваше благородие, — пыдысянь лолыштӧмӧн шуис Могучий: — порох дук кылӧ.
«Крейсерным» сыланьын, кодарсянь тӧлыс пӧльтӧ...
Нахимов кыскыштіс нырнас васӧд воздухсӧ да сы свежестьысь кыліс сералысь юмов кӧр.
Вельбот бергӧдчис тӧвлы паныд.
Лыйсьӧм кутіс мичаа кывны.
Регыд аддзисны быд лыйигӧн артмылан вспышкаяссӧ.
«Крейсер» матыстчис вельботлань.
Сынысьяс бӧрланьӧ видзӧдлывлытӧг уджалісны пелысъясӧн.
Пушкалӧн лыйлӧм шыясыс ӧні вевттисны нин бушковлысь гымалӧмсӧ.
Син ёран кык вспышка костын Нахимов дзик матысь аддзис сьӧд ыджыд корабльсӧ.
Могучий тувкнитыштіс гырддзанас Нахимовӧс да гажаа шуис:
— Ӧні юалас: «Коді сынӧ?»
— Офицер! — мыйвынсьыс горӧдіс мичман.
И быттьӧ дзик юр весьтын, кӧть и муртса кылӧмӧн, юрӧбтіс Лазаревлӧн гӧлӧс:
— Сигнальщик, аддзан?
— Аддза! — кыліс вылысянь.
Вельбот кучкысис корабль борт бердӧ да ратшмуні.
Ыпмуніс фальшфейерлӧн син ёран югыд би.
Тайӧ би дырйи корабль вывсянь шыбитісны гезъяс.
Ӧти здукӧн ставнысӧ лэптісны шлюпкаысь вывлань.
Кор кутісны лэптыны вельбот, гы сетыштіс да торпыригӧдз пасьнитіс сійӧс.
Спаситӧмъяс гӧгӧр сувталісны ёртъясыс.
Лазарев котӧрӧн лэччис мостик вылысь да дорвыв окаліс спаситӧмъясӧс, Могучийсянь заводитӧмӧн, сы бӧрын Нахимовӧс да сынысьясӧс, окалӧмнас быттьӧ лыддис найӧс...
Могучий босьтіс Нахимовӧс киӧдыс да дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Но, ваше благородие, гӧрддзыштін тэ меным гӧрӧд нэм чӧж кежлӧ...
* * *
«Кыдзи сідзи позьӧ нэм кежлӧ гӧрӧд гӧрддзыштны?» — чӧв-лӧняс кывзысьӧмӧн мӧвпаліс Веня.
Мамыс сылӧн важӧн нин узис, а детинка тревожнӧя выльысь и выльысь думнас казьтыліс важӧн вӧвлӧмторъяссӧ мамыс висьтысь.
Югдӧ нин вӧлі, кор Веня унмовсис тревожнӧй унмӧн.
ТРЕВОГА
Светлейшӧй князь Меншиков став мундиръяссьыс, кодъясӧс имеитіс право новлыны, бӧрйис генерал-адъютантскӧй сюртук, кодлӧн пышнӧй эполетъяс пыдди вӧліны погонъяс.
Сюртуккӧд новлывлісны эз шляпа и эз кивер, а ыджыд лакируйтӧм кӧзырёка фуражка.
Тайӧ скромнӧй наряднас командующӧй коляска вылын мӧдӧдчис Войвывладор боксянь армия дінӧ.
Армия занимайтіс позициясӧ Альма ю шуйга берегса высотаяс вылын, Севастопольсянь кызь вит верст войвывланьджык.
Позицияыс тайӧ зэв ён.
Море бердті юыс визувтӧ асывладорсянь рытыввылӧ; Альма устьеын, море да ю весьтын, крут берегъяс.
Юлӧн шуйга берегыс сэтшӧм джуджыд, мый альминскӧй телеграф башнясянь гӧгӧрбок тыдалӧ комын километр сайӧ.
Телеграфнӧй гӧрасӧ и бӧрйис светлейшӧй аслас ставка местаӧн.
Телеграф дорӧ сувтӧдалісны шатёръяс.
Телеграф вышкасянь Меншиков ыджыд телескоп пыр вермис видзӧдны и моресӧ лыдтӧм уна неприятельскӧй флотса корабльяснас и Альма шуйга берегса куш пространствояссӧ виноградникъяс сайысь, кӧні вӧліны русскӧй стрелокъяс.
Телеграфнӧй башня дорын сулалісны военнӧй музыкаса оркестр да сьылысьясысь ыджыд своднӧй хор.
То оркестр ворсіс гажа бодрӧй маршъяс, то юракыліс хор.
Альминскӧй высотаяс вылӧ Меншиковӧн петкӧдӧм армияын вӧлі комын вит тысяча кымын боец да сё орудие гӧгӧр артиллерия.
Неприятельлысь лыдсӧ арталісны квайтымын тысяча морт.
Русскӧй армияӧн командуйтысь бура тӧдіс, мый неприятель вевтыртӧ сылысь армиясӧ не сӧмын лыднас, но, мый важнӧджык, и вооружениеӧн.
Став пехотасӧ англичаналысь, кызвынсӧ французъяслысь да весиг турокъяслысь вӧлі вооружитӧма нарезнӧй винтовкаясӧн, кодъяс прицельнӧя лыйлӧны тысяча воськов сайӧ.
А русскӧй армияын став полкъясас артавсьыліс винтовкаясӧн вооружитӧм сӧмын кык тысяча «штуцернӧй» стрелок.
Став ӧстальнӧй русскӧй пехоталӧн вӧліны важ, гладкоствольнӧй ружьеяс, кодъяс лыйлісны кыксё воськолысь не ылӧджык.
Мый вылӧ нӧ надейтчис Меншиков?
Сійӧ надейтчис, мый «ен сетас, делӧыс воас штыкъясӧдз».
Да сабляясӧдз, дерт.
Пехоталӧн штыковӧй бойын, кавалериялӧн сабельнӧй бойын русскӧй войска, тӧдӧмысь, вермасны.
Молитва лыддигтыр, медым делӧыс воис рукопашнӧй бойӧдз, светлейшӧй водіс узьны аслас шатёрӧ, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма телеграфнӧй башня бердӧ.
Лунтыр сентябрь 8-ӧд лунӧ Севастопольӧдз кыліс войвывсянь локтан ылі канонада шы.
Телеграф кузя юасьӧмъяс вылӧ бельбекскӧй телеграф асывнас вочавидзис карса телеграфлы, мый альминскӧй телеграф бездействуйтӧ; сэсся юӧртіс, мый море вывсянь канонада вӧсна порох тшынӧн вевттьӧма Альминскӧй высотаяс — телеграф башня вошис пемыдас.
Севастополь бердын неприятельскӧй флот петкӧдчӧмсянь недель чӧж кар оліс гусьӧн тревожитчӧмӧн: мый лоас?
Талун тайӧ тревогаыс кутіс тыдавны.
Луншӧрын векджык тыртӧм пристань да бульваръяс тырисны унасикас йӧзӧн.
Ывла вылын йӧзыс сулалісны чукӧръясӧн.
Керкаяс вылын сэн и тан тыдалісны, кыдзи тай пӧжар дырйи овлӧ, не сӧмын детинкаяс, но и гырысьяс, — найӧ воча горзісны ӧта-мӧдныслы тревожнӧй гӧлӧсъясӧн.
Быдлаын ызгисны-сёрнитісны.
Ставӧн виччысисны тыш мунанінсянь юӧръяс — найӧ эз вӧвны.
Меншиковсянь лунтыр эз вӧвны некутшӧм распоряжениеяс да юӧръяс ни телеграф кузя, ни нарочнӧйяс сьӧрысь.
И весиг слухъяс эз вӧвны.
Тӧдмалісны сӧмын, мый Корнилов приказ кузя войнас гаваньысь петіс код тӧдас кутшӧм могӧн пароход «Тамань» да бӧрсӧ эз во.
Сы серти, мый карса стен вылын став крепостнӧй уджъяссӧ дугӧдісны да сэтысь став йӧзсӧ вуджӧдісны Войвыв бокӧ, карын чайтісны, мый Альма вылын тышыс помасис миянлы неудачнӧя да неприятель Севастополь вылӧ уськӧдчас войвывладорсянь.
Передача вылӧ депешаяс эз воны, да телеграфистъяс сёрнитісны ас костаныс.
Рытъядор Бельбек юӧртіс, мый став туйяс да трӧпаяс вылын тыдовтчисны Севастопольлань локтысь йӧз, а миртуй вылын — кузя нюжалӧм обозъяс.
Войвылын канонада ланьтіс.
...Флотын тайӧ тревожнӧй часас вӧчсис сідз жӧ, кыдз век.
Вит час асылын, шонді петтӧдз на, корабльясса олан палубаяс вылын кутісны тюргыны боцманскӧй дудкаяс.
Команда «Чеччыны!»
Палуба вылын хорӧн молитва.
Рок.
Чай.
Куритчыштны «фитиль» дорын, коді пыр сотчӧ бак вылын ыргӧн кружкаын.
«Раскурка» бӧрын став корабльяс вылын заводитчис «уборка»: кутісны палубаяс мыськыны, ниртны ыргӧн частьяссӧ шонді моз югъявтӧдз.
Кӧкъямыс час асылын хронометр кузя, стӧч став корабльяс вылын кучкалісны склянкаяс.
Склянкаяс кучкалысь корабельнӧй кӧлӧкӧлъяслӧн гора, но унасикас шыа аккорд нюжаліс дас вит секундаысь не кузьджыка да друг орис став корабльяс вылын ӧттшӧтш.
Команда «На флаг!»
Матросъяс построитчисны вылыс палуба вылын.
Офицеръяс шканцы вылын.
«Флаг и гюйс лэптыны!»
Ставӧн пӧрччисны фуражкаяс.
Став корабльяс вылын качисны кормовӧй флагъяс, бушпритъяс вылын — гюйсъяс.
Флаг лэптӧм бӧрын кыкнан эскадра вылас, корниловскӧйын и нахимовскӧйын, нуӧдісны «крюйт-камернӧй» ученье.
Барабанъяс кучкалісны боевӧй тревога.
Комендоръяс уськӧдчисны асланыс орудиеяс дорӧ.
«Крюйт-камернӧйяс» восьтісны пороховӧй погребъяс.
Команда серти примернӧя мыччалісны порох тыра картузъяс, снарядъяс, примернӧя заряжайтісны да лыйлісны то веськыд, то шуйга бортӧн.
Ставсӧ вӧчисны пелька да тэрыба.
«Крюйт-камернӧй» ученье бӧрын кыкнан эскадра вылын нуӧдісны «паруснӧй» ученье.
Сигнал кузя став корабльяс, ас костаныс ордйысигтыр, кык минутаӧн лэптісны парусъяс, кымынкӧ минута чӧж красуйтчисны сідз, да мӧд сигнал кузя ещӧ на ӧдйӧджык став корабльяс идралісны парусъяс.
Нахимов сигналӧн благодаритіс став корабльса командаясӧс образцовӧй учениеысь.
Пристань вылын чукӧртчӧм йӧз горзісны «ура».
Ставыс висьталіс сы йылысь, мый флот дасьтысьӧ да дась петны мореӧ.
ЁН ӦРЕК
Шонді лэччигӧн Корнилов дорӧ скач воис светлейшӧйсянь. верзьӧма курьер. Сійӧ вайис приказание — пыр жӧ локны командующӧй ордӧ.
Корнилов тшӧктіс казак-ординарецлы седлӧавны вӧв.
Приказание олӧмӧ пӧртігкості курьер удитіс висьтавны, мый Альма вылын тыш вӧлі зэв чорыд.
Миян войска тышкасисны стойкӧя.
Быдлаын, кӧні делӧыс воліс рукопашнӧйӧдз, миян вермылісны.
Но воштӧмъясыс миян зэв ыджыдӧсь.
Унаӧс виӧма, ещӧ на унджыкӧс ранитӧма: пӧжалуй, вит тысяча морт гӧгӧр.
Армия бӧрыньтчис Кача ю дорӧ.
Но и неприятель уна мортӧс жӧ воштіс да сувтіс, займитіс миян армияӧн Альминскӧй высотаяс вылын кольӧм позицияяс.
— Кӧні ӧні светлейшӧй?
Кытчӧ мунӧ армия?
— Светлейшӧй мӧдӧдіс менӧ Улукулсянь Эвенди-Киойӧ туй вывсянь.
Чайта, мый сійӧ сэн нин.
А кытчӧ мунӧ армия, мед сійӧ ачыс тайӧс тіянлы, ваше превосходительство, висьталас.
И курьер дӧзмӧмӧн содтіс кувтӧдзыс мудзӧм морт ногӧн:
— Думайта, мый и ачыс Меншиков оз тӧд, кытчӧ мунӧ армия.
— Пышйӧны?
— Да оз.
Светлейшӧй прикажитіс бӧрыньтчыны «<rus>с музыкой</rus>».
— А морскӧй батальонъяс?
— Кыкнан батальоныс вӧліны передовӧй цепын Бахчисарайскӧй пос дорын; сэні вӧлі ыджыд тыш.
Колӧ чайтны, воштӧмъясыс налӧн ёна гырысьӧсь.
Корниловлы вайӧдісны вӧв.
Ординарец-урядниккӧд да пикаяса кык казаккӧд Корнилов скач мӧдӧдчис, Малахов курган сапёрнӧй туйӧд кытшовтігтыр, Инкерманскӧй гатьлань.
Увдорса маяк сайын гӧра кайигӧн Корниловлы паныдасис полковник Тотлебен аслас воронӧй вӧв вылын; но, и вӧлыс и мортыс сэтшӧма вӧлі тырӧмаӧсь еджыд известковӧй бусӧн, мый сьӧкыд вӧлі тӧдмавны и вӧлыслысь мастьсӧ и полковник вылысь мундирыслысь рӧмсӧ.
Тотлебен козырнитӧмӧн приветствуйтіс Корниловӧс.
Корнилов сувтӧдіс полковникӧс.
Найӧ матыстчисны ӧта-мӧд дорӧ.
— Кывлінныд выльтор?
Ми ворссим сражение.
Армия бӧрыньтчӧ... — шуис Корнилов.
— Тӧда.
А менам беда.
Ме адмирал Станюковичлысь порт запасъясысь затребуйті пӧвъяс да брусъяс подпорнӧй стенка вылӧ...
— А сійӧ мый?
— Вочавидзис, мый сійӧ оз сет Деловӧй дворысь сухопутнӧй ведомстволы ни ӧти чаг.
Корнилов нюммуніс.
— Мый ті сераланныд, адмирал?
Ті Черноморскӧй флотса штаблӧн начальник да долженӧсь отсавны меным.
Прикажитӧй — Станюкович тіянлысь кывзас.
— Став сьӧлӧмсянь рад, но тайӧ самодурыс и менӧ оз кывзы.
Ті, полковник, миянын выль морт да он тӧдӧй миян служебнӧй отношениеяслысь став тонкостьяссӧ.
Ме и прикажитнысӧ ог вермы Станюковичлы, да сійӧ оз и радейт менӧ...
— А Нахимов?
— Павел Степановичӧс сійӧ ньӧти оз вермы терпитны.
Ӧд ми Нахимовкӧд лазаревскӧй школасаяс.
А Станюкович омӧльтӧ да кулитӧ ставсӧ, мый вӧчис Лазарев.
Станюкович — важ школаса морт.
Сійӧ оз миритчы сійӧн, мый пукалӧ берегын, а оз флотӧн командуйт.
Служба кузя сійӧ асьсӧ лыддьӧ миянысь вылынджыкӧн да кывзӧ сӧмын Меншиковӧс.
Да вот — ме муна его светлость ордӧ.
Онӧ-ӧ мекӧд тшӧтш окотитӧй?
Сылы ставсӧ и висьталанныд.
Тотлебен чукыртчыліс:
— Пӧжалуй, сійӧ меным висьталас сійӧс жӧ, мый и Станюкович...
Ті тӧданныд, князь менӧ нимтӧ «кирпичнӧй делӧяс кузя мастерӧн»...
— Тайӧ нинӧм.
Его светлостьлӧн эм слабость сёрнитны остроумнӧя.
И Нахимовӧс сійӧ нимтӧ то «боцманӧн», то «матросскӧй батькаӧн».
— А тіянӧс, Владимир Алексеевич?
Корнилов нюммуніс спокойнӧя да прӧстӧ шуис:
— Ми князькӧд кыкнанным его величество свитаысь генералъяс.
Збыль, бергӧдӧй ме бӧрся вӧвнытӧ.
Ме тіян дор кута сёрнитны князь ордын...
— Асывсяньыс эг лэччыв вӧв вылысь.
Но тайӧ нинӧм.
Да вот пола, менам Ворон оз вермы тіян бӧрся скачитны...
Мудзис, коньӧр...
Тотлебен лапкӧдыштіс вӧвсӧ бусӧсь, няйт голяӧдыс.
— Да, жаль вӧвтӧ, — сӧгласитчис Корнилов.
— Да со мый: пуксьӧй казачӧй вӧв вылӧ, а казак нуӧдас тіянлысь Воронтӧ гортас.
Тіянлы абу сьӧкыд казачӧй седлӧын?
Тотлебен сӧгласитчис да пуксис мӧд вӧв вылӧ.
Верзьӧмаяс рӧдтӧмӧн мӧдӧдчисны кайны гӧра паныд.
Шондіыс пуксис нин, но сы пыдди петіс тӧлысь да кисьтіс гӧраяс вылӧ пӧшти лӧз югӧр.
Чорыда кыліс полынь дук, и гожся ногӧн кутісны чирксыны войся сверчокъяс.
Первой каднас верзьӧма йӧз чӧв олісны.
Сопровождайтысь казакъяс ӧзтісны каллянъяс да кольччыштісны, медым сёрнитыштны ас костаныс.
Корнилов кутыштіс вӧвсӧ.
— Мый ті чайтанныд миян делӧяс йылысь, полковник: вермас кутчысьны Севастополь али оз?
Ме висьтала ог ассьым сомнениеӧс, а кӧсъя тӧдны, кыдзи ті видзӧданныд.
— Князьлӧн эмӧсь странностьяс, — быттьӧ лӧсявтӧг вочавидзис Тотлебен.
— Ме кӧсъя шуны, кымын этшаджык светлейшӧй кутас суитчыны делӧӧ, сымын бурджык...
Кымын ылынджык сійӧ лоӧ армиякӧд Севастопольсянь, сымын пӧлезнӧджык.
— А унаӧн дивитӧны князьӧс, мый сійӧ петіс неприятельлы паныд.
Воштӧмъяс зэв ыджыдӧсь, а пӧльзаыс ыджыд-ӧ?!
— Тайӧ абу вернӧ.
Ме вочавидза тіянлы кыдзи военнӧй инженер.
Крепость дорйигӧн армия должен имеитны сійӧс мыш саяс.
Ме ньӧти ог лэпты сылысь военнӧй генийсӧ.
Но сійӧ грамотнӧй военнӧй морт.
Жаль сӧмын, мый сійӧ терпитны оз вермы ас дорас тӧдысь йӧзӧс.
А аслас авторитетыс абу.
Сійӧс оз радейтны армияын.
Татшӧм морт дорад век лоӧны раздоръяс.
Энӧ вунӧдӧй, мый Севастополь — морскӧй крепость.
Англичаналӧн цель — бырӧдны Черноморскӧй флот.
Сійӧ налӧн синманыс бельма...
— Та кузя ті дзик правӧсь.
А тӧданныд, полковник, мый меным вочавидзис князь, кор ме юалі: «А мый вӧчны флотӧн?»
— «Пуктӧй сійӧс аслыныд зептӧ!»
Тайӧ медбӧръя кывъяс, кодъясӧс ме кылі сысянь...
— Сійӧ шутник.
Ыджыд шутник!
Но сійӧ ӧшибайтчӧ.
Флот, весиг кӧть бухтаӧ сійӧс йӧршитӧма, — зэв серьёзнӧй вын.
Союзникъяслӧн цель — бырӧдны миянлысь флот, но та могысь налы колӧ первой вӧчны кыктор: ӧти-кӧ, бырӧдны армия...
Мӧд-кӧ — босьтны Севастополь, медым, коймӧд-кӧ, бырӧдны флот.
И сідз, ӧрек, кодӧс колӧ налы жугӧдны, куим кыша: армия, крепость, флот.
Талун первой кышыс, шуам, туйтчис, потіс.
Эм мӧд дай коймӧд — надейтча, медся ёныс.
«СВЕТЛЕЙШӦЙ»
Бельбек дорын тыртӧм туй вылын верзьӧмаяслы кутісны паныдасявны салдат чукӧръяс.
Найӧ локтісны Севастопольлань вольнӧя, разгысьӧмӧн, чӧла, зумыштчӧмӧн да эз тэрмасьны туй шӧрысь кежны паныдасьысьяслы.
Паныдасисны джуджыд кӧлесаяса кымынкӧ дзуртысь телега.
Ӧти телегаясын гырдӧсь кӧртӧдъяса раненӧйяс пукалісны ӧти-мӧд бердӧ пельпомнаныс топӧдчӧмӧн, мӧдъясын — пласьт куйлісны.
Корниловлӧн вӧлыс корсйӧдліс да сувтӧдліс пельсӧ: сійӧс волнуйтіс морт вирлӧн дукыс.
Туй шуйгаладорбокас скӧтӧн талялӧма уна трӧпа.
Саялан тӧлысь югӧр улын тайӧ трӧпаясыс мичаа тӧдчисны лёддзӧн локтысь йӧз вӧсна.
Сэн и тан ӧзйисны посньыдик бипуръяс.
Куш мыльк йылын ӧні нин вӧлі ыркыд да югдандорыс позис виччысьны ещӧ на ёнджыка кӧдздӧдӧм, но салдатъяс узьмӧдчалісны небеса улын, эз нин вермыны довгыны Севастопольӧдз.
Ю дорӧ лэччанінын бипуръяс ӧзйисны югыдджыка.
Рутшка-ратшкакыліс: пес вылӧ салдатъяс жуллисны сад потшӧсъяс.
Бельбекскӧй пос вылӧ прудитчӧма пехота.
Пос ӧтар-мӧдар бокті васӧ вуджис конница.
Мӧдар берегӧ вуджӧм бӧрын верзьӧмаяс кайисны гӧрасӧ да аддзисны, мый перевал вомӧн оръявлытӧм сьӧд потокъясӧн локтӧны войскаяс.
Дзирдыштлывлісны штыкъяс, зяткакыліс конницалӧн оружие, зутшкакылісны изъяс вывті орудиеяс.
Кылісны командалӧн торъя кывъяс, горӧдлӧмъяс, чукӧстӧмъяс.
Крут берегвесьтса бельбекскӧй телеграфлӧн вышкаыс югдӧдсис кымынкӧ кусан бипурса беспокойнӧй югӧръясӧн.
Корнилов да сыкӧд мунысьяс кежӧдісны вӧвъяснысӧ телеграф дорӧ: тӧдӧмысь, тані вӧлі Меншиковлӧн ставкаыс.
Башня дінӧ воӧм бӧрын найӧ аддзисны некымын палатка.
Вайман бипуръяс дорын сулалісны меншиковскӧй конвойлӧн офицеръяс да гусаръяс.
Меншиков йылысь висьталісны, мый сійӧ башня вылын.
Корнилов да Тотлебен мӧдӧдчисны сэтчӧ да крут пемыд пос кузя кайисны вышка вылӧ.
Топыда плащӧ гартчӧмӧн Меншиков сулаліс перилӧяс дорын да видзӧдіс морелань.
Князькӧд вӧліны ещӧ куимӧн.
На пиысь ӧтиыс лэптіс джоджысь ӧти стеклӧа рефлектора сигнальнӧй пӧнар, локтысьяслысь югдӧдліс первой ӧтиыслысь, сэсся мӧдыслысь чужӧмнысӧ да доложитіс:
— Ваша светлость!
Воис адмирал Корнилов да сыкӧд полковник Тотлебен.
Гӧлӧс сертиыс Корнилов тӧдіс, коді сёрнитӧ: тайӧ вӧлі сылӧн личнӧй адъютантыс флотса лейтенант Стеценков, кодӧс вӧлі прикомандируйтӧма Меншиков штаб бердӧ.
Меншиков бергӧдчис воысьяслань да дӧзмӧмӧн прикажитіс Стеценковлы:
— Сувтӧдӧй пӧнарсӧ места вылас!
Колӧ чайтны, сійӧ поліс, мый кӧнкӧ матын вермасны лоны неприятельскӧй стрелокъяс да думыштасны лыйлыны би вылас.
Стеценков сувтӧдіс пӧнарсӧ джоджӧ стеклӧнас будкалань.
Меншиков здоровайтчис локтысьяскӧд да заводитіс сёрнитны кувтӧдзыс мудзӧм мортлӧн кодь кирган, пӧдӧм гӧлӧсӧн:
— Вот и ті, адмирал...
И ті буретш воинныд, полковник...
Лоӧй любезнӧйӧсь, полковник, пыр жӧ мӧдӧдчӧй Мекензиева гӧра вылӧ.
Армия займитас тайӧ высотаяссӧ.
Сійӧ мунӧ сэтчӧ.
Ми займитам сэні позиция неприятельлы флангас: сійӧ лӧсьӧдчӧ атакуйтны Севастопольнымӧс Войвыв боксянь.
Колӧ укрепитны Мекензиева гӧрасӧ — ті аддзанныд, мый сэн колӧ вӧчны.
Тайӧ тіянлы тӧдса...
Тотлебен заводитліс висьтавны жалӧбасӧ Станюкович вылӧ.
Неприятель кӧ збыль локтӧ Войвыв бок вылӧ, колӧ тэрмасьӧмӧн ёнмӧдны сэтысь укреплениеяс, и материалъяс колӧны неотложнӧя.
А Станюкович ыръянитӧ, нинӧм оз сет.
— Да, да, ме тайӧс ставсӧ тӧда, — дӧзмӧмӧн вочавидзис Меншиков.
— Тайӧ ставсӧ мӧдысьджык.
А ӧні мӧдӧдчӧй...
— Кыдзи ӧні?!
— гораа артмис Тотлебенлӧн.
— Дзик ӧні?
Тайӧ здукӧ?
— Да, буракӧ ме висьтала яснӧя.
— Кывза, ваша светлость!..
Кималасӧн увлань лэччигас полковник эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Мудзыс пӧрӧдіс сійӧс кок йывсьыс, Тотлебен муртса венліс сійӧс.
Тотлебенӧс ыстӧм бӧрын Меншиков шыасис Корнилов дорӧ:
— Ме кори тіянӧс, адмирал, со мый ради.
Войвыв бок атакуйтігӧн противник используйтас аслас флотлысь превосходящӧй вынъяссӧ, медым сувтӧдны миянӧс кык би костӧ: налӧн флот заводитлас форсируйтны бухтаӧ пыранін.
Рейд вылӧ пыранінсӧ потшӧмӧн колӧ бырӧдны татшӧмтор лоны вермӧмсӧ.
— Мореладорсянь виччысьтӧм атака — позьтӧмтор...
Пыранінсӧ потшӧны бонаяс.
— Бонаяс?
Тайӧ этша.
Предлагайта тіянлы бухта вомӧн вӧйтны тырмымӧн важ корабльяс, асланыд бӧрйӧм серти.
— Йӧршитны флотӧс рейд вылын?!
Тайӧ оз позь, ваше сиятельство!
— Изволитӧй мунны да вӧчны, мый тіянлы тшӧктӧма! — чорыда да суровӧя орӧдіс Корниловӧс князь.
Корнилов лэптыліс кисӧ кӧзырёк бердӧ, зёлькнитіс шпораяснас да бергӧдчис вышкаысь петанінлань.
Корнилов бӧрся лэччис Стеценков да суӧдіс сійӧс, кор адмирал вӧлі пуксьӧ вӧв вылӧ.
Тотлебен мунӧма нин, сьӧрсьыс босьтӧма ӧти казакӧс.
— Владимир Алексеевич, князь...
— Мый «князь»?
— дӧзмӧмӧн орӧдіс Корнилов.
Стеценков чӧв оліс.
Корнилов виччысис, мый лейтенант содтас: «князь йӧймӧма».
И Стеценков виччысис, мый Корнилов шуас сійӧс жӧ.
Кыкнаныс чӧв олісны.
Чӧв олӧмнысӧ торкӧмӧн Корнилов прикажитіс начальник гӧлӧсӧн:
— Лейтенант, пыр жӧ корсьӧй морскӧй батальонъяс да передайтӧй менсьым приказ: мунны веськыда Севастопольӧ.
Йӧзыс сэні мед разӧдчаласны асланыс корабльяс вылӧ.
— Есть!
— А сэні мый лоан ло! — гораа шуис Корнилов да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
КӦДЗЫД АСЫВ
Вӧлі югдӧ нин, кор инженер-полковник вуджис Бельбек шуйга берегӧ да мыльк вомӧн мӧдӧдчис дуб пуяса рощалань, коді кытшолӧн куйліс Мекензиева гӧра гӧгӧр.
Тотлебен чуймис, кор аддзис, мый местаыс тані дзик тыртӧм.
Оз вӧлі тыдав ни ӧти пехотнӧй военнӧй часть, ни конница, ни обозъяс.
Князь кӧ и сетліс распоряжение мунны армиялы Мекензиева гӧра вылӧ, то тайӧ приказаниесӧ абу пӧртӧмаӧсь олӧмӧ.
Да сійӧс оз и позь вӧлі пӧртны олӧмӧ, кыдзи регыд гӧгӧрвоис Тотлебен.
Армиялӧн юкӧн Бельбексянь муніс веськыда Войвыв бокӧ, а кызвын массаыс, ва моз, ылькнитіс-лэччис увтасӧ, кыті вӧлі мунӧ Севастопольӧ ыджыд туй.
И, дерт, некутшӧм вын ӧні эз вермы бергӧдны ӧружье тырӧн кыссьысь мудзӧм уна тысяча мортӧс да тшӧктыны кайны гӧраяс вылӧ.
Армия муніс севастопольскӧй укреплениеяс улӧ дорйысьны, севастопольскӧй казармаяс да керкаяс вевтъяс улӧ.
Югдӧм бӧрын ыджыд туй кузя движение ӧддзис; мунісны обозъяс, артиллерия, раненӧй да дзоньвидза салдатъяс, кодъяс кольӧмаӧсь асланыс частьясысь.
Небыдик кӧдзыдӧн тэрмӧдлан да ю моз визувтан тайӧ йӧз чукӧрас кӧ тшӧтш пырны, сідзкӧ Севастопольӧ луншӧрысь водз не веськавны.
Тотлебен ӧдва писькӧдчис телегаяс да йӧз пӧвстӧд туй веськыдладорбокӧ да гӧраса трӧпаӧд мӧдӧдчис гортас, Войвыв бокӧ.
Корнилов Войвыв бокӧ бӧр воис шонді петтӧдз на, батарея дорын казаклы сетіс вӧвсӧ, босьтіс ялик да мӧдӧдчис Нахимов дорӧ корабль вылас.
Побудкаӧдз вӧлі дыр на.
Команда узис.
Кормаын адмиральскӧй каютаса ӧшиньын тыдаліс би.
Корнилов знакӧн сувтӧдіс вахтеннӧй начальникӧс, медым сійӧ эз чукӧст фалгребнӧйясӧс, да, яликсьыс чеччыштӧм мысти, тэрыба котӧртіс трап кузя палуба вылӧ.
— Мичман, тшӧкты садьмӧдны адмиралӧс, — Корнилов шыасис вахтеннӧй начальник дорӧ.
— Да, буракӧ, Павел Степанович эз на и водлы: сылы вайисны дзонь нӧб английскӧй газетаяс.
Лыддьӧ...
— Отличнӧ!
Корнилов торкӧдчыштіс адмиральскӧй каюта ӧдзӧсӧ.
— Пырӧй!
А! Тайӧ ті, Владимир Алексеевич!
Зэв бур!
Шуны кӧ, ме виччыси тіянӧс.
Но, мый армияын?
Аддзылінныд светлейшӧйӧс?
Мый сійӧ вӧчӧ?
Пуксьӧй...
Нахимов дорын джоджас дзонь чукӧрӧн куйлісны паськӧдӧм газетаяс.
— Гӧраяс йылын лёк кӧдзыд...
— Камбуз кусӧдӧма.
Пӧсь чай ме ог вермы тіянлы вӧзйыны...
— Ме эськӧ вина юышті.
— Мыйла тіянӧс корліс светлейшӧй?
Да ті пуксьӧй.
— Лэдзӧй кос песыштны.
Ог радейт седлӧын ветлыны!
Корнилов заводитіс ветлӧдлыны неыджыд каюта кузя: вит воськов сэтчӧ, вит воськов бӧр талань.
— Светлейшӧй, меным кажитчӧ... — Корнилов эз сразу аддзы лӧсяланаджык кывъяс.
— Сы вылӧ ёна повлияйтӧма неудачнӧй делӧыс...
Сійӧ и нравственнӧ и умственнӧ дзикӧдз слабмӧма.
— Но да!
Сизимдас арӧснад тайӧ, тӧданныд...
— Мый нӧ арлыдыд!
Суворов сизимдас арӧсӧн вуджис Альпы!
— Сідзикӧ, Меншиков абу Суворов.
Со и ставыс.
Так мый жӧ лӧсьӧдчӧ ӧні вӧчны миян полководец?
— Сійӧ сетіс приказ мунны армиялы Мекензиева гӧра вылӧ да сэтчӧ ыстіс Тотлебенӧс.
— Мый могысь тайӧ?
— Видзӧдлыны, кыдзи сэні армия вермас укрепитчыны.
— Тӧданныд, миянлы колӧ аски гӧстьясӧс виччысьны Войвыв боксянь.
Мый нӧ, пӧся примитам.
Кутшӧм жӧ распоряжениеяс вӧчис князь та могысь?
— Сійӧ прикажитіс рейд вылӧ вӧйтны корабльяс, медым неприятельскӧй флотлы потшны бухтаӧ пыран туй...
— Аддзылінныд подлость?!
— скӧрмӧмӧн горӧдіс Нахимов, но сэн жӧ раммис да нюмъялігтыр содтіс: — А шуны кӧ, тӧлкатор, кӧть татшӧмтор ме эг виччысьлы!
Нахимов сувтіс да стеннӧй шкафчикысь судзӧдіс сиралӧм бутылка да кык вӧсньыдик джуджыд стӧкан.
— Настоящӧй «амонтилиадо», Лондонысь.
Испанскӧй винаястӧ колӧ Англияысь ньӧбны — случай кежлӧ видзи...
Бутылка юрысь видзчысьӧмӧн сирсӧ жуглігмоз Нахимов юаліс:
— Висьталӧй, армия збыль мӧдӧдчис Мекензиева гӧра вылӧ?
— Кыськӧ!
Валӧн валитӧ-локтӧ карӧ...
Аски рытлань армия лоӧ Севастопольын.
Ме кольчча аслам первойя намерение вылын.
Ме ысті Стеценковӧс: тшӧкті морскӧй батальонъяслы дзик пыр локны татчӧ да разӧдчавны корабльяс вылӧ.
— Водзӧ мый?
— Флот петас мореӧ.
Ми примитам бой.
Бурджык кувны восьса бойын!
— Мый нӧ, тіянлысь проект ещӧ ӧтчыд обсудитам.
— Ак, ми обсуждайтлім нин!
И, кажитчӧ, Павел Степанович, ті мекӧд вӧлінныд сӧгласенӧсь...
— Абу дзик быд боксянь!
Ті кӧ лэптанныд сигнал «командуйта флотӧн», ме подчинитча тіянлы.
Истомин, Новосильский тшӧтш жӧ...
Ми ставным тіянкӧд, менам друг...
Сійӧс, мый йылысь сёрнитӧма, святӧя пӧрта олӧмӧ.
— Ме ог сомневайтчы, адмирал.
Корабльясвывса командиръяс кузя ог жӧ...
— И командаяс кузя тшӧтш — колӧ содтыны!
А тайӧ дас тысяча морт!
Мый сійӧ флот?
Корабльяс?
Абу!
Не сӧмын корабльяс — флотыд йӧз сайын.
Комын-нелямын корабльтӧ позьӧ стрӧитны воӧн, кык воӧн, а йӧзӧс ми воспитывайтам со нин комын во!
Вӧйтны кымынкӧ корабль — сійӧ абу на беда, а вӧйтны мореӧ флоткӧд тшӧтш Черноморскӧй флотлысь духсӧ — тайӧ нин дзик мӧдтор!
Тайӧ беда!
Корнилов вӧсни чунь помъяссӧ пуктіс кӧсичаяс бердас.
Нахимов водзӧ нуӧдіс:
— Кад нин миянлы дугӧдны видзӧдны матросъяс вылӧ кыдзи крепостнӧй крестьяна вылӧ, а ас выланым — кыдзи помещикъяс вылӧ.
Флотын матрос — ставыс!
Сійӧ и вернӧй смерть вылӧ мунас, ковмас кӧ.
— Ставсӧ тайӧ ті висьтавлӧй кодлы угоднӧ, а не меным, Павел Степанович!
Ставсӧ тайӧс ме тӧда и сӧгласен тіянкӧд.
— Мыйла!
Тіянкӧд ме сёрнита аскӧд моз.
Ме ог шу «тіянлы», а «миянлы».
И меным жальӧсь корабльяс, но ещӧ жальджыкӧсь йӧз.
Миянлы ставнымлы колӧ гӧгӧрвоны: матрос — главнӧй двигатель корабль вылын.
Матрос управляйтӧ парусъясӧн, сійӧ жӧ наводитӧ орудиеяс, матрос, ковмас кӧ, уськӧдчас атакаӧ.
Ставсӧ вӧчас матрос, ми кӧ, начальникъяс, огӧ лоӧй эгоистъясӧн, служба вылӧ кӧ огӧ кутӧй видзӧдны кыдзи ассьыным честолюбие удовлетворитан средство вылӧ моз, а подчинённӧйяс вылӧ — кыдзи асьтӧ кыпӧдысь тшупӧд вылӧ.
Матросъяс!
Найӧс миянлы колӧ кыпӧдны, чужтыны наын збойлун, геройство, абу кӧ ми асьнымӧс радейтысьяс, а збыльысь служитам отечестволы!
А корабльяс!
Ми найӧс стрӧитам.
Корнилов терпеливӧя кывзіс Нахимовлысь пӧсь кывъяссӧ.
— Ставсӧ тайӧ ме тӧда, Павел Степанович, и дзик жӧ сідз думайта.
А мый шуасны армияын?
Армияын йӧз жӧ.
Со Меншиков уськӧдіс Альма вылын, пӧжалуй, вит тысяча мортӧс.
Салдатъяс шуасны: «А мый вӧчис флот?
Бонаяс сайӧ дзебсис, кор миянӧс англичана корабльяс вывсянь грӧмитісны!»
— И мед шуасны.
Флот ассьыс долгсӧ пӧртас олӧмӧ.
Быдӧн аддзасны...
Театральнӧй эффектъястӧг!
Ті энӧ вунӧдӧй, мый ещӧ князь шуас.
Сійӧс оз позь нинӧм туйӧ пуктыны...
Ми бухтаысь петам рейд вылӧ, а сійӧ шуас: «Флот бунт лэптіс, пали!»
Ті збыльысь чайтанныд, мый береговӧй батареяяссянь миянлы оз воны чугуннӧй гӧснечьяс?
— Ме надейтча убедитны князьӧс.
Меным важнӧ тӧдны, мый флагманъяс да капитанъяс тырвыйӧ сӧгласенӧсь.
Ме чукӧртла талун ставнысӧ ас ордӧ... шуам, кӧкъямыс час асылын.
И тіянӧс кора локны...
Кутанныд-ӧ ті сӧвет вылын вензьыны мекӧд?
— Ме кута чӧв овны...
Но тіянлы эськӧ колӧ бурджыка узьыштны.
Тіянӧс лихорадитӧ...
Командаяс наэлектризуйтӧмаӧсь...
Сэтшӧм решениеяс, кыдзи тіян, колӧ примитны хладнокровнӧя да яснӧй юрӧн.
Тіян эм на куим час.
Сӧветуйта тіянлы узьыштны!
— Аттьӧ тіянлы сӧветсьыныд.
Ме сідзи и вӧча...
И сідз, кӧкъямыс часын штабын!
— Есть!
Найӧ чокнитчисны да юисны морт ӧти бокалӧн зарни вина.
Прӧщайтчигас Корнилов кутіс аслас киас Нахимовлысь кисӧ.
— Ті веританныд меным, мый меӧн веськӧдлӧ оз честолюбие, а отечествоӧс радейтӧм да служба кузя долг?
Верита! — Корниловлысь кисӧ крепыда чабыртӧмӧн вочавидзис Нахимов.
— Тіянлы ме тырвыйӧ верита!
Но Корнилов кыліс Нахимов килысь пӧшти казявтӧм движение: сійӧ быттьӧ кӧсйис мездыны кисӧ дружескӧй киысь...
— Веритӧй меным, Павел Степанович, вермас лоны ёна лёкджык.
Ті правӧсь: матросъяс наэлектризуйтӧмаӧсь.
Тайӧ заряжённӧй лейденскӧй банка...
Сыкӧд колӧ осторожнӧя вӧдитчыны.
А то друг...
— Мый — друг?
— Матросъяс друг ӧткажитчасны вӧйтны корабльяс да «Куим святительсянь» косьыштасны-лыясны став бортнаныс залп «Громоносецлы»!
Мый сэки?
— Сэки?
Крюйт-камераын «Громоносецлӧн» тысяча пуд порох.
Порох качас воздухӧ князькӧд тшӧтш.
Но татшӧмтор оз ло.
Тайӧ сӧрӧм!
Татшӧмтортӧ ме ог позволит!
— И сідз, ме виччыся тіянӧс ас ордӧ стӧч кӧкъямыс часын.
— Да.
Пробуйтлы унмовсьны, менам друг.
ВОЕННӦЙ СӦВЕТ
Флотын ӧтмоза позьтӧмторйӧн лыддьыссьыліс сёрмыны индӧм кад серти и локны водзджык.
И ӧтиторйыс и мӧдторйыс вӧлі служебнӧй этикет грубӧя нарушитӧмӧн.
Сы вӧсна самӧй сійӧ здукас, кор рейд вылын кучкалісны склянкаяс да корабльяс вылын кыліс команда «На флаг!», кор служебнӧй помещениеын кӧкъямысысь кӧкис кӧк, морскӧй штаб дорӧ разнӧй бокъяссянь ӧттшӧтш локтісны флагманъяс, адмиралъяс да корабльяс вылысь капитанъяс.
Корниловлы сідзи и эз удайтчы унмовсьны: дежурнӧй писарӧс садьмӧдӧм мысти сійӧ муртса удитіс диктуйтны да ыставны военнӧй сӧвет вылӧ приглашение, сэсся лои вӧчны кутшӧмсюрӧ распоряжениеяс, медым помавны флотлысь мореӧ петігкежлӧ дасьтысьӧм.
Адмирал сӧмын часджын дыра удитліс нёровтлыны чорыд клеёнчатӧй диван вылӧ, кытчӧ старик Могученко пуктіс пӧдушка.
Корӧм йӧз пуксялісны ыджыд пызан гӧгӧр, код вылӧ вӧлі вольсалӧма зарни сыръя турунвиж рӧма ной.
Стенъяссянь видзӧдісны русскӧй адмиралъяслӧн портретъяс, шӧрас Пётр Великийлӧн портрет.
Корнилов висьталіс, мый вӧсна сійӧ чукӧртіс сӧвет:
— Ме кори тіянӧс, господа, медым ӧтсӧгласӧн примитны решение, мый вӧчны флотлы обстоятельствояс дырйи, кодъяс тіянлы тӧдсаӧсь.
Альма вылын тышын армиялы лои вӧчӧма поражение, да армиялӧн кутшӧмкӧ юкӧн мунӧ Войвыв бокӧ, а главнӧй массанас — Инкерманскӧй пос кузя, и ӧні медводдза колоннаяс кайӧны нин Сапун-гӧра вылӧ, медым сэсся лэччыны карӧ.
Нинӧмӧн куттӧм неприятель вермас паськӧдчыны Инкерман высотаяс дорӧ.
Войвыв укрепление атакуйтӧмӧн неприятель ӧттшӧтш вермас высотаяссянь заводитны действиеяс адмирал Нахимов эскадра кузя да принудитны миянлысь флотнымӧс вежны позициясӧ.
Позиция вежӧм кокньӧдас неприятельскӧй флотлы пырны рейдӧ.
Тайӧ кадӧ кӧ союзникъяслӧн армия босьтас Войвыв укрепление, Черноморскӧй флотӧс нинӧм оз спасит гибельысь либӧ позорнӧй пленысь.
Мый жӧ миянлы колӧ вӧчны?
Менам дум серти, ми долженӧсь петны мореӧ да атакуйтны неприятельлысь армадасӧ.
Успех дырйи ми, противниклысь флотсӧ бырӧдӧмӧн, бырӧдам позянлун вайны союзникъяс армиялы продовольствие да подкреплениеяс.
Крайньӧй случайын ми сцепитчам противниккӧд, мунам атакаӧ да, огӧ кӧ вермӧй, взорвитам корабльяссӧ, кодъяскӧд сцепитчим.
Татшӧм ногӧн ми не сӧмын доръям русскӧй флотлысь честь, но и спаситам рӧднӧй кар да порт.
Неприятель та бӧрын вынтӧммас ассьыс корабльяссӧ воштӧм вӧсна да оз лысьт мореладорсянь атакуйтны Севастопольлысь береговӧй батареяяс.
А флот отсӧгтӧг неприятельскӧй армия оз вермы босьтны кар.
Миян войска укрепитчасны да кутчысясны подкреплениеяс вотӧдз.
Корниловӧс кывзігӧн быдӧн чӧвтлывлісны синнысӧ то сы вылӧ, то адмирал Нахимов вылӧ.
Бӧръяыс пукаліс креслӧын мышкыртчӧмӧн.
Юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн сійӧ видзӧдіс Корнилов вылӧ синкым пырыс синсӧ лапниттӧг; сылӧн выпуклӧй синъясыс меліа югъялісны.
Корниловӧс быдӧн велалӧмаӧсь аддзыны подтянутӧйӧн, вылощеннӧйӧн, юрсисӧ безукоризненнӧй проборӧн сыналӧмаӧн, надменнӧй стальнӧй видзӧдласаӧн, вывлань лэптыштӧм пельпомъясаӧн да подтянутӧй кынӧмаӧн, мыйын вӧлі портнӧйлӧн искусствоыс, а дзоньнас жӧ тыдаліс блестящӧй светскӧй генераллӧн столичнӧй выправка.
И сёрнитіс сійӧ неуна пыскыльтӧмӧн, гвардейскӧй петербургскӧй мода ногӧн.
Талун сійӧ эз удит бритчыны, и став туалетыс сылӧн вӧлі — кӧдзыд ваӧн юр киськалӧм.
Узьтӧм вӧсна гӧрдӧдӧм синъяснас, бриттӧм руд банбокъяснас Корнилов кажитчис пӧрысьмӧмӧн, укшальмӧмӧн.
Кирган гӧлӧс вӧснаыс сёрнилӧн манерностьыс бырӧма.
В общем, Корнилов лоӧма прӧстӧйджык, гӧгӧрвоанаджык да ставлы матысаджык...
Кор сійӧ ланьтіс, пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Но зумыш, пемыд чужӧмъяс серти Корнилов гӧгӧрвоис, мый чӧв олӧмыс некутшӧма оз петкӧдлы общӧй сӧгласиесӧ сылӧн отчаянностьӧдз смел предложениекӧд.
Корнилов веськӧдіс синсӧ адмирал Панфилов чужӧм вылӧ.
Адмираллӧн эзысь дзор юрсиӧн гӧгӧртӧм чужӧмыс Корниловлы кажитчис неприятнӧйӧн.
Панфиловлӧн синъясыс югъялісны добродушнӧй нюмӧн, вомдоръясыс сылӧн мыйкӧ шӧпкӧдісны.
— Ті мыйкӧ кӧсъянныд висьтавны, Александр Иванович? — резкӧя юаліс Корнилов.
— Тіянлы кӧ угоднӧ, Владимир Алексеевич, ме позволита аслым сетны некымын вопрос, тіян прекраснӧй прожект существоӧ касайтчытӧг.
Меным и мукӧдлы, чайта, колӧ тӧдны вот мый.
Ті аддзысьлінныд его светлостькӧд, да, сідзкӧ, военнӧй сӧветсӧ чукӧртінныд Крымын став морскӧй да сухопутнӧй вынъясӧн командующӧй согласие да тшӧктӧм кузя.
Ті, морскӧй штабса начальник, имеитанныд та вылӧ право.
И сэки тайӧ военнӧй сӧвет...
— Абу сідз, — вочавидзис Корнилов, — князь эз тшӧктывлы меным чукӧртны сӧвет да оз тӧд сы йылысь.
Починыс менам, и предложениеыс менам.
— Сідзкӧ, — водзӧ нуӧдіс Панфилов, — тані абу военнӧй; сӧвет, и ми вермам выскажитчыны свободнӧйджыка, регламенттӧг.
А то, ме аддза, ставныс вомнысӧ топыда игналӧмаӧсь, томанӧн.
— Мый эськӧ ещӧ ті кӧсйинныд юавны, Александр Иванович? — дӧзмӧмсӧ дзебтӧг шуис Корнилов.
— Ещӧ? — Панфилов синсӧ нуӧдіс собрание кузя.
— Ме ог аддзы татысь адмиралъяс пиысь старшӧйӧс, Михаил Николаевич Станюковичӧс.
Сійӧ бура ладмӧ князькӧд.
Найӧ ӧти арлыдаӧсь да ӧткодь думъясаӧсь.
Станюкович косвеннӧ представляйтіс эськӧ тані его светлостьсӧ.
Корӧма-ӧ Станюковичӧс тайӧ собрание вылӧ?
— Абу, — вочавидзис Корнилов.
— Ме эг кор адмирал Станюковичӧс.
Татчӧ ме чукӧрті сӧмын строевӧй начальникъясӧс.
Станюкович — портса командир.
— Ме тіянӧс гӧгӧрвоа, Владимир Алексеевич: портса командир — нестроевӧй должность.
Но ми зэв бура тӧдам, мый адмирал Станюкович непроч займитны строевӧй должность...
Быдӧнлӧн чужӧм кузяыс котӧртіс нюм.
Ӧтнас Нахимов эз нюммун.
— Да со и ачыс сійӧ! — шуис Панфилов приветственнӧй жестӧн кисӧ ӧдзӧслань нюжӧдігмоз...
ПӦРЫСЬ АДМИРАЛ
Ставӧн кутісны видзӧдны воссьӧм ӧдзӧслань.
Паськыда шевкнитӧм кияснас кӧсякъясӧ кутчысьӧмӧн да упрямӧя юрсӧ лэдзӧмӧн Станюкович сувтіс ӧдзӧс шӧрӧ.
То ли сійӧ поліс, мый сійӧс аддзӧм мысти адмиралъяс да капитанъяс уськӧдчасны повзьӧмӧн пышйыны, да потшис пышъян туйнысӧ, то ли лӧсьӧдчис чеччыштны пызан дорӧ да кӧсйис йӧткыштчыны кӧсякъяс бердысь, то ли сылы вӧлі колӧ кутчысьны кӧсякъясӧ, медым не усьны.
Вернӧджык бӧръяыс, сы вӧсна мый кор сійӧ мӧдӧдчис пызан дорӧ, то шуис аслыс мигнитігмоз:
— Чертовскӧй качка!
Крен, пӧжалуй, градус комын лоӧ.
Ок!
Тайӧ здукӧ, тыдалӧ, чорыда кучкис гы, палуба вильснитіс сы кок улысь, и адмирал, пызандорса прӧст креслӧяс дорӧ веськӧдчӧмӧн, котӧртіс посни тэрыб воськовъясӧн, но эз веськав креслӧас, шаркнитіс веськыда пельӧсӧ да гыпкысис стул вылӧ ӧшинь дорӧ.
— Ме ог кут тіянлы мешайтчыны, господа, кӧть ме ставсӧ тӧда!
Водзӧ нуӧдӧй!
Но ме должен ӧлӧдны тіянӧс, Владимир Алексеевич... — Станюкович грӧзитыштіс чуньнас Корниловлы: — Ме ог лэдз гусявлыны казеннӧй эмбур.
Кутшӧм тайӧ безобразие?
Тайӧ нӧ ті тшӧктінныд шлюпочнӧй мастер Мокроусенколы, медым сійӧ сетіс став пӧвъяс, брусъяс, став вӧрсӧ инженер Тотлебенлы?
Ті чайтанныд, тіянлы быдтор позьӧ вӧчны!
Ме кӧ эськӧ вӧлі флагманӧн, ме дзик пыр эськӧ прикажиті ӧшӧдны Мокроусенкоӧс рея вылӧ.
А тіянӧс, менам ангел, судӧ!
Кызь нёль часӧн!
Военнӧй кадся законъяс серти.
Мый миян: порт али кабак?
Лёксӧ пыкӧмӧн Корнилов вочавидзис:
— Ме нинӧм эг тшӧктывлы Мокроусенколы и нинӧм ог тӧд...
— Он тӧдӧй, а вӧрсӧ нуӧмаӧсь.
Енмӧй менам, вӧр, кодӧс сушильняясын видзӧма дас кык во!
Нахимов сувтіс места вывсьыс да шыасис Станюкович дорӧ:
— Михаил Николаевич!
Мыжа ме.
И Мокроусенко эз вольничайт.
Тіянлысь уннытӧ мед не торкны, ме шыаси Ключников дорӧ.
Ключников, кыдзи порт вылын капитан, имеитіс право тшӧктыны шлюпочнӧй мастерлы.
Сёрнитны кӧ вӧр йылысь, то тіянлы ковмас сетны став запасъяснытӧ — тайӧ быть колӧ.
Светлейшӧй тшӧктас тіянлы.
Ключниковӧс ті верманныд сетны судӧ — сійӧ тіянлы подчиняйтчӧ.
— И сета.
А Мокроусенкоӧс ӧшӧда!
Менам складысь сюрас на кык столб да перекладина!
Но тіянсянь эг виччысь, Павел Степанович!
И ті меным паныд?
Ак!..
Станюкович тупкис кинас синсӧ да сыркмунлі, сэсся сувтіс, видзӧдліс гӧгӧр гудыр синмӧн, зумыд походкаӧн муніс ӧдзӧс дорӧ да топыда сійӧс пӧдлаліс ас бӧрсяыс.
Станюкович вошис сідз жӧ друг, кыдзи и явитчыліс.
Тайӧ приключениеыс разӧдіс зумыш настроениесӧ да разяліс кывъяс.
Пыр жӧ окотитісны висьтавны ассьыныс думнысӧ кымынкӧ морт.
Первой ранга капитан Заринлы сетісны первой кыв.
— Сьӧлӧмсянь ӧтувтча Владимир Алексеевич предложение дорӧ.
Сійӧс висьталӧма дзик сьӧлӧмсяньыс.
Но вермам-ӧ пӧртны олӧмӧ сійӧс, мый вӧзйӧ миянӧн ставӧн да командаясӧн радейтан адмирал?
Ми думайтлім та йылысь бӧръя лунъясӧ.
Неприятель сюся кыйӧдӧ бухтаӧ пыранін бӧрся.
Шуам, мый пароходъяс отсӧгӧн ми петам войын мореӧ да противник вотӧдз удитам построитчыны.
Но мореын миянӧс вермас суны штиль.
И неприятель сӧмын куш пароходъяснас, делӧӧ паруснӧй корабльяссӧ лэдзтӧг, разгромитас миянӧс.
Мӧд делӧ, эськӧ заводитіс кӧ пӧльтны ён зюйд-ост.
Зюйдовӧй да остовӧй румбъяса шторм дырйи ми эськӧ зэв бура вермим противникӧс.
Но позьӧ-ӧ виччысьны сэтшӧм тӧвсӧ?
Ми тӧдам, регыдджык вермас лоны норд-ост.
Да и виччысьны оз позь: ми кӧ огӧ петӧй мореӧ талун либӧ аски, петӧмыс воштӧ смыслсӧ.
Аски неприятель вермас петкӧдчыны сушаладорсянь и море боксянь Севастополь бердын...
— Мый жӧ ті вӧзъянныд миянлы, Апполинарий Александрович? — юаліс Корнилов.
— Сійӧс, мый ме висьтавлі нин тіянлы частнӧй беседаын: колӧ пожертвуйтны кымынкӧ важ корабльӧн да, бухта пӧперег найӧс вӧйтӧмӧн, потшны рейдӧ пыранінсӧ.
Ми сохранитам порох, орудиеяс да главнӧйсӧ — йӧзӧс кар дорйӧм вылӧ.
Матросъяс кутасны батареяяс вылын тышкасьны сідз жӧ, кыдзи корабль вылын...
Кылісны эз ошкана горӧдлӧмъяс.
— Тайӧ позьтӧмтор! — шуис Корнилов.
Но сійӧ аддзис, мый, кӧть и кылӧны возмущайтчана гӧлӧсъяс, ӧткывъя решение сылы не шедӧдны.
Нахимов чӧв оліс.
— Водзӧ обсуждайтны лыддя лишнӧйӧн! — отрывистӧя да коса шуис Корнилов.
— Лӧсьӧдчӧй мореӧ петны.
Лоӧ сетӧма сигнал, кодлы мый вӧчны...
Ме муна Меншиков дінӧ.
Совещание помасис.
Адмиралъяс да корабльясса командиръяс муналісны штабысь.
Корниловлы петігас паныдасис лейтенант Стеценков да висьталіс Меншиковлысь приказание: став средствояс — пароходъяс и гребнӧй суднояс — индыны вуджӧдавны войскаяс Войвыв боксянь Карладор бокӧ...
— Светлейшӧй локтіс?
— Да, сійӧ муніс «Громоносец» вылӧ, — вочавидзис Стеценков.
— Ме муна сы дінӧ.
Кора тіянӧс мекӧд тшӧтш мунны.
Меншиков встретитіс Корниловӧс насмешливӧя да вочавидзис сылӧн приветствие вылӧ:
— Бур асыв, адмирал.
Ме кывлі, тіян военнӧй сӧвет?
Мый жӧ тіян сэні сёрнитісны?
— Ӧтияс кӧсйӧны, сы лыдын и ме, петны мореӧ.
Мӧдъяс вӧзйӧны вӧйтны корабльяс.
— Бӧръяыс бурджык.
И ме тіянлы сійӧс жӧ прикажиті.
— Ме тайӧс ог вӧч!
Меншиковлӧн руд чужӧмыс ыпмуніс лёклунӧн.
— Но, сідзкӧ мунӧй Николаевӧ, асланыд служба местааныд.
Ме тіянтӧг обойдитча.
Лейтенант, — Стеценков дінӧ шыасис Меншиков, — ветлӧй Станюкович дорӧ да корӧй сійӧс ме дінӧ...
— Сувтӧй! — горӧдіс Корнилов.
— Тайӧ самоубийство, мый ті менӧ мырдӧн тшӧктанныд вӧчны...
Эновтны Севастополь, кодӧс кытшалӧмны врагъяс, — тайӧ менам вынысь вывті...
Ме дась кывзысьны тіянлысь!
ДВИЖЕНИЕ
Рытнас бульвар вылын, кыдзи век, ворсіс музыка.
Талун ӧчередыс вӧлі Черноморскӧй флотса своднӧй оркестрлӧн.
Ыджыд оркестр муртса тӧрис восьса эстрада вылӧ.
Детинкаяс, музыкантскӧй ученикъяс, оркестрантъяс водзын кутісны восьтӧм нотаяс: нотаяслы подставкаяс изображайтӧмыс ученикъяслы музыкаӧ велӧдчӧманыс вӧлі медпервой воськолӧн.
Ӧти детинка эстрада помын сулалігтыр пыр кутіс, пока ворсісны пьеса, ыджыд цифраа картон, петкӧдліс публикалы программалысь номер.
Эстрада бокӧ кӧрттувъясӧн тувъялӧм неыджыд лист юӧртіс, мый талун концерт состоитӧ Глинка произведениеясысь.
Первой номерӧн муніс «Русланысь» увертюра.
Кыпыда кияснас шевкнитӧмӧн капельмейстер заводитіс «Русланса» увертюра зэв тэрыб ӧдӧн.
Нёль бас-геликон укйӧдлісны на водзын восьса нотнӧй тетрадьӧн сулалысь музыкантскӧй учениклы чужӧмас сэтшӧм ыджыд вынӧн, мый детинка, повзьӧмысла синсӧ паськӧдӧмӧн, дрӧгмунлывліс.
«Русланлӧн» стремительнӧй, збой музыка тырвыйӧ лӧсяліс сылы, мый вӧчсис карын да рейд вылын.
Уличьяс кузя гӧняйтісны казакъяс, нуалісны приказаниеяс.
Альминскӧй тышса свидетельясӧс — офицеръясӧс кытшалӧмӧн, пельӧсъясӧ чукӧртчылісны варова сёрнитысь-ызгысь карса олысьяс.
Кутшӧмсюрӧ керкаяс дорын сулалісны обывательяс кӧлуйӧн грузитӧм мажараяс.
Ӧтилаын телегаяссӧ грузитісны гурйыв восьтӧм ӧшиньяс пыр кӧлуй ёкмыльяссӧ шыблалӧмӧн.
Мӧдлаын — кӧлуйсӧ да ротассӧ бӧр пыртлісны керкаясӧ.
Коймӧдлаын — извозчикъяс пинясисны кӧлуй кӧзяевакӧд, корисны кодсӧкӧ ӧтисӧ вӧчны: либӧ мунны дзик пыр, либӧ ректыны телегаяс.
Тайӧ вӧлі ыджыд пӧжар кодь, кор йӧзыс оз тӧдны, мый вӧчны, да чепсасьӧны, то кӧсйылісны керканысӧ эновтны, то бара надейтчыны заводитласны, мый биыс раммас да оз вӧрзьӧд найӧс.
Гӧра йылын дугдывтӧг бергаліс телеграф, сёрнитіс рейд вылын сулалысь корабльяскӧд.
Корабльяс сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд семафоръяс бордъясӧн ӧвтчигтыр.
Мачтаяс йылӧ качлісны да бӧр усьліны уна рӧма сигнальнӧй флагъяслӧн гирляндаяс.
Рейд кузя жӧдзисны шлюпкаяс, барказъяс.
Графскӧй пристань пос бердӧ быд здук сибӧдчисны вельботъяс, тузикъяс, четвёркаяс, яликъяс.
Тэрмасьысь флотскӧй офицеръяс, пыжыслысь сувтӧмсӧ виччысьтӧг, чеччыштлісны пос вылӧ да тэрыба кайисны сы кузя кык тшупӧд вомӧн чеччалігтыр.
Мӧдъяс увланьӧ котӧрӧн лэччисны да чеччыштлісны пыжъясӧ, медым сійӧ жӧ здукӧ тойыштчыны берегысь.
Корабльяс вылын тюрзісны боцманъяслӧн дудкаяс.
Матросъяс ветлӧдлісны шпильяс вывті да, морӧснаныс вымбовкаяс вылӧ личкысьӧмӧн, кыскисны якӧръяс.
Пароходъяс пӧлясисны тшынӧн, шочиника горӧдлывлӧмӧн, босьтлісны корабльясӧс буксир вылӧ, и бордтӧммӧдӧм корабльяслӧн грузнӧй тушаяснас заводитлісны ньӧжйӧникӧн двигайтчыны.
Войвыв боксянь локталісны гребнӧй судноясӧн буксируйтан шаландаяс, кытчӧ тырыс вӧлі грузитӧма йӧзӧс, вӧвъясӧс, повозкаяс, да сэсся мунавлісны Пересыпланьӧ, Лунвывса бухта йывланьӧ.
Адмиралтейство гранитнӧй стенъяс бердын сулалісны баркаяс.
Парусиновӧй бушлатъяса матросъяс тӧждысьысь кодзувкотъяс моз котралісны сходни кузя, восьса ӧдзӧсысь морт ӧтиӧн петкӧдлісны тыра мешӧкъяс либӧ кыкӧн-кыкӧн новлісны гезъя вугъяса, тьӧсысь вӧчӧм ящикъяс.
Ӧти корабльяс вылысь мыйкӧ ректісны бортъяс бердӧ пришвартуйталӧм баржаясӧ. Мӧд корабльяс вылӧ мыйкӧ грузитісны пыжъяс да шаландаяс вылысь.
Николаевскӧй да Александровскӧй батареяяс костӧ Ыджыд бухта вомӧн мыйлакӧ сувтӧдалісны пыжъяссянь маегъяс-вехаяс, помъясаныс лысъяс сутшкӧмӧн.
Вехаяс лайкъялісны лысъясӧн шенасигтыр.
Бухталӧн изумруднӧй ваыс ызгис вежӧн-вежӧн ветлан посни гыясысь, кодъясӧс лыбӧдлісны пароходъяслӧн кӧлесаяс да лыдтӧм-тшӧттӧм пыжъяслӧн пелысъяс.
Бульвар кузя, вевдорса аллеяті, оръявлытӧг мунісны йӧзыс кыкнанладорӧ.
Дамскӧй нарядъяс тыдалісны пехотнӧй да кавалерийскӧй мундиръяс пӧвстын.
Оркестр дорын толпитчисны варова сёрнитысь том флотскӧй офицеръяс.
Увертюра помалӧм бӧрын оркестр ланьтіс.
Флотскӧй офицеръяс чукӧрысь кылісны аплодисментъяс.
Капельмейстер босьтліс фуражкасӧ да копыртчыліс.
Детинка бергӧдіс картон да петкӧдліс «№ 2»: программа кузя водзӧ муніс «Черноморлӧн марш».
Морякъяс чукӧрысь петіс мичман, коді фуражкасӧ лэдзыштӧма балябӧжланьыс «по-нахимовски».
Оркестр дорӧ матыстчӧм бӧрын мичман мыйкӧ горӧдіс капельмейстерлы.
Мӧдыс ӧтвет пыдди кияснас паськӧдліс.
Морякъяс пондісны шумитны:
— Кошут!
Кошутлӧн марш!
Музыкантъяс дорын чукӧртчис толпа.
Дамаяс поддерживайтісны морякъяслысь корӧмсӧ.
Капельмейстер сӧгласитчис уважитны кывзысьяслысь желаниесӧ да гораа горӧдіс музыкантъяслы:
— Кошутлӧн марш!
Детинка идраліс «№ 2».
Ловъя пюпитръяс окотаысь гартыштісны нотнӧй тетрадьяс да лэдзисны кияссӧ: Черноморскӧй флотса став оркестръяс тӧдісны Кошутлысь марш наизусть да нотаясын эз нуждайтчыны.
Сё ыргӧн горшысь оркестр лолыштіс-пӧльыштіс ӧти морӧсӧн могучӧй аккорд гырысь барабанъяслӧн пушечнӧй гым улӧ.
И шыяслӧн тайӧ взрыв фон вылын, коді вӧлі ярмӧм йӧз чукӧрлӧн лёкысь горӧдӧм кодь, посни барабанъяс кутісны таркӧдны-кучкавны беглӧй шаглысь такт.
Барабанъяс дінӧ ӧтувтчисны флейтаяс да рожокъяс; барабанщикъясӧс да флейтистъясӧс суӧдігтыр уськӧдчис марш бӧрся, коді вӧлі огненнӧй венгерскӧй танец кодь, ставнас ыджыд оркестрыс.
Оркестр дорын йӧз чукӧр ӧтарӧ содіс.
Кылісны ӧткӧн и некымын мортӧн «ура» горӧдлывлӧмъяс.
Флаг лэдзтӧдз час водзджык бульвар ӧдйӧ тыртӧммис, и оркестр, тыртӧм аллеяяс весьтын медбӧръя пьеса ворсӧм бӧрын, чукӧрӧ тэчис нотаяс.
Музыкантъяс построитчисны да водзвыланыс ученикъяскӧд беглӧй шагӧн мӧдӧдчисны пристаньӧ да пуксялісны корабльясса барказъясӧ.
Графскӧй пристань тайӧ рытӧ вӧлі ыджыд столичнӧй театрса подъезд кодь жӧ, кор сэні эштӧ спектакль: шлюпкаяс сулалісны орччӧн-орччӧн пос бердас кык радӧн; став корабльяс вылысь шлюпкаяс виччысигтыр морякъяс чукӧрӧн сулалісны пос вылын; вестӧвӧйяс горӧдлывлісны корабльяслысь нимъяссӧ дзик жӧ сідз, кыдзи театр дорын корлывлӧны карета:
— «Флоралӧн» шлюпка!
— Тані!
— «Селафаиллӧн» тачка!
— Тані!
Офицеръяс пуксисны пыжъясӧ да тэрмасьӧмӧн мунісны асланыс корабльяс вылӧ.
Пристань тыртӧммис.
«ГРОМОНОСЕЦ» ВЫЛЫН
Квайт часын «Ростислав» корабль вылӧ воис адмирал Корнилов.
Грот-мачта клотик улын кутіс дӧлавны адмиральскӧй флаг.
Адмиральскӧй флагъяс мукӧд корабльяс вылын петкӧдлісны, мый став флагманъяс рейд вылынӧсь, асланыс корабльяс вылын.
Князь Меншиковлӧн флагыс вӧлі пароход-фрегат «Громоносец» вылын.
Став корабльяс вылын сетісны команда: «<rus>К спуску флага!</rus>»
Корабльяслӧн командаяс строитчисны шкафутъяс вылын, офицеръяс — шканцы вылын.
Гырысь корабльяс вылын оркестръяс кутісны ворсны «<rus>Коль славен</rus>», мукӧд корабльяс вылын горнистъяс ворсісны зоря.
Ставӧн пӧрччисны фуражкаяс.
Став корабльяс вылын флагъяс ньӧжйӧникӧн лэччисны, Клотикъяс улӧ качисны топовӧй бияс.
Флаг лэдзӧм бӧрын Корнилов семафор кузя корис «Ростислав» вылӧ «Куим святитель», «Уриил», «Селафаил», «Варна» корабльяс вылысь, «Сизополь» да «Флора» фрегатъяс вылысь командиръясӧс.
Флотын и командиръяс и офицеръяс сюся лыддисны адмиральскӧй корабльлысь сигналъяс, и ставӧн гӧгӧрвоисны, мый кутшӧм корабльяс вылысь корисны капитанъясӧс, сэтшӧмъясӧс и индӧма вӧйтны.
Став командаяс медбӧръя мортӧдз гузь петісны палубаяс вылӧ.
Офицеръяс чукӧрӧн сулалісны шканцы вылын.
Обречённӧй корабльяс бердысь торйӧдчисны капитанскӧй вельботъяс да мӧдӧдчисны «Ростислав» дорӧ.
Флагманскӧй корабль вылӧ эз на чукӧрмыны став корӧм командиръясыс, кыдзи «Громоносец» вывсянь сетісны сигналъяс: светлейшӧй корис ас дінас Корниловӧс да Нахимовӧс.
Найӧ воӧмаӧсь ӧттшӧтш да паныдасисны «Громоносец» трап вылын, киасисны.
Меншиков встретитіс найӧс адмиральскӧй салонын да, адъютантӧс петны тшӧктӧм бӧрын, корис кабинетас, кӧні пызан вылын ӧзйисны сисьяс.
Светлейшӧй тшӧктіс гӧстьяслы пуксьыны, топыда пӧдлыштіс ӧдзӧс та пӧшти шӧпкӧдӧмӧн заводитіс сёрнитны:
— Извинитӧй, менам горш висьӧ, да ог вермы гораа сёрнитны.
Но, кыдзиджык делӧяс, Владимир Алексеевич?
Приказ йӧзӧдӧма?
— Ме муртса на кори капитанъясӧс аслам корабль вылӧ, медым йӧзӧдны ваша светлостьлысь приказ.
— Да-да... тшӧкті...
Корнилов да Нахимов матыстісны юръяссӧ, медым бурджыка кывны Меншиковлысь шӧпкӧдӧмсӧ, да кыкнаныс видзӧдісны сылы синмас.
Ӧти чужӧмсянь мӧд вылӧ синъяссӧ вешталігтырйи Меншиков кирган гӧлӧсӧн кутіс вашкӧдны:
— Сёрнитӧны, мый месянь петан приказ вермасны не пӧртны олӧмӧ.
Оз-ӧ бурджык ло, Владимир Алексеевич, ті кӧ йӧзӧданныд приказсӧ ас нимсянь, быттьӧ ті и думыштӧмныд, менсьым нимӧс дзик казьтывтӧг?..
Кыкнан адмиралыс чуймӧмӧн шатовтчисны бӧрлань да веськӧдчисны.
Корнилов, мӧвпъяссӧ чукӧртіг, кынмыліс здук кежӧ.
Нахимов первой вочавидзис Меншиковлы.
— Черноморскӧй флотын абуӧсь делӧлы изменникъяс, — гораа заводитіс Нахимов.
— Неприятель орччӧн сулалігӧн бунт сӧрӧм!
Коді тіянлы вермис татшӧмторсӧ висьтавны?
Меншиков вештіс синсӧ Корнилов вылӧ да юаліс полан гӧлӧсӧн:
— А ті, Владимир Алексеевич, сӧгласенӧсь адмиралкӧд?
— Вермас-ӧ лоны дисциплина нарушитӧм?
Ог дзеб тіянысь: важ корабльяс быть вӧйтны колӧм йылысь тіян мӧвпныд, кодкӧд меным быть ковмис сӧгласитчыны, паськыда паськаліс.
Мыжаӧсь сыысь абу ме, абу Павел Степанович, а Станюкович — сылы асьныд ті изволитінныд висьтавны, а сійӧ больгис веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, улысса чинъясысь весиг виччысьтӧг.
И сійӧ жӧ, тӧдӧмысь, тіянлы ӧні юӧртіс, ваша светлость, мый флотын абу спокойнӧ.
Меншиков Корниловлысь догадкасӧ вынсьӧдіс, ышловзис да лэптіс синсӧ каюта пӧтӧлӧклань.
— Та кузя Станюкович прав: и командаяс абу спокойнӧйӧсь, да и офицеръяс, торйӧн нин томйӧз...
Мыйла «Куим святитель» вылӧ талун грузитісны снарядъяс?
Меншиковлы суровӧя синмас видзӧдігтыр Корнилов вочавидзис:
— Снарядъяс примитісны менам приказ кузя, кодӧс сетлі вӧйтӧм йылысь тіян приказӧдз на.
Ме эг отменит приказӧс.
«Куим святитель» вылын торъя нин абу спокойнӧ: команда и ӧні на чорыда эскӧ, мый ми всё-таки петам мореӧ.
Ме кӧ эськӧ отмениті снарядъяс примитӧм йылысь приказ, матросъяс эськӧ веритісны, мый корабль обрекитӧма и тӧдӧмысь, лэптісны бунт...
Ваша светлость, абу на сёр.
Ті верманныд отменитны вӧйтӧм йылысь приказ, — небыда да корӧмӧн помаліс Корнилов.
— Приказсӧ абу на объявитӧма.
Меншиковлӧн рудов чужӧмыс гӧрдӧдіс.
Сійӧ скӧр синмӧн видзӧдліс Корниловлы чужӧмас да вочавидзис:
— Некутшӧм ногӧн!
Адмирал, изволитӧй мунны асланыд корабль вылӧ да дзик пыр жӧ объявитны приказ.
Ті да адмирал Нахимов ӧтвечайтанныд рейд вылын порядок кутӧмысь.
Корнилов да Нахимов откланяйтчисны.
«КУИМ СВЯТИТЕЛЬ»
Нахимовкӧд корабль вылӧ бӧр локтӧм мысти Корнилов объявитіс индӧм корабльясвывса командиръяслы приказ — югдытӧдз вӧйтны корабльяснысӧ сійӧ местаясӧ, кодъясӧс пасйӧма вехаясӧн.
— Приказ тіянлы сетасны кианыд, сійӧс лоӧ меӧн кырымалӧма, — висьталіс Корнилов.
— Босьтӧй, господа, корабльяс вылысь, мый удитанныд, медводз орудиеяс, снарядъяс, порох.
Корабльясӧс колӧ вӧйтны югдытӧдз.
Нахимов ошкана довкнитіс юрнас.
Капитанъяс мунісны пӧртны олӧмӧ приказание.
— Павел Степанович, кыдз другӧс кора тіянӧс, кольччӧй ме ордӧ: меным колӧ тіян отсӧгныд.
Тіянкӧд ме лоа спокойнӧйджык...
— Мый нӧ!
Кольчча, сетанныд кӧ чай...
Кора мӧдӧдны шлюпка да вайны татчӧ старик Могученкоӧс.
Сійӧ ковмас миянлы: «Куим святитель» вылын сылӧн пиыс матрос.
И ещӧ: ыстӧй салинг вылӧ сигнальщикӧс, мед видзӧдӧ да мый аддзас — докладывайтӧ, торйӧн нин, мый казялас «Громоносец» вылысь.
Корнилов сетіс распоряжениеяс, мый йылысь корис Нахимов.
Пемыд рейд вылын заводитчис корабльяслӧн движение.
Вӧйтны урчитӧм корабльяс да фрегатъяс, кодъясӧс буксируйтісны гребнӧй суднояс да ботъяс, заводитісны сувтавны налы индӧм местаясӧ.
Куш мачтаяслысь вылысса стеньгаяссӧ став корабльяс вылын вӧлі лэдзалӧма нин, мый сетіс корабльяслы синлы велавтӧм «кургузӧй» вид.
Командаяссӧ корабльяс вылысь эз чеччӧдны, сы вӧсна мый колӧ вӧлі кыдз позьӧ ӧдйӧджык разгрузитны корабльяссӧ.
Рытывлань лэччысь пӧшти тыр тӧлысь югъяліс зэв югыда.
«Ростислав» мостик вылын сулалігтыр Корнилов да Нахимов видзӧдісны корабльясӧс сувтӧдалӧм бӧрся.
Медбӧръяӧн на дорті прӧйдитіс корабль «Куим святитель».
Корабльса командир эз кӧсйы, медым кыскис буксир, да улысса парусъяссӧ сувтӧдӧмӧн муніс берегладорсянь пӧльтысь тӧв ньылыд.
— Ба, — гораа шуис Корнилов.
abu
— Сійӧ абу и думыштлӧма разоружитчыны!
«Куим святитель» локтіс веха бердӧдз, ӧти здукӧн идраліс парусъяс, чӧвтіс якӧр да, развернитчӧм мысти, сувтіс стӧч ӧти визьӧ мукӧд корабльяскӧд.
— Молодец! — ошкыштіс Корнилов да казялӧмӧн, мый ошкӧмыс дойдас Нахимовлысь сьӧлӧмсӧ, содтіс:
— Муса друг, тіянлы медся жаль тіян «Силистрияныд»?
— Мыйла? «Силистрия» плавайтӧ кызь воысь нин дырджык.
Ӧні сійӧ лӧкань, а абу корабль.
Да!
А кыдзи дивуйтчисны англичана Мальтаын, кор ме снаряжайті сэн «Силистрияӧс»!
Налӧн сэтшӧм великолепиеӧн снаряжайтсьӧны сӧмын королевскӧй яхтаяс...
А «Куим святительӧс» жальджык.
Синоп бӧрын — татшӧм участь...
Жаль!
Кор «Куим святитель» корабль сувтіс мукӧдъяскӧд ӧти визьӧ, сэсянь кыліс уна гӧлӧслӧн ызгӧм.
Горзӧмъяссӧ кылӧм бӧрын кутісны тшӧтш шумитны и «Ростислав» бак вылын матросъяс: найӧ абу на вӧлі босьтӧмаӧсь сеткаясысь койкаяс, но матросъясӧс некод эз зіль йӧртны кубрикӧ узьны.
«Ростиславса» офицеръяс тшӧтш жӧ ставныс вӧліны палуба вылын.
— Сигнальщик, аддзан? — гораа юаліс Корнилов.
— Аддза! — мачта йывсянь гажа гӧлӧсӧн вочавидзис сигнальщик.
— Командаяс палубаяс вылын.
Братишкаяс шумитӧны, а мый, неизвестнӧ...
— Видзӧд, мый «Громоносец» вылын! — тшӧктіс Нахимов.
— Есть! — вочавидзис сигнальщик да минута мысти доложитіс:
— Аддза!
Фрегат «Громоносец» бердысь веськыдладор бортсяньыс торъяліс вельбот.
— Кытчӧ мунӧ?
— Графскӧй дінӧ.
— «Громоносец» вылӧ сэсся не видзӧдны!
— Есть!
— Ме сідз и думайті, — надзӧник, медым эз кывны шканцы вылын, шуис Нахимов: — сійӧ повзис, пышйис.
— Ті чайтанныд? — вериттӧг юаліс Корнилов.
— Веритӧй!
Меншиков эновтас и миянӧс и карсӧ...
Миянлы тіянкӧд колӧ дзик пыр жӧ мунны «Куим святитель» вылӧ.
Тайӧ здукӧ корабль бердын бӧжладорас кыліс пелысӧн тёльскӧдчӧм.
— Коді сынӧ? — юалісны «Ростислав» вывсянь.
— Матрос! — вочавидзисны пыжсянь.
Нахимов горӧдіс:
— Тайӧ тэ, Андрей Михайлович?
— Так точно, Павел Степанович! — вочавидзис шлюпкасянь Могученко.
— Сын веськыдладорса трап дінӧ.
Кольччы шлюпкаын.
Виччысьышт.
— Есть!
— Мунамӧй каютаӧ, сэні бурджык сёрнитны, — предложитіс Корниловлы Нахимов.
— Сигнальщик, салинг вылысь долой!
— Есть!
Адмиралъяс ас кежаныс игнасисны каютаӧ.
Матыстчис югдан кад.
Тӧлысь саяліс кымӧр сайӧ.
Ва вылын лои кӧдзыд, но «Ростиславлӧн» команда век на вӧлі бак вылын, и офицеръяс эз эновтны шканцы вылын сеткаяс дорысь местаяс.
То лӧньыштлӧмӧн, то аддзылӧмӧн, обречённӧй корабльяс вылысь важмоз кылісны горзӧмъяс.
ОБРЕЧЁННӦЙ КОРАБЛЬ ВЫЛЫН
Югдыны заводитігӧн Корнилов тшӧктіс семафорӧн юӧртны заграждение линия вылӧ, медым шаландаяс да гребнӧй суднояс, кодъясӧс индӧма примитавны сьӧкыдторъяс, а сэсся и йӧзӧс, вешъялісны вӧйтан корабльяс дорысь.
Та бӧрын вит пароходлы, сы лыдын и «Громоносецлы», сетісны сигнал: сувтны линияӧ вӧйтан корабльяс пӧлӧн наланьӧ шуйга бортъясӧн кабельтов ылнаӧ, не лэдзны якӧръяс да овны паръяс лэптӧмӧн.
Кор пароходъяс сувталісны ас местаясаныс («Громоносец» лӧсяліс «Куим святительлы» паныдӧн), корабльяс вылын горзӧмыс лӧнис.
Корнилов да Нахимов пуксисны шлюпкаӧ да Андрей Могученкокӧд, коді пукаліс руль дорын, мӧдӧдчисны рейдӧ пыранінлань.
Ас кежын сёрнитіганыс Корнилов да Нахимов сёрнитчисны, мый налы вӧчны.
Нахимов эскӧдіс Корниловӧс, мый явӧ зычитӧм оз вермы лоны.
Сійӧ дӧгадывайтчис, мый сизим обречённӧй корабльяслӧн экипажъяс век на надейтчисны, мый приказсӧ вежасны, да выигрывайтӧны кадсӧ флаг лэптытӧдз.
Матросъяс мӧдног эз и чайтлыны, мый флагъяссӧ лоӧ лэптӧма тшӧтш и обречённӧй корабльяс вылын.
А лэптасны кӧ флагъяссӧ, то югыднад став Севастополь син водзын оз нин лэдзны флагъястӧ.
Корнилов сӧгласитчис, мый сійӧ оз лысьт распорядитчыны ни флагъяс лэдзны, ни вӧйтны корабльяссӧ лэптӧм флагъясӧн.
И, сідзкӧ, приговорённӧй корабльяс выгадывайтісны ӧти лун.
Тыдалӧ, став выныс вӧлі «Куим святитель» корабльса командаын.
Сэтчӧ и мӧдӧдчисны адмиралъяс.
Пароходъяссӧ вӧлі индӧма сы вылӧ, медым повзьӧдны непокорнӧйясӧс да, ковмас кӧ, ӧддзӧдны налысь вӧйӧм снарядъясӧн корабльяслы ваув юкӧнаныс лыйлӧмӧн.
Шлюпка прӧйдитіс Александровскӧй батарея весьтӧд да мӧдӧдчис корабльяс да пароходъяс костӧд Карладор боксянь Войвыв бокӧ, кӧні сулаліс «Куим святитель» нима корабль.
Корниловӧс да Нахимовӧс сразу тӧдісны.
И корабльяс вывсянь и пароходъяс вывсянь юрӧбтіс «ура» да колльӧдіс шлюпкасӧ самӧй «Куим святитель» трап дорӧдз.
Кор адмиралъяс, а сэсся Андрей Могученко кайисны палуба вылӧ, вахтеннӧй начальник, мичман, збоя сетіс рапорт, мый корабль вылын ставыс лючки-ладнӧ.
Корнилов да Нахимов прӧйдитісны ют вылӧ, а Могученко — бак вылӧ, кытчӧ сы бӧрся чукӧрӧн мӧдӧдчисны шкафут вывсянь матросъяс.
Корнилов пырис капитан каютаӧ.
Нахимов сувтіс, чукӧстіс мичман Нефедов-второйӧс, кодлӧн морӧсас вӧлі Синоп вӧсна бойясын участвуйтӧмысь сетӧм «георгий».
— Голубчик Ваня, кор господа офицеръясӧс кают-компанияӧ...
— Зэв бур! — озорнӧй синъяснас югнитӧмӧн гажаа вочавидзис мичман.
— Приглашайта тіянӧс, ваше превосходительство, корабльса став общество нимсянь прӧйдитны кают-компанияӧ.
Ӧти здукӧн ставӧн чукӧртчасны!
Нефедов котӧрӧн муніс, а Нахимов мӧдӧдчис кают-компанияӧ.
Корнилов пыригӧн капитан Зарин вӧлі пукалӧ каютаас диванчик вылын, синсӧ куньӧмӧн, ва кичышкӧдӧн юрсӧ кӧрталӧмӧн, ӧтар-мӧдарӧ катласьыштӧмӧн: сійӧс мучитіс мигреньлӧн зэв чорыд приступ.
Каютаын кыліс уксус дук.
Воськов шыяс кылӧм мысти синсӧ восьтӧмӧн Зарин звирк сувтіс кок йылӧ, нетшыштіс юр вывсьыс кичышкӧдсӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс Корнилов вылӧ воспалённӧй, измученнӧй синъясӧн.
— Зэв бур, капитан, мый ті пӧрччинныд тюрбаннытӧ, — кӧдзыда шуис Корнилов.
— Вежӧй сійӧс фуражка вылӧ да локтӧй ме бӧрся.
Ми воим отсавны тіянлы пӧртны олӧмӧ тіянлысь проект.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ абу сэтшӧм кокни, кыдзи ми тіянкӧд чайтлім!
Корнилов бергӧдчис да петіс каютаысь.
Зарин покорнӧя босьтіс вешалка вылысь фуражкасӧ да фуражкаасьӧм мысти мӧдӧдчис Корнилов бӧрся шканцы вылӧ да сыкӧд тшӧтш кайис мостик вылӧ.
Корнилов брезгливӧя видзӧдіс корабль палуба вылӧ.
Быдлаын и быдторйын вӧлі беспорядок.
Туплясисны идравтӧм снастьяс, грудаӧн куйлісны чемоданъяс, ёкмыльяс, узелъяс.
Палуба вылын — бумага торъяс да чигарка помъяс, гез помъяс, каболкаяс *.
* Каболка — вӧсньыд гез тор.
— Мый тайӧ?
И тіянлы абу яндзим, капитан!
Зарин скӧрмис:
— Мый тайӧ?
Да-с, господин адмирал!
Тіянлы оз кажитчы?
Ті кулан друг дорӧ воинныд прӧститчыны да возмутитчинныд, мый сійӧ бритчытӧм!
Покойник дінӧ — и паркет абу зыралӧмны!
Зарин сыркъялӧмӧн бӧрддзис да, мостик поручни вылӧ гырддзаясӧн мыджсьӧмӧн, тупкис кинас синсӧ.
— Прӧститӧй менӧ, — небыда да меліа шуис Корнилов, — ме эг вермы кутчысьны, мыжа.
Ме тшӧтш жӧ нервничайта.
Корнилов мостик вывсянь шыасис речӧн корабльса экипаж дінӧ.
Корниловкӧд орччӧн веськыдладорас сулаліс Нахимов, шуйгаладорас капитан Зарин, а Нахимов веськыдладорын — Андрей Могученко.
Матросъяс чукӧртчисны шкафут вылӧ, но эз вуджны грот-мачтаса вантаяс визь сайӧ: тасянь заводитчисны шканцы.
Тані мостиклань бергӧдчӧмӧн сулалісны корабльвывса офицеръяс.
Найӧ яналӧмаӧсь, шӧйӧвошӧмаӧсь, ланьтӧмаӧсь петісны кают-компанияысь Нахимов бӧрся: тыдалӧ, адмирал прамӧякодь найӧс «зудъялӧма».
«Зудъявны» искусство кузя Нахимов кодь мӧд сэтшӧмыс эз вӧв.
И матросъяс раммӧмаӧсь.
Налы имитісны пӧрысь Могученколӧн бак вылын речьясыс.
— Ёртъяс! — заводитіс Корнилов.
— Миян армия бӧр воис карӧ унапӧв вевтыртан неприятелькӧд виркисьтана тыш нуӧдӧм бӧрын.
Миян воштӧмъяс гырысьӧсь зэв.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый миян войскаяс тышкасисны храбрӧя да стойкӧя, кӧть эськӧ враг вевтыртіс найӧс и лыд боксянь и вооружениеӧн.
Армия бӧр воис, медым морӧснас дорйыны миянлысь рӧднӧй карнымӧс.
Неужели ми предайтам войскаяс?
Салдат матрослы друг да вок!
Альма вылын виӧм йӧз шойясӧн армия потшис Севастопольӧ туй.
Противник миян эз на во ас садяс.
Миян эм кад, медым лӧсьӧдчыны паныдасигкежлӧ.
Кадыс дженьыд: абу лунъяс, а часъяс!
Оз кӧ талун, то аски неприятель босьтчас наступайтны Войвыв бок вылӧ.
И флотыс сылӧн вермас талун жӧ матыстчыны.
Тӧрыт рытнас пароход «Роланд» разведка могысь сибӧдчыліс рейдӧ пыранін дінӧ да ӧдйӧ муніс бӧр.
Разведка эз вермы не казявны бухтаын чрезвычайнӧй движение.
Английскӧй адмирал, «Роландса» командир доклад серти, тшӧктіс пароходъяслы лэптыны паръяс.
Бельбек вывса разведчикъяс-казакъяс юӧртӧны, мый неприятельлӧн флот рытсяньыс саймовтчис тшын кымӧр сайӧ.
Неприятель дасьтысьӧ, чайтӧ, мый ми петам мореӧ да панам сыкӧд тыш!
Матросъяс чукӧрын лыбліс слабиник «ура» да бӧр кусі.
— Ставным ми бӧръя недельсӧ лелькуйтам ӧти мӧвп: петны мореӧ да победитны либӧ пӧгибнитны.
Ме дойман сьӧлӧмӧн ӧткажитчи тайӧ мӧвпсьыс.
Мый вӧсна?
Борт веськыдладор бокысь ті аддзанныд вит пароход.
Ті сераланныд на вылын, нимтанныд «самӧваръясӧн».
Висьтавны кӧ веськыда, и меным парусъяс мусаджыкӧсь.
Но парусъясыд, миян бордъяс, тӧлысь зависитӧны.
Неприятельлӧн ӧтувтӧм флотас миян серти кык мында пароходыс да куим мында — миян паруснӧй корабльяс серти.
Жаль, мый миян этша «самӧварыд», миянлы быть лоӧ эновтчыны мӧвпысь — жугӧдны врагӧс море вылын.
Да и кадыс этша нин.
Тіян, ме тӧда, чужис мӧвп паныдавны неприятельлысь флотсӧ шуйга бортӧн, кор сійӧ заводитлас ворвитчыны рейдӧ.
Сӧгласитча, ми эськӧ найӧ флотлы вӧчим ыджыд урон.
Всё равно, аслас тяжёлӧй бомбическӧй орудиеясысь лыйлӧмӧн неприятель вӧйтас миянлысь став корабльяснымӧс.
Ме аддза тіян пӧвстысь мукӧд экипажъясысь йӧзӧс.
Ті шуанныд меным: «Вот и бур: швартовыӧн ӧти цепӧ йитлӧм корабльяс вӧясны, и цель — потшны рейд — лоӧ шедӧдӧма.
И ми славаӧн кулам тышын флаг улын».
Вернӧ!
Сы йылысь, мый ті кӧсъянныд торкны дисциплина, коді море вылын медся дона, менам дум эз вӧв да и абу.
Кувны славнӧй тышын прекраснӧ!
Но корабльяскӧд тшӧтш пӧгибнитам и ми.
А ми колам кар дорйӧм вылӧ, сэні миян керкаяс, миян семьяяс, миян челядь.
Унджык на висьтала: рӧднӧй кар дорйӧмӧн ми кутам дорйыны и ставнас Россияӧс, отечестволысь честьсӧ да славасӧ.
Ӧтнас армия оз вермы дорйыны Севастопольӧс, а миянкӧд тшӧтш доръяс.
Кыв шутӧг, сьӧкыд бырӧдны сійӧс, мый ми вӧчим асланым киясӧн.
Уна вын ми пуктім сы вылӧ, медым видзны корабльяснымӧс, кодъясӧс обрекитӧма жертва вылӧ, став светыслы вежалан порядокын.
Подчинитчам неизбежнӧйлы.
Главнокомандующӧй прикажитіс вӧйтны корабльяс.
Ме сӧгласитчи сыкӧд.
Адмирал Нахимов сӧгласитчис.
И ті долженӧсь сӧгласитчыны.
Москва сотчыліс, а Россия эз пӧгибнит!
Экипаж вочавидзис Корниловлы «ура» горӧдӧмӧн.
Горзӧмыс йӧла моз вуджис корабльсянь корабль вылӧ заграждение линия кузя.
Корнилов кисӧ лэптывлӧмӧн ӧлӧдіс горзӧмъяссӧ да пуксьӧм чӧв-лӧняс помаліс речь:
— Ми эновтам корабль надейтчӧмӧн, мый ті пӧртанныд олӧмӧ долгнытӧ.
Капитанныд тіян доложитіс меным, мый вӧйтӧм вылӧ ставсӧ нин дасьтӧма: туйтчӧдӧма-пилитӧма, кыті колӧ, шпангоутъяс борт ватерлиния увдорті кералӧма.
Тырмымӧн куим морт.
Ме чуксала окотитысьясӧс.
Дженьыдик суматоха бӧрын матросъяс чукӧрысь петісны куимӧн: комендор Погребов да матросъяс Стрёма да Михаил Могученко.
— Бур! — Корнилов лэптіс юрсӧ вывлань.
— Зэв бур, мый корабль вылын абу лэдзӧмны стеньгаяс.
Семафор дзонь на...
Капитан, тшӧктӧй просемафоритны корабльяслы: дзик пыр вуджӧдавны берегӧ командаяс, керавны рангоут, перйыны клинъяс, писькӧдавны бортъяс.
Пароходъяслы, «Громоносецысь» кындзи, сибӧдчыны корабльяс дорӧ командаяссӧ босьтӧм могысь, гребнӧй суднояслы тшӧтш жӧ.
Прӧщайт, корабль!
Прӧщайтӧ, другъяс!
Корнилов пӧрччис фуражкасӧ.
Сійӧс жӧ вӧчисны ставӧн мостик вылын: Нахимов, Зарин, Могученко.
Куш юрӧн колины став офицерыс шканцы вылын, шапкаяснысӧ нетшыштісны матросъяс.
Быдӧн быттьӧ кынмисны чӧв сулалігтыр.
Корнилов Нахимовкӧд да Андрей Могученкокӧд эновтісны корабль.
КУИМ ЛЫЙӦМ
Корабльясӧс вӧйтісны зэв ӧдйӧ.
Экипажъяссӧ босьтӧм вылӧ ковмис часджынысь не унджык.
Корабльясса трюмъясын камгисны черъяс.
Быд чер шы кучкӧмӧ корабльяслӧн корпусъяс юрмунліны воча кӧлӧкӧл сяма юргӧмӧн.
Палубаяс вылын дзажгисны пилаяс, и пилитӧм мачтаяс «Полундра!» горӧдӧм шы улӧ йиркакылӧмӧн швач усялісны, жуглісны бортъяс.
Шонді петтӧдз на сійӧ местаас, кӧні вӧліны «Сизополь», «Варна» да «Силистрия», плавайтісны рангоутлӧн торпыригъясыс.
На вылын спасайтчисны корабельнӧй крысаяс.
Найӧ вӧлӧмаӧсь зэв унаӧнӧсь.
Флаг лэптӧм водзвылын первойя куим корабль бӧрся мӧдӧдчисны «Уриил», «Селафаил» да «Флора».
Сӧмын корабль «Куим святитель» кутчысис на ва веркӧсын вӧйиганыс корабльясӧн лэптӧм посньыдик гыяс вылын лайкъялігтыр.
Корабльлы воча кабельтов ылнаӧ сувтіс «Громоносец» пароход гӧрд лапа-кӧлесаяснас вӧрӧдышталігтыр.
Корабльлӧн мачтаяс кольӧмаӧсь дзоньӧсь.
Трюмын чер шыяс важӧн нин ланьтісны.
Ас вӧляысь кольччылысьяс, тыдалӧ, мунӧмаӧсь медбӧръя барказӧн.
Трап бердын капитанӧс виччысис вельбот.
Зарин сулаліс трап дорын мӧвпалігтыр, шензис, мыйла корабль оз вӧй.
Вельботын руль дорын пукаліс озорнӧй синма мичман — Нефедов-второй.
— Мичман, — прикажитіс Зарин, — лэччылӧй трюмӧ да видзӧдлӧй, пырӧ-ӧ ваыс.
Нефедов котӧрӧн кайис трап кузя, босьтіс штурманскӧй каютаысь вунӧдӧм ӧзъян пӧнар да лэччис трюмӧ.
Став палубаяс вылын мичман кок улысь чипсігтыр чепсасисны крысаяс; талунъя лунӧдз мичман корабль вылысь эз аддзывлы ни ӧти крыса.
Мичман мыш кузя котӧртіс кӧдзыд йирмӧг, кор сійӧ лэччис увдорса палубаӧдз.
Пӧнар муртса вермис разӧдны пемыдсӧ.
Кӧнкӧ жургис ва, но тайӧ дзик эз вӧв валӧн сэтшӧм жургӧм, вӧлі кӧ эськӧ перъялӧма подводнӧй люкъяслысь задвижкаяссӧ, нинӧм нин шуны кералӧм бортъяс йылысь.
Гӧгӧрвотӧг, мыйла тадзи, мичман ёна повзис да уськӧдчис котӧртны трап кузя вывланьӧ.
Пӧнарыс сылӧн кусіс.
Нефедовлы кажитчис, мый корабль вот-вот лэччас море пыдӧсӧ.
— Ну?
Мый сэн? — мичманлысь юаліс чуймӧм Зарин, сылысь шай-паймунӧмсӧ казялӧмӧн.
Аслыс виччысьтӧг Нефедов вочавидзис:
— Ставыс ладнӧ.
Ва пырӧ.
Корабль вӧйӧ кормаланьӧ диферентӧн.
— Лэччӧй шлюпкаӧ.
Капитан медбӧръяысь чӧвтліс синсӧ корабль вылӧ да ньӧжйӧник лэччис трап кузя шлюпкаӧ, пуксис кормовӧй банка вылӧ рулевӧйкӧд орччӧн.
Вельбот мӧдӧдчис мунны.
«Громоносец» вылын кучкалісны склянкаяс, да кыліс команда:
— На флаг!
Зарин бергӧдчыліс, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны аслас корабль вылӧ, и чуймис: «Куим святительлӧн» бушприт вылын дӧлаліс кодкӧ киӧн лэптӧм гюйс.
— Мичман, видзӧдлӧй: корабль вылын гюйс!
Синлы ог верит!
Аддзанныд?
Нефедов сетіс команда: «<rus>Суши вёсла!</rus>» да бергӧдчӧмӧн видзӧдліс.
Сынны дугдӧм матросъяс кынмисны ва весьтӧ пелысъяс лэптӧмӧн.
— Аддзанныд? — мӧдысь шуис Зарин.
— Некыдз ог! — вочавидзис ыпмунӧм мичман.
Зарин внимательнӧя видзӧдліс мичман вылӧ, синсӧ вештіс «Громоносец» вылӧ да мӧдысь чуймис: «Громоносец» вылын лэптісны флагъяс, но адмиральскӧй клотик улын эз вӧв Меншиковлӧн флагыс.
А Зарин, и быдӧн «Куим святитель» вылын думайтлісны, мый светлейшӧй дзебсясьӧ «Громоносец» вылын.
Зарин кӧсйӧ нин вӧлі бергӧдчыны корабль вылӧ, медым снимитны гюйс, но сэсся вежис думсӧ.
Корабль заводитіс ньӧжйӧникӧн вӧйны.
Да и «Громоносец» заводитіс бергӧдчыны «Куим святительлань» корманас, да палуба пароход вылын комендор метитіс корабль вылӧ бомбическӧй пушка, медым ӧддзӧдны обречённӧй корабльяс лыдысь медбӧръяыслысь вӧйӧмсӧ.
Гыммуніс лыйӧм.
Снаряд жугӧдіс борт.
Корабль пытшкын бомба взорвитчис.
Пушкарьяс выльысь накатитісны орудие.
Мӧдысь гымыштіс лыйӧм, воддзасьыс удачнӧйджык. Снаряд чашнитіс «Куим святительлысь» бортсӧ.
Корабль пӧлыньтчис да ӧдйӧ кутіс вӧйны.
Зарин прикажитіс сынны да коймӧдысь лыйӧм вылӧ эз бергӧдчы.
Матросъяс кучкисны пелысъясӧн да зумыша видзӧдісны бӧрланьӧ...
— Эштіс! — шуис вельбот вылын загребнӧй.
Вӧян корабльӧн лэптӧм гы йӧткыштіс вельботсӧ, быттьӧ кодкӧ сійӧс тойыштіс кормаас...
* * *
Кор «Куим святительсянь» торъялісны йӧз тыра медбӧръя барказъяс, Погребов, Стрёма да Михаил Могученко пӧнаръясӧн да черъясӧн лэччисны трюмӧ.
И, разнӧй местаясӧ разӧдчӧм бӧрын, заводитісны, водзвыв сёрнитчӧм серти, мыйвынысь камгыны черъясӧн.
Найӧ тӧлктӧг камгисны.
Сы пыдди, медым жуглыны водзджык нин кералӧм обшивка, кӧні ватерлинияысь увдортіджык вӧлі пилиталӧма шпангоутъяссӧ, куимнанныс керавлісны переборкаяслысь стойкаяс.
Черъяс ланьтісны.
Горзӧм да вылыс палуба вывті котралӧм шы лӧнис.
Корабль бердысь торъялісны медбӧръя барказъяс.
Гусьӧник сёрнитіг, ас вӧляысь кольччысьяс виччысьыштісны, кытчӧдз эз мун капитанлӧн вельбот.
Сэки, кыдзи вӧлі водзвыв сёрнитчӧма налӧн, чуктӧдалісны кингстонъяслысь клинъяс.
Ва ызгӧмӧн уськӧдчис трюмӧ.
Уджнысӧ помалӧм мысти куим заговорщик чукӧртчисны увдорса мӧд палуба вылӧ да кусӧдалісны пӧнаръяссӧ.
— Кад нин, воканъяс! — шуис Погребов.
— «На флаг!»
Тӧрыт Стрёма лэдзис гюйссӧ да дзебис сійӧс, а эз сдайт.
Стрёма гусьӧник муніс вевдорса палуба кузя бушприт дорӧ, лэптіс гюйс да тракнитӧмӧн мынтӧдіс петля.
Флаг паськаліс тӧв йылын.
— Гюйс лэптӧма, — Погребовлы доложитіс Стрёма, кор бӧр локтіс мӧд палуба вылӧ.
Ӧзъян фитиль вылӧ пӧлялігтыр Погребов вочавидзис:
— Мӧдӧдам светлейшӧйлы гӧснеч.
Могученколы пальниксӧ сетӧм бӧрын комендор копыртчис прицел дорӧ.
Корабль вылын став орудиесӧ вӧлі тӧрытсянь на зарадитӧма.
Тайӧ здукӧ «Громоносец» кутіс бергӧдчыны да муніс прицел улысь.
Погребов ёрччыштіс,
— Беда, воканъясӧй! — удитіс сійӧ горӧдны, кор аддзис орудийнӧй люк пыр, мый «Громоносец» вылын ладитӧны кормовӧй орудие.
Гымыштіс лыйӧм шы.
Снаряд чашнитіс борт, чеччыштіс пытшкӧ да кутіс чепсасьны, гӧгравны палуба вылын зэв ыджыд сьӧд шар моз.
Бомба трубкаысь сявкйисны бикиньяс.
— Пышйӧй, ёртъяс! — горӧдіс Погребов.
Джоджӧ уськӧдчӧмӧн сійӧ кватитіс бомбасӧ да личкысис сы вылӧ морӧснас.
Бомба взорвитчис.
Взрывӧн кок йывсьыс уськӧдӧм Могученко да Стрёма здук мысти воисны ас садяс.
Курыд дука порох тшын петіс ортсыӧ бортын чашнитӧм розьӧд.
Погребовлӧн чашйысьӧм шойыс куйліс кымыньӧн батарейнӧй палубаса шуйгаладор бортын...
— Прӧщайт, ёрт!
Кыкнан матросыс тэрыба пӧрччысисны, кор гымыштіс мӧд пушка, шуйгаладор бортсянь шыбитчисны мореӧ да кутісны вартчыны корабль дорысь ылыстчигтыр, тэрмасисны, медым найӧс эз удит кватитны вабергачыс.
ВИТӦД ГЛАВА
ШУШТӦМ ВОЙ
Могученкояс керкаын, коді сулаліс Малахов курган бокын, тайӧ войнас, кор лӧсьӧдчисны вӧйтны корабльяс, некод эз узь.
Батьыс, коді куим лун нин эз волы гортӧ, локтіс зумыш, лигышмунӧм да гортсаяс юасьӧм вылӧ сӧмын скӧрысь эрыштчыліс.
Веня мудзис лунтырӧн да ӧтарӧ дӧзмӧдчис гырысьяслы, юасис: «Кор нин мунам?
Сёрмам, нинӧм ог аддзылӧй!»
Анна дыр тшӧктіс Веняӧс водны батьыскӧд орччӧн, коді куйліс вонйын, ружтіс, ышлолаліс, мыйкӧ бормочитіс ас кежас, а то и гораа заводитліс кодӧскӧ видны.
Татшӧм здукъясӧ Веня поліс батьсьыс да некыдз эз кӧсйы водны сыкӧд орччӧн.
— Веня, унмовсян пуксӧн, а сэсся тэнӧ он и чеччӧд!
— Некутшӧм деньга вылӧ ог унмовсь, — эскӧдіс Веня и, дерт, унмовсис.
Тадзи сыкӧд лоліс вонас сӧмын ӧтчыд — ыджыд лунлы паныда войӧ, кор сійӧ виччысьліс да эз вермывлы виччысьны, медым видзӧдлыны, кыдзи йӧзыс сисьясӧн кытшовтӧны вичкояс, чадитӧны латкаясӧн, кыдзи быдлаын качайтчӧны китайскӧй пӧнаръяс да юргӧны кӧлӧкӧльняяс.
И сентябрь 11-ӧд лунлы паныда войӧ Севастополь вӧлі мунӧ во пиын дзик ӧти вой вылӧ, кор русскӧй каръяс гызьылісны да йӧзыс ставыс гузь ветлывлісны ывла вылӧ.
Веняӧс садьмӧдісны грӧзитӧмӧн, мый сытӧг мунасны Карладор бокӧ.
Веня узигкості воліс Корниловсянь курьер да нуӧдіс батьсӧ «Ростислав» корабль вылӧ — мыйла, некод эз тӧд.
Воис Сухарнӧй заводысь войся сменаын уджалысь Ольга.
И Маринка локтіс паруснӧй мастерскӧйысь, кытчӧ тшӧктісны сылы уджавны локны войнас; татшӧмыс некор на эз вӧвлы.
— Мусаясӧй менам, мый вӧлі миян! — висьтавліс Ольга.
— Проклятӧй анафема Меншиковыд тшӧктіс тупкыны Сухарнӧй заводсӧ, пачьяссӧ порохӧн взорвитны...
Нянь шомӧсъяссӧ жуглісны, пӧжасян листъяс бухтаӧ вӧйталісны.
— А ми, донаяс, — торкӧ Маринка, — важ парусъясысь матрацъяс вылӧ чехолъяс вуралім.
Хонялӧн вежайыс тшӧктіс госпитальӧ сетны кӧкъямыссё выль койка.
Койкаяссӧ сійӧ аслас матросикъясыслы корабль вылӧ дасьтӧма.
Морскӧй турунӧн сюялім — и то тшӧктіс сетны, эз жалит.
Раненӧйяс куш из плитаяс вылын туплясьӧны.
Вурим ми матрацъяс, а мый тӧлкыс: карын ни турун, ни идзас.
Чистӧй беда!
Гортӧ локтіс госпитальысь бӧрдӧм синма, шог чужӧма Хоня.
— Нылӧй, да тэ вирӧн ляксьӧмыд! — шеныштіс кияснас мамыс.
Веня уськӧдчыліс эськӧ Хоня дорӧ да друг бӧрвыв сетчис:
— Фу, кутшӧм лёк дук тэ дорысь кылӧ...
— Вешйы, Веня, ляксян! — мудзӧмпырысь шуӧ Хоня.
— Эг тӧдлы, мый мортын сы мында вир эм!
— А докторъяс вундалӧны? — юалӧ Веня.
— Вундалӧны кокъяс, кияс?
— Вундалӧны, донукӧй! — ас вывсьыс вирӧссьӧм паськӧмсӧ пӧрччигтыр вочавидзӧ Хоня.
— А кодӧскӧ кӧ юрас — и юрсӧ вундӧны?
Хоня довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Да кыдзи нӧ, мусаӧй, мортыд юртӧг вермас овны?
Думыштлы жӧ!
— Но да.
А бать со Меншиков йылысь шуис, мый сійӧ юрсӧ воштӧма!..
Анна да Маринка сералӧны.
Оз вермы нюмсӧ кутны и Хоня.
Сӧмын Наташа чужӧм вывсьыс шогыс оз вешйы.
— Со тэ кутшӧм! — дивитӧмӧн шуӧ Наташалы вокыс.
— Быдӧнлӧн выльтор, а тэнад нинӧм абу.
Стрёма кӧ эз во, тэнад юрад дзик тыртӧм.
— Вернӧ, донук, — ышловзьӧмӧн сӧгласитчӧ Наташа.
Веня вунӧдӧма нин, мый колӧ мунны видзӧдны корабльяс вӧйтӧм.
Пызан вылӧ юрсӧ уськӧдӧмӧн сійӧ унмовсьӧ.
Лӧсьыд лоны салдатӧн!
Пуля «вжик!» юрӧ!
Локтӧ доктор — раз! — проч юрсӧ дзикӧдз, и лэбзьы небеса вылӧ...
Венялы лои шуштӧм, кӧсйӧ пышйыны докторысь, а коксӧ не вӧрзьӧдны места вылысь!
— Мый нӧ тайӧ детинкаыс, бара унмовсис?
Мунан тэ али он?
Веня чур-чермуніс;
— Муна, муна!
Со ті кутшӧмӧсь, метӧг кӧсйинныд мунны!
Ме эг и думыштлы унмовсьны!
ЙӦЗ ЧУКӦРЫН
— Кытчӧ котӧртан?
Тэ кӧ пышъян, ми тэнӧ огӧ босьтӧй! — керкасӧ томанӧн игналігтыр Венялы грӧзитӧ мамыс.
Веня зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ кӧ пышъяс, то не босьтны сійӧс некыдзи нин оз вермыны, но сылы неуна шуштӧмджык тӧлыся войӧ, сійӧ сӧгласитчӧ да сӧветуйтӧ мамыслы:
— А ті менӧ кыкнан киӧд босьтӧй.
Да ёнджыка кутӧй, ме и ог пышйы...
Вот тадзи!
Ольга босьтӧ Веняӧс шуйга киӧдыс, мамыс веськыдӧдыс.
Туй лэччӧ чойгорув...
Могученкоясӧс панйӧны тэрмасьысь йӧз.
И увдорын тыдалӧны — Пересыпсянь пос дорӧ локтӧ йӧзыс.
— Да мый ті сэтшӧм ньӧжйӧ мунанныд! — Веня кыскӧ мамсӧ да чойсӧ.
— Ме эськӧ ӧтнам сідзи и лэбзи!
Ольга да мамыс босьтӧны Веняӧс киняулӧдыс да котӧртӧны.
И Веня оз нин судз му бердӧдз, вӧрӧдӧ кокъяснас воздухын да чилзӧ долыдысла.
Воисны Лунвыв бухта вомӧн вуджан поскӧдз.
Сувтӧдісны Веняӧс кок йылас.
Сійӧ горзӧ чойясыслы бӧрланьӧ:
— Мый ті кольччинныд!
Кокныд быри, али мый?
Видзӧдӧй, став йӧзыс котӧртӧны!
Но пос кузя котӧртны оз позь — сы мында йӧзыс, и ставыс сыладорӧ вуджӧны.
И сыладорас став йӧзыс ӧтарланьӧ мунӧны — Николаевскӧй батареялань.
Важ адмиралтейство да корабельнӧй сарайяс дорті тэрмасьысь йӧз визулын мунӧны Могученкояс, кытчӧ мунӧны и став севастопольскӧй йӧзыс.
Югдӧ нин...
Веня велалӧма лунын аддзыны уличаяс вылысь ёнджыкасӧ салдатъясӧс да морякъясӧс.
А тавой йӧзыс дзик мӧдпӧлӧс.
Кӧнсюрӧ йӧз чукӧрын Ыджыд бухта берегын вуджӧртлывлӧны офицерскӧй фуражкаяс.
Чукӧрӧн сулалӧны мукӧд йӧзысь торйӧн чубъяса донскӧй казакъяс.
И салдатъяс вель унаӧнӧсь, но медся уна прӧстӧй йӧз: докъясысь мастеровӧйяс, кузнечьяс, маляръяс, корабельнӧй плӧтникъяс, оружейникъяс; адмиралтейскӧй складъясса дрягилияс; армейскӧй да флотскӧй швальняясысь портнӧйяс; чери кыйысьяс; шароварыяса да зарниӧн вышивайтӧм камзолъяса извозчикъяс; кучик курткаяса, кучик тасмаяс помын пуртъяса чабанъяс; лавочникъяс; офицеръяслӧн слугаяс да конюхъяс; уличвывса разносчикъяс.
И, мый медся овлытӧмторйыс, йӧз чукӧрас зэв уна нывбаба.
Севастопольын нелямын кык тысяча морт пиысь артавсьыліс нывбабаыс сӧмын сизим тысяча.
А тані, Лунвывса бухта ӧтар-мӧдарын йӧз чукӧрас, и Павловскӧй мысок вылын, и Николаевскӧй батарея вылын, нывбабаяс вӧліны мужчинаяс серти ёна унджыкӧнӧсь.
Тыдалӧ, татчӧ локтӧмаӧсь, вой вылӧ видзӧдтӧг, морякъяслӧн став гӧтыръясныс, нывъясныс, весиг нывкаяс.
Тшап да дзор барыняяс, кодъяслы луннас быдӧн уличьяс вылын сетӧны туй, тшӧтш жӧ жмитчӧны тані — матрос гӧтыръяс, базарнӧй торговкаяс, Сухарнӧй заводса работницаяс, паруснӧй мастерскӧйса вурсьысьяс чукӧрын.
Яркӧй пятноясӧн синмӧ шыбитчӧны зарниӧн вышивайтӧм кисейнӧй шарфъяса да мича сера шальяса том крестьянкаяс.
Крута лэччан берегъяс вӧсна быдӧн вермисны аддзыны, мый вӧчсьӧ рейд вылын, но йӧзыс век жӧ топӧдчӧны берегланьӧ, личкӧны на вылӧ, коді водзджык удитіс веськавны изъяс вылӧ да набережнӧйса каменнӧй стенкаяс вылӧ.
Йӧз чукӧр зырсис на вылӧ ваӧ путкыльтны грӧзитӧмӧн.
Ыркыд, пӧшти кӧдзыд вой тэрмӧдліс сбитенщикъясӧс кадысь водзджык, не сезон серти, пузьӧдавны самӧваръяснысӧ.
Сбитенщикъяс ветлӧдлісны йӧз чукӧрын, горзісны: «Кеж, сота!» да ӧвтчисны кӧлач кытшъясӧн.
Быд сбитенщиклӧн тасма джынйыс водзладорсяньыс пуысь, стӧкан пуктӧм вылӧ сэтчӧ поз кодьяс вӧчалӧма.
Самӧваръяс пӧлясисны руӧн да чадӧн, а сбитенщикъяс ошкисны юанторнысӧ, гораа сьылігтыр:
<rus>Кипит кипяток,</rus>
<rus>Припарит животок.</rus>
<rus>Кто сбитень выпиват,</rus>
<rus>Постоянно здрав быват.</rus>
Йӧзӧс мучитіс горш косьмӧм — сбитенщикъяс бура вузасисны.
Могученкояс котӧрӧн воисны берег дорӧ самӧй сэки, кор стройӧн сувталӧм корабльяс да пароходъяс костын тыдовтчис адмиралъяслӧн шлюпка.
Эскадра кузя юрмуніс «ура».
Веня ставсӧ зэв бура аддзис: мамыс сійӧс пуксьӧдіс пельпомыс вылӧ.
Став йывсьыс, мый аддзис, сійӧ висьталіс мамыслы да чойясыслы.
Шлюпка вылын эскадра дорӧ мунӧны Корнилов да Нахимов, а батьныс корма вылас рулевӧялӧ, офицер пыдди, шлюпкаса кӧзяин местаӧ.
Со шлюпка сибӧдчис корабль бердӧ.
Музыка кутіс ворсны встреча.
Ӧні Корнилов сетас сигнал: «Командуйта флотӧн!»
И збыль, «Куим святитель» вылын недыр мысти заводитӧ уджавны семафор.
Мый сигналитӧ корабль, Веня оз удит лыддьыны да висьталӧ, мый Корнилов прикажитіс корабльяслы лэптыны якӧръяс, кыпӧдавны вылысса парусъяс да петны мореӧ, флагманскӧй корабль бӧрся кильватерӧн мунӧмӧн.
Пароходъяслы, кӧні эм тяжёлӧй артиллерия, — конвоируйтны корабльяссӧ.
Веня бура аддзӧ, мый став корабльяс вылас, «Куим святитель» кындзи, лэдзӧма стеньгаяс да идралӧма реяяс: корабльяс оз вермыны зэлӧдны вылысса парусъяснысӧ.
Веня аддзӧ, мый швартовы нырсянь бӧжӧ кӧртавлӧмны корабльяссӧ ӧти цепӧ.
Но сійӧ вунӧдӧма нин, мый котӧртіс татчӧ видзӧдны эскадра вӧйтӧм вылӧ.
Сылы колӧ, медым флот петіс мореӧ.
Корабльяс вылын суматоха.
Камгӧны черъяс.
Пароходъяс сибӧдчӧмаӧсь корабльяс бердӧ да босьталӧны на вылысь йӧзсӧ.
Матысса корабльяс вылын пӧрласьӧны мачтаяс.
Адмиралъяслӧн шлюпка бӧр воис «Ростислав» вылӧ да сэсянь адмиралъястӧг нин мӧдӧдчис Графскӧй пристань дінӧ, и бать бара нин шлюпкаас — руль дорын...
— Мый нӧ тэ, донаӧй, сӧрӧмыд ставсӧ?
Эк тэ! — скӧра вомалӧ Веняӧс соседка.
Венялы яндзим.
Делӧыс мунӧ ньӧти оз сідзи, кыдзи эськӧ вӧлі сылы колӧ.
Веня чеччыштіс мам пельпом вылысь да, мӧдыс эз и удит акнитны, тювкнитіс йӧз чукӧрӧ: сылы колӧ Графскӧй пристань вылысь аддзыны батьсӧ да сысянь тӧдмавны став правдасӧ.
Копыртчӧмӧн Веня писькӧдӧ юрнас аслыс туйсӧ йӧз чукӧр пӧвстын, сійӧс кучкалӧны, тойлалӧны.
Йӧз чукӧрыс гыалӧ, нывбабаяс бӧрдӧны.
Мужчинаяс кодъяслыкӧ грӧзитчӧны да видчӧны...
Рейд вывсянь гымыштіс пушкаысь лыйӧм шы, сы бӧрся мӧд дай коймӧд...
ФЛАНГОВӦЙ МАРШ
Корабльясӧс вӧйтӧм эскӧдіс карса олысьясӧс, мый неприятель матын да сійӧс виччысьӧны Войвыв бокӧ: сэтчӧ мӧдӧдісны став уджалысьсӧ, медым ӧддзӧдны укреплениеяс вӧчӧм.
Карса да Корабельнӧй бокъясын крепостнӧй уджъяс дугӧдсисны.
Армия бивакӧн сулаліс Куликово поле вылын.
Вӧйтӧм корабльяс вылысь матросъясӧс разӧдісны батальонъясӧ.
Флотскӧй батальонъясӧ содтӧм могысь матросъясӧс ещӧ на босьтісны мукӧд корабльяс вылысь.
Севастопольӧс дорйысьяслӧн лыд содіс примернӧ дас кык тысяча морт вылӧ.
Тяжёлӧй артиллерияӧн вооружитӧм корабльясӧс Корнилов сідз сувтӧдаліс рейд вылын, медым найӧ вермисны лыйлыны Войвыв боклысь высотаяссӧ сійӧ случайын, неприятель кӧ вермас босьтны сэтысь укреплениеяссӧ.
Войвыв бок дорйыны Меншиков возложитіс адмирал Корнилов вылӧ, Лунвывсасӧ — адмирал Нахимов вылӧ; адмиралъяс лоины косінын командующӧйясӧн сійӧ прӧстӧй причина вӧсна, мый гарнизонын ӧні кызвыныс вӧліны морякъяс.
Став тайӧ мераясыс успокоительнӧя действуйтісны карса олысьяс вылӧ.
Озыра олысьяс, кодъяс дасьӧсь нин вӧлі пышйыны карысь, эновтісны тайӧ думсӧ — найӧ чайтісны, мый Бахчисарайӧ мунан туйсӧ неприятель босьтӧма нин.
А озыръяслӧн кольччӧмыс сетіс надея тшӧтш гӧльяслы.
Кызвын севастопольцылы виччысьтӧмӧн лои сійӧтор, мый водзвыв чайтіс ӧтнас Нахимов.
Светлейшӧй корис ас дінас Корниловӧс да висьталіс сылы, мый пятницалы паныда войӧ, сентябрь 12-ӧд лунӧ, армия петас Севастопольысь Бахчисарайӧ мунан туй кузя.
— Ме вӧча фланговӧй марш, — висьталіс светлейшӧй.
— Армия сувтас сэтшӧм ногӧн, мый кутас угрожайтны неприятель шуйга флангыслы да тылыслы.
Кык би костӧ сувтӧдӧм неприятель оз лысьт уськӧдчыны Войвыв бок вылӧ.
А шуам, татшӧмторйыс и лоӧ, армия сетыштас союзникъяслы тылсяньыс.
Сэсся ме лыддя коланаӧн обеспечитны Россия да Севастополь костын сообщение.
Сійӧ вермас заводитны наступайтны и Симферополь вылӧ и Перекоп вылӧ да орӧдны миян снабжениелысь став позянлунъяс.
Князь неприятельӧс шуис по-салдатски «сійӧ».
— Ваша светлость! — горӧдіс Корнилов.
— Ті эновтанныд Севастопольсӧ да флотсӧ ас судьба выланыс!
— Севастопольын эм гарнизон.
Флот вермас действуйтны аслас вына артиллериянас.
Сэсся ӧд, миян «кирпичнӧй делӧяс кузя мастеръяс» эз жӧ ӧд вугравны.
Тотлебен эз этша канава кодйы да гырысь мудӧдъяс лэпталіс.
Чӧртыс коксӧ чегас, не сӧмын англичана.
— Севастопольлӧн дорйысьнысӧ эм сӧмын дас сизим батальон.
Укреплениеяслысь жалкӧй состояниесӧ вынсьӧдӧны тіян асланыд жӧ кывъясыд.
Кыдзи нӧ миянлы кутчысьны неприятельлӧн квайтымын тысяча морта армиялы паныд?
Меншиков видзӧдліс Корнилов вылӧ насмешливӧя.
— Меным висьтавлісны тіянлысь кывъяс, мый быд матрос сулалӧ дас салдатлы воча.
— Да, ог соссьы, мый шулі тайӧс...
— Но вот аддзанныд, адмирал: дас кык тысяча матрос — сійӧ сё кызь тысяча салдат...
Ог вензьы, тіян сёрни — абу прӧстӧй ошйысьӧм.
Менам салдатъяс, тӧрытъя рекрутъяс, абу на велӧдчӧмаӧсь дай тышын эз вӧвлыны, но век жӧ и найӧ кутшӧмкӧ вын представляйтӧны.
Ми, сідз шуны, лоам тіян резервӧн, — любезнӧя нюмъялігтыр помаліс Меншиков.
Корнилов гӧгӧрвоис, мый вензьӧмысь пӧльза оз ло: светлейшӧй оз радейт вежлавны ассьыс решениеяс, кӧть эськӧ сылы и вайӧдлісны ён возражениеяс.
И сэсся князьлӧн мӧвпыс — обеспечитны Севастополь да Россия костын йитӧд — тшӧтш и адмираллы кажитчис коланаӧн.
Прӧщайтчигӧн Меншиков казяліс, мый Корниловлӧн чужӧмыс пемдіс, да миритчан гӧлӧсӧн шуис:
— Война оз тӧд непременнӧй решениеяс.
Кутам, Владимир Алексеевич, действуйтны обстановка серти — сійӧ быд час вежласьӧ.
Ми стӧч огӧ на тӧдӧй, мый кӧсйӧны вӧчны миян врагъяс.
Мый ме ог «эновт» Севастопольӧс, талы залог пыдди армия кольӧ карӧ став сьӧкыд грузсӧ, босьтӧ сӧмын самӧй коланаторсӧ.
Обозъяс кольччӧны.
Ме воа бӧр, кор тайӧ ковмас да кор тайӧ лоӧ пӧлезнӧйӧн миян общӧй делӧлы.
Куликово поле вылын бивакӧн сулалігас нёль лун чӧжӧн Меншиковлӧн армия бӧр ёнмис.
Полкъяссӧ, кодъяс воштісны уна йӧзӧс, ӧтлаӧдісны батальонъясӧ; виӧм командиръяс местаӧ воинскӧй частьяслы сетісны выльясӧс.
Нестройнӧй толпаысь бара артмис войско.
Войын русскӧй армиялӧн авангард мӧдӧдчис Куликово поле вылысь; Инкерманскӧй пос кузя армия кутіс мунны Мекензиева гӧраланьӧ.
Противник вӧлі матын, Бельбек вылын, кытчӧ Войвыв укреплениесянь сӧмын ӧти час колӧ мунны.
Англичана да французъяс сулалісны восьсӧн да сотісны бипуръяс.
Оврагті гӧраясӧ мунан Бахчисарайса туй векньыдінын позьӧ вӧлі виччысьны друг уськӧдчӧмъяс.
Та вӧсна русскӧй салдатъяслы эз тшӧктыны пеставны бияс, весиг эз тшӧктыны куритчыны да прикажитісны марш вылын дзик чӧв-лӧня мунны.
Армиялӧн движение эз вермы дзебсьыны карса население синводзысь.
Кар колльӧдіс ещӧ ӧти тревожнӧй вой.
Чайтлісны, мый войскаяс мунӧны Войвыв бокӧ, медым неприятельлы шуйга флангас кучкыны, кор сійӧ мореладорсянь флот отсӧгӧн мӧдӧдчас штурмуйтны Войвывса укреплениеяс.
Югдігӧн виччысисны канонада.
Воис асыв.
Войвыв бокын пушкаяс чӧв олісны.
АРМИЯ ДА ФЛОТ
Войнас Севастопольӧ бӧр локтіс Тарутинскӧй полклӧн нёль орудиеа батальон, кодӧс англичана торйӧдӧмаӧсь армияысь.
Та бӧрын Севастополь да армия костын йитӧд орис.
Сентябрь 13-ӧд лунся асылӧ Федюхины высотаяс вылын, карсянь асыввылын, тыдовтчисны французъяс.
Неприятель эз лысьт атакуйтны Севастополь Войвыв боксянь да ӧні лӧсьӧдчис уськӧдчыны кар вылӧ лунвывсянь.
Карсянь тыдаланінын неприятельлӧн петкӧдчӧмыс кыпӧдіс Севастополь дорйысьяс пӧвстын ыджыд тревога.
Карладор бокын Нахимовлӧн вӧлі сӧмын нёль тысяча морт.
Нахимов эз эськӧ вермы дорйыны карсӧ татшӧм слаб вынӧн, неприятель кӧ нюжмасьтӧг кутіс атакуйтны.
Та вӧсна Нахимов кӧсйис вӧйтны ас эскадраса суднояс, а налысь экипажъяссӧ ӧтлаӧдны гарнизон дорӧ.
Корнилов, кор тӧдмаліс, мый неприятель вуджӧма Лунвыв бокӧ, тшӧктіс пароходъясӧн вуджӧдны Войвыв бокысь дас ӧти флотскӧй батальон — квайт тысяча морт мында.
Та бӧрын пыр жӧ Корнилов корис аслас карса квартираас Нахимовӧс, полковник Тотлебенӧс да генерал Моллерӧс.
— Миянлы колӧ юкны наследство, кодӧс колис князь Меншиков, — чукӧртчӧм йӧзлы шуис Корнилов, — да сідз юкны, медым обеспечитны командованиелысь единство.
Таын обороналӧн успех: приказаниеяс мед петасны ӧти мортсянь.
Гарнизонын кызвыныс морякъяс — найӧ подчиняйтчӧны Павел Степановичлы да меным.
Пехота подчинитӧма тіянлы, генерал.
Сапёръяслӧн командир Поляков лыддьӧ, мый сійӧ подчиняйтчӧ веськыда его светлостьлы, кӧть эськӧ сылы вӧлі естественнӧ кывзысьны полковник Тотлебенлысь.
Ставсӧ тайӧс колӧ вайӧдны яснӧй системаӧ.
Генерал Моллер, сьӧкыд пеля да ёна нин пӧрысь морт, кывзіс шуйга пель дорас кисӧ козырёкӧн лӧсьӧдӧмӧн — тайӧ пельнас сійӧ бурджыка кыліс.
Кывзігас генерал довкйӧдліс юрнас, кыдзи вӧчлывлӧны пельтӧм йӧз, кор найӧ кӧсйӧны дзебны ассьыныс тырмытӧмторсӧ.
— Ме ногӧн, — шуис Тотлебен, — командование должен принадлежитны либӧ тіянлы, Владимир Алексеевич, либӧ тіянлы, Павел Степанович, мӧдногӧн кӧ — старшӧй адмиралъяс пиысь ӧтилы.
Омӧльыс нинӧм абу, мый тіянлы кыкнанныдлы лоӧ не море вылын командуйтны.
Генерал кывзіс Тотлебенӧс пыр сідз жӧ, пель дорас козырёк лӧсьӧдӧмӧн, да, став тушанас сёрнитысьлань сетчӧмӧн, эз дугдыв юрнас довкйӧдлӧмысь.
Нахимов пукаліс генерал веськыдладор бокын.
Моллерлань бергӧдчӧмӧн Нахимов горӧдіс генераллы веськыд пеляс:
— Тіянлы яснӧ?
Карын став вынъясӧн командуйтны кутас адмирал Корнилов.
Сійӧ генерал-адъютант, морскӧй штабса начальник.
Яснӧ?
Моллер вешйис Нахимов дорысь да ӧбидитчӧмӧн вочавидзис:
— Ті дзик весьшӧрӧ, адмирал, горзанныд меным пельӧ: ме ставсӧ зэв бура кыла да гӧгӧрвоа.
Кыдзи ме верма командуйтны тіян морякъясӧн: тіян и словесностьыс мӧд.
Менам салдат вочавидзӧ: «Точно так, ваше превосходительство», а тіян матрос: «Есть, Павел Степанович».
А меным, да, пӧжалуй, и князьлы, матрос друг вочавидзас: «Нет!»
Став делӧыс формаын.
Колӧ сэтшӧм форма аддзыны, медым и армейскӧй чинъяс вочавидзисны Владимир Алексеевичлы: «Точно так, ваше превосходительство!»
Та вылӧ эм практикованнӧй форма.
Ме сета приказ татшӧм ногаӧс: «Предлагайта войскаясса став господа начальникъяслы пӧртны олӧмӧ став приказаниеяссӧ господин генерал-адъютант Корниловлысь, коді ас вылас босьтіс Севастополь карын расположитӧм став войскаяс штабса начальниклысь обязанностьяс, кыдзи утвердитӧм распоряжениеяс.
Генерал-лейтенант Моллер»...
Нахимов, коді радліс Моллер сӧгласие вылӧ, ньӧжйӧник шуис сылы пеляс:
— Ваше превосходительство, ті, ей-богу, ӧдвакӧ абу вежӧраджыкӧсь его светлость дорысь!
Збыль, сідз!
— Аддзанныд?
А ті меным пельӧ горзанныд! — сылысь висьталӧмсӧ велавтӧг ропкигтыр шуис генерал.
ПУШКА
Веня локтігӧн унаног юрас бергӧдліс, кыдзи сійӧс гортас встретитасны.
Мам, кор аддзас сы юр вылысь матросскӧй фуражка, а бушлат пельпом вывсьыс кыдзсюрӧ крепитӧм, погонъяс, кытчӧ гижӧма цифра «36», тӧдӧмысь, шевкнитас кияснас, нимкодь лоӧ сылы да весиг вунӧдас юавны, кытчӧ сійӧ вошлі кык сутки кежлас: веськыда уськӧдчас кутлыны да окавны.
Ольга фыркнитас: «Со ӧд, пасьтасьӧма кыдзи, последыш!»
Маринка нетшыштас сылысь шапкасӧ да ас юр вылас пуктас либӧ ещӧ мыйкӧ сэтшӧмногаӧс вӧчас.
Хоня чӧв нюммунас.
А Наташа бӧрддзас радысла да горӧдас: «Видзӧдӧй, менам мусаяс!
Да сійӧ, тыдалӧ, юнгаӧ гижсьӧма!
Ак, матросикӧй тэ менам донаӧй!»
Но, а бать кӧ гортын?
Бать ни ӧти кыв шутӧг, разяс тасмасӧ.
Лупсуйтӧмысь не мынны!
Веня быдторйысь дась висьтасьны, дась сӧгласитчыны, мый сійӧс важӧн нин колӧ нӧйтны: сы мында быдсяматорсӧ нин сійӧ вӧчис кольӧм кад чӧжӧн, сэтшӧма быдӧнлы дӧзмӧдчис...
А век жӧ батьлӧн чорыд тасмаыс — мустӧмтор; бать шоча сыӧ кутчысьлӧ, но кутчысяс кӧ нин полируйтны», то «полируйтас» кыдз колӧ.
Сизим беда — ӧти ӧтвет!
Веня збоймӧдчӧ.
Морскӧй походкаӧн, неуна катласьӧмӧн, дзик жӧ Стрёма моз, сійӧ веськӧдчӧ асланыс керкалань.
Малахов кургантӧ он тӧд.
Еджыд башнявывса флагшток йылын дӧлалӧ флаг.
Могученкояс керка дорті гартчигтыр мунӧ выль туй, коді эз вӧвлы; сы кузя, сапӧгъяснас буссӧ лэптігтыр, гӧра паныд вольнӧй шагӧн кайӧны салдатъяс пельпомъяс выланыс ружьеяс кутӧмӧн.
Салдатъяс бӧрся кык буйвол сьӧкыда кыскӧны гӧра паныд фура.
Сы вылӧ кӧртавлӧмаӧсь корабельнӧй цистерна: ва видзан ыджыд клепайтӧм кӧрт ящик.
Изъяс вывті фура чеччалӧ да варгылясьӧ, да цистерна быд зыркнитӧмысь кӧлӧкӧл моз камакылӧ да юргӧ.
А ещӧ улынджык, воськов сё кымын Могученкояс керкаӧдз вотӧдз, кӧлесанас тёпканӧ веськалӧмӧн сибдӧма пушка.
Сійӧс ӧшйӧдӧмаӧсь кык кӧлеса костса чӧрс вылӧ да матросъяс «артельӧн» кыскӧны гӧра паныд.
Найӧн командуйтӧ озорнӧй синъяса мичман.
Сійӧ ставнас дзик бусӧссьӧма, зэвтчӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧм кузяыс визувтӧны няйт ньылӧм шоръяс.
Фуражкасӧ по-нахимовски вештӧма балябӧжас.
Первойя лямкасӧ волысалӧмӧн мичман «горӧдлывлӧ», тайӧ и эм сылӧн тайӧ здукӧ командуйтӧмыс:
<rus>Эй, дубинушка, ухнем!</rus>
<rus>Раззелёная сама пойдёт!</rus>
Матросъяс ӧттшӧтш горӧдӧны сьывны «Дубинушка» да тракнитӧмӧн заводитлӧны перйыны тёпканысь кӧлеса.
Кӧлеса пӧшти нин кайлӧ сэтысь, но бӧр лэччӧ.
Веня матыстчис да видзӧдӧ боксянь: перъясны пушкасӧ али оз.
— Лолыштам, ребята! — командуйтӧ мичман.
Матросъяс сувтісны, лямкаяс пӧрччытӧг, лолалӧны сьӧкыда, видчыштӧны ньӧжйӧникӧн.
— Эй, юнга! — Веняӧс казяліс да чукӧстіс мичман.
— Тэ мый уджтӧг сулалан?
Отсышт.
Тэ сӧмын он вӧлі и тырмы миянлы.
— Есть! — вочавидзӧ Веня да кутчысьӧ гезйӧ.
— Давай, братцы!
<rus>Аль вы пушки не видали?</rus>
<rus>В руки банника не брали?</rus>
<rus>Эй, дубинушка, ухнем!</rus>
<rus>Раззелёная сама пойдёт!</rus>
— Вӧрзис, вӧрзис!
Ачыс мунӧ! — гуранысь кӧлеса перйӧм бӧрын горзӧны матросъяс.
Веня чорыда муӧ мыджсьӧмӧн восьлалӧ ставкӧд ӧттшӧтш да кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлывлӧ ас керкаыс вылӧ.
Гажа сьыланкыв шы улӧ пушка зёлякылӧмӧн гӧгыльтчӧ изъя забор дорті.
Ӧні, тӧдӧмысь, кодкӧ чойяс пиысь либӧ мам петас кильчӧ вылӧ (зэв нин гажаа сьылӧны) да аддзас, мый Веня оз кӧнкӧ балуйтчы, а медся колана уджсӧ вӧчӧ.
Но некод эз пет кильчӧ вылӧ, эз видзӧдлы ӧшиньӧд.
Веня аддзӧ водзысь крут, кӧть и шыльыд рӧч йыв да оз тӧд, мый сылы вӧчны — пушкасӧ водзӧ кыскыны-ӧ, дзик курган йылӧдзыс, али эновтны да мунны гортас.
Друг тай кодкӧ сэтшӧма сылы сетыштіс балябӧжас, мый юнгалӧн юрсьыс шапкаыс чӧліс да бокӧ гӧгыльтчис.
Кодкӧ дернитіс Веняӧс да нетшыштіс канат бердысь.
Веня тӧдіс Маринкаӧс.
— Мамуклӧн бӧрдӧмысла синмыс нин пыктіс, а сійӧ...
Мун гортад!
Пушка сувтіс.
Веня ыръянитӧ.
Маринка кыскӧ сійӧс киӧдыс дзиръя дорӧ.
— Мича ныв! — горзӧ мичман.
— Миянлы отсалӧм пыдди ті главнӧй уджалысьнымӧс миянлысь мырддянныд!
— А ті гажаджыка сьылӧй! — мунігмозыс вочавидзис Маринка.
— Да ми став сьыланкывсӧ нин сьылім.
Вай ті миянлы горӧдӧй сьывны, ли мый ли...
— Менам сьыланкывйысь тіян пушканыд потӧ! — Веняӧс керкаӧ кыскигтыр горзӧ Маринка.
Матросъяс сералӧны.
— Нывкаыс — би!
Кодлӧн тайӧ, он тӧдӧй, ребята?
— Могученколӧн, Павел Степанович кумлӧн, нылыс, — мичманлы вочавидзӧ ӧти матрос.
— И детинкаыс сылӧн жӧ.
— Но, ребята, кутчысьӧй!
Пушка сьыланкывтӧг, зёлякылӧмӧн, кутіс гӧгыльтчыны-кайны гӧра паныд.
— Со тэныд аслад зарниыд! — Веняӧс комнатаӧ тойыштӧмӧн горӧдіс мамыслы Маринка.
— Ваын оз вӧй ни биын оз сотчы.
Босьт!
Меным некор тані тіянкӧд!
Маринка котӧрӧн пышйис.
Анна чӧла видзӧдліс пиыс вылӧ бӧрдӧм синмӧн да весиг эз нюммун, бергӧдчис пачвомлань да кутіс кашникъяс мыськыны.
Веня ньӧжйӧник вешйис пельӧсӧ да пуксис Наташалы паныд лабич вылӧ ичӧтик корабль улӧ.
Наташа, быттьӧ нинӧм эз и вӧв, вӧрӧдӧ ассьыс коклюшкаяссӧ, лэптіс юрсӧ, сюся видзӧдліс Веня вылӧ да муртса-муртса тӧдчымӧн нюммуніс.
КВАЙТӦД ГЛАВА
«ГОРАНЬӦН ВОРСӦМ»
Севастопольӧс дорйысьяс зэв этша тӧдісны, мый лӧсьӧдчӧ вӧчны неприятель.
Меншиков эз нуӧд разведка, кӧть эськӧ сы киын вӧлі кавалерия.
Кутшӧмсюрӧ юӧръяс Меншиковлы вайлывлісны фельдъегерьяс царсянь Петербургысь.
Николай Павлович гижлывліс Меншиковлы зэв тшӧкыда да уна, юӧртлывліс и газетнӧй заграничнӧй выльторъяс и юӧръяс, кодъяс волывлісны заграницаын олысь русскӧй посолъяссянь, а то и петербургскӧй сплетняяс да слухъяс.
Кор неприятель лӧсьӧдчыліс походӧ да вӧлі ылын на, царскӧй юӧръяс удитлісны панйыны событиеяс да водзвыв предупредитлісны Меншиковӧс сы йылысь, мый сылы колӧ виччысьны.
Дунайскӧй армияысь князь Горчаковсянь волывлісны пӧлезнӧй юӧръяс сэк, кор вӧлі неприятель турецкӧй портын чукӧртӧ вынъяссӧ.
Кор жӧ Альминскӧй бой бӧрын неприятель матыстчис Севастополь дорӧ, Петербургысь да Дунай вылысь юӧръяс век на волісны, но некутшӧм тӧдчанлун да смысл налӧн ӧні эз нин вӧв.
Важнӧ вӧлі ӧні тӧдны, мый ассьыс цельяс шедӧдӧм могысь кӧсйӧ вӧчны неприятель матысса лунӧ, кодарладорсянь лӧсьӧдчӧ сійӧ кучкыны.
А Севастопольын эз тӧдны не сӧмын неприятель движение йылысь, но и сы йылысь, кытчӧ муніс Меншиков, кытчӧ сійӧ сувтіс да кытчӧ мӧдӧдчас.
— Абу война, а кутшӧмкӧ гораньӧн ворсӧм! — воюйтысь армияяслӧн движение йылысь шуис Нахимов.
И неприятель лагерын Альминскӧй бой бӧрын дыр жӧ стӧчасӧ нинӧм эз тӧдны.
Союзнӧй армияӧн главнокомандующӧй французскӧй маршал Сент-Арно, кодӧс мучитӧ вӧлі сьӧкыд висьӧм, ӧтказӧн вочавидзис английскӧй вынъясӧн командуйтысь лорд Раглан предложение вылӧ: Раглан предложитіс, мыйысь вӧлі полӧны и Севастопольын, дзик пыр атакуйтны флот отсӧгӧн карсӧ войвывсянь.
Сент-Арно возражайтіс, мый море вывсянь наблюдение серти русскӧйяс тэрмасьӧмӧн ёнмӧдӧны Войвыв боклысь укреплениеяс.
«Роланд» нима пароход-разведчиклӧн командир первой юӧртіс, мый русскӧй флот сулалӧ рейд вылын, лӧсьӧдчӧ петны мореӧ, а сэсся — мый войнас эскадра вошис.
Мый лоӧ, русскӧй флот кӧ войнас петіс мореӧ?
А гашкӧ, русскӧйяс корабльяснысӧ вӧйтӧмӧн потшисны рейдӧ пыранін?
Сэки союзнӧй флот оз вермы пырны Ыджыд бухтаӧ да отсавны сухопутнӧй вынъяслы Войвывса бок атакуйтігӧн.
А мый водзӧ?
Атака удайтчигӧн союзникъяслӧн армия оз вермы ӧдйӧ паськӧдны успех: сійӧ веськалӧ русскӧй корабльясса вына артиллерия лыйлӧм улӧ.
Паськыд (торъя местаясын километр пасьта) Ыджыд бухта пласьтнитчас армия водзӧ венны позьтӧм преградаӧн.
Войвыв высотаяс вывсянь карӧс сӧмын бомбардируйтӧмӧн оз позь заставитны русскӧйясӧс пуктыны оружие.
Кытчӧ муніс Альма дорысь русскӧй армия, абу известнӧ.
Войвыв бок штурмуйтан решительнӧй здукӧ русскӧй армия друг вермас петны да кучкыны флангсянь либӧ тылӧ.
Ставыс тайӧ ӧтвыв босьтӧмӧн маршал Арноӧс тшӧктіс сомневайтчыны успех шедӧдӧмын.
Ещӧ решительнӧйджыка паныд сувтіс Войвыв бок штурмуйтӧмлы английскӧй инженер Бэргойн.
Штурмлы сійӧ туналіс неудача.
Русскӧйяс кутасны, видзӧдны кӧ Альма серти, ӧтчаяннӧя водзсасьны.
Штурмыд вайӧдас артиллерийскӧй подготовка бӧрын да ружьеясысь лыйсьӧм бӧрын морӧс на морӧс паныдасьӧмӧ, а штыковӧй бойын русскӧй салдатъясӧс некод оз вермы.
Удайтчытӧм штурм вӧсна лоасны вывті уна воштӧмъяс да провалитчас ставнас экспедицияныс.
«И став дінас содтӧд, — помаліс Бэргойн, — мыйла ми татчӧ вайим зэв ыджыд осаднӧй парк — тяжёлӧй орудиеяс, тураяс, фашинаяс, уна тысяча зыр, киркаяс, черъяс, — огӧ нин кутӧ сёрнитны йӧз йылысь: артиллеристъяс йылысь, инженеръяс йылысь, сапёръяс йылысь, минёръяс йылысь, гальваническӧй командаяс йылысь.
Став Европа пасьта ми лоам серамтуйынӧсь».
Английскӧй главнокомандующӧйлы быть лои сӧгласитчыны французъяскӧд: вуджны Лунвыв бокӧ да сэсянь заводитлыны босьтны Севастополь.
Вензьӧмъясын да сёрниясын прӧста вошлі кад.
Англичана сӧгласитчисны Сент-Арно решениекӧд, но Лунвыв бокӧ вуджны лӧсьӧдчисны ньӧжмыда да вялӧя.
Кор союзникъяслӧн армия мӧдӧдчис Чёрнӧй ю долинаӧ, Меншиковлӧн армия эновтіс нин Севастополь.
Войын армияяс вежӧн мунісны, и неприятель петкӧдчис Лунвыв бокса высотаяс вылын, карсянь тыдаланінын.
Кор Меншиков тӧдмаліс, мый неприятель вуджис Лунвыв бокӧ, мӧдӧдіс Корнилов дінӧ курьерӧс.
Светлейшӧй юӧртіс, мый армия бӧр локтӧ Севастопольӧ, Войвыв бокӧ, кытчӧ тшӧктіс вайны обозъяс.
Сентябрь 18-ӧд лунӧ и ачыс главнокомандующӧй воис Севастопольӧ.
Аслыс сулалан местасӧ сійӧ бӧрйис Войвыв бок да овмӧдчис бухтабердса неыджыд казеннӧй керкаӧ, изшом складса смотритель ордӧ, 4-ӧд номера батарея дорӧ матӧ.
ЗАВИДЬТӦМ
Корниловкӧд да Тотлебенкӧд тшӧтш светлейшӧй верзьӧмӧн кытшовтіс Лунвыв бокса оборонительнӧй уджъяс.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый, мӧдарӧ, Меншиков сопровождайтӧ Корниловӧс: быдлаын уджаланінын матросъяс да йӧзыс адмиралӧс встречайтісны «ура» горзӧмӧн да гажапырысь горӧдан чолӧмалӧмъясӧн, мукӧд дырйи шуткаясӧн, а Меншиковӧс быттьӧ эз и казявлыны.
Меншиков ӧбидитчис да, коймӧд бастионӧ воигӧн, кутыштіс вӧвсӧ, водзвылас лэдзис Корниловӧс, а ачыс сэтшӧм чужӧм вӧчис, быттьӧ вывті сюся кывзӧ полковник Тотлебенлысь висьталӧмсӧ.
Князь то зумыштчыліс, то насмешливӧя нюмъяліс, зілис настроитны асьсӧ ироническӧй лад вылӧ.
Слаб, пустӧй йӧз да неудачникъяс частӧ кутчысьлывлӧны асьнысӧ доръян тайӧ средствоӧ.
Меншиков нимавліс лёк, ядовитӧй насмешникӧн; но талун сылӧн эз артмавны остротаясыс да каламбуръясыс: Тотлебен найӧс эз и казяв.
Инженер зэв пӧся да серьёзнӧй гажлунӧн зілис объяснитны ассьыс основнӧй мӧвпсӧ.
— Меным юрӧ воис ӧти мӧвп, — сёрнитіс Тотлебен.
— Неприятель сетӧ миянлы кымынкӧ лун срок, мындакӧ тайӧ артмис ваша светлостьлӧн фланговӧй марш вӧсна...
Меншиков вомсӧ вежыньтлӧмӧн нюммуніс — Тотлебенлысь кывъяссӧ сійӧ гӧгӧрвоис, кыдзи служебнӧй лесть, кодӧс быть колӧ шуны подчинённӧйлы.
Тотлебен эз обратит внимание князь нюммунӧм вылӧ: сылы и юрас эз волы лесть, сэтшӧма вӧлі инженер-полковникӧс шымыртӧма уджъяс йылысь думыс да нимкодьлуныс уджалан йӧзсӧ аддзӧмсьыс.
— Аддзанныд, ваша светлость, ми бура используйтам миянлы пӧдаритӧм отсрочка, и ме батареяяс сувтӧдала сідзи, медым неприятель гӧгӧрвоис, мый штурм вӧчны оз позь.
Первой штурмлысь попыткасӧ лоӧ венӧма, та йылысь тӧждысяс Владимир Алексеевич.
Ми принудитам противникӧс ӧткажитчыны веськыд атакаысь да вуджны правильнӧй осадаӧ.
Бара кадын выигрыш!
Ещӧ на миянлы пӧдарки, да ещӧ на бурджык!
Ми сійӧс прӧста ог воштӧ, используйтам сійӧс, медым ёнмӧдны укреплениеяснымӧс, вайӧдны найӧс совершеннӧй видӧ.
Татысь петӧ сэтшӧмтор, мый батареяяслы да бастионъяслы местаяс колӧ бӧрйыны сідз, медым найӧ вермисны водзсасьны и осадалы, мӧдног кӧ шуны, крепость обложитӧмлы, бомбардировкаяслы да выльысь штурм попыткаяслы.
Шудным вылӧ, местаыс тані миянлы бур.
Ті аддзанныд, кыдзи карсянь радиусъясӧн паськалӧны джуджыд балкаяс да оврагъяс.
Балкаяссӧ юклӧмаӧсь кузьмӧс высотаяс, ми аддзам мыйкӧ хребетъяс кодьӧс.
Севастопольӧ туйяс мунӧны мукӧдыс балкаяс кузя, мукӧдыс высотаяс кузя.
Тайӧ вывті бур!
Балкаяс ми обстреливайтам продольнӧй биӧн корабльяс да батареяяс вывсянь, кодъясӧс та вылӧ и сувтӧдалӧма.
Высотаяс вылӧ наступлениелы воча ёнмӧдам бастионъяс, кӧні эмӧсь тяжёлӧй орудиеяс.
Севастополь кузя общӧй штурм дырйи атакуйтысьлы ковмас, наступайтны некымын промежуточнӧй высотаясті...
Тотлебен судзӧдіс полевӧй сумкаысь неыджыд, писчӧй лист нёльӧд пай ыджда, бумага тор да чургӧдіс сійӧс Меншиковлы.
Листок вылысь князь аддзис зэв упроститӧм видын чӧвталӧм севастопольскӧй укреплениеяслысь система.
Бухтаяслысь чукльӧдлӧм берегъяссӧ да морелысь берегсӧ пасйӧма веськыд визьясӧн, сідз жӧ балкаяс да оврагъяс, кодъяс збыльысьсӧ зэв чукляӧсь.
Но, <rus>в общем</rus>, набросок правильнӧя петкӧдліс Севастополь гӧгӧрысь местасӧ, мый сразу донъяліс Меншиков.
Тотлебенлы листоксӧ бӧр сетігмоз сійӧ шуис:
— Ті зэв прямолинейнӧйӧсь, полковник!
Тотлебен нюммуніс:
— Делӧыс прӧстӧя висьтавсьӧ.
Кор ме первойысь куті та йылысь думайтны, менам киӧ веськаліс сӧмын тайӧ бумага квадратикыс, а набросокын меным окота вӧлі петкӧдлыны став главнӧйторсӧ.
— Тайӧ тіянлы удайтчӧма, полковник! — сӧгласитчис Меншиков, а ас кежас думыштіс: «Квадрат Иванович».
— Противниклы медся бур нуӧдны атакасӧ куим главнӧй направление кузя, — водзӧ сёрнитіс Тотлебен.
Меншиков дінӧ вӧв вылын воис Корнилов, тайӧс эз казявлы князь.
Корнилов кывзіс Тотлебенӧс зэв бурысь, сюся.
Меншиков то зумыша видзӧдлывліс мылькъяс йылӧ, кӧні вӧрзьӧдчытӧг зарвидзисны неприятельскӧй патрульяслӧн коннӧй фигураяс, то чӧвтліс синсӧ Тотлебенлы югыд чужӧм вылас да дӧзмӧмпырысь думайтіс:
«Со шуда мортыд!
Сідзи и радлӧ.
Вежыд петӧ сы вылӧ.
Со ӧд кутшӧм жизнерадостнӧй натура!
Tod — смерть.
Leben — олӧм.
«Овны сӧмын сійӧ морт достоин, коді смерть вылӧ пыр дась!» — дум вылас усины Меншиковлы песнялӧн кывъяс.
— Тотлебен — олӧм-смерть.
Оз-ӧ тась артмы кутшӧмкӧ кӧть каламбур?»
Князь гажмыштіс, но каламбурыс, кыдзи кӧть эз бергӧдлы подходящӧй кывъяссӧ, эз артмы.
Тотлебен век водзӧ сёрнитіс железнӧй убедительностьӧн.
Сійӧ висьтавліс князьлы дзик выль мӧвпъяс, и светлейшӧйлы найӧ кажитчисны дикӧйясӧн:
— Севастопольса оборона сетас инженернӧй мӧвплы движение.
Ми петкӧдлам мирлы выльсикас укреплениеяс.
Дорвыв каменнӧй стенъясӧн, рӧвъясӧн да валъясӧн кытшалӧм каръяслы воис пом.
Будущӧй принадлежитӧ взаимнӧй поддержкаӧн йитчӧм торъя фортъяса крепостьяслы.
Тотлебенлысь кывзігӧн князьӧс босьтіс гажтӧм.
Сӧмын асьсӧ кутны кужӧмлаыс князь вермис кутчысьны, медым не очсыштны зэв чӧскыда.
Меншиков видзӧдіс гӧгӧр, корсис помка, мыйӧн эськӧ дугӧдны инженер-полковниклысь пространнӧй объяснениеяссӧ.
А Тотлебен пыр сёрнитіс, сёрнитіс, водзӧ развивайтіс обороналысь план.
Сылы чужӧмас скӧр синсӧ сатшкӧмӧн князь покорнӧя нин виччысис нервнӧй очсӧдлӧмлысь заводитчӧмсӧ.
Князь конвойысь казачӧй урядник тайӧ здукӧ, тыдалӧ, гажтӧмчӧма жӧ да чӧскыда да кузя очсыштіс и повзьӧмӧн тупкис кинас вомсӧ.
Меншиков тшӧтш жӧ очсыштіс да яналіс.
Укреплениеяс кытшовтанінысь бӧр воигӧн князь дугдывтӧг очсаліс.
Сылӧн кӧдзаліс киыс и кокыс.
Князь ӧдва ловъя воис аслас оланінӧ 4-ӧд номера батарея весьтса керкаас.
Денщик пӧрччӧдіс князьӧс да кыскис сы кокъясысь сапӧгъяссӧ.
Халатӧ гартчӧмӧн князь пӧрӧдчис койка вылӧ да тшӧктіс денщиклы корны ассьыс лейб-медик Таубеӧс: очсалӧмыс эз дугды.
Таубе регыд локтіс, сійӧ оліс матын.
Тайӧ вӧлі кыз, ён тушаа важнӧй морт.
Сылӧн бритӧм розӧвӧй чужӧм кузяыс век котраліс нюм.
Пырис, пуксис креслӧӧ, матыстіс сійӧс койка бердӧ, перйис портсигарсьыс ыджыд сигара да ӧзтіс сигарасӧ спички помысь, виччысьыштӧм бӧрын, мед сотчас дука сера.
— Мый миянкӧд лои?
Ми висям?
А куим час сайын ми вӧлім сӧвсем здоровӧсь да миян вӧлі зэв бур настроение.
Мый миянӧс висьмӧдіс? — князьлысь юасис Таубе кыз гӧлӧсӧн, кутшӧм шоча овлӧ татшӧм кыз йӧзлӧн.
— Очсала! — вочавидзис матӧвоӧм князь.
— Гм!
Ми очсалам...
Но ми горизонтальнӧй положениеынӧсь нин — тайӧ очсалӧмсьыд медся бур средство: вир паськалӧ равномернӧя да локтӧ юр вем дінӧ...
Миян арлыдын оз позь дыр ветлыны седлӧын — та вӧсна лоӧ вирлӧн застой.
Врачлӧн воӧмыс успокоитіс висьысьӧс.
Сійӧ дугдіс очсавны да норасис врачлы:
— Менам ветлігкості найӧ ставнас завладейтісны!
— Кодъяс «найӧ»?
И мыйӧн «найӧ» завладейтісны?
— Морякъяс...
Корнилов да Нахимов тайӧ муош Тотлебеныскӧд.
— Тайӧ естественнӧ: ми кӧ колим кар, найӧ завладейтісны сыӧн.
Севастопольын олӧны кыксикас йӧз: ӧтияс приказывайтӧны, мӧдъяс исполняйтӧны приказаниеяс.
«Найӧ» приказывайтӧны?
Найӧс кывзӧны?
Мый жӧ ещӧ миянлы желайтны?
Миянлы тайӧ бурджык: «найӧ» завладейтісны, «найӧ» и кывкутӧны.
Лейб-медик сёрнитіс сигарасӧ вом пельӧсас кутігтыр.
Сигара вӧрис сы вом вӧрӧм серти.
Таубе снисходительнӧя нюммуніс.
— Миянлы ӧні медся бур унмовсьны! — сӧветуйтіс врач.
Меншиков сӧгласитчис:
— Да, ме унмовся, дона друг.
Кора тіянӧс: висьталӧй менсьым приказание, медым бульвар вылын сэсся эз нин ворс морскӧй оркестр.
Мед ворсӧ полковӧй музыка... мыйкӧ кыпыдӧс, гажаӧс...
И мед концертын быд рыт исполняйтӧны гимн «<rus>Боже, царя храни</rus>».
КУИМ ЛИМОН
Меншиков эз ӧшибитчы: морякъяс завладейтісны карӧн.
Ставнас Севастополь кутіс пуӧмӧн пуны.
Карын муніс «аврал».
Быд удж ӧдйӧ да гажаа вӧчны привычкасӧ морякъяс корабльяс вылысь вуджӧдісны и суша вылӧ.
Укреплениеяслӧн валъяс, кӧні амбразураяс бердын чурвидзисны пушкаяс, вӧліны корабль бортъяс кодьӧсь.
Пушкаяслы да мортираяслы пӧвйысь вӧчӧм платформаяс вӧліны корабльвывса палуба кодьӧсь.
Бастионъяс вылын тюрзісны боцманъяслӧн дудкаяс да кӧлӧкӧлъясӧ кучкавлісны склянкаяс.
Дзебсьӧм могысь кодъялӧм землянкаяс, кодъяслӧн вӧліны векни ӧдзӧсъяс да посни ӧшиньяс, а векньыдик посъяс-трапъяс пӧлӧн перилӧяс пыдди гезйысь вӧчӧм «фалрепыяс», казьтылісны жилӧй палуба вылысь дзескыд, джынвыйӧ пемыд кубрик.
Преснӧй ва тыра цистернаяс, кодъясӧс вӧлі сюйӧма муӧ, нуисны сэтшӧм жӧ служба, мый и корабльяс вылын.
Но Малахов курган вылын матросъяс приспособитісны цистернасӧ и мӧдтор вылӧ: видзны пушечнӧй зарядъяслысь дежурнӧй запас, кор колӧ пороховӧй погребъясысь сійӧс выльысь содтавны.
Тайӧ предосторожность эз вӧв лишнӧй: ӧти-кӧ, зарядъяс век нин кипод улынӧсь, а мӧд-кӧ, татшӧм посни погребокъяслӧн взрыв, кор сэтчӧ веськаласны бомбаяс, гырысь разрушениеяс оз вӧчны.
А главнӧй пороховӧй пӧгреб нуисны ылӧджык да дубовӧй керъясысь вӧчӧм йирк вылӧ кызджыка му валитісны.
Корабль вылын крюйт-камера — медся ӧпаснӧй места.
Укреплениеяс вылын флаг лэптан да лэдзан церемония эз ло: быд флотскӧй экипажлы сетісны знамя.
Лунся распорядок, коді корабльяс вылын овлӧ флаг лэптӧмсянь флаг лэдзӧмӧдз, бастионъяс вылын неуна вежсьыштіс вахтаяслысь срокъяс вежӧмкӧд тшӧтш, но вӧрзьӧдтӧмӧн колис обычай — вит час лунын дугӧдавны став уджъяс да занятиеяс, медым бӧр найӧс заводитны войын.
Корабльяс вылын вит чассянь да флаг лэдзтӧдз полагайтчывліс сьывны да йӧктыны бак вылын.
Тадзи жӧ колис бастионъяс да батареяяс вылын.
Бульвар, кӧні ворсіс полковӧй музыка, лои Севастопольлӧн ыджыд «бакӧн» да шонді лэччан часъясӧ йӧзыс сэні гыис.
Рытъяс вӧліны шондіаӧсь, лӧньӧсь да шоныдӧсь.
Музыка торжественнӧя гымаліс-ворсіс.
Быд рыт, Меншиков приказ серти, куимысь ворсісны выль гимн «<rus>Боже, царя храни</rus>».
Гимнсӧ сочинитысь Львов гимнлы мелодия лӧсьӧдігӧн воспользуйтчис важ военнӧй маршысь босьтӧм коленоӧн надзмӧдӧм движение сылы сетӧмӧн.
Преображенскӧй маршса фанфараяс бӧрын, коннӧй гвардияса гажа марш бӧрын Львовлӧн гимныс аслас темпнас казьтыліс похороннӧй марш...
Гуляйтысьяс марш такт улӧ надзмӧдлісны воськовъяс, ланьтліс гажа сёрни, бырліс ныв серам.
Ӧти татшӧм рытӧ, зарниа крымскӧй арлӧн медбӧръя рытъясысь ӧтиӧ, бульвар кузя кутчысьӧмӧн важнӧя гуляйтісны куим корабельнӧй юнга: Олесь Мокроусенко — «Громоносец» вылысь каютнӧй юнга, Трифон Могученко — «Владимир» пароход вылысь машиннӧй юнга; коймӧд юнгаыс, Вениамин Могученко, стрӧга кӧ сёрнитны, эз вӧв юнга, а самочиннӧя пуктіс асьсӧ тайӧ званиеӧ, матросскӧй шапка шапкаалӧмӧн да аслыс «36» номера погонъяс вурӧмӧн.
Веня назначитіс асьсӧ 36-ӧд экипажӧ, кӧні вӧліны Михаил Могученко да Стрёма.
Стрёма и судзӧдіс Венялы погонъяссӧ...
Экипаж списокын юнга, правда, эз лыддьысь, но Трифон воксӧ да Олесьӧс эскӧдіс, мый «став статьяяс кузя оформитчис» да лоӧ Малахов курган вылын сигнальщикӧн.
Медым веританаджык вӧлі, Веня содтіс, мый батьыс пӧдаритіс сылы ассьыс заветнӧй трубасӧ.
— Тӧдан, Тришка, нюжалан ыргӧн трубасӧ, ортсысяньыс ставнас сигнальнӧй флажокъясӧн серлӧдлӧма, батьлӧн сундукас тай дзебӧмӧн куйліс?
Батьӧй меным шуӧ: «Босьт, Веня, трубасӧ.
Меным сійӧ нинӧмла.
А тэныд, кыдзи сигнальщиклы, трубатӧгыд некыдзи оз позь!»
— Ой, хлопче, ставсӧ тэ сӧран! — эз веритсьы Олесьлы.
— И трубаыс, тӧдӧмысь, некутшӧм абу.
— Эм, эм, — воксӧ дорйис Тришка.
— Батьлӧн эм сэтшӧм труба, ставнас флажокъяса.
Тіян делӧныд, каютнӧй юнгаяслӧн, чай ваявны, а сигнальщиклы татшӧм трубатӧгыд оз позь — аддзас труба пырыс корабль вылысь флаг, а кутшӧм державалӧн?
Видзӧдлас: англичанин, али турок, али ещӧ коді сэн.
Олесь сэсся эз вензьы: збыльысь кӧ эм сигнальнӧй флажокъясӧн мичмӧдӧм труба, Веня вермис асьсӧ лыддьыны век кежлӧ примитӧмӧн юнгаяс обществоӧ...
— Эй, юнгаяс! — бульвар вылысса аллеясянь чукӧстіс кутшӧмкӧ гардемарин*.
* Гардемаринъяс — морскӧй кадетскӧй корпусса кык старшӧй классын велӧдчысьяс.
— Есть! — первойӧн шыасис Веня да уськӧдчис гардемарин чукӧстӧм вылӧ.
— Локтӧй татчӧ куимнанныд...
Гардемарин дорӧ котӧрӧн локтісны Олесь да Тришка.
Куимнаныс гардемарин водзын пӧрччисны шапкаяссӧ.
— Шапкаась!
Юнгаяс шапкаасисны.
— Кӧсъянныд, хлопцы, морт ӧти гривенникӧн нажӧвитны?
— Кӧсъям, ваше благородие? — тэрмасис став пыдди вочавидзны Веня.
— Сӧмын кыдзи?
— Молодец!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Могученко?
Михаил Могученколӧн вок?
Отлично!
Кут деньга.
Котӧрт со эсійӧ ларёкас да ньӧб куим лимон.
Лэбыштлы!
И вай татчӧ.
— Есть!
Веня котӧртіс ларёк дорӧ да здук мысти бӧр воис куим лимон тырӧн.
— Босьтӧй морт ӧти лимонӧн.
Со тіянлы мог.
Верманныд сёйны морт ӧти лимонӧн?
— Лимон зэв шома.
Тэ эськӧ, ваше благородие, виноград тшӧктін миянлы ньӧбны, — вочавидзис Веня.
— Ме эськӧ лучше яблок сёйи!
— Сы вӧсна и сетӧны тіянлы морт ӧти лимонӧн, мый лимон шома.
А виноградтӧ ме эськӧ ачым куим фунт сёйи, — вочавидзис гардемарин.
— Да мый, кӧть шома.
Тіянлы кӧ кажитчӧ, ми сёям.
А тіян деньга вылӧ сэсся морт ӧти фунтӧн виноград ньӧбам — шомсӧ пӧдтыны, — висьталіс Трифон Могученко.
— Вот и ладнӧ.
Ӧні кывзӧй да вӧчӧй, мый висьтала.
Мунӧй павильон дорӧ да кор лэптасны коймӧд номер ворсны, сійӧ жӧ здукӧ мышсяньыс кавшасьӧй перилӧ вылӧ.
Кор музыка кутас ворсны коймӧд номер, ті музыкантъяс син водзын сёянныд морт ӧти лимонӧн.
Гӧгӧрвоана?
Ме кута видзӧдны.
Музыкантъяс син водзын кӧ сёянныд морт ӧти лимонӧн — босьтанныд морт ӧти гривенникӧн.
Онӧ сёйӧй — онӧ босьтӧй.
— Водзвыв эськӧ босьтны, ваше благородие.
— Водзвыв оз позь.
Ме тӧда тіян кодьястӧ: усйысянныд ....
— Вермас лоны, — сӧгласитчис Веня.
— Сідзкӧ нӧ мый, братцы, вӧчам господин гардемаринлы удовольствие?
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
— Марш! — сетіс команда гардемарин.
— Ӧні коймӧд номер заводитасны.
Юнгаяс котӧртісны павильонлань да ланьтӧдчисны-дзебсисны сы мышкын кустъяс пытшкӧ.
Лэптісны публикалы син водзӧ «№ 3».
Капельмейстер торкӧдыштіс бедьнас да лэптіс кияссӧ.
Музыкантъяс вайӧдісны: трубаяссӧ вом дораныс.
Юнгаяс куимладорсянь кайисны павильонӧ да, музыкант пельпомъяс костті юръяснысӧ мыччӧмӧн, заводитісны вӧчны, мый вӧлі налы тшӧктӧма.
Первой здукас найӧс некод эз казяв: капельмейстер сулаліс наланьӧ мышкӧн.
Оркестр гораа кутіс ворсны «<rus>Боже, царя храни</rus>».
Лимонъяс вӧлӧмаӧсь зэв шомаӧсь, но Тришка да Олесь добросовестнӧя йирисны лимонъяснысӧ да тэрмасисны дженьдӧдны неприятнӧй кадсӧ.
Найӧ мучительнӧя вомнысӧ вежньӧдлӧмӧн ньылалісны кусӧкъяс.
Веня вайӧдліс вом дорас лимон, но эз курччы да вежыньтіс вомсӧ тромбонистлы веськыда чужӧмас видзӧдігтыр.
Тромбонистлысь вомдорсӧ чукыртӧдіс, да сійӧ аслас могучӧй трубасьыс басовӧй нота пыдди пӧльыштіс мыйкӧ пон омлялӧм ногаӧс.
Сійӧ жӧ лои корнетистъяскӧд — детинкаяс вылӧ грознӧя синнысӧ сувтӧдӧмӧн найӧ весьшӧрӧ зілисны чукыртчӧм вомдоръяснаныс пӧлявны юрган руладаяс: гимнлӧн торжественнӧй шыяс пыдди артмис кутшӧмкӧ курӧг котсӧм.
Флейтаяс кутісны чилзыны порсьяс моз.
Фагот кутіс руксыны кабан моз.
Рожок петукӧн чукӧстчис.
Чуймӧм капельмейстер бергӧдчис оркестрланьӧ да ёна скӧрмис.
— Кут найӧс, кут! — лёкысь горӧдіс сійӧ.
— Жандарм!
Юнгаяслӧн юръяс вошисны...
«№ 3» пыдди артмис мыйкӧ дзик шогмытӧмтор.
Ещӧ на кымынкӧ такт ухайтісны басъяс-геликонъяс да гымгис турецкӧй барабан: на вылӧ лимонъяс некутшӧм действие эз вӧчны.
Музыка сорсис.
Яндысьӧмпырысь ланьтісны и басъяс-геликонъяс.
Сӧмын повзьӧм синма барабанщик нӧшаліс барабан кучик кузя барабаннӧй паличӧн да кучкаліс тарелкаясӧ, ачыс пыр дзоргис нотнӧй тетрадьӧ, кытчӧдз сы вылӧ эз горӧд капельмейстер.
Публика чукӧртчис павильон дорӧ.
Кылісны скӧр гӧлӧсъяс да серам.
Жандарм, саблясӧ кутышталігтыр, кытчӧкӧ заводитліс котӧртны, бӧр бергӧдчис да сувтіс павильон весьтӧ, шӧйӧвошӧмӧн гартіс сьӧд уссӧ...
Шай-паймунӧм музыкантъяс висьталісны капельмейстерлы, мый лои.
— Да кӧнӧсь нӧ найӧ?
Кутшӧм юнгаяс?
Коді найӧс аддзыліс? — кылісны публика пӧвстын гӧлӧсъяс.
Некод эз казявлы, мый юнгаяс пышйисны павильон дорысь.
— Да найӧ татчӧ, кустъяс пытшкӧ, кӧнкӧ, дзебсисны! — гӧгӧрвоис кодкӧ.
Жандарм водзлань чургӧдіс морӧссӧ, зумыд походкаӧн муніс кустъяс дорӧ да саблянас вештыштіс увъяс.
— Так точно!
Танӧсь найӧ, голубчикъяс! — горӧдіс жандарм.
Куст улын, ӧтчукӧрӧ йӧжгыльтчӧмӧн, пукалісны повзьӧм, блед чужӧмъяса юнгаяс.
Медся ичӧт юнгалӧн киас вӧлі шамыртӧма лимон.
— Петӧй сэсь! — саблянас кустӧ зургӧмӧн тшӧктіс жандарм.
Юнгаяс петісны кустысь да пыркнитыштісны паськӧмнысӧ...
КУИМ РӦМА ФЛАГ
Могученко чойяс тайӧ рытӧ гуляйтісны бульварса улыс аллеяті.
Сійӧ воясӧ и столицаясын и провинциальнӧй каръясын позьӧ вӧлі аддзыны йӧз гуляйтанінъясын вывескаяс: «прӧстӧй йӧзлы пырны оз позь».
Севастопольын татшӧм запретыс эз вӧв, но артмис обычай, мый вылысса аллеяті, кӧні ворсіс музыка, гуляйтісны господа, а улыссаӧдыс — прӧстӧй йӧз: канцелярскӧй служительяс гӧтыръясныскӧд, штабнӧй писарьяс, докысь мастеровӧйяс, матросъяс, карса слӧбӧдаясысь нывъяс.
Мукӧд дырйи вылыс аллеясянь улыссаӧ убӧлитлісны лэччывлыны армейскӧй да флотскӧй офицеръяс; некодлы абу вӧлі запретитӧма и улысса аллеясянь кайны вылысса вылӧ, кӧть эськӧ сэні порядок кутӧм могысь и дежуритлісны жандармъяс.
Но, <rus>в общем</rus>, обычнӧй порядок соблюдайтісны — сідз жӧ и корабль вылын матросскӧй бак да офицерскӧй ют олӧны торъя олӧмӧн.
Могученко чойяс бульвар вылӧ волісны гежӧда, но налысь локтӧмсӧ казявлісны.
Бульвар кузя гуляйтысьяс шулісны:
— А! Со и куим рӧма флаг тыдовтчис!
Наташа, Ольга да Маринка бульвар вылӧ волісны чышъянасьӧмӧн — еджыдӧн, гӧрдӧн да лӧзӧн — да век ӧтиног ветлісны: шуйгаладорас Наташа, веськыдладорас Маринка, шӧракостаныс Ольга.
Кык аллеякостса скат вылын сулаліс вильыш синма мичман, Нефедов-второй, да кутшӧмкӧ гардемарин.
— Видзӧд, Панфилов, — шуис мичман гардемаринлы: — тайӧ миян достопримечательность — куим рӧма флаг.
Талун флагыс траурнӧй дорӧса.
Могученко чойяс шеренгаса шуйга флангын талун вӧлі Хоня — сьӧд чышъяна.
Бульвар вылын сійӧс эз аддзывлыны колян гожӧмсянь.
— Мунам тӧдмасям, — шуис гардемарин.
— Эсійӧ сьӧд чышъянаыс дзик нин красавица.
Сэтшӧм мича чужӧмыс!
— Нёльнаныс мичаӧсь.
Тайӧ чойяс.
Меным ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воӧ эсійӧ, лӧз чышъянаыс, — задорнӧй нывка.
Сӧмын тай талун сійӧ мыйкӧ шог.
— Мунам гажӧдам...
— Оз позь.
Тэ, Кронштадтысь воӧм морт, он на тӧд миянлысь порядокъяссӧ.
Аддзан, на бӧрся «в затылок» мунӧны куимӧн.
Пӧжалуй, локтас и нёльӧд...
Конвой тыр составын!
— Жаль.
Но менам эм удж.
Ме мыйкӧ думышті...
— Мый ещӧ?
— А вот аддзылан либӧ, стӧчджыка шуны, кывлан.
Прӧщай!
Чойяс бӧрся кольччытӧг радӧн восьлалісны: Ручкин, Стрёма да Мокроусенко, быдӧн аслас мусаыс бӧрся.
Сёрнитны кӧ Ручкин йылысь, то сылӧн прӧста артмис, мый восьлалӧ Хонялы «в затылок».
Талун сылы кажитчис Маринка — рам, лӧнь да шог.
Мый вӧсна шог, Ручкин гӧгӧрвоис: Погребов эз лок.
Кытчӧ сійӧ лои?
Ручкинлӧн чувствительнӧй сьӧлӧмыс топавліс: сылы окота вӧлі бурӧдны Маринкаӧс.
Ручкин зілис думыштны медся нежнӧй да гажа кывъяс, медым гажмӧдны Маринкаӧс.
Гашкӧ висьтавны налы ставныслы история, мый царскӧй лекарь Мандтсянь воис циркуляр: став висьӧмсӧ лечитны восӧдан ӧрекӧн?!
Ручкин дась нин вӧлі шуйга флангсянь вуджны веськыд вылӧ, но думыштіс: а друг да сӧмын на заводитан висьтавлыны, а Погребов и локтас.
Оз, оз ков!
Хоня Ручкинлы талун ньӧти оз кажитчы, весиг ни ӧти ӧбиднӧй кыв оз кӧсйы шуны Ручкинлы!
Мокроусенкокӧд соперничайтны Ручкинлы и юрас оз волы.
Ольга ӧтарӧ бергӧдлывлӧ юрсӧ да козьналӧ шлюпочнӧй мастерӧс нюмӧн: сійӧ сӧмын талун на тӧдмаліс, мый Станюкович кӧсйӧма ӧшӧдны Мокроусенкоӧс Тотлебенлы вӧр сетӧмысь.
Тайӧ сьӧлӧм вылас воӧ Ольгалы, сійӧ честолюбивӧй.
Мокроусенко тузӧн видзӧдӧ: мый и шуны, герой!
Наташа йылысь нинӧм и думайтны: сылӧн весиг пельясыс гӧрдӧдісны, кор Стрёма мунігас кутіс лыддьыны стихъяс, кодъясӧс некод на абу кывлывлӧма:
<rus>На берегу сидит девица,</rus>
<rus>Она платок шелками шьёт.</rus>
<rus>Работа дивная, нo шёлку</rus>
<rus>Ей на цветок недостаёт.</rus>
<rus>На счастье, видит: парус вьётся,</rus>
<rus>Кораблик по морю бежит.</rus>
<rus>Сердечко у красотки бьётся —</rus>
<rus>На палубе моряк стоит!</rus>
<rus>«Моряк любезный, нет ли шёлку</rus>
<rus>Хотя немного для меня?»</rus>
<rus>— «Ну как не быть?</rus>
<rus>Такой красотке,</rus>
<rus>Ей услужить приятно мне.</rus>
<rus>У нас есть шёлк, есть белый, алый.</rus>
<rus>Какой угодно для тебя?</rus>
<rus>Нo потрудись взойти по трапу</rus>
<rus>И выбрать шёлку для себя».</rus>
<rus>Она взошла, надулся парус.</rus>
<rus>Ей шкипер шёлку не даёт,</rus>
<rus>Нo про любовь в стране далёкой.</rus>
<rus>Ей песню чудную поёт.</rus>
<rus>Под шум волны и песен звуки</rus>
<rus>Она заснула крепким сиӧм.</rus>
<rus>Нo, пробудившись, видит море,</rus>
<rus>Всё море синее кругом.</rus>
<rus>«Моряк, пусти меня на берег,</rus>
<rus>Мне душно от волны морскӧй!»</rus>
<rus>— «Проси что хочешь, но не это —</rus>
<rus>Мы здесь останется с тобой!..»</rus>
«Кытысь мый и босьтчӧ Стрёмалӧн!» — вежалӧмӧн думайтӧ Ручкин.
И Мокроусенколы сьӧлӧм вылас воисны стихъяс.
Наташа гораа висьтасис Хонялы:
— Аттӧ!
Ме кӧ эськӧ тӧда вӧлі грамота!
Ме эськӧ гижалі бумага вылӧ сьыланкывъяс да сьӧлӧм бердын новлӧдлі.
Кутшӧм лӧсьыд прошви позьӧ кывъясысь кыны!..
Маринка муніс юрсӧ увлань лэдзӧмӧн...
— Стрёма, мый нӧ тайӧ Погребовыс абу? — ньӧжйӧник юаліс Стрёмалысь Ручкин.
— Погребов абу?
Пропадитіс Погребов.
Ми ставным вӧлі думайтам: кытчӧ сійӧ лои?
А сійӧс <rus>по секрету</rus> флотскӧй командакӧд Николаевӧ мӧдӧдісны: порох да бомбаяс примитны...
— Со мый!
А дыр-ӧ сійӧ бӧр оз во? — гораа юалӧ Ручкин.
— Кор бӧр воас — кыдз шуны?
Транспорткӧд и бӧр воас.
Тайӧ ӧд абу мореті, а му вывті.
А регыд зэръяс мӧдӧдчасны.
Туйяс тшыксяласны.
Тӧлысь прӧйдитас, а то и дырджык.
То ли делӧ море!..
Сёрниныс пыр мунӧ сідз, быттьӧ чойяслӧн асланыс сёрни, а кавалеръяслӧн асланыс.
Веськыда сёрнитны либӧ юксьыны параяс вылӧ да панны душевнӧй сёрни кыкӧнлы лунын бульвар вылын лыддьыссьыліс дивитанаторйӧн.
Сы вӧсна Стрёма кывъяс вылӧ шыасьӧ Ольга:
— Ӧстатки лунъяс, чойясӧ, гуляйтам: сійӧ и видзӧд, зэръяс мӧдӧдчасны!
Тайӧ кывъяс сайӧ дзебӧма Стрёма дорӧ веськӧдӧм юалӧм:
«А гашкӧ, Погребов удитас зэръясӧдз бӧр воны?»
Стрёма вочавидзӧ:
— Пӧжалуй, небесаса зэръясысь водзджык англичанин-французкӧд заводитасны миянӧс киськавны чугуннӧй зэрӧн да свинеч шерӧн...
ЕДЖЫД АКАЦИЯ
Бульвар вылын кутіс ворсны музыка, друг торксис да ланьтіс.
Вылысладорысь кылісны горзӧм шыяс.
Лыбис суета.
Йӧзыс и улысса аллеяысь уськӧдчис вывланьӧ.
Котӧртісны сэтчӧ и Могученко чойяс.
Кавалеръяс дзик весьшӧрӧ зілисны писькӧдны налы туйсӧ йӧз чукӧр шӧрӧ.
Йӧзыс жуис музыка гӧгӧр.
Тайӧ здукӧ вылысса тыртӧммӧм аллея вылын тыдовтчис адмирал Нахимов, сійӧс сопровождайтіс аслас флаг-офицер Жандр.
Нахимов сувтіс павильон весьтӧ да тшӧктіс Жандрлы:
— Александр Павлович, тӧдмалӧй, мый сэн сэтшӧмыс.
— Есть!
Жандр писькӧдчис йӧз чукӧр шӧрӧ.
Нахимовлысь флаг-офицерсӧ аддзисны да йӧзыс сетісны сылы прӧйдитны туй.
Кык-куим минута мысти йӧз чукӧрыс шӧри потіс, и флаг-офицер петіс сэтысь, куим юнгаӧс мышсяньныс тойлалігтыр; на бӧрся локтісны капельмейстер, мичман Нефедов-второй да гардемарин Панфилов.
Кивера да сабляа жандарм восьлаліс медся бӧрын.
Юнгаяс кӧинпиян моз видзӧдісны ас гӧгӧрныс.
Панфиловӧс аддзӧм мысти Веня петкӧдліс сылы лимон, чукыртліс чужӧмсӧ да грӧзитіс кулакнас.
Капельмейстер откозыряйтіс Нахимовлы да доложитіс сылы, мый лои.
— Ба!
Да ставыс тӧдса йӧз! — нюмъялігтыр шуис Нахимов.
— Веня, Трифон, Олесь.
Мый тайӧ ті?
Мыйла сёйинныд лимонъяс?
Сёйинныд?
— Сёйим, Павел Степанович! — ӧттшӧтш вочавидзисны Тришка да Олесь.
— А тэ нӧ мый, Веня, эн сёй?
— Зэв нин шома!
Да ме думышті: часлы жӧ ме нуа батьлы лимонсӧ, сійӧ радейтӧ лимонӧн чай юны...
Йӧз чукӧрын серӧктісны.
— Абу шань, вокӧ!
Ті, сідзкӧ, куимнанныд сёрнитчинныд?
— Сёрнитчим, — вочавидзис Веня.
— А тэ эн сёй?
Ай-ай! — общӧй серам улӧ кӧритіс Веняӧс Нахимов.
— Став музыкасӧ торкин?
Коді тіянӧс велӧдіс?
— Некод эз велӧд, ми асьным, — чорыда вочавидзис Веня.
— Маэстро! — оркестрса дирижёр дорӧ шыасис Нахимов.
— Водзӧ нуӧдӧй концерт...
Капельмейстер откозыряйтіс да мӧдӧдчис павильон дорӧ.
Оркестр, зэв старательнӧя повторяйтӧмӧн, гымыштіс друг орӧдлӧм «№ 3».
— Жандарм!
Вайӧд юнгаяссӧ менам штабӧ.
Ме разберитча.
— Кывза, ваше превосходительство! — вочавидзис Нахимовлы жандарм.
— Но найӧ пышъясны нуӧдіганыс...
— Оз, оз пышйыны.
Со тайӧ детинкасӧ босьт киӧдыс, топыдджыка кут.
Ёртъясыс сійӧс оз эновтны.
Ме регыд лоа сэн.
Сдайт найӧс Андрей Могученколы.
Нахимов мӧдӧдчис кругысь.
Сы водзын почтительнӧя вешъялісны.
Рытъя рӧмыдыс вевттис карсӧ.
Бульвар вылысь йӧзыс кутісны разӧдчыны.
Музыка ланьтіс.
Могученко чойяс мӧдӧдчисны гортаныс.
Водзвыланыс Ольга Мокроусенкокӧд, на бӧрвывті Стрёма да Наташа.
Ольга фыркайтіс:
— Тайӧ ставыс тіян вӧсна, Мокроусенкояс вӧсна.
Олесь понда.
— Ме жӧ нинӧм ог тӧд.
Олесь-ӧ, Веня-ӧ.
Кык ӧткодь.
Хоня дорӧ матыстчис гардемарин Панфилов да вӧзйысис сійӧс колльӧдны.
Ӧні коли ӧтнасӧн Маринка.
Сійӧ пуксис садовӧй скамейка помӧ.
Ручкин мӧдӧдчис скамейка дінӧ, кӧні пукаліс ныв, но аддзис, мый скамейка мӧд помас пуксис вильыш синма мичман.
Ручкин мӧдарӧ муніс.
— Сулалӧ-ӧ шогсьыны, портитны мичлун? — Маринка дорӧ шыӧдчигтыр шуис мичман.
Маринка видзӧдліс Нефедов вылӧ да юаліс:
— Ті кутшӧм экипажысь, господин мичман?
abu
— Менам корабль куйлӧ море пыдӧсын.
Ме «Куим святитель» вылысь...
— Ак!
Ті сійӧс тӧданныд!
Тӧдӧмысь, тӧданныд!
— Кодӧс, лысьта юавны?
— Комендор Погребовӧс.
— Да, кыдз жӧ.
— Тӧданныд?
Сударь, сійӧ нӧ збыль, мый Нахимов сійӧс командакӧд мӧдӧдӧма снарядъясла?
— Эг кывлы, эг.
Мӧдӧдісны кӧ, меным эськӧ известнӧ вӧлі.
— Ме тӧда вӧлі!
Ме тӧда вӧлі!
Сійӧ пӧгибнитіс!
Ме мыжаыс таысь!
Сійӧ меным шуліс, мый оз вермы терпитны позор да кулас аслас кораблькӧд тшӧтш.
А ме!
А ме! — синваӧн виньдалігтыр шуис Маринка.
— Ме сы вылын сералышті, эг верит, чайті, ошйысьӧ.
Эг ӧлӧд, эг сьӧлӧм сет.
Мичман думыштчис.
Комендор Погребов эз во перекличка вылӧ.
Некод эз тӧд, кӧні сійӧ и мый сыкӧд.
Сійӧс пасйисны <rus>без вести</rus> вошӧмаӧн.
Нефедовлы усис дум вылас корабльлӧн трюм, кытчӧ сылы «Куим святительӧс» вӧйтӧм водзвылын ковмыліс пӧнара биӧн лэччывлыны...
Мичманлы дум вылас усисны крысаяс, палуба вылын ӧткӧн сулалысь капитан Зарин, васӧд трюмлӧн шуштӧм пемыдыс, валӧн сялякылӧмыс...
Тайӧс казьтыштігӧн мичманлӧн мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг: быттьӧ пемыд вӧрын ӧтнасӧн туй шӧрын войнас да быд куст сайысь видзӧдӧны кыйӧдчысь разбойникъяс.
«Повзин!» — видіс асьсӧ Нефедов, Мариналысь бӧрдӧмсӧ кывзігӧн.
Маринка кывъяс бӧрын Нефедов кутіс веритны, мый комендор Погребов кольччис корабль вылӧ, медым тшӧтш сыкӧд пӧгибнитны.
Сійӧ ӧд, кӧнкӧ, и лэптіс бушприт йылӧ гюйссӧ...
Мичман сьӧкыда ышловзис да друг кыліс воздухысь юмов дук.
Вывлань видзӧдлӧм мысти Нефедов казяліс юр весьтсьыс акация ув вылысь паськалӧм еджыд цветъяс: тайӧ овлӧ мукӧд дырйи акациялӧн, яблонялӧн, льӧм пулӧн, став быдмӧгъяслӧн, кодъяс пышнӧя дзоридзалӧны тулысын.
Арын, медбӧръя зарни лунъясас, налӧн петавлывлӧны ӧтка дзоридзьяс.
Мичман сувтіс скамья вылӧ, нетшыштіс дзоридзьяссӧ да пуктіс найӧс Маринкалы пидзӧс вылас.
Ныв рассеяннӧя видзӧдліс дзоридзьяс вылӧ.
— Муна суӧда ассьыным йӧзӧс, — чеччигтыр шуис Маринка.
Мичман кутіс мунны сыкӧд орччӧн да кутіс сёрнитны Погребов йылысь.
Мичман ошкис сійӧс: Погребов вӧлі зэв сюсь комендор.
А кыдзи сійӧс радейтісны матрос ёртъясыс!
А Синоп дырйи!
Сійӧ сэтшӧм тшӧкыда лыйліс, мый весиг пушкаыс доналіс да муртса эз пот!
Маринка дугдіс бӧрдны, эз вӧтлы ас дінсьыс да кывзіс Нефедовӧс.
Сійӧ аддзис вернӧй туй ныв сьӧлӧмӧ да пыр ошкис, ошкис, ошкис пӧгибнитӧм комендорӧс.
КУИМ ЮНГА
Сэк кості жандарм вайӧдіс куим юнгаӧс штабӧ.
Туй чӧж жандарм кутіс Веняӧс киӧдыс.
Юнга эз и думайт нетшыштчыны.
Но мыйӧн воисны штаб керкаса кильчӧ дорӧ, Веня пелька нетшыштіс кисӧ жандарм чорыд лапаысь да, ставнысӧ панйӧмӧн, котӧрӧн кайис кильчӧ вылӧ.
Андрей Могученко, дежурнӧй вежӧсын клеёнчатӧй диван вылын пукалігтыр, вуграліс, адмиралъяссӧ виччысис.
Пызан вылын сулаліс пузьӧдӧм самӧвар.
Веня ӧдйылысь зургысис батьыслы морӧсас да мыччис сылы лимон:
— Бать, ме тэныд лимон вайи!
— Аттьӧ, пиук!
Вот нин и аттьӧ таысь!
Да тэ кысянь?
— Бульвар вывсянь.
Дзик пыр ещӧ на локтасны.
Тэ дзеб лимонсӧ.
— Али нӧ тэ сійӧс кыськӧ сӧтыштӧмыд? — шуткаӧн шуис старик зептас лимонсӧ дзебигтыр.
Веня эз удит вочавидзны: дежуркаӧ пырисны юнгаяс да на бӧрся жандарм.
— Его превосходительство адмирал Нахимов тшӧктӧм серти примит арестантъясӧс.
Куимнаныс танӧсь со.
Распискатӧг.
— Арестантъясӧс?
Тришка — тэ?
Олесь?
А коймӧдыс нӧ коді?
— А со сійӧ, медводз тай котӧрӧн пырис.
Тайӧ и эм коймӧдыс.
— Мыйкӧ ог гӧгӧрво.
— Его превосходительство дзик пыр воасны да разберитчасны.
Сэки и гӧгӧрвоан.
Бунтовщикӧс быдтӧмыд!
Имеита честь корны прӧщение.
Лоӧй здоровӧсь...
Жандарм зёлькнитіс шпораяснас, бергӧдчис да муніс.
— Арестантъяс?
А? — Могученко качайтыштіс юрнас.
— Но, пуксьӧй, арестантъяс, виччысьӧй, мый шуасны...
Ме петавла видзӧдла, оз-ӧ лок Павел Степанович.
Старик муніс.
Юнгаяс пуксисны диван вылӧ да шӧпкӧдчӧмӧн пинясисны.
— Ёна жӧ тэ йӧй, Веня, — сёрнитіс Олесь, — абу сёйӧмыд лимонсӧ!
Сёйин кӧ эськӧ, — мыйӧн тӧдісны?
Ми эськӧ шуим: «И синмӧн эгӧ аддзылӧй некутшӧм лимонъяс!
А сӧмын музыкасьыс чукрӧдлім рожаяснымӧс!»
— Карцерысь миянлы не мынны.
Пуксьӧдасны трюмӧ блокшив вылӧ.
Крысаясыд, воканъяс, сэні кань гырсяӧсь!
— Сюрлӧ мед ӧні меным гардемарин! — броткис Трифон.
— Морт ӧти гривенникӧн кӧсйысис, а пышйис ачыс.
Повзис!
— Ми эськӧ сійӧс куимӧннад бура нӧшалім, — сӧгласитчис Веня.
— Сӧмын нӧ кытысь сійӧс босьтан!
Эз на удит Веня шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи дежуркаӧ шырис гардемарин Панфилов.
— Со тай найӧ куимнанныс! — горӧдіс сійӧ.
— Юнгаяс!
Мый нӧ ті пукаланныд, онӧ чеччӧй, кор пырӧ начальник?
— Ми арестантъяс, абу юнгаяс.
А тэ гардемарин на, абу офицер! — зумыша вочавидзис Трифон.
— Арестантъяс?
Вот и ме пукся орччӧн да тшӧтш жӧ лоа быттьӧ арестант.
Юнгаяс дзескӧдчыштісны.
Панфилов пуксис диван помӧ.
— Кӧсйысин морт гривенникӧн, а пышйин ачыд! — гардемаринӧс вомаліс Веня.
— Правильнӧ!
Шуны кӧ, сыла ме татчӧ и локті, — сӧгласитчис Панфилов, перйис кошелёксьыс кык гривенник да сетіс найӧс Олесьлы да Трифонлы.
— А меным?
Тайӧ нӧ мый, вокъяс! — скӧрмис Веня.
— Сёрнитчыліс, быдӧнлы морт ӧти гривенникӧн.
— А сёрнитчылімсӧ ӧд — коді лимон сёяс.
А тэ эн сёй ....
— Ме эг сёй?
А кӧні нӧ сійӧ менам? — Веня петкӧдліс куш кисӧ да гугӧдліс гач зепъяссӧ.
— И питшӧгын абу.
Колӧкӧ — шоб...
— Воканъяс, збыль сійӧ сёйис лимонсӧ?
— Збыль, господин гардемарин! — эскӧдіс Трифон.
— Ми весиг синмӧн лапнитны эгӧ удитӧй, кыдзи сійӧ локтігӧн сразу ньылыштіс.
— Но ладнӧ, босьт гривенник...
Гривенник босьтӧм бӧрын Веня ошкыштіс гардемаринӧс:
— Тӧдчӧ, мый тэ лоан правильнӧй мичман!
— Локтӧ! — юӧртіс Могученко.
— Сувтӧй!
Висьталӧмыс вӧлі дзик лишнӧй: гардемарин да юнгаяс тэрыба чеччисны да сувтісны веськыда.
Пырис Нахимов.
Гардемаринӧс аддзӧм мысти сійӧ локтігмозыс юаліс:
— Ті ме дінӧ?
Пожалуйте-с!
Панфилов пырис Нахимов бӧрся присутствие залӧ.
— Мыйӧн обязан тіян локтӧмлы, том морт? — юаліс Нахимов пызан сайӧ пуксигтыр.
— Честь имеита, ваше превосходительство, воны: гардемарин Панфилов.
— Лишнӧйтор.
Ме тіянӧс тӧда.
— Павел Степанович!
Юнгаяс нинӧмысь абу мыжаӧсь — ме найӧс ышӧді.
Найӧ эз весиг тӧдлыны, мый кутасны ворсны гимн.
Ме ӧтнам мыжа.
— Мый ті локтінныд, сійӧ бур.
Но яндзим!
Яндзим татшӧм лунъясӧ дурны!
Во мысти ті лоанныд мичманӧн, яндзим!
Кутшӧм ті пример сетанныд челядьыслы?
Кутшӧм морякъяс наысь петасны?
Политика?
Ме гӧгӧрвоа, том морт, тіянлысь думнытӧ.
Но политика — абу бирюлькиӧн ворсӧм!
Уськӧдлӧй дум выланыд декабристъясӧс.
Найӧ эз лякӧсьтны ни русскӧй флаг, ни моряклысь честь.
Найӧ клянитчисны быдтор вӧчны сідзи, медым весиг ичӧтик укӧрба не заслужитны.
Политикыд, сударь, мед вӧлі чистӧй да прозрачнӧй, кыдзи кристалл!
Сэтшӧмӧн найӧ и вӧліны!
Воас кад — Балтийскӧй флот кутас гордитчыны наӧн, а Черноморскӧй — вежавны, мый эз артавлы найӧс ас радъясас.
Ме должен накажитны тіянӧс.
Не сыысь, мый дугдіс музыка ворсны, сійӧтӧ вздор!
А сыысь, мыйті вӧчинныд не сідз, кыдзи колӧ моряклы...
Ӧні кежлӧ изволитӧй мунны блокшив вылӧ.
Висьталӧй комендантлы: трюмӧ, нянь да ва вылӧ, сизим сутки кежлӧ!
Тіян поступок йылысь ме доложита адмирал Корниловлы.
Мунӧй!
— Ӧтитор йылысь смелмӧдча корны, — шуис Панфилов: — кор заводитчас бомбардировка, лэдзны менӧ, медым бастионъяс вылын ме верми вештыны ассьым мыжӧс.
— Ладнӧ!
Ме ог чукӧст конвой — ог кут срамитны тіянӧс.
Ӧтнаныд мунӧй.
— Есть!..
Гардемарин чёткӧя бергӧдчис да петіс.
Нахимов звӧнитыштіс.
Звонок шы вылӧ пырис Могученко.
— Юнгаясӧс лэдзны! — тшӧктіс Нахимов.
— Есть!
АСЪЯ КЫА ЧЕПӦСЙИГӦН
Сентябрь 28-ӧд лунлы паныда войыс вӧлі зэв лёк.
Шквалистӧй норд-ост дырйи небесаті лэбзисны, мукӧд дырйи дзикӧдз тӧлысь югыдсӧ вайӧдлӧмӧн, сырйысьӧм кымӧръяс да кисьтісны кар вылӧ кӧдзыд зэр.
Тӧлыс пӧльтіс противникланьӧ.
Укреплениеяссянь ыстӧм русскӧй секретъясын тӧв омлялӧм сорыс мукӧд дырйи кыліс омӧля гӧгӧрвоана шум.
Кавалерийскӧй разведка воддза лунӧ юӧртіс, мый англо-французскӧй лагерын мунӧ ыджыд движение: высотаяс вылӧ катӧдлӧны пушкаяс; ваялӧны турыяс да шанцевӧй инструмент.
Тыдалӧ, неприятель заводитӧ кутшӧмкӧ уджъяс вӧчны.
Сентябрь 28-ӧд лунся асылӧ телеграф вывсянь да библиотечнӧй вышка вывсянь наблюдательяс казялісны подзорнӧй трубаяс пыр первой видзӧдӧм серти зэв ичӧтик выльтор: французъяс займитӧм Рудольфова гӧраысь улынджык руд скат вылын кутіс тӧдчыны выльӧн лэптӧм муысь виж горизонтальнӧй визь — французъяс, лёк войӧн пӧльзуйтчӧмӧн, скат вылас панісны траншея. Витӧд бастионсянь примернӧ нёльсё метр ылнаӧ.
Выльтор йылысь первой юӧртісны Тотлебенлы.
Сылы лои зэв нимкодь да корис Меншиковӧс, Корниловӧс да Нахимовӧс локны библиотекаӧ, кӧсйысис петкӧдлыны приятнӧй сюрприз.
Найӧ дзик пыр воисны да кайисны библиотека вевт вылӧ.
Тотлебен сёрмис.
Сійӧ быгзьӧдіс ассьыс Воронсӧ — скачитіс веськыдвывса фланг кузяла, кӧні сетіс распоряжениеяс, кодъяс петісны выльтор казялӧмысь.
Куим адмирал виччысисны сійӧс вышка вылын.
Гегдӧм Меншиков гартчис плащнас да видзӧдіс эз ылӧ гӧраяс вылӧ, кӧні вӧлі неприятель, а улич вылӧ, Тотлебенӧс виччысигтыр.
Корнилов да Нахимов вежласьӧмӧн видзӧдісны куим кока штатив вылӧ сувтӧдӧм подзорнӧй трубаӧ да сёрнитісны ас костаныс.
— Ага!
Со и сійӧ! — горӧдіс Меншиков.
Быгзьӧм Вороныс вылын Тотлебен скачитіс гӧра паныд библиотека дорӧ.
Вӧв вылын быдӧнлы тӧдса сылӧн пукаланногыс, кор вӧлыс и мортыс кажитчисны ӧти формаӧ чугунысь кисьтӧм кодьӧн, вежсьӧма: скачитігӧн седлӧас лайкъялан инженер-полковниклӧн квадратнӧй грузнӧй фигураыс торъявлывліс вӧв бердсьыс.
Тотлебен лэбис!..
Вышка вылӧ сійӧ кайис долыд чужӧма, возбуждённӧй.
— Поздравляйта тіянӧс, ваша светлость!
Поздравляйта тіянӧс, господа!
— Аттьӧ, — вочавидзис Меншиков.
— И тіянӧс, полковник, сы серти кӧ, кутшӧм долыдӧсь ті, тшӧтш жӧ колӧ поздравитны.
Но мыйысь?
— Ваша светлость, неприятель, тайӧс ті аддзанныд ас синмӧн, заводитіс кодйыны траншеяяс.
Штурм оз ло.
Найӧ ӧткажитчӧмаӧсь штурмысь!
Уськӧдӧй дум выланыд миянлысь сёрнинымӧс: ме шулі — найӧ вуджасны правильнӧй осадаӧ...
Меншиков вериттӧг нюммуніс:
— Ме эськӧ кӧсйи тайӧс аддзыны не ас синмӧн, а тіянӧн, полковник.
Мӧдарӧ, ме уверен, мый найӧ заводитасны и помаласны штурмӧн.
Гӧгӧрвоана, мый штурм водзвылын лоӧ артиллерийскӧй подготовка.
А та вӧсна, — Меншиков шыасис Корнилов дорӧ, — ме лыддя коланаӧн ёнмӧдны Севастопольлысь гарнизонсӧ армейскӧй пехоталӧн кымынкӧ полкӧн.
— Зэв бур, ваша светлость! — муртса копыртчылӧмӧн вочавидзис долыдмӧм сьӧлӧма Корнилов.
БОМБАРДИРОВКА
Англичана тышӧн босьтісны Балаклава да овмӧдчисны сэтчӧ.
Английскӧй флот пырис Балаклавскӧй бухтаӧ да заводитіс берегӧ петкӧдны тяжёлӧй пушкаяс да мукӧд снаряжение.
Французъяслы Камышевӧй бухтаын медводз лои кутчысьны тыртӧм берегын стрӧитавны баракъяс, медым сэні видзны корабльяс вылысь вайӧм материалъяс.
Асланыс барачнӧй посёлоклы французъяс нимсӧ сетісны «Камыш кар».
Висьӧмысла мучитчӧм маршал Сент-Арно французскӧй армияӧн командуйтӧмсӧ сетіс генерал Канроберлы да корабль вылын мӧдӧдчис Стамбулӧ лечитчыны.
Туйын сійӧ куліс.
Французскӧй армияясӧн командуйтӧм вуджис нерешительнӧй, полысь морт киӧ.
Лорд Раглан выльысь вӧзйис штурмуйтны Севастополь водзӧ нюжӧдчытӧг нин.
Канробер вочавидзис ӧтказӧн — сійӧ поліс, мый Меншиковлӧн армия вермас кучкыны фланг кузя либӧ тылсянь.
Союзникъясӧн вӧчӧм разведка висьталіс, мый русскӧйяс кӧть и абу удитӧмаӧсь помавны крепостнӧй уджъяс, но вооружитӧмаӧсь батареяяс корабльяс вылысь босьтӧм тяжёлӧй артиллерияӧн.
Медым штурмыс лои успешнӧйӧн, первой колӧ вӧлі слабмӧдны русскӧй батареяяслысь бисӧ бомбардировкаӧн — тадзи вӧлі чайтӧ Канробер.
Татшӧм доводъяскӧд сӧгласитчӧм бӧрын англичана тшӧтш жӧ ӧткажитчисны заводитлыны босьтны Севастополь ӧти ударӧн.
Союзникъяс решитісны вуджны правильнӧй осадаӧ да кутчысисны сувтӧдавны осаднӧй артиллериянысӧ Севастополь гӧгӧрса джуджыдджык высотаяс вылын.
Севастополь дорйысьяс, кодъяс став вынсьыныс вӧчалісны укреплениеяс, век жӧ мешайтісны неприятельлы нуӧдны осаднӧй уджъяс — найӧ вӧчалісны пехотаӧн да полевӧй артиллерияӧн неыджыд вылазкаяс, обстреливайтісны союзникъясӧн займиталӧм высотаяс.
Вылазкаяс да обстрел эз лэдзны французъяслы да англичаналы вӧчавны батареяяс да сувтӧдавны орудиеяс карсянь матӧ.
Меншиков бездействуйтіс, кӧть эськӧ сылӧн армия получитіс подкреплениеяс.
Главнокомандующӧй век на лыддис ассьыс вынъяссӧ тырмытӧмӧн да дугдывтӧг бомбардируйтіс Петербург просьбаясӧн ыстыны ещӧ некымын дивизия.
Салдатъяс Войвыв бокын вӧчалісны аслыныс чомъяс да кодйисны траншеяяс, сэк кор Лунвыв бокын морякъяс, сапёръяс да карса олысьяс кодйисны рӧвъяс, лэптісны джуджыд мудӧдъяс да сувтӧдалісны пушкаяс.
Октябрь кежлӧ Севастополь кытшавсис батареяяс цепӧн.
Бастионъяс да батареяяс йитчисны, кыті колӧ, окопъясӧн, кодъясӧс вӧлі приспособитӧма дорйысьны ружейнӧй биа штурмысь.
Октябрь 4-ӧд лунӧ неприятельладорын тӧдчис ыджыд движение.
Чери кыйысьяс юӧртісны, мый союзникъяслӧн флот лӧсьӧдчӧ петны аслас дзебсянінысь.
Локтан лунӧ позьӧ вӧлі виччысьны карӧс сушасянь да моресянь бомбардируйтӧм.
Неприятельлы кӧ эськӧ удайтчис пӧдтыны русскӧй артиллериялысь бисӧ, вермис лоны штурм.
— Аски лоӧ жар лун, — шуліс Корнилов аслас сотрудникъяслы: — англичана вӧчасны ставсӧ, медым шедӧдны полнӧй эффект.
Пола, мый миян непривычка вӧсна лоасны гырысь воштӧмъяс.
Но, шуны кӧ, миян молодцы регыд велаласны.
Уроктӧг некыдзи оз позь, а жаль: унаӧн миян пиысь аски пӧгибнитасны.
— Тіянлы асьнытӧ колӧ видзны, Владимир Алексеевич! — сы гӧгӧрса йӧз пиысь шуис ӧти морт.
— Ӧні абу кад думайтны аслад безопасность йылысь, — вочавидзис Корнилов: — аски кӧ менӧ кыськӧ оз аддзыны, мый думыштасны ме йылысь?
Октябрь 5-ӧд лунӧ югдігӧн Витӧд бастион весьтса оборонительнӧй казармаысь вахтеннӧй начальник подзорнӧй труба пыр аддзис, мый французъяс вал вылын нокошитчӧны йӧз, шыблалӧны му тыра мешӧкъяс: неприятель восьтіс орудийнӧй амбразураяс.
Вахтеннӧй тшӧктіс барабанщиклы кучкавны тревога.
Орудийнӧй прислуга сувтіс орудиеяс бердӧ.
Сизим час асылӧ французскӧй батареяяссянь гымкнитіс ӧти мӧд бӧрся тяжёлӧй мортираясысь куимысь лыйӧм.
Тайӧ вӧлі общӧй канонада заводитӧмлы сигнал.
Французскӧй батареясянь медводдза лыйӧмлы Витӧд бастион вочавидзис став пушкаяссьыс лыйсьӧмӧн.
Тревога паськаліс оборона став фронт кузя, веськыдвыв флангсянь шуйга вылӧ.
Тӧрыт на противникъяс эз тӧдны стӧча огневӧй точкаяслысь местаяссӧ — медводдза залпъяс кыкнан бокыслы индісны тайӧ местаяссӧ, цельяс лоисны яснӧйджыкӧсь.
Заводитчис артиллерийскӧй дуэль.
Кымӧртӧм небесаас шонді петіс дзирдалана югыд, но канонада заводитчӧмсянь некымын минута бӧрын нин пемдіс порох тшынсьыс да кажитчис блед тӧлысьӧн.
Гӧгӧрбок пуксис лӧзов рӧмыд.
Русскӧйясладорын регыд мысти эз кутны тыдавны сьӧд порох тшын вӧснаыс весиг неприятельскӧй лыйӧмъяслӧн вспышкаяс.
Медводдза залпъяс дырйи вӧчӧм наводкаӧн пӧльзуйтчӧмӧн комендоръяс водзӧ гымӧдісны-лыйлісны неприятельладорӧ пемыдас.
Згӧдитчис корабльяс вылын приобретитӧм привычка «палитны став бортӧн» матысса цель кузя.
Здук кежлӧ ланьтлігӧн неприятельладорын кыліс барабанъяслӧн таргӧм.
Вермис лоны, мыйын вӧлі уверен Меншиков: тшын завеса улын французъяс да англичана уськӧдчасны атакаӧ.
Татшӧм случай кежлӧ став орудиеяс дорӧ бастионъяс да батареяяс вылын вӧлі дасьтӧма картечь.
Штуцеръяса стрелокъяс пукалісны траншеяясын дасьӧсь, медым штурмсӧ встретитны ружейнӧй биӧн.
Укреплениеяс мышкын, карын и Корабельнӧй бокын сулалісны в ружьё батальонъяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь венны атакасӧ штыкъясӧн.
СИЗИМӦД ГЛАВА
ПОРОХ СА
Югдӧмсянь Корнилов вӧлі вӧв вылын да кытшовтіс укреплениеяслысь линия быдлаын петкӧдчылігтыр.
Войнас сылы лёка узьсис; сійӧ дзик нинӧм эз вӧтась, но и узигас эз эновтлыны сійӧс тӧждысьӧм да тревога.
Пӧсь ӧзъян сьӧлӧма, сійӧ скачитіс бастионсянь бастион вылӧ.
Театральнӧй площадь вылысь сійӧ аддзис пехотнӧй батальон.
Салдатъяс сулалісны <rus>в ружьё</rus> взводнӧй колоннаясӧн топыд чукӧрӧн, восьсӧн.
Татчӧ найӧс вайӧдӧмаӧсь войнас на.
Салдатъяслӧн чужӧмъясныс омӧльтчӧмаӧсь.
Найӧ видзӧдісны зумыштчӧмӧн.
Мыйлакӧ салдатъяссӧ вайӧдӧмаӧсь тыр снаряжениеӧн, быттьӧ найӧс виччысис кузь марш.
Офицеръяс сулалісны чукӧртчӧмӧн.
Батальон водзын ӧткӧн ветлӧдліс Корниловлы тӧдса полковник.
Фас кузя ӧтар помӧдзыс мунӧм бӧрын полковник чёткӧя бергӧдчывліс, быттьӧ томиник юнкер, да, шуйга кок нырсӧ водзлань чургӧдӧмӧн, размереннӧя восьлаліс мӧдар помӧдз, тыдалӧ, воськовъяссӧ лыддигтыр.
Кажитчис, сійӧ сетӧ салдатъяслы маршировкалысь примернӧй урок.
Корнилов матыстчис вӧв вылын полковник дінӧ.
Найӧ здоровайтчисны.
— Мыйла ті сулаланныд сэтшӧм восьсӧн, полковник?
— А кыдзи эськӧ тіянлы вӧлі колӧ, адмирал?
Ми век строитчам колоннаясӧ.
Миянӧс ыстісны татчӧ сулавны — ми и сулалам.
Бомбаяс быдлаын взрывайтчӧны.
Менсьым куимӧс нин нуисны.
Корнилов внимательнӧя видзӧдліс полковниклы чужӧмас, аддзис, мый и сійӧ узьтӧм вой вӧсна тшӧтш жӧ скӧр состояниеын, коді дась ыткӧбтыны-потны горӧдӧмӧн либӧ вздорнӧй выходкаӧн.
Лӧз пемыдсьыс омлялігтыр воис бикинь сявкйысь бомба, кучкис батальон шӧрӧ да взорвитчис «вамм!» шыӧн.
— Вот, изволитӧй видзӧдны! — кинас петкӧдліс батальонса командир.
Бергӧдчывтӧг Корнилов горӧдіс:
— Полковник!
Прикажитӧй батальонлы пӧрччыны ранецъяс!
Разӧдӧй батальон!
Мед водӧны йӧзыс...
Корнилов ӧддзӧдіс вӧвсӧ да уськӧдчис скачитны Витӧд бастион дорӧ.
Вит минута мысти вӧв тӧвзьӧдіс-вайис Корниловӧс Витӧд бастион вылӧ, коді вӧлі тырӧма порох тшынӧн.
Бастион вевдорын сулалан важ оборонительнӧй казармаса каменнӧй стен сайысь Корнилов казяліс казакӧс.
Сійӧ пукаліс из вылын да дом поводъясӧд кутіс кык вӧлӧс: ӧти вӧвсӧ Корнилов тӧдіс — Нахимовлӧн вӧлыс.
Корнилов лэччис вӧв вылысь да, казаклы ассьыс вӧвсӧ сетӧм мысти, юаліс:
— Кӧні адмирал?
— Со лыйсьыны муніс, — дом поводсӧ босьтігмоз вочавидзис казак.
Корнилов кытшовтіс казармасӧ, кӧні пушкаясыс чӧв олісны.
Тані вӧлі сэтшӧм тшына, мый сьӧкыд лолавны.
Корниловлӧн горшас сатшис лёк дука сераыс.
Сійӧ заводитіс кызны да сувтіс.
Рудольфова гӧраланьӧ банӧн вӧчӧм бастионса фас вылын дас орудиесьыс куимыс чӧв олісны.
Ӧти жугӧдӧм орудие бӧрыньтӧмаӧсь бастион шӧрӧ.
Сійӧ сулаліс бергӧдӧмӧн, кыдзи удайтчис — дулонас бокӧ, эбӧссьыс уськӧдтӧдз уджӧн мучитӧм вӧв моз, кор сійӧс муртса на лэдзалӧмаӧсь да сійӧ сулалӧ юрсӧ увлань ӧшӧдӧмӧн, ни вӧрзьӧдчыны, ни турун йирыштны вермытӧг...
Бастионлӧн валыс местаӧн-местаӧн ляпкалӧма да буждалӧма, амбразураяс доръясысь киссялӧмаӧсь пу щитъясыс, кодъясӧс вӧчӧма сы могысь, медым орудийнӧй прислугаӧс видзны ружейнӧй биысь да бомбаяс осколокъясысь, чагъясӧ дзавйысьӧмысь, да та вӧсна амбразураяс вӧліны чудовищнӧй зверьяслӧн жервидзан вомъяс кодьӧсь.
Восьса местаті прӧйдитігӧн Корнилов зілис не ӧддзӧдны воськовсӧ, лэччис бастион вылӧ, кодӧс снарядъяс вӧлі гӧрӧмаӧсь сэтшӧмӧдз, быттьӧ тані вӧлӧма порсь стада...
Кок улас веськавлісны изъяс, чагъяс, чугун торъяс.
Бастион палитіс, быттьӧ корабль бортовӧй залпъясӧн.
Ӧта-мӧдкӧд ордйысьысь комендоръяс став выннысӧ пуктісны сы вылӧ, медым залпыс йитчис ӧти шыӧ.
Тшын сьӧлыштӧм бӧрын пушкаяс ставӧн ӧттшӧтш бӧрлань исковтісны.
Корнилов сувтіс вал сайӧ кык орудие костӧ.
Адмираллысь локтӧмсӧ эз сразу казявны, а кор аддзисны, бастион кузя орудиесянь орудиеӧдз юрмуніс-паськаліс: «Ура!»
Матросъяс вочавидзисны приветствие вылӧ, кодӧс адмирал эз на горӧдлы, увереннӧйӧсь, мый Корнилов найӧс ошкыштіс.
Удж эз сувтлы ни ӧти здук кежлӧ.
Матросъяс уджалісны отчётливӧя, быттьӧ артиллерийскӧй корабельнӧй учение вылын.
Пӧсялӧмысла налӧн волялісны сьӧд, саӧсь чужӧмъясныс.
Югъялісны синъясыс да пиньясыс — негръяслӧн моз, а шапкаяс, курткаяс да гачьяс, кодъяс вылӧ вӧлі пуксьӧма лыйсьӧмысь, бомбаяслӧн взрывъясысь, ядроясӧн лэптӧм известка бусыс, кажитчисны дзик еджыдъясӧн.
Ӧти пушка дорын, сы бердӧ копыртчӧмӧн, наводкаӧн командуйтіс Нахимов.
Противник вспышка серти орудиесӧ лӧсьӧдӧм бӧрын Нахимов мач моз чеччыштіс бӧрлань, лэптіс кисӧ вылӧ, видзӧдліс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ да, кор аддзис, мый ставыс дась вӧчны залп, друг лэдзис кисӧ.
Комендор матыстіс пальник.
Пушка гора шыӧн чеччыштіс бӧрлань.
Ӧттшӧтш гымыштісны и став мукӧд пушкаяс.
Корнилов аддзис, мый Нахимовлӧн балябӧжлань вештыштӧм фуражка кӧзырёк улысь лювгӧ вир, да горӧдіс:
— Павел Степанович!
Ті ранитчӧмныд!
— Неправда! — гораа шуис Нахимов, нуӧдіс кинас плеш кузя да сы вылысь вир аддзӧм бӧрын горӧдіс: — Вздор!
Вывті ичӧт рана, медым тӧждысьны!
Пустяки.
Гыжна.
Ті ме дінӧ?
Кора.
Мелі кӧзяин моз Нахимов индіс кинас джынвыйӧ жугӧдӧм казармалань.
БИА ПРИБОЙ
Адмиралъяс кайисны казармаса плавкӧс вевт вылӧ, коді вӧлі тырӧма бруствер вылысь шыблалӧм му тыра кульясӧн.
Кораблекрушение дырйи моз торпыриг грудаӧн туплясисны банникъяс, поткӧдлӧм пӧв торпыригъяс, чагъяс, жуглӧм скамейкаяс, поткӧдлӧм ушатъяс, пыдӧстӧм бӧчкаяс, паськӧм лестукъяс, жугавлӧм ружьеяс.
Минута кымын адмиралъяс чӧв сулалісны на улын бушуйтчан биа прибой весьтын, Рудольфова гӧралань чужӧмӧн.
— Бур! — сьӧлӧмсянь шуис Нахимов.
— Да, миянлы, морякъяслы, бур, ми действуйтам, — вочавидзис Корнилов, — а вот армейскӧйяслы лёк: найӧ уджтӧг сулалӧны да ыджыд урон терпитӧны.
Ковмас тӧждысьыштны вӧчны бастионъяс да батареяяс вылын пехоталы блиндажъяс да укрытиеяс.
— Пехотасӧ бӧрланьӧ петкӧдӧй.
Мый вылӧ сійӧ?
Штурм оз ло!
— Снарядъяс усялӧны кар пасьта.
Весиг Приморскӧй бульвар вылын эмӧсь поражениеяс.
— А кӧні Меншиков?
— Его светлость ӧні кытшовтӧ-видлалӧ Корабельнӧй боклысь укреплениеяс.
— Сійӧ кыкысь нин ыстыліс ординарецъясӧс приказӧн: видзтыны порох.
Сӧмын эськӧ мед эз думышт сійӧ распоряжайтчыны!
Ставыс мунӧ отличнӧ!
— Пола и ме...
— Ыстӧй ті сійӧс...
— Кытчӧ, Павел Степанович?
— <ns>К-кытчӧ?..</ns>
<ns>В-в...</ns> Войвыв бокӧ!
— скӧрысла мыкталӧмӧн горӧдіс Нахимов.
Корнилов серӧктіс:
— Да, ме сылы кӧсъя сетны сӧвет, медым сійӧ видзӧ ассьыс драгоценнӧй олӧмсӧ...
— Вот-вот, именнӧ!
— Оз-ӧ ков тіянлы мыйкӧ ыстыны?
— Мӧдӧдӧй ва.
Миян цистернаяс регыд рекмасны.
Ми банитім пушкаяс ва банникъясӧн, киськалім орудиеяс — доналӧны, киӧн вӧрзьӧдны оз позь.
Ваыс колис ӧтчыд юмӧн...
— Ладнӧ, мӧдӧда ва.
— Да, ме ещӧ дзикӧдз вунӧді!
Тшӧктӧй лэдзны арест улысь гардемарин Панфиловӧс.
— Ме нин тшӧкті лэдзны став арестуйтлӧм морякъясӧс.
Сідзкӧ и сійӧс.
Корнилов судзӧдіс полевӧй сумкасьыс чышъян да шуис:
— Лэдзӧй видзӧдлыны, мый тіян плешад...
Нахимов бӧрыньтчис ӧти воськов да дӧзмӧмӧн вочавидзис:
— Менам, сударь, эм аслам чышъян!
Вот!
Дай ставыс нин прӧйдитіс.
Нинӧм!
Сійӧ перйис мышладорса зепсьыс комокӧ куснялӧм чышъян, са сьӧдӧс: Нахимов лыйсигас чышкаліс пушечнӧй салоӧн ляксьӧм кияссӧ.
— Прӧщайтлӧй, муса друг.
Код тӧдас, гашкӧ, ми сэсся огӧ нин и аддзысьлӧй.
Найӧ кутчысьлісны, окасисны да чӧв разӧдчисны.
Нахимов бӧр муніс бастион вылӧ.
Корнилов, киас чышъянсӧ нямралігтыр, мӧдӧдчис аслас вӧлыс дорӧ.
Адмиралӧс аддзӧм мысти казак лӧсьӧдыштіс вӧвлысь чёлкасӧ да бурысьсӧ, видліс пӧдпруга да кутыштіс стремя, кор Корнилов пуксис седлӧӧ.
— Счастливо, вокӧ!
— Лоӧй здоровӧсь, ваше превосходительство!
Корнилов кутіс рӧдтыны траншеяяс пӧлӧн Пересыпланьӧ, Лунвывса бухта йылӧ.
Адмираллӧн пинь улас гурчкакыліс лыа.
Син вывсьыс синва казялӧмӧн, Корнилов чышкыштіс чужӧмсӧ да, чышъяныс вылӧ видзӧдлӧм мысти, аддзис сы вылысь порох ляксьӧминъяс.
— Зэв, кӧнкӧ ме мича, бокысянь кӧ видзӧдлыны! — скӧрысь шуыштіс Корнилов.
ДЗОР БУС
— Могученко!
Ва! — прикажитіс Корнилов, кор Карладор бокса укреплениеясті кытшовтӧм бӧрын воис штабӧ.
Сійӧ пӧрччис сюртук, пуджис дӧрӧм сосъяс, мынтӧдіс воротничок да терпитны вермытӧг виччысис, кор старик помалас мыссян прибор дорын ноксьыны.
Могученко кувшинысь кисьтіс ва ыджыд еджыда-лӧза фаянсӧвӧй тазйӧ да нуис Корниловлысь сюртуксӧ, медым весыштны.
Пызан весьтын ӧшалан зеркалаӧ не видзӧдлыны зілигмоз адмирал копыртчис таз весьтӧ, майтӧгаліс кисӧ — тазйын ваыс майтӧгсьыс да сасьыс сразу гудырмис, и таз пыдӧсын эз кут тыдавны клипер, кодӧс вӧлі рисуйтӧма тӧла дырйи крут лӧз гы вылын став лэптӧм парусъяснас.
Корнилов няйт васӧ кисьтіс камышысь кыӧм вугъя фаянсӧвӧй ведраӧ, выльысь кисьтіс чистӧй ва да майтӧгаліс кияссӧ, чужӧмсӧ, юрсӧ, голясӧ.
Могученко бӧр вайис весалӧм мундир.
— Кутшӧм сибдысь севастопольскӧй бусыс!
То ли делӧ мореын — чистӧ, акварель вылын моз, — шуис старик.
— Ті быттьӧ мельничаын вӧлӧмныд, Владимир Алексеевич.
Онӧ-ӧ прикажитӧй содтыны самӧварысь пӧсь ва?
— Пӧжалуй, — сӧгласитчис Корнилов.
Кувшинӧ пӧсь ва содтӧм бӧрын Могученко заводитіс киськавны Корниловлысь юрсӧ да висьтавлыны выльторъяс:
— Коймӧд бастион вылын жар.
Константин Егорычлысь* писӧ виис...
* 2-ӧд ранга капитан Попандопуло.
Батьыс окаліс сійӧс, пернапасаліс да муніс распоряжайтчыны, а сійӧс асьсӧ сэні жӧ осколокӧн чужӧмас...
Орудиеяс бердысь кык смена пӧгибнитіс.
Англичанин фланкируйтӧ бастион.
— Траверсъяс стрӧитам.
Ставсӧ другӧн он вӧч, — Могученко киысь лым еджыд, чуть крахмалитыштӧм, квадратӧн куснялӧм камчатнӧй кичышкӧд босьтігмоз вочавидзис Корнилов.
Кичышкӧдӧн юрсисӧ косӧдігтыр Корнилов решитчис видзӧдлыны зеркалаӧ, аддзис асьсӧ сэтысь, да эз тӧд: дугаӧн вылӧ качӧм синкыма шуйга синмыс вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык паськалӧм веськыд синмысь, код весьтын синкымыс зумыша ӧшӧдчӧма веськыд визьӧн.
Корнилов тӧждысьӧмӧн зыралыштіс кӧсичаяссӧ, кытчӧ вӧлі кольӧма майтӧг быгйыс.
Быгйыс эз чышкыссьы: кӧсичаясыс дзормӧмаӧсь.
Корнилов чукраліс да шыбитіс кичышкӧдсӧ пызан вылӧ.
Могученко мыччис мӧд кичышкӧд да восьтіс «Кельнскӧй вода» флакон.
Флаконсьыс кичышкӧд вылӧ резігмоз Могученко сёрнитіс:
— Малахов вылын башня чӧв ланьтіс.
Но, да абу сыын выныс.
Мувывса батареяяс бура лыйсьӧны.
Став средствоыс сыын, мый «сылӧн» ланкастерскӧй пушкаяс.
«Сійӧ» кык верст ылнасянь инмӧмӧн лыйлӧ, а ми сійӧс муртса судзам.
— Ёнджыка вельмас — матӧджык сибӧдчас...
Корнилов освежитіс чужӧмсӧ одеколонӧн кӧтӧдӧм кичышкӧдӧн, шуйга кӧсича весьтас тщательнӧя вӧчис пробор да шыльӧдіс юрсисӧ чорыд щӧткаӧн.
Корнилов пасьталіс мундир, кодӧс мыччис Могученко, пысаліс вылысса кизь петляӧ аксельбант да видзӧдліс зеркалаӧ.
— Крепыд чай изволитанныд?
Лимонаӧс?
Ромӧн?
— Чай вай, Андрей Михайлович! — кабинетас мӧдӧдчигӧн вочавидзис Корнилов.
Асывъя лёкалӧмсьыс Корниловлӧн эз коль вуджӧр, да кор недыр мысти штабӧ локтіс флаг-офицер Жандр, сійӧ аддзис адмиралӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі велалӧма сійӧс аддзыны век: неуна чопорнӧйӧн, чуть-чуть надменнӧйӧн, тшапитчысьӧн.
Жандр висьталіс, мый французъяс шыблалӧны карӧ ӧнӧдз аддзывлытӧм ыргӧн гильзаяса ракетаяс, аршинӧн-джынйӧна кузяӧсь.
Гильза помын — пистоннӧй граната.
Унджык гранатаыс мыйлакӧ оз взрывайтчы, а кодъяс взрывайтчисны, ӧзталісны карын кымынкӧ пӧжар, но пӧжаръяссӧ кусӧдіс брандмейстерскӧй команда.
— Любопытнӧ.
Тайӧ фугаснӧй граната али ӧзтысь снаряд?
Тшӧктӧй ыстыны меным тайӧ выльторсӧ.
— Его светлость! — ӧдзӧс восьтӧм мысти юӧртіс Могученко.
Меншиков пырис плаща да морскӧй фуражкасӧ пӧрччытӧг.
Сійӧ вӧлі адмиральскӧй мундира.
Корнилов чеччис сылы паныд.
— Пукалӧй, пукалӧй! — кинас ӧвтыштіг шуис Меншиков да пуксис Жандрӧн мыччӧм улӧс вылӧ.
— Абу церемонияясӧдз тан!
Но, кыдзи мунӧны делӧяс веськыдвывса флангын, Владимир Алексеевич?
— Отличнӧя, ваша светлость!
Ме сӧмын на вӧлі Витӧд да Нёльӧд бастионъяс вылын.
Думайта, мый ми регыд тшӧктам чӧв ланьтны французъясӧс.
А шуйга вылын, ваша светлость?
— Вывті лёк!
Вайӧ меным чай.
— Могученко, чай сет его светлостьлы! Ӧдйӧ!
Ставныс чӧв олыштісны команда омлялан шыӧ кывзысигтыр.
Друг зэв чорыда гыммуні, кутісны тіравны да зёльгыны ӧшиньяс да гурйыв воссис ӧдзӧс.
Корнилов звӧнитіс да горӧдіс:
— Могученко!
Мый нӧ чайыд?
Могученко пырис поднос вылын князьлы чай вайигтыр.
Паськыда нюмъялігтырйи старик шуис:
— Кора прӧститны великодушнӧя.
Эг вермы терпитны — кильчӧ вылӧ котӧртлі.
Рудольф весьтын сьӧд столб небесаӧдз.
Ми, тыдалӧ, французъяслысь пороховӧй пӧгреб взорвитім!
Красота!
Чистӧ акварель вылын!
Юӧй, ваша светлость, во здравие!..
Меншиков чукыртчыліс матросскӧй фамильярностьысь, мый сійӧ лыддьыліс позьтӧмторйӧн.
Сійӧ видліс стӧкансӧ чуньяснас, видзчысьӧмӧн кисьтіс блюд вылӧ чай да, стӧкансӧ бумага вылӧ пуктӧм бӧрын, заводитіс чайсӧ юны по-московски — блюдйысь.
— Ваша светлость, лысьта сетны тіянлы сӧвет: энӧ рискуйтӧй аснаныд, — шуис Корнилов.
— Помнитӧй, мый тіянлы гижліс государь: тіянтӧг Севастополь лоӧ юртӧмӧн.
— Но да, дерт!
Войскаяс аддзылісны менӧ.
Думайта, салдатъяслы тайӧ тырмымӧн нин...
— Дерт жӧ, ваша светлость!
— Ме мӧдӧдча Войвыв бокӧ.
Ме тырвыйӧ тіян вылӧ надейтча, Владимир Алексеевич! — веськыда стӧканысь чай пыдӧссӧ юигмоз сёрнитіс Меншиков.
— Рад заслужитны ваша светлостьлысь дӧверие!
— «Ваша светлость, ваша светлость»! — сувтігас нерис Корниловӧс Меншиков.
— Менӧ шуӧны Александр Сергеевич!
Кутшӧм ті свежӧйӧсь — корнишон веськыда град вылысь!
Быттьӧ ті бал вылӧ лӧсьӧдчӧмныд!
Корнилов любезнӧя нюммуніс, и князь вермис лыддьыны, мый — «Корнилов» да «корнишон» кывъясысь, кодъяс ӧткодямоз кылісны, каламбурыс удайтчис.
КОЙМӦД БАСТИОН ВЫЛЫН
Кор Меншиков да Корнилов вӧлі пуксьӧны вӧвъяс вылӧ штаб дорын, на дорӧ верзьӧмӧн воис лейтенант Стеценков да доложитіс Корниловлы, мый бастионъяс вылысь сійӧс эз аддзы да ачыс решитіс снимитны сэтысь юнкеръясӧс, медым не лыбӧдны батьмамныслысь элясьӧм, на пиысь ӧтиӧс кӧ эськӧ виисны.
Юнкеръяс лыдын вӧліны ар дас нёля-дас вита подростокъяс.
Висьталӧмсӧ кывзӧм мысти Меншиков шуис:
— Мӧдӧдӧй ме дінӧ, лейтенант, — ме сета вит крест.
Менам нимсянь сетӧй юнкеръяс пиысь медся достойнӧйяслы.
— Кывза, ваша светлость.
Корнилов колльӧдіс Меншиковӧс Графскӧй пристань дорӧдз да сэні прӧститчис сыкӧд, а ачыс флаг-офицер Жандркӧд мӧдӧдчис Пересыпь дорӧ да сэні паныдасис Тотлебенкӧд.
Найӧ матыстчисны ӧта-мӧд дорӧ, сувтӧдісны вӧвъяссӧ да сёрнитыштісны сы йылысь, кыдзи мунӧ бой.
— Ставыс мунӧ, кыдзи колӧ вӧлі виччысьны, — увереннӧя сёрнитіс Тотлебен.
— Воштӧмъясным, кутны кӧ тӧдвылын снарядъяслысь лыд, абу гырысьӧсь.
Ме чайта, противникӧн быд ветымын лыйӧмысь миян усьӧ либӧ ранитчӧ ӧти морт.
Оз унджык.
Тайӧ абу уна.
— Мукӧд дырйи ӧтиыс дас морт весьтӧ сулалӧ.
— Весиг и сё весьтӧ!
Ме тшӧкті, медым морскӧй батальонъяс да пехота меститчисны кыдз позьӧ безопаснӧйджыка.
— Колӧ тӧждысьыштны вӧчны блиндажъяс да укрытиеяс йӧзлы, а продольнӧй обстрелысь сідзжӧ траверсъяс, — шуис Корнилов.
— Дерт жӧ!
Лоас вӧчӧма.
Мӧдысьджык.
А главнӧйыс — талун рытӧдзыс не слабмӧдны лыйсьӧм, весавны амбразураяс, видзны пороховӧй пӧгребъяс.
Ме сідзи и тшӧкті...
— Ті уверенӧсь, мый ми вермам рытӧдз кутчысьны?
— Ог аддзы помкаяс сомневайтчыны.
— Энӧ вунӧдӧй: неприятельлӧн флотыс эз на шыасьлы.
— Флот оз лысьт матӧ сибӧдчыны береговӧй батареяяс дорӧ.
Татчӧ найӧ корабльяс вывсянь оз судзны.
Главнӧйыс — не дугдыны лыйсьыны.
Нинӧм жалитны порох.
— Ті аддзылінныд князьӧс?
— Да, сійӧ кытшовтіс Корабельнӧй бок, здоровайтчис войскакӧд.
Сылы эз вочавидзны.
— Век сідзи.
Его светлостьлӧн гӧлӧсыс ичӧт.
Сійӧс оз кывны.
— Да, ещӧ татшӧм канонада дырйи!
Сійӧ лӧсьӧдчӧ вӧлі волыны тіян дорӧ.
Кутшӧмджык сылӧн самочувствиеыс?
— Ми аддзысьлім.
Ме колльӧді сійӧс Графскӧйӧдз.
Самочувствиеыс быттьӧ бур.
Сійӧ мудзӧма, но век жӧ шутитіс: свежӧй огурецкӧд менӧ сравнитіс.
— Да, тіян видныд бур.
Но и тіянлы, Владимир Алексеевич, пӧлезнӧ неуна шойччыштны.
Унмовсьны ті онӧ унмовсьӧ, а куйлыштнытӧ бур.
Ӧд делӧыс сӧмын на первой джынъяс.
Ме ставсӧ нин тшӧкті вӧчны.
Нинӧмла тіянлы лӧсьӧдчыны английскӧй снарядъяс шӧрӧ.
Надурнӧ вылад...
Тіянлы ставыс тӧдса нин, мый вӧчсьӧ шуйга фланг вылын, князьсянь да со месянь.
Збыль ӧд, мӧдӧдчӧй гортлань!
— А ті, Эдуард Иванович? — нюмъялігмоз юаліс Корнилов.
— Ме?
Ме эг на волы веськыдвывса флангӧ.
— Но и ті мудзӧмныд!
Ме ог вермы комплиментныд вылӧ вочавидзны комплиментӧн: тіян видныд ёна мудзӧм мортлӧн.
Тіянлы колӧ жӧ мыссьыны да куйлыштны.
Ставсӧ, мый вӧчсьӧ веськыдвывса флангын, ме доложита тіянлы подробнӧя.
Налы оз тырмы сӧмын ва — ме тшӧкті мӧдӧдны.
Збыль, сідз...
Ме ставсӧ сэтысь аддзылі.
— Ог.
Тӧданныд русскӧй пословица: «Ас син — медбур алмаз».
Найӧ торъялісны: Тотлебен мӧдӧдчис веськыдвылӧ, Корнилов да Жандр шуйгавылӧ.
Адмиралкӧд дзик орччӧн мунігмоз Жандр водзӧ нуӧдіс Тотлебенлысь сёрни.
— Эновтӧй тайӧ сёрнисӧ, Александр Павлович! — вомаліс ассьыс флаг-офицерсӧ Корнилов.
— Мый шуасны ме йылысь салдатъяс, талун кӧ оз аддзывны менӧ!
Жандр ланьтіс.
Пересыпь прӧйдитӧм бӧрын крут трӧпаті найӧ кайисны веськыда Коймӧд бастион дорӧ.
Тані встретитісны Корниловӧс артиллерияса начальник Ергомышев да бастионса командир Попандопуло аслас адъютанткӧд.
Попандопулолысь юрсӧ син весьтӧдзыс вӧлі чалмаӧн моз гартлӧма еджыд кӧртӧдӧн.
— Со англичана меысь турокӧс вӧчисны! — шмонитӧмӧн шуис Попандопуло.
И збыль, ыджыд ныра, жук кодь сьӧд, Попандопуло аслас чалманас вӧлі дзик турок кодь.
Корнилов думыштіс: кыдзи тайӧ мортыс вермӧ шмонитны, кор час сайын на виисны сылысь писӧ!
Бастион вылын быд здук взрывайтчисны бомбаяс.
Быдӧн кутісны корны Корниловӧс видзчысьны опасностьысь, кӧсйысисны сылы, мый быдӧн святӧя олӧмӧ пӧртас ассьыс долгсӧ.
— Ме тӧда, господа, мый быдӧн тіян пиысь вӧчас, кыдзи корӧны честь да обстоятельствояс, но татшӧм торжественнӧй лунӧ меным окота аддзыны миянлысь геройяснымӧс отличитчан поле вылын! — вочавидзис Корнилов.
Коймӧд бастионсянь Корнилов кутіс скачитны траншеяяс пӧлӧн Малахов курганлань.
Сэтчӧ мунігӧн сійӧ аддзис восьсӧн сулалысь Московскӧй полкса батальонъяс да мӧдӧдіс Жандрӧс приказӧн нуӧдны салдатъясӧс Лазаревскӧй казармаяс сайӧ: налӧн вит кирпич кызта стариннӧй стенъяс вермисны бура видзны.
Тшӧктӧмтор вӧчӧм бӧрын флаг-офицер суӧдіс адмиралӧс Доковӧй оврагса пос сайын.
Корниловӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь флотскӧй экипажса матросъяс.
Матросъяс радейтана адмиралнысӧ чолӧмалісны гораа горзӧмӧн.
Корнилов кинас вӧчис знак, медым ланьтасны.
Горзӧм лӧнис.
— «Ура» кутам горзыны, кӧр жугӧдам став неприятельскӧй батареяяс.
А ӧні кежлӧ ланьтісны сӧмын на французскӧйяс, — шуис Корнилов.
Рытывладор боксянь курган вылӧ кайӧм мысти Корнилов лэччис вӧв вывсьыс Малахов башняӧс лунвывсянь сайӧдысь валлӧн веськыдвывса фланг вылын.
Жугӧдӧм йыла башня чӧв оліс нин.
Курган вочавидзис англичаналы орудиеясысь, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма башняӧс асывладорсянь подковӧн кытшалӧм му вал сайсянь.
Корниловӧс встретитіс курганса начальник адмирал Истомин.
ВИТ СИНМА БАШНЯ
Курган йылын, кодӧс асланыс ловшыӧн ыркӧдісны кык бухта, эз вӧв сэтшӧм терпитны позьтӧм чадыс, кыдзи Витӧд бастион вылын.
Тшын вольсасис уліті.
Сійӧс кыскисны ас пытшканыс бухтаяс Доковӧй оврагті да Килен-балкаті.
Шонді дзирдаліс.
Матыстчис луншӧр кад.
Английскӧй батареяяс мичаа тыдалісны гӧраяс фон вылын.
Ӧтиӧс на пиысь, кодӧс вӧлі вооружитӧма вит тяжёлӧй дальнобойнӧй пушкаясӧн, куртан вылын удитісны нин нимтыны «вит синмаӧн».
Англичана лыйсисны эз французъяс моз залпъясӧн, а методичнӧя, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн: батарея шуйгаладор помсянь заводитӧмӧн быд амбразураысь чепӧсйисны ӧти-мӧд бӧрся вит тшын ёкмыль, и на бӧрын пыр жӧ кыліс витысь сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн гымыштӧм.
Сэсся ланьтліс, и ставыс выльысь заводитчыліс сэтшӧм жӧ ногӧн.
Батарея сяркнитіс биӧн шуйга амбразурасьыс.
— Пушка! — горӧдіс сигнальщик.
Сійӧ сулаліс бруствер водзын мудӧд кодь вылын да, коскӧдзыс чургӧдчӧмӧн, дугдывлытӧг кыйӧдіс-видзӧдіс вал вомӧн неприятельскӧй батарея бӧрся.
Видзчысьны тшӧктан горӧдӧмсӧ сылысь пыдди пуктытӧг матросъяс важмоз ноксисны орудиеяс дорын; комендоръяс командатӧг, кыдзи ӧти, матыстісны пальникъяс, и бастионсӧ тшынӧн тыртіг гымыштіс залп.
Первойя английскӧй ядро усис башня да вал шӧракостӧ да, чурснитӧмӧн, пыр жӧ пырис му пытшкӧ сэтшӧм шыӧн, быттьӧ повзьӧм лягушка чеччыштіс берег вывсянь ваӧ.
— Пушка!
— выльысь горӧдіс сигнальщик.
— Мӧд ядро! — шуис Истомин.
Мӧд ядро плавкӧсног усис да муош проворлунӧн пырис муӧ, му вылысас колис кодйӧм чукля бӧрӧзда.
Коймӧд ядро усис зэв ыджыд из плита вылӧ, кодӧс башня стрӧитігӧн ковтӧмлаыс шыбитӧмаӧсь, да рикошет вӧчӧм бӧрын чилӧстӧмӧн лэбзис адмиралъяс юръяс весьтті.
Нёльӧд ядро швачкысис башня йылӧ да резыштіс из торпыригъясӧн.
Витӧд ядро, кор усис, кутіс чепсасьны бастионті; му кузя гӧглясьӧм бӧрын сійӧ помаліс сійӧн, мый кучкысис ӧти пушка бердӧ пирамидкаӧн тэчӧм ядроясӧ да сэні ланьтіс.
— Ӧні вит бомба — тайӧ лоӧ серьёзнӧйджыктор! — зумыштчӧмӧн шуис Истомин.
Муртса на бастион удитіс мӧдӧдны англичаналы ещӧ ӧти залп, кыдзи сигнальщик горӧдіс:
— Бомба!
Матросъяс котӧртісны орудиеяс дорысь вал бердӧ да уськӧдчисны муӧ.
— Миян! — содтіс сигнальщик.
Бомба швачкысис вал мӧдар бокӧ да взорвитчис, некутшӧм вред эз вӧч.
Мӧд бомба уси бастион шӧрӧ да кымынкӧ секунда чушкис, резсис гӧрд бикиньясӧн, сэсся ланьтіс да кусіс.
— Виньдіс! — горӧдіс кодкӧ матросъяс пиысь.
— Бомба!
Миян! — юӧртіс сигнальщик кымынкӧ здук мысти.
Тайӧ дженьыдик костнас воспользуйтчисны орудиеясдорса матросъяс, медым мыйсюрӧ вӧчны выль залп кежлӧ, да сигнальщиклысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын ланьтӧдчисны.
Бомба взорвитчис бастион вылын самӧй сійӧ здукӧ, кор уси; жуньгигтыр да омлялігтыр лэбисны осколокъяс.
Дука тшыныс сыліс.
— Лючки-ладнӧ! — горӧдіс сигнальщик, кор взрыв бӧрын видзӧдліс гӧгӧр.
Некод абу вӧлі ранитчӧма.
Нёльӧд бомба осколокӧн ранитіс ӧти пушкарӧс, шуйга киас.
Курган мышкын сулалысь, гӧрд флагӧн пасйӧм перевязочнӧй пунктӧ мӧдӧдчигӧн матрос прӧйдитіс адмиралъяс дорті, ранитӧм кисӧ веськыд кинас кутігтыр, да видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи видзӧдӧ мам, кор баййӧдлӧ кага.
Матрос чукрасис да нораа нюмъяліс.
Витӧд бомба гӧгыльтчис шӧрын сулалысь пушка дінӧ да ляскысис сы лафет бердӧ.
Сійӧ грӧзитчис взорвитчигас жугӧдны пушкасӧ да петкӧдны сійӧс стройысь.
Тайӧ орудиеса комендор котӧрӧн уськӧдчис бомба дінӧ, выныштчӧмӧн лэптіс сійӧс да шыбитіс ушатӧ, кӧні кӧтӧдісны банникъяс.
— Кулі! — горӧдіс сійӧ ёртъясыслы.
Матросъяс уськӧдчисны асланыс орудиеяс дорӧ, и Малахов-курганса бастион вылысь гымыштіс воча залп.
— Ті эн казялӧй дуксӧ, Владимир Алексеевич, кор взорвитчис бомба? — шуис Истомин.
— Найӧ пуктӧны бомбаяс пытшканыс кутшӧмкӧ аслыссикас порох.
— Да, пӧжалуй, дукыс абу мукӧддырся кодь.
Пӧжалуй, тайӧ Рюденберглӧн порох.
Энӧ вунӧдӧй — сійӧ вӧдитчигад ӧпаснӧй.
Кусӧдӧм бомба оз позь шыбитны — вермас взорвитчыны, да и разряжайтны колӧ видзчысьӧмӧн.
Ті висьталӧй асланыд молодецъясныдлы: ме аддза, найӧ ньӧти оз видзчысьны.
Английскӧй батарея век ӧткодя водзӧ лыйсис.
Малахов курган вочавидзис.
Курган вылӧ сэсся ни ӧти снаряд нин эз усь: сійӧ вӧліны очередьяс, кодъясӧс вӧлі веськӧдӧма рейдлы да Корабельнӧй слободкалы.
— Кутчысьӧй! — шуис Корнилов.
— Важнӧ кутчысьны талунъя лунӧ.
Штурм талун оз ло...
— Штурм? — горӧдігмоз шуис Истомин.
— Штурмыс кӧ лоӧ, то веськыдвывса фланг вылын...
Сигнальщик, зрительнӧй трубанас английскӧй батареяысь кытчӧкӧ бокӧ метитіг, горзіс, Истоминӧс ас дорас веськыд кинас коригмоз:
— Владимир Иванович, волӧй жӧ татчӧ!
— Сійӧ мыйкӧ особеннӧйӧс казялӧма.
Ме дзик пыр бӧр локта! — котӧртігас нин чӧвтіс Истомин.
— Ми мӧдӧдчим.
Прӧщайтӧ...
Истомин копыртчис труба бердӧ.
Сигнальщик, веськыдвылӧ индігмоз, мыйкӧ докладывайтіс сылы.
— Но, мӧдӧдчим! — флаг-офицер дорӧ шыасис Корнилов.
Найӧ мӧдӧдчисны батареялӧн веськыдвыв флангӧ, кытчӧ гӧра бокас кольлісны вӧвъяссӧ.
— Пушка!
Миян! — кыліс на бӧрвылын.
Жандр кыліс аслыснога небыд шы, быттьӧ пелысӧн тёльснитісны.
Корнилов акӧстіс да уси.
— Тіянӧс ранитіс?
— адмирал весьтӧ копыртчӧмӧн горӧдіс Жандр.
— Лёкджык!
Тайӧ пом, — шӧпнитіс Корнилов.
Адмирал сюртуклӧн веськыд пӧлаыс, кодӧс вӧлі сюйӧма кынӧмас, сьӧд петан вирсьыс.
Ядро, коді ранитіс Корниловӧс, ньӧжйӧник гӧгыльтчис гӧра увлань, изъяс вывті чеччалігтыр, да ланьтіс гуранын.
Жандр горӧдӧм шы вылӧ котӧрӧн локтісны офицеръяс да матросъяс.
Доймӧмсӧ венігтырйи Корнилов шуис:
— Лӧсьыд кувны, кор сӧвестьыд спокойнӧй!
Дорйӧй Севастополь...
Ме шуда, мый кула отечество вӧсна...
Воисны носильщикъяс-арестантъяс, кодъяслы ной бушлатъяс мышканыс вӧлі вуралӧма сьӧд бубин тузъяс.
Носильщикъяс паськӧдісны нӧсилка (кык бедь, на костӧ зэвтӧма полотно) Корниловкӧд орччӧн.
Корнилов гӧгӧрвоис, мый оз лысьтны сійӧс лэптыны, медым не дойдны, да мучительнӧя ойзігтыр ачыс путкыльтчис нӧсилкаса полотно вылӧ жугӧдӧм лядьвей вомӧныс.
Арестантъяс кутчысисны бедьясӧ, лэптісны да кутісны нуны Корниловӧс кокнас водзӧ гӧра улӧ, Морскӧй госпитальӧ.
Жандр восьлаліс орччӧн да тэрмӧдліс арестантъясӧс.
Бӧрладорса носильщик казяліс, мый брезент кузя визувтӧ вир да веськалӧ водзын мунысь носильщиклы веськыд сапӧгас.
— Митрей, лэпты асладор помтӧ вылӧджык, — ёртыслы шуис арестант, — тэныд сапӧгад тюргӧ.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
ӦТИ ДАСЛЫ ПАНЫД
Луншӧр кад вотӧдз на Херсонесскӧй бухтаса мыс сайысь тыдовтчисны неприятельскӧй флотлӧн медводдза корабльяс.
Найӧ локтісны кильватернӧй стройӧн: ӧти кузь лёддзӧн.
Море вылын вӧлі дзик лӧнь, та вӧсна и сёрмис флотыс бомбардировка заводитчигкежлӧ.
Паруснӧй корабльяслы ковмис локны пароходъясӧн буксируйтӧмӧн, шуйга бок берданыс пришвартуйтчӧмӧн.
Кор корабльяс построитчисны ӧти визьӧ мегыр моз, гӧрбнас ортсыӧ, да чӧвтісны якӧръяссӧ Севастопольскӧй рейдӧ пыранін водзын, найӧ кузяла нюжӧдчисны Войвыв кӧсасянь да древньӧй Херсонес развалинаясӧдз.
10-ӧд номера батареясянь лыддисны неприятельскӧй флотса боевӧй линияысь кызь сизим корабль: дас ӧти английскӧйӧс, кык турецкӧйӧс да дас нёль французскӧйӧс.
Корабльяслӧн лыд серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны найӧ билысь вынсӧ.
Неприятель флот вылын вӧлі кык тысяча витсё орудиеысь не этшаджык, мӧдног кӧ, ӧтар боксянь залпыс — тысяча кыксё ветымын орудиеысь унджык.
Неприятельскӧй флот позициясӧ займитіс вель ылӧ Севастопольса береговӧй батареяясысь.
Неприятельскӧй адмирал Дундас действуйтіс видзчысьӧмӧн, эз кӧсйы рискуйтны флотнас.
Неприятельлӧн бортӧвӧй залп вылӧ Севастополь вермис вочавидзны сӧмын береговӧй батареяяссянь сё кызь вит — уна вылӧ нин сё ветымын орудиеысь.
Заводитчис ӧтилӧн даслы паныд водзсасьӧм.
Неприятельлӧн корабльяс восьтісны канонада.
Луншӧр бӧрын первой часӧ неприятельскӧй флотлӧн ставнас дугаыс ыпмуніс залпъяс биӧн.
Тайӧ кадӧ Рудольф гӧравывса французскӧй батареяяс ланьтӧмаӧсь нин вӧлі: флот сёрмис налы отсӧг сетны, дай аслас дистанциясянь, кодӧс вӧлі бӧрйӧма зэв видзчысьӧмӧн, флот эз и вермы поражайтны севастопольскӧй бастионъяслысь кытшсӧ.
Тышыс муніс сӧмын неприятельскӧй флот да береговӧй батареяяс костын.
Волховлӧн башня, кодӧс вӧлі вооружитӧма сӧмын вит-квайт пушкаӧн, водзсасис «Альбион» нима английскӧй кораблькӧд, а Карташевскийлӧн куим пушкаа батарея лыйліс «Аретуза» нима английскӧй корабль кузя.
Англичана дерзкӧя матыстчисны Волхов башня дорӧ да Карташевскӧй батарея дорӧ да таысь донӧн мынтысисны.
Джуджыд берег вылӧ сувтӧдалӧм батареяяс лыйлісны бура.
Английскӧй корабльясӧс найӧ тыртісны бомбаясӧн да донӧдӧм ядроясӧн.
Комендоръяс-матросъяс действуйтісны шензьӧдана тэрыблунӧн.
«Альбионлы» отсӧг вылӧ тэрыба локтіс пароход «Поджигатель».
Ӧні «Поджигательлы» лои выступитны «гаситель» рольын.
Муртса сійӧ кусӧдіс «Альбион» вылысь пӧжар да петкӧдліс сійӧс лыйсьӧмъяс улысь, «Аретуза» вылын тшӧтш жӧ ыпмуні пӧжар.
Пароход буксир йылын «Аретуза» бӧр весасис.
Дорса кык корабльсӧ отразитӧм бӧрын войвывладор батареяясса артиллеристъяс бинысӧ вуджӧдісны накӧд орччӧн сулалысь корабль вылӧ, «Лондон» вылӧ, да стӧча инмалӧм вӧсна сылы быть лои лэптыны якӧрсӧ да пышйыны.
Сэтшӧм жӧ участь суис сэсся корабль «Сан-Парейльӧс».
Ёна калечиталӧм английскӧй корабльяслӧн став шуйга флангыслы быть ковмис ылӧджык вешйыны русскӧй береговӧй батареяяссянь лыйсьӧмъясысь.
Найӧ, сӧмын кӧкъямыс орудиеӧн вооружитӧмаяс, венісны нёльсё пушкаӧн вооружитӧм эскадраӧс.
Волхов башня вылын эз вӧв ни ӧти виӧм морт да сӧмын кымынкӧ раненӧй.
Ликуйтана «ураӧн» артиллеристъяс колльӧдісны бӧрыньтчысь противникӧс.
Англичана эскадраыслысь бисӧ веськӧдісны Константиновскӧй фортлы паныд, кодӧс вӧлі индӧма видзны рейдӧ пыранін.
Тайӧ корабльясвывса сё кызь нёль орудиеысь залп вылӧ форт вочавидзис сӧмын кык орудиеысь.
Кызь куим пушкасӧ форт веськӧдіс зэв ылын сулалысь французскӧй эскадралы паныд.
Татшӧм неравнӧй бой нуӧдігас Константиновскӧй форт ёна пострадайтіс.
Век жӧ, — Карташевскӧй батареяяссянь да Волховскӧй башнясянь отсалӧмӧн сійӧ удитіс стройысь петкӧдны ещӧ куим английскӧй корабль.
Неприятельскӧй флотса французскӧй фланг вылын бойлӧн главнӧй сьӧктаыс водіс 10-ӧд номера батарея вылӧ.
Каменнӧй Александровскӧй батарея лыйліс противниклӧн корабльяс кузя кык верст ылна кымын дистанциясянь да этша сылы вӧчис вредсӧ, зато и аслыс вӧчисны ичӧтик урон.
Всё жӧ 10-ӧд номера батарея стройысь петкӧдіс куим французскӧй корабль: «Париж кар», «Шарлемань» да «Наполеон».
Луншӧр бӧрын 10-ӧд номера батарея друг ланьтіс.
Батареялӧн чӧв олӧмыс встревожитіс Нахимовӧс — сійӧ думыштіс, мый батареясӧ бырӧдӧма либӧ став орудийнӧй прислугасӧ сэтысь виӧма.
Тшынӧн тырӧм батареякӧд йитӧд орис.
Море да Квайтӧд бастион костса пространство вылӧ усялісны да взрывайтчалісны уна тысяча бомба.
Квайтӧд бастионса матросъяс лыдысь сюрисны окочейяс прӧйдитны поражаемӧй пространство вомӧныс да тӧдмавны, мый вӧсна батарея ланьтіс.
Нахимов сӧгласитчис.
Море дорӧ матросъяс мӧдӧдчисны оврагті, овраг крут бокъяс пӧлӧн снарядъясысь пелька дзебсясьӧмӧн.
Рытлань, кор море вывсянь канонада ланьтіс, а суша вылын гымгисны-лыйлісны сӧмын английскӧй пушкаяс севастопольскӧй укреплениеяс шуйга фланг весьтын, бӧр локтісны Нахимовӧн ыстылӧм матросъяс.
Батареяса командир лейтенант Троицкий рапортуйтіс Нахимовлы, мый батареялы противник вӧчис неыджыд урон, а ланьтіссӧ батарея сӧмын сы вӧсна, мый дорвыв лыйсьӧмысь орудиеяс доналісны позьтӧмвыйӧдз.
Рӧмдігӧн неприятельскӧй флот дугдіс лыйсьыны да эновтіс ассьыс позиция.
Море весьтысь тшыныс разаліс.
Севастопольскӧй бухтаӧ пыранін весьтын тыдаліс сӧмын кымынкӧ дозорнӧй пароход.
ЖАР ЛУН
Веняӧс садьмӧдісны французъяслӧн Рудольфова гӧра вывсянь медводдза лыйӧмъяс.
Бать да Хоняысь кындзи ставӧн вӧліны гортынӧсь.
Бать важӧн нин семьякӧд эз узьлы.
— Мыйкӧ миян кӧзяинным дыр узьӧ! — Венялысь син восьтӧмсӧ казялігӧн шуис Анна.
— Кӧзяинлы служба вылӧ кад, — шыасис Наташа.
Сійӧ пукаліс аслас места вылас ӧшинь дорын, сӧмын сы водзын пызан вылын кружевнӧй пӧдушка пыдди тыдаліс нетшкӧм корпия чукӧр.
Наташалӧн чуньясыс вӧрисны пелька.
Наташакӧд паныд пукаліс сійӧ жӧ удж сайын Маринка.
Хоня абу гортын — сійӧ госпитальӧ нин мунӧма.
Анна, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, сулалӧ самӧвар дінын.
Синсӧ комнататі нуӧдӧм мысти Венялы уси дум вылас, мый талун быдӧн вӧлі туналӧны «жар лун», чеччис вольпась вылысь да сапӧгсӧ кӧмалігас ропкӧдчис:
— «Служба вылӧ, служба вылӧ!»
А асланыс весиг самӧвар на абу пузьӧма.
Самӧвар сулалӧ труба улын пач дорын да увдорас печласьӧ гӧрд бикиньясӧн.
— Дзик пыр пузяс, кӧзяин! — вочавидзӧ мам да ышмыштӧм тэрыблунӧн нетшыштіс самӧвар вылысь труба да кутіс пӧлявны самӧвар вомӧ; самӧвар заводитіс дзожгыны.
— Абу сыӧдз, медым чайяс ырскыны! — шуӧ Веня, вешалка вылысь ассьыс матросскӧй шапкасӧ босьтігтыр.
— Прӧщай, мам!..
Веня кутчысис ӧдзӧс вугйӧ, но эз на пет: сійӧ век на надейтчӧ, мый мам горӧдӧмӧн сувтӧдас сійӧс: «Кытчӧ тэ лӧсьӧдчин?
Пукав гортад!»
Мамыс чӧла довкнитіс Венялы юрнас.
— Мыччыв ныртӧ, мыччыв! — грӧзитӧмӧн шуӧ Маринка, быттьӧ ывла вылын веж мороз.
— Мун, мун! — Маринкалысь грӧзитчӧмсӧ вынсьӧдіс Ольга.
Наташа рама нюммуніс вокыслы.
Веня воськовтіс порог вомӧн да пельпом вомӧныс горӧдіс:
— Смотри менам ті!
Нывбабаяслы да посни челядьлы талун абу тшӧктӧма гортысь петны!
Сійӧ кам пӧдлаліс ӧдзӧс да котӧрӧн петіс гортсьыс.
Ӧшинюлын кизякъяссянь да антрацитсянь каян асъя мирнӧй дук дорӧ сорсьӧма сера дук, быттьӧ Корабельнӧй слободкаын кӧзяйкаяс пачьяссӧ ломтӧмаӧсь лёк изшомӧн.
Малахов курганлысь йывсӧ вӧлі вевттьӧма порох тшын.
Тшын кымӧр вылысын еджыд башнялӧн чурвидзан флагштокыс дышиника ӧвтчис гюйсӧн.
Гюйс вӧлі дзик жӧ сера бобув кодь, коді пуксьӧма кос турун вылӧ.
Веня эз на удит котӧрӧн кайны курган йылӧ, кыдзи снарядӧн жугӧдӧм флагшток друг вошис.
Сера бобув повзьӧмӧн жбыркнитіс сы помысь да вошис тшын пытшкӧ.
Веня бура тӧдіс, кӧні да мый вӧлі Малахов курган вылын, да кӧсйис веськыда мунны веськыдвывса батарея вылӧ, кодӧн командуйтіс мичман Нефедов-второй; тайӧ батарея вал вылӧ Веня мукӧдъяскӧд тшӧтш ваяліс му да лыддьыліс сійӧс асласӧн.
Сыысь унджык: 36-ӧд флотскӧй экипажса юнга Вениамин Могученко асьсӧ лыддис припишитӧмаӧн батареяса коймӧд пушкалӧн прислуга дінӧ, буретш сійӧ пушка дінӧ, кодӧс Веня отсаліс катӧдны курган йылӧ.
«Коймӧдлӧн» орудийнӧй прислугаыс вӧлі ас йӧзысь: Стрёма да Михаил.
Тӧрыт унмовсигас Веня думайтіс сы йылысь, мый «коймӧд номерлысь» кӧ виас комендорсӧ, сійӧ кватитас сы ранитчӧм киысь пальник да сувтас ёрт местаӧ.
...Веня эз тӧд тӧдса местасӧ.
Сук курыд тшын пыр сійӧ аддзис сӧмын сійӧс, мый вӧлі кок улас.
Веня конъясис мыйӧкӧ да аддзис кок увсьыс ядро; ядроыс вӧлі гуранын, а водзынджык орччӧн тыдалісны ещӧ на кымынкӧ гуран: ядроыс дзик жӧ вӧлі лункаясӧн ворсігӧн мач кодь.
Веня тэрыба копыртчис, медым кватитны мачсӧ.
Ядроыс вӧлі пӧсь да сьӧкыд.
Юнга эз вермы сійӧс лэптыны да муртса бертыштіс лункасьыс.
Веськыдвылын гымыштіс кымынкӧ орудиеысь залп.
Веня, ядросӧ эновтӧм бӧрын, кӧсйӧ вӧлі котӧртны, но эз вермы веськӧдчыны да аддзис, мый сы кок улын муыс ньӧжйӧникӧн бергӧдчӧ.
Юнгалӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Веня усис да кияснас кутчысис муӧ — муыс бергаліс пыр тэрыбджыка да заводитіс жургыны лӧсьыда лэдзӧм дурпоп моз.
Веня садяс воис горзӧм шыӧ: «Ва!
Ва вай!
Татчӧ вай!»
Тадзи лёкгоршӧн горзылӧны тшын пытшкын пӧжарнӧйяс весь сулалысь йӧз чукӧрлы.
Абу на вылӧ кайӧм шондіыс тшын пырыс югъяліс кельыд тӧлысь моз, но век жӧ пӧжыштіс.
Шонді серти Веня гӧгӧрвоис, мый вошис да куйлӧ ровын вал сайын.
Сійӧ кавшасис вал вылӧ да пуксис дор йылас.
Сы кок улын ладитісны пушка: пробанитісны, зарадитісны, сюйисны пыж да снаряд, сэсся мӧд пыж.
<rus>— Орудие к борту!</rus>
Матросъяс дружнӧя горӧдігмоз кыскисны орудие.
Венялӧн зяткакылісны пиньяс.
Сійӧ шлюв исковтіс вал йывсянь да пуксис банкет вылӧ.
Пушка гымыштіс да, биӧн дзирдыштіг, чеччыштіс бӧрлань.
— Кытысь, юнга?
— Англичана ордын вӧлі! — пиньнас зяткакылӧмӧн вочавидзис юнга.
— Ха!
Ха!
Ха!
— Хлопчик, шыть!
— Мун гортад! — Веня кыліс кодлыськӧ тӧдса гӧлӧс.
Сы весьтӧ копыртчис кодлӧнкӧ тӧдса чужӧм.
Сьӧд чужӧм вылас югъялісны вильыш синъяс.
— Мый, юнга, кӧдзыд?
— Менам лихорадка... — вочавидзис Веня.
— Лихорадка?
Тшыг кынӧм вылӧ ньылышт куим гормӧг тусь.
Пыр жӧ бырӧ!
Некод дорӧ шыасьтӧг Веня шуис:
— Муна гортӧ, сёя куим гормӧг тусь.
Ме ӧд ньӧти ог пов, сӧмын тай со лихорадка...
— Котӧрт, котӧрт, хлопчик!
Да эн видзӧдлыв мышкад, а то «сійӧ» суӧдас тэнӧ...
Веня чеччыштіс банкет вылысь да надзӧник восьлалігтырйи мӧдӧдчис.
Пиньясыс сылӧн зяткакылісны.
Веня сук тшын пырыс муніс сідзи, медым шондіыс кучкис мышкас, и регыд петіс курган бокӧ.
Тані тшыныс вӧлі этшаджык.
Бара на йиркнитіс, мусӧ сыркӧдӧмӧн, пушкаясысь залп.
— Ва, ва вай! — залп бӧрын Веня кыліс ылі курган йывсянь горӧдӧм.
ЮМОВ ВА
Венялӧн пиньясыс дугдісны зяткакывны, кор сійӧ пырис гортас.
— Мый ӧдйӧ бӧр воин? — Венялысь юаліс мам.
— Али улич вылас шуштӧмджык?
— Мамук!
Вай меным куим гормӧг тусь.
— Мыйла, донукӧй?
— Сёйны.
Менам лихорадка.
— Збыль дай?
— Збыль.
Мичман Нефедов тшӧктіс тшыг кынӧм вылӧ куим гормӧг тусь сёйны.
Мам судзӧдіс джаджйысь кӧрӧб да сетіс Венялы куим гормӧг тусь.
Веня вазнитіс ӧти тусь.
Юнгалӧн вомас кутіс сотчыны...
Сійӧ заводитіс лолавны восьса вомӧн курыдсӧ пӧлялігтыр.
— А тэ эн вазӧд, а ньылав, йӧюк...
— Оз ньылавсьы! — вочавидзис Веня.
Сылӧн кутіс горшыс косьмыны, да дум вылас усис горзӧм: «Ва, ва вай!»
— Ті тані шнёпвидзанныд-пукаланныд, — ропкӧдчӧмӧн шуис Веня, — а бастион вылын матросикъяслӧн горшныс косьмӧ.
Ваыс абу — горш кӧтӧдыштны.
Ставныс киргӧны нин.
— Неужели тэ бастион вылын вӧлін?
— А кӧні нӧ ещӧ?
Кӧні меным пӧлагайтчӧ лоны?
Ме эськӧ эг и лок, да менӧ ыстісны: «Тшӧкты бабаяслы кӧть ведра ва вайны»...
Ольга звирк чеччис да, «Ва вайны!» горӧдігтыр, котӧрӧн петіс керкаысь.
Могученко керка дорын гӧгрӧс юкмӧсыс став Корабельнӧй слободка пасьта нималіс кӧдзыд, юмов ванас.
Сійӧ вӧлі зэв джуджыд.
Изйӧн кышӧм юкмӧс весьтӧ пӧлыня пу брус помӧ вӧчӧма блок, медым лэптавны бадьясӧ.
Ольга да Веня бӧрся юкмӧс дорӧ, тыртӧм ведраясӧн клёнакылігтырйи, котӧртісны Анна да Маринка.
Блок, дзуртігтыр, кутіс бергавны.
Бадья тёльсмуні-кучкысис ва веркӧсӧ.
— Ме, ме кута лэптыны! — кисьыс гез пом лэдзтӧг горзіс Веня.
— Кыскы!
Кор бадья тыдовтчис юкмӧс вом весьтын, Ольга босьтіс бадья, кисьтіс васӧ ведраясӧ.
Кыкнан чойыс тыр ведраясӧн котӧртісны дворсянь курган дорӧ.
— Нывъяс! — налы горӧдіс Анна.
— Ведраясыд сэсся миян абу!
Чукӧстӧй соседкаясӧс.
abu
Мед котӧртӧны ведраясӧн...
— Есть чукӧстны соседкаясӧс! — котӧртігмозыс вочавидзис Маринка.
— Юкталан найӧс татшӧм ваӧн!
Чӧвлы, пиӧ! — содзтырсьыс васӧ видлӧм бӧрын шуис Анна.
Анна лэччыліс керкаувса пӧгребӧ да быгыльтӧмӧн петкӧдіс сэтысь ыджыд пельса.
— Не должен эськӧ косьмыны да.
Вайлы, пиук, видлам тыртны.
Блок бара кутіс дзуртны.
Бадья ызгысис ваӧ.
Веня босьтіс гезсӧ пельпом вомӧн да мӧдӧдчис юкмӧс дорысь.
Гез ёна дойдіс пельпомсӧ.
Веня пуктіс гез улӧ ассьыс матросскӧй шапкасӧ.
Мамкӧд кыкӧн найӧ пельсанысӧ тыртісны чукйӧныс.
Пельса пӧвъяс костӧд ва сӧдзӧдчис посньыдик тюрӧбӧн.
Пӧв костъяс сьӧдӧдісны кӧтасьӧмысла, но ва омӧля чині.
— Нинӧм, пыкмас! — шуис Анна, пырис керкаӧ да недыр мысти бӧр петіс сэтысь, пельпом вылас вӧлі тыра мешӧк да киас ырӧш гудралан мутӧй.
— Мый нӧ тэ, мамук, ырӧш, али мый, гудравны лӧсьӧдчӧмыд? — юаліс Веня.
— Ырӧшысь бурджык, донаӧй, лоӧ, сурысь бурджык, брагаысь бурджык, став винасьыс бурджык.
Тадзи шуаліг Анна кисьтіс мешӧкысь пельсаӧ сов да заводитіс сійӧс мутӧйнас гудравны.
Видліс да ошкыштіс:
— Ок, бур и ва лои!
И Веня видліс — эз кажитчы, сьӧлыштіс:
— Сир сов!..
— Сійӧ и чӧскыдыс!
Татшӧм жар дырйиыд юмов ванад он пӧт...
Юны кутасны — ошкыны пондасны.
Тыртӧм ведраясӧн локтӧм Маринка да Ольга сяргисны-висьталісны пельсаысь ва гумлалігмоз:
— Ак, мамук, вот кӧні жарыс!
Бомбаяс потласьӧны, ядрояс му кузя гӧглясьӧны...
Башня вылысь став пушкасӧ жугӧдӧмаӧсь.
Кулӧм шойяс гӧгӧр куйлӧны.
Раненӧйясӧс нуӧны, нуӧны — пом абу!
Мукӧдыс асьныс мунӧны.
— Ок, Микӧла милӧстивӧй!
Вот шогыд!
А Павел Степаныч вӧлі курган вылын?
— Хонялӧн вежайыс, кылан, Витӧд бастион вылын действуйтӧ, — висьталіс Ольга.
— Видз сійӧс, царица небеснӧй!
А ваныд, нывъяс, чӧскыд кажитчӧма?
— Да мый ва — кык ведраыд.
Найӧ эськӧ сразу кык бӧчка юисны...
Сӧмын и горзӧны: «Вай, вай!»
— Кӧнкӧ, Нефедовлы дзонь ведра юкталін?
— Маринкаӧс вомаліс вокыс да, ӧшиньлань мигнитіг, гораа юаліс: — А Стрёмалы сетінныд юны?
Ӧшиньӧд видзӧдіс да кывзіс сёрнинысӧ Наташа.
— Стрёма!
Ок! — сералігтыр горӧдіс Маринка.
— Сійӧ ӧткажитчис: «Кула, юны ог кут.
Гашкӧ ваяс меным юны, шуӧ, Наталья свет Андреевна!
Сы еджыд киысь сӧмын юа!».
Да кыдзи сюяс банниксӧ пушкаӧ.
Пушкаыс ымӧстіс быдӧн!
Ачыс ставнас сьӧд!
И тыдалӧ, сэтшӧма сылы юны колӧ...
Ольга да Маринка серӧктісны, босьтісны ведраяссӧ да котӧртісны ӧшинюлысь.
— Да мый ті лёзь юраӧсь котраланныд?
Чышъянасинныд эськӧ, срамыс кутшӧм!.. — нывъяслы горзіс мамыс.
КУШӦДЗ ГУМЛАЛӦМ ЮКМӦС
Дворӧ котӧрӧн пырисны ведраяса да карнанъяса кык соседка.
На бӧрын ещӧ кыкӧн.
Сэсся ӧтпырйӧ куимӧн.
Ва гумовтӧм бӧрын матроскаяс ӧти бӧрся мӧд лёддзӧн мӧдӧдчисны кайны гӧра паныд; медым карнанъяс помын ведраясысь ваыс эз солькъясь — вежлалісны воськовнысӧ.
Пельса тыртӧммис.
— Вай ещӧ лэптавны, пиук!..
Анна пиыскӧд выльысь кутчысисны уджавны да бара тыртісны пельсасӧ ваӧн.
Анна бара кисьтіс ваӧ сов да гудраліс мутӧйӧн.
Венялӧн юкаліс кыкнан пельпомыс, киясыс сотчисны-зӧлитісны гезйысь, кипыдӧсъясыс гаддясисны.
— Мудзин, донукӧй?
Мун шойччышт, видзӧдлы, мый вӧчӧ Наташа.
Сӧмын китӧ эн кӧтӧд — доймыныджык кутас...
Гымалӧсӧ кыдзи — весиг пель сьӧдмис.
Тшыныс белӧй светсӧ вевттьӧма!
Шондіыс оз тыдав!
Кӧні нин миян батьным?
Кӧні рӧдимӧй Павел Степанович?
— Бать ас удж дорас, Павел Степанович ас удж дорас.
Ми тэкӧд вит пельса ва на лэпталам.
— Ок, сьӧлӧм гажӧдысьӧй тэ менам! — Веняӧс кутліг да окаліг шуаліс Анна.
— Мун да бурӧдышт Наташаӧс, небось синванас мыссьӧ...
Вит пельса тырыд ваыс, гашкӧ, юкмӧсас оз и тырмы.
Веня ньӧжйӧник восьтыштіс ӧдзӧс да кыйӧдчӧмӧн пырис комнатаӧ.
Наташа пукаліс уджалан пызан сайын да нетшкис корпия.
Еджыд пушыд чукӧр тӧдчымӧн быдмӧма.
Нывлӧн чуньяс тэрыба вӧрисны.
Наташа чужӧмбан кузя гежӧдика исковтісны гырысь синва мольяс.
Веня уськӧдчис чойыс дорӧ.
— Эн бӧрд, Наталья.
Мый тэ, йӧюк?
Стрёмаӧс жаль, а мунны сы дорӧ полан?
Мунам.
Ме сэні вӧлі — ньӧти эг пов.
Сӧмын лихорадка.
Да гормӧгысь прӧйдитіс нин.
Мунам нуам Стрёмалы ва.
— Ведраыс абу, — нюммуніс да вочавидзис Наташа.
— А ми кувшин босьтам.
Сылы и тырмас.
Чеччы, чышъянась, мунам.
Ньӧти абу страшнӧ.
Сӧмын век жӧ ньылышт тэ куим гормӧг тусь.
Веня корсис гормӧг тыра сюмӧд доз да зурӧдіс сійӧс Наташалы киас:
— Сӧмын эн вазӧд, а веськыда ньылав!
Наташа сералігтырйи перйис дозйысь ӧти бӧрся мӧд куим гормӧг тусь да ньылыштіс...
Вазьӧм синсӧ чышъян помъяснас чышкалігтыр Наташа еджыд чышъянасис.
Веня кватитіс джаджйысь гӧрд сёй кувшин да гумовтіс сыӧн пельсаысь ва.
— Наташакӧд ми мунам Стрёмаӧс юктавны.
Сійӧ ӧтнасӧн полӧ.
— Ветлӧй, донаясӧй.
Ветлы, Наташенька!
А мый тэ тубрасас нуан?
— Да, гашкӧ, сійӧс ранитіс — рузумъяс да корпия перевязка вӧчны...
— Сӧмын мед не кувтӧдз!
Ветлы, дона нылукӧй менам, ветлы!
Веня кыскыштіс Наташаӧс киӧдыс.
Анна кольччис двор шӧрӧ ӧтнасӧн.
Сылы окота лои бӧрдны, но синва эз вӧв.
Регыд дворӧ бӧр воисны матроскаяс тыртӧм ведраясӧн да кушӧдз гумлалісны пельсаысь.
— Ошкӧны тэнсьыд ватӧ, Анна! — сёрнитісны соседкаяс.
— Сэні нывъяс ещӧ улысса юкмӧсъясысь кутісны ваявны ва.
Да матросикъяс шуӧны — абу сійӧ ва...
— Менам ваыд аслыссикас! — сов тыра мешӧк вылӧ индӧмӧн нюммуніс Анна.
— Ті эськӧ, нывъяс, кодкӧ ӧти кольччид, а то меным ӧтнамлы не лэптавны пельса тырыс.
Кӧть тэ, Маремьянушка, кольччы.
— А мый нӧ, и кольчча, — сӧгласитчис соседка.
Нывбабаяс мунісны тыра ведраясӧн.
Анна лэдзис юкмӧсӧ бадья, шыбитіс пельпом вомӧныс гез да заводитіс кыскыны.
Маремьяна кисьталіс бадьяысь васӧ пельсаӧ.
Пельса витысь на тырліс чукйӧныс ваӧн, и сов тыра мешӧк тыртӧммис.
Шонді кутіс нин лэччыны.
Бадья медбӧръяысь лэччис юкмӧсӧ, коса каммуніс из пыдӧсӧ да бӧр кайис джынвыйӧныс тыртӧм.
ПЕРЕВЯЗОЧНӦЙ ПУНКТ
Наташа да Веня кежисны Сапёрнӧй туй вылысь гӧрлӧм курган бокӧ.
Кымынкӧ воськов мысти тшын пырыс найӧ аддзисны пӧрысь матросӧс.
Сійӧ, шуйга гырддза йылас лэччысьӧмӧн, куйліс спокойнӧй да удобнӧй позаын, чужӧмнас морелань.
Матрос, кор казяліс Наташаӧс вокыскӧд, перйис вомсьыс ыргӧнӧн дорӧм трубка да приветливӧя довкнитіс юрнас.
Наташа чуймӧмӧн сувтіс: тешкодьӧн да гӧгӧрвотӧмӧн кажитчис мирнӧя шойччысь, порох тшын пытшкын гымалысь канонада дырйи тайӧ куйлысь мортыс.
— Здравствуйте! — яндысигтыр шуис Наташа.
— Шойччанныд?
— Здравствуй, красавица!
Шойчча.
Мусукыдлы нуан юны ва? — Кувшин вылӧ видзӧдлігмоз юаліс матрос.
— Да...
— Но, мун, дона, мун: сэні талун, кыдзи страдуйтігӧн, сотчӧ йӧзыс...
— А ті сэсянь, дядюшка? — матрослӧн важнӧй да спокойнӧй чужӧмысь синсӧ вештывтӧг юаліс Наташа.
— Угу! — вомас трубкасӧ сюйигтыр вочавидзис матрос.
Веня дернитіс Наташаӧс киӧдыс да индіс сылы спокойнӧя нюжӧдӧм матрос кок вылӧ: пидзӧс дорас му вылын тыдаліс сьӧд пятно.
— Тіянӧс ранитісны, дядюшка?
Мый нӧ ті асьныд мӧдӧдчӧмныд?
Нуисны эськӧ...
— Ставсӧ он новлы, носильщикыс оз тырмы.
Чайті, воа, да со и пӧри.
Веськыда мӧдӧдчи.
Ранаыс пустӧй — лысӧ абу вӧрзьӧдӧма, — да, тыдалӧ, бомбалӧн торйыс кольӧма, оз лэдз мунны...
Наташа копыртчис матрос дорӧ:
— Юышт, дядюшка, васӧ...
— А мусуктӧ ог ӧбидит?
Веськыда кӧ висьтавны, пытшкын сотчӧ пароходнӧй топкаын моз.
Матрос чышкыштіс дзор уссӧ соснас да юыштіс кувшинысь.
— Бур ва! — ошкыштіс матрос.
— Аттьӧ.
Ӧні мунӧй, кытчӧ мӧдӧдчӧмныд.
Висьталӧй — сэн гӧра улас пӧ мӧд вахтаысь боцман Антонов куйлӧ.
Кор ӧчередьыс воас, мед воласны босьтасны.
— А гашкӧ, дедушка, ми тэныд отсалам? — вӧзйис Веня.
— Со Наташалӧн тубрасас ставыс эм — рузумъяс, корпия.
— Отсавны?
Мый нӧ, и тайӧ позьӧ, — сӧгласитчис Антонов.
— Сӧмын тай ме нинӧм ог куж! — шогпырысь шуис Наташа.
— Коді абу велӧдчӧма, велалас!
А учёнӧйӧс велӧдны — сӧмын делӧсӧ портитны.
Ноко, хлопчик, кыскы веськыд кокысь сапӧгсӧ.
Кыскы, эн пов.
Сӧмын, пиӧ, кокӧс эн нетшышт.
Матрос пуксис муӧ да, доймӧмысла чужӧмсӧ чукрӧдлігтырйи, лэптыштіс ранитчӧм коксӧ.
Веня нетшыштіс сапӧгсӧ, сы пытшкысь кос турун вылӧ кутіс киссьыны вир.
— Нинӧм, нылук, эн пов вирсьыс...
Со ӧд кутшӧм пельк.
Кияссӧ вирӧн лякӧсьтіг Наташа разис ва нямӧд да кӧсйис пожйыштны коксӧ кувшинысь.
— Кӧтӧдны оз ков: ёнджыка кутас петны вирыс.
Пудж гач коксӧ.
Вылӧджык, вылӧджык.
Вот тадзи, — командуйтіс матрос, — ме тэнӧ велӧда.
Эз первойысь ранит.
Лазаретъясын быдсямасӧ аддзылі.
Ме кӧть фельдшерӧн уджавны муна.
Ак, трубка кусіс!
Хлопчик, со тывкӧрт.
Перйы бисӧ.
Венялы зэв любӧ лои.
Пока сійӧ ноксис тывкӧртӧн, матрос инструктируйтіс Наташаӧс:
— Ме тэнӧ и ыджыд и ичӧт хирургияӧ велӧда.
Оз ков сразу бинтуйтны.
Ми первой вирсӧ сувтӧдам.
Тубрасад тэнад абу каболка?
Кичышкӧд?
Нинӧм, и кичышкӧд згӧдитчас.
Со ӧд, кутшӧм бур удж!
Ачыд кылін?
Мастер!
Но, шыркнит кичышкӧднад.
Зэлыдджыкасӧ он вермы?
Эй, хлопчик, аддзан, со бедь куйлӧ, вай татчӧ сійӧс...
Сюй накӧсӧ.
Сідз.
Бергӧдлы...
Веня зэлӧдіс бедьнас кӧртӧдсӧ.
— Ӧні, нылӧ, и рана позяс кӧртавны.
А гашкӧ, бурджык коксӧ сӧвсем вундыны, хлопчик?
Пуртыд тэнад эм? — Венялы мигнитігмоз шуис матрос.
Веня зепсьыс кинас малыштіс складнӧй матросскӧй пурт.
— Абу менам пуртыд! — вочавидзис Веня повзьӧмӧн, мый матрос тшӧктас коксӧ вундыны.
— Эге!
Гортад вунӧдӧмыд пурттӧ?
Омӧлик тэысь матрос лоӧ.
Перйы менам зептысь пурт.
— Дяденька, оз ков! — горӧдіс Веня.
— Оз ков вундыны, сійӧ бурдас!
— Надейтчан?
Но, ладнӧ.
А пуртсӧ всё-таки судзӧд.
Веня сюйис кисӧ матрос зептӧ, судзӧдіс пурт да восьтіс.
Юнга повзьӧмӧн да любопытствоӧн виччысис, мый кутас вӧчны боцман.
Олігтырйи да ружтігтырйи старик сюйис пурт йывсӧ жервидзан ранаӧ да гудйыштіс сэтысь неыджыд чугун тор.
— Ме тай шулі: осколок.
Ӧні, красавица, кӧртав ранасӧ.
Наташа пуктіс рана вылӧ корпия да кӧрталіс.
Матрослӧн чужӧм вылас чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
Наташа чышкыштіс матрослысь чужӧмсӧ ва рузумӧн да окыштіс старикӧс банбокас.
— Аттьӧ, мича ныв!
Ӧні сэсся мунӧй, кытчӧ мӧдӧдчӧмныд.
Аттьӧ, донаясӧй менам!
— Дядюшка, ми лучше нуӧдам тіянӧс горт дорӧдз.
Тані абу ылын.
Сэні ті шойччыштанныд.
— А коді нӧ тэнсьыд мусатӧ юкталас?
Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Сэтчӧ чойяс на васӧ новлӧны.
Стрёмаӧн сійӧс шуӧны, Стрёмаӧн.
— А, Стрёма!
Но, Стрёмалы мыйла ваыс?
Нуӧд менӧ, пӧжалуй, гортӧдзыд.
Стрёма виччысьыштас.
Сылы некытчӧ тэрмасьны!
Юнга, отсав чеччыны...
Веня да Наташа отсӧгӧн матрос чеччис, сувтіс, шуйга кокыс вылӧ мыджсис да сывйыштіс Веняӧс сьыліӧдыс.
— Босьт сапӧгсӧ, — тшӧктіс Антонов, — казеннӧй кӧлуй.
Наташа да Веня сойбордйӧдыс кутісны нуӧдны матросӧс.
То ӧти кок йылас чеччалігтыр, то раненӧйыс вылӧ тувччыны заводитліг, матрос муніс ойзіг да видчигтыр.
Найӧ мунісны ньӧжйӧ, унаысь сувтлывлісны шойччыны.
Старик Венялысь юрсӧ кутіс киняулас ёна топӧдӧмӧн, кӧстыль моз.
Юнга кутіс пӧдны.
Керкадорса каменнӧй ӧграда аддзӧм мысти Веня кутіс кевмысьны:
— Дяденька, лэдз!
Тэ менӧ дзикӧдз джагӧдін.
Сулалышт ӧти кок вылад.
А ме гортӧ котӧртла.
Коді сэн эм — тэнӧ и пыртасны.
— Котӧрт, юнга.
Аддзан, кӧртӧдыс личалӧма, бара вирыс мӧдӧдчис.
Веня мездысис старик ки улысь, котӧртіс керкалань, сапӧгӧн ӧвтчигтыр, да Аннаӧс юкмӧс дорысь аддзӧм мысти кутіс горзыны:
— Мамук, миянӧ раненӧйӧс вайӧдӧны!
— Аттӧ!
Кодӧс нӧ?
Мишаӧс?
Стрёмаӧс?
— Да оз.
Боцман Антонов.
Ветлы отсышт Наташалы...
Анна уськӧдчис дворысь.
Ӧти раненӧй пыдди сійӧ аддзис кыкӧс: Антоновӧс ӧтар боксяньыс нуӧдіс Наташа, а мӧдар боксяньыс — Веняӧс вежӧм том матрос.
Том матрослӧн пуджӧм дӧрӧм соска веськыд киыс ӧшаліс плеть моз, и вирӧсь чуньяс кузяыс, быттьӧ тувсов йи нёнь кузя ва, войталіс алӧй вир.
Керка дорӧдз воӧм мысти кыкнан раненӧйыс, эбӧссьыныс бырӧмӧн, пуксисны орччӧн кильчӧ пос тшупӧд вылӧ.
Антонов вӧрзьӧдліс том матросӧс киӧдыс.
Матрос лёкысь горӧдіс.
— Ключицатӧ жугӧдӧма.
Вундасны китӧ.
Вчистую, зон, петӧмыд.
Нолтӧ, бабочкаяс, отсалӧй воканыслы.
Вирсӧ колӧ сувтӧдны.
А сэсся меным кокӧс зэлыдджыка кӧртыштӧй.
— Веня, мый тэ сэн камӧдчан?
Лок отсышт!
Керкаысь кыліс мӧлӧтӧн камгӧм.
— Дзик пыр, мамук! — шыасис Веня.
Юнга котӧрӧн петіс керкаысь да звирк чеччыштіс кильчӧ перилӧ вомӧн муӧ.
Венялӧн киас гӧрд флага укват бедь:
Веня бедь йылас тувъялӧма Ольгалысь гӧрд чышъянсӧ.
Юнга сатшкис флагсӧ каменнӧй щелльӧ.
Гӧрд флаг петкӧдліс перевязочнӧй пункт.
КАЗЕННӦЙ ФУРА
Рытланьыс канонада ланьтіс.
Сӧмын шочиника то сэні, то тані тявкнитлывлісны пушкаяс, быттьӧ воча гӧлӧс сетісны.
Слободкаын увтчисны понъяс.
Рӧмдытӧдзыс пыр Могученко керка дорті кыссисны кокниа ранитчӧмъяс, дзик мудзӧм странникъяс кодьӧсь.
Сьӧкыда ранитчӧмъясӧс нуисны мӧд туйӧд госпитальӧ.
Гӧрд флаг аддзӧм мысти мукӧд раненӧйыс пырлісны керкаӧ.
Раненӧйяс дорын хлопочитіс Анна аслас став куимнан нылыскӧд.
Кӧртӧдъяс вылӧ найӧ видзисны став сӧстӧм рузумнысӧ да мыйдакӧ выль дӧра.
Командуйтіс да велӧдіс, мый вӧчны, боцман Антонов.
Казеннӧй рузумъясысь госпиталь тшӧктылӧм серти заптылӧм корпия бырис.
Ранаяс кӧрталӧм мысти раненӧйяс благодаритісны кӧзяйкаӧс да нывъясӧс, сэсся мунлісны.
Но керкаӧ коли кымынкӧ раненӧй — найӧ, кодъяс эбӧстӧммӧмла эз вермыны сулавны кок йыланыс.
Сэтшӧмъясыс чукӧрмисны; боцман Антоновӧс тшӧтш лыддьӧмӧн, сизим морт.
Найӧ куйлісны куш джоджын, коді вӧлі лякӧссьӧма сапӧгъясӧн пыртлӧм му сора вирӧн.
Джодж бердӧ сибдіс кок.
Нывъяс мудзисны да, кильчӧ вылын пукалігӧн, мӧвпалісны быдӧн ассьыс.
Ольга думсьыс видіс Тарас Мокроусенкоӧс: этатшӧм лунӧ — и эз петкӧдчыв!
Пукалӧ, тыдалӧ, аслас гӧраувса хатаас да оз майшась.
Зумгырасьысь да нюмъялысь Маринка казьтыліс, кыдзи мичман Нефедов, кор Маринка сылы вӧзйис юыштны, кватитіс сы киысь ведра да ставнас кисьтіс пушка вылас, быттьӧ вӧлӧс купайтіс, сэсся меліа тапкӧдыштіс пӧсялӧм орудиесӧ кинас ствол кузяыс.
Курган вылын ставыс гӧгӧр вӧлі са сьӧд — йӧзыс, налӧн паськӧмыс; пушкаяслӧн станокъяс кажитчисны вӧчӧмаӧн мӧритӧм дубысь.
А бронзовӧй орудиеяслӧн телӧясыс югъялісны, чугуннӧйяслӧн — волялісны: доналӧм металл бердӧ саыс эз ӧшйы.
Анна эз тӧд, кытчӧ воштыны раненӧйясӧс, да скӧраліс боцман вылӧ.
Сійӧ пукаліс пызан сайын, быттьӧ вунӧдӧма ранитчӧм коксӧ, да эз ӧткажитчы, кор кӧзяйка вӧзйис сылы «ещӧ ӧти чашка чай юны».
Сійӧ юис квайтӧс нин да, кыдзи гӧгӧрвоис Веня, кӧсйис юны ещӧ нёльӧс:
тайӧс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сы серти, мый сакарничаысь рафинад тор босьтӧмӧн, Антонов ӧкуратнӧя торйӧдліс кусӧксӧ аслас пуртӧн ӧтгырся дас кубик вылӧ да быд кубикӧн юліс ӧти чашка.
— Со тай ладмӧдчис! — вомгорулас ропкӧдчис Анна.
— Ставыс быдлаті висьӧ — а кыдзи водны узьны?
Керкаын матӧ дас йӧз мужик, дай восьлавны лоӧ кокъяс вомӧн.
Няйтсӧ ваялісны!
И юкмӧсыд куш, джодж нинӧмӧн мыськыштны.
Наташа аддзис, мый мам дузъялӧ, видіс асьсӧ, мыйла вайис медводдза раненӧйӧс гортас.
Боцманлӧн кывъясыс, мый Стрёмалы ва оз ков, эз петавны Наташа юрысь: тӧдӧмысь, старик аддзыліс Стрёмаӧс виӧмаӧн!
И Ольга Маринкакӧд аддзылӧмаӧсь батарея вылысь Панфиловӧс, Нефедовӧс, Миша вокӧс, а Стрёма йылысь ни ӧти кыв; а юавны сы йылысь Наташа эз смелмӧдчы — друг да шуасны: «Да, Стрёмаӧс виис»...
Ныв бӧрддзис, котӧртіс дворӧ да уськӧдчис юкмӧс дорӧ.
Бӧрдігтырйи сійӧ копыртчис изъяс весьтӧ.
Веня муніс чой бӧрся, кутыштіс сійӧс да зілис бурӧдны.
— Синваӧн юкмӧссӧ тыртан?
Вайлы видзӧдлам, уна-ӧ тэнад войталӧма.
Юнга видзчысьӧмӧн лэдзис бадья, блоксӧ тормозитігтыр, медым изъя пыдӧсӧ каммунӧмысь бадья эз жугав.
Бадья бузгысис ваӧ.
— Ай да Наташа! — ошкыштіс чойсӧ Веня.
— Ещӧ бӧрдышт.
Веня перйис бадьясӧ да лӧсьӧдчис гортас пыртны васӧ.
— А то мамук век джодж вылӧ синсӧ чӧвтлывлӧ.
— Веня, энлы, — воксӧ сувтӧдіс Наташа.
— Мун котӧртлы бастион вылӧ — видзӧдлы, сэні Стрёма али абу, а ватӧ ме ачым мамуклы пырта.
Кыпӧдчис тӧлысь.
Тшыныс сыліс рытъя ыркыдас.
Керка дорті гӧра паныд тэрыб делӧвӧй воськовъясӧн мунісны морскӧй оркестрса музыкантъяс.
Тӧлысьыс югъялан кӧчьясӧн ворсіс гырысь трубаяс вылын.
Веня сӧгласитчис вӧчны, мый корис Наташа, да котӧртіс суӧдны оркестрсӧ.
Оркестр бӧрся гӧра улысь Могученко керка дорӧ воис ыджыд фура, кытчӧ вӧлі доддялӧма кык верблюдӧс.
Верблюдъясӧс вӧтлысьыс, фурштатскӧй салдат, мыйкӧ шуис верблюдъяслы.
Верблюдъяс сувтісны.
Фураысь петіс Мокроусенко да пырис керкаӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧн сійӧ гораа юӧртіс:
— Абу-ӧ тіян, бур йӧз, чумакъяслы нуны груз?
Джоджысь раненӧйясӧс аддзӧм мысти шлюпочнӧй мастер яналіс да ланьтіс.
— Со сійӧ! — рада горӧдіс Ольга.
— Быдӧн менӧ эльтісны: «А кӧні нӧ тэнад Тарас, кытчӧ дзебсьӧма?», а сійӧ и локтіс, кор колӧ.
— Здравствуй, любезнӧй Тарас Григорьевич.
Со ӧд стӧч лӧсялін!
Да кыдзи нӧ тэ дӧгадайтчин? — нимкодясис Анна.
— Видзӧд, кутшӧм беда миян...
— Да кыдзи нӧ меным не дӧгадайтчыны, любезнейшӧй Анна Степановна!
Лунтыр фурштатъяскӧд батареяяс вылӧ новлі быдторсӧ: порох, бомбаяс, а сэсся тшӧктісны брусъяс кыскавны.
И пыр менам ӧти дум — тіянлы отсыштны, дона Анна Степановна!
Дерт, эськӧ фураыс казеннӧй, да ӧтчыдтӧ позяс.
Ок, ыджыд и грӧз воис, кымын керка чашйис, а тіян керканыд сӧстӧминик сулалӧ.
А век жӧ...
Аски сӧвсем нин лёк лоӧ.
Мокроусенко видзӧдліс Ольга вылӧ.
Ольга зумыштчис.
Шлюпочнӧй мастер думыштчыліс и друг ставсӧ гӧгӧрвоис.
Фуранас сійӧ локтіс сы могысь, медым Могученко керкаысь эмбурсӧ нуны безопаснӧй местаӧ.
Ӧні, чайтіс сійӧ, бомбардировкаысь повзьӧм Могученкояс, тӧдӧмысь, сӧгласитчасны.
— Со йӧйыд ме!
Дзик пыр, драгоценнӧй Анна Степановна, ставыс лоӧ.
Мокроусенко корис фурштатскӧй салдатӧс.
Нывбабаяс отсӧгӧн раненӧйясӧс петкӧдісны керкаысь да кык радӧн меститісны фураӧ.
Коли Антонов.
— Нуӧй и менӧ, — шуис боцман: — мунны оз позь — кокӧй оз кыв, дзикӧдз дубаліс!
Пасибӧ, муса кӧзяйка, ставсьыс.
Вӧлі кӧ ме царь, быдӧнлы эськӧ сеті морт ӧти медальӧн!
ЗАРНИ РАСТВОР
Нахимов да Тотлебен войнас кытшовтісны мӧдысь севастопольскӧй укреплениеяслысь линия да видзӧдісны, ставыс-ӧ вӧчсьӧ, кыдзи прикажитӧма.
Колӧ вӧлі став батареяяс да бастионъяс вайӧдны тыр порядокӧ, медым югдігӧн Севастополь сэтшӧм жӧ грознӧя вочавидзис враг усьласьӧм вылӧ, кыдзи тайӧ вӧлі первой лунӧ.
Батареяяс вылын весалісны амбразураяс, налысь бокъяссӧ потшисны му тыра мешӧкъясӧн, тураясӧн; ровъясысь буждӧм мусӧ да изсӧ бӧр лэпталӧмӧн джудждӧдісны валъяс; жугӧдлӧм орудиеяс местаӧ вайисны выльясӧс, кӧні колӧ, сэні кокни пушкаяссӧ вежлалісны корабльяс вылысь вайӧм тяжёлӧй дальнобойнӧйясӧн; продольнӧй биысь ӧпаснӧй местаясӧ пушкаясӧс видзӧм могысь вӧчисны траверсъяс — пӧперега валъяс.
Сапёръясысь, матросъясысь да салдатъясысь кындзи укреплениеяс вылын уджалісны арестантъяс да карса слободкаясын олысьяс.
Витӧд бастион вылын да Малахов курган вылын ворсісны оркестръяс, мукӧдлаын уджалысьясӧс гажӧдісны сьылысьяс.
Удж пуис.
Сэзь небесасянь югдӧдіс пӧшти гӧгрӧс тӧлысь.
Уджаланінъяс югдӧдавны эз ковны ни бипуръяс, ни факелъяс.
Лунся жарыс вежсис сьӧлӧм кыпӧдан войся ыркыдӧн.
Гӧраса тӧв нуис мореӧ порох тшынсӧ, лолавсис кокниа.
Неприятель чӧв оліс, тӧдӧмысь, вӧчис сэтшӧм жӧ уджъяс.
Сӧмын сэн да тан мукӧд дырйи школакылісны ружьеясысь лыйсьӧм шыяс секретъясысь, кодъясӧс кыкнан воюйтысь сторонаыс ыстӧмаӧсь полеӧ.
Нахимов да Тотлебен восьлӧн мунісны орчча вӧвъяс вылын, кытшовтісны Пересыпь кузя Лунвыв бухталысь йывсӧ.
— Тӧдӧмысь, на дорӧдз кылӧ миян музыка да сьыланкывъяс, — сёрнитіс Нахимов, — а сэсянь ни музыка, ни сьыланкывъяс.
Менам сьӧлӧм вылын и долыд и шог.
Сьӧкыд, а сьӧлӧм долыда тіпкӧ.
Тотлебенлы неуна тешкодьӧн кажитчис векджык суровӧй да отрывистӧй адмиралсянь кывны татшӧм висьтасьӧмсӧ.
Инженер-полковник вочавидзис Нахимовлы:
— Налы нинӧм радлыны — налы сетӧма бур урок.
А миянлы нинӧмысь шогӧ усьны — талун ми победитім да вермам торжествуйтны!..
— Ті зэв вылӧ донъяланныд талунъя лунсӧ, полковник!
— Кыдзи жӧ, адмирал!
Асьныд думыштӧй.
Ми вермам вӧчны итогъяс.
Заводитам найӧ флотсянь.
Флот действуйтіс ёна видзчысьӧмӧн, и всё жӧ сійӧс прамӧя лои пыркӧдӧма.
Водзӧ найӧ ещӧ на ёнджыка кутасны видзчысьны.
Мореладорсянь миянлы нинӧм повны.
Суша вылын найӧ эз смелмӧдчыны мунны штурмуйтны.
Найӧ гӧгӧрвоисны миян батареяяслысь вынсӧ.
И, мый важнӧйджык, и миян йӧз ӧні веритӧны укреплениеяс ёнлунлы.
Тӧрыт, веськыда висьтала, весиг менӧ йирис сомнение.
Ӧні сійӧ абу нин.
Матросъяс-артиллеристъяс петкӧдлісны асьнысӧ вывті бура.
Ми чувствуйтам асьнымӧс превосходнӧя.
Да, ми победитам талун.
Тайӧ великӧй победа: найӧ эз лысьтны дай оз лысьтны регыдъя кадӧн штурмуйтны.
Ми налы диктуйтім решение: вуджны осадаӧ.
Татысь мог: кутчысьны сэтчӧдз, кытчӧдз армияным оз ёнмы да оз крепаммы.
Воштӧмъясным миян абу гырысьӧсь.
— Ми талун воштім бергӧдны позьтӧмтор!
Коді вежас Корниловӧс?.
— Ми воштім вернӧй ёртӧс да другӧс!
Ме тшӧтш жӧ шогся тіянкӧд.
Тайӧ воштӧмным — ыджыд.
И менам со этані доймӧ! — вочавидзис Тотлебен да пуктыліс морӧс бердас кисӧ, кодӧн кутіс дом повод.
Тотлебенлӧн вӧлыс кӧзяиныслысь тайӧ движениесӧ гӧгӧрвоис кыдзи сувтны тшӧктӧм.
И Нахимов сувтӧдіс ассьыс вӧвсӧ.
Тотлебен пӧрччис фуражкасӧ, и Нахимов тшӧтш.
Некымын минута найӧ сулалісны чӧв, кывзісны войся шыяссӧ.
Малахов курган вылысь кылісны гажа венскӧй вальслӧн шыяс.
— «Ме шуда, мый кула отечество вӧсна», — ньӧжйӧник шуис Нахимов.
— Тайӧ медбӧръя кывъяс Владимир Алексеевичлӧн.
Кувны отечество вӧсна — великӧй шуд...
Ставным ми татчӧ пӧгибнитам.
Покойник прав, но колӧ кувны тӧлкӧн да ас кадӧ.
Миян пиысь быдӧнлы колӧ аслас кулӧмысь шедӧдны медся ыджыд пӧльза...
— О! — гораа шуис Тотлебен, кодлы сьӧлӧмас мӧрччисны Нахимовлӧн кывъясыс.
— Ме тіянӧс бура гӧгӧрвоа, муса друг!
— Ме окалі кулӧмӧс да бӧрді.
Да, ог яндысь: бӧрді.
Друг да ёрт — тайӧ ӧтитор, а Севастополь воштіс незаменимӧй начальникӧс — тайӧ мӧдтор!
Тотлебен кинас вӧчис Нахимовлань движение, кодӧс колӧ вӧлі гӧгӧрвоны: «Ті, ті колинныд миян».
Инженер-полковник гораа шуис:
— Тіянлы колӧ асьнытӧ видзны, Павел Степанович!..
— Вздор!
Мый ме?!
А Корнилов вӧлі йитысь звеноӧн армия да флот костын, Севастополь да Петербург костын, вот мый гӧгӧрвоӧй!
Меншиков адмирал и генерал-адъютант.
И Корнилов адмирал и генерал-адъютант.
Меншиков сійӧс вермис на терпитны, а ме сылы «боцман» да «матросскӧй батька», абу унджык!
— Тіянлы право серти вуджас командование.
Светлейшӧй оз завладейт тіян властьӧн...
Тайӧ эськӧ лои йӧйталӧмсьыс йӧйталӧм.
— Сыын и бедаыс!
Сійӧ оз кут меным сӧветуйтны ни приказывайтны, но и менсьым сӧветӧс оз кывзы.
А тайӧ лёк!
Армия да флот костӧ водіс пропасть.
Думыштӧй асьныд, ме вӧлі сы ордын, медым доложитны миян шог йылысь.
Докладывайта, а сійӧ чӧв олӧ да мыйкӧ дукалӧ флаконысь.
Сідзи ме и откланяйтчи, светлейшӧй сӧмын кокньыдика ироническӧя нюммуніс.
Ме юалі Таубелысь: «Мый тайӧ сэтшӧмыс?
Мый сійӧ дукалӧ?»
— «А! — вочавидзис меным нюммунігмоз лейб-медик.
— Тайӧ выль лекарство, кодӧс фельдъегерь талун вайис государсянь».
Изволитӧй видзӧдны: зарни раствор, трёхмиллионнӧй доляын разведитӧм зарни.
Гомеопатическӧй лекарство.
Жугыльлунысь зэв ёна отсалӧ.
Жугыль меланхоликӧс вӧчӧ пӧсь сьӧлӧма сангвиникӧн: морт дась асьсӧ вины, а дукалас — и мӧдӧдчас трепак йӧктыны!
— Светлейшӧйлӧн вежӧрыс скептическӧй!
Вермас-ӧ сійӧ веритны татшӧм сӧрӧмас!
— Сӧрӧм?
Дерт!
Но татшӧм ироническӧй йӧзыс кокниа веськалӧны быдсяма пустӧй влияние улас.
И оз верит и ачыс тӧдӧ, мый дурӧм, а дукалас — и мӧдӧдчас йӧйтавны.
— Да, тайӧ медся слаб места миян оборонаын, — сӧгласитчис Тотлебен.
— Слаб местаыс вылынджык да ылынджык: Петербургын, Зимний дворецын.
Государь век на гижӧ светлейшӧйлы: «Эн ӧшӧд ныртӧ, Меншиков!»
— Тыдалӧ, сійӧ Петербургын дукалӧ сійӧ жӧ лекарствосӧ?
— Вермас лоны.
И сійӧ сеталӧ сэсянь, кык тысяча верст кузя туй сайсянь, сӧветъяс.
Квайт лун сэтчӧ, квайт лун бӧр локны — пӧшти кык недель.
Абу-ӧ тайӧ йӧйталӧм — тадзи веськӧдлыны войнаӧн?..
— Да, — нюжӧдіс Тотлебен, — абу вежӧратор!
— Унджык: подлӧ!
Ті лыддянныд: ми талун победитім.
Сӧгласен.
Но «найӧ» друг заводитасны йӧйтавны и ставсӧ тшыкӧдасны...
«Найӧ» вермасны пӧгубитны армия, флот, Севастополь — Россияӧс...
Тотлебен чӧв олыштіс да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
Верзьӧмаяс кайисны Малахов курган вылӧ.
Матросъяс паныдалісны найӧс горзӧмӧн, юралан «ураӧн» вевттисны оркестрлысь ыргӧн шыяссӧ.
ПЛЕННӦЙ ВРАГ
Анна лигышмуніс мудзӧмысь; сійӧ пӧрис вольпась вылӧ да пӧрччысьтӧгыс унмовсис.
Хоня воис госпитальысь, да чойясыс кутісны корны, медым сійӧ оз вод узьны, гортнысӧ видзыштас, а найӧ «здук кежлӧ котӧртласны» курган вылӧ — колӧ тӧдмавны, мый лоис Стрёмакӧд, да и Веня пропадитіс.
Курган вылын уджъяс эштӧмаӧсь нин вӧлі, кор сэтчӧ локтісны чойяс.
Матросъяс, арестантъяс да йӧзыс вӧлі идралӧны ёг, из торпыриг, тырталісны гуяс, кодъясӧс кодъялӧмаӧсь снарядъяс, да талялісны-топӧдісны мусӧ.
Чистӧя чышкӧм пушечнӧй платформаяс дорӧ артиллеристъяс ӧкуратнӧя тэчисны пирамидаясӧ ядрояс.
Сійӧ местасӧ, кытчӧ уси ранитчӧм Корнилов, кодкӧ гӧгӧрвоӧма пасйыны посни ядроясысь тэчӧм крестӧн.
Зэв бура весалӧм пӧлыня площадкасӧ быдӧн бокті кытшовтлісны.
Сійӧс удитӧмаӧсь киськавны лыаӧн.
Гӧгӧр сулалісны йӧз.
Йӧзыс, тайӧ пас вылӧ видзӧдіг, гусьӧник варовитісны талун вӧвлӧм быдсяма случайяс йылысь.
Тайӧ местасяньыс ылынджык, башня дорын, скамья вылын тӧлысьлань банӧн пукаліс Нахимов.
Сы ӧтар-мӧдар бокын пукалісны Истомин да Тотлебен.
Шочиника кыв-мӧдӧн вежласигтырйи найӧ шойччисны.
Музыка помасис.
Оркестрантъяс построитчисны кыкӧн-кыкӧн рядӧ.
Капельмейстер сетіс команда: — «Шагом марш!».
Музыкантъяс, тӧлысь югӧр улын трубаяснаныс югъяліг, мӧдӧдчисны батарея вылысь.
Арестантъяс кусӧдалісны лыа пытшкын факелъяс, кодъясӧн вӧлі югдӧдӧны музыкантъяслы.
— Стой!
Коді локтӧ? — друг кыліс сигнальщиклӧн тревожнӧя горӧдӧм.
— Матрос! — вал сайсянь вочавидзис гӧлӧс.
Йӧзыс уськӧдчис банкетланьӧ, кӧні сулаліс сигнальщик.
Вал йылын тыдовтчисны куим морт, на бӧрся нёльӧд, коді мыйкӧ вӧлі кыскӧ.
Йӧз чукӧрысь кыліс горзӧм да сералӧм.
Йӧзыс мӧдӧдчисны сійӧ месталаньӧ, кӧні скамья вылын пукалісны адмиралъяс да инженер-полковник.
Скамья дорын йӧз чукӧрыс сувтіс.
— Вайӧ факел! — горӧдіс кодкӧ.
Кык факел югдӧдісны тешкодь картина.
Нахимов водзын сулаліс кисӧ мышкас кӧртавлӧмӧн да вомсӧ калькӧдӧмӧн зэв ыджыд тушаа морт.
Синъясыс сылӧн лёкысь югъялісны.
Великанлысь голясӧ петляӧн шыркнитӧма гез.
Зэлӧдыштӧм гезйыслысь ӧти помсӧ кутіс Стрёма, мӧд помсӧ — юнга.
На мышкын сулаліс Михаил Могученко — веськыд пельпом вылас кутіс штуцер, а шуйга киняулас сера плед.
— Мый тайӧ? — горӧдіс чуймӧм Нахимов.
— Босьтны петлясӧ!
Разьны кияссӧ!
— Есть босьтны петля! — вочавидзис Стрёма.
Ассьыс гез помсӧ шыбитӧм бӧрын Веня жалитӧмпырысь чмокнитіс.
Зато Михаил сетіс сылы штуцер, а ачыс уськӧдчис разьны великанлысь кияссӧ.
Мездӧм великан нетшыштіс голясьыс петля да, вомсьыс зэлыд комӧкӧн гартыштӧм рузум перйӧм бӧрын, зывӧка шыбитіс сійӧс бокӧ.
— Стрёма, доложит! — тшӧктіс Нахимов.
— Вӧлі секретын Михаил Могученкокӧд да юнгакӧд, кодъяс ас окотасьыныс мунісны мекӧд.
Ми сёрнитчим — ловъя англичанинӧс воканъяслы петкӧдлыны.
А то сійӧ миянӧс лунтыр нӧйтӧ, а кутшӧм сійӧ, ми эгӧ на и аддзылӧй.
Кыссим.
Сулалӧ со тайӧ, очсалӧ, тӧлысь вылӧ видзӧдлывлӧ — тыдалӧ, гажтӧм сылы, — кор нин югдас.
Штуцерсӧ киняулас топӧдӧмӧн кутӧ.
Кыдзи сійӧс босьтны?
Сомнительнӧ!
Гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Миянладорын музыка.
А сійӧ видзӧдыштіс, видзӧдыштіс, вольсаліс эшкын — со сійӧ Мишалӧн киняулас — водіс, шойччыны думыштӧма.
Ми сэтчӧ сійӧс здукӧн и личким: акӧстны эз удит!
Вомас кляп сюйим, кияссӧ кӧртавлім.
Ме сылы: «<eng>Гу! Гу»</eng>* — мунны колӧ, петкӧдла сылы миянладорӧ.
* Исказитӧм английскӧй кыв to go (мунны).
А сійӧ куйлӧ да куйлӧ.
Тӧдӧ, рыжӧй каньыд, мый регыд сійӧс локтасны прӧверитны.
Мый вӧчны?
Нуны?
Сьӧкыд.
Лӧсьӧді ме сылы петля.
Ме сьӧрысь босьтлі гез пом.
«Веня, — шуа, — босьт».
Зэлӧді ме.
Сійӧ кутіс киргыны.
Ме сылы:
«Лоӧй ласковӧсь, чеччӧй.
<eng>Гу! Гу!</eng>
Сӧмын нӧ менам ни гу-гу».
Ӧд гӧгӧрвоис!
Сувтіс, мӧдӧдчис.
Со сійӧ — верманныд любуйтчыны!..
— И эм мыйӧн, — нюммунӧмӧн шуис Нахимов.
— Кутшӧм мича!
— Нывъяссӧ водзӧ лэдзӧй, вокъяс! — гажаа горӧдісны йӧз чукӧрысь.
Лыбис ноксьӧм.
Нывбабаясӧс гажа серамӧн йӧткыштісны воддза радӧ.
— Ой, батюшки, яндзимыс кутшӧм! — горӧдіс Маринка.
— Мужик, а юбкаа!
Великан пыркнитіс рыжӧй кудрияссӧ да, Маринкалы чужӧмас видзӧдлӧм бӧрын, нюммуніс.
Сера нойысь складкаяса юбкаыс муртса вӧлі великанлы пидзӧсӧдзыс, гӧна куш кокпӧксӧ эз вевттьы.
Кокас — клетчатӧй чулки да краситтӧм кучикысь крепыд туфли.
Великанлӧн став улысса юкӧныс паськӧмыслӧн торъяліс вылыссасьыс: сійӧ вӧлі векни соска дженьыдик курткаа, сера гырысь эполетъяса, кодъяс вӧліны русскӧй барабанщикъяслӧн кодьӧсь.
Веськыд пельпомас погон улітіыс нуӧдӧма паськыд кучикысь волыс — патроннӧй сумкалы.
Шуйга пельпомсяньыс ӧшӧдчӧма паськыд шарф.
— Ті шотландскӧй гвардияса стрелок? — пленниклысь Нахимов юаліс по-английски.
— Да, сэр! — окотаысь вочавидзис пленник.
— Кутшӧм частьысь?
— Герцог Кембриджский дивизияысь, генерал Бентинк бригадаысь, шотландскӧй гвардияса стрелок Малькольм Дуглас, тіянлы кӧ окота тӧдны, сэр!
— Зэв бур, мистер Дуглас.
Ме адмирал Нахимов.
Шотландец сувтіс веськыдджыка да шуис:
— Тіян нимныд, господин адмирал, почётӧн казьтывсьӧ английскӧй газетаясын.
— Но, тайӧ вывті лестнӧ меным...
Ті лоулендер*, кыдзи ме аддза? — водзӧ юасис Нахимов.
* Лоулендер — Шотландияса низменнӧй юкӧнын олысь.
— Гринокысь корабельнӧй плӧтник, господин адмирал.
— Мыйла ті миянкӧд воюйтанныд?
Тіянлы яснӧйӧсь тайӧ войналӧн цельясыс, мистер Дуглас?
— Воюйтӧ Англия.
Англичаналы русскӧй флот — синмын бельма.
— Но ӧд ті тшӧтш жӧ англичанин?..
— Горнӧй поток оз признайт сыысь гумовтӧм ведра вакӧд родствосӧ!
— Бур!
Зэв бур! — русскӧй кыв вылын ошкыштіс Нахимов да бара кутіс юасьны английскӧй кыв вылын:
— Мыйла нӧ ті лоинныд салдатӧн?
Тіянӧс вербовщикъяс кабакын юкталісны?
— Эз, господин адмирал, ме кӧсйи гортысь мунны кыдз позьӧ ылӧджык.
Тайӧ менам личнӧй делӧ.
— Но, мый жӧ, надейтчӧны тіян овладейтны Севастопольӧн да русскӧй флотӧн?
— Талун миянлы лыддисны медся свежӧй номер «Таймс», коді воӧма Лондонысь.
Сэні печатайтӧма, мый ми кык недель сайын нин босьтім Севастополь да мый русскӧй император пышйӧма степӧ, кытчӧкӧ Москва да Казань костӧ.
Шотландец тайӧс висьталіс ньӧти нюмъявтӧг.
— Мый ті та йылысь думайтанныд, мистер Дуглас? — тшӧтш жӧ зэв серьёзнӧя юаліс Нахимов.
— Чӧртыс мед менӧ нуас, клянитча святӧй Георгӧн — месӧ ӧд Севастопольын!
Менӧ вайӧдісны татчӧ, понйӧс моз, голя вылын гезйӧн этайӧ чӧртъясыс.
Но, шуны кӧ веськыда, ме эськӧ кӧсйи лоны ылынджык тіян чушкан позйысь.
Йӧзыс дорӧ шыасигӧн, Нахимов переведитіс русскӧй кыв вылӧ, мый, пленник кывъяс серти, Лондонын лыддьӧны Севастопольӧс босьтӧмӧн нин.
Йӧз чукӧрын серӧктісны.
Ӧти матрос горӧдіс:
— Павел Степанович, висьталӧй сылы прамӧйджыктор миян ногӧн!
— Висьталі эськӧ, да сійӧ оз гӧгӧрво, — нюмъялігмоз вочавидзис Нахимов да шыасис английскӧй кыв вылын пленник дорӧ, мыйкӧ сылы висьталіс.
Пленник нюммуніс.
— Ме шуи сылы: «Менам матросъяс шуӧны, мый найӧ ставныс ӧти мортӧдз куласны, но Севастополь оз сетны!»
Маринка шлоч кучкис кипыдӧсъяснас да горӧдіс:
— Нывъяс!
Вайӧдісны мортӧс гез йылын куканьӧс моз, а сійӧ ещӧ и сералӧ...
Видзӧдлі ме эськӧ, кыдзи тэ кутін кавшасьны ружьеӧн миян дорӧ штурм дырйи!
Ме эськӧ тэныд петкӧдлі!
Пленниклӧн синмыс вочаасьліс Маринкалӧн ӧзъян синкӧд.
Нахимов чеччис скамья вылысь.
— Пасибӧ, молодцы, службасьыныд! — шыасис адмирал Стрёма да Михаил Могученко дорӧ.
Веня мыччысис водзлань.
— И тэныд, юнга, пасибӧ.
Молодчина...
Видзӧдлӧй, Малькольм Дуглас, тайӧ детинка вылас.
Ті сы водзын кыдзи Голиаф Давид водзын.
А сійӧ тіянысь оз пов!
Меным эськӧ колӧ тіянӧс мӧдӧдны пленнӧйясӧс видзан палаткаӧ, — шуис Нахимов, — но талун ми торжествуйтам.
Мунӧй, Дуглас, ас йӧз дінад да висьталӧй налы, мый ми ставным ӧти морттӧг пӧгибнитам, но огӧ сетӧй Севастополь!..
Мунӧй жӧ, ті свободнӧйӧсь...
Лэдзӧй сійӧс, — тшӧктіс Нахимов, — ме сійӧс лэдза: мед сійӧ заставитас веритны ас йӧзсӧ, мый Севастопольын ичӧтсянь гырысьӧдз — не сӧмын матросъяс да салдатъяс, но и нывбаба да челядь — дасьӧсь тышкасьны медбӧръя вир войтӧдз...
Йӧзыс вешйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сетісны пленниклы туй.
Шотландец здук-мӧд сулалыштіс падъялӧмӧн, сэсся бергӧдчис да мӧдӧдчис вал дорӧ.
Сійӧ ӧдӧбтӧмӧн чеччыштіс насыпь вылӧ, бергӧдчылӧмӧн видзӧдліс, ӧвтыштіс кинас, чеччыштіс ровӧ да мӧдӧдчис вит синма английскӧй батареялань.
Факелъяс кусӧдісны.
Йӧз кутіс разӧдчыны.
Наташа уськӧдчис Стрёмалы сьылі вылас, окыштіс сійӧс бӧрдігтыр да сералігтыр, видчис, мый сійӧ оз видз асьсӧ.
Маринка тормошитіс Веняӧс.
Хоня нюмъялӧмӧн видзӧдіс вокъяс да чойяс вылӧ.
Сы дорӧ локтісны Панфилов да Нефедов.
— Слава богу, ставыс ловъяӧсь! — пыдісянь ышловзигтыр шуис Хоня.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
АРСЯ НЕВЗГОДАЯС
Корниловӧс гуалісны карын джуджыд гӧра йылӧ, адмирал Лазарев гукӧд орччӧн.
Севастопольӧс бомбардируйтӧм, коді заводитчис октябрь 5-ӧд лунӧ, нюжаліс, дзонь недель чӧж вочасӧн пыр надзмӧмӧн.
Неприятельлӧн лӧсьӧдчӧмъясыс лоины гӧгӧрвоанаӧсь.
Штурм вылӧ французъяс да англичана эз смелмӧдчыны да вуджисны осадаӧ.
Войясын неприятельскӧй войскаяс кодъялісны окопъяс севастопольскӧй укреплениеяссянь нёльсё-витсё метр ылнаын; неприятельскӧй стрелокъяс займитлісны тайӧ окопъяссӧ да лунын нуӧдісны Севастополь дорйысьяс кузя прицельнӧй би.
Та ылнасянь винтовкаясысь лыйлӧмыс лои ӧпаснӧйторйӧн.
Батареяяс да бастионъяс вылын ковмис видзчысьны не сӧмын бомбаясысь да ядроясысь, но и штуцернӧй пуляясысь.
Кымын ёна матыстчис неприятель, сымын кыптіс и миянладорсянь ружьеысь лыйсьӧмлӧн тӧдчанлуныс.
Батареяяс да бастионъяс приспособитісны ружейнӧй оборона вылӧ.
Заводитісны вӧчавны контрапрошияс — стрелокъясӧс да пехотаӧс прикрывайтӧм вылӧ передӧвӧй окопъяс.
Аслас окопъяслӧн первойя линияяссянь неприятель заводитіс зигзагъясӧн кодйыны ходъяс крепостьладорӧ.
Севастополь гӧгӧрса местностьӧн овладевайтігӧн неприятель ӧттшӧтш матӧджык матыстіс ассьыс батареяяссӧ кар бердӧ.
Враг топӧдіс Севастопольӧс подковаӧн, ӧттшӧтш обстреливайтіс кар да укреплениеяс.
Неприятельскӧй орудиеяслысь бисӧ вӧлі сосредоточитӧма ёнджыкасӧ Нёльӧд да Коймӧд бастионъяс вылӧ.
Сы вӧсна позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый неприятель тайӧ местатіыс лӧсьӧдчӧ прорвитчыны карӧ, веськыд выстрелъясысь видзан тупкӧса ходъяс пыр сы дорӧ матыстчӧм бӧрын.
Войын колӧ вӧлі дугдывтӧг сюся наблюдайтны неприятель бӧрся, медым виччысьны друг уськӧдчӧмысь.
Та вӧсна эрд вылӧ неприятельладорӧ ыстыссьылісны сы бӧрся наблюдайтӧм могысь ён секретъяс.
Вӧчсьылісны крепостьсянь и вылазкаяс уна дас да сё охотникъясысь котыртчӧм гырысьджык отрядъясӧн.
Войся пемыднас да арся лёк поводдя шумӧн пӧльзуйтчӧмӧн отрядъяс кыйӧдчӧмӧн матыстчылісны неприятельскӧй окопъяс бердӧдз, штыкъясӧн вӧтлывлісны сэні уджалысь сапёръясӧс, тыртлісны ровъяс, нулісны мырддьӧм оружие да инструментъяс да бӧр волывлісны севастопольскӧй батареяяс дорйӧм улӧ.
Войясын севастопольцы дзоньтавлісны став жуглӧминъяссӧ, кодӧс вӧчліс лун чӧжӧн вражескӧй лыйсьӧмыс.
РАНЕНӦЙЯС
Арыс кыссис помасьлытӧг кузя.
Салдатъяс да матросъяс страдайтісны и кӧдзыдысь и арся шлякаысь.
Салдатъяслӧн шинельяс тӧрмисны няйтсьыс, васьыс да ньылӧмысь да лоины няйт ротасъяс кодьӧсь.
Выль шинельяс эз вӧвны.
Полушубокъяссӧ интендантъяс дасьтӧмаӧсь зэв этша: найӧ тырмисны сӧмын часӧвӧйяслы да окотникъяслы передӧвӧй окопъясын.
Медым йӧзыс спокойнӧй здукъясӧ вермисны шойччыштны вахта вылын, налы сетісны, князь Меншиков тшӧктӧм серти, вольсалӧм вылӧ зӧр видзан гырысь кульяс.
Ставыслы кульясыс эз тырмыны.
Найӧс сеталісны примернӧ кык морт вылӧ ӧтиӧс.
Ставсӧ ӧткодя юклыны велалӧмӧн — и гажсӧ, и шогсӧ, прибыльяс и убыткаяс, — салдатъяс распорядитчисны зэв остроумнӧя, кульяссӧ кузяногыс вундалісны кык ӧткодь юкӧн вылӧ: «ӧти джынсӧ тэныд, мӧдсӧ меным».
И тадзи быд салдатлы воис рогожа кульджын.
Ассьыс кульджынсӧ пельӧс ногыс юр вылас пысалӧмӧн, быд салдат быттьӧ пасьталіс дженьыд плаща башлык.
Ноябрь заводитчигӧн Крымса лазаретъясын да госпитальясын куйлісны нин кызь тысяча кымын раненӧй да висьысь.
Севастополь тырис раненӧйясӧн.
Найӧс ковмис мӧдӧдавны сизимдас километр сайӧ, Симферопольӧ, кӧні став общественнӧй да казеннӧй зданиеяс да уна частнӧй керкаяс пӧрины лазаретъясӧ.
Телегаяс, кӧні куйлісны висьысьяс да раненӧйяс, Симферопольӧ муніганыс сибдавлісны няйтас чӧрсӧдзыс; йӧзыс уна часъяс чӧж кӧтасисны шливган кӧдзыд зэр улын.
Симферопольын гырдӧссьӧм паськӧма раненӧйяс часъясӧн, а то и лунтыръясӧн виччысисны, кор найӧс босьтасны телегаяс вылысь.
Медбӧрын найӧс босьтлісны да водтӧдлісны джоджӧ керкаясӧ, а то и му вылӧ сарайясӧ, идзас вылӧ.
Унаӧн кувлісны туяс на врачебнӧй отсӧг виччысьны вермытӧг.
Врачьясӧс таысь вӧлі мыжавны оз позь — Крымын найӧ вӧліны зэв этшаӧнӧсь.
Быд врач вылӧ мукӧд лунас воліс тысяча висьысь морт да раненӧй.
Весиг Корабельнӧй бокса Морскӧй госпитальын, кодӧс Корнилов да Нахимов тӧждысьӧмӧн вӧлі бура устроитӧма да снабдитӧма, висьысьясӧн да раненӧйясӧн сплӧш тырӧм тысячаӧн-джынйӧн койка вылӧ вӧлі сӧмын кӧкъямыс врач.
Морскӧй госпиталь сулаліс Малахов курган улын, Лунвыв бухтасянь неылын.
Бомбардировка мунан первойя лунас на госпитальлысь вевтсӧ розьӧдіс кымынкӧ снаряд.
Госпиталь весьтӧ лэптісны флаг, коді петкӧдліс, мый тані раненӧйяс олӧны.
Та бӧрын неприятель дугдывтӧг кутіс лыйлыны морскӧй госпиталь кузя.
Снарядъяс розьӧдлывлісны пӧтӧлӧксӧ да взрывайтчисны палатаяс пытшкын.
Та вӧсна ковмис эновтны тайӧ зданиесӧ да госпитальсӧ вуджӧдны морскӧй казармаясӧ, Павловскӧй мысок дорӧ, кытчӧ шочджыка судзлісны снарядъяс.
Крымын раненӧйяслӧн да висьысьяслӧн сьӧкыд олӧм йылысь юӧръяс паськалісны став Россия пасьта.
Офицерскӧй письмӧяс пыр найӧ воисны и Петербургӧдз.
Быдлаын заводитісны чукӧртавны пожертвованиеяс деньгаӧн, паськӧмӧн, лекарствоясӧн, перевязочнӧй материалъясӧн, кыз дӧраӧн, чайӧн, сакарӧн, винаӧн.
Но чукӧртӧмторсӧ зэв сьӧкыд вӧлі вайны Севастопольӧ лёкмӧм туйяс кузя, кодъясӧс арся лёк поводдяыс тшыкӧдӧма вӧлі шогмытӧмвыйӧдз.
ТӦВСЯ МИКӦЛА
Тӧвся Микӧла праздниксӧ позьӧ шуны Севастопольлысь годовӧй праздникӧн.
Абу сы вӧсна, мый тайӧ лунӧ царлӧн нимлун, а сы вӧсна, мый Микӧла-угодник лыддьысьлывліс став мореплавательяслы бур вӧчысьӧн.
И карса вичкоясын, и батареяяс вылын, и бастионъяс вылын декабрь 6-ӧд лунӧ сьылісны торжественнӧй молебенъяс, провозгласитісны «многолетие» царлы, сы гӧтырлы, наследниклы, став царствующӧй домлы, армияса да флотса начальникъяслы да, медбӧрын, «непобедимӧй русскӧй воинстволы».
Карса соборын молебствие вылын вӧліны князь Меншиков, унджык генералыс да карса, армияса да флотса высшӧй чиновникъяс.
«Многолетие» бӧрын вичкоясын лыддисны приказ сы йылысь, мый Севастопольын тӧлысся служба лыддьыссьӧ во пыдди.
Йӧзӧдӧм царскӧй милӧсть кыпӧдіс ёнджыкасӧ чуймӧм, чем нимкодьлун.
А Нахимов, кор кыліс приказ йылысь, шуис Истоминлы:
— Кутшӧм низкӧй коварство!
Ӧні Севастопольӧ быд той кутас кыссьыны чинъяс ради!
А миян тыловӧй дряньыд и сытӧг тырмӧ!
Малахов курган вылын молебен нуӧдны местасӧ индісны снарядъясӧн джынвыйӧ кисьтӧм Еджыд башня сайӧ.
Молебен вылӧ вӧлі корӧма сӧмын оборонаса нёльӧд отделениеысь войсковӧй частьяслысь нарядъяс: став матроссӧ да салдатсӧ курган площадь эз вермы тӧрӧдны, да и эз ков став йӧзсӧ чукӧртны напраснӧй опасность улӧ.
Лыйсьӧмыс, кӧть и шочиник (англичаналӧн бырины снарядъясыс), тайӧ асылӧ заводитчис, кыдзи век, югдӧмсянь.
Веня батьыскӧд лӧсьӧдчис молебен вылӧ.
Кӧдзыд вӧснаыс Венялы ковмис аслас бушлатиквывса погонъяссӧ тупкыны важ неформеннӧй пасьӧн, кодӧн сійӧ ветлӧдліс колян тӧв.
Сэтчӧ жӧ ещӧ пасьсӧ вӧлі вурӧма быдмӧм вылӧ, да сылӧн пӧлаясыс кыскасисны муті, кӧть бӧрд!
Наташа, воксӧ жалитӧм ради, вӧзйис Венялы праздник кузя резьӧдны бушлатик вылысь погонъяссӧ да вурны пась вылӧ.
Чойыслысь предложениесӧ Веня ӧтдортӧдіс сэтшӧм лёкысь, мый Наташа повзис да чӧв ланьтіс.
Сы йылысь, медым тайӧ пась дорӧ пасьтавны матросскӧй шапка, нинӧм вӧлі и думайтны — тайӧн эськӧ вӧлі срамитӧма ставнас 36-ӧд экипажсӧ.
Веня зілис миритчыны аслас шогыскӧд да сьӧлӧмсӧ бурӧдіс мӧвпӧн: зато батьыс воас молебен вылӧ параднӧй формаа.
Анна судзӧдіс сундукысь верӧсыслы пемыдруд рӧма, пӧшти сьӧд югъялан нойысь выль шинель.
Шинель соскын — зарни да эзысь шевронъяс да гӧрд нойысь рулевӧй кӧлеса ногӧн вундӧм нашивка.
Сэк кості, кор бать пыркӧдіс ывлаын чорыд роскӧн шинельсӧ, Веня порог дорын лолаліс батьыслӧн шуйга сапӧг вылӧ да яра ниртіс сы кузя щӧткаӧн.
Веськыд коксьыс сапӧгыс вӧлі дась нин, югъявтӧдзыс чиститӧма ваксаӧн.
Веня радейтіс вакса дук.
Сійӧ кадсяньыс, кыдзи Веня кутіс асьсӧ помнитны, вакса дук сылӧн йитчис гажа праздник лунъяскӧд, кор быдӧн пасьтасьӧмаӧсь мичаа, быдӧн гажаӧсь; пачысь регыд судзӧдасны банйӧм пирӧгъяс, на ордӧ чукӧртчасны гӧстьяс — важ матросъяс асланыс законнӧй матроскаяскӧд, юыштасны пирӧг водзвылын, и заводитчасны сьыланкывъяс да быдсяма морскӧй историяяс йылысь висьтъяс.
Та вӧсна жӧ Веня радейтліс и вакса видзан кӧрт доз да сы вылысь картинка: зарни обезьянка видзӧдӧ весалӧм сапӧгвывса аслас изображение вылӧ, а гӧгӧрыс гижӧд: «Медбур вакса».
Тайӧ гижӧд серти Хоня отсӧгӧн Веня кутіс велӧдчыны лыддьысьны...
Талун ни ваксалӧн дукыс, ни обезьянка эз долыдмӧдны Венялысь сьӧлӧм: сійӧ водзвыв чайтіс, весиг лючки тӧдіс, мый курган вылын аддзас мыйсюрӧ зэв мустӧмӧс.
Батьыс лӧсьӧдчис нин, тасмаасис, сы дорӧ ӧшӧдіс саблясӧ, тшапитчыштіс гӧтыр водзас, зеркалаӧ моз сы вылӧ видзӧдчигтыр, сыналіс ассьыс дзор бакенбардъяссӧ да шуис Венялы:
— Мунам, юнга!
— Кутшӧм ме юнга!
Юнгаяс ӧмӧй тадзи пасьтасьлӧны?
Тэныд, бать, кӧнкӧ, мекӧд яндзим...
— Со тай! — чуймис батьыс.
— Пасьтасьӧмыд тэ мукӧдысь не омӧльджыка.
— Чӧвлы, Веня, быдман, да и тэнӧ батьсьыд не омӧльджыка зарни позументъясӧн баситасны, — Веняӧс заводитліс бурӧдны мамыс.
Веня мамыслы воча мыйкӧ нурбыльтіс гӧгӧрвотӧма, пуктіс юр вылас вушйӧм гӧна шапка, пась пӧла костас сюйис рузумтор да сапӧг весалан щӧтка да шуис батьыслы:
— Мунам нин!
Малахов курган вылӧ, сы бӧрын кыдзи Тотлебен пӧртіс сійӧс сомкнутӧй укреплениеӧ, позьӧ вӧлі веськавны сӧмын пос кузя ров вомӧн вуджӧмӧн, кодӧс кодйӧмаӧсь сы местаӧ, кӧні водзджык вӧлі бастионлӧн восьса горжа.
Тайӧ векни да джуджыд поссӧ матросъяс нимтісны «Чортовӧй поскӧн» — Суворовӧн швейцарскӧй поход дырйиыс босьтӧм знаменитӧй пос паметь кузя.
Чортовӧй пос дорын Веня сувтӧдіс батьсӧ, медым бать сапӧг вылысь чышкыштны рузумторнас няйт.
Тайӧ здукӧ Веня аддзис, мый пос дорӧ, парад вылӧ тэрмасьӧмӧн, матыстчисны 39-ӧд флотскӧй экипажысь кык юнга, Репка да Бобер.
Найӧ тӧдісны Веняӧс, ӧта-мӧдныслы мигнитісны да нарошнӧ гораа серӧктісны.
Сапӧгъяс весьтын зіля уджалысь Веня вӧчис вид, мый быттьӧ и эз казявлы ни Репкаӧс, ни Боберӧс, а збыльысьсӧ жӧ бура удитіс приметитны, кыдзи пасьтасьӧмаӧсь юнгаяс.
Венялӧн завидьысла морӧс пытшкас кутіс нёнявны.
Кыкнан юнгаыс вӧліны джуджыд подбора выль смазнӧй форменнӧй сапӧгаӧсь.
Юнгаяс вылын вӧліны сьӧдов нойысь вурӧм выль, однобортнӧй шинельяс, шинель вылас ӧти визьӧн сярвидзис вит ыргӧн кизь, воротникыс еджыд мерлушкаысь.
Юр выланыс юнгаяс пель дораныс тшапа пуктыштӧмаӧсь ной пыдӧса гӧна папахаяс...
Веня эз нин сэсся вермы кутчысьны да, пӧла улас рузумторсӧ и щӧткасӧ тувкнитӧм бӧрын, бӧрддзис.
— Ме гортӧ муна.
А тэ ӧтнад мун, — шуис сійӧ батьыслы, но места вылысь эз вӧрзьы.
— Со йӧйыд!
Мый тэныд каститчис? — писӧ киӧдыс кутігмоз шуис Андрей Могученко.
— Мунам вай, кылан, сьылӧны — заводитчӧма...
Веня нетшыштчис.
— Ог мун!
Мукӧд экипажъяс ассьыныс юнгаяссӧ балуйтӧны, а мукӧдъяслы асланыс юнгаясныс дзик веськодь...
Меным яндзим, бать, став экипаж вӧсна!
— Аттӧ, дона пи!
Со мый ме тэныд висьтала: князь Меншиков гижис сэтшӧм приказ — дзик тэ йылысь!
— Кутшӧм нӧ вермас лоны ме йылысь приказ, ме кӧ списокъясын ог лыддьысь?!
— А вот кывлан, мунан кӧ.
А он кӧ мун, ме тэныд ог висьтав...
Висьтала: дзик тэ йылысь приказсӧ гижӧма!
Веня бура тӧдіс батьыслысь шуткаяс: оз позь веритны, медым главнокомандующӧй гижис 36-ӧд экипажса юнга Могученко йылысь приказ, но мый лоӧ йӧзӧдӧма кутшӧмкӧ подходящӧй приказ, тайӧ вернӧ...
Прӧста бать оз висьтав.
— Ладнӧ нин, муна! — сӧгласитчис Веня.
— А тэ кӧ талун менӧ пӧръялан, ог кут сэсся тэныд веритны...
— Верит, пиук!
Батьлы колӧ веритны.
Кор нӧ ме тэнӧ пӧръявлі?
Курган вылӧ найӧ воисны сэк, кор молебеныс вӧлі джынйӧдзыс нин сьывсьӧма да гымалан гӧлӧсъясӧн горалісны: «<rus>По-о-беды на супротивные даруй!</rus>»
Ая-пиа сувтісны нестроевӧйяс чукӧрӧ.
КРАСИТӦМ ПАНЬ
Веня терпитны эз вермы, пыр виччысис, дыр-ӧ молебеныс оз помась да кор нин заводитасны лыддьыны приказ; сійӧ дзоръяліс-видзӧдіс гӧгӧр, но ёнджыкасӧ видзӧдіс Репка да Бобер юнгаяс вылӧ, кодъяс сулалісны парадса стройын асланыс местаясын 39-ӧд экипажкӧд.
Тайӧ детинаяскӧд Венялӧн вӧліны нин вель гырысь неприятностьяс, кӧть эськӧ юнгаясыс Малахов курганса веськыдладор бокӧ локтісны дзик на неважӧн, а сэтчӧдз Веня вӧлі ӧтнасӧн да чайтліс, мый сійӧ век лоӧ курган вылын ӧтнас юнганас.
Репка да Бобер, кор первойысь паныдасисны Венякӧд, тшӧтш жӧ чуймисны, мый курган вылын эм нин юнга.
— Юнга?
Ха-ха!
Видзӧд жӧ, Репка, — нарошнӧ кыз гӧлӧсӧн зілис сёрнитны Бобер, — шуӧ, мый юнга, а со аслас мам йӧлыс вомдоръясас абу косьмӧма.
— Юнга!
Ха-ха!
Да сійӧ пызан улӧ подӧн на ветлӧдлӧ, — тшӧтш жӧ басӧн вочавидзис Репка.
— А ті юалӧй Стрёмаӧс либӧ Михаил вокӧс, юнга ме али абу, — тшапа вочавидзис Веня.
— Накӧд ме пленӧ англичанинӧс босьті да гез йылын татчӧ со и кыски.
Меным ачыс Павел Степанович аттьӧ шуис.
Юнгаяс кутчысисны кынӧмъясаныс да сералісны, кӧсйисны петкӧдлыны, быттьӧ «кулӧны сералӧмсьыс».
— Детинкаыс мусянь оз тыдав, а пӧръясьны велалӧма, — басӧн шуис Бобер.
— Тэ кӧ эськӧ пленӧ англичанинӧс босьтін, тэнад геройство йылысь вӧлі эськӧ приказ.
Вӧлі приказ?
— Приказ эз вӧв, — быть лои шуны Венялы.
— А эз кӧ вӧв приказ, то и англичанинӧс тэ эн босьтлы пленӧ.
Но, висьтав: кутшӧмджык вӧлі англичаниныс?
— Рыжӧй, ыджыд тушаа.
Юбкаа, гачтӧм.
Юнгаяс паськӧдісны синъяссӧ да ӧні дзик нин збыльысь кутісны серавны.
— Ха-ха!
Рыжӧй, юбкаа!
— Ха-ха-ха!
Ыджыд тушаа, гачтӧм!
Веня зумыша видзӧдіс сералысьяс вылӧ.
Медбӧрын юнгаяс пӧттӧдзныс сералісны, пыркнитчисны, воча син мигнитісны, и Бобер юаліс Венялысь:
— Но тэ, юнга!
А пань тэнад эм?
— Эм.
— А мыйла юнгалы полагайтчӧ пань?
— Кыдзи — мыйла?
Ваясны бастион вылӧ рок — рок сёйны.
Веня перйис сапӧг гӧлень костсьыс краситӧм выль пу пань.
Веня важӧн нин кыскаліс сійӧс гӧлень костас, но эз на обновитлы: матросскӧй котёлысь рок сёйны сылы эз на удайтчывлы.
— Мамукыд пӧдаритіс? — гӧгӧрвоис Бобер.
Венялысь мичаа краситӧм паньсӧ аддзӧм бӧрын юнгаяс ещӧ на сералыштісны, да Репка, Боберлы мигнитігмоз, юаліс:
— А тэ кужан паньӧн кучкасьны?
— Кыдзи на ещӧ! — радпырысь сӧгласитчис Веня.
— Кыскы ассьыд паньтӧ, ме тэныд докажита!
Чужӧмсӧ вежньӧдлігтыр Бобер копыртчыліс да кыскис гӧлень костысь ассьыс паньсӧ...
Веня шай-паймуніс: Боберлӧн киас вӧлі югъялысь кӧрт пань, озысьӧн лудитӧма...
И Репка кыскис да петкӧдліс 36-ӧд экипажса юнгалы сэтшӧм жӧ пань.
— Кутан кучкасьны? — юалісны кыкнанныс.
— Кута! — надея воштӧмӧн горӧдіс Веня, кӧть эськӧ сразу гӧгӧрвоис, мый сылы не вермыны.
— Тэ первой видлы ассьыд паньтӧ, — сӧветуйтіс Бобер: — аслыд плешад колскӧдышт — крепыд-ӧ.
— Ладнӧ нин!
Тэнад юрӧ и кӧрт пань потас.
Но, кучкасям али огӧ?
Кучкы!
— ассьыс паньсӧ лӧсьӧдіг, содтіс Веня.
Сійӧ надейтчис аслас пельклун вылӧ: кор паньясӧн кучкасьӧны, став секретыс сыын, медым противник кучкигӧн удитны кыскыштны паньтӧ, да не сетны сылы кад кыскыштны кисӧ, кор ачыд кучкан...
Веня надейтчис на, мый ворсӧмныс помасяс вничью.
Но Бобер гӧгӧрвоис Венялысь мудералӧмсӧ да чургӧдіс ассьыс лудитӧм паньсӧ.
— Чӧвлы, тэ первой кучкы...
Веня надеятӧг, но збоя кучкис аслас паньӧн противник пань кузя.
Найӧ тышкасисны эз ӧткодь оружиеӧн: Венялӧн паньыс первойя кучкӧмысь жӧ пасьмуні.
Коли куш воропыс...
— Мый кӧть — тіян паньясныд кӧртысь!
— А кыдзи нӧ тэ, йӧй, кутан роксӧ сёйны, кор батарея вылӧ ваясны кын рок?
Гӧгӧрвоин?
Репка да Бобер кутчысисны кияснаныс, заводитісны бергавны шогӧ усьӧм Веня гӧгӧр.
Кокъяснас зымнитӧмӧн да чеччалігмозныс паньӧн паньӧ кучкалігтыр, найӧ сьылісны:
<rus>Ложка крашеная,</rus>
<rus>Каша масленая!</rus>
— Со кыдзи миян 39-ӧд экипажад! — горӧдіс Бобер.
Победнӧй танецнысӧ помалӧм мысти Репка да Бобер важнӧя мунісны, колисны 36-ӧд экипажса юнгаӧс пасьмунӧм пань дорас.
НЕИСТОВӦЙ КӦК
— Чӧвлӧ, ме тіянлы докажита на!
Синмӧй менам эськӧ тіян вылӧ эз видзӧд! — шӧпкӧдіс Веня да синсӧ чӧвтлывліс сыланьӧ, кӧні асланыс командаса флангын сулалісны Репка да Бобер.
Веня зілис не видзӧдны сэтчӧ да мырдӧн асьсӧ тшӧктіс дзоргыны Владимир Иванович Истоминлӧн омӧльтчӧм, кельыдмӧм да тревожнӧй чужӧм вылӧ.
Веня тӧдіс, мый Малахов курганса начальник нелямын лун саяс нин эз эновтлы Корабельнӧй бок, узьны водӧ пӧрччысьтӧг да сапӧгъяснас.
Гортас сылы оз узьсьы, весь сійӧ юӧ кутшӧмкӧ «мускус» — тыдалӧ, унмовськӧдан лекарство, — но унмовсьны всё равно оз вермы да войын котӧртӧ квартирасьыс курган вылӧ.
Висьталас вахтеннӧй комендорлы: «Дзикӧдз торкси — ог узь.
Тіян ордӧ локті узьны!»
Водас канцелярияӧ топчан вылӧ, сюяс кияссӧ шинель сосъясӧ да ойбыртлас час дыра кежлӧ секретъясын лыйсян шы улӧ.
Истоминлӧн ускыс арсяньыс дзормис да лоис дженьыд щӧтка кодь — Владимир Иванович ставнас сійӧс курччалӧма.
А кутшӧм пашкыр вӧлі!
Веня шога вештӧ синсӧ Истомин чужӧм вылысь, и бара сылысь видзӧдлассӧ кыскӧны 39-ӧд экипажысь мустӧм юнгаяс.
Веня мырдӧн вештӧ синсӧ юнгаяс шинельяс вылын югъялысь кизьяс бердысь да видзӧдӧ Павел Степанович Нахимов вылӧ.
Нахимов сулалӧ юрсӧ неуна вывлань лэптыштӧмӧн, дзоргӧ-видзӧдӧ тыртӧм небесаын кутшӧмкӧ тыдавтӧм чут вылӧ...
А Нахимовсянь веськыдвылын — І-ой ранга капитан Зарин.
«Бӧрдіс, кор вӧйтісны корабльяс!» дум вылас Венялы уси батьыслӧн висьтыс да, медым аслыс не бӧрддзыны, мӧдлаӧ вештӧ синсӧ...
Дьякӧн ӧвтчӧ кусӧм кадилӧӧн, ветлӧдлӧ аршинӧн-джынйӧн кузя тӧлӧн кусӧдӧм сиська, пӧлыня пызан вылӧ сувтӧдӧм ӧбраз гӧгӧр да копрасьӧ поплы; поп тшӧтш жӧ гӧгралӧ да копрасьӧ дьякӧнлы.
Кыкнаныс сьылӧны разнӧй гӧлӧсъясӧн:
<rus>— «Правило веры и образ кротости, воздержания учителю, явися стаду твоему...»</rus>
— Бомба! — банкет вывсянь кузя нюжӧдӧмӧн горӧдіс сигнальщик.
<rus>— «Ты бо явил смирение высокое, нищетою богатое...»</rus>
— Юны лэбзис! — гажаа горзӧ сигнальщик, и ставныс, тшӧтш и дьякӧн да поп, видзӧдӧны вылын тыдыштан руд визь вылӧ, кыті лэбзис Лунвыв бухта весьтӧд бомба.
Сӧмын ӧтнас Нахимов сулалӧ вӧрзьӧдчытӧг да видзӧдӧ пыр ӧти чутӧ тыртӧм небесаас.
Молебен кутіс помасьны.
Сійӧ мунігкості и Малахов курган вывсянь англичаналадорӧ мӧдӧдісны куим залп.
Дьякӧн кокчунясьлӧмӧн, медым гораджыка артмис, горзӧмӧн сьыліс «<rus>многая лета</rus>».
И, быттьӧ дьякӧнлы воча, батарея вылысь Веня кыліс мичман Нефедов-второйлысь гораа юрмунан гӧлӧссӧ:
<rus>— Орудия к борту!</rus>
Гымыштіс нёльӧд залп да аслас акӧстӧмӧн вевттис певчейяслысь гӧлӧсъяс.
Пушкаяслӧн гым шы костын бара на тшын письыс кыліс гӧлӧс:
— Бомба!
Миян!
Жеребец!
Кузьмӧсног лэдзӧм сьӧкыд бомба, лёзь бурысьнас ӧвтчигтыр, вӧв гӧрдлӧм кодь шыӧн шнёпкысис батарея дорӧ да сійӧ жӧ здукӧ взорвитчис.
— Нӧсилка! — вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сигнальщик.
— Нӧсилка! — кыліс матынджык.
— Есть! — воча горӧдісны башнясянь, и кык арестант, муӧ чигаркаяссӧ шыбитӧмӧн, нӧсилкатырӧн уськӧдчисны батарея вылӧ.
Веня ставсӧ вунӧдіс да уськӧдчис арестантъяс бӧрся.
Нахимовлӧн флаг-капитан орласян гӧлӧсӧн лыддис приказ сы йылысь, мый Севастопольын ӧти тӧлысь служитӧм кутас артавсьыны во пыдди.
Веня бӧр локтіс ёна повзьӧма да блед да, батьсӧ киӧдыс кутӧмӧн, шуис виньдалігтыр:
— Бать!
Нефедовӧс виис!
Тэ, смотри, гортын эн ляпнит.
Маринка йӧймас...
— Вот тэныд и «<rus>многая лета!</rus>» — шуис старик Могученко.
Молебен помасис.
— «Аминь!» — дружнӧя да орӧдігмоз помалісны певчӧйяс.
— «Аминь» — сійӧ лоӧ «пом, баста».
Мӧдӧдчам, пиук, пирӧгъяс дорӧ.
Гортас Андрей Могученко муніс видзӧдтӧг, кӧні кос, кӧні ва, да сапӧгыс резсис виж няйтӧн.
Веня муртса вермис вӧтчыны батьыс бӧрся.
— Бать!
А ме йылысь приказ лыддисны?
— Со тай!
Медся главнӧйсӧ и прӧзевайтӧмыд.
Лыддисны, дерт.
— А мый приказас висьталӧма?
— Царь тшӧктіс, медым богородица чужан лунсянь кадыс дас кык пӧв ӧдйӧджык муніс.
Тӧлысьыс во туйӧ.
Луныс час туйӧ.
И войыс час туйӧ.
Эн на удит садьмыны — вод узьны.
А сэні и кувны кад...
Кымын час кольӧ, сымын матынджык расчёт.
— Кыдзи нӧ тайӧ тӧлысьыс во туйӧ?
— Зэв прӧстӧ!
Миян ӧні ставыс кӧлесаӧн кутас бергӧдчыны.
Тэ со мый дыра эн вӧв ме ордын штабын?
Видзӧдлін эськӧ, мый лои часікӧд, — минутнӧй стрелка вит минутаӧн ставнас кругсӧ гӧгӧртӧ.
А кӧкыс дзикӧдз йӧймис: и дзебсьывны оз удитлы — дугдывлытӧг кӧкӧ!
Абу сылы спокойыс.
— Тэныд пыр серам!
А шуліс, ме йылысь пӧ приказ...
Могученко сувтіс да сьӧкыд кисӧ пуктіс пиыслы пельпом вылӧ.
— Код рӧдӧ тэ менам мунӧмыд — вывті йӧй либӧ вывті прӧсуж!
Ог гӧгӧрво, зон.
Кымын арӧс тэныд вӧлі богородица чужан лун кежлӧ?..
— Ӧкмыс...
— Уна-ӧ кадыс сэсянь коли Микӧлаӧдз, талунъя лунӧдз?
— Куим тӧлысь.
— Но, кымын арӧс тэныд ӧні царскӧй приказ серти?
Веня вомсӧ паськӧдіс, нюжӧдчис, морӧстырыс лолыштіс воздух да висьталіс:
— Дас кык!
— Но?
Сразу куим вершӧк быдмӧмыд!
— Бать! — пельпом вывсьыс пасьсӧ пӧрччигмоз горзіс Веня: — Кут тайӧс.
Босьт шапкасӧ.
Вай меным фуражкатӧ...
Могученко босьтіс Венялысь пасьсӧ да шапкасӧ да пуктіс пиыслы юр вылас ассьыс форменнӧй картуз.
— Ура!
<rus>Многая лета!</rus> — горӧдіс юнга да мыйвынсьыс уськӧдчис бӧр гӧра йылӧ, курган вылӧ котӧртны.
Андрей Могученко сулаліс котӧртысь пиыс вылӧ видзӧдігтыр да, бакенбардъяссӧ малаліг, нюмъяліс.
ДАСӦД ГЛАВА
МОГУЧЕНКО-ЧЕТВЁРТӦЙ
Курган вылын лои лӧнь да мирнӧ.
Кыдзи век овлывлӧ луншӧр кадӧ, канонада ланьтіс.
Молебен бӧрын йӧзыс ӧдйӧ разӧдчисны.
Матросъяс да офицеръяс пырисны блиндажъясӧ да землянкаясӧ завтракайтны.
Сӧмын часӧвӧйяс тыдалісны асланыс местаясын да банкетъяс вылын дежуритісны сигнальщикъяс.
Праздник кузя курган вылын уджъяс эз нуӧдсьыны.
Грачьяс, сьӧд ракаяс да чавканъяс лукйысисны помӧй коян гуяс дорын, скӧрысь повзьӧдлісны дӧзмӧдчысь воробейясӧс.
Шонді жара пӧжис, и кӧнсюрӧ нюжӧдалӧм гезъяс вылын тӧвру летіс матросскӧй фуфайкаяс.
Веня мӧдӧдчис Еджыд башня дорӧ, кӧні улыс судтаас неыджыд отсекын, коркӧ пушка сулаланінын, вӧлі Малахов курганса начальниклӧн канцелярия.
Отсеклысь гӧгрӧс ӧшиньсӧ, кыті важӧн куш эрд вылӧ видзӧдіс пушка, тупкӧмаӧсь кытыськӧ босьтӧм квадратнӧй ӧшинь рамаӧн.
Ӧдзӧссӧ восьтыштігӧн Веня аддзис ӧшинь увсьыс пызан сайысь тӧдса дежурнӧй писарӧс — Николай Петрович Нечитайлоӧс.
Писарь водзын пызан вылын куйлісны гусинӧй перӧяс, чистӧй бумага, лукджын да кыза солалӧм нянь кусӧк.
Сулаліс тыртӧм вина доз да тыртӧм стӧкан.
Писарь ёсьтіс перӧ.
Стен бердын сулалісны кык топчан. Ӧтиыс вылын, югыдсьыс чужӧмсӧ фуражкаӧн тупкӧмӧн, узис адмирал Истомин.
— Пуксьы, Могученко-четвёртӧй, гӧстьӧн лоан, — шӧпкӧдӧмӧн приветствуйтіс Веняӧс писарь.
— Чур, не шумитны!
Его превосходительство сӧмын на вугыртіс.
Мыйла локтін?
Веня шӧпкӧдӧмӧн да зэв збыльысь висьталіс, мый сійӧ, талун йӧзӧдӧм приказ кузя, локтіс оформитчыны.
— Гижӧй, дяденька Николай Петрович, приказ — мед менӧ зачислитасны списокӧ став довольствие вылӧ юнгаӧн Черноморскӧй флотса комын квайтӧд экипажӧ да мед меным сетісны смазнӧй сапӧг, ыргӧн кизя, барашковӧй воротника шинель да тӧвся мехӧвӧй шапка.
Но, кыдз тай комын ӧкмысӧд экипажын.
Меным ӧні тырис дас кык арӧс, его величество указ серти.
Нечитайло нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый чуймис Веня корӧм вылӧ.
Весалӧм-лӧсьӧдӧм перӧсӧ пель костас пуктӧм мысти писарь шуис:
— Правильнӧ!
Тэныд кӧ, Могученко-четвёртӧй, чужӧмсяньыд ӧкмыс арӧс да куим тӧлысь, то талунъя числӧ вылӧ тэныд кодӧ артавны дас кык.
Тэнад эм став право юнгаӧ зачислитӧм вылӧ.
— Сідзкӧ гижӧй, дяденька, приказ! — мытшасьӧмӧн шӧпкӧдіс Веня:
— Ӧти-кӧ: юнгаясӧс оз приказӧн зачисляйтны — тайӧ вывті лоӧ лышкыд, медым юнгаяс йылысь приказӧн юӧртавны.
Мый тэ, офицер?
Мӧд-кӧ: юнгаяс зачисляйтсьӧны команда кузя лунся распоряжениеӧн.
Коймӧд-кӧ: талун праздник, а дежурнӧй распоряжение праздникъясӧ оз вӧчсьы.
Нёльӧд-кӧ: овлӧны экстреннӧй распоряжениеяс — найӧ сетсьӧны и праздник лунъясӧ и табельнӧй лунъясӧ.
— Гижӧй, дяденька, экстреннӧйӧс.
Меным некыдзи оз позь терпитны!
— Шуам, ме гижи.
Но витӧд-кӧ да медся главнӧйыс: коді кырымалас?
— Адмирал.
— Мый нӧ, тэ ради адмиралӧс садьмӧдны?
И адмираллы колӧ спокой сетны!
— Дяденька, ме виччысьла сылысь садьмӧмсӧ.
— Ладнӧ, шуам.
Эм на квайтӧдтор да медся главнӧйыс: меным кутшӧм тӧлк гижны тэныд зачисление уджавтӧм лунӧ да видзны тэ вылӧ казеннӧй чернила, лыа да бумага?!
Бутылка тыртӧм, а закуска со мында коли.
Гӧгӧрво!
Веня сыӧдз на гӧгӧрвоис, кор Нечитайло эз заводит лыддьӧдлыны ассьыс помкаяссӧ.
Юнга тэрыба пуктіс пызан вылӧ писарь водзӧ эзысь гривенник, кодӧс важӧн нин кутіс зептас, кулакас чабыртӧмӧн, — гривенник, кодӧс сылы сетліс гардемарин Панфилов сыысь, мый Веня арнас сёйис музыка дырйи лимон.
Нечитайло эз и видзӧдлы гривенник вылӧ, очсыштіс, курыштіс веськыд кипыдӧснас пызан вылысь нянь чиръяс, а накӧд и гривенниксӧ пызан бердӧ лӧсьӧдӧм мӧд киас, койыштіс кипыдӧссьыс ставсӧ вомас да ньылыштіс.
Веня повзьӧмысла акӧстіс,
— Тэ... тэ гривенник ньылыштін! — узьысь адмирал йылысь вунӧдӧмӧн горӧдіс Веня.
— Кулан ӧд ӧні!..
— Смирно!
Кутшӧм гривенник?
Некутшӧм гривенник ме и синмӧн эг аддзыв.
— Да ӧд ме пызан вылӧ пуктылі!
— Аттӧ!
Вот шогыд!
Но, нинӧм, эн шогсьы, юнга, ме абу сэтшӧм йӧй — гривенникъяс ньылавны.
Со сійӧ...
Нечитайло нюжӧдіс юнгалы ныр улас шуйга кипыдӧссӧ, да Веня аддзис матрос шӧр да нимтӧм чуньяс костысь топӧдӧм гривенниклысь дорышсӧ...
— Могученко-четвёртӧйӧс юнгаӧн зачислитӧм вылӧ мытшӧдъяс ог аддзы, — важнӧя шуис писарь, кӧтӧдіс кывнас перӧ да шуйга кинас перйис чернила дозйысь пробка; та дырйи гривенникыс эз и усь, мый чуймӧдіс Веняӧс.
Чернила дозйӧ перӧсӧ сюйлӧм мысти Нечитайло весыштіс сійӧс юрсиас, кинас воздухӧ вӧчліс круг да лэдзис перӧсӧ бумага вылӧ.
— Эн дзоргы синнад бумага вылӧ, эн мешайтчы! — перӧнас дзуртігмоз шуис Нечитайло.
Венялӧн долыда кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Нечитайло вӧчис росчерк, гижӧдыс вылӧ киськалыштіс лыа да, шапкасӧ тувйысь босьтігтыр, шуис:
— Тэ рама пукав, бумагасӧ эн вӧрзьӧд, виччысь, кытчӧдз адмирал оз садьмы, гашкӧ и кырымалас, а ме могӧн ветла...
Нечитайло муніс.
Венялы зэв окота лыддьыны, мый гижис Нечитайло, но, пӧжалуй, бурджык виччысьны, нинӧм тӧдтӧг, кор садьмас адмирал.
Медым не лыддьыны, Веня тупкис синсӧ да кутіс думайтны.
«Мед нин кӧть гымыштісны-лыйисны, а то тайӧ рытӧдзыс тані узяс».
Быттьӧ Венялысь думсӧ тӧдӧмӧн, ылын гымыштіс пушка, а сэсся башня дорын шковмуні разрыв.
Ӧшинь рамаяс зёльмуніны.
Веня восьтіс синсӧ.
Разрыв шыысь садьмӧм Истомин пуксис топчан вылӧ, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, да зумыша видзӧдіс юнга вылӧ.
— Тэ мый тайӧ?! — скӧра юаліс Истомин.
— Тайӧ эг ме, а бомба, Владимир Иванович, — места вывсьыс звирк чеччигмоз вочавидзис Веня, — ме эг садьмӧдлы тіянӧс, мед потасны синъясӧй, пӧръяла кӧ ме!
— Ме ог сы йылысь юав.
Мый могысь тэ тані пукалан?
— Сійӧ со гижис экстреннӧй распоряжение высочайшӧй приказ серти менӧ юнгаӧн зачислитӧм йылысь да тшӧктіс меным виччысьны, кор ті садьманныд да кырымаланныд.
А ачыс могӧн петіс...
Со пызан вылын куйлӧ бумагаыс, Владимир Иванович, вӧчӧй милӧсть — кырымалӧй...
Истомин пуксис писарь местаӧ да копыртчис гижӧм бумага лист весьтӧ.
Веня вылӧ синсӧ лэптӧмӧн Истомин юаліс:
— Лыддьысьны кужан?
— Этшаник кужа!
— Лыддьы!
Веня босьтіс адмирал киысь листок да лыддис:
«Гусинӧй перӧ видлӧм.
Гусинӧй перӧ видлӧм.
Могученко-четвёртӧй, сверхсрочнӧй штурманскӧй унтер-офицер Андрей Могученколӧн пи.
Видлӧм.
Видлӧм.
Могученко джоджсянь оз тыдав, а кӧсйӧ лоны юнгаӧн...
Зачислитны, зачислитны.
Чекушка вылӧ гривенник.
Адмиралӧс эн садьмӧд.
И адмираллы колӧ коркӧ кӧть пӧттӧдзыс узьыштны.
Праздник лунӧ нин кӧть.
Гусинӧй перӧ видлӧм.
36-ӧд флотскӧй экипажса младшӧй писарь Нечитайло».
Венялӧн синсьыс бумага вылӧ чепӧсйис пӧсь синва.
Венялӧн юрыс уси бумага вылӧ.
Истомин босьтіс перӧ да чистӧй лист вылын гижис:
«36-ӧд экипаж кузя.
Зачислитны экипажӧ юнгаӧн тыр довольствие вылӧ штурманскӧй унтер-офицер Андрей Могученколысь писӧ Вениаминӧс.
Нимтыны юнгаӧс Могученко-четвёртӧйӧн.
Контр-адмирал Истомин,
Севастополь, 1854 вося декабрь 6-ӧд лун.»
— Юнга!
Шань бӧрднытӧ.
Поздравляйта! — пызан бердысь Венялысь юрсӧ лэптыштӧмӧн шуис Истомин.
— Смотри, служит флотлы честнӧя, бура.
Бать да вокъяс вывсьыд босьт пример.
Ёртъясӧс радейт ас дорсьыд ёнджыка.
Веня эз верит синмыслы, кор лыддис Истоминлысь гижӧд, кватитіс листок да «ура» горӧдігтыр уськӧдчис канцелярияысь.
— Ак, шельма!
Кутшӧм рад лои — и пасибӧ вунӧдіс шуны!
Юнга, стой!
Лок татчӧ!
Веня бӧр локтіс да шай-паймунӧмӧн сувтіс адмирал водзӧ.
— Лёка заводитан служба!
Тэныд адмирал шуӧ — служит флотлы честнӧя, вернӧя, бура!
Мый колӧ вочавидзны?
— Рад старайтчыны, ваше превосходительство!..
— Верман мунны!
— Покорнейшӧя благодарита, ваше превосходительство!
Счастливо кольччыны, ваше превосходительство!
Веня бергӧдчис шуйга пельпом вомӧныс кругом да, шагсӧ зумыда тӧдчӧдіг: «<rus>Левой!</rus>
<rus>Левой!</rus>
<rus>Левой!</rus>», мӧдӧдчис петны.
ЭЛЕКТРИЧЕСКӦЙ БИКИНЬ
Ӧдзӧссӧ на восьтытӧдз Веня кыліс керкасьыс гора сьыланкыв.
Могученко ордын пируйтӧм ӧддзис...
<ukr>Круговую чару выпивай до дна,</ukr>
<ukr>Питы чи не питы — смерть одна!</ukr>
Гӧстьяс дзескӧдчӧмӧн пукалісны пызан гӧгӧр.
Мокроусенко заводитліс сьывны лӧсьыд высокӧй тенорӧн.
Сьылісны Андрей Могученколысь радейтана сьыланкывсӧ:
<ukr>А як прийде стара косомаха*,</ukr>
<ukr>А як прийде старая с косой,</ukr>
<ukr>Я скажу ей: «Будь здорова, сваха,</ukr>
<ukr>Будь здорова! Выпьемо со мной!»</ukr>
* <ukr>Косомаха</ukr> — косаӧн ӧвтчысь смерть.
Стӧканъясӧн чокайтчигмоз Стрёма, Ручкин, Могученко — бать да Михаил — горӧдісны припев:
<ukr>Круговую чару выпивай до два,</ukr>
<ukr>Питы чи не питы — смерть одна!</ukr>
Истоминлысь запискасӧ пызан вылӧ швач пуктӧмӧн Веня кӧсйӧ вӧлі ставнысӧ чуймӧдны, но, мамыслысь зумыша видзӧдӧмсӧ казялӧмӧн, сувтіс.
Ольгакӧд тшӧтш сійӧ ваяліс гӧстьяслы сёян-юан.
Хоня, Наташа да Маринка горничаын эз вӧвны.
Сьыланкывйӧн ылалӧм пируйтысьяс эз казявны юнгалысь локтӧмсӧ.
Веня матыстчис мамыс дорӧ да гусьӧник юаліс:
— Кӧні Маринка?
— Пыді комнатаын.
— Бать эз висьтав Нефедов йылысь?
— Батьтӧг тӧдса лои.
— А Хоня кӧні?
— Лазаретӧ котӧртіс тӧдмавны, ловъя-ӧ.
Веня прӧйдитіс джынвыйӧ пемыд пыді комнатаӧ.
Маринка сэні пукаліс Наташакӧд кутчысьӧмӧн, жугыль куньса синма.
Наташа малаліс чойыслысь юрсисӧ.
Веня чукӧстіс Маринкаӧс ньӧжйӧникӧн, сійӧ эз шыась — тыдалӧ, эз кывлы либӧ выныс эз вӧв шыасьны.
Надзӧник тувччалӧмӧн Веня петіс пыді комнатаысь да пуксис краситӧм скамья вылӧ Ручкинкӧд орччӧн.
— А со и новонаречённӧй юнга локтіс.
Доложит аслад делӧяс йылысь, — Веняӧс казялӧм бӧрын тшӧктіс батьыс.
Юнга вочавидзис неокотапырысь да дыгыда:
— Мый делӧяс!
Истомин кырымаліс экстреннӧй распоряжение экипаж кузя: зачислитны.
— Збыль ӧмӧй?
Веня сетіс батьыслы Истоминӧн кырымалӧм листок.
Распоряжениесӧ гораа лыддьӧм мысти Андрей Могученко шуис:
— Но, матуш, медбӧръя питӧ тэнсьыд море босьтӧ!
— Кутшӧм сэн косінас море! — шога шыасис Анна.
— Дзик ӧткодь: кӧні моряк, сэні и море.
Севастополь — сійӧ жӧ корабль!
— Шоглӧн да синвалӧн мӧд море! — жугыля шуис Ольга.
— Поздравитам, ёртъяс, юнга Могученко-четвёртӧйӧс Черноморскӧй флотлӧн радъясӧ сувтӧмӧн, — вӧзйис Ручкин.
— Ме кӧть и ог имеит честь лоны морякӧн, а век жӧ флот меным рӧднӧй и морякъяс меным рӧднӧй вокъяс.
И менам олӧмын талун шудланьӧ ыджыд бергӧдчӧм лои...
— Али Хоня кӧсйысис шудаӧн вӧчны? — пызан вылӧ жаритӧм и тыра скӧвӧрда пуктігмоз мудера чӧвтіс Ольга.
— Ӧшибитчин, дона чоюкӧй!
— Ме тшӧтш жӧ вывті шуда морт! — шога ышловзьӧмӧн шуис Мокроусенко да лэдзис юрсӧ...
— Ме медся на шуда! — шлюпочнӧй мастер моз жӧ ышловзьӧмӧн шыасис юнга Могученко-четвёртӧй.
Анна эз вермы кутны серамсӧ:
— Кӧть нин тэ, Тарас Григорьевич, висьтав, мыйла тэ шуда...
— Ак, бурысь-бур Анна Степановна!
Ті жӧ тӧданныд, мый шудаӧн менӧ вермас вӧчны ӧтнас Ольга Андреевна.
Сійӧ жӧ меным талун висьталіс: «Тэ должен лоны геройӧн».
Со юалӧй сылысь, ме кӧ ог сідзи висьтав.
Сійӧ шуис: «Смотри, Тарас!
Михаиллӧн да Стрёмалӧн морӧсаныс эм нин георгиевскӧй крестъяс.
Мыйысь?
Сыысь, мый вылазка дырйи найӧ заклёпайтісны неприятельлысь куим пушка.
Кытчӧдз тэныд оз сетны «георгийӧс», не аддзывны тэныд менӧ ассьыд пельястӧ моз».
Сьӧлӧмӧс менсьым ёнтыштіс.
«Эге, — шуа, — найӧ кыкӧн заклепайтісны куим орудие, а тэныд ӧтнадлы, Тарас, воӧ пушкаӧн-джынйӧн!
Бӧрйы, Тарас, пемыдджык вой, пластунъяскӧд мун секретӧ, заклепайт пушкаӧн-джынйӧн!
Видзӧдлам, мый сэки Ольга Андреевна кутас висьтавны Тарас Мокроусенколы».
— Аслам кывйысь ог соссьы! — друг гораа шуис Ольга.
— Кывлінныд?
Лоӧй свидетельясӧн! — Мокроусенко ставныс вылӧ видзӧдліс торжествующӧй синмӧн.
— Ручкин, висьтав, тэ мыйла шуда? — юаліс Веня.
— Гӧгӧрвоан-ӧ тэ!
Менӧ, донаӧй, некод оз кӧсйы гӧгӧрвоны.
— Гӧгӧрвонытӧ абу сьӧкыд, — эльтыштіс Ручкинӧс Ольга: — царскӧй указ кузя кадыс котӧртӧ дас кыкпӧв ӧдйӧджык.
Ручкин кутас башня вылын безопаснӧя пукавны, телеграф кӧвъяс тракйыны — и тракъяс аслыс чин.
— Ещӧ ӧти ӧшибка! — гора гӧлӧсӧн шуис Ручкин, сывйыштіс да Веняӧс топӧдіс ас бердас.
— Юнга!
Тэ, Могученко-четвёртӧй, должен гӧгӧрвоны менӧ.
Да, кадыс ӧні кутас ӧдйӧджык мунны, и не дас кыкпӧв, а тысячапӧв ӧдйӧджык!
Оптическӧй телеграфлы пом: Петербургсянь Севастопольӧ нюжӧдӧны столбъяс йылын сутуга — тайӧ лоӧ телеграф гальваническӧй.
Сыын, действуйтӧ электрическӧй бикинь.
Депеша котӧртас сутуга кузя.
Чардби моз!
Чирк — и гӧтов!
Оз на удитны Петербургын стучитыштны — Севастополь вочавидзас: «Коді сэн?»
Ставсӧ тайӧ меным объяснитіс миннӧй офицер.
Миннӧй рота воӧма карӧ — кывлін?
Ме гижси гальваническӧй командаӧ.
Ми кутам взрывайтавны неприятель улысь минаяс электричествоӧн.
Нюжӧдам порох бӧчка дорӧ сутуга, лэдзам бикинь — ба-бах!
И ставыс французъяслӧн качас вывлань кокӧн!..
— Но, Ручкин, сӧвсем кутіс пӧръясьны! — чӧвтіс Анна.
— Депешаыс, шуан, котӧртас сутуга кузя?..
— А и сэтшӧм сутугаыс абу, медым эськӧ Петербургсянь, миян дінӧдз судзис, — содтіс Мокроусенко.
Веня думнас аддзис-видзӧдіс, кыдзи депеша тювгӧ-мунӧ сутуга кузя: дзик жӧ сідзи, кыдзи тай выліті лэбан змей дорӧ лэдзан депешаяс, бумагаысь вӧчӧм кружок сунисӧ пысалӧмӧн...
— Зэв кокни гӧгӧрвоны.
И сӧвсем Ручкин оз пӧръяв! — Мамыс вылӧ стрӧга видзӧдлӧмӧн шуис Веня.
— Да кутшӧм сійӧ бикинь?
— Электрическӧй, — объяснитіс Ручкин, — сійӧ артмӧ сернӧй кислотаысь да цинкысь стеклӧ банкаясын.
Плюс минус вылӧ — чирик!
Бикинь — ба-бах!
И ставыс пасьмунӧ!
— Зэв нин мудертор!
Быдӧн дэльӧдісны Ручкинӧс да корисны висьтавны, кыдзи-мый, а сійӧ ӧтитор долис: чирик! ба-бах!
ШОГ НЕВЕСТА
Горничаӧ тэрыба пырис Хоня.
Быдӧн кутісны видзӧдны сы вылӧ.
Сійӧ мунігмозыс нетшыштіс юрсьыс сьӧд чышъян, прӧйдитіс веськыда пыді комнатаӧ.
Горничаын ставныс кынмылісны места выланыс да ланьтісны.
Друг пыді комнатаысь кыліс Маринкалӧн лёкгоршӧн горӧдӧм, кодысь быдӧн дрӧгмунісны...
Маринка кутіс ыджыд гӧлӧсӧн горзыны-бӧрдны.
Наташа тшӧтш жӧ.
Пыді комнатаӧ уськӧдчисны Анна да Ольга да ассьыныс гӧлӧснысӧ содтісны Наташа да Маринка бӧрдӧм дорӧ...
— Заводитісны котсыны! — зумыштчӧмӧн шуис Андрей Могученко.
— Тыдалӧ, Нефедов кулӧма.
Веня мырдӧн асьсӧ кутіс пыді комнатаӧ уськӧдчӧмысь.
Тайӧ кӧ эськӧ лои тӧрыт, сійӧ эськӧ думышттӧг уськӧдчис.
Но Венялӧн зептас бумага, кодӧс кырымалӧма адмирал: лӧсялӧ-ӧ действуйтысь флотса юнгалы бабаяс ногӧн лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны!
Пыді комнатаысь петіс Хоня да пуксис Михаилкӧд орччӧн.
— Сідзкӧ, кулі? — киргигтыр шӧпкӧдӧмӧн юаліс пӧрысь Могученко.
— Эз.
«Ловъя лоӧ» — шуис господин Пирогов...
— Мый нӧ эськӧ Маринкаыс ымзӧ?
— Нимкодьысла, батьӧ.
Нефедов шуд вылӧ, лазаретын вӧлӧма Пирогов.
Сэні мӧд доктор шуӧ носильщикъяслы: «Мыйла кулӧмсӧ вайинныд?»
А Пирогов видзӧдліс да шуӧ: «Вот и бур!
Пока сійӧ кулӧма на, ме сійӧн и займитчыла.
Ӧти-кӧ, кисӧ видзӧдлам...»
— Операция? — повзис Могученко-четвёртӧй.
— Абу, и киыс дзонь кольӧма.
Пельпомсьыс улітіджык лысӧ сылысь жугӧдӧма.
Пирогов веськӧдіс, тшӧктіс гипсуйтны.
Сэк кості мичманлӧн садьыс петіс.
Сійӧс мӧд осколокӧн юрас кучкӧма, сійӧ и воштылӧма садьсӧ.
Пирогов шуӧ: «Пустяки, бура на мынӧмныд, том морт!»
Арестантъяслы мый!
Найӧ лӧсьӧдчӧны нин вӧлі Нефедовӧс прочь нуны...
— Эй, бабаяс! — корабельнӧй юралан басӧн горӧдіс Андрей Могученко.
— Шань нин тіянлы ымзыны!..
Маринка, лок татчӧ.
Пыді комнатаын бӧрдӧмыс ланьтіс, и сэтысь муртса кыліс сералӧм, а сэсся чойясыс петкӧдісны Маринкаӧс горничаӧ сойбордӧдыс кутӧмӧн, кыдзи пӧдругаясыс петкӧдлывлӧны невестаӧс...
Маринка нюммуныштліс.
Сійӧс пуксьӧдісны енув пельӧсӧ.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчыштісны.
Анна восьтіс ӧдзӧс да, бӧрыньтчыштігмоз копыртчылӧмӧн, комнатаӧ лэдзис выль гӧстьӧс.
Комнатаӧ пырис гардемарин Панфилов.
Сылӧн матросскӧй шинель вылысь быдӧн сразу казялісны югъялысь выль мичманскӧй погонъяс.
Матросъяс сувтісны места вывсьыныс.
— Пукалӧй, пукалӧй, другъяс...
Ӧд менӧ сӧмын на ӧні мичманӧ произведитісны.
Ачым эг виччысь да нимкодьла эг вермы кутчысьны: судзӧді погонъяс.
Ме, шуны кӧ, сы вӧсна сӧмын локті...
Ме ӧні вӧлі лазаретын...
Сэні, тӧданныд-ӧ, Нефедов-второй куйлӧ... — торксялӧмӧн сёрнитіс Панфилов.
Маринка кельдӧдіс да сатшкысис синнас Панфилов чужӧмӧ.
— Энӧ повзьӧй...
Сійӧ ловъя.
Сылы бурджык.
Киыс дзоньвидза кольӧ.
Сӧмын юрас сылӧн жувгӧ.
Контузия.
Сійӧ тшӧктіс менӧ волыны тіян ордӧ, висьтавны Мариналы...
Маринка синсӧ Панфилов вылысь вештывтӧг нюжӧдчыштіс сылань.
Чужӧмыс сылӧн ыпмуні, куслӧм синъясыс кутісны ӧзйыны, кельыд вомдоръясыс гӧрдӧдісны.
— Сійӧ со мый тшӧктіс меным висьтавны: «Висьтав сылы, медым сійӧ оз вунӧд сійӧс, коді куйлӧ море пыдӧсын»...
Ныв шевкнитіс кияснас.
Первой здукӧ кажитчис, мый сійӧ уськӧдас юрсӧ пызан вылӧ да гораа бӧрддзас.
Нимкодя горӧдӧмӧн Маринка звирк сувтіс, уськӧдчис Панфилов дорӧ, сывйыштіс сылысь сьылісӧ кияснас да окыштіс.
— Но вот, сійӧ тӧдіс, мый ті гӧгӧрвоанныд, — долыда шуис Панфилов.
— Сійӧ ӧд кӧсйис висьтавны...
Но, да ті тӧданныд мый.
Сійӧ ӧд ышмысь зэв.
А мый сылы тшӧктанныд висьтавны?
Пирогов, тӧдӧй тайӧс, категорически ӧлӧдіс тіянӧс сы дорӧ волӧмысь...
Тӧданныд-ӧ, сылы ӧпаснӧ волнуйтчыны.
Но ме верма сылы висьтавны.
Мый сылы шуны?
— Висьталӧй сылы менсьым ӧтвет: «Некор ог вунӧд!»
— Зэв бур!
Сійӧ лоӧ зэв рад.
Ме гӧгӧрвоа...
Аддзысьлытӧдз...
— Чӧвлӧ, ваше благородие, ті миянӧс энӧ нин ӧбидитӧй.
Долыдмӧдінныд миянлысь нывнымӧс, энӧ ӧтдортчӧй видлыны миянлысь нянь-сов! — копрасигтыр корис гӧстьӧс Анна.
— Ӧтветтӧ мичман виччысьыштас...
Оз кув...
— Пуксьы, пиӧ, — гӧтырыскӧд тшӧтш корис Могученко, — пӧрччы шинельтӧ, ӧшӧд кӧрттув йылӧ.
Мӧд гоз погоныд вылӧ, пӧди, деньга эз тырмы?
А юнкерлы абу яндзим георгиевскӧй кавалеръяскӧд ӧти пызан сайын пукавны...
Панфилов пӧрччис шинель да ӧшӧдіс порог дорӧ.
Андрей Могученко эз пӧръяссьы — гардемаринскӧй куртка вылын эз на вӧвны офицерскӧй погонъясыс.
Анна вайис пӧгребысь крымскӧй юмов вина тыра кызіник бутылка.
Тырталісны стӧканъяс, и Андрей Могученко лэптіс тост:
— Мед олӧ уна во генерал-медик Пирогов!
Ура!
ЗУМЫД УТЁС
Во помсӧ ставнас Севастополь оліс надеяӧн, кор нин шондіыс бергӧдчас тӧвсянь гожӧм вылӧ.
Кутіс помасьны декабрь, во пиын медся лёк тӧлысь.
Народнӧй календарь серти кӧ, Спиридон Поворот лунӧ, выль стиль серти декабрь 24-ӧд лунӧ, шондіыс бергӧдчӧ тӧвсянь гожӧм вылӧ*.
* Збыльвылас тӧвся солнцестояние ХІХ-ӧд нэмын вӧлі декабрь 21-ӧд лунӧ.
Средньӧй Россиялы лӧсьӧдӧм поговорка: «Шондіыс гожӧм вылӧ — тӧлыс мороз вылӧ бергӧдчӧ», 1854 воын оправдайтчис и Крымын: декабрь 24-ӧд лунӧ чорыд мороз дырйи Севастопольын уси лым.
Гӧраяс едждӧдісны.
Челядьяс Севастопольын вӧчалісны лым крепостьяс да штурмуйтісны найӧс.
Няйтыс туй вылын из кодь лои.
Севастополь гӧгӧрса горнӧй туйясті позьӧ вӧлі прӧйдитны.
Чёрнӧй ю тупкысис йиӧн, код кузя вермис нин мунны пехота.
Неприятель зэв ёна страдайтіс морозъяс вӧсна.
Природаыс ачыс быттьӧ ещӧ ӧтчыд сетіс князь Меншиковлы шуда случай решительнӧя кучкыны слабмӧм противник кузя.
Меншиков эз используйт тайӧ медбӧръя позянлунсӧ.
Морозъяс бӧрын заводитіс сывны.
Лымйыс небзис да ӧдйӧ сыліс.
Туйяс бара няйтсялісны.
Балкаяс кузя кутісны котӧртны варов шоръяс.
Чёрнӧй ю польдчис да петкӧдіс йисӧ бухтаӧ.
Гӧраяс сьӧдӧдісны, шонді ёна шонтіс, долинаясын заводитіс вежӧдны турун.
Евпаторияӧ чеччисны кык турецкӧй да ӧти английскӧй дивизияяс — кызь тысяча морт кымын.
Сы вӧсна мый Петербургсянь ызйӧдісны решительнӧя действуйтны, а тшӧтш жӧ аслас тыл вӧсна полӧм понда Меншиков думыштіс атакуйтны Евпатория:
сійӧ поліс, мый турокъяс мӧдӧдчасны Перекоплань да орӧдасны Крым да Россия костысь дзик ӧти туйсӧ.
Меншиковлӧн тайӧ предприятиеыс вӧлі наступлениеӧ вуджӧмӧн.
Тырмытӧм вынъясӧн февраль 5-ӧд лунӧ Евпаторияӧс штурмуйтӧм помасис неудачаӧн.
Февраль 7-ӧд лунӧ Меншиков мӧдӧдіс та йылысь курьеркӧд донесение да сылы воча воис Александрсянь, царь наследниксянь, письмӧ.
Александр батьыс нимсянь (Николай Павлович висьмӧма вӧлі) уволитіс Меншиковӧс Крымскӧй армияӧн командуйтӧмысь да сы местаӧ назначитіс Лунвывса армияӧн командуйтысь Горчаковӧс.
Меншиков, Горчаковӧс виччысьтӧг, муніс Симферопольӧ, эновтіс армиясӧ и Севастопольсӧ.
Декабрын на Николай Павлович лэдзис Россия дінӧ шыӧдчан манифест, но сэні вӧлі косвеннӧя предложитӧма неприятельлы мир.
Мир йылысь предварительнӧй сёрнитчӧмъяс заводитчисны Венаын, да сэки неприятельлӧн ӧти представитель шуис: «Переговоръяс кутам нуӧдны сідз, быттьӧ Севастополь сетчис нин».
Тайӧ пренебрежительнӧй кывъясысь вӧлі яснӧ, мый Севастополь — войналӧн главнӧй гӧрӧдыс.
Война муніс эз сӧмын Крымын, — сійӧ муніс и Кавказын.
Союзникъяс мӧдӧдісны и Балтийскӧй мореӧ зэв ыджыд флот медбур корабльясысь; на лыдын вӧлі уна пароход.
Мӧд английскӧй эскадра 1854-ӧд вося гожӧмӧ локтіс Белӧй мореӧ да уськӧдчис Соловецкӧй монастырь вылӧ.
Нападениеяс вӧліны и Дальньӧй Востокын русскӧй поселениеяс вылӧ.
Балтийскӧй море вылын, Севернӧй Ледовитӧй океанын да Дальньӧй Востокса ваясын став тайӧ посни курччалӧмъясыс некутшӧм влияние эз вермыны вӧчны мунан война вылӧ.
Севастополь важмоз сулаліс моревесьтса грознӧй утёс кодь.
Тотлебен да Нахимов зэв бура используйтісны «междуцарствиелысь» кадсӧ — Симферопольӧ Меншиков мунӧмсянь Севастопольӧ выль главнокомандующӧй Горчаков вотӧдз.
Тыдовтчис, мый неприятель кӧсйӧ атакалысь став сьӧктасӧ вуджӧдны Корабельнӧй боклы паныд да медсясӧ — Малахов курганлы паныд.
Противниклӧн тайӧ кӧсйӧм йылысь позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны кӧть нин сы серти, мый английскӧй осаднӧй уджъяслӧн веськыдвывса флангын тыдовтчисны и французъяс.
Тотлебен эз сомневайтчы сыын, мый водз ли сёр ли противник гӧгӧрвоас аслас первойя планлысь ӧшибкасӧ — пырны Севастопольӧ Коймӧд да Нёльӧд бастионъяс костӧд.
Мед кӧть кыкнан тайӧ бастионсӧ лои босьтӧма, неприятель эз эськӧ вермы кутчысьны карын Малахов курган вывсянь лыйлӧм улын — Корниловскӧй бастион господствуйтіс и кар вылын, и рейд вылын, и карӧ нуӧдан туй вылын, Лунвывса бухта йылын.
Севастополь ключӧн вӧлі Малахов курган.
Французскӧй генералъяс вензьӧны на вӧлі Корабельнӧй бокладорсянь Севастопольӧс атакуйтан выль план йылысь, кор Нахимов да Тотлебен решитісны вуджны шуйга фланг вылын активнӧй оборонаӧ.
Тотлебен петіс водзӧ, французъясысь водзджык удитіс да займитіс выль укреплениеясӧн буретш сійӧ позицияяссӧ, кодъяс вылын неприятель вӧлі лӧсьӧдчӧ укрепитчыны.
Ӧти февральскӧй тӧлысьтӧм войӧ Килен-балка сайын кыпӧдчисны кык выль редут, кодъясӧс вӧлі ылӧ водзӧ петкӧдӧма неприятельладорӧ.
Тайӧ редутъяссӧ кутісны шуны Селенгинскӧйӧн да Волынскӧйӧн — сійӧ полкъяс нимъясӧн, кодъяс вӧчисны да дорйисны найӧс.
Выль редутъяскӧд сообщайтчӧм могысь Нахимов вӧчис Килен-балка вомӧн пос.
Французъяс некымынысь заводитлісны босьтны тайӧ выль редутъяссӧ, но эз вермыны.
Редутъяслы местаяссӧ Тотлебен бӧрйис зэв кужӧмӧн: найӧ сулалӧны высота йылын, кӧні крестасьӧны лыйсьӧмъяс Малахов курганлӧн и Килен-бухтаысь пароходъяслӧн и Войвыв бокса батареяяслӧн.
Сэсся Тотлебен кутчысис укрепляйтны «Кривӧй пятка», код дорӧ матыстчисны нин французъяс зигзагӧн кодъян траншеяяснаныс.
«Зелёнӧй гӧра» лыйлыны верман став орудиеяслысь бисӧ февраль 26-ӧд лунӧ вӧлі веськӧдӧма тайӧ участок вылас мунан уджъяслы паныд.
Лыйлӧм вӧснаыс французъяслы лои эновтны уджнысӧ, а мӧд асывводзӧ найӧ аддзисны «Зелёнӧй гӧра» вылысь джуджыд валъяс, кодъяс кыптӧмаӧсь ӧти войӧн.
Неприятель пыр жӧ восьтіс выль укрепление кузя орудийнӧй би, но эз вермы дугӧдны уджъяссӧ.
Камчатскӧй полк веніс французъяслысь некымын атака.
Полк ним кузя укреплениеыс кутіс шусьыны Камчатскӧй люнетӧн.
Март тӧлысь заводитчан ӧти асылӧ Нёльӧд бастион водзӧ окопъясысь петісны неыджыд чукӧрӧн французъяс еджыд флаг кутігтыр да юӧртісны паныд петӧм русскӧй парламентёръяслы, мый февраль 18-ӧд лунӧ Петербургын куліс император Николай Павлович.
Неприятель тэрмасис юӧртны царь кулӧм йылысь да надейтчис, мый тайӧ юӧр уськӧдас настроениесӧ Севастополь дорйысьяслысь, падмӧдас найӧс.
Французъяс омӧля вӧлі гӧгӧрвоӧны русскӧй делӧястӧ да эз тӧдны, кутшӧм мустӧм вӧлі русскӧй народлы Николай Первыйлӧн царствуйтӧмыс.
Сыысь водзджык на, кор кывлісны царь кувсьӧм йылысь, кодӧс народ нимтіс Николай Палкинӧн, салдатъяс Севастопольын кутісны нимкодясьны.
Выль царь нимкӧд, Александр Второйкӧд, налӧн вӧлі йитчӧмаӧсь надеяяс сы вылӧ, мый гашкӧ чинтасны кузь салдатскӧй службалысь срок.
ДОКОВӦЙ ОВРАГ
Март 1-й лунӧ Севастопольын армия да флот присягнитісны выль царлы.
Петербургысь воӧм курьер вайис Александр Второйӧс воцаритӧм йылысь юӧркӧд тшӧтш и выль назначениеяс: вице-адмирал Нахимов назначайтсис Севастопольса военнӧй губернатор должностьӧ да Севастопольскӧй портса командир должностьӧ.
«Пӧрысь самодур» адмирал Станюковичӧс назначитӧмаӧсь Петербургӧ Адмиралтейств-сӧветса членӧн да тэрмасис эновтны Севастополь.
Севастопольса крепость вылын, флот вылын да морскӧй учреждениеяс вылын став властьыс лои ӧтнас Нахимов киын.
Таын быдӧн аддзисны залог сы вылӧ, мый оборона кутас мунны ӧнъя дорысь на ещӧ бурджыка.
Война водзӧ нюжаліс, да смерть нуис выль жертваяс.
Март 2-ӧд лунӧ эз ло Малахов курганӧс дорйысь Истомин.
Сійӧ пӧгибнитіс Камчатскӧй люнетсянь курган вылӧ локтігас.
Адмирал вӧлі локтӧ траншея дор вывтіыс.
— Ваше превосходительство, лэччӧй траншеяӧ, тані зэв ӧпаснӧ, — Истоминлы шуис люнетса командир Сенявин.
— Э, батюшка, ме важӧн нин лыддя ачымӧс расходын.
Всё равно: ядроысь некытчӧ он дзебсьы.
Тайӧ здукӧ йиркнитісны-лыйисны английскӧй батарея вылысь, и ядро нетшыштіс Истоминлысь юрсӧ.
Истоминлӧн гибель ёна зэв шогӧдіс Нахимовӧс.
«Севастопольлӧн оборона воштіс аслас главнӧй деятельяс лыдысь ӧтиӧс, коді век вӧлі воодушевитчӧма благороднӧй энергияӧн да геройскӧй решительностьӧн, — гижис Нахимов кулӧм адмирал воклы, К. И. Истоминлы.
— Весиг миян врагъяс шензьӧны Корнилов бастионса да став нёльӧд дистанцияса грознӧй сооружениеяс вылӧ. Тайӧ дистанцияыс вылӧ покойнӧйӧс вӧлі бӧрйӧма кыдзи медся важнӧй да ӧттшӧтш медся слаб пост вылӧ.
Ставным миян, сылӧн вӧвлӧм сослуживецъяслӧн, желание серти дзебим сійӧс черноморскӧй морякъяслы почётнӧй да священнӧй гуӧ, сійӧ склепӧ, кӧні куйлӧ прахыс нэм кежлӧ вунӧдтӧм адмирал Михаил Петровичлӧн* да Севастополь дорйӧмлӧн медводдза высокӧй жертва — покойнӧй Владимир Алексеевич*.
* Михаил Петрович Лазарев.
* Владимир Алексеевич Корнилов.
Ме аслым вылӧ видзи тайӧ местасӧ, но решиті сетны сылы».
Март 8-ӧд лунӧ Войвыв бокӧ воис выль главнокомандующӧй, Горчаков, аслас ыджыд штабыскӧд.
Дзик веськодьпырысь кывзісны Севастополь дорйысьяс выль главнокомандующӧйлысь речь, кытӧні сійӧ увереннӧя висьталіс, мый неприятельӧс регыд лоӧ вӧтлӧма Крымысь.
Горчаковлы эз веритны, ӧд быдӧн тӧдісны, мый сійӧ мортыс абу решительнӧй, медводдза неудача дырйи кияссӧ лэдзӧ.
Выль главнокомандующӧй верзьӧмӧн прӧйдитіс войскаяс пӧлӧн, чирзан гӧлӧсӧн накӧд здоровайтчигтыр.
Салдатъяс шензисны и сы гӧлӧслы и сы вылӧ, мый выль главнокомандующӧй — ӧчкиа; найӧ пыр жӧ Горчаковӧс нимтісны «моргослепӧн».
Морякъяс ньӧти эз тӧдны Горчаковӧс да сылысь воӧмсӧ примитісны дзик веськодя, лыддисны, мый тайӧ «делӧыс армейскӧй» да налы оз касайтчы.
Виччысьтӧг уськӧдчӧмӧн французъяс босьтісны Камчатскӧй люнет водзвылысь стрелковӧй окопъяс, а мӧд асылӧ (март 9-ӧд лунӧ) заводитісны люнетсӧ грӧмитны пушкаясысь, полевӧй орудиеясысь да посньыдик мортиркаясысь, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧмаӧсь траншеяясӧ.
Артиллерия дорйӧм улын французъяс кутісны лысьтны уджавны лунын да вӧчисны мӧд параллельнӧй траншеяяс; найӧ грӧзитісны и окопъяссӧ, кодъясӧс босьтісны та водзвылын, бергӧдны Камчатскӧй люнетлы паныд, а тайӧ окопъясыс вӧліны сӧмын сё воськов ылнаынӧсь «Камчаткасянь».
Французскӧй окопъяссянь дӧзмӧдчана тявгисны посньыдик мортиркаяс люнет вылӧ гранатаяс мӧдӧдалігтыр.
Оборона шуйга флангвывса войскаяслӧн начальник генерал Хрулевкӧд сӧвет вылын Нахимов да Тотлебен решитісны накажитны французъясӧс налӧн дерзостьысь — войын вӧчны ыджыд вылазка да жугӧдны неприятельлысь траншеяяс.
Горчаков, кӧть и эз окотапырысь, но сӧгласитчис вӧчны вылазка.
Лӧсьӧдчис ён тыш.
Вылазка вылӧ назначитісны некымын батальон пехота, ставыс квайт тысяча штык гӧгӧр.
Главнӧй ударсӧ шуисны вӧчны веськыда плешканыс французъяслы Камчатскӧй люнетсянь.
Медым разӧдны неприятельлысь вниманиесӧ, французъяслы паныд главнӧй вылазкакӧд ӧттшӧтш вӧлі шуӧма нуӧдны кык посни вылазка — английскӧй батареяяслы паныд.
Малахов курган улын, Доковӧй овраг пӧкатын батареяса начальник лейтенант Будищев ас вылас босьтіс Гордон батареялы паныд нуӧдан вылазкаӧн веськӧдлӧмсӧ.
Будищевлӧн вӧлі штуцеръясӧн вооружитӧм сӧмын ветымын стрелок-матрос да греческӧй батальонысь нёль рота.
Будищев чукӧстіс ас окотаӧн мунысьясӧс.
Окотитісны мунны Волынскӧй полкса резервысь салдатъяс да Коймӧд бастион вылысь да Малахов курган вылысь матросъяс.
Тайӧ кадас Тарас Мокроусенко буретш вайис Корниловскӧй бастион вылӧ блиндаж вӧчны дуб пу кражъяс.
СЬӦД ВОЙ
Юнга Могученко-четвёртӧй, кор аддзис шлюпочнӧй мастерӧс, сӧветуйтіс сылы:
— Тарас Григорьевич!
«Брасъяс вылын эн зевайт!»
Эн прӧзевайт случай: мунам английскӧй батарея вылӧ пушкаяс заклепайтавны.
Ольгаыд тэ вӧсна срамитчӧ, жалитышт нывсӧ!..
— А тэ, хлопчик, «мый» али «коді»?
Командир?
— Ӧні кежлӧ менам делӧ ичӧт на: менӧ мичман Завалишин проводник пыдди босьтӧ.
Доковӧй оврагтӧ ме ставнас уявлывлі.
Быд куст, быд из тӧда.
Нуӧда матросикъясӧс сэтшӧм местаясӧ, сӧмын «ак»!
— Кутшӧм страшнӧ!..
А гашкӧ, тэкӧд ме муна?
Ей-богу, муна!
Бӧр ыста ассьым фурштатъясӧс да и муна!
abu
Босьтам куим йӧрш, дай тувъялам тэкӧд куим пушкаӧ — быд пушкаӧ ӧти йӧрш, медым мукӧдъясыс эз зэв вылӧ лэптавны ныръяснысӧ!
А мыйӧн, хлопчик, йӧршсӧ тувъялӧны?
Мӧлӧт али чер босьтны?
— Шанцевӧй инструмент абу тшӧктӧма босьтны: налӧн сэні, батарея вылын, и киркаяс, и зыръяс, и черъяс — ставыс уна эм.
— Кокнипырысь мунам?
Тайӧ бур!
Но, хлопчик, а мый лоӧ, друг кӧ пуля либӧ бомба?
— Пуляыд сылы инмӧ, коді полӧ, — делӧсӧ бура тӧдӧмӧн гӧгӧрвоӧдіс Могученко-четвёртӧй.
— Главнӧйыс, эн пов.
— Бокті кытшовтас?
Зэв нин ме паськыд!
Ыліті лоӧ сылы кытшовтнытӧ, дышӧдчас да веськыда сьӧлӧмӧ кучкас...
Веня видзӧдліс Тараслӧн паськыд, латшкӧс туша вылӧ да скӧрысь шуис:
— Тэ эськӧ этшаджык сёйин нӧкъя вареникъяс...
Видзӧд ме вылӧ, кутшӧм ме косіник!
— Ой, хлопчик, кыв сета, рытӧдз ог кут сёйны.
Гашкӧ, этша омӧльтчышта.
Вот Ольга кутас серавны!
Будищев решитіс, кор сылы люнет вывсянь сетасны барабанӧн сигнал, английскӧй батарея вылӧ атакаӧн уськӧдчыны ӧттшӧтш куимладорсянь.
Сы вӧсна Будищев юкліс ассьыс боецъяссӧ куим отряд вылӧ.
Ӧкмыс час гӧгӧр шуйга отряд, кӧні вӧліны зарвидзан штыкъяса штуцеръясӧн вооружитӧм стрелокъяс-матросъяс, мӧдӧдчис Будищевлӧн батарея вылысь мичман Завалишин командуйтӧм улын. Отряд мӧдӧдчис Доковӧй овраг дорті йывланьыс.
Медводзын муніс Завалишинкӧд орччӧн юнга Могученко-четвёртӧй.
На бӧрся сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн восьлалісны зэв лӧня матросъяс-стрелокъяс.
Медся бӧрын, стрелковӧй цырульник Сапроновкӧд орччӧн, муніс Тарас Мокроусенко.
Тӧлысьыс нёрис рытывланьӧ.
Кымӧртӧм тӧлыся войяссӧ морякъяс шуӧны «сьӧд войясӧн», сы вӧсна мый тӧлысь этша сетӧ рассеяннӧй югӧрсӧ, та вӧсна резкӧй тӧлысь вуджӧрысь нинӧм он вермы аддзыны.
Тӧлысь дзебсис гӧра сайӧ.
Трӧпа вывсянь, код кузя морякъясӧс нуӧдіс юнга Могученко-четвёртӧй, тӧлысь оз нин вӧлі тыдав.
Овраг рытыввывса бокысь сьӧд вуджӧр пытшкысь французъяс эз вермыны казявны отрядлысь мунӧмсӧ.
А таладорсянь, тӧлысьӧн югдӧдан на мӧдар пӧкатас, мичаа тыдалісны чегъясьӧм сьӧд визьясӧн французъяслӧн траншеяяс.
Французскӧй траншеяясын вӧрӧшитчӧм казялӧм бӧрын Завалишин сувтіс.
Камчатскӧй люнет дорысь кыліс «ура» горӧдӧм.
Сылы воча французскӧй окопъясысь гыпмуніны залпъяс.
Тайӧ петкӧдліс, мый генерал Хрулев заводитіс люнетсянь главнӧй атака.
Шыасисны батареяяс вылын французскӧй пушкаяс, кутісны тявгыны траншеяяссянь мортиркаяс.
Завалишин сувтӧдіс ассьыс отрядсӧ.
Ружьеясысь школӧдӧм вӧсна оз вӧлі позь кывны «Камчатка» вывсянь сигнал.
Мичман решитіс, мый и сылы кад заводитны, да тшӧктіс матросъяслы лыйлыны французскӧй окопъяс кузя Доковӧй овраг вомӧн.
Залп гораа юрмуніс.
Тыдалӧ вӧлі, мый французскӧй салдатъяс котӧртісны мӧд траншеяысь гӧра паныд, английскӧй батарея дорйӧм улӧ, — неприятель, тыдалӧ, чайтіс асьсӧ шуйга флангсянь кытшовтӧмӧн.
Камчатскӧй люнетысь водзынджык кылан «ура» горзӧм шыясыс, кодъяс вежласьлісны друг пуксян чӧв-лӧнь здукъясӧн, кайисны пыр вылӧджык гӧра паныд: французъяс бӧрыньтчисны.
Тӧлысьыс дон ӧгырӧн войтыштіс мореӧ да кусі.
Пыр жӧ лои пемыд, да Доковӧй оврагвесьтса трӧпа вывсянь нинӧм эз кут тыдавны — сэні, кӧні тӧлысь югӧр улын водзджыксӧ гӧлубӧй вылын тыдалісны траншеяяс, изъяс, гуранъяс, ӧні кыпаліс кузь пемыд мыльк.
Мыльк весьтысь небесасӧ югдӧдісны бомбаяслӧн мича рӧма югӧръясыс.
Гымыштісны Гордоновскӧй батареялӧн кыкнан судтаыс, вылысыс и улысыс.
Батарея лыйліс Камчатскӧй люнетланьӧ, поражайтіс люнет да французскӧй окопъяс костысь пространствосӧ.
Англичана, тыдалӧ, эз чайтны, кутшӧм ыджыд атака заводитісны русскӧйяс, да поддерживайтісны французъясӧс ас вӧснаныс дзик повтӧг.
Завалишинлӧн матросъяс зарадитісны ружьеяс, да отряд мӧдӧдчис водзӧ.
— Нуӧд, юнга, ичӧтик оврагад, код йылысь вӧлі висьталан, — шуис мичман Венялы.
— Водзӧ, ваше благородие, крут лоӧ.
Трӧпаӧд мунны оз позь: «сійӧ» казялас.
— Нуӧд, кыдзи бурджык.
Веня трӧпа вывсянь кежис тайӧ местаас крут бок вылӧ.
Мичман да матросъяс мӧдӧдчисны сы бӧрысь.
Кокъяс улысь гылаліс галяиз.
Медым не исковтны уліас, ковмыліс кутчысьлыны сутшкасьысь ажиналӧн ӧшйӧм кузь ньӧръясӧ.
Друг юр весьтаныс кылісны гӧлӧсъяс.
Командатӧг водалісны гӧра бокас да ланьтісны.
Веня пластнитчис мичманкӧд орччӧн да шӧпнитіс:
— Но, ваше благородие, пропадитім!
— Ланьт! — Мичман кывзыштіс гӧлӧсъяссӧ да шӧпкӧдӧмӧн гӧгӧрвоӧдіс Венялы:
— Тайӧ инженер вӧчӧ разбивка — найӧ кӧсйӧны тані кодйыны траншея овраг пӧлӧныс.
Найӧ абу унаӧнӧсь.
Пырысьтӧм-пыр мунасны.
Найӧ миянӧс оз чайтны татысь!
Выліын кыліс черлӧн триньгӧм — муӧ чер тышкӧн тувъялісны бедьтор пас пыдди.
Гӧлӧсъяс ылыстчисны гӧра увдорланьыс.
— Колӧ, ваше благородие, мунны, — сӧветуйтіс Веня.
— Ичӧтик оврагӧдз зэв нин матын, а то, ен мед видзас, найӧ бара воасны.
Сувт вай!
Мичман сувтіс да мӧдӧдчис Веня бӧрся.
Тайӧ лои мукӧдъяслы сигналӧн.
Крутін помасис.
Му бердӧ копыртчӧмӧн Веня уськӧдчис котӧртны ньывкӧс бокті да кежис веськыдвылӧ, векньыдик джуджыд буждӧминӧ.
Буждӧминлӧн пыдӧсыс из тшупӧдъясӧн крута кайис гӧра паныд.
Кымынкӧ минута мысти лолыс тырӧм вӧсна Веня сувтіс.
Бӧрсяньыс кайисны ёртъяс.
Зэв матын водзын да неуна веськыдвылын йиркнитіс пушка.
— Тані дзик йылыс и эм, а веськыдвылынджык — вевдорса батарея, — доложитіс Веня.
— Молодец! — ошкыштіс юнгаӧс мичман.
— Рад старайтчыны!
Сӧмын тай сьӧлӧм зэв тіпкӧ...
— Шойччышт.
Ми мунам, а тэ тані виччысь миянӧс.
— Вот тэныд на! — лӧгасис Веня.
— Муні-муні...
Мый нӧ, ме ӧні...
Тшӧкты горзыны «ура», тані колӧ котӧрӧн кушинтіыс ....
«КОДІ ЛОКТӦ?»
Матросъяс чукӧртчисны командир да проводник гӧгӧр.
— Энлы, вокӧ, «ураыд» тані оз лӧсяв — колӧ лӧня вӧчны, — сӧветуйтіс ӧти матрос.
Мичман сӧгласитчис:
— Ладнӧ, ёртъяс, — сідзкӧ, котӧрӧн, горзытӧг!
— И котӧрӧн оз ков, — водзӧ велӧдіс сійӧ жӧ бывалӧй матросыс.
— Тані «сы дорӧдз» воськов куимсё лоӧ на.
Котӧртігӧн «сійӧ» сразу миянӧс аддзас.
Колӧ ньӧжйӧ мунны, лашыктігмоз, быттьӧ асланыс йӧз локтӧны...
А тэ, ваше благородие, мун юнгаыскӧд да сёрнит сыкӧд по-французски.
Быттьӧкӧ ми французъяс.
Матросъяс чукӧрӧд котӧртіс гуся серам шы.
— Тадзи лоӧ бур, — сӧгласитчис мичман Завалишин.
— Сідзкӧ, другъяс, мӧдӧдчам «вольно» команда серти.
Матыстчам, уськӧдчам да горӧдлытӧг — бытшкавны.
И шабаш.
Мӧдім!
Веняӧс киӧдыс босьтӧмӧн да саблясӧ перйӧмӧн Завалишин сетіс команда мунны водзӧ.
Вольнӧя восьлалігтыр, кыкӧн-кыкӧн орччӧн, матросъяс Венякӧд да мичманкӧд водзвыланыс матыстчисны английскӧй батарея дінӧ.
Сійӧ лыйсис.
Би ыпнитлігӧн вӧлі тыдалӧ, мый батарея вылын уджалісны тэрмасьтӧг да некутшӧма виччысьтӧг сӧмын куш асьныс артиллеристъяс, пехотнӧй прикрытиетӧг.
Найӧ ветлӧдлісны пушкаяс дорті пӧнараӧсь.
Батареяӧдз коли воськов ветымын кымын.
Венялысь кисӧ топыда чабралігтырйи мичман кутіс висьтавны медводдзатор, мый воис юрас:
<fra>A quoi bon entendre</fra>
<fra>L’oiseau du bois?..</fra>
<fra>L’oiseau le plus tendre</fra>
<fra>Chante dans ta voix*.</fra>
* «<fra>A quoi bon entendre l‘oiseau du bois? L‘oiseau le plus tendre chante dans ta voix</fra>» (франц.) — «Мыйла кывзыны вӧрса лэбачӧс, кор медся нежнӧй лэбачыс сьылӧ тэнад гӧлӧсын». (В. Гюголӧн стихотворениеысь).
— Тэ кытчӧ?
Со сійӧ сэні!
Пет вай!
Дубсӧ сет! — збоя вочавидзис «по-французски» Веня.
Веня эз удит вочавидзны.
— <fra>Qui vive?</fra>* — кыліс часӧвӧйлӧн тревожнӧй горӧдӧм.
— <fra>France vous regarde!</fra>* — парольлы подражайтӧмӧн сьӧдас вочавидзис мичман.
* <fra>Qui vive?</fra> (франц.) — Коді локтӧ?
* <fra>France vous regarde!</fra> (франц.) —  Франция видзӧдӧ тіян вылӧ!
Мичман лэдзис Венялысь кисӧ да саблянас ӧвтчигтырйи уськӧдчис водзӧ.
Сы бӧрся, яра лолалӧмӧн, чепӧсйисны батарея вылӧ матросъяс.
Котӧртігас Веня конъясис да уси.
«Куйлы, куйлы, а то виасны!» аслыс долис Веня, батарея вылысь чирӧм гӧлӧса горӧдлӧмъяс, ойзӧмъяс да оружиеӧн зяткӧдчӧмъяс кывзігтыр.
Регыд ставыс ланьтіс.
Ни ӧтиысь лыйтӧг матросъяс бытшлалісны орудийнӧй прислугасӧ да командиръяссӧ.
Веня кыпӧдчыштіс да горӧдӧм мысти, повзьӧмӧн кутіс котӧртны батарея вылӧ: сылы кажитчис, быттьӧ пемыдсьыс сійӧс кӧсйӧны кутны кодлӧнкӧ кияс.
Виалӧм англичана дорын, тыш дырйи жугавтӧг кольӧм пӧнараӧсь, нокошитчисны матросъяс, пӧрччалісны виӧмаяс вылысь оружиенысӧ.
Блиндажын матросъяс тшӧтш жӧ кӧзяйничайтісны, босьталісны стойкаысь штуцеръяс да патроннӧй сумкаяс.
— Пӧрӧдны орудиеяс! — тшӧктіс Завалишин.
— Эк, жаль, йӧршъяс эг босьтӧй сьӧрысь!
Тӧдан кӧ эськӧ, мый татшӧм бура артмас...
— Кыдзи нӧ «эг босьтӧй!»
— кыліс Веня Мокроусенколысь гӧлӧссӧ.
— Со найӧ, куим йӧрш.
Сы вӧсна Тарас и локтіс татчӧ!
Веня уськӧдчис Мокроусенко гӧлӧс шы улӧ.
Шлюпочнӧй мастер малаліс кинас пушкалысь казённӧй частьсӧ, корсис запал розь.
— Да кӧн нӧ сійӧ?
Вокъяс, да налӧн пушкаясныс розьтӧмӧсь!
— Боканыс!
Налӧн боканыс! — горӧдіс Веня.
— Со тай!
Аддзи!
Аттьӧ тэныд, хлопчик! — запал розьӧ чер тышкӧн йӧршӧс тувъялігмоз вочавидзис Мокроусенко.
— Воканъяс, энӧ вунӧдӧ, коді йӧршсӧ эз вунӧд да пушкаӧ тувъяліс: Тарас Мокроусенко.
— Разрешитӧй куритчыштны, ваше благородие...
Сэсся и гортланьӧ...
— Позьӧ! — вочавидзис мичман.
— Менӧ, буракӧ, киӧ ранитіс.
— Цырульник!
Татчӧ!
Мичманӧс ранитӧма!
Котӧрӧн локтіс цырульник да кӧрталіс мичманлысь шуйга кисӧ, кодӧс гырддзасьыс выліті бытшкӧмаӧсь штыкӧн.
— Нинӧм, ваше благородие!
Свадьбаӧдзыд бурдас на! — раненӧйлы сьӧлӧм сетіс цырульник.
Ылын уліын, Коймӧд бастионладорын, кутісны шковгыны-лыйсьыны.
— Миян йӧз атакаӧ мӧдӧдчисны.
И лыйсьӧны...
Тайӧ — «Зелёнӧй гӧра» вылын: Бирюлёв кавшасьӧ Чапман вылӧ...
ЫРГӦН «КЫЧАН»
Матросъяс гузь кайисны батареяса банкет вылӧ.
Кодкӧ пуксьӧдіс Веняӧс бруствер вылӧ, и сійӧ аддзис и шуйгавылысь, и веськыдвылысь ружейнӧй залпъяслысь кельыдіник би югӧръяс.
Тысяча воськов сайын водзынджык уліын, увдор судтасьыс английскӧй батарея нёль орудиеысь лыйліс Коймӧд бастион кузя.
Батарея вылын то ӧтилаын, то мӧдлаын тыдалісны пӧнара бияс.
Улі судтаас англичана эз на нинӧм и тӧдны, мый лои налӧн вевдорса батареяас.
Коймӧд бастион эз вочавидз англичаналы.
И шуйгавывджык дзик море дорӧдзыс пемыднас дзебӧм севастопольскӧй батареяяс нинӧмӧн асьнысӧ эз эрдӧдны.
Карын да рейд вылын муртса тӧдчисны шочиник бияс.
Водзын пемыд му весьтын тыдаліс гыалысь море.
Венялы ставыс тайӧ казьтыліс важъя кад — тайӧ гӧра вылӧ Могученкояс не ӧтчыд кайлывлісны июль тӧлысся жар войясӧ, медым шойччыштны гортса пӧдтан жарсьыс...
— Мый ышлолалан, юнга? — Венялысь юаліс орччӧн сулалысьыс.
— Коді жаль?
— Ачым, — вочавидзис юнга.
Матросъяс надзӧникӧн сёрнитісны ас костаныс.
— Сетны эськӧ залп би вылӧ увдорса батарея кузя!
Вот эськӧ кутісны котравны!
Пӧсь кашникын тӧрӧканъяс моз.
— Оз судз!
— Но да, «оз судз»!
Ваше благородие, разрешитӧй увдорса батарея кузя став бортӧн... — кутіс корны кодкӧ матросъяс пытшкысь.
— Оз ков, вокъяс!
Гӧгӧрвоасны — беда!
Ставыс зэв бура артмис.
— Эз зэв бура.
Со Федя Бабунов кералӧм юра куйлӧ...
Английскӧй окопъясын и уліын и шуйгавылын рожокъяс кутісны ворсны тревога.
И ылын бӧрвылын, буракӧ Канробер редут вылын, заводитісны сьывны трубаяс...
— Колӧ мунны! — тшӧктіс Завалишин.
— Шанцевӧй инструмент не босьтны — мунны миянлы ылӧ...
— Дозволитӧй, ваше благородие, английскӧй чер на память босьтны, — кутіс корны Мокроусенко.
— Босьт.
Лӧсьӧдчӧй, молодцы, ми ассьыным уджнымӧс вӧчим.
Матросъяс тэрыба мӧдӧдчисны батарея вывсянь оврагланьӧ.
Уна матрослӧн пельпом вылас вӧлі кык ружье, мый серти Веня гӧгӧрвоис, мый батарея вылӧ коли не сӧмын ӧтнас Федя Бабунов.
Веня да Мокроусенко веськалісны водзвылӧ.
Юнга эз вӧв дӧвӧлен.
— Тэ кӧть чер босьтін, а ме куш киа.
— Мый нӧ тэ, хлопчик, видзӧдін?
Отряд лэччис Доковӧй оврагӧ да мӧдӧдчис Севастопольланьӧ Доковӧй овраг пыдӧсті.
Кор прӧйдитісны крутінсӧ, кыті водзджык, гӧра паныд кайигӧныс, ковмыліс дзебсясьны, обрыв йывсяньыс кутіс школакывны кыдзсюрӧ лыйсьӧм.
Ӧпаснӧй местасӧ прӧйдитісны котӧрӧн да французъясӧн эновтӧм траншея весьтын кымын сувтыштлісны шойччыштны.
— Ваше благородие, лэдзӧй миянӧс хлопчиккӧд веськыда «Камчатка» вылӧ — юнга миян мамыс дорӧ вӧзйысьӧ.
Да эн вунӧдӧй, ваше благородие, мый ми сыкӧд куим орудие заклёпайтім: Могученко-четвёртӧй да Мокроусенко Тарас, — морт вылӧ воӧ орудие-джынйӧнӧн...
— Пасибӧ, Мокроусенко.
Ог вунӧд...
Мун, юнга, гортад.
Пасибӧ и тэныд службасьыд...
— Лоӧй здоровӧсь, энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, Тарасӧс: награда кӧ лоӧ — ме сайын куим кварта вина...
Матросъяс серӧктісны.
Вӧлі югдӧ нин.
Мокроусенко Венякӧд кутісны кайны гӧра паныд веськыда Камчатскӧй люнет дорӧ.
Французъясӧн кольӧм первойя траншеяысь найӧ аддзисны эновтӧм кык ыргӧн мортирка.
Мокроусенко сувтіс да шуис:
— Со и тэныд, хлопчик, трофей.
Колӧкӧ, ме тэныд ыргӧн «кычан» пӧдарита?
Мед тявгӧ Малаховсянь ас йӧзыс кузя...
— Со тай, пӧдаритіс!
Меным сійӧс и не лэптыны...
— А Тарас мый вылӧ?
Мокроусенко чуктӧдіс мортиркасӧ пу станок бердысь, сетіс черсӧ Венялы, ружтыштӧмӧн лэптіс мортиркасӧ веськыд пельпом вылас да кутіс восьлавны гӧра паныд Камчатскӧй люнетлань.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
ПЕРЕМИРИЕ
Асывнас Камчатскӧй люнет водзын став восьса местаыс кажитчис цветитысьӧн: войся тыш бӧрын эрдыс серӧссьӧма усьӧм йӧз паськӧмъясӧн.
Лӧз курткаяс, гӧрд гачьяс, еджыд дӧрӧмъяс налӧн, кодъяслысь удитісны пӧрччыны мундиръяс, рудов-веж мылькъяссӧ вӧчисны дзик жӧ цветитан уна рӧма макъяса му кодьӧн.
Виӧм русскӧй салдатъяслысь руд шинельяссӧ оз вӧлі позь торйӧдны эрд пасьталаыс сярвидзан изъясысь.
Но друг мыйкӧ руд изйыс заводитліс вӧрӧшитчыны, раненӧйяс кыпӧдчывлісны, сувтлісны, кевмысигтыр лэптывлісны кияссӧ вывлань, бара усьлісны да заводитлісны кыссьыны асланысладорӧ...
Тӧдӧмысь, найӧ кевмысисны-корисны отсӧг, но горзӧмъяссӧ оз вӧлі позь кывны канонада гымакылӧм вӧсна.
Войнас заводитчӧм лыйсьӧмыс асъядорыс чорзис.
Гордонлӧн да Чапманлӧн английскӧй батареяяс чӧв олісны.
На пыдди сёрнитісны мукӧдъяс.
Французъяс да англичана став бинысӧ веськӧдісны севастопольскӧй оборонаса шуйга фланг вылӧ.
Уна тысяча снаряд шӧтісны-усялісны Камчатскӧй люнет вылӧ, Килен-балкасайса редутъяс вылӧ да Малахов курган вылӧ.
Неприятель водзӧс вештіс колян войӧ вӧчӧм уронысь.
Вылазка бура удайтчис.
Бастионъяс вылын, казармаясын да штабъясын пуисны войся тыш йылысь сёрнияс да споръяс.
Горчаковӧс да сылысь генералъясӧс шензьӧдіс атакаясын збойлун да настойчивость сійӧ пехотаыслӧн, коді Меншиков дырйи век терпитліс полеын неудачаяс.
Со кыдзи асывнас тыдовтчис войся делӧыс.
Камчатскӧй люнетлы паныда окопъяслӧн медпервой визьысь зуавъясӧс вӧтлӧм бӧрын салдатъяс пырисны пышйысь противник бӧрся сразу траншеяясӧ, кӧть эськӧ противник и ёна лыйсис.
Пансис зэв чорыд рукопашнӧй тыш: тышкасисны штыкъясӧн да прикладъясӧн; найӧс, кодъяс дзебсисны траншеяясӧ, тыртісны туръясӧн да изъясӧн, сэк кості сапёръяс дзоньталісны передӧвӧй окопъяссӧ, кодъясӧс французъяс мыйдакӧ удитӧмаӧсь нин лӧсьӧдны аслыныс вылӧ.
Французъяслы отсӧг вылӧ тэрмасисны резервъяс.
Сэсся тӧдмалісны, мый французъяс тайӧ войнас лӧсьӧдчылӧмаӧсь атакуйтны Камчатскӧй люнет да Килен-балкасайса редутъяс комын тысяча штык мында вынъясӧн.
Генерал Хрулев эз лэдз французъяслы ыдждӧдны вынсӧ да бойӧ мӧдӧдіс став резервъяссӧ.
Французъяс бӧрыньтчисны первой траншея дінӧдз.
Камчатскӧй полкса салдатъяс ворвитчисны траншеяясӧ да путкыльталісны орудиеяс.
Будищевлӧн морякъяс вӧтлісны англичанаӧс Коймӧд бастион водзвывса окопъясысь да тырталісны траншеяяс, сэк кор Завалишин овладейтіс Гордонлӧн вевдорса батареяӧн.
«Зелёнӧй гӧра» вылын матросъяс лейтенант Бирюлёв командуйтӧм улын зырисны англичанаӧс Чапманлӧн батарея сайӧ да заклепайтісны сы вылысь орудиеяс.
Хрулев лыддис, мый вылазкалысь цельсӧ лои шедӧдӧма, да тшӧктіс отступайтны, но тайӧс эз ло пӧртӧма олӧмӧ.
Зільмӧм салдатъяс эз кывзыны отбой йылысь сигналъяс, чайтӧмӧн, мый тайӧ сигналъяссӧ сеталӧны французъяс: тадзсӧ, найӧ эз этшаысь пӧръясьлывлыны.
Пышйысь неприятельӧс вӧтӧдігтыр салдатъяс кутны вермытӧма стремитчисны Доковӧй овраг да Килен-балкакостса мыльк йывъяс вылӧ, медым овладейтны английскӧй Ланкастерскӧй батареяӧн да Канроберлӧн французскӧй редутӧн.
Хрулев мӧдӧдіс ассьыс став ординарецъяссӧ да адъютантъяссӧ, медым кутны наступайтысьясӧс: налы грӧзитіс дзик ставнысӧ бырӧдӧм, тышас кӧ пырисны французъяслӧн зэв гырысь резервъясыс.
Медбӧрти югдандор наступайтан ӧдыс бырис, да войска, раненӧйясӧс бӧр нуигтыр, отступитісны бастионъясса артиллерия дорйӧм улӧ.
Став раненӧйсӧ эз удайтчы босьтны.
Сы вӧсна март 11 -ӧд лунӧ Севастопольысь вӧлі мӧдӧдӧма парламентёрӧс вӧзйыны перемирие, медым спаситавны ловъяяссӧ да гуавны кулӧмаяссӧ, кодъяс колялісны тышкасян поле вылӧ.
Перемириесӧ шуисны вӧчны март 12-ӧд лунӧ луншӧр каднас.
Перемирие прӧйдитіс.
Виӧмъяслысь шойяссӧ идралісны эрд вылысь.
Нуалісны раненӧйясӧс; нелямын час чӧж отсӧгтӧг, сёйтӧг да ватӧг олӧмӧн найӧ лыдысь мукӧдыс эз кувны.
Бара кылісны рожокъяслӧн шыяс.
Русскӧйяс да французъяс. разӧдчалісны разнӧй бокъясӧ.
Еджыд флагъяс усины, да сійӧ жӧ здукӧ французскӧй да английскӧй батареяяс вылысь гымыштісны орудийнӧй залпъяс валъяс кузя, кодъяс вылын тырыс на вӧлі йӧз.
Заводитчис и русскӧй батареяяс вывсянь лыйсьӧм.
Крымын квайт тӧлысь нин мунан война чӧжӧн первойя перемирие кыссис сӧмын кык час.
ПӦВЕСТКА
Март 10-ӧд лунся делӧысь мичман Завалишинлӧн стрелокъяс команда вылӧ определитісны куим георгиевскӧй крест да «За храбрость» гижӧда куим медаль — нестроевӧйяслы.
Та йылысь кывлӧм бӧрын Мокроусенко думыштчис.
Завалишинлӧн вылазка вылын нестроевӧйыс вӧлі сӧмын куим морт: Мокроусенко, Могученко-четвёртӧй да батальоннӧй цырульник Сапронов.
Кокни вӧлі гӧгӧрвоны, мый куим медальсӧ налы и дасьтӧма, а Мокроусенко надейтчыліс крест получитны да, чайтӧмӧн, мый дзик нин сетасны, ветлӧдліс зэв долыд сьӧлӧма.
Сійӧ ачыс сувтіс мастерскӧйын верстак сайӧ, дубовӧй лафетникысь вӧчис Могученко-четвёртӧйлӧн ыргӧн мортиркалы куим кӧлесаа станок.
Аслас уджӧн нимкодясигтыр Мокроусенко кутіс сьывны:
<ukr>Ай, там за горою,</ukr>
<ukr>Там жнецы жнуть,</ukr>
<ukr>А по-пид горою</ukr>
<ukr>Казаки идуть.</ukr>
<ukr>Гетман Дорошенко</ukr>
<ukr>Веде своё вийско,</ukr>
<ukr>Вийско хорошенько.</ukr>
Пуысь вӧчасьысьяс, Мокроусенколӧн подмастерьеяс, пилитчыны, стружитчыны да, киянкаясӧн камгыны дугдывтӧг, тшӧтш жӧ кутчысисны сьывны...
Мастерскӧйӧ тӧвзис-пырис юнга Бобер да горӧдіс:
— Севастопольскӧй портса нестроевӧй шлюпочнӧй мастер Тарас Мокроусенколы пыр жӧ локны комын ӧкмысӧд экипажса штуцернӧйяслӧн казармаӧ!
Эз удит Мокроусенко вомсӧ восьтыны да юавны: «Мыйла?», кыдзи юнга бергӧдчис, котӧрӧн мӧдӧдчис бӧр да, ӧдзӧсӧн клопнитӧм бӧрын, саяліс.
abu
Мокроусенко чӧв олыштіс, ниртыштіс шкуркаӧн станоклысь кӧлесаяс да пӧрччис фартуксӧ.
— Хлопцы!
Ме ветла аслам делӧяс кузя.
Урокъяс вӧчны, ӧшкӧс менам не йирсьӧдны!
— Поздравляйтам, Тарас Григорьевич! — горӧдісны подмастерьеяс.
— Колӧ поздравитны!
— Аттьӧ тіянлы!
Ӧні поздравляйтны, хлопецъяс, нинӧмысь на.
Сідзкӧ ме муні.
Пельпом вылас станоксӧ босьтӧмӧн Мокроусенко мӧдӧдчис Малахов курган вылӧ Венякӧд сӧветуйтчыштны.
Перемирие вӧсна Корабельнӧй бокын вӧлі шензьӧдана лӧнь.
Лӧньлунысь повзьӧм воробейяс чукӧртісны дзик на куш кустъяс вылын пуан-гыан, шума вече, тыдалӧ, сёрнитісны сы йылысь, мый лоис да мыйла карын лӧнь.
Дворъясын горзісны петукъяс.
Чавканъяс тӧлктӧг чивъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ракаяс арын моз друг чукӧрӧн кыпӧдчисны пирамидальнӧй топольяс вылысь бомбаясӧн жуглӧм Морскӧй госпиталь дорын, горзігтыр качӧдчисны небесаланьӧ да панісны сэні тувсовъя ворсӧмъяс.
Быттьӧ команда серти ставныс ӧтпырйӧ шуйга бордныс вылӧ уськӧдчӧмӧн бергӧдчылісны да бара качӧдчисны...
Ёна сотысь шонді дзирдаліс терпитны вермытӧм чистӧй лӧз небесаын.
Курган вылын Мокроусенко аддзис Могученко юнгаӧс бурьянӧн тырӧм пельӧсысь, кӧні некод эз вӧв.
Му вылас пидзӧсчанясьӧмӧн Веня зыраліс мортиркасӧ кирпич пызьӧн.
— Видзӧд, хлопче, ме тэныд лафет пушка улад вайи...
Венялы лои нимкодь:
— Вайин?
Вот нин пасибӧсьыс пасибӧ!
Ага, Бобер меным шуӧ: «А мый вылӧ сійӧ шогмас станоктӧгыд!»
Найӧ ӧтвылысь пуксьӧдісны мортиркасӧ цапфаяснас станок вылӧ да вевдорсяньыс крепитісны болтъясӧн.
abu
Эштӧдӧм мортирка гӧгӧрбок вӧлі сідз жӧ мунӧ вит пудъя ыджыд мортирка вылӧ, кыдзи выльӧн чужӧм кычипи мунӧ мамыс вылӧ.
— Со ӧд кутшӧм тэнад «кычипи»...
Ёна и кутас увтчыны... — ичӧтик пушкасӧ ошкыштіс Мокроусенко, мыш кузяыс малыштігмоз.
Веня нимкодясис.
— Сідзкӧ, хлопче, и тэ ордын вӧлі Бобер пӧвестканас?
— Дерт жӧ, воліс, тшӧктіс казармаӧ локны...
— И меным тшӧтш.
А кыдзи ті, юнга, чайтанныд: мыйла миянлы тэкӧд колӧ локны?
— А сійӧ ӧмӧй тіянлы эз висьтав?
Меным висьталіс: ӧд меным медаль сетӧны!
И тіянлы тшӧтш.
Ӧд ми тіянкӧд кыкнанным нестроевӧйяс.
— <ns>Сі-ідз</ns>! — Мокроусенко дӧзмӧмӧн ружӧктіс, пуксис кер вылӧ да, трубкасӧ тыртӧм мысти, кутіс куритны.
— Медаль?
Со кыдзи тай бергӧдчис!
Ті гӧгӧрвоанныд, хлопче, Ольга Андреевна менӧ кувтӧдз сералас, ме кӧ морӧсӧ медаль бытшка да сы дорӧ сэтшӧм баситчӧм локта.
— Пӧжалуй, сідзи буретш и лоӧ.
Сылы эськӧ сӧмын сералыштны, — сӧгласитчис Веня.
— «Ха-ха-ха!
Хи-хи-хи! — Ольгаӧс петкӧдліс Мокроусенко.
— Ошйысьлін «георгийӧс» судзӧдны, а босьтін медаль!»
— Кхе, кхе! — кызӧктыштіс Могученко-четвёртӧй.
— Вайӧ висьталӧй меным, лоӧй сэтшӧм любезнӧйӧсь, правда-ӧ сійӧ, мый мастерӧвӧй мортлы оз позь сетны крест сы вӧсна, мый сійӧ абу строевӧй?
Со Павел Степанович Нахимов арестантлы ӧшӧдіс «георгийӧс».
Кывлінныд ті сы йылысь?
Мый ме, арестантысь омӧльджык?..
— Кхм, кхм! — кызӧктіс Веня.
— Мый тіян горшаныд сибдіс, юнга?
Веня кызӧктӧмӧн весаліс горшсӧ да солиднӧя вочавидзис:
— Павел Степанович кодлы окотитас, сылы крест и ӧшӧдас.
Сійӧ кӧ эськӧ ачыс аддзыліс, кыдзи ме батарея вылӧ шаркниті-вои, эськӧ и меным сетіс кресттӧ, — шуис Могученко-четвёртӧй, — а ӧні ёртъяс кутасны юклыны, кодлы крест, кодлы медаль.
Найӧ вермасны лючки-бура делӧсӧ артыштны — да и тіянлы, пӧжалуй, крест сетасны...
— Ті тадзи чайтанныд, юнга?
Тайӧ кӧ сідзи, то миянлы позьӧ и мунны...
— А булавка тіян эм?
— Мый вылӧ?
— Да медальтӧ ӧшӧдны.
— Ок, сибаліс тай тіянлы, юнга, медальыс!
— И крест, ӧткодь дзик.
Меным мамук сетіс булавка, а ме шуа: «Вай ещӧ ӧтиӧс, Тарас Григорьевичлы тшӧтш...» Кха, кха, кха!
ВЕЖӦРА ХЛОПЕЦ
Юнга кутіс кызны...
Трубкасьыс бикиньясӧн пӧлясигтыр Мокроусенко лӧг синмӧн видзӧдліс Веня вылӧ.
— Кха, кха!
«Тарас Григорьевичлы, — тадзи ме шуа мамуклы, — колӧ чайтны, крест сетасны...
Меным кӧ медаль, сылытӧ, дерт нин, крест...
Кыдзи нӧ не сетны Тарас Григорьевичлы?»
Мокроусенко ышловзис.
Веня чургӧдіс сылы булавка.
— Ой, хлопче, ог тӧд, мый тэысь олӧмын артмас: либӧ мошенник... — Мокроусенко сутшкис булавкасӧ лацканӧ, чеччис кер вылысь да помаліс: — либӧ енмыс тӧдӧ мый!
Колӧ мунны, а колӧ кӧ, то и мунам.
«Кычантӧ» тіянлысь, юнга, некод оз вӧрзьӧд.
Веня нетшыштіс колян вося бурьян да, медым надежнӧджык лои, тупкис наӧн мортиркасӧ, мед аслас югыда дзирдалӧмнас эз кыскы кодлыськӧ горш синсӧ.
Юнга да шлюпочнӧй мастер крут трӧпа кузя лэччисны курган вылысь да мӧдӧдчисны докъясланьӧ.
Флотскӧй штуцернӧйяслӧн команда квартируйтіс тыртӧм портовӧй складын.
Кӧртӧн дорӧм куим ӧдзӧс гурйыв восьсаӧсь — складыслӧн абуӧсь ӧшиньяс.
Ӧдзӧсъяснас склад видзӧдіс бухталань.
Изумруднӧй васянь ӧвтіс чӧскыд арбуз дукӧн.
Стен бердын дзуртышталігтыр лайкъялісны лихтеръяс* да ёсь мачтаяснаныс гижталісны небесасӧ.
*Лихтер — грузӧвӧй несамоходнӧй судно.
Склад дорӧ матыстчигӧн Веня да Мокроусенко ылысянь на кылісны сэтысь гажа сёрни, кодӧс торклывліс друг ызмунан серам шы.
Кор найӧ пырисны пытшкас, сёрниыс лӧнис.
Югыд ывласянь пырӧм Венялы пытшкас кажитчис дзик пемыд.
— Эге!
Тайӧ тай буретш сійӧ хлопецыс, коді менсьым кокӧс видзис! — кыліс Веня тӧдса гӧлӧс.
— Лок татчӧ, юнга, пуксьы ме дорӧ.
Веня кунис синсӧ, медым кусӧдны синсьыс ывла югыдлысь коляссӧ, восьтіс синсӧ да аддзис зэв паськыд, дзик некутшӧм вежӧстӧм, ляпкыдик каменнӧй свода помещение.
Сводсӧ вӧлі крепитӧма кыз кӧрт связьясӧн.
Связь кузя ветлӧдлісны сизӧй ай да энь гулюяс.
Ай гулюыс кургис.
Шӧрса ӧдзӧс весьтын пыдіас сулаліс нинӧмӧн вевттьытӧм пызан.
Пызан сайын пукаліс буретш сійӧ боцман Антонов, код шӧрӧ бомбардировка первойя лунӧ зурасисны Наташа Венякӧд порох тшын пытшкын Малахов курган бокын, кӧрталісны сылысь ранитчӧм коксӧ, юкталісны кӧдзыд ваӧн да вайӧдісны гортаныс.
— Здравствуйте, дяденька Антонов!
— Здравствуй и тэ.
Лок ме дорӧ, пуксьы.
И тэ, мастер, пуксьы, местаыс кӧ тырмас.
— Бур лун, ёртъяс! — шуис Мокроусенко.
— Аддза, оз ставыс пукавны, сідзкӧ и меным позяс сулалыштны...
— Кавалерлы век сюрӧ местаыд!
Ӧти скамья вылын матросъяс дзескӧдчыштісны, да Мокроусенко пуксис помас.
Веня пуксис Антонов дорӧ веськыдладор бокас.
Боцман тувкыштіс юнгаӧс кокнас.
— А ӧд дзоньвидза кокӧй.
Бур, мый тэ сэки эн кӧсйысь меным вундыны.
— А ме чайті, ті сэки шутитінныд, дяденька Антонов.
— Шуткаӧдз-ӧ вӧлі...
Но, матросикъяс, ӧні став кавалеръяс чукӧрмисны.
Кутам судитны?
— Судитны, судитны! — быдладорбоксянь шыасисны матросъяс.
Веня аддзис, мый пызан вылын Антонов водзын вольсалӧм неыджыд чышъян вылын куйлӧ форменнӧй бумага да сыкӧд орччӧн куим виж медаль да куим еджыдіник крест сьӧд вылын виж визя ленточкаяса.
Бумагасӧ вевттьӧм бӧрын боцман заводитіс сёрнитны:
— Тайӧ бумагаын гижӧма, да кырымалӧма «старшӧй адъютант Леонид Ухтомский», а прикажитіс адмирал Нахимов, медым ми, кыдзи век, судитім, кодъяслы сетны знакъяс, да нимъяссӧ юӧртны его превосходительство портса начальниклы да военнӧй губернатор вице-адмирал Нахимовлы...
Сідз?
Сідз, — ачыс аслыс вочавидзис Антонов.
— Да, сідзкӧ, мӧдӧдісны нестроевӧйяслы куим медаль, а строевӧйяслы куим крест.
Заводитам нестроевӧйяссянь...
Медальыс куим, дай нестроевӧйыс куим.
Сідз?
Сідз.
Быдӧнлы морт ӧти медальӧн.
Судитны кутам?
— Кутам! — шыасис кысянькӧ пельӧссянь ӧтка гӧлӧс.
— Кутам! — водзӧ нуӧдіс боцман.
— <rus>По порядку</rus>, кыдзи колӧ, медся томсяньыс.
Сідз?
Сідз.
Комын квайтӧд флотскӧй экипажса юнга Могученко-четвёртӧй!
— Есть! — кок йылас звирк сувтігӧн шыасис Веня.
— Делӧын вӧлі проводникӧн, — кутіс сёрнитны, быттьӧ бумага кузя лыддьыны, боцман.
— Вайӧдіс, кытчӧ колӧ.
Оружие сьӧрсьыс эз вӧв.
Юнгалы оружие оз полагайтчы.
Сідз?
Сідз.
Хлопец бур, вежӧра.
Делӧас петкӧдліс асьсӧ вернӧй ёртӧн да абу трус!
— Сійӧ ещӧ по-французски сёрнитӧ! — горӧдіс кодкӧ.
Матросъяс серӧктісны.
— Сідзкӧ, Могученко-четвёртӧй, сідзи и гижам, — медаль.
Сідз?
Сідз...
Писарь, гиж! — тшӧктіс Антонов, кӧть эськӧ некутшӧм писарь эз вӧв.
— Гижин? — Кӧть эськӧ некод нинӧм эз гиж.
— Булавкаыд эм?
— Эм! — вочавидзис Веня.
Антонов босьтіс пызан вылысь медаль да пуктіс сійӧс Венялы морӧсас сьӧлӧм весьтас.
— Со ӧд, кыдзи сьӧлӧмыд йӧктӧ! — шензьыштіс Антонов.
ЁРТЪЯСЛӦН СУД
Юнга тіралан чуньяснас топӧдіс медальсӧ морӧс бердас да, выныштчӧмӧн чорыд лентасӧ булавканас бытшкӧм бӧрын, ӧшӧдіс медальсӧ бушлат бердас.
— Правильнӧя судитім, ёртъяс? — юаліс Антонов.
— Правильнӧя!
— Водзӧ <rus>по порядку</rus> мӧдӧдчам.
Мӧд нестроевӧй — батальонса цырульник Пётр Сапронов.
Сьӧрас вӧлі сумка став причиндалнас: бритваяс, майтӧг, спирт, корпия, бинтъяс.
Кӧрталіс мичман Завалишинлы кисӧ.
Кодъясӧс дзикӧдз вӧлі виӧма, налысь кулӧмсӧ определитіс, медым неприятель киӧ не кольны раненӧйясӧс.
Сідз?
Сідз...
Кӧні тэ, Сапронов?
— Тані, — муртса кыліс пельӧссянь.
— Сідз?
Сідзи и гижам.
Писарь, гиж.
Гижин!
Правильнӧя судитім, ёртъяс?
— Правильнӧя!
Правильнӧя!
— Водзӧ мӧдӧдчам.
Коймӧд нестроевӧй — Тарас Мокроусенко, шлюпочнӧй мастер.
— Есть! — сувтіс да шыасис Мокроусенко.
— Ас вӧлясьыс ветліс, — тэрыба кутіс висьтавлыны Антонов.
— Ордас оружие эз вӧв, мыйысь ог ошкы.
Сьӧрсьыс босьтӧма, куим йӧрш — а ті, ёртъяс, вунӧдӧмныд, — таысь меным тіянӧс ошкыны нинӧм.
Заклепайтіс пушкаяс.
Коймӧд медаль кӧ ыстӧмаӧсь — колӧ сетны.
Сідз?
Сідз!..
Писарь, гиж!
Гижим.
Правильнӧ судитім?
— Правильнӧ! Правильнӧ! Правильнӧ!..
Антонов киысь медаль босьтӧм бӧрын Мокроусенко копыртчыліс куимладор бокӧ:
— Пасибӧ, ёртъяс, пасибӧ, пасибӧ...
Куим кварта кӧсйысьлі, сідзкӧ-й лоӧ куим кварта.
Матросъяс кутісны ызгыны.
Шумӧн пӧльзуйтчӧмӧн Веня вашнитіс боцманлы пеляс:
— Антонов дядь, сылы эськӧ колӧ крест сетны.
Сійӧ ӧд Ольгалӧн, менам чойлӧн, жӧник.
Ольга «георгийтӧгыд» сійӧс син водзсьыс вӧтлас.
— Кодыс нӧ Ольгаыс?
Сійӧ, коді ваӧн менӧ юктавліс?
— Да абу, коді тай пыр фыркайтіс.
— А! Гӧрд ручыс!
Помнита!
Шуан, сылы крест?
Ог ме судит — ёртъяс судитӧны.
Ёртъяслысь юалам...
Ланьтлӧй, ёртъяс, ещӧ вит минута кежлӧ, а сы бӧрын кӧть мый горзӧ сэсся!
Сёрни ланьтіс да быри.
— Вот мый ме тэныд шуа, Мокроусенко, — шлюпочнӧй мастер дінӧ шыасис боцман.
— Сразу тыдалӧ, мый тэ абу строевӧй, мастерӧвӧй!
Вӧлін кӧ эськӧ тэ правильнӧй матросӧн, гӧгӧрвоин эськӧ, мый квартаяс йылысь весь тэ гарыштін.
Гӧститӧдны кутасны став кавалерыс — тайӧ сідз нин овлӧ, ӧтувъя гаж кузя.
Юнгаяс оз лыддьыссьыны.
Юнгаяслысь оз корлывлыны!
А судитам ми огӧ вина вӧсна, а честь кузя, коді достойнӧй!
Бара жӧ куим квартаыд ветымын мортыдлы — морт ӧти чайнӧй паньтыр артмӧ?
Медицинскӧй средство, вокӧ!
Мокроусенко пуктіс кисӧ морӧс бердас, медальсӧ тупкӧмӧн, кодӧс удитӧма нин морӧсас ӧшӧдны, да висьталіс:
— Ёртъяс, лэдзӧй кыв шуны!..
— Висьтав...
Сетам сылы кыв шуны...
Сёрнит, мастер.
— Ёртъяс!
Сы йылысь, мый куим кварта, тайӧ ме ӧшибитчи, мыжа — ӧшибитчи, мый нин и шуны.
Куим квартаыд — нинӧм.
Ме ӧд, ёртъяс, ог сы йылысь висьтав.
Мый ме абу строевӧй, мастерӧвӧй, сідзкӧ меным медаль?
— Сійӧ крест окотитӧ!
— Окотита, ёртъяс, ог дзеб.
И сідзи ме висьтала: лыддя — тайӧс достоин.
Сійӧ босьтіс кисӧ сьӧлӧм бердсьыс.
Морӧсас сылӧн югнитіс медаль.
— Сьӧлӧмӧй менам вирӧн ойдӧ, ёртъяс, оз ас вӧсна, а став мастерӧвӧй йӧз вӧсна.
Мыйӧн сулалӧ Севастополь?
Штыкъясӧн?
Винтовкаясӧн?
Пушкаясӧн?
Сідз тайӧ и абу сідз.
Ті ӧд, вокъяс, геройяс, ті рыцарьяс.
Тіян вынӧн карыс сулалӧ.
А дугдісны кузнечьяс докъясын дорччыны, дугдісны литейщикъяс кисьтны, ме ордын мастеръяс пыжъяс вӧчавны, а ӧні мый?
Жугӧдасны пушкалысь станок — коді вӧчас выльӧс?
Мокроусенко Тарас мастерӧвӧйяскӧд.
Жугӧдасны штуцерлысь лӧжасӧ — кодлы нуны?
Сійӧ жӧ мастерлы.
Полевӧй пушкалысь кӧлеса — кытчӧ?
Локтӧны кузнечьяс дорӧ, Мокроусенко Тарас дорӧ.
Да мый унасӧ сёрнитны: ті вежӧра йӧз да асьныд гӧгӧрвоанныд — Севастополь кутчысьӧ тіянӧн, рыцарьяс.
Но не куш тіянӧн, а и мастерӧвӧй да рабочӧй йӧзӧн.
Не сӧмын штыкӧн, а и каменщик киркаӧн.
Оз сӧмын пушкаясӧн, а и зыръясӧн.
А коді сюсьджык, юала ме тіянлысь, ёртъяс?
Тайӧс колӧ на видлавны.
Менам йӧй вежӧр серти кӧ, сюсьлуныд этшаджык колӧ, кор враглӧн лыйӧм вылӧ верман лыйӧмӧн вочавидзны.
Тэнӧ кучкисны ӧтчыд, тэ кыкысь.
Сьӧлӧмыд лёкмас, мортыд бытшкӧ, кералӧ, вундӧ, лыйӧ, асьсӧ оз помнит.
Тайӧ тіянлы долыдлун и гаж.
И вина оз ков!
А мастерӧвӧйыд места вылас сулалӧ, кодйӧ, камгӧ, перйӧ, поткӧдлӧ, синӧ, стружитӧ, дорӧ да оз сы йылысь думайт, кодкӧд эськӧ тышкасьны, а кыдзи эськӧ вӧчны тшӧктӧм урок.
А бомба да пуля оз юавны, кодӧс вины: зыр-ӧ сылӧн киас али мӧлӧт либӧ ружье.
Быдӧнӧс ӧткодя уськӧдӧ смерть...
Менӧ, вокъяс, наградитінныд, сыысь и пасибӧ, и копрася тіянлы, а сьӧлӧмӧй менам став мастерӧвӧй йӧзыс вӧсна висьӧ.
Мокроусенко ышловзис, топӧдіс кисӧ сьӧлӧм бердас, тупкис медальсӧ, да сьӧкыда пуксис скамья вылӧ.
— Бура тэ, Мокроусенко, висьталін, — шлюпочнӧй мастерӧс ошкыштіс Антонов.
— Кылан — ёртъяс чӧв олӧны.
Ставныс дзик ланьтӧмаӧсь.
Кодӧс флотӧ босьтӧны?
Вольнӧй матросъясӧс, мастерӧвӧй кужысь йӧзӧс.
Ме ачым службаӧдз Берд ордын Гутуевскӧй ді вылын том кадсянь слесарӧн уджавлі.
Со, Мокроусенко, тэкӧд орччӧн Сумгин пукалӧ — сійӧ тэныд висьталас, кыдзи ми сыкӧд Нева вылын медводдза пароход клепайтлім.
Медводдза русскӧй пароход!
А со Передряга, медник, кубъяс дорлывліс.
А со Иван Степенный Васильевскӧй островын парусъяс шӧравліс.
Видзӧд, Тарас, куимӧн нин — и ставныс тэкӧд гӧра йылын вӧлісны, ставныссӧ позьӧ крестӧн наградитны.
Ми, Черноморскӧй флотса матросъяс, тадзи тӧлкуйтам.
Коді сюсьджык?
Ставӧн сюсьӧсь!
Коді пелькджык?
Ставӧн зэв пелькӧсь!
Ставӧн бур ёртъяс.
Куимлы крест сетам — тайӧ дзик жӧ ӧткодь, мый быттьӧ быдӧнлы крест сетім.
Меным крест оз пӧлагайтчы, ме эг ветлы гӧра йылӧ.
А тыдавтӧм знак ме тшӧтш морӧс вылын новлӧдла.
Тэныд отличие — ставнас Черноморскӧй флотлы отличие.
Гӧгӧрвоин тэ тайӧс, мастер?
А тэ кӧ нин вӧрзьӧдін миянлысь тайӧ сӧннымӧс, ми тэныд вочавидзам.
Абу сыын выныс, сюсь тэ али абу, да мед кӧть медся сюсьыс свет вылас!
А сыын выныс, кӧсъям-ӧ ми тэнӧ ӧткодь туйӧ пуктыны, признайтны тэнӧ рӧднӧй мортӧн...
Сідз?
Сідз.
Да, сідзкӧ, став ёртъяс пыдди шуа: сӧннымӧс тэ вӧрзьӧдін.
Ворсны кутіс сӧнным, и ми долженӧсь тэнӧ примитны действующӧй флотса правильнӧй матрос пыдди.
Правильнӧя ме судиті, ёртъяс?
— Правильнӧя! — ӧти лолыштӧмӧн гораа вочавидзисны матросъяс.
— Писарь, гиж!
Гижим.
Сідзкӧ, шуим ми, мый Мокроусенко Тарасӧс, кӧть и абу сійӧ строевӧй, примитны законнӧй матрос пыдди, да сетны сылы флотскӧй шудлысь юкӧн...
Сідз?
Сідз.
Гижим.
Гӧра йылӧ ветлісны ветымынӧн, нестроевӧйясысь да мичманысь кындзи.
Гӧра йылӧ колины кӧкъямысӧн.
Жеребейыс нелямын кык да Мокроусенко вылӧ ӧти — нелямын куим жеребей...
КРЕСТЪЯС
Антонов чеччис места вывсьыс да, чышъянсӧ лэптыштлӧмӧн, вештыштіс сійӧс орденъяс тырӧн шуйгавывджык.
Веня аддзис, мый чышъян улын куйлісны водзвыв дасьтӧм квадратикъяс, кодъясӧс вӧлі ӧкуратнӧя вундалӧма бумагаысь.
Боцман лыддис нелямын куим квадрат, куим квадрат вылӧ Антонов пасйис карандашӧн крестъяс.
Ӧдйӧ да тэрыба гартліс кипыдӧсъяс костас бумажкаяссӧ трубочкаясӧ — тӧдчис, тайӧ делӧыс сылы вӧлі тӧдса.
Матросъяс синнысӧ вештывтӧг видзӧдісны Антонов кияс вылӧ.
— Юнга!
Вай шапкатӧ, тэ гректӧм на!
Веня лӧсьӧдіс бескозыркасӧ пыдӧснас увланьӧ, и Антонов шыблаліс юнгалы шапкаас ӧти бӧрся мӧдӧс посньыдик трубкаяссӧ гораа лыддигтыр:
— Нелямын куим!
Сідз?
Сідз.
Юнга, тресит!
Юнга заводитіс треситны шапкасӧ, быттьӧ пож пыр пожналіс пызь, и сідзи треситіс тайӧ торжественнӧй церемония помасьтӧдзыс.
— Матыстчӧй, воканъяс, <rus>по порядку</rus>, суетитчытӧг, — тшӧктіс Антонов.
Некод эз лысьт первойӧн кыскыны жеребей.
— Мед Мокроусенко первой кыскӧ, сылы оз терпитчыссьы! — горӧдіс кодкӧ.
— Ог! — дженьыда вочавидзис шлюпочнӧй мастер.
Веня треситіс шапкасӧ, пытшкӧсас видзӧдлывлігтырйи, кӧні пыдӧсас бергалісны да чеччалісны трубочкаяс.
— Энӧ нюжӧдчӧй, воканъяс.
Кад нин и чарка да борщ дінӧ!
Тэ кӧть заводит, Передряга!
Передряга смелмӧдчис, кыскис, шапкаӧ видзӧдтӧг, трубочка разис — куш...
Передряга бӧрын жеребей кыскис Иван Степенный, — тшӧтш жӧ тыртӧмӧс.
Сы бӧрын ӧдйӧ мӧдӧдчис — быдӧн тэрмасисны испытайтны шудсӧ да мездысьны дыр виччысьӧмысь.
Вель кузя шедалісны тыртӧм номеръяс, — шапкаӧ коли дас сизим номер, кор Берд заводын вӧвлӧм котельщик медводз кыскис креста жеребей.
— Первой крест шедіс Пётр Сумгинлы.
Писарь, гиж!
Гижим! — гораа висьталіс Антонов да, креста квадратик быдӧнлы петкӧдлӧм бӧрын, мӧдар бокас гижис «Сумг».
Сумгин бӧрын креста жеребей кыскис том матрос, кодлӧн плеш вылас вӧлі «кандибоберӧн» сыналӧма кудриа чёлка, — сійӧ, кор аддзис аслас жеребей вылысь пассӧ, чуймӧмӧн гӧгӧрыс видзӧдліс да серӧктіс.
— Мыйлы радлан? — горӧдіс матрос вылӧ Антонов.
— Радлӧ, йӧйыд, шуд вылас!
Сэки скамья вылысь чеччис Мокроусенко.
Матросъяс кутісны ызгыны.
Не сӧмын найӧ, коді вермис кыскыны паса жеребей, но и найӧ, коді кыскис нин кушӧс, — быдӧн терпитны вермытӧг синсӧ веськӧдісны Веня шапка вылӧ.
— Юнга, тресит!
Мый, киясыд тэнад косьмисны!
Но Веня, кӧть эськӧ и эз кӧсйы, всё равно эськӧ треситіс шапкасӧ: киясыс сылӧн тіралісны.
Мокроусенко кунис синсӧ да, шапка пытшкысь жеребей кыскӧм бӧрын, разьтӧгыс мыччис Антоновлы.
— Энлы, тэ ачыд паськӧд.
Мокроусенко разис бумажка.
— Крест!
Ак тэ! — нырсӧ кыскыштіг горӧдіс Мокроусенко, да сэтшӧм нораа, мый став матросъяс, Антоновысь кындзи, зэв гораа серӧктісны.
— Коймӧд крест сюрис шлюпочнӧй мастер Мокроусенко Тараслы.
Писарь, гиж! — и Антонов гижис креста коймӧд жеребей вылӧ «Мокроус».
— Гижим!
Юнга, дугды треситны...
— Кияс, дяденька, тіралӧны...
— Пыркӧд, мый коли, пызан вылӧ.
Антонов лыддис шапкаысь пыркнитӧм трубочкаяс.
— Дас вит жеребей...
Матросъяс сюся видзӧдісны боцман кияс вылӧ, кор сійӧ разяліс медбӧръяӧдз да петкӧдліс тыртӧм жеребейяс.
Мокроусенко дорӧ быд боксянь нюжӧдчисны кияс, мыччисны булавкаяс.
Мокроусенко босьтіс ӧтиӧс да бытшкис «георгийӧс» медалькӧд орччӧн.
— Правильнӧя судитім, другъяс?
— Правильнӧя, правильнӧя!
— Кавалеръяс, кывзӧй менӧ! — гораа, «рейд пасьта», горӧдіс Антонов.
— Энӧ ышнясьӧй, мый пӧ «менам знак, а тэнад абу».
Ёртъясныдлы синманыс видзӧдӧй смела да яснӧя, кыдзи водзті видзӧдінныд.
Крестӧн либӧ кресттӧг морӧс вылын, кутам сулавны Севастополь вӧсна, Россия вӧсна, русскӧй народ вӧсна!
ВЕНЕЧУВСА ФАТА
Хоня первойӧн эновтіс бать керка.
Висьысь бӧрся ухаживайтігӧн сылы кӧвъясис лазаретын тифознӧй биависьӧм.
Висьӧм песовтіс нылӧс вывті ӧдйӧ.
Хоня водіс воскресеньеӧ, ыджыдвидзса квайтӧд недельӧ, перемирие мӧд лунӧ.
Лазаретын сы бӧрся дӧзьӧритны индісны академик Пироговкӧд Петербургысь воӧм сестра милосердияясысь ӧтиӧс.
Кӧть эськӧ и бура дӧзьӧритісны да лечитісны сійӧс, Хоня куліс нелямын час мысти.
Хоня кулӧм йылысь Веня тӧдліс среда рытӧ.
Тайӧ асылӧ сійӧ Стрёмакӧд да Михаилкӧд пробуйтіс ассьыс мортиркасӧ Камчатскӧй люнет вылын.
Мортиркасӧ кыскисны сэтчӧ да сувтӧдісны вит пудъя ыджыд мортиракӧд орччӧн, кодысь ӧні пӧрысь комендор кулӧм бӧрын лыйсьыліс Михаил.
Веня ёна мучитчис татшӧм сосед дорӧ веськалӧмысь: ыджыд мортиракӧд орччӧн сылӧн «кычаныс» кажитчис чачаӧн.
Но и сылы сюрины лӧсялана калибра бомбаяс — сэтшӧм мортиркаяс вӧліны и Севастопольын, а не сӧмын французъяслӧн.
Сюрины ичӧт мортиркалы и теркаа запальнӧй трубкаяс.
Ставыс тайӧ бурмӧдіс Венялысь сьӧлӧмсӧ.
Сы йылысь, мый юнга Могученко-четвёртӧй лӧсьӧдчӧ «лыйсьыны», юӧрыс воис Бобер да Ропка пельясӧдз.
Найӧ локтісны люнет вылӧ: ӧти юнгаыс гусьӧн надейтчис, мый ставыс тайӧ «сӧмын сӧрӧм», мӧдыс жӧ — мый абу кӧ сӧрӧм, то либӧ мортирка оз лый, либӧ, мый ещӧ нин бур, поткӧдас сійӧс.
Юнгаясӧс виччысис тырвыйӧ разочаруйтчӧм.
Найӧ аддзисны, мый батарея вылын быдӧн, тшӧтш и Могученко-четвёртӧй, уджалӧны: батарея лӧсьӧдчис мӧдӧдны неприятельскӧй окопъясӧ выль залп.
Севастопольскӧй батареяяссянь ӧні лыйсисны осада заводитчигӧн дорысь ёна шочджыка, сы вӧсна мый колӧ вӧлі видзтыны порох да снарядъяс.
Веня, ылысянь Боберӧс да Репкаӧс казялӧмӧн, лӧсьӧдіс морӧссьыс медаль да небрежнӧя пуктіс коксӧ аслас «кычаныслы» бӧж вылас.
Бобер да Репка полӧмӧн матыстчисны Веня дорӧ.
Тӧвся нахальствосьыс налӧн весиг вуджӧрыс эз коль.
Ещӧ дай!
Найӧ важӧн нин тӧдісны, мый Могученко-четвёртӧй — форменнӧй юнга, вӧлі вылазкаын, сыысь сетісны медаль да со лӧсьӧдчӧ французскӧй пушкаысь французъяс кузя жӧ и лыйлыны!
Репка эз на казяв мортиркасӧ, сы вӧсна заводитліс важмоз нырсӧ лэптавны.
— Здорово, Могучка!
— Здравствуй, Репица! — вочавидзис юнга Могученко-четвёртӧй.
— Сёрнитӧны, быттьӧкӧ тэныд кодкӧ пушка пӧдаритӧма.
Кӧн нӧ сійӧ?
— Абу «пӧдаритӧма», а ме ачым судзӧді.
— Да кӧн нӧ сійӧ? — вывланьӧ видзӧдігтыр шензис Репка.
— Чашкӧдлы синтӧ!..
— Аттӧ дивӧ, да сійӧ оз и тыдав сразутӧ! — шуис Репка, синнас то Михаил Могученколысь мортирасӧ, то Могученко-четвёртӧйлысь «кычанписӧ» мерайтігмоз.
Матросъяс чукӧртчисны юнгаяс гӧгӧр да серьёзнӧя, весиг зумыштчӧмӧн кывзісны налысь сёрни.
Сӧмын ӧтнасӧн Михаил, Венякӧд синъяснаныс паныдасигӧн, нюмъяліс вокыслы.
Веня радейтіс вокыслысь тайӧ нюмсӧ, меліӧс да ӧттшӧтш сераланаӧс.
Тайӧ нюмыс вӧчліс сійӧс дзик жӧ Хоня кодьӧн: кыкнанныс найӧ и чойяс вылӧ, и мам вылӧ, и Веня вылӧ, и весиг батьныс вылӧ видзӧдісны пыр ӧткодя нюмъялӧмӧн, быттьӧ тӧдісны мыйкӧ зэв ыджыдтор, кодӧс на кындзи некод оз тӧд.
Сӧдз синнас Михаил висьталіс вокыслы: «Ноко, ноко, мый тэ сылы вочавидзан?»
— Сійӧ менам, дерт, ичӧтик, — шуис Веня, — а видлы лэптыштны...
А ме сійӧс пельпом вылын вайи...
— Но да, ещӧ пӧръяв!
— А кытысь эськӧ сійӧ лои?
Талы паныд Репка нинӧм эз куж шуны.
Веня торжествуйтӧмӧн содтіс:
— Но ӧтнад он вермы, видлы Боберкӧд кыкӧн!
А ми видзӧдлам.
Бобер пыр жӧ сӧгласитчис.
Кутшӧма ружтісны юнгаяс, а эз вермыны лэптыштны мортиркасӧ...
— Йӧйяс! — шуис Веня.
— Сійӧс ӧд зарадитӧма.
А сійӧ ӧд менам сӧмын порохсӧ босьтӧ дас вит пуд да ещӧ бомба.
Вот йиркнита-лыя, сэки и видлӧй!
Мышладорас локтӧм бӧрын Веня видзӧдліс, абу-ӧ торкӧмаӧсь юнгаяс, пушкасӧ бергӧдлігӧн, прицелсӧ.
— А тэнад, кавалер, кутшӧмджыкӧсь делӧясыд? — локтіс да юаліс Венялысь мичман Панфилов.
— Ставыс ладнӧ, ваше благородие!
— Сідзкӧ, позьӧ гымӧбтыны-лыйны...
<rus>По местам</rus>!
Эй, сигнальщик! — горӧдіс Панфилов.
— Тэ медсясӧ видзӧд, кытчӧ усяс бомба Могученко-четвёртӧй орудиеысь...
— Есть! — вочавидзис сигнальщик.
— Кеж! — запаллысь шнурсӧ киас босьтӧмӧн горӧдіс Михаил.
Матросъяс бӧрлань чеччыштісны.
— Кеж! — Репка да Бобер вылӧ видзӧдлӧмӧн скӧра повторитіс Могученко-четвёртӧй киас ассьыс шнурсӧ кутігтыр.
Репка да Бобер бӧрвыв чеччыштісны.
— Лый! — сетіс знак Панфилов.
Кыкнан Могученкоыс ӧтпырйӧ дернитісны быдӧн аслас шнурӧд.
И ыджыд и ичӧт пушкаяс лыйисны ӧтпырйӧ.
Залп гым шыысь чуналӧм пеля Веня весиг эз кывлы, кыдзи тявӧстіс сылӧн «кычанпиыс».
Да чӧвлы, абу-ӧ осечка нин?
Абу, «кычанпиыс» кыдзи колӧ чеччыштіс бӧрлань, да вомсьыс тшын на петӧ...
Веня пробанитіс мортиркасӧ да выльысь накатитіс.
— Сигнальщик, аддзан?
— Аддза!
Дзик пыр...
Вот...
Юрмуні ылі взрывъяслӧн шы.
— Могученко-четвёртӧйлӧн бомбаыс, — гажаа горӧдіс сигнальщик, — взорвитіс французскӧй батарея вылысь заряднӧй ящик!
Веня зумыштчис — тайӧ дерт жӧ сералӧ.
Веня тӧдіс, мыйӧн мортиркаысь бомбасӧ вермас нуны сӧмын медматысса французскӧй параллельӧдз — воськов куимсё ылнаӧ, а люнетсянь батарея сулалӧ тысяча воськолысь не матынджык.
«Сералӧны, чӧртъяс!» — думыштіс Веня, но кутіс асьсӧ, да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс Репка да Бобер вылӧ.
Юнгаяс сулалісны вомъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— Молодец, кавалер! — Панфилов тапнитіс Веняӧс пельпомас.
— Заводитчӧмыд бур...
— Кутан ещӧ лыйсьыны? — вежавидзӧмӧн юаліс Репка.
— Ӧні кежлӧ тырмылас! — вочавидзис Могученко-четвёртӧй да аслас «кычипилы» нырвомас пысаліс парусинаысь чехол, кодӧс сы тшӧктӧм серти вурис Наташа.
Веня неуна мудеритыштіс.
Сійӧ мырдӧнсорӧн корис Панфиловлысь куим фунт порох, орудиесӧ видлӧм могысь.
Ещӧ на корны?
Нинӧм и думайтны...
Репка нюжӧдіс Венялы кисӧ:
— Видза колян, кавалер.
Волы миянӧ батарея вылӧ.
Миян сюрас жӧ мый петкӧдлыны.
— Локта, локта, служба кӧ лэдзас! — Репкалысь да Боберлысь кияссӧ кутліг снисходительнӧя сёрнитіс Веня.
Юнгаяс мунісны люнет вылысь.
— Ваше благородие, лэдзлӧй ветлыны — мог эм.
— Ветлы, долыдмӧд мамтӧ, висьтав, кыдзи гымгин-лыйин.
Взорвитӧм ящик йылысь эн вунӧд, — вочавидзис Панфилов.
Веня кутіс котӧртны бомбаясӧн гӧрлӧм восьса местаті Малахов курганлань.
Гортас Веня суис сӧмын мамсӧ.
Анна пукаліс Хоня восьса чемодан бердын да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс.
— Дона пиукӧй менам! — кияссӧ сылань нюжӧдӧмӧн мам паныдаліс Веняӧс.
— Муніс миян дорысь Хонюшка, сьӧлӧмшӧрӧй менам...
— Кытчӧ муніс?
Панфилов дорӧ, али мый?
Мичманыс батарея вылын, — нинӧм думышттӧг шусис Венялӧн.
— Йӧй вежӧра шырпиӧй тэ менам!
Дзикӧдз муніс миян дорысь Хонюшканым, уль му пытшкӧ муніс.
Лэбзис тай менам мича бордъя чикышӧй!
Куліс тэнад чойыд...
Эновтіс ай-мамлысь керкасӧ!
Регыд став нылукъясӧй менам лэбзяласны разнӧйладорӧ!
— А Ольга?
А Маринка?
А Наташа кӧні?
— Чойнысӧ пасьтӧдны мунісны — венечув фатаӧн, горт дӧраӧн пыдди, вевттьыны менсьым дона нылукӧс.
Тыдалӧ, рӧкыс сылы сідзи сиӧма уль гукӧд венчайтчыны, а не мусаыскӧд...
ВЕСЬКЫД КИ
Хоняӧс гуалісны Войвыв бокӧ, вылӧ море весьтӧ, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма война дырйи виӧмъяслы да кулӧмъяслы выль кладбище.
Дзебигӧн ас йӧз кындзи вӧлі адмирал Нахимов адъютантъясыскӧд.
Сійӧ прӧститчис Хонякӧд, вичкосянь пристань дорӧдз сійӧс колльӧдіс. Пристаньын гортсӧ пыртісны барказ вылӧ, медым вуджӧдны бухта вомӧн.
Кор барказыс кутіс сибӧдчыны мӧдар берегса мосткияс бердӧ, Веня аддзис, мый сэні сулалӧны кымынкӧ нывбаба, еджыд чышъянъясӧн чышъянасьӧмаӧсь, а на водзвылын — важ шинеля да джуджыд сапӧга неыджыд тушаа пӧрысь салдат.
Шапкасӧ салдат пӧрччӧма, да тӧлыс летіс сы юр вылысь шоч юрси лёзьяс.
Веня думыштіс, мый тайӧ йӧзыс лӧсьӧдчӧны барказнас вуджны Карладор бокӧ.
Но салдат, кор барказыс сибӧдчис берег дорӧ, копыртчыліс гортйыслы да шапкасӧ сетіс ӧти нывбабалы: сійӧ кӧсйис нуны горт.
Михаил сетіс сылы ассьыс дӧра помсӧ.
Салдат босьтіс дӧрасӧ пельпом вомӧныс да кутіс катӧдны гортсӧ гӧра паныд батькӧд, Стрёмакӧд да Панфиловкӧд, нёльӧн.
Веня зэв ёна чуймис, кор Маринка сылы вашнитіс:
— Видзӧд, Веня, тайӧ — Николай Иванович Пирогов...
Пирогов йылысь Веня вӧлі тӧдӧ Хонясянь.
Хоня этша, неокотапырысь висьтавлывліс ас йывсьыс да сы йылысь, мый вӧчсьӧ лазаретын, сэтчӧдз, кытчӧдз Севастопольӧ сестра милосердияяс отрядкӧд эз во Пирогов.
Сы бӧрын Хоня гортас волывліс эз нин сэтшӧм зумыш да мудз да непременнӧ пыр мыйкӧ да мыйкӧ висьтавлывліс Пирогов йылысь.
— Талун миянӧ вайисны жугалӧм кока салдатӧс, — висьтавліс сійӧ ӧтчыд.
— Коксӧ колӧ вундыны, а то мортыс кулӧ.
Пуктісны салдатӧс пызан вылӧ.
Сы дорӧ матыстчис клеёнка фартука Пирогов, юрсӧ чышъянӧн кӧртыштӧма, сосъяссӧ пуджӧма.
Ставнас вирӧсь!
Салдат мыйӧн аддзис Пироговӧс — горзыны: «Караул!»
Давай видчыны!
А Пирогов кыдзи чирыштас сійӧс: «Ланьт, а то начка!»
Салдат повзис да ланьтіс.
Пирогов вундіс коксӧ, вӧчис ставсӧ, мый колӧ, — салдат мучитчӧ, а век чӧв олӧ.
Страсть доймӧ кутшӧма!
«Но, молодец, — шуис Пирогов, — ловъя колян».
А салдат сылы: «Аттьӧ, ваше благородие.
А мый, позьӧ ӧні горзыны?
Лэдзӧй кӧть ӧтчыд горӧдны».
— «Ӧні горзы, мында лолыдлы окота».
Салдат и равӧстіс горштырнас да пиняліс Пироговӧс...
— Скӧрмис Пироговыс? — юаліс Веня.
— Эз.
Сералыштіс да мӧдӧдчис мӧд салдатлы операция вӧчны.
А то со мый ещӧ вӧлі мӧдысь.
Вайисны лазаретӧ раненӧйӧс.
Дежурнӧй доктор видзӧдліс да горзӧ: «Кытчӧ нӧ ті сійӧс нуанныд, сійӧ жӧ юртӧм!»
Носильщикъяс вочавидзӧны: «Нинӧм, ваше благородие, юрсӧ бӧрвылын торйӧн вайӧны.
Гашкӧ, господин Пирогов кыдзкӧ ладитас сійӧс»...
— Тайӧ нин мойд тэ, Хоня, висьталан, — чойсӧ кывзігӧн эз верит Ольга.
— Тайӧс тэ Венялы висьтав, сійӧ мойдъястӧ радейтӧ.
— Мойд?
А вот, кывзӧй, донаяс, и мойд, кутшӧмӧс салдатъяс Пирогов йылысь лӧсьӧдӧмаӧсь.
Ӧтчыд воӧма Пирогов карысь Войвыв бокӧ, тӧлын на тайӧ вӧлӧма, кувтӧдзыс мудзӧма да тшыг. Сійӧ сэки Войвыв бокын на овлӧма, изшом складын.
Чеччис Николай Иванович яликысь, кайӧ няйтӧдыс гӧра паныд.
Муртса коксӧ перъялӧ.
Сійӧ и видзӧд, сапӧгыс няйт пытшкӧ кольӧ.
Дзурс пемыд.
Матыстчис керка дорӧ да аддзӧ — верзьӧма йӧз сулалӧны.
Пирогов чайтіс — казакъяс...
Друг нёльӧн чеччыштісны вӧвъяс вылысь, шыбитісны Пироговлы юр вылас мешӧк, сійӧ и горӧдны эз удит, кыдзи киӧдыс и кокӧдыс кӧртавлісны сійӧс гезйӧн.
Пуктісны Пироговӧс седлӧ вомӧн, давай скачитны...
Коді нуӧ, кытчӧ нуӧ — он тӧд.
То гӧра паныд, то гӧра улӧ, ю вомӧн келӧмӧн, бара гӧра паныд.
Чайтіс Пирогов, мый и ловъя оз коль, пӧшти садьыс быри.
Но, слава те, господи, сувтісны.
Босьтісны Пироговӧс вӧв вылысь, кульыштісны юр вывсьыс мешӧк, разисны, кок йылас сувтӧдісны.
Аддзӧ Пирогов — гӧгӧр сулалӧны бокӧвӧй йӧз ружьеясаӧсь.
Локтіс Пирогов дорӧ пӧнара морт, и сэки Николай Иванович гӧгӧрвоис, мый вайӧмаӧсь сійӧс английскӧй лагерӧ да сы водзын сулалӧ английскӧй офицер.
«Ті, — шуӧ, — извинитӧй миянӧс, мый ми тіянкӧд, господин Пирогов, татшӧм лёкногӧн вӧдитчим.
Мӧдног вӧлі оз позь!
Ті миянлы зэв ёна коланныд.
Тіянӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны миян главнокомандующӧй фельдмаршал лорд Раглан.
А корны ас дорас тіянӧс тыр почётӧн да уважениеӧн, сы вӧсна мый ми воюйтам, сійӧ оз вермы».
Пирогов вочавидзӧ вель скӧра: «Менӧ кӧ князь Меншиков эз вермы видзны, ті верманныд, кыдзи военнопленнӧйкӧд, мый окотаныд мекӧд вӧчны.
Сӧмын ме зэв ёна мудзи, кок йылысь пӧра, асывсяньыс сёйтӧм.
Балаклаваӧ ни подӧн, ни вӧлӧн мунны ог вермы».
— «Энӧ беспокоитчӧй, господин Пирогов, Балаклаваӧдз миян вӧчӧма кӧрттуй.
Ми сы кузя ваялам гӧра йылас порох, пушкаяс, снарядъяс да провиант.
Ті кӧрттуй кузя верманныд воны зэв кокниа да лӧсьыда!»
Вайисны неыджыд вагон, пуксьӧдісны Николай Ивановичӧс.
Вагон помӧ доддялісны кык вӧв.
Кондуктор тутӧстіс рожокӧн.
Вагон кутіс гӧгыльтчыны.
Вӧвъяслы чой горувтӧ кокни — ӧти здукӧн вайисны Балаклаваӧ сійӧ керка дорӧ, кӧні олӧ фельдмаршал Раглан.
Корисны Пироговӧс керкаӧ, параднӧй залӧ, пуксьӧдісны креслӧӧ.
«Дзик пыр локтас ачыс фельдмаршал, виччысьлӧй ӧти здук».
И минута эз коль — пырӧ фельдмаршал.
Видзӧдліс сы вылӧ Пирогов да муртса эз акнит — лорд Рагланлӧн сӧмын шуйга киыс, а веськыд пыддиыс куш соскыс.
Пироговкӧд киасьны англичанин мыччӧ шуйга кисӧ, а Пирогов сылы, дерт нин, тшӧтш жӧ шуйга кисӧ.
«Кыдзи ті, господин фельдмаршал, кинытӧ воштінныд да кор? — юалӧ Пирогов. — Ми эг и тӧдлӧ, мый тіянӧс ранитіс?»
Фельдмаршал пуксис креслӧӧ Пироговлы паныдӧн да шога шуӧ: «Тайӧ эз ӧні да эз русскӧйяс лишитны менӧ веськыд киысь.
Сэсянь коли нелямын во нин.
Ме сэки тышкаси Наполеонлы паныд, дас витӧд воын, менӧ ранитісны французъяс.
Тіян славаныд, господин Пирогов, юралӧ Европа пасьта.
Ті верманныд вӧчны медся сьӧкыд операцияяс.
Тіян йылысь гижӧны, мый ті вӧчанныд веськыда чудеса.
Онӧ-ӧ ті вермӧй меным ладмӧдны веськыд киӧс?
Кӧть эськӧ ме велалі шуйга киӧн бура гижны да весиг меткӧя лыйся пистолетысь, но ті асьныд гӧгӧрвоанныд, мый военнӧй мортлы делӧ овны ӧти киӧн.
И тшӧтш жӧ салдатлы кӧ ковмас бокс вӧчны, мыйвынысь шеныштны ог вермы».
Пирогов воча шуӧ: «А вот ми неважӧн вылазка дырйи пленӧ босьтім тіянлысь полковник Келлиӧс, сійӧ со дзик киястӧм.
Командуйтны позьӧ и киястӧг: вӧлі мед юр».
— «Тайӧтӧ збыль, полковник Келлиӧс ті збыльысь босьтӧмныд пленӧ да сійӧ дзик киястӧм, но меным век жӧ эськӧ вӧлі окота, медым бӧр вӧлі веськыд киӧй».
— «Чӧвлӧ, — паныд шуӧ Пирогов, — кытысь нӧ ме босьта тіянлы кисӧ?»
Фельдмаршал неуна падмыштліс да шуӧ ыліті кытшовтӧдӧмӧн: «Война вылад ӧд быдӧн вермас воштыны кисӧ!»
— «Кыдзи! — кок йылас звирк сувтіс Пирогов.
— Ті кӧсъянныд, мед ме ловъя мортлысь вунді кисӧ да тіянлы пукті?
Хирургически татшӧмторсӧ позьӧ вӧчны, но ме ог вермы тіян вӧсна мӧд мортӧс лишитны кисьыс.
Тадзтӧ абу благороднӧ!
И мый шуасны Пирогов йылысь, сійӧ кӧ рӧститас ки неприятель фельдмаршаллы?!
Ог, уволитӧй, сьӧлӧмсянь тіянлы отсавны кӧсйӧмӧн ме тайӧс тіянлы и всемирнӧй слава ради ог вермы вӧчны, кӧть лыйлӧй менӧ.
Ме радейта ассьым отечествоӧс, Россияӧс!»
Раглан сувтіс да шуис, Пироговлысь шуйга кисӧ чабыртігмоз: «Ті благороднӧй морт!
Тіян местаын ме вӧчи эськӧ сідзи жӧ.
Вот ӧні ме аддзи, кутшӧмӧсь русскӧй йӧз да гӧгӧрвоа, мыйла ми огӧ вермӧ босьтны Севастополь!
Ті свободнӧйӧсь, господин Пирогов.
Зэв рад вӧлі тіянкӧд личнӧ тӧдмасьны.
Ме распорядитча, медым тіянӧс нуисны Севастопольӧ югдытӧдзыс на.
Кӧсъянныд кӧ мореті — ме тшӧкта паръяс разведитны пароход вылын, кӧсъянныд кӧ — кос туйӧд».
— «Бурджык кос туйӧд — надежнӧджык».
Асъядорыс Пироговӧс вайисны Чёрнӧй ю дорӧ да еджыд флаг лэптӧмӧн сетісны казачей пикетлы.
«Вокъяс, — шуис Николай Иванович казакъяслы, — вайӧй кӧть нянь корка тор.
Англичана менӧ нинӧмӧн эз гӧститӧдны, а ачым вӧлі фельдмаршал ордын».
— «Тыдалӧ, налы аслыныс сёйнысӧ нинӧм!» — думыштісны казакъяс.
СМЕРТНӦЙ ТЫРТӦМИН
Хонялысь мойдсӧ думнас казьтылігӧн Веня, Пирогов вылӧ видзӧдігас, некыдзи эз вермы асьсӧ эскӧдны, мый салдатыс, коді нуӧ Хоняӧс гортйын дзебны, буретш сійӧ мортыс и эм, код йылысь салдатъяс лӧсьӧдӧмаӧсь чудеснӧй мойд.
Гӧра паныд горт тырӧн кайисны ньӧжйӧ.
Веня не ӧтчыд водзӧ котӧртлывліс — сувтлывліс да виччысигтыр сулаліс, Пирогов вылысь синсӧ вештывтӧг.
Со и эрдвывса кладбище, нинӧмӧн абу потшӧма, радӧн-радӧн кыптӧм выль гу мылькъяса.
Горт нуысьяс сувтісны дасьтӧм гу дорӧ.
Гортсӧ лэдзисны гуас да тыртісны муӧн...
Кыдзи век овлывлӧ дзебигӧн, йӧзыс некымын минута сулалӧны гу весьтын смертнӧй тыртӧмин йылысь мӧвпалігтыр: быттьӧ ещӧ на мыйкӧ колӧ вӧчны, а мый, некод оз тӧд.
Мужчинаяс шапкаасисны.
Анна виччысис, кор муналасны бокӧвӧй йӧзыс, медым усьны гу вылӧ да ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдыштны.
Пирогов нюжмасис мунны да друг ставыслы виччысьтӧг бӧр пӧрччис шапкасӧ, матыстчис гу дорӧ да, муӧ синсӧ лэдзӧмӧн, кутіс висьтавны.
Сійӧ первой некымын кыв висьталіс гӧгӧрвотӧм кыв вылын да сэсся водзӧ нуӧдіс:
— Зэв важъя великӧй поэтлӧн тайӧ кывъясыс ставнас лӧсялӧны сы дорӧ, кодӧс ми талун дзебим.
Нимсӧ сылысь вунӧдасны, но оз вунӧдны великӧй делӧсӧ, кодӧс вӧчис нывбаба Севастопольын.
Ми, ме да менам сотрудникъяс, татчӧ вӧлі локтам ёна сомневайтчӧмӧн да весиг полӧмӧн.
Миян вылын издевайтчылісны, мый ми кӧсъям пыртны военнӧй госпитальясӧ, да ещӧ военнӧй кадӧ, висьысьясӧс да раненӧйясӧс нывбабаӧн дӧзьӧритӧм.
Ме бура тӧді, кутшӧм грубӧй да чорыд нравъяс эмӧсь военнӧй госпитальясын, служительяслӧн грубость да жестокость йылысь, фельдшеръяс юӧм да невежество йылысь, смотрительяслӧн да директоръяслӧн гусясьӧм йылысь.
Ме вылын сералісны: «Кыдзи?!
Пирогов, пуртӧн вӧдитчысь морт, смел да отважнӧй хирург, и друг думыштӧма полевӧй лазаретъясын применяйтны сэтшӧм нежнӧй да небыд средство, кыдзи нывбабаяслӧн ки!
Да и вермас-ӧ нывбаба терпитны лазаретса ужасъяс: висьысьяс да раненӧйяс зэв няйт бельеаӧсь, ёна воспалённӧй ранаясысь лёк дук, вир, ор, нечистотаяс...» Веськыда висьтала, ме и ачым падъявлі да полі неудачаысь.
Колӧ вӧлі именнӧ полевӧй хирурглӧн смеллуныс, медым сідз вӧчны.
И ме вӧчи.
Первой ме татчӧ локті сестра милосердияястӧг — сӧмын врачьяскӧд, медым видзӧдлыны.
Сійӧтор, мый аддзи, аслас ужаснас вевтыртіс весиг менсьым виччысьӧмӧс.
Но такӧд тшӧтш ме испытайті висьтавны вермытӧм долыдлун.
Сійӧторйыс, мый ставыслысь лыбӧдліс сомнение, злорадство, серам, — а менам думысь, вӧлі вернӧй средствоӧн веськӧдны лёксӧ, — Севастопольын вӧлі нин.
Ме первойысь госпитальясті да лазаретъясті прӧйдитігӧн аддзи сэтысь нывбабаясӧс, кодъяс дӧзьӧритісны висьысьясӧс да раненӧйясӧс — дзик бокӧвӧйясӧс, кыдзи шоча весиг дӧзьӧритлӧны рӧднӧй йӧзӧс.
Тайӧ вӧліны матросъяслӧн гӧтыръяс да нывъяс да ӧти морскӧй офицерлӧн гӧтырыс.
Найӧс некод эз кор — найӧ кортӧг локтісны асьныс.
Ме убедитчи, мый миян делӧлы почваыс Севастопольын дась нин, да сэсся эг сомневайтчы, а нёль тӧлысь мысти некод нин сэсся эз сомневайтчы, мый нывбабалӧн киыс военно-лечебнӧй уджын пӧлезнӧй, быть колана да вежны позьтӧмтор.
Мукӧдъяс пӧвстысь ме первойя жӧ лунъясӧ казялі да тӧдмалі Февронья Андреевна Могученкоӧс, «сестрица Хоняӧс», кыдзи сійӧс шулывлісны салдатъяс да матросъяс; сідзи куті шуны сійӧс и ме.
Талун ми сійӧс дзебим татчӧ.
Мича чужӧма, сійӧ сэтшӧм жӧ мича вӧлі и душанас, и тайӧ отсаліс сылы вештыны став лёксӧ да пежсӧ.
Висьтала, первой кадӧ сестрица Хоня вӧлі менам веськыд киӧн раненӧйясӧс обирайтӧмкӧд вермасьӧмын да госпитальнӧй администрациялӧн гусясьӧмъяскӧд тышкасьӧмын.
Кулӧм салдатъяслӧн да матросъяслӧн семьяяслы сійӧ видзтіс не этша деньга, кодъяс мӧдног эськӧ веськалісны пӧтлытӧм вӧръяс лапаясӧ.
Сестрица Хоня меным висьтавліс, кыдзи сійӧ медводдзаысь веськалӧма госпитальӧ.
Вахтёр абу кӧсйӧма сійӧс лэдзны.
«Менам тані куйлӧ раненӧй жӧник», шуӧма Хоня тайӧ Церберлы*, коді видзӧма госпитальнӧй адӧ пыранін.
* Цербер — страшнӧй пон, коді, древнегреческӧй мифъяс серти, стӧрӧжӧн сулаліс кулӧмъяс царствоӧ пыранінын.
«Петкӧдлы, коді тэнад жӧникыд», небзьыштіс Цербер.
Хоня индіс медводдзаыс вылӧ, коді уси син улас сылы, раненӧй пӧрысь матрос вылӧ.
Вахтёр лэдзис Хонялы кольччыны.
Мӧд луннас Цербер бара потшис сылы туй: «Тэнад жӧникыд куліс!»
— «Менам тані ставыс жӧникъяс!» — вочавидзис Хоня.
Вахтёр шай-паймуні да сэсся эз нин кут сестраӧс.
Да, сылӧн вӧлі сійӧ, мый шусьӧ «юморӧн», коді пӧкӧритӧ медся зумыш йӧзӧс.
И тайӧ збыль — сійӧ радейтліс раненӧйясӧс да висьысьясӧс, кыдзи невеста.
Хоня мукӧд дырйи сетавліс раненӧйяслы деньга, ньӧблывліс налы сакар, чай, вина.
Кытысь тайӧ деньгаыс?
Хоня висьталіс меным, мый мамыс лэдзис сылы вузавны приданӧйсӧ, кодӧс вӧлі уна вояс чӧж чукӧртӧма.
Узь вечнӧй унмӧн, муса сестра!
Ми воштім вернӧй отсасьысьӧс, а раненӧйяс да висьысьяс — радейтан сестраӧс.
<lat>Sid tibi terra levis</lat>*, муса сестра!..
*1 <lat>Sid tibi terra levis</lat> (лат.)
— Мед тэныд лоӧ кокни муыс.
Пирогов улӧдз копыртчыліс гувывса муӧ инмӧдчылӧмӧн, сэсся шапкаасис да, некод вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчис кладбище вылысь.
abu
Анна эз кут лыддьӧдлыны-бӧрдны нылыс гу вылын: Пирогов речь бӧрын сылӧн лэбзисны юрсьыс гувывса складнӧй бӧрдӧмлӧн став кывъясыс.
НАТАШАЛӦН «ДВОРЕЦ»
Ыджыд видзса страстнӧй недельӧ аймам гортысь муніс Могученкояслӧн мӧд нылыс — Ольга.
Бухта сайысь Сухарнӧй завод восстановитісны, и Ольга быд асывводз мунлывліс гортсьыс Павловскӧй мысок вылӧ, а сэсянь пыжӧн вуджліс Ыджыд бухта вомӧн Сухарнӧй заводлань.
Павловскӧй мысокӧдз туйыс эз вӧв безопаснӧй: татчӧ тшӧкыда усявлісны да взрывайтчисны бомбаяс.
Ольга понедельникӧ муніс гортсьыс да вой кежас эз лок гортас.
Коли вторник — Ольга эз петкӧдчыв.
Мам да чойяс тӧрыт вӧлі чайтӧны, мый Ольга узьмӧдчис заводын уджалысь кутшӧмкӧ пӧдруга ордын, — а, гашкӧ, сійӧс локтігас ранитіс либӧ виис?
Среда асылӧ пондісны мӧдӧдны Сухарнӧй заводӧ Веняӧс тӧдмавны чойыс йылысь.
Юнга эз на удит мунны, кыдзи керка дораныс фура вылын, ачыс вӧвъясӧн веськӧдлігтыр, воис сынасьӧм-мольӧдчӧм да баситчӧм Мокроусенко. Морӧс вылас сылӧн вӧлі «георгий» да медаль.
— Кӧні Ольга? — веськыда юаліс Анна.
— Энӧ изволитӧй тӧждысьны, дона Анна Степановна, — найӧ здоровӧсь да радейтӧмӧн ыстӧны тіянлы ыджыд поклон.
— Да кӧн нӧ сійӧ?
— Найӧ асланыс оланін вылӧ бӧрйисны менсьым хатаӧс.
Малахов кургансянь Войвыв бокӧ вуджны ӧні лои ӧпаснӧ нин, — неуна яндысигмоз гӧгӧрвоӧдіс Мокроусенко.
— Вот найӧ мӧдӧдісны менӧ сундукла.
— Босьт ассьыд сундуктӧ, да видзӧдлы, абу-ӧ тыртӧм! — скӧра горӧдіс Анна.
— Ог сомневайтчы! — вочавидзис Мокроусенко да ружтыштӧм бӧрын лэптыштіс сундук.
Шлюпочнӧй мастерлы некод, весиг Веня, эз кӧсйы отсавны, кор сійӧ ӧтнас петкӧдіс Ольгалысь сьӧкыд сундуксӧ.
Кор Мокроусенко мырсис Ольгалӧн сьӧкыд приданӧй дорын, Анна сулаліс кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн да зумыштчӧмӧн нюмъяліс.
Грузсӧ фура вылӧ катӧдӧм мысти Мокроусенко бӧр пырис керкаӧ да, копрасигтыр, висьтавліс:
— Лоӧй здоровӧсь, донасьыс-дона тьӧща, волӧй енмӧн сетӧм зятьыд ордӧ яичница сёйны.
Анна матыстчис пач дорӧ да коді тӧдас мыйла босьтіс киас коколюка: пач эз ломтысь...
Мокроусенко ӧдйӧ саяліс ӧдзӧс сайӧ.
— Но вот и муніс самокруткаӧн, нинӧм шуны — удружитіс!
Ӧні тіян ӧчеред, муса нывъяс: мыйӧн ещӧ Наташенька да Маринка радуйтӧдасны.
Стрёмалӧн, Веня висьталӧ, курлыга вӧчӧма дона гӧтырыслы.
Наташа нэм чӧжнас первойысь скӧрмис да горӧдіс мамыс вылӧ:
— Мый ті, мамук, Ольга вылас воанныд?
Асьныд ті батькӧд нэм чӧжныд венчайтчытӧг олӧмныд.
А ме Стрёмакӧд Краснӧй горка лунӧ венчайтчыны кута...
— Ми батьыдкӧд венчайтчытӧмӧсь сы вӧсна, мый миянлы царскӧй закон эз лэдз.
А ӧні и кадыс абу сійӧ и местаыс мӧд: ӧти делӧ Кола — бабскӧй вӧля, а мӧд делӧ Севастополь — знаменитӧй кар...
Мый нӧ, Маринушка, чӧв олан?
Радуйтӧдышт мамтӧ тшӧтш тэ.
Кыдзи тэнад жӧникыд бурдӧ?
Предложитіс тэныд ки да сьӧлӧм?
Али нюжмасьӧ? Аслас мамыслысь благословение виччысьӧ?
Маринка кельдӧдіс да, лёкысла пемдӧм синмӧн мам чужӧм вылӧ видзӧдігтыр, кутіс сёрнитны:
— Муса матуш, Нефедов бурдӧ бура.
Локтан недельӧ сійӧс мӧдӧдӧны шойччыны.
Сӧмын тай сійӧ зэв слаб.
Мамук, ме мӧдӧдча сыкӧд, кута сійӧс дӧзьӧритны.
А мамыс сылы письмӧ ыстіс.
Сійӧ меным лыддьыліс.
Тыдалӧ, сійӧ гижлӧма мамыслы, мый метӧг оз вермы овны.
Мамыс сӧгласитчис, тшӧктӧ сылы гӧтрасьны...
— Мый нӧ, нӧсилка вылын кутасны вичкоас налой гӧгӧрыс кыскавны?
— Ми сыкӧд Краснӧй горка лунӧ сӧмын ки кутам, поп локтас госпитальӧ, а кор сійӧ сувтас, ми венчайтчам.
— Сідзи ме и тӧді! — шог сьӧлӧмӧн сёрнитіс Анна.
— Лоис тайӧ керкаыс тыртӧмӧн.
Бать дзикӧдз торъяліс.
Михаиллы колӧ долг вештыны — сійӧ горт йылысь и думайтны оз кӧсйы.
Трифонӧс корабль вылысь он ылӧд лэччыны.
Веня аслыс пушка лӧсьӧдіс...
Ӧтнам ме коли сирӧтаӧн.
Мед кӧть кин бомба кучкис керкаӧ да ставсӧ пасьнитіс торпыригӧдз!
Веня кутыштліс мамсӧ да синвасор бурӧдіс сійӧс:
— Мамук, ме виччысьла гӧтрасьны.
Ме тэкӧд кольчча.
Некор тэнӧ ог эновт.
Нэм чӧж кута тэкӧд овны.
— Тэ кӧть нин менсьым сьӧлӧмӧс бурӧдыштін! — синва пыр нюмъялігмоз шуис Анна.
— Но, ветлам, Наташа, петкӧдлы меным, кутшӧм дворец Стрёма стрӧитіс тэныд.
Нёльнаныс найӧ мӧдӧдчисны видзӧдлыны Стрёмалысь «курлыга».
Зэв уна матросскӧй керка слободка увдор помсьыс вӧлі нин жугӧдӧма снарядъясӧн.
Вӧлі тшӧктӧма, медым нывбабаяс да челядь эновтісны ӧпаснӧй местаяс да вуджисны овны Войвыв бокӧ. Сэні быдмис нин землянкаясысь, чомъясысь, посньыдик сарайясысь быдса неыджыд кар, кодӧс вӧчисны карысь пышйӧм йӧз.
Карын сулаліс зэв уна жугавлӧм либӧ сотчӧм керка.
Кар вочасӧн тыртӧммис, медсясӧ нин лунвыв юкӧнас, Нёльӧд бастион дорын.
Озырджыка олысь йӧз эновтісны керкаяснысӧ да кызвын кӧлуйсӧ нуисны.
Тыртӧм керкаясӧ овмӧдчылісны, кодлы окота, да ружейнӧй биысь сайӧдчывлісны резервнӧй войскаяс: осаднӧй уджъяс кар бердӧ матысмӧмкӧд тшӧтш пуляяс лэбалісны и тані.
Карын, весиг сы центрын, кутіс лоны сэтшӧм жӧ ӧпаснӧ, кыдзи и бастионъяс да батареяяс вылын.
Та вӧсна унджык генералыс да офицерство эновтісны карса квартираяс: ӧтияс вуджисны бастионъясвывса блиндажъясӧ, мӧдъяс вуджисны матӧджык рейд дорӧ, кытчӧ снарядъяс шоча на волывлісны.
Генералъяс дзебсисны Николаевскӧй да Павловскӧй батареяясса казематъяслӧн сводъяс улӧ.
Кар тыртӧммис, но карлӧн ядро костын да укреплениеяслӧн кытш костын, «мёртвӧй» пространствоас, олӧмыс пуис.
Тайӧ полосаас случайнӧя веськаліс не куш ӧтнас Могученкояслӧн керкаыс, но и уна мукӧд матросскӧй керкаяс.
Землянкаяслӧн да хибаркаяслӧн лыд содіс.
Йӧзыс лепитчисны укреплениеяс мышкын, опасность дорӧ матыстчисны, а эз ылыстчыны.
Севастопольса военнӧй губернатор Нахимов тшӧктіс босьтавны убежищеяс вӧчӧм вылӧ эновталӧм карса керкаясысь балкаяс, джодж плакаяс, ӧдзӧсъяс, ӧшинь рамаяс.
Ачыс Нахимов важмоз ӧткӧн оліс аслас карса квартираас, джынвыйӧ жуглӧм, сотчалӧм, тыртӧм керкаяса кварталын.
Аслас «курлыгаыслы» местасӧ Стрёма бӧрйис Малахов курганувдорса овраг бокӧ.
Стрёма аддзис кодӧнкӧ заводитлӧм да эновтӧм из перъянін.
Паськӧдны тайӧ пещерасӧ кадыс эз вӧв.
Мокроусенко да Михаил отсӧгӧн Стрёма тупкис пещералысь петанінсӧ пу стенӧн, стенас колис ӧдзӧс да ӧшинь местаяс.
Кор Анна нылыскӧд да Венякӧд локтіс видзӧдлыны «дворец», кодӧс Стрёма стрӧитіс Наташалы, став уджъясыс эштӧмаӧсь нин вӧлі.
Кӧзяин эз вӧв гортас.
«Дворецлӧн» фасадыс югъяліс зэв мичаа.
Шуйгаладорсяньыс фасадсӧ баситіс Людовик XV стильын вӧчӧм зарни резьбаа двустворчатӧй еджыд ӧдзӧс, кодӧс Стрёма босьтӧма Воскобойников купеч эновтӧм керкаысь.
Ӧдзӧс водзын куйліс сійӧ жӧ керкасьыс паркет кусӧк, кодӧс вӧлі звезда ногӧн наберитӧма сьӧд пуысь дубовӧй фон вылын.
Паркетнӧй щит дорас Стрёма тувъяліс кӧрт скӧба — сапӧгъяс вылысь няйт весалӧм вылӧ.
Ӧдзӧс веськыдладорын фасадас синмӧ усьліс дзик ӧти ыджыд гӧгрӧс ӧшинь. Сійӧ вӧлі затейливӧя вӧчалӧм посни тасъяса да лӧз, гӧрд, виж, турунвиж рӧма стеклӧ позтыръяса.
Ӧшинь весьтын стенсьыс чурвидзис кӧрт труба, самӧвар труба кодь, вывлань кусыньтӧм пома.
Труба помас вӧлі жервидзан вома дракон юр кодь флюгарка.
Веня мичаа думнас аддзис, кыдзи тайӧ драконыс кутас ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлыны страшнӧй вомсӧ, тшынӧн да бикиньӧн пӧлясигтыр, кор арся тӧла лунӧ «дворецын» ломтасны печурка — пач.
Колӧ чайтны, «дворецлӧн» пытшкӧсыс вӧлі сэтшӧм жӧ мича да лӧсьыд, кутшӧм и фасадыс.
Могученкояс сулалісны да чӧла нимкодясисны.
Анна нюммуніс да шуис:
— Тэ менам медся шуда, Наташа!
Тэнӧ верӧсыд ас керкаас босьтӧ...
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
КРАСНӦЙ ГОРКА
1855 воын ыджыд лун праздникыс русскӧйяслӧн да французъяслӧн буретш лӧсяліс ӧти воскресенье шӧрӧ, мый шоча удайтчывлӧ.
Асъя бӧрын, югдігас, Могученкояслӧн семьяыс ставнас чукӧртчис Камчатскӧй люнет вылӧ, кӧні Стрёмалы да Михаиллы тайӧ лунӧ ковмис сулавны войся вахта.
Ачыс Анна «вежӧдіс» кулич, сыр, краситӧм колькъяс — сійӧ век на кутчысис важ поморскӧй вераӧ да православнӧй вичкоын вӧлі первойысь, кор сьылӧдлісны Хоняӧс.
Люнет вылын идрасьӧмаӧсь: выльысь краситӧмаӧсь орудийнӧй станокъяс, мыськӧмаӧсь пушкаяс, весалӧмаӧсь платформаяс, площадкаяс киськалӧмаӧсь лыаӧн.
Веня ещӧ ӧтчыд весаліс ассьыс мортиркасӧ кирпичӧн да гордитчӧмӧн петкӧдліс мамыслы, чойяслы да батьлы.
Анна акайтіс да шензис Веня пушка вылӧ, а бать шуис, мый пушкасӧ оз ков кирпичӧн ниртны: «Тайӧ тэныд абу самӧвар».
Медбӧръяясӧн «Камчатка» вылӧ локтісны Мокроусенкояс — Ольга да Тарас.
Батькӧд да мамкӧд куимысь окыштчигас Ольга смиреннӧя корис прӧститны гортысь самӧвӧльнӧя мунӧмсьыс.
Мокроусенко люнет вылӧ локтіс мышкас мешӧка.
— Тарас Григорьевичыс жаритӧм порсьӧс кӧ нин кыскӧма, — дӧгадайтчис Маринка.
— Эг! — синсӧ куньтыртіг вочавидзис Тарас.
— Эн тӧд...
— Но либӧ, коптитӧм ветчина окорок, — предположитіс Стрёма.
— Эг!
Веня видліс мешӧксӧ — сэні вӧлі мыйкӧ чорыд да гӧгрӧс.
— Тӧда, тӧда! — горӧдіс Веня.
— Сійӧ вайис сола кавун.
— Эг!
Хлопчик, коді нӧ вежа лунӧ сола кавун сёйлӧ?
Сы вылӧ эм ыджыд видз.
— Но, петкӧдлы, мый вайин.
Мокроусенко гӧгыльтӧдіс мешӧксьыс вит пудъя, ыджыд бомба.
Быдӧн сӧмын акнитісны.
Бомбаыс югъяліс алӧй киноварӧн, да веж цветъясӧн, да коръясӧн, дзик жӧ эсійӧ писанкаяс кодь, кодъясӧн «ыджыд лунӧ» вежласьлывлӧны Украинаын.
— Тайӧс абу зарадитӧма.
Кӧсъя французкӧд христосуйтчыны, праздникӧн поздравитны.
Куим лун мырси, гижи...
Веня, ветлы батарейнӧй командир дінӧ, кор, мед лэдзас лыйны.
Долыда чилзігтыр Веня котӧртіс землянка дінӧ, кӧні оліс мичман Панфилов, да, котӧртігас горзігтыр, бӧр локтіс.
— Позьӧ, позьӧ!
Тыртӧм рисуйтӧм бомбаӧн зарадитісны Михаил Могученколысь мортирасӧ да лыйисны.
Кымынкӧ минута мысти французъяс батарея вылысь кыліс воча лыйӧм да «Камчатка» вылын сигнальщик горӧдіс:
— Бомба!
Миян!
Видзчысь!
Повзьӧм нывбабаяс уськӧдчисны муӧ.
Бомба омлялігтыр усис люнет шӧрӧ да взорвитчис лёк дука лӧзов ру гӧгӧрыс паськӧдӧмӧн.
Шутьлялӧмӧн резыштчисны осколокъяс да шлёпкысисны-сатшкысисны муӧ.
— Лючки-ладнӧ! — юӧртіс сигнальщик да содтіс:
— «Сійӧ» шуткаястӧ оз гӧгӧрво!
— Мунам вай, старука, грекысь ылӧджык, гортӧ! — шуис Андрей Могученко.
Пӧрысь Могученко гозъя мунісны «Камчатка» вылысь Маринкакӧд тшӧтш.
Ольга да Наташа кольччисны.
Праздникӧн поздравитӧм вылӧ французъяслӧн лёк ӧтветыс ӧзйӧдіс и матросъясӧс и мичман Панфиловӧс.
Сійӧ петіс землянкасьыс да тшӧктіс сетны залп, но не тыртӧм писанкаясӧн, а начинитӧм бомбаясӧн.
Французъяс эз вочавидзны залп вылӧ.
Вообще став укреплениеяс линия вылын луныс коли вель спокойнӧя.
Виӧмаясӧс да ранитчӧмъясӧс ставсӧ арталісны нелямын морт.
Понедельникӧ, югдігӧн, ыджыд тӧв да шливган зэр дырйи Севастопольскӧй бухтаӧ пыранінын сулалысь французскӧй корабль вылысь качис ракета.
Тайӧ сигнал кузя ӧтпырйӧ гымыштісны став французскӧй батареяяс, а на дорӧ час мысти ӧтлаасисны английскӧйяс.
Севастопольлӧн укреплениеяс шыасисны воча лыйсян канонада биӧн.
Вит час чӧж севастопольскӧй комендоръяс ордйысисны неприятелькӧд да, лыйӧм лыд кузя ньӧти кольччытӧг, нуӧдісны ланьтлытӧм би.
Порох да снаряд запасъяс ӧдйӧ бырисны, да став батареяяс вылӧ вӧлі мӧдӧдӧма приказ — противник кык лыйӧм вылӧ вочавидзны ӧти лыйӧмысь не унджык.
Англичана да французъяс эз жалитны порох да снарядъяс — Балаклавасянь кӧрттуй кузя найӧ вайисны зэв гырысь боевӧй запасъяс да лэдзисны Севастополь кузя уна тысяча снаряд.
Канонада зыкын пель эз торйӧд ни ас, ни неприятельлысь лыйсьӧмсӧ. Лыйсьӧмыс пӧри пель чунӧдан равзӧмӧ.
Локтіс рыт — канонада эз дугды да кыссис войбыд.
Ядрояс да бомбаяс жуглісны валъяс, буждӧдалісны ровъяс, тыртісны пушечнӧй амбразураяс, бастион площадкаяс вылын кодйисны джуджыд воронкаяс.
Медся ёна жугласисны обороналӧн шуйга флангса передӧвӧй укреплениеяс: Селенгинскӧй да Волынскӧй редутъяс, Камчатскӧй люнет, кодъясӧс вӧлі пӧртӧма кыдзсюрӧ пазӧдӧм му, из, туръяс, пӧвъяс да керъяс чукӧрӧ.
Войнас, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый канонада эз дугдывлы, севастопольцы кутчысисны дзоньтавны укреплениеяс.
Батареяяс да бастионъяс вылӧ шливган зэр улын, няйт трӧпаясӧд ыльнитіс став йӧзыс слободкаясысь да «курлыгаясысь», кодъясӧс севастопольса гӧль йӧз вӧчалісны бастионъяс сайӧ безопаснӧй полосаӧ.
Асыв кежлас матросъяс, салдатъяс да карса йӧз дзоньталісны став укреплениеяс: жугӧдлӧм пушкаяс местаӧ батареяяс вылӧ вайисны выльясӧс, и асъядор Севастополь, кыдзи и тӧрыт, бара грознӧя ӧтвечайтіс неприятельлӧн чорыд губительнӧй билы воча.
Пушкаяслӧн гымалӧм бара на эз ланьтлы лунтыр, а рытъядор неприятель окопъясысь кутісны ружьеясысь лыйсьыны, да кӧнсюрӧ противник сійӧ защита улын заводитліс атакуйтны русскӧй траншеяяслысь передӧвӧй линия.
Став атакаяссӧ вӧлі отбитӧма.
Войын виччысисны джынвыйӧ жуглӧм укреплениеяс вылӧ общӧй штурм.
Войска сулалісны дасьӧсь.
Пушкаяс зарадитісны картечӧн.
Но противник эз лысьт заводитны штурм, водзӧ нуӧдіс канонада.
И тадзи вит лун да вит вой дорвыв кыссис зэв чорыд тыш.
Нёльӧд бастион дзикӧдз жугӧдісны — сійӧс ковмис выльысь вӧчны.
Неприятель пехоталысь неувереннӧй войся атакаяс венлісны штыкъясӧн.
Войска да рабочӧйяс дзикӧдз лигышмунісны.
Пушкаяслы эз тырмыны зарядъяс, да ковмис разявны ружейнӧй патронъяс, мый вылын уджалісны челядь да нывбабаяс — порохсӧ кисьталісны дӧра картузъясӧ.
Субботаӧ неприятель взорвитіс мупытшса мина, кодӧс вӧлі вайӧдӧма Нёльӧд бастионса чурвидзан пельӧс улӧ.
Взрывысь артмӧм сьӧд сюръя качис небесалань, да бастион вылӧ дзонь кымӧрӧн усины му да из.
Тайӧ мина взорвитчигӧн пӧгибнитісны гальваническӧй командаысь кымынкӧ морт, кодъяс вӧлі уджалӧны русскӧй контрминалы вӧчан галереяын.
Пӧгибнитӧмъяс лыдын вӧлі гальваническӧй командаса салдат Ручкин.
Воскресеньеӧ, апрель 4-ӧд лунӧ, Краснӧй горка лунлы паныд, кыкнанладорсянь канонада неуна лӧньыштіс.
Краснӧй горка — тувсовъя свадьбаяслӧн первой лун.
Тайӧ лунӧ шонділысь петӧмсӧ обычай кузя встречайтӧны гӧраяс йылын, севастопольскӧй слободкаясысь йӧзыс войын уджалӧм бӧрын эз эновтны бастионъяс да батареяяс.
Кор мича гӧрдов шонді кыпӧдчис гӧра йывъяс весьтӧ, бастионъяс вылын кылісны гажа сьыланкывъяс да горзӧмъяс.
Салдат гӧтыръяс да матросъяслӧн нывъяс снарядъясӧн гӧрлӧм бастионъясса площадкаяс вылын ворсісны хороводӧн.
Сэн и тан йӧктісны батальоннӧй хоръяс сьылӧм улӧ, балалайкаясӧн да рожокъясӧн ворсӧм улӧ.
* * *
Наташаӧс Стрёмакӧд венчайтісны Никольскӧй вичкоын Карладор бокын.
Некор на Севастопольын эз вӧв сы мында свадьба, кыдзи 1855 воӧ Краснӧй горка лунӧ.
Вичко, кӧні неважӧн сьылӧдісны Хоняӧс, тырис мича венечув паськӧма нывъясӧн, параднӧй мундиръяса том офицеръясӧн, армейскӧйясӧн и морскӧйясӧн, георгиевскӧй крестъяса салдатъясӧн да матросъясӧн, невестаяслӧн мичаа пасьтасьӧм пӧдругаясӧн да жӧникъяслӧн тшапа пасьтасьӧм дружкаясӧн.
Венчайтісны ӧттшӧтш куимнан приделас.
Челядьныс венчайтчигӧн батьяслы да мамъяслы лоны вичкоын обычай эз тшӧктывлы.
Венчайтчӧм бӧрын Наташа колльӧдіс Стрёмаӧс Камчатскӧй люнет вылӧ: сылы воис кад вахтитны.
Наташа локтіс аймам керкаӧ, сэсянь став семьяӧн мӧдӧдчисны Стрёма «курлыгаӧ».
Сьӧкыд тюменскӧй сундуксӧ сэтчӧ нуисны ки йыланыс бать да Тарас Мокроусенко.
«Курлыгаас», кор сэтчӧ пыртісны сундук, став локтысьяс эз тӧрны.
Анна дивитанапырысь видзӧдліс Наташалысь «дворецпытшкӧсса» убранство, коді вӧлі югдӧдӧма мойдын моз уна рӧма ӧшиньӧд пыран югыдӧн.
— А абу зэв озыр менам мӧд зятьӧй! — сёрнитіс Анна.
Топчан вылын сулаліс неыджыд матросскӧй чемодан, а топчан улын — салдатскӧй сапӧг гоз.
Из костӧ тувъялӧм тув йылын ӧшаліс Стрёмалӧн быд лун новлан паськӧмыс.
Наташа пукаліс топчан вылын да нюмъяліс.
Тайӧ здукӧ «курлыгаӧ» котӧрӧн пырис йӧй мортлӧн моз чашкалӧм синма Веня да виньдалӧмӧн горӧдіс:
— Тэ Наталья, эн бӧрд!
Сійӧ ловъя!
Сійӧс морӧсас, сквӧзь петӧмӧн, пуля ранитіс...
Сійӧ нинӧм, сералӧ.
«Котӧрт, — шуӧ, — гӧтырлы висьтав».
Сійӧс Павловскӧй мысок вылӧ нуисны...
Наташа нетшыштіс юрсьыс цветъясӧн мичмӧдӧм фата, горӧдтӧг уськӧдчис «курлыгаысь» да котӧртіс Павловскӧй мысоклань.
ЕДЖЫД КЫДЗ ПУ
Могученкояслӧн керка тыртӧммис.
Стрёма ӧдйӧ бурдіс да бӧр сувтіс стройӧ.
Наташа дзикӧдз вуджис сылы Стрёмаӧн вӧчӧм «дворецӧ».
Ольга да Тарас Краснӧй горка бӧрын тӧлысьысь дырджык эз петкӧдчывны Малахов курган вылӧ.
Маринка муніс колльӧдны ассьыс «наречённӧйсӧ», мичман Нефедовӧс, кодӧс мӧдӧдісны шойччыны да лечитчыны.
Гортсьыс Маринка босьтіс сӧмын тубрастор — Маринкалӧн скрыняыс сулаліс тыртӧм Хонялӧн тыртӧм морскӧй сундуккӧд орччӧн.
Андрей Могученко волывліс Анна дорӧ недельнас ӧтчыдысь не унджык.
Веня эз быд рыт волы гортас, мукӧд дырйиыс Михаилкӧд — вокыскӧд сійӧ лыддьысис ӧти вахтаын.
Анна унджык лунсӧ колльӧдліс ӧтнас.
Медся тшӧкыда сійӧ аддзысьлывліс Наташакӧд, коді мамыс дорӧ воліс юкмӧсӧ вала.
Ас кежын Анна гажтӧмчис, кадсӧ дженьдӧдіс уджалӧмӧн да сьылӧмӧн:
<rus>Красуйся, красота,</rus>
<rus>Гуляй, гуляй, воля,</rus>
<rus>По чистому полю.</rus>
<rus>Белейся, белота,</rus>
<rus>По белой берёзе.</rus>
Ӧти асылӧ Анналысь сьыланкывсӧ орӧдіс Могученко керка двор шӧрӧ усьӧм бомбалӧн взрыв.
Ӧшиньясысь стеклӧыс киссис.
Керка вевт вылысь гывдіс черепица.
Повзьӧм Анна чепӧсйис кильчӧ вылӧ да акнитіс: бомбалӧн осколокыс пӧшти дзикӧдз вундӧма кыдз пусӧ, и кыдз пу копыртчис веж ув лёзьяссӧ му вылӧ пластнитӧмӧн.
Кыдз пу шоча паныдасьлӧ Крымын.
А Севастопольысь оз позь вӧлі аддзыны мӧдӧс, таысь кындзи, кодӧс Анна быдтіс аслас керка ӧшинюлын.
Кызь куим во сайын, чужан местаяссӧ эновтігӧн, Анна кодйӧмӧн перйис ӧти арӧса кыдз пу, вужсӧ тупкис ва нитшкӧн да видзис кузь туй чӧжыс Белӧй моресянь Чёрнӧйӧдз.
Могученко дворын кыддзыс босьтчис быдмыны.
Анна сійӧс радейтіс да быдтіс-дӧзьӧритіс.
И быдмысь челядьыс кутісны радейтны еджыд кыддзӧс да ошйысьлісны мукӧд водзын, мый некодлӧн на Севастопольын абу сэтшӧм пуыс...
Анна дыр бӧрдіс чегӧм кыдз пу дорын.
Заводитліс лэптыны сійӧс да кардъялӧмӧн кӧртавны, — рӧшкыд пу дзикӧдз чегис.
Жугавлӧм кыдз пу мырйысь дзульӧбӧн петіс свежӧй зарава да сукмис гожводзын, пемдіс, кынмис гӧрдов визьясӧн.
КАМЧАТСКӦЙ ЛЮНЕТ
Апрель помын французскӧй армияысь нерешительнӧй Канроберӧс вежис выль главнокомандующӧй — генерал Пелисье, смел да решительнӧй морт.
Сійӧ решитіс босьтны Камчатскӧй люнет да Килен-балкасайса редутъяс, медым сэсся штурмуйтны Малахов курган.
Дезертиръяссянь Севастопольын тӧдмалісны, мый Пелисье нуӧдӧ гырысь лӧсьӧдчан уджъяс, медым штурмуйтны Корабельнӧй бокса передӧвӧй укреплениеяс.
Лӧсьӧдчӧмыс нюжаліс май чӧж, коді коли обычнӧй артиллерийскӧй лыйсьӧмӧн.
Май 25-ӧд лунӧ ён бомбардировка бӧрын французъяс зэв гырысь вынъясӧн заводитісны атакуйтны Волынскӧй редут да Забалканскӧй батарея.
Адмирал Нахимов воис Камчатскӧй люнет вылӧ буретш сэк, кор французъяслы вӧлі сетӧма «Виктория» редут вывсянь ракетаӧн сигнал — штурмуйтны.
Вӧвсӧ люнетсайса сюръя бердӧ домалӧм бӧрын Нахимов кутіс мунны фасад пӧлӧн морякъяскӧд здоровайтчигтыр.
Друг кыліс сигнальщиклӧн горӧдӧм:
«Французъяс локтӧны!
Штурм!»
Нахимов тшӧктіс кучкавны тревога.
Артиллеристъяс уськӧдчисны орудиеяс дорӧ.
Салдатъяс сувталісны банкетъяс вылын.
Орудиеяс удитісны штурмуйтысь колоннаяс кузя картечӧн сетны кык залп.
Матросъяс эз удитны зарадитны орудиеяснысӧ коймӧд залп вылӧ, кыдзи шуйгаладорса фассянь люнетӧ пырисны алжирскӧй стрелокъяс.
Люнет пытшкын пансис рукопашнӧй бой.
Матросъяс эновтісны пушкаяс, кутчысисны ружьеясӧ.
Могученко-четвёртӧй, оружиетӧм юнга, эз кольччы Михаил воксьыс да Стрёмаысь...
Фронтладорсянь люнетӧ ыльӧбтісны французскӧй линейнӧй полкса салдатъяс.
Веськыдвывса фассянь уськӧдчисны зуавъяс.
Саблясӧ лэптӧмӧн Нахимов уськӧдчис тыш шӧрас.
Врагъяс казялісны зарни адмиральскӧй эполетъяссӧ.
Алжирецъяс лёкысь горзӧмӧн уськӧдчисны Нахимов дорӧ да кытшалісны сійӧс — сылы грӧзитіс смерть либӧ плен.
Нахимовӧс ыджыд опасностьысь казялӧм бӧрын матросъяс писькӧдчисны сы дорӧ да, штыкъяснаныс щӧтясьӧмӧн, наступайтысь французъясысь дорйысигтыр, бӧрыньтчисны.
Веняӧс зырисны, сійӧ веськаліс Нахимов дорӧ, вокыскӧд орччӧн.
Матросъяс надзӧник вешйисны люнет горжалань.
Друг лои зэв прӧст.
Веня аддзис ас бердсьыс сім чужӧма, сьӧд тошка алжирскӧй салдатӧс, коді вӧлі джуджыд фескаа да зарниӧн вурлӧм-баситӧм гӧрд безрукавкаа.
— Эн пов, юнга! — воксӧ аснас сайӧдігмоз горӧдіс Михаил.
Фескаа салдат видзӧдтӧг кучкис Венялы прикладӧн пельпомас да, Михаиллысь штыксӧ отбитӧмӧн, уськӧдчис Нахимов дорӧ, медым бытшкыны сійӧс.
Нахимов ӧвтыштіс саблянас.
Веня горӧдіс.
Михаил тойыштіс Нахимовӧс да тупкис сійӧс ас морӧснас, ас вылас примитіс зургӧмсӧ: алжирскӧй стрелоклӧн штыкыс бытшкис Михаиллысь морӧссӧ.
Ойӧстігтыр сійӧ уськӧдіс ружьесӧ да уси, ас бӧрсяыс кыскис тшӧтш Веняӧс да личкис сійӧс му бердӧ.
Матросъяс бара топӧдчисны Нахимов гӧгӧр.
МИШЛӦН РУЖЬЕ
Усьӧмысь падмӧм Веня сьӧкыда сувтіс кок йылӧ да бергӧдіс воксӧ чужӧмӧн небесалань...
Кияссӧ шевкнитӧмӧн куйлысь Михаил судорожнӧя чабыртліс да разьліс кулакъяссӧ.
Морӧсас сылӧн киргис-пуис.
Вомдоръясас ӧшйис вира быг.
Синъяссӧ сійӧ кылӧдіс.
— Сувт, Миша, сувт!
Миян мунісны! — вӧрӧдіс воксӧ Веня.
Михаил восьтіс синсӧ да киргӧмӧн шуис:
— Вокӧ, котӧрт, висьтав батьлы...
Висьтав...
— Мый нӧ висьтавнысӧ, Миша?
Мый висьтавны? — вокыс бердӧ ляскысьӧмӧн весь юасис Веня...
Вӧрзьывтӧм, стекляннӧй синмӧн небесаас видзӧдӧмӧн Михаил ланьтіс.
Михаиллӧн чужӧм пасьта паськаліс спокойнӧй нюм.
Веня гӧгӧрвоис, мый вок кулі.
Юнга сувтіс кок йылӧ да видзӧдліс гӧгӧр пуксьӧм чӧвлун вылас шензигтыр.
Люнет вылын йӧзыс эз нин вӧвны.
Гӧгӧрбок спокойнӧя куйлісны виӧмаяс да ойзігтыр вӧрӧшитчисны раненӧйяс.
Веня видзӧдліс Севастопольладорӧ да аддзис, кыдзи Мӧд бастион дорӧ ньӧжйӧник мунӧ ыджыд йӧз чукӧр.
Юнга гӧгӧрвоис, мый тайӧ неприятель зырӧ люнет вылысь бӧрыньтчӧм матросъясӧс да салдатъясӧс.
Малахов курган вывсянь кутісны гымавны пушкаяс.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі картечь.
Йӧз чукӧр дугдіс водзӧ мунны — сійӧ юксис кык пельӧ: ӧтияс разӧдчӧмӧн котӧртісны Мӧд бастионса валъяс дорӧ, мӧдъяс бӧрыньтчыштісны да сувтісны.
Кыліс штуцеръясысь шковӧдчӧм-лыйсьӧм.
Веня копыртчис Михаил шой дорӧ.
Виӧмлӧн еджыд дӧрӧм вылас йиджӧма гӧрд пятна.
Воксӧ гырдӧсь вомдорас окыштӧм бӧрын Веня шедӧдіс морӧс вывсьыс «георгийсӧ», лэптіс муысь Михаиллысь ружье да, мыш саяс сійӧс пуктӧмӧн, кутіс котӧртны...
Кылісны горзӧмъяс.
Вал вомӧн люнет вылӧ тэрмасьтӧг кавшасисны резервысь ыстӧм французъяс.
Знаменосец лэптіс вал вылӧ куим рӧма французскӧй флаг.
Веня петіс люнет вылысь да кыліс вӧвлысь чуксалана нора гӧрдлӧм: сюръя гӧгӧр дом поводнас гартчӧм Нахимовлӧн вӧлыс корсйӧдліс да тракйысис.
Сійӧ корис отсавны.
Веня разис дом поводсӧ да кавшасис седлӧ вылӧ.
Вӧлыс вӧтлытӧг кутіс гӧнитны Малахов курганлань.
Верзьӧмалы кымыныськӧ лыйисны люнетсянь.
Веня юр весьтын шутёвтіс кымынкӧ пуля.
Юнга копыртчис седлӧ бердӧ да гикнитіс казакъяс моз.
Вӧлыс пондіс скачитны, кыдзи кужис.
Веня сетіс сылы вӧля.
Вӧв кежис Сапёрнӧй туй вылӧ, Малахов курган коли веськыдладорӧ.
Доковӧй оврагӧ лэччанінын Веня кутыштіс вӧвсӧ да кежӧдіс туй бокӧ: паныд сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн котӧртісны салдатъяс ружьеяссӧ кутігтыр.
Салдатъяс водзвылын, сабляӧн ӧвтчигтыр, верзьӧмӧн муніс генерал Хрулев.
Седлӧас бергӧдчӧмӧн сійӧ пельпом вомӧныс горзіс салдатъяслы:
— Благодетельяс, водзӧ!
Мездам «Камчаткаӧс!»
Благодетельяс, ӧдйӧджык!
Салдатъяс котӧртісны сьӧкыда лолалігтыр, амуницияыс шлопкакыліс; генерал бӧрся скачитіс горнист, кодлӧн мыш саяс вӧлі труба.
Веня воис Чортов пос дорӧ да дом поводӧдыс кӧрталіс Нахимовлысь вӧвсӧ сюръя бердӧ, сэтчӧ, кытчӧ сійӧс векджык кольлывліс адмирал Малахов курган вылӧ волігас.
Рӧмдӧ нин вӧлі.
Бастион вылын вӧлі суматоха, кутшӧм векджык овлӧ гарнизон вежсигӧн.
Шуйга фаснас бастион лыйліс Килен-балкалань.
Пос сайысь тубрасъяс тыра матроскаяс чукӧрысь Веня казяліс мамсӧ.
Анналӧн киас неыджыд чугун, чышъянӧн кӧртыштӧма: мукӧдъяскӧд тшӧтш сійӧ лӧсьӧдчис нуны пияныслы ужин.
— Мамук, Михаилӧс виисны! — мам дорӧ котӧртігмоз синвасор горзіс Веня.
— Дзикӧдз виисны.
Сійӧ тшӧктіс батьлы висьтавны...
Анналӧн чужӧмыс измис.
Веня водзӧ пидзӧсчань вылӧ уськӧдчӧмӧн сійӧ кутіс писӧ да топӧдчис чужӧмнас сы морӧс бердӧ.
Шыд тыра чугуныс уси Анна киысь.
Матроскаяс кытшалісны Аннаӧс пиыскӧд.
Анналӧн пельпомъясыс сыркъялісны бӧрдӧмсьыс.
— Мамук, эн бӧрд, голубушка!
Ме ӧд гӧгӧрвои, мый тшӧктіс Миша висьтавны батьлы: долгсӧ бать пыдди мынтіс Миша...
Анна топыда топӧдіс писӧ морӧс бердӧ.
Гӧгӧр сувталӧм матроскаяс ньӧжйӧник сёрнитісны ас костаныс, чышкалісны синваяснысӧ.
Ӧти нывбаба шуис:
— Эз ӧтнадлысь тэнсьыд, кӧнкӧ, сэн вины.
И менам сэн.
Анна сувтіс пидзӧс вывсьыс да вочавидзис:
— Быдӧн ассьыныс долгнысӧ вештасны.
Мунам, пиук, висьталам батьлы.
Сійӧ Павел Степановичкӧд блиндажын...
Налы колӧ тӧдны, мый тэ аддзылін люнет вылысь...
Анна да Веня веськӧдчисны Корниловскӧй бастионса начальник блиндаж дорӧ да аддзисны Нахимовӧс, Тотлебенӧс да Васильчиковӧс блиндажӧ пыранінысь скамья вылысь.
На дорын сулалісны приказаниеяс виччысигтыр кымынкӧ офицер да ординарец.
Тотлебен мый йылысь кӧ вензис Васильчиковкӧд.
Нахимов шыасьтӧг кывзіс кыкнансӧ.
Нахимов мышкын, сылысь плащсӧ ки йылас кутігтыр, сулаліс Андрей Могученко.
СЛУЖБА КУЗЯ ДОЛГ
Писӧ пельпомӧдыс кутӧмӧн Анна петкӧдіс сійӧс водзлань да сувтӧдіс Нахимов водзӧ.
Веня вылӧ видзӧдлӧм мысти Нахимов рассеяннӧя нюммуніс да шыасис Тотлебен дорӧ:
— Ті асьныд кӧсъянныд мунны Волынскӧй редут вылӧ?
Мыйла?
— Тӧдмавны, код киын ӧні сійӧ.
— Важнӧджык тӧдны, мый Камчатскӧй люнет вылын.
Со тіян водзын сэтысь юӧр вайысь морт...
Юнга, тэ «Камчатка» вылысь мунін миян бӧрын?
— Так точно! — вочавидзис Веня да торксялӧмӧн кутіс висьтавлыны, мый аддзыліс.
Камчатскӧй люнет вылын — французскӧй знамя.
Французъяс унаӧнӧсь.
Орудиеяс эз удитны заклепайтны.
И юнга Могученко-четвёртӧй эз удит заклепайтны ассьыс ыргӧн «кычансӧ»...
«Камчатка» мездыны генерал Хрулев нуӧдӧ пехота батальон...
Дум вылас главнӧйсӧ уськӧдӧмӧн, мый колӧ висьтавны, Веня босьтіс мыш сайсьыс вокыслысь ружьесӧ, сувтӧдіс сійӧс прикладӧн муӧ да, Нахимов юр вомӧн бать чужӧм вылӧ видзӧдӧмӧн, содтіс:
— Мишаӧс виисны.
Сійӧ кулӧмаӧн коли сэтчӧ.
Со сылӧн ружьеыс.
Сійӧ тшӧктіс тэныд, бать, висьтавны: «Котӧрт, висьтав батьлы...»
Веня кыліс, кыдзи мамлӧн киясыс топыда кабыртӧны сылысь пельпомъяссӧ, да ланьтіс, эз висьтав веськыда батьлы ассьыс чайтӧмсӧ.
Падмыштӧм юнга вештіс синсӧ Нахимов чужӧм вылӧ да тадзи помаліс:
— Ме ӧд, ваше превосходительство, тіян вӧв вылын люнет вывсьыс скач локті...
Сійӧ тані, Чортов пос сайӧ домалі.
Веня бара вештіс синсӧ батьыс вылӧ да чужӧм сертиыс гӧгӧрвоис, мый бать гӧгӧрвоӧма сы йылысь, мый эз помав Веня.
Андрей Могученколӧн чужӧмыс пондіс тракйысьны да чукыртчис — сійӧ зілис не бӧрддзыны.
Нахимов чеччис скамья вылысь да, фуражкасӧ пӧрччӧмӧн, мӧвпалігтыр копыртіс юрсӧ.
Веня полӧмӧн виччысис, мый шуас Нахимов.
Адмирал лэптіс юрсӧ.
Чужӧм вылас сылӧн эз вӧв ни нюм, ни шог.
Нахимовлӧн чужӧмыс югзис.
Анналы чужӧмас спокойнӧя видзӧдігмоз Нахимов шуис:
— Ставным ми олӧмӧ пӧртам отечество водзын ассьыным долгнымӧс честнӧя да помӧдз.
Ставным тані пӧгибнитам.
Ме татысь ог мун ни ловйӧн, ни кулӧмаӧн.
Сэсся Нахимов синнас паныдасис Венякӧд да чуть нюммунӧмӧн содтіс:
— Сыысь, мый вӧлӧс менсьым вайӧдін, юнга, пасибӧ.
Ме водзӧса тэныд.
Веня зымнитіс ружье прикладӧн муӧ.
— Ружьетӧ сет батьыдлы! — скӧра помаліс Нахимов.
Тотлебенлань бергӧдчӧмӧн Нахимов кутіс сёрнитны делӧ йылысь:
— Пӧжалуй, ӧні миянлы, Эдуард Иванович, колӧ ветлыны Забалканскӧй батарея вылӧ.
Хрулев кӧ вӧтлас люнет вылысь французъясӧс, найӧ оз вермыны кутны и Килен-балка сайысь редутъяс.
Ті сӧгласенӧсь, князь? — Васильчиков дорӧ шыасис Нахимов.
— Дерт! — ӧдйӧ вочавидзис Васильчиков.
— Полковникысь бурджыка некод оз куж висьтавны, кутшӧм состояниеынӧсь редутъяс, да мый колӧ сэні вӧчны...
Веня сетіс батьыслы Михаиллысь ружье.
Андрей Могученко босьтіс ружьесӧ пельпом вылас, кыдзи ассьыс, да молодцеватӧя мӧдӧдчис восьлавны Чортов послань.
Анна муніс сыкӧд орччӧн.
Юнга Могученко-четвёртӧй на бӧрвылын кыссис недӧвӧльнӧй.
Андрей да Анна, Веня йылысь вунӧдӧмӧн, сёрнитісны ас костаныс.
— Но, Ондре, вештысин тэ долгсьыд... — шога шуаліс верӧсыслы Анна.
— Долгӧс мынті, ӧні процент кута мынтыны.
Месӧ, пӧрысь йӧй, чайтлі: зэв прӧстӧ, аслым эз удайтчы — пи вештысяс.
Абу тай сідз вӧлӧма.
Быдӧнлы ас вӧснаыс вештысьны колӧ, вернӧ висьталіс Павел Степанович.
Анна ышловзис;
— Тэ век ас йывсьыд, Ондре, а Павел Степанович важсятор йылысь висьталіс.
Сійӧ сэки спаситны уськӧдчис — ассьыс долгсӧ выполнитіс.
Быдӧнлӧн аслас долг.
Миша, менам югыд тӧлысьӧй, ассьыс долгсӧ вӧчис, а эз тэ вӧсна ӧтветит.
— Тэ кӧ, Анна, менӧ велӧдны лӧсьӧдчӧмыд-а! — скӧра шуис Могученко.
— Мый ме, ог гӧгӧрво служба кузя долг?
Служба долг кузя мичман Нахимов абу обязан вӧлі лэдзны шлюпкасӧ штормӧ да матросӧс перйыны мореысь.
Мый вӧлі штурвальнӧй Андрей Могучий?
Вӧлі матрос и эм сверхсрочнӧй службаса матрос.
Ме ассьым долгӧс гӧгӧрвоа.
А мичман Нахимовысь артмис адмирал Нахимов.
Пӧгибнитас кӧ сійӧ, мый лоӧ миянкӧд ставнымкӧд?
Сытӧгыд и Севастопольлы пом.
— Ок, ок! — ышловзис Анна.
— А меным ассьым долгъясӧс и мынтынысӧ нинӧмӧн.
Ме полнӧй банкрут.
Андрей Могученко чӧв олыштіс да ньӧжйӧник вочавидзис:
— Ассьыд долгъястӧ тэ, Анна, вештін.
Тэныд ставсӧ прӧститӧма.
Веня эз гӧгӧрво батьлысь да мамлысь сёрнисӧ да скӧраліс.
Сійӧ гарыштіс налы ас йывсьыс:
— Дольӧны «долгъяс, долгъяс», а люнет вылӧ менам «кычанӧй» коли.
Кутшӧм ме ӧні комендор?
Чайтлі, адмирал меным сетас Мишалысь штуцерсӧ.
А сійӧ, со тай, пӧрысьлы тшӧктіс сетны!
Тӧді кӧ эськӧ, эг босьт.
Мый вылӧ тэныд винтовка?
Бать бергӧдчис Веняланьӧ да скӧра шуис:
— Менымсӧ мый вылӧ?
Вот тэныд и на!
Ӧд меным ӧні колӧ Михаил местаӧ сувтны...
ЭПИЛОГ
ШТУРМ
Генерал Хрулев бӧр мырддис французъяслысь Камчатскӧй люнет, но кык батальоныд вӧлӧма этша, медым кутны сійӧс.
Камчатскӧй люнет атакуйтны французъяс выльысь мӧдӧдісны некымын полк, кодъяслы вӧлі отсалӧма став батареяяссянь чорыд перекрестнӧй биӧн.
Хрулев бӧрыньтчис люнет вылысь.
Французъяс эз вӧтчыны бӧрыньтчысьяс бӧрся, сӧмын ружьеясысь лыйлісны налы.
Забалканскӧй батарея вылӧ воӧм Тотлебен аддзис, мый Килен-балкасайса редутъяссӧ прочнӧя займитӧмаӧсь французъяс, мый йылысь и юӧртіс генерал Хрулевлы.
Мӧд асылӧ генерал Хрулев кӧсйӧ вӧлі атакуйтны воштӧм укреплениеяс.
Тотлебен да Нахимов эз сӧгласитчыны та вылӧ: атака вӧчны позьӧ вӧлі чукӧртны дас кык батальонысь не унджык — французскӧй корпусса комын квайт батальонлы воча, кодъяс займитісны Малахов курган водзысь высотаяс.
Камчатскӧй люнет воштӧм бӧрын князь Горчаков гижис царлы дзик некутшӧм надеятӧм письмӧ: «Менам положение заводитӧ лоны отчаяннӧйӧн.
Ӧні ме думайта сӧмын ӧтитор йылысь, кыдзи эськӧ кольны Севастополь да не воштыны вывті уна, кызь тысячаысь унджык.
Корабльяс да артиллерия спаситӧм йылысь нинӧм и думайтны.
Ужаснӧ думыштны...
Меным нинӧм думайтны мӧдтор йылысь, кыдзи сӧмын петкӧдны Севастопольӧс дорйысь ӧстатки йӧзсӧ, на пиысь джынсӧ воштытӧг».
Матросъяс, салдатъяс да Корабельнӧй бокын олысьяс эз и думайтлыны сы йылысь мый, ковмас эновтны Севастополь.
Тотлебен веськӧдлӧм улын Малахов курган сайын заводитісны вӧчны выль оплот: рейдсянь Лунвыв бухтаӧдз Тотлебен шуис вӧчны вал, кодӧс лоӧ дасьтӧма ружейнӧй да артиллерийскӧй оборона вылӧ;
Корабельнӧй слободкалӧн увдорса юкӧныс лоӧ ретраншементӧн — пытшкӧсса укреплениеӧн, кӧні позьӧ на вӧлі кутчысьны, неприятель кӧ босьтас Малахов курган.
Дорйыны ёна водзӧ петӧм Забалканскӧй батарея Тотлебен лыддис бесполезнӧйторйӧн.
Батарея вылысь орудиеяс шыбитісны бухтаӧ, батареясӧ эновтісны, Килен-балка вылысь поссӧ жугӧдісны.
Зато дугдывтӧг пуис удж Доковӧй оврагсянь Ыджыд бухтаӧдз оборона ёнмӧдӧм кузя: валъясын писькӧдалісны гырысь калибра орудиеяслы выль амбразураяс, штурм кежлӧ лунвыв местаясын вӧчалісны барбетъяс — полевӧй орудиеяслы платформаяс; батареяяс вылын валъяс бердӧ вӧчалісны стрелокъяслы банкетъяс.
Ретраншемент кузяла тэчисны изйысь завал, кузьтанас километрысь кузьджык да изъяссӧ вочасӧн тыртісны муӧн. Мусӧ вочасӧн мешӧкъясӧн ваялісны ылысянь.
Тайӧ зэв ыджыд уджсӧ эз позь эськӧ вӧчны сӧмын салдатъяс вынӧн. Тайӧ уджсӧ тшӧтш вӧчисны Корабельнӧй бокса став олысьясыс.
Нахимов сёрнитіс увереннӧя:
— Мед кӧть неприятель босьтас карсӧ — ми Малахов курган вылын куш асьным кутчысям ещӧ тӧлысь!
Камчатскӧй люнет босьтӧм бӧрын Пелисье лӧсьӧдчис штурмуйтны Малахов курган.
Сійӧ эз сомневайтчы успехын да вӧлі уверен, мый курган босьтӧм бӧрын дерт жӧ лоас босьтӧма и Севастополь.
Английскӧй главнокомандующӧй лорд Раглан назначитіс штурм июнь 6-ӧд лун кежлӧ — Ватерлоо бердса тыш годовщинаӧ.
abu
Июнь 5-ӧд лунся асывводзӧ, югдігас, заводитчис канонада.
Тайӧ вӧлі нёльӧдысь нин Севастопольӧс бомбардируйтӧм да вын сертиыс эз уступайт первойя куим бомбардировкалы.
Неприятель дзонь сутки грӧмитіс оборонительнӧй линияяс, Корабельнӧй слободка да кар.
Июнь 6-ӧд лунлы паныда войӧ бомбардируйтӧмыс век водзӧ муніс.
Неприятельскӧй пароходъяс матыстчисны рейдӧ пыранінӧ да залпъясӧн лыйлісны кар кузя, берегвывса батареяяс кузя да продольнӧй биӧн бухтаын сулалысь корабльяс кузя.
Карладор бокын быдлаӧ усьласисны зажигательнӧй снарядъяс да ракетаяс.
Карын заводитчисны пӧжаръяс.
Канонада вылӧ Севастополь слаба вочавидзис, порохсӧ видзтіс штурм кежлӧ.
Корабельнӧй слободкаса олысьяс, матросъяс да салдатъяс став выннысӧ пуктісны сы вылӧ, медым дзоньтавны жуглӧм укреплениеяс.
Севастополь вӧлі дзеналӧма не сӧмын порохысь.
Эз тырмы заряднӧй картузъяслы армячина — найӧс кутісны вурны адмиральскӧй сынысьяслӧн фланелевӧй дӧрӧмъясысь.
abu
Эз тырмыны 36-фунтӧвӧй морскӧй пушкаяслы ядрояс.
Дум вылӧ уськӧдісны, мый татшӧм пушкаясысь уна во чӧж корабльяс вывсянь лыйлісны вал кузя — Войвывладор бокса мишеньяс кузя — артиллерийскӧй учениеяс дырйи.
Валсӧ пазовтісны-кодйисны да сэтысь перйисны некымын тысяча ядро.
Гырысь калибра пушкаяслы ядрояс пыдди дасьтісны зажигательнӧй бомбаяса снарядъяс, лыаӧн найӧс тыртӧмӧн.
Детинкаяс да нывкаяс чукӧртісны да муысь перъялісны лыйӧм пуляяс да сдайталісны найӧс арсеналӧ — тайӧ шусьыліс «тшак вотӧмӧн».
Тадзи ӧктысиганыс «тшак вотысьяс» мукӧд дырйи веськавлісны лыйсьӧм улӧ да мынтысьлісны олӧмнаныс.
Но век жӧ, кӧть кыдзи эз вӧчны-чукӧртны, а боевӧй припасъяс эз тырмыны.
Найӧс лоӧ вӧлі видзны штурм кежлӧ, слаба вочавидзны неприятельлы ружьеясысь лыйсьӧм вылӧ да канонада вылӧ.
Севастопольскӧй батареяяслӧн би слабмӧмыс пӧръяліс Пелисьеӧс.
Сійӧ решитіс заводитны штурмсӧ сэк, кор июнь 6-ӧд лунӧ муртса на заводитас югдыны, канонада выльысь ӧддзӧдтӧг.
Сійӧ надейтчис босьтны Малахов курган немвиччысьтӧг.
Французъяслы паныд Севастопольысь войнас петісны секретъяс.
Кор кутіс лӧз тӧдчыны, «Камчатка» вевдорса секретъясысь юӧртісны генерал Хрулевлы, мый балкаӧ чукӧрмӧмаӧсь неприятельлӧн гырысь вынъяс.
Секретъяс пыр жӧ кутісны лыйлыны французъяслӧн передӧвӧй цепьяс кузя.
Эрдӧдӧм неприятельлы быть лои срокысь водз мӧдӧдчыны штурмуйтны Корабельнӧй бокса укреплениеяслысь шуйга фланг, Первойя да Мӧд бастионъяс.
Русскӧй пароходъяс пырисны Килен-бухта устьеӧ да чорыда кутісны лыйлыны французъяс кузя.
Кутісны сёрнитны Войвыв бокса батареяяс.
Пароходъяс вывсянь да батареяяс вывсянь лыйсьӧмыс вӧчис французъяслы ыджыд урон.
Найӧ бастионъяс бердӧдз волытӧг бӧр пышйисны да дзебсисны Килен-балкаӧ.
Друг уськӧдчӧм эз удайтчы.
Пелисье верзьӧмӧн воис «Зелёнӧй гӧра» вылӧ (тадзи французъяс шулісны Камчатскӧй люнет), кор шуйга флангысь штурмсӧ вӧлі венӧма нин.
И сӧмын сэки «Зелёнӧй гӧра» вывсянь качисны куим ракета — общӧй штурм вылӧ сигнал.
Французъяс куимладорсянь вӧрзисны Малахов курганлань.
Англичана атакуйтісны Коймӧд бастион.
Малахов курган дорйысьяс французъясӧс паныдалісны зэв чорыд картечнӧй да ружейнӧй биӧн.
Курган водзвывса эрдыс тырис шойясӧн.
Французъяслӧн разгромитӧм колоннаяс пӧрины разгысьӧм йӧз чукӧрӧ.
Тайӧ чукӧрыс век жӧ воӧдчис Малахов курган шуйгаладорса ровъясӧдз.
Вал бердӧ штурмӧвӧй посъяс сувтӧдалӧмӧн французъяс кутісны кайны вал вылӧ.
Тані вӧлі Нахимов.
Сійӧ сетіс команда «<rus>в штыки</rus>».
Французъясӧс паныдалісны дзик воча лыйлӧмӧн, штыкъясӧн, шыблалісны налы изъясӧн да бомба осколокъясӧн.
Французъяс бӧрлань чепӧсйисны да успехтӧг кыкысь на заводитлісны атакуйтны курганлысь шуйга боксӧ.
Бӧръя атакасӧ отбитігӧн тані усис 36-ӧд экипажысь сверхсрочнӧй унтер-офицер Андрей Могучий.
Корниловскӧй бастион центр вылӧ кык атака вӧлі венӧма картечӧн да ружейнӧй биӧн, французъяслы ыджыд урон вӧчӧмӧн.
Кургансянь веськыдвылынджык французъяс шедӧдлісны временнӧй успех.
Жерве батарея босьтӧм бӧрын французъяс воисны Малахов курган рытывладор бокӧдз.
Воддза войнас таладор бокысь унджык керкасӧ вӧлі жуглӧма снарядъясӧн.
Могученкояслӧн керкаыс жервидзис пасьмунӧм ӧшиньяса.
Вит пудъя бомба сквӧзь пырӧма черепичнӧй вевт пыр, взорвитчӧма чардакас да кисьтӧма пӧтӧлӧксӧ.
Веня тайӧ кадӧ вӧлі бастион вылын.
Анна да Наташа уджалісны: Малахов курган да Мӧд бастион костысь вал дзоньталӧм вылӧ ваялісны му.
И мукӧд керкаясыс вӧліны тыртӧмӧсь.
Генерал Хрулев удитіс воны Жерве батарея вылӧ Севскӧй полкса батальонкӧд буретш сэк, кор французъяс вӧлі бергӧдӧны батареялысь орудиеяссӧ Корабельнӧй бокса мӧд пытшкӧсса линиялы паныд.
Хрулевцы шыбитісны французъясӧс батарея вылысь; найӧ вӧтӧдісны французъясӧс картечӧн.
Та водзвылын слободкаӧ писькӧдчӧм французъяс торъялісны.
Найӧ йӧршитчисны керкаясӧ да сарайясӧ да кутісны сэсянь лыйсьыны ружьеясысь.
Ковмис быд керка босьтны штурмӧн.
Севскӧй да Полтавскӧй полкса салдатъяс да 36-ӧд экипажысь матросъяс сьӧкыдапырысь вӧтлісны неприятельӧс керкаясысь да пленӧ босьтісны некымын дас салдатӧс.
Коймӧд бастион вылӧ англичаналысь уськӧдчӧмсӧ тшӧтш жӧ вӧлі венӧма налы ыджыд урон вӧчӧмӧн.
Квайт час асыв кежлӧ неприятельлӧн атакаяс дугдісны.
Штурм, кодӧс заводитлісны французъяс да англичана Ватерлоо годовщинаӧ, эз удайтчы.
Июнь 6-ӧд лунся яръюгыд победаысь вӧліны уна наградаяс чинъясӧн, орденъясӧн да деньгаӧн.
Салдатъяслы сетісны морт кык шайтӧн да быд рота вылӧ куим георгиевскӧй крест.
Адмирал Нахимовлы сетісны жалование дорас пожизненнӧя содтӧд быд во квайт тысяча.
«Мый вылӧ меным тайӧ деньгаыс? — шуис сійӧ.
— Бурджык вӧлі, мӧдӧдісны кӧ бомбаяс!»
ПОС
Андрей Могученкоӧс дзебисны Войвыв бокӧ, Хоня гукӧд орччӧн.
Нахимов колльӧдіс важ другсӧ гу дорӧдзыс да тшӧктіс гортъяс пуктыны военнӧй орден, кодӧс вӧлі босьтӧма Камчатскӧй люнетын виӧм Михаил Могученко морӧс вылысь.
Штурм бырӧдіс кыкнан воюйтысь сторонаыслысь вынъяссӧ.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Неприятельскӧй артиллерия пӧшти дугдіс лыйсьыны.
Севастопольцы видзтісны порох.
Но бойястӧм лунъясӧ неприятель водзӧ нуӧдіс осаднӧй уджъяс.
Русскӧй да неприятельскӧй траншеяяс матыстчисны ӧта-мӧд бердӧ.
Неприятельскӧй стрелокъяс би улын водзӧ ёнмӧдісны Корабельнӧй боклысь укреплениеяс.
Муошъяс моз кодйысисны му улын минёръяс, мупытшса горсъясӧ пукталісны порох тыра бӧчкаяс, медым взорвитны неприятельлысь траншеяяс.
Июнь 7-ӧд лунӧ генерал Тотлебен контузитчис Малахов курган вылын бомба взорвитчигӧн.
Врачьяс предпишитісны Тотлебенлы «вольпасьын покой», но мӧд лунас инженер-генерал локтіс батарея вылӧ, медым сетны минёръяслы удж вылӧ нарядъяс.
Распоряжениеяс сетӧм бӧрын Тотлебен кутіс гӧра паныд кайны Малахов курган вылӧ.
Сійӧс казялісны неприятельлӧн стрелокъяс.
Кутісны шковӧдны-лыйлыны.
Тотлебен кыліс, мый ранитчис кокас.
Корисны цырульникӧс, да сійӧ, кор вундіс сапӧгсӧ, аддзис пуляӧн сквӧзь писькӧдӧм рана.
Перевязка бӧрын Тотлебен водіс дасьтӧм нӧсилка вылӧ, бурджыка лӧсьӧдчис, ӧзтіс сигара да тшӧктіс асьсӧ нуны квартираас.
Рана вӧсна страдайтысь Тотлебен вадзӧ веськӧдліс оборонительнӧй уджъясӧн квартирасяньыс.
Но тайӧ эз нин вӧв сійӧ: и морякъяс, и салдатъяс, и йӧзыс — быдӧн велалӧмаӧсь аддзыны Тотлебенӧс Нахимовкӧд ӧтлаын сэтшӧм местаясын, кӧні Севастопольлы грӧзитіс ыджыд опасность.
Нахимов коли ӧтнасӧн.
Сійӧ сідз вӧчис, медым Тотлебен бӧрся ёна дӧзьӧритісны, сылысь комнатасӧ гажӧдіс ловъя цветъясӧн, тшӧкыда волывліс.
Ӧтчыд Нахимов локтіс Тотлебен дорӧ скӧр.
— Кывлінныд, кутшӧм подлость?!
— горӧдіс сійӧ порог дорсянь.
— Эг, эг кывлы, — нюмъялігтыр вочавидзис Тотлебен.
— Кутшӧм ещӧ подлость?
— Ыджыд бухта вомӧн пос лӧсьӧдчӧны вӧчны!
Инженер-генерал Бухмейер вӧлисти аддзис аслыс удж: лӧсьӧдӧма керйысь вӧчӧм послысь проект...
— Сійӧ вӧчис тайӧс, дерт, князь Горчаков тшӧктӧм кузя?
Бухмейер вӧчӧ сійӧс, мый должен вӧчны да мый сылы тшӧктӧны вӧчны.
Ме гӧгӧрвоа тіянлысь скӧралӧмтӧ, менам друг: пос вӧчӧмыд лоӧ — Севастопольӧс сетны лӧсьӧдчӧм.
Сідз-ӧ ме тайӧс гӧгӧрвоа?..
— Абу важнӧ, кыдзи ми тайӧс гӧгӧрвоам, а кыдзи тайӧс гӧгӧрвоасны матросъяс да салдатъяс...
«Ставсӧ эновтӧй, асьныд спасайтчӧй» — со кыдзи найӧ гӧгӧрвоасны!
А миянлы коли сӧмын куим тӧлысь кутчысьны.
Сентябрын неприятель дугдас осаждайтны да весасяс татысь.
Ещӧ ӧтчыд тӧвйыны сійӧ оз нин вермы...
— Но мый дон сувтасны миянлы тайӧ куим тӧлысьыс!
— Кӧть мед мый эз сулавны!
Россиялӧн честь да достоинствоыс миллионпӧв донаджык...
— Вайӧ, Павел Степанович, сёрнитны хладнокровнӧя.
Ставсӧ арталам pro да contra*.
* Pro да contra (лат.) — «за» да «против» доводъяс.
Тотлебен пуктіс кисӧ Нахимов пидзӧс вылӧ.
— Ӧні менам уна прӧст кад, — водзӧ сёрнитіс Тотлебен.
— Ме куйла да мӧвпала.
Вермам-ӧ ми дорйыны Севастополь?
Нахимов вештіс Тотлебенлысь кисӧ пидзӧс вывсьыс, звирк сувтіс места вылысь да кутіс ветлӧдлыны комната кузя.
— Мый?
Мый? — комната ӧтар помсянь мӧд помӧдз восьлалігтыр горӧдлывліс сійӧ.
— И ті?
Тайӧ ті?
Ті, ті тайӧс меным: висьталанныд? — Тотлебен вольпась дорӧ сувтлігмоз мыкталӧмӧн грознӧя горӧдіс Нахимов.
— Да, тайӧс ме висьтала, кӧть тӧда, кутшӧм дой ме тіянлы вӧча, дона друг...
Кывзӧй менӧ спокойнӧя.
Пуксьӧй!
Кор морт кок йылас, сійӧ абуджык уравновешен...
Тіянлы поскыс абу страшнӧй.
Ті онӧ кутӧ сы кузя пышйыны.
Ті, морякъяс, принадлежитанныд ёнджыкасӧ Россиялӧн будущӧйлы прошлӧйыслы дорысь.
И тіянӧс нинӧмӧн вежны.
Пехотатӧ позьӧ вайны Севастопольӧ ещӧ на кӧть дас дивизия, а морякъясӧс ни ӧти мортӧс!
Ӧкмыс тӧлысь чӧжӧн комын тысяча морякъясысь спишитӧма расходӧ кызь тысячаысь унджык.
Сідзкӧ, сентябрь тӧлысь кежлӧ Севастопольын кольӧ китыр матрос.
Колӧ веськыда видзӧдны курыд правдалы синмас.
— Тіян вежӧрыд висьталӧ сійӧс жӧ, мый менам сьӧлӧмӧй.
Всё-таки меным сьӧкыд кывзыны тайӧс тіянсянь, генерал.
Миянлы кольӧ ӧтитор — кувны.
Тотлебен эз дзик пыр вочавидз Нахимовлӧн бӧръя кывъяс вылӧ:
— Меным ӧтитор яснӧ, Павел Степанович: Севастополь кутас кутчысьны, кытчӧдз ті кутчысянныд.
Менам кӧсйӧмӧй — бурдны да сувтны тіянкӧд орччӧн.
Положение абу на безнадёжнӧй...
— Ті менӧ кӧсъянныд бурӧдны?
Мыйла?
— Миянлы тіянкӧд бурӧдӧмъясыд оз ковны!
Ме шуа, эм надея.
Вӧйысь морт идзасӧ кутчысьӧ.
Миянлы татшӧм идзасыс всё-таки — крымскӧй армия.
Мед салдатъяс мечтайтӧны вӧля йылысь — таын найӧ стойкостьлӧн залог.
Мед найӧ отчаяннӧй выныштчӧмӧн надейтчӧны мездысьны войнаса бедствиеысь — таын найӧ храбростьлӧн залог.
Найӧ кутасны храбрӧя да стойкӧя тышкасьны...
Горчаков, буракӧ, думайтӧ повторитны Альма.
Бара жӧ надея помавны делӧсӧ ӧти ударӧн генеральнӧй сражение вӧчӧмӧн.
Сійӧс оз позь мыжавны — отчаяннӧй положение дырйи игрок мунӧ «ва-банк», медым либӧ ставсӧ кушӧдз ворссьыны, либӧ воны, мыйӧн кӧть эз помась сэсся ворсӧмыс.
Кӧть кыдзи помавны ворсӧмсӧ!
Воны генеральнӧй сражение эз вермы эськӧ ачыс Суворов, сылӧн кӧ Багратион пыдди вӧлі Ноздрёв, а Кутузов пыдди — Чичиков, кулӧм ловъяс!
ИДЗАС
— Кӧні нӧ идзасыс?! — терпитны вермытӧгыс торкис Нахимов.
— Вайӧ меным идзассӧ!
— Изволитӧй.
Со сійӧ.
Воны генеральнӧй сражение Горчаков оз вермы.
Сійӧ вӧчас сійӧс да ворссяс.
Ӧні сійӧ оз на лысьт.
Армия сылӧ висьӧмъясысь да неприятель биысь.
Штурм виччысьӧм вӧсна миянлы быть лоӧ дась видзны салдатъясӧс самӧй укреплениеяс линия вылын.
Таысь миян ыджыд урон.
Яснӧ мыйла!
Первойя видзӧдлігӧн кутшӧм тешкодь кӧть оз кажитчы, а Севастопольскӧй крепостьыд дзескыд миян вынъяслы, кӧть эськӧ миян вынъяс и оз тырмыны.
Тайӧ кажитчӧ парадоксӧн!
Существующӧй укреплениеяслӧн быд линия вылӧ кӧ сувтӧдны кык мында унджык салдатӧс, ми лоам кыкпӧв слабджыкӧсь.
И, пӧжалуй, кыкпӧв содасны миян воштӧмъяс: цельыс сукджык!
Сідзкӧ, полевӧй армия, кытчӧдз сійӧ служитӧ крепостьса гарнизонлы резервӧн, пополняйтӧ чинан вынсӧ, миянлы колӧ сійӧ.
Но ми вермам эськӧ сы вынъясӧн бурджыка распорядитчыны, вермим кӧ эськӧ ми тшӧктыны армияӧс дугдывтӧг уджавны, кыдзи уджалӧны миян артиллеристъяс, стрелокъяс да пехота бастионъяс вылын.
И бара парадокс: та могысь колӧ нюжӧдны миян укреплениеяслысь линия, кӧть эськӧ сійӧ вынъясӧн, кодъясӧн ми распоряжайтчам, ми муртса вермам кутны ас киын сійӧ кузьтасӧ, кодӧс ӧні доръям.
— Ог аддзы идзассӧ! — горӧдӧмӧн шуис Нахимов.
— Спасайтӧй менӧ, либӧ ме вӧя тіян кывъяс потокын!
Дженьыдджыка!
Нахимовлысь насмешливӧй кывъяссӧ пыдди пуктытӧг Тотлебен висьталіс водзӧ:
— Армия оз вермы воны генеральнӧй сражение.
Но сылӧн вынъясыс и ӧні тырмымӧн, медым вӧтлыны неприятельӧс миян шуйга фланг вылысь.
Ёнмӧдны Малахов курганлысь да ставнас шуйга фланглысь артиллерия, атакаӧн бӧр босьтны Камчатскӧй люнет, Килен-балка сайысь редутъяс, босьтны сы костын да Лабораторнӧй балка костын сулалысь высотаяс, веськыдвывланьӧ банӧн вӧчны выль редутъяс да вооружитны найӧс — ӧти кывйӧн кӧ, нюжӧдны миян укреплениеяслысь линия да тшӧктыны полевӧй войскаӧс уджавны тайӧ линия вылын — тайӧс ми вермам на вӧчны, и тайӧ кык мында содтас миянлысь выннымӧс.
<rus>В общем</rus> сійӧ, мый ме висьтала, лӧсялӧ инженер-генерал Бухмейер мнениекӧд.
Сідзкӧ, тані ми тэкӧд, менам друг, вермим эськӧ пос посйыны Горчаков штабӧ.
Надейтча, татшӧм послы паныд ті онӧ кутӧ возражайтны?..
Горчаков кӧ оз кывзы миянӧс, то кывзас миянӧс да Бухмейерӧс, ӧтлаын босьтӧмӧн.
Со менам идзасыс.
Нахимов сувтіс, видзӧдліс Тотлебенлӧн бинтуйтӧм кок вылӧ да шуис:
— Чеччӧй вольпасьысь ӧдйӧджык.
Тіянтӧг ме быттьӧ коктӧм.
Аддзысьлытӧдз, менам друг!
Оз-ӧ мыйкӧ ков тіянлы?
— Аттьӧ, ставыс эм.
Ті менӧ и сідз нин балуйтанныд...
Июнь 6-ӧд лунся чорыд поражение бӧрын неприятель пӧшти тӧлысь чӧж матыстчис траншейнӧй ходъяса зигзагъясӧн Севастополь бердӧ, медым сэсся выльысь штурмуйтны матысяньджык.
Артиллерийскӧй би слабмис, сӧмын Корабельнӧй бок вылӧ неприятель лэдзліс суткинас тысяча снаряд гӧгӧр.
Севастополь слаба вочавидзис, сӧмын торкаліс неприятельлы уджавны.
Пуксисны зэв жар лунъяс да пӧдтана жар войяс.
Рытын войскаяслӧн торъя частьяс разӧдчалісны бастионъяс вылӧ музыкаӧн — сэтшӧм пӧрядоксӧ лӧсьӧдіс генерал Хрулев.
Смена вӧчсьыліс полкӧвӧй оркестръяслӧн бодрӧй шыяс улӧ.
Июнь 28-ӧд лунӧ неприятель асывсянь чорыда кутіс бомбардируйтны Коймӧд бастион.
Бастион дорйысьяс заводитісны беспокоитчыны таысь: бӧръя лунъясӧ неприятельскӧй би вӧлі сосредоточитӧма Корабельнӧй бок вылӧ, да, кажитчис, неприятель временнӧ эновтӧма Коймӧд бастион атакуйтӧм йылысь мӧвп.
Ыстісны юавны Нахимовлысь.
Сійӧ вочавидзис: «А вот ме дзик пыр тіянӧ локта».
И часджын мысти сійӧ локтіс нин бастион вылӧ да пуксис скамья вылӧ адмирал Панфилов блиндаж дорӧ.
Сійӧс кытшалісны морскӧй да пехотнӧй офицеръяс.
Кыліс сигнальщиклӧн горӧдӧм: «Бомба!
Миян!»
Быдӧн, коді вӧлі Нахимов дорын, тшӧтш и сылӧн адъютант Колтовский, уськӧдчисны блиндажӧ.
Ӧтнас Нахимов кольччис места вылас да эз вӧрзьӧдчыв, кор бомба взорвитчис да тыртіс осколокъясӧн, изъясӧн да бусӧн скамья водзысь сійӧ местасӧ, кӧні водзджык сулалісны Нахимовкӧд сёрнитысьяс.
Блиндажысь чепӧсйӧм бӧрын найӧ аддзисны, мый Нахимов дзоньвидза, да уськӧдчисны сы дорӧ радпырысь горзӧмӧн да дивитӧмӧн, мыйла сійӧ оз видз асьсӧ.
— Вздор! — орӧдіс Нахимов да кутіс водзӧ нуӧдны бомбаӧн торклӧм сёрнинысӧ.
ПӦРЫСЬЛУН
Коймӧд бастион вылын распоряжениеяс сетӧм бӧрын Нахимов лейтенант Колтовскийкӧд мӧдӧдчис Малахов курган вылӧ.
Но юр весьтын шутьлялісны да дзизгисны штуцернӧй пуляяс да гораа швачкысьлісны изйӧ буссӧ лэптӧмӧн.
Нахимов эз тэрмӧдлы ассьыс рам вӧвсӧ, да Колтовскийлы быть вӧлі лоӧ муртса рӧдтыштны адмиралкӧд орччӧн шуйгаладорсяньыс мунігтыр.
Колтовский эз сэтшӧма ас вӧснаыс пов, мыйда скӧраліс адмирал вылӧ.
— Павел Степанович, позьӧ веськыда юавны, — кутіс сёрнитны Колтовский: — кыдзи нӧ ті верминныд пукавны бомба водзын?
Ме дзик челядь моз чеччышті блиндажӧ...
— Челядь моз?
Сыын и сутьыс!
А ме старик!
Ме прӧстӧ эг удит повзьыны.
Со и ставыс!
Ті ӧд, Павлуша, кӧнкӧ, онӧ вунӧдлӧй бӧрвылӧ ассьыныд кинытӧ?
А ме кутчыся ӧдзӧс вугйӧ, медым восьтыны ӧдзӧс, восьті, муна, а киӧс лэдзны вунӧді, век на кутчыся.
Вӧлі видзӧдлан шонді вылӧ — и здук мысти бырӧ синмад сьӧд пятноыс, а ӧні сійӧ пемдӧдӧ менсьым синмӧс вит, дас минута.
Со ме видзӧдлі тіян вылӧ, мӧдарӧ бергӧдчи, и тіянлысь чужӧмтӧ век на аддза туй вылысь...
Да, оз ӧд весьшӧрӧ миянлы тӧлысьсӧ во пыдди артавны.
Ме пӧрысьми дас во вылӧ...
Нахимовӧн веськыда висьталӧм вылӧ чуймӧм лейтенант шуис:
— А тіянӧс лыддьӧны фаталистӧн!
— Ме тайӧс ог гӧгӧрво!
Фаталист презирайтӧ опасность, сы вӧсна мый веритӧ судьбаас.
А ме ногӧн, морт вермӧ овны и кувны, кыдзи ачыс сійӧ окотитӧ.
— Кувны!
Ті смерть корсянныд!
Боже мой! — шогпырысь горӧдіс Колтовский.
— Бара жӧ вздор!
Мыйла нӧ корсьны смерть — сійӧ быдӧнлы обеспечитӧма.
Тешкодь кулӧм йылысь тӧждысьны.
Ме кӧсъя овны, ме радейта олӧм...
Абу ӧмӧй лӧсьыд, Павлуша, мунны татшӧм молодецъясӧн, кутшӧмӧсь ми тіянкӧд?
Мый кӧть ми эг вӧчӧй, мый сайӧ кӧть эг дзебсьӧй, мыйӧн кӧть эг тупкысьӧй, ми эськӧ сӧмын петкӧдлім характерлысь слабость.
Душанас сӧстӧм да благороднӧй морт век кутас смертьсӧ виччысьны спокойнӧя да гажаа, а трус полӧ кулӧмысь, кыдзи трус.
Колтовский нинӧм йылысь сэсся эз юась.
Нахимов ланьтіс, кутіс видзӧдны Малахов курган вевдорті небесаас, кӧні еджгов кымӧр улын кытшлалісны орёлъяс.
Чортов пос дорын Нахимов чеччыштіс вӧв вылысь.
Матросъяс кытшалісны Нахимовӧс.
Юнга Могученко-четвёртӧй босьтіс нахимовскӧй вӧвлысь дом поводсӧ да кӧртыштіс сійӧс столб бердӧ.
Матросъяс тыртісны Нахимовӧс вопросъясӧн:
— Правда-ӧ, мый французъяс ордӧ воӧма ачыс Наполеон?
Неважӧн воӧма винтовӧй корабль — став флотыс сылы салютуйтіс.
Быттьӧ пӧ тайӧ корабль вылас Наполеон воӧма.
— Збыль-ӧ, мый отступление кежлӧ бухта вомӧн пос вӧчны кутасны?
Сідзкӧ, Севастопольлы да флотлы пом?
— Тысяча кер вайӧны, став фурштатсӧ вӧр кыскавны босьтӧмаӧсь, а порох абу.
Бомбаяс кытчӧ сибдісны?
Нахимов вочавидзӧ:
— Наполеонлы миянын вӧчны нинӧм.
Да мед локтас: ачыс аддзас, мый Севастополь оз позь босьтны ни мореладорсянь, ни му вывсянь.
Пос кутасны стрӧитны, тайӧ збыль.
Поскыс миянлы жӧ колӧ — боевӧй припасъяс вайӧм вылӧ да штурм дырйи Войвыв боксянь войскалы карӧ локтӧм вылӧ.
Порох да бомбаяс кузя лёкджык делӧыс.
Порох колӧ видзтыны.
А сы йылысь, медым эновтны Севастополь, и дум мед эз вӧв.
Матросъяс!
Не меным сёрнитны тіян подвигъяс йылысь.
Ме мичманскӧй эполетъяссянь вӧлі век свидетельӧн тіян уджныдлы да первойя кыв кузя кувны дасьлуныдлы.
Доръям Севастополь!
И ті сетанныд меным шуд новлӧдлыны менсьым флагӧс грот-брам-стеньга вылын сэтшӧм жӧ честьӧн, кыдзи ме тіян отсӧгӧн новлӧдлывлі и мукӧд клотикъяс улын!
Другъяс, докажитам французлы, мый ті сэтшӧм молодецъяс, кутшӧмъясӧн ме тіянӧс тӧдлывлі!
А сыысь, мый бура тышкасянныд, аттьӧ!
— Тэныд аттьӧ, Павел Степанович! — вочавидзисны матросъяс.
Матросъяскӧд сёрнитӧм бӧрын Нахимов мӧдӧдчис бастион исходящӧй пельӧсса банкетлань.
Юнга Могученко-четвёртӧй котӧртіс Нахимовкӧд орччӧн да петкӧдліс сылы сигнальнӧй флажокъяса цветнӧй рисунокъясӧн мичмӧдӧм подзорнӧй труба:
— Видзӧд, ваше превосходительство, кутшӧм наследство меным колис бать!
Меным эськӧ лоны сигнальщикӧн, а то ме должностьтӧг ветлӧдла...
Тшӧктӧй, Павел Степанович, приказ гижны!
Нахимов кӧсӧйтчыліс Веня зрительнӧй труба вылӧ да шуис:
— Да ӧд кутшӧм тэысь лоӧ сигнальщик?
Тэныд банкетсянь бруствер вомӧн оз тыдав...
— Лоӧй надежнӧйӧсь!
Ме лӧсьӧді нин: табуретка сувтӧдлывла.
Зэв лӧсьыда тыдалӧ...
— Но, мунам, сигнальщик!
Видзӧдла французъяс вылӧ тэнад труба пыр...
— А приказын лоӧ?
Колӧ приказын шуны.
Ого!
Сигнальщик Могученко-четвёртӧй!
Мунам!
Павел Степанович, со эстӧн банкет вылын менам табуретка сулалӧ...
Нимкодьысла Веня вунӧдіс чинопочитаниелысь правилӧяс, сюйыштіс трубасӧ Нахимовлы киас, кватитіс сійӧс киӧдыс да кутіс кыскыны банкет дорӧ, кӧні вал дорӧ вӧлі сувтӧдӧма табуретка.
Нахимов нюмъялігтыр муніс сэтчӧ, кытчӧ сійӧс кыскис юнга, да мунігмозыс шуис адъютантлы:
— Лейтенант, гижӧй, мый юнга Могученко-четвёртӧй зачисляйтсьӧ сигнальщикӧн Корниловскӧй бастион вылӧ.
ИМЕННИКЪЯС
Малахов курганса командир 1-й ранга капитан Керн да исходящӧй пельӧсса батареялӧн командир лейтенант Пётр Лесли, кор тӧдмалісны, мый батарея вылӧ воӧма Нахимов, тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны сылы паныд.
Керн рапортуйтіс сы йылысь, мый бастион вылын ставыс лючки-ладнӧ, да сэсся, медым нуӧдны Нахимовӧс опаснӧй местасьыс, шуис:
— Миян служитӧны ӧбраз водзын всенощнӧй.
Он-ӧ окотитӧ, Павел Степанович, кывзыштны служба?
— Верманныд мунны, колӧ кӧ тіянлы.
Ме тіянӧс ог кут! — коса вочавидзис адмирал.
Керн копыртчыліс, но кольччис адмирал дорӧ опасностьсӧ сыкӧд тшӧтш юкны окотитӧмӧн.
Нахимов видзӧдліс Лесли вылӧ да нюмъялігмоз горӧдіс:
— Ба-ба!
Ме и вунӧді, мый ті, Петя, аски именник.
Ӧд аски «Петыр да Павел».
Ме сӧмын ӧні вунӧді, а то пыр помниті.
Ме тіянлы дасьті зэв бур пӧдарки.
Вот аддзыланныд...
— А меным? — челядь моз юаліс лейтенант Павел Колтовский да челядь ногӧн жӧ дузгӧдчис.
— И ті аски именник?
— Так точно!
— Но, и тіянлы лоӧ сюрприз.
Быдӧн гажаа серӧктісны.
Адмираллы копрасигмоз Лесли шуис:
— Кора, Павел Степанович, аски пирӧг сёйны волыны, татчӧ бастион вылӧ.
— Аттьӧ!
Дерт, вола тіянӧс поздравитны...
— Да ӧд и ті, Павел Степанович, аски именник! — шуис капитан Керн.
— Поздравляйта локтан нимлуннад!
Нахимов ӧвтыштіс кинас.
— Павелыд да Петырыд уна! — дӧзмӧмпырысь чӧвтіс сійӧ.
Веня кывзіс тайӧ сёрнисӧ да жалитіс, мый сійӧ абу ни Петыр, ни Павел — сылы тшӧтш жӧ лои окота именникӧн лоны: сылысь нимлунсӧ некор гортас эз празднуйтлывлыны.
Тайӧ кадӧ батарея вылын комендор Стрёма зарадитіс сьӧкыд бомбическӧй пушка, медым лыйны адмирал дырйи.
Кор Веня аддзис, мый лыйӧм кежлӧ ставыс дась, кватитіс Нахимов киысь зрительнӧй труба:
— Ме сӧмын ӧти здук кежлӧ.
Ме сета бӧр!
Сӧмын видзӧдла, кытчӧ веськалӧ!..
Веня чеччыштіс табуретка вылӧ да, бруствер вылӧ трубасӧ лӧсьӧдӧмӧн, ляскысис сы бердӧ синнас.
Орудие лолыштіс.
Ёна йиркнитіс лыйӧм...
— Эк, кутшӧм вылӧдз найӧс качӧдіс! — горӧдіс Веня, кор неприятельскӧй траншеяясладорын кыліс бомбалӧн взрыв.
— Куимӧн вывлань кокӧн качисны.
Ваше высокопревосходительство, видзӧдлы жӧ: тӧрӧканъяс моз кутісны котравны!
Нахимов босьтіс юнга киысь труба да копыртчис сы весьтӧ.
Адмираллӧн еджыд фуражкаыс тыдовтчис бруствер весьтын, да сійӧс казялісны французскӧй стрелокъяс.
Пуля кучкысис му тыра мешӧкӧ Нахимов дорӧ.
— Павел Степанович, пӧрччӧй фуражканытӧ — найӧ еджыдас лыйлӧны, — адмираллы сӧветуйтіс сигнальщик.
Кымынкӧ пуля шутёвтіс бокті.
— Тіянӧ метитӧны, адмирал!
Лэччӧй банкет вылысь! — пӧшти приказ сетан тонӧн горӧдіс Керн.
Нахимов эз кывзы ӧлӧдӧмсӧ, век видзӧдіс трубаӧ да друг, ньӧжйӧник апнитӧмӧн, пӧрис кымынь, уськӧдіс трубасӧ кисьыс.
Фуражкаыс уси Нахимов юр вылысь — веськыд син весьтас сылӧн кутіс тӧдчыны неыджыд вир чут.
Веня сулаліс шай-паймунӧмӧн, эз гӧгӧрво, мый лои.
Ставыс здук кежлӧ кынмылісны.
Сэсся лэптісны Нахимовлысь бесчувственнӧй телӧсӧ да нуисны жуглӧм Еджыд башня дорӧ.
Тані пыр дежуритіс сестра милосердия.
Нахимовлысь юрсӧ кӧрталігӧн сійӧ аддзис, мый ранаыс сквознӧй: балябӧжас пуля петан ыджыд розьті сӧдзӧдчис вир.
Нахимов сьӧкыда лолаліс.
Несчастье йылысь юӧрыс гыӧн паськаліс бастион пасьта.
Кор Нахимовӧс нуисны Чортов пос кузя, нӧсилкаяс бӧрся йӧзыс мунісны шапкаястӧг.
Площадка, кӧні Веня молебен дырйи тӧдмаліс, мый тӧлысь Севастопольын кутас лыддьыссьыны во пыдди, дзикӧдз тыртӧммис.
Ӧбраза аналой дорын эз коль ни ӧти юрбитысь — быдӧн колльӧдісны нӧсилка.
Сӧмын поп да дьякӧн ветлӧдлісны ӧбраз гӧгӧр, копрасисны да сьылісны, быттьӧ нинӧм эз и ло.
Нахимовӧс нуисны Павловскӧй мысок вылӧ да сэсянь шлюпкаӧн вуджӧдісны Войвыв бокӧ.
Чукӧртчисны докторъяс да признайтісны, мый ранаыс смертельнӧй.
Нахимов эз волы ас садяс, кӧть эськӧ шочиника восьтывліс синсӧ, кос вомдоръяснас вӧрӧдігмоз, быттьӧ мыйкӧ кӧсйис шуны.
Чайтісны, мый сійӧ корӧ юны, да вом дорас вайӧдісны ва тыра стӧкан.
Сійӧ лэптіс кисӧ да вештыштіс стӧкансӧ...
Суткиысь дырджык Нахимов вермасис смертькӧд.
Керка дорын, кӧні вӧлі госпиталь, эз быравлы лӧня сулалысь салдатъяслӧн да матросъяслӧн чукӧр.
Июнь 30-ӧд лунӧ луншӧр гӧгӧр кымын Нахимов кулі.
ДЗЕБӦМ
Нахимовлысь телӧсӧ пуктісны гортйӧ, кодӧс сувтӧдісны барказӧ лӧсьӧдӧм катафалк вылӧ.
Нахимов медбӧръяысь вуджис Севастопольскӧй бухталысь изумруднӧй ваяс.
Корабльяс, кор на дорті кывтіс Нахимов, лэдзыштлісны флагъяссӧ да салютуйтісны сы мындаысь лыйӧмӧн, кымынысь пӧлагайтчыліс сылы ловъя дырйиыс.
Командаяс сулалісны вевдорын стройӧн, шапкаястӧг.
Графскӧй пристаньсянь да Нахимов вӧвлӧм квартираӧдз чой паныд гортсӧ нуисны морякъяс.
Нахимовлысь телӧсӧ вевттисны «Мария» корабльса зэв ыджыд кормовӧй флагӧн, кодӧс уналаті вӧлі розьӧдӧма да косявлӧма снарядъясӧн Синопскӧй бой дырйи.
Юрладорас горт дорас кресталісны куим адмиральскӧй флаг.
Гурйыв восьтӧм зал ӧдзӧс пыр, коді петкӧдіс стекляннӧй терраса вылӧ да террасасянь — садйӧ, кӧні буретш заводитӧмаӧсь вӧлі цветитны сёрся розаяс, Нахимов, вермис кӧ восьтыны синсӧ, аддзис эськӧ эзысь сера сьӧмӧн моз эжӧм море да сы вылысь шонді паныдыс неприятельскӧй корабльяслысь силуэтъяс.
Сутки чӧж дугдывтӧг локтісны Нахимов керка дорӧ салдатъяс, матросъяс, офицеръяс, матроскаяс, Корабельнӧй бокын олысь йӧз, карса дамаяс да чери кыйысьяс-грекъяс гӧтыръясыскӧд да челядьыскӧд.
Июль 1-й лунӧ шуисны дзебны.
Нахимов керкакӧд паныд стрӧитчисны кык батальон, пехотнӧй да своднӧй флотскӧй, да полевӧй орудиеяслӧн батарея.
Нахимовлысь гортсӧ керкасяньыс да вичкоӧдз да вичкосянь Карса высотаӧдз, кытчӧ Нахимовлы вӧлі дасьтӧма гусӧ Истоминкӧд, Корниловкӧд да Лазаревкӧд орччӧн, нуисны ки йылын.
Церемония нюжаліс рытӧдзыс сы вӧсна, мый йӧзыс тысячаясӧн кӧсйисны медбӧръяысь видзӧдлыны кулӧм Нахимов вылӧ да прӧститчыны сыкӧд.
Шога звӧнитісны кӧлӧкӧлъяс.
Дзебигӧн-колльӧдігӧн сьылӧмыс чепляліс сьӧлӧмъяс.
Ыргӧн трубаяслӧн гора шыяс вевттисны нывбабаяслысь нора бӧрдӧм да лыддьӧдлӧм.
Небесаын ветлӧдлісны увлань лэччӧм, сьӧд кымӧръяс: тӧлыс пӧльтіс мореладорсянь.
Батальонъяслӧн ружейнӧй салют улӧ да «Константин» корабль вывсянь орудийнӧй салют улӧ Нахимовлысь телӧсӧ лэдзисны гуӧ.
Неприятель тӧдіс Севастопольӧс суӧм страшнӧй несчастье йылысь.
Дзебигӧн неприятельскӧй батареяяс вывсянь ни ӧтчыд эз лыйны.
— Кӧзяин муніс, а кӧзяинтӧгыд керкаыс — сирӧта, — шуис кодкӧ адмиралӧс гуас колльӧдысьяс пиысь.
Да и ӧтчыд-ӧ вӧлі шуӧма татшӧм кывъяссӧ!
И мӧвпыс, кодӧс эз быдӧн лысьтны шуны гораа, быдӧнлӧн вӧлі ӧти и сійӧ жӧ.
Рана вӧсна вольпасьын куйлысь Тотлебен эз вермы волыны дзебны другсӧ.
Тотлебен дзебтӧдзыс на гижліс гӧтырыслы:
«Севастопольлӧн сьӧлӧмыс дугдіс тіпкыны».
ЧЁРНӦЙ Ю
Главнокомандующӧй Горчаков гӧгӧрвоис, мый генеральнӧй сражение панлытӧг эновтны Севастополь оз позь.
Император Александр Второй сӧвет кузя, главнокомандующӧй чукӧртіс военнӧй сӧвет.
Горчаковлы гижӧм письмӧын царь лыддис коланаӧн думыштны мыйкӧ решительнӧйӧс, «медым пуктыны пом тайӧ ужаснӧй бойняыслы, коді вермас, медбӧрти, лёка влияйтны гарнизон дух вылӧ».
Генералъясӧс чукӧртӧм бӧрын Горчаков объяснитіс налы, кыдзи ачыс гӧгӧрволіс делӧяслысь положение, да тшӧктіс мӧд лун кежлӧ вайны письменнӧй ӧтветъяс.
Сӧмын кадсӧ выиграйтӧм могысь Горчаков юасис генералъяслысь, важмоз-ӧ водзӧ дорйыны Севастополь, или жӧ Крымӧ подкреплениеяс воӧм мысти пырысьтӧм-пыр заводитны решительнӧя наступайтны.
Мӧд случаяс Горчаков кӧсйис тӧдны: 1) кутшӧм действиеяс заводитны да 2) кутшӧм кадӧ.
Генералъяс мӧд луннас сеталісны ӧтветъяс.
Кызвыныс шуисны наступайтны Чёрнӧй ю вомӧн.
Остен-Сакен предложитіс весавны Севастополь да, ставнас армиясӧ ӧтлаӧ чукӧртӧмӧн, действуйтны поле вылын.
Инженер-генерал Бухмейер лыддис коланаӧн нуӧдны Чёрнӧй ю вылын наступлениесӧ ӧтлаын Корабельнӧй боксянь атакакӧд.
Генерал Хрулев вӧзйис куим различнӧй план да нерешительнӧя выскажитчис сы дор, медым наступайтны Корабельнӧй боксянь.
Генералъяслысь мнениеяссӧ лыддигӧн да ӧтиӧ вайӧдігӧн Горчаковлӧн вӧлі нин аслас дась решение.
«Ме муна неприятельлы паныд, — воддза лунӧ на сійӧ гижис военнӧй министрлы.
— Ме кӧ эськӧ тайӧс эг вӧч, Севастополь всё равно эськӧ сдайтчис регыдъя кадӧ».
И водзӧ содтіс, мый ачыс лыддьӧ ассьыс предприятиесӧ надеятӧмӧн.
Царлы депеша мӧдӧдігӧн, мый военнӧй сӧвет кызвын мнение серти решитӧма неприятельӧс атакуйтны Чёрнӧй юладорсянь, Горчаковлы окота лои тӧдмавны мнение и генерал-адъютант Тотлебенлысь, кодӧс Нахимов кувтӧдз на нуисны Бельбек вылӧ.
Мыйла сійӧ эз кор Тотлебенлысь мнениесӧ водзджык, мукӧдъяссянь кӧ требуйтчыліс письменнӧй ӧтвет?
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла: Горчаков водзвыв тӧдіс, мый Тотлебен сетас дзик яснӧй, венны позьтӧм ӧтвет.
И аддзысьліганыс Тотлебен убедитіс Горчаковӧс, мый Чёрнӧй ю дорсянь неприступнӧй неприятельскӧй позицияяс атакуйтны — дзик бессмысленнӧйтор.
Тотлебен лыддис позянаӧн сӧмын Корабельнӧй боксянь виччысьтӧм атака ӧти ударнӧй кулакӧ став пехотнӧй частьяс татчӧ чукӧртӧмӧн.
Горчаков дась нин вӧлі ӧткажитчыны бессмысленнӧй делӧысь, но, кор воис аслас квартираӧ, то штабын сійӧс кытшалысь «кулӧм ловъяс» влияние улын, бара на кутчысис важ решениеас, кӧть эськӧ и вӧлі убедитчӧма, мый победитны оз позь.
Наступление шуисны заводитны август 4-ӧд лунлы паныда войӧ.
Август 4-ӧд лунӧ, югдігӧн, Чёрнӧй ю вомӧн вуджӧм мысти, русскӧй войскаяс атакуйтісны неприятельлысь позицияяссӧ.
Салдатъяс косясисны храбрӧя, но кыдзи кӧть найӧ эз зільны босьтны Сапун-гӧралысь высотаяс да Федюхины гӧраяс, некыдз эз вермыны: эз вӧв морт, коді эськӧ налысь разгысьӧм выннысӧ веськӧдіс ӧти цельӧ.
Генералъяс действуйтісны коді кыдз кужис.
Вир кисьтана тыш помасис катастрофаӧн.
Тайӧ матыстіс Севастопольлысь пом.
Горчаков решитіс весавны Лунвыв боксӧ, мыйӧн сӧмын эштас Ыджыд бухта вомӧн пос.
Неприятель век водзӧ лыйліс кар кузя тяжёлӧй мортираясысь навеснӧй выстрелъясӧн.
Карын эз коль безопаснӧй места.
Карладор бок тыртӧммис.
Этша олысь коли и Корабельнӧй бокын, кӧні неприятельлӧн биыс вӧлі торйӧн нин губительнӧй.
Докъясын сотчисны выстрелъясӧн ӧзтӧм мастерскӧйяс.
Мокроусенко гӧтырыскӧд вуджис Войвыв бокӧ, кӧні Войвывса укрепление сайӧ гӧра йылӧ быдмӧм выль карын вӧчис сійӧ аслыс балаган.
Анна кутіс овны Натальякӧд «дворецын», кодӧс вӧчис Стрёма.
Веня Корниловский бастион вылын нуис сигнальщиклысь служба, кӧть эськӧ сигнальщиклӧн уджыс пӧшти воштіс коланлунсӧ.
Венялы сэсся оз нин вӧлі ков видзӧдны зрительнӧй трубаӧ — французъяслӧн окопъяс ӧні вӧліны Малахов кургансянь сӧмын ветымын воськов ылнаынӧсь, бастион вылӧ снарядъяс усялісны сэтшӧм тшӧкыда, мый казявны налысь лэбзьӧм да индыны усян местасӧ лои дзик позьтӧмторйӧн.
Малахов курганлы паныд французъяс сосредоточитісны ветымын дорысь унджык тяжёлӧй орудиелысь бисӧ да пӧшти сы мында жӧ гырысь мортираяслысь.
Август 24-ӧд лунӧ югдігӧн лыбис канонада, коді вын сертиыс ёна ыджыдджык сыысь, мый вӧлі водзджык.
Севастопольӧс вевттис сьӧд тшын кымӧр.
Петіс шонді, но сійӧ оз вӧлі тыдав.
Дженьыдик кад кежлӧ неприятель дугӧдлывліс канонадасӧ коварнӧй думӧн: лӧнь здукъясӧ, виччысигӧн, мый враг заводитас штурм, бастионъяс вылӧ локталісны войскаяс, и неприятель заводитіс найӧс грӧмитны.
Канонада муніс и войнас, мешайтіс дзоньтавны жуглӧминъяс.
Карын ыпъялісны пӧжаръяс.
Рейд вылын сотчисны ракетаясӧн ӧзтӧм корабльяс.
Малахов курган слаба вочавидзис неприятель би вылӧ, штурм кежлӧ видзтіс порох да йӧзӧс.
Асъядор Малахов курган дзикӧдз ланьтіс.
Корниловскӧй бастионлысь передньӧй фасса валсӧ вӧлі дзикӧдз гӧрӧма снарядъясӧн да ровсӧ тыртӧма.
Косьмӧм фашинаяс да тураяс ӧзйисны, пӧжар паськаліс, грӧзитіс пороховӧй погребъяслы.
Нинӧм вӧлі и думайтны сы йылысь, медым ордйысьны неприятелькӧд канонадаын, — став вынъяс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым кусӧдны пӧжар да спаситны пороховӧй пӧгребъяс.
Август 26-ӧд лунся войын канонада неуна слабмыштіс.
Думайтісны, мый неприятель аски, Бородинcкӧй тыш годовщинаӧ, дасьтӧ общӧй штурм.
Малахов курган вылын войбыд весалісны амбразураяс — штурмсӧ картечӧн отразитӧм вылӧ.
Неприятель эз лысьт штурмуйтны да лунтыр лыйліс артиллерияысь.
Малахов курган вылӧ усины порох тыра кымынкӧ бӧчка — матысса окопъясысь шыбитісны фугасъяс отсӧгӧн.
Ӧти бӧчка взорвитчис да кызь воськов кузя рӧвняйтіс валсӧ муыскӧд.
Мӧд бӧчка взорвитіс бомбаяс видзан ичӧтик пӧгреб.
Малахов курган дугдіс лыйсьыны.
Взрывъясӧн кодйӧм бастион пасьтала ветлӧдлісны курганса дорйысьяс, эз тӧдны, мый дінӧ кутчысьны.
Гӧгӧрбок куйлісны виӧмъяслӧн шойяс да ойзісны ранитчӧмъяс.
Найӧс оз вӧлі позь петкӧдны курган вылысь, сы вӧсна мый сылӧн ставнас рытыввыв бокыс вӧлі ружейнӧй да артиллерийскӧй би улын...
ЕДЖЫД БАШНЯ
Рытнас курган вылӧ локтісны матрос гӧтыръяс.
Мукӧдыс сьӧрсьыныс вайисны посни челядьсӧ — батьяскӧд прӧститчыны.
Анна Наташакӧд вайисны Венялы да Стрёмалы сёян да ставныс вылӧ кык ведра ва.
Кор аддзисны ведраяссӧ, салдатъяс да матросъяс кытшалісны нывбабаясӧс, кевмысисны кӧть вомтыр юыштны.
Ведраяс вуджисны киысь киӧ да здукӧн тыртӧммисны.
Стрёма ӧткажитчис сёйны, а сы вылӧ видзӧдӧмӧн ӧткажитчис и Веня, кӧть эськӧ сылы вӧлі окота.
— Кутшӧм али сёйӧм?
Мунінныд эськӧ ті, нывбабаяс, гортаныд.
Тані и тіянтӧг бергӧдчам, — муртса кывсӧ бергӧдлігтырйи чирӧм гӧлӧсӧн шуаліс Веня.
— А миян гортным ӧні тані.
Кӧнӧсь ті, сэтӧн и гортным миян! — мужик дорас ласкайтчӧмӧн воча шуис ас пыдди и мам пыдди Наташа.
Мам сывйыштіс Веняӧс.
— Да тэ, воин, кок йылад шатласян...
Кӧн нӧ тэнад трубаыд, сигнальщик? — пиыслысь юасис Анна.
— А ме сійӧс дзеби.
Надурнӧ вылад ещӧ жугӧдасны.
Со этайӧ из улас куйлӧ, тані сійӧ нинӧм оз ло...
— Мунам, менам мусаӧй, шойччышт, узьышт.
Ме тэнӧ видзышта...
Веняӧс кутлігтыр мам нуӧдіс сійӧс блиндажӧ.
Юнга эз ыръянит.
Блиндажын вӧлі дзескыд да табак тшына.
Венялы муртса сюри места.
Мам пуксьӧдіс сійӧс топчан вылӧ, кык салдат костӧ сюйӧмӧн, кодъяс вӧлі узьӧны пуксӧн жӧ.
— Сӧмын эн мун, мамук, ме сӧмын ӧти здук узьышта, — унмовсигмоз бормочитіс Веня.
— Тэ, смотри, садьмӧд менӧ, кор заводитчас штурм...
Ӧд Стрёмакӧд ми кык вой эг узьлӧ...
Ӧд ми сыкӧд...
Веня ойбыртіс.
Август 27-ӧд лунӧ, кыа петігӧн, войся вахтаяс вылысь воӧм секретъяс юӧртісны, мый неприятельскӧй окопъясысь казялӧма параднӧй формаӧ пасьтасьӧм войскаяслысь чукӧрмӧм.
Асывнас аслас батареяяслӧн чорыд канонада защита улын неприятель гырысь вынъясӧн пырис аслас окопъясӧ, кодъяс вӧліны матынӧсь севастопольскӧй укреплениеяс дорын.
Луншӧр кадӧ заводитчис ставнас крепостнӧй линиясӧ штурмуйтӧм — Килен-бухтасянь шуйга фланг вылын да Витӧд бастионсянь веськыдвывса фланг вылын.
Сигнал кузя друг ланьтіс орудийнӧй би, да французъяс сук цепьясӧн уськӧдчисны атакаӧ.
Главнӧй ударсӧ вӧлі веськӧдӧма Малахов курган вылӧ — дзонь дивизия, дас тысяча штык мында, ёна горзігтыр, уськӧдчис курган вылӧ.
Курганса орудиеяс сӧмын ӧтчыд удитісны сетны залп картечӧн, и тырӧм ровъяс кузя французъяс ыткӧбтісны-пырисны бастион вылӧ.
Бастион пытшкын пансис штыкӧвӧй бой: ӧти русскӧй боецлы воча воліс куим, эз кӧ нёль француз.
Став командиръяссӧ воштӧм бӧрын салдатъяс да матросъяслӧн неыджыд чукӧр бӧрыньтчисны курган увдорса ретраншемент дорӧ.
Жуглӧм Еджыд башня водзын вал вылын лыбис куим рӧма французскӧй знамя.
Французъяс кутны вермытӧм потокӧн курган вывсянь паськалісны шуйгавыв, Мӧд бастионлань, да веськыдвыв — Жерве батарея вылӧ.
Ӧттшӧтш французъяс заводитісны атакуйтны Мӧд бастион фронтладорсянь, но найӧс бӧр шыбитісны воча атакаӧн.
Малахов курган да Мӧд бастион костысь французъяс пӧрӧдісны русскӧй пехоталысь кымынкӧ рота, писькӧдчисны ретраншемент вал вомӧн да пырисны Корабельнӧй слободкаӧ.
Генерал Хрулев сувтӧдіс неприятельлы паныд полевӧй орудиеяс да нуӧдіс атакаӧ резервъяс.
Картечӧн да штыкъясӧн французъясӧс шыбитісны ретраншементысь да вӧтлісны Мӧд бастион вылысь.
Французъяс свежӧй вынъясӧн выльысь заводитлісны штурмуйтны Мӧд бастион, но бара на найӧс вӧлі бӧрвыв шыбитӧма контратакаӧн да Первой бастионсянь биӧн да Килен-бухта устьеӧ матыстчӧм пароходъяс вывсянь биӧн.
Французъяс кӧсйисны штурмлы отсавны полевӧй артиллерия биӧн.
Ружейнӧй би улын да картечь улын позицияяс вылӧ сувтны заводитлӧм французскӧй артиллерия нинӧмӧн эз отсав делӧыслы да, места вылас нёль орудие кольӧмӧн, бӧрыньтчис.
Французъяс бӧрыньтчисны асланыс осаднӧй батареяяс дорйӧм улӧ.
Куим час кежлӧ штурмсӧ вӧлі отбитӧма.
Бус лэптігтыр пӧльтіс зэв лэчыд войтӧв.
Тшын да бус сайысь эз позь аддзыны, мый вӧчсис тыш мунан мукӧд участокъяс вылын.
Англичана заводитісны атакуйтны Коймӧд бастион сӧмын сы бӧрын, кор аддзисны Малахов курган вылысь куим рӧма знамя.
Англичаналӧн атака эз удайтчы.
Найӧс став линия кузя бӧр вӧтлісны уна мортӧс налысь виӧмӧн да ранитӧмӧн.
Нёльӧд да Витӧд бастионъясӧс штурмуйтісны французъяс да найӧс сідзжӧ вӧлі бӧр вӧтлӧма асланыс окопъясӧ.
Генерал Хрулев думыштіс бӧр мырддьыны французъяслысь и Малахов курган.
Куим полкысь резервса ротаяс чукӧртӧм бӧрын Хрулев лэччис вӧв вылысь да ачыс нуӧдіс салдатъясӧс штурмуйтны Малахов курган тылсянь.
Гӧра увсянь штурмуйтны Малахов курган вӧлі унапӧв сьӧкыдджык, чем штурмуйтны французъяслы бастионсӧ фассянь тырӧм ров вомӧн да жуглӧм валъяс вомӧн.
Атакуйтысьяслы колӧ вӧлі вуджны ров да писькӧдчыны вал прорезь пыр.
Французъяс атакуйтысьясӧс лыйлісны пӧшти воча.
Колонна пырис тышӧ ньӧти повтӧг.
Усьліны колонналӧн первойя радъяс, но колонна муніс водзӧ.
Чурвидзисны штыкъяс.
Но друг Хрулев ранитчис киас, а сэсся контузитчис юрас да водзӧ эз нин вермы нуӧдны салдатъясӧс.
Войскаяс сувтісны, бӧр бӧрыньтчисны да саймовтчисны курган войвывбокса жуглӧм керкаясын.
Контузияысь да ранаысь ёна слабмӧм Хрулев войскаяссӧ передайтіс генерал Лысенколы да эновтіс тыш мунан поле.
Лысенко мӧдысь нуӧдіс салдатъясӧс атакаӧ, но смертельнӧя ранитчис.
Ротаясын став офицеръясӧс вӧлі виӧма либӧ ранитӧма.
Лысенко местаӧ сувтіс генерал Юферов да коймӧдысь нуӧдіс войскаӧс штурм вылӧ.
Отчаяннӧя выныштчӧмӧн салдатъяс писькӧдчисны-пырисны бастион горжаӧ.
Пансис зэв чорыд штыкӧвӧй тыш.
Юферов тышкасис колонна юрын.
Французъяс кытшалісны генералӧс да горзісны, медым сійӧ сетчас.
Юферов воча керыштіс саблянас, но некымын штыкӧн бытшкӧмысь уси кулӧмаӧн.
Французъяс зырисны бастион вылысь русскӧй войскалысь колясъяссӧ да заводитісны тупкыны валын кольӧм проход.
Горчаков асывсяньыс оліс Николаевскӧй батареяса безопаснӧй казематын.
Кор кывліс, мый Хрулев ранитчӧма, главнокомандующӧй назначитіс Корабельнӧй бокса став войскаяс вылын начальникӧн генерал Мартинауӧс да прикажитіс мырддьыны французъяслысь Малахов курган.
Мартинау бастион дорӧ вермис вайны сӧмын кык полк.
Атакаӧ найӧ вӧрзисны лыйтӧг, барабан шы улӧ.
Мартинау сьӧкыда ранитчис да уси.
Корабельнӧй бокса войска колины командиртӧг.
Курганлӧн ставнас скатыс тырис шойясӧн.
Но салдатъяс горзісны:
— Вайӧй патронъяс!
Нуӧдӧй миянӧс!
Корниловскӧй бастион вылӧ французъяс пыртісны гырысь вынъяс.
Русскӧй салдатъяс, морякъяслӧн неыджыд чукӧр да сапёръяс, мукӧд дырйи офицеръястӧг, заводитлісны пырны Корнилов бастион вылӧ да ставныс пӧгибнитісны.
Став зільӧмъясыс бӧр босьтны Малахов курган нинӧмӧ эз вайӧдны.
Малахов курган вылын Еджыд башняысь коли сӧмын улі судтаыс, кодӧс вевттьӧма вӧлі кыз сводӧн.
Татчӧ дзебсисны китыр салдат да матрос, куим том офицер да кык флотскӧй юнкер — ставыс нелямын морт.
Пыранін саяс векни коридорӧ сувталісны, кузь абордажнӧй пикаяс кутігтыр, матросъяс.
Французъяс гӧгӧр нин господствуйтісны курган вылын, а Еджыд башня бойницаясысь друг кутісны лэбзьыны пуляяс да поражайтны неприятельӧс.
Усялісны медсясӧ офицеръяс.
Башняӧ йӧршитчӧм йӧз лыйлісны бӧрйысьӧмӧн.
Французъяслӧн бойницаясӧ лыйлӧмыс нинӧм бурсӧ налы эз сет: салдатъяс тупкалісны бойницаяссӧ матрацъясӧн да пӧдушкаясӧн да, сӧмын ружьеяслы неыджыд розь кольӧмӧн, водзӧ лыйсисны.
Генерал Мак-Магон прикажитіс штурмӧн босьтны Еджыд башня.
Французъяс уськӧдчисны пыранінӧ, жугӧдісны ӧдзӧс да ырскӧбтісны-уськӧдчисны пемыд векньыд коридорӧ.
Матросъяс пикаясӧн бытшкӧм смельчакъяс усины, да шойяснаныс тупкисны пыранін.
Сэки Мак-Магон тшӧктіс башня гӧгӧр пуктавны кос пу увъяс да ӧзтыны, медым тшынӧн вӧтлыны башняӧ йӧршитчӧм йӧзӧс.
Би ыпнитіс.
Французъяс зэв ёна чуймисны, кор башня вевдорсянь сотчысь кос пу увъяс вылӧ пондісны лэбны пӧв помъяс, тыртӧм бӧчкаяс, пу ушатъяс.
Осаждённӧйяс кайисны хламӧн тырӧм развалинаяс йылӧ да шыблалісны сэсянь сотчысь материалъяс, медым ӧддзӧдны бисӧ.
Французъяс гӧгӧрвоисны, мый осаждённӧйяс, кулӧм презирайтӧмӧн, асьныс зільӧны ӧддзӧдны пӧжар, медым би воис орчча пороховӧй пӧгребӧдз.
Французъяс ӧдйӧджык кусӧдісны би да, башняӧ пыранін весьтӧ мортира сувтӧдӧм бӧрын, кутісны башня пытшкас лыйлыны гранатаясӧн.
Башня пытшкӧссянь дугдісны лыйсьыны.
Французъяс видзчысьӧмӧн пырисны коридорӧ.
Каземат сводъяс улын кыліс раненӧйяслӧн ойзӧм — найӧ вӧлӧмаӧсь дас вит морт.
Мукӧдыс кулӧмаӧсь нин, куйлісны казематса из плитаяс вылын.
Нелямын морт вит часысь дырджык дорйисны Малахов курганлысь медбӧръя оплотсӧ, кодӧс вӧлі займитӧма французъяслӧн дзонь дивизияӧн.
Квайт час рыт кежлӧ канонада кутіс лӧньны, но ружьеясысь дугдывтӧг лыйсисны фронт кузялаыс.
Горчаков тайӧ каднас вуджис шлюпка вылын Лунвыв бухта да аслас свитаыскӧд прӧйдитіс Корабельнӧй слободкаті, кӧні джынвыйӧ жуглӧм стариннӧй каменнӧй зданиеяс защита улын муніс перекличка — чукӧртчисны да лӧсьӧдісны порядок штурм отразитӧм полкъяслӧн колясъяс.
Главнокомандующӧйсянь приличие требуйтіс, медым сійӧ петкӧдчыліс би линия вылын.
Малахов курганвывса французскӧй знамя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын главнокомандующӧй бӧр локтіс Николаевскӧй батарея вылӧ, кӧні кырымаліс Севастополь эновтӧм йылысь приказ да войскаӧс Войвыв бокӧ войын петкӧдӧм йылысь водзвыв дасьтӧм диспозиция: Карладор бокысь — пос вомӧн, Корабельнӧй бокысь — пароходъяс да шаландаяс вылын.
Диспозиция серти, войскаяс мунӧм бӧрын колӧ вӧлі тшыкӧдны бастионъяс вылысь орудиеяс, взорвитны пороховӧй пӧгребъяс, карсӧ ӧзтыны, а кор помасяс вуджӧдчӧмыс, корабльясӧс (пароходъясысь кындзи) вӧйтны.
ВӦТ
Веня узис, кыдзи узьӧ кувтӧдзыс мудзӧм верстьӧ морт — зэв чорыда, вӧтасьтӧг.
Кор морт сэтшӧм чорыда узьӧ, шулӧны: «Сійӧс и пушкаӧн он садьмӧд», либӧ: «Узьӧ, быттьӧ кулӧма».
Татшӧм чорыд унсьыд друг он паляв садьмӧм водзвылын непременнӧ мыйкӧ вӧтасян.
Сідзи лои и Могученко-четвёртӧй юнгакӧд — сійӧ друг кутіс чувствуйтны, быттьӧ сійӧс качайтӧны морскӧй гыяс.
Синсӧ восьтӧм мысти Веня аддзис асьсӧ лёкног вӧчӧм сира пыжын. Пыжас вӧлі зэвтӧма пуӧм дуб пу кырся ваын мичӧдӧм полотноысь рыжӧй парус.
Мачта помас вымпел пыдди сера лэбач борд.
Кӧдзыд тӧлыс лыбӧдӧма гырысь гыяс да, еджгов гыяс йылысь быгсӧ нетшкигтыр, резӧ чужӧмӧ йиа ваӧн.
Веня сразу гӧгӧрвоис, мый сійӧ войвывса Варяжскӧй мореын, код йылысь сы мында чудеса кывліс мамсяньыс.
Пыж — поморскӧй промысловӧй «шняка».
Гӧрд парус «благодать».
А юнга абу нин юнга, а «зуек» да куйлӧ сэтӧні, кӧні и колӧ куйлыны юнгалы промысловӧй пыжын, — «пон вежӧсын», мачта дорын.
Став тайӧ тешкодь кывъясыс пыр жӧ усины Венялы дум вылас.
Сійӧ видзӧдліс кормалань да руль дорысь аддзис мамсӧ.
Анна зумыд киӧн кутӧ «погудало» — сэтшӧм тешкодя сійӧ ӧні на, важ паметьыс кузя, шуӧ рульлысь румпель.
Мам пасьталӧма виж клеёнчатӧй кожух, юрас сэтшӧм жӧ зюйдвестка, кокас «бакилӧ», чери кыян сьӧкыд сапӧг.
Вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн Анна суровӧя видзӧдӧ водзӧ...
Сэтчӧ жӧ видзӧдліс и Веня да дзик матысь аддзис крут скалаяс, гӧра костъяссьыс — еджыд лым пятнаяс. Увдорсяньыс гӧраяссӧ мича серӧн быгӧртӧма прибой...
— Мама, кытчӧ ми? — повзьӧмӧн горӧдіс Веня.
— А, садьмин!
Мый, йирмӧг босьтіс?..
Дзик пыр, пиук, дзик пыр, матын нин берегыс!
«Шняка» лэбӧ скалаяс вылӧ, кодъяс сибавтӧм грознӧй стен моз кыптӧмаӧсь прибой пытшсьыс.
— Кытчӧ ми, мама?
— Гортӧ!..
«Шняка» ӧдӧбӧн швачкысис изйӧ, гы сійӧс лэптыштліс вывлань да бара кучкис из бердӧ.
Мачта пӧрис, тӧлыс нетшыштіс да нуис паруссӧ.
Ставыс вӧйи ызган прибой шыын.
Веняӧс кватитіс скала бердысь бӧр локтан гы да кутіс нуны мореӧ...
Веня выныштчылӧмӧн садьмӧдчис да аддзис ас весьтсьыс мамыслысь суровӧй да шог чужӧм.
Юрсӧ сылысь плештіыс кӧртыштӧма еджыд чышъянӧн.
Чышъян увсьыс чужӧм кузяыс лювгыштӧ вир.
— Но, садьмин, — нюммунӧмӧн шуис Анна.
— А ми нин чайтлім, кулӧмӧс нуам...
Мам нуис Веняӧс киняувтіыс кутӧмӧн, а Наташа кутіс вокыслысь коксӧ.
— Мамук, кытчӧ ми?
— Павловскӧй мысок вылӧ...
— А Стрёма кӧні?
— Сэні, кӧні и колӧ лоны: Малахов курган вылын...
Веня друг песовтчӧмӧн мездысис мам киысь, уси моститӧм туй вылӧ, чеччыштіс, кӧсйис котӧртны да шатовтчис — сійӧ кыліс киясас и кокъясас терпитны вермытӧм юкалӧм...
— Кытчӧ тэ? — писӧ киӧдыс кутӧмӧн скӧрысь горӧдіс мам.
— Тырмас!
Дурин нин!
Анна ён кипыдӧснас шлёпнитіс писӧ ичӧтӧс моз.
И Веня бара кутіс асьсӧ чувствуйтны сэтшӧм ичӧтӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі во сайын.
Веня бӧрддзис, топӧдчис мамыс бердӧ да юаліс:
— А Стрёма кыдзи нӧ?
— Стрёмаӧс виисны, вокӧ! — надзӧник шуис Наташа.
Веняӧс киӧдыс кутӧмӧн Анна да Наташа мӧдӧдчисны кӧдзыд, буса тӧвлы паныд, Павловскӧй мысокланьӧ.
Рӧмдӧ нин вӧлі.
Кытчӧ мунісны найӧ, сэтчӧ жӧ довгисны оружиетӧм салдатъяс, гӧрб выланыс мешӧкъяс нуигтыр кыссисны кутшӧмкӧ тӧдтӧм лёк йӧз.
Бӧрдігтыр котӧртісны нывбабаяс да челядь.
— Со тай, кутшӧм шуд миянлы уси — «Владимир» сулалӧ стенка дорын! — нимкодя шуис Анна.
«Владимир» вылын вевдорса палубаас тырыс йӧз.
Пароход дженьыдика тутӧстіс да кутіс вӧрӧдны кӧлеса плицаясӧн, лӧсьӧдчис вӧрзьыны.
Мостик вывсянь командир горӧдіс рупор пыр бӧрас сулалысь шаландалы, кӧні тырыс жӧ вӧліны йӧз:
<rus>— Крепи перлинь!</rus>
<rus>— Есть крепи перлинь!</rus> — шыасисны шаланда вылысь.
Анна пиыскӧд да нылыскӧд уськӧдчис кайны пос кузя пароход вылӧ.
На бӧрся заложитісны фальшборт.
<rus>— Отдай носовой!</rus>
Заводитіс уджавны машина, кутіс сырмыны палуба, труба пӧльыштіс тшынӧн.
Бӧрлань мунігӧныс «Владимир» кормовӧй чалка йылын сьӧкыда нырнас бергӧдчис тӧв паныд.
<rus>— Отдай кормовой!</rus>
— Есть!
Машина кутіс уджавны водзлань, перлинь зэлӧдӧмӧн да буксир йылын шаландаӧс кыскигтыр, пароход мӧдӧдчис мунны Войвыв бокӧ...
Лёкысь горӧдлӧмъяс вылӧ воча шуасигтырйи Анна муртса вермис писькӧдчыны борт дорсянь палуба шӧрӧ.
Тані эзджык вӧв сэтшӧм дзескыд.
Йӧзыс пукалісны канат чукӧръяс вылын, ружтігтыр да ойзігтыр куйлісны веськыда палуба вылас раненӧйяс...
Ставӧн видзӧдісны бӧрлань, Севастополь вылӧ.
Карладор бокын ыпъялісны пӧжаръяс, гӧрд югӧръяснас югдӧдісны увлань личкысьӧм кымӧръяссӧ.
Небесаті ракетаяс гижйӧдлісны биа визьяс.
— Видзӧдлӧй жӧ, воканъяс!
Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ гӧраяс вылас? — палуба вылын кыліс повзьӧм горӧдӧм.
— Аттӧ, менам донаясӧй, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Быдӧн синнысӧ веськӧдісны Лунвыв бухталань лэччысь берег вылӧ.
Увсянь, берег дорсянь гӧра йывъяслань, гартчигтыр кыссисны биа змейяс...
Со найӧ воисны гӧра йывъясӧдз, кусіны, да здук мысти бастионъяс весьтӧ заводитісны ӧти бӧрся мӧд качны небесаланьӧ зэв гырысь би сюръяяс...
Пароход палуба вылын сулалысьяс чукӧрысь кодкӧ лёкгоршӧн горӧдіс, да, быттьӧ тайӧ горӧдӧмыслы воча, Корабельнӧй боксянь йиркнитісны-гымыштісны зэв чорыд взрывъяс...
Палуба вылын йӧзыс бӧрдісны да лыддьӧдлісны.
— Ланьтӧй! — мостик вывсянь рупор пыр горӧдіс командир.
— Пӧгребъяс взрывайтӧны.
Опасность абу.
Эн горзӧй!
Тіян вӧсна команда оз кыв!..
Эй, шаланда вылын!
Сетны берегас швартовы!
— Есть сетны берегӧ швартовы!
Веняӧс треситіс йирмӧг.
— Мамук, — раминика, дзик ичӧт моз, шуис юнга Могученко-четвёртӧй, — позьӧ меным Трифон дорӧ машинаас шонтысьны лэччывны?
Ветлы, сӧмын эн дыр.
Видзӧд: пароход дзик пыр сибӧдчас...
— Веня писькӧдчис машиннӧй трап дорӧ, шыльыд поручни кузя, кияс вылас шлювдӧмӧн, Веня исковтіс крут поскӧд уліӧ.
Трифон чышкаліс лякӧссьӧм кисӧ.
Вокъяс топыда кутлісны ӧта-мӧдлысь кияс.
— Но, вокӧ, и делӧяс! — шуис юнга Могученко-четвёртӧй.
— Кывлін, кыдзи йиркакыліс?
Тайӧ ми диспозиция серти пороховӧй пӧгребъяс взрывайтім.
Бухтасянь дзик йылӧдзыс киськалім визьясӧн порох дай ӧзтім...
— Мый нӧ кадысь водзджык тэ сэтысь мунін?
— Взорвитавнысӧ сэтчӧ сӧмын окочейяс кольччисны.
Стрёмаӧс виисны.
Ми главнӧйсӧ вӧчим, а ӧзтынытӧ — сьӧлыштны оз сулав!
— И Стрёмаӧс?
Но и делӧяс!
А миян бортын комын пробоина, — шуис машиннӧй юнга Трифон Могученко: — Ми лунтыр французъяс кузя то веськыд бортӧн, то шуйга бортӧн лыйлім!
Килен-балка бердӧ найӧс вольсалім у-у-у-на тысяча!
Но, и миянлы сюрыштіс.
То «<rus>полный вперёд</rus>», то «стоп», то «<rus>назад тихий</rus>».
Триньмуні кӧлӧкӧл, да кӧлеса весьтса раструбысь, код дорын сулаліс вахтеннӧй механиклӧн помощник, кыліс гу пыдӧсысь моз гӧлӧс:
— Стоп!
— Есть стоп! — вочавидзис вахтеннӧй да бергӧдіс кӧлеса.
Машиналӧн цилиндръяс дугдісны качайтчыны, поршеньяслӧн югъялан штокъяс дугдісны сунавны цилиндр пытшкӧ.
<rus>— Средний назад!</rus>
<rus>— Есть средний назад!</rus>
Юнга!
Кореннӧй подшипникъясӧ маслӧ!
— Есть маслӧ кореннӧй подшипникъясӧ!
— вочавидзис Трифон да кватитіс маслёнка.
«Владимир» сибӧдчис мосткияс бердӧ Войвыв бокӧ Куринӧй балка дорӧ.
Йӧзыс ӧдйӧ лэччисны.
Раненӧйясӧс петкӧдісны пристань вылӧ.
Кувтӧдзыс мудзӧм Наташа лэдзчысис бухта бердӧ да бӧрдіс.
— Ог мун, маменька, виӧй менӧ, ог мун...
Ме сы дорӧ бӧр бергӧдча!..
— Вай, нылӧ, эновт тэ ассьыд дикуйтчӧмтӧ!
Мыйӧн тэ верман сылы отсавны?
Кулӧмӧс погост вылысь бӧр оз бергӧдны! — нывсӧ бурӧдіс Анна.
— Ог вермы, мамукӧй, мусаӧй!
Коді сылы синсӧ тупкас?
Коді сійӧс медбӧръяысь окыштас?
Гуӧ сюясны...
Да кытчӧ — некод оз висьтав меным, коньӧрушкалы...
Айна тшӧтш жӧ лэдзчысис нылыскӧд орччӧн да ласкайтігтыр зілис вайӧдны сійӧс ас садяс.
— Йӧй дитяӧй тэ менам, да кытчӧ ми тэкӧд мунам, кытысь сійӧс аддзам?..
Да ӧд ӧні сэні врагъяс.
Найӧ тешитчасны тэ вылын.
«Владимир» сетіс бӧр мӧдӧдчан гудок.
Нывбабаяс дінӧ локтіс матрос:
— Мый нӧ ті, красавицаяс, пуксьӧмныдӧсь?
Ӧні бара Корабельнӧй бокӧ мунам.
— А миянлы сыладорбокӧ и колӧ! — шуис Анна
— Али мыйкӧ гортаныд вунӧдінныд?
— Бриллиантъяс тэрмасигад колим.
— Но, мый нӧ.
Кӧсъянныд кӧ гуляйтны — гуляйтӧй.
Ветлӧмысь дон оз босьтны.
«Владимир» вӧрзис пристань бердысь да мӧдӧдчис Павловскӧй мысоклань бӧрсяньыс тыртӧм шаланда кыскигтыр...
Мыс стен вылын ызгис йӧз чукӧр.
Кыліс горзӧм: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык вай!»
— Колӧ Веняӧс корны ветлыны, — шуис Анна, — мунны кӧ нин, ставнымлы...
— Мамук, кывзы жӧ, кыдзи менам сьӧлӧмӧй тіпкӧ...
Наташа босьтіс мамыслысь кисӧ да топыда пуктіс аслас морӧс бердӧ.
Анна чӧв ланьтліс да здук мысти шуис:
— Йӧюк, тайӧ абу сьӧлӧм — тэнад рушкуад дитя садьмӧма!
Пароход вопросительнӧя тутӧстіс.
Мысок стенын вахтеннӧйлӧн лэдзӧм киас мернӧя кутіс довъявны пӧнар — индіс, кытчӧ сувтны пароходлы.
«Владимир» сувтӧдіс стен бердӧ шаланда да сувтіс сы бердӧ бортнас ляскысьӧмӧн.
Шаланда да пароход вылӧ ыльнитісны йӧз...
— Но мый нӧ, нылӧ, мунан ӧні кулӧмӧс корсьны? — меліа юаліс Анна.
Наташа лэптіс мамыслысь кисӧ вомдор бердас да окыштіс кипыдӧссӧ синванас сійӧс кӧтӧдігтыр.
— Ог, мамук!
Сэтшӧм, тыдалӧ, менам судьба, — шог, гора гӧлӧсӧн вочавидзис мамыслы Наташа.
«Владимир» босьтіс йӧзӧс да вӧчис мӧд рейс Войвыв бокӧ.
* * *
Кор вавывса пос кузя Войвывса бухта вомӧн югдігас прӧйдитіс медбӧръя пехотнӧй часть, инженер, коді веськӧдліс йӧзӧс вуджӧдӧмӧн, шуис командирлы:
— Ті медся бӧръя.
Ті точка.
Ме калькӧда поссӧ.
Но быдӧнлы, коді Малахов курган дорйысьяс лыдысь коли ловйӧн, спасательнӧй пос кузя Войвыв бокӧ петӧмыс эз вӧв помӧн либӧ «точкаӧн».
Мудзӧмыд кӧ да каян крымскӧй горнӧй трӧпа кузя Яйла йылӧ, а йылыс ылын на, медся бур шойччӧгӧн лоӧ — сувт, бергӧдчы прӧйдитӧм туйлань, пыдысянь лолышт, и водзын на локтан подъёмыс оз ло страшнӧй.
Тадз Севастопольӧс быд дорйысь асъя рӧмыдас сувтыштлывліс велавтӧм повзьӧдлана чӧв-лӧнь дырйи да, тшынасьысь карса развалинаяслань бергӧдчӧмӧн, юрсьыс шапкасӧ босьтӧмӧн, тыш биясӧн чишкалӧм чужӧмсӧ лӧсьӧдліс пӧльтысь свежӧй бризлы паныд да шуаліс аслыс: «Абу, тайӧ абу точка.
Тайӧ абу пом.
Севастопольӧс дорйӧм водзӧ на мунӧ.
Водзын ещӧ на подъём».
{Александр Бек (комиӧдіс Д. В. Конюхов) @ Волоколамскӧй шоссе @ повесьт @ Александр Бек. Волоколамскӧй шоссе @ 1948 @ Лб. 3-268.}
АЛЕКСАНДР БЕК
ВОЛОКОЛАМСКӦЙ ШОССЕ
ПЕРВОЙ ПОВЕСТЬ
Мортлы кӧ усяс случай аддзывны мыйкӧ шоча овлантор, шуам: биӧн лолалысь гӧралысь извержение, коді погубитіс дзоридзалысь сиктъясӧс, став власть кутысь владыкалы паныд увтыртӧм народлысь восстание либӧ рӧдина муяс вылӧ вӧвлытӧм да кӧртвомтӧм народлысь уськӧдчӧм, — тайӧс аддзылысьлы ставсӧ колӧ висьтавны бумага вылын.
А сылы кӧ абу тӧдса искусствоыс, кыдзи перӧ помӧн пысавлӧны висьтӧ кывъяссӧ, то сылы колӧ висьтавны ассьыс казьтылӧмъяссӧ опытнӧй гижысьлы, медым сійӧ гижис висьталӧмторсӧ зумыд листъяс вылӧ, медым тӧдмасисны внукъяс да правнукъяс.
В. Янлӧн «Чингиз-хан» романысь
МОРТ, КОДЛӦН ОВЫС АБУ
1
Тайӧ книгаас ме сӧмын добросовестнӧй да сьӧлӧмсянь гижысь.
Со сылӧн историяыс.
2
— Ог, — вундыштіс ёсь гӧлӧснас Баурджан Момыш-Улы, — ме тіянлы нинӧм ог висьтав.
Ме ог вермы терпитны найӧс, кодъяс гижӧны война йылысь йӧз висьталӧмъяс серти.
— Мыйла?
Сійӧ вочавидзис юалӧмӧн:
— Ті тӧданныд, мый сэтшӧм любовь?
— Да, тӧда.
— Войнаӧдз и ме ачым шулі, мый ме тайӧс тӧда.
Ме любитлі нылӧс, ме любитлі став сьӧлӧмӧн, но тайӧ нинӧм оз сулав сійӧ любовь дорын, кутшӧм чужӧ бойын.
Война вылын, бойын, чужӧ медся вына любовь и медся чорыд ненависть, мый йылысь йӧз, кодъяс эз нуны тайӧс ас вывтіныс, нинӧм оз вермыны висьтавны.
А гӧгӧрвоанныд-ӧ ті, мый сэтшӧмыс морт вежӧрын мунан тыш, мый сэтшӧмыс сӧвесть?
— Гӧгӧрвоа, — эскытӧмпырысьджык шуи ме.
— Он, ті тайӧс овӧ гӧгӧрвоӧ.
Ті онӧ тӧдӧй, кыдзи косясьӧны, парсасьӧны, нетшкӧны ӧта-мӧдыслысь юрсисӧ кык чувство: страх да сӧвесть/
Медся лёк зверьяс оз вермыны сэтшӧм чорыда тышкасьны, кыдзи тышкасьӧны тайӧ кык чувствоыс.
Ті тӧданныд уджалысь мортлысь сӧвесть, верӧслысь сӧвесть, но ті онӧ тӧдӧ салдатлысь сӧвесть.
Ті шыбитлінныд коркӧ граната враг блиндажӧ?
— Эг...
— Сідзкӧ, кыдз нӧ ті кутанныд гижны сӧвесть йылысь?
Боец наступайтӧ ӧтлаын ротакӧд, сійӧс лыйлӧны пулемётъясысь, усьӧны орчча ёртъясыс, а сійӧ кыссьӧ и кыссьӧ.
Кольӧ час, — квайтымын минута.
Минутаын квайтымын секунда, и быд секундаӧ сійӧс вермасны вины сёысь.
А сійӧ кыссьӧ.
Тайӧ — салдатлӧн сӧвесть!
А радлун?
Тӧданныд-ӧ ті, мый сэтшӧм радлуныс?
— Буракӧ, и тайӧс ог тӧд, — шуи ме.
— Збыль!
Тіянлы тӧдса любовлӧн радлун да, гашкӧ, творчестволӧн радлун.
Гӧтырыд, дерт, висьтавлывліс тіянлы, кыдзи сійӧ, мам, радлӧ аслас челядь вылӧ.
Но коді эз тӧдлы враг вылын победалысь радлун, боевӧй подвиглысь радлун, — сійӧ оз тӧд, мый сэтшӧм медся вына, медся ӧзйӧдана радлуныс.
Кыдз нӧ ті кутанныд гижны та йылысь?
Кутанныд лӧсьӧдлыны ассяньныд?
Пызан вылын куйліс ӧти журнал, кӧні вӧлі печатайтӧма панфиловецъяс йылысь очерк, самӧй сійӧ полкса боецъяс йылысь, кодӧн командуйтіс Баурджан Момыш-Улы.
Сійӧ друг чожа вештыштіс журналсӧ лампа дорӧ, — сылӧн быд вӧчӧмтор артмыліс друг, чожа, весиг сэк, кор сійӧ шыбитліс истӧгтув чигарка ӧзтӧм бӧрын, — листалыштіс, копыртчис вӧсьса листбок весьтӧ да шыбитіс журналсӧ.
— Ог вермы лыддьыны!
— шуис сійӧ.
— Война вылын ме лыдди книга, кодӧс гижӧма абу чернилаӧн, а вирӧн.
Татшӧм книга бара? ме ог вермы терпитны сочинениеястӧ.
А ті нӧ мый верманныд гижны?
Ме заводитлі вензьыны, но Баурджан Момыш-Улы некутшӧм ногӧн эз сетчы.
— Ӧні — вундыштіс сійӧ.
— Ме синмӧн ог вермы видзӧдны лӧж вылас, а ті он вермӧй гижны правдасӧ.
3
Тӧдмасьны миянлы лои тадз:
Ме дыр корси мортӧс, коді эськӧ вермис висьтавны Москва дорса битва йылысь, — сэтшӧм мортӧс, кодлӧн висьталӧмыс эськӧ восьтіс операцияяслысь замыселсӧ да смыслсӧ и сыкӧд тшӧтш нуӧдіс эськӧ сэтчӧ, кӧні прӧверяйтсьӧ да решайтсьӧ ставыс, — бойӧ.
Ог кут гижны став корсьысьӧмъяс йылысь.
Висьтала сӧмын коланасӧ.
Материал видлалӧм бӧрын меным лои тӧдса, мый, 1941 вося октябрь да ноябрь тӧлысьясын Москва вылӧ наступайтігӧн да миян столица гӧгӧр клещи топӧдны зілигӧн, прӧтивник сійӧ жӧ кадас писькӧдчис веськыда цель дорас: вӧчаліс главнӧй ударъяссӧ Волоколамскӧй, а сэсся и Ленинградскӧй шоссеяс пӧлӧн.
Октябрса сьӧкыд лунъясӧ, кор немецъяс прорвитчисны Вязьма дорын да локны кутісны Москвалань танкъяс, мотоциклъяс, грузӧвикъяс вылын, Волоколамскӧй шоссе дорӧ туйяссӧ тупкис 316-ӧд стрелкӧвӧй дивизия, коді ӧні шусьӧ генерал-майор Панфилов нима 8-ӧд гвардейскӧй дивизияӧн.
Москва вылӧ ноябрын мӧд наступление панӧмӧн, прӧтивник заводитіс тувъявны клин сійӧ жӧ направлениеын, кӧні бара жӧ тышкасисны панфиловецъяс.
Москвасянь комын километр сайын, Крюково дорын, сизим лун чӧж тышкасьӧм бӧрын, панфиловецъяс Краснӧй Армияса мукӧд частьяскӧд сувтӧдісны немецъясӧс да шыбитісны врагӧс.
Ме мӧдӧдчи панфиловецъяс дорӧ и, кӧть ещӧ эг на тӧд ни нимсӧ, ни овсӧ сійӧ мортыслысь, коді висьталас кык тӧлысь чӧжся вывті ыджыд тышлысь историясӧ, эски: ме аддза сійӧс.
И збыльысь аддзи.
Тайӧ вӧлі Баурджан Момыш-Улы, Москва дорса бойясын старшӧй лейтенант нэ, а ӧні, кык во мысти, гвардии полковник.
4
Тӧдмасигӧн сійӧ висьталіс нимсӧ.
Ме эг гӧгӧрво да выльысь юалі:
— Баурджан Момыш-Улы, — ярскӧба шуис сійӧ мӧдысь.
Сы гӧлӧс шыысь ме казялі аслыспӧлӧстор, коді тайӧ здукнас меным кажитчис скӧрмӧм петкӧдлӧмӧн.
Буракӧ, сійӧ радейтӧ, думышті ме, медым сылысь гӧгӧрвоисны пырысьтӧм-пыр жӧ.
Привычка серти нин, кыдз корреспондент, ме кыски записнӧй книжка.
— Прӧститӧй, кыдз гижсьӧ тіян овныд?
Сійӧ вочавидзис:
— Менам овыс абу.
Ме чуйми.
Сійӧ шуис, мый Момыш-Улыыс роч кыв вылын лоӧ Момышлӧн пи.
— Тайӧ менам вич, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Баурджан — нимӧй.
А ов абу.
Бӧрыннас нин, кор ми сыкӧд бурджыка тӧдмасим, меным лои тӧдса, мыйла сійӧ шуӧ, мый сылӧн овыс абу.
— Ме вӧлі и коля казахӧн, — висьталіс сійӧ.
— Кор ме велӧдчылі школаын ӧтлаын рочьяскӧд, уна челядь-казахъяс кутісны вежлавны нимъяссӧ роч нимъяс вылӧ: Курабнек пыдди — Костя, Шолпан пыдди — Шура.
Менӧ кутісны шуны Борисӧн, Боряӧн...
Ме шулывлі: «Ме абу Боря: вӧлі Баурджанӧн и коля Баурджанӧн».
А челядь бара нин: «Боря».
Ме горзі: «Боря?
Вот тэныд Боря!»
Кыдз кыла «Боря», сідзи и ётшкӧбта.
Не сӧмын синваӧдз, но и вирӧдз волывлім.
Бӧрынджык школаса заведующӧй, шань тӧлка старик, чукӧртіс миянлысь классӧс да висьталіс: «Эн шуӧй сійӧс Боряӧн, сылӧн мича ним Баурджан».
Момыш-Улы кӧсйис нюммунны и эз вермы.
Быттьӧкӧ рисуйтӧм, лӧсьыдика вырежитӧм вомдоръясыс воссьыштлісны да дрӧгнитӧм мысти бӧр топалісны.
Баурджан чужӧм вылысь эз тӧдчы мечтайтана рамлун, коді лӧсялана, кыдз унаӧн чайтӧны, асыввывса йӧзлы.
Эмӧсь уна йӧз, кодъяс кажитчӧны быттьӧкӧ лепитӧмаӧн — мукӧд дырйи мичаа, бура, мукӧд дырйи лёкногӧн, кыдз шуасны, тяп да ляп.
Баурджан Момыш-Улылысь чужӧмсӧ быттьӧ вундалӧма, а абу лепитӧма.
Сійӧс быттьӧкӧ вӧлі вундалӧма бронзаысь либӧ чорыд дубйысь кутшӧмкӧ зэв лэчыд инструментӧн, коді абу кольӧма ни ӧти небыдика гӧгрӧстӧм визь.
Меын сылӧн чужӧмыс кыпӧдіс челядьдырся ӧти казьтылӧм.
Майн-Ридлӧн либӧ Фенимор Куперлӧн сочинениеяс чорыд лӧз коркаяс вылӧ вӧлі тиснитӧма индеец косіник чужӧмлысь профиль.
Баурджанлӧн профильыс, кыдз кажитчис меным, вӧлі мунӧ сійӧ рельефнӧй оттиск вылӧ.
Монгольскӧй нога мугов, неуна паськыдкодь банъяса, частӧ вӧрзьытӧм лӧнь, — торйӧн нин скӧр здукъясӧ, — сійӧс мичмӧдісны шоча овлана гырысь сьӧд синъяс.
Ассьыс волялысь смоль сьӧд юрсисӧ, коді некыдз эз пӧкӧритчы сынанлы, Баурджан шуткаӧн шулывліс вӧв сиӧн.
Ме видзӧді сы вылӧ да шензи.
Морт, коді сэтшӧм чорыда переживайтіс национальнӧй гордостьлысь чувство, коді вирӧдз тышкасьліс казахскӧй ним вӧсна, висьтавліс та йылысь рочӧн, бураа владейтіс роч сёрни озырлунӧн.
Весиг волнуйтчигъясас сійӧ правильнӧ шуаліс кывъяссӧ да оборотъяссӧ.
Сёрнитігас сӧмын неуна тэрмасьӧмыс мукӧд дырйи кажитчыліс не лӧсяланаӧнджык роч сёрнилы.
Ме казявлі: кывъясыс тэрыбджыка визувтісны, кор сійӧ сёрнитіс аслас казахскӧй кыв вылын.
Сійӧ босьтіс папирос, гораа пӧдлаліс портсигарсӧ да сетчыны кӧсйытӧг помаліс:
— Коркӧ кӧ ті всё-таки кутанныд гижны ме йылысь, шуӧй менӧ казахскӧй нимӧн: Баурджан Момыш-Улы.
Мед тӧдны кутасны: сійӧ казах, сійӧ пастух, коді видзлывліс степьясын ыжъясӧс; сійӧ морт, кодлӧн абу овыс.
5
Тӧдмасян медводдза рытнас жӧ меным удайтчис кывзыны, кыдзи Баурджан Момыш-Улы сёрнитіс полкӧ воӧм командиръяскӧд — война вылӧ воӧм выль йӧзкӧд.
Сійӧ сёрнитіс салдат душа йылысь.
Мӧвпсӧ тэрмасьтӧг водзӧ паськӧдӧмӧн сійӧ пӧпуттьӧ висьталіс Волоколамскӧй шосседорса ӧти бой йылысь.
Менам вӧрзис сьӧлӧм.
Чожа перйи блокнот да тэрмасьӧмӧн куті гижны.
Кӧть ещӧ эг на эскы удачалы, но ме водзвыв нин аддзи: со найӧ, дыр виччысян повестьлӧн листбокъясыс.
Сёрни помасьӧм бӧрын сюрлі ӧти здук шыасьлыны Баурджан Момыш-Улы дорӧ, ме кори сылысь висьтавны Волоколамскӧй шосседорса бойяслысь историясӧ заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс.
— Ог, — вочавидзис Баурджан Момыш-Улы, — ме нинӧм тіянлы ог висьтав.
Лыддьысьысьлы тӧдса миян костын водзӧ лоӧм сёрниыс.
6
Ме эг сомневайтчы, мый Баурджан Момыш-Улы тайӧ случайын вӧлі несправедливӧйӧн.
Меным вӧлі колӧ сійӧ жӧ, мый и сылы: правда.
Но век жӧ сыӧн йӧзӧс донъялӧмыс — торйӧн нин найӧс, кодъяс эз нулыны ас вывтіыс салдатлысь доля — частӧ вӧлі вывті ёсьӧн.
Чайтсьӧ, тайӧ мыйкӧ мында лоліс Баурджан томлун вӧсна.
Сійӧ лунъясас, кор ми аддзысим, сылы тырис комын арӧс.
Чорыд ӧтказ получитӧм бӧрын ме эновтчи юасьӧмысь, но эг этша лун-вой ме колляв ӧтлаын Баурджанкӧд.
Сійӧ радейтліс и кужліс висьтавлыны.
Быд случай сюригӧн ме терпеливӧя гижавлі.
Сійӧ велаліс ме дорӧ.
Баурджан другъяссянь ме тӧдмалі сы олӧмлысь историясӧ.
Школаын сылӧн вӧлі кык прӧзвище: Ыджыд син да Шан-Тимес.
Мӧдыс буквальнӧя кӧ переведитны, лоӧ бусӧссьытӧм.
Тадз шусьыліс легендарнӧй вӧв, коді скачитліс сэтшӧм ӧдйӧ, мый весиг сы кокъясӧн лэптӧм бусыс эз инмывлы сы бердӧ.
Ӧтчыд воис сэтшӧм минута, кор ме шуи Баурджанлы:
— А всё-таки ме гижа тіян йылысь.
И кытчӧкӧ да дзик пасъя, мый школаын тіянӧс шулісны Шан-Тимесӧн.
Сійӧ нюммуніс.
Нюмыс дзикӧдз вежис сійӧс.
Суров чужӧмыс друг лолі челядьлӧн кодьӧн.
— А ті артиллерийскӧй вӧв, — меліа шуис сійӧ.
— Эн лӧгасьӧй, тайӧ комплимент.
Артиллерийскӧй вӧв кыскӧ ньӧжйӧ, сійӧс сьӧкыд бергӧдны, но бергӧдчигас сійӧ кыскӧ ас бӧрсяыс и орудиесӧ.
Ті бергӧдінныд менӧ...
Ме висьтала ставсӧ, мый тіянлы вӧлі колӧ.
Но сёрнитчам...
abu
abu
ПОЛӦМ
1
abu
Ті обязанӧсь гижны правда.
Гӧтӧвӧй книгатӧ ваянныд меным.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сӧгласитчанныд?
— Сӧгласитча, — вочавидзи ме.
abu
Не монгол сяма паськыд сьӧд синъясыс ёся видзӧдлісны ме вылӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
— Кыскӧй бумага, босьтӧй карандаш.
Гижӧй: «Медводдза глава. Полӧм».
— Гижӧй, — шуис Баурджан Момыш-Улы: — «Медводдза глава.ьПолӧм».
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс висьтавны:
— «Ньӧти повтӧг панфиловецъяс нетшкысисны медводдза бойӧ...».
Кыдзи, тіян ногӧн: бур тадз заводитны?
— Ог тӧд, — нерешительнӧя шуи ме.
— Тадз гижӧны литератураса ефрейторъяс, — чорыда шуис сійӧ.
— Тайӧ лунъясас, кор ті оланныд тані, ме нарошнӧ тшӧкті новлӧдлыны тіянӧс сэтшӧм местаясӧд, кӧні мукӧд дырйи потласьӧны кык-куим мина, кӧні шутьлялӧны пуляяс.
Меным колӧ вӧлі, медым ті ас вывтіыд нуинныд полӧм.
Верманныд не висьтасьны, ме и висьтасьтӧг тӧда, мый тіянлы ковмывліс венны полӧм.
Но сідзкӧ мыйла нӧ ті да гижӧм кузя тіян ёртъясыд чайтанныд, мый воюйтӧны кутшӧмкӧ дзик мӧдпӧлӧс йӧз, а оз сэтшӧмъяс, кыдзи ті?
Мыйла ті думайтанныд, мый салдатлӧн абуӧсь тіянлӧн кодь морт нога чувствояс?
Мый сійӧ, тіян ногӧн, — низшӧй пӧрӧда?
Либӧ, мӧдарӧ, кутшӧмкӧ высшӧй создание?
Гашкӧ, тіян ног, героизм — природаӧн сетӧмтор?
Либӧ каптенармусӧн сетӧмтор, коді шинельяскӧд тшӧтш сеталӧ повтӧмлун, кор пасъялӧ списокас: «получитіс», «получитіс»?
Ме эг нин этша вӧв война вылын, лои полкса командирӧн да имейта подув шуны, меным чайтсьӧ: тайӧ абу тадз!
Мый вылӧ артавлісны немецъяс, кор уськӧдчисны миян ыджыдсьыс-ыджыд страна вылӧ?
Найӧ эскисны, мый асыввывса походӧ накӧд ӧттшӧтш танкӧвӧй колоннаяс водзвылын кутас мунны генерал Полӧм, код водзын копыртчасны либӧ пышъясны став ловъя лолыс.
Миян медводдза бой, коді муніс сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося октябрь дас квайтӧд лунлы паныда войын, вӧлі тшӧтш полӧмкӧд тышкасьӧмӧн.
А сизим вежон бӧрын, кор ми вӧтлім немецъясӧс Москва дорысь, на бӧрся тшӧтш пышйис и генерал Полӧм.
Вӧлисти налы лои тӧдса, гашкӧ, тайӧ война дырйиыс первойысь на, мый сійӧ сэтшӧмыс, кор бӧрсяньыс вӧтчӧ полӧм.
2
Октябрь тӧлысь шӧрӧдз, Москва дорса рубежъяс вылын тышъяс заводиттӧдз, ми бойясын эг участвуйтлӧй.
Казахстанысь петӧм бӧрын ми тӧлысьӧн-джынйӧн олім Ленинградскӧй областьса нюръясын, фронтсянь комын-нелямын километр сайын, обороналӧн сідз шусяна мӧд линия вылын, кӧні лыддьыссим главнӧй командованиелӧн резервӧн.
Октябрь квайтӧд лунӧ асывнас ме получиті приказ: кыпӧдны батальонӧс тревога кузя да петны медматыса кӧрттуй разъезд дорӧ.
Сэні миянӧс виччысисны нин теплушкаяс да платформаяс.
Грузитчӧм бӧрын войнас ми вӧрзим.
Кытчӧ?
Весиг меным, батальонса командирлы, тайӧс торъя кадӧдз эз пӧлагайтчы тӧдны.
Чайтсис, ми мунам огӧ фронтлань, а фронтсянь.
Ичӧтджык пунктъясын сувтавлытӧг поезд тӧвзис — матыстчис узлӧвӧй станция Бологое дорӧ.
Туяс висьталісны, мый Бологоеын миянлы дасьтӧма ӧбед.
Но кодкӧ вӧтліс, кодкӧ тэрмӧдліс миянлысь эшелоннымӧс.
Ӧбед сетавны эз удитны.
Паровозсӧ вежисны кык-куим минутаӧн.
Тутӧстӧм — и бара туйӧ!
Ставыслы окота вӧлі тӧдны, кытчань кежам Бологоесянь.
Регыд тӧдмалім: Москвалань.
Сэтчань, полустанокъясын мунан ӧд чинтывтӧг, тӧвзисны, часӧн-джынйӧн — кык час ӧта-мӧдсяньыс косталӧмӧн, миян эшелонъяс, куимсё дас квайтӧд стрелкӧвӧй дивизия.
Мыйла, мый могысь миянӧс нуӧны сэтчӧ?
Абу тӧдса.
Мыйла тӧвзям татшӧм ӧдйӧн?
Кытчӧ, кутшӧм туйӧд мӧдӧдчам Москвасянь?
Кытчӧ чеччамӧй?
Абу тӧдса, абу тӧдса.
Вӧвлытӧг ӧдйӧ мунӧмыс кыпӧдліс быдӧнлысь тревожнӧй кыпыд чувство.
Думайтсис: дыр мысти настоящӧй делӧ вылӧ, бойӧ!
3
Октябрь сизимӧд лунӧ ми чеччим вӧрӧ, Волоколамск дорӧ, Москвасянь сё кызь километр рытыввывланьӧджык.
Менӧ корисны станцияӧ полкса командир дорӧ.
Паметьӧ колины кӧрттуй бокӧ сувталӧм латшкӧсіник клепайтӧм башняяс, кодъясӧс краситалӧма маскировочнӧй узорӧн — турунвиж да руд краскаясӧн сорті-кості.
Тайӧ вӧліны бензин видзанінъяс.
Верми-ӧ ме тӧдны, мый октябрь тӧлысся букыд небеса вежтас вылысь ме аддза, кыдзи — йиркакывтӧг, кодӧс кылім бӧрынджык, битӧг да тшынтӧг, кодъяс вевттисны горизонтсӧ бӧрыннас жӧ, — найӧ, тайӧ кӧрт башняясыс, ӧтпырысьӧн ньӧжйӧник кыпӧдчасны да, быттьӧ ӧти здук воздухын ӧшалыштӧм бӧрын, пасьмунасны?
Станционнӧй керка дорӧ матыстчигӧн, — бӧрынджык сыысь коли сӧмын восьса кирпич кӧрӧбка тыртӧм ӧшинь весьтъясас са бӧжъясӧн, — ме ылысянь на казялі платформаяслысь кузь состав, кытчӧ тырыс вӧлі сувтӧдалӧма пушкаяс.
Менӧ кодкӧ чукӧстіс.
Состав дорысь ме аддзи полковник Малининӧс, миян дивизияса артиллерийскӧй полкӧн командуйтысьӧс.
— Любуйтчышт, эновтысь, — шуис сійӧ.
— Бурӧсь?
Сійӧ нимтіс менӧ эновтысьӧн сійӧ лунсянь, кыдз тӧдмаліс, мый ме, артиллерист, батареяын командир, аслам корӧм серти вуджи пехотаӧ.
Орудиеяссӧ вӧлі мавтӧма заводас на — сук пушечнӧй госӧн, зэв кыза.
Миян дивизионнӧй артиллериялы содтӧд вылӧ пушкаясыс сӧмын на воӧмаӧсь татчӧ.
— О-о, — шуи ме, — эмӧсь и тяжёлӧйяс!
— Тайӧ бегемотъяссӧ сувтӧдам, кыдз крепостнӧйясӧс...
— Татчӧ ӧмӧй ми дыр кежлӧ?
— Тӧвйыны, буракӧ, кутам.
Примитам Волоколамскӧй УР.
Ті, чайта, тӧданныд, мый УР эм «Укрепитӧм район» дженьыда шуӧм.
Меным бара шог лои.
Сідзкӧ, бара ми тылынӧсь, бара резервынӧсь.
Ме эг тӧд, мый тасянь ылыті, Вязьма сайті, немецъяс вундӧмаӧсь фронт, коді тупкыліс Москваӧс, мый Гитлер нёль лун сайын йӧзӧдӧма радио пыр став мирлы: «Краснӧй Армияӧс бырӧдӧма, Москваӧ туй восьса».
А Москва тайӧ каднас личлэдзлытӧг лӧсьӧдіс выль фронт сё кызь — сё ветымын километр сайӧ карсянь, сійӧ рубежъяс вылын, кодъяс историяӧ пырисны «столицалӧн ыліса подступъяс» ним улын.
Речьястӧг да оркестръястӧг муналісны Москваса вокзалъяссянь штатскӧй паськӧма коммунистическӧй батальонъяс, кодъяс получайтлісны оружиенысӧ да паськӧмнысӧ туяс нин.
Миян вотӧдз лун-мӧд войдӧр вӧлі нуӧдӧма грузӧвикъяс вылын Волоколамск пыр Московскӧй море дорӧ Верховнӧй Сӧвет нима пехотнӧй школа; на бӧрся муніс сэтчӧ учебнӧй орудиеясӧн Московскӧй краснознамённӧй артиллерийскӧй училище.
Москва — тайӧ дона кывсӧ ме шуа ставкаӧс, Кремльӧс, Сталинӧс сы улын гӧгӧрвоӧмӧн, — Москва мӧдӧдаліс враглы воча выль вынъяс да вооружение, сы лыдын и тайӧ пушкаяссӧ.
Полкса штабын подтвердитісны: дивизиялы прикажитӧма примитны да оборудуйтны оборонительнӧй сооружениеясӧн Волоколамскӧй укрепитӧм район.
Меным индісны менам батальонлы сетӧм участок.
4
Рытнас ми петім войся маршӧ Руза ю дорӧ, Волоколамсксянь комын километр сайӧ.
Ме, лунвыв Казахстанса олысь, привыкниті сёр тӧв воӧмӧ, а тані, Подмосковьеын, октябрь тӧлысь заводитчигӧн асывъяснас кынмавліс нин.
Кӧлесаясӧн путкылялӧм, кынмӧм няйт туй кузя ми югдандорыс воим Новлянскӧй сикт дорӧ — миян батальоннӧй участоквывса медся ыджыд населённӧй пункт дорӧ.
Синмӧ пыр жӧ шыбитчис ляпкыдик кӧлӧкӧльня, коді сьӧд вуджӧр моз тӧдчис гудыр небесаын.
Батальонӧс сикт дорӧ, вӧрӧ, кольӧм бӧрын ме мӧдӧдчи ротнӧй командиръяскӧд рекогносцировка вылӧ.
Менам батальонлы вӧлі мерайтӧма чуклясьысь Руза ю берег пӧлӧн сизим километр.
Бой дырйи, миян уставъяс серти, та кузьта участокыс лоӧ ыджыдӧн весиг полклы.
Но тайӧ эз тревожит.
Ме сьӧлӧмсянь эски, мый прӧтивник кӧ коркӧ-нибудь збыльысь локтас татчӧ, сійӧс встретитасны миян сизим километр кузьта участок вылын оз ӧти батальон, а вит либӧ дас батальон.
Татшӧм расчётӧн, чайтсис меным, и колӧ лӧсьӧдны укреплениеяс.
Эн виччысьӧй месянь ывлавыв йылысь лӧсьыда висьталӧм.
Ме ог тӧд, мича али эз вӧв миян водзын куйлысь вӧр-ваыс.
Ньӧжйӧ кывтысь, векни Руза юлӧн пемыд зеркалӧ вылын, кыдз висьтавсьӧ топографияын, пласьвидзисны быттьӧ вундалӧм гырысь лапкоръяс, кӧні гожӧмнас, тыдалӧ, цветитӧмаӧсь еджыд запанкияс.
Гашкӧ, тайӧ и мича, но ме аслым тшупи: некытчӧ туйтӧм ю, сійӧ ляпкыд и прӧтивниклы сы вомӧн зэв кокни вуджны.
Но миянладор берегсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма танкъяслы писькӧдчыны позьтӧмӧн: ю дорӧ веськыд стенаӧн лэччис тшупӧд, коді военнӧй кыв вылын шусьӧ «эскарпӧн», сэні тӧдчисны кӧрт зыр туйясыс и лӧсталіс выльӧн на вундӧм сёйыс.
Ю сайын тыдалісны тыртӧм муяс да ӧтка-ӧтка массивъяс, либӧ, кыдз шуӧны, вӧръяслӧн клинъяс.
Ӧти местаті, Новлянскӧй сиктсянь неуна падвежӧн, мӧдлапӧвса вӧрыс пӧшти плӧть матыстчыліс ю дорас.
Сэні, гашкӧ, вӧлі ставыс, мый коліс эськӧ роч арся вӧр рисуйтысь художниклы, но меным сійӧ вӧрыс кажитчис зывӧкӧн: миян биысь дзебсьӧмӧн сэтчӧ вермис чукӧртны ассьыс вынсӧ прӧтивник, медым уськӧдчыны миян вылӧ атакаӧн.
Чӧрт мед босьтас тайӧ пожӧмъяссӧ да козъяссӧ!
Керавны найӧс!
Вештыны вӧрсӧ ю дорысь!
Кӧть миян пӧвстысь некод эз виччысь регыдъя кадӧн тані бойяс лоӧм, но миян водзӧ вӧлі сувтӧдӧма мог: оборудуйтны оборонительнӧй рубеж, и колӧ вӧлі сійӧс пӧртны олӧмӧ тыр сӧвестьӧн, кыдз требуйтчӧ Краснӧй Армияса офицеръяссянь да салдатъяссянь.
5
Отступление йылысь медводдза юӧр вайысьяс тыдовтчисны аскинас: кыссисны йӧз, кодъяс кытчӧкӧ эновтісны став овмӧссӧ; на пӧвстын вӧліны боецъяс, кодъяс посньыдик группаясӧн петавлісны враг кытшысь.
Первой ме аддзи найӧс, — салдатскӧй шинеля скиталецъясӧс, — батальоннӧй кухня дорысь.
Найӧ шонтысисны бипур дорын.
На вылӧ любопытнӧя видзӧдіс хозяйственнӧй взводса командир — олӧма лейтенант Пономарев, коді войнаӧдз вӧвлӧма не торъя ыджыд строительство вылын директорӧн.
Татчӧ жӧ чукӧртчалісны пӧваръяс да боецъяс, кодъясӧс вӧлі тайӧ лун кежлӧ индӧма нарядӧ кухняӧ.
Пономарев командуйтіс «смирно!» да котӧрӧн воис ме дорӧ сетны рапорт.
Ме бугжыльӧн видзӧдлі бипур дорын пукалысьяс вылӧ: сэні ӧткымынъяс чеччисны, а мукӧдыс сӧмын вӧрзьӧдчыштлісны.
— Мыйся йӧз?
— юалі ме.
Би дорысь воськовтіс пистиӧсь чужӧма ичӧтик красноармеец.
— Кытш пытшкысь, старшӧй лейтенант ёрт!
Сійӧ асылӧ ме первойысь кылі тайӧ кывсӧ.
— Кутшӧм кытш?
Кӧні?
— Вязьма дорын, старшӧй лейтенант ёрт...
Ӧні сійӧ татчӧ зырӧдӧ.
— Коді ?
— Известнӧ, коді... немец...
— Ті сійӧс аддзылінныд?
— Сійӧс ӧмӧй аддзан?
Анькытшӧн моз сяркӧдӧ минаясӧн...
Либӧ жӧ грымӧдӧ танкъясӧн шоссе кузя да гымгӧ-лыйлӧ быд бокӧ...
— Танкъяссӧ аддзылінныд?
— Кино вылын, старшӧй лейтенант ёрт, вӧльнӧя позьӧ видзӧдны танкъяс вылад...
А сэні не видзӧдӧмӧдз!
Ставыс гудыртчӧ син водзад, вӧльнӧй светсӧ он аддзы, кор сійӧ грымӧдӧ-локтӧ да резӧ-лыйлӧ быд бокӧ.
— Винтовкаыд кӧні?
— Сьӧрысь, лючки-ладнӧ...
Извиняйтча, старшӧй лейтенант ёрт, чиститтӧм...
— Ті нӧ кытчӧ мунанныд?
— Москваӧ, формирование вылӧ...
Ми ӧдйӧ тӧвзим, унаӧс ордйим.
Ме, старшӧй лейтенант ёрт, босьті найӧс аслам веськӧдлӧм улӧ, медым петкӧдны...
Москваын, шуӧны, бойӧ пырам.
Ӧні мӧдӧдчам...
Тані дыр прохлаждайтчыны оз позь, сійӧ регыд татчӧ воас...
Ӧбедайтны онӧ лэдзӧй тіян котёлысь, старшӧй лейтенант ёрт?
Зэв прӧстӧя сёрнитӧмысь, кыдзи висьтасис пышйӧм йылысь пистиӧсь чужӧма ичӧтик салдат, торъя нин вӧлі страшнӧ.
Сылысь кывзісны пельсӧ чошкӧдӧмӧн.
Ме бара видзӧдлі сійӧ «часть» вылӧ.
Зэв нин важӧн ставныс абу бритчылӧмаӧсь, важӧн нин абу мыссьылӧмаӧсь, — и сы вӧсна чужӧмъясыс налӧн вӧліны ӧткодь рудӧсь.
Сапӧгъяс да обмоткияс вылын би дорас косьмис весавтӧм няйт.
Шинельяс выланыс некодлӧн эз вӧвны различие знакъяс.
— Ставныд рядӧвӧйяс? — юалі ме.
Чувствуйтчис, быттьӧкӧ эз ло лӧсьыд.
Сэсся сувтіс ӧтик.
Тайӧ вӧлі ар кызь кыка зон, шӧйӧвошӧм шог синъяса.
— Ме лейтенант, взводса командир, — шуис сійӧ.
Ог тӧд, — гашкӧ, менам чужӧмӧй эз вежсьы, но пытшкӧснам дрӧгмуні, быттьӧ кучкисны: кыдз нӧ вермас лоны, мый взводса командир, лейтенант, Краснӧй Армияса офицер, пышйӧ фронт вылысь ӧтлаын красноармеецъясыскӧд бывалӧй салдат веськӧдлӧм улын?
Сійӧ здукӧ пӧвар пуктіс «кытш пытшкысь петӧм» йӧз водзӧ руалысь шыд тыра кастрюля.
— Сёйӧй, — шуис сійӧ.
— Ӧні онӧ пропадитӧй, ас йӧз дорӧ веськалінныд...
Заправляйтчӧй!
Ме горӧді:
— <rus>Встать!</rus>
Лейтенант Пономарев!
Арестуйтны дезертиръяссӧ!
Босьтны налысь оружие!
— Винтовкаӧс ог сет, — шуас пистиӧсь чужӧма салдат.
— <rus>Молчать!</rus>
Лейтенант Пономарев, исполняйтӧй приказ.
Висьталігӧн на ме казялі — Пономарев видзӧдӧ кытчӧкӧ бокӧ, а оз ме вылӧ, да шензьӧмӧн кыпӧдлӧ синкымъяссӧ.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ.
Батальоннӧй кухнялань ньӧжйӧник локтӧны морт дас шинеля йӧз, винтовкааӧсь и винтовкатӧмӧсь.
Мукӧдыс лэптӧмаӧсь воротникъяссӧ, сюйӧмаӧсь зептаныс кияссӧ.
Татшӧмторъяс миян эз вӧвлыны.
Ылысянь позис тӧдны: найӧ — абу менам батальонысьӧсь.
Найӧ матыстчисны.
— Мыйся йӧз? — юалі ме.
И кылі:
— Кытшысь, старшӧй лейтенант ёрт.
6
Сійӧ лунӧ, кыдзи и век, ме помсянь помӧдз видлалі ассьым батальоннӧй участокӧс.
Вӧлі тӧла, кӧдзыд лун.
Шочиника усьысь бытшласьысь лым — йи кодь катшашыдӧс — саймовтчыліс турун пӧвстӧ, чукӧрмыліс ичӧтик еджыд бурысьясӧн чорзьӧм гӧрӧм му глызаяс дорӧ.
Вӧлі ӧбед кад.
Боецъяс сёйисны сайясын — кодйыны помавтӧм окопъясын либӧ лэптӧм сёй чукӧръяс сайын.
Линия кузьта мунігӧн, кӧні пасъяс моз сулалісны сатшкӧм зыръяс, ме кылі:
— Оз, ребята, сійӧ сэсянь оз уськӧдчы, кысянь ті виччысянныд...
Сійӧ татшӧмтор оз радейт — сюйсьыны, кӧні виччысьӧны...
Троньӧдчисны паньяс.
Неыджыд насыпь сайын, гуранын, ӧбедайтісны.
— А мый сійӧ радейтӧ?
Сёрни сертиыс ме тӧді: тайӧ юаліс казах.
— Кытшалас, и ставыс...
И тӧдны кутан, мый сійӧ радейтӧ.
И казах бара юаліс:
— А сэки мый?
Кодлӧн тайӧ окопыс?
Коді сэні казахъяс пиысь?
Дум вылӧ уси: Барамбаев.
Да, тані сылӧн пулемётнӧй расчёт.
Либӧ Галлиулин...
Найӧ кыкнанныс ӧти пулемёт дорынӧсь.
Ак, тэ, чӧрт, и тані бара вердӧны эсійӧ воысьяссӧ!
— Сэки эн мыччысь — кыліс выль гӧлӧс. — А то пом ....
— Вӧрыс тупкас!
Вӧрӧ пырны сійӧ оз радейт.
Бара ньӧжйӧник кыліс паньяслӧн гольскӧдчӧм.
Менам боецъяскӧд ӧбедайтісны тшӧтш кытшысь петӧмъяс.
Кыліс ещӧ ӧти тӧдтӧм гӧлӧс:
— И мешӧкӧй менам сэтчӧ коли, и котелокӧй менам сэтчӧ коли...
Ми пукалім, сёйим, кыдзи и тані, и друг...
.... и друг пышйинныд, подлецъяс!»
— кӧсйи горӧдны ме, но менӧ сувтӧдіс ӧти мӧвп.
Неылысь ме аддзи сьӧд стальӧн дзирдалысь пулемёт ствол, кодӧс сайӧдӧма ӧкуратнӧя тэчӧм эжа сайӧ.
Сэні дежуритіс пулемётчик.
Магазинӧ вӧлі сюйӧма боевӧй лента.
— Ставыс ладнӧ?
— юалі ме.
— Сӧмын личкыштны, комбат ёрт.
Ме воді да, ю рӧмпӧштан вылӧ стволсӧ веськӧдӧмӧн, лички.
Пулемёт дрӧжжитігтыр кутіс таргыны.
Окопъяс кодйигӧн ми тані ещӧ эг на лыйсьылӧй; тайӧ вӧлі медводдза лыйсьӧм, коді кыліс миян рубеж весьтын.
Кодкӧ чеччыштіс гуранысь.
— Тревога! — горӧді ме.
— Оружие дорӧ!
И пырысь-пыр жӧ, быттьӧ торкӧм йӧла, юрӧбтіс:
— Немецъяс!
Гӧлӧсыс вӧлі пӧдӧма, мортыс эз горӧд, а ёнджыка муніс быликтӧм вылӧ, быттьӧ немецъясыс вӧліны дзик ныр улынӧсь.
Сы бӧрти пыр жӧ кодкӧ котӧртіс.
На бӧрся мукӧд.
Ме эг вевъяв гӧгӧрвоны, кыдз тайӧ артмис.
Ставыс лои ӧти здукӧн.
Вӧрыс эз вӧв ылын, сё ветымын — кыксё воськов сайын.
Котӧртісны сэтчӧ...
Ме кайи сёй чукӧр вылӧ, сувті сэтчӧ да шынитӧв куті видзӧдны котӧртысьяс бӧрся.
Дзик орччӧн кыліс зэв ёна горӧдӧм:
— Стой!
А сэсся — ёрччыштӧм.
Тайӧ горӧдіс кыськӧ друг чужысь пулемётчик Блоха.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис ме дорӧ, пулемёт дорӧ.
Менӧ сушкис ем кодь ёсь любовь.
На ӧти нывбабаӧс ме эг любитлы сідзи, кыдзи ме дорӧ котӧртысь пулемётчик Блохаӧс.
Сэтчӧ жӧ сувтіс Галлиулин — зэв ыджыд тушаа казах, профессиянас упаковщик, коді кокниа лэптыліс паськыд пельпом вылас станкӧвӧй пулемётсӧ.
Сійӧ копыртіс юрсӧ да пуктіс кисӧ морӧс вылас, кывшутӧг корис извинение.
А кокъясыс нин вайӧдісны сійӧс мелань, Блоха бӧрся.
Сэсся бергӧдчис ӧчкиа Мурин, войнаӧдз консерваторияса аспирант, коді гижавлывліс музыка история кузя статьяяс.
Но сылы кодкӧ тувкис матыса вӧр вылӧ индігмоз.
И сійӧ, быттьӧ кӧч, кутіс тӧвзьыны бӧр.
И бӧр бергӧдчис.
Сэсся сувтіс.
Слабиник сьылі вылын пӧсялӧм чужӧмыс бергӧдчывлывліс то мелань, то вӧрлань.
Сэсся тэрыба чышкыштіс чуньнас ӧчкисӧ да мӧдіс тӧвзьыны бӧрлань, мелань.
Ставныс найӧ вӧліны ӧти отделениеысь, ӧти пулемётнӧй расчётысь.
Ӧні эз вӧв сэн сӧмын отделениеса командирныс — сержант Барамбаев.
Ме эг ӧтчыд радуйтчыв, кор видзӧдлывлі, кыдзи сійӧ, казах Барамбаев, вывті сюся разбирайтӧ да тэчӧ пулемёт, кыдзи сійӧ механик моз кокниа вермӧ тӧдмавны, кыті да мыйла абу дзик ладнӧ.
«Со и ми, казахъяс, кыдзи и рочьяс, лоамӧй механикъяслӧн народӧн», — ӧткымынысь, кор паныдасьлывлі Барамбаевкӧд, мӧвпавлі ме.
А ӧні, тыдалӧ, сійӧ тювкнитӧма кыткӧ ме бокті, ме вылӧ видзӧдлыны полӧмӧн.
Ме кывшутӧг встречайті бӧр воысьясӧс...
Ме тӧді, менам боецъяс вӧліны честнӧй йӧзӧн.
Ӧні найӧ мучитчисны яндзимысла...
Мый вӧчны, медым мӧдпӧрйӧ эз ло налӧн тайӧ мучитчана чувствоыс, кыдзи спаситны найӧс позорысь?
Верма-ӧ ме шуны, мый найӧ и мӧдпӧрйӧ оз пышйыны да та бӧрын бара оз кутны гӧгӧрвоны, кыдз тайӧ накӧд вермис лоны?
Мый вӧчны накӧд?
Уговоритны?
Сёрнитны накӧд?
Горзыштны?
Арестуйтны?
Висьталӧй жӧ, — мый вӧчны?
СУДИТӦЙ МЕНӦ!
1
Ме пукалі аслам блиндажын, видзӧді джоджӧ, юрӧс кияс вылӧ лэдзӧмӧн, со этадз (Баурджан Момыш-Улы петкӧдліс, кыдз сійӧ сэки пукаліс), да думайті, и думайті.
— Разрешитӧй пырны, комбат ёрт...
Ме, юрӧс лэптытӧг, довкниті сылы.
Пырис пулемётнӧй ротаса политрук Джалмухамед Бозжанов.
— Аксакал, — ньӧжйӧник шуис Бозжанов казахскӧй кыв вылын.
Аксакал, буквальнӧя кӧ переведитны — дзор тош; тадз шуӧны миян старшӧйӧс рӧдын, батьӧс.
Тадз ӧткымынысь шулывліс менӧ Бозжанов.
Ме видзӧдлі Бозжанов вылӧ.
Шань гӧгрӧс чужӧмыс ӧні зэв ёна вежсьӧма.
— Аксакал...
ротаын вӧвлытӧмтор: сержант Барамбаев лыйӧма аслас киӧ.
— Барамбаев?
— Да...
Быттьӧкӧ кодкӧ зэв чорыда топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Пыр жӧ ставыс висьмис: морӧс, сьылі, кынӧм.
Барамбаев, кыдзи и ме, вӧлі казах, бур киподтуя казах, пулемётнӧй расчётса командир, самӧй сійӧ, кодлысь локтӧмсӧ ме эг вермы виччысьны.
— Тэ мый сыкӧд вӧчин?
Виин?
— Эг...
кӧрталі ранасӧ да...
— Да мый?
— Арестуйті да вайӧді тіян дорӧ.
— Кӧні сійӧ?
Вайӧд сійӧс татчӧ!
Сідз...
Менам батальонын, сідзкӧ, тыдовтчис медводдза предатель, медводдза асьсӧ лыйысь.
И код жӧ?
Эх, Барамбаев!..
Надзӧник восьлалігтыр сійӧ пырис.
Дзик первойысьсӧ ме эг тӧд сійӧс.
Рудӧдӧм да быттьӧ нярмунӧм чужӧмыс вӧлі кынмӧма кодь, кыдзи маска.
Татшӧм чужӧмъясыс овлӧны йӧйяслӧн.
Бинтуйтӧм шуйга кисӧ сійӧ кутіс морӧс весьтас; марля пырыс йиджтысьӧма свежӧй вир.
Веськыд киыс дрӧгнитіс, но, менам синъяскӧд паныдасьӧмӧн, Барамбаев эз лысьт сетны честь.
Киыс повзьӧмпырысь лэччис увлань.
— Висьтав!
— прикажиті ме.
— Тайӧ, комбат ёрт, ме ачым ог тӧд, кыдз...
Тайӧ немвиччысьтӧг...
Ме ачым ог тӧд, кыдз.
Сійӧ помтӧг бормочитіс тайӧ фразасӧ.
— Висьтав.
Сійӧ эз кыв месянь ёрччыштӧм, кӧть, тыдалӧ, виччысис сійӧс.
Овлӧны сэтшӧм здукъяс, кор нинӧмла нин видчыны-ёрччыны.
Барамбаев висьталіс, мый, вӧрӧ котӧртӧм мысьт, сійӧ конъясис, усис и винтовка лыйис.
— Сӧрӧм!
— шуи ме.
— Ті трус!
Изменник!
Рӧдина сэтшӧмъяссӧ бырӧдӧ!
Ме видзӧдлі часі вылӧ: вӧлі куим гӧгӧр.
— Лейтенант Рахимов!
Рахимов вӧлі батальонын штабса начальникӧн.
Сійӧ чеччис.
— Лейтенант Рахимов!
Корӧй татчӧ красноармеец Блохаӧс.
Мед пырысь-пыр жӧ воас.
— Есть, комбат ёрт.
— Час да дас вит минута мысти, дас квайт ноль-нольын, построитӧй батальонӧс эсійӧ вӧрдорса кушинас...
Ставыс.
Мунӧй!
— прикажиті ме Рахимовлы.
— Мый ті мекӧд кӧсъянныд вӧчны?
Мый ті мекӧд кӧсъянныд вӧчны?
— тэрмасьӧмӧн, быттьӧ поліс сыысь, мый оз удит висьтавнысӧ, шыасис Барамбаев.
— Лыйла строй водзын!
Барамбаев уси пидзӧс вылас.
Сылӧн киясыс, здоровыс да бинтуйтӧмыс, коді лякӧссьӧма позорнӧй вирнас, нюжӧдчисны мелань.
— Комбат ёрт, ме висьтала веськыда!..
Комбат ёрт, тайӧ ме ачым... тайӧ ме нарошнӧ.
— Сувт!
— шуи ме.
— Кӧть кувнытӧ куж, эн веглясь нидзув моз.
— Прӧститӧй!
— Сувт!
Сійӧ сувтіс.
— Эх, Барамбаев, Барамбаев!
— небыдика шуис Бозжанов.
— Висьтав, но мый тэ думайтін?
Менам югнитіс юрын, быттьӧкӧ ме тайӧс ачым шуи: быттьӧ петіс сійӧ, мыйлы ме прикажиті: «Ланьт!»
— Ме эг думайт...
— боргыштіс Барамбаев.
— Ни ӧти здук ме эг думайт!..
Ме ачым ог тӧд, кыдз.
Сійӧ бара кутчысис тайӧ фразаас, быттьӧ идзасӧ.
— Эн ылӧдлы, Барамбаев!
— шуис Бозжанов.
— Висьтав комбатлы веськыда.
— Тайӧ дзик збыль, тайӧ дзик збыль...
Сэсся вадзӧдны куті вир вылӧ, ас садьӧ вои: мыйла ме тайӧ?
Чӧртыс дзугис...
Эн лыйлӧй менӧ!
Прӧститӧй, комбат ёрт!
Гашкӧ, тайӧ здукас сійӧ збыль висьталіс веськыда.
Гашкӧ, дзик тадз и сыкӧд вӧлі: вежӧр пемдылӧм, полӧмӧн йирӧм сьӧлӧмлӧн здукся катастрофа.
Но ӧд тадзи и пышйӧны бой мунан поле вылысь, тадзи и лоӧны отечество водзын преступникъясӧн, бӧрыннас частӧ гӧгӧрвотӧг, кыдз тайӧ вермис лоны.
Ме шуи Бозжановлы:
— Сы пыдди отделениеӧн кутас командуйтны Блоха.
И сійӧ отделениеыс, йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ овліс да кодъяс дорысь сійӧ пышйис, лыйласны сійӧс строй водзын.
Бозжанов копыртчис ме дорӧ да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Аксакал, а эм-ӧ миян право?
— Да!
— вочавидзи ме.
— Бӧрыннас мӧда кывкутны кӧть код водзын, но час мысти вӧча сійӧс, мый шуи.
А ті лӧсьӧдӧй донесение.
Пошиктігтырйи блиндажӧ пырис красноармеец Блоха.
Нырсӧ кыскыштӧмӧн, муртса тӧдчана еджыд синкымсӧ лэптыштлывлігтыр, сійӧ джӧмдалӧмӧн моз доложитіс аслас воӧм йылысь.
— Тӧдан мыйла ме тэнӧ кори?
— юалі ме.
— Ог тӧд, комбат ёрт.
— Видзӧдлы этійӧ вылӧ...
Тӧдан?
Ме инді Барамбаев вылӧ,
— Эх, тэ!..
— шуис Блоха.
Гӧлӧсас тӧдчис и зывӧктӧм и жалитӧм.
— И рожаыс кутшӧмкӧ пеж кодь лоӧма!
— Лыйланныд сійӧс ті, — шуи ме, — тіян отделениеныд...
Блоха кельдӧдіс.
Став морӧстырнас лолыштӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Вӧчам, комбат ёрт.
— Тіянӧс назначайта отделениеас командирӧн.
Дасьтӧй йӧзӧс ӧтув политрук Бозжановкӧд.
Барамбаев дінӧ матыстчӧм мысти ме нетшышті сы вылысь различие знакъяссӧ да красноармейскӧй звездасӧ.
Сійӧ сулаліс рудӧдӧм, кынмӧм чужӧма, лётмунӧм кияса.
2
Индӧм кадӧ, стӧч нёль часын, ме петі батальон дорӧ, кодӧс вӧлі стрӧитӧма «П буква ногӧн.
Шӧрас, йӧзӧн сайӧдтӧм, тыртӧм местаын сулаліс стройлань чужӧмбанӧн Барамбаев, шинеля, вӧньтӧм.
— Батальон, смирно! — командуйтіс Рахимов.
Шынитӧв лӧньын лэбыштіс да орис аслыссяма шы, кодӧс век нин кылӧ командирлӧн пельыс: кыдзи ӧти, водзлань петыштісны винтовкаяс да быттьӧ кынмисны.
Жугыльтчӧм сьӧлӧмын югнитіс ӧти здук кежлӧ радлун.
Абу, тайӧ абу шинельясӧ пасьтасьӧм прӧстӧй йӧз чукӧр, тайӧ салдатъяс, вын, батальон.
— Тіян приказание серти, батальонӧс стрӧитӧма!
— ярскӧба рапортуйтіс Рахимов.
Тайӧ часас, тайӧ роч поле вылас, кӧні сулаліс строй водзын позорнӧя бинтуйтӧм киа морт, вӧньтӧг да звездатӧг, быд кыв — весиг век ӧткодя рапортуйтан кывъяс — волнуйтіс йӧзӧс.
— Отделениеса командир Блоха!
Отделениенад ме дорӧ!
— прикажиті ме.
Шынитӧв восьлалісны найӧ поле вомӧн — медводзынӧсь ляпкыдик тушаа Блоха да сажень кузьта Галлиулин, на бӧрысь Мурин да пулемёт дорын тӧрытъя дежуритысь Добряков, — восьлалісны зэв серьёзнӧйӧсь, ӧта-мӧд бӧрся, кокъяс сорсьытӧг, бокысянь жвучкысь тӧлысь чужӧмъяссӧ бергӧдтӧг, уна сё син водзын подтянутӧйӧн лоны зільӧмӧн.
Но найӧ волнуйтчисны.
Блоха командуйтіс: «Отделение, стой!»
Винтовкаяс ӧтпырйӧ лэччисны пельпомъяс вылысь кокъяс дорӧ; сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, вунӧдіс доложитны.
Ме ачым воськовті сылань киӧс кӧзырок дорӧ пуктӧмӧн.
Сійӧ вочавидзис сійӧн жӧ да эз дзик шыльыда шуаліс, кыдз колӧ устав серти, мый локтіс отделениенас.
Ті юаланныд, — мыйла тадзи, торйӧн нин татшӧм кадӧ?
Да, именнӧ тайӧ кадас ме быд посниторйӧн зіли тӧдчӧдны, мый ми армия, воинскӧй часть.
Отделение, ӧти шеренгаӧн сувтӧмӧн, команда серти бергӧдчис стройлань чужӧмбанӧн.
Ме шуи:
— Боецъяс да командир ёртъяс!
Тайӧ йӧзыс, кодъяс сулалӧны тіян водзын, тӧрыт, кор ме горӧді: «Тревога!» да командуйті: «Оружие дорӧ!» заводитлісны пышйыны.
Минута мысти найӧ гӧгӧрвоисны да бӧр бергӧдчисны.
Но ӧти эз лок — сійӧ, коді вӧлі налӧн командирныс.
Сійӧ лыйис аслас киӧ, медым пышйыны фронт вылысь.
Сійӧ труссӧ, коді изменитіс рӧдиналы, менам приказание серти лоас ӧні лыйлӧма.
Со сійӧ!
Бергӧдчи Барамбаевлань да инді сы вылӧ чуньӧн.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, ӧтнам вылӧ, надейтчис мездӧм вылӧ.
Ме водзӧ висьталі:
— Сійӧ радейтӧ олӧм, сылы окота наслаждайтчыны воздухӧн, муӧн, небесаӧн.
И сійӧ решитіс сідзи: кулӧй ті, а ме кута овны.
Тадз олӧны паразитъяс — йӧз щӧт весьтӧ.
Менсьым кывзісны ньӧти син лапнитлытӧг.
Ме водзын сулалысь некымын сё морт тӧдісны: оз ставӧн ловйӧн кольны, мукӧдсӧ нетшыштас смерть, но ставныс тайӧ минутаяснас зілисны воськовтны кутшӧмкӧ черта вомӧн, и ме висьталі аслам кывъясӧн сійӧс, мый вӧрзис найӧ сьӧлӧмъясын.
— Да, бойын лоӧны виӧмаяс.
Но найӧс, коді пӧгибнитас кыдз воин, оз вунӧдны рӧдинаын.
Пиян да нывъяс гордостьӧн кутасны висьтавлыны: «Миян батьным вӧлі Отечественнӧй войнавывса геройӧн!»
Тадз шуасны и внукъяс и внукъяслӧн пиян.
Но кулам ӧ ми ставӧн?
Ог.
Воин оз кувны мун бойӧ, а вины врагӧс.
И сійӧс, коді, бойяс вылын вӧлӧм бӧрын, воинскӧй долг олӧмӧ пӧртӧм бӧрын, воас гортас, сійӧс сідзжӧ кутасны шуны Отечественнӧй войнавывса геройӧн.
Кутшӧм гордӧй, кутшӧм шань сійӧ кылыс: герой!
Ми, честнӧй боецъяс, тӧдмалам славалысь бурлунсӧ, а тэ... (ме бара бергӧдчи Барамбаевлань чужӧмӧн) тэ мерлина моз кутан туплясьны тані, честьтӧг да сӧвестьтӧг.
Тэнад челядьыд ӧткажитчасны тэысь.
— Прӧститӧй...
— ньӧжйӧник шуис Барамбаев казахскӧй кыв вылын.
— Мый, усины дум вылад челядьыд?
Найӧ лоины предательлӧн челядьӧн.
Налы лоӧ яндзим тэысь, найӧ оз кутны висьтавны, коді налӧн вӧлі батьныс.
Тэнад гӧтырыд лоӧ дӧваӧн труслӧн, изменниклӧн, кодӧс лыйлісны строй водзын.
Сійӧ зэв лёкӧн кутас казьтывны сійӧ шудтӧм лунсӧ, кор думыштіс лоны тэнад гӧтырӧн.
Ми гижам тэ йылысь аслад рӧдинаӧ.
Мед сэні ставӧн кывласны, мый ми асьным бырӧдім тэнӧ.
— Прӧститӧй...
Мӧдӧдӧй менӧ бойӧ...
Барамбаев шуис тайӧс омӧля гӧгӧрвоанаа, но тӧдчис: сылысь кывъяссӧ кылісны ставӧн.
— Огӧ!
— шуи ме.
— Ми ставным мунам бойӧ!
Став батальон мунас бойӧ!
Аддзан тайӧ боецъяссӧ, кодъясӧс ме кори стройысь?
Тӧдсаӧсь найӧ?
Сійӧ отделение, кодӧн тэ командуйтлін.
Найӧ заводитлісны тшӧтш пышйыны тэкӧд, но бӧр бергӧдчисны.
И налӧн коли честь мунны бойӧ!
Тэ овлін накӧд, сёйлін ӧти котелокысь, узьлін орччӧн, ӧти шинель улын, кыдзи честнӧй салдат.
Найӧ мунасны бойӧ.
И Блоха, и Галлиулин, и Добряков, и Мурин — ставныс мунасны бойӧ, мунасны пуляяс да снарядъяс улӧ.
Но сыӧдз найӧ лыйласны тэнӧ — трусӧс, коді пышйис бойысь!
И ме командуйті:
— Отделение, кру-гом!
Боецъяс дзик пыр кельдӧдісны да бергӧдчисны.
Ме тшӧтш кылі, мый и менам чужӧмӧй кӧдзыд лои.
— Красноармеец Блоха!
Пӧрччыны изменник вылысь шинельсӧ!
Блоха зумыштчӧмӧн матыстчис Барамбаев дінӧ.
Ме казялі: сылӧн, Барамбаевлӧн, бинтуйттӧм веськыд киыс лыбис и ачыс кутіс разявны крючкияссӧ.
Тайӧторйыс чуймӧдіс менӧ.
Абу, сідз сылӧн, кодлы, чайтсис, медъёна коліс олӧмыс, эз вӧв олӧм дорас воляыс — сійӧ кывшутӧг принимайтіс смерть!
Шинель пӧрччӧма.
Блоха шыбитіс сійӧс да локтіс бӧр отделениеас.
— Изменник, кругом!
Медбӧръяысь кевмысяна синъясӧн ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Барамбаев бергӧдчис и лои миянлань мышкӧн.
Ме командуйті:
— Труслы, рӧдиналы изменитысьлы, присяга нарушитысьлы... отделение...
Винтовкаяс мыджсисны пельпомъясӧ да быттьӧ кынмисны.
Но ӧти дрӧжжитіс.
Мурин сулаліс кельдӧдӧм вомдоръяса, сійӧс босьтіс дрӧж.
И меным друг лои зэв жаль Барамбаев.
3
Мурин киын дрӧжжитысь винтовкасянь быттьӧ кыліс меным: «Прӧстит сійӧс, прӧстит!»
И йӧз, кодъяс ещӧ эз на вӧвны бойын, кодъяс ещӧ эз на вӧвны лёкӧсь трус дорӧ, кодъяс ловшытӧг виччысисны, мый ме пыр жӧ ӧні шуа: «Огонь!», сідзжӧ быттьӧ кевмысисны: «Оз ков тадз, прӧстит!»
И тӧлыс друг сутш кежлӧ лӧнис, воздухыс эз вӧрзьы, быттьӧ сы могысь, медым ме кылі тайӧ кывшутӧм кевмысьӧмсӧ.
Ме аддзи Галлиулинлысь паськыд мышсӧ, сылысь шеренга весьтын вылын кыпалысь юрсӧ.
Сійӧ, казах, дась вӧлі пӧртны олӧмӧ командаӧс, сулаліс, метитчис казахӧ, коді тані, чужан местасянь ылын, вӧлі некымын час сайын сылӧн медматыса мортӧн.
Сійӧ, Галлиулин, мышсянь быттьӧ сідз жӧ кывсис меным: «Эн заставляйт!
Прӧстит!»
Меным уси дум вылӧ став бурыс, мый тӧдлі Барамбаев йылысь: дум вылӧ уси, кутшӧм виччысьӧмӧн да сюся, быттьӧ оружейнӧй мастер, сійӧ тэчлывліс да разбирайтлывліс пулемёт, кыдз ме ас кежын гордитчылі: «Со и ми, казахъяс, лоам механикъяслӧн народӧн».
... Ме абу зверь, ме морт.
И ме горӧді:
— Эновтны!
Барамбаев вылӧ веськӧдӧм винтовкаясыс быттьӧкӧ эз лэдзчыны кок дорӧ, а усины, кыдзи чугуннӧйяс.
И сьӧлӧм вылын быдӧнлӧн кокняліс.
— Барамбаев! — горӧді ме.
Сійӧ бергӧдчис, видзӧдіс юасяна, помӧдз эскытӧм синъясӧн на, но найӧ ломалісны нин олӧмӧн.
— Пасьтав шинельтӧ!
— Ме?
— Пасьтав...
Сувт стройӧ, отделениеад!
Сійӧ нюммуніс шӧйӧвошӧм морт моз, кватитіс кыкнан кинас шинельсӧ да, мунігмозыс пасьталігтыр, сосъясас веськавтӧг, мӧдіс котӧртны отделение дорас.
Мурин, ӧчкиа шань Мурин, кодлӧн дрӧжжитӧ вӧлі винтовкаыс, йӧзлы тӧдчытӧг корис сійӧс ӧшӧдӧм кинас: «Сувт орччӧн!», а сэсся, кыдзи ёртӧс, тувкыштіс бокас.
Барамбаев бара лои боецӧн, ёртӧн.
Ме матыстчи сы дорӧ да киӧн тапки сы пельпомӧ.
— Ӧні кутан тышкасьны?
Сійӧ сӧгласитчана кутіс довкйӧдлыны юрнас да серӧктіс.
И ставӧн гӧгӧр кутісны нюмъявны.
Ставныслы вӧлі кокни...
Тіянлы сідзжӧ, дерт, кокни?
И найӧ, кодъяс кутасны лыддьыны тайӧ повестьсӧ, сідзжӧ, дерт, кокниа ышловзясны, кор воасны «Эновтны!» командаӧдз.
А ӧд эз вӧв тадз.
Тайӧ сӧмын югнитіс менам юрын, тайӧ вӧлі менам мӧвп.
Вӧлі мӧдног.
... Кор казялі, мый Муринлӧн дрӧжжитӧ винтовкаыс, ме горӧді:
— Мурин, дрӧжжитан?
Сійӧ дрӧгнитіс, веськӧдчис да топыдджыка топӧдіс пельпом бердас прикладсӧ; киыс лои зумыд.
Ме выльысь шуи командаӧс:
— Труслы, рӧдиналы изменитысьлы, присяга нарушитысьлы... отделение... огонь!
И трусӧс вӧлі лыйлӧма.
Судитӧй менӧ!
Коркӧ ӧтчыд менсьым батьӧс, кочевникӧс, пустыняын чушкылӧма ядовитӧй черань.
Бать вӧлӧма лыа пӧвстын чунь ӧтнас, орччӧн некод некӧн абу вӧлӧма, верблюдыс кындзи.
Тайӧ черань ядысь йӧз кулавлӧны.
Бать кыскӧма пурт да вундӧма аслас тушаысь кусӧк яй — сэті, кыті чушкӧма чераньыс.
Сідз ӧні вӧчи и ме — пуртӧн вунді аслам тушаысь кусӧк.
Ме — морт.
Став мортногаыс ме пытшкын горзіс: «Оз ков, жалитышт, прӧстит!»
Но ме эг прӧстит.
Ме — командир, бать.
Ме вии пиӧс, но ме водзын сулалісны уна сё пи.
Ме обязан вӧлі вирӧн пасйыны сьӧлӧмъясаныс: изменниклы абу и оз ло пӧщада!
Меным вӧлі колӧ, медым быд боец тӧдіс: труситан кӧ, изменитан кӧ — оз ло прӧститӧма, кӧть кыдз эськӧ оз ков вӧлі прӧститны.
Гижӧй тайӧс ставсӧ — мед лыддясны ставыс, коді пасьталіс либӧ лӧсьӧдчӧ пасьтавны салдатскӧй шинель.
Медым тӧдӧны: тэ, гашкӧ, вӧлін бур, тэнӧ, гашкӧ, водзджыксӧ радейтлісны да ошкылісны; но кӧть тэ кутшӧмӧн эн вӧв, воинскӧй преступлениеысь, труситӧмысь, изменаысь лоӧ накажитӧма смертьӧн.
НЕ КУВНЫ, А ОВНЫ!
1
Аски асывнас ме бара кытшовті участокӧс.
Тӧрытъя моз жӧ боецъяс кодйисны окопъяс.
Но найӧ вӧліны зумышӧсь.
Некысь пель эз кыв серам, синъяс эз аддзывны нюмъялӧм.
Сьӧкыд лоны командирӧн, кор армияыд гажтӧм.
Матыстчи окоп дорӧ.
Видзӧда: боец вевттис ассьыс окопсӧ потшъясӧн, тыртіс вевдорсяньыс муӧн.
— Мый тэ вӧчин?
— Окоп, комбат ёрт.
— А мый вевдорас?
— Пуяс, комбат ёрт.
— Петав сэтысь!
Ӧні жӧ ме тэныд петкӧдла, кутшӧм тайӧ пуяс.
Красноармеец петіс.
Кыски пистолет да лыйи некымын пуля водзладорса накатас.
— Пыр бӧр!
Видзӧдлы розьӧдіс эз?
Минутаджын мысти сійӧ горзӧ нин:
— Розьӧдӧма, комбат ёрт!
— Мый нӧ тэ тайӧ вӧчин?
Мый тайӧ, бахчеводлӧн чом Средньӧй Азияын?
Шондіысь сэн кутан сайӧдчыны?..
Мый нӧ нинӧм он шу?
Красноармеец неокотапырысь шуӧ:
— Сійӧ быдлаысь аддзас...
— Коді сійӧ?
Сійӧ нинӧм оз шу.
Ме гӧгӧрвоа: сійӧ полӧ смертьысь.
Юала:
— Тэ мый, он кӧсйы овны?
— Кӧсъя, комбат ёрт.
— Сідзкӧ косяв, шыблав ылӧджык тайӧ бедьторъястӧ!
Пуктав телеграфнӧй столб кыза керъяс, пукты вит радӧн, медым и снаряд оз босьт, инмас кӧ.
Красноармеец жугыля видзӧдлывлӧ то окоп вылас, то вӧр вылас: сэсь, вӧрсьыс, кушинсяньыс пыдысь, колӧ керавны да сэсянь кыскавны сьӧкыд керъяс.
— Гашкӧ, оз инмы, — шуӧ сійӧ.
«Гашкӧ» кывйыс оліс и тан, кӧть некодӧс сійӧ эз радуйт.
Сійӧ эз вӧв бой кежлӧ лӧсьӧдчӧм боецлӧн кыв.
— Чашйы, шыблав!
— горза ме.
— И выльысь заставита шыблавны, он кӧ пукты вит радӧн.
Ышловзьӧмӧн сійӧ босьтіс зырсӧ да заводитіс шыблавны вевдорас тэчӧм мусӧ.
Ме кывшутӧг видзӧда.
Оз, сылы век на оз эскыссьы, мый сійӧ тайӧ окопсяньыс, враг биӧн вӧрзьӧдтӧг, кутас шырзьыны немецъясӧс.
Сылы оз эскыссьы, мый найӧ кутасны гылавны сы пуляяс улын.
Сьӧлӧм вылас сылӧн мӧдтор.
2
Кымынкӧ взвод тайӧ луннас расписание серти нуӧдісны боевӧй лыйсьӧмъяс.
Мӧдлапӧлас, кытысянь вермис тыдовтчыны прӧтивник, вӧлі сувтӧдалӧма матыса да ыліса мишеньяс. Сэтчӧ рисуйталӧма фашистъясӧс морӧс выйӧныс и тыр тушаӧн.
Меным колӧ вӧлі, медым быд боец велаліс лыйсьыны аслас окопсянь, аслас мупытшса ичӧтик керкасянь; колӧ вӧлі, медым водзын куйлысь став местасӧ вӧлі пристреляйтӧма.
Мишеньясӧ лыйлісны пулемётъясысь да винтовкаясысь.
Ме пыравлывлі окопъясӧ да быдӧнкӧд сёрнитавлі торйӧн.
— Эн веськав!
Мӧвпышт: мыйла?
Либӧ прицелсӧ эн сійӧс пукты, либӧ эн сідз лый, кыдз колӧ?
Ноко, прӧверит прицелтӧ...
Вай лыям нӧшта ӧтчыд...
Сэсся и боец веськаліс пеж фашистскӧй рожаӧ кык пуляӧн куим пытшкысь.
Тайӧ абу омӧля лыйсьӧм, татшӧм случайясын салдатлы сьӧкыд дзебны ассьыс радлунсӧ, но...
— Мый нӧ абу весел?
Вот тадзи в кутан тотшкӧдны найӧс, кор вувзьысясны.
— Пулянад ӧмӧй найӧс босьтан?
Да найӧ, комбат ёрт, таті оз и кутны сюйсьыны.
— А кыті нӧ?
— Код тӧдас...
Тайӧ кывъяссӧ ме кывлі нин коркӧ.
Тайӧ вӧлі тӧдтӧмтор водзын полӧм.
3
И ме бара куті мӧвпавны.
Сизим километр кузьта линияӧд ветлӧдлігӧн, блиндажӧ воӧм бӧрын, ӧбедайтігӧн, штабын уджалігӧн, войнас водӧм бӧрын пыр думайті и думайті.
Мый лои батальонкӧд?
Эг-ӧ ви ме тӧрыт, кор лыйлі строй водзын олӧмсӧ спаситӧм могысь пышйысь изменникӧс, эг-ӧ ви ме сійӧ жӧ залпнас олӧм радейтана вывті ыджыд вынсӧ, эг-ӧ пӧдты ме ассьыс олӧм видзӧм кузя вывті ыджыд инстинктсӧ?
Дум вылӧ уси, — ӧти статьяысь ме лыддьылі: «Бой дырйи морт пытшкын тышкасьӧны кык вын: долг сознайтӧм да асьсӧ видзӧм кузя инстинкт.
Сэтчӧ пырӧдчӧ коймӧд вын — дисциплина, и ас водзӧ сувтӧдӧм долг лоӧ медвына».
Сідз-ӧ тайӧ?
Миян генералным, Иван Васильевич Панфилов, та йылысь шулывліс мӧдног.
Ӧтчыд коркӧ, Алма-Атаын на, войся сёрниын (ӧні эн на юасьӧй, эн мӧдтор йылысь думайтӧй, — ме бӧрынджык висьтала став сёрнисӧ) Панфилов шуис: «Салдат мунӧ бойӧ не кувны, а овны!»
Меным сьӧлӧм вылӧ воисны тайӧ кывъясыс, и ме мукӧд дырйи выльысь шулывлі найӧс.
Ӧні, первойя бой кежлӧ гӧтӧвитчигӧн, батальон йылысь думайтігӧн, кодлы пуд вылас уси тышкасьны Москва дорын, меным дум вылӧ уси Панфилов, меным дум вылӧ усины тайӧ кывъясыс.
Неужели олӧм вылӧ воля, олӧм видзӧм кузя инстинкт, — тайӧ вынйӧра первороднӧй двигательыс, коді эм быд ловъя ловлӧн, — петкӧдсьӧ сӧмын пышйӧмын?
Оз ӧмӧй нӧ сійӧ жӧ, самӧй тайӧ инстинктыс, петкӧдчыссьы быд боксянь, оз ӧмӧй действуйт став ярлуннас да став выннас, кор ловъя лов тышкасьӧ, косясьӧ, парсасьӧ, курччасьӧ смертельнӧй тышын, дорйысьӧ да усьласьӧ?
Миян рӧдина будущӧй вӧсна, миян пӧвстысь быд мортлӧн будущӧй вӧсна тайӧ вӧвлытӧм войнаас олӧмӧс радейтӧм, олӧм вылӧ воля, асьтӧ видзӧм кузя бырӧдны позьтӧм инстинкт должен лоны миянлы другӧн, а не врагӧн.
Но кыдзи чужтыны да зэлӧдны сійӧс?
4
Расписание серти индӧм часӧ ротаясын нуӧдсьылісны беседаяс либӧ гораа лыддьывлісны газетаяс.
Ме шуи ветлыны тайӧ часнас подразделениеясӧ — кывзыштны, мый висьтавлӧны боецъяслы политрукъяс.
Первой ротаын занятиеяс нуӧдіс политрук Дордия.
Винтовкаяснас боецъяс ӧтчукӧрын пукалісны окопъяссянь матын восьса небеса улын.
Усис шочиник лым.
Пемыд лыс лапъяссӧ медводдзаысь вӧсньыдика мавтыштісны еджыдӧн.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв, но быдӧн видзӧдлывлісны ылӧ водзӧ аслыспӧлӧс чувствоӧн, — быдӧн виччысис: вот-вот сэні ставыс кутас грымакывны; шутьляліг да омлялігтырйи, мый йылысь ӧнӧдзсӧ найӧ тӧдісны сӧмын висьталӧмъяс серти, лэбзясны минаяс да снарядъяс; эрд кузя, первойя лым вылӧ сьӧд туйяс ас бӧрсяыс кольӧмӧн, мӧдӧдчасны локны мунігмозыс лыйлысь танкъяс; вӧрсянь котӧрӧн петасны, муӧ водавлігтыр да бӧр чеччывлігтыр, турунвиж шинеля йӧз — найӧ, кодъяс локтӧны вины миянӧс.
Дордия висьталіс речь, бумага вылӧ шочиника видзӧдлывлігтыр.
Тайӧ вӧліны правильнӧй кывъяс, тайӧ вӧліны святӧй истинаяс.
Ме кылі, мый германскӧй фашизм вероломнӧя уськӧдчис миян рӧдина вылӧ, мый враг грӧзитӧ Москвалы, мый рӧдина требуйтӧ миянсянь, ковмас кӧ, кувны, но не лэдзны врагӧс, мый ми, Краснӧй Армияса боецъяс, обязанӧсь тышкасьны, медся донатор — олӧм жалиттӧг.
Ме видзӧдлі боецъяс вылӧ.
Найӧ пукалісны ӧта-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн, юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн либӧ видзӧдісны кытчӧкӧ ылӧ, зумышӧсь, мудзӧсь.
Эх, политрук Дордия, мыйкӧ тай нӧ омӧля тэнсьыд кывзӧны...
Тӧдчӧ: сійӧ и ачыс, мечтайтысь Дордия, войнаӧдз вӧвлӧм учитель, мучитчӧ тайӧн.
Батальонын сійӧ абу гӧсть.
Сылы, кыдзи и мукӧдлы, кодъяслы сійӧ висьтавліс, водзын сулаліс сы олӧмын первойя бой.
Гашкӧ, аски, аскомысь сылы ковмас чеччан сьӧлӧмӧн котравны би улын окопсянь окопӧ, кодыр орччӧн йиркакылігтырйи кутас кыпавлыны муыс.
И сэні, а не лӧнь небеса улын, ковмас сёрнитны боецъяскӧд.
Бӧрынджык ме аддзывлі сійӧс татшӧм здукъясын, — сылӧн вӧлі и аслас нюм и бумага вылӧ гижтӧм аслас кывъяс.
Но сійӧ лунӧ, кор Дордия переживайтіс, кыдзи и ставыс, мыйкӧ сылы вывті ыджыдтор, сійӧ эз вермы либӧ эз куж вайӧдны тайӧ чувствосӧ боецъяс сьӧлӧмӧдз.
Сійӧ унаысь шуавліс: «рӧдина корӧ», «рӧдина тшӧктӧ»...
Кор сійӧ шулывліс: «сулавны кувтӧдз», «кулам, но огӧ бӧрыньтчӧй», гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ висьталӧ ассьыс думъяс, сы пытшкын кисьмӧм решимость, но...
Мыйла сёрнитны дась фразаясӧн, политрук Дордия?
Ӧд не сӧмын сталь, но и кывъяс, весиг медся святӧй кывъяс, нальсьӧны, «буксуйтны», кыдз нальсьӧм пиньяса шестерня, эн кӧ вӧч налы выль нарезкаяс.
И мыйла тэ дугдывтӧг долян: «кувны, кувны»?
Тайӧс-ӧ ӧні колӧ висьтавны?
Тэ, буракӧ, чайтан: таын войналӧн чорыд правдаыс, — правдаыс, кодӧс колӧ аддзыны, видзӧдны сы вылӧ веськыда, колӧ примитны да внушитны.
Абу, Дордия, абу таын, абу таын войналӧн чорыд правдаыс.
5
Ме виччысьышті, кор политрук Дордия помалас.
Сэсся ме юалі ӧти красноармеецлысь:
— Тэ тӧдан, мый сійӧ рӧдинаыс?
— Тӧда, комбат ёрт.
— Но, висьтав...
— Сійӧ миян Сӧветскӧй Союз, миян территорияным.
— Пуксьы.
Юалі мӧдлысь:
— А тэ кыдз думайтан?
— Рӧдина — сійӧ... сійӧ, кӧні ме чужи...
Но, кыдз эсійӧ шунысӧ... места...
— Пуксьы.
А тэ?
— Рӧдина?
Сійӧ миян сӧветскӧй правительство...
Сійӧ...
Но, шуам кӧть, Москва...
Ми вот сійӧс ӧні доръям.
Ме сэні эг вӧв...
Ме сійӧс эг аддзыв, но сійӧ рӧдина...
— Сідзкӧ, тэ эн аддзыв рӧдинатӧ?
Сійӧ чӧв олӧ.
— Но мый нӧ сійӧ рӧдинаыс?
Кутісны корны: висьталӧй!
— Ладнӧ, висьтала...
Тэ овны кӧсъян?
— Кӧсъя.
— А тэ?
— Кӧсъя.
— А тэ?
— Кӧсъя.
— Коді оз кӧсйы овны, лэптӧй кинытӧ.
Ни ӧти ки эз лыб.
Но юръяснысӧ эз нин ӧшӧдӧмӧн кутны, — боецъяслӧн кыптіс интерес.
Тайӧ лунъясас найӧ унаысь кывлісны: «смерть», а ме сёрниті олӧм йылысь.
— Ставӧн кӧсъянныд овны?
Ладнӧ.
Юала красноармеецлысь:
— Гӧтыра?
— Да.
— Гӧтыртӧ любитан?
Чукыртчыліс.
— Висьтав — любитан?
— Эг кӧ эськӧ любит, эг эськӧ гӧтрась...
— Вернӧ.
Челядь эм?
— Эм.
Пи да ныв...
— Керка эм?
— Эм.
— Бур?
— Меным вылӧ абу омӧль...
— Кӧсъян гортад бор воны, кутлыны гӧтыртӧ, кутлыны челядьтӧ?
— Ӧні абу горт йылысь сёрниыс... колӧ воюйтны.
— Но, а война бӧрас.
Кӧсъян?
— Код нӧ оз кӧсйы...
— Он, тэ он кӧсйы!
— Кыдз ог кӧсйы?
— Сійӧ тэ сайын — воны или не воны гортад.
Сійӧ тэ сайын.
Кӧсъян кольччыны ловйӧн?
Сідзкӧ, тэд колӧ вины сійӧс, коді кӧсйӧ вины тэнӧ.
А мый тэ вӧчин сы могысь, медым видзны олӧмтӧ бойын да воны война помасьӧм бӧрын гортад?
Винтовкаысь бура лыйсян?
— Ог...
— Но вот...
Сідзкӧ, он вермы вины немецӧс.
Сійӧ виас тэнӧ.
Он во тэ гортад ловйӧн.
Котралан бура?
— Да сідз-тадз...
— Кыссьыны бура верман?
— Ог...
— Но вот...
лыяс тэнӧ немец.
Мыйла нӧ тэ шуан, мый кӧсъян овны?..
Гранататӧ бура шыблалан?
Бура маскируйтчан?
Окопъяс бура вӧчан?
— Вӧча бура.
— Пӧръясьлан!
Дышпырысь окоптӧ вӧчан.
Кымынысь ме тэныд тшӧктылі накаттӧ шыблавны?
— Ӧтчыд...
— И та бӧрын тэ лысьтан шуны, мый кӧсъян овны?
Он, тэ он кӧсйы овны!
Збыль, ёртъяс, оз кӧсйы сійӧ овны?
И ме казялі нин нюммунӧмъяс, — ӧткымынъяслы неуна кокньыдджык нин лои сьӧлӧм вылас.
Но красноармеец шуӧ:
— Кӧсъя овны, комбат ёрт.
— Кӧсйӧмыд этша на... кӧсйӧмтӧ колӧ пӧртны делӧ вылын.
А тэ кыв вылын шуан, мый овны кӧсъян, а делӧнад гуӧ сюйсян.
А ме сэтысь тэнӧ вугырӧн кыскала.
Кыліс серам, медводдзаысь ме кылі сьӧлӧмсянь сералӧм тайӧ бӧръя кык луннас.
Ме водзӧ висьталі:
— Кор ме шыблала тэнад окопысь омӧлик накаттӧ, ме вӧча сійӧс тэныд бур вылӧ.
Ӧд ог ме сэн кут пукавны.
Кор ме вида тэнӧ няйтӧсь винтовка вӧснаыд, ме вӧча сійӧс тэныд бур вылӧ.
Ӧд ог ме сійӧн кут лыйсьыны.
Ставыс, мый тэсянь требуйтӧны, ставыс, мый тэныд приказывайтӧны, вӧчсьӧ тэныд бур вылӧ.
Ӧні гӧгӧрвоин, мый сэтшӧм рӧдинаыс?
— Эг, комбат ёрт.
— Рӧдина — сійӧ тэ!
Ви сійӧс, коді кӧсйӧ вины тэнӧ!
Кодлы сійӧ колӧ?
Тэныд аслыд, тэнад гӧтырлы, тэнад батьмамлы, тэнад челядьлы!
Боецъяс кывзісны.
Мекӧд орччӧн пуксис политрук Дордия, сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, юрсӧ чатӧртӧмӧн, шочиника синсӧ лапйӧдліс, кор синлысъяс вылас пуксьывлісны лым чиръяс.
Мукӧд дырйи сылӧн аслас тӧдлытӧг чужӧм вылын петавліс нюм.
Красноармеецъяскӧд сёрнитігӧн ме видзӧдлывлі тшӧтш и сы вылӧ.
Ме кӧсйи, медым и сійӧ, политрук Дордия, коді дасьтіс асьсӧ, кыдзи и ставыс, первойя бой кежлӧ, гӧгӧрвоис: войналӧн чорыд правдаыс абу «кув» кывйын, а «ви» кывйын.
Ме эг шуавлы «инстинкт» кыв, но чуксалі сэтчӧ, олӧм видзӧм кузя вынйӧра инстинктӧ.
Ме зіли кыпӧдны да зэвтны сійӧс бойын победа шедӧдӧм вылӧ.
— Враг локтӧ вины и тэнӧ и менӧ, — водзӧ висьталі ме.
— Ме велӧда тэнӧ, ме требуйта: ви сійӧс, куж вины сы вӧсна, мый и ме кӧсъя овны.
И миян пӧвстысь быдӧн тшӧктӧ тэныд, быдӧн приказывайтӧ: ви — ми кӧсъям овны!
И тэ требуйтан ёртсяньыд, обязан требуйтны, збыльвылӧ кӧ кӧсъян овны, ви!
Рӧдина — сійӧ тэ, рӧдина — сійӧ ми, миян семьяясным, миян мамъясным, миян гӧтыръясным да челядьным.
Рӧдина — сійӧ миян народ.
Вермас лоны, тэнӧ век жӧ суӧдас пуля, но первой тэ ви!
Бырӧд, мыйта верман!
Тайӧн тэ видзан кулӧмысь сійӧс, и сійӧс, и сійӧс (ме чуньӧн инді боецъяс вылӧ) — окоп кузя да винтовка кузя ёртъястӧ!
Ме, тіян командир, кӧсъя пӧртны олӧмӧ миян гӧтыръяслысь да мамъяслысь тшӧктӧмсӧ, миян народлысь тшӧктӧмсӧ,
кӧсъя нуӧдны тіянӧс бойӧ не кувны, а овны!
Гӧгӧрвоанныд?
Ставыс!..
<rus>Командир роты</rus>!
Нуӧд йӧзтӧ огневӧй точкаясӧ!
6
Кылісны командаяс: «<rus>Первый взвод, становись!», «Второй взвод, становись!..</rus>»
Боецъяс тэрыба чеччалісны, котӧрӧн муналісны асланыс местаясӧ, лӧсьӧдлісны, кыдз колӧ, пельпомъяснысӧ.
Ӧдйӧ веськавліс равняйтчысь штыкъяслӧн вӧрысь визьыс.
Бура чувствуйтчис, — тайӧ воинскӧй строй, тайӧ дисциплинированнӧй, веськӧдлана вын.
Взводъяс костъясыс вӧліны быттьӧ сэтшӧм местаясӧн, кӧні топыда пукалӧны синмӧн аддзытӧм гайкаяс, кодъяс топыда йитӧны ӧта-мӧд костас взводъяссӧ.
Гашкӧ, менам речӧй вӧлі неуна челядьсямаӧн, но сійӧ минутаӧ меным чайтсис — ме шедӧді сійӧс, мый кӧсйи.
Ни долг, ни честь бокӧ вештытӧг йӧз мездысисны кӧвъясьысь личкысь кывйысь — «кувны» кывйысь.
ГЕНЕРАЛ ИВАН ВАСИЛЬЕВИЧ ПАНФИЛОВ
1
Сійӧ локтіс ми дорӧ аскинас, октябрь дас коймӧд лунӧ.
Ми эг виччысьӧй сійӧс, но артмис сідз, мый, быттьӧ нарошнӧ, штабын пукалісны меӧн корӧм ротнӧй командиръяс.
Колӧ-ӧ висьтавны миян штабнӧй помещение йылысь?
Видзӧдлӧй гӧгӧр: сэн, Москва дорса вӧрын, миян оланінным вӧлі татшӧм жӧ блиндаж — му пытшкӧ керъясысь вӧчӧм уль руа кӧрӧбка, кытӧн стенъяс бердас эз позь инмӧдчывны: сибдан сирысла.
Лун и вой сотчис лампа.
Ортсыас быд боксянь нюжӧдсялісны сутугаяс, быттьӧкӧ налысь помъяссӧ тані вӧлі топӧдӧма кулакӧ.
Командиръяс пасъялісны картаяс вылӧ миннӧй полеяслысь схемаяс, кытчӧ вӧлі колӧ войнас пуктавны минаяс.
Телегаӧн ветлӧм вылӧ кольліс сӧмын ӧти миртуй Новлянскӧй сикт дорын, сэні вӧлысь поснас; рубеж дорӧ воысь мукӧд туйясыс минируйтсисны.
Пызан вылын лампа дорын куйліс сарӧгӧсь ватманскӧй бумагалӧн ыджыд лист, сэтчӧ цветнӧй карандашъясӧн вӧлі гижталӧма миян обороналысь схема.
Схемасӧ чертитіс начальник штаба Рахимов.
Сійӧ зэв бура рисуйтчис да чертитчис.
Ме ӧнӧдз бура видзи тайӧ листсӧ.
Кӧсъянныд видзӧдлыны?..
Мича?
Не сӧмын мича, но и точнӧй.
Эсійӧ чуклясьысь гӧлубӧй лентаыс — Руза ю.
Берег пӧлӧн мунысь чегъясян визьыс — эскарп.
Пемыдтурунвиж краскаӧн пасъялӧма вӧр.
Мӧдлапӧвса сьӧд чутъясыс — миннӧй полеяс.
Рытывлань видзӧдысь пиньӧсь гӧрд мегыръясыс — миян оборона.
Унапӧлӧс знакъясӧн — аддзанныд, найӧ сідзжӧ ставыс гӧрдӧсь — пасъялӧма стрелокъяслысь окопъяс, пулемётнӧй гнездояс, противотанкӧвӧй да полевӧй орудиеяс, кодъясӧс индӧма миян батальонлы.
Кыдз тіянлы тӧдса нин, миянлы мерайтӧм линияыс вӧлі вывті кузь: сизим километр — батальонлы.
Ми нюжӧдчим, кыдз бӧрыннас шулывліс Панфилов, «сунис моз».
Весиг тайӧ луннас, октябрь дас коймӧд лунӧ, ме век на некыдз эг вермы думыштны, мый Волоколамскӧй шоссе районын сӧмын тайӧ сунис кодь визьыс лоӧ немецъяс туй вылын, кор найӧ, Москвалань зырӧдны зільӧмӧн, петасны «ылыса подступъяс» вылӧ, миян рубеж вылӧ.
Но...
Ротнӧй командиръяс пукалісны лампа дорын, пасъялісны асланыс топографическӧй картаяс вылӧ миннӧй полеяс.
Шутитісны, сёрнитісны дас коймӧд числӧ йылысь.
— Меным сійӧ шуда лун, — шуис лейтенант Краев, пулемётнӧй ротаса командир: — ме чужлі дас коймӧд числӧӧ дай гӧтраси дас коймӧдӧ.
Мый заводита дас коймӧд числӧӧ — ставыс удайтчӧ, мый думышта — ставыс сідзи и лоӧ.
Сійӧ сёрнитіс кыдзкӧ аслысног...
Сійӧ боргис аслыс ныр улас, и он вӧлі век гӧгӧрво, шмонитӧ сійӧ али збыльысь сёрнитӧ.
— Мыйджык, например, ті талун кежлӧ думыштінныд? — юаліс кодкӧ.
Ставӧн видзӧдлісны Краев чужӧм вылӧ, коді вӧлі паськыд банлыяса, косіник да паськалӧ увладортіыс.
Быдӧн тӧдісны, мый сійӧ сяммӧ «крукнитыштны».
— Флягатыр коньяк!
— боргыштіс сійӧ да вак-вак серӧктіс.
Пырис начальник штаба Рахимов.
Сійӧ пыр восьлавліс тэрыба да шумтӧг, быттьӧкӧ абу сапӧга, а чувяка.
— Комбат ёрт, тіянлысь приказание выполнитӧма, — шуис сійӧ, кыдзи и век, спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Ме мӧдӧдлі сійӧс коннӧй взводкӧд ылі разведкаӧ тӧдмавны, ылын-ӧ мунӧны миянсянь бойясыс.
Полкса штабын та йылысь бурасӧ нинӧм эз тӧдны.
И вот Рахимов воис кыдзкӧ зэв регыд.
— Тӧдмалінныд?
— Да, комбат ёрт,
— Висьталӧй.
— Разрешитӧй письменнӧ?
— юаліс сійӧ да чургӧдіс меным кусыньтӧм бумага листтор.
Бумага вылас вӧлі гижтӧма куим кыв: «Миян водзын немецъяс».
Менӧ быттьӧ кисьтыштісны кӧдзыд ваӧн.
Збыль ӧмӧй воис сійӧ, дыр виччысян часыс?
Тӧлка, вывті тӧлка Рахимов!
Кор часӧвӧй сылы висьталӧма, мый блиндажын ме абу ӧтнам, сійӧ, пырӧм водзвылас, пасйӧма тайӧ куим кывсӧ бумага вылӧ, медым не шуны найӧс гораа, медым ни чужӧмнас, ни гӧлӧснас не пыртны татчӧ повзьӧм, кор кутас висьтавны ассьыс немвиччысьтӧм юӧрсӧ.
Ме сідзжӧ думышті дзебны йӧзсьыс тайӧ юӧрсӧ, быттьӧ тадзикӧн ме верми пӧртны збыльсӧ незбыльӧ — вештыны, йӧткыны сійӧс.
Ме видзӧдлі краскаӧн чертитӧм схема вылӧ, аддзи миннӧй полеяс, ю, кодӧс чертитӧма противотанкӧвӧй рӧвӧн, окопъяс, кодъясӧс вевттьӧма нёль вит судта керъясӧн, пулемётъяс да орудиеяс, син водзӧ сувтіс ещӧ ӧтитор: шинеля морт, боец.
Ме юалі казахскӧй кыв вылын:
— Тэ ачыд аддзылін?
Рахимовлы ме кывшутӧг дӧверяйтлі и век жӧ юалі.
— Да, — вочавидзис сійӧ.
— Кытысь?
— Кызь — кызь вит километр сайысь тасянь: Середа сиктысь да мукӧд грездъясысь.
— А тайӧ коластыс?
Мый сэн?
— Тайӧ муыс ни сылӧн, ни миян.
— Но, — шуи ме рочӧн, — ті мый кӧсъянныд, Краев, сідз, тыдалӧ, и лоӧ: тіян ним вылӧ воӧма коньяк тыра зэв уна фляга...
Ставыс кутісны видзӧдны шай-паймунӧмӧн.
— и ром тырӧн, — водзӧ висьталі ме.
— Миян водзын немецъяс.
Рахимов, висьтав обстановкасӧ
Рахимовлысь кывзісны шынитӧв, сӧмын Краев буркнитіс:
— Вот и бур!
— Мый нӧ бурыс?
— юаліс кодкӧ.
— А сулавнысӧ бурджык?
Мудзтӧдз нин сулалім.
Разрешение кортӧг блиндажӧ котӧрӧн пырис менам коневод Синченко.
— Комбат ёрт!
Татчӧ локтӧ генерал...
— гораа шӧпкӧдіс сійӧ.
Ме тэрыба шапкааси, лӧсьӧдышті гимнастёркаӧс да уськӧдчи паныд.
Но ӧдзӧс воссис нин.
Миян дорӧ вӧлі пырӧ дивизияса командирным — генерал-майор Иван Васильевич Панфилов.
2
Ме струна моз сувті веськыда да рапортуйті:
— Генерал майор ёрт!
Батальон занимайтчӧ оборонительнӧй рубеж укрепитӧм кузя.
Ротаса командиръяс копируйтӧны миннӧй заграждениеяслысь схема.
Командир батальона старшӧй лейтенант Баурджан Момыш-Улы.
Панфилов юаліс:
— Чрезвычайнӧй происшествиеяс вӧліны?
«Тӧдӧ!» — югнитіс менам юрын.
Ме вочавидзи:
— Да, генерал ёрт.
Ассьыс кисӧ ранитысь трусӧс вӧлі лыйлӧма строй водзын.
— Мыйла энӧ сетӧй судӧ?
Волнуйтчигтыр ме куті висьтавны, мыйла.
Ме шуи, мукӧд кадӧ кӧ ме эськӧ сеті сійӧс судӧ.
Но ӧні колӧ вӧлі реагируйтны пырысь-пыр жӧ, и ме босьті кывкутӧмсӧ ас вылӧ.
Панфилов кывзіс шыасьлытӧг.
Медводдзаысь на ме аддзи сійӧс полушубокӧн.
Небыдик, еджыд гӧна, дубитӧм ыж ку полушубокыс, кытысь кыліс чӧскыдіник дьӧгӧдь дук да кодӧс вӧлі вурӧма не сы серти, вӧлі сылы паськыд, но пессьыштӧма нин да эз турвидз. Сы пыр тӧдчис сылӧн портупеяӧн кресталӧм топалӧм морӧсыс да тӧкӧтьӧ гӧрбыльтчыштӧм мышкыс.
Кывзігас генерал видзӧдіс увлань, чукырӧсь сьылісӧ копыртӧмӧн.
Меным кажитчис, сійӧ оз ошкы менӧ.
— Асьныд лыйлінныд?
— юаліс сійӧ.
— Эг, генерал ёрт: лыйліс отделениеыс, кӧні сійӧ вӧлі командирӧн, но прикажитісӧ ме.
Панфилов лэптіс юрсӧ.
Неуна кӧсӧйкодь ичӧтик синъяс весьтас быттьӧкӧ друг чегӧм сук синкымъясыс вӧліны вешйыштӧмаӧсь бокӧ.
— Правильнӧ вӧчинныд, — шуис сійӧ.
Сэсся, недыр думайтыштӧм бӧрын, выльпӧв шуис:
— Правильнӧ вӧчинныд, Момыш-Улы ёрт.
Гижӧй рапорт.
Сӧмын ӧні сійӧ, кажитчӧ, казяліс, мый ставӧн гӧгӧр сулалӧны.
— Пуксялӧй, ёртъяс, пуксялӧй!
— шуис сійӧ, да, коссьыс тасмасӧ разьӧм бӧрын, кутіс пӧрччыны полушубоксӧ.
Защитнӧй цвета муртса тӧдчысь звездаяса ной гимнастёрканас мышкыртчӧмыс кутіс тӧдчыны ёнджыка.
— Век жӧ тіян, Момыш-Улы ёрт, кӧдзыдкодь!
Мыйла онӧ ломтӧй?
И пӧсь чайыд, дерт, абу?
Сійӧ матыстчис кӧрт пач дорӧ, малыштіс кӧдзалӧм трубасӧ, видзӧдліс пач саяс, быттьӧкӧ мыйкӧ корсис, аддзис чер да лажыньтчӧмӧн, кинас пес чуркасӧ кутігтыр, кутіс зэв пелька, кокньыдика сӧтыштавны, посньыдика поткӧдлыны пес.
Сы дорӧ тэрмасьӧмӧн воис Рахимов.
— Генерал ёрт, разрешитӧй, ме...
— Мыйла?
Ме тайӧс радейта.
Мӧдысь, дерт, тіянлы аслыныд ковмас тӧждысьыштны асланыд командир вӧсна.
Татшӧм мода вӧлі Панфиловлӧн — сійӧ частӧ вӧчлывліс замечаниеяс эз веськыда, а эсідз кытшолӧн.
Но, медым небзьӧдны и тайӧ муртса тӧдчана чорыдлунсӧ, сійӧ меліа содтіс:
— Пуксьӧй, Рахимов ёрт, пуксьӧй!
Этатчӧ, чурка вылас.
Ме некор на эг аддзыв, медым кодкӧ, Панфиловысь кындзи, пукталіс пессӧ сы моз жӧ — шалашӧн моз.
Мукӧд гырысьджык пескыслысь сійӧ первой тӧдмавліс сьӧктасӧ кинас.
Ӧтчыд заводитліс сюйны плашкиа пес, но, мыйкӧ думыштӧм бӧрын, бӧр пуктіс бокӧ.
Ог тӧд, тіянлы, гашкӧ, кажитчас, мый, весиг пач ломтігӧн, генераллы оз лӧсяв думыштсьывны, но кор Панфилов сюйис сюмӧдсӧ да ӧзтіс истӧгӧн, пачыс пырысь-пыр жӧ заводитіс жургыны.
Минута дыра сійӧ пукалыштіс пач дорын.
Гӧрдоват би югӧръясыс ворсісны сійӧ чукырӧсь, ветымын арӧса, но збодер чужӧм вылын.
— Но вот, — шуис сійӧ чеччигмозыс, — тадзи гажаджык...
Тіян эштіс нин, Момыш-Улы ёрт?
— Эштіс, генерал ёрт.
Ме мыччи дженьыдик рапорт.
Панфилов лыддис лампа дорын, пуктіс бумагасӧ пызан вылӧ, зургыліс перӧсӧ чернила дозйӧ да ышловзьӧмӧн гижис: «Вынсьӧда».
3
Пызан вылын, кыдз ті тӧданныд, куйліс миян обороналӧн зэв бура чертитӧм схема.
Рапортсӧ вештыштӧм бӧрын Панфилов дыр видзӧдіс схема вылас.
— Тупкысьӧмныд, тыдалӧ, абу омӧля — шуис сійӧ.
— Но...
Дзик рочьяс ногӧн сійӧ гыжъялыштіс балябӧжсӧ.
— Ме бӧрынджык тіянкӧд, Момыш-Улы ёрт, прӧйдитча.
Видзӧдла местность вылас...
Обстановкасӧ тӧданныд, ёртъяс?
Вочавидзисны эз тырвыйӧ эскӧмӧн.
Панфилов перйис полевӧй сумкасьыс карта, коді вӧлі неуна пессьыштӧма нин, вушйыштӧма кусіньястіыс, паськӧдіс да вольсаліс сійӧс схема вылас.
— Вай жӧ, ёртъяс, матыстчылӧй, — шуис сійӧ.
— Прӧтивник писькӧдчис тат и тат.
Сійӧ индіс некымын места Вязьма дорысь да, чужӧмъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — быдӧнлы-ӧ тыдалӧ, быдӧнлы-ӧ гӧгӧрвоана, — кутіс висьтавны водзӧ:
— Миян войсканым тышкасьӧны Гжатск да Сычовка районын.
Со сопротивляйтчан главнӧй гӧрӧдъясыс.
Личкытӧг сійӧ чертиталіс карандаш тшӧтшыд помнас карта вылӧ некымын местаӧ неправильнӧй формаа некымын гӧгрӧс фигура.
Сэсся бара видзӧдліс ставным вылӧ.
— Ті, гашкӧ, чайтанныд, — шуис сійӧ, карандашсӧ пуктӧм бӧрын, — мый воякаясыс, кодъяс прӧйдитісны миян дорті тайӧ лунъясӧ, найӧ и эм миян армияным?
Сійӧ нюмъёвтіс, ичӧтик синъяс дорас тыдовтчисны чукыръяс.
Некод эз лысьт вӧрзьыштны, сӧмын Краев довкнитіс юрнас.
— Висьталӧй веськыда, чайтінныд?
Некод нинӧм эз шу.
Панфилов вӧрзьӧдіс сійӧс, мый куйліс сэтшӧм сьӧкыда ставлӧн сьӧлӧм вылын.
— Абу, ёртъяс, армия тышкасьӧ.
Ті чайтанныд, немецъяс эськӧ сетісны пукавны миянлы тані сы дыра, эз кӧ эськӧ тышкасьны накӧд миян боевӧй частьясным?
Ӧні прӧтивник петіс миян линия дорӧ, но неыджыд вынъясӧн...
Сылысь ки-кокъяссӧ дорӧны войска, кодъяс тышкасьӧны сійӧ тылын.
Дивизиялӧн линия вывті нюжалӧма, но...
Панфилов ланьтыштліс.
— Миян дивизиялы сетӧма некымын артиллерийскӧй противотанкӧвӧй полк.
Лыдсӧ ме тіянлы ог шу.
Сійӧ — главнӧй командованиелӧн артиллерия.
Карандашсӧ выльысь босьтӧм бӧрын Панфилов бара кутіс видзӧдны карта вылӧ.
Сылӧн дженьыдик юрсиа сьӧд юрыс, кӧні, кажитчӧ, шӧрипӧв — баш на баш — югъялісны еджыд сіяс, копыртчис, топографическӧй знакъяс вывті котралысь синъясыс читкыртчисны, быттьӧкӧ зілисны аддзыны мыйкӧ омӧля тыдалантор.
— Кутшӧм жӧ ӧні сувтӧ мог? — ньӧжйӧник шуис сійӧ, быттьӧкӧ юасис ачыс ассьыс.
— Могыс сыын, медым встретитны немецъясӧс тайӧ артиллерияӧн сэні, кӧні найӧ вӧчасны главнӧй ударсӧ.
Главнӧй ударыс кӧ лоӧ тан, тіян участок вылын, тан жӧ и лоӧ главнӧй командованиелӧн артиллерия.
Верманныд, командир ёртъяс, висьтавны та йылысь боецъяслы.
Колӧ шуны...
Момыш-Улы ёрт, дыр мысти-ӧ ті верманныд чукӧртны батальонтӧ?»
— Тревога кузя, генерал ёрт?
— Оз ков, мыйла тревога кузя...
Час тырмас?
— Да, генерал ёрт...
Миянӧ волывлігӧн Панфилов, боеготовность прӧверитӧм бӧрын, векджык сёрнитлывліс батальонкӧд.
Сійӧ перйис часі да, певнас стеклӧсӧ малалігтыр, думайтыштіс.
— Оз ков, Момыш-Улы ёрт.
Ог эшты — этійӧ ичӧтик старшинаыс оз тшӧкты! — сійӧ индіс часі вылас.
— Но вот, командир ёртъяс, заводитам воюйтны...
Сюйсяс немчура — пычиктам.
Ещӧ кутас сюйсьыны — ещӧ пычиктам.
Чирсны мӧдам...
Панфилов чеччис, и пыр жӧ ставӧн чеччисны.
— Чирсны...
Панфилов мӧдысь шуис тайӧ кывсӧ, кодӧс сетіс Краснӧй Армиялы Сталин, и быттьӧкӧ кывзіс, кутшӧмджыка сійӧ кылӧ.
— Ті менсьым гӧгӧрвоинныд?
Пӧшти век Панфилов помавлывліс тайӧ вопроснас да видзӧдлывліс найӧ чужӧмъяс вылӧ, кодъяскӧд сёрнитлывліс.
— А ӧні... эз эськӧ лёк вӧв ӧні туй вывсьыд стӧкан чайтор юыштны...
Намёкыс, кажитчӧ, комбат ёрт, вӧлі?
Ме горӧді:
— Синченко!
Самӧвар!
Пырысь-пыр!
— О-о!
Ті и самӧвар лӧсьӧдінныд?
Бур...
Ставӧн кутісны нюмъявны.
Панфилов ӧзтіс сьӧлӧмъяссӧ ненарошнӧ петкӧдлана, збыльысь эскӧмнас.
Командиръясӧс лэдзӧм бӧрын сійӧ кусняліс да идраліс картасӧ.
4
Котӧрӧн пырис пуысь самӧварӧн Синченко.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — шуис Панфилов.
— Мыйла самӧварнас котравны?
— Сы вылӧ и война, генерал ёрт, — збоя вочавидзис Синченко.
— Котралӧм вылӧ?
Синченко пелька сувтӧдіс самӧварсӧ.
— Расчётӧн котрала, генерал ёрт.
Тайӧ сьӧлӧм вылас воис Панфиловлы,
— Бур, бур! — шуис сійӧ.
— Но ӧні, ёрт, миянлы оз расчётӧн ковмы воюйтны.
— А кыдзи, генерал ёрт?
— Куимпӧвса расчётӧн!
— Панфилов серӧктіс.
— Веж чай абу?
Средньӧй Азияын дыр олӧм бӧрад Панфилов велалӧма тайӧ чаяд.
— Абу, генерал ёрт.
— Жаль...
Ноко, мый заваританныд?
Синченко мыччис восьтӧм пачкасӧ.
Панфилов видзӧдліс пачка бумага вылас, дукалыштіс:
— Абу омӧль...
Неуна дубалыштӧма.
Кӧрӧбкаӧ эськӧ тайӧс, ёрт...
Ноко, вайлӧ чайниксӧ, ме займитчыла.
Ичӧтик еджыд чайниксӧ пӧсь ваӧн кыкпӧв пожъялӧм бӧрын сійӧ пуктіс сэтчӧ чепӧльтыр чай, видзӧдліс, читкыртіс синсӧ да неуна содтыштіс.
Сэсся ватӧгыс пуктіс камфорка вылас.
— Мед шоналыштас, ёнмыштас, — висьталіс сійӧ.
Ми водзвылын вӧліны немецъяс, бӧрвылын — Москва, а Панфилов передньӧй крайын тӧлкӧн да лабутнӧя заваритӧ чай.
— Схематӧ, Момыш-Улы ёрт, эн идралӧй, — шуис сійӧ.
— Вайлӧ ӧтлаын видзӧдлам...
Ті, Момыш-Улы ёрт, мыйкӧ тай нӧ абу веселӧсь!
Панфилов шуис небыдика, а ме муртса эг усь кок йылысь, быттьӧкӧ сійӧ мыйвынсьыс швачкӧбтіс менӧ тайӧ шуӧмнас.
Ӧд сӧмын на тӧрыт ме ачым тадз жӧ шуи боецлы.
Збыльысь ӧмӧй и ме сэтшӧм жӧ?
— Мый смущайтӧ тіянӧс, Момыш-Улы ёрт?
Эн чеччӧй — пукалӧй, пӧжалуйста, пукалӧй.
— Тӧданныд-ӧ, генерал ёрт...
— Шогыд вылӧ ме аслам гӧлӧсысь казялі эскытӧмлун, дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс вӧтлывлі мукӧдъяс пытшкысь.
— Висьталӧй, генерал ёрт, батальонлы тадзи и ковмас кутчысьны сизим километр кузя?
— Оз.
— Панфилов ланьтыштліс, сэсся читкыртіс синсӧ да нюммуніс.
— Оз.
Талун ме босьта тіян полкысь ӧти рота.
Бӧрынджык, гашкӧ, босьта мӧдӧс.
Сідзкӧ тіянлы, Момыш-Улы ёрт, ковмас нӧшта нюжӧдчыштны километр либӧ километрӧн-джынйӧн мында.
— Ещӧ километр?
— А мый нӧ вӧчны, Момыш-Улы ёрт?
Сӧветуйтӧй.
Панфилов шуис тайӧс ньӧти серамтӧг и табуретканас вешйыштіс мелань, кыдзи и век, зэв тэрыба, быттьӧ ме, старшӧй лейтенант, збыльысь мыйкӧ верми сӧветуйтны генераллы.
— Мый нӧ вӧчны? — мӧдысь шуис сійӧ.
— Ӧд миян сунис кодь, сійӧс орӧдныд абу сьӧкыд.
Но, орӧдас кытікӧ...
А сэсся?
Сійӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ, виччысис вочакыв.
Ме кыв ни джын эг шу.
— Вот тайӧ «сэсся» вӧснаыс и ме босьта ротаяссӧ.
Абу осторожнӧ?
Сійӧ юаліс менсьым, быттьӧ тайӧс шуи ме. Но ме кывзі вом калькниттӧг.
— Ӧні, Момыш-Улы ёрт, оз позь лоны осторожнӧйӧн.
Ӧні колӧ лоны...
— сійӧ лукавӧя читкыртліс синсӧ, — куимпӧв осторожнӧйджыкӧн.
Сэки, чайта, ми вермам тайӧ районас, Волоколамскӧдз, сійӧс тӧлысь чӧж манитыштны.
— Волоколамскӧдз?
Отступайтны, генерал ёрт?
— Чайта, ӧти места вылын оз ло пукавны, а действуйтны сідзи, медым, кӧть кыті сійӧ эз писькӧдчы, быдлаын сы водзын вӧліны миян войскаяс.
Ті гӧгӧрвоинныд, мый ме висьтала?
— Да, генерал ёрт, но...
— Висьталӧй, висьталӧй!
Мый ещӧ тіянӧс смущайтӧ?
Боецъясыд полӧны немецъясысь, да?
— Да, генерал ёрт.
Куті докладывайтны, кыдз мый верми дженьыдджыка.
Но, колӧ шуны, тані тайӧ кывйыс оз тырвыйӧ лӧсяв.
Панфилов кужліс кывзыны сэтшӧм интересӧн, мый быттьӧкӧ висьталан сылы мыйкӧ вывті колантор, мыйкӧ вывті тӧлкатор.
Ме ачым эг казявлы, кыдз докладывайтӧмсянь вуджсис прӧста висьталӧмӧ, и заводиті висьтавны сідз, кыдз аддзылі да чувствуйті.
Кор ме ланьті, Панфилов недыр думайтыштіс.
— Да, Момыш-Улы ёрт, — шуис сійӧ медбӧрти, — ӧні миянлы нинӧм мукӧдтор абу страшнӧ.
Страшнӧ сӧмын тайӧ.
Сійӧ чеччис, матыстчис самӧвар дінӧ, кисьтіс чайникӧ пӧсь васӧ, бӧр пуктіс камфорка вылӧ да бара воис ме дорӧ.
Пуксьытӧг сійӧ копыртчис рисуйтӧм лист весьтӧ да бара, кыдзи и первойя видзӧдлігӧн, шуис:
— Топыда тупкысьӧмныд.
Но, тайӧ эз вӧв ошкӧм кодь.
— Мыйкӧ вывті нин йӧршитчӧмныд.
Абу-ӧ этша тіян петан туйяссӧ кольӧма?
— Босьтіс карандаш да индіс миннӧй полеяс вылӧ.
— Энӧ-ӧ тупкӧй ті асьнытӧ, Момыш-Улы ёрт?
— Но ӧд сійӧ водзвылын, генерал ёрт, — шензьӧмӧн шуи ме.
— Сійӧ и эм, мый водзвылын.
Вӧрзьыны оз позь, дзескыд.
Ог гӧгӧрво: «Дзескыд?
Менам сизим километр вылын дзескыд?
Мый сійӧ висьталӧ?
Карандашсӧ личкытӧг Панфилов вӧсньыдик визьӧн пасйис миннӧй заграждениеясын некымын проход.
Ме ещӧ век на эг гӧгӧрво — мыйла.
А Панфилов прӧстӧй сьӧд карандашӧн — мукӧдпӧлӧсъясӧс сійӧ эз радейтлыв — кокньыдика инмӧдчылӧмӧн черкнитіс миян оборонительнӧй линиялысь мича серпассӧ да стрелкаӧн индіс водзлань, немецъяслань.
Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ кӧсйӧ.
Медым ми петім наступлениеӧ, медым атакуйтім чукӧртчысь немецкӧй армияӧс?
И тайӧ сы бӧрын, кор сійӧ юӧртіс, мый босьтӧ рота, мый батальонлы ещӧ на ковмас нюжӧдчыны километр — километрӧн-джынйӧн вылӧ?
Сы бӧрын, кор висьталіс, мый ӧні колӧ лоны куимпӧв расчётливӧйджыкӧн да куимпӧв виччысьысьӧнджык?
Сы бӧрын, кор шуис: «Волоколамскӧдз»?
И мый тайӧ — приказ?
Но тадз ӧмӧй приказывайтлӧны?
— Тіян местаын, — шуис сійӧ, стрелкасӧ кокньыдика лӧсьӧдышталіг, — ме эськӧ думайті вот мый йылысь...
Стрелка ёсьладорсянь, кодӧс веськӧдӧма немецъяс сулаланінлань, сійӧ вӧчис чукыль, коді петкӧдліс рубеж вылӧ бӧр воӧм, да видзӧдліс ме вылӧ.
— ... думышті эськӧ...
А то тіян картинка вылысь ме сы кузя ньӧти мӧвп тіянлысь ог аддзы.
Панфилов перйис часісӧ, бергӧдчис самӧвар дорӧ.
— Сійӧ господин йывсьыс сідзжӧ оз ков вунӧдны.
Вай жӧ юыштам стӧкан чайӧн и мунам.
— Узьны тан кутанныд, генерал ёрт?
— юаліс Синченко.
— Ог, ёрт.
Ӧні узьны некор, ӧні и войнас лоӧ овны.
Сійӧ нюммуныштіс, босьтіс чайник, лэптіс вевтсӧ, дукыштіс да шуис:
— Вот тайӧ юантор!
Меным стӧкан мыччигмоз сійӧ мудера читкыртліс синсӧ:
— А ӧд талун миян неыджыд юбилей — миян дивизиялы талун буретш тырис чужӧмсяньыс куим тӧлысь.
Коліс эськӧ пасйыштны прамӧйджыка, но... тайӧс вевъялам на...
И стӧч куим тӧлысь, кыдз ми тіянкӧд, Момыш-Улы ёрт, медводдзаысь аддзысим.
Помнитанныд, кыдз ті збоя маршируйтінныд?
И сійӧ бара нюммуніс.
КУИМ ТӦЛЫСЬ САЙЫН
1
Да, ме помниті.
Тайӧ вӧлі стӧч куим тӧлысь сайын, 1941 вося июль дас коймӧд лунӧ.
Казахстанса военнӧй комиссариатын, кӧні ме служиті инструкторӧн, пӧлагайтчыліс перерыв ӧбед вылӧ дас кык чассянь ӧти часӧдз.
Ӧбедайтӧм бӧрын ме вӧлі локта столовӧйысь.
Аддза, ӧшинь улын сулалӧ генеральскӧй паськӧма, неыджыд тушаа, мышкыра морт.
Сыкӧд орччӧн кык майор.
Алма-Атаын ми шоча аддзывлім генералъястӧ.
Ме мӧді дзоргыны-видзӧдны сы вылӧ.
Генерал сулаліс меным мышкӧн, кияссӧ бӧрвылас кресталӧмӧн да кокъяссӧ неуна тажгӧдыштӧмӧн.
Джынвыйӧ тыдалысь чужӧмыс кажитчис меным вывті мугӧмӧн — пӧшти сэтшӧм жӧ сьӧдӧн, кыдзи и менам.
Юрсӧ копыртыштӧмӧн сійӧ кывзіс ӧтик майорлысь висьталӧмсӧ.
Джуджыд генеральскӧй воротник сайысь тыдалыштіс сьӧдӧдз гожъялӧм, ёна чукырӧсь сьыліыс.
Ме вӧлі артиллерист и новлі шпоры и — колӧ висьтавны аслам слаблун йылысь — эг прӧстӧйӧс, а эзысь помаясӧс, сідз шусяна лӧсьыд звӧн шыаӧс.
Генерал дорті прӧйдитігӧн зымӧді строевӧй шагӧн.
Печатайті кокӧн — дзинь!
Мӧднас — дзинь!
Генерал бергӧдчис, видзӧдліс да кӧзырнитіс.
По-английски шырӧм ускас, кык ичӧтик квадратын, дзор сіяс эз вӧвны.
Чужӧм лыясыс тӧдчымӧнъя чурвидзисны.
Читкыртӧм векни синъясыс вӧліны монгольскӧй сямаӧсь, неуна кӧсӧйкодьӧсь.
Думышті: татарин.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын ме юалі ёртъяслысь:
— Мыйся генерал?
Мыйла сійӧ воис татчӧ?
Меным висьталісны: тайӧ генерал Панфилов, Киргизияысь военнӧй комиссар.
Тӧданныд-ӧ ті, мый сійӧ сэтшӧмыс республикаса военнӧй комиссар?
Сійӧ военкоматын — сӧветскӧй учреждениеын медыджыд морт, коді ведайтӧ военнообязаннӧйяс учётӧн, мобилизацияӧн, допризывнӧй подготовкаӧн.
Миян кык военкомат костын — казахскӧй да киргизскӧй костын — вӧлі социалистическӧй ордйысьӧм кузя договор.
Ӧтчыд либӧ кыкысь во пытшкас договорыс выльпӧв заключитчывліс.
Ставыс чайтісны, мый сы могысь и, тыдалӧ, воӧма генерал.
Ме пукси пызан сайӧ, матысті папка, восьті.
Помнита, сійӧ луннас ме вӧлі лӧсьӧда комсомольскӧй кросс нуӧдӧм кузя план.
Тайӧ, дерт, вӧлі колана да важнӧйтор, асьныд верманныд бӧрйыны лӧсялана кывъяссӧ, но... но менам сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд.
Пӧшти тӧлысь сайын нин заводитчис война, газетаясын гижисны выль направлениеяс йылысь, врагӧн босьтӧм выль каръяс йылысь, а ме, Красной армияса старшӧй лейтенант, пукала Алма-Атаын, фронтсянь куим тысяча километр сайын, да лӧсьӧда кросс нуӧдӧм кузя план.
Не сійӧ!
Не сійӧ, Баурджан!
2
Воссис ӧдзӧс, и пырис генерал.
Сыкӧд кыкнан майорыс.
Ми сувтім.
— Пуксьӧй, пуксьӧй! — шуис генерал.
— Здравствуйте...
Коді тані старшӧй лейтенант Момыш-Улы?
Мый сэтшӧмыс?
Мыйла сійӧ юасьӧ менӧ?
Ме волнуйтчигтыр чеччи...
Генерал нюммуніс.
— Пуксьӧй, Момыш-Улы ёрт, пуксьӧй.
Сійӧ сёрнитіс неуна чирӧм гӧлӧсӧн да ньӧжйӧник.
Ме дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ вештыштіс улӧссӧ, пуксис, пӧрччис гӧрд дора генеральскӧй картузсӧ да пуктіс пызан вылӧ.
Машинкаӧн шырӧм сьӧд юрси пӧвстас уна тӧдчисны дзор сіяс.
Тушанас, чужӧмнас, сёрнинас да асьсӧ кутӧмнас нинӧм быттьӧкӧ эз петкӧдлы стрӧглунсӧ.
И сӧмын синкымъясыс, кодъяс крута чегӧмаӧсь пӧшти веськыд пельӧсӧн моз, эз некыдз лӧсявны талы.
Синкымъясас, кыдзи и ускас, дзор сіяс эз вӧвны.
— Лоам тӧдсаӧн, — шуис сійӧ.
— Менӧ шуӧны Иван Васильевич Панфиловӧн.
Тӧданныд-ӧ ті, мый тані Алма-Атаын кутас формируйтчыны выль дивизия?
— Ог, ог тӧд.
— Но вот, дивизияӧн командуйтны назначитісны менӧ.
Среднеазиатскӧй военнӧй округ приказ серти тіянӧс индӧма дивизияӧ командир батальона пыдди.
Сійӧ перйис да сетіс меным предписание.
— Уна-ӧ тіянлы ковмас кад, медым сдайтны делӧяс?
— Этша.
Верма час кык мысти воны.
Сійӧ мӧвпыштіс.
— Тайӧ тӧ оз ков.
Ті гӧтыраӧсь?
— Да.
— Сідзкӧ талун прӧщайтчӧй семьяыдкӧд да локтӧй ме дорӧ аски дас кык часын.
3
Аскинас вит минутатӧм дас кык часӧ ме кая вӧлі паськыд пос тшупӧдъясті Краснӧй Армия Дом кильчӧ вылӧ.
Меным индісны комнатасӧ, кытчӧ сувтіс генерал.
Неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн, юрсӧ пельпомъясас кыскыштӧмӧн, сійӧ пукаліс ыджыд письменнӧй пызан сайын, видлаліс кутшӧмкӧ бумагаяс.
Водзӧвылӧ меным унаысь лолі аддзысьлыны Панфиловкӧд, но ме сӧмын тайӧпӧрйӧ аддзылі сійӧс бумагаясӧн.
Дзик ӧти бумагаӧн, коді бӧрынджык, Москва дорын, быдлаын вӧлі сы сьӧрысь — сійӧ вӧвлі топографическӧй карта.
Карта куйліс сы водзын и ӧні.
Ме сійӧс пыр жӧ тӧді.
Тайӧ вӧлі Алма-Ата карлӧн да сійӧ окрестностьяслӧн план.
Сы вылын куйліс разьӧм ремешока карманнӧй часі.
Часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын генерал тэрыба чеччис да, сьӧкыд креслӧсӧ вештыштӧм бӧрын, петіс пызан сайсьыс.
Ветлӧдліс кокньыда, эз тӧдчы, мый олӧма, морт нин.
Ми сёрнитім сувтсӧн.
Панфилов то пӧкаживайтіс, то сувтлывліс кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да кокъяссӧ неуна тажгӧдыштӧмӧн.
— Но вот, Момыш-Улы ёрт, — заводитіс сійӧ, — дивизия ӧні абу на.
Ни штаб абу, ни полкъяс, ни батальонъяс.
И тіянлы, сідзкӧ, командуйтны некод вылын.
Но ставыс тайӧ лоас, ставсӧ тайӧс ми сформируйтам.
А ӧні ковмас тіянлы отсасьны меным.
Ме кӧсъя тіянкӧд сӧветуйтчыштны...
Генерал воськовтіс пызан дорӧ, листалыштіс бумагаяс, аддзис коланасӧ, босьтіс кыз гӧрд карандаш, бергӧдлыштіс да, мелань бергӧдчӧмӧн, шуис:
— Со, Момыш-Улы ёрт, свет вылын медся йӧй карандашыс.
— Мыйла, генерал ёрт?
— Сы вӧсна, мый сійӧн гижӧны резолюцияяс, — шуткаӧн вочавидзис сійӧ да водзӧ кутіс висьтавны.
— Тайӧ карандашнас, делӧ тӧдтӧг, мый угоднӧ, быдтор зэв кокниа позьӧ решитны кык минутаӧн.
Гижыштін карта вылӧ визь — и гӧтов: вопрос решитӧма.
Пуктін резолюция — и гӧтов: вопрос решитӧма.
Босьтӧй вай сійӧс, медым меным ки улӧ эз сюр.
Но и асьныд, командир батальона ёрт, шочджыка пӧльзуйтчӧй сійӧн.
Нюмъялігтыр карандашсӧ сетӧм бӧрын сійӧ сэсся тӧждысяна юаліс:
— Кыдз ті думайтанныд, кӧн эськӧ миянлы регыдджык лудитны пӧртъяс?
Менам синъясын, тыдалӧ, тӧдчис шензьӧм, и генерал меным висьталіс:
— Ӧд миян дивизияным лоас ополченскӧй сяма: сійӧ формируйтсьӧ планысь вывті.
Выльяс вылӧ надейтчыны нинӧм.
И корны ог кутӧй.
Ковмис ӧтвечайтны и мукӧд, унджыкысьсӧ татшӧм жӧ тешкодь вопросъяс вылӧ, но колӧ шуны, ме эг вермы мездысьны сійӧ мӧвпысь, мый Панфилов интересуйтчӧ сэтшӧмторъясӧн, мыйясӧн, кажитчӧ, оз лӧсяв интересуйтчыны генераллы.
Медбӧрын сійӧ чургӧдіс меным бумага, сетіс поручение.
— Сэтчӧ индалӧма керкаяслысь адресъяс, — шуис сійӧ. — Тайӧ керкаяссӧ миянлы индӧма формировочнӧй пунктъяс вылӧ.
Колӧ видзӧдлыны, прӧверитны, ставыс-ӧ найӧ шогманаӧсь.
Видзӧдлӧй дворъяссӧ: позяс-ӧ сэн маршируйтны, эмӧсь-ӧ кухняяс, плитаяс, кипятильникъяс?
Менӧ бара шемӧс босьтіс: бур ӧмӧй генераллы занимайтчыны тайӧн?
Списоксӧ меным сетігмоз да менам чужӧм вылӧ видзӧдігтыр Панфилов юаліс:
— Ті гӧгӧрвоинныд, мый ме висьталі?
— Да, генерал ёрт.
Сійӧ босьтіс часісӧ.
— Дыр-ӧ кад ковмас тайӧ ставтор вылас?
— Рыт кежлас вӧча, генерал ёрт.
Крута чегӧм синкымъясыс недовольнӧя кыптісны:
— Кыдз сійӧ — рыт кежлас?
— Квайт час кежлӧ, генерал ёрт.
Сійӧ мӧвпыштіс.
— Квайт час кежлӧ...
Абу.
Исполнение йылысь доложитанныд меным кӧкъямыс часын.
4
Колисны лунъяс, ме исполняйті генераллысь ичӧтик поручениеяс.
Сэки жӧ чужис дивизия, воалісны командиръяс.
Панфилов дорысь петӧм бӧрын ӧтчыд ме аддзи: меным паныд локтӧ полковник <rus>артиллерии</rus>.
Сійӧ вӧлі кузь кокъяса да кузьмӧс чужӧма, а вом дорас тӧдчис кык ыджыд чукыр.
Ме кежи бокӧ.
Полковник видзӧдліс менам петлицаяс вылӧ да сувтіс.
— Артиллерист?
— друг юаліс сійӧ.
— Да, полковник ёрт.
— Менам распоряжение улӧ?
— Ог тӧд.
Индӧма батальонса командирӧн.
— Пехотаӧ?
Кыдз сідз?
Мунамӧй генерал дорӧ.
Генерал ордын сёрни сертиыс ме гӧгӧрвои, мый ӧдйӧ вевъялысь полковник вӧлӧма миян дивизияса артиллерийскӧй полкса сӧмын на воӧм командирӧн.
— Прикажитӧй сылы, генерал ёрт, локны менам распоряжение улӧ.
И мед талун жӧ принимайтӧ дивизион.
Панфилов шыасис ме дорӧ:
— А ті, Момыш-Улы ёрт, мый та йылысь думайтанныд?
Верманныд веськӧдлыны дивизионӧн?
— Ог, генерал ёрт, ог вермы.
Панфилов пуксис удобнӧйджыка.
Читкыртыштӧм, монгольскӧй векньыдик синъясас тыдовтчыліс любопытство.
Татшӧм вӧлі сылӧн ӧти черточка: арлыдӧн бырӧдлӧм, шензьӧдана сійӧ вояслы любопытство.
Сійӧ, быттьӧкӧ, интересӧн виччысис: «А но, мый шуанныд ті, полковник?»
— Кыдз онӧ вермӧй?
— скӧрысь юаліс полковник.
— Батареяӧн командуйтлінныд?
— Да.
— Но и бур...
Либӧ, гашкӧ, тіян пыдди дивизионӧ мӧдӧдны майорӧс?
Гашкӧ, академия помалысьӧс?
Сэтшӧм йӧзсӧ миянлы ни ӧтиӧс оз сетны.
Кора, генерал ёрт, вопроссӧ лыддьыны решитӧмаӧн.
Но ме лабутнӧя да чорыда шуи:
— Ме, генерал ёрт, обязан лоны веськыдӧн.
Дивизионӧн ог вермы веськӧдлыны, образованиеӧй менам ичӧт.
Тӧданныд-ӧ ті, коді мыжа менам асныралӧм кузя?
Профессор Дьяконов, коді весиг, дерт, эз и мӧвпыштлы, мый ме ола свет вылын.
Сылы, «Теория артиллерийскӧй огня» нима куим тома капитальнӧй трудлӧн авторлы, поклоняйтчӧны артиллеристъяс.
Высшӧй математика тӧдтӧг, средньӧй школа бӧрын сӧмын ӧкмыс тӧлысся артиллерийскӧй курсъяс помалӧм мысти, меным эз сетчыв тайӧ сочинениеыс.
Кутшӧм нӧ меысь лоӧ дивизионса командир, кыдз ме кута веськӧдлыны батареяяслӧн сосредоточеннӧй биӧн, ог кӧ вермы лыйӧмсӧ вычислитны «Дьяконов серти», ог кӧ вермы сетны точнӧй «дьяконовскӧй залп»?
Бӧрыннас, война вылын артиллерия бӧрся да артиллеристъяс бӧрся видзӧдӧмӧн, ме гӧгӧрвои, мый прав вӧлі полковник, а эг ме.
Война — медбур академия и воюйтыштӧм бӧрын ме эськӧ куті командуйтны эг омӧльджыка мукӧдысь и эг янӧд эськӧ артиллерияӧс.
— Мый нӧ эськӧ тіянлы колӧ? — юаліс полковник.
— Батарея, — шуи ме.
— Мый ті!
Батареяясӧ менам индӧма младшӧй лейтенантъясӧс.
Кӧсъянныд штабӧ, начштабалы отсасьысьӧн?
Менам пыр жӧ шусис:
— Ен мед видзас.
Генерал, коді интересӧн кывзіс миянлысь сёрнинымӧс, серӧктіс.
— Весьшӧрӧ, Момыш-Улы ёрт, весьшӧрӧ...
Штабыд — не обязательнӧ бумага.
И не обязательнӧ — гӧрд карандаш...
— Кутшӧм гӧрд карандаш?
— юаліс полковник.
— Тайӧ, меным чайтсьӧ, и тіянлы относитчӧ, полковник, — шутитӧмӧн шуис Панфилов.
— Бӧрынджык тіянлы висьтала.
Сэсся серьёзнӧя нин содтіс:
— Ме думышта.
Мунӧй, Момыш-Улы ёрт.
5
Та кузя водзӧ нуӧдсис сёрниыс сійӧ жӧ войӧ.
Ме вӧлі штабын дежурнӧйӧн.
Панфилов уджаліс дыр на войшӧр бӧрын.
Кыдзи и век, сійӧ коравліс и коравліс командиръясӧс.
Вӧлі чужӧ дивизия.
Гожӧмын пустуйтысь школаясӧ, кодъяс лоины формируйтчан пунктъясӧн, тайӧ лунъясӧ воавлісны карысь да матігӧгӧрса колхозъясысь армияӧ призывайтӧмъяс — ставыс олӧма йӧз, ар комын — комын витаӧсь, унджыкыс на пӧвстысь абу вӧвлӧмаӧсь военнӧй служба вылын.
Велӧдчӧм, шӧр арлыда йӧз, кодъяс артавсисны военкоматъясын вневойсковикъяс лыдын, воавлісны дивизияӧ, коді формируйтсьыліс планысь вывті, быттьӧкӧ ополченскӧй.
Тайӧ часӧ найӧ — будущӧй панфиловецъяс — узисны.
Коркӧ дыр мысти и миянын, ыджыд каменнӧй керкаын, лои лӧнь.
Дзуркнитіс ӧдзӧс, коридорын кылісны кокшыяс.
Генераллысь походкасӧ тӧдӧм мысти ме чеччи да лӧсьӧді гимнастёркаӧс.
Сійӧ видзӧдліс восьса ӧдзӧсӧд.
— Ті танӧсь, Момыш-Улы ёрт?
Дежуританныд?
Панфилов локтіс кичышкӧдӧн, генеральскӧй кительтӧг, улыс еджыд дӧрӧм кежысь.
Чужӧм вылас тӧдчис мудзӧм.
Комнатаын вӧлі тырыс тшын куритчӧмла.
Панфилов восьтіс ӧшиньсӧ да пуксис ӧшинь вылӧ.
— Думайті тіян йылысь, Момыш-Улы ёрт, думайті, — шуис сійӧ.
— Висьталӧй жӧ меным, мый тіянкӧд вӧчны?
— Ме, генерал ёрт, муна сэтчӧ, кытчӧ меным прикажитасны.
Но ті кӧ юаланныд, мый ме думайта...
— Пуксьӧй, пуксьӧй...
Да-да, юала кӧ, мый ті думайтанныд...
— ...то ме кори эськӧ, генерал ёрт, индыны менӧ не дивизионӧ, а батареяӧ либӧ батальонӧ.
— Батальонӧ?
Батальонӧн, Момыш-Улы, ёрт, абу жӧ кокньыд командуйтнытӧ...
Общевойскӧвӧй тактикаӧн ті интересуйтчылінныд?
Лыддьылінныд мыйкӧ сы кузя?
Ме висьталі ӧтитор-мӧдтор, мый лыддьылі.
— А отступательнӧй бой?
Интересуйтчылінныд сійӧн?
— Эг, генерал ёрт...
— Да, батальонӧн тіянлы сьӧкыд лоӧ командуйтны, — мӧдысь шуис Панфилов.
Сійӧ сідз видзӧдліс ме вылӧ, мый ме гӧрдӧді.
Чушис самолюбиелы.
— Гашкӧ, — ярскӧба шуи ме.
— Но кувны кужа честьӧн, генерал ёрт.
— Ӧтлаын батальонкӧд?
— Ӧтлаын батальонкӧд.
Панфилов немвиччысьтӧг серӧктіс.
— Благодарита татшӧм командирӧс...
Абу сідз, Момыш-Улы ёрт, кужӧй батальонкӧд ветлыны дас бойӧ, кызь бойӧ, комын бойӧ да видзны батальонтӧ.
Вот таысь салдат шуас тіянлы аттьӧ.
Сійӧ чеччыштіс ӧшинь вылысь да пуксис мекӧд орччӧн клеёнкаӧн эжӧм диван вылӧ.
— Ме ачым салдат, Момыш-Улы ёрт.
Салдатлы абу окота кувны.
Оз кувны сійӧ мун бойӧ, а овны.
И командиръяс сылы сэтшӧмӧсь колӧны.
А ті сэтшӧм кокниа шуанныд: «Кула батальонкӧд».
Батальонын, Момыш-Улы ёрт, некымын сё морт.
Кыдз нӧ ме найӧӧ дӧверита тіянлы?
Ме чӧв олі.
Чӧв оліс и Панфилов, ме вылӧ видзӧдлывлӧмӧн.
Сэсся сійӧ шуис:
— Но, мый шуанныд, Момыш-Улы ёрт?
Босьтчанныд найӧс нуӧдны бойӧ — не кувны, а овны?
— Босьтча, генерал ёрт.
— Но вот, тайӧ салдатлӧн ӧтвет!
А тӧданныд-ӧ ті, мый та могысь колӧ?
— Разрешитӧй, генерал ёрт, юавны, мый эськӧ ті та вылӧ висьталінныд.
— Мудер, мудер...
Ӧти-кӧ, Момыш-Улы ёрт, со тайӧ...
— сійӧ тотшкӧдыштіс аслас кымӧсӧ.
— Висьтала тіянлы секрет кузя, — сійӧ шутитӧмӧн моз гӧгӧр видзӧдліс да кыпӧдчыштӧмӧн шӧпнитіс: — война вылын» дуракъясыд овлӧны жӧ.
Сэсся дугдіс нюмъявны да водзӧ висьталіс:
— И колӧ ещӧ ӧти зэв чорыдтор... зэв чорыдтор: дисциплина.
Менам немтӧдлытӧг шусис:
— Но ӧд ті...
— и ме пӧдлалі вомӧс.
— Висьталӧй, висьталӧй.
Ті кӧсйинныд шуны мыйкӧ ме йылысь?
Но ме ог лысьт.
— Висьталӧй.
Мый нӧ, ковмас прикажитны?
— Ме кӧсйи шуны, генерал ёрт...
ӧд ті жӧ сэтшӧм небыд сьӧлӧма...
— Ньӧти абу сідз.
Сійӧ тіянлы кажитчӧ.
Менам кывъясӧй, тыдалӧ, сидзисны сылы.
Сійӧ чеччис, босьтіс кичышкӧдсӧ, прӧйдитчис.
— Небыд сьӧлӧма...
Эн вунӧдӧй, Момыш-Улы ёрт, веськӧдлӧны оз горзӧмӧн.
Небыд сьӧлӧма...
Ньӧти абу небыд сьӧлӧма...
Но мый нӧ, онӧ окотитӧй примитны дивизион?
А?
Ме нинӧм эг шу генераллы, сӧмын видзӧдлі сы вылӧ.
Сійӧ шуис:
— Академияӧ эськӧ тіянӧс колӧ...
Но, ен тікӧд.
Ӧбидитчас ме вылӧ полковник, но... кыдзкӧ-мыйкӧ выдержита отступательнӧй бойсӧ...
Кутанныд командуйтны батальонӧн.
— Есть командуйтны батальонӧн, генерал ёрт.
Тадзикӧн и лои, мый ме, артиллерист, лои батальонса командирӧн.
6
Нӧшта кымынкӧ лун ме вӧлі штабын.
Ме видзӧдалі, кӧсйи тӧдмавны: кыдз вермӧ веськӧдлыны дивизияӧн тайӧ небыд сьӧлӧма, шань мортыс, кодлӧн видзӧднысӧ быттьӧкӧ эз вӧв сійӧ, мый шусьӧ «напористостьӧн»?
Но, колӧ шуны, сійӧ эз век вӧв небыд сьӧлӧмаӧн.
Ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи штабнӧй командир, коді тыдалӧ, велалӧма нин сійӧ пыр кадся: «Пуксьӧй, пӧжалуйста, пуксьӧй» кывъяс дорӧ, Панфилов дорӧ пырӧм бӧрын, пуксис тшӧктытӧг,
— Сувтӧй! — чорыда шуис Панфилов.
— Петӧй татысь.
Неуна думайтыштӧй ӧдзӧс сайын, сэсся бӧр пырӧй.
Кӧть кутшӧм приказание эз сетлыв Панфилов, сійӧ некор эз вунӧдлы прӧверитны, урчитӧм кад кежлӧ-ӧ выполнитӧма сійӧс.
Сылӧн вӧлі радейтанатор — малавны певнас карманнӧй часілысь выпуклӧй стеклӧсӧ.
Мукӧд дырйи кажитчис, мый сійӧ лелькуйтӧ ёна радейтана ичӧтик ловъя лолӧс.
Опоздайтан кӧ, сійӧ требуйтліс висьтавны мыйла?
Ӧтчыд меным удайтчис аддзывны, кыдзи сійӧ лэчтӧдліс ӧти командирӧс, коді абу исполнитӧма сылысь заданиесӧ урчитӧм срок кежлӧ:
— Ті недобросовестнӧй, недисциплинированнӧй работник.
Ме тіянӧс тӧда некымын лун на, но ті петкӧдлінныд нин асьнытӧ кыдзи дыш мортӧс.
Сылӧн аслыссяма синкымъясыс ӧтлаасисны, и чегӧм кодь визьыс быттьӧкӧ лои нӧшта крутджык.
Сійӧ эз горзы, а сёрнитіс мукӧд дырся серти неуна гораджыка да ярскӧбджыка.
Сы вӧсна сьӧкыдджыка пуксьылісны кывъясыс.
Менам паметьӧ век кежлӧ коли ичӧтик случай.
Генерал тшӧктӧм серти ме ӧти красноармеецкӧд принимайті да нуи складӧ дивизияӧ воӧм медводдза миномёт.
Панфилов кӧсйис видзӧдлыны миномётсӧ.
Ӧшиньсянь ме горӧді меным отсасьысь красноармеецлы.
— Складысь кыскы миномётсӧ татчӧ!
Ӧдйӧджык.
Медым вит минута мысти вӧлі тан!
Бергӧдчи да аддзи Панфиловӧс. Синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдіс ме вылӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ ироническӧй видзӧдӧм, мый вӧсна ме коркӧ ӧтчыд гӧрдӧдлі нин.
— Вит минута мысти, Момыш-Улы ёрт, сійӧ оз вевъяв, — шуис генерал.
Панфилов та дорӧ нинӧм сэсся эз содты.
Но менӧ чуймӧдіс тайӧ прӧстӧйиник замечаниеыс.
Кымынпӧрйӧ ме немдумайттӧг горзывлі: «Вит минута мысти».
А Панфилов думайтліс.
ЛЫСАНКА ВӦВ ДА ВӦВЛӦН ИСТОРИЯ
1
Вояс лун, кор ме, генералкӧд прӧщайтчӧм бӧрын, муні принимайтны батальон.
Но та водзвылын лои история, код йылысь колӧ висьтавны.
Карӧд ветлӧм вылӧ ме босьтлывлі дивизияса штаблысь ӧти вӧв.
Тайӧ вӧлі Лысанка, — тшая кока, еджыд печата плеша, мича, ыджыд вӧв, — дом повод помын зэв кывзысьысь.
Ме олі штабын вежонӧн-джынйӧн, и тайӧ каднас удиті велӧдны Лысанкаӧс ӧтторйӧ-мӧдторйӧ.
Батальонӧс вӧлі петкӧдӧма нин кар сайӧ, Талгар станицаӧ, Алма-Атасянь кызь вит километр сайӧ, и ме должен вӧлі мунны пӧпутнӧй машинаӧн.
Ме чеччи водз, час витын кымын, — кор штабын вӧлі чӧв-лӧнь на, — пасьтаси да петі ывлаӧ.
Машина эз во ас кадӧ.
Меным окота лои медбӧръяысь видзӧдлыны Лысанка вылӧ.
Конюшняӧ пырӧм бӧрын ме клопайтышті, малалышті сійӧс.
Небыд паръяснас сійӧ нюжӧдчис кимӧдзӧ — велалӧма месянь получайтны кывзысьӧмысь нянь тор либӧ сакар тор.
Ме эг сет, — нинӧмысь...
Сійӧ водз кокъяснас кутіс вӧчавны места вылас испанскӧй шаг, кыдз ме сійӧс велӧдлі.
Менам петіс нюмӧй, тэрмасьӧмӧн седлӧалі да петкӧді конюшняысь.
Двор пытшкын некымын кытш рӧдтӧмӧн вӧчӧм бӧрын ме куті мунны манежнӧй галопӧн, а сэсся, мыйкӧ думайтігтыр, мӧді мунны испанскӧй шагӧн.
Вӧлі, кыдз ме шуи нин, зэв водз.
Ывла вылын некод ез тыдав.
Друг кыла:
— Кужанныд-ӧ ті, Момыш-Улы ёрт, и военнӧй искусствоын лоны татшӧм жӧ мастерӧн?
Кильчӧ вылын сулаліс генерал.
Эз ло лӧсьыд меным, ме чеччышті вӧв вылысь.
— Гӧняйтӧй, гӧняйтӧй, — шуис Панфилов.
— Ме сьӧлӧмсянь видзӧда.
Сійӧ локтіс ме дінӧ.
— Со, вӧлӧмкӧ, ті кутшӧмӧсь...
А эстӧн, — сійӧ индіс ылӧ рытыввывлань, — кужанныд тадз веськӧдлыны?
Ме вочавидзи:
— Тӧданныд, генерал ёрт...
Ӧтчыд меным та йылысь дзик тадз жӧ шулісны.
Эз, эз шулыны, но...
— Но-но...
— Сідзи вӧлі вӧчӧма, мый ме дзонь во чӧж переживайті...
— Интереснӧ, интереснӧ...
Висьталӧй...
Но ме каитчи нин ас кежысь.
Чӧртыс тойліс менӧ висьтавны.
Мыйла нӧ ме кута генераллысь каттьыны кад аслам олӧмысь историяясӧн, кодъяс интереснӧйӧсь сӧмын меным?
Ме зіли висьтавны дженьыда: коркӧ, младшӧй лейтенантӧн на, грубитлі начальникъяслы, горзылі подчинённӧйяс вылӧ, эг кужлы пуктыны взводын дисциплина.
Меным сетлывлісны взысканиеяс, пуксьӧдлывлісны арестӧ, а сэсся корис менӧ командир полка да лыддис меным тешкодь лекция вӧлӧн веськӧдлӧм йылысь.
Сійӧ шуис сідз: «Тӧданныд-ӧ ті, мый сэтшӧм веськӧдлӧмыс?
Паровозвывса машинистлӧн либӧ автомашинаса водительлӧн примерыс тіянлы, степвывса мортлы, омӧля лоӧ гӧгӧрвоана...» И сійӧ заводитіс висьтавны вӧв йылысь.
Сылӧн лекцияыс мӧрччис меным,
— Энлӧ, ті подробнӧйджыка...
Мый сійӧ тіянлы висьталіс? — юасис Панфилов.
— Сійӧ ставыслы тӧдса, генерал ёрт.
Сійӧс ме вӧлі тӧда сытӧг...
— А век жӧ?
— Сійӧ висьталіс вӧв вылын бур ветлысь йылысь.
Сы йылысь, мый вӧв вылын бура ветлысь вермас сувтлыны свечкаӧн, прӧйдитчыны испанскӧй шагӧн да весиг йӧктыны...
Сэсся веськӧдлан торъяс йылысь.
Ӧтикӧ, дом поводъяс — трензельнӧйяс да кӧртвомаяс, чалльӧн вӧрзьӧдыштӧм, — тайӧ веськӧдлӧм нин...
— Сідз, сідз...
Интереснӧ...
— Шуис, мый вӧв вылын бура ветлысь некор оз тракйы став кинас либӧ весиг китырнас...
Вӧвтӧ тракйӧны сӧмын порсь видзысьяс.
Но и сідз водзӧ, татшӧм жӧ сямӧн...
— Водзӧ, водзӧ, висьтав.
Мый сійӧ ещӧ тэныд висьталіс?
Панфилов, чайтсис меным, вывті ёна интересуйтчис.
Сійӧ нюмъяліс, сингӧгӧрса чукыръясыс ворсісны.
— Висьталіс веськӧдлӧм кузя мукӧд средствояс йылысь...
Вӧв спина вылын точка опоры вештӧм, — синлы казявтӧм, — сідзжӧ веськӧдлӧм...
А всадниклӧн кокыс?
Сӧмын ӧти шпораӧн позьӧ веськӧдлыны кызь ногӧн, — веськыда зургӧм, бокшӧн зургӧм и сідз водзӧ...
Но бур всадникыд шоча вӧтлӧ вӧвтӧ шпорынад.
Сійӧ кӧ инмӧдчас вӧв дорӧ кокчӧрнас, вӧлыс гӧгӧрвоӧ нин.
Но кыдзи татчӧдз воӧдчыныс?
— Сідз, сідз...
Кыдзи воӧдчыныс?
Панфиловлӧн интересуйтчӧмыс вуджис ме вылӧ.
Ме сёрниті нин сьӧлӧмсянь:
— Да.
Кыдзи воӧдчыны сэтчӧдз, медым вӧв пырысь-пыр жӧ выполнитіс всадниклысь медічӧт требование?
Медся главнӧйыс — настойчивость.
Эз исполнит, — накажит, некор эн вунӧдчы!
Бура вӧчӧма — ошкышт!
Вӧч тадз эн сёпӧв, а тысячапӧв.
Ставсӧ тайӧс командир полка спокойнӧя висьталіс да шуис: «Мунӧй».
— А ті?
— Первойсӧ ме эг гӧгӧрво, мыйла сійӧ менӧ корліс.
Бергӧдчи да мӧдӧдчи.
А порог дорас меным быттьӧ черӧн керыштісны: «Мый — мортыс сылы вӧв али мый?
— Ме сылы вӧв али мый!?» Кӧсйи бӧр бергӧдчыны да горӧдны: «Ме тіянлы абу вӧв!»
Панфилов вак-вакӧн серӧктіс.
Ме сійӧс некор на ещӧ эг аддзыв татшӧм весёлӧн.
Сійӧ перйис носӧвик, чышкыштіс югъялысь васӧд синъяссӧ да шуис:
— Абу йӧй история, зэв бур история.
Сідзкӧ, тракйӧны сӧмын порсь видзысьяс?
Сералігтыр сійӧ малалыштіс Лысанкаӧс да юаліс:
— Момыш-Улы ёрт, воӧ сьӧлӧм выланыд тайӧ вӧлыс?
— Зэв ёна, генерал ёрт.
— Босьтӧй аскӧдыд.
Тайӧ тіянлы пӧдарок...
Мед сійӧ лоас тіянкӧд батальонад...
— Аттьӧ, генерал ёрт.
Ме эг кут виччысьны машина, мӧдӧдчи верзьӧмӧн Лысанка вылын аслам батальонӧ.
2
Ми тіянкӧд сёрнитчим нин — ывлавыв йылысь не гижны.
Мукӧд тайӧс бурджыка гижасны.
Коркӧ мӧдысь, война бӧрын, ті воанныд гожӧмнас ме ордӧ гӧститны: сэки аддзанныд, кутшӧм лӧсьыд Казахстан, гижанныд Алма-Ата окрестностьяс йылысь, станица Талгар йылысь да гӧраясысь ызгигтыр лэччысь Талгарка ю йылысь.
Станицаысь ме корси Сельскохозяйственнӧй институтлысь здание, кӧні вӧлі сулалӧ батальон.
Тӧдмаси штабса начальниккӧд, косіник визув казахкӧд — Рахимовкӧд, тӧрытъя агрономкӧд, коді нӧшта вӧлі штатскӧй паськӧма на.
Сійӧ пинжак вылын дзирдаліс альпинистлӧн значок, но менам альпинист эз куж устав серти ни сулавны, ни докладывайтны.
Сыкӧд ӧтлаын ми видлалім помещениесӧ.
Быдлаын тыр йӧз, но ме сӧмын ӧтнам военнӧй паськӧма.
Йӧз шӧйтісны коридоръясті; ӧти комнатаын сьылісны; коридорсянь ӧшинь пыр баитісны нывбабаяскӧд.
Некод эз командуйт: «Смирно!», некод эз чолӧмав командирӧс.
Ме аддзи джоджысь чигарка помъяс, сьӧкыда ышловзи да прикажиті построитны батальон.
Стройӧ сувталісны кужтӧг, дыр.
Ме сулалі бокын, видзӧді да мӧвпалі.
Думыштӧй аслыныд тайӧ стройсӧ: унаӧн вӧліны майкааӧсь, мукӧдыс — тапочкиаӧсь, коді солиднӧйджык — пинжакаӧсь.
Ӧтикъяс кепкааӧсь, мӧдъяс куш юр кежсьыныс.
Альпинист кыдзкӧ мыйкӧ рӧвняйтіс радъяссӧ, командуйтіс: «Смирно!» да, доложитӧм пыдди, кутіс видзӧдны ме вылӧ.
Ме бара ышловзи да матыстчи строй дорӧ.
Здоровайтчи.
Вочавидзисны, коді кыдз кужис.
Представитчӧм бӧрын ме висьталі, мый менӧ назначитісны батальонӧ командирӧн. Сэсся шуи:
— Ті новланныд на гражданскӧй паськӧм, но рӧдина сувтӧдіс нин тіянӧс стройӧ.
Ӧткымынъяс тіян пӧвстысь бур костюмаӧсь, мукӧдыс омӧльджык паськӧмаӧсь...
Тӧрыт на ті вӧлінныд разнӧй профессияа, разнӧй достатока йӧзӧн — тӧрыт ті пӧвстын вӧліны и рядӧвӧй колхозникъяс и директоръяс.
Талунсянь ті Рабоче-крестьянскӧй Краснӧй Армияса боецъяс да младшӧй командиръяс.
А ме тіян командир.
Ме приказывайта, ті подчиняйтчанныд.
Ме диктуйта ассьым воля, ті пӧртанныд сійӧс олӧмӧ.
Ме нарошнӧ сёрниті стрӧга:
— Быдӧн тіян пӧвстысь кутас олӧмӧ пӧртны ставсӧ, мый ме прикажита.
Тӧрыт ті верминныд вензьыны начальникныдкӧд; тӧрыт ті имейтінныд право тӧлкуйтны, правильнӧ-ӧ сійӧ шуис, законнӧ-ӧ сійӧ вӧчис?
Талунсянь рӧдина босьтӧ тіянлысь тайӧ правосӧ.
Талунсянь тіян ӧти закон — командирлӧн приказ.
Меным рӧдина доверитіс приказывайтны, тіянлы тшӧктіс пӧртны олӧмӧ.
Равноправие армияын абу, гӧлӧсуйтӧм абу, кыв вылӧ свобода абу!
Аддза, ӧткымынъяс видзӧдӧны кӧсӧя, — ӧти здукӧн став демократиясӧ бырӧді.
Ме водзӧ висьталі:
— Ми равноправнӧйӧсь сӧмын ӧти случайын: Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысигъясын.
Коді мӧд дум кутӧ, сійӧ вермас пуктыны сійӧс конвертӧ да, пока ми матынӧсь на гортсянь, ыстыны гортас.
Воинскӧй порядок суров, но та вылын кутсьӧ армия.
Кӧсъянныд вины врагӧс, коді вувзьысис поработитны миянсьыным странаӧс?
Тӧдӧй, — сідз колӧ, медым победитны!
Сэсся дженьыдика висьталі честность, сӧвесть да честь йылысь.
Рӧдина водзын, аслад правительство водзын, командир водзын честность — воинлӧн высшӧй достоинство.
Честнӧй сійӧ, кодлӧн эм сӧвесть.
— Мед тэ велӧдчӧм морт и эм тэнад сямлун, — висьталі ме, — мед тэ пельк и сюсь, но тэнад кӧ абу сӧвестьыд, эн виччысь месянь пӧщада.
А сэсся честь йылысь.
Та кузя ме висьталі асног.
Эм кык казахскӧй поговорка.
Ӧтиас висьтавсьӧ: «Кӧч кулӧ камыш кышнитӧмысь, герой кулӧ честь ради».
Мӧдас сӧмын куим кыв: «Честь вынаджык смертьысь».
Тайӧ поговоркаяссӧ ме шуи казахскӧй кыв вылын да переведиті роч вылӧ.
Батальонын коймӧд юкӧныс сӧмын вӧліны казахъяс, мукӧдыс — рочьяс да украинецъяс.
Кор ме помалі, стройысь кыліс збой гӧлӧс:
— Комбат ёрт, лэдзӧй висьтавны...
Шеренгаысь воськовджын водзлань воськовтіс вӧсньыдик сьӧд дӧрӧма, мичаа банйӧм чужӧма ён зон.
— Оз позь, — шуи ме.
— Тані абу митинг.
Ротаса командиръяс, нуӧдны подразделениеяс!
Татшӧм вӧлі менам медводдза речь, батальонкӧд медводдза тӧдмасьӧм.
3
Ме вӧлі муна коридорті меным дасьтӧм комнатаӧ.
— Комбат ёрт!
Лэдзӧй висьтавны...
Ме водзын сулаліс сійӧ жӧ мортыс, коді медводдзаысь менӧ шуис комбатӧн.
Юрсисӧ эз на вӧв шырӧма машинкаӧн, балябӧжсӧ вӧлі шырӧма, а кепка увсьыс кымӧс вевдорас тыдаліс кудритчӧм юрси чуб.
— Кыдзи овыд? — юалі ме.
— Боец Курбатов.
Сійӧ сулаліс военнӧй ногӧн, кыдзи сулалӧны «смирно» команда дырйи.
— Армияын служитлін?
— Эг, комбат ёрт.
Служитлі кӧрттуйвывса военизированнӧй охранаын.
— Вот мый, Курбатов ёрт: медым шыасьны комбат дорӧ, сы вылӧ колӧ разрешение ротаса командирсянь.
Мунӧй сы дорӧ.
— Сійӧ, комбат ёрт, пыдди оз пукты...
Ме, охрана йылысь...
Керка мыш ӧдзӧсыс, комбат ёрт, оз охраняйтчыссьы.
Дзиръяыс сідзжӧ.
А друг вермас лоны, комбат ёрт...
«Молодец!» — думышті ме.
Меным сьӧлӧм вылӧ воис сылӧн водзмӧстчӧмыс, сылӧн настойчивостьыс, веськыда видзӧдысь синъясыс, пельпомъяссӧ бӧрвыв паськӧдӧмыс, но ме шуи мӧдтор:
— <rus>Кру-гом</rus>!
Курбатовлӧн ӧзйыліс чужӧмыс.
Синъясыс сылӧн лоины сувтсаӧсь, лёкӧсь...
Ме гӧгӧрволі сійӧс, но сідзжӧ куті видзӧдны ёся.
Ӧти здук падъялыштӧм бӧрын Курбатов бергӧдчис по-салдатски да мӧдіс восьлавны коридор кузя.
Весиг гӧрдӧдӧм сьыліыс кажитчис оскорбитӧмаӧн.
Ме шуи ме дӧрын сулалысь Рахимовлы:
— Штабса начальник ёрт, боец Курбатовӧс назначитӧй отделениеса командирӧн.
Мышсянь менӧ кодкӧ вӧрзьӧдіс.
Бергӧдча да аддзи повзьӧмпырысь кыскыштӧм ки.
— Ме аслам командир дорӧ шыасьлі.
Сійӧ ыстіс тіян дорӧ, комбат ёрт...
Ме аддзи ӧчкиа мортӧс.
Тайӧ вӧлі Муринкӧд медводдза аддзысьӧм.
Пинжака, неуна бокӧ вештыштӧм галстука, сійӧ сёрнитіс нюмъялігтыр да эз тӧд, кытчӧ воштыны кияссӧ.
Вӧсньыдик кузь чуньяса киясыс да кузьмӧс блед чужӧмыс пӧшти абу и гожъялӧмаӧсь, кӧть сулаліс июль тӧлысь.
— Комбат ёрт, ме нестроевик, а вӧзйыси батальонӧ, — шуис сійӧ гордостьӧн.
— Ме докажиті, мый менам ӧчкиын тырвыйӧ коррекция.
Со пӧтӧлӧкас — видзӧдлӧй, комбат ёрт, — гут!
Ме сійӧс бура аддза.
— Бур, ёрт, верита.
Водзӧ.
— Но и батальонын, комбат ёрт, менӧ индісны нестроевӧйӧ.
Сетісны вӧв да телега.
А ме дзик ньӧти ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧм вӧлыс.
И эг ме та вылӧ лок.
Ме вӧзйыся, комбат ёрт, стройӧ.
Окота лоны, комбат ёрт, пулемётчикӧн!
Овсӧ тӧдмалӧм бӧрын ме шуи:
— Татшӧмтор позяна, Мурин ёрт.
Вуджӧда.
Мунӧй!
Но сійӧ быттьӧкӧ эз эскы, мый та вылын помасьӧ делӧыс.
Сійӧ эз вермы кутчысьны, медым не вайӧдны содтӧд помкаяс.
— Ме кывзі тіянлысь речтӧ, комбат ёрт.
Сійӧ дзик правильнӧ ставыс.
Тіян быд приказ, комбат ёрт, лоас меным законӧн.
— Мунӧй, — мӧдысь шуи ме.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс да, быттьӧкӧ нинӧм абу вӧвлӧма, бара кутіс висьтавны водзӧ:
— Ме, комбат ёрт, музыкант.
Консерваторияысь аспирант.
Но ӧні, комбат ёрт, быдӧнлы колӧ лыйсьыны!
Медым эсканаджык вӧлі, сійӧ вӧрӧдыштіс чуньяснас.
Ме горӧді:
— Кыдз ті сулаланныд?
Киясыд!
Мурин тэрмасьӧмӧн веськӧдчис.
— Ме кыкысь тіянлы шуи — мунӧй!
А ті?
Тіянлы чайтсьӧ, мый ті вӧзйысянныд медся сьӧкыдтор вылӧ — лыйсьыны.
Абу, Мурин ёрт, медся сьӧкыдторйыс армияын — подчиняйтчыны!
Мурин калькӧдліс эськӧ вомсӧ, кӧсйис мыйкӧ паныд шуны, но ме водзӧ висьталі:
— Тіянлы унапӧрйӧ кутас кажитчыны, мый командир абу справедлив, тіянлы окота лоӧ споруйтыштны, а тіянлы горӧдасны: ланьтны!
Ме тайӧс тіянлы водзвыв висьтала.
Мунӧй.
Мурин муніс.
4
Тайӧ лунӧ ме тӧдмаси ротаясса да взводъясса командиръяскӧд, лӧсьӧді строевӧй расписание, занимайтчи караулъясӧн, связьӧн, хозяйствоӧн — и сӧмын сёр рытын коли ӧтнамӧн.
Ме кыски полевӧй сумкаысь пехоталысь уставъяс, кодъясӧс меным сетісны штабын, да заводиті лыддьыны. Сэсся найӧс вешті бокӧ да куті мӧвпавны.
Мунӧ Великӧй Отечественнӧй война.
Гитлеровецъяс лунысь-лун век пыдӧджык пырӧны миян му вылӧ.
Ӧні, кодыр коли тӧлысь найӧ пырӧмсянь, найӧ воисны нин Смоленскӧдз, воськовтісны Днепр да, карта серти арталӧмӧн, зільӧны регыдъя кадӧн босьтны Ленинград, Москва да Донбасс.
Налӧн надея, тактика да эскӧм — молниеносность.
Найӧ арталӧны помавны миянкӧд сыысь водзджык, кыдз ми паськӧдам резервъяссӧ.
Кор нӧ Краснӧй Армиялӧн генеральнӧй штаб мӧдӧдас фронт вылӧ миянлысь дивизиянымӧс?
Кымын лун, кымын вежон сетасны миянлы велӧдчӧм вылӧ?
Событиеяс развивайтчӧны сэтшӧм ӧдйӧ, фронт вылын обстановка сэтшӧм напряжённӧй, мый верховнӧй главнокомандованиелы, гашкӧ, быть лоӧ мӧдӧдны миянӧс бойӧ куим-нёль вежон мысти.
Кыдз татшӧм вывті дженьыд кадӧн пӧртны тайӧ сизимсё мортӧс, кодъяс ӧні оз вермыны лӧня узьны тайӧ вевт улас, гортса мешӧкъяснас, кузь юрсиа юръяснас, кодъяс здоровӧсь, честнӧйӧсь, рӧдиналы преданнӧйӧсь, но абу военнӧйяс, абу вышколитӧмаӧсь армейскӧй дисциплинаӧн, — кыдзи пӧртны найӧс боевӧй вынӧ, коді вермис сувтны враглы воча да лоны сылы страшнӧйӧн?
Тіянлы, гашкӧ, кажитчас тешкодьӧн, но тайӧ войнас, кор ме думайті великӧй война йылысь, кытчӧ ме регыд мысти муна аслам батальонкӧд, думайті олӧм да кулӧм йылысь, медся ыджыдтор, медся главнӧй йылысь, мый йылысь он тшӧкыда думыштчыв, меным дум вылӧ уси «вӧвлӧн история».
Генерал Панфилов, сійӧс кывзӧм бӧрын, вак-вакӧн сераліс, ме тшӧтш сыкӧд сералі, а сэк жӧ...
Дум вылӧ уси, кыдзи менӧ, — вӧльнӧй казахӧс, кӧртвомӧн овны вермытӧм степнӧй вӧлӧс, — вӧчисны салдатӧн.
Сьӧкыд, вывті сьӧкыд вӧлі меным армияын первойя тӧлысьясас...
Меным кажитчис увтыртанаӧн: котӧрӧн локны командир дорӧ, сулавны сы водзын смирно, кывзыны дженьыдика тшӧктӧм: «Сёрниттӧг! <rus>Кру-гом!</rus>»
Пытшкӧсын ставыс пуис: «Мыйла сёрниттӧг?
Мый, ме раб али мый сылы?
Мый нӧ ме — абу ӧмӧй сы кодь морт али мый?»
И не сӧмын ме пытшкын...
Ме кельдӧдлі да гӧрдӧдлі, ёсявлі, эг пӧкӧритчыв.
Тӧданныд сэсся, мый мекӧд вӧчисны?
Мӧдӧдісны команднӧй курсъяс вылӧ, ачымӧс вӧчисны средньӧй командирӧн — Краснӧй Армияса офицерӧн.
Вочасӧн ме гӧгӧрвои, мый быть колӧ кывшутӧг подчиняйтчыны командир волялы.
Та вылын подулассьӧ армия.
Рӧдинаӧс весиг став сьӧлӧмсяньыс радейтысь йӧз татӧг оз вермыны побеждайтны бойын.
Но кыдз тайӧс шедӧдны регыдджык?
Ӧд миян сӧмын лыда лунъяс, кымынкӧ вежон...
Кыдз татшӧм дженьыд срокӧн лӧсьӧдны дисциплинированнӧй, бура велӧдӧм да враглы страшнӧй вын, кодлӧн нимыс батальон?
ТАБАЧНӦЙ МАРШ
1
Ог кут ставсӧ подробнӧя висьтавлыны, кыдзи муніс боецъясӧс гӧтӧвитӧм.
Тайӧс висьталӧм вылӧ миянлы эськӧ эз тырмы дзонь лун.
Висьтала сӧмын ӧти марш йылысь, кодӧс ӧні кежлӧ некодӧн на гижтӧм батальоннӧй сказаниеясын нимтӧма «табачнӧй маршӧн».
Батальон примитӧмсянь коли сизим-кӧкъямыс лун.
Миянлы сетісны нин обмундирование да оружие; велӧдчим нин винтовкаясӧн, кодъялім окопъяс, котралім, кысъясьлім муӧд, маршируйтім.
Ӧтчыд рытын миянлы воис приказ: югдандор петны ветымын километра маршӧ, воӧдчывны ю сьӧртасса ӧти индӧм местаӧдз, колльыны сэні войсӧ да мӧд лун помасигкежлас, сійӧ жӧ ветымын километр мунӧм бӧрын, бӧр воны Талгарӧ.
Сэтшӧм жӧ сьӧкыд маршрутъяс вӧлі сетӧма и мукӧд батальонъяслы — генерал Панфилов кӧсйис велӧдны дивизияӧс вӧчавны переходъяс.
Рытсяньыс йӧз гӧтӧвитчисны марш кежлӧ, войнас шойччисны, а асъя кыакӧд тшӧтш, шонді петтӧдз на, батальон вӧлі стройын нин.
Тіянлы, салдатын вӧвлытӧм мортлы, дерт жӧ эськӧ чайтсис, мый тіян водзын грознӧй воинскӧй часть: радъяс бура равняйтчӧмаӧсь дзирдалӧны винтовкаяслӧн выль штыкъяс; боецъяс, кыдз ӧти, тыр походнӧй снаряжениеаӧсь; кыдз ӧти — вомӧналӧмаӧсь шинельяссӧ пельпом вомӧныс, противогазаӧсь да выль турунвиж чехолъяса сапёрнӧй зыръяӧсь, стальнӧй каскааӧсь, кодъясӧс кӧрталӧмаӧсь вещевӧй мешӧкъяс дорас; коскас, тасмаяссӧ неуна увлань кыскӧмӧн, ӧшалӧны гранатаяс да боевӧй патронъяс тыра подсумокъяс — быд боец вылӧ сё кызь боевӧй патронӧн.
Неуна увлань кыскӧмӧн...
А уналӧн и абу неуна — син пыр жӧ казяліс тайӧс.
Ме казялі лёкногӧн, личыда скаткаӧ гартыштӧм шинельяс; волыссӧ зэлӧдтӧм вещевӧй мешӧкъяс; кынӧм вылӧ ӧшйӧм гранатнӧй сумкаяс.
Сӧмын некымынлӧн вӧлі лӧсьӧдӧма, кыдзи настоящӧй салдатлӧн.
Татшӧмъяс пӧвстас вӧлі Курбатов.
Ме кори Курбатовӧс стройысь да шуи:
— Ёртъяс!
Со младшӧй командир, коді лӧсьӧдӧма ассьыс снаряжениесӧ марш кежлӧ, кыдзи колӧ салдатлы; мукӧдлы дӧрысь сылы марш вылын лоӧ кокньыдджык.
Видзӧдлӧй, кыдзи сылӧн ставсӧ лада-бураа лӧсьӧдӧма, кыдзи зэлӧдӧма сылӧн тасмаыс!
Ме кызьысь висьтавлі та йылысь тіянлы, петкӧдлывлі, но ті век жӧ онӧ гӧгӧрвоӧй.
Буракӧ, менам кывйӧй оз сэтшӧма мӧрччы тіянлы.
Водзӧ висьтавны ог кут, а сета кыв тіян шинельлы, тіян зырлы, вещевӧй мешӧклы.
Медым найӧ сёрнитыштасны тіянкӧд.
Чайтанныд, найӧ оз вермыны сёрнитны?
Вермӧны!
И чорыдджыка на ме дорысь!
Боец Гаркуша, ме дорӧ!
Котӧрӧн локтіс чангыль ныра, пыр нюмъялысь Гаркуша.
Граната сумкаыс сылӧн вешйӧма водзвылас да троньяліс мунігас.
— Марш кежлӧ дась?
— Дась, комбат ёрт.
— Сувт Курбатовкӧд орччӧн.
Боец Голубцов, ме дорӧ!
Голубцовлӧн скаткаыс вӧлі сэтшӧм кыз, мый тупкӧ вӧлі банбоксӧ.
Вещевӧй мешӧкыс эз вӧв мышкуас, а пукалан места весьтас.
— Марш кежлӧ дась?
— Дась комбат ёрт.
— Сувт Гаркушакӧд орччӧн.
Татшӧм ногӧн ме кори морт дасӧс, кодъяслӧн торйӧн нин вӧлі ставыс ӧшйӧма, да сувтӧді найӧс колонна юрӧ.
—  <rus>Батальон, смирно!Напра-во!</rus>
Ме бӧрся, шагом марш!
Ми мӧдӧдчим.
Ме мӧді корӧм йӧзкӧд орччӧн, на вылӧ синбӧжӧн видзӧдавлігтырйи.
Минута дас-дас вит найӧ мунісны кокнипырысь.
Граната сумкаыс дугдывтӧг омӧлика кучкаліс Гаркушалы кок костас.
Но вот сумка дорӧ нюжӧдчис киыс, медым вештыштны сійӧс.
Голубцов кӧсйис вештыны скаткасӧ — чорыд шинель гӧныс кутіс зыртны сылысь сьылісӧ.
Коймӧдыслы сапёрнӧй зырйыс швачӧдіс бекъяс.
Найӧ лӧсьӧдавлісны мунігмозыс, — тайӧ эз отсав.
Нӧшта дас минута мысти Гаркуша ёна чатӧртчис да чургӧдіс водзлань кынӧмсӧ, медым эз бовъяв сумкаыс.
Менсьым видзӧдӧмӧс аддзӧм бӧрын сійӧ кызмырдӧн нюммуніс.
Юрсӧ бергӧдлӧмӧн Голубцов зілис чужӧмнас вештыштны скаткасӧ.
Сылы кутіс дӧзмӧдчыны и вещевӧй мешӧкыс.
Волысъяс улас кисӧ сюйӧмӧн Голубцов кӧсйис некодӧн казявтӧг кыскыштны мешӧксӧ вывлань.
А Гаркуша эз нин восьлав кынӧмсӧ чургӧдӧмӧн.
Сійӧ муніс боквывтчӧмӧн да век надзӧнджык.
Ме прикажиті:
— Гаркуша!
Гырысьджыка восьлав!
Курбатовысь не кольччыны!
Ёрӧм сумкаыс бара кутіс шлёпӧдны.
Тадз ми мунім квайт километр.
Ме бара инді боецъяслы Курбатов вылӧ, сэсся горӧді:
— Гаркуша, ме дорӧ!
Сійӧ мышкыртчӧмӧн котӧртіс ме дорӧ.
Стройын серӧктісны.
— Но, Гаркуша, докладывайт.
Марш кежлӧ дась?
Сійӧ, жуглясис, нинӧм ез шу.
— Граната сумкаыдкӧд сёрнитін?
— Сёрниті...
— Но, висьтав боецъяслы, мый сійӧ тэныд висьталіс.
Сійӧ чӧв оліс.
— Висьтав, эн яндысь!
— Мый налы висьтавныс?
Ми вок кыв вылад оз веритчы, вай, шуас, киӧн малыштлам.
— Но, малыштлін?
— Метӧ сійӧс эг малыштлы, а вот сійӧ...
Сэки Гаркуша мыськыштіс сэтшӧмтор, мый оз гижлыны бумага вылӧ.
Боецъяс гораа сералісны.
Сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм могысь сераліс тшӧтш ачыс.
Ме кори ас дорӧ Голубцовӧс. Сійӧ дзикӧдз пӧсялӧма, сьыліыс зыртӧмысь гӧрдӧдӧма.
— Видзӧдлӧй жӧ, ёртъяс, ӧні та вылӧ.
Тэкӧд скаткаыд сёрнитыштіс?
Вещевӧй мешӧкыд сёрнитіс?
Висьтав, мыйӧ найӧ тэнӧ велӧдісны.
Заставиті и Голубцовӧс сёрнитны боецъяс водзын.
Тадз, ӧти борся мӧдӧс, петкӧдлі ставнысӧ, кодӧс торйӧн нин ёна мучитӧмаӧсь кӧлуйясыс.
Сэсся шуи:
— Кор скаткатӧ личыда гартӧма, кор граната сумкаыд абу местаын, кор вещевӧй мешӧкыд абу местаын, сэки кодлы сьӧкыд муннысӧ?
Боецлы али батальонса командирлы?
Боецлы!
Ме кызьысь та йылысь висьтавлі, но ті, буракӧ, думайтінныд: «Ладнӧ, вӧчам сылы вылӧ, медым сэсся эз дӧзмӧдчы!»
И вӧчисны сідз-тадз.
А вӧлӧмкӧ, абу «сылы вылӧ», а аслыныд.
Ӧткымынъясӧс кӧлуйясыс велӧдыштісны нин та кузя.
Ӧні шойччигӧн медым быдӧн выльпӧв лючки-ладнӧ лӧсьӧдасны снаряжениесӧ.
Аддза кӧ, мый и ӧні кодкӧ менӧ эз гӧгӧрво, сійӧс кора стройысь — медым ме дырйи сёрнитыштас кӧлуйыскӧд, медым гӧгӧрвоас, мый налӧн кывйыс ме дорысь чорыдджык на.
Тайӧ шойччӧг бӧрын меным некодӧс нин эз ковмыв петкӧдлыны стройысь.
Некод эз кӧсйы сёрнитны кӧлуйыскӧд.
2
Батальон бара мӧдӧдчис водзлань.
Июль тӧлысся шонді улын ветымын километр — абу кокни дистанция, торйӧд нин сійӧ йӧзлы, кодъяс эз тӧдлыны походъяс.
Видзӧда, ротаяс нюжӧдчӧны, кодсюрӧ кутісны кольччыны.
Вӧчи замечание командиръяслы.
Недыр мысти бара прӧверяйта строй.
Замечаниеяс эз отсавны, колонна нюжалӧ век ёнджыка.
Командиръяскӧд сёрниті стрӧгджыка.
Бара эз имит.
Командиръяс асьныс мудзӧмаӧсь, ӧткымынъяс чотӧны.
Ме петі водзвылас да горӧді:
— Юӧртны колонна кузя: пулемётнӧй ротаса командирӧс колонна юрӧ!
Дас вит минута мысти кашкигтырйи котӧрӧн воис кузь кокъяса Краев:
— Комбат ёрт, тіян приказ серти вои!
— Мыйла тіян ротаныд нюжӧдчӧма?
Кор мӧданныд кутны индӧм дистанция?
Кытчӧдз онӧ лӧсьӧдӧй порядок, сэтчӧдз кута корлывны колонна юрӧдз.
Ставыс.
Мунӧй!
А ӧд батальонӧс котӧрӧн ордйӧдны абу кокни: пӧшти километр.
Сэсся тадз жӧ корлі мӧд ротаысь командирӧс — Севрюковӧс.
Сійӧ вӧлі олӧма морт нин, войнаӧдз уджавлӧма Алма-Атаса табак фабрикаын главнӧй бухгалтерӧн.
Менӧ суӧдӧм бӧрын сылы эз другӧн шед лолыс.
Севрюков кывзіс менӧ да шуис:
— Комбат ёрт, йӧзлы зэв сьӧкыд.
Оз-ӧ позь мыйкӧ мында грузсӧ пуктыны вӧв додьясӧ?
Ме вочавидзи:
— Шыбитӧй юрсьыд тайӧ нинӧм абусӧ!
— Но, сідзкӧ, мый нӧ вӧчны, комбат ёрт, кольччысьясыскӧд?
Кыдзи заставитан, мортыс кӧ оз вермы?
— Мый оз вермы?
Приказ олӧмӧ пӧртны?
Севрюков ланьтіс.
Ӧтикысьӧн став ротаясысь командиръяс вӧліны ме дорын.
Но Севрюковлы тырмытӧмӧн лоӧма первойя волӧмыд.
Сійӧ рота бӧрвылын кыссисны бӧрӧ кольччысьяс.
Ме видзӧдлі сы вылӧ — нелямын арӧса, мудзӧма, сійӧ восьлаліс рота водзвылас.
Лӧсьыдіника шырӧм, неуна дзормыштӧм юрсисянь бусӧссьӧм чужӧмбанті визувтіс пӧсь.
Збыль ӧмӧй ковмас нӧшта заставитны сійӧс ӧтчыд котӧртлыны?
Ӧд сылы вывті сьӧкыд тайӧ!
Но мый вӧчны?
Сійӧ жалитӧ йӧзӧс, ме кута жалитны сійӧс, а сэсся...
Мый лоӧ миянкӧд бӧрыннас — бойяс дырйи?
Ме рӧдтӧмӧн муні водзвылӧ да горӧді:
— Мӧдӧд ротаса командирӧс колонна юрӧ!
Тайӧпӧрйӧ отсаліс.
Выльысь ротаяслысь мунӧмсӧ видзӧдігӧн, ме аддзи: Севрюков восьлаліс эз нин рота водзвылас, а бӧрвылас.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі скӧрджык, энергичнӧйджык, и весиг гӧлӧсыс вежсьыштӧма: меным кыліс стрӧг командирскӧй гӧлӧс.
Колонна дженьдаммис, бураа тӧдчисны костъяс, кольччысь некод эз вӧв.
Тадз ми и воим места вылӧдз — мунім ветымын километр ни ӧти кольччысьтӧг.
Но йӧз мудзисны.
«<rus>Разойтись!</rus>» команда бӧрын ставыс пласьт водалісны туруна эжа вылӧ.
Ставӧн думайтісны: регыд сеталасны ӧбед, сёйыштам — и узьны.
Но эз тай ло сідз.
3
Марш вылын миянкӧд, кыдзи и пӧлагайтчӧ, мунісны некымын походнӧй кухня.
Но, кор ми воим узян местаӧ, ме прикажиті: кухняяслы пес не заптыны, продуктаяс котёлъясын не пуны, а сетавны продуктасӧ ульӧн боецъяслы установитӧм красноармейскӧй норма серти: яй — сымдатӧ грамм, шыдӧс — сымдатӧ, жир — сымдатӧ и сідз водзӧ.
Командиръяслӧн, боецъяслӧн синъясыс паськалісны.
Ӧд ставыс путӧм, мый сійӧн вӧчан?
Унаӧн нэм чӧжныс некор на эз пусьывны, эз тӧдны, кыдзи пуны суп.
Кыптіс шум:
— Миян эмӧсь кухняяс!
Миянлы обязанӧсь пуны ӧбед кухняясын.
Ме равӧсті:
— Ланьтны!
Вӧчны, кыдз шуӧма!
Медым быд боец ачыс аслыс гӧтӧвитас ужин!
И вот Казахстанса паськыд степын, Или ю берегын, ломзис уна сё кӧстер.
Менам ӧткымын боецъяс вӧлі сэтшӧма мудзӧмаӧсь, сідзи нярмӧмаӧсь, мый эз кутны пусьыны, а водісны узьны тшыгйӧн.
Мукӧдлӧн сотчӧма рокныс, вывтіыс петӧма супныс — найӧ унджык портитісны сёйӧм дорсьыс.
Тайӧ налы вӧлі кулинария кузя медводдза урокӧн.
Асывнас ме бара эг тшӧкты пестыны кухняяс, а сетавны паёкнысӧ боецъяслы.
Сэсся, завтрак бӧрын, батальонӧс вӧлі сувтӧдӧма стройӧ, и ме шыӧдчи боецъяс дорӧ речӧн.
Сёрни менам вӧлі татшӧмсяма:
— Медводз: ті, ёртъяс, абу дӧвӧленӧсь, мый маршным сэтшӧм кузь да сэтшӧм сьӧкыд.
Тайӧ вӧчӧма нарошнӧ.
Миянлы ковмас воюйтны, ковмас мунны не ветымын и не сё, а уна сё километр.
Война вылын, медым пӧръявны врагӧс, медым вӧчны сылы немвиччысьтӧм удар, ковмас вӧчавны маршъяс та дорысь кузьджыкъясӧс да сьӧкыдджыкъясӧс.
Тайӧ сӧмын на цветъяс, а вотӧсъясыс водзынджык на лоасны.
Тадзи калитліс ассьыс салдатъяссӧ, кодъясӧс шулісны чудо багатыръясӧн, некор вунлытӧм роч полководец Александр Васильевич Суворов.
Сійӧ колис миянлы завет: «Сьӧкыд велӧдчӧмын — кокни бойын!»
Кӧсъянныд тышкасьны Суворов ногӧн?
Коді оз кӧсйы, — кык воськов водзӧ.
Стройысь некод эз пет.
Ме водзӧ висьталі:
— Мӧд: ті недӧвӧленӧсь, мый тіянлы сетісны уль яй да заставитісны мудзӧм бӧрти пуны котелокъясын суп, кӧть миян и эмӧсь кухняяс.
Тайӧс вӧчӧма сідзжӧ нарошнӧ.
Ті чайтанныд, мый бой дырйи тіянкӧд орччӧн век лоӧ кухня?
Абу сідз!
Бой дырйи кухняяс оз век лоны тіян дорын, кутасны кольны бӧрӧ.
Удайтчасны лунъяс, кор ті мӧданныд тшыгъявны.
Ставныд кыланныд?
Кутанныд тшыгъявны, кутанныд пукавны табактӧг — ме тайӧс веськыда тіянлы висьтала.
Татшӧм война, татшӧм салдатлӧн олӧмыс.
Мукӧд дырйи пӧт голяӧдзыд, а мукӧд дырйи кынӧмад тӧв шутьлялӧ.
Терпит, но эн уськӧд воинскӧй честь!
Юртӧ кут вот тадз!
Быдӧнлы колӧ кужны аслыс гӧтӧвитны.
Кутшӧм нӧ тэ лоан салдат, кутшӧм тэ воин, он кӧ куж тэ аслыд пуны сорва?
Ме тӧда, тіян пӧвстысь ӧткымынъяс некор асьныс эз гӧтӧвитлыны.
Тӧда, унаӧн рытъяснас волывлісны ресторанӧ да горзылісны:
«Эй, официант, татчӧ!
Кружка сур да бифштекс по-гамбургски!»
И друг бифштекс пыдди — ветымын километра поход, да нӧшта ас вылад кыскы кык пуд салдатскӧй кӧлуй — оружие, да нӧшта пу сёянтор котелокын!
Кор пусинныд, ті скӧралінныд ме вылӧ.
Сідз?
Кылісны гӧлӧсъяс:
«Сідз, комбат ёрт!
Сідз!»
Меа-боецъяса костті котӧртіс битор, мӧдіс юзгыны ток.
Ме гӧгӧрволі найӧс, найӧ гӧгӧрволісны комбатӧс.
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм муса сьӧлӧмыдлы тайӧ биторйыс!
4
Ми мӧдӧдчим бӧр.
Миян лагерлань, Талгарӧ, мунӧ гравийӧн вольсалӧм зэв бур шоссе.
Татшӧм шоссе кузяыд кокни мунны
Кокни?
Сідзкӧ, нинӧмла шоссеыс, ылӧджык, шоссесьыс!
Война вылын ӧмӧй ми мӧдам ветлыны гравийӧн вольсалӧм туй кузя?
Ме прикажиті нуӧдны йӧзӧс не шоссе кузя, а босьтны сё-кыксё метр бокӧджык.
Туй вылын паныдасясны изъяс — мун изъяс вывті; паныдасясны рӧвъяс — вомӧнав; паныдасяс лыа — восьлав!
Луныс вӧлі лӧнь, ни ӧти тӧвру.
Немжалиттӧг пӧжис шонді.
Воздухыс вераліс.
Тайӧ овлӧ: пач моз калитчӧм мусянь кыпӧдчӧны вевдорӧ югыд визьторъяс.
Ме вӧлі тӧда: йӧзлы сьӧкыд, но тӧда вӧлі и мӧдтор тадз колӧ воюйтӧм вылӧ, тадз колӧ победа шедӧдӧм вылӧ.
Шондіӧн ӧжӧгайтан ӧти ньывкӧс пӧкатын миянлы паныд сюри табак му.
Боецъяс мӧдӧдчисны трӧпа кузя му вомӧныс.
Табакыс — казахстанса махорка — вӧлі морт джуджда.
Ни ӧти тӧвру эз вӧрӧд шондіӧн паритӧм дука, паськыд коръяссӧ.
Боецъяс мунісны водзлань.
И друг, кор муджынсӧ вӧлі нин прӧйдитӧма, кор батальон дзоньнас пырис табак пӧвстӧ, йӧз кутісны гылавны.
Мый лои?
Ӧти усьӧ, мӧд, дасӧд...
Ме повзи.
Миян вылӧ быттьӧкӧ уськӧдчис пырысь-пыр действуйтана, страшнӧй эпидемия.
Йӧз гылалӧны ымзытӧг да куйлӧны кулӧм мортъяс моз.
Тэрмасьӧмӧн ректім додьясысь пулемётъяс, миномётъяс, боеприпасъяс да кыдзкӧ-мыйкӧ петкӧдім вӧв додьясын усьӧм йӧзсӧ мыльк йылӧ, арык дорӧ.
Сэні, табачнӧй испарениеяссянь ылын, йӧз садьмисны.
Но батальон эз нин вӧв, ротаяс гудыртчисны.
Боецъяс пукалісны и куйлісны, ымзісны, кӧтӧдісны юръяснысӧ ваӧн.
Ӧткымынъяс восісны.
Ме аддзи ассьыным фельдшерӧс, лӧз синма старик Киреевӧс, зэв бур сьӧлӧма мортӧс.
Сійӧ зэв тӧждысьӧмӧн сеталіс порошки.
Сылы отсасис политрук Бозжанов.
Бозжанов корсьӧма ведра да новліс арыкысь ва. Сійӧ ветлӧдліс ӧтлаын фельдшеркӧд, ваявліс васӧ куйлысьяс дорӧ.
Кор ме — комбат — матыстчи сэтчӧ, тайӧ чукӧрысь некод эз чеччы.
— <rus>Встать!</rus> — командуйті ме.
Сӧмын некымынӧн чеччисны.
Окайтігтырйи чеччис Курбатов.
— Курбатов, тэ?
— Ок, ме, комбат ёрт...
Збыль ӧмӧй тайӧ сійӧ, кодӧн ме гордитчи, кодӧс петкӧдлі боецъяслы?
Э, кыдз сійӧс нюкыртӧма!
— Мый ныртӧ ӧшӧдін?
Кыдз сулалан командир водзын?
Курбатов выныштчис, веськӧдчис, паськӧдіс морӧссӧ да сувтіс сідз, кыдз колӧ сулавны боецлы.
Ме матыстчи мӧд дорӧ:
— Мыйла он сувт?
Сувт!
Кӧні винтовкаыд?
— Ок, комбат ёрт...
Ог тӧд, комбат ёрт.
— Кыдз сулалан?
Мед пырысь-пыр жӧ вӧлі воӧма ме дорӧ винтовкаӧн!
— Кыдз нӧ ме аддза?
Ме и ветлынысӧ...
— Вӧчны, мый прикажитӧма!
— Пырысь-пыр, комбат ёрт...
Кытчӧкӧ ӧчкиӧй вошӧма...
А, Мурин!
Кузь ныр вылас пуктіс запаснӧй ӧчки.
Чотігтырйи Мурин муніс корсьны винтовкасӧ.
Ме прикажиті командиръяслы построитны ротаяссӧ шоссе вылӧ, медым водзӧ нуӧдны марш.
Дас вит минута мысти вӧліны стройынӧсь.
Ме локті батальон дорӧ.
Кутшӧм лёка сулалӧны!
Юръяснысӧ ӧшӧдӧмаӧсь, синъясныс гудырӧсь, унаӧн по-стариковски мыджсьӧмаӧсь винтовкаясныс вылӧ.
— <rus>Батальон, смирно!</rus>
<rus>На пле-ечо!</rus>
<rus>Шагом марш!</rus>
Ротаяс вӧрзьӧдчисны.
Но йӧз ӧдва восьлалісны — кокъясныс торксялісны, равнение эз тыдав, ӧткымынъяс чотісны, ӧткымынлӧн винтовкаясыс, быттьӧ коддзӧмаӧсь, шатласисны скаткаяс выланыс.
Эз мунны, а кыссисны.
Огӧ, тадз ми ог воӧ!
Ме ордйӧді колоннаӧс да горӧді:
— Стой!
— Сэсся шуи боецъяслы: — Татысянь эсійӧ пу дорӧдзыс ті долженӧсь мунны строевӧй шагӧн!
Кытчӧдз огӧ маршируйтӧй, сэтчӧдз ог вешйӧй тайӧ местасьыс.
Первой рота, равняйсь!
Тӧданныд-ӧ ті, мый сэтшӧм строевӧй шагыс?
Краснӧй площадь вылын парад.
Ставыс ӧтпырйӧ лэптӧны кокъяснысӧ да чорыда тувччӧны став кок пыдӧснас — печатайтӧны шагнысӧ.
Пу дорӧдзыс вӧлі кыксё метр гӧгӧр.
Мӧдӧдчис первой рота.
— Лёка мунӧны!
Эновтны!
Бӧрӧ!
Рота бергӧдчис да мӧдіс выльысь.
— Бара лёка!
Эновтны!
Бӧрӧ!
Ме скӧралі, но скӧралісны и найӧ.
Мӧдӧдчисны коймӧдысь.
Но и шагайтісны!
Сідзи зымӧдісны, сідзи швачӧдісны кок пыдӧсъяснас, мый сідзи и чайтсис: оз-ӧ жугӧдны шоссесӧ?
Нӧшта минута сайын на ме синмӧн эг вермы аддзы ны нюкырмунӧм йӧзӧс, найӧ скӧралісны ме вылӧ — и друг морӧстыр ыльнитіс радейтӧм...
— Молодецъяс!
Молодецъяс!
Менам радӧйла шусис тайӧс.
— Служитам Сӧветскӧй Союзлы!
— шуйга коксянь заводитӧмӧн, горӧдіс рота.
И сьӧкыд салдатскӧй ботинкияслӧн пӧдӧшваяс ещӧ зумыдджыка и зумыдджыка зымӧдісны ставӧн ӧтпырысьӧн
Мужественнӧйӧсь, вынаӧсь, найӧ восьлалісны быттьӧкӧ Краснӧй площадь вывті.
Тадз ме лэдзи став ротасӧ.
Мӧдсӧ да коймӧдсӧ сідзжӧ лои бергӧдавлыны, кытчӧдз эз маршируйтны строевӧй шагӧн кыксё метр.
Медбӧръяӧн муніс пулемётнӧй рота.
Боецъяс места вывсяньыс босьтчисны восьлавны, кыдзи ӧти.
Первойя шеренгаын восьлаліс кузь тушаа Мурин.
Сійӧ мыйвынсьыс зымӧдіс кокъяснас; веськыд киыс, быттьӧ музыка серти, отбивайтіс такт; ӧчкиыс дзирдаліс, чужӧм вылас вӧлі гижӧма истиннӧй удовольствие.
5
Талгарсянь матын миян дорӧ дженьыдик кокъяса уральскӧй вӧв вылын воис генерал Панфилов.
Сійӧ встречайтіс бӧр воысь батальонъясӧс.
Генералӧс аддзӧм мысти ставӧн веськӧдчисны, команда бӧрын ротаяс бара зымӧдісны строевӧй шагӧн.
Мудзӧм, но кыдзи ӧти тувччалысь боецъяслӧн бара гордӧя кыптісны юръясныс: со кутшӧмӧсь ми!
Панфилов нюммуніс.
Ичӧтик синъяссяньыс гожъялӧм, быттьӧкӧ сотчӧм, кучик вывтіыс котӧртісны посньыдик чукыръяс.
Стремяяс вылас кыпӧдчыштӧмӧн сійӧ горӧдіс:
— Бура восьлаланныд!
Аттьӧ, ёртъяс, службасьыныд!
— Служитам Сӧветскӧй Союзлы!
Батальон сідзи горӧдіс, мый вӧлыс бокӧ чеччыштіс.
Панфиловлӧн тӧдлытӧг кутчыссис дом поводас, сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас да серӧктіс.
Ӧні и ме тшӧтш боецъяскӧд ӧтлаын горӧді тайӧ кывъяссӧ.
Ме вочавидзи не сӧмын генераллы.
Ме верми эськӧ любӧй боецлы, любӧй командирлы, аслам сӧвестьлы, быдӧнлы, коді гораа либӧ шытӧг юаліс эськӧ менсьым: «Мыйла тэ сэтшӧм суров?» — дзик жӧ сідз гордӧя вочавидзны «Служита Сӧветскӧй Союзлы!»
Ми воим индӧм кад кежлӧ.
Ме видзӧдалі ротаясӧс, кодъяс сулалісны ме гӧгӧр четырёхугольникӧн.
Красноармеецъяслӧн чужӧмъясныс топалӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь, чиныштӧма лишнӧй жирныс, пӧсьысла кӧтасьӧм пилоткааӧсь, бусӧссьӧм сьӧкыд ботинкиаӧсь, бокас сувтӧдӧм винтовкааӧсь.
Найӧ ёна мудзисны: налӧн ёнтісны кокъясныс.
Ӧні налы коліс сӧмын ӧтитор — водны, но найӧ терпитӧмӧн виччысисны команда; найӧ эз ӧшӧдчывны винтовкаясныс вылӧ старикъяс моз да, командирлысь видзӧдӧмсӧ казялігӧн, паськӧдлісны пельпомъяссӧ.
Тайӧ эз нин вӧвны найӧ, кодъяс медводдзаысь вежон сайын сувтлісны тані стройӧ — кепкааӧсь, пинжакаӧсь да майкааӧсь; эз найӧ вӧвны, кодъяс лёкиника пасьталӧм, выль походнӧй снаряжениеӧн петалісны югдандорыс медводдза сьӧкыд походӧ, — ӧні тайӧ вӧліны салдатъяс, кодъяс честьӧн выдержитісны медводдза воинскӧй испытание.
«ОМӦЛЬ, МОМЫШ-УЛЫ ЁРТ!»
1
Окота эськӧ вӧлі нӧшта висьтавны унатор на сы йылысь, кыдзи ми гӧтӧвитім асьнымӧс бойяс кежлӧ, кыдзи воліс батальонӧ генерал Панфилов, кыдзи сійӧ сёрнитіс боецъяскӧд, кыдзи унаысь шулывліс и налы и меным: «Победа дорсьӧ бойӧдз».
Но... колям тайӧс ставсӧ.
Дыр мысти миян дорӧ воис сійӧ, мый ради ми босьтім винтовкаяс, мый ради велӧдім салдатлысь ремеслӧ, мый ради командир водзын армияын сулалӧны «смирно» да, некор паныд кыв шутӧг, кывзысьӧны сылысь.
Миян дорӧ воис сійӧ, мый шусьӧ бойӧн.
Москва дорӧ воӧм бӧрын ми займитім рубеж неылын Волоколамсксянь.
Октябрь дас коймӧд лунӧ тайӧ линия дорас петкӧдчис прӧтивник — моторизируйтӧм, бура лэчтӧдлӧм разбойничӧй армия, коді орӧдіс ылі рытыввылын миянлысь фронтнымӧс, коді зырӧдіс Москва вылӧ — «молниеноснӧй войналысь», кыдз кажитчис немецъяслы, медбӧръя уськӧдчӧм (бросок).
Тайӧ жӧ октябрь дас коймӧд луннас, кор разведка медпервойысь юӧртіс, мый миян водзын немецъяс, батальонӧ, кыдз ті тӧданныд нин, воис генерал Панфилов.
Кык стӧкан сук чай юӧм бӧрын Панфилов видзӧдліс часі вылас да шуис:
— Аттьӧ, Момыш-Улы ёрт.
Тырмас.
Ветламӧй рубеж выланыд.
Ми петім.
Неылын, вӧр дорас, генералӧс виччысис машина.
Бӧр кӧлесаяссӧ вӧлі чорыда гартлӧма цепьясӧн; стальнӧй звеноясыс вӧлі тырӧмаӧсь неуна сьӧдӧдыштӧм, прессуйтӧм лымйӧн.
Гӧгӧр вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн.
Тайӧ лунъясӧ пуксис вӧла туй, позяс ветлыны доддьӧн.
Муртса кынмыштавліс.
Кымӧрӧн вевттьыссьӧм небесаысь вошис югъялысь еджгов чутыс, коді луннас вӧвлі шондіӧн; горизонт дорті киськыштіс слабиник виж рӧмӧн.
Но лым вӧснаыс рытыс вӧлі югыд.
Вит минута мысти ми вӧлім нин мӧдӧд рота сулаланінын.
Траншеяясӧ кокньыдика чеччыштавлӧмӧн Панфилов пыравліс накатъяс улӧ, видзӧдлывліс костъясӧдыс ылӧ водзӧ, медым прӧверитны лыйлан секторсӧ; босьтліс винтовка да видлавліс, лӧсьыд-ӧ лоӧ лыйсьыны окопсяньыс; боецъяслы сетавліс прӧстӧй вопросъяс: «Кыдзи вердӧны?», «Тырмӧ-ӧ табак?».
Ӧтвечайтіганыс сы вылӧ видзӧдлісны виччысяна синъясӧн.
Окопъясті тӧвзьыштіс юӧр, кодӧс вайисны разведчикъяс: миян водзын немецъяс.
Панфилов сёрнитіс, шмонитіс, но синъяс серти тӧдчис, ставӧн виччысисны: вот-вот генерал шуас кутшӧмкӧ сэтшӧм кыв, кодӧс колӧ тӧдны бойын, кодысь враглӧн вын оз ло страшнӧйӧн.
Уна окопӧ волӧм бӧрын Панфилов чӧла вӧлі мунӧ сьӧд, кынмытӧм Руза ю берег пӧлӧн.
Сійӧ видзӧдіс увлань, кыдзи век, кор мый йылысь кӧ думайтліс.
Мунігмозыс шапкасӧ лӧсьӧдӧмӧн, код увдорысь тыдаліс кӧсича бокъясса лӧсьыда бритӧм, дзормыштӧм юрсиыс, котӧрӧн матыстчис генерал дорӧ ротаса командир Севрюков.
Сы бӧрвылын, куим-нёль воськов сайын, ньӧти кольччытӧг да бӧрсьыс вӧтчигтыр, котӧртісны кымынкӧ красноармеец.
Рапорт кывзӧм бӧрын Панфилов юаліс:
— А тайӧ тіян кутшӧм свита?
— Менам связнӧйяс, генерал ёрт.
— Тадз век и котралӧны тіян бӧрся?
— А кыдз нӧ, генерал ёрт, — друг мыйкӧ кӧ...
— Бур, зэв бур.
И окопъястӧ ті, Севрюков ёрт, стрӧитӧмныд бура.
Вӧвлӧм главнӧй бухгалтерлӧн олӧма чужӧмыс гӧрдӧдліс ошкыштӧмысла.
— Ме сідз чайті, генерал ёрт, — лабутнӧя заводитіс сійӧ: — друг тіянлӧн тшӧктӧм серти ковмас чукӧртны ротанымӧс, сёрнитыштны.
А связнӧйяс век дасьӧсь.
Тайӧ, генерал ёрт, скороходъяс.
Прикажитӧй, генерал ёрт, и дас минута мысти рота лоас татӧн.
Панфилов перйис часісӧ, видзӧдліс, мӧвпыштіс.
— Дас минута мысти?
Тані?
— Да, генерал ёрт.
— Бур, зэв бур...
А висьталӧй, Севрюков ёрт, кымын минута мысти эськӧ ті верминныд вештыны ротанытӧ сэтчӧ?
Шурк бергӧдчӧмӧн Панфилов индіс Рузь мӧдлапӧлӧ.
— Сэтчӧ?
— мӧдысь юаліс Севрюков.
— Да.
Севрюков видзӧдліс генерал водз чунь вылӧ, сэсся чут вылас, кытчӧ муніс чуньсяньыс воображаемӧй веськыд линияыс.
Вӧлі ешӧ тырмымӧн югыд, и бура тыдаліс: чуньыс индіс мӧдлапӧвса вӧр вылӧ.
abu
— Мӧдлапӧлас?
— Да, да, мӧдлапӧлас, Севрюков ёрт.
Севрюков видзӧдліс пемыд ва вылас, бергӧдіс юрсӧ сэтчӧ, кӧні километрӧн-джынйӧн сайын вӧлі берег кырйӧн сайӧдӧм пос, кыскис носӧвик, сідз-тадз сульсис да бара кутіс видзӧдны ва вылӧ.
Панфилов кывшутӧг виччысис.
— Ме ог тӧд...
Келӧмӧн, генерал ёрт?
Эсті шӧрӧдыс коскысь вылӧдз.
Кӧтӧда йӧзсӧ, генерал ёрт.
— Оз ков, мыйла кӧтӧдны?
Абу ӧд гожӧм...
Вай кыдзкӧ-мыйкӧ кӧтасьтӧг кутам воюйтны.
Но, Севрюков ёрт, кымын минута мысти нӧ?
— Ог тӧд...
Тані оз минутаяс лоны, генерал ёрт.
Панфилов бергӧдчис мелань.
— Омӧль, Момыш-Улы ёрт!
— ярскӧба шуис сійӧ,
Первойысь на генерал Панфилов меным шуис «омӧль».
Татшӧмтор эз вӧвлы водзджык, татшӧмтор эз вӧвлы и бӧрыннас, Москва дорын бойяс дырйи.
— Омӧль!
— мӧдысь шуис сійӧ.
— Мыйла энӧ дасьтӧй вуджан посъяс?
Мыйла абуӧсь пуръяс, пыжъяс?
Ті пыринныд му пытшкӧ, кодйысьӧмныд тӧлкӧн, бура
Ӧні ті сӧмын виччысянныд, кор тіян вылӧ уськӧдчас немец.
Тайӧ нин тӧлктӧм.
А мый, выгӧднӧ кӧ лоас воча налы кучкыны?
Мый, тіянлы кӧ аслыныд лоӧ позянлун уськӧдчыны?
Ті дасьӧсь сы кежлӧ?
Прӧтивник ӧні лои вывті наянӧн, самоувереннӧйӧн, тайӧн колӧ пӧльзуйтчыны.
Ті, Момыш-Улы ёрт, та йылысь абу думыштлӧмныд.
Сійӧ сёрнитіс сурова, эз векся моз небыда, и тайӧ пӧрйӧ нинӧмӧн эз сайӧд стрӧглунсӧ.
«Смирно» положениеӧ сувтӧмӧн, гӧрдӧдӧмӧн, ме помӧдз кывзі выговорсӧ.
2
Генерал бара шыасис Севрюков дорӧ:
— Сідзкӧ, Севрюков ёрт, онӧ вермӧ регыдъя кадӧн сувтӧдны сэтчӧ ротатӧ?
Омӧль!
Думайтыштӧй та йылысь.
А флангӧвӧй перестроение вылӧ уна-ӧ кад тіянлы ковмас?
— Флангӧвӧй перестроение?
Кутшӧм линия займитны, генерал ёрт?
Панфилов индіс вӧр дорӧ, кӧні вӧлі батальонлӧн команднӧй пункт, кодарсянь, еджыд поле вылас кӧлеса туй кольӧмӧн (ӧні сійӧ пемыдысла эз нин тӧдчы), вайӧдіс миянӧс татчӧ машина.
— Вот тіянлы линия, Севрюков ёрт: вӧрсянь берегӧдз.
Задача — прикрывайтны батальонӧс флангсянь.
Севрюков думайтыштіс:
— Дас вит — кызь минута, генерал ёрт.
Панфилов ловзис:
— Онӧ-ӧ сочиняйтӧй?
Ноко, ноко...
Командуйтӧй, Севрюков ёрт.
Пасъя кад.
Севрюков кӧзырнитіс, бергӧдчис да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис связнӧйяс дорӧ.
Минутаджын кымын сійӧ кывшутӧг видзӧдіс местасӧ.
Ме думысь горзі сылы: ,,Мый ӧти местаын сулалан?
Эн мӧмъяв!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!»
И друг кылі чирӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдӧм:
— Молодец, думайтӧ!
Панфилов нюммунӧмӧн шӧпнитіс тайӧс меным.
Чужӧмыс эз ло стрӧг.
Генерал сьӧлӧмсяньыс следитіс Севрюков бӧрся.
А Севрюков индаліс нин связнӧйясыслы ориентиръяс.
Миянлы кыліс:
— Пулемётнӧй взвод прикрывайтӧ, сэсся бӧрыньтчӧ медбӧръяӧн...
Муратов, котӧрӧн!
Панфилов эз вермы кутчысьны юрнас довкнитӧмысь.
Нелямын арӧса лейтенант, Алма-Атаса табак фабрикаын вӧвлӧм главнӧй бухгалтер, сылы збыльысь воис сьӧлӧм вылас.
А Муратов, дзоляник сӧнӧд татарин, тӧвзис нин берег пӧлӧн, брыззис сапӧгнас лым комӧкъяс.
Сы бӧрын уськӧдчис котӧртны нӧшта ӧтик, мӧдарлань — коймӧд.
Вӧрланьыс котӧрӧн мӧдіс кузь тушаа Белвицкий, войнаӧдз педагогическӧй техникумса студент.
Сійӧ маяк моз сувтіс линия вылӧ, кодӧс индіс генерал.
Менам юрын югнитіс: «Ӧшибка!
Лыйлігад тадз он сулав!»
Но Севрюков мыйвынсьыс ӧвтіс нин сылы кинас, петкӧдліс, медым копыртчис.
Белвицкий эз гӧгӧрво.
Севрюков ачыс лажыньтчыліс, и мӧдыс гӧгӧрвоис.
А сукмысь рӧмыдын сэсся тыдовтчис вӧрлань котӧртысьяслӧн медводдза цепь.
Ме аддзи ён мыгӧра Галлиулинӧс, коді пулемёт телӧ сьӧкта улын копыртчыштӧмӧн котӧртіс, но весиг и ӧні сійӧ вӧлі джуджыдджык мукӧдсьыс.
Пулемётнӧй взвод водіс...
Сійӧс ордйӧдӧмӧн вӧр дорлань тӧвзисны стрелокъяс; налӧн киас босьтӧм винтовкаясыс татысянь муртса тӧдчисны черточкаяс моз.
Со найӧ водісны нин лым вылӧ — еджыд поле вылын лои выль оборонительнӧй линиялӧн сьӧд пунктир.
Меным кажитчис: часіыс, кодӧс кутіс Панфилов, шочиника сы вылӧ видзӧдлывлігтырйи, кучкаліс ме пытшкын.
Быд тічкӧм шы шуаліс: «Бур, бур, бур!»
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ?
Ӧд тайӧ вӧлі менам батальон, менам быдтантор, кодлы ме сеті ставсӧ, мый менам вӧлі: батальон, код йылысь, устав серти, ме должен шуны: «ме».
И друг бара думышті: «А кужам-ӧ ми тадзи маневрируйтны лыйлігӧн, кор поле весьтын кутасны шутьлявны пуляяс, кор йиркӧмӧн кутасны потласьны снарядъяс да минаяс?
Мый лоӧ, кодкӧ кӧ сэн паникаын горӧдас: «Кытшалӧны!» да заводитас усйысьны вӧрӧ?
Мый, сы вылӧ видзӧдӧмӧн кӧ заводитасны пышйыны и мукӧдыс?
Оз, оз!
Сэтшӧмсӧ места вылас тотшкӧбтасны командиръяс, сэтшӧмсӧ лыясны асьныс боецъяс!»
А часі — либӧ сьӧлӧм — стучитіс: «А надейтчан-ӧ тэ?
А надейтчан-ӧ тэ?»
Пиньясӧс мурчнитӧмӧн ме вочавидзлі: «Надейтча, надейтча, надейтча!»
Боецъяс котӧрталісны нин миян дінті да водавлісны матыникӧ. Найӧ пырысь-пыр жӧ заводитлісны уджавны сапёрнӧй зыръясӧн да лэптылісны ас водзаныс лым мылькторъяс.
Севрюков дорӧ воисны сылӧн скороходъясыс.
Поле весьтын, коді вевттьысис нин лӧзов рӧмыдӧн, бара тыдовтчис Галлиулинлӧн силуэт; багатырскӧй спина вылас нуис пулемётлысь телӧ.
Перестроитчысь ротаӧс прикрывайтӧм мысьт пулемётнӧй взвод бӧрыньтчис, медым сувтны ӧти радӧ.
Ӧні котӧртіс кодкӧ ӧти, кольӧма.
Севрюков видзӧдіс сы бӧрся.
Кор и сійӧ пурснитіс лым пиӧ, Севрюков матыстчис Панфилов дінӧ.
— Генерал ёрт!
Тіян приказание серти, рота вӧчис флангӧвӧй перестроение.
Займитӧма обороналысь тіянӧн индӧм линия.
Синсӧ читкыртӧмӧн Панфилов видзӧдліс часі вылӧ.
— Вывті бур! — горӧдіс сійӧ.
— Дас кӧкъямыс минута да джын.
Вывті бур, Севрюков ёрт!
Вывті бур, Момыш-Улы ёрт!
Ӧні сэтчӧдз ог мун, кытчӧдз ог шу боецъяслы «аттьӧ».
Татшӧм йӧзкӧд кӧ ми ог кутӧй нӧйтны немецӧс, сэки кытчӧ нӧ ми шогмам?
Кутшӧм боецъяс нӧ ещӧ миянлы колӧны?
Вай чукӧртлӧй татчӧ ротатӧ, Севрюков ёрт.
Бара тӧвзьыштісны гӧнечьяс, и регыд мысти взводнӧй колоннаясӧн, котӧрӧн рота чукӧртчис генерал дорӧ.
Севрюков равняйтіс стройсӧ, командуйтіс: «Смирно!» да доложитіс генераллы.
Сукмӧм пемыдас чужӧмъяс эз тӧдчыны, но стройыс бура тыдаліс.
Панфилов эз радейтлы висьтавлыны речьяс, сійӧ векджык лыддьыліс бурджыкӧн сёрнитны сы гӧгӧрын пукалысь боецъяскӧд, но тайӧпӧрйӧ шыӧдчис рота дорӧ сёрниӧн — правда, зэв дженьыдикӧн: став сёрниыс кык-куим минута и босьтіс.
Сійӧ эз вермы кутчысьны ыджыд радлунсьыс да ошкыштіс боецъясӧс.
— Кыдз важся салдат шуа тіянлы, ёртъяс, — ньӧжйӧник висьталіс сійӧ: — татшӧм боецъяскӧд генераллы нинӧм абу страшнӧ.
Весиг чужӧмсӧ аддзытӧг гӧлӧс сертиыс позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый сійӧ нюмъялӧ.
Неыджыд кост бӧрын сійӧ, быттьӧкӧ ас дорас шыӧдчӧмӧн, юаліс:
— Мый сійӧ боец?
Боец быдӧнлы подчиняйтчӧ, быд командир водзын сулалӧ «смирно», исполняйтӧ приказаниеяс.
Сійӧ нижньӧй чин, кыдз шулывлісны войдӧр.
Но боецтӧг мый нӧ сійӧ приказыс?
Сійӧ мӧвп вежӧрлӧн ворсӧм, мечта.
Медся бур, медся тӧлка приказ сідзи и коляс мечтаӧн, фантазияӧн, омӧля кӧ гӧтӧвитчӧма боец.
Армиялӧн боеготовность, ёртъяс сійӧ медводз салдатлӧн боеготовность.
Война вылын боец — решающӧй вын.
Ме чувствуйті, кутшӧм шынитӧв кывзӧны Панфиловӧс.
— Кор ротаяс действуйтӧны тадзи, кыдз сӧмын на действуйтінныд ті, тадз исполняйтӧны приказ, то... то не аддзывны немецлы Москва.
Аттьӧ, ёртъяс, вывті бур боевӧй подготовкаысь!
Аттьӧ службасьыныд!
Поле весьтті юрӧбтіс:
— Служитам Сӧветскӧй Союзлы!
И бара лои шынитӧв.
— Аттьӧ, Севрюков ёрт, — ротаса командирлысь кисӧ кутлігтыр, шуис генерал.
— Татшӧм орёлъяскӧд и ме орёл!
Шынитӧв дырйи тайӧс ставӧн кылісны.
И гӧлӧс сертиыс бара позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый Панфилов нюмъялӧ.
А боецъяс?
Нюмъялӧны-ӧ?
Ӧд овлӧ жӧ мукӧд дырйи сідз, мый нюмъялӧмыс чувствуйтчӧ пемыд пӧвстті да чӧв-лӧнь пӧвстті, но сыын и вӧлі менам омӧльторйыс, менам мучениеыс, мый тайӧ рытнас, менсьым сьӧлӧмӧс йирысь выговор бӧрын, ме эг кыв боецъяскӧд топыда йитчӧм кузя чудеснӧй чувствосӧ, код йылысь ме тіянлы висьтавлывлі, коді не ӧтчыдысь, кыдз награда, кыдз ыджыд шуд, волывліс ме дорӧ.
Мем эз тыдавны чужӧмъясыс.
Гашкӧ, йӧзыс нюмъялісны, а гашкӧ, век на жуглясисны, век на ещӧ вӧліны гажтӧмӧсь, век на ещӧ виччысисны генералсянь кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кыв, сэтшӧм кыв, коді отсалӧ бой дырйи, найӧ эз вежӧртны, мый сійӧ кывсӧ шуӧма нин.
Ме эг кыв роталысь ловшысӧ, эг аддзы сылысь чужӧмсӧ.
Тайӧ сідзжӧ, выговоркӧд ӧттшӧтш, вӧлі наказаниеӧн кутшӧмкӧ ыджыд ӧшибкаысь.
Кутшӧм ӧшибка нӧ сійӧ?
Ме бӧрйӧдлі думысь генераллысь чорыдджык кывъяссӧ.
«Весиг и мӧвпыштлӧм ме ог аддзы та кузя», — шуис сійӧ, враг вылӧ удар стрелкаӧн индігмоз.
Мӧвпыштлӧм!
Да, менам мыйкӧ абу думыштсьылӧма, мыйкӧ абу помӧдз вӧчӧма.
И не сӧмын миннӧй полеяс расположитӧм кузя, ю вомӧн вуджан средствояс кузя, но и боецъяс сьӧлӧмъясын.
Но мый нӧ именнӧ?
Эх, победа, бойын ӧти победа — вот мый колӧ миянлы!
Ме колльӧді генералӧс машина дорӧдз
— Бурджыка нуӧй разведка, — машинаӧ пыригмоз, шуис сійӧ.
— Мӧдӧдалӧй и мӧдӧдалӧй йӧзтӧ водзӧ.
Оз ков налы пыр пукавны гӧрбыльтчӧмӧн муын, мед аддзыласны немецъясӧс бой водзвылын.
Прӧщайтчӧм могысь сійӧ сетіс меным кисӧ да, кисьыс менсьым киӧс лэдзтӧг, водзӧ висьталіс:
— Тӧданныд, Момыш-Улы ёрт, мый ещӧ оз тырмы батальоныдлы?
Ӧтчыд немецъясӧс нӧйтыштны!
Ме дрӧгмуні.
Сійӧ висьталіс самӧй сійӧторсӧ, мый ме сьӧлӧмсянь кӧсйылі.
— Сэки, Момыш-Улы ёрт, тайӧ оз ло батальон, — оз, тайӧ лоӧ булат!
Ті тӧданныд, мый сійӧ сэтшӧм булатыс?
Узоръяса сталь, сталь сэтшӧм узорӧн, кодӧс свет вылын нинӧм оз вуштышт.
Ті гӧгӧрвоинныд менӧ?
— Да, аксакал.
Ме ачым ог тӧд, кыдз петіс менам тайӧ кывйыс.
Ме шуи Панфиловӧс сідз, кыдз Бозжанов шуліс менӧ, кыдз ми, казахъяс, шуам рӧдын медыджыд мортӧс, батьӧс.
Ме кылі сылысь ки топӧдӧмсӧ.
— Эн виччысьӧй, а корсьӧй случай.
И кыдз веськалас тіян шӧрӧ — нӧйтӧй!
Арталӧй и нӧйтӧй!
Думыштлӧй та кузя, Момыш-Улы ёрт.
И, мелань нёровтчӧмӧн, медым бурджыка аддзыны менӧ пемыд пӧвстсьыс, сійӧ выльпӧв юаліс:
— Ті гӧгӧрвоинныд менӧ?
— Да, генерал ёрт.
Панфилов кыкнан кинас, по-казахски, топӧдліс менсьым киӧс.
Тайӧ вӧлі меліалӧм.
Машина ӧдзӧс пӧдлассис.
Рӧмыд пӧвстын джынвыйӧ ӧзйысь фараясӧн машина мӧдӧдчис лымъя эрд вывті.
А ме сулалі и сулалі, генерал машина бӧрся видзӧдігтыр.
3
Войнас ми лӧсьӧдім график.
Рахимов, сылы лӧсялана деловитостьӧн, чертитіс табличка.
Югдігӧн куим отделение — быд стрелкӧвӧй ротаысь ӧти отделениеӧн — разнӧй туйяс кузя мӧдӧдчисны разведкаӧ.
Сы бӧрын быд кык час мысти, график серти, отделение бӧрся отделение мунлісны ю сайӧ, водзӧ, сэтчӧ, кытысянь воӧны вӧлі немецъяс.
Боецъяс водзӧ сувтӧдсьыліс мог: видзӧдны.
Ӧні кежлӧ сэсся нинӧм.
Видзӧдны, аддзывны ловъя немецӧс дай бӧр локны.
Ме кӧсйи, медым боецъяс тӧдісны, мый ми вылӧ локтӧны оз чешуйчатӧй, бӧжа чудовищеяс, оз чӧртъяс, оз биӧн сьӧласьысь драконъяс, а йӧз.
Развратитчӧм, разбойничӧй душаа йӧз, но миянлӧн кодь жӧ телӧаӧсь, миянлӧн кодь жӧ морт кучикаӧсь, кодӧс кокньыда писькӧдӧ штык да пуля, — существояс, кодъясӧс позьӧ виавны.
Виччысигтыр, вӧр доръясӧд боецъяс кыссьывлісны сиктъяс дорӧ, гусьӧникӧн шыасьлывлісны колхозникъяс дінӧ, тӧдмавлісны, — кӧні немецъяс, унаӧнӧсь-ӧ найӧ.
И, юасьӧм бӧрын, гусьӧник кыссьылісны, медым видзӧдлыны немец вылӧ.
Первойсӧ тайӧ вӧлі страшнӧкодь, но боецъяс мунлісны водзӧ.
Мунлісны водзӧ!
Кустъяс сайсянь, плетеньяс сайсянь, гуяссянь, идзапод вывсянь, град йӧръяссянь видзӧдалісны найӧ: кутшӧмӧсь жӧ найӧ, врагъясыс, кодъяс локтӧны виавны миянӧс.
И отделение бӧрся отделение бӧр волісны.
Красноармеецъяс ӧта-мӧд вежмӧн висьтавлісны, кыдз немецъяс ветлӧдлісны сикт кузя, мыссисны, сёйисны, лыйлісны курӧгъясӧс, сералісны, мый йылысь кӧ боргисны немецкӧй кыв вылын.
Рахимов корлывліс отделениеса командиръясӧс, юасьліс, уна-ӧ лыдыс да кутшӧмджык вооружениеыс прӧтивниклӧн, сылысь мунан туйсӧ, да ставсӧ зэв бура гижавліс.
А ме, сійӧ жӧ донесениеяс кывзігмоз, видзӧдалі чужӧмъясныс вылӧ, кӧсйи тӧдмавны батальонлысь пульссӧ.
Воысьяс пӧвстысь унаӧн вӧліны зэв варовӧсь, но ӧткымынъяслӧн синъясас век на тӧдчис жуглясьӧм — найӧ абу на мездысьӧмаӧсь полӧмысь.
Курбатовлӧн отделениеыс воис торъя нин долыдӧн.
Пелька кӧзырнитӧм бӧрын да каблукъяснас щӧлкнитӧмӧн, ме вылӧ сералана сьӧд синъяснас видзӧдігтыр, Курбатов шуис:
— Разрешитӧй доложитны, комбат ёрт.
Тіянлысь приказ эз ло выполнитӧма.
— Кыдз сідз?
— Ті прикажитінныд не лыйлыны, а менам киӧй эз вермы кутчысьны.
Ме кыкысь лыйи...
И боец Гаркуша сідзжӧ.
— И мый?
— Кыкӧс водтӧді, комбат ёрт.
Кыдз нӧ кутчысян, кор найӧ вӧлі мырддьӧны ӧти нывбабалысь порсь...
Нывбабаыд кутчысис ӧтикыслы, куйлӧ муын, горзӧ.
Немец сылы сапӧгнас нырвомас.
Эз терпит сьӧлӧм, метитчи, — клоп, клоп.
И боец Гаркуша сідзжӧ.
Сідз найӧ и сутшкысисны сэтчӧ...
Гаркуша, — сійӧ, коді коркӧ медводдза марш дырйи мучитчыліс граната сумкаӧн, — содтіс:
— А менам, комбат ёрт, ещӧ на вӧлі помка.
— Кутшӧм?
Гаркуша видзӧдліс ёртъясыс вылӧ, мигнитіс:
— Ми вок синъяслы оз эскы, вай малыштны.
— Но, кыдз?
Малыштін?
Босьтӧ найӧс пуляыд?
— Тайӧ, комбат ёрт, этша!
Мем окота малыштны мӧдногӧн.
И Гаркуша пызйыштіс сэтшӧмтор, мый оз гижлыны бумага вылӧ.
Гӧгӧр вак-вак серӧктісны.
Ме сьӧлӧмсянь кывзыси.
Ме дорӧ воисны пулемётчикъяс: степеннӧй Блоха, Галлиулин, Мурин.
— Комбат ёрт, разрешитӧй шыасьлыны, — шуис Блоха.
Ме разрешиті.
Блоха гырддзанас тувкыштіс Галлиулинлы.
Мурин йӧткыштіс сійӧс мышсяньыс.
Волялысь сьӧд чужӧма, вывті кузь тушаа казах полігтырйи шуис:
— Комбат ёрт...
— Мый тэныд?
— Комбат ёрт, ті скӧраланныд миян вылӧ?
Ог скӧрав.
— А мыйла нӧ, комбат ёрт, ставыс ветлывлӧны немецӧс видзӧдлыны, а пулемётчикъяс оз ветлывлыны?
Ставӧн аддзылісны, а ми эгӧ.
Боец Гаркуша лыйӧма немецӧс, а ми эгӧ,
— Кытчӧ нӧ ме тіянӧс ыста пулемётнаныд?
Пулемётъяс тан колӧны.
— А ми регыдик, комбат ёрт, зэв регыдик...
И пыр жӧ воам.
Муринлӧн эз терпитсьы;
— Комбат ёрт, ми войнас удитам.
Ми и войнас видзӧдлам.
Ӧзтам мыйкӧ, найӧ и ырскӧбтасны-петасны.
И разрешитӧй, комбат ёрт, лыйны кӧть ӧти обоймаӧн.
Да, талун батальонӧ воис мыйкӧ выльтор.
Мурин вӧлі интереснӧй морт.
Ме некымынысь казявлі, мый сійӧ медводз ӧшӧдліс нырсӧ, кор ӧшӧдліс нырсӧ батальон, и медводз гажмыліс, кор быдӧнлӧн лов выланыс вӧлі бур.
Сы вылын быттьӧкӧ пыр тиснитчывліс батальонлӧн боевӧй чекан, сійӧ чекан, коді то бледмывліс, то тӧдчывліс зэв бура.
Ме вӧлі тӧда; тайӧ чеканыс эз на вӧв булат узорӧн, сійӧ узорӧн, кодӧс свет вылын нинӧм оз вуштышт.
Булат йылысь, кыдз ті тӧданныд, меным висьталіс Панфилов.
Кымын ёнджыка ме думыштчывлі сійӧ индӧдъяс кузя, кодъясӧс Панфилов колис миянлы, кымын бурджыка видзӧдавлі боецъяс вылӧ, кывзі разведкалысь донесениеяс, кывзыси сёрниясӧ да гӧлӧсъясас, сымын ёнджыка кыптыліс ме водзын ӧти идея.
И ме шуи пулемётчикъяслы:
— Бур, Галлиулин.
Пайтӧг он коль, аски тіянлы лоас удж.
ВИДЛӦЙ, ТЫШКАСЬӦЙ МИЯНКӦД!
1
Идея вӧлі татшӧм.
Километр кызь сайын кымын миян водзын вӧлі ыджыд сикт Середа, самӧй сійӧ, кытысь октябрь дас коймӧд лунӧ штабса начальник Рахимов коннӧй взводкӧд аддзылӧма немецъясӧс.
Тайӧ сиктсяньыс шонді югӧръяс моз нюжавлісны некымын миртуй — Волоколамскӧ, Калининӧ да Можайскӧ.
Разведкаысь воӧм боецъяс да командиръяс висьталӧмъяс да донесениеяс серти, немецъясысь пышйысь сиктса олысьяслысь юасьӧмъяс серти, ми тӧдмалім, мый Середаын прӧтивник лӧсьӧдӧма аслыссяма перевалочнӧй пункт.
Сэні вӧліны продовольствие, боеприпасъяс да горючӧй видзан складъяс, сэні муніганыс узьлывлісны немецкӧй частьяс, кодъяс сэсянь веськӧдчылісны войвывлань — Калининлань да лунвывлань — Можайсклань мунан туй кузя, и сідзикӧн кык боксянь миянсьыным оборона шымыртӧмӧн.
Чужис мӧвп: не кучкыны-ӧ тайӧ пункт кузя миянлы аслыным, немецъяссянь удар виччысьтӧг?
Не уськӧдчыны-ӧ войнас Середа вылӧ?
Но Панфилов шуліс: «Артыштӧй!
Артыштӧй да нӧйтӧй!»
Ме мӧдӧді командирскӧй разведка Рахимов юрнуӧдӧм улын рекогносцировка вылӧ.
Комын кык арӧса казах Рахимов вӧлі призвание сертиыс спортсменӧн да путешественникӧн.
Буракӧ, ме висьтавлі нин, мый Казахстанын сійӧ мыйтакӧ тӧдса вӧлі нин кыдз альпинист.
Сійӧ ветлӧдліс ӧдйӧ и сэк жӧ эз тэрмась.
Приказаниеяс олӧмӧ пӧртлывліс вывті бура да спокойнӧя. Сыысь кындзи сійӧ торъявліс война вылын ещӧ зэв коланаторйӧн: кужліс вывті бура ориентируйтчыны.
Весиг пемыдын сійӧ, кажитчӧ, аддзӧ вӧлі кань моз.
Вывті ёна ме виччыси Рахимовлысь воӧмсӧ.
Сійӧ муніс рытнас октябрь дас нёльӧд лунӧ да эз вӧв нин дзонь вой да дзонь асыв.
Но вот луншӧр кад кежлӧ сійӧ воис.
Да, ставыс вӧлӧма збыль: Середаын збыльысь перевалочнӧй пункт.
Охранаыс лёкиник.
Тыдалӧ, немецъяс тырвыйӧ эскӧны, мый на вылӧ оз лысьтны уськӧдчыны.
Ме решиті: тавой жӧ уськӧдчыны.
Рыт кежлӧ вӧлі формируйтӧма сё морта отряд — ӧти-кык боецӧн быд отделениеысь.
Бӧрйыссьылісны медбуръясыс, медсмелъясыс, медся ёнъясыс, медся честнӧйясыс.
Участвуйтны налётын боецлы вӧлі наградаӧн.
Задачасӧ вӧлі пуктӧма тадзи: войшӧр-войӧ уськӧдчыны Середаӧ куимладорсянь, бытшйӧдлыны да лыйлыны немецъясӧс, ӧзтыны складъяс, босьтны пленнӧйясӧс да, тырмас кӧ кадыс, минируйтны Середаӧ воан да сэтысь мунан туйяссӧ.
Сиктын сулавны оз вӧлі ков асыв кежлас колӧ вӧлі бӧр локны батальонӧ.
Полкса командир сетіс санкция, но эз разрешит меным мунны отрядкӧд.
Отрядӧ командирӧн ме инді Рахимовӧс, политрукӧн — Бозжановӧс.
Рытнас, кор пемдыштіс, сё боец выстроитчисны вӧр дорын, штабнӧй блиндажсянь неылын.
Шапкаяслӧн неровнӧй визьын медвылын тыдаліс Галлиулинлӧн юрыс, сыкӧд орччӧн вӧлі латшкӧсіник Блоха.
Ме олӧмӧ пӧрті ассьым кӧсйысьӧмӧс: двуколкаӧ пуктӧм пулемётъясӧн пулемётчикъяс сідзжӧ мунісны войся рейдӧ.
Меным бара эз тыдавны чужӧмъясныс, но пемыдас котралісны быттьӧ электрическӧй токъяс.
Менӧ босьтіс нервнӧй дрӧж, да, боецъяс дорӧ инмӧдчытӧг, ме век жӧ тӧді: татшӧм лихорадка босьтӧ ӧні тшӧтш и найӧс.
Тайӧ эз вӧв повзьӧмысь босьтӧм дрӧж, а азартысь, тайӧ вӧлі бой водзын лов кыптӧм.
Юрӧ воис важся казахскӧй пословица, кодӧс меным неважӧн висьталіс Бозжанов.
Ме выльысь висьталі сійӧс отрядлы:
— Врагыд страшнӧй сэтчӧдз, кытчӧдз он тӧдмав сійӧ вирлысь кӧрсӧ...
Ветлӧй, ёртъяс, видлӧй, мыйысь вӧчӧма немецсӧ.
Визувтны-ӧ мӧдас налӧн вирныс тіян пуляысь?
Ойзыны кутас оз, кор бытшкӧбтанныд сійӧс штыкнаныд?
Кутас оз сійӧ, лов петігас, йирны пиньяснас мусӧ?
Мед йирыштас, вердыштӧй сійӧс миян муӧн.
Генерал Панфилов шуис тіянӧс орёлъясӧн.
Мунӧ ветлӧй, орёлъяс!
Рахимов нуӧдіс боецъясӧс.
Ме видзӧді, кыдзи колонна саяліс пемыд пӧвстас.
Ме дорӧ матыстчис Краев.
— Мыйла ті энӧ лэдзӧй менӧ, старшӧй лейтенант ёрт?
— ропкыштіс сійӧ.
— Ачымӧс эз лэдзны, Краев,
Тайӧ рытнас ми кыкнанным завидуйтім боецъяслы.
Заводитчис октябрь дас квайтӧд лунлы паныда вой — миян медводдза бойлӧн вой.
2
Ме эг вермы унмовсьны тайӧ войнас.
Эг вермы пукавны и блиндажын.
Петавлывлі вӧр дорӧ, ветлӧдлі трӧпинка кузя и трӧпатӧг, видзӧдлывлі рытыввывлань, кытчӧ мунісны боецъяс, да кывзыси, быттьӧкӧ сэсянь, кызь километр сайсянь, вермис кывны лыйӧм шы либӧ горӧдӧм.
Луннас лунвывладорсянь миянлы омӧлика кылыштіс пыдын муралысь канонада.
Ми ещӧ эг на тӧдӧй, мый тайӧ лунӧ немецъяс вӧрзьӧдчисны танкӧвӧй колоннаясӧн Москвалань, дивизиялысь шуйгаладор флангсӧ кытшалӧмӧн, коді вӧлі эстӧн, совхоз Булычево дорын (гижӧй тайӧ нимсӧ: мӧдысь коркӧ сійӧ кутас дзирдавны мрамор вылын зарни букваясӧн миян дивизияса будущӧй клуб-дворецын), панфиловецъяс заводитісны нин тышкасьны.
Войнас и сэн ставыс лӧнис.
Штабнӧй блиндаж дорӧ лымйӧд мунысь сьӧдӧдыштӧм юж туй вылын сулаліс часӧвӧй.
Сійӧ видзӧдлывліс сэтчань жӧ, кытчӧ видзӧдлывлі и ме.
Батальонын ставӧн тӧдісны: сё орёл мунісны бойӧ.
Батальонын тавой виччысисны: кутшӧм жӧ сійӧ лоӧ, немецъяскӧд медводдза бойыс?
Ме дугдывтӧг перйывлі часі.
Югзьысь стрелкаясыс петкӧдлісны: куим, куим да джын, нёль...
Воддзамоз жӧ гӧгӧр вӧлі пемыд; чошкӧдӧм пельлы воддзамоз жӧ тиньгис сӧмын шынитӧв лӧнь.
Друг небесаын мыйкӧ югдыштліс.
Эз, кажитчис...
Со бара муртса-муртса кутіс тӧдчыштны гудыр визь.
Мый тайӧ?
Югдӧ?
Но сэсянь ӧмӧй петӧ шондіыс?
Кажитчис...
Небесаын важмоз жӧ лои пемыд.
И бара югнитыштліс.
И кусі.
И бара...
Ӧні сійӧ пӧртмасис, то паськавліс, то чинліс, но эз быр.
Сэні кутіс тӧдчыны розӧвӧйкодь рӧм...
Ме видзӧді, видзӧді, быттьӧ кӧлдуйтӧм.
Быттьӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд ловшыӧн пӧльтӧм, войся небеса пасьта паськалісны ыпъялысь билӧн вӧрысь югӧръясыс.
Часӧвӧй пыдісянь шуис:
— Сотӧны найӧс миян!
Нӧйтӧны найӧс миян!
Ме кӧсйи мыйкӧ шуны сылы, но эг вермы.
Горшӧй гӧрддзасис радысла; би югӧръясыскӧд радлуныс ыпъяліс ме пытшкын, и быттьӧкӧ вирӧй разӧдіс сійӧс менам туша быд пельӧсӧ.
Сійӧ минутаяснас ме первойысь гӧгӧрволі врагӧс нӧйтӧм кузя лоӧм вывті ыджыд радлунсӧ.
3
Отряд бӧр воис асывнас.
Медводзын тӧвзис тройка ковёрӧн эжӧм паськыд корадоддьӧн.
Татшӧм вӧвъяссӧ ме полкысь эг аддзыв, найӧс мырддьӧмаӧсь Середаын немецъяслысь.
Додь бӧжас кыз гезйӧн вӧлі кӧрталӧма коляскаяса кык мотоцикл, а кыкнан мотоцикл водзладорас вӧлі крепитӧма пулемётъяс.
Тайӧ сідзжӧ вӧліны трофейяс.
Мотоцикл пуклӧсъяс вылын, багажникъяс вылын пукалісны менам красноармеецъяс.
Первойя тройка бӧрын тӧвзисны мукӧд вӧла-доддяяс.
Боецъяс сэтчӧ мунісны подӧн, а ӧні воалісны вӧлӧн.
Матыса и ыліса окопъясысь котӧрӧн воалісны боецъяс.
Найӧ ыджыд радлунӧн встречайтісны ассьыныс ёртъяснысӧ, но шензьӧмпырысь да любопытствоӧн видзӧдісны коньӧр кодь, йӧжгыльтчӧм пленнӧй немец вылӧ, кодӧс мукӧд трофейяскӧд тшӧтш босьтіс отряд.
Турунвиж мундира, турунвиж пилоткаа, сійӧ пукаліс, синкым увтіыс гӧгӧрбок видзӧдалігтырйи, кыз сӧнъяса сьылісӧ ньӧжйӧник бергӧдлігмоз.
Бозжанов, кинас петкӧдлӧмӧн, тшӧктіс пленнӧйлы кыпӧдчыны пуклӧс вылӧ.
— Позьӧ сыкӧд сёрнитыштны, — шуис Бозжанов.
— Сійӧ рочнад неуна гӧгӧрвоӧ.
Кыдз овыд?
Пленнӧй мыйкӧ боргыштіс вомгорулас.
— Гораджыка! — горӧдіс Бозжанов.
Немецлӧн киясыс тракнитчисны увлань, бокъясас, да, казах водзын струна моз сулалӧмӧн, сійӧ гӧгӧрвоана висьталіс овсӧ.
Ставӧн видзӧдісны сёрнитысь ловъя немец вылӧ
— Гӧтыра?
— Абу... кавалер...
Бозжанов сьӧлӧмсяньыс вак-вак серӧктіс.
Шань, тыр виръяя чужӧмыс серӧктігас нӧшта лои паськыдджык, ичӧтик синъясыс дзикӧдз саялісны.
Политруккӧд тшӧтш ставӧн кутісны серавны: «Кавалер!
Вот и кавалер!»
А немец гӧгӧр видзӧдіс.
Кодкӧ горӧдіс:
— Ланьтыштлӧй!..
Кывзӧй, мый висьталас политрук.
Бозжанов лэптіс кисӧ.
Ставныс ланьтісны.
— Политрук висьталас: сералӧй!
— шуис сійӧ.
И, тыдалӧ, аслас кӧсйытӧг, шусис фраза, кодӧс бӧрыннас частӧ позьӧ вӧлі кывны батальонысь:
— Сералӧм — фронт вылын сійӧ медся серьёзнӧйтор.
Бозжанов, шочиника да быд кыв тӧдчӧдӧмӧн сёрнитны зільӧмӧн, кутіс юасьны немецкӧй командование планъяс кузя.
Пленнӧй эз сразу гӧгӧрво.
Коркӧ, вопроссӧ гӧгӧрвоӧм мысти, сійӧ, роч нимъяссӧ лёкногӧн шуалӧмӧн, кутіс висьтавны:
— Завтракайтны — Вольоколямск, ужнайтны Москау.
Сійӧ шуис тайӧс серьёзнӧя, кияссӧ бокъясас кутӧмӧн, тыдалӧ, весиг тані, пленын, век на эскис, мый сійӧ сідз и лоӧ: «Завтракайтны — Вольоколямск, ужнайтны — Москау».
И бара юрӧбтіс серам.
Тайӧ нинӧмӧн дугӧдны вермытӧм сералан здуксяньыс ме чувствуйті, кыдзи боецъяслӧн сьӧлӧмыс мездысьӧ полӧмысь.
Голянас тракйысигтыр пленнӧй гӧгӧрбок видзӧдлывліс синбӧжнас.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый лоӧма тайӧ рочьясыскӧд.
Ми и асьным, буракӧ, эг гӧгӧрволӧй, мыйла сідзи сералам,
Тадзи вӧлі выиграйтӧма медводдза бой.
Тадзи миян рубеж вылын вӧлі нӧйтӧма генерал Полӧмӧс.
4
Рахимов да Бозжанов висьталісны меным налёт подробностьяс йылысь.
Дерт, верманныд не сомневайтчыны: бой муніс эз дзик сідз, кыдз вӧлі думайтӧма.
Ӧти группа немвиччысьтӧг зурасис патрульнӧйяскӧд да заводитіс тышсӧ водзджык, кор сиктсӧ абу на вӧлі дзикӧдз кытшалӧма.
Боецъяс пыравлісны керкаясӧ, бырсйӧдлісны да лыйлісны, но немецъяслӧн кольӧмаӧсь на миянӧн орӧдтӧм ӧткымын петан туйяс да уналы удайтчис пышйыны.
Найӧ воисны ас садяс да вевъялісны миян чайтӧмъяс серти водзджык паськӧдчыны оборонаӧ.
Отряд бырӧдіс сё-мӧд гитлеровецӧс, минируйтіс туйяссӧ, ӧзтіс уна автомашина да некымын склад, сы лыдын и бензин видзанін, но ӧти сикт помас немецъяслы удайтчис ӧттор-мӧдтор кольны ас саяныс.
Но главнӧйторсӧ вӧлі вӧчӧма: аддзылісны миян боецъяс водзвылын пышйысь немецъясӧс, боецъяс кывзісны кыдзи найӧ куліганыс ойзісны, боецъяс видлісны пуляӧн да штыкӧн налысь кунысӧ.
Рахимовкӧд да Бозжановкӧд ме вӧлі муна рубеж кузя.
Боецъяс, налёт вылын вӧлысьяс, разӧдчӧмаӧсь нин отделениеясӧ да взводъясӧ.
Менам приказание серти, занятиеяс да уджъяс дугӧдсисны кык час кежлӧ.
Быдлаын тыдалісны группаяс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь немецъясӧс нӧйтысь геройяс гӧгӧр.
То сэн, то тан кыліс серам.
Тайӧ луныс, сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося октябрь дас квайтӧд лун, миян батальонын вӧлі сералан лунӧн.
Бӧрыннас ме унаысь дум вылӧ уськӧдлі Бозжановлысь кывъяссӧ: «Серам — фронт вылын сійӧ медся серьёзнӧйтор».
Кор бой мунан поле вылӧ, передньӧй крайӧ, воӧ серам, сэк полӧм усйысьӧ сэтысь.
Менӧ встречайтісны«<rus>Встать! Смирно!</rus>» командаӧн.
Ӧти тайӧ горӧдӧм сертиыс позьӧ частӧ гӧгӧрвоны салдатлысь душасӧ.
Кутшӧм долыда юргис тайӧ командаыс талун!
Матыстчи ӧти группа дорӧ, кӧні шӧрас вӧлі Гаркуша, да казялі: ӧти боец мыйкӧ дзебис мыш саяс.
Гаркуша казяліс, кытчӧ ме видзӧда.
— Вай татчӧ! — стрӧга шуис сійӧ.
Боец сетіс немецкӧй фляга.
— Ром тыра, комбат ёрт! — висьталіс Гаркуша.
— Кӧть немецкӧй, но нинӧм, босьтӧ...
Ӧні нуӧда занятие да гӧститӧда: мед нин збыльтор вылас убедитчасны.
Видлӧй, комбат ёрт.
Сійӧ мыччис фляга.
Ме ньылышті ӧтчыд.
— Гаркуша бура тышкасис, — скупа шуис Рахимов
— Меным кӧ эськӧ, комбат ёрт, — фляганас шенасигтыр ошйысьӧмпырысь водзӧ висьталіс Гаркуша, — быд меӧн виӧм мортысь босьтны вӧлі татшӧмӧс, ме эськӧ кызьӧс вайи.
Да кысь нӧ, не вайны эськӧ!
Сэні абу сыӧдз.
Гаркуша висьтавліс и висьтавліс...
Ми водзлань мӧдӧдчим окопъяс линия пӧлӧн.
Паныдасис Мурин, коді пулемётнӧй расчёткӧд сідзжӧ вӧлі налёт вылын.
Сійӧ кытчӧкӧ тэрмасис, но ылысянь на вылӧ кыпӧдіс юрсӧ да дас метр сайсянь на кутіс зымӧдны строевӧй шагӧн.
Тані вӧлі передньӧй край; сійӧ полосаысь кындзи, коді фронт вылын шусьӧ «некодлӧн», тані нинӧм эз торйӧдлы миянӧс немецъясысь, Мурин, комбат дінті мунігӧн, печатайтіс кокъяснас.
Ме кӧзырниті.
Ме вылӧ видзӧдігӧн Мурин друг нюммуніс.
И воча ме сідзжӧ нюммуні сылы.
И ставыс.
Ми эгӧ сувтлӧй, эгӧ шуӧй ӧта-мӧдлы ни ӧти кыв, но бара морӧстыр, кыдзи и войнас, ыльнитіс радлун.
Ме любиті сійӧс и чувствуйті — сійӧ любитӧ менӧ.
Тайӧ бара вӧліны чудеснӧй, шуда минутаяс — командирлӧн аслыссяма шуд, кор чувствуйтан асьтӧ ӧтторъяӧн батальонкӧд.
Ме вемӧн и сьӧлӧмӧн тӧді: батальонын талун чужис повтӧмлун.
Гӧгӧр быттьӧкӧ ставыс вӧлі важкодь.
Кынмытӧм пемыд ю сайын дӧлаліс еджыд лым.
Ляпкыдик лым абу на дзикӧдз тыртӧма гӧрӧм муяссӧ: кытӧнсюрӧ тыдалісны кушинъяс.
Сьӧдӧн кажитчисны вӧр діяс.
Ме важмоз жӧ думайті: вот-вот гӧгӧр кутас грымгыны, лым вылӧ сьӧд туй визь кольӧмӧн кыссьыны мӧдасны танкъяс, вӧрысь котӧрӧн петасны да кутасны матыстчыны, му бердӧ ляскысьліг да бӧр чеччаліг, автоматъяса, турунвиж шинеля йӧз, кодъяс локтӧны вины миянӧс, но пытшкысь кылі: «Видлӧй, тышкасьӧй миянкӧд!»
И синъясын, и нюмъялӧмын, и сёрниын, и миян бырлытӧм серамын, кажитчӧ, юраліс-гораліс сійӧ жӧ: «Видлӧй, тышкасьӧй миянкӧд!»
Тадзи юраліс сійӧ лунӧ миян батальонным, миян булатным.
Окота висьтавны мичаа, шуам, тадз; да, сійӧ, миян батальонным, лоны кутіс булат кодь — калитӧма, тӧчитӧма, мичаа баситӧм клинок кодь, коді вундалӧ кӧртӧс, код вылысь став мирас некод оз вермы вуштыны чекасӧ.
Но шуам ышнясьтӧг: сійӧ луннас ми помалім средньӧй салдатскӧй образование.
Тайӧ школалӧн медбӧръя классыс — удар либӧ, шуны кӧ военно-профессиональнӧй кыв вылын, штыкӧн сутшкӧм, абу полокалӧ сутшкӧм, а ловъя враг тушаӧ.
Тайӧ сутшкӧмыс, коді мездӧ полӧмысь, миянлы сетчис вель кокниа — войын повтӧм уськӧдчылӧм дырйи.
Сьӧкыд бойяс, мужестволӧн страшнӧй испытаниеяс — ставыс тайӧ вӧлі водзын на.
Москва дорын кык тӧлысь чӧжся ыджыд тыш сӧмын на вӧлі заводитчӧ.
Тайӧ кык тӧлысь чӧжӧн ми, Талгарскӧй полкса первой батальон, вӧлім комын вит бойын; ӧти кадӧ вӧлім генерал Панфиловлӧн резервнӧй батальонӧн; пырлім тышӧ, кыдзи и пӧлагайтсьӧ резервлы, медся сьӧкыд здукъясӧ; воюйтлім Волоколамск дорын, Истра дорын, Крюково дорын; пасьвартім да вӧтлім немецъясӧс.
Миян комын вит бой йылысь висьтала мӧдысь, а ӧні... ӧні, — шуис Баурджан Момыш-Улы, — пуктӧй ыджыд точка.
Гижӧй: первой повестьлӧн пом.
МӦД ПОВЕСТЬ
БОЙ ВОДЗВЫЛЫН
1
Абу кокни мортлы лоны салдатӧн, абу кокни командирлы дисциплинируйтны войска, а воюйтны ещӧ на сьӧкыдджык.
Миян мӧд повестьным, — водзӧ висьталіс Баурджан Момыш-Улы, — ещӧ на кывкутанаджык.
Водзджыксӧ ми сёрнитім салдатӧс гӧтӧвитӧм йылысь.
Ӧні сёрни мӧдас бой йылысь.
Сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося октябрь дас квайтӧд лунӧ, — водзӧ висьталіс Баурджан Момыш-Улы, — ме, батальонса командир, куйла вӧлі походнӧй койка вылын аслам блиндажын, Москвасянь сё комын километр сайын.
Ылысь, то зэв тшӧкыда, то шочджыка кыліс орудиеясысь лыйсьӧм шы.
Шуйгаладорсянь лыйсьӧм шыыс кыліс кызь — кызь вит километр сайысь кымын.
Сэні, дивизия шуйга флангын, кыдзи ми тӧдмалім бӧрыннас, немецъяс заводитлӧмаӧсь тайӧ луннас писькӧдчыны танкъясӧн.
А тані, миян батальонын, вӧлі гӧгӧр лӧнь.
Прӧтивник эз зырсьы батальон рубежлань, сідз шусяна Волоколамскӧй укрепитӧм районлӧн центральнӧй юкӧнлань.
Ме куйлі да мӧвпалі.
Менӧ дӧзмӧдліс коневодӧй Синченко, батальонын дзик ӧти морт, кодлы позьӧ вӧлі ропкыны ме вылӧ.
То сійӧ ломтӧма меным пывсян, то гӧтӧвитӧма ӧбед.
Ме вӧтлывлі сійӧс:
— Бӧрынджык...
Весась, эн мешайтчы.
— Мӧдіс: эн мешайт да эн мешайт.
А асьныд кузь лунтыр нинӧм он вӧчӧй,
— Ме мӧвпала.
Гӧгӧрвоин?
<ns>Мӧв-па-ла</ns>.
— Позьӧ ӧмӧй сэтшӧм уна мӧвпавны?
— Позьӧ.
Тэнӧ нӧ кӧ виасны менам йӧйлун вӧсна, мый ме висьтала тэнад гӧтырлы?
А тэ ӧд абу ӧтнад менам.
Гашкӧ, и ті чайтанныд, мый батальонса командирлы, — торйӧн нин татшӧм кадӧ, бой водзвылын, — быть колӧ мыйкӧ вӧчны: сёрнитны телефон кузя, коравлыны подчинённӧйясӧс, ветлӧдлыны рубеж кузя, сетавны распоряжениеяс.
Но миян генералным Иван Васильевич Панфилов эз ӧтчыд шулывлы миянлы, мый командирлӧн главнӧй обязанность, главнӧй делӧ — мӧвпавны, мӧвпавны и мӧвпавны.
2
Октябрь дас квайтӧд лунлы паныда войын, кыдз тіянлы тӧдса, менам сё боец, тасянь кызь километр сайын, пыралісны враг сулаланінӧ.
Найӧ воисны победаӧн.
Тайӧ медводдза победаыс дзикӧдз вежис салдатлысь душасӧ, дзикӧдз вежис батальонӧс.
А водзӧ?
Дерт, миян збоялӧмным нинӧм эз вермы вежны оперативнӧй обстановкаын.
Ми, сизимсё морт, Талгарскӧй Полкса первой батальон, важмоз на кутім кӧкъямыс километр кузьта фронт матын Москвасянь, кытчӧ чукӧртчисны немецкӧй дивизияяс.
Бара воисны сійӧ мӧвпъяс, кодъяс мучитісны менӧ бӧръя кык-куим луннас.
Рубеж принимайтігӧн ме, кыдз ті тӧданныд, эг и веритлы, мый тані, тайӧ позиция вылын, кӧкъямыс километр пасьта полоса вылын, враглы паныд кутас сулавны сӧмын миян ӧти батальонным; ме думайтлі, мый миян бӧрвылын лоӧ обороналӧн мӧд дай, гашкӧ, и коймӧд линия, кӧні кутасны сулавны Краснӧй Армиялӧн мукӧд частьяс; думайтлі, мый удар примитӧм бӧрын да врагӧс недыр кутыштӧм бӧрын ми сэсся бӧрыньтчам главнӧй вынъяс дорӧ.
Но кык-куим лун сайын миянлы лои тӧдса, мый миян рубеж водзвылын сулалӧ гитлеровскӧй армия, коді писькӧдчӧма Вязьма дорті, мый войскаяслӧн мӧд линия миян бӧрвылын абу, мый Волоколамскӧс да Волоколамскӧй шоссеӧс, — Москваӧ мунан веськыд туй, — тупкӧма сӧмын тайӧ уна километр кузя фронт вылас нюжӧдчӧм миян дивизияӧн да некымын противотанкӧвӧй артиллерийскӧй полкӧн.
Тадзи пуксисны войналӧн обстоятельствояс.
Краснӧй Армия водзӧ тайӧ кадӧ вӧлі пуктӧма татшӧм мог: этшаник вынъясӧн сувтӧдны врагӧс Москва дорын, не лэдзны сійӧс водзӧ, кытчӧдз оз воны миян дорӧ подкреплениеяс.
3
Разрешитӧй не шуавны сэтшӧмсяма выражениеяс, кыдзи: рӧдина тшӧктіс, рӧдина требуйтіс.
Кывъяс вылӧ ме кӧсъя лоны скупӧн, кор сёрни мунӧ рӧдинаӧс радейтӧм йылысь.
Верманныд не сомневайтчыны: ме, гашкӧ, ог омӧльджыка тіян дорысь чувствуйт, мый сэтшӧм социалистическӧй рӧдина, мый сэтшӧм страна, кодӧс ми доръям, кӧні ми олам.
Менам став радейтӧмӧй, думъясӧй, душалӧн став вын сійӧ лунъяснас вӧлі веськӧдӧма ӧтитор вылӧ, — кыдзи пӧртны олӧмӧ мог, коді усис менам батальон пай вылӧ, кыдзи кутны рубеж.
Койка вылын куйлігӧн ме син водзысь аддзи, кыдзи прӧтивник вуджас некымын час чӧжӧн дас кык — дас вит километр пасьта некодӧн дорйытӧм полоса, коді сэки век на торйӧдліс миянӧс немецъясысь, да петас Руза берег дорӧ, миян укрытиеяс дорӧ.
Водзсасьӧмкӧд паныдасьӧм бӧрын да обороналысь линия казялӧмӧн сійӧ, войся пемыд улын, гусьӧн чукӧртас кытчӧкӧ вӧрӧ, — аснас бӧрйӧм пунктӧ, — ударнӧй группа, вайӧдас сэтчӧ артиллерияӧс да сэсся, тырвыйӧ дасьтысьӧм бӧрын, радейтана способнас — клинӧн — войскасӧ построитӧм бӧрын, вувзьысяс водзлань векньыдик фронтӧ, — километрджын либӧ километр пасьта местаті.
А миян батальон районса быд километр вылын сулалісны сӧмын ӧти стрелковӧй взвод да пулемётчикъяслӧн ӧти отделение.
Дай менам эз вӧв резерв.
Ылнасӧ арталӧм петкӧдліс, мый немецъяс ӧдйӧ да немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн вермасны орӧдны миянлысь линиянымӧс водзджык, сэтчӧ — кутшӧмкӧ тӧдтӧм километр вылӧ, — мукӧд участокъяс вылысь воны удиттӧдз.
Оз-ӧ позь тӧдмавны местасӧ, думайтны кӧ прӧтивник пыдди, коді сылы, немецлы, кажитчас медся выгоднӧйӧн, атака вылӧ медся бурӧн?
Но ӧд и сійӧ, прӧтивникыд, абу дурак.
Ме мырся думайта сы пыдди, а сійӧ, подлец, кутас думайтны ме пыдди.
Сійӧ, дерт, кокниа тӧдмалас менсьым мӧвпъясӧс да аддзас туй ылӧдны менӧ.
Сійӧ вувзьысяс ӧти местаті, ме тэрмасьӧмӧн веськӧда сэтчӧ ротаясӧс, мӧдӧда сэтчӧ миномётъяс да пушкаяс, а сылӧн мӧд группа сійӧ кадӧ прӧйдитас кушӧн кольӧм фронт пыр.
Гашкӧ, ӧні нин, кызь километр сайсянь, сійӧ сералӧмӧн лыддьӧ менсьым мӧвпъяс.
Сувтіс син водзӧ миянлы паныд чукӧртчысь немецкӧй группировкаса командирлӧн ӧблик, кыдз ме сійӧс ачым чайта.
Полковничӧй, — а гашкӧ, и генеральскӧй, — погонъяса немецлӧн петкӧдчис ышнясяна, мичаа бритӧм рожабаныс.
Миян кӧкъямыс километрлы воча, менам батальонлы воча сылӧн вӧлі либӧ аски-аскомысь лоас дивизия кымын, кодӧс матыстӧ пыдланьысь.
Став юр вем зэвтӧмӧн гӧгӧрбок арталі сылысь, немецкӧй военачальниклысь, мӧвпъяссӧ, кодӧс ме ӧні нин, койка вылын куйлігӧн, обязан венны бойын, — вежӧрлӧн вежӧркӧд некутшӧм шытӧм бойын, — зіли тӧдмавны сылысь думъяссӧ, сылысь планъяссӧ, и сэки жӧ ачым аслым шуалі: эн артав сы вылӧ, Баурджан, мый тэ водзын дурак.
Но синъясыс, кодъясӧс ме аддзылі ас думӧн, — ёсь, скӧр, пӧрысь, — синъясыс, кодъяс вермисны ӧзйыны военнӧй азартӧн, кодъяс вермисны дыр кад чӧж интересӧн видзӧдны карта вылӧ, ӧні эз вӧвны ловзьӧдӧмаӧсь ёсь вежӧрӧн, эз дзирдавны мӧвпӧн.
Сійӧ, немецкӧй полковник либӧ генерал, зывӧктӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ, зывӧктӧмӧн видзӧдіс сылы паныд сулалысь батальон вылӧ — некымын сё красноармеец вылӧ, кодъяс потшисны Москва дорын кӧкъямыс километр кузьта фронт.
Сійӧ гажтӧмчис.
Сійӧ чайтӧм серти асыввылын война вӧлі выиграйтӧма, Москваӧ туй восьса.
Сійӧ нинӧм туйӧ пуктыліс миянӧс, сійӧ эз и кӧсйы зэвтлыны юр вемсӧ миян йылысь думайтӧм кузя.
Гашкӧ, ме ӧшибайтча?
Гашкӧ, войналӧн урокъяс — Краснӧй Армияса пограничнӧй частьяслӧн героическӧй водзсасьӧм, Смоленск дорын оборонительнӧй сражение, Одессаӧс, Ленинградӧс дорйӧм — заставитісны сійӧс думыштчыны?
Гашкӧ, и войын миян уськӧдчылӧм, миян вызов, петкӧдліс сылы, мый Москва дорын ковмас чорыда тышкасьны?
Ӧдвакӧ...
Сылы, завоевательлы, коді ӧтлаын гитлеровскӧй армиякӧд нёль тӧлысьӧн прӧйдитіс граница дорсянь Московскӧй областьӧдз тысяча километр, коді командуйтіс дивизияӧн Вязьмадорса операцияын, кӧні вӧлі жугӧдӧма миянлысь центральнӧй фронт, — сылы, коді тырвыйӧ эскӧ, мый некымын лун мысти сійӧ кутас видзӧдавны автомобильсянь Москвалысь площадьяс да улицаяс, — сылы сё красноармеецлӧн войся уськӧдчылӧмыд кажитчис партизанскӧй вылазкаӧн, кутшӧмъяс и водзӧ лоӧны не этша, кодъяскӧд справитчасны сыщикъяс да полевӧй жандармерия.
Ачым кылі: тэ тӧдін, тэ воӧдчин сійӧ юр чашка пытшкӧ.
Юр вемӧ ылькнитіс ненависть.
Зывӧктан?
Гажтӧмчан?
Энлы, ми заставитам тэнӧ думайтны!
А ӧні...
Ӧні сысянь, «профессионал-победительсянь», кодлы весиг дыш думайтнысӧ, колӧ виччысьны шаблон серти действуйтӧм.
Сійӧ миянлы тӧдса.
Дас кык — дас вит километр пасьта некодӧн дорйытӧм полоса некымын часӧн вуджӧм мысти да миянлысь боевӧй охранение бырӧдӧм бӧрын...
Петіс серам.
Враглӧн юр чашка пытшкӧ воӧдчӧмӧн, ме эг зэв водзӧ мун: кытш вӧчӧм мысти ме вои сэтчӧ жӧ, мыйсянь и заводиті.
4
Ме шуи: шаблоныс тӧдса.
Тадз-ӧ?
Ме тӧдлі войнатӧ литература серти, учебникъяс, уставъяс серти, бойясын вӧвлысь йӧз висьталӧмъяс серти, ме вӧвлывлі учениеяс вылын, велӧдлі салдатъясӧс, петі накӧд фронт вылӧ, — и век жӧ войнаыд меным вӧлі тӧдтӧмторйӧн, кыдзи и быдӧнлы, коді ачыс эз на нулы ас вывтіыс бойсӧ.
Польшаын, Францияын гитлеровецъяс петкӧдлісны война нуӧдан ногъяснысӧ: войска линия пыр некымын местаті писькӧдчӧм бӧрын немецъяс зэв ӧдйӧ мунлісны водзӧ танкъясӧн, грузӧвикъясӧн, мотоциклетъясӧн да сэсся пӧдтылісны торйӧдлӧм кытшалӧм группаяслысь водзсасьӧмсӧ.
Сідз найӧ кӧсйисны действуйтны и миянын.
Думайтігӧн и меным воавлісны шаблоннӧй кывъяс: шыбитны, писькӧдчыны, пӧдтыны...
Но мый тайӧ татшӧмыс?
Мыйла пӧдтыны?
Кыдз тайӧ ставыс артмӧ?
Карта вылӧ видзӧдтӧг, — ме сійӧс тӧді нин наизусть, — менам син водзын тыдалісны векньыдик ньӧжйӧ визувтысь Рузалӧн чуклясьысь берегъясыс, миян рубежным — пулемётнӧй ячейкаяслӧн да стрелкӧвӧй окопъяслӧн цепь.
Бӧрвылынджык, вӧрас, вӧлі дзебӧма миян батальонлы сетӧм кӧкъямыс пушка; водзвылын, берег пӧлӧн, вӧлі кодйӧма веськыд стенаа противотанкӧвӧй рӧв, коді военнӧй кыв вылын шусьӧ «эскарпӧн».
Син котӧртліс водзлань, ю сайӧ, прӧтивникладорӧ.
Меным зэв бура тыдаліс промежуточнӧй полоса, сійӧс гитлеровецъяс эз на займитны, но ми эновтім нин; тыдалісны туйяс, кодъяс воӧны немецъяс сулаланінъяссянь миян укрытиеяслань; тыдалісны сёнъяс да вӧръяс, найӧс быттьӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧмаӧсь засадаяс вылӧ.
Менсьым ёнтіс сьӧлӧмӧс, кор ме думыштлі, кыдзи немецкӧй колоннаяс, водзсасьӧм вылӧ зурасьӧмъясӧн, кутасны мунны тайӧ сёнъяс да тайӧ вӧръяс дорті, кытчӧ эськӧ вермисны дзебсьыны ротаяс.
Тайӧ местаясыс миянлы талун вӧліны восьсаӧсь на.
Юр вежӧрын кыптыліс нин идея: кучкыны тылсянь, кучкыны засадасянь, паськӧдчытӧм колоннаяслы бӧжас, а колоннаяссӧ лоӧ топӧдӧма кык би костӧ.
Кыптыліс встречнӧй бойлӧн план, — матыстчигас аслым немвиччысьтӧг атакуйтны прӧтивникӧс.
Но кутшӧм вынъясӧн?
Петкӧдны батальонӧс укреплениеясысь?
Батальонӧ неважӧнся волігӧн генерал Панфилов торъя нин веськӧдліс менсьым вниманиеӧс встречнӧй удар лоны верман случай вылӧ.
Но ӧд менам ставыс сӧмын сизимсё морт кӧкъямыс километр кузьта фронт вылӧ.
Ӧд ог жӧ вермы ме петкӧдны батальонӧс ставнас да кольны рубежӧс восьсӧн.
Кутшӧм кывъясӧн висьтавны командирлысь тайӧ шогсӧ: этша вын, этша вын...
Прӧтивник пыдди думайтігӧн ме аддзылі сылысь задачасӧ решитӧм вылӧ уна способ — орӧдны менам батальонлысь линия, а ачым эг вермы лӧсьӧдны план, эг вермы аддзыны петан туй, медым не лэдзны орӧдны рубеж.
Ме ёрччи ас вылӧ, инӧ эг ӧшйы.
Висис став тушаӧй, быттьӧ нӧйтӧм бӧрын.
5
Рытнас ме получиті приказание: вит час асыв кежлӧ воны шуйгавывса сосед районӧ, миянкӧд орччӧн сулалысь батальонса команднӧй пунктӧ.
ПАНФИЛОВКӦД ӦТЛАЫН ӦТИ ЧАС
1
Шуйгавывса сосед дорӧ ме мӧдӧдчи верзьӧмӧн.
Тӧдчӧдӧй: шуйгавывса.
Колӧ, медым кӧть ті грубӧя, но яснӧя ориентируйтчинныд.
Нӧшта ӧтчыд думыштлӧй батальон линия йылысь, коді нюжӧдчӧма Руза ю пӧлӧн.
Сувтӧй противниклань чужӧмӧн.
Колӧ, медым ті водзӧвылӧ бура тӧдінныд: сійӧтӧ сійӧ вӧчсьӧ тіян водзын, батальон фронт водзвылын; сійӧтӧ сійӧ — веськыдвылын; сійӧтӧ сійӧ — шуйгавылын, кӧні миян кодь жӧ батальонъяс, сідзжӧ сулалӧны зэв кузя нюжалӧм участок вылын.
Октябрь тӧлысся шензьӧдана водз тӧв пуксьылӧм бӧрын, кор вежонӧн-джынйӧн — кык вежон кежлӧ лоис тӧвся туй, поводдя вежсис.
Шондӧдіс, заводитчис арся шляка.
Войясыс лоины тӧлысьтӧмӧсь, са кодь сьӧдӧсь.
Медым пемыднас не сибдыны вӧвкӧд тшӧтш кутшӧмкӧ зыбучӧ, ме мӧдӧдчи эг весьтасас, берег пӧлӧн, а кытшолӧн, миртуй кузя.
Вӧвлы сьӧкыд вӧлі мунны весиг восьлӧн.
Юрнас пыркӧдігтыр Лысанка лотшкӧмӧн перйывліс коксӧ сибдысь няйт пытшкысь.
Ме зумыда пукалі седлӧ вылын, думайті уна дум.
Мунігӧн ордъялі пода йӧзӧс, кодъяс мунісны сэтчань жӧ.
Ме очмуні.
Мый тайӧ?
Выль вынъяс?
Подкрепление?
Менам карманнӧй фонарикӧй кадысь кадӧ вундывліс пемыдсӧ би югӧръясӧн.
Мый тайӧ: кольӧмаӧсь колоннаысь али мый?
Мунӧны кыкӧн-кыкӧн, куимӧн-куимӧн, кырсь моз чорзьӧм плащ-палаткааӧсь, кыті визувтӧны пыр ӧтмоз сяркӧдысь зэр войтъяс.
Ремень йылын ӧшалысь винтовкаяслӧн чурвидзӧны стволъясыс.
Кодкӧ, кылӧ, юалӧ:
— Уна-ӧ коли Сипуновоӧдз, командир ёрт?
Ме юалі:
— Мыйся йӧз?
Кытысь?
Тӧдмалі: таті войся маршӧн прӧйдитӧма Волоколамскысь запаснӧй батальон; тайӧ, мекӧд сёрнитысьясыс, кольӧмаӧсь марш дырйиыс.
Бара юалӧны, кымын километр коли Сипуновоӧдз.
Найӧӧс ордйигмоз вочавидзи.
Недыр кад туй вылын некод оз тыдав.
Гӧгӧр шынитӧв: войнас лӧнис ылысь кылан орудийнӧй лыйсьӧм.
Но вот бара ме водзвылын кодкӧ кыскӧ няйтӧ сибдалысь коксӧ.
Бара мунӧны кыкӧн-куимӧн.
Отсӧг радуйтӧ, но...
Но, чӧрт мед накӧд, кутшӧм омӧля найӧ мунӧны.
Оз чувствуйтчы чорыда велӧдӧм, кутшӧмӧс миянлы петкӧдліс Панфилов: миян тадз эз нюжӧдчывны, эз кольччывны.
Лысанка повзьӧмысла сетчис боквыв.
Фонарик югӧр улын казялі чӧрсӧдзыс вӧйӧм телега, усьӧм вӧв, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулалысь дзикӧдз кӧтасьӧм ездӧвӧйӧс.
Здук мысти бокынджык казялі чигарка бияс.
Кымынкӧ боец водӧмаӧсь туй бокӧ, куритчӧны: мудзӧмла висьысь тушаыдлы веськодь ваыд.
И быдласянь менсьым юасьӧны сӧмын ӧтитор: ылын-ӧ нин Сипуновоӧдз?
Ме сэтчӧ жӧ муна.
Сипуново сиктсянь неылын, вӧрас, вӧлі миянкӧд орчча сулалысь батальонлӧн команднӧй пункт.
2
Воӧм мысти ме нильӧг пос тшупӧдъяс кузя лэччи команднӧй пунктса землянкаӧ.
— А, Момыш-Улы ёрт, локтӧй, локтӧй...
Тайӧ вӧлі сибдӧмкодь тӧдса гӧлӧс.
Ме казялі генералӧс — Иван Васильевич Панфиловӧс.
Сійӧ пукалӧ кӧрт пач дорын, коксӧ косьтӧ.
Ӧти сапӧгсӧ вӧлі пӧрччӧма, ичӧтик мугов коксӧ нюжӧдӧма доналӧм жӧч дорӧ.
Неылын пукаліс Панфиловлӧн адъютант — банйӧм чужӧма томиник лейтенант.
Мӧд пельӧсын — меным тӧдтӧм капитан.
Сувті струна моз да доложиті воӧм йылысь.
Панфилов перйис часісӧ, видзӧдліс.
— Пӧрччысьӧй.
Пуксьӧй би дорас.
Сійӧ кыпӧдчыштліс, вольсаліс нямӧдсӧ, кодлӧн ӧти помыс вӧлі лапыдкодь на, пуктіс кок пыдӧссӧ косладорас дӧра нямӧд вылас да тэрыба, пелька, по-салдатски, гартыштіс некутшӧм тшупӧдтӧг.
Сэсся кӧмаліс сапӧгсӧ.
Зэр улын сьӧдасьӧм шинельыс нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм, защитнӧй рӧма звездаяснас косьмӧ вӧлі пач дорын.
Тыдалӧ, выль воӧм часть принимайтігӧн, Панфилов ветлӧма рубеж вылӧ, дыр вӧлӧма зэр улын да, гашкӧ, и войсӧ ньӧти эз узь.
Но ветымын арӧса мортлӧн чукырӧсь чужӧм вылын ез тӧдчы мудзӧм. Сылӧн чужӧмыс вӧлі вывті мугов, тшӧтьвидзисны тшӧтшӧдӧм ичӧтик сьӧд усъяс.
— Тіянлы, Момыш-Улы ёрт, кылӧ вӧлі, кыдз ми талунтӧ?
— синсӧ читкыртӧмӧн, нюммунӧмӧн юаліс сійӧ.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм бурӧн меным вӧлі тайӧ здукӧ сылӧн спокойнӧй приветливӧй гӧлӧсыс, сылӧн лукава синсӧ читкыртӧмыс.
Ме друг сьӧлӧмӧн кылі, мый ме абу ӧтка, мый менӧ эз кольны ас кежысь врагкӧд, коді тӧдӧ мыйкӧ сэтшӧмӧс, войналысь кутшӧмкӧ тайна, меным, некор бойын вӧвлытӧм мортлы, тӧдтӧмтор.
Чайтсис: сійӧс, тайнасӧ, тӧдӧ и миян генералным — воддза мирӧвӧй войнавывса салдат, а сэсся, революция бӧрын, батальонӧн, полкӧн, дивизияӧн командуйтысь.
Панфилов водзӧ висьтавліс:
— Венім...
У-у-у...
— Сійӧ шмонитӧмӧн сьӧкыда лолыштіс.
— Полі.
Сӧмын некодлы, Момыш-Улы ёрт, эн висьталӧй.
Танкъясыс ӧд пырисны...
Со и сійӧ, — Панфилов индіс адъютантыс вылӧ, — вӧлі сэні мекӧд, ӧттор-мӧдтор аддзыліс.
А но, висьтав: кыдз встретитісны?
Адъютант ырскӧбтіс-чеччис да рада шуис:
— Морӧсӧн встретитісны, генерал ёрт.
Быттьӧ друг чегӧм, тешкодь, сьӧд панфиловскӧй синкымъяс кыдзкӧ немкӧсйытӧг кыпӧдчыштісны вывлань.
— Морӧсӧн? — выльысь юаліс сійӧ.
— Эз, сударь, морӧстӧ быдсяма ёсьторйӧн кокни розьӧдны, непӧштӧ пуляӧн.
Шуин жӧ: морӧсӧн.
Вот сет военнӧй формаа татшӧм чудаклы рота, сійӧ и нуӧдас найӧс морӧснас танкъяс вылӧ.
Эз морӧсӧн, а биӧн!
Пушкаясӧн лыйлісны!
Эн аддзыв али мый?
Адъютантыс тэрмасьӧмӧн сӧгласитчис.
Но Панфилов ещӧ ӧтчыд сералӧмӧн шуис:
— Морӧсӧн...
Петав, видзӧдлы, сёӧдӧмаӧсь абу вӧвъяснымӧс...
Да тшӧкты часджын мысти седлӧавны.
Адъютант кӧзырнитіс да яндысиг петіс.
— Нэр на! — небыдика шуис Панфилов.
Ме вылӧ, сэсся меным тӧдтӧм капитан вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Панфилов кутіс чуньяснас таркӧдны пызан пӧвйӧ.
— Оз позь воюйтны пехота морӧсӧн, — шуис сійӧ.
— Торйӧн нин ӧні, ёртъяс.
Миян тані, Москва дорын, войска абу уна...
Колӧ видзны салдатӧс.
Ме сюся кывзі генераллысь, зіли аддзыны сійӧ кывъясысь менӧ мучитысь вопросъяс вылӧ ӧтвет, но ӧні эз на тыдав.
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Видзны не кывъясӧн, а действиеӧн, биӧн.
3
Сэсся Панфилов шуис:
— Ӧні тіян, Момыш-Улы ёрт, выль сосед...
Тӧдмасьӧй: капитан Шилов.
Капитан сулалӧ пызан дорас, — кузь тушаа, статя, аслас званиелы том на, видзӧднысӧ ар кызь сизим.
Юрас сылӧн эз вӧв пеля шапка, кыдз миян ставнымлӧн, панфиловскӧй дивизияса боецъяслӧн да командиръяслӧн, а защитнӧй рӧма картуз ӧмидз рӧма кантӧн, кутшӧмӧсь овлӧны пехотинецъяслӧн.
Сійӧ эз шу кыв ни джын, но весиг и тайӧторйыс — чӧв овны старшӧй шыасьтӧдз, формаыскӧд да выправкаыскӧд тшӧтш, петкӧдліс, мый сійӧ кадровик.
Ми здоровайтчим.
— Туй кузяыс локтінныд, Момыш-Улы ёрт?
— юаліс Панфилов.
— Да, генерал ёрт.
— Кольӧм йӧзыс уна ?
— Уна, — шуи ме.
Панфиловлӧн дӧсадапырысь артмис:
— Эх...
Сійӧ бергӧдчис капитанлань.
Шилов гӧрдӧдіс да сувтіс «смирно».
Но видӧм пыдди Панфилов шуис:
— Тӧда, тӧда, капитан, мый йылысь ті думайтанныд.
Кодкӧ найӧс воспитывайтіс, кодкӧ найӧс велӧдіс, а ӧні, видзӧдтӧ, кывкут, капитан Шилов.
Сідз?
Панфилов нюммуніс.
Нюммуніс и Шилов.
Асьсӧ кутіс чувствуйтны личыдджыка.
— Абу, генерал-майор ёрт, абу сідз.
— Абу сідз?
Генерал тэрыба вешйыштіс капитанлань.
Ичӧтик синъясыс дзирдалісны, мыйкӧ кӧсйисны тӧдмавны.
Шилов падъявтӧг вочавидзис:
— Ог ас йылысь думайт, генерал-майор ёрт.
Йӧз кывкутны эськӧ эз мӧдны.
Разрешитӧй петны, примитны мераяс, генерал-майор ёрт.
— Мый, шонтыштанныд кольччӧм йӧзӧс?
— Абу, генерал-майор ёрт.
Шонтыштны ковмас командиръясӧс.
И тшӧкта тӧдмавны, кодлы ковмас сетны кык порция.
Панфилов серӧктіс.
— Бур, бур, капитан.
— Разрешитӧй петны?
— Энлӧ.
Панфилов чӧв олыштіс, мыйкӧ думайтыштіс.
Сэсся выльысь шуис:
— Вот мый, Момыш-Улы ёрт, ӧні тіян выль сосед.
Батальоныс слабиндзи.
Омӧля подготовитӧма.
Сідз, капитан?
— Да, генерал-майор ёрт.
Мекӧд сёрнитігӧн Панфилов висьталіс, мый дивизиялы сетісны запаснӧй батальон, коді сулаліс Волоколамскын.
Капитан Шилов сӧмын некымын лун сайын на примитӧма тайӧ батальонсӧ.
— Воддза командирсӧ лоис вештыны, — шуис Панфилов.
— Распуститіс йӧзсӧ, жалитіс.
Чудак!
Ӧд жалитны — лоӧ не жалитны!
Ті гӧгӧрвоинныд менсьым, капитан?
— Да.
Ме тайӧс тӧда, генерал-майор ёрт.
Кымынкӧ секунда чӧж Панфилов кывшутӧг видзӧдіс капитан Шилов вылӧ, сійӧ серьёзнӧй том чужӧм вылӧ, сэсся бергӧдчис мелань.
— Тіянӧс, Момыш-Улы ёрт, ме кори со мый могысь...
Ме пытшкын став сӧнъясӧй зэлалісны...
Но генерал шуис прӧстӧ, мый меным да капитан Шиловлы ӧтлаын ковмас видзӧдлыны батальонъяслысь ӧтлаасянінсӧ да костсӧ.
— Прӧтивник кӧ пырӧдчас ӧтлаасянінас, нӧйтӧй сійӧс кыкнанныд ӧтув.
Лоӧй дасьӧсь та кежлӧ.
Связь кузя да взаимодействие кузя сёрнитчанныд места вылас.
Лёк кӧ суас, ӧта-мӧднытӧ энӧ эновтӧй.
Панфилов ещӧ ӧтчыд бура видзӧдліс капитан вылӧ да разрешитіс сылы мунны.
Меным некутшӧм выльтор тайӧ эз сет.
Менӧ важмоз мучитісны вопросительнӧй знакъяс.
«Нӧйтӧй сійӧс кыкнанныд ӧтув!»
Кыдзи?
Кутшӧм вынӧн?
Петкӧдны йӧзӧс окопъясысь?
Кушӧдны, восьтыны фронт?
А мый, прӧтивник кӧ ӧттшӧтш уськӧдчас мӧд местаті?
«Нӧйтӧй сійӧс кыкнанныд ӧтув!»
Но ӧд прӧтивник тшӧтш жӧ кутас нӧйтны миянӧс; кутас нӧйтны ыджыдджык вынъясӧн, уналаын, уна боксянь.
Панфиловлысь быд кыв сюся кывзӧмӧн ме думайті ас йылысь; бойлӧн тайна, бойын победалӧн тайна меным воддзамоз кольліс гӧгӧрвотӧмӧн.
4
Капитан бӧрся пӧдласис ӧдзӧс.
— Тыдалӧ, тӧлка морт, — думыштчӧмӧн шуис Панфилов.
— Но...
Сідзкӧ, Момыш-Улы ёрт, кольччӧм йӧзыс уна?
Вывті уна?
— Уна, генерал ёрт.
— Эх, тӧдлан гаж и тӧлка юрӧн, абу кӧ гӧтӧвитӧма салдатӧс.
Панфиловлӧн чужӧмыс здук кежлӧ лоліс вывті мудзӧм, пемдыліс.
Но пыр жӧ, ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ нюммуніс.
Ичӧтик синъясыс кутісны дзирдавны. Син гӧгӧрыс сылӧн вӧліны посньыдик чукыръяс.
— Но, Момыш-Улы ёрт... висьталӧй жӧ...
Ме дженьыдика висьталі войся уськӧдчылӧм бура прӧйдитӧм йылысь.
Но Панфилов эз дугды юасьӧмысь, кӧсйис ставсӧ гӧгӧрбок тӧдмавны.
И бара жӧ, кыдзи и водзын некымынысь, артмис эз доклад, а сёрни.
Панфилов мигнитіс да шуис:
— Тӧданныд мый, Момыш-Улы ёрт?
Ставсӧ тайӧс висьталӧй Шиловлы.
Задоритыштӧй сійӧс...
Ме кӧсъя, медым аски тшӧтш сійӧ стукнитіс тіян ног.
Генерал эз поздравит менӧ, эз кутлы киӧс, эз шуав: «Отлично!
Молодеч!», а ошкис мӧдног — делӧвӧй ошкӧмӧн, делӧвӧй мелілунӧн.
— Со, Момыш-Улы ёрт, — водзӧ висьталіс сійӧ, — ті и велалінныд нӧйтны немецӧс.
Ме шогпырысь вочавидзи:
— Эг, генерал ёрт, эг велав.
Сылӧн синкымъясыс лыбисны вывлань.
— Кыдз сідз?
— Талун, генерал ёрт, ме лунтыр жуглі юрӧс.
Кор думайта прӧтивник туйӧ, — кокниа верма.
Кор думайта ас пыдди, — ог тӧд, кыдз сійӧс нӧйтны, кыдзи вӧтлыны.
Панфилов зумыштчис, недыр чӧв видзӧдіс ме вылӧ.
Сэсся прикажитіс:
— Висьталӧй подробнӧя!
Вайлӧй картатӧ!
5
Ме вольсалі пызан вылас ассьым картаӧс.
Гӧрд карандашӧн вӧлі гижтыштӧма миянлысь линиянымӧс. Сійӧс некыті на абу вӧрзьӧдлӧма, некыт на абу чегӧма бойӧн.
Миян батальон районса кыкнанладортіыс муніс орчча батальонъяслӧн оборона визь.
Тайӧ визьыс, — стрелкӧвӧй ячейкаяслӧн да пулемётнӧй точкаяслӧн шочиник цепь, — тупкыліс врагысь Москваӧс.
Ме веськыда висьталі, мый, положение йылысь думайтӧм бӧрын, ог аддзы позянлун менам вынъясӧн батальон районын дугӧдны прорыв.
Абу кокни шуны татшӧм кывъяс, — быд командир гӧгӧрвоас менӧ, — но ме шуи.
Панфилов кыв шутӧг довкнитіс юрнас, тшӧктіс водзӧ висьтавны.
Ме висьталі менӧ мучитысь мӧвпъясӧс; висьталі, мый менам абу резервын ни ӧти взвод, мый, друг кӧ уськӧдчасны, меным нинӧмӧн лоӧ пыкны миянлысь преграда, нинӧмӧн лоӧ водзсасьны врагкӧд.
— Ме эска, генерал ёрт, мый менам батальон оз бӧрыньтчы, а кужас, ковмас кӧ, кувны рубеж вылын, но...
— Эн тэрмась кувны, велӧдны воюйтны, — торкис Панфилов.
— Но висьталӧй водзӧ, Момыш-Улы ёрт, висьталӧй водзӧ.
— Ещӧ, генерал ёрт, менсьым сьӧлӧмӧс гудрӧдлӧ со мый...
Ӧні батальонлысь линия прӧтивникысь торйӧдӧ дас вит километр пасьта полоса.
Ме петкӧдлі сійӧ полосасӧ карта вылысь.
Панфилов бара довкнитіс юрнас.
— Мый нӧ, генерал ёрт, сідз прӧстӧ и сетны сылы дас вит километрсӧ?
— Мый, мый? Кыдз сійӧ — сетны?
Ме гӧгӧрвоӧді сійӧс:
— Ӧд миянлысь боевӧй охранение венӧм бӧрын, сійӧ, генерал ёрт, ӧдйӧ матыстчас...
— Мыйла венӧм бӧрын?
Ӧнӧдз Панфилов кывзіс серьёзнӧя да бура.
Но тані, менам висьталігӧн первойысь, сылӧн чужӧмыс чукыртчыліс.
Сійӧ стрӧга ещӧ юаліс:
— Мыйла венӧм бӧрын?
Ме нинӧм эг шу.
Меным тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана: боевӧй охранение, — мӧдног кӧ, ӧти — кык отделение, дас-кызь морт, — оз жӧ вермы кутны враглысь гырысь вынъяс.
— Ті шензьӧдінныд менӧ, Момыш-Улы ёрт, — шуис генерал.
— Ӧд нӧйтлід жӧ ті немецӧс!
— Но ӧд, генерал ёрт, сэки ми асьным уськӧдчылім...
Дай сэки войын, немвиччысьтӧг...
— Ті шензьӧданныд менӧ, — мӧдпӧрйӧ шуис сійӧ.
— Ме чайті, Момыш-Улы ёрт, ті гӧгӧрвоинныд, мый салдатлы оз ков пукавны да виччысьны смерть.
Колӧ нуны смертьсӧ враглы, усьласьны.
Ӧд он кӧ тэ ворс, тэкӧд ворсӧны.
— Кытчӧ нӧ уськӧдчан, генерал ёрт?
Бара Середа вылӧ?
Прӧтивник сэн виччысьысьӧн лои.
— А тайӧ мый?
Панфилов ӧдйӧ перйис карандашсӧ да карта вылысь индіс прӧтивника-миян костса полоса вылӧ.
— Ті, Момыш-Улы ёрт, ӧтитор кузя правӧсь: кор плӧть матыстчас, сэки сійӧс миян сунисӧн ми ог вермӧ сувтӧдны.
Но ӧд колӧ воны татчӧдз.
Ті шуанныд: венӧм бӧрын...
Абу сідз, Момыш-Улы ёрт, тайӧ полоса вылын сӧмын и воюйтны...
Босьтӧй сэні би нуӧм кузя инициатива, усьласьӧй.
Кутшӧм местаясынджык тіян боевӧй охранениеыд?
Ме петкӧдлі.
Немецъяс сулаланінсянь батальон рубежлань вӧлі воӧ кык туй: ӧтиыс векньыдик туй, а мӧдыс миртуй, сідз шусяна «профилированнӧй» туй.
Кыкнан туйсӧ тупкыліс боевӧй охранение, коді сулаліс куим-нёль километр сайын миян батальон линиясянь.
Панфилов ошкыштӧмпырысь мем шуис.
— Уна-ӧ вын охранениеад?
Ме висьталі.
— Тайӧ, Момыш-Улы ёрт, этша.
Сэні колӧ действуйтны усиленнӧй взводъяслы.
Налы унджык ручнӧй пулемёт колӧ.
Станкӧвӧйяс оз ковны.
Группаясӧс мед нинӧм эз сьӧктӧд, вермисны ӧдйӧ вешйыны ӧти местаысь мӧдлаӧ.
Да смелджыка, ылӧджык петкӧдӧй найӧс прӧтивникладорӧ.
Мед паныдалӧны биӧн, мед усьласьӧны биӧн, кор воны кутасны сэті немецъяс.
— Но, генерал ёрт, прӧтивник жӧ найӧс ордйӧдас...
Кытшовтас кык боксянь.
Панфилов нюммуніс.
— Ті чайтанныд: «кыті кӧр мунас, сэті салдат мунас; кыті салдат мунас, сэті армия мунас»?
Тайӧс, Момыш-Улы ёрт, абу немецъяс йылысь гижӧма.
Найӧ, тӧданныд, кыдзи ӧні воюйтӧны?
Кыті грузӧвик мунас, сэті армия мунас.
А нолтӧ, кыті ті тайӧ сёнъяс-гуранъяс вомӧныс автотранспорттӧ кысканныд, туйяссӧ кӧ тупкӧма?
Нолтӧ, Момыш-Улы ёрт, кыті?
— Тадзтӧ кӧ вӧтлас...
— А, вӧтлас?
Взводтӧ, куим-нёль пулемёт кодлӧн эм, абу кокни вӧтлыны.
Колӧ развернитчыны, пырны бойӧ.
Тайӧ, Момыш-Улы ёрт, лунджын...
Мед гӧгӧртӧ кыткӧ, тайӧ абу ӧпаснӧ.
А кытшавны эн сетӧй.
Колана здукӧ колӧ вешйыны, вильснитны.
Шуам, тадз...
Карандашнас кокньыдика инмӧдчышталӧмӧн Панфилов тупкис ӧти туй немецъясӧн босьтӧм сикт дорысь, сэсся карандашыс котӧртіс бокӧ да, петля вӧчӧм бӧрын, петіс туй вылас мӧд местаті, неуна матӧджык батальон рубежлань.
Ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — видзӧда-ӧ ме, гӧгӧрвоа-ӧ?
— Панфилов бара вӧчис сэтшӧм жӧ кытш, сэсся нӧшта сэтшӧмӧс, рубежлань век матыстчӧмӧн.
— Аддзанныд, — шуис сійӧ, — кутшӧм спираль, пружина.
Кымынысь ті заставитанныд прӧтивникӧс атакуйтны весьшӧрӧ?
Кымын лун ті сылысь мырддянныд?
Но, мый ті та вылӧ шуанныд, милӧстивӧй государь, господин прӧтивник?
Ме мӧвпалі.
Ӧд и менам вӧліны татшӧм сяма мӧвпъяс, но, Панфиловкӧд сёрниттӧдз, ме эг вермы мездысьны укреплениеяс гипнозысь, эг имеит, аслам чайтӧм серти, право петкӧдны окопъясысь йӧзӧс.
6
Пырис Панфиловлӧн адъютант.
— Вӧвъяс седлӧалӧма, генерал ёрт.
Панфилов видзӧдліс часі вылӧ.
— Ладнӧ...
Звӧнитӧй штабӧ: минута дас мысти кымын петам.
Сійӧ видліс пач дорын косьмысь шинельлысь воротсӧ да пельпомъяссӧ, лажыньтчис, пачӧ сюйыштіс пестор да минута кымын пукалыштіс сідзикӧн восьса пач дорын.
Тайӧ прӧстӧй вӧрасас бара, кыдзи и тӧндзиа аддзысьлігӧн, тӧдчис уверенность.
Чувствуйтчис, мый сійӧ дась воюйтны основательнӧя, гӧгӧрбок ставсӧ артыштӧмӧн, дыр кад чӧж.
Сэсся Панфилов матыстчис карта дорӧ, видзӧдліс сы вылӧ, бергӧдлыштіс карандашсӧ.
— Дерт, Момыш-Улы ёрт, — шуис сійӧ, — бой дырйи ставыс вермас бергӧдчыны мӧдарӧ, а оз сідз, кыдз ми тіянкӧд ӧні сёрнитім.
Воюйтӧны оз карандаш да карандашӧн чертитӧм карта.
Воюйтӧ морт.
Сійӧ сёрнитіс, быттьӧ гораа мӧвпаліс. Тайӧ вӧлі сылӧн пыр кадся тор.
— Усиленнӧй взводъясӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — индӧй отважнӧй да тӧлка командиръясӧс.
Медым тані мыйкӧ да вӧлі.
Сійӧ таркӧдыштіс чуньнас аслас кымӧсӧ.
— На пӧвстысь, генерал ёрт, кодъяс вӧліны нин войся уськӧдчылігӧн?
Панфилов читкыртыштіс синсӧ.
— Ме, комбат ёрт, тіян пыдди батальоннад командуйтны ог думайт.
Менам дивизия.
Татшӧмторсӧ тіянлы аслыныд нин ковмас вӧчны: индыны боевӧй охранениелы промежуточнӧй позицияяс, бӧрйыны командиръясӧс.
Но думайтыштӧм бӧрын сійӧ век жӧ вочавидзис:
— Оз ков, мыйла мӧдӧдны найӧс, кодъяс вӧліны нин делӧ вылын?
Мед и мукӧдыс порок дуксӧ дукалыштасны.
Быдӧнлы колӧ воюйтны.
Но эн вунӧдӧй, Момыш-Улы ёрт, главнӧйсӧ: эн лэдзӧй, некутшӧм ногӧн эн лэдзӧй туйяс кузяыс.
Эн сетӧй матыстчыны рубеж дорӧ.
Талун прӧтивник тіянсянь дас вит километр сайын.
Момыш-Улы ёрт, тайӧ вывті матын, кор абу водзсасьӧм, и вывті ылын, кор быд вӧр дітор, быд мыльктор водзсасьӧ.
Бара видзӧдліс карта вылӧ, чӧв олыштіс да водзӧ кутіс висьтавны:
— Нӧшта ӧтитор, Момыш-Улы ёрт: прӧверитӧй батальонтӧ, ӧдйӧ-ӧ сійӧ вермӧ вешйыны ӧти местасянь мӧдӧ.
Да дугдывтӧг тӧждысьӧй: дасьӧсь-ӧ тіян повозкаясныд, сийӧс-кӧлуйныд, вӧвъясныд...
Война вылын быдторйыд овлӧ.
Лоӧй дасьӧсь приказ серти ӧдйӧ чукӧртчыны, ӧдйӧ вешйыны мӧдлаӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ сёрнитӧ кыдзкӧ кытшлӧдлӧмӧн, оз яснӧ.
Мый могысь сійӧ тайӧс ставсӧ висьталӧ меным?
Ме бара думышті веськыда висьтавны ассьым гӧгӧрвотӧмторъяс.
— Генерал ёрт, разрешитӧй юавны?
— Да, да, юалӧй.
Сы могысь и ми сёрнитам,
— Меным абу гӧгӧрвоана, генерал ёрт.
Ӧд прӧтивникыд век жӧ петас батальон рубеж вылӧ.
Ті шуинныд: кутны огӧ вермӧй.
Ме кора разрешитны юавны тіянлысь: кутшӧм перспективаыс?
Мый кежлӧ должен лоны дась ме, батальонӧн командуйтысь?
Бӧрыньтчӧм вылӧ?
Панфилов таркӧдыштіс чуньяснас пызан пӧвйӧ.
Тадз вӧчлывліс сійӧ сьӧкыдторъяс дырйи.
— А ті асьныд кыдзи та йылысь думайтанныд, Момыш-Улы ёрт?
— Ог тӧд, генерал ёрт.
— Тӧданныд-ӧ, Момыш-Улы ёрт, — эз сразу вочавидз сійӧ, — командирлы век колӧ думыштны лёкджык помсӧ.
Миян мог — кутны туйяс.
Немец кӧ писькӧдчас, сы водзвылын туйяс вылын бара долженӧсь лоны миян войска.
Со мый вӧсна и босьті ме татысь батальонсӧ.
Кӧсйи тіянлысь босьтны, но тіян важнӧй туйыс.
Сійӧ индіс карта кузя Середа — Волоколамск костса туй вылӧ, кодӧс вомӧналіс батальонлӧн гӧрд визьтор.
— Абу линияыс колана, Момыш-Улы ёрт, — колана туйыс.
Ковмас кӧ, смела петкӧдӧй йӧзтӧ окопъяссьыд, смела веськӧдӧй вынтӧ колан местаӧ, но кутӧй туйсӧ.
Ті гӧгӧрвоинныд менсьым?
— Да, генерал ёрт.
Сійӧ матыстчис шинель дорас да пасьталігмозыс юаліс:
— Тӧданныд-ӧ ті татшӧм нӧдкыв: «Свет вылын мый медся кузьыс да медся дженьыдыс, медся тэрыбыс да медся ньӧжйӧ мунысьыс, мыйӧн медся ёна оз лыддьысьны да мый йылысь медся ёна жалитӧны?»
Ме эг пыр вермы висьтавны.
Панфиловлӧн бурмыштіс сьӧлӧмыс, менӧ вермис йӧртны да. Сійӧ нюмъялігтыр кыскис часісӧ да петкӧдліс:
— Со мый!
Кад!
Ӧні миян могным, Момыш-Улы ёрт, сыын, медым воюйтны кад вӧсна, медым мырддьыны прӧтивниклысь кадсӧ.
Колльӧдыштӧй менӧ.
Ми петім блиндажысь.
7
Ывлаыс мӧдіс рудӧдны, югдандор.
Кобис, ру пырыс муртса тӧдчисны пуясыс.
Вайӧдісны вӧвъяс.
Панфилов гӧгӧр видзӧдліс.
— А кӧн нӧ Шилов?
Мӧдӧдчам жӧ ӧні подӧн, медым сійӧ суӧдас миянӧс.
Мунігӧн Панфилов юаліс менсьым, мый вӧчӧны миян рубеж вылын.
Ме висьталі, мый батальон кодйӧ <rus>ходы сообщения</rus>. Панфилов сувтыштліс.
— Мыйӧн ті кодъянныд?
— Мыйла мыйӧн?
Зыръясӧн, генерал ёрт.
— Зыръясӧн?
Вежӧрӧн колӧ кодйыны.
— Тайӧс сійӧ шуис небыдика, шпыньмунӧмӧн.
— Чайта, ті пузувтінныд сэн мусӧ.
Ӧні тіянлы, Момыш-Улы ёрт, колӧ кодйыны ложнӧй позиция.
Мудеритны колӧ, пӧръявлыны.
Менӧ шемӧс босьтіс.
Генералкӧд сёрнитӧм бӧрын меным чайтсис, мый сійӧ оз сет торъя тӧдчанлун оборонительнӧй линиялы.
Ӧні артмӧ, мый сійӧ абу сідз.
Ме вочавидзи:
— Эм кодйыны ложнӧй позиция, генерал ёрт.
Миянӧс котӧрӧн вотіс капитан Шилов.
Туй дорын, кытчӧ петкӧдіс миянӧс ордымыс, сулаліс часӧвӧй, — серьёзнӧй руд синъяса ар кызя кымын зон.
Эз вывті бура, но старайтчӧмӧн, сійӧ чолӧмаліс генералӧс по-ефрейторски, на-караул.
— Кыдзи олан, салдат?
Зонмыд шӧйӧвоши.
Сэки миян армияын «салдат» кывйыс эз вӧв модаын.
Шулісны: «боец», «красноармеец».
Сійӧс, гашкӧ, первойысь шуисны салдатӧн.
Панфилов казяліс падмӧмсӧ да шуис:
— Салдат — зэв ыджыд кыв.
Ми ставӧн салдатъяс.
Но, висьтав, кыдз олан?
— Бура, генерал ёрт.
Панфилов кызӧктыштіс да видзӧдліс увлань.
Кизьӧр няйтыс тупкӧма шнурсӧ да сьӧкыд ботинкисӧ часӧвӧйлысь.
Увторйӧн либӧ чагторйӧн весалӧм няйт туйясыс кольӧмаӧсь ва обмотки вылас да гачас.
Винтовкасӧ кутысь киыс асъя кӧдзыд дырйи лӧзӧдӧма.
— Бура? — нюжӧдӧмӧн шуис Панфилов.
— А висьтав кыдзи марш вылын мунінныд?
— Бура, генерал ёрт.
Панфилов бергӧдчис Шилов дорӧ.
— Шилов ёрт, кыдзи маршыд муніс?
— Омӧля; генерал ёрт.
— Э-э...
Вӧлӧмкӧ, тэ, салдат, пӧръясьлан.
— Панфилов нюммуніс.
— Но висьтав висьтав, кутшӧма овсьӧ?
Часӧвӧй век ассьыс висьталіс:
— Бура, генерал ёрт.
— Абу сідз, — шуас Панфилов.
— Война дырйи ӧмӧй бура олӧны?
Мунны войын зэр улын татшӧм няйт пытшті, — мый нӧ таын бурыс?
Марш бӧрын узин?
Эн.
Сёйин?
Эн.
Сулав сэн ва паськӧмӧн, тӧв йылын либӧ кодйы му, а аски-аскомысь бойӧ, кӧні киссьыны кутас вир.
Мый нӧ тані бурыс?
Часӧвӧй тешкодя нюмъяліс.
Панфилов водзӧ висьталіс:
— Оз, вокӧ, война вылын бура оз овны...
Но миян батьясным, миян пӧльясным кужлісны ставсӧ тайӧс нуны ас вывтіныс, кужлісны венны боевӧй олӧмысь став сьӧкыдлунъяссӧ, пасьйисны врагӧс.
Тэ, вокӧ, эн на паныдасьлы бойын врагкӧд...
Но вермасьны кӧдзыдкӧд, мудзкӧд, лишениеяскӧд — тыш жӧ, кӧні колӧ отвага.
И он ӧшӧд юртӧ, он няргы...
Вот тайӧ бур, салдат!
Овыд кыдз?
— Ползунов, генерал ёрт...
Ме дзик тайӧс жӧ кӧсйи висьтавны, генерал ёрт...
— Знаменитӧй ов...
Знаменитӧй вӧлі механик...
Кӧсйин...
Мыйла нӧ эн висьтав?
— Виноват, генерал ёрт.
Прӧста эг думышт.
— Салдатлы век колӧ думыштны.
Салдат должен вежӧрнас воюйтны.
Но, Ползунов... кута тэнӧ помнитны.
Окота тэ йылысь кывлыны мӧдысь.
Тэ гӧгӧрвоин менсьым?
— Гӧгӧрвои, генерал ёрт.
Кок улас видзӧдіг, думыштчӧмӧн Панфилов ньӧжйӧник восьлаліс туй кузя.
Сувтыштлӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс Шилов вылӧ да ме вылӧ.
— Салдатлӧн олӧм сьӧкыд, — шуис сійӧ.
— Кывшутӧг, сьӧкыд.
Тайӧс век колӧ салдатлы висьтавны веськыда синмас, а сійӧ кӧ ылӧдчӧ, сэк жӧ сійӧс поправитны.
Сійӧ чӧв олыштіс, мыйкӧ думайтыштіс.
— Шилов ёрт, бойӧдзыд йӧзтӧ эн жалит, а бой дырйи... видзӧй, видзӧй салдатӧс бой дырйи.
Тайӧс эз вӧв шуӧма приказ сямӧн.
Но тайӧ вӧлі вынаджык на приказсьыс: завет.
Меным сидзис сьӧлӧм сіясӧдз.
Но сэк жӧ мӧдпӧлӧс гӧлӧсӧн, — начальник нога, стрӧга, — Панфилов мӧдысь шуис:
— Видзӧй...
Мукӧд войска, мукӧд салдатъяс миян тані, Москва дорын, ӧні абуӧсь.
Воштам кӧ тайясӧс — и нинӧмӧн лоӧ кутны немецӧс,
Прӧщайтчӧм мысти сійӧ кутчысис дом поводӧ, кыпӧдчис седлӧ вылӧ да мӧдіс рӧдтыны туй боктіыс.
ТУЙ ВЫЛЫН БОЙ
1
Панфилов индӧд серти ме капитан Шитовкӧд муні батальонъяс ӧтлаасян районӧ; ми видзӧдалім местасӧ; сёрнитчим согласованнӧй действиеяс йылысь, бойын ӧта-мӧдлы отсӧг сетӧм йылысь.
Капитанкӧд торйӧдчӧм бӧрын ме вӧлі локта ю берег пӧлӧн аслам штабӧ.
Сьӧкыд мӧвпъясын коллялӧм да узьтӧм вой бӧрын, Панфиловкӧд сёрнитчӧм бӧрын, кор нервнӧй система бара вӧлі зэвтӧма, ме, тешкодь кӧть абу, чувствуйті ачымӧс эг мудзӧмӧн, а вывті кокниа.
Седлӧ вылын ме пукалі эг сьӧкыда, кыдзи вӧлі войнас; думъяс эз личкыны.
Кажитчӧ, кокньыдджыка рӧдтіс и Лысанка.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь.
Эз кыв пушкаясысь гымгӧм ни ылысь, ни матысь.
Тайӧ лунӧ, октябрь дас сизимӧд лунӧ, чӧв вӧлі и сэні, миян шуйгавылын, кыті тӧрыт вувзьысьлісны немецкӧй танкъяс, кӧні тӧрыт грымгис-муніс бой.
Ӧнӧдз на эз вун тайӧ чӧв-лӧньыс; эз вун са кодь сьӧд небесаыс; пычьялысь муыс свинеч рӧмӧн дзирдалысь ва гӧпъясӧн; эз вун муыс, кодӧс, траншеяяс кодйигӧн, шыблалісны кӧрт зыръясӧн боецъяс, — Подмосковьеса вижоват сёйӧд му.
Тайӧ сёй вӧснаыс ме неважӧн на получиті Панфиловсянь замечание: сёйыс эрдӧдліс огневӧй точкаясӧс, сійӧс колӧ вӧлі пыр жӧ уберитны, разӧдны му пасьта.
Но тайӧ здукӧ, нервъясӧс волнуйтана чӧв-лӧняс, ме видзӧді сы вылӧ, — тайӧ му вылас, сёй чукӧръяс вылас, — видзӧді пыр кежлӧ вунӧдтӧм вылӧ.
Ю сайын тыдаліс вазьӧм сьӧд туй, коді саявліс матыса вӧрӧ.
Телеграфнӧй столбъясӧн пасъялӧм тайӧ туйыс, берег вылӧ кайӧм бӧрын, муніс батальон линия вомӧн да зэрысь сьӧдӧдӧм керкаяс дорті, ляпкыдик каменнӧй вичко дінті, муніс сэтчань, кытчӧ синіс враг, — Волоколамскӧй шосселань, Москвалань.
Пырис сьӧлӧмӧ ставыс, мый меным паныдасьліс туй вылын тайӧ асылӧ.
Ӧнӧдз помнита нывбабалысь мыйкӧ юавны кӧсъяна, шызьӧм чужӧм, кодӧс ме здук кежлӧ казявлі, кор Лысанка кокньыдика рӧдтӧмӧн муніс ю пӧлӧн нюжӧдчӧм сиктӧд.
Паметьӧ колис чужӧмыс, — абу нин том, визьйӧдлӧма шондіысь, тӧлысь, уджысь сьӧдӧдӧм чукыръясӧн, югыдлӧз синъяса, — роч крестьянкалӧн, роч нывбабалӧн чужӧм.
Сійӧ быттьӧкӧ юасис: «Тэ кытчӧ?
Кутшӧм юӧр нуан?
Мый миянкӧд лоӧ?»
Сійӧ быттьӧ корис: «Висьтав ӧти кыв, бурмӧд сьӧлӧмӧс».
А вӧв тӧвзис нин водзлань, и ме аддзи нин кутшӧмкӧ котелока красноармеецӧс, коді вӧлі копыртчӧма ичӧтик детинка дорӧ.
Красноармеец сувтіс веськыда, ме водзын вӧлі лукавитан бур чужӧма пулемётчик Блоха: сылӧн пулемётнӧй расчётыс сулаліс тасянь матын.
Блоха пырысь-пыр жӧ лоис серьёзнӧйӧн, чукыртіс муртса тӧдчысь еджыд синкымъяссӧ да сетіс меным честь.
Сы бӧрся, сэтшӧм жӧ серьёзнӧй чужӧмӧн, сетіс честь и дзоля детинка.
Татшӧмторйыд унаысь овлӧ; син пырыд нуӧдан вӧлі дай вунӧдан, — но тайӧ асылӧ и тайӧ детинкаыс, «гыж ыджда мужикыс», воин дорӧ, салдат дорӧ доверчивӧй мортыс, волнуйтіс, чеччӧдіс сьӧлӧмӧс.
А синъяс казялісны нин мӧдтор.
Бокынджык, палисадник дорын, штакетникӧ кияснас кутчысьӧмӧн, сулаліс ныв.
Сійӧ кодкӧдкӧ сёрнитіс да сераліс.
Кильчӧ дорсянь сы дорӧ нюмъялігтыр вӧлі локтӧ пулемётнӧй ротаса политрук Джалмухамед Бозжанов.
Кыкнанныслӧн ворсісны синъясыс, ворсіс томлун.
Менӧ аддзӧм бӧрын Бозжанов гӧрдӧдіс, сувтіс «смирно», бураа кӧзырнитіс.
Мелань бергӧдчис и нылыс.
Сылӧн чужӧмыс ӧти здукӧн дзикӧдз вежсис, — лои сэтшӧм жӧ юаланаӧн, шызьӧмаӧн, кутшӧм и водзынджык аддзылӧм нывбабалӧн.
И бара тайӧ видзӧдласыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмӧс.
2
Сикт прӧйдитӧм бӧрын ме вои лейтенант Брудный взвод дорӧ.
Мукӧд взводъясын моз жӧ красноармеецъяс кодъялӧмаӧсь муас <rus>ходы сообщения</rus>. Кодкӧ сизьдіс кокаліс мусӧ коканӧн.
Кӧдзыд йирмӧга поводдя вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вӧлі уджалӧ коскӧдзыс пасьтӧг пӧрччысьӧмӧн.
Быттьӧкӧ лакируйтӧмаӧсь, лӧсталісны пӧсялӧм гӧгрӧс пельпомъясыс.
Тайӧ вӧлі Курбатов, взводӧн командуйтысьлӧн помощник.
— Ачым босьтчи, комбат ёрт, — шуис сійӧ.
— Таті из кодь чорыд, колӧ отсалыштны.
Да и шонтысьыштны
Ён мускулъяса, крепыд, сійӧ эз сайӧд октябрьскӧй тӧлысь ассьыс восьса морӧссӧ.
Ме частӧ любуйтчылі да гордитчылі тайӧ воинӧн, коді вӧлі мича аслыспӧлӧс салдатскӧй мичлунӧн.
Но ме сэки шуи:
— Мыйла та мында мусӧ паръялінныд?
Куим кило метр сайсянь тыдалӧ.
Вай ӧдйӧ разӧдӧй, рӧвняйтӧй тайӧс ставсӧ.
Кӧні лейтенантныд?
Ичӧтик тушаа, тэрыб кокъяса, туша сертиыс вурӧм шинеля лейтенант Брудный котӧртӧ нин вӧлі мелань.
Сійӧ мытшъявтӧг сяркӧдіс-рапортуйтіс.
Ме шуи сылы:
— Мед йӧзыд помаласны уджсӧ.
Медым ставсӧ маскируйтасны.
Висьталӧй тайӧс, лейтенант ёрт.
А сэсся котӧрӧн ме дорӧ, батальон штабӧ.
Сійӧ тэрыба вочавидзис:
— Есть, комбат ёрт.
Задача выполнитӧм могысь, кодӧс карта вылӧ карандашӧн пасйыліс генерал, ме бӧрйылі кык командирӧс. Лейтенант Брудный вӧлі на пӧвстысь ӧтиӧн.
Команднӧй пунктын блиндажын менӧ встретитіс менам ичӧтик штабӧй: штабса начальник лейтенант Рахимов да менам младшӧй адъютант лейтенант Донских.
Рахимов доложитіс: нинӧм выльторйыс; прӧтивник важмоз оз матыстчы, весиг оз ыставлы разведчикъяслысь группаяс.
Рахимовкӧд ме босьтчи ӧткымын срочнӧй уджъяс бердӧ.
Ложнӧй позицияяс лӧсьӧдӧм кузя схема сылӧн вӧлі чертитӧма некымын лун сайын нин.
Ме прикажиті пыр жӧ кодйыны ложнӧй позиция, а передньӧй крайысь уджъяс, маскируйтчӧмысь ӧтдор, дугӧдны.
— Кывза, комбат ёрт, — шуис Рахимов.
— Разрешитӧй пӧртны олӧмӧ?
— Да.
Сійӧ видзӧдліс Донских вылӧ.
— Тіянлы, комбат ёрт, лейтенант Донских ӧні колӧ оз?
— Колӧ.
Рахимов кӧзырнитіс да петіс.
Регыд мысти кашкигтырйи воис гӧрдӧдӧм чужӧма Брудный.
Сылӧн тӧлка тэрыб синъясыс кытшовтісны блиндажті да сувтісны ме вылӧ виччысигтырйи, мыйкӧ тӧдмавны кӧсйӧмӧн.
Донских мыйкӧ вӧлі гижӧ пызан сайын.
— Донских!
Матыстчыв татчӧ!
Босьт сьӧрсьыд карта!
Сійӧс, ассьым адъютантӧс, комсомолец Донскихӧс, ме думышті индыны мӧд усиленнӧй взводӧ командирӧн.
3
Ме тӧда: бойын вӧвлӧм морт, кажитчас тіянлы, кыдзи и коркӧ меным, неуна аслыссямаӧнджык, неуна таинственнӧйӧн.
Но найӧ — Брудный да Донских — эз на вӧвлыны ни ӧти бойын,
Кыкнанныс вӧліны комсомолецъяс, кыкнанныс помалісны десятилетка да, мый дыракӧ военнӧй школаын велӧдчӧм бӧрын, лоины лейтенантъясӧн.
Дивизия формируйтігӧн Донскихӧс вӧлі назначитӧма ротнӧй командирӧн, но бӧрынджык сэтысь сійӧс вӧлі вештӧма небыд сьӧлӧм вӧснаыс.
Сійӧ яндысис кодь, ӧдйӧ гӧрдӧдлывліс да эз вермы стрӧга сёрнитны мыжакӧд.
Командирлы быть коланаторъяс — требовательность, взыскательность — эз вӧвны сы сям серти.
Но век жӧ Донскихлысь рота босьтӧм бӧрын сійӧ дыр кежлӧ шогӧ усьліс.
Ме гӧгӧрволі, — сійӧ думайтліс: «Эх, эз дӧверитны тэныд, комсомолец Донских, нуӧдны ротаӧс бойӧ».
Сылысь самолюбиесӧ, сылысь гордостьсӧ вӧлі вӧрзьӧдӧма.
Кык лун сайын, октябрь дас витӧд лунӧ, кор ротаясын бӧрйисны боецъясӧс войся уськӧдчылӧм вылӧ, Донских воис ме дорӧ да, юрсӧ мулань лэдзӧмӧн, шуис: «Лэдзӧй тшӧтш менӧ, комбат ёрт, ветлыны отрядыскӧд».
Но сэтчӧ, войся смел атака вылӧ, индӧма нин вӧлі менсьым старшӧй адъютантӧс, — сійӧ жӧ штабын начальник, — Рахимовӧс.
Ме дженьыдика вочавидзи: «Ог».
Донских эз пыр мун ме дорысь.
Гашкӧ, коліс шуны: «Энлы тэрмась, Донских, ковман на, воюйтыштан».
Но ме чӧв олі.
Чӧв оліс и Донских.
Менам вӧлі кад тӧдмавны ассьым адъютантӧс.
Меным сьӧлӧм вылӧ воліс сылӧн гордостьыс, чӧв олӧмыс, серьёзностьыс, кутшӧмӧн сійӧ пӧртлывліс олӧмӧ тшӧктӧмторъяс.
Ӧні сійӧ бара сулаліс ме водзын, нюжӧдіс меным карта.
Век окота аддзыны чужӧмсӧ, синъяссӧ сійӧ мортлысь, кодлы сувтӧдан задача.
Ми олам вӧлі ӧти блиндажын, и ме эг вермы вӧчны сідз, медым не видзӧдлыны ещӧ ӧтчыд аслам адъютант чужӧм вылӧ, — нывлӧн кодь нежнӧй кучика зэв сӧстӧм чужӧм вылӧ.
Меным сідзжӧ сьӧлӧм вылӧ воліс Брудный.
Сійӧ менам вӧлі, пӧжалуй, взводнӧйяс пиысь медбур командирӧн.
Вывті тӧлка, сюсь, сійӧ вевъявліс мукӧдъяс дорысь водзджык шедӧдны матіникысь сылы колана разнӧй материал; сы взводын зыръяс, черъяс да пилаяс век бура вӧлі тӧчитӧмаӧсь; уджъяс дырйи сылӧн взводыс ордйывліс мукӧдъяссӧ, и Брудныйлы век кӧсйыссьыліс, — коді абу грека?
— медым ме казялі тайӧторсӧ.
Татшӧм случайяс дырйи тайӧ ичӧтик мудеритысьыс вӧвлывлі вывті прӧст сьӧлӧмаӧн; сылӧн сьӧдіник синъясыс, кажитчис, сідзи и корисны: ошкы менӧ.
Ӧтчыд ме ас синмӧн аддзылі: Брудный абу трус.
Стрелкӧвӧй ячейкаяс сійӧ эштӧдіс водзджык мукӧд взводъясын дорысь.
Видлалігӧн меным кажитчис: водзладорса накатъясыс слабӧсь.
Ме юалі Брудныйлысь: «Тайӧ, тэ ногӧн, дась?»
— «Да, комбат ёрт».
— «Тэ сэтчӧ пуксьӧдан йӧзӧс?»
— «Да, комбат ёрт».
Ме босьті ӧти боец ордысь винтовка.
«Брудный, пыр сэтчӧ!»
Сійӧ гӧгӧрвоис, сійӧ кельдӧдіс.
Ме шуи: «Тэ кӧсйин сэтчӧ, пуляяс улас, пуксьӧдны йӧзӧс.
Пыр ачыд.
Ме кута лыйлыны».
Здук дыра падмыштӧм бӧрын сійӧ кӧзырнитіс, бергӧдчис каблукъяс вылас да чеччыштіс сэтчӧ нуӧдысь траншеяӧ.
Ме горӧді: «Сувт!
Вешйы бокӧ!»
Сійӧ вешйис.
Ме лыйи.
Пуля эз вермы прӧйдитны накат пырыс.
Брудный вермис гордитчыны.
Сылӧн радлысь синъясыс быттьӧкӧ бара висьтавны кӧсйисны «Но, мый?
Ошкышт жӧ!»
Сэксянь, воинскӧйног бура бергӧдчӧмсянь, ме мӧді любитны тайӧ сьӧдіник збой лейтенантсӧ.
— Пуксьы, Брудный!
Пуксьы, Донских, — шуи ме.
4
Донских пуктіс карта.
Думысь ме пасйи нин засада местаяссӧ, но нӧшта ӧтчыд прӧвериті ачымӧс карта серти.
Сэсся висьталі задача: дзебсьыны туйяс дорӧ, бураа лӧсьӧдчыны да кутчысьны сэні, не лэдзны мунны туйяс кузяыс немецкӧй автоколоннаяслы, немецкӧй артиллериялы; разведчикъяслысь ичӧтик группаяс лэдзавны лыйлытӧг, а колоннаяс паныдавны залпъясӧн, паныдавны пулемётъясӧн.
Немвиччысьтӧм лыйлӧмӧн врагӧс бӧбмӧдӧм бӧрын засада вермас кокниа вешйыны мӧд местаӧ.
— Но век жӧ, ёртъяс, абу таын тіян могныд, — висьтавлі ме.
— Мӧдарӧ, колӧ виччысьыштны, кытчӧдз прӧтивник бӧр оз садяс во, кытчӧдз оз пыр бойӧ.
Кутчысьӧй!
Кутӧй туйсӧ.
Заставитӧй сійӧс развернитны тіянлы паныд боевӧй порядокъяс.
Тайӧ первой.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — падъялӧмӧн шуис Брудный.
Сылӧн инас ӧшйытӧм, визув синъясыс лоины серьёзнӧйӧн.
Донских чӧв оліс.
— Гӧгӧрвоана, Донских? — юалі ме.
— Гӧгӧрвоана, комбат ёрт.
Сулавны кувтӧдз...
— Абу сулавны, Донских, а действуйтны.
Маневрируйтны.
Нападайтны.
— Нападайтны? — мӧдысь шуис Брудный.
— Да.
Нападайтны засадасянь.
Водтӧдны пуляясӧн, мыйта позьӧ, гитлеровецъясӧс.
Сэсся виччысьыштны.
Мед прӧтивник развернитчас, пырас бойӧ, сувтӧдалас вынъяс, медым кытшавны тіянӧс.
Сэки колӧ усйысьны да бара мӧд местаӧ петны туй вылӧ, ордйыны врагӧс да бара сувтны сы мунан туй вылӧ.
Ме гижті карта вылӧ панфиловскӧй спиральлысь ӧти чукыль.
— Тайӧн ми заставитам прӧтивникӧс развернитчыны ковтӧг, атакуйтны весьшӧрӧ, колям сійӧс дуракын.
Сы бӧрын, кор сійӧ бара мӧдӧдчас водзлань, колӧ мӧдпӧрйӧ нападитны.
— Нападитны?
— бара юаліс Брудный.
Сылӧн чужӧмыс бара лои серьёзнӧйӧн, синъясыс дзирдалісны.
Донских чӧв оліс да нюмъяліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис жӧ.
Тайӧ «нападайтны!» кывйыс, кодӧс меным сетіс Панфилов, вӧлі кутшӧмкӧ волшебнӧйӧн.
Сійӧ пыр жӧ вӧчис задачасӧ гӧгӧрвоанаӧн, мӧрччис сьӧлӧмӧдзныс, мӧд кодьӧн вӧчис йӧзӧс, сетіс смеллун.
Меным чайтсис: тайӧ не сӧмын тактика, тайӧ мыйкӧ ыджыдджыктор.
Ми сёрнитыштім торъя детальяс йылысь.
Брудныйлӧн ӧзйис сьӧлӧмыс.
Тайӧс висьталӧм бӧрын юрыс сылӧн кутіс уджавны кыдз колӧ.
Сійӧ думайтіс нин, кыдзи дзебны да маскируйтны йӧзӧс.
Ме шуи:
— Да, боецъяслы ковмас кодйысьны, маскируйтчыны.
Торйӧн ме шуа тайӧс тэныд, Донских.
Та кузя, Донских, некутшӧм жалитӧм оз вермы лоны.
Донских кывшутӧг видзӧдіс ме вылӧ.
Ме шуи Панфиловлысь кывъяссӧ:
— Жалитны — сідзкӧ не жалитны.
Гӧгӧрвоана?
Донских чорыда вочавидзис:
— Да, комбат ёрт.
Сылӧн лӧз синъясыс эз нин вӧвны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны часджын сайын, пемдыштісны, лоины стрӧгджыкӧсь.
Миян сёрниын нинӧм абу вӧлі шуӧма рӧдина йылысь, Москва йылысь, но найӧ гӧгӧрвосисны мукӧд кывъяс саяс, найӧ олісны миян пытшкын быд сьӧлӧмын.
5
Лейтенантъяс мунісны дасьтыны взводъяссӧ туйӧ.
А ме бара куті думайтны.
Тіянлы тешкодь кажитчӧ?
Решение аддзӧма, приказ сетӧма, исполнительясӧн приказ гӧгӧрвоӧма, — мый сэсся коли?
Коли бой.
Кор ті кутанныд гижны война йылысь, эн вунӧдӧй, пӧжалуйста, ӧти ичӧттор йылысь: война вылын эм прӧтивник.
И кӧть и тешкодь, но сійӧ оз век вӧч сідзи, кыдзи тіянлы колӧ.
Ме сьӧлӧмӧн кылі: вежӧрлӧн вежӧркӧд тыш выиграйтім талун ми, выиграйтіс Панфилов.
А водзӧ?
Збыль ӧмӧй немецъяс йӧй межъяс моз сувтӧдасны асьнысӧ пуляяс улӧ ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь?
Мый кутас вӧчны прӧтивник сы бӧрын, кор немецкӧй военачальник, нырсӧ лэпталысь господин «великогерманец», заставитас миянӧс думыштчыны?
Война вылын абу ӧти мӧвп, а кык; абу ӧти приказ, а кык.
Бойын кодлӧнкӧ мӧвпыс, кодлӧнкӧ приказыс кольӧ олӧмӧ пӧрттӧг.
Мыйла?
Висьталӧй жӧ меным: мыйла?
6
Рӧмдігас взводъяс вӧліны дасьӧсь петны.
Лейтенант Донскихлӧн группаыс стрӧитчис Руза ю вомӧн вуджысь пос дорын.
Ме верзьӧмӧн вои боецъяс дінӧ.
Найӧ эз вӧвны унаӧн — ветымын нёль морт, быдӧнлӧн пельпом выланыс груз.
Нёльлӧн вӧліны ручнӧй пулемётъяс; мукӧдыс вещевӧй мешӧкъясас босьтӧмаӧсь патронъяс тыра цинкӧвӧй кӧрӧбкаяс пулемётъяслы да винтовкаяслы: телефонистъяс спина выланыс кутӧны провод мӧтӧкъяс; боецъяскӧд тшӧтш мунӧны кык санитар.
Веськыдвыв флангын мукӧд моз жӧ винтовкаӧн сулаліс взводса командирлӧн помощник — сержант Волков, войнаӧдз вӧлӧма слесарӧн. Сійӧ век зумыш да служба вылын скӧр.
Тӧнлунъя войӧ сійӧ сё морт лыдын тшӧтш ветліс Середаӧ; виаліс, кыдз меным висьтавлісны, сёрниттӧг, дай локтӧм бӧрас на эз варовит.
Ме нарошнӧ найӧс ӧтлаӧді, — том зон Донскихӧс да нелямын арӧса Волковӧс, код йылысь тӧдісны: сійӧ виас и ассьыным, асланымыс кӧ кутас пышйыны немецысь.
Эз на вӧв сэтшӧм пемыд, и ме ставсӧ тӧді чужӧмъяс сертиыс.
Унаӧн первойысь на кутасны лыйлыны винтовкаясысь немецъясӧс, уналӧн аски, первойя бой дырйи, кӧдзавлас сьӧлӧмыс.
Мый жӧ шуны тіянлы, боецъяс, туйӧ петіганыд?
Ставсӧ нин висьталӧма, мый ме тіянлы верми висьтавны; ставсӧ сетӧма, мый верми тіянлы сетны.
А но, — на прощение...
— <rus>Смирно! Полоборота нале-во! Заряжай!</rus>
Ӧтка коз пуӧ, туганас, лыйны залпӧн...
Взвод...
Небыд да скӧр шыӧн зёлькнитісны ветымын мавтӧм затвор.
Чургӧдчисны лыйны дась винтовкаяс.
Берегдорса мыльк йылын доръястіыс вундалӧм сьӧд силуэтӧн тӧдчис рытъя небесаас джуджыд ён коз пу.
Боецъяс виччысисны исполнительнӧй команда.
Ме горӧді:
— <rus>Огонь</rus>!
Юрӧбтіс: р-р-р-р...
Сутш кежлӧ лоліс гӧрд биторъясысь визь, югдӧдліс штыкъяссӧ да ствол помъяссӧ.
Кыліс орлалӧм да лым вылӧ гылдысь увъяслӧн трачкакылӧм.
Бара зёлькнитісны затворъяс, бара кынмисны пельпомъяс бердӧ топӧдӧм винтовкаяс.
Лыскыс эз нин важмоз сьӧдав: усьысь лапъяс местаясті тыдаліс дзув.
— <rus>Огонь</rus>!
Бара ыпнитлісны посньыдик би кывторъяс, бара юрӧбтіс залп, бара гылдісны ӧшйӧм сьӧкыд лапъясыс.
— <rus>Огонь</rus>!
Коймӧд залп бӧрын туганыс нюкыльтчис, быттьӧ кералӧм, сэсся дрӧжжитігтыр веськӧдчис да бара кутіс ньӧжйӧник нёрны.
Некымын здук ӧшалыштӧм бӧрын сійӧ шнёпкысис улыс вожъяс вылас да, найӧс чеглалігтыр, уси муас.
Ёсь туган пыдди тыдаліс пиньӧсь тшӧтшӧдӧм конус.
«<rus>К ноге!</rus>» команда сетӧм бӧрын ме шуи:
— Бура лыйланныд!
Боецъяс, сідзжӧ ӧтпырйӧ вочавидзисны, кыдзи и лыйлісны:
— Служитам Сӧветскӧй Союзлы!
— Вот тадзи и сявкйӧй немецӧс!
Залпӧн-залпӧн!
Медым смерть киссис, а эз зэр моз бусит!
Эскӧй, ёртъяс, асланыд винтовкалы!
Лейтенант Донских, верманныд нуӧдны.
Мӧд местаын ме колльӧді Брудныйлысь взводсӧ.
7
Ме виччыси, мый аскинас, октябрь дас кӧкъямысӧд лунӧ, Донскихлӧн либӧ Брудныйлӧн взводыс кутас нуны бой.
Но октябрь дас кӧкъямысӧд лунӧ ни дас ӧкмысӧд лунӧ немецъяс эз петкӧдчывны миян участок вылын.
Кыкнан засадаыс дзебсисны вӧр дорӧ, кодйисны муӧ укрытиеяс кузя бой нуӧдӧм вылӧ.
Пожӧм пуяс йылын пукалісны немецъяслань банӧн наблюдательяс.
Но кыкнан туйыс вӧлі тыртӧм.
Индӧм часъясӧ луннас некымынпӧрйӧ Донских да Брудный юӧртлывлісны телефон кузя: «Прӧтивник оз тыдав».
Волоколамскӧй укрепленнӧй районлӧн став центральнӧй юкӧныс, — не сӧмын ми, но и орчча батальонъяслӧн фронт, — тайӧ лунъясӧ эз тӧдлы прӧтивникладорсянь некутшӧм зырсьӧм; немецъяс эз мӧдӧдлыны татчӧ весиг разведочнӧй группаясӧс.
Но бокысь, батальон шуйгаладор край сайысь, вӧр сайысь, кытчань котӧртліс-визувтліс Руза ю, дугдывтӧг кыліс пушкаясысь грымгӧм.
Сэні тышкасис миян противотанкӧвӧй артиллерия.
Сэтчӧ, дивизиялӧн шуйгадор флангӧ, Панфилов мӧдӧдіс став зенитнӧй пулемётъяс, сы лыдын и менам батальонлы сетлӧм пулемётъяс.
Сэтчӧ жӧ сійӧ мӧдӧдіс ӧти рота миянсянь веськыдвылынджык сулалысь батальонысь да прикажитіс кольӧм выннас тупкыны сійӧ кушӧдӧм участоксӧ.
Войнас би сертиыс, луннас кылӧм серти ми тӧдмавлім, кыдзи вежласьӧ бойлӧн линияыс.
Лыйсьӧмыс эз матыстчыв.
Мӧдарӧ, — сійӧ быттьӧ торъя кадъясӧ ылысмыліс, но ылысмыліс миян фронт пытшкӧслань, пыр ёнджыка пырліс миян мыш сайӧ.
Ылӧсас меным тӧдса вӧлі обстановкаыс.
Немецкӧй ударлӧн направлениеыс коли сійӧ жӧ, кутшӧм вӧлі октябрь дас квайтӧд лунӧ.
Немецъяс вайисны содтӧд вынъяс да пырисны водзлань.
Кык-куим дивизияӧн, сы лыдын и танкӧвӧйӧн, найӧ писькӧдчисны Можайск-Волоколамск костса мощёнӧй туй вылӧ, сідз шусяна «рокада» вылӧ (гижӧй скобкаӧ: рокадаӧн шусьӧ фронт линиялы параллельнӧ мунысь туй), рокада вылӧ, коді куйлӧ миян мышкын.
Писькӧдчисны да мӧдӧдчисны Волоколамсклань.
Миян батальон тупкыліс рокада вылын тышкасьысь войсканымӧс флангӧ да тылӧ кучкӧмысь.
Но немецъяс эз матыстчывны миянлань.
Важмоз ми костын да прӧтивник костын куйліс тыртӧм промежуточнӧй полоса пасьтанас дас кык — дас вит километр.
8
Октябрь 20 лунӧ Донских звӧнитіс не индӧм кадӧ.
— Комбат ёрт, воӧ грузӧвӧй машина.
Немецкӧй пехота.
— Ӧти машина?
— Да.
— Лэдз.
Недыр мысти Донских бара корис менӧ.
— Комбат ёрт, тыдовтчис машинаяслӧн дзонь колонна.
Пехотаӧн жӧ.
— Кымын?
— Бӧжыс оз на тыдав.
Ӧнісӧ дас.
Виноват, — ӧні юӧртісны: нӧшта кык.
— Но, Донских...
— шуи ме.
— Эн шӧйӧвош?
— помаліс предложениесӧ Донских, и меным трубкаӧд кыліс, кыдзи сійӧ ышловзис.
— Сідз абу, комбат ёрт?
— Сідз.
— Есть, комбат ёрт.
Огӧ лэдзӧй, комбат ёрт...
Донских муніс.
А ме воддзамоз пыр на топыда куті пельбокын трубкасӧ.
Му пытшкӧ дзебӧм мӧдар провод помас вӧлі связнӧй, коді юӧрталіс меным, мый вӧчсьӧ.
Пель чошкӧді.
Ме кылі не сӧмын кывъяссӧ, но и кутшӧм ногӧн найӧс шулісны.
Штабнӧй блиндажын, взводсянь кӧкъямыс километр сайсянь, ме быттьӧкӧ аддзылі ставсӧ, мый аддзыліс окопсянь связнӧй.
Вевттӧм кузь грузӧвикъяс ньӧжйӧ мунісны туй кузя. Тайӧ лунъясӧ кӧдзыдыс бара вӧлі чорзьӧдыштӧма туйсӧ, киськыштӧма водз усьӧм октябрьскӧй лымйӧн.
Бортъяс пӧлӧныс да кузов шӧрас лӧсьӧдӧм скамейкаяс вылын пукалісны винтовкаяса да автоматъяса немецкӧй салдатъяс.
Ӧні тайӧ кажитчӧ веритны позьтӧмӧн, но сэки, Москва дорын, сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтикӧд вося октябрын, немецъяс вӧчавлісны наступайтан марш мукӧд дырйиыс вот тадз: разведкатӧг, патрульястӧг, бокъясті мунысь охранениетӧг, лӧсьыдика, грузӧвикъясӧ пуксьӧмӧн, да збыльысь эскисны, мый паныдасигӧн кужасны вӧтлыны «русӧс».
А «рус» куйліс вӧр дорын, эз вештыв синсӧ турунвиж рӧма шинельяса, турунвиж рома пилоткаяса йӧз вылысь, кодъяс шурӧдісны миян му вывті господа моз, — куйліс ловшытӧг, октӧм винтовкасӧ топӧдӧмӧн, да виччысис команда «<rus>огонь</rus>!»
Кажитчис: быттьӧкӧ мембранаын мыйкӧ ратшмуні.
Менам тӧдлытӧг шусис:
— Но, мый сэн?
Ещӧ ӧтчыд ратшмуні.
— Мый сэн?
— мӧдысь юалі ме.
— Лыйлам, комбат ёрт.
И ме тшӧтш, комбат ёрт.
— Залпъясӧн?
— Да, команда серти, комбат ёрт.
— А немецъяс?
Вывті дыр кажитчис чӧв олӧмыс.
— Пышйӧны!
— горӧдіс телефонист.
— Ей-богу, пышйӧны...
Вывті рад лои сьӧлӧм вылын.
Немецъяс пышйӧны!
Со кыдз, значит, тайӧ артмӧ; со кыдз пышйӧны война вылын!
Эм, сідзкӧ, миян вын, коді шырӧ тушасӧ и ловсӧ, коді пырысьтӧм-пыр жӧ заставитіс немецъясӧс вунӧдны дисциплина да гордость, вунӧдны, мый найӧ «высшӧй» раса, мир завоюйтысьяс, некодӧн вентӧм армия.
Эх, конница эськӧ ӧні!
Лэбны эськӧ вӧвъяс вылын на бӧрся, и шырны, и шырны, кытчӧдз оз садьсявны, кытчӧдз пышйӧны!
Ме радуйтчи не сӧмын победаӧн, но и победа тайнаӧн, коді воссьыліс юр вежӧрын.
Эм миян вын!
Нимыс сылӧн...
Эг, сійӧ здукӧ ме эг на куж шуны сійӧс нимнас.
9
Недыр мысти Донских юӧртіс телефон кузя: первойя минутаяснас засада виис сё гӧгӧр гитлеровецӧс; куим мында либӧ нёль мында унджык колисны ловйӧн; машинаясысь чеччалӧм бӧрын немецъяс сувтӧдісны порядок; разӧдчисны, водалісны, кутісны нуны бой.
— Бур.
Тайӧс и колӧ вӧлі докажитны, шуи ме.
Ворсышт накӧд.
Медым ӧти местаын юждысьыштасны.
Йӧзтӧ дзеб.
Но видзӧд бокъясад.
Телефон пыр юӧрталӧм серти ме видзӧді бой бӧрся.
Первойсӧ немецъяс кутісны воча лыйлыны автоматъясысь, винтовкаясысь, пулемётъясысь, а сэсся взводлы паныд кутісны действуйтны миномётъяс.
Таын вӧлі сэки гитлеровскӧй армиялӧн преимуществоыс — вывті уна миномёт.
Мотопехота кыскаліс сьӧрсьыс грузӧвикъяс вылын миномётъяссӧ, быттьӧ чипасъясӧ тэчӧм пес.
Боецъяс дзебсисны укрытиеясӧ.
Кык час чӧж лыйсьӧм бӧрын вӧрлань матыстчысь немецкӧй разведкаӧс вӧлі паныдалӧма биӧн.
Взвод оліс, взвод кутіс туйсӧ.
Ме телефон пыр юӧрті ротаса командиръяслы бой мунӧм йылысь да прикажиті пыр жӧ висьтавны та йылысь боецъяслы, медым найӧ тӧдісны, кыдзи налӧн ёртъясныс нӧйтӧны немецъясӧс.
Мӧд ротаса командир Севрюков, нелямын арӧса ньӧжмыд лейтенант, вочавидзис:
— Боецъяс тӧдӧны нин, комбат ёрт.
— Кытысь?
— Комбат ёрт, действуйтӧ проводтӧм салдатскӧй телефон.
Ме чувствуйті: Севрюков сёрнитӧ нюмъялігтыр.
— Кутшӧм телефон?
— Воисны, комбат ёрт, раненӧйяс.
И висьтавлӧны мӧда-мӧд вежмӧн.
Ме шензя, комбат ёрт...
Мӧвпсӧ висьтавтӧдз Севрюков думайтыштіс.
Ме кывзі сылысь нюммунӧмӧн жӧ, интересӧн.
— Ме шензя, комбат ёрт...
Йӧз ранитчӧмаӧсь, — ӧд найӧ мучитчӧны, висьӧны, — а ставныс долыдӧсь.
Ми пӧ налы петкӧдлім пуж.
И — тӧданныд?
— сы вӧсна быттьӧ и омӧльджыка висьӧ...
Вот, комбат ёрт: вӧлӧмкӧ, и раненӧйяс вермӧны кыпӧдны ловтӧ.
— Кымынӧн воисны раненӧйясыс?
— Нёльӧн...
Налысь кӧть и кӧрталӧма ранаяссӧ, а век жӧ колӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны медпунктӧ.
А он кӧ мӧдӧд: висьталӧны, висьталӧны, кыдзи воюйтӧмаӧсь.
Сы гӧлӧсын тӧдчысь радлун пессис, шпоракыліс и ме пытшкын.
Ме пукті трубкасӧ.
Чеччис штабса начальникӧй, тэрыб вежӧра, этша сёрнитысь, косіник Рахимов.
— Разрешитӧй, комбат ёрт, ветлыны раненӧйяс дорӧ, — бурджыка тӧдмасьны обстановканас.
— Да.
Ветлӧй.
10
Недыр кад кольӧм бӧрын Донских бара менӧ корис телефон дорӧ.
Сійӧ юӧртіс, мый немецкӧй цепь флангъясысь торйӧдчисны кык группа морт нелямынӧн, медым кытшавны взвод.
Донских сёрнитіс шызьӧм гӧлӧсӧн.
Ме гӧгӧрвоа: сылы страшнӧ кодь, сылы окота юавны, — абу-ӧ кад нин вешйыны тайӧ местаысь, но сійӧ, — менам яндысьысь, гордӧй Донских, — век жӧ эз юав.
— Нинӧм, Донских, — шуа ме.
— Висьтав боецъясыдлы, медым бура видзӧдісны.
Сюрас стрӧка, — медым вурыштасны биӧн.
Эн пов.
Найӧ асьныс тэысь полӧны.
Донскихлӧн сы бӧрвывса донесениеыс вӧлі татшӧм:
— Комбат ёрт, лыйлӧны куимладорсянь.
Горзӧны «Рус, сдайтчы».
— А тэ?
— И ми лыйлам.
— Бур.
Кутышт найӧс, Донских.
Тайӧпӧрйӧ сылӧн шусис:
— Комбат ёрт!
Вермасны кытшавны...
— Нинӧм, Донских.
Делӧыс мунӧ рытлань.
Пемыдінас петанныд.
Кутчысь, донаӧй.
Менам немкӧсйытӧг шусис тайӧ кывсӧ.
Ме сёрниті сыкӧд, югыдлӧз синма Донскихкӧд, сьӧлӧмсянь, а эг устав серти.
Ті, гашкӧ, думайтанныд: мыйла Донских волнуйтчис?
Сійӧ, гашкӧ, кажитчӧ тіянлы слаб нервъяса, полысь мортӧн.
Но гӧгӧрвоӧй жӧ: сійӧ эз вӧв письменнӧй пызан сайын, мирнӧй станок сайын, учебнӧй поле вылын.
Сійӧс кытшалӧ вӧлі смерть.
Сійӧ кыліс сылысь шутьлялӧмсӧ, аддзис сійӧс, — немецъяс лыйлісны трассируйтысь пуляясӧн; найӧ, гӧрдӧсь да кельыдлӧзӧсь, дзувъялісны быд боксянь; найӧ лэбалісны орччӧн, муртса эз инмывны, и сьӧлӧм ёвксис, эз кывзысь вежӧрлы, эз кывзысь волялы.
Донских эз вӧв механизмӧн, эз вӧв нинӧм чувствуйттӧм мырйӧн, эз вӧв кӧрт торйӧн.
Сійӧ переживайтіс медводдза бой — морт олӧмын вӧвлытӧм критическӧй момент.
Кӧкъямыс километр сайсянь ме кылі сылысь пессьысь сьӧлӧмсӧ.
Ме зіли кыпӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ, ёнджыкасӧ инстинктивнӧя, а эг вежӧрсянь, и сысянь, матысянь бой нуӧдысь офицерсянь, сійӧ передайтсьыліс боецъяслы.
И друг, — именнӧ друг, кыдзкӧ дзик виччысьтӧг, — Донских шызьӧмӧн юӧртіс: немецъяс бӧрыньтчисны.
Первойсӧ эз веритчыссьы.
Но штабнӧй блиндажлӧн ичӧтик ӧшиньыс вӧлі пемдӧма нин; лун помасис.
Регыд мысти Донских ещӧ висьталіс: да, лыйсисны, горзісны и бӧрыньтчисны, пемыдгорулас аскӧдныс нуисны шойяссӧ.
Тайӧ вӧлі ичӧтик бой, но менам юклаліс вирӧй шудӧйла; окота вӧлі серавны, окота вӧлі чеччыштны вӧв вылӧ да тӧвзьыны сэтчӧ, Донских дорӧ, боецъяс дорӧ, миян геройяс дорӧ.
Войнас лейтенант Донскихлӧн взводыс вежис позициясӧ.
«ТЭ СЕТІН МОСКВА!»
1
Аски асывнас бара кутісны ылын, миян мыш сайын, муравны пушкаяс.
А батальон фронт водзладорын вӧлі чӧв.
Урчитӧм часъясӧ Донских да Брудный юӧртавлісны: туйяс тыртӧмӧсь.
Сэні, ылын водзвылын, наблюдательяс тӧрытъя моз жӧ джуджыд пу йывъяссянь видзӧдісны немецъясӧс.
Ме виччыси не ас кадӧ звӧнитӧм.
Звонок триньӧбтіс.
Дежурнӧй телефонист висьталіс:
— Комбат ёрт, эстысянь...
Телефонист оліс миянкӧд ӧти олӧмӧн; водзӧ висьталӧм эз ков; ме гӧгӧрвои — кысянь.
— Кывза...
— Комбат ёрт, вот так штука; верзьӧма немецъяс...
Локтӧны туй кузя.
Ме тӧді тэрыб сёрнисӧ Брудныйлысь.
Тыдалӧ, сылы воӧма черед.
Брудныйлӧн взводыс, кыдз ті тӧданныд, вӧлі дзебсьӧма мӧд туй дорӧ.
— Кымынӧн?
— Морт кызь кымын.
— Лэдз.
Кавалеристъяс бӧрся тыдовтчисны мотоциклистъяс.
Талун враг действуйтіс виччысьӧмӧнджык: ыстіс головнӧй дозоръяс.
Но боецъяс бураа вӧлі дзебсьӧмаӧсь вӧр діӧ.
Туйдорса вӧрыс, кӧні кыйӧдіс немецъясӧс Брудныйлӧн взводыс, вӧлі ичӧтик.
Но неылын, километрджын сайын кымын, вӧлі мӧд роща, кытчӧ стрӧка сюригӧн кокниа позис вуджны, медым бӧрыннас, врагысь гусьӧн мунӧм мысти, бара петны туй вылӧ.
Час мысти верзьӧма да мотоциклета немецъяс тӧвзисны бӧрлань, — юӧдзыс туйыс налы вӧлі восьса.
Регыд мысти Брудный юӧртіс: тыдовтчис пӧ грузӧвикъяслӧн колонна пехотаӧн.
Немецъяс лыддисны туйсӧ разведайтӧмӧн да локтісны тӧрытъя моз жӧ автомобильясын, бокъясті мунысь охранениетӧг.
— Лӧсьӧдчин? — юалі ме.
— Да, комбат ёрт.
Ми дасьӧсь.
— Лэдз матӧ да нападайт!
Действуйт спокойнӧя.
Трубкаысь кыліс чорыд да серьёзнӧй гӧлӧс:
— Есть, комбат ёрт.
Мый вӧчсис, сы йылысь меным бара юӧрталіс связнӧй.
И тайӧ туй вылас лои тӧрытъя моз жӧ.
Засадасянь залпӧн лыйӧм.
Мӧдысь.
Коймӧдысь.
И немецъяс, машинаясысь чеччалӧм мысти, кутісны пышйыны; налӧн ӧти здукӧн вуніс ставыс, мыйӧ велӧдлісны: вунӧдісны команда йылысь, дисциплина йылысь, лоины шӧйӧвошӧм ыжъяс кодьӧн.
Ме кӧсйи тӧдмавны телефонистлысь, коді ылі вӧрсянь юӧрталіс бой мунӧм йылысь:
— Пышйӧны оз нин?
Али водісны?
Висьтав стӧча!
— Пышйӧны, комбат ёрт...
Ок, и пызйӧны!
Ми, комбат ёрт, ӧні найӧс бара вурыштім.
Ме ещӧ тӧрыт на та йылысь думайті.
Кыдз эськӧ немецъяслы колӧ вӧлі нуны асьнысӧ немвиччысьтӧм залпӧвӧй би улӧ веськалӧм бӧрын?
Пыр жӧ водны, топӧдчыны му бердӧ, восьтыны воча вывті чорыд би.
Чайтсис, весиг некутшӧм командатӧг эськӧ тайӧс должен вӧлі диктуйтны быдӧнлы асьсӧ видзӧм кузя инстинкт.
Но, вӧлӧмкӧ, нӧшта ӧтчыд шуа, война вылын эм вын, коді парализуйтӧ вежӧр, воштӧ тӧлк вылысь, вӧчӧ морткӧд тешкодь шуткаяс, мый вӧсна сійӧ кокниа сюрӧ смерть гыж улӧ.
Сэки, миян первойя бойяс дырйи, ме кватлалі вежӧрӧн, гӧгӧрволі тайӧ вынсӧ.
Эн тэрмасьӧй.
Воас кад, — ми шуам сійӧс нимнас, ми тӧлкуйтыштам сы йылысь.
2
Немвиччысьтӧг, дзик бой заводитчигас, ори связьным Брудный взводкӧд.
Линия прӧверитны мӧдӧдӧм телефонистъяс зурасисны немецъяс вылӧ да воисны бӧр.
Менам пуис сьӧлӧм, кор юаси телефонистъяслысь, медым гӧгӧрвоны, мый жӧ лои.
Прӧтивник лыйлӧма найӧс туйдорса сиктсянь.
Телефонистъяс эз тӧдны, уна-ӧ сэн немец, мунісны-ӧ сэтчӧ машинаяс.
Тешкодь.
Оз инась сьӧлӧм.
Кӧн нӧ взводным?
Мый лои миян взводкӧд?
Збыль ӧмӧй кытшалісны?
Збыль ӧмӧй Брудный — сэтшӧм тӧлка да сюсь морт — эз ас кадӧ удит вешйыны немецъяс ныр улысь мӧд местаӧ?
Мый вӧчны?
Ме ог эновт ассьыным йӧзӧс гибель вылӧ.
Но кыдзи отсавны?
Мыйӧн?
Зэв ёна кыскис сэтчӧ менӧ ачымӧс — босьтны взвод да гусьӧник мунны мездыны ассьыным йӧзӧс.
Оз, оз позь меным, — менам батальон, менам кӧкъямыс километр кузя фронт, меным колӧ лоны тан.
Сьӧлӧмӧс мырдысь кутӧмӧн ме зіли спокойнӧя гӧгӧр артыштны.
Шуам, — взводӧс кытшалісны.
Но сетчасны ӧмӧй менам ветымын боец, ветымын пи?
Лэптасны кинысӧ?
Оз, кутасны тышкасьны олӧм вӧсна.
Ме эски таӧ, эски боецъяслы, командирлы.
Налӧн винтовкаяс, налӧн нёль ручнӧй пулемёт, тырмымӧн патронъяс, — а но, видлы, враг, матыстчыв!
Ме ысті отсӧг вылӧ пешӧй разведкалысь взводджын.
Взводджын!
Татшӧм вынъясӧн ми сэки воюйтім.
Ме прикажиті командирыслы: «Мун гусьӧн, эн зырӧд кытчӧ оз ков, действуйт тӧлкӧн, видзчысьӧмӧн, виччысь пемдӧм, пемыднас йитчы Брудныйкӧд, отсав сылы».
Брудныйлы ме тшӧкті висьтавны: кытшысь писькӧдчӧм мысти мед бара петас аслас взводыскӧд туй вылӧ, кыдз сылы вӧлі прикажитӧма; мед аски мӧд засадасянь бара паныдалас немецъясӧс биӧн.
3
Командирӧс ыстӧм бӧрын ме петі блиндажысь. Небесаыс вӧлі гудыр, улӧдз ӧшйӧма.
Пемдытӧдз коли час кык.
Эз вӧв окота аддзыны йӧзӧс, сёрнитны.
Вӧлі сӧмын ӧти дум: кытшалӧм взвод йылысь, ветымын боец йылысь, кодъяс тышкасьӧны туйдорса вӧрын.
Ме ньӧжйӧник мӧдӧдчи юлань.
Поле вылын красноармеецъяс кодйисны кын му, новлісны керъяс, лӧсьӧдісны ложнӧй позиция.
Эз мунсьы и сэтчӧ.
Ылысянь кажитчис: кодйысьӧны дышпырысь, гудйысьӧны...
Ӧдйӧджык!
Миян йӧз, ветымын боец, кутчысьӧны, тышкасьӧны ю сайын, мырддьӧны миянлы вылӧ тайӧ часъяссӧ, тайӧ минутаяссӧ, оз лэдзны водзлань врагӧс.
Ме чувствуйті: матыстча, и ставыс менам ыльӧбтас, горзыны кута и мыжа и мыжтӧм вылӧ.
Пель чошкӧдчӧма, — оз-ӧ кывны ю сайсянь немецкӧй миномётъяслӧн клопайтӧмъяс?
Оз, сэні лӧнь.
А ставыс кӧ нин сэні помасьӧма?
И ме некор нин ог аддзыв ассьым Брудныйӧс, ассьым Курбатовӧс, мукӧдӧс.
Бӧрыннас, война вылын чорзьӧм бӧрын, сьӧлӧмӧй эз сэтшӧм тшӧкыда пессьыв да висьлыв.
Блиндажӧ бӧр воӧм бӧрын ме куті виччысьны разведчикъясӧс, виччыси юӧръяс.
— Комбат ёрт, тіянӧс, — шуис телефонист.
Звӧнитӧ мӧд ротаса командир лейтенант Севрюков.
Сійӧ доложитіс:
— Комбат ёрт!
Лейтенант Брудныйлӧн взвод петӧма кытшысь.
4
Ме тэрыба юалі:
— Мыйӧн ті тӧданныд?
— Кыдзи мыйӧн?
Найӧ, комбат ёрт, танӧсь.
— Кӧнӧсь?
— Ме жӧ висьтала, — Севрюков сёрнитіс сылы лӧсялана ньӧжмыдлунӧн, и унаысь сылӧн сёрнитӧмыс мучитіс менӧ, — ме висьтала, комбат ёрт, танӧсь.
Воисны ротаӧ.
— Коді?
Ме век на эг вермы гӧгӧрвоны либӧ, стӧчджыка, гӧгӧрвои нин, но...
Но, гашкӧ, ӧні, тайӧ здукас, ставыс воссяс мӧдногӧн.
Севрюков вочавидзис:
— Лейтенант Брудный... дай боецъясыс.
Найӧ, кодъяс воисны.
Комбат ёрт, квайтӧс виӧмаӧсь.
— А немецъяс?
А туйыс?
Немкӧсйытӧг юавсис, кӧть мыйла вӧлі юасьнысӧ?
Ӧд сідз гӧгӧрвоана...
Севрюков меным висьталіс: туйсӧ босьтӧмаӧсь немецъяс.
Ме чӧв олі.
Севрюков юаліс:
— Комбат ёрт, ті телефон дорынӧсь?
— Да.
— Корны абу, комбат ёрт, телефон дорӧ Брудныйӧс?
— Оз ков.
— Мед тіян дорӧ воас?
— Оз ков.
— А мый нӧ?
— Виччысьӧй менӧ.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын ме эг пырысь-пыр чеччы.
5
Со мый сійӧ, — медся страшнӧйыс.
Эз повзьӧдлы туй воштӧмыс.
Та вылӧ ме вӧлі дась.
Миян тактическӧй арталӧмъяс серти тадз должен вӧлі лоны аски-аскомысь.
Но талун менам лейтенант, менам взвод, менам боецъяс бӧрыньтчисны, эновтісны туйсӧ приказтӧг.
Пышйисны!
Некымын минута мысти ме верзьӧмӧн вои мӧд ротаса команднӧй пункт дорӧ.
Неылын тасянь, куим сутки сайын, пемыдгорулын ме колльӧді боецъясӧс.
И ӧні вӧлі пемыдгорув.
Но сэки, куим сутки сайын, менӧ встретитіс строй.
Ӧні воӧм красноармеецъяс пукалісны да куйлісны водз усьӧм лымйӧн вевттьысьӧм му вылын, мудзӧсь.
Блиндаж дорын, — гуранӧсь берегдорса ньывкӧс мыльктор вылын, — сулалісны чукӧрын командиръяс.
Кодкӧ ӧти, ичӧтик тушаа, торйӧдчис чукӧрсьыс да кутіс котӧртны мелань.
Котӧртігмозыс сійӧ сетіс команда:
<rus>— Встать!</rus>
<rus>Смирно!</rus>
Тайӧ вӧлі Брудный.
Ме дорӧ воӧм мысти сійӧ лӧсьыда сетіс честь да веськыда сувтіс ме водзӧ.
— Батальонса командир ёрт...
— шызьӧмӧн заводитіс сійӧ.
Ме торки:
— Лейтенант Севрюков!
Ме дорӧ!
Севрюков сьӧкыдапырысь котӧрӧн воис ме дорӧ.
— Коді тані тіян старшӧй начальникыс?
— Ме, комбат ёрт.
— Мыйла нӧ ті онӧ командуйтӧй?
Мыйла взводсӧ абу построитӧма?
Мыйся кабак?
Быдӧнлы сувтны стройӧ!
Командирлы тшӧтш!
Воис Бозжанов.
Сійӧ ньӧжйӧник юаліс казахскӧй кыв вылын:
— Аксакал, мый лоис?
Ме вочавидзи рочӧн:
— Тіянлы, политрук ёрт, приказыс абу али мый?
Стройӧ!
Бозжанов, гӧгрӧсіник чужӧмсӧ мелань лэптӧмӧн, некымын секунда чӧж сулаліс вӧрзьытӧг.
Сійӧ явӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз лысьт.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ме ӧні ог кут кывзыны, ог вермы терпитны лӧньӧдан кывъяс
Сьӧд веськыд линия нюжӧдчис лым вылын.
Вӧлі шынитӧв.
Сӧмын ылысь, асыввылысь, кылӧ вӧлі омӧлика пушкаясысь лыйсьӧм.
Ме вӧв вылын матыстчи строй дорӧ.
Тайӧпӧрйӧ рапортуйтіс Севрюков.
Орччӧн дзик вӧрзьӧдчывтӧг сулаліс Брудный.
Ме бергӧдчи сылань.
— Докладывайтӧй.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн заводитіс:
— Комбат ёрт, менам команда улын усиленнӧй взвод талун бырӧдіс сё фашистӧс кымын, но миянӧс кытшалісны.
Ме решиті атакуйтны, писькӧдчыны...
— Бур.
А мыйла бӧр эн пет туй вылӧ?
— Комбат ёрт, миян бӧрся вӧтчисны...
— Вӧтчисны?
Ме скӧрысь, зывӧктӧмӧн горӧді тайӧс.
— Вӧтчисны?
И тэ лысьтін тайӧс шуны дорйысьӧм могысь?
Враг шуӧ, вӧтлыны пӧ кутас миянӧс Уралӧдз.
Сідзи и лоӧ, али мый, тэ ногӧн?
Ми сетам Москванымӧс, сетам ассьыным странанымӧс, пышъям гортъясӧ, старикъяс дорӧ, нывбабаяс дорӧ да шуам: «Миян бӧрся вӧтчисны...»
Тадз али мый?
Висьтав.
Брудный чӧв оліс.
— Жаль, — водзӧ висьталі ме, — мый тэнсьыд кывъястӧ оз кывны нывбабаяс.
Найӧ лӧсйӧдлісны эськӧ тэныд пельбокад, найӧ сьӧлалісны эськӧ тэнӧ.
Тэ абу Краснӧй Армияса командир, тэ трус.
Ылысь бара кыліс пушкаяслӧн омӧлика муралӧм.
— Кылан?
И сэні немецъяс, — миян мышкын.
Сэні враг писькӧдчӧ Москваӧ.
Сэні тышкасьӧны миян вокъясным.
Ми, миян батальонным, видзам найӧс тані боксянь уськӧдчӧмысь.
Найӧ веритӧны миянлы, веритӧны, — ми кутчысям, ог лэдзӧй.
А ме веритчи тэ вылӧ.
Тэ кутан вӧлі туй, тэ тупкин сійӧс.
И повзин.
Пышйин.
Чайтан — тэ колин сӧмын туй?
Эн, тэ сетін Москваӧс.
— Ме... ме... ме чайті.
— Менам тэкӧд сёрни помасис.
Мун.
— Кытчӧ?
— Сэтчӧ, кӧні тэнад местаыд приказ серти.
Ме инді ю сайӧ.
Брудныйлӧн юрыс дрӧгмуні, быттьӧ сійӧ кӧсйис видзӧдлыны бӧрвылӧ, кытчань индыліс менам киӧй.
Но сійӧ эновтчис таысь, сійӧ век на сулаліс ме водзын смирно.
— Но сэні, комбат ёрт...
— сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Да, сэні немецъяс!
Мун на дорӧ!
Служит налы, окота кӧ!
Либӧ виав найӧс!
Ме эг приказывайтлы тэныд воны татчӧ.
Меным оз ков беглецыд!
Мун!
— Взводкӧд? — полӧмпырысь юаліс Брудный.
— Абу.
Взводлӧн лоас мӧд командир!
Мун ӧтнад!
Батальонӧн командуйтысь унаногӧн вермас применитны властьсӧ офицер дорӧ, коді эз пӧрт олӧмӧ боевӧй приказ: бӧр сійӧс ыстыны бойӧ, чӧвтны должностьысь, сетны судӧ и весиг, требуйтӧ кӧ обстановка, лыйлыны места вылын.
А ме...
Ме сідзжӧ вӧчи суд места вылын.
Тайӧ вӧлі строй водзын лыйлӧм, — кӧть и абу пуляӧн, — сійӧ командирӧс лыйлӧм, коді вунӧдіс воинскӧй честь да пышйис врагысь аслас боецъяскӧд.
Честь воштӧмысь ме судиті бесчестьеӧн.
А Брудный век на сулаліс шынитӧв олысь шеренга водзын, быттьӧ эз гӧгӧрво, мый сёрниыс збыльысь помасис, мый ме сійӧс вӧтлі батальонысь.
Сылы тайӧ вӧлі страшнӧй минутаӧн.
Сійӧ вӧлі комсомолец; сійӧ, дерт, эз ӧтчыд думайтлы война йылысь, смерть йылысь, тӧдіс, мый бойын гашкӧ, ковмас сетны олӧмсӧ рӧдина вӧсна; мечтайтліс лоны повтӧмӧн, мечтайтліс победалӧн ыджыд шудлун йылысь дай, такӧд тшӧтш, наградаяс йылысь, слава йылысь, ичӧтик, но сылы вывті дона, аслас шудлун йылысь.
Но воис настоящӧй война, ыпнитіс настоящӧй бой, и сійӧ, комсомолец Брудный, лейтенант, взводӧн командуйтысь, пышйис аслас взводкӧд.
И суд помалӧма нин, — сёрниястӧг, гӧлӧсуйттӧг, абу комсомольскӧй бюро заседание вылын, а война поле вылын, — суд вӧчӧма единовластнӧй военачальникӧн, батальонса командирӧн.
И мечтаяс киритӧма.
Сійӧ, Брудный, спаситіс олӧмсӧ, но олӧмыс сылы эз нин вӧв; строй водзын сылы шуӧма позорнӧй кыв «трус»; сылы йӧзӧдӧма приговор: вӧтлыны!
Сійӧ сулаліс, быттьӧкӧ тайӧ ставыс, — мый, гашкӧ, страшнӧйджык на смертьысь, — ещӧ эз на во сыӧдз, быттьӧкӧ виччысис на месянь кутшӧмкӧ медбӧръя кыв.
Но ме кыв шутӧг веськыда видзӧді сы вылӧ.
Ме сэки вӧлі из кодь.
Сьӧлӧмын эз вӧрзьӧдчы жалитӧм.
Менӧ гӧгӧрвоасны, кодъяс воюйтлісны: татшӧм минутаясӧ ненавистьыд би моз сотӧ мукӧд чувствоястӧ, кодъяс сылы сулалӧны паныд.
Брудный гӧгӧрвоис: висьталӧма ставсӧ.
Сылӧн тырмис вын лэптыштлыны кисӧ кӧзырок дорас.
— Есть, комбат ёрт!
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ военнӧйногӧн, каблук йылас, бергӧдчис шуйгавыв.
Дай мӧдӧдчис, век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, быттьӧ тэрмасис Руза ю вомӧн вуджысь пос дорӧ, пемыд пӧвстас, кытӧн вой кежлас чӧв ланьтіс враг.
6
Кодкӧ торйӧдчис сьӧд стена моз сулалысь взвод дорысь да мӧдіс котӧртны Брудный бӧрся.
Ставлы кыліс:
— Лейтенант ёрт, ме тіянкӧд...
Ме тӧді паськыд пельпомъяса тайӧ вуджӧрсӧ, тайӧ гӧлӧссӧ. Ремень йылын сылӧн ӧшаліс полуавтомат.
— Курбатов, бергӧдчы!
Сійӧ сувтіс.
— Комбат ёрт, ми мыжаӧсь жӧ.
— Коді лэдзис петны стройысь?
— Комбат ёрт, сэтчӧ ӧткӧн оз позь.
Сэні...
— Коді лэдзис петны стройысь?
Сувт аслад местаӧ!
Колӧ кӧ шыӧдчыны, шыӧдчы ме дорӧ, кыдз требуйтсьӧ шыӧдчыны Краснӧй Армияса командир дорӧ.
Стройӧ сувтӧм бӧрын Курбатов шуис:
— Комбат ёрт, разрешитӧй шыасьны.
— Ог разрешайт!
Тані абу митинг!
Ме тӧда — командирныдкӧд ті тшӧтш пышйинныд.
Но тіян вӧсна кывкутӧ командир.
Сійӧ кӧ приказывайтӧ пышйыны, ті обязанӧсь пышйыны!
Ставныд кыланныд?
Командир кӧ приказывайтӧ пышйыны, ті обязанӧсь пышйыны.
Кывкутӧ сійӧ.
Но кор командир приказывайтӧ «стой!», сэки и ачыс и тіян пӧвстысь быдӧн, быд честнӧй салдат, обязан вины сійӧс, коді кутас пышйыны.
Тіян командирныд эз куж босьтны тіянӧс киясас, сувтӧдны тіянӧс, лыйлыны места вылас найӧс, коді эськӧ эз кывзысь сылысь.
Сійӧ мынтысис таысь.
Пемыд пӧвстсьыс, кытчӧ саяліс Брудный, сьӧд вуджӧр моз бӧр тыдовтчис сійӧ.
Выльысь ыпнитысь ненавистькӧд тшӧтш ме пытшкын ӧні кыптіс зывӧктӧм.
Мый сійӧ — прӧща корны воис?
Бара повзис?
— Мый тэныд?
— Политрук ёрт, босьтӧй документъясӧс.
— Мый сэні?
Неуна джӧмдыштлӧмӧн Брудный вочавидзис:
— Комсомольскӧй билет.
Командирскӧй удостоверение, письмӧяс.
Ме кори Бозжановӧс.
— Политрук ёрт, босьтӧй документъяссӧ.
Брудный шинель морӧс увдорсьыс кыскис вӧсньыдик пачка бумага да мыччис Бозжановлы.
— Аксакал, — муртса кывмӧн вашнитіс меным Бозжанов.
Таысь кындзи сэсся нинӧм эз шу сійӧ меным, но кевмысис и тайӧ ӧти кывнас.
Брудный сулаліс юрсӧ лэптытӧг.
Меным кажитчис: тайӧ — труслӧн мудеритӧм.
Сійӧ, тыдалӧ, та вылӧ и артыштӧма бӧрсӧ воигӧн: комбат корас политрукӧс, политрук кутас дорйыны.
Думыштсис: «Со тэ кыдз мудеритан тані, а он врагкӧд?
Ме кӧсйи тэныд сетны позянлун спаситны честьтӧ, но тэ кӧ бара повзин, чӧрт тэкӧд, — пӧгибнит честьтӧг».
— Брудный, — шуи ме, — верман кольны документъястӧ ас ордад.
Сэтчӧ верман не мунны.
Со тэныд мӧд туй.
Ме инді тылӧ мунысь трӧпа вылӧ.
— Мун полкса штабӧ...
Доложит, мый ме вӧтлі тэнӧ батальонысь, мый сеті судӧ.
Сэн оправдывайтчы.
Муртса кывмӧн, быттьӧ сыркъялігтыр, Брудный лолыштіс воздухсӧ.
— Комбат ёрт, ме... ме докажита тіянлы...
Ме виа...
— ӧні сылӧн гӧлӧсыс дрӧжжитіс, ӧні писькӧдчис ортсӧ сійӧ, мый кутіс ас пытшкас.
— Ме виа сэсь часӧвӧйсӧ...
Ме вая сылысь оружиесӧ, сылысь документъяссӧ...
Ме докажита тіянлы...
Ме кывзі, и вочасӧн чиніс, весасис ненависть.
Окота вӧлі вашнитны, медым сӧмын сійӧ ӧтнас кыліс: «Молодец, молодец тадзи и колӧ!»
Сьӧлӧмӧй вӧрзис, сьӧлӧмӧ писькӧдчис любовь.
Но та йылысь некод эз вермы тӧдны.
— Мун, кытчӧ гажыд!
Тэ меным он ков.
— Босьтӧй, политрук ёрт, — шуис Брудный.
Бозжанов югдӧдіс электрическӧй фонарикӧн: югӧрыс вильскӧбтіс Брудныйлӧн мугӧм топалӧм чужӧм вывті, — синъясыс быттьӧ вӧйӧмаӧсь пыдӧ, бандзибъясыс ёсьмӧмаӧсь да ӧзйисны гӧрдов пятнаясӧн.
Сэсся югӧрыс веськаліс бумага пачка вылӧ.
Бозжанов босьтіс сійӧс.
Фонарик кусі.
Брудный бергӧдчис да тэрыба мӧдӧдчис мунны.
Ме горӧді:
— Курбатов, сет лейтенантлы полуавтоматтӧ!
Тайӧ дзик ӧтитор, мый ме верми сылы вӧчны.
Ме кывкута батальон зумыдлун вӧсна, рубеж вӧсна, — Руза ю берег пӧлӧнса да душаясын рубеж вӧсна, — коді тупкыліс туйсӧ Москваӧ.
ТУЙ ВЫЛЫН НӦШТА ӦТИ БОЙ
1
Штабнӧй блиндажӧ воӧм бӧрын ме кори ас дорӧ Курбатовӧс.
Сійӧ пырис зумыштчӧма.
Врагъяс вӧтлісны мукӧдыскӧд тшӧтш и сійӧс, — юрсӧ тшапа кутысь тайӧ мича, вына мортсӧ дай видзӧднысӧ смелӧс.
Мыйла?
Мыйла сідз лои?
Тайӧс ме обязан тӧдны.
— Висьтав, — прикажиті ме, — мый тіянкӧд сэн лои?
Мыйла пышйинныд?
Курбатов сёрнитіс скупа.
Водӧм немецъяскӧд воча лыйсигӧн бӧрвылас, зэв матын, кылӧма автоматъяслӧн ратшкӧдчӧм.
Пуяс сайсянь, боецъяслы мышкас, лэбны кутӧмаӧсь трассируйтан пуляяс.
Брудный горӧдӧма: «Ме бӧрся!», и взводыс, винтовкаяссӧ киас кутӧмӧн, уськӧдчӧма вӧрсьыс орчча рощаӧ, кытчӧ вӧлі водзвыв урчитӧма вешйыны.
Но друг и сэсянь боецъяслы паныд кылӧмаӧсь лыйсьӧм шыяс.
Кодкӧ усяс, кодкӧ горӧдас.
Йӧзыс сюв-сявмунӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ и тайӧ здуксяньыс абу нин вермӧмаӧсь сувтны.
Найӧс дугдывтӧг лыйлісны трассируйтысь пуляясӧн; немецъяс лыйсигтырйи локтісны на бӧрся; военнӧйногӧн тайӧ шусьӧ: «пельпомъяс вылын».
Ме юалі:
— Унаӧн-ӧ найӧ вӧліны, сійӧ автоматчикъясыс, кодъяс вӧтчисны тіян бӧрся?
Курбатов зумыша вочавидзис:
— Ог тӧд, комбат ёрт.
— Гашкӧ, дюжина?
Али этшаджык?
Курбатов кыв шутӧг видзӧдіс увдорӧ.
— Мун, — шуи ме.
2
Курбатов муніс.
Мый нӧ переживайтіс сійӧ, менам салдатӧй?
Ме казялі: сылы вӧлі яндзим.
Яндзим...
Думайтлінныд-ӧ ті, мый сійӧ сэтшӧмыс?
Война вылын кӧ лоӧ виӧма салдатлысь яндысьӧмсӧ, ланьтас кӧ дзикӧдз тайӧ пытшкӧсса янӧдана чувствоыс, сэки некутшӧм велӧдӧм, некутшӧм дисциплина оз вермы кутны армияӧс.
Пуляяс улын Курбатов пышйис мукӧдъясыскӧд тшӧтш.
Страхыс горзіс сылы пеляс:
«Тэ вошин; тэнад том олӧмыд вошис; тэнӧ ӧні жӧ виасны либӧ вӧчасны урӧдӧн, калечитасны нэмыд кежлӧ.
Спасайтчы, дзебсьы, пышйы!»
Но юргис и мӧдпӧлӧс чорыд гӧлӧс:
«Оз позь, сувт!
Пышйӧм — зэв омӧльтор, позор!
Тэ вылӧ, кыдзи трус вылӧ, кутасны видзӧдны зывӧктӧмӧн!
Сувт, тышкась, ло рӧдиналӧн достойнӧй пиӧн!»
Кутшӧма вӧлі колӧ пытшкӧсын ӧтчаяннӧй тыш мунан кадас, кор вескиыс катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кор салдатлӧн душаыс нетшкысис кыкпельӧ, — кутшӧма колӧ вӧлі тайӧ здукас команда!
Командирлӧн спокойнӧй, гора, чорыд приказ, — тайӧ эськӧ вӧлі пилы рӧдиналӧн приказ.
Команда нетшыштіс эськӧ воинӧс страх гыж улысь; команда мобилизуйтіс эськӧ не сӧмын сійӧс, мый сюйӧма мортлы воинскӧй велӧдӧмӧн, дисциплинаӧн, но став бурторъяссӧ сылысь — сӧвесть, честь, патриотизм.
Брудный шӧйӧвошис, эз артышт моментсӧ, кор вермис, кор обязан вӧлі сетны команда.
Та вӧсна взводсӧ жугӧдісны бойын.
Та вӧсна честнӧй салдат ӧні яндысьӧ видзӧдны меным синмӧ.
3
Взводнӧй командир кывкутіс аслас мыжысь.
А ме?
Ӧд ставсьыс, мый лоис и лоас батальонын, бойын быд неудачаысь, быд пышйӧм случайысь, быд командир да боец вӧсна кывкута ме.
Менам взвод эз пӧрт олӧмӧ боевӧй приказ, — сідзкӧ, боевӧй приказсӧ эг пӧрт олӧмӧ ме.
Лоӧмтор йылысь ме юӧрті телефон пыр полкса штабӧ, сеті колана разъяснениеяс, пукті трубка да... да куті кывкутны нинӧм жалиттӧм судья водзын — аслам сӧвесть водзын, аслам вежӧр водзын.
Меным колӧ вӧлі помӧдз корсьны: мыйын менам мыжыс?
Абу-ӧ сыын, мый взводӧ инді ме туйтӧм командирӧс?
Абу-ӧ сыын, мый ме ас кадӧ эг гӧгӧрво, мый сійӧ трус?
Абу, тайӧ абу сідз.
Ӧд кужис сійӧ весиг пышйӧм бӧрас, строй водзын казнитӧм бӧрын, кыпӧдны любовь менам сьӧлӧмын, кужис петкӧдлыны, мый сы пытшкын ловъя честь.
Мый нӧ сэні, пуляяс улас, лои сыкӧд?
Мыйла сэні сійӧ вунӧдіс долг йылысь да командир власть йылысь?
Гашкӧ, сетчис йӧз полӧмлы?
Эг, ме эг эскыв, мый менам салдатъяс трусъяс.
Сідзкӧ, гашкӧ, омӧля ме найӧс гӧтӧвиті?
Эг, и тайӧ мыжсӧ ме ас сайысь эг тӧд.
Истинаыс сӧдзтысьліс, воссьыліс вежӧрын вочасӧн.
Ӧд некымын лун сайын на, кор ме сувтӧді лейтенант водзын задача, меным думайтсис: збыль ӧмӧй немецъяс йӧй ыжъяс кодьӧсь, ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь сідзи и кутасны юрсӧ сюйны миян залпъяс улӧ?
Но сэки ме эг вӧч тайӧ югнитысь мӧвпсьыс некутшӧм вывод; ме лыддьылі прӧтивникӧс йӧйджыкӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі збыльвылас.
Тыдалӧ, туй вылын медводдза бой бӧрын нин ми заставитім немецкӧй военачальникӧс думайтыштны, заставитім водзджык менам чайтӧмъяс дорысь.
Засадакӧд паныдасьӧм случай вылӧ, тыдалӧ, сылӧн вӧлӧма нин кутшӧмкӧ план, код йылысь ме ас кадӧ эг думыштлы.
Сійӧ немвиччысьтӧмӧн вочавидзис немвиччысьтӧм вылӧ.
Сійӧ повзьӧдіс да вӧтліс менсьым взводӧс, менсьым салдатъясӧс дзик жӧ сэтшӧм сямӧн, — пӧшти ныр увсянь немвиччысьтӧг лыйлӧмӧн, — мыйысь пышйылісны и паникаӧ сюрӧм сылӧн салдатъясыс.
Талун сійӧ вермис, вӧтліс менӧ, — юр вежӧрын ме мӧвпышті именнӧ тайӧ кывсӧ: «менӧ,» — но эз сы вӧсна, мый сылӧн офицеръясыс да салдатъясыс вӧліны збойджыкӧсь да бурджыка гӧтӧвитӧмаӧсь.
И эз лыднас сійӧ вен менӧ, — лыдлы паныд, миян тактическӧй арталӧмъяс серти, позьӧ вӧлі эськӧ воюйтны дыр кад чӧж ичӧтик вынъясӧн, — а аслас мӧвпыштӧмӧн, тактическӧй приёмӧн, вежӧрӧн.
Да, ме тӧрыт этша думайті!
Менӧ нӧйтісны бойӧдз.
Вот менам мыжыс.
4
Ме видзӧді карта вылӧ, юр вежӧрын кыпӧдлі бойлысь серпассӧ, пышйӧмлысь серпассӧ, зіли тӧдмавны, кыдзи сійӧ, менам враг, немецкӧй военачальник, тайӧс дасьтіс, кыдзи пӧртіс олӧмӧ.
Менам боецъяс пышйисны.
Враг заставитіс найӧс пышйыны, враг вӧтчис на бӧрся.
Думысь меным тыдаліс сійӧ.
Меным тыдаліс, кыдзи найӧ кашкигтыр тэрмасисны, найӧс клесьйӧдлісны трассируйтысь пуляяслӧн ӧзъялысь плетьяс, клесьйӧдліс смерть; тыдаліс, кыдзи на бӧрся вӧтчисны немецъяс, мунігмозыс лыйсигтыр, сідзжӧ тырӧма ловныс, пӧсялӧмаӧсь вӧтчӧмсьыс.
Мыйта сэн вӧліны, пышъян местаас, вӧр діторъяс, кустъяс, сёнъяс!
Дзебсьыны эськӧ кытчӧкӧ, дзик пыр жӧ водны, бергӧдны став стволсӧ враглань, лэдзны найӧс, пышйысьяс вылӧ чиктылысьясӧс, матіникӧ да спокойнӧя лыйлыны дзик дінсяньыс.
Брудный воштіс спокойностьсӧ.
Брудный эз кут веськӧдлыны аслас душаӧн да салдатъяс душаӧн: таын сылӧн мыжыс.
Но ме, комбат, обязан вӧлі тӧрыт на, бойӧдз, думыштлыны сы йылысь, водзвыв тӧдны.
Прӧтивник босьтіс туй.
Но ӧні кежлӧ ӧтисӧ на.
Мӧдыс абу на сы киын.
Сэні, мӧд местаӧ вуджӧмӧн, засадаын виччысьӧ немецъясӧс Донскихлӧн взвод.
Аски прӧтивник кутшӧмкӧ могӧн босьтчылас вӧтлыны и тайӧ взводсӧ.
5
Донскихкӧд телефон пыр йитчӧм бӧрын ме прикажиті сылы: босьтны охрана да локны ме дорӧ.
Часӧн-джынйӧн мысти сійӧ воис.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі быттьӧкӧ важкодь.
Воддзамоз жӧ кучикыс чужӧмас и киясас вӧлі нывлӧн кодь нежнӧйӧн.
Пырӧм мыстиыс сійӧ неуна гӧрдӧдыштіс.
Но первойя вӧрзьӧмсянь, первойя кывсянь ме гӧгӧрвои: Донских лоӧма мӧд кодьӧн.
Ме вылӧ видзӧдлӧм мысти нюммуніс: нюмыс вӧлі тӧдса, неуна яндысянакодь, но сідзжӧ мӧдпӧлӧс — сыын тӧдчис кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын, сійӧ быттьӧ сознайтіс ассьыс право нюмъявны.
И вӧрасыс лоӧма увереннӧйджык, тэрыбджык.
Воддза серти сійӧ свободнӧйджыка лэптыліс кисӧ кӧзырок бердӧ, свободнӧйджыка доложитіс аслас воӧм йылысь.
— Пуксьы, — шуи ме...
— Перйы картатӧ.
Донскихӧн паськӧдӧм карта вылын засадалысь местасӧ некыдзи абу вӧлі пасйӧма.
Татшӧм делӧясын гусятортӧ оз позь дӧверяйтны карталы.
Но первойя бой мунан местасӧ — сійӧ абу нин гуся — Донских пасйӧма гӧрд кытшӧн, быттьӧкӧ мед оз вун.
Ме видзӧдлі сэтчӧ.
Ми кыкнанным тӧдім, — сэн вӧлі прӧйдитӧма душалысь зэв ыджыд испытание; сэн вӧлі переживайтӧма победалысь ээв ыджыд радлун, — кыкнанным тӧдім и некоднанным эг шуӧ та йылысь ни ӧти кыв.
— Тӧдан, Донских, — шуи ме, — тӧндзи ми тэкӧд тӧлкуйтлім со мый йылысь: мед прӧтивник кытшавны мӧдас засада.
Тадз позьӧ лэдзны.
Но не сюрны кытшӧ.
Донских довкнитіс юрнас.
Синъяс сертиыс тӧдчис — гӧгӧрвоӧ.
Ме водзӧ висьталі:
— Но прӧтивник вермас кытшавны тӧдлытӧг гусьӧн.
Шуам, сідз...
Эталадорсянь сійӧ тэнӧ паныдалас.
— Карандашӧн, тшӧтшыд помнас, ме инді сійӧс карта вылысь.
— Тэнад петан туй коли таті.
Тэ утьыртан, кутан мунны, а прӧтивник гусьӧник водзвыв воӧмӧн, водӧма нин тіян туй вылӧ, виччысьӧ нин, аддзӧ нин тэнӧ.
И кутас веськыда киськавны тіянӧс биӧн.
Сэки кыдз?
— Кыдз?
— менсьым юалӧмсӧ шуис Донских.
— Штыкӧн!
— Ой, Донских...
Штыкӧн он судз, ылын: лыйлас ставнытӧ.
Он-ӧ шӧйӧвош?
Он-ӧ пышйыны мӧд?
Сійӧ неуна чатӧртыштіс юрсӧ.
— Ме, комбат ёрт, ог пышйы.
— Абу тэ йылысь, ӧтнад йылысь, сёрниыс.
Йӧзыд оз-ӧ кутны пышйыны?
Донских нинӧм эз шу, видзӧдіс карта вылӧ, думайтіс, корсис честнӧй ӧтвет!
— Дерт, Донских, колӧ тышкасьны и медся лёк положениеын.
Но мыйла миянлы сюрӧдчыны сэтшӧм положениеас?
Мед немецъяс сюрасны.
Штыкӧн тэ, Донских, виан ӧтикӧс, вежӧрӧн виан тысячаӧс.
Тайӧ, Донских, казахскӧй пословица.
— А кыдзи, комбат ёрт?
Томиник гӧлубӧй синъясыс эскӧмӧн видзӧдлісны ме вылӧ.
— Пышйыны!
— шуи ме.
— Пышйыны, кыдзи окота аддзыны немецъяслы, порядоктӧг, паникаын!
Минута дас, дас вит мода вылас воюйтышт дай ылӧдлы сійӧс паникаӧн.
Мед вӧтчӧны!
Ворсӧмсӧ кутам нуӧдны ме.
Оз найӧ вӧтлыны миянӧс, а ми заставитам найӧс, — гӧгӧрвоан, заставитам мудеритӧмӧн, — вӧтчыны.
Туйысь ылӧ эн мун.
Саймовтчы этійӧ сёнас.
— Ме бара инмӧдчылі карта дорӧ карандашӧн, тшӧтшыд помнас.
— Либӧ бӧрйы мӧд бурджык места.
Ӧти здукӧн сэн колӧ дзебсьыны, водны.
Первой группаыс мед лэдзас немецъясӧс.
А мӧдыс паныдалас найӧс пулемётъясӧн да залпъясӧн чужӧманыс.
Найӧ сюв-сявмунасны, шыбитчасны бӧрвыв.
Сэки колӧ сявкнитны тасянь, бара веськыда чужӧмас, дзик ныр увсяньыс.
Топӧдны кык би костӧ, вольсавны став вӧтчысьсӧ!
Гӧгӧрвоана?
Тайӧ бойсӧ ас пытшкын переживайтӧмӧн ме видзӧді Донских вылӧ лёк вылӧ радлана кыпыд нюмӧн.
Донских меным эз нюммун воча.
Синъяс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ гӧгӧрвоис идеясӧ, но пыдын синаканьясас, кодъяс быттьӧ кынмылісны здук кежлӧ, ме казялі повзьыштӧм.
Ме эг пыр гӧгӧрво, мый сыкӧд лои.
Гашкӧ, Донскихӧс минута кежлӧ шымыртліс ужас тыш водзын, вир кисьтан пӧсь пывсян водзын, мый сылы колӧ вӧлі вӧчны.
Но сійӧ чорыда вочавидзис:
— Ме гӧгӧрвои, комбат ёрт.
Ми сёрнитыштім уна подробностьяс йылысь.
Сэсся ме шуи:
— Тӧдмӧд боецъястӧ манёврнас.
Сійӧ выльысь юаліс:
— Манёврнас?
Тайӧ кывйыс сылы мыйлакӧ кажитчис тешкодьӧн.
Буракӧ, эз врагъясӧс бырӧдӧм, а мӧдтор гӧгӧрволіс сійӧ ӧнӧдз «манёвр» кыв улас.
Но пыр жӧ сійӧ вочавидзис, кыдз пӧлагайтчӧ:
— Есть, комбат ёрт.
— Но, Донских, ставыс.
Сійӧ чеччис.
Нежнӧй чужӧма, нежнӧй сьӧлӧма тайӧ томиник мортыслы аски колӧ вӧлі ылӧдны врагӧс налькйӧ да лыйлыны дзик матысянь шӧйӧвошӧм, йӧймӧм йӧзӧс.
Ме гӧгӧрвои: сійӧ сяммас вӧчны тайӧс.
6
Аслым кажитчис, быттьӧ ме воӧдчи сэтчӧдз, медым талунъя миян неудачалӧн опыт лои аски удача водзвыв висьталысьӧн.
Сьӧлӧм вылын лои кокньыдджык.
Донскихӧс лэдзӧм бӧрын ме воді, шебраси шинельӧн, бергӧдчи стенлань чужӧмӧн, медым унмовсьны.
Недыр кад уджаліс на мӧвпӧй.
Сэсся кутіс кусны.
Тупкӧм синъяс водзын кыптіс топографическӧй карта, кыптіс Донскихлӧн внимательнӧй чужӧмыс.
Карандашӧн, тшӧтшыд помнас, ме инмӧдчи карта дорӧ, ме петкӧдлі сылы: «Найӧ пышъясны, уськӧдчасны татчӧ, тані ми найӧс бара паныдалам биӧн!»
И друг — тайӧ здукыс колис паметьын вывті чорыда — ме аддзи: карта дорӧ инмӧдчӧ мӧд, абу менам карандаш.
Менам вӧлі прӧстӧй сьӧд карандаш, а талӧн лакируйтӧм гӧрд гранъяса, талӧн ёся ёсьтӧма лӧз помсӧ.
И киӧй абу менам.
Киыс еджыд, рыжӧй ловгӧнъяса пӧрысиник, но розӧвӧйкодь кучик вылас.
Синмӧй кыптіс ки вывсяньыс чужӧмас.
Да, тайӧ вӧлі сійӧ, менам прӧтивник, скӧр ёсь синъяса немецкӧй командир.
Сыкӧд орччӧн сулаліс кодкӧ. Сы дорӧ шыасигӧн сійӧ шуис (ме эг гӧгӧрво налысь кывсӧ, но сэк жӧ и гӧгӧрволі, — вӧтасигад, а сідзжӧ вӧт водзвывса кажитчӧмъясад овлывлӧны татшӧм тешкодьторъясыд), шуис кывйысь кывйӧ менсьым фразаӧс: «Найӧ пышъясны, уськӧдчасны татчӧ, тані ми найӧс бара паныдалам биӧн».
И карта вывсьыс, ёсь йыла карандаш увсьыс, ме аддзи эг овраг, гитлеровецъяслы лӧсьӧдӧм не аскиа нальк, а аслам батальонлысь линия.
Мыйвермӧмысь зіли видзӧдны, медым бура аддзыны, медым казявны точкасӧ, кытчӧ индӧ вӧлі карандашыс; ме став тушаӧн ӧдӧбтӧмӧн сетчи сылань...
И восьті синъясӧс...
Блиндажын сотчис тӧдса карасин лампа.
Пельӧсас телефон дорын пукаліс телефонист
Ме бӧр бергӧдчи стенлань чужӧмӧн, бара куті унмовсьны.
Уси дум вылӧ Брудныйлӧн чужӧмыс, кодӧс сутш кежлӧ югдӧдлісны фонарикӧн: мучитчана, но абу воштӧма гордость, пыдӧ вӧйӧм синъяс, ёсьмӧм бандзибъясас гӧрдов пятнаяс.
Дум вылӧ усины медбӧръя минутаӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуӧм кывъясыс: «Ме докажита...
Ме докажита тіянлы».
Сэсся ещӧ мыйкӧ; а сэсся ставыс гудыртчис личкана сьӧкыд унмын.
7
Асывнас, муртса на ме чеччи, менам коневод Синченко, мыйкӧ гусятор сьӧлӧм вылас кутӧмӧн, доложитіс:
— Комбат ёрт, эстӧн, — сійӧ индіс ӧдзӧс сайӧ, — лейтенант Брудный...
Виччысьӧ, кор ті чеччанныд.
— Мыйла сійӧ тан?
А сьӧлӧмӧй кутіс пессьыны.
Воӧма?
Пӧртіс эз олӧмӧ, мый кӧсйысьліс медбӧръяысьсӧ?
Синченко тэрмасьӧмӧн шуис:
— Сійӧ ветлӧма, комбат ёрт, немецъяс дорӧдз.
Вайӧма автоматъяс.
Ӧні пукалӧ, некодкӧд оз сёрнит.
Кӧсйӧ тіянкӧд личнӧ сёрнитны.
— Мед пырас, — шуи ме.
Синченко петіс.
Минута мысти ӧдзӧс бара воссис.
Кыв ни джын шутӧг, топӧдӧм вомдоръясӧн, Брудный матыстчис пызан дорӧ, кӧні ме пукалі, да пуктіс кык немецкӧй автомат, кык немецкӧй салдатскӧй книжка, письмӧяс, тетрадь, германскӧй бумажнӧй деньгаяс да монетаяс.
Сылӧн вӧйӧм сьӧд синъясыс видзӧдлісны ме вылӧ дзебтӧг, но бӧбовата, синкым пырыс.
Ме кӧсйи шуны: «пуксьы» и друг куті чувствуйтны, мый ог вермы шуны кыв ни джын, мый горшӧй гӧрддзасис.
Ме босьті папирос, чеччи, мӧдӧдчи истӧгла шинель дорӧ, кӧть истӧг и вӧлі гач зептын.
Ӧзті, сулалышті накат керъяс увдорӧ писькӧдӧм ичӧтик ӧшинь дорын, видзӧдлі пожӧм пуяс да вужъясыс вылӧ, пуяс костъяссӧ кытсюрӧ вевттьыштӧм лым вылӧ.
Сэсся бергӧдчи да спокойнӧя шуи:
— Пуксьы, Брудный...
Завтракайтін?
Брудный нинӧм эз шу; тайӧ минутанас и сійӧ эз вермы сёрнитны.
Ӧдзӧс костӧд видзӧдліс Синченко; котӧрӧн воис ме дорӧ, вашкӧдіс пель водзӧ:
— Комбат ёрт, завтрак кежлад винатӧ вайны?
Сійӧ, менам коневодӧй, менам шань Синченкоӧй, тӧдіс, кыдзи и быд морт батальонын, тӧрытъя историятӧ.
Дай ӧні ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
— Да, — шуи ме, — лейтенантлы кисьт чарка!
Ми завтракайтім ӧтлаын.
Брудный висьталіс аслас войся ветлӧдлӧмъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи виис кык немецӧс.
Синъясас, кодъяс васӧда дзирдышталісны вина бӧрад, оз-оз да ыпнитласны тӧдса лукав бикиньяс.
— Но кыдз нӧ тэнад, Брудный, тӧрытсӧ артмис? — юалі ме.
— Мыйла мунін приказтӧг?
Сійӧ букыштчис, сылы эз вӧв окота сёрнитны та йылысь.
— Ті жӧ тӧданныд...
— Ог тӧд...
Сійӧ ещӧ неокотапырысьджык шуис:
— Ті жӧ шуинныд...
— Повзин?
Сійӧ лётнитіс юрнас.
Ӧні, кор шуи тӧрытъя кывйӧс, сылы кокниджык лои висьтавны та йылысь.
— Ачым ог гӧгӧрво, комбат ёрт...
Тайӧ вӧлі, кыдз эськӧ шуны... быттьӧ кирпичӧн юрӧ...
И быттьӧ ме — абу нин ме...
Юрӧй эз кут вежӧртны...
Сійӧ нервнӧя вӧрзьӧдліс пельпомъяссӧ.
— Быттьӧ кирпичӧн?
— нӧшта юалі ме.
И ме водзын друг ыпнитлісны кывъяс, кодъясӧс важӧн нин корси вежӧрын.
Психика вылӧ удар!
Сійӧ минутаӧ ме дыр мысти шуи нимнас меным тӧдтӧмтор — бойлысь гусятор, бойын победалысь гусятор.
Психика вылӧ удар!
Юр вемӧ!
Сьӧлӧмӧ!
Тешкодь кӧть абу, но тайӧ минутаыс, кор, кажитчӧ, нинӧм сэтшӧмыс эз и вӧв, колис юрын войнавывса медся вына переживаниеяскӧд тшӧтш.
Психика вылӧ удар!
Но ӧд абуӧсь жӧ некутшӧм икс-лучьяс психика вылӧ удар вӧчӧм кузя.
Ӧд война нуӧдсьӧ йӧзӧс бырӧдӧм вылӧ вӧчӧм орудиеясӧн, ӧд сійӧ орудиеясыс дойдалӧны тушаӧс, а оз душаӧс, оз психикаӧс.
Абу тадз, и душаӧс!
И сэки нин, кор ранитӧма психикаӧс, кор уськӧдӧма лов, позьӧ вӧтлыны, суӧдны, виавны босьтавны пленӧ враг чукӧръясӧс.
Прӧтивник зільӧ вӧчны тадзи миянкӧд.
Ӧтчыд, господин «великогерманец», тадзи артмас тэнад мекӧд, менам взводкӧд.
Ӧні — тырмас!
Брудныйлы ме шуи:
— Вот мый...
Ӧні ме взвод тэныд век жӧ ог на сет.
Но, чайта, немецъясысь тэ ӧні он нин пов...
Кута ыставлыны тэнӧ на дінӧ.
Назначита разведчикъяс взводса командирлы отсасьысьӧн.
Сійӧ радпырысь сувтіс.
— Есть, комбат ёрт!
Ме лэдзи сійӧс.
Психика вылӧ удар!
Ӧд тайӧ тӧдса зэв важся кадъяссянь нин.
И зэв важся кадсянь тайӧ артмӧ немвиччысьтӧг уськӧдчӧм вӧсна.
И абу-ӧ сыын бойлӧн искусствоыс, тактикалӧн искусствоыс, медым немвиччысьтӧг уськӧдчӧмӧн шӧйӧвоштыны врагӧс да видзны татшӧм сяма немвиччысьтӧмторсьыс ассьыным войсканымӧс?
Тайӧ — абу выль идеяяс, найӧс позьӧ аддзыны книгаясысь; но война вылын найӧ выльысь воссьылісны меным дыр юр жуглӧм бӧрын, бойын успех да неудача бӧрын.
Найӧ гудыра тӧдчисны меным и воддза лунъясас.
Но ӧні, ёна дыр бӧрын, бойлӧн тайна вӧлі гӧгӧрвоана!
Тадз меным кажитчис.
Но сійӧ жӧ луннас, некымын час мысти, прӧтивник докажитіс меным, мый ме эг дзик ставсӧ гӧгӧрво; докажитіс, мый бойлӧн эмӧсь ещӧ мукӧд законъяс.
А война вылын, кыдз тӧдса, доказательствоясыд абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь найӧ логикаын либӧ математикаын.
Война вылын доказывайтӧны вирӧн.
8
Со мый висьталісны Донских взводса боецъяс, кодъяс воисны бойысь.
Тайӧ луннас, октябрь кызь кыкӧд лунӧ, прӧтивник кутіс воны артиллерияӧн да грузӧн сыӧн босьтӧм туй кузя батальон фронт водзын, а сідзжӧ бара вӧрзьӧдчис мӧд туйӧдыс, кыті тӧрыт Донскихлӧн засада эз лэдз немецъясӧс.
Тайӧпӧрйӧ немецъяс локтісны ёна виччысьӧмӧнджык, подӧн стройӧ разӧдчӧмӧн, найӧ лыйлісны автоматъясысь туйдорса вӧръясӧ да кустъясӧ.
Тыртӧм машинаясыс ньӧжйӧник воисны салдатъяскӧд орччӧн.
Донскихлӧн взвод и сэки паныдаліс немецъясӧс залпъясӧн.
Но ӧні враг та вылӧ вӧлі дась.
Немецъяс пыр жӧ водісны.
Сэсся котӧртышталӧмӧн мӧдісны кытшовтны взводӧс.
Тасянь заводитчыліс миян мӧвпыштӧмтор.
Воис кад петкӧдлыны паника — пышйыны мыйвермӧмысь, кыдзи веськалӧ.
Немецъяс аддзисны пышйысьясӧс: «А, рус пышйӧ!
Водзӧ!»
Боецъяс тӧвзисны-котӧртісны, кыдзи и вӧлі шуӧма, туйысь ӧтдальтчытӧг.
Немецкӧй шофёръяс лэдзисны моторъяс, салдатъяс каттьысисны вӧрзьӧм грузӧвикъяс вылӧ да, кузовъясын сулалӧмӧн, лыйлісны мунігмозыс, вӧтӧдісны миян йӧзӧс став удобствоясӧн, машинаясын.
Взвод тювкнитіс сёнӧ.
Боецъяс ӧдйӧ водалісны кустъяс сайӧ, мылькъяс сайӧ кыкнанладор туй бокас.
Тыдовтчисны машинаяс.
Вӧтчӧмнас ыззьӧм немецъяс лыйлісны кытчӧ веськалӧ, пӧвсталісны воздухсӧ югзьӧдысь пуляясӧн.
«Кӧні рус?
Кытчӧ пышйис?
Водзӧ!»
И друг боксянь залп.
Ручнӧй пулемётъяслӧн кинжальнӧй би.
Тӧданныд-ӧ ті, кыдз шырзьӧны кинжалӧн?
Матысянь, немвиччысьтӧг, кулӧм вылӧ.
Усисны виӧмаяс, кылісны горӧдӧмъяс.
Шофёръясӧс вурыштісны пуляяс, а, кодӧс эз на удитны, чеччалісны кабинкаяссьыс, весиг эз вевъявны тормозитны машинаяссӧ.
Машинаясыс зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд.
А боксяньыс залп бӧрся залп, помтӧм би.
Страхӧн шымыртӧм шӧйӧвошӧм немецъяс чеччалісны машинаясысь; немецъяс пышйисны полошуйтӧм ыжъяс моз.
А мышкас — би, мышкас — смерть!
И друг мӧдар боксяньыс, кытчӧ машинаяс сайӧ найӧ дзебсялісны пуляясысь, — бара дзик ныр уланыс смерть, бара залп, ручнӧй пулемётъясысь бара кинжальнӧй би.
Вот тані и лои сійӧтор, мый ме водзвыв эг артышт.
Мӧд удар, мӧд немвиччысьтӧм би быттьӧ тӧлк вылӧ вайӧдісны врагӧс.
Найӧ кутчысисны дзик ӧтиторйӧ, мый вермис найӧс спаситны виӧмысь: равзысь, дурмӧм гы моз вувзьысисны водзлань, лыйсьӧмлы воча, на вылӧ.
Немецъяслӧн эз вӧвны штыкъяс.
Найӧс велӧдӧма ветлыны атакаӧ штыктӧм автоматъяс кынӧм бердас топӧдӧмӧн да мунігмозыс лыйсьӧмӧн.
Ӧтчаяниеыс-ӧ вайӧдіс налы вын, налӧн командирныс-ӧ критическӧй здукнас овладейтіс найӧн, но немецъяс, быттьӧ пыр жӧ тӧдвылас уськӧдісны ставсӧ, мыйӧ найӧс велӧдлісны, да мӧдісны тӧвзьыны миян шочиник цепь вылӧ. Найӧ эз штыкъяс чургӧдны водзвыланыс, а трассируйтысь пуляяслысь ломалысь кузь визьяс.
И друг ставыс вежсис.
Действуйтны мӧдіс войналӧн ӧти прӧстӧй закон — лыдлӧн закон, лыд серти да оружие серти вевтыртӧм кузя закон.
Виавны шыбитчӧм кыксёысь унджык звермӧм йӧз вувзьысисны миян боецъяс вылӧ.
А миян сэні вӧлі китыр йӧз, взводджын, кызь вит боец.
Самӧй бой котыртӧмас, кыдз ме бӧрыннас гӧгӧрвои, вӧлӧма ӧшибка.
Ыджыд вынлы паныд ичӧт вынӧн воюйтігӧн оз позь врагӧс босьтны клещиӧ, нуӧдны тыш кык боксянь.
Тайӧ вӧлі курыд урок.
Мый вермис вӧчны Донских?
Татшӧм сяма страшнӧй здукъясас мортлӧн мужествоыс либӧ дзикӧдз тӧвзьӧ либӧ петкӧдчӧ вывті ыджыд, вӧвлытӧм вынӧн.
Донских прикажитіс котӧртны сёнті матыник вӧрӧ.
А ачыс, медым вевттьыны бӧрыньтчӧмсӧ, некымын боецкӧд кольччис ручнӧй пулемёт дорӧ.
Немецъяс лыйсигтырйи матыстчисны, но и Донских лыйліс найӧс пулемётысь, водтӧдаліс ӧти бӧрся мӧдӧс, тупкис сён, тупкис меддженьыд туйсӧ, кыті вермисны вӧтчыны.
Сійӧс вӧлі ранитӧма некымын пуляӧн, но сійӧ лыйліс водзӧ, эз чувствуйт пӧсь бой мунігӧн вирӧн ойдӧмсӧ.
Донских бӧрвывсянь кутіс стрӧчитны миян мӧд пулемёт.
Ӧні зумыш Волков, взводнӧй командирлӧн отсасьысь, вевттис лейтенантлысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Донских неуна вермис котӧртыштны асланыс йӧзлань, но сійӧ бара веськаліс пуля шер улӧ да усис.
А Волков дугдывтӧг кырссис дженьыдик тшӧкыд очередьясӧн, эз лэдз матыстчыны немецъясӧс лейтенант дорӧ.
Боецъяс кыссьӧмӧн кыскисны ассьыныс командирнысӧ, петкӧдісны вӧр дорӧ.
Сэні лейтенант Донскихлысь кӧрталісны сизим пулевӧй рана, — шуд вылӧ, абу смертельнӧйӧсь.
Сержант Волковӧс, коді служба вылын да бойын вӧлі скӧр, абу варов, кодӧс салдатъяс шулісны «правильнӧй мортӧн», вӧлі виӧма пулемёт дорас.
9
Тадз босьтісны немецъяс промежуточнӧй полоса.
Дерт, не меным, батальонӧн командуйтысьлы, висьтавны Москва дорса общӧй оперативнӧй обстановка йылысь либо кӧть сӧмын Волоколамскӧй направлениеын обстановка йылысь.
Но тайӧ случайын ассьыным правилӧнымӧс нарушитӧмӧн висьтышта зэв дженьыдика.
Панфиловецъяслӧн боевӧй туй йылысь документъяс бӧрыннас видлігӧн, — найӧс вӧлі чукӧртӧма музейӧ сдайтӧм вылӧ, — ме лыдди Рокоссовский армияса штаблысь ӧткымын оперативнӧй сводкаяс (Рокоссовскийлӧн армия обороняйтліс Волоколамск район).
Октябрь кызь кыкӧд лунся сводкаын висьтавсис: «Талун рыт кежлӧ прӧтивник помаліс главнӧй группировка чукӧртӧмсӧ миян армияса шуйгавыв флангын да содтӧд группировка армия центрлы паныд».
Армия центрлы паныд...
Сійӧ лунъясас тайӧ участок вылын вӧлі миян батальонным да кык орчча батальон миянлы сетӧм артиллерияӧн.
ОКТЯБРЬ КЫЗЬ КОЙМӦД ЛУН
1
Октябрь кызь коймӧд лунӧ асывнас, кор сӧмын на югдіс, миян весьтын тыдовтчис немецкӧй самолет корректировщик.
Сылӧн бордъясыс номлӧн моз жӧ шевгӧдчӧмаӧсь бӧрвыв; красноармеецъяс нимтісны сійӧс «горбачӧн».
Бӧрынджык ми велалім «горбачыс» дорӧ, кужны кутім найӧс уськӧдлыны; велӧдім артасьны миянкӧд — ном, ылытіджык лэбав!
— но тайӧ асылӧ дзик первойысь на аддзим «горбачӧс».
Сійӧ, некодӧн мешайттӧг, гӧграліс улӧдз ӧшйӧм арся кымӧръяс увдорті, мукӧд дырйи инмӧдчывліс найӧ руд доръясӧ, мукӧд дырйи, лӧньӧдӧм моторӧн гӧгралігтыр, планируйтліс увлань, медым матысяньджык видзӧдлыны миян вылӧ.
Батальонын противовоздушнӧй средствояс эз вӧвны.
Ме висьтавлі нин, мый батальонлы сетӧм зенитнӧй пулемётъяс, генерал Панфилов приказ серти, вӧлі мӧдӧдӧма дивизиялӧн шуйгаладор флангӧ, кӧні немецъяс усьласисны танкъясӧн дай ӧттшӧтш пыртлісны бойӧ авиация.
Ми сэки ог на вӧлі тӧдӧ, мый самолётъясӧс позьӧ уськӧдлыны и винтовкаясысь залпӧн лыйлӧмӧн, — кыдзи и мукӧд унатор, тайӧ прӧстӧйторсӧ ми кутім тӧдны бӧрынджык нин.
Ми ставным видзӧдім «горбач» бӧрся.
Помнита здук, — самолёт кыпӧдчис вылӧ, саявліс сутш кежлӧ кымӧр сайӧ, бӧр быйкнитіс-петіс — и друг гӧгӧр кутіс грымгыны.
Поле вылын, биӧн ыпнитлӧмӧн, качлісны му столбъяс.
Ещӧ эз на бырны воддзаясыс, ещӧ син водзын тыдалісны на ньӧжйӧ усьысь, парсалӧм кын му комӧкъясыс, кыдзи орччӧн кыптылісны нин выль му столбъяс.
Снарядъяс лэбӧм шы сертиыс, взрывайтчӧм сертиыс ме тӧдмалі: прӧтивник чорыда лыйлӧ разнӧй калибръяса орудиеясысь; ӧттшӧтш лыйлӧны миномётъясысь.
Перйи часі.
Вӧлі дасӧд час вылӧ петӧма кык минута.
Вӧр пӧвстӧ сайӧдӧм штабнӧй блиндажӧ воӧм бӧрын, ротаясысь донесениеяс кывзӧм мысти, ме доложиті телефон пыр полкса командирлы: ӧкмыс ноль-нольын прӧтивник чорыда кутіс лыйлыны передньӧй край кузя батальонлӧн став фронт пасьтала.
Воча меным юӧртісны, мый тадз жӧ лыйлӧны и миянсянь веськыдвылын сулалысь батальонӧс.
2
Вӧлі гӧгӧрвоана: тайӧ атака водзвылын нуӧдан артиллерийскӧй подготовка.
Татшӧм минутаясӧ быдӧнлӧн зэлалӧмаӧсь нервъяс.
Пельӧ воӧны мулӧн помтӧм сыркакылӧмъяс; туша кылӧ, кыдзи блиндажын дрӧгнитавлӧны керъясыс; вевдорсянь, уна судта накат пыр, матын лоысь взрывъясысь гылалӧны-тотшкӧдӧны джоджӧ, пызан вылӧ кын му комӧкъяс.
Но медся сьӧкыд здук — чӧв лӧнь.
Ставӧн чӧв олӧны, ставӧн виччысьӧны выль взрывъяс.
Но найӧ оз кывны... сідзкӧ...
Но бара — бух, бух, бух!.
И бара укйӧдлӧ, потласьӧ, бара дрӧгниталӧны керъяс, бара виччысян медся повзьӧдчысь здук — чӧв-лӧнь.
Немецъяс — фокусникъяс.
Тайӧ лунӧ найӧ ворсісны миян нервъяс вылын: некымынпӧрйӧ дугдылісны лыйлыны кык-куим минута кежлӧ — и бара и бара сизьдылісны.
Сьӧкыд вӧлі виччысьны.
Мед кӧть регыдджык нин атака!
Но коли часджын, час дай ещӧ час, а бомбардировка эз помась.
Ме, неважӧнся артиллерист, эг чайтлы, мый комбинированнӧй чорыд би, кодӧс веськӧдӧма полевӧй укрытиеяс линиялы паныд, миян позициялы паныд, кӧні эз вӧв ни ӧти бетонированнӧй точка, вермас кыссьыны та мында час.
Немецъяс лыйлісны уна вагон снарядъяс, — ставсӧ, мый вайисны татчӧ сувтӧм бӧраныс пыді тылысь, — дзикӧдз путкыльтісны мусӧ, збыльвылӧ арталісны бырӧдны рубеж, гындыны, пыркӧдны миянӧс, медым сэсся пехотаыс ӧтчыд уськӧдчӧмӧн кокниа помаліс делӧсӧ.
Кадысь кадӧ ме сёрнитлывлі телефон пыр ротаса командиръяскӧд.
Найӧ передайтлісны: ни ӧти участок вылысь эз удайтчы казявны немецкӧй пехоталысь чукӧртчӧм.
Частӧ оръясьліс связьным .
Осколокъяс орлавлісны проводъяссӧ.
Дежурнӧй телефонистъяс лыйлӧм улас ӧдйӧ йитлывлісны проводъяссӧ.
Луншӧр кадын, кор кытікӧ — кымынӧдысь нин!
— орӧдӧма проводсӧ, ме петі блиндажысь телефон дорын дежурнӧй бӧрся видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ ывлаас.
Снарядъяс лэблісны вӧрӧ.
Мыйкӧ гыпмуні вӧр йылас; чегъясигтыр кутіс ратшкакывны пу; гылавны мӧдісны пу увъяс.
Окота лои бӧр пырны му улӧ.
Но, ас вылӧ думысь горӧдыштӧм бӧрын, ме петі вор дорӧ.
Миян весьтын век на гӧграліс «горбач».
Лымйӧн вевттьӧм поле вылысь, коді тырӧма воронкаясӧн да код весьтын мӧвкъяліс взрывъясысь кыптӧм сьӧд тшын-бус, важмоз на уна местаясысь качлывліс муыс, — то не вылӧ, бокъясӧ, гӧрдоват ыпнитлӧмӧн, кор век ёнджыка кылысь омлялӧмӧн усьліс мина, то сьӧд столбӧн, мукӧд дырйи вӧр йылӧдзыс, — кор взрывайтчыліс ыджыд снаряд.
Некымын минута мысти нервъяс неуна велалісны, эз кут сідз дрӧжжитӧдны, пель спокойнӧджыка кыяліс взрыв шыяссӧ.
И друг — кост, шынитӧв.
Нервъяс бара зэлалісны.
Сэсся небесаын гортӧма клопнитӧм и пель чунӧдана, сьӧлӧмтӧ кырлалана шутьӧстӧм.
Сэсся бара клопнитӧм, бара пель косялысь шутьӧстӧм.
Тадзи потласьӧ шрапнель.
Ме лэдзчыси пу бердӧ, бара быттьӧ босьтіс йирмӧг.
Вӧлӧмкӧ, минута кежлӧ кост вӧчлігӧн, немецъяс вежӧмаӧсь снарядъяслысь комбинация — взрывъяслысь, звукъяслысь да би ыпнитлӧмъяслысь комбинация.
Ӧні найӧ лыйлісны шрапнельӧн да бризантнӧй снарядъясӧн, кодъяс потласисны воздухын дзик му бердас зэв ёна ратшкӧдчӧмӧн, биӧн.
Стрелкӧвӧй ячейкаӧ дзебсьӧм боецлы татшӧм снарядъясыд пӧшти абу ӧпаснӧйӧсь, — абу ӧпаснӧйӧсь тушалы, но немецъяс зілисны уськӧдны йӧзлысь сьӧлӧмсӧ, бомбитісны психика.
Сійӧ минутаяснас, пу дорӧ лэдзчысьӧмӧн, ме гӧгӧрволі тайӧс, ме велӧдчи прӧтивниклысь.
Сэсся поле вылын бара кутісны потласьны фугаснӧй снарядъяс. Найӧ кыпӧдлісны мулысь сьӧд столбъяс да взрывчаткалысь быттьӧкӧ изшом бус.
Ыджыд взрыв ӧттшӧтш сьӧд му комӧкъясыскӧд да бусыскӧд шыбитіс кузь керъяс, кодъяс сыӧдз вӧлі му мыльктор улынӧсь.
Тайӧ здукӧ, дерт, радліс миян весьтын жургысь немецкӧй пилот-корректировщик.
Но лӧгпырысь сералі тшӧтш ме.
Удайтчыліс вель тӧдса нин военнӧй мудеритӧм.
Прӧтивник жугӧдіс ложнӧй позиция.
Лжеблиндажъяс вӧліны тшак модааӧсь, вевттьӧма насыпӧн да кокньыдика тыртӧма лымйӧн, кодъяс кузя ми нарошнӧ вӧчалім-юждім туйяс. Тайӧ блиндажъясыс вель бура тӧдчисны ю пӧлӧн.
А збыль блиндажъяссӧ, кӧні вӧліны боецъяс, кыдз ме висьтавлі нин, вӧлі кодъялӧма ю дорас матӧджык, крут пӧкатъясӧ, найӧс вевттьӧма куим-нёль судта керйӧн, тыртӧма метр судта му слӧйӧн шыльыда, берегыскӧд ӧтрӧвнӧ.
Немецъяс нуисны не сӧмын прицельнӧй би, но и став площадь пасьтаыс, сы вӧсна тшӧтш сизьдісны и берегсӧ. Но медым жугӧдны блиндажъяссӧ, колӧ вӧлі веськавны не вевдорса кыз вевттьӧд вылас — сэтчӧ эз мӧрччыв некутшӧм удар, — а веськыда кымӧсас; накатыс сэті вӧлі ёна слабджык.
Миян оборонаным жӧ, быть колӧм вӧсна, вӧлі сэтшӧма нюжӧдӧма, мый батальонын лоліны сӧмын случайнӧй, ӧтка воштӧмъяс.
3
Луннас, нёль час гӧгӧрын, прӧтивник нӧшта ёнджыка заводитіс лыйлыны мӧдӧд ротаса участок вылӧ, Новлянское сикт районӧ, кыті муніс Середа — Волоколамск кост миртуй.
Кывзыштӧм бӧрын ме пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвои тайӧс да звӧниті мӧдӧд ротаса командирлы — Севрюковлы
— Сійӧ абу...
Ме гӧлӧс сертиыс тӧді: тайӧ вӧлі ӧти связнӧй, ичӧтик татарин Муратов.
— Кытӧн сійӧ?
— Кыссис наблюдательнӧй пунктӧ...
— А тэ мыйла абу сы дорын?
— Сійӧ ӧтнас муніс, медым некод эзджык казяв.
Комбат ёрт, сійӧ тӧдӧ тактика.
Муратов сёрнитіс долыда.
Татшӧм здукъясӧ торъя нин ёна тӧдчӧ салдатлӧн сёрни сямыс, лыддян сійӧс боевӧй донесениеӧс моз.
Менӧ корисны мӧд телефон дорӧ.
Сёрнитӧ Севрюков.
— Комбат ёрт?
— Да.
Кӧнӧсь ті?
Кытысянь сёрнитанныд?
— Куйла артиллерийскӧй наблюдательнӧй пунктын.
Видзӧда артиллерийскӧй бинокльӧн...
Зэв интереснӧ комбат ёрт...
Сійӧ и ӧні, лыйсигӧн, воддзамоз жӧ эз тэрмась.
Ме тэрмӧдлі сійӧс вопросъясӧн:
— Мый интереснӧйыс?
Мый тыдалӧ?
— Немецъяс чукӧртчӧмаӧсь вӧр дорас...
Жуӧны комбат ёрт, веглясьӧны...
Со офицер мыччысис, бинокльӧн жӧ видзӧдӧ.
— Унаӧн-ӧ найӧ?
— Пӧжалуй, медым не пӧръявны, батальон лоӧ...
Ме думайта, комбат ёрт, колӧ эськӧ найӧс...
— Мый думайтнысӧ?
Корлы телефон дорас Кухаренкоӧс!
Ӧдйӧ!
— Комбат ёрт, ме дзик тайӧс жӧ и думайті...
Ме частӧ скӧрмывлі Севрюков нюжмасьӧм вылӧ.
И век жӧ нелямын арӧса тӧлка Севрюковӧс эг веж эськӧ мӧд командирӧн, ӧд сійӧ тайӧ луннас не ӧтипӧрйӧ кыссьыліс страшнӧй поле кузя, вӧвліс окопъясын да наблюдательяс дінын.
Телефон трубкасӧ босьтіс лейтенант Кухаренко — артиллерист корректировщик.
Батальонлы сетӧм кӧкъямыс пушка, кодъясӧс вӧлі дзебӧма вӧрӧ, му укрытиеясӧ, дзонь лун чӧж чӧв олісны, медым не петкӧдлыны асьнысӧ решающӧй минутаӧдз.
Сійӧ минутаыс матыстчис.
Вӧрдорсӧ, кытчӧ чукӧртчисны немецъяс атака вылӧ, вӧлі, кыдзи и батальон фронт водзладорса став полосасӧ, водзвыв пристреляйтӧма.
Бой нуӧм кузя менам план вӧлі татшӧм: дзебасын вӧлысь артиллериялы заводитны лыйлыны сӧмын сэки, кор прӧтивниклӧн ударнӧй группаыс лӧсьӧдчас атакуйтны; зутшкӧбтыны кирпичӧн моз юрас, шӧйӧвоштыны, пусь-пась разӧдны, орӧдны атакасӧ.
Окота вӧлі сетны команда: «Прӧтивник чукӧр кузя став орудиеясысь огонь!»
Но первой колӧ вӧлі мӧдӧдны некымын проверочнӧй снаряд, медым, усян местаяс вылӧ видзӧдӧмӧн, лӧсьӧдны наводкасӧ, либӧ, кыдзи шуӧны артиллеристъяс, «бергӧдыштны» арталӧмӧн, кытысянь да кутшӧм вынӧн пӧльтӧ тӧв, кутшӧмджык атмосфернӧй давление, орудиеяслӧн муӧ пуксьӧм да уна мукӧдпӧлӧс вежласянторъяс.
Та вылӧ колӧ вӧлі ичӧтик кад — ставыс кымынкӧ минута.
Но помнитанныд-ӧ ті Панфиловлысь нӧдкыв, мый сэтшӧм кадыс?
Тӧданныд-ӧ ті, мый вермас лоны война вылын кымынкӧ минута чожӧн?
4
Приказание сетӧм бӧрын ме телефон трубкасӧ эг пукты — телефонсӧ вӧлі йитӧма артиллерийскӧй сетькӧд.
Кыла — огневӧй позицияяс вылӧ лэбӧ команда:
— Быдӧн асланыд местаясӧ!
Зарядитны да доложитны!
Сы бӧрын Кухтаренко — вӧрӧ дзебӧм пушкаяслӧн синмыс — висьтавлӧ координатъяс.
Кодкӧ сійӧс мӧдпӧв шуалӧ.
Ӧні ньӧжйӧник бергӧдчӧны орудийнӧй стволъясыс.
А кадыс мунӧ, кадыс мунӧ...
Сэсся кылӧ:
— Гӧтов!
И пырысь пыр жӧ Кухтаренколӧн команда:
— Кык снарядӧн, беглӧй огонь!
И бара чӧв олӧм, оз кывзы исполнение йылысь кывъяс, кыдз требуйтчӧ устав серти, бара мунӧны секундаяс...
Тыдалӧ, всё-таки мыйкӧ абу дась.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, чорт побери!
И друг тайӧ кывсӧ кыла трубкаысь.
Кухтаренко горзӧ:
— Ӧдйӧджык!
Ме сюйси сёрни костас;
— Кухтаренко, мый сэн?
— Комбат ёрт, немецъяс лӧсьӧдчӧны, ранецъясасьӧны, каскаасьӧны...
И сійӧ горзӧ:
— Огневӧй!
— Ме!
— Ӧдйӧджык!
— Принимайт!
Лыйны!
Лыйны!
Очередь!
Пельӧдз кылысь помтӧм грымгӧм шы пӧвстысь он вермы рӧзнитны миянлысь лыйсьӧм шыяссӧ, но снарядъяссӧ лэдзӧма, снарядъяс лэбӧны — ӧні сӧмын пристрелочнӧйяс на, ӧні сӧмын кыкӧн на.
Кухтаренко ӧні жӧ аддзас разрывъяс.
Ылын-ӧ цельсяньыс?
А гашкӧ, пыр жӧ инмис целяс?
Ӧд овлывлӧ жӧ, овлывлӧ жӧ сідз!
Эз!
Кухтаренко корректируйтіс:
— Прицел ӧтиысь ыджыдджык.
Веськыдвывланьӧ ноль...
И друг зэв ёна ратшмуні мембранаын.
Сёрни ори,
— Кухтаренко!
Вочакыв абу.
— Кухтаренко!
Шынитӧв...
Веськыдвывланьӧ ноль...
— Ноль ӧкмыс?
Ноль куим?
Либӧ, гашкӧ, ноль-ноль куим?..
Миян уна снарядъяс, миян кӧкъямыс пушка, но тайӧ здукӧ, кор найӧ медся коланаӧсь, бойлӧн проклятӧй случайность синтӧммӧдіс найӧс.
Артиллерийскӧй связь кузя дежурнӧй котӧртіс нин линия вылӧ, но кадыс мунӧ.
Тайӧ эз вӧв связь орӧдӧм.
Лёкторйыс вӧлӧм ыджыдджык.
Менӧ корисны мӧд телефон дорӧ.
Мӧдӧд ротаса команднӧй пунктсянь бара сёрнитіс Муратов, ичӧтик татарин, коді долыда ӧтвечайтіс некымын минута сайын на.
Ӧні сылӧн гӧлӧсыс вӧлі шӧйӧвошӧм мортлӧн кодь.
— Комбат ёрт, ротаса командир ранитчӧма.
— Кытчӧ?
Сьӧкыда?
— Ог тӧд, эз на вайны...
Сыкӧд тшӧтш и мукӧдъяс.
Ог тӧд, кулӧмаӧсь али ранитчӧмаӧсь...
— Кӧні — сыкӧд тшӧтш?
— Наблюдательнӧй пунктын...
Татысь ставыс мунісны — вайны командирӧс да мукӧдъяссӧ.
А менӧ колисны.
Тшӧктісны тіянлы звӧнитны.
— Мый нӧ сэн лоӧма... наблюдательнӧй пунктас?
Ме сьӧкыдпырысь шуи тайӧс: ме тӧді нин, мый лоӧма вывті ыджыд беда.
— Жугӧдӧма...
Ме ланьті.
Недыр мысти Муратов нориника юаліс:.
— Кытчӧ ме ӧні, комбат ёрт?
Кодкӧд сэсся ми ӧні?
Ме сьӧлӧмӧн кылі командиртӧг кольӧм боецлысь ӧткалунсӧ.
Вот-вот грымгӧм шыыс вежсяс шуштӧм чӧв-лӧньӧн, вот-вот атака вылӧ чукӧртчӧм немецкӧй пехота мӧдӧдчас вуджны ю вомӧн, а наблюдательнӧй пунктӧс жугӧдӧма, пушкаяс синтӧммисны, и ротаын абу командирныс.
Ме шуи:
— Муратов, чукӧрт связнӧйястӧ.
Медым висьталасны взводъясӧ: «Лейтенант Севрюков ранитчӧма, ротнӧй команднӧй пунктын сы пыдди комбат».
Ме пырысь-пыр локта тіян дорӧ.
Ме пукті телефон трубкасӧ да прикажиті штабса начальник Рахимовлы:
— Пырысьтӧм-пыр жӧ йитчӧй Краевкӧд.
Мед воас примитны менсьым мӧдӧд ротаӧс.
Сэсся горӧді:
— Синченко!
Вӧв!
5
Ми скач мӧдім поле вомӧн, — ме Лысанка вылын, ме бӧрся менам коневод Синченко.
Каньлӧн моз тургӧдчисны Лысанкалӧн вӧсньыдик, пырыс тыдалана пельясыс; дом повод зэлӧдӧмӧн ме сійӧс вӧтлі веськыда, эг лэдз взрывъяссьыс чеччавны бокӧ
Юрын пуис ӧтитор: «Ещӧ! Ещӧ!
Мед ещӧ некымын минута чӧж нюжалас тайӧ омлялӧмыс, пель чунӧдана шутьлялӧмыс да йиркӧмыс.
Сӧмын мед эз лӧнь.
Сӧмын мед вевъявны!»
Миянлы паныд Новлянскоеысь лэбис военнӧй тачанка.
Повозочнӧйыс швачӧдіс вӧвъясӧс.
Ӧти вӧвлӧн лядьвейсьыс визувтіс сьӧдов вир.
— Сувт!
Повозочнӧй эз сразу вермы сувтӧдны вӧвъяссӧ.
— Сувт!
Бӧр пуклӧс вывсьыс ме казялі Кухтаренкоӧс.
Вывті блед чужӧмас чутъясӧн сатшкысьӧма му.
Кымӧс вомӧныс накӧсӧн вӧлі пыктӧм свежӧй рана туй, доръясас косьмыштӧма вирыс.
Сёйӧссьӧм шинель вылас ӧшаліс артиллерийскӧй бинокль.
— Кухтаренко, кытчӧ?
— Огне... огне.. — быттьӧ мыкталысь морт, сійӧ эз вермы шуны сразу.
— Огневӧй вылӧ, комбат ёрт...
— Мыйла?
— Наблюдательнӧй пунктӧс...
— Тӧда!
Ме тэнсьыд юала — мыйла?
Пышъян?
Бергӧдчы!
— Комбат ёрт, ме...
— Бергӧдчы!
Кухтаренко видзӧдліс ме вылӧ быттьӧ кулӧм синъясӧн, кӧні тӧдчис вӧвлӧмторйыслӧн ужасыс.
И друг быттьӧ кодкӧ пытшкӧссяньыс вежис синаканьсӧ командир Кухтаренколысь.
Сійӧ сувтіс да равӧстіс меысь на ёна:
— Бӧрлань!
И чорыда ёрччыштіс белӧй светас.
Ми мӧдім тӧвзьыны сиктлань.
Ме бӧрся, некутшӧм туйтӧг, гуранъяс вомӧн турка-таркакылігтыр, сьӧкыда скачитіс артиллерийскӧй пара вӧла.
Кӧлӧкӧльняӧн кыпӧдчысь вичкоын вӧлі перевязочнӧй пункт.
Ортсыас, вичко стен бокас, лыйлӧмъяс инмыштӧминӧ, сувтӧма батальоннӧй кухня.
Ме аддзи казялӧм мысти хозяйственнӧй взводса лейтенант Пономарёвӧс. Сійӧ сувтіс струна моз.
— Пономарёв, связь уджалӧ?
— Уджалӧ, комбат ёрт.
— Кӧні телефоныд?
— Телефон эстӧн, комбат ёрт, стӧрӧжкаас.
Ылӧсас кӧлӧкӧльнясянь стӧрӧжкаӧдз вӧлі метр сё ветымын кымын.
— Провод эм?
Эскӧдӧмпырысь юрнас гогнитӧм казялӧм бӧрын ме прикажиті:
— Пырысь пыр жӧ телефонсӧ нюжӧдны кӧлӧкӧльня вылӧ!
Котӧрӧн!
Мунӧм вылӧ секунда, Пономарёв!
Папертьса каменнӧй пос тшупӧдъясӧд ме котӧрӧн пыри вичкоӧ.
Ёна кыліс вир дук.
Сэні, идзас вылӧ вольсалӧм плащ-палаткаяс вылын, куйлісны раненӧйяс.
— Комбат ёрт...
Ньӧжйӧник менӧ корис Севрюков.
Ме ӧдйӧ матыстчи сы дорӧ да кыкнан киӧн куті сылысь сьӧктӧм, вижӧдӧм кияссӧ.
— Прӧстит, Севрюков...
Ӧні ог вермы...
Сійӧ оз вӧлі лэдз менсьым киясӧс.
Ӧкуратнӧя шырӧм кӧсичаяс дортіыс юрсиыс дзор, и бритӧм местаас тӧдчис нин щӧть моз петысь юрсиыс.
— Коді, комбат ёрт, ме местаын?
— Ме, Севрюков...
Прӧстит, меным некор, ог вермы...
Ме топӧдлі да бӧр лэдзи сьӧкыд кияссӧ.
Севрюков колльӧдіс менӧ омӧлика нюммунӧмӧн.
Выліас котӧрӧн кайис аппаратнас телефонист.
Сы бӧрся змей моз нюглясис вӧсньыдик провод.
Мунігӧн паныдасис да сувтӧдіс менӧ миян врач Красненко.
— Комбат ёрт, кутшӧм положениеыс?
— Тӧдӧй ассьыныд удж.
Кӧртавлӧй ранаяссӧ, ӧдйӧджык эвакуируйталӧй.
Сійӧ шызьӧмӧн выльысь юаліс:
— Ӧдйӧджык?
Ме пузи.
— Ме кӧ ещӧ ӧтчыд казяла, мый тіян чужӧмныд сідз вежыньтчас «ӧдйӧджык» кыв шуӧм бӧрын, то вӧча сідз жӧ, кыдзи трускӧд, гӧгӧрвоана?
Мунӧй...
Гартчысь пос кузяыс ме кайи кӧлӧкӧльняӧ.
Кухтаренко вӧлі сэн нин.
Лажыньтчӧмӧн сійӧ видзӧдіс бинокльӧн каменнӧй перилӧяс сайсянь.
Телефонист вӧлі йитӧ проводсӧ аппарат бердӧ.
— Уна-ӧ веськыдвыв? — юалі ме.
Кухтаренко шензьӧмӧн видзӧдліс, сэсся гӧгӧрвоис.
— Ноль вит, — шуис сійӧ.
Ме бергӧдчи телефонист дорӧ.
— Регыд тэ?
— Ӧти здук, комбат ёрт.
Кухтаренко мыччис меным бинокльсӧ.
Ме лӧсьӧді бинокльсӧ син серти. Дзик ныр улын лои вӧрлӧн пиладор кодь визьыс. Ме лэдзи бинокль стеклӧсӧ увлань и друг, быттьӧ ветымын воськов сайысь, зэв бураа аддзи немецъясӧс.
Найӧ вӧлі сулалӧны. Сулалісны «вольно», но стройынӧсь нин.
Позьӧ вӧлі аддзыны боевӧй порядокъяссӧ. Группаясыс, — тыдалӧ, взводъяс, — кодъяс ӧта-мӧдсьыс торъялісны ичӧтик костъясӧн, вӧлі сулалӧны тадз: водзвылас ӧти отделение, бӧрас, — бордъяс моз, — кык.
Офицеръяс, кодъяс сідзжӧ каскаасьӧмаӧсь, восьтӧмаӧсь нин кобураяссӧ парабеллумъяслысь, кодъясӧс немецъяс, ме тайӧс первойысь сэки аддзи, новлӧдлӧны кынӧм вылас, шуйгаладор бокас.
Сідзкӧ вот найӧ, кодъяс воисны Москва дорӧ, — «профессионал победительяс!»
Ӧні найӧ келӧмӧн вуджисны ю вомӧн.
6
— Гӧтов!
— шуис телефонист.
— Комбат ёрт, связь эм.
— Кор огневӧйӧс...
И вот, медбӧрти, дыр мысти лои шуӧма команда, водзӧ нуӧдӧма орӧдӧм сёрни.
— Прицел ӧтиысь унджык!
Веськыдвывлань ноль вит!
Кык снарядӧн, беглӧй огонь!
Ме сеті бинокльсӧ Кухтаренколы.
Немецъяс меным эз нин тыдавны, но ме бинокльтӧг сюся видзӧді вӧр дорлань, став сьӧлӧмӧн виччыси разрывъяс.
Пуяс дорті югдыштліс, сэсся орччӧн пуркнитіс кык тшынтор.
Ме эг лысьт эскыны, но чайтсис веськаліс цельӧ.
— Буретш инмис! — бинокльсӧ вештігмоз шуис Кухтаренко; сылӧн няйтӧссьӧм, муӧссьӧм чужӧмыс кымӧс вомӧныс пыктыштӧм ранаторнас лои зэв рад.
— Ӧні ми...
Ме помӧдз эг кывзы, кватиті телефон трубкасӧ да командуйті:
— Став орудиеысь кӧкъямыс снарядӧн, осколочнӧйясӧн, беглӧй огонь!
Кухтаренко тыр дасьлунӧн, ыджыд гордостьӧн нюжӧдіс меным бинокльсӧ.
Ме видзӧді.
Пристреляйтан снарядъяс, тыдалӧ, кодӧскӧ ранитӧмаӧсь.
Ӧти местаын, миянлы мышкӧн, кымынкӧ немец код дорӧ ко копыртчӧмаӧсь, но радъясыс сулалісны.
Но, кевмӧй асланыд енлы!
Грымгӧм, гыпкӧм шы, пӧвстын, кодӧс пельясным эз нин кутны казявны, ми кылім: йиркыны мӧдісны миян пушкаяс.
Кӧлӧкӧльня перилӧяс вомӧн водзлань юрӧс чургӧдӧмӧн ме аддзи бинокль пыр: вӧр дорын, кытчӧ чукӧртчӧмаӧсь немецъяс, ыпъяліс би, вылӧ качлывліс му, пӧрласисны пуяс, лэблісны автоматъяс да каскаяс.
Мыйвынсьыс менӧ тракнитіс Кухтаренко:
— Водӧй! — горӧдіс сійӧ.
Миянӧс казялӧмаӧсь.
Пель чунӧдана мисьтӧм гор шыӧн кӧлӧкӧльня дорті лэбзис «горбач».
Сійӧ сяркӧдіс пулемётысь.
Кымынкӧ пуля зутшкысисны нёль пельӧса еджыд столбӧ, чашнитісны-резыштісны штукатуркасӧ да вӧчалісны розьяс, тыртӧм пемыд сингуранъяс кодьӧс.
Самолётыс лэбзис сэтшӧм матіті, мый ме казялі миянлань бергӧдӧм скӧр чужӧмсӧ.
Ӧти здук мында ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Ме тӧді, колӧ водны, но эг вермы заставитны ачымӧс, эг кӧсйы водны немец водзын.
Ме кватиті пистолет да, враг вылӧ видзӧдіг, личкалі и личкалі куроксӧ, кытчӧдз эз помась обоймаыс.
Самолёт бӧр лэбзис веськыда.
Кӧлӧкӧльняӧ кутісны лыйлыны орудиеясысь.
Ӧти снаряд инмис миян увдорӧ, ён каменнӧй стенӧ.
Гӧгӧр кыптіс посни кирпич бус, кутіс няжакывны пиньяс улын.
Но кажитчис: враглӧн снарядъясыс абу настоящӧйӧсь, найӧ потласьӧны, быттьӧ киноэкран вылын, — орччӧн, но мӧд мирын, дзик абу миян снарядъяс кодьӧсь. Миян гындӧны, чирсӧны тушаяссӧ.
Бара лэбис «горбач».
Бара жвичнитісны пуляяс.
Ме сайӧдчи каменнӧй столб сайӧ.
Телефонист кутіс ойзыны.
— Кытчӧ тэнӧ?
Верман уліӧдзыс лэччыны?
— Верма, комбат ёрт.
Босьті трубкасӧ да звӧниті Пономаревлы.
— Телефонист ранитчис.
Ысты кӧлӧкӧльняӧ мӧдӧс.
Эг на удит помавны сёрниӧс, кыдз кылі ассьым тешкодь гора гӧлӧс.
Ставыс лӧнис.
Пуксис барабаннӧй перепонкаясӧ тиньгысь, страшнӧй чӧв-лӧнь.
Сӧмын кысянькӧ мышсянь, ылысянь кыліс орудиеяслӧн гыпйӧдлӧм.
Сэні тышкасисны миян, сэтчӧ выль клинӧн дасьтысисны миян заслон пыр уськӧдчыны немецъяс.
Ме прикажиті Кухтаренколы:
— Веськӧдлы бинас!
Вунды, вунды, мӧдасны кӧ зырсьыны!
— Есть, комбат ёрт!
Ӧні увдорӧ, кык тшупӧдӧн тувччалӧмӧн; ӧні ӧдйӧджык ротаӧ!
Бара Лысанка вылӧ, бара скач, — сикт вомӧныс, ю дорӧ.
Ок, кутшӧм лӧнь...
Лымйӧн тыртыштӧм, кытсюрӧ разрывъясысь сьӧдӧдӧм берег пӧлӧн копыртчӧмӧн, ньӧв моз котӧртіс кутшӧмкӧ винтовкаа морт.
Ме скачиті сылань.
Сувтӧм мысти да пыр жӧ лажыньтчӧмӧн ме вылӧ видзӧдіс сьӧд синъяснас ичӧтик татарин Муратов.
— Лэччӧй вӧв вывсьыд, комбат ёрт! — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ.
— Тэ кытчӧ?
— Взводӧ...
Юӧртны, мый ротаӧн командуйтны босьтчис политрук Бозжанов.
— Да содтіс, быттьӧ извиняйтчӧмӧн:
— Ті, комбат ёрт, дыр эн локтӧй, а сійӧ...
— Ладнӧ.
Котӧрт.
Ми торйӧдчим.
Ротнӧй команднӧй пункт дорын — пыдӧ муӧ кодйӧм блиндаж дорын — окопъяссянь ветымын воськов сайын (а окопъясыс тасянь муртса тӧдчисны сэтчӧ пыртысь траншеяяс серти), ме друг сувтӧді Лысанкаӧс да чеччышті муӧ.
Вӧвлӧн эз нин тірав кучикыс, эз нин чашвидзны пельясыс.
Аттьӧ тэныд!
Талун ми ӧтлаын медводдзаысь вӧлім лыйсьӧм улын.
Окота лои меліа лапкӧдыштны сійӧс...
Но некор, некор, другӧ!
А сійӧ виччысьӧ, сійӧ гӧгӧрвоӧ.
Воны удитӧм Синченколы дом повод шыбитӧм бӧрын ме кокньыдика инмӧдчылі вӧв дінӧ.
Лысанка босьтіс менсьым чуньясӧс небыдик вомдоръяснас да здук мында кутыштіс найӧс.
Ме казялі быллёв васӧд син, бергӧдчи да ӧдйӧ мӧдӧдчи блиндажӧ лэччӧдысь кынмӧм пос тшупӧдъяс кузя. Мунігмоз горӧді:
— Синченко, сёнас!
Муувса пемыд пӧвстын ме эг пыр и казяв Бозжановӧс.
Стенъяс бокас лэдзчысьӧмӧн, джоджас пукалісны боецъяс.
Ставныс друг чеччисны да вевттисны водзладорса накат розьӧд омӧлика пырысь лунъюгыдсӧ.
Чужӧмъяссӧ рӧзьниттӧг на ме думышті: мый тайӧ, мыйла тані сы мында йӧз?
Бозжанов доложитіс, мый примитіс командование — вежис ранитчӧм Севрюковӧс.
Сійӧ, Бозжанов, пулемётнӧй ротаса политрук (а ротасӧ миян оборона характер серти вӧлі разӧдӧма торъя огневӧй точкаясӧн став фронт кузяла), лунтыр — кыті котӧрӧн, кыті кыссьӧмӧн — ветлӧдліс ӧти пулемёт дорсянь мӧд дорӧ, воліс став пулемётчикъяс дорӧ.
Сійӧ уськӧдчис Новлянское сикт дорӧ, мӧдӧд рота участок вылӧ, кыдз сӧмын прӧтивник ассьыс став бисӧ веськӧдіс татчӧ. Тайӧ вӧлі часджын сайын.
Ме медводз юалі:
— Мый вӧчсьӧ рота фронт водзвылын?
Кыдз прӧтивник?
— Некутшӧм движение, комбат ёрт.
Синъяс велалісны пемыдас.
Пельӧсас, гӧрбыльтӧм мышнас вевдорса керъяссӧ пыкӧмӧн, сулаліс Галлиулин.
— Мыйся йӧз? — юалі ме.
— Мыйла татчӧ чукӧртчисны?
Бозжанов висьталіс, мый, немецъяслысь уськӧдчӧм виччысьӧмӧн, сійӧ шуис татчӧ, ротаса команднӧй пунктӧ, вайны ӧти пулемёт, вӧчны сійӧс быдлаӧ вештыны позянаӧн, медым парируйтны быдпӧлӧс немвиччысьтӧмторъяссӧ.
— Правильнӧ! — шуи ме.
Бозжанов вӧлі гӧгрӧс чужӧма, неуна кызоват (казахъяс ӧти племялӧн татшӧм порода, и, косіник, векньыдик чужӧма воинъяс племяысь торйӧдӧм могысь, найӧс нимтӧны «судьяясӧн»), но сэк жӧ зэв тэрыб вӧраса либӧ, кыдз шуӧны, «моторнӧй».
Ӧні сійӧ сулаліс веськыда, юрсӧ вылын кутӧмӧн, докладывайтіс дженьыда, кыдз колӧ.
Пытшкӧсса напряжениеыс тӧдчис синъясас, топӧдӧм вомдоръясас, шочиника омӧлика вӧрзьыштӧмъясас.
Финскӧй война дырйи сійӧ, политработник, эз этшаысь вӧвлы бойясын, сійӧс вӧлі наградитӧма «<rus>За отвагу</rus>» медальӧн и частӧ шулывліс, мый сылы окота лоны строевӧй командирӧн.
Тайӧ збыльмис ӧні, бой мунан грознӧй часӧ.
Сюйӧм лентаа пулемётлысь сьӧд телӧ вӧлі лӧсьӧдӧма амбразураас. Пулемёт дорас веськыда сувтіс ляпкыдик тушаа Блоха.
Сійӧ эз пуксьы, кӧть вӧлі шуӧма позьӧ, эз мыджсьы сруб бердӧ, вӧлі серьёзнӧй.
Инас ӧшйытӧм Мурин ляскысьӧма наблюдателькӧд орччӧн водзладор накат керъяс дорас, видзӧдӧ костӧдыс ылӧ водзӧ.
Ме сэтчӧ жӧ матыстчи.
Абу рӧвнӧй берегыс да противотанкӧвӧй рӧвлӧн крут стеныс ӧткымынлаті сайӧдіс юсӧ, но мӧдлапӧлыс тыдаліс бура.
Артиллерийскӧй бинокльтӧг ме эг вермы аддзыны чеглалӧм, жулльӧм пуяссӧ сійӧ местасьыс, кытчӧ сӧмын на гылалісны миян снарядъясным.
Тыдаліс сӧмын лым вылӧ пӧрӧм некымын понӧль, найӧ ӧні вӧліны ориентиръясӧн.
Миян артиллерийскӧй ударысь садяс воӧм бӧрын сэсянь вот-вот долженӧсь тыдовтчыны немецъяс.
Мед петкӧдчасны!
Кухтаренко куйлӧ кӧлӧкӧльня вылын, пушкаясӧс веськӧдӧма сійӧ местаас, сэтчӧ видзӧдӧны пулемётъяс, сэтчӧ метитчӧны винтовкаяс.
Лӧнь-лӧнь...
Некӧн некод...
Грымӧбтіс немецкӧй пушкаысь ӧтка гора лыйӧм шы.
Менам кӧсйытӧг кутіс дзоргыссьыны сэтчань, дыр-ӧ оз кутны котӧртны турунвиж фигураяс.
Но сійӧ жӧ здукӧ быттьӧ уна сё мӧлӧт кутісны йиркны кӧрт лист кузя.
Немецъяс бара кутісны сизьдыны миянлысь передньӧй крайнымӧс: вичкосӧ, кытысь найӧ казялісны корректировщикӧс, орудиеясӧс, кодъяс петкӧдлісны ассьыныс сулаланінсӧ.
— Но, ӧні, сідзкӧ, оз мӧд сюйсьыны, — шуис Блоха.
Тайӧс гӧгӧрвоисны ставӧн.
Первойя атакасӧ венӧма заводитчытӧдзыс, венӧма миян артиллерияӧн.
Миян снарядъясӧн гӧрӧм исходнӧй позициясяньыс немецъяс эз лысьтны уськӧдчыны водзӧ.
Но луныс эз на коль.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Вӧлі вит минута нёльӧд вылын, бомбардировка заводитӧмсянь мӧдіс нин сизимӧд час.
Батальонса штабӧ звӧнитӧм бӧрын ме прикажиті: орудиеяслы да корректировщиклы кольччыны важ местааныс, связь кузя запаснӧй средствоясӧн мӧдӧдны вичко дорӧ ещӧ ӧти корректировщик-артиллеристӧс, медым восстановитны наблюдательнӧй пункт кӧлӧкӧльня вылын, веськыда кӧ инмас сэтчӧ; хозяйственнӧй взводса красноармеецъяслы да начсоставлы ӧтлаын санитаръяскӧд пыр жӧ нуавны вичкоысь раненӧйясӧс сён кузя вӧрӧ.
— Тіян приказание серти воис Краев, — юӧртіс Рахимов.
— Сійӧс тіян дорӧ ыстыны?
— Оз ков.
Мед виччысяс.
Ме регыд лоа штабын.
8
Штабӧ мунтӧдз ме решиті волыны боецъяс дорӧ окопъясӧ.
Петі блиндажысь, лажыньтчи траншеяӧ, видзӧдлі гӧгӧр.
Небесаын сэзьмӧма.
Ю сайын кымӧр костӧд тыдовтчис шонділӧн дорыс.
Шонді югӧръясыс усьлісны накӧсӧн, бусӧн вевттьысьӧм лымйыс эз дзирдав.
Часӧн-джынйӧн — кык час мысти пуксяс рыт.
Немецкӧй пушкаясысь тшӧкыда, чорыда лыйлӧм серти ме гӧгӧрвои: атака лоас.
Лоас талун.
Кӧнкӧ татӧн, неылын.
Тайӧ, боевӧй лунлӧн тайӧ медбӧръя часыс, оз помась сідз, ӧти лыйсьӧмӧн.
Быттьӧ лёксӧ песӧм могысь немецъяс ставпӧлӧс калибръясысь гындісны передньӧй крайнымӧс.
Воздухсӧ жувгигтыр сверлитӧмӧн мыйтакӧ снаряд лэблісны сэтчань, кӧні тупкӧса позицияяс вылын, блиндажъясын, сулалісны миян орудиеяс.
Мукӧд снарядъясыс гылавлісны матыникӧ.
Поле вылын сьӧд му столбъясыс кыптывлісны лунся сертиыс шочджыка.
Найӧ вешйисны берегдорса нӧрыс визьӧ, кӧні пӧкатъясас вӧлі кодйӧма ортсысяньыс тыдавтӧм окопъяс.
Бисӧ вештӧм серти позис аддзыны, мый прӧтивник тӧдмалӧма миянлысь гуся оборонительнӧй линиянымӧс.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдмалӧма связнӧйяс да командиръяс ветлӧдлӧм серти.
Векньыдик ходын тшупӧд вылас куткыртчӧмӧн ме видзӧдавлі кыпавлысь му столбъяс вылас.
Босьтіс йирмӧг: ме вӧлі стежитӧм ватнӧй фуфайка кежысь, шинельтӧм, тасмаасьӧма.
Гашкӧ, нинӧмла сэтчӧ, окопъясӧ, муннысӧ?
Муртса на думышті тайӧс, ме гӧгӧрвои, мый пола.
Быттьӧкӧ тысяча ёсь гыж сатшкысисны фуфайкаӧ; быттьӧкӧ тысяча пуд личкӧ менӧ траншеяын.
Ме нетшыштчи гыжъяс улысь, мынтӧдчи тысяча пудйысь и котӧрӧн, котӧрӧн мӧді береглань.
Ӧнтай поле вомӧн верзьӧмӧн лэбигӧн дай бӧрынджык, кӧлӧкӧльня вылын, сійӧ калитчӧм минутаяснас, ме эг казявлы снарядъяссӧ, а тані...
Видлӧй котӧртны коркӧ нелямын — квайтымын воськов кымын чорыда лыйлігӧн, кор ӧти боксянь тіянӧс ӧвтыштас пӧсь воздухӧн, ті мунігмозыд шатовмунанныд да друг бара мӧдарлань шыбитчанныд, кор мӧдар боксянь гымӧбтас еджыд би.
Видлӧй, сы бӧрын, гашкӧ, тіянлы удайтчас гижны та йылысь.
Меным жӧ разрешитӧй висьтавны дженьыдика, дас воськов мунӧм бӧрын менам мышкӧй лои ва.
Но окопӧ ме пыри, кыдзи командир.
— Здравствуй, боец!
— Здравствуйте, комбат ёрт!
О, кутшӧм вӧлі лӧсьыд вӧльнӧй свет бӧрын, — кыз керъясӧн вевттьӧм рӧмыд гуторйын.
Тайӧ вӧлі ӧти боец вылӧ лӧсьӧдӧм окоп — сідз шусяна ӧтка стрелкӧвӧй ячейка.
Ӧнӧдз помнита боецлысь чужӧмсӧ, помнита овсӧ.
Гижӧй: Сударушкин, роч салдат, крестьянин, Алма-Ата дорса колхозник.
Сійӧ вӧлі бледіник да серьёзнӧй красноармейскӧй звездаа шапкасӧ шапкаалӧма неуна боквыв.
Пӧшти кӧкъямыс час чӧж сійӧ кывзӧ взрывъяс, кодъясысь сыркакылӧ да гылалӧ стенъяссьыс муыс.
Ю вылӧ да мӧдлапӧлас амбразура пыр видзӧдігтыр сійӧ ӧтнасӧн, дзик ас кежсьыс, лунтыр пукалӧ да сулалӧ тані.
Ме видзӧдлі амбразураӧд.
Син водзын воссьыліс паськыд места;
сӧстӧм лымйӧн вевттьӧм шыльыд мӧдлапӧлыс тыдаліс бура.
Мый шуны боецлы?
Тані ставыс гӧгӧрвоана: тыдовтчасны, колӧ метитчыны да виавны.
Ог кӧ виӧ ми найӧс, найӧ виасны миянӧс.
Амбразураын, штыкнас ортсӧ чургӧдӧмӧн, куйліс лыйсьӧм вылӧ дась винтовка.
Му сыркакыліс сы вылӧ гылавлісны кын му торъяс, мукӧдъясыс сибдӧмаӧсь маслӧ бердас.
Ме стрӧга юалі:
— Сударушкин, мыйла няйт винтовкаыд?
— Виноват...
Пырысь-пыр, комбат ёрт, чышка.
Ӧні жӧ лоас лючки-ладнӧ.
Сійӧ сэк жӧ сюйис кисӧ зептас, медым перйыны прӧстӧйиник салдатскӧй припас.
Ме казялі — сылы вӧл лӧсьыд, мый и тайӧ здукас ме кесйӧдла сійӧс, кыдзи кесйӧдлывлі пыр; командирлӧн крепыд ки улын сійӧ лоис зумыдджыкӧн, душаыс лоис спокойнӧйджыкӧн.
Трапйӧӧн затвор вывсьыс буссӧ чышкалігмоз сійӧ видзӧдлывліс ме вылӧ, быттьӧкӧ корис: «Ещӧ чиршӧдлышт, ещӧ аддзы нелючкитор, олышт тані!»
Эх, Сударушкин! Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм окота вӧлі олыштны тэкӧд, кутшӧм неокота вӧлі петны сэтчӧ, кӧні чӧртыс тӧдӧ мый киссьӧ небесасяньыс.
Бара сатшкысисны ёсь гыжъяс, бара пудъяс ӧшйисны кокӧ.
А ме ачым корси нелючкиторъяс, медым нӧшта олыштны тані ӧти минута.
Но ставыс тэнад, Сударушкин, вӧлі «лючки-ладнӧ», весиг патронъясыд куйлісны эз му джоджын, а восьса вещевӧй мешӧкын.
Ме видзӧдлі гӧгӧр, видзӧдлі вывлань.
Кутшӧм приятнӧйӧсь вӧліны лёкногсӧн сувйӧм увъяса, кырссьытӧм коз пу керъясыс юр весьтын.
Сударушкин видзӧдліс сэтчӧ жӧ, и ми кыкнанным нюммунім, кыкнаннымлы уси дум вылӧ, кыдз ме брыззьылі-шыблавлі лёкиник накатъяссӧ, кыдзи заставляйтлі кыскавны ёна сьӧкыд керъяс да горӧдлывлі броткысьяс вылӧ.
Сударушкин юаліс:
— Мый, комбат ёрт, талун уськӧдчасны найӧ?
Ме эськӧ ачым, Сударушкин, кодлыськӧ та йылысь жӧ юалі.
Но чорыда шуи:
— Да.
Талун видлам на вылын винтовкаяс.
Боецкӧд нинӧмла ворсны дзебсясьӧмӧн.
Сыкӧд оз ков ышлолавны: «Гашкӧ, кыдзкӧ мыйкӧ прӧйдитас...» Сійӧ война вылын; сылы колӧ тӧдны, мый воис сэтчӧ, кӧні виалӧны; воис сы могысь, медым вины врагӧс.
— Лӧсьӧдышт шапкатӧ, — шуи ме.
— Видзӧд сюсьджыка...
Талун вольсалыштам найӧс тайӧ ю дорас.
И бара мездыси сатшкысьӧм гыжъясысь да петі окопысь.
Но тӧдӧй: ӧні тайӧ вӧлі кокньыдджык нин.
И эн вунӧдӧй ещӧ ӧтитор: батальонса командирлы дзик нинӧмла котравны окопъясті, кор гыпкӧ-лыйлӧ артиллерия.
Тайӧ сылы лоӧ смертькӧд ковтӧм, некытчӧ туйтӧм ворсӧм.
Но первойя бойын, чайтсис меным комбатлы тайӧс позьӧ вӧчны.
Боецъяс бӧрыннас кутасны шуны: «Миян командирным абу трус; сійӧ и снарядъяс потласигӧн, кор ичӧтик могӧн страшнӧ юртӧ мыччывны, волывліс миян дорӧ».
Тырмымӧн, думайті, ӧтчыд волӧм: тайӧс помнитны кутасны ставӧн, и салдат кутас тэныд эскыны.
Война вылын тайӧ зэв ыджыдтор.
Верман-ӧ тэ, командир, аслад сӧвесть водзын шуны: ме верита аслам боецъяслы?
Да, верман, тэныд кӧ аслыд веритӧ боец!
9
Должен висьтавны ӧти эпизод, коді шензьӧдыштіс менӧ, кор ме котралі окопъясті.
Тӧвзя-муна и друг аддза: кодкӧ быйкнитіс му увсьыс да копыртчӧмӧн тӧвзьӧ меным паныд.
Мый тайӧ?
Кутшӧм дурак (тадз, дерт, ачымӧс ме эг шу), кутшӧм дурак тайӧ котралӧ татшӧма лыйсигӧн передньӧй крайті?
О, да тайӧ Толстунов!..
Сы йылысь, буракӧ, ме эг на нинӧм висьтавлы.
Кыдзкӧ ӧтчыд, неуна водзджык бойяс заводитчытӧдз, сійӧ локтіс ме дорӧ да рекомендуйтчис: «Пропаганда кузя полкса инструктор, уджалышта тіян батальонын».
Веськыда висьтала, сэки ме видзӧдлі сы вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн.
Толстунов воис батальонӧ мыйкӧ-дыра кежлӧ — стӧч кад эз урчит.
Ставсӧ кӧ висьтавны веськыда, то колӧ шуны: татшӧмторсӧ ме лыдди менсьым властьӧс мыйтакӧ чинтӧм.
Устав серти Толстуновлӧн эз вӧвны некутшӧм правояс батальонын, сійӧ эз вӧв менам комиссарӧн (сэки батальонъясын комиссаръяс эз вӧвны), но...
Тӧдмасигӧн сійӧ шуис: «Тіян батальонӧ менӧ мӧдӧдіс полкса комиссар».
Ме нинӧм эг шу.
«Ладнӧ, — думайті, — мун занимайтчы, мыйӧн тэныд следуйтӧ.
Видзӧдлам тэ вылӧ бой дырйи».
И со — тайӧ аддзысьӧм.
— Комбат!
— Толстунов век тадз шулывліс менӧ.
— Комбат!
Мыйла тэ тані?
Вод!
— Ачыд вод!
— И вода.
Ми шыбитчим му бердӧ.
— Комбат, мыйла тэ тані?
— А тэ мыйла?
— Должность кузя...
Сылӧн карӧй синъясыс нюмъялісны.
Чорт возьми, збыль ӧмӧй сійӧ тӧдмалӧма менсьым мӧвпъясӧс ас йывсьыс?
— Должность кузя?
— Да.
Боецлы долыдджык, кор сы дорӧ волан.
Сійӧ думайтӧ, — тані, сідзкӧ, абу страшнӧ...
Матыникын йиркнитіс снаряд.
Комбат да пропаганда кузя инструктор пласьт водісны, зілисны кытчӧкӧ пыдӧджык дзебны юръяснысӧ.
Ӧвтыштіс воздушнӧй гы.
Толстунов кыпӧдыштіс юрсӧ, — чужӧмыс бледӧдӧма.
Сійӧ серьёзнӧя шуис:
— Вот тай абу страшнӧ...
Оз ков тэныд, комбат, тані котравны.
Тайӧ делӧӧн ми ӧні тэтӧг справитчам...
Но, ставыс...
Лоам тӧдсаӧсь...
Кыпӧдчигас сійӧ кымыныськӧ ӧвтыштіс меным кинас.
Здук мысти ми мыйвынсьыным тӧвзим ӧта-мӧд дорысь.
«Лоам тӧдсаӧсь...».
Со кутшӧм вӧлӧм сійӧ...
Да, веськыда кӧ шуны, сэки вӧлі сӧмын миян медводдза тӧдмасьӧмным.
Ме весиг эг казяв, кыдзи ми ӧта-мӧдӧс кутім шуны «тэӧн».
Ме пыралі ещӧ кык-куим окопӧ, кӧні сӧмын на вӧлӧма Толстунов.
Да, боецъяс сэні вӧліны спокойнӧйджыкӧсь, долыдджыкӧсь.
Тадзи ми, командиръяс да политработникъяс, парируйтлім немецъяслысь «психическӧй» бомбардировка.
Тадз муніс тайӧ бой, кор ни ӧти боец на эз лыйлы ни ӧтчыдысь.
Но не дугдыны-ӧ збыльысь меным котралӧмысь?
Ю дорсянь, передньӧй крайсянь, ме мӧдӧдчи вӧрлань.
Дзик вӧр дорас юр весьтын потіс бризантнӧй снаряд.
Ме мунігмоз тювгыси.
Воздухын потласьысь татшӧм сяма снарядъяслӧн осколокъяс лэбӧны водзӧ.
Тіравны мӧдіс кыз пожӧм, гылаліс лым, кырсь вылас кутісны тӧдчыны сӧмын на лоӧм еджыд пасъяс.
Сьӧлӧмӧй ёна тіпкис, эз вӧв кыдзкӧ лӧсьыд.
Вернӧй Синченко, коді пыр вӧтчӧма ме бӧрся вӧвъясыскӧд вӧр пӧлӧн, вӧрын пыр жӧ вайӧдіс Лысанкаӧс.
Пӧра, важӧн нин пӧра мунны штабӧ!
ОКТЯБРЬ КЫЗЬ КОЙМӦД ЛУН. ЛУН ПОМАСИГӦН
1
Штабын менӧ виччысьӧ вӧлі пулемётнӧй ротаса командир Краев.
Банбоктіыс, тшӧкатіыс кӧсичасяньыс визувтіс вир.
Сійӧ дӧсадапырысь чышкыштавліс вирсӧ да вирӧсьтліс пельӧса чужӧмсӧ.
Но алӧй визь бара кыптыліс косьмысь вир корка вылын.
— Мый тэкӧд, Краев?
— Кин тӧдас...
Парсыштіс...
— Мун медпунктӧ.
Рахимов, раненӧйяссӧ нуисны вичкосьыс?
— Новлӧны, комбат ёрт.
Пункт лӧсьӧдісны вӧрӧ, лесник керкаӧ.
— Ладнӧ.
Мун сэтчӧ, Краев...
— Ог мун.
Сійӧ тайӧс шуис асныра морт моз, шуштӧма.
Ме горӧдышті:
— Мый ме тэнӧ, татшӧмӧс, йӧзсӧ повзьӧдлыны мӧдӧда?
Ло воин кодьӧн.
Мыссьы, кӧртась.
Сы бӧрын кутам сёрнитны.
Синченко, лейтенант Краевлы кык котелок ва.
Краев гажтӧма нюммуніс да петіс.
Но сылы сідзи и эз удайтчы кӧртасьнысӧ.
Менӧ телефон дорӧ корис полкса командир майор Елин.
— Момыш-Улы, тэ?
Краснӧй Гӧра районын прӧтивник атакуйтӧ квайтӧд ротаӧс.
Ӧні коймӧдысь уськӧдчӧм бӧрын писькӧдчис блиндажъяс линия вылӧ.
Отсав.
Мый тэ ки улын эм штаб дорад?
Майор Елин, кык война вылын вӧвлӧм морт, вӧлі крепыд нервъяса да сьӧкыд оласа.
Сылӧн и ӧні эз вежсьы ловшыыс, кор шуис: «Отсав!»
Краснӧй Гӧра сикт вӧлі Новлянскоесянь кык километр да джын сайын.
Мый ме ки улын вӧлі?
Штабӧс охраняйтысьяс, смена вылысь вежсьӧм кымынкӧ телефонист да хозяйственнӧй взвод.
Ме висьталі та йылысь.
— Мӧдӧд найӧс котӧрӧн квайтӧд роталы отсӧг вылӧ.
Кут тӧдвылад: войвывсянь сэтчӧ локтӧ взвод лейтенант Исламкулов команда улын.
Висьтав, мед эз лыйлыны ӧта-мӧднысӧ.
Исполнитӧм йылысь доложит.
Ме прикажиті Рахимовлы кыпӧдны боевӧй тревога кузя хозяйственнӧй взводӧс да ставсӧ, кодъяс лоӧны штаб дорын, да ачым петі блиндажысь.
Вӧрын тӧдчис нин рыт пуксьӧм.
Неылын вӧлі мыссьӧ Краев.
Сылӧн гырысь черлыяса, ӧшйӧм синкымъяса, чужӧмыс вӧлі сӧстӧм нин, но визувтысь ваыс неуна гӧрдӧдыштліс на.
— Краев!
Сійӧ котӧрӧн воис.
Ва кымӧс кузяыс бара мӧдіс визувтны вир.
Краев дӧзмӧмпырысь чышкыштіс сійӧс.
Ме кӧсйылі назначитны Краевӧс мӧд ротаӧ командирӧн, но... Краснӧй Гӧраӧ отсӧг нуӧдас сійӧ.
Блиндажысь ырскӧбтіс телефонист.
— Комбат ёрт, тіянӧс телефон дорӧ..
— Коді?
— Полкса командир.
Мед пӧ ӧдйӧджык.
Майор Елин тайӧпӧрйӧ сёрнитіс тэрмасьӧмӧн, волнуйтчӧмӧн:
— Момыш-Улы, тэ?
Эновтны!
Сёр нин!
Прӧтивник вӧчис прорыв, паськӧдӧ лоӧм костсӧ.
Ӧти группа воӧ татчань, полкса штаблань.
Ме бӧрыньтча.
Мӧдыс, лыдсӧ ог вермы висьтавны, веськӧдчис тэлань, флангад.
Чукыльт флангтӧ!
Кутчысь!
Сэсся...
И гӧлӧсыс ланьтіс, связь ори.
Кулӧм мембранаын — ни жувгӧм, ни электроразрядъяслӧн трачкӧдчӧм.
Шынитӧв...
Ме пукті ковтӧм трубкасӧ, и менам нервъясӧй ещӧ ӧтчыд дрӧгмунісны лоӧм чӧв-лӧньсьыс.
Лои лӧнь не сӧмын мембранаын,
лои лӧнь гӧгӧр.
Прӧтивник дугдіс миян районӧс пушкаясысь лыйлыны.
Мый нӧ тайӧ?
Атакаӧ уськӧдчан минута?
Немецкӧй пехоталӧн мӧдӧд рота оборонаӧ прорыв вӧчны уськӧдчӧм?
Абу, фронтсӧ орӧдӧма нин.
2
Фронтсӧ орӧдӧма нин.
Немецъяс таладор берегынӧсь нин, пырӧны нин пыділань.
Найӧ локтӧны татчӧ, миянлань, но оз сэтысянь, кӧні воан туйсӧ тупкӧма окопъясӧн, кӧні дасьӧсь встретитны найӧс пуляясӧн амбразураяс дорӧ сатшкысьӧм боецъяс, кыті ставсӧ водзвыв пристреляйтӧма миян пушкаясӧн да пулемётъясӧн
Найӧ локтӧны боксянь и мышсянь нинӧмӧн дорйытӧм поле кузя, кӧні на водзладорын абу фронтыс.
Мем здук кежлӧ син водзӧ сувтлісны боецъяс, кодъясӧс суӧмаӧсь берегӧ кодйӧм пемыд юкмӧсъясын, — бӧрвывсяньыс: сэні бойницаяс абуӧсь.
Ӧдйӧ видзӧдлі часі вылӧ.
Вӧлі куим час да нелямын вит минута.
Частӧ некутшӧм кыв шутӧг гӧгӧрвоысь, сюсь Рахимов паськӧдіс ме водзӧ карта.
Тӧдны кӧсйысь синъяссӧ сылысь аддзӧм бӧрын ме кыв шутӧг довкниті юрӧн.
— Краснӧй Гӧра районын? — юаліс сійӧ.
— Да.
Ме куті видзӧдны карта вылӧ. Кыла, кыдзи тічкӧ часі, кыдзи кольӧны секундаяс, чувствуйта, мый оз нин ков видзӧдны карта вылӧ, мый колӧ действуйтны.
Но выныштчӧмӧн ме заставиті ачымӧс сулавны карта вылӧ видзӧдігтыр.
О, верминныд кӧ эськӧ ті гижны тайӧ минута йывсьыс — ӧти минута йылысь, кодӧс сетӧма вӧлі меным, командирлы, медым примитны решение!
Сетны Новлянское?
Сетны сикт, коді сулалӧ миртуй вылын, коді сэтшӧма колӧ прӧтивниклы, кыті сійӧ веськыда грузӧвикъяс вылын шыбитчас рокадаын тышкасьысь полклы флангас?
Абу кокни аслыд воча видзны: «Да, сетны!»
Но мӧдногыс ме ог вермы видзны батальонӧс.
А видза кӧ...
Видзӧдлам сэки, кодлӧн лоас туйыс!
Карта вылӧ, — ӧні сӧмын на карта вылӧ, — нюжаліс выль визь, коді муніс поле вомӧн, пӧперегаліс туйсӧ флангсянь воысь немецъяслы.
Ме висьталі Рахимовлы ассьым решениеӧс, прикажиті вештыны пушкаяссӧ вӧр помас, обороналӧн выль черта ӧтлаасянінӧ да, ещӧ кымынкӧ мукӧд распоряжение сетӧм бӧрын, котӧрӧн петі штабнӧй блиндажысь.
— Синченко!
— Ме.
— Вӧв!
Вайӧд тшӧтш Рахимовлысь — Краевлы!
Краев, ме бӧрся!
Бара сійӧ жӧ поле вывті, ӧні сӧмын вӧлі лӧнь, ми скачитім мӧдӧд ротаӧ.
Небесаджынйыс сэзьмис.
Синъясӧ вачкис улӧ лэччӧм гӧрдоват шонді.
3
Копыртчӧмӧн ме вӧтлі Лысанкаӧс кыккокйыв.
Друг гӧрд чушканзіяс кутісны лэбавны юр весьтын.
Ӧти здук кежлӧ кыпӧдчылі стремяяс вылын, видзӧдлі бокӧ да аддзи немецъясӧс.
Найӧ локтісны поле вывті, кыті ми верзьӧмӧн тӧвзим вомӧнногыс, миянсянь километр ылнаын кымын; локтісны цептӧн, сувтсӧн, ӧта-мӧдсяньыс, кыдз позьӧ вӧлі ылісянь чайтны, кык-куим воськов коставлӧмӧн.
Ме тӧда вӧлі, мый найӧ турунвиж шинеляӧсь да сэтшӧм жӧ рӧма каскааӧсь, но ӧні, пемдыштӧм лым вылын, найӧ кажитчисны сьӧдӧн.
Найӧ, фокусникъяс, мунігмозыс автоматъяснас ратшкӧдчигтыр, восьлалісны да лэдзалісны уна тысяча повзьӧдчысь югъялысь пуляяс.
А шань вӧлӧй нуис и нуис.
Ротнӧй команднӧй пункт дорын Галлиулин лэптӧ нин вӧлі мыш вылас пулемёт.
Ӧти связнӧй вӧлі котӧртӧ накӧсӧн юлань, батальон фланглань.
Рахимов звӧнитӧма нин татчӧ, юӧртӧма нин задача.
Бозжанов сулаліс ортсын, колльӧдіс пулемётчикъясӧс.
Связнӧйяс: ичӧтик Муратов да кузь тушаа Белвицкий, войнаӧдз вӧлӧма педагогическӧй техникумса студентӧн.
Муратов, быттьӧ кынмӧмла, юждіс кокъяснас лымсӧ.
Ме скачиті сэтчӧ да прикажиті:
— Бозжанов!
Мунан пулемётчикъяскӧд!
Повторит задачасӧ!
— Кувны! — пыдысянь шуис сійӧ, — но...
— Овны!
Огневӧй точка должен овны!
Кутчысьны сэтчӧдз, кытчӧдз ог кусыньтӧй флангсӧ!
— Есть, комбат ёрт!
Огневӧй точка должен овны...
— Мун сёнті.
Действуйт спокойнӧя.
Виччысь, лэдз...
Ме видзӧдлі пулемётчикъяс вылӧ, Мурин вылӧ, Добряков вылӧ, Блоха вылӧ. Найӧ сьӧкыда вӧлі грузитӧмаӧсь ас выланыс лентаяс.
— Котӧрӧн!
Заставитӧй водны, ёртъяс, тайӧ шпанасӧ!
Краев, ме бӧрся!
Синченко, ме бӧрся!
Ме дорӧ ӧдйӧ матыстчис Муратов.
— А ми, комбат ёрт?
— шогпырысь юаліс сійӧ.
— Политруккӧд!
Наблюдательяс, телефонистъяс, ставныд политруккӧд!
Ю да сикт костса эрдті ми скачитім Новлянское сайӧ, батальон флангӧ.
Связнӧй абу на ещӧ воӧма татчӧ, но дорса окопъясысь боецъяс петӧмаӧсь нин.
Ӧтияс сулалісны <rus>ходы сообщенияясын</rus>, юрнысӧ мыччӧмӧн, мӧдъяс вӧліны чукӧръясын.
Татысянь, мыльк сайсянь, локтысь немецъясыс эз тыдавны, но ставыс видзӧдісны сэтчань, кӧні ратшкӧдчисны автоматъяс, кытысянь лэблісны гӧрд шальнӧй визьторъяс.
Лэччысь шонді, быттьӧкӧ ыджыд чим гӧрд шар, койис ньывкӧс югӧръяс.
Взводнӧй командир, томиник лейтенант Бурнашев, лыйсьӧмлань некымын воськов котӧртӧм бӧрын, сувтіс, сылӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, шӧйӧвоши.
Бояд тайӧс пыр жӧ тӧдан.
Кельдӧдӧм чуньяснас сійӧ чабыртіс пистолетсӧ, но киыс лётмуніс.
Немвиччысьтӧмтор вӧсна падмӧм, сійӧ эз тӧд, мый вӧчны, мый командуйтны.
Сійӧ шӧйӧвошліс, гашкӧ, сӧмын минута кежлӧ, но тайӧ минутанас, — шуштӧм критическӧй моментнас, — и боецъяс воштісны командирсӧ.
Ме эг аддзы отделениеясӧс, эг аддзы младшӧй командиръясӧс, — найӧ, дерт, вӧліны кӧнкӧ танӧсь, но нинӧмӧн эз торъявлыны и сідзжӧ, буракӧ, топӧдчӧмаӧсь тӧлктӧг сулалысь йӧз чукӧр бердӧ.
Воинскӧй порядок, воинскӧй костяк, кодӧс ме век казявлывлі первойя видзӧдлӧмсянь, вӧлі торкӧма немвиччысьтӧмлунӧн, киссьӧма.
Ме кылі сьӧлӧмӧн: со тадз и пӧгибайтӧны, тадз пӧгибайтӧны батальонъяс.
Некод на оз вӧлі пышйы, но... ӧти красноармеец, ломалысь пуляяс визь вылысь синсӧ чӧвтлытӧг, ньӧжйӧник восьлаліс, ньӧжйӧник вешйис боклань берег пӧлӧнті.
Ӧні кежлӧ ньӧжйӧ... ӧні кежлӧ ӧтнас...
Но сійӧ кӧ заводитас котӧртны, оз-ӧ пышйыны ӧти бӧрсяыс ставӧн?
И друг кодкӧ, кинас чорыда ӧвтыштӧмӧн, индіс сэтчань, — боклань восьлалысь красноармеец вылӧ.
Тешкодь...
Коді сэні распоряжайтчӧ?
Коді сэтшӧм решительнӧй чургӧдіс кисӧ?
Ме ылысянь тӧдмалі — тайӧ Толстунов.
Пыр жӧ лои кокниджык.
Тані ме вунӧді ӧнтая мӧвпъяс йылысь, тані прӧста югнитіс мӧвп: бур, мый сійӧ тані.
Сійӧ жӧ здукӧ кыліс горӧдӧм:
— Кытчӧ!
Ме тэныд петкӧдла пышйӧм!
Лыя, трусӧс!
Командатӧг ни ӧти воськов!
Тайӧ горӧдіс ротаса парторг, красноармеец Букеев, — ёсиник ныра ичӧтик казах.
Сійӧ топыда кутіс винтовкасӧ киясас кыпӧдӧмӧн.
И сӧмын сэки ме казялі уна местаысь нӧшта некымын мортӧс, кодъяс эз ӧтлаасьны мукӧдъяскӧд: шӧрын сулалысь Толстуновсянь налы быттьӧкӧ вуджис кывшутӧм решимость.
Комбат видзӧдлас серти тайӧ эз вӧв менам взводлӧн мыджӧд, но ме аддзи: найӧ, тайӧ йӧзыс, ӧні кутӧны, крепаммӧдӧны взводӧс.
И эз друг, эз сэки, а мӧд обстановкаын, кор юр вежӧрын пуксисны лунся аддзылӧмторъяс, ме гӧгӧрвои, мый тані петкӧдчис вын, кодлӧн нимыс — партия.
Скачӧн воӧм бӧрын ме горӧді:
— Бурнашев!
Коді тэнад взводӧн командуйтӧ?
Мый ныртӧ ӧшӧдін?
Кӧні отделениеясса командиръясыд?
Бурнашев гӧрдӧдіс.
Сылы вӧлі яндзим аслас шӧйӧвошӧмысь.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн горӧдіс:
— Отделениеясса командиръяс, ме дорӧ!
Ме чеччышті вӧв вылысь, дженьыда да гораа висьталі ассьым решениеӧс: чукыльтны фланг, сетны прӧтивниклы сикт.
Сэсся прикажиті:
— Первой отделениеса командир!
Петкӧд боецъястӧ!
Быдӧнлы тӧдны ассьыс местасӧ номеръяс порядок серти!
Первой отделение нуӧда ме!
Мӧдӧс — Толстунов.
Коймӧдӧс Бурнашев!
Краев, кутан командуйтны ротаӧн.
Петкӧд мӧд взвод.
Ӧтлаасян миян дорӧ.
Взорвит пос.
— Есть, комбат ёрт.
— Толстунов, — аслад отделение дорӧ...
— Комбат, ме думайта...
— Нинӧм думайтны...
Кутчысь месянь ветымын метр сайын.
Не кольччыны!
Не чукӧртчыны ӧтлаӧ.
Первой отделение, кывзы менсьым команда!
Ме бӧрся!
Котӧрӧн!
Гырддзаті кусыньтӧм сойӧс ас бердӧ топӧдӧмӧн ме мыйвынысь заводиті котӧртны ньывкӧс нӧрыс йывлань, сиктса рудов керкаяс дінті, кӧні ӧшинь стеклӧясас пӧртмасисны рытъя кыа югӧръяс; котӧрті гӧрӧм-парсалӧм поле вывті, вӧрлань.
Кылі ас бӧрысь кокшыяс, ме бӧрся котӧрӧн локтіс отделение.
4
Джын туяс ме бара аддзи немецъясӧс.
О-о, кутшӧма матысмӧмаӧсь, кутшӧма быдмӧмаӧсь лым вывті восьлалысь сьӧд фигураясыс.
Прӧйдитӧм вит-квайт минута чӧжӧн, кыдзи ми вӧв вывсянь аддзылім немецъясӧс, костыс кольӧма нин километрджын.
Ӧдйӧ мунӧны: минутаӧн сё метр.
А миянлы ещӧ котӧртны, котӧртны...
Вӧр дорӧдз кажитчӧ зэв на ылын, быттьӧ свет помас.
Медводдза пуясӧдзыс вӧлі пӧшти километрджын жӧ.
Ме ӧдӧбтӧмӧн ӧдйӧджык заводиті котӧртны.
Немецъяс казялісны миянӧс.
Гӧрд пунктирнӧй визьяс крестасьлігтыр вундалісны воздухсӧ водзвылысь и бӧрвылысь, шутьлялісны юр весьтын либӧ омӧлика дзужгигтыр куслісны кок улын.
Немецъяс лыйлісны метитчытӧг, мунігмозыс, но лэдзавлісны вывті уна пуля.
Бӧрвылын кодкӧ уси.
Кыліс сьӧлӧм нюкыртана лэчыда горӧдӧм:
— Ёртъяс...
Ме видзӧдлі мышкӧ, горӧді:
— Ме бӧрся!
Сійӧс нуӧдасны!
Немецъяс преследуйтан инстинкт сертиыс — о-о, рус пышйӧ!
— сідзжӧ содтісны мунан ӧдсӧ.
Со и вӧр, со сійӧ, — сё воськов сайын.
И друг ме куті чувствуйтны зэв ёна пӧдтӧм.
Ӧдйӧ котӧртӧмсьыд тайӧ.
Сьӧкыда лолалӧм да кокшыяс век матыстчӧны.
Боецъяс суӧдӧны менӧ.
Вӧлі прикажитӧма: не ӧтлаасьны чукӧрӧ.
Но найӧ век жӧ чукӧртчалісны ӧтчукӧрӧ.
Да, враг син водзын, да автоматъяс би улын да раненӧйлысь пельтӧ косялан горзӧм кылігӧн татшӧм котӧртӧмыд — сійӧ абу велӧдчигӧн флангӧвӧй перестроениеыд.
Ме апышті, мыйта верми, воздухсӧ:
— Отделение, стой!
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті?
Тайӧ ӧти здукас, тайӧ командаас, тайӧ ӧти «стой!» кывъяс прессуйтчис миян став воддза историяыс, — панфиловецъяс батальонлӧн историяыс.
Таын гӧгӧрвосьыліс и рӧдина водзын долг сознавайтӧм, и «руки по швам,» и пыр кадся немжалиттӧм: «кыв шутӧг исполняйтны!», коді пӧрис нин привычкаӧ, мӧдног кӧ шуны, солдатлӧн мӧд натураӧ, и строй водзын трусӧс лыйлӧм, и Середаӧ войся уськӧдчылӧм, кодыр немецӧс вӧлі ӧтчыд нӧйтӧма нин, нӧйтӧма страхӧс.
И друг кӧ нӧ боецъяс эз сувтны, друг кӧ нӧ найӧ ӧддзӧм йывсьыныс уськӧдчисны пышйыны вӧрӧ?
Сэки... сэки эськӧ не новлӧдлыны юрсӧ тайӧ свет вылын батальонса командирлы — Баурджан Момыш-Улылы.
Миян армиялӧн сэтшӧм закон: боецъяс бесславнӧй пышйӧмысь кывкутӧ командир.
Пошиктігтыр боецъяс сулалісны — сулалісны!
— ме дорын ӧтчукӧрын.
— Отделениеса командир!
— Ме!
— Вод татчӧ!
Лыйлы!..
Правофлангӧвӧй!
— Ме!
— Татчӧ!
Вод!
Лыйлы!
Коді сы бӧрын?
— Ме!
— Татчӧ!
Вод!
Лыйлы!..
Ылыстчыны ӧта-мӧд дорысь!
Кост вит метр.
Кытчӧ водан?
Котӧрт водзлань.
Татчӧ!
Лыйлы!
5
Менам лоис ӧшибка.
Первой эськӧ коліс водны, не лыйсьыны, лӧсьӧдчыны, метитчыны, лӧнялыштны сьӧлӧм чеччӧмысь, а сэсся, команда серти, кырссьыштны залпъясӧн.
Боецъяс лыйлісны ӧтсӧгластӧг, вывті ёна тэрмасьӧмӧн.
Дзувъялысь пуляяс помтӧг лэдзалігтыр немецъяс локтісны миян цепочкалань, и на пӧвстысь некод эз усьлы.
Не рытъя кодь яръюгыд шонді койис боксянь югӧръяссӧ, налы неуна паныдӧнмоз.
Найӧ эз нин кажитчыны сьӧдӧн, чужӧмтӧмӧн.
Шондіыс рӧзьнитіс цветъяссӧ.
Турунвиж каскаяс увдорын тыдалісны ус-тоштӧм еджыд чужӧмъяс; мукӧдлӧн дзирдышталісны ӧчкияс.
Но мыйла, мыйла нӧ найӧ оз усявны?
Ме сӧмын сэки гӧгӧрвои, мый найӧ збыльвылӧсӧ ылынӧсь на, — метр куимсё-нёльсё сайынӧсь.
А ми пӧсь вывсьыд гымгим-лыйлім, прицельнӧй рамкаяснымӧс первой черта вылас, сё метр вылӧ, пуктӧмӧн.
— Прицел кык да джын! — горӧді ме сідз, медым гораджык на вӧлі лыйсьӧм шысьыс.
Поле вывті миян коктуйяс кузя котӧрӧн воис Толстуновлӧн отделение.
Новлянскоеса керкаяс сайысь тыдовтчис коймӧд отделение.
Сиктысь петісны тыра додьясӧн вӧлаяс.
Ездовӧйяс кучкалісны-вӧтлісны вӧвъяссӧ.
Немецъяс век локтісны.
Найӧ цепын уси ӧтик, мӧд...
Но и миян кодкӧ кутіс ойзыны...
Вражескӧй шеренгалӧн ылысладорыс саяліс керкаяс сайӧ.
Прӧтивник Новлянскоеын нин.
Ми сетім сикт.
А мукӧдыс восьлалӧны и восьлалӧны...
Ӧні жӧ налы командуйтасны: котӧрӧн!
Ме чӧвтлі синмӧн: ылын-ӧ наӧдз.
Нырыштасны!
Эх, тӧдінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм сійӧ сьӧлӧмтӧ йирысь, зывӧк чувство: нырыштасны!
Пулемёт!
Кӧнӧсь ті, Бозжанов, Мурин, Блоха?
Кӧні пулемёт, пулемёт?
Орччӧн кодкӧ ойӧстіс, кутіс лыддьӧдлыны:
— Ой, ой, кула!
Ой, ой...
Мучитчана горзӧмыс нетшкис нервъяс, нуліс мужество.
Быдӧнлы чудитчис: ӧні сідз жӧ лоӧ и мекӧд, ӧні и меным веськалас пуля, тушаысь киссьыны мӧдас вир, ме горӧда лёк горшӧн смерть водзвылын.
Ме шуи: быдӧнлы...
Да, и меным...
Да, тайӧ шуштӧм ойзӧмсьыс дрӧгмунлывлі и ме: кынӧмсянь горш дорӧ кыптыліс йирмӧг, вынтӧммӧдліс, бырӧдліс воля.
Ме видзӧдлі сэтчӧ, кытысь кылісны ойзӧмъяс.
Со сійӧ, раненӧй, нюкыртчӧма лым вылын, шапкатӧм; чужӧм пасьтаыс ставыс вир; сійӧ войталӧ тшӧкасяньыс шинель вылас.
Кутшӧм сылӧн страшнӧйӧсь еджыд синъясыс: сингуранъясыс вӧйӧмаӧсь, син еджыдыс лоӧма зэв ыджыд.
А неылын кодкӧ куйлӧ, чужӧмсӧ ляскӧма лымъяс, юрсӧ кутӧма кияснас, быттьӧ сы могысь, медым нинӧм не аддзыны, не кывны.
Мый тайӧ — виӧма?
Абу, — кокньыдика тірзьӧны сылӧн киясыс...
Орччӧн лым вылас сьӧдвидзӧ полуавтомат.
Коді тайӧ?
Тайӧ красноармеец Джильбаев, менам земляк, казах!
Сійӧ абу ранитчӧма, сійӧ труситӧма, мерзавец!
Но ӧд и меным окота вӧлі сӧмын на сунгысьны чужӧмӧн лымйӧ, топӧдчыны му бердӧ, — и сэн мый лоӧ — ло.
Ме шыбитчи сы дорӧ:
— Джильбаев!
Сійӧ дрӧгнитіс, лэптыштіс лым бердсьыс рудов-блед чужӧмсӧ.
— Подлец!
Лыйлы!
Сійӧ кватитіс полуавтоматсӧ, топӧдіс пельпом бердас, тэрмасьӧмӧн сяркнитіс очередь.
Ме шуи:
— Метитчы спокойнӧя.
Виав.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Синъясас век на тӧдчис повзьӧм, но эз нин сэтшӧма.
Сійӧ ньӧжйӧник вочавидзис:
— Кута лыйлыны, аксакал.
А немецъяс локтӧны...
Локтӧны падъявтӧг, ӧдйӧ, сувтсӧн, ратшкӧдчӧны мунігтырйиыс автоматъясысь, кодъяслӧн быттьӧкӧ эмӧсь миян дорӧдз судзысь би ньӧвъяс, — татшӧмӧн кажитчӧны помтӧг лэбысь трассируйтысь пуляяс.
Ме гӧгӧрвоа: немецъяс кӧсйӧны пӧдтыны миянӧс, медым некод эз вермы лэптыны юрсӧ, медым некод эз вермы спокойнӧя метитчыны.
Кӧн нӧ Бозжанов?
Кӧні пулемёт?
Мыйла чӧв олӧ пулемёт?
А раненӧй век на горзӧ.
Ме котӧрӧн матыстчи сы дорӧ.
Аддзи матысянь вирӧн ойдӧм чужӧм, гырдӧсь кияс.
— Вод!
Чӧв ов!
— Ой...
— Ланьт!
Йир трапье, йир шинельтӧ, тэнад кӧ доймӧ, но чӧв ов!
И сійӧ, — честнӧй салдат, — ланьтіс.
Но вот дыр мысти... ёна дыр мысти — пулемётлӧн ворсӧм шы...
Кузь очередь: так-так-так-так...
О-о, кутшӧм матӧ сибӧдіс найӧс Бозжанов.
Сійӧ асьсӧ нинӧмӧн эз выдайт, кужис кутны медбӧръя здукӧдз.
Зато ӧні пулемётыс шырис кинжальнӧй биӧн — немвиччысьтӧг, зэв матысянь, точнӧя.
Первойя очередьяс вундыштісны немецкӧй цепь шӧрсӧ.
О-о, кыдз сэні мӧдісны шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ!
Ме первой на кылі врагъяслысь лёкногӧн горзӧм.
Ми бӧрыннас унаысь тӧдмавлім, мый татшӧм ӧти торъяланлун немецкӧй армиялӧн: бой дырйи, мыйӧ кӧ зурасигӧн либӧ неудача дырйи, ранитчӧм немецъяс горзӧны горштырнас, корӧны отсӧг, — тадз пӧшти некор оз горзыны миян салдатъяс.
Но сыкӧд тшӧтш миян водзын вӧлі муштруйтӧм веськӧдлана вын.
Гораа кыліс гӧгӧрвотӧм кыв вылын команда, и пулемётӧн миянладорсянь вӧрзьӧдтӧм немецкӧй цепь пыр жӧ водіс.
Но, ӧні позьӧ лолыштны.
Минута мысти ме дорӧ кыссис Толстунов:
— Кыдз думайтан, комбат?
«Ура»-ӧн?
Ме, юрӧн довкнитӧмӧн, петкӧдлі, мый оз позь.
Кокниа лыддьӧм вылӧ гижӧм висьтъясын тайӧ зэв кокни, зэв прӧстӧ: «ура» — и немец усйысис.
Война вылын тайӧ абу сідз.
Но тайӧ рытын «ура» век жӧ юрӧбтіс.
Эз сӧмын ӧти менам батальон вӧв свет вылын, и эг ме ӧтнам веськӧдлы бойӧн.
«Ура» юрӧбтіс сэсянь, кытысянь эг виччысьӧй ни ми, ни немецъяс.
6
Вӧр бурысьысь, коді вӧлі неуна бӧрвылынджык водӧм немецъяссянь, тыдовтчис шынитӧв котӧртысь паськӧдчӧм шеренга.
Лэччысь шонді югӧръяс улын ми аддзим красноармеецъясӧс, — миян шапкаяс, миян шинельяс, миян чургӧдӧм штыкъяс.
Найӧ эз вӧвны зэв унаӧн: морт нелямын-ветымын.
Ме гӧгӧрвои: тайӧ лейтенант Исламкуловлӧн взвод, кодӧс мӧд пунктсянь мӧдӧдӧма прорыв районӧ.
Ӧні не миянлы, а немецъяслы ковмас видлыны ас выланыс, мый сійӧ сэтшӧмыс флангӧ да тылӧ удар.
Но фланг кусыньтӧм кузя манёвр, энӧ сомневайтчӧй, налы вӧлі тӧдса жӧ.
Цепь ӧтар помсьыс кыпӧдчисны, немецъяс, воча лыйсигтыр, кутісны котӧртны бӧрвыв. Налӧн стройыс лои мегыр кодь.
— Комбат!
— ызйӧмӧн шыӧдчис Толстунов.
Ме копыртлі юрӧс: да!
Сэсся горӧді:
— Висьтавны цепь кузя: гӧтӧвитчыны атака кежлӧ.
И эг тӧд ассьым гӧлӧсӧс, — сійӧ вӧлі кортсасьӧм, сибдӧм гӧлӧс.
Боецсянь боецӧ мунісны тайӧ кывъясыс: «Гӧтӧвитчыны атака кежлӧ», и, дерт, быдӧнлӧн кильмунлі да тэрыбджыка кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Вӧрладорсяньыс котӧртісны шеренгаӧн боецъяс, кодъяс воисны миянлы паныд, сэсянь омӧлика кыліс «ура-аа-а!», а немецъяс тэрмасигтыр перестроитчисны.
Миян водзладорын немецъяс лоины этшаджыкӧн, но найӧ вевъялісны вайны татчӧ кык лёгкӧй пулемёт, кодъяс водзджыксӧ, тыдалӧ, вӧлӧмаӧсь неуна бӧрынджык, наступайтысь строй бӧрвылас.
Ӧти пулемётсьыс заводитісны нин лыйлыны: тшӧкмис юр весьтын шуштӧм шутьлялӧм.
А миян цепын лыйсьӧмысь дугдісны; винтовканысӧ чорыда чабыртӧмӧн куйлісны боецъяс, виччысисны сійӧ здук, мый йылысь быдӧн думайтлісны армияӧ призывайтан лунсянь да мый кажитчыліс война вылын медся страшнӧйӧн, — виччысисны атака вылӧ команда.
Ме чуйми лыйсьӧмысь немвиччысьтӧг дугдӧмысь: оз тадз ков, оз тадз!
Но исправитны кадыс абу нин.
Колӧ действуйтны ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, кытчӧдз враг эз на во ас садяс.
Ме горӧді:
— Бурнашев!
Лейтенант Бурнашев, — взводнӧй командир, сійӧ, коді неважӧн, берегын, ёна гӧрдӧдліс здук кежлӧ шӧйӧвошлӧм вӧсна, — куйліс чептын ветымын метр сайын кымын месянь.
Сійӧ тэрыба лэптыліс да бӧр лэдзис кисӧ: тайӧн петкӧдліс, мый кыліс.
— Бурнашев, нуӧд!
Коли секунда.
Ті, дерт, не ӧтчыд лыддьывлінныд и кывлінныд Краснӧй Армияын массӧвӧй героизм йылысь.
Тайӧ истина, тайӧ вежа кывъяс.
Но тӧдӧй, — массӧвӧй героизм оз овлы, абу кӧ нырнуӧдысь, абу кӧ сійӧ, коді мунӧ первойя мортӧн.
Абу кокни кыпӧдны йӧзӧс атакаӧ, и некод оз кыпӧдчы, абу кӧ первойяыс, оз кӧ сувт ӧти, оз кӧ кут мунны водзвылас, ас бӧрсяыс ставсӧ кыскӧмӧн.
Бурнашев кыпӧдчис.
Рытъя кыаӧн пӧртмасьысь небеса рӧм вылын тыдовтчис сылӧн пружина моз нюкыльтчӧм, водзлань сетчӧм силуэт.
Сы водзын, пельпомыскӧд рӧвень, сьӧдӧдіс ёсь йыла штыкыс, — сійӧ кватитіс кодлыськӧ винтовкасӧ.
Восьса вомыс вӧрис.
Асьсӧ му бердысь нетшыштӧмӧн, приказ олӧмӧ пӧртіс, — не сӧмын менсьым, но сыкӧд тшӧтш и рӧдиналысь пилы приказ, — Бурнашев горӧдіс став поле пасьта:
— Рӧдина вӧсна!
Сталин вӧсна!
Таӧдз меным эз ӧтчыд удайтчыв аддзывны газетаясысь атакаяс йылысь гижӧм.
Пӧшти быд корреспонденцияын гижсьывліс, мый боецъяс кыпӧдчылісны атакаӧ татшӧм горӧдӧмӧн.
Но газетаясын тайӧс мукӧд дырйиыс гижӧма вӧлі вывті кокниа, и меным чайтсис: кор воас миянлы черед, кӧр ковмас уськӧдчыны штыкъяс чургӧдӧмӧн, гашкӧ, ставыс лоӧ не сідз, кыдзи газетаын.
Горшысь петас мӧдтор, — мыйкӧ скӧраланаджык, лёкаланаджык, шуам «шырӧй!» либӧ прӧстӧ «а-а-а-а!..»
Но тайӧ великӧй да страшнӧй здукас Бурнашев, уна тысяча гӧрӧд орйӧдлігтыр, кодъяс би улын личкӧны мортӧс му бердӧ, мӧдӧдчис водзлань, горӧдіс именнӧ тадз:
— Рӧдина вӧсна!
Сталин вӧсна!
И друг гӧлӧсыс ори; быттьӧ кок улӧ зэлӧдӧм сутугаӧ крукасьӧм бӧрын Бурнашев тювгысис-уси.
Чайтсис: сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ бӧр сувтас кок йылас, мӧдас котӧртны водзлань да ставӧн, ӧтлаын сыкӧд, ас водзвылас штыкъяснысӧ чургӧдӧмӧн, кутасны котӧртны враг вылӧ.
Но сійӧ куйліс, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, — куйліс, эз сувт.
Ставӧн видзӧдісны сы вылӧ, лым вылын пласьвидзысь лейтенант вылӧ, кодӧс ытшкыштісны медводдза воськовъяссянь, ставӧн мыйкӧ виччысисны.
Бара коли сьӧкыд секунда.
Цепь эз кыпӧдчы.
И кодкӧ бара сувтіс, бара пулемёт лыйсьӧм, шыын лэбисны поле весьтті сійӧ жӧ кывъяс, сійӧ жӧ чукӧстчӧм:
— Рӧдина вӧсна!
Сталин вӧсна!
Гӧлӧсыс вӧлі вывті лэчыд, абу аслас кодь, но не рочнога акцент сертиыс, ичӧтик косіндзи туша сертиыс ставӧн тӧдісны красноармеец Букеевӧс.
Но и сійӧ, муртса водзлань ӧдӧбтӧм бӧрын, пласькысис-уси.
Пуляясыс, тыдалӧ, веськалісны сылы морӧсас либӧ юрас, но кажитчис, сылӧн, кыдзи и лейтенант Бурнашевлӧн, лизгыртчисны кокъясыс, вундісны найӧс лэчыд косаӧн.
Менам тушаӧй пружина моз зэлалі; чуньяс куралісны да чабралісны лымсӧ.
Бара коли секунда.
Цепь эз кыпӧдчы.
Миянлы паныд действуйтісны нин кыкнан пулемётыс; рӧмыд пӧвсттіыс бура тыдалісны стволъясысь петысь дзӧрысь кузь би кывъяс; найӧ омӧлика югдӧдлісны пулемётчикъяссӧ, кодъяс, щитъяс сайӧ джынвыйӧ сайӧдчӧмӧн, пидзикок выланыс вевттьылісны немецъяслысь стройсӧ, эз лэдзны миянӧс уськӧдчыны штыкъясӧн, кутісны миянӧс водтӧдана би улын.
Миян ёртъясным, нелямын-ветымын красноармеец, кужисны бӧрйыны момент враглы мышсяньыс уськӧдчӧм вылӧ, матысмисны немецъяс дорӧ, кодъяс и сыладорсянь нин лӧсьӧдісны фронт, и сэн нин кутісны лыйлыны, а ми важмоз куйлім му бердын, куйлім, гибельӧ вайӧдлім китыр смельчак-вокъясӧс.
Миян пӧвстысь быдӧн, кыдзи и ме, пружинитчис, быдӧн кӧсйис ӧдӧбтыны, чеччыштны, и некод эз чеччыв.
Да мый нӧ тайӧ?
Збыль-ӧмӧй ми тадзи и куйлыны колям, тадзи и лоам трусъясӧн, вокъясӧс вузалысьясӧн?
Збыль ӧмӧй оз сюр некод, коді эськӧ коймӧдысь ӧдӧбтіс водзлань, нуӧдіс ас бӧрсяыс ротаӧс?
И друг ме куті чувствуйтны, мый ставӧн мыйкӧ виччысьӧны месянь; мелань, старшӧй командирлань, комбатлань, быттьӧкӧ самӧй чорыд бой мунанінӧ, кӧть ме куйлі дорас, ёся видзӧдӧны ставӧн; ставӧн, кажитчӧ, виччысьӧны, мый шуас, мый кутас вӧчны комбат.
И кӧть бура тӧді, мый вӧча йӧйталанатор, ме ӧдӧбті водзӧ, медым петкӧдлыны ставлы сьӧлӧм ӧзтана пример.
Но менӧ пыр жӧ пельпомӧд лёкысь кватитіс Толстунов да личкис лым бердӧ.
Сійӧ лёкысь ёрччыштіс рочӧн.
— Эн дур, эн лысьт комбат!
Ме...
Сылӧн грубоваткодь лӧсьыд чужӧмыс пыр жӧ вежсис: мышцыясыс зэлалісны, кынмисны.
Сійӧ ӧдӧбтіс, медым друг сувтны, но сэки ме кватиті сійӧс киӧдыс.
Ог, ме ог на кӧсйы воштыны Толкуновӧс.
Ме вои ас вежӧрӧ, ме бӧр лои комбатӧн.
Воддза чувствоыс нӧшта лои вынаджык: быттьӧкӧ ставыс, дзик ӧти мортӧдз, синбӧжнас видзӧдӧны ме вылӧ.
Боецъяс, дерт, казялісны; комбат кӧсйис чеччыны и эз чеччы; старшӧй политрук кӧсйис чеччыны и эз чеччы.
Бой дырйи командирлы пыр лӧсялана чутьё висьталіс: менам помӧдз нуӧдтӧм ӧдӧбтылӧм гудыртіс салдатъяслысь сьӧлӧмсӧ.
Нетшыштчыліс кӧ да эз кыпӧдчы комбат, — сідзкӧ, оз позь кыпӧдчыны.
Командирлы колӧ тӧдны, мый бойын сылысь быд кыв, быд вӧрзьӧдчӧм, видзӧдлас аддзӧны ставӧн, действуйтӧны став вылас; колӧ тӧдны, мый бойӧн веськӧдлӧм эм не сӧмын биӧн веськӧдлӧм либӧ салдатъясӧс ӧтилаысь мӧдлаӧ вешталӧм, но и психикаӧн веськӧдлӧм.
Ме нин вежӧрті.
Дерт, абу комбатлӧн делӧ нуӧдны ротаӧс рукопашнӧй бойӧ.
Меным тӧд вылӧ уси ставыс, мыйӧ велӧдлісны, меным тӧдвылӧ уси Панфиловлӧн завет: «Оз позь воюйтны пехота морӧсӧн...
Видз салдатӧс.
Видз действиеӧн, биӧн...»
Ме висьтала тіянлы дыр, подробнӧя, но сэні, поле вылын, тайӧ ставыс муніс сӧмын секундаяс чӧж.
Тайӧ секундаяснас ме, кыдзи и ми ставӧн, велӧдчи воюйтны, велӧдчи тшӧтш и враглысь.
Ме горӧді:
— Тшӧкыда лыйлыны пулемётчикъяссӧ!
Ручнӧй пулемётъяс — кузь очередьясӧн лыйлыны пулемётчикъяссӧ!
Водтӧдӧй найӧс му бердӧ!
Боецъяс гӧгӧрвоисны.
Ӧні миян пуляяс шутьлялісны лыйсьысь немецъяс юр весьтын.
Миян ӧти ручнӧй пулемёт сулаліс матіникын.
Кор ме командуйті Бурнашевлы: «Нуӧд!», сійӧ сідзжӧ ланьтіс.
Ӧні боец тэрмасьӧмӧн пуктіс выль магазин.
Сэтчӧ ӧдйӧ кыссис Толстунов.
Боецъяс помся, дугдывтӧг лыйлісны.
Со уджӧ босьтчис и сійӧ пулемётыс.
Э-э, немецкӧй пулемётчикъяс водісны, дзебсисны, сайӧдчисны щитъяс саяныс.
Э-э, — кодӧскӧ миян сэтысь тотшкӧбтісны.
Ӧти пулемёт налӧн тшӧкмуніс, дугдіс дзӧрны кузь ёсь би кывйыс.
А, гашкӧ, сэні вежӧны лентасӧ.
Оз, пуляяс улын сійӧ эз прӧстаысь ланьт...
Но...
Ме корси здук, медым командуйтны, но эг удит.
Цепь весьтӧд юрӧбтіс Толстуновлӧн вывті чорыд гӧлӧс:
— Коммунаръяс!
Не сӧмын коммунистъяс дорӧ, — быд дорӧ вӧлі тайӧ шыӧдчӧмыс.
Миянлы тыдовтчис: Толстунов кыпӧдчис сьӧрсьыс босьтӧм пулемётнас да заводитіс котӧртны. Сійӧ мыджӧма морӧсас прикладсӧ да лыйліс да горзіс мунігмозыс.
Поле весьтӧ коймӧдысь шевкнитчисны сійӧ жӧ кывъяс: бара юрӧбтіс сьӧлӧмӧс ыззьӧдана призыв:
— Рӧдина вӧсна!
Сталин вӧсна!
Ура-а-а!
Толстуновлӧн гӧлӧсыс эз кут кывны мукӧд горзӧмъяс шы пӧвстті.
Боецъяс чеччалісны.
Мыйвынсьыс горзігтырйи найӧ уськӧдчисны враг вылӧ, медым паныдасьны морӧс на морӧс; найӧ ордйӧдалісны Толстуновӧс.
Ме вевъялі казявны, кыдзи Толстунов, патронъяс бырӧм бӧрас, ӧвтыштіс ручнӧй пулемётӧн, аслыссяма вывті ыджыд прикладнас, — сійӧ босьтіс пулемётсӧ пӧсь стволӧдыс да зор моз лэптіс ас весьтас сьӧкыд прикладсӧ.
Немецъяс эз примитны миянсянь рукопашнӧй бой вылӧ пырӧм, эз примитны штыкӧвӧй удар, налӧн боевӧй порядок дзугсис, найӧ кутісны пышйыны миянысь.
Враг бӧрся вӧтчӧмӧн, суӧдӧмъясӧс виалӧмӧн, ми, — миян мӧдӧд рота да лейтенант Исламкуловлӧн взвод, коді заводитіс тайӧ славнӧй контр-атакасӧ тылсянь уськӧдчӧмӧн, — ми уналадорсянь пырим Новлянскоеӧ.
МИ ТАНӦСЬ!
1
Боецъяс бӧрся ме мӧдӧдчи сиктӧ.
Сэні лыйсьӧм, котралӧм.
Красноармеецъяс весалісны сиктсӧ кольӧм немецъясысь.
Менӧ казявтӧг тӧвзис-котӧртіс полуавтоматӧн косіник Абиль Джильбаев.
Шинель пӧлаяссӧ сюялӧма тасма костас, шапка кӧвсӧ разьӧма, пельясыс лётъялісны куканьлӧн моз, кор повзьӧдӧм бӧрын сійӧ тӧвзьӧ поле вывті.
Тэрыба лолалігтырйи Джильбаев чеччыштіс ёртыс дорӧ, сідзжӧ казах дорӧ, да индіс кытчӧкӧ чуньнас.
— Эстӧн немец...
Лыйлӧ, чӧртыд...
Мунам...
Найӧ сёрнитыштісны да ӧтлаын котӧртісны бӧрлань.
Абиль тӧвзис веськыда, пуан сьӧлӧма, энергичнӧй, век дась лыйны полуавтоматысь.
А ёртыс кутіс торйӧдчыны, — тыдалӧ, кӧсйис пырны боксянь.
И друг — мыйвынсьыс тӧвзигкості — стоп!
Абиль бергӧдчис ёртыслань, горӧдіс:
Эй, Монарбек, кыдз сійӧ по-немецки?
Хульт али мый?
Менам серам петіс.
Некымын лун сайын вӧлі сетӧма батальон кузя приказ: быдӧнлы велӧдны дас гӧгӧр немецкӧй кыв: сувт, сдайтчы, лок ме бӧрся и с. в.
Но эг вевъяв тайӧс прӧверитны.
Ёртыс сідзжӧ сувтіс.
Найӧ сёрнитісны казахскӧй кыв вылын.
— Кыдз тэ шуин?
— Хульт али мый?
— Правильнӧ.
И ёртъяс бара мӧдісны тӧвзьыны.
Ме бӧрсяньыс поправиті:
— Абу сідз, Джильбаев!
Хальт!
Абиль бергӧдчыліс, казяліс комбатӧс да бӧр заводитіс котӧртны пельяснас ӧвтчигтыр.
Менам бара серам петіс.
Ме муні и сералі, ачым шензи кутны позьтӧм серам вылӧ.
Бой дырйи татшӧм вӧлі нервъяслӧн личалыштлӧм.
— Баурджан!
Мый сералан?
Коді тайӧ?
Менӧ важӧнсянь нин некод эз шулывлы нимӧн.
Ме дорӧ нюмъялігтыр локтіс лейтенант Мухаметкул Исламкулов.
Ме уськӧдчи сылань.
Сійӧ босьтіс под козырёк:
— Старшӧй лейтенант ёрт!
Обстановка кузя взводӧн лои тіян распоряжение улын.
Взводлӧн воштӧмъяс: ӧти виӧм, нёльӧн раненӧй.
Взводнӧй командир Исламкулов.
Ме кыкнан киӧн кывшутӧг кутлі сылысь кисӧ.
Ми важӧнсянь нин тӧдам ӧта-мӧднымӧс, Алма-Атаын олӧмсянь на.
Сэні Мухаметкул Исламкулов вӧлі журналистӧн, «Социалистик Казахстан» газетаса сотрудникӧн.
Ӧні ме ыджыд радейтӧмӧн, нежностьӧн, кутшӧмӧс эг тӧдлы войнаӧдз, видзӧді югыд бронза рӧма мича чужӧмыс вылӧ; любуйтчи сыӧн — джуджыд тушаа, статя, нюмъялысь морт вылӧ.
Тані, решающӧй испытание дырйи, сійӧ вӧлі истиннӧй воинӧн: смелӧн да мудерӧн.
Тайӧ абу прӧстӧ сідз — кыйӧдчыны прӧтивник бӧрся, виччысьны момент да шынитӧв уськӧдчыны бӧрсяньыс, кор лоӧ бур стрӧка.
Ме шуи сылы:
— Вайӧд порядокӧ ассьыд взводтӧ.
Сэсся лок ме ордӧ штабӧ.
Сэні сёрнитам.
Бой кутіс лӧньны.
Кольӧм немецъяс шыбитчисны ю сайӧ, коскӧдзныс, морӧсӧдзныс уйисны йиа ваті.
Мукӧдъяс, кодъяс вӧліны ылынӧсь юсяньыс, уськӧдчисны пышйыны Краснӧй Гӧралань.
Сыланьын боецъяс суӧдалісны пышйысьяссӧ; рӧмыд пӧвстас ыпнитлісны лыйӧмысь биторъяс: сэні водзсасисны суӧдӧм ӧтка немецъяс.
2
И друг ю сайсянь, сэсянь, кытчӧ муніс немецъяслӧн ыджыдкодь группа, кыптісны сигнальнӧй ракетаяс.
Найӧ эз югдӧдны берегъяссӧ, сӧмын пемыд ваас омӧлика тӧдчыштлісны котӧртысь уна рӧма бияс.
Кык турунвиж, оранжевӧй, еджыд, сэсся бара кык турунвиж.
Пемдылӧм, кост, а сэсся бара сэтшӧм жӧ рӧма квайт ракета.
Кывшутӧг, немецъяс мыйкӧ юӧртлісны асланыс йӧзлы.
Но мый эськӧ?
Вӧлі-ӧ тайӧ лоӧмтор йылысь донесениеӧн?
Али подкрепление корӧмӧн, выль атака вылӧ сигналӧн?
Уналаын кыптавлісны ӧтветлӧн сигналъяс.
Ме видзӧдлі би змейясӧн вундалӧм горизонт вылӧ.
О-о!
Вот чӧртыд, кытчӧ пырӧдчӧма прӧтивник.
Ми вӧлім зверь вомынӧсь.
Цветки, Житаха да мукӧд сиктъяс петкӧдлісны асьнысӧ ю сайын, миян окопъяс весьтын, кодъяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ кык километр кузьта фронтын вӧлі эновтӧма боецъясӧн перестроитчиганыс, — сэні вӧлі дзик восьса фронт.
А тайӧ берегас, Руза ю катыдын, ыставліс ракетаяс Краснӧй Гӧра.
Неуна накӧсӧнджык сэсянь, ылынджык, кыптывлісны фейерверкъяс Новощурино весьтын, кӧні луннас вӧлі полкса штаб; сэсся, ёнджыка миянӧс кытшалӧмӧн, Емельяново весьтын, Лазарево весьтын...
Сэсся — пемыд кост, рытъя лӧнь небеса: сійӧс эз вундавны бияс...
Но костыс вывті векньыд.
Краснӧй Гӧралань мышкӧн бергӧдчӧмӧн ме видзӧді гӧгӧрвотӧг.
Ракетаяс быттьӧкӧ кыптывлісны и Сипуново сикт весьтын.
Мый тайӧ?
Ӧд сэні капитан Шиловлӧн батальон, сэні сылӧн тыл.
Бикиньӧн сявкйиг, вочасӧн чусаліг, бияс кусіны...
Пыр жӧ пемдіс.
Абу, тайӧ абу Сипуново.
Кадсӧ артыштӧмӧн, пыдӧ веськӧдӧм прорыв сям серти, прӧтивник эз вермы сэтчӧ писькӧдчыны.
Немецъяс и ӧні, тыдалӧ, фокусничайтӧны.
Миянӧс повзьӧдлӧ кутшӧмкӧ ракетчик, кодӧс водзвыв шыбитӧма тылӧ.
Но колӧ, вывті колӧ эськӧ ӧні меным лоны штабын, — йитчыны сэсянь капитан Шиловкӧд: тӧдмавны, мыйся ракетаяс сійӧ тылын; ыстыны корсьны ракетчикӧс.
Действуйт, действуйт, командуйт метӧг, Рахимов!
Тӧдмав, регыдджык тӧдмав, мыйся сэн фокусъяс, Сипуново дорас?
Миянлы и сытӧг нин сьӧкыд...
Новлянскоеӧ воысь пӧшти став туйыс нин противник киын.
Шыбитас кӧ сійӧ татчӧ уна боксянь пехотасӧ грузӧвикъяс вылын либӧ котӧрӧн, сэки ставыс друг мӧдарӧ бергӧдчас.
Миянлы кучкасны мышкӧ, и нинӧм оз спасит менсьым боецъясӧс, кодъяс разӧдчӧмаӧсь поле пасьта атакаӧн увлекитчӧм вӧсна.
Ме корси Краевӧс, прикажиті сылы петкӧдны сиктсьыс ротасӧ да окопайтчыны му пӧперегыс, кытысянь ми кыпӧдчылім атакаӧ.
Сэсся ме мӧдӧдчи штабӧ.
Вӧр дорын, кытысянь неуна пыдынджык вӧлі батальонлӧн штаб, сулалісны, пуяс сайӧ сайӧдчӧмӧн, менам кӧкъямыс пушка.
Приказание серти найӧс вӧлі вештӧма татчӧ.
Сьӧд стволъясыс видзӧдісны Новощуриносянь локтысь туй вылӧ.
Ме кори командирсӧ.
— Туйсӧ потшин?
— Да, комбат ёрт.
Тыдовтчасны кӧ немецъяс, лэдз найӧс Новлянскоеӧ.
— Лэдзны?
— Да.
Сиктсӧ аддзан?
Сизимсё метр сайын миянсянь куйліс сиктлӧн паськыд улича, сэні тӧдчисны керкаяслӧн сьӧд мыгӧръяс.
Мунігмозныс ассьыныс отделениеяс, взводъяс корсигтыр сиктсӧ эновталісны боецъяс.
Аддза.
— Веськӧд пушкаястӧ улича кузяыс.
Медым пырас прӧтивник.
Сэки гымӧбтам веськыд наводкаӧн, картечӧн.
— Есть, комбат ёрт.
Горизонт весьтын бара качисны ракетаяс.
Первойяясыс — Новощурино весьтын, ӧтветнӧйяс — быд боксянь, гӧгӧр.
И бара уна рӧма кӧвъяс вундалісны небесасӧ ылі вӧр сайысь, сэтысь, кӧні вӧлі Сипуново.
Мый тайӧ?
Колӧ ӧдйӧджык мунны штабӧ!
3
Ме пыри штабнӧй блиндажӧ.
Ставӧн чеччисны.
Мукӧдъяс пӧвстысь ме аддзи Исламкуловӧс.
Но кодкӧ пельӧсас, лампасянь ылын, век на пукаліс юрсӧ муас лэдзӧмӧн, быттьӧ ас гӧгӧрсьыс нинӧм эз аддзы.
Сылӧн эз вӧв пеля шапка, кыдзи миян ставнымлӧн, а защитнӧй картуз ӧмидз рӧма кантӧн.
— Капитан Шилов?
Ті?
Пызан дорӧ кутчысьӧмӧн сійӧ сувтіс.
Лэптыліс кисӧ кӧзырок дорас.
Помнита первойя видзӧдлӧмсянь: кыдз сійӧ страдайтӧ, кыдз кутӧ страдайтӧмсӧ.
Мый сыкӧд?
Ранитчӧма?
Мыйла сійӧ тані?
— Мый тіянкӧд, капитан?
Сійӧ нинӧм эз шу.
Ме мӧдысь юалі:
— Мый тіянкӧд?
Мый батальоныдкӧд?
— Батальон...
— вомкӧтшыс некымынысь дрӧгмуні.
Шилов мыйкӧ ньылыштіс.
Сэсся сьӧкыдпырысь шуис: — Батальонӧс жугӧдӧма.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, виччысис водзӧ юасьӧм.
Ме казялі сылысь синъяссӧ...
Пызан пӧвйӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн сійӧ эз вешты синъяссӧ.
Мый йылысь нӧ юасьны?
«Батальонӧс жугӧдӧма...» А тэ?
А тэ, батальонса командир, — пышйин?
Ӧні не таӧдз, не тайӧ вопросъясӧдз.
«Батальонӧс жугӧдӧма...» Шилов менам блиндажын, менам штабын...
Сідзкӧ?..
Сідзкӧ, фронт орӧдӧма тшӧтш шуйгавывсянь...
Шилов пуксис, бара лэдзис синсӧ муӧ.
— Разрешитӧй доложитны, — шуис Рахимов.
Ме шуи:
— Висьталӧй.
4
Рахимов паськӧдіс карта.
Висьталігас сійӧ индавліс топографическӧй пунктъяс.
Менам аслам кӧсйытӧг видзӧдчысис сылӧн лӧсьыда ёсьтӧм карандаш бӧрся.
Спокойнӧя сійӧ шуис несчастьелысь час да минута.
А ме омӧля вежӧрті, омӧля кылі.
Быттьӧ ёна ылісянь воліс пельӧдз: «Артиллерийскӧй подготовкатӧг, немвиччысьтӧг, прӧтивник атакуйтіс капитан Шиловлысь батальон.
Та бӧрын, Сипуново сикт дорті прорвитчӧмӧн...»
Ме тӧді, мый вӧлі сы бӧрын.
Син водзӧ сувтіс сӧмын на вӧлӧмтор.
Боецъяс петісны окопъясысь...
Ӧткымынъяс сулалісны ходъясын; мукӧдъяс вӧліны ӧтлаынӧсь кыкӧн кыкӧн, куимӧн-куимӧн...
Ставӧн видзӧдісны бӧрлань, кӧні ратшкӧдчисны автоматъяс, кысянь лэбалісны шальнӧй гӧрд пунктиръяс.
Сьӧлӧмъяс пессисны.
Кытчӧ воштысьны?
Немецъяс водзвылынӧсь и бӧрвылынӧсь...
Нӧшта ӧти здук и...
И батальон эз ло...
Рахимов водзӧ висьталіс.
Немецкӧй колоннаяс, кодъяс рытладорыс писькӧдчисны миян батальон кыкнанладорті, тыдалӧ, эз на удитны пыдіас ӧтлаасьны.
Тылӧ ыстылӧм миянлысь коннӧй разведкаӧс вӧлі некымынпӧрйӧ лыйлӧма.
Но ӧткымын сиктъясын конникъясӧс некод эз сувтӧдлы: немецъяс мунӧмаӧсь бокыті.
Тайӧ пунктъястіыс, сиктдорса туйясӧдыс, позьӧ петны.
Рахимов тайӧс петкӧдліс карта вылысь.
Обороналысь воддза черта, Москваӧс тупкысь звенояслысь черта, вӧлі чышкыштӧма.
Резинкаӧн лои вуштӧма карандаш туй, бумагаыс сэті эз кут югъявны, карта вылӧ колисны сӧмын муртса тӧдчыштан визь туйяс.
Батальонлӧн карта вылӧ выльысь гижтыштӧм фронт вӧлі подков кодь чукля.
Кыкнан помсӧ кералӧма, кыкнанныс мыджсисны пустаинӧ.
Эз, эз пустаинӧ.
Вӧліны соседъяс.
Веськыдвывса соседъясӧн вӧліны немецъяс; шуйгавывса соседъясӧн вӧліны немецъяс; бӧрвылын, некодӧн тупкытӧм тылын, кытчӧ Рахимов вештӧма кык пулемёт да мӧдӧдӧма постъясӧс, — бӧрвылын сідзжӧ немецъяс.
Рахимов думайтіс, мый пемдӧм бӧрын немецъяс помалісны боевӧй лун.
Миянлы тӧдса вӧлі налӧн сямныс: войын узьны, лунын воюйтны.
Югдытӧдзыс найӧ ӧдвакӧ кутасны водзӧ зырӧдны.
Асланымладорӧ нуӧдысь векньыдик восьсаиныс югдандорӧдзыс коляс босьттӧмӧн.
Рахимов докладывайтіс спокойнӧя, тӧлкӧн, этшаник кывйӧн.
Та кузя ме зэв ёна донъявлі сійӧс: точнӧя висьталӧм.
Сійӧ точнӧйӧн вӧлі весиг сыын, мый эз тӧд, — сы йылысь сійӧ сідзи и шуліс: ог тӧд.
Сійӧ эз тӧд прӧтивниклысь вынъяссӧ, кодъяс писькӧдчисны кыклаті; эз тӧд, кӧні полклӧн штаб, эз-ӧ босьтны сійӧс, эз-ӧ пӧгибнит; эз тӧд, кытчӧ бӧрыньтчӧны миян частьяс, но тӧдмалӧма, мый сэтчӧ, асланым йӧз дорӧ, эм ичӧтик щель.
Кымынкӧ распоряжение сійӧ сетӧма нин метӧг, водзвыв.
Боеприпасъяс, продовольствие, инженернӧй имущество, медпункт, — ставыс вӧлі кӧлеса вылынӧсь, вӧвъясӧс доддялӧма.
Критическӧй часӧ сійӧ действуйтліс ӧдйӧ да тӧлкӧн; сійӧ докладывайтлігас ни ӧтчыдысь эз ӧвтыштлы тэрмасьӧмла кинас, эз кыпӧдлыв гӧлӧссӧ.
А ме чӧв олі.
5
Колӧ вӧлі шуны «да», и мунӧм вылӧ дась батальон вӧрзьӧдчис эськӧ, медым вильскӧбтыны зверь вомысь.
Но ме чӧв олі.
Гӧгӧрвоӧй менӧ.
Кык час сайын мекӧд телефон пыр сёрнитіс полкса командир майор Елин.
Ме сёрнисьыс помниті быд кыв, помниті тэрыба, орйӧдлана шуӧм быд фраза: «Момыш-Улы, тэ?
Сёр.
Эновтны.
Прӧтивник писькӧдчис.
Ӧти колонна локтӧ полкса штаблань.
Ме бӧрыньтча.
Мӧд колоннаыс, лыдсӧ ог тӧд, матыстчӧ тэлань, флангад.
Кусыньт флангтӧ!
Кутчысь!
Сэсся...» И быттьӧ клещиӧн топӧдісны гӧлӧссӧ, связь ори.
«Сэсся...» Мый сэсся?
Бӧрыньтчы?
Яндзим висьтавны, но вӧлі здук, кор ме сетчи ачымӧс пӧрйӧдлӧмлы.
Ме быттьӧкӧ аслым шуалі, эскӧдлі ачымӧс: «Ӧд тэ кывлін, кывлін и водзӧ кывсӧ: эн дзоньнас, а первой слогсӧ, первой букваяссӧ: сэсся бӧр...»
Сӧрӧм!
Эн сӧр, эн ниглясь аслад сӧвесть водзын!
Кывлін али эн?
Прикажитіс тэныд старшӧй начальник бӧрыньтчыны али абу тэнад сэтшӧм приказыс?
Рахимов виччысис.
Колӧ вӧлі шуны «да», и мунӧм вылӧ дась батальон эськӧ вӧрзьӧдчис, медым вильскӧбтыны зверь вомысь.
Но ме чӧв олі.
Менам эз вӧв приказыс.
Вермис-ӧ майор Елин шуны: «бӧрыньтчы»?
Да.
Ӧд сійӧ шуис: «ме бӧрыньтча».
Но вермис и не шуны.
Кык час сайын обстановкаыс вӧлі мӧдногаджык.
Миян шуйгавылын фронтсӧ эз вӧв путкыльтӧма, сэні некутшӧм восьсаин эз тыдав.
А ӧні?
Кӧні ӧні сійӧ, полкса командир?
«Ме бӧрыньтча».
Кытчӧ?
Сійӧ висьтавны вевъявтӧдз связь ори — кытчӧ, кодарлань, кутшӧм туйӧд али дзик некутшӧм туйтӧг бӧрыньтчис пӧшти некодӧн дорйытӧм штаб.
Полкса командирлӧн резерв эз коль; сэні, штаб бердас, ӧти пулемёт; сэні ставыс комын-нелямын морт, сы лыдын тшӧтш и штабнӧй командиръяс.
Ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Гашкӧ, кӧнкӧ кытшалӧмаӧсь, водзсасьӧны?
Либӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, гусьӧник, кыткӧ мунӧны вӧрӧд?
Либӧ вешйисны веськыдвыв, батальонъяслань, кодъяс колисны Краснӧй Гӧра мӧдарладорӧ?
Тӧдӧ-ӧ сійӧ, полкса командир, мый миян батальонным петляын?
Сійӧ, вермис кӧ, сэсся, дерт, кызьпӧв нин командуйтіс: «Пӧльзуйтчы пемыднас, бӧрыньтчы и асывнас, кыдзи му пытшкысь кыптӧм, сувт прӧтивниклы паныд выль рубеж вылӧ!»
Но связь абу, миянӧс орӧдісны.
Рахимов виччысьӧ.
Блиндаж ортсыын, подков моз водӧмӧн, виччысьӧ батальон.
А ме чӧв ола.
Меным абу приказыс.
6.
Телефонист шуис;
— Комбат ёрт, тіянӧс...
— Коді?
— Лейтенант Краев.
Ме босьті трубка.
Некодкӧд эз вӧв окота сёрнитны: тушаӧс и сьӧлӧмӧс шымыртіс тешкодь веськодьлун.
Краев юӧртіс: миянӧн весалӧм Новлянскоеӧ пӧ бара нырис прӧтивник.
Наблюдательяс висьталӧм серти пырӧма пехота дас нёль грузӧвик вылын.
— Кысянь?
Кутшӧм туйӧд?
— Новощуриносянь.
Тыдалӧ, Новощуриноын прӧтивниклӧн вӧлӧма войскаяс чукӧртчан пункт.
Прӧтивник веськӧдліс сэсянь миянлы паныд мотопехота.
Кодкӧ пырис.
Мукӧд дырйи кӧ эськӧ ме пыр жӧ бергӧдчи...
А ӧні эз кӧсйыссьы весиг вӧрзьӧдны юрӧс, кодӧскӧ аддзыны, мыйкӧ кывзыны, мыйкӧ воча шуны.
Ме трубка кутігтыр ропкӧбті:
— Рахимов дорӧ...
Краев висьтавліс подробностьяс.
— Разӧдчисны сикт пасьтаыс, комбат ёрт.
Керкаясас ӧзталісны бияс.
Ӧшиньяс эз тупкавны.
Кымынкӧ грузӧвик мунісны ю дорас.
Тыдалӧ, понтонъясӧн.
Збыль ӧмӧй миянӧн талун взорвитӧм пос пыдди немецъяслӧн лоӧ выль пос?
Артмӧ, сійӧ, немецкӧй военнӧй машинаыс, эз сувт вой кежлас, сійӧ уджалӧ.
— Миянӧс оз аддзыны? — юалі ме.
— Оз...
Но миянладорсянь сувтӧдісны охранение.
Буракӧ, и пулемётъяс кытчӧкӧ сувтӧдісны.
Асылӧдзыс, комбат ёрт, чайта, оз мӧдны сюйсьыны.
Кыдзи и век, Краев сёрнитіс быттьӧ тырӧм лолӧн.
Сійӧ ланьтіс, но трубкаас кыліс сылӧн ловшыыс.
Краев сідзжӧ месянь мыйкӧ виччысис, виччысис месянь кыв.
Но мый нӧ ме верми, мый колӧ вӧлі шуны сылы?
7
Ме шуи:
— Бур.
Да пукті трубкасӧ.
Пельӧсын вӧрзьӧдчывтӧг, ӧтиног пукаліс Шилов.
Лампа дорын ёна думайтчӧмӧн сулаліс серьёзнӧй Исламкулов.
— Кӧні Рахимов?
— юалі ме,
— Петіс разведчикъяс дорӧ.
Вайисны донесение...
— Мый нӧшта сэн?
— Ог тӧд...
Ортсысяньыс, — нинӧм экстраординарнӧйыс.
Ме видзӧдлі гажтӧм синъясӧн Исламкулов вылӧ.
Окота вӧлі юавны: «Гӧгӧрвоан-ӧ тэ менӧ, другӧй?».
Сюся видзӧдысь сьӧд синъясыс вочавидзисны: «Гӧгӧрвоа».
Исламкулов заводитіс:
— Чайта, петам, Баурджан...
И нюммуніс.
Эз, сійӧ эз гӧгӧрволы.
Ме лёкысь шуи:
— Старайтчӧй ассьыныд думъястӧ кольны ас саяныд.
Ме эг чукӧртлы, лейтенант ёрт, и ог думайт чукӧртны военнӧй сӧвет.
Сійӧ сувтіс веськыда.
— Виноват, старшӧй лейтенант ёрт...
Разрешитӧй мунны?
Но виноватнас вӧлі ме, а эз сійӧ.
Менӧ веніс слаблун, видзӧдлӧмӧн петкӧдлі шӧйӧвошӧм, видзӧдлӧмӧн кори: «Отсав».
Тэныд ӧбиднӧ, Исламкулов, но ме горӧді ас вылӧ.
— Пуксьы, — бур гӧлӧсӧн шуи ме.
8
Эм зэв важся казахскӧй пословица: честь вынаджык смертьысь.
Куим тӧлысь сайын, Алма-Ата дорса Талгар станицаын, жар июльса лунӧ ме висьталі медводдзаысь речь аслам батальон водзын, некымын сё морт водзын, найӧ сэки вӧліны штатскӧй паськӧмаӧсь на, — сійӧ йӧз водзын, кодъяс со ӧні куйлӧны винтовкаясӧн лым вылын, Подмосковьеса кын му вылын.
Ме сэки вайӧді налы тайӧ пословицасӧ, воинлысь тайӧ заповедьсӧ.
Но сэні жӧ, Алма-Атаын, ӧтчыд войнас мекӧд сёрнитіс Панфилов.
Ыджыд каменнӧй керкаын, дивизияса штабын, дежурнӧйяс кындзи, ставӧн узисны.
Но эз узь сэк Панфилов.
Тайӧ сёр кадас, генеральскӧй кительтӧг, улыс еджыд дӧрӧм кежсьыс, киас кичышкӧдӧн, сійӧ, мудзӧм морт, видзӧдліс дежуркаӧ.
Дежуриті ме.
«Пуксьӧй, Момыш-Улы ёрт, пуксьӧй...» Пуксис и сійӧ.
Заводитчис некор вунӧдтӧм сёрни.
Кымынкӧ вопрос бӧрти Панфилов думыштчӧмӧн шуис: «Да, Момыш-Улы ёрт, батальонӧн командуйтны тіянлы оз ло кокни».
Тайӧ парскыштіс меным.
Менам сэк шусис: «Но кувны ме кужа честьӧн, генерал ёрт».
— «Батальоныдкӧд?»
— «Батальонкӧд».
Сійӧ серӧктіс.
«Благодарита татшӧм командирӧс.
Кутшӧм ті кокниа шуанныд: кула батальонкӧд.
Батальонын, Момыш-Улы ёрт, сизимсё морт.
Кужӧй жӧ нуӧдны дас бой, кызь бой, комын бой да не воштыны батальонтӧ.
Вот таысь тэныд салдат шуас пасибӧ!»
И бӧръя сёрниын, сысянь некымын лун сайын кывлӧм кывъяс, кодъяс юргисны завет моз, янсӧдчигӧн шуӧм кывъясыс, висьталісны та йылысь жӧ: «Видзӧй салдатӧс.
Мукӧд войскаяс, мукӧд салдатъяс миян тані, Москва дорын, абуӧсь.
Воштам тайӧясӧс, — и нинӧмӧн лоӧ немецӧс кутны».
Мыйла нӧ мучитчыны?
Рахимов ставсӧ дасьтӧма; сьӧкыд нуанторъяс ставыс телега вылынӧсь; колӧ сӧмын шуны: «Мед лоас тадз!»
— и батальон вӧрзьӧдчас мунны, батальонӧс лоӧ видзӧма.
Менам абу приказ, абу радиосвязь.
Но татшӧм кадӧ, кор пузувтӧма, чеглалӧма фронт, кор немецъяс пыділань бызгыльтысь кык колоннаӧн мунӧны Волоколамсклань, босьталӧны туйяс, орйӧдлӧны проводъяс, торкалӧны веськӧдлӧм, верма-ӧ ме, эм-ӧ менам право виччысьны, кор пырас связь кузя офицер да мыччас приказ?
А сійӧ кӧ нӧ эз аддзы туйсӧ, быдлаын кӧ паныдасис немецъяскӧд?
Виисны кӧ?
Туйтӧг мунігӧн кӧ ылаліс?
Меным пыр кажитчис: войся пемыд пырыс воӧ, писькӧдчӧ юр вемӧ Панфиловлӧн призыв.
Ме эг вермы мынтӧдчыны сыысь, мый быттьӧкӧ кыла — или, стӧчджыка кӧ шуны, пельясӧн кыя, — кыдзи ылысянь чуксалӧ сійӧ, кыдзи унапӧрйӧ шуалӧ меным: «Пет!
Петкӧд батальонтӧ!
Ті коланныд, медым тупкыны, ӧдйӧджык тупкыны Москваӧс!
Регыдджык петкӧд!»
Меным чудитчис, кутшӧм рада сійӧ встречайтӧ миянӧс, кутлӧ менсьым киӧс, юасьӧ: «Батальоныд ставнас петіс?»
— «Да, генерал ёрт!»
— «Пушкаяс, пулемётъяс?»
— «Сьӧрысь, генерал ёрт...»
Оз ковны тайӧ чудитчӧмъясыс!
Ме зіли пӧдтыны, не кывны тайӧ гӧлӧссӧ, тайӧ чуксалӧмсӧ.
Чӧрт мед нуас!
Тайӧ мистика, асьтӧ такӧдӧм.
Командирлӧн абу право сетчыны гуся шӧпкӧдӧмъяслы.
Сылӧн эм вежӧр.
«Вежӧрӧн колӧ воюйтны», — шуліс Панфилов.
9
Мый висьтавліс Панфилов медбӧръя аддзысьлігӧн, быд кыв вӧлі паметьын.
«...Прӧтивникӧс миян сунисӧн не кутны».
«...Лоӧй дасьӧн ӧдйӧ чукӧртчыны, ӧдйӧ вешйыны мӧдлаӧ».
«...Действуйтны сідз, медым быдлаын, кӧть кыт сійӧ эз писькӧдчы, быд туй вылын сы водзын вӧліны эськӧ миян войскаяс».
Дум вылӧ усис панфиловскӧй спираль-пружина.
Капитан Шилов ордын аддзысьлігӧн Панфилов кӧсйис тӧдмӧдны менӧ аслас мӧвпъясӧн.
Сылы вӧлі колӧ, медым ме, комбат, гӧгӧрвои сылысь, дивизияса командирлысь, оперативнӧй плансӧ; кӧсйис, медым вежласьысь боевӧй обстановкаын, тыш зыркигӧн, ме действуйті тӧлкӧн, гӧгӧрволі, водзвыв аддзи, — тайӧ кывйыс тані местаын, — мый виччысьӧ месянь сійӧ, коді веськӧдлӧ бойнас.
Тайӧ абу мистическӧй чукӧстчӧм, абу чертовщина, абу асьтӧ такӧдӧм...
Мый нӧ ме нюжмася?
Тырмас переживайтны.
Колӧ пыркнитны проклятӧй слаблунсӧ.
Менсьым кыв виччысьӧны.
Колӧ решайтны.
Колӧ командуйтны.
10
Воис Рахимов.
— Мый сэн?
— Ичӧтик лёктор.
Долгоруковкаӧс босьтӧма прӧтивник.
— Долгоруковкаӧс?
— Да...
Туй вылас, коді вӧлі свободнӧй.
Пырӧма, кыдз юӧртісны, ичӧтик группа, — морт нелямын, взвод.
Рахимов петкӧдліс карта вылысь Долгоруковка.
Гӧрд пунктирӧн омӧлика пасйӧм чукыльӧсь векньыдик проход пельӧслысь ӧти кусынь сійӧ гижтіс пемыдлӧз карандашӧн.
Векньыдик петан туйсӧ вӧлі тупкӧма.
Сідз...
Прӧтивник кад оз вошты.
Дугдывтӧг водзлань мунӧ.
Сійӧ, немецкӧй военнӧй машина, абу на лӧньӧма вой кежлӧ, сійӧ бергалӧ на.
— Ме сёрниті разведчикъяскӧд, — водзӧ висьталіс Рахимов.
— Разрешитӧй висьтавны ассьым думъясӧс...
— Висьталӧй.
Рахимов шуис, мый, сы ногӧн, сэтчӧсса места сертиыс эм кык петан туй.
Долгоруковкаӧдз километрӧн-джынйӧн вотӧдз позьӧ кежны муяс вылӧ да кык вӧр ді костті, кӧнӧсь абу ни сёнъяс, ни мыръяс, кыті пехотакӧд тшӧтш кокниа прӧйдитасны пушкаяс да обозъяс, кытшовтны сиктсӧ.
Сэсся, тайӧ кытш вӧчӧм бӧрас, бӧр петны туй вылас.
Позьӧ, дерт, и бырӧдны Долгоруковкаысь группировка, но ӧдвакӧ тайӧ удайтчас вӧчны шумтӧг.
Прӧтивник шызяс...
— Коді ветліс сэтчӧ разведкаӧ? — шуи ме.
— Котӧрӧн сійӧс кор татчӧ.
Рахимов восьтіс ӧдзӧс да чукӧстіс кодӧскӧ.
Блиндажӧ тэрмасьӧмӧн пырис лейтенант Брудный.
11
Лейтенант Брудный!
Самӧй сійӧ, кодлы ме кымынкӧ лун сайын горӧді: «Трус! Тэ сетін Москва!»
Сійӧ, коді, батальонысь вӧтлӧм бӧрын, бӧр муніс врагладорӧ, и асывнас вайис оружье да документъяс сыӧн виӧм кык немецлысь, вайис да пуктіс ме водзӧ, быттьӧкӧ ассьыс воштӧм честьсӧ.
Ме назначиті сійӧс, гашкӧ ті помнитанныд на, разведкаса взводӧ командирлы отсасьысьӧн.
— Комбат ёрт, тіян корӧм серти вои.
Тэрыб синъяса, збой, гӧрдӧдӧм чужӧма, сійӧ виччысис вопросъяс.
А ме видзӧді сы вылӧ шензьӧмӧн.
Сылы, сылы ме неважӧн на горӧдлі: «Трус!
Тэ сетін Москва».
Со сійӧ кыдз, со сійӧ кыдз вермӧ лоны, мый бӧрыньтчӧны приказтӧг.
Тані и чудитчӧмъяс, и гипнотизируйтысь чуксасьӧм, и салдатъяс йылысь думъяс, и логическӧй артыштӧмъяс, — ставыс нуӧдӧ ӧтлаӧ, ставыс тшӧктӧ: бӧрыньтчы!
Со сійӧ мый!
Сідзкӧ, и мӧвпъясӧй кыскӧны менӧ сэтчӧ жӧ, сідзкӧ, и найӧ ӧні сетчӧмаӧсь страхлы.
Бӧрыньтчӧм йылысь приказ абу, сідзкӧ мый чӧртла тадзсӧ думайтны!
Энлы, ме абу прав!
Панфилов эз ӧмӧй унапӧв шулывлы миянлы, мый пыр, любӧй кадӧ, командир обязан думайтны, гӧгӧрбок артавны?
Ме выльысь мӧвпышті дивизия йылысь, кутшӧм жӧ сылӧн положениеыс лои, кодыр немецъяс вӧчисны прорыв; гӧгӧрвоны Панфиловлысь действиеяс, оборона кузя сылысь план.
«Абу линияыс колана, колана туйыс», — неважӧн сійӧ шуавліс меным.
Новлянское пыр мунысь туйсӧ сетӧма дорйыны миянлы, менам батальонлы.
Панфилов тӧдӧ миянӧс, тӧдӧ менӧ.
Гашкӧ, дзик тайӧ здукас сійӧ мӧвпалӧ: Момыш-Улылӧн батальон оз сет туйсӧ, оз мун приказтӧг.
Гашкӧ, сійӧ арталӧ миян вылӧ, кор, ичӧт вынъясӧн маневрируйтігӧн, лӧсьӧдалӧ заслонъяс, вешталӧ частьяс, медым ӧтувтны фронтсӧ пыдын.
Но, а абу кӧ сідз?
Панфиловлӧн кӧ нӧ оз тырмыны войскаяс прорывсӧ тупкӧм вылӧ?
Сылы кӧ вывті ёна колӧ, ӧні жӧ колӧ миян батальонным?
Бӧрыньтчӧм йылысь приказсӧ кӧ мӧдӧдӧма, а связь кузя офицер эз вермы воӧдчыны миян дорӧдз?
Ог тӧд.
Ог кӧсйы та йылысь думайтны.
Приказ абу, — и пом.
Ме ньӧти эг петкӧдлы падъялӧмӧс, коді минута сайын кырлӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс.
Комбат падъялӧм йылысь тӧдӧ ачыс ӧтнас.
Батальонын сійӧ дзик ӧти приказывайтысь.
Сійӧ решайтӧ да диктуйтӧ приказъяссӧ.
Ме решиті.
12
— Но, Брудный, — шуи ме, — туйӧ дась?
Петан туйяс видлалін?
Сійӧ задоритӧмӧн вочавидзис:
— Тайӧтор, комбат ёрт, меным понйӧс дорӧм кодь жӧ...
Нуӧда и петкӧда...
Долгоруковка дорті тырбура прӧйдитам.
Ырскӧбтіс-чеччис капитан Шилов.
Сійӧ мыйкӧ дыра нин пукаліс юрсӧ лэптӧмӧн, кывзысис.
— Старшӧй лейтенант ёрт... тані менам некымын боец, найӧ корӧны мӧдӧдчы асьнысӧ сійӧ группакӧд, коді, батальон писькӧдчигӧн, кутас мунны водзвылас.
Сійӧ бара сёрнитіс скупа да, тайӧс висьталӧм бӧрын, топыда курччис вомдоръяссӧ, быттьӧкӧ кутіс ыльнитны лӧсьӧдчӧм сёрнисӧ.
Ни ӧти кыв эз шу Шилов асьсӧ оправдайтӧм кузя.
Менам вочакыв вӧлі дженьыд:
— Ме писькӧдчыны ог кут.
Меным сы вылӧ абу некутшӧм приказ.
Ставӧн чӧв олісны, кыдзи и пӧлагайтчӧ, кор командир висьталӧ ассьыс решение.
Ӧти предложениеӧн ме кириті Рахимовлысь метӧг вӧчӧм распоряжение, но сы косіник спокойнӧй чужӧм вылын нинӧм эз тӧдчы, вниманиеысь кындзи.
Юрсӧ муртса копыртыштӧмӧн сійӧ сулаліс, вӧлі век дась кывзыны, мӧвпыштны, пӧртны олӧмӧ.
Ме водзӧ висьталі:
— Кута тышкасьны кытш пытшкын...
Краснӧй Армия уставын, кыдз ме тіянлы висьтавлі нин, шуӧма, мый командирлы колӧ сёрнитны аслас часть йылысь «ме» нимсянь.
Командирлӧн «ме» — сылӧн салдатъяс.
Найӧ, найӧ кутасны тышкасьны кытш пытшкын.
— Тіянлы, лейтенант Брудный, тавой ковмас ветлӧдлыштны немецъяс костӧд.
Мунанныд Курбатовкӧд кыкӧн.
Карта вылысь ме инді дас-дас кык населённӧй пункт, кытчӧ, водзвыв артыштӧм серти, вермис сувтны полкса штаб.
— Тайӧ сиктас кӧ немецъяс, — висьталі ме Брудныйлы, — мунӧй мӧдас.
Если кӧ и сэні прӧтивник, мунӧй ещӧ водзӧ.
Задача: некытӧн не сюрӧдчыны пуля улӧ.
Корсьӧй полкса штаб, висьталӧй обстановка йылысь да бӧр локтӧй татчӧ приказӧн.
— Есть, комбат ёрт.
Сійӧ муніс.
Капитан Шилов матыстчис карта дорӧ.
— Менам орудиеяс этатӧнӧсь.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис сьӧкыдапырысь.
— Кӧні?
Взорвитӧма?
— Абу...
Кольӧма вӧрӧ...
Сійӧ пасйис карандашӧн карта вылӧ
— Кымын?
— Квайт пушка...
Нёльсё снаряд...
— Кывзӧй, капитан, — шуи ме, — а не босьтчывны-ӧ миянлы петкӧдны сэтысь пушкаяссӧ?
Босьтӧй менсьым вӧвъясӧс, босьтӧй боецъясӧс.
Ветланныд?
Шилов шогпырысь нюммуніс ӧти вомкӧтшнас.
— Ог, ӧні ме абу ветлӧдлысь...
Сійӧ бергӧдчыштіс да павтыртіс шинель пӧласӧ.
Ме казялі косялӧм гач, вожӧдӧм гӧлень.
Краж кодь коксӧ вӧлі кӧрталӧма.
Марля пырыс пычкыртіс вир.
Вирыс едӧма ной гач вылас.
— Медпунктын вӧлінныд? — юалі ме.
— Лыыс дзонь?
— А чӧртыс тӧдӧ...
Боецъяс кӧрталісны...
Орудиеяс эновтісны, — Шиловлысь медводдзаысь кылі зэв чорыда ёрччыштӧм, — а менӧ петкӧдісны...
Ранитчӧм коксӧ пидзӧсӧдыс кусыньттӧг сійӧ сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ.
— Синченко!
— горӧді ме.
— Нӧсилка.
Ӧдйӧ!
Шилов дыр нинӧм эз шу, сэсся шыасис:
— Со пукала, думайта батальон йылысь и ог вермы решитны: збыльысь-ӧ позьӧ вӧлі жугӧдны батальонӧс.
Да, боецъясӧс омӧля вӧлі велӧдӧма...
Сійӧ бара ёрччыштіс, видзӧдліс ме вылӧ да друг кыськӧ босьтчӧм вынӧн шуис:
— Чайтанныд, ставныс пышйисны ыжъяс моз?
Эз, кык рота тышкасисны зэв чорыда...
И эз ӧд эновтны ассьыныс командирнысӧ, эз...
И сійӧ бара сёрнисӧ помавтӧг топӧдіс вомдоръяссӧ.
Блиндаж дорӧ вайисны нӧсилка.
Шиловӧс петкӧдісны.
13
Ме прикажиті Исламкуловлы петкӧдны ассьыс взводсӧ Долгоруковка сикт кытшовтӧмӧн.
Тайӧ подразделениеыс оз вӧлі пыр батальонӧ, и ме артышті: нинӧмла кутны ас дорын нелямын-ветымын боецӧс; ме тӧда, мый Панфилов ӧні зэлӧдіс став вынсӧ, медым ичӧтик вынъясӧн тупкыны туйяссӧ писькӧдчӧм врагысь, мый Панфиловлӧн тайӧ здукас лыд вылын быд отделение, быд взвод.
Исламкулов гӧрдӧдыштіс, сійӧ заводитліс талы мунны паныд.
Сы пытшкын кыпӧдчис бур кӧсйӧм — лоны миянкӧд ӧтлаын, ӧтвылысь петны тайӧ положениеысь.
Но ме эг лэдз паныд шыасьны.
Рахимов юаліс:
— Воӧдчам вӧрӧдзыс?
Оборонаным вӧр дорас?
— Да.
Рахимов сэсся нинӧм нин эз юав, босьтіс бумага, тэрмасьӧмӧн пасъяліс вӧрсӧ да мӧдіс индавны ротаяслы участокъяс кругӧвӧй оборона нуӧдӧм вылӧ.
Исламкуловкӧд ӧтлаын ме петі ывлаӧ.
Вӧлі пемыд и лӧнь.
Некӧн эз йиркыны пушкаяс; эз кыв некутшӧм лыйсьӧм ни ылысь, ни матысь.
Пемыд увъяс весьтын дзирдалісны кодзувъяс.
— Мун, — шуи ме, — тэ сэні коланаджык.
Сійӧ падмыштӧмӧн шуис:
— Баурджан...
Прӧщайтчан минутаӧ тадзи менӧ шуӧм вылӧ ме нинӧм эг шу.
Сійӧ збойджыка на мӧдысь шыасис:
— Баурджан, тайӧ кӧ збыль тадзи, сэні кӧ коланаджык ӧти взвод, то батальон...
Ачыд думышт...
— Ог вермы, Исламкулов, абу право и ог кут думайтны.
Мун!
Ми эгӧ окыштчӧй.
Миян народлӧн тадз оз прӧщайтчывны.
14
Кымынкӧ минута чӧжӧн Рахимовлӧн лои дась ылӧсас чертитӧм схема: миян киын вӧр дітор, матыса сиктъяс, матыса вӧрдоръяс, туйяс.
Вӧр ді пӧлӧныс, чукыльясас, ротнӧй участокъяс.
Шӧрас вӧлі пасйӧма лесниклысь керка, сэтчӧ сувтіс медпункт.
Керкаыс, ми тӧдам, вӧлі вель ыджыд и, менсьым юалӧм бӧрын, Рахимов рисуйтіс сэтчӧ ичӧтик флаг, — ми вештім сэтчӧ, шӧр чутас, батальонлысь команднӧй пункт.
Схемасӧ пыр жӧ вӧлі чертитӧма набело, сразу копирка пыр, нёль экземплярӧн, медым сетны ротнӧй командиръяслы.
Кырымавны сетігӧн Рахимов шуис:
— Войнас гусьӧник окопайтчам.
Пӧжалуй, и асывнас оз казявны.
Менам мыйкӧ визнитіс пытшті.
Эх, Рахимов!
Мыйкӧ сылы оз на тырмышт, медым лоны не сӧмын штабса начальникӧн, но и командирӧн.
— Телефонист, — шуи ме, — корӧй батареяӧс...
— Есть, комбат ёрт...
Сёрнитӧй, комбат ёрт.
Телефон дорын — батареяса командир.
Ме босьті трубка:
— Видзӧданныд прӧтивник бӧрся?
Немецъяс сиктасӧсь?
— Да, комбат ёрт.
Лэдзи найӧс, кыдз ті прикажитінныд.
— Мый вӧчӧны?
— Ю дорын кӧстеръясӧ биасьӧмӧн лӧсьӧдӧны пос.
Мукӧдыс — коді керкаясас, коді ывлаын машинаяс дорын.
— Орудиеяс сэтчӧ веськӧдӧма?
— Веськӧдӧма.
— Мӧдӧд прямӧй наводкаӧн, залпъясӧн, нелямын снаряд, медым омлявны мӧдісны.
— Есть, комбат ёрт, — нелямын снаряд, залпъясӧн.
Минута мысти кыз му пыр миян му керкаӧ кыліс орудийнӧй залп.
Меным оз вӧлі ков, медым миянӧс эз казявны.
Пушкаяс гымӧбтӧмӧн, коді немвиччысьтӧг кыліс лӧнь полеяс весьтын, ылӧ юрӧбтіс пемыд пӧвстас, ме юӧрті: ми танӧсь!
Атакуйтӧй миянӧс!
Бергӧдӧй миянлы паныд, веськӧдӧй миянлы паныд артиллериянытӧ да пехотанытӧ; уськӧдчӧй воздухсянь — ми танӧсь!
Кӧть кутшӧма миянӧс эз кыскы ас дорас медбӧръя свободнӧй туй, — векньыдик петанін, коді аски оз нин ло, — кӧть ми вӧлім клещиынӧсь, связьтӧг, ми эгӧ мунӧй.
Эг ӧд ми дзебсясьны татчӧ кольччӧй, эг дзебсясьны, а дорны ас дорӧ врагӧс, кыскыны сылысь ударъяссӧ ас выланым, мед эз веськавны найӧ на вылӧ, кодъяс выль рубеж вылын сайӧдісны Москваӧс.
Миян пушкаяс гымгисны тыдалан цельӧ, веськыда, сизимсё метр ылнасянь.
Быд залп юӧртліс: ми эгӧ мунӧй, ми танӧсь.
Миянлы тӧдтӧм кутшӧмкӧ точкаын миянӧс кылӧ полкса штаб.
Кӧнкӧ кыпӧдіс юрсӧ Иван Васильевич Панфилов, лэптыштіс синкымъяссӧ, радлӧмӧн шуис: «О-о!».
Ме бара кори телефон дорӧ батареяса командирӧс:
— Кыдзиджык гансъяс?
Омлялӧны?
Ещӧ залп!
Керкаяс вылас, фугаснӧйясӧн!
И петі блиндажысь.
Матіникын йиркнитісны пушкаяс.
Небесаын югыда дзирдыштліс.
Сідз найӧс, сідз!
Вӧрын бара пемыд, бара чӧв...
И друг, быттьӧ сёрмыштӧм йӧлӧга, ылын кылісны мукӧд пушкаяслӧн йиркӧмъяс.
Ме, сьыліӧс нюжӧдӧмӧн, сюся кывзылі.
Пушкаяс бара шыасисны.
Найӧ юралісны километр дас сайын кымын, веськыдвылын, и быттьӧкӧ (тайӧс сьӧкыд вӧлі стӧчасӧ тӧдмавны), быттьӧкӧ батальон линия вылын, Руза юдорса рубеж вылын.
Бӧрвылысь, ёна ылысь, кыліс вынйӧра кузя гымалӧм.
Кажитчӧ, сыладорын кодкӧ вӧрзьӧдіс басӧвӧй струнаяс, кодъясӧс нюжӧдӧма небесаас, оз тыдавны.
Тайӧ «Катюша»!
Ӧтпырйӧ ыстӧм уна сё снаряд, ыджыд шумӧн лэбиг, кӧнкӧ ылын-ылын пасьйӧны узьны сувтӧм немецъясӧс.
Шум лӧнис...
Вӧрын бара чӧв, пемыд...
ЛЕСНИК КЕРКАЫН
1
Паськыд посводзыс юкліс лесниклысь керкасӧ кыкпельӧ!
Ӧтиладорас меститісны став раненӧйяссӧ; мӧдарас, кытчӧ нюжӧдісны нин связь, чукӧртчисны меӧн корӧм командиръяс политрукъяс.
Ме шуи:
— Кывзӧй менсьым приказ.
Первой.
Батальон кытш пытшкын.
Менам решение: тышкасьны кытш пиын бӧрыньтчӧм йылысь приказ получиттӧдз.
Кругӧвӧй оборона нуӧдӧм вылӧ участокъяс индӧма ротнӧй командиръяслы.
Войнас уджавны, медым югдігкежлас быд боец кодйис тыр профиля окоп.
Мӧд.
Пленӧ не сетчыны, пленнӧйясӧс не босьтавны.
Быд командирлы сета право лыйлыны трусъясӧс места вылас.
Коймӧд.
Видзтыны боеприпасъяс.
Винтовкаясысь да пулемётъясысь ылісянь лыйлыны запрещайта.
Лыйлыны сӧмын уськӧдӧм вылӧ.
Раненӧйяслысь да усьӧмаяслысь босьтавны винтовкаяссӧ да патронъяссӧ.
Усьӧмъяслысь оружиесӧ бырӧдавны, патронъяссӧ босьтавны лыйсьыны.
Лыйлыны медбӧръя патронӧдз.
Медбӧръясӧ аслыд.
Нёльӧд.
Артиллериялы лыйлыны сӧмын прямӧй наводкаӧн, ловъя цель кузя.
Лыйлыны медбӧръя снарядӧдзыс.
Медбӧръяясыс — взорвитны орудие.
Витӧд.
Приказывайта тайӧ ставтор йывсьыс висьтавны боецъяслы.
2
Вопросъяс эз вӧвны.
Пулемётнӧй ротаса политрук Бозжановлы ме тшӧкті кольччывны.
Мукӧдыс мунісны.
— Бозжанов, кӧн тэнад орёлъясыд?
— Танӧсь, комбат ёрт, штаб дорынӧсь.
— Кымын морт?
— Кӧкъямыс.
Сэні вӧліны кымынкӧ связнӧй да Блохалӧн пулемётнӧй расчёт, — китыр йӧз, кодъяс неважӧнся бойын, вражескӧй цептӧс ныр улӧ лэдзӧмӧн, шырзисны кинжальнӧй биӧн.
— Мунан тайӧ командакӧд немецъяс дорӧ, — шуи ме.
Сэсся, карта пуктӧм бӧрын, инді сійӧ местаӧ, кытчӧ карандашӧн пасйӧма капитан Шилов.
Сэтчӧ, вӧрас, вӧлі эновтӧма пушкаяс да снарядъяс.
Ме висьталі: колӧ босьтчывны петкӧдны сійӧс прӧтивник ныр улысь.
— Босьт вӧвъясӧс, сийӧс-завод, ездӧвӧйясӧс.
Действуйт сюся, лӧня...
— Аксакал, — нюммунӧмӧн шуис Бозжанов.
— Мый?
— Аксакал, ме кӧсйи тіянлысь юавны.
Мед тайӧ йӧзыс сідзи и лоасны менам подразделениеӧн.
Ме висьтавлі нин: пулемётъяссӧ вӧлі сетӧма стрелкӧвӧй ротаяслы и збыльвылас батальонын эз нин ло торъя пулемётнӧй рота, кӧні политрукнас лыддьыссис Бозжанов.
— Кутшӧм нӧ сійӧ лоӧ подразделение?
Бозжанов тэрыба вочавидзис:
— Батальонса командирлӧн резерв...
Тіян, аксакал.
— Но, резервлӧн командир, — шуи ме, — ветлам тэнад войска дінӧ.
3
Вӧрсӧ омӧлика югдӧдіс тӧлысь югӧр.
— Сувт!
Коді локтӧ?
— Мурин, тэ?
— сылы воча шыасис Бозжанов.
— Ме, политрук ёрт.
Бозжановлӧн став войскаыс тӧрӧма коз улӧ.
Боецъяс узисны лыс вылын ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, кокъяснысӧ куткыртӧмӧн да юр вывтіныс плащ-палаткаясӧн вевттьысьӧмӧн.
Мурин дежуритіс.
Винтовкаяс пирамидакӧд орччӧн тыдаліс пулемёт.
— Колӧ кыпӧдны, Мурин, йӧзтӧ, — шуис Бозжанов.
Ыджыд тушаа Галлиулинӧс унмыс чорыдджыка личкӧма мукӧдъясӧс дорысь.
Сійӧ кыпӧдчис, пуксис да бӧр сунгысис небыдик лыс вольӧс вылӧ.
Сійӧс тувкӧдӧмӧн чеччӧдісны.
— Босьтавны винтовкаяс!
Сувтны стройӧ! — ньӧжйӧник командуйтіс Бозжанов.
Дженьыдик строй вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ воськовтіс ме дорӧ, рапортуйтіс.
— Объявитӧй менсьым приказ, — шуи ме.
— Вот, ёртъяс, — строй дорӧ матыстчӧм бӧрын заводитіс Бозжанов.
— Батальонӧс кытшалӧма.
Сэсся воддзамоз жӧ ньӧжйӧник сійӧ висьталіс пункт бӧрся пункт: займитны кругӧвӧй оборона, пленӧ не сетчыны, видзны боеприпасъяс, ньӧти нуля не лэдзны, лыйлыны медбӧръя патронӧдз, медбӧръясӧ аслыд.
— Медбӧръясӧ аслыд, — ньӧжйӧник, быттьӧ веситіг, мӧдысь шуис сійӧ.
— Кӧсъян овны, тышкась нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Бозжановлӧн мукӧд дырйи артмылісны татшӧм афоризмъяс.
Видзӧдан, пыр мунігмоз шуис кыв, а сыын — философия, мудрость...
Татшӧмторсӧ война вылын ме казявлывлі не сылысь ӧтилысь.
Настоящӧй салдат, кодлӧн война вылын, бой дырйи, уджалӧ юр вемас быд клеточка, вермас шуны мудрӧй мӧвп.
Но именнӧ настоящӧй салдат.
Бозжанов водзӧ висьталіс:
— Миян пушкаяс, пулемётъяс, миян боевӧй братство...
Видлы, матыстчыв...
Ме шуи:
— Политрук ёрт, висьтав группалысь задача.
Бозжанов тэрмасьтӧг висьталіс, мый ковмас мунны немецъяс сулаланінті вӧрӧ кольӧм пушкаяс дорӧ.
— Позьӧ разӧдчыны, — шуи ме, кор помаліс сійӧ.
— Гӧтӧвитчӧй.
Прӧверитӧй оружие.
Чукӧртӧй вещинытӧ.
Но первой вай матыстчылӧй жӧ татчӧ, другъяс.
Найӧ пырысь-пыр жӧ локтісны.
Сӧмын кузь Мурин кольччис пулемёт дорӧ часӧвӧявны.
Сылы зэв жӧ окота вӧлі кывзыны, сійӧ нюжӧдіс сьылісӧ, тӧлысь югӧр улын дзирдыштавлісны сылӧн ӧчки стеклӧясыс.
«Другъяс!»
Первойысь ме тадз шуи ассьым салдатъясӧс.
Меным некор эз волы сьӧлӧм вылӧ, кор боецъяс дорӧ шыасьлывлісны: «хлопцы», «ребята».
Торйӧн нин — «ребята».
Чачаӧн ворсам али мый ми?
Но «другъяс» — сійӧ мӧдджык.
— Талун, ёртъяс, ті тышкасинныд бура, тӧлкӧн.
Найӧ эз стройын сулавны.
Ӧтувъя вочакыв ӧні оз позь вӧлі шуны.
Некод эз шыась.
— Ӧні петкӧдлӧй пельклуннытӧ: гусьӧник кыскӧй сійӧ пушкаяссӧ да снарядъяссӧ.
Сэки озырмам.
Муратов шуис:
— Комбат ёрт, калбас колӧ босьтны сьӧрсьыным.
Сійӧ, тыдалӧ, серам петкӧдлӧм могысь шуис тайӧс, но некод эз серӧкты.
Ичӧтик татарин сэки тэрмасьӧмӧн шуис:
— А тайӧ, комбат ёрт, абу шмонитӧм ради.
Сэні, гашкӧ, налӧн танкъяс.
— Чудачитчан, Муратов, — вомалӧмпырысь шуис Бозжанов.
— Мый ті ме вылӧ?
Ме, комбат ёрт, збыльысь шуа.
Найӧ танкъяс пытшкас узьӧны, а танкъяс дорас, ме кывлі, понъясӧс пӧ вой кежлас домалӧны.
— Эн сӧр нинӧм абусӧ, — стрӧга шуис Блоха.
Тайӧ эз вӧв сӧрӧм.
Понъяс йылысь збыль вӧлі колӧ думыштны, но тайӧ здукӧ колӧны вӧлі мукӧд кывъяс, мӧдпӧлӧс сёрни.
Дум вылӧ нинӧм эз усь.
Ставӧн чӧв олісны.
— Комбат ёрт, разрешитӧй, — шуис Мурин.
Ме чошкӧді пельӧс, но Мурин прӧстӧ юаліс:
— Кодлы сдайтны пулемётсӧ?
Дум вылӧ усис куим тӧлысьсайса вӧвлӧмтор, кыдзи сійӧ первойысь на матыстчис ме дорӧ: пинжака, неуна бокӧ вештыштӧм галстука, ӧчкиа, кузь тушаа, укшаль да эз тӧд, кыдзи сулавны командир водзын, кытчӧ воштыны гожъявтӧм вӧсньыдик кияссӧ.
Сійӧ воис норасьны: «Комбат ёрт, менӧ индісны нестроевӧйӧ.
Сетісны вӧв да телега.
А ме весиг ог тӧд, мый сэтшӧм вӧлыс.
И эг сы могысь лок ме татчӧ».
Дум вылӧ уси и сійӧтор, кыдзи паникаӧ усьӧм вӧсна сійӧ позорнӧя пышйис мукӧдкӧд тшӧтш, кор матіникын немвиччысьтӧг кутіс стрӧчитны пулемёт да кодкӧ горӧдіс: «немецъяс».
Сылӧн дрӧжжитіс винтовкаыс, кор сулаліс шеренгаын да метитчис лыйны изменникӧс, трусӧс, кодӧс ме прикажиті лыйлыны строй водзын.
Гашкӧ, Мурин мукӧд дорысь ёнджыка испытайтліс войналысь страх, ас пытшкын тыш, мучитчана духовнӧй перерождение кыптывлысь вывті ыджыд гажтӧмлунӧн, а сэсся воинлысь ӧзйӧдан радлун, кор виис сійӧс, коді вайліс страх, коді локтӧ вӧлі вины...
Ӧні, приказ кывзӧм бӧрын, тӧдіс, мый колӧ мунны враг сулаланінӧ да сідз прӧстӧ юаліс:
— Кодлы сдайтны пулемётсӧ?
Мый сійӧ?
Ставыс сылы веськодь?
Нинӧм оз переживайт?
— Ӧдвакӧ, Мурин ёрт, ті сэні кытчӧкӧ шогманныд.
Вӧвъясӧн вӧдитчыны ті онӧ вермӧй.
Кольччӧй жӧ пулемёт дорас.
Ме виччыси салдатскӧй ӧтвет: «Есть!», но сійӧ эз вӧв.
Мурин эз шыась пырысь-пыр.
— Комбат ёрт, лэдзӧй юавны тіянлысь...
Татшӧм кадӧ...
— Сійӧ сувтыштліс, лолыштіс, мӧдіс сёрнитны ещӧ гортӧмджыка: — Татшӧм кадӧ, комбат ёрт, окота лоны ёртъяскӧд ӧтлаын.
Кора тіянлысь: кытчӧ найӧ, сэтчӧ и ме...
Сійӧ, сідзкӧ, переживайтӧ, сійӧ мӧвпалӧ.
Эз служба ни эз дисциплина, а мыйкӧ ыджыдджыктор вылынджыктор веськӧдліс ӧні сыӧн.
Тайӧс сьӧкыд объяснитныс, но меным восьса лои салдатлӧн душа, батальонлӧн душа.
Югнитіс эскӧм: да, кутам чорыда косясьны, кутам виавны и виавны медбӧръя патронӧдз.
Ме шуи:
— Ладнӧ, Мурин.
Галлиулин, босьт пулемётсӧ.
Босьтӧй лентаяссӧ.
Нуӧй штабӧ.
Блоха, сувтӧд йӧзтӧ стройӧ.
Туйӧ, ёртъяс!
4
Кыссьыны мӧдісны войся часъяс, войся думъяс.
Вӧрдор пӧлӧныс кузялаыс окопайтчӧны боецъяс, гальскӧны коканъясӧн кын мусӧ, керавлӧны пу вужъяссӧ.
Писькӧдалісны ордымъяс, медым позис маневрируйтны орудиеяс.
Уджалісны пилаяс, пӧрласисны пуяс.
Ми эгӧ сайласьӧй.
Медым тӧдӧ прӧтивник: ми танӧсь!
Сылы не босьтны Новлянское пыр мунысь миртуй: туйсӧ ми мӧдам лыйлыны.
Тані, миян вӧр ді дорті, оз вермыны прӧйдитны машинаяс, оз прӧйдит артиллерия.
Но и мый нӧ таысь?
Колоннаяс мӧдӧдчасны мунны мукӧд пунктъяс пыр, Сипуново пыр, Краснӧй Гӧра пыр.
Но ӧд сэтысянь, Краснӧй Гӧра сайсянь, миянлы шыасисны пушкаяс.
Кытчӧкӧ сувтісны жӧ миян йӧз, кӧнкӧ кутчысьӧны жӧ миян моз ичӧтик мутор вылын, тупкӧны туйяссӧ уна местаясті.
Но век жӧ фронтнымӧс орлалӧма, мыджӧд писькӧдӧма, миян дорті немецъяс мунӧны Волоколамсклань, Москвалань.
Удайтчас-ӧ сувтӧдны врагӧс Волоколамск дорын?
Бара став вынӧн кутіс кыскыны сэтчӧ, — Панфилов дорӧ, асланым йӧз дорӧ.
Кӧні ӧні Брудный?
Воас оз бӧрсӧ югдандорыс?
Ваяс оз приказ?
Удитам-ӧ мунны югдытӧдзыс?
Эн, Баурджан, эн виччысь...
Полкӧвӧй штаб, гашкӧ, пӧгибнитіс.
Гашкӧ, кӧнкӧ кытшалӧма и дивизиялысь штабсӧ.
А аски-аскомысь бой кутас мунны комын, нелямын километр сайын миян мышкын.
И приказ оз во, приказ оз ло.
Сэки мый?
Ме командир, ме обязан спокойнӧя артыштны лёк положениесӧ.
Приказ оз ло.
Сэки мый?
Прӧтивник топӧдас кытшсӧ, тшӧктас сдайтчыны, ми вочавидзам пуляясӧн.
Ме эски аслам боецъяслы.
И тӧді: найӧ эскӧны меным, асланыс командирлы.
Менсьым кыв, менсьым приказание висьталӧма налы.
Найӧ кодйысьӧны и кодйысьӧны ӧні: копрасьӧны матушка-мулы, салдатӧс дорйысьлы.
Му позъясысь он гудйышт миянӧс снарядъясӧн да бомбаясӧн.
Немецъяслы ковмас веськӧдны став артиллериясӧ, коді эм прорыв районас, медым жугӧдны миянӧс орудийнӧй биӧн.
Бомбёжка выдержитам.
Терпитам и тшыглун.
Эмӧсь вӧвъяс, — конина тырмас дыр.
Видлӧй, сюйлӧй нырнытӧ, ноко лямӧдӧй миянӧс!
Менам квайтсё ветымын боец.
Бой вылын усьтӧдз быд морт виас некымын немецӧс.
Медым бырӧдны миянлысь батальоннымӧс, ковмас дивизия.
Дивизияджынсӧ — долой!
Мед жӧ немецъяс мынтысясны татшӧм донӧн панфиловецъяс батальонысь.
Чорыда думайтігтыр ме пукалі команднӧй пунктын, крепыда тшупӧм лесник керкаын, штабладорджынъяс.
Тані вӧліны нин телефонъяс; тасянь кыссисны проводъяс ротаясӧ да орудиеяс дорӧ.
Тасянь ме верма веськӧдлыны водзсасьӧмӧн, верма шыбитны враглы паныд вын, сійӧ кӧ писькӧдчас да пырас вӧрас.
Ми сэки кутам тышкасьны вӧрас, виавны врагӧс туй сайсянь, мыръяс сайсянь, ньӧжйӧник бӧрыньтчигтыр.
Медбӧръя черта, медбӧръя асык лоӧ тані, лесник керка дорын.
Оз узьны смена бӧрын часӧвӧйяс да телефонистъяс: найӧ кодйӧны штаб гӧгӧр оборона, кодйӧны гуяс, траншеяяс, запаснӧй пулемётнӧй гнездояс, пӧрлӧдлӧны вӧрсӧ — вӧчӧны завалъяс.
Ми ӧшиньяссӧ тупкам керъясӧн, вӧчам стенас бойницаяс, кутам тышкасьны и тані, тайӧ керкаас.
Татчӧ вайисны кык ящик граната, посводзас сулалӧ пулемёт.
Ме эски аслам боецъяслы, аслам командиръяслы: некодӧс ловйӧн оз босьтны.
Воис зэв шуштӧм мӧвп: а раненӧйяс?
5
А раненӧйяс?
Мый накӧд вӧчны?
Ме посводзтіыс вуджи мӧдар керкаас, на дорӧ.
Карасин лампаысь фитильсӧ вӧлі чинтӧма.
Миян фельдшерным, югыдлӧз синма старик Киреев, ломтӧма пач.
Пач ӧдзӧссӧ вӧлі восьтыштӧма.
Би югӧръясыс дзӧрисны керка стенас, руд эшкынъяс вылас, вӧрзьӧдчывтӧм чужӧмъяс вылас.
Кодкӧ унйывсьыс сӧрис.
Кодкӧ лӧня шуис:
— Комбат ёрт!
Кок чунь йылын ме мӧдӧдчи шыасьысь мортлань.
Менӧ корӧ Севрюков.
Сійӧ куйлӧ гатш тэрмасьӧмӧн вӧчӧм нар вылын; пӧдушкаӧ вӧйӧм юрыс эз лыб.
Лолалігас сылӧн ловшыыс шутьляліс, осколокъясыс веськалӧмаӧсь морӧсас дай пакас; ранаяс вӧліны ӧпаснӧйӧсь, но абу смертельнӧйӧсь.
Менам югнитіс тешкодь чувство: быттьӧкӧ сійӧ ранитчыліс зэв нин важӧн, збыльвылас жӧ тайӧ лои сӧмын некымын час сайын на.
Ме пукси кок дорас.
Гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн Севрюков заводитліс кыпӧдчыны, чукыртчыліс да омӧлика ойӧстіс.
Котӧрӧн воис Киреев.
Сійӧ видзчысьӧмӧн водтӧдіс Севрюковӧс да меліа броткыштіс сы вылӧ.
— Мунӧй, Киреев, — дженьыда шуис Севрюков.
И сэтчӧдз, кытчӧдз фельдшер эз мун пач дорӧ, сійӧ оліс чӧв, а сэсся вашкӧдӧмӧн шуис:
— Копыртчыштӧй неуна.
Ме кӧсъя тіянлысь юавны: мый сэн?
— Сійӧ синнас индіс стена сайӧ.
— Комбат ёрт, мый сэн?
— Мыйла — мый сэн?
— Мыйла ті онӧ мӧдӧдӧй миянӧс тылӧ?
Мый висьтавны?
Пӧръявны?
Оз ков.
Мед Севрюков тӧдӧ.
Ме шуи:
— Батальонӧс кытшалӧма.
Севрюков кунис синсӧ.
Щӧть моз чургӧдчӧм тошка рудов чужӧмыс еджыд пӧдушка вылас кажитчис кулӧм мортлӧн кодьӧн. Кӧсичаяс дорті дзормыштны заводитӧм юрсиыс ӧкуратнӧя шыльӧдӧма.
Мый йылысь мӧвпаліс сійӧ?
Сьӧдов синкымъясыс кыпӧдчисны.
— Комбат ёрт... кора сетны меным оружие...
— Да, тайӧ колӧ, Севрюков.
Тшӧкта.
Ме кӧсйи сувтны, но Севрюков кутіс менӧ киӧд.
— Ті... ті онӧ эновтӧй миянӧс?
Онӧ эновтӧй миянӧс?
Кинас и синъяснас эз лэдзчысь ме дорысь.
— Ог, Севрюков, ог эновт.
Кисӧ кокниа мынтӧдіс.
Сійӧ омӧлика нюммуныштіс меным, сійӧ эскис комбатлы.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн ме ньӧжйӧник муні ӧдзӧслань.
Но ме бара кылі:
— Комбат ёрт...
Эз кӧсйыссьы, но лои кежыштлыны.
— Сударушкин, тэ?
Чистӧй еджыд бинтӧн гартӧм юрыс кажитчис вывті кызӧн.
Плешсӧ кӧртӧдыс тупкӧма жӧ, но чужӧмыс вӧлі восьса.
Шебрас вылас вӧрзьытӧг, быттьӧ абу аслас, куйліс бинтӧн кӧрталӧм, сэтшӧм жӧ вывті ыджыд ки.
— Кор нӧ тайӧ тэ?
— А ті, комбат ёрт, он ӧмӧй помнитӧй?
Ті жӧ горӧдінныд меным: «ланьт».
Вот кыдз — тайӧ сійӧ вӧлӧма...
Помнита вирӧн ойдӧм чужӧм, гӧрд тряпка кодь кияс, ӧткодя шуштӧма ойӧстлӧмъяс.
Ме прикажиті: «ланьт!», и сійӧ пыр жӧ кывзіс — ланьтіс.
Сударушкин юаліс:
— Вӧтлінныд сійӧс?
Мыйла кадысь водз гудыртны сылысь сьӧлӧм?
Ме шуи:
— Да.
— Слава те...
А менӧ, комбат ёрт, правитчыны гортӧ лэдзласны?
— Кӧнешнӧ, — шуи ме.
Сійӧ нюммуніс.
— А сэсся, комбат ёрт, ме бӧр воа тіян дорӧ, бара лоа тіян боецӧн...
— Кӧнешнӧ.
И ме тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи ӧдзӧслань, медым не кывны вопросъяс, не вочавидзавны, не пӧръясьлыны.
Ме бергӧдчыштлі да казялі капитан Шиловӧс.
Сійӧ пукаліс нар вылын керка стенӧ мыджсьӧмӧн, коскӧдзыс одеялоӧн вевттьысьӧмӧн, да видзӧдіс ме вылӧ.
Дзузган лампа омӧлика югдӧдыштіс керкасӧ; омӧльтчӧм чужӧм вылас кымрасисны вуджӧръяс.
Тыдалӧ, сійӧ эз вермы и эз заводитлы унмовсьны.
Жугӧдӧм кокӧн татчӧ вайӧдӧм, сійӧ тані ӧтнас, раненӧйяс пиын, тӧдіс, мый эз тӧдны мукӧдъясыс.
Тӧдіс и чӧв оліс.
Нинӧм эз шу и ӧні, нинӧм йылысь эз юав, эз калькӧдлы весиг вомсӧ.
Мый вӧчны тайӧ ранитчӧм, дорйысьны вермытӧм йӧзыскӧд?
Висьталӧй меным, — мый вӧчны?
Верма-ӧ вӧчны ме тадз?..
...Кор плӧть матысмас пом, кор коляс ӧти пулемётнӧй лента, ме пыра татчӧ пулемётӧн.
Улӧдз копыртча да шуа:
— Став боецъяс тышкасисны медбӧръя патронӧдз, ставныс куліны.
Прӧститӧй менӧ, ёртъяс.
Тіянӧс эвакуируйтны эз вӧв позянлун, сдайтны тіянӧс мучитчыны немецъяслы ме ог имейт право.
Кулам, кыдз сӧветскӧй салдатъяс.
...Ме медбӧръяӧн примита смерть.
Первой пулемётсӧ жугӧда, сэсся виа ачымӧс.
Верма-ӧ ме вӧчны тадз?
А кыдз нӧ мӧдногсӧ?
Сдайтны раненӧйясӧс враглы?
Пыткаяс вылӧ?
Кыдзи мӧдногыс, — висьталӧй вай меным!
...И некод оз коль таладор югыдын, коді эськӧ вермис висьтавны, кыдзи пӧгибнитіс панфиловецъяслӧн батальон, Талгарскӧй полклӧн первой батальон.
И, гашкӧ, дыр мысти война бӧрын лоас аддзӧма немецкӧй военнӧй архивъясысь донесение, кӧні гижӧма, кымын врагӧс бырӧдіс кытшалӧм сӧветскӧй батальон.
Гашкӧ, сэки тӧдмаласны, кыдзи тышкасим да кулім ми нимтӧм подмосковнӧй вӧрын...
А гашкӧ, оз и тӧдны кутны.
Кыссисны войся часъяс, войся думъяс.
6
Брудный век на эз во.
Бозжанов эз жӧ во.
Ме верзьӧмӧн петавлывлі вӧр дорӧ, уджаланінӧ.
Боецъяс век кодйысисны и кодйысисны, пырлісны муӧ коскӧдзныс, пельпомӧдзыс и вылӧджык.
Ӧткымынъяс дзикӧдз саялісны; пемыд гуяссяньыс мусӧ шыблалігӧн сӧмын кыптывлісны кӧрт зыръясыс.
Тӧлысь то мичаа югдӧдліс, то пемдывліс.
Шондӧдыштіс, кутіс кымӧртчыны.
Ме видзӧді ылӧ пемыдас, кысянь вермис воны Брудный.
Бара окота вӧлі лыйны орудиеясысь залпӧн Новлянское кузя, Новощурино кузя.
Огӧ узьӧй ми, огӧ сетӧ узьны и тіянлы!
Но колӧ видзны снарядъяс: найӧ, колӧны, медым кутны туй, колӧны, медым локтан часын картечӧн встретитны атакуйтысь цепьясӧс.
Войыс кажитчис кузьӧн, вывті кузьӧн.
Вӧр дорсянь ме Лысанкаӧс веськӧдлі бӧрвыв, штаблань.
Бур вӧв ньӧжйӧник восьлаліс пуяс костті.
Ме эг вӧтлы сійӧс.
Мыйла?
Штабын мучитчи, мӧвпалі.
Войшӧр бӧрын часын кымын триньӧбтіс телефон.
— Комбат ёрт, тіянӧс, — шуис телефонист.
Звӧнитіс Муратов.
Бозжанов нарадитӧма сійӧс, ассьыс скороходсӧ, юӧртны меным, мый сылӧн отряд матыстчӧ, вайӧ снарядъяс да пушкаяс.
Лысанка вӧлі седлӧа.
Ме тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи паныд.
Нёльсё снаряд, о-о!
Ӧні позяс гымӧбтыны Новлянское кузя, Новощурино кузя.
Регыд ойзыны мӧданныд, чеччаланныд шоныдінысь, «господа победительяс»!
Ог узьӧ ми и тіянлы огӧ сетӧ узьны!
КӦКЪЯМЫСДАС СИЗИМӦН
1
Верзьӧмӧн, Синченкокӧд ӧтлаын, ми паныдасим колоннаыскӧд вӧр дорын.
Медым лэдзны пушкаяс кыскысь вӧвъясӧс, ме сувті.
Сьӧкыд артиллерийскӧй кӧлесаяс сьӧд муӧдзыс лямӧдлісны лымсӧ.
Бозжанов кыпыда докладывайтіс: немецъяс немтӧждысьтӧг узьӧны, постъяс абуӧсь, некод эз мешайт ичӧтик войскалы.
Лысанка тӧдіс Джалмухамедӧс, нырсӧ нюжӧдіс сылань; сійӧ частӧ малавліс да гӧститӧдлывліс менсьым вӧлӧс; пиньяс улас и ӧні кыліс сакар карчкӧдӧм.
Ичӧтик войскалы...
Мыйся чӧрт, ичӧтик?
Мый тайӧ?
Кытысь сійӧ чукӧртӧма йӧзсӧ?
Вӧвъяскӧд, пушкаяскӧд орччӧн, заряднӧй ящикъяскӧд орччӧн кыссисны и кыссисны винтовкаяса, шинельяса йӧз.
Ме юалі:
— Кодӧс тэ вайӧдін?
Мыйся йӧз?
Бозжанов радлӧмӧн вочавидзис:
— Пӧшти сё морт, комбат ёрт.
Шилов батальонысьӧсь.
Петалісны вӧрысь кыкӧн-кыкӧн, куимӧн куимӧн.
Миянӧс чуть оз окавны.
Ме командуйті:
— Колонна, стой!
Битюгъяс сувтісны, ланьтіс кӧлесаяслӧн дзуртӧм.
— Бокӧвӧйяслы вешйыны!
Орудиеяс бӧрся не мунны!
Отделениеса командир Блоха!
— Ме!
— Прӧверитӧй исполнитӧм!
Синченко!
— Ме!
— Юӧртӧй менсьым приказание матыса ротаса командирлы, а сэсся штабӧ, Рахимовлы: ни ӧти бокӧвӧй мортӧс батальон расположениеӧ не лэдзны...
— Есть, комбат ёрт.
— Мунӧй.
Сійӧ скач тӧвзис.
Вӧвъяс дорысь торйӧдчалісны сьӧд вуджӧръяс.
Ӧткымынъяс ӧтдальтчисны да сувтісны, мукӧдыс матыстчыны мӧдісны мелань.
Блоха доложитіс, мый колоннаӧ колины сӧмын асланым йӧз.
— Колонна, марш!
Орудиеяс вӧрзисны.
Ме чӧв видзӧді.
Киас винтовка кутӧмӧн медбӧрын восьлаліс Мурин.
Лысанка кыліс повод вӧрзьӧдыштӧм да мӧдӧдчис тшӧтш.
— А ми?
Ми кытчӧ, командир ёрт?
— Кытчӧ гажныд...
Пышъялысьяс меным оз ковны.
2
Найӧ чукӧрӧн локтісны Лысанка бӧрся, найӧ жмитчисны ме бердӧ.
— Командир ёрт, примитӧй миянӧс...
— Командир ёрт, сійӧ пырис тылсянь, быд боксянь.
Со и артмис, командир ёрт.
— Ми кытш пытшкысь, командир ёрт!
— Пленӧ али мый миянӧс мӧдӧданныд?
Оз имейтӧй право...
Ме нинӧм воча эг шуав.
Сьӧлӧм вылын бара лои шуштӧм.
«Кытш пытшкысь».
Бара сійӧ кывйыс, кодӧс, быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, шуалісны салдатскӧй шинеля скиталецъяс, кодъяс кыссьылісны миян линия вомӧн Вязьма увдорысь.
Сійӧ кывйыс сирасис пельӧ сійӧ лои зывӧкӧн.
Окота вӧлі горӧдны: «А кӧні тіян командиръясныд?
Мыйла найӧ тіянӧс эз кӧртвомавны?»
Но меным дум вылӧ уси ранитчӧм капитан Шилов, дум вылӧ уси, кутшӧм сьӧлӧмсянь сійӧ шуис: «Ӧд тышкасисны жӧ кык рота, ӧд эз эновтны ранитчӧм командирӧс».
И всё-таки батальон жугӧдӧма, разӧдӧма вӧр пасьта.
«Закономернӧ-ӧ тайӧ?»
Тадз неважӧн менам блиндажын ассьыс гораа юаліс Шилов.
Юаліс и воча нинӧм эз шу.
Тайӧ салдатъяссӧ жалитлісны бойӧдз.
Найӧ пышйисны врагысь, — найӧ сьӧлӧмӧ поздысьліс полӧм.
Найӧ пышъясны и тані.
Ог, ог лэдз ме найӧс щӧть моз сувтӧм миян діӧ.
Шатовтчинныд бойын?
Сідзкӧ шатласьӧй и ӧні некытчӧ сибавтӧмъяс моз.
Кодкӧ кутчысис кинас стремяӧ.
— Аксакал, ті абу правӧсь, — шуис по-казахски Бозжанов.
Со кыдз!
Аддзысис дорйысь.
И сійӧ, сідзкӧ, локтӧ ме бӧрся ӧтлаын пышъялысьясыскӧд, кодъясӧс чукӧртӧма.
— Ті абу правӧсь, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Тайӧ сӧветскӧй йӧз, тайӧ красноармеецъяс.
Тадз оз позь, аксакал.
Ме эг торк сійӧс, — но и эг вочавидз.
Бозжанов водзӧ шуаліс:
— Оз позь, аксакал, найӧс вӧтлыны...
Индӧй менӧ на вылын командирӧн.
Ме вайӧді найӧс, ме накӧд кута воюйтны.
Сетӧй миянлы задача, сетӧй миянлы боевӧй участок.
— Ог, — шуи ме.
3
Казахскӧй кыв гӧгӧрвотӧм вӧсна ставӧн кывзысисны, ставӧн чукӧртчисны Лысанка гӧгӧр.
Сёрни ног сертиыс найӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоисны: кыз политрук дорйӧ найӧс, кыз политрук сулалӧ на вӧсна.
А тайӧ, — верзьӧма вӧлаыс, косіник чужӧмаыс, коді век чӧв олӧ, коді шуис кутшӧмкӧ кыв, — тайӧ оз кӧсйы.
Мукӧдыс бледіник тӧлысь югӧр улын зілисны видзӧдлыны меным чужӧмӧ.
Лысанка век кыскис, век синіс миян вӧрлань, быттьӧкӧ тшӧтш жӧ корис: сэтчӧ.
Бозжанов кывъяслы ме восьті сьӧлӧмӧс, мӧвпышті.
И шуи: «ог!»
И друг веськӧді Лысанкаӧс вӧрлань.
Йӧз кыссисны ме бӧрся, лепитчисны ме бердӧ.
Ме эг вермы, — гӧгӧрвоӧй менӧ, — ме эг вермы босьтны найӧс батальонӧ.
Уджалыштны кӧ накӧд, топӧдыштны, чеканитыштны тайӧ чукӧрсӧ, и, эска, вӧліны эськӧ воинъяс зэв бурӧсь — но!
Но колӧ кад, — сійӧ, мый менам абу.
Коли кымынкӧ час чорыд бойӧдз.
Мый ме верма вӧчны налы?
Мед мунасны, отсала налы воӧдчыны сэтчӧдз, кӧні найӧӧс топӧдыштасны, дорасны...
А тані...
Тані найӧ ковтӧмӧсь.
Ме кежи вӧрсьыс да бӧрлань бергӧдчывтӧг восьлӧн мӧдӧдчи поле вывті.
Меным некымынысь горӧдісны миян постъяс.
Воис Синченко:
— Приказание исполнитӧма, комбат ёрт...
— Рахимовлы звӧнитлін?
— Да.
Ме виччысьышті, оз-ӧ ещӧ мыйкӧ висьтав Синченко, абу-ӧ Рахимовсянь выльторъяс.
Но Синченко нинӧм эз шу.
Ме вомгорулӧ шуышті:
— Ладнӧ...
Ми матыстчим Долгоруковкаӧ нуӧдысь туй дорӧ, кыті позис петны ас йӧз дорӧ.
Сэні, векньыдик улича пӧлӧн, патрулируйтіс миян коннӧй разведка.
Сылы вӧлі пуктӧма мог: дугдывтӧг видзӧдны, восьса-ӧ туйыс, эз-ӧ тупкысь нин, эз-ӧ бурд щельыс.
Сьӧлӧм пельӧсын ме век на куті надея: гашкӧ, воас приказ, гашкӧ, югдытӧдзыс, кор эм на векньыдик петан туй, ми вермам петны петляысь.
Ме корси коннӧй разведкалысь пост да юалі:
— Мый выльыс?
— Нинӧм...
Век важкодь, комбат ёрт.
— Коді тӧдӧ туйсӧ?
— Ме.
— Долгоруковка ордйӧмӧн?
— Да.
— Лоан проводникӧн.
Нуӧдан со этійӧясӧс.
Ме бергӧдчи йӧзлань, кодъяс кывзысигтыр сулалісны гӧгӧрын, да инді туйлань:
— Эстӧн Волоколамск, сэн миян частьяс.
Тіянӧс петкӧдасны.
Мунӧй.
И вӧтлі Лысанкаӧс бӧрлань, вӧрлань.
4
Друг ме борся кутісны котӧртны.
— Командир ёрт...
Командир ёрт...
— Мый тіянлы?
— Командир ёрт...
Босьтӧй миянӧс, командир ёрт.
Ме воча шуи:
— Помавны ызгӧм!
Кывлінныд менсьым приказ?
Ни ӧти бокӧвӧй мортӧс оз ло лэдзӧма батальон расположениеӧ.
— Кутшӧм нӧ ми бокӧвӧйяс?
Ми жӧ ас йӧз!
Командир ёрт, ті жӧ менӧ личнӧ тӧданныд.
Ме Ползунов.
Тіян дырйи мекӧд сёрнитіс генерал.
Помнитанныд?
Ползунов...
Пемыд пырыс сійӧ меным эз тыдав, во тӧдвылӧ уси томиник чужӧм, кызіник, неуна калькӧдыштӧм паръяс, серьёзнӧй рудов синъяс, тӧдвылӧ уси век ӧткодь ӧтвет: «Бура, генерал ёрт».
Вот тэныд и бура.
— Мый но тэ, Ползунов?
Генерал шуис: «Кӧсъя тэ йылысь, Ползунов, кывны»...
А тэ?
Сійӧ нинӧм эз шу.
Ме мӧдысь юалі:
— А тэ?
Пышйин?
Ползунов сьӧкыда шуис:
— Сэн эськӧ пӧгибнитім весьшӧрӧ...
Абу окота, командир ёрт весьшӧрӧ кувны...
Кодкӧ сыкӧд орччӧн збоя заводитіс:
— А кытчӧ нӧ эськӧ миянлы муннысӧ вӧлі, кор сійӧ уськӧдчис мышсянь?
Пукавны гуясын да виччысьны, кытчӧдз оз тотшкӧд?
Но и шыбитчим пышйыны.
Веськыда висьтала: и ме пышйи...
А мый йылысь мӧвпалім?
Ӧні тэ менӧ, а бӧрынджык стрӧка корся — и ме тэнӧ...
Артасьыштам.
Ог мун, командир ёрт, кытчӧ ті инданныд.
Мед ӧтнам коля, — ӧтнам кута партизанитны!
Веськыда шуа: мый кӧсъянныд, вӧчӧй мекӧд, а ме ог мун.
Ме юалі:
— Овыд?
— Боец Пашко.
Ползунов тэрмасьӧмӧн кӧсйис эскӧдны менӧ;
— Командир ёрт, тайӧ збыльысь сійӧ, Пашко.
Ті, гашкӧ, поланныд, мый тані эмӧсь шпионъяс?
Абуӧсь, командир ёрт, ме татысь ставнысӧ тӧда...
И документъяс серти позьӧ прӧверитны.
Книжкаясыд, ребята, ставныдлӧн эмӧсь?
Ме шуи:
— Винтовкаяс ставныдлӧн эмӧсь?
— Ставнымлӧн...
Ставнымлӧн...
— Быдӧнлы вочавидзны сӧмын ас йывсьыныс.
Гранатаяс эмӧсь?
— Эм!
Менам эм!
Ӧні гӧлӧсъяс этшаммисны.
— Повзьӧм йывсьыд вошталінныд?
Ползунов, лоан старшӧй пыдди.
Сувтӧд йӧзтӧ стройӧ.
Вайӧд воинскӧй видӧ.
Гранатаясӧн веськыдвыв флангӧ.
Мӧд команда виччысьтӧг йӧз тэрыба кутісны сувтавны стройӧ.
Ползунов шуис:
— Командир ёрт!
Тані эмӧсь званиенас меысь ыджыдджыкӧсь.
— Званиеяс кузя бӧрынджык кутам разбирайтчыны.
Ӧні ставныдлӧн тіян ӧти звание: дезертир.
Бара кыліс Пашколӧн гӧлӧс:
— Ог принимайт ас вылӧ!
— Ланьтны!
Пашко мукӧд сертиыс вӧлі ӧтважнӧйджык, но ме казялі: салдатлӧн медводдза доблесть — начальниклы кывшутӧг кывзысьӧм — сылӧн эз вӧв.
Да, мед кӧть и юрыд зарни, аддзылан шог, салдаттӧ кӧ абу подготовитӧма, — тадз шулывліс Панфилов...
Да, оз ков эськӧ найӧс босьтнысӧ...
Жугыль сьӧлӧмӧн ме командуйті:
— <rus>Равняйсь</rus>!
Ползунов, равняйт радъяссӧ!
Смирно!
Тырмас сёрнитны!
Тырмас вӧрны!
<rus>По порядку номеров рассчитайсь</rus>!
Ползунов доложитіс, мый стройын, аскӧдыс тшӧтш, кӧкъямысдас сизим боец.
Ме шуи:
— Абу боец!
Кӧкъямысдас сизим беглец, кӧкъямысдас сизим курӧгпи!
Дыр сёрнитны ме тіянкӧд ог кут.
Ті синваӧн вӧзйысинныд: примитӧй миянӧс.
Москваыд синвалы оз верит.
Ог верит и ме.
Менам приказ коляс вежтӧг: рубежысь пышйӧм ни ӧти трус оз пыр батальон расположениеӧ.
Миян радъясӧ сувтасны сӧмын боецъяс.
Ті мунанныд сэтчӧ, кытысь пышйинныд.
Ті мунанныд ылӧджык, — враг тылӧ.
Мунанныд ӧні.
И бӧр локтанныд врагъяс шойяс вомӧн.
Сэки туй лоӧ восьса.
Отрядса командирӧн инда политрук Бозжановӧс.
<rus>Напра-во</rus>! Ме бӧрся, арш!
5
Ме тракниті поводӧд — Лысанка мӧдӧдчис рӧвнӧй воськолӧн, эз ӧдйӧ.
Бӧрын, кыкӧн-кыкӧн сувталӧмӧн, локтісны кӧкъямысдас сизим морт.
Мекӧд орччӧн восьлаліс Бозжанов.
Сійӧ корис индӧдъяс.
Ме вомгорулӧ шуи:
— Энлы...
Сьӧлӧм вылын вӧлі воддзамоз жӧ сьӧкыд.
Кытчӧ ме найӧс нуӧда?
Муна сьӧдас, разведкатӧг, плантӧг, ачым ог тӧд — кытчӧ.
Йӧзӧс абу торйӧдлӧма отделениеяс вылӧ, взводъяс вылӧ, оз тӧдны местанысӧ бойын, оз кужны паськӧдчыны боевӧй порядокъясӧ.
Кӧть и стрӧитӧма кыкӧн-кыкӧн, найӧ колисны йӧз чукӧрӧн.
Колӧ эськӧ торйӧдны головнӧй дозор.
Колӧ эськӧ корны ассьым ӧти либӧ кык взводӧс, медым пырны немецъяс дорӧ кык, куим боксянь.
Колӧ эськӧ...
Эх, мый эськӧ нӧшта колӧ...
Мукӧд здукнас мучительнӧя сверлитіс долг сознайтӧм.
Ме гӧгӧрволі: ме кола батальонлы, кола помӧдз.
Менам абу тан местаыс!
Мыйла ме муна пемыдас, — чӧрт тӧдӧ кодкӧд, чӧрт тӧдӧ кытчӧ?
Менам абу право эновтны батальонӧс, оз ков меным пырӧдчыны немдумайттӧм, йӧйталана тор вылӧ, коді бурӧн оз помась.
И эз вӧв вын, эз тырмы воля бергӧдны делӧсӧ мӧдног.
Волывліс мӧвп: а друг метӧг локтас Брудный, друг ваяс приказ?
И ме шпыньмуні: эн бурӧд асьтӧ, приказ оз ло, он пет.
Заводитчис сьӧдӧдӧм лымъя места.
Лысанка кытшлӧдлӧмӧн ордйӧдаліс воронкаяс.
Со и окопъяслӧн линия — эновтӧмаӧсь, тыртӧмӧсь.
Тані ставыс тӧдса, — быд канава, быд трӧпа, — и ставыс тӧдны позьтӧм, ставыс пустӧй.
Бокиын, Новлянскоеын, тыдаліс биӧн югдӧдӧм кык-ӧ-куим ӧшинь.
Немецъяс оз повны миянысь, оз весиг маскируйтчыны...
Шевкнитчис ненависть: но, энлӧ!..
Ме видзӧдлі кузя нюжалӧм строй вылӧ.
Кӧкъямысдас сизим беглец.
Мый найӧ вермасны вӧчны?
Эх, оз тадз, оз тадз тайӧс эськӧ ставсӧ ков вӧчны...
Тӧдвылӧ уси: недель сайын ме мӧдӧдлі войся на-бегӧ сё орёлӧс.
Сэк йирмӧг босьтліс миянӧс; боевӧй удача водзвыв кылӧмысь, подъёмысь, азартысь кыптыліс дрӧж.
Сійӧ вӧлі операция, — идея, расчёт, бырӧдӧм вылӧ удар.
А ӧні?
Мыйла ме муна?
Мыйся чӧрт менӧ нуӧ юр воштӧм вылӧ?
6
Тыртӧм окопъяс прӧйдитӧм бӧрын ми лэччим ю дорӧ.
Сэні вӧлі тӧдсаӧсь быд ляпкыд местаяс, став керъяс, кодъясӧс вӧлі лютки-летки шыблалӧма ю вомӧныс.
Сэтшӧм пос дорӧ и сувтӧді ме йӧзӧс.
Быттьӧ еджыд краж вомӧн жургис-визувтіс кык орчча кер вывті ю.
Мӧдарладорас, васянь сё воськов ылнаын, сулаліс сьӧд вӧр.
Ме ньӧжйӧникӧн висьталі задача: мунны Новлянскелань мӧдлапӧвтіыс, вӧрӧдыс, сикт дортіыс бӧр вуджны юсӧ келӧмӧн, пырны сиктӧ, виавны немецъясӧс, ӧзтыны машинаяс, ӧзтыны понтоннӧй пос.
Сэсся юалі:
— Гӧгӧрвоана?
Вочавидзисны ньӧжйӧник да этшаникӧн:
— Гӧгӧрвоана...
Меӧдз эз во ыззьӧмлӧн токыс, кось водзын ловлӧн кыптӧмыс...
Тайӧ йӧзлы, кодъяс дзик на неважӧн пышйисны немецысь повзьӧм йывсьыныс, эз эскыссьы, мый ӧні найӧ лоасны страшнӧйӧн...
А ме?
Эски-ӧ ме?
— Таті вуджны ӧткӧн-ӧткӧн! — тшӧкті ме.
— Сэсся мӧдӧдчыны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, коставлӧмӧн.
Ползунов, водзӧ!
Сійӧ, винтовкасӧ киас кутӧмӧн, копыртчӧмӧн мӧдіс котӧртны...
Пос дорас сувтыштліс, тувччис вильыд керъяс вылас...
Сэсся сьӧдалысь юыскӧд сӧльнитчис сьӧд мыгӧрыс.
Регыд мысти мӧдлапӧлас, еджыд берег пӧкатас, тыдовтчис вуджӧр.
Ползунов кыпӧдчис пӧкатӧдыс, водыштліс бурысь дорӧ, бӧр кыпӧдчыштіс, сэсся веськыда сувтіс да мӧдіс восьлавны вӧрлань.
Ме шуи:
— Веськыдвыв флангса, водзӧ!
Вӧрӧд мунны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кыдз тані сулавлінныд.
Кост: вит-кӧкъямыс воськов.
Лысанка кывзысис менам килы да пырис ваӧ.
Таті вӧлі ляпкыд, вӧвлы кынӧмӧдз.
Мыйла ме тшӧкті мунны вӧрӧд сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн?
Мыйла татшӧм костӧн?
Висьтала ассьым гуся мӧвпӧс...
Думайтсис: трусъяс дзебсясны.
Пемыд вӧрад тайӧс вӧчны абу сьӧкыд: кежин бокӧ, топӧдчин пу бердӧ и вошин.
И чӧрт тэкӧд, — вош!
Шляйтчы рӧдинатӧг, честьтӧг!
Думайті: коляс джынйыс либӧ этшаджык.
Тайяслы позьӧ эскыны, бергӧда бӧр, босьта батальонӧ.
Ме ордйӧді Ползуновӧс, муні медводзын пуяс костӧд, эг ӧтдальтчыв вӧр дорсьыс и эг видзӧдлывлы бӧрвылӧ.
Шондӧдӧ, пуяс вылысь тёпкӧ войтва.
Кымӧръяс вевттисны тӧлысьсӧ; сійӧ муртса тӧдчыштіс рудӧб гудыр пятна моз.
Со и вӧрлӧн пом.
Орччӧн — Новлянскоеӧ мунысь туй...
Матіникын — понтоннӧй пос, сэсся керӧстор, керӧс йылас сикт.
Некымын ӧшиньысь бураа тыдалӧны бияс.
Ӧтиӧн-ӧтиӧн локталісны йӧз.
Медбӧрын локтіс Бозжанов.
Ме прикажиті сувтны стройӧ.
— Ползунов!
Лыддьы, кымынӧн воисны?
Ӧти помсянь мӧдӧдз мунӧм мысти сійӧ вашкӧдӧмӧн доложитіс:
— Кӧкъямысдас сизимӧн, командир ёрт!
7
Кӧкъямысдас сизимӧн?
Ставныс танӧсь!
Ставныс воисны косясьны!
Котӧртіс радлӧм.
Ме сьӧлӧмӧн кылі: меным найӧ донаӧсь нин, сьӧлӧмӧй примитіс найӧс.
А гашкӧ, тайӧ вӧлі мӧдпӧлӧс радлӧм; гашкӧ и насянь нин петліс нервнӧй ток.
Кыліс автомобильнӧй моторлӧн матыстчысь шум.
Ме бергӧді юрӧс сэтчань, и друг пуяс косттіыс миянӧс югдӧдыштіс прожекторлӧн еджыд би.
Ньывкӧс пӧкатӧд кайысь машиналӧн фараясыс ӧзйисны ньӧти чинтытӧг.
Туй чукыль вӧсна би столбъясыс веськӧдчисны талань.
Стройын некод эз вӧрзьы.
Ставныс сулалісны бледӧсь, югдӧдӧмсьыс пӧшти еджыдӧсь, топыда кутісны дзирдалысь винтовкаяснысӧ, сюся видзӧдісны ас водзладораныс.
Ньӧжйӧ вешйылісны пуяслӧн быттьӧкӧ баситӧмӧн вундалӧм сьӧд вуджӧръясыс.
Югӧрыс вешйис водзлань.
Пемыдыс вевттис чужӧмъяссӧ.
Вывлань-увлань качайтчӧмӧн еджыд полосаясыс мунлісны, дженьдаммывлісны, водісны туй вылӧ.
Ме чеччышті седлӧ вылысь.
Яръюгыд югӧръяс бӧрад ме некодӧс эг рӧзьнит, сӧмын рудӧба тӧдчисны Лысанкалӧн тшая кокъясыс.
— Водны!
Наблюдайтны! — тшӧкті ме.
Синъяс бӧр велалісны...
Фараяс югдӧдісны васӧ.
Кыліс пос вывті грымӧдӧм.
Машиналы паныд тыдовтчис электрофонарлӧн гӧрд битор.
Машина петіс мӧдар берегас да сувтіс.
Фараяс дорас, би югӧр улас, локтіс часӧвӧй.
Ӧткымын жестъяс сылӧн вӧліны гӧгӧрвоанаӧсь.
Бергӧдчылӧмӧн сійӧ кыкысь кымын индіс чуньнас вӧрлань, кытчӧ сувтіс миян батальон.
Сэсся индіс Краснӧй Гӧралань.
Тыдалӧ, сэт колӧ вӧлі кытшовтны.
Бӧр сёрнитны кутіс мотор, би югӧр вешйис, машина мӧдіс чой паныд, фараяс здук кежлӧ восьтылісны пемыдсьыс уличасӧ: керкаяс дорас тыдовтчылісны кузь грузӧвикъяс.
Сэсся би югӧръясыс вешйисны боклань да, улӧ-вылӧ качайтчигтырйи, мӧдӧдчисны ю пӧлӧн, кытшолӧн.
Кодкӧ матыстчис ме дорӧ:
— Командир ёрт, ме босьтча.
Гӧлӧсыс вӧлі тӧдса
— Пашко?
— Да...
Ме босьтча.
— Мый?
— Ляскӧбта сійӧс...
— Часӧвӧйсӧ?
Кыдзи?
Шинель пӧласӧ павтыртӧмӧн Пашко петкӧдліс: дзирдыштіс финкалӧн югыд дор.
— Ло спок...
— шуис сійӧ.
— А сэсся шутьӧста.
— Оз позь...
— Ме сеті сылы электрическӧй фонарик.
— Босьт.
Ӧзтылан куимысь.
Сійӧ сюйис фонариксӧ шапка улас.
— Верма и трофейнӧйнас сигнал сетны...
Гӧрднас.
Позьӧ?
— Позьӧ...
Ӧзтылан куимысь: туй восьса.
Справитчан ӧтнад?
Ёнджыкасӧ пельӧн, а эг синмӧн ме казялі: сійӧ шпыньмуніс.
— Справитча...
— Мун...
Пашко ӧдйӧ саймовтчис пемыдас.
Но, ло мый лоас...
Ӧні бӧр он нин бергӧд.
Мый нӧ, тадзи и уськӧдчам — чукӧрӧн?
Ме кори Бозжановӧс.
— Юк йӧзтӧ дасӧн-дасӧн...
Группа босьт аслыд, мышсяньыс кучкы охранениелы, коді сулалӧ паныд батальонлы.
Ӧти дас мортлы: ӧзтыны пос...
Мукӧдъясыс мед пузлӧдласны сиктас; гранатаясӧн ставсӧ сэтчӧ...
— Есть, комбат ёрт.
Сійӧ мӧдіс распоряжайтчыны.
Прӧйдитісны нӧшта кык машина.
Бара би югӧр улас тыдовтчис часӧвӧй.
Бара фараясыс югдӧдлісны уличасӧ.
Ӧти керкаын воссьыліс ӧдзӧс, петіс кодкӧ кузь тушаа, улыс дӧрӧм гач кежсьыс, кӧмтӧг, да, унйывсьыс очсалігтырйи, кутіс кудзасьны кильчӧ вывсяньыс.
Сволочьяс, со найӧ кыдзи узьлӧны фронт вылын: улыс дӧрӧм-гач кежсьыныс, керкаясын, крӧватьясын.
Бара ставыс воши пемыд пӧвстас.
Еджыд би югӧръясыс лайкъялігтыр кежисны бокӧ да мӧдісны кытшола туйӧд.
Ми куйлім да дзоргим: видзӧдім войся пемыдас, сэтчӧ, кытчӧ саяліс Пашко.
Удайтчас-ӧ сылы?
Лоас оз сигнал?
А сэсся?
Кыдз лоӧ сійӧ, — тайӧ «сэссяыс»?
Тешкодьтор юковтіс юр вежӧрын: кажитчис, быттьӧкӧ, тайӧ ставыс, дзик татшӧмыс, кутшӧм ӧні, коркӧ вӧлі нин (а кор — ог тӧд; кутшӧмкӧ мӧд олӧмын ли, мый ли?), — ми вот тадз жӧ гусьӧникӧн куйлім узьысь враг дорӧ бӧрвывсяньыс матыстчӧм бӧрын, дасьӧсь пыр жӧ уськӧдчыны сы вылӧ.
Тешкодь, — збыль ӧмӧй тайӧ ӧнія кадся война?
Эз татшӧмӧн чайтсьыв сійӧ.
Но кӧн нӧ сигнал?
Вывті кузьӧсь минутаясыс.
А-а, — тыдалӧ, со...
Пос дорын пемыд пӧвстас кутшӧмкӧ тыдавтӧм киын ӧзйис ичӧтик гӧрд битор...
Сідз олыштіс и воши...
Ӧтчыд...
Бара ӧзйис...
Мӧдысь...
Со и коймӧдысь.
Ме шуи:
— Чеччыны!
Лӧсьӧдчыны!
Дасьтыны гранатаяс!
Но, ёртъяс...
Салдатлӧн закон: пан либӧ пропал!
Пырлы шумтӧг.
Бозжанов, нуӧд!
— Пос вывтіыс?
— Да.
Сійӧ гусьӧникӧн командуйтіс:
— Ме бӧрся!
И кутіс котӧртны.
Сы бӧрся уськӧдчисны ставныс.
Минута мысти кылісны кокшыяс пос вылысь.
8
Ставыс удайтчис...
Удайтчис кыдзкӧ вывті нин кокниа.
Ме верзьӧмӧн ньӧжйӧник вуджи пос вывті, пыри сиктӧ. Пӧжар вӧсна сиктыс вӧлі югыд.
Кӧнкӧ потласисны на гранатаяс, гымыштлісны лыйӧм шыяс, кывлісны горӧдӧмъяс.
Да, тайӧ эз вӧв бой, а побоище.
Миян батальон сулаланінлань, вӧрлань охранение сувтӧдӧм бӧрын немецъяс вой кежлас водалӧмаӧсь куш улыс бельё кежсьыныс крӧватьясӧ да турун вылӧ.
Лыйсьӧм шыяс да гранатаяслысь взрывайтчӧмъяс кылӧм мысти найӧ кутісны чеччавны, шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзебсясьны кытчӧ веськалӧ: крӧватьяс улӧ, пач костъясӧ, кӧбрегъясӧ, сарайясӧ, тірзисны кынмӧмла да повзьӧмла.
Ог кут висьтавлыны тайӧ серпасъяссӧ.
Ыпъяліс бензинӧн киськалӧм пос.
Тӧдчис вичколӧн вывті ыджыд мыгӧрыс.
Ӧти сутки чӧжӧн кымынӧдысь нин волі ме татчӧ, тайӧ паперть дорас?
Ӧшиньясыс жулльысьӧмаӧсь, ӧшинь розьясыс сьӧдӧсь, этшаник кольӧм стеклӧяс вылын дзирдалісны би югӧръяс.
Ме Синченкоӧс мӧдӧді корсьны Бозжановӧс, тшӧкті чукӧртны боецъяссӧ да вайӧдны батальонӧ.
9
Пуяс костӧд Лысанка бара восьлаліс лесник керкалань.
Радлӧм тӧвзис.
Сьӧлӧм вылын бӧр лои гажтӧм.
Седлӧ вылын пукалі сьӧкыда, эг чувствуйт некутшӧм чудеснӧй кыпыдлун, вермӧмлысь шуд.
Победа дорсьӧ бойӧдз, — таӧ велӧдліс Панфилов.
Тайӧс, кыдзи и мукӧд унатор, ме тӧдмалі сысянь.
Но мый нӧ ме вӧчи тані бойӧдзыс?
Паныдаси пышъялысьяскӧд да нуӧді наудалую.
И ставыс.
И верми.
Тіянлы тӧдсаӧсь менам убеждениеяс, менам офицерскӧй веритӧмъяс.
«Кокни победаяс оз ыштӧдны рочьяслысь сьӧлӧмъяс», — шуліс Суворов.
Кыссисны сьӧкыд мӧвпъяс.
Но, тотшкӧбтім сёӧн-джынйӧн либӧ кыксё немецӧс.
А водзӧ?
Ӧд ми важмоз на кытшынӧсь, важмоз на ас кежынӧсь врагъяс пӧвстын.
Лесник керкалань мунігӧн, туй чӧжыс менам бергаліс юрын: эз-ӧ во Брудный, абу-ӧ приказ?
Дерт, татысь петӧм йылысь приказ дугдывтӧм виччысьӧм абу мужество петкӧдлӧм, зэв мисьтӧмтор.
Но татшӧм правдаыс.
Ме быдӧнысь тайӧс дзеблі, но сӧвестьсьыд он дзеб.
10
Зэв ыджыд комнатаын штабын ломалӧ лампа.
Мудз чужӧма чеччис Рахимов.
Лэптыштіс юрсӧ Толстунов, коді вӧлі кусыньтчӧма шинель улын джоджас.
Найӧ видзӧдісны ме вылӧ, мыйкӧ виччысисны...
Юавны абу?
Ме век жӧ юалі, кӧть водзвыв нин тӧді ӧтветсӧ.
Да, Брудный абу на волӧма, приказ абу.
Вайисны ужин.
Сёйны эз ков...
Толстунов чеччис.
Регыд мысти воис Бозжанов.
Сійӧ вайис меным пӧдарок: немецкӧй шестикратнӧй бинокль.
Кутшӧм эськӧ рад вӧлі ме та вылӧ мукӧд пӧраӧ...
А ӧні ставыс вӧлі веськодь.
Матыстчӧ нёльӧд час.
Колӧ вӧлі эськӧ узьыштны югдандорӧдзыс, но чувствуйті: ог унмовсь.
Ме чукӧсті Синченкоӧс.
— Синченко, водка эм?
Рахимов, юыштан?
Сійӧ ӧткажитчис.
Ме кисьті Толкуновлы, кисьті аслым.
Юышта, сэки, гашкӧ, унмовся...
АСЫВ
1
Ме пукті юр улӧ тшын дука стежитӧм фуфайка да воді.
Ӧзті чигарка, видзӧдлі часі вылӧ, казялі скамья вылысь ассьым пеля шапкаӧс.
Сійӧ вӧлі ылынкодь, не местаын.
Колӧ эськӧ босьтны сійӧс, кӧртавны кобура ремешокӧ, медым, ковмас кӧ, чеччыны тревога кузя, не корсьысьны...
Но эз кӧсйыссьы думайтны ни тревогаяс йылысь, ни нинӧм йылысь, мый виччысьӧ водзын.
Но ме век жӧ чеччи.
Шапка дорӧ тайӧ некымын воськовсӧ ме вӧчи кызмырдӧн, сьӧкыдпырысь.
Абу кокни вунӧдны ставсӧ, мунны мӧвпъясӧн тайӧ керкасьыс, вӧрсьыс.
Бӧр воді, куни синъясӧс...
Кыптісны неважӧнся олӧмысь сьӧлӧмлы муса картинаяс.
Ӧні ставсӧ он вермы висьтавны.
Малӧ ли мый эз сувтлы син водзӧ?
Ӧтитор тӧда бура: думайтсис не сӧмын ас йылысь, думайтсис и батальон йылысь.
Да тайӧ сідзжӧ — ас йылысь.
Сійӧ сьӧкыд здукъясас, унйылысь моз, менам ӧта-мӧд костас йитчытӧм серпасъяс, дерт, вӧлі подчинитӧмаӧсь уставса параграфлы, кӧні висьтавсьӧ, мый командирлы аслас часть йылысь колӧ шуны: «Ме».
Тайӧ меным эз вӧв параграф, а честь, сӧвесть, творчество, сьӧлӧмлӧн чепсасьӧм.
Кыдз ещӧ шуны?
Аслам батальонӧ збыльысь вӧлі пуктӧма став ассьым «меӧс».
Тайӧ менам творение, тайӧ дзик ӧтитор, мый ме лӧсьӧді му вылын.
Казьтывсьыліс унатор.
Буракӧ, и посниторъяс, и сьӧлӧм вӧрзьӧданаторъяс, и тешкодьторъяс.
Например?
Бур, со тіянлы ӧти пример.
2
Август тӧлысся шондіа лунӧ батальон петіс стрельбище вылӧ.
Миян лагерным сулаліс визув горнӧй ю дорын — Талгарка дорын.
Неылын, Талгарка станица дорын, вежӧдісны садъяс, кӧні быдмӧны зэв гырысь, вывті бур алма-атинскӧй яблокъяс — сэтшӧмъяссӧ мирысь он аддзы.
Гӧгӧр шондіӧн сотӧм ӧтрӧвнӧй степь.
Но лунвывланьын степь весьтын кыпӧдчӧны заводитчысь Тянь-Шань гӧраяс.
Кӧнкӧ вылын, муртса муртса небесасьыс торъялӧмӧн, дзирдалӧ гӧра йывъясса некор сывлытӧм лым.
Тайӧ лунвыв Казахстан — сылысь мичлунсӧ висьтавны менам оз тырмы сям.
Степь — зэв бур стрельбище.
Сійӧ орччӧн, не сӧмын ки улын, но дзик кок улын; сійӧ шыльыд, кӧрт лист кодь.
Сьӧлӧмыдлы долыд, кокни — мунны татшӧм шыльыдінті кык-куим километр, лыйсьыштны да бӧр воны.
Но ме гӧтӧвиті йӧзӧс воюйтны.
Долыд?
Кокни?
Сідзкӧ, эз ков зэв бур стрельбище.
Ме нуӧді батальонӧс гӧраяс вылӧ.
Кыпӧдчим ӧти тшупӧд.
Сэні тырыс бытшласян быдмӧгъяс, тырӧма муті кыссьысь кос кустъясӧн — «курайӧн».
Оз, тані оз позь лыйсьыны.
Мӧд площадка вылӧ колӧ вӧлі кайны крут изъя гӧра бокті.
Батальон, водзӧ!
Ме бӧрся!
Мӧдім гӧра вывлань.
Крут.
Салдатскӧй башмакъяс улысь мӧдісны кышакывны-гылавны изъяс.
Каттьысим.
Мор мед нуас, и тані некӧн лыйсьыныс.
Стена моз, пӧшти морт джуджда, быдмис веж турун.
Кытчӧ мунны?
Вылынджык, гӧра пӧкатас, сулалӧ пемыдвеж, дубовӧй вӧр.
Татшӧмӧсь гӧраяслӧн контрастъяс.
Но татшӧм жӧ, колӧ шуны, и Казахстаныс дзоньнас.
Эз-ӧ висьтавлы тіянлы кодкӧ Казахстан лоӧм йылысь легенда?
Олӧм лӧсьӧдан лунъясас енмыс создайтіс небеса да му, мореяс да океанъяс, став странаяссӧ, став материкъяссӧ, а Казахстан йылысь вунӧдіс.
Уси дум вылас медбӧръя минутанас, а материалыс бырӧма нин.
Уна местаясысь тэрмасьӧмӧн босьтіс торъя кусӧкъяс, — Америка бокысь, Италиялысь крайсӧ, африканскӧй пустынялысь тор, Кавказлысь лентатор, — ӧтлааліс да лепитіс-пуктіс сэтчӧ, кӧні должен лоны Казахстан.
Сэтысь, менам чужан местаысь, позьӧ аддзыны ставпӧлӧс местаяс — и кос солончакъяс, кӧні, быттьӧ енмӧн ёрӧм вӧсна, некор нинӧм оз быдмы, и медся бур да лӧсьыд местаяс.
Но кӧн нӧ лыйсьыныд?
Ме построиті батальонӧс нёль шеренгаӧ да тайӧ стенасӧ куті нуӧдны турун стена вылӧ.
Прӧйдитім ӧтарӧ-мӧдарӧ некымынпӧрйӧ.
Сьӧкыд военнӧй ботинкияс талисны, чегъялісны, нырисны турунсӧ.
Медбӧръяысь маршируйтігӧн — нетшким киясӧн сулавны кольысь турун идзьяссӧ.
Ме сувті бокӧ, любуйтчи, переживайті шудлысь вунӧдны позьтӧм минутаяс.
Со кутшӧм выныс — батальон!
Тайӧ батальонӧн, — бой кежлӧ дась, дисциплинированнӧй, закалитчӧм батальонӧн, — ме вувзьыси врагъяс вылӧ да мӧда вот тадз жӧ нырны найӧс муас, гуӧ.
Ме тӧді: война абу татшӧм, но век жӧ чайтсьыліс татшӧмӧн.
Талялӧма вӧлі турун паськыд кузь четырёхугольник вылысь.
Помас сувтӧдісны мишеньяс.
Батальон век на сулаліс стройын.
Ставныслы тыдалісны фанера вылӧ шомӧн рисуйтӧм юръяс, каскаяс кӧзырёк вевдорас свастика знакъясӧн.
Окота вӧлі нӧшта ӧтчыд тӧдмавны батальонлысь вынсӧ.
Ме прикажиті первой шеренгалы водны, мӧдлы лыйлыны пидзикокасьӧмӧн, сэсся командуйті:
— Фашистъяс кузя залпӧн лыйлӧм...
Батальон...
Вӧчи кост.
Кымынкӧ сё винтовка вӧлі веськӧдӧма нёль мишень вылӧ.
Батальонлы залпӧн лыйсьӧм кузя сэки эз на вӧв нинӧм шуӧма боевӧй уставын, но ме видлі:
— <rus>Огонь</rus>!
Чӧртыд!
Ӧти залп бӧрын миян мишеньяс эз лоны.
Найӧс быттьӧ вундыштісны.
Ӧтпырйӧ сизимсёӧн лыйӧм, — сійӧ страшнӧйтор.
Столбикъяссӧ, кытчӧ тувъялӧма щитъяс, вӧлі кералӧма пуляясӧн, фанерасӧ чирсӧма чагторъясӧдз.
Ме видчи и сералі: гыжъясим-кайим, пӧтшваясӧн лӧсьӧдім-юждім стрельбище, и бара оз позь лыйсьыны...
Тадз ми чирсім немецъясӧс бойясӧдз.
А тані...
Но «тані» йылысь эз кӧсйыссьы думайтны.
И бара югнитісны син водзті кольӧм кадся муса серпасъяс.
Эз, эз батальон йылысь сӧмын.
Вӧліны и мукӧдтор йылысь.
Мыйыс ещӧ юрӧ эз волы?
3
И друг юрӧбтіс Брудныйлӧн гӧлӧс:
— Комбат ёрт...
Ме эг нин невӧлит ачымӧс виччысьӧмӧн и век жӧ виччыси сійӧс приказӧн.
Унйылысь моз нюммуні.
И чеччышті кок йылӧ.
Рахимов вӧлі сувтӧма нин.
Сылӧн шинельыс туплясис джоджын.
Сійӧ, менам ӧкуратнӧй, спокойнӧй начштаб, абу лэптӧма шинельсӧ.
Рахимов нюмъяліс.
Сійӧ видзӧдіс Брудный вылӧ да Курбатов вылӧ.
Найӧ пырисны кыкӧн.
Кыкнанныслӧн шинельяс вылас лӧсталіс косьмытӧм шыльыд няйт корка; тыдалӧ, кыткӧ кыссьӧмаӧсь.
— Комбат ёрт, разрешитӧй...
Тайӧ вӧлі збыль.
Тайӧ вӧлі ловъя Брудный; сылӧн тэрыб сёрни, кодзлалан синъяс, банйӧм ӧзйысь чужӧм.
— Приказ эм?
— Да, комбат ёрт, бӧрыньтчыны...
Сійӧ мыччис записка.
Кор мыйкӧ зэв ёна колӧ, он пырысь-пыр эскы, мый лои колӧм серти.
Помнита, югнитіс мӧвп, — абу-ӧ тайӧ ставыс вӧт?
Абу, кажитчӧмъяс помасисны.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Куим да джын.
Збыль ӧмӧй ме куйлі сӧмын некымын минута?
Полкса командир — майор Елин — тэрмасьӧмӧн гижӧм запискаын юӧртліс, мый вӧрын Долгоруковка сикт сайын миянлы паныдасяс ӧти штабнӧй командир, коді индас Волоколамсклань водзӧ мунан маршрут, — сэтчӧ чукӧртчӧ полк.
Волоколамсклань!
Бӧрыньтчыны комын километр!
Но некор мӧвпавны.
Куим да джын, а сизимын югдӧ.
4
Пемыд пӧвсттіыс ротнӧй колоннаясӧн батальон восьлалӧ сыв му кузя.
Мунӧны боецъяс, кыссьӧны орудиеяс, пулемётъяса одноколкаяс, боеприпасъяс тыра подводаяс, санитарнӧй повозкаяс, сэсся бара боецъяс.
Ме аслам привычка серти лэдза стройӧс ас дорті, сэсся тӧвзя Лысанка вылын, ордйӧда радъяссӧ — да бара лэдза стройсӧ.
Мукӧд дырйи гудыр чут моз сьӧд небесаын тыдовтчылас тӧлысь.
Сэки гудыртчылӧ тшӧтш пемыдыс.
Ме бара ордйӧда батальонӧс.
Колоннаӧс нуӧдӧ Краев.
Сылӧн ротаыс медводзын.
Сійӧ корпуснас водзлань сетчыштӧмӧн, кузь кияснас ӧвтчигтырйи, зумыда восьлалӧ и восьлалӧ, содтӧ ӧдсӧ, кок увсьыс брыззьӧ ва.
Стройын нёльӧн-нёльӧн, ӧта-мӧдсьыс кольччытӧг, восьлалӧны боецъяс.
Рота прӧйдитӧ.
Сы бӧрын, боевӧй подразделениеяс пӧвстын, — санитарнӧй взводлӧн повозкаяс.
Ми нуам нелямын раненӧйӧс.
Тӧді кызіник кынӧма фельдшернымӧс — старик Киреевӧс.
Сійӧ мунігмозыс тӧждысьӧ раненӧйяс вӧсна: мунӧ повозкакӧд орччӧн, код дорӧкӧ копыртчӧмӧн, мыйкӧ лӧсьӧдӧ, буракӧ, кодлыськӧ юрсӧ; сійӧ воши пемыд пӧвстас.
Со и пышйысьяслӧн команда, Бозжановлӧн воякаяс.
Долгоруковка ордйӧдӧм бӧрын ми матыстчам вӧлі туйлань, самӧй сійӧ туй дорӧ, коді унаысь казьтывсьӧ миян повестьын, — изъя туй дорӧ, коді нуӧдӧ Волоколамскӧ и сэні, пӧшти дзик веськыд пельӧсӧн ӧтлаасьліс Волоколамскӧй шоссекӧд.
Некымын лун сайын, октябрь дас квайтӧд лунӧ, немецъяс группируйтчисны ударнӧй кулакӧ да уськӧдчисны тайӧ туй вылӧ. Найӧ арталісны ӧтчыдйӧн орӧдны миянлысь оборона, а сэсся пырмунігмоз танкъяс вылын, грузӧвикъяс да мотоциклъяс вылын пырны Волоколамскӧй шоссе кузя Москваӧ.
Совхоз Булычево дорысь вӧтлӧм бӧрын, мӧд лунъясӧ мукӧд рубежъяс дорын сувтӧдӧм бӧрын, найӧ эз кӧсйыны эскыны неудачалы сы вӧсна, мый тӧдісны: тайӧ участок вылын сулаліс этша лыда войска.
Налы кажитчис: ещӧ выныштчӧм, ещӧ уськӧдчылӧм, и преграда лоӧ жугӧдӧма, воссяс туй Москваӧ — Волоколамскӧй шосселӧн асфальт.
Туй дорын тышкасьысь миян частьяс бӧрыньтчылісны.
Но аскинас сійӧ жӧ полкъяс, сійӧ жӧ батальонъяс бӧр сувтлісны враг туй вылӧ, бара лои сылы нуны дыр кыссян бой.
Немецъяс быдпӧрйӧ чайтлісны: тайӧ медбӧръя водзсасьӧм, медбӧръя бой, — и найӧ эновтчытӧг зырӧдісны, эз кӧсйыны ӧткажитчыны бӧрйӧм направлениеысь.
Волоколамскӧй шоссе важмоз кольліс найӧ главнӧй удар осьӧн.
5
Долгоруковка сайын миянӧс встретитіс полк штабса начальниклӧн отсасьысь — лейтенант Курганский.
Экспансивнӧй, энергичнӧй, сійӧ радлігтыр кутліс менсьым киӧс.
Висьталіс ӧттор-мӧдтор йылысь; мӧд да коймӧд батальонъясын ыджыд воштӧмъяс.
Йӧз тышкасисны группаясӧн, некымын мортӧн, бӧрыньтчыштлісны да бӧр сувтлісны туй дорӧ, виалісны немецъясӧс, изісны враглысь ловъя вын.
Заслонъясӧн вевттьысьӧмӧн, танкъяскӧд тышкасьысь артиллерия вевттьӧм улын частьяс ӧдйӧ чукӧртчисны Волоколамсклань, — главнӧй пунктлань, коді тупкыліс Волоколамскӧй шоссе.
Дивизиялӧн сэні выль рубеж.
Курганскийкӧд батальонӧ воисны некымын подвода, вайисны сёян-юан.
Миянлы мӧдӧдӧмаӧсь тонна еджыд нянь, — сійӧс войнас пӧжалӧмаӧсь Волоколамскын.
Подводаяс виччысисны миянӧс вӧрын.
Ме шуи сайӧдчывны татчӧ батальонкӧд: йӧзлы колӧ сёйыштны, шойччыштны, колӧ вердыштны вӧвъясӧс.
Но ён артиллерийскӧй битюгъяслы колӧ вӧлі бӧр бергӧдчывны.
Эновтӧм вӧр діӧ вӧлі дзебӧма квайт орудие да нёльсё снаряд, — ми сійӧс войнас тай петкӧдлім.
Ме ещӧ ӧтчыд решиті петкӧдны сійӧс немецъяс ныр улысь.
Асыввылын кельдӧдыштіс, но гӧгӧр ставсӧ вевттис ру.
Батальон пырны кутіс вӧрӧ.
Ме верзьӧмӧн вои Бозжанов дорӧ:
— Бозжанов!
Сувтӧд ассьыд йӧзтӧ!
Кеж дас воськов бокӧ.
Мукӧд подразделениеяслы «прямо!» командуйтӧм бӧрын ме видзӧдлі штат серти лыддьысьтӧм аслам резерв вылӧ.
Пулемётнӧй одноколка дорын, строй меддорас, сулалісны менам пулемётчикъяс.
На бӧрын радъясын сулалісны найӧ, кодъясӧс войнас ме вӧтлі батальонысь, найӧ, кодъяс бӧрынджык весалісны ас вывсьыныс няйтсӧ бойын.
Ме прикажиті Бозжановлы босьтны артиллерийскӧй вӧвъясӧс да руа дырйиыс босьтчывны петкӧдны татчӧ снарядъяс да орудиеяс.
— Босьт ассьыд командатӧ ставнас.
Орудиеяс видз став нёльнан боксяньыс.
Паныдасян кӧ ичӧтик группакӧд — зіль бырӧдны.
А ыджыд бойӧ эн пырӧдчы: взорвит пушкаястӧ да лок татчӧ.
Действуйт ӧдйӧ.
Помнит, — ми виччысям тэнӧ тані.
Бозжанов нюжӧдчыліс, буриника кӧзырнитіс да, векньыдик синъяснас дзирдыштӧмӧн, вочавидзис:
— Есть, комбат ёрт.
Сійӧ мукӧддырся серти кажитчис стройнӧйджыкӧн, чужӧмыс вӧлі энергичнӧй; сылы кажитчис лоны командирӧн, кажитчис ас кежсьыс решайтны ӧтчаяннӧй, задачаяс.
6
Боецъяс биасялісны, пузьӧдісны чай, косьтысисны.
Унаӧн узисны кералӧм лыс лапъяс вылын, — салдатлӧн турунвиж перина вылын.
Походнӧй кухняясын пусис чӧскыд яя шыд.
Батальон шойччӧ, гӧгӧрбок охранение сувтӧдӧмӧн.
Югдӧ.
Сылӧ.
Ру кутіс разавны.
Пуксьӧ букыд асыв.
Час кӧкъямысын кымын, кор, менам артыштӧм серти, Бозжановлы колӧ нин вӧлі бӧр воны, небесаын кыліс ӧдйӧ матыстчысь самолётъяслӧн шум.
Ми аддзим найӧс.
Уліті кымӧр дортіыс, неуна миянсянь бокитіджык, лэбисны немецкӧй бомбардировщикъяс.
Пӧшти сэк жӧ мусянь заводитісны варовитны миянлы тыдавтӧм пулемётъяс да пушкаяс.
Йиркыны мӧдісны авиабомбаяслӧн ён взрывъяс.
Самолётъяс мунісны гыӧн-гыӧн, эшелон бӧрся эшелон, шыблалісны ассьыныс грузнысӧ кутшӧмкӧ местаӧ, — миянсянь километр нёль-вит сайӧ кымын, кыті вӧлі мунӧ Волоколамскӧ шоссе.
Немвиччысьтӧг лыйсьӧмыс зэв ёна тшӧкмис.
Небесаын самолётъяс эз нин вӧвны, но сэні, кытчӧ сӧмын на гылалісны бомбаяс, сэні йиркисны ӧні пушкаяс, — эз дас, эз кызь, а, пӧжалуй, сё либӧ сё ветымын орудие.
Сэтчӧ ыстылӧм менам конникъяс висьталісны: немецъяс атакуйтӧны танкъясӧн, артиллерия воюйтӧ танкъяскӧд.
Регыд мысти кутісны лыйсьыны и мӧдарладорын, миян мӧд бокын, — сідзжӧ километр нёль-вит сайын.
Артиллерия сэн лыйліс унапӧв омӧльджыка, но кыліс винтовкаясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм.
А Бозжанов век эз вӧв...
Чӧртыс менӧ тойліс сувтны татчӧ шойччыны батальонкӧд.
Чӧртыс менӧ тойліс мӧдӧдны вӧвъясӧс да боецъясӧс орудиеясла...
Взорвитны эськӧ орудиеяссӧ места вылас и пом!
Кытчӧ ӧні ме муна артиллерийскӧй вӧвъястӧг?
Да и абу вӧвъясын делӧыс...
Верма-ӧ ме эновтны ассьым йӧзӧс, мунны отрядӧс виччысьтӧг?
Лыйсьӧны кык бокын, а Бозжанов абу и абу...
Будь проклят!
Збыль ӧмӧй бара тӧрытъя моз?
Колӧ регыдджык мунны, кыдзи миянлы прикажитӧма, а вот он жӧ мун...
Ме шуи Рахимовлы:
— Висьталӧй ротнӧй командиръяслы менсьым приказ: кыпӧдны йӧзӧс, займитны кругӧвӧй оборона.
ТУЙ ВЕЖЫН
1
Шоссе вылын, синмӧн аддзытӧм выяын, недыр лӧньыштлӧм бӧрын бара лёкысь йиркыны мӧдісны пушкаяс.
Дугдывтӧм гымӧдын зэв нин шоча позьӧ вӧлі рӧзьнитны торъя лыйлӧм шыяс.
А мӧдарлабокын бойыс эз и лӧньлы.
Но и сэні нинӧм эз тыдав — сайӧдісны вӧр діяс.
Дай ещӧ кысянькӧ бӧрвывсянь, шоссе сайсянь, сідз жӧ быттьӧ кутіс кывны лыйсьӧм шы.
А Бозжанов, чӧрт мед нуас, век на абу!
Ме ёри сійӧс, ёри ачымӧс, мӧдӧді сылы воча конникъясӧс.
Но, — скӧрав кӧть эн, — он вӧрзьы татысь.
Ачым ачымӧс пуксьӧді татчӧ, йӧршиті...
Боецъяс кодйисны вӧр дорын кругӧвӧй оборона.
Ӧні кежлӧ тайӧс лӧсьӧдісны <rus>на всякий случай</rus>...
Воас кӧ Бозжанов, ми пыр жӧ вӧрзям татысь, мунам.
Салдат ропкыштас: «Весьшӧрӧ кодйим».
Мед ен отсалас, мед эськӧ лоӧ весьшӧрӧ.
Рахимовкӧд кыкӧн ми кытшовтім ротаті.
Дженьыдика шойччыштӧм бӧрын, еджыд нянь да пӧсь яя шыд сёйыштӧм мысти, йӧз лоины долыдджыкӧсь.
Менӧ встречайтісны шуткаясӧн.
Орудиеясысь матысь кылысь грымгӧм да уналадорсянь кылысь лыйсьӧм шы торъясӧ нинӧм эз шызьӧдлыны.
Тайӧс ми эг нин первойысь кылӧ: страх улын ветлӧм колис нин бӧрӧ, батальон историяӧ.
Кокниджык лои и меным.
Думышті: огӧ пропадитӧй.
2
Штабнӧй палаткаӧ ме кори ротнӧй командиръясӧс.
Ме первой висьталі, мый Бозжановлӧн отряд муніс пушкаясла да эз во индӧм срок кежлӧ, а сы бӧрын объявиті ассьым решение: батальон сэтчӧдз оз вӧрзьӧдчы татысь, кытчӧдз оз локны миян йӧз.
Ковмас кӧ, кутам найӧс выручайтны.
Синъяс сертиыс ме казялі: ставныс гӧгӧрвоисны, сьӧлӧмсяньыс примитісны тайӧ приказ.
Командиръяскӧд сёрнитӧм бӧрын ме найӧс лэдзи.
Ми ӧтлаын петім палаткаысь.
Пуяс костті тыдовтчис верзьӧма.
Сійӧ ылысянь на радлӧмӧн горӧдіс:
— Локтӧны!
Ставӧн сувтісны.
Верзьӧма вайис дыр виччысян юӧр: миян йӧз воӧны, Бозжановлӧн отряд матыстчӧ вӧрлань, кыскӧ орудиеяс.
Вӧлись ӧні ме верми сетны приказание — мунны водзӧ Волоколамсклань.
— Ставныд асланыд местаясӧ!
— шуи ме.
— Лӧсьӧдчыны мунігкежлӧ.
Филимонов, кольччыштлы.
Филимонов, комын вит арӧса, косіник, энергичнӧй лейтенант, вӧлі коймӧд ротаса командирӧн.
Сы водзӧ сувтӧді ме задача: кыпӧдны ассьыс ротасӧ да пырысь-пыр жӧ выступитны головнӧй походнӧй заставаын.
Боевӧй обстановкаын марш дырйи батальонлӧн татшӧм построениеыс: головнӧй застава мунӧ основнӧй колоннасьыс куим-нёль километр водзынджык.
Филимоновкӧд ми видзӧдалім туйсӧ карта серти.
Медся веськыд да медудобнӧй туйӧн вӧлі шоссе.
Шондӧдӧм вӧснаыс, тӧдӧмысь, став матыса туйясыс вӧліны гежень кодьӧсь, тайӧ дзик ӧти прамӧй туй кындзиыс.
Но тайӧ бур туй вылас некымынласянь, кык либӧ куим группаясӧн писькӧдчӧны немецъяс.
Ме инді сьӧкыдджык маршрут, но надежнӧйӧсджык.
Колӧ вӧлі вуджны шоссесӧ да сы бӧрын нин войвывлань веськӧдчӧмӧн, петны бокыса туйяс кузя Волоколамсклань.
Филимоновлы пыр жӧ колӧ вӧлі мунны тайӧ туйӧдыс, батальон ядросянь колана дистанция кутӧмӧн.
Филимонов котӧрӧн мӧдӧдчис аслас ротаӧ.
Синченко вайӧдіс меным Лысанкаӧс.
Ме чеччышті седлӧ вылӧ да мӧдӧдчи Бозжанов отрядлань.
Гырысь ён артиллерийскӧй вӧвъяс сьӧкыдапырысь кыскисны орудиеяс туйтӧминті, ляпкыдик сён горувті.
Руыс нюлыштӧма нин ляпкыдик лым шебрассӧ.
Кӧлесаясыс вӧйласисны эжаас.
Боецъяс, кокъяснас нильӧг ва турунӧ мыджсьӧмӧн, отсалісны вӧвъясыслы.
Ме вылӧ видзӧдлывлісны букышӧн.
Кодкӧ лёкысь ёрччыштіс.
Кодкӧ шуис:
— Эх, комбат ёрт...
Зырӧдӧ-кыссьӧ быд туйӧд...
Мӧд боец броткӧбтіс мулань:
— А сылы мый?
Швичнитас кӧбыласӧ, и ло спок...
Ме тӧді — тайӧ Пашко.
— Пашко!
Мый тэ шуин?
— Нинӧм...
Колӧ эськӧ вӧлі сійӧс вайӧдны порядокӧ, петкӧдлыны, кутшӧм сійӧ командирлӧн киыс, но ме чӧв ланьті.
Ме ог гӧгӧрво, мый лоӧма йӧзыскӧд.
Ӧд найӧ лючки воисны ӧпаснӧй сьӧкыд делӧ вылысь, найӧ честьӧн пӧртісны олӧмӧ боевӧй задача.
Мыйла нӧ гӧрдитчӧм да радлӧм пыдди — татшӧм омӧль настроение?
Матыстчис Бозжанов.
Сійӧ, — мукӧд дырйи век кыпыд, нюмъялысь, — ӧні вӧлі букыш кымӧр кодь жӧ, серьёзнӧй.
Бозжанов заводитіс докладывайтны, кыдз пӧлагайтчӧ, но ме торки:
— Мый тэнад сэн лоис?
Мыйла ставныс нырсӧ ӧшӧдӧмаӧсь?
Бозжанов ещӧ ньӧжйӧджык неокотапырысь шуис;
— Тӧдмалісны...
— Мый тӧдмалісны?
— Сэн миян частьяс ставныс бӧрыньтчӧмаӧсь.
А ми бара...
— Мый бара?
Мый сӧран?
Бозжанов дыркодь видзӧдіс меным веськыда синмӧ да шогпырысь шуис:
— Аксакал, мыйла ті мекӧд тадзи?
Ӧд ті жӧ тӧданныд, — ме...
Но ме сійӧс бара торки:
— Тэнад «меыд» — со!
— Ме инді пушкаяс йӧткысь зумыш боецъяс вылӧ.
— Думайт на йылысь: тэ кывкутан аслад йӧз вӧсна.
Но мый «ми бара»?
— Бара ӧтнаным..
— Тэ кытысь тайӧс босьтін?
— Миян дырйи снимиталісны став постъяссӧ...
Ставыс мунісны...
Важӧн нин, аксакал.
Со, вӧлӧмкӧ, мый!
Дум вылӧ усины Севрюковлӧн кывъясыс: «сутугатӧм салдатскӧй телефон».
Кыдзи радуйтіс тайӧ «телефоныс» сэки, боевӧй удача дырйи.
А ӧні, бӧрыньтчигӧн, — мӧдджык...
Ньӧжйӧ кыссисны орудиеяс да заряднӧй ящикъяс.
Ме видзӧді йӧз вылас, а юрын жуисны мӧвпъяс.
Бара син улӧ уси Пашко.
Воддзамоз жӧ мулань юрсӧ лэдзӧмӧн сійӧ мукӧдкӧд тшӧтш йӧтлаліс пушкаяс; вына корпуснас сійӧ ӧшӧдчӧма станина вылас, каблукъяснас мыджсьӧ лайкъялысь сылӧм муас.
Сапӧгыс дзик няйт, но век жӧ вӧлі тыдалӧны мича гӧрд хром гӧленьясыс.
Менам немкӧсйытӧг юавсис Бозжановлысь:
— Сылӧн мыйся сапӧгъяс?
Бозжанов вочавидзис:
— Новлянскоеын кыскис немец кокысь.
Виис офицерӧс и кыскис...
— Да, интереснӧй тайӧ зон — Пашко.
Смел, ӧтчаяннӧй, но...
Но сылӧн абу на, оз тӧдчы сылӧн, кыдз ме казявлі нин войнас, воинлӧн первой доблесть — кывзысьӧм, дисциплинированность, сійӧ шедӧдсьӧ чорыд армейскӧй велӧдчӧмӧн, салдатлӧн лоӧ мӧд натураӧн.
Зря ме сійӧс эг лэчталышт ӧні.
Тайӧ эськӧ бур урокӧн вӧлі ставлы...
Колӧ эськӧ, колӧ эськӧ, медым ӧні ставныс кывлісны командирлысь кыв.
Но не сыӧдз ӧні.
Меным колӧ пыр жӧ прӧверитны Бозжановлысь юӧртӧмсӧ, тӧдмавны обстановкасӧ, ориентируйтчыны, вӧчны решение.
Тадз ме вӧчи ӧшибка, кодӧс некутшӧм кадӧ оз позь вӧчны командирлы: ме пель пыр лэдзи салдатлысь наянитӧм, вунӧді правилӧ: «Некор эн пель пырыд лэдз», эг крепаммӧд салдатлысь душасӧ командирскӧй чорыд кывйӧн.
И, кыдзи страшнӧй последствие, некымын минута мысти киссис вир, коді эськӧ вермис не лоны.
3
Пушкаяслӧн лыйсьӧм шыыс, коді неважӧн на ӧтторъя мураліс, ӧні кывлывліс шочджыка, но вӧлі ясыдджык.
Гашкӧ, найӧс матыстісны, гашкӧ эстӧн, эрд вылад, пуясыд эз тупкывны горшысӧ.
Мӧдар бокын пулемётъяслӧн да винтовкаяслӧн ратшкӧдчӧм ӧтдальтчис, вешйис бокӧ.
А миян водзвылын важмоз жӧ некод эз тыдав: ва гуранъясӧн да няйтӧн дзирдалысь туй, кӧтасьӧм лог бокъяс, руд небесаӧ пыксьысь не ӧтсудта гӧра вӧсна нинӧм ылысь эз тыдав, сы бӧрвылын вӧр.
Абу лӧсьыд сьӧлӧм вылын, — нинӧм лючки он гӧгӧрво, нинӧм он аддзы, задача сувтӧдтӧг сулалан бой мунанінын.
Батальонӧс охраняйтісны коннӧй дозоръяс, но Бозжановӧн висьталӧм юӧр бӧрын ме думышті видзӧдлыны гӧгӧрбок кутшӧмкӧ матыса мыльк вывсянь; видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ миян гӧгӧрын.
Ме шуи Бозжановлы:
— Кыскы орудиеяссӧ вӧрӧ.
Ме тӧвзьыштла вӧв вылын мыльк йылас, видзӧдла...
Синченко мекӧд жӧ заводитліс мунны, но ме сійӧс коли вӧр дорас.
Минута мысти Лысанка тӧвзьӧдіс менӧ кыккокйыв мыльк йылӧ.
Сэтысянь тыдовтчис шоссе дорын сулалысь сикт.
Ме казялі уличаяс кузя ветлӧм, шоссе кузя мунысьясӧс да орудиеясысь би ыпнитлӧмъяс.
Заводиті видзӧдны бинокль пыр.
Миян артиллерия бӧрыньтчӧ.
Тракторъяс кыссясны сиктысь, кыскисны орудиеяс, мунісны муяс вывті, шоссе вывсьыс кежлісны бокӧ.
Пушкаяскӧд орччӧн мунісны артиллеристъяс, тӧждысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдаліг.
Ме тӧді артиллерийскӧй полкса командирлысь полковник Малининлысь кузь тушаа мыгӧрсӧ.
Бинокль пыр тыдаліс: сійӧ сувтіс, перйис да восьтіс портсигар, босьтіс папироска, ӧзтіс истӧг да мӧдіс куритчыны, ставсӧ тайӧс вӧчис тэрмасьтӧг, зэв спокойнӧя; сэсся сувтӧдліс сы дінті кыссьысь орудиесӧ, кытчӧкӧ индіс кинас.
Трактор мӧдіс водзлань, артиллеристъяс сувталісны асланыс местаясӧ.
Ме веськӧді бинокльӧс сэтчӧ, кытчӧ индіс Малинин, да медпервойысь аддзи немецкӧй танкъяс...
Лӧзов-сьӧд броня вылын еджыд крестъяс, вӧсньыд стволъясысь ыпнитлысь бияс...
Мунігмозыс лыйсигтыр танкъяс пырӧны сиктӧ.
Окота вӧлі помтӧг видзӧдны тайӧ тыш бӧрсяыс, менам син водзын паськӧдчысь ӧнія войналысь серпас вылӧ, но ме лэдзи бинокльӧс, гӧгӧр видзӧдлі.
Шоссе вылӧ петысь туй кузя тӧвзисны менам конникъяс.
Юрын югнитіс: найӧ, тыдалӧ, кӧнкӧ вочаасьлӧмаӧсь татчӧ воысь немецъяскӧд; войвывлань бӧрыньтчысь миян частьяс, тыдалӧ, эновтӧмаӧсь нин тайӧ туйсӧ.
Кутшӧм ногӧн нӧ, кыті ми петам ӧні татысь?
Колӧ эськӧ ӧні жӧ, кодыр туй вожыс свободнӧй на, вуджӧдны батальонӧс мӧдар туй бокас, медым миянлысь эз орӧдны туй, эз кытшавны кык туй вежас.
Ме волнуйтчӧмӧн видзӧді ас гӧгӧрса местасӧ.
И друг казялі Филимоновлысь ротасӧ, коді петӧма нин менам приказание серти.
Рота эз аддзы, мый вӧчсьӧ сиктас, эз аддзы танкъяссӧ да походнӧй колоннаӧн веськыда муніс сён кузя сиктлань, немецъяс лапаӧ.
Мый сійӧ, — йӧймӧма ли мый?
Мунӧ, чӧрт тӧдӧ, синтӧм моз!
Ме лёкысь тувки шпорыясӧн Лысанкалы, сійӧ доймӧмысла сувтліс кык кок йылас.
Ме навыскок тӧвзи вӧр дорті, батальон дорті, медым суӧдны ротасӧ.
4
Суӧді.
— Рота, стой!
Филимонов, тэ кытчӧ мунан?
Кытчӧ тэнӧ бесыс нуӧ?
Сійӧ шай-паймунӧмӧн шуис:
— Кывза, комбат ёрт.
— Кытчӧ тэ мунан?
— Ме кӧсъя вӧлі, комбат ёрт, тайӧ сёнтіыс петны сиктас.
А сэсся туйяс кузяыс, индӧм маршрут серти.
— Мыйла эн ысты дозорӧс?
Сиктас немецъяс!
Сылӧн гӧрдов чужӧмыс повзьӧмысла вежсис.
Сійӧ, Ефим Ефимович Филимонов, бӧрыннас лои батальонса геройяс пиын ӧтиӧн, но тані противотанкӧвӧй оружиетӧг ротасӧ чуть эз петкӧд танкъяс вылӧ: нуӧдіс боецъяссӧ сёнті и ас гӧгӧрсьыс нинӧм эз аддзы.
Ме вевъялі сувтӧдны сійӧс, ротаыс эз вошты ни ӧти мортӧс, но вӧлі воштӧма кад.
Сёнті миянлань кодкӧ тӧвзис-лэбис верзьӧмӧн навыскок.
Ме тӧді Синченколысь серӧй кӧбыласӧ.
Сійӧ воис миян дорӧ.
— Комбат ёрт, пышйисны...
— Коді?
Менам юалӧм вылӧ висьтавтӧг, пошкигтырйи да шызьӧмӧн, сійӧ нуӧдіс ассьыс сёрнисӧ водзӧ:
— Найӧ аддзылісны тіянӧс...
горӧдісны: «комбат пышйис!»
И давай утюртны...
— Коді?
— Эсійӧ... тӧрытъяясыд... кодъясӧс ті примитінныд...
— А батальон?
— Ог тӧд...
Туй вылас немецъяс нин.
Кыдз сӧмын горӧдісны: «комбат пышйис», кыдз сӧмын уськӧдчисны кытчӧ веськалӧ, ме пырысь-пыр жӧ тіян дорӧ...
Ме шуи:
— Филимонов!
Ротатӧ бергӧд, бӧрлань!
Котӧрӧн!
Синченко, ме бӧрся!
И талунъя лун вылӧ ме мӧдысь нин лёкысь сюйышті шпорыясӧн Лысанкалы бокас.
5
Ме тӧвзи-лэби вӧрлань.
Ылысянь сійӧ кажитчис тыртӧмӧн.
Збыльысь ӧмӧй некод сэн абу?
Збыльысь ӧмӧй паника?
Збыль ӧмӧй менам булатӧй, менам батальонӧй, киссис ӧти здукӧн?
Сідзкӧ, нинӧмла овны!
Но ог эскы, ог.
Скачитігӧн ме вӧрдорсьыс казялі некымын мортӧс.
Найӧ быттьӧкӧ виччысисны менӧ.
Лэбышті сэтчӧ.
Аддзи зумыш Краевӧс, аддзи помӧдз кодйытӧм окопъяс, свежӧй му чукӧръяс.
Боецъяс эз вӧвны.
— Краев!
Мый лои батальонкӧд?
Кӧнӧсь боецъяс?
Сійӧ кӧзырнитіс меным да вочавидзис:
— Комбат ёрт, вӧлі команда — гӧтӧвитчыны мунӧм кежлӧ.
— Но...
Кӧні ротаыд?
— Выстроитӧма вӧр пытшкас...
Ротаын, комбат ёрт, порядок абу торкӧма.
— А мый тані лои?
Кӧні?
Краев индіс сійӧ местаӧ, кӧні некымын минута сайын на ме встречайті орудиеяс.
Лёкысь ропкыштіс:
— Эстӧн...
Эх, сы пытшкысь кывтӧ он пычкы.
Лысанка бара кутіс лэбӧдны-нуны менӧ.
Кутшӧмкӧ ӧти местасянь здук кежлӧ тыдовтчыліс посёлок.
Мунӧны машина бӧрся машина, гусеничнӧй ход вылын мунӧны пушкаяс.
Немецъяс!
Ӧні гӧра горулас, логӧ.
Кык орудие ещӧ абу на кыскӧма вӧрас.
Орудиеяс дорын ӧтчукӧрын сулалӧны найӧ, кодъясӧс тӧрыт, Новлянскоеын войся тыш бӧрын, ме босьті батальонӧ.
Найӧ оз кыскыны орудиеяссӧ, оз уджавны, найӧ кыдз веськалӧ чукӧртчӧмаӧсь сибдӧм кӧлесаяс дорӧ, сулалысь вӧвъяс дорӧ.
Меным син улӧ уси кельдӧдӧм Бозжанов; паръяссӧ лёкысь топӧдӧма, киас кутӧ пистолет.
— Бозжанов! — горӧді ме.
— Тайяс пышйисны?
Тайяс горзісны, комбат пӧ пышйис?
Сійӧ кывшутӧг довкнитіс юрнас.
Паръяссӧ век на топӧдӧма, тӧдса гӧгрӧс чужӧмыс вӧлі вывті стрӧг, банбокъясыс топалӧмаӧсь, став визьясыс лоӧмаӧсь синмӧ шыбитчанаджык.
Ме горӧді:
— Со тіян комбатыд!
Ставныд аддзанныд?
Бозжанов, коді горзіс?
Ставныс?
— То эсійӧяс...
Юрсӧ пӧлыньтыштлӧмӧн Бозжанов индіс боклань.
Ылынджык, мыльк пӧкатас, кымыньӧн куйлісны кык шой.
Вирыс визувтӧма увланьыс, джуджыд вӧв коктуйясӧ.
Медсясӧ догадка серти, а эг кутшӧмкӧ ортсыса признакъяс серти, ме тӧді ӧтисӧ — сійӧс, коді эськӧ вермис лоны нималана геройӧн.
Вермис эськӧ...
и пӧгибнитіс, кыдзи изменник, кыдзи трус.
Да, тайӧ вӧлі Пашко.
Лёкногӧн кусыньтчӧм кокъясас, кодъяс быттьӧ кынмӧмаӧсь котӧртігас, вӧліны джуджыд гӧленьяса, няйтӧсь виж сапӧгъяс.
Бозжановлӧн аддзысис нин вын шыӧдчыны ме дорӧ форма серти:
— Разрешитӧй висьтавны...
Кыптӧм паника вӧсна меным, комбат ёрт, быть лои применитны оружие.
— А этійӧяс?
Этійӧяс тожӧ пышйисны?
Мыйла эн лыйлы ставнысӧ, кодъяс пышйисны?
Бозжанов чӧв оліс.
— Ме приказывайта: ещӧ кӧ ӧтчыд заводитласны пышйыны, лыйлы трусъясӧс предупреждениетӧг.
— Кывза, комбат ёрт.
Ме абу вир вылӧ усьласьысь, абу.
Тӧлктӧм чорыдлун зывӧк меным.
Но вӧлі сэтшӧм здук, кор требуйтіс, медым йӧзыс эз вунӧдны урок, медым пыр кежлӧ тӧдны кутісны войналысь закон, армиялысь закон.
Ме видзӧдлі йӧз чукӧр вылӧ:
— Но, ставныд аддзанныд комбатӧс?
Ставныд кыланныд?
Бозжанов, йӧзтӧ вайӧд колана видӧ!
Кыскы вӧрас пушкаяссӧ!
Сэсся локтан штабӧ, ме дорӧ, — инда оборона вылӧ участок.
Ме кыскышті дом поводӧд.
Поиктӧмысь лӧньыштӧм нин менам шань вӧлӧй, коді кывзысьліс и шпораяслы и чаль чуньлы, мӧдӧдчис штабнӧй палаткалань вӧрӧ.
6
Ми веськалім немецкӧй колоннаяс угольникӧ.
Батальонӧс бара вӧлі кытшалӧма.
Миянлысь повестьнымӧс критикуйтысь кӧ мӧдысь лыддяс коланаӧн кодӧскӧ мыжавны таысь, то верма кокньӧдыштны сылысь задачасӧ: мыжаыс ме!
Рисктӧг оз вермы лоны война!
Ме рискуйті, ме мӧдӧді йӧзӧс тылӧ эновтӧм снарядъясла да пушкаясла.
Пушкаяс петкӧдӧма, но батальон сибдіс, батальонлысь туй орӧдӧма.
Ӧні пемдытӧдз татысь он пет.
Эз-ӧ ло менам вӧчӧма ӧшибкаяс?
Вермас лоны.
Эз-ӧ ков действуйтны тӧлкӧнджык, виччысьӧмӧнджык?
Вермас лоны.
Мед, ме кӧ заслуживайта сійӧс, тӧлка йӧз чорыда вомаласны менӧ ӧшибкаысь, но ме ог кут ачымӧс петкӧдлыны гректӧмӧн, зарниӧн либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, сахарнӧй командирӧн.
Ми веськалім немецкӧй колоннаяс угольникӧ.
Шыльыд бур туй кузя грымӧдісны танкъяс.
На бӧрся орччӧн кык радӧн жургисны-мунісны Волоколамсклань, Москвалань грузӧвикъяс, мотоциклетъяс, тягачьяс, — пехота, боепитание, артиллерия, главнӧй ударлӧн немецкӧй группировка.
А миртуй вывсянь сэтчӧ жӧ, шоссе вылас, петалісны транспортъяс сійӧ вспомогательнӧй группалӧн, коді прорвитчис тӧрыт миян дорті.
Туй вежын артмыліс пробка.
Немецкӧй дорожнӧй служба регулируйтіс нин движениесӧ то ӧти, то мӧд колоннаӧс сувтӧдалӧмӧн.
Ме видзӧді бинокльӧн.
Грузӧвикъяс вылын пукалысь немецкӧй салдатъяс, кыдзи и тӧрыт Новлянское дорын, вӧліны пӧшти ставныс томӧсь.
Торъя радлӧм, серам, кыпыдлун эз тӧдчыны; пукалӧны пилоткааӧсь, вӧсньыдик шинеляӧсь; унаӧн йӧжгыльтчӧмаӧсь кынмӧмысла да сюйӧмаӧсь кияссӧ сосъясаныс, — йиджтысьліс октябрь тӧлысся кӧдзыд уль руыс.
Налы, завоевательяслы, тайӧ вӧліны прӧстӧй лунъяс; найӧлы привычнӧ нин: водзӧ, водзӧ!
Ме дорӧ локтіс артиллерийскӧй батареяса командир.
— Орудиеяссӧ веськӧдӧма целяс? — юалі ме.
— Да, комбат ёрт.
— Зарядитны да доложитны!
Туй веждорса вӧр бердас ми сувтӧдім кӧкъямыс пушка.
Мыйкӧ мында артиллеристӧс вӧлі мӧдӧдӧма шиловскӧй квайт орудие дорӧ, кодъясӧс сувтӧдӧма мӧд местаӧ.
Вӧр нырдсянь туй вежӧдз вӧлі километр кымын; цельяс тыдаланінын; прицельнӧй панорамаын бура тыдалӧны немецкӧй машинаяс, тайӧ шусьӧ прямӧй наводкаӧн.
— Гӧтов! — доложитіс батареяса командир
— Вай!
Гымӧд залпъясӧн!
Залпъясӧн!
Кыліс команда:
— Батарея...
Кост.
— Огонь!
Югнитіс.
Йиркнитіс.
Дрӧгнитіс муыс.
Меным тыдаліс бинокль пыр: лэбзисны чаг торъяс, жӧч торъяс.
— Огонь!
Немецъяс чеччалісны машинаяс вывсьыс, уськӧдчисны канаваясӧ, туй бокъясӧ; кытчӧкӧ саймовтчис-дзебсис немецкӧй регулировочнӧй служба.
— Огонь!
Господа «победительяс», таті ті он прӧйдитӧй, онӧ!
Ті орӧдінныд миянлысь туй?
Энӧ.
Ми биӧн орӧдім туйсӧ, ми поткӧдім тіянлысь колоннаястӧ.
Ті тэрмасинныд Москваӧ, Москваӧ?
Сувтыштлӧй жӧ.
Видлӧй жӧ первой миянкӧд водзсасьыштны, бырӧдны Краснӧй Армиялысь батальон.
ВИНТОВОЧКА, ВИНТОВОЧКА, ОН-Ӧ МЕЗДЫ ТЭ МИЯНӦС?
1
Шоссе вылын ставыс гудыртчис.
Бӧрын локтысь машинаясыс сьӧкыдапырысь бергӧдчалісны бӧр да, паныдасьысьяссӧ бокиті ордйӧдӧмӧн, пробкаясын мытшасьлӧмӧн, пырлісны бӧр сиктӧ.
Ме вӧр бердӧ коли кык пушка, прикажиті жуглыны машинаяссӧ, а сэсся, кор прӧтивник мӧдас воча лыйлыны, вежны позиция.
Ми тэрмасьӧмӧн черъясӧн да пилаясӧн лӧсьӧдім вӧр пытшті туй да вештім сэті мукӧд пушкаяссӧ мӧдарладорас, — сэсянь матынджык сиктӧдзыс.
Бинокльяса, телефоннӧй трубкаяса корректировщикъяс кайисны пожӧм пуяс вылӧ.
Тайӧ наблюдательнӧй пунктъяссяньыс юӧртісны: сикт тырӧма машинаясӧн; найӧс мӧдӧдалӧны миртуй кузя бокӧ, но сэні грузӧвикъясыс сибдалӧны няйтас.
Ме шуи батареяса командирлы:
— Лӧдсышт налы жарсӧ!
Гымӧбты сійӧ жуан чукӧрас квайтымын снаряд.
Сэсся виччысь приказаниеяс.
Выльысь лӧдсыштам, вӧрны кӧ кутасны.
И мӧдӧдчи штабӧ.
Ротаяс займитӧмаӧсь вӧрын кругӧвӧй оборона.
Боецъяс кодйысьӧмаӧсь муӧ.
Вӧрыс, кытчӧ ми сувтім дорйысьӧм вылӧ, вӧлі паськыдджык тӧрытъя діторйысь, но, та вылӧ видзӧдтӧг, ме нарошнӧ шочмӧді оборонасӧ, медым этшаджык вӧлі воштӧма йӧзӧс немецкӧй биысь, коді — ме эг сомневайтчы — дзик лоас.
Ӧти пулемётнӧй взводӧс да куим стрелковӧйӧс вӧлі вештӧма пыдӧджык да сувтӧдалӧма разнӧй местаясӧ — кыдзи резервнӧйясӧс.
Резервын вӧлысь боецъяслы прикажитӧма кодйыны аслыныс щельяс.
Муӧ кодйӧм укрытиеясӧ, чукыльӧсь векньыдик траншеяясӧ лэччис вевдорысь и медпункт став раненӧйяснас.
Хозяйственнӧй взвод кодйис вӧвъяслы оланінъяс.
Батальонлӧн команднӧй пункт эз жӧ нин вӧв палаткаын, а вӧлі муын, унавевся керъяс улын.
Сэні сідзжӧ ломтысис лампа, сулаліс тӧдса пызан, пельӧсас меститчӧмаӧсь телефонистъяс; кыдзи и век, меным паныд сувтіс Рахимов.
Команднӧй пунктсянь ме звӧниті сійӧ огневӧй позицияяс вылӧ, кӧні сулалісны шиловскӧй пушкаяс.
Найӧ кутісны би улын миртуйсӧ.
И тайӧ туйыс вӧлі тупкысьӧма туй вежын пылльӧм машинаясӧн.
Ме прикажиті мӧдӧдны ветымын снаряд миртуй дорын сулалысь матіса сиктӧ, кытчӧ сідзжӧ чукӧрмӧма уна машина.
Ме чувствуйті: прӧтивниклы мунны некытчӧ: ни бӧрӧ, ни водзӧ.
Ӧні сійӧ петкӧдлас ёсь пиньяса вомсӧ.
Мый нӧ, видзӧдлам, кыдз сійӧ миянӧс ньылыштас...
Оз-ӧ тасась сылы горшас татшӧм ёжыд?
Ог тӧд, гӧгӧрвоана-ӧ тіянлы тыр дасьлун чувствоыс, кор, кажитчӧ, мобилизуйтӧма быд клеточка, кор юрын — вӧвлытӧм ясыд, тушалы — вывті кокньыд?
Уналадорсянь гымалісны менам пушкаяс.
Нападайтім ми.
Бойсӧ нуӧдім ми.
Тӧрытъя омӧль настроение, тӧрытъя полӧм — быттьӧ абу и вӧвлӧма.
2
Молниеноснӧй войналӧн тактическӧй принципъясысь ӧти, кодӧс немецъяс применяйтлісны нӧшта Польшаын, Голландияын, Бельгияын да Францияын, вӧлі, кыдзи тӧдса, татшӧм принцип: фронт линия уналаті орӧдӧм бӧрын тӧвзьыны век водзӧ и водзӧ, колявны бӧрвылӧ прӧтивниклысь торйӧдлӧм, жугӧдлӧм, деморализуйтӧм частьяс.
Москва дорын гитлеровецъяслы тайӧ эз удайтчы.
Но кута висьтавлыны сӧмын аслам батальон йылысь.
Кор ми вӧлім марш вылын, привал дырйи орӧдӧмаӧсь (скобкаын ещӧ шуам — менам мыж вӧсна) тайӧ районса дзик ӧти чорыд туй — шоссе дорын, кыті немецъяс вермисны водзӧ тӧвзьыны, ми ас пайысь орӧдім сійӧс биӧн.
Военнӧй кыв вылын тайӧ шусьӧ «туйсӧ биӧн контролируйтны».
«Водзӧ и водзӧ!» мунӧм пыдди ми заставитім немецъясӧс займитчыны водзсасьысьяслысь очаг бырӧдӧмӧн.
Заставитім...
Военнӧй кыв вылын тайӧ шусьӧ: кӧвъявны ассьыным воля прӧтивниклы.
Немецъяс кутісны сизьдыны-гындыны вӧрсӧ снарядъясӧн да минаясӧн.
Ми маневрируйтім артиллерияӧн да вочавидзавлім налы.
Чукӧртан кытчӧкӧ став дас нёльнан орудиесӧ, гымӧбтан-йиркнитан кымынкӧ залпӧн тылъясӧ, сэсся ӧдйӧ мӧдлаӧ вештан артиллерияӧс кык либӧ нёль пушкаӧн, лыйлан беглӧй биӧн мукӧд пунктъяс.
Пожӧм пу йывъяссянь синлы вӧлі тыдалӧны квайт сикт.
Квайтнанас сулаліс враг.
Миянсянь переменаӧн мӧдӧдсьылісны враглы «гӧснечьяс» став тайӧ пунктъясас; бур сійӧ, мый ми вӧлім озырӧсь снарядъясӧн да пушкаясӧн.
Воисны ӧкмыс бомбардировщик.
Омлялігтырйи кутісны пикируйтны.
Вӧрыс сырмис чорыд взрывъясысь.
И мый жӧ?
Земля-матушка видзис.
Медсясӧ сюрис вӧвъяслы: налы ми эгӧ удитӧй кодйыны оланінъяссӧ.
Дас нёль виӧм вӧв, кык жугӧдӧм пушка да квайт раненӧй морт, — татшӧм вӧлі итогыс авианалётлӧн.
Луншӧр гӧгӧрын войвывланьын километр дас вит сайын кымын, сійӧ лоӧ Волоколамскланьын, асывъя моз жӧ бара кутісны тшӧкыда лыйлыны пушкаяс.
Торъя кадъясӧ ылысь кылан лыйсьӧмъясыс сӧльнитчылісны ӧти гымшыӧ: йиркӧм сертиыс кӧ артавны, сэні лыйсисны эз дас, и эз кызь пушкаысь, а асъямозыс жӧ сё либӧ сё ветымын пушкаысь.
Кыдз ми тӧдмалім бӧрыннас, сэтчӧ писькӧдчӧм танкъяссӧ вӧлі встретитӧма сэні мӧд артиллерийскӧй полкӧн.
А ми таті туй кузяыс эг лэдзлӧй подкреплениеяс, эг лэдзлӧй артиллерия, мотопехота да боепитание.
Куимпӧрйӧ пехоталӧн цепьяс уськӧдчылісны миян вылӧ атакаӧ.
Быдпӧрйӧ ми лэдзлім найӧс матіникӧ, а сэсся винтовкаясысь залпъясӧн лыйлӧмӧн да кинжальнӧй пулемётнӧй биӧн шырыштлім немецкӧй цепьясӧс, водтӧдлім ловйӧн кольӧмъяссӧ му бердас, заставляйтлім бӧрлань кыссьыны.
Ӧти атака лӧсяліс сэтчӧ, кӧні буретш маневрируйтісны вӧртіыс миян некымын пушка.
Усис случай, — случай, кодӧс гусьӧн виччысьӧ быд прамӧй артиллерист, — встретитны прӧтивниклысь пехота картечӧн.
Тӧданныд-ӧ ті, кутшӧм сійӧ картечӧн лыйсьӧмыс?
Стволысь петӧм бӧрын снарядыс пыр жӧ воздухас лэбигмозыс потласьӧ да койӧ-брызьйӧ уна сё доналӧм пуля, кодъяс ыджыд вынӧн резӧны наступайтысь пехоталы чужӧмас.
Тайӧ лунӧ ми куимысь петкӧдлім враглы прӧстӧй военнӧй истина: весьшӧрӧ зырсьыны морӧсӧн кинжальнӧй би вылӧ, весьшӧрӧ атакуйтны позиция, абу кӧ бырӧдӧма огневӧй точкаяс, абу кӧ сьӧлӧмсьыс уськӧдӧма боецъясӧс.
А бырӧдны миянӧс, — о, кутшӧм артиллерийскӧй сизьдӧм, мыйта кад эськӧ ковмис та вылӧ немецъяслы!
Кад, кад, — вот ми мый каттям враглысь.
И бырӧдалім йӧзсӧ, ловъя ударнӧй вынсӧ.
Эгӧ тӧдлӧй — кутіс рӧмдыны.
Кад нин вӧлі думыштлыны мунӧм йылысь.
Но, веритӧй, мунны эз вӧв окота.
Миян боеприпасъяс этша колины, а то эськӧ ме окотапырысь тані воюйті ещӧ сутки; куті эськӧ ещӧ прӧтивникӧс бӧжӧдыс ӧти сутки, ворсышті эськӧ сыкӧд...
Полӧм эз нин вӧв.
Весасисны, колисны тӧрытъя ді вылӧ менам сьӧкыд, лёк настроениеяс.
Тадзи вӧлі бырӧдӧма кытшалӧмысь полӧм.
Тадз вӧлі прӧйдитӧма высшӧй воинскӧй образованиелысь первой курс.
3
Пемдіс.
Разведка юӧртіс: матіса сиктъясын быдлаын немецкӧй войска, быд сиктӧс видзӧ ыджыд охранение.
Батальонлысь став петан туйяссӧ тупкӧма.
Но шоссейнӧй туйыс, пока ми танӧсь на, абу немецъяс киын.
Ме думайті, кыдзи петны кытшысь.
Позьӧ мунны вӧръясӧд.
Со видзӧдлӧй — карта.
Аддзанныд — кузь полосаӧн вӧрыс кыссьӧ войвылӧ, матыстчӧ пӧшти плӧть Волоколамск дорӧдз.
Пехота кокниа прӧйдитас вӧртіыд.
А кӧлесаяс?
Пушкаяс, обозъяс?
Эновтны?
Думайтӧмкӧд тшӧтш ме нуӧді война.
Пемдӧм бӧрын немецъяс бара заводитлісны мунны шоссе кузя.
Ми эг лэдзӧй.
Найӧ мӧдӧдлісны машинаяссӧ кытшолӧн.
Ми мешайтім, ми лыйлім туй вежъясӧ.
Ме важмоз чувствуйті, мый тальччи враглы бӧж вылас.
Лэдзны эз кӧсйыссьы.
Рытнас, ӧкмыс ли дас часын, воис Панфиловӧн мӧдӧдӧм морт — лейтенант Анисьин.
Сійӧ вайис генералсянь записка: пырысьтӧм-пыр жӧ петны кытшысь, петкӧдны батальонӧс Волоколамсклань.
Анисьин воӧма миян дорӧ вӧрӧд.
Батальонсянь миян войскаясӧдз костыс кызь вит километр.
Кыдзи прӧйдитны тайӧ туйсӧ?
Ме примиті решение: тювкнитны пемыднас вӧрӧ да сэті мунны компас серти, веськыда Волоколамсклань, вӧртіыс писькӧдны туй артиллериялы да обозъяслы.
Сеті прӧщальнӧй концерт, прӧщальнӧй орудийнӧй залпъяс став немецкӧй тылъяс кузя, кытчӧ судзлісны миян пушкаяс.
Но, ӧні кежлӧ аддзысьлытӧдз, господа!
Ещӧ аддзысьлам на.
Батальон кутіс чукӧртчыны.
4
Ми мунам и мунам сап пемыд вӧрӧд.
Вӧрыс заповеднӧй, нэмӧвӧйя.
Уджалӧны пилаяс, черъяс, ми пӧрӧдалам пуяссӧ, вешталам бокӧ, писькӧдам прӧсека, колям асланым йылысь паметь.
Батальонын сизимдас пила, сёӧн джынйӧн чер, — ставыс удж вылын.
Ми мунам и мунам.
Пемыд пӧвстас омӧлика тӧдчыштӧны выль мыръяс.
Прӧсекаӧд локтӧны одноколкаяс, санитарнӧй повозкаяс, пушкаяс.
Ми кыскам дас кык орудие.
Кыкӧс жугӧдісны бой дырйи и бӧрыннас ми взорвитім найӧс.
Воштім кызь кымын вӧв, но и груз лои этшаджык: тысячаысь унджык снаряд ыстім враглы, колим сӧмын неприкосновеннӧй запас.
Этша колины и патронтыра ящикъяс.
Видзӧмаыс — сійӧ миян залпъяс, сійӧ пулемётъяслӧн би, сійӧ куимысь миянӧн венӧм атака.
Повозкаясын абу ни нянь, ни консервы, ни шыдӧс, ни овощи, сӧмын мыйсюрӧ кольыштӧма раненӧйяслы.
Да, кад нин вӧлі мунны.
Аски эськӧ зэв сьӧкыд лои.
Мунам, пилитчам, керасям.
Мунам ньӧжйӧ, — мукӧдлатіыс, пӧрӧминті, лёк чащаті, часнас километрысь этшаджык.
Но писькӧдам и писькӧдам прӧсека компас серти.
Уна дас во кежлӧ колям ас йылысь паметь — прӧсека.
Мунам сувтлытӧг, шойччытӧг, сӧмын быд часӧ вежласьӧны рабочӧй командаяс.
Мунігӧн вӧрын суӧдіс миянӧс асъя югдандор.
Гырысь пуяс пӧрӧны ратшкакылӧмӧн, лямӧдӧны ас уланыс томиник пуясӧс да кондаясӧс.
Друг сувтісны.
Лӧнисны пилаяс.
Эз кут кывны керасьӧм шы.
Ӧти сёрмыштӧм пу шутьлялігтыр пӧри, и керасьӧм — стоп!
Головнӧй дозор юӧртіс: батальон матыстчис кушинӧ, сійӧ пӧперегалӧ мунанін.
Сэті шоссе вылӧ мунӧ миртуй.
Туй вылас прӧтивник.
5
Ме сулала вӧр дорас, видзӧда.
Кыссьӧны грузӧвикъяс, сибдалӧны няйтас, буксуйтӧны.
Пехота новлӧдлан машинаяс скамьяаӧсь, мунӧны тыртӧг, но кузовъясас, кабина дорас, пес чипасӧ моз тэчӧма миномёт трубаяс.
Пехота мунӧ подӧн, йӧткалӧ, перъялӧ машинаяссӧ.
Мукӧдъяс вылас зэв уна сӧвтӧма боеприпасъяс, мукӧдъяс дорас домалӧма лёгкӧй пушкаяс.
Кӧнкӧ машинаясас, бортъяс саяс, куйлӧны пулемётъяс, гранатаяс.
Ме сулала вит минута, дас минута, видзӧда, думайта.
Машинаяс кыссьӧны и кыссьӧны, брыззьӧны кӧлесаяс увсьыс няйт фонтанъяс.
Найӧс водзлань нуӧдӧ, накӧд мунӧ пехота.
Верзьӧмаяс, кодъясӧс ме ыстылі вӧр пӧлӧнӧдыс, локтісны бӧр да юӧртісны помыс оз тыдав.
Татчӧ ыльнитӧмаӧсь ставныс, кодъяслы ми тӧрыт мӧд местаті потшим туйсӧ.
Кушиныс пасьтанас вӧлі километр кымын.
Колӧ прӧйдитны тайӧ километрсӧ; прӧйдитны да саймовтчыны мӧдарладор кузь вӧрас.
Мый вӧчны?
Лӧсьӧдны лыйсьӧм вылӧ орудиеяс?
Одноколкаясысь лэдзавны пулемётъяс?
Панны бой?
Но снарядъяс пӧшти абуӧсь, патрон этша.
Виччысьны войсӧ?
Оз позь!
Прӧтивник, гашкӧ, тӧдмаліс нин либӧ регыд тӧдмалас, мый ми эновтім тӧрытъя познымӧс.
Миян след кузя, коридорӧд, кодӧс ми писькӧдім, миянӧс быд здукӧ вермасны татысь аддзыны, а миянлы пӧшти нинӧмӧн водзсасьнысӧ, ми ог вермӧ дыр кад чӧж нуӧдны налы паныда би.
Пӧжалуй, позьӧ заводитлыны пырны пыдӧ вӧрас, дзебсьывны сэтчӧ пемдытӧдзыс.
Немецъяс оз любитны вӧръясад пырны, лыддьӧны бурджыкӧн не панны вӧрын бойяс.
Но менам эм приказ; петкӧдны батальонӧс Волоколамскӧ.
Сэтчӧ миянӧс корӧ Панфилов.
Ми колам сэтчӧ, медым встретитны биӧн тайӧ полчищеяссӧ; колам кыдз позьӧ ӧдйӧджык, медым пыкны миянлысь преграда, коді нюкыльтчӧ враг зырӧмысь.
Колӧ писькӧдчыны!
Писькӧдчыны пыр жӧ, пока немецъяс немтӧждысьтӧмӧсь на, пока оз на тӧдны, мый ми танӧсь.
Кыдзи?
Штыкъясӧн немвиччысьтӧг атакуйтӧм!
Друг уськӧдчӧм бӧрын немецъяс, дерт, первойсӧ оз кутны серьёзнӧя водзсасьны.
Найӧ шӧйӧвошӧны, кор друг чӧв-лӧнь дырйи юрӧбтас повзьӧдлана русскӧй «ура».
Паськыд петан туй восьтӧм бӧрын ми водам кыкнанладорас и кутам видзны мунаніннымӧс восьсӧн сэтчӧдз, кытчӧдз оз прӧйдитны миян повозкаяс, артиллерия, раненӧйяс.
Ми найӧс кутам видзны врагысь биӧн, — та вылӧ патронъяс тырмасны.
Сэсся мӧдӧдчасны ротаяс.
Найӧс сідзжӧ колӧ видзны.
Мыйӧн?
Кык пулемётӧн.
Медся сьӧкыдыс, вывті сьӧкыдтор усьӧ тайӧ йӧз вылас, — пулемётчикъяс вылӧ, кодъяс колясны медбӧръяясӧн чужӧм на чужӧм тӧлк вылӧ воӧм зырӧдысь врагкӧд.
Тайӧ йӧзсӧ некод нин оз кут прикрывайтны, налы не мунны.
Татшӧм делӧ вылӧ, татшӧм подвиг вылӧ колӧны медся зумыд, медся преданнӧй йӧз: найӧ, кодъяс кутасны лыйлыны медбӧръя лолыштӧмӧдзыс, найӧ, кодъяс помӧдз пӧртасны олӧмӧ салдатлысь святӧй долг, пӧртасны олӧмӧ приказ: не бӧрыньтчыны!
Сьӧкыд...
Сьӧкыд весиг аслым шуны: «медбӧръяӧн коляс Блохалӧн пулемётнӧй расчёт».
Коляс пыр кежлӧ тайӧ вӧрса кушинас.
И Бозжанов.
Да, пулемётчикъяскӧд лоас Бозжанов.
Ӧні ме тырвыйӧ эска, мый пулемётъяс дорын некод оз дрӧгнит, мый ми бӧрыньтчам лючки-ладнӧ, мый вермам босьтавны аскӧд да нуны ставсӧ, кодъяс ранитчасны либӧ пӧгибнитасны бойын.
Ставсӧ... героическӧй медбӧръя китыр йӧз кындзи.
6
Батальон гусьӧн чукӧртчӧ вӧр дорӧ.
Ме прикажиті:
— Висьтавны колонна кузя: ротнӧй командиръяс, — ме дорӧ.
Политрук Бозжанов, — ме дорӧ!
Кыдз ме шуа Бозжановлы?
Кыдз шуа: «Джалмухамед, ме жертвуйта тэӧн»?
Командиръясӧс виччысигмоз ме век на видзӧді помтӧг ньӧжйӧник кыссьысь машинаяс бӧрся.
Сэні ӧні оз на тӧдчы шызьӧмлӧн некутшӧм признак.
Сэні ӧні некод на оз вермы тӧдны, мый насянь кыксё-куимсё воськов сайын вӧрын сулалӧ Краснӧй Армиялӧн батальон.
А мый, действуйтны кӧ мӧдногӧн?
А мый?..
Оз позь, тайӧ вывті страшнӧй риск.
Та йылысь абу гижӧма ни ӧти уставын, ни ӧти наставлениеын.
Ме видзӧдлі боецъяс вылӧ, — найӧ дугдывтӧг лӧня видзӧдісны пуяс костъяссянь немецъяс вылӧ.
Менам быд салдатлӧн — винтовка; быдӧнлӧн подсумокас боекомплект патрон — сё кызьӧн быд боец вылӧ.
А мый, всё-таки кӧ?..
Эх, винтовочка, винтовочка, он-ӧ мезды тэ миянӧс?!
Чорт возьми, — решитчыны кӧ риск вылӧ, коді бергавны мӧдіс менам юр вежӧрын, то неудача дырйи ми пӧгибнитам, гашкӧ, ставӧн.
Но зато, бура кӧ артмас, — ставным колям ловйӧн; некодӧс оз ковмы шыбитны смертьлы вомас.
Мый нӧ, риск — благороднӧйтор.
Абу, гӧгӧр артавтӧг рискыд абу благороднӧй.
Но ӧд тані менам эм и расчёт.
Ме бара видзӧдлі боецъяс вылӧ.
Позьӧ любӧйлысь юавны: «Кыдз чайтан, — кольны-ӧ гибель вылӧ некымын мортӧс, медым спаситны мукӧдсӧ, либӧ рискнитны: либӧ ставным пропадитам, либӧ ӧти мортӧдз ставным петам ловйӧн?»
И любӧй шуас: «рискнит!»
Но, другъяс, бур!
Некодӧс ог кольӧй!
Сьӧлӧм вылын пыр жӧ кокньыдджык лои.
И став тушалы, и юрлы вывті кокни лои.
Ворсны кутіс вир, ворсны кутіс збоялӧм.
Ӧти мӧд бӧрся воалісны командиръяс.
Ме меліа видзӧдлі Бозжанов вылӧ.
Сійӧ казяліс менсьым синъясӧс, шензьӧмӧн видзӧдыштіс, тырвыйӧ эскытӧг нюммуніс меным воча.
7
Ме висьталі командиръяслы прорыв вӧчӧм кузя ассьым идеяӧс.
Сійӧ вӧлі татшӧм.
Батальон выстроитчас ӧти шеренгаӧ, ромбӧн.
Ромб пытшкас лоӧны повозкаяс да пушкаяс.
Менам команда серти батальон вӧрзьӧдчас восьлавны шӧркоддем ӧдӧн, ромб сяма строй кутӧмӧн.
Винтовкаяс кутны ки йылын дасьӧн.
Менам команда серти лыйлыны мунігмозыс залпъясӧн.
Не лыйлыны воздухӧ да муӧ, а веськӧдны стволъяссӧ враг вылӧ.
Вӧрын эз кокни вӧв построитчыны.
Водзас, ёсь пельӧсас, ме сувтӧді Рахимовӧс, бокиса пельӧсъясас — Краевӧс да Толстуновӧс, бӧрас, замыкающӧйӧн, — Бозжановӧс.
Бозжановлӧн отряд, менам штат кузя предусмотриттӧм резерв, тупкис тыл.
Ме шуи налы, миян приёмышъяслы, шиловцы-бозжановцылы:
— Ёртъяс, тіянӧс сувтӧда медся кывкутана местаӧ.
Надейтча тіян вылӧ!
Прӧйдитам молодецъяс моз, — став грекныд вунас.
Налы вӧлі содтӧд сеталӧма гранатаяс, — сы лыдын гырысьӧс, противотанкӧвӧйясӧс, медым медбӧр помас, кор строй вуджас, вӧчны некымын чорыд взрыв немецкӧй машинаяс колоннаын.
Бӧръя пельӧссяньыс повозкаяс дінті, пушкаяс дорті ме муні водзас.
Сувті орччӧн Рахимовкӧд.
Видзӧдлі бӧрӧ.
Ньӧжйӧник командуйті:
— Батальон... арш!
И мӧдӧдчи.
И куті нуӧдны щӧтясьӧм ромб.
Немецъяс эз сразу гӧгӧрвоны, коді-мый ми, кутшӧм лӧньӧм тешкодь строй петӧ вӧрсьыс.
Унаӧн век на водзӧ йӧткалісны машинаяс; мукӧдыс бергӧдчисны миянлань да шензьӧмӧн видзӧдӧны.
Тайӧ збыльысь налы эз вӧв гӧгӧрвоана.
Красноармеецъяс оз котӧртны штыкӧвӧй бойӧ, оз горзыны «ура», тайӧ абу атака.
Локтӧны сдайтчыны?
Абу сэтшӧм кодьӧсь...
Йӧймӧмаӧсь?
Метр кӧкъямысдас — сё найӧ лэдзисны прӧйдитны миянлы тревога кыпӧдтӧг.
Сэсся юрӧбтіс тшӧктана горӧдӧм немецкӧй кыв вылын.
Ме казялі: ӧткымынъяс уськӧдчасны машинаяс вылӧ, оружие дорӧ, пулемётъяс дорӧ.
Збыльысь казялі: ӧні кадыс быттьӧкӧ торъявліс зэв посньыдик торъяс вылӧ.
— Батальон...
Здук мында чӧв.
Винтовкаяс эз лэптыны пельпом бердӧ.
Вӧлі прикажитӧма, кыдз ті тӧданныд нин, лыйлыны мунігтыр, ки йылысь, прикладсӧ подсумок бердӧ топӧдӧмӧн.
— Огонь!
Чӧв-лӧньсӧ чашнитіс залп.
— Огонь!
Весьӧпӧртана оръясяна гымшыӧн ми бара йиркнитім веер моз некымын сё пуля.
— Огонь!
Ми мунім и лыйсим.
Тайӧ вывті страшнӧйтор — батальонлӧн залпӧн лыйсьӧм, ӧтпырйӧ сизимсё винтовкаысь лыйӧм, коді зэв стӧч кадколастӧн повторяйтсьӧ.
Ми водтӧдім врагъясӧс му бердӧ, эг сетӧй лэптыны юрнысӧ, вӧрзьыштны.
Ми мунім и лыйсим, ставсӧ чышким туй вылысь.
Ни ӧти боец эз торк строй, ни ӧти морт эз дрӧгнит.
Ме нуӧді батальонӧс машинаяс костті.
Туй вылас, няйтас, — виӧм немецъяс.
Ме воддзамоз сеталі командаяс, муні веськыда. Тальччысис ӧти вылӧ.
Сапӧг улын шойыс кокнипырысь пырис няйтас.
Шойяс вомӧн, немецкӧй колонна пыр, прӧйдитісны йӧз, вӧвъяс, телегаяс.
Кыліс некымын взрыв: тайӧ действуйтісны миян гранатаяс.
А ми восьлалім залпъясӧн лыйсигтырйи.
Батальон прӧйдитіс туй.
Ӧти лӧнь здукӧ ме горӧді:
— Батальон!
Кывзыны команда лейтенант Рахимовлысь!
Ӧні Рахимов горзіс «огонь!»
Боецъяс лыйлісны бергӧдчывлӧмӧн.
Ми воддзамоз жӧ эг лэдзлӧй врагъяслы кыпӧдны юрнысӧ, вӧрзьыштны.
Ромб пытшті, повозкаяс да пушкаяс дорті, ме муні бӧрӧ да сувті бӧрвывса ёсь пельӧсас Бозжановкӧд орччӧн.
Вӧрӧдз коли кыксё-кыксё ветымын воськов.
Ми век на ещӧ эгӧ сетлӧй ни ӧти немецлы кутчысьны оружие бердӧ.
Друг ылын бӧрвылын тыдовтчисны некымын танк.
Шуштӧма зялькӧдчигтырйи найӧ воисны миян вылӧ, мунігмозыс лыйлісны пулемётъясысь.
Став гӧлӧстырӧн ме командуйті:
— Батальон!
Котӧрӧн!
Вӧвъяс скач!
Вӧрӧ!
Ставӧн мӧдісны тӧвзьыны.
И сӧмын китыр йӧз — бӧръя пельӧсыс, шиловцы-бозжановцы — водзӧ восьлалісны, Бозжанов вылӧ да ме вылӧ видзӧдлывлігтырйи.
Вывті сьӧкыд здук вылӧ видзӧдтӧг ме серӧкті.
Чорт возьми, но и вунӧдӧмаӧсь жӧ найӧ котравны.
Горӧдышті на вылӧ:
— Тіянлы нӧ мый — торъя команда?
Ме бӧрся!
Котӧрӧн!
Кутім тӧвзьыны и ми.
А мышкын шум, гальскӧм, мышкын пулемётъясысь семдӧм лыйсьӧм.
Йӧз, повозкаяс, орудиеяс саймовтчалісны вӧрӧ.
Вӧрӧдз кызь-комын воськов вотӧдз ме уси.
Нарошнӧ.
Колӧ видзӧдлыны: абу-ӧ раненӧйяс, абу-ӧ кольӧма кодкӧ поле вылӧ некодӧн дорйытӧм отсӧг сеттӧг; если кӧ кольӧма кӧть ӧтиӧс, колӧ кыдзкӧ задержитны врагӧс, петкӧдны кольӧм мортсӧ.
Но эновтӧмъяс эз вӧвны.
Кык боец улӧдз копыртчӧмӧн, котӧрӧн нуисны кодӧскӧ ки выланыс.
Ме видзӧдлі гӧгӧрбок.
Мекӧд орччӧн водіс Бозжанов да ещӧ морт вит кымын.
На пӧвстын тшӧтш Ползунов.
Сійӧ сайӧдчӧма мыр сайӧ; вӧлі кельдӧдӧма; голясӧ кыйӧдчӧмӧнмоз нюжӧдӧма; вежӧра сӧдз синъясыс тэрыба гӧгӧр видзӧдісны местасӧ; киас дась противотанкӧвӧй сьӧкыд граната.
Чужӧмыс, челядь сяма кызіник вомдоръяснас, кодӧс ме коркӧ, ӧти асылӧ, аддзылі Панфиловкӧд сёрнитігӧн, ӧні вӧлі дзик мӧд кодь: сійӧ чуймӧдіс менӧ аслас серьёзностьӧн, решимостьӧн.
Ме горӧді:
— Ползунов!
Аддзысьла кӧ генералкӧд, — сійӧ кывлас тэ йылысь.
Ползунов эз нюммун.
Ме командуйті:
— А ноко, мӧдім!
Ме бӧрся!
Ми чеччыштім кок йылӧ да тӧвзим вӧрлань.
Кутшӧмкӧ танксянь миян вылӧ веськӧдісны трассируйтысь пуляяс.
Ӧти пуля лёкногӧн дзужгыштіс менам кок дорын.
Но вӧрын дасьӧсь нин миян пушкаяс.
Бух!
Бух!
Со и воис кад видлыны неприкосновеннӧй запас.
Ме котӧртігмоз бергӧдчылі.
Жугӧдӧм гусеницаа ӧти танк бергаліс ӧти местаын, быттьӧ грымакылысь зэв ыджыд дурпоп.
Мукӧдыс сувтісны.
Сэні, тайӧ кӧрт кӧрӧбкаяс пытшкас, эз пукавны роботъяс, автоматъяс, искусственнӧй механическӧй ловъяс, а йӧз, — йӧз, кодъяс тӧдӧны полӧм.
Он на зэв зырӧд пушкаяс вылӧ, кодъяслы абу страшнӧ гусеницаяс нэмӧвӧй пожӧмъяс сайын.
Ми пырим вӧрӧ.
Танкъяс ургигтырйи мӧдӧдчисны бӧрлань, век на лыйсисны.
8
Тайӧ повестьын некымынпӧрйӧ висьтавсьӧ залпӧвӧй би йылысь.
Ті юаланныд: мыйла ме тадз вӧчи?
Нарошнӧ.
abu
Меным колӧ, медым миян невыдуманнӧй повестьысь ӧткымын мӧвпъяс вӧлі торйӧдӧма курсивӧн моз, сьӧд шрифтӧн моз.
Дерт, татшӧм способыд грубӧй.
Вӧлі бурджыка сетны тайӧс критикалы, коді восьтіс эськӧ намёкъяс, ӧтлааститіс эськӧ ӧтитор мӧдкӧд, висьталіс эськӧ, коді мый кытчӧ.
Но сёрниыс тані оз мун радейтчӧм йылысь, кодӧс быдӧн тӧдліс, коді быдӧнлы гӧгӧрвоана, а бой нуӧдан техника йылысь, военнӧй искусство да военнӧй специальность вопросъяс йылысь.
Сы вӧсна ставсӧ висьталам ми асьным.
Войналӧн опыт велӧдіс миянӧс, командиръясӧс, мый ӧнія бойын, и оборонаын и наступлениеын, прӧтивник вылӧ, сійӧ психика вылӧ воздействиелӧн решающӧй средствоӧн лоӧ би!
Сэки медся бура действуйтӧ немвиччысьтӧм би: садь вылысь воштана би, высшӧй мозгӧвӧй центръясӧс здукӧн парализуйтысь би.
Ме шуа ачымӧс Панфиловлӧн ученикӧн, ме зіля лоны достойнӧйӧн татшӧм честьлы.
А Панфилов, кыдз ті тӧданныд нин, унаысь шулывліс: «Видзӧй салдатӧс!
Эн кывъясӧн видзӧй, а действиеӧн, биӧн!»
Да, пехотаӧс колӧ видзны биӧн да манёврӧн, весавны да писькӧдны сылы туйсӧ биӧн, биӧн и ещӧ биӧн!
Ме тӧдвылын кута не сӧмын артиллерияӧс.
«Артиллерия вылӧ надейтчы, а ачыд эн прӧзевайт!
Артиллерияыд тэ пыдди оз кут лыйлыны винтовкаясысь, артиллерияыд оз кут тэ пыдди веськӧдлыны тэнад ротаӧн, тэнад батальонӧн».
Тайӧ кывъясыс Панфиловлӧн жӧ, кодӧс шуліс сійӧ ӧтчыд учениеяс разбирайтігӧн.
Да, пехоталӧн тырмымӧн средствояс, медым обеспечитны ассьыс манёврсӧ аслас вына биӧн.
Пехоталӧн эм зэв вына орудие, коді кужӧмӧн применитӧмӧн, торйӧн нин маневреннӧй война нуӧдігӧн, пӧшти надейнӧ нин парализуйтас враглысь психика, — сійӧ винтовкаысь залпӧн лыйлӧм.
Мӧдысь шуа, — торъя ыджыд выныс залпӧн лыйсьӧмлӧн сэки, кор сійӧ нуӧдсьӧ немвиччысьтӧг.
А подувнас татшӧм немвиччысьтӧг би восьтӧмыслы бара жӧ лоӧ дисциплина (дерт, лыйсьыны заводитан здук урчитӧмысь ӧтдор).
Вот тайӧ мӧвпъяссӧ и окота торйӧдны курсивӧн: нуӧдны пехотаӧс биӧн, — и не сӧмын артиллерийскӧйӧн, но сідзжӧ и аслас, пехотнӧйӧн, — нуӧдны биӧн, а не горзӧмӧн, ыджыд гӧлӧсӧн.
ВОЛОКОЛАМСКЫН ПАНФИЛОВ ОРДЫН
1
Бара мунам вӧрӧд, — пилиталам, кералам пуяссӧ, писькӧдам туй.
Волоколамскӧдз абу нин ылын.
Бура кылӧ канонада.
Со и вӧр помыс.
Вӧр дорсянь ылын тыдалӧны кӧлӧкӧльняяс.
Неуна бокынджык да миянсянь матіджыкын тыдалӧны Волоколамск станцияса гӧрд кирпич керкаяс.
Станцияӧдзыс карсяньыс некымын километр.
Сэтчаньын, станцияланьыс, грымгӧ, мунӧ бой.
Немвиччысьтӧг сэн кыптӧны воздухас латшкӧсіник кӧрт башняяс, — бензин видзан зэв ыджыд бакъяс, — да, быттьӧ здук кежлӧ воздухас ӧшйыштлӧм бӧрын, сьӧкыда лэччӧны увлань.
Ыпнитӧ би да тшын.
Сэсся кылӧ взрывлӧн грымакылан гы.
Станцияыс миян киын на.
Но войска взрывайтӧны нин туйяс, складъяс да хранилищеяс, медым не кольны враглы ни ӧти войт горючӧй, ни ӧти тусь нянь.
Тадз тшӧктіс Сталин.
Ме нуӧда батальонӧс карлань.
Миянӧс сувтӧдавлӧны постъяс.
Тайӧ — миян полкса боецъяс.
Насянь тӧдмалі: полклӧн штабыс карас, асыв-вой окраинаас.
Карланьыс восьлалам изъя туй кузя, сэсся мӧдас асфальт, дзик самӧй Москваӧдз, — тайӧ Волоколамскӧй шоссе, кытчӧ шыбласьӧны-воӧны немецъяс.
Медводдза керкаясӧдз сё воськов вотӧдз ме сувтӧді батальонӧс регыдик шойччӧг вылӧ, куритчыштны.
А дас минута мысти взводнӧй колоннаясӧн, став орудиеясӧн, пулемётнӧй одноколкаясӧн, телегаясӧн, кодъяс мунісны боевӧй подразделениеяс костын, ми мӧдӧдчим карлань.
Ме восьлалі медводзын; Лысанкаӧс нуӧдіс коневод.
2
Помнита сэсся Волоколамскӧс.
Ӧткымын керкаяссӧ, медся нин центрсьыс, вӧлі жуглӧма авиабомбаясӧн; прӧтивниклӧн авиация, тыдалӧ, абу ӧтчыд уськӧдчывлӧма кар вылас.
Сьӧкыд бомба жугӧдӧма пызь видзан пу склад.
Ӧти пельӧссӧ вӧлі нетшыштӧма; сэні чурвидзисны жугалӧм керъяслӧн ратшмунӧм помъясыс; вевтыс шнёпкысьӧма-усьӧма пытшкӧсас, ӧдзӧсъяссӧ да рамаяссӧ ставсӧ шыблалӧма.
Взрывӧн шыблалӧм пызьыс еджыд кеньӧн моз вевттьӧма туйбокса канава бокъяссӧ, сийӧс абу на талялӧмаӧсь ни йӧз, ни подводаяс.
Туй вылас кок улын чажакылісны стеклӧ торъяс.
Жугӧдӧм складсьыс пызьсӧ сеталісны карса олысьяслы.
Вӧлі тӧдчӧ на кутшӧмкӧ порядок, кутшӧмкӧ ӧчередьяс, но пызьсӧ эз нин веситны: сійӧс ӧдйӧ кисьтавлісны ведраясӧн лӧсьӧдӧм мешӧкъясӧ, юрлӧс эжӧдъясӧ.
А ми мунім стройӧн нёльӧн-нёльӧн, кутім равнение, восьлалім по-военному, зумыша видзӧдлывлім ӧт-мӧдар бокъясӧ.
Быттьӧкӧ улича кузя мунысьяс ставныс кытчӧкӧ тэрмасисны, шуксисны, шыбласисны кытчӧ веськалӧ, быттьӧкӧ карса олысьяс пӧвстысь некодлӧн нин абу кольӧма спокойнӧй походка.
Со туй бокын — бара бомбаӧн жугӧдӧм ичӧтик пу керка, бара — ӧти боксьыс нетшыштӧм керъяс, выльӧн чегъясьӧм туйяса на, бара — кок улын няжӧдчысь стеклӧ торъяс.
Киссьӧм керка дорас, мостик бокас, куйлӧ кулӧм пӧрысь нывбаба.
Тӧлыс вӧрӧдыштӧ дзугсьӧм дзор юрсисӧ.
Но ӧти прать сибдӧма юр чашка бердас вирнас, сійӧ гӧрд на, абу на удитӧма едны.
Ичӧтик вир гӧп кӧдзалӧ юр бокас муас.
Кодкӧ, тыдалӧ, виӧм мортсӧ вештыштӧма боклань, и ӧні шой дорас некод абу,
Жулльӧм-пылльӧм ӧшиньяса, сьӧд гу кодь ӧшинь розьяса каменнӧй зданиеысь взрыв гыыс нетшыштӧма вывескасӧ; сійӧ ӧшйӧма ӧти кӧрттув йылӧ, и сійӧс некод оз тувъяв, оз лӧсьӧд выльысь; некод оз пуктав ӧшиньяссӧ.
Улича кузя восьлалӧ-мунӧ патруль; кык улича крестасянінын сулалӧ киас кӧрталӧм гӧрд повязкаа, мыш саяс винтовкаа боец-регулировщик; сійӧ сувтіс «смирно» да сетіс миянлы честь.
Карын кутсьӧ военнӧй порядок, но воддзакодь привычнӧй гражданскӧй порядок абу нин.
Карса олысьяс тэрмасьӧмӧн мунӧны, котӧртӧны ӧтилаӧ да мӧдлаӧ, тэрмасьӧмӧн пырмунігмоз шуыштлӧны ӧта-мӧдныслы кывъяс, ӧткымынъяс мыйлакӧ новлӧны кӧлуйнысӧ; и ставӧн тэрмасьӧны, тэрмасьӧны.
Помнита, менам думыштсис: буракӧ, тадз жӧ кутӧны асьнысӧ бушковӧн жугӧдӧм да тӧдтӧм скалаяс вылӧ шыбитӧм пароходвывса пассажиръяс.
Душаяснысӧ шымыртӧма страх: вот-вот креплениеясыс оръясясны чегъясясны, корабль дзурскысяс пыдӧстӧм океанӧ.
Ещӧ прӧтивникӧн босьттӧм на, — миянӧн сеттӧм карсӧ вӧлі быттьӧ босьтӧма нин — босьтӧма страхӧн.
Ӧти керка дзиръя дорын сулалӧ ар дас сизима зонка.
Ми здук мында паныдасьлім сійӧ синъяскӧд.
Сійӧ видзӧдӧ ёся, но синкым увтіыс.
Томиник чужӧмыс вывті серьёзнӧй, а юрсӧ копыртыштӧма неуна водзлань.
Тадз сулаланногсьыс, видзӧдлассьыс ме гӧгӧрвои асныралӧм да упрёк.
Сё метр прӧйдитӧм бӧрын ме, гораа воськов лыддиг, видзӧдлі бӧрвылӧ, батальон радъяс вылӧ да бара казялі сійӧ жӧ зонкасӧ век на важ местасьыс.
Сійӧ вешйывтӧг сулаліс и сулаліс, быттьӧ сылы эз касайтчы жуӧм-ноксьӧмыс.
Бӧрыннас, кор ми тӧдмалім волоколамскӧй партизанъяслысь захватчикъяслы паныд нуӧм тыш йылысь, Волоколамскын ӧшӧдӧм кӧкъямыс морт йылысь, сэки меным мыйлакӧ дум вылӧ усис тайӧ томиник мортыс.
Думайтсис: тайӧ зонкаыс вӧлі тышкасьысьяс радын.
Карас сэтшӧмыс эз вӧв ӧти.
Но сэки, сійӧ гажтӧм октябрьскӧй луннас, миянлы шыбитчис синмӧ сӧмын улича вывті полошуйтчӧм йӧзлӧн жуӧм.
А ми мунім и мунім, зумыша видзӧдлывлім туй бокъясӧ.
Миян вылӧ видзӧдлісны жӧ.
Кажитчӧ, карыс эз жӧ кут некутшӧм надея, сэтчӧдз матыстчыліс нин сотчан станциясянь тшыныс, а кар улича кузя стройын восьлаліс воинскӧй часть, бура кутӧм интервалъясӧн, подразделениеяс водзвылын мунысь командиръясӧн, пушкаясӧн, пулемётъясӧн, обозъясӧн.
Марш дырйи батальоннӧй колоннаыд, кыдз ті тӧданныд, пӧшти километр кузьта.
Ми эгӧ печатайтӧй шаг, эгӧ, эгӧ восьлалӧй торжество вылын моз.
Боецъяс мудзӧсь, суровӧсь, — ӧд водзын абу праздник, абу радлун, а нӧшта сьӧкыдджык бойяс, — но карса олысьяс видзӧдігӧн мунісны вылын морӧсӧн, кутісны равнение, восьлалісны сорсьытӧг.
И видзӧдісны миян вылӧ радлытӧг, эз любуйтчыны миянӧн.
Отступайтысь войскаӧн оз любуйтчыны, отступайтысь армия оз кыпӧд радлун.
Нывбабаяс видзӧдісны жалитӧмпырысь, ӧткымынъяс чышкалісны синванысӧ.
Унаӧн, тыдалӧ, чайтісны, мый войска мунӧны карсьыс.
Гажтӧм, повзьӧм синъяс быттьӧкӧ юасисны: «Неужели ставлы пом?
Неужели пӧгибнитіс ставыс, мый вылӧ ми сетлім ассьыным уджнымӧс, ассьыным мечтанымӧс?»
Сьӧкыд, вывті сьӧкыд вӧлі маршируйтны кар кузя.
Но карса олысьяс видзӧдӧм вылӧ, суматоха, жуӧм вылӧ вочакыв пыдди ми гордӧя лэптывлім юръяснымӧс, нарошнӧ паськӧдлім морӧсъяснымӧс, зумыдджыка, сьӧкыдджыка восьлалім.
Быд кокшыӧн, а сё мортлӧн кокшыыс быттьӧ вӧлі ӧтилӧн, ми вочавидзлім:
— Абу, тайӧ абу катастрофа, тайӧ война.
Салдатскӧй зумыд воськолӧн ми вочавидзлім шогсьӧм вылӧ, жалитӧм вылӧ:
— Ми абу коньӧр йӧз, кодъяс петӧны кытш пиысь, кодъясӧс жугӧдӧма враг.
Ми — организованнӧй сӧветскӧй войска, видлім ассьыным выннымӧс, ми нӧйтім гитлеровецъясӧс, ми весьӧпӧртлім найӧс, ми восьлалім найӧ шойяс вомӧн; видзӧдӧй миян вылӧ, ми мунам тіян водзті стройӧн, вылӧ лэптӧм юръясӧн, кыдзи гордӧй воинскӧй часть — Краснӧй Армиялӧн, сталинскӧй великӧй, грознӧй армиялӧн часть!
3
Батальон матыстчис карлӧн асыв-войвыв окраинаӧ, кӧні сулалӧ полклӧн штаб.
Кутшӧмкӧ ӧти улича пельӧссянь, — кажитчӧ, сэсянь, кӧні вӧлі сулалӧ регулировщик, — прӧстӧй туйыс вежсис асфальтӧвӧй туйӧн: тайӧ местасяньыс заводитчӧ Волоколамскӧй шоссе, коді веськыда паськыд шыльыд асфальт кузя нуӧдӧ Москвалань.
Друг немвиччысьтӧг, быттьӧ зэв ёна йӧткыштӧмысь, дзирйыв воссис ӧти керкаысь ӧшинь, — ме ӧні на помнита сылысь мичаник гӧлубӧй ставеньяссӧ.
Воссьӧм ӧшиньӧд тэрмасьӧмӧн мыччис юрсӧ полкса комиссар Пётр Логвиненко да радлігтырйи кутіс ӧвтны миянлы кинас.
А кильчӧ вывсянь котӧртіс нин миянлы паныд дзормыштӧм майор — полкӧвӧй штабса начальник Сорокин.
Сійӧ топӧдіс менсьым киӧс: унатор аддзывлӧм сылӧн пӧрысиник синъясыс друг мӧдісны югъявны.
Логвиненко, удитӧма нин петны улича вылӧ, босьтіс менӧ сывтыръяс, кыскис бокӧ, кутіс окавны.
А меным тайӧ здукнас вӧлі гӧгӧрвотӧм татшӧмторйыс.
Мыйла миянӧс тадз встречайтӧны?
Локтігӧн ме думайтлі мӧдарӧ: сёрмӧмысь меным сетасны выговор.
И сӧмын сэки ме гӧгӧрвои, кутшӧма тӧждысисны, кутшӧма волнуйтчисны найӧ, миян ёртъясным, немецъясӧн топӧдӧм батальон вӧсна, код йылысь важӧн нин нинӧм эз кывсьыв.
Гусьӧн, навернӧ, налӧн кыптывлісны нин лёк мӧвпъяс миян пӧгибнитӧм йылысь, гашкӧ, гусьӧник казьтывлісны нин миянӧс шог прӧщальнӧй кывъясӧн.
Командир полка майор Елин, — абу зэв сёрниа, асьсӧ бура кужысь кутны, — кыв ни джын шутӧг сулаліс кильчӧ вылын, колльӧдіс синъяснас мунысь радъясӧс.
Ме вои сы дорӧ рапортӧн.
Менсьым кывзӧм бӧрын сійӧ дженьыда шуис:
— Бур.
Бӧрыннас локтанныд, медым подробнӧя висьтавны.
А ӧні меститӧй батальонтӧ квартираясӧ.
Позьӧ шойччыштны.
Полкным — дивизияса командир резервын.
Сійӧ спокойнӧй гӧлӧсын, медбӧръя кывъяссӧ шуигӧн, кыліс гордость.
Елин эз куж тайӧс дзебны.
Сійӧ, — воддза мирӧвӧй война дырйи том офицер, а сэсся Краснӧй Армияын кадрӧвӧй командир, — гордитчис сійӧн, армиянас, кӧні сійӧ имеитіс честь служитны.
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті, кутшӧм вӧлі сэки, сымда пережитӧм бӧрын, тайӧ прӧстӧй предложениеыслӧн вежӧртасыс: «Полкным — дивизияса командир резервын»?
Сійӧ означайтіс, мый немецъяс прорвитчӧм бӧрын, кык-куим критическӧй лун да вой бӧрын дивизия бара сулалӧ враг водзын. Неуна пыдланьын расположитчӧм вына резервнӧй группаӧн дивизия построитчӧма оборонительнӧй бой нуӧдӧм вылӧ.
Тайӧ прӧстӧй предложениеыс висьталӧ, мый прорвитчӧм гитлеровецъяс водзын бара зумыд фронт, мый Москваӧ важмоз тупкӧма туй.
Батальон век муніс.
Скӧрысь грымакылігтырйи мунісны пушкаяс.
Кыськӧ друг воис Панфиловлӧн адъютант, гӧрд банбокъяса томиник лейтенант.
Сійӧ кӧзырнитіс меным:
— Момыш-Улы ёрт!
Генерал дорӧ!
— А кӧні сійӧ?
— Мунамӧй.
Эсійӧ керкаас.
Генерал, тӧданныд, видзӧдліс ӧшиньӧд: мый татшӧмыс, кытысь татшӧм войскаыс?
И адъютант серӧктіс.
Рахимовӧс корӧм бӧрын да йӧзӧс шойччӧг вылӧ меститӧм йылысь приказание сетӧм мысти ме мӧдӧдчи адъютант бӧрся.
4
Проходнӧй комната пыр, кӧні вӧліны асланыс аппаратъяснас телефонистъяс, кӧні дежуритісны штабнӧй командиръяс, ме пыри Панфилов дінӧ.
Сійӧ тэрыба чеччис пызан сайысь, кӧні сідзжӧ вӧліны телефонъяс да став пызан пасьтаыс паськӧдӧм топографическӧй карта.
Ме сувті струна моз, кӧсйи доложитны, но Панфилов эз сет.
Сійӧ тэрыба воськовтіс меным паныд, босьтіс менсьым киӧс да топыда кутліс сійӧс, — кутліс эз рочногӧн, а сідзи, кыдзи вӧчсьӧ менам народлӧн, казахъяслӧн, кыкнан кинас.
— Пуксьӧй, Момыш-Улы ёрт, пуксьӧй...
Чай колӧ?
Сёйыштны он кӧсйӧ?
Да, вочакыв виччысьтӧг, ӧдзӧссӧ калькӧдыштӧм мысти, сійӧ шуис кодлыкӧ:
— Вайӧй ӧбед, закуска, самӧвар...
И ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ.
Сэсся бергӧдчис мелань.
Сылӧн нюмыс, сылӧн неуна накӧсӧн куйлысь монгольскӧй нога векньыдик синъясыс вӧліны меліӧсь.
— Пуксьӧй.
Висьтасьӧй.
Уна йӧзӧс воштінныд?
Ме висьталі воштӧм йылысь.
— Раненӧйяссӧ вайӧдінныд?
— Да, генерал ёрт.
— Тшӧктінныд-ӧ вердны йӧзтӧ?
Шойччыштны, косьтысьыштны?
— Да, генерал ёрт.
Панфилов матыстчис телефон дорӧ, корис сёрнитны дивизияса штабысь начальниксӧ да прикажитіс пыр жӧ юӧртны армияса штабӧ, Рокоссовскийлы, мый Волоколамскӧ воис прӧтивник тылъясысь писькӧдчӧм тырбур батальон.
Панфилов сідзжӧ кывзіс телефон пыр кутшӧмкӧ юӧр, сэсся копыртчис карта дорӧ да кутіс мый йылысь кӧ юасьны.
Ме кылі:
— А войвывсянь?
Лӧнь?
Кор вӧлі сэсянь медбӧръя юӧр?
А бӧрынджыкнас?
Ог верит, тӧданныд кӧ, ме тайӧ лӧньлы.
Юалӧй ещӧ ӧтчыд, тӧдмалӧй...
Да мӧдӧдӧй, пӧжалуйста, ме дорӧ капитан Гофманӧс став донесениеяснас.
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын Панфилов ещӧ на мыйкӧ дыра видзӧдіс карта вылӧ.
Чужӧмыс вӧлі серьёзнӧй, весиг зумышкодь.
Некымынысь сійӧ кызӧктыштіс.
Немтӧдлытӧг кыскис портсигар, босьтіс папироска, мыйкӧ думайтігтыр тыртӧм помнас тотшкӧдыштіс пызанӧ, сэсся кватитчӧм мысти видзӧдліс ме вылӧ.
— Прӧститӧй...
Да тэрыба мыччис меным восьтӧм портсигарсӧ.
— Но, Момыш-Улы ёрт, висьталӧй.
Ставтор йывсьыс висьталӧй.
5
Ме думышті висьтавны кыдз позьӧ дженьыдджыка, медым не торкны уджсьыс, не задержитны генералӧс.
Меным чайтсис, мый ӧні, бой мунан нервнӧй атмосфераын, сылы, дерт жӧ, не меӧдз, не менам висьталӧмӧдз.
— Октябрь 23 лунӧ, рытнас...
— заводиті ме.
— О-о, кысянь ті босьтчинныд, — торкис Панфилов.
— Энлӧ на октябрь кызь коймӧд луннад...
Первой висьталӧй туйвывса бойяс йывсьыд.
Помнитанныд миянлысь спиральтӧ, пружинатӧ?
Но вот, кыдз сійӧ действуйтіс тіян?
Сэтшӧм унатор ас вывті нуӧм бӧрын став сійӧ ичӧтик бойясыс, ичӧтик группаяслӧн — Донских взводлӧн да Брудный взводлӧн — ичӧтик действиеясыс меным кажитчисны зэв нин важӧн вӧвлӧмаӧн.
Тешкодь, — мыйла Панфилов юасьӧ та йылысь?
Кутшӧм тӧдчанлун кутӧны ӧні миян важӧн вӧвлӧм медводдза стычкаясным?
Панфилов нюммуніс, быттьӧ тӧдіс менсьым думъясӧс.
— Менам войскаяс, — шуис сійӧ, — тайӧ менам академия...
Тайӧ сідзжӧ и тіянлы лӧсялӧ, Момыш-Улы ёрт.
Тіян батальоныд — тіян академия.
Но вот, мыйӧ ті велӧдчинныд?
Тайӧ кывъяссьыс друг лои шоныдджык сьӧлӧм вылын.
Кӧть кыдз ме эг крепитчы, но карса серпасъясыс, кодӧс шымыртӧма страх, действуйтісны ме вылӧ, дерт, лёка.
А Панфилов тайӧ карас, комнатаас, кытчӧдз бураа кыліс орудиеяслӧн гымшы, нюмъялӧмӧн юаліс: «Но вот, мыйӧ ті велӧдчинныд?»
И пыр жӧ, дзик ӧти тайӧ прӧстӧй вопроссьыс, меным вуджис сысянь некор быравтӧм спокойнӧй уверенность.
Тушанас мелань сетчыштӧмӧн Панфилов збыльвылӧ ыджыд интересӧн виччысис месянь вочакыв.
Мыйӧ жӧ ме збыльысь велӧдчи?
А но, — мый лоӧ ло, — висьтала медся главнӧйсӧ.
Ме шуи:
— Генерал ёрт, ме гӧгӧрвои, мый молниеноснӧй войнаыд, кодӧс кӧсйӧны нуны миянлы паныд немецъяс, эм психическӧй война.
И ме, генерал ёрт, велӧдчи нӧйтны найӧс сэтшӧм жӧ оружиеӧн.
— Кыдз ті шуинныд: психическӧй война?
— Да, генерал ёрт.
Кыдзи и атака овлӧ психическӧй, сідзи и став войнаыс налӧн психическӧй...
— Психическӧй?..
— бара нюмъялӧмӧн нюжӧдіс Панфилов.
Кыдзи и век, сійӧ чӧв олыштіс, мӧвпыштіс.
Ме волнуйтчӧмӧн виччыси, мый сійӧ водзӧ шуас, но тайӧ здукӧ воссис ӧдзӧс.
Кодкӧ юаліс:
— Позьӧ пырны?
— Да, да, пырӧй.
Ӧдйӧ пырис Гофман — дивизия штабысь оперативнӧй отделса начальник. Киас вӧлі ыджыд сьӧд папка.
— Тіян приказание серти...
— Да, да...
Пуксьӧй...
Ме чеччи — сідз тшӧктӧ приличие.
— Кытчӧ ті, Момыш-Улы ёрт? — шуис Панфилов, сэсся шмонитыштіс:
— Кӧсъянныд тупкыны книгатӧ медся интереснӧй местаас?
Тадз абу лӧсьыд...
Вермис-ӧ тӧдны сійӧ, мый тайӧ минутаясыс, тайӧ кывъясыс збыльысь коркӧ пырасны книгаӧ?
— Ӧні нуръясьыштӧй...
Панфилов приветливӧя индіс пызан вылӧ, кӧні мыйкӧ мында кад виччысис нин менӧ ӧбед.
6
Меным эз вӧв лӧсьыд кывзыны налысь лӧниник сёрнисӧ, но торъя фразаяс волывлісны менам пельӧдз.
Ме аслам кӧсйытӧг тӧдмалі: Панфилов эз эскы тырвыйӧ кутшӧмкӧ участоксянь воӧм донесениелы, кӧть сійӧ участокыс ӧнӧдз мукӧдъяс сертиыс вӧлі лӧньджык, сулаліс бокын немецъяслӧн главнӧй ударысь. Сійӧ требуйтіс прӧверитны тайӧ участоксӧ быд боксянь, быд посниторйӧдз.
Сэсся меным кыліс:
— Ті гӧгӧрвоинныд менсьым?
Татшӧм вопросӧн векджык помавліс сёрнисӧ миян генералным.
Унапӧрйӧ меным удайтчыліс кывлыны, кыдзи Панфилов шулывліс тайӧ куим кывсӧ: тайӧ эз вӧв кӧвъясьӧм фраза прӧста повторяйтӧмӧн; сійӧ эз весь шулывлы тайӧс, а збыльвылӧ юавліс сылысь, код дорӧ шыасьліс.
Кӧзырнитӧм бӧрын капитан мӧдӧдчыліс нин ӧдзӧслань, но Панфилов бара шыасис сы дорӧ.
Меным кыліс вопрос, кодлы ме сэки эг сет некутшӧм тӧдчанлун: сылысь вежӧртассӧ ме гӧгӧрвои неуна сёрӧнджык.
Панфилов юаліс:
— Сизимдас кӧкъямысӧдлӧн представительыс петіс татчӧ?
— Да, генерал ёрт.
Регыд лоас татӧн.
— Бур.
Мӧдӧдӧй сійӧс, пӧжалуйста, пыр жӧ ме дорӧ.
Юрнас довкнитӧмӧн сійӧ индіс капитанлы, мый позьӧ мунны, сэсся локтіс ме дорӧ, шуис:
— Сёйӧй, сёйӧй, Момыш-Улы ёрт.
Ме чеччи да аттьӧалі.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, пуксьӧй.
Важ модаа кыз кынӧма самӧвар, кодӧс вӧлі вайӧма пызан дорӧ жӧ, омӧлика дзужгис-сьыліс на.
Панфилов кисьтіс меным и аслыс сук пӧсь чай, пуксис, кыскыштіс нырнас стӧканысь кыптысь парсӧ, омӧлика тшӧлкнитыштіс кывнас да нюммуніс.
— Но, Момыш-Улы ёрт, — шуис сійӧ, — давай ставсӧ ладӧн-тӧлкӧн, по порядку.
Кыдзи удайтчис тіянлы вӧчны, мый ми пасъявлім тіянкӧд карта вылӧ карандашӧн?
Кыдзи действуйтісны туйяс вылад взводъясныд?
Ме куті висьтавлыны.
Чайсӧ ичӧтик вомтыръясӧн ньылышталігтырйи Панфилов сюся кывзіс.
Шочиника сійӧ шулывліс замечаниеяс, но ӧні кежлӧ главнӧй дорас эз на касайтчыв.
Сідз, например, Донских йылысь юаліс:
— Сійӧ рӧднӧйяслы, гортас ті гижинныд письмӧ ?
— Эгӧ, генерал ёрт,
— Абу бур.
Абу бур, Момыш-Улы ёрт, абу по-салдатски.
Тадз абу лӧсялана мортлы.
Гижӧй, пӧжалуйста.
Тшӧтш комсомол комитетас гижӧй.
Лейтенант Брудныйӧс Панфилов прикажитіс индыны важ местаас.
— Сійӧ заслужитіс тайӧс, — гӧгӧрвоӧдіс генерал.
— И вообще, Момыш-Улы ёрт, оз кӧ нин вывті требуйтчы, оз ков вештавны йӧзӧс ӧтилаысь мӧдлаӧ.
Салдат привыкайтӧ аслас командир дорас, кыдзи аслас винтовкаыс дорӧ.
Но висьталӧй, висьталӧй водзӧ...
Ме висьталі октябрь кызь коймӧд лун йылысь, сы йылысь, кыдзи батальон сюрис кытшӧ.
Панфилов, неуна мелань копыртчыштӧмӧн, стӧкансӧ боклань вештыштӧмӧн, ме вылӧ видзӧдіг, кывзіс менсьым висьталӧмӧс. Быттьӧкӧ менам кывъясысь сійӧ тӧдмаліс мыйкӧ унджыктор менам висьталӧм серти.
Менам сёрниӧй восьтіс Панфиловлы тышлысь ӧткымын детальяс, а сійӧ тышыс муніс и ӧні, сӧмын вуджис мӧд турӧ.
Сылы, гашкӧ, сӧмын ӧні тырвыйӧ лои гӧгӧрвоана, мыйла кутшӧмкӧ ӧти здукӧ, кык лун сайын, сійӧ, сьӧкыд бойӧн веськӧдлігӧн, кутіс чувствуйтны, кыдзи друг личаліс враглӧн зырсьӧмыс, друг лолыштсис кокньыдджыка.
Сэки, сійӧ часас, ылын Волоколамсксянь, ылын ас частьяссянь, кутісны йиркыны-лыйлыны миян пушкаяс, миян батальон, кодӧс вӧлі кытшалӧма туй вежын.
Враглысь колоннаяс вӧлі орӧдӧма; главнӧй туйсӧ тупкӧма; удар чинтӧма, — мыйкӧ дыра кежлӧ немецъяслы нинӧмӧн вӧлі чорзьӧдны наступлениесӧ, нинӧмӧн отсавны.
Тайӧ кажитчис тышлӧн бур случайностьӧн.
Но та лунъя случайностьсӧ Панфилов аски применяйтліс кыдзи гӧгӧр думайтӧм, осознайтӧм тактическӧй приём.
Таын ме убедитчи некымын лун мысти, кор Панфилов сувтӧдіс ме водзын выль обстановкаын боевӧй задача.
Да, сылӧн войскаяс вӧліны сылӧн академияӧн.
7
Бойяс выльпӧв переживайтӧмӧн ме волнуйтчигтырйи висьталі, кыдзи ми залпӧвӧй биӧн писькӧдім аслыным туй немецкӧй колонна пытшті, кыдзи прӧйдитім шойяс вомӧн.
Вӧрса кушинын победа кузя ме гусьӧн гӧрдитчи, — сэні, сійӧ дженьыдик бояс, ме первойяысь тӧдмалі, мый овладевайта не сӧмын бой нуӧдан грамотаӧн, но и искусствоӧн.
— Ті сідз висьталанныд, — нюммунӧмӧн шуис Панфилов, — кыдз быттьӧ залпӧн-залпӧн лыйсьӧмсӧ изобретитӧмныд ті.
Ми, Момыш-Улы ёрт, тадз жӧ лыйсьылім царскӧй армияын на.
Лыйсьылім команда серти: «Рота, залпом, пли!..»
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ водзӧ кутіс висьтавны:
— Но тайӧс эг ӧбида вӧчӧм кузя шу тіянлы, Момыш-Улы ёрт.
Бур, зэв бур, мый ті тайӧн увлекайтчанныд.
И водзӧвылӧ тадз действуйтӧй.
Велӧдӧй таӧ йӧзтӧ.
Сійӧ чӧв ланьтіс, меліа видзӧдіс ме вылӧ, виччысис менсьым водзӧ висьталӧм.
Ме шуи:
— Менам ставыс, генерал ёрт.
Панфилов чеччис, прӧйдитчис...
— Психическӧй война...
— шуис сійӧ, быттьӧ гораа висьталіс ассьыс думъяссӧ.
— Тайӧ кывйыс, Момыш-Улы ёрт, оз шымырт дзоньнас ӧнія войнатӧ, оз.
Миян война — паськыдджык.
Но ті кӧ тӧдвыланыд кутанныд сэтшӧмторъяс, кыдзи танкъясысь полӧм, автоматчикъясысь полӧм, кытшалӧмысь полӧм, то ті, кывшутӧг, правӧсь.
Сійӧ матыстчис пызанвывса карта дорӧ да корис тшӧтш менӧ.
— Ноко волӧ татчӧ, Момыш-Улы ёрт.
Сэсся дженьыдика тӧдмӧдіс менӧ обстановканас.
Противник зырсис Волоколамскӧ войвывсянь и лунвывсянь, пырӧдчис Волоколамсксянь асыввылӧ кык шоссе костас, ӧшйис сэн дивизия тылъяс вылӧ, но эз на вермы ещӧ ни ӧти местаті петны Волоколамскӧй шоссе вылӧ.
— И этат менам кизьӧроват, и эсті страшнӧкодь, — карта вылӧ индалігӧн шуаліс Панфилов.
— А пукала тан да штаб кута, Момыш-Улы ёрт, тан.
Колӧ эськӧ неуна вештыштны штабӧс, но сэки, видзӧдан да, и полкӧвӧй штабъяс неуна вешйыштасны.
А сэки командир батальона вӧрзяс места вывсьыс, корсяс аслыс лӧсьыдджык резиденция.
И ставыс лоӧ законнӧ, ставыс правилӧ серти, а...
А окопын паськалас шӧпкӧдчӧм: «Штабъяс мунӧны».
И, видзӧдан да. салдат воштас спокойствие, зумыдлун.
И Панфилов бара нюммуніс вежӧра, гажа нюмӧн.
— Психическӧй война...
— Панфилов ымнитіс да век на нюмъяліс: тыдалӧ, сьӧлӧм вылас воӧма сылы тайӧ выражениеыс.
— Да, позьӧ эськӧ вӧлі тайӧ полосаас (Панфилов индіс Волоколамск водзвылӧ миянӧн кольӧм полоса вылӧ), позьӧ эськӧ вӧлі сэні кутны немецӧс тӧлысь кымын, но ӧткымынъяс повзисны сы штучкаясысь, ӧткымынлаті босьтіс сійӧ миянӧс дзик нинӧмӧн.
А всё-таки пӧшти кык недель чӧж нин, лыддьыны кӧ октябрь дас витӧд лунсянь, ми сійӧс тан бӧбйӧдлам.
Со и артмӧ, Момыш-Улы ёрт, мый и побеждайтігӧн позьӧ лоны побеждённӧйӧн.
— Кыдз, генерал ёрт?
— А доныс, — тэрыба вочавидзис Панфилов.
Доныс, кодӧс мынтӧны победаысь.
Панфилов шуис, уна-ӧ ылӧсас воштіс прӧтивник Волоколамск дорын став бойяс чӧжыс (дас вит тысяча гӧгӧр виӧмаӧс да раненӧйӧс), и кӧть тайӧ лыдпасыс абу ыджыд, но век жӧ вывті тӧдчана немецкӧй группировкалы, коді писькӧдчӧ Волоколамскӧй шоссе вылӧ.
— Но ещӧ важнӧджык миянлы кадыс, — водзӧ висьталіс Панфилов.
Сійӧ кывзыштіс пушкаяслысь ылысь кылан муралӧм, бергӧдіс сылань чужӧмсӧ.
Сэсся бара видзӧдліс ме вылӧ да друг мигнитіс.
— Гымалӧмыс налӧн гора на, — шуис сійӧ, — но кӧн нӧ чардыс?
Кӧні, Момыш-Улы ёрт?
Сійӧс мырддис Гитлерлысь, сійӧс жугӧдіс миян армияным, и ми тіянкӧд сы лыдын.
Ми, Момыш-Улы ёрт, выиграйтім и выиграйтам кадсӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын бара шуис:
— И побеждайтігӧн позьӧ лоны побеждённӧйӧн.
Ті гӧгӧрвоинныд, Момыш-Улы ёрт?
— Да, генерал ёрт.
Сёрни матыстчис помлань.
Панфилов сеталіс медбӧръя вопросъяс.
— Но, а салдат?
Мый, тіян ногӧн, петкӧдіс бойысь салдат?
Гӧгӧрвоис эз, мый ті шуинныд психическӧй войнаӧн?
Тӧдмаліс эз немецӧс?
Меным друг дум вылӧ уси Ползунов.
— Прӧститӧй, генерал ёрт.
Менам вуні висьтавны тіянлы Ползунов йылысь.
Панфилов, помнитны зільӧмӧн, лэптіс синкымъяссӧ.
А... Но-но...
— тӧдны кӧсйӧмӧн шуис сійӧ.
8
Ӧдзӧс бара воссис.
Пырис адъютант.
— Генерал ёрт, тіян дорӧ подполковник Витевский.
Сизимдас кӧкъямысӧд стрелкӧвӧй дивизия штабсянь.
Панфилов ӧдйӧ видзӧдліс часі вылас.
— Бур, зэв бур.
Сэсся немкӧсйытӧг лӧсьӧдыштіс юрсисӧ, малыштіс щӧть моз тшӧтшӧдӧм сьӧд уссӧ, неуна веськӧдыштіс мышкыртчыштӧм мышсӧ.
Сылӧн, тыдалӧ, лоӧ зэв серьёзнӧй встреча.
Но, ме вылӧ видзӧдлӧм мысти, сійӧ шуис адъютантыслы:
— Мед виччысьыштас неуна, пӧжалуйста.
Сійӧ эз кӧсйы сідз-тадз помсьӧдны мекӧд сёрнисӧ, сійӧ, миян генералным, кужліс скупитчытӧг торйӧдны кад командир батальоналы.
— Но-но, Ползунов...
— шуис сійӧ.
Ме висьталі, кутшӧм вӧлі Ползунов, кор сійӧ петіс вӧрысь меӧн нимтӧм «беглецъяскӧд», висьталі, кутшӧмӧн аддзылі сійӧс медбӧръя бойын, кыдзи дзоргис-видзӧдіс сійӧ сӧдз, тӧлка синъясӧн местасӧ да дасьӧн кутіс противотанкӧвӧй граната.
— Чолӧм сылы!
— шуис Панфилов.
— Эн вунӧдӧй висьтавнысӧ.
Быд салдатлы, Момыш-Улы ёрт, окота кывны честнӧя служитӧмысь шоныд, бур кыв.
Ещӧ эз на прӧщайтчы, а чургӧдіс нин меным кисӧ да, менсьым кутыштӧм бӧрын, бара сійӧс небыдика, меліа топӧдіс кыкнан кинас, — казахъяс ногӧн.
— Ме кора тіянӧс: пырысь-пыр жӧ, Момыш-Улы ёрт, представитӧй отличитчысьяссӧ наградитӧм вылӧ.
Пӧжалуйста, медым талун жӧ вӧліны ме ордын списокъяс да характеристикаяс...
Но, мунӧй...
Думайта, ме тіян батальонлы верма сетны шойччӧг аскиӧдз.
Счастливо тіянлы...
Менӧ ордйӧдігмоз сійӧ ӧдйӧ матыстчис ӧдзӧс дорас, восьтіс сійӧс.
— Подполковник ёрт, кора тіянӧс.
Абу фронтӧвӧй, а гӧрд дора фуражкаа, пырис подполковник.
Ме кӧсйи нин петны ӧдзӧсӧд, но Панфилов инмӧдчыліс меным соскӧ.
Пырысь морт вылӧ синъяснас индӧмӧн сійӧ нюжӧдчис менам пель дорӧ да шӧпнитіс:
— Тайӧ, Момыш-Улы ёрт, подкреплениеяс.
Дальневосточникъяс.
Тӧвзьӧмаӧсь дас кык лунӧн.
Вевъялісны.
Со тіянлы, Момыш-Улы ёрт, Волоколамск дорса оборонительнӧй сражениелӧн смысл.
Волнуйтчӧмла, шудла здук кежлӧ ломзьылісны сылӧн синъясыс.
Ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн ме ещӧ ӧтчыд аддзылі генералӧс.
Разьӧм ремешока карманнӧй часісӧ Панфилов пуктіс пызан вылас.
Ичӧтик тушаа, мышкыра кодь, чукырӧсь гожъялӧм сьыліа, сійӧ сулаліс нин ӧдзӧслань мышкӧн да приветливӧя индіс подполковниклы улӧс.
А мӧд кинас — стӧчджыка кӧ шуны, сӧмын ӧти певнас — сійӧ ас тӧдтӧгыс малаліс часілысь мылькъя стеклӧсӧ.
Ывлавылын киссис гырысь зэр.
Небесаыс вӧлі ӧшйӧма улӧдз, пемыд.
Станция дорын йиркисны пушкаяс.
Омӧлика кыліс сотчӧм дук.
Гӧгӧр вӧлі вевттьӧма сьӧд эшкынӧн.
{Иван Кожедуб (комиӧдіс В. С. Морозов) @ Служита Рӧдиналы @ казьтылӧм @ Иван Кожедуб. Служита Рӧдиналы @ 1957 @ Лб. 5-358.}
ИВАН КОЖЕДУБ
СЛУЖИТА РӦДИНАЛЫ
ЛЁТЧИКЛӦН РАССКАЗЪЯС
Ленинскӧй комсомоллы, коді воспитайтіс менӧ, сиа тайӧ книгасӧ.
Автор
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
РӦДНӦЙ ОБРАЖЕЕВКАЫН
1. Гортын
Миян дворын быдмӧны ӧти вося кык томиник тополь.
Найӧс садитлӧма менам бать.
Помнита, ар витӧн нин ме кавшасьлывлі на вылӧ.
Кая вӧлі дзик туганӧдзыс да видзӧда гӧгӧрбок: аддза миян хаталысь вевтсӧ да чукыля паськыд улича, улича пӧлӧн — канаваяс. Тулысын найӧ пӧрӧны шоръясӧ, кыті бузгӧ-визувтӧ быгъя ва.
На вомӧн вӧчӧма посторъяс.
Сикт сайын кык неыджыд ты, кодъясӧс кыскӧма эжӧр турунӧн.
Кыддза рассянь матын — нюр вомӧн керъясысь вольсалӧм пос; сы пӧлӧн садитӧма бадьяс.
Ылӧдз, пожӧма вӧрлань, шыльквидзӧны муяс, а войвывсянь, Десналань, — тулысъясын ойдлысь видзьяс.
Помтӧм паськыд эрдъяс!
Неджуджыд гӧраяс видзӧны сиктӧс тувсовъя ытваысь.
Друг кыла мамлысь повзьӧм гӧлӧс.
— Пиукӧй, кутчысь, эн усь,
лэччы ньӧжйӧник.
Сійӧ котӧрӧн локтӧ пу дорӧ, и ме неокотапырысь заводита лэччыны.
— Ах тэ быдлаӧ каттьысьысь!
Некыдз он вевъяв тэд дӧмлыны дӧрӧмъяс да гачьяс.
Кутан кӧ водзӧ кавшасьны пуяс вылӧ — батьыдлы висьтала.
Ӧдйӧ исковта пу вылысь: пола батьысь.
Рӧмдӧ.
Миян став семья пызан сайын.
Ужнайтам.
Ме видзӧдлі Гриша вок вылӧ: гусьӧникӧн сійӧ вежньӧдлӧ вомсӧ; паньӧн ме ог веськав вомӧ — пызан вылын артмӧ шор.
Немвиччысьтӧг бать кучкӧ мем кымӧсӧ аслас паньӧн:
— Мый дуран?
Синвасорӧн ньылала борщсӧ.
— Да ӧд сійӧ ичӧт на, водзӧ оз кут дурны, — шуӧ мам да ачыс гусьӧник пуктӧ меным чӧскыдджык кусӧк.
Накажитӧм ӧдйӧ вунӧ.
Менам кокъяс джоджӧдз оз судзны.
Ӧвтча ме наӧн да тӧдлытӧг инма бать кокӧ.
Татшӧм случайяс дырйи бать зэв стрӧг:
— Весась пызан сайсьыс!
Пукавныд он куж!
Сылӧн рудоват синъясыс сідзсӧ кажитчӧны бурӧсь, но кор сійӧ дӧзмӧма, сэк видзӧдласыс лэчыд да повзьӧдлана.
— Мый ме шуи тэныд, эн кыв али мый?
Лоӧ кайны паччӧрӧ.
Ӧбиднӧ...
Ылісянь видзӧдлывла руалысь борщ вылӧ.
Окота сёйны...
Ужнайтны помалісны.
Хатаын сӧмын ӧтнас мам.
Сійӧ идралӧ пызан вылысь.
Ме тэрыба лэчча паччӧрысь:
— Мамӧ, мамӧ, кынӧмӧй сюмалӧ!
Сійӧ гусьӧник нюмъялӧ:
— А мый батьыд шуис?
Кутан кӧ и водзӧ дурны — нинӧм ог сет...
Но ладнӧ, ичӧтика тай кольыштӧма на.
Сёй да сӧмын ӧдйӧджык, мед батьыд оз тӧдлы!..
Батьӧй латшкӧс тушаа, паськыд пельпомъяса, сылӧн кулакъясыс кажитчӧны меным зэв ыджыдӧн, и ме чайта, мый сійӧ — ставсьыс ёнджык.
Сійӧ этша сёрниа, но бур сьӧлӧма, отзывчивӧй, зільӧ отсавны йӧзлы, мыйӧн сӧмын вермӧ; тайӧс ме гӧгӧрвои, кор нин быдми.
Челядьдырйиыс сылы окота вӧлӧма велӧдчыны, но абу удайтчылӧма — школаыс абу вӧлӧма.
Грамотаӧ велӧдчылӧма ачыс.
Бать радейтліс лыддьысьны.
Тыдалӧ, та вӧсна и ме водз велалі грамотаӧ.
Миян Ображеевка сикт сулалӧ Украиналӧн самӧй войвылын, Сумщинаын, роч сиктъяс пӧвстын, та вӧсна сёрнитісны миян разнӧйног.
Бать ёнджыкасӧ сёрнитліс рочӧн.
Мам да чой — мастерицаяс вышивайтчыны, и рытъяссӧ найӧ коллялӧны тайӧ удж саяс.
Ме пукся накӧд орччӧн да ас вӧчӧм блокнотӧ рисуйтала зверьясӧс да лэбачьясӧс.
Бать лыддьысьӧ, шочиника ошкана видзӧдлывлӧ ме вылӧ да менам блокнотӧ.
Сійӧ кӧсйӧ, медым ме лои художникӧн, кыдзи миян сиктса старик Малышок: ӧд рисуйтчӧм вылын позьӧ корсюрӧ и нажӧвитыштны.
Лӧнь.
Друг кылӧ мамлӧн дӧзмӧм гӧлӧсыс:
— Микита, мый сэн тэ лыддьысян.
Книга помсьыд ӧд няньыд оз шед!
Кыв ни джын шутӧг бать тупкӧ книгасӧ да мыжа морт моз заводитӧ дӧмсьыны либӧ кыны нинкӧм.
Мамлӧн век мелі нюм да слабиник, мудзӧм чужӧм.
Сійӧ омӧля кылӧ, и, кор синвасорӧн норасьӧ аслас сьӧкыд пель вылӧ, мем сійӧ сэки сэтшӧм жаль, мый ме ачым заводита бӧрдны да ветлӧдла сы бӧрся.
Сійӧ сюсь, тэрыб, дугдывтӧг пыр мыйкӧ вӧчӧ — мыськасьӧ, пелькӧдчӧ, пуӧ-пӧжалӧ.
Но мукӧддырйиыс эновтас ставсӧ, уськӧдчас крӧвать вылӧ да заводитас лӧвтны:
— Ой, Ивась, висьӧ...
И сылӧн лӧвтӧмсьыс меным кажитчӧ, быттьӧ ме ачым вися.
Окота пышйыны хатаысь, но мам вӧсна полӧм оз лэдз вӧчны тайӧс: ме зэв ёна радейта сійӧс.
Ог вешйыв сы дінысь, вая юны, лӧсьӧдыштала пӧдушкасӧ.
Бать сулалӧ орччӧн да беспомощнӧя сьӧкыда ышлолалӧ.
Мам воштӧма здоровьесӧ верӧссаяс мунтӧдз на: челядьдырсяньыс сылы ковмӧма сьӧкыда уджавны.
Чужлӧма сійӧ орчча сиктын — Крупецын.
Паныдасьӧма сійӧ менам батькӧд случайнӧ, и найӧ радейтчӧмаӧсь.
Дед кӧсйӧма сетны ассьыс нывсӧ мӧд сайӧ да вӧтлӧма менсьым батьӧс, кор сійӧ воӧма корасьны.
Менам бать-мам гӧтрасьӧмаӧсь гусьӧн.
Олӧмаӧсь гӧля.
Бать кутӧма уджавны заводын.
Семья содӧма, а сыкӧд тшӧтш содӧма и нужда.
Заводитчӧма первой мирӧвӧй война.
Бать висьмӧма тифӧн, висьӧма дыр да сьӧкыда.
Овмӧсыс киссьӧма.
Великӧй Октябрь бӧрын бать пӧлучитӧма вотчина да вӧв, но сувтӧдны овмӧссӧ кокйылӧ абу нин вермӧма: здоровьеыс сылӧн слабмӧма.
Кыдзкӧ ӧтчыд, турун зорӧдалігӧн, сійӧ усьӧма джуджыд зорӧд вывсянь; сэксянь заводитӧма чотны, ветлыны сылы лоӧма сьӧкыд, тшӧкыда кутӧма висьны.
Мам вӧлі аддзӧ, мый сьӧкыд удж батьлы абу вын сертиыс, но корсюрӧ век жӧ пинявліс сійӧс:
— Тэ вӧсна пияныд кулаклы батрачитӧны!
Ме чужи 1920 воын да семьяын вӧлі медічӧтыс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Менам тушаӧй эз вӧв ыджыд, но ачым вӧлі зэв зумыд; ог помнит, медым коркӧ висьлі.
А мамлы век вӧлі кажитчӧ, мый ме верма висьмыны.
Мукӧд челядьсӧ сійӧ эз мелуйтлы, кыдзи менӧ. Бать дӧзмывліс, мый сійӧ балуйтӧ менӧ.
— Да ӧд сійӧ менам медічӧтыс, — дорйысьлывліс мам.
Менам сыкӧд йитчӧмаӧсь челядьдыр олӧм йылысь медбур казьтылӧмъяс. И татшӧм «событие», кыдзи первойысь карӧ ветлӧм.
Бать да мам лӧсьӧдчисны мунны Шосткаӧ ярмарка вылӧ.
Вӧзйыси и ме, но бать некутшӧма эз кӧсйы босьтны.
Сэки ме бӧрддзи.
Мам, дерт, сувтіс ме дор, уговоритіс батьӧс, и сійӧ неокотапырысь пуксьӧдіс менӧ телегаӧ, кытчӧ волі доддялӧма Машка кӧбылаӧс.
Со и ми карынӧсь.
Керкаясыс кык-куим судтаӧсь, гӧгӧр яркӧй вывескаяс — синъясыд паськалӧны.
Пока бать-мам ветлӧдлӧны ярмарка вывті, ме пукала телегаын — видзӧда площадьвывса медся джуджыд керка вылас да шензя: кутшӧм ыджыд хатаяс овлӧны!..
А мукӧддырйи рытнас мам шуас:
— Ну, Ивась, аски ветлам гӧститны Крупецӧ!
И войбыд ме ог вермы унмовсьны.
Чечча муртса на югдыны заводитігӧн.
Завтракайтыштам и петам туйӧ.
Котӧртӧмла регыд мудза — заводита няргыны.
Пуксям пу улӧ шойччыны.
Ме вуграла, а мам сьылӧ:
...Ой тэ, каньӧй-кысульӧй,
Лакин баблысь шоныд йӧв,
Узь тэ сэсся ӧні чӧв.
Быдмыштӧм бӧрын ме куті ӧтдортчыны мамысь: полі, мый мукӧд детинкаяс кутасны серавны ме вылын, шуасны «мампом пиӧн».
Челядьдырйи овлывлӧ татшӧм лӧжнӧй полӧмыс.
Мам пыр частӧджык висьлывліс.
Ӧтчыд, кор ме ваялі ва да лӧсьӧдча вӧлі петны ывлаӧ, сійӧ корис менӧ ас дінас, шога видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Мыйла тэ, Ивась, некор он пукышт ме дінын, мелі кыв он шу?
Менам сьӧлӧм ёкнитіс сійӧ чувствосьыс, кутшӧм овлӧ кодӧскӧ жалитӧмла.
Дерт, ме эг думыштлы сы йылысь, мый тайӧ сэтшӧмыс.
Но, тыдалӧ, друг воис менам вежӧрӧдз, кутшӧм мем дона мамӧй.
Ме дыр пукалі сыкӧд, пока сійӧ ачыс эз ысты менӧ ворсны челядькӧд.
Сійӧ кадсяньыс мамӧн тшӧктӧмторъяс ме вӧчлывлі ещӧ на зільджыка.
Челядькӧд ворсігӧн ме частӧ пыравлі гортӧ, медым тӧдмавны, оз-ӧ ков сылы мыйкӧ.
И вӧвлі мем зэв долыд, кор казявлі, мый мам меӧн дӧвӧлен.
Вокъяс да чой тӧдчымӧн ыджыдӧсь меысь, и миян эз вӧв сійӧ матыслуныс, коді пырджык овлывлӧ ӧткодь арлыдаяслӧн.
Мотя чой пыр ноксьывліс гортса уджъясӧн: то песласьӧ, то уджалӧ град йӧрын, то вышивайтчӧ.
Школаӧ сійӧс эз ыстывны.
Лыддьысьны велӧдчис сійӧ ачыс.
Сылӧн образованиеыс тайӧн и помасис.
Кор ме чужи, сылы вӧлӧма дас арӧс, и сылӧн лоӧма выль тӧждысьӧм — видзны менӧ.
Сылӧн характерыс вӧлі рӧвнӧй, спокойнӧй, аслас ичӧт арлыд вылӧ видзӧдтӧг сійӧ мыйӧнкӧ муніс верстьӧ йӧз вылӧ, и век жӧ корсюрӧ сылы окота вӧлі вильшасьыштны да котралыштны.
Мам кӧ мыйыськӧ вӧлі дӧзмас Мотя вылӧ, непременнӧ казьтыштас, кыдзи сійӧ ӧтчыд менӧ ӧтнамӧс кольӧма дворын кӧбрег дорӧ, а ачыс пышйӧма пӧдругаыс дінӧ.
Менам гӧгыльтчыссьӧма пос кузяыс.
Кӧбрегыс вӧлӧма джуджыд.
Мам кылӧма менсьым горӧдӧмӧс, чайтӧма, мый ме кувтӧдз дойми, да ачыс воштӧма садьсӧ.
Соседка перйӧма менӧ гуысь дзик дзоньвидзаӧс.
Мам дыр висьӧма повзьӧмысла, и менам чойлы ковмӧма уна синва кисьтны.
Ӧткымынысь рытъясын миянӧ чукӧртчывлісны Мотялӧн пӧдругаясыс.
Хатаын шума, гажа.
Нывъяс пуксяласны пызан гӧгӧр да вышивайтчигмоз сьылӧны рытывбыд.
Ӧшинь улын — зон чукӧр.
Найӧ таркӧдчӧны ӧшиньӧ, но нывъяс найӧс оз лэдзны хатаӧ да ещӧ гораджыка, ещӧ гажаджыка заводитӧны сьывны.
Миян сиктса нывбабаяс — зэв мастер рукодельницаяс.
Свадьбаяс водзвылын хатаясын ӧшлӧны сулӧкъяс, асланыс местаӧ пукталӧны пызандӧраяс, занавесъяс, вышивайтӧм дӧрӧмъяс, прӧшвияс — петкӧдлӧны невесталысь приданнӧйсӧ.
Чукӧртчасны родственникъяс, соседъяс да видлалӧны вышивкаяс.
Тайӧ обычайыс нуӧдсьӧ зэв нин важысянь.
Ме радейта ветлывлыны Мотякӧд сылӧн пӧдруга-невестаяс ордӧ.
Сувта вӧлі лабич вылӧ да ыджыд тушаа мужичӧйяс да любопытнӧй тьӧткаяс мышсянь сюся видзӧда яркӧй узоръяс вылӧ, медым бӧрынджык рисуйтны найӧс.
2. Ог кӧсйы повны
Ичӧтдырйи мем зэв окота вӧлі лоны смелӧн, но эз век удайтчыв пыр жӧ венны полӧм.
Вӧвлі миян люкасьысь мӧс.
Торйӧн нин сійӧ эз радейтлы посниясӧс.
Кыдзи аддзас менӧ — ӧшӧдас юрсӧ, чургӧдас сюръяссӧ да веськыда кынӧмӧ метитчӧ.
Ме сыысь пышъя надежнӧй местаӧ — забор вылӧ.
Сійӧ сулыштас неуна, повзьӧдӧм ради пыркйӧдлыштас юрнас, а сэсся надзӧникӧн мунас.
Ӧтчыд ме эг казяв, кыдзи сійӧ воӧма ме дінӧ.
Кыпӧді юрӧс — сійӧ сулалӧ орччӧн — паськӧдӧма синъяссӧ да сюръяссӧ лӧсьӧдӧма мелань.
Ме горӧді.
Кӧсйи ворота вылӧ кавшасьны, но эг вевъяв.
Вот-вот мӧс топӧдас менӧ забор бердӧ!
Видзӧдлі гӧгӧрбок — забор дорын сулалӧны бедьяс.
Босьті ӧти бедь да мыйвынысь сійӧн кучки мӧслы бокас — кытчӧ сӧмын синва да повзьӧм вошины! — да кыдзи горӧда:
— Ук, ме тэныд ӧні петкӧдла!
Мӧс чеччыштіс бокӧ да муніс.
Сійӧ кадсяньыс ме дугді повны мӧскысь.
И пыр «нападайтлі» первойӧн.
Ӧтчыд страда дырйи миянсянь неылын лои пӧжар.
Пока чукӧртчисны сиктсаяс, биыс шымыртіс кык керка.
Пӧжарсӧ регыд кусӧдісны.
Но йӧзлӧн горзӧмыс, ноксьӧмыс да биыс сэтшӧма повзьӧдісны менӧ, мый та бӧрын дыркодь ме садьтӧг повзьывлі сӧмын «пӧжар» кывсьыс.
Некымын во мысти заводитчис пӧжар орчча улича вылын.
Мӧдісны звӧнитны кӧлӧкӧлъяс.
Ме повзи, куті весиг тіравны, но тайӧ кадӧ бать горӧдіс:
— Ивась!
Босьт ичӧтик ведра, кутан ва ваявны!
Ме босьті ведра да котӧрті бать бӧрся, став полӧмӧй менам сэки вуніс.
Кор меным вӧлі квайт арӧс кымын, ме решиті велӧдчыны вартчыны.
Мукӧд ыджыдджык детинкаяс кужӧны вартчыны — вай, думайта, и ме видла.
Пыри сиктса Головочево тыӧ и эг на вевъяв воськовтны водзлань, кыдзи юрвывті тюпкыси кутшӧмкӧ гуранӧ.
Садьӧ вои берегын нин — спаситіс сосед.
Таысь менӧ гортын накажитісны кыдз колӧ.
Ӧбиднӧ вӧлі кывзыны, кор ёртъяс сералісны ме вылын:
— Мый, Лобан, уялыштін?
Тадзи менӧ нимтывлісны челядьдырйи.
Тайӧ жӧ гожӧмнас ме всё-таки велӧдчи вартчыны.
Рытъясын, кор крестьяна локталӧны му вылысь, сикт тырӧ шумӧн да вӧвъяс гӧрдлӧмӧн.
Гырысьджык челядь нуӧдӧны вӧвъяссӧ вой кежлӧ йирсьӧдны.
Ме завидьпырысь видзӧда, кыдзи найӧ, питшӧгас нянь край сюйӧмӧн, горзігтыр чеччалӧны вӧвъяс вылӧ да тӧвзьӧны видзьяс вылӧ.
abu
Миян пӧрысь кӧбыла Машка зэв асныра.
Ме ветлӧдла сы гӧгӧр, зіля пуксьыны сы вылӧ.
Но тайӧс вӧчны абу кокни!
Сійӧ гогйӧдлӧ юрнас, корсйӧдлӧ нырнас, и ме бӧрыньтча.
Но медбӧрын ме шедӧді ассьым: нянь кусӧкӧн ылӧді Машкаӧс, кутчыси сылы бурысяс, а сэсся кыдзкӧ кавшаси сылы сьылі вылас.
Сійӧ уськӧдчис водзлань, и ме муртса эг усь.
Котӧрӧн воис ыджыд вок да лэдзис менӧ вӧв вылысь.
Та бӧрын Машка кутіс относитчыны ме дінӧ недоверчивӧя.
Прӧйдитіс некымын лун, и кыдзкӧ ӧти рытӧ бать корис менӧ ас дінас да шуис:
— Талун нуӧдан Машкаӧс вой кежлӧ йирсьыны.
Сійӧ петкӧдіс кӧбылаӧс, и ме муртса пукси сы вылӧ.
Мӧдӧдчи.
Мекӧд тшӧтш муніс орчча керкаысь детинка Яша; сійӧ меысь ыджыдджык, «опытнӧй» конюх.
Кор воим видзьяс вылӧ, дзикӧдз нин пемдіс.
Вӧвъясӧс лэдзим йирсьыны, а асьным мӧдӧдчим куреньӧ.
Куреньӧн шусьӧ конюхъяслӧн видзьяс вылын узьланіныс.
Войбыд сэні ломтысьӧ бипур: коді шонтысьӧ, коді юква пуӧ, порсь тшӧг жаритӧ, картупель пӧжалӧ, а коді мойдъяс висьтавлӧ.
Детинкаяс истӧгысь ворсӧны очко, а старикъяс узьӧны нин.
Кылӧ чӧскыд юква дук.
Видзьяс вывсянь пӧльтӧ веж кӧрӧн, тыясын квакайтӧны лягушкаяс.
Вӧвъяс жвачкӧны сочнӧй турун.
Горзӧ войся лэбач.
Бипур дорын вуджӧръясыс кажитчӧны зэв страшнӧйӧн.
Ме тӧда, менӧ виччысьӧ испытание.
Обычайыс татшӧм: вӧв йирӧдны первойысь воӧм морт пӧлучайтӧ «крещение», медым сійӧ эз пов кӧинъясысь да пемыдысь.
Челядь, кор аддзисны миянӧс, сувталісны; садьмисны и старикъяс.
Менӧ некымынысь кытшовтӧдӧны бипур гӧгӧр — тайӧ вӧв йирӧдысьяслӧн закон.
Сэсся сетӧны котёлок да мӧдӧдӧны ю дорӧ вала, бӧр воигӧн тшӧктӧны видзӧдлыны вӧвъясӧс.
Мунны пемыдын тӧдтӧм местаясті страшнӧ.
Но не мунны — сідзкӧ янӧдны асьтӧ, пыр кежлӧ кольны трусӧн.
Дум вылӧ усины ведьмаяс да русалкаяс йылысь мойдъяс.
Но оз позь петкӧдлыны, мый полан.
Кыдзи кӧть, а полӧмтӧ колӧ венны.
Мӧдӧдчи надзӧникӧн мунны, а сэсся эг выдержит да заводиті котӧртны став эбӧсысь.
Котӧрӧн вои ю дорӧ, синъяс велалісны нин пемыдас.
Видзӧда гӧгӧрбок, кывзыся — дзик некод абу.
Лӧнь.
И ньӧти абу страшнӧ.
Гумовті котелокӧ ва да мӧдӧдчи бипурлань; муна надзӧник, медым эз солькъясь ваыс; мунігмоз видзӧдлі вӧвъясӧс.
Йирсьӧдчысьяслӧн старшӧй пыддиыс босьтӧ ме ордысь котёлок:
— Молодеч, тырыс вайӧмыд!
Сідзкӧ, абу полӧмыд.
Вӧвъясӧс видзӧдлін?..
Йирсьӧдчигӧн колӧ лоны сюсьӧн да ёрт вылад оз ков серавны, либӧ аслыд лоӧ бӧрдны!
Но, мун шойччы!..
Ме велалі куреньса олӧмӧ.
Пукси бипур дорӧ да тшӧтш куті пӧжавны картупель.
Корсюрӧ кодкӧ чеччас да мунас видзӧдлыны вӧвъясӧс; ӧткымынъяс гартыштчӧмаӧсь кышанъяснас да узисны, а некымын морт кывзісны мойдъяс, быльяс да небылицаяс.
Ме сёйышті, ун кутіс менӧ личкыны, и кодкӧ сёрнитӧм шы улын унмовси.
...Быд рыт нуӧда Машкаӧс табунӧ.
И сюрлӧ жӧ меным сысянь!
Кыдзкӧ-мыйкӧ вайӧдан сійӧс йирсянінӧ, а бӧр гортӧ нинӧм вылӧ он ылӧд.
Сиктӧ колӧ воны югдытӧдз на — бать мунӧ уджавны му вылӧ водз.
Нянь ачым ог сёй, медым сійӧн ылӧдны кӧбылаӧс.
А сійӧ воас тэ дінӧ, кватитас нянь кусӧк, бергӧдчас да кыйӧдӧ чужйыны тэныд — некыдз сы дінӧ он матыстчы!
Со ӧтчыд надзӧникӧн воа вӧв вылын йирсьӧдчанінысь.
Вартӧдны Машкаӧс ог лысьт — шыбитас вывсьыс.
Вои нин сиктӧ.
Друг забор сайысь петіс пон да увтчигтыр уськӧдчис Машкалы кок улас.
Кӧбыла чужйыштчис да мӧдіс тӧвзьыны водзӧ.
Ме повзи, крепыда кутчыси бурысяс да горза: «Тпру!..
Тпру!..»
Кысь нин сувтӧдны сійӧс!
Оз и думайт менам Машка кывзысьны, тӧвныр моз лэбӧ сикт кузя.
Муртса сувтӧді сійӧс.
Та бӧрын ме пыр куті вартӧдӧмӧн ветлыны Машка вылын.
Кыдзкӧ ӧтчыд бать воис му вылысь сёр.
Дзикӧдз нин пемдіс, кор ме вӧлі нуӧда вӧлӧс табунӧ.
Решиті мунны кладбище дорті, медся дженьыд туйӧд.
Муні пӧшти синмӧс восьтывтӧг — воддза луннас русалкаяс да ведьмаяс йылысь быдсяма сӧрӧмсӧ кывзі.
Бӧр воа подӧн сійӧ жӧ туйӧдыс.
Муна ӧдйӧ, мыйыськӧ полышта.
Друг аддза — кодлӧнкӧ синъясыс, кыдзи би чутъяс, ӧзйӧны.
Менам мыш кузя йирмӧг котӧртіс, ме уськӧдчи котӧртны: первойысь войын паныдаси кӧинкӧд.
Сэтшӧм ӧдйӧ котӧрті, мый эг и казяв, кыдзи вои кладбище дорӧдз.
Ме вылысь пӧсь киссьӧ, сьӧлӧм сідзи и чеччалӧ.
Видзӧда, пемыдын кодкӧ зэв ыджыд, еджыд паськӧма мунӧ, кузь кинас ӧвтчӧ, мелань локтӧ.
Но, думайта, покойник кӧсйӧ кутны менӧ!
Повзьӧмла куни синъясӧс да уськӧдчи котӧртны, туйсӧ весиг ог аддзы кок улысь.
А аслым окота тӧдмавны, коді нӧ сэтшӧмыс: «Вай жӧ видзӧдла!»
Вені ассьым полӧмӧс, сувті да видзӧдлі бӧрлань: ыджыд еджыд вӧв ӧвтчӧ бӧжнас.
Мем лои тешкодь, мый повзи вӧлысь, заводиті сьывны да тэрмасьтӧг куті восьлавны гортлань.
3. Первойя обязанностьяс
Кымын ме быдми, сымын лои асныраджык.
Бать, коді вӧлі наблюдайтысь да думайтысь мортӧн, пыр жӧ казяліс тайӧс.
Сійӧ зілис чегны тайӧс да аслым казявтӧг велӧдіс менӧ радейтны удж, вӧчны сійӧс ас кадӧ да помӧдз.
И бать шедӧдіс тайӧс: ме велалі гортын аслам обязанностьясӧ да некор эг пышъявлы наысь.
Ме ещӧ эг на велӧдчы школаын, кор бать садитіс керка мышкӧ некымын груша, яблоня да слива пу.
Сійӧ и менӧ тшӧтш уджӧдіс: ме кодйи и кыскалі му, сыкӧд ӧтлаын лелькуйті томиник пуясӧс, шыблалі лёльӧяс, небзьӧдлі мусӧ пуяс гӧгӧрсьыс.
Кор пуяс кутісны сетны плодъяс, бать ыстывліс менӧ караулитны найӧс.
Ме сьӧрысь босьтлі рогатка, изъяс; сэсся вӧлі пукся пу улӧ да кывзыся войся пемыдас, а ачым ёнакодь пола.
Мукӧддырйиыс бать гусьӧникӧн матыстчас ме дінӧ да, менам кӧ унмовсьысьӧма, садьмӧдас менӧ:
— Унмовсин?
Омӧль стӧрӧж тэысь артмас.
Кор ме быдми нин, сэки юалі батьлысь, мыйла сійӧ тайӧс вӧчлывліс, ӧд вӧръяс эз вӧвны.
Сійӧ серӧктіс:
— А кыдз нӧ мӧдногыс!
Тэ менам медся ичӧт пи, ме и велӧді тэнӧ ичӧтысянь быдпӧлӧс уджӧ.
Ме висьлывлі, век ёнджыка пӧрысьми да думайтлі — водз колян тэ батьтӧг...
Гортын менам обязанностьяс вочасӧн пыр содлісны.
Гожӧмын асывсянь ӧбедӧдз ваяла ва киськавны градвыв пуктасъяс: тырта дзонь бӧчка, медым сійӧ эз косьмы, — тайӧ менам норма.
Васӧ новла карнанӧн дзик кыкнан ведра чукйӧныс, тувччала лабутнӧя, быттьӧ йӧв тыра доз нуа, а ачым ведрасьыс муртса и ыджыдджык.
Юкмӧсӧдзыс горт дінсянь сё кымын метр; пока ва тыра ведраяс кыскан ӧшинь улӧдз, ёна мудзан.
Видз вылын видза кукӧс.
Видзӧны ассьыныс кукъяссӧ и уна мукӧд детинкаяс. Асывсянь рытӧдз ми котралам сэні кустъяс гӧгӧр.
Сюся следитам куканьяс бӧрся, видзӧдам, медым найӧ зз пырны кӧдзаяс вылӧ, медым эз пакӧститны.
Найӧ кӧ пырасны кӧдзаяс вылӧ, сэк бать-мамсянь чорыда сюрас.
Мукӧддырйиыс дышӧдас видзны найӧс, чеччыштан куклы мыш вылас да пӧттӧдзыд гуляйтан сы вылын.
Рытланьыс кыскӧ гортӧ — нянь сёйӧма, пӧра ужнайтны, да и узьны кад.
Шонді лэччӧма нин улӧ, вуджӧръяс лоӧны пыр кузьджыкӧсь.
— Кад нин куканьясӧс вӧтлыны гортӧ, — кодкӧ сетӧ команда.
Ньӧжйӧник, дыша мунӧны пӧт куканьяс — сэтшӧма йирсьӧмаӧсь, мый кузьтаног и пасьтаног лоӧмаӧсь ӧткодьӧсь.
И ми восьлалам надзӧник да горӧдлывлам: «Давай, давай зільджыка!»
Вензям, кодлӧн куканьыс бурджыка «йирсис», мойдъяс висьтавлам, а кор дышӧдас — заводитам вермасьны, горзіг да сералігтырйи быглясям веж турун вылын, панъясям ӧта-мӧдкӧд.
Тӧвнас ме ветлывлі батькӧд песла.
Бать кералӧ кос увъяс, а ме новла найӧс доддьӧ.
Бать горзӧ: «Видзчысь ёнджыка, синмыд мед оз зургысь!»
Бать бӧрся ог вевъяв, и сійӧ ачыс заводитӧ тэчны доддьӧ увъяссӧ.
Топыда кӧрталӧ найӧс, пуксьӧдӧ менӧ додь вылӧ да шуӧ: «Кутчысь, Ваня, эн усь...» Вӧв вӧрзьӧ; бать восьлалӧ орччӧн, бокиті, — сійӧ оз пуксьы доддьӧ, медым вӧлі кокниджык миян кӧбылалы.
Гортын тэча увъяссӧ клеткаӧ — колӧ найӧс косьтыны.
Асывъясын весала картупель став семьялы, чышка джодж.
Тӧлын ӧшинь пӧдушкаяс вылысь косӧда ва, медым найӧ эз сісьмыны, — бать обязательнӧ прӧверитас, косӧсь-ӧ найӧ.
Миян улича вылӧ, кытчӧ ӧтар боксяньыс пӧльтӧ тӧв, вайӧ уна лым.
Дворын весала туйяс — кильчӧсянь да воротасянь сарайӧдз, кӧбрегӧдз.
Луннас воасны челядь да нуӧдӧны ворсны.
Кыла, горзӧны:
— Иван!
Мунам ворсны!
Мукӧддырйиыс муртса кутчысян, медым не эновтны ставсӧ да не котӧртны ывла вылӧ.
4. Пыра велӧдчыны
Лыддьысьны ме велалі тӧдлытӧг.
Луннас пӧттӧдзыд котралан, ворсан, уджалан, а рытын пукалан пызан сайын, листалан кампет бумагаяс да аддзан сэсь тӧдса букваяс.
Пукала лӧня, быттьӧ шырпи, медым узьны эз ыстыны.
Тадзи ворсігтыр квайт арӧсӧн ме велалі лыддьысьны да рисуйтчыны.
...Асыв.
Велӧдчан волӧн первой лун.
Сулала улича вылын да завидьпырысь видзӧда детинка-школьникъяс вылӧ: ме ичӧт на.
Ӧграда сайысь петіс Василь — менам сосед да друг:
— Мунам школаӧ, ме тэнӧ гижӧда.
Ме лои сэтшӧм рад, мый весиг эг и юав бать-мамлысь да котӧрӧн мӧдӧдчи Василь бӧрся.
Котӧрта — а ачым пола: друг учительница ӧткажитас?
Висьтавлісны, мый Нина Васильевна — стрӧг морт, но челядь радейтлісны сійӧс.
Пырам югыд, джуджыд классӧ.
Медся ёна меным кажитчис класснӧй дӧска.
«Сы вылын рисуйтчыны бура позьӧ», пыр жӧ думышті ме.
Партаяс дзирдалӧны, челядь пасьтасьӧмаӧсь праздник лунӧ моз.
Учительница пукалӧ нин пызан сайын.
Сылӧн том, мелі чужӧм, сьӧд юрсисӧ бура шыльӧдӧма.
Бӧрынджык ме казялі, мый кор сійӧ абу дӧвӧлен либӧ мыйыськӧ дӧзмӧма, сылӧн синкымъяс костас артмӧ джуджыд веськыд чукыр.
Василь матыстчӧ сы дінӧ да, ме вылӧ индігтыр, шуӧ:
— Нина Васильевна, сійӧ кужӧ лыддьысьны, ме вайӧді сійӧс школаӧ.
Нина Васильевна меліа нюммуніс да сюся видзӧдліс ме вылӧ:
— Но, ичӧт, лок дӧска дорӧ, гиж букваяс, кутшӧмъясӧс тӧдан.
Ме кыпӧдчи кок чуньяс йылӧ да старайтчӧмӧн гижалі букваяс.
Учительница сетіс меным букварь.
Первойсӧ ме торксялі, а сэсся збоя лыдди кутшӧмкӧ рассказ.
Нина Васильевна гижис менсьым ним, ов, арлыд да шуис:
— Тэ ичӧт на, но первой группаӧ ме тэнӧ век жӧ босьта.
Радӧйла ме дзикӧдз вунӧдчылі.
Пуксис тӧв, уличаяс тырисны лымйӧн, заводитчисны пургаяс да кӧдзыдъяс.
Ветлыны школаӧдз вӧлі ылын, но ме чеччывлі водз — пыр повлі сёрмӧмысь — и пӧшти век волывлі первойӧн.
Классын пукавлі чӧла: казялі, мый кор дзик став висьталӧмсӧ кывйысь кывйӧ бура кывзан, сэк урок велӧдны кокни.
Школаын вӧлі объявитӧма няйт тетрадьяслы да книгаяслы война: Нина Васильевна стрӧга следитіс сы бӧрся, медым найӧ вӧліны порядокын, и ме велалі видзны найӧс.
Ӧти асылӧ вӧлі зэв кӧдзыд.
Тӧв зілис писькӧдчыны миян улича вылӧ да омляліс пач трубаын.
Ме садьми.
Видзӧда — дзик на пемыд, но мам чеччӧма нин да ломтӧ пач.
Сійӧ менӧ эз садьмӧд: решитӧма, мый татшӧм кӧдзыд дырйи школаӧ мунны нинӧмла.
Ме бӧрдӧмсорӧн вӧзйыси школаӧ.
Уличаяс вылын челядь оз тыдавны.
Мыйвынысь тэрмася школаӧ.
Со и вои.
Лымъя туй вылын — абу ни ӧти след.
Ӧшиньясын пемыд, пач трубасьыс петӧ тшын.
Кайи кильчӧ вылас — ӧдзӧсыс пӧдса.
Но, думайта, сёрми!
Мем лои сэтшӧм ӧбиднӧ, мый весиг бӧрддзи.
Друг ӧдзӧсыс воссис да петіс Нина Васильевна.
Ӧти кинас сійӧ кутіс юрсьыс чышъянсӧ, а мӧднас топӧдыштіс менӧ:
— Мыйла тэ татшӧм кӧдзыднас воин?
Ӧд ми талун огӧ велӧдчӧй.
А ме кыскала нырӧс да чӧв ола.
Учительница косӧдіс менсьым синваӧс да нуӧдіс ас ордас.
Сійӧ пӧрччӧдіс ме вылысь пальтоӧс, шапкаӧс да друг повзьӧмпырысь шуис:
— Да тэнад пельыд едждӧдӧма!
Котӧрӧн петіс ывлаӧ, вайис лым да мӧдіс ниртны менсьым пельӧс, пока сійӧ дзикӧдз эз гӧрдӧд.
Сэсся пуксьӧдіс пызан сайӧ да вайис пӧсь чай да кампетъяс.
Ме дзикӧдз успокоитчи, юа чай да видзӧдлывла гӧгӧрбок.
Сійӧ комнатаын таӧдз ме эг на вӧвлы.
Меным зэв ёна кажитчис книга тыра джадж — ме ещӧ некор на эг аддзыв та мында книгасӧ.
Кор ме помалі юны чай, Нина Васильевна пуксьӧдіс менӧ пач дорӧ да сетіс картинкаяса ыджыд книга.
Ӧні ме ог нин помнит ни картинкаяссӧ, ни книгаыслысь нимсӧ, помнита сӧмын, мый меным вӧлі зэв лӧсьыд миян учительница ордын.
Сійӧ лунсяньыс и ме куті дружитны сыкӧд.
Бӧрынджык ме унаысь волывлі сы ордӧ да лыдди сылысь став книгаяссӧ.
Ме велӧдчи зэв окотапырысь, асывсянь рытӧдз ноксьывлі школаын.
Но вот ӧтчыд гожся каникулъяс водзвылын вои гортӧ, бать чукӧстіс менӧ да кыдзкӧ зэв нин меліа шуис:
— Ваня, ме вися.
Ковмас тэныд нажӧвитыштны.
Лоӧ, пиукӧй, эновтны школатӧ.
Тэ кутан дядьыдлы отсасьны скӧт видзны.
Ме бӧрддзи.
Батьлӧн чужӧмыс пемдіс.
Сылы эз вӧв окота, медым ме эновті школа, но нужда заставляйтіс.
И аски асывнас жӧ меным ковмис мунны орчча сиктӧ, кӧні дядь уджаліс пастухӧн.
Некыдз ог вермы вунӧдны школаӧс.
Луннас ещӧ кокниджык — котралӧмла вунӧдлан ставсӧ, а рытнас он аддзы аслыд места.
Первой лунъясӧ дядь стрӧга следитіс ме бӧрся, здук кежлӧ эз лэдзлы син увсьыс.
Но кык вежон мысти ӧбед бӧрын сійӧ мӧдӧдіс менӧ видзны некымын мӧс сиктбердса пӧскӧтина вылӧ, а ачыс нуӧдіс стадасӧ видзьяс вылӧ.
Аддза, менам мӧсъяслы некод оз угрожайт.
Видзӧдлі гӧгӧрбок — некӧн некод оз тыдав.
И нюжмасьны дыр эг кут — котӧрті гортӧ.
Бать вӧлі узьӧ нин.
Ме садьмӧді сійӧс:
— Мый кӧсъян, батьӧй, вӧч, но босьт менӧ бӧр.
Кыв шутӧг бать чеччис крӧвать вылысь, стенысь босьтіс гез да ёнакодь кулис менӧ.
Кывзысьтӧмысь.
Ме весиг эг бӧрддзы.
И бать сетчис:
— Нинӧм, тыдалӧ, он вӧч.
Велӧдчы!
5. Куркуль*
Сійӧ жӧ гожӧмын бать меным шуис:
— Деньга менам абу.
Кӧсъян кӧ ньӧбны карандашъяс да краскаяс — нажӧвит ачыд.
Со миян улича вылын олысь куркуль детинкаясӧс тшӧктӧ весавны ассьыс дворсӧ.
Гашкӧ, мыйкӧ и сетас.
Куркуль оліс миян хатасянь неылын, вӧлі зэв озыр да, кыдзи и став кулакъяс, зэв скуп да горш.
Менам ыджыдджык вокъяс батрачитлісны сы ордын.
Колхоз сэки эз на вӧв.
Сы ордӧ медаси и ме.
Асывсяньыс да пемыдӧдзыс весалі двор: новлі куйӧд, чышки, весалі ёг.
Быдса лун уджалі, но менӧ весиг эз вердыштны; оз прӧста важ пӧслӧвича висьтав: «Понлысь кӧ вомсьыс кусӧк мырддян, то и озырлысь мыйкӧ босьтан».
И став вӧчӧм уджысь кулак мем мынтіс... ӧти кӧпейка.
Ме ёна скӧрми.
Решиті, мый сэсся некор ог кут батрачитны мустӧм богатейлы.
Но миян семья вӧлі ыджыд, бать висис.
И ме бара муні кулак ордӧ.
Молотилкаӧн вартігӧн быдса лун вӧтлі вӧвъясӧс.
Рытъядорыс ёна мудзи, окота вӧлі сёйны, но вӧлі дӧвӧлен: пӧттӧдз гуляйті вӧвъяс вылын и деньга, навернӧ, унакодь нажӧвиті — тайӧ пӧрйӧ, думайта, мустӧм куркуль мынтысяс нин бурджыка.
Кутшӧма ме разочаруйтчи, кутшӧма скӧрми, кор гумла вылын быдса лун уджалӧмысь пӧлучиті нянь кусӧк да чирӧм порсь тшӧг тор.
Ме ылӧдз шыбиті сетӧмторсӧ, бергӧдчи и муні.
6. Пӧсь лунъяс
Рытъясын миянӧ частӧ пыравлывліс миян сосед, батьлӧн бур друг, Сергей Андрусенко.
Сійӧ вӧлі зэв бур морт — гражданскӧй война кадся партизан, крепыд большевик, сиктса мудзлытӧм активист.
Зэв ёна ме радейтлі сійӧс.
Уна разнӧй шуткаяс висьтавлывліс сійӧ, но меным медся ёна кажитчывлісны сылӧн висьтъясыс ратнӧй делӧяс йылысь, стойкӧй да отважнӧй партизанъяс йылысь, Рӧдиналӧн врагъяскӧд тышъяс йылысь.
Ӧні на менам син водзын сылӧн томлӧн кодь гожъялӧм чужӧмыс, ловъя, сюсь синъясыс.
Сылӧн военнӧй выправка, и кӧть тушанас сійӧ абу ёна ыджыд, но сылӧн видыс внушительнӧй.
А кыдзи висьтавлӧ сійӧ, сідзсӧ некод оз куж.
Ме дась кывзыны сійӧс уна час чӧж.
Кор сійӧ помалӧ ассьыс висьтсӧ, ме сійӧс тракъя соскӧдыс да кора:
— Но ещӧ, Сергей дядь!
Сійӧ нюммунас, кинас меліа малыштас юрӧд, да, оз кӧ тэрмась, непременнӧ висьталас аслас олӧмысь ещӧ кутшӧмкӧ интереснӧй эпизод.
Татшӧмъясыс, кыдзи Сергей Андрусенко, миян сиктын эз вӧвны этшаӧнӧсь.
Найӧ ставныс пӧся поддерживайтісны сиктын колхознӧй олӧмӧ вуджӧм.
Помнита уна йӧза скодъяс, вӧвлӧм партизанъяслысь пӧсь речьяс, уличаяс вылын гора сёрнияс, кодъяс оз вӧлі лӧньлыны войшӧр кадӧдз, да батьлысь кыпыда шуӧм кывъяссӧ: «Йӧзлӧн ӧні воссисны синъясыс — гӧгӧрвоисны, мый кулак нажӧвитчӧ батрак удж помысь».
Помнита, кутшӧм долыдӧсь вӧліны чужӧмъясыс миян сиктса крестьяналӧн сійӧ собрание бӧрас, кор вӧлі постановитӧма котыртны колхоз да шуны сійӧс «<ukr>Червоный партизанӧн</ukr>»*.
Сиктын вӧліны уна комсомолец-активистъяс; найӧ ёна отсасисны коммунистъяслы да сельскӧй активлы сиктын великӧй преобразование — коллективизация нуӧдӧмын.
Менам вок Александр, активист-комсомолец, быдса лунъяс колльӧдліс сельсӧветын, муяс вылын, скодъяс вылын.
Медводдзаясысь ӧтиӧн сійӧ гижсис колхозӧ да кутіс уджавны сэні счётоводӧн.
Гортӧ волывліс сёрӧн да сьӧрсьыс вайлывліс бумагаяс, медым уджыштны ещӧ гортын.
Ун пыр нин ме вӧлі кыла, кыдзи сійӧ гольсйӧдлӧ щӧтіӧн да висьтавлӧ батьлы лунся событиеяс йылысь.
Миянсянь неылын оліс коммунист Максимец.
Колхозса правлениеӧ мунігӧн Сашка пыравліс сы ордӧ, кыдзи старшӧй ёрт дінӧ, сӧветуйтчыны.
Кыдзкӧ ӧтчыд ми, детинкаяс, вӧлі воам школаысь.
Видзӧда — улича кузя мунӧны телегаясӧ доддялӧм уна вӧв.
Вӧвъяслы бурысьясас кӧртавлӧмаӧсь лентаяс, а выльӧн краситӧм мегыръясас ыджыд гӧрд букваясӧн гижӧмаӧсь «ОКЧП» — ображеевскӧй колхоз «<ukr>Червоный партизан</ukr>».
Ми, дерт, мӧдім котӧртны телегаяс бӧрся.
Колхозникъяс пуксьӧдісны миянӧс, и ми важнӧя гольгим-мунім сикт кузя.
Тайӧ лунӧ вӧлі котыртӧма колхознӧй конюшня, колхознӧй двор.
Колхозлы вуджис и ыджыд яблоневӧй сад, коді быдмис сикт шӧрын джуджыд ӧграда пытшкын.
Сад — миян сиктлӧн мичлун.
Сійӧ тыдалӧ ылісянь, муяс вывсянь и видзьяс вывсянь.
Торйӧн нин мича сійӧ тулысын, кор цветитӧны яблоняяс.
Революцияӧдз тайӧ вӧлі неыджыд дворянскӧй поместье, но и революция бӧрын садйӧн дыр на пӧльзуйтчис помещиклӧн рӧдняыс.
Вӧвлӧм барскӧй керкасӧ, код стенъяс пӧлӧн гартчӧны таг да дикӧй виноград, а параднӧй входсянь неылын гыалӧ бассейн, ремонтируйтісны.
Тані лои колхозса правление.
Колхозӧ народ пырис дружнӧя, но век жӧ аддзыссисны ӧткымын продажнӧй йӧз. Кулакъяс, кодъяс синнаныс эз вермыны аддзыны Сӧветскӧй властьӧс, сяммисны ньӧбны найӧс.
Найӧ виалісны активистъясӧс, грабитавлісны колхознӧй лавкаяс.
Тайӧ вӧліны тревожнӧй лунъяс.
Мам ёна поліс Сашка вӧсна.
Сёрнитісны, мый бандитъяслӧн эм оружие.
Сикт ставнас кыпӧдчис налы паныд тыш вылӧ.
Вӧчисны облава.
Ӧти бандитӧс пыр жӧ кутісны, но мӧдыс дзебсис рудзӧг кӧдза пиӧ.
Крестьяна вӧтчисны сы бӧрся.
Тайӧ кадӧ детинкаяскӧд ми сулалім сиктӧс кытшалысь потшӧс дорын.
Аддза, град йӧрті котӧртӧ Максимец, киас сылӧн ружье.
Мыйлакӧ мем пыр жӧ усины дум вылӧ партизанъяс йылысь Сергей дядьлӧн висьтъясыс да дзикӧдз вунӧді сы йылысь, мый миянлы, детинкаяслы, тайӧ лунъясӧ эз тшӧктыны петны сикт сайӧ, и ме уськӧдчи котӧртны Максимец бӧрся.
Вои ичӧтик ягӧдз.
Сэні сулалісны кымынкӧ комсомолец.
На пӧвстысь кодкӧ муртса вевъяліс шуны: «Кытчӧ тэ, детинка, мунан, вай бергӧдчы бӧр!», кыдзи друг кутісны лыйсьыны.
Ӧти зон кайис пу йылӧ, медым нуӧдны разведка.
Пуля шутёвтіс сы дінті.
Тайӧ лыйліс бандит, кодӧс казяліс Максимец.
Сэсся ставыс лӧнис, и ме аддзи Максимецӧс да ещӧ кык крестьянинӧс: найӧ ас бӧрсяыс кыскисны скӧр синъяса ыджыд тушаа том мортӧс.
Миян, детинкаяслӧн, сійӧ кадӧ вӧлі воинственнӧй настроение: ми ворслім войнаӧн, вӧчавлім облаваяс да мӧвпавлім кутны настӧящӧй бандитӧс.
Ог вермы вӧлі некыдз виччысьны ыджыд вок Яковсянь письмӧяс — сійӧ служитіс пограничнӧй войскаын миян страналӧн медся лунвыв районын, Кушкаын.
Сійӧ гижлывліс граница вомӧн вуджысьяскӧд тышкасьӧм йылысь.
Сылысь письмӧяссӧ бать унапӧрйӧ лыддьывліс рӧдняяслы да соседъяслы.
И та бӧрын Сергей Андрусенко пыр казьтывліс гражданскӧй война кадся боевӧй делӧяс йылысь.
Настӧящӧй праздник вӧлі гортын, кор Яков вокӧй ыстіс ассьыс фотокарточкаяссӧ.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны ӧні сійӧс: лӧсьыда вурӧм красноармейскӧй шинеля, возмужайтӧма и, главнӧйыс, киас кутӧ сабля.
Ме некыдз ог вермы вӧлі вештыны синъясӧс тайӧ сабля вывсьыс.
А регыд сиктӧ воис отпускӧ миян сосед — том командир; сійӧ велӧдчӧма военнӧй училищеын.
Сэтшӧма мем кажитчисны сылӧн петлицаясас квадратъясыс, югъялысь сапӧгъясыс, сылӧн стройнӧй, лӧсьыд фигураыс, мый ме куті зільны сёрнитны да ветлӧдлыны дзик жӧ сы моз.
И кор рытъясын сійӧ петавліс ворота сайӧ куритчыны, то ми, детинкаяс, сулавлім ылынкодь да чӧла видзӧдім сы вылӧ.
...Сы бӧрын, кор Максимец кутіс бандитӧс, ме куті дугдывтӧг вӧтлысьны сы бӧрся да комсомолец-активистъяс бӧрся.
Кык кымын вежон мысти районысь воисны агрономъяс.
Накӧд крестьяна петісны му вылӧ митингуйтны.
Котӧрті сэтчӧ и ме.
Максимец друг видзӧдліс гӧгӧрбок да корис менӧ ас дінас:
— Вай котӧртлы да кор Нина Васильевнаӧс да пырав сельсӧветӧ — висьтав, мый час мысти воа собрание вылӧ.
Ме котӧрті, мый вӧлі вынӧй.
Кашкигтыр вои школаӧ.
Ме вылӧ видзӧдіг Нина Васильевна нюммуніс да шуис:
— Да тэ связнӧйӧн лоӧмыд.
Комсомолецъяс частӧ кутісны сетавны миянлы, детинкаяслы, поручениеяс, и ми панъясигтыр котравлім, медым выполняйтны найӧс.
И кутшӧм ме вӧлі рад да шуда, кор регыд мысти стӧч сійӧ гумла вылас, кӧні ме вартігӧн ямщикавлі кулаклы, кутіс уджавны миян «<ukr>Червоный партизан</ukr>» колхозлӧн вартан машина!
7. Сиктын выль олӧм
Прӧйдитіс некымын недель сійӧ кадсяньыс, кор миян сиктын котыртчис колхоз.
Ӧтчыд рытын Сашка вок висьталіс меным, мый миян сиктын лоӧ клуб.
Кор ме вои школаӧ, став челядь сӧмын та йылысь и сёрнитісны.
Некымын лун мысти сиктса крестьяна мунісны строительнӧй материалъясла.
Удж кутіс пуны.
Кор рӧмдыліс да рабочӧйяс мунавлісны гортъясас, ми, челядь, волывлім стрӧитсьысь на клубӧ да сэні ворслывлім гораньӧн.
Кыліс стружки дук, ӧшиньясӧд тыдаліс тӧлысь, керъяссянь му вылӧ водлісны вуджӧръяс.
Ставыс тайӧ миянлы ёна кажитчывліс, и ми неокотапырысь бӧр мунлывлім гортӧ.
Клуб стрӧитӧм вӧлі сиктын ыджыд событиеӧн.
Сылысь воссьӧмсӧ ёна виччысисны пӧрысьяс и томъяс.
Ме сэки первойысь кывлі «сцена» кыв и быд лун волывлі стрӧитчанінӧ да видзӧді — уна-ӧ нин вӧчӧма.
Меным век кажитчывліс, мый уджъяс мунӧны надзӧн.
Но ещӧ на ёнджыка став йӧзӧс радуйтіс сійӧ, мый миян сикт лоӧ электрифицируйтӧма.
Тӧлын рытъяссӧ ми коллявлім: дзузганӧн, а дзик на неважӧн весиг сартаса биӧн.
Тадзи вӧвліс зэв нин важысянь.
И друг — электрическӧй би!
Миян лоӧ ыджыд, бура югдӧдӧм клуб, хатаясын ломзясны Ильичлӧн лампочкаяс, а гумла вылын кутас уджавны электрическӧй вартан машина!
Медбӧрын сиктӧ вайисны столбъяс.
Районысь воисны электромонтёръяс, техникъяс.
Долыда, зіля мӧдӧдчис удж!
Челядь волывлісны и клуб стрӧитанінӧ и вӧтлысьлісны электромонтёръяс бӧрся — быдлаӧ вевъявлісны.
Ми ноксьывлім ставсьыс ёнджыка.
Школаын учительницаӧс тыртлывлім вопросъясӧн, и сійӧ терпеливӧя, подробнӧя объясняйтліс миянлы, кыдзи лӧсьӧдасны свет, кыдзи вӧчсьӧ электроэнергия.
Дыр виччысяна лун воис — ток сетӧма!
Хатаясын югыд, кыпыд, а школаысь кӧть эн и петав — сэтшӧм лӧсьыд сэні лои!
Крестьяналы тайӧ вӧлі ыджыд праздникӧн.
Сійӧ жӧ воӧ, Октябрьскӧй праздникъясӧдз некымын лун водзджык, миян школаын котыртчис пионеротряд.
Гажа, шондіа асылын урокъяс заводитчытӧдз ми сувтім стройӧ школьнӧй дворын, и Нина Васильевна висьталіс миянлы пионеръяс йылысь, сы йылысь, мый пионерлы, Ленин делӧ вӧсна тышкасьысьлы, колӧ лоны став челядьлы примерӧн.
Кывъясыс учительницалӧн, кодӧс ме радейтлі да уважайтлі, йиджисны менам сьӧлӧмӧдз.
И менӧ шымыртіс кутшӧмкӧ удивительнӧй чувство, кодӧс тайӧ кадӧдз ме эг тӧдлы.
Ме зэв ёна волнуйтчи, кор сеті торжественнӧй пионерскӧй кӧсйысьӧм.
Кӧсйысьӧмлысь кывъяссӧ шуалі став сьӧлӧмсянь, коді лӧсялӧ мортлы — томлы и олӧмалы — сылӧн медся торжественнӧй минутаясӧ.
Вожатӧй меным кӧрталіс пионерскӧй галстук.
Ме сэк вӧлі зэв шуда.
Пионерскӧй галстуккӧд ме некор эг янсӧдчыв.
Узьны водӧм водзвылын ме бура сюркнявлі сійӧс да дзеблі пӧдушка улӧ.
Первой лунъясӧ войын садьмывлі да пыр жӧ видзӧдлывлі — места вылас-ӧ менам галстукӧй.
Великӧй Октябрь праздник водзвылын — тайӧ лунӧ вӧлі шуӧма восьтыны клуб — школаын урокъяс помасисны водз.
Ми воим гортъясӧ, вежим паськӧмъяс да чукӧртчим клуб дорӧ.
Ставӧн ми праздничнӧй, вышивайтӧм дӧрӧмаӧсь, бура гладитӧм пионерскӧй галстукаӧсь.
Ми матыстчим клуб ӧшиньяс дорӧ да ныръясӧн ляскысим стеклӧяс бердас.
Клуб пытшкын зэв югыд, тырыс сэні йӧз.
Стенъясын ӧшалӧны Ленинлӧн да Сӧветскӧй государствоса мукӧд деятельяслӧн портретъяс, лозунгъяс, картинаяс, ньыв лапъясысь кыӧм гирляндаяс.
Вӧччӧма талун и вожатӧй — миян сиктса комсомолец.
Сійӧ вӧлі военнӧй гимнастёркаа, кодӧс пасьтавлывлӧ сӧмын медся торжественнӧй случайяс дырйи.
Гимнастёркасьыс кизьяссӧ весалӧма дзирдавтӧдзыс.
Вожатӧй пыртӧ миянӧс залӧ, и ми тшапа пуксялам скамьяяс вылӧ — найӧс торйӧдӧма миянлы.
Сцена вылын меным тӧдтӧм морт — докладчик.
Ми пукалам лӧня, сӧмын корсюрӧ тувкнитлам ӧта-мӧдлы гырддзаясӧн да вашкӧдчам: «А кутшӧм лӧсьыд!»
Доклад помасис, и гырысьяскӧд ӧтвылысь ми сэтшӧма клопайтім, мый кипыдӧсъяс весиг доймӧны.
Сэсся районнӧй организацияясысь воӧм гӧстьяс поздравитісны миянӧс Октябрлӧн великӧй праздникӧн, поздравитны выль клуб восьтӧмӧн.
Ставыс зэв долыдӧсь, кыпыдӧсь.
Би друг кусі, и яркӧя кутіс тыдавны экран.
Ме ог нин помнит кинокартиналысь нимсӧ — сэні петкӧдлыссис колхознӧй олӧм: ставыс вӧлі зэв матысса, гӧгӧрвоана.
Картинаыс меным сэтшӧма кажитчис, мый некымын лун чӧж ме сӧмын сы йылысь и думайті.
Миян сиктӧ кутісны частӧ волывлыны лекторъяс, артистъяс, докладчикъяс, пуктывліс спектакльяс самодеятельностьлӧн клуббердса кружок.
Школаын вӧлі котыртӧма хорӧвӧй да драматическӧй кружокъяс; наӧн веськӧдлісны миян учительяс.
Миян школьнӧй постановкаяслы декорацияяс рисуйтлывліс художник Малышок.
Сцена вылын сулалісны пуяс, кустъяс, хатаяс.
Торйӧн ёна шензьӧдліс йӧзсӧ занавес.
Дыр ми лӧсьӧдчим первой выступление кежлӧ.
Асьным рисуйтім, краситім, мастеритім.
Спектакль вылӧ воисны дедъяс, батьяс да мамъяс.
И миянлы клопайтісны настӧящӧй артистъяслы серти эз омӧльджыка.
Медся ёна ме радейтлі кино — «туманнӧй картинаяс», кыдзи шулісны сійӧс миян сиктын.
Кор вайлісны кинокартина, ме эг янсӧдчыв бур да весел том механик дінысь, отсавлі сылы тэчны лентаяса кӧрӧбкаяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд механик сетіс меным бергӧдлыны ручкаӧд киносеанс дырйи.
Тайӧ мем, пӧжалуй, кажитчис картина дорсьыс эз омӧльджыка.
8. Миян пионеротряд
Менӧ бӧрйисны школьнӧй газеталӧн редколлегияса членӧн.
И сійӧ кадсяньыс семилетка помавтӧдз ме оформляйті школьнӧй да класснӧй стенгазетаяс, рисуйталі плакатъяс да гижалі лозунгъяс.
Газета лэдзӧм водзвылын ми быдса рытъяс чӧж пукавлім классын: коді гӧтӧвитліс заметкаяс, коді вундавліс да клеитавліс иллюстрацияяс.
Шоныд, лӧсьыд.
Нина Васильевна пукаліс тані жӧ пызан сайын да прӧверяйтіс миянлысь тетрадьяс.
Уджалім лӧня, медым не мешайтны сылы.
Часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын мукӧддырйиыс сійӧ вӧлі шуас:
— Сёр нин, помалӧй: тіянлы ещӧ урокъяс на колӧ гӧтӧвитны.
А ми вочавидзам сылы сылӧн жӧ кывъясӧн:
— Кӧсйысин кӧ — колӧ пӧртны олӧмӧ.
Учительница серӧктыштас, грӧзитыштас чуньнас да бара пуксяс прӧверяйтны тетрадьяс либӧ объявитас перерыв, медым лыддьыны миянлы газетаысь статья либӧ рассказ.
Сійӧ тшӧкыда лыддьывліс миянлы Пушкинлысь, Шевченколысь, Маяковскийлысь стихъяс.
Воис тулыс.
Ӧтчыд урокъяс бӧрын Нина Васильевна миянлы шуис:
— Ребята, вай кутам шефствуйтны колхознӧй сад вылын.
Правление вылын сёрнитісны, мый сійӧс колӧ вайӧдны порядокӧ.
А кадыс ӧні зэв дона, заводитчӧны полевӧй уджъяс.
Колхозникъяс таысь шуасны миянлы ыджыд аттьӧ.
Садовод тіянӧс велӧдас, кыдзи ухаживайтны пуяс бӧрся, и ме та йылысь лыддя тіянлы.
Сӧгласенӧсь?
Ми кутім клопайтны киясӧн:
— Дерт, сӧгласенӧсь, Нина Васильевна!
Учительница миянкӧд мунӧ колхознӧй садйӧ.
Сэні сарайын куйлӧны ножичьяс, зыръяс, став колана инвентарь.
Пӧрысь яблоняяс муртса заводитӧны цветитны.
Садйыс дзик эновтӧмакодь: кос увъяс мешайтӧны том петасъяслы.
Ми юксим бригадаяс вылӧ: ӧтияс весалӧны дорожкаяс, мукӧдъяс вундалӧны тшыксьӧм вожъяс.
Ме кайи увйӧсь джуджыд яблоня вылӧ да вундала кос увъяссӧ.
Ножичыс ыджыд, пружинаа, сійӧн вӧдитчыны сьӧкыд.
Но меным кажитчӧ, кыдзи сійӧ гораа дзивкнитӧ, кор вундӧ кос увсӧ.
Нина Васильевна да пӧрысь садовод волӧны то ӧти дінӧ, то мӧд дінӧ да индалӧны, кутшӧм ув вож колӧ вундыны, а кутшӧмӧс — оз ков.
Увъяс сотамӧ сэні жӧ, садйын.
Чукӧртам лёльӧяс, медым найӧ эз сёйны пуяслысь коръяссӧ.
Некымын лун чӧжӧн садсӧ вайӧдім порядокӧ.
Та бӧрын гожӧм чӧж следитім сы бӧрся.
И эг сӧмын ӧти гожӧм: сійӧ кадсяньыс быд во кутім отсасьны садоводлы.
Сад ещӧ на ёна паськаліс, сӧвмис.
И кор арын виж да гӧрд яблӧкъяс асланыс сьӧктаӧн кусыньтлісны мулань увъяссӧ, кор колхоз чукӧртліс озыр урожай, сэк сьӧлӧм вылын лолі долыд.
Садйысь эз этша веськавлы и миянлы.
Зэръяс бӧрын кӧдзаяс вылын мыччысисны ёг турунъяс.
Миян отряд петӧ муяс вылӧ.
Водз асыв.
Абу на жар.
Старайтчӧмӧн нетшкам ёг турунъяс да нуалам найӧс кӧдзаяссянь ылӧджык бокӧ.
Шонді заводитӧ пӧжны.
Нина Васильевна шуӧ: — Ребята, помалӧй, лои вывті жар. Мунамӧй ю дорӧ, сёрнитчам совхозӧ ветлӧм йылысь.
И ми шумитігтыр котӧртам берегӧ, кысянь ӧвтӧ турунъяслӧн чӧскыд дук.
Пуксялам учительница гӧгӧр.
Мекӧд орччӧн — менам медматысса друг Иван Щербань.
Сійӧ повтӧм, весел детинка, бур физкультурник.
Иван водз колис батьтӧг да вӧчӧ и справитӧ гортса став овмӧссӧ.
Тані жӧ Володя Латковский.
Ме радейта волывлыны сы ордӧ: сылӧн чойыс — учительница, и налӧн эм уна книга.
Со и гӧрба Ивась, слабиник детинка.
Сійӧ олӧ сикт помын, тшӧкыда висьлывлӧ, но школаысь занятиеяс оз кольлывлы и миянкӧд ӧтмоза зільӧ уджавны колхозын.
abu
abu
abu
abu
...Колхознӧй муяс вылын уджалӧм бӧрын недель кык мысти кымын мӧдӧдчим совхозӧ весавны сахарнӧй свеклӧ. Колӧ вӧлі мунны дас вит километр.
Вӧлі гажа, шоныд асыв.
Мунім муяс вывті да посни вӧръяс вомӧн. Сьылігтырйи мунігӧн эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи прӧйдитім дас вит километртӧ.
Ме весалі ёг турун меным торйӧдӧм загун вылысь да зіли не вӧрзьӧдны ни ӧти свеклӧ кор.
Меным кажитчис, мый ме вӧча ыджыд, колана общественнӧй делӧ.
Став отрядӧн ми весалім уна гектар свеклӧ му.
Быд во некымынысь ми волывлім совхозӧ.
Миянӧс встречайтлісны зэв бура:
— Пионеръяс воисны!..
Гӧститӧдантор лӧсьӧдӧма — сёйыштӧй, шойччыштӧй, а сэсся и удж вылӧ!
Уджавлім зіля, ордйысьлім, кутшӧм звено содтӧдӧн тыртас норма.
Лун прӧйдитліс тӧдлытӧг; удж вылысь вӧлі мунам мудзӧмаӧсь, но дӧвӧльнӧйӧсь.
Сахарнӧй свеклӧӧн, рудзӧгӧн кӧдзӧм муяс да пыш муяс вылын, кодъяслӧн оз тыдав пом ни дор, шонді югӧръяс улын шойччигӧн ми чӧжим вынъяс да велӧдчим коллективнӧй уджӧ.
Быд гожӧмын турун пуктігӧн миян отряд кык недель чӧж кымын оліс заливнӧй видзьяс вылын.
Ми отсасим колхозникъяслы: бергӧдлім чӧскыд дука турун, а кор сійӧ косьмыліс, новлім сійӧс зорӧдъяс дорӧ, тэчим телегаясӧ; пестывлім бипуръяс, весавлім картупель, ваявлім ва.
Луншӧр кадӧ, медся жар пӧраас, колхозникъяскӧд ӧтлаын ми ветлывлім Ивотка юӧ купайтчыны да кыр йылын шойччыны.
Мукӧддырйиыс юдорса увтас местаын уян ыджыд ва гӧптӧ — торъя местаясын тувсов ва дыр оз косьмы.
Татшӧм гӧпъясас олӧны сир да гыч.
Кытшалан гӧпсӧ быд боксянь, ёна гудыртан васӧ — чери кыпӧдчӧ ва веркӧсас, и куталан сійӧс киӧн.
Ми босьтлывлім сьӧрысь газетаяс, брошюраяс, и рытъясын миян бипур дорӧ пуксьывлісны колхозникъяс.
Заводитан лыддьыны гораа.
Гӧгӧр сэтшӧм чӧв, мый думайтан: эз-ӧ нин ставыс унмовсьыны?
Видзӧдлан — абу, кывзӧны сюся.
И пӧрысьяс, и том йӧз.
Первойсӧ, кор воліс меным ӧчередь лыддьыны, ме повзьывлі, но сэсся велалі да весиг гордитчывлі, мый менӧ кывзӧны олӧма йӧз.
Ме гӧгӧрволі нин, мый вӧча пӧлезнӧй делӧ.
Вӧлі помалан лыддьыны газета — а тэд шуӧны: «Ещӧ, пиукӧй, лыддьышт!»
И вопросъяс сетасны.
Вопросъяс вылӧ, дерт, ӧтвечайтлі эг ме, а комсомолецъяс либӧ учительница.
Пансьывліс кыпыд беседа.
Лыддьысигӧн да сёрнитігӧн он и вӧлі тӧдлы, кыдзи прӧйдитас вой.
Муяс пӧлӧн мунам совхозӧ.
Самӧй шептасьӧ рудзӧг.
Тӧв разӧдӧ сылысь чӧскыд дука розъяссӧ.
Нина Васильевна друг сувтӧ да шуӧ:
— Ребята, а помнитанныд, кутшӧм ичӧтик муторъяс тані вӧліны дзик на неважӧн?
Со эстӧні вӧлі кулаклӧн му, и тіян батьясыд да вокъясыд батрачитлісны сылы.
А тані вӧлі эжа.
Видзӧдлӧй, кутшӧм рудзӧг ӧні быдмӧ сэні!
И ставыс тайӧ миян ӧтувъя озырлун, миян гордость!..
Арын тані кутас уджавны колхознӧй вартан машина — и ті аддзанныд, кутшӧм интереснӧ лоӧ тайӧ.
И збыльысь, важӧн тані вӧліны уна ичӧтик муторъяс, кодъясӧн быттьӧ вӧлі дӧмлӧма паськыд эрдсӧ, а ӧні туй кыкнан пӧлӧныс джуджыд стенаӧн дорвыв сулаліс рудзӧг.
Ми дыр любуйтчим мулӧн величественнӧй серпасӧн. Тайӧс миян син водзын вӧчӧма ӧтувъя уджӧн.
Арын ми петавлім колхознӧй му вылӧ ӧктыны шепъяс.
Быдӧнлӧн — аслас участок.
Кысъясян му кузя.
Ӧктан шеп бӧрся шеп, а кор видзӧдлан — чукӧрмӧма нин пӧшти дзонь мешӧк.
Менам участок вылысь чукӧртӧма нин став шепсӧ.
Заводиті ӧктыны шепъяс выль участок вылысь.
— Ребята! — горӧдіс вожатӧй.
— Помалӧй уджтӧ, шепъясла колхозсянь ыстӧмаӧсь нин телега!
Меным окота вӧлі ӧктыны ставсӧ, дзик ӧти шепӧдз.
Сӧмын думышта: «Вот и ставсӧ чукӧрті!»
— видзӧда, ещӧ шеп.
Видзӧдлі гӧгӧрбок — аддза, ӧткымын ребята копрасьӧны жӧ: тыдалӧ, налы сідзжӧ абу окота эновтны участоксӧ.
Ассьым мешӧк ме муртса нуи телега дорӧдз.
9. Лоа художникӧн
Сы бӧрын, кор юасьтӧг ме дугді уджавны пастухлы отсасьысьӧн да бӧр муні школаӧ, бать лои требовательнӧйджык менам велӧдчӧм дінӧ, быд лун кутіс прӧверяйтны отметкаяс да гортса заданиеяс.
И овлывліс сідз, мый сійӧ скӧра шулывліс:
— Выльысь гижан упражнениесӧ — вӧчӧмыд лёка.
Мукӧддырйиыс ковмывліс гижны кыкысь, а то и куимысь.
Нёльӧд группаын первӧй воджынъяс став предмет кузя ме пӧлучиті «отлично» отметкаяс.
Каникулъяслӧн первой лунӧ, школаысь воӧм бӧрын, ме аддзи пызан вылысь унапӧлӧс краскаӧн рисуйтӧм открыткаяс.
Ме пыр жӧ уськӧдчи видлавны найӧс.
— Тайӧ кытысь, бать, кодлы?
— Тэд, бура велӧдчӧмсьыд.
На серти кутан рисуйтчыны.
Ме тэд и краскаяс ньӧби.
Малышок кӧсйысис, кор эштӧдас срочнӧй удж, велӧдны тэнӧ.
Вай видлы рисуйтны!
— Да лэдз кӧть сылы сёйыштны!
— торкӧ сійӧс мам.
Ме тэрмасигтыр сёя да пукся рисуйтчыны.
— Мам, волы видзӧдлы, кутшӧм вӧлыс сылӧн артмис, — шуӧ бать.
Сійӧ дӧвӧлен.
Дӧвӧлен и ме.
Бать радейтӧ природа, тӧдӧ зверьяслысь да лэбачьяслысь оласногсӧ, аслас приметаяс серти вермӧ висьтавны водзвыв поводдя йылысь.
Сійӧ гижалӧ стихъяс да рытъясын дыр кывзӧ улича вылын чукӧртчӧм нывъяслысь сьылӧмсӧ.
Сылы зэв кажитчӧ, мый ме верма рисуйтны ставсӧ, мый сійӧ сэтшӧма радейтӧ: хата и муяс, рас и стада.
Менам рисунокъясӧн сійӧ гордитчӧ, кӧть тайӧс и оз петкӧдлы.
Кор бать лӧсьӧдчӧ мунны гӧститны орчча сиктӧ, кыдз быттьӧ сідзи прӧста шуас:
— А кӧні, пиукӧй, тэнад картинкаясыд, кодъясӧс рисуйтін тӧрыт?
Ноко вай татчӧ.
И нуӧ найӧс пӧдарок пыдди.
— Помалан школа, мунан велӧдчыны рисуйтчыны, — тшӧкыда шулывлӧ сійӧ.
И вочасӧн велала сійӧ мӧвпас, мый ме лоа художникӧн.
Дыр ме видзӧдлывлі Малышоклӧн картинаяс вылӧ, кодъяс гажӧдлісны клубӧс.
Шензьывлі: матысяньыс — быттьӧ прӧстӧ ляпйӧдлӧма, а вешъян ылӧджык — ставыс ловзьӧ.
Художник Малышок эз нин вӧв том, сійӧ вӧлі неуна гӧрбыльтчыштӧма да пыр ляксьӧма краскаясӧн.
Кор сійӧ уджаліс клубын, миянӧс сэтчӧ эз лэдзлыны.
Висьтавлісны, мый сійӧ неуна аслыспӧлӧс морт: оз радейт, кор видзӧдӧны, кыдзи сійӧ рисуйтчӧ.
Сылысь картинаяссӧ ме зэв бура помнита.
Вермас лоны, найӧ эз и вӧвны сэтшӧм бурӧсь, кыдзи меным кажитчывліс сэки, но ме восхищайтчывлі наӧн.
Торйӧн ёна меным кажитчывлісны миян сиктгӧгӧрса пейзажъяс.
Дыр ме видзӧдлывлі на вылӧ.
И меным зэв окота вӧлі велӧдчыны рисуйтны маслӧӧн.
Ме шулывлі батьлы:
— Тэ ӧд кӧсйысьлін, бать, мый Малышок менӧ велӧдас.
— Сійӧ висьталас, кор кутас позьны.
Ӧні висьӧдчӧ.
Ветлы, ачыд тӧдмав...
Но ме сідзи и эг смелмӧдчы мунны сы дінӧ: мыйлакӧ ме повлі сыысь.
Тадзи жӧ ме повлі и мӧд мастерысь — прӧзвище сертиыс Каплун старикысь.
Но сӧмын тайӧ старикыс вӧлі мӧдтор кузя — чери кыйӧм кузя мастерӧн.
Гожӧм чӧж сійӧ овліс Вспольнӧй ты берегса чомйын.
Сылӧн аслас вӧвліны пыж да сетьяс.
Шосткаысь сы дінӧ частӧ волывлісны вӧралысьяс да чери кыйысьяс.
Сійӧ эз радейтлы кыйны чери, кор сы вылӧ видзӧдісны йӧз, и вӧтлывліс челядьӧс.
Ми пыр кытшовтлывлім «Каплунлысь берегсӧ» — сійӧ местасӧ, кӧні пырджык пукавліс пӧрысь чери кыйысь.
Малышок куліс, кор ме вуджи витӧд группаӧ.
Сідзи и меным эз удайтчы велӧдчыны сы ордын.
Дыр ме казьтывлі художник-самоучкаӧс.
Рисуйтчӧм выработайтіс менсьым глазомер, зрительнӧй память, наблюдательность.
И тайӧ качествоясыс згӧдитчисны меным, кор ме лои лётчикӧн.
10. Классын
Миян группа вӧлі дисциплинированнӧй да дружнӧй.
Ми ӧтлаын и уджалім, и урокъяс велӧдім.
Лӧгасьлывлім шоча.
Но миян вӧлі ӧти вильыш детинка — Сергей.
Ме сійӧс эг радейтлы сыысь, мый сійӧ нерлывліс, ӧбижайтліс гӧрба Ивасьӧс, вайӧдлывліс сійӧс синваӧдз.
Меным тайӧ эз кажитчыв.
Тшӧкыда ми Сергейкӧд муртса косьӧдз эг волывлӧй.
Тышкасьны, дерт, меным удайтчывліс, и эз шоча, но кӧнкӧ ывла вылын, а эз школаын.
Но ӧтчыд ме торки тайӧ правилӧсӧ.
Ме пукалі нин парта сайын, а учительница классын эз на вӧв.
Пырис Ивась.
Сійӧ, тыдалӧ, висьӧдчис да муртса вӧлі терпитӧ дойсӧ.
Пуксис аслас местаӧ.
А Сергей уськӧдчис сы дінӧдз кыв ни джын шутӧг швачкӧбтіс сылы пеляс.
Ивась нораа горӧдіс, кутчысис кияснас юрас да лэдзчысис парта вылӧ.
Тайӧс ме эг вермы терпитны, скӧрмӧмла весиг пемдыліс синъясын.
Уськӧдчи Сергей вылӧ, кутчысим морӧс-на-морӧс, а сэсся кыкнанным усим джоджӧ да мӧдім пуртікасьны учительницалӧн пызан дорын.
Тушаӧн кӧть ме вӧлі и ичӧтджык, но вынӧй вӧлі унджык.
Сӧмын на ме вӧлі кӧсъя пуксьыны Сергей вылӧ, кыдзи друг воссис ӧдзӧс да пырис Нина Васильевна.
Ми кыкнанным сувтім кок йылӧ.
Сулала ловъя нисьӧ кулӧма.
Меным яндзим, мый тышкаси классын.
— Сійӧ эз кӧсйы, Нина Васильевна!
Сійӧ Ивасьӧс. дорйӧ!
— горӧдісны ребята.
Нина Васильевна стрӧга тшӧктіс ставлы пуксьыны местаяс вылӧ, а урок бӧрын миянкӧд сёрнитіс дружба да пионерлӧн долг йылысь.
Тайӧ случайыс дыр кежлӧ колис менам паметьын.
Локтан субӧтаӧ Нина Васильевна чукӧртіс миянӧс да шуис:
— Ребята, миян классын эмӧсь кольччысьяс.
Со, например, Гриша Варениклы сьӧкыда сетчӧ арифметика.
Коді кӧсйӧ отсавны сылы?
Василь, ме да ещӧ некымын морт — ставным ми велӧдчим эг омӧля — лэптім кияс.
Учительница видзӧдліс ме вылӧ:
— Вот тэ, Ваня, и мӧдан сыкӧд занимайтчыны.
А ті, ребята, кутанныд отсавны мукӧд предметъяс кузя кольччысьяслы.
Урокъяс бӧрын ми кутім кольччывлыны школаӧ.
Менам «ученик» вӧлӧмкӧ оз зэв радейт дыр пукавны ӧтитор вылын.
Муртса на вӧлі заводитам велӧдны материал, а сійӧ нин, ӧшиньӧд волейболистъяс вылӧ видзӧдіг, шуӧ:
— Но, давай помалам.
Ме ставсӧ нин гӧгӧрвои.
Но ме эг кывзыв сылысь: ачым эг чеччыв парта сайысь и сылы эг лэдзлы чеччыны, кытчӧдз эг убедитчыв, мый сійӧ збыльысь гӧгӧрвоис.
Гришалы отсасигӧн ме закрепляйті и ассьым тӧдӧмлунъяс.
Вӧлі тыдалӧ, мый и Вареник тшӧтш заводитӧ радейтны арифметика: сэтчӧдз оз мун, кытчӧдз оз вӧч став урокъяс.
Меным сэтшӧма кажитчывліс занимайтчыны кольччысь велӧдчысьяскӧд, мый мукӧддырйиыс весиг мӧвпавлі — гашкӧ, лоны учительӧн?
Но век жӧ медся окота вӧлі лоны военнӧйӧн.
Став военнӧйыс торйӧн ёна кутіс кыскыны менӧ сэк, — дерт, тані вӧлі и дядя Сергей висьтъяслӧн влияниеыс, — кор армияысь, Кушкаысь, воис менам ыджыд вокӧй, Яков.
Сійӧ ёна крепаммӧма, лоӧма увереннӧй, кутӧ асьсӧ свободнӧя.
Первой лунъяссӧ ме эг и вешйывлы сы дінысь — кытчӧ сійӧ, сэтчӧ и ме.
Школаысь тэрмасьлі гортӧ: медым эськӧ не пропуститны пограничнӧй служба йылысь, бандитъяскӧд — граница дзугысьяскӧд — тыш йылысь Яковлысь висьтъяссӧ.
Меным зэв окота вӧлі пасьтавны сылысь формасӧ — френчсӧ да сапӧгъяссӧ.
Но ме сэк вӧлі ичӧт на, и кор видлі мерайтны, то вошлі сылӧн обмундирование пытшкӧ.
11. Поймаын*
Сійӧ воӧ паськыда ойдӧдісны видзьяс Десна да Ивотка.
Кырсьыс петіс и Вспольнӧй ты.
Дзонь море матыстчис сикт дорӧ.
Поймаысь ваыс чиніс ньӧжйӧ.
Вывтас местаяс мыччысьлісны діясӧн, и сэні бура быдмисны шомкор да дикӧй лук.
Ӧти асылӧ ме да сосед Андрейка босьтім ыджыд дӧра сумкаяс да мӧдӧдчим шомкорла Вспольнӧй ты дорӧ.
Ветлӧдлам видз вывті — и век миянлы шомкор оз кажитчы.
Висьтавлісны, мый самӧй Десна дорын, діяс вылын, сійӧ ёна нин быдмӧма.
Видзӧдам — берег пӧлӧн челядь кыскӧны пыж, а сэсся лэдзисны сійӧс ваӧ.
Ми кутім горзыны, медым найӧ миянӧс виччысьлісны.
Но найӧ кывтісны ӧтнанныс.
Видзӧда: лыакӧсаын туплясьӧ вӧйӧм ичӧтик пыж, сатшкысьӧма лыаас — тыдалӧ, тӧв ляскӧма сійӧс татчӧ.
Ми сійӧс чожа лэптім берегӧ, сэсся кымыньтім, медым кисьтны васӧ.
Видзӧдам, а пыжыс зэв лёк.
Решитім сійӧс дӧмны.
Менам зепъяс пыр вӧлі тырӧсь мыйсюрӧӧн — кизьяс, кӧрт тувъяс да с. в.
А кор ме мӧдӧдчывлі ты дорӧ, то сьӧрысь босьтлывлі и пакля.
Артмывліс сідз, мый аддзан важ пыж, кӧнӧпатитан сылысь щельяссӧ да сэтчӧдз дживъялан, кытчӧдз пыж оз тыр ваӧн.
И тайӧ пӧрйӧ ме босьті зепъястыр пакля.
Андрейкакӧд ми ӧдйӧ кӧнӧпатитім миянлысь пыжнымӧс.
Пелыс миян, дерт, эз вӧв.
Берегысь ми корсим ёнджык бедьяс, пыж лэдзим ваӧ, йӧткыштчим да бедьясӧн мӧдім сынны.
Муртса на кывтыштім, а ва письтіс нин пыжӧ.
Сына ӧтнам, а менам ёртӧй салдатскӧй котёлокӧн пыжысь койӧ ва.
Сына мӧд пыж дорӧ.
Сэні Василь — крепыд, ён детинка, Проня — миян классысь нывка, да ещӧ некымын детинка.
Найӧ сералӧны миян пыж вылын:
— Видзӧдлӧй, коді капитан пыддиыс кыдзи бедьнас сынӧ!
Ми тшӧтш шмонитам, кывтам шыльквидзысь ва веркӧсті да гажаа сьылам, быттьӧ миян пыжным бур.
Со и неыджыд ді воис.
Ми петім берегӧ.
Паськыда ойдӧма ваыс, оз тыдав сылӧн пом ни дор.
Ді вылын ставыс нин вежӧдӧма, кыпыд да гажа.
Ми мӧдім зіля ӧктыны шомкор.
Пӧттӧдз котралім, быдӧн сумкатырӧн ӧктім шомкор — запасыс быдса недель кежлӧ тырмис эськӧ.
Эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи кыптіс тӧв, ва веркӧсын мыччысисны еджыд быгъя гыяс.
Ми котӧртім пыж дорӧ.
Видзӧдам — менам да Андрейкалӧн пыжӧ тырыс пырӧма ва.
Тыдалӧ, ставнымлы ковмас пуксьыны ӧти пыжӧ.
Шыблалім пыжӧ сумкаяс, муртса тӧрӧдчим и мӧдім вуджны.
Пыж пыдӧдз вӧйӧма ваӧ — муртса сӧмын тыдыштӧ пыж дорышыс.
Лои страшнӧкодь.
Кывтам ньӧжйӧник.
Пыжсӧ шыблалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧс и виччысь, кор путкыльтчам.
Сьӧд кымӧр вевттис шондісӧ.
Тӧв сідзи и нетшкӧ.
Тіралам полӧмла да кӧдзыдысь.
Прӧйдитіс тӧвныр — и пыж муртса эз гумовт васӧ.
Сэсся зэв ыджыд мӧд гы кӧтӧдіс миянӧс юрвывті.
Пыж путкыльтчис.
Но ми кокъясӧн судзим мусӧ.
Петім пыж улысь да кутчысим пыж дорышас.
Васильлы, коді вӧлі медся ыджыд тушаа, ваыс морӧсӧдзыс, а миянлы ставнымлы — голяӧдз.
Лёкгоршысь ми кутім горзыны:
— Отсалӧй, отсалӧй!
Гыясыс да тӧлыс уськӧдӧны кокйылысь.
Понпиян моз бультікасям ваын.
Василь да ме зілям кутны пыжсӧ.
Сійӧс кыскӧ да кылӧдӧ визулыс.
Тшӧтш тшӧктам мукӧдъяслы:
— Кутӧй пыжсӧ, эн тойласьӧй, а то тӧлыс миянӧс нуас!
Гыясыс бузгысьӧны миян юръяс вомӧн.
Ваыс пырӧ вомъясӧ, муртса ог пӧдӧй.
Берегӧдз ылын, но миянлы тыдалӧ, кыдзи сэні ноксьӧны челядь.
Казялісны миянӧс, волнуйтчӧны.
Вспольнӧй берегті мунӧ вӧла.
Со вӧлыс сувтіс, кодкӧ чеччыштіс телегасьыс, пуксис пыжӧ, йӧткыштчис да мӧдіс сынны миянлань.
Ми видзӧдам сы вылӧ да радлам: спаситчим!
Миян дінӧ пыжа локтӧ сійӧ боксяньыс, кысянь пӧльтӧ тӧв.
Сійӧ дзик нин матын.
И друг пыжа бергӧдчис да кутіс сынны бӧр береглань.
Здук кежлӧ ми шӧйӧвошлім.
— Кытчӧ сійӧ, йӧйыд, бӧр бергӧдчис?
Вартчам сы бӧрся, ребята!
— сетіс команда Василь.
Вартчӧмӧн ми мӧдім вӧтчыны сы бӧрся.
Став повзьылӧмӧй кытчӧкӧ друг воши — гыяс быттьӧ эз и вӧвлыны.
Ме вӧтӧді пыжаӧс первойӧн.
Ме бӧрся — Василь.
Видзӧдам, пыжын тырыс ва.
Ме нетшышті коскысь котёлок да куті койны васӧ.
Суӧдісны миянӧс Андрейка да Проня. Найӧ кутчысисны пыж дорышӧ.
А пыжлӧн кӧзяиныс век сынӧ мӧдарлань сійӧ местасяньыс, кытчӧ ми муртса эгӧ вӧйӧй.
Тӧдім сійӧс: тайӧ Игнат дядь, миян сиктса мужик.
— Кытчӧ тэ сынан, Игнат дядь, босьтам миянлысь ёртъясӧс!
— Ӧні асьным вӧям! — скӧра вочавидзис сійӧ.
— Ме чайті, тіянкӧд менам гӧтыр.
Асывнас сійӧ муніс Новгород-Северскийӧ.
Вот сійӧс и ме корся.
Игнат сёрнитӧ и миян вылӧ оз видзӧдлы.
Сійӧ мыйвынсьыс сынӧ гыяслы паныд кустъяслань — найӧ быттьӧ ва веркӧсас быдмисны.
Воим кустъяс дорӧ.
Пыж гумовтіс ва.
Кутім вӧйны.
Кутчысим куст вожъясӧ.
Мерайті пыдтасӧ — кокъяс некытчӧ эз судзны.
Видзӧдлі — гӧгӧр ва...
Берегӧдз вартчыны он вермы, нинӧм и думайтны.
Бӧрйи кызджык ув да кокъясӧн пыкси сыӧ — не то сулала, не то ӧшала.
Орччӧн Андрейка.
Куст нюглясьӧ — вот-вот нетшыштас да нуас сійӧс йиа визув ва.
Кодкӧ шуис:
— Вӧям, ребята!
Таті мый пыдта...
Миян пӧвстысь некод нин эз горзы.
Ми петім эбӧсъясысь.
Сӧмын Игнат, коді пукаліс вож вылын, шочиника горӧдлывліс:
— Караул!
Караул!
Но и сійӧ ланьтіс.
Кӧдзыд йирмӧгаліс.
Ме чувствуйті, мый дзикӧдз мӧді турдыны.
Синъясын пемдіс, бергӧдчис юр.
Ыджыд гыяс киськалӧны менӧ да муртса оз нетшыштны куст вывсьыс.
Меным кажитчис, мый ми тані сулалам быдса лун нин.
Ёна личкис унзіль.
Но ме кутчыси крепыда, кияс быттьӧ вужъясьӧмаӧсь куст вожъясас.
Ме тӧді, мый виччысьӧ миянӧс.
Жаль вӧлі мамӧй, батьӧй, школа.
Но мыйлакӧ эз вӧв страшнӧ.
Эг тӧдлы, кор вошті садьӧс, кыдз быттьӧ унмовси.
И друг меным кажитчис, быттьӧ мыйкӧ сьӧкыдтор уси куст вывсьыс.
Увъясыс вӧрзисны, и кыліс валӧн сёлькнитчӧм шы.
Вугыртӧм бӧрын нин меным уси тӧдвылӧ мамлӧн висьталӧмыс, мый кор ёна кынман, сэки дзикӧдз турдан: унмовсян — и пом.
Зіля венны унзільӧс.
Кӧсъя горӧдны: «Ребята, Андрейка, кутчысьӧй, энӧ узьӧй!»
Но гӧлӧс оз пет.
Вомдоръяс кӧрсьӧмаӧсь.
— Отсалӧй!
— быттьӧ кыськӧ ылысь ме кыла Игнатлысь горӧдӧмсӧ.
И друг ме кылі Сашко воклысь гӧлӧссӧ:
— Ивась, кутчысь!
Муртса верми восьтыны синъясӧс.
Аддза — орччӧн парусник и сысянь кодкӧ меным мыччӧ кияссӧ.
Ме сеті киӧс... и сэсся нинӧм ог помнит.
Ме садьми паччӧр вылын.
Рӧмыд.
Лампочка вылӧ мыйкӧ ӧшӧдӧмаӧсь.
Тыдалӧ, сёр нин.
Ставныс узьӧны, а мекӧд орччӧн пукалӧ мам да малалӧ менӧ юрӧд.
— Пола, мед эськӧ эн висьмы тэ, Ивась, — шуӧ сійӧ да, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, тіралан гӧлӧсӧн содтӧ: — Куимӧн вӧйины.
Сійӧ войӧ ме дыр эг вермы унмовсьны, бӧрді.
Дугдывтӧг меным каститчис син водзын, кыдзи вӧйӧны ребята, кыдзи гыалӧ ва да кокъяс улын чегъясьӧны кустлӧн вожъясыс.
Медся жаль меным вӧлі Андрейка: тайӧ сійӧ уси куст вывсьыс да вӧйис.
Мам эз вешйыв ме дінысь...
Ӧні, уна во мысти, меным кажитчӧ, мый сэки, ойдӧм Десна вылын, мем первойысь ковмис испытайтны вын да выносливость.
12. Ворсӧмъяс
Ичӧтысянь ми радейтлім сиктса прӧстӧйиник ворсӧмъяс. Мыйӧн сӧмын ми эгӧ ворслӧй!
abu
Тӧв.
Тыяс тупкысисны йиӧн.
Он вермы виччысьны, кор йиыс крепаммас.
И медбӧрын кылан, кодкӧ чуксалӧ:
— Давай, ребята, карусель стрӧитны!
Чукӧрӧн котӧртам ты вылӧ.
Ты шӧрас тувъялам майӧг; сэтчӧ пысалам телега гӧгыль, а гӧгыляс йитам кузь потш.
Потш помас кӧртавлам дадьяс.
Водам дадьясӧ, а мукӧд ребята бергӧдлӧны гӧгыльсӧ.
И со тӧвзям-кытшлалам, мый весиг пельясын шутьлялӧ.
Он кӧ вермы кутчысьны — исковтан мыш вылад.
А орас кӧ дадь кӧвйыд, тэнӧ берегӧдз катӧдас.
Частӧ и олӧма йӧз волывлісны видзӧдны миянлысь карусельнымӧс.
Либӧ кералан нёль пельӧса йи кусӧк, йӧткыштан сійӧс, а ачыд ӧддзӧдчӧмӧн шыбитчан сы вылӧ да тӧвзян йи вывті, кытчӧдз он люкась берегӧ.
Уна ребята ислалісны конькиӧн, а менам сійӧ эз вӧв — бать некыдз эз кӧсйы ньӧбны.
Завидьпырысь ме видзӧдлі, кутшӧм пелька да ӧдйӧ ислалӧны ребята, и ӧбидала муртса эг бӧрддзыв.
Решиті вӧчны коньки.
Вӧчи пу колодка, дори сійӧс кыз сутугаӧн да кӧрталі кокӧ.
Правда, тайӧ сутугаалӧм пу конькинас позьӧ иславны сӧмын ӧти кок вылын, но нинӧм.
Тӧвзян ӧдйӧ.
Ӧти кокнад исковтан, а мӧднад йӧткасян.
Чожа и иславлі татшӧм конькинас!
Ме сэтшӧма велалі вӧчны пу конькияс, мый весиг мукӧд ребяталы вӧчавлі да вежлавлі найӧс тетрадьяс, карандашъяс да кампет бумагаяс вылӧ.
Коньки вӧсна меным сюрлывліс гортын: кӧмкот ӧти кокысь киссьывліс ёнджыка.
И бать эз кут лэдзны менӧ иславны.
Сӧмын некымын во мысти ме ачым нажӧвиті коньки вылӧ да сэсся тшӧкыда казьтывлі пу конькиӧн ислалӧм йылысь.
Лыжияс ми вӧчлывлім асьным.
Косялам важ бӧчка да дӧскаяссьыс мастеритам лыжияс.
Ребята вӧчавлісны ыджыд лым гӧра-трамплинъяс да чеччавлісны сысянь.
Мукӧддырйиыс сідз сатшкысян лым толаӧ, мый ӧдва петан сэтысь.
«Шонді бергӧдчӧ гожӧмлань, а тӧв — кӧдздӧдӧмлань».
Матысмӧ коляда*, а сы бӧрын Выль во.
Хатаын кылӧ чӧскыд дук: мам гӧтӧвитӧ кутья*. Но окота петны ывла вылӧ: став уджъяс вӧчӧма, урокъяс велӧдӧма.
Керкаӧ пырӧны челядь чукӧр.
— Лобан, мӧдім колядуйтны!
Коляда, зэв важся кадлӧн тайӧ пережитокыс, миянлы, челядьлы, вӧлі ворсӧмӧн.
Мешӧкӧ кисьтлывлім проса, ид, анькытш — тайӧ миян шусьывліс пашняӧн.
Ми ветлӧдлім керкаяс дорті да тотшӧдлім пашняӧн ӧшиньясӧ.
Кодкӧ вӧсни гӧлӧсӧн босьтліс шуточнӧй сьыланкыв:
<ukr>А в пана, пана</ukr>
<ukr>Собака пьяна.</ukr>
Кывъяссӧ кузя нюжӧдіг отсавлісны мукӧдъяс:
<ukr>Добрий вечир!</ukr>
<ukr>Лежать в санях</ukr>
<ukr>У сыних штанях.</ukr>
<ukr>Добрий вечир!</ukr>
Кӧзяйкаяс сетавлісны миянлы юмовторъяс, блинъяс.
Сьылігтыр, йӧктігтыр, сералігтыр кытшовтлім сикт.
Тулысын переменаяс дырйи вӧвлі шума да гажа.
Котӧрӧн петам дворӧ да заводитам азартнӧй ворсӧм, коді развивайтліс меткость: сійӧс ми шулывлім «жогӧн».
Нёль пельӧса кузь брусоклӧн ӧти бокӧ чернилаӧн вӧлі гижӧма «жог».
Чукӧртчам морт дас; быдӧнлӧн зепъястыр кизьяс.
Сувтӧдалам найӧс дорышъяснас муӧ.
Ӧчередьӧн шыблалам брусок: кодлы усяс «жог» кыв, сійӧ заводитӧ ворсӧмсӧ.
Бӧрыньтчан некымын воськов, метитчан да шыбитан брусокнас кизьясӧ.
Веськалас кӧ — кизьясыс пӧрӧны.
Век на ӧні син водзын, кутшӧм азартӧдз ми волім да кутшӧм интереснӧйӧн кажитчывліс миянлы тайӧ прӧстӧй ворсӧмыс.
Кыдзи и волейбол, ме ёна радейтлі сиктса стариннӧй ворсӧм «свинопас».
Сійӧн, колӧ чайтны, ворслісны нин миян предокъяс.
Сійӧ вырабатывайтӧ пельклун, сообразительность.
Видз вылын кытшӧн перйывлім гуторъяс, а шӧрас ӧти гу вӧчлывлім неуна ыджыдджыкӧс — «вый».
Быдӧн видзӧ ассьыс гусӧ.
«Свинопас» метитчӧ пуысь вӧчӧм шарӧн «выйӧ».
Беддьӧн колӧ мӧдӧдны шарсӧ кытшсьыс кыдз позьӧ ылӧджык.
Заводитчывліс ноксьӧм: и шар колӧ мӧдӧдны бокӧ и гутӧ ассьыд видзны колӧ.
Муртса вешйыштан бокӧджык — сійӧс «свинопас» займитас.
Сэки ачыд лоан «свинопасӧн».
Ог вуграв.
Беддьӧн клёнӧбта шар кузя, сюся следита «свинопас» бӧрся, но, овлывлӧ, сэтчӧдз ылалан, мый здук кежлӧ вунӧдлан аслад гу йылысь — и «свинопас» мырддяс тэнсьыд местатӧ.
Сиктсянь ылынкодь, гӧраяс сайын, — челядьлӧн радейтана места: Вспольнӧй ты.
Гожӧмын тыын быдмывліс очерет да сытник.
Ми сёйлывлім сытниклысь юмовкодь петасъяссӧ.
Пастух татчӧ вайӧдлывліс скӧтсӧ юктавны.
Лыакӧсаясас лӧсьыд вӧлі гожъявны.
Миян вӧлі и сэтшӧм ворсӧм — коді медся дыр вермас овны ва пытшкын.
Пукалан ва пыдӧсын, а берегын ребята лыддьӧны, дыр-ӧ тэ верман овны лолышттӧг.
Курччан пиньястӧ, читкыртан синъястӧ, кутчысян муас, кытчӧдз кӧсичаад оз кут ёнтыны.
Кор нин дзикӧдз он кут вермыны терпитны, сӧмын сэки кыпӧдчан ваысь.
Ми радейтлім ордйысьны вартчӧмӧн: коді медся регыдӧн вуджавлас тысӧ ӧтарас и мӧдарас.
Ты пыдӧссянь муткыртӧны-петӧны кӧдзыд ключьяс.
Вартчан, а яяд емӧн бытшйӧдлӧ йиа ваыс, киястӧ кыскӧ войтӧв.
Видлан кокнад пыдӧссӧ; кажитчӧ, мый некыдз он вермы воӧдчыны берегӧдз, пӧдан.
Кыдзкӧ век жӧ матыстчан береглань, гартчан ва быдмӧгъясӧн, кутчысян наӧ — но, спаситчи!
Неуна шойччыштан — и бара мӧдан вартчыны.
Сӧмын видзӧдлывлан — оз-ӧ нин кодкӧ панйы тэнӧ?
Тулысын сиктгӧгӧрса тыяс петӧны берегъяссьыс.
Шоръяс вомӧн посъяс ойдлывлісны жӧ.
Сьӧкыд вӧлі веськавны школаӧ.
Ме вӧлі ичӧт тушаа, и меным торйӧн уна сюрлывліс тувсов ваысь.
Ӧткымынлаті ковмывліс веськыда кевны ва вомӧн.
Ме корси бедьяс, кӧрт тувъяс да вӧчи аслым кузь пу кокъяс.
Медым не вильдыны йи вылын, коді ӧткымынлаын куйліс ва пыдӧсас, пу кокъяслӧн увдор помъясас тувъялі кӧрт тувъяс.
Кузь туйӧ петтӧдз ме дыр тренируйтчывлі ӧшинь улын.
Первойсӧ воштывлі равновесие да лэблі муӧ, но вочасӧн велалі да куті восьлавны пыр смелджыка.
Ме вылын серавлісны, но кор ме вуджи улича вомӧн да эг кӧтӧд кокъясӧс, бать менӧ тшӧктіс мунны школаӧ пу кокъясӧн.
Аски асывнас жӧ ме босьті пу кокъяс да мӧдӧдчи школаӧ.
Васӧ вундігтыр наӧн вуджлі пыді местаясті.
Первойсӧ менӧ вӧлі оз тӧдны весиг тӧдса понъяс — найӧ увтчигтыр уськӧдчывлісны менам кузь пу кокъяс дінӧ.
Ме вӧлі зэв дӧвӧлен аслам изобретениеӧн.
Пыри школьнӧй дворӧ.
Менӧ кытшалісны ребята.
Нина Васильевна зэв ёна мӧдіс серавны, кор менӧ аддзис кузь пу кокъяс вылын мунігӧн, да ошкис менӧ таысь.
Кор косьмис муыс, ме вӧчи ӧшинь улӧ турник.
Судзӧді сімӧм труба да крепиті сійӧс забор да муӧ сувтӧдӧм столб костӧ.
Но менам турник артмис слаб.
Кор ме упражняйтчывлі, челядь кутлісны сійӧс, медым ме эг лэб турникнас.
Ветлысь-мунысьяс сувтлывлісны да видзӧдісны менам «цирк» вылӧ.
Регыд сиктӧ воис настӧящӧй циркач.
Сійӧ выступайтіс клубын: кияснас лэпталіс штанга, пиньяснас кыпӧдліс гира да вӧлі шензьымӧн ён.
Сійӧ сулаліс кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн, и сійӧс эз вермыны вӧрзьӧдны местасьыс дас морт.
Ставныс сӧмын окайтісны.
Силач бӧр муніс, а ми, детинкаяс, дыр казьтылім сы йылысь.
И чужис менам юрын мӧвп лоны силачӧн.
Рытъясын клуб дорӧ чукӧртчывлісны гырысь зонъяс да мерайтчывлісны асланыс вынъясӧн.
Кодкӧ вайӧма сэтчӧ кык пудъя гира.
Но ӧти кинас сійӧс вермывліс лэптыны сӧмын ӧти здоровӧй, ён зон.
Ме пыр наблюдайтлі сы бӧрся, сылӧн движениеяс бӧрся.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор клуб дорын некод эз вӧв, ме видлі лэптыны гирасӧ — и лэпті.
Гырысь зонъяс регыд вунӧдісны гира йылысь, и ме сійӧс вайи гортӧ.
Быд лун петкӧдлывлі сійӧс ӧшинь улӧ да тренируйтчывлі.
Некымын тӧлысь мысти ме куті вермыны лэптыны гирасӧ ӧти киӧн.
Уна во мысти, кор ме куті велӧдчыны Военно-воздушнӧй академияын, силачьяслӧн ордйысьӧмъяс дырйи меным удайтчис кызьысь лэптывны гира.
И сэк меным уси тӧдвылӧ, кыдзи ме, дас куим арӧса детинка, первойысь ӧти киӧн лэпті кык пудъя гира да кутшӧм ёна тренируйтчи сэки нин.
...Сиктӧ вайисны зэв лӧсьыд выль фильм — «Чапаев».
Старшӧй классъясын ми прӧйдитім гражданскӧй войналысь история.
Белобандитъяслы да интервентъяслы паныд Краснӧй Армиялӧн героическӧй тышыс менӧ увлекайтліс да интересуйтліс став мукӧд предметъяс серти ёнджыка.
Таысь ме, дерт, уджйӧза и Сергей дядьлы, вӧвлӧм партизанъяс — менам землякъяс — йылысь сылӧн ловъя, образнӧй висьтъясысь.
Та вӧсна Чапаев йылысь фильм менам том кадӧ вӧлі ыджыд событиеӧн.
Кинокартина помасис, а ребята оз разӧдчыны: пуксисны клубсайса эжа вылӧ да обсуждайтӧны, кыдзи воюйтліс Чапаев...
И сэки ми думыштім «Чапайӧн» ворсӧм; лунъя став делӧяс да урокъяс бӧрын ворслывлім войӧдз.
Но медся ёна ме радейтлі гожӧмын кайны джуджыд каштан пу кузя кӧлӧкӧльня вылӧ.
Дыр видзӧдлывлі, кыдзи ӧтлаасьӧны небесаыскӧд видзьяс, вӧръяс, муяс, видзӧді сиктгӧгӧрса паськыд эрдъяс вылӧ.
Вичко купол вылас кайӧ вӧлі пос.
Детинкаяскӧд ми тшӧкыда кайлывлім сы кузя дзик йылӧдзыс.
Кыссям карнизӧдзыс, ӧшӧдчам да видзӧдам улӧ.
Первойсӧ сьӧлӧмыд ыркнитлывлӧ, бӧрас велалім да котравлім купол гӧгӧрыс, ордйысьлім: коді медся ӧдйӧ каяс вевт вылас, коді медся ӧдйӧ бӧр лэччас.
Прӧстӧй сиктса ворсӧмъяс вочасӧн выработайтісны пельклун, вын, физическӧй выносливость, тэрыблун, осторожность, кодъяс бӧрынджык сэтшӧма згӧдитчисны мем, лётчиклы.
МӦД ЧАСТЬ
КОМСОМОЛЛӦН ПУТЁВКА СЕРТИ
1. Кытчӧ мунны?
Уджын, велӧдчӧмын, ворсӧмъясын тӧдлытӧг прӧйдитіс челядьдыр.
1934 вося тулысын ме помалі семилетка.
Сійӧ кадӧ Союзлӧн став пельӧсъяссянь юӧртлісны завод-гигантъяс стрӧитӧм йылысь.
Кыптіс Кузбасс.
Стрӧитсис Беломорканал.
Москваын стрӧитісны метрополитен.
Помасис сӧветскӧй полярникъяс-челюскинецъяслӧн героическӧй эпопеяыс.
Странаса ыджыд событиеяс шымыртлісны менӧ.
Окота вӧлі лоны сэні, кӧні нуӧдсисны став тайӧ великӧй делӧясыс.
Гортын миян лоины вежсьӧмъяс: став овмӧс нуӧдӧны ыджыд вок Яков да сылӧн том гӧтырыс; бать да мӧд вок Григорий уджалӧны заводын.
А Сашко вокӧс ми колльӧдім армияӧ, и ме ог вермы виччысьны сысянь письмӧяс.
Мам важмоз менӧ лыддьӧ ичӧтикӧн.
Сійӧ кӧсйӧ, медым ме гортысь эг мун, медым ме вӧлі сы син улын.
Рытъясын бать тшӧкыда панлывлӧ мекӧд сёрни сы йылысь, кытчӧ меным мунны велӧдчыны.
Сійӧ кӧсйӧ, медым ме лои слесарӧн либӧ токарӧн.
— Ремеслӧ абу карнан, пельпомъястӧ оз личкы, — шулывліс сійӧ.
— А велӧдчыны рисуйтчыны некӧні, колӧ мунны ыджыд карӧ.
Арлыдыд тэнад абу на ыджыд, вевъялан на.
Быдмыштан, сэки тыдавны кутас.
Бать радейтӧ завод, и меным тшӧтш окота велӧдчыны да уджавны производство вылын.
Но ме друг решиті видлыны ассьым шуд лоны военнӧйӧн.
Детинкаяссянь кывлі, мый Шосткаын сулалысь воинскӧй часть босьталӧ духовӧй оркестрӧ ученикъясӧс.
Ученикъяслы сетсьӧ военнӧй обмундирование, найӧ сэні и частяс олӧны.
Мӧвпала сы йылысь, кутшӧм интереснӧй олӧм виччысьӧ менӧ, ме кӧ веськала воинскӧй частьӧ.
И со ӧти асылӧ ме мӧдӧдчи карӧ.
Частьсӧ ме аддзи духовӧй инструментъяслӧн шы серти.
Дзажгӧм да брунгӧм шы разаліс воздухын: тыдалӧ, упражняйтчисны ученикъяс.
Но меным тайӧ шыясыс вӧліны нежнӧй музыкаӧн.
Ворота дорын сулаліс часӧвӧй.
Меным кажитчис, мый сійӧ зэв важнӧй да стрӧг.
Ме дыр бергалі сы гӧгӧр — некыдз ог лысьт шыӧдчыны сы дінӧ.
Медбӧрын смелмӧдчи:
— Дядя, кӧні тані духовӧй оркестрӧ ученикъясӧс босьталӧны?
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс:
— Мун жӧ, хлопец, бӧр гортад, быдмыштны на колӧ.
Сідзи и тӧлксӧ тӧдмавтӧг, зэв ёна ӧбидитчӧмаӧн ме мӧдӧдчи бӧр гортӧ.
Аслам неудача йылысь некодлы нинӧм эг висьтав, медым эз кутны серавны ме вылын, а рытнас муні Нина Васильевна ордӧ.
Кыдзи и сизим во сайын, пукала сійӧ комнатаын пызан сайын да юа кампетӧн чай.
— Помнитанныд, Нина Васильевна, кыдзи ме ӧтчыд бӧрді школа посводзын, кыдзи ті менсьым пельясӧс лымйӧн зыралінныд?
Нина Васильевна нюмъялӧ:
— Дерт жӧ, помнита.
Тэ сэки зэв на ичӧтик вӧлін.
Помнита сідзжӧ, кыдзи тэ пастухалӧмсьыд пышйин...
Но и мый тэ, Ваня, решитін?
Мый кутан вӧчны?
— Ме кӧсъя ФЗУ-ӧ пырны, Нина Васильевна.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын Нина Васильевна шуис:
— А ме лыддя, мый тэныд непременнӧ колӧ водзӧ велӧдчыны.
Способностьяс тэнад эмӧсь.
А главнӧйыс, тэ уджавны кужан.
Ме тэныд сӧветуйта гӧтӧвитчыны пырны педагогическӧй рабфакӧ.
Ме ногӧн, тэысь бур педагог артмас.
Та йылысь ме думайтлі нин, кор тэ коймӧд группаын кольччысьяскӧд занимайтчывлін.
Кыдзи тэ ачыд та вылӧ видзӧдан?
— Да ме эськӧ кӧсйи, но...
Менӧ, Нина Васильевна, стройка вылӧ, заводӧ кыскӧ.
Техника меным кажитчӧ.
Велӧдча кӧ ремеслӧӧ, пыра уджавны заводӧ, ыджыд строительство вылӧ муна, Кузбассӧ... да этша ӧмӧй местаыс!..
Гашкӧ, кытчӧкӧ экспедицияӧ...
— Тэ менсьым мнениеӧс тӧдан, — шуӧ Нина Васильевна.
— Тэд колӧ велӧдчыны.
Ме ещӧ ӧтчыд сӧветуйтчи батькӧд да век жӧ решиті велӧдчыны ремеслӧӧ.
Выпускнӧй вечер бӧрын мӧд луннас ме муні Шосткаӧ ФЗУ-ӧ.
Надзӧникӧн восьлалі уличаяс кузя, видзӧді вывескаяс, плакатъяс вылӧ да весиг думыштлі: «Вот эськӧ лоны вывескаяс гижӧм кузя мастерӧн!»
Прӧйдиті нёль судта керка дорті.
Меным уси дум вылӧ, кыдзи ме любуйтчи тайӧ керканас дас кымын во сайын, кор пукалі телегаын, кодӧс кыскис Машка кӧбыла.
Пыранінас ыджыд гижӧдъяс: «Химтехникум», «Педрабфак», да объявление: «Воссис рабочӧй том йӧзлӧн школаӧ приём.
Принимайтсьӧны йӧз, кодъяс помалісны семилетка».
Ме сулышті думайтігтыр: эз омӧль вӧв эськӧ тані велӧдчыны!
И век жӧ муні ФЗУ-ӧ.
Со и ФЗУ-лӧн дворыс.
Юавны, кыдзи прӧйдитны канцелярияӧ — тадзи тшӧктіс бать, — некодлысь.
Восьті первой паныдасьысь ӧдзӧс да веськалі мастерскӧйӧ.
Югыд, сӧстӧм помещение, станокъяс, инструментъяс.
Бать прав: лӧсьыд тані.
— Кыдзи тэ веськалін татчӧ? — друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Ме водзын сулаліс ыджыд тушаа олӧма нин морт. Сійӧ вӧлі спецовкаа.
Ӧчкисӧ кыпӧдӧма кымӧсас, синъясыс сералісны, но чужӧмыс стрӧг.
Повзьӧмпырысь вочавидзи:
— Ме велӧдчыны...
Сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ:
— Ичӧт на тэ, друг.
Кымын арӧс тэныд?
— Дас нёль.
— Миян дас сизимсянь босьталӧны.
— А канцелярияныд кӧні?
— джӧмдалігтыр юалі ме.
— Тэныд сэні вӧчнысӧ нинӧм.
Ме — мастер и челядьӧс ог принимайт.
Ме бергӧдчи и бӧр муні.
Мастер, кылӧ, горӧдіс:
— Быдмыштан — сэки, пӧжалуйста!
Бара неудача!
Меным вӧлі сэтшӧм ӧбиднӧ, мый гортӧ мунігӧн весиг бӧрдышті.
Ме думайтны дыр эг кут.
Мӧд луннас жӧ сеті заявление рабочӧй том йӧзлӧн школаӧ.
И недель мысти примитісны менӧ.
Кор та йылысь тӧдліс бать, сійӧ дыр чӧв оліс, а сэсся ышлолалігтыр шуис:
— Тэ, Иван, зэв асныра...
Но мый нӧ, велӧдчы!
2. Решение примитӧма
Занятиеяс заводитчисны арсяньыс.
Школаын велӧдчисны заводса рабочӧй том йӧз; пырис велӧдчыны и Ивась, буретш сійӧ, код вӧсна ӧтчыд ме тышкаси классын.
Велӧдчыны помавлім дас ӧти час рытын.
Сиктӧ бӧр волывлім нёльӧн.
Кыкӧн велӧдчисны педагогическӧй рабфакын.
Километр сиктӧ вотӧдз Иваськӧд найӧ кежлісны туйсьыс и ми дыр чуксасьлім ӧта-мӧднымкӧд.
И слӧта, и пурга, и веж мороз дырйи быд лун ковмывліс мунны Шосткаӧдз сизим километр да бӧр гортӧ сідзжӧ сизим километр.
Велӧдчыны эз вӧв кокни, торйӧн уна ковмыліс занимайтчыны роч кыв кузя: миян сиктса школаын занятиеяс мунлісны украинскӧй кыв вылын.
Октябрьскӧй праздник водзвылын менӧ корис директор да шуис:
abu
abu
abu
abu
— Миян котыртсьӧ библиотека.
Кӧсъян сэні уджавны?
Кутан пӧлучайтны удж дон — первойсӧ 100 шайт тӧлысьын.
Асылын кутан уджавны, а рытын велӧдчыны.
— Дерт, кӧсъя, директор ёрт, сӧмын...
— Мунам сэтчӧ, сэні и сёрнитам.
— Сійӧ петкӧдліс кинас библиотекалань.
Ыджыд комнатаын сулалісны пызанъяс да некымын книжнӧй шкап.
Пӧжалуй, ме ог справитчы — сэтшӧм уна тӧдтӧм книгаяс.
Да и кыдзи босьтчынысӧ дзик выль делӧас?
Директор казяліс менсьым шӧйӧвошӧмӧс:
— Тэд сетсьӧ кык недель испытательнӧй срок.
Ветлы карса библиотекаӧ, сэні тэнӧ инструктируйтасны.
Со Лёня Дмитриев, учебнӧй частьысь секретарь, сійӧ тэд отсалас.
Смелджыка делӧӧ!
Лёня — сійӧ вӧлі меысь ыджыдджык да тшӧтш велӧдчис школаын — босьтіс ме вылын шефство, отсаліс меным лӧсьӧдлыны книгаяс, сетіс став шкапъясысь ключьяс.
Аски асывнас ме муні карса библиотекаӧ.
Книга сеталан отделын пызан сайын пукаліс ӧчкиа том морт да тэрыба, но осторожнӧя листаліс мича переплёта книга.
Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ:
— Пыралӧй сёрӧнджык.
Книгаяс сеталам вит час рытсянь.
Ме объясниті, мыйла вои, да думышті: «Бара жӧ шуас, мый ме ичӧт на!»
Но библиотекарь пуктіс книгасӧ да чургӧдіс меным кисӧ.
— Бур, велӧдчӧй библиотечнӧй делӧӧ!
Главнӧйыс — помнитӧй, мый библиотекарлы колӧ тӧдны да радейтны книга.
Босьтны полка вылысь, гижны, примитны да бӧр пуктыны местаас — тайӧ абу на ставыс, мый требуйтсьӧ бур библиотекарсянь.
Куж объяснитны, вӧзйыны лыддьысьысьлы да корсьны сылы колана литература.
Тэныд колӧ аслыд зэв ёна лыддьысьны.
Лыддьысь и конспектируйт.
Мыйкӧ кӧ он гӧгӧрво, юав мукӧдъяслысь, яндысьны оз ков.
А ӧні ме тэнӧ тӧдмӧда библиотекарлӧн уджӧн.
Мекӧд сёрнитігӧн сійӧ вуджис «тэ» вылӧ да некымын лун чӧж терпеливӧя велӧдіс менӧ.
Ме первойысь заводиті серьёзнӧя, систематическӧя лыддьыны книгаяс список серти, кодӧс меным сетіс библиотекарь.
Внимательнӧя следиті газетаяс, журналъяс бӧрся.
Частӧ ветлывлі библиотекарь дінӧ консультацияяс вылӧ.
Сійӧ встречайтліс менӧ другӧс моз:
— Но, кутшӧмӧсь делӧясыд?
Мый лыддян?
Воисны-ӧ выль книгаяс, журналъяс?
Выль книгаяс сетавтӧдз найӧс первой лыддьывлі ачым.
Дугдывтӧг помысь помӧдз лыдди «Кыдзи калитчис сталь», кодӧс сэки сӧмын на лэдзисны.
Книгаыс ёна волнуйтіс менӧ, дыр ме эг вермыв вунӧдлыны сы йылысь.
Павел Корчагин лои менам радейтана геройӧн.
Унапӧв ме лыдди Николай Островскийлысь тайӧ замечательнӧй книгасӧ, и сійӧ меным отсаліс уджавны ас вылын.
Зэв ёна меным кажитчис «Занимательнӧй физика», увлекайтісны научно-популярнӧй журналъяс.
Пыр ёнджыка и ёнджыка интересуйтчи техникаӧн.
Ме вӧлі сэтшӧма занят уджӧн да велӧдчӧмӧн, мый частӧ кольччывлі узьны канцелярияӧ; узьлі пызан вылын юр улӧ некымын книга пуктӧмӧн.
Мукӧддырйиыс ребята отсавлісны меным лӧсьӧдлыны книгаяс и сэтшӧма увлекитчывлісны лыддьысьӧмӧн, мый сёр войӧдз тшӧтш кольччывлісны библиотекаӧ.
Испытательнӧй срок прӧйдитіс, и приказӧн менӧ колисны библиотекарӧн.
Первой пӧлучка бӧрын кыпыда да гордӧя ме нуи гортӧ гӧснеч — еджыд нянь чӧлпан да кампетъяс.
Библиотекаын уджалӧм сетіс меным унатор.
Ме куті радейтны книгаяс, газетаяс, журналъяс.
Найӧ лоины менам настӧящӧй другъясӧн, сетісны меным тӧдӧмлунъяс.
Ме водзын пыр паськыдджыка и паськыдджыка воссис миян странаын строительстволӧн величественнӧй картинаыс.
Ыджыд впечатление вӧчис ме вылӧ Краснӧй Армияса академикъяслӧн выпуск дырйи И. В. Сталинлӧн речыс сы йылысь, мый «техникаӧн овладейтӧм йӧз юрнуӧдӧмӧн техника вермас да должен сетны чудесаяс».
Меным лои ещӧ ёнджыка окота велӧдны техника.
Помнита и сійӧс, кутшӧма шензьӧдіс менӧ Алексей Стахановлӧн рекордыс.
Сменаын сё кык тонна из шом сизим тонна норма дырйи!
Куим кымын лун мысти шахтаса парторг Дюканов квайт часӧн сетіс сё дас вит тонна.
А ещӧ некымын лун мысти Стаханов перйис кыксё кызь сизим тонна из шом.
Газетаясын кутісны йӧзӧдавны уджвывса геройяслысь, Стахановлӧн последовательяслысь, овъяссӧ.
Миян сёрниын содіс выль кыв — «стахановец».
Чужис стахановецъяслӧн вынйӧра патриотическӧй движение.
Сійӧ лунъясӧ ме тӧдмалі, мый техникумӧ принимайтӧны дас квайт арӧссянь.
И школа помавтӧдз на решиті гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ педагогическӧй рабфакӧ либӧ химическӧй техникумӧ.
Кутшӧм жӧ специальность бӧрйыны?
Ме эг вермы примитны чорыд решение: менӧ кыскис техника, но сэк жӧ окота вӧлі велӧдчыны рисуйтчыны, займитчыны педагогикаӧн — ставыс кажитчис меным интереснӧйӧн.
— Мӧдӧд заявление техникумӧ, кӧні художникъясӧс гӧтӧвитӧны, — сӧветуйтіс бать.
И ме мӧдӧді заявление... веськыда Художественнӧй академияӧ, Ленинградӧ.
Некымын лун мысти Ленинградысь воис ӧтвет.
Меным юӧртісны подготовительнӧй курсӧ пыран условиеяс.
Условиеясыс вӧлӧмкӧ сьӧкыдӧсь.
Да и мунны Ленинградӧ ылын.
Ачыс «академия» кывйыс кажитчис кыдзкӧ стрӧгӧн, зэв тӧдчанаӧн, и ме повзи.
Рытын ми сӧветуйтчим батькӧд.
«Пӧрысьмис батьӧй», сылӧн мудзӧм чужӧм вылӧ видзӧдіг думайті ме.
Сійӧ дыр чӧв оліс, а сэсся шуис:
— Ме, Ваня, думайта: вывті ылӧдз муннысӧ да рӧскодыд зэв ыджыд лоӧ.
Ме висьӧдча.
Мамыд тшӧтш.
Кытчӧ миянӧс, старикъясӧс, колян?
Мый вӧчны, пиӧй...
Да содтіс:
— Тэ том на, и рисуйтчӧмыд тэысь оз пышйы.
Велӧдчы пока ремеслӧӧ.
Ме тӧді: бать ачыс жалитӧ, мый ме ог мун велӧдчыны Ленинградӧ, и сулавны та вылын эг кут.
Но вочавидзи решительнӧя:
— Ог, батьӧй, ме кута тані сдайтны экзаменъяс педагогическӧй рабфакӧ либӧ химическӧй техникумӧ.
Эг жӧ прӧста гӧтӧвитчы!
Бать думыштіс да сӧгласитчис:
— Тайӧ мӧд делӧ.
Заводитлы.
Ме сдайті экзаменъяс ӧттшӧтш рабфакӧ и химическӧй техникумӧ.
Выдержиті став экзаменъяс.
Кытчӧ жӧ мунны велӧдчыны?
Техникум гӧтӧвитіс производственникъясӧс.
Сідзкӧ, водзын менӧ виччысьӧ производство вылын, строительство вылын удж.
Именнӧ тайӧ и меным коліс; тыдалӧ, талы помкаӧн вӧлі сійӧ, кутшӧм ыджыд подъёмӧн осваивайтсис техника страналӧн став пельӧсъясын.
И бать тшӧтш долис: «Пыр техникумӧ.
Велӧдан ремеслӧ — сэк заводысь он окотит торйӧдчыны».
Ме бӧрйи техникум.
И 1936 вося арын менӧ примитісны сэтчӧ.
3. Шог
Техникумын первой жӧ лунъяссянь тыдовтчис, мый уджавны колӧ уна да упорнӧя.
Гортӧдз, сиктӧ, ветлӧм вылӧ мунліс эз этша кад, и ме решиті овмӧдчыны общежитиеын.
Бать пыр жӧ сӧгласитчис та вылӧ, а мам бӧрдіс, кор ме мӧдӧдчи нопторйӧн гортысь.
— Мый тэ, мам, ме ӧд ог Ленинградӧ!
Выходнӧй лун кежлӧ кута волывлыны гортӧ.
Но меным кажитчис, мый ме уна кытчӧкӧ ылӧ.
Шог синъясӧн мам колльӧдіс менӧ.
Ме бергӧдчывлі сылань, ӧвті киӧн, кытчӧдз эг саяв керкаяс сайӧ.
Недель коли ӧдйӧ.
Выходнӧй лун водзвылын, занятиеяс бӧрын пыр жӧ мӧдӧдчи гортӧ.
Гажтӧмчи мамысь да полі сы вӧсна: бӧръя кадӧ пыр частӧджык висьлывліс сійӧ.
Кажитчис, некор ог во сиктӧдз.
Кильчӧ вылын менӧ виччысис бать:
— Мамыд ёна висьӧ, Иван.
Колӧ уговоритны сійӧс мунны больничаӧ.
Ме котӧрӧн пыри хатаӧ.
Мам куйліс.
Ме пукси орччӧн да куті уговаривайтны, медым сійӧ водіс больничаӧ. Но мам и кывзыны эз кӧсйы:
— Нэм чӧж мучитча.
Бурджык кула, а гортысь некытчӧ ог мун.
Сылӧн чорыдлуныс меным эз вӧв гӧгӧрвоана.
Ни уговаривайтӧм, ни корӧм эз отсавны.
Аскинас мамлы лои неуна кокниджык.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый ме ог радейт колявны занятиеяс, та вӧсна рытланьыс шуис:
— Мун, пиӧй, пемдытӧдзыс.
Менам ставыс прӧйдитіс.
Ме муні гортысь сёр рытын.
Общежитиеын ещӧ дыр на лыддьыси, но чукӧртчыны мӧвпъясӧн вӧлі сьӧкыд.
Виді ачымӧс, мый эг вермы тшӧктыны мамӧс, медым сійӧ муніс больничаӧ.
Водз асылын менӧ садьмӧдіс Яша вок.
Ме чеччи вольпась вылысь да некыдз ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ тані.
Сійӧ чӧв оліс.
Ме видзӧдлі сылы чужӧм вылас — сылӧн доршасьӧма синваыс.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои.
— Мамӧ?..
Сійӧ гогнитіс юрнас.
Кыдзи ме вои гортӧ — ог помнит.
Хататыр вӧлі йӧз.
Бать сулаліс чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн.
Сылӧн пельпомъясыс дрӧгнитлісны.
Бӧрдӧм, покойничаӧс сьылӧдӧм.
Ме котӧрӧн петі кӧбрегӧ, шыбитчи муас да дыр куйлі сэні вӧрзьӧдчытӧг, эг бӧрд.
А асывнас, мамӧс дзебӧм бӧрын, муні Шосткаӧ.
Некымын недель чӧж ме эг ветлы сиктӧ: горт меным лои шуштӧмӧн, кӧть сэні олісны бать, чой да вокъяс.
4. Общежитиеын
Быдса лунъяс чӧж, а зачётъяс водзвылын и войясын ме лыддьысьлі.
Спортӧн занимайтчӧм вылӧ кад кольлі этша, но ме век жӧ сійӧн занимайтчи быд лун: тренируйтчи турник вылын да гираӧн.
Менӧ примитісны футбольнӧй командаӧ.
Арся кос лунъясӧ лекцияяс бӧрын ми чужъявлім мач техникумсайса эжа вылын.
А сэсся ме бара пуксьывлі лыддьысьны.
...Комнатаын мекӧд олісны ещӧ куим студент.
Найӧ меысь ыджыдджыкӧсь, но ми велӧдчам ӧти курсын.
Ребята бурӧсь, дружнӧйӧсь.
Найӧ — комсомолецъяс да велӧдчӧм кузя отличникъяс.
Торйӧн меным кажитчӧ миян комнатаса старӧста Тикӧн.
Унаторйын ме сылы подражайта.
Сійӧ вывті зіль да вермӧ занимайтчыны любӧй шум дырйи.
Гырддзаяснас ӧшъяс пызан вылӧ, кияснас тупкас пельяссӧ да лыддьысьӧ.
Та дырйи сійӧ юӧ уна чай.
Ребята сійӧс уважайтӧны, но радейтӧны и сы вылын шмонитыштны.
Рытъясын ми ставным занимайтчам ыджыд пызан сайын.
Мукӧддырйиыс воасны орчча комнатаса ребята да нуӧдасны киноӧ.
Видзӧдлывла Тикӧн вылӧ — сійӧ век на лыддьысьӧ.
— Ог мун, — вочавидза ме.
— Меным занимайтчыны на колӧ.
Ставӧн тӧдӧны, кутшӧм внимательнӧя лыддьысьӧ Тикӧн, и ребята радейтлісны дурыштны — тӧдлытӧг кыскывлісны чай тыра стӧкансӧ сійӧ ныр улысь.
Листбок вылысь синъяссӧ вештывтӧг Тикӧн заводитӧ кималасӧн корсьны пызан вылысь.
Ребята сералӧны.
— Стӧканыс кытчӧ воши?
Бара нин занимайтчыны мешайтанныд?
— Тикӧн тэрыба сувтӧ.
— Иван, вай вӧтлам найӧс...
Но, коді кодӧс?
Ми — найӧс али найӧ — миянӧс?
Заводитчӧ ноксьӧм.
Сералігтыр котралам пызан гӧгӧр, пока ме ог водтӧд кыкнан лопатка вылас зонмӧс, коді шутитіс Тикӧн вылын.
— Ребята, тырмас прӧста овны!
А коді помаліс — вермас мунны гуляйтны, — шуӧ Тикӧн.
Кольччам сыкӧд кыкӧн.
Комнатаын лӧнь, и ми дыр лыддям книгаяс.
...Батьӧс видлыны ме ветлывла частӧ.
Мукӧддырйиыс удж бӧрас рытъясын сійӧ пыравлӧ ме ордӧ общежитиеӧ:
— Лӧсьыд тіян, югыд, сӧстӧм.
Но, ме пукалышта, а тэ, пиук, занимайтчы.
Бать пуксьӧ пызан дорӧ да лыддьысьӧ.
Шочиника эновтлӧ книгасӧ, видзӧдлӧ ме вылӧ да юалӧ, мый ме ӧні велӧда.
5. Комсомоллӧн вожак
Кыдзкӧ ӧтчыд выходнӧй лунӧ ме вои бать дінсянь да пукси занимайтчыны.
Ӧдзӧсӧ таркӧдісны.
Пырис первичнӧй комсомольскӧй организацияса секретарь Мацуй.
Сыкӧд ме ньӧтчыд на эг сёрнитлы, эг вӧлӧй тӧдсаӧсь, но кывлі сы йылысь уна буртор.
Ребята висьтавлісны, мый сыкӧд позьӧ юксьыны быдсяма мӧвпъясӧн, быдтор позьӧ висьтавны сылы.
Велӧдчысьяс пӧвстын сійӧ пӧльзуйтчис ыджыд авторитетӧн.
Мацуй частӧ пыравліс спортивнӧй залӧ, кӧть спортӧн ачыс эз занимайтчы: ме кывлі, мый сійӧ висьӧ туберкулёзӧн.
Сідзсӧ сійӧ кажитчис здоровӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі вира, тӧлка синъясыс видзӧдісны яснӧя, тушаыс вӧлі стройнӧй и ачыс вӧлі зэв ӧкуратнӧй.
Ме звирк сувті.
— Прӧстит, мый мешайті.
— Мацуй кутліс менсьым киӧс.
— Спортзалын тӧрыт аддзылі, кыдзи тэ уджалан турник вылын.
Шуӧны, тэ пӧ и рисуйтчыны кужан.
— Ме ӧд эг велӧдчыв.
— Тӧда.
Но кывлі, мый тэ школаад на оформляйтлӧмыд стенгазета...
Комсомольскӧй руководитель сёрнитіс мекӧд кыдзи ёрткӧд, но яндысьӧмла ме чӧв олі, видзӧді джоджӧ.
А Мацуй быттьӧ эз и казяв тайӧс:
— Миян «Сӧветскӧй студенчество» стенгазеталы колӧ художник.
Уджыс ыджыд.
Кӧсъян оформляйтны?
— Дерт жӧ!
Сійӧ нюммуніс:
— Вай петкӧдлы меным ассьыд рисунокъястӧ.
Волнуйтчигтыр, кыдз быттьӧ экзамен вылын, ме перйи некымын рисунок.
Мацуй внимательнӧя видлаліс найӧс да шуаліс: «Делӧыс артмас».
Кык кымын лун мысти менӧ бӧрйисны миян стеннӧй газеталӧн редколлегияса членӧн и СССР-са Конституциялӧн лун кежлӧ первойысь оформиті стенгазета.
Комсомольскӧй руководителькӧд ме регыд дружитчи.
Мацуй вӧлі наблюдательнӧй да чуткӧй морт, но сэк жӧ сылӧн вӧлі чорыд характер.
Ме чувствуйті, кыдзи сійӧ вочасӧн писькӧдчис менам олӧмӧ, кыдзи сійӧ веськӧдліс менам уна поступокъясӧн да татшӧм ногӧн руководитіс менам олӧмӧн.
Мацуй радейтліс пыравлыны миян комнатаӧ, но частӧджык сійӧ волывліс сэтчӧ, кӧні ребята олісны эз зэв дружнӧя да кольччывлісны велӧдчӧм кузя.
Сылы пыр удайтчывліс ӧлӧдны кодлыськӧ ӧшибка либӧ проступок.
— Вай лыддям ӧтвылысь «Комсомольскӧй правда», — миян комнатаӧ пырӧм бӧрын корсюрӧ вӧзйывліс сійӧ; пуксьыліс пызан сайӧ да заводитліс гораа лыддьыны, а бӧрвылас беседуйтліс миянкӧд.
Мацуй бура разбирайтчис политикаын да сійӧ вопросъясын, кодъяс сулалісны комсомолецъяс да став сӧветскӧй том йӧз водзын.
Сёрнитліс сійӧ бура да интереснӧя.
Кор сійӧ нуӧдліс текущӧй политика кузя беседаяс, сёрниыс пыр жӧ лолі ӧтувъяӧн.
Ме дыр нин мӧвпала пырны комсомолӧ.
Решиті сёрнитны та йылысь Мацуйкӧд, но меным век кажитчис, мый ме абу на тырвыйӧ дась та кежлӧ.
Кутшӧм ме лои рад, кор ӧтчыд аудиторияын менам некымын однокурсниклы да меным Мацуй шуис:
— Кад нин тіянлы, ребята, пырны комсомолӧ.
Кутам ӧтлаын уджавны.
Ми кытшалім Мацуйӧс.
Сійӧ вӧлі кыпыд настроениеа, мый мем сыын зэв ёна воліс сьӧлӧм вылӧ; тайӧ минутаясас миян комсомольскӧй вожак сёрнитліс торйӧн кыпыда, пӧся да сьӧлӧмсяньыс.
И сылӧн кывъясыс вӧліны прӧстӧйӧсь, убедительнӧйӧсь.
Сійӧ, мый висьталіс миянлы Мацуй тайӧ рытӧ комсомол йылысь, ВЛКСМ-са членлӧн святӧй долг йылысь, вӧлі матыссаӧн да гӧгӧрвоанаӧн быдӧнлы.
Ме кывзі сійӧс, и меным окота вӧлі вӧчны мыйкӧ ыджыдтор, медым лоны достойнӧйӧн комсомолецлӧн вылын званиелы.
Тайӧ здукӧ Мацуй мӧдіс сёрнитны трудӧвӧй подвигъяс йылысь, сы йылысь, мый быд удж вылын позьӧ вайны ыджыд пӧльза.
Ме тӧдвылӧ уськӧді аслам вок йылысь, комсомолец Александр йылысь.
Кутшӧм сьӧлӧмсяньыс сійӧ уджаліс колхозын счётоводӧн да мыйта пӧльза вайис аслас скромнӧй уджӧн.
Сійӧ жӧ рытӧ волнуйтчигтыр, ёна старайтчӧмӧн, ме гижи комсомолӧ заявление да аскинас нуи сійӧс комитетӧ.
6. Комсомолецлӧн кӧсйысьӧм
Ӧтчыд меным висьталісны, мый уліын менӧ виччысьӧ военнӧй.
Ме котӧрӧн лэччи пос кузя.
Ӧшинь дорын сулаліс красноармеец да видзӧдіс ывла вылӧ.
Сійӧ бергӧдчис — ме пыр жӧ тӧді Сашко вокӧс.
Кутшӧма сійӧ вежсьӧма тайӧ куим во чӧжнас, быдмӧма, крепаммӧма!
Сылӧн ӧні лоӧма военнӧй выправка, коді зэв ёна кажитчывліс меным.
Сійӧ кутліс менӧ:
— Но и быдмӧмыд тэ!
Ме тэнӧ нуӧдны вои, эг вермы виччысьны выходнӧй лунтӧ.
Сашкоӧс, кыдзи отличник-красноармеецӧс, мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны военнӧй училищеӧ.
Сійӧ воӧма гортӧ отпускӧ.
Ми сыкӧд мӧдӧдчим сиктӧ, и мунігӧн ме сылы висьталі Мацуй йылысь, сы йылысь, мый сеті заявление комсомолӧ, висьталі велӧдчӧм йылысь.
А Сашко сёр войӧдз висьтавліс меным — ми узим ӧтлаын амбарын — армияын аслас олӧм йылысь.
Меным вӧлі зэв долыд, мый ыджыдджык вок оз нин видзӧд ме вылӧ кыдзи ичӧтик вылӧ, мый ме лои сылы ёртӧн.
Сашко оліс гортын кык недель.
Ме частӧ волывлі сиктӧ, и дыр кад чӧж ми сёрнитлім сыкӧд.
Сійӧ пӧдаритіс меным сапӧг гоз, галифе да гӧлубӧй визьяса футболка.
«Сійӧ лунӧ, кор кутан пырны комсомолӧ, пасьталан, — шуис сійӧ меным.
— Ӧд тайӧ тэныд ыджыд праздник».
Александр муніс, а недель мысти вӧлі индӧма нуӧдны комсомольскӧй собрание.
Ставӧн тӧдісны, мый сійӧс сиӧма комсомолӧ выль членъясӧс примитӧмлы.
Собрание кежлӧ гӧтӧвитчигӧн ме зэв ёна волнуйтчи.
Сійӧ рытӧ вои клубӧ ставсьыс водзджык.
Зал вочасӧн тыри йӧзӧн.
Меным кажитчис, мый талун став чукӧртчӧмаяслӧн аслыспӧлӧс, торжественнӧй настроение.
Ме пукалі первой радын.
Некымын ребятаӧс примитісны нин комсомолӧ.
Мацуй шуис менсьым овӧс.
Ме весиг дрӧгниті.
Кайи сцена вылӧ.
Залын — чӧв-лӧнь, а менам выль сапӧгъяс дзуртӧны да камгӧны, кыдз быттьӧ нарошнӧ.
Меным кажитчис, мый ме ӧні зэв тешкодь, и тайӧ мӧвпсьыс друг зэв ёна пӧсялі.
Видзӧдлі гӧгӧрбок — оз, некод оз серав; быдлаын дружескӧй, серьёзнӧй чужӧмъяс.
Ме эг на выступайтлы татшӧм уна йӧз водзын и шӧйӧвоши, эг тӧд, кытчӧ воштыны киясӧс.
Сувті дзик веськыда, кыдзи военнӧй занятиеяс вылын, да, вопросъяс вылӧ зэв тэрыба вочавидзиг, джӧмдалі.
Мацуй ме вылӧ эз видзӧд да таркӧдіс карандашӧн пызанӧ.
Ме тӧді сылысь привычкасӧ: таркӧдӧ — сідзкӧ, абу дӧвӧлен.
Видзӧдлі Тикӧн вылӧ.
Кор ми паныдасим воча син, сійӧ ошкана гогнитіс юрнас.
Ме зіли ӧтвечайтны надзӧнджык, паськыдджыка.
Аддза — Мацуйлӧн чужӧмыс лои долыдджык, нюмъялӧ, карандашсӧ пуктіс пызан вылӧ.
Мыйкӧ висьталӧ комсомол райкомса секретарлы, сійӧ тшӧтш нюмъялӧ.
Менам сьӧлӧм вылын лои кокни.
И ме висьталі аслам олӧмын первой речь.
Сёрниті сы йылысь, мый талун менам ыджыд праздник, мый татшӧм жӧ долыд чувство ме испытайті уна во сайын, кор пыри пионерскӧй организацияӧ, мый ӧні кӧсйыся лоны вернӧй комсомолец-ленинецӧн.
Залын кылісны аплодисментъяс, и ме бара шӧйӧвоши.
Менӧ примитісны единогласнӧ.
Райкомса секретарь шуис меным:
— Лоӧй жӧ достойнӧйӧн миян комсомоллы!
И ме гӧгӧрвои, мый сӧмын ӧні пыри сознательнӧй олӧм кадӧ...
7. Велӧдчан во
Миян техникумын требованиеясыс ыджыдӧсь.
Омӧля велӧдчӧм вӧсна некымын студентӧс вӧтлісны.
Экзаменъяс водзвылын ме ёна полі — друг кӧ провалитча!
— но став предметъяс кузя сдайті «отлично» да «хорошо» вылӧ.
Ребята кутісны мунавны каникулъяс вылӧ.
Лӧсьӧдчи мунны сиктӧ и ме, но менӧ корис ас дінас профкомса председатель:
— Отличнӧя велӧдчӧмысь да комсомолын активнӧя уджалӧмысь тэнӧ премируйтісны шойччан керкаӧ путёвкаӧн. Шойччан керкаыс Новгород-Северскийын.
Ветлы, шойччы.
Пырис Мацуй, тӧждысьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Экзаменъяс дырйи тэ весиг омӧльтчӧмыд.
Поправляйтчы, йӧзсӧ видзӧдлы, асьтӧ петкӧдлы.
Путёвкаяс пӧлучитісны ещӧ некымын студент-отличник, и ми дружнӧй, весел компанияӧн мунім шойччыны.
Зэв бура ме олі кык недель чӧж неыджыд шойччан керкаын, коді сулалӧ Десналӧн джуджыд берегын, нэмӧвӧйся паркын, важ манастыр — историческӧй музей дорын.
Насыпь вывсянь вӧлі тыдалӧны вӧр, заливнӧй видзьяс, тыяс.
Экскурсоводкӧд ми ветлім историческӧй местаясті, кайлім крут гӧра вылӧ, кӧні, предание серти, коркӧ сулавлӧмаӧсь новгород-северский кремль да князь Игорлӧн теремъясыс — аслас кадӧ неприступнӧй оборонительнӧй сооружение; волім пещераясӧ, купайтчим Деснаын, гожъялім пӧсь лыа вылын, асывъясын занимайтчим гимнастикаӧн, сэсся ворслывлім городкиӧн да биллиардӧн.
Тайӧ меным вӧлі эз сӧмын шойччӧмӧн.
Тайӧ лунъясӧ ме унатор тӧдмалі Рӧдиналӧн историяысь.
Шосткаӧ бӧр вои гожъялӧмаӧн, выль вынъясӧн, выль впечатлениеясӧн.
Мӧд курсын велӧдчан во заводитчигӧн менӧ вуджӧдісны механическӧй отделениеӧ.
Таын меным отсаліс учебнӧй часть кузя заведующӧй.
Сійӧ бура тӧдіс студентъясӧс да частӧ беседуйтліс накӧд.
Колян тулысын кыдзкӧ ӧтчыд ме сылы шулі, мый менӧ ёна интересуйтӧ механика, машинаяс.
Тайӧс сійӧ абу вунӧдӧма, и менам кӧсйӧм пӧртсис олӧмӧ.
Ме радейтлі черчение.
Сійӧ меным сетчывліс кокниа.
Велалі стӧча мерайтны детальяс, ӧкуратностьӧ, босьті навыкъяс, кодъяс бӧрынджык, кор ме куті велӧдны самолёт, меным ёна згӧдитчисны.
Техникумын велӧдчыны пыр лолі сьӧкыдджык да интереснӧйджык.
Заводитчисны лабораторияын занятиеяс, кутісны лыддьыны специальнӧй дисциплинаяс.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, мый лоины содтӧд лабораторнӧй занятиеяс да чертёжъяс, прӧст кад кольліс на.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый ме велалі нин уджавны систематическӧя да, Мацуй сӧвет серти, бура планируйтлі ассьым лун.
Ме весиг вевъявлі ветлыны карса библиотекаӧ да сэні лыддьывлі содтӧд техническӧй литература.
Комната кузя менам выль ёртъясӧн вӧліны Миша Вербицкий — сійӧс ставныс шулісны «профессорӧн»: сійӧ уна лыддьысьліс, вӧлі серьёзнӧй мортӧн да бура тӧдіс математика — да Кузьма Филонов, бур сьӧлӧма, весел украинскӧй зон, кодкӧд ме радейтлі мерайтчыны вынӧн.
Октябрьскӧй праздник кежлӧ миянлы тшӧктісны гажӧдны клуб.
Некымын лун кежлӧ миян комната пӧрлі мастерскӧйӧ: рытъясын Кузьма пузьӧдӧ клей сора зубнӧй порошок, Миша вундалӧ, ляскалӧ, а ме рисуйта.
Миян комнатаӧ то и делӧ пыравлӧны ребята, медым видзӧдлыны миянлысь уджнымӧс.
Октябрлысь кызьӧд годовщина торжественнӧя празднуйтӧм бӧрын ми заводитім лӧсьӧдчыны декабрь 12 лун кежлӧ — СССР-са Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысян лун кежлӧ.
Миян техникумын избирательнӧй участок.
Оформляйта сійӧс лозунгъясӧн да плакатъясӧн.
Но зэв ӧбиднӧ, мый ог вермы участвуйтны бӧрйысьӧмъясын — меным эз на тыр дас кӧкъямыс арӧс.
Прӧйдитіс праздничнӧй декабрь 12 лун.
Заводитчисны обычнӧй лунъяс.
Ӧти зачётсянь мӧд зачётӧдз ӧтмоза исковтіс олӧм.
Тӧдлытӧг воис тулыс, а сыкӧд тшӧтш и переводнӧй испытаниеяс.
8. Выль увлечение
Воскресеньеӧ асывнас, кыдзи и век, завтракӧдз спортивнӧй залын занимайтчи гимнастикаӧн.
Пырисны коймӧд курсса кык студент.
Найӧ вӧліны выль военнӧй гимнастёркааӧсь да дзирдалысь сапӧгаӧсь.
Ребята кутчысисны независимӧя да бравӧя.
— Кутшӧм маскарад тіян, ёртъяс? — юалі ме.
— Маскарад?!
Ми велӧдчам аэроклубын, и миянлы сетісны форма.
Ме кыдз быттьӧ кынми турник вылын.
— А кыдзи ті сэтчӧ веськалінныд?
— Зэв прӧстӧя: комсомоллӧн комитетысь босьтім характеристикаяс, гижим заявлениеяс, и миянӧс примитісны.
— А мый ті велӧданныд аэроклубас?
— Ӧні помалам велӧдны самолётлысь материальнӧй часть да авиациялысь теория.
Регыд петам аэродром вылӧ.
Пока тренируйтчам батут вылын.
— Мый сэтшӧм батутыс?
— Вестибулярнӧй аппарат тренируйтӧм вылӧ сетка.
Ме нинӧм эг гӧгӧрво.
Юасьны кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд, но ме век жӧ решитчи:
— А тайӧ интереснӧ?
Аэроклубовецъяс дӧзмӧмпырысь видзӧдлісны ме вылӧ, и на пиысь ӧтиыс шуис:
— Сійӧ ещӧ юалӧ!..
Но лэбавны оз ставныс вермыны.
Шуӧны, неспособнӧйясӧс кутасны ыставны аэроклубысь, медым на вылӧ прӧста не видзны бензин.
— А кыдз ті вевъяланныд велӧдчыны и техникумын и аэроклубын?
— Сідзи и вевъялам.
Аэроклубын эмӧсь и заводса ребята.
Найӧ уджалӧны производство вылын и велӧдчӧны.
— Но шуам, ті помаланныд аэроклуб... А сэсся мый лоӧ? — водзӧ юаси ме.
— А сэсся мунам велӧдчыны лётнӧй военнӧй училищеӧ... дерт, сдайтам кӧ став испытаниеяс да здоровьеӧн кӧ туям.
Найӧ кутісны упражняйтчыны кольчаяс вылын, а ме пукалі турник вылын да думайті: «Вот тайӧ да — лётчикъясӧн лоасны!»
Ӧти аэроклубовецыс, кольчаяс вылын пелька кыпӧдчалігтыр, шуис:
— Парашютнӧй делӧ кузя инструктор миянӧс быд лун тшӧктӧ физкультураӧн занимайтчыны.
Шуӧ: лётчиклы колӧ лоны бур спортсменӧн.
— Но, таысь ме ог пов!
— А тэ мый, тшӧтш кӧсъян пырны аэроклубӧ?
— Ог на тӧд, — вочавидзи ме.
Но ме чорыда нин решиті первой жӧ позянлун дырйи пырны аэроклубӧ.
Заводитчисны экзаменъяс, и думайтны аэроклуб йылысь вӧлі некор.
Экзаменъяс сдайті бура, вуджи коймӧд курсӧ, и менӧ бара мӧдӧдісны шойччыны Новгород-Северскийӧ.
Тӧждысьтӧг да долыда колины лунъяс.
Но миянлысь спокойнӧй олӧм торкис газетаясын юӧртӧм:
июль 29 лунӧ японскӧй войска нарушитны Хасан ты районын сӧветскӧй граница да атакуйтісны Безымяннӧй высота, сӧветскӧй пограничникъяс панісны японскӧй захватчикъяслы паныд тыш;
июль 31 лунӧ японецъяс босьтісны Безымяннӧй да Заозёрнӧй высотаяс.
Август 6 лунӧ заводитчис миян наступление.
Ёна волнуйтчӧмӧн следиті ме миян Рӧдиналӧн ылі асыввыв границасянь юӧръяс бӧрся.
Вывті ыджыд доблесть петкӧдлісны миян артиллеристъяс, танкистъяс, пехотинецъяс, но мыйлакӧ менӧ медся ёна интересуйтісны юӧръяс сӧветскӧй лётчикъяслӧн действиеяс йылысь.
Сэні, Хасан районын, сулаліс зэра поводдя, ни ӧти вражескӧй самолёт руа поводдя вӧсна эз лысьт кыпӧдчывны воздухӧ, а миян самолётъяс дугдывтӧг лэбалісны сопкаяс весьтын, кодъясӧс займитісны японецъяс.
Тайӧ лунъясӧ ме лыдди Севернӧй полюс вомӧн лэбзьӧм йылысь Валерий Павлович Чкаловлысь книга.
Великӧй лётчик-патриотлӧн замечательнӧй ӧбликыс, сӧветскӧй авиаторъяслӧн подвигыс, кодӧс найӧ вӧчисны Рӧдиналӧн слава вылӧ, ещӧ ёнджыка кыскисны менӧ авиацияӧ.
9. Примитісны аэроклубӧ
Каникул прӧйдитіс ӧдйӧ.
Пуксис ар, и заводитчис коймӧд курсын напряжённӧя велӧдчӧм:
ковмис уна ноксьыны чертёжъясӧн, курсӧвӧй проектъясӧн, стенгазетаӧн, гӧтӧвитчыны лекцияяс кежлӧ.
Ӧтчыд ме бара паныдаси аэроклубса тӧдсаяскӧд.
Куті юасьны налысь аэроклубын велӧдчӧм йылысь.
Найӧ висьталісны, мый помалісны нин лётнӧй практика да виччысьӧны комиссия, а ӧні пока водзӧ велӧдчӧны техникумын.
— А аэроклубас оз нин принимайтны?
— Занятиеяс заводитчисны, но ӧні кӧ сетан шыӧдчӧм, гашкӧ, и примитасны.
Веськавны военнӧй училищеӧ, лоны военнӧй лётчикӧн зэв вӧлі окота.
Но ме полі сыысь, мый пыра кӧ аэроклубӧ, верма кольччыны велӧдчӧмын коймӧд, зэв сьӧкыд курсын.
Кор ме та йылысь юкси Мишакӧд да Кузьмакӧд, найӧ вӧлі оз тшӧктыны пырны аэроклубӧ.
Решиті сӧветуйтчыны Мацуйкӧд и вои комсомол комитетӧ.
Миян секретарь вӧлі мыйӧнкӧ занят, и ме пукси пызан сайӧ да мӧді виччысьны, кор сійӧ прӧстмас.
Мацуй частӧ кызіс и, тыдалӧ, зілис венны вермӧдчытӧмсӧ.
Сійӧ эновтіс бумагаяссӧ да кинас нуӧдіс кымӧс кузяыс:
— Но, Иван, висьтав, мыйла воин.
— Эм менам ӧти мӧвп...
Миян кык велӧдчысь помалісны аэроклуб...
— Да, тӧда.
Найӧ лэбалӧны нин.
Молодечьяс!
Налы эз вӧв кокни ӧтпырйӧ велӧдчыны и техникумын и аэроклубын, та вылӧ колӧ уна упорство.
И тэ тшӧтш кӧсъян?
— Зэв ёна.
Но, тӧдан, ме сёр босьтчи.
Шуӧны, сэні важӧн нин заводитчис велӧдчӧмыс.
— А тэ ветлы, тӧдмав.
Ме тшӧтш кӧсйи велӧдны лётнӧй делӧ, да вот здоровьеӧй торкис, врачьяс эз лэдзны.
Кӧсъян кӧ тӧдны менсьым мнениеӧс, то ме сӧветуйта: пыр велӧдчыны.
Сӧмын техникумын эн личӧд вӧжжитӧ.
Справитчан, кужӧмӧн кӧ кутан планируйтны кадтӧ.
А сьӧкыдлунъясысь эн пов.
Помнитан комсомоллӧн ӧкмысӧд съездлысь боевӧй чукӧстӧмсӧ: «Комсомолецъяс, самолёт вылӧ!»
Действуйт, Иван!
Аскинас ме муні аэроклубӧ.
Сэні меным шуисны, мый заявление да документъяс сетны позьӧ на, мый менӧ примитасны и ме кӧ верма вӧтӧдны учлётъясӧс да накӧд тшӧтш сдайтны теория кузя став экзаменъяс, то лэдзасны лётнӧй практика вылӧ.
Условиеясыс вӧліны сьӧкыдӧсь.
Кор бӧр муні техникумӧ, эг чувствуйт кок улысь мусӧ — сэтшӧм ме вӧлі рад.
Став сьӧкыдлунъясыс кажитчисны венны позянаӧсь.
Сеті заявление, и некымын лун мысти менӧ мӧдӧдісны врачебнӧй комиссия вылӧ: туя кӧ, менӧ примитасны аэроклубӧ.
Дыр стукайтісны, кывзісны да видлалісны врачьяс.
Комиссияса председатель — дзор тошка пӧрысь врач — лапӧдіс меным пельпомӧ да шуис:
— Коллегаяс, видзӧдлӧй тайӧ физкультурниклӧн груднӧй клетка объём вылас да мускулъяс вылас.
Зонкаыс абу ыджыд, а тырмис эськӧ кык ыджыд морт вылӧ!
Сьӧлӧмыс — нормаын.
Нервнӧй системаыс.
— нормаын.
Дзик здоров.
Туйӧ.
И вот, менӧ примитісны аэроклубӧ!
abu
Кор ме тӧдмалі та йылысь, ме бара мӧді падъявны: справитча-ӧ?
Чужліс весиг мӧвп: гашкӧ, ӧткажитчыны да?
Но меным уси дум вылӧ Мацуйлӧн сӧветыс, сылӧн кывъясыс: «Справитчан, кужӧмӧн кӧ кутан планируйтны кадтӧ».
Вӧлі кӧ могыс не вын серти, комсомоллӧн комитет эз сет эськӧ меным путёвка, а менам наставник да друг, миян секретарь Мацуй, эз кут эськӧ мем сӧветуйтны.
Тадзи мӧвпалӧм бӧрын ме куті эскыны аслам вынъясӧ.
Ни батьлы, ни вокъяслы ме эг висьтав сы йылысь, мый кута велӧдчыны аэроклубын: тӧді, мый найӧ талы лоӧны паныд, сэк жӧ эг кӧсйы прӧста волнуйтны батьӧс.
Но эг кӧсйы мыйкӧ дзебны сыысь, ме велалі сыкӧд юксьыны аслам став делӧясӧн.
Январь заводитчигӧн ме муні аэроклубӧ первой занятие вылӧ.
Первойысь пасьталі форма; сійӧ пукаліс ме вылын бура, и чувствуйті ачымӧс подтянутӧйӧн.
Пыри комсомоллӧн комитетӧ.
Мацуй менӧ видзӧдіс гӧгӧрбок, клопайтіс пельпомӧ да пӧся шуис:
— Формаыс тэд мунӧ.
Сиа успех!
10. Учлёт другъяс
Карл Маркс нима карса клублӧн ыджыд мича здание вевт вылын — парашютнӧй вышка.
Клуб дорын — ичӧтик керка.
Тайӧ — аэроклуб.
Ме пыри авиациялӧн да техникалӧн теория классӧ.
Стенъясӧ ӧшлӧма самолётлысь частьяс, Лыддя: «Борд», «Элерон», «Бергӧдан руль».
Тані некод абу.
Занятиеяс кутасны мунны моторнӧй классын.
Муна сэтчӧ.
Подставка вылын сулалӧны настӧящӧй мотор, сылӧн агрегатъяс, детальяс.
Стенъясын — чертёжъяс да схемаяс.
Неыджыд тушаа зумыд зон зуньгыртчӧмӧн видлалӧ детальяс.
Чужӧмыс сылӧн асныра, энергичнӧй.
Паськыд синкымъяссӧ быттьӧ рисуйтӧма тушӧн.
Локта сы дінӧ:
— Здравствуй!
Сійӧ кыпӧдӧ юрсӧ, нюммунӧмысь сылӧн чужӧмыс пыр жӧ лоӧ челядьлӧн кодь мелі.
— Велӧдчыны жӧ?..
Ме — Панченко Иван.
А тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Иванӧн жӧ.
Тьӧзкаяс.
Тэ велӧдчан али уджалан?
— Заводын слесарӧн уджала.
А тэ?
— Техникумын велӧдча.
— Тайӧ бур.
Тэд, сідзкӧ, лоӧ кокниджык вӧтӧдны мукӧдъясӧс.
Уна сёрмин?
Эн шогсьы, отсалам.
Классӧ пырӧны некымын ребята.
Панченко шуӧ:
— А со ешӧ миян заводса комсомолецъяс.
Ми ставным ӧтлаын уджалам и велӧдчам.
Ребята, тӧдмасьӧй.
Ми ставӧн сувталім мотор гӧгӧр.
Меным ставыс выльтор, и ме завидьпырысь кывза, кыдзи ребята сяргӧны-сёрнитӧны авиационнӧй терминъясӧн.
Мекӧд орччӧн сулалӧ Петраков — гӧгрӧс мелі чужӧма зумыд зон.
Сійӧ кажитчӧ сэтшӧмӧн, быттьӧ сылы окота узьны; ветлӧдлӧ да сёрнитӧ надзӧник.
Шуӧ:
— Лэбавны кута, а вот теория велӧдны ог кӧсйы!
Пансис вензьӧм.
Ыджыд тушаа, восьса серьёзнӧй чужӧма да тӧлка сьӧд синъяса, тэрыб Лёша Коломиец скӧралӧ:
— Юавсьӧ: мыйла тэ татчӧ воин, он кӧ кӧсйы велӧдны теория?
Ӧд ачыд вӧзйысин.
Век горзін — лэбавны кӧсъя!
Сідзкӧ, сӧмын места занимайтны кутан, форма новлыны: «Со, пӧ, ме кутшӧм!
Лэбавны велӧдча!»
Ребята серӧктісны, лои ещӧ на шумаджык.
abu
— Тырмас вензьыны!
Водзын тыдавны мӧдас, коді велӧдчас лэбавны, а коді оз, — шыасис Панченко.
abu
— Шуа сӧмын ӧтитор: колӧ ыджыд упорство, медым бура велӧдны авиационнӧй техника.
— Сійӧ видзӧдлӧ мотор вылӧ, стенын ӧшалысь чертёжъяс вылӧ да содтӧ: — Чуксала Петраковӧс ордйысьны.
— Да кысь нин меным... — броткыштіс Петраков.
Кывзыся учлётъяслӧн сёрниӧ, и бара воӧны юрӧ повзьӧдлана мӧвпъяс: верма-ӧ велӧдны самолёт, вӧтӧдны ребятаӧс?
Тайӧ кадӧ бара пырисны аэроклубовецъяс.
Видзӧда: ми абу этшаӧнӧсь...
И нывъяс эмӧсь.
— Воӧны!
Воӧны!
— кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Классӧ пырис аэроклубса начальник — гӧлубӧй петлицаяса Осоавиахим формаа кузь, статя морт.
Сыкӧд ӧтлаын — комиссар.
Сійӧ олӧма нин морт, но сылӧн военнӧй выправкалы позьӧ завидьтыны.
Кор ме сеті сылы документъяс, сійӧ зэв дыр прӧстӧя сёрнитіс мекӧд.
Воис и лётнӧй часть кузя начальник.
Военнӧйногӧн кодкӧ рапортуйтіс аэроклубса начальниклы.
Комиссар нуӧдіс политинформация.
Заводитчисны занятиеяс.
Тайӧ рытӧ менам бырины став сомнениеяс: ме чорыда решиті велӧдны лётнӧй делӧ.
Правда, тайӧ жӧ рытӧ гӧгӧрвои, мый сьӧкыдлунъяс лоасны уна, но наысь ме эг нин пов.
Ребята сёрнитчисны аския лунӧ локны водзджык да занимайтчыштны мекӧд.
Общежитиеын ёна нин виччысьӧмаӧсь менӧ.
Ме дыр висьтавлі ёртъяслы ставтор йывсьыс, мый аддзылі да кывлі, аслам выль ёртъяс йылысь.
— Но эн вунӧд, ӧд и дипломнӧй удж кежлӧ колӧ гӧтӧвитчыны, — шуис меным Миша Вербицкий.
— Кута зільны, медым справитчыны, — вочавидзи ме.
И правда, кыклаын велӧдчыны эз вӧв кокни.
Ӧкмыссянь куим часӧдз — техникумын, а ӧбед бӧрын — вит час занимайтчыны аэроклубын.
Гортса подготовка вылӧ кольлісны сёр рыт, водз асыв да шойччан лунъяс.
Ме эг кольлы аэроклубын ни ӧти занятие, техникумын ни ӧти лекция да важмоз уна занимайтчи спортӧн.
Меным и юрӧ сэки эз волы, кутшӧм ыджыд роль ворсасны менам будущӧй уджын — лётчик-истребитель уджын — лёгкӧй атлетикаӧн занимайтчӧм да гимнастика.
Кымын выль кыв ковмис пыр жӧ тӧдмавны: элерон, фюзеляж, ичӧтик кабанчик, ыджыд кабанчик, перкаль да уна мукӧд кывъяс.
Велӧдлі найӧс кокниа да ӧдйӧ.
Видзӧдлан самолётлӧн кутшӧмкӧ часть вылӧ, и пыр жӧ дум вылад усьӧ сылӧн нимыс.
Меным удайтчис вель регыдӧн вӧтӧдны ассьым группаӧс.
Ёртъяс мем отсалісны — найӧ велӧдчисны бура.
Ми кутім ордйысьны ӧта-мӧднымкӧд.
Сӧмын ӧтнас Петраков ёна кольччис.
Ме ёна волнуйтчи, кор аэроклубӧ пырӧмсянь тӧлысь мысти первойысь сулалі дӧска дорын.
Ӧтвечайті дыр — преподавательяс тӧдмалісны менсьым тӧдӧмлунъяс.
Пӧлучиті бур оценка и вӧлі вывті рад, мый вӧтӧді группаӧс да ребятакӧд муна ӧтмоза.
11. Воштӧм
Меным окота вӧлі юксьыны Мацуйкӧд аслам радлунӧн.
Ме дыр нин эг аддзыв сійӧс.
Пыри комсомол комитетӧ, медым сёрнитыштны сыкӧд.
Пызан сайын Мацуй местаын пукаліс комитетса член.
— А Мацуй кӧні?
— Больничаын.
Туберкулёзнӧй процесслӧн обострение.
Сӧмын ӧні ме гӧгӧрвои, кутшӧм ёна висьӧ миян секретарным.
Кӧть и ёртъясыс уговаривайтлісны Мацуйӧс, сійӧ некор эз тӧждысьлы аслас здоровье вӧснаыс.
Сылӧн вӧлі ыджыд выдержка, зэв ыджыд трудоспособность, уджсӧ сідзи радейтӧм, коді сетӧ вынъяс.
Арнас сійӧ прӧстудитчӧма, висьӧмсӧ вуджӧдӧма кок вылас, и тайӧ, тыдалӧ, сетӧма туберкулёзлы обострение.
Воскресеньеӧ ме муні больничаӧ.
Медицинскӧй сестра шуис:
— Пыралӧй, сӧмын олӧй регыдик.
Сійӧ зэв слаб.
Скӧралӧ миян вылӧ, кор ми сы дырйи тшӧктамӧй мунны сылӧн другъяслы, и ме ӧні водзвыв сёрнитча волысьяскӧд: мыйлакӧ ме пыра кӧ палатаӧ, сідзкӧ кад нин мунны.
Извинитӧй, но мӧдног оз позь, вывті нин уна ребята волывлӧны сы дінӧ.
Приёмнӧй лунӧ сы мындаӧн чукӧрмасны, мый мукӧддырйи дзик некодӧс ог лэдзӧй пыравны.
Сійӧ нуӧдіс менӧ палатаӧ.
Мацуй куйліс синъяссӧ куньӧмӧн.
Лолаліс сьӧкыда да частӧ.
Сылӧн омӧльтчӧм, вижӧдӧм киыс, коді кутіс газета, плеть моз ӧшаліс крӧвать бокын.
Сьӧлӧм вылын меным лои сэтшӧм сьӧкыд, мый дась вӧлі пышйыны палатасьыс.
— Гашкӧ, бурджык аски пыравны?
— вашкӧдӧмӧн ме юалі сестралысь.
Но Мацуй восьтіс синъяссӧ, бергӧдіс юрсӧ да аддзис миянӧс.
Чужӧмыс сылӧн ловзис.
Сійӧ кыпӧдчыштіс
— А, воин.
Зэв рад, дыр нин эг аддзысьлӧй!
Мый выльторйыс?
Тэнсьыд китӧ, Иван, ог кутлы: обнаружитісны Кохлысь палочкаяс да двусторонньӧй процесс.
Надейтча, санаторийын бурда.
Ме абу няргысь, но делӧыс менам, вокӧ, лёк...
Пуксьы со эсійӧ стул вылас да висьтав успехъяс йывсьыд.
Аэроклубын кутшӧм делӧясыд?
Ме мӧді висьтавлыны.
Сестра видзӧдліс ме вылӧ да петіс.
Мацуй кывзіс, кыдзи и век, внимательнӧя.
Сійӧ вӧлі рад, мый ме вӧтӧді группаӧс, да шуис:
«Ме ӧд тэд шулі — сьӧкыдлунъясысь оз ков повны».
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ содтыны, но друг мӧдіс ёна кызны да дыр эз вермы шедӧдны лов шысӧ.
Ме дугді сёрнитны.
— Та вылӧ эн видзӧд, висьтав водзӧ...
Лёк, вокӧ, висьнытӧ.
Ме думайті — прӧйдитас.
Врачьяслысь да ёртъяслысь эг кывзы.
Но, а кыдзи газетаныд?
— Талун ӧшӧдім.
Ничево, ёсь, интереснӧй артмис...
Кор ме тӧдлі, мый тэ тані, кӧсйи выходнӧй лунӧдз пыравны, но тӧдан...
— Тӧда, ребята висьталісны — весиг спортзалӧ оз быд лун ветлы.
А тайӧ нин петкӧдлӧ!
Пырис сестра, мыйкӧ босьтіс пызан вылысь да кыв шутӧг бӧр петіс.
Ме сувті:
— Извинит, другӧ, меным кад нин мунны.
Мацуй шогпырысь шуис:
— Сестра ылӧдчӧ да думайтӧ, мый ме тайӧс ог тӧд.
— Сійӧ нюммуніс.
— Муртса сійӧ петкӧдчылас — и ёртъяс мунӧны.
Сёрнитчӧм...
Гашкӧ, пукалыштан на?
Ме эг мудз.
— Ог нин, збыль тэрмася — уджӧй зэв уна.
Пырала аски.
Сійӧ ышловзис.
— Но, висьтав ставлы привет да аттьӧ, мый он вунӧдӧй менӧ...
Сідз эськӧ и муні ӧні тэкӧд...
Сиа успехъяс!
Мыйкӧ буртор ме кӧсйи шуны Мацуйлы, аттьӧавны сійӧс, но чӧв олі.
Петігӧн нин сӧмын горӧді:
— Тэнад бурдігкежлӧ, Мацуй, кӧсйыся лэбавны велӧдчыны!
Сійӧ нюммуніс да ӧвтыштіс меным кинас.
Прӧйдитіс кык недель.
Сёр рытын, аэроклубысь воӧм бӧрын, ме пыри аудиторияясысь ӧтиӧ — колӧ вӧлі эштӧдны стенгазеталысь заголовок рисуйтӧм.
Рисуйтчигтыр ме мыйкӧ сьылі вомгорулын.
Аудиторияӧ пырис Миша Вербицкий.
— Здорово, «профессор»!
— долыда чолӧмалі ме сійӧс.
— Мый висьталан?
Сійӧ эз вочавидз.
Ме видзӧдлі Миша вылӧ — чужӧм вылас сійӧ ёна вӧлі вежсьӧма.
— Мый тэкӧд?
— Важӧн нин ме тэнӧ корся, Иван.
Мацуй кувсис.
Кисточка усис менам киысь.
— Ме тӧді, тэд сьӧкыд лоӧ.
Мунам комитетӧ.
Бюро постановитіс аски асыв кежлӧ лэдзны сылӧн паметьлы сиӧм страница.
...Уна во прӧйдитіс сійӧ рытсяньыс.
Уна замечательнӧй йӧз — стойкӧй большевикъяс — тылын и фронт вылын отсалісны меным быдмыны.
Но кор дум вылӧ уськӧда том кад, менам син водзын пыр сувтӧ Мацуйлӧн югыд образыс — менам первой комсомольскӧй вожаклӧн, пӧсь патриотлӧн, прӧстӧй, бур мортлӧн образыс.
12. Первой наставникъяс
abu
Миян сиктын нывъяс, навернӧ, важӧн нин сьылӧны тувсов сьыланкывъяс, а ме эг и тӧдлы, кыдзи прӧйдитіс март.
Пуяс вежӧдісны, воисны чикышъяс.
Меным некор, уна колӧ велӧдчыны.
Гӧтӧвитча аэроклубын экзаменъяс кежлӧ.
Сэні мунӧны медбӧръя теоретическӧй занятиеяс.
Ребята велӧдчӧны бура, но сложнӧй авиационнӧй техника ӧткымынлы сетчӧ сьӧкыда.
Воддзамоз кольччӧ Петраков — дышӧдчӧ.
Занятиеяс дырйи тшӧкыда сылы тувкӧда гырддзаӧн да вашкӧда:
— Петраков, эн узь: бара ковмас вӧтӧдны йӧзсӧ!
— Зэв гажтӧм!
Мед кӧть регыдджык нин самолёт вылӧ.
Сэктӧ ме ачымӧс петкӧдла!
— Оз, оз артмы тэысь настӧящӧй лётчик, — вомалӧ сійӧс Коломиец.
— Настӧящӧй лётчикӧн лоас сійӧ, коді оз сӧмын практика, но и теория бура тӧдӧ.
Но татшӧм сёрнияс оз отсавны — Петраков зэв асныра.
Кольччывла рытъясын да объясняйта сылы выль материал, повторяйта важсӧ.
abu
Ставсьыс водзын мунӧны Панченко, Коломиец, Кохан да ещӧ некымын ребята.
Ог кольччы и ме: велӧдча уна, ыджыд кӧсйӧмӧн.
Меным ёна отсалӧны сійӧ тӧдӧмлунъясыс, кодъясӧс босьті техникумын, а сідзжӧ велӧдчӧм кузя сэні босьтӧм навыкъяс.
Техникумын лекцияяс эз на помасьны, но мунӧны нин зачётъяс, а майын заводитчасны экзаменъяс.
Дворын дзикӧдз нин косьмис.
Аэроклубын заводитчисны парашютизм кузя занятиеяс.
Миян инструктор ыджыд тушаа, пельк морт.
Сылӧн движениеясыс стӧчӧсь, тэрыбӧсь — абу ни ӧти лишнӧй вӧрзьӧдчӧм.
Сылӧн морӧсас парашютистлӧн значок, кытчӧ гижӧма цифра 100 — парашютӧн сійӧ чеччыштӧма сёысь.
Инструктор лӧсьыда висьтавлӧ парашютизмлӧн история йылысь, велӧдӧ, кыдзи колӧ вӧдитчыны парашютӧн.
Дворын нюжӧдӧны батут — резинӧвӧй амортизаторъяса сетка.
Первой жӧ шоныд лунӧ группаса старӧста объявитіс:
— Парашютизм кузя занятиеяс талун кутасны мунны ывлаын.
abu
abu
Миян приветствие вылӧ вочавидзӧм бӧрын инструктор шуӧ:
— Талун заводитам тренируйтчыны парашютӧн чеччалігкежлӧ.
Сальто, кульбитъяс, подскокъяс отсӧгӧн кутам тренируйтны вестибулярнӧй аппарат.
Ме объясниті нин тіянлы сылысь рольсӧ.
Ешӧ ӧтчыд висьтала: сійӧ куйлӧ пытшкӧсса пель областьын, сетӧ позянлун кутны равновесие да определяйтны тушалысь правильнӧй положение.
А лётчиклы да парашютистлы тайӧ вывті коланатор.
Сетка пружинитӧ да кокньӧдӧ места вылын чеччалӧм.
Ӧні ме петкӧдла вель уна упражнение.
Сійӧ кокниа чеччыштіс батут вылӧ, петкӧдліс миянлы разнӧй движениеяс да сэсся шуис: «Вӧча задньӧй бланш». Кисӧ шевгӧдӧмӧн инструктор вылӧдз чеччыштіс, мышланьыс ласточкаӧн бергӧдчис воздухын да сувтіс кок йылас. Сэсся сійӧ вӧчис сальто, подскокъяс, кульбитъяс.
Тайӧ лунсяньыс рытывбыдъясӧн ме ноксьывлі батут вылын: окота вӧлі велӧдчыны вӧчны бланш сэтшӧм жӧ мичаа, кыдзи вӧчӧ инструктор.
Первойсӧ эз артмывлы.
Мукӧддырйиыс сэтшӧма люкасьлі сеткаӧ, мый став яй лӧзӧдліс.
Инструктор сюся следитіс, медым миян движениеяс вӧліны чёткӧйӧсь да правильнӧйӧсь.
— Помнитӧй, — частӧ шулывліс сійӧ: — парашютӧн чеччыштігӧн медся важнӧйыс — му вылӧ сувтӧм.
Велӧдчӧй бергӧдчыны тӧв ньылыд, кутны ӧтлаын кокъяс.
Сійӧ мудзлытӧг, терпеливӧя уджаліс миянкӧд, пуктывліс став душасӧ, кыдзи шулывліс Мацуй.
Ми тайӧс бура тӧдім и радейтім сійӧс.
...Аэроклубын мунӧны авиациялӧн теория кузя экзаменъяс.
Водзын медся интереснӧйыс — аэродром вылын велӧдчӧм.
Экзаменъяс бӧрын миянӧс юкласны лётнӧй группаяс вылӧ да быд группаӧ индасны инструкторӧс.
Ӧні нин ми тӧдмасям накӧд.
Инструкторъяс волывлӧны классъясӧ, беседуйтӧны миянкӧд.
Александр Сергеевич Кальков кындзи, ми тӧдам нин став инструкторъяссӧ.
Сійӧ ӧні отпускын, но матысса лунъясӧ должен воны нин.
Шуӧны, мый сійӧ медбур инструкторъясысь ӧти, опытнӧй учитель, требовательнӧй, придирчивӧй; мукӧддырйиыс ёна пузьывлӧ да скӧрмывлӧ, но зато бура лэбалӧ да зэв бура велӧдӧ.
Став учлётъяслы окота веськавны сылӧн группаӧ.
Тыдалӧ, ещӧ и сы вӧсна, мый Кальков — вӧвлӧм военнӧй лётчик.
И вот ӧтчыд, кор занимайтчим моторнӧй классын, ми кылім тӧдтӧм гора кыз гӧлӧс.
Аудиторияӧ пырис ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса морт.
Сійӧ вӧлі крагаяса.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да сувтім.
Сылы позьӧ вӧлі сетны ар комын сайӧ.
Сійӧ вӧлі тшапкодь.
Ветлӧдліс неуна катласигтыр, нырыс орлинӧй, гӧрбакодь, видзӧдласыс ёсь да неуна тешитчыськодь.
Тайӧ и вӧлі инструктор Кальков.
abu
abu
abu
Сійӧ поздравитіс миянӧс теоретическӧй занятиеяс помалӧмӧн да серьёзнӧя шуис:
— Главнӧйыс ӧні — бура сдайтны экзаменъяс.
Тіян пӧвстысь быдӧнӧс кута донъявны лэбалӧм серти.
Водзвыв висьтала: ме требуйта бура относитчыны самолёт дінӧ, исполнительность, внимание да ӧкуратность.
Кальков частӧ мӧдіс пыравлыны аудиторияӧ — наблюдайтіс миян бӧрся, быттьӧ тӧдмаліс быдӧнӧс миянӧс.
Кор ми кутім тренируйтчыны парашютӧн чеччалӧм кузя, тшӧтш кайис вышка вылӧ и сійӧ.
Чеччыштны лӧсьӧдчигӧн учлётъяс пиысь ӧти шуис:
— Ребята, збыль, ог лысьт чеччыштны!
Весиг увлань видзӧдны пола, юрӧй бергӧдчӧ.
Кальков воис сы дінӧ да сійӧс ышӧдӧм могысь шуис:
— Эн пов, чеччыштан, а бӧрас ачыд вӧзйысьны мӧдан...
Но, давай, смелджыка!
Джудждаысь ме эг пов — ме велавлі кайлывлыны асланым сиктса кӧлӧкӧльня вылӧ.
Но вот воис ӧчередь чеччыштны меным, и ме тшӧтш неуна повзьышті.
Волнуйтча, кӧть тайӧс ог петкӧдлы.
Но кор куті кизявлыны парашютлысь лямкаяссӧ, некыдз ог вермы веськавны петляясас.
Воис ме дінӧ парашютнӧй делӧ кузя инструктор да мӧдіс отсавны меным.
Ме видзӧдлі увлань — сэні чукӧртчӧмаӧсь уна видзӧдысьяс.
Ме кыла инструкторлысь спокойнӧй гӧлӧс:
— Видзӧдӧй водзлань да восьлалӧй.
Ме сідзи и вӧчи.
Воськовті — сьӧлӧм ыркнитіс.
Эг вевъяв весиг видзӧдлыны, а кок улын нин му.
Кутшӧм тайӧ ставыс вӧлӧма прӧстӧ, кокни да лӧсьыд.
А ме кутшӧма волнуйтчи ассьым ӧчередь виччысигӧн!
Кальков вӧлі прав.
Мӧдысь ме чеччышті нин повтӧг.
Та дырйи зіли му бердӧ воӧдчыны сідзи, кыдзи велӧдіс инструктор.
13. Миян ,,ПО–2»
Ми сдайтім медбӧръя экзаменъяс и апрель заводитчигӧн мӧдӧдчим ичӧтик учебнӧй аэродром вылӧ.
Карсяньыс сійӧ километр кык сайын кымын, муяс шӧрын.
Мунам сэтчӧ автомашинаӧн.
Настроениеным миян кыпыд.
Сьылам ассьыным радейтана сьыланкыв:
<rus>Там, где пехота не пройдет,</rus>
<rus>Где бронепоезд не промчится,</rus>
<rus>Угрюмый танк не проползет,</rus>
<rus>Там пролетит стальная птица...</rus>
Гораа запевайтӧ Кохан.
Аэродром вылын сувталім стройӧ.
Аэроклубса начальник миянӧс юклӧ группаяс вылӧ.
Петраков, Кохан да ме веськалім нёльӧд лётнӧй группаӧ.
Миян дінӧ индісны инструктор Кальковӧс.
Та вылӧ ме зэв рад.
Начальник шуӧ:
— Ёртъяс!
Машинаяс тӧв кежлӧ вӧлі законсервируйтӧма.
Быд лётнӧй группа вайӧдас порядокӧ ассьыс самолётсӧ.
Стройӧн мунім ангарлань.
Восьтім ӧдзӧс — вуджӧр улын дзирдалӧны настӧящӧй самолётъяс.
Миянӧс вайӧдісны «ПО–2» дінӧ, кодлӧн бӧжас гижӧма «4»-ӧд номер.
Со найӧ, миян «ловъя» самолётъяс, кодъяскӧд ми тӧдмасим сӧмын на учебникъяс серти!
Видзчысьӧмӧн инмӧдчи плоскость дінӧ.
Неуна разочаруйтчи: самолёт абу сэтшӧм ыджыд, кыдзи ме чайтлі, кор сійӧс велӧді классын детальяс серти.
Машинакӧд первой тӧдмасьӧмысь, тыдалӧ, став ребяталӧн лои татшӧм жӧ впечатление.
Налӧн чужӧмъяс вылысь позьӧ казявны шензьӧм.
Сӧмын Петраковлӧн гӧгрӧс чужӧмыс нюмъялӧ:
— Видзӧдлӧй, ребята, сійӧ дзик ловъя моз лолалӧ!..
— А сійӧ оз пазав воздухын, кыдз ті чайтанныд?
— шуӧ кодкӧ.
— Ерунда!
— горӧдӧ Кохан.
Миян группаса техник — маслӧӧсь комбинезона олӧма морт.
Сійӧ дыр нин уджалӧ авиацияын, ыджыд опыта.
Чужӧмыс сылӧн мелі, но сёрнитӧ сійӧ нарошнӧ стрӧга.
Сійӧ чёткӧя сетӧ команда: кыті кутчысьны самолётӧ, кыдзи сійӧс кыпӧдны.
Ми кылам выль терминъяс.
Петраков, коді миян пӧвстын медся ён, кыпӧдӧ пельпом вылас самолёт бӧж, и ми осторожнӧя гӧгыльтам миянлысь «ПО–2» гӧрд черта вылӧ.
Сэні лётнӧй группаяслӧн номеръяс серти ӧта-мӧдныскӧд дзик орччӧн выстраивайтсьӧны став машинаяс.
Техник ставнымлы сетӧ удж:
— Со эстӧн, ангар дорын, — ведраяс, тряпкаяс, мочалкаяс.
Кыкӧн, — сійӧ индіс ме вылӧ да Петраков вылӧ, — ваясны ва.
Босьтӧй тряпкаяс да заводитӧй ниртны фюзеляж.
Сӧмын ӧкуратнӧйджыка!
Ми вайим ва да мӧдім зіля мыськавны самолёт.
Техник вӧчӧ ассьыс удж, но оз вунӧдлы и миянӧс.
— Ошкыны пыр жӧ оз позь, но тыдалӧ, мый тіян группаын сачокъяс абуӧсь!
— шуӧ сійӧ, и ми ещӧ старайтчӧмӧнджык мыськам да косӧдам самолёт.
— А мый сэтшӧм сачокъясыс?
— друг ньӧжйӧникӧн юаліс Петраков.
— А тайӧ сэтшӧм авиационнӧй термин, — сералігтыр вочавидзис техник.
— Сачок — сійӧ лодырь да прогульщик.
Гӧгӧрвоин?
Да, тэ котӧртлы каптёркаӧ, вай татчӧ ведра компрессия.
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Техник миянлы вӧлі авторитетнӧй мортӧн, но ми зэв бура тӧдім, мый компрессия — сійӧ мотор цилиндрын газӧвӧй смесьлӧн топалӧм.
Правда, тайӧ кык луннас миянлы паныдасис сы мында выльтор, мый ми полім веськавны расплохӧ да чӧв олім.
Петраков неуна мӧмъялыштіс, но каптёркаӧ котӧртіс: приказание миянлы быть колӧ выполняйтны пыр жӧ.
Петраков регыд бӧр воис:
— Техник ёрт, каптёрщик менӧ серамвыв лэптіс.
Ме ӧд тӧді, сӧмын думайті...
Техник гораа серӧктіс:
— Думайті, тӧді, а ачыд котӧртін!
Ставныд ті, новичокъяс, татшӧмӧсь!
Колӧ велӧдны тіянӧс!
Машина дорын ми уджалім пемыдӧдзыс.
Вой кежлӧ самолётсӧ гӧгыльтім ангарӧ.
Ме эг кыв, мый мудзи, кӧть и луныс вӧлі сьӧкыд.
14. Колана навыкъяс
Ми велалім миян ичӧтик аэродром олӧмӧ да выль обычайясӧ.
Уджалім сьӧлӧмсянь.
Самолёт требуйтӧ, медым бура относитчисны сы дорӧ, велӧдӧ дисциплинаӧ.
Весиг Петраков дзикӧдз вежсис — кытчӧ и вошис сылӧн дышыс!
Правда, сылы вӧлі сьӧкыд — эз тырмыны сылӧн теоретическӧй тӧдӧмлунъясыс, кодъясӧс сійӧ неважӧн на пыдди эз пуктывлы.
Ӧні сійӧ мынтысис таысь.
Наземнӧй подготовка дырйи Петраков тшӧкыда ӧшибайтчывліс, и мукӧдъяс серти сылы частӧджык сюрлывліс инструкторсянь.
Ми дыр велӧдчим пуксьыны самолётӧ.
Первойсӧ пуксян укшаля, вӧчан уна ковтӧм движениеяс.
Колӧ тӧдны, кытчӧ пуктыны коктӧ, кыдзи пырны кабинаӧ, пуксьыны.
— Тайӧ должен лоны привычкаӧн, — унаысь шулывліс Кальков.
— Му вылын колӧ босьтны став колана навыкъяс, велӧдчыны правильнӧя кутны асьтӧ лэбигӧн, сы вӧсна мый воздухын оз позь видзны лишнӧй кад мӧвпалӧм вылӧ, прӧста сотны бензин.
Наземнӧй подготовка мунліс тадзи.
Воан самолёт дорӧ да став уставнӧй правилӧяс серти шыӧдчан инструктор дінӧ:
— Инструктор ёрт!
Учлёт Кожедуб.
Позьӧ пуксьыны?
Кальков бергӧдас тэлань юрсӧ, гӧгӧрбок, кокъяссяньыд юрӧдзыд, видзӧдас тэнӧ да кыз гӧлӧсӧн шуас:
— Пуксьӧй.
Кӧртасян, синъяснад прӧйдитан кабинаті, прӧверитан секторъяс, приборъяс; киясӧн да кокъясӧн тӧдмалан, лючки-ладнӧ-ӧ рулевӧй управление.
— Инструктор ёрт, — рапортуйтан бара, — учлёт Кожедуб дась лэбны.
Позьӧ рулитны?
Рупор пыр инструктор вочавидзӧ:
— Рулитӧй.
Му вылын быд лун тренируйтчӧм вӧсна самолётын ме чувствуйті ачымӧс увереннӧя нин да велалі ставсӧ вӧчны ас кадӧ.
Шедӧді сійӧс, мый шусьӧ движениеяслӧн автоматизацияӧн.
Ичӧтик лӧз книжка «УЛПК (Учебно-лётнӧй подготовка кузя курс») велӧді дзик ставнас.
Самолёт обслуживайтӧм кузя став удж ми вӧчлім асьным.
Гӧтӧвитлім материальнӧй часть, прӧверитлім приборъяс, техник веськӧдлӧм улын ремонтируйтім детальяс, быд лун мыськылім да косӧдлім машина, вайӧдлім порядокӧ инструментъяс.
Группаяс ордйысьлісны ас костаныс, и меным вӧвлі зэв долыд, кор миян группа веськавліс гӧрд дӧска вылӧ.
А тадзсӧ лоліс частӧ.
Унджык учлётыс успешнӧя помалісны мувывса подготовка.
Быдӧн бӧрся следитіс инструктор, а кольччысьяскӧд занимайтчис торйӧн.
Но сійӧ кӧ аддзыліс, мый учлёт уджалӧ слаба, то предупреждайтліс:
— Он вӧтӧдӧй мукӧдъясӧс — вӧтла школаысь.
Испытание вылӧ сета недель.
Миян группаысь кыкӧс вӧтлісны.
Найӧ корисны Кальковлысь, медым колисны найӧс школаӧ условнӧ, сетісны испытательнӧй срок; кӧсйысисны вӧтӧдны мукӧдъясӧс, но миян стрӧг учитель сулаліс аслас кыв вылын:
— Тӧлкыс тіянысь всё равно оз артмы, прӧста сотны бензин тіян вылӧ нинӧмла...
А техникумын тайӧ кадӧ заводитчисны экзаменъяс.
Гӧтӧвитча на кежлӧ войясын.
И весиг сэк, кор ми мунам аэродром вылӧ, думын повторяйта формулаяс, расчётъяс, правилӧяс, кодъяслӧн нинӧм абу общӧйыс авиациякӧд.
15. Кыпӧдчим му бердысь
Аэродром вылӧ первойысь петӧмсянь кык кымын недель мысти ми, кыдзи и век, построитчим линейка вылӧ.
Инструктор матыстчис миян дінӧ, быдӧнӧс сюся мерайтіс синъяснас да шуис:
— Тӧрыт, ёртъяс, ми помалім наземнӧй подготовка.
Талунсянь кутам лэбавны...
Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ, радлыны водз на...
Заводитам зонаӧ* тӧдмасян лэбӧмсянь.
Тіян мог сӧмын наблюдайтны да кокниа кутны самолётлысь управление.
Ме кута управляйтны, а ті — тӧдмасьны, кыдзи кутӧ асьсӧ воздухын самолёт.
Кор ме велӧдчи, инструкторъяс вӧчавлісны курсантӧс предупредиттӧг пилотаж кузя фигураяс.
Ученик кӧ ёна повзяс да шӧйӧвошас...
— Кальков дугдіс сёрнитны да мудера нюмъялігтыр видзӧдліс миян вылӧ, — инструктор вӧлі дугӧдас лэбӧм, чеччӧдас ученикӧс да отчислитас сійӧс.
Ӧні ми водзвыв висьталам быд фигура йылысь, но сюся наблюдайтам ученик бӧрся...
Первойӧн лэбас мекӧд учлёт Кожедуб, — друг помаліс сійӧ.
* Тадз шусьӧ определённӧй радиуса, тӧдса, бура запоминайтчысь мувывса ориентир весьтын воздушнӧй пространство, кӧні позьӧ лэбавны сӧмын ӧти самолётлы учебнӧй аэродромсянь некымын километр ылнаӧ.
Техникумын аския экзамен йылысь ме пыр жӧ вунӧді.
Пукси машинаӧ, та дырйи зіли не лэдзны оплошность, медым инструктор эз дугӧд лэбӧмысь.
Ставсӧ вӧчи сідзи, кыдзи велӧдіс сійӧ миянӧс.
Кальков рулитіс старт вылӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок, лэптіс веськыд кисӧ.
Сылы воча стартер ӧвтыштіс флажокӧн — лэбны позьӧ.
Инструктор сетіс газ сектор, и машина, ӧдсӧ содтӧмӧн, катласигтыр котӧртіс му кузя.
Ме чувствуйті быд мыльк, гуранъясті чеччӧдліс, и кажитчис, мый самолёт вот-вот зурасяс муӧ.
Аслым тӧдлытӧг ме чургӧді киӧс водзлань — тайӧ инструктор личкис газ сектор.
Самолёт торйӧдчис му бердысь кыдзкӧ тӧдлытӧг, сразу.
Ме «кокниа» кута управление.
Самолёт друг быттьӧ ӧшйис воздухын.
Ме казялі, мый лэба.
Му ньӧжйӧникӧн саяліс и саяліс самолёт борд улӧ.
Кажитчис, мый ми кывтам парусникӧн зэв паськыд ва веркӧсті.
Гораа мургӧ мотор.
Муыс быттьӧ кытчӧкӧ вӧйӧ.
Чургӧда юрӧс кабинаысь.
Ориентируйтчыны сьӧкыд.
Со, кажитчӧ, техникум; садъяс быттьӧ турунвиж пятнаяс, и на пӧвстын дзирдалысь лента моз визувтӧ ю.
Быттьӧ ставсӧ рисуйтӧма маслянӧй краскаясӧн.
А торйӧн нин мича рудзӧглӧн веж ӧзимыс.
Кыпӧдчам век вылӧджык.
Лои ыркыд.
Да, дзик мӧд, мый ме испытайтлі войдӧр, кор кавшасьлі пу йылӧ либӧ вичко купол вылӧ.
Сэні эз тӧдчыв мусянь татшӧма торйӧдчӧмыс.
Некыдз ог вермы следитны инструкторлӧн тэрыб действиеяс бӧрся.
Со ручкаыс вешйӧ шуйгавыв — и самолётыс мунӧ шуйгавыв.
Но пока сійӧ мунӧ шуйгавыв, ручкаыс вешйис нин веськыдвыв.
Бӧрынджык ме гӧгӧрвои, мый инструктор оз сӧмын аддзы пространствоын самолётлысь положениесӧ, но чувствуйтӧ сійӧс став тушанас, сійӧ «кутӧ» самолётсӧ.
Ме зіли следитны, кыдзи ветлӧны управлениелӧн ручка да педальяс, кыдзи сочетайтчӧны кияслӧн да кокъяслӧн действиеясыс.
Воздух швачкӧ чужӧмӧ, тырӧ лолыд.
Видзӧда приборъяс вылӧ — ми зэв нин вылынӧсь.
Со лӧзӧдӧ Вспольнӧй ты.
Аддза пожӧма яг, ассьым рӧднӧй Ображеевкаӧс.
Сэтчӧ кӧ эськӧ лэбны, гӧгралыштны керка весьтӧд!
Инструкторлӧн кабинаын эм зеркалӧ.
Сійӧс пӧрӧдыштӧма менам кабиналань, и инструктор сэсь аддзӧ менсьым чужӧмӧс.
Ме вунӧді та йылысь, друг кыла Кальковлысь гӧлӧс.
Сійӧ горзӧ сёрнитан трубкаӧ:
— Кытчӧ ті видзӧданныд?
Бара видзӧда приборъяс вылӧ.
Рӧвнӧя шумитӧ мотор.
Инструктор горзӧ:
abu
— Но, кутчысь, ӧні вӧчам штопор!
Сійӧ кусӧдіс газ.
Мотор кутіс муртса уджавны, лои лӧнь.
Самолёт друг мӧдіс пӧрны борд вылас.
Кыліс сирена шы.
Менам сьӧлӧм быттьӧ кынмис, мыш кузя котӧртіс йирмӧг — тадз овлӧ сэк, кор качайтчигӧн вылісянь лэччан увлань.
Муыс мӧдіс бергавны.
Менам кокъяс кутісны тіравны.
Пом, ми пӧгибайтам!
Но здук мысти самолёт бӧр сувтіс воддза положениеас.
Со сійӧ кутшӧм, штопорыд!
Вом пытшкӧй менам косьмис, юрын вӧлі сӧмын ӧти мӧвп: мед сӧмын эськӧ не повторитны штопор!
А инструктор тайӧ кадас видзӧдіс зеркалӧӧ, медым аддзыны менсьым чужӧмӧс.
Сійӧ бергӧдчис да юаліс:
— Но кыдз, абу страшнӧ?
— Ставыс ладнӧ!
— горза мыйвынысь, медым венны моторлысь шумсӧ, да думайта: «Неужели и ме коркӧ велала тадзи жӧ лэбавны да пилотируйтны зонаын, тадзи жӧ йитча самолёткӧд, кыдзи инструктор?»
Меным лои вывті долыд: окота вӧлі сьывны, горзыны.
Самолётӧн управляйтӧм кузя ме унатор эг гӧгӧрво, кӧть и видзӧді синъяс мудзтӧдз.
Но юасьны инструкторлысь оз вӧлі позь.
Первойысь лэбигӧн ставсӧ гӧгӧрвоны сьӧкыд.
Ме медсясӧ зіли гӧгӧрвоны лэбалан техника.
Заводитім лэччыны увлань — аэродром вылӧ.
Кор ми кыпӧдчим, сэк ме дзикӧдз вунӧдчылі — дыр видзӧді рӧднӧй Ображеевка вылӧ, кар вылӧ, аэродром вылӧ.
Увлань лэччигӧн следиті сӧмын инструктор бӧрся, зіли гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ управляйтӧ самолётӧн.
Инструктор нуӧдіс нин самолётсӧ пуксьӧдны.
Кусӧдіс газ, матыстчим мулань.
Кажитчис, вот-вот ми сатшкысям муӧ.
И друг самолёт быттьӧ кыпӧдіс нырсӧ, скоростьыс кутіс чинны, ручкаыс вешйис менам кынӧмлань.
Самолёт кокниа инмӧдчис кӧлесаяснас муӧ да мӧдіс котӧртны аэродром кузя.
Миянлы паныд тэрыба котӧртіс волнуйтчӧмысла гӧрдӧдӧм Петраков: сійӧ вӧлі дежурнӧйӧн.
abu
Самолёт сувтіс предварительнӧй старт визь дорӧ.
Петі кабинаысь.
Пельясын менам шумитіс, стучитіс, и кажитчис, быттьӧ ме вӧтася.
Ребята кусьыс петтӧдз нин виччысисны менӧ миян «комнатаын» — тадз ми шулім аэродром вылысь квадратнӧй площадка, кодлӧн пельӧсъясас сулалісны ичӧтик флагъяс.
Сэні ми вермим шойччыны, сэні ми пырджык юксьывлім впечатлениеясӧн, беседуйтлім лэбзьыны ассьыным ӧчередь виччысигӧн.
Меным сеталісны зэв уна вопросъяс, и ме эг вевъяв ӧтвечайтны на вылӧ.
Тадзи заводитчис миян лётнӧй учёба.
16. Напряжённӧя велӧдчӧмын
Некымын лун мысти миян аэродром вылӧ воис лётчик-истребитель, код вылӧ ми, учлётъяс, видзӧдім завидьпырысь.
Тайӧ вӧлі миян земляк, карбердса сиктысь, и миян клубса воспитанник.
Сылӧн кыкнан петлица вылас вӧлі ӧти квадратӧн.
Сійӧ уна висьталіс училищеын велӧдчӧм да олӧм йылысь, самолётъяс йылысь, и ставлы лои окота лоны лётчик-истребительӧн.
Апрель тӧлысь помын ми пӧлучитім лӧз выль комбинезонъяс да кутім усиленнӧя лӧсьӧдчыны первомайскӧй парад кежлӧ.
Комбинезонъяс, шлемъяс да лётнӧй ӧчкияс пасьталӧмӧн миянлы колӧ прӧйдитны трибуна дорті.
Окота вӧлі, мед эськӧ менӧ аддзылісны техникумса студентъяс, и ме пасьталі комбинезон, шлем, ӧчкиаси да мӧдӧдчи общежитиеӧ.
Встретитісны менӧ шумнӧя.
Кытшалісны.
Жаль, мый тадзи пасьтасьӧмӧн ог вермы прӧйдитчыны аслам сикт кузя.
Но кӧть и разрешитісны, ме эськӧ ачым эг мун: ӧд бать дзик на нинӧм оз тӧд.
Май первой лунӧ воинскӧй частьяс бӧрся ми маршируйтім стройӧн трибуна дорті.
Чувствуйтім асьнымӧс збыль пилотъясӧн да неуна ышнясим.
Аскинас ми заводитім лэбавны.
Воздухӧ кыпӧдчылісны куим-нёль самолёт да лэбисны, кыдзи малязіяс, ӧта-мӧд бӧрсяыс аэродромсянь неыліті.
Ми велӧдчим управляйтны самолётӧн.
Кальков регыд вӧтліс миянысь челядьру да стрӧга видліс быд промахысь.
Самолётӧн лэбалӧм бӧрын рытъясын ме волывлі аэродром вылысь мудзӧмаӧн. Но та вылӧ видзӧдтӧг ме босьтлі учебникъяс да гӧтӧвитчылі техникумын экзаменъяс кежлӧ.
Сеті аслым кыв, мый быть вуджа нёльӧд курсӧ.
Кад бура юклӧм да упорство дырйи позьӧ шедӧдны быдтор.
Ме сдайті техникумын экзаменъяс да вуджи медбӧръя курсӧ.
Арын миянлы сетасны дипломнӧй уджъяс.
Каникул дырйи студентъяс муналісны гортъясаныс.
Общежитиеын заводитчис ремонт, и меным ковмис вуджны овны сиктӧ.
Каникул дырйи менам лои позянлун сетны ещӧ унджык кад лётнӧй делӧлы.
Чеччывлі шонді петігӧн, мунлывлі сиктысь да бӧр волывлі гортӧ, кор нин пемдыліс, — дзонь лунъяс коллявлі аэродром вылын.
Волывлі занятиеяс заводитчытӧдз на, ноксьывлі машина дорын, отсавлі техниклы.
Луннас ме вӧчлывлі кытш кузя нёль-квайт полётӧдз.
Инструктор пыр унджык и унджык кутіс дӧверяйтны меным самолётӧн веськӧдлӧм.
Ме куті казявны, мый бать гусьӧнпырысь видзӧдлывлӧ ме вылӧ — сійӧ, тыдалӧ, эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ ме ветлывла.
Кыдзкӧ ӧтчыд экзаменъяс дырйи на ме панлі сёрни:
— А мый эськӧ тэ, бать, шуин, ме кӧ пыри велӧдчыны аэроклубӧ?
Бать весиг кияснас шеныштчис:
— Мыйла тэд лэбавнысӧ!
Помалан техникум и тырмас.
Мый ещӧ думыштӧмыд!
И сідз тэнад здоровьеыд слаб.
Бать мыйлакӧ лыддьывліс, мый менам слаб здоровье.
Сэки тайӧн и сёрниыс помасис.
Векджык ме чеччывлі ставсьыс водз, шумтӧг завтракайтлі, медым некодӧс не садьмӧдны, да мунлывлі гортысь.
Ӧти асылӧ бать сувтӧдіс менӧ, сюся видзӧдліс менам синъясӧ да стрӧга юаліс:
— Мый вӧчлывлан, кӧні коллялан дзонь лунъяс?
Ылӧдчыны ме эг кут:
— Велӧдча лэбавны, бать.
Первойсӧ бать шӧйӧвоши, а сэсся дӧзмис:
— А, со мый вӧсна, вӧлӧмкӧ, тэ неважӧн панлӧмыд сёрнисӧ!..
Тури бӧрся кӧсъян вӧтчыны небесаын, кывзысьтӧм лов?
Переубедитны батьӧс да лӧгасьны сыкӧд ме эг кӧсйы.
Та вӧсна водзӧ эг шу кыв ни джын.
Сэк жӧ ме тэрмаси аэродром вылӧ.
Бать регыд миритчис сыкӧд, мый ме велӧдча аэроклубын, но корис, медым ме видзи ачымӧс.
Ме лои зэв рад, мый ӧнісянь сыысь нинӧм оз ков дзебны.
17. Грознӧй Кальков
Занимайтчыны аэродром вылын лолі пыр интереснӧджык.
Рытъясын Кальков разбирайтліс быд лэбзьылӧм.
И сюрліс жӧ миянлы грознӧй инструкторсянь!
Ӧтчыд лэбзигӧн ме ылалі му вылӧ видзӧдӧмӧн.
Шондіыс сулаліс улын да койис ассьыс югӧръяссӧ керка ӧшиньясӧ.
Карыс быттьӧ ыпъяліс.
Друг машинаным катовмуні.
Ме сэк пыр жӧ казялі, но вӧлі сёр нин: инструктор кутіс управляйтны ачыс.
Разбор дырйи сійӧ сёрнитіс миянкӧд, кыдзи лётчиклы колӧ кутны асьсӧ воздухын, да, ме дінӧ шыӧдчиг, шуис:
— Кутӧй тӧдвылын: лэбалан делӧын унатор зависитӧ сыысь, кыдзи ті кужанныд веськӧдлыны аснаныд.
Ылавны бокӧвӧй делӧясӧн некутшӧм ногӧн оз позь.
Воздухын колӧ кужны ставсӧ аддзыны ӧттшӧтш, нинӧм не лэдзны син увсьыд, действуйтны сійӧ жӧ здукӧ.
Тайӧ кывъяссӧ ме запомниті нэм кежлӧ.
Некымын лун мысти, пуксьыны лӧсьӧдчигӧн, тырмытӧм опыт вӧсна ме вывті улын петкӧді самолётӧс планирование уголысь.
Кальков сэк бара босьтіс управление:
— Кад нин не лэдзны татшӧм ӧшибкаястӧ.
Ӧнісянь кутанныд определяйтны джуджда ангар вевт вывсянь.
Тайӧ вӧлі, мый менӧ кутшӧмкӧ кад кежлӧ дугӧдісны лэбалӧмысь.
И пока ребята лэбалісны, лунджын ме пукалі ангар вевт вылын да квайт метр джудждасянь видзӧді муӧ.
Тайӧ занятиеыс эз зэв кажитчы...
Кальков требуйтіс, медым лэбигӧн ми действуйтім вывті чёткӧя да грамотнӧя.
Лэбалан правилӧяс кӧть ичӧтика нарушитӧмысь накажитӧм ради сійӧ мӧдӧдліс миянӧс «определяйтны джуджда» ангар вевт вылӧ да некымын лун чӧж эз лэдзлы самолёт дінӧ.
Ошкӧм вылӧ сійӧ вӧлі скуп.
Но век жӧ ми сійӧс ёна радейтлім да уважайтлім.
18. Воздухын ӧтнам
Сулаліс лётнӧй поводдя — сэзь, шондіа.
Аэродром вылын пукалам асланым «комнатаын», виччысям лэбзьӧм вылӧ ӧчередь да сёрнитам.
Талун ыджыд событие: старт вылӧ вайӧмаӧсь лыа тыра мешӧк.
— Воис кад инструктортӧг самостоятельнӧя лэбӧм вылӧ!
abu
Казялінныд, ребята?
— шуис Кохан.
Сійӧс торкис Петраков:
— Всё равно миянлы водзвыв оз висьтавны, медым эг волнуйтчӧй да спокойнӧя узим войсӧ.
Лэбигӧн меным эз вӧчны ни ӧти замечание.
Инструкторкӧд куимпӧрйӧ лэбзьылӧм бӧрын юалі:
— Инструктор ёрт, разрешитӧй пӧлучитны замечаниеяс?
— Тадзи и лэбалӧй, эн вольничайтӧй.
Лэбалӧй, кыдзи ме велӧді.
Ме бӧрын сійӧ куимпӧрйӧ лэбзьыліс Коханкӧд.
Ачыс чеччис самолётысь, а Коханӧс колис.
Ми казялім — сійӧ мыйкӧ шуис сылы.
— Гӧгӧрвоана, — вашнитіс меным Петраков:
— Кохан лэбас ӧтнасӧн.
Ми виччысям, мый лоӧ водзӧ.
Кальков ӧвтыштіс кинас.
Ми гӧгӧрвоим сійӧс.
Вайим лыа тыра мешӧк да пуктім инструкторскӧй местаӧ, медым эз торксьы самолётлӧн центровкаыс. Мешӧксӧ крепыда кӧрталім.
Кальков прӧверитіс — ёна-ӧ кӧрталӧма.
Мукӧд группаясысь ребята видзӧдісны завидьпырысь, старт вылӧ чукӧртчисны и инструкторъяс.
Кальков воис машина дорӧ:
— Помнитӧй: главнӧйыс — воздухын колӧ кужны юкны вниманиетӧ да действуйтны сідзи, кыдзи ме велӧді.
Самолёт кутіс кыпӧдчыны.
Инструктор сулаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн да сюся видзӧдіс самолёт бӧрся.
— Волнуйтчӧ миянысь оз омӧльджыка, — шуис кодкӧ ньӧжйӧник.
Самолёт ӧтчыд кытшовтіс аэродром весьтӧд, а сэсся увереннӧя да правильнӧя мӧдӧдчис пуксьыны.
— Бур, бур!
— горӧдіс инструктор.
— Сідз, сідз!
Выравняйтчы, эм, бур!
Самолёт пуксис. Кохан петіс кабинаысь.
Сійӧ вӧлі блед, но долыда нюмъяліс.
Матыстчис Кальков дінӧ да доложитіс лэбзьылӧм йылысь.
— Поздравляйта первойысь самостоятельнӧя лэбӧмӧн!
— шуис сылы инструктор.
— Сӧмын предупреждайта: эн зазнавайтчӧй!..
Но век жӧ ті кельдӧдӧмныд.
Друг Петраков тувкис меным бокӧ:
— Видзӧдлы, мешӧксӧ кабинасьыс оз перйыны.
Ме эг вевъяв вочавидзны.
Менӧ чукӧстіс инструктор.
— Лэбзянныд ӧтнанныд?
— юаліс сійӧ менам синъясӧ сюся видзӧдіг, быттьӧ зілис тӧдмавны, мый йылысь ме ӧні думайта.
Выдержиті сылысь видзӧдлассӧ да, быд кыв гораа шуаліг, вочавидзи:
— Лэбны дась!
— Сӧмын эн вольничайтӧй, действуйтӧй сідзи, кыдзи ме велӧді.
Пукси машинаӧ.
Волнуйтча — первойысь меным дӧверитісны самолёт.
Вена ассьым волнуйтчӧмӧс.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын кори разрешение лэбны.
Стартер ӧвтӧ ичӧтик еджыд флагӧн.
Сета газ.
И вот ме лэба, дзик первойысь лэба ӧтнамӧн!
Вӧча ставсӧ сідзи, кыдзи велӧдліс инструктор.
Кытшовті аэродром весьтӧд.
Веськӧдлынысӧ кажитчис зэв кокниӧн.
Рӧвнӧя жургӧ мотор.
Ачымӧс чувствуйта увереннӧя.
Веськӧді самолётӧс пуксьӧм вылӧ.
Окота пуксьыны кыдз позьӧ мичаджыка.
Но тані ме лишнӧй старайтчи: аслам тӧдлытӧг самолётсӧ выровниті неуна вылынджык.
Пукси «рака моз».
Ачымӧс видігтыр петі самолётысь.
Тӧда — ӧні меным сюрыштас инструкторсянь.
Сійӧ воис ме дінӧ.
— Тадзи менам бабӧй паччӧрсяньыс шлёпкысьлывліс, — шуис сійӧ скӧра.
— Мед водзӧвылӧ сэсся абу вольничайтӧмныд.
Кымынысь колӧ висьтавны тіянлы: лэбалӧй сідзи, кыдзи ме велӧді.
Инициатива — сійӧ бур делӧ, но ті абу на опытнӧйӧсь.
Медвойдӧр колӧ терпение...
Но, поздравляйта первойысь лэбӧмӧн!
Аски исправитанныд ӧшибкатӧ.
И сійӧ шыӧдчис ребята дінӧ:
— Миян труппаысь кык курсант лэбисны первойясӧн аэроклубын.
Думайта — и мукӧдъяс оз кольччыны.
Тайӧ лунӧ ставӧн поздравляйтісны Коханӧс да менӧ.
Кӧть и сідз шусяна методическӧй час дырйи меным ещӧ на сюрис инструкторсянь «рака моз пуксьӧмысь», ме век жӧ дугдывтӧг юкся учлёт другъяскӧд впечатлениеӧн, коді коли первойысь ӧтнамӧн лэбӧмысь.
19. Бурджыка тӧдмасям миян инструкторкӧд
Некымын лун чӧж торйӧн бура тренируйтчи пуксьыны да старайтчӧмӧн выполняйті инструкторлысь индӧдъяссӧ.
Ми пӧлучайтам пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык заданиеяс.
Миян группа успешнӧя освоитіс лэбалӧм, но ӧти ныв, коді вӧлі миян пӧвстын ӧтнасӧн, кольччис.
Тайӧ зэв оз кажитчы миян инструкторлы да торйӧн нин сы вӧсна, мый кык ныв, кодъяс велӧдчӧны Панченкокӧд ӧти группаын, уджалӧны зэв бура, и весиг миян требовательнӧй инструктор век вайӧдлывліс найӧс ставнымлы миянлы пример пыдди.
А заслужитны сысянь ошкӧм — абу кокни делӧ.
Найӧ, збыльысь, отличникъяс, пыр первой радъясын, на вылӧ равняйтчӧны унаӧн.
Найӧ зэв бура велӧдісны теория, бура лэбалӧны.
На пиысь ӧтиыс — тшӧтш велӧдчӧ техникумын, сӧмын мӧд отделениеын — тӧлка, волевӧй ныв.
Кальков частӧ шулывлӧ: «Сыысь артмас зэв бур лётчик».
А миян группаысь ныв сідзи и эз велав лэбавны.
Кальков уна уджаліс сыкӧд.
Ныв старайтчис, но сылӧн вӧлі рассеяннӧй внимание, и инструкторлы ковмис отчислитны сійӧс школаысь.
...Аэродром вылын занятиеяс регыд помасясны.
Миян группа уджаліс бура.
Кольччысьяс вӧтӧдісны мукӧдъясӧс.
Кальков вӧлі дӧвӧлен.
Водз асылын ме лэби сыкӧд маршрут серти.
Следита компас да высотомер бӧрся.
Ставыс ладнӧ.
Курс правильнӧй, джудждаыс сизимсё метр.
Местность серти прӧверяйта карта.
Ставыс быттьӧкӧ ладнӧ, замечаниеяс инструктор оз вӧч.
Друг сійӧ предупредиттӧг босьтӧ менсьым управление да заводитӧ лэччыны увлань.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Мотор уджалӧ нормальнӧя.
Ещӧ ӧтчыд видзӧдлі увлань — миян улын мӧс стада.
Мӧсъяс сӧмын на петісны сиктысь да мӧдӧдчисны пӧскӧтина вылӧ.
Ог гӧгӧрво, мый кӧсйӧ вӧчны инструктор.
Вот-вот сатшкысям муӧ!
Тӧвзьыштім пӧшти дзик мӧс спинаяс вывті да друг кыпӧдчим вывлань.
Бӧжъяссӧ кыпӧдӧмӧн мӧсъяс уськӧдчисны разіпели, а ме ӧнӧдз век нинӧм эг гӧгӧрво: мый вӧсна инструкторлы ковмис вӧтлыны стадасӧ?
— Гӧгӧрвоин, кыдзи колӧ лэбавны?
Со сійӧ, пилотируйтан техникаыс!
— кыліс Кальковлӧн гӧлӧсыс.
— Сӧмын ачыд тадзсӧ некор эн вӧч.
И та йылысь некодлы ни ӧти кыв...
Сылӧн мастерствоыс, збыльысь, менӧ шензьӧдіс.
Но сьӧлӧм вылын эз ло лӧсьыд: ӧд инструктор ачыс велӧдіс миянӧс, мый ухарство оз лӧсяв лётчик званиелы, мый лётнӧй делӧын лихачество — позор...
Кыдз нӧ тадз?..
Ёртъяс пиысь дзик некодлы нинӧм ме эг висьтав.
Рыт чӧж инструктор эз шыӧдчыв ме дінӧ ни ӧти вопросӧн — а таӧдз юавліс менӧ частӧ.
Ребята решитісны, мый Кальков меӧн абу дӧвӧлен.
Ме гӧгӧрвои тайӧс мӧдног: Кальковлы вӧлі яндзим.
Аскинас группа тэрыба гӧтӧвитіс самолёт, и ме лэбзи инструкторкӧд.
Кыпӧдчим му бердысь.
Друг казялі — оз уджав скоростьлӧн прибор.
Лэбзьытӧдз ми прӧверитім самолёт, но эгӧ казялӧй, мый абу босьтӧма воздушнӧй скорость приёмниклӧн трубкаысь чехолсӧ.
Ме мӧді тэрыба ноксьыны кабинаын, но тайӧ кадӧ инструктор, тыдалӧ, аддзис зеркалӧ пыр менсьым чужӧмӧс да шуис:
— Управление босьта ме, — да, самолётсӧ катлӧдліг, сійӧс став телӧнас чувствуйтіг, увереннӧя мӧдӧдчис посадка вылӧ.
— Воздухын быдторйыс овлӧ, — сёрнитіс сійӧ тайӧ рытӧ.
— Запомнитӧй: ӧти-кӧ, бура прӧверитӧй машинатӧ лэбзьӧм водзвылын; мӧд-кӧ, лэбигӧн колӧ лоны пыр спокойнӧйӧн — вӧчӧй ставсӧ ас кадӧ, тэрмасьтӧг, но зіля.
Та бӧрын ме сэсся эг нин казьтывлы мӧсъяскӧд случай йылысь...
Ми самостоятельнӧя нин вӧчалам зонаын пилотажлысь фигураяс.
Инструктор сетӧ определённӧй кад минутаясӧн фигураяс вӧчӧм вылӧ.
Инструктор кольччӧ му вылӧ да сюся следитӧ самолёт бӧрся.
Ми весиг эгӧ виччысьӧй, мый Кальков кутас тадзи волнуйтчыны ассьыс ученикъяссӧ воздухӧ лэдзӧм бӧрын.
Кыпӧдчис кӧ воздухӧ слаб учлёт либӧ мыйкӧ кӧ учлётлӧн эз артмывлы, сійӧ шыбитліс муӧ перчаткияссӧ, вӧчлывліс кияснас сэтшӧм движениеяс, быттьӧ кӧсйис отсавны учлётлы веськӧдлыны самолётӧн, педзис места вылас да горзіс.
— Да абу сідз... абу сідз!
Со кыдзи колӧ вӧчны!
Кор машина пуксяс, инструктор тшӧтш пуксяс скамья вылӧ, кокниа лолыштас да, кымӧссьыс пӧсьсӧ чышкиг, шуас:
— Танӧсь жӧ нин, лэбалысьяс!
— перъяс портсигар да мӧдас куритчыны.
Учлёт кӧ лэбалас удачнӧя, Кальков радпырысь шуас сылы:
— Бура лэбалін, грамотнӧя!
Молодеч!
Но сэк жӧ, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдӧм бӧрын, скӧра содтас:
— Ті кӧть нин асьныд мастерӧсь, а вӧчӧй сідзи, кыдзи ме велӧда тіянӧс.
Пӧшти став курсантъяс нин лэбалісны самостоятельнӧя.
Инструктор лои ещӧ на требовательнӧйджык.
Сійӧ казявліс налысь быд ичӧтик ӧшибка.
abu
abu
abu
Эз вӧв кокни сыкӧд.
Но ме пыр бурӧн казьтыла лётнӧй делӧ кузя аслам первой учитель йылысь.
Ӧд век сійӧ вӧлі прав, кор индывліс миянлысь быд ӧшибка да ас кадӧ ӧлӧдліс, медым сійӧ эз ло.
20. Парашютӧн чеччыштӧм
Кыдзкӧ ӧтчыд лэбалӧм бӧрын Кальков торжественнӧя объявитіс миянлы:
— Тіянӧс велӧдӧм кузя программа лои помалӧма.
Но ми кутам водзӧ практикуйтчыны лэбавны, кытчӧдз училищеысь оз во комиссия.
Уджалӧй бура.
Водзвыв висьтала: комиссия лоӧ стрӧг.
Сійӧ муніс, а ми дыр на эгӧ разӧдчӧй.
Аския лун кежлӧ самолёт гӧтӧвитігӧн обсуждайтім выльтор да гадайтім, кытчӧ миянӧс мӧдӧдасны — бомбардировочнӧй али истребительнӧй авиацияӧ.
Сійӧ кадсяньыс, кор миян дінӧ воліс лётчик-истребитель — миян аэроклубса воспитанник, меным окота лои веськавны истребительнӧйӧ, кӧть ме и этша на разбирайтчи военнӧй авиацияын.
Кор аскинас ми чукӧртчим аэроклуб дорӧ да виччысим машина, сэк лётнӧй часть кузя начальник, миян чужӧмъяс вылӧ сюся видзӧдіг, шуис:
— Талун, ёртъяс, босьтӧй сьӧрсьыныд аэродром вылӧ парашютъяс.
Заводитанныд тренируйтчыны чеччавны.
Сьӧлӧм менам ёкмуні.
Аддза, и ёртъяс неуна шӧйӧвошины.
Ставныс кутісны волнуйтчыны.
Вӧлӧмкӧ, миянлы нарошнӧ водзвыв абу висьталӧмаӧсь самолёт вывсянь парашютӧн чеччалӧм йылысь, медым бура узим войнас.
Воис парашютнӧй делӧ кузя инструктор да, меліа нюмъялігтыр, сетіс миянлы медбӧръя индӧдъяс.
Сійӧ помаліс тадзи:
— Лэбаланныд ті, ме тӧда, онӧ лёка, кӧть и тайӧ абу кокни.
А парашютӧн чеччыштӧмын нинӧм торъя сложнӧйыс абу, кутанныд кӧ ставсӧ вӧчны сідзи жӧ последовательнӧя, кыдзи и лэбигӧн.
Помнитанныд, мыйӧ ме велӧді тіянӧс вышка вылын?
И пока ми мунім аэродром вылӧ, инструктор ӧтвечайтіс миян юасьӧмъяс вылӧ; сылӧн уверенностьыс да спокойствиеыс вуджисны и миянлы.
...Ми старт вылын.
Аэроклубовскӧй врач — быд лун сійӧ воӧ да бӧр мунӧ миянкӧд ӧтлаын — прӧверяйтӧ учлётъяслысь пульссӧ.
И то ӧтилы, то мӧдлы шуӧ:
— Волнуйтчанныд?
Вай куйлыштӧй тані турун вылас.
Аэроклубовец смутитчӧма, сылы яндзим ёртъяссьыс, но сійӧ водӧ шойччыштны.
Меным кажитчис, мый ме дзик спокойнӧй, но пульс менам сідзжӧ уджаліс неуна тэрыбджыка.
Первойӧн чеччыштіс инструктор, петкӧдліс, кыдзи колӧ приземлитчыны.
Чеччыштіс сійӧ бура.
Сы бӧрын чеччыштісны мӧд группаысь некымын ребята.
Ёртъяс вылӧ видзӧдіг менам дзикӧдз быри полӧм да ӧні эг вермы виччысьны ассьым ӧчередь.
Но кор инструктор бӧр пуксьӧдіс учлётӧс му вылӧ да скӧра тшӧктіс сылы чеччыны кабинаысь, сэк менам пыр жӧ мӧдіс зургыны лопатка улӧ.
Кыліс инструкторлӧн гӧлӧс:
— Ӧні мекӧд лэбас учлёт Кожедуб.
Ребята горӧдісны:
— Иван, приземлитчы осторожнӧйджыка!
Кыкнан кокпыдӧс вылад!
Пукси самолётӧ.
Парашютнӧй делӧ кузя инструктор — сійӧ ачыс веськӧдлӧ машинаӧн — сетіс газ.
Кыпӧдчим.
Видзӧда приборъяс вылӧ.
Меным кажитчӧ, самолёт ньӧжйӧникӧн век кайӧ вывлань.
Со сизимсё метр нин.
Самолёт кутіс лэбны горизонтальнӧя.
Инструктор кусӧдіс газ.
Самолёт заводитіс парашютируйтны, воштыны скоростьсӧ — тадзсӧ кокниджык петны самолёт плоскость вылӧ, борд вылысь оз уськӧд тӧвнырыс.
Лои лӧнь.
Вот ӧні менам пульс кутіс уджавны зэв тэрыба...
Кыліс команда:
— Петӧй кабинаысь!
Вочавидзи лӧсявтӧм гораа:
— Эм петны!
Борд вылӧ первой сувті ӧти кокӧн, сэсся мӧдӧн.
Петі.
Кутчыси кабина бердӧ.
Кок вылын сулала крепыда.
Видзӧдлі увлань — вот тэныд и на, муыс кутшӧм матын!
Оз кӧ вевъяв воссьыны парашют ....
Бара кыліс команда:
— Гӧтӧвитчыны!
— Эм гӧтӧвитчыны!
Кималасӧн корси кольча, кабырті сійӧс.
Ещӧ ӧтчыд видзӧдлі увлань.
Збыльысь, поланакодь...
Но решиті не янӧдны ачымӧс.
Мыйлакӧ пыдіа лолышті да решительнӧя рапортуйті:
— Инструктор ёрт, дась чеччыштны.
Разрешитӧй чеччыштны!
— Чеччыштӧй!
— Эм чеччыштны!
— вочавидзи ме да шыбитчи воздухӧ.
Сьӧлӧмӧй ыркнитіс.
Первой здукас нинӧм вӧлі ог гӧгӧрво. Пӧшти тӧдлытӧг дерниті кольчаӧд.
Менӧ чорыда тракнитіс.
Видзӧдлі вывлань — ме весьтын еджыд купол.
Ставыс ладнӧ!
Меным лои зэв лӧсьыд, кокни, быттьӧ купайтча кельыдлӧз сӧдз воздухын.
Лӧсьӧді лямкаяс, медым вӧлі удобнӧджык пукавны.
Инструктор кытшовтіс ме гӧгӧр да кор убедитчис, мый ставыс ладнӧ, лэбис пуксьыны аэродром вылӧ.
Лои вывті нин лӧнь.
Муыс матысмӧ ньӧжйӧникӧн, пӧшти он казяв тайӧс.
Рӧвнӧя век лэчча увлань.
Зіля бергӧдчыны сідзи, медым тӧлыс пӧльтіс спинаӧ, кокъясӧс кута ӧтлаын.
Друг куті ӧдйӧ лэччыны увлань.
Муыс матысмӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Чорыда тракнитіс.
Тангыси кокъясӧн.
Ме му вылын.
Приземлитчи удачнӧя — сувті кыкнан кокпыдӧс вылӧ, став правилӧяс серти.
Зэв окота чеччыштны ещӧ, но талун позьӧ чеччыштны сӧмын ӧтчыд.
Машина вылын, бӧрсӧ мунігӧн, ми юксям впечатлениеясӧн да лӧньлытӧг больгам.
Быдӧнлы окота висьтавны, кыдзи сійӧ петіс самолёт борд вылӧ, кыдзи чеччыштіс, мый испытайтіс воздухын, кыдзи воссис парашютыс.
Инструктор дӧвӧлен; сійӧ следитіс миян бӧрся да серӧктывліс.
Учлётъяс, кодъяс чеччыштны эз лысьтны, пукалісны гажтӧма да чӧв олісны...
Парашютӧн первойысь чеччыштӧм вӧчис ме вылӧ сэтшӧм жӧ впечатление, кыдзи и инструкторкӧд самолётӧн первойысь лэбӧм.
Бӧрынджык ме некор эг испытайтлы ни полӧм, ни тревога, а сӧмын вӧлі ыджыд интерес да спортивнӧй волнуйтчӧм.
41. Прӧщай, аэроклуб!
Помасис гожӧм, помасисны и каникулъяс.
Заводитчис техникумын медбӧръя курсын велӧдчӧм.
Тӧвнас миянӧс, нёльӧд курсса студентъясӧс, долженӧсь вӧлі мӧдӧдны практика вылӧ.
Менам вӧлі кыпыд настроение, кутшӧм век овлӧ мортлӧн, кор сійӧ, сьӧкыдлунъяс венӧм бӧрын, шедӧдӧ ассьыс цельсӧ.
Менам цельӧн, комсомол водзын менам обязательствоӧн вӧлі сійӧ, медым велӧдчыны лэбавны да сэк жӧ не эновтны велӧдчӧм техникумын.
И ӧні ме смела верма шуны: обязательство пӧртӧма олӧмӧ!
Лэбавны ми велӧдчим водзӧ.
Октябрь тӧлысь заводитчигӧн занятиеяс помасьӧм бӧрын миянлы прикажитісны построитчыны аэродром шӧрын.
Чукӧртчисны став группаяс.
— Учлёт ёртъяс!
— торжественнӧя объявитіс аэроклубса начальник.
— Воис комиссия — аски асывсяньыс заводитчасны испытаниеяс.
Найӧс, кодъяс вермасны сдайтны испытаниеяс, босьтасны лётчик-истребительяслӧн военнӧй училищеӧ.
Комиссияын — требовательнӧй йӧз, но ме надейтча, мый ті петкӧдланныд лэбалӧм кузя бур техника.
Меным унаысь нин ковмывліс волнуйтчыны экзаменъяс водзвылын.
Но татшӧмасӧ некор на эг волнуйтчыв.
Ӧні решайтсис менам водзӧ олӧмӧй.
Ставыс зависитіс менам тӧдӧмлунъясысь, лэбалӧм кузя менам техникаысь: ӧти неправильнӧй движение — и самолёт йылысь ковмас вунӧдны пыр кежлӧ.
Водз асылын ми сулалім нин линейка вылын.
Кальков вӧлі спокойнӧй, увереннӧй, и ми, сы вылӧ видзӧдіг, тшӧтш лоим смелджыкӧсь.
— Миян группалысь испытаниеяс кутас принимайтны старшӧй лейтенант Сулейма, — миян вылӧ сюся видзӧдіг шуис сійӧ, — со сійӧ реглана крепыд брюнетыс.
Предупреждайта: лётчик сійӧ опытнӧй да требовательнӧй.
Гӧгӧрвоана?..
Вопросъяс эмӧсь?
Вопросъяс эз вӧвны.
Ми сулалім веськыда да синбӧжъясӧн следитім старшӧй лейтенант бӧрся.
Кальков внушительнӧя висьталіс миянлы бура нин тӧдса бӧръя кыв:
— Воздухын эн тэрмасьӧй, но ставсӧ зільӧй вӧчны ас кадӧ.
Видзӧда, кыдзи лэбалӧны ёртъяс, да дзикӧдз вунӧді сы йылысь, мый регыд воас и менам ӧчередь.
Унджыкыс лэбалӧны грамотнӧя.
Но вот ӧти учлёт пуксьӧдіс машинасӧ лёка.
Инструкторъяс волнуйтчӧны.
Кодкӧ надзӧникӧн шуис:
— Пола, мый старайтчӧмӧй лишнӧйджык лоӧ.
И менӧ тшӧтш шымыртіс экзаменводзвывса полӧм.
Волнуйтча сэтшӧма, мый ог нин аддзы, кыдзи лэбалӧны мукӧдъяс.
Быттьӧ унйылысь кыла Кальковлысь кыз гӧлӧссӧ:
— Нёльӧд лётнӧй группа дась сдайтны зачётъяс!
Воис менам ӧчередь.
Кальков местаын — старшӧй лейтенант.
Сійӧ сюся следитӧ менам быд движение бӧрся.
Пукси самолётӧ и пыр жӧ успокоитчи.
Кыпӧдчи воздухӧ.
Вӧчала виражъяс, петляяс...
Старшӧй лейтенант пыр на чӧв оліс.
Тайӧ менӧ повзьӧдлӧ: гашкӧ, ме мыйкӧ неправильнӧ вӧча?
— Мунӧй посадка вылӧ!
— друг сійӧ горӧдіс сёрнитан трубка пыр.
Став вниманиеӧс веськӧді сы вылӧ, медым пуксьыны став правилӧяс серти.
Пукси бура. Петі самолётысь да шыӧдчи экзаменатор дінӧ:
— Старшӧй лейтенант ёрт, разрешитӧй пӧлучитны замечаниеяс.
Сійӧ вочавидзис дженьыда:
— Зэв бур!
Миян группаса став ребята лэбалісны бура.
Кальковлы вӧлі зэв любӧ.
Татшӧм долыдӧн да дӧвӧльнӧйӧн ме некор на сійӧс эг аддзыв.
Кор став группаясын помасисны испытаниеяс, инструктор воис миян дінӧ да шуис:
— Бура лэбалінныд, молодечьяс!
— Да стрӧга содтіс: — Ошкыны водз на.
Аски тӧдмаланныд результатъяс.
Аски асывнас ми медбӧръяысь чукӧртчим асланым самолёт дорын.
Миян дінӧ воис аэроклубса начальник да шуис: — Ёртъяс, тіян группаса став учлётъясӧс индӧма лётчик-истребительяслӧн училищеӧ кандидатъясӧн. Тіянлы сэтысянь ыстасны вызов. Места вылын прӧйдитанныд врачебнӧй комиссия...
Поздравляйта, ёртъяс!
Бур туй тіянлы!
Сійӧ муніс, а ми кытшалім инструкторӧс:
Аттьӧ, Александр Сергеевич, велӧдӧмысь...
Пыр кутам помнитны тіянӧс...
Тайӧ кывъясыс вӧрзьӧдісны Кальковлысь сьӧлӧмсӧ:
— Ті нин менӧ энӧ дивитӧй, вӧвлывлі кӧ корсюрӧ вывті стрӧг.
Медвойдӧр колӧ дисциплина.
Гашкӧ, ті асьныд лоанныд инструкторъясӧн, сэки ті тӧдвыланыд уськӧданныд менӧ...
Сиа тіянлы бура лэбавны, совершенствуйтчыны, а ковмас кӧ — повтӧг дорйыны Рӧдинаӧс...
Сійӧ крепыда кутліс миянлысь кияс.
— А ӧні медбӧръяысь прӧверитӧй машина да гӧгыльтӧй сійӧс ангарӧ.
Локтан воын сы вылын кутасны велӧдчыны выль аэроклубовецъяс.
И помнитӧй менсьым наказ, — кыдзи век, стрӧга да торйӧдлӧмӧн шуис инструктор: — машинакӧд колӧ обращайтчыны «ті» вылӧ, сійӧс колӧ уважайтны.
abu
Прӧщай, инструктор!
Прӧщай, ичӧтик аэродром да 4-ӧд номера «ПО–2»!
22. Мечта збыльмӧ
Ме юрвывті тырӧма уджӧн.
И век жӧ аэроклуб помалӧм бӧрын первой лунъясӧ кажитчис, мый меным мыйкӧ оз тырмы.
Оз тырмыны учлёт другъяс, самолёт, аэродром...
Коломиецкӧд, Панченкокӧд, Петраковкӧд, Коханкӧд аддзысьла частӧ.
Паныдасьлігӧн ми ӧта-мӧдлысь юасям век ӧтитор йылысь: «Но кыдз, вызов абу на?».
А сэсся дыр сёрнитам будущӧй йылысь — военнӧй школаын олӧм да велӧдчӧм йылысь.
И помасьлытӧг казьтывлам «ПО–2» вылын лэбалӧм йылысь.
Техникум олӧ аслас олӧмӧн.
Великӧй Октябрлӧн кызь кыкӧд годовщина водзвылын менӧ корисны комсомол бюроӧ.
— Тэнӧ премируйтісны грамотаӧн да деньгаӧн.
Поздравляйта!
— шуис меным секретарь.
— Менӧ премируйтісны?
Мыйысь?
Техникумын основнӧй велӧдчӧмкӧд тшӧтш самолётӧн успешнӧя овладейтӧмысь, — нюмъялігтыр вочавидзис секретарь да делӧвитӧя содтіс: — Ӧні тэныд колӧ думыштлыны дипломнӧй задание йылысь.
Вызов, гашкӧ, ковмас виччысьны дыр, а техникумын велӧдчӧм эновтны оз позь.
Сійӧ жӧ рытӧ воисны ме ордӧ Панченко да Коломиец; заводскӧй комсомольскӧй организация тшӧтш премируйтӧма найӧс да наградитӧма грамотаясӧн.
Кыксё шайт ассьым премия ме сеті батьлы.
— Радуйтан, пиукӧй, старикӧс, — шуис сійӧ меным.
— Вот аддзан, бать, а тэ шулін: тури бӧрся небесаӧд вӧтча.
— Аддза, пиук, тэ прав.
Но ме рад, мый тэ эн эновт техникум.
...Ме уна уджалі и куті шочджыка паныдасьлыны другъяскӧд — аэроклубовецъяскӧд.
Радио юӧртіс, мый ноябрь 30 лунлы паныда войӧ финскӧй войска босьтчылісны пырны миян территория вылӧ, заводитчис белофиннъяскӧд война.
Ме олі ӧти комнатаын однокурсник Федякӧд, кодлӧн вокыс вӧлі фронт вылын, и ми гораа лыддьывлім сылысь боевӧй кыпыд письмӧяссӧ.
Тайӧ лунъясӧ меным вӧлі зэв окота ӧдйӧджык пӧлучитны училищеысь извещение, регыдджык лоны лётчик-истребительӧн!
Тӧдлытӧг прӧйдитіс 1940 вося январь.
Прӧйдитісны и экзаменъяс.
Ме пӧлучиті дипломнӧй задание.
Февраль 3 лунӧ меным колӧ мунны практика вылӧ.
Сьӧлӧм вылын эз вӧв спокойнӧ.
Во сайын на ме сэтшӧма мӧвпавлі практика вылӧ мунӧм йылысь, но ӧні менам став мӧвпъяс вӧліны меным тӧдтӧм училищеын, сэні, кӧні гӧтӧвитӧны лётчик-истребительясӧс.
Медбӧръяысь оформиті стенгазета, чукӧрті кӧлуйтор да лӧсьӧдчи мунігкежлӧ.
И друг, февраль 1 лунӧ, менӧ корисны техникум канцелярияӧ.
Менам сьӧлӧмӧй тшӧкыда тіпкис.
Секретарь шуис:
— Но вот, медбӧрын, воис лётнӧй училищеӧ вызов.
Мунӧй директор дінӧ.
Ме пӧшти котӧрӧн пыри кабинетӧ.
— А, здравствуй, лётчик!
Мый нӧ миянлы вӧчны тэкӧд?
— шуис директор, и сылӧн мелі чужӧмыс ӧні кажитчис меным ещӧ меліджыкӧн.
— Ми тэнӧ быдтім, велӧдім, а ӧні лэдзны ковмас.
Но ладнӧ, сӧмын условиеыс татшӧм: он кӧ прӧйдит медицинскӧй комиссия — ковмас мунны практика вылӧ.
— Аттьӧ, директор ёрт!
Став условиеясӧн сӧгласен!
Ӧні должен лоны батькӧд неприятнӧй сёрни.
Ме тӧді, мый лётнӧй училищеӧ менам мунӧм дӧзмӧдас сійӧс.
Вермас лоны, торъялам дыр кежлӧ.
Сиктӧ мунігӧн ме бура думайті, кыдзи висьтавны батьлы выльтор йылысь.
— Думайтан мунны, Ванюша?
— паныдасигӧн юаліс сійӧ менсьым.
— Вевъялан лӧсьӧдчыны туй кежлӧ?
— Ставыс лоӧ кыдз колӧ, бать.
Тэ эн волнуйтчы... но сӧмын ӧд практика вылӧ ме ог мун.
Бать повзьӧмпырысь видзӧдліс ме вылӧ:
— Мый ещӧ думыштін?
— Пӧлучиті лётнӧй училищеӧ вызов.
Аскомысь мӧдӧдча сэтчӧ.
Бать ӧвтыштіс кияснас да надзӧникӧн пуксис улӧс вылӧ.
Ме чӧв олі: вӧлі жаль батьӧй.
Друг сійӧ виччысьтӧг спокойнӧя шуис:
— Мый нӧ, тэ менам абу ичӧт.
Тэд тыдаланаджык...
Вай висьтав, мый кутан сэні вӧчны.
Ме висьталі, кутшӧм условиеясӧн лэдзисны менӧ.
Сійӧ сувтіс, матыстчис ме дінӧ, кутыштіс менӧ да шуис:
— Со кутшӧм делӧясыс белофиннъяскӧд...
Фронт вылӧ, гашкӧ, мӧдӧдасны тэнӧ, пиӧй.
Нӧйт врагӧс помӧдз...
Тэ гиж частӧджык.
Общежитиеын менӧ виччысисны нин аэроклубса ёртъяс.
Найӧ воӧмаӧсь юӧртны, мый пӧлучитісны вызов.
Извещение кӧ воис кык лунӧн сёрӧнджык — и ме эськӧ муні практика вылӧ.
Февраль 2 лунся асылын, сійӧ лун водзвылын, кор студентъяс муналісны практика вылӧ, ме пукалі вагонын да кӧлесаяслӧн стучитӧм шы улын ребята-аэроклубовецъяскӧд ӧтлаын долыда сьылі военнӧй сьыланкывъяс.
Век ӧтарӧ видзӧді ӧшинь пыр лымйӧн вевттьысьӧм вӧр вылӧ, муяс вылӧ, еджыд керкаяс вылӧ, новостройкаяс, заводъяс, фабрикаяс вылӧ.
Волнуйтысь, долыд да гордӧй чувство шымыртіс менӧ.
Со сійӧ, менам Рӧдинаӧй, могучӧй, некодӧн победиттӧм!
Со мый ме, лётчик-истребитель, кута видзны, а ковмас кӧ — дорйыны, кытчӧдз оз дугды тіпкыны менам сьӧлӧмӧй!..
КОЙМӦД ЧАСТЬ
АВИАЦИОННӦЙ УЧИЛИЩЕЫН
1. Годен
Станцияын миянӧс встретитіс училищеса представитель — косіник лейтенант.
Пока ми виччысим машина, миян дінӧ воис скӧр чужӧма тӧдтӧм зон да висьталіс, мый медицинскӧй комиссия сійӧс бракуйтіс, врачьяс зэв ёна придирайтчӧны да нинӧмла миянлы водзвыв радлыны.
Ми повзьыштім, но юасьны сылысь кыдз колӧ эгӧ вевъялӧй.
Лейтенант корис миянӧс машина дорӧ. Мӧдӧдчим авиагородокӧ.
Сувтім ыджыд посёлок дорӧ.
Выль керкаяс, аллеяяс, спортплощадкаяс.
Стрӧйбаяс сайын тыдалӧ аэродром.
Самолётъяс шум пыр, кажитчис, нинӧм эз кыв.
Тӧвся сӧстӧм небесаын лэбалісны некымын истребитель.
Юрӧс чатӧртӧмӧн ме видзӧді на бӧрся да дзикӧдз вунӧдчи.
— Будущӧй курсант ёрт, фуражкаыд юрсьыд усяс, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Ме водзын сулаліс миянӧс сопровождайтысь косіник лейтенант.
— Мунамӧй, ёртъяс, — шуис сійӧ.
— Сёянныд, шойччыштанныд, а сэсся и комиссия вылӧ.
Построитчим.
Медым не янӧдны асьнымӧс да петкӧдлыны бур строевӧй выправка, зумыд шагӧн пырим паськыд воротаӧд да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, мӧдӧдчим казармаяслань.
Сёйӧм бӧрын сэсся воис кад мунны медицинскӧй комиссия вылӧ — сійӧ кажитчис миянлы кыдзкӧ зэв страшнӧйӧн.
Дыр да стрӧга видлалісны врачьяс, туям-ӧ ми лётнӧй делӧӧ.
Колӧ вӧлі пыравны некымын кабинетӧ, и быдпӧрйӧ ме гусьӧникӧн видзӧдлывлі бланк вылӧ.
Быдлаын сулаліс — «годен».
Ме ёна переживайті, кор кывлі, мый Коханӧс бракуйтіс терапевт — миян ёртлӧн вӧлӧма повышеннӧй кровянӧй давление.
Зэв не окота вӧлі сыкӧд торйӧдчыны.
Некымын лун мысти, кор эштӧдіс уджсӧ комиссия, миянлы, кодъясӧс примитісны училищеӧ, сетісны красноармейскӧй паськӧм.
Подтянутӧйӧсь, долыдӧсь, ми сувтім стройӧ дворын.
Комиссар чолӧмаліс миянӧс: ми пырим Сӧветскӧй Армия радъясӧ.
Миянӧс стройысь лэдзтӧдз сійӧ объявитіс:
— Талун, дас кӧкъямыс, часын, тіян лоӧ комсомольскӧй собрание.
Политрук подробнӧя висьталас училищеын олан распорядок йылысь да нуӧдас политинформация.
Татшӧм политинформацияясыс миян Ленинскӧй комнатаын нуӧдсьӧны быд рыт...
Став бурсӧ сиа, ёртъяс!
— помаліс комиссар.
...Менам мечта збыльмис.
Заводитчис выль олӧм, авиационнӧй училищеса курсантлӧн олӧм.
2. Лоим военнӧйясӧн
Рытъясын ми чукӧртчывлім Ленинскӧй комнатаын.
Политрук лыддьыліс миянлы «Краснӧй звезда», «Комсомольскӧй правда».
Миян пӧвстысь быдӧн ӧчередьӧн вӧчлывліс текущӧй политика вопросъяс кузя доклад.
Дерт, торйӧн сюся ми следитім белофиннъяскӧд война мунӧм бӧрся.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ радлӧмсӧ, кор ми тӧдмалім, мый февраль 11 лунӧ сӧветскӧй войска заводитісны штурмуйтны финскӧй оборона да первой луннас жӧ орӧдісны Маннергеймлысь линиясӧ.
Миянлы зэв ёна кажитчис, кыдзи политрук нуӧдіс занятиеяс.
Сійӧ вӧчліс докладъяс и международнӧй положение йылысь, и литература, кино, театр йылысь.
Ми шензьывлім, кыдзи сійӧ вевъялӧ гӧтӧвитчыны занятиеяс кежлӧ.
Аслас докладъясын сійӧ йитліс текущӧй политика кузя вопросъяс миян быдлунъя могъяскӧд: обязанностькӧд соблюдайтны кӧрт воинскӧй дисциплина, лоны исполнительнӧйӧн, лоны вернӧйӧн воинскӧй присягалы.
Сылӧн пыр вӧлі дасьтӧма шутка, а тайӧс курсантъяс ена радейтлісны.
Сійӧ наизусть тӧдліс уна стихъяс и пыр колана местаын вайӧдліс найӧс аслас беседаясын.
Сійӧ вӧлі требовательнӧй мортӧн, торйӧн нин сэк, кор сёрниыс мунліс дисциплина йылысь, и сэк жӧ вӧлі чуткӧй, внимательнӧй ёртӧн.
...Коломиец да ме веськалім ӧти отделениеӧ.
Сэні — дас кык морт.
Ставныс помалӧмаӧсь аэроклубъяс.
Тӧдмасим ӧдйӧ.
Выль ёртъяс пӧвстысь меным торйӧн ёна кажитчӧ Гриша Усменцев.
Сійӧ кыскӧ ас дінас аслас энергияӧн, вывті ыджыд трудолюбиеӧн, кыпыд сьӧлӧмнас.
Регыд менӧ индісны отделениеса командирӧн: петлицаяс вылын лои кык треугольник.
Ребята веськалісны дружнӧйӧсь, дисциплинированнӧйӧсь.
Ставныс найӧ пӧся радейтӧны авиация.
Ме зіля тӧдмавны отделениеысь став курсантъясӧс.
Тайӧ менам обязанность.
Белорус Иванов, еджыд юрсиа, руд синъяса весел зон, кыдзкӧ ӧтчыд шуис менӧ «батькоӧн».
Тадзи кутісны нимтыны менӧ и мукӧд ёртъяс.
Ме весиг дӧзмывлі, кор кывлі, кыдзи ребята сёрнитлісны ме йылысь: «Со миян батько локтӧ».
Ми олам дружнӧя да гажаа.
Ӧдйӧ привыкайтам училищеса олӧмлӧн век ӧткодь темпӧ, военнӧй дисциплинаӧ, устав серти олӧмӧ.
Субӧтаясӧ ветлывлам карӧ, пывсянӧ.
Мунам сьылігтырйи.
Заводиталӧ сьывны менам земляк — Вася Лысенко, — а ми отсалам.
Бокъясӧ видзӧдны оз позь, но ми век жӧ аддзам, мый миян вылӧ видзӧдӧны, и быдӧн кӧсйӧ шензьӧдны «гражданскӧйясӧс» аслас воинскӧй выправкаӧн.
Воскресеньеясын миянӧс корсюрӧ лэдзлывлӧны кино вылӧ.
Выходнӧй лун прӧйдитӧ тӧдлытӧг да ӧдйӧ.
Коді гижӧ гортас письмӧяс, коді мунӧ спортзалӧ, коді лыддьӧ книга.
Обычнӧй серти отбой овлӧ часӧн сёрӧнджык.
Отбой бӧрын школаын пуксьӧ чӧв-лӧнь.
Оз узьны сӧмын дежурнӧйяс.
Миян строевӧй командир Малыгин — стӧч сійӧ косіник лейтенантыс, коді встретитіс миянӧс станцияын — стрӧг да требовательнӧй.
Миянкӧд первой занятие сійӧ нуӧдіс тадзи: прикажитіс кыскыны комната шӧрӧ крӧвать да петкӧдліс, кыдзи колӧ найӧс идравны ставнысӧ ӧтмоза, медым не вӧчны ни ӧти лишнӧй движение.
Ачыс сійӧ ставсӧ вӧчӧ тэрыба, ӧкуратнӧя да тайӧс жӧ требуйтӧ и миянсянь.
Малыгин интересуйтчӧ миян олӧмлӧн быд мелочӧн.
Сійӧ велӧдӧ курсантъясӧс овны да велӧдчыны стӧч устав серти, воспитывайтӧ радейтны военнӧй профессия, коді петкӧдчӧ быдторйын: и командирлысь приказ сьӧлӧмсянь олӧмӧ пӧртӧмын и сыын, кыдзи весалӧма сапӧгъяс, кыдзи зэвтӧма тасма, кыдзи вурӧма подворотничок.
И тӧдлытӧг — тӧрыт на ещӧ дзик штатскӧйяс — лоам ми военнӧй йӧзӧн.
Сьӧкыд висьтавны, кыдзи мунӧ тайӧ вежсьӧмыс, кыдзи чужӧ Рӧдина водзын воинскӧй долг гӧгӧрвоӧм, воинскӧй подтянутость, дисциплинированность.
Первойсӧ, кор миян строевӧй командир видліс курсантъяс пиысь кодӧскӧ тасма омӧля зэвтӧмысь либӧ койка лёка идралӧмысь, миянлы кажитчывліс, мый сійӧ вывті нин придирайтчысь.
Но ми регыд гӧгӧрвоим, мый и тасма и койка идралӧм сӧмын первойсӧ кажитчӧны мелочьясӧн, мый стӧч тасянь и заводитчӧ дисциплина, собранность, воинскӧй долг воспитайтӧм.
Командир частӧ казьтывлӧ миянлы тайӧ долг йывсьыс, сӧветскӧй воинлӧн вылын достоинство йылысь.
— Вот ті ещӧ эн на примитӧй присяга, — шуӧ сійӧ.
— Примитанныд присяга, сэки нин кутасны видзӧдны тіян вылӧ кыдзи настӧящӧй сӧветскӧй воинъяс вылӧ...
3. Присяга кывъяс
Кор жӧ медбӧрын воас присяга примитан торжественнӧй луныс?
Кутшӧма волнуйтчиг ми тӧдмасям сылӧн текстӧн, кывзам сы йылысь беседаяс!
Кажитчӧ, наизусть нин ме тӧда воинскӧй присягалысь ыджыд смысла кывъяссӧ.
И со медбӧрын воис дыр виччысяна лун.
Ленинскӧй комнатаӧ чукӧртчисны курсантъяс.
Сэні некымын отделение.
Ми сувтім стройӧ кыкӧн-кыкӧн.
Мекӧд параын сулалӧ Василий Лысенко.
Ребяталӧн чужӧмъясыс думыштчӧмаӧсь.
Торжественнӧй чӧв-лӧньын кылӧны присягалӧн кывъясыс.
Найӧс сьӧлӧмсяньыс шуалӧны менам другъяс, и ыджыд, пӧсь чувство, мыйысь кокни лоӧ сьӧлӧм вылад, чужӧ ме пытшкын...
Курсантъяс ӧчередьӧн воӧны пызан дорӧ, код сайын сулалӧны эскадрильяса командир да комиссар.
Волнуйтчӧмла менам дзикӧдз косьмис вом пытшкӧсын.
Но заводиті лыддьыны текст и, присяга кывъясысь кындзи, дзик ставсӧ вунӧді: накӧд йитчӧмаӧсь менам став думъяс.
Тайӧ луныс пыр кежлӧ кольӧ паметьын.
Меным кажитчӧ, мый сӧмын ӧні ме лои настӧящӧй воинӧн, и училищеын олӧм, кӧть сэні збыльысьсӧ нинӧм эз вежсьы, кутіс кажитчыны меным мӧдӧн, ёнджыка тӧдчанаӧн.
Ӧд ме сеті присяга лоны честнӧйӧн, повтӧмӧн, дисциплинированнӧйӧн, бдительнӧйӧн, меным дӧверитӧма оружие, зарядитӧм винтовкаӧн ме муна караулӧ аэродром вылӧ, меным сетісны красноармейскӧй книжка...
Первойысь менӧ мӧдӧдӧны войын караулӧ аэродром вылӧ.
Лӧнь.
Ылын тыдалӧ пемыд вӧр.
Тӧлысь югӧр улын дзирдалӧны самолётъяс.
Торйӧн мичаӧн найӧ кажитчӧны ӧні.
Сёӧдпӧв нин прӧйдита «УТ–2» дінті — «стрекоза» дінті, кыдзи ми шуам сійӧс.
Ребята шуӧны, мый сы вылын пукалан, кыдзи тарелка вылын: кабинаыс, збыльысь, вевдорсяньыс восьса, абу, небось, сэтшӧм, кутшӧм аэроклубовскӧй «ПО–2» вылын.
Шочиника войся лӧняс кылан приятель-курсантлысь тӧдса гӧлӧссӧ: «Сувт, коді локтӧ?».
Сюся видзӧда пемыдас да крепыда кута винтовка.
abu
Меным дӧверитӧма видзны военнӧй имущество.
Аслыд кӧсйытӧг дум вылад усьӧны присягалӧн кывъясыс...
4. Велӧдчан лунъясӧ
— Вӧчӧй ставсӧ, медым учебнӧй тревога серти ӧдйӧджык построитны отделение, — предупреждайтӧ миянӧс строевӧй подготовка кузя командир.
— Помнитӧй, сулалӧ ӧти мортлы нюжмасьыштны — ставнас отделение задержитчас.
И кор вӧлі «тревога» серти объявитӧма чукӧртчӧм, ме зэв ёна полі: вевъяла-ӧ ас кадӧ построитны ассьым отделениеӧс?
Войся кык-куим тревога бӧрын ме висьталі аслам ёртъяслы:
— Порядок экономитӧ кад.
Тӧдан кӧ кӧні мый куйлӧ, — пасьтасян ӧдйӧджык.
Построитчигӧн вайӧ кутам зільны не вӧчны ни ӧти лишнӧй движение.
Некымын лун мысти казармаын кыліс дежурнӧйлӧн команда: «Тревога!»
Тыр боевӧй дасьлунӧн ми котӧртім дворӧ, кор сэні некод на эз вӧв.
Пемыдсьыс кодкӧ воис миян дінӧ — тайӧ вӧлі дежурнӧй командир.
Сійӧ юаліс миян отделениелысь номер.
Ӧти-кык минута мысти построитчисны став отделениеяс.
Асывнас миянӧс построитіс ротаса командир да лыддис училищеса начальниклысь приказ:
«Нёльӧд отделение построитчис первойӧн — 2 минута да 45 секундаӧн, училищеын ставсьыс ӧдйӧджык.
Отделениеса командирлы объявляйта благодарность, та йылысь сылӧн личнӧй делӧӧ пасйӧмӧн, да ӧттшӧтш награждайта сійӧс 50 шайтӧн».
abu
Тайӧ, вермас лоны, абу зэв тӧдчана случайыс петкӧдліс миянлы, кутшӧм ыджыд рольыс спаянностьлӧн да дисциплиналӧн; ми гӧгӧрвоим, мый тэрыблун, внимание, сюсьлун, чёткость, кодъяс колӧны воздухын, миянлы колӧ развивайтны и му вылын.
Награднӧй ветымын шайт ме ысті батьлы — тӧді, кутшӧм сійӧ лоӧ рад талы.
Занимайтчам уна.
Классъясын решайтам задачаяс, велӧдам разнӧй системаа машинаяс, ӧнія кадся сложнӧй авиационнӧй техника.
Подробнӧя тӧдмасям «И–16» истребительлӧн материальнӧй частьӧн.
Аэроклубын велӧдчӧм, вӧлӧмкӧ, сӧмын «приготовительнӧй классӧн».
abu
abu
Со сійӧ, настӧящӧй сложнӧй боевӧй авиационнӧй техникаыс!
Кыдзи и аэроклубын, теоретическӧй дисциплинаяс помавтӧдз на ми долженӧсь тӧдмасьны миян будущӧй инструкторъяскӧд.
Миян отделениеӧ прикрепитӧма лейтенант Тачкинӧс.
Кыдзи век овлывлӧ, ми тӧдмалім нин сы йылысь ӧткымынторъяс.
Найӧс юӧртісны ребята, кодъяс кольӧм во лэбалісны сыкӧд.
Найӧ ошкӧны сійӧс.
Висьтавлісны, мый лейтенант — зэв бур инструктор.
Лунысь лун виччысим, кор встретитчам инструкторкӧд.
И со лунся распорядок серти — инструкторъяскӧд первой методическӧй час.
Курсантъяс отделениеясӧн чукӧртчисны казармаын.
Пырис военнӧйяслӧн группа.
Тайӧ вӧліны инструкторъяс.
Ми сувтім команда серти.
Паськыд пельпомъяса зэв том лейтенант тэрмасьтӧг, муртса катласигтыр, веськӧдчис менам отделениелань, и пока ми сулалім смирно команда серти, сійӧ видзӧдіс миян вылӧ, а ми сы вылӧ.
Дерт, тайӧ Тачкин!
Ме доложиті:
— Лейтенант ёрт!
Нёльӧд лётнӧй группа чукӧртчис методическӧй час вылӧ.
Лейтенант тшӧктіс миянлы пуксьыны, юасис, кыдзи велӧдчим аэроклубын, сетіс учебно-лётнӧй подготовка кузя вель уна вопрос, дженьыдика, военнӧйногӧн, сетіс миянлы некымын наставление.
Меным зэв ёна кажитчис сійӧ, кӧть первой видзӧдлас серти тыдовтчис, мый миян инструктор неуна ньӧжмыдкодь.
Правда, тайӧ оз вӧлі йитчы сылӧн энергичнӧй, выразительнӧй чужӧмыскӧд да вообщӧ лётчик-истребительлӧн ӧбликкӧд.
Зэв ёна ми виччысим, кор заводитчасны занятиеяс аэродром вылын.
Лётчиклӧн олӧмын инструктор занимайтӧ торъя места.
Сыысь унаторйын зависитӧ неопытнӧй, горячӧй том мортлӧн лётнӧй будущӧйыс.
Аслыд тӧдлытӧг инструкторлысь босьтан приёмъяссӧ, воздухын да му вылын сылысь поведениесӧ.
Инструктор вӧчӧ сідзтӧ, инструктор велӧдӧ сідзтӧ — тайӧн дыр на олан воздухын, кытчӧдз он выработайт ассьыд «почерк».
Му вылын ставторйӧн подражайтан инструкторлы, весиг зілян сідзи жӧ ветлӧдлыны, сёрнитны, лӧсьӧдны гимнастёркатӧ.
...Регыд помасяс тӧв.
Миян училищеын мунӧны напряжённӧй занятиеяс.
Ми дзикӧдз велалім военнӧй порядокъясӧ, пырим миянлы выль олӧмлӧн век ӧткодь ритмӧ.
Командование да инструкторъяс кужисны воспитайтны миянын училищеӧс, выль профессия радейтӧм, воинскӧй честьлысь, сознательнӧй воинскӧй дисциплиналысь чувство, Отчизна водзын долглысь вылын чувство.
Важмоз уна занимайтча спортӧн, а рытъясын, кор овлӧ прӧст кад, лыддьыся либӧ ветлывла уютнӧй Ленинскӧй комнатаӧ — сэні ми пӧся обсуждайтам ӧнія кадся событиеяс, следитам Рытыввылын военнӧй действиеяс мунӧм бӧрся, Финляндияын бойяс бӧрся.
...Кытшын пукалӧны курсантъяс — разнӧй республикаясса, областьясса, крайясса представительяс.
Кодкӧ гораа лыддьӧ газета, и ми тӧдмалам пятилетка срокысь водз тыртӧм вӧсна тышкасьысь сӧветскӧй йӧзлӧн выль победаяс йылысь.
Быдӧн миян пӧвстысь радуйтчӧ, кор кывлас аслас землякъясыслӧн успехъяс йылысь.
И ставным ми испытывайтам ыджыд гордость чувство рӧднӧй Сӧветскӧй страна вӧсна, коді олӧ дзулькйӧн пуысь сознательнӧй олӧмӧн.
1940 вося тайӧ тӧвся лунъясӧ миянлы ставнымлы окота вӧлі веськавны Карельскӧй перешеекса аэродромъяс вылӧ, кысянь кыпӧдчӧны воздухӧ гӧрд звездаяса ястребъяс.
Гажа, долыд вӧлі миян училищеын, кор 1940 вося март 12 лунӧ белофиннъяс корисны мир да вӧлі дугӧдӧма военнӧй действиеяс.
А сійӧ жӧ кадӧ Рытыввылын водзӧ паськаліс война.
Ми сюся следитім военнӧй действиеяслӧн карта бӧрся.
Немецъяс век частӧджык и частӧджык вӧчалісны налётъяс Лондон вылӧ.
Фашистскӧй Германия босьтіс Европаджынсӧ.
5. Стрӧг машинаяс
Кор сыліс лым, аэродром вылын косьмис да вӧлі нин сдайтӧма теория кузя став испытаниеяс, асъя зарядка бӧрын ми первойысь петім лётнӧй практика вылӧ.
Миянлы вӧлі долыд, гажа, но неуна волнуйтчыштім.
Ангар дорын сулалісны «УТ–2» самолётъяс.
Найӧс вӧлі юклӧма нин.
Миян дінӧ воис инструктор да, кыдзи и век, дженьыдика да внушительнӧя шуис:
— Предупреждайта: «УТ–2» — «ПО–2» серти стрӧгджык машина.
Та вӧсна лэбалігкежлӧ му вылын гӧтӧвитчигӧн лоӧй ещӧ внимательнӧйджыкӧн да дисциплинированнӧйджыкӧн.
Некымын лун мысти ми заводитім лэбавны зонаті.
«ПО–2» серти «УТ–2» воздухын тӧдчымӧн кывзысьысьджык да требуйтіс точнӧйджык да стрӧгджык движениеяс.
Тачкин радейтліс «сюсь» кыв да частӧ шулывліс миянлы: «Сюсьджыкӧн лоӧй, сюсьджыкӧн!»
Воздухын сійӧ лолі дзик мӧдсяма мортӧн.
Движениеясыс лолісны тэрыбӧсь, но плавнӧйӧсь да точнӧйӧсь.
Первойсӧ меным кажитчис, мый «УТ–2» самолёт освоитны сьӧкыд и зэв дыр ковмас тренируйтчыны.
Ми дыр нин эг лэбавлӧй, сэк жӧ «УТ–2» вылын чувствуйтім асьнымӧс кыдзкӧ непривычнӧя: юр весьтын абу нин борд, кыдзи «ПО–2» вылын, а пыдӧстӧм небеса.
И ставнас тэнӧ шымыртӧ помасьлытӧм пространство чувство.
Но прӧйдитіс недыр кад, и Тачкин шуис меным, кыдзи и коркӧ Кальков:
— Лэбанныд самостоятельнӧ.
Менӧ тайӧ шензьӧдіс: эг виччысь, мый сэтшӧм регыдӧн пӧлучита самостоятельнӧя лэбӧм вылӧ разрешение.
Неуна волнуйтчигтыр пукси кабинаӧ.
Первойсӧ неуна кежышті направлениесьыс, но вочасӧн движениеяс лоисны увереннӧйджыкӧсь.
Лэбалі став правилӧяс серти, кыдзи велӧдіс инструктор.
Кор ме петі кабинаысь, инструктор шуис:
— Лэбалінныд бура, но первойсӧ век жӧ вӧчинныд ӧшибка.
Кутӧй тӧдвылад тайӧс.
Сӧмын сэки ме уськӧді тӧдвылӧ аслам тайӧ ӧшибка йылысь, сы йылысь, мый кежи направлениеысь, — воздухын та йылысь думайтны вӧлі некор.
Колӧ вӧлі артыштны инструкторлысь замечаниесӧ да думайтыштны аслам действиеяс вылын, кодъясӧс должен вӧчны лэбигӧн.
Аскинас лэбаліс Коломиец...
Регыд инструкторъяс асьныс кутісны тренируйтчыны учебно-тренировочнӧй истребитель вылын.
И ми тшӧтш мӧдім нуӧдны учебнӧй полётъяс «УТИ–4» вылын.
«УТ–2» освоитім нин.
«УТИ–4» меным кажитчис грознӧйӧн, стрӧгӧн да неприступнӧйӧн.
Инструкторкӧд первойысь лэбалігӧн сылӧн действиеясысь ме унатор эг гӧгӧрво, эг вевъяв следитны сы бӧрся, дзик сідз жӧ, кыдзи и аэроклубын «ПО–2» вылын воздухӧ первойысь кыпӧдчылігӧн.
Веськӧдлыны «УТИ–4»-ӧн колӧ тэрыба, чёткӧя.
И ме эг вӧв уверен, верма-ӧ освоитны сы вылын пилотируйтан техника.
Та вӧсна торйӧн уна занимайтчи наземнӧй подготовка дырйи.
Первойысь лэбигкежлӧ гӧтӧвитчи полігтыр.
Но тайӧ вӧлӧм весьшӧрӧ.
Воздухын менам эз вӧв ни напряжение, ни волнуйтчӧм.
Машина зэв бура кывзысис менӧ.
abu
abu
abu
И со медбӧрын заводитім нуӧдны наземнӧй подготовка «И–16» боевӧй самолёт-истребительяс вылын.
Ми думайтім, мый на вылын кутасны тренируйтчыны сӧмын инструкторъяс.
Но дзик виччысьтӧг ме ӧтнамӧн лэби тайӧ боевӧй истребитель вылас.
abu
«УТИ–4» вылын ме вӧчи куим провознӧй полёт.
Некымын, индӧд сетӧм бӧрын инструктор друг шуис меным:
— Гӧтӧвитчӧй.
Талун самостоятельнӧ лэбанныд «И–16» вылын.
Радлунла да волнуйтчӧмла ме весиг эг помнит ачымӧс, кор муні самолёт дінӧ.
Кор пукси кабинаӧ — успокоитчи, босьті ачымӧс киӧ.
Рулиті исполнительнӧй старт визь вылӧ.
Боевӧй машина вӧсна кывкутӧмлӧн чувство содіс быд секундаын.
Видзӧдлі гӧгӧрбок, лэпті киӧс да пӧлучиті лэбӧм вылӧ разрешение.
Сеті газ.
Самолёт быттьӧ тӧвзьыштіс.
Ме весиг неуна шӧйӧвошлі.
Торйӧдчи му бердысь.
Эг на вевъяв думыштчыны, а джудждаыс куимсё метр нин.
Чукӧртчи мӧвпъясӧн, кытшовті аэродром весьтӧд.
Муна пуксьыны.
Муыс матысмӧ зэв ӧдйӧ.
Самолёт стрӧг, оз терпит кӧть медся ичӧтик вунӧдчӧм.
Ме пукси дзик посадочнӧй пос дорӧ — весиг финишер пышйис.
Мӧдысь лэбигӧн тӧдчымӧн спокойнӧйджыка да смелджыка нин куті рулевӧй управление.
Кор пукси муӧ, ме дінӧ воис Тачкин да кутліс менсьым киӧс.
— Поздравляйта!
Лэбалінныд зэв бура.
Но тайӧ машина вылын колӧ лоны внимательнӧйджыкӧн.
«И–16» вылын кутісны лэбавны и мукӧд курсантъяс.
Тачкин сетіс меным ещӧ сложнӧйджык задача.
Ме сійӧс выполниті да сы йылысь мӧвпаліг, кутшӧм бура кывзысьӧ менӧ машинаыс, кутшӧм увереннӧй лои ме, мӧдӧдчи пуксьыны. Ачым вӧлі дӧвӧльнӧй.
Пукси.
Но му кузя котӧртігӧн, помланьыс нин, менам самолёт друг бергӧдчӧ, борднас инмӧ муӧ.
Стоп!
Борд вылӧ видзӧдігтыр рулита.
Кыдз быттьӧ ставыс ладнӧ.
Но сьӧлӧм вылын абу лӧсьыд.
Яндзим лоӧ видзӧдны инструкторлы синмас.
Со мыйӧ вайӧдӧ вниманиетӧ слабмӧдӧмыд!
Сійӧ колӧ и сэк, кор тэ пуксин нин да рулитан стоянка вылӧ.
Надзӧникӧн петі самолётысь да, шлем да парашют пӧрччытӧг, сулала места вылын.
Тачкин да курсантъяс кытшалісны самолёт.
Видлалӧны бордсӧ.
Инструктор кӧдзыда видзӧдліс ме вылӧ да надзӧникӧн, но сідз, мый ставӧн кылісны, шуис:
— Мый, зазнайтчин, тыдалӧ.
Кад нин тӧдны: сійӧ секундасяньыс, кыдзи ті пуксянныд самолётӧ, да сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ чеччӧй сэтысь, тіян абу право слабмӧдны внимание.
Самолёт оз терпит ас дінас небрежнӧя относитчӧм, а «И–16» торйӧн нин.
Курсантъяс видзӧдлывлӧны то Тачкин вылӧ, то ме вылӧ.
Тӧда, мый ме вӧсна налы яндзим, и мыжӧй меным кутіс кажитчыны ещӧ на ыджыдджыкӧн.
Веськыда кӧть пышйы аэродром вылысь, кытчӧ кокъяс нуасны!
Урокыс, кӧть и сьӧкыд, поучительнӧй: меным оз тырмы сійӧ, мый сетӧ опыт, — внимание юклыны кужӧм, самолёткӧд пилотлӧн сійӧ йитчӧмыс, коді оз лэдз вӧчны нинӧм лишнӧйсӧ да заставляйтӧ ставсӧ вӧчны ас кадӧ.
Некымын лун ме эг вермы успокоитчыны, эг вермы прӧститны аслым сыысь, мый вӧчи ӧшибка.
Дыр ме эг вермы вунӧдны тайӧс.
И сійӧ кадсяньыс куті внимательнӧя следитны аслам действиеяс бӧрся полётлӧн медбӧръя секундаӧдз.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
6. Экзамен
Пӧшти став курсантъяс лэбалісны нин самостоятельнӧя.
Велӧдчӧм помасис.
Матысмис выпуск лун.
Миян пӧвстысь быдӧн старайтчис помавны училище отличиеӧн, медым лоны достойнӧйӧн лётчик-истребитель званиелы; быдӧн мӧвпаліс веськавны лётнӧй частьӧ.
Лэбалӧм бӧрын шойччылім, а сэсся рытнас чукӧртчывлім Ленинскӧй комнатаӧ да кывзылім политинформация.
Международнӧй положение пыр лолі напряжённӧйджык.
Гожӧм кежлӧ фашистскӧй Германия захватитіс Австрияӧс, Чехословакияӧс, Польшаӧс, Данияӧс, Норвегияӧс, Бельгияӧс, Францияӧс да Люксембургӧс.
Фашистскӧй авиациялӧн активностьыс содіс.
Ми обсуждайтлім му вылын и воздухын военнӧй действиеяслысь мунӧмсӧ.
Некор эг вунӧдлӧй и миян будущӧй йылысь вопрос.
Рӧдина кӧ прикажитас, ми ог няйтӧсьтӧй сӧветскӧй лётчикъяслысь честьсӧ!
А пока колӧ велӧдчыны — упорнӧя, настойчивӧя, мудзлытӧг.
Велӧдчиг да уджалігтырйи тӧдлытӧг прӧйдитіс ещӧ некымын тӧлысь.
Миян звено вӧлі дась нин сдайтны лётнӧй практика кузя зачёт.
Лэбалан поводдя помасис, муыс вевттьысис йи коркаӧн.
Матысмис тӧв.
Кӧдзыд сэзь асылын миян дінӧ старт вылӧ воис школаса начальниклӧн лётнӧй подготовка кузя помощник майор Шатилин.
Чужӧмыс «грознӧй майорлӧн», кыдз ми шулывлім сійӧс, мелі да кыпыд.
Но ми тӧдім, мый сійӧ вывті стрӧг, сылӧн опытнӧй синмыс казялӧ лэбалӧм кузя наставление кӧть медся ичӧтика дзугӧм.
Кор ми аддзим сійӧс, первойсӧ шӧйӧвошим.
Гашкӧ, школаысь кодӧскӧ вӧтлас?..
Миянӧс чукӧртіс Тачкин да, кыдзи и век, дженьыдика висьталіс, мый миянлы прикажитӧма «И–16» вылын вӧчны кык полётӧн.
Да сэк жӧ содтіс:
— Му вывті котӧртігӧн стрӧга выдерживайтӧй направление, медым самолёт эз бергӧдчы: му веркӧсыс вольк-йиа!
Сэсся некутшӧм наставлениеяс инструктор эз сет, но ӧлӧдіс, мый старт вылын командир и пуксьӧм вылӧ сійӧ мӧдас сетны торъя ыджыд внимание.
Тайӧ висьталіс: лоӧй дасьӧн!
Первойсӧ ми повзьыштлімкодь, но регыд бӧр успокоитчим, кор решитім, мый тренировочнӧй полёт оз лыддьыны миянлы предупредиттӧг выпускнӧй пыдди.
Воис менам ӧчередь.
Ме вӧчи кык полёт, пукси стӧч «Т» бердӧ куим точка вылӧ.
Кор ме петі кабинаысь, инструктор шуис:
— Мунӧй майор дінӧ, доложитӧй.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво: мыйкӧ ӧмӧй дзуги?
Тыдалӧ, неправильнӧ кытшовті воздухын.
Повзьӧмпырысь муні майор дінӧ, сувті навытяжку да шуи:
— Майор ёрт!
Курсант Кожедуб.
Разрешитӧй пӧлучитны замечаниеяс?
Сійӧ испытайтана видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Зэв бур!
Кольччанныд училищеын уджавны инструкторӧн.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ зачётнӧй полётъяс.
abu
abu
Некыдз вӧлі оз пыр юрӧ, мый ме, рядӧвӧй курсант, коді неважӧн на вӧлі учлётӧн, ӧні ачым кута велӧдны лэбавны мукӧдъясӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд честь, но ме эг вӧв дӧвӧлен: окота вӧлі служитны строевӧй частьын.
Но нинӧм он вӧч — дисциплина!
А бӧрынджык кымынысь ме благодарностьӧн казьтылі училищеӧс, кӧні прӧйдиті инструкторӧн уджалӧм кузя бур школа!
Сійӧ меным уна сетіс водзӧ служитӧм вылӧ.
7. Велӧда и велӧдча ачым
Менӧ вуджӧдісны эскадрильяӧ, коді вӧлі мӧд аэродром вылын.
Панченко да Коломиец, аэроклубса менам другъяс, веськалісны сэтчӧ жӧ.
Ӧні найӧ тшӧтш инструкторъяс.
Торъялі земляк да друг Лысенкокӧд — сійӧ кутас уджавны инструкторӧн важ местаын.
Уна другъясӧс колльӧдім частьӧ.
Меным сетісны дасӧд лётнӧй группа.
Менам дас ӧти ученик — здоровӧй, том ребята.
Кор найӧ построитчӧны да та дырйи оз чӧвтлыны синъяссӧ ме вылысь, муртса верма кутчысьны нюммунӧмысь: казьтыла, мый некымын тӧлысь сайын на дзик тадз жӧ ме видзӧдлі инструктор Тачкин вылӧ.
Но ме волнуйтча на серти ог омӧльджыка.
Ме водзын сулалӧ мог: шедӧдны ученикъяс водзын авторитет, на пӧвстысь быдӧн дінӧ кужны матыстчыны.
Тайӧ абу кокни.
Казьтыла Кальковӧс да Тачкинӧс да аслым тӧдтӧг подражайта курсантъяскӧд сёрнитігӧн налӧн манералы.
Му вылын первой занятие прӧйдитӧ бура.
Ребята сюся кывзӧны менӧ да старайтчӧмӧн пӧртӧны олӧмӧ менсьым приказаниеяс.
Меным дӧверитісны йӧзӧс, кодъясӧс колӧ велӧдны самолёт-истребительӧн пилотируйтан сложнӧй мастерствоӧ.
Колӧ правильнӧ донъявны быд курсантлысь способностьяссӧ, тӧдмавны сылысь настроениесӧ, склонностьяссӧ да нуждаяссӧ.
Ставыс тайӧ меным кажитчӧ зэв сьӧкыдӧн.
Сямма-ӧ ме вӧчны сідз, медым курсантъяс мӧдісны радейтны самолёт?
Кымын унджык куті уджавны, сымын ёнджыка мӧді гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд рольыс инструкторлӧн будущӧй лётчик быдмӧмын, сылысь лётнӧй да моральнӧй качествояс развивайтӧмын, сійӧс боевӧя да политическӧя воспитайтӧмын.
Курсантъяс следитісны менам быд воськов бӧрся, менам быд поступок бӧрся, и тайӧ заставляйтіс менӧ упорнӧя уджавны ас вылын.
Ме велӧді и велӧдчи ачым.
Курсантъясӧс велӧдігӧн отрабатывайті и ассьым пилотируйтан техника, шыльӧді сійӧс.
Меным вӧлі быть колӧ помӧдз владейтны самолётӧн, мӧдногӧн менам авторитет, кыдз учительлӧн, эськӧ воши.
Воздухын ме збыльысь йитчывлі самолёткӧд, ассьым движениеяс отработайті автоматизмӧдз.
Гӧтӧвитчи занятиеяс кежлӧ методическӧя.
Нуӧді группалысь дневник, отсалі курсантъяслы разбирайтчыны и теорияын.
Торйӧн уджалі кольччысьяскӧд.
Дружитчи курсантъяскӧд, налӧн интересъясыс вӧліны матынӧсь меным.
Налӧн быд успех да неудача — инструкторлӧн личнӧй, кровнӧй делӧ.
Ме сэтшӧма сетчи педагогическӧй уджӧ, мый вӧлі ог и тӧдлы, кыдзи прӧйдитӧ кадыс.
Менам группа уджаліс бура, добросовестнӧя.
И 1941 вося тулысын заводитім нуӧдны лётнӧй подготовка.
Эскадрильяса командир стрӧг да зэв требовательнӧй.
Мукӧддырйи курсантъяс прӧстӧ сыысь полӧны, и уджавны сыкӧд абу зэв кокни.
Весиг неуна дисциплина дзугӧм сійӧ дыр оз вунӧд.
Ученикъяскӧд менам настӧящӧя тӧдмасьӧм заводитчис «УТ–2» вылын лэбалігӧн.
Курсантъяс пӧвстын торъялӧ Башкиров.
Сійӧ вит воӧн меысь ыджыдджык.
Сылӧн бур общӧй да политическӧй образование.
Сійӧ петкӧдлӧ упорстволысь, дисциплинированностьлысь да зільӧмлысь пример.
Башкиров частӧ занимайтчӧ слабджык курсантъяскӧд, нуӧдӧ политбеседаяс.
Сійӧ первойӧн ӧтнас кыпӧдчис воздухӧ.
Менам группа мукӧдъяс серти мунӧ водзын да заводитіс нин «УТ–2» вылын самостоятельнӧй полётъяс.
Та вӧсна комэск, кӧть и ме ачым тшӧтш уна да систематическӧя тренируйтча «И–16» вылын, сетіс меным содтӧд нагрузка: нуӧдны мӧд отрядса курсантъяскӧд рулёжка.
Асылын — полётъяс.
Лунын да рытын нуӧда курсантъяскӧд бордъястӧм самолёт вылын рулёжка.
Сійӧ котралӧ сӧмын му кузя, быттьӧ куштӧм лэбач.
Сы вылын курсант велӧдчӧ кутны направление.
Ме велалі кык мында нагрузка дінӧ.
Быд лун югдӧмсяньыс да пемыдӧдзыс век кокйылын.
8. 1941 вося июнь кызь кыкӧд лун
1941 во июнь 22 лунся водз асылын ми, кыдзи и век, завтракайтім столӧвӧй-палаткаын.
Сӧмын заводитім юны кофе — кыліс штабса начальниклӧн команда:
— Боевӧй тревога!
Боевӧй тревога!
Самолётъясӧ!
Штабса начальник котӧрӧн пырис палаткаӧ.
— Самолётъясӧ!
Боевӧй тревога! — горӧдіс сійӧ.
Мыйкӧ необычнӧйӧс — серьёзнӧйӧс да напряжённӧйӧс — позис лыддьыны сылӧн чужӧм вылысь.
Ми веськыда юркнитім палатка увті да разіпельӧ котӧртім асланым машинаяс дінӧ.
Техникъяс лэдзӧмаӧсь нин моторъяс.
— Самолётъяс рулитны аэродром помъясӧ!
— прикажитіс эскадрильяса командир.
Поводдяыс лёк.
Буситӧ зэр.
Техник Наумовкӧд пукалам самолёт борд улын да виччысям отбой.
— Мыйкӧ неладнӧ... — шуис техник.
Та дырасӧ тревога некор эз кыссьыв.
Видзӧдлы, мый сэн вӧчсьӧ!
Ме видзӧдлі: аэродромсайса куш вылын, кӧні сулаліс военнӧй лагерь, палаткаяс быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь.
Сэні построитчӧмаӧсь красноармеецъяс, да миянӧдз кылӧ налӧн гора «ура».
— Сэні митинг, — вочавидзи ме.
И сэк жӧ кыліс команда: «Ставӧн аэродром шӧрӧ!»
Ми построитчим лётнӧй поле шӧрӧ.
Миян дінӧ воис эскадрильяса командир да шуис:
— Ёртъяс, отбой абу сетӧма.
Боевӧй тревога кыссьӧ водзӧ.
Талун нёль час асылын фашистскӧй Германиялӧн войска вероломнӧя пырисны миян Рӧдина пределъясӧ.
Фашистскӧй самолётъяс бомбитісны Киев, Харьков, Севастополь, Житомир да мукӧд сӧветскӧй каръяс...
Самолётъяс — звеноясӧ.
Кутам овны боевӧй условиеясын.
Лунлысь порядок абу вежӧма, но лун колӧ топӧдны ещӧ ёнджыка...
Заводитӧй вӧчны, ёртъяс, ассьыныд быдлунъя делӧяс.
Война...
Фронт...
Юрын чужисны зэв уна мӧвпъяс...
Рӧдина опасностьын!
Украина, менам рӧднӧй дзоридзалысь Украина испытайтіс нин вероломнӧй враглысь первой удар.
Грӧзитӧ миян йӧзлӧн олӧмлы!
Враг дінӧ ненависть чувство содіс, шымыртіс став мӧвпъясӧс.
Другъяскӧд юксьыны аслам переживаниеясӧн некор — заводитчӧ обычнӧй учебнӧй лун.
Ӧбед бӧрын комэск миянлы лыддис сводка, Сӧветскӧй Армиялӧн командованиелысь первой сводка.
Рытнас миянӧс чукӧртіс комиссар, коді вӧлі, кыдзи и век, спокойнӧй да подтянутӧй.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ.
— Фашистскӧй Германия захватитіс некымын европейскӧй армиялысь оружие да боеприпасъяс. Сы вылӧ уджалӧ Чехословакиялӧн, Австриялӧн, Польшалӧн, Голландиялӧн, Франциялӧн да мукӧд странаяслӧн промышленность.
Гитлеровецъяс арталӧны молниеноснӧй удар вылӧ, но миян армия, кодӧс воспитайтіс Коммунистическӧй партия, сетас захватчикъяслы отпор.
Став вынъяс миянлы колӧ сетны Рӧдинаӧс дорйӧм вылӧ.
Ӧні миян лозунг — ставсӧ фронтлы, ставсӧ победа шедӧдӧм вылӧ.
Миянӧн веськӧдлӧ партия, и ми победитам!
Тайӧ здукас ме, рядӧвӧй лётчик, чувствуйті нин ачымӧс сійӧ справедливӧй тышас участвуйтысьӧн, кодӧс нуӧдӧны уна национальностя миян Рӧдинаса воинъяс.
Победа шедӧдӧм вылӧ великӧй воля шымыртіс и менӧ.
Ми ӧтпырйӧ чорыда горӧдім «ура».
Ме вӧлі чайта, мый некымын час мысти лэба фронт вылӧ.
Комиссар помаліс сёрнисӧ делӧвитӧя да внушительнӧя:
— Фронт требуйтӧ лётчикъясӧс.
Найӧс колӧ гӧтӧвитны.
Уджалӧй, инструктор ёртъяс, ещӧ бурджыка, ещӧ ёнджыка велӧдӧй пилотируйтан техника, ассьыныд и курсантъяслысь!
Ковмас кӧ, и тіянӧс ыстасны фронт вылӧ.
А пока — куимпӧв содтӧм энергияӧн ставнымлы колӧ уджавны тані.
Медвойдӧр — дисциплина!
«Ме лётчик-истребитель, и менам места — фронт вылын», — со мый йылысь ме думайті дзик асывсяньыс.
Но миян командованиелӧн приказыс вӧлі гӧгӧрвоана да безоговорочнӧй.
Фронт требуйтӧ лётчикъясӧс и ми долженӧсь гӧтӧвитны найӧс.
И век жӧ кутшӧм меным окота вӧлі лэбны тайӧ рытас действующӧй частьӧ!
9. Война лунъясӧ
Курсантъяслы сетісны винтовкаяс.
Аэродром вылӧ вайисны пулемётъяс.
Олӧмыс мунӧ век сідз жӧ важмозыс, но уджалам ӧні ещӧ унджык да быд свободнӧй минутаӧ кывзам радио.
Политрук рытнас лыддьӧ миянлы дзонь лунысь сводка.
Войнас дыр ог вермӧ унмовсьны: кывзысям зениткаяслӧн ылын кылысь лыйсьӧм шыӧ.
Зэв уна прожекторъяс югдӧдӧны небесасӧ.
Вашкӧдчӧмӧн сёрнитам ӧта-мӧдкӧд.
Фашистъяс вӧчалӧны Харьков вылӧ налётъяс.
Налӧн бомбардировщикъясыс лэбӧны неыліті миян аэродромсянь, кыті кытшовтӧ Севернӧй Донец.
Лӧгпырысь кывзысям вражескӧй машинаяс шумӧ.
Быдӧн миян пӧвстысь думайтӧ: кор жӧ ме кута нӧйтны врагӧс?
Быдлунъя оперативнӧй сводкаясысь тӧдмалам миян лётчикъяслӧн героическӧй подвигъяс йылысь.
1941 вося июль 3 лунӧ ми чукӧртчим Ленинскӧй комнатаӧ да ыджыд вниманиеӧн кывзім Сталинлысь выступлениесӧ,
«Водзӧ, миян победа вӧсна!» — тадзи помаліс речсӧ Сталин.
Тайӧ речыс меным индіс водзӧвылӧ туй.
Ме тӧді, мый менам страна ставсӧ подчиняйтӧ фронтлӧн интересъяслы да врагӧс жугӧдӧм кузя могъяслы, и миян пӧвстысь быдӧнлӧн, кӧть кутшӧм эськӧ ичӧтик участок вылын ми эг сулалӧ, обязанностьным сыын, медым перестроитны уджнымӧс военнӧй лад вылӧ.
Ставным ми — инструкторъяс да курсантъяс — уджалім вӧвлытӧм подъёмӧн, миян быдӧнлӧн содіс кывкутан чувство.
Асъя сводкаясысь ӧтиын — тайӧ вӧлі 1941 вося июль 5 лунӧ — передайтісны капитан Гастеллолӧн подвиг йылысь.
Сы йылысь ми некор на эг кывлӧй.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй лётчик, коді лои геройӧн.
Отчизналӧн слава ним кузя эз этша подвигъяс вӧчны сӧветскӧй воинъяс войналӧн первой жӧ лунъясӧ, но Гастеллолӧн подвигыс вӧлі особеннӧй.
Миян пӧвстысь быдӧн сетліс аслыс вопрос: а верма-ӧ ме вӧчны сідз жӧ, кыдзи Гастелло?
Тырмас-ӧ менам мужество?
Но та вылӧ ӧтветсӧ вермис сетны сӧмын бой вылын испытание.
Тайӧ лунъясӧ вӧлі пӧлучитӧма приказ: мӧдӧдны училищеса самолётъясӧн некымын лётчикӧс фронт вылӧ.
Лэбасны мӧд отрядысь опытнӧй инструкторъяс.
Дерт, налы бӧрйисны медбур самолётъяс — «И–16».
Завидьпырысь ми колльӧдім ёртъясӧс.
Найӧ вӧліны взволнованӧсь, дӧвӧленӧсь.
Та бӧрын ме куті тренируйтчыны ещӧ ёнджыка, сы вылӧ надейтчӧмӧн, мый регыд воас и менам ӧчередь.
Прӧйдитіс нин июль тӧлысь шӧр.
Сьӧкыд бойяс мунісны Псковскӧй, Смоленскӧй да Новгород-Волынскӧй направлениеясын.
Став народ кыпӧдчис Отчизнаӧс дорйӧм вылӧ.
«Ставсӧ фронтлы, ставсӧ победа шедӧдӧм вылӧ!»
Ме лыддя тайӧ кывъяссӧ газетаясысь, кыла найӧс радио пыр, ола наӧн.
Фронтлысь срочнӧй заказъяс выполняйтны рабочӧйяс кольччӧны заводӧ и вой кежлӧ.
Фронтлысь заданиеяссӧ выполняйтӧны аддзывтӧм дженьыд кадӧн.
Волнуйтчӧмӧн ми лыддям сӧветскӧй йӧзлӧн героизм йылысь, кодӧс найӧ петкӧдлӧны и бой мунан полеяс вылын, и заводъясса, фабрикаясса цехъясын, и колхознӧй муяс вылын.
А газетаысь кӧ аддзам тӧдса ов лётчиклысь либӧ училище кузя ёртлысь, коді лэбзис «И–16» вылын да участвуйтӧ нин бойясын, то ми испытывайтам сы вӧсна гордость чувство да помтӧг сёрнитам сы йылысь.
Газета вуджӧ киысь киӧ.
— Миян со нӧйтӧны фашистъястӧ!
Училищелысь честьсӧ вылын кутӧны!
Ми пӧлучайтам другъяссянь фронт вылысь дженьыдик, кыпыд письмӧяс, кӧні найӧ тшӧтш гижӧны боевӧй вылетъяс йылысь.
Найӧ уськӧдалӧмаӧсь нин вражескӧй самолётъяс...
Менам курсантъяс помалісны нин учебно-тренировочнӧй самолёт вылын полётъяс да долженӧсь вӧлі заводитны тренируйтчыны боевӧй «И–16» вылын.
Ме вӧлі уверен, мый кыдз сӧмын найӧ помаласны велӧдчӧм, мӧдӧдасны фронт вылӧ и менӧ.
Ог вӧлі вермы виччысьны тайӧ лунсӧ.
10. Авария
И друг менам планъяс торксисны.
Лоис тайӧ сідз.
Ме тӧдмӧді курсантъясӧс зонаті лэбалӧмӧн.
Лун чӧжӧн воздухӧ кыпӧдчылі дасысь.
Ставыс муніс зэв бура.
Самолёт «УТИ–4» вӧлі дзик выль, сійӧс сетісны менам группалы бур учебно-боевӧй подготовкаысь.
Медбӧръяӧн кабинаӧ пуксис курсант Клочков.
Заводитім кыпӧдчыны воздухӧ.
Клочков лэбавліс бура.
Но сылӧн вӧлі ыджыд тырмытӧмтор — рассеяннӧй внимание: сійӧс и виччысь, кор мыйкӧ дзугас.
Аддза, самолёт мыйлакӧ дыр оз кыпӧдчы мусьыс.
Скоростьыс ыджыд.
Моторыс мӧдіс джӧмдавны.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво: мый лои?
Ӧд моторыс выль!
Тыдалӧ, лэбны заводитігӧн Клочков век жӧ сорлалӧма секторъяссӧ — нормальнӧй газ пыдди сетӧма высотнӧй, а сійӧн позьӧ пӧльзуйтчыны сӧмын определённӧй джудждасянь.
Водзын — овраг.
Ӧні сатшкысям сэтчӧ.
Зіля чеччыштны сы вомӧн.
Тратшмуніс.
Мыйкӧ чорыда кучкис юрӧ.
Оврагсянь куим метр ылнаын менам машина зурасис самолёткӧд, код вылын ми обычнӧ нуӧдлім рулёжка.
Чеччышті кабинаысь.
Пӧрччи шлем да парашют.
Чужӧм кузя визувтӧ вир.
Курсант вӧрзьӧдчытӧг пукалӧ аслас кабинаын — тыдалӧ, сійӧ воштӧма сознаниесӧ.
Миян дінӧ воисны курсантъяс.
Вевъялі горӧдны, медым найӧ перйисны кабинаысь Клочковӧс, а сэсся вошті сознаниеӧс...
Ми кӧ зурасим веськыда, вермим эськӧ кувны.
А ӧні эгӧ ёна доймӧй.
Но меным вӧлі вывті жаль выль машинаыс.
abu
Та бӧрын комэск ме дінӧ кутіс относитчыны мӧдногӧн.
Быд разбор вылын сійӧ быть казьтыліс авария йылысь.
Ме веськалі нерадивӧйяс лыдӧ.
Фронт йылысь нинӧм вӧлі и думайтны — фронт вылӧ мӧдӧдлісны медбуръяссӧ...
Вӧлі ӧбиднӧ, сьӧкыд.
Дерт, ме верми эськӧ правдайтчыны, но комэск нинӧм эз кӧсйы кывзыны.
Ставыс тайӧ мучитіс менӧ.
Но прӧйдитіс некымын лун, и ме выль энергияӧн босьтчи уджӧ, ещӧ требовательнӧйджык лои ас дінӧ да аслам ученикъяс дінӧ.
Сӧмын тадзи позьӧ вӧлі бӧр бергӧдны воштӧм дӧверие.
11. Пыді тылӧ
Август 22 лунӧ радио пыр юӧртісны войналысь кык тӧлысся итогъяс.
Фашистъяслӧн эз збыльмыны молниеноснӧй победа вылӧ планъясыс.
Миян странаын найӧ встретитісны сэтшӧм сопротивление, кутшӧмӧс некор да некӧн на эз аддзывны.
Став фронтъяс вылын — Ледовитӧй океансянь Чёрнӧй мореӧдз — мунӧны зэв чорыд бойяс.
Немецкӧй самолётъяс луннас некымын налёт вӧчӧны Ленинград вылӧ.
Мукӧддырйиыс зэв сьӧкыд лолі сьӧлӧм вылын, но ми тӧдім, мый колӧ кутчысьны мужественнӧя, стойкӧя.
Миян пӧвстын няргысьяс эз вӧвны.
Батьсянь, чойсянь да Григорий воксянь — сійӧ уджаліс завод охранаын — письмӧяс важӧн нин абуӧсь.
Волнуйтча матыссаяс вӧсна.
Батьлӧн письмӧясыс, кодъяс вӧлі йиджтысьӧмаӧсь миян победаӧ эскӧмӧн, сылӧн велӧдӧмыс меным вӧліны ыджыд радлунӧн.
Бать векджык зэв ёна тӧждысьліс менам здоровье вӧсна.
А ӧні, война лунъясӧ, сійӧ гижис сы йылысь, мый ме должен самоотверженнӧя тышкасьны врагкӧд, дорйыны Рӧдинаӧс, кыдзи и колӧ быд сӧветскӧй воинлы.
Зэв вӧлі жаль, мый ме вошті йитӧд Яков да Александр вокъяскӧд.
Яков муніс армияӧ войналӧн первой лунӧ, и сысянь юӧръяс эз вӧвны.
Медбӧръя письмӧсӧ Сашко гижис Уралсянь.
Сылы менам ӧтветнӧй письмӧӧй бӧр воис, конверт вылас вӧлі пасйӧма: «Адресат муніс».
...Война мунӧ Украина территория вылын.
Сьӧлӧмын кылӧ дой, кор думайта рӧднӧй му йылысь.
Бара видлі корны, медым менӧ мӧдӧдісны фронт вылӧ, и сеті рапорт, но меным ӧткажитісны: авария йылысь век на абу вунӧдӧмаӧсь.
Ачымӧс бурӧда сійӧн, мый фронт вылӧ мӧдӧдісны менсьым медбур ученикӧс — Башкировӧс.
Долыд, мый менам ученик лэбӧ воюйтны, но абу лӧсьыд, мый ог лэб и ме...
Луннас миян аэродром весьтӧд кутісны лэбавны немецкӧй разведчикъяс, войясын кутісны частӧджык объявляйтны боевӧй тревогаяс.
Миян войска эновтісны Киев.
Ми пӧлучитім приказ мунны пыді тылӧ да сэні гӧтӧвитны лётчикъясӧс.
Тайӧ юӧрыс быдӧнӧс волнуйтіс.
Сьӧкыд вӧлі эновтны рӧднӧй Украинаӧс, кӧть ми тӧдім, мый тайӧ быть колӧ: лётчикъясӧс гӧтӧвитӧм вылӧ колӧны нормальнӧй уджалан условиеяс, спокойнӧй обстановка.
Туй вылӧ лӧсьӧдчӧм мунӧ ӧдйӧ да организованнӧя.
Эг вунӧдӧй босьтны весиг кык пудъя гира, кодӧн ми тренируйтчим.
Медбӧръяысь петім аэродром вылӧ.
Муртса югдӧ.
Кымӧра арся асыв.
Самолётъяс дасьӧсь лэбигкежлӧ.
Построитчим.
Некымын колльӧдана кыв висьталіс комэск, и ми аэродром весьтынӧсь нин.
Вӧчим прӧщальнӧй кытш.
Сьӧлӧмӧй нюкыртчыліс, кор видзӧдлі тыртӧм, кушмӧм аэродром вылӧ.
Босьтім курс асыввылӧ.
Самолётсянь мукӧддырйиыс кажитчӧ, мый туйыс мунӧ: тайӧ колхозникъяс нуӧдӧны стадаяссӧ пыді тылӧ.
Первойысь пуксим ыджыд кукурузнӧй му дорӧ.
Машинаяс заправитім бензинӧн да лэбим Воронежӧ.
Тані пуӧ нин боевӧй удж — воздухын патрулируйтӧны истребительяс.
Лётнӧй поле вылын сулалӧны миянлы тӧдтӧм мощнӧй самолётъяс.
Ми кытшалім на пиысь ӧтиӧс да гораа сёрнитігтыр мӧдім видлавны сійӧс быд боксянь.
— Вот тайӧ самолётъяс, ребята!
— горӧдіс кодкӧ миян пӧвстысь.
Миян дінӧ воис военнӧй лётчик, видзӧдліс миян вылӧ да нюмъялігтыр шуис:
— Видза оланныд, том йӧз!
Аддза, кажитчӧны тіянлы «Ильюшинъяс»...
Да, тайӧ самолётъясыс петкӧдлӧны враглы грӧз.
И сійӧ висьталіс миян отечественнӧй самолётлӧн зэв бур боевӧй качествояс йылысь, сылӧн вывті ыджыд винёвлун йылысь...
Асывнас лэбим водзӧ.
Воим местаӧ, кысянь миянлы сэсся ковмис мунны кӧрт туй кузя.
Туйяс вылын сулалӧны йӧзӧн, грузитӧм машинаясӧн, орудиеясӧн тыр эшелонъяс; ӧтияс мунӧны тылӧ, мӧдъяс — фронт вылӧ.
Ми разберитім ассьыным самолётъяс да грузитім найӧс платформаяс вылӧ.
Октябрын петім туйӧ.
Теплушкаын мекӧд мунӧны Усменцев, Коломиец, Панченко да мукӧдъяс.
Овмӧдчим гортын моз.
Ас костын юклім обязанностьяс: кыдз сӧмын поезд воас станцияӧ, ӧти котӧртӧ судзӧдны свежӧй газета либӧ кывзыны Совинформбюролысь бӧръя сводкасӧ, мӧд морт судзӧдӧ кипяток.
Миянлысь составнымӧс оз сулӧдны, и овлывлӧ сідз, мый сійӧ вӧрзьӧ тӧдлытӧг.
Миянлы колӧ мунны кузь туй — Средньӧй Азияӧ.
Политрук луннас волывлӧ миян дінӧ некымынысь, и ми сёрнитам сыкӧд война йылысь, Рӧдина йылысь, миянлы паныд воысь боевӧй техникаӧн грузитӧм эшелонъяс йылысь, и век сувтӧдлім вопрос: а кор нӧ ми лэбам фронт вылӧ?
Тӧдмалім, мый Ленинград кузя лыйлӧны вражескӧй дальнобойнӧй орудиеяс.
Кар — блокада кытшын.
Ленинград уджалӧ да тышкасьӧ.
Миян лётчикъяс сэні сюся нуӧдӧны вахта...
Туйын жӧ тӧдмалім, мый Москваӧс объявитӧма осаднӧй положениеын.
Кодкӧ тэрмасьӧмӧн сёрнитӧ:
— Политрук ёрт, москвичьяс мунісны ополчениеӧ, а ми, военнӧй йӧз, лётчикъяс, мунам тылӧ!
Ми некыдз огӧ вермӧ велавны сійӧ мӧвпас, мый мунам асыввылӧ, а огӧ лэбӧ рытыввылӧ.
...Кӧрт туй пӧлӧн дзик самӧй горизонтӧдзыс кыссьӧны солончакъяс, кустарникъяс.
Прӧйдитім гӧлубӧй Аральскӧй море дорті.
Лои шоныдджык.
Восьтім теплушкалысь ӧдзӧсъяссӧ да видзӧдам верблюдъяс вылӧ, помасьлытӧм степь вылӧ — ставыс тайӧ миянлы кажитчӧ тешкодьӧн.
Медбӧрын воим места вылӧ.
Нюдзвежӧн пасьтасьӧм кар.
А фруктыыс мыйта!
Дыняяс, виноград.
Небесаыс лӧз.
Шоныд.
Миянлысь состав сувтӧдісны запаснӧй туй вылӧ.
Колӧ вӧлі ӧдйӧ ректыны эшелон, и ми шойччытӧг новлім ассьыным самолётъяс.
Некымын рейсӧн ставсӧ нуим аэродром вылӧ, коді вӧлі карсянь ӧти да джын километр сайын.
Аэродром гӧгӧр куйлӧны хлопкӧвӧй плантацияяс, визувтӧны оросительнӧй каналъяс, вежӧдӧны садъяс.
И топольяс тшӧтш, кыдзи миян Украинаын.
12. Кор жӧ фронт вылӧ?
abu
Курсантъясӧс велӧдӧмын ыджыд коставлӧм вӧсна нюжаліс выпуск.
Уджавны ӧні ковмыліс уна, а условиеясыс эз вӧвны кокниӧсь. Сулаліс кос жар поводдя.
Моторъяс «джӧмдывлісны» буссьыс да шонавлісны жарысла.
Мукӧддырйиыс воздухӧ кыпӧдчӧм бӧрын дыр сулавліс бус сюръя.
Лэбалім сӧмын водз асылын да рытъявылыс.
Луннас занимайтчим наземнӧй подготовкаӧн, велӧдім теория да разбирайтім полётъяс.
Прӧст минутаясӧ мӧвпавлі рӧднӧй сикт йылысь.
Сэні, миян Украинаын, ӧні кӧзяйничайтісны фашистъяс...
Удж вылын ме вунӧдчывлі.
abu
abu
abu
Но кыдз сӧмын водлі шойччыны, и син водзын петкӧдчывлісны бать, чой, вокъяс, Ображеевка, Украина...
Бара сеті рапорт, медым мӧдӧдісны менӧ фронт вылӧ.
И бара пӧлучиті дженьыдик ӧтвет: «Гӧтӧвитӧй лётчикъясӧс».
Воис Октябрьскӧй праздник.
1941 вося ноябрь 7 лун.
Думайтам и сёрнитам миян рӧднӧй столица йылысь.
Кутшӧм нин сійӧ эм тайӧ асылын, кыдзи олӧны москвичьяс?
Ӧдвакӧ талун лоас традиционнӧй парад — вывті нин матын фронт...
И друг ми кывлім: ноябрь 7 лунӧ прифронтӧвӧй Москваын вӧлі военнӧй парад.
Победаӧ эскӧмлӧн долыд чувство шымыртіс миянӧс, кор кывзім Сталинлысь доклад.
«...Немецкӧй империалистъясӧс да налысь армияяссӧ лоӧ жугӧдӧма», — шуис Сталин ёрт аслас докладын.
«...Враг артавліс сы вылӧ, мый первой жӧ удар бӧрын миян армия киссяс, миянлысь странаӧс лоӧ сувтӧдӧма пидзӧс вылас.
Но враг чорыда ворссис, — висьталіс Краснӧй площадь вылын аслас речын Сталин ёрт.
—...Миян армия да миян флот геройскӧя отбивайтӧны враглысь атакаяссӧ став фронт пасьтала, сылы сьӧкыд урон вӧчӧмӧн, а миян страна, — ставнас миян страна, — котыртчис ӧти боевӧй лагерӧ, медым миян армиякӧд да миян флоткӧд ӧтлаын жугӧдны немецкӧй захватчикъясӧс».
Миянлы долыд вӧлі вежӧртны, мый ми, пыді тылын олігӧн, став народкӧд ӧтлаын дорам победа.
И век жӧ менам эз петав юрысь фронт йылысь мӧвп.
Комэск ассьыс скӧралӧмсӧ вежис нин мелілун вылӧ.
Но кадыс муніс, а командир век чӧв оліс.
Эг ӧмӧй на заслужит право лэбны фронт вылӧ?..
abu
Менам курсантъяс заводитісны лэбавны самостоятельнӧя.
Ме ог волнуйтчы, тӧда, мый велӧдӧм курсант оз вӧч ыджыд ӧшибка.
Но хладнокровиеӧй менам вошӧ, кор аддза, мый Клочков некыдз оз вермы пуксьыны муӧ.
Грӧзита сылы кулакӧн му вывсянь, кыдзи коркӧ грӧзитліс аэроклубса учлётъяслы миян инструктор.
«Пӧттӧдзыс» лэбалӧм бӧрын Клочков пуксис.
Менам полӧм оправдайтчис: самолёт збыльысь жугалыштіс.
Машина рулитіс заправочнӧй линия вылӧ.
Техник видлаліс крепление узелъяс, а сійӧ кадӧ ме виді курсантӧс сыысь, мый дыр «утюжитіс» воздухсӧ.
Дум вылӧ уси сьыланкыв, кодӧс ми сьывлывлім, кор вӧвлім: курсантъясӧн, «<rus>Раскинулось море широко</rus>» мотив серти:
<rus>Его привели к командиру звена,</rus>
<rus>Налево семь раз повернули</rus>
<rus>И стружку снимали с него полчаса,</rus>
<rus>У бедного слезы блеснули...</rus>
...Кымын неспособнӧйджык, сьӧкыдджык вӧлі ученикыс, сымын радпырысьджык да унджык ме уджалі сыкӧд.
И кор шедӧдлі успех, то вӧвлі меным вывті долыд.
Велӧдны мортӧс сылы сьӧкыд делӧӧ, юксьыны сыкӧд опытӧн — мый вермас лоны таысь вылынджыкыс!
13. Сизимӧн кызь витлы паныд
Прӧст кадӧ, самолёт борд улын куйліг, ме лыдди воздушнӧй бойяс мунӧм йылысь да детинка моз мӧвпалі пышйыны Москваӧ, а сысянь фронт вылӧ.
Ме эг думыштчыв сы вылын, кыдзи тайӧс пӧртны олӧмӧ, но ачымӧс аддзи нин боевӧй самолётысь сійӧ лётчик местаас, кодлӧн подвигъяс йылысь сӧмын на лыдди газетаысь, да, кыдзи шуласны, пыри сылӧн рольӧ.
Бой мунӧмсӧ сійӧ кадӧ ме тӧдлі слаба, да и абу кокни сійӧс тӧдны, кытчӧдз он веськавлы фронт вылӧ...
Тӧдлытӧг воис 1942 во.
Ми пасйим сійӧс сьӧкыд кадӧ.
Но сьӧлӧм вылын вӧлі кокньыдджык нин: Москва дорын немецъясӧс жугӧдӧма.
Сӧветскӧй Армия зэв ыджыд фронтлӧн разнӧй участокъясын вӧчаліс враг кузя тӧдчана ударъяс.
Февраль 23 лун — Сӧветскӧй Армиялӧн кызь нёльӧд годовщина.
Училищеын праздничнӧй настроение: немецъяслысь тӧвся наступлениесӧ орӧдӧма!
Нёль тӧлысь чӧжӧн миян армия наступайтіс Москва дорсянь нёльсё километрысь унджык.
Тайӧ лунӧ менам другъяс-инструкторъяс — да ме пӧлучитім старшӧй сержантлысь звание.
Ми гордитчим, вӧлім шудаӧсь да рытывбыд тӧлкуйтім грядущӧй боевӧй делӧяс йылысь.
Напряжённӧя велӧдчигтыр прӧйдитіс кык тӧлысь да джын.
Менам курсантъяс лэбалісны бура.
Май 1 лун кежлӧ пӧлучиті комэсксянь благодарность.
Менам эз вӧв ни ӧти взыскание, ни ӧти замечание, и стрӧг командиркӧд отношениеяс бӧр бурмисны.
Торжественнӧй вечер вылын политрук миянлы лыддис Оборона кузя Народнӧй Комиссарлысь первомайскӧй приказ.
Ме уна думайті Наркомлӧн кывъяс йылысь, сылӧн приказ йылысь, кӧні сійӧ тшӧктӧ совершенствуйтны боевӧй выучка.
Та йылысь жӧ муніс сёрни и комсомольскӧй собрание вылын: кыдзи бурджыка гӧтӧвитны асьтӧ боевӧй деятельность кежлӧ.
Военно-воздушнӧй вынъяслӧн тактика кузя преподаватель вӧчис миянлы интереснӧй альбом.
Сійӧ чукӧртіс сэтчӧ газетаясысь статьяяс, кӧні гижӧма тактика боксянь интереснӧйджык бойяс йылысь.
Преподаватель меным сетіс альбомсӧ некымын лун кежлӧ.
Тайӧ вӧлі зэв бур пособие.
Ме подробнӧя разбирайті курсантъяскӧд миян да вражескӧй авиациялысь тактикасӧ, тӧдмӧді найӧс боевӧй лётчикъяслӧн опытӧн.
Рытъясын дыр пукала альбом видлалігтыр, бура велӧда, анализируйта фронтӧвӧй лётчикъяслысь быд тактическӧй приём, чертита бумага вылын бойлысь схемаяс, торъя фигураяс, гижала блокнотӧ ассьым выводъяс.
Тайӧ «творческӧй лабораторияыс» меным сетіс ыджыд пӧльза.
Ме ещӧ эг на вӧв фронт вылын, но куті бурджыка нин представляйтны аслым бойын лётчиклысь действиеяссӧ.
Унаторйӧн отсаліс сійӧ, мый ме кужи рисуйтчыны.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын ме пыри штаб коридорӧ да аддзи витрина дорысь, кытчӧ пырджык ӧшӧдлывлісны газетаяс, лётчикъясӧс.
Найӧ мый йылысь кӧ пӧся сёрнитісны.
Газетаын вӧлі йӧзӧдӧма статья, кӧні висьтавсис сизим сӧветскӧй лётчиклӧн кызь вит фашистлы паныд замечательнӧй бой йылысь, коді помасис врагӧс жугӧдӧмӧн.
Сизим отважнӧй пӧвстын — миян училищеса куим питомец.
Найӧс мӧдӧдісны фронт вылӧ, кор ми вӧлім гортын на, Украинаын.
Ми гордитчим ёртъясӧн.
Тайӧ славнӧй семёркаыслӧн командирлы, лётчик Ерёминлы, бӧрынджык вӧлі сетӧма самолёт, кодӧс стрӧитӧма колхозник-патриот Ферапонт Головатыйлӧн сбережениеяс вылӧ.
14. Кыкпӧлӧс контрольлӧн закон
Матысмис менсьым группаӧс выпуститан лун.
Колӧ вӧлі медбӧръяысь лэбны курсанткӧд зонаӧ да петкӧдлыны штопорӧ вӧйтчӧм.
Водз асылын ми петім аэродром вылӧ.
Механик доложитіс, мый самолёт исправнӧй.
Ме лэби увереннӧя.
Вӧчи штопор да заводиті петкӧдны самолётӧс.
Сеті газ, а мотор оз уджав.
Бергалігтыр самолёт кутіс веськыда лэччыны увлань.
Кыски ручкасӧ аслань.
Самолёт мӧдіс бергавны мӧдарлань.
Ӧдйӧ матысмис му, а сыкӧд тшӧтш и катастрофа.
Оз позь воштыны ни ӧти секунда!
Ог вермы гӧгӧрвоны, мый лои моторкӧд.
Медбӧръяысь босьтчылі выровняйтны самолёт, и со сійӧ горизонтальнӧй положениеын нин.
Но пуксьыны быть ковмас.
Местностьыс абу рӧвнӧй.
Видзӧда гӧгӧрбок — бокын хлопок плантация.
Веськӧдчи сылань.
Лэчча вочасӧн увлань.
Ручкаӧс кыски аслань — самолёт пуксис муӧ да котӧртіс.
Сійӧ сунласис ныр вылас — вот-вот какуньтчас!
Площадкаыс пӧката.
Водзын — пропасть.
Сэтчӧдз дас вит-кызь метр вотӧдз самолёт сувтіс.
Тыдалӧ, помасис горючӧй.
Восьті пробка и аддза — бензин збыльысь абу!
Кыла дзик матысь мотор шум.
Видзӧдлі вывлань.
Уліті лэбӧ эскадрильяса командирлӧн самолётыс.
Ме петкӧдла знакъясӧн, мый бензин абу; командир грӧзитӧ меным кулакнас.
Самолёт муніс, а ми шогпырысь пукалам да виччысям бензин.
Сэтшӧм ӧбиднӧ!
Ме бара, навернӧ, веськалі нерадивӧйяс лыдӧ, бара нюжалас менӧ фронт вылӧ ыстӧм!
Командир воис автомобильӧн.
Меным сэтшӧм яндзим!
Доложиті сы йылысь, мый бензин эз тырмы да быть лои пуксьыны, но самолёт дзик исправнӧй.
Командир прикажитіс заправитны самолёт бензинӧн.
Бензобак зарядитісны.
Командир ачыс пуксис кабинаӧ да, босьтчыліс лэбны.
Но тайӧс вӧчны эз вӧв позяна — вывті нин ичӧт площадкаыс.
Сійӧ прикажитіс разберитны самолёт.
Некымын час мысти ми вайим самолёт аэродром вылӧ.
Комэск корис менӧ.
Ме тӧді, мый лоас неприятнӧй сёрни: командир, кыдзи шулывлӧны миян, стружитыштас менӧ.
Но сійӧ встретитіс менӧ эз сідз скӧра, кыдзи виччыси.
— Некор эн вунӧдӧй, мый техниклы дӧверяйтіг колӧ сідзжӧ и прӧверяйтны сійӧс, — шуис комэск.
— Кыкпӧлӧс контроль предупреждайтӧ происшествиеяс.
Командир вӧчис сӧмын тайӧ замечаниесӧ, тыдалӧ, сы вӧсна, мый ме удачнӧя пуксьӧді самолёт: ни авария эз ло, ни эз жугав.
Тайӧ правилӧсӧ: контроль — медбур способ, медым эз ло происшествие, ме чорыда куті помнитны.
Ас вылӧ мыжсӧ, дерт, ме босьті, но механиклы, коді миян лэбӧм водзвылын доложитіс, мый бакъясын тырыс горючӧй, месянь сюрыштіс.
15. Моторкӧд случай
Став курсантъяс успешнӧя помалісны велӧдчӧм.
Найӧ кытшалісны менӧ.
Налӧн возбуждённӧй чужӧмъясныс казьтыштісны меным, кыдзи ме ачым волнуйтчи воӧн-джынйӧн сайын, кор янсӧдчим аэроклубса инструкторкӧд.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Курсантъяс аттьӧалӧны менӧ, и меным таысь зэв долыд: тӧда, мый найӧс гӧтӧвитӧма абу лёка.
Найӧ ставныс лэбасны фронт вылӧ, а меным пока поручитісны ӧдйӧджык лэдзны мӧд лётнӧй группа.
И бара быдса лунъяс колляла аэродром вылын.
Выль группаын меным торйӧн ёна сьӧлӧм вылӧ воис еджыд юрсиа зон, харьковчанин Иван Фёдоров.
Сійӧ вӧлі зэв старайтчысь, весёлӧй да ёсь кывъя морт.
Водз асылын меным колӧ вӧлі сыкӧд лэбны маршрут кузя.
Машинаным, кодӧн ми лӧсьӧдчам лэбны, слабиник пятицилиндрӧвӧй мотора учебнӧй самолёт.
Лэбӧм водзвылын ме бура прӧвериті машина.
Ставыс кыдз быттьӧ лючки-ладнӧ, мотор уджалӧ бура.
Кыпӧдчим воздухӧ.
Джудждаыс комын-нелямын метр.
Улын тыдыштліс кӧрт туй станция, кар...
Мотор друг мӧдіс джӧмдавны, зэв ӧдйӧ кутіс чинны тяга.
Самолёт лэччис увлань.
Гӧгӧр зданиеяс — пуксьӧдны самолёт некытчӧ.
Дзик самӧй керкаяс весьтын сылӧн ӧдйӧ чиніс скоростьыс.
Вот-вот сатшкысям кутшӧмкӧ керка вевтӧ!
Медым не зурасьны веськыда, ме пӧлыньті самолётӧс борд вылас.
Друг мыйкӧ чорыда тратшмуні: самолёт тангысис керка пельӧсӧ.
Здук кежлӧ ме вошті садьӧс; кор вои ас садьӧ, нинӧм ог вермы гӧгӧрвоны.
Ме водзын кирпичнӧй станционнӧй здание.
Ме решиті, мый тайӧ меным кажитчӧ.
Лэпті юрӧс — збыльысь тайӧ кирпичнӧй стен.
Ӧдва кыдзкӧ бергӧдчи.
Фёдоров пукалӧ дзоньӧн кольӧм аслас кабинаын, чужӧм вылас сійӧ ёна вежсьӧма.
Ме видзӧдлі бокъясӧ — быдлаын туплясисны торпыригъяс.
Сувті да кыдзи и век кӧсйи воськовтны кабинаысь, но кабинаыс быттьӧ абу и вӧвлӧма.
Тувччавны вӧлі сьӧкыд, и ме уси.
Ӧдва кыдзкӧ пӧрччи парашют, шлем.
Фёдоров, кор аддзис, мый ме ветлӧдла, долыда горӧдіс: «Ставыс ладнӧ!»
Сійӧ чайтӧма, мый ме ёна дойми.
Гӧгӧр чукӧртчисны йӧз.
Воис машина, и некымын минута мысти ми веськалім госпитальӧ.
Менам тьӧзкалӧн доймӧма сюрсалыыс, менам — кыкнан кокӧй: дыр эг вермы ветлыны.
Госпитальын куйлім тӧлысь кымын.
Катастрофа расследуйтӧм петкӧдліс, мый мотор ӧткажитӧма абу миян мыж вӧсна.
Ме бара стройын, бара велӧда и велӧдча ачым.
16. Москваӧ
Ёна волнуйтчигтыр ми следитам Сталинградскӧй битва бӧрся.
Став миян мӧвпъясным да сёрниным — Сталинград йылысь.
Волжскӧй твердыня весьтын мунӧны чорыд воздушнӧй бойяс.
Найӧ пансьӧны югдыны заводитӧмсянь да кыссьӧны пемыдӧдзыс.
Меным сэтшӧм окота лоны Сталинградскӧй битваса участникӧн, сэтшӧма ненавидита врагӧс, сы мында менам вын, а ме должен лоны сӧмын наблюдательӧн!
И кытчӧдз лоас тадзсӧ?
Ме гӧгӧрвоа, кутшӧма колӧ ӧні быд инструктор, кутшӧм важнӧ сетны фронтлы бура гӧтӧвитӧм лётчикъясӧс, но став менам думъяс — фронтӧвӧй аэродромъяс вылын, Волга весьтса небесаын.
Ӧтчыд ме вои тренировочнӧй полётысь.
Сулаліс вывті жар поводдя.
— Мӧдім купайтчыны!
— нуӧдіс менӧ Усменцев.
Сӧмын на ми вӧлі лӧсьӧдчам мунны оросительнӧй канал дорӧ, коді вӧлі визувтӧ джуджыд топольяс пӧвстті аэродромсянь неылын, ме дінӧ воис техник:
— Тіянӧс корӧ комэск.
— Виччысьыштлы, регыд воа!
— горӧді Гришалы.
Ӧдзӧсӧд петігӧн паныдаси мӧд отрядысь звеноса командир — лейтенант Петро Кучеренкокӧд.
Сійӧ спокойнӧй, выдержаннӧй, скромнӧй лётчик.
Сёрнитӧ ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, ветлӧдлӧ быттьӧ ассьыс быд воськов донъялігтыр.
Сійӧс тшӧтш корӧма комэск.
Пырим ӧтлаын.
Доложитім.
Эскадрильяса командир сувтіс да сюся видзӧдӧ миян вылӧ.
Но, думайта, ӧні заводитас мыйыськӧ видны.
Командир сулыштіс чӧла, а сэсся надзӧникӧн шуис:
— Да, ме тӧда, ті лётчикъяс абу лёкӧсь, он подведитӧй миянӧс фронт вылын.
Тіянӧс кыкнаннытӧ вызывайтӧны Москваӧ.
Петанныд туйӧ аски асывнас.
abu
Меным весиг эз эскыссьы.
Командир кутліс миянлысь кияс, и ми петім.
Тайӧ юӧрсӧ кывлӧмаӧсь нин аэродром вылын, и ребята виччысисны миянӧс ӧдзӧс дорын.
Сэні и менам друг — Гриша Усменцев.
Ме уськӧдчи сійӧс кутлыны:
— Фронт вылӧ муна, Гриша!..
Чепӧльтышт менӧ, гашкӧ ме узя!..
Рытнас ребята колльӧдісны миянӧс.
Ми чукӧртчим Кучеренко ордын — сійӧ вӧлі гӧтыра.
Меным зэв лои сьӧкыд, кор аддзи Петролысь ичӧтик нывкасӧ, сійӧ гӧтырлысь бӧрдӧм чужӧмсӧ.
Петро тӧждысьӧмпырысь да меліа видзӧдлывліс сы вылӧ да мигнитыштліс миянлы: «Со, пӧ, ребята, гӧтырӧй расстроитчис, ті сійӧс гажӧдыштӧй».
Асывнас ме чеччи ставсьыс водз.
Талун Москваӧ!
Висьталісны, мый сысянь — веськыда фронт вылӧ.
Воис Петро.
Сійӧс колльӧдісны гӧтырыс да ичӧтик нылыс.
Машина виччысис нин.
Ребята кытшалісны миянӧс, мунысьясӧс, топыд кытшӧн.
Усменцевлы, Панченколы, Коломиецлы, Фёдоровлы эскадрильяса командир разрешитіс колльӧдны миянӧс карӧдз.
Петро окыштіс нывкасӧ:
— Бура быдмы, нылӧй, да батьтӧ эн вунӧд.
Аддзысьлытӧдз!
Гӧтырыс зілис нюммунны, но сылӧн бандзиб кузяыс гӧгыльтчисны гырысь синва войтъяс.
abu
abu
abu
abu
— Ёртъяс, кад нин мунны, — шуис командир.
Ми тэрыба прӧщайтчим да пуксялім машинаӧ.
Вӧрзим.
Петро кавшасис машинаӧ, кор сійӧ муніс нин.
Ми вӧчим сідз, быттьӧ огӧ и казялӧ сылысь волнуйтчӧмсӧ.
Ребята котӧртісны машина бӧрся да горзісны:
— Нӧйтӧй врагӧс!
Ёнджыка!
Машина кежис неыджыд гӧра сайӧ, и аэродром эз кут тыдавны.
Петро сувтіс миянлы мышнас да ӧшйис кабина вылӧ.
Ми лӧним.
— Да, мед кӧть не вунӧдны!
— друг шуис Фёдоров да мыччис меным ассьыс карточкасӧ.
— Тайӧ тэныд казьтылӧм вылӧ.
Ме босьті карточкасӧ да гораа лыдди мӧдар боксьыс гижӧдсӧ: «Помнит керка пельӧс да некор эн шӧйӧвош!
Тьӧзка Фёдоров».
Ребята серӧктісны, и сійӧ шог чувствоыс, коді шымыртліс миянӧс Петролӧн гӧтырыскӧд янсӧдчигӧн, ӧдйӧ быри.
Карын ми мунім училищелӧн штаб дорӧ и сэні аддзысим мукӧд эскадрильяса ребятакӧд.
Мунысьясыс чукӧрмим кӧкъямыс морт.
Ставнысӧ ме тӧді сӧмын чужӧм сертиыс — паныдасьлім, кор училище вӧлі на Украинаын.
Аэродром кузя другъяслы кад нин вӧлі мунны гортаныс.
Прӧщайтчим дыр да шума.
Гриша дыр кутіс менсьым киӧс да долис:
— Тэ сӧмын гиж, кор уськӧдан самолёт.
Пыр жӧ гиж, кылан?
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
БОЕВӦЙ СЕМЬЯЫН
1. Выль друг
Ми мунім сійӧ местаясті, кыті во сайын рытыввывсянь асыввылӧ прӧйдитіс миян эшелон.
Меным паныда нар вылӧ лӧсьӧдчис мӧд эскадрильяысь старшӧй сержант Лёня Амелин.
Сылӧн долыд руд синъяс да мича, спокойнӧй чужӧм.
Сійӧ ыджыд тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧма, сёрнитӧ надзӧник, ветлӧдлӧ лабутнӧя да ортсысяньыс абу и лётчик-истребитель кодь.
Но тайӧ сӧмын тадз кажитчӧ.
Фронт вылын сійӧ петкӧдліс асьсӧ отважнӧй истребительӧн.
Лёнякӧд ми ӧдйӧ дружитчим.
Миян сыкӧд вӧлӧмкӧ унатор ӧткодьыс.
Сійӧ, кыдзи и ме, став сьӧлӧмсяньыс зілис ӧдйӧджык петны бойӧ.
Ребята шуӧны, мый Лёня бура владейтӧ пилотируйтам техникаӧн.
Но кыдзи ми ставным кутам пилотируйтны бойын?
Ми эгӧ на тӧдӧ ӧта-мӧдлысь боевӧй качествояссӧ, эгӧ на тӧдӧй кыдз колӧ весиг асьнымӧс.
Неуна полӧмпырысь ме думайтлывла Петро йылысь: сійӧ вӧлі надзӧн думайтысь, а бойын колӧ решайтны тэрыба.
Правда, воздухын мортыд вежсьӧ.
Бойын морт лоӧ пелькӧн да смелӧн, босьтӧ сэтшӧм качествояс, кодъяс войнаӧдз сылӧн некор эз вӧвлыны.
Ми сёрнитам та йылысь туй чӧж — пӧся, яра, да вензям ас костын.
Волга вомӧн вуджигӧн ме думайті сы йылысь, мый сійӧ нуӧ йиӧн дорӧм васӧ сэтчӧ, героическӧй Сталинградӧ, и мый сэні, гашкӧ, лун-мӧд мысти лоа и ме...
Поезд мунӧ территорияті, коді войясын пемдӧдсьӧ.
Пыді тылын олігӧн ми тайӧс эг аддзывлӧй.
Миянлы висьталісны, мый ӧткымын станцияяс весьтӧд войясын лэбавлісны немецкӧй самолётъяс, мукӧддырйиыс бомбитлісны.
Ноябрь 7 лунӧ ми пукалім поездын да зэв ёна жалитім, мый эг веськалӧ тайӧ лун кежлӧ Москваӧ.
2. Оборона кузя Наркомлӧн кывъяс
Столицалань матыстчигӧн ме видзӧді ӧшинь пыр Москва дорса дачнӧй местаяс вылӧ да зэв ёна волнуйтчи...
Москва...
Столица...
Мыйта ме думайтлі сы йылысь 1941 вося сьӧкыд луньясӧ!..
Ми воим ноябрь 8 лунӧ, кӧдзыд, сэзь лунӧ.
Джуджыд вокзал пытшкын вӧліны пӧшти сӧмын военнӧйяс.
Миянлы Лёнякӧд зэв вӧлі окота кывзыны висьталӧмсӧ том фронтовиклысь, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь некымын морт.
Но сопровождающӧй, коді воис миянла лётно-техническӧй составлӧн сборнӧй пунктсянь, нуӧдіс миянӧс метроӧ.
Первойсӧ неуна шӧйӧвошлім, кор пырим мупытшкӧсса югыд залӧ.
Пуксим поездӧ да синнымӧс чӧвтлытӧг видзӧдім мыччысьлысь станцияяс вылӧ.
...Лётно-техническӧй составлӧн сборнӧй пункт залын уна боевӧй лётчикъяс.
Но эмӧсь и миян кодь жӧ том йӧз.
Лётчикъяс висьтавлӧны воздушнӧй бойяс йылысь: ӧтияс сӧмын на воӧмаӧсь фронт вылысь, мукӧдъяс — госпитальясысь.
Лёнякӧд ми сулалам бокын, ӧшинь дорын, да кывзам.
— Внимание!
Ӧні тіянӧс тӧдмӧдасны Оборона кузя Народнӧй Комиссар Сталин ёртлӧн докладӧн да приказӧн, — объявитісны миянлы.
Ставӧн сувтісны.
Торжественнӧй чӧв-лӧньын бура кывзам докладысь быд кыв.
«.«Кутшӧм главнӧй цель преследуйтісны немецко-фашистскӧй стратегъяс миян фронт вылын ассьыныс гожся наступление восьтӧмӧн?
Донъявны кӧ иностраннӧй, сы лыдын и немецкӧй, печатьлӧн откликъяс серти, то позьӧ думыштны, мый наступлениелӧн главнӧй цельыс вӧлі Грозный да Баку нефтянӧй районъяс босьтӧмын.
Но фактъяс решительнӧя опровергайтӧны татшӧм предположениесӧ.
...Мыйын жӧ, сідзкӧ, вӧлі немецкӧй наступлениелӧн главнӧй цельыс?
Сійӧ вӧлі сыын, медым кытшовтны Москваӧс асыввывсянь, орӧдны сійӧс волжскӧй да уральскӧй тылысь да сэсся кучкыны Москва вылӧ.
...Дженьыдджыка кӧ шуны, немецъяс гожся наступлениелӧн главнӧй цельыс вӧлі сыын, медым кытшавны Москва да помавны войнасӧ тайӧ воын.
...Но, кык кӧч бӧрся — и нефть бӧрся, и Москва кытшалӧм бӧрся — вӧтчӧмӧн, немецко-фашистскӧй стратегъяс лоины сьӧкыд положениеын.
...Сӧмын миян Сӧветскӧй страна да сӧмын миян Краснӧй Армия способенӧсь выдержитны татшӧм натисксӧ».
abu
Доклад лыддьӧм помасис.
Кылісны гора аплодисментъяс.
Ставӧн воодушевитчӧмаӧсь.
Настроение менам ёна кыптіс.
Лёнялӧн синъясыс дзирдалӧны, и сылӧн век спокойнӧй чужӧмыс ӧні долыда нюмъяліс.
Ми кутлам ӧта-мӧдлысь кияс.
3. Майор Солдатенко
— Ребята, тані, кывлі ме, формируйтӧ полк бывалӧй лётчик майор Солдатенко, — висьталӧ миянлы Петро.
— Меным сы йылысь висьталісны сы мында, мый кӧсъя веськавны сӧмын сы дінӧ.
Фашистъяслы паныд сійӧ тышкасьлӧма нин Испанияын, муртса абу пӧгибнитӧма сотчысь самолётын.
Чужӧмыс сылӧн сотчӧма.
Командир, шуӧны, стойкӧй, стрӧг да душа-морт.
Кыдз шуласны, заслуженнӧй лётчик.
— Да, но кыдзи сы дінӧ веськалан?
— Ачым ог тӧд.
Ковмас ориентируйтчыны обстановкаас.
Лун чӧж ми виччысим — вот-вот корасны да мӧдӧдасны фронт вылӧ.
Прӧста овны дышӧдіс, и ми мӧдӧдчим спортзалӧ.
Петім дворӧ.
Видзӧда — миянлы паныд тэрыба восьлалӧ шрамъяса, энергичнӧй чужӧма майор.
Тайӧ, навернӧ, майор Солдатенко.
Ме вашкӧдӧмӧн шуи Лёнялы:
— Гашкӧ, матыстчыны да вӧзйысьны сылӧн полкӧ?
Майор видзӧдыштіс миян вылӧ, вочавидзис приветствуйтӧм вылӧ да муніс водзӧ.
Ме эг лысьт шыӧдчыны сы дінӧ.
Рытнас чукӧртісны миянӧс да юӧртісны, мый ставнымӧс миянӧс, лётчик-истребительясӧс гӧтӧвитан училищеса инструкторъясӧс, зачислитӧма майор Солдатенколӧн полкӧ.
Матыстчис миян командир, видзӧдліс миян вылӧ да нюмъялігтыр ньӧжйӧник шуис:
— Ёртъяс!
Ме сочувствуйта тіянлы.
Тӧда, мый ті разочаруйтчанныд.
Случайнӧ кывлі, кыдзи ті обсуждайтінныд, кутшӧм фронт вылӧ веськавны.
Ставныд ті зілянныд Сталинградӧ.
И ме тіянӧс зэв бура гӧгӧрвоа.
Но сыӧдз, кыдзи мунны фронт вылӧ, тіянлы ковмас на велӧдчыштны тылын.
Велӧдам выль боевӧй самолётъяс, тактика, а сэсся вӧлисти лэбам нӧйтны врагӧс...
4. Ведущӧй да ведомӧй
...И со ми бара учебнӧй аэродром вылын.
Гӧгӧр пожӧма вӧр, неылын ичӧтик ю.
Матігӧгӧрыс мунӧ рӧднӧй местаяс вылӧ.
Ми овмӧдчим ыджыд землянкаын.
Выль ёртъяс пӧвстысь меным торйӧн кажитчӧны старшӧй сержантъяс Кирилл Евстигнеев, Ислам Мубаракшин да Василий Пантелеев.
Найӧ тшӧтш вӧлӧмаӧсь инструкторъясӧн.
Меным кажитчӧ, мый ме тӧда найӧс зэв нин важӧнсянь.
Вообщӧ меным везитӧ: ёртъяс менам бурӧсь.
А война вылын тайӧ вывті коланатор.
Менӧ индісны старшӧй лейтенант Гаврышлӧн эскадрильяӧ.
Миянӧс юклісны ведущӧйяс да ведомӧйяс вылӧ.
Ме веськалі звеноса командир младшӧй лейтенант Габуния дінӧ ведомӧйӧн.
Петроӧс индісны полкса командирлы отсасьысьӧн.
Кор лыддисны приказ, Габуния матыстчис ме дінӧ да шуис:
— Зэв бур — ӧтлаын лэбавны кутам!..
Вай тӧдмасям: висьтав ас йывсьыд.
Ме тшӧтш висьтала.
Мича вӧлі сылӧн вӧсни чертаяса, думыштчӧм сьӧд синъяса чужӧмыс.
Сылӧн вӧлі кокни, муртса йӧктыштысь походка.
Лӧз гимнастёркаыс бура пукаліс сы вылын.
Сійӧ и лэбаліс мичаа, смела, увереннӧя.
Габуния висьталіс, мый специальность сертиыс сійӧ педагог, помаліс аэроклуб, сэсся, война лунъясӧ, лётнӧй училище.
Сійӧ вӧлі нин партияса членӧн.
Тайӧ лунсяньыс ми — ведущӧй да ведомӧй — лоим бур другъясӧн.
Орччӧн узьлім, ӧтлаын ветлім столӧвӧйӧ.
Сідз нин пырӧма, мый ведомӧй оз торйӧдчыв ведущӧйысь и му вылын, велӧдӧ сылысь движениеяссӧ, привычкаяссӧ, тӧдвылын кутӧмӧн, мый ставыс тайӧ згӧдитчас воздухын.
Аэродром вылын чужӧ будущӧй боевӧй параяслӧн дружба.
Дружба колӧ быдлаын да пыр, быд уджын: пулемёт дорын и танкын, станок дорын и классын парта сайын.
Но воздушнӧй бойын сійӧ колӧ ставсьыс ёнджыка.
Лётнӧй паралӧн дружбаыс обязывайтӧ сюся следитны воздухын и аслад и ёртыдлӧн быд ӧшибка бӧрся: товариществолӧн лӧжнӧй чувство вӧсна кӧ он инды другыдлӧн ӧшибка вылӧ, сідзкӧ тэ содтан ӧшибкасӧ.
Ыджыд тӧдчанлуныс воздушнӧй бойын истребительяслӧн бура велалӧм, дружнӧй паралӧн.
Тайӧ — дружба воинъяслӧн, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь справедливӧй войналӧн великӧй идеяясӧн, кодъяс дасьӧсь Отчизналӧн слава вӧсна любӧй подвиг вылӧ, дружба повтӧм йӧзлӧн, кодъяс асланыс олӧм донӧн дасьӧсь спаситны другыслысь олӧмсӧ.
Тайӧ дружбаыслӧн нинӧм абу ӧткодьыс, панибратствокӧд: ведущӧйлӧн приказ — ведомӧйлы закон.
Татшӧм дружбаыс и лои Габуния да ме костын.
Эскадрильяса миян командир Гаврыш — авиационнӧй училищеса важ работник.
Относитчис сійӧ миян дінӧ, кыдзи «курсантъяс» дінӧ, требовательнӧя, весиг придирчивӧя.
Эскадрильяӧ веськалісны зэв бур, дружнӧй ребята да бур лётчикъяс.
abu
abu
Меным пыр ёнджыка кажитчӧны долыд, прӧстӧй, тактичнӧй Кирилл Евстигнеев да сылӧн кык другыс — Ислам да Василий.
Ислам — лётчик, кодлӧн эм ыджыд инструкторскӧй опыт.
Василий — жизнерадостнӧй, ёсь кывъя да неуна тӧждысьтӧм зон.
Найӧ ёна уважайтӧны Кириллӧс, быттьӧ сійӧ наысь ыджыдджык да опытнӧйджык.
Евстигнеев, збыльысь, зэв способнӧй лётчик да тӧдчымӧн торъялӧ аслас другъяс пӧвстын.
Сылӧн восьса, мича роч чужӧм.
Сійӧ косіник, тушанас абу ёна ыджыд.
Кор Кирилл мыйыськӧ волнуйтчӧ, сійӧ крепыда курччӧ пиньяссӧ, и сылӧн чужӧм вылас вӧрӧны мускулъясыс.
Сійӧ зэв впечатлительнӧй, но сэк жӧ вывті выдержаннӧй.
5. Му вылын аддзысьлӧм
Кыдзкӧ ӧтчыд, столӧвӧйӧ мунігӧн, меным синмӧ усины кык трофейнӧй вражескӧй истребитель «Мессершмитт–109».
Найӧ сулалісны миян самолётъясысь бокын.
Аслым тӧдлытӧг ме муні на дорӧ.
Ме кытшлалі на гӧгӧр, видзӧді да тӧдмалі трӧпӧк местаяссӧ.
Пока ме бергалі «мессершмитт» гӧгӧр, ме дінӧ воис комбинезона боевӧй лётчик да шуис:
— Мый видзӧдам?
«Мессерлысь» трӧпӧк местаяс корсян?
Сійӧс уськӧдны медся кокни вылыссяньыс.
Лётчик, дерт, вӧлі прав.
Но мукӧддырйиыс ӧд и улыссяньыс, «мессерлы» кынӧмас, колӧ лыйлыны, оз пыр удайтчы лыйлыны вылыссяньыс.
И ме кекуртчӧмӧн куті ещӧ сюсьджыка видлавны «мессершмиттӧс», зіли тӧдмавны, кыдзи бурджык сыӧ метитчыны воздухын.
Сэсся вешйи бокӧ да мӧді ылісянь видзӧдны вражескӧй истребитель вылӧ, медым запомнитны сылысь став раккурсъяссӧ.
abu
Сійӧ кадсянь лои менам правилӧӧн: столӧвӧйысь воигӧн син серти ме мерайтлі туйсянь «мессершмиттъясӧдз» сё метр да дыр сулавлі места вылын думысь вражескӧй самолётӧ метитчигтыр.
Учебнӧй аэродром вылын миянӧс суис долыд юӧр: 1942 вося ноябрь 19 лунӧ, Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн приказ серти, Сӧветскӧй Армия Юго-Западнӧй, Донскӧй да Сталинградскӧй фронтъяслӧн вынъясӧн вуджис стремительнӧй наступлениеӧ да вӧчис враг кузя ыджыд удар.
Заводитчис Сталинград дорын немецкӧй войскаӧс кытшалӧм.
Миян пӧвстысь быдӧнлы тайӧ лунъясӧ окота вӧлі лэбны сэтчӧ, Волга берегъясӧ, бырӧдны кытшалӧм немецкӧй войскаӧс.
Но ми велӧдім на теория.
Ми тӧдмасим Лавочкинлӧн конструкцияа «Ла–5» самолётъясӧн.
Декабрын заводитчисны зачётъяс.
Ми сэтшӧм упорнӧя да старайтчӧмӧн уджалім, мый пӧшти ставным сдайтім зачётъяс «отлично» вылӧ, и Солдатенко нюмъялігтыр шуис:
— Ӧні, ёртъяс, заводитам лэбавны «Ла–5» вылын.
На вылын и лэбам фронт вылӧ.
6. «Ла–5»
Миянӧс вуджӧдісны мӧд учебнӧй аэродром вылӧ.
И сэні кӧдзыд январскӧй лунъясӧ ми заводитім лэбавны «Ла–5» истребительяс вылын.
Ме эг вешйыв самолётъяс дорысь, видлалі найӧс быд боксянь.
Крепыд, тшӧтшыд ныра машинаяс сулалісны орччӧн-орччӧн, ставныс ӧткодьӧсь.
Но быд машиналӧн вӧліны аслас, первойсӧ казявны позьтӧм особенностьяс.
Асылын, первойысь самостоятельнӧя лэбӧм водзвылын, ме матыстчи аслам самолёт дорӧ да чолӧмалі сійӧс, кыдзи командирӧс, став правилӧяс серти.
Тайӧс ме вӧчи эг шутитӧм ради, а серьёзнӧя.
Менам учительяс велӧдісны менӧ ёна уважайтны машина.
Самолёт быттьӧ висьталӧ мортлы:
«Велӧдан менӧ — кута служитны тэныд.
Кутан относитчыны лёка — накажита тэнӧ».
Ме полі, мый ребята аддзыласны, кыдзи ме чолӧмала машинаӧс, да кутасны серавны ме вылын.
Видзӧдлі гӧгӧрбок — некод оз видзӧд ме вылӧ, ставныс сулалӧны асланыс самолётъяс дорын да дзикӧдз ылалӧмаӧсь локтан лэбигкежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Быдӧнлы окота вӧлі зэв бура лэбавны выль машина вылын.
Ми, том йӧз, зэв ёна радейтлім мӧдӧд эскадрильяса командир старшӧй лейтенант Гладкихӧс — опытнӧй лётчикӧс, прӧстӧй, бур сьӧлӧма мортӧс.
Сійӧ вӧлі неыджыд тушаа, зумыд морт; вывлань чангыля дженьыдик нырыс вӧсна сылӧн чужӧмыс мыйӧнкӧ муныштіс челядь чужӧм вылӧ.
Гладких лои миян другӧн да радпырысь юксис аслас опытӧн.
Ме зэв ёна жалиті, мый эг веськав сылӧн эскадрильяӧ.
Сійӧ шулывліс миянлы:
— Тӧда: том, весиг бура гӧтӧвитӧм лётчик-истребительлы абу кокньыд нуӧдны первой воздушнӧй бой.
Том лётчик зільӧ уськӧдны врагӧс, но пӧртны олӧмӧ тайӧс первой воздушнӧй бойясын сылы сьӧкыд.
Мукӧддырйиыс ме босьта аслым ведомӧйӧн неопытнӧй лётчикӧс, медым практика вылын петкӧдлыны сылы, кыдзи колӧ действуйтны.
И Гладких сэк висьтавліс кутшӧмкӧ интереснӧй, поучительнӧй эпизод.
Меным зэв ёна кажитчис «Ла–5» вылын надежнӧй, вынйӧра моторыс, и ме уна ноксьывлі самолёт дорын.
Ме дінті прӧйдитігӧн Петро горзывліс меным:
— Но мый, Ваня, тайӧ самолёт вылын петкӧдлам фрицъяслы жарсӧ!
7. Миян «батя»
Кор ми заводитім лэбавны, ставсьыс ёнджыка, кажитчӧ, волнуйтчис Солдатенко.
Сійӧ котӧртліс колльӧдны да встречайтны быд лётчикӧс.
Первой полёт бӧрын ме эг на вевъяв чеччыны машинаысь, а командир котӧртіс нин мелань да горзіс:
— Поздравляйта, старшӧй сержант ёрт!
Зэв рад!
Сійӧ кутліс менсьым киӧс.
— Став лётчикъяс лэбалӧны бура, — мунігмозыс нин содтіс сійӧ да котӧртіс встречайтны Амелинлысь самолётсӧ.
Солдатенко именнӧ котраліс: сылы непременнӧ колӧ вӧлі встретитны быдӧнӧс.
Ми сійӧс шуим «батяӧн», и сійӧ збыльысь бать моз относитчис миян дінӧ.
«Батя» вӧлі настӧящӧй требовательнӧй командир — учитель, наставник, воспитатель, ротозейяс да дисциплина торкысьяс дінӧ беспощаднӧй, но дась отсавны кывйӧн да делӧӧн быдӧнлы, коді уджалӧ добросовестнӧя.
Ми радейтім, уважайтім сійӧс, быдторйын кывзысим сылысь.
Тайӧ вӧлі морт, код йылысь быдӧн шуӧ — «полклӧн душа».
Меным колӧ вӧлі вӧчны медбӧръя тренировочнӧй полёт, но чужтіс сомнение моторлӧн уджыс.
Воис эскадрильяса командир:
— Старшӧй сержант ёрт, мыйла нюжӧдчанныд?
Тіянлы висьталӧма: вӧчны кык полёт.
Командирлӧн кыв — закон.
Пукси кабинаӧ.
Прӧвериті сійӧс.
Лэби.
Кыпӧдчи ветымын метр джуджда.
Друг казялі — моторкӧд мыйкӧ абу ладнӧ.
Скорость чинӧ.
Вешті ручкаӧс ассянь да вуджӧді самолётӧс планируйтӧмӧ.
Лички кнопка, медым уберитны шасси.
Водзын — ыджыд вӧр массив.
Ме ӧдйӧ кежи боклань, тэрыба петкӧді машинаӧс планируйтан уголысь да пукси фюзеляж вылӧ лым пиӧ.
Чорыда тракнитіс, и ме ёна тангыси юрӧн.
Но доймӧмсӧ эг кывлы.
Чеччышті самолётысь да кытшовті сы гӧгӧр, медым видзӧдлыны, ставыс-ӧ ладнӧ.
Мыйлакӧ бара пукси кабинаӧ да сӧмын сэки казялі, мый юрӧй ёна висьӧ, и куни синъясӧс.
Кор бӧр восьті — аддзи Солдатенкоӧс, Гаврышӧс, Габунияӧс.
Волнуйтчӧмысла едждӧдӧм Габуния горзіс:
— Ваня, тэ ловъя, дзоньвидза!
Кутшӧм бур!
Солдатенко тӧждысьӧмӧн юасис, кыті менам висьӧ.
Сылӧн тӧждысьӧм вӧсна меным лои весиг долыд, но менӧ мучитіс мӧвп: гашкӧ, ме мыжа авария лоӧмысь?
Найӧ осторожнӧя кыскисны менӧ кабинаысь, пуктісны машинаӧ да нуисны санчастьӧ.
Рытнас менам кыптіс температура, и ме уси шогӧ сыысь, мый петі стройысь.
Солдатенко воис видлыны менӧ.
Помнита, кыдзи тӧждысьӧмӧн сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, лӧсьӧдаліс менам юр вылысь йи да пӧся сёрнитіс, быттьӧ лыддис менсьым мӧвпъяс:
— Фронт вылӧ лэбны пӧра, некор тэд куйлынысӧ.
Бурд ӧдйӧджык да эн гажтӧмчы.
Ставыс прӧйдитас, тэ крепыд.
Радейтана командирлӧн кывъясыс быттьӧ бурдӧдыштісны.
Меным лои лӧсьыдджык и некымын лун мысти дзикӧдз бурді.
Мотор косялісны.
Тыдовтчис, мый оборотыс усьӧма ӧти агрегатлӧн уджавны дугдӧм вӧсна.
Эз прӧста миян командир индывлы сы вылӧ, медым действуйтны воздухын ӧдйӧ!
Ме кӧ эг вӧч тадзи, эськӧ жугалі.
Тэрыба действуйтӧм вӧсна эг лёка пуксьӧд самолётӧс.
8. Гӧтӧвитчам фронт вылӧ лэбигкежлӧ
Январь 25 лунӧ миян ыджыд праздник — лыддьӧны Юго-Западнӧй, Южнӧй, Донскӧй, Северокавказскӧй, Воронежскӧй, Калининскӧй, Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъяслӧн войскаяс кузя Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказ.
Сталинград дорын гитлеровскӧй армияӧс жугӧдӧма.
Ленинградлысь блокада орӧдӧма.
Мездӧма миянлысь зэв уна кар да населённӧй пункт.
Февраль 2 лунӧ — Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн выль приказ, тайӧ пӧрйӧ Донскӧй фронтлӧн войска кузя: успешнӧя помалӧма Сталинград дорын кытшалӧм вражескӧй войскаӧс бырӧдӧм.
Помасис историческӧй Сталинградскӧй операция.
Ми гӧтӧвитчам фронт вылӧ лэбигкежлӧ.
Миянлы вайисны «Ла–5» выль самолётъяс.
Найӧс стрӧитӧма Валерий Чкалов землякъяслӧн трудӧвӧй сбережениеяс вылӧ, и налӧн бортъясас — гижӧд: «Валерий Чкалов нима».
Кутшӧм уна благороднӧй мӧвпъяс чужтӧ миян кадся великӧй лётчиклӧн нимыс!
Миян пӧвстысь, том пилотъяс пӧвстысь, коді эз мӧвпавлы кӧть неуна лоны сы кодьӧн; самоотверженнӧя да повтӧг, кыдзи сійӧ, служитны Рӧдиналы!
Быд лётчиклы закрепитісны машина.
Меным веськалі 75-ӧд № пятибачнӧй «Ла–5».
Став мукӧд ребяталӧн — трёхбачнӧй машинаяс; найӧ маневреннӧйджыкӧсь, кывзысьысьджыкӧсь да вертлявджыкӧсь.
А пятибачнӧй неуна сьӧкыдкодь: ыджыд скоростьтӧ сыӧн он сет.
Ӧбиднӧ.
Менсьым улын настроениеӧс казяліс эскадрильяса командир.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ, мыйын делӧыс, сылӧн аслас педагогическӧй приёмъяс, и сійӧ янӧдыштӧ менӧ:
— Ті, старшӧй сержант ёрт, кыдзи меным кажитчӧ, лыддянныд нин асьнытӧ сэтшӧм опытнӧй лётчикӧн, мый сӧмын сверхскоростнӧй самолётъясӧн лэбавны кӧсъянныд?
И сэсся содтӧ оз нин сэтшӧм стрӧга:
— Нинӧм, нинӧм, Кожедуб!
Колӧ велӧдчыны и сьӧкыдлунъяс венны...
Тэ ён, тэныд сы вылын и лэбавны.
Кӧсъя объяснитны сылы, но сійӧ оз кывзы.
Сёрни помалӧма.
Габуния зільӧ бурӧдны менӧ, ребята кокниа сералӧны ме вылын:
— Зато лэбалігӧн бензинтӧ кутам водзӧсавны тэнсьыд...
Да тэ эн шогсьы — вежасны тэнсьыд тайӧ машинатӧ!
Ме и ачым думайта, мый вежасны, но век жӧ ӧбиднӧ.
...Солдатенко чукӧртіс миянӧс да висьталіс:
— Поздравляйта тіянӧс, ёртъяс!
Тіянлы дӧверитӧма зэв бур машинаяс.
Помнитӧй: быдӧнлӧн долг — бура видзны ассьыд самолёт, сы вӧсна мый тіян пӧвстысь быдӧн кутас тышкасьны сы вылын противниккӧд.
Миянлы лэбны мешайтӧ пурга.
Луннас некымынысь шонтылам моторъяс.
Скӧралам поводдя вылӧ — со ӧд кӧрталіс миянӧс му бердӧ!..
Тайӧ лунъясӧ ме частӧ волывлі библиотекаӧ.
Тані чукӧртлісны газетаясысь да журналъясысь воздушнӧй бойлӧн тактика йылысь, вражескӧй авиациялӧн тактикаын вежсьӧмъяс йылысь став материалъяс.
Дыр кад чӧж пукавлі библиотекаын да озырмӧдлі ассьым блокнот медся интереснӧй воздушнӧй бойяс йылысь гижӧдъясӧн да схемаясӧн.
Ыджыд впечатление ме вылӧ вӧчис бой, кодӧс ыджыд воздушнӧй сражениеын мастерскӧя да повтӧг нуӧдіс Сӧветскӧй Союзса Герой Макаров.
Бой мунӧм йылысь гижӧдсӧ лыдди некымынпӧв.
Уна эськӧ ме сеті, медым паныдасьны да сёрнитыштны татшӧм лётчиккӧд.
Фронт вылӧ лэбӧм водзвылын менӧ шымыртіс сійӧ сосредоточеннӧй кыпыд настроениеыс, коді Отечественнӧй война воясӧ вӧвлі быд сӧветскӧй том мортлӧн первой бойяс водзвылын.
Ми думайтім, мый Сӧветскӧй Армиялысь кызь витӧд годовщина кутам пасйыны фронтӧвӧй обстановкаын нин.
Но поводдя нюжӧдіс миянлысь тылын олӧм.
Февраль 23 лунӧ ми лыддим Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь праздничнӧй приказ.
Быдӧнлӧн чужӧмыс долыд, нюмъялӧ.
— Лыддинныд?
Приказын висьтавсьӧ, мый заводитчис нин Сӧветскӧй странаысь врагӧс массӧвӧя вӧтлӧм!..
Сӧветскӧй войска успешнӧя наступайтӧны став фронт пасьта!
Ме думайті бать йылысь, аслам Ображеевка йылысь, рӧднӧй украинскӧй му йылысь.
Праздничнӧй приказ, кыдзи и век, ёнмӧдіс победаӧ, асланым вынъясӧ эскӧм, но сэк жӧ заставляйтіс быдӧнӧс миянӧс ещӧ ёнджыка подтянитчыны, ещӧ унджык уджавны ассьыд мастерство кыпӧдӧм вылын.
Сэні висьтавсьӧ, мый «миян радъясын не должен лоны места благодушиелы, беспечностьлы, зазнайстволы».
abu
9. Тӧдсаинъясӧ
Медбӧрын пуксис бур поводдя.
Талун лэбам!
Командир висьталіс напутственнӧй кывъяс, и миян часть тэрыба кыпӧдчис аэродром вылысь.
Ми лэбам сійӧ местаясас, кытысянь эвакуируйтчим.
— Помнитан, кыдзи нелямын ӧтиӧд воын ми тані грузитім ассьыным самолётъяс?
И эг думайтӧй, мый татысянь заводитам война!
— шуис меным Петро, кор пуксим му вылӧ да петім машинаясысь.
— Да, бӧр мунам важ туй кузя, но вот кытчӧ веськалам — интереснӧ!
Миян дінӧ воис Лёня, и ми куимӧн мӧдӧдчим аэродром кузя.
Миянлы паныд восьлалісны лётчикъяс.
— Миян курсантъяс!
— горӧді ме.
Збыльысь, тайӧ вӧліны ребята, кодъяс миянкӧд ӧтлаын помалісны училище.
На пиысь унакӧд коркӧ ме занимайтчывлі — отсавлі гӧгӧрвоны сійӧс, мый налы сетчывліс сьӧкыда.
Ӧні рольясным вежсис: найӧ воӧн-джынйӧн нин фронт вылынӧсь, бывалӧй лётчикъяс.
Ми Лёнякӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ: со, вокӧ, кыдзи ми колим!
Рытывбыд ме кывзі миян вӧвлӧм курсантъяслысь воздушнӧй бойяс йылысь, враглӧн мудеритӧмъяс йылысь висьтъяс, сы йылысь, кыдзи колӧ кутны асьтӧ воздухын.
Аэродром вылын сулалісны некымын самолёт, кодъяслӧн бордъясас вӧліны звездаяс — звездаяссӧ вӧлі рисуйтӧма сы мында, мыйта вражескӧй самолёт уськӧдіс лётчик.
Ставлысь вниманиесӧ кыскис «як» — сылӧн борт вылын вӧлі дас кӧкъямыс звезда.
Дас кӧкъямыс уськӧдӧм самолёт!
Ме дыр сулалі сы дорын, видзӧді звездаяс вылӧ да думайті сы йылысь, кутшӧм бура, навернӧ, тышкасис тайӧ лётчикыс.
Кор воис механик, ме юалі сылысь, кодлӧн тайӧ самолётыс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ машинаыс Сӧветскӧй Союзса Герой Макаровлӧн, сійӧ самӧй Макаровыслӧн, кодлӧн боевӧй деятельностьыс меным сэтшӧма коли паметьӧ газетаяс серти.
Кыдзи эськӧ аддзӧдлыны сійӧс?
Нарошнӧ некымынысь прӧйдиті сійӧ самолётсянь неыліті, но Макаровӧс эг аддзыв.
Рытнас Петрокӧд ми пырим парикмахерскӧйӧ.
Сэні вӧлі уна военнӧй.
Ми пуксим стен бердын сулалысь улӧсъяс вылӧ да мӧдім виччысьны ассьыным ӧчередь.
Петро друг тувкнитіс меным бокӧ да мӧдіс вашкӧдны пельӧ: «Видзӧд зеркалӧӧ».
Ме видзӧдлі — сэсь тыдаліс кодлӧнкӧ том, мужественнӧй да вывті тӧдса чужӧм.
Тайӧ вӧлі сійӧ, Макаров.
Ме помниті сійӧс снимокъяс серти.
Нюмъялігтыр сійӧ мыйкӧ висьталіс парикмахершалы.
Жаль, мый сійӧ вӧлі лӧсьӧдчӧ нин мунны.
Меным сідзи и эз удайтчы «изучитны» сійӧс.
Кор сійӧ сувтіс, то невольнӧ, быттьӧ сёрнитчӧмӧн, сувтім и ми Петрокӧд.
Сійӧ вӧлі и ортсысяньыс настӧящӧй лётчик-истребительӧн: зумыд, подтянутӧй, тэрыб, сюсь лэчыд синъяса.
Меным зэв окота вӧлі кутлыны сылысь кисӧ, но ме ас кадӧ куті ачымӧс — кысь нин мем, пацанлы, кутлыны геройлысь, боевӧй, бывалӧй лётчиклысь кисӧ!
Кор сійӧ петіс, Петро сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Вот тайӧ орёл!
10. Фронт вылӧ!
Ми тӧдім, мый миянлы колӧ тэрмасьны фронт вылӧ: муніс миян войскалӧн тӧвся наступление.
Немецъяслы вӧлі вӧчӧма гырысь воштӧмъяс и, Сталинград дорын поражениеысь мынтысьны зільӧмӧн, вуджисны контрнаступлениеӧ Харьковсянь лунвыв районын.
Солдатенко быдногыс зілис ӧддзӧдны фронт вылӧ лэбӧм.
1943 вося март 13 лунӧ водз асылын пӧлучитім командирлысь приказ: кыдз позьӧ регыдджык гӧтӧвитны ассьыным самолётъяс да виччысьны лэбӧм йылысь сигнал.
Лэбам фронтбердса аэродром вылӧ.
Ме котӧрті аслам машина дінӧ, ӧдйӧ гӧтӧвиті сійӧс, заводиті мотор да вырулиті.
Сӧмын и виччыси сигнал...
Эскадрилья кузя менам ёртъяс мыйлакӧ сёрмӧдчисны.
«И мый найӧ сэні ноксьӧны», — думайта ме.
Видзӧда: первой эскадрилья — сэні вӧліны Евстигнеев, Амелин, Кучеренко — дась нин.
Ме дінӧ воис командир:
— Лэбанныд первой эскадрильякӧд, медым мотор эз уджав прӧста.
И сійӧ сетіс меным лэбӧм вылӧ сигнал.
...Миян юрнуӧдысьӧн вӧлі бомбардировщик, и ми кывзысьӧмӧн лэбим сы бӧрся.
Лэбим война вылӧ, фронт вылӧ!
Медбӧрын збыльмис менам мечта!
Со и аэродром.
Тані ме вӧвлі нин 1941 воын.
Мыйта вежсьӧмъяс лоӧмаӧсь сійӧ кадсяньыс!
Сэні, кӧні вӧлі кукуруза му, нюжӧдчӧма аэродром, и сы вылын чурвидзисны зениткаяс.
Неважӧн на тані мунісны бойяс, и лётнӧй поле гӧгӧр вӧліны снарядъяс взрывайтчӧмысь уна воронкаяс.
Тайӧ вӧлі фронтбердса настӧящӧй аэродром.
Самолётъяссӧ вӧлі сувтӧдалӧма капониръясӧ, кодъясӧс куим боксянь вевттьӧма муӧн.
Му брустверыс видзліс налётъяс дырйи взрывнӧй волнаысь да осколокъясысь.
Тайӧ — самолётлӧн аслыспӧлӧс бомбоубежище.
Капонирлӧн ӧти бок восьса, и сэті гӧгыльтӧны-сюйӧны машинасӧ.
Самолётъяс сулалісны дасьӧн — вот-вот первой сигнал серти найӧ кыпӧдчасны.
Аэродром вылын уна трофейнӧй немецкӧй самолётъяс да зениткаяс.
Лётнӧй поле гӧгӧр — складъяс.
Врагӧс вӧтлісны татысь дзик виччысьтӧг, и сійӧ нинӧм эз вевъяв бырӧдны.
Позьӧ вӧлі изучайтны, кыдзи оборудуйтӧмаӧсь немецкӧй аэродромъяс.
Вӧлӧмкӧ, миянлысь эскадрильяӧс мӧдӧдӧмаӧсь передӧвӧй аэродром вылӧ, коді неылын сійӧ местаяссяньыс, кӧні ме велӧдчи.
Сэтчӧ жӧ лэбӧма и полкса командир.
А тані, мӧд эшелонын, вӧлі командирӧс политчасть кузя вежысь.
Лэба ещӧ ветымын километр, передӧвӧй аэродром вылӧ.
Сійӧ минутасяньыс, кор ми лэбим учебнӧй аэродром вывсянь фронт вылӧ, ме лои сэтшӧм состояниеын, мый ассьым став знаниеяс, став кужанлун, став мӧвпъяс веськӧді ӧти цельӧ — пыр жӧ панны ненавистнӧй врагкӧд бой.
11. Найӧ сӧмын на бойысь
Пыр жӧ веськалі боевӧй, напряжённӧй обстановкаӧ.
Тані ставторсьыс тыдалӧ, мый матын фронт.
Ставыс вӧчсьӧ тэрыба, стӧча.
КП-ын штабса начальник гижалӧ донесениеяс лётчикъяслысь, кодъяс неважӧн на воисны боевӧй заданиеяс вылысь.
Ме первойысь аддза лётчикъясӧс, кодъяс висьтавлӧны асланыс боевӧй делӧяс йылысь сӧмын на нуӧдӧм бой впечатлениеяс улын.
Невольнӧ думайта, мый кутшӧмкӧ часджын сайын на найӧ вӧліны дасьӧсь сетны ассьыныс олӧмсӧ враг вылын победа шедӧдӧм ради; повтӧг мунісны смертьлы воча.
Ме доложиті командирлы аслам воӧм йылысь.
— Зэв рад!
— шуис сійӧ.
— Талун он лэб.
Пока тӧдмась, кыдзи мунӧ уджыс, а то сразу вабергачӧ веськалан.
Ло пыр дасьӧн.
Солдатенколӧн чужӧмыс тӧждысяна.
Сійӧ, кыдзи и век, дугдывтӧг котралӧ аэродром кузя, колльӧдӧ лётчикъясӧс воздухӧ, пыр движениеын, лэбалӧ то ӧти, то мӧд эскадрильякӧд.
Ме ӧбидитчышті: ёртъяс пырисны нин бойӧ, а меным прикажитісны виччысьны.
И кӧть Солдатенколӧн кывъясыс пыр вӧліны меным законӧн — не сӧмын сы вӧсна, мый ме подчиняйтчи дисциплиналы, но и сы вӧсна, мый ёна уважайті командирӧс, — но меным сэки кажитчис, мый ме пыр жӧ верми заводитны грӧмитны врагӧс, вӧчны фронтлы мыйкӧ коланаӧс.
Медся ёна, дерт, меным вӧлі окота уськӧдны вражескӧй самолёт.
Эскадрильяса командир повторитіс Солдатенколысь кывъяс:
— Пока он лэб.
Тӧдмась обстановканас.
А Габуния ылісянь аддзис менӧ да котӧрӧн воис ме дінӧ:
— Кутшӧм ме рад, кутшӧма виччыси тэнӧ!
Ӧні ӧтлаын, Ваня, лэбавны кутам.
Ме муртса на заводиті висьтавны сылы миян лэбӧм йылысь, кыдзи ставӧн друг мӧдісны котӧртны аэродром помлань, и Габуния горӧдіс:
— Котӧртам гӧрӧм муяс вылӧ!
И сӧмын сэк ме кылі моторъяслысь гораа жургӧм шы.
Выліті веськыда миян аэродром вылӧ стройӧн лэбисны противниклӧн квайтымын кымын самолёт.
«Мыйла нӧ ми огӧ лэбӧй воча?»
Тайӧс думайтігтыр котӧрті ме.
Лётчиклы нинӧм абу лёкджыкыс да сьӧкыдджыкыс, кыдзи лоны му вылын вражескӧй бомбардировка улын.
Тайӧс ме гӧгӧрвои фронт вылын первой лунӧ жӧ, кор котӧрті гӧрӧм муяс вылӧ.
Вражескӧй самолётъяс лэбисны миян весьтӧд да, ни ӧти бомба шыбиттӧг, веськӧдчисны Валуйкилань.
Ми воим асланым самолётъяс дінӧ.
Габуния висьталіс, мый эскадрилья водзын ӧні сувтӧдӧма мог тышкасьны фронт линия весьтын.
Та вӧсна и аэродром вылысь некод эз кыпӧдчы немецъяслы воча, но Валуйки районын найӧс встретитасны мукӧд частьясса истребительяс да миян зенитнӧй артиллерия.
— Ваня, ӧні мунӧны чорыд бойяс Харьков районын.
Талун тэныд ковмас шойччыны.
Фронтӧвӧй обстановкалӧн впечатлениеяс улын ме кыдзкӧ ог вермы вӧлі ставсӧ гӧгӧрвоны сразу.
Но вочасӧн куті гӧгӧрвоны бурджыка и друг, Гладких йылысь тӧдвылӧ уськӧдӧм бӧрын, юалі Габуниялысь:
— А кӧні комэск Гладких?
Мыйла сійӧ некӧн оз тыдав?
Менам друглӧн кыпыд чужӧмыс сразу вежсис, и сійӧ висьталіс, кыдзи пӧгибнитіс Гладких.
Повтӧм лётчик босьтіс аслыс напарникӧн том, неопытнӧй пилотӧс, кӧсйис велӧдны сійӧс боевӧй обстановкаын да лэбис сыкӧд Харьков районӧ задание вылӧ.
Пансис бой «Мессершмитт–110»-яскӧд.
Зэв матісянь Гладких ӧзтіс вражескӧй истребительӧс, но сійӧс ньӧти эз тупкы ведомӧй, и комэск пӧгибнитіс.
Тайӧ вӧлі ставнымлы миянлы зэв сьӧкыд воштӧм.
Лунтырӧн ме тӧдмаси аэродромлӧн дзулькйӧн пуысь боевӧй олӧмӧн.
Рытнас ми мунім узьны населённӧй пунктӧ.
И бара пансис сёрни Гладких йылысь.
Ме юалі Пантелеевлысь:
— А Солдатенко сьӧкыда переживайтіс?
— Командир оз петкӧдлы тайӧс, а переживайтӧ миянысь ёнджыка.
Кор сійӧ тӧдліс, мый Гладких пӧгибнитіс, весиг чужӧм вылас вежсьыліс.
Солдатенколӧн переживаниеяс йылысь, збыльысь, некор нинӧм он вермы вӧлі шуны.
Тані, фронтӧвӧй обстановкаын, сійӧ лоис ещӧ энергичнӧйджык, внимательнӧйджык и сэк жӧ ещӧ требовательнӧйджык подчинённӧйяс дінӧ.
Ужнайтігӧн сійӧ весиг шмонитыштіс.
Ме кылі, кыдзи сійӧ шуис официанткалы: «Боевӧй, боевӧй сто граммӧс?»
И кор миянлы ставнымлы кисьталісны вина, сійӧ сувтіс.
Сувтімӧ и ми.
Ставным юим мӧд эскадрильяса лётчик Пахомовлӧн здоровье вӧсна, коді тайӧ лунъясӧ уськӧдіс куим вражескӧй самолёт.
Войнас миян весьтӧд, вӧлӧмкӧ, лэбалӧмаӧсь вражескӧй самолётъяс.
Но ми узим сэтшӧм крепыда, мый нинӧм эг кывлӧй.
12. Командир да политическӧй часть кузя сійӧс вежысь
Командованиелӧн приказ серти сӧветскӧй войска эновтісны Харьков.
Ми вуджим мӧд аэродром вылӧ.
Ми овмӧдчим керкаясын аэродромсянь бокын.
Бура соблюдайтсис светомаскировка.
abu
Войясын кыліс немецкӧй самолётъяслӧн жургӧмыс: ӧткымын «юнкерсъяс» зілисны бомбитны миянлысь аэродром.
Фронт вылын лӧнис.
Враг эбӧссьыс петіс да вуджис оборонаӧ, кодӧс сійӧ займитіс Севернӧй Донец пӧлӧн.
Сӧветскӧй войска чорыда пыркӧдісны фашистъясӧс.
Кыдзи шуліс Солдатенко, «ыджыда кӧсйис курыштны немецыд, да выныс эз тырмы».
Миян полк сулаліс немецкӧй оборонаӧ пыдӧдз пырӧм Курскӧй дугалӧн лунвыв участокын.
Ми тӧдмасим местностьӧн — будущӧй военнӧй действиеяслӧн районӧн.
Колӧ вӧлі бура изучитны карта, тӧдмавны, кыті прӧйдитӧ фронтыс; быд лун ковмис участвуйтны боевӧй вылетъяс разбирайтӧмын.
Март тӧлысся войяс вӧліны зэв на кӧдзыдӧсь, и миян командир асывсяньыс кӧмавліс валеги.
Луншӧрын шондіыс заводитліс пӧжны, сыліс лым.
Аэродром вылын артмывлісны ва гӧпъяс.
Солдатенко котраліс веськыда ва гӧпъясӧд, и сылӧн валегиа кокъяс улысь резсис ваыс.
— Командир ёрт, кӧмалӧй сапӧг, ӧд дзик ва!
— шулывлісны сылы.
А сійӧ рытӧдзыс котравліс кӧтасьӧм кокъяснас да сӧмын вочавидзліс: «Некор вежсьынысӧ!»
Немец миянӧс «видлавліс» воздухсянь частӧкодь.
Но тайӧ эз торкав аэродромлысь боевӧй олӧмсӧ.
Тані, фронтӧвӧй обстановкаын, ещӧ ёнджыка содіс авторитетыс Солдатенколӧн да политическӧй часть кузя сійӧс вежысь Мельниковлӧн, коді вӧлі опытнӧй, боевӧй лётчикӧн.
Кор аэродром вылӧ кольччывліс командир, то воздухӧ кыпӧдчывліс замполит, и мӧдарӧ.
Личнӧй примерӧн Мельников петкӧдліс, кыдзи колӧ тышкасьны врагкӧд
Уна беседуйтліс миянкӧд да рытъясын частӧ волывліс миян дорӧ общежитиеӧ. Командирӧс политическӧй часть кузя вежысь бура тӧдіс быд лётчиклысь настроениесӧ.
Сылӧн пыр сюрліс миянлы ёсь кыв, шутка.
Бур лётнӧй качествояс содтӧд кыпӧдісны сылысь авторитетсӧ.
Миянкӧд сылӧн беседаясыс, позьӧ шуны, збыльысь йиджлісны сьӧлӧмӧдз, заставляйтісны унатор вылын думыштчывны.
Сійӧ вӧлі Солдатенколӧн зэв бур отсасьысь, зэв бур политическӧй вожак. 
— Боевӧй задание олӧмӧ пӧртӧмлӧн успех зависитӧ тӧдӧмлунъясысь, — рытъясын, миян землянкаын пукалігӧн, частӧ шулывліс сійӧ.
— Ассьыд быд полёт — и боевӧй и тренировочнӧй — бура анализируйт ачыд.
Лэдзин кӧ ӧшибка, сӧветуйтчы мекӧд, любӧй командиркӧд, ёртыдкӧд.
Главнӧйыс — эн ӧтдортчы, кывзысь критикаӧ и сэки любӧй ӧшибка исправитан.
Тадзи должен вӧчны комсомолец.
Ми лоим серьёзнӧйджыкӧсь, уна думайтім.
Миян пӧвстысь унаӧн пырисны партияӧ.
Воинлӧн олӧмын тайӧ важнӧй событиеыс кежлӧ гӧтӧвитчи и ме.
13. Врагкӧд первойысь паныдасьлігӧн
Ми кутім уна да ёна тренируйтчыны.
Ме лэбалі Габуниякӧд параын.
Боевӧй заданиеяс вылӧ лётчикъяс лэбавлісны шоча.
Миянӧс, том йӧзӧс, вочасӧн гӧтӧвитісны будущӧй воздушнӧй бойяс кежлӧ.
Век ог вермы миритчыны сійӧн, мый меным веськаліс сьӧкыд пятибачнӧй самолёт.
Окота шедӧдны сылысь медся ыджыд скорость.
Машина дорын ноксьӧ механик Иванов.
Сійӧ том на, но опытыс сылӧн ыджыд.
Лӧсьӧдча тренировочнӧй полётӧ.
Воис Амелин:
— Но, кыдз тэнад аппаратыд?
Позьӧ водзӧсалыштны бензинтӧ?
— Серав!
Вот ӧні видла медбӧръяысь — гашкӧ, мыйкӧ и пыдзырта.
Иванов серьёзнӧя шуӧ Амелинлы:
— Эн шутитӧй, командир ёрт.
Зэв бур аппарат.
Оперативнӧй дежурнӧй юӧртӧ: Габуниякӧд параын меным прикажитӧма вырулитны старт вылӧ.
Немвиччысьтӧг миянӧс мӧдӧдӧны дежуритны воздухӧ.
Шондіыс вӧлі улын нин, и гитлеровецъяслӧн тайӧ бӧрйӧм кад, медым вӧчны налётъяс миян аэродромъяс вылӧ.
Немецъяс дугдывтӧг лэбӧны шонділадор боксяньыс, сы вӧсна мый шондіыс миянӧс ёрӧ да синтӧммӧдӧ.
Габуния рулитіс нин старт вылӧ.
Солдатенко ӧвтӧ сылы флажокӧн: ӧдйӧджык, пӧ, кыпӧдчы воздухӧ!
Габуния лэбис.
Командир ӧвтӧ и меным.
Сеті газ да кыпӧдчи воздухӧ.
abu
Менам пятибачнӧйӧй надзӧникӧн содтӧ скорость да джуджда.
Ведущӧй крута бергӧдчӧ, и со сійӧ меысь вылынджык нин.
Видзӧда скорость прибор вылӧ и ог лысьт вӧчны сы мозсӧ — скоростьыс абу тырмымӧн.
И кор ме медбӧрын сідз жӧ крута бергӧдчи, то вошті син водзысь Габунияӧс.
Зіля йитчыны сыкӧд радио пыр — оз вочавидз.
Мукӧд йитӧдсӧ ме эг лӧсьӧд.
Решиті медбӧръяысь прӧверитны, кутшӧм медся ыджыд скорость вермӧ сетны менам машина.
Кыпӧдчи тысяча витсё метр джудждаӧ да заводиті «пыдзыртны» самолётлысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны.
И сэтшӧма увлекитчи тайӧн, мый ог вештыв синъяс скорость прибор вылысь, дзикӧдз вунӧді осмотрительность йылысь, враглӧн виччысьтӧг атакуйтӧм йылысь.
Самолётлӧн скоростьыс оз могмӧд менӧ.
Бура видзӧда прибор вылӧ и друг думышті, мый ме абу учебнӧй аэродром весьтын, мый колӧ следитны воздух бӧрся.
Гӧгӧр видзӧдны и ещӧ ӧтчыд видзӧдны!
Первой видзӧдлі аэродром вылӧ — ылӧдз-ӧ нин лэби, эг-ӧ ылав.
Ӧд патрулируйтан район ме ог на тырмымӧн тӧд.
Аддза — меысь улынджык кутшӧмкӧ двухкилевӧй самолётъяс пикируйтӧны миян аэродром вылӧ.
Первойсӧ ме думышті, мый тайӧ миян «Петляковъяс», найӧ двухкилевӧйӧсь жӧ.
Но друг аддзи — взрывайтчӧны бомбаяс.
Сьӧлӧм мӧдіс тшӧкыда тіпкыны: «Противник!
Колӧ сійӧс ӧдйӧджык атакуйтны!»
Мыш кузя котӧртіс йирмӧг: найӧ квайтӧн, а ме ӧтнам!..
Со сійӧ, заводитчӧ настоящӧйыс!
И меным уси дум вылӧ правилӧ, кодӧс гижӧма менам альбомӧ да кодӧс велӧдлі школаын на: «Медым тӧдлытӧг атакуйтны противникӧс, атакуйт шонділадор боксяньыс».
Ме тэрыба бергӧдчи да вылыссяньыс атакуйті бӧръя звеносӧ.
Решиті уськӧдны сразу кык самолёт.
Матыстча налань.
Миянӧс торйӧдӧ витсё метр.
Виччысьӧмла тырӧ лолӧй.
Ӧні уськӧда!
Водзвыв нин аддза: со ме пукси аэродром вылӧ да спокойнӧя, кыдзи бывалӧй лётчик, докладывайта командирлы — уськӧді кык самолёт.
Чукӧртчӧны ребята.
Солдатенко встречайтӧ менсьым самолёт, ставӧн поздравляйтӧны менӧ, рядӧвӧй лётчикӧс, а ме висьтавла налы бой йылысь, шутита, и ставӧн шуӧны: «Эз на вевъяв кыпӧдчыны воздухӧ, а уськӧдіс нин...»
Сьӧкыд висьтавны, кыдзи меным друг уси дум вылӧ правилӧ, кодӧс сэтшӧм частӧ повторяйтлісны миянлы учительяс: «Атакуйтӧм водзвылын видзӧдлы бӧрлань — оз-ӧ атакуйтны тэнӧ мышсяньыд противниклӧн самолётъяс».
Эг на вевъяв бергӧдны юрӧс шуйгавыв, кыдзи аддзи, мый мелань матыстчӧ тӧдтӧм самолёт.
Синмӧ шыбитчис сылӧн кокыс — тадз шусьӧ самолётын винт втулкалӧн обтекательыс: сійӧс вӧлі краситӧма еджыд краскаӧн.
Тайӧ вӧлі «Мессершмитт–109».
Пока ме видзӧдышті сы вылӧ — а тайӧ вӧлі секундалӧн кутшӧмкӧ юкӧн, — воздухын югнитіс би визь: «еджыд кок» мӧдіс лыйлыны.
Бронеспинка сайын мыйкӧ тратшмуні.
Кабинаын мӧдіс кывны гидросмесь дук.
Сідзкӧ, веськаліс пуля шасси лэдзан гидробачокӧ.
Нюжмасьны оз позь.
Крута кежӧді машинаӧс бокӧ да веськалі зонаӧ, кӧні взрывайтчисны миян зенитнӧй артиллериялӧн снарядъяс.
Менам самолёт друг пӧлыньтчыліс шуйга борд вылас — зенитнӧй снаряд веськаліс меным «кыдз ас мортлы»: веськыд бордлӧн юкӧныс эз ло.
Тайӧ здукас дзик матіті тӧвзьыштісны противниклӧн нёль «Мессершмитт–109».
Найӧ — кыдзи тайӧс ме тӧдмалі бӧрынджык, му вылын, кысянь следитӧмаӧсь на бӧрся — пыр вӧлӧмаӧсь куим тысяча метр вылнаын аэродромсянь бокынджык да прикрывайтӧмаӧсь «Мессершмитт–110» самолётъяслысь действиеяссӧ.
Менӧ пӧлыньтліс веськыдвыв.
Ещӧ ӧти зенитнӧй снаряд веськаліс машиналӧн шуйга бокӧ, а коймӧд — бӧжас.
Самолёт суніс ныр вылас.
Ме муртса верми сувтӧдны сійӧс усьӧмысь витсё метр вылнаын.
...Став вражескӧй самолётъяс лэбисны рытыввылӧ, и на бӧрся вӧтчисны «Ла–5» кык истребитель, кодъяс кыпӧдчисны аэродром вылысь.
Ме эг вермы вӧтчыны тшӧтш.
Кысь нин!
Менам самолёт дзикӧдз ранитчис, торксис рулевӧй управлениеыс.
Но медся ӧбиднӧ сыысь, мый ме сідзи и эг уськӧд ни ӧти вражескӧй самолёт.
Весиг эз удайтчы лыйлыны противник кузя.
Менӧ пӧдтіс скӧрлун, ме вӧлі зэв недӧвӧлен асӧн.
Действуйтны колӧ вӧлі решительнӧйджыка...
Менам самолёт кутчысис на воздухын.
Гашкӧ, чеччыштны парашютӧн?
Но ме ӧдйӧ вӧтлі юрысь тайӧ мӧвпсӧ, решиті кӧть мед мый, а пуксьӧдны машинаӧс.
И ме нуӧді самолётӧс пуксьӧдӧм вылӧ.
Вот тані и меным локтіс отсӧг вылӧ материальнӧй часть зэв бура тӧдӧм.
Ӧдйӧ уськӧді тӧдвылӧ став правилӧяссӧ, кодъясӧс позис эськӧ применитны татшӧм сьӧкыд случай дырйи.
Но самолёт лёка кывзысис рульлысь.
Скоростьыс чиніс.
Ме тӧді, мый гидросистема петіс стройысь и, сідзкӧ, лэдзны шасси оз удайтчы.
Босьтчылі лэдзны аварийнӧй способӧн.
Вӧчи ставсӧ, мый вӧлі колӧ, и куті виччысьны.
Тайӧ вӧліны сьӧкыд секундаяс!
Шасси кӧ лэччас, щит вылын ломзясны турунвиж лампочкаяс...
Эз, кыткӧ жугалӧма.
Шасси век эз лэччы...
Друг скоростьыс ещӧ чиніс.
Ме гӧгӧрвои, казялі, мый шасси лэччис.
И сэк жӧ ломзис ӧти лампочка, сы бӧрысь мӧд...
Но самолёт пӧлучитіс содтӧд сопротивление, и меным кажитчис, мый сійӧ ӧні усяс.
Ме бара муртса сійӧс верми кутны.
Матыстчис решающӧй здук — пуксьӧм.
Ме видзӧдлі аэродром вылӧ.
Противник вевъялӧма шыбитны бомбаяс.
Улын кӧнсюрӧ ыпъялісны бияс.
Посадочнӧй площадка вылын тыдалісны воронкаяс.
Мӧвп уджаліс стӧча, движениеяс вӧліны увереннӧйӧсь.
Менӧ шымыртіс шензьӧдана спокойствие — бӧрынджык сійӧ менам пыр лолывліс сьӧкыд минутаясӧ.
Став вынъяс да кужӧмлун веськӧді сы вылӧ, медым спаситны самолёт.
Бӧрйи направление да муні пуксьыны.
Самолёт инмӧдчис муӧ.
Сьӧлӧм вылын лои кокниджык.
Но водзын воронкаяс, вот-вот веськала гӧптӧ.
Машинасӧ катовтліс веськыдвылӧ.
Шуйга кӧлесаыс котӧртіс небыд му чукӧрті — сійӧс шыбитӧма снарядӧн воронкаысь.
Ме ньӧжмӧді самолётӧс да, думыштӧм бӧрын, мый сійӧ ӧні пазалас, мӧді рулитны сулаланінӧ.
Кытысь сӧмын менам «Лавочкинлӧн» та мында выносливостьыс!
Ме дінӧ чукӧртчисны ёртъяс.
Видзӧда — валегиа Солдатенко веськыда котӧртӧ ва гӧпъяс вомӧн.
Ме петі кабинаысь.
Дзик первой думышті Габуния йылысь — сылӧн самолётыс тані эз тыдав.
— Но кыдз, эн ранитчы?
— ылісянь на горӧдіс меным командир.
Ме куті малавны ачымӧс, вӧрӧдышті пельпомъясӧн.
Дой некӧн эз кыв.
Зіля вочавидзны спокойнӧйджыка:
— Эн волнуйтчӧй, командир ёрт, буракӧ, эг ранитчы, а вот машина...
И гӧлӧс менам ори.
— Кыдз сӧмын самолётыс воздухын абу пазалӧма!
Кутчысьӧма честнӧй кыв вылын.
Видзӧдӧй, кутшӧм винёв вӧлӧма!
— шуис механик Иванов.
Ми чукӧртчим машина гӧгӧр.
Сійӧ ставнас чашйысьӧма...
Вот тэныд и уськӧді кык вражескӧй самолёт!..
А Солдатенко воис ме дінӧ да шуис:
— Главнӧйыс — эн шогсьы.
Тайӧ первой боевӧй крещение.
Вот ӧні разберитам тэнсьыд вылеттӧ.
Уналы пӧльза лоас.
Уськӧдны самолёт — не киӧн ӧвтыштны.
И сэк сӧмын ме казялі, мый Солдатенколысь ӧти кисӧ кӧрталӧма, мый бинт пырыс йиджӧма вир, а реглан пӧлаыс орӧма.
— Командир ёрт, ті ранитчинныд?
Мый лои?
Сійӧ вочавидзис сералігтыр:
— Война вылын виртӧг оз овлы.
Гыжйыштіс неуна.
Вӧлӧмкӧ, ранитчӧма абу сӧмын командир, но и сійӧс политическӧй часть кузя вежысь Мельников.
Вражескӧй налёт дырйи найӧ вӧлӧмаӧсь старт вылын.
Мельников ранитчӧма ёнджыка, и сійӧс нуӧмаӧсь санбатӧ.
— Он видзӧй асьнытӧ, командир ёрт, — Солдатенко дорӧ шыӧдчиг шуис кодкӧ.
— Кыдзи и ставныд ті, выполняйта ассьым долг, — вочавидзис командир.
— А кӧні Габуния?
Вот коді неосторожнӧй да вывті горяч!..
Но, тэ эн шогсьы, — мелань бергӧдчӧм бӧрын повторитіс сійӧ.
— Сьӧкыд весиг думыштны, кыдзи тэ колин дзоньвидзаӧн, да ещӧ пуксьӧдін машина.
Разбор вӧчтӧдз мун шойччы.
И командир муніс встречайтны кодлыськӧ самолётсӧ, коді самӧй вӧлі пуксьӧ.
Немецъяскӧд первой аддзысьлӧм лои бур прӧверкаӧн, кутшӧма ме тӧда истребительлысь материальнӧй частьсӧ.
Но сійӧ жӧ зэв бура петкӧдліс, мый ме слаба на тӧда враглысь тактикасӧ.
Сьӧкыд, но зэв колана урок.
Колӧ ещӧ сюсьджыка следитны боевӧй ёртъяс бӧрся, бурджыка кывзыны командиръяслысь висьталӧмсӧ, совершенствуйтны ассьым боевӧй выучка.
abu
Жаль вӧлі самолётӧй.
Меным мукӧддырйиыс кажитчывліс, мый сійӧ — ловъятор.
Тайӧ лунсяньыс ме куті ещӧ пӧсьджыка, позьӧ кӧ тадз шуны, относитчыны машина дінӧ.
Ме дыр думайті сы йылысь, кутшӧм ичӧт менам опытӧй да кутшӧм тэрыба ставыс решайтсьӧ воздухын.
Менсьым «Лавочкинӧс» сувтӧдісны ремонт вылӧ, а меным сетісны мӧдӧс — куим бака самолёт.
Ме сійӧс бура видлалі, гӧгӧрбок чутӧді, прӧвериті.
Коли зэв дӧвӧлен.
«Самолёткӧд колӧ обращайтчыны «ті» вылӧ, уважайтны колӧ сійӧс» — эз прӧста тадз шулывлы инструктор Кальков.
14. Риск да расчёт йылысь
Габуния бӧрсӧ воис аэродром вылӧ аскинас.
Синкымъясыс да юрсиыс сылӧн вӧліны чишкасьӧмаӧсь.
Первой кывъясӧн сылӧн вӧліны:
— Эх, Ваня, кытчӧ нӧ тэ вошин воздухын?
Со мый лои Габуниякӧд.
Сійӧ тшӧтш воштіс менӧ воздухын.
И неопытность вӧснаыс, кыдзи и ме, эз тӧд, мый вӧчны.
Друг сійӧ казялӧма, мый фронт линиялань лэбӧны некымын «як».
Дыр думайтны сійӧ абу кутӧма, тшӧтш йитчӧма на дінӧ да лэбӧма на бӧрся.
Сійӧ вӧлі зэв горяч; решитӧма, мый миян кӧ лэбӧны фронт линиялань, сідзкӧ сылӧн отсӧгыс оз ло лишнӧй.
Сійӧ висьталіс меным:
— Думайта: кӧть ӧти фрицӧс, а уськӧда!
Нӧйтны кӧ нин, нӧйтны!..
Зэв нин окота вӧлі паныдасьны врагкӧд.
И медся нин ӧбиднӧ сійӧ, мый паныдасьны врагкӧд эз удайтчы.
Немецъяс, кор аддзисны миянӧс, бӧр мунісны.
А ме вошті ассьыным аэродром да «якъяскӧд» пукси йӧз аэродром вылӧ.
— А чубыд да синкымъясыд мый тэнад лоины?
Кӧні тадзсӧ тэ чишкасин?
Габуния скӧрысь ӧвтыштіс кинас:
— Да тайӧ машина заводитігӧн.
Заправитчигӧн горючӧйсӧ кисьтсьӧма лишнӧй, и биыс чужӧмӧ кучкис.
— Нинӧм, скӧрджык лоан...
Меным тшӧтш сюрыштіс.
Тэ на ордӧ лэбин, а найӧ татчӧ.
И ме висьталі сылы аэродром вылӧ налёт йылысь, противниккӧд паныдасьлӧм йылысь.
Командир, коді вӧлі бура тӧдӧ Габунияӧс, гӧгӧрвоис, мый менам ведомӧй нарушитіс дисциплина эз удальство петкӧдлӧм ради, а врагкӧд быть паныдасьны кӧсйӧмла, коді лӧсялӧ сылӧн горячӧй характерлы.
Солдатенко сьӧлӧмсяньыс дыр сёрнитіс миянкӧд кыкнаннымкӧд сы йылысь, мый ставторйыс шедӧдсьӧ опытӧн и кор ми прӧйдитам настӧящӧй бойяслысь школа, сэк лоам хладнокровнӧйджыкӧн да рассудительнӧйджыкӧн.
Командир велӧдіс миянӧс, медым ми некор эг воштӧй йитӧд воздухын.
Сійӧ кадсяньыс ми Габуниякӧд ставтор йылысь сёрнитчывлім водзвыв, му вылын, и бура лӧсьӧдлім радио связь, медым не лоны пельтӧмӧн воздухын.
Врагкӧд первойысь паныдасьлӧм бӧрын ме гӧгӧрвои, мый сэтшӧмыс расчёт да хладнокровие.
Рытнас, Габуния воӧм бӧрын, землянкаын пансис воздушнӧй бойын риск йылысь сёрни.
Темаыс вӧлі зэв колана.
Ми пӧся вензим, зілим тӧдмавны, мыйын торъялӧмыс риск да безрассудство костын.
Обстановкаыс частӧ требуйтӧ миянсянь быть рискуйтны, медым не лэдзны, шуам, миянӧс вевтыртысь противниклӧн самолётъяслы писькӧдчыны миян войскалӧн боевӧй порядокъясӧ.
Татшӧм случайяс дырйи сӧветскӧй лётчик мунӧ ставтор вылӧ, жертвуйтӧ ставторйӧн, медым не лэдзны вражескӧй самолётъяслы прицельнӧя бомбитны сӧветскӧй наземнӧй войскаӧс.
Татшӧм обстановкаын риск — сійӧ героизм.
Лётчикъяс — действуйтӧны-ӧ найӧ группаӧн али параӧн, — врагкӧд бой панны зільӧмӧн, думайтӧны сӧмын ӧтитор йылысь: не лэдзны противникӧс асланыс войска дінӧ.
Кымын сложнӧйджык, кымын опаснӧйджык обстановкаыс, сымын унджык подулыс боевӧй риск вылӧ.
Но рискуйтны колӧ арталӧмӧн, мӧдногӧн сійӧ лоӧ бесцельнӧйӧн.
Тэрыблун абу сійӧ тэрмасьӧм.
Кымын регыдджык кыссьӧ бой, сымын тэрыбджыка колӧ лӧсьӧдны действуйтан план да пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Бойлысь тактика обсуждайтігӧн ми частӧ сёрнитлім ас костын та йылысь.
Миян беседаясын участвуйтліс и эскадрильяса командир.
Боевӧй обстановкаын сійӧ лои внимательнӧйджык да эз нин кут сэтшӧма придирайтчыны, кыдзи учебнӧй аэродром вылын.
Тыдалӧ, сы вылӧ ёна влияйтіс Солдатенко.
Ме кыдзкӧ ӧтчыд нечаяннӧ кывлі, кыдзи полкса командир шуис комэсклы:
— Горзыштны, дерт, позьӧ, но колӧ гӧгӧрвоны быд мортлысь душасӧ, торйӧн нин тані, фронт вылын.
Тайӧ — командирлы быть коланатор.
abu
15. Первойысь боевӧй задание вылын
Тӧдлытӧг воис 1943 вося апрель.
Не сӧмын миян Воронежскӧй фронт вылын, но и став фронтъяс вылын — чӧв-лӧнь.
Сӧмын Кубаньын, кӧні противник чукӧртіс аслас авиациялысь тӧдчана вынъяс, мунӧны чорыд бойяс.
Кубаньлӧн небесаыс лои чорыд воздушнӧй сражениеяслӧн аренаӧн. Тайӧ бойясас участвуйтісны уна сё самолётъяс.
Миян авиация господствуйтӧ воздухын.
Фашистъяс нуӧны гырысь воштӧмъяс.
Волнуйтчӧмӧн ми следитам Кубаньын бойяс бӧрся.
Миянӧдз воисны нин Сӧветскӧй Союзса Герой майор Покрышкинлӧн подвигъяс йылысь юӧръяс.
Лётчикъяс сёрнитӧны сылӧн боевӧй да лётнӧй мастерство йылысь.
Кубаньын геройскӧя тышкасьӧны и мукӧд замечательнӧй сӧветскӧй лётчикъяс — Глинка вокъяс, Речкалов, Гулаев да уна мукӧдъяс.
А ми нинӧм огӧ вӧчӧй.
abu
Медбӧрын, 1943 вося апрель первой лунъясӧ, менӧ да менсьым ёртъясӧс — Евстигнеевӧс, Амелинӧс да мукӧдъясӧс — корисны КП-ӧ.
Пӧлучиті первой боевӧй задание: истребительяс группакӧд ӧтлаын колльӧдны штурмовикъясӧс цельӧдз да бӧр.
Бура тӧдмасям маршрутӧн.
Полкса штурман капитан Подорожный инструктируйтӧ да придирчивӧя прӧверяйтӧ миянӧс.
Ставыс ладнӧ.
Меным уси тӧдвылӧ, кутшӧм интересӧн училище кузя менам ёртъяс да ме видлалім «Ильюшинъясӧс», кор первойысь аддзим найӧс Воронежын 1941 воӧ асыввылӧ мунігӧн.
А ӧні ме должен выполнитны тайӧ грознӧй боевӧй машинаяссӧ сопровождайтӧм кузя кывкутана задание.
Коркӧ воис и менам ӧчередь!
Солдатенко висьталӧ медбӧръя кывъяс:
— Помнитӧй: тіян мог не лэдзны штурмовикъяс дорӧ противниклысь истребительяссӧ.
Лоӧй сюсьӧн!
Ме должен лоны Габуниякӧд.
Ми ӧтлаын мунам самолётъяс дінӧ.
Механик Иванов медбӧръяысь прӧверяйтӧ машина.
— Но, Иванов, — горза ме сылы, — лэба!
Ӧдйӧджык вай парашют!
Иванов тэрыба перйӧ кабинаысь парашют, лӧсьӧдӧ лямкаяссӧ.
Мунігмоз парашютася, механик меным отсалӧ тайӧс вӧчны.
Менам чужӧмӧ видзӧдлӧм бӧрын юалӧ сійӧ:
— Задание вылӧ али мый?
— Да, да, лэбам ыджыд группаӧн!
Сійӧ меліа нюмъялӧ да шуӧ ассьыс обычнӧй кывъяссӧ:
— Самолёт дась лэбигкежлӧ!
— Да содтӧ.
— Командир ёрт, кор пуксянныд машинаӧ — порядок лоӧ.
И збыльысь, му вылын ме мыйыськӧ быттьӧ полышті.
Но кыдз сӧмын пукси самолётӧ, ме пыр жӧ лои увереннӧйджык да спокойнӧйджык.
Прӧверяйта кабина.
Сюся следита сы бӧрся, медым ас кадӧ заводитны мотор да кыпӧдчыны воздухӧ сигнал серти мукӧд лётчикъяскӧд ӧттшӧтш.
И со ми фронт линия весьтын нин.
Внимательнӧя следита ведущӧй бӧрся, ёртъяс бӧрся, но ӧткымынысь видзӧдлывла му вылӧ: ми улын ӧтипӧлӧс равнина.
Видзӧда гӧгӧрбок воздухӧ — боевӧй порядок нинӧмӧн абу торкӧма.
Сідзкӧ, воздухын спокойнӧ.
Миян кузя чорыда мӧдісны лыйлыны зенитнӧй батареяяс.
«Со кӧні жарыс!» югнитіс мӧвп.
Сюся видзӧда гӧгӧрбок — абуӧсь-ӧ вражескӧй истребительяс.
Зіля, кыдз шуӧны истребительяс, «бергӧдлыны» юрӧн куимсё квайтымын градус вылӧ.
Колӧ лоны дасьӧн любӧй виччысьтӧмтор кежлӧ.
Но колӧ бергӧдлыны юрнад тӧлкӧн, а ме первойысь лэбигӧн вӧчи уна лишнӧй движение.
Окота вӧлі видзӧдлыны и увлань — мый жӧ му вылас вӧчсьӧ?
— ӧд ме первойысь фронт линия весьтын.
Сьӧкыд вӧлі мыйкӧ бура аддзыны: син водзын югыд биӧн взрывайтчисны вражескӧй зенитнӧй снарядъяс.
Самолётӧн веськӧдлігӧн ме быттьӧ йитча сыкӧд.
Ставыс быттьӧ ачыс вӧчсьӧ.
Самолёт йылысь оз прӧста шуны, мый сійӧ — лётчикысь торйӧдны позьтӧм юкӧн.
Миян истребительяс кутісны гӧгравны.
Ме бӧрас сӧмын гӧгӧрвои, мый найӧ вӧчисны противозенитнӧй манёвр.
А сійӧ здукӧ неопытность вӧсна решиті, мый виччысисны противниклысь истребительяс, и тшӧтш мӧді кытшлавны Габуния гӧгӧр.
Сэтчӧдз кытшлалі, мый ог нин вӧлі тӧд, кӧнӧсь ми вӧлім, но чорыда помниті ӧтитор: торъяла кӧ группаысь да воздухын коля ӧтнамӧн, то колӧ кутны курссӧ асыввылӧ да настӧящӧя ориентируйтчыны бой районысь петӧм бӧрын нин.
Немвиччысьтӧг воим цель дорӧ.
Миян штурмовикъяс заводитісны атакуйтны.
То ӧтилаын, то мӧдлаын ыпъялӧны синтӧ ёрысь разрывъяс.
Эг вевъяв настӧящӧя видзӧдлыны, кыдзи «Ильюшинъяс» бӧр бергӧдчисны да мӧдӧдчисны гортлань.
Вуджам фронт линия.
Юрын менам ставыс сорласьӧма.
Нокся.
То ӧтилаӧ видзӧдла, то мӧдлаӧ.
Весиг приборъяс бӧрся некор следитны.
Ставсӧ венӧ ӧти мӧвп — тупкыны ведущӧйӧс, не сёрмыны, отсавны ас кадӧ.
Медбӧрын аддза ассьыным аэродромӧс.
Ми гортынӧсь нин.
Но ме тӧда, мый враг вермас уськӧдны и пуксигӧн — тӧдлытӧг воны мышсянь.
И ме ог слабмӧд вниманиеӧс сэтчӧдз, кытчӧдз ог рулит машинаӧс сулаланінӧдзыс.
Миян группа ставнас воис гортӧ воштӧмъястӧг.
Котӧрӧн воис Иванов:
— Но кыдз, мый аддзылінныд?
Ставыс ладнӧ?
— Ставыс ладнӧ, — вочавидзи сьыліӧс малалігтыр: ме сэтшӧм ёна да весьшӧрӧ бергӧдлі юрӧн полёт дырйи, мый сьылі сотчӧмӧн сотчӧ.
Локталӧны другъяс, поздравляйтӧны первой боевӧй вылетӧн.
Тэрмася Габуния дінӧ, медым юксьыны впечатлениеясӧн.
А мыйтӧм найӧ!
Абу ӧд шутка, первой боевӧй вылет!
Рытнас зэв внимательнӧя ме кывзі командирлысь висьталӧмсӧ, кор сійӧ разбирайтіс миянлысь полёт.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кутшӧм колана тӧдны действуйтан район, не торйӧдчыны группаысь; сы йылысь, мый ӧні прӧверяйтсьӧны том лётчикъяслӧн боевӧй качествоясыс.
Тайӧ лунсяньыс ме куті частӧджык лэбавны истребительяс группаын боевӧй заданиеяс вылӧ.
...Враг чукӧртіс вынъяс.
Сылӧн авиацияыс пӧшти бездействуйтіс, но Валуйки вылӧ налётъяс вӧчаліс водзӧ.
Миянлы ковмис отражайтны найӧс, но частӧджык ми сопровождайтім миянлысь штурмовикъясӧс да бомбардировщикъясӧс.
Миян бомбардировщикъяс зэв вылісянь бомбитісны вражескӧй войскаӧс, кодъяс чукӧртчисны Харьковсянь войвылынджык, и миян кузя сэк восьтылісны би немецкӧй крупнокалибернӧй зенитнӧй орудиеяс.
Разведкалӧн даннӧйяс серти миянлы вӧлі тӧдса, мый вражескӧй прифронтӧвӧй аэродромъяс вылын чукӧртӧма уна самолёт.
Медым торкны враглысь плансӧ, миян командование мӧдӧдлывліс сэтчӧ штурмовикъяслысь группаяс, и ми сопровождайтлім найӧс.
Немецкӧй аэродромъяс вылӧ вӧлі сувтӧдӧма уна зенитнӧй средствояс.
Миян водзын, сопровождайтысь истребительяс водзын, сулаліс ыджыд кывкутӧм, и задание кежлӧ ми дасьтысьлім бура.
Сопровождайтігӧн ми вӧлім дасьӧсь кыдз колӧ встретитны любӧй виччысьтӧмтор.
Торйӧн колана вӧлі кужӧмӧн вӧчны противозенитнӧй манёвр: штурмовикъясӧс сопровождайтігӧн — противниклӧн мелкокалибернӧй зенитнӧй артиллерияысь, бомбардировщикъясӧс сопровождайтігӧн — крупнокалибернӧй зенитнӧй артиллерияысь.
Дӧза регыдӧн ме овладейті противозенитнӧй манёврлӧн искусствоӧн, и разрывъяслӧн би шаръяс, кодъяс кытшавлісны менсьым самолёт, эз нин сэтшӧма повзьӧдлыны менӧ, кыдзи первой вылет дырйи, кор меным кажитчис, мый ме веськалі кутшӧмкӧ биа бушколӧ.
Вражескӧй зениткаяслӧн лыйсьӧмыс ярмӧдліс менӧ.
Противозенитнӧй манёвр вӧчигӧн ме эг нин испытывайт ни напряжение, ни полӧм, мый торъяла группаысь.
Быд выльысь лэбзьылӧм бӧрын ме лолі пыр увереннӧйджык.
Аэродром вылын ми пукалім «юрсигусь моз»: дасьӧсь вӧлім кыпӧдчыны воздухӧ любӧй здукӧ.
16. Лейтенант Габуниялӧн подвиг
Боевӧй тревога!
Лётнӧй полелӧн быд помсянь кыпӧдчалӧны самолётъяс, медым отразитны вражескӧй бомбардировщикъяслысь ыджыд налёт, кодӧс найӧ вӧчисны Валуйки вылӧ.
А ме ог вермы лэбны тревога серти: менам самолётысь снимитісны капот, техник видлалӧ мотор.
Менам ведущӧйлы ковмас лэбны метӧг истребительяс группаын.
Котӧрта сылӧн самолёт дінӧ.
Габуния пуксис кабинаӧ, ӧвтӧ меным кинас да горзӧ:
— Жаль, Ваня, мый абу ӧтлаынӧсь!
Но ме кыкнанным пыдди зіля справитчыны!
Истребительяслӧн группа кыпӧдчис воздухӧ.
Дыр видзӧда на вылӧ.
Ӧбиднӧ кольччыны му вылын, кор ёртъяс лэбӧны бой вылӧ.
Ылісянь тыдовтчис немецкӧй самолётъяслӧн группа.
Аэродромсянь кызь кымын километр ылнаын миян истребительяс заводитісны накӧд бой.
Син доймытӧдз видзӧда сылань, но та ылнаысь нинӧм он вермы рӧзьнитны.
Шогся друг вӧсна.
Сійӧ тышкасьӧ настӧящӧй воздушнӧй бойын, а меным, сылӧн ведомӧйлы, лоӧ сӧмын видзӧдны та вылӧ!
Ог мун сылӧн самолёт сулаланінысь: окота встретитны сійӧс первойӧн.
Миян самолётъяс кутісны воавны аэродром вылӧ.
Пуксялӧны ӧти бӧрся мӧд.
Габуния век абу.
Став самолётыс нин, быттьӧкӧ, асланыс сулаланінынӧсь.
Повзьӧмпырысь видзӧдлывла небесаӧ.
Абу менам ведущӧйӧй, менам другӧй.
Команднӧй пункт дорӧ чукӧртчисны лётчикъяс.
Котӧрта сэтчӧ.
Кодкӧ волнуйтчигтыр докладывайтӧ Солдатенколы.
Ме кыла Габуниялысь нимсӧ...
Менам ведущӧй, младшӧй лейтенант Габуния, таранитӧма воздухын немецкӧй самолёт да пӧгибнитӧма герой смертьӧн, но абу лэдзӧма врагӧс объект дорӧ.
Дыр эг вермы миритчыны сійӧ мӧвпыскӧд, мый ог нин сэсся аддзыв дона Габунияӧс, ог нин кывлы сылысь гора гӧлӧссӧ.
Морӧс тыр лӧглунӧн, ӧдйӧджык кӧсйыссис водзӧс босьтны друг вӧсна.
Габуния, кодлӧн вӧлі вывті ёна развитчӧма товарищество да боевӧй братство чувство, вӧлі вывті внимательнӧй быдӧн дінӧ, кодкӧд сылы ковмыліс служитны.
Кутшӧм пӧся грузин Габуния сёрнитліс Украина йылысь, кыдзи мечтайтліс, мый вот, кор мездам врагысь Сумщинаӧс, гашкӧ, и кежалам кӧть ӧти лун кежлӧ менам Ображеевкаӧ.
Помнита, кыдзкӧ ӧтчыд политинформация бӧрын Габуния сьӧлӧмсяньыс шуис меным:
— Война бӧрын, Ваня, кор немецъясӧс жугӧдам, ме тэнӧ гӧститны ас ордӧ нуӧда.
Менам горт — тэнад горт.
Враг кӧ ӧні тэнад гортын, сідзкӧ сійӧ и менам гортын.
Миян тэкӧд гортным общӧй: Сӧветскӧй Союз!
Дум вылӧ уси ӧти миян полёт.
Ми лэбам фронтбердса аэродром вылӧ.
Обстановкаыс боевӧй.
Ме мезді пушкаясӧс предохранительяссьыс, следита, мый вӧчсьӧ воздухын, ведущӧй бӧрся.
Небесаын лэбалӧны противниклӧн «охотникъясыс».
Любӧй минутаӧ колӧ виччысьны вражескӧй атака.
И друг кыла — Габуния передайтӧ меным радио пыр:
— Кожедуб, Кожедуб!
Прӧверит пушкаястӧ, лэбам кыкӧн.
Товарищескӧй спайка, сьӧлӧмсянь петысь тӧждлун тыдалісны тайӧ прӧстӧй кывъяссьыс: «лэбам кыкӧн».
Тайӧ лоӧ, мый опасность дырйи ми кутам тышкасьны кыдзи ӧти морт.
Тадзи вӧлі воздухын, тадзи вӧлі и му вылын...
17. Закалка
Быдлунъя боевӧй олӧм муніс водзӧ: гӧтӧвитчам, боевӧй заданиеяс вылӧ лэбалам шоча.
Меным зэв ӧбиднӧ сыысь, мый лэбала ремонтируйтлӧм нин самолётъяс вылын.
Индивидуальнӧй самолёт ме сайӧ эз закрепитны.
А меным зэв окота вӧлі пӧлучитны выль, «ассьым» машина!
Петро Кучеренко — тайӧ каднас сыкӧд ме ещӧ на ёнджыка дружитчи — тшӧтш мечтайтіс выль самолёт йылысь.
Та вӧсна, кор Петроӧс, менӧ да мукӧд лётчикъясӧс корис ас дінас Солдатенко да шуис, мый миянлы поручитӧма лэбны тылӧвӧй аэродром вылӧ, бӧрйыны сэні выль самолётъяс да на вылын бӧр воны гортӧ, ме радлі быттьӧ ичӧтик детинка.
— Тіянлы, ёртъяс, поручайтсьӧ кывкутана задание, — шуис командир.
— Колӧ пӧльзуйтчыны затишьеӧн.
Но тылын дыр эн олӧй.
Кыдз сӧмын пӧлучитанныд машинаяс — пыр жӧ бӧр гортӧ.
Действуйтӧй тэрыбджыка.
Ме моз жӧ радліс механик Иванов.
Сійӧ вӧтлысис ме бӧрся да сӧветуйтіс, мый вылӧ, сы ногӧн, колӧ веськӧдны торъя внимание машина бӧрйигӧн.
Солдатенко пӧся колльӧдіс миянӧс, и некымын час мысти ми вӧлім нин тылӧвӧй аэродром вылын.
Сэні вӧліны и мукӧд частьясса уна лётчикъяс.
Найӧ сідзжӧ тэрмасисны.
А выль «Ла–5»-яс вӧліны сы мында, мый найӧс лыддигӧн щӧтсӧ позис торкны.
Солдатенколысь приказсӧ тӧдвылын кутӧмӧн ми ӧдйӧ бӧрйим самолётъяс.
«Ла–5» гӧгӧр кытшовтігӧн ме шуалі: «Эн подведит, дитяӧй!», кӧть «дитя» кывйыс некыдз оз вӧлі лӧсяв тайӧ грознӧй машинаыслы.
Самолёт видлалігӧн ме думыштлі сы йылысь, мый бур эськӧ вӧлі аддзысьлыны сылӧн конструктор Лавочкинкӧд, самолёт вооружениелӧн конструктор Шпитальныйкӧд.
И сідз, машинаяс примитӧма.
Ми чолӧмалам ӧта-мӧднымӧс, ӧта-мӧд вежмӧн ошкам ассьыным «Лавочкинъясӧс», да, дӧвӧльнӧйӧсь, гордӧйӧсь, кыпыд сьӧлӧмаӧсь мунам самолётъяс дорӧ, медым лэбны «гортӧ».
Первойӧн, кодӧс ме аддзи фронтбердса миян аэродром вылын кабинаысь петігӧн, вӧлі механик Иванов.
Аддза, сылӧн чужӧмыс абу сэтшӧм, кутшӧм век овлывлӧ, а шог, быттьӧ сійӧ абу дӧвӧлен выль самолётӧн.
«Мыйкӧ абу ладнӧ!» думышті ме.
Иванов воис ме дінӧ.
— Мый лои, Иванов?
Ті абу ас кодьныдӧсь, — сылысь кисӧ кутліг да синъясас видзӧдіг шуи ме.
— Командир ёрт, апрель дас нёльӧд лунӧ вӧлі налёт, и миян командир...
Иванов, тайӧ крепыд, мужественнӧй мортыс, ланьтіс да лэдзис юрсӧ.
Ме горӧді:
— Да висьталӧй жӧ!
Ранитчис, да?
— Пӧгибнитіс.
Ме эг вермы шуны ни ӧти кыв.
...Солдатенко вӧлӧма штабын, кор заводитчӧма налёт.
Кор сійӧ кылӧма взрыв, котӧртӧма команднӧй пунктӧ, медым, кыдзи и век, сетны индӧдъяс.
Орччӧн ангарӧ веськалӧма вражескӧй бомба.
Взрывнӧй волна уськӧдӧма кокйывсьыс миянлысь командирӧс да шыбитӧма сійӧс ылӧдз бокӧ.
Сійӧ смертельнӧя ранитчӧма осколокъясӧн.
Радейтана командирлӧн пӧгибнитӧмыс вӧлі сьӧкыд ударӧн.
Полклы тайӧ сьӧкыд кадас миянӧс поддерживайтіс парторг Беляев.
Сійӧ дыр кад чӧж дружескӧя беседуйтліс миянкӧд, пыр вӧлі миян пӧвстын.
Помнита, лётчикъяс пӧвстысь кодкӧ шуис сылы:
— Кутшӧм воштӧмъяс миян частьын, Беляев ёрт: Гладких, Габуния, а ӧні командирнымӧс воштім!
— Вернӧ, друг, абу кокни, сӧмын юртӧ ӧшӧдны эн думайт, — пӧся вочавидзис Беляев.
— Кут тӧдвылад Солдатенкоӧс, кутшӧм стойкӧя сійӧ вуджӧдліс ас вывтіыс став сьӧкыдторсӧ.
Пӧгибнитас кӧ боевӧй ёрт, большевикъяс некор оз усьны сьӧлӧмнаныс, найӧ ещӧ ёнджыка ёнмӧдӧны ассьыныс радъяссӧ.
Парторг велӧдіс миянӧс стойкӧя венны сьӧкыдлунъяс победа доригӧн.
И ми эг усьӧй сьӧлӧмъяснаным, крепаммим да быдмим испытаниеясын.
Ми прӧйдитім большевистскӧй закалка кузя ыджыд, сьӧкыд школа.
Ёртъясӧс воштӧм ещӧ ёнджыка ӧтувтіс миянӧс, заставитіс ещӧ ёнджыка ненавидитны врагӧс да скӧрджык сьӧлӧмӧн петны бойӧ.
18. Решительнӧй бойяс водзвылын
Немецъяс чукӧртісны вынъяс Белгород районын.
Ставлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый чӧв-лӧнь бӧрын заводитчасны ыджыд сражениеяс.
И ми дасьтысим встретитны найӧс кыдз колӧ: тренируйтчим, велӧдім техника, велӧдчим эг сӧмын миян частьлӧн опыт вылын, но и став миян военно-воздушнӧй вынъяслӧн опыт вылын.
Шочиника лэбавлім боевӧй заданиеяс вылӧ.
Частьса командирӧн индісны штурман капитан Подорожныйӧс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, лӧсьыд статя, восьса, смел чужӧма морт, кутіс асьсӧ зэв бура.
Выль командир вӧлі бур лётчикӧн, сійӧ пӧлучитіс теоретическӧй подготовка академияын.
Ми уважайтім Подорожныйӧс.
Солдатенкоӧс жӧ ми не сӧмын уважайтлім, но и радейтлім, кыдзи батьӧс.
...Пуксисны шоныд, тувсов лунъяс.
Киссьӧм ангар, код дорын пӧгибнитіс миян командир, сідзи век и сулаліс аэродром помын.
Сы гӧгӧр мыччысис том турун.
Фронтӧвӧй олӧм прӧйдитіс кыдзи и век.
Разведкаӧ лэбалігӧн ми аддзылім, мый враг чукӧртӧ гырысь вынъяс.
Тӧдчис, мый регыд долженӧсь лоны важнӧй событиеяс.
Ставӧн ёна виччысим Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь первомайскӧй приказ.
1943 вося май 1 лун водзвылын часть пӧлучитіс миянлы тӧдтӧм сӧветскӧй йӧзсянь поздравительнӧй письмӧяс да пӧсылкаяс.
Менам пай вылӧ веськаліс жугавтӧм стеклӧысь вӧчӧм мундштук да портсигар, кодъясӧс ыстӧма ремесленнӧй училищеса велӧдчысь.
Пӧсылкаас вӧлі пуктӧма гижӧдтор: «Кора сетны лётчиклы — вӧчи ачым.
Нӧйт врагӧс, ёрт!»
Пӧлучиті ме и ён самосад тыра кисет, кодӧс мӧдӧдӧма пӧрысь работница — Ивановскӧй областьысь ткачиха.
Рытнас миян торжественнӧй собрание.
Первойысь ме встречайта Первомай боевӧй обстановкаын.
Парторг Беляев, тӧдчымӧн волнуйтчиг, лыддьӧ Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказ.
Ставӧн ми сюся кывзам.
Верховнӧй Главнокомандующӧй прикажитіс: «Ставнас Краснӧй Армиялы — закрепитны да развитны тӧвся бойяслысь успехъяс, не сетны враглы миянлысь ни ӧти вершӧк му, лоны дасьӧн немецко-фашистскӧй захватчикъяслы паныд решающӧй сражениеяс кежлӧ».
Приказлӧн кывъясыс заставитісны миян пӧвстысь быдӧнӧс ещӧ ӧтчыд думыштчывны сы вылын, кыдзи бурджыка дасьтыны асьнымӧс воан бойяс кежлӧ.
Торжественнӧй часть бӧрын лыддисны письмӧяс, кодъясӧс ыстӧмаӧсь миянлы Союзлӧн разнӧй помъяссянь фронтӧвӧй бригадаясса рабочӧйяс, учительяс да научнӧй работникъяс, школьникъяс да школьницаяс.
Кор ми муналім землянкаясӧ, лётчикъяс пиысь кодкӧ шуис:
— Кутшӧм пӧсь письмӧяс ыстӧмаӧсь миянлы тылса труженикъяс!
Кыдзи уджалӧны, молодечьяс!
Оз позь миянлы кольччыны наысь.
19. Комсомолец Амелинлӧн первӧй уськӧдӧм самолёт
Ми пӧлучитім приказ лэбны матӧджык фронт бердӧ.
Выль аэродромлань матыстчигӧн Амелинлӧн самолёт вӧчис штопор.
Ме кынмылі места вылӧ.
Тэрыба видзӧдлі гӧгӧрбок — эз-ӧ уськӧд сійӧс противник.
Эз, враг эз вӧв.
Сійӧ жӧ здукӧ Амелин выровняйтіс машинасӧ.
Ми бура пуксим му вылӧ.
Ме муні Лёня дінӧ:
— Мый тэкӧд лолі?
Сійӧ кӧрыштліс кымӧссӧ:
— Кокӧс войтӧв кыскалӧ.
Приступ важӧн нин эз вӧв.
Асывсяньыс мыйкӧ делӧ кодь лои.
Задание дырйи обычнӧ нинӧм ог чувствуйт.
А ӧнтай кокӧс сідзикӧн кӧрис, мый думайті — пом!
— Но и стойкӧй жӧ тэ зон!
— сылысь кисӧ кутліг шуи ме.
Кӧть кутшӧма Лёня эз вись, сійӧ эз кольччыв му вылӧ, ёртъясыс кӧ лэбисны бойӧ.
Асывнас Амелин кыпӧдчис воздухӧ видзны аэродром.
Ставыс вӧлі спокойнӧ.
Увтасінъясын пукаліс ру — сӧмын на петіс шонді.
Лёня гӧграліс аэродром весьтӧд да сюся видзӧдіс бокъясас.
Друг сійӧ казяліс, мый оврагті, «местностьӧн маскируйтчиг», лэбис противниклӧн бомбардировщик «Юнкерс–88».
Враг эз тӧдлы, кыдзи Амелин вылісянь уськӧдчис сы вылӧ.
Но противник вӧлӧма лыйлӧм лэбачӧн нин: заводитіс кужӧмӧн маневрируйтны да пышйыны.
Вражескӧй стрелокъяс восьтісны чорыд би.
Амелин эз бӧрыньтчы — пырис вражескӧй самолётлы бӧжас.
Враг шыбитіс бомбаяс, тыдалӧ арталӧмӧн, мый Амелинлӧн машинаыс веськалас взрывнӧй волнаӧ и сійӧ мынтӧдчас повтӧм сӧветскӧй истребительысь.
Амелинӧс чорыда тракнитіс взрывнӧй волнаӧн да шыбитіс бокӧ.
Но сійӧ сэтшӧма кӧсйис победитны, мый не сӧмын эз дугды вӧтчыны враг бӧрся, а ещӧ скӧрджыка мӧдіс усьласьны сы вылӧ.
Противник муніс мӧд хитрость вылӧ: веськӧдіс ассьыс самолётсӧ тӧв мельнича вылӧ да надейтчис, мый Амелин оз казяв сійӧс да зурасяс сыӧ.
Но Лёня гӧгӧрвоис враглысь и тайӧ мудералӧмсӧ.
Сійӧ ӧти здукӧн артыштіс расстояниесӧ да фашистскӧй «юнкерслы» лыйлігтыр тӧвзьыштіс бокиті.
Враглӧн стрелокыс дугдіс лыйлыны: тыдалӧ, сійӧс лои виӧма.
Но противник сдайтчыны оз кӧсйы.
«Юнкерс» кутіс лэччыны овраглань сідзи, мый, кажитчис, вот-вот зурасяс муӧ.
Оврагӧдз неуна вотӧдз немец друг кыпӧдчис вывлань.
Амелин сетіс ещӧ ӧти очередь вражескӧй машина кузя.
Но друг сійӧ кыліс, мый кытікӧ чорыда тратшмуні.
Сьӧлӧмыс Лёнялӧн ёкмуніс: мыйкӧ лои машинакӧд.
Жаль самолётыс!
Ӧбиднӧ татшӧм тыш бӧрын лэдзны врагӧс!
Бомбардировщик муніс, кӧть Амелин вӧлі уверен, мый лэбас сійӧ оз ылӧдз, мый сійӧ кытчӧкӧ усяс.
Амелинлӧн самолётыс вочасӧн воштіс скоростьсӧ, моторыс ёна чеччаліс, и век жӧ Лёня вайӧдіс машинасӧ асланым аэродром вылӧ.
Ми котӧртім сылы воча.
Воис бур другӧй!
Крепыда кутлам сылысь кисӧ.
Сійӧ докладывайтӧ командир Подорожныйлы, мый противниклӧн самолётыс ылӧдз оз мун: «юнкерс» вылын мыччысис нин би.
Амелин нюмъялӧ, но сылӧн чужӧмыс мудзӧмысла абу кыпыд.
Сійӧ пӧрччис шлемсӧ, ме видзӧда сы вылӧ и ог эскы аслам синъяслы.
— Лёня, да тэ дзормӧмыд!
— горза ме.
Менам годоклӧн кӧсичаясас мыччысьӧмаӧсь еджыд юрсияс.
Ми ставӧн видзӧдам сы вылӧ — мыйта сійӧ пережитӧма, думайтӧма, пока вӧлі воздухын некымын минута чӧж!
Недыр мысти воис донесение, мый «юнкерс» лэбис сӧмын кӧкъямыс километр, а сэсся усис.
Лёнялӧн счёт вылын лоис первой уськӧдӧм самолёт.
Экипажсӧ вӧлі босьтӧма пленӧ.
Вӧлӧмкӧ, немецъяс «Ю–88»-ӧн нуӧмаӧсь важнӧй секретнӧй документъяс.
Найӧ кӧсйӧмаӧсь лэбны водз асылын веськыд туйӧд Белгородсянь Орёлӧ да сэні договоритчыны взаимодействие йылысь.
Амелинлы вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ эз аддзыв, кыдзи усис немецкӧй бомбардировщик.
40. Испытаннӧй друг — механик Иванов
Овлывліс сідз, мый миян самолётъяс волывлісны боевӧй задание вылысь ёна жугласьӧмӧн.
И вот сэки торйӧн петкӧдчывлісны достоинствоясыс миян зэв бур боевӧй другъяслӧн — техникъяслӧн, механикъяслӧн, мотористъяслӧн.
Кытікӧ жугалас кӧ менам машина, ме водзвыв нин тӧді, мый механик Иванов войсӧ оз кут узьны, а пӧчинитас сійӧс.
Кымын бурджыка ме тӧдмалі механикӧс, сымын ёнджыка донъялі сійӧс.
Увереннӧя лэбан враг территория весьтӧд, кор тӧдан, мый самолёт гӧтӧвитӧма зэв бура.
Миян техникъяс уджалісны бура, самоотверженнӧя.
Лунын, войын, веж мороз дырйи, кор кӧрт лемасьӧ чуньясад, бушков пӧрӧдӧ кокйывсьыд, механикъяс кольччывлісны боевӧй машина дорӧ, медым ӧдйӧджык пыртны сійӧс стройӧ.
Муртса на пуксян аэродром вылӧ, а Иванов сэні нин.
И бара нин ноксьӧ самолёт дорын, юасьӧ, кыдзи уджаліс мотор, эмӧсь абу кутшӧмкӧ замечаниеяс.
Кодкӧ зэв бура шуӧма, мый механик — самолётлӧн хирург, а мотор — лётчиклӧн мӧд сьӧлӧм.
Иванов — ыджыд стажа рабочӧй-слесарь.
Сійӧ важӧн нин уджалӧ авиатехникӧн.
Сійӧс ыстылӧмаӧсь Ванкаремӧ, кор босьтӧмаӧсь дрейфуйтысь йи вылысь челюскинецъясӧс.
Ме радейта сёрнитны аслам механиккӧд.
Сійӧ гартыштас чигарка, ӧзтас сійӧс, а сэсся ньӧжйӧникӧн мӧдас висьтавны аслас олӧмысь кутшӧмкӧ случай йылысь.
Синмыс сылӧн опытнӧй, сійӧ пыр жӧ, кыдзи сэки, менам первой боевӧй вылет водзвылын, казялӧ, мыйкӧ повзьӧдлӧ кӧ менӧ.
А кор Ивановлӧн куритчыссяс да чигаркасӧ бура кусӧдӧм бӧрын тальыштас сійӧс муӧ, ми мунам самолёт дорӧ да ӧтлаын прӧверяйтам сійӧс, кӧть сійӧ весиг и тыр порядокын.
21. Ёртъяс вӧсна
Ӧтчыд — тайӧ вӧлі 1943 вося май тӧлысь заводитчигӧн — ме шойччи задание бӧрын да, Ивановкӧд сёрнитіг, наблюдайті Вася Пантелеев бӧрся.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн ветлӧдліс аслас машина гӧгӧр да виччысис, кор сійӧ лоӧ дась лэбигкежлӧ.
Мукӧд самолётъясыс ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчалісны воздухӧ.
Механик зілис мыйкӧ объяснитны, но Василий ӧвтыштіс кинас, увереннӧя пуксис кабинаӧ да тшӧтш лэбис.
Ивановкӧд ми мунім прӧверитны менсьым самолётӧс.
Друг миян дінті тӧвзьыштіс санитарнӧй машина.
Сы бӧрся котӧртісны некымын лётчик.
Вӧлӧмкӧ, Пантелеев машинакӧд лоӧма авария: сійӧ вывті тэрмӧдлӧма механикӧс, абу сетӧма прӧверитны мотор му вылын.
Ставнымлы миянлы тайӧ вӧлі ещӧ ӧти сьӧкыд урок.
Ставным ми ёна шогсим ёрт вӧсна.
Торйӧн сьӧкыда переживайтіс Пантелеевлысь кулӧмсӧ Кирилл Евстигнеев — найӧ вӧліны зэв бур другъясӧн.
Зэв матыссаӧн Пантелеевлы вӧлі и ме: ми олім ӧти землянкаын.
А фронтовикъяс пӧвстысь коді оз тӧд, кыдзи велалан ӧта-мӧд дінӧ, кор боевӧй условиеясын олан ӧтлаын!
Ми сулалім Пантелеевлӧн гу дорын, кодӧс вольсалӧма мича дзоридзьясӧн.
Рӧмдіс.
Вӧлі зэв лӧнь.
Амелин кутіс Евстигнеевӧс пельпомъясӧдыс да шуис:
— Мунам, Кирюша!
— Сэсся бергӧдчис ме дінӧ: — А тэ?
Ме вочавидзи, мый воа сёрӧнджык.
Окота вӧлі кольччыштлыны ӧтнамлы.
Ставӧн мунісны.
Меным вӧлі зэв шог.
Ме думайті пӧгибнитӧм ёртъяс йылысь.
И кымын унджык мӧвпалі пӧгибнитӧм другъяс йылысь, сымын ёнджыка ме мӧді ненавидитны врагӧс.
Ме решиті кӧть мед мый, а уськӧдны кӧкъямыс вражескӧй самолёт — быд пӧгибнитӧм ёртысь кык самолётӧн.
Ог тӧд, дыр-ӧ ме сулалі друг гу дорын, сы йылысь мӧвпаліг, мыйта сьӧкыд шог вайисны миян му вылӧ фашистскӧй полчищеяс.
Кор вои ас вежӧрӧ, ме тэрыба мӧдӧдчи аэродром вылӧ, вомгорулын Солдатенколысь радейтана кывъяссӧ шуаліг: «Фронт вылын колӧ думайтны ставтор йылысь, но медводз думайт противник йылысь».
Аслам решение йылысь уськӧдны кӧкъямыс вражескӧй самолёт ме некодлы нинӧм эг висьтав: сійӧ вӧлі тӧдчанаӧн да имеитіс смысл сӧмын меным.
Мукӧдъяслы тайӧ вермис кажитчыны прӧстӧ ошйысьӧмӧн.
Весиг менам медбур другъяс вермисны эськӧ шуны, мый первой колӧ прӧйдитны испытание бойӧн.
А объяснитны ставсӧ, мый ме думайті Пантелеев гу дорын, вӧлі сьӧкыд.
22. Боевӧй дасьлунын
Кыкнанладорсяньыс авиациялӧн активностьыс чиніс, и медым велӧдчыны спокойнӧя, ми лэбим фронтсянь ылынджык аэродром вылӧ.
Миянлысь эскадрилья примитӧ бывалӧй лётчик — старшӧй лейтенант Фёдор Семёнов.
Сійӧ уськӧдӧма нин враглысь кӧкъямыс самолёт.
Выль комэск — москвич.
Сылӧн, кыдзи и миян «батялӧн», чужӧмыс сотчылӧма.
Сійӧ том, паськыд пельпомъяса, шӧркодь тушаа.
Походкаыс сылӧн решительнӧй, тэрыб.
Сылӧн эм мыйкӧ сэтшӧмтор, коді кыскӧ ас дінас, кыпӧдӧ уважение.
Сёрнитӧ спокойнӧя, думайтӧмӧн.
Подорожный представитіс миянлы эскадрильяса выль командирӧс.
Семёнов сюся да доброжелательнӧя видзӧдліс миян вылӧ.
Прӧстӧя да веськыда висьталіс ас йывсьыс.
Рытнас разбор вылын эскадрильяса выль командир шуис:
— Медся важнӧ — соблюдайтны группалысь боевӧй порядок.
Быдӧнлӧн миян цель — уськӧдны врагӧс.
Но эн вывті увлекайтчӧй тайӧн, эн торйӧдчӧй группаысь, эн нарушайтӧй дисциплина.
Ме пыр жӧ казялі командирлысь сійӧ качествояссӧ, кодъясӧс ми сэтшӧма донъявлім Солдатенколысь: твёрдость, требовательность, товарищескӧй простота.
Полётъяс разберитӧм бӧрын ме дінӧ воис миян парторг Беляев, пуксис мекӧд орччӧн, и миян пансис ёрт сяма пӧсь беседа.
Беляев висьталіс, мый ӧні, бойяс кежлӧ лӧсьӧдчигӧн, меным колӧ не сӧмын уна велӧдчыны аслым, но и велӧдны томджык да неопытнӧйджык лётчикъясӧс.
Сійӧ шуис, мый, кыдзи сійӧ думайтӧ, Евстигнеев, Амелин, ме да ӧткымын мукӧд лётчикъяс, кодъяс мекӧд ӧти кадӧ воисны фронт вылӧ, достойнӧйӧсь лоны коммунистическӧй партияса членъясӧ кандидатъясӧн.
abu
abu
abu
— Уджаланныд ті добросовестнӧя, — висьталіс сійӧ, — воюйтанныд честнӧя да смела.
Шедӧдінныд военнӧй опыт, тӧдӧмлунъяс, быдманныд политически.
Лыддя тіянӧс непартийнӧй большевикъясӧн.
Тэ кӧ решитін, тэ кӧ лыддян, мый дась примитны большевиклысь вылын звание, то сет заявление.
Думыштлы та йылысь.
Менсьым киӧс крепыда кутлӧм бӧрын Беляев муніс.
Партияӧ пырны ме гӧтӧвитча важӧн нин.
Пыр на кӧсйи сёрнитны та йылысь миян комсоргкӧд — старшина Коротковкӧд, но эг решитчыв.
Меным кажитчис, мый ме эг на заслужит право лоны коммунистӧн.
Парторгкӧд сёрни ёна радуйтіс менӧ.
Тайӧ жӧ лунӧ ме сеті партияӧ пырӧм йылысь заявление, медым решающӧй бойяс заводитчигкежлӧ лоны коммунистӧн.
Боевӧй заданиеяс вылӧ важмоз лэбалім шоча.
Мукӧддырйиыс истребительяс группаын ме сопровождайті «Ильюшинъясӧс», кодъяс лэбисны штурмуйтны вражескӧй аэродромъяс, нулывлі донесениеяс, вӧлі связнӧйӧн соединениеяс костын, лэбавлі Белгород — Харьков районӧ разведкаӧ.
Лэбалі прикрытиетӧг нерӧвнӧй местностьӧн «маскируйтчиг».
Векджык лэбалі бреющӧйӧн да волывлі гортӧ пемдігас нин.
Ставыс тайӧ вӧлі бур подготовкаӧн настӧящӧй боевӧй деятельность кежлӧ.
Ме велӧдчи ачым, гӧтӧвитчи локтан бойяс кежлӧ и гӧтӧвиті том йӧзӧс.
Менӧ индісны эскадрильяса командирӧс вежысьӧн.
Та йылысь юӧртӧм бӧрын Семёнов шуис, кыдзи и век, чорыда да дружелюбнӧя:
— Регыд воасны миянӧ выль йӧз.
Удж лоас уна.
Колӧ сідзи гӧтӧвитны том йӧзӧс, медым найӧ увереннӧя тышкасисны врагкӧд.
Колӧ подробнӧя видлавны налысь вылетъяссӧ, разбирайтны налысь ӧшибкаяссӧ.
Велӧдчӧй командуйтны.
Выль обязанностьяс кежлӧ гӧтӧвитчигӧн ме куті кывзысьны комэсклӧн быд кывйӧ, велӧдчыны сылысь, кыдзи сійӧ командуйтӧ, велӧдӧ, воспитывайтӧ, кыдзи сёрнитӧ подчинённӧйяскӧд.
Меным поручитісны кывкутана делӧ — воспитайтны том боевӧй лётчикъясӧс.
Воисны выль йӧз.
Эскадрилья формируйтісны выль лётчикъясысь.
«Ребята туянаӧсь, дисциплинированнӧйӧсь, но, тыдалӧ, горячӧсь.
Пӧжалуй, вывті горячӧсь, — налӧн кыпыд чужӧмъяс вылӧ видзӧдіг думайта ме.
— Но Семёнов ӧдйӧ босьтас найӧс ас киас».
Комэск тӧдмасис на пӧвстысь быдӧнкӧд, а сэсся чукӧртіс ставнысӧ да висьталіс:
— Главнӧйыс — кутчысьӧй ӧта-мӧд вӧсна, видзӧй ӧта-мӧднытӧ, эн торйӧдчӧй группаысь.
Мӧдногӧн враг кутас нӧйтны тіянӧс кыдзи курӧгпиянӧс.
Воздухын группалы колӧ лоны ӧти быдсаӧн — ӧти став вӧсна, ставӧн ӧти вӧсна.
Таын сылӧн выныс.
Став выль лётчикъяс — комсомолецъяс.
Унджыкыс сӧмын на помалӧмаӧсь лётнӧй школа.
Миян эскадрильяын куим выль морт.
Паша Брызгалов — гӧрд чужӧма да паськыд пельпомъяса зон, сылӧн щӧкаыс воргаа, а синъясыс пыр сералӧны;
Брызгаловлӧн школьнӧй другыс, Миша Никитин — вӧсньыдик, мускулистӧй, зэв вертляв да пыр кыпыд сьӧлӧма.
Брызгалов да Микитин ортсысяньыс торъялӧны ӧта-мӧдсьыныс, но налӧн характеръясыс вывті ӧткодьӧсь.
Коймӧдыс — Гопкало, сідзжӧ зэв на том зон.
Брызгаловӧс Семёнов босьтіс аслыс ведомӧйӧн.
Меным ведомӧйӧн индісны Василий Мухинӧс.
Сійӧ вӧвлі нин бойясын.
Семёнов менӧ нуӧдіс бокӧ да висьталіс:
— Помнитӧй: ведомӧйлӧн да ведущӧйлӧн дружбаын — паралӧн успех.
Видзӧдлӧй, Мухинлӧн кутшӧм подготовкаыс.
Тӧдмася аслам ведомӧйкӧд.
Аэродром вылын лӧнь.
Мунам купайтчыны.
Ме казялі Василийлӧн кокысь ыджыд шрам, но юавны сылысь, мешайтӧ оз сылы важ ранаыс, абу лӧсьыд.
Ми ылӧдзкодь вартчылім, сэсся петім берегӧ, водім турун вылӧ да мӧдім куритчыны.
— Василий, кывзы, сӧмын эн ӧбижайтчы.
Лэбавнытӧ ранитчылӧмыд оз мешайт?
— шрам вылӧ индіг юалі ме.
Василий вочавидзис прӧстӧя:
— Эн пов, лэбавны оз мешайт.
Му вылын мукӧддырйиыс ёнтӧ, а лэбалігӧн некор оз.
Осколок инмис, кор немецъяс бомбитісны Сальскӧй степьясын миянлысь аэродромӧс.
Думайті, кокӧс вундасны, но аддзан — колисны...
Тэ ме вӧсна эн пов.
Фашистъяскӧд менам щӧтыс ыджыд, кыдзи и тэнад...
Василийкӧд ми нуӧдім уна учебно-тренировочнӧй полёт миян полевӧй аэродром весьтын, медым велавны ӧта-мӧд дінӧ, тӧдмавны воздухын ӧта-мӧдлысь «походка».
Тасянь заводитчӧ паралӧн дружба.
Узьлім ми орччӧн идзас вылын.
Рытъясын дыр сёрнитлім рӧднӧйяс йылысь.
Василийлӧн пӧрысь бать-мамыс колисны сиктын, коді Гомельсянь неылын.
Сылӧн, кыдзи и менам, сьӧлӧм вылас некор абу спокойнӧ.
Ме пыр думайта бать йылысь.
Частӧ казьтыла вокъясӧс: кӧнӧсь со ӧні найӧ?
Следита фронт линия бӧрся да виччыся, кор нин миян войска заводитасны наступайтны.
Аэродром вылын Мухин ветлӧдлӧ ме бӧрся — привыкайтӧ менам движениеяс дінӧ, гӧлӧс дінӧ.
Мукӧддырйиыс вунӧдла сы йылысь, тӧдлытӧг видзӧдла бӧрлань, а сійӧ мунӧ дзик ме бӧрся.
Лётнӧй делӧын колана «наземнӧй подготовка», кӧть и боксянь тайӧ кажитчӧ тешкодьӧн.
Быттьӧ ӧні аддза Мухинлысь еджыд синкымъяса нюмъялысь чужӧмсӧ, сылысь гӧлубӧй ёсь синъяссӧ, шонді водзын вушйӧм юрсисӧ, тшапа пӧлыньтыштӧм пилоткасӧ, сылысь лӧсьыд, крепыд фигурасӧ.
Василий ветлӧдліс неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн, кыдзи тайӧс частӧ вӧчӧны лётчикъяс, кодъяс велалісны копыртчӧмӧн пукавны самолёт кабинаын.
Ми дружнӧя олім куим друг — Мухин, Петро да ме.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Но июнь тӧлысь заводитчигӧн Петро Кучеренко пӧлучитіс мӧд частьӧ назначение да лэбзис.
Тыртӧм лои сытӧг землянкаын.
Куим тӧлысся фронтӧвӧй олӧм ёна матыстіс миянӧс.
23. Курскӧй дугаса битва водзвылын
Воис 1943 вося июнь.
Миян часть важмоз сулаліс аэродром вылын, кысянь немецъяслӧн группировкаӧдз вӧлі ӧкмысдас километр.
Тасянь муніс туй Киевӧ, Черниговӧ, Полтаваӧ, Кременчугӧ — Украинаӧ.
Воздухын и му вылын вӧлі чӧв.
Но миян полевӧй аэродромъяс вылӧ воисны истребительяслӧн, штурмовикъяслӧн да бомбардировщикъяслӧн свежӧй эскадрильяяс.
Му вывті оръявлытӧг мунісны миян танкъяс, артиллерия, пехота.
Тайӧ ставыс висьталіс сы йылысь, мый регыд заводитчасны решительнӧй действиеяс, ыджыд операцияяс.
Ми водзӧ нуӧдам учебно-боевӧй подготовка.
Тренировочнӧй полётъяс вылӧ ӧні сетсьӧ торъя ыджыд внимание.
Семёнов быд боксянь прӧверяйтӧ миянлысь тӧдӧмлунъяс.
1943 вося июнь помын старшӧй сержантъяс — менам ёртъяс да ме — пӧлучитім младшӧй лейтенантъяслысь звание.
Ми сувтім стройӧ КП дорӧ, и Подорожный, приказ лыддьӧм бӧрын, шыӧдчис миян дінӧ дженьыдик речӧн, кодӧс ӧнӧдз ме помнита.
— Ёртъяс!
Ті пыринныд сӧветскӧй офицеръяс семьяӧ.
Тайӧ унаторйӧ обязывайтӧ тіянӧс и медводз сыӧ, медым ещӧ бурджыка совершенствуйтны ассьыныд боевӧй выучка, ещӧ кужӧмӧнджык тышкасьны враглы паныд.
Сӧветскӧй офицер пыр вӧлі честностьлӧн, храбростьлӧн, Рӧдиналы, Ленин делӧлы помтӧм преданностьлӧн примерӧн.
Сиа тіянлы вылын нуны сӧветскӧй офицерлысь звание, содтыны миян офицерскӧй семьялысь славнӧй традицияяссӧ!
Комсомольскӧй собрание сійӧ рытӧ муніс торжественнӧя да кыпыда.
Быдӧнлы вӧлі окота выступитны, юксьыны аслас боевӧй опытӧн, висьтавны сійӧ гордость йылысь, кодӧс сійӧ чувствуйтӧ талун офицерскӧй семьяӧ пырӧм бӧрын.
Ми пӧся обсуждайтім сӧветскӧй офицерлӧн роль йылысь командирӧс политическӧй часть кузя вежысьлысь доклад.
Некымын лун чӧж ме эг вермы велавны выль звание дінӧ и эг вочавидзлы пырысь-пыр, кор кодкӧ шыасьліс: «Младшӧй лейтенант ёрт!»
Ме тӧді — меным унатор на оз тырмы, медым лоны военно-воздушнӧй вынъясса настӧящӧй офицерӧн, настӧящӧй, испытаннӧй лётчикӧн, кӧть менам щӧт вылын вӧлі нин комын кымын боевӧй вылет.
«Боевӧй качествояс шедӧдсьӧны вочасӧн», казьтылі ме Солдатенколысь кывъяссӧ.
Полкын эз дугдыв напряжённӧй боевӧй учёба.
Быдторйысь тыдаліс, мый лоасны ыджыд, решительнӧй бойяс.
Газетаясысь вӧлі тӧдса, мый Германияын мунӧ тотальнӧй мобилизация, мый сэні лэдзӧма выльсикас оружиеяс — «тигр» танкъяс да «фердинанд» самоходнӧй орудиеяс.
Вражескӧй территория весьтӧд разведкаӧ лэбалігӧн ми аддзывлім, мый немецъяс вайӧны свежӧй частьяс.
Кыдзи ми бӧрынджык тӧдмалім, враг, коді пӧльзуйтчис сійӧн, мый эз вӧв восьтӧма мӧд фронт, вайис татчӧ, Курскӧй дугалань, ыджыд вынъяс да арталіс босьтны плацдарм, кодӧс кутісны миян войска, вӧчны удар да петны Москва дорӧ.
Но Верховнӧй Главнокомандование водзвыв тӧдмаліс фашистъяслысь кӧсйӧмъяссӧ да ас кадӧ мӧдӧдіс татчӧ миянлысь закалитчӧм войска да вынйӧра техника.
Ми увереннӧя виччысим бойяс заводитчӧм.
Кор эз мунны боевӧй действиеяс, ми казьтывлім сійӧ став туйсӧ, кодӧс прӧйдитіс миян авиация война заводитчӧмсянь.
Воздухын немецъяслӧн временнӧй превосходство кад колис бӧрӧ.
Фашистскӧй авиациялы ковмис нин видлыны сӧветскӧй военно-воздушнӧй вынъяслысь вель уна сокрушительнӧй удар.
Бӧрӧ колины Сталинград, Кубаньса небесаын победоноснӧй воздушнӧй сражениеяс.
Кор вӧлі видлала ассьым блокнот, кытчӧ ме пасъявлі став выльсӧ, мый меным удайтчывліс казявны сӧветскӧй истребительяслӧн тактикаын да враглӧн тактикаын, ме радпырысь пасйывлі, кыдзи озырмисны миян лётчикъяслӧн боевӧй приёмъясыс.
Найӧ озырмисны сійӧн, мый паськыда кутіс применяйтсьыны судтаног манёвр, боевӧй порядокъяс кутісны стрӧитсьыны уна ярусӧн да ещӧ уна мукӧдторйӧн, кодъясӧс колӧ вӧлі используйтны локтан бойясын.
24. Боевӧй щӧт восьтӧма
1943 вося июль 5 лунӧ ме садьми югдігӧн артиллерия лыйсьӧм шыысь.
Садьмисны и менам ёртъяс.
Ставӧн, быттьӧ сёрнитчӧм серти, чеччыштім крӧватьяс вылысь да котӧрӧн мунім аэродром вылӧ.
Сувталім стройӧ.
Чукӧртчис ставнас личнӧй состав.
Волнуйтчим.
Командир объявитіс:
— Ёртъяс!
Немецъяс вуджисны наступлениеӧ Белгородско-Курскӧй направлениеын.
Найӧ арталӧны кык боксянь кучкӧмӧн — Орёлсянь лунвылӧ да Белгородсянь войвылӧ — уськӧдчыны миян войска вылӧ.
Но налы паныд сувтӧдӧма Верховнӧй Главнокомандованиелысь стратегия.
Врагӧс должен лоны бырӧдӧма, и сійӧс лоӧ бырӧдӧма!
Аэродром вылын юрӧбтіс «ура».
Командир висьталіс водзӧ:
— Ёртъяс!
Воис кад испытайтны миян полкса том лётчикъяслысь боевӧй качествояссӧ.
Миян водзӧ сувтӧдӧма кывкутана мог — не лэдзны враглы бомбитны воздухсянь сӧветскӧй наземнӧй войскаӧс...
Ставӧн машинаясӧ!
Ме пукалі кабинаын и ачымӧс аддзи нин чорыд бойын.
Но друг уси дум вылӧ «еджыд кок» да коркӧя уверенность сыын, мый обязательнӧ ӧтпырйӧ уськӧда кык вражескӧй самолётӧс.
Завтрак миянлы вайисны самолётъясӧ.
Сёйны эз ков.
Воис Иванов, видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Сёйӧй, командир ёрт, мырдӧн сёйӧй.
Крепыдджык лоанныд!
Бойяслӧн первой лунӧ миян часть лунтыр пукаліс самолётъясын му вылын.
Ми, тыдалӧ, вӧлім резервынӧсь.
Аскинас, мыйӧн сӧмын югдыштіс, ми бара нин вӧлім аэродром вылын.
Полк пӧлучитіс боевӧй задание: не лэдзны враглы бомбитны воздухсянь миянлысь войскаӧс.
...Миянлысь эскадрильяӧс нуӧдӧ Семёнов.
Ми ылынӧсь на фронт линиясянь, а му вылын тыдалӧны нин пӧжаръяс.
Лэбам водзӧ.
Котшӧс дук кылӧ весиг кабинаын.
Воздухын вошӧны зенитнӧй снарядъяслӧн разрывъяс.
Ме шемӧсми.
Нинӧм татшӧмсӧ ме эг на аддзыв и эг кужлы думыштлыны.
Не сӧмын миян улын, му вылын, но и небесаын дзескыд.
Мунӧ настӧящӧй воздушнӧй сражение.
Шлемофонъяслӧн наушникъясын кылӧны миян офицеръяслӧн командаяс, кодъясӧс найӧ передайтӧны наведение радиостанцияяссянь.
abu
Оз орлы жургӧм шы.
Оз на вевъяв выключитчыны ӧти передатчик, кыдзи включайтчӧ мӧд.
Разберитчыны сьӧкыд...
Мукӧд эскадрильяясса ёртъяс заводитісны нин бой.
Корсюрӧ наушникъясын кылӧны дженьыдик командаяс:
— Атакуйта, видз менӧ!
— Внимание, шуйгавылын «мессер»!
Му вывсянь юӧртӧны:
— Соколъяс, атакуйтӧй!
Нӧйтӧй найӧс, нӧйтӧй!
Сюся следита командир бӧрся и дась пӧртны олӧмӧ сылысь быд приказ.
Семёнов юӧртӧ: «Матысмам фронт линиялань».
Та бӧрын кылӧ сылӧн команда: «Водзын миянысь улынджык противниклӧн кызьысь унджык самолёт.
Атакуйтам!»
И збыль, миянысь улітіджык гусьӧн, кытшовтӧмӧн, лэбӧны фронт линиялань кызь сизим кымын немецкӧй пикирующӧй бомбардировщик «Юнкерс–87», кодъясӧс видзӧны истребительяс.
Командирлӧн самолёт тӧвзьыштіс бомбардировщикъяс чукӧрӧ.
Некымын секунда — и сотчысь «юнкерс» сатшкысис муӧ.
Семёнов горзӧ:
— Орёлъяс, нӧйтӧй найӧс!
Ме дзикӧдз вунӧдлі ас йылысь и сэк жӧ эг вунӧдлы ни ӧти мелочь йылысь, зіли действуйтны стӧча, тэрыба, расчётӧн.
Тэрыба пыри ӧти «юнкерслы» бӧжас.
Босьті сійӧс прицел улӧ.
Дистанцияыс бур.
Лички гашеткаяс вылӧ — пушкаяс мӧдісны лыйлыны.
«Юнкерс» кутіс маневрируйтны.
Пӧшти дзикӧдз матыстчи противник дінӧ.
Юрын сӧмын ӧти мӧвп: «Мунас ӧмӧй накажиттӧг?»
Унйылысь моз кыла ведомӧйлысь гӧлӧс: «Нӧйт, Ваня: тэнӧ видза!»
Курччи пиньясӧс, лыйла водзӧ да думайта: «Ог кӧ уськӧд, кута таранитны, вӧча Габуния моз».
Сеті некымын кузь очередь.
И друг враглӧн самолётыс ӧзйис да мӧдіс лэччыны увлань.
Кутшӧм радпырысь тӧвзьышті вывлань.
Горза аслам напарниклы:
— Вася, друг, ӧтиӧс кокниті!
Аслым тӧдлытӧг видзӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Аддза, ме дінысь вешйис «мессер».
Пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧм опасность меным сӧмын на грӧзитӧма.
Бой дырйи ме думайті сӧмын сы йылысь, медым уськӧдны врагӧс.
А тайӧ кадӧ вражескӧй лётчикъяслы эз ӧтчыд лолы позянлун уськӧдны менӧ.
Увлекитчӧм вӧсна ме эг казяв, кыдзи менам машина бӧжӧ пырӧма «мессершмитт».
Но ведомӧй вӧлӧма ас местаас да ас кадӧ тупкӧма менӧ быттьӧ щитӧн, торкӧма «мессершмиттлысь» атакасӧ.
Не кӧ сійӧ, немец вермис эськӧ уськӧдны менӧ.
Миян дружба тайӧ чорыд воздушнӧй бояс выдержитіс испытание.
Сӧветскӧй истребительяслӧн ударыс дзикӧдз шензьӧдіс немецъясӧс.
Бомбардировщикъяслӧн стройыс торксис.
Противник кытчӧ веськалӧ шыблаліс бомбаяссӧ аслас войска вылӧ да пышйис.
Ме эг на вевъяв дзикӧдз воны ас садьӧ.
Вомдоръяс менам сотчисны.
Ёна косьмис горш.
Ме вӧлі быттьӧ горячкаын.
Но вот бара кыліс команда: «Воӧ бомбардировщикъяслӧн группа.
Атакуйтӧй!»
Ми бара пырим фашистскӧй самолётъяслӧн свежӧй стройӧ.
Противник построитчис оборонительнӧй кытшӧ.
Вражескӧй стрелокъяс восьтісны миян кузя чорыд би.
Матыстчи немецкӧй самолёт дінӧ.
Пукси, кыдзи шуласны, сылы «бӧж» вылас.
Думайта: «Ӧні ме тайӧс бура гӧститӧда».
Зэв бура аддза крестъяссӧ.
Кад нин восьтыны би.
Лички гашеткаяс вылӧ.
Но пушкаяс чӧв олӧны.
Ме эг и казяв, мый став снарядъяссӧ лыйлыссьӧма нин.
Первой «юнкерсӧс» атакуйтігӧн неопытность вӧсна ме восьті би ылісянь да лыйлі кузь очередьясӧн.
Некымын секунда чӧжӧн лыйлі став снарядъяссӧ.
Тайӧ вӧлі бур урок.
Опыт вылын ме гӧгӧрвои, мый би колӧ восьтыны матісянь, колӧ экономнӧя видзны боеприпасъяс, а та могысь колӧ действуйтны стӧча, тэрыба, арталӧмӧн.
Лыйлыны враг кузя, кор сійӧ матын, та дырйи сочетайтны дженьыд да кузь очередьяс, лои сійӧ кадсяньыс менам чорыд правилӧӧн.
А тайӧ кадӧ противник резкӧя кежис меысь асланыс строй пытшлань да муртса эз тангысь мӧд «юнкерскӧд».
«Тадзи и снарядъястӧг, — думайта, — позьӧ уськӧдавны враглысь самолётъяс!»
Дас кымын минута чӧж вӧтлыся противник бӧрся.
Вражескӧй самолётъяс эз выдержитны миян истребительяслысь атакасӧ да кытчӧ веськалӧ бомбаяссӧ шыблалігтыр бӧр бергӧдчисны рытыввылӧ.
Менам личнӧй щӧт лои восьтӧма: ме уськӧді ӧти фашистскӧй самолёт.
Сӧмын врагкӧд первойысь настӧящӧя паныдасьлӧм бӧрын ме гӧгӧрвои, кутшӧма содтӧ вынтӧ боевӧя воодушевитчӧм: сійӧ вӧчӧ тэнӧ торйӧн находчивӧйӧн, велӧдӧ тэрыба реагируйтны кытшалысь явлениеяс вылӧ, действуйтны стӧча.
Писатель Алексей Толстой шуис тайӧ состояниесӧ «бойӧн расчётливӧя восторгайтчӧмӧн».
Лючки-ладнӧ, воштӧмъястӧг ми бӧр воим асланым аэродром вылӧ.
Велалӧм обстановкаын меным лои ещӧ на долыдджык.
Окота вӧлі, кыдзи челядьдырйи, горзыны, ӧдйӧджык юксьыны ёртъяскӧд аслам впечатлениеясӧн.
Менӧ кытшалісны лётчикъяс, механикъяс.
Мухин, кияснас ӧвтчигтыр, висьталіс сы йылысь, кыдзи ме ӧзті самолёт да кыдзи сійӧ торкис «Мессерлысь» атакасӧ.
Да, но колӧ первой став правилӧяс серти доложитны командирлы.
Кодкӧ быттьӧ тойлаліс ӧдйӧджык котӧртны.
Но ме куті ачымӧс да спокойнӧя, надзӧникӧн, кыдзи тайӧс вӧчӧны бывалӧй лётчикъяс, мӧдӧдчи КП-ӧ.
Воча локтӧ Семёнов.
Мыйла сэтшӧм скӧр, недӧвӧльнӧй сылӧн чужӧмыс?
Ме шӧйӧвоши, вунӧді водзвыв дасьтӧм кывъяс да джӧмді.
Семёнов видзӧдліс ме вылӧ да скӧрысь шуис:
— Тӧда, аддзылі.
Ме тіянӧн абу дӧвӧлен.
Дерзостьыд тіян уна.
Тайӧ бур, но татшӧм сложнӧй условиеясын колӧ лоны сдержаннӧйӧн, а то асьтӧ, кыдзи байдӧгӧс, уськӧдасны.
Бойын оз ков горячитчыны.
Сійӧ ланьтіс, а ме вӧрзьӧдчытӧг сулалі сы водзын да дась вӧлі му пырыс мунны.
Друг командир нюммуніс да чургӧдіс меным кисӧ:
— А сідзсӧ — молодеч!
Тадзи и нӧйт найӧс!
Но сӧмын эн зазнайтчы!
Некор эн вунӧд менсьым кывъясӧс...
Сьӧлӧм вылын пыр жӧ лои кокниджык.
Думысь ме аттьӧалі командирӧс сыысь, мый сійӧ видзӧ менӧ, заставитіс лоны скромнӧйджыкӧн да ас дінӧ требовательнӧйджыкӧн.
Первой бой петкӧдліс, мый сӧмын кужны веськӧдлыны машинаӧн, сӧмын бура тӧдны самолёт, сӧмын кӧсйыны победитны врагӧс, сӧмын смеллун сійӧ этша на — колӧ кужны определитны противниклысь мӧвпъяссӧ да, сійӧ жӧ здукӧ обстановка донъялӧм бӧрын, панйыны врагӧс.
Воздушнӧй бойын успех решайтӧны секундаяс.
Полётъяс разбирайтӧм бӧрын рытнас столӧвӧйын вӧлі шума да гажа, кыдзи некор.
Йӧз дугдывтӧг сёрнитісны.
Унаӧн тайӧ лунӧ шедӧдісны враг вылын ассьыныс первой победа.
Уськӧдіс самолёт и Кирилл Евстигнеев.
Ме горза сылы, кӧть ми пукалам орччӧн.
— Тэ гӧгӧрвоан, фрицъяс муртса эз тангысьны воча!..
Кирилл торкӧ менӧ:
— А ме сеті очередь, кор «юнкерс» вӧлі зэв матын, и сійӧ суніс увлань.
Ме весиг аслам синъяслы первойсӧ эг эскы!
Амелин, кияснас шенасиг, зільӧ петкӧдлыны, кыдзи сійӧ уськӧдчыліс немец вылӧ, да шуалӧ:
— Ме татчӧ — сійӧ сэтчӧ, и ме сы бӧрся!
Ми пыр жӧ гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс.
Колесников кык вок — ведущӧй да ведомӧй, кодъяс сэтшӧма мунӧны ӧта-мӧд выланыс, мый ми сорлалам найӧс, йӧктӧны чечётка.
Кирилл эз выдержит, чеччис да тшӧтш мӧдіс йӧктыны.
Баян друг ланьтіс.
Кодкӧ горӧдіс:
— Офицер ёртъяс, внимание!
Пыр жӧ ставыс лӧнис.
Некод оз вӧрзьӧдчы: ӧдзӧс дорын сулалісны Подорожник да Семёнов.
Найӧ видзӧдісны миян вылӧ да сералісны.
— Талун, кор фашистъясӧс нӧйтінныд, эз сы мында вӧв шумыс воздухын, кыдзи ӧні тіян, ёртъяс, — шуис Семёнов.
— Гажӧдчӧй водзӧ тадз жӧ, — содтіс Подорожный да видзӧдліс часі вылӧ.
— Часджын ещӧ позьӧ.
Сэтшӧмӧдз гажмим, мый некыдз ог вермӧ унмовсьны.
Сёрнитам ас костын.
Син водзын век на бойлӧн картинаыс.
Ставсьыс ёнджыка больгӧ Миша Никитин.
— Вот больгуныд!
Кор тэ ланьтан?
— горӧді ме сылы.
Ребята серӧктісны.
— Но и шуинныд жӧ!
— серӧктіс тшӧтш Никитин.
Стрӧга шуи:
— Узьны кад, ёртъяс!
Чеччыны куим часын.
Луныс аски лоӧ сьӧкыд.
Аскинас, 1943 вося июль 7 лунӧ, меным удайтчис шедӧдны мӧд победа — уськӧдны «Юнкерс–87», а лун мысти — кык «Мессершмитт–109».
25. Миянлысь наземнӧй войска прикрывайтігӧн
abu
Лунысь лун бойяс лолісны пыр чорыдджыкӧсь.
Зэв ыджыд битва паськаліс дуга вылын, коді вӧлі чургӧдчӧма Курсксянь рытыввылӧ да пыдӧдз гыднас пырис немецкӧй оборонаӧ.
Тыдалӧ, враг дасьтысис дыр и ӧні шыблаліс бой мунан поле вылӧ дивизия бӧрся дивизия, но найӧ ӧдйӧ сылісны.
Немецъяслӧн планъяс эз збыльмыны.
Враг зурасис миян вынйӧра оборонаӧ му вылын и вынйӧра водзсасьӧмӧ воздухын.
Ме, неыджыд боевӧй опыта том лётчик, эг вермы сійӧ кадӧ гӧгӧрвоны обстановкалысь став сложностьсӧ, операциялысь масштабсӧ ставнас.
Курскӧй дуга вылын бойяслӧн первой лунъясӧ менӧ шензьӧдліс сійӧ, мый ми, лётчик-истребительяс, действуйтам неыджыд группаясӧн, сэк кор немецъяс шыблалӧны воздухӧ ассьыныс самолётъяссӧ ыджыд группаясӧн.
Сӧмын бӧрынджык ми тӧдмалім, мый Верховнӧй Главнокомандование видзӧма миянлысь воздушнӧй вынъяс решающӧй удар вӧчигкежлӧ.
А миян самолётъяслӧн неыджыд группаяс, кодъяс петавлісны прикрывайтны сӧветскӧй наземнӧй войскаӧс, обстановка стрӧга арталӧмӧн, дугдывтӧг торкалісны противниклы.
Немецкӧй истребительяс волісны бомбардировщикъясысь водзджык да зільлісны весавны воздух миян истребительясысь.
Та могысь найӧ старайтчылісны панны миянкӧд бой, медым налӧн бомбардировщикъясыс вермисны действуйтны свободнӧя.
Но миян командование ӧдйӧ тӧдмаліс тайӧ тактикасӧ.
Миян водзӧ вӧлі сувтӧдӧма мог уськӧдавны немецкӧй бомбардировщикъясӧс, и ми, противниклысь истребительяссӧ бокиті кытшовтӧмӧн, кыдз быттьӧ пыравлім враг территория вылӧ, встречайтлім фашистскӧй бомбардировщикъясӧс миян передньӧй крайӧ воигӧн на, вӧчлім налы тӧдчана воштӧмъяс, и противниклӧн истребительясыс волісны бой нуӧданінӧ сӧмын нин бой помасьӧм бӧрын.
Сӧветскӧй истребительяс заводитлісны вражескӧй самолётъяскӧд бой, кӧть найӧ мыйтӧмӧн эз вӧвны, пыравлісны налӧн стройӧ, налы ассьыныс тактикасӧ кӧвъялӧмӧн, вражескӧй лётчикъяс вылӧ асланыс мужествоӧн, стойкостьӧн, сюсьлунӧн, кужӧмӧн действуйтіг, смела атакуйтлісны найӧс.
Ми тӧдім, мый миян действуйтӧмысь унаторйын зависитӧ сӧветскӧй наземнӧй войскалӧн успехыс.
Фашистъяс ёна скӧралісны.
Найӧ воштісны уна бомбардировщик, а тайӧ кокньӧдліс миян наземнӧй войскалысь действиеяссӧ.
Воис кад, кор миян авиация, фашистскӧй бомбардировщикъяслы ыджыд воштӧмъяс вӧчӧм бӧрын, кутіс нуӧдны вражескӧй истребительяслы паныд активнӧй бойяс.
abu
Курскӧй дуга вылын битва заводитчӧмсянь некымын лун мысти сӧветскӧй авиация кутіс тырвыйӧ господствуйтны воздухын.
20. Наступлениеӧ!
1943 вося июль 16 лун кежлӧ фронтлӧн миян участок вылын немецъяс вуджисны оборонаӧ.
Но миян войска эз сетны враглы закрепитчынысӧ: заводитісны ыджыд вынӧн контрнаступление да шыбитісны противникӧс рытыв-лунвылӧ.
Июль 24 лунӧ Верховнӧй Главнокомандующӧй поздравитіс наступайтысь фронтъясса войскаӧс немецъяслысь гожся наступлениесӧ бырӧдӧмӧн.
А ӧд тайӧ наступление йывсьыс фашистъяс горзісны-ошйысисны став мирыслы.
Немецкӧй оборона дасьтыссис дыр — Сӧветскӧй Армия жугӧдіс сійӧс некымын лунӧн.
...Немецъяс отступайтӧны.
Миян войска оз сетны налы позянлун ставсӧ бура вежӧртны.
Ми воддзамоз пӧшти ог чеччывлӧй асланым машинаясысь — луннас вӧчам некымын вылетӧн.
Миян боевӧй щӧт содӧ.
Узям этша.
Мукӧддырйиыс вугыртыштлам землянкаын луннас.
А кор техникъяс узьлӧны — огӧ тӧдӧй.
Найӧ войбыд видлалӧны да ремонтируйтӧны машинаяс.
Миян полк вуджис мӧд аэродром вылӧ, фронт линиялань матӧджык.
Быдлаын развалинаяс, пӧжар местаяс.
Крестьяна встретитісны миянӧс жуглӧм керкаяса сикт помын.
Водзын локтіс стрӧг, жугыль чужӧма, еджыд кузь тошка старик.
Сійӧ матыстчис Подорожный дінӧ, индіс кинас — со, пӧ, видзӧдӧй асьныд!
— да шуис:
— Пиянӧй, аддзанныд тайӧс!
Миянӧс кытшалісны челядь, нывбабаяс.
Тайӧ аддзысьӧмыс ёна вӧрзьӧдіс миянлысь сьӧлӧмъяснымӧс.
Рытнас ме гижи письмӧяс миян сельсӧветӧ да батьлы: решиті, мый письмӧяс мунігкостіыс 1-ой Украинскӧй фронтса войска вӧтласны врагӧс рӧднӧй сиктысь.
Дерт, окота вӧлі лоны 1-ой Украинскӧй фронтса войскакӧд.
Но цельыс миян вӧлі ӧти.
Колӧ чайтны, 1-ой Украинскӧй фронтса эз этша лётчикъяс волнуйтчигтыр следитны миян участок вылын бойяс бӧрся, кодъяс ёна виччысисны Белгородсянь неылын сулалысь рӧднӧй сиктъяс мездӧм.
27. Клятва пӧртӧма олӧмӧ
Миян аэродром вылысь тревога серти корисны дас самолёт.
Ми кыпӧдчим воздухӧ.
Группанас веськӧдліс Семёнов.
— Тэрмасьӧй!
Тэрмасьӧй!
Рогали районын противниклӧн бомбардировщикъяс!
— кыліс шлемофонъяслӧн наушникъясын.
Татшӧм минутаӧ думайтан сӧмын ӧтитор йылысь: «Враг сэні бомбитӧ миянлысь войскаӧс!
Колӧ ӧдйӧджык мунны выручайтны найӧс!»
Семёнов сетіс команда;
— Лоӧй внимательнӧйӧн!
Водзын противниклӧн нелямын кымын пикирующӧй бомбардировщик да истребитель.
Атакуйтам!
Пыри ӧти бомбардировщиклы мышсяньыс да мӧді лыйлыны.
Немец самӧй вӧлі кӧсйӧ пикируйтны.
Сатшки сійӧс муӧ.
Кӧкъямысӧд самолёт лои уськӧдӧма — тайӧ менам пӧгибнитӧм ёртъяс вӧсна месть.
Ассьым клятва ме пӧрті олӧмӧ.
...Видзӧда — ведомӧй видзӧ менӧ бура.
Наушник пыр кыла му вывсянь команда:
— Тіянысь вылынджык кызь кымын «Хейнкель–111».
Атакуйтӧй, атакуйтӧй!
Кылӧ ешӧ кодлӧнкӧ гӧлӧс:
«Мессеръяс» пырӧны мышканыд, лоӧй внимательнӧйӧн!
Миянлань эшелонъясӧн матысмӧны комын кымын бомбардировщик.
Мухинкӧд ми друг кыпӧдчим вывлань да пырим вражескӧй стройӧ.
Миян машинаяс лоины противниклӧн самолётъяс улын, и ме аддзи виж плоскостьяс вылысь ыджыд сьӧд крестъяс.
Матын миян машинаяс абуӧсь.
Обстановкаыс зэв сьӧкыд.
Нюжмасьны оз позь ни ӧти секунда!
Немецъяс тэрмасьӧмӧн шыблалӧны бомбаяс.
Дзик ме дінті лэбӧ ӧти, сэсся мӧд бомба.
Бомбардировщикъяс друг бергӧдчӧны рытыввывлань.
«Он, он мунӧй накажиттӧг, гадъяс!» думышті ме да горӧді ведомӧйлы:
— Вася, босьтам клещиӧ бӧръя самолётсӧ!
Кык боксянь ми уськӧдчим бомбардировщик вылӧ.
Заводитім матысмыны.
Дистанцияыс абу нин ыджыд.
Командуйті: «<rus>Огонь!</rus>» Пушкаяс мӧдісны лыйлыны.
Враглӧн самолётыс ӧзйис да суніс увлань.
Друг кысянькӧ миян вылӧ уськӧдчисны противниклӧн кызь кымын истребитель: вылісянь, улісянь, веськыдвывсянь, шуйгавывсянь мӧдісны лыйлыны.
Передайті Мухинлы:
— Вася, кутчысь!
И ми, яростнӧй атакаясысь мынтӧдчиг мӧдӧдчим асланым территория вылӧ.
Та дырйи ковмывліс то друг кыпӧдчывны вывлань, то чукльӧдлігтыр лэччыны увлань.
Немецъяс вӧтчӧны миян бӧрся, но налӧн атакаясыс оз шедӧдны цельсӧ.
Мухинкӧд ми маневрируйтам миян «Лавочкинъяс» вылын, лыйлам враглы воча, вӧтлам ӧта-мӧд дінысь вражескӧй самолётъяссӧ.
Ӧні ме велалі нин артавны воздухын быд движение, экономитны секундаяс.
Тайӧ бойын ме ещӧ ӧтчыд убедитчи, кутшӧм ыджыд тӧдчанлуныс дружнӧй, спаяннӧй паралӧн.
Буретш тайӧ и отсаліс миянлы петны сложнӧй положениеысь.
Ме петі самолётысь.
Видзӧдлі Мухин вылӧ — сылӧн гимнастёрка мышкыс пӧсялӧмысла местаясті едждӧдӧма.
Менсьым гимнастёркаӧс кӧть сідзжӧ пыдзрав.
28. Воздушнӧй бой йылысь мӧвпъяс
Бой бӧрын лётчиклӧн чужӧм сертиыс позьӧ висьтавны, кутшӧм уна сійӧ пережитіс комын минута чӧжӧн, кор сійӧ вӧлі воздухын.
Мыйкӧ суровӧй чужӧ сылӧн синъясын.
Вомдоръясас — косьмӧма вир: тыдалӧ, вомдоръяссӧ курччалӧма.
Чорыд бой дырйи лётчик оз чувствуйт ни дой, ни мудзӧм — тайӧ ощущениеясыс быттьӧ абуӧсь сознаниеын.
Часджын кыссьысь воздушнӧй бойын видзан сы мында энергия, мыйта он видз тӧлысьджынйӧн му вылын олігӧн.
Сӧмын аэродром вылын тайӧс казялан.
Но лётчик кӧ сразу пӧлучитас выль боевӧй задание вылӧ приказ, сылӧн мудзыс дзик пыр жӧ бырӧ: кыпыд, спокойнӧй, сійӧ пуксьӧ аслас самолётӧ да лэбӧ бойӧ.
Вежӧрыс сылӧн уджалӧ бура, ачыс подтянутӧй.
Сӧмын Белгородсянь войвылын, Курскӧй дуга вылын, сражениеяслӧн первой лунъясӧ ме гӧгӧрвои, мый настӧящӧй воздушнӧй бой — сійӧ нервъяслӧн медся ыджыд напряжение, боецлысь физическӧй да душевнӧй качествояс испытайтӧм.
Нервнӧй напряжениеыс быдӧнлӧн петкӧдчывліс аслысногӧн.
Ме, например, — и тадзи вӧлі унджыкыслӧн, воштылі аппетит.
Век косьмис горшӧй, юрӧй вӧлі биа.
Но тадзи вӧлі сӧмын первойсӧ.
Недель мысти нин организм велаліс, и ставыс пырис нормаӧ, сӧмын ӧткымынысь сразу бой бӧрын лоліс татшӧм состояниеыс.
Ассьым самолётӧс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ веськӧдлігтырйи друг вывлань кыпӧдчӧм бӧрын да сысянь враг вылӧ уськӧдчиг либӧ зэв уліті лэбзьӧмӧн сійӧс атакуйтігтырйи, кор самолёт плоскостьясӧн муртса он крукась пу йывъясӧ, ме частӧ думайтлі сы йылысь, кыдзи менӧ выручайтӧ физическӧй вын, выносливость.
Воздушнӧй бойын ыджыд перегрузкаяс да став организмлысь дыр кадся напряжение ме выдерживайтлі эг вывті сьӧкыда, и тайӧ нӧшта ӧтчыд петкӧдліс, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун имеитӧ лётчиклы физическӧй подготовка.
Курскӧй дуга вылын бойясын ме куті гӧгӧрвоны воздушнӧй бойлысь сложнӧй искусствосӧ, велалі анализируйтны ассьым успехъяс да неудачаяс, а сідзжӧ бойяс, кодъясӧс нуӧдлісны другъяс.
Менам кутісны вырабатывайтсьыны аслам тактическӧй приёмъяс, действуйтӧмын тэрыблун, ме зіли используйтны самолётлысь став лётно-техническӧй качествояссӧ.
Воздушнӧй сражениеын оз позь увлекайтчыны да думайттӧг нуӧдны бой.
Неопытнӧй лётчиклы тайӧ торйӧн сьӧкыд: бой ышӧдӧ.
А колӧ крепыда босьтны асьтӧ киясӧ.
Ме частӧ казьтывлі Чкаловлысь кывъяссӧ: «Имеит кӧдзыд ум, но пӧсь сьӧлӧм».
Рытъясын, напряжённӧй боевӧй лун бӧрын шойччигӧн, ме частӧ думайтлі бойын лётчиклӧн поведение йылысь, зільлі вежӧртны нуӧдӧм бойясын ассьым став действиеясӧс.
Татшӧм анализыс отсавліс вӧчны ӧткымын выводъяс, кодъяс згӧдитчылісны меным водзӧвылӧ.
Боевӧй лётчиклы колӧ тэрыба мӧвпавны, колӧ кужны ньӧти нюжмасьтӧг донъявны обстановка, ориентируйтчыны сыын, пыр жӧ аддзыны медся правильнӧй решение.
Боевӧй лётчиклӧн тайӧ зэв дона, весиг быть колана качество.
Мӧвпыд панйӧ действиетӧ.
Та вӧсна, ёна тренируйтчӧмӧн, колӧ велӧдчыны действуйтны тэрыба, но ставсӧ вӧчны ас кадӧ, колӧ кужны контролируйтны ассьыд действиеястӧ да координируйтны найӧс медся сложнӧй обстановкаын.
Тайӧс позьӧ шедӧдны сӧмын сэк, кор тэнад лоӧ пилотируйтӧм кузя зэв бур техника.
Сійӧс колӧ вайӧдны совершенствоӧдз.
Ме частӧ казьтывлі аэроклубса инструкторлысь велӧдӧмсӧ: «Действуйтӧй тэрмасьтӧг, но тэрыба».
Тэрмасьӧм мешайтӧ.
Сійӧ заставляйтӧ примитны решение тырвыйӧ думайттӧг, обстановкаын тырмымӧн ориентируйтчытӧг.
Тэрыблун да тэрмасьӧм — сійӧ абу ӧтитор.
Ме тайӧс бура гӧгӧрвои ещӧ сійӧ лунъясӧ на, кор, инструкторӧн уджалігӧн, ковмывліс наблюдайтны аслам курсантъяс бӧрся.
Действуйтны мӧвпыдкӧд ӧттшӧтш — вот мый шедӧдны колӧ зільны быд боевӧй лётчиклы.
И кузь кад чӧж, ёна тренируйтчӧмӧн, сійӧ вермас шедӧдны тайӧс.
Бойын лётчик вӧчӧ ӧттшӧтш некымын удж, та вӧсна сылы колӧ кужны не сӧмын сійӧ жӧ здукӧ донъявны артмӧм обстановкасӧ, но и кужны юклыны ассьыс вниманиесӧ.
Воздушнӧй бойлӧн сложнӧй обстановкаын, кор событиеясыс паськалӧны кутшӧмкӧ секундаяс чӧжӧн, лётчиклӧн кужӧмысь юклыны ассьыс вниманиесӧ мукӧддырйиыс зависитӧ врагкӧд тышлӧн помасьӧмыс.
Тайӧ кужӧмыс торйӧн ёна колӧ группаса командирлы.
Сылы колӧ следитны аслас действиеяс бӧрся, аслас да вражескӧй лётчикъяслӧн действиеяс бӧрся, правильнӧ сувтӧдны вынъяссӧ, сійӧ жӧ здукӧ тӧдмавны, лыддьыны да артавны противниклысь вынъяссӧ.
Бур, опытнӧй лётчик кужӧ ӧдйӧ да сознательнӧя переключитны вниманиесӧ, тайӧс кӧ требуйтӧ обстановка, дзик пыр жӧ реагируйтны любӧй виччысьтӧмтор вылӧ — шуам сы вылӧ, мый мыччысис вражескӧй самолётъяслӧн выль группа либӧ вражескӧй лётчик вӧчис дзик виччысьтӧм манёвр.
Мӧвпъясӧн да выводъясӧн ме юкси другъяскӧд.
Ӧти том лётчик шуис:
— Ставыс тайӧ правильнӧ и зэв колана, но кыдзи шедӧдны тайӧс, кыдзи велӧдчыны вот тадзи, сознательнӧя да думайтӧмӧн нуӧдны бойсӧ?
Ме ачым частӧ сетлывлі аслым тайӧ вопроссӧ да вои татшӧм выводӧ: главнӧйыс — помӧдз овладейтны пилотируйтӧм кузя техникаӧн.
Сӧмын сэтшӧм лётчик, коді оз сет вниманиесӧ ставнас самолётӧн веськӧдлан процесслы, вермас ас кадӧ да стӧча атакуйтны врагӧс.
Боевӧй лётчик кымын бурджыка, владейтӧ пилотируйтӧм кузя техникаӧн да самолётлӧн вооружениеӧн, сымын этшаджык внимание сетӧ самолётӧн управляйтӧм вылӧ.
Татшӧм лётчикыс вермас тырвыйӧ сосредоточитчыны врагӧс атакуйтан бурджык приёмъяс, способъяс корсьӧм вылын; вермас стӧча бӧрйыны медся бур кад противниклӧн самолёт кузя би восьтӧм вылӧ; вермас лоны новаторӧн.
Вот татшӧм лётчикӧн и ме кӧсйи лоны, тайӧс зіли шедӧдны, та кежлӧ дасьтыси.
29. Назначение
Август 5 лунӧ фашистъясысь вӧлі мездӧма Орёл и сійӧ жӧ лунӧ — Белгород.
Тайӧ рытӧ кыліс Великӧй Отечественнӧй война историяын первой салют: миян Рӧдиналӧн столица — Москва салютуйтіс доблестнӧй войскалы, кодъяс мездісны Белгород да Орёл, артиллерийскӧй залпъясӧн.
Настроениеӧй вылын, кыпыд: заводитчис фашистскӧй нечистьысь украинскӧй му весалӧм!
Белгородӧс мездӧм бӧрын аски асывнас ме, кыдзи и век, локті аслам «Ла–5» дорӧ да чолӧмалі сійӧс: тайӧ менам пырис нин привычкаӧ.
Пукси кабинаӧ.
— Командир ёрт!
— горзӧ меным Иванов.
— Тэнӧ корӧны.
Ме сійӧ жӧ здукӧ чеччышті му вылӧ.
Мелань матыстчӧны соединениеса командир да частьса командир.
Накӧд орччӧн — Семёнов.
Тэрмася налы воча.
— Поздравляйта тіянӧс, младшӧй лейтенант ёрт, ыджыд наградаӧн — Боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн!
— шуис соединениеса командир да, менсьым киӧс кутлӧм бӧрын, ӧшӧдіс орденсӧ гимнастёркаӧ.
— Служита Сӧветскӧй Союзлы!
— волнуйтчигтыр вочавидзи ме.
Евстигнеев, Амелин да уна мукӧд ёртъяс сідзжӧ пӧлучитісны боевӧй наградаяс.
Семёнов кутліс менӧ да шуис:
— Некор эн вунӧд, мый ме тэд висьтала.
Ставсьыс тыдалӧ: тэ уськӧдан уна немецкӧй самолёт.
Но ло осторожнӧйӧн, сюсьӧн: сюсьлунӧн босьт, эн вывті горячитчы, эн вунӧд первой уськӧдӧм самолёттӧ...
Ме бура запомниті старшӧй ёртлысь прӧстӧй, сьӧлӧмсяньыс висьталӧм кывъяссӧ.
Рытнас, кор помасис полётъяс разбирайтӧм, меным синмӧ уси КП дорысь тӧдса фигура — тайӧ вӧлі Петро Кучеренко: сійӧ воӧма сутки кежлӧ командировкаӧ.
Сылӧн морӧсас сідзжӧ Боевӧй Краснӧй Знамя орден.
Ми долыда кутчысьлім да поздравляйтім ӧта-мӧднымӧс.
— Гажтӧмча тіянысь, другъяс, — шуӧ Петро.
— Быттьӧ гортӧ веськалі.
Миян частьын ребята сідзжӧ бурӧсь, но век жӧ ті онӧ тырмӧй.
...Водз асылын — ми муртса на сӧмын колльӧдім Петроӧс менӧ корис КП-ӧ частьса командир:
— Семёнов назначайтсьӧ менӧ вежысьӧн, ті — эскадрильяса командирӧн, а Брызгалов — тіянӧс вежысьӧн.
Назначениеыс радуйтіс менӧ, но сэк жӧ и повзьӧдліс: выль должностьлы абу тырмымӧн обладайтны сӧмын лётнӧй качествоясӧн — колӧ воспитайтны сідзжӧ командирлысь способностьяс, шедӧдны группаясӧн веськӧдлан опыт.
Аслам думъясӧн ме юкси Амелинкӧд.
— Да, веськӧдлыны группаӧн — сьӧкыд, кывкутана делӧ, — сӧгласитчис сійӧ.
— Комэсклы колӧ следитны и воздух бӧрся и лётчикъяслӧн действиеяс бӧрся.
Дерт, командуйтны сьӧкыдджык командирлысь приказание выполняйтӧм дорысь.
Ӧд тайӧ лоӧ не сӧмын сетны приказание, но и велӧдны, кыдзи сійӧс пӧртны олӧмӧ, воспитывайтны подчинённӧйясӧс.
Евстигнеевӧс, а сёрӧнджык и Амелинӧс тшӧтш вӧлі индӧма эскадрильяса командиръясӧн.
Ми уна уджалім ассьыным мастерствоӧс кыпӧдӧм вылын, медым оправдайтны эскадрильяса командирлысь вылын звание.
30. Разведчик
Помасис менам кандидатскӧй стажлӧн срок, и ме сеті партияса членӧ примитӧм йылысь заявление.
Сьӧкыд висьтавны, кыдзи ме виччыси партийнӧй комиссиялысь заседаниесӧ!
Пыр думайті та йылысь да ещӧ бурджыка дасьтысьлі быд боевӧй вылет кежлӧ.
1943 вося август 4-ӧд лунсянь заводитчис Харьковскӧй направлениеын миян наступление.
Меным висьталісны, мый тайӧ лунъясӧ неравнӧй бойын пӧгибнитіс Кучеренко.
Сійӧ воюйтіс смела: сылӧн щӧт вылын вӧлі нин дас уськӧдӧм вражескӧй самолёт.
Вечнӧй память тэныд, Петро!
...Август 14 лунӧ, кор ме муртса на вои миянлысь войскаӧс прикрывайтӧм кузя боевӧй задание вылысь да вӧлі лӧсьӧдча мунны столӧвӧйӧ, менӧ срочнӧ корисны команднӧй пунктӧ.
Ме водзӧ сувтӧдӧма мог: менам шестёркалы колӧ вӧлі прикрывайтны действиеяссӧ миян разведчиклысь — сылы сетӧма кывкутана задание.
Встретитчыны разведчиккӧд ми долженӧсь миян аэродром весьтын воздухын.
Ме чукӧрті эскадрильяса лётчикъясӧс да висьталі задание йылысь.
Ми пуксялім машинаясӧ да мӧдім виччысьны.
Сёян миянлы вайисны веськыда самолётъясӧ.
Прӧйдитіс кызь минута.
Аэродром весьтын мыччысис самолёт, тайӧ вӧлі миян разведчик.
Кыпӧдчим воздухӧ.
Ме йитчи сыкӧд радио пыр да доложиті, мый дась сопровождайтны.
Лэбам куим тысяча витсё метр вылнаті.
Кымӧрыс куим-нёль балл.
Разведчик мунӧ водзас, менам шестёрка — бӧрын.
Лэбам фронт линия весьтӧд.
Вражескӧй зениткаяс мӧдісны лыйлыны.
Кор ми пырим враг расположениеӧ кызь кымын километр, ме казялі немецкӧй истребительясӧс.
Найӧ воисны миянлань.
Радио пыр висьтала лётчикъяслы:
— Ястребъяс, лоӧй внимательнӧйӧн!
Бӧрын, миянысь улынджык, противниклӧн дас кык истребитель.
Враглӧн самолётъясыс воӧны век матӧджык.
Ми кутім маневрируйтны, медым видзны разведчикӧс да ме сетны враглы позянлун матыстчыны сы дінӧ мышсяньыс.
Противниклысь виччысьтӧм атакасӧ торкӧма.
Но колӧ виччысьны, немецъяс мунасны ставтор вылас, мед сӧмын эськӧ уськӧдны разведчикӧс.
И збыльысь, ӧти «мессершмитт» зільӧ атакуйтны сійӧс.
Ньӧв моз матыстчи немец дінӧ да кузь очередьӧн уськӧді сійӧс.
Миян шестёрка пырис вражескӧй самолётъяслы паныд чорыд бойӧ, а разведчик лэбалӧ бокын.
Ме гӧгӧрвоа, мый воинскӧй долг обязывайтӧ сійӧс любӧй донӧн выполнитны заданиесӧ, но кор аддза, мый положениеыс лои сьӧкыд, передайті сылы:
— Мун гортӧ...
Мун...
А лётчик быттьӧ оз и кыв.
И ме думайта сы йылысь, мын сійӧ, тыдалӧ, том, горяч, асныра, смел да зэв честнӧй.
Зіля донъявны обстановкасӧ, донъявны разведчиклысь да менам ёртъяслысь действиеяссӧ, тӧдмавны враглысь кӧсйӧмъяссӧ.
Менам эм нин сложнӧй воздушнӧй бой нуӧдан опыт.
Миян шестёрка слаженнӧя да чёткӧя отбивайтӧ немецкӧй истребительяслысь атакаяссӧ.
Друг аддза — Миша Никитин тӧвзьӧ-вӧтчӧ «мессершмитт» бӧрся.
Сійӧ вунӧдіс основнӧй правилӧ: воздушнӧй бойын оз ков увлекайтчыны враглысь самолёт уськӧдӧмӧн.
Сылӧн самолёт дорӧ мышсяньыс пырӧ мӧд «мессершмитт».
Радио пыр ме горӧді Брызгаловлы:
«Паша, спасайт тӧлктӧмсӧ!»
Но вӧлі сёр нин: немец дзик матыстчис Никитин машина дорӧ, сетіс сы кузя очередь да уськӧдіс сійӧс.
И сэк жӧ кужӧмӧн, меткӧй очередьӧн Брызгалов уськӧдіс «мессершмиттӧс».
Ковмис сэтшӧм сюся следитны воздух бӧрся, мый ме эг вермы наблюдайтны Никитинлӧн самолёт бӧрся.
«Кыдзи сійӧ писькӧдчас гортӧ врагӧн босьтӧм территория вылысь?
Мый лоӧ сыкӧд?» думышті ме.
А бой муніс водзӧ!
Миян разведчик важмоз кытшлаліс неылын кыдз быттьӧ аслас гортын.
Ме весиг скӧралі сы вылӧ: «Вот рӧзбойникыд!
Ӧд тэнӧ уськӧдасны ӧні, видзчысь!»
И тайӧ здукӧ аддзи, мый разведчик дінӧ матыстчӧ «мессершмитт».
Ӧдйӧджык отсӧг вылӧ!
Немец ӧні восьтас би!
Вӧтӧді немецӧс мышсяньыс, вылісянь да некымын очередьӧн уськӧді сійӧс.
Фашист гартовтчис да усис вӧрӧ.
Пӧшти дзик матыстчи разведчик дінӧ да мӧді ӧвтны кулакӧн: «Мун!
Бой пансьӧ чорыд.
Бергӧдчы гортлань!»
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ кывзысис, и ми мӧдӧдчим асланым территориялань.
Менам группа, немецкӧй истребительясысь отбивайтчиг, видзис разведчикӧс.
Фашистъяс, тыдалӧ, гӧгӧрвоисны, мый налӧн атакаясыс оз шедӧдны цельсӧ, и бӧр бергӧдчисны да рази пельӧ лэбисны рытыввылӧ.
Найӧ воштісны нёль самолёт, ми — ӧтиӧс.
Лючки пуксим му вылӧ.
Миян аэродром вылӧ пуксис и разведчик.
Видзӧда — самолётысь петіс зэв том зон.
Татшӧмӧн ме сійӧс и чайті.
Нюмъялӧ, синъясыс дзирдалӧны.
Тшӧтш нюммуні и ме.
— Висьтав вай, мыйла тэ сэні сы дыра бергалін, ӧд фрицъяс тэнӧ вермисны зэв кокниа уськӧдны!
— А ме лыйлӧма нин!
Меным вӧлі колӧ шыбитны бомбӧвӧй груз.
Пока ті ноксинныд истребительяскӧд, ме корси цельсӧ.
Да и тіян вӧсна полі — мед эськӧ эн жӧ ылалӧй.
Ме ӧд тіян вӧсна тшӧтш ӧтвечайті, а эн сӧмын ті ме вӧсна!
— Но и мый, аддзин цельтӧ, шыбитін бомбаястӧ?
— Аддзи и шыбиті.
Сійӧ серӧктіс, а сэсся чорыда кутліс менсьым киӧс да шуис:
— Аттьӧ тіянлы, командир ёрт!
Тіян ребятаыд молодечьяс — видзисны менӧ бура!
— Цельтӧ корсьӧй, а воздух бӧрся тшӧтш следитӧй, — вочавидзи ме.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд кутліс менсьым киӧс да аттьӧаліс сӧветысь.
Аддза, кутчысьӧ нюммунӧмысь, синъясыс сералӧны.
«Да тэ миян Никитин кодь жӧ», думышті ме.
Некымын минута мысти разведчик аслас «Петляков» вылын бреющӧйӧн тӧвзьыштіс миян аэродром весьтӧд да веськӧдчис гортланьыс.
Ме весиг эг вевъяв тӧдмавны сылысь фамилиясӧ.
Сьӧкыд лун да водз чеччӧм вылӧ видзӧдтӧг ми сёрӧдз эг унмовсьӧй: пыр виччысим Миша Никитинӧс.
Ме зэв ёна радейтлі сійӧс.
Эз веритсьы, мый сійӧ пӧгибнитіс.
Паша Брызгалов век долис:
— Ме чорыда эска, мый Миша бӧр воас.
Навернӧ, сійӧ чеччыштіс парашютӧн да муніс вӧрӧ партизанъяс дінӧ.
Кор ставӧн мудзисны виччысьӧмысь да вугыртісны, меным быттьӧ кыліс, мый Паша Брызгалов, пӧдушканас тупкысьӧмӧн, бӧрдіс.
31. Менам олӧмын зэв тӧдчана лун
Чорыд воздушнӧй бойясын прӧйдитіс ещӧ некымын лун.
1943 вося август 23 лунӧ вӧлі мездӧма Харьков, и фронтлӧн миян участокса войска кутісны наступайтны Полтава вылӧ.
Чорыд воздушнӧй бойяса тайӧ лунъясӧ менам олӧмын лои событие, кодӧс сэтшӧма волнуйтчӧмӧн виччыси ме.
Ӧтчыд землянкаӧ ме дінӧ воис штабса посыльнӧй да висьталіс:
— Звӧнитлісны политотделсянь: тіянӧс аски асывнас корӧны парткомиссия вылӧ.
Ме дыр эг вермы унмовсьны.
Том зонкаӧн нин ме испытывайтлі ыджыд уважение партияса членлӧн вылын звание дінӧ.
И ӧні, менам зэв тӧдчана лун кежлӧ лӧсьӧдчигӧн, думайті сӧмын ӧтитор йылысь: примитасны-ӧ менӧ?
Достойнӧй-ӧ ме?
...Мунӧ парткомиссиялӧн заседание.
Примитӧма некымын боевӧй лётчикӧс.
И со ме кыла комиссияса председательлысь кывъяссӧ:
— Тіянӧс, Кожедуб ёрт, примитӧма большевистскӧй партияса членӧ.
Поздравляйта тіянӧс!
Ӧнісянь ті обязанӧсь ещӧ смелджыка, ещӧ кужӧмӧнджык тышкасьны миян Рӧдиналӧн врагъяслы паныд.
Сиа успех!
Волнуйтчигтыр вочавидзи:
— Аттьӧ!
Чайта, мый ме верма оправдайтны партиялысь дӧвериесӧ...
Та могысь вӧча ставсӧ.
Сьӧлӧм вылын кыпыд.
Ӧні асывсяньыс быд лун ме виччыси миян аэродром вылын политотделса начальниклӧн ичӧтик машиналысь мыччысьӧмсӧ — сійӧ должен вӧлі воны да сетны партбилетъяс лётчикъяслы, кодъясӧс примитӧма партияӧ.
Боевӧй задание вылысь воӧм бӧрын ме быдпӧрйӧ юавлі техник Ивановлысь: «А политотделса начальник эз волы?»
Август 27 лунӧ асывнас, боевӧй задание вылысь воӧм бӧрын, ме казялі, мый аэродром вылын талун торйӧн кыпыд.
КП дорӧ чукӧртчӧмаӧсь офицеръяс.
— Воис политотделса начальник полковник Боев, — висьталіс меным Иванов.
Тэрмасьӧмӧн сыналі юрсиӧс, коді гынмӧма шлем улын, пукті юр вылӧ пилотка, лӧсьӧді гимнастёркаӧс да мӧдӧдчи ёртъяс дінӧ.
Муртса кутчыся — сідзи и кӧсйыссьӧ котӧртны.
Полковник — ме сійӧс аддзи ылісянь на — сёрнитӧ лётчикъяскӧд.
Сылӧн зэв бур паметьыс — сылы тӧдса миян став олӧмным, и кор волывлӧ миян дінӧ, то пыр аддзӧ кад быдӧнкӧд сёрнитыштны, быдӧнлысь юасьыштны.
Ыджыд уджъяс вӧчигӧн сійӧ некор оз вунӧдлы мелочьяс йылысь.
Ми тайӧс зэв ёна донъялам.
Евстигнеев да Амелин пӧлучитӧмаӧсь нин партийнӧй билетъяс.
Чужӧмъясыс налӧн зэв кыпыдӧсь.
Поздравиті другъясӧс.
Ме дінӧ матыстчис политотделса начальник да муртса вевъяліс вручитны меным партбилет, кыдзи кыліс команда: «Ставӧн самолётъясӧ!»
Бара срочнӧй боевӧй задание.
Ставӧн котӧртӧны машинаяс дорӧ.
Лабутнӧя пукті партийнӧй билетӧс шуйга морӧс зептӧ да, шуда, кутшӧмкӧ торъя кыпыдлунӧн котӧрті аслам машина дорӧ. А полковник Боев меным шуис:
— Сиа успехъяс, ёрт!
Поздравляйтӧ менӧ Иванов.
Ме кутлі сійӧс да пукси кабинаӧ.
Сигнальнӧй ракета, и миян шестёрка кыпӧдчис воздухӧ.
Тайӧ бойын ме уськӧді «Фокке-Вульф–190».
32. Мездӧм рӧднӧй местаясысь юӧръяс
Миян фронтса войска бойясӧн мунӧны Полтавалань.
Мунӧ Сӧветскӧй Армиялӧн ӧтувъя наступление — Белоруссиясянь Таманскӧй полуостровӧдз.
Частӧ, разведкаӧ лэбаліг, аддзывла, кыдзи немецъяс вайӧны ассьыныс войскасӧ Днепрлӧн рытыввыв берегӧ.
Сӧветскӧй войска форсируйтісны Десна.
Внимательнӧя следита карта серти миян частьяс мунӧм бӧрся — найӧ вочасӧн век матыстчӧны менам рӧднӧй местаяслань.
Мездӧм каръяс босьтала гӧрд кытшъясӧ.
И со медбӧрын пасъя карта вылын гӧрд кытшӧн Новгород-Северскийӧс.
Сэтысянь зэв нин матын Шосткаӧдз да рӧднӧй Ображеевкаӧдз.
Тайӧ лунъясӧ ми сулалам Харьковсянь комын километр бокын.
Сентябрь 17 лунӧ пӧлучитім приказ вуджны боевӧй задание кад кежлӧ харьковскӧй аэродром вылӧ.
Ми воим сэтчӧ рытланьыс.
Миянкӧд пуксисны и бомбардировщикъяс.
Сідзкӧ, кутам сопровождайтны найӧс.
Противник, коді вӧлі полӧ кытшалӧмысь, кутіс нуны войскасӧ да техникасӧ Днепрлӧн рытыввыв берегӧ.
Миян бомбардировщикъяс водзӧ вӧлі сувтӧдӧма мог не лэдзны вӧчны тайӧс.
Медся слаб местаясӧн вӧліны посъяс, и ми пӧлучитім приказ сопровождайтны бомбардировщикъясӧс сё ӧкмысдас километр ылна днепровскӧй посъяслань.
Зэв бура велӧді карта.
Миянӧс виччысьӧ сьӧкыд туй, кутам лэбны куш степь весьтті, кӧні кӧзяйничайтӧ враг.
Водз асылын физзарядка вӧчигӧн землянка дорысь ме аддзи кык пудъя гира.
Дыр нин эг лэптавлы сійӧс.
Эг вермы кутчысьны — некымынысь лэптылі сійӧс.
Тӧдчис, мый фронт вылын ме лои ёнджык.
Вын да здоровье чувствуйтӧмӧн пукси самолёт кабинаӧ.
Иванов, менсьым киӧс кутліг, шуис:
— Мотор оз подведит, командир ёрт.
Бура лэбавны!
Лэбам.
Чувствуйта ачымӧс спокойнӧя да увереннӧя.
Кыліс команда:
— Шуйгавылын противниклӧн самолётъяс.
Лоӧй внимательнӧйджыкӧн!
Вражескӧй бомбардировщикъяс, кодъясӧс прикрывайтісны «мессершмиттъяс», прӧйдитісны бокиті.
Кор сопровождайтан бомбардировщикъясӧс, сэк отвлекайтчыны заданиеысь оз позь.
Но лэдзны противникӧс, сыкӧд бой нуӧдтӧг, ӧбиднӧ.
Матыстчам цель дінӧ.
Ме виччыси, мый миянӧс встретитасны вражескӧй истребительяс.
Но воздухын чӧв.
Миян улын Днепр.
Ми нёль тысяча метр вылнаынӧсь.
Днепр вомӧн тӧдчӧ кык визь — лунвыв да войвыв посъяс.
Миян бомбардировщикъяс юксисны кык группа вылӧ.
Лэбам ещӧ матӧджык.
Посъяс тыдалӧны бура.
Шензя, мыйла век оз лыйлыны вражескӧй зениткаяс.
Ми думайтім, мый посъяссӧ враг кутас видзны зенитнӧй артиллерияысь чорыд биӧн.
Сідзкӧ, матынӧсь истребительяс.
Видзӧда гӧгӧрбок, ещӧ сюсьджыка куті наблюдайтны воздух бӧрся.
Но вражескӧй истребительяс век абуӧсь.
Бомбардировщикъяс нюжӧдчисны цепӧн.
Бомбаяс шыбитӧма.
Разрывъяс тыдалісны посъяссянь матын.
Мӧд девяткаса ведущӧй веськаліс войвыв поскӧ.
Кымӧр моз паськалӧ тшын.
Мӧдӧдчим гортлань.
Сӧмын ӧні мӧдісны лыйлыны немецкӧй зениткаяс, но миян самолётъяс ылынӧсь нин.
Лётчикъяс пӧвстысь кодкӧ передайтіс радио пыр:
— Узисны фрицъяс!
Сёр нин!
Кор ми воим асланым аэродром вылӧ, менӧ виччысисны некымын письмӧ.
Ӧти конверт вылын вӧлі батьлӧн тӧдса почеркыс.
Букваясыс син водзын двӧитчисны.
Ме горӧді Мухинлы:
— Вася, батьсянь письмӧ пӧлучиті!
И котӧрті аслам радейтана местаӧ — самолёт борд улӧ.
Ме лыдди, и синва сідзи и доршасис.
«Муса пи Ваня!
Ставӧн ми ӧтвылысь сиам тіянлы, фронтӧвикъяслы, удача, враг вылын победа, боевӧй да смел дух.
Кутшӧма тэ радуйтін менӧ аслад письмӧӧн!
Мый тэд гижны миян йылысь?
Кӧнӧсь ӧні Яков да Григорий — ог тӧд.
Григорийӧс немецъяс нуисны рабствоӧ.
Яша — первой лунъяссянь бойясын.
Сашасянь тшӧтш пӧлучиті письмӧ, юасьӧ тэ йылысь.
Ыста сылысь адрес.
Мотя кагаыскӧд ловъяӧсь.
Миянлысь сикт немецъяс эз вевъявны сотны.
А вот тэнад мамыдлысь рӧдинасӧ — Крупец — сотісны.
Миян сиктсаясӧс — дас куим мортӧс — немецъяс виисны.
Миянлысь соседӧс, нэмӧвӧйся друг Сергей Андрусенкоӧс, немецъяс мучитісны кувтӧдзыс техникум зданиеын, кӧні тэ велӧдчывлін.
Мучитӧмӧн ещӧ виисны 800 мортӧс.
Ме тӧда, мый немецлы всё равно не лоны кӧзяинӧн миян му вылын, сы вӧсна мый миян Рӧдина — великӧй вын.
Ме зэв рад, мый тэ нӧйтан фашистъясӧс.
Сӧмын, Ваня, эн вылӧ пуксьы да честнӧя выполняйт Рӧдина водзын ассьыд долгтӧ.
Ме, Ванюша, тайӧ сьӧкыд вояснас ёма пӧрысьми, но ӧні бара уджала, миян колхоз сетӧ меным отсӧг.
Виччыся тэсянь письмӧ, муса пиӧй.
Висьтав месянь привет став тэнад другъяслы.
Тэнад рӧднӧй бать Никита Кожедуб».
Уліас бать содтӧма кык стихотворнӧй строка, кодъяс вӧрзьӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс:
<rus>Вспоминай, Ваня, мамашу,</rus>
<rus>Защищай ты страну нашу.</rus>
Сьӧкыд висьтавны, мый ме чувствуйті да думайті батьлысь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын.
Ыджыд лӧглун шымыртіс менӧ фашистъяс дорӧ, кодъяс мучитӧмӧн виӧмаӧсь землякъясӧс.
Дум вылӧ уси Десна дорӧ вайӧдысь туй — сійӧ туйӧдыс бать да Сергей Андрусенко ветлывлісны чери кыйны; берегдорса раскысь ключ, кӧні найӧ шойччывлісны.
Син водзын сулалісны рӧднӧй чужӧмъяс, рӧднӧй местаяс.
Бур, пӧсь письмӧ ыстӧмаӧсь меным и сельсӧветсянь.
Ме тӧді, мый менам пӧрысь бать абу ӧтнасӧн, мый сійӧс поддерживайтӧны, сы вӧсна тӧждысьӧны.
И тані жӧ, самолёт борд улын, гижи ӧтветнӧй письмӧяс да Александр воклы письмӧ.
33. Днепр вомӧн вуджанінъяс весьтын
Сӧветскӧй войска петісны Днепр дорӧ некымын сё километр кузьта.
Шуйга берегса Украинаӧс весалӧны врагысь.
1943 вося сентябрь 23 лунӧ мездісны Полтава.
Сентябрь тӧлысь помын ми кыпӧдчим полтавскӧй аэродром вылысь да лэбим полевӧй аэродром вылӧ, матӧджык Днепрлань.
Сэтысь муртса на вӧтлісны немецъясӧс.
Аэродромлань воигӧн казялі, мый пуксян площадкасӧ вомӧналӧ паськыд бӧрӧзда, быттьӧ сы вомӧн прӧйдитӧмаӧсь плугӧн.
Радио пыр юӧртісны, мый пуксьыны позьӧ — бӧрӧздасӧ тыртісны.
Пукси.
Аддза — аэродром помын сулалӧ плуг.
Немецъяс кӧсйӧмаӧсь гӧрны аэродромсӧ ставнас, но абу вевъялӧмаӧсь — тэрмасьӧмаӧсь пышйыны.
Фашистъяс укрепитӧмаӧсь Днепрлысь веськыд, крут берегсӧ, коді и татӧг нин вӧлі бур естественнӧй рубежӧн.
Но миян фронтса войска сувтлытӧг вуджисны Днепр вомӧн да укрепитчисны рытыввыв берегса ичӧтик участок вылын.
Сійӧс шуисны «Ичӧт муӧн».
Миян водзӧ сувтӧдӧма боевӧй мог: видзны вуджанінъяс вражескӧй налётъясысь да тупкыны воздухсянь «Ичӧт муӧс», кӧні вӧлі уна сӧветскӧй войска да техника.
Воздухсянь тыдалӧ, кыдзи сӧветскӧй войскалӧн колоннаяс, танкъяс да артиллерия мунӧны вуджанінъяслань.
abu
Матысса кадӧ лоӧны чорыд сражениеяс.
Немецъяс зільӧны сувтӧдны миянлысь наступайтӧм, шыбитны миянлысь войскаӧс Днепр юӧ.
Фашистскӧй авиация активизируйтӧ ассьыс действиеяссӧ: татчӧ, Днепр дорӧ, немецъяс вуджӧдісны истребитель «охотникъясӧс», зэв уна пикирующӧй бомбардировщикъяс.
Ми надежнӧя видзам миянлысь веськыд берегса плацдармъяс да вуджанінъяс.
Кор ме патрулируйтлі Днепр вомӧн вуджанінъяс весьтын да сюся наблюдайтлі воздух бӧрся, ме частӧ думайтлі сы йылысь, мый Украинаӧс фашистскӧй игоысь мездӧм вӧсна великӧй тышӧ мунӧны менам уна национальностя Отчизнаса став народъяслӧн представительяс.
Ставнымлы миянлы, рочьяслы, украинецъяслы, грузинъяслы, белорусъяслы, казахъяслы, Великӧй Отечественнӧй война — справедливӧй война ненавистнӧй врагкӧд, коді лэптіс кисӧ миян Рӧдиналӧн свобода да независимость вылӧ.
Тайӧ мӧвпъясыс да чувствоясыс, сӧветскӧй войскалӧн наступательнӧй порывыс, кодӧн найӧ мунісны му вывті Днепр вӧсна тышӧ, воодушевляйтісны менӧ.
Нуӧда ассьым группаӧс наземнӧй войскаӧс прикрывайтӧм могысь.
Воздухын спокойнӧ.
Му вылын, миян улын, мунӧ бой.
Друг казялі: миянлы мышсянь, вылісянь, пырӧны кык вражескӧй истребитель — «охотникъяс».
«Охотникъясӧн» вӧліны опытнӧй, бӧрйӧм фашистскӧй лётчикъяс.
Колӧ вӧлі действуйтны ньӧти нюжмасьтӧг.
Ӧдйӧ лӧсьӧдчи налы воча.
Но найӧ тӧвзьыштісны бокиті да мӧдісны лэбны рытыввывлань.
Мый лои?
Менам ёртъяс, команда виччысьтӧг, кутісны вӧтчыны на бӧрся.
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Кыдзи найӧ вермисны нарушитны дисциплина?
Горза радио пыр:
— Бергӧдчӧй бӧр!
Но некод оз вочавидз.
Мунісны.
Ме эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла менам испытаннӧй ёртъяс торкисны боевӧй порядок да колисны войскаӧс восьсӧн.
Ме тӧді нин враглысь коварнӧй тактикасӧ.
Кык истребительсӧ вӧлі ыстӧмаӧсь, тыдалӧ, кыдзи ылӧг, медым ылӧдны да нуӧдны миянлысь самолётъяс немецкӧй бомбардировщикъясысь бокӧ.
Менам лётчикъяс зэв бура тӧдісны враглӧн тайӧ уловка йывсьыс.
Но татшӧм здукӧ он век вермы пыр жӧ ставсӧ артыштны, сьӧкыдлуныс, сыын и эм, медым ӧдйӧ примитны решение.
Вражескӧй «охотникъяс» вылӧ дзик виччысьтӧг менам уськӧдчӧм вӧсна ребята эз вевъявны, тыдалӧ, донъявны обстановкасӧ и сы вылӧ ышмӧмӧн, медым уськӧдны вражескӧй истребительясӧс, мунісны ылӧдз фронт линия сайӧ.
А тані, уліын, миян войска нуӧдӧны бой, и, вермас лоны, сыысь, кыдзи найӧс лоӧ тупкӧма воздухсянь, зависитӧ успехыс.
Кольччи ӧтнам прикрывайтны менам группалы сетӧм участок.
Кадыс кольӧ вывті ньӧжйӧ.
Сюся следита воздух бӧрся.
Виччыся.
Вот-вот мыччысяс вражескӧй бомбардировщикъяслӧн группа.
Верма-ӧ ӧтнам вӧтлыны врагӧс?
Му веркӧс ставнас ыпъялӧ биӧн.
Тшын, сюръяясӧн гартчигтыр, кайӧ вывлань.
Видзӧда — меысь вылынджык, рытыввывсянь, мыччысисны некымын чут.
Ме дась встретитны врагӧс.
Внимательнӧя видзӧда сылань.
Абу, тайӧ абу враг!
Бӧр воӧны менам ёртъяс.
Ме радла ми вынаӧсь, кор ӧтлаынӧсь!
Весиг дугді скӧравны на вылӧ.
Тӧда, кутшӧм налы лоӧ яндзим асланыс ӧшибка вӧсна.
Кӧсъя пырны налӧн стройӧ.
Ме — налань, а найӧ — ылыстчӧны меысь.
abu
Видзӧдлі часі вылӧ: кад, кодӧс вӧлі сетӧма миянлы, мӧдіс прӧйдитны, и та вӧсна менам лётчикъяс тэрмасисны аэродром вылӧ.
Менсьым самолётӧс найӧ примитісны, навернӧ, противниклысь самолёт пыдди.
«Кор воа гортӧ — петкӧдла ме тіянлы гаж!»
Сійӧ жӧ здукӧ радио пыр кыліс му вывсянь команда:
— Соколъяс, соколъяс!
Бородаевкасянь рытыв-лунвылын противник бомбитӧ войскаӧс!
Кымын вражескӧй бомбардировщик, видзӧны-ӧ найӧс истребительяс — эз юӧртны.
«Эк, зонъяс, зонъяс, тэрмасинныд мунны!
Кутшӧм вӧлі эськӧ бур ӧтлаын уськӧдчыны фашистъяс вылӧ!» думышті ме.
И лои ещӧ дӧсаднӧджык.
Воздухын абу ни ӧти миян истребитель.
Меным ковмас нуӧдны сьӧкыд бой.
Решиті водзвыв восьтыны кабинаысь фонарь — менам самолётын сійӧ авария дырйи ачыс эз воссьыв.
Самолёт кӧ ӧзтасны либӧ сылӧн дзикӧдз торксяс управлениеыс, ковмас чеччыштны парашютӧн асланым йӧз дінӧ.
Но фонарь оз воссьы — кыткӧ жугалӧма.
Таысь менам сьӧлӧм вылын лои ещӧ на лӧсьыдтӧмджык да сьӧкыдджык.
Му вывсянь бара кыліс команда:
— Атакуйтӧй!
Радио пыр передайта, мый воздухын дзик ӧтнам.
Пӧлучайта дженьыдик да яснӧй ӧтвет:
— Атакуйтӧй!
Со найӧ.
Меысь улын, квайтсё метр вылнаын, противниклӧн дас кӧкъямыс кымын пикирующӧй бомбардировщик.
Дыр думайтны некор.
Куим тысяча витсё метр вылнасянь пикируйті да ыджыд скоростьӧн пыри вражескӧй самолётъяс стройӧ.
Ӧткӧн кольӧм мортлӧн чувство, коді шымыртліс менӧ минута сайын, пыр жӧ быри.
Ме абу ӧтнамӧн!
Уліын менам боевӧй ёртъяс — пехотинецъяс, артиллеристъяс, танкистъяс.
Некымын тысяча метр ылнасянь ме кыдз быттьӧ чувствуйта налысь «кисӧ».
Тӧда: найӧ надейтчӧмӧн видзӧдӧны ме вылӧ, лётчик-истребитель вылӧ.
Воинскӧй долг сознавайтӧм даспӧв содтӧ вынъяс.
Лэбала враг весьтӧд.
Немецкӧй стрелокъяс мӧдісны лыйлыны ме кузя.
Би следъяс лэбӧны мелань.
abu
Мыччысьла то тані, то сэні, то выліын, то уліын, и тайӧ, тыдалӧ, шӧйӧвоштіс немецъясӧс.
Противниклы виччысьтӧм манёвръясӧн, поворотливостьӧн, точнӧй да тэрыб движениеясӧн меным удайтчис кыпӧдны враглысь паника.
Фашистскӧй лётчикъяс, тыдалӧ, чайтісны, мый ме абу ӧтнамӧн.
Вражескӧй стрелокъяс лыйлӧны, а ме мыччӧдчыла то наысь вылынджык, то наысь улынджык.
Татшӧм сюся, кажитчӧ, ме некор на эг действуйтлы.
Мотор рӧвнӧя сьылӧ ассьыс боевӧй сьыланкывсӧ.
И куш шы сертиыс нин ме тӧда, мый самолёт стӧча да кывзысьӧмӧн уджалӧ мекӧд ӧтвылысь.
«А но ещӧ, друг, а но ещӧ!
Пычкам ас пиысь ставсӧ, мый позьӧ!» шуала ме аслам машиналы.
Противниклӧн самолётъяс вӧчисны оборонительнӧй кытш.
Колӧ сійӧс жугӧдны.
Прӧйдитіс сӧмын на вит минута, а кажитчис, мый тадзсӧ кыссьӧ зэв нин дыр!
Полі, мый регыд помасяс горючӧй.
Вражескӧй истребительяс оз атакуйтны менӧ.
Но ме тайӧс виччыся.
Смекайта миянлысь истребительясӧс, но весьшӧрӧ: прикрывайтысь абу.
Колӧ действуйтны молниеноснӧя да самостоятельнӧя.
Торйӧді противниклысь ӧти самолёт.
Матысянь сы кузя восьті би.
Самолёт ӧзйис да мӧдіс лэччыны увлань.
Мукӧд бомбардировщикъясыс кытчӧ веськалӧ лыйлігтыр мӧдісны пышйыны.
Лыдтӧм-щӧттӧм трассирующӧй пуляяс, лэбӧны меысь бокиті.
Горючӧй дзикӧдз нин кутіс бырны.
Ме «эновті» пышйысь бомбардировщикъясӧс, да бреющӧйӧн мыськышті асланым аэродром весьтӧдз.
Тӧда, мый менӧ оз нин виччысьны.
Гашкӧ, шогсьӧны ме вӧсна.
Кад, кодӧс вӧлі сетӧма патрулируйтӧм вылӧ, важӧн нин прӧйдитіс.
Аддза — уліын землянка дорын сулалӧны лётчикъяс да видзӧдӧны вывлань.
Ёртъяс казялісны менсьым самолётӧс.
Встречайтӧны.
Син пыр нуӧді менам эскадрильяса самолётъяслысь сулаланінъяссӧ — став машинаяс-ӧ места вылынӧсь.
Ставныс танӧсь, гортын.
Сьӧлӧм вылын лои кокниджык.
Оз позь водзӧ воштыны ни ӧти секунда!
Самолётӧс веськӧді пуксьӧм вылӧ.
Пукси.
Аэродром мӧдар помӧдз эг во, моторыс сувтіс.
Быри бензин.
Тадзи лэбалӧмсӧ миян шулісны «помӧдз» лэбалӧмӧн.
Кад да бензин запас тадзи стӧча арталӧмӧн ме лэбавлі частӧ.
Тайӧ пӧрйӧ мотор сувтіс водзджык обычнӧй серти.
Но сійӧ кӧ сувтіс ещӧ неуна водзджык — ме, гашкӧ, эг вермы воны аэродром вылӧдз, и пуксьыны вӧлі эськӧ ёна сьӧкыдджык, вермис лоны, мый эг вермы эськӧ и спаситны самолётӧс.
Петі кабинаысь.
Менам эскадрильяса лётчикъяс сулалӧны вӧрзьӧдчытӧг да чӧв олӧны.
Чужӧмъяс сертиыс тӧдчӧ, мый налы яндзим меысь.
Пӧрччи шлем.
Медым успокоитчыны, чӧв олышті, а сэсся ньӧжйӧник да негораа шуи:
— Кысь сійӧс аддзылінныд, медым командирлӧн приказтӧг торйӧдчыны группаысь?
Противниклысь самолёт уськӧдӧм ради ассьыным войска колинныд восьсӧн.
Командиртӧ эновтінныд.
Позор!
Водзӧ воськовтіс менӧ вежысь Паша Брызгалов.
— Разрешитӧй доложитны, командир ёрт? — шуис сійӧ менам синъясӧ видзӧдіг.
— Ті тӧданныд, мый Гопкалолӧн машинаыс — дзик тіян кодь...
Видзӧдлі Гопкало вылӧ — сійӧ лэдзӧма юрсӧ да сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг сылӧн пельясыс доналӧны.
— Гопкало казялӧма, мый немецкӧй истребительяс пышйӧны.
Увлекитчӧма, петӧма стройысь да вӧтчӧма на бӧрся, а ми сылысь самолётсӧ пуктім тіянлысь пыдди да вӧтчим сы бӧрся.
Бӧрсӧ воигӧн тіянӧс примитім противник пыдди, тэрмасим гортӧ и эг казялӧ.
Ставыс, командир ёрт.
— А тэсӧ, Мухин, кытчӧ видзӧдін?
— Тайӧ пӧрйӧ ме тшӧтш вошті тіянӧс, — мыжапырысь вочавидзис Мухин.
Кори ас дінӧ Гопкалоӧс.
Сійӧ гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка, и меным жаль лои сійӧ.
Но скӧракодь ме шуи сылы:
— Тӧда, мый тэ горяч да зілян уськӧдны вражескӧй самолёт, но действуйтны колӧ ас кадӧ да думайтӧмӧн.
Тшуп аслыд нырад: первой ставсӧ бура артышт, а сэсся вӧлисти дерзайт.
Ещӧ кӧ ӧтчыд торканныд строй — сэсся аскӧд некор нин ог босьт.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвои, командир ёрт.
Клянитча тіянлы, водзӧ тадзи ог вӧч!
Меным ребята лоины жальӧсь — представляйта, мыйта найӧ пережитісны, кор гӧгӧрвоисны ассьыныс ӧшибкасӧ.
Окота висьтавны налы бой йылысь, но сӧмын официальнӧ шуи:
— Верманныд лоны свободнӧйӧн, лейтенант ёртъяс.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, а сэсся юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн разӧдчисны.
Муні КП-ӧ да думайта сы йылысь, мый воздухын ставторсӧ водзвыв артыштны он вермы, колӧ велӧдчыны аслад и йӧзлӧн быд ӧшибка вылын.
Некымын лун чӧж Гопкало ветлӧдліс ас вылас не рад, весиг омӧльтчыштіс.
Но тайӧ урокыс сылы лои пӧльза вылӧ.
Тайӧ тӧдчис и му вылын, и воздухын сылӧн поведение серти.
34. Чорыд схваткаясын
Луннас некымынысь ми лэбзьылам боевӧй задание вылӧ.
Механикъяс мукӧддырйиыс весиг оз вевъявны бура видлавны машинаяс вылетъяс костын.
Найӧ уджалӧны сутки чӧж.
Заводитчӧ зэв чорыд воздушнӧй сражение.
Бойӧ вочасӧн пырӧны миян фронтса пӧшти став истребительяс.
Воздухын тӧдмасям выль лётчикъяскӧд, кӧть ӧта-мӧднымӧс огӧ и аддзывлӧй, да бӧр торйӧдчам налысь овъяссӧ сідзи и тӧдмавтӧг.
1943 вося октябрь 4 лунӧ, дженьыдик бой бӧрын, ме вӧтчи «юнкерс» бӧрся да уськӧді сійӧс вражескӧй территория вылын.
Видзӧда, меысь вылынджык гӧгралӧ «як», а сы дінӧ зільӧ писькӧдчыны «мессершмитт».
— «Як!» «Як!»
Мышкад «мессер»!
«Мессершмитт» вот-вот восьтас би.
Пычки медбӧръясӧ, мый вермӧ сетны менам самолёт, да мышсяньыс, улісянь, лэдзи кузь очередь «мессершмитт» кузя.
Сійӧ уси увлань.
«Як» лӧсьӧдчис мекӧд орччӧн да чолӧмаліг катлӧдлӧ бордъяснас: «Аттьӧ, ёрт, спаситін менӧ!»
Ме лэби ӧтарӧ, а сійӧ мӧдарӧ.
Пӧшти быд вылет помасьӧ воздушнӧй бойӧн.
Мунӧ зэв чорыд воздушнӧй битва вуджанінъяс да плацдарм районын, кодӧс миян войска займитісны Днепрлӧн рытыввыв берегын.
Бойяс мунан дас лун чӧжӧн ме уськӧді дас ӧти вражескӧй самолёт, сэтшӧм ыджыд вӧлі боевӧй подъёмыс.
Немецъяс кӧсйисны кӧть мый, а вӧтлыны миянлысь войскаӧс Днепрлӧн веськыд берегысь.
Му вылын налысь планъяссӧ жугӧдісны пехота, танкъяс, артиллерия, а воздухын — авиация.
35. «Рама»
Поводдя заводитӧ торксьыны.
Метеорологическӧй обстановка оз отсав авиациялӧн действиеяслы.
Уна мӧвпала любӧй вылнаын полётъяс освоитӧм йылысь, тшӧтш и бреющӧй полётъяс освоитӧм йылысь.
...Кымӧра водз асыв.
Квайт самолёта группа нуӧда боевӧй задание вылӧ.
Кымӧръяс оз лэдзны кыпӧдчыны вылӧдз, и ми лэбам уліті.
Миянлы зэв бура тыдалӧны окопъясын пукалысь немецъяс.
Ми фронт линия весьтынӧсь.
Видзӧда гӧгӧрбок.
Вражескӧй зениткаяс оз лыйлыны.
Но ме опыт серти тӧда: кор найӧ чӧв олӧны, сідзкӧ, немецъяс виччысьӧны сэтшӧм кад, медым суны миянӧс расплохӧ.
Ме лыдди бурджыкӧн, медым найӧ лыйлісны: позис эськӧ маневрируйтны.
Аддза, фронт линиялань, кымӧръяс бердті, веськыда миян вылӧ воӧ самолёт.
Фронтовӧй кыв вылын сійӧ шусьыліс «рамаӧн» — тайӧ немецкӧй разведчик да артиллерийскӧй би корректируйтысь.
Сылӧн экипажыс — куим-нёль морт.
Ортсысяньыс сійӧ рама кодь.
Ме тӧді, мый «рамаяс» зэв вертлявӧсь, да решиті атакуйтны сійӧс Мухинкӧд параын.
А то сійӧ вермас пышйыны: пока мӧдам передайтны группаса лётчикъяслы — сійӧ дзебсяс кымӧръяс сайӧ.
Менам группаса мукӧд нёль самолётыс сюся видзӧны наземнӧй войска, а ме, ведомӧй прикрывайтӧм улын, кежи бокӧ, вӧчи сідз, мый быттьӧ ог аддзы «рамаӧс», а сэсся друг бергӧдчи да пыр жӧ мӧді лыйлыны.
«Рама» кутіс ӧдйӧ лэччыны увлань.
Горӧді ведомӧйлы:
— Вася, нӧйт сійӧс!
Мухин «сӧліс» вражескӧй машина вылӧ да мӧдіс «кокавны» сійӧс.
«Рама» пикируйтіс.
Сылӧн стрелокыс лыйліс воча.
Тайӧ кулӧмводзвывса медбӧръя лолыштӧмъяс.
Вражескӧй самолёт сатшкысис муӧ асланыс жӧ позицияяс вылын.
Вот сэки и мӧдісны сизьдыны миян кузя немецкӧй зениткаяс.
Шуйгаладор бокын матіті месянь лэбӧны снарядъяс.
Резкӧй движениеӧн шыбиті самолётӧс бокӧ.
Мотор шумкӧд сорласис сэтшӧм шы, коді овлӧ сэк, кор орӧ ёна зэвтӧм струна.
Менам самолёт бордын лои розь.
Опасность дырйи мӧвпыд уджалӧ бура.
Ме артышті: сӧмын дас вит минута мысти прӧйдитас патрулируйтан кад, кодӧс меным индіс командование.
Быть колӧ кутчысьны.
Радио пыр горза Мухинлы:
— Вася, ставыс лючки-ладнӧ!
Следита воздух бӧрся да аслам «Ла–5»-лӧн «лолалӧм» бӧрся.
Кымынпӧрйӧ нин думысь аттьӧала выносливӧй, надежнӧй машина создайтысьясӧс!
Дас вит минута прӧйдитіс.
Ми пӧртім олӧмӧ ассьыным долг.
Миянӧс вежӧны мукӧд ёртъяс.
Противник оз тыдав.
И ми квайтнанным мунам гортӧ.
Аэродром вылын ме решиті бура разберитны аслам паралысь бой.
Ляпкыд судтаын, сьӧкыд метеорологическӧй условиеясын бреющӧйӧн сэки лэбавлісны эз на ёна частӧ, торйӧн нин группаӧн.
Объясняйта лётчикъяслы, мый татшӧм сложнӧй обстановкаын колӧ действуйтны вывті чёткӧя, спаяннӧя да сюся.
Татшӧм условиеяс дырйи противниклысь друг мыччысьӧмсӧ колӧ виччысьны медся ёна.
Ӧттшӧтш колӧ следитны сы бӧрся, медым не «зурасьны» муӧ, и колӧ кужӧмӧн нуӧдны противозенитнӧй манёвр.
Позьӧ шуны, мый тайӧ вылетсяньыс ме тшӧкыда куті нуӧдны бой мусянь ляпкыд судтаын лэбаліг.
6. Велӧдчам мастерствоӧ
Унатор меным сетӧ полётъяс разбирайтӧм, кодӧс нуӧдӧ частьса командир.
Ме сюся кывза, кыдзи миян полкса лётчикъяс противопоставляйтӧны враглӧн тактикалы ассьыныс боевӧй тактика, вӧча выводъяс, гижала блокнотӧ медся удачнӧй атакаяслысь схемаяссӧ.
Мастерствоӧ велӧдчан не сӧмын испытаннӧй лётчикъяслысь, но и том йӧзлысь.
Вӧлі мыйӧ велӧдчыны, например, Паша Брызгаловлысь.
Сійӧ зэв бура пилотируйтіс.
Кор ми лэбзьывлім группаясӧн, Паша пӧшти пыр тышкасьліс немецкӧй истребительяскӧд.
Но ичӧт опыт вӧснаыс сійӧ мукӧддырйиыс воздухын овлывлӧ самоувереннӧйӧн да беспечнӧйӧн.
Кужӧмӧн да отважнӧя действуйтіс бойын Кирилл Евстигнеев.
Но меным ньӧтчыд на эз удайтчыв сыкӧд ӧтлаын лэбзьывны задание вылӧ.
Векджык вӧвлывліс сідз, мый миян группаяс вежлывлісны ӧта-мӧднысӧ.
И вот 1943 вося октябрьскӧй ӧти лунӧ ми лэбим сыкӧд восьмёркаӧн: Кирилл четвёркаӧн и ме четвёркаӧн.
Миян водзӧ сувтӧдісны мог: тупкыны воздухсянь наземнӧй войскаӧс, кодъяс вӧліны Днепрлӧн рытыввыв берегса плацдарм районын.
Фронт линия весьтын пансис дас кык «мессершмитткӧд» бой — сійӧс ми кӧвъялім противниклы.
Враг ӧдйӧ воштіс судтаын преимуществосӧ.
Некымын минута мысти ӧти «мессершмитт» суніс мулань — дзик матысянь ме восьті сы кузя би да уськӧді сійӧс.
Видзӧда — Кирилл уськӧдіс мӧдӧс.
Противник зільӧ пышйыны.
Но ми ог лэдзӧй сійӧс, усьласям быд боксянь.
Миян лётчикъяс, параясӧн организованнӧя, слаженнӧя да кужӧмӧн взаимодействуйтіг, атакуйтӧны врагӧс.
Радио пыр горза аслам группаса лётчикъяслы:
— Орёлъяс, нӧйтӧй врагӧс!..
Тадзи найӧс!..
Ме тӧда опыт серти, кыдзи тайӧ дженьыдик командаыс кыпӧдӧ лётчикъясӧс.
Ещӧ ӧти фашистӧс уськӧдіс Брызгалов.
Бой кыссис комын минута чӧж.
Гитлеровецъяс, кодъяс воштісны куим самолёт да эз выдержитны миянлысь натиск, лэбисны рытыввывлань.
Найӧ эз уськӧдны миянлысь ни ӧти самолёт.
Миян восьмёрка пӧлучитіс командованиесянь благодарность.
37. Сотчысь самолётын
abu
abu
abu
abu
abu
Противник вайис и вайис вынъяс Днепр дорӧ.
Немецъяс надейтчисны кутны миянӧс тайӧ естественнӧй оборонительнӧй рубежас.
Но сӧветскӧй наземнӧй войска паськӧдісны Днепрлӧн рытыввыв берегын плацдармъяс.
Миян истребительяс видзисны найӧс, повтӧг атакуйтісны воздушнӧй врагӧс да вӧтлісны сійӧс бой поле вылысь.
Миян штурмовикъяс да бомбардировщикъяс грӧмитісны воздухсянь противниклысь ловъя вынсӧ да техникасӧ.
Бойяс лоины век чорыдджыкӧсь.
Торйӧн меным паметьӧ коли 1943 вося октябрь 12 лун. Аслам группакӧд ме вӧчи нин некымын вылет.
Нуӧді сьӧкыд кык воздушнӧй бой да уськӧді тайӧ лунӧ кык вражескӧй самолёт.
Муртса на вӧлі лӧсьӧдча шойччыштны, кыдзи бара пӧлучиті приказ группакӧд кыпӧдчыны воздухӧ.
Ми лэбим видзны Днепр вомӧн вуджанінъяс.
Шлемофонъяслӧн наушникъясын то и делӧ кылӧ команда: «Преследуйтӧй, нӧйтӧй врагӧс!»
Ылын тыдовтчис пикирующӧй бомбардировщикъяслӧн группа.
Пырим налӧн стройӧ да торким немецъяслысь боевӧй порядоксӧ.
Ӧти фашистскӧй пикирующӧй бомбардировщик лэччис увлань да, местность фон серти маскируйтчиг, зілис пышйыны.
Ме — сы бӧрся.
Ӧдйӧ чинӧ ылнаыс миян костын.
Лэба веськыда стрелоклы воча.
Матіті ме дінті лэбӧны трассирующӧй пуляяс.
Зэв матысянь враг кузя восьті би.
Кузь очередь — и бомбардировщик ӧзйис.
Но ме казялі — менам самолёткӧд мыйкӧ абу ладнӧ.
Друг кыпӧдчи вывлань и аддзи: бензобакысь веськыдладор боксяньыс петӧ би — бензобакӧ веськалӧма пуля.
Мый вӧчны?
Ӧдйӧ разялі ременьяс.
Кӧсйи чеччыштны парашютӧн, но вспомниті, мый уліын — враглӧн территория.
Тасянь асланым йӧз дінӧдз кызь километр.
Чеччыштны немецъяс дінӧ?
Веськавны пленӧ?
Тадзи оз артмы!
Мый нӧ вӧчны?
Юрын бергалӧны зэв уна мӧвпъяс, расчётъяс.
Дум вылӧ уси Гастелло.
Вӧча сы моз жӧ!
Решение аддзӧма.
Но бикӧд тышкасьны эг дугды.
Самолётӧс пӧрӧді борд вылас.
Синъясӧн прӧйдитчи му кузя.
Колӧ аддзыны объект.
Ме весьтын уліын некымын ичӧтик керка — сэні немецъяс.
Бокын — разрывъясысь тшын чукӧръяс: лыйлӧны вражескӧй зениткаяс.
Нюжмасьны оз позь.
Но цель век на абу бӧрйӧма.
Видзӧдлі гӧгӧрбок воздухӧ да аддзи: фронт линияладорсянь мелань муртса кыссьӧ-лэбӧ «мессершмитт».
Кодкӧ миян лётчикъяс пӧвстысь чорыда гӧститӧдӧма сійӧс: снаряд, тыдалӧ, веськалӧма бакас.
Сы бӧрся кыссьӧ сьӧд тшын.
Сійӧ прӧйдитіс месянь бокиті.
Сылы не меӧдз, но и менам самолёт борд вылын би.
Немецкӧй салдатъяс уськӧдчисны керкаясысь.
Зениткаяслӧн снарядъяс разрывайтчӧны важмоз бокын.
Решение примитӧма: веськӧда самолётӧс фрицъяс чукӧрӧ.
И друг лоис сійӧ, мый ме медся этша виччыси: дзик му дорас нин воздухлӧн вынйӧра струяыс кусӧдіс борд вылысь бисӧ.
Дзик пыр жӧ примиті выль решение: тӧвзьышті чуймӧм немецъяслӧн дзик юръяс весьтӧд да найӧс муртса винтӧн эг пӧвсышт.
Немецъяс воисны асаныс да восьтісны би.
Лэчча век улӧджык мулань — пуля трассаяс лэбӧны меысь вылітіджык.
Меным удайтчис пышйыны наысь.
И друг воис юрӧ: би кусӧдӧма, но бензобакын кӧ чукӧрмасны газъяс, то самолёт взрывитчас.
Некымын минута сайын на спокойнӧя ме муні смертьлы воча, но ӧні, дзик виччысьтӧг спаситчӧм бӧрын, эз вӧв окота кувны сідз прӧста.
Водзӧ лэба бреющӧйӧн.
Со и рӧднӧй Днепр.
Муртса видзӧдыштлі сылӧн гыяс вылӧ.
Тані нин асланым йӧз.
Медбӧрын уліын тыдовтчис миян аэродром.
Спаситчӧмлӧн долыд чувство шымыртіс менӧ.
Но, правилӧӧ стрӧга придерживайтчиг — не слабмӧдны вниманиетӧ пуксьӧм бӧрӧдз, став вынъясӧн зіля пуксьӧдны самолёт сідзи, медым эз ло взрыв.
Машина инмӧдчис муӧ, и ме веськӧді сійӧс аслас сулаланінӧ.
Восьті фонарь да тэрыба петі кабинаысь — окота ӧдйӧджык видзӧдлыны, мый лои бензобаккӧд.
Мелань котӧртӧны Мухин, Брызгалов, Иванов.
Ёртъяс кытшалісны менӧ да мӧдісны дружескӧя кутлыны.
— Зэв ёна полім тэ вӧсна...
Да кыдзи сӧмын тэ эн сотчы!
Кыдзи кусӧдін бисӧ?
И ме, мудзӧм йылысь дзикӧдз вунӧдчӧмӧн, заводиті висьтавлыны.
Унаторйӧ велӧдіс менӧ тайӧ полётыс.
Война вылын оз позь ӧшӧдны киястӧ.
Весиг смертьлы воча мунігӧн корсь победа шедӧдӧм вылӧ оружие.
Оз позь ни ӧти секунда кежлӧ дугӧдлыны сы вӧсна тыш!
Большевикъяс некор оз сетчыны бойтӧг, некор оз воштывны победа вылӧ надежда.
Татшӧм вывод ме вӧчи тайӧ бойсьыс.
38. Быд бой — миянлы школа
Водзын миянӧс виччысисны ыджыд испытаниеяс.
Быд локтан лунӧ, коді матыстліс миянӧс победаӧ, враг лоліс коварнӧйджык, мунліс быдсяма мудеритӧм вылӧ.
Гитлеровецъяс пуктылісны став вынъяссӧ сы вылӧ, медым мырддьыны миян лётчикъяслысь инициативасӧ да ёнмӧдны ассьыныс воздушнӧй флот.
Сідз, кутісны лэбавны «мессершмиттъяслӧн» да «фокке-вульфъяслӧн» выль, бурмӧдӧм типъяс.
Модернизируйтӧм истребительясын немецъяс ёнмӧдісны бронясӧ, содтісны пушкаяслысь лыдсӧ да налысь калибрсӧ.
Медся выль немецкӧй истребительяслӧн вежсисны и лётно-тактическӧй качествоясыс: содіс налӧн скоростьыс, маневренностьыс.
Но миян сӧветскӧй конструкторъяс Яковлев да Левочкин панйылісны немецкӧй конструкторъясӧс да сетлісны фронтлы пыр бурджык и бурджык машинаяс.
Техникаын вежсьӧмъяс влияйтлісны воздушнӧй бой нуӧдан тактическӧй приёмъяс вылӧ.
А тайӧ требуйтліс миянсянь ещӧ внимательнӧйджыка, ещӧ кужӧмӧнджык да правильнӧджык применяйтны найӧс.
Шаблон тані оз вермы лоны, и ми упорнӧя совершенствуйтчим.
Быд бой вӧлі меным школаӧн да сэк жӧ эскадрильяса лётчикъяслы да менам лётнӧй качествояслы прӧверкаӧн.
Ме сюся следиті враглӧн тактика бӧрся, зільлі не кольны казявтӧг ни ӧти выль тактическӧй приём, кодъясӧс используйтлісны немецкӧй лётчикъяс фронтлӧн миян участок вылын.
...Миян фронтса войска бара вуджисны наступлениеӧ.
Немецъяс нуӧны ыджыд воштӧмъяс.
Сӧветскӧй воинъяс 1943 вося октябрь 19 лунӧ врагысь мездісны Пятихатка.
Ми вуджим Пятихатка районса ӧти аэродром вылӧ.
Сэтчӧ враг колис тӧдчана трофейяс.
И вот, миян авиационнӧй часть Веськыдберегса Украинаын нин!
Тані первой жӧ боевӧй вылет дырйи ме паныдаси противниклӧн кык истребителькӧд.
Найӧ воисны веськыда ме вылӧ меысь неуна вылітіджык.
Мунны веськыда на вылӧ?
Эг на вевъяв примитны решение, кыдзи ме дінті югнитіс трасса.
Мыйкӧ тратшмуні, самолёт пӧлыньтчыліс: снаряд прӧйдитіс юрысь кык кымын сантиметр вылітіджык.
Радио дугдіс уджавны, рульӧн управляйтӧм торксис.
«Нинӧм он шу, удачнӧя заводиті лунсӧ!» дӧсадапырысь думышті ме.
И вӧчи вывод: лобовӧй атака дырйи оз позь нюжмасьны ни ӧти секунда.
Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык кыйны врагӧс прицел улӧ да непременнӧ первойӧн восьтыны прицельнӧй би.
Ковмис бӧр мунны гортӧ.
Ме вӧлі зэв недӧвӧлен ас вылӧ.
Менсьым самолётӧс сувтӧдісны ремонт вылӧ.
И сійӧ жӧ лунӧ ме лэби мӧд машинаӧн.
Нуӧді задание вылӧ четвёркаӧс.
Шонділадорсянь друг мыччысисны противниклӧн кык самолёт.
Налы удайтчис петкӧдны стройысь Мухинлысь да Колесниковлысь машинаяссӧ.
Найӧ кыкнанныс юӧртісны меным радио пыр, мый мунӧны гортӧ.
Том лётчик Жигуленко, Колесниковлӧн ведомӧйыс, тшӧтш корис разрешение мунны накӧд, но ме прикажиті сылы не мунны — должен вӧлі заводитчыны чорыд бой.
Немецъяс кутісны писькӧдчыны мелань.
Тайӧ здукӧ Жигуленко висьталіс радио пыр, мый сылӧн оз уджавны пушкаяс.
Ме вочавидзи: Всё равно кутчысь, эн мун.
Пыри бойӧ.
Кызь минута чӧж нин вӧтлысьӧны ме бӧрся немецкӧй самолётъяс.
Ме вӧчала небесаын быдсяма фигураяс.
Медбӧрын друг тӧвзьышті вывлань, вӧчи воздухын вывті сложнӧй фигура да дзик виччысьтӧг пыри фашистъяслы мышсяньыс.
А Жигуленко кытшлалӧ бокын меысь улынджык — сійӧ торкалӧ враглысь вниманиесӧ.
Фашистъяс друг сетчисны вывлань.
Лыйлӧм вылӧ костыс вӧлі вывті ыджыд.
Скӧрйылысь ме сӧмын мыччылі налы кулакӧс.
Горючӧй мӧдіс бырны, и ми Жигуленкокӧд мӧдӧдчим гортӧ.
Тайӧ бойсӧ объективнӧя разберитӧм бӧрын ме заключиті, мый, ӧти-кӧ, эг омӧля овладейт самолётӧн; мӧд-кӧ, вын да физическӧй подготовка — бойын зэв колана факторъяс; коймӧдкӧ — и тайӧ главнӧйыс, — менӧ эськӧ уськӧдісны, эг кӧ примит бойсӧ.
Менам тактика вӧлӧма правильнӧй.
9. Боевӧй лунъясысь ӧти
Ми век на «Ичӧт му» вылынӧсь.
Кривӧй Рог дорын немецъяс лоины активнӧйджыкӧсь; сэтчӧ уна танкъяс да самолётъяс шыбитӧм бӧрын кутісны частӧ контратакуйтны.
Аэродром вылын заводитчис пӧсь, напряжённӧй боевӧй удж.
Но миянлы кутіс торкасьны арся поводдя: улі кымӧра, руа поводдя.
Кымӧра октябрьскӧй асылын ми куимӧн — Паша Брызгалов, Вася Мухин да ме — мунім столӧвӧйӧ.
Чайтім, мый вылетъяс талун оз лоны.
Ми пукалім да виччысим завтрак тӧрытъя бойяс да талунъя лёк поводдя йылысь сёрнитіг.
Друг — ракета!
Вылет!
Ми уськӧдчим самолётъяс дорӧ.
Ме пӧлучиті приказ лэбны Мухинкӧд параӧн.
Дзик пыр жӧ лэбим.
Кыпӧдчим нёль тысяча витсё метр вылнаӧ.
Кымӧръяс бырины.
Ме уліын — сӧстӧм лӧз небеса.
Воздухын лӧнь.
А уліын, Кривӧй Рогсянь рытыв-войвылын, мунӧ чорыд бой.
Кыла, радио пыр передайтӧны му вывсянь:
— Соколъяс, соколъяс!
Кривӧй Рогсянь войвылынджык витсё метр вылнасянь противник бомбитӧ миянлысь войска...
Мухинлы команда сетӧм бӧрын смела нуӧді самолётӧс «Ю–87» бомбардировщикъяслы паныд.
Найӧ комынӧн кымын — дзонь чукӧр.
Тыдалӧны му вылын тшын сюръяяс, взрывъяс.
Воздухын мыччысисны кӧкъямыс немецкӧй истребитель.
Веськӧдчи бомбардировщикъяслань.
Решиті применитны сійӧ жӧ методсӧ, коді отсаліс меным Днепр вылын, кор коли воздухын ӧтнамӧн.
Но сэки выліын эз вӧвны вражескӧй истребительяс.
Та пыдди ӧні ме абу ӧтнамӧн, менам эм надежнӧй «щит» — испытаннӧй ведомӧй.
«Атакуйтам!» команда сетӧм бӧрын ме сатшкыси «юнкерсъяс» стройӧ.
Виччысьтӧмысла немецъяс шӧйӧвошины да кутісны весиг стрӧитчыны оборонительнӧй кытшӧ.
Но, тыдалӧ, пӧлучитісны му вывсянь команда водзӧ выполняйтны задание, сы вӧсна мый ми, сӧветскӧй истребительяс, этшаӧнӧсь, и ӧткымын немецкӧй лётчикъяс кутісны дасьтысьны миянлысь наземнӧй войскаӧс атакуйтігкежлӧ.
Сійӧ жӧ здукӧ обстановка донъялӧм бӧрын шуи атакуйтны ӧти «юнкерсӧс» да кыдзкӧ уськӧдны сійӧс.
Ме опыт серти тӧді, кыдзи тайӧ действуйтӧ фашистскӧй лётчикъяслӧн психика вылӧ: ӧтиӧс уськӧдӧмӧн раммӧдан став мукӧдъяссӧ.
Вражескӧй истребительяс шызисны, но аддзыны миянӧс оз вермыны — ми сорласим пикирующӧй бомбардировщикъяс группаын.
«Ӧшйи» немецкӧй самолёт вылӧ, коді эз на вевъяв пикируйтны.
Заводиті лыйлыны.
«Юнкерс–87» ӧзйис да мӧдіс усьны.
Менам расчёт правильнӧй: мукӧд бомбардировщикъясыс пӧшти му бердтіыс лэбисны рытыввылӧ.
На бӧрся ми эг вӧтчӧй — миян вылӧ «ӧшйисны» кӧкъямыс истребитель.
Дум вылӧ уси Рогань дорын случай: сэки ми сідзжӧ колим кыкӧн, а найӧ вӧліны унджыкӧн ӧнія дорысь.
Горза Мухинлы:
— Вася, кутчысь, ло внимательнӧйджыкӧн!
Атакаяс отбивайтіг ми вуджим бреющӧй полётӧ.
Немецъяс миянысь кольччисны, и ми регыд мысти лючки пуксим асланым аэродром вылӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вылетыс вӧлі дзик виччысьтӧмӧн, ми выполнитім задание да атакуйтім врагӧс, коді унапӧв вевтыртіс миянӧс лыднас.
Выиграйтны тайӧ бойсӧ миянлы отсалісны спаянность, кужӧмлун нуӧдны виччысьтӧм, дерзкӧй атака.
Кык кымын час мысти поводдя бурмис.
Ме бара пӧлучиті задание: квайт самолёта группаӧн видзны наземнӧй войскаӧс Кривӧй Рог районын.
Лэбзим.
Кыпӧдчим куим тысяча витсё кымын метр вылнаӧ.
Видзан объектлань воигӧн мувывса радиостанция веськӧдіс миянӧс «хейнкельяслӧн» группа вылӧ.
Найӧ вӧліны дас кыкӧн.
Найӧ лэбисны истребительястӧг да воисны миян территория весьтӧ.
Миянлы прикажитісны атакуйтны найӧс.
«Хейнкельяс» мунісны боевӧй порядокӧн, звено бӧрся звено, вит тысяча метр вылнаті.
А ми кыпӧдчим вит тысяча витсё метр вылнаӧ.
Ме тӧді, мый «Хейнкель–111»-яслӧн вооружениеыс зэв вынйӧра, та вӧсна решиті атакуйтны найӧс разнӧйласянь — став группаӧн ӧттшӧтш, медым торкны вражескӧй самолётъяслысь боевӧй порядоксӧ.
Сеті команда:
— Брызгаловлӧн паралы атакуйтны бӧръя звеносӧ.
Четвёркакӧд ме атакуйта ведущӧй звеносӧ.
Менам группаса лётчикъяс смела атакуйтӧны врагӧс.
Немецъяс примитісны ещӧ топыдджык боевӧй порядок.
Ме куті атакуйтны ведущӧй звеносӧ боксяньыс.
Менам самолёт кузя восьтісны би мукӧд звенояссяньыс, кодъяс мунісны ведущӧй бӧрсяыс.
Та вӧсна меным лои бергӧдчыны.
Ог, ог лэдз врагӧс!..
И ме сэк жӧ бӧр бергӧдчи.
Ме эг тӧд, кытчӧ кӧсйӧны лэбны «хейнкельяс», но ставтор серти вӧлі тыдалӧ, мый гитлеровецъяс кӧсйӧны бомбитны кутшӧмкӧ объект, гашкӧ, и миянлысь аэродромӧс.
«Кытчӧ найӧ мунӧны, гадъяс?»
И, быттьӧ менам юалӧм вылӧ вочавидзиг, вражескӧй группалӧн ведущӧйыс кежис населённӧй пунктлань, сэтчӧ, кӧні, менам сведениеяс серти, вӧлі армиялӧн штаб.
Кӧть мый, а быть колӧ торкны враглысь налётсӧ!
Тӧвзьышті-пыри «Хейнкель–111»-лы мышсяньыс да восьті би.
Ӧттшӧтш Паша Брызгалов атакуйтӧ бӧръя звеносӧ.
Ведущӧйлӧн самолёт плоскостьсьыс кутісны усявны кусӧкъяс.
Стрелок оз лыйлы.
Ме дзик матыстчи «хейнкель» дорӧ.
Враглӧн самолётыс вочасӧн пӧлыньтчӧ шуйга борд вылас, и сэтысь куш му вылӧ усялӧны бомбаяс.
Сійӧ мӧдӧдчис увлань.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ — и стӧч ас кадӧ.
Немецъяс лӧсьӧдчӧны лыйлыны менам самолёт кузя.
Тэрыба кежӧді бокӧ да командуйті:
— Орёлъяс, нӧйтӧй найӧс!
Брызгалов сюся атакуйтіс «хейнкельӧс», коді муніс бӧрын, шуйгавылын, да уськӧдіс сійӧс.
Немецъяс эз выдержитны напряжениесӧ, кытчӧ веськалӧ шыблалісны бомбаяссӧ да кутісны бергӧдчавны бӧр лэбзьӧм вылӧ.
Воштӧмъястӧг ми воим гортӧ.
Полётъяс разбирайтігӧн ме пасйи, мый группа ставнас действуйтіс стӧча да слаженнӧя.
Та вӧсна задание — «уськӧдны юрнуӧдысьсӧ», деморализуйтны врагӧс вӧлі пӧртӧма олӧмӧ.
Рытнас наземнӧй соединениелӧн штабсянь юӧртісны, мый экипажъяссӧ вражескӧй самолётъяслысь, кодъясӧс уськӧдім ми Брызгаловкӧд, босьтӧма пленӧ.
Немецъясӧс кутӧмаӧсь колхозницаяс.
Делӧыс вӧлӧма тадзи.
Фашистскӧй воякаяс лэччӧмаӧсь миян территория вылӧ парашютъясӧн.
Колхозницаяс, кодъяс видзӧдӧмаӧсь бой бӧрся да сы бӧрся, кыдзи немецъяс чеччалӧмаӧсь парашютъясӧн, пыр жӧ котӧртӧмаӧсь на дінӧ.
Найӧ кытшалӧмаӧсь фашистъясӧс, и бӧръяясыс сразу сетчӧмаӧсь пленӧ.
Миян нывбабаяс вайӧдӧмаӧсь найӧс штабӧ.
Фашистскӧй самолётъяслӧн экипажъяс тадзи помалісны ассьыныс карьерасӧ.
40. Встречайта Октябрь фронт вылын
Некымын лун мысти, 1943 вося ноябрь заводитчигӧн, миянлысь часть мӧдӧдісны Ыджыд му вылӧ, шойччыны.
Тайӧ шойччӧмыс миянлы кажитчис дзик ковтӧмӧн.
Но татшӧм вӧлі приказ.
Водзын миянӧс виччысисны чорыд бойяс, и колӧ вӧлі чӧжыштны вынъяс.
Зэв неокотапырысь ми пуксим Днепрлӧн шуйга берегса аэродром вылӧ, коді неважӧн на вӧлі фронтӧвӧй аэродромӧн, а ӧні нин лыддьыссис тылӧвӧйӧн.
Шойччӧмыс вӧлі аслыспӧлӧс.
Ми эг лэбалӧй боевӧй заданиеяс вылӧ, та пыдди уна велӧдчим.
Колӧ вӧлі бурмӧдны да совершенствуйтны ассьыным боевӧй мастерство: кымын унджык ми чӧжлім опыт, сымын лолім требовательнӧйджыкӧн ас дінӧ.
Тайӧ лунъясӧ лётчикъяс уна лыддьысисны, кывзісны агитаторъяслысь беседаяс, лэдзисны стеннӧй газетаяс.
Миян частьса лётчикъяс пӧвстын ыджыд идейно-воспитательнӧй удж нуӧдіс парторг Беляев.
Сійӧ мыйӧнкӧ мунӧ вӧлі техникумса менам первой комсомольскӧй руководитель Мацуй вылӧ.
Парторг торъя уна внимание сетліс лётчикъяслысь бойын и му вылын дружба ёнмӧдӧмлы, миянлысь моральнӧй качествояс ёнмӧдӧмлы.
Боевӧй вылетъяс костын перерывъясӧ сійӧ частӧ выступайтліс лекцияясӧн да докладъясӧн.
Сійӧ вӧлі бур агитатор.
Пӧся, увлекательнӧя сійӧ висьтавліс миян Коммунистическӧй партия йылысь сӧветскӧй народлысь тыш да победаяс котыртысь да вдохновляйтысь йылысь; висьтавліс тылса сӧветскӧй йӧзлӧн героическӧй удж йылысь; отличитчысь сӧветскӧй воинъяслӧн пример вылын воспитайтіс миянын мужество да отвага.
Сійӧ кужліс йитны полклысь конкретнӧй могъяссӧ странаын да став фронт вылын обстановкакӧд.
Кодӧскӧ ошкыштӧм бӧрын сійӧ тэрмасьліс содтыны:
— Но эн вунӧдӧй: главнӧйыс — не ышнясьны, не ланьтӧдчыны шедӧдӧм вылын.
Беляев частӧ тшӧктывліс миян пӧвстысь кодсюрӧлы выступитны докладӧн либӧ нуӧдны том лётчикъяскӧд да техникъяскӧд беседа.
Том лётчикъяс став сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧны мунны бойӧ, и та вӧсна накӧд опытӧн вежласьӧм кузя беседаяс ворсісны ыджыд воспитательнӧй роль да йитлісны найӧс настӧящӧй боевӧй уджкӧд.
Ме бура гӧтӧвитчылі татшӧм беседаяс кежлӧ.
Сёрнитлі Беляевкӧд, кутшӧм вопросъяс йылысь, сы ногӧн, колӧ висьтавны.
Ӧні, бойясын крепаммӧм бӧрын, ме частӧ на казьтывлі, кутшӧма волнуйтчи сэк, кор первойысь нуӧді боевӧй дружба да бойын ӧта-мӧдлы отсасьӧм йылысь беседа.
Политическӧй беседаяс, кодъясӧс ме нуӧдлі полкын, сетісны меным зэв уна.
Паськаліс менам кругозор, ме пыр унджык и унджык гӧгӧрволі, кутшӧм ыджыд выныс идейнӧй закалкалӧн, мыйӧ обязывайтӧ сійӧс сознавайтӧм, мый тэ абу прӧстӧ лётчик, а лётчик-большевик.
Лётчик-коммунистъяс некор эз повны чорыда критикуйтны ёртсӧ, кодкӧд найӧ дружитісны, и тайӧ ёнмӧдліс миянлысь дружба.
Ӧтлаын обсуждайтлім ӧта-мӧдлысь поведение; кор ёртъяс индасны тэнад ӧшибка вылӧ, сэк кокниджык бырӧдны сійӧс.
Миян лётчикъяс вылӧ донъялӧны товарищество чувство, и век жӧ найӧ оз повны чорыда да ёся критикуйтны нерадивӧй, недисциплинированнӧй, вылӧ пуксьысь ёртӧс, ставнысӧ найӧс, кодъяс позоритны миянлысь дружнӧй фронтӧвӧй семьяӧс.
Миян партийнӧй собраниеяс мунлывлісны суровӧй фронтӧвӧй обстановкаын, частӧ лётчикъяслӧн чужӧмъяс вылысь позьӧ на вӧлі аддзыны бойын пережитӧмсӧ.
Партийнӧй собраниеяс вӧліны политическӧй воспитание кузя ыджыд школаӧн.
Ми тӧдім, мый быд лётчик ӧтвечайтӧ аслас действиеясысь.
Но ми, партияса членъяс, кывкутлім быд однополчанинлӧн поведение вӧсна и зэв стрӧга относитчывлім ас дінӧ, тӧдӧмӧн, мый миян вылӧ видзӧдӧны беспартийнӧй ёртъяс.
Парторг частӧ беседуйтліс миянкӧд та йылысь, бойын коммунистъяслӧн ведущӧй роль йылысь.
Миян партийнӧй организациялысь став уджсӧ вӧлі подчинитӧма ӧти пельлы — враг вылын победа шедӧдӧмлы.
Праздник водзвылын, ноябрь 6 лунӧ, ме чукӧрті эскадрильяса лётчикъясӧс да техникъясӧс аэродромвывса землянкаӧ.
Партийнӧй организация тшӧктіс меным вӧчны доклад. Ме вӧчи доклад Великӧй Октябрлӧн кызь квайтӧд годовщина йылысь.
Миян походнӧй лампаяс мигайтіг югдӧдісны менам боевӧй ёртъяслысь зумыштчӧм чужӧмъяссӧ.
Вӧлі шоныд — ломтысис пач.
Казьтылі Днепр вомӧн вуджанінъяс весьтын неважӧнся бойяс йылысь.
Лётчикъяс кывзісны внимательнӧя.
Ӧдзӧс друг воссис, и землянкаӧ пырисны политотделса начальник, командирӧс политчасть кузя вежысь, парторг да комсорг.
Ме, кыдз колӧ, рапортуйті полковниклы, мый вӧча доклад.
Сійӧ вочавидзис: «Зэв бур, нуӧдӧй водзӧ!» да, лётчикъяслы пуксьыны тшӧктӧм бӧрын, ачыс пуксис пач дорӧ.
Кор ме помалі, сійӧ матыстчис ме дінӧ, кутліс киӧс да нюмъялігтыр, быттьӧ сылӧн аслас лои мыйкӧ буртор, шуис:
— Старшӧй лейтенант ёрт, ВЛКСМ ЦК награждайтӧ тіянӧс, Ленинскӧй комсомоллысь воспитанникӧс, боевӧй деятельностьысь да враглысь кызь квайт самолёт личнӧ уськӧдӧмысь почётнӧй грамотаӧн.
И, менӧ поздравитӧм бӧрын, полковник лыддис грамоталысь текстсӧ.
Комсорг, менсьым киӧс крепыда кутліг, висьталіс сы йылысь, мый аски быть колӧ котыртны комсомольскӧй рыт, медым ме висьталі том йӧзлы аслам боевӧй туй йылысь.
Кӧть кутшӧма ме эг волнуйтчы, но быть лои нюмдыны комсорглӧн кывъясысь: висьтавны том йӧзлы аслам боевӧй туй йылысь!
Быттьӧ ме старик нин.
И меным уси дум вылӧ, кыдзи тайӧ лунӧ, стӧч во сайын, ме вӧлі матыстча Москвалань да тэрмаси ӧдйӧджык веськавны фронт вылӧ, медым уськӧдны кӧть эськӧ ӧти вражескӧй самолёт.
ВЛКСМ ЦК-лӧн почётнӧй грамотаыс определитіс менам боевӧй олӧмын выль этап: грамота пӧлучитӧм бӧрын ме кӧсйыси ещӧ настойчивӧйджыка совершенствуйтны ассьым боевӧй качествояс.
Праздник лунӧ ми тӧдмалім, мый ноябрь 6 лунӧ югдігас миян войска мездісны Киев.
И рочьяс — Евстигнеев, Амелин, и белорус Мухин, и ме, украинец, — ставӧн ми, ӧти боевӧй семьяса членъяс, зэв ыджыд радлунӧн тӧдмалім Сӧветскӧй Украиналысь столицасӧ мездӧм йылысь.
Сӧветскӧй народъяс дружбалӧн выныс — могучӧй вын.
И ми тайӧс торйӧн ёна гӧгӧрвоим Октябрлӧн кызь квайтӧд годовщина лунӧ Сталин ёрт докладлысь кывъяссӧ лыддигӧн: «Народъяслӧн дружба выдержитіс войналысь став сьӧкыдлунъяс да испытаниеяс да нӧшта ёнджыка закалитчис фашистскӧй захватчикъяслы паныд став сӧветскӧй йӧзлӧн общӧй тышын».
Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн докладас да приказас, кыдзи и век, вӧлі сетӧма Сӧветскӧй Армияӧн нуӧдӧм военнӧй операцияяслы пыді анализ, найӧ вдохновляйтісны Рӧдиналӧн слава вӧсна героическӧй подвигъяс вылӧ.
Аслас приказын Верховнӧй Главнокомандующӧй предупреждайтіс, мый водзын лоӧ на упорнӧй тыш да мый вӧлі эськӧ опаснӧ сетчыны благодушиелы, самоуспокоенностьлы.
41. Подорожныйлӧн пӧгибнитӧм.
Выль командир
Некымын лун мысти ми лэбзим матӧджык миян войскалӧн веськыд фланглань, Днепр дорӧ.
Миян войска наступайтісны Кировоград районын.
Фронтъяс вылын пансисны ыджыд событиеяс.
Мог, кодӧс сувтӧдіс Верховнӧй Главнокомандующӧй украинскӧй фронтъяс водзӧ — весавны врагысь Веськыдберегса Украинаӧс, — успешнӧя пӧртсис олӧмӧ.
Миян войска мунісны водзӧ СССР-лӧн рытыввыв границаяслань.
Дугдывтӧг ми виччысим, кор нин лэбам Днепрлӧн веськыд берегӧ, Кременчуг районса аэродром вылӧ.
Но миянлы мешайтіс поводдя.
Медбӧрын миян командир Подорожный да частьса штурман лэбисны разведывайтны выль аэродром районысь поводдясӧ, Днепрлӧн веськыд берегӧ.
Миянлы юӧртісны, мый сэті зэв руа, и волнуйтчӧмӧн виччысим налысь бӧр воӧмсӧ.
Регыд аэродром вылӧ пуксис самолёт — тайӧ воис штурман.
Ми кытшалім сійӧс да мӧдім юасьны:
— А кӧні нӧ командирным?
— Ру пиас ме вошті сійӧс, — гажтӧма вочавидзис штурман.
Ми чукӧртчим КП-ын да дыр виччысим командирӧс, кӧть кадыс важӧн нин прӧйдитіс.
Миянлы юӧртісны, мый Днепрлӧн веськыд берегса посёлок весьтӧд руа поводдя дырйи лэбигӧн Подорожный пӧгибнитіс.
Командир пӧгибнитӧм йылысь юӧр пӧлучитӧм бӧрын ми пукалім юръяс ӧшӧдӧмӧн чӧв.
Первойӧн, быттьӧ гораа мӧвпаліг, торкис чӧв-лӧньсӧ Семёнов:
— Подорожный примитіс невернӧй решение: татшӧм сьӧкыд метеорологическӧй обстановкаын вылӧджык донъяліс ассьыс опытсӧ.
Тайӧ ставнымлы миянлы сьӧкыд урок.
Зэв ёна жалитім миянлысь том, способнӧй да повтӧм командирӧс.
...Миянлысь часть должен вӧлі примитны майор Ольховский.
Сійӧ эз на во полкӧ, но сы йылысь ставсӧ нин тӧдам.
Выль командир — образованнӧй лётчик, успешнӧя помалӧма Военнӧй академия.
Сійӧ уськӧдӧма нин некымын немецкӧй самолёт.
Ольховский воис асывнас.
Ми построитчим аэродром вылын.
Меным сразу кажитчис сылӧн сёрнитан манераыс — сёрнитіс прӧстӧя, спокойнӧя да достоинствоӧн.
Сылӧн вылын да паськыд кымӧс, волевӧй чужӧм.
Сылы позьӧ сетны комынысь унджык арӧс.
Выль командирлӧн первой речыс, кодӧн шыӧдчис миян дінӧ, вӧлі дженьыд:
— Миянӧс виччысьӧны ыджыд да серьёзнӧй испытаниеяс.
Шойччыны некор.
Боевӧй деятельность заводитчас аскисянь.
Веськыдберегса Украинаӧ, Кременчуг районса аэродром вылӧ лэбзьӧм бӧрын почестьясӧн ми гуалім командир Подорожныйлысь телӧсӧ.
Заводитчисны боевӧй делӧяс.
Ми сопровождайтлім бомбардировщикъясӧс, кодъяс лэбавлісны Кировоград районын кытшалӧм немецкӧй частьясӧс бомбитны.
Ме лэбавлі заданиеяс вылӧ Чигирин районӧ — сійӧ местаясӧ, кодъяс меным тӧдсаӧсь «Кобзарь» серти: сэні коркӧ важӧн тышкасьлӧмаӧсь иноземнӧй захватчикъяслы паныд запорожскӧй казакъяс.
Усис лым.
Кынмис, вӧлі кӧдзыд.
Дыр сулаліс руа поводдя.
И век жӧ боевӧй деятельность эз дугдыв.
42. Никитин бӧр воис
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Выль, 1944 во водзвылын, миян перелёт бӧрын некымын лун мысти, ме муртса на сӧмын вои боевӧй задание вылысь — сопровождайті бомбардировщикъясӧс Кировоград дорӧ.
Чеччи самолётысь и, кор аддзи Ивановлысь нюмъялысь чужӧмсӧ, гӧгӧрвои, мый менам механиклы оз терпитсьы висьтавны меным кутшӧмкӧ бур юӧр.
Сійӧ эз на вевъяв шуны «Миша Никитин», кыдзи ме аддзи, мый ме дінӧ, кияснас век на важмозыс ӧвтчиг, тэрмасьӧмӧн локтӧ менам «больгунӧй».
Ми важӧн нин лыддим сійӧс код тӧдас кытчӧ вошӧмаӧн.
Никитин воис ме дінӧ, доложитіс став правилӧяс серти, а ме эг кывзы помӧдзыс да кутлі сійӧс, и ми муртса эг пӧдтӧй ӧта-мӧднымӧс.
— Но ладнӧ, успокоитчы, Михаил, — шуи ме.
abu
— Дзоньвидза? Кӧні вӧлін?..
abu
Вай ме видзӧдла тэ вылӧ...
Пӧшти абу вежсьӧмыд.
Правда, омӧльтчыштӧмыд, но зато возмужайтӧмыд.
Миянӧс кытшалісны лётчикъяс.
Никитинӧс тыртісны вопросъясӧн.
Паша Брызгалов радліс ставсьыс ёнджыка — воис сылӧн медся бур другыс!
Ми мунім землянкаӧ.
Пуксим ломтысьысь пач гӧгӧр да мӧдім шонтыны кынмӧм кияснымӧс.
Миша пуксис меным воча да заводитіс висьтавны ас йывсьыс.
Сёрнитіс сійӧ тэрыба, шенасис кияснас да волнуйтчӧмысла джӧмдаліс.
—...Кор ми лэбзим разведчиккӧд, командир ёрт, ме лишнӧй ышми да вӧчи прӧститны позьтӧм ӧшибка: увлекитчи, кӧсйи содтыны уськӧдӧм самолётъяслысь щӧт и та вӧсна ковмис донӧн мынтысьны меным — эг и казявлы, кыдзи уськӧдісны менӧ.
Ас садьӧ ме вои му вылын.
Восьті синъяс — выліын, месянь бокынджык, мунӧ воздушнӧй бой.
Кӧсйи сувтны — дой вӧсна бӧр уси.
Сӧмын сэки гӧгӧрвои, мый ме вражескӧй территория вылын.
Оз сюрны кывъяс висьтавны, кутшӧм сьӧкыд меным вӧлі сэк!
Ме куйлі самолёт торпыригъяс пӧвстын.
Кималасӧн видлалі ачымӧс — вӧлӧмкӧ, абу ёна доймыссьӧма.
Муртса сувті кок йылӧ.
Решиті кӧть мый, а воӧдчыны асланым йӧз дінӧ.
Косявлі документъяс.
Пыри вӧрӧ.
Мунны вӧлі сьӧкыд, быдлаті висис, ковмывліс кыссьыны.
Бергӧдчис юр, гудрасис морӧсын.
Ме вошті садьӧс и, кор садьми, аддзи дінысь немецъясӧс.
Кажитчис, мый ме аддзылі лёк вӧт.
Ме веськалі Днепропетровскӧ, военнопленнӧйяс лагерӧ.
Кыдзи издевайтчисны миян вылын проклятӧй фрицъяс!
Ӧти мисьтӧм рыжӧй немец торйӧн ёна издевайтчис ме вылын.
Эз вӧв сэтшӧм сьӧкыд терпитны тшыгъялӧм, кыдзи унижайтӧм.
Миянӧс нӧйтісны.
Ме муртса куті ачымӧс, медым не нӧйтны рыжӧй фашистсӧ, — сылӧн мустӧм, нахальнӧй чужӧмыс пузьӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме куті ачымӧс, сы вӧсна мый тӧді: колӧ вӧчны ставсӧ, медым бӧр воны аслам боевӧй семьяӧ.
Миянлы висьталісны, мый миянӧс лыйласны.
И эз тайӧ мучит менӧ.
Мучитіс сійӧ, мый ог вермы мынтыны водзӧс.
Ме пыр думайті тіян йылысь, бать-мам йылысь.
Воліс мӧвп вины ачымӧс.
Но ме решиті пышйыны позорнӧй пленысь.
Сёрнитчи ёртъяскӧд пышйӧм йылысь, но первойсӧ тайӧ эз удайтчы.
Эз удайтчы пышйыны и мӧдпӧрйӧ: охранасӧ вӧлі содтӧма.
Миянӧс важмоз тшыгйӧдісны.
Друг кытчӧкӧ миянӧс кутісны нуны.
Вӧлӧмкӧ — Проскуровӧ.
И туйын, медбӧрын, удайтчис пышйыны.
Войнас ми чеччыштім поездысь, кор сійӧ муніс полнӧй ходӧн.
Ачым ог гӧгӧрво, кытысь аддзысис вынӧй!
Туй пӧлӧныс сулаліс вӧр.
Ми котӧртім сэтчӧ.
Миянӧс сувтӧдісны партизанъяс.
Радлӧмла ме бӧрді... меным абу яндзим висьтавны та йылысь.
Некымын лун куйлі партизанъяс землянкаын.
Ме бӧрся, кыдзи и мекӧд пышйысь мукӧд ёртъяс бӧрся, ухаживайтісны, лечитісны миянӧс.
Ме ӧдйӧ ёнми да куті участвуйтны бойясын.
Менам выль другъяс вӧліны зэв бур йӧз, настӧящӧй патриотъяс, но ме став сьӧлӧмӧн зіли бӧр веськавны тіян дінӧ, рӧднӧй частьӧ, лётнӧй удж вылӧ.
И ӧтчыд командир шуис меным: «Миянлы жаль тэнӧ лэдзны, но тэнад местаыд лётчик-истребительяс пӧвстын».
Ме эг тӧд, кыдзи аттьӧавны командирӧс...
Самолётӧн менӧ вайисны асланым территория вылӧ.
И со ме гортын...
Миша ӧтпырйӧн юис дзонь кружка ва.
Некымын секунда чӧж ми чӧв олім.
Кыліс сигнал лэбзьӧм вылӧ.
Ставӧн тэрыба сувталісны.
Никитинлӧн югнитісны синъясыс, сійӧ корӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
Ме матыстчи сы дінӧ:
— Лэбавны, Миша, эн на вунӧдчы?
Талун шойччы, а аски лэбан.
И аскинас менам дружнӧй шестёрка лэбис боевӧй задание вылӧ.
Лэбис и Никитин.
Сійӧ отважнӧя пырӧдчыліс бойӧ.
Ме нимкодяси сылӧн действиеясӧн да ӧткымынысь горӧдлывлі:
— Миша, эн ышмы, спокойнӧйджыка!..
43. Бреющӧйӧн лэбалігӧн бойяс нуӧдӧм
Миян 2-ӧд Украинскӧй фронтса войска январь 8 лунӧ мездісны Кировоград.
Фронтса войска водзӧ наступайтісны Кировоградысь войвывджык районсянь, а 1-ой Украинскӧй фронтса войска — Белая Церковысь лунвывджык районсянь.
Наземнӧй армияяс ӧдйӧ мунісны водзӧ.
Миянлы ӧбиднӧ: ми, авиаторъяс, кольччам пехотаысь.
Омӧль поводдя мешайтӧ действуйтны активнӧя.
Пуксис настӧящӧй тӧв: кутіс усьны лым, шутьляліс пурга, сулаліс руа поводдя.
Фронт линия, кор сы вылӧ видзӧдан вылісянь, тӧдчӧ лым вылын сьӧд полосаӧн, быттьӧ сійӧс гӧрӧмаӧсь артиллерийскӧй снарядъяс да авиационнӧй бомбаяс.
Лым кымӧръяслӧн джудждаыс — сё-сё ветымын метр.
Татшӧм кымӧръястӧ он прӧйдит.
Водзті пыравлім бойӧ витсё-квайтсё метр вылнаын.
И тайӧ нин вӧлі сьӧкыд.
Но бой колӧ нуӧдны любӧй неблагоприятнӧй метеорологическӧй условиеяс дырйи.
Требуйтіс, напряжённӧйджык на внимание Днепр дорын бойяс серти, кодъясӧс ме нуӧдлі мусянь невылын.
Ноябрь помын на меным воис мӧвп нуӧдны бойяс бреющӧйӧн лэбалігӧн,
Сьӧкыд веськӧдлыны самолётӧн, кор тэ мусянь абу вылын, сьӧкыд юклыны вниманиетӧ воздухын: ориентируйтчыны, нуӧдны бой да ӧттшӧтш следитны, мед эськӧ эн зурась муӧ, — колӧ контролируйтны ассьыд быд действие да сӧгласуйтны движениеяс.
Сэк жӧ враг зэв чорыда лыйлӧ зениткаясысь.
Колӧ зэв бура владейтны пилотируйтан техникаӧн, медым аддзыны врагӧс бреющӧйӧн лэбигӧн да ӧттшӧтш маскируйтчыны местность серти.
Ме ачым велӧдчи и велӧді эскадрильяса лётчикъясӧс татшӧм джудждаын сложнӧй пилотажӧ.
Кыдз сӧмын враг мыччысьліс кымӧръяс пытшкысь, ми дзик виччысьтӧг уськӧдчылім улісянь, быттьӧ торйӧдчылім му бердсьыс, да вӧчлім немецкӧй самолётъяслы тэрыб, виччысьтӧм удар «кынӧмас».
Противник шӧйӧвошліс.
Ми лэбалім сэтшӧм уліті, мый мукӧддырйиыс муртса эг чегъявлӧ пу йывъяс.
Тайӧ тактическӧй приёмыс немецъяслы вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Полётъяс разбирайтліс Ольховский; разборъяс вылын присутствуйтлісны став лётчикъяс.
Кор миян группа бреющӧйӧн лэбалігӧн нуӧдіс некымын бой, полкса командир шуис:
— Совершенствуйтӧй бой нуӧдан тайӧ способсӧ, сійӧ сетӧ оз омӧль результатъяс.
Командирлӧн ошкӧмыс радуйтіс миянӧс.
Дум вылӧ усины Курскӧй дугаын бойяс нуӧдан лунъяс, кор ми осваивайтім джуджда серти параяслысь сложнӧй построение, знаменитӧй кубанскӧй «этажерка» — приём, кодӧс первойысь паськыда используйтісны сӧветскӧй лётчикъяс Кубаньын воздушнӧй бойяс дырйи.
Миянлы тайӧ ӧні прӧйдитӧм этап пин.
Ми велалім действуйтны слаженнӧя, чёткӧя, бура гӧгӧрвоны ӧта-мӧднымӧс.
Миян мастерство содіс, но совершенствуйтчӧм вылӧ предел абу.
44. «Маскировка»
Турӧб поводдя бара дугӧдіс миянлысь действиеяс.
Асывсяньыс куысь петтӧдз виччысим, кор жӧ медбӧрын мичаммас.
Торйӧн нин ӧбиднӧ бездействуйтны, кор наземнӧй частьяс нуӧдӧны чорыд бойяс.
Январь помын миян фронтса войска заводитісны наступайтны Звенигородок — Шпола районын, медым йитчыны 1-ой Украинскӧй фронтса войскакӧд.
Январь 30 лунӧ асывнас поводдяыс друг мичаммис, и меным тшӧктісны лэбны группакӧд прикрывайтны наземнӧй войска Шпола районын, кытчӧ вӧлі матыстчӧны нин 1-ой да 2-ӧд Украинскӧй фронтъясса войска.
Воам фронт линиялань.
Ог нин вермы виччысьны, кор петкӧдчас противник.
Видзӧда гӧгӧрбок воздухӧ, му вылӧ.
Лым вылын тыдалӧны сьӧд воронкаяс, пемыд козъя вӧр.
Друг аддзи немецкӧй пикирующӧй бомбардировщикъяслысь ыджыд группа.
Найӧс видзӧны квайт истребитель.
Шензьӧдӧ вражескӧй самолётъяслӧн цветыс: бомбардировщикъяслысь еджыд плоскостьяссӧ да фюзеляжъяссӧ серӧдӧма разнӧй формаа да ыдждаа сьӧд пятнаясӧн.
Гӧгӧрвои, мыйын делӧыс: маскировка.
Немецъяс, тыдалӧ, арталісны, мый налӧн самолётъясыс оз кутны тыдавны местность фон вылын.
Истребительясӧс маскируйтӧма коз пуяс рӧмӧн: еджыд фонӧд нуӧдӧма сьӧд полосаяс.
Оз, оз спасит тіянӧс тайӧ маскировкаыд!
Радио пыр передайті ассьым обычнӧй команда:
— Орёлъяс!
Атакаӧ!
Пызйӧй найӧс!
Дзик матыстчи ӧти бомбардировщик дінӧ, метитчи да уськӧді сійӧс.
Мухин пырмунігмозыс уськӧдіс мӧд самолёт.
Брызгалов да Гопкало — ещӧ морт ӧтиӧн.
Враглӧн истребительясыс пырисны кымӧр пиӧ.
Радио пыр передайті лётчикъяслы:
— Лоӧй внимательнӧйджыкӧн!
Вылісянь ми усьласям бомбардировщикъяс вылӧ.
Найӧ кытчӧ веськалӧ шыблалісны бомбаяс да мунісны рытыввылӧ.
Краскаӧн мавтӧм истребительяс сэсся эз нин петкӧдчывны.
Миян виччысьтӧм да тэрыб атака, тыдалӧ, дзикӧдз шӧйӧвоштіс найӧс.
45. Ме должен оправдывайтны ыджыд награда
1944 вося февраль 3 лунӧ миян кыкнан фронтлӧн виччысьтӧм вынйӧра удар бӧрын немецкӧй оборона вӧлі орӧдӧма.
Сӧветскӧй войска йитчисны Звенигородок — Шпола районын.
Корсунь-Шевченковский районын вӧлі кытшалӧма дас немецкӧй дивизия да ӧти бригада, найӧ веськалісны «котёлӧ».
Миян командование тшӧктіс немецъяслы сдайтчыны.
Найӧ ӧткажитчисны.
Немецъяс босьтчылісны шыбитны кытшалӧм войскалы отсӧг вылӧ транспортнӧй авиация.
Кӧкъямыс вражескӧй танкӧвӧй дивизия зілисны орӧдны миянлысь фронт, писькӧдчыны кытшалӧм фашистъяс дінӧ.
Но тайӧ налы эз удайтчы: найӧс вӧлі жугӧдӧма да шыбитӧма бӧрлань.
А ми важмоз пукалім сійӧ жӧ аэродром вылын.
Омӧль поводдя эз лэдз кыпӧдчыны воздухӧ.
Февраль 4 лунӧ, кор муртса на заводитіс югдыны, ми, кыдзи и век, вӧлімӧ нин аэродром вылын.
Вӧлі заводитчӧ букыша, кымӧра лун.
Лымъя кымӧръяс шлывгисны пӧшти дзик му бердтіыс.
Муні КП-ӧ сы вылӧ надейтчӧмӧн, мый, гашкӧ, век жӧ удайтчас лэбзьыны да паныдасьны транспортнӧй самолётъяскӧд, кодъясӧс гитлеровскӧй командование шыблалӧ кытшалӧм группировкалы отсӧг вылӧ.
Но поводдя лёк.
Настроение дзикӧдз усис. Тадзи овлӧ век, кор оз позь лэбавны.
Паныдаси Ольховскийкӧд, Семёновкӧд да штабса начальниккӧд.
Кыла, кыдзи штабса начальник висьталӧ налы:
— Ӧні ті кыкнанныд — Сӧветскӧй Союзса Геройяс...
Кор аддзис менӧ, сійӧ дугдіс сёрнитны, тэрыба матыстчис ме дінӧ да кутліс менсьым киӧс:
— Сьӧлӧмсянь поздравляйта тіянӧс Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание тіянлы присвоитӧмӧн!
Меным кажитчис, мый ме кылі мӧдтор.
Окота вӧлі юавны выльысь.
Тайӧ выльторйыс паськалӧма нин став аэродром пасьта.
Брызгалов, Мухин, Никитин котӧртӧны мелань.
И со ме воздухын нин: менӧ качайтӧны.
Качайтӧны Ольховскийӧс да Семёновӧс.
Муртса мынтӧдчи:
— Да, дугдылӧй, ребята, гашкӧ, тайӧ ӧшибка!
Лётчикъяс кыпыда сералӧны, и менӧ бара качӧдісны вывлань.
Пуксис аэродром вылӧ соединениеса командирлӧн самолётыс.
Ми построитчим, командир пӧся поздравитіс Ольховскийӧс, Семёновӧс да менӧ.
А меным век оз эскыссьы: гашкӧ, мыйкӧ сорлалісны...
Дум вылӧ усины Курскӧй дугаын бойяс, первой лэбзьылӧмъяс, думайта аслам учительяс йылысь, сы йылысь, мый ме, рядӧвӧй лётчик, став тайӧ вит тӧлысь чӧжыс зіли пӧртны олӧмӧ Рӧдина водзын ассьым долг.
Но ӧні колӧ кыпӧдчыны выль тшупӧд вылӧ, колӧ тышкасьны збыльысь геройскӧя.
Унаторйӧ обязывайтӧ вылын звание.
Быттьӧ нарошнӧ, поводдя кутӧ миянӧс аэродром вылын.
Пуксис рӧспута, ставыс ульдіс.
Шляка мешайтӧ кыпӧдчыны воздухӧ.
Сӧмын асывъясын, кор кынмывлӧ, шочиника удайтчывлӧ лэбавны боевӧй задание вылӧ.
Некымын лун мысти миян аэродром вылӧ вайисны газетаяс.
Ме вӧлі самолёт дорын, кор ме дінӧ, газетаӧн ӧвтчиг, котӧрӧн воис Никитин:
— На, видзӧд ачыд!
Аддзан Указсӧ?
Со гӧрд карандашӧн визьйӧдлӧма тіян овъяс уліті.
Да!
Ольховскийлы, Семёновлы да меным СССР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн Указӧн присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
Миян аэродром вылӧ бара воис соединениеса командир да чукӧртіс став личнӧй составӧс.
Сійӧ лыддис Указ, вручитіс миянлы Ленин орденъяс да «Зӧлӧтӧй Звезда» медальяс да ачыс ӧшӧдіс найӧс миян гимнастёркаясӧ.
Рытнас вӧлі лӧсьӧдӧма ужын — кыдзи и век, фронтӧвӧйногӧн пасйисны Геройлысь звездасӧ.
Ме пукалі ыджыд пызан сайын Семёновкӧд орччӧн.
Соединениеса командир ещӧ ӧтчыд поздравитіс миянӧс да первой здравица кыпӧдіс миян рӧднӧй Коммунистическӧй партия вӧсна.
Прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс Ольховский.
Ыджыд наградаысь сійӧ аттьӧаліс партияӧс да правительствоӧс.
Выступитіс Семёнов, сэсся ме.
Ме кӧсйи висьтавны зэв унатор йылысь, но волнуйтчӧмла верми шуны сӧмын некымын кыв.
Генерал лэптіс стӧкансӧ:
— Юам, ёртъяс, миян именинникъяс вӧсна!
Сиам налы немецкӧй захватчикъяслы паныд тышын выль успехъяс!
Семёнов слабиника тувкӧдӧ меным бокӧ:
— Помнитан, кутшӧм на тэ вӧлін Белгород дорын?
Помнитан, кыдзи тэныд сюри месянь первой уськӧдӧм самолётысь?
— Да содтӧ:
— Видзӧд, кутшӧм кыпыдӧсь тэнад эскадрильяса ребятаыд, быттьӧ асьныс пӧлучитісны Геройлысь звездасӧ.
Вай мыськыштам звёздочкаяснымӧс!
И ми точкысим менам вӧвлӧм комэсккӧд.
abu
46. Рӧспута
Февраль 17 лунӧ вӧлі бырӧдӧма немецъяслысь Корсунь-Шевченковскӧй группировка.
Гитлеровскӧй командование бара ворссис!
Веськыдберегса Украинаӧс тырвыйӧ весалӧма врагысь!
Миян наземнӧй войска победоноснӧя мунӧны водзӧ.
Нинӧм оз вермы сувтӧдны найӧс — ни зэръяс, ни ытва, ни тувсов рӧспута.
А ми важмоз пукалам места вылын.
Сэні жӧ ми пасйим Сӧветскӧй Армиялысь кызь квайтӧд годовщинасӧ сійӧ кадӧ, кор наземнӧй войска вӧлі матыстчӧны нин Рӧдиналӧн рытыввыв границаяслань.
Медбӧрын миянлы удайтчис шыльӧдны аэродром дорысь туйсӧ да март тӧлысь заводитчигӧн лэбзьыны Шполалань матӧджык.
Фронтса войска мунісны нин зэв ылӧдз.
Найӧ ӧдйӧ матыстчисны Днестрлань.
Омӧль поводдя важмоз кутіс миянӧс му вылын — аэродром весьтӧд уліті шлывгисны тувсов кымӧръяс.
Ми шензьӧмӧн следитім наземнӧй войскалӧн водзӧ мунӧм бӧрся.
Завидьтім бомбардировщикъяслы, кодъяс вермисны лэбавны ылӧджык.
Миян ӧти местаа неыджыд истребительясын лишнӧй бензин запас эз вӧв.
Ми вермам вайны тӧдчана пӧльза сӧмын сэк, кор матын сулалам наземнӧй войскасянь.
Сэки ми воздушнӧй бой нуӧдӧм вылӧ вермам видзны медся уна горючӧй.
Отступайтігӧн враг зільліс петкӧдны стройысь аэродромъяс, и няйт мешайтліс сӧветскӧй инженернӧй войскалы ӧдйӧ вайӧдны лётнӧй полеяс порядокӧ.
Та вӧсна миян частьлӧн пӧшти эз вӧвны туйкостса аэродромъяс.
Миянлы ковмывліс вӧчны зэв ыджыд чеччыштӧмъяс, медым вӧтӧдны наземнӧй войскаӧс.
Тайӧ лунъясӧ ме уна думайті мусянь матын воздушнӧй бой нуӧдан тактика йылысь.
Дзик му бердті шлывгысь кымӧръяс бӧрся наблюдайтігӧн ме казьтывлі бойяс йылысь, кодъясӧс нуӧдлі мусянь матын, да зільлі ещӧ и ещӧ ӧтчыд анализируйтны бреющӧйӧн лэбалігӧн истребительяслысь действуйтан тактикасӧ.
Чӧжӧм опытӧй сетліс позянлун шуны, мый ӧткымын условиеясын бреющӧйӧн лэбалӧм вермас босьтны тӧдчана места сӧветскӧй истребительяслӧн тактическӧй приёмъяс пӧвстын.
1944 вося март 14 лунӧ ме пукалі землянкаын да видлалі бомбардировщикъяслы паныд истребительяс группалысь мусянь невылын бой нуӧдан схема, и сэк землянкаӧ пырис посыльнӧй.
Менӧ пыр жӧ корӧмаӧсь КП-ӧ.
Пӧлучиті приказ дзик ӧні жӧ лэбзьыны аслам шестёркакӧд Лунвыв Буг вомӧн вуджанінъяс видзны.
Воим районӧ, кодӧс индісны миянлы передньӧй крайын патрулируйтӧм вылӧ.
Минута вит кымын лэбалам бреющӧйӧн дзик пуяс йывті.
Противник оз тыдав.
И друг мыччысисны ӧкмыс немецкӧй бомбардировщик «Ю–87».
Немецъяс лэбӧны спокойнӧя, наглӧя, истребительясӧн сопровождайттӧг.
Найӧ, тыдалӧ, чайтӧны, мый миян истребительнӧй авиация татшӧм поводдя дырйи да та ылнаын оз петкӧдчы.
Ковмас сетны чорыд бой.
Противник мунӧ дзик кымӧръяс улітіыс.
Враглысь налётсӧ колӧ быть торкны.
Радио пыр командуйті аслам лётчикъяслы: «Атакуйтам!»
— да тӧвзьышті атакаӧ.
Немецъяс босьтчылісны стрӧитчыны оборонительнӧй кытшӧ, но эз вевъявны: ми сатшкысим налӧн стройӧ.
Веськыда ме вылӧ воӧ «Ю–87».
Ме кежи бокӧ, тэрыба пыри сылы мышсяньыс да восьті би.
Немец кыпӧдчис кымӧръяслань.
Ме — сы бӧрся.
Сійӧ эз вевъяв воны кымӧръясӧдз, гартовтчис да, биӧн сотчиг, сатшкысис вӧр дорӧ.
Менам самолёт кузя мӧдіс лыйлыны ещӧ ӧти «Ю–87».
Ме тэрыба кытшовті, пыри сылы «кынӧм» улас да сеті очередь.
«Юнкерс» кутіс лэччыны увлань.
Горӧді Пашалы: «Лӧдсав сылы!», но Паша вӧлі вӧтчӧ пин мӧд «Ю–87» бӧрся.
Сійӧ самолётсӧ, кодӧс ме подбиті, уськӧдіс Никитин.
Сеті команда:
— Чукӧртчыны ӧтилаӧ!
Немецъясӧс атакуйтігӧн бреющӧйӧн ми пырим налӧн расположениеӧ.
Вражескӧй зениткаяс эз вевъявны восьтыны би: воздухын ставыс гудыртчис.
Ми атакуйтам, сэсся пыр жӧ лэччам пӧшти дзик му дорӧдзыс, та бӧрын бӧр кыпӧдчам да бара атакуйтам врагӧс.
«Юнкерсъяс» мӧдісны пышйыны — коді кымӧръяс пиӧ, коді бреющӧйӧн.
Но тайӧ кадӧ выльӧн воисны противниклӧн ӧкмыс «Ю–87».
Используйта сійӧ жӧ манёврсӧ: бара чукӧрті ассьым лётчикъясӧс ӧтилаӧ.
Бреющӧйӧн сатшкысим «юнкерсъяс» группаӧ, панім накӧд бой, торким налысь боевӧй порядоксӧ.
Друг шыбитчи увлань да дзебсьылі пӧшти дзик му бердас.
Мекӧд орччӧн — Вася Мухин.
Сыкӧд ми мунам атакаӧ.
Оз позь нюжмасьны ни ӧти секунда, колӧ восьтыны враг кузя би миян пиысь сылы, кодлы «кивывджык».
Донъялі обстановка: ӧні бурджык восьтыны би немецкӧй самолёт кузя менам ведомӧйлы, дерт, ме кӧ сійӧс тупка.
И ме горӧді Василийлы:
— Восьты би, тупка!
Мухин уськӧдіс вражескӧй самолёт.
Немецъяс шыблалісны бомбаяс асланыс территория вылӧ да мунісны.
Найӧ воштісны нёль самолёт.
Ми воим гортӧ мудзӧсь, но дӧвӧльнӧйӧсь бой результатъясӧн.
Бреющӧйӧн лэбалігӧн враг территория весьтын тайӧ бойыс вӧлі зэв сложнӧй торйӧн нин сы вӧсна, мый сійӧ муніс вывті сьӧкыд условиеясын: аэродромсянь вӧлім некымын дас километр ылнаын, кымӧръяс вӧлі ӧшйӧмаӧсь улӧдз.
47. Лекарша
Шпола районын миян часть сулаліс некымын лун.
Век на рӧспута.
И сӧмын март 22 лунӧ ми пӧлучитім приказ вуджны Уманьсянь рытыв-войвыв районӧ.
Кор ми лэбим, ме аддзылі самолётсянь Шпола — Звенигородоксянь рытыв-лунвыв районысь уна немецкӧй автомашина.
Весиг думыштлі: эг-ӧ ылалӧй ми, ог-ӧ лэбӧй врагӧн босьтӧм территория весьтӧд?
Прӧвериті курс — эг, лэбим правильнӧ.
Уліын — вражескӧй автомашинаяс, кодъясӧс немецъяс эновтӧмаӧсь бӧрыньтчигас.
Кор ми пуксим аэродром вылӧ, друг ме куті кывны, мый менам пельын ёна лыйлӧ.
Лои зэв шог — пета стройысь, а медицинскӧй отсӧг ковмас виччысьны некымын лун, сы вӧсна мый миянӧс обслуживайтысь частьяс рӧспута вӧсна колины бӧрӧ,
да и висьныс ме ог вӧлі куж.
Рытнас ми мӧдӧдчим посёлокӧ, кӧні ми кутам овны.
Мухин, Брызгалов, Никитин колльӧдісны менӧ.
Пырим меным индӧм керкаӧ.
Неыджыд лӧсьыдик комната.
Миянӧс бура примитіс кӧзяйкаыс — кокни вӧраса пӧч.
Киаси сыкӧд да пукси лабич вылӧ да юрӧс топӧді киясӧн.
Менӧ кынтӧ, висьӧм топӧдӧ век ёнджыка.
— Мый нӧ тэкӧд вӧчны?
— тӧждысьӧмпырысь шуис Мухин.
— Водз асылын миянлы колӧ лоны аэродром вылын.
— Пукся самолётӧ — прӧйдитас.
— Некыдз ог лэдзӧй, — шуис Брызгалов.
— Ольховский дорӧ муна, кутан кӧ мырдӧн мунны.
Сёрниӧ сюйсис кӧзяйка:
— Ті, пиянӧй, мунӧй гортъясаныд, а ме видла ас ногӧн лечитны сійӧс.
Ме весиг чеччышті лабич вывсьыс:
— Вӧчӧй, мамаша, кӧть мый, мед сӧмын бурді.
Пӧчӧ лӧсьӧдіс вольпась.
— Мунӧй, пиян, гортъясаныд, эн полӧй, асыв кежлӧ сійӧ бурдас.
— Вот мый, другъяс, — шуи ме: — задание вылӧ кӧ лэбанныд метӧг, эн ылалӧй сійӧн, мед сӧмын эськӧ уськӧдны противниклысь самолёт...
Михаил, тайӧ медводз инмӧ тэныд: эн горячитчы.
— Эн полӧй, командир ёрт, ставыс лоӧ ладнӧ.
Ребята мунісны.
Пӧчӧ ноксьӧ пач дорын да бурдӧдӧ менӧ:
— Прӧйдитас, пиӧй, терпитышт неуна.
Ме воді — юрӧй бергӧдчис висьӧмысла да мудзӧмысла.
Син водзын петкӧдчис бой мунан картина.
Бура аддза: Никитин торйӧдчис группаысь, вӧтчӧ «мессер» бӧрся.
Горза: «Мишка, бергӧдчы!..» Садьми.
Ме дінын сулалӧ кӧзяйка да видзӧдӧ тӧждысьӧмӧн, кыдзи мам:
— Тэнад кокъясыд, пиукӧй, вольпась вылын, а думъясыд небесаын.
Вай чеччы, пуксьы пызан дорас.
Кыв шутӧг пукси пызан сайӧ.
Пӧчӧ пуктіс пызан вылӧ ыджыд чугун.
Сэні тырыс вӧлі вардӧм пӧсь картупель.
— Но, пиукӧй, лечитчыны кутам.
Вай лӧсьӧд висян пельтӧ пӧсь ру вылас.
И пӧчӧ вевттис менсьым юрӧс шоныд чышъянӧн.
Пукалі тадзикӧн минута вит кымын.
Ме вылысь шорӧн лэччӧ пӧсь, муртса ог пӧд.
— Тіян чугун весьтын, мамаша, пусьыны верман.
— Нинӧм, терпитышт — регыдджык бурдан.
И збыльысь, меным лои кокниджык.
А пӧчӧ пукалӧ орччӧн да ньӧжйӧникӧн висьтавлӧ:
— Менам пиӧй воюйтӧ жӧ.
Виччыся сысянь письмӧ.
Кыдзи пыринныд ті — ме и думышті, абу-ӧ тіянкӧд и сійӧ.
Пӧчӧ сьӧкыда ышлолалӧ, топыдджыка тупкис менсьым юрӧс чышъянӧн да мӧдіс висьтавны водзӧ:
— Немец-злӧдейяс унаӧс мучитісны тані.
Пленӧ, рабствоӧ нуисны, ӧшӧдалісны...
Миянӧс йӧз пыдди эз лыддьывны.
Понъясысь лёкджыка олім.
Проклятӧйяс скӧтинакӧд бурджыка обращайтчисны, нежӧли миянкӧд!..
Пырис ме ордӧ ӧти пӧганӧй фашист да горзӧ: «Вай курӧг, кольк!»
Ме тӧді: ог кӧ сет — виас.
А ставсӧ нин босьтісны...
Немец бугжыльнас видзӧдліс ме вылӧ, быдлаысь корсьысис — аддзӧ, нинӧм абу, и муніс.
А кыдзи миян сӧкӧлъяс кутісны матыстчыны, немецъяс водісны посёлок бокӧ зорӧдъяс сайӧ.
Муыс тіралӧ, сэтшӧма лыйсьӧны...
Немецъяс виччысьӧны миян войскалысь воӧмсӧ ӧти боксянь, а миянӧс мездысьясыд воисны на дінӧ мышсяньыс, дзик мӧд боксянь.
Немецъяс уськӧдчылісны пышйыны, но вӧлі сёр нин: ставнысӧ босьтісны пленӧ.
Вот радлуныс вӧлі!
Ме сэки керка пытшкӧс сідзи мыськалі, медым и враглӧн дукыс эз коль!
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын пӧчӧ шуис:
— Но, пиук, ӧні вольпасьӧ вод.
Асывнас ме садьми пӧшти дзик здоровӧн.
Менӧ видлыны воисны ребята и найӧ лоины зэв радӧсь, кор аддзисны, мый ме бурді.
Найӧ аттьӧалісны кӧзяйкаӧс, и тайӧ сылы, тыдалӧ, вӧлі зэв любӧ — сылӧн мелі чукырӧсь чужӧмыс нюмъяліс.
abu
48. Днестр весьтын
КП-ын ми аддзысим Ольховскийкӧд.
Здоровье йылысь юалӧм бӧрын — ме, дерт, шуи, мый ставыс бур, — сійӧ юӧртіс:
— Миян войска паськӧдӧны плацдарм Днестрлӧн веськыд берегын.
— Да содтіс: — Тіян мог: группаӧн видзны Днестр вомӧн вуджанінъяс Ямполь — Сороки районын.
Миян войскалӧн выль победа йылысь юӧрыс сэтшӧма радуйтіс менӧ, мый пыр жӧ чувствуйті ачымӧс здоровӧн.
Боевӧй задание вылӧ лэбӧм водзвылын татшӧм подъёмыс, кыдзи и век, кыкмындаавліс вынъяс.
Штабын тӧдмаси карта серти фронт линияӧн да, колана индӧдъяс пӧлучитӧм бӧрын, инструктируйті лётчикъясӧс.
И со ме самолётын нин.
Миян уліын — ӧтсяма местность.
Лым дзикӧдз нин сылӧма.
Быдлаын — сьӧд муяс, кӧнсюрӧ посньыдик юяс.
Бура тӧдчӧ кӧрт туй линия, сы серти лӧсьыд ориентируйтчыны.
Воим вуджанінъяс дорӧдз.
Днестрӧс кытсюрӧ вевттьӧма тшын.
Врагкӧд паныдасьӧм виччысьны дыр эз ковмы.
«Юнкерсъяслӧн» кык группа — ставыс вӧлі дас кӧкъямыс кымын самолёт — петісны кымӧръяс сайысь, миянсянь неылын.
Колӧ вӧлі шӧйӧвоштыны врагӧс: тэрыба артышті да нуӧді группаӧс атакаӧ.
Сибӧдчи ӧти самолёт дорӧ да дзик матісянь восьті би.
Вражескӧй бомбардировщик ӧзйис.
Кодкӧ ребята пӧвстысь горӧдіс радио пыр: «Гӧтов!»
Мукӧд «юнкерсъясыс» пикируйтігтыр мунісны рытыввылӧ.
Ми кольччим.
Ме аддза, мый миянсянь ылын, асланыс войска весьтын, немецкӧй бомбардировщикъяс стрӧитчӧны боевӧй порядокӧ — тыдалӧ, фашистскӧй лётчикъяс радио пыр пӧлучитісны приказ бӧр бергӧдчыны да пӧртны олӧмӧ задание.
Меным зэв окота вӧлі атакуйтны найӧс, но кольны вуджанінъяс видзтӧг оз позь.
И, тайӧ мӧвплы быттьӧ вочавидзӧм, ме кылі ассьым позывнӧйӧс.
Пыр жӧ тӧді командирлысь гӧлӧссӧ:
— Комын ӧтиӧд ястреб!
Вӧтлыны противникӧс ылӧджык!
Командуйті аслам группалы: «Атакаӧ!»
— и ми бреющӧйӧн лэбам «юнкерсъяслы» паныд.
Немецъяс зілисны ӧдйӧджык пышйыны.
Ми найӧс сӧмын «повзьӧдім» и сэсся спокойнӧя бӧр воим вуджанінъяс дорӧ.
Тайӧ — ыджыд моральнӧй победа враг вылын, коді вӧлі лыднас миянысь унджык.
Рытнас менам кӧзяйка тӧждысьӧмӧн юаліс:
— Но кыдзи, пиук, тэнад здоровьеыд?
Ме сійӧс кутлі:
— Зэв бур!
Ещӧ ӧти фашистскӧй самолётӧн лои этшаджык!
Аттьӧ тіянлы отсӧгысь, мам сяма тӧждысьӧмысь...
Менам лётнӧй книжкаӧ лои гижӧма комын кыкӧд личнӧй победа.
abu
49. Миян государственнӧй граница дорын
Долыд юӧръяс: миян фронтса войска, наступление паськӧдӧмӧн, вуджисны Прут ю да бойяс ӧні мунӧны Румыния территория вылын, Яссыысь войвылынджык.
Полк ставнас кыпыда дасьтысис выль местаӧ вуджигкежлӧ.
Миянлы вӧлі тӧдса, мый воздухын пансисны чорыд воздушнӧй бойяс.
Миянӧс колльӧдігӧн кӧзяйка шуис:
— Кытчӧ нин мӧдӧдчинныд, пиянӧй?
Зэв нин тай регыд тані олінныд, мед шойччыштінныд кӧть.
— Шойччыны миянлы, мамаша, некор!
Сійӧ кутліс менӧ да сувтіс завор дорӧ шогпырысь машина вылӧ видзӧдіг, коді нуис миянӧс аэродром вылӧ.
Ми лэбзим Днестр мӧдар берегӧ, Сӧветскӧй Молдавияӧ.
Миян выль аэродром вӧлі матын ыджыд железнодорожнӧй узелсянь.
Немецъяс кӧсйисны вӧчны удар тайӧ важнӧй объект кузяыс, но вӧчны тайӧс эз вермыны: небесаын кӧзяинъясӧн вӧліны сӧветскӧй лётчикъяс.
Противниклӧн авиациялы лои ӧткажитчыны лунын лэбалӧмысь, сійӧ кутіс вӧчавны налётъяс сӧмын рытланьыс да войясын.
Враг зілис петкӧдны стройысь миянлысь аэродром.
Выль местаӧ воӧм бӧрын куим-нёль лун мысти Ольховский, кыдзи и век, разбирайтіс воздушнӧй бойяс.
Рӧмдіс, луныс вӧлі жар и сӧмын ӧні ыркӧдіс.
Сьӧкыд полётъяс бӧрын ми шойччим командирӧс сюся кывзіг.
Друг кодкӧ гораа горӧдіс:
— «Хейнкельяс!»
Аэродромлань лэбисны «хейнкельяслӧн» кык группа, быд группаын ӧкмыс самолётӧн.
Кыпӧдчыны воздухӧ вӧлі сёр нин.
Ковмис, командирлӧн приказ серти, котӧртны щельясӧ.
Кыла — усис ӧти бомба, мӧд.
Заводитчис зэв чорыд бомбёжка.
Ковмис миянлы пышйыны кӧдза муяс вылӧ.
Меным кажитчис, мый кадыс прӧйдитӧ вывті ньӧжйӧ.
Мерзавецъяс, лётнӧй полесӧ тшыкӧдасны!
Фашистъяс шыблалісны бомбаяссӧ да бӧр лэбисны.
Полан вӧлі аэродром вылас мунны.
Дзоньӧсь-ӧ самолётъяс?
Оз эскыссьы аслам синъяслы — став машинаяс дзоньӧсь!
Сӧмын кык бомба веськалӧма пуксян полоса вылӧ, мукӧдъясыс усялӧмаӧсь нюра местаӧ, аэродромысь бокӧджык.
Враг бомбитӧма «недолётӧн».
Немецъяс казялісны, мый войся налётъяс оз сетны колана эффект, та вӧсна найӧ кутісны ыстывлыны миян аэродромлы паныд «охотникъясӧс».
Ӧтчыд немецкӧй «охотникъяс» друг мыччысисны неыджыд гӧра сайсянь.
Аэродром вылын медся дорас сулаліс Евстигнеевлӧн машинаыс.
Вражескӧй «охотникъяс» ӧзтісны сійӧс да бӧр лэбисны.
Евстигнеев, кулакъяссӧ зэвтӧмӧн, видзӧдіс аслас сотчысь самолёт вылӧ.
Кирилл век вермывліс кутны асьсӧ, но ӧні сійӧ ойӧстіс, быттьӧ ёна доймис, да ньӧжйӧник шуис:
— Самолётыс кутшӧм бур вӧлі!..
Но, гадъяс, сюрлӧй сӧмын меным!..
Немецкӧй «охотникъяслысь» действиеяссӧ ӧдйӧ падмӧдісны миян истребительяс.
Фашистъяс сэсся эз нин мыччӧдчывны.
Лэбалам разведывайтны вражескӧй войскаӧс.
Самолёт бордъяс уліын йӧз му.
Тані народыс век на мучитчӧ фашизм иго улын.
Гашкӧ, тайӧ здукӧ румынскӧй крестьянин аддзӧ миянлысь самолётъясӧс да надеждаӧн видзӧдлывлӧ небесаӧ.
Ми лыддям асьнымӧс великӧй армия-освободительницалӧн посланецъясӧн.
50. Кыдзи тышкасьӧ истребитель
1944 вося апрель тӧлысь шӧрын немецъяс кӧсйисны Яссы войвывсянь удар вӧчӧмӧн орӧдны миянлысь войскаӧс, кодъяс вӧліны Прут да Серет костын.
Воздухӧ кыпӧдчисны миян зэв уна самолёт.
Немецъяс тшӧтш вайисны содтӧд авиация.
Пансисны ыджыд воздушнӧй бойяс.
Яссысянь войвылынджык бойяслӧн первой лунӧ ме лэби аслам эскадрильяӧн видзны наземнӧй войскаӧс.
Фронт линиялань воисны дас кӧкъямыс «Хейнкель–111».
Самолётъясыс вӧліны выльӧсь, найӧс неважӧн на краситӧма югыдвиж рӧмӧн — тыдалӧ, татчӧ найӧс шыбитӧмны подкрепление вылӧ.
Ми атакуйтім найӧс шонділадорсяньыс.
Немецъяс эз виччысьны атакасӧ.
Ме решиті уськӧдны пятёркаысь дорса самолётсӧ.
Писькӧдчи шуйгаладорса бомбардировщиклань да восьті би, быттьӧ лемаси вражескӧй самолёт дінӧ.
Немецкӧй самолёт пӧлыньтчис веськыд бок вылас да мӧдӧдчис мулань.
Вражескӧй группа кежис лунвылӧ, Яссылань.
Бӧръя воздушнӧй бойяс анализируйтігӧн ме ещӧ ӧтчыд убедитчи, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун лётчиклы имеитӧ физическӧй выносливость.
Вылісянь увлань друг лэччӧм, минутнӧй перегрузкаяс, мыйысь мукӧддырйи весиг пемдылӧ синъясын, — ставсӧ тайӧс кокниа вуджӧдӧ физически калитчӧм морт.
Мукӧддырйиыс бойын, разнӧй фигураяс вӧчалігӧн, здук кежлӧ воштывлан садьтӧ.
Кор воан вежӧрад, пыр жӧ бӧр пыран боевӧй обстановкаӧ да бара действуйтан любӧй вылнаын, любӧй скорость дырйи, любӧй положениеын.
Тайӧ кужанлуныс менам лоис спортивнӧй тренировкаяс вӧсна.
Весиг фронт вылын ме зільлі аддзыны кад, медым вӧчны зарядка.
Бойын мурч-курччан пиньястӧ, скӧрлунла оз тырмы воздухыс лолавнытӧ, быттьӧ нуӧдан физическӧй тыш.
Оз позь сетчыны скӧрлунлы, колӧ кутны асьтӧ киясын, а то скӧрйывсьыд верман вӧчны ӧшибка.
Дерт, сӧмын физическӧй вын победа шедӧдӧм вылӧ этша: воздушнӧй бой — сӧветскӧй лётчиклӧн став моральнӧй да физическӧй вынъяслы прӧверка.
Колӧ обладайтны зэв бур пилотируйтан техникаӧн, мастерствоӧн, а главнӧйыс, сійӧ моральнӧй качествоясӧн, кодъяс лӧсялӧны сӧветскӧй воинлы.
Сійӧ минутаӧ, кор, кажитчӧ, медбӧръя вынъяс нин бырисны, менӧ поддерживайтліс сӧмын ӧти мӧвп: «Ме пӧрта олӧмӧ Рӧдиналысь приказ, воюйта Ленинлӧн правӧй делӧ вӧсна!»
Сӧветскӧй истребитель бойын тышкасьӧ сійӧ здукӧдз, кытчӧдз тіпкӧ сылӧн сьӧлӧмыс, кытчӧдз оз помась бакъясысь горючӧйыс, кытчӧдз оз лыйлы став боекомплектсӧ, кытчӧдз самолётыс кутчысьӧ воздухын.
Сыын олӧ и боевӧй братство чувство.
Мукӧддырйиыс, бойын зэв ыджыд напряжение бӧрын, тэныд кажитчӧ, мый водзӧ он нин вермы тышкасьны, но видзӧдлан ёртъясыд вылӧ, кодъяс нуӧдӧны бой, и кутчысян: мунны бойысь, кор другъясыд тышкасьӧны на, он вермы.
Ыджыд моральнӧй поддержкаӧн меным вӧлі му вывсянь гӧлӧс.
Зэв ыджыд нервнӧй напряжение дырйи, кор ме кыла вӧлі радио пыр тӧдса гӧлӧс: «Кутчысь!», меным пыр жӧ волісны выль вынъяс.
51. Му вывсянь кыв
Му вывсянь кыв поддерживайтліс миянӧс эз сӧмын моральнӧя, сійӧ унаысь ворсліс решающӧй роль боевӧй задание олӧмӧ пӧртӧмын.
Яссысянь войвылынджык зэв чорыд бойяс дырйи передньӧй крайса наведение радиостанцияясӧ тшӧкыда волывліс авиасоединениеса командирӧс вежысь подполковник Боровой, опытнӧй боевӧй лётчик.
Сійӧ зэв бура тӧдіс «лэбӧм сертиыс» соединениеса став лётчикъясӧс, кодъяс лэбавлісны прикрывайтны наземнӧй войскаӧс.
Сійӧ следитіс воздухын миян действиеяс бӧрся. Сылӧн командаясыс, кодъясӧс ас кадӧ сетліс радио пыр, мукӧддырйиыс решайтлісны бойсӧ ставнас.
Найӧ зэв ёна отсавлісны меным войска прикрывайтігӧн.
Патрулируйта фронт линия весьтын.
Сюся видзӧда гӧгӧрбок.
Уліын мунӧ бой.
Воздушнӧй враг век на эз мыччӧдчыв.
Бой сеттӧг бӧр мунны абу окота, а патрулируйтан кад помасьӧ нин.
Лӧсьӧдчим мунны гортлань.
Возбудитчӧм, коді овлывлӧ бой водзвылын, прӧйдитіс, и сӧмын ӧні казялі, кутшӧма мудзсьӧма: талун коймӧдысь нин лэбим задание вылӧ.
Противникӧс прӧста виччысьӧмысь мукӧддырйиыс мудзан ёнджыка бой нуӧдӧм дорысь.
Друг кылі му вывсянь тӧдса гӧлӧс.
Тайӧ сёрнитӧ Боровой:
— Сокол дас куим!
Сокол дас куим!
Воисны фашистскӧй самолётъяс.
Вӧтлӧй найӧс!
Боровой сёрнитӧ спокойнӧя, но тэрыба.
Дзик пыр жӧ бӧр бергӧдчим.
Мудзӧм сразу прӧйдитіс.
Аддза, фронт линиялань матыстчӧны ӧкмыс «хейншель» да нёль истребитель. «Хейншель» — кык мотора самолёт.
Ми сійӧс шулім штурмовик вылӧ пародияӧн*: стрелок сэні эз вӧв.
Лётчик аддзис сӧмын сійӧс, мый вӧчсис водзын, и эз вермы следитны, мый вӧчсис машина бӧжас.
«Хейншельӧс» кокниа позьӧ вӧлі уськӧдны мышсяньыс.
Та вӧсна сійӧс пыр колльӧдлісны истребительяс.
* Пародия — неудачнӧя подражайтӧм.
Ме видзӧдлі бензомер вылӧ — горючӧй быран выйын.
Позьӧ сетны дженьыдик бой да воӧдчыны аэродромӧдз.
«Хейншельяс» кутісны стрӧитчыны кытшӧ — дасьтысисны штурмуйтны миянлысь войска.
Ӧти «хейншель» весиг вевъяліс нин штурмуйтны.
Командуйті Брызгаловлы, медым сійӧ аслас параӧн паніс бой истребительяскӧд, а ме мукӧдъясыскӧд вылісянь, бӧрсяньыс, уськӧдчи враг вылӧ.
Метитча.
Враг месянь абу ёна ылын.
Восьті би.
Враглӧн самолётыс ӧзйис да уси противник территория вылӧ.
Неуна лэби боклань.
Кыла Боровойлысь спокойнӧй гӧлӧссӧ:
— Внимание!
Мӧд «хейншель» заводитӧ штурмуйтны.
Уськӧдны сійӧс!
Эн сёрмы ни ӧти секунда!
Бергӧді самолётӧс противниклань.
Дзик сідзи жӧ, кыдзи и первой «хейншельыс», сійӧ вӧлі заводитӧ штурмуйтны.
Меным кажитчӧ, мый ме водзын воддза «хейншельыс».
Абу, тайӧ мӧд нин!
Сійӧ мырдӧн кӧсйӧ воддзаыслӧн жӧ методӧн штурмуйтны миянлысь войскаӧс.
Видзӧдлі гӧгӧрбок — став лётчикъяс асланыс местаынӧсь.
Брызгаловлӧн параыс кужӧмӧн нуӧдӧ бой враглӧн истребительяскӧд.
И дзик сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ, немвиччысьтӧг пыри противниклы мышсяньыс да воддза ылнасянь жӧ восьті би.
Мӧд «хейншель» ӧзйис да усис первойя самолётсяньыс неылӧ.
— Молодеч, тадзи найӧс!
Давай ещӧ! — горзӧ подполковник Боровой.
Аддза, Брызгалов вӧтліс противниклысь истребительяссӧ.
Мухин лэбӧ мекӧд орччӧн.
Синмӧн прӧйдитчи воздухӧд.
abu
Уськӧдны сэсся некодӧс. «Хейншельяс» пышйисны бреющӧйӧн гортланьыс.
Ми мӧдӧдчим асланым аэродром вылӧ.
Тайӧ вӧлі дженьыдик, решительнӧй бой.
Тайӧ бойын ыджыд роль ворсіс сійӧ, мый ас кадӧ вӧлі юӧртӧма му вывсянь противник йылысь.
52. Рубеж сайын Первой май
abu
Некымын лун чӧж нин югдӧмсяньыс да пемдытӧдзыс воздухын оз лӧньлы авиационнӧй моторъяслӧн шум.
Противниклӧн самолётъясыс кутісны вӧчавны массированнӧй налётъяс.
Враг лои ещӧ расчётливӧйджык да мудерджык.
Кутісны паныдасьлыны вражескӧй самолётъяс (сёрнитісны, мый налӧн кӧзяинъясыс фашистскӧй Германияса медбур ассъяс), кодъяслӧн бортъясас рисуйтӧма юрчашкаяс, лыяс да татшӧм сяма жӧ мукӧд эмблемаяс: фашистъяс быдногыс зілисны повзьӧдны противникӧс.
Тайӧ ерундасьыс — мӧдногӧн шуны татшӧмторъяссӧ оз позь, — дерт, миянлы вӧлі дзик веськодь, сы вылын сӧмын ми серавлім.
— Юрчашкаяссӧ да лыяссӧ найӧ, тыдалӧ, водзвыв дасьтӧмаӧсь аслыныс, — серавлісны лётчикъяс.
Луннас ми некымынысь лэбалам задание вылӧ.
Воздухын напряжённӧй обстановка вӧсна ёна мудзам. Но зато радуйтӧны быд бойлӧн успехъяс: ми тышкасям смела, мудзлытӧм энергияӧн.
Немецъяслысь босьтчылӧмсӧ вуджны контрнаступлениеӧ вӧлі орӧдӧма наземнӧй войскалӧн да авиациялӧн топыд да бура арталӧм взаимодействиеӧн.
Май 1 лунӧ лэбзим Румынияӧ.
Прут ю воздухсянь кажитчӧ вижовруд туйӧн.
Ми — рубеж сайынӧсь.
Пуксим аэродром вылӧ, коді вӧлі Яссысянь войвылынджык.
Сэзь, кымӧртӧм лун.
Жар.
Аэродром гӧгӧр — садъяс.
Ставыс дзоридз пиын.
Местаыс зэв гажа.
Но ме унатор эськӧ сеті, мед сӧмын видзӧдлыны рӧднӧй Ивотка дорса эжӧрмӧм нюр вылӧ...
Рытнас, напряжённӧй лётнӧй лун бӧрын, ми чукӧртчим команднӧй пунктын.
Командирӧс политическӧй часть кузя вежысь лыддис миянлы Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь первомайскӧй приказ.
Тані, Рӧдиналӧн граница сайын, ми, сӧветскӧй воинъяс, приказ кывзігӧн испытайтім кутшӧмкӧ торйӧн пыді да долыд волнение:
«...Краснӧй Армия петіс Румыниякӧд да Чехословакиякӧд миян государственнӧй граница дорӧ да ӧні водзӧ грӧмитӧ вражескӧй войскаӧс Румыния территория вылын».
И ми, сӧветскӧй лётчикъяс, гордӧйӧсь сійӧн, мый сӧветскӧй войскалӧн ӧчереднӧй победаын эм и миян пай.
53. Колхозник Коневлӧн самолёт
Май 2 лунӧ водз асывнас Ольховский корис менӧ КП-ӧ:
— Лэбанныд тылӧвӧй аэродром вылӧ.
Пӧлучитанныд сэні Сталинградскӧй областьса колхозниксянь пӧдарок.
Лэбанныд Брызгаловкӧд «По–2» вылын.
Ме эг кут юасьны командирлысь.
Босьті парашют да мӧдӧдчи Брызгаловкӧд «По–2» дорӧ.
Медбӧръяысь ме лэбалі сы вылын, кор сдайталі аэроклубын испытаниеяс.
Уна ва визувтіс сійӧ кадсяньыс!
Ме лэби местность серти маскируйтчиг; колӧ вӧлі лоны дасьӧн, медым эз матыстчыны гусьӧн миян дінӧ противниклӧн «охотникъясыс».
Аэродром вылӧ воӧм бӧрын ме ылісянь на казялі шонді водзын дзирдалысь выль самолёт, коді сулаліс мукӧд самолётъясысь бокын.
Менӧ да Брызгаловӧс кытшалісны корреспондентъяс.
Вӧлӧмкӧ, машинасӧ, кодӧс командование сетіс меным, стрӧитӧмаӧсь колхозник Коневлӧн личнӧй сбережениеяс вылӧ.
Лётчик, коді вайӧма сійӧс татчӧ, висьталіс, мый самолётыс бур, мукӧд татшӧм машинаяс серти сійӧ кокниджык.
Лётчиклысь водзӧ юасигтыр ме тэрыба восьлалі самолёт дорӧ.
Самолёт бӧжын сулаліс 14-ӧд №. Шуйга бортас гӧрд букваясӧн вӧлі гижӧма: «Сӧветскӧй Союзса Герой подполковник Н. Конев нима», а веськыд бортас — «Колхозник Конев Василий Викторовичсянь».
Ме дінӧ матыстчис миян авиасоединениелӧн штабса представитель, кутліс менсьым киӧс да шуис:
— Ті, дерт, лыддинныд нин машина бортъясысь гижӧдъяссӧ.
Тайӧ самолётыслӧн зэв бур историяыс.
Сталинградскӧй областьса «Большевик» колхозысь квайтымын арӧса колхозник-пчеловод Василий Викторович Конев сетіс ассьыс трудӧвӧй сбережениеяссӧ Сӧветскӧй Армия фондӧ да корис сы йылысь, медым сы вылӧ стрӧитісны Сӧветскӧй Союзса Герой Конев нима самолёт.
Славнӧй сӧветскӧй патриотлысь корӧмсӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Василий Викторович Конев сійӧ жӧ сиктысь, кытысь и подполковник Конев, коді куліс война заводитчигӧн неравнӧй бойын храбрӧйяслӧн смертьӧн.
Со кывзӧй, мый гижӧ колхозник Конев...
Соединениелӧн штабса представитель планшетсьыс перйис Коневлысь письмӧ да лыддис сійӧс.
Колхозник Конев корис лётчикӧс, кодлы лоӧ сетӧма Сӧветскӧй Союзса Герой Конев нима самолётсӧ, пӧщадатӧг босьтны водзӧс герой Коневлӧн смерть вӧсна, нӧйтны врагӧс миян окончательнӧй победаӧдз.
— Машинасӧ ыстӧма миян авиасоединениелӧн командованиелы, — водзӧ висьталіс штабса представитель, — и сійӧ решитіс сталинградскӧй колхозниклысь дарсӧ сетны тіянлы, капитан Кожедуб...
Поздравляйта тіянӧс, сьӧлӧмсянь сиа успехъяс!
Матыстчис миян дінӧ ӧти корреспондент да шуис, мый сійӧ тӧдліс подполковник Коневӧс, мый герой-лётчик лэбавліс 33-ӧд № самолётӧн да мый сы йылысь эм стихотворение, кодӧс гижисны авиаторъяс.
И сійӧ лыддис тайӧ прӧстӧй, но сьӧлӧмсянь гижӧм фронтӧвӧй стихъяссӧ:
<rus>Конев отважно дерется с врагом</rus>
<rus>За Родину, партию, отчий дом.</rus>
<rus>Если над краем передним летал,</rus>
<rus>Каждый боец его узнавал:</rus>
<rus>Ну-ка, товарищ, зорче смотри!</rus>
<rus>Кажется, мчится вдали «33»...</rus>
Окота вӧлі унджык тӧдмавны подполковник Конев йылысь, но кадыс вӧлі пӧсь, и ме эг вермы дырсӧ овны тані.
Тэрмасьӧмӧн прӧщайтчи ставныскӧд да чукӧсті Брызгаловӧс:
— Кад мунны гортӧ, Паша!
Лэбан «По–2»-ӧн, сӧмын сюся видзчысь «мессершмиттъясысь».
И ми петім туйӧ асланым машинаясӧн.
Тайӧ рытӧ ме дыр эг вермы унмовсьны.
Думайті выль самолёт йылысь, дасьтыси сылӧн боевӧй крещение кежлӧ.
abu
abu
abu
Узьны водӧм водзвылын гижи колхозник Коневлы письмӧ:
«Дона Василий Викторович!
Радпырысь юӧрта тіянлы, мый тіянлысь самолёттӧ меным сетісны талун, 1944 вося май 2 лунӧ, фронтбердса аэродром валын.
Тайӧ выль, зэв бур отечественнӧй самолёт «Лавочкин» сійӧ гижӧдъясӧн, кодӧс ті корӧмныд вӧчны.
Лэдзӧй эскӧдны тіянӧс, Василий Викторович, мый ме кута нӧйтны врагӧс тіян самолёт вылын сідзи, кыдзи приказывайтӧ Верховнӧй Главнокомандующӧй.
Ӧні менам щӧт вылын комын сизим уськӧдӧм немецкӧй самолёт.
Но тайӧ сӧмын на враглы водзӧс мынтыны заводитӧм виалӧм да мучитӧм сӧветскӧй йӧз вӧсна, врагӧн жуглӧм каръяс да сиктъяс вӧсна.
Враг вылын аслам быд победа йылысь кута юӧртавны тіянлы.
Тіянӧс жӧ кора — гижӧй асланыд олӧм-вылӧм йылысь.
Окота тӧдны тіян «Большевик» колхозын успехъяс йылысь, сы йылысь, коді тіян рӧднӧйяс да матыссаяс пӧвстысь воюйтӧ Отечественнӧй войнаса фронтъяс вылын.
Сиа тіянлы здоровье да успехъяс.
Боевӧй чолӧмӧн Сӧветскӧй Союзса Герой Иван Кожедуб».
54. Паша Брызгалов
Локтан асылӧ, май 3 лунӧ, тэрмасьӧмӧн завтракайтышті да югдігас петі аслам самолёт дорӧ.
Поводдяыс вӧлі сэзь, но небесаӧд кывтісны неыджыд оръясьӧм кымӧръяс.
Иванов ноксис менам машина дорын.
Ме тшӧтш решиті бура прӧверитны сійӧс.
Ме пыр ёна тӧждысьлі самолёт вӧсна, быд прибор, быд винт вӧсна, а тайӧ машина вӧснаыс кывкутӧм ещӧ на содіс.
Дум вылӧ воис ылі «Большевик» колхоз, кӧні колхозник-патриот кутас виччысьны месянь письмӧяс, кытчӧ гижӧма сійӧ самолётӧн нуӧдӧм успешнӧй бойяс йылысь.
Дум вылӧ воис сійӧ заводыс, кӧні старик-пчеловодлӧн заказ серти вӧчисны тайӧ машинасӧ.
Заводса рабочӧйяс да конструкторъяс тшӧтш кутасны следитны машиналӧн боевӧй удж бӧрся.
Ме водзӧ сувтӧдӧма мог: кӧкъямыс самолёта группаӧн прикрывайтны Тыргу-Фрумос районын наземнӧй войскаӧс.
Тайӧ участокын немецъяс вӧчисны контрудар.
Найӧ шыбитісны татчӧ уна танкъяс, «Фокке-Вульф–190» самолётъяслысь ыджыд группаяс; бӧръяяссӧ вайисны воштӧм «Юнкерс–87» самолётъяс пыдди.
«Фокке-Вульф–190» самолётъяскӧд первой бойяс бӧрын нин ме казялі немецъяслысь ӧти радейтана приём.
Фашистъяс вӧчлісны татшӧм тактическӧй манёвр: водзын лэдзлісны «фоккеръясӧс»; бомбаяс шыбитӧм бӧрын найӧ панлісны миян истребительяскӧд бой, а «фокке-вульфъяс» бӧрся мунлісны «Ю–87» пикирующӧй бомбардировщикъяс.
Машина лои прӧверитӧма.
— Ставыс ладнӧ, мотор уджалӧ зэв бура, командир ёрт, — самолёт борд малалігтыр доложитіс Иванов.
— Быд винт видлі.
Да нюмъялігтыр содтіс: — Бур аппаратыс, командир ёрт!..
Фронт линия весьтӧ воӧм бӧрын, ми казялім комын кымын «фокке-вульф».
Налӧн кутшӧмкӧ юкӧн веськӧдчис миянлань, медым панны миян группакӧд бой.
Водзвыв тӧдӧмӧн, мый «Фокке-Вульф–190» самолётъяс бӧрся воасны пикирующӧй бомбардировщикъяс, радио пыр ме прикажиті аслам лётчикъяслы примитны колана боевӧй порядок.
И збыльысь, эз на прӧйдит и некымын секунда, кыдзи воис «Ю–87» самолётъяслӧн ыджыд группа.
Но налысь манёврсӧ вӧлі тӧдмалӧма нин.
Налӧн воӧмыс миянлы эз ло виччысьтӧмӧн.
Обстановкасӧ сійӧ жӧ здукӧ донъялӧм бӧрын ме мышсяньыс, вылісянь, аслам группакӧд сатшкыси «юнкерсъяс» стройӧ да уськӧді ӧти самолёт.
Сідз, менам выль самолётлысь щӧт лои восьтӧма...
Пансис бой.
Немецъяс оз тӧдны, мый вӧчны.
Найӧ кытчӧ веськалӧ шыблалӧны бомбаяс.
Аддза, миян вылӧ усьласьӧны «фокке-вульфъяс».
Менам арталӧм серти, горючӧйыс налӧн быран выйын нин.
И збыльысь, вражескӧй самолётъяс кутісны мунавны.
Радио пыр прикажиті группалы чукӧртчыны.
Ӧти самолёт оз тырмы — Паша Брызгаловлӧн.
Кӧні нӧ сійӧ?
Ещӧ ӧтчыд сеті команда чукӧртчыны.
Видзӧда гӧгӧрбок воздухӧ — со сійӧ кӧні, бокын, меысь вылынджык!
Ме некыдз ог вермы гӧгӧрвоны: мыйла сійӧ торйӧдчис группаысь?
И друг казялі, мый сылӧн самолёт дорӧ матыстчӧ «Мессершмитт–109».
Мӧдтор оз вермы лоны — тайӧ немецкӧй «охотник».
Ме лички радио кнопкаӧ да горӧді Брызгаловлы:
— Паша, бӧрад, уліын «мессер»!
Но эг вевъяв ме юӧртны ёртлы опасность йылысь, кыдзи немец восьтіс би.
Брызгаловлӧн самолётыс ӧзйис, и Паша чеччыштіс парашютӧн.
Тӧлыс сійӧс нуис миян территориялань.
Кор ми воим гортӧ, ме пыр жӧ чукӧрті лётчикъясӧс.
Чужӧмъясыс налӧн шогӧсь, быдӧнлӧн ӧти мӧвп: «Збыль ӧмӧй пӧгибнитіс Паша?»
И менӧ ӧні медся ёна волнуйтӧ тайӧ вопросыс.
Но кыдзи командир, менам абу право сетчыны менӧ шымыртысь настроениелы.
Меным быть ковмас видлавны Брызгаловлысь поведениесӧ, нӧшта ӧтчыд казьтыштны став лётчикъяслы лётнӧй дисциплиналӧн тӧдчанлун йылысь, сы йылысь, кутшӧм колана лоны сюсьӧн да кутны боевӧй порядок.
Брызгалов вӧсна медся ёна шогсис Никитин.
Сійӧ вӧлі зэв восьса морт и эз кужлы дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Сійӧ виччысис Пашаӧс, волнуйтчис; кымынысь и воліс ме дінӧ да юавліс:
— Кыдз ті думайтанныд, командир ёрт, Паша воас оз?
Ме сійӧс бурӧдлі сійӧн, мый Паша лэччис миян войска расположениеӧ.
Брызгалов воис аскинас: лэбис «По–2» вылын.
Юрсӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма.
Гимнастёркаыс вирӧсь.
Синъясыс шогӧсь.
Ми уськӧдчим сы дінӧ, кытшалім сійӧс.
— Да тэ ранитчӧмыд, Паша!
Дойсӧ венӧмӧн Брызгалов вомгорулас нурбыльтіс:
— Пуля прӧйдитіс щӧкаті.
Лыяссӧ эз жугӧд, сӧмын яйсӧ розьӧдіс...
И сійӧ мӧдіс висьтавлыны:
— Кор ми матыстчим фронт линиялань, меным синмӧ усины кык вражескӧй самолёт.
Тӧдмалі, мый тайӧ «охотникъяс».
Но кымӧръяс пӧвстын ме найӧс пыр жӧ бӧр вошті.
Кор помасис бой, решиті кыйӧдны найӧс.
Лэба, видзӧда бокъясӧ — оз-ӧ петкӧдчыны «мессершмиттъяс».
Друг кылі слабиник взрывъяс.
Гӧгӧрвои — лыйлӧны менам самолёт кузя.
Мыйкӧ сотыштіс менсьым щӧкаӧс.
А кор ме стӧч вои садьӧ, то менам самолёт вӧлі сотчӧ нин биӧн.
Ковмис чеччыштны...
Пашалӧн гӧлӧсыс ори, и сійӧ дугдіс сёрнитны.
Ставсьыс тӧдчис, мый Паша гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкасӧ.
Брызгалов ӧткажитчис ужнайтны.
А кор ми водім узьны, ньӧжйӧник шуис:
— Яндзим меным... машинаӧс вошті.
Ӧні лоа сюсьджык.
55. Сьӧкыд воштӧм
Разведкалӧн даннӧйяс серти вӧлі тӧдса, мый немецъяс чукӧртӧны асланыс фронтбердса аэродромъяс вылӧ уна самолётъяс.
Миян командование решитіс слабмӧдны противниклысь авиациясӧ сылӧн аэродромъяс кузя вынйӧра удар вӧчӧмӧн.
Миян частьса лётчикъяс, на лыдын и менам группа, пӧлучитісны задание колльӧдны штурмовикъясӧс вражескӧй аэродромнӧй узел дорӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый миян кузя зэв чорыда лыйлісны вражескӧй зениткаяс да миянӧс атакуйтісны противниклӧн истребительяс, ми пӧртім олӧмӧ задание да воштӧмъястӧг воим гортӧ.
Кор ме вӧлі воа нин аэродром дінӧ, мыйкӧ зэв ёна кутіс лыйлыны пельын.
Но ме зіли не кывны тайӧс.
Аэродром вылын весиг эг чеччыв кабинаысь, кор самолётӧс заправляйтісны горючӧйӧн мӧдысь лэбӧм вылӧ.
Ветлі и коймӧд боевӧй задание вылӧ.
Лэбигӧн дойыс дугдыштліс.
Но кор чеччи кабинаысь, дойысла весиг пемдыліс синъясын.
Колӧ вӧлі примитны решительнӧй мераяс: пӧльзуйтчыны бойяс коставлӧмӧн да лечитчыны выль бойяс заводитчытӧдз.
Чукӧрті лётчикъясӧс да висьталі налы, мый вода санчастьӧ.
Ме бура тӧда аслам эскадрильяса быд лётчиклысь бурторъяссӧ и тырмытӧмторъяссӧ.
Кор ми лэбам ӧтлаын, то ме видзӧда налӧн став действиеяс бӧрся.
И ӧні ме полі, мый менам дисциплинированнӧй, но пӧсь сьӧлӧма ребята метӧг вермасны ышмыны да вунӧдчыны быд здукся опасность йылысь.
Та вӧсна ме стрӧга висьталі налы:
— Метӧг лэбавны видзчысьӧмӧнджык.
Торйӧн тайӧ инмӧ тэныд, Никитин.
Кут асьтӧ киын, эн горячитчы!
Ребята кӧсйысисны кутны асьнысӧ бура.
Мекӧд ӧтлаын решитіс водны санчастьӧ и Паша Брызгалов — ранаыс сылӧн щӧкасьыс эз на бурд.
Бойяс мунігӧн Павел некыдз эз вод лечитчыны.
Кор ме доложиті Ольховскийлы, мый висьми, сійӧ шуис:
— Энӧ волнуйтчӧй, ӧні бойяс лӧнисны, лэбавны оз кутны.
Сӧмын регыдджык бурдӧдчӧй.
Санчастьын, коді вӧлі аэродромсянь матын сулалысь неыджыд карын, ме куйлі недель чӧж.
Чувствуйті ачымӧс зэв бура, но главнӧй врач век на оз вӧлі лэдз выпишитчыны.
Ребята частӧ волывлісны ме дінӧ, и ме вӧлі спокойнӧй: воздухын век вӧлі лӧнь.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын, кор ми Брызгаловкӧд ворсім шахматӧн, немвиччысьтӧг палатаӧ пырис Мухин.
Сылӧн чужӧм серти ме пыр жӧ казялі, мый мыйкӧ лоӧма омӧльтор.
— Мухин, мый лои?
— Беда, командир ёрт!
Ме чеччышті места вылысь.
Шахматъяс киссисны пызан вылысь джоджӧ.
— Но, мый чӧв оланныд?..
Кодкӧд?
— Никитинкӧд, Филипповкӧд да Гопкалокӧд...
Лётмуніны менам кокъяс, и ме пукси крӧвать вылӧ.
Со мый лоӧма.
Мухин да Гопкало пӧлучитӧмаӧсь задание лэбны разведкаӧ.
Задание найӧ пӧртӧмаӧсь олӧмӧ, но бӧрсӧ воигӧн, фронт линия весьтын, Гопкалоӧс, кор сійӧ лэбӧма бреющӧйӧн, уськӧдӧмаӧсь вражескӧй зениткаяс.
Никитин ёна шогсьӧма ёрт вӧснаыс.
Сійӧ зільӧма ӧдйӧджык веськавны бойӧ, медым мынтыны враглы водзӧс.
Командир сійӧс абу кӧсйӧма лэдзны бойӧ, но сійӧ век жӧ вӧзйысьӧма.
Никитин да том бур лётчик Филиппов лэбӧмаӧсь Мухин группаын противниклӧн тылӧ разведкаӧ.
Вражескӧй аэродром районын пансьӧма бой.
Никитин увлекитчӧма, торйӧдчӧма группаысь.
Филиппов мунӧма сы бӧрся.
Найӧ кыкнанныс абу воӧмаӧсь аэродром вылӧ.
Сьӧкыд воштӧм вылӧ видзӧдтӧг — куимнанныс меным вӧліны зэв донаӧсь, торйӧн нин Миша Никитин, — тайӧ минутаӧ ме профессиональнӧя дивиті Мишаӧс да сылысь напарниксӧ.
Юрын бергаліс сьӧкыд мӧвп: «Со мыйӧн ковмис мынтысьны боевӧй дисциплина дзугӧмысь, тэрмасьӧмысь!
Кымынысь ӧлӧдлі тіянӧс!»
Зэв вӧлі сьӧкыд сьӧлӧм вылын.
Шог урок!
Со кытчӧ вайӧдӧ ассьыд вынъястӧ лишнӧй вылӧ донъялӧмыд, бура арталӧм расчёт да тэрыб действиеяс йитны кужтӧмлуныд...
Тайӧ лунӧ ме, кажитчӧ, первойысь дзуги дисциплина: самовольнӧ муні госпитальысь аэродром вылӧ.
56. Ӧти лунса впечатлениеяс
1944 вося май тӧлысь помын фронтлӧн миян участок вылын бара пансисны бойяс — и му вылын и воздухын.
Немецъяс босьтчылісны вӧчны контрудар Яссысянь войвывджык районын.
— Нӧйтӧм мортлы оз узьсьы, — сералісны лётчикъяс, кор кывлісны та йылысь.
Менсьым «Лавочкинӧс» виччысисны сьӧкыд испытаниеяс.
Немецъяс действуйтісны ыджыд группаясӧн, эшелонъясӧн джуджданогыс.
Лэбавны неыджыд группаясӧн найӧ полісны.
Воздухын господствуйтім ми.
Тайӧ лунъясӧ ми тӧдмалім, мый фронтлӧн миян участокӧ воис Покрышкинлӧн соединениеыс.
Сійӧ сувтіс миян аэродромсянь войвылӧджык.
Ӧтчыд Покрышкин аслас группаӧн пуксис миян аэродром вылӧ.
Найӧ вӧлі пӧртӧмаӧсь олӧмӧ боевӧй задание да бӧр лэбӧны гортас, но заводитіс гымавны и налы лои пуксьыны миян аэродром вылӧ.
На дінӧ котӧртісны миян лётчикъяс.
Ме ылісянь аддзи Покрышкинӧс.
Меным сьӧлӧм вылӧ воис сылӧн вынйӧра тушаыс, тэрыб, увереннӧй вӧрасыс.
Дум вылӧ уси, кыдзи 1943 вося тулысын, аслам первой бойяс кежлӧ дасьтысиг, ме сюся следиті Покрышкинлӧн да сійӧ другъяслӧн — Глинка вокъяслӧн, Речкаловлӧн, Гулаевлӧн — боевӧй деятельность бӧрся.
Зэв вӧлі окота сёрнитыштны тайӧ замечательнӧй лётчикыскӧд, и ме мӧдӧдчи на дінӧ да уськӧді дум вылӧ, кыдзи Борисоглебскын ме полі матыстчыны Сӧветскӧй Союзса Герой Макаров дінӧ.
Неуна полышті и ӧні.
Пока ме падъялі, Покрышкин сетіс команда, сылӧн лётчикъясыс тэрыба пуксялісны самолётъясӧ да лэбисны.
Тайӧ лунӧ частьса командир ним вылӧ воис колхозник Коневсянь письмӧ.
Сійӧ ёна вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
«Командир ёрт!
Зэв ёна кора тіянӧс лэдзлыны ме дінӧ кӧть ӧти лун кежлӧ капитан Иван Никитич Кожедубӧс, дерт, оз кӧ мешайт тайӧс вӧчны военнӧй обстановкаыс, любӧй кадӧ тіян видзӧдлас серти.
Ме кутла Иван Никитичӧс, кыдзи рӧднӧй пиӧс.
Тіян частьса лётчикъяслы район дасьтіс центнер ма.
Урожай таво виччыссьӧ бур.
Рад юӧртны тіянлы, мый менам пиян фронт вылынӧсь, и меӧдз воӧны юӧръяс, мый воюйтӧны найӧ оз омӧля.
Виччыся тіянсянь ӧтвет, виччыся гӧститны Иван Никитичӧс, сиа сылӧн став другъяслы боевӧй успехъяс да медым победаӧн найӧ бӧр воасны гортъясаныс.
В. В. Конев».
Водзын миянӧс виччысисны чорыд бойяс, и пӧртны олӧмӧ Коневлысь корӧмсӧ командование эз вермы.
57. Колхозник Конев самолётлӧн настоящӧй боевӧй крещение
Аскинас ме нуӧді самолётъяслысь группа войска прикрывайтны.
Фронт линия весьтын ми паныдасим противниклӧн кӧкъямыс истребителькӧд.
Найӧ эз пырны бойӧ да мунісны Яссылань.
Кыліс му вывсянь команда:
— Ястребъяс, ястребъяс, виччысьӧй: татчӧ матыстчӧ противник бомбардировщикъяслӧн ыджыд группа!
Комынысь унджык вражескӧй самолёт воисны фронт линиялань.
На дінӧ йитчисны и кӧкъямыс истребитель, кодъяс пышйисны бойысь.
Ме сеті команда:
— Орёлъяс, атакуйтам!
Бӧрсяньыс, вылісянь, ми став группаӧн пырим бомбардировщикъяс стройӧ.
Амелин ӧзтіс ӧти «юнкерсӧс».
Вражескӧй лётчикъяс тайӧ гудыртасас кутісны шыблавны бомбаяс асланыс жӧ войска вылӧ.
Миянлы торкасисны «мессершмиттъяс».
Ковмис панны накӧд бой.
Но найӧ эз выдержитны миянлысь натиск да бергӧдчисны бӧр.
Фронт линиялань матыстчис вражескӧй бомбардировщикъяслӧн да истребительяслӧн мӧд группа.
Ме примиті татшӧм решение: миян кымынкӧ истребительлы панны бой противниклӧн истребительяскӧд, а мукӧдъясыслы — атакуйтны бомбардировщикъясӧс.
Заводитчис воздушнӧй «карусель».
Миянлы удайтчис торкны «юнкерсъяслысь» боевӧй порядоксӧ.
Миян кымынкӧ самолёт пӧлучитісны повреждениеяс да налы ковмис мунны асланым аэродром вылӧ.
Противник, тыдалӧ, радио пыр корис отсӧг — истребительясӧс.
Видзӧда и аслым ог эскы: гӧгӧрбок вирдалӧны сӧмын крестъяс, а ассьыным самолётъясӧс ог аддзы!
Неылын — ичӧтик кымӧртор.
Лэби сылань.
Эг на вевъяв кыдз колӧ видзӧдлыны ас гӧгӧр — бара кыліс му вывсянь команда:
— Ястребъяс, ястребъяс, локтӧ противник бомбардировщикъяслӧн коймӧд группа!
Уськӧдӧй ведущӧйсӧ!
Вылнаыс куим тысяча витсё метр.
Ещӧ ӧтчыд бура видзӧдлі гӧгӧрбок.
Абу зэв кокни уськӧдны ведущӧйсӧ!
Да, тайӧ менам выль самолётлӧн настӧящӧй крещение.
Приказ век пӧртсьӧ олӧмӧ дзик пыр жӧ, а ӧні ещӧ нин оз позь нюжмасьны.
Передайті радио пыр:
— Гӧгӧрвои тіянӧс.
Муна атакаӧ.
Ичӧтик кымӧртор сайӧ маскируйтчиг ме муна противниклы воча.
Зэв бура аддза ведущӧйсӧ.
Немецъяс, тыдалӧ, менӧ лыддьӧны ассьыныс пыдди.
Но эг на вевъяв восьтыны би, кыдзи дзик ме дінті лэбыштісны уна дас пуля.
Дзик воча сеті очередь ведущӧй кузя.
Сійӧ суніс менам самолёт улӧ да лэччис мулань.
Тыдалӧ, уськӧді сійӧс.
Менӧ кытшалісны вражескӧй самолётъяс.
Обстановкаыс зэв сьӧкыд, абу весиг кад бурджыка видзӧдлыны ас гӧгӧр.
Тӧда: бергӧдча кӧ бӧрлань, ме кузя пыр жӧ мӧдасны лыйлыны бомбардировщикъяссянь.
Та вӧсна решиті мунны налы воча. Бӧрйи кост да тӧвзьышті «юнкерсъяс» строй пыр, а сэсся веськӧдчи асланым территориялань.
И сэк ме дінӧ «кӧвъясисны» куим вражескӧй истребитель.
Ловйӧн тась мынтӧдчыны зэв сьӧкыд.
Здук кежлӧ весиг шӧйӧвошлі.
Лои шынитӧв.
Сӧмын мотор шы гажӧдыштіс менӧ.
«Ог, ог сетчы, мынтӧдча на улысь!» прикажиті аслым да заводиті резкӧя шыблавны ассьым кывзысьысь самолётӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Вражескӧй тройкалӧн ведущӧйыс чорыда лыйлӧ ме кузя, а кыкӧн вылісянь прикрывайтӧны сылысь действиеяссӧ.
Ӧні ставыс зависитӧ менам вынысь да крепыдлунысь.
Коді лоас крепыдджыкӧн — враг али ме?
Тыдалӧ, немецлӧн вынъясыс кутісны бырны.
Меным сідзжӧ эз вӧв кокни.
Но ме верми на кутчысьны.
Би трассаяс оз нин воны ме дінӧдз.
Пычка самолётысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны.
Ӧдвакӧ немецлы удайтчас ӧні уськӧдны менӧ.
Но зэв абу лӧсьыд, кор тэ бӧрся вӧтчӧ враг.
Заводиті ещӧ ёнджыка шыблавны самолётӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
И друг немецъяс бергӧдчисны гортланьыс.
Найӧ, тыдалӧ, лыйлісны став боеприпасъяссӧ.
Медбӧрын воздухын ме коли ӧтнам!
Горза радио пыр:
— Орёлъяс, чукӧртчӧй!
Ме ӧні чукӧртчан местаын!
Дзик тӧдтӧм лоӧма менам гӧлӧсӧй — сэтшӧма косьмӧма горшӧй, мый ме ог нин горзы, а кирга.
Волнуйтча ребята вӧсна.
Горючӧй менам пӧшти бырӧма, и ме муртса вои аэродром вылӧ.
Гортӧ воисны и став менам ёртъяс.
Тайӧ бойыс вӧлі прӧверкаӧн менам выносливостьлы, физическӧй закалкалы.
Натӧг менӧ, дерт, эз спаситны эськӧ ни опыт, ни весиг менам машиналӧн зэв бур качествоясыс.
И бара уси дум вылӧ первой боевӧй вылет, кор менам висисны став мускулъяс да торйӧн нин сьылі — сэтшӧма ме бергӧдлі юрӧс да сы мында вӧчи лишнӧй движение.
Ӧні менам некыті эз вись.
Тӧдчис сӧмын мудзӧм.
Со мый сетӧ тренируйтчӧмыд!
58. Кыдзи встречайтӧны аэродром вылын лётчикъясӧс
Кор ме пукси аэродром вылӧ, ме эг на тӧд, пӧрті эг олӧмӧ приказ — уськӧді-ӧ бомбардировщикъяслысь ведущӧйсӧ.
Тайӧ ёна мучитіс менӧ.
Ме тэрыба мӧдӧдчи КП-ӧ да ылісянь на аддзи ыджыд плакат: сы вылын ыджыд гӧрд букваясӧн вӧлі гижӧма Евстигнеевлысь овсӧ, а улынджык — менсьым.
Прӧйдиті бокиті, тэрмаси доложитны командирлы задание олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Кирилл Евстигнеев вӧлі помалӧ ассьыс докладсӧ сійӧ бой йылысь, кодӧс нуӧдіс Кирилл веськӧдлӧм улын кӧкъямыс самолёта группа.
Найӧ нуӧдісны бой комын кӧкъямыс «Юнкерс–87»-лы паныд, кодъяс вӧчисны налёт миян войскалӧн боевӧй порядокъяс вылӧ.
Евстигнеевлӧн группаыс вӧтлӧма противниклысь бомбардировщикъяссӧ.
Налы быть лоӧма шыблавны бомбаяссӧ асланыс жӧ войска вылӧ.
Тайӧ бура нуӧдӧм воздушнӧй бойын миян лётчикъяс уськӧдӧмаӧсь нёль немецкӧй самолёт.
Ачыс Кирилл уськӧдӧма кык самолёт.
Бура кывза Евстигнеевлысь докладсӧ.
Сійӧ, кыдзи и век, дженьыдика да ошйысьтӧг висьталӧ аслас ыджыд победа йылысь.
Кирилл помаліс докладсӧ да неуна нюммуніс.
Командир поздравитіс сійӧс.
Ме мунігмоз кутлі кисӧ важ друглысь да заводиті докладывайтны Ольховскийлы боевӧй задание олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Кор ме висьталі сылы сы йылысь, мый абу уверен, лои-ӧ уськӧдӧма ведущӧйсӧ, Ольховский шуис:
— Успокоитчӧй, ведущӧйӧс уськӧдӧма.
Сійӧ усис наблюдательнӧй пунктсянь неылӧ да жугаліс.
Менам весиг мудзӧмӧй прӧйдитіс...
Евстигнеев виччысис менӧ.
Ми петім ӧтлаын талунъя бойяс йылысь сёрнитігтыр.
Сувтім плакат дорӧ.
Кор ми вӧлім команднӧй пунктын, миян частьса ещӧ некымын лётчик шедӧдӧмаӧсь ӧчереднӧй победаяс, и плакат вылӧ пасйӧмаӧсь налысь овъяссӧ да дженьыдик юӧртӧмъяс наӧн нуӧдӧм бойяс йылысь, уськӧдӧм вражескӧй самолётъяс лыд йылысь.
Рытнас партийнӧй организация нуӧдіс митинг, кодӧс вӧлі сиӧма тайӧ лунӧ миян полкса лётчикъясӧн успешнӧя нуӧдӧм бойяслы.
И тадзсӧ овлывліс частӧ.
Пуксян аэродром вылӧ, мӧдӧдчан мунны докладывайтны КП-ӧ бой нуӧдӧм йылысь и друг аддзан плакат группаӧн задание успешнӧя олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Уськӧдӧм немецкӧй самолётъяс йылысь, бойлӧн результатъяс йылысь ведущӧй пырджык дженьыдика юӧртлывліс радио пыр команднӧй пунктӧ воздухсянь на.
Политработникъяс тэрыба, оперативнӧя пасъявлісны воздушнӧй бойясын лётчикъяслысь победаяссӧ: некымын минута чӧжӧн найӧ вевъявлісны оформитны да ӧшлыны команднӧй пунктӧ пыранінӧ, столӧвӧйын, общежитиеын, землянкаясын яркӧй плакатъяс, кодъяс юӧртлісны лётчикъяслӧн ӧчереднӧй победаяс йылысь.
59. Бара Москваӧ
Чорыд бойяслӧн сизим лун чӧжӧн Сӧветскӧй Союзса Герой Конев нима самолётӧн ме уськӧді кӧкъямыс вражескӧй самолёт.
Сэки ме гижи рапорт колхозник Коневлы:
«Дона Василий Викторович!
Тэрмася юӧртны, мый тіян самолётӧн ме уськӧді враглысь кӧкъямыс самолёт, на лыдын вит «Фокке-Вульф–190».
Тайӧ самолётъяснас зэв ёна ошйысьӧны немецъяс.
Ӧні менам щӧт вылын нелямын вит личнӧ уськӧдӧм немецкӧй самолёт.
Лэдзӧй помавны тайӧ письмӧсӧ эскӧдӧмӧн, мый менам боевӧй щӧт кутас пыр содны.
Пӧсь чолӧмӧн капитан Кожедуб».
Немецъяс сетлісны ыджыд тӧдчанлун фронтлӧн миян участоклы.
Сійӧ тупкывліс туйяс центральнӧй Румынияӧ да Балканы вылӧ.
Та вӧсна и фашистъяс чукӧртісны татчӧ ыджыд вынъяс.
Но немецъяс кӧть и мунлісны быдсяма мудеритӧмъяс вылӧ: найӧ чукӧртісны ассьыныс авиациясӧ главнӧй направлениеясын, активизируйтісны действиеяссӧ истребитель-«охотникъяслысь», налы век жӧ эз удайтчы шедӧдны воздухын господство.
Налӧн тактикаыс пазаліс сӧветскӧй авиацияса лётчикъяслӧн быдмӧм мастерствоӧ.
Налы паныд сулаліс миян совершеннӧйджык тактика да стратегия, миян кужӧмлун бура пӧртны олӧмӧ воздушнӧй вынъяслысь стрӧг взаимодействие.
Бойяс недыр кежлӧ лӧнисны.
Миян войска дасьтысисны выль наступление кежлӧ.
Ыджыд воздушнӧй бойяс эз мунны, и ми медсясӧ лэбалім разведкаӧ.
Войскаӧс чукӧртісны сійӧ направлениеясын, кӧні долженӧсь вӧлі заводитчыны решительнӧй бойяс.
Затишье дырйи ми велӧдім локтан боевӧй действиеяс районлысь карта.
Велӧдім гӧраяс весьтын самолёт новлӧдлан способъяс, районлысь метеорологическӧй особенностьяс.
Ми дасьтысим бойяс кежлӧ и ӧттшӧтш велӧдім том, неважӧн на миянӧ воӧм лётчикъясӧс.
И Евстигнеев, и Амелин, и ме уна уджалім накӧд му вылын и воздухын.
Том лётчикъяслы тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ школаӧн, кутшӧмӧс во сайын, Курскӧй дуга вылын бойяс водзвылын, прӧйдитім ми асьным.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын, июнь тӧлысь помын, менӧ корисны командир дінӧ.
Ме казялі, мый Ольховский мыйлакӧ волнуйтчӧ.
— Капитан ёрт, ӧні воис приказ, медым ті пыр жӧ лэбинныд Москваӧ.
Мыйын делӧыс — ог тӧд.
Ме думайта, мый тіянӧс кӧсйӧны мӧдӧдны мӧд частьӧ...
Аски асыв лэбанныд Бельцыӧ.
Тіянӧс колльӧдас Брызгалов «По–2»-ӧн...
Ог вермы тіянлы висьтавны, кутшӧм сьӧкыд тайӧ меным!
Зэв абу окота лэдзны тіянӧс.
Но надейтча, ті регыд бӧр воанныд.
Некор ме эг думайтлы сы йылысь, мый менӧ вермасны вуджӧдны рӧднӧй полкысь.
И ӧні, кор вӧлі ог на тӧд, мыйла менӧ корӧны Москваӧ, тӧждыси сӧмын ӧтитор йылысь: медым менӧ сэні дыр эз видзны да ӧдйӧджык бӧр лэдзисны полкӧ.
...Менӧ колльӧдісны полкса лётчикъяс.
Видзӧда боевӧй ёртъяслӧн чужӧмъясныс вылӧ, и менӧ шымыртіс жугыль чувство, коді век овлывлӧ матыссаяскӧд торйӧдчигӧн.
Асывнас ставӧн чукӧртчисны КП дорӧ.
Менӧ кытшалісны Евстигнеев, Амелин, Семёнов, Мухин, Брызгалов.
Вася Мухинлӧн чужӧмыс шӧйӧвошӧма.
Сійӧ кутӧ менсьым киӧс:
— Кыдзи нӧ сійӧ... дыр кежлӧ ӧмӧй мунан миян дінысь?
Беляев надзӧникӧн шуис меным:
— Висьталӧй кымынкӧ прӧщайтчан кыв, ребята виччысьӧны.
Мӧвпъясӧн чукӧртчӧм бӧрын ме висьталі сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд меным мунны рӧднӧй частьысь.
Во да нёль тӧлысьӧн ме прӧйдиті сыкӧд сьӧкыд туй — тайӧ частьын вӧчи первой боевӧй вылет, а талун кежлӧ уськӧді нин противниклысь нелямын вит самолёт.
Уна ёртъяскӧд ӧтлаын ме велӧдчи нӧйтны врагӧс.
Ми ӧтлаын нуӧдім воздушнӧй бойяс Украина весьтын сійӧс фашистъясысь мездіг.
Ми ӧтлаын нӧйтам врагӧс миян радейтана Рӧдиналӧн пределъяс сайын да Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь стратегическӧй плансӧ олӧмӧ пӧртӧмӧ пыртам ассьыным пай.
Ми олім дружнӧй семьяӧн.
Гордитчим ӧта-мӧдлӧн победаясӧн.
Ӧтлаын быдмим.
Полкын, фронт вылын, ме, кыдзи и полкса уна мукӧд ёртъяс, лои коммунистӧн, Ленин партияса членӧн. Коммунистическӧй партия воспитайтіс миянӧс повтӧм сӧветскӧй патриотъясӧн, отсаліс миянлы, рядӧвӧй лётчикъяслы, быдмыны эскадрильяса командиръясӧдз.
И Евстигнеев, и Амелин, и ме — ставӧн ми воим полкӧ ӧти и сійӧ жӧ лунӧ.
Комэск Евстигнеевлӧн щӧт вылын лыддьыссьӧ нин нелямын кӧкъямыс уськӧдӧм вражескӧй самолёт.
Менам ведомӧй Мухин, коді воис миян дінӧ во сайын на, уськӧдіс враглысь дас вит самолёт.
Меным эз эскыссьы, мый частьысь муна дыр кежлӧ, но век жӧ ме помалі ассьым выступлениеӧс тадзи:
— Другъяс!
Лоас кӧ сідз, мый ме бӧр ог во рӧднӧй полкӧ, ми всё равно некор ог вунӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.
Кытчӧ кӧть ме эськӧ эг веськав, пыр кута казьтывны тіянӧс.
Меным пыр кутас кажитчыны, мый тіянкӧд дзик орччӧн нӧйта врагъясӧс воздухын.
Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Однополчана волнуйтчисны эз омӧльджыка меысь.
Найӧ чукӧрӧн локтісны менам самолёт дорӧ.
— Но, вернӧй ёрт, — шуи ме Ивановӧс кутлігтыр, — видзӧдлыв менам машина бӧрся, кытчӧдз ог лок бӧр!
— Постарайтча, командир ёрт!
А ті нин зільӧй ӧдйӧджык бӧр воны, — вочавидзис Иванов.
«По–2» дась лэбны.
Пукси кабинаӧ, пукси веськӧдлыны.
Кыдзи и некымын недель сайын, кор ми лэбим Брызгаловкӧд Коневлӧн самолётла.
— Лэбам ещӧ ӧтчыдысь, Паша.
Кыпӧдчим.
Боевӧй аэродром весьтын кытшовтны оз позь, но ме век жӧ вӧчи кытшовджын.
Ребята ӧвтӧны меным кияснас, и ме, воздух бӧрся сюся следитіг, босьті курс медматысса тылӧвӧй аэродромлань.
Фронт линия колис ылӧ бӧрӧ.
ВИТӦД ЧАСТЬ
СВОБОДНӦЙ ВОЗДУШНӦЙ «ОХОТА» ВЫЛЫН
1. Учебнӧй аэродром
Генерал, код дінӧ менӧ мӧдӧдісны Москваӧ, дзик на том морт, встретитіс менӧ пӧся, быттьӧ ми важӧн нин вӧлімӧ тӧдсаӧсь.
Сійӧ мӧдіс юасьны фронтлӧн миян участок вылын положение йылысь.
Ме век думайті: мыйла нӧ сійӧ корис менӧ?
Но, сылӧн юасьӧмъяс вылӧ ӧтвечайтіг, дзикӧдз ылалі, куті висьтавлыны ёртъяс йылысь, боевӧй делӧяс йылысь да вунӧді ставсӧ.
Кор ме помалі висьтавны Коневлӧн самолёт йылысь генерал друг шуис:
— Капитан ёрт, тіянӧс кӧсъям мӧдӧдны частьса командирӧс вежысьӧн Первой Белорусскӧй фронт вылӧ.
Тіян будущӧй однополчанаыд, испытаннӧй боевӧй лётчикъяс, олӧны дружнӧя.
Тайӧ частяс ті аддзанныд уна интереснӧйтор.
abu
Менам вежӧрӧдз воис сӧмын ӧтитор: ковмас янсӧдчыны рӧднӧй частькӧд.
А сэні менам фронтӧвӧй учитель Семёнов, менам ведомӧй Мухин...
Сэнӧсь став менам другъяс... менам самолёт, код дорӧ ме сэтшӧма нин велалі...
Ме босьтчылі убедитны генералӧс, коді кажитчис уступчивӧйӧн, сыын, мый окончательнӧй победа шедӧдан лунӧдз менам местаыс полкын, кӧні ме быдми, закаляйтчи, мый меным быть колӧ бӧр мунны сэтчӧ.
Но генерал эз кӧсйы и кывзыны менӧ, сійӧ жугӧдліс менсьым став доводъясӧс.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Сета кад аски асылӧдз, бурджыка думыштлӧй.
Ме чайта, мый ті сӧгласитчанныд мекӧд.
Войбыд ме думайті сы йылысь, кыдзи убедитны генералӧс, медым сійӧ бӧр лэдзис менӧ асланым частьӧ, но нинӧм думыштны эг вермы.
Асывнас вои генерал дінӧ, и сійӧ нюмъялігтыр мыччис меным пакет:
— Сета тіянлы выль назначение, капитан ёрт.
Выль ёртъяскӧд ті регыд дружитчанныд.
Ті сэні коланныд ёнджыка.
А войдӧр ковмас олыштны учебнӧй аэродром вылын, тылын.
Велӧданныд выль самолёт и сійӧн лэбанныд полкӧ.
Генерал дружескӧя прӧщайтчис мекӧд да сиис успехъяс.
Менӧ мӧдӧдісны сійӧ учебнӧй аэродром вылӧ, кӧні воӧн-джынйӧн сайын гӧтӧвитчи боевӧй удж кежлӧ.
Кор ме чеччи поездысь, дум вылӧ уси тайӧ местаясын воддза олӧмыс.
Быттьӧ син водзын сулалісны Солдатенко, Габуния... сержантскӧй формаа Евстигнеев, Амелин...
«Ла–5», кодлӧн бортас вӧлі гижӧма «Валерий Чкалов нима»...
Ме прӧйдитчи ичӧтик тӧдса станциялӧн платформа кузя.
Рытладорыс ми тшӧкыда волывлім татчӧ.
Лӧсьыд вӧлі видзӧдны лӧнь уличаяс вылӧ.
Кывзі радио: менам важ частьын да ставнас 2-ӧд Украинскӧй фронт вылын гырысь бойяс эз мунны.
Штабын менӧ бура встретитіс учебнӧй полкса командир:
— Рад аддзысьны да поздравитны тіянӧс успехъясӧн, капитан ёрт!
Ӧд ті миянын ӧтчыд вӧлінныд нин!
Менӧ шензьӧдіс сылӧн паметьыс.
— Тӧдны да помнитны быдӧнӧс — менам командирскӧй обязанность, — шуис подполковник.
— Тіянлы, дерт, окота ӧдйӧджык видзӧдлыны машинаяс вылӧ.
Менам эм предписание сетны тіянлы бӧрйыны самолёт асланыд видзӧдлас серти.
Сёрнитчӧй лётчик-инструкторъяскӧд, бӧрйӧй самолёт да заводитӧй лэбавны.
Аэродром вылын ставыс вӧлі важногыс.
Важ местааныс, столӧвӧйӧ мунан туй пӧлӧн, сулалісны трофейнӧй машинаяс, кодъясӧс ме сэтшӧм частӧ видзӧдлывлі воӧн-джынйӧн сайын.
Места вылас вӧлі и миян землянка.
Визьӧн сулалісны выль типа зэв бур отечественнӧй истребительяс.
Колӧ вӧлі бӧрйыны прӧверитӧм нин машина.
Подробнӧя юаси лётчик-инструкторъяслысь, механикъяслысь выль самолётъяслӧн особенностьяс йылысь.
Ӧтлаын видлалім некымын машина.
Лётчикъяс торйӧн ошкисны 27-ӧд №-а самолёт.
Тайӧ самолётсӧ и ме бӧрйи аслым.
Тайӧ вӧлі сійӧ самолётыс — менам вернӧй боевӧй друг, коді служитіс меным войналӧн медбӧръя лунӧдз.
Сразу воздухӧ менӧ эз лэдзны.
Кор механик дасьтіс самолёт, ме пукси кабинаӧ да мӧді бура тӧдмасьны сыӧн.
Прӧйдиті мувывса подготовка, определяйті ассьым положениеӧс самолётын, кыдзи коркӧ тайӧс вӧчлывлі аэроклубовскӧй аэродромса «По–2» вылын.
Некымын лун мысти лэби инструкторкӧд.
Сӧмын некымын татшӧм полёт бӧрын куті тренируйтчыны ӧтнамӧн.
Тайӧ лунъясӧ радио вайис долыд юӧръяс: миян войска наступайтісны.
Став фронтъяс вылын мунісны чорыд бойяс.
Июль 3 лунӧ асывнас 3-ӧд Белорусскӧй фронтса войска 1-ой Белорусскӧй фронтса войска отсӧгӧн босьтісны Минск.
Гӧгӧрвоа, кутшӧм тайӧ праздник менам друглы — ведомӧй Василий Мухинлы!
1-ой Белорусскӧй фронтса войска мездісны Барановичи да мунісны водзӧ Брестлань.
Сӧветскӧй Армия быдлаын кутіс воны СССР-лӧн государственнӧй граница вылӧ.
Июль 27 лунӧ миян войска мездісны Львов, а июль 28 лунӧ — Брест.
Сӧветскӧй Армия вӧчаліс фашистъяс кузя удар бӧрся удар.
Волнуйтчӧмӧн следиті 2-ӧд Украинскӧй фронтса войскалӧн действиеяс бӧрся.
Важмоз кыскис рӧднӧй частьӧ.
2-ӧд Украинскӧй фронтса войска дасьтысисны немецъяслысь яссо-кишинёвскӧй плацдарм бырӧдӧм кузя решительнӧй бойяс кежлӧ.
...Дугдывтӧг виччыся, кор нин воас Москвасянь разрешение лэбны частьӧ.
Тренируйтча.
Юкся опытӧн том лётчикъяскӧд.
Кор сёрнита накӧд да аддза налысь любопытнӧй, зэв тэрмасьысь синъяссӧ, пыр жӧ воӧ дум вылӧ, кутшӧм кыпыд настроениеӧй вӧлі и менам фронт вылӧ лэбӧм водзвылын.
Зіля аддзыны колана кывъяс да мӧвпъяс, медым отсавны том лётчикъяслы боевӧй удж кежлӧ дасьтысьӧмын.
Нокся асывсяньыс рытӧдзыс, но водзӧ овны тылын ог кӧсйы.
2. Сӧветскӧй авиация лун
Воздушнӧй флот лунӧ ме, кыдзи и век, водз асылын муні штабӧ тӧдмавны, воис эз нин частьӧ лэбӧм вылӧ разрешение.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ муртса на сӧмын воӧма.
Ме вӧлі вывті рад.
Медбӧрын вынужденнӧй передышка бӧрын бӧр муна фронт вылӧ!
Тайӧ минутаӧ радио пыр передайтісны сводка: 2-ӧд Украинскӧй фронтса войска вуджисны наступлениеӧ.
Менам вӧвлӧм однополчаналӧн пӧсь лунъяс!
Окота вӧлі лэбны выль частьӧ талун жӧ.
Но колӧ вӧлі войдӧр тӧдмавны, лётнӧй абу поводдяыс.
Пока ме тӧдмалі, позяс оз лэбны талун, штабӧ воис командир:
— Тіянӧс ме корся, капитан ёрт.
Сьӧлӧмсянь поздравляйта мӧд «Зӧлӧтӧй Звезда» получитӧмӧн!
Сійӧ кутліс менӧ да, ёна нюмъялігтыр, содтіс:
— А миянлысь учебнӧй частьӧс авиаторъясӧс гӧтӧвитӧмын успехъясысь наградитӧмаӧсь Боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн...
Ме талун тіянлы мунны ог лэдз.
Да и поводдяыс абу на лётнӧй.
Тіянлы тшӧтш колӧ участвуйтны миян вечер вылын.
Ӧд ті, капитан ёрт, миянын заводитінныд гӧтӧвитчыны боевӧй деятельность кежлӧ.
А аски асыв тіянӧс колльӧдам.
Решитӧма?
Ме вӧлі рад и ас вӧсна, и учебнӧй часть вӧсна.
Сылӧн кымын питомец воюйтӧны оз нин первой во Отечественнӧй войнаса фронтъяс вылын!
Сьӧкыд висьтавны кывъясӧн ставсӧ сійӧс, мый ме мӧвпалі тайӧ лунӧ.
Ме думайті сы йылысь, мый кута тышкасьны врагкӧд ассьым олӧмӧс жалиттӧг, помӧдз сулавны сӧветскӧй Рӧдина вӧсна, мый зіля не кольны долгаӧн партия водзын, мый ӧнісянь ковмас ещӧ упорнӧйджыка совершенствуйтны ассьым боевӧй выучка, нӧйтны врагӧс смела да кужӧмӧн; думайті сы йылысь, кутшӧм на этша ме вӧчи да кутшӧм на уна колӧ вӧчны, медым оправдайтны ыджыд награда.
Дас сизим часын, Верховнӧй Главнокомандующӧйлӧн приказ серти, Рӧдина нимсянь Москва салютуйтіс сӧветскӧй авиациялы.
Салют бӧрын командир вӧчис праздничнӧй вечер, а аскинас, водз асылын, ме лэбзи 1-ой Белорусскӧй фронт вылӧ.
Лэбны ӧтнадлы — абу привычнӧ да гажтӧм.
Туйыс кузь — некымын сё километр.
Лэба Белоруссия весьтӧд.
Сьӧкыд видзӧдны развалинаяс вылӧ.
Пуксьылі Мухинлӧн рӧднӧй карӧ — Гомельӧ.
Сійӧс сэтшӧма жугӧдӧма, мый сьӧкыд ӧні висьтавны, кутшӧм сійӧ вӧвліс водзвывсӧ.
Дум вылӧ усины Василийлӧн кывъясыс: «Ыджыд менам щӧтыс фашистъяслы».
Помасяс война, и ми бӧр стрӧитам тайӧ карсӧ да уна тысяча мукӧд сӧветскӧй каръяс.
А ӧні колӧ вӧчны ставсӧ сы могысь, медым ӧдйӧджык бырӧдны врагӧс...
Бӧрӧ нин колины Барановичи, Брест.
Ме лэба фронтбердса полосаті.
3. Выль другъяс
Часть, кытчӧ мӧдӧдісны менӧ, сулаліс аэродром вылын, коді вӧлі Висла дорын.
Фронтӧдз — кызь километр.
Пукси.
Фронтӧвӧй аэродромлӧн тӧдса обстановка.
Самолётъяс капониръясынӧсь.
Команднӧй пунктсӧ бура маскируйтӧма.
Видзӧдлі часі вылӧ — 9.00.
А аэродром вылын тырыс нин вӧліны лётчикъяс.
Став машинаяс ас местаасӧсь.
«Затишье», думышті ме.
Быд частьын, кыдзи любӧй семьяын, аслас традицияяс, аслас оланног.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, чувствуйта ачымӧс сідзи, быттьӧ веськалі гортӧ.
Тыдалӧ, менӧ важӧн нин виччысьӧмаӧсь, и лётчикъяс, кыдзи тайӧ век овлывлӧ авиационнӧй частьясын, ставсӧ нин тӧдӧны ме йылысь.
Волнуйтча: кыдзи встретитасны менӧ?
Менам машина дінӧ воисны некымын лётчик.
Ми тӧдмасим ӧта-мӧднымкӧд да ставным ӧтлаын мӧдӧдчим команднӧй пунктӧ.
— Важӧн тэнӧ виччысям! — горӧдіс ӧти лётчик да дыр кутліс менсьым киӧс.
Тайӧ лётчик Васько.
Сійӧ мекӧд ӧттшӧтш велӧдчис истребительясӧс гӧтӧвитан школаын.
Ме паныдасьлі сыкӧд 1942 воын учебнӧй аэродром вылын.
Сійӧ сэк нин вӧлі боевӧй лётчикӧн, та вӧсна и Петро и ме завидьтім сылы.
А со ещӧ ӧти тӧдса — лётчик Александрюк.
Сійӧ меысь сёрӧнджык помаліс училище.
Сылӧн пельпомъяс вылас старшӧй лейтенантлӧн погонъяс.
Висьталісны, мый сійӧ лэбалӧ ведомӧй Васькокӧд 1943 восянь.
Лётчикъяс висьталӧны, мый Прага районын (Варшавалӧн предместье) мунӧны бойяс, но миян часть активнӧя сэні оз участвуйт.
Ӧні полк гӧтӧвитчӧ, и вылетъяс овлӧны шоча.
Команднӧй пунктысь петіс полковник, Сӧветскӧй Союзса Герой.
Сійӧ тэрыба воис миянлань.
Тайӧ частьса командир Павел Фёдорович Чупиков, — висьталіс кодкӧ.
Матыстчи командир дінӧ да рапортуйті:
— Полковник ёрт!
Капитан Кожедуб воис тіян распоряжениеӧ водзӧ нуӧдны служба.
Командир кутліс менсьым киӧс да, ме вылӧ сюся видзӧдіг, шуис:
— Важӧн виччыся тіянӧс, капитан ёрт...
Кыдзи лэбинныд?..
Ӧні кутам воюйтны ӧтлаын.
Зэв ёна виччысим тіянӧс, кор мунісны чорыд бойяс.
Сӧветскӧй Союзса Герой полковник Чупиков подтянутӧй, ичӧтик тушаа.
Ортсыса вид сертиыс, сійӧ ыджыд сила воляа морт.
Руд синъясыслӧн видзӧдласыс лэчыд да сюсь.
Сійӧ том на — сылы ар комын кымын.
Но сылӧн сингуранъяс гӧгӧрыс артмӧмаӧсь нин уна чукыръяс, кыдзи и став сійӧ лётчикъясыслӧн, кодъяс уна лэбалӧны да, синъяссӧ читкыртіг, видзӧдӧны шонді вылӧ.
Чужӧмыс гожъялӧма — сідзкӧ, сійӧ асывсяньыс да рытӧдзыс аэродром вылын либӧ полётын.
Пырысь-пыр жӧ казялан, мый сійӧ требовательнӧй да тӧждысьысь командир.
Сёрӧнджык, кор ме матӧджык тӧдмаси командиркӧд, тыдовтчис, мый сійӧ зэв бур организатор.
Фронт вылын сійӧ война заводитчӧмсяньыс, сылӧн эм ыджыд боевӧй опыт.
Миян командир — испытаннӧй лётчик, коді зэв бура кужӧ пилотируйтны, скромнӧй да трудолюбивӧй.
Полковник зэв ёна видзис полклысь честьсӧ да тайӧс жӧ требуйтіс лётчикъяссянь.
Полкын сійӧс радейтісны да уважайтісны.
Тайӧ мужественнӧй мортыс, коді помӧдз предан партия делӧлы, дась мунны Рӧдиналӧн врагъяс вылын победа шедӧдӧм ради любӧй подвиг вылӧ, смел воин, коді оз вӧлі пов смертьысь, зэв ёна радейтліс ассьыс семьясӧ да шойччан часъясӧ радейтліс сёрнитны аслас ичӧтик пи йылысь.
—...Да, ӧні миян лӧнь.
Сулалам кывкутана участок вылын.
Дасьтысям локтан наступление кежлӧ, — висьталіс меным командир, кор ми пуксим ӧта-мӧдлы воча да мӧдім куритчыны.
И, штабса офицер дінӧ шыӧдчиг, Чупиков прикажитіс:
— Построитны личнӧй состав аэродром вылын...
Ме тӧдмӧда став полккӧд быд выль воысьӧс.
А то овлывлӧ сідз: воас полкӧ морт, уджавны кутас кутшӧмкӧ должность вылын, а тӧдӧны сы йылысь сӧмын найӧ, кодъяс уджалӧны сы дінын.
А колӧ, медым ставныс тӧдісны быдӧнӧс и быдӧн тӧдіс ставнысӧ.
Бӧрынджык подробнӧйджыка висьтала удж йылысь...
А со и миян штабса начальник Топтыгин ёрт...
Тӧдмасьӧй, Яков Петрович.
Дырӧн воис и менам заместитель!
Первой жӧ лунъясӧ ме казялі, мый миян штабса начальник кужӧ не сӧмын сувтӧдны мог, но и висьтавны сы йылысь лётнӧй составлы — гӧгӧрвоана, дженьыда да интереснӧя.
Сійӧ бура сёрнитӧ, вермӧ бура гижны — Яков Петрович кужӧ вӧдитчыны бумагаӧн, шулывлӧ Чупиков.
Полклӧн пӧшти став историяыс прӧйдитіс штабса начальник син водзын.
Сійӧ бура пасъялӧ став событиеяссӧ.
Гижӧдъяссӧ видзӧ: и лоас кӧ вражескӧй авиациялӧн налёт, штабса начальник зэв ёна волнуйтчӧ — мед кӧть эз вошны сылӧн материалъясыс: найӧ — зэв донатор, на серти должен велӧдчыны лётчикъяслӧн том поколение.
...Чупиков представитіс менӧ однополчаналы, кодъяс чукӧртчисны команднӧй пункт дорӧ.
Ме висьталі дженьыдика ас йылысь.
Сэсся командир нуӧдіс менӧ видзӧдлыны аэродром:
— Петкӧдла тіянлы миянлысь овмӧснымӧс.
Туй вылын миянлы паныдасьлісны лётчикъяс, и Чупиков быдӧнӧс дженьыдика характеризуйтліс.
Тӧдмася майор Шебекокӧд.
Сійӧ тэрыб, увереннӧй вӧраса, паськыд пельпомъяса да кызкодь.
Майор топыда топӧдліс менсьым киӧс:
— Лоам тӧдсаӧсь, капитан ёрт!
Думайта, воздухын регыд бурджыка тӧдмасям.
Тӧдмаси Сӧветскӧй Союзса Герой майор Азаровкӧд — полкын сійӧс шуӧны «вильышӧн».
Пыр жӧ казялан, мый сійӧ бывалӧй истребитель.
Сійӧ смел, восьса чужӧма.
Сылӧн ведомӧйыс Громов — отважнӧй да бур «охотник».
Кыкнанныс, кыдзи миян шулывлісны, «абу нин том» лётчикъяс.
Найӧ озырмӧдлісны опытнас ӧта-мӧднысӧ — тайӧ вӧлі зэв бур боевӧй пара.
Майор Титоренколы, кодкӧд менӧ тӧдмӧдіс командир, комын кымын арӧс, но позьӧ сетны сылы ёна унджык.
Сійӧ служитӧ тані, частьын, сійӧс котыртӧмсянь, и сійӧс нимтісны «старикӧн».
Кор война заводитчигӧн часть видзис Ленинградлысь небесасӧ, сійӧ сьӧкыд бойын уськӧдӧма «юнкерс» да абу сетӧма сылы позянлун бомбитны карсӧ; абу этшаысь Титоренколы ковмылӧма чеччыштны сотчысь самолёт вывсянь.
Менам выль ёртъяс — бойясын испытание прӧйдитӧм лётчикъяс.
Найӧ зэв ёна кажитчисны меным.
Тыдалӧ, мый тані олӧны дружнӧя.
Быдторйысь тыдалӧ крепыд дисциплина, спаянность, ӧта-мӧднысӧ уважайтӧм.
И век жӧ ог вермы вунӧдлыны воддза частьса ёртъясӧс, ассьым вернӧй ведомӧй Мухинӧс.
Миянлань восьлалӧ ар дас вита кымын комбинезона детинка.
— А тайӧ коді, командир ёрт?
— Миян полклӧн пи, — вочавидзис Чупиков.
— Давид, лок представитчы менам выль заместительлы.
Детинка воис миян дінӧ, сувтіс веськыда да рапортуйтіс:
— Командир ёрт, моторист комсомолец Давид Хайт!
Командир нюмъялыштіс, меліа лапӧдыштіс кинас Хайтлы пельпомас.
Сэсся тшӧктіс сылы мунны да шуис меным:
— Со тіянлы и ординарец, капитан ёрт.
Давид ас вывтіыс вуджӧдіс уна сьӧкыдлунъяс.
Миян сійӧс ставӧн зэв ёна радейтӧны, и сійӧ помӧдз предан аслас рӧднӧй полклы.
Хайт — способнӧй, смел, быдтор тӧдны зільысь детинка.
Сійӧ уджалӧ лейтенант Васьколы мотористӧн, и Васько сыӧн зэв дӧвӧлен.
Ті, кыдзи инструктор, морт, кодлӧн эм педагогическӧй опыт, кутанныд следитны сылӧн развивайтчӧм бӧрся, а сійӧ нин тӧждысяс тіян вӧсна кыдзи колӧ.
Чайта, мый сыӧн лоанныд дӧвӧленӧсь.
Детинкаыс меным кажитчис — радейта ме татшӧм тэрыб, зіль, йӧз дінӧ сибалысь да сэк жӧ дисциплинированнӧй ребятаӧс.
Кажитчис меным и сылӧн решительнӧй, детинкаяслӧн моз асныра да вӧраса чужӧмыс.
4. Лётчикъяслӧн ворсантор
Ми матыстчим самолётъяс дінӧ.
Миянӧс кытшалісны лётчикъяс.
Друг Чупиков кодӧскӧ горӧдіс:
— Зорька, Зорька, лок тӧдмасьны!
Видзӧдлі гӧгӧрбок — миянлань котӧртӧ путкылькодь ошпи.
Синъясыс сылӧн долыда дзирдалӧны.
Сійӧ путкылясьӧ да ньӧжйӧникӧн корсйӧдлӧ нырнас.
Тайӧ сэтшӧма шензьӧдіс менӧ, мый весиг здук кежлӧ сувтышті места вылӧ.
abu
— Тайӧ миян любимец, ворсантор, — ошпилысь кымӧссӧ малалігтыр шуис Чупиков.
Ошпи быттьӧ гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧны сы йылысь, некымынысь бергӧдчис да сувтіс бӧръя лапаяс вылас.
Сійӧ вӧлі командирлы вӧньӧдзыс.
— Но, но, бӧрынджык кутам вермасьны, ӧні некор...
Миян Зорька зэв вильыш, но овлывлӧ и шаньӧн.
Видзӧдлӧй, виччысьӧ тіянсянь гӧснеч...
Зорька быгыльтчӧмӧн воис ме дінӧ да васӧд нырнас мӧдіс тувкӧдны киӧ.
— Капитан ёрт, гӧститӧдӧй сійӧс, — зепсьыс сакар кусӧк перйӧм бӧрын шуис Титоренко.
— Зепъясаныс ставыс новлӧдлӧны сылы гӧснеч.
Зорька осторожнӧя босьтіс вомнас менам киысь сакар тор да водіс турун вылӧ.
— Зорька «лэбаліс» зэв нин уна, — висьталӧ Чупиков.
— Сійӧ лэбалӧ миянкӧд «Ли–2» пассажирскӧй самолёт вылын ӧти аэродромсянь мӧд аэродром вылӧ.
Зэв бура тӧдӧ лунлысь распорядок, ветлӧдлӧ миянкӧд столӧвӧйӧ да кутӧ асьсӧ сэні примернӧя.
Аддзим сійӧс карельскӧй вӧръясысь зэв на ичӧтикӧн.
Миян эмӧсь и мукӧд зверьяс.
Кодкӧ вайис ранитчӧм кӧчӧс, бурдӧдім сійӧс, и ӧні сійӧ дзик нин гортса.
Ӧти лётчик кытыськӧ аддзӧма чегӧм бордъя ракаӧс.
Кӧсйӧ велӧдны сійӧс сёрнитны.
Сійӧ горзӧ «крав», «крав», а лётчик радлӧ: «Кыланныд, ребята, кыдзи сёрнитӧ!»
Со и Кнопка воис.
Ӧні лоӧ спектакль.
Ичӧтик сьӧд пон, бӧжсӧ сюркнялӧмӧн, сулаліс Зорькасянь ылын.
Ошпи нюжӧдчӧмӧн кӧсӧя видзӧдлывліс сы вылӧ да нёняліс лапасӧ.
— Зорька мудеритӧ!
— сералӧ Чупиков.
Кнопка, шӧйӧвошӧмӧн сулалыштӧм бӧрын, увтчигтыр уськӧдчис места вывсьыс да, тэрыба восьлаліг, котӧртіс Зорька ныр водзті.
И сэк Зорька кватитіс сійӧс.
Кнопка мӧдіс гораа никсыны.
— Ошпиыс сійӧс джагӧдас!
— шуи ме.
— Колӧ мездыны!
— Оз, видзӧдӧй, кутшӧм небыдика кутӧ.
А никсӧ Кнопка повзьӧмысла.
Корӧ отсӧг вылӧ.
А бӧрынджык бара панас «тыш».
Зорька дінӧ котӧртіс майор Титоренко да мырддис сылӧн вомысь Кнопкаӧс.
Понпи кутіс нювны сылысь кияссӧ да повзьӧмысла век на тіраліс, а Зорька мурзіс:
— Но, мый тэ сюйсян, йӧюк!
Весась аслад местаӧ...
А тэ мый мурзан, лёкпоз!
Лётчик лэдзис Кнопкаӧс му вылӧ.
Сійӧ гартчыштіс сылӧн кокъяс гӧгӧрыс, а сэсся друг, гораа увтчигтыр, уськӧдчис ошпи вылӧ.
Сійӧ шлапнитіс Кнопкалы лапанас, и бӧръяыс лэбыштіс бокӧ.
Ставӧн серӧктісны.
— Вот кальӧг чӧртыд!
Повзьӧмсьыс эз на во ас садяс, а бара нин атакуйтӧ.
5. Первой рыт выль частьын
Аэродром да став «овмӧснымӧс» видзӧдлӧм бӧрын ми бӧр воим КП-ӧ.
Сійӧ лунӧ вылетъяс вӧліны зэв этша.
Чупиков, командирӧс политчасть кузя вежысь майор Асеев, штабса начальник Топтыгин да ме дыр беседуйтім.
Менӧ тӧдмӧдісны аслам обязанностьясӧн.
Рытнас вӧлі политинформация.
Сійӧс нуӧдіс Асеев.
Ме торйӧн сюся кывзі 2-ӧд Украинскӧй фронт йылысь юӧртӧмъяс: фронтса войска орӧдісны противниклысь оборонасӧ, штурмӧн босьтісны вына опорнӧй пунктъяс — Яссы, Тыргу-Фрумос каръяс — да успешнӧя мунісны водзӧ Румыния территорияӧд.
Думайта аслам важ другъяс йылысь — однополчана йылысь.
Найӧ асывсяньыс рытӧдзыс бойясын, а ме пукала тані, насянь зэв ылын, да нинӧм ог вӧч...
Политинформация бӧрын ми мунім посёлокӧ, кӧні олісны лётчикъяс.
Зорька миянкӧд жӧ.
Овмӧдчи Титоренкокӧд да Шебекокӧд ӧти комнатаын.
Меным пыр ёнджыка кутіс кажитчыны Титоренко: сылӧн долыд, спокойнӧй характер.
Матӧджык тӧдмася сыкӧд, сы вӧсна мый командир шуис, мый частӧджык пӧ ме кута лэбавны Титаренкокӧд параын.
Комнатаӧ пырис полкӧвӧй врач Капанидзе:
— Но, кутшӧм делӧяс?
Ставныд здоровӧсь?
— Ставыс лючки-ладнӧ!
Аттьӧ, здоровӧсь!
Капанидзе сюся, кӧзяйскӧя видзӧдліс комнатасӧ да муніс.
Титоренко нюмъялігтыр висьталіс:
— Полкӧвӧй врач миянӧс син увсьыс оз лэдзлы.
Муртса выль местаӧ воан — локтӧ ачыс видлавны помещение, кодӧс торйӧдісны миянлы овны, столӧвӧй, кухня улӧ.
Ачыс став бельё прӧверитас, луннас некымынысь заставитас дневальнӧйясӧс чышкыны помещение: «Медым ньӧти бус чир эз вӧв».
А зепъясас век новлӧдлӧ прӧстудитчӧмысь, юр висьӧмысь порошокъяс.
Тӧждысьысь морт!
Титоренко видзӧдӧ часі вылӧ:
— Колӧ тэрмасьны: столӧвӧйын колӧ лоны стӧч кызь ӧти часын.
— А талун тіян кутшӧмкӧ торжество али мый?
— Абу, ужын миян быдпӧрйӧ нуӧдсьӧ торжественнӧя.
Столӧвӧйӧ ми долженӧсь воны сёрмытӧг.
Тадзи лӧсьӧдлӧма полкса воддза командирыс на да тайӧ пырӧма традицияӧ.
Вайӧдім асьнымӧс порядокӧ да 20 час 45 минутаын воим столӧвӧй дорӧ.
Зорька котӧртіс нин водзын да ачыс восьтіс ӧдзӧссӧ.
Ичӧтик пызанъяс вылын, кодъясӧс вевттьӧма лым кодь еджыд пызандӧраясӧн, сулалӧны приборъяс.
Ме дінӧ матыстчис дневальнӧй.
— Капитан ёрт, тіян местаыд со тані, полкса командиркӧд орччӧн.
Пуксялім.
Ньӧжйӧникӧн сёрнитам ӧта-мӧдкӧд.
Титоренко висьталіс, мый ужын заводитчас боевӧй лун дженьыдика разберитӧм бӧрын.
Пызанъяс костӧд ветлӧдлӧ ошпи.
Зорькаӧс чуксалӧны то ӧти, то мӧд пызан дорӧ.
Кутшӧмкӧ лётчик шутитӧмпырысь горӧдіс:
— Весась тась!
И ошпи дышпырысь муніс сы дінысь.
— Сы дінӧ сэсся оз нин лок.
Зорькалӧн паметьыс бур, — сералӧ Титоренко.
Кодкӧ сетіс команда:
— Офицер ёртъяс!
Ставӧн сувтісны.
Пырис частьса командир.
— Пӧжалуйста, пуксьӧй, офицер ёртъяс.
— Сійӧ видзӧдліс пызанъяс вылӧ да висьталіс водзӧ:
— Ме представиті нин талун тіянлы менсьым выль заместительӧс — капитан Кожедубӧс. Мед миян традиция серти выльӧн локтӧм морт дженьыдика висьталас миянлы некымын бой йылысь, сы йылысь, кӧні воюйтіс, юксяс миянкӧд опытӧн.
Сыкӧд ті матӧджык тӧдмасянныд удж вылын.
Меным тайӧ аслыспӧлӧс экзамен.
Испытаннӧй лётчикъяс — стрӧг кывзысьяс.
Выль ёртӧс найӧ пыр жӧ тӧдмаласны сыӧн нуӧдӧм бойяс йылысь висьт серти и первой лэбӧм серти.
Ме сувті да висьталі дас кӧкъямыс тӧлысьчӧжся аслам боевӧй олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм уна ковмис да и ӧні ковмӧ уджавны мастерство кыпӧдӧм вылын, аслам боевӧй ёртъяс да учительяс йылысь.
Однополчана кывзісны зэв внимательнӧя.
Кор ме помалі ассьым висьтӧс, командир сувтіс да юаліс:
— Эмӧсь вопросъяс Кожедуб ёртлы?
Вопросъяс эз вӧвны.
— Пӧжалуйста, пуксьӧй, Кожедуб ёрт, — шуис Чупиков да ньӧжйӧникӧн содтіс:
— Лётчикъяслы ті кажитчинныд.
Ме зэв рад тіян вӧсна...
Ӧні, офицер ёртъяс, — шуис нин сійӧ гораа, — разберитам лётнӧй лун.
Методичнӧя да дженьыдика командир разберитіс став вылетъяс; подробнӧйджыка сійӧ сувтліс Александрюклӧн да сылӧн ведомӧй Васьколӧн торйӧн удачнӧй вылет вылӧ.
Сійӧ лётчикъясыс, кодъяс йылысь разбор дырйи казьтылӧ командир, сувтӧны.
— Ме предлагайта, — помаліс Чупиков, — тост миян дінӧ воысь ёрт вӧсна да лётчикъяс Александрюк да Васько вӧсна, кодъяс зэв бура талун пӧртісны олӧмӧ боевӧй задание.
Ставӧн сувтӧмӧн юисны миян здоровье вӧсна.
— Пуксьӧй, офицер ёртъяс.
Кад ужнайтны, — шуис командир.
Меным кажитчис тайӧ аслыспӧлӧс, кыпыд обстановкаыс.
Кутісны ваявны пызанъяс вылӧ сёян.
Зорька, коді таӧдз спокойнӧя пукаліс пельӧсын, мӧдіс котравны ӧти пызан дорсянь мӧд пызан дорӧ.
Столӧвӧйын лои шумакодь: лётчикъяс сералісны Зорька вылын.
Командир меным висьтавлӧ:
— Кад, кодӧс видзам боевӧй лун разбирайтӧм вылӧ, зависитӧ вылетъяс лыдысь.
Лунын разборъяс нуӧдам группаясын, а ужын водзвылын, кор став летчикъяс места вылынӧсь, ме разбирайта лунлысь итогъяс.
Частьса став офицеръяс дырйи порицание либӧ поощрение — воспитаниелӧн зэв бур средство.
Сержантскӧй да рядӧвӧй состав пӧвстын лётнӧй лун разбирайтӧ политчасть кузя менӧ вежысь.
«Бур традицияяса, крепыд, дружнӧй полк», думайта ме, и меным окота ӧдйӧджык петны бойӧ да тышкасьны выль ёртъяскӧд орччӧн.
Ужын бӧрын мӧдісны ворсны баянӧн.
Зорька смела босьтіс пызан вылысь булка да тэрмасьӧмӧн кутіс сёйны.
Ошпиӧс кодкӧ чукӧстіс.
Быгыльтчигтыр сійӧ котӧртіс джодж кузя.
Гораа сералӧм веніс баян шысӧ — тайӧ Зорька петкӧдліс кутшӧмкӧ тешкодь номер.
— Офицер ёртъяс, позьӧ куритчыны.
Аски водз асывнас лэбзьӧмъяс оз виччыссьыны, позьӧ и самодеятельностьӧс кывзыштны.
Командир мыччис меным портсигарсӧ.
Заводитім куритчыны.
Ме казялі, мый тіян тшӧктытӧг некод оз куритчы, — шуи ме.
— Татшӧм порядоксӧ пыртліс полкса вӧвлӧм командир подполковник Шестаков, коді пӧгибнитіс Белоруссияын бойяс дырйи.
Сійӧ вӧлі зэв бур лётчик!
Полксӧ ме примиті сылӧн кулӧм бӧрын.
Командир тшӧктытӧг лётчикъяс оз куритчыны, оз мунны столӧвӧйысь — сійӧ лӧсьӧдіс татшӧм порядоксӧ.
Весиг и татшӧм посниторъяс вылын колӧ выработайтны ассьыд выдержанность...
Но, а ӧні, Фомин, запевайтӧй.
Ён, лӧсьыд гӧлӧсӧн Фомин заводитіс сьывны.
Лётчикъяс отсалісны сылы.
— Лӧсьыда сьылӧ Фоминыс, — шуис Чупиков.
— Сійӧ — эскадрильяса адъютант.
Сылӧн зэв бур слухыс: кывзас радио пыр выль сьыланкыв и рытнас сійӧс сьылӧ нин ачыс, а некымын лун мысти сьыланкывсӧ тӧдӧ нин ставнас полк...
Сьыланкыв помасис, и командир друг шуис:
— Корам Кожедуб ёртӧс мыйкӧ сьывны миянлы.
Быд боксянь горӧдісны:
— Вай сьылӧй, сьылӧй, капитан ёрт!
Ме весиг шӧйӧвошлі:
— Гӧлӧсӧй менам абу, сьывны ог куж.
— Ми нинӧм ог тӧдӧ.
Сьылӧны да йӧктӧны ставӧн.
Кытчӧдз он сьылӧй — сэтчӧдз татысь ог лэдзӧй.
— Бурджык ме йӧкта гопак.
Сӧгласенӧсь?
Тэрыба куті вӧчавны присядкияс.
Друг быд боксянь горӧдісны: «Зорька, Зорька!»
Кодкӧ крепыдакодь зургис меным пакӧ.
Йӧз гораа серӧктісны: вӧлӧмкӧ, ме дінӧ гусьӧникӧн воӧма ошпи.
Зорькаысь пышйиг кытшовті комнататі присядкиӧн йӧктігтыр — ошпи вӧтчис ме бӧрся.
Ме сувті да пӧрӧді сійӧс кыкнан лопатка вылас.
Лётчикъяс сералісны, клопайтісны кияснас, горзісны «бис».
И ме мыйлакӧ пыр жӧ куті чувствуйтны ачымӧс рӧднӧй йӧз кытшын.
Яндысьӧм, коді век овлывлӧ тӧдтӧм обстановкаӧ веськалӧм бӧрын, быри.
Кадыс прӧйдитіс ӧдйӧ.
Чупиков видзӧдліс часі вылӧ да шуис:
— Офицер ёртъяс, вечер помасис.
Кад шойччыны.
Бура узьны!
...Титоренко, Шебеко да ме воим асланым комнатаӧ, ломзьӧдім би.
Ӧти вольпась вылын кодкӧ куйліс юрвывтіыс шебрасьӧмӧн.
Видзӧдлім — да тайӧ Зорька!
Пуктӧма юрсӧ пӧдушка вылӧ да лӧсьыда узьӧ.
Ми сэтшӧма мӧдім серавны, мый котӧрӧн воисны миян ордӧ мукӧд комнатаясса лётчикъяс.
Мӧдім садьмӧдны ошпиӧс.
Сійӧ мурзӧ, ӧвтчӧ лапаяснас да оз и кӧсйы чеччыны.
Лабутнӧя лэдзим сійӧс крӧвать вылысь да водтӧдім джоджӧ.
Зорька мурзіс-мурзіс, аддзӧ — вӧчны нинӧм, и бара унмовсис.
6. Бурджыка тӧдмася аэродром олӧмӧн
Водз асылын ме садьми крӧвать вӧрзьӧмысь.
Видзӧда, менам юр бокын пукалӧ ошпи да чурскӧ-нёнялӧ лапасӧ.
Пока ми мыссим, вӧчим зарядка, ошпи, миянӧс виччысьтӧг, котӧртіс столӧвӧйӧ.
Мунам аэродром вылӧ.
Ошпи пукалӧ машина кабина вылын — сійӧ сьӧкыд, тӧлыс оз лэбӧд сійӧс сэтысь.
Пукалӧ сійӧ важнӧя, быттьӧ гӧгӧрвоӧ, мый мунам удж вылӧ.
Аэродром оз на тыдав, но Зорька кыліс нин бензин, маслӧ, краска дук, лётнӧй полелысь особӧй, волнуйтысь дуксӧ.
Тӧлӧн ӧвтысь воздухыс гильӧдӧ сылысь нырсӧ.
Сійӧ бергӧдлӧ юрсӧ, мурзӧ, ноксьӧ.
Воим места вылӧ.
Ошпи котӧртіс КП дорӧ, некымынысь кытшовтіс сы гӧгӧр да сӧмын сэки успокоитчис.
Тадзи быд асыв Зорька чолӧмалӧ аэродромӧс.
Ӧбед бӧрын аэродром вылын нуӧдсьӧ конференция.
Ми пуксялім козъяс улӧ веськыда му вылас — лётнӧй поле помӧ.
Чукӧртчисны и опытнӧй лётчикъяс и том йӧз, кодъяс сӧмын на заводитӧны боевӧй туйсӧ.
Конференциясӧ нуӧдӧ полкса командир.
Лётчикъяс вежласьӧны боевӧй опытӧн, обсуждайтӧны теория да тактика кузя вопросъяс, разбирайтӧны боевӧй вылетъяс.
Корсюрӧ ме сетлывла том пилотъяслы вопросъяс — меным окота тӧдмасьны накӧд му вылын на.
Интереснӧй выступлениеыс Азаровлӧн, эм мый сэсь босьтны.
Сылӧн радейтана метод — матісянь самолёт кузя лыйлӧм.
Сійӧ висьтавлӧ бой нуӧдан аслас метод йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧс применяйтӧ.
Ведомӧй Громовкӧд сылӧн лэбалӧмыс унаторйӧн ӧткодь Мухинлӧн да менам лэбалӧмкӧд.
Ӧти том лётчик юаліс менсьым:
— Мыйӧн объяснитны сійӧс, мый ті уськӧдінныд враглысь нелямын вит самолёт, а тіянӧс ньӧтчыд эз уськӧдлыны?
Вопросыс вӧлі неуна виччысьтӧмӧн.
Недыр ме думайтышті да вочавидзи тадзи:
— Нинӧм выльсӧ да особеннӧйсӧ тіянлы ме ог висьтав, кӧть тайӧ вопрос кузяыс позьӧ вӧлі эськӧ вӧчны и дзонь доклад.
Водзӧ уджалігӧн ми частӧ кутам беседуйтны тіянкӧд сы йылысь, кутшӧм качествояс колӧ развивайтны миян пӧвстын быдӧнлы победа шедӧдӧм вылӧ.
Ӧні дженьыдика висьтала тіянӧн сувтӧдӧм вопрос кузя.
Ме уськӧді враглысь нелямын вит самолёт, сідзкӧ нелямын витысь не этшаджыкысь кӧсйисны уськӧдны и менӧ.
Дерт, война вылын быдторйыс овлывлӧ, но унджыкысь пӧгибайтӧ сійӧ, коді полӧ.
Татшӧм закономерностьыс бойлӧн.
Колӧ моральнӧя действуйтны враг вылӧ, кӧвъявны сылы ассьыд волятӧ.
Тані и долженӧсь петкӧдчыны сӧветскӧй мортлӧн моральнӧй качествоясыс, победаӧ сылӧн воляыс, сійӧ идейнӧй убеждённостьлӧн выныс.
Колӧ действуйтны враг вылӧ и мастерствоӧн, друг уськӧдчӧмӧн — сыын шӧйӧвоштан выныс.
Машиналысь став лётно-тактическӧй качествояссӧ да пилотируйтан техника используйтӧмӧн колӧ нӧйтны врагӧс матісянь.
Воздушнӧй бойын ме действуйта стӧча, ставсӧ артыштӧм бӧрын, да чардби ӧдъя.
Кадсӧ тані колӧ лыддьыны секундаясӧн.
Война вылын ме велалі кутны ачымӧс лишнӧй скӧралӧмысь, коді шымыртлӧ тэнӧ бойын, не горячитчыны, не воштыны ас вылын контроль.
Лётчикъяс корӧны висьтавны бой нуӧдан менам тактика йылысь, сы йылысь, кыдзи думайта уджавны группакӧд.
Юкси накӧд опытӧн.
Висьталі сы йылысь, мый торйӧн бура колӧ ставсӧ артыштны ыджыд скоростьӧн лэбалігӧн, например, колӧ бура тӧдны, мый ылнасянь колӧ восьтыны би враг кузя.
Висьталі лётчикъяслы вель уна мысль, формулировка, выводъяс, кодъясӧс меным сетіс Курскӧй дуга вылын, Днепр вылын, Яссы дорын бойяслӧн опыт.
Бойясын частӧ участвуйтігӧн эг и тӧдлы, кутшӧм ыджыд опыт нин чӧжсьӧма менам.
И ӧні, том йӧзкӧд беседаяс дырйи, зіля бурджыка думыштчывны сы вылын, критическӧя донъявны сійӧс.
Сэсся ми сёрнитім параяслӧн удж йылысь, ведомӧйлӧн да ведущӧйлӧн ӧтувъя действиеяс йылысь.
Быдӧн висьталӧ аслас опыт йылысь, и ме сюся кывза найӧс — мукӧддырйиыс му вылын позьӧ тӧдмавны, кыдзи мӧдас кутны асьсӧ лётчик воздушнӧй бойын.
Конференция помасис, но ми век на ог разӧдчӧй, водзӧ сёрнитам.
Друг КП-ланьын мыйкӧ гыпкысис-пӧрис.
Ставӧн сувталісны.
Видзӧдлі команднӧй пунктлань: пӧрӧма ыджыд коз, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма маскировка пыдди.
— Тайӧ Зорька пӧрӧдіс маскировкасӧ! — горзӧны лётчикъяс.
— Мед кӧть ошпи эз доймы!..
Командир ёрт, разрешитӧй видзӧдлыны?
Чупиков разрешитіс.
Ме муні сэтчӧ тшӧтш: тешкодь, мелі, вильыш ошпиӧн увлекитчи и ме.
Часӧвӧй — том боец — яндысьӧмпырысь рапортуйтіс Чупиковлы:
— Командир ёрт!
Ме эг и казявлы, кыдзи ошпи кайӧма пу вылӧ.
Кыла — тратшкакылӧны увъяс.
Котӧрті сэтчӧ, а коз пу шатовмуні да пӧри.
Лётчикъяс чукӧртчисны КП гӧгӧр.
Коз лысъяс улысь петіс Зорька; сійӧ пыркӧдчыштіс да кыпыда видзӧдіс миян вылӧ.
7. Воздушнӧй «охотникъяс»
Рытын пукалам КП-ын полкса командир да политчасть кузя сійӧс вежысь майор Асеев.
Найӧ тӧдмӧдӧны менӧ однополчаналӧн личнӧй качествоясӧн.
— Миян быд лётчик сайӧ закрепитӧма самолёт и быд лётчиклӧн постояннӧй напарник, — висьталӧ Асеев.
— Быд пара лэбалӧ дружнӧя.
Бура тӧдмалісны гӧтӧвитчигӧн ӧта-мӧднысӧ и сійӧ лётчикъясыс, кодъяс воисны миян частьӧ неважӧн на.
Сӧветскӧй Союзса Герой Азаров да сылӧн ведомӧй лётчик Громов лэбалӧны ӧтлаын 1943-ӧд восянь.
Асланыс уджын найӧ дӧверяйтӧны ӧта-мӧдныслы.
Азаров — дерзкӧй лётчик, сылӧн зэв бур пилотируйтан техника.
Но сійӧ слабджыка аддзӧ, мый вӧсна сылы некымынысь нин тшӧктылісны вуджны уджавны тылӧ.
Но сійӧ некыдз оз кӧсйы эновтны фронт.
Вӧчӧны найӧ тадзи.
Громов ылісянь аддзас противникӧс да юӧртӧ та йылысь Азаровлы: «Азарыч, ме, Громов, аддза противникӧс».
Азаров юалӧ: «Кӧні?»
Громов индӧ сылы.
Сэки Азаров сетӧ команда: «Аддза, атакуйта».
Та бӧрын Громов кольччыштӧ бӧрлань, прикрывайтӧ Азаровлысь самолётсӧ, мӧдыс атакуйтӧ противникӧс да, кыдзи правилӧ, матісянь уськӧдӧ врагӧс.
Ӧтчыд артмис тадзи: Азаров лыйліс фашистскӧй самолёт кузя, но и ачыс зурасис сыкӧд.
Ковмис Азаровлы чеччыштны парашютӧн.
Сы вылӧ уськӧдчисны нёль вражескӧй истребитель.
Громов эз мун, а мӧдіс видзны Азаровӧс.
Аслас виччысьтӧм атакаясӧн сійӧ сэтшӧма повзьӧдіс фашистъясӧс, мый найӧ кутісны дорйысьны.
Громов уськӧдіс ӧти самолёт.
Ассьыс машинасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ крута шыблаліг сійӧ тышкасис куимнанныскӧд да эз лэдз петны найӧс бойысь.
А тайӧ кадӧ Азаров лючки-ладнӧ лэччис нейтральнӧй полоса вылӧ да, вражескӧй автоматчикъяслӧн лыйсьӧм вылӧ видзӧдтӧг, воис миян войска расположениеӧ.
Наземнӧй частьясса боецъяс волнуйтчӧмӧн следитісны Громовлӧн самолёт бӧрся да Азаров бӧрся.
Найӧ встретитісны лётчикӧс зэв кыпыда.
«Мессеръяс» кытшлалыштісны да лэбисны рытыввылӧ.
А Громов, коді воис гортӧ пӧшти бензинтӧг, часджын эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Первой, мый сійӧ шуис: «Азарыч ловъя!
Татшӧмъясыд пыр побеждайтӧны».
Ми сёрнитім смеллун йылысь, виччысьтӧм атакалӧн тӧдчанлун йылысь, бойын лётчиклӧн выдержка йылысь.
Казьтылім боевӧй практикаысь разнӧй случайяс.
Чупиков вернӧя пасйис сійӧс, мый бура тӧдса меным аслым: первойысь лэбигӧн лётчиклы кажитчӧ, мый сы гӧгӧр разрывайтчӧны уна зенитнӧй снарядъяс, кажитчӧ, мый став зениткаяс буретш лыйлӧны сылы.
Но вочасӧн сійӧ велалӧ та дінӧ.
Зенитнӧй снарядъяс оз чинны, но опыт содӧ, и ӧні найӧ оз нин повзьӧдлыны лётчикӧс, сы вӧсна мый сійӧ кужӧмӧн да спокойнӧя вӧчӧ противозенитнӧй манёвр.
Командир лэбалӧ 1941 восянь.
Сійӧс абу на уськӧдлӧмаӧсь.
— Менӧ оз уськӧдны, сы вӧсна мый ме ачым корся врагӧс, — висьталӧ сійӧ.
— Коді полӧ, сійӧ обязательнӧ пӧгибнитас.
Ме висьтала тіянлы ӧти зэв характернӧй случай йылысь.
Тайӧ вӧлі 1943 воын.
Ми куимӧн лэбалім фронт линия пӧлӧн — видзим наземнӧй войскаӧс.
Друг ме аддзи дас нёль «фоккерӧс».
Юӧрті ведомӧйяслы.
На пиысь ӧтиыс вочавидзис: «Менам бензин быран выйын».
— «Эн мун!
— горӧді сылы.
— Колӧ сетны враглы бой».
А сійӧ дольӧ ассьыс: «Бензин быран выйын, кадыс прӧйдитіс, муна».
Ме дзикӧдз пузьылі, кор аддзи, мый сійӧ бергӧдчис да кутіс мунны гортлань.
Но сійӧ жӧ здукӧ «фокке-вульф» восьтіс би сылы мышсяньыс, и сійӧ веськыда сатшкысис муӧ.
Ми колим кыкӧн.
Бензин, збыльысь, вӧлі быран выйын и кадыс прӧйдитіс, но ме тӧді, мый противник дырсӧ оз жӧ вермы кутчысьны.
Сідзкӧ, ставыс зависитӧ сыысь, коді кутчысяс дырджык, коді расчётливӧйджык.
Враг, тыдалӧ, думайтӧ, мый ми выполняйтам аслыспӧлӧс приманкалысь роль, да оз атакуйт миянӧс, кытшлалӧ бокиті, бурджык здук кыйӧдӧ.
Тадзи прӧйдитіс ещӧ некымын минута.
Друг немецъяс кутісны мунны: бензиныс налӧн мӧдіс бырны али ылӧдны кӧсйисны миянӧс — ог тӧд.
Горӧді ёртлы: «Атакуйтам!»
Пансис бой.
Машинаӧс шыблалі сідзи, мый ог аддзы, кӧні небесаыс, кӧні муыс, да пырмунігмоз уськӧді противниклысь самолёт сылӧн жӧ территория весьтын.
Менам ведомӧй мӧдӧдчис гортлань, но кыдз сӧмын босьтіс курс, сійӧс уськӧдісны.
Та бӧрын сійӧ кӧкъямыс тӧлысь чӧж куйліс госпитальын, а ме лючки вои гортӧ.
Правда, вӧлі бырӧма став эбӧсӧй, сибдӧма гӧлӧсӧй, паськӧм кӧтасьӧма брӧдва, но век жӧ вои победаӧн!
«Фоккеръяслысь» муртса аддзылі бӧжъяссӧ — найӧ пышйисны да миян войска вылӧ эз шыбитны ни ӧти бомба...
Полкса командир висьталіс боевӧй выдержкалӧн ещӧ ӧти пример йылысь:
— Лётчик Шебеко ӧтчыд нуӧдіс группаӧс боевӧй задание вылӧ.
Истребительяс лэбисны кытшалӧм вражескӧй группировка весьтӧд.
Лётчик Геращенколӧн буретш тайӧ минутаас ӧткажитӧма моторыс.
Сылы быть ковмӧма пуксьыны.
Та йылысь сійӧ юӧртас радио пыр Шебеколы.
Сійӧ бергӧдас самолётсӧ да группаыскӧд ӧтлаын заводитас прикрывайтны Геращенкоӧс самӧй му бердӧдзыс — вӧтлыны немецъясӧс, кытчӧдз Геращенко оз во окопъясӧдз да дзебсьы сэтчӧ.
Сӧмын сэки миян группа лэбӧма водзӧ.
Бӧрынджык Геращенко миянлы висьталіс: «Окопъясас вӧлі артмӧма чорыд йи корка.
Ӧтилаысь ме казялі ыджыдкодь потӧмин, видзӧдлі сэтчӧ — аддза, пыдӧсас ва, а ва да йи корка костыс куш.
Ме чеччышті ваас да дзебси йи корка улӧ.
Кыла, воӧны немецъяс.
Найӧ менӧ корсьӧны, восьлалӧны веськыда менам юр весьтӧд, горзӧны, видчӧны.
Дыр корсисны, но сідзи и эз аддзыны: налы и юрас эз во, мый ме пукала йиа ваын».
Тадзи сійӧ пукалӧма пемдытӧдзыс, а войнас петӧма, локтӧма сиктӧдз.
Кутшӧмкӧ пӧч сетӧма сылы паськӧм.
Некымын недель чӧж сійӧ дзебсясьӧма, медбӧрын вуджӧма фронт линия да бӧр воис частьӧ...
Да, крепыд лётчикъяс вӧліны тайӧ полкын, бойясын испытаннӧй да закалитчӧм йӧз.
8. Свободнӧй «охота» йылысь
Ме водзӧ сувтӧдӧма мог: лэбавны свободнӧй «охота» вылӧ.
Тайӧ боевӧй уджыс меным вӧлі выльторйӧн на, та вӧсна зіля унджык тӧдмавны та йылысь ёртъяссянь, кодъяслӧн вӧлі нин опыт тайӧ боевӧй уджас.
Кор ме пӧртлі олӧмӧ задание наземнӧй войскаӧс видзӧм кузя, меным эз ковмывлы дыр корсьны врагӧс, сійӧ ачыс волывліс бой нуӧдан поле вылӧ разнӧйног мудеритӧмӧн, и ми асланым группаӧн долженӧсь вӧлі бырӧдны сійӧс, видзны сыысь миянлысь наземнӧй войскаӧс, юяс вомӧн вуджанінъяс.
«Окотникъяслы» жӧ сетлісны «охотничайтан» район, кӧні найӧ корсьлісны воздушнӧй противникӧс.
«Охотниклы» колӧ вӧлі тӧдны не сӧмын воздушнӧй обстановка, но и наземнӧй войскалысь действиеяссӧ.
Сэки сійӧ кокниджыка да ӧдйӧджык аддзывліс врагӧс, кыдз быттьӧ тӧдмавліс враглысь думъяссӧ му вылын обстановка серти.
«Охотникъяс» корсьлісны не сӧмын воздушнӧй противникӧс — найӧ пыравлісны ылӧдз враг тылӧ, фронт линиясянь уна дас километр ылнаӧ, да «охотитчисны» вражескӧй автомашинаяс бӧрся, эшелонъяс бӧрся, бырӧдлісны противниклысь ловъя вын да техника.
Свободнӧй воздушнӧй «охота» вылын сьӧкыд, но интереснӧ.
Корсьны врагӧс абу кокни.
Но кутан кӧ корсьны — аддзан.
Ме велалі корсьны врагӧс сэк нин, кор видзлывлі наземнӧй войскаӧс.
Сэки, на вӧсна ыджыд кывкутӧм чувствуйтіг, ме зільлі видзӧдны ас гӧгӧр кыдз позьӧ ылӧджык, медым водзвыв казявны вражескӧй самолётъясӧс, выиграйтны кад, аддзыны врагӧс, кор сійӧ эз на во сӧветскӧй наземнӧй войска весьтӧдз, да вӧчны противниклы кыдз позьӧ ыджыдджык воштӧмъяс.
«Охота» сы вӧсна и шусьӧ «свободнӧйӧн», мый лётчик ачыс свободнӧя бӧрйӧ цель да атакуйтӧм вылӧ кад.
Воздушнӧй охотниклы колӧ нӧйтны врагӧс наверняка.
Кор ме прикрывайтлі наземнӧй войскаӧс, то атакуйтлі немецъясӧс первойӧн, кӧть кутшӧм условиеясын ачым эг вӧв.
Тадзи вӧлі колӧ: любӧй условиеяс дырйи пырны бойӧ, любӧй донӧн вӧтлыны врагӧс миян наземнӧй войска дінысь.
Воздушнӧй «охотник» не должен атакуйтны, положениеыс кӧ сылӧн абу бур, — сійӧ немвиччысьтӧг вӧчӧ удар и немвиччысьтӧг бӧр петӧ бойысь.
Ставыс тані зависитӧ воляысь, опытысь, расчётысь.
Кор лэбан «охота» вылӧ, то зілян вуджны фронт линия медся «лӧнь» местаті, видзӧдан водзӧ, медым используйтны метеорологическӧй обстановка, му веркӧслысь фонсӧ.
Воздухлысь став «судтаяссӧ» «гӧрӧм» бӧрын медбӧрын аддзан цель — вражескӧй истребительясӧс; найӧ либӧ прикрывайтӧны противниклысь важнӧй объектъяс, либӧ бӧр нин мунӧны задание вылысь.
Сэсся лэччыштан увлань, медым корсьны немецкӧй бомбардировщикъясӧс да транспортнӧй самолётъясӧс.
Воздушнӧй противникӧс кӧ он аддзы, то атакуйтан мувывса цельяс.
Охотниклы колӧ бӧрйыны правильнӧй манёвр, атакуйтны врагӧс немвиччысьтӧг да тайӧн шӧйӧвоштыны сійӧс, а главнӧйыс — пасьвартны, бырӧдны сійӧс.
Татшӧм могыс воздушнӧй «охоталӧн».
abu
9. Затишье
Сійӧ лунъясӧ, кор менам важ полкын муніс напряжённӧй боевӧй удж, кор 2-ӧд Украинскӧй фронтса войска нуӧдісны бойяс Бухарест дорын, миян участок вылын век на вӧлі затишье.
Ми дасьтысим локтан ыджыд, напряжённӧй бойяс кежлӧ.
Воздушнӧй бойын унатор зависитӧ лётчиклӧн личнӧй качествоясысь, рискуйтны да асьсӧ жертвуйтны сылӧн дасьлунысь, победаӧ сылӧн воляысь.
«...Но повтӧмлун да отвага — героизмлӧн тайӧ сӧмын ӧти бок.
Мӧд бокыс — сэтшӧм жӧ важнӧй — сійӧ кужӧмлун.
Повтӧмлун, шуӧны, каръяс босьтӧ.
Но тайӧ сӧмын сэки, кор повтӧмлун, отвага, рискуйтны дасьлун ӧтлаасьӧны зэв бур тӧдӧмлунъяскӧд».
Тайӧ кывъясыс, кодъясӧс висьталіс Сталин ёрт лётчик-геройяс Чкаловӧс, Байдуковӧс да Беляковӧс, наӧн Севернӧй полюс вомӧн лэбӧм бӧрын, примитігӧн, чуксалісны миянӧс мудзлытӧг велӧдчыны да дасьтысьны локтан ыджыд бойяс кежлӧ.
Артавны сӧмын асланым смеллун да весиг важ опыт вылӧ оз вӧлі позь.
Колӧ вӧлі корсьны выль тактическӧй приёмъяс, бура велӧдны противниклысь поведениесӧ.
Меным окота ӧдйӧджык заводитны боевӧй удж выль полкын, сетны боевӧй крещение менам выль самолётлы.
Но пока ме нуӧда том лётчикъяскӧд теоретическӧй занятиеяс, следита параяслӧн тренируйтчӧм бӧрся, тренируйтча ачым, разбирайта полётъяс.
Том лётчикъяс кывзысьлісны опытнӧй пилотъяслӧн быд кывйӧ.
Тайӧ тшӧктывліс менӧ ещӧ бурджыка гӧтӧвитчыны занятиеяс кежлӧ, анализируйтны ассьым опытӧс, тӧдмавны, мый тайӧ опытсьыс медводз колӧ сетны том йӧзлы.
Ме вӧчлі аслам важ правилӧ серти: велӧді йӧзӧс и ачым велӧдчи.
Бура велӧдчисны быдмысь, способнӧй лётчикъяс Стеценко, Громаковский, Орлов, Кромаренко.
Громаковскийкӧд, смел, скромнӧй да грамотнӧй лётчиккӧд, ӧдйӧ ми дружитчим.
Меным сійӧ кажитчывліс сыысь, мый уна уджавліс ассьыс тӧдӧмлунъяс кыпӧдӧм вылын.
Стеценко занятиеяс вылын кывзывліс сюся, а шойччигӧн кужліс гажӧдчыны.
Сійӧ зэв ёна радейтліс лэбавны, та вӧсна частӧ дӧзмӧдчывліс команднӧй пунктын да корліс: «Командир ёрт, лэдзӧй лэбалыштны».
Менам вотӧдз некымын лун водзджык Кромаренко воӧма госпитальысь.
И сійӧ и Орлов вӧліны отважнӧй грамотнӧй лётчикъяс.
Ставныс найӧ упорнӧя совершенствуйтісны пилотируйтан техника.
Командир, коді вӧлі пыдісянь ставсӧ думайтысь да наблюдайтысь морт, кыдзкӧ ӧтчыд шуис меным:
— Ті казявлінныд, мый коллектив кӧ бур, то найӧ, кодъяс слабджыкӧсь, вӧтчӧны мукӧдъяс бӧрся?
Меным ӧткымынысь паныдасьлісны лётчикъяс, кодъяс шулывлісны: «Сійӧ бура вӧчис, а ме эськӧ вӧчи ещӧ бурджыка».
Бойясын — а сэні прӧверяйтсьӧны лётчиклӧн став качествоясыс — тыдовтчис, мый тайӧ пустӧй кывъяс.
Татшӧм лётчикъясыс оз босьтны мукӧдъяслысь опытсӧ и оз юксьыны асланыс опытӧн.
Найӧ асьныс оз быдмыны и оз отсавны быдмыны мукӧдъяслы.
Татшӧмъясыслы и колӧ вӧтчыны мукӧдъяс бӧрся.
Ме сюся наблюдайтлі аслам ёртъяс бӧрся, зільлі бура тӧдмавны на пӧвстысь быдӧнӧс.
Ёна кажитчывліс меным том ординарец Давид Хайт.
Сійӧ вӧлі зэв тӧждысьысь морт: некор эз ковмывлы тшӧктыны сійӧс мыйкӧ вӧчны — Давид ставсӧ гӧгӧрволіс ачыс да ставсӧ помнитліс, и ме чувствуйті, мый сійӧ бура велаліс ме дінӧ.
Ог тӧд, кор сійӧ вевъявліс меысь гусьӧн вурны меным подворотничок, чиститны обмундирование, мӧдногӧн кӧ, тӧждысьны став сійӧ мелочьяс вӧснаыс, кодъясӧс вӧчны, кажитчис, эз вӧв сылӧн кадыс, сы вӧсна мый нагрузкаыс сылӧн эз вӧв этша.
Сійӧ вӧлі КП-ын посыльнӧйӧн, и сылы частӧ сетлывлісны поручениеяс.
Выполняйтліс найӧс тэрыба да стӧча.
Мукӧддырйиыс дзонь лун чӧж вӧлі котралас аэродром вылын либӧ ноксяс лейтенант Васьколӧн самолёт дорын.
Давид вӧлі активнӧй комсомолецӧн да зіля участвуйтліс став мероприятиеясын, кодъясӧс нуӧдліс миян частьса комсомольскӧй организация.
Сійӧ зэв ёна радейтліс техника, ӧдйӧ велӧдліс сійӧс.
Кыдзкӧ ӧти рытӧ, напряжённӧй боевӧй подготовка бӧрын, кодыр и Хайтлы, кыдзи КП-ын посыльнӧйлы, ковмис уна котравны, пырмунігмоз ме шуи сылы:
— Давид, тэныд колӧ велӧдны шофёрскӧй делӧ.
Чайта, мый тэ сійӧс зэв регыдӧн велӧдан.
— Ме, командир ёрт, мотоцикл вылын кӧсйи эськӧ ветлыны.
Сэки эськӧ тэрыбджыка куті выполняйтны поручениеястӧ.
Тайӧ лунсяньыс ме частӧ аддзывлі, кыдзи Давид ноксьӧ мотоцикл дорын.
Ӧтчыд ме вӧлі муна КП-ӧ.
Менӧ панйис мотоциклист — тайӧ вӧлі менам ординарец Давид.
Сійӧ казяліс менӧ, эновтіс управлениесӧ да, кияссӧ коскас пуктӧмӧн, тшапа кежӧдіс мотоциклсӧ КП-лань.
Чеччыштіс машина вывсьыс, воис ме дінӧ да, «смирно» команда серти сувтӧмӧн, доложитіс:
— Командир ёрт!
Ординарец Хайт.
Задание пӧртӧма олӧмӧ, мотоцикл велӧдӧма.
— Да тэ прӧстӧ молодеч!
Кор тэ вевъялін тадзи тренируйтчынысӧ?
Сійӧ кыпыда серӧктіс, а сэсся серьёзнӧя шуис:
— Командир ёрт, ӧд ті асьныд меным шулінныд, мый комсомолец должен кужны шедӧдны цель.
10. Гвардейскӧй знамя
1944 вося сентябрь тӧлысь заводитчигӧн полклы, кӧні ме куті служитны, вӧлі присвоитӧма гвардейскӧй звание.
Ми поздравляйтім ӧта-мӧднымӧс, настроениеным вӧлі праздничнӧй.
Рытнас Асеев вӧчис доклад сӧветскӧй офицерлысь личнӧй качествояс воспитайтӧм йылысь, сы йылысь, мыйӧ обязывайтӧ миянӧс гвардейскӧй знамя.
Доклад бӧрын унаӧн выступайтісны.
Казьтылісны кольӧм да сёрнитісны локтан бойяс йылысь.
Ми ёна виччысим гвардейскӧй знамя.
Некымын лун мысти миянлы сеталісны гвардейскӧй значокъяс.
Авиасоединениеса штабсянь юӧртісны, мый авиасоединениеса командирӧс вежысь регыд кутас вручайтны миянлы гвардейскӧй знамя.
Ставнас полк кыпыда дасьтысис тайӧ ыджыд праздник кежлас.
Генерал-майор локтіс лунын.
Частьса личнӧй состав построитчис КП-ысь неуна бокынджык.
Ми эг вештылӧй синъяснымӧс знамя вылысь, коді сулаліс восьса машина вылын да кодӧс вӧлі гартыштӧма защитнӧй рӧма чехолӧ.
Вӧлі индӧма знаменоснӧй группа штабса начальник веськӧдлӧм улын.
Титоренко да Азаров — ассистентъяс. Ме — знаменосец.
Ми сувтім стройлӧн веськыд флангӧ.
Полкса командир матыстчис генерал дінӧ да рапортуйтіс.
Генерал-майор поздравитіс миянӧс.
Знамя вылысь босьтісны чехол, алӧй кумач кутіс шпоракывны тӧвйылын.
Кыпыд, вынйӧра «ура» юрӧбтіс аэродром весьтын.
Знамясӧ вручитісны полкса командирлы.
Ӧти пидзӧс вылас лэччӧмӧн сійӧ торжественнӧя окыштіс знамясӧ.
Ми тшӧтш кусыньтім пидзӧсъяснымӧс.
Полкса командир заводитіс гораа, сьӧлӧмсяньыс шуавны гвардеец клятвалысь кывъяссӧ.
Ми шуалім сы бӧрся.
Ӧтлаын, гораа юргис миян клятваным, клятва воинъяслӧн, кодъяс дасьтысисны медбӧръя, решающӧй бойяс кежлӧ.
Ме примиті командир киысь знамя, и миян знаменоснӧй группа прӧйдитіс строй водзӧд.
Быд ряд встречайтіс знамясӧ гора, кыпыд «ураӧн».
Тайӧ вӧліны зэв гажа, вунӧдлытӧм минутаяс.
11. Стажёр
Некымын лун мысти миян дінӧ воис стажируйтчыны способнӧй лётчик майор Яков Филиппов.
Сылӧн эз на вӧв боевӧй опытыс, и меным тшӧктісны босьтны сійӧс ведомӧйӧн заданиеяс вылӧ лэбалігӧн.
Но лэбавны ковмывліс этша, та вӧсна Филиппов ветлӧдліс жугыль: сійӧ дугдывтӧг виччысис приказ, медым лэбны задание вылӧ.
Медбӧрын пӧлучиті задание лэбны Филипповкӧд «охота» вылӧ.
Босьті наземнӧй да воздушнӧй обстановка йылысь медбӧръя даннӧйяс.
Найӧс пасъялі карта вылӧ: «охота» вылӧ торйӧдӧм полосаын эмӧсь аэродромъяс, зениткаяс, сэті прӧйдитӧны миртуй да кӧрт туй.
Тӧдвылын кута миян штурмовикъяслысь да бомбардировщикъяслысь действуйтан районсӧ.
Воздухын кӧ паныдасясны «илъяс» либӧ «Петляковъяс», то колӧ виччысьны, мый паныдасясны и вражескӧй истребительяс: найӧ векджык зільӧны вӧтлысьны миян штурмовикъяс да бомбардировщикъяс бӧрся.
Лэбим водз асылын.
Воздухын лӧнь.
Вражескӧй самолётъяс оз тыдавны.
Весиг зениткаяс оз лыйлыны.
Пырим квайтымын кымын километр немецъяс тылӧ.
Решиті атакуйтны мувывса цель.
Скорость миян бур.
Немвиччысьтӧг веськалім кӧрт туй станция вылӧ.
Сэні туй вылын сулалӧны дас кык кымын эшелон, некымын паровоз, кодъяс дасьӧсь вӧрзьӧдчыны.
Ӧні зениткаяс восьтасны би.
Ньӧти нюжмасьтӧг радио пыр передайті Филипповлы: «Вӧчам противозенитнӧй манёвр».
То ӧтарӧ, то мӧдарӧ мӧдім шыблавны ассьыным самолётъясӧс, и зениткаяс, збыльысь, восьтісны би, снарядъяс кутісны взрывайтчыны машинаысь бӧрынджык.
Врагӧс колӧ ылӧдны — виччысьыштны, кор составыс петас станциясьыс.
Лэбим бокӧ.
Видзӧдам станциялань.
Зениткаяс дугдісны лыйсьыны, но ни ӧти эшелон оз вӧрзьӧдчы.
А кадыс, кодӧс вӧлі сетӧма «охота» вылӧ, кутіс помасьны.
Видзӧда — разъездын сулалӧ ещӧ ӧти состав.
Командуйті ведомӧйлы: «Тупкы, муна атакаӧ».
Атакуйтны ковмис бреющӧйӧн лэбигӧн.
Восьті би — аддза, снарядъяс веськалісны вагонъясӧ.
Кор ме лэби на весьтӧд, менӧ лайкнитӧдіс — некымын вагон взорвитчисны.
Сідзкӧ, эшелоныс вӧлӧма боеприпасъяс тыра.
Филиппов бойын вӧлі первойысь на, та вӧсна, кор ми бӧр воим гортӧ, сійӧ дугдывтӧг висьтавліс миян «охота» йылысь, сы йылысь, кыдзи миян кузя лыйлісны, да тӧдчӧдліс, мый став зениткаяс буретш лыйлісны менам самолёт кузя.
— Гӧгӧрвоисны, гадъяс, мый ті ведущӧй!..
А мыйла ті энӧ атакуйтӧй станция вылысь эшелонъяссӧ?
— Оз позь ышмыны.
Цельыс, дерт, вӧлі бур, но миянӧс тайӧ здукӧ уськӧдісны эськӧ.
«Охотниклы» колӧ лоны предусмотрительнӧйӧн да выдержаннӧйӧн.
12. Командировка
Прӧйдитіс некымын лун.
Ӧти асылӧ, политинформация бӧрын, менӧ корисны командир дінӧ.
Пӧлучиті приказ: дас самолёта группаӧн пыр жӧ лэбны 3-ӧд Прибалтийскӧй фронтӧ.
Прибалтикаын фашистъяс чорыда водзсасьӧны.
Но миян войска, нюръяс, вӧръяс, тыяс да мукӧд сьӧкыд условиеяс вылӧ видзӧдтӧг, зырӧны немецъясӧс.
Враг бӧрыньтчис.
3-ӧд Прибалтийскӧй фронтлӧн ӧти участокӧ немецъяс шыбитісны ассьыныс опытнӧй «охотникъясӧс».
Менам группа водзӧ сувтӧдӧма мог — весавны воздух вражескӧй самолётъясысь, сетны позянлун свободнӧя действуйтны миян авиациялы.
— Медбӧрын воис жӧ кад! — шуи ме Чупиковлы.
— Настӧящӧй делӧтӧг дзикӧдз дӧзми пукавны.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да нюммуніс:
— Лэбанныд стӧч 10 часын.
Чукӧртчӧм вылӧ кадыс тырмымӧн.
Тіянкӧд тшӧтш лэбасны техникъяс «Ли–2» пассажирскӧй самолёт вылын.
Верманныд сьӧрсьыд босьтны Зорькаӧс.
— Зэв бур!
Ребята лоасны дӧвӧленӧсь — став «овмӧсӧн» лэбам!
Пӧлучиті индӧдъяс трасса вылын воздушнӧй обстановка йылысь.
Пока техникъяс дасьтӧны самолётъяс, чукӧрті лётчикъясӧс.
Ми подробнӧя тӧдмасим картаӧн, пасъялім сы вылӧ маршрутнымӧс, тӧдмасим лэбан туйӧн да матысса кадӧ действуйтан районӧн.
Командир висьталіс бӧръя пӧсь кывъяс, и ми мунім машинаяс дорӧ, медым медбӧръяысь прӧверитны найӧс.
Ме дінӧ воис Хайт:
— Разрешитӧй шыӧдчыны, командир ёрт?
Ме ог лэб тіянкӧд...
Ті лоанныд менам рӧднӧй местаяс весьтын, Рига весьтын...
— Волнуйтчӧмысла сійӧ джӧмдіс, едждӧдіс.
— Нӧйтӧй фашистъясӧс, командир ёрт!
Казьтыштлӧй менӧ, а ме век кута думайтны тіян йылысь.
Нуӧді Хайтӧс самолёт борд улӧ, успокаивайта сійӧс.
Ме кывлі, мый сылӧн висьӧ сьӧлӧмыс.
— Тэныд сьӧкыд лои, Давид?
Сійӧ зільӧ нюммунны:
— Да, сьӧлӧмӧй дурыштӧ, клапанъяссӧ колӧ вежны.
Видзӧда тайӧ смел зонкаыслӧн тӧлка, шог чужӧмас.
Ме вӧлі тӧда, мый войнаӧдз сійӧ оліс бать-мамыскӧд Ригаын.
Сылӧн батьыс — столяр-краснодеревщик.
Мамыс вӧчис гортса уджъяс, быдтіс писӧ.
Кор немецъяс пырисны Латвияӧ, Хайтлы вӧлі ар дас куим.
Сійӧ решитӧма мунны Сӧветскӧй Армияӧ да висьталӧма та йылысь батьыслы.
Батьыс ошкӧма сылысь кӧсйӧмсӧ.
Мамыс, горӧн бӧрдіг, кевмысьӧма пиыслы, медым сійӧ эз мун гортсьыс.
Батьыс уговоритӧма мамсӧ.
Давид, ёртыскӧд сёрнитчӧм бӧрын, рытнас мунӧма гортсьыс.
Пос дорын, кодӧс вӧлі босьтӧмаӧсь немецъяс, фашистъяс восьтӧмаӧсь детинкаяс кузя би.
Давидлысь ёртсӧ виӧмаӧсь, а сылы удайтчӧма пышйыны.
Сійӧ суӧдӧма рижаналысь ичӧтик отряд да накӧд петӧма сӧветскӧй войскалӧн расположение районӧ.
Тадзи Давид веськалӧма миян частьӧ, лоӧма «полклӧн пиӧн».
Тані сійӧ пырӧма комсомолӧ.
Полкын Хайтлы вӧлі, кыдзи рӧднӧй гортас.
Давид тӧдіс, мый Ригаын фашистъяс виалісны еврейясӧс, и шогсис аслас рӧднӧйяс вӧсна.
Та вӧсна сійӧ и сэтшӧма волнуйтчис, кор тӧдліс, мый лётчикъяслӧн группакӧд ме лэба тышкасьны фашистскӧй «окотникъяслы» паныд, мый кута участвуйтны сылысь рӧднӧй карсӧ мездӧм вӧсна бойясын...
Час мысти ми вӧлім дасьӧсь нин лэбны.
Миянӧс колльӧдісны лётчикъяс.
Кыліс команда: «Самолётъясӧ!»
Ме прӧщайтчи аэродром вылын кольччысь ёртъяскӧд, кутлі Давидӧс да пукси кабинаӧ.
Давид волнуйтчиг мыйкӧ горзіс меным.
Ми кыпӧдчим воздухӧ да босьтім курс войвылӧ...
Пуксим полевӧй аэродром вылӧ, коді вӧлі Латвийскӧй да Эстонскӧй ССР-яслӧн граница вылын.
Тані мунӧны зэв чорыд бойяс.
Миян войска наступайтісны Рига вылӧ.
Самолётъяс аэродром вылын абу уна — пӧшти ставыс лэбӧмаӧсь боевӧй задание вылӧ.
— Ас кадӧ воинныд, зэв ас кадӧ!
— шуалісны миянлы ёртъяс, кодъяс вӧліны аэродром вылын.
Сэки пуксис «Ли–2», рулитіс сулаланінӧ, и ме кылі дружнӧй серам: «Ли–2» гӧгӧр туплясис-котраліс, мусӧ чолӧмаліг, лэбӧмысь ышмӧм миян порыштчӧм гӧна ошпи.
Авиасоединение штабын меным висьталісны:
— Тіян водзын сулалӧ серьёзнӧй мог.
Фашистъяс шыбитісны татчӧ зэв опытнӧй воздушнӧй кӧинъясӧс.
Найӧ ёна мешайтӧны миянлы.
Тӧдмасьӧй боевӧй обстановкаӧн да аски асывсянь заводитӧй действуйтны.
13. Немецкӧй «охотникъяскӧд» бой
Первой лунӧ ми бура, подробнӧя тӧдмасим лэбалан районӧн, а аскинас заводитім корсьны противникӧс.
Менам первой лэбзьылӧм эз вӧв удачнӧй.
Титоренкокӧд вуджим фронт линия.
Кымӧръясыс эз быдлаын вӧвны кызӧсь, и ми прӧйдитлім на вомӧн.
Корсям фашистскӧй самолётъясӧс.
Лэбалам разнӧй вылнаті, разнӧй туйӧд.
Пырим вражескӧй аэродром районӧ да мӧдім кыйӧдны врагӧс, медым уськӧдны сійӧс воздухӧ кыпӧдчигӧн.
Ми олім враг территория весьтын пӧшти час чӧж да бӧр воим гортӧ, кыдзи шуласны, кушӧн.
Вӧлі зэв ӧбиднӧ, мый эз удайтчы паныдасьны врагкӧд.
Сентябрь 22 лунӧ лэби том лётчик Шараповкӧд — сійӧ зэв бура кутчысис параын.
Ми противник территория весьтынӧсь.
Кӧкъямыс вражескӧй самолёт матыстчисны фронт линиялань.
Видзӧдлі гӧгӧрбок да пыри налы мышсяньыс.
Немецъяс, кодъяс век на эз казявны миянӧс, спокойнӧя лэбисны водзӧ.
Но миянӧс аддзисны му вывсянь вражескӧй зенитчикъяс.
Сёрминныд!
Ме дзик матыстчи бӧръя самолёт дінӧ да восьті сы кузя би.
Самолёт гартовтчис да суніс увлань, веськыда вӧр весьтӧ.
Лётчик чеччыштіс парашютӧн.
Мукӧдъясыс мӧдісны пышйыны.
Кыпӧдчи вылӧджык.
Видзӧда — оз тыдав менам ведомӧй.
Меысь бӧрынджык взрывайтчӧны зенитнӧй снарядъяс.
Сьӧлӧм вылын абу спокойнӧ: Шараповӧс, тыдалӧ, уськӧдісны вражескӧй зенитчикъяс.
Ме должен мынтыны водзӧс ёрт вӧсна, ог мун бой сеттӧг!
Тайӧ кадӧ воздухын мыччысисны квайт «фокке-вульф».
Найӧ мунісны фронт линиялань.
Ме ӧтнам, менӧ тупкысь некод абу.
«Уськӧдны ведущӧйсӧ» командуйті аслым.
Пыри мышсяньыс, вражескӧй территорияладорсянь.
Ведущӧйыс казяліс менӧ.
Зільӧ кыпӧдчыны вылӧджык, но ме вӧтӧді сійӧс да восьті би, и фашистскӧй самолёт сунгысис увлань.
Лётчикыс чеччыштіс парашютӧн.
Мукӧд вит «фоккерыс» пышйисны.
Найӧ, тыдалӧ, чайтісны, мый ме абу ӧтнам.
Но бара мыччысисны нёль «ФВ–190».
Тайӧ, тыдалӧ, вражескӧй «охотникъяс», кодъясӧс корисны радио пыр.
Заводиті бой тайӧ нёль самолётыслы паныд.
«Фокке-вульфъяс» босьтчылісны кыпӧдчыны меысь вылӧджык, но таысь нинӧм эз артмы.
Ӧти вражескӧй «охотник» торйӧн ёна зільӧ кыпӧдчыны вылӧджык, медым сысянь атакуйтны менӧ.
Кор ме вӧлі водзсася мукӧд куим истребительыслы паныд, сійӧ лэбис неуна бокӧджык да заводитіс кыпӧдчыны вывлань.
Снаряд визьяс вундісны сынӧдсӧ.
Ме гӧгӧрвои немецлысь мудеритӧмсӧ, уськӧдчи сы вылӧ да вӧтлі рытыввылӧ.
Правда, уськӧдны эг вермы сійӧс.
Мукӧд истребительясыс вӧчисны оборонительнӧй кытш да заводитісны ылӧдны менӧ пыдӧджык асланыс территория вылӧ.
Менам «охотничайтан» кад мӧдіс помасьны.
Друг крута тӧвзьышті вывлань, мый враг тайӧс ньӧти эз виччысь.
Фашистъяс чайтісны, мый ме кӧсъя атакуйтны найӧс, да ӧдйӧджык усйысисны гортланьыс.
Мӧдӧдчи гортӧ и ме.
Век думайті ведомӧй йылысь, мый вермис лоны сыкӧд.
Аэродром вылӧ сійӧ эз лок.
Тайӧ лунӧ став лётчикъяс доложитісны меным задание успешнӧя олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Миян группа уськӧдіс некымын вражескӧй самолёт.
Ме запомниті «фокке-вульфъяскӧд» бой нуӧдан места, и некымын лун мысти, кор миян войска мездісны сійӧ районсӧ немецъясысь, ми сэні паныдасим йӧзкӧд, кодъяс видзӧдӧмаӧсь воздушнӧй бой бӧрся.
Пӧрысь крестьянин висьталіс:
— Тайӧ вӧрас вӧліны уна немецъяс.
И кор мыччысисны кӧкъямыс самолёт, а на дінӧ мышсяньыс воисны ещӧ кыкӧн, сэки ёна мӧдісны лыйлыны зениткаяс.
Ме эг вермы тӧдмавны, кутшӧм самолётъяс миян, кутшӧм — немецъяслӧн.
Аддза — снаряд веськаліс бӧръя самолётас.
Лётчик чеччыштіс парашютӧн.
А фрицъяс гӧрдлӧны-радлӧны: «Рус-рус!»
Сӧветскӧй лётчик, муӧ воӧм бӧрын, котӧртіс вӧрӧ.
Мый сыкӧд лои водзӧ — ог тӧдӧ.
Видзӧдам, тыдовтчис ещӧ ӧти парашютист.
Менам сьӧлӧмӧй весиг ёкмуніс: думайта, ещӧ ӧти сӧветскӧй лётчикӧс уськӧдісны.
Нывбабаяс бӧрддзисны.
А немецъяс дӧвӧленӧсь, бызгӧны, чуньяснас парашютист вылӧ индӧны.
И друг казялім — му вылӧ лэччис фриц.
Кутшӧма сэки ми радлім!
А кор немецъяс ныр улӧ лэччис коймӧд парашютист, немец жӧ, найӧ шога кутісны шуавны: «Капут, капут!»
Тайӧ ставыс, мый удайтчис миянлы тӧдмавны ёрт йылысь.
14. Чорыд бойясын
Меным ковмис бӧрйыны выль ведомӧйӧс.
Тӧдвылын куті лётчик Иван Щербаковӧс.
Сійӧ вӧлі авиационнӧй школаса важ, опытнӧй работникӧн да гӧтӧвитіс уна дас боевӧй лётчикӧс.
Ачыс сійӧ веськаліс фронт вылӧ неважӧн на.
Иван Щербаков слабакодь кыліс пельнас, но воздухын шлемофонъяс отсӧгӧн кыліс зэв бура.
Пилотируйтіс сійӧ бура, но ме кӧсйи прӧверитны сылысь боевӧй качествояссӧ.
Висьталісны, мый сійӧ ёна горячитчӧ бойын, мыйӧн аддзас противникӧс — пыр жӧ уськӧдчӧ сы вылӧ.
Тайӧ обстоятельствосӧ колӧ вӧлі артыштны.
Лэбим ми сыкӧд кыкӧн.
Враг территория весьтын ме аддзи водзысь кык вражескӧй самолёт, кодъяс лэбисны миянысь улітіджык.
Щербаков вӧлі насянь неуна матынджык.
Эг на вевъяв донъявны обстановкасӧ, кыдзи кылі Иванлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ горӧдіс меным:
— Тупкы, ме атакуйта!
— и уськӧдчис немецъяс вылӧ.
Ӧти вражескӧй самолёт уси.
Но тайӧ здукӧ Щербаков вылӧ уськӧдчисны кык выль самолёт — найӧ пырисны сылы мышкас боксяньыс.
Передайті сылы: «Щерба, мышкад фрицъяс!»
— да матыстчи ӧти самолёт дінас мышсяньыс.
Первой жӧ очередьӧн уськӧді сійӧс.
Тайӧ кадӧ вылісянь уськӧдчисны ме вылӧ ещӧ кык самолёт.
Ме пані накӧд бой.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ бойыс миянлы, сы вӧсна мый менам ведомӧй аслас неправильнӧй тактическӧй действиеӧн дзугис став порядоксӧ.
Аэродром вылӧ воӧм бӧрын ме кори ас дінӧ Щербаковӧс да дыр сёрниті сыкӧд.
Бура, быд мелочӧдз, разберитім ассьыным бой.
— Пыр кутӧй тӧдвылын, — висьталі ме: — оз позь дзугны паралысь боевӧй порядоксӧ.
Бура тышкасисны Александрюк да Васько, и ме вайӧдлі мукӧдлы пример вылӧ найӧ действиеяслысь спаянностьсӧ да согласованностьсӧ.
Тадзи, ассьыным мастерство кыпӧдіг, ми нӧйтім врагӧс.
...Лунтыр ми воздухынӧсь.
Мусянь зэв выліті вуджам фронт линия.
Му вылын мунӧ чорыд бой — бура тыдалӧ снарядъяслӧн взрывайтчӧмыс.
Быдлаын пӧжаръяс: отступайтысь немецъяс сотӧны керкаяс, станцияяс, складъяс.
Биыс ыпъялӧ лунын и войын.
Рига весьтӧд лэбалігӧн частӧ казьтыла ассьым ординарецӧс.
Корся воздушнӧй противникӧс...
Первой, Мӧд да Коймӧд Прибалтийскӧй фронтъясса войска вӧчӧны враг кузя удар бӧрся удар.
Некымын лун чӧжӧн миян группа весаліс немецкӧй «охотникъясысь» фронтлысь миянлы индӧм участоксӧ.
Ми уськӧдім дас кык вражескӧй самолёт.
Фашистскӧй «охотникъяс» пӧшти дугдісны волывлыны миян территория вылӧ.
Найӧ кутісны пышъявны бойысь, и став сертиыс тыдаліс, мый найӧс лои чорыда деморализуйтӧма.
15. «Гортӧ»
Лётнӧй лун помалӧм бӧрын ми мунам шойччыны посёлокӧ.
Миян дворын олӧ рыжӧй ичӧтик пон.
Нимыс сылӧн Джек.
Первойсӧ сійӧ повліс Зорькаысь, эравліс, кор аддзывліс сійӧс, дзебсьывліс пельӧсӧ.
Но кор ошпи решитіс кабыртлыны сійӧс, кыдзи Кнопкаӧс, Джек мӧдіс эргыны сы вылӧ, а сэсся пиньяснас кутчысис Зорькалы пеляс — аддзис доймана места.
Ошпи горӧдіс да пышйис сыысь.
Некымын лун чӧж найӧ гусьӧникӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
А ӧти асылӧ ме аддзи тешкодь картина: ошпи узис, а сыкӧд орччӧн, Зорька лапа вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, вуграліс Джек.
Джек кутіс ветлывлыны миянкӧд аэродром вылӧ.
Сійӧ первойӧн чеччыштліс машина вылысь да Зорькакӧд ӧтлаын котравлісны самолётъяс гӧгӧр.
Понйыс вӧлі тӧлка, лабутнӧя босьтліс ассьыс порциясӧ, сёйліс сійӧс бокын, ӧдйӧ велаліс служитны бӧр лапаяс вылас.
Тешкодь вӧлі параыс — Зорька да Джек!
Укшаль ошпи да визув ичӧтик пон тэрмасьӧны аэродром кузя столӧвӧйӧ.
Зорька нырнас корсйӧдліг быттьӧ гӧгыльтчӧ, а Джек котӧртӧ тэрыба восьлалігтыр, бӧжыс сылӧн чикыльтчӧма.
Немвиччысьтӧг Джек курччас ошпилысь пельсӧ, сійӧ ӧвтыштас лапанас, и заводитчас тыш.
Бӧрынджык, тыдалӧ, казяласны да панласигтыр мӧдасны котӧртны столӧвӧйӧ.
Кӧзяйка, пӧрысь да слаб нывбаба, коді зэв сьӧкыда олӧма немецкӧй оккупация дырйи, висьталіс, мый кор тані вӧлӧмаӧсь немецъяс, фашистскӧй офицер ӧтчыд муртса абу виӧма понсӧ: мыйвынсьыс сійӧ чужйӧма сапӧга кокнас Джеклы.
Дыр куйлӧма Джек места вылас, а сэсся кытчӧкӧ вошӧма.
Бӧр воӧма гортас слабиник, омӧльтчӧм, кор нин немецъясӧс вӧлі вӧтлӧма тайӧ местаяссьыс.
...Прӧйдитіс ещӧ некымын лун.
Бойяс мунісны матын Ригасянь.
Командованиелысь заданиесӧ пӧртӧма олӧмӧ, пӧлучиті приказ группакӧд бӧр воны асланым частьӧ.
Муртса на заводитіс югдыны, а ми вӧлім нин аэродром вылын.
Босьтім сьӧрысь и Джекӧс — кӧзяйка пӧдаритіс сійӧс миянлы.
Ми грузитім ассьыным «овмӧснымӧс» «Ли–2» вылӧ, пӧся янсӧдчим лётчикъяскӧд да мӧдӧдчим «гортӧ».
16. Батьсянь письмӧ
Миян часть сулаліс важ местаас.
Век на вӧлі затишье.
Ёна нин виччысьӧмаӧсь миянӧс.
Полк ставнас, аэродром вылӧ построитчӧмӧн, встречайтіс менсьым группаӧс.
Ме здоровайтчи лётчикъяскӧд да дженьыдика рапортуйті командирлы командировкаса результатъяс йылысь.
Чупиков ошкыштіс миянлысь группаӧс да, менсьым киӧс крепыда кутліг, шуис:
— Немецкӧй «окотникъяслы» паныд бойяслӧн тактика да методъяс йылысь доложитанныд аски конференция вылын.
Сэні, кытчӧ пуксис «Ли–2», чукӧртчисны уна йӧз.
Джек мыжапырысь вӧрӧдыштіс бӧжнас: воздухын сыкӧд вӧлі «морскӧй висьӧмлӧн» приступ.
Зорька жӧ вӧлі зэв рад: сійӧ тӧдіс «гортсӧ» да котраліс ӧти лётчик дінсянь мӧд дінӧ.
Кодкӧ вайис Кнопкаӧс.
И кодыр ошпи привычка сертиыс курччис Кнопкаӧс да сійӧ мӧдіс ивзыны, Джек кыкысь чеччыштӧмӧн воис Зорька дінӧ.
Мурзігтыр сійӧ кутіс нетшкыны ошпиӧс пельӧдыс.
Зорька мурӧстіс да лэдзис Кнопкаӧс, но Джек вылӧ эз уськӧдчы: найӧ мирнӧя пуксисны орччӧн.
Долыда встретитіс менӧ Хайт.
Сійӧ сетіс меным дзонь пачка письмӧяс.
Первой ме лыдди батьлысь письмӧ.
abu
Сылӧн юӧртӧмыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Ыджыд вок Яков пӧгибнитӧма 1942 воын Сталинград вӧсна бойясын.
Бать гижис сідзжӧ сы йылысь, мый бӧр воисны некымын морт, кодъясӧс нулісны немецъяс рабствоӧ ӧтлаын Григорий воккӧд.
Найӧ висьталӧмаӧсь, мый Григорий веськалӧма сӧветскӧй йӧзлӧн группаӧ, кодъясӧс фашистъяс мӧдӧдӧмаӧсь Люблино бердса концлагерӧ, тыдалӧ, Майданекӧ.
Тайӧн ставсӧ нин вӧлі висьталӧма.
Найӧ висьталӧмаӧсь, мый Григорий вӧлӧм сэтшӧм слаб, сэтшӧма омӧльтчӧма, мый ӧдвакӧ и воис Майданекӧдзыс.
Яков да Григорий йылысь бать юӧртіс дженьыда да скупа.
Тыдалӧ, сылы сьӧкыд вӧлі гижнысӧ та йылысь.
Быдӧн гӧгӧрвоас, мый ме пережиті, кор кывлі вокъяс пӧгибнитӧм йылысь, торйӧн нин сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс Григорий.
Бать помалӧма письмӧсӧ тадзи: «Тэ понда, пиӧй, и менӧ уважайтӧны.
Но, ассьыд делӧ вӧчигӧн, помнит, мый он аслыд личнӧ тэ воюйт, он аслад слава ради, а ставнас миян сӧветскӧй отечество ради».
Воис письмӧ и важ однополчанасянь.
Василий Мухин, кыдзи и век, пӧся гижис, мый ёртъяс менӧ казьтывлӧны, мый воюйтӧны найӧ оз омӧля, торйӧн нин бура воюйтӧ Евстигнеев.
Боевӧй вылет водзвылын, тыдалӧ зэв ёна тэрмасиг, Василий содтӧд гижыштӧма: «Зэв ёна жалита, мый ог вермы вуджны тэ дінӧ.
Тэтӧг меным гажтӧм и му вылын и воздухын.
Кытӧн эськӧ индыны миянлысь аддзысьӧм — Ображеевкаын, Гомельын али Берлинын».
Абу вунӧдӧма менӧ и пӧрысь колхозник Конев: век корӧ гӧститны, юӧртӧма сы йылысь, кыдзи уджалӧ налӧн колхозыс фронтлы вылӧ.
Рытывбыд менам группаса лётчикъяс юксисны ёртъясыскӧд 3-ӧд Прибалтийскӧй фронтса бойяс йылысь впечатлениеясӧн.
Хайт эз вешйыв миян дінысь да сюся кывзіс менсьым висьталӧм сы йылысь, кыдзи мунӧны бойяс Рига дорын.
Аскинас полкын разбирайтісны менам группалысь полётъяс.
Миянлысь докладъяс подробнӧя обсуждайтісны конференция вылын.
1944 вося октябрь 14 лунӧ ми тӧдмалім, мый воддза луннас сӧветскӧй войска мездӧмны Рига.
Давид котӧрӧн воис ме дінӧ висьтавны выльтор йылысь. Сійӧ вӧлі зэв кыпыд.
Зэв любӧ, мый и миян частьса лётчикъяслӧн группа участвуйтіс Сӧветскӧй Латвиялысь столица мездӧмын.
17. Историческӧй лунъяс
Фашистскӧй войскаӧс лои дзикӧдз вӧтлӧма миян Рӧдинаысь.
Мездӧм сӧветскӧй му вылын заводитчисны нин восстановительнӧй уджъяс.
Миян частьса парторганизация да командование чукӧртісны торжественнӧй вечер, кодӧс вӧлі сиӧма тайӧ историческӧй событиеыслы.
Немецкӧй армияясӧс жугӧдӧм йылысь докладӧн выступитіс майор Асеев.
Сы бӧрын кутісны сёрнитны лётчикъяс.
Быдӧнлы окота шуны ассьыс кыв, и лётчикъяс сёрнитісны став сьӧлӧмсяньыс, ыджыд кыпыдлунӧн.
Налӧн выступлениеясыс юргисны клятваӧн: помӧдз жугӧдны врагӧс!
Ми сиим Рӧдиналы став сьӧлӧмсянь не сӧмын став бурсӧ — ми сиим сылы ассьыным став олӧмнымӧс, ассьыным став кужӧмлунъяс.
И Отчизналӧн слава вӧсна лётчикъяс дасьӧсь любӧй испытаниеяс да жертваяс вылӧ.
Зэв ыджыд битвалӧн миян ичӧтик участок вылын ми кутам дугдывтӧг пӧртны олӧмӧ Верховнӧй Главнокомандованиеӧн вӧчӧм гениальнӧй стратегическӧй план — гитлеровецъясӧс налӧн территория вылын бырӧдӧм кузя план.
...1944 вося октябрь 18 лунӧ Москва салютуйтіс 4-ӧд Украинскӧй фронтса войскалы, кодъяс вуджисны Карпатскӧй хребет вомӧн да мездісны Закарпатскӧй Украинаӧс.
Миян войска воисны отсавны Югославияса народнӧй освободительнӧй армиялы да октябрь 20 лунӧ мездісны Белград.
Куим лун мысти, октябрь 23 лунӧ, 3-ӧд Белорусскӧй фронтса войска вуджисны наступлениеӧ, орӧдісны Восточнӧй Пруссия граница вылын немецъяслысь ён оборона да пырисны Германия территория вылӧ.
18. Шог юӧр
Октябрь тӧлысь помын пӧлучиті Мухинсянь письмӧ.
Сійӧ юӧртіс, мый боевӧй задание олӧмӧ пӧртігӧн пӧгибнитіс частьса командирӧс вежысь, вӧвлӧм комэск Семёнов.
Мухин гижис, мый Ольховскийлӧн заместительӧн ӧні лоис Кирилл Евстигнеев, а Паша Брызгалов — эскадрильяса командирӧн.
Ме думыштлі сы йылысь, кутшӧм чувствоӧн Кирилл примитіс назначениесӧ, кутшӧм стрӧга кутас сійӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс выль обязанностьяссӧ.
Ме пукалі землянкаын ӧтнам.
Син водзын вӧлі Семёнов.
Да, фронт вылын быдторйыс овлывлӧ!
Сэтшӧм опытнӧй да повтӧм лётчик, коді воюйтіс войналӧн первой лунсянь, и пӧгибнитіс!
Ме некыдз ог вермы миритчыны сійӧ мӧвпыскӧд, мый Семёнов абу нин ловъя.
Унаторйӧн ме вӧлі долга аслам учительлы да друглы.
Заводитӧм моторлӧн шумыс быттьӧ пальӧдіс менӧ.
Некымын минута мысти меным колӧ вӧлі мунны дежуритны рация вылӧ.
Ме петі аэродром вылӧ, медым юксьыны другъяскӧд шогӧн.
Тайӧ лунӧ воис извещение, мый Хайтлысь бать-мамсӧ фашистъяс виӧмаӧсь геттоын.
Дыр ми эг лысьтӧй юӧртны та йылысь Хайтлы.
Ми тӧдім, кутшӧм сьӧкыд сылы лоӧ та бӧрын.
И збыльысь, кор Хайт тӧдмаліс лоӧмтор йывсьыс, сійӧс сьӧкыд вӧлі бурӧдны, и ми зілим не кольны сійӧс ӧтнассӧ.
19. Лӧсьӧдчӧм
Воис Октябрлӧн кызь сизимӧд годовщина.
Ми построитчим команднӧй пункт дорын.
Полкса командир поздравитіс миянӧс великӧй праздникӧн.
Луннас ме пӧлучиті поздравительнӧй письмӧяс батьсянь, Сашко воксянь да важ полкса другъяссянь.
Праздник кежлӧ воис уна письмӧ тӧдтӧм, но миянлы матысса йӧзсянь: фронтӧвӧй бригадаясса рабочӧйяссянь, колхозницаяссянь, велӧдчысьяссянь, учительяссянь.
Командирӧс политическӧй часть кузя вежысь лыддис миянлы Верховнӧй Главнокомандующӧй Сталин ёртлысь доклад да приказ.
Сӧветскӧй Армия, Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь плансӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн, вӧчаліс враг кузя ӧтиӧс мӧдсьыс чорыдджык удар бӧрся удар.
Тырвыйӧ восстановитӧма государственнӧй граница — Чёрнӧй моресянь Баренцево мореӧдз.
Войнасӧ вуджӧдӧма гитлеровскӧй Германиялӧн территория вылӧ.
Ӧні сӧветскӧй войскалы колӧ решитны медбӧръя, заключительнӧй могсӧ — вины фашистскӧй зверӧс сылӧн аслас гуын да кыпӧдны Берлин весьтын победалысь знамя.
Миянӧс шымыртіс вӧвлытӧм подъём, кор ми кылім Сталин ёрт докладысь кывъяс: «Эм основание надейтчыны, мый тайӧ могсӧ Краснӧй Армия пӧртас олӧмӧ матысса локтан кадын».
Миян участок вылын тайӧ кад кежлӧ фронтса войска босьтісны Вислалӧн рытыввыв берегысь кык плацдарм.
Немецъяс босьтчылісны шыбитны сӧветскӧй войскаӧс бӧр Висла сайӧ, но нинӧм эз артмы.
Гитлеровецъяслысь став атакаяссӧ вӧлі венӧма.
Противниклӧн лоины ыджыд воштӧмъяс.
Немецкӧй командованиелы Висла вӧлі решающӧй рубежӧн.
Сылӧн рытыввыв берегын заводитчӧ вӧлі немецъяс обороналӧн пыдӧдз эшелонируйтӧм долговременнӧй система.
Фашистъяс надейтчисны, мый Сӧветскӧй Армия, тайӧ укреплениеяссӧ штурмуйтігӧн, дзикӧдз ачыс слабмас.
Немецъяс, война нюжӧдӧм вылӧ надейтчӧмӧн, арталісны Висла вылын вӧчны миянлы контрудар.
Висла да Одер костын территориясӧ ставнас вӧлі дасьтӧма дыр кадся да упорнӧй оборона кежлӧ.
Промежуточнӧй рубежъясӧс лыддьытӧг тані вӧлі сизим главнӧй рубеж.
Первой рубежыс, код вылӧ сэтшӧма надейтчис немецкӧй командование, буретш прӧйдитіс Вислалӧн рытыввыв берегті; медбӧръяыс — Одерлӧн рытыввыв берегті.
Варшаваысь войвылынджык кутіс активнӧя действуйтны вражескӧй авиация.
Немецъяс нуӧдісны ыджыд разведка, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сӧветскӧй лётчикъяс кыйлывлісны вражескӧй лётчикъясӧс.
Ми кутім лэбавны частӧджык, но мешайтіс омӧль поводдя.
Важмоз олам лӧнь, спокойнӧй олӧмӧн.
Асылын, завтрак бӧрын, нуӧдам политинформация, сэсся занимайтчам му вылын, та бӧрын — тренировочнӧй полётъяс, сэсся разбирайтам найӧс, ужын водзвылын овлӧны политзанятиеяс.
Шыльӧдам пилотируйтан техника.
Опытнӧй лётчикъяс уна занимайтчӧны том пилотъяскӧд.
Унджык кадсӧ ме колляла рация вылын: му вывсянь следита тренируйтчӧм бӧрся и радио пыр индала том лётчикъяслӧн ӧшибкаяс вылӧ, сетала налы дженьыдик командаяс.
А рытнас подробнӧя разбирайта полётъяссӧ.
Удж уна.
Быд лун югдӧмсяньыс да пемыдӧдзыс кокйылын.
Корсюрӧ миян дінӧ волывлӧны орчча частьясысь художественнӧй самодеятельность кузя бригадаяс.
Медся ёна меным кажитчӧ кавалеристъяслӧн бригада — найӧ зэв бура джигитуйтӧны, сьылӧны, йӧктӧны.
Шочиника, кор аддзыссяс прӧст кад, ветлывлан вӧравны.
Пызитӧ.
Кылӧ уль вӧр дук.
Вӧрыс казьтылӧ меным рӧднӧй местаяс: челядьдырйи ме радейтлі ветлыны ёртъяскӧд вӧрӧ, вотны ягӧдъяс, тшак.
Ставӧн ми ёна нин дӧзмим воюйттӧг олӧмысь.
1944 вося декабрь тӧлысь помын ме дежуриті рация вылын.
Небесаӧ видзӧдігӧн друг казялі: сӧдз воздухын вочасӧн вӧлі бырӧ еджыд визь — тайӧ вражескӧй разведчиклӧн след.
Но самолётыс оз тыдав — сійӧ лэбӧ зэв выліті.
Воздухын пилотируйтӧны Александрюк да Васько.
Передайті налы:
— Аэродромлань воӧ противниклӧн разведчик.
Веськӧда найӧс разведчиклӧн след вылӧ.
Ведущӧй Александрюк вочавидзис, мый аддзис противникӧс.
Передайті радио пыр приказ:
— Уськӧдны врагӧс!
Фашист вӧлӧма опытнӧй разведчикӧн.
Сійӧ заводитіс маневрируйтны, зілис пышйыны миян лётчикъясысь.
Му вывсянь ме сюся следита воздух бӧрся, ёртъясӧн нуӧдан бой бӧрся, зэв бура аддза артмӧм обстановкасӧ.
Волнуйтча, мыйӧн помасяс бойыс.
Аслым тӧдлытӧг заводиті шенасьны киясӧн да шуавны: «Вот сідзи, Васько!
Молодеч!
Эн подкачайт!..
Сет очередь!..
Александрюк, эн сёрмы ни ӧти секунда!»
Медбӧрын Александрюк доложитіс:
— Противниклысь самолётсӧ уськӧдӧма!
Фашист, кӧть кыдзи сійӧ эз мудерит, ловйӧн эз мун.
Регыд миян дінысь муніс Шебеко — сійӧс вуджӧдісны мӧд частьӧ.
abu
Сы местаӧ воис Сӧветскӧй Союзса Герой майор Александр Куманичкин.
Сылӧн биографияыс этша мыйӧн торъялӧ миян пӧвстысь быдӧнлӧн биографияысь.
Войнаӧдз сійӧ олӧма Москваын, вӧлӧма «Буревестник» обувнӧй фабрикаса рабочӧйӧн.
Помалӧма аэроклуб, сэсся лётнӧй училище.
Куманичкин зэв уна уджалӧ, дугдывтӧг кыпӧдӧ ассьыс лётнӧй качествояссӧ.
Сійӧ уськӧдӧма нин некымын вражескӧй самолёт.
Меным сійӧ зэв ёна кажитчис.
Водзджык нин уна буртор меным висьтавліс сы йылысь полкса командир, коді воюйтлӧма сыкӧд ӧтлаын.
Йӧз медся бура петкӧдлӧны асьнысӧ бойын; кымын унджык лэбалан ёртыдкӧд, сымын ёнджыка тӧдмалан сійӧс.
Кор Куманичкин воис миян полкӧ, командир шуис меным:
— Ӧні ме кута лэбавны Куманичкинкӧд параын, а тэ Титоренкокӧд.
Ме вӧлі дӧвӧлен: медбӧрын и менам лоӧ постояннӧй напарник!
Куманичкин заводитіс уджавны полкса штурманӧн.
Ӧкуратнӧя паськӧдіс став картаяссӧ, штурманскӧй гижӧдъяссӧ.
Тӧдчис, мый сылӧн бур штурманскӧй подготовка.
Сійӧ овмӧдчис ӧтлаын мекӧд да Титоренкокӧд, и ми крепыда дружитчим.
20. Боевӧй выучка
Тайӧ лунъясӧ ми чувствуйтім, мый матысмӧ генеральнӧй решительнӧй сражение, коді ваяс миянлы враг вылын тыр победа, и мӧвпӧй кыдзкӧ тӧдлытӧг бергӧдчывліс кольӧм кадъясӧ.
Кыдзи и менам однополчана, кодъяс мекӧд ӧттшӧтш воӧмаӧсь фронт вылӧ, ме прӧйдиті боевӧй выучкалысь некымын этап.
Татшӧм этапыс менам вӧлі квайт.
Фронт вылӧ веськавтӧдз — первой этап.
Ме мӧвпалі сэки уськӧдны вражескӧй самолёт.
Тайӧ вӧлі менам главнӧй мог.
Боевӧй тактика сэки меным вӧлі сӧмын теорияӧн.
Мӧд этап кыссис Курскӧй дуга вылын битва заводитчытӧдз.
Кыдзи и менам ёртъяс, том лётчикъяс, ме горячитчи воздухын, эг на куж контролируйтны ачымӧс, сьӧкыда на распределяйтлі внимание.
Курскӧй дуга вылын бойясын — коймӧд этап — ме куті действуйтны расчётливӧйджыка нин.
Унаторйӧ ме велӧдчи Семёновлысь — сылӧн повтӧмлуныс зэв бура сочетайтчис расчёткӧд.
Таӧ сійӧ велӧдіс и миянӧс, том лётчикъясӧс.
Но ме эг на тырвыйӧ эскывлы аслым.
Противник частӧ кыскывліс менӧ бойӧ.
Тайӧ вӧліны менам первой воськовъяс боевӧй удж вылын, кӧть ме уськӧді нин некымын вражескӧй самолёт.
Меным век кажитчис, мый ме мыйкӧ ог тӧд, мыйкӧ эг на вӧч.
Сьӧкыд вӧлі сочетайтны пилотируйтан техника лыйсьӧмкӧд.
Мукӧддырйиыс чувствуйтлі нерешительность, эг помӧдз эскыв ачым аслым.
Нёльӧд этап йитчӧма Днепр весьтын бойяскӧд.
Ме куті действуйтны смелджыка, хладнокровнӧйджыка, инициативнӧйджыка, мӧді кывкутны не сӧмын аслам действиеяс вӧсна, но и группалӧн действиеяс вӧсна.
Ассьым боевӧй туй заводитігӧн ме бура представляйті бойяслысь картинасӧ сӧмын сійӧ ичӧтик участоксьыс, кӧні вӧлі менам эскадрилья.
Менам кругозорӧй вӧлі векни.
Ме тӧді кык основнӧй правилӧ: смела тышкасьны врагкӧд да пыр лоны группакӧд, не торйӧдчыны сыысь, дугдывтӧг следитны командирлӧн действиеяс бӧрся.
Но кор ме куті ачым новлӧдлыны группаяс, ме куті кывкутны став вӧснаыс, кодъяс тышкасисны менам командование улын.
Колӧ вӧлі велӧдны том лётчикъясӧс, и му вылын и воздухын петкӧдлыны налы пример.
Тадзи заводитчис витӧд этап.
Яссыысь войвылынджык, Румынияын, группакӧд ме выполняйті наземнӧй войскаӧс видзӧм кузя, вражескӧй авиациялысь эшелонированнӧй налётъяс отражайтӧм кузя заданиеяс.
Тайӧ воспитывайтіс менсьым командирскӧй способностьяс.
Сэки нин шыльӧдсисны тактическӧй приёмъяс: ме велалі кӧвъявны противниклы ассьым воля, заводитлі бой сійӧ позицияяссянь, кодъясӧс лыддьывлі аслым медся выгоднӧйӧн, велалі ньӧти нюжмасьтӧг атакуйтны врагӧс, водзвыв тӧдмавны сылысь мудеритӧмсӧ.
Тайӧ менӧ дасьтіс воздушнӧй «охота» кежлӧ — бойын менам быдмӧмлӧн квайтӧд этап кежлӧ.
«Охота» вылӧ лэбалігӧн ме водзӧ испытывайтлі наземнӧй войскакӧд боевӧй братстволысь чувство.
Тайӧ чувствоыс менам чужис боевӧй уджлӧн уна тӧлысь чӧжӧн, кор Днепр весьтын да Яссыысь войвылынджык ме нуи воздушнӧй вахта миянлысь наземнӧй войскаӧс видзӧм кузя.
Сійӧ мӧвпыс, мый любӧй донӧн колӧ торкны миян войска вылӧ вражескӧй самолётъяслысь налётсӧ, веськӧдліс меӧн и ӧні.
21. Фотокинопулемёт
Кыдзкӧ ӧти рытӧ командир шуис:
— Кывлінныд выльтор?
Кутам лэбавны фотокинопулемётъяса самолётъясӧн.
Ставӧн вӧлім радӧсь та вылӧ.Контрольлӧн медбур способӧн, коді подтверждайтліс не сӧмын бойлысь результатсӧ, но и фиксируйтліс бойын лётчиклысь действиеяссӧ, вӧлі фотокинопулемёт.
Снимок серти, кодӧс вӧчліс фотокинопулемёт, позьӧ вӧлі аддзыны ассьыд ӧшибкаястӧ да нагляднӧя тӧдмавны бой йылысь.
Тайӧ зэв бур пособие полётъяс разбирайтӧм вылӧ.
И со миян частьӧ вайисны фотокинопулемётъяс.
Зэв ыджыд интересӧн ми кутім велӧдны найӧс, ӧдйӧ освоитім да пӧлучитім зэв бур результатъяс.
Фотоконтроль нӧшта ёнджыка подтянитіс лётчикъясӧс.
Овлывліс сідз: лётчик воас боевӧй задание вылысь да докладывайтӧ, мый противник кузя лыйліс матісянь.
Но вот командир киын фотокинопулемётлӧн проявитӧм плёнка.
И тыдовтчӧ, мый сійӧ лыйлӧма абу нин сэтшӧм матісянь.
Лётчикъяс инас эз ӧшйывны, кор виччысьлісны плёнка проявитӧм.
Мукӧддырйиыс чорыд бой бӧрын сьӧкыд вӧлі уськӧдны тӧдвылӧ да установитны аслад действиеяслысь последовательностьсӧ.
Плёнка фиксируйтліс найӧс зэв стӧча, и фотоконтроль отсӧгӧн лётчик вермис бура анализируйтны ассьыс став действиеяссӧ.
Снимокъяс, кодъясӧс вӧчліс фотокинопулемёт, вӧліны бур нагляднӧй пособиеӧн немецкӧй реактивнӧй самолётъясӧс велӧдігӧн.
Татшӧм самолётъясыс бӧръя кадӧ мыччысисны фронт вылын.
Ӧтчыд частьса командир лэбзьӧма самолётӧн, кодӧс вӧлі оборудуйтӧма фотокинопулемётӧн, да аддзӧма особӧй конструкцияа кык «мессершмиттӧс»: налӧн фюзеляжъяс улас вӧлӧма содтӧд устройство.
Первойсӧ Чупиков чайтӧма, мый тайӧ бомбаяс.
Самолётъясыс лэбӧмаӧсь нормальнӧй скоростьӧн.
Чупиков вӧтӧдӧма найӧс да восьтӧма би.
Немецкӧй самолётъяс абу пырӧмаӧсь бойӧ да заводитӧмаӧсь пышйыны зэв ыджыд скоростьӧн.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь реактивнӧй двигателя самолётъяс.
Миян чукӧртчис полкӧвӧй конференция, медым обсудитны реактивнӧй двигательясӧн оборудуйтӧм вражескӧй самолётъяскӧд бой нуӧдан методъяс.
Тайӧ кад кежлас миян частьса лётчикъяс пӧвстысь некод на эз аддзыв, Чупиковысь кындзи, немецкӧй реактивнӧй самолётъясӧс.
И ӧні ми аддзылім найӧс снимок вылысь, кодӧс вӧчӧма командирлӧн фотокинопулемётыс.
Реактивнӧй самолёткӧд командирлысь паныдасьлӧмсӧ лётчикъяс сьӧлӧмсянь обсуждайтісны не сӧмын конференция вылын, ми сёрнитім та йылысь полётъяс костын да шойччигӧн.
Немецъяс зілисны действуйтны миян психика вылӧ.
Но налӧн нинӧм эз артмы и тайӧ пӧрйӧ.
Ми тӧдім, мый миян сӧветскӧй авиационнӧй техникалӧн преимуществоыс дзик тырвыйӧ тыдовтчас локтан решительнӧй сражениеын, мый воздухын господствоыс коляс миян сайӧ помӧдз.
Ми ещӧ упорнӧйджыка дасьтім асьнымӧс тайӧ лунъясыс кежлӧ да обсуждайтім реактивнӧй самолётъяскӧд бой нуӧдан способъяс.
22. Наступление виччысигӧн
1945 вося январь тӧлысь заводитчигӧн ми вуджим выль аэродром вылӧ, коді вӧлі Висла рытыв берегын, сӧветскӧй войскаӧн займитӧм плацдарм районын.
Январь 13 лунӧ асывнас командир чукӧртіс частьса личнӧй составӧс.
Миянлы лыддисны фронтлӧн Военнӧй сӧветлысь специальнӧй приказ.
Военнӧй сӧвет предупреждайтіс, мый враг кутас водзсасьны зэв чорыда и миян пӧвстысь быдӧнлы колӧ петкӧдлыны мужество, решительность, отвага, не сетны противниклы шойччӧг.
Миянлы колӧ действуйтны сідзи, кыдзи велӧдӧ Верховнӧй Главнокомандующӧй: кужӧмӧн преследуйтны врагӧс.
Приказыс помасис кывъясӧн:
«Миян Сӧветскӧй Рӧдина вӧсна, миян героическӧй народ вӧсна, миян рӧднӧй Коммунистическӧй партия вӧсна водзӧ, боевӧй ёртъяс!»
Ми быд здукӧ виччысим, кор фронтса войска заводитасны боевӧй действиеяс.
Но миянӧс повзьӧдліс омӧль поводдя.
Рытнас ми тӧдмалім, мый 1-ой Украинскӧй фронтса войска заводитӧмаӧсь нин наступайтны.
Воис кад, кор Сӧветскӧй Армия петіс фашистскӧй Германиялы паныд великӧй походӧ.
Январь 14 лунӧ асывнас ме садьми, кыдзи век, зэв водз.
Кыліс артиллериялӧн лыйсьӧм — миян войска заводитісны артиллерийскӧй подготовка.
Тэрыба сувті кокйылӧ да уськӧдчи ӧшинь дорӧ: сука шлявгис-усис шляка.
Видзӧдлі Куманичкин вылӧ, сійӧ — ме вылӧ.
— Ваня, заводитчис!
Но поводдя оз лэдз талун миянлы лэбавны.
Збыль ӧмӧй авиациятӧг войска петасны наступлениеӧ?
Куманичкин, Титоренко да ме котӧртім аэродром вылӧ, КП-ӧ.
Сэні ми тӧдмалім, мый миян фронтса войскалӧн главнӧй ударнӧй группаыс Висла рытыв берегса плацдармъяссянь заводитӧма наступайтны авиациятӧг.
Миян фронтса войска зільӧны торйӧдны врагӧс кыкпельӧ.
Кутшӧм колана ӧні отсавны наземнӧй частьяслы воздухсянь!
Но метеорологъяс висьталӧм серти «поводдяыс талун лоӧ лёк».
Тыр боевӧй готовностьӧн пукалам асланым самолётъясын, но лэбӧм вылӧ приказ абу.
Пукалім рытӧдзыс.
Напряжениеыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый эг казявлӧ ни кынмӧм, ни мудзӧм.
Сӧветскӧй Армия пӧшти ӧттшӧтш петіс наступлениеӧ фронтлӧн зэв ыджыд участок вылын.
1-ой Украинскӧй да 1-ой Белорусскӧй фронтъяс кындзи, наступайтӧны 2-ӧд да 3-ӧд Белорусскӧй фронтъяс да Карпаты районын 4-ӧд Украинскӧй фронт.
Январь 15 лунӧ асывнас ми тӧдмалім, мый вражескӧй обороналысь главнӧй полосасӧ орӧдӧма да 1-ой Белорусскӧй фронтса войска пырӧмаӧсь враг территория вылӧ дас кык — дас кӧкъямыс километр.
Сьӧкыд метеорологическӧй условиеяс дырйи луннас лэбим боевӧй задание вылӧ.
Зэв бура аддза, мый вӧчсьӧ му вылын.
Вынйӧра лавинаӧн мунӧны водзӧ сӧветскӧй танкъяс, пехота, чорыда лыйлӧ артиллерия...
Бӧръя лунъясӧ кутшӧм частӧ ми лэбавлім тайӧ участок весьтӧд, но миян пӧвстысь некод эз казявлы, мыйта войска вӧлӧмкӧ чукӧртӧмаӧсь татчӧ!
Миян техника сӧмын ӧні, кыдз шуласны, петкӧдліс асьсӧ, быттьӧ сійӧ петіс му пытшсьыс.
Наступательнӧй операцияяс кежлӧ лӧсьӧдчӧмсӧ вӧлі нуӧдӧма сэтшӧм бура, мый весиг ми, йӧз, кодъяс воздухсянь наблюдайтӧны му бӧрся, бӧръя лунӧдз эг кужӧй думыштлыны, кутшӧм уна сӧветскӧй войска да техника вуджӧмаӧсь да чукӧртчӧмаӧсь плацдармъяс вылын, эг вермӧй тӧдны ыдждасӧ операцияыслысь, кодӧс лоӧ пӧртӧма олӧмӧ тайӧ лунъясӧ...
Ми эг паныдасьӧй воздухын ни ӧти вражескӧй самолёткӧд.
Рыт кежлӧ немецъяслысь водзсасьӧмсӧ миян участок вылын вӧлі пӧдтӧма.
Ми, лётчикъяс, шензям миян танкистъяслӧн, артиллеристъяслӧн, пехотинецъяслӧн мастерство вылӧ.
Кутшӧм пасьвартана удар вӧчисны найӧ кык лун чӧж наступайтігӧн весиг авиация отсавтӧг!
Сӧветскӧй Армия наступайтіс ӧттшӧтш ставнас советско-германскӧй фронт пасьта, мыйӧн торкис враглысь позянлун шыблавны резервъяс фронтлӧн ӧти участоксянь мӧд участок вылӧ.
23. Заводитам действуйтны
Ӧбиднӧ вӧлі миянлы, лётчикъяслы, пукавны тайӧ лунъяса му вылын.
И медся ӧбиднӧ, ме думысь, вӧлі миян гӧстьлы — стажёр майор Яков Филипповлы.
Сылӧн стажировкаыс кутіс помасьны, а сійӧ эз на вӧвлы настӧящӧй бойын.
Сійӧ инас эз ӧшйыв, зэв частӧ котраліс звӧнитны метеорологическӧй станцияӧ да бӧрсӧ воліс зэв жугыль:
— Эз, меным эз везит!
Чӧрт мед босьтас тайӧ сісь поводдясӧ!
Январь 16 лунӧ неуна мичаммис, и ми сыкӧд лэбим свободнӧй «охота» вылӧ.
Вуджим фронт линия.
Ме решиті лэбны вражескӧй аэродром дінӧ.
Кытшлалім сы весьтӧд.
Быттьӧ нарошнӧ, аэродром вылысь оз кыпӧдчы ни ӧти самолёт.
Аэродром быттьӧ кулӧма — сы весьтын, тыдалӧ, асывнас бура уджалӧмаӧсь миян бомбардировщикъяс.
Виччысим некымын минута чӧж.
«Охота» вылӧ индӧм кад кутіс помасьны.
Мӧдӧдчим гортлань.
Воам фронт линиялань.
Видзӧда — уліын кытшлалӧны противниклӧн кӧкъямыс истребитель.
Со, вӧлӧмкӧ, найӧ кӧнӧсь!
Менам стажёр первойысь аддзис противникӧс воздухысь!
Радио пыр предупреждайта Филипповӧс:
— Яша, видз менӧ, муна атакаӧ!
Бӧрйи ӧти вражескӧй самолёт, пикируйті, веськыда сатшкыси противник стройӧ, восьті би, и сотчысь фашистскӧй машина сатшкысис муӧ.
Немецъяс весиг эз вевъявны вочавидзны миянлы лыйлӧмӧн — ми суим найӧс немвиччысьтӧг.
Куті кыпӧдчыны вывлань, медым повторитны манёвр, но фашистскӧй самолётъяслысь муртса и аддзылім бӧжсӧ — найӧ пышйисны.
Ме эг виччысь, мый ставыс татшӧм ӧдйӧ помасяс да враг оз вочавидз бойӧн.
Филипповӧн ме вӧлі дӧвӧлен: сійӧ кутчысис бура.
Миянлы индӧм кад помасис.
Ми эг вӧтчӧй противник бӧрся и бӧр воим асланым аэродром вылӧ.
Филиппов котӧрӧн воис ме дінӧ:
— Ог гӧгӧрво, кыдзи тэ сэтшӧм ӧдйӧ сяммин уськӧдны противникӧс!
Ме эг на вевъяв кыдз колӧ думыштчыны — друг би трасса, и немецкӧй самолёт ӧзйис да усис!
— Бойын сідзи и овлӧ: сёрмин секунда — лӧсьӧдчы «небеснӧй царствоӧ», — шуис ӧти лётчик.
Филипповкӧд ми подробнӧя разберитім миянлысь вылет, и сійӧ висьталіс, мый нагляднӧй урок зэв уна сетіс сылы, медым гӧгӧрвоны воздушнӧй бойлысь характерсӧ.
Тайӧ лунӧ заводитіс действуйтны миян штурмӧвӧй авиация.
Сійӧ грӧмитіс враглысь деморализованнӧй бӧрыньтчысь частьяссӧ да кыдз быттьӧ содтіс артиллериялысь ударсӧ.
24. Вражескӧй му весьтын
Январь 16 да 17 лунъясӧ сӧветскӧй авиация активнӧя взаимодействуйтіс наземнӧй частьяскӧд да вӧчаліс противниклы массированнӧй ударъяс.
Миян частьяс наступайтісны аддзывтӧм ӧдъясӧн.
Январь 17 лунӧ нин миян войска мездісны Польшалысь столица — Варшаваӧс.
Январь 25 лун кежлӧ сӧветскӧй войска воисны Германиялӧн государственнӧй граница дорӧ.
Миян фронтса войска бӧрся муніг лэбзим Сокачевӧ, Иноврацлавӧ, а сэсся Познань районӧ.
Познанскӧй цитадельын пукаліс кытшалӧм немецкӧй группировка.
Ми пӧлучитім задание выль местаӧ лэбигӧн штурмуйтны цитадельсӧ да пуксьыны аэродром вылӧ, коді вӧлі карсянь лунвылынджык.
Кыпӧдчим аэродром вылысь.
Техникъяс, а накӧд и ставнас миян «овмӧс» — Зорька, Джек да Кнопка — кольччисны Иноврацлавӧ.
Выль аэродром вылын миянӧс долженӧсь вӧлі обслуживайтны передӧвӧй группаса техникъяс.
Познаньӧ матыстчигӧн ме аддзи аэродром вылысь, коді вӧлі карсянь асыввылынджык, зэв уна немецкӧй самолёт.
Чужис мӧвп: сэні враг.
Вӧлӧмкӧ, немецъяс сэтшӧма тэрмасьӧмӧн эновтӧмаӧсь аэродромсӧ, мый ни ӧти самолёт абу вевъялӧма лэбнысӧ.
Бреющӧйӧн, дзик керка вевтъяс бердті, ми лэбим цитадель весьтӧд да лыйлім пушкаясысь кытшалӧм немецкӧй группировка кузя.
Миян аэродром вӧлі неылын Фокке-Вульфлӧн, фашист-авиаконструкторлӧн вӧвлӧм имениесянь.
Ми овмӧдчим сылӧн усадьбаын.
Ми дыр видзӧдім зэв ыджыд завод вылӧ, коді сулаліс имениесянь неылын да коді неважӧн на лэдзліс самолётъяс.
Сійӧс вӧлі петкӧдӧма стройысь.
— Со кӧні «фоккеръястӧ» пӧжавлӧмаӧсь!
— сёрнитісны лётчикъяс.
Син водзӧ кыптіс матӧ на бӧрӧ кольӧм кад: сьӧкыда пӧлнясьысь «фокке-вульфъяслӧн» группа лэбӧ бомбитны миянлысь мирнӧй каръяс да сиктъяс...
Дум вылӧ уси выль, югыдтурунвиж рӧма «фокке-вульф», кодӧс ме уськӧді Харьковсянь лунвылынджык...
...Познань районсянь «охота» вылӧ лэбалігӧн ми пыдӧдз пыравлім враг территория вылӧ.
Сулаліс кымӧра поводдя.
Ме лэбалі бреющӧйӧн.
Воздухсянь зэв бура тыдалісны ёсь йыла керка вевтъяс, готическӧй соборъяс — шуштӧм Средневековьелӧн колясъясыс.
Дум вылӧ усины Украина, Белоруссия, Смоленщина — пӧжар местаяс, немецъясӧн жуглӧм керкаяс, сотӧм сиктъяс, изуродуйтӧм каръяс.
Сьӧлӧм тырӧ скӧрлунӧн, водзӧс мынтыны кӧсйӧмӧн.
Регыдджык эськӧ восьтыны щӧт буретш тані, вражескӧй му весьтын!
Кымын матынджык вӧлі помыс, сымын чорыдджыка водзсасис враг.
Став бурджыксӧ, мый сылӧн кольліс, сійӧ чукӧртіс Одер дорӧ, Берлин дорӧ.
Немецкӧй командование сыысь повтӧг, мый воссьӧ англо-американскӧй войскалы туй, тэрмасьӧмӧн вуджӧдаліс западнӧй фронт вылысь дивизияяс, воздушнӧй эскадраяс.
Воздухын ассьыныс гырысь воштӧмъяссӧ немецъяс зілисны вевттьыны модернизируйтӧм «фокке-вульфъяс», «юнкерсъяс», реактивнӧй двигательяса самолётъяс лэдзӧмӧн.
На йылысь ми тӧдім нин подробнӧя.
Командование миянлы ыстіс колана литература, и ми бура велӧдім сійӧс.
Матысмис тулыс, и аэродромъяс ульдісны.
Миян полклы водзӧ вуджны некытчӧ.
Ӧти местаа «Лавочкинъясӧн» лэбавны задание вылӧ вывті ылын.
А орчча частьса лётчикъяс «якъяс» вылын ветлӧмаӧсь нин разведкаӧ Берлин районӧ.
Лётчикъяс, кодъяс лэбалісны «Яковлевъяс» вылын, висьтавлісны Берлин районын воздушнӧй обстановка йылысь, сы йылысь, мый немецъяс Берлин дорын котыртӧмаӧсь вынйӧра противовоздушнӧй оборона.
Война чӧжӧн миян лётчикъяслы некор на эз ковмыв паныдасьлыны татшӧм вынйӧра зенитнӧй артиллериякӧд.
Воздушнӧй немецкӧй патрульясӧн вӧліны бӧрйӧм ассъяс, берлинскӧй аэроузелӧ чукӧртӧмаӧсь медбур фашистскӧй истребительяслысь эскадраяс.
Кымӧръясыс вӧлі лэччӧмаӧсь дзик му бердӧдзыс, и ми эг вермӧ действуйтны активнӧя некымын лун чӧж.
Миян аэродром да Одер ю костын промежуточнӧй аэродромъяс эз вӧвны.
abu
Миян фронтса войска форсируйтісны Одер ю Кюстринысь войвывтіджык да лунвывтіджык, а сэсся пырмунігмозыс босьтісны тайӧ крепостьсӧ.
Одерлӧн рытыввыв берегті прӧйдитіс сизимӧд оборонительнӧй рубеж, коді вӧлі медбӧръяӧн Берлинӧ пыран туй вылын.
Одерлысь веськыд берегсӧ ставнас, кутшӧм полосаӧд наступайтіс фронт, вӧлі весалӧма вражескӧй войскаысь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый немецкӧй пехота да танкъяс дугдывтӧг контратакуйтісны миянлысь войскаӧс, а немецкӧй самолётъяс вӧчалісны массированнӧй ударъяс, сӧветскӧй воинъяс зумыда кутісны Одерлӧн рытыввыв берегысь плацдармсӧ.
Сӧветскӧй войска лӧсьӧдчисны Берлин вылӧ решительнӧй удар вӧчигкежлӧ.
Тулыс оз лэдз миянӧс ас кадӧ лэбзьыны Одер дорӧ.
Некор на ме эг испытайтлы татшӧм нетерпениесӧ.
Ӧтчыд аэродром вылӧ немвиччысьтӧг пуксис миян «Ли–2».
Воссис самолётлӧн ӧдзӧсыс, и му вылӧ чеччыштіс Фомин, сы бӧрся Хайт, коді киас кутіс Джекӧс.
Зорька эз вӧв.
Миянлысь ошпиӧс нечаяннӧ виӧмаӧсь.
Сійӧ гажтӧмчӧма миянтӧг, техникъяскӧд дружитчыны абу вермӧма, ветлӧдлӧма век жугыль, пӧшти нинӧм абу сёйлӧма.
Аэродром дорті мунӧмаӧсь наземнӧй частьяс.
Зорька петӧма туй дорӧ.
Автоматчикъяс чайтӧмаӧсь, мый тайӧ дикӧй зверь, да виӧмаӧсь сійӧс.
Кор матыстчӧмаӧсь сы дінӧ да аддзӧмаӧсь Зорька сьыліысь ошейник, немецкӧй крестъяс да медальяс, казялӧмаӧсь, мый тайӧ кипом ош.
Воӧмаӧсь техникъяс дінӧ извинитчыны, но виӧмтӧ он нин ловзьӧд.
Жаль вӧлі ошпиыс — мыйта сійӧ гажӧдліс миянӧс тревожнӧй фронтӧвӧй олӧмын!
Друг ми пӧлучитім приказ: лэбны фронтбердса аэродром вылӧ, Одер дорӧ.
25. Матын Одер дорын
Бетоннӧй полоса вылӧ петны сьӧкыд — кӧлесаясыс сибдалӧны няйтӧ.
Лэби первойӧн; полкса командир кольччис на важ аэродром вылӧ, кытчӧдз оз кыпӧдчы воздухӧ медбӧръя машинаыс.
Пукси веж туруна аэродром вылӧ, кодӧс кытшаліс вӧр; сійӧс неважӧн на эновтісны немецъяс.
Берлинӧдз — сизимдас километр, фронт линияӧдз — квайт километр.
Миян дінӧ эз на вевъявны воны зениткаяс.
Сеті лётчикъяслы приказ пуксьыны лётнӧй поле вылӧ бреющӧйӧн, сы вӧсна мый воздухын «фоккеръяс».
Найӧ лэбисны бомбитны Одер вомӧн вуджанінъяс.
Радио пыр передайті полкса командирлы, мый аэродромсянь неыліті лэбис вражескӧй машинаяслӧн группа.
Пыртім самолётъясӧс вӧрӧ, бура маскируйтім найӧс.
Аэродром вылын эз коль ни ӧти машина.
Узьмӧдчим кутшӧмкӧ немецлӧн имениеын, коді вӧлі аэродромсянь некымын километр сайын.
Водз асылын — вӧлі пемыд на — ми мунім аэродром вылӧ.
Дежурнӧй лётчикъяс пукалісны самолётъясын, медым лэбны первой жӧ сигнал серти.
Чупиков, Куманичкин да ме мунім КП-ӧ.
Давид — связнӧй — вӧлі сэні нин.
Вӧр весьтын небесаыс неуна югдыштіс.
Югдӧм водзвылын вӧлі лӧнь.
Воздухын чӧв.
Командир киас кутіс ракетница — вот-вот сетас сигнал, медым кыпӧдчис воздухӧ дежурнӧй звено.
Видзӧдлі небесаӧ да аддзи: аэродромлань воӧны комын кымын «фокке-вульф».
— Командир ёрт, зэв уна «фоккеръяс»!
Но кыпӧдчыны воздухӧ сёр нин: враглӧн самолётъясыс заводитісны пикируйтны.
Шутьлялігтыр лэччисны муӧ бомбаяс.
— Чеччыштӧй щелльӧ, командир ёрт!
— горӧді ме да чеччышті гуӧ — ӧти местаа бомбоубежищеӧ; сійӧ видзӧ пулемётно-пушечнӧй биысь да осколокъясысь, тані колӧ повны сӧмын веськыда веськалӧмысь.
Лэбӧны, шутьлялӧны, взрывайтчӧны вражескӧй бомбаяс.
Некымын бомба лэбисны чушкигтыр — сідзкӧ, найӧ усины дзик орччӧн; мукӧдъясыс лэбисны шутьлялігтыр — сідзкӧ, усисны ылӧджык.
Вевъяліс-ӧ Хайт котӧртны гуӧдз?
Бур, мый маскируйтім самолётъясӧс...
Кывзыся усьысь бомбаяслӧн шыӧ, вражескӧй самолётъяслӧн жургӧмӧ.
Заводитісны лыйлыны пулемётъясысь да пушкаясысь.
Сідзкӧ, став бомбаяссӧ нин шыбитӧмаӧсь.
Немецъяс вӧчисны мӧд заход.
Друг кыліс страшнӧй шум: воздухын тангысисны воча кык «фоккер», жугалісны да усины кытчӧкӧ аэродром помӧ.
Ӧні «фоккеръяссянь» лыйлӧны пӧшти вертикальнӧя.
Видзӧда часі вылӧ: прӧйдитіс дас вит минута.
Немецъяс, тыдалӧ, решитісны блокируйтны аэродромнымӧс.
Ӧні воасны бомбардировщикъяс...
Фронт линия дорын татшӧм аэродромыс, кутшӧм миян, куим.
Враглы тайӧ, дерт, оз кажитчы.
Прӧйдитіс нин кызь минута, а немецъяс век оз мунны.
Кыдзи ми эг вевъялӧй найӧс вӧтлынысӧ!
Водзӧ лоам тӧлкаджыкӧсь, война вылын велӧдӧны и велӧдчӧны!
Медбӧрын ставыс лӧнис.
Петі гуысь.
Быд боксянь котӧртӧны лётчикъяс.
Ставыс ладнӧ, машинаяс дзоньӧсь, абу жугавлӧмаӧсь.
Вӧр спаситіс самолётъясӧс.
Муні Чупиков дінӧ.
Сійӧ жугыль.
— Нинӧм, командир ёрт, скӧрджыкӧсь лоам...
Налёт дырйи геройскӧя кутіс асьсӧ Давид Хайт.
Сійӧ аддзылӧма, кыдзи техник, коді котӧртӧма щельлань, усьӧма — сійӧс ранитӧма осколокӧн.
Хайт котӧртӧма сы дінӧ, медым сетны отсӧг, косявлӧма ас вывсьыс дӧрӧмсӧ, кӧрталӧма техниклысь ранасӧ да нуӧма сійӧс вӧрӧ.
Слабиник зонкалӧн кытыськӧ аддзыссьӧма сы мында вын.
Рытнас полкса командир чукӧртіс миянӧс аэродром вылын.
Объявитіс комсомолец Хайтлы благодарность.
Давидӧс наградитісны «<rus>За боевые заслуги</rus>» медальӧн.
Тайӧ лунсяньыс ми заводитім активнӧй действиеяс.
Кыпӧдчывлім воздухӧ, кор аддзывлім противникӧс аэродром вывсянь.
Результатъясыс тӧдчисны: немецъяс полісны лэбавны Одер вомӧн миян вуджанінъяс дінӧ.
Противник дугдіс используйтны фронтлӧн тайӧ участокын «Ю–87» самолётъяс.
Сійӧ ёнджыкасӧ действуйтіс «фоккеръяслӧн» ыджыд группаясӧн: бомбаяс шыбитӧм бӧрын найӧ лолісны истребительясӧн; выполняйтісны, татшӧм ногӧн, и штурмовикъяслысь и истребительяслысь роль.
Сӧветскӧй войска паськӧдісны да укрепляйтісны плацдарм, кодӧс найӧ босьтісны Одерлӧн рытыввыв берегын.
Тайӧ местаын юыс паськыд да джуджыд, сэтчӧ жӧ, заводитіс кывтны йи.
Но нинӧм эз вермы сувтӧдны сӧветскӧй войскалысь наступайтӧмсӧ.
26. Ветымынӧд уськӧдӧм самолёт
1945 вося февраль 10 лунӧ ми вӧлі воам «охота» вылысь прӧмыстӧг.
Ме вӧлі скӧр, но опыт велӧдіс менӧ не воштыны надея сэтчӧдз, кытчӧдз ог пуксьы му вылӧ.
Аэродромлань воигӧн ме кылі радио пыр ассьым позывнӧйӧс.
Полкса командир юӧртіс: аэродром весьтын противниклӧн кык самолёт.
Видзӧдлі аэродромлань да аддзи кык выль, дзирдалысь «фокке-вульф».
Ӧти самолёт дінас матыстчи мышсяньыс.
«Но, — думайта, — тэныд не пышйыны!»
Мӧдыс дзебсис кымӧръяс сайӧ.
Нюжмасьны оз позь.
Восьті би.
Вражескӧй самолёт вылын, тыдалӧ, ӧзйис маслоыс — сійӧ тшынасигтыр лэччис увлань.
Но немец бара кутіс кыпӧдчыны вывлань — сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис воӧдчыны асланыс территория вылӧдз.
Фронт линия матын.
Сэки ме мӧд очередьӧн ӧзті «фоккерлысь» моторсӧ.
Немец чеччыштіс парашютӧн да лэччис му вылӧ миян аэродромсянь некымын метр ылнаӧ. Сійӧ заводитліс пышйыны вӧрӧ, но сылы дзебсьыны эз удайтчы.
Аэродром вылын первойӧн ме дінӧ воис Куманичкин:
— Чорыда тэ действуйтан!
Фрицъяс веськыда аэродром вылӧ усялӧны воздухсянь, кыдзи шуласны — «гортӧдз вайӧдӧмӧн» уськӧдалан!
Немецкӧй лётчикӧс вайӧдісны КП-ӧ.
Заводитісны допрашивайтны.
Сійӧ вӧлӧма кутшӧмкӧ баронлӧн пи.
Немец лэбалӧма модернизируйтӧм «фокке-вульф» вылын, кодлӧн моторыс кӧдзӧдсьӧ ваӧн.
Миян аэродром дінӧ лэбигӧн сійӧ вӧлӧма уверен, мый уськӧдас миянлысь самолёт да накажиттӧг бӧр мунас.
Тайӧс ставсӧ висьтавлігӧн немец век тіраліс, леститчӧмпырысь видзӧдлывліс ме вылӧ да друг кыдзкӧ тешкодя мыччис меным кисӧ.
Меным лои сэтшӧм зывӧк, мый бергӧдчи сылань мышкӧн да муні.
Менам счёт вылын лои ветымын уськӧдӧм самолёт.
abu
27. Враг босьтчыліс лыйлыны артиллерияысь миян аэродром кузя
Лэбалам «охота» вылӧ Берлин районӧ.
Быдӧнӧс шымыртӧма ӧти кӧсйӧм, ӧти мӧвп: ӧдйӧджык пасьвартны врагӧс сылӧн жӧ гуын!
Берлин весьтын, сылӧн ылі подступъяс весьтын дугдывтӧг лэбалӧны вражескӧй истребительяс.
Ылісянь тыдалӧны зэв ыджыд карлӧн мыгӧръясыс.
Казьтыла ставсӧ, мый лыддьылі сы йылысь, казьтыла лётчикъяслысь рассказъяссӧ, кодъясӧс найӧ висьтавлісны Познаньын.
Со сійӧ карыс, кӧні чужисны миянлысь странаӧс поработитӧм кузя фашистскӧй планъяс, со сійӧ, враглӧн гуыс!
Немецъяс кутчысьлісны быд ичӧтик позянлунӧ, медым спаситчыны дзикӧдз пасьвартӧмысь.
Некымын лун чӧж вражескӧй артиллерия зэв чорыда лыйліс миян аэродром кузя.
Ми нуӧдім колана удж опасность чинтӧм могысь.
И кӧть гӧгӧрбок взрывайтчисны снарядъяс, боевӧй удж эз дугдыв.
Кытчӧ веськалӧ лыйлӧм эз вӧч миян вылӧ моральнӧй воздействие, эз лоны и материальнӧй воштӧмъяс.
Но, дерт, тайӧ лыйлӧмыс эз вӧв приятнӧ.
Задание вылысь воӧм бӧрын Куманичкин скӧрысь шуис:
— Бара нин увтчӧны!
Дыр-ӧ найӧ, интереснӧ, кутасны упражняйтчынысӧ?
Вот эськӧ лэбзьывны сэтчӧ!..
Артиллериялысь аэродром кузя лыйлӧмсӧ колӧ вӧлі дугӧдны.
Вӧрын, тыдалӧ, эм фашистскӧй корректировщик, а гашкӧ, и немецъяслӧн дзонь группа.
Колӧ вӧлі прӧверитны вӧрсӧ.
Та могысь торйӧдісны специальнӧй группа.
Хайтӧс, коді тӧдіс немецкӧй кыв, индісны переводчикӧн.
Чайтӧмыс збыльмис: пленӧ вӧлі босьтӧма немецӧс, коді корректируйтіс фашистскӧй артиллериялысь би.
Артиллерия пыр жӧ дугдіс лыйлыны.
Татшӧм рейдъяссӧ бӧрынджык нуӧдісны некымынысь, и Давидлы тайӧ зэв ёна кажитчывліс.
Ӧчереднӧй «операцияысь» Хайт воліс возбудитчӧмаӧн, дзик ставсӧ висьтавліс сы йылысь, кыдзи действуйтіс налӧн группаыс вӧрын диверсантъясӧс корсигӧн.
— Молодеч, Давид!
— шулывлі ме.
— Смел тэ миян зонмыс!
28. Квайтӧн комынлы папыд
Одер весьтын пансис джуджда вӧсна тыш.
Оз прӧста лётчикъяс шуны: коді вылынджык — бойын сійӧ и кӧзяин.
Одер весьтын бойяс дырйи немецъяс кыпӧдчывлісны нёль-вит тысяча метр джудждаӧ, ми — вит-квайт тысяча метр джудждаӧ.
Противник решитіс ылӧдны миянӧс: вражескӧй самолётъяс вежисны боевӧй действиеяс нуӧдан районӧ ассьыныс воан кадсӧ.
Найӧ кутісны воны эз асывнас, а рытъявылыс, шондіӧн маскируйтчиг, но тайӧ эз отсав налы, фашистъяслысь мудеритӧмсӧ вӧлі тӧдмалӧма.
Ми тшӧтш мӧдім лэбавны «охота» вылӧ рытъявылыс.
Тшына небесаӧн пӧльзуйтчиг пыравлім ылӧдз враг тылӧ да корсьлім противникӧс.
Миян авиациялӧн активнӧй действиеяс вӧсна немецъяслы ковмис лэбавны ыджыд группаясӧн.
Найӧ мунлісны быдтор вылӧ: кыдз шуласны, «вӧйысь морт идзасӧ кутчысьӧ».
Ичӧтджык воштӧмъяс вылӧ надейтчӧмӧн найӧ весиг босьтчылісны используйтны омӧль поводдя.
Но и тайӧ приёмъясыс налы нинӧм эз сетны: ми вочавидзим бреющӧйӧн бура действуйтӧмӧн да пыр выигрывайтлім бой.
Февраль 12 лунӧ лётчик Громаковскийкӧд ме лэбзи Одер рытыввыв берегын миян плацдарм районӧ.
Плацдарм, кодӧс займитісны Сӧветскӧй войска Берлинскӧй направлениеын, ёна тревожитіс немецъясӧс.
Та вӧсна найӧ босьтчылісны вӧчавны сы кузя массированнӧй ударъяс воздухсянь.
Найӧ бӧрйисны «воровскӧй» тактика — зілисны атакуйтны гусьӧн: друг петны кымӧръяс сайысь да бомбитны, а сэсся бӧр дзебсьыны кымӧръяс пытшкӧ.
Но тайӧ хитростьсӧ, повторяйта, ми тӧдім нин.
Миянкӧд кыпӧдчисны воздухӧ Куманичкин Крамаренкокӧд параын да Орлов ведомӧй Стеценкокӧд.
Поводдяыс вӧлі омӧль, сӧмын ӧткымынлаті тыдаліс сӧдз лӧз небесаыс.
Радио пыр ӧта-мӧдкӧд йитӧд кутіг быд пара корсис врагӧс разнӧй районысь.
Му вылын на сёрнитчим сы йылысь, медым юӧртны ӧта-мӧдлы, коді да кытысь аддзас противникӧс.
Ме, кыдзи век татшӧм поводдя дырйи, лэбалі бреющӧй полётӧн.
Аддза — неылын фронт линиясянь кымӧръяслӧн улыс слӧйсьыс петісны комын кымын «фокке-вульф».
Найӧ, тыдалӧ, кӧсйисны бомбитны миянлысь войска.
Татшӧм случайясас ме велалі тышкасьны, кӧть противниклӧн мыйтӧм эз вӧв самолётыс.
Тадзи действуйті и ӧні, кор лои «охотникӧн».
Немецъяс лӧсьӧдчисны вӧчны удар.
Ме тӧді опыт серти, мый кор найӧ построитчасны, шӧйӧвоштыны найӧс сэк лоӧ сьӧкыдджык.
Ӧні немецъяс тырвыйӧ сетчӧмаӧсь сыӧ, медым построитчыны боевӧй порядокӧ.
Передайті радио пыр мӧд да коймӧд параяслы:
— Ме квайтӧд квадратын, ставӧн татчӧ!
И пыр жӧ командуйті Громаковскийлы:
— Видз менӧ, атакуйта!
Дзик му дортіыс, местность рӧмнас маскируйтчиг, матыстчи противник дінӧ.
Громаковский видзӧ менӧ, а ме веськыда, улісяньыс, сатшкыси вражескӧй стройӧ.
Сё метр ылнасянь лэдзи куим очередь «фокке-вульфлы» «кынӧмас».
Ыпнитіс би — сотчысь самолёт лэччис мулань.
Тайӧ здукӧ ме вылӧ вылісянь, мышсянь, уськӧдчис немец.
Но Громаковский ас кадӧ казяліс, мый меным грӧзитӧ опасность.
Веськыдвыв кежыштӧм бӧрын сійӧ сетіс заградительнӧй очередь да, немецӧс прицел улас босьтӧмӧн, уськӧдіс сійӧс.
Немецъяс сідзи и эз вермыны примитны боевӧй порядок.
Найӧ шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме бара вуджи бреющӧйӧ, медым немвиччысьтӧг атакуйтны врагӧс.
Но обстановкаыс век на напряжённӧй.
Ӧткымын вражескӧй самолётъяс лӧсьӧдісны ас костаныс взаимодействие.
Аддза — Куманичкин мекӧд орччӧн нин.
abu
Сьӧлӧм вылын лои долыдджык.
— Саша, нӧйт найӧс!
— горӧді ме.
Со сійӧ Крамаренкокӧд матыстчӧны вражескӧй девятка дінӧ, сё ветымын — кыксё метр джудждаын Куманичкин друг атакуйтӧ ведущӧйсӧ да первой жӧ очередьӧн уськӧдӧ сійӧс.
— Молодеч, Куманичкин!
Ме пыри боевӧй азартӧ.
Менӧ шымыртіс сійӧ жӧ чувствоыс, коді вӧвлывлі миянлысь наземнӧй войскаӧс видзигӧн: ыджыд кывкутана чувство аслам действиеяс вӧсна.
Уси дум вылӧ, кыдзи ме тышкаси бреющӧйӧн лэбалігӧн «Юнкерс–87» самолётъяскӧд Южнӧй Буг районын.
Немецъяс шӧйӧвошӧмаӧсь.
Ӧткымынӧн дзебсьӧны кымӧръяс сайӧ, мукӧдъясыс бергӧдчӧны рытыввывлань.
Миян атаканым сэтшӧм стремительнӧй, ми сэтшӧм ыджыд ӧдӧн лэбалам на пӧвстын, мый фашистъяслы, тыдалӧ, кажитчӧ, быттьӧ найӧс атакуйтӧ самолётъяслӧн ыджыд группа.
Со и Орлов воис.
Стеценко тупкис сійӧс, а Орлов атакуйтіс вражескӧй самолётӧс да матісянь уськӧдіс сійӧс.
Но и ачыс веськаліс очередь улӧ.
Орловӧс уськӧдісны.
Ещӧ ярджыка ми атакуйтам пышйысь врагӧс.
Громаковский видзӧ менӧ, а ме атакуйта бӧръя «фокке-вульфсӧ», коді зільӧ дзебсьыны кымӧръяс сайӧ.
Немец весиг шыблаліс бомбаяссӧ асланыс территория вылӧ, медым кокньӧдны самолётсӧ.
Регыд вӧтӧді сійӧс — позьӧ восьтыны би.
Заводиті лыйлыны.
Немец сідзи и сатшкысис муӧ.
— На тэныд Орлов вӧсна, пон!
Немецъяслӧн босьтчылӧмыс гусьӧн уськӧдчыны воздухсянь плацдарм вылӧ, кодӧс кутісны миян войска, провалитчис.
Кад прӧйдитіс.
Мӧдӧдчим гортӧ.
Матыстчим фронт линия дорӧ.
Ӧні противник восьтас му вывсянь би ставпӧлӧс оружиеясысь — лэбам бреющӧйӧн.
Сеті команда:
— Вӧчам противозенитнӧй манёвр!
Збыльысь, быд боксянь миян кузя кутісны лыйлыны зенитнӧй орудиеяс.
Снаряд розьӧдіс менам машиналысь плоскость да радиомачта.
Но ми, кужӧмӧн маневрируйтігтыр, лючки-ладнӧ воим гортӧ.
Тайӧ бойын миян группа уськӧдіс противниклысь кӧкъямыс самолёт: ӧтиӧс уськӧдіс Куманичкин, ӧтиӧс — миян пӧгибнитӧм боевӧй ёрт Орлов, ӧтиӧс — Стеценко, кыкӧс — менам напарник Громаковский, куимӧс — ме.
Сьӧкыд воздушнӧй бойын, кӧні противник витпӧв вевтыртіс миянӧс лыднас, ми успешнӧя используйтім ассьыным став опыт.
Ме тӧді нин, мый нёль-квайт самолёта группа бурджык юкны параяс вылӧ: тадзи кокниджык аддзыны противникӧс ыджыд пространствоысь.
Миянлы ёна отсалісны бреющӧй полёт да кужӧмлун маскируйтчыны местность серти.
Кор ме докладывайті командирлы комын «фокке-вульфкӧд» миян шестёркалӧн воздушнӧй бой йылысь, КП-ын примитісны наземнӧй армияса командующӧйсянь телеграмма.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ видзӧдӧма сы бӧрся, кыдзи ми квайтӧн нуӧдім комын «фокке-вульфлы» паныд бой.
Сійӧ аддзылӧма, кыдзи немецкӧй лётчикъяс шыбитӧмаӧсь бомбаяссӧ асланыс жӧ войска вылӧ, кыдзи вӧлі уськӧдӧма кӧкъямыс вражескӧй машинаӧс.
Ставыс тайӧ муніс пехотинецъяс син водзын, найӧ сюся видзӧдӧмаӧсь бой мунӧм бӧрся.
Командующӧй ыстӧма миян командир ним вылӧ благодарность отсӧгысь, кодӧс сетісны миян лётчикъяс.
Ог вермы не вайӧдны кывъяссӧ телеграммаысь, кодъяс сэки сэтшӧма волнуйтісны ставнымӧс миянӧс:
«Мастерство, мичлун, спаянность серти тайӧ бойыс эм триумф миян авиациялӧн.
Дзикӧдз шензьӧдіс лётчикъяслӧн отвагаыс да мастерствоыс».
Боевӧй лётчик-истребительлы оз вермы лоны ыджыдджык ошкӧмыс пехотинецъяслӧн ошкӧм дорысь, кодъяс видзӧдісны сылӧн воздушнӧй бой бӧрся.
abu
Тайӧ вӧлі миянлысь мастерствоӧс вылӧ донъялӧм.
Миянлысь бой подробнӧя разберитісны да обсудитісны.
Вӧлі вӧчӧма уна колана выводъяс, босьтӧма уна важнӧй урокъяс.
29. Немецкӧй реактивнӧй самолёткӧд бой
Сӧветскӧй Армиялӧн кызь сизимӧд годовщина лунӧ ми чукӧртчим аэродром вылӧ да кыпыд, боевӧй настроениеӧн кывзім Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказ.
Мыйтӧм казьтылӧмъяс йитчӧма менам тайӧ торжественнӧй луныскӧд!
Меным уси дум вылӧ, кыдзи кывзі Сталин ёртлысь приказсӧ Средньӧй Азияса тылӧвӧй аэродром вылын 1942 вося февраль 23 лунӧ.
Сійӧ сьӧкыд кадас зэв ыджыд фронт вылын — Севернӧй Ледовитӧй океансянь да Чёрнӧй мореӧдз — миян армия нуӧдіс зэв чорыд бойяс, медым измотайтны немецко-фашистскӧй войскаӧс да вӧтлыны найӧс миян Рӧдина территория вылысь.
Ӧні Сӧветскӧй Армия эз сӧмын мезды рӧднӧй му, но и вуджӧдіс войнасӧ фашистскӧй Германия территория вылӧ.
Воисны дыр виччысяна лунъяс!
Но победа помӧдз шедӧдӧм ачыс оз во.
И ми тайӧс бура тӧдім.
Немецъяс шыблалісны бойӧ став кольӧм резервъяссӧ.
Найӧ кӧсйисны «повзьӧдны» миянӧс асланыс выль техникаӧн, шуам, реактивнӧй самолётъясӧн.
Ми пыр частӧджык и частӧджык кутім сёрнитны татшӧм самолётъяс йылысь: кыдзи тышкасьны накӧд?
Сьӧкыдлуныс вӧлі сыын, мый полкса командирлӧн кык немецкӧй реактивнӧй истребителькӧд паныдасьлӧм бӧрын миян пӧвстысь некод на найӧс эз аддзыв.
Аддзылӧмаӧсь найӧс тшӧтш орчча частьясса лётчикъяс.
Лэбалӧмаӧсь тайӧ самолётъясыс, кыдзи свободнӧй «охотникъяс», — ӧткӧн, параясӧн, неыджыд группаясӧн да применяйтӧмаӧсь штурмӧвӧй действиеяс.
Миян фронт вылын найӧ петкӧдчылӧмаӧсь сӧмын ӧткӧн-ӧткӧн да атакуйтлӧмаӧсь ыджыд скоростьӧн лэбалігӧн.
Но бойӧ, кыдзи правилӧ, абу пыравлӧмаӧсь, векджык зільлӧмаӧсь действуйтны «пельӧс сайсянь», гусьӧн.
Ме уна думайті тайӧ машинаяскӧд тышкасян методъяс йылысь.
Вӧтӧдны реактивнӧй самолётӧс, коді вермӧ сетны зэв ыджыд скорость, абу кокни делӧ.
Ме тайӧс бура гӧгӧрволі.
И меным сымын окотаджык вӧлі тӧдмасьны сыкӧд воздухын.
Зэв жаль, мый некод, Чупиковысь кындзи, эз вермы юксьыны мекӧд аслас наблюдениеяснас.
И со меным удайтчис паныдасьны немецкӧй реактивнӧй самолёткӧд.
Февраль 24 лунӧ ме лэби Титоренкокӧд свободнӧй «охота» вылӧ.
Сюся следита воздух бӧрся.
Аддза, кымӧртор сайысь куим тысяча витсё метр вылнаын друг тыдовтчис самолёт.
Миянӧс казявтӧг сійӧ лэбис Одер пӧлӧн сэтшӧм скоростьӧн, коді вӧлі миян «Лавочкинъяслы» медся ыджыдӧн.
Видзӧда сы вылӧ: тайӧ, кыв шутӧг, реактивнӧй самолёт.
Ӧдйӧ бергӧдчи сылань, сеті моторлы полнӧй газ да мӧді вӧтчыны сы бӧрся.
Лётчик-фашист, тыдалӧ, надейтчис аслас самолётыслӧн ыджыд скорость вылӧ да эз и видзӧдлыв бӧрланьыс.
Ме полі, мый сійӧ казялас миянӧс да, кыдзи и век, пышъяс.
«Пычка» машиналысь медся ыджыд скоростьсӧ, зіля чинтыны костсӧ фашист да ас костын, лӧсьӧдчи вражескӧй самолёт улӧ.
Менам напарник оз кольччы меысь.
Тӧда, мый сійӧ горяч, та вӧсна водзвыв предупредиті сійӧс, медым асьсӧ кутіс, эз заводит действуйтны менам командатӧг.
Окота бура, матісяньджык видзӧдлыны реактивнӧй самолётсӧ да, удайтчас кӧ, восьтыны сы кузя би.
Лэччышті увлань да заводиті матыстчыны немецлань бӧжладорсяньыс, костыс миян костын ӧні вӧлі кыксё метр.
Удачнӧй манёвр, тэрыба действуйтӧм да менам самолётлӧн скоростьыс — ставыс тайӧ сетіс позянлун матыстчыны реактивнӧй самолёт дінӧ.
И друг сылань лэбисны биа трассаяс — менам напарник эз выдержит!
Ме вӧлі уверен, мый «старик» торкис менсьым действуйтан план, да думысь чорыда виді сійӧс.
Но, мӧдарӧ, сылӧн трассаясыс дзик виччысьтӧг бурмӧдісны менсьым положениеӧс.
Враглӧн самолётыс кутіс кежны шуйгавыв, мелань, и здук кежлӧ лӧсьӧдліс меным ассьыс «мышсӧ».
Тайӧ здукас, медся ыджыд скоростьӧн лэбигӧн, кутшӧмӧс сӧмын вермӧ сетны менам самолёт, ме матыстчи враг дінӧ.
Со костыс зэв нин ичӧт.
Волнуйтчигтыр заводиті лыйлыны.
Реактивнӧй самолётлӧн торпыригъяс ӧдйӧ усисны мулань, враг территория вылӧ.
Некымын лун мысти чукӧртчис фронтӧвӧй конференция, медым обсудитны реактивнӧй самолётъяскӧд тыш нуӧдан тактика.
Конференция вылӧ пригласитісны миян частьса некымын лётчикӧс, на лыдын тшӧтш Титоренкоӧс да менӧ.
Реактивнӧй самолёт йылысь аслам юӧртӧмын ме зіли анализируйтны и миянӧн нуӧдӧм бой и ставсӧ сійӧс, мый вӧлі меным тӧдса выль немецкӧй самолётъяслӧн действуйтан тактика йылысь.
Конференция вылын выступитісны мукӧд частьясса лётчикъяс.
Мӧвпъясӧн вежласьӧм озырмӧдіс миянлысь опытнымӧс да ворсіс ыджыд роль миян фронтса истребительяслӧн тышын, кодӧс найӧ нуӧдісны реактивнӧй немецкӧй самолётъяслы паныд.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
30. Воспитание
Пӧлучитім приказ: ыстыны истребительяслысь группа Штаргардт районӧ.
Группакӧд муніс ачыс частьса командир.
Сыкӧд лэбисны Куманичкин, Титоренко, Азаров, Громов да ещӧ куим лётчик.
Чупиковлысь группасӧ виччысисны сьӧкыд испытаниеяс.
Воис тулыс.
Настӧящӧй аэродромъяс эз вӧвны.
Командир бӧрйис бетонируйтӧм векни полоса, кодӧс немецъяс абу вевъялӧмаӧсь помӧдз вӧчны.
Сысянь и кыпӧдчывлісны воздухӧ Чупиков группаса лётчикъяс.
А лэбавны ковмис уна, сы вӧсна мый тайӧ районын воздушнӧй противник действуйтіс активнӧя.
Аэродром вылӧ кольӧм лётчикъяскӧд ме лэбалі сійӧ жӧ районӧ, кӧні действуйтіс Чупиков, — сылӧн корӧм серти, кор колӧ вӧлі миян отсӧг.
Кор эз вӧв Чупиков, ме нуӧді ещӧ ыджыдджык кывкутӧм не сӧмын аслам действиеяс вӧсна, но и полкса лётчикъяслӧн действиеяс вӧсна.
Сӧветскӧй авиаторъяслӧн дружнӧй семьяын весиг том лётчикъяс, кор найӧ веськалісны суровӧй фронтӧвӧй обстановкаӧ, регыд кадӧн лолісны мужественнӧй да отважнӧй воинъясӧн.
И менӧ ёна шензьӧдіс, кор паныдаси лётчиккӧд, коді частьын олӧма некымын тӧлысь нин и ни ӧтчыд на абу тышкасьлӧма врагкӧд.
Ме весиг эг эскы талы.
Боевӧй задание вылын сійӧ абу корсьлӧма противникӧс, абу кӧвъявлӧма сылы бой.
Ме решиті тӧдмасьны: кутшӧмджык тайӧ истребительыс?
Кори сійӧс ас дорӧ.
Сійӧ кутчысис неувереннӧя.
Ме сёрниті сыкӧд эг скӧра, зіли гӧгӧрвоны, кутшӧм сійӧ морт.
Сеті сылы некымын вопрос.
Тӧдмалі: лётчик сійӧ грамотнӧй; сідзкӧ, делӧыс абу подготовкаын.
Решиті прӧверитны сійӧс воздухын.
Висьталі сылы та йылысь, и сійӧ тӧдчымӧн вежсис чужӧм вылас.
Тайӧ асылын кымӧръяс вӧліны пӧшти квайт тысяча витсё метр вылнаын.
Висьталі лётчиклы, мый кыпӧдчам вылӧ и мый му вылын колӧ пасьтавны кислороднӧй маска.
Сійӧ, дерт, дзескӧдӧ движениеяс, и унаӧн вӧліны паныд сылы, медым пасьтавны сійӧс му вылын.
Но ме полі сыысь, мый ковмас кӧ тышкасьны мусянь зэв вылын да веськалан кӧ «кислородӧн тшыгъялан» областьӧ, кӧні оз тырмы кислород, то менам напарник бойын, кислороднӧй маска пасьталігӧн, вермас сёрмӧдчыны.
Лётчик муніс, а недыр мысти и ме мӧдӧдчи самолёт дінӧ.
Менам напарник шога сулаліс аслас машина дорын.
Лэбим.
Кыпӧдчим квайт тысяча метрысь вылӧджык.
Ведомӧй оз кольччы.
Ми — фронт линия сайынӧсь нин, лэбам противник территория весьтӧд.
Бокын — Берлин.
Видзӧда, миянысь улынджык — кык «мессер».
Та йылысь радио пыр юӧрті аслам напарниклы.
А сійӧ дзик матыстчис ме дорӧ, кыдзи курӧгпи мамыс дінӧ.
Прикажиті:
— Босьтӧй колана дистанция да интервал!
Сійӧ пӧртіс олӧмӧ приказаниесӧ зэв аслысногӧн: босьтіс дистанция да интервал, но эз сыладорбоксянь, кодарсянь вӧлі колӧ противникӧс корсьӧм могысь.
Артмис сідзи, мый ме кыдз быттьӧ видзи напарникӧс Берлинладорсянь воны вермысь самолётъясысь.
«Полӧ, чудакыд!
— думышті ме.
— Видзӧдлам, мый лоӧ водзын.
Гашкӧ, велалас».
Вражескӧй лётчикъяс, тыдалӧ, аддзисны миянӧс да, увлань лэччӧмӧн, мӧдӧдчисны Берлинлань.
Найӧ частӧ тадз вӧчлывлісны: увлань лэччӧмӧн быттьӧкӧ мунісны гортас, а збыльысьсӧ бокынджык кыпӧдчылісны да бӧр волісны миян дінӧ, найӧ сэки вӧліны нин миянысь вылынджык.
Ме сюся следиті — немецъяс мунісны ылӧдз.
Радио пыр юалі лётчиклысь:
— Аддзылін противниклысь самолётъяссӧ?
— Аддзылі.
Лэба водзӧ.
Зэв ылын мыччысисны кӧкъямыс самолёт.
«Походка» сертиыс гӧгӧрвои, мый тайӧ противник.
Квайт самолёт торйӧдчисны да мунісны Берлинлань, а кыкӧн кежисны фронт линиялань.
«Фокке-вульфъяс!»
Бур школа лоӧ менам напарниклы!
А сійӧ ещӧ на матӧджык локтӧ ме дінӧ.
Ме сійӧс ышӧда: «Эн пов!»
— да заводиті вӧтчыны «фоккеръяс» бӧрся.
Вӧтӧді.
Вот-вот восьта би!
Найӧ казялісны менӧ да друг бергӧдчисны Берлинлань.
Ме веськалі на уліӧ.
Пыр жӧ лӧсьӧдчи ведущӧй самолётлы мышсяньыс да командуйті:
— Видз менӧ, атакуйта!
Ведомӧйлы колӧ сетчыны бӧрвыв, медым видзны менӧ атакуйтігӧн, а сійӧ оз вешйы ме дінысь.
Дзик матысянь ӧні восьта би ведущӧй кузяыс.
Лички гашеткаясӧ.
Пушкаяс чӧв олӧны.
Враглӧн самолётъясыс друг бергӧдчисны.
Ме тшӧтш да водзӧ вӧтчи на бӧрся.
Тэрыба зарядиті пушкаяс.
Ог кольччы.
Ӧти «фоккерыс» зільӧ кыпӧдчыны вывлань.
Матыстчи сы дінӧ.
Лички гашеткаясӧ.
Мый лои!
Оз лыйлыны пушкаяс, да и сӧмын!
Тайӧ здукӧ дум вылӧ уси ведомӧй — кӧні нӧ сійӧ?
Командуйті:
— Ме дінӧ!
Видзӧда гӧгӧрбок — а сійӧ быттьӧ абу и вӧвлӧма.
Месянь километр ылнасянь сійӧ лыйліс кытчӧ веськалӧ, а сэсся бергӧдчис да муніс гортӧ.
Некор на татшӧма ме эг скӧрмыв ёрт вылӧ, да и татшӧм случайыс некор менам эз на вӧвлы.
Немецъяс, тыдалӧ, казялісны, мый менам пушкаяс ӧткажитісны, да лоисны зэв активнӧйӧсь.
Ме веськалі сьӧкыд положениеӧ.
Кыдзи некор, ӧні колӧ вӧлі меным отсӧг ведомӧйсянь.
Вражескӧй группаса ведущӧй восьтіс ме кузя би.
Но, аслам самолётлысь качествояссӧ да преимуществояссӧ используйтӧмӧн, ме ылыстчи противникысь да мӧдӧдчи гортӧ.
Пукси аэродром вылӧ и пыр жӧ кори ассьым напарникӧс.
Видзӧда — вомдоръясыс сылӧн тіралӧны.
— Ті аддзылінныд противникӧс?
— юалі ме сылысь.
Ведомӧй вочавидзис:
— Да ӧд ме лыйлі, командир ёрт!
Сэк ме дзикӧдз пузи:
— Коді нӧ сідзсӧ лыйлӧ?!
Сылӧн сэтшӧм коньӧрлӧн кодь вӧлі видыс, мый ме босьті ачымӧс киӧ да водзӧ мӧді сёрнитны спокойнӧйджыка:
— Некор эн вунӧдӧй: татшӧм атакаясӧн ті сӧмын делӧсӧ торканныд да асьнытӧ янӧданныд.
Противник тіянӧс, кыдзи кайпиӧс, уськӧдас.
Помнитӧй закон: аддзин врагӧс — первойӧн пан сыкӧд бой да матісянь лыйлы сы кузя.
Лыйлы увереннӧя, смела.
Ме лэдзи сійӧс, и юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ муніс.
Ме чеччыштла неуна водзӧ, медым помавны тайӧ лётчик йылысь рассказ.
Миян командир дыр сёрнитіс сыкӧд ӧтнаскӧд, а ме некымын лун чӧж ветлӧдлі сідз, быттьӧ ог и казяв сійӧс.
Сійӧ поліс паныдасьны мекӧд.
Ёртъясыс эз вермыны вунӧдны сылысь позорнӧй трусостьсӧ.
Тыдалӧ, сы пиын муніс ыджыд пытшкӧсса тыш.
И со ӧтчыд сійӧ воис боевӧй задание вылысь кыпыд, возбудитчӧма да доложитіс, мый уськӧдіс вражескӧй самолёт.
Матыстчис ме дінӧ — видзӧда, мыйкӧ выльтор эм сылӧн став ӧбликас.
Ме крепыда кутлі сылысь кисӧ.
— Аттьӧ тіянлы сьӧкыд урокысь, — веськыда меным синмӧ видзӧдіг шуис сійӧ.
Урокыс збыльысь вӧлі сьӧкыд, но пӧлезнӧй.
31. Рӧдина вӧсна великӧй наступление
Рытнас, код лунӧ командирлӧн группаыс воис Штаргардт районысь, Чупиков чукӧртіс миянӧс да юксис аслас впечатлениеясӧн.
Лётчикъяс вӧліны долыдӧсь, кыпыдӧсь.
Найӧ зэв бура тышкасисны, и наӧн уськӧдӧм вражескӧй самолётъяслӧн щӧтыс ёна содіс.
Дыр ми пукалім тайӧ рытӧ да сёрнитім, кутшӧм вежсьӧмъяс лоины недель чӧжӧн.
Кор нин разӧдчим «гортъясӧ», ме шуи Куманичкинлы:
— Ставторсьыс тыдалӧ, мый талун-аски заводитчас медбӧръя да решительнӧй штурм.
— Делӧыс, друг, мунӧ сылань.
Победалӧн часыс матысмӧ.
Да!
Немецкӧй оккупантъяслы паныд Великӧй Отечественнӧй война воис победоноснӧй помлань.
...Войска чукӧртчисны Берлинӧс штурмуйтӧм вылӧ.
Миян казявтӧг Сӧветскӧй Армия гӧтӧвитчис Германиялӧн столица вылӧ решительнӧй наступление кежлӧ.
Одерсянь да Берлинӧдз нюжӧдчӧмаӧсь немецкӧй оборонительнӧй сооружениеяс.
Фашистъяс оборона котыртӧм вылӧ используйтӧмаӧсь став естественнӧй рубежъяс да населённӧй пунктъяс.
Берлин гӧгӧр вӧлі лӧсьӧдӧма обороналысь куим линия.
Самӧй карсӧ вӧлі юклӧма оборона кузя секторъяс вылӧ — немецъяс арталісны нюжӧдны сражениесӧ.
Миян полк, кыдзи и уна дас мукӧд авиационнӧй полкъяс, вӧлі пыр боевӧй дасьлунын.
Берлин вылӧ Сӧветскӧй войскалӧн наступайтӧмыс заводитчис дзик виччысьтӧг, сідзи жӧ виччысьтӧг, кыдзи и куим тӧлысь сайын заводитчис висленскӧй рубеж орӧдӧм.
Апрель 16 лунӧ ставнымӧс миянӧс садьмӧдіс зэв ыджыд шум: помасьлытӧг лэбисны миян бомбардировщикъяс.
Муыс дрӧгмуніс, кутіс мургыны.
— Артподготовка, другъяс!
— горӧдіс кодкӧ.
Мунігмоз гимнастёркаяс кизяліг ми уськӧдчим автомашинаяс дінӧ.
Чукӧртчим КП дорын.
Миянлы юӧртісны, мый фронтса войска заводитісны решительнӧй наступление немецъяслӧн эшелонируйтӧм оборона вылӧ, коді вӧлі видзӧ Берлинӧс.
Миянӧс шымыртіс боевӧй воодушевление.
Боевӧй лётчикъяс пӧвстысь кодлы абу тӧдса сійӧ волнуйтана чувствоыс, кодӧс испытайтан, кор уна сё сӧветскӧй орудие нуӧдӧны артиллерийскӧй подготовка миян пехоталӧн наступайтігкежлӧ, кор уна тысяча вспышкаяс югдӧдӧны небесасӧ, а тэ сулалан аэродром вылын да терпениесьыд петӧмӧн виччысян лэбӧм вылӧ сигнал!
Фронт вылын кык во чӧж олігӧн ме эг ӧтчыд пережитлы тайӧс, но нинӧм оз позь сравнитны сыкӧд, мый ме аддзылі да пережиті 1945 вося апрель 16 лунӧ югдӧм водзвылын.
Быд мелочӧдз ме помнита сійӧ асывсӧ.
Пемыд небеса, кодӧс югдӧдӧны лыдтӧм-щӧттӧм трассаяс, ӧтувъя шум миян авиационнӧй моторъяслӧн, коді сорласьліс бомбӧвӧй ударъяслӧн шыкӧд. Та дінӧ содтӧд дугдывтӧг гыпкис миян артиллерия.
Билӧн да кӧртлӧн лавина обрушитчис противник вылӧ.
Заводитчис медбӧръя, решительнӧй сражение...
Гораа, пӧшти горзӧмӧн, сёрнитам ас костын — шумыс венӧ миянлысь гӧлӧсъяс.
Пемыд на, и ме муртса верма торйӧдны ёртъяслысь чужӧмъяссӧ.
— Татшӧм штурм бӧрын немецлы лоӧ капут! — горзӧ меным Куманичкин.
— Регыдджык нин кӧть мед югдіс! — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Ӧдйӧджык эськӧ лэбны Берлин весьтӧ!..
Друг фронт линия весьтын ыпнитіс яръюгыд свет: ылӧдз кутіс тыдавны гӧгӧр.
Первой секундаас ми нинӧм эг гӧгӧрвоӧ.
И сӧмын бӧрынджык казялім: уна сё прожекторъяс, немецъясӧс ёриг, югдӧдісны миян пехоталы Берлинлань туй.
Вунӧдлытӧм зрелище!
Миян аэродром вылын вӧлі югыд, кыдзи лунын.
Ме видзӧдлі другъяс вылӧ.
Ставныс видзӧдісны сэтчӧ, кӧні ӧти наступательнӧй порывӧн миян войска мунісны Берлинлань.
Тайӧ здукас миян пӧвстысь быдӧн испытайтіс гордость чувство славнӧй Коммунистическӧй партия вӧсна, коді мудрӧя нуӧдіс миянӧс войналӧн став испытаниеяс пыр, гордость миян Рӧдина вӧсна, миян народ вӧсна, на вӧсна, кодъяс тылын вӧчисны танкъяс да самолётъяс, миномётъяс да пушкаяс, гордость миян непобедимӧй армия вӧсна, кодӧс Верховнӧй Главнокомандование нуӧдіс победаӧ.
Гордость чувство испытывайтім и сійӧс сознавайтӧмысь, мый ми сӧветскӧй вооружённӧй вынъяслӧн воинъяс, мый ми великӧй наступлениеын участникъяс.
Ми пырим решительнӧй бойясӧ окончательнӧй победа шедӧдны воляӧн вооружитчӧмӧн, зэв озыр боевӧй опытӧн, совершеннӧй отечественнӧй военнӧй техникаӧн вооружитчӧмӧн.
Югдігӧн сӧветскӧй самолётъяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм эскадрильяяс лэбисны Берлинлань.
Миян аэродром весьтӧд тӧвзисны штурмовикъяс, бомбардировщикъяс, кодъясӧс колльӧдісны истребительяс.
Та мында боевӧй самолётсӧ ме эг на аддзыв война чӧжӧн.
Татшӧм штурмсӧ, ставпӧлӧс войскалӧн действиеясын татшӧм согласованностьсӧ эз на тӧдлы человечество историяын ни ӧти битва!
Дас сизим тысячаысь унджык боевӧй вылет вӧчисны тайӧ лунӧ сӧветскӧй авиаторъяс.
Берлин вӧсна тышын первой жӧ лунсянь сӧветскӧй авиация кыдз быттьӧ дополняйтіс артиллерияӧс.
Сійӧ бырӧдаліс немецъяслысь дыр кадся оборона, вӧчаліс ударъяс аэродромъяс кузя, противниклӧн войска кузя.
Немецкӧй истребительяс действуйтісны ыджыд группаясӧн, нелямын-ветымын самолётӧн ӧтпырйӧ.
Ми паныдавлім найӧс фронтлӧн сійӧ участокъясӧдзыс вотӧдз, кытчӧ найӧ мӧдӧдчывлісны.
Сӧмын ӧткымын вражескӧй самолётъяслы удайтчывліс вуджны миян истребительнӧй заслонъяс вомӧн.
Обстановкаыс вӧлі сложнӧй не сӧмын му вылын, кӧні миян войска бойясӧн писькӧдчисны эшелонируйтӧм ён оборона вомӧн, но и воздухын.
Враг шыбитіс бойӧ аслас воздушнӧй флотлысь став колясъяссӧ.
Миян частьса лётчикъяс луннас вӧчлісны нёль-вит вылетӧн.
Но некод миян пӧвстысь эз тӧдлы мудзӧм.
Рытнас, колян лун пӧся обсуждайтігӧн, ми сёрнитім сы йылысь, мый сӧветскӧй войскалӧн наступайтӧмыс кӧ кутас водзӧ мунны татшӧм жӧ темпъясӧн, то Берлин лоӧ босьтӧма недель чӧжӧн.
Кымын матынджык вӧлі победа, сымын смелджыка мунісны бойӧ лётчикъяс.
Быдӧнлы окота вӧлі вӧчны Рӧдина ним кузя подвиг тані, Берлин дорын, быдӧн вӧлі дась любӧй жертва вылӧ, мед сӧмын ӧддзӧдны врагӧс жугӧдӧм.
Лётчик кӧ пӧлучитліс задание вӧчны луннас, шуам, нёль боевӧй вылет, то сійӧ корлывліс командирсянь витӧд вылет вылӧ разрешение.
Вына патриотическӧй подъёмӧн тыр тайӧ лунъясӧ торйӧн вӧлі ыджыд кӧсйӧм помӧдз, честьӧн, кӧть мед аслас олӧм донӧн, пӧртны олӧмӧ Рӧдина водзын долг.
32. Берлин весьтын
Апрель 17 лунӧ асывнас ми лэбим Титоренкокӧд.
Кыпӧдчим зэв вылӧ.
Небесаын эз вӧв ни ӧти кымӧртор.
Противниклӧн самолётъяс эз тыдавны.
Дерт, враг вермис друг мыччысьны шонділадорсянь.
Ми пырим Берлинсянь лунвылӧджык, медым прӧверитны воздушнӧй пространство.
Му вылын муніс бой.
Решиті лэбны Берлин весьтӧд.
Сеті ыджыд скорость.
И со самолёт бордъяс улын — Германияса столицалӧн центральнӧй кварталъясыс.
Кӧнсюрӧ тыдалӧны пӧжаръяс — буракӧ, татчӧ волӧмаӧсь нин миян бомбардировщикъяс.
Зениткаяс чӧв олісны, и ми спокойнӧя лэбам кар весьтӧд.
Быттьӧ нарошнӧ, оз петкӧдчы ни ӧти вражескӧй самолёт.
Бергӧдчи сё кӧкъямысдас градус вылӧ да решиті ещӧ ӧтчыд прӧйдитны Берлин весьтӧд.
Но тайӧ здукӧ миянысь бокын, карлӧн асыввыв окраинаын, тыдовтчисны противниклӧн нёль истребитель.
Фашистскӧй «охотникъяс» полӧны нин ветлыны параясӧн, найӧ лэбалӧны группаясӧн, кӧні нёль, а то и кӧкъямыс самолёт.
Позьӧ вӧлі эськӧ уськӧдчыны на вылӧ сразу, матыстчыны на дінӧ мышсяньныс, атакуйтны да тӧвзьыштны бӧр гортӧ.
Но ставсӧ артавтӧг тадз вӧчны оз позь.
Сюся видзӧда гӧгӧрбок.
Читкырті синъясӧс — шондіыс зэв ёна ёрӧ.
Аддза — веськыда миян вылӧ воӧны кык чут: тайӧ «мессеръяс».
Найӧ, тыдалӧ, босьтӧмаӧсь менсьым самолётӧс прицел улӧ.
Мунны веськыда на вылӧ, сетны асьтӧ удар улӧ — лоӧ йӧйталӧмӧн.
Кежим бокӧ да друг кыпӧдчим вывлань, медым вылісянь атакуйтны врагӧс.
Но ми эг на вевъялӧ кыпӧдчыны колана вылнаӧдз, кыдзи немецъяс кутісны тэрмасьӧмӧн бӧр мунны, кӧть найӧ вӧліны унджыкӧнӧсь.
Найӧ кӧсйисны миянӧс венны мудеритӧмӧн.
Нёль истребительыс вӧліны сӧмын приманкаӧн.
Ми кӧ панім накӧд бой, то миянӧс пыр жӧ атакуйтіс эськӧ «мессеръяслӧн» параыс, коді дежуритіс бокын.
Воим гортӧ дӧсадуйтіг, мый эг уськӧдӧ противниклысь ни ӧти самолёт.
Напряжённӧй лётнӧй лун помасьӧм бӧрын ме пукалі КП-ын да нораси Чупиковлы:
— Мыйтӧм талун лэбалі, но некутшӧм тӧлк эз ло.
Не пӧльзуйтчыны-ӧ меным сійӧн, мый немецъяс содтӧны авиацияыслысь действуйтӧмсӧ рыт кежлӧ?
Разрешитӧй ещӧ ӧтчыд лэблыны, командир ёрт?
Титоренкокӧд, разрешитӧй, ладнӧ?
— Тырмас тіянсянь, лэбанныд аски, — решительнӧя шуис командир.
— Талун кежлӧ дзик тырмымӧн.
Но ме эг успокоитчы да, кыдзи шулісны миян, «клянчиті» полёт.
Немецъяс, лэччысь шонді используйтны зільӧмӧн, вӧчлісны налётъяс рытланьыс.
Та вылӧ ме и арталі.
Зэв стрӧга предупредиті Титоренкоӧс:
— Дима, сӧмын не горячитчыны!
Сюся следит менам став действиеяс бӧрся.
Вылетыс сьӧкыд, да ещӧ нин сы вӧсна, мый ми кыкнанным мудзӧсь.
Ни ӧти секунда кежлӧ эн личӧдлы вниманиетӧ.
— Кывза!
— вочавидзис «старик».
Лэбим.
Вуджим фронт линия куим тысяча витсё метр вылнаті.
Радио пыр передайті Титоренколы: «Ло дасьӧн!»
Уліын мунісны бойяс.
Сюся видзӧда водзӧ, рытыввылӧ.
Пӧжаръясысь тшыныс, кодӧс креставлісны лэччысь шонділӧн югӧръясыс, мешайтіс видзӧдны.
Мыччысисны кымӧръяс.
Веськӧдчим Берлинлӧн рытыв-войвыв окраиналань.
Гашкӧ, паныдасям противниккӧд кар весьтын?
Воим карлӧн войвыв юкӧнӧ.
Казялі точкаяс.
Найӧ матыстчӧны миянлань.
Прӧйдитіс некымын секунда.
Гӧгӧрвоана — воӧ бомбаясӧн «Фокке-Вульф–190» самолётъяслӧн ыджыд группа.
Горӧді Титоренколы:
— Горка!
Вӧчим «горка».
Кыпӧдчим немецъясысь тысяча кымын метр вылӧджык, зілям сайӧдчыны оръяссьӧм кымӧръяс сайӧ.
Радио пыр передайті КП-ӧ:
— Берлин районын паныдаси бомбаясӧн лэбысь нелямын кымын «фокке-вульфкӧд».
Лэбӧны асыввылӧ куим тысяча витсё метр вылнаті.
Тӧдмася немецъяслӧн боевӧй порядокӧн, донъяла обстановка.
Немецъяс лэбӧны судтаногыс эшелонируйтчӧмӧн.
Тадзи налы кокни видзны ӧта-мӧднысӧ да не лэдзны ас дінаныс миянлысь самолётъясӧс.
Ме сэки ӧдйӧ примиті решение атакуйтны.
Вешйи враг дінысь ылӧдз рытыввылӧ, провериті воздушнӧй пространство.
Ог тӧд, казялісны миянӧс немецъяс али эз.
Гашкӧ и казялісны, но тайӧс найӧ оз петкӧдлыны.
Испытывайта сложнӧй чувство, коді бура тӧдса быд лётчиклы решительнӧй, опаснӧй бой водзвылын.
Неыджыд ӧшибка, сёрмӧм — и ставсӧ лоӧ дзугӧма, торкӧма.
Кӧть мед мый, а ми не долженӧсь лэдзны фашистъяслы бомбитны миянлысь войскаӧс!
— Но мый, атакуйтам, Дима?
— юалі Титоренколысь.
— Видлам!
— вочавидзис сійӧ.
Ог тӧд, мый сійӧ чувствуйтіс тайӧ здукас, но сылӧн гӧлӧсыс вӧлі спокойнӧй, увереннӧй.
И миян пара заводитіс враглӧн кызь паралы паныд неравнӧй бой.
Атакуйтім «фокке-вульфъяслысь» вылысса группасӧ.
Немецъяс эз виччысьны ударсӧ.
Ме бӧрйи ӧти самолёт, метитчи сыӧ да матісянь восьті би.
«Фокке-вульф» ӧзйис воздухын да усис Берлин окраинаӧ.
Немецкӧй группалӧн «бӧжыс» сорласис, боевӧй порядокыс торксис.
Фашистъяс шӧйӧвошины да кутісны шыблавны бомбаяссӧ асланыс территория вылӧ.
Друг кыпӧдчи вывлань.
Ведомӧй оз кольччы.
Горза сылы:
— Кутчысь, старик!
Аддза, вражескӧй самолётъяслӧн улысса группаясын колис боевӧй порядокыс.
Кӧть кыдз, а колӧ торкны сійӧс.
Артала, кӧні эськӧ бара кучкыны враг кузя.
Сатшкыси веськыда строяс, орӧді сійӧс да пырмунігмоз заводиті лыйлыны.
Немецъяс шыбитчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, лыйлӧны кытчӧ веськалӧ.
Титоренко надежнӧя видзӧ менӧ.
Но ӧткымын немецкӧй лётчикъяс воисны ас садяныс.
Тыдалӧ, казялісны, мый ми сӧмын кыкӧн.
Ӧти «фокке-вульф» заводитліс лыйлыны менам самолёт кузя, но Титоренко меткӧй очередьӧн уськӧдіс сійӧс.
Надежнӧя тупкис менӧ напарник.
Дугдывтӧг атакуйтам немецкӧй самолётъясӧс — то веськыдвывсяньыс, то шуйгавывсяньыс.
Титоренко оз кольччы меысь.
Немецъяслысь боевӧй порядоксӧ торким дзикӧдз, сэк жӧ ми наысь вылынджыкӧсь.
Дзикӧдз вунӧдчи, мый ми «охота» вылынӧсь.
Думайта сӧмын сы йылысь, мый колӧ торкны сӧветскӧй войска вылӧ вражескӧй налёт.
Татшӧм подъёмсӧ, кыдзи ӧні, ме некор на эг испытайтлы.
Куш сійӧ мӧвпыс, мый менам самолёт бордъяс уліын — Берлин, мый дзик матын сысянь сӧветскӧй войска нуӧдӧны чорыд бойяс, мый ми не долженӧсь лэдзны мустӧм «фокке-вульфъяслы» писькӧдчыны фронт линия дорӧ, — сетӧ меным вын.
Враглӧн группаясыс шочмисны.
Немецъяс мӧдӧдчисны мунны рытыввылӧ.
Но ӧти фашистскӧй лётчик вӧлӧм «напористӧй».
Видзӧда, сійӧ торйӧдчис мукӧд самолётъяс дінысь да мӧдӧдчис фронт линиялань, тыдалӧ, сійӧ век на надейтчӧ, мый удайтчас шыбитны бомбаяс миян войска вылӧ.
Вӧтӧді сійӧс вылыссянь.
Сійӧ пикируйтіс да мӧдіс шыблавны бомбаяс асланыс территория вылӧ.
Пикируйтанінысь кыпӧдчигӧн ме лэдзи сы кузя очередь.
Фашистскӧй самолёт взорвитчис.
Ме личӧді мускулъясӧс да казялі, мый напряжённӧй бой бӧрын ставнас телӧ неуна тіралӧ.
Кыдзи и век, косьмӧма вом пытшкын — вӧлі вывті жар.
Первой мӧвп — Титоренко йылысь.
Видзӧдлі — сійӧ тані.
Мӧд мӧвп — самолёт йылысь: видзӧдлі плоскостьяс вылӧ — розьяс оз тыдавны.
Видзӧдлі часі вылӧ: бой кыссис кызь вит минута чӧж.
Включиті бензинометр — горючӧй быран выйын.
— Но кыдзи делӧясыд, Дима?
— юалі Титоренколысь.
— Ставыс ладнӧ, — вочавидзис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн.
— Молодеч, старик!
Ми мӧдӧдчим гортӧ.
Тайӧ бойын ме уськӧді противниклысь квайтымын ӧтиӧд да квайтымын кыкӧд самолётъяс.
Ёртъяс, кодъяс тӧдлӧмаӧсь нелямын «фокке-вульфкӧд» миян паныдасьӧм йылысь, ёна волнуйтчӧмӧн виччысьӧмаӧсь миянӧс.
Первойӧн матыстчис миян дінӧ полкса командир.
Ме доложиті сылы бойлӧн результатъяс йылысь.
Миянӧс кытшалісны лётчикъяс да мӧдісны сетавны лыдтӧм вопросъяс.
— Бур вӧлі бойыс!
— менсьым киӧс кутліг шуис Титоренко.
Сійӧ весиг омӧльтчыштӧма тайӧ вылет дырйиыс, но синъясыс сылӧн долыда югъялісны.
Да, бой збыльысь вӧлі бур.
И эз сӧмын тактическӧй видзӧдлас боксянь, но и сійӧ настроение сертиыс, кодӧн ми нуӧдім сійӧс.
Миянӧс увлекайтіс сувтӧдны вермытӧм наступательнӧй порывыс, коді шымыртіс тайӧ лунъясӧ Сӧветскӧй Армияӧс.
Ме сеті тайӧ бойыслы ассьым став сьӧлӧмӧс, став тӧдӧмлунъясӧс, став опытӧс воздушнӧй бойяс нуӧдӧмын.
Миян пара бойсӧ нуӧдіс вывті дружнӧя, ми вӧлім кыдз ӧти морт.
Тайӧ бойын вӧлі вевтыртӧма став нагрузкаяссӧ — не сӧмын самолёт вылӧ, но и миян организм вылӧ.
Апрель 18 лунӧ водз асылын ме вӧлі нин аслам самолёт дорын да видлалі сійӧс. Вӧлі кӧсъя нин пуксьыны кабинаӧ, кор менӧ корисны КП-ӧ.
Вӧлӧмкӧ, воӧма радиограмма — меным прикажитӧма лэбзьыны Фронтса политуправлениеӧ.
Эг вермы тӧдны, мыйла корӧны менӧ.
Командирӧс тшӧтш волнуйтіс приказыс.
Ме пыр жӧ лӧсьӧдчи лэбигкежлӧ.
Менӧ колльӧдігӧн Чупиков шуис:
— Регыдджык бӧр локтӧй.
Фронтса штабӧ воӧм бӧрын ме тӧдмалі, мый меным ковмас Май 1 лунӧ выступитны Москваын радио пыр 1-ой Белорусскӧй фронтса воинъяс нимсянь.
Тайӧ вӧлі медся виччысьтӧм да аслыспӧлӧс приказ, кутшӧмӧс меным коркӧ ковмыліс пӧлучитны.
Менӧ тайӧ радуйтіс и смутитіс: аддзывны Москва татшӧм лунӧ, но и эновтны фронт татшӧм пӧсь кадӧ!
Лыда лунъяс торйӧдлісны миянӧс победаысь, код йылысь мӧвпӧн ми олім войналӧн став вояс чӧж.
Ме мӧвпалі встретитны тайӧ великӧй лунсӧ боевӧй пост вылын, лётчикъяслӧн дружнӧй фронтӧвӧй семьяын.
ПОБЕДА ЛУНЪЯСӦ
1. Ликуйтысь Москваын
И со коймӧдысь ме Москваын.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ чувствояс йылысь, кодъясӧс испытывайтіс тайӧ лунъясӧ столицаӧ волысь быд фронтовик.
Вунӧдлытӧм 1943 вося август 5-ӧд лун бӧрын, Курскӧй дугаса битваын немецъяс вылын победа шедӧдан лун бӧрын, Рӧдина нимсянь кымынысь нин салютуйтліс миянлы столица!
Дум вылӧ уси, кыдзи 1942 вося ноябрын ме, рядӧвӧй лётчик, муні тасянь фронт вылӧ, кыдзи опытнӧй лётчикӧн нин 1944 вося июньын пӧлучиті тані назначение полкса командирӧс вежысь должность вылӧ.
А ӧні ме тупка ассьым боевӧй щӧтӧс, кытчӧ лои пасйӧма 330 боевӧй вылет, 120 воздушнӧй бой, 62 личнӧ уськӧдӧм самолёт.
И кор ме сулалі микрофон дорын да 1-ой Белорусскӧй фронтса воинъяс нимсянь аттьӧалі Рӧдинаӧс, аттьӧалі Партияӧс да Правительствоӧс миян вӧсна, фронтовикъяс вӧсна мудзлытӧг тӧждысьӧмысь да висьталі чолӧм москвичьяслы, ме сэтшӧма волнуйтчи, кутшӧма некор на эг волнуйтчыв.
...Событиеясыс паськалӧны зэв ӧдйӧ.
Босьтӧма Берлин.
Германия безоговорочнӧя капитулируйтіс.
Думӧн веськӧдча асланым полкӧ, представляйта, кыдзи гажӧдчӧны всенароднӧй торжество лунъясӧ боевӧй другъяс.
Кольччи Москваӧ некымын лун кежлӧ — меным долженӧсь вручитны мӧд «Зӧлӧтӧй Звезда» медаль.
Победа лунӧ ме — столицаын.
Кутшӧм мича вӧлі Москва великӧй торжестволӧн тайӧ лунӧ!
Уличаяс вӧлі бура югдӧдӧма.
Шоныд.
Сӧдз тувсов небесаті лэбисны самолётъяслӧн эскадрильяяс да шыбитісны гӧрд, турунвиж да еджыд ракетаяс.
А мыйтӧм вӧлі йӧзыс уличаяс вылын! Найӧ сьылісны, сералісны, сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд, быттьӧ найӧ вӧліны важӧн нин тӧдсаӧсь.
Военнӧйясӧс встречайтісны кыпыда, горӧдӧмъясӧн.
Ме шуда — меным удайтчис аддзывны столицаӧс Победа лунӧ, код вӧсна кымынысь ме панлі врагкӧд смертельнӧй тыш.
Сӧмын жаль ӧтитор — мый абуӧсь мекӧд полкса другъяс.
Кутшӧм лӧсьыд эськӧ вӧлі прӧйдитчыны накӧд праздничнӧй Москваті!.. Кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ ӧні восьлавны орччӧн Евстигнеевкӧд, Амелинкӧд, кодъяскӧд ӧтлаын ме вӧлі тані 1942 вося ноябрьскӧй напряжённӧй лунъясӧ!
Мӧвпалӧмысь менӧ друг торкисны.
Тӧдлытӧг веськалі йӧз киясӧ, а сэсся лэби воздухӧ, та дырйи йӧз горзісны: «Качайтны лётчиксӧ!
Ура миян соколъяслы!
Ура сӧветскӧй авиациялы!»
2. Испытаннӧй другъяс семьяын
Аскинас лэби Берлин дорӧ, рӧднӧй частьӧ.
Миян аэродром вылын кыдзи некор на спокойнӧ да лӧнь. Абу сійӧ оживлениеыс да напряжённӧя ноксьӧмыс, кодъясӧс позьӧ вӧлі аддзыны тані кык недель сайын, кӧть и важмозыс тэрмасьӧмӧн ветлӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ бензозаправщикъяс, самолётъяс дорын ноксисны механикъяс, асланыс машинаяс дінӧ котӧртлывлісны лётчикъяс.
Ӧти визьӧн сулалӧны боевӧй самолётъяс.
Мунӧ мирнӧй велӧдчӧм.
Думысь корся ассьым самолётӧс.
Сы дінын ноксьӧ техник Васильев.
Менӧ встречайтӧны однополчана.
Куманичкин, Титоренко кутлӧны менӧ.
Командир крепыда кутлӧ первой киӧс, а сэсся и ачымӧс.
Хайт оз вешйыв ме дінысь.
Поздравляйтам ӧта-мӧднымӧс победаӧн.
Быдӧнлӧн чужӧмыс дӧвӧлен, кыпыд.
Рытнас ставным ӧтлаын ещӧ ӧтчыд празднуйтам Победа.
Чупиков висьталіс войналӧн медбӧръя лунъяс йылысь.
Миян полкса пӧшти став лётчикъяс содтӧмаӧсь уськӧдӧм самолётъяслысь лыд.
Паникаӧ усьӧм немецкӧй лётчикъяс воштывлӧмаӧсь ассьыныс аэродромсӧ да пуксьывлӧмаӧсь миян аэродром вылӧ.
Висьталі лётчикъяслы, кыдзи празднуйтісны Победа лун столицаын.
Ыджыд интересӧн другъяс кывзісны та йылысь.
Кодлысь нӧ сьӧлӧмсӧ оз вӧрзьӧд Москва йылысь, Краснӧй площадь йылысь, Кремль йылысь сӧмын ӧти казьтылӧмыс!..
...Бара лунтыръясӧн аэродром вылын.
Велӧдам войналысь опыт, отечественнӧй авиационнӧй техникалысь достижениеяс, совершенствуйтам лётнӧй мастерство.
Тайӧ лунъясӧ решиті босьтчывны пӧртны олӧмӧ ассьым важӧнся мечта: пӧлучитны высшӧй образование, пырны велӧдчыны Военно-воздушнӧй академияӧ.
Пӧлучиті разрешение мӧдӧдны документъяс да ӧні инӧ ӧшйытӧг виччыси ӧтвет.
Воӧны юӧръяс важ однополчана йылысь.
Другъяс гижӧны, мый Сӧветскӧй Союзса кыкысь Герой Кирилл Евстигнеев уськӧдіс ветымын кык вражескӧй самолёт.
Мухин, кыдзи гижӧ сійӧ ачыс, «рапортуйтӧ» меным, мый и сылӧн, и Амелинлӧн, и Брызгаловлӧн Берлин босьтан лун кежлӧ тӧдчымӧн содіс боевӧй щӧтас, мый Евстигнеев петкӧдліс тайӧ кадӧ ассьыс зэв бур командирскӧй способностьяс, мый сійӧ век на сэтшӧм прӧстӧй, кутшӧм вӧвлі войдӧр, сэтшӧм жӧ Кирюша, кутшӧмӧн тӧдӧ сійӧс Мухин, кор найӧ первойысь тӧдмасисны.
Ме гордитча да радла аслам важ ёртъяс вӧсна, кодъяскӧд ӧтлаын заводиті боевӧй туй.
...Полкын мунӧ учебно-боевӧй да политическӧй подготовка.
Водз асылын, тренировочнӧй полёт водзвылын, пыри КП-ӧ.
Меным кажитчӧ, мый сэні чукӧртчӧм лётчикъяс талун чӧвджыкӧсь мукӧд лунъяс серти да видзӧдӧны ме вылӧ сідзи, быттьӧ мыйкӧ лои.
Кодыр меным сетісны телеграмма, ме гӧгӧрвои: мыйкӧ лоӧма батькӧд — сысянь важӧн нин эз вӧвны письмӧяс.
Сьӧкыд кывъяс эз сразу воны юрӧдз.
Ещӧ и ещӧ ӧтчыд лыдди текстсӧ.
Май 17 лунӧ кулӧма менам батьӧй.
Ог вермы кутны синваӧс.
Родственникъяслӧн письмӧясысь сёрӧнджык тӧдмалі, мый бать дыр висьӧма, но та йылысь абу тшӧктылӧма юӧртны меным, медым не беспокоитны менӧ, не ылӧдны, кыдзи шулӧма сійӧ, ратнӧй делӧясысь.
Сійӧ век надейтчӧма аддзысьлыны мекӧд да вӧлӧма уверен, кыдзи гижӧны родственникъяс, мый тайӧ бурдӧдіс эськӧ сійӧс.
Но и война помасьӧм бӧрын сійӧ абу тшӧктӧма юӧртны меным аслас висьӧм йылысь, абу кӧсйӧма торкны менсьым Победакӧд йитчӧм радлунӧс.
Бать оліс Победа лунӧдз — тайӧ мӧвпсьыс меным вӧлі неуна кокниджык.
Прӧйдитіс недель, и ме бара нин янсӧдчи другъяскӧд.
Менӧ корӧны Москваӧ, медым гӧтӧвитчыны военно-воздушнӧй вынъяслӧн парад кежлӧ, коді лоӧ сӧветскӧй авиация лунӧ.
3. Семён Алексеевич Лавочкин ордын
Меным важӧн нин вӧлі окота тӧдмасьны менсьым зэв бур самолёт да сылысь испытаннӧй вооружение конструируйтысьяскӧд — Семён Алексеевич Лавочкинкӧд да Борис Гаврилович Шпитальныйкӧд.
Кажитчӧ, эз кольлы ни ӧти воздушнӧй бой, медым бурӧн ме эг казьтыв тайӧ учёнӧй-патриотъяс йылысь.
И со менам кӧсйӧмӧй збыльмис.
Ме муна гӧститны Семён Алексеевич Лавочкин ордӧ.
Семён Алексеевич встретитіс менӧ пӧся.
Сійӧ ыджыд тушаа, неуна гӧрбыльтчыштӧма, сылӧн спокойнӧй вӧрас, мелі, тӧлка синъяс.
— Зэв рад тіянӧс аддзыны, — нюмъялігтыр шуис сійӧ да, менсьым киӧс кутіг, синсӧ неуна читкыртӧмӧн, дыр видзӧдіс ме вылӧ, быттьӧ изучайтіс менӧ.
abu
Сійӧ пуксьӧдіс менӧ, ачыс пуксис воча:
— Ме пыр следиті тіян бӧрся, а сідзжӧ тіян боевӧй ёртъяс бӧрся.
Висьталӧй асланыд став впечатлениеяс йылысь, самолёт йылысь.
— Тӧданныд, Семён Алексеевич, ме сэтшӧма куті радейтны тіянлысь самолёттӧ, мый кор вӧлі воа аэродром вылӧ, весиг приветствуйтлі сійӧс.
Менам чужис сэтшӧм чувство, мый ме водзын быттьӧ вӧлі друг.
Стӧчджыка — эз друг, а уважайтана, требовательнӧй командир.
Окота вӧлі помӧдз овладейтны вылын техникаӧн.
Оз ӧд прӧста лыддьыны лётчикъяс, мый машина, вооружение да пилотируйтан техника — ӧти целӧй...
Сёрнитім дыр.
Семён Алексеевич подробнӧя юасис самолётлӧн боевӧй качествояс йылысь, мыйкӧ пасъяліс блокнотӧ.
Лавочкин висьталіс аслас творческӧй замыселъяс йылысь да тшӧтш юаліс менам планъяс йылысь.
Кор ми мӧдӧдчим заводса цехъясӧ, Семён Алексеевич висьталіс:
— Ми тіянысь, лётчикъясысь эгӧ кольччылӧй — конструкторъяс кывзысьлісны фронтовикъяслӧн мнениеӧ, зілисны усовершенствуйтны боевӧй самолёт.
Суткияс чӧж эгӧ петавлӧй конструкторскӧй бюроысь.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын Лавочкин содтіс:
— Иосиф Виссарионович Сталин ачыс веськӧдліс миянӧн.
Аслас индӧдъясӧн сійӧ ӧддзӧдліс миянлысь творческӧй мӧвп, заставляйтіс мунны водзӧ, эз лэдзлы ланьтӧдчыны шедӧдӧм вылын...
Ми дыр видлалім завод.
Ӧбеденнӧй перерыв дырйи ме гӧгӧр чукӧртчисны рабочӧйяс да работницаяс.
Найӧ корисны висьтавлыны сы йылысь, кыдзи ме воюйті истребитель вылын, кодӧс вӧчӧма налӧн киясӧн.
Аслам рассказ помын ме висьталі ыджыд аттьӧ зэв бур боевӧй машинаяс стрӧитысьяслы:
— Воздушнӧй бойясын менӧ ньӧтчыд эз подведитлы самолёт, кодӧс конструируйтіс Лавочкин.
Ыджыд аттьӧ тіянлы, ёртъяс!
4. Служита Сӧветскӧй Союзлы!
Воис Авиация лун — август 18 лун.
Вечернянас нин вӧлі тӧдса, мый поводдяыс виччыссьӧ нелётнӧй да воздушнӧй парад оз ло.
Решиті колльӧдны праздник лун важ другъяскӧд.
Полк, кӧні ме заводиті ассьым боевӧй олӧм, сулаліс Москвасянь неылын.
Кыдзи и век, асывнас чеччи водз.
Включиті радио.
Передайтӧны Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь приказ.
Дум вылӧ усины сійӧ вунӧдлытӧм лунъясыс, кор боевӧй аэродром вылын, команднӧй пункт дорӧ чукӧртчӧмӧн, ми кывзім Верховнӧй Главнокомандующӧйлысь воодушевляйтана кывъяссӧ.
Диктор лыддьӧ Верховнӧй Сӧвет Президиумлысь Указъяс: уна боевӧй лётчикӧс наградитӧма орденъясӧн, уналы присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
Тӧдмалі: менӧ наградитӧмаӧсь коймӧд «Зӧлӧтӧй Звездаӧн».
Тайӧ здукас ме вӧлі ӧтнам.
abu
abu
Думысь ме висьталі ыджыд аттьӧ миян рӧднӧй Коммунистическӧй партиялы, комсомоллы да Сӧветскӧй Армиялы, кодъяс воспитайтісны менӧ.
Думайті сійӧ боевӧй туй йылысь, кодӧс прӧйдиті ме, а сідзжӧ — менам ёртъяс.
Миян пӧвстысь быдӧн вӧчис сійӧс, мый вермис да должен вӧлі вӧчны.
Ми действуйтлім эг паськыд фронт вылын, но ми тӧдім, мый воздухын миян действиеясысь, группалӧн действиеясысь зависитіс олӧмыс уна сӧветскӧй салдатлӧн, офицерлӧн, генераллӧн, кодъяс тышкасисны Рӧдина вӧсна.
Тайӧс гӧгӧрвоӧмыс воспитывайтіс миянлысь зэв ыджыд кывкутана чувство, воспитывайтіс дисциплина, заставляйтіс ёна уджавны ассьыным мастерство кыпӧдӧм вылын, воздушнӧй бой нуӧдан выль эффективнӧй методъяс корсьӧм вылын.
Война вылын кыдзи менам боевӧй другъяс, сідзи и ме не сӧмын тӧдім ассьыным долг, ми сыӧн олім.
Миян пӧвстысь быдӧн гӧгӧрволіс, мый асланым боевӧй уджӧн, мед кӧть и ичӧтик масштаба уджӧн, фронтлӧн сӧмын миян участок вылын уджӧн, ми вӧчим ассьыным пай враг вылын победалӧн великӧй делӧын, пӧртім олӧмӧ миян радейтана Рӧдиналысь приказ.
Опыттӧг, тӧдӧмлунъястӧг удача оз овлы.
И ме шедӧдлі сійӧс ас вылын дугдывтӧг уджалӧмӧн.
Менӧ воспитайтісны комсомол, партия.
Найӧ ёнмӧдісны менсьым боевӧй духӧс, велӧдісны менӧ зільны тӧдӧмлунъясӧ, воспитайтісны меысь смел мортӧс, коді настойчивӧй ассьыс цельсӧ шедӧдӧмын, воинӧс, коді дась кувны Ленин делӧлӧн победа вӧсна.
Коммунистическӧй партия воспитайтіс меын зэв бур качество: некор не ланьтӧдчыны шедӧдӧм вылын.
И ме век зільлі не сулавны ӧти местаын тӧдӧмлунъяс да мастерство кузя, век зільлі мунны водзӧ и сӧмын водзӧ!
Думысь сета клятва велӧдчыны, велӧдчыны мудзлытӧг.
Сӧмын тайӧн ме верма висьтавны аттьӧ Рӧдиналы ыджыд наградаысь.
Рытсӧ — менам олӧмын медся шуда рытъясысь ӧтиӧс — колльӧді ӧтлаын геройяскӧд, испытаннӧй другъяскӧд, кодъяскӧд заводитлі ассьым фронтӧвӧй олӧм.
5. Борис Гаврилович Шпитальный ордын
Военнӧй академияысь ӧтвет виччысян луньясӧ меным удайтчис аддзысьлыны морткӧд, кодӧс ме сэтшӧм частӧ казьтывлі фронт вылын, — Борис Гаврилович Шпитальныйкӧд.
Сылӧн оружиеӧн ме уськӧді Белгород дорын первой фашистскӧй самолёт.
Сылӧн жӧ оружиеӧн уськӧді квайтымын кыкӧд самолёт — Берлин весьтын.
Шпитальный встретитіс менӧ, кыдзи тӧдсаӧс.
Сёрнитӧ сійӧ тэрыба, чёткӧя да ӧткымын фразаяс, кодъясӧс лыддьӧ торйӧн важнӧйӧн, повторяйтӧ.
Сылӧн сюсь видзӧдлас, вылын, восьса кымӧс, энергичнӧй, неуна скӧркодь чужӧм.
Но кор сійӧ нюмъялӧ либӧ сералӧ, то пыр жӧ лоӧ вывті меліӧн.
Ми зэв дыр сёрнитім вооружение йылысь.
Борис Гаврилович помасьлытӧг юасис.
Сійӧс интересуйтӧ «Лавочкин» вылын оружиелӧн качество йылысь менам мнение.
Ме висьталі сылы бойясысь вель уна эпизод, тӧдчӧді, мый сылысь оружиесӧ шулі «разитысь мечӧн».
Борис Гаврилович кытсюрӧ тшӧктывліс висьтавны выльпӧв, а сэсся думыштчывліс.
Сэсся сёрнитім мукӧдтор йылысь, кодъяслӧн абу нинӧм ӧткодьыс войнакӧд, техникакӧд.
Нюмъяліг да ме вылӧ дружескӧя видзӧдіг Борис Гаврилович шуӧ:
— Но, а ӧні сёрнитыштам тэнад будущӧй йылысь.
Дерт, тэнад восьсаӧсь став туйясыс.
Но ме чайта, мый олӧмаджык да опытнӧйджык мортлӧн сӧветыс тіянлы, кӧть ті и закалитчӧм воин, вермас згӧдитчыны.
Сӧветуйта быть пырны велӧдчыны академияӧ.
И Борис Гаврилович лӧсьыда да прӧстӧя висьтавлӧ менам водзӧ быдмӧм йылысь, коммунистическӧй этика йылысь, дружба йылысь, коммунистлӧн долг йылысь.
Сылӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
И думысь ме аттьӧалі сійӧс кыдзи боевӧй вооружение конструируйтысьӧс и кыдзи олӧмаджык ёртӧс.
abu
6. Рӧднӧй училищеын
Прӧйдитіс ещӧ некымын лун, и ме пӧлучиті юӧртӧм: менӧ примитӧмаӧсь Военно-воздушнӧй академияӧ.
Ме гӧгӧрволі, мый велӧдчыны меным оз ло кокни, но вӧлі уверен, мый опытнӧй педагогъяс веськӧдлӧм улын сямма венны сьӧкыдлунъяс.
И смела муні налы воча.
Академияын велӧдчӧм заводитчытӧдз меным сетісны отпуск, и пассажирскӧй самолётӧн ме лэби рӧднӧй местаясӧ, Украинаӧ, Киевӧ.
Видзӧда Днепр вылӧ да казьтыла вуджанінъяс весьтын воздушнӧй бойяс йылысь — дас лунчӧжся зэв чорыд бойяс, кӧні ме уськӧді противниклысь дас ӧти самолёт.
Ме волі армияса генерал Ватутин гу вылӧ, а сідзжӧ первой империалистическӧй война дырйи вражескӧй самолёт таранитысь русскӧй лётчик Нестеров гу вылӧ.
abu
Вӧлі заводъясын, клубъясын, уна сёрниті велӧдчысь том йӧзкӧд, рабочӧйяскӧд.
Киевсянь лэби карӧ, кытчӧ важӧн нин бӧр воис эвакуацияысь лётчик-истребительяслӧн менам рӧднӧй училище.
Тані менӧ воспитайтісны, велӧдісны лётнӧй искусствоӧ.
Менӧ встретитісны торжественнӧя.
Ставнас личнӧй составыс, став курсантъяс вӧлі построитчӧмаӧсь меным тӧдса аэродром вылын.
Важ другъяс — Усменцев, Панченко, Коломиец — тані эз вӧвны.
Найӧ вӧліны орчча аэродром вылын, кӧні ме заводиті ассьым боевӧй деятельность.
Война чӧж найӧ уджалӧмаӧсь инструкторъясӧн да гӧтӧвитӧмаӧсь уна дас лётчикӧс.
Ортсысянь кажитчӧ, мый училищеын ставыс ас местаас, быттьӧ война, эвакуация, нёль вося сьӧкыд испытаниеяс эз и вӧвны.
Лунлӧн сійӧ жӧ распорядок, сідз жӧ бура пуктӧма велӧдчӧм.
Весиг стенгазета, кодӧс зэв унаысь ме оформляйтлі, ӧшалӧ сійӧ жӧ местаын.
Но тӧдчӧ, мый школаын дисциплина лоӧма ещӧ на бурджык.
Уна сёрниті курсантъяскӧд, инструкторъяскӧд.
Висьталі налы аслам опыт йылысь.
Аддзысьлі некымын важ преподавателькӧд и вӧлі зэв рад, мый верми висьтавны налы аттьӧ сыысь, мый найӧ велӧдісны менӧ лётнӧй делӧӧ, велӧдісны радейтны самолёт.
7. Сэні, кӧні вӧліны бойяс
Лэба аэродром вылӧ, кӧні вӧліны училище кузя менам другъяс.
Мыйта событиеяс кыптӧны паметьын, кор лэбан бойяс нуӧдан местаяс весьтӧд!
Оз пукавсьы места вылын, ветлӧдла ӧти ӧшинь дорсянь мӧд ӧшинь дорӧ да видзӧда муӧ.
Со сэтчӧ, кажитчӧ, усис «фокке-вульф», ылӧджык — «мессер».
Тані вӧлі миян аэродром.
Эсті прӧйдитіс фронт линия, и сы весьтын ми видзлім миянлысь наземнӧй войскаӧс вражескӧй авиацияысь...
А ӧні мездмӧм му вылын мунӧны арся полевӧй уджъяс.
Олӧм бӧр воис тайӧ местаясас, кодъясӧс сотіс войналӧн биыс.
Со и аэродром.
Ме эг на вевъяв петны самолётысь, кыдзи менӧ кутісны авиационнӧй училище кузя важ другъяс да нуӧдісны трибуна дорӧ, кытчӧ вӧлі построитчӧма эскадрильялӧн личнӧй составыс.
abu
Тӧдтӧм йӧз пӧвстысь пыр жӧ аддзи техник Наумовӧс.
Сійӧ долыда нюмъяліс.
Кӧсъя висьтавны чукӧртчӧм йӧзлы сы йылысь, кыдзи ме пӧлучиті тані первой боевӧй крещение, кыдзи лэбавлі ёртъяскӧд первой боевӧй заданиеяс вылӧ.
Но друг син улӧ уси киссьӧм ангар, код дорын пӧгибнитіс Солдатенко — миян радейтана командир.
Некымын минута чӧж ог вермы шуны ни ӧти кыв.
Муртса вешті синъясӧс ангар вылысь да заводиті сёрнитны Солдатенко йылысь.
Ми мунім сылӧн гу дорӧ.
Дыр сулалім сэні, казьтылім ёртъяс йылысь, кодъяс пӧгибнитісны миян Рӧдина вӧсна бойясын.
Быдса лун ме коллялі ёртъяскӧд, сы мында сёрни чукӧрмӧма миян.
Аски асывнас ме лэби Шосткаӧ.
8. Бара чужанінын
Долыд да ӧттшӧтш шог чувство шымыртіс менӧ: ылісянь тыдалӧны Ображеевка, муяс, вӧръяс, чуклялӧмӧн визувтӧ ичӧтик ю.
Тӧдса пейзаж...
Кымынпӧрйӧ ме любуйтчылі сыӧн, кор лэбавлі аэроклубовскӧй ичӧтик аэродром весьтӧд!
А кӧні нӧ техникум, общежитие?
Отступайтігас фашистъяс сотӧмаӧсь уна керка.
Аэродром вылын — техникумса директор, важ преподавательяс.
Радысла уналӧн доршасьӧма синваыс.
Менӧ кутлӧны, крепыда киасям.
Мыйтӧм юасьӧмъяс, сёрни!
Шогпырысь кывзі сы йылысь, кыдзи фашистъяс мучитӧмаӧсь менсьым землякъясӧс.
Ветлі братскӧй гу дорӧ, кӧні куйлісны фашистъясӧн виалӧм сӧветскӧй йӧз.
Тані куйліс и вӧвлӧм партизан Сергей Андрусенко...
Ёртъяс корисны менӧ партиялӧн горкомӧ.
Пыранінас чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Найӧ нюмъялӧны, мыччалӧны меным цветъяс.
Менӧ сэтшӧма волнуйтіс землякъясӧн котыртӧм встречаыс, мый первойсӧ ог вӧлі и тӧд, мый висьтавны налы.
Медбӧрын юрӧ воисны колана кывъяс да заводиті сёрнитны.
Речьяс висьталісны и менам землякъяс.
Шосткасянь автомашинаӧн муні Ображеевкаӧ.
Со сійӧ, туйыс, кодӧс ме сэтшӧма талялі велӧдчигӧн!
Ичӧтикӧн кажитчис меным рӧднӧй сикт.
Вои сельсӧвет дорӧ.
Менӧ виччысьӧны нин, чукӧртчӧмаӧсь сиктысь ставӧн, менам став рӧдня.
Йӧз чукӧрысь корся Мотя чойӧс.
Со сійӧ челядьыскӧд.
abu
Менӧ окалӧны, кутлӧны — прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс, и ме окала да кутла старикъясӧс, челядьӧс, дзик ставсӧ, коді веськалӧ.
Кодлы водзджык ӧтвечайтны, кодкӧд водзджык сёрнитны?
Юасисны ставӧн ӧтпырйӧ.
Ме дінӧ писькӧдчис-воис Максимец; ӧні сійӧ — партийнӧй организацияса секретарь.
Сы бӧрся воӧ боевӧй медальяса мичман.
Да тайӧ Гриша Вареник, велӧдчылім сыкӧд ӧти классын.
А сыкӧд орччӧн сулалӧ да нюмъялӧ Ивась, код вӧсна ме тышкасьлі классын.
Ӧні сійӧ — «Червоный партизан» колхозса счётовод.
Со и Проня, коді ӧшйыліс куст вылӧ сійӧ лунӧ, кор ми муртса эг вӧйӧ ойдӧм Деснаӧ.
Тані и пӧрысь чери кыйысь Каплун, кодысь ме повлі челядьдырйи.
— Да тайӧ жӧ Микита Кожедублӧн!
— шуис кутшӧмкӧ старик да кутліс менӧ.
— Вай мыйкӧ висьтав миянлы, — корӧны быд боксянь.
Кайи ичӧтик трибуна вылӧ.
Видзӧда аслам сиктсаяс вылӧ, найӧ волнуйтчӧны, долыдӧсь.
Дум вылӧ усины бать, Сергей Андрусенко, боевӧй другъяс, Рӧдинаӧс мездӧм вӧсна бойяс.
И ме висьтала аслам односельчаналы та йылысь, висьтала миянлысь великӧй социалистическӧй Рӧдинаӧс ёна радейтӧм йылысь, аслам стойкӧй, отважнӧй боевӧй другъяс йылысь.
...Прӧйдитчим сикт кузя.
Ме — рӧднӧйяслӧн гуяс дорын.
Казьтыла мам йылысь, сылӧн мелілун, челядь вӧсна тӧждысьӧм йылысь.
Уси дум вылӧ, кыдзи бать кӧсйис велӧдны менӧ ремеслӧӧ, кутшӧм радлунӧн сійӧ новлӧдліс менсьым челядьдырся тешкодь рисунокъяс тӧдсаясӧд, мечтайтліс, мый ме лоа художникӧн, да кутшӧма сійӧ гордитчывліс война кадся менам победаясӧн.
Кутшӧм эськӧ сійӧ вӧлі рад миян аддзысьӧмлы...
Дыр ме олі бать-мамлӧн гуяс дорын.
Бокын, шапкаяссӧ пӧрччӧмӧн, сулалісны менам односельчана.
Прӧстӧй, бур йӧзлы лӧсялана чуткостьӧн найӧ вӧлі гӧгӧрвоӧны, мый ме кӧсъя мӧвпалыштны ӧтнамӧн.
Вои на дінӧ, и ми решитім прӧйдитчыны тӧдса паськыд уличаяс кузя.
Ог эскы аслам синъяслы: миянлы воча восьлалӧ Нина Васильевна, а сы бӧрся воӧны пионеръяс, кодъяслӧн кианыс вӧліны цветъяс.
Сійӧ сэтшӧм на, кутшӧм вӧвлі войдӧр, сӧмын дзормыштӧма да кымӧсас мыччысьӧмаӧсь чукыръяс.
Крепыда кутлім ӧта-мӧдлысь кияс.
Сійӧ висьталіс, мый учительствуйтӧ мӧд сиктын да воис аслас ученикъяскӧд, медым аддзысьлыны мекӧд.
Ӧтлаын пырим классӧ.
Кутшӧм ичӧтик, вӧлӧмкӧ, сійӧ!
Менам посньыдик односельчана сувтісны да чолӧмалісны менӧ.
А со и менам партаӧй.
Сы сайын сулалӧны кӧсаяса кык нывка, видзӧдӧны ме вылӧ да полігтыр ӧтвечайтӧны менам юалӧмъяс вылӧ.
Рӧднӧй сиктын ме олі некымын лун.
Вӧлі муяс вылын, Вспольнӧй тыдорса видзьяс вылын, кӧні коркӧ видзлі кукъясӧс, прӧйдитчи нюрдорса кыддза рас пӧлӧн, — кодӧс радейтліс бать.
Рытъясын, кор лӧньӧм сиктын ылӧдз кылӧ нывъяслӧн сьылӧмыс, дыр сёрнитлі односельчанакӧд.
Найӧ висьтавлӧны асланыс планъяс йылысь, радуйтчӧны, мый Ображеевка, коді ас вывтіыс вуджӧдіс немецкӧй оккупациялысь гнётсӧ, правитчис нин.
Висьтавлӧны и сы йылысь, кыдзи уджалӧ «Червоный партизан» колхоз.
Ображеевкаысь мунӧм водзвылын колхознӧй садйын котыртісны менӧ торжественнӧя колльӧдӧм.
Яблоняяс улын сулалысь пызанъяс вӧліны тырӧсь сёян-юанӧн.
Гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь ас сиктса йӧз.
Первой тост кыпӧдісны миянлысь став победаяс котыртысь — Коммунистическӧй партия вӧсна.
Кыліс гора да дружнӧй «ура».
Сэсся менам медся пӧрысь односельчанин, Пономаренко, важнӧя да тэрмасьтӧг висьталіс:
— Чолӧм тэныд, Иван Микитович, «Червоный партизан» колхозсянь.
Жаль, мый тэнад батьыд, Микита Илларионович, абу нин ловъя.
Ёна эськӧ сійӧ радліс тэ вӧсна.
Аттьӧ рӧднӧй Коммунистическӧй партиялы, аттьӧ Сӧветскӧй Армиялы сыысь, мый быдтісны тэнӧ, миянлысь землякӧс!
Ми дыр пукалім яблоняяс улын да дружескӧя сёрнитім.
Ме висьтавлі аслам землякъяслы сӧветскӧй лётчикъяслӧн боевӧй делӧяс йылысь, аслам другъяс да ёртъяс йылысь.
Рӧмдіс.
Лои ыркыдкодь, но разӧдчыны гортъясӧ эз вӧв окота...
* * *
Водз асылын лэби аэроклубовскӧй ичӧтик аэродром вывсянь.
Квайт во сайын тасянь первойысь кыпӧдчи воздухӧ, и сійӧ кадсянь менам олӧм йитчис авиациякӧд.
Ме лэба столицаӧ, медым совершенствуйтны ассьым военнӧй да лётнӧй мастерство, пӧлучитны выль тӧдӧмлунъяс.
Меным восьса паськыд туй.
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс Kodko) @ Р. В. С. @ висьт @ Аркадий Гайдар. Р.В.С. @ 1949 @ Лб. 3-48.}
АРКАДИЙ ГАЙДАР
Р. В. С.
I
Войдӧр татчӧ корсюрӧ волывлісны челядь, медым котралыштны да дзебсясьны бок выланыс пӧрӧм да джынвыйӧ киссьӧм сарайяс костын.
Тані вӧлі лӧсьыд.
Коркӧ немецъяс, кодъяс босьтлісны Украина*, кыскавлісны татчӧ турун да идзас.
Но немецъясӧс вӧтлісны краснӧйяс, краснӧйяс бӧрын воисны гайдамакъяс, гайдамакъясӧс вӧтлісны петлюровецъяс*, петлюровецъясӧс — ещӧ кодкӧ.
И туруныс куйліс сьӧдӧдӧм, сісьмыны заводитӧм чукӧръясӧн.
А сійӧ кадсянь, кор атаман Криволоб, буретш сійӧ, кодлӧн став папаха кузяыс кыссис вижов-голубӧй лента, лыйліс тані нёль москальӧс* да ӧти украинецӧс, — челядьлӧн вошис став окотаыс котравны да дзебсясьны ас дорас кыскысь тайӧ лабиринтъясас*.
И шытӧм-гортӧм сьӧд сарайясыс сулалісны эндӧмӧн.
Сӧмын Димка волывліс татчӧ частӧ, сы вӧсна мый тані шондіыс шонтіс кыдзкӧ торъя шоныда, чӧскыда ӧвтіс курыд нисьӧ юмов полыньӧн да паськыда шевгӧдчӧм лапкоръяс весьтын спокойнӧя дзизгисны-лэбалісны дикӧй мазіяс.
А виӧмъясыс?..
Да ӧд найӧ важӧн нин абуӧсь!
Найӧс шыблалісны общӧй гуӧ да тыртісны муӧн.
А пӧрысь корысь Авдей, буретш сійӧ, кодысь полӧны посни челядь, кык беддьысь вӧчис ён крест да гусьӧн сувтӧдіс налӧн гуяс вылӧ.
Некод эз аддзыв, а Димка аддзыліс.
Аддзыліс, но некодлы эз висьтав.
Димка сувтіс лӧсьыдик пельӧс сайӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Нинӧм подозрительнӧйӧс эз казяв да, идзас пиын лукйысьыштӧм бӧрын, перйис сэтысь кык обойма патрон, винтовкаысь шомпол да пуртӧстӧм, сімӧм австрийскӧй штык.
Первой Димка петкӧдліс асьсӧ разведчикӧн: кыскасис пидзӧсъяс вылас, а критическӧй минутаясӧ, кор чайтіс врагӧс ассяньыс вывті матысь, водліс му бердас да, зэв видзчысигтыр водзӧ кыссьӧмӧн, сюся да бура видзӧдіс враглысь расположениесӧ.
Шуда случайность серти либӧ ещӧ кутшӧмкӧ помка вӧсна, сылы талун везитіс.
Сійӧ сюсьмӧдчывліс некодӧн казявтӧг матыстчыны воображайтан вражескӧй постъяс дорӧдз да, ружьеясысь, пулемётъясысь, а мукӧд дырйи весиг батареяясысь дугдывтӧг лыйлӧм улын, волывліс аслас станӧ дзоньвидзаӧн бӧр.
Сэсся, разведка результатъясыскӧд лӧсялӧмӧн, мӧдӧдліс делӧӧ конница да чирзӧмӧн уськӧдчывліс веськыда йӧнъяс да мукӧд ёг турунъяс вылӧ, кодъяс геройскӧя кулісны, но весиг татшӧм буйнӧй натиск улас эз кӧсйыны бӧрыньтчыны, эз пышйыны.
Димка донъялӧ мужество да сы вӧсна колясъяссӧ босьталӧ пленӧ.
Сэсся, «стройся» да «смирно» команда сетӧм бӧрын, пленӧ босьтӧмъяс дінӧ шыасьӧ скӧр речӧн.
— Кодлы паныд ті мунанныд?
Асланыд вокъяслы — рабочӧйяслы да крестьяналы паныд?
abu
Либӧ:
— Коммуния оката лоис?
Свобода ковмис?
Законнӧй властьлы паныд...
Тайӧ сы серти, кутшӧм армияса командирӧс тайӧ здукас зілис сійӧ петкӧдлыны, сы вӧсна мый сійӧ командуйтіс то ӧти армиянас, то мӧднас — ӧчередьӧн.
Талун сійӧ сэтшӧма ылаліс ворсӧмнас, мый казяліс сӧмын сэки, кор кылісны гортӧ локтысь стадалӧн кӧлӧкӧльчик шыясыс.
«Ёлки-палки! — думыштіс сійӧ.
— Вот мам ӧні меным петкӧдлас звӧн, а то, пӧжалуй, и сёянсӧ оз коль».
Оружиесӧ дзебӧм бӧрын, сійӧ тэрыба мӧдӧдчис гортас, котӧртігмозыс думайтіс, кыдзи эськӧ бурджыка пӧръявны.
Но гортас сылы некутшӧм звӧн эз петкӧдлыны, да пӧръясьны эз ковмы.
Мамыс сы вылӧ эз и видзӧдлы, кӧть эськӧ Димка сыкӧд кильчӧ дорас чуть эз зурась.
Бабыс зёльӧдчис ключьясӧн, чуланысь мыйлакӧ петкӧдліс важ пинжак да гач.
Димкалӧн ичӧт вокыс, кодӧс шуисны Топӧн, сёй чукӧрӧ чагторйӧн зіля кодйис гурантор.
Димкаӧс кодкӧ бӧрсяньыс ньӧжйӧник кыскыштіс гач кокӧдыс.
Бергӧдчис — да аддзис нора видзӧдысь кузь гӧна Шмельсӧ.
— Мый нӧ тэ, дурак? — меліа юаліс сійӧ да друг казяліс, мый понйыслӧн потӧма вомдорыс.
— Мам!
Коді нӧ тайӧс? — скӧрысь юаліс Димка.
— Да, дугды, сэтӧні! — бергӧдчыштӧмӧн вочавидзис сійӧ дӧзмӧмпырысь.
— Мый нӧ ме, сы бӧрся ветлӧдлі, али мый?
Но Димка гӧгӧрвоис, мый мамыс висьталӧ оз веськыда.
— Тайӧ дядя чужйис сапӧгнас, — висьталіс Топ.
— Кутшӧм дядя нӧ?
— Дядя... руд... сійӧ миянын пукалӧ.
«Руд дядьӧс» видыштӧм бӧрын, Димка восьтіс ӧдзӧссӧ.
Крӧвать вывсьыс сійӧ аддзис салдатскӧй гимнастёркаа ён мортӧс.
Орччӧн лабич вылын куйліс казённӧй руд шинель.
— Головень! — шензис Димка.
— Тэ кытысянь?
— Сэсянь, — кыліс дженьыдик ӧтвет.
— Тэ мыйла Шмельыслы чужйин?
— Кутшӧм ещӧ Шмельлы?
— Менам понлы...
— Мед оз увтчы.
А то ме сылысь и дзикӧдз юрсӧ бергӧда.
— Мед тэнсьыд кодкӧ ассьыд эз бергӧд! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Димка да, кор аддзис, мый Головеньлӧн киыс нюжӧдчӧ туплясьысь сьӧкыд сапӧглань, шурк пышйис пач сайӧ.
Димка некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кытысь усис Головень.
Дзик на неважӧн краснӧйяс сійӧс босьтлісны салдатӧ, а сійӧ со бара нин гортас.
Оз вермы лоны, мый налӧн службаыс вӧлі сэтшӧм дженьыд.
Ужин сайын Димка эз вермы терпитны да юаліс:
— Тэ отпускӧ воин?
— Отпускӧ.
— Со кыдз!
Дыр кежлӧ?
— Дыр кежлӧ.
— Тэ пӧръясян, Головень! — чорыда шуис Димка.
— Ни краснӧйяслӧн, ни белӧйяслӧн, ни зелёнӧйяслӧн* дыр кежлӧ ӧні оз лэдзавны, сы вӧсна мый ӧні война.
Тэ дезертир, кӧнкӧ.
Сійӧ жӧ здукӧ Димка кыліс сьыліас чорыда кучкӧм.
— Мыйла кагасӧ нӧйтан? — дорйыштіс Димкаӧс мамыс.
— Аддзӧмыд, кодкӧд косясьны.
Головень гӧрдӧдіс ещӧ на ёнджыка, пыркнитіс паськыд пельяса гӧгрӧс юрнас (та вӧсна сійӧс и нимтісны Головеньнас) да грубӧя шуис:
— Чӧв олӧй, бурджык...
Питерскӧй пролетарийяс...
Виччысянныд, мед ме тіянӧс гортсьыныд вӧтла.
Та бӧрын мамыс кыдзкӧ йӧжгыльтчис, нюкыртчис да мӧдіс видны синвасӧ ньылалысь Димкаӧс.
— А тэ эн суитчы, идол, кытчӧ оз ков, а то ещӧ не тадзи сюрӧ.
Ужин бӧрын Димка петіс посводзас, водіс ящикъяссайса идзас чукӧр вылӧ, вевттьысис мамыс пальтоӧн да дыр куйліс, эз вермы унмовсьны.
Сэсся сы дорӧ ньӧжйӧник локтіс Шмель да пельпом вылас сылы пуктіс юрсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Мам, мунам Питерӧ, бать дінӧ.
— Ок, Димка!
Да ме кӧть эськӧ ӧні жӧ...
Да верман ӧмӧй ӧні мунны?
Разнӧй пропускъяс колӧны, а сэсся и сідз — со мый вӧчсьӧ гӧгӧр.
— Питерас, мам, кодъяс?
— А код найӧс тӧдӧ!
Шуӧны, краснӧйяс.
А, гашкӧ, и ылӧдлӧны.
Ӧні ӧмӧй тӧдмалан мыйкӧ?
Димка сӧгласитчис, мый тӧдмавны ӧні сьӧкыд.
Волостнӧй сикт кутшӧм нин матын да и то он гӧгӧрво, кодлӧн сійӧ.
Сёрнитӧны вӧлі, мый тайӧ лунъясӧ босьтіс сійӧс Козолуп...
А мыйся Козолуп, кутшӧм партияысь сійӧ?
И думыштчӧм мамыслысь сійӧ юаліс:
— Мам, а Козолупыс зелёнӧй?
— А мед пропадитасны найӧ ставныс ӧтлаын! — вочавидзис мамыс сьӧлӧмсяньыс.
— Ставыс вӧліны йӧз, кыдз йӧз, а ӧні гӧгӧрво...
Посводзын пемыд.
Восьса ӧдзӧсӧд тыдыштӧны кодзувъясӧн тшӧкыда киськалӧм енэж да югыд тӧлысьлӧн рӧчыс.
Димка пыдӧджык кодйысьӧ-пырӧ идзасас, дасьтысьӧ аддзыны тӧрытъя интереснӧй вӧтыслысь помсӧ.
Унмовсигас сійӧ кылӧ, кутшӧм лӧсьыда шонтӧ сьылісӧ сы дорӧ нюкыльтчыштӧм вернӧй Шмельыс.
Лӧз енэжын кымӧръяслӧн доръясыс дзирдалӧны веськалан шонді югӧрысь.
Воӧм няньӧн гыалысь муяс вылын паськыда ворсӧдчӧ тӧв;
югыдлӧз гожся луныс спокойнӧй.
Абу спокойнӧйӧсь сӧмын йӧз.
Кӧнкӧ пемыд вӧр саяс гулыда сяркмунлісны пулемётъяс.
Кӧнкӧ ылын, ӧдва кывмӧн, му пиысь моз, укйисны орудиеяс.
Да кытчӧкӧ лэбовтіс кавалерийскӧй отряд.
— Мам, тайӧ кодкӧд?
— Ланьт!
Димка ланьтіс, котӧртіс заборлань, кайис ӧти майӧг йылӧ да дыр видзӧдіс ылыстчысь верзьӧма вӧлаяс бӧрся.
abu
А Головень тайӧ кадӧ ветлӧдліс скӧр.
Быд пӧрйӧ, кор сикт кузя прӧйдитліс краснӧй отряд, сійӧ кытчӧкӧ дзебсьывліс.
И Димка гӧгӧрвоис, мый Головень дезертир.
Кыдзкӧ ӧтчыд Димкаӧс бабыс ыстіс Головеньлы сараяс нуны салӧ кусӧк да нянь шӧрӧм.
Дзебсясян поз дорас матыстчигӧн сійӧ казяліс, мый Головень, сылы мышкӧн пукалӧмӧн, мыйкӧ мастеритӧ.
«Винтовка! — дивуйтчис Димка.
— Тайӧ вот штука!
Мыйла винтовкаыс сылы?»
Головень бура чышкаліс затворсӧ, дулӧас сюйис тряпка да винтовкасӧ сюйис турун пиӧ.
Рытывбыд и сы бӧрын на некымын лун Димка эз ӧшйы местаас, вывті окота вӧлі видзӧдлыны, кутшӧм винтовка сійӧ: «Русскӧй али немецкӧй?
А гашкӧ сэн и наган на эм?»
abu
Буретш тайӧ кадас гӧгӧр лӧнис.
Краснӧйяс вӧтлісны Козолупӧс да мунісны кутшӧмкӧ фронт вылӧ водзӧ.
Ичӧтик сиктын лоис лӧнь да йӧзтӧм; Головень ӧні петавлывліс сарайса дзебсясянінсьыс да кытчӧкӧ дыр кежлӧ вошлывліс.
И со коркӧ ӧтчыд рытгорув, кор кыаӧн резыштсьӧм пруд гораліс лягушкаяс кургӧмӧн, кор вильыш чикышъяс жбыръялісны воздухын да син ни пель дзизгисны номъяс да гебъяс, Димка решитіс веськӧдчывны сараяс.
Ӧдзӧсыс вӧлі томана, но Димкалӧн вӧліс аслас ветлан розь — курятник пыр.
Дзуркмуніс вештыштӧм пӧвйыс, гораа кутісны котсьыны курӧгъяс.
Кыпалӧм шумсьыс повзьӧм Димка тэрыба шуркнитіс-кайис вывлань.
Сараяс вӧлі жар и чӧв.
Локтіс пельӧслань, кӧні гӧн пиын туплясис гӧрд пӧдушка, да вевт улас лӧпӧшитчиг, киыс веськаліс мыйкӧ чорыдӧ.
«Приклад!»
Кывзысьыштіс: ывлаын — ни ӧти морт.
Кыскыштіс да шедӧдіс винтовкасӧ ставнас.
Наган эз вӧв.
Винтовкаыс вӧлӧма русскӧй.
Димка дыр сійӧс бергӧдліс киас, осторожнӧя видлаліс, видзӧдіс.
«А мый, восьтыны кӧ затворсӧ?»
Ачыс сійӧ некор эз восьтывлыв, но тшӧкыда аддзывліс, кыдзи тайӧс вӧчӧны салдатъяс.
Ньӧжйӧник кыскыштіс — рукояткаыс сетчӧ вывлань.
Сійӧс помӧдзыс вештіс асланьыс.
«Кужа!» радпырысь думайтіс сійӧ, но тані жӧ казяліс кытыськӧ затвор увсьыс мыччысьӧм вижов патрон.
Тайӧ сійӧс неуна повзьӧдыштіс, да сійӧ шуис затворсӧ тупкыны бӧр.
Затворыс ӧні мӧдіс зэлыдджыка, да Димка казяліс, мый виж патроныс веськыда пырӧ стволас.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ сувтіс да винтовкасӧ ас дінсьыс вештыштіс бокӧ.
«Кытчӧ сійӧ пырӧ, чӧрт!»
Но колӧ ӧні тэрмасьны.
Затворсӧ сійӧ тупкис да винтовкасӧ кутіс ньӧжйӧникӧн йӧткыны местаас.
Дзебис нин пӧшти ставнас, но друг сэки воссис ӧдзӧс, да дзик Димка водзын мыччысис Головеньлӧн шензяна да скӧр чужӧмыс.
— Тэ, сӧбака, мый тані вӧчан?
— Нинӧм! — повзьӧмӧн вочавидзис Димка.
— Ме узи...
И гусьӧник йӧткыштіс винтовка прикладсӧ турунас.
Сійӧ жӧ здукӧ грымӧбтіс гора, но пӧдӧм кодь, лыйӧм шы.
Димка муртса эз уськӧд Головеньӧс пос вывсьыс, да вылысянь веськыда шыбитчис му вылӧ, котӧртіс град йӧръяс вомӧн.
Туйдорса плетень вомӧн чеччыштӧм бӧрын, сійӧ усис канаваӧ да, кор чеччис, кыліс, кыдзи скӧрмӧм Головень кватитіс сійӧс дӧрӧмӧдыс.
«Виас! — думыштіс Димка.
— Ни мамӧй, ни некод абу — пом ӧні».
Сылы чорыда кучкисны мышкас. Тайӧ кучкӧмсьыс сылӧн пемдылісны синъясыс. Сійӧ усис муас, виччысис, мый сылы кучкасны ещӧ и ещӧ.
Но... туй вылысь кыліс кутшӧмкӧ зяткӧм.
Головеньлӧн мыйлакӧ слабмис киыс.
Да кодкӧ лёкысь да тшӧктанаа горӧдіс:
— Эн лысьт!
Синсӧ восьтӧм бӧрын, Димка медводз аддзис вӧвъяслысь кокъяс — дзонь стенаӧн сулалысь вӧв кокъяс.
Кодкӧ ён киясӧн лэптіс сійӧс пельпомъясӧдыс да сувтӧдіс кӧк йылас.
Сӧмын ӧні сійӧ бура аддзис сійӧс кытшалысь кавалеристъясӧс да сьӧд костюма, морӧс вылас гӧрд звездаа верзьӧма вӧлаӧс, код водзын повзьӧмӧн сулаліс Головень.
— Эн лысьт! — мӧдысь шуис тӧдтӧм морт да, Димкалы бӧрдӧм чужӧм вылас видзӧдлӧм бӧрын, содтіс:
— Эн бӧрд, пиук, и эн пов.
Сэсся сійӧ оз вӧрзьӧд тэнӧ ни ӧні, ни некор.
— Довкнитіс ӧтилы юрнас да отряднас гӧнитіс водзӧ.
Ӧти кольччис да скӧрысь юаліс:
— Тэ коді татшӧмыс?
— Татчӧс, — зумыша вочавидзис Головень.
— Мыйла абу армияын?
— Арлыдӧй оз на тырмы.
— Овыд?..
Бӧр локтігӧн прӧверитам.
— Шпораяснас дівкнитіс кавалерист, да вӧлыс места вывсяньыс чеччыштіс кыккокйыв.
И Димка колис туй вылӧ шӧйӧвошӧмӧн да лоӧмторсӧ пыр на бура гӧгӧрвотӧг.
Видзӧдліс бӧрас — некод абу.
Видзӧдліс ӧтарас, мӧдарас — Головень абу.
Видзӧдліс водзӧ да аддзис, кыдз сьӧд чутъясӧн, тшын-бус кыпӧдіг, гӧнитіс краснӧй отряд кӧнкӧ ылын нин, горизонт дорас.
2
Синдорсьыс косьмис синваыс.
Надзӧникӧн бырис кучкӧмысь дойыс.
Димка поліс мунны гортас да шуис виччыштлыны войӧдз, кор ставыс водасны узьны.
Мӧдӧдчис юлань.
Берегъяс дорас кустъяс улын ваыс вӧлі сьӧд да лӧнь; ю шӧрас сійӧ дзирдаліс кыа рӧмӧн да посниа гыаліс, ляпкыдінті визувтіг.
Мӧдар берегас, никольскӧй вӧр дорын, ӧдва дзувмасис-ӧзйис бипур.
Димкалы сійӧ мыйлакӧ кажитчис вывті ылынӧн да загадочнӧйӧн.
«Коді эськӧ сэні? — думайтіс сійӧ.
— Али пастухъяс?..
А гашкӧ, и бандитъяс!
Ужин пуӧны — салӧӧн картупель либӧ ещӧ мыйкӧ...»
Сылӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс.
Рытъя пемыдас биыс ӧзйис пыр ярджыка и ярджыка, детинкалы меліа мигайтӧмӧн.
Но рӧмыдас ещӧ на зумышджыкӧн да пемыдӧн вӧлі беспокойнӧй никольскӧй вӧрыс.
Векньыдик туй кузя лэччигӧн Димка друг сувтіс:
ю кытшов саяс, берег дорас, кодкӧ сьыліс вӧсни мелодичнӧй альтӧн*, кывъяссӧ кыдзкӧ тешкодя, но мичаа торйӧдлӧмӧн:
Тӧ-ва-рышъяс, тӧ-ва-рышъяс, —
Сэк висьталіс ӧтвет, —
Пыр олас мед Россия!
Пыр олас мед Сӧвет!
«Вот ливкйӧдлӧ-сьылӧ!»
— радлӧмӧн думайтіс Димка да котӧрӧн лэччис увлань.
Берег дорысь сійӧ аддзис неыджыд тушаа омӧлиник детинкаӧс, коді куйліс киссьӧм сумка дорын.
Димкалысь кокшысӧ кылӧм бӧрын, детинка орӧдіс сьыланкывсӧ да полӧмӧн видзӧдліс Димка вылӧ:
— Тэ нӧ мый?
— Нинӧм...
Сідз!
— А-а! — нюжӧдіс сійӧ, тыдалӧ, вочакывйыс лӧсяліс.
— Косясьны, сідзкӧ, он кут?
— Мы-ый?
— Косясьны, шуа...
А то смотри!
Мед ме ичӧт тушаа, а сідзи вурышта...
Косясьны Димкалы и юрас эз волы, да ассяньыс сійӧ юаліс:
— Тайӧ тэ сьылін?
— Ме.
— А тэ коді?
— Ме Жиган, — вочавидзис сійӧ тшапа.
— Карса Жиган...
Прозвище менам татшӧм.
Димка шыбитчис-водіс му вылӧ да казяліс, мый детинка повзьӧмӧн вешйыштіс.
— Барахло тэ, а абу жиган*...
Жиганъясыс ӧмӧй татшӧмӧсь овлӧны...
А сьылан вот лӧсьыда.
— Ме, другӧ, быдсямасӧ кужа.
Станцияяс вылын эшелонъясын пыр вӧлі сьыла.
Веськодь, кӧть краснӧйяслы, кӧть петлюровецъяслы, кӧть кодлы...
Ёртъяслы кӧ, шуам, сэки «Алёша-ша» либӧ буржуйяс йылысь.
Белӧйяслы кӧ — налы нин колӧ мӧдӧс: «<rus>Раньше были денежки, были и бумажки», «Погибла Росея</rus>», но а сэсся «Яблочко» — сійӧс, дерт, кыкнанладорас позьӧ сьывны, сӧмын кывъяссӧ колӧ вежлалыштны.
Олыштісны чӧв.
— А тэ мыйла татчӧ локтін?
— Вежань менам тані, Онуфриха баб.
Мися, кӧть тӧлысь пӧткӧдча.
Да абу сідз вӧлӧма!
Мед тэнад, шуӧ, вежон мысти, но кык мысти, тан дукыд эз вӧв!
— А сэсся кытчӧ?
— Кытчӧкӧ.
Кӧні бурджык.
— А кӧні бурджык?
— Кӧні?
Тӧді кӧ, эськӧ, мый!
Корсьны колӧ.
— Волы аски асывводз вадорӧ, Жиган.
Ракъяс куталам!
— Он ылӧдлы?
Збыль локта! — вочавидзис сійӧ ыджыд радлунӧн.
Плетень вомӧн чеччыштӧм бӧрын Димка пырис пемыд дворӧ да казяліс кильчӧ вылын пукалысь мамсӧ.
Сійӧ локтіс мамыс дінӧ да, чышъянӧдыс кыскыштӧмӧн, шуис серьёзнӧя:
— Тэ, мам, эн видчы...
Ме нарошнӧ дыр эг во, сы вӧсна мый Головень менӧ ёна нӧйтіс.
— Этша на тэныд! — бергӧдчыштӧмӧн вочавидзис мамыс.
— Ёнджыка на коліс...
Но мамыс кывъясысь Димка кыліс и ӧбида, и шог, и жалитӧм, но сӧмын эз скӧрлун.
abu
abu
abu
Вадорӧ кыдзкӧ Димка локтіс гажтӧм-гажтӧм.
— Пышъям, Жиган — предложитіс сійӧ.
— Мунам татысь кытчӧкӧ ылӧджык, збыльысь!
— А мамыд тэнӧ лэдзас?
— Дурак тэ, Жиган!
Кор пышйӧны, сэки некодлысь оз юасьны.
Головень скӧр, лёк, косясьӧ.
Ме вӧсна мамӧс и Топӧс вӧтлӧ.
— Кутшӧм Топӧс?
— Ичӧтик вок эм.
Ветлӧдлігас тешкодя тувччалӧ, топъялӧ, но и нимтім.
Да и сідз ставсьыс дӧзми.
Но, мый нӧ гортын?
— Пышъям! — гажапырысь заводитіс Жиган.
— Меным нӧ мый не пышйыны?
Ме кӧть ӧні жӧ.
Эшелонъясын корны кутам.
— Кыдзи корны?
— А тадз: ме мыйкӧ сьылышта, а сэсся висьтала: «Став ёртъяслы нижайшӧй почтение, мед вӧлі тіянлы эз фронт, а ӧти развлечение.
Нянь получайтны кык пунтӧн, табак — осьмушкаӧн, туй вылын не веськавны ни пулемётлы, ни пушкалы».
Тані, кор кутасны серавны, пыр жӧ пӧрччыны шапка да шуны: «Граждана!
Лоӧй бурӧн, мынтӧй челядьлы уджысь».
Димка дивуйтчис тайӧ кокнилуныслы да уверенностьыслы, кутшӧмӧн шыблаліс Жиган ассьыс фразаяссӧ, но татшӧм нога олӧмыс сьӧлӧм вылас сылы ёна эз во, да сійӧ шуис, мый бурджык эськӧ поступитны кутшӧмкӧ отрядӧ доброволецъясӧн, котыртны ассьыныс отряд либӧ мунны партизанъясӧ.
Жиган эз возражайт, да весиг, мӧдарӧ, кор Димка бурӧн висьталіс краснӧйяс йылысь, «сы вӧсна, мый найӧ тышкасьӧны революция вӧсна», тыдовтчис, мый краснӧйяс ордын Жиган служитлӧма нин.
Димка видзӧдліс сы вылӧ шензьӧмӧн да содтіс, мый лӧсьыд и зелёнӧйяс ордын, «сы вӧсна мый дзодзӧгъяс найӧ сёйӧны уна».
Содтӧд тані жӧ тыдовтчис, мый Жиган вӧлӧма и зелёнӧйяс ордын да регулярнӧя получайтлӧма ассьыс порциясӧ дзодзӧг джынйӧн лун.
abu
abu
Пышйӧм йылысь план лӧсьӧдісны дыр да бура.
Жиганлысь предложениесӧ — пышйыны ӧні жӧ, весиг гортӧ пыравтӧг — вӧлі решительнӧя отвергнитӧма*.
— Перво-наперво кӧть няньтор колӧ босьтыштны, медым позис мый вылын овны, — висьталіс Димка, — а то кыдз гортысь, сідз и суседъясті.
А сэсся истӧг...
— Пӧрттор эськӧ бур.
Му вылысь кодйин картупель — со тэныд и ӧбед.
Димкалы усис тӧдвылас, мый Головень сьӧрсьыс вайис ён ыргӧн пӧрт.
Бабыс сійӧс весаліс пӧимӧн да, кор сійӧ кутіс дзирдавны праздникдырся самовар моз, дзебис чуланас.
— Сӧмын томан сайын, а ключсӧ аскӧдыс новлӧдлӧ.
— Нинӧм! — шуис Жиган.
— Ковмас кӧ, кӧть кутшӧм томан сайысь позьӧ, сӧмын кужны колӧ.
Решитісны ӧні жӧ заводитны чукӧртны провизия.
Дзеблавны Димка шуис сарайясдорса идзас пытшкӧ.
— Мыйла сарайяс дорӧ? — эз кӧсйы Жиган.
— Позьӧ кытчӧкӧ мӧдлаӧ...
А то кулӧмаяскӧд орччӧн!
— А мый нӧ тэныд кулӧмаясыс? — сералӧмӧн юаліс Димка.
Тайӧ жӧ лунас Димка вайис неыджыд кусӧк салӧ, а Жиган — бумажка торйӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм куим истӧг тув.
— Унджыкӧн оз позь, — висьталіс сійӧ.
— Онуфрихалӧн ставыс кык кӧрӧбка и эм, колӧ сідз, медым эз казявлы.
И тайӧ минутасяньыс пышйыны вӧлі решитӧма дзикӧдз.
А олӧмыс пуис быдлаын беспокойнӧя.
Кӧнкӧ неылын муніс ыджыд фронт.
Неуна матынджык — некымын второстепеннӧйяс, ичӧтджыкъяс.
А гӧгӧр красноармеецъяс вӧтлысисны бандаяс бӧрся, либӧ бандаясыс красноармеецъяс бӧрся, либӧ атаманъяс косясисны ас костаныс.
Ён вӧлі атаман Козолуп.
Упрямӧй кымӧс вомӧныс сылӧн муніс лёкнога чукыр, а дзормыны заводитӧм синкымъяс увсьыс синъясыс видзӧдісны сьӧкыда.
Зумыш атаман!
Чӧрт кодь мудер атаман Лёвка.
Сылӧн и вӧлыс сералӧ ас мозыс жӧ, еджыд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
abu
Но сійӧ кадсянь, кор сійӧ торйӧдчис Козолуп дінысь, заводитчис на костын первой тӧдчытӧм, а сэсся восьса вражда.
Сиктса йӧзлы Козолуп гижис приказ: «Не сетны Лёвкалы ни йӧзсӧ вердны салӧ, ни вӧвъясыслы турун, ни узян места».
Лёвка серӧктіс, гижис мӧдӧс.
Краснӧйяс лыддисны кыкнан приказсӧ.
Гижисны коймӧдӧс: «Лёвкаӧс да Козолупӧс лыддьыны вне закона» — и ставыс.
А унасӧ гижны налы вӧлі некор, сы вӧсна мый ёна Топӧдісны найӧс главнӧй фронт вылас.
И мӧдӧдчис тані мыйкӧ сэтшӧмтор, мый и гӧгӧрвоны сьӧкыд.
Захарий дед кутшӧм нин дошлӧй!
Куим война вылын вӧвліс.
И то, кор пуксьывліс ӧшинюлас аслас ичӧтик рыжӧй понйыскӧд, кодлысь пельсӧ шашкаӧн сӧтыштіс код петлюровец, шулывліс:
— Но и кад!
Воисны талун зелёнӧйяс, морт кызь.
Кыкӧн пыралісны Головень дорӧ.
Гораа гигзисны да чашкаясысь юисны гудыр, ён самӧкур.
Димка видзӧдіс на вылӧ любопытствоӧн.
Кор Головень муніс, Димка, коді важӧн нин кӧсйыліс тӧдмавны самӧкурлысь кӧрсӧ, чашка пыдӧсъяссьыс колясъяссӧ ӧтлаӧдіс.
— Дим-ка, мем! — бӧрдӧмӧнмоз вишкис Топ.
— Кольышта, кольышта!
Но муртса на сійӧ чашкасӧ вайӧдіс вом дорас, кыдзи лёкысь сьӧласигтыр котӧртіс нин ывлаӧ.
Сарайяс дорысь сійӧ аддзис Жиганӧс.
— Ме, другӧ, сэтшӧмтор тӧда.
— Кутшӧмӧс?
— Миян керка сайӧ туй вомӧныс зелёнӧйяс гу кодйӧны, а чӧрт тӧдӧ — мыйла.
Чайта, мед вӧлӧн некод оз ветлӧдлы.
— Кыдз нӧ ветлӧдлытӧг позьӧ? — эскытӧг шуис Димка.
— Тані мыйкӧ мӧдтор.
abu
Колӧ чайтны, мыйкӧ кӧсйӧны панны.
Мунісны видзӧдлыны ассьыныс запасъяснысӧ.
Запасыс вӧлі этша на: кык кусӧк салӧ, пуӧм яй тор да дас кымын истӧг тув.
Тайӧ рытнас ыджыд гӧрд кытшӧн шондіыс ӧшйис надеждинскӧй муясдорса горизонт весьтӧ да лэччис надзӧник, тэрмасьтӧг, быттьӧ нимкодясис шойччысь мулӧн паськыд чӧвлуннас.
Ылын, Ольховкаын, коді ляскысьӧма никольскӧй вӧр дорӧ, некымынысь кучкис кӧлӧкӧл.
Но эз тревожнӧй набатӧн, а прӧста сідз, небыда-небыда.
И кодыр идзас вевтъяс дорті дрӧжжитысь шыясыс воисны пӧрысь Захарий дед пельясӧдз, сійӧ неуна шензьыштіс важӧн кывлытӧм лӧнь звӧныслы да, тэрмасьтӧг пернапасасьӧм бӧрын, зумыда пуксис аслас местаӧ, пӧлыньтчӧм кильчӧ бокас.
А кодыр пуксис, думыштіс: «Кутшӧм нӧ эськӧ праздник аски лоӧ?»
abu
abu
И Захарий, бедьнас ӧшинь рамаас таркӧдыштӧм бӧрын, ӧшиньӧдыс мыччысьӧм пӧчӧыслысь юаліс:
— Горпина, а Горпина, али аски миян вӧскресення нин?
— Мый тэ, выжыв! — Недовольнӧя вочавидзис еджыдӧдз пызьӧссьӧм Горпина.
— Середа бӧрын ӧмӧй вӧскресенняыс овлӧ?
— Мися жӧ и ме сідзи чайта...
И сомнениеӧн Захарий дед думыштіс, эз-ӧ весьшӧрӧ пернапасась да абу-ӧ кутшӧмкӧ омӧль звӧн тайӧ.
Ыркнитіс тӧвру, неуна вӧрзьӧдыштіс дзор тошсӧ.
И Захарий дед аддзис, кыдзи любопытнӧй бабаяс мыччисны юръяснысӧ ӧшиньясӧд, воротаяс сайысь петісны челядь, а муяс вывсянь кыліс кутшӧмкӧ зэв кузя нюжалан гӧгӧрвотӧм шы, быттьӧкӧ стадаын ӧш либӧ мӧс букӧстіс лёкногӧн, сӧмын ёна лэчыдджыка да кузьджыка.
Уо-уу-ууу...
А сэсся кыдзи ратшӧбтіс воздухас, пӧскӧтина дорын кыдзи гымавны кутісны лыйӧмъяс...
Пырысь-пыр жӧ клоп-пӧдлассисны ӧшиньяс, улича вылысь вошисны челядь.
Эз слӧймы сӧмын чеччыны да вешйыны повзьӧм старик, кытчӧдз сы вылӧ эз горӧд Горпина:
— Вӧр тэрыбджыка, пӧрысь выжыв!
Али тэ он аддзы, мый сэтшӧмыс заводитчӧ?
А тайӧ здукас Димкалӧн сьӧлӧмыс тіпкис сідз жӧ нерӧвнӧя, кыдзи и лыйсьӧм шыясыс, да окота вӧлі котӧртны ывлаӧ, тӧдмавны, мый сэні сэтшӧмыс.
Димкалы вӧлі страшнӧ, сы вӧсна мый мамыс бледӧдіс да шуис не аслас, лӧнь гӧлӧсӧн:
— Вод... вод джоджас, Димушка.
Господьӧй, мед эськӧн кӧть орудиеясысь эз кутны!
Топлӧн синъясыс лоисны ыджыдӧсь-ыджыдӧсь, да сійӧ кынмис джоджас, пызан кок дорӧ юрсӧ дзигыльтӧмӧн.
Но куйлынысӧ сылы эз вӧв удобнӧ, да сійӧ вишкӧмӧн шуис:
— Мам, ме тані ог кӧсйы, ме лучше паччӧрӧ.
— Куйлы, куйлы!
Вот воас гайдамак... сійӧ тэныд!
Тайӧ минутаас мыйкӧ торъя ёна гымӧбтіс, сідзи, мый ӧшиняс став стеклӧясыс зильмунісны, да Димкалы кажитчис, мый вӧрзьыліс муыс.
«Бомбаяс шыблалӧны!» думайтіс сійӧ да кыліс, кыдзи пемдыштӧм ӧшиньяс сайӧдыс горзӧмӧн котӧртісны некымын морт.
Ставыс лӧнис.
Колис нӧшта час джын мында.
Кодкӧ йиркӧдчыны кутіс посводзас, сэсся тыртӧм ведра вылӧ зурасьӧм вӧсна, ёрччыштіс.
Воссис ӧдзӧс, да хатаӧ пырис вооружитчӧм Головень.
Сійӧ мый вӧсна кӧ вӧлі зэв скӧр, сы вӧсна мый, лолыштлытӧг дзонь кӧштыр ва юӧм бӧрын, винтовкасӧ скӧра йӧткыштіс пельӧсӧ да дӧзмӧмпырысь шуис:
— Ак, мед эськӧ сылы!..
* * *
Асывнас челядь паныдасисны водз.
— Жиган, — юаліс Димка, — тэ он тӧд, мый вӧсна тӧрыт...
Кодъяскӧд тайӧ?
Жиганлӧн визыв синъясыс югнитісны самодовольнӧя.
Да сійӧ вочавидзис важнӧя.
— О, брат!
Вӧліс миян тӧрыт делӧ...
— Тэ сӧмын эн ылӧдлы!
Ме ӧд аддзылі, кыдзи тэ дзик пыр жӧ йӧръяс вомӧн котӧртін.
— А мыйӧн тэ тӧдан?
Гашкӧ, ме гӧгӧрті! — ӧбидитчис Жиган.
Димка ёна сомневайтчис таын, но сійӧс торкавны эз мӧд.
Машина тӧрыт воліс, а Ольховкаын сылы пӧчинка вӧліс.
Сійӧ муртса на сэтысь, а дьякон Гаврила кӧлӧкӧлӧ: бум!.. — значит, сигнал.
— Но-о?
— Но, вот тэныд и но-о...
Воис сикт дорӧ, а сы кузя ружьеясысь.
Сійӧ кӧсйис утёвтны бӧр, а сэні — ӧградаыс тупкӧса нин.
— И кодӧскӧ кутісны?
— Эз...
Сэтысянь сэтшӧма лыйсьыны пондісны, мый и матӧ он сибав.
А сэсся аддзӧны — делӧыс омӧль, да коді кытчӧ...
Сэтчӧ найӧс и лыйлісны.
А ӧти пышйис.
Бомба шыбитіс орччӧн, Онуфриха керкаысь став стеклӧясыс киссисны.
Сы кузя ружьеясысь лыйлӧны, сы бӧрся вӧтчӧны, а сійӧ плетень вомӧн, градъяс вомӧн дай пышйис.
— А машинаыс?
— Машинаыс и ӧні сэн... сӧмын оз шогмы... пышйигас ӧти морт гранатаӧн пазнитӧма.
Ставнас калечитчӧма...
Ме котӧртлі нин.
А Федька Марьин меысь на водз удитӧма.
Нетшыштӧма тюрзансӧ.
Резинаӧд личкыштан, а сійӧ кыдз горӧдас!
Лунтыр сійӧ и вӧлі сёрни — тӧрытъя лун йылысь.
Зелёнӧйяс пышйӧмаӧсь нӧшта войнас.
Да ичӧтик деревня бара колис властьтӧг.
* * *
Пышйигкежлӧ дасьтысьӧмъяс матысмисны помлань.
Ӧні колис сӧмын пышйӧдны пӧрт. Пышйӧднысӧ сійӧс решитісны аски рыт град йӧрӧ петысь ичӧтик ӧшинь пыр крука йыла кузь беддьӧн.
Жиган муніс сёйны.
Димкалы эз пукавсьы, да Жиганӧс виччысьны муніс сійӧ сарайяс дорӧ.
Первой сійӧ водліс идзас вылӧ да заводитліс дурны Шмельыскӧд, коді яростнӧя сійӧс атакуйтіс. Но регыд чеччис бӧр, неуна тревожитчӧмӧн.
Сылы кажитчис, мый идзас кольтаясыс куйлӧны кыдзкӧ оз сідз, кыдз вӧлі.
«Неужели челядьяс пиысь кодікӧ пыраліс?
Вот чӧртъяс!»
И сійӧ муніс видлыны местасӧ, кытчӧ дзеблісны провизиянысӧ.
Корсьыштіс кинас — абу, тані!
Перйис салӧ, истӧг тувъяссӧ, нянь.
Сюйис кисӧ яйла — абу!
— Ак, чӧртъяс! — видчыштіс сійӧ.
— Тайӧ бара Жиган жӧритис, сэсся дзик некодлы.
Кодкӧ кӧ челядь пиысь, то сійӧ эськӧ ставсӧ ӧтпырйӧ.
Регыд воис и Жиган.
Сійӧ сӧмын на ӧбедайтӧма, сы вӧсна вӧліс зэв бур настроениеа да локтіс тӧждысьтӧма шутлялӧмӧн.
— Яйсӧ тэ сёйин? — сы вылӧ скӧра видзӧдӧмӧн юаліс Димка.
— Сёйи! — вочавидзис сійӧ.
— Чӧ-ӧскыд...
— Чӧскыд! — уськӧдчис сы вылӧ скӧрмӧм Димка.
— А тэныд коді тшӧктіс?
А кӧні сэтшӧм сёрниыс вӧлі?
А туй вылас мый?..
Вот треснита ме тэныд башкаад, сэки лоас чӧскыд!..
Жиган шӧйӧвошис.
— Да ме жӧ сёйи гортын, ӧбедайтігӧн.
Онуфриха лышкыдмӧма. Шыдысь кыскис кусӧк, — ыджыдӧс!
— А татысь коді босьтіс?
— Ме вовсе ог тӧд.
— Ей-богу?
— Ей-богу!
Кӧть мед дзик пыр жӧ му пырыс муна, ме кӧ босьті.
Но сы вӧсна-ӧ, мый Жиган «дзик пыр жӧ» — му пырыс эз мун либӧ сы вӧсна, мый соссис мыж вӧчӧмсьыс вывті пӧся, Димка решитіс, мый исключение ради тайӧ разын Жиган оз ылӧдлы.
И синъяссӧ идзас вылӧ чӧвтлӧм бӧрын, Димка, кисӧ ньӧрторлань нюжӧдіг, чукӧстіс Шмельсӧ:
— Шмель, а но волы татчӧ!
abu
Но Шмель эз радейт, кор сыкӧд сёрнитісны тадзи.
Да гезтор нетшкӧмысь ӧвсьӧмӧн, бӧжсӧ лэдзӧмӧн, сійӧ дзик пыр жӧ вешйис бокӧ.
— Сійӧ жӧритӧма! — лӧгпырысь вынсьӧдіс Жиган.
abu
— И кусӧкыс кутшӧм госа вӧлі!
Ставсӧ выльпӧв дзеблалісны вылӧджык, вевттисны пӧвйӧн да поньталісны кирпичӧн.
А сэсся куйлісны дыр, мечтайтісны асланыс будущӧй олӧм йылысь, сійӧс мичаӧн да бурӧн аддзӧмӧн.
— Вӧрын узьлыны би дорын... бур!
— Пемыд сӧмын войнад, — жалитӧмӧн пасйис Жиган.
— А мый нӧ пемыд кӧ?
Миян ружьеяс лоӧны, ми и асьным...
— А друг кӧ виасны, — бара заводитіс Жиган да серьёзнӧя содтіс: — Ме, другӧ, ог радейт, мед менӧ виисны.
— Ме тожӧ, — веськыда висьталіс Димка.
— А то мый, гуад... кыдз со найӧ.
— И юрнас сійӧ довкнитіс сылань, кӧні сук пемыдсьыс муртса тыдалыштіс пӧлыньтчӧм крест.
Тайӧс казьтыштӧм бӧрын Жиган йӧжгыльтчис да кыліс, мый рытъя сынӧдыс быттьӧ лоис кӧдзыдджык.
Но повтӧмӧн петкӧдчыны зільӧмӧн, сійӧ вочавидзис веськодьпырысь:
— Да, другӧй...
А миян вӧлі ӧтчыдысь штука...
И орӧдіс, сы вӧсна мый Шмель, коді куйлӧ вӧлі Димка дорын, кыпӧдіс юрсӧ, чошкӧдіс пельяссӧ да скӧрпырысь кутіс эргыны.
— Тэ мый?
Мый тэ, Шмелик? — тревогаӧн юаліс Димка да малавны кутіс юрсӧ.
Шмель ланьтіс да нырсӧ бара пуктіс лапаяс костас.
— Крысаӧс кылӧ, — гусьӧник висьталіс Жиган да нарошнӧ очсыштӧм бӧрын содтіс: — Гортӧ колӧ мунны, Димка.
— Дзик пыр.
А кутшӧм штука вӧліс тіян?
Но Жиганлы лоис нин не штукаӧдз, да, сыысь кындзи, сійӧторйыс, мый йылысь кӧсйис сӧрны, юрсьыс сылӧн вуніс.
— Мунам, — сӧгласитчис Димка. Сылы вӧлі рад, мый ассьыс висьтсӧ Жиган эз кут висьтавны водзӧ.
Чеччисны.
Шмель чеччис жӧ, но пыр эз мун, а сувтіс идзас дорас да бара тревожнӧя кутіс эргыны, быттьӧ пемыдас кодкӧ сійӧс эльтіс.
— Крысаясӧс кылӧ! — ӧні висьталіс тшӧтш и Димка.
— Крысаясӧс? — усьӧм гӧлӧсӧн вочавидзис Жиган.
— А мыйла нӧ сійӧ водзджыксӧ эз кыв?
Да негораа содтіс:
— Кӧдзыд мыйкӧ.
Вай котӧртам, Димка!
* * *
— А сійӧ большевикыс, коді пышйис, кӧнкӧ сикт дорын неылын.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Сідз чайта!
Ӧні менӧ Онуфриха ыстыліс Горпина ордӧ, водзӧсавны чашкаджын сов.
А сылӧн сійӧ лунас плетень вывсьыс дӧрӧм вошӧма.
Ме вои, посводзсяньыс кыла, кодікӧ видчӧ:
«... И шыбитӧма, — шуӧ, — кодкӧ дӧрӧмсӧ потшъяс улӧ.
abu
Ми жӧ Егорикакӧд видзӧдам: дӧрӧмыс косясьлӧма, этшаник кӧ эськӧ нинӧм, а то лестукӧдз».
А Захарий дед кывзіс-кывзіс, да и шуӧ: «О, Горпина...»
Тані Жиган унатор тӧдчӧданаа сувтіс, видзӧдліс Димка вылӧ, да сӧмын нин сы бӧрын, кор сійӧ терпитны вермытӧг корис «а сэсся, а сэсся», заводитіс выльысь:
— А Захарий дед шуӧ: «О, Горпина, тэ лучше дзеб ассьыд кывтӧ пыдӧджык».
Сэки ме пыри керкаас.
Видзӧда, а лабичас куйлӧ дӧрӧм, косясьлӧма лестукӧдз да ставыс вирӧсь.
И кыдзи менӧ аддзис, Горпина сы вылӧ пыр жӧ пуксис да тшӧктіс: «Сет сылы, пӧльӧ, чашкаджын мында», а ачыс оз чеччы.
А меным мый, ме и сідзи аддзылі.
Так вот, ӧтнам думайта, тайӧ большевиксӧ пуляӧн ранитӧма.
Челядь олыштісны чӧв, думайтісны тайӧ немвиччысьтӧг кывлӧм новость йывсьыс.
Ӧтикыслӧн синъясыс читкыртчыштісны, видзӧдісны лапнитлытӧг да серьёзнӧя.
Мӧдыслӧн кутісны визлавны да югъявны.
Сэсся Димка шуис:
— Со мый, Жиган, чӧв ов лучше и тэ.
Краснӧйяссӧ и сідз уна виалісны миян сикт дорын, и ставнысӧ ӧтик-ӧтикӧн.
* * *
Аски асыв вӧлі решитӧма пышйыны.
Лунтыр Димка эз вӧв аслас ачыс.
Нечаянно жугӧдіс тасьті, тальччис Шмель бӧж вылӧ да муртса эз пасьнит пырысь бабыс киысь выльйӧв тыра кринча, — мыйысь Головень чорыда сетіс сылы банбокас.
А кадыс муніс.
Час бӧрся час колис луншӧр, ӧбед, пуксис рыт.
Дзебсисны град йӧрӧ, бузина сайӧ, плетень дорас, да кутісны виччысьны.
Дзебсисны найӧ водзджык на, да двор пырыс дыр на ветлісны йӧз.
Медбӧрын воис Головень, мамыс чукӧстіс Топӧс.
Сэсся кильчӧ вывсяньыс горӧдіс:
— Димка!
Димуушка!
Кытчӧ тэ вошин?
«Ужнайтны» гӧгӧрвоис сійӧ, но воча шыасьны, дерт, эз и думышт.
Мамыс неуна сулалыштіс да муніс.
Виччысьыштісны.
Сайласигтыр петісны.
Чулан стен дорӧ сувтісны.
Ӧшиньыс вӧлі вылын.
Димка, кияснас пидзӧсъясас пыксьӧмӧн, мышкыртчис.
Жиган кайис сы мыш вылӧ да осторожнӧя юрсӧ сюйис ӧшиняс.
— Регыдджык тэ!
Менам мышкуыс абу изйысь.
— Вывті пемыд, — шӧпкыштіс Жиган.
Муртса крукыштіс пӧртсӧ, кыскис асланьыс да чеччыштіс.
— Эм!
— Жиган, — юаліс Димка, — а калбассӧ кысь тэ босьтін?
— Орччӧн сэн ӧшаліс.
Котӧртам ӧдйӧджык.
Сюся тювкнитісны боклань, но плетень сайын усис тӧдвылас, мый крука пома бедьнысӧ вунӧдісны стен дорас.
Димка косіс.
Кватитіс да друг аддзис, мый плетень розяс сюйӧма юрсӧ да любопытнӧя видзӧдӧ сы вылӧ Топ.
Димка, бедьнас да калбаснас, сэтшӧма шӧйӧвошис, мый садяс воис сӧмын сэки, кор Топыс сылысь юаліс:
— Тэ мыйла кайбассӧ пышйӧдін?
— Тайӧ эг пышйӧд, Топ.
Тайӧ колӧ, — тэрыба вочавидзис Димка.
— Пышкайясӧс вердны.
Тэ радейтан, Топ, пышкайяссӧ?
Чирик-чирик!
Сӧмын тэ эн висьтав.
Он ӧд висьтав?
Ме тэныд кӧрттув аски сета лӧ-ӧсьыдикӧс!
— Пышкайясӧс? — серьёзнӧя юаліс Топ.
— Да-да!
Сё ей-богу...
Налӧн абу...
Коньӧръяс!
— И кӧрттув сетан?
— И кӧрттув сета...
Тэ он висьтав, Топ?
А то кӧрттувтӧ ог сет дай Шмелькӧд ворсны ог лэдз.
И чӧв овны кӧсйысьӧм шедӧдӧм бӧрын (но ас думнас ёна сомневайтчӧмӧн) Димка котӧртіс сійӧс виччысьысь Жиган дорӧ.
Пемдіс ӧдйӧ, да кор челядь котӧрӧн воисны сарайяс дорӧдз, медым дзебны пӧртнысӧ да злополучнӧй калбаснысӧ, вӧлі нин пемыд.
— Ӧдйӧджык дзеб!
— Вай!
— и костӧдыс Жиган кайис вевт улас.
— Димка, тані пемыд, — полігтыр шӧпкӧдіс сійӧ.
— Ме нинӧм ог аддзы...
— А, йӧй, ылӧдлан тэ, мый он аддзы!
Повзин нин!
Кайис ачыс.
Пемыдас кутіс Жиганлысь кисӧ да кыліс, мый сійӧ дрӧжжитӧ.
— Тэ мый? — юаліс сійӧ да чувствуйтіс, мый полӧмыс вуджӧ и сылы.
— Эстӧн...
— И Жиган чорыдджыка кутчысис Димкаӧ.
И пемыд сарай пыдісьыс Димка зэв бура кыліс кутшӧмкӧ сьӧкыд ружтӧм.
Мӧд секундаас жӧ, горзігтыр увлань гӧгыльтчӧмӧн, туй ни гуран — нинӧм казявтӧг, повзьӧмныс вӧсна шемӧсӧсь, кыкнанныс котӧртісны кыдзи вермисны.
3
Тайӧ войнас дыр эз вермы унмовсьыны Димка.
abu
Ньӧжйӧникӧн сылӧн юрас мӧдісны ӧкмыны кутшӧмсюрӧ мӧвпъяс:
«Крысаяс...
коді сёйис яй?..
abu
Дӧрӧм... ружтӧм...
А мый, эськӧ сійӧ кӧ?..»
Сійӧ дыр бергаліс да некыдз эз вермы мездысьны ӧти навязчивӧй мӧвпысь.
Асывнас сійӧ вӧлі нин сарайяс дорын.
Вешталыштіс идзассӧ да пырис розяс.
Лыдтӧм коласъясті да щельясті тыртӧм сарайӧ писькӧдчисны шонді лучьяс.
Водзладорса столбъясыс, кӧні должен вӧлі лоны ворота, пӧрӧмаӧсь, да вевтыс ляпкалӧма, дзикӧдз тыртӧма пыранінсӧ.
«Кӧнкӧ тані», думыштіс Димка да кутіс кыссьыны.
Сэсся кежис пусь-пась киссьӧм соттӧм кирпич чукӧр дорӧ да повзьӧмӧн сувтіс.
Пельӧсас, идзас вылын, мулань чужӧмӧн куйліс морт.
Шаркӧдчӧмсӧ кылӧм мысти, сійӧ муртса лэптыштіс юрсӧ да кисӧ нюжӧдіс сэні куйлысь наганлань.
Но сы вӧсна-ӧ, мый эз нин тырмы выныс, либӧ кутшӧмкӧ мукӧд помка вӧсна, но, гырдмӧм, гудыр синъяснас видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ паськӧдіс чуньяссӧ, лэдзис револьверсӧ да кыпӧдчыштӧм бӧрын, сибдӧм гӧлӧсӧн, кывнас ӧдва вӧрӧдіг, шуис:
— Юны!
Димка ӧти воськов воськовтіс водзӧ.
Югнитіс еджыд венока звёздочка, да чуймӧмысла Димка муртса эз горӧд: раненӧйын сійӧ тӧдіс буретш сійӧ тӧдтӧм мортсӧ, коді коркӧ мездіс сійӧс Головеньысь.
Вошис став полӧмыс, став сомнениеясыс, колис сӧмын жалитан чувство сійӧ морт дорас, коді сэтшӧм пӧся сувтіс сійӧс дорйыны.
Димка кватитіс пӧртсӧ да котӧртіс вадорӧ вала.
Вадорсьыс котӧрӧн кайигас сійӧ муртса эз зурась Марьин Федькакӧд, коді отсаліс мамыслы катӧдны пожъялӧм ва бельё.
Димка тэрыба тювкнитіс кустъясӧ да сэтысянь аддзыліс, кыдзи юрсӧ сылань любопытнӧя бергӧдӧмӧн надзмӧдіс воськовъяссӧ Федька.
И мамыс кӧ эськӧ, коді казяліс, мый кӧрзинкаыс друг сьӧктаммис, скӧрысь эз горӧд: «Да ну нин, дьявол пи, мый сэн бергалан?», то Федька, дерт, эськӧ эз терпит да прӧверитіс, коді сэтшӧмыс сы ӧдйӧсӧ дзебсис кустъясас.
Димка, кор воис бӧр, аддзис, мый тӧдтӧм мортыс куйлӧ куньса синъясӧн, да муртса вӧрӧдыштӧ вомдоръяссӧ, быттьӧ кодкӧдкӧ сёрнитӧ унйывсьыс.
Димка вӧрзьӧдіс сійӧс пель помӧдыс, да кор сійӧ, синъяссӧ восьтӧм бӧрын, аддзис ас дінсьыс детинкасӧ, косьмӧм вомдоръясас сылӧн тӧдчис мыйкӧ нюммунӧм кодь.
Пӧттӧдзыс юӧм бӧрын, яснӧйджыка да гӧгӧрвоанаджык нин тӧдтӧм морт юаліс:
— Краснӧйясыс ылынӧсь?
— Ылынӧсь.
Весиг некӧн оз кывсьыны.
— А карас?
— Петлюровецъяс, буракӧ...
Раненӧй лэдзис юрсӧ да Димкалысь юаліс:
— Мальчик, тэ некодлы он висьтав?
И тайӧ кывъясас вӧлі сы мында тревога, мый Димка гӧрдӧдіс да мӧдіс эскӧдны, мый оз висьтав.
— Гашкӧ инӧсь Жиганлы!
— Кодкӧд ті пышйынытӧ лӧсьӧдчылінныд?
— Да, — видзчысьӧмӧн вочавидзис Димка.
— Со, буракӧ, и сійӧ.
Кыліс соловейлӧн кузя нюжйӧдлӧмӧн сьылӧм.
Тайӧ тадзисӧ Жиган корсьысис да шензис, кытчӧ вошӧма сылӧн ёртыс.
Розьтіыс мыччысьӧмӧн, медым не горӧдны, Димка кокньыдика лыйис сылы изторйӧн.
— Тэ мый? — юаліс Жиган.
— Ньӧжйӧджык!
Пыр татчӧ...
Колӧ.
— Сідзи и чукӧстін эськӧ, а то на... изйӧн!
Тэ эськӧ мед кирпичӧн ещӧ шыбитін.
Кыкнанныс лэччисны розьӧ.
Ас водзсьыс тӧдтӧм мортӧс да идзас вылысь сьӧд револьвер аддзӧм бӧрын, Жиган повзьӧмӧн сувтіс.
Тӧдтӧм морт восьтіс синъяссӧ да юаліс прӧстӧя.
— Но мый, детинкаяс?
— Тайӧ вот Жиган!
— И Димка ньӧжйӧник йӧткыштіс сійӧс водзӧ.
Тӧдтӧм морт нинӧм эз вочавидз да сӧмын неуна копыртіс юрсӧ.
Асланыс запасъясысь Димка вайис нянь кусӧк да тӧрытъя калбассӧ.
Раненӧй вӧлі тшыг, но первой сёйис неуна, унджыксӧ юис ва.
Жиган да Димка пукалісны пӧшти пыр чӧв.
Зелёнӧйяслӧн пуляыс ранитӧма мортыслысь коксӧ; таысь кындзи, сійӧ куим лун чӧж абу юлӧма ӧти войт, да мучитчӧма вывті ёна.
Сёйыштӧм бӧрын раненӧй асьсӧ мӧдіс чувствуйтны бурджыка, синъясыс гажаа югъялісны.
— Детинкаяс! — шуис сійӧ дзик нин яснӧя.
И сӧмын гӧлӧсыс серти Димка ӧні ещӧ ӧтчыдысь тӧдіс сійӧ тӧдтӧм мортсӧ, коді Головеньлы сэки горӧдіс: «Эн лысьт!»
— Ті зэв шань челядь...
Ме частӧ кывзылӧ кыдзи ті сёрнитлывлінныд...
Но ті кӧ больгиганыд висьталанныд, то менӧ виасны...
— Не долженӧсь эськӧ! — неувереннӧя шуис Жиган.
— Кыдзи не долженӧсь эськӧ! — скӧрмис Димка.
— Тэ шу: огӧ, и ставыс.
Да ті сылысь эн кывзӧй, — пӧшти синва сорӧн шыасис сійӧ тӧдтӧм морт дінӧ.
— Ей-богу, огӧ висьталӧй.
Кӧть ӧні жӧ му пырыс муна, ставсӧ кӧсйыся...
abu
Но Жиган и ачыс гӧгӧрвоис, мый шуис сійӧ лӧсявтӧмтор да вочавидзис извиняйтчан тонӧн:
— Да ме, Дим, и ачым... мый не долженӧсь, значит... некутшӧм ногӧн.
И Димка казяліс, кыдзи тӧдтӧм морт бара нюммуніс.
* * *
Ӧбедайтігӧн Топ пукаліс-пукаліс дай крапкӧбтіс:
— Димка, вай кӧрттувтӧ, а то ме мамлы висьтала, мый тэ пышкайяслы кайбас новлан.
Димка муртса эз виньды картупель торнас да гораа мӧдіс дзуртны табуретканас.
Сылӧн шуд вылӧ, Головень эз вӧв, мамыс кыскис пачысь шыд, а бабыс вӧлі сьӧкыд пеля.
И, Топӧс кокнас тувкӧдіг, Димка мӧдіс шӧпкӧдны:
— Сет сёйнысӧ, менам дасьтӧма нин.
«Мед эськӧ тэныд неладнӧ лоис! — думайтіс Димка, пызан сайсьыс чеччигӧн.
— Кыскӧны жӧ тэнӧ кывйӧдыд».
Недыр корсьысьӧм бӧрын сарай стенсьыс сійӧ шедӧдіс зэв ыджыд кӧрттув да нуис Топлы.
— Вывті ыджыд, Димка! — кыз да мисьтӧм кӧрттув вылӧ чуймӧмӧн видзӧдіг шуис Топ.
— Мый нӧ ыджыд кӧ?
Сійӧ и бур, Топ.
А мый нӧ ичӧтсьыс: тувйыштін — и ставыс.
А тайӧс тувъявны тырмас дыр, пукав да кучкав: тук, тук!
Зэв бур кӧрттув!
Рытнас Онуфрихалысь Жиган аддзис кӧртӧд вылӧ сӧстӧм дӧратор.
А Димка, асланыс запасъясысь ыджыдджык салӧ кусӧк босьтӧмӧн, решитіс корсьны иод.
* * *
Батюшко Перламутрий, сӧмын ӧти пӧдрясник* кежсьыс да кӧмтӧм, куйліс кушетка вылын да шогпырысь думайтіс аслас лёк делӧяс йылысь, вичко вӧсна, коді кольӧм во на сотчис сэтчӧ веськалӧм снарядысь.
Но неуна куйлыштӧм бӧрын, сылы тӧдвылас усис, мый матын нин храмӧвӧй праздник, мый тайӧ праздникыскӧд йитчӧма веруйтысьяссянь быдсяма бурсӧ чукӧртӧм.
И порсь яйлӧн, вый чӧлышъяслӧн да гырысь нӧк кринчаяслӧн образъясыс, буракӧ, нуӧдісны сійӧс мукӧдсикас думъясӧ, сы вӧсна, мый сійӧ солиднӧя кызӧктіс да кутіс думайтны мый йылысь кӧ шпыньялӧмӧн.
Пырис Димка да, мышку саяс салӧ кусӧк дзебӧмӧн, ньӧжйӧник шыасис:
— Здраствуйте, батюшко.
Батюшко Перламутрий ышловзис, видзӧдліс Димка вылӧ да кыпӧдчывтӧг юаліс:
— Тэ мый, чадӧ*, ме дорӧ али попадья дорӧ?
— Сы дорӧ батюшко.
— Гм...
А сы вӧсна, мый сійӧ абу, сы пыдди пока ме.
— Мамӧ ыстіс.
Доймыштӧма неуна, да ветлы, шуӧ, оз-ӧ попадья неуна иодтор сетышт.
И со шкальчик неыджыдӧс ыстіс.
— Шкальчик...
Гм... — сомнениеӧн кызӧктіс батюшко Перламутрий.
— Шкальчикыд мый!...
А мый нӧ тэ, хлопец, китӧ мышкад кутан?
— Сэні салӧ кусӧк.
Мамӧ шуис, кисьтыштас кӧ пӧ, сет пасибӧ пыдди...
— Кисьтыштас кӧ?
— Ей-богу, сідзи и шуис.
— О-хо-хо, — кыпӧдчыштӧмӧн шуис батюшко.
— Мед эськӧ прӧста ыстыны — оз, а вот «кисьтыштас кӧ»...
— И сійӧ дорлӧдліс юрсӧ.
— Но, вай инӧсь салӧтӧ...
Важ!
— А выльсӧ жӧ ми эгӧ на начкӧй, батюшко.
— Тӧда и ачым, да позис эськӧ и госаджыкӧс... кӧть и важӧс.
Шкальчикыд кӧні?
Мый нӧ тэн мамыд дзонь четвертнӧй нӧшта абу сетӧма?
Тырыс ӧмӧй позьӧ?
— Да сэтчӧ, батюшко, кык чуньлыс и тӧрӧ.
Сыысь этшаыс нӧ кытчӧ?
Батюшко неуна сулыштіс думайтчӧмӧн.
— Тэ висьтав, мед мамыд лучше ачыс волас?
Ме сылысь ачым и мавтышта.
А кисьтыны... мыйла?
Но Димка мӧдіс лёкысь пыркӧдны юрнас.
— Гм...
мый тэ юртӧ пыркӧдан?
— Да ті, батюшко, кисьтыштӧй, — тэрыба шуис Димка, — а то мамӧ тшӧктіс: «Оз кӧ пӧ кут сетны, босьт пӧ, Димка, салӧтӧ да вай бӧр».
— А тэ сылы висьтав.
«Дарствуйтысь мед оз шогсьы аслас дар йылысь, сы вӧсна мый всевышньӧй ен водзын сэки сылӧн дарыс лоас ковтӧм».
Он вунӧд?
— Ог!..
А ті всё-таки кисьтыштӧй, батюшко.
Батюшко Перламутрий кӧмтӧм кокас сюйис туфли — сійӧ вӧлі сы ыджда, мый Димка чуймис — да, салӧсӧ сьӧрсьыс босьтӧмӧн, шкальчикнас муніс мӧд комнатаӧ.
— На со, — шуис бӧр петӧм мыстиыс.
— Сӧмын аслам бурлун вӧсна...
— Да, думыштӧм бӧрын, юаліс: — А курӧгъясыд тіян колькъялӧны, хлопец?
— Бурлун вӧсна! — скӧрмис Димка.
— Джынсьыс на этшаджык...
Да ӧдзӧстіыс петігӧн нин, поплӧн мӧдысь юалӧм вылӧ, вочавидзис скӧрысь:
— Миян, батюшко, курӧгъясыс абуӧсь, сӧмын петукъяс.
* * *
А краснӧйяс йылысь нинӧм эз кывсьы, да детинкаяслы пыр вӧлі колӧ лоны зэв сюсьӧн.
Но век жӧ найӧ тшӧкыда волывлісны сарайяс дорӧ да дыр пукавлісны тӧдтӧм морт дінын.
Сійӧ окотапырысь сёрнитіс накӧд, висьтавліс висьтъяс да весиг шутитіс.
Сӧмын мукӧд дырйи, торйӧн нин кор сёрнитісны фронтъяс йылысь, синкымъяс дорас артмывліс ыджыд чукыр, сійӧ ланьтлывліс да мый йылысь кӧ дыр думайтлывліс...
— Но мый нӧ, детинкаяс, оз кывсьы, кыдзи сэні?
«Сэні» — сійӧ фронт вылын.
Но деревняын слухъяс ветлісны быдсямаыс.
И тӧдтӧм морт шогсис да нервничайтіс.
И вӧлі тӧдчӧ, мый быд минутаса опасностьысь ёнджыка, аслас участь вӧсна полӧмысь ёнджыка сьӧктӧдіс сійӧс нинӧм вӧчтӧм, нинӧм тӧдтӧм да неопределенность.
Кӧртасисны сы дорӧ кыкнан детинкаыс.
Торйӧн нин Димка.
Кыдзкӧ ӧтчыд, бӧрдысь мамсӧ гортас кольӧмӧн, сарайяс дорӧ сійӧ воис шог, зумыш.
— Головень нӧйтӧ... — шуис сійӧ.
— Ме вӧсна сійӧ вӧтлӧ мамӧс, Топӧс тожӧ...
Мунны эськӧ бать дінӧ Питерӧ...
Но некыдз.
— Мыйла некыдз?
— Он вермы муннысӧ: разнӧй пропускъяс.
Да билетъяс, кытысь найӧс шедӧдны?
А натӧг оз позь.
Тӧдтӧм морт думайтыштіс да шуис:
— Вӧліны кӧ эськӧ краснӧйяс, ме эськӧ тэныд пропусктӧ судзӧді, Димка.
— Тэ?! — шензьыштіс сійӧ.
Да недыр колебайтчыштӧм бӧрын юаліс сійӧтор йылысь, мый важӧн нин сійӧс мучитіс: — А тэ коді?
Ме тӧда: тэ пулемётнӧй начальник, сы вӧсна мый ӧтчыд тэ дорын сулаліс «Льюиса» салдат.
Тӧдтӧм морт серӧктіс да юрнас довкнитіс сідзи, мый позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны — и сідз, и абу сідз.
И тайӧ кадсянь Димка нӧшта на ёнджыка кӧсйис, медым ӧдйӧджык воисны краснӧйяс.
А неприятностьясыс сылӧн чукӧрмисны пыр унджык и унджык.
Жаль тӧдтӧм Топ витӧдысь нин корис сылысь ӧти кӧрттувйӧн, да сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧс Димка сеталіс, век жӧ удитіс висьтавны мамыслы.
Сэсся Димкалысь гач зеп пыдӧссьыс мамыс аддзис раненӧйлы новлан махоркалысь колясъяссӧ.
Но медся омӧльыс воис сӧмын талун.
Праздник лун кузя, мыйкӧ сетӧм виччысьӧмӧн, пырис на ордӧ батюшко Перламутрий.
Сёрнияс костын, мамыслы сійӧ шуис:
— А салӧыд всё-таки важ вӧлӧма, так тэ эськӧ лекарствосьыд дас кымын кольк ещӧ содтыштін...
— Кутшӧм ещӧ лекарствоысь?
Димка мӧдіс бергавны улӧс вылас да йӧжгыльтчис сы вылӧ веськӧдӧм синъяс улын.
— Ме, мамӧ... понлы, Шмеликлы... — неувереннӧя вочавидзис сійӧ.
— Дойыс сылӧн вӧлі зэв ыджыд...
Ставыс ланьтісны, сы вӧсна мый Головень шуис:
— Талун ме тэнсьыд понтӧ лыя.
— И сэсся, кыдзкӧ тешкодя видзӧдліг, содтіс: — А сэтчӧ жӧ тэ ылӧдчан, тыдалӧ.
— И сэсся нинӧм эз шу, весиг эз нӧйт.
— Позьӧ ӧмӧй! Быдсикас тварлы видзны сэтшӧм дона медикамент? — скӧрмӧмпырысь содтіс батюшко Перламутрий.
— А сы вӧсна, мый ылӧдлін, мыжа кыкпӧв: му вылын и небесаын.
— Тайӧс шуигӧн сійӧ унатор тӧдчӧданаа лэптіс пев чуньсӧ, му джоджысь синсӧ веськӧдіс пӧтӧлӧклань да, убедитчӧмӧн, мый сылӧн кывъясыс вӧчисны колана впечатление, мамыс дорӧ шыасьӧмӧн, содтіс: — Сідз кӧ, тіянсянь дас кымын кольк артала.
Рытнас, гортсьыс петігӧн, Димка бергӧдчыштліс да казяліс, мый плетень дорын сулалӧ Головень да внимательнӧя видзӧдӧ сы бӧрся.
Димка нарошнӧ кежис ю дорлань.
— Димка, а деревняын сёрнитӧны миян раненӧй йылысь, — аддзысигас повзьӧдіс сійӧс Жиган.
— Сійӧ пӧ кӧнкӧ тані, неылын.
Сы вӧсна мый дӧрӧмыс... а сэтчӧ жӧ старосталӧн Сёмкаыс Горпина забор дорысь книжка аддзӧма, вирӧсь жӧ.
Ме ачым ӧти лист аддзылі.
Беловӧй, а пельӧсас букваяс «Р. В. С.» да палочкаяс, часі вылын кодьӧсь жӧ.
Димкалы весиг кучкис юрас.
— Жиган, — шӧпкӧдӧмӧн висьталіс сійӧ, кӧть на гӧгӧрын и некод эз вӧв, — колӧ эсійӧ... тэ сэтчӧ веськыда эн ветлӧдлы, лучше кытшолӧн.
Мед эськӧ эз казявны.
Предупредитісны тӧдтӧм мортӧс.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ, — лоӧй сӧмын осторожнӧйӧн, челядь.
А оз кӧ отсав, сэки нин нинӧм он вӧч...
Эз эськӧ окота вӧв кувны сэтшӧм нелепӧя...
— А лепӧя кӧ?
— Абу сэтшӧм кывйыс, Димка.
А не весьшӧрӧ кӧ, сэки позьӧ.
— И сьыланкыв сэтшӧмыс эм, — содтіс Жиган.
— Не кӧ эськӧ ӧні, ме эськӧ сьылі, — лӧсьыд сьыланкыв.
Коммунистӧс нуӧдісны лыйлыны, сійӧ сулалӧ стенка дорын да висьталӧ...
Ми пӧ тӧдам, мый вӧсна косясям, тӧдам мый вӧсна кулам...
Но сӧмын кывъясӧн кӧ висьтавлыны, — оз артмы.
А вот кодыр салдатъяс фронт вылӧ мунісны, ок и сьылісны...
Железнодорожникъяс кутшӧмӧсь нин, и то паськӧдісны вомнысӧ, сідзи тэнӧ и босьтӧ.
Гортаныс мунісны ӧткӧн-ӧткӧн, рӧзь.
Димка муніс водзджык, сійӧ первой лэччис вадорӧ, а сысянь муніс гортас.
А та кості Жиган, сылы лӧсялана тӧждысьтӧмлунӧн, тӧдтӧм мортлысь босьтіс флягасӧ, медым вайыштны ва, вунӧдіс сёрнитчӧмъяс йывсьыс да муніс веськыда градйӧръяс пыр.
Мый йылысь кӧ мӧвпаліг, сійӧ мӧдіс шутьлявны, но кустъяс дорысь рутш-ратшмунӧм кылӧм бӧрын дзик пыр жӧ дугдіс.
— Сувт, дьявол! — горӧдіс кодкӧ.
— Сувт, сӧбака!
Сійӧ повзьӧмӧн шыбитчис бокӧ, чеччыштас кутшӧмкӧ плетень вылӧ, кӧсйис вуджны, да кыліс, кыдзи кодкӧ крепыда кутіс сійӧс гачӧдыс.
Став вынсьыс сійӧ чужйис кокнас, да, тыдалӧ, кодлыкӧ веськаліс чужӧмас.
И плетень вомӧныс капуста градъяс вылӧ тупыльтчӧм бӧрын, кисьыс флягасӧ уськӧдӧмӧн, шыбитчис пемыдас.
Димка воис, нинӧм тӧдтӧг, да пыр жӧ водіс узьны.
Эз коль и кызь минута, кыдзи лёкысь видчигтыр пырис Головень да пыр жӧ горӧдіс мамыс вылӧ:
— Мед лучше тэнад дьяволёнокыд вовсе оз лок...
Кокнас меным чужӧмӧ чужйис...
Виа...
— Кор чужйис? — полӧмӧн юаліс мам.
— Кор?
Сӧмын на.
— Да сійӧ важӧн нин узьӧ.
— Ак чӧрт!
Сідз кӧ, ӧні на воӧма.
Сапӧг каблукнас чужӧмӧ сетыштіс, а тэ — узьӧ!
— И сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, медым пырны Димка дорӧ.
— Мый тэ!
Мый тэ! — повзис быдсӧн мамыс.
— Кутшӧм каблукӧн?
Да сылӧн тулыссяньыс и кӧмкотыс некутшӧм абу.
Сійӧ жӧ кӧмтӧм!
Коді сылы ньӧбліс?..
Тэ йӧймин али мый?
Но, тыдалӧ, Головень, тожӧ гӧгӧрвоис, мый Димкалӧн некутшӧм ботинки абу.
Сійӧ сувтіс, видчыштіс да пырис керкаас.
— Гм... — Лабичӧ пуксигмоз нюжӧдіс сійӧ да флягасӧ шыбитіс пызан вылӧ.
— Ӧшибка лоис...
Но коді нӧ и кӧні сійӧс дзеблалӧ?
И дӧрӧм, и листокъяс, и фляга...
— Сэсся олыштіс чӧв да содтіс: — А понтӧ тіянлысь ме век жӧ вии.
— Кыдзи виин? — юаліс мам.
— Сідз.
Бахниті юрас, вот и ставыс.
Димка, чужӧмсӧ пасьӧ сюйӧмӧн, паськӧм улӧ пыдӧ пырӧмӧн, шытӧг, но зэв ёна сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Кор ставыс лӧнис, да Головень петіс сарайӧ, Димка дорӧ матыстчис мамыс да, сылысь сыркъялӧмсӧ аддзӧм бӧрын, ланьтӧдӧмӧн шуис:
— Но тырмас, Димушка!
Сулалӧ-ӧ пон вӧсна...
Но тайӧс гарыштӧм бӧрын, Димка синъяс водзын нӧшта на ясыдджыка, тӧдчанаджыка сувтіс мелі, пыр пальксьысь, бӧжнас ӧвтысь Шмельлӧн образыс, да нӧшта на ёнджыка Димка мӧдіс сыркъявны да нӧшта на пыдӧджык сюйис юрсӧ синваӧн кӧтасьӧм ыжкуас.
* * *
— Ок тэ! — шуис Димка да водзӧ сэсся нинӧм эз висьтав.
Но Жиган тайӧ кывъясысь кыліс сэтшӧм шог, сэтшӧм ӧбида, мый дзикӧдз шӧйӧвошис.
— А ме ӧмӧй тӧді, Димка?
— «Тӧді»!
А мый ме висьтавлі?..
Дыр ӧмӧй вӧлі гӧгӧрсӧ кытшовтыштны?
А ӧні мый?
Головень со седлӧ лӧсьӧдӧ, кытчӧкӧ мунны лӧсьӧдчӧ.
А кытчӧ?
Дерт, кӧнкӧ Лёвка дорӧ либӧ мӧд сэтшӧм дорӧ — давай пӧ обыск!
Тӧдтӧм морт тожӧ видзӧдліс Жиган вылӧ.
Сійӧ видзӧдласын вӧлі сӧмын кокни кӧритӧм, да шуис сійӧ небыда:
— Ті зэв шань челядь...
— И весиг эз скӧрмы, быттьӧкӧ эз сы йылысь сёрниыс мун.
Жиган сулаліс чӧв, сылӧн синъясыс эз нин важ моз ӧтарӧ-мӧдарӧ дзирнясьны, сылы нинӧм вӧлі правдайтчыны, да и эз вӧв окота.
И сійӧ вочавидзис зумыша да эз юалӧм вылӧ:
— А краснӧйяс — карынӧсь.
Корысь Авдей воис.
Зэв унаӧн пӧ, да унджыкыс верзьӧма вӧла.
— Сэсся сійӧ кыпӧдіс синъяссӧ да шуис сэтшӧм жӧ мыжапырысь, ньӧжйӧник: — Ме пробуйтлі эськӧ...
Гашкӧ, воӧдча кыдзкӧ... удита на.
Димка чуймис.
Чуймис и тӧдтӧм морт, кор казяліс, мый детинка веськӧдіс гырысь сьӧд синъяссӧ сы вылӧ.
И медся ёна чуймис кытыськӧ друг босьтчӧм решимостьыслы ачыс Жиган.
Тадзикӧн и решитісны.
Тӧдтӧм морт тэрыба косяліс книжкасьыс листок.
И пока сійӧ гижис, шуйга пельӧссьыс Димка аддзыліс сійӧ жӧ куим загадочнӧй «Р. В. С.» буквасӧ да часівывса кодь палочкаяссӧ.
— Со, — сетігмозыс шуис тӧдтӧм морт, — босьт, Жиган... пукта аллюр*, кык крест.
Тайӧ паснас быд салдат — кӧть войын, кӧть кор — пырысь-пыр жӧ сетас начальниклы.
Да эн сюрӧдчы, видзӧд.
— Тэ эн подкачайт, — содтіс Димка.
— А то эн босьтчы вовсе...
Вай ме.
Но Жиганлӧн бара югъявны пондісны синъясыс, да сійӧ вочавидзис важ мозыс баквалитчыштӧмӧн:
— Тӧда ачым...
Мый мем, первойысь али мый?
И, ичӧтик щельысь петӧм бӧрын, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да, нинӧм подозрительнӧйӧс казявтӧг, веськыда мӧдӧдчис туйлань.
Никольскӧй вӧр весьтын шондіыс сулаліс вылын на, кор Жиган петіс туй вылӧ да кор сійӧ жӧ туй вывтіыс Жиган дінті кытчӧкӧ верзьӧмӧн скачитіс Головень.
* * *
Вӧр дорсянь неылын Жиган вӧтӧдіс пызь да салӧ груза вӧлаясӧс.
Телегаяс вылын винтовкаясӧн пукалісны вит морт.
Подводаясыс мунісны ньӧжйӧник, а Жиганлы вӧлі колӧ тэрмасьны, сы вӧсна сійӧ кежис кустъясӧ да мӧдӧдчис водзӧ эз туй кузя, а вӧр пӧлӧн.
Веськавлісны виж цветъяса кушинъяс.
Гож сайын заводитлісны тіньгыны номъяс да гебъяс.
Паныдасьлісны ӧмидза кустъяс.
Мунігмозыс сійӧ тусь-мӧдӧн нетшыштлывліс, но ни ӧти минута кежлӧ эз сувтлы.
«Верст вит муні! — думыштіс сійӧ.
— Бур эськӧ, тадз кӧ манитчытӧг и водзӧ».
Мунӧмсӧ надзмӧдісны увъяс, да сійӧ петіс туй вылӧ.
Туйыс чукыльтіс, да Жиганлы лоис куньтыртны синъяссӧ.
Веськыда паныд сылы кучкисны лэччысь шондіыслӧн сук гӧрдов югӧръясыс.
Джуджыд клён йывсянь гулыда чипӧстіс кутшӧмкӧ лэбач, да кустъяс пӧвстас мыйкӧ вӧрзьыштіс.
— Эй! — кыліс сійӧ ньӧжйӧник горӧдӧм.
Бергӧдчис, но нинӧм эз аддзы.
— Эй, хлопец, волы татчӧ!
Туйбердса неыджыд турун зорӧд дорысь Жиган аддзис винтовкаа кык мортӧс.
Бокынджык пуяс дорын сулалісны налӧн кык вӧв.
Матыстчис.
— Кытысянь тэ мунан?..
Кытчӧ?
— Эсысянь...
— И сійӧ, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, джӧмдіс, думайтіс, мый висьтавны водзӧ.
— Хуторсянь ме.
Мӧс пышйис...
Гашкӧ, кыськӧ аддзылінныд?
Гӧрд мӧс, сюрпӧвсӧ на пилитӧма.
Ей-богу, быттьӧкӧ кытчӧкӧ вӧйис, а сытӧг — кӧть эн и бергӧдчы.
— Эгӧ аддзывлӧй...
Кутшӧмкӧ кукань тані ветлӧдліс, но сійӧс миян асывнас на сёйисны...
А тэныд кутшӧмкӧ подводаяс эз паныдасьны?
— Локтӧны кутшӧмъяскӧ... Регыд нин мыччысясны.
Бӧръя юӧртӧмыс юасьысьясӧс интересуйтіс зэв ёна, сы вӧсна мый найӧ тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны вӧвъяс дінаныс..
— Лок! — горӧдіс ӧтиыс, вӧвъяссӧ вайӧдіг.
— Пуксян ме мыш сайӧ.
— Меным гортӧ колӧ, менам мӧскӧй... — норпырысь няргис Жиган.
— Кытчӧ ме муна?..
— Пуксьы, кытчӧ тшӧктӧны.
Тані матын лэдзам.
А то ещӧ больӧдан-висьталан подводчикъясыслы.
Жиган весьшӧрӧ эскӧдіс, мый сылӧн мӧс, мый сылы гортас колӧ мунны да мый подводчикъяслы сійӧ ни ӧти кыв оз висьтав, — нинӧм эз отсав.
И дзик виччысьтӧг сійӧ веськаліс ӧти зелёнӧй мышку сайӧ.
Мӧдісны кыккокйыв.
Мӧд кадӧ кӧ эськӧ, сылы тайӧ вайис зэв ыджыд удовольствие.
Но ӧні вовсе эз, торйӧн нин, кор найӧ сёрниысь сійӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ мунӧны Лёвка отряд дорӧ, коді мыйкӧ виччысьӧ вӧрын.
«Но, а Головень кӧ сэні, — друг югнитіс мӧвп, — да ӧні тӧдмалас. Мый сэки?»
И пӧшти думайттӧг, зэв ёна повзьӧмысла сійӧ тумбыльтчис друг вӧв вывсьыс да шыбитчис туй бокӧ.
— Кытчӧ, дьявол пи? — друг сувтӧдіс вӧвсӧ да ки вылас босьтіс винтовкасӧ ӧтикыс.
Жиган гашкӧ эськӧ эз и удит пышйыны пуяс дорӧдзыс, но мӧдыс кватитіс ёртсӧ киӧдыс да скӧра горӧдіс:
— Сулав!..
Эн лый: став делӧсӧ торкан.
Жиган уськӧдчис вӧр чащаӧ да кустъяс вомӧн веськыда котӧртіс век пыдӧджык и пыдӧджык.
И сӧмын сэки, кор воис сук пипу тілльӧ, да казяліс, мый конникъяс татчӧ некыдз оз вермыны писькӧдчыны, сійӧ сувтіс лолыштны.
«Лёвка! — думыштіс сійӧ.
— Дерт, кӧнкӧ Головень сы дорӧ муніс.
— И сьӧлӧмыс пыр жӧ топавліс.
— Кӧть эськӧ пемыдӧдзыс эз удитны: войнас всё равно оз аддзыны, а асывнас, гашкӧ, краснӧйяс...»
Туй вылын шковӧбтіс лыйӧм, мӧд... и заводитчис.
«Обозникъяскӧд, — гӧгӧрвоис Жиган.
— Колӧ ӧдйӧджык, а тані со некутшӧм туй абу».
Но вӧрыс регыд шочмис, да кокъяс улас сылы бара веськаліс туй.
Жиган ышловзис да котӧрӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Эз коль и кызь минута, кыдз скачӧн, сылы веськыда паныд, тӧвзис кытчӧкӧ тэрмасьысь отряд.
Эз на удит сійӧ думыштнысӧ, мый вӧчны, кыдзи сійӧс кытшалісны верзьӧма вӧлаяс.
Повзьӧм синъяснас видзӧдліс да, кор на пиысь аддзис Головеньӧс, повзьӧмысла муртса эз усь.
Но сы вӧсна-ӧ, мый Головень сійӧс аддзыліс сӧмын ӧтчыдысь либӧ кыкысь, либӧ сы вӧсна, мый эз чайт татысь аддзыны детинкаӧс, либӧ, медбӧрас, гашкӧ и сы вӧсна, мый заводитіс зэлӧдны пӧдпругасӧ омӧлик, тэрмасигтыр лӧсьӧдӧм седлӧыслысь, — сӧмын Головень сы вылӧ весиг эз видзӧдлы.
— Хлопец, — юаліс сылысь ӧтик, зэв кыз да неуна дзор усъяса морт, — кытчӧ тэнӧ дьявӧлыс нуӧ?
— Хуторсянь... — заводитіс Жиган.
— Мӧс менам... сьӧд сера...
— Ылӧдлан!
Тані и хуторыс некутшӧм абу.
Жиган повзис нӧшта на ёнджыка да вочавидзис джӧмдалӧмӧн:
— Да абу тані...
А кыдзи лыйсьыны кутісны, повзи да ме пышйи.
— Кывлінныд? — торкис первойыс.
— Ме жӧ шулі, меся, кӧнкӧ лыйсьӧны.
— Ей-богу, лыйсисны, — мый йылысь кӧ гӧгӧрвоны заводитӧмӧн тэрыба мӧдіс висьтавны Жиган, — Никольскӧй туй вылын.
Мужикъяс сэні вӧлі Козолуплы прӧдукта нуӧны.
А Лёвкалӧн ребятаыс на вылӧ уськӧдчисны.
— Кыдзи уськӧдчисны?
— скӧра равӧстіс верзьӧма вӧла.
— Кыдзи найӧ лысьтісны!
— Ей-богу, уськӧдчисны...
Ачым кывлі: медым, шуӧны, джагалӧ Козолупыс...
Тырмас пӧ сылы ставсӧ жӧритны и сідз нин тшӧгӧма, пӧрысь чӧрт.
— Кывлінныд?! — горӧдіс зелёнӧй.
— Тайӧ ме ставсӧ жӧрита?
— Жӧритӧ пӧ, — висьталіс Жиган, кодлӧн кывйыс кутіс уджавны мельнича моз.
— Шуӧны, нӧштаысь кӧ пӧ сійӧ сюйсяс, ми петкӧдлам сылы...
Меным мый!
Ставыс тайӧ налӧн сёрни.
Жиган дась вӧлі сяргыны Козолуп достоинстволы ӧбиднӧй не ӧти дас кыв, но Козолуп и сідз нин йӧймытӧдзыс скӧрмис да та вӧсна грознӧя равӧстіс:
— Вӧвъяс вылӧ!
— А такӧд мый? — юаліс кодкӧ, Жиган вылӧ индӧмӧн.
— Кульышт сылы ӧтчыд плетьӧн, мед мӧдысь татшӧм кывъяссӧ эз вермы кывзыны.
Отряд скачитіс ӧтарӧ, а Жиган, кодлы мышку кузяыс нинӧмсьыс кульыштісны плетьӧн, котӧртіс мӧдарлань, радлӧмӧн, мый ещӧ сэтшӧм кокниа мыніс.
«Ӧні кутчысясны мӧда-мӧдныскӧд, — котӧртігас думыштіс сійӧ.
— А пока разберитчасны, видзӧдан — сэні и вой нин».
Пемдіс нин дзикӧдз.
Сяркнитчисны кодзувъяс, пуксис вой.
А Жиган то котӧртіс, то пошкигтыр муніс, то шочиника сувтыштлывліс — вежны ловкӧрсӧ.
Ӧтикысь, валысь рӧвнӧя дзольгӧм шысӧ кылӧм бӧрын, пемыдсьыс корсис шор да пӧсялӧм бӧрас некымын вомтыр юис кӧдзыд ва.
Ӧтчыд, туй боксьыс пӧлыньтчӧм ӧтка крест аддзӧм бӧрын, повзьӧмысла уськӧдчыліс бокӧ.
И надзӧник кутіс содны сылӧн отчаяние.
«Котӧртан, котӧртан, и пыр помыс абу.
Гашкӧ, важӧн нин вошті колана туйсӧ.
Кӧть эськӧ юавны кодлыськӧ».
Но юавны вӧлі некодлысь.
Туй вылын эз паныдасьны ни дыш волъяса крестьяна, ни бипур дорӧ узьмӧдчӧм ытшкысьяс, ни вӧла челядь, ни сёрмӧм ветлысь-мунысьяс.
Тыртӧм да чӧв вӧлі пемыд туйыс.
И сӧмын соловей кӧнкӧ ӧтнас став гӧлӧстырнас сьыліс, сӧмын ӧтнас сійӧ эз пов да гораа сераліс ланьтӧм мулӧн войся полӧмъяс вылын.
И вот сійӧ кадӧ, кор Жиган воштіс нин став надеясӧ петны кӧть кытчӧкӧ, туйыс вожаліс.
«Нӧшта ӧти выльтор!
А ӧні код туйӧдыс?»
И сійӧ сувтіс.
— Го-го.. — воис сы пельӧдз горӧдлӧм.
«Дзодзӧгъяс!» Сійӧ муртса эз горӧд.
И сӧмын ӧні, пӧшти дзик ныр увсьыс, кустъяс сайысь, аддзис неыджыд хутор.
Лёкысь кутіс увтчыны пон, быттьӧ керкалань локтіс эз детинка, а ош.
Руксыны кутісны шызьӧдӧм порсьяс, и Жиган мӧдіс йиркӧдчыны ӧдзӧсас.
— Эй, эй!
Восьтӧй!
Первой вӧлі чӧв.
Сэсся хатаас кодкӧ кызӧктіс, кыліс ноксьӧм, да нывбаба гӧлӧс негораа шуис:
— Енмӧй, кодӧс нӧ нин нӧшта вайӧдӧ?
— Восьтӧй! — бара шуис Жиган.
Но эз вӧв сэтшӧм кад, медым войшӧр войын восьтыны быдӧнлы.
И кодлӧнкӧ кыз гӧлӧс унйывсьыс юаліс.
— Коді сэн?
— Восьтӧй!
Тайӧ ме, Жиган.
— Кутшӧм нӧшта сэн, чӧрту, жиган?
Вот ме тэныд берданкаысь лэдза ӧдзӧс пырыс!
Жиган пыр жӧ чеччыштіс бокӧ да, ассьыс ӧшибкасӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, горӧдіс:
— Абу жиган!
Абу жиган...
Тайӧ прӧзвище сэтшӧмыс...
Васькаӧн шуӧны...
Ме ичӧт на...
А меным эськӧ туйсӧ юавны, кодыс карӧ.
— Дорсаыс карӧ, а мӧдыс Поддубовкаӧ.
— Найӧ жӧ кыкнанныс дорынӧсь!..
Ӧдзӧс пырыд ӧмӧй гӧгӧрвоан!
Тыдалӧ, думайтчиг, ӧдзӧс сайын неуна олыштісны чӧв.
— Сідз кӧ, мун ӧшинь дорас, сэтысянь петкӧдла.
А лэдзны... О-ог!
Мед кӧть и ичӧт.
Гашкӧ, тэ сайын сажень пасьта пельпомъяса мужик пукалӧ.
Воссис ӧшинь, да Жиганлы индісны туй.
— Тані неылын, верст кымын сӧмын.
Вӧрсӧ муныштан дай.
— Сӧмын!
— И, радысла, Жиган бара мӧдіс котӧрӧн.
* * *
Чукыльӧсь векньыдик уличаяс вылын сійӧс пыр жӧ сувтӧдіс патруль да петкӧдліс сылы штаб.
Унзіля красноармеец вочавидзис дышпырысь:
— Кутшӧм ещӧ записка!
Волы асывнас.
— Но, спешнӧй аллюрлысь крестикъяссӧ казялӧм бӧрын, бумажкасӧ босьтіс да чукӧстіс: — Эй, сэні!..
Кӧні дежурнӧй?
Дежурнӧй видзӧдліс Жиган вылӧ, паськӧдіс запискасӧ да, шуйга пельӧссьыс сійӧ жӧ куим загадочнӧй «Р. В. С.» буквасӧ аддзӧм бӧрын, пыр жӧ матыстіс бисӧ.
И мыйӧн лыддис — телефон дорӧ: «Командирӧс!..
Комиссарӧс!», а ачыс тэрыба мӧдіс ветлӧдлыны комната кузя.
Пырисны кыкӧн.
— Оз вермы лоны! — шензьӧмӧн горӧдіс ӧтиыс.
— Сійӧ!..
Дерт жӧ, сійӧ! — радпырысь торкис мӧдыс.
— Сылӧн кырымпасыс, сылӧн бланокыс.
Коді вайис?
И сӧмын ӧні ставныс видзӧдлісны пельӧсӧ ланьтӧдчӧм Жиган вылӧ.
— Кутшӧм сійӧ?
— Сьӧд... сапӧга... и звезда сылӧн ӧшӧдӧма, а сысянь гӧрд флажок.
— Да, да, орден!
— Сӧмын ӧдйӧджык эськӧ, — содтіс Жиган, — регыд югдыны мӧдас...
А сэк бандитъяс... виасны, аддзасны кӧ.
И мый сӧмын тані лыбис!
Мӧдісны ставныс котравны, звӧнитісны телефонъяс, кылісны вӧв кокшыяс.
И став тайӧ суматохасьыс мудзӧм Жиган разберитіс некымынысь повторяйтчысь кывъяс: «Дерт жӧ, армия!..
Сійӧ!..
Реввоенсовет!»
Тэрыба-тэрыба трубитіс труба, и вӧв кок зяткӧмысь тіравны кутісны ӧшинь стеклӧяс.
— Кӧні?
— Тӧвныр этшӧн ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн, пырис маузерӧн да шашкаӧн вооружитчӧм командир.
— Тайӧ тэ, детинка?
Васильченко, аскӧдыд сійӧс, вӧв вылад...
Жиган эз удит весиг лапнитны синнас, кыдзи кодікӧ вына киясӧн лэптіс сійӧс мусьыс да пуксьӧдіс вӧв вылӧ.
И бара кутіс ворсны труба.
— Ӧдйӧджык! — повелительнӧя кодкӧ горӧдіс кильчӧ вывсянь.
— Ті долженӧсь удитны!
— <rus>Даёшь!</rus> — юркнитіс уна дас гӧлӧс.
Сэсся:
— <rus>А-аррш!</rus>
И, дзик пыр жӧ местасянь ӧдӧбтӧмӧн, пемыдас вошис вӧла отряд.
* * *
А тӧдтӧм морт да Димка полігтыр виччысисны да чуткӧя кывзысисны, мый вӧчсьӧ на гӧгӧрын.
— Мун лучше гортад, — Димкалы некымынысь шуліс тӧдтӧм морт.
Но сы вылӧ быттьӧ воӧма кутшӧмкӧ асныралӧм.
— Ог, — юрнас пыркӧдіс Димка, — ог мун.
Петавліс щельысь, идзасӧн тыртіс пыран розьсӧ да пырис бӧр.
Пукалісны чӧв: вӧліс не сёрниӧдз.
Сӧмын ӧтикысь заводитліс Димка и то полӧмӧн:
— Ме мамкалы шуи: гашкӧ, мися, регыд бать дорӧ мунам; сійӧ муртса эз тшӧкмун, а сэсся давай видчыны.
«Мый тэ кывнад весьшӧрӧ изан!»
— Мунан, мунан, Димка.
Сӧмын, эськӧ...
Но Димка и ачыс гӧгӧрвоӧ, кутшӧм ыджыд да страшнӧй тайӧ «сӧмын эськӧ» кывйыс, да та вӧсна идзас дорын сійӧ ланьтіс, мый йылысь кӧ думайтӧмӧн.
Пуксис рыт.
Сарайын ёнджыка и ёнджыка тӧдчис пӧлыньтчӧмӧн пуксьӧм пельӧсъяслӧн пемыд тыртӧмлуныс.
И щельясті сэтчӧ тӧдлытӧг сӧдзӧдчис ывлаас неуна кольыштӧм югыдыс.
— Кывзы!
Димкаӧс весиг босьтіс йирмӧг.
— Кыла.
И тӧдтӧм морт крепыда топӧдіс сылысь пельпомсӧ.
— Но коді нӧ тайӧ?
Сикт сайын, муяс вылын, шковгисны тшӧкыд, беспорядочнӧй лыйӧм шыяс.
И тӧлыс найӧс вайис татчӧ чача-пушкаясысь моз лыйлан, гортӧм клопнитӧмъясӧн.
— Гашкӧ, краснӧйяс?
— Абу, абу, Димка!
Краснӧйяслы водз на.
Ставыс лӧнис.
Колис ещӧ час.
Вӧв кокшыяс, горзӧмъяс, кодъяс тыртісны став сиктсӧ, сарайясӧдз вайисны тревожнӧй юӧр сы йылысь, мый кодкӧ тані нин, орччӧн.
Гӧлӧсъясыс то матыстчывлісны, то ылыстчывлісны, но вот кылісны нин матын-матын на дінын.
— И пӧгребъясті?
И рынышъясті? — юаліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Быдлаті, — вочавидзис мӧд.
— Сӧмын меным чайтсьӧ, мый сійӧ кӧнкӧ тані.
«Головень!» тӧдіс Димка, а тӧдтӧм морт нюжӧдіс кисӧ, и пемыдас неуна югнитіс спокойнӧй кӧдзыд наганыс.
— Пемыд, понйыд!
Лёвка вӧсна канителитчим мыйта!
— Пемыд! — шуис кодкӧ мӧдысь.
— Тані и ассьыд сьылітӧ чеган!
Ме заводитлі пырны ӧти сарайӧ, а вывсяньыс ме вылӧ пӧвъяс... муртса юрӧ эз веськавны.
— Местаыс сэтшӧм кодь.
Гашкӧ вит кымын мортӧс кольны югдытӧдз?
— Кольны.
Неуна лоис кокньыдджык.
Чужис надея.
Ӧти щель пыр тыдаліс, кыдзи неылын ӧзйис бипур.
Идзасӧн тыртӧм ӧдзӧс дорас матыстчис вӧв да дышпырысь кутіс мурчкыны идзас.
Эз югды дыр.
Медбӧрын тӧдчыны пондіс кыа, пемдыштісны кодзувъяс.
Регыд и корсьысьны кутасны.
Эз вевъяв Жиган али гашкӧ дзикӧдз эз во.
— Димка, — шӧпкӧдіс тӧдтӧм морт, — регыд кутасны корсьны.
Эсійӧ бокас, киссьӧм ворота дорас, му бердас эм ичӧтик розь.
Тэ ичӧтик да тӧран...
Кыссьы сэтчӧ.
— А тэ.
— А ме тані...
Кирпичьяс улас, тэ тӧдан, кытчӧ ме дзеби сумка, печать да тэ йылысь записка.
Сет краснӧйяслы, кӧть кодыр найӧ эськӧ эз воны.
Но, кыссьы ӧдйӧджык!
— И тӧдтӧм морт, ыджыд мортлысь моз, топыда кутліс сылысь кисӧ да ньӧжйӧник йӧткыштіс ас дорсьыс.
А Димкалӧн гӧрддзассис горшыс.
И страшнӧ сылы вӧлі, и жаль вӧлі ӧтнассӧ кольны тӧдтӧм мортсӧ.
И, вомдорсӧ курччӧмӧн, синвасӧ ньылалігтыр, сійӧ кыссис, шыблалӧм кирпич торъясӧ джӧмдаліг.
— Тара-та-тах! — поткӧдыштіс друг сынӧдсӧ.
— Тара-та-тах!
Ба-бах!..
Тиу-у, тиу-у... — дзизмуніс сарайяс весьтті.
И горзӧмъяс, и вӧв кокшы, и «льюисъяслӧн» лыйсьӧм шыыс — ставыс тайӧ сэтшӧм виччысьтӧг орӧдіс югдандорса лӧньсӧ да сыкӧд тшӧтш дыр кадся виччысьӧмсӧ, мый Димка и ачыс эз тӧдлы, кыдзи бӧр лоис тӧдтӧм морт дорын.
И водзӧ кутчысьны вынтӧмысла, бӧрддзис гораа-гораа.
— Мый тэ йӧюк? — гажаа юаліс мӧдыс.
— Да тайӧ жӧ найӧ... — вочавидзис Димка, нюмъялігтыр, но бӧрдны дугдытӧг.
И сикт сайын нӧшта эз на ланьтны лыйсьӧм шыясыс, кӧнкӧ пыр на горзісны, а сарайяс дорын кылісны нин вӧв кокшыяс.
И тӧдса задорнӧй гӧлӧс горӧдіс:
— Татчӧ!
Тані-і!
abu
Кольтаяс лэбисны бокӧ.
Щельясті сявкнитіс-пырис югыд.
И кодкӧ тревожнӧя да тэрыба юаліс:
— Ті танӧсь, Сергеев ёрт?
И гӧгӧр кытыськӧ чукӧрмис сы мында йӧз — и командир, и комиссар, и красноармеецъяс, и сумкаа фельдшер!
И ставӧн сералісны да мыйкӧ лӧсявтӧмӧс горзісны.
— Димка, — гордостьысла джӧмдалӧмӧн, тэрмасис висьтавны Жиган, — ме вевъялі...
А татчӧ вӧв вылын тӧвзим...
И ӧні тшӧтш пыркӧді зеленӧйясӧс... дзик кось шӧрас вӧлі...
Кыдзи ӧтилы сӧтышті башкаас. Сійӧ сэтчӧ и шмоткысис...
— Тэ ылӧдлан, Жиган...
Збыльысь ылӧдлан...
Тэнад и сабляыс абу, — вочавидзис Димка да серӧктіс косьмытӧм синва пырыс.
* * *
Лунтыр вӧлі гажа.
Димка гӧграліс быдлаын.
И став посни челядьыс шензисны сы вылӧ да гырысь чукӧръясӧн ветлісны видзӧдлыны местасӧ, кӧні дзебсясьӧма ранитчӧм мортыс, да рыт кежлас сэтысь идзассӧ ставсӧ вӧлі дзугӧма да талялӧма, быттьӧкӧ сэті мунӧма мӧс стада.
Тыдалӧ, неважӧнся пленник вӧлӧма ыджыд начальникӧн, сы вӧсна мый сійӧс кывзысисны и командиръяс и красноармеецъяс.
Димкалы сійӧ гижис быдпӧлӧс бумагасӧ, и быд бумагатор вылӧ пуктісны печать, медым эз вӧв некутшӧм задержка ни сылы, ни мамыслы, ни Топыслы самӧй Петроград карӧдзыс.
А боецъяс пӧвстын Жиган ветлӧдліс чӧрт моз да сэтшӧм сьыланкывъяс сьыліс, мый сӧмын но!
И сералісны сы вылын красноармеецъяс, и сідз жӧ шензисны сылӧн гӧлӧс вылӧ.
— Жиган!
А тэ ӧні кытчӧ?
Жиган муртса кежлӧ сувтыштліс, быттьӧкӧ кокньыдик вуджӧр котӧртіс сылӧн ичӧтик чужӧм вывті, сэсся збоя пыркнитіс юрнас:
— Ме, брат, фю-ить!
Станцияяс кузя, да эшелонъяс кузя мӧдӧдчыла.
Ме ӧні налысь выль сьыланкыв велӧдчи:
Колис вой полевӧй лазаретын;
Кутіс ломавны кыалӧн дзирд.
И водз асывъя шондіыс петіг
Бӧръя здук оліс том командир...
Вывті лӧсьыд сьыланкыв!
Ме сьылі — видзӧда: пӧрысь Горпиналӧн синваыс исковтӧ.
«Мый тэ, — шуа, — бабуш?»
— «Да кулӧ жӧ сэн!»
— «Э, бабуш, да тайӧ ӧд сьыланкывйын».
— «Сӧмын кӧ эськӧ сьыланкывйын, — шуӧ, — а мыйта збыльысьсӧ».
Вот эшелонъясын сӧмын, — содтіс сійӧ, неуна джӧмдылӧмӧн, — ёртъяс пиысь ӧткымынъяс оз дӧверяйтны.
«<rus>Катись</rus>, — шуӧны, — калбасаӧн.
Мыйкӧ нӧшта гуан».
Вот эськӧ и меным кӧ тшӧтш бумага!
— А вай гижам сылы, збыльысь, — шуис кодкӧ.
— Гижам, гижам!
И сылы гижисны, мый «сійӧ, Жиган, абу шантрапа да абу шарлатан, а элемент, коді делӧ вылын петкӧдліс ассьыс революционностьсӧ», а та вӧсна «сетны сылы, Жиганлы, содействие быд станцияын, поездын да эшелонъясын сӧветскӧй песняяс сьыліг».
И уна красноармеец пуктісны кырымпас тайӧ гижӧд улас — дзонь листджын дай мӧдар бокас на.
Весиг сера чужӧма Пантюшкин, сійӧ, коді колян вежонас на сӧмын велӧдчис гижны, аслас овыслысь чертитіс став буквасӧ.
А сэсся нуисны комиссарлы, медым пуктіс печать.
Комиссар лыддис.
— Оз позь, — шуӧ, — татшӧм бумага вылӧ полкӧвӧйӧс.
— Кыдзи оз позь?
Мый нӧ, сы вӧсна сійӧ бырас, али мый?
Пуктӧй, пӧжалуйста.
Мый нӧ, дарӧм али мый старайтчис сійӧ, ичӧтыс?
Комиссар нюммуніс;
— Тайӧ нӧ сійӧ, коді Сергеевыскӧд?
— Да, дерт жӧ, сійӧ шельмаыс.
— Сідзкӧ, исключение ради...
— И ляскис бумага вылӧ.
Пыр жӧ сы вылын РСФСР, чарла да мӧлӧт — документ.
И тайӧ рытыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧс важӧн нин эз помнитны сиктса олысьяс.
Сы йылысь нинӧм нин сёрнитны, мый кодзувъясыс дзирдалісны, быттьӧкӧ, кирпичӧн весалӧмъяс.
Либӧ сы йылысь, кыдзи ӧвтіс тӧлыс да ставсӧ йиджтіс дзордзалысь гречихалӧн сук настойӧн.
А мый вӧчсис уличаяс вылас!
Ставыс петісны воротаяс сайӧ.
Задорнӧя сералісны красноармеецъяс, гораа ваксисны нывъяс.
А лекпом* Придорожный, митингуйтан керъяс вылӧ пуксьӧмӧн, сійӧс кытшалысь йӧз чукӧр водзын ливкйӧдліс-ворсіс двухрядка вылын..
Вой пуксис ньӧжйӧ-ньӧжйӧ; разі-пели сулалысь керкаясын ломзисны бияс.
Мунісны старикъяс, челядь.
Но тӧлысьӧн югдӧдӧм уличаяс вылын дыр на сералісны томйӧз.
И дыр на лӧсьыда ворсіс лекпомлӧн гудӧкыс да сыкӧд вензисны орчча ыркыд рощаса унаног ливкйӧдлӧмӧн сьылысь соловейяс.
А мӧд асывнас тӧдтӧм морт мӧдӧдчис.
Жиган да Димка колльӧдісны сійӧс пӧскӧтина дорӧдз.
Нёрыштӧм потшӧс дорӧ сійӧ сувтіс.
Сы бӧрся сувтіс и отрядыс ставнас.
И став салдатъяс водзын тӧдтӧм морт топыда кутліс челядьлысь кинысӧ.
— Гашкӧ, коркӧ тэнӧ ме аддза Петроградысь, — шуис сійӧ, Димка дорӧ шыасьӧмӧн.
— А тэнӧ...
— и сійӧ неуна джӧмдіс.
— Гашкӧ, коркӧ кыськӧ, — неувереннӧя вочавидзис Жиган.
Детинкалысь сынавтӧм кузь юрсисӧ неуна вӧрӧдіс тӧв.
Вӧсньыдик киясыс крепыда кутчысисны потшӧсас, а гырысь синъясыс видзӧдісны ылӧ, водзӧ...
Туй вылын муртса тӧдчыштан точкаӧн тыдыштіс на отряд.
Со сійӧ кыпӧдчис никольскӧй сёндорса медбӧръя мыльк йылӧ... вошис син водзысь.
Мыльк йылас вӧвъясӧн кыпӧдӧм бус кымӧрыс пуксис му бердӧ.
Синъяслы воссис гречухаӧн гыалысь му, и сэні — сэсся некод.
1926
* Рассказас висьтавсьӧ гражданскӧй война воясӧ (1918–1919) Украинаын мунысь событиеяс йылысь.
* Гайдамакъяс да петлюровецъяс — украинскӧй белогвардейскӧй отрядъяс, кодъяскӧд Краснӧй Армия тышкасис гражданскӧй война воясӧ.
* Москаль — тадз презирайтӧмӧн нимтылісны русскӧйясӧс.
* Лабиринтъяс — дзуг жыръяса, коласъяса местаяс, кытысь сьӧкыд петны.
* Зелёнӧйяс — контрреволюционнӧй бандаяс, кодъяс гражданскӧй война дырйи грабитісны Украиналысь посни каръяс да сиктъяс.
* Альт — вӧсни гӧлӧс.
* Жиган — мошенник.
* Отвергнитӧма — абу ошкӧма, вештӧма бокӧ.
* Пӧдрясник — попъяслӧн гортса паськӧм, сы вылӧ пасьтавсьӧ ряса.
Ряса — попъяслӧн вылыс паськӧм.
* Чадӧ — кага, детинка.
* Аллюр — знак, пас.
* Лекпом (<rus>помощник лекаря</rus>) — врачлӧн отсасьысь, фельдшер.
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс Ю. Попова) @ Военнӧй Тайна йылысь мойд, Мальчиш-Кибальчиш йылысь да сылӧн Крепыд Кыв йылысь @ висьт @ Аркадий Гайдар. Военнӧй Тайна йылысь мойд @ 1953 @ Лб. 3-15.}
Мальчиш-Кибальчиш йылысь мойд
— Висьтав, Натка, мойд, — надзӧникӧн корис лӧз синма нывка да мыйлакӧ мыжапырысь нюммуніс.
— Мойд? — думыштчис Натка.
— Ме мыйкӧ ог тӧд мойдъяссӧ.
Али энлы...
Ме висьтала тіянлы Алькалысь мойдсӧ.
Позьӧ? — юаліс сійӧ чошкӧдчӧм Алькалысь.
— Позьӧ, — ланьтӧм октябрята вылӧ гордӧя видзӧдлывлігмоз разрешитіс Алька.
— Ме висьтала Алькалысь мойдсӧ аслам кывъясӧн.
А ме кӧ мыйкӧ вунӧдышті либӧ ог сідзи висьтав, мед сійӧ менӧ правитас.
Но вот, кывзӧй:
«Сійӧ ылысса-ылысса воясӧ, кор сӧмын на став страна пасьта дугдіс война, оліс да выліс Мальчиш-Кибальчиш.
Сійӧ кадас ылӧдз вӧтліс Краснӧй Армия проклятӧй буржуинъяслысь белӧй войскасӧ.
Шынитӧв лои сійӧ паськыд муяс вылын, веж видзьяс вылын, кӧні сю быдмис, кӧні гречиха розъяліс, кӧні сук садъяс да вишневӧй кустъяс пӧвстын сулаліс ичӧтик керка, кӧні оліс Мальчиш, прозвание сертиыс Кибальчиш, да батьыс Мальчишлӧн, да ыджыд вокыс Мальчишлӧн.
А мамыс налӧн эз вӧв.
Батьыс уджалӧ — турун ытшкӧ.
Вокыс уджалӧ — турун кыскалӧ.
Да и ачыс Мальчиш то батьыслы, то вокыслы отсасьӧ либӧ прӧстӧ мукӧд детинкаяскӧд чеччалӧ да дурӧ.
Ик!..
Ик!..
Лӧсьыд.
Оз шутьлявны пуляяс, оз гымакывны снарядъяс, оз сотчыны сиктъяс.
Оз ков пуляясысь джоджӧ водны, оз ков снарядъясысь кӧбрегъясӧ дзебсьыны, оз ков пӧжарысь вӧрӧ пышйыны.
Нинӧм буржуинъясысь повны.
Некодлы коскӧдзыд копрасьны.
Ов да уджав — лӧсьыд оландыр!
Вот ӧтчыд — делӧыс вӧлі рытгорув — петіс Мальчиш-Кибальчиш кильчӧ вылас.
Видзӧдӧ сійӧ — небесаыс сэзь, тӧлыс шоныд, шонді вой улӧ Сьӧд гӧраяс сайӧ лэччӧ.
И ставыс эськӧ лӧсьыд, да мыйкӧ абу лӧсьыд.
Кылӧ Мальчишлы, то ли быттьӧ мыйкӧ грымакылӧ, то ли мыйкӧ йиркӧдчӧ.
Кажитчӧ Мальчишлы, быттьӧ тӧвсьыс оз кыв дзоридз дук, оз кыв видзьясвывса ма дук, а тӧлыс то ли пӧжаръясвывса тшын дука, то ли порок дука.
Висьталіс сійӧ батьыслы, а батьыс мудз воис.
— Мый тэ! — шуӧ сійӧ Мальчишлы.
— Тайӧ ылі гым-чардъяс гымалӧны Сьӧд гӧраяс сайын.
Тайӧ пастукъяс тшынасьӧны бипуръяснаныс Лӧз ю сайын — стадаяс видзӧны да ужин пуӧны.
Мун, Мальчиш, да узь спокойнӧя.
Муніс Мальчиш.
Водіс узьны.
Но оз узьсьы сылӧн, но некыдзи оз вермы унмовсьны.
Друг сійӧ кылӧ ывла вылысь кокшыяс, ӧшинь дорын таркӧдчӧм.
Видзӧдліс Мальчиш-Кибальчиш, да аддзӧ сійӧ: сулалӧ ӧшинь улас верзьӧма морт.
Вӧлыс — воронӧй.
Сабляыс — югыд.
Папахаыс — руд.
А звездаыс — гӧрд.
— Эй, чеччӧй! — горӧдіс верзьӧма морт.
— Воис беда, кысянь эг виччысьӧй.
Уськӧдчис миян вылӧ Сьӧд гӧраяс сайсянь проклятӧй буржуин.
Бара нин шутьлялӧны пуляяс, бара нин взрывайтчӧны снарядъяс.
Тышкасьӧны буржуинъяскӧд миян отрядъяс, и тӧвзьӧны гонецъяс корны отсӧг вылӧ ылысса Краснӧй Армияӧс.
Тадзи висьталіс тайӧ тревожнӧй кывъяссӧ гӧрд звездаа верзьӧма морт и ӧдйӧ тӧвзьыштіс водзӧ.
А батьыс Мальчишлӧн матыстчис стенлань, босьтіс винтовкасӧ, сумкаасис да патронташасис.
— Мый нӧ, — шуӧ сійӧ ыджыдджык пиыслы, — ме сютӧ сука кӧдзи, тыдалӧ, идравнытӧ тэныд уна ковмас.
Мый нӧ, — шуӧ сійӧ Мальчишлы, — ме пыдди бура овны, тыдалӧ, тэныд, Мальчиш, ковмас.
Тадзи шуис сійӧ, топыда окыштіс Мальчишӧс да муніс.
А ёнасӧ сылы окасьны некор вӧлі, сы вӧсна мый ӧні нин быдӧнлы тыдалӧ и кылӧ вӧлі, кыдзи укйӧдлӧны видзьяс вылын сьӧкыд взрывъяс да ӧзйӧны гӧраяс сайын тшына пӧжаръяссянь кыаяс».
— Сідзи ме висьтала, Алька? — юаліс Натка, ланьтӧм челядь вылӧ видзӧдлігмоз.
— Сідз, сідз, Натка! — надзӧникӧн вочавидзис Алька да пуктіс ассьыс кисӧ сылы гожъялӧм пельпом вылас.
«Но вот...
Лун кольӧ, кык кольӧ.
Петас Мальчиш кильчӧ вылӧ: оз... оз на тыдав Краснӧй Армия.
Каяс Мальчиш керка вевт вылас.
Лунтыр керка вывсьыс оз лэччыв.
Оз, оз тыдав.
Водіс сійӧ рытнас узьны.
Друг кылӧ сійӧ — ывла вылын кокшыяс, ӧшинь дорын таркӧдчӧм.
Видзӧдліс Мальчиш: сулалӧ ӧшинь улас сійӧ жӧ верзьӧма мортыс.
Сӧмын вӧлыс омӧль да мудз, сӧмын сабляыс нюкыльтчӧма, сьӧд, сӧмын папахасӧ пуляӧн розьӧдӧма, звездасӧ керыштӧма, а юрыс кӧртӧда.
— Эй, чеччӧй! — горӧдіс верзьӧма морт.
— Вӧлі бедаджын, а ӧні гӧгӧр беда.
Унаӧнӧсь буржуинъяс, да этшаӧнӧсь миян.
Поле вылын пуляяс кымӧръясӧн, отрядъяс кузя снарядъяс тысячаясӧн!
Эй, чеччӧй, сетӧй отсӧг!
Чеччис сэки ыджыдджык вокыс да шуис Мальчишлы:
— Прӧщай, Мальчиш...
Колян тэ ӧтнадӧн...
Шыдыд пӧртйын, нянь тупӧсьыд пызан вылын, ваыс ключьясын, а юрыд пельпом вылад...
Ов, кыдзи кужан, а менӧ эн виччысь.
Лун кольӧ, кык кольӧ.
Пукалӧ Мальчиш керка вылас труба дорас, и аддзӧ Мальчиш, мый ылісянь скачитӧ тӧдтӧм верзьӧма морт.
Скачитіс верзьӧма мортыс Мальчиш дінӧдз, чеччыштіс вӧв вывсьыс да шуӧ:
— Вай меным, бур Мальчишӧй, ва юыштны.
Ме куим лун эг юлы, куим вой эг узьлы, куим вӧв мудзтӧді.
Тӧдмалӧма Краснӧй Армия миян беда йылысь.
Трубитны кутісны трубачьяс став сигнальнӧй трубаясӧн.
Кучкавны мӧдісны барабанщикъяс став гора барабанъясӧ.
Паськӧдісны знаменосецъяс став боевӧй знамяяссӧ.
Тӧвзьӧ да скачитӧ отсӧг вылӧ Краснӧй Армияыс ставнас.
Сӧмын эськӧ миянлы, Мальчиш, аскиа войӧдз кутчысьны.
Лэччис Мальчиш керка вывсьыс, вайис юны.
Юис гонец да скачитіс водзӧ.
Вот пуксис рыт, и водіс Мальчиш узьны.
Но оз узьсьы Мальчишлы — но кутшӧм сэні ун?
Друг сійӧ кылӧ ывла вылысь кокшыяс, ӧшинь дорысь — шарӧдчӧм.
Видзӧдліс Мальчиш и аддзӧ: сулалӧ ӧшинь улас сійӧ жӧ мортыс.
Сійӧ, да абу сійӧ: и вӧлыс абу — пропадитӧма вӧлыс, и сабляыс абу — чегӧма сабляыс, и папахаыс абу — усьӧма папахаыс, да и ачыс сулалӧ — шатласьӧ.
— Эй, чеччӧй! — горӧдіс сійӧ медбӧръяысь.
— И снарядъясыс эмӧсь, да стрелокъяссӧ виӧма.
И винтовкаясыс эмӧсь, да боецъясыс этша.
И отсӧгыс матын, да вынным абу.
Эй, чеччӧй, коді коли на!
Сӧмын эськӧ миянлы войсӧ сулавны да лунсӧ кутчысьны!
Видзӧдліс Мальчиш-Кибальчиш улича вылӧ: тыртӧм уличаыс.
Оз швачӧдчыны ставеньяс, оз дзуртны ӧграда ӧдзӧсъяс — некодлы чеччыны.
И батьяс мунісны, и вокъяс мунісны — некод эз коль.
Сӧмын аддзӧ Мальчиш, мый петіс ӧграда ӧдзӧсӧд ӧти пӧрысь дед сё арӧса кымын.
Кӧсйис дедыс винтовкасӧ босьтны, да сэтшӧм сійӧ пӧрысь, мый эз вермы.
Кӧсйис дедыс сабляасьны, да сэтшӧм сійӧ слаб, мый оз вермы сабляасьнысӧ.
Пуксис сэки дедыс мудӧд вылас, ӧшӧдіс юрсӧ да бӧрддзис...»
— Сідзи ме висьтала, Алька? — юаліс Натка, медым лолыштны-шойччыштны, да видзӧдліс гӧгӧр.
Эз нин сӧмын октябрёнокъяс кывзыны Алькалысь тайӧ мойдсӧ.
Код тӧдас кор, локтӧма шумтӧг Иоськалӧн пионерскӧй звеноыс.
И весиг башкирка Эмине, коді муртса вӧлі гӧгӧрвоӧ рочӧн, пукаліс думыштчӧм да серьёзнӧй.
Весиг вильыш Владик, коді куйліс бокынджык, кывзытӧмулӧ лэччӧмӧн, збыльысьсӧ кывзіс, сы вӧсна мый куйліс лӧня, некодкӧд сёрниттӧг да некодӧс вӧрӧдтӧг.
— Сідзи, Натка, сідзи...
Ещӧ на бурджыка, — вочавидзис Алька сы дінӧ ещӧ матӧджык вешйигмоз.
«Но вот...
Пуксис мудӧд вылас пӧрысь дед, ӧшӧдіс юрсӧ да бӧрддзис.
Сьӧкыд лои сэки Мальчишлы.
Чепӧсйис сэки Мальчиш-Кибальчиш ывлаӧ да гораа-гораа горӧдіс:
— Эй жӧ ті, мальчишъяс! Посни мальчишъяс!
Али миянлы, мальчишъяслы, сӧмын паличьясӧн ворсны да скакалкаясӧн чеччавны?
И батьяс мунісны, и вокъяс мунісны.
Али миянлы, мальчишъяслы, пукалӧмӧн виччысьны, медым эськӧ буржуинъяс локтісны да босьтісны миянӧс асланыс проклятӧй буржуинствоӧ?
Кыдзи кылісны тайӧ кывъяссӧ посни мальчишъяс, кыдзи равӧстісны найӧ ыджыд гӧлӧсӧн!
Коді ӧдзӧсӧд котӧрӧн петӧ, коді ӧшиньӧд петӧ, коді потшӧс вомӧн чеччыштӧ.
Ставныс кӧсйӧны мунны отсӧг вылӧ.
Сӧмын ӧтнас Мальчиш-Плохиш окотитіс мунны буржуинствоӧ.
Но сэтшӧм мудер вӧлі тайӧ Плохишыс, мый некодлы нинӧм сійӧ эз висьтав, а лэптыштіс гачсӧ да тӧвзис ставныскӧд тшӧтш, быттьӧкӧ отсӧг вылӧ.
Тышкасьӧны мальчишъяс пемыд войсянь югыд кыа петтӧдз.
Сӧмын ӧтнас Плохиш оз тышкась, а пыр ветлӧдлӧ да видзӧдалӧ, кыдзи эськӧ измена вӧчны, буржуинъяслы отсавны.
И аддзӧ Плохиш, мый неыджыд мыльк сайын куйлӧ ящикъяслӧн ыджыд чукӧр, а дзебӧма тайӧ ящикъясас сьӧд бомбаяс, еджыд снарядъяс да кольквиж патронъяс.
«Э-э, — мӧвпыштіс Плохиш, — вот тайӧ меным и колӧ».
А тайӧ кадас юасьӧ Главнӧй Буржуиныс аслас буржуинъяслысь:
— Но мый, буржуинъяс, добитчинныд ті победатӧ?
— Эгӧ, Главнӧй Буржуин, — вочавидзисны буржуинъяс, — ми батьяссӧ да вокъяссӧ пасьвартім, и дзик нин победаыс миян вӧлі, да воис на дінӧ отсӧг вылӧ Мальчиш-Кибальчиш, и некыдзи ми сыкӧд век на эг вермӧй справитчыны.
Зэв ёна чуймис и дӧзмис сэки Главнӧй Буржуин, да горӧдіс сійӧ скӧр гӧлӧсӧн:
— Вермас-ӧ лоны, медым эн вермӧй справитчыны Мальчишкӧд?
Ак ті, шогмытӧм трусищеяс-буржуищеяс!
Кыдзи тайӧ ті он вермӧй пасьвартны сэтшӧм ичӧтиксӧ?
Скачитӧй ӧдйӧджык да победатӧг бӧр эн воӧй!
Вот пукалӧны буржуинъяс да думайтӧны: мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ налы вӧчны?
Друг аддзӧны, петӧ кустъяс сайысь Мальчиш-Плохиш — да веськыда на дінӧ.
— Радлӧй! — горзӧ сійӧ налы.
— Тайӧ ставсӧ ме, Плохиш, вӧчи.
Ме пес кералі, ме турун ваялі да ӧзті сьӧд бомбаяс тыра, еджыд снарядъяс тыра да кольквиж патронъяс тыра став ящикъяссӧ.
Вот-вот ӧні грымӧбтас!
Нимкодь сэки лои буржуинъяслы, ӧдйӧджык примитісны Мальчиш-Плохишӧс асланыс буржуинствоӧ да сетісны сылы быдса бӧчка варенье да кӧрзинатыр печенье.
Пукалӧ Мальчиш-Плохиш — жӧритӧ да радлӧ.
Друг кыдзи взорвитчисны ӧзтӧм ящикъясыс!
Да сэтшӧма грымӧбтіс, быттьӧ уна тысяча гым ӧттшӧтш гымыштіс да уна тысяча чардби ӧти кымӧрысь югнитіс.
— Измена! — горӧдіс Мальчиш-Кибальчиш.
— Измена! — горӧдісны сылӧн став вернӧй мальчишъясыс.
Но сэки тшын да би сайсянь уськӧдчис буржуинскӧй сила, да веніс и кватитіс сійӧ Мальчиш-Кибальчишӧс.
Дорисны Мальчишӧс сьӧкыд цепьясӧ.
Пуксьӧдісны Мальчишӧс каменнӧй башняӧ.
Да тӧвзисны юасьны: мый нӧ пленнӧй Мальчишкӧд тшӧктас ӧні вӧчны Главнӧй Буржуиныс?
Дыр думайтіс Главнӧй Буржуин, а сэсся думыштіс да шуис:
— Ми пӧгубитам тайӧ Мальчишсӧ.
Но мед первой сійӧ висьталас миянлы ассьыныс Военнӧй Тайнасӧ.
Ті мунӧй, буржуинъяс, да юалӧй сылысь:
— Мыйла, Мальчиш, тышкасисны Краснӧй Армиякӧд Нелямын Царь да Нелямын Король, тышкасисны, тышкасисны, да сӧмын асьныс пасьмуніны?
— Мыйла, Мальчиш, и став тюрьмаяс тырӧсь, и став каторгаяс тырӧмаӧсь, и став жандармъяс пельӧсъясынӧсь, и став войска кок йылынӧсь, а абу миянлы спокой ни югыд лунӧ, ни пемыд войӧ?
— Мыйла, Мальчиш, проклятӧй Кибальчиш, и менам Горнӧй Буржуинствоын, и мӧдлаын — Равниннӧй Королевствоын, и коймӧдлаын — Снежнӧй Царствоын, и нёльӧдлаын — Знойнӧй Государствоын сійӧ жӧ лунӧ, водз тулыснас, да сійӧ жӧ лунӧ, сёр арнас, разнӧй кывъяс вылын, но сійӧ жӧ сьыланкывъяс сьылӧны, разнӧй киясын, но сійӧ жӧ знамяяс нуӧны, сійӧ жӧ речьяс висьталӧны, сійӧс жӧ думайтӧны да сійӧс жӧ вӧчӧны?
Ті юалӧй, буржуинъяс:
— Абу-ӧ, Мальчиш, Краснӧй Армиялӧн военнӧй секрет?
И мед сійӧ висьталас секретсӧ.
— Абу-ӧ миян рабочӧйяслӧн бокӧвӧй отсӧг?
И мед сійӧ висьталас, кысянь отсӧгыс.
— Абу-ӧ, Мальчиш, гуся ходъяс тіян странасянь став мукӧд странаясӧ, кыті кыдзи тіян чукӧстасны, сідзи и миян шыасьӧны, кыдзи тіян сьывны босьтчасны, сідзи и миян сэтчӧ ӧтлаасьӧны, мый тіян шуасны, сы йылысь и миян заводитӧны думайтны?
Мунісны буржуинъяс, да регыд бӧр воисны.
— Эз, Главнӧй Буржуинӧй, эз висьтав миянлы Мальчиш-Кибальчишыд Военнӧй Тайнасӧ.
Серӧктіс сійӧ миянлы чужӧманым.
— Эм, — шуис сійӧ, — и могучӧй секрет ён Краснӧй Армиялӧн.
И кӧть кор эськӧ ті эн уськӧдчӧй, оз ло тіянлы победа.
— Эм, — шуис сійӧ, — и лыдтӧм-тшӧттӧм отсӧг.
И кӧть мыйта эськӧ ті тюрьмаясӧ шыблаланныд, оз ло тіянлы спокой ни югыд лунӧ, ни пемыд войӧ.
— Эм, — шуис сійӧ, — и пыдіса гуся ходъяс.
Но кӧть мыйта эськӧ ті корсянныд, всё равно он аддзӧй.
А и аддзанныд кӧть эськӧ, он буждӧдӧй, он потшӧй да он тыртӧй.
А сэсся ме тіянлы, буржуинъяслы, нинӧм ог висьтав, а аслыныд тіянлы, проклятӧйяслы, и нэм чӧжныд не дӧгадайтчыны.
Букыштчис сэки Главнӧй Буржуин да шуис:
— Вӧчӧй жӧ, буржуинъяс, кыв вылас топыд тайӧ Мальчиш-Кибальчишлы медся страшнӧй мукасӧ, кутшӧм сӧмын эм свет вылас, да выпытайтӧй сылысь Военнӧй Тайнасӧ, сы вӧсна мый оз ло миянлы ни олӧм, ни спокой сійӧ важнӧй Тайнатӧгыс.
Мунісны буржуинъяс, а бӧрсӧ воисны ӧні найӧ эз регыдӧн.
Локтӧны да юрнаныс довкйӧдлӧны.
— Эз, — шуӧны найӧ, — начальникӧй миян, Главнӧй Буржуинӧй.
Блед чужӧма сулаліс сійӧ, Мальчишыд, но гордӧй, да эз висьтав миянлы ассьыс Военнӧй Тайнасӧ, сы вӧсна мый сэтшӧм нин сылӧн Крепыд Кывйыс.
А кор ми мӧдӧдчим мунны, лэччысис сійӧ джоджас, пуктіс пельсӧ сьӧкыд изъя кӧдзыд джодж бердӧ. И веритан-ӧ тэ, о Главнӧй Буржуинӧй, нюмъёвтіс сійӧ сэтшӧма, мый дрӧгнитім ми, буржуинъяс, да страшнӧ миянлы лои: эз-ӧ нин кыв сійӧ, кыдзи восьлалӧ-локтӧ гуся ходъясӧд миян мынны позьтӧм гибельным...»
— Тайӧ абу гусяинъясті... Тайӧ Краснӧй Армия локтӧ! — эз вермы терпитнысӧ да нимкодьпырысь горӧдіс октябрёнок Карасиков.
И детинка сэтшӧм воинственнӧя шеныштіс воображайтана сабляа кинас, мый самӧй сійӧ нывкаыс, коді неважӧн на, кокпӧв йылас чеччалігтыр, повтӧг эльтіс сійӧс «Карасик-ругасикӧн», недовольнӧя видзӧдліс сы вылӧ да видзчысьӧмӧн вешйыштіс ылӧджык.
Натка ланьтіс, сы вӧсна мый ылісянь кыліс ӧбед вылӧ сигнал.
— Висьтав помӧдзыс! — сылы синмас скӧра видзӧдлігтыр тшӧктіс Алька.
— Висьтав помӧдзыс! — убедительнӧя шуис гӧрдӧдӧм чужӧма Иоська.
— Ми та пыдди ӧдйӧ построитчам.
Натка гӧгӧр видзӧдліс: челядьяс некод оз чеччыны.
Сійӧ аддзис уна-уна челядь юр — еджыд юрсиа, сьӧд юрсиа, рыжӧй юрсиа юръяс.
Быдласянь сы вылӧ видзӧдісны синъяс: Алькалӧн кодь гырысь, сьӧдов синъяс; пӧлӧзнича рӧма, сӧдз синъяс, кыдзи эсійӧ лӧз синмаыслӧн, коді корис висьтавны мойдсӧ; Эминелӧн кодь векни, сьӧд синъяс.
Да уна-уна мукӧд синъяс, кодъяс сідзжӧ векджык гажаӧсь да вильышӧсь, а ӧні думыштчӧмаӧсь да серьёзнӧйӧсь.
— Ладнӧ, челядь, ме висьтала помӧдзыс.
«...И лои миянлы страшнӧ, Главнӧй Буржуин, эз-ӧ нин кыв сійӧ, кыдзи восьлалӧ-локтӧ гуся ходъясӧдыс миян мынны позьтӧм гибельным.
— Тайӧ нӧ кутшӧм страна? — горӧдіс сэки чуймӧм Главнӧй Буржуин.
— Кутшӧм нӧ тайӧ гӧгӧрвотӧм страна, кӧні весиг сэтшӧм ичӧтъясыс тӧдӧны Военнӧй Тайна да сэтшӧм чорыда кутӧны ассьыныс Крепыд Кывнысӧ?
Тэрмасьӧй жӧ, буржуинъяс, да погубитӧй тайӧ гордӧй Мальчишсӧ.
Зарядиталӧй жӧ пушкаяс, перъялӧй сабляяс, паськӧдалӧй миянлысь буржуинскӧй знамяяс, сы вӧсна мый кыла ме, кыдзи трубитӧны тревога миян сигнальщикъяс да ӧвтчӧны флагъясӧн миян ӧвтчысьяс.
Тыдалӧ, лоӧ ӧні миян оз кокни бой, а сьӧкыд битва.
И пӧгибнитіс Мальчиш-Кибальчиш...» — шуис Натка.
Тайӧ виччысьтӧм кывъяс шуӧм бӧрын октябрёнок Карасиковлӧн чужӧмыс друг лои жугыль, шӧйӧвошӧм, да сійӧ эз нин шенась кинас.
Лӧз синма нывка букыштчис, а Иоськалӧн беринӧсь чужӧмыс лои скӧр, быттьӧ сійӧс толькӧ на пӧръялісны либӧ ӧбидитісны.
Челядь вӧрӧшитчыштісны, кутісны вашкӧдчыны, и сӧмын Алька, коді тӧдӧ нин вӧлі тайӧ мойдсӧ, ӧтнас видзӧдіс веськыда да спокойнӧя.
— Но... аддзывлінныд-ӧ ті, челядь, бушков? — гораа юаліс Натка ланьтӧм челядь вылӧ гӧгӧр видзӧдлігтыр.
«Вот сідз жӧ, кыдзи гым, грымӧбтісны боевӧй орудиеяс.
Сідз жӧ, кыдзи чардбияс, югнитісны биа взрывъяс.
Сідз жӧ, кыдзи тӧв, тӧвзисны-пырисны верзьӧма отрядъяс да сідз жӧ, кыдзи кымӧръяс, шлывгисны гӧрд знамяяс.
Тайӧ сідзи наступайтіс Краснӧй Армия.
А аддзывлінныд-ӧ ті ведраысь моз киссян гыма зэръяс жар, кос гожӧмӧ?
Вот сідз жӧ, кыдзи шоръяс, буса гӧраяс вывсянь визувтігтыр, ӧтлаасялӧны бузгысь, быгъя потокъясӧ, сідзи жӧ войналӧн первой грымӧбтігас кыптісны восстаниеяс Горнӧй Буржуинствоын да шыасисны сы вылӧ уна тысяча скӧрмӧм гӧлӧсъяс и Равниннӧй Королевствосянь, и Снежнӧй Царствосянь, и Знойнӧй Государствосянь.
И повзьӧмӧн пышйис пасьвартӧм Главнӧй Буржуин да гораа проклинайтіс тайӧ странасӧ, кӧні олӧны удивительнӧй йӧз, кодлӧн эм непобедимӧй армия да тӧдмавны позьтӧм Военнӧй Тайна.
А Мальчиш-Кибальчишӧс дзебисны Веж мыльк йылӧ Лӧз ю дорӧ.
И сувтӧдісны гу дорас ыджыд гӧрд флаг.
Мунӧны пароходъяс — поклон Мальчишлы!
Лэбӧны лётчикъяс — поклон Мальчишлы!
Тӧвзьӧны паровозъяс — поклон Мальчишлы!
А прӧйдитасны пионеръяс — салют Мальчишлы!»
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс Ю. Попова) @ Пӧсь из @ висьт @ Аркадий Гайдар. Вӧеннӧй Тайна йылысь мойд @ 1953 @ Лб. 17-23.}
Аркадий Гайдар
Пӧсь из
І
Оліс сиктын ӧтка старик.
Вӧлі сійӧ слаб, кыис кӧрзинаяс, дӧмліс гынсапӧгъяс, стӧрӧжитіс детинкаясысь колхознӧй сад да сійӧн и нажӧвитліс аслыс няньсӧ.
Старик локтіс сиктӧ важӧн, ылісянь, но йӧзыс пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ мортыс абу этша шог аддзылӧма.
Сійӧ чотіс, не арлыд сертиыс вӧлі дзор.
Чужӧмбансяньыс вомдоръяс вомӧныс сылӧн вӧлі поротӧсь, чукля шрам.
И та вӧсна весиг нюмъялігас чужӧмыс сылӧн кажитчыліс жугыльӧн да суровӧйӧн.
ІІ
Ӧтчыд детинка Ивашка Кудряшкин пырис колхознӧй садйӧ, медым босьтны сэтысь яблокъяс да гусьӧн сёйны пӧттӧдзыс.
Но гачыс крукасис кӧрттувйӧ, да сійӧ уси бытшкасьысь крыжовник куст пӧвстӧ, доймаліс, равӧстіс, да стӧрӧж сэк жӧ кутіс сійӧс.
Дерт, старик вермис эськӧ швачӧдны сійӧс петшӧрӧн либӧ, мый ещӧ на омӧльджык, нуӧдны сійӧс школаас да висьтавны сэні, кыдзи вӧлі делӧыс.
Но старик жалитіс Ивашкаӧс.
Киясыс Ивашкалӧн кульыштчӧмаӧсь, бӧрладорас ыж бӧж моз ӧшаліс косяссьӧм гач торйыс, а гӧрдӧдӧм банбокъястіыс визувтіс синваыс.
Чӧв олігтыр старик петкӧдіс ӧграда ӧдзӧсӧдыс да лэдзис повзьӧм Ивашкаӧс гортас, сідзи и ни ӧтчыд сылы эз тувкнит да весиг ни ӧти кыв эз шу.
ІІІ
Яндзимысла да шогысла Ивашка пырис вӧрӧ, воши да веськаліс нюрӧ.
Бӧръяпомыс сійӧ мудзис.
Пуксис нитш улысь чурвидзысь кельыдлӧз из вылӧ, но пыр жӧ ойӧстӧмӧн чеччыштіс, сы вӧсна мый сылы кажитчис, мый сійӧ веськаліс вӧрса мазі вылӧ да мазіыс сійӧс чорыда чушкис гач косяссьӧминӧдыс.
Но из вылын некутшӧм мазі эз вӧв.
Тайӧ изйыс вӧлі ӧгыр кодь пӧсь, да плавкӧс веркӧс вылас тӧдчӧны вӧлі сёйӧн мавтӧм букваяс.
Дерт, изйыс волшебнӧй, тайӧс Ивашка гӧгӧрвоис пырысь-пыр!
Сійӧ пӧрччис башмаксӧ да тэрмасигтыр кутіс чуктӧдлыны каблукнас гижӧд вывсьыс сёйсӧ.
И вот сійӧ лыддис татшӧм гижӧд:
«Коді катӧдас тайӧ изсӧ гӧра йылӧ да сэні жугӧдас торпыригӧ, сійӧ бӧр бергӧдас ассьыс томлунсӧ да заводитас овны выльпӧв».
Улынджык вӧлі печать, но абу прӧстӧй, гӧгрӧс, кутшӧм сельсӧветын, и абу сэтшӧм, куимпельӧса, кутшӧм кооперативын талонъяс вылын, а мудераджыка вӧчӧм: кык крест, куим бӧж, ичӧтик розя бедь да нёль запятая.
Сэки Ивашка Кудряшкин дзугыльмыштіс.
Сылы вӧлі сӧмын кӧкъямыс арӧс — ӧкмысӧд.
И заводитны овны выльпӧв, мӧдногӧн кӧ, бара мӧд во кежлӧ кольччыны первой классын, сылы ньӧти эз вӧв окота.
Вот эськӧ тайӧ из отсӧгнас кӧ позьӧ вӧлі первой классянь пыр жӧ чеччыштны коймӧд классӧ, школаын сетӧм урокъяс велӧдтӧг, — сійӧ мӧд делӧ!
Но ставыслы и важӧн нин тӧдса, мый татшӧм могуществоыс весиг медся волшебнӧй изъяслӧн некор оз овлы.
IV
Сад дінті мунігӧн жугыльмӧм Ивашка бара аддзис старикӧс, коді, кызігтыр, тшӧкыда сувтышталӧмӧн да шойччышталӧмӧн, нуӧ вӧлі известка тыра ведра, а пельпом вылас кутіс мочальнӧй кистя бедь.
Сэки Ивашка, коді натура сертиыс вӧлі бур детинка, думыштіс: «Со мунӧ морт, коді зэв свободнӧя вермис менӧ петшӧравны.
Но сійӧ жалитіс менӧ.
Вай жӧ ӧні ме сійӧс жалитышта да бергӧда сылы томлунсӧ, медым сійӧс эз кызӧд, мед сійӧ эз чот да эз лолав татшӧм сьӧкыда».
Вот кутшӧм бур мӧвпъясӧн матыстчис старик дінӧ бур сьӧлӧма Ивашка да веськыда объяснитіс сылы, мыйын делӧыс.
Старик сурова благодаритіс Ивашкаӧс, но караулитчанінысь нюрӧ мунӧмысь ӧткажитчис, сы вӧсна мый свет вылын вӧліны на сэтшӧм йӧз, кодъяс сы костті зэв прӧстӧ вермисны эськӧ гусявны фруктъяссӧ колхознӧй садйысь.
И старик тшӧктіс Ивашкалы, медым сійӧ ачыс катӧдас изсӧ нюрсьыс гӧра йылас.
А сэсся сійӧ волас сэтчӧ регыдик кежлӧ да мыйӧнкӧ котшкӧбтас изъяс.
Ивашкаӧс тайӧ шогӧ уськӧдіс.
Но дӧзмӧдны старикӧс ӧтказӧн сійӧ эз решитчы.
Аски асывнас Ивашка босьтіс ён мешӧк да дӧра кепысь, медым изъяс кисӧ не сотны, да мӧдӧдчис нюрӧ.
V
Ивашка няйтӧссис и сёйӧссис, муртса перйис нюрысь изсӧ да, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, водіс гӧра дорас кос турун вылӧ.
«Вот! — думайтіс сійӧ.
— Ӧні ме тупыльта изсӧ гӧра йылӧ, локтас чотысь старик, жугӧдас изсӧ, томмас да заводитас овны выльпӧв.
Йӧзыс сёрнитӧны, мый сійӧ абу этша шог аддзылӧма.
Сійӧ пӧрысь, дзик ӧтнас, доймалӧма, ранитчалӧма да шуда олӧмсӧ, дерт, некор эз аддзывлы.
А мукӧд йӧзыс шуда олӧмсӧ аддзылісны».
Кутшӧм на сійӧ, Ивашкаыс, том, а и то куимысь нин сэтшӧм олӧмсӧ аддзыліс.
Тайӧ кор Ивашка сёрмӧ вӧлі урок вылӧ да дзик тӧдтӧм шофёр нуис сійӧс югъялан машинаын колхознӧй конюшнясянь дзик школа дорӧдзыс.
Тайӧ кор тулыснас куш кинас сійӧ кутіс канаваысь ыджыд сирӧс.
И, медбӧрын, кор Митрофан дядьыс босьтліс сійӧс сьӧрсьыс карӧ Май Первой лунӧ гажа праздник вылӧ.
«Сідзкӧ мед жӧ и шудтӧм старикыс лӧсьыд олӧмсӧ аддзас», — бур сьӧлӧмӧн решитіс Ивашка.
Сійӧ чеччис да терпеливӧя кутіс кыскыны изсӧ гӧра паныд.
VІ
И вот шонді лэччандорыс мудзӧм да кынмӧм Ивашка дінӧ, коді йӧжгыльтчӧмӧн косьтіс кӧтасьӧм, няйт паськӧмсӧ пӧсь из дорын, локтіс гӧра йылӧ старик.
— Мый нӧ тэ, дедушка, эн вай ни мӧлӧт, ни чер, ни лӧм? — горӧдіс чуймӧм Ивашка.
— Али тэ надейтчан жугӧдны изсӧ кинад?
— Ог, Ивашка, — вочавидзис старик, — ме ог надейтчы жугӧдны сійӧс киӧн.
Ме весиг ог кут жугӧдлыны изсӧ, сы вӧсна мый ме ог кӧсйы заводитны овны выльпӧв.
Сэсся старик матыстчис чуймӧм Ивашка дінӧ, малыштіс сійӧс юрӧдыс.
Ивашка чувствуйтіс, мый стариклӧн сьӧкыд кипыдӧсыс дрӧжжитыштӧ.
— Тэ, дерт, думайтін, мый ме пӧрысь, чота, мисьтӧм да шудтӧм, — шуаліс Ивашкалы старик.
— А збыльысьсӧ ме медся шуда морт свет вылас.
Керйӧн зургӧмысь чеги менам кокӧй, но тайӧ сэки, кор ми — ещӧ кужтӧг на — пӧрлӧдлім заборъяс да стрӧитлім баррикадаяс, кыпӧдлім восстание царлы паныд, кодӧс тэ аддзывлін сӧмын картина вылысь.
abu
Бойын керыштісны шашкаӧн менсьым чужӧмӧс, но тайӧ сэки, кор первой народнӧй полкъяс нӧйтісны да грӧмитісны нин белӧй, вражескӧй армияӧс.
Идзас вылын, ляпкыд кӧдзыд баракын садьтӧг песси ме тифӧн висигӧн.
И смертьысь грознӧйджыка юргисны ме весьтын кывъяс сы йылысь, мый миян страна кытшын да вражескӧй вын миянӧс венӧ.
Но, кор ме палявлі, выльысь дзирдыштӧм шонділӧн первой лучкӧд тшӧтш ме тӧдмавлі, мый врагӧс бара жугӧдӧма да мый ми бара наступайтам.
И, шудаӧсь, койкасянь койкаӧ ми нюжӧдлім ӧта-мӧдлы омӧльтчӧм кияснымӧс да полігтыр мечтайтлім сэки сы йылысь, мед кӧть не миян дырйи, а миян бӧрын миян странаным лои сэтшӧмӧн вот, кутшӧм сійӧ ӧні, — могучӧйӧн да великӧйӧн.
Тайӧ ӧмӧй ещӧ, йӧй Ивашкаӧй, абу на шуд?
И мый вылӧ меным мӧд олӧмыс?
Мӧд томлуныс?
Кор и менам олӧмыс прӧйдитіс сьӧкыда, но ясыда да честнӧя!
Сэсся старик ланьтіс, перйис каллянсӧ да заводитіс куритчыны.
— Да, дедушка! — ньӧжйӧник сэки шуис Ивашка.
— Но тадзи кӧ, мыйла нӧ ме старайтчи да кыски тайӧ изсӧ чой паныдсӧ, кор сійӧ зэв спокойнӧя вермис эськӧ куйлыны аслас нюрын?
— Мед куйлас тыдалана местаын, — шуис старик, — и тэ видзӧдлан, Ивашка, мый таысь артмас.
VII
Сійӧ кадсяньыс коли уна во, но тайӧ изйыс сідзи и куйлӧ гӧра йылас жугӧдтӧгыс.
И уна йӧз сы дінӧ волісны.
Матыстчасны, видзӧдласны, думайтыштасны, довкнитасны юрнаныс и мунӧны гортаныс.
Сійӧ гӧра вылас ӧтчыд и ме волі.
Мыйкӧ менам вӧлі неспокойнӧй сӧвесть, омӧль настроение.
«А мый, — думайта, — колскӧбта ме изъяс да заводита овны выльпӧв?»
Но сулалі-сулалі да ас кадӧ вежи думӧс.
«Э-э, — думайта, — менӧ томнад аддзӧм бӧрын соседъяс шуасны:
«Со локтӧ том дурак!
Эз куж сійӧ, тыдалӧ, ӧти нэмсӧ овны сідзи, кыдзи колӧ, эз аддзы ассьыс шудсӧ да ӧні кӧсйӧ сійӧс жӧ заводитны выльпӧв».
Гартышті ме сэки чигарка.
Ӧзті, медым истӧгсӧ не тратитны, пӧсь из помсьыс. И муні сэтысь — аслам туйӧд.
{Анна Гарф (комиӧдіс П. А. Шеболкин) @ Со кутшӧм миян кияс @ висьт @ Анна Гарф.Со кутшӧм миян кияс @ 1965 @ Лб. 3-23.}
Анна Гарф
СО КУТШӦМ МИЯН КИЯС
ЫДЖЫД ИРА
Тані рисуйтӧма сад.
Сэні — челядь.
Тайӧ детскӧй сад.
Медводзын — ыджыд Ира.
Сійӧ тойыштіс Воваӧс, а ачыс сы местаӧ, мыр вылӧ, сувтіс.
И сулалӧ.
Сійӧ кӧсйӧ, медым быдӧн аддзылісны сылысь выль нагруниксӧ.
Нагруниксӧ мичмӧдӧма пӧлӧзнича дзоридзьясӧн.
— Тайӧ ме ачым татшӧм мичасӧ вышивайта, — висьталӧ Ира.
— И пӧсудатӧ зэв бура мыська, быдӧнысь бурджыка.
А сы йылысь, кыдзи тойыштіс Воваӧс, сійӧ нинӧм эз висьтав.
Тайӧ ставыс збыль, мый татчӧ рисуйтӧма.
Тайӧ картинасӧ рисуйтіс Дима.
Сійӧ ёна радейтӧ рисуйтчыны.
ХУДОЖНИК ДИМА
Дималӧн ӧти киас ыджыд альбом, мӧдас — кыз карандаш.
Карандашыслысь ёсьтӧма кыкнан помсӧ.
Ӧти помыс лӧз, мӧдыс — гӧрд.
— Сувтӧй веськыда, — шуӧ Дима дзоляник Вовалы да Мишалы.
— Нюмъёвтӧй!
Миша да Вова повзисны; вот-вот бӧрддзасны, а Дима горзӧ:
— Гажаджыка видзӧдӧй!
— Эн полӧй, — такӧдӧ челядьӧс Оля.
— Дима кӧсйӧ рисуйтны тіянӧс.
Повнысӧ дзик нинӧмысь.
И, збыльысь, повзьӧдланаыс нинӧм эз вӧв, сӧмын зэв тешкодь: Вова лӧз, Миша гӧрд, а Оля — визя, быттьӧкӧ зебра.
ДИМАЛӦН ЧАШКА
Ира да Вася вӧліны дежурнӧйясӧн.
Вася весаліс пуртъяс да вилкияс, Ира мыськис пӧсуда да скӧраліс.
— Дима чашка пыдӧсас век сакарсӧ кольӧ, — шуаліс сійӧ.
— Да сэтчӧ ещӧ и йӧв кеньыс сибдӧма...
Ира муртса пожйыштіс Дималысь чашкасӧ, тэчис пӧсудасӧ шкапӧ да котӧртіс садйӧ.
Рытнас челядь дорӧ локтісны гӧстьяс.
Челядь корисны гӧстьясӧс пызан дорӧ.
Лампа югӧр улын сідзи и дзирдалісны Васялӧн пуртъяс да вилкияс.
А Ира поліс видзӧдны пӧсуда вылас.
«Мед кӧть эськӧ няйт чашкаыс Дималы веськаліс! — думайтіс Ира.
— Но, мед нин меным аслым, но оз гӧстьяслы!»
Но омӧля мыськӧм чашка эз веськав ни Иралы, ни Дималы, ни гӧстьяслы.
Кодлы нӧ?
Некодлы.
Оля вайис пӧсудасӧ пызан вылӧ, аддзис тайӧ чашкасӧ да выльысь мыськис сійӧс.
МИШАЛӦН ТШАК
Босьтіс Оля прӧстӧй коз коль, сувтӧдіс сійӧс нёль кок вылӧ, вӧчис водзас ёсь чужӧм кодьӧс, и артмис ёжик.
А Дима сёйысь лепитіс вӧрын олысь дедӧс.
Сатшкис шапка пыддиыс гӧгрӧс пожӧм коль, сетіс ӧти киас бедь, мӧдас — дуб коль, и пыр жӧ казялан: мӧдӧдчӧма дедыс вӧрӧ тшакла.
Ира клеитіс коль бердӧ бумагаысь вӧчӧм ныр, артмис лэбач.
Пуксьӧдіс тайӧ лэбачсӧ ув вылӧ да матыстіс воспитательница Елена Васильевна дорӧ.
Но Елена Васильевна эз видзӧд Иралӧн лэбач вылӧ, эз видзӧд вӧрын олысь дедӧ вылӧ.
Сійӧ видзӧдӧ выль детинка вылӧ, Миша вылӧ.
Нырыс, плешыс, тшӧкаясыс да весиг пельясыс Мишалӧн лякӧссьӧмаӧсь сёйӧн.
Вот Миша шыбитіс сёй ёкмыльсӧ пызан вылӧ, швачкис сійӧс ки пыдӧснас, кучкис кулакнас да кӧсйис нин шыбитны пызан улӧ, но тайӧ кадас матыстчис Елена Васильевна.
Босьтіс сійӧ лязӧдӧм сёй ёкмыльсӧ, лепитіс пожӧм коль бердӧ, и артмис Мишалӧн тшак.
— Кутшӧм тайӧ тшакыс, кыдзи сійӧ шусьӧ? — юалӧ ичӧтик Вова.
— Ог тӧд, — нурбыльтіс Миша.
— Тэ шляпасӧ красит, сэки и тӧдны кутан, — шуис Елена Васильевна да матыстіс Мишалань краскаяс тыра ящик.
Миша босьтіс кисть вылӧ гӧрд краска, сэсся лӧзӧс, сэсся бара гӧрдӧс, и тшаклӧн шляпаыс лои лӧзовгӧрдӧн.
— Тайӧ ур тшак! — шуис Вова.
Миша серӧктіс, нетшыштіс кельыдлӧз шляпасӧ, вӧчис гӧрдӧс, клеитіс сэтчӧ посньыдик еджыд кытшъяс, и став челядьыс горӧдісны:
— Гут кулан тшак!
Елена Васильевна босьтіс тайӧ тшаксӧ да сувтӧдіс сійӧс шкапӧ.
Сэтчӧ, кӧні стеклӧа ӧдзӧс сайын сулалӧны чачаяс, сэтшӧм жӧ лӧсьыдӧсь да мичаӧсь, кыдзи и Мишалӧн гут кулан тшакыс.
СО КУТШӦМӦСЬ МИЯН КИЯС
Видзӧдлӧй, со кутшӧмӧсь миян кияс!
Тайӧ — сьӧд чутъясаӧсьыс — картупельяс весалісны.
Со эсійӧяс, пыр жӧ казялан, му кодйӧмаӧсь, этайӧяс — сёй кыскалӧмны, сійӧяс — нянь шомӧс суктісны, тайӧяс — мырсисны йӧрын, весиг чуньсӧ лежнӧгӧн розьӧдісны.
Ок, и сьӧкыд жӧ мыськыны миянлысь кияс.
Найӧс ми ниртім майтӧгӧн, зыралім бонӧн.
Со ӧні найӧ кутшӧм гӧрдӧсь!
Став керка пасьтаын сӧмын кык ки век сӧстӧмӧсь, пыр еджыдӧсь.
Найӧ нинӧм оз вӧчны.
Кӧзяйкаыс налӧн дыш, белоручка.
— И сылы абу яндзим?
— Ньӧти.
— Коді нӧ сійӧ?
Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Шуӧны сійӧс Алёнаӧн.
Сійӧ — миян аканьным.
ЛИДАЛӦН МОРТ
Лида садьмис войнас.
Ӧшиньыс вӧлі восьса.
Сэтчӧ видзӧдіс тӧлысь.
Тӧлыс копрӧдліс ӧшинь сайысь сад пу вож.
Быдӧн узисны.
Тӧлысь югӧрыс куйліс джоджын, шебрасъяс вылын, весиг пызан вылын сулалысь дзоридзьяс лоӧмаӧсь эзысь рӧмаӧсь, быттьӧ пужйӧн пасьтасьӧмаӧсь.
Лидалӧн крӧватькӧд орччӧн сулаліс улӧс.
Тайӧ улӧс вылас пукаліс ыджыд тошка ичӧтик морт.
Юр вылас сылӧн вӧлі колпак.
Мортыс мовкйӧдліс кокъяснас.
Лида кӧсйис горӧдны — повзьӧмысла гӧлӧсыс быри.
Кӧсйис котӧртны — кокъясыс эз кывзысьны...
Сійӧ ньӧжйӧник бӧрддзис.
Няняыс кыліс, чеччис, ӧзтіс би.
И Лида аддзис улӧс вылысь ассьыс паськӧмсӧ: чулкиыс кыссьӧма, платье сосъясыс ӧшалӧны, нагруникыс кыдзсюрӧ гартчӧма.
Лида читкыртчис, да няня эз тӧд, коді бӧрдіс челядь пӧвстысь.
Сійӧ матыстчис Лида улӧс дорӧ, лӧсьыда тэчис Лидалысь паськӧмсӧ, сэсся кусӧдіс бисӧ да выльысь водіс.
Сэки Лида восьтіс синъяссӧ.
Тӧлысьыс пыр сідз жӧ видзӧдіс ӧшиньӧ, и тӧлыс лайкйӧдліс сад пу вож.
Но мортыс эз нин вӧв.
Со сійӧ кутшӧм!
Коді оз идрав вой кежлас ассьыс паськӧмсӧ, сы дорӧ и пуксьӧ, улӧс вылас.
МИЯН ТОПОЛЬ
Вӧлі тӧв.
Саднымӧс тыртіс лымйӧн, пуяс сулалісны кӧръястӧг.
Лым вылысь, ыджыд тополь улысь, Оля аддзис топольлысь чегӧм ичӧтик ув да кыпӧдіс сійӧс.
Увйыс вӧлі кос, кӧдзыд, и сы вылын тронякылісны посньыдик йиторъяс.
— Сійӧ кынмӧма, — шуис Вова.
— Абу, — паныдаліс Оля, — увйыс узьӧ.
Тӧвнад став пуясыс узьӧны.
Сійӧ вайис увсӧ гортас, сувтӧдіс ваӧ.
Увйыс сулаліс ӧшинь вылын вежон, сэсся мӧдӧс.
Лунысь-лун сылӧн гаръясыс лоины кузьджыкӧсь да кызджыкӧсь.
И друг ӧти шуда лунӧ челядь аддзисны — увйыс ловзис.
Потісны сьӧдов гаръяс, и югнитісны веж рӧма визьяс — тайӧ мыччысисны медводдза коръяс.
Найӧ вӧліны клеяӧсь, быттьӧ лясӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас.
Но найӧ вӧліны ловъяӧсь.
А лымйӧн тырӧм сад пыр на узис.
Дима восьтіс ассьыс альбомсӧ.
Ӧдйӧ-ӧдйӧ новлӧдіс чим гӧрд карандашӧн бумага кузя.
— Мый нӧ тайӧ тэ рисуйтан?
— юалӧны челядь.
— Тайӧ гаръяс, найӧ усисны ӧшинь вылӧ.
Коръясыс тойыштісны найӧс ув бердсьыс.
— А тайӧ кутшӧм нидзувъяс?
— Тайӧ ме вужъяссӧ рисуйті.
Челядь чукӧртчисны ӧшинь дорӧ.
Миша чукӧртіс ки пыдӧс вылас гӧрдов чорыд паськӧмсӧ, кодӧс шыбитіс ас вывсьыс увйыс.
Вова сувтіс кок чунь йылас да весиг вомсӧ паськӧдіс, медым бурджыка аддзыны посньыдик, нэр вужъяс.
Ира нюжӧдіс кисӧ, малыштіс посни коръяссӧ.
— Тулыснас, кодыр сылас лымйыс, ми садитам миянлысь увнымӧс муӧ, и миян садйын быдмас тополь.
КУТШӦМ МИЧА ВӦТ АДДЗЫЛІС ВИТЯ
Витя детскӧй садйӧ эз ветлы.
Витялӧн мамыс ачыс сы бӧрся видзӧдӧ.
Асывнас сійӧ Витяӧс пасьтӧдӧ.
Рытнас пӧрччӧдӧ, водтӧдӧ узьны...
А узьӧ Витя ачыс.
И вот ӧтчыд Витя вӧтасис, быттьӧ сійӧ садьмис зэв водз.
Каньыс узис на, весиг Дружокыс узис.
А ӧшинь сайын енэжыс вӧлі нин кельыдгӧрд, и садйын увъяс вылын горзісны пышкайяс:
«Мар-чик-чирик!
Марр-чик-ррик!
Видза олан!»
«Чолӧм», — вочавидзис Витя да чеччыштіс вольпась вылысь.
«Пасьтасьтӧгыд!
Кӧмтӧгыд!» — шензисны пышкайяс.
Витя кӧсйис горӧдны: «Мама, пасьтӧд менӧ...» — но пышкайяс швачӧдны кутісны бордъяснас, горӧдісны:
«Чуксалан кӧ — лэбзям, чуксалан кӧ — лэбзям!»
И ньӧжйӧникӧн, медым мамыс эз садьмы, Витя чеччис.
Кӧмаліс чулки, сандалиасис, мыссис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
«Вот и ме!»
«Марр-чик-чирик, ачыс кӧмаліс чуркисӧ да сандарияссӧ!» — мӧдісны горзыны пышкайяс.
«Абу чурки да сандари, а чулки да сандали ме ачым кӧмалі!
— стрӧга шуис Витя.
— И мысси ме ачым жӧ».
Пышкайяс воча сэтшӧм гӧгӧрвотӧма мӧдісны чирзыны, быттьӧ вом тырыс налӧн изъяс.
«Марр-чирик!
Чурр-уи-ии, чурки!»
abu
Витя серӧктіс да садьмис.
Вӧлі зэв на водз.
Мурка узис на, весиг сюсь пеля Дружок и сійӧ на узис.
— Мама-а-а!
— горӧдіс Витя.
— Мама!
Видзӧ-ӧд!
Ме кута ачым пасьтасьны, ачым мыссьыны, и вольпасьӧс мӧда вольсавны ачым жӧ.
Мамыс видзӧдіс, видзӧдіс да шуис:
«Кад нин Витялы детскӧй садйӧ.
Сійӧ ыджыд нин».
РАКА
Оля локтіс детскӧй садйӧ, кор сылы вӧлі сӧмын на куим арӧс.
Сэки сійӧ оз на вӧлі куж весиг чеччавны кок пӧв йылас.
А ӧні видзӧдлӧй, кутшӧм ыджыда быдмӧма!
Сійӧ регыд сизимӧд арӧс вылӧ петас.
Но мамыс эз кут виччысьны Олялысь чужан лунсӧ, сійӧ водзвыв вӧчис Олялы пӧдарок: ньӧбис сылы книжка — рака, руч, петук да кӧч йылысь книжка.
И тайӧ лои буретш ас кадӧ.
Елена Васильевна лыддис тайӧ книжкасӧ.
— Вайӧ, челядь, велӧдам кывъяссӧ, вӧчам костюмъяс да нуӧдам праздник.
Тайӧ лоӧ Олялӧн праздник, сылӧн чужан лун.
— Позьӧ меным кӧчӧн лоны? — юаліс Вася.
— Ме кужа кӧчнас лонысӧ.
— Мый нӧ, — шуис Елена Васильевна, — бур!
Ми тэныд, Вася, вӧчам кӧчлысь костюм: вурам кузь пельяса еджыд шапка, пель йывъяссӧ мавтам сьӧд краскаӧн.
Кокад тэ кӧмалан еджыд тапочки, киясад — еджыд кепысь, а гач бердад вурам еджыд ватаысь гӧгрӧс бӧж, со и ставыс.
— Оз, оз, — горӧдіс Ира, — кӧчӧн лоа ме!
Менам кӧч маска эм!
Кӧчӧн кӧсъя лоны!
Ме котрала быдӧнысь ӧдйӧджык!..
Вася дӧзмис:
— Но и мед сійӧ кӧчӧн лоас, а ме муна!
— Эн скӧрав, тэ петукӧн лоан, — шуис Оля.
— Ме тэныд збыль кавалеристскӧй шпораяс вая — папалысь!
Ручӧн индісны Лидаӧс.
Сылӧн гӧлӧсыс вӧсньыдик и, кодыр сійӧ сьылӧ ручлысь сьыланкывсӧ, зэв тешкодь артмӧ.
Но некод эз кӧсйы лоны ракаӧн.
— Сійӧ йӧй, — шуис Ира, — йӧй и зэв мисьтӧм.
— Бур, — ышловзис Оля, — ракаӧн ме лоа.
Челядь велӧдісны кывъяс.
Кутісны мерайтны костюмъяс.
Оля пуктіс чужӧмас ракалысь кузь ныр, сюйис кияссӧ рака бордъясӧ да сэтшӧм тешкодя мӧдіс кравзыны, сэтшӧм сюся кутіс нырнас весавны гӧнсӧ, мый Ира завидьтіс сылы:
— Ог кӧсйы лоны кӧчӧн, ракаӧн кӧсъя лоны!
— Ладнӧ! — вочавидзис Оля, — Ира лоӧ ракаӧн, кӧчӧн — ичӧтик Вова, а ме лоа видзӧдысьӧн.
Воис праздник — Олялӧн чужан лун.
Чай бӧрын ставӧн петісны залӧ видзӧдны спектакль.
Воссис занавес.
Ира ветліс сцена кузя, ӧвтчис бордъяснас, кравзіс да завидьтіс ручлы, кодлӧн бӧжыс вӧлі зэв пушкыра, пельясыс ёсьӧсь да чужӧмыс вижов.
Завидяліс Ира и кӧчлы, коді сэтшӧм пелька йӧктіс присядка, завидяліс петуклы, коді зэв гораа зёльӧдчис збыльысь кавалерийскӧй шпораясӧн...
Оля пукаліс залын ӧтлаын видзӧдысьяскӧд да нимкодясис.
Видзӧдысьӧн лоны сідз жӧ зэв бур, торъя нин тӧдан кӧ быд артистӧс.
МЫЙ ЛОӦ АСКИ
Аски тайӧ челядьыс мунасны школаӧ.
Аддзан, кутшӧм мичаа найӧ весалӧмаӧсь ассьыныс кӧмнысӧ?
Кутшӧм сьӧкыдӧсь налӧн сумкаясыс да портфельясыс!
Сэні ӧд куйлӧны книгаяс, тетрадьяс, бура ёсьтӧм карандашъяс.
А цветъяссӧ первоклассникъяс нуасны аски кианыс.
И тайӧ челядь вылас видзӧдлӧй.
Аддзанныд, кутшӧм ыджыд керка кубикъясысь стрӧитӧмаӧсь найӧ?
Кутшӧм мича пирожкияс вӧчалӧмаӧсь лыаысь, кутшӧм сук вӧр быдтӧмаӧсь чагъясысь!
Да, пыр жӧ тыдалӧ — тӧдчымӧн быдмӧмаӧсь гожӧм быдӧн тайӧ пӧваръясыс, вӧр быдтысьясыс да стрӧитчысьясыс.
Налы сідз жӧ кад велӧдчыны.
Аски найӧс нуӧдасны детскӧй садйӧ.
Медводзын мунны кутас Витя.
Буретш сійӧ Витяыс, кодӧс пышкайяс велӧдісны пасьтасьны да аслыс лӧсьӧдны вольпасьсӧ.
Ӧні весиг ботинкисӧ сійӧ кӧмалӧ ачыс, и шнурокъяссӧ кужӧ кӧртавны оз джаг-гӧрӧдӧн, а кык петляӧн.
{Лев Кассиль (комиӧдіс Д. В. Конюхов) @ Губернаторскӧй пассажир @ висьт @ Лев Кассиль. Губернаторскӧй пассажир @ 1940 @ Лб. 3-31.}
Кассиль Лев Абрамович
Губернаторскӧй пассажир
I ГЛАВА
Миян «дед», Гриша Афанасьев, частӧ радейтліс висьтавлыны тайӧ историясӧ.
Ми кывлывлім сійӧс быд пӧрйӧ, море вылын либӧ стоянкаын кутшӧмкӧ сьӧкыдтор суӧм бӧрын.
Медпервойысь тайӧ висьтсӧ ме кывлі асывводзын, бушкола страшнӧй вой бӧрын, кор миянӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ шыблаліс дас ӧти балла асыв-войтӧв Мидия мыс лыакӧса дорын, — вывті проклятӧй да вывті гибельнӧй мыс дорын.
Кывлі ме тайӧ висьтсӧ Америкаысь воигӧн Атлантическӧй океанын.
Сэки кӧкъямыс лун чӧж миянӧс швачӧдіс шторм, шыблалісны гыяс — страшнӧй вын!..
И асывнас, ӧкмысӧд сутки вылас, «дед», бритчӧм бӧрас, миянлы кутіс висьтавлыны пассажир йылысь тайӧ историясӧ.
И кор миянӧс Аликанте дорын бомбитісны испанскӧй мятежникъяс да комын вит килограмма дас квайт бомба взорвитчис миян шуйгавывса да веськыдвывса бортъяс сайын, миян судно бӧжладорсянь и нырсянь и тшынпетан труба пыр телескопын моз дзирдавны кутісны кодзувъяс, — сы мында розь лоӧма сэні осколокъяссяньыс, — сэки ме «дедсянь» кывлі бара сылысь историясӧ.
Сэсся, кор нӧшта шыблаліс на миянӧс тайфун Формоза дісянь суткиӧн мунан ылнаын, «дед», кыдзи и пыр татшӧм случайясын, локтіс кают-компаниеӧ, сэтшӧм сӧстӧминик, быттьӧ кино вылӧ мунны лӧсьӧдчӧма, чышкыштіс плешсьыс пӧсьсӧ да, кыдзи и пыр, заводитіс сёрнитны:
— Тайфун, тыдалӧ?..
Поздравляйта!..
Но и чӧрт сыкӧд!
Тайӧс позьӧ тырвыйӧ свободнӧя терпитны.
А вот кыдз сэки сійӧ пассажирыскӧд вӧлі, не тӧв кыптӧм кежлӧ мед сійӧс лоӧ казьтылӧма, сэтшӧм вот лёктор ещӧ ас вывті нуны ӧти пӧрйӧ — мед омӧльясыс нуасны!..
Ми ставным нин тӧдам вӧлі, кутшӧм история вӧвлӧма миян «дедлӧн» пассажиркӧд, но пыр вӧлі дасьӧсь кывзыны сійӧс ещӧ кӧть ӧти пӧрйӧ.
А тіянлы сідзжӧ оз ло неинтереснӧ тӧдны, коді жӧ сійӧ вӧлі, роковӧй пассажирыс, коді кажитчӧма миян «дедлы» страшнӧйджыкӧн Атлантическӧй океанса штормысь, Аликантеса бомбежкаысь да Формозадорса тайфунысь.
Сӧмын со мый, ёртъяс: тайӧ историяыс, сідз шуны, международнӧй да пыді дипломатическӧй сяма, сідзкӧ — молчок!
И, таысь кындзи, водзвыв ӧлӧда: стӧч местасӧ тіянлы висьтавны ог кӧсйы, а то кодкӧ тіян пӧвсысь больгыштас, а кодкӧ сэні заграницаын ӧбидитчас, примитас ас вылас, да заводитасны сэк киссьыны нотаяс да быдсяма меморандумъяс да референдумъяс, а вочавидзны ковмас меным, грузовӧй помощниклы!
Оз ков, аттьӧ...
2 ГЛАВА
Тадз вӧлі сійӧ, сідзкӧ, портын... но, шуам, С. портын.
И висьталі эськӧ, но ог вермы, збыльысь!
Эн юасьӧй.
Миян «дед» сэки сӧмын на пӧлучитіс ассьыс первойя ыджыд судно: теплоход «Кимовец», вит сюрс квайтсё тонна, мунан ӧдыс — дас куим узёл*, стрӧитӧма Ленинградын.
Тадз миян «дед» ветлӧдліс старпомын* «Сӧветскӧй Республика судно вылын и ёнакодь нин плавайтліс мореяс вывті.
Но сійӧ сэки медводдзаысь мӧдӧдчис заграничнӧй плаваниеӧ настоящӧй да полнӧй «каптэнӧн».
А тайӧ, ёртъяс, абу шутка — дальньӧй плавание кузя капитан: соскас нёль зарни нашивка, ыджыд суднолӧн кӧзяин да комын вит морта команда.
Ме ог помнит, висьтавлі эг на ме тіянлы, мый миян «дедлы» и ӧні на лоӧ ар комын кык.
А сэки сійӧ вӧлі дзик на детинкаӧн, кӧть ребята сійӧс берегын нин шулісны «пӧрысь комсомолецӧн», а судно вылын пыр жӧ нимтісны сійӧс «дедӧн».
Сідз нин величайтӧны миян асьнысӧ быдӧн уважайтысь судовӧй командаын быд уважаемӧй капитанӧс.
А миян том «дедӧс» регыдӧн донъялісны.
Пырысь-пыр жӧ сійӧ быдӧнлы сьӧлӧм вылас воис — гажа, век лӧсьыда пасьтасьӧма, век сӧстӧминик, быттьӧ ӧні на ваннаысь петӧма, зэв чистӧй, шутитӧ серьёзнӧя, а сы гӧгӧр ставныс кынӧм кутмӧныс сералӧны.
Сы пыдди сьӧкыд минутаясӧ, кор быдӧнлӧн ныръясыс люкӧ видзӧдӧны, ачыс сералӧ кыдз быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Судносӧ, колӧ шуны, сылы сетісны идӧртӧмӧс.
Палуба вевдорыс сімӧма, груз кузя планыс оз тыртсьыв.
А сійӧ ӧти тӧлысь чӧжӧн сідзикӧн ставсӧ весаліс да чиститіс, мый теплоходӧс оз позь вӧлі тӧдны — лоӧма дзик вылькодь.
И Чёрнӧй мореын план тыртӧм кузя «Кимовец» кутіс петны медводдза местаясӧ.
И заводитчисны нин сёрнияс, мый переходящӧй знамя лоас «Кимовец» ордын.
Но сэки «дед» мӧдӧдчис аслас «Кимовец» вылын срочнӧй грузӧн ыліса плаваниеӧ.
Нуисны найӧ сэки клёпкаяс, линтер*, жолудь, сола чери.
Индӧм лунӧ, индӧм час кежлӧ воим С. дорӧ.
А местаыс тайӧ, висьтала ме тіянлы, чудеснӧй, кӧть и неуна жарджык.
Гыыс небыд да сэтшӧм гӧлубӧй, быттьӧкӧ ачыс небесаыс татчӧ солькнитчӧма.
Но небесаыс та понда абу кельдӧдӧма, а нӧшта лӧзджык лоӧма, быттьӧ пожъялӧма.
Берег пӧлӧнӧдыс, дзик кыр дорас, — дворецъяс, сакар кодь еджыдӧсь; посньыдик гыясыс нюлӧны да нёнялӧны найӧс, и найӧ вот-вот сыласны шоныдик ваас.
Бульварыс тырӧма тшем пальмаясӧн, сы мында на вылын корйыс, мый быд пу сетӧ ассьыс вуджӧр самӧй луншӧр лунын.
Ме сэні эг ӧтчыдысь вӧвлы.
Кӧть и «дед» тайӧ местасӧ эз радейтлы казьтывлыны, но век жӧ, висьтала тіянлы, эм сэні мый йылысь казьтывны.
Но, кыдзи и пӧлагайтчӧ, лэптім лоцманскӧй флаг, примитім лоцманӧс, пырим волнорез* сайӧ, сувтім внутренньӧй рейдӧ.
Воис катерю
Заводитім оформляйтчыны.
Кор тропическӧй еджыд шлёма чиновник ноксис документъясӧн кают-компаниеын, а параднӧй трап вывті улӧ и вылӧ гыисны пасьтӧм туземнӧй полисменъяс трусикъяс вылас кабураясӧн, борт дорӧ матыстчис нӧшта ӧти катер: дзик еджыд, векньыдик, ыргӧныс югъялӧ шонді моз, кормаас сыръя дора полотно тент.
Зэв веськыд да ыджыд тушаа морт, синувдоръясас ӧшйӧм лиловӧй мешочикъяса, сотчӧм синкымъяса да краситӧм сьӧд усъяса, кокниа чеччыштіс катер палуба вывсянь трапувса улыс тшупӧдӧ да котӧрӧн кайис вылӧ.
Полисменъяс, меліа нюмъялігтыр, сетавлісны сылы честь, быттьӧкӧ важся тӧдсалы;
— О, Грэмкавэй... синьоре Грэмкавэй!
Ыджыд тушаыд, лёкногсӧн шенасигтырйи, прӧйдитіс палуба кузя да кыпӧдчис мостик вылӧ.
Сійӧ вӧлі пельк, жестъясыс сылӧн вӧліны дженьыдикӧсь, быттьӧкӧ оръясьлісны, и чайтсис, заводитас кӧ сійӧ сёрнитны — фразаясыс сылӧн лоасны чорыдӧсь, дженьыдӧсь.
— Воӧмӧн, господин капитан!
— шуис сійӧ немвиччысьтӧг рочӧн.
— Ог кӧ ӧшыбайтчы, ме имеита честь сёрнитны капитанкӧд — Григорий Васильевич Афанасьевкӧд.
Вывті рад.
Имеита честь представитчыны: Сергей Николаевич Громковой.
Важӧн вӧлі поручик.
Фирмаса уполномоченнӧй.
Тіянлы, буракӧ, висьтавлісны — груз принимайта ме.
Кутшӧм поводдяыс туяс?
«Дед» миян вӧлі тӧдӧ, мый С. портын, кытчӧ вӧлі индӧма вайны грузсӧ, фирмаса уполномоченнӧйын служитӧ роч белогвардеец, вӧвлӧм врангелевец, коді пышйылӧма море сайӧ генеральскӧй полчищеяс колясъяскӧд.
Дыр сійӧ кыскасьӧма портысь портӧ, бергавлӧма биржа вылын, нуӧдлӧма кутшӧмкӧ делаяс набережнӧйяс вылын.
Ӧні сійӧ уджаліс С. портын, грузӧвӧй документъяссӧ — коносаментъяссӧ — вӧлі выпишитӧма сійӧ ним вылӧ, и быть лоӧ вӧлі имеитны сыкӧд делӧ.
Миянлысь «деднымӧс» нӧшта Одессаын на ӧлӧдлісны, мый С. портын Громковойтӧг он обойдитчы, но тайӧ морт ӧжӧгайтчӧм, дась вузавны кодӧс окотитас и ачыс асьсӧ; пельтӧ сы дырйи колӧ кутны ёся.
— Ме век сьӧлӧмсянь рад земляккӧд аддзысьӧмлы, — капитанӧс лёкногӧн гӧгӧр видзӧдлӧмӧн водзӧ висьталіс Громковой.
— Но кутшӧм ті томӧсь, капитан!
Тайӧ дивӧ!
Збыль ӧмӧй сӧветскӧй флотын сэтшӧм кокни ӧні воӧдчыны команднӧй постъяс вылӧ?
Висьталӧй, тіянлы тырис нин кызьыс?
— Меным кызь кӧкъямыс арӧс, — шуис «дед».
— А тіянлы, навернӧ, ветымын саяс?
— Меным нелямын нёль ар, — коса сяркӧдіс Громковой.
— Чужӧм вылын мӧй ыджыдджык?
— И сійӧ тӧждысьӧмпырысь вӧрзьӧдліс усъяссӧ.
Капитан нинӧм эз вочавидз.
Сійӧс дӧзмӧдліс тайӧ ас вылас эскысь да невеськыда сёрнитны окотитысь мортыс.
Но вӧчны вӧлі нинӧм.
Колӧ вӧлі заводитны груз ректыны, и быд час вӧлі дона.
А чиновникъяс мыйкӧ зэв дыр ноксисны документъясӧн.
Сергей Николаевич Громковойлӧн сюйсьӧмыс ӧти здукӧн да быттьӧ киӧн босьтіс — пуктіс пом став тайӧ процедураыслы, и портовӧй властьяс ӧти пызан дорсянь вуджисны мӧд дорӧ, сэні сувтӧдалӧм роч вина бутылкаяс да пӧк тыра банкаяс вылӧ мудзӧмпырысь видзӧдалігтырйи.
— О, кавиар!
— пыр жӧ кутісны горзыны бӧбмӧм властьяс.
— О, роч пӧк!
— кияссӧ чабралігтыр висьталіс Сергей Николаевич Громковой.
— Кымын во, кымын тӧв!
Настоящӧй пӧк.
Кавиар.
Татшӧм делӧясын опытнӧй Громковой сӧвет серти капитан гӧтӧвитіс портовӧй властьяслы угощение.
Свежӧй пӧклӧн видыс пӧкӧритіс чиновникъясӧс.
Банкаяс регыд мысти тыртӧммисны.
— Видла и ме рӧднӧй некторсӧ, — шуис Громковой.
— Пӧк, — зумыша поправитіс капитан.
— Вунӧдінныд нин.
— Да, да, вернӧ, пӧк и эм...
Тӧданныд, кымын во...
А кадыс весиг тӧлӧдӧ лыасӧ скалаяс вылысь, не сӧмын паметьысь кывъяссӧ.
Завтракайтӧм бӧрын заводитісны сёрнитны удж заводитӧм йылысь.
Громковой кӧсйысис нёль лунӧн ректыны став грузсӧ.
— Ин куаль луого? — юаліс капитан.
— Кутшӧм местаӧ ми кутам ректыны грузсӧ?
Миянлы лоӧ стенка бердас сувтны?
— Но-о, — нюжӧдіс Громковой, — миянлы нӧшта колӧ сёрнитчыны тіянкӧд ӧттор-мӧдтор йылысь.
Но и кора сёрнитны рочӧн.
Сідз миянлы тіянкӧд лоӧ удобнӧйджык, капитан.
Тӧданныд-ӧ, менам дона том друг... — водзӧ висьталіс Громковой.
— Ті разрешитӧй асьныдтӧ шуны прӧстӧ Григорий Васильевичӧн?..
Сідзкӧ вот, Григорий Васильевич, меным карса властьясӧн поручитӧма сёрнитчыны тіянкӧд миянлы зэв колана и тіянлы пустякӧвӧй ӧти вопрос йылысь.
Менам дирекция сідзжӧ лоӧ тіянлы вывті обязан...
Ми корам тіянӧс босьтны судно выланыд ӧти пассажирӧс.
Сійӧ мунӧ Сӧветскӧй Россияӧ.
Бурджык эськӧ вӧлі сідз, медым сійӧ ордйӧдіс... э-эм... туй выланыд паныдасьлысь странаяссӧ.
Сылы и миянлы вӧлі эськӧ вывті бур, ті кӧ эськӧ сӧгласитчинныд нуны сійӧс асланыд корабль вылын.
Гӧгӧрвоана, мый став расходсӧ ми босьтам ас вылӧ.
— Тайӧ позьӧ, — шуис капитан.
— Сылӧн сӧветскӧй визаыс* эм нин?
— Разрешитӧй, ме кисьта нӧшта аслым...
Вывті бур вина!
Тайӧ мый, торъя заказ серти?
Зэв бур!
Абу некутшӧм сивуха и уна градус...
Сідз, значит, Григорий Васильевич, ми сёрнитчим?
Капитан шензьӧмпырысь видзӧдліс Громковой вылӧ да гӧрдӧдіс.
— Ме тіянлысь юала пассажир виза йылысь.
— Ах да, виза, прӧститӧй, ради бога!..
Ті тӧданныд, тайӧ тіян сӧветскӧй винаыд...
— Виза, а абу вина, — шуис капитан.
— Дзик пыр, виччысьыштлӧй, — тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавны Громковой, дугдіс видзӧдны бутылка вылӧ.
— Визаыс сылӧн ӧні абу на.
Но сьӧкыд ӧмӧй оформитны сійӧс тіянлы Одессаын?
Тайӧ жӧ пустӧй формальность!
Неужели ми кутам вензьыны тіянкӧд та кузя?
Ми дасьӧсь мынтыны водзвыв хлопотъяссьыс...
— Визатӧг ме пассажирӧс ог босьт, — шуис капитан.
— И сідз, синьоре Громковой, кор ме сувта груз ректыны?
Громковой чеччис, чышкыштіс вомсӧ салфеткаӧн, нямраліс сійӧс да шыбытіс пызан вылас.
Ӧні сійӧ бара лоис чӧв да кутіс асьсӧ веськыда.
Ичӧтик сьӧд усъяс улас вомдоръяссӧ вӧлі топыда топӧдӧма.
Сійӧ сюся видзӧдіс капитан вылӧ.
— М-да...
Делӧыс осложняйтчӧ, — шуис сійӧ джын гӧлӧсӧн.
— Меным зэв абу лӧсьыд, Григорий Васильевич...
Сӧветскӧй торговӧй флот бура менӧ тӧдӧ, ме век налы мунлі кивыв, но тайӧ случайын... ме пола, мый тіян ӧтказыд вайӧдас вывті лёкторйӧ.
— Финита!
— шуис капитан и кияссӧ пуктіс пызан вылӧ.
— Тырмас та йылысь.
Вай кутам сёрнитны груз ректӧм йылысь.
Заводитчам главнӧй грузсяньыс.
«Дед» миян, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый капитан вылӧ, гашкӧ, арлыд сертиыс оз на и туй, но кор колӧ, кужӧ асьсӧ кутны сідз, мый завидуйтас сылы любӧй капитан.
И тушанас солиднӧй, и вомас сигара, и «Иностраннӧй портъясын торговӧй моряклӧн спутник »-ысь — эм сэтшӧм книга — английскӧй либӧ итальянскӧй кыв вылын джын гӧлӧсӧн шуӧм шутка.
Вот татшӧмӧн лоис миян «дед» тайӧ минутанас.
— Сідзкӧ, кор заводитанныд ректыны грузсӧ?
— юаліс сійӧ Громковойлысь.
— Дзик пыр жӧ сы бӧрын, кор ті сетанныд сӧгласие борт вылад пассажирӧс босьтӧм кузя.
— Танӧ сёрниыс весьшӧрӧ.
— Жаль! — шуис Громковой.
— Ті ещӧ сэтшӧм на томӧсь, а капитан нин; сулалӧ-ӧ пустякъяс вӧсна портитны ассьыд карьера?
Ӧд срокысь дыр сулалӧмысь мыжанас лоанныд ті.
— Мед оз волнуйт тіянӧс менам карьера, синьоре Громковой, — шуис капитан да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Меным колӧ чеччыны берегӧ.
— Довето эссере мунито д‘ен пермесо, — гораа сэк шуис Громковой, медым кылісны трап дорын сулалысь полисменъяс, — ті долженӧсь имеитны разрешение, капитан, а сійӧ тіян ӧні ещӧ абу на.
Громковой муніс трап дорӧ, лэччис аслас катер вылӧ.
Катерлӧн пӧката корма саяс пуны кутіс ваыс, и сійӧ быттьӧ ӧдӧбтіс водзлань.
Гӧрдов-еджыд-веж флаг кутіс тӧлавны ылыстчысь быгъя след весьтын.
Громковой мыччыліс юрсӧ тент улысь да ӧвтіс кинас.
— Алло, капитан!
Мӧвпыштлӧй.
Ті ӧд торговӧй флотса капитан.
Эн ерепенитчӧй.
Коммерция эм коммерция, том морт!
Рытнас ме воа пассажиркӧд.
Громковой катер бӧрся муніс и полицейскӧй катер.
Чӧволысь кыкнан полисмен-часӧвӧйыс кольччисны палуба вылӧ.
Команда тревожитчӧмпырысь видзӧдлывліс «дед» вылӧ.
Ставӧн гӧгӧрволісны, мый заводитчӧ кутшӧмкӧ лёк история.
Капитан каютаын вӧлі совещание.
Воис мӧдӧд механик, коммунист Петров, усъяса, мытшкыртчӧм, экипажын медся пӧрысь член.
Ыргӧнӧн эжӧм порог вылӧ коксӧ сюркнялӧмӧн пуксис шеф-поварлӧн отсасьысь комсомолец Еремчук.
Ыджыд кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн Диван вылын пукалісны корабльвывса коммунистъяс да судовӧй комитетса членъяс...
Капитан висьталіс, мый лоис.
— Кӧть мый миянлы эськӧ тайӧ эз сувт, — висьталіс капитан, — ог вермӧ ми босьтны борт вылӧ миян визатӧг кутшӧмкӧ подозрительнӧй мортӧс.
Медым нэмыс кежлӧ найӧ тшупасны аслыныс ныр выланыс, мый сӧветскӧй корабльлӧн палуба — сійӧ миян территориялӧн кусӧк...
— Тайӧ найӧ миянӧс прӧста тӧдмалӧны, — шуис Петров.
Сыкӧд сӧгласитчисны, шуисны виччысьлыны.
Судовӧй журналӧ гижисны: «Груз ректӧм оз мун сы вӧсна, мый ӧткажитчим олӧмӧ пӧртны фирмаса представительлысь незаконнӧй требованиеяс, да портовӧй властьясӧн вӧчӧм препятствиеяс вӧсна, коді петкӧдчис предложениеын босьтны теплоход борт вылӧ сӧветскӧй полпредствосянь виза имеиттӧм пассажирӧс».
Капитан век зільліс тӧрӧдны ставсӧ ӧти фразаӧ, но кыв мичлун йылысь тӧждысьліс омӧля.
Бур эськӧ вӧлі юавны радио кузя Одессалысь либӧ Москвалысь.
Но, кыдзи пӧлагайтчӧ иностраннӧй портъясын сулалігӧн, радиорубка вӧлі печатайтӧма.
Уна дас закон, уна сё параграф, уна сюрс пункт да правилӧ пырисны вынӧ сійӧ здуксянь, кор «Кимовецлӧн» якӧрыс, цепнас грыммуніг, лэччис сӧдз ваӧ да водіс С. портдорса лыаа пыдӧсӧ.
Капитан бура велӧдіс став порядокъяссӧ, кор на ещӧ плавайтліс помощникӧн, да век серавлывліс татшӧм придирайтчан условностьяс вылас.
Но ӧні сійӧ ачыс и тырвыйӧ кывкутіс став международнӧй требованиеяс да приличиеяс олӧмӧ нуӧдӧм вӧсна.
Морякъяслӧн Интернациональнӧй клубын первойя торжественнӧй ӧбед вылын чери закусывайтӧм вылӧ вилки бӧрйӧм дорсьыд тайӧ вӧлі сьӧкыдджык.
Капитанлы дум вылас уси тайӧ случайыс да гӧрдӧдіс.
Бур, мый сэки пӧрысь капитан Валентин Георгиевич казявтӧг вештыштіс сылы сэні колана куим вожа вилки, а то коймӧд помощникыс пырис эськӧ чери пытшкас десертнӧй вилкинас.
Вот вӧлікӧ эськӧ ӧні тані «дед» Валентин Георгиевич, пырысь-пыр эськӧ аддзис петантуй.
Да и эз лысьт эськӧ тайӧ белогвардеецыс тадз сёрнитны пӧрысь капитанкӧд.
Валентин Георгиевич петкӧдліс эськӧ сылы тайӧ сёрнияссьыс!
А тані, дерт, аддзӧ — детинка, вот и нинӧмысь оз яндысь.
«Ладнӧ, ме петкӧдла тэныд детинка!
— дзикӧдз скӧрмис капитан, — У, «нек»!
— дум вылас уси сылы.
— Ас дорӧ эськӧ борт вылӧ эг лэдз!»
Борт сайын слабиника вӧрис турунвиж рӧма ньывкӧс гы, сэтшӧм жӧ, кутшӧми Батумса либӧ Ялтаса мол дорын, гашкӧ, неуна вежджык, и тӧдса лэбач качайтчис гыыс вылын, мыйкӧ утка сяма.
Но и лэбачыс и ваыс тані вӧлі йӧзлӧн.
Борт сайын ветліс полицейскӧй катер.
Берегӧ петны ӧні оз на вӧлі позь.
А фальш-бортса* таладор бокас ставыс вӧлі асӧн, рӧднӧйӧн, тӧдсаӧн медбӧръя заклёпкаӧдз, вот перилӧясвывса тайӧ царапинаясӧдзыс.
И став вӧснаыс, мый тані оліс да действуйтіс, кывкутіс сійӧ, капитан.
Шондіыс сотӧ палубасӧ, каютаясын вӧлі дука да жар.
Капитан восьталіс став иллюминаторъяссӧ, водіс диван вылӧ.
«Вот эз везит!
— мӧвпаліс сійӧ.
— Медводдза ылыса рейсын — и татшӧм осложнение!
Вот тэныд и переходящӧй знамя, вот тэныд и портрет газетын...
Гашкӧ, збыльысь сьӧлыштны виза вылас да босьтны пассажирсӧ?
Одессаын сдайта, кытчӧ колӧ, мед разбирайтчӧны...
Оз, оз позь.
Налӧн абу некутшӧм право тувъявны меным мырдӧн, коді кӧть эз вӧв.
Капитан ме, медбӧрти, или абу капитан?!»
Но сэки сылы синводзас кутісны кажитчыны убыткалӧн зэв гырысь лыдпасъяс срокысь дыр йӧз портын сулалӧмысь.
Сійӧ бергаліс ӧти бок вывсянь мӧд вылӧ, чеччывліс, куритчывліс, матыстчыліс шкап дорӧ, босьтліс книгаяс лоцияяс да навигацияяс кузя, лукйысис справочникъясын.
Но книгаясысь вочакыв эз сюр.
И весиг вернӧй книга — «Иностраннӧй портъясын торговӧй моряклӧн спутник» нинӧм эз вермы тӧлкӧн сӧветуйтны.
«Ву репондре си ле навир рест о де ля тютерн... — лыддис сійӧ «Спутникысь».
— Зи верден фюр ди варте-цейт дес шифес ферантвортен...
Ті кутанныд кывкутны срокысь дыр пароход сулӧдӧмысь...», лыддис капитан по-французски, по-немецки, по-английски, по-итальянски и тӧдіс, мый пароход сулӧдӧмысь вочавидзны кутас сійӧ, «Кимовецса» капитан, комсомолец Григорий Васильевич Афанасьев, а оз кодкӧ мӧд.
Восьса ӧдзӧс дорын кодкӧ кызӧктіс.
— Но, пыр, пыр!
— горӧдіс капитан.
— Тайӧ ме, Григорь Василич, — заводитіс пырысь Еремчук да, кияссӧ фартукас чышкӧм бӧрын, юрвывсьыс босьтіс еджыд колпаксӧ.
— Омӧльтор, Григорь Василич.
— Но мый сэтшӧмыс?
Пирӧгыд али мый сотчис?
— Да эз, Григорь Василич, миян мый, миян оз сотчы, а вот кыла, тіян дорысь палитӧм дукӧн ӧвтӧ.
Мый нӧ, Григорь Василич, тадзи и мӧдам сулавны нэмчӧжным?
— Водзӧ тыдавны кутас.
— Ме вот сы могысь, Григорий Васильевич...
Вот видзӧда ме тэ вылӧ и веськыда чуймӧм босьтӧ...
Од ӧтлаын Севастополяд гривенниклаыд сунавлім.
Ме весиг бурджыка корсьлывлі, честнӧй кыв!
Ӧти ячейкаӧ гижсьылім.
И друг на тэд — дальньӧй плавание кузя капитан.
Смотри сӧмын, Григорь Василич, ӧні асьтӧ эн подведит.
Моментыс международнӧй тырвыйӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
Тані главнӧйыс — выдержка.
— Ладнӧ, ладнӧ тэныд, — шуис капитан.
— Кӧсъян мекӧд доминоӧн ворсны?
— Но, доминонад тэ мекӧд эн равняйтчы, Григорь Василич, — доминосӧ лӧсьӧдлігмоз висьталіс Еремчук.
— Лучшӧ меным паныд доминонад ворсны и не заводитны.
Тані сідзжӧ, вокӧ, став секретыс выдержкаын.
Пукта!
Шесть и шесть!
Сэтчӧ-татчӧ.
Сконӧ!
Найӧ ӧддзӧм йылысь да швачӧдӧмӧн пукталісны пызан вылӧ лыторъяссӧ.
Капитан ворсіс чӧла.
Еремчук шуавліс: «Ветла — петі.
Пукта крестӧн.
Вира...
Ворсӧмлы пом!»
Ворссис капитан.
— Тані ставыс выдержкаын, — шуис довольнӧй Еремчук.
Пырис вахтеннӧй да юӧртіс, мый бортлань матыстчӧ ӧнтая катерыд.
Капитан кизяліс еджыд кительсӧ да ӧдйӧ петіс палуба вылӧ.
Сійӧ аддзис, мый Громковой отсалӧ тувтчыны трап вылӧ кутшӧмкӧ еджыд полотно костюма мортлы, — костюмыс болтайтчис тӧдтӧм морт ниглясяна туша гӧгӧр сідз, мый кажитчис, нинӧм эз вӧв сійӧ сосъясас, гачас, пинджакас.
Тӧдтӧм мортлӧн быттьӧ эз вӧв некутшӧм туша, и тӧлыс кокниа вӧрӧдіс еджыд тканьсӧ сійӧ тэрмасяна вӧрысь пустӧйинъяс гӧгӧрыс сы местаті, кӧні вӧлі колӧ лоны морт телӧлӧн кияс, кокъяс да туша.
— Григорий Васильевич, — горӧдіс улісянь Громковой, — пӧжалуйста, принимайтӧй пассажирӧс!
— Пырысь-пыр жӧ лэптыны трап! — командуйтіс капитан.
Куим том матрос уськӧдчисны исполнитны команда.
Трап ӧдйӧ кутіс кыптыны вывлань, но бовъялысь, тӧв йылын шевъялысь морт, коді топыда кутчысьӧма поручняяс да тшупӧдъяс бердӧ, тшӧтш жӧ кыптіс ӧтлаын поскыскӧд.
— Ті аддзанныд, — бара горӧдіс, сэки итальянскӧй, кыв вылын нин, Громковой, — капитан сэтшӧм любезнӧй, мый лэптӧ тіянӧс лифт вылын!
— Бӧрлань! — шуис капитан.
— Эм бӧрлань!
Трап мӧдіс лэччыны увлань.
— Капитан!..
Синьоре капитано!..
Падроне!* — морт лӧвтны мӧдіс итальянскӧй кыв вылын.
— Мый ті имеитанныд меным паныд, медым ме муні тіянкӧд ӧтлаын?
Кора тіянлысь, эн ӧткажитӧй...
Менӧ тані преследуйтӧны: ме коммунист, — пӧшти шӧпкӧдіс сійӧ; тайӧ кадас вывлань каттьысис.
— Ен могысь, капитан, ті спаситанныд менӧ!
Сійӧ вӧлі нин пӧшти дзик трап вевдор помас, но кык матрос потшисны сылы туйсӧ да оз лэдзны тувччыныс палуба вылӧ.
— Пӧлучитӧй виза, — шуис капитан, — и сэки ме тіянӧс кывшутӧг босьта аскӧд.
А ӧні, кор абу на виза, кора пырысь-пыр жӧ эновтны судно.
Некымынысь чеччыштӧмӧн Громковой котӧртіс трап кузя, скӧрысь тувкис мортлы да мыйкӧ вашнитіс сылы пеляс.
Мӧдыс мӧдӧдчис увлань.
— Бур рыт, — кӧзырок дорас кисӧ пуктылӧмӧн вежливӧя шуис Громковой.
— Ме кӧсйи эськӧ сёрнитны тіянкӧд, капитан, воча син.
Найӧ мунісны Григорий Васильевич каютаӧ.
— Кывзӧй, капитан, — бара ассьыс мӧдіс висьтавны Громковой, — ме прӧстӧ кыдз земляк да ыджыдджык друг обязан сёрнитчыны тіянкӧд.
Ӧд ті вӧчанныд вӧвлытӧм ыджыд убытка.
Губернатор категорически запретитіс заводитны груз ректыны, кытчӧдз ті он сетӧй сӧгласие.
— Но, чартер-договорса дас кӧкъямысӧд пункт серті властьясӧн судно задержитӧмысь ог вочавидз ни ме, ни ті.
— Абу сідз, капитан, сэні шуӧма: помкаяс вӧсна, коді оз зависит ни ӧтиладорсяньыс ни мӧдарсяньыс.
А тані ставыс зависитӧ тіянсянь...
— Мыся тайӧ таинственнӧй пассажир, мед сылӧн лолыс эз вӧв, чӧртыс мед сійӧс босьтас!
— скӧрмис капитан.
— Мыйла губернаторлы сэтшӧма колӧ, медым ме сійӧс босьті?
— Дона капитан, ме, кӧть мый, а ог имеит право висьтавны сы йылысь... тайӧ личнӧй семейнӧй тайна.
Губернатор тшӧктіс висьтавны тіянлы, мый тані гӧгӧр сылӧн власть и сійӧ...
— Гӧгӧр, — вочавидзис капитан, кинас юрвесьттіыс нуӧдіг, — гӧгӧр да бокъясӧдыс, но абу тані, тайӧ стенаяс саяс, тайӧ палуба вылас.
Тані командирыс ме.
Тайӧ сӧветскӧй судно, и ме тані сӧветскӧй капитан, миян страналысь законъяссӧ видзысь.
Тырмас та йылысь, бурджык сёрнитыштам груз ректӧм йылысь.
— Нет, ті чудак, извинитӧй менӧ!
— эз лэдзчысь Громковой.
— Но гӧгӧрвоӧй жӧ, мый тіянлы сулалӧ босьтны сійӧс, а сэні, пӧжалуйста, верманныд сетны асланыд властьяслы, тайӧ меным оз касайтчы.
Нет, ме аддза, ті абу делец.
Капитан чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Но, энлӧй, — шуис Громковой, — бур, ті меным быть тшӧктанныд висьтавны секретъяс, кодӧс мем эськӧ колӧ вӧлі видзны гусьӧн...
Тайӧ пассажирыс — вель озыр аймамлӧн пи и весиг, миян костын кӧ шуны, губернаторлӧн ылыса рӧдвужпом.
Сійӧ, гӧгӧрвоанныд кӧ, вӧлӧм абу тырвыйӧ благонадёжнӧй.
Сійӧ мыйкӧ... мыйкӧ сэн коммунист сяма.
Сійӧ мечтайтӧ Сӧветскӧй Россия йылысь.
Сы местаын кӧ мӧд вӧлі эськӧ важӧн нин арестуйтісны да судитісны.
Но, а тані аймамыс корисны губернаторлысь мӧдӧдны том мортӧс Сӧветскӧй Россияӧ, кытчӧ сійӧ сэтшӧма окотитӧ мунны.
Эскӧда тіянӧс, сійӧ сьӧлӧмсяньыс настоящӧй коммунист.
Мем кажитчӧ, мый тіян долг спаситны сійӧс...
Но вот, ме восьті ассьым став картіӧс, лоӧй бур сьӧлӧмаӧн, капитан.
— Ог, — шуис капитан.
— Ме ог нин сёрнит убыткаяс йылысь... но думыштлӧй, кыдзи видзӧдласны местнӧй рабочӧйяс сы вылӧ, мый ті ӧткажитінныд революционерлы убежищеысь.
— Местнӧй рабочӧйяс тӧдӧны, кутшӧм коммунистъяс йылысь тадзи вермас тӧждысьны губернатор.
— Григорий Васильевич, — шуис сэки Громковой, — ме тіянӧс прӧстӧ ӧлӧда кыдзи друг мортӧс.
Ті вывті томӧсь, медым босьтны ас выланыд татшӧм сложнӧй вопрос решитӧм.
— А ті вывті пӧрысьӧсь, — шуис капитан, — медым гӧгӧрвоны ставсӧ тайӧс...
И ті кӧ шуанныд, мый ме вывті том, то сетӧй мем позянлун сёрнитны радио пыр либӧ телеграфӧн ыджыдджык ёртъяскӧд.
— Аддзысьлытӧдз, — шуис Громковой.
— Ме чайта, мый ті нӧшта думыштланныд на.
А он кӧ, ме пукта крест тіянлы карьера вылӧ.
Татшӧмторъястӧ тіян сэні оз прӧститны.
Кӧн нӧ тіян эсійӧ плантӧ тыртӧмыд?..
«Дедлӧн » командаыс сылы кодь и вӧлі, ставыс томйӧз, не лыддьыны кӧ чӧволысь Петровӧс.
— А друг да том мортыс збыльвылӧ коммунист и сылы грӧзитӧны, а ми мӧдарӧ бергӧдчам? — кутісны сомневайтчыны ӧткымынъяс.
— Чепуха!
— шочиника, ньӧжйӧник висьтавліс Петров.
— Кад, ребята, неуна разбирайтчыны обстановкаын.
Комсомолецъяс ӧд!
Кутасны губернатор да белогвардеец тадзи няньчитчыны коммунисткӧд.
Сюсьджыка видзӧд!
Абу сідз, извинитӧй, тані, ёртъяс, кутшӧмкӧ фокус-фокус.
— Кутшӧм тӧлк найӧлы мырдӧн тувъявны миянлы тайӧ пассажирсӧ, ме нӧшта сідзжӧ ачым на ог гӧгӧрво, — гораа мӧвпаліс капитан, — а чувствуйта: мыйкӧ тан неладнӧ, нечистӧ тайӧ дядя корма саяс.
— А гашкӧ, Григорий Васильевич, ми босьтам тайӧ типсӧ, а миянын сэні сдайтам кодлы колӧ, и чистӧ лоӧ?
— шыасис Еремчук.
— Вай эновт!
Ог вермӧ ми тані мунны татшӧм сделкаяс вылӧ — и пом.
Миян комсомольскӧй грузовичок «Кимовец» — ӧні СССР-лӧн ылыса район.
И миян пӧвсысь быдӧн, ёртъяс, тайӧ здукнас — пограничник.
Чайта, мый быдӧн гӧгӧрвоӧ?
Кодлыкӧ кӧ нӧшта абу на гӧгӧрвоана, верма объяснитны.
— И сідз гӧгӧрвоана, Григорий Васильевич!
Тан и гӧгӧрвонысӧ нинӧм.
Сідз чувствуйтам.
Колис нӧшта ӧти жар лун, пустӧй лун, быттьӧ кулӧм прикол вылын.
Важмоз сулалісны трап дорын шоколаднӧй полисменъяс, кодъяслы веськодь вӧлі ставыс, найӧ чӧволісны и сӧмын ӧткымынысь жерйӧдлісны пиньяссӧ, кор коклӧн отсасьысьыс Еремчук гусьӧник сетліс налы ӧти пончикӧн да мигнитлывліс.
Сувтӧм бӧрын мӧд луннас капитанлы висьталісны, мый лоис кутшӧмкӧ подозрительнӧйтор цистернаясын, кӧні видзсьыліс юан ва.
Наысь, тӧдтӧм помкаяс вӧсна, кутіс виявны ваыс, и ӧні корабль вылын кутіс бырны юан ва.
Корабльвывса перегоннӧй аппаратъяс-опреснительяс, эз вермыны тырмымӧн юктавны ставсӧ.
Лоис пуксьыны ичӧтик ва паёк вылӧ.
Кыкысь волысь Громковой висьталіс, мый порт оз сет теплоходлы ниӧти войт ва, кытчӧдз пассажирӧс оз ло босьтӧма борт вылӧ.
Вой кежлас капитан шуис мунны портысь, срочнӧй грузысь ни ӧти килограмм ректытӧг.
— Ме муна бӧр, — висьталіс капитан Громковойлы.
— Ми дасьӧсь нуны убытка, но миян флаглысь престижсӧ да асланым корабльлысь честьсӧ ог вузалӧй.
Гӧгӧрвоана тайӧ тіянлы, господин — роч армияса вӧвлӧм поручик?
Оформитӧй мунӧмсӧ.
Ми мунам А. портӧ.
Надейтча, сэтчӧс губернаторкӧд вермам сёрнитчыны.
А груз пӧлучайтысь фирмалӧн складъясыс и сэні эмӧсь.
И сійӧ мынтас миянлы тайӧ туйсьыс.
И войнас «Кимовец» муніс А. портӧ.
Капитан нарошнӧ петкӧдіс теплоходсӧ берегдорса ваясысь, медым позис радируйтны.
Войнас найӧ йитчисны радио пыр Одессакӧд да юӧртісны асланыс мытарствояс йылысь, но кыліс омӧля, ковмис корны Новороссийскӧс, и сідз тӧлкӧн капитан нинӧм йылысь эз вермы сёрнитчыны.
3 ГЛАВА
«Кимовец», лоцманӧс примитӧм бӧрын, асывнас вӧлі пырӧ А. портса паськыд гаваньӧ.
Тані колӧ вӧлі сувтны швартовӧй стена бердӧ.
Югдіс нин, и позьӧ вӧлі аддзыны виллаясӧс, тӧргӧвӧй зданиеяс да берег дорысь шочиник пальмаяс.
Керкаясыс тані вӧліны ляпкыдӧсь.
Унджыксӧ стрӧитӧма руд изйысь да кирпичысь.
Портса стрӧйбаяс видзӧдісны скӧра, эз бурпырысь.
Рытывсянь гаваньсӧ потшысь куш лыакӧсаыс петкӧдліс, мый матын эм пустыня.
Кӧть вӧлі водз асыв, но луныс вӧлі гӧрдӧдӧма донавтӧдзыс нин.
Чимгӧрд пемыдыс ӧшаліс кар весьтын, быттьӧ пӧжар дырйи кыа.
Капитан сулаліс мостик вылын да видзӧдіс набережнӧй вылӧ.
Друг сійӧ босьтіс старшӧй помощникыслысь бинокльсӧ.
Капитан видзӧдіс берегӧ минута куим кымын дугдывтӧг, сэсся сетіс бинокльсӧ старпомлы да медводдзаысь нэмнас сьӧлыштіс веськыда мостиквывса сӧстӧм вольӧс вылӧ.
Бинокльсӧ босьтӧм бӧрын старшӧй помощник кутіс дзоргыны берегӧ, зілис видзӧдны, мый сэтысь аддзис капитан.
И кыдз ті думайтанныд, мый сійӧ сэтысь аддзис?!
Губернаторскӧй пассажир, бесплотнӧй, кыдзи дух; и, кыдзи дух, быдлаӧ вевъялысь да быд воськов туялысь, сулаліс набережнӧй вылын дзик дорас; тӧлыс шпорӧдіс сійӧ костюмлысь вӧсньыдик тканьсӧ; и дзоньнас сійӧ быттьӧ летъяліс тӧв йылын, и быд минутаӧн сійӧ кутіс тыдавны пыр бурджыка и бурджыка «Кимовец» пароход вывсянь, коді сэки матыстчис береглань.
А часджын мысти ставыс заводитчис выльпӧв: выль чиновникъяскӧд воис сійӧ жӧ Громковойыс.
— Ми воим войнас автомобильӧн ӧтлаын тіян пассажиркӧд, — висьтавліс сійӧ неуна бӧбмӧм «дедлы».
— Бура воӧмӧн тіянӧс, капитан!
Кутшӧм вӧлі поводдяыс?
Ме аддза, зэв бур.
Должен тіянлы висьтавны, мый татчӧс губернатор — морт ёна энергичнӧйджык С. портса губернатор дорысь, и меным тшӧктісны висьтавны тіянлы, мый тіян теплоходлы пуктыссьӧ арест сійӧ здукӧдз, кытчӧдз ті он сӧгласитчӧй примитны борт выланыд тіянлы тӧдса пассажирӧс.
Юан ва кузяыд став миян условиеяс сідзжӧ кольӧны вынаӧн.
Лун сулаліс «Кимовец» А. портын печатайтӧм радиоӧн, пломбируйтӧм трюмъясӧн, трап вылын да мостик вылын сулалысь часӧвӧйясӧн.
Вой сулаліс сійӧ и нӧшта лун.
Бырис юан ва.
Доналӧм палубаяссянь да переборкаяссянь ӧвтіс терпитны позьтӧм жар.
Кажитчис, сьӧлыштан кӧ пӧсь дӧскаясыс вылӧ — дзужнитас!..
Пачысь моз пӧльтіс пустынясянь кос тӧв.
Доналӧм сынӧдыс тшын сюръяяс моз воис сысянь и валитчыліс кар вылӧ, море вылӧ...
Гӧрдов лыаыс код тӧдӧ кыдзи пырліс став щельясӧд, нязакыліс пинь улын, пуксьыліс вольпась складкаясӧ...
Корабльвывса йӧзлӧн сибдыліс гӧлӧсныс горш косьмӧмла да доймымӧнъя горш тэськасьӧмла.
Капитанлы войнас лёк вӧтъяс дырйи кажитчылісны кузь лыдпасъяса уна нульяс, кодъяс петкӧдлісны убытокъяслысь ыдждасӧ.
«Дед» омӧльтчис да вит воӧн кымын лои пӧрысьджык.
Весиг кажитчис, мый капитан дзормис, но тайӧ вӧлі пуксьӧма солыс морскӧй ваысь, мыйӧн ӧні ковмыліс кӧтӧдны юрси, найӧс шыльӧдіг.
Но сідзжӧ бураа вӧлі гладитӧма сылӧн капитанскӧй зарни нашивкаяса еджыд кительыс, сідз жӧ бураа сійӧ вӧлі бритчӧма, кӧть и морскӧй ваын майтӧгыс омӧля быгзис.
И важмоз на ставыс дзирдаліс да лӧсталіс судно вылын, и быттьӧ нинӧм эз вӧвлы, зыртлісны, чиститлісны скребкаясӧн да мыськавлісны асывнас палубасӧ морскӧй ваӧн.
Спардекувса* гожсайын Цельсий петкӧдліс 52 градус, но нӧшта ӧти лун да вой сулаліс упрямӧй «Кимовец» рейдын А. портын, гырысь полицейскӧй катеръясӧн кытшалӧмӧн.
Ортсыса рейдын вӧрзьывтӧг сулаліс, быттьӧкӧ лямӧдӧма гыяссӧ, ыджыд корабль, кодлӧн башняясыс вӧліны зэв ыджыд пишущӧй машинкаяс чехолъяс кодьӧсь; сыкӧд орччӧн качайтчисны кык эсминец.
Тайӧ ӧти европейскӧй державалӧн эскадра воӧ вӧлі Индияысь визит вӧчӧм бӧрын.
Рытъяснас флагманскӧй корабль вылын ворсліс музыка, мича катеръяс волывлісны ӧта-мӧд бӧрся трап дорӧ, кыдзи волывлӧны театр подъезд дорӧ автомобильяс.
Ыркыд сетысь тентаяс улын, кодъясӧс пыр дугдывтӧг киськавлісны ваӧн брандспойтъясысь, бергалісны, жуисны лым кодь еджыд паськӧма танцоръяс.
Рытнас сэні ӧзйылісны уна рӧма китайскӧй фонарикъяс и ва вылӧ киссисны фейерверклӧн алмаз кодь брызгиясыс.
А «кимовецъяс» косьмӧм, потласьӧм вомдораӧсь да гырдӧдӧм синъясаӧсь прӧста шӧйтісны пӧсь палуба вывті, шогпырысь видзӧдлывлісны берег вылӧ, кӧні ӧзъявлісны карлӧн бияс, югъялісны автомобильяслӧн фараясыс, кӧні вӧлі сімтӧм чӧскыд ва, мороженӧй да террасаяс улын жарысь мездан гожсай.
Коймӧд лунся рытнас мостик вылын сулалысь часӧвӧй-туземец, гусьӧник гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, чургӧдіс капитанлы фляжка.
— Юышт, падроне, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, капитанлань тешкодь паськыд чужӧмсӧ бергӧдіг, но вӧрзьытӧг ӧти местаын сулаліг.
Капитан аттьӧаліс да ӧткажитчис босьтӧмысь.
— Кык кыв, синьоре капитано, — шӧпкӧдіс часӧвӧй, син еджыднас беспокойнӧя гӧвкйӧдліг.
— Рабочӧй комитет тшӧктіс висьтавны: оз ков босьтны пассажирӧс.
Босьтанныд кӧ, мореын паныдасяс катер, лоӧ обыск.
Шуасны; мыйла босьтін коммунистӧс, гусьӧн босьтін, визатӧг, кӧсйин отсавны пышйыны...
Гӧгӧрвоана, капитано?
Тайӧ пассажирыс абу коммунист.
Тайӧ пассажирыс вӧлӧма быттьӧ комитетчикӧн.
Вӧлӧмкӧ — неуна шпик.
Сійӧс вӧтлісны!
Ӧні губернатор и кӧсйӧ вӧчны сідз, медым шуисны: сӧветскӧй торговӧй корабль кӧсйис дзебны коммунистӧс, отсавны пышйыны арестантлы.
Гӧгӧрвоана, падроне?
Фирмалӧн делӧясыс киссьӧны.
Тӧварыс уна, сьӧмыс этша...
Тайӧ пассажирыс абу коммунист, тайӧ пассажирыс — тьфу!..
Нёльӧд луннас «Кимовец» дорӧ лэбовтіс-воис кузь, ӧдйӧ ветлысь катер.
Лееръясас* кутчысьӧмӧн сулалісны бортъяс пӧлӧн кызь кымын вооружитчӧм полицейскӧй.
А кормаас, тент улын, мыш вылас лэдзчысьӧмӧн пукалісны Громковой да пассажир.
— Эй, «Кимовец» вылын! — корма вылӧ сувтігӧн горӧдіс Громковой.
— Корӧй татчӧ капитантӧ, ті, комсомолецъяс, морсофлотъяс!*
Сійӧ вӧлі юыштӧма.
Коскас сылӧн ӧшаліс пу кобураын ыджыд револьвер.
— Бур лун, капитан! — Григорий Васильевичӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс Громковой.
— Ого!
Ӧні тіян арлыдныд видзӧднысӧ тырвыйӧ капитанскӧй.
Чайта, и вежӧрныд тіян лои сюсьджыкӧн.
Но, ме вои медбӧръяысь юавны тіянлысь: босьтанныд ті пассажирӧс али онӧ?
Онӧ кӧ ӧні босьтӧй сійӧс ас дораныд, то ми сійӧс тіян дорӧ пуксьӧдам асьным.
Менӧ уполномочитіс тайӧс вӧчны господин губернатор.
Том капитанъяслысь асныралӧмсӧ колӧ бырӧдны.
Эй, вевдорас сэні, пронта!
Лэдзӧй трапсӧ.
Кимовецъяс пӧвсысь некод эз и вӧрзьы места вывсьыс.
Но капитан аддзӧ: ребята гусьӧникӧн пуджӧны сосъяссӧ, ӧткымынъяс кутісны нин пӧрччавны форменкаяссӧ, кодкӧ сюйис зептас ыргӧн сьӧкыд пепельница.
И сэсся шынитӧв, сёрнитчытӧг, но ставӧн ӧтпырйӧ, сувтісны топыд рядӧ фальшборт дорӧ.
— Григорий Васильевич, — чуть не бӧрдӧмӧн шӧпкодіс Еремчук да писькӧдчис капитан дорӧ.
— Григорий Васильевич...
Мый нӧ ми найӧӧс, збыльысь лэдзам?!
Гриша... ме серьёзнӧ кора...
Да бурджык нин ставнымлы пӧгибнитны!
Ӧд сӧветскӧй судно жӧ...
Кыдз кӧсъянныд, сӧмын ме первойясӧ жӧ, коді тувтчас корабль вылӧ, ляскӧбта места вылас.
— Еремчук, эновт!
— шуис капитан.
— Ой, ме петкӧдла налы ӧні, збыль петкӧдла... — боргис Еремчук.
— Стоп, Еремчук!
— эз пиньпырыс шу, а ойӧстіс капитан, сылысь кисӧ топыда чабыртіс.
— Сулавны спокойнӧя!
Вӧтла ӧти здукӧн.
Но!..
Громковой сулаліс, катер вылын качайтчиг, юрсӧ вывлань лэптӧмӧн.
— Трап лэдзны — шуӧма вӧлі!
Пельтӧмминныд?
Пронта ля скала! — горӧдіс сійӧ итальянскӧй кыв вылын.
Сьӧд кучика кык ыджыд часӧвӧй кутісны лэдзны трап.
Медводдза мортӧн сы вылӧ чеччыштіс Громковой, а сы бӧрся кык офицер.
Найӧ отсалісны пассажирлы кайны трап вылӧ.
Найӧ йӧткышталісны сійӧс.
Сійӧ полӧмпырысь восьлаліс вевдорас видзӧдавлігтыр.
Сы бӧрся кутісны кайны вооружитчӧм полицейскӧйяс.
Кор тайӧ лёк туналысь процессияыс лоис ӧшалан пос вевдорын, кимовецъяс ӧтчукӧрӧ сувтӧмӧн, потшисны налы туйсӧ.
— Весасьны трап вылысь, живо!
— тшапа равӧстіс Громковой.
— М-м!..
Сетышті эськӧ ӧні ме ачым тайӧ вӧвлӧм благородиеыслы!
— чуть эз гораа ымӧст капитан да кутіс чувствуйтны, кыдзи сьӧктаммисны да ратшмуніны чуньясыс, кодъяс асьныс гӧрддзасисны кулакӧ.
Сійӧ асьсӧ заставитіс разьны скӧрмӧмысь топалӧм чуньяссӧ да кисӧ пуктіс поручень вылӧ.
Кимовецъяс стена моз сулалісны палуба дорйылын.
Найӧ сьӧкыда лолалісны, кулакъяссӧ вӧлі чабыртӧмаӧсь, вижӧдӧм, зумыш чужӧмъясыс нӧшта ёнджыка кельдӧдісны.
— Но? — горӧдіс Громковой да гырддзанас тувкис Еремчуклы морӧспань улас.
— Извиняйтча... — гӧрдӧдігтырйи сӧмын шуыштіс мӧдыс, и капитан бергӧдчис мӧдарӧ, медым не аддзыны тайӧ минутанас Еремчуклысь чужӧмсӧ...
Кимовецъяс чӧволісны, но эз вӧрзьыны места вывсьыныс.
Капитан гӧгӧрволіс, мый секунда мысти быть заводитчас кось.
И сійӧс не дугӧдны.
Сы син водзӧ сувтісны нин А. портса рытъя газетъясысь заголовокъяс: «Сӧветскӧй корабль вылын кось», «Большевистскӧй теплоходвывса краснӧй морякъяс заводитлісны нӧйтны полицейскӧйясӧс»...
— Спокойнӧ, спокойнӧ, ребята!
— водзӧ лӧня висьталіс капитан, а ачыс ӧтчаяниеӧн нин сознайтліс ассьыс вынтӧмлунсӧ.
«Мый нӧ вӧчны, мый нӧ вӧчны, кыдз петны положениеысь?..
Ӧд пуксьӧдасны, збыль, мырдӧн пуксьӧдасны.
Не шыбытны жӧ сійӧс бӧрыннас мореӧ!»
И друг сійӧ немдумайттӧг видзӧдліс ортсыса рейд вылӧ.
Эсминецъяс да линкор трубаясысь пушитіс сук сьӧд тшын.
Эскадра, тыдалӧ, лэпталіс якӧръяс, иностраннӧй эскадра.
Тыдалӧ, флагман вылас сэн ачыс адмиралыс.
— Еремчук, — шӧпнитіс капитан, — тэрыба!
Сувт фалъяс вылӧ, лэпты «ОВ»...
Живо, тэрыба!
Петров, тифон* дорӧ, восьты сигнал!
Ветлӧдлы долыдджыка — здукӧн!
Полицейскӧйяс век ёнджыка зыртчисны.
Ньӧжйӧ, шынитӧв, вершӧк бӧрся вершӧк бӧрыньтчисны кимовецъяс.
Пассажир вӧлі пӧшти дзик нин палуба вылын.
И друг нюрӧптіс, равӧстіс да кутіс омлявны «Кимовецлӧн» вынйӧра тифоныс.
Сійӧ равзіс ланьтлытӧг дзонь минута чӧж; здук кежлӧ быттьӧкӧ ланьтыштліс шойччыштны да бара кутіс омлявны.
Тайӧ вӧлі лёктор лоӧм йылысь сигнал.
И сійӧ жӧ минутанас мачта вылын кыптісны кык цветнӧй флаг — «О» да «В»: «Терпита бедствие».
— Ті мый, йӧйминныд?
— мостик вылӧ уськӧдчӧмӧн горӧдіс Громковой.
— Дугӧдны сигналъяс!
Лэдзны флагъяс!
Ле бандиере!..
Де сигнале!..
Но тифонӧс шыалӧмысь дугӧдны эз вӧв кокни.
Петров вывті крепыда кӧрталіс сутугаӧн гудоклысь рычагсӧ труба бердӧ, и тифон ӧні равзіс дугдывтӧг.
Полицейскӧйяс заводитлісны лэдзны лёкторлоӧм кузя лэптӧм флагъяс, но ур кодь пельк Еремчук моздор тырыс сигналъясӧн каттьысис мачта туган йылӧ да ӧшліс флагъяссӧ вылӧджык.
Полицейскӧйяс зымӧдісны кокъяснас уліын, палуба вылын, револьверъяснас шенасиг, но лыйлыны эз решайтчыны...
«Кимовецлӧн» гора гудокыс тыртіс тревогаӧн портлысь лӧнь лагунсӧ.
И шӧйӧвошӧм падмӧдіс мирнӧй тропическӧй лунсӧ.
Капитанлы тыдаліс: портын сулалысь став пароходъяс вылын грузчикъяс дугдісны уджалӧмысь.
Найӧ матыстчылісны борт дорӧ да, кӧзырокӧн моз кияснас синъяснысӧ тупкӧмӧн, зілисны видзӧдны, мый вӧчсьӧ рейдын.
Дай и вӧлі мый видзӧдны!
Корма саяс лэптӧм гӧрд флага зэв ыджыд корабль, тані — луншӧра лунӧ, портын, лэптавліс бедствие лоӧм йылысь ӧти сигнал бӧрся мӧдӧс.
Полицейскӧйяс ноксьыны мӧдісны сійӧ палуба вылын, эз тӧдны, тыдалӧ, мый вӧчны.
Берегӧ чукӧртчисны шызьӧдӧм йӧз.
Смелджыкъясыс чеччалісны нин пыжъясӧ.
«Кимовец» дорӧ быд боксянь тӧвзисны ичӧтик еджыд суднояс.
Татакылісны полицейскӧй мотояс, дзуртісны уключинаяс.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм туземецъяс ёна тэрмасьӧмӧн сынісны сӧветскӧй теплоходлань, гӧрд пелысъяснас быд сыныштігӧн бӧрвыв сетчылӧмӧн.
Эскадраса корабльяс вылын казялісны тревожнӧй сигналъястӧ.
Матыса миноносец вылын кыпӧдчисны вывлань «О» да «Д» международнӧй сводлӧн флажокъяс.
Свод серти тайӧ петкӧдліс адмираллысь юалӧм: «Чайтанныд-ӧ ті, мый миянлы колӧ прӧйдитны вниманиетӧг судно дорті, коді сюрӧма сэтшӧм лёк положениеӧдз?»
Но Громковой гӧгӧрвоис нин, мый делӧыс скандальнӧя дзугсьӧ.
Паськыда висьтавны тані оз вӧлі позь.
— Ферма!.. Эновтны! — ырӧстіс сійӧ полицейскӧйяслы.
— Ті весасьӧй уліӧ, о, диаболо!.. — уськӧдчис сійӧ пассажир вылӧ.
— Капитан...
Григорий Васильевич... енмӧй менам, мыйла татшӧм тарарамсӧ?..
Мыйла керкасьыс ёгсӧ?..
Донаӧй менам... вайӧ ладӧн, мирӧн...
— Сідзкӧ кор заводитам грузсӧ ректыны? — тэрмасьтӧг юаліс капитан.
— Ах тэ, боже мой!
Миян сайын делӧыд оз сувт...
Мыйдта шумыс пустяк вӧсна!
— шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ Громковой, зілис аслас гӧлӧснас вевтыртны гудоксӧ.
— Сӧмын прикажитӧй дугӧдны шысӧ...
Ме дзикӧдз пельтӧмми тайӧ омлялӧмсьыс.
И, кевмыся, лэдзӧй флагъяснытӧ, ӧдйӧджык!..
— Пырысь-пыр, — шуис капитан, быттьӧкӧ сюся кывзысигмоз, — ӧти минутаӧн.
Збыльысь, гора.
А вот нӧшта кывзінныд эськӧ мед, кыдзи таргӧны моторъясыс миян сверхскоростнӧй истребитель-самолётъяслӧн...
Кытчӧ равняйтчыны накӧд миян тифонлы!
М-да...
Но, а кыдз миян быть лоана сулалӧм йылысь да татчӧдз рейс нюжӧдӧм йылысь?
Ковмас нин тіянлы ас выланыд гижны.
Громковой тэрмасис.
— Лэдзӧй, капитан!
Миян чартерын, миян договорын, шусьӧ... властьясӧн судно задержитӧм дырйи...
— Сідзкӧ, абу сӧгласӧсь?..
Петров, лэдз воздухсӧ мӧд тифонас.
— Бур, бур!
Сӧмын дугдӧй тайӧ кукарекусӧ!
— кевмысис Громковой.
— Ті жӧ став карсӧ полошуйтанныд...
Ті менӧ, збыльысь, вундаланныд.
Но, ладнӧ, сӧгласен!
Кыланныд, сӧгласен!..
Рочӧн тіянлы висьтала али ог?!
— Сёрнитанныд тӧ ті рочӧн, но сёрниногыс абу миян кодь.
Но да ладнӧ!
Петров, стоп сигнал!
Еремчук, тырмас!
Воздухсӧ да флагъяссӧ кутны тыр дасьӧн.
А ті, — Громковой дорӧ шыасиг, водзӧ висьталіс капитан, — пӧжалуйста ме дорӧ, кырымасьӧй, мый пӧлагайтчӧ.
Кора.
Сійӧ ас водзвылас лэдзис белогвардеецӧс да ачыс мӧдіс сы бӧрся аслас каютаӧ.
Еремчук мигнитіс на бӧрся, рейяс вылысь эз на лэччы.
— Вина йывсьыд сэн эн вунӧдӧй, господин сеньор.
А то горш вывті ёна косьмӧ...
Вот и миян базар вылын ярмарка.
Но, мый Петров, шуан?
А и юр миян «дедлӧн»!.. Главнӧйыс — выдержка.
Вот мый оз тырмы меным.
И Еремчук ышловзис сідз, мый «О» букваа лӧз шашки сера еджыд флажокыс, кодӧс сӧмын на вӧлі босьтӧма фалъяс вылысь, кутіс шторӧдчыны сы киын...
Миноносец век на юасис адмираллысь, колӧ оз сылы прӧйдитны бедствиелысь сигналъяс сеталысь корабль дорті.
Флагман мачта вылын ӧдйӧн кыптіс сигнал: «Пырысь-пыр жӧ мунӧй асланыд курсӧн».
— Вот тайӧ-тӧ и тайӧ, — шуис Петров.
— Международнӧй свод, дерт, тӧдны колӧ, мый и сёрнитны...
Да вывтісӧ надейтчыны сы вылӧ оз ков.
Главнӧйыс, ачыд эн йӧйтав.
* Мӧдногӧн кӧ шуны, 13 морскӧй миля часнас.
Ӧти морскӧй миляаc 1,85 километр.
* Старпом — капитанлӧн старшӧй помощник.
* Линтер — хлопок кӧйдыслӧн волокно.
Сыысь вӧчӧны вата да искусственнӧй шӧвк.
Зэв ӧпаснӧ биӧн вӧдитчӧм кузя
* Мореладорсянь гаваньсӧ векджык тупкӧны из стенаӧн — волноломӧн.
Тайӧ стеналӧн помыс сійӧ местатіыс, кытчӧ кольӧма корабльяслы мунан туй, шусьӧ волнорезӧн.
* Виза — странаӧ пырӧм вылӧ разрешение: документ либӧ паспорт вылын торъя пасйӧд.
* Фальшборт — бортлӧн юкӧн, коді кыпӧдчӧ палуба вевдорын да тупкӧ сійӧс.
* Падроне — начальник, командир, капитан.
* Спардек — средней надстройкаса палуба, кӧні векджык овлӧ капитанскӧй мостик.
* Леера — ляпкыдик перилӧяс, поручняяс.
* Морсофлот (дженьдӧдӧмӧн шуӧм) — сӧветскӧй флотса моряк.
* Тифон — звукӧвӧй сигналъяс сеталӧм вылӧ лӧсьӧдӧм аппарат.
Теплоходъяс вылын тифонлӧн гудӧкыс сетсьӧ сжатӧй воздухӧн.
{К. Паустовскӧй (комиӧдіс И. Жеребцов) @ Редьярд Киплинг @ водзкыв @ Редьярд Киплинг. Слоновӧй Тумай @ 1939 @ Лб. 3-6.}
РЕДЬЯРД КИПЛИНГ
Став английскӧй писательяс пӧвсысь сӧмын Редьярд Киплинг босьтліс легендарнӧй гонорар — быд кывйысь шиллинг.
Киплинглӧн быд кыв сулавліс миян деньга вылӧ ветымын ур зарниӧн.
Гажа да чувствительнӧй Диккенс — став человечестволӧн друг — эз босьтлы и дасӧд юкӧнсӧ тайӧ деньгаыс серти.
Киплинг английскӧй писательяс пӧвсысь ӧтнас, кодлӧн сочинениеясыс заслужитісны ыджыд честь петны полнӧй собраниеӧн нӧшта автор олігас на.
Киплингӧдз Англия эз кывлы татшӧм литературнӧй излишествояс йылысь.
Мыйӧн объяснитны татшӧм славасӧ?
Мыйӧн объяснитны, мый Киплинг лои муса писательӧн английскӧй шӧркост обывательяс, медалӧм салдатъяс да пӧрысь лордъяс пӧвсын?
Сӧмын сійӧн, мый Киплинг вӧлі «настоящӧй» жестокӧй да чорыд британецӧн, коді гижис ассьыс книгаяссӧ океан вывса владычица Ыджыд Англия слава вӧсна, сійӧ империя вӧсна, кӧні некор оз лэччывлы шонді.
Киплинг вӧлі сылӧн вернӧй слугаӧн да сьылысьӧн.
abu
abu
Киплинг воспевайтіс салдатъясӧс да офицеръясӧс, колониальнӧй войнаяс, жестокость да смеллун.
Сійӧ кӧ сувтліс Англияса ыджыдалысь классъяслы паныд, сӧмын сыысь, мый найӧ эз вӧвны тырмымӧнъя мужественнӧй да «просвещеннӧй» поработительясӧн.
Мукӧд народъясӧс пӧкӧритӧм, Англиялы пӧльза вылӧ духовнӧй да материальнӧй озырлунсӧ налысь пычкӧм, рабъясысь миллионнӧй армияяс лӧсьӧдӧм, Киплинг мӧвпалӧм серти, вӧлі сьӧкыд искусствоӧн, мудрӧй наукаӧн, кодӧс омӧля гӧгӧрвоӧны Англияса генералъяс да пэръяс.
Сӧмын сы понда Киплинг и серавліс на вылын.
Пӧрысь лордъяс да генералъяс эз гӧгӧрвоны, мый насянь колӧ тайӧ выскочка журналистыслы, коді чужис да быдмис Индияын, пышнӧй тропическӧй провинцияын.
Найӧ эз гӧгӧрвоны Киплинглысь усьласьӧмсӧ да нимтылісны сійӧс «нахальнӧй босякӧн».
Но выльяс, гӧгӧрвоысьджык империалистъяс, видзӧдлісны сы вылӧ мӧдногӧн — тапкӧдісны нин Киплингӧс пельпомӧдыс, кывзісны сылысь сӧветъяссӧ да мынтісны сылы шиллингӧн кывйысь.
Киплинглӧн олӧмыс — трагическӧй пример, кыдзи гений вермӧ погубитны асьсӧ.
Талант сылӧн вӧлі бырлытӧм, гижан кывйыс — точнӧй да озыр, выдумкаыс сылӧн вӧлі тыр збыльлунӧн, збыль олӧмысь нетшыштӧм паськыд да шензьӧдана тӧдӧмлунӧн кыӧм серпасъяс ӧзйӧны да югъялӧны сылӧн книгаяс листбокъясын.
Став тайӧ свойствоясыс вӧлі тырмана, медым лоны писательӧн, коді эськӧ пондіс принадлежитны став человечествоыслы.
Но Киплинг ӧткажитчис таысь.
Сійӧ сюйис ассьыс талантсӧ английскӧй салдатскӧй тесак векньыдик пуртӧсӧ, сійӧ эз кӧсйы принадлежитны человечестволы да бӧрйис бурджыкӧн лоны британскӧй империализмӧс воспевайтысь сьылысьӧн.
abu
Уна висьтъяс Киплинглӧн жунгӧны, быттьӧ тшыг рабъяс чукӧр вылӧ кавалерийскӧй атака водзвылын трубалӧн равзӧм.
Киплинглӧн нимыс ӧти визьын сулалӧ сэтшӧм империалистъяс нимъяскӧд, кыдзи Сесиль Родс, Китченер, Чемберлен да полковник Лоуренс. Но збыльысь-ӧ вӧлі Киплинг помӧдз искренней империалистӧн?
Дерт жӧ, эз.
Шочиника сылӧн тыдовтчылісны веськыд кывъяс.
Сійӧ новлӧдліс ас пытшкас зэв уна темаяс, кодъясӧс вӧлі запретитӧма ачыс аслыс.
Ыджыд таланта морт, сійӧ эз вермы не аддзыны правдасӧ.
Сыысь сьӧкыд вӧлі сылы аслыс и аслас вӧля вывті тайӧ правдаыс век жӧ пыравліс сылӧн висьтъяс листбокъясӧ.
Татшӧм листбокъясыс Киплинглӧн меддонаӧсь.
Татшӧм ногӧн сылӧн гижӧма кымынкӧ висьт «Индиялӧн кувсьӧм уровень йылысь», мучитӧм салдатъяс йылысь, Томми Аткинсъяс йылысь, кодъясӧс вӧлі моритӧма тропическӧй казармаын; медбӧрын сы йылысь, мый Индия сэтшӧм страна, кӧні, кӧсъян кӧ мыждыны мортӧс преступлениеын, позьӧ ньӧбны став мыждан помкаяссӧ тшӧтш и морт шойсӧ 54 рупияысь».
Замечательнӧй «Джунглиясса книгаын» сійӧ медвойдӧр сетіс ёсь серпасъяс мортлысь природакӧд вермасьӧм йылысь; дасӧкмысӧд нэмса книгаяс пӧвсысь тайӧ ӧти медбур книга.
Тайӧ серпасъясыс торъя нин донаӧсь сӧветскӧй лыддьысьысьяслы — сэтшӧм странаса йӧзлы, кӧні природасӧ переделайтӧмыс мунӧ сэтшӧм пыдысянь да смела.
Киплинглӧн олӧмыс писатель олӧм дорысь ёнджыка мунӧ салдат либӧ разведчик олӧм вылӧ.
Сійӧ уна уджавліс газетъясын.
abu
Оліг чӧжыс сійӧ занимайтчис сійӧн, мый странствуйтіс свет вывті, став му пельӧсъясті, кытчӧ судзӧдчӧма нин вӧлі Англиялӧн киыс либӧ кытчӧ сійӧ кӧсйис нюжӧдчыны.
Киплинг гижис 37 книга.
Тайӧ вӧлі сьӧд уска, ӧчкиа, косіник тушаа англичанин, ӧчкиыс сылӧн дзебис сылысь ёсь син видзӧдлассӧ.
Ставыс сыын вӧлі подчинитӧма ӧти цельлы, — весиг почеркыс.
Сійӧ гижис чорыда, разборчивӧя, сэтшӧм почеркӧн, кутшӧмӧн гижӧны военнӧй донесениеяс.
Киплинглӧн влияниеыс мирӧвӧй литература вылӧ вӧлі вывті ыджыд.
К. Паустовскӧй
{Редьярд Киплинг (комиӧдіс И. Жеребцов) @ Слоновӧй Тумай @ висьт @ Редьярд Киплинг. Слоновӧй Тумай @ 1939 @ Лб. 7-43.}
СЛОНОВӦЙ ТУМАЙ
Ме казьтышта мыйӧн ме войдӧр вӧвлі и меным чепъясӧй кажитчӧны сьӧкыдӧн.
Ме казьтышта став вӧрса олӧмӧс да том кадся лунъяслысь вынсӧ.
Ме ог кӧсйы служитны, кыдзи раб, моздортыр тростник вылӧ,
Ме муна бӧр гортӧ, зверьяс дінӧ, йӧзъясысь ылӧджык.
Ме муна войся пемыдын, лун вотӧдз на;
Примита ме тӧвлысь окалӧмсӧ да югыд ваяслысь мелілунсӧ,
Ме вунӧда, кыдзи ветлӧдлывлі кок кольчаясӧн гольӧдчӧмӧн,
Ме ветла аслам другъяс дінӧ, кодъяс оз тӧдны господаясӧс!
Кала-Наг — мӧдногӧн кӧ, Сьӧд змей — нелямын сизим во служитіс индийскӧй правительстволы, вӧчліс став уджъяссӧ, кутшӧмӧс сӧмын вермӧ вӧчны слӧн, а кыйлісны сійӧс, кор сылы тыри кызь арӧс; сідз кӧ, ӧні сылы вӧлі сизимдас гӧгӧр, — слӧнлӧн тайӧ верстьӧ арлыд.
Сійӧ помнитӧ, кыдзи сылы кышалісны плеш вылас ыджыд кучик щит да тшӧктісны кыскыны пушка, коді вӧлі сибдӧма няйтӧ, а тайӧ вӧлі 1842 вося Афганскӧй войнаӧдз, сэки сійӧ эз на вӧв тыр вына.
Сылӧн мамыс, Радха Пияри, — Радха Милая, — кодӧс кыйлісны сыкӧд тшӧтш, шуліс сылы, нӧшта сы водзвылын на, кор сылӧн усисны ичӧтик молочнӧй бивеньясыс, мый слӧнъяс, кор повзьӧны, непременнӧ сюрӧны бедаӧ.
Тайӧ кывъяслысь веськыдлунсӧ Кала-Наг лючки гӧгӧрвоис первойысяс жӧ, кор, граната разрывысь повзьӧм вӧсна сійӧ горӧдӧмӧн чепӧсйис бӧрвыв: сійӧ сэк зурасис дзонь ружьё чукӧр вылӧ, и штыкъяс сутшкисны сылы самӧй нежнӧй местаясас.
Тадзикӧн, кызь арӧсӧдз вотӧдз на, сійӧ дугдіс повны, и сы понда сійӧс пондісны радейтны ёнджыка став слӧнъяс дорысь, кодъяс служитлісны индийскӧй правительстволы, и зэв бура сійӧс дӧзьӧритісны.
Сійӧ новлӧдліс ас вылас палаткаяс — палаткаяслӧн груз вӧвлі дас кык сюрс фунт сьӧкта — Войвыв Индияті поход дырйи; сійӧс лэптылісны корабль вылӧ парӧвӧй кранӧн, нуисны уна лун ва кузя да скалаяса бокӧвӧй странаын, Индиясянь зэв ылын, тшӧктылісны кыскавны мышку вылас мортира; сэні сійӧ аддзис император Феодорӧс, коді куйлӧ вӧлі кулӧмӧн Магдалын, и бӧр воис гортас бара жӧ пароход вылын; салдатъяс сёрни серти сійӧ вӧлі достойнӧй новлыны абиссинскӧй войналысь медаль.
Та бӧрын дас во мысти сійӧ аддзыліс, кыдзи сылӧн вокъясыс — слӧнъяс — кулалісны кӧдзыдысь, эпилепсияысь, тшыгъялӧмысь да солнечнӧй ударысь Али-Месджидын, а сэсся сійӧс мӧдӧдісны кымынкӧ сюрс миля сайӧ Маулмейнӧ кыскавны да тэчны зэв гырысь тикӧвӧй балкаяс вӧр складъяс вылын.
Сэні сійӧ муртса эз ви пӧкӧритчытӧм том слӧнӧс, коді пышъяліс уджысь.
Та бӧрын сійӧс мездісны керъяс кыскалӧмысь да ыстісны Гаро гӧраясӧ тшӧтш кымынкӧ мукӧд дас слӧнъяскӧд, кодъясӧс велӧдӧмаӧсь нин вӧлі вӧралан удж дінӧ, — кыйны дикӧй слӧнъясӧс.
Индийскӧй правительство бура видзӧ слӧнъясӧс.
Эм дзонь департамент, коді тӧдӧ сӧмын ӧти удж, мый кыйсьӧ слӧнъяс бӧрся, кыйӧ найӧс, велӧдӧ да ысталӧ быдлаӧ страна пасьтаыс — быдлаӧ, кӧні найӧ колӧны удж вылӧ.
Кала-Наг вӧлі тушанас кок лапаяссяньыс да пельпомъясӧдзыс босьтӧмӧн дас фут* саяс, сылысь бивень йывъяссӧ пилитісны, сӧмын колисны дінсӧ вит фут кузяӧ и помъяссӧ налысь дорисны ыргӧн пластинкаясӧн, медым найӧ эз потласьны; но сійӧ кужис пользуйтчыны тайӧ бивень колясъяснас бурджыка ёсь бивеньяса любӧй велӧдтӧм слӧн дорысь.
Гӧраясын разалӧм слӧнъяс бӧрся уна вежонъясӧн дыр вӧтлысьӧм бӧрын, кор татшӧм нелямын либӧ ветымын чудовищесӧ йӧртлісны медбӧръя загонӧ, кӧртавлӧм керъясысь вӧчӧм ыджыд ӧдзӧс зымгысиг дырйи усьліс найӧ бӧрвылын, начальство приказ серти Кала-Наг пырліс тайӧ югъялан да трубитысь адас (унджыкысьсӧ тайӧ уджыс мунліс войын, кор факелъяслӧн невернӧй югӧръясыс оз сетны лючки определяйтны расстояние) да стадаысь медыджыдсӧ да медся дикӧй бивненосецӧс бӧрйӧм бӧрын, кучкавліс да тойлавліс сійӧс, кытчӧдз сійӧ оз раммыв.
А йӧзыс тайӧ кадас мукӧд слӧнъяс мышку вылын пукалӧмӧн дзугӧны канатъясӧн да кӧртавлӧны ичӧтджык тушаа пленникъясӧс.
Тышкасян искусствоын эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый эськӧ эз вӧв тӧдса Кала-Наглы, пӧрысь, мудрӧй Сьӧд Змейлы.
Эз ӧд этшаысь сійӧ ас кадӧ вотлывлы сы вылӧ нападайтысь ранитчӧм тигрӧс.
Небыд хоботсӧ видзӧм могысь сійӧ гартыштліс хоботсӧ да чеччыштысь зверӧс лэбиг мозыс сынӧдас на кучкывліс юрнас бокӧ вештӧмӧн, чарлаӧн ӧвтыштӧм моз кучкывліс — тайӧ приёмсӧ сійӧ думайтліс ачыс, — а сэсся, тигрӧс кок йывсьыс уськӧдӧм бӧрын, личкывліс зэв ыджыд пидзӧснас.
Сійӧ горзіг тырйи кувлі, вомсӧ паськӧдӧмӧн, и му вылӧ кольлі зверлӧн визя тушаыс, кодӧс Кала-Наг кыскывліс сэсся бӧжӧдыс.
— Да, — шулывліс Ыджыд Тумай, сылӧн погонщикыс, Сьӧд Тумайлӧн пи, коді нуӧдліс Кала-Нагӧс Абиссинияӧ, внук Слоновӧй Тумайлӧн, коді аддзыліс, кыдз кыйлісны Кала-Нагӧс, — Сьӧд Змей некодысь оз пов, меысь кындзи.
Сійӧ аддзыліс нин, кыдзи миян рӧдлӧн куим поколение вердлісны сійӧс да дӧзьӧритлісны сійӧс и аддзас миян рӧдлысь нёльӧд поколение.
— Сійӧ и меысь полӧ, — шуліс сӧмын ӧти тряпичӧн вевттьысьӧм Ичӧтик Тумай, аслас став нёль фута тушанас нюжӧдчӧмӧн.
Ыджыд Тумай ыджыд пилы вӧлі дас арӧс и, обычай серти, сійӧ бӧрынас должен вӧлі вежны батьсӧ Кала-Наг сьылі вылын ветлӧмын да сьӧкыд кӧрт анкусӧн вӧдитчӧмын (бедь, кодӧн вӧтлӧны слӧнъясӧс), коді вӧлі отшлифуйтчӧма нин Ичӧт Тумай бать, пӧль да прадед киясӧн.
Сійӧ тӧдіс, мый йылысь сёрнитны: сійӧ ӧд чужис Кала-Наг вуджӧрын, ворсіс сійӧ хобот помӧн кокӧн ветлытӧдз, нуӧдлывліс слӧнӧс юктавны, кор велаліс кокӧн ветлӧдлыны, и Кала-Наг сідз жӧ эз мӧвпыштлы, медым не кывзыны, кор детинка ёсь гӧлӧсӧн сетавліс сылы приказаниеяс, кыдзи эз мӧвпыштлы сійӧс вины сійӧ луннас, кор Ыджыд Тумай вайӧдліс зэв ичӧтик пемыд кучика кагаӧс Кала-Наг бивеньяс дінӧ да прикажитіс чолӧмавны будущӧй кӧзяинсӧ.
— Да, — шуліс Ичӧтик Тумай, — сійӧ полӧ меысь.
— И детинка ньӧжйӧн кайлывліс Кала-Наг вылӧ, нимтывліс сійӧс кыз пӧрысь порсьӧн да тшӧктывліс лэптавны кокъяссӧ ӧти-мӧд бӧрся.
— Ва! — шуліс Ичӧтик Тумай.
— Тэ ыджыд слӧн.
— И, гӧна юрнас довйӧдліг дырйи детинка шулывліс батьӧлысь кывъяссӧ: — Медым кӧть правительство и мынтысьӧ слӧнъясысь, но век жӧ найӧ принадлежитӧны миянлы, махаутъяслы*. Кор тэ, Кала-Наг, пӧрысьман, локтас кутшӧмкӧ раджа* да ньӧбас тэнӧ правительстволысь тэнад туша да поведение пондаыд, а сэні тэныд керны лоӧ нинӧм, — сӧмын кутан новлыны исергаяс пельясад, зарни хауда* мышку вылад, зарниӧн вевттьӧм гӧрд попона, да княжескӧй шествиеясын ветлӧдлыны юрнуӧдысьӧн.
Сэки ме кута пукавны тэнад мышку вылын, о Кала-Наг, да киын кутны эзысь анкус, а йӧзыс кутасны котӧртны миян водзвылын зарни бедьясӧн да горзыны: «Сетӧй туйсӧ княжескӧй слӧнлы!»
Вот лоӧ сэк гажыд, Кала-Наг, но оз ло дерт сэтшӧм гажа, кыдзи джунглиясын кыйсигӧн.
— Хм!.. шулывліс ыджыд Тумай.
— Тэ, детина, буйволпи кодь домповодавтӧм.
Вывлань да увлань гӧраясті котралӧмыд абу на медбуртор, мый овлывлӧ миянкӧд правительстволы служитігӧн.
Ме пӧрысьма и ог радейт дикӧй слӧнъясӧс.
Сетӧй меным кирпичысь вӧчӧм слоновӧй дворъяс, кӧні быд слӧнлӧн аслас сулаланін, да гырысь мыръяс, кодъяс дінӧ найӧс позьӧ безопаснӧя кӧртавлыны, да гуляйтӧм вылӧ шыльыд паськыд туйяс, а тайӧ бӧрӧ-водзӧ ветлӧмъясыд да лагерын узьлӧмыд меным оз ков.
Ак, лӧсьыд и вӧлі каунпурса казармаясын: и базар матын, а уджалім сӧмын куим часӧн луннас.
Ичӧтик Тумай казьтыштіс каунпурса слӧнъяс двор йылысь да нинӧм эз шу.
На дорысь сылы лӧсьыдджык вӧлі кажитчӧ походнӧй олӧм; сійӧ ненавидитіс шыльыд, паськыд туйяс, кормӧвӧй заповедникын быдлунъя йирӧдчӧм, да кузя весьолан часъяс, кор колӧ вӧлі видзӧдны сӧмын стойлоын ноксьысь Кала-Наг вылӧ.
Но вот мый радейтліс Ичӧтик Тумай: каттьысьны груз кыскан трӧпаясті, кыті мунны вермӧны сӧмын слӧнъяс; лэччыны долинаӧ;
аддзывны ӧти здук кежлӧ дикӧй слӧнъясӧс, кодъяс ветлӧдлӧны ылын, уна миля сайын, повзьӧм кабанъясӧс да павлинъясӧс, кодъяс пышйӧны Кала-Наг кок улысь;
сійӧ радейтіс синтӧ тупкысь шоныд зэръяс, да кор гӧраяссянь да долинаяссянь руалӧ;
радейтліс чудеснӧй руа асывъяс, кор некод оз тӧд, кытчӧ ковмас рыт кежлӧ лӧсьӧдчыны лагерӧн;
радейтліс пыр виччысьӧмӧн да зіля дикӧй слӧнъяс бӧрся вӧтчӧмъяс да безумнӧй сямӧн найӧс вӧтлӧм; радейтліс медбӧръя войся кодь вӧтлысьӧм бӧрын бияссӧ да ноксьӧмсӧ, кор слӧнъяс валитчӧны загонӧ, быттьӧ зэв гырысь изъяс оползеньяс дырйи, и кор найӧ друг гӧгӧрвоасны, мый налы не петны вӧля вылӧ, пондасны нетшкысьны, но найӧс вӧтлӧны горзӧмъясӧн, ӧзъян факелъясӧн да тыртӧм зарада залпъясӧн.
Сэні сюри эськӧ уджыд весиг ичӧтик детинкалы, а Тумай уджаліс куим детинка пыдди.
Сійӧ кватитлывліс факел, ӧвтчис сійӧн да чирзіс мыйвынсьыс.
Но медгажа сылы вӧлі, кор слӧнъясӧс заводитасны вӧтлыны ортсӧ и кхедаыд (площадка, кодӧс потшӧма частоколӧн) лоӧ мыйӧкӧ сы модаа, коді мунӧ мир помасьӧм вылӧ, а йӧзыслы ковмыліс сёрнитны мӧда-мӧдныскӧд знакъясӧн, сы понда, мый найӧ эз кывны ассьыныс гӧлӧссӧ.
Сэки Ичӧтик Тумай кавшасьліс ӧти легысь ӧграда сюръя йылӧ, шондіысь гожъялӧм сьӧд юрсиыс сылӧн лэччыліс пельпомъяс вылас, а ачыс сійӧ факел югӧръяс улын кажитчис кутшӧмкӧ беспи кодьӧн.
Мыйӧн сӧмын шумыс недыр кежлӧ лӧньыштліс, Кала-Нагӧс ышӧдӧм могысь детинкалӧн пель чунӧдан горзӧм шыясыс кывлісны труба шыяс да грымӧдчӧмъяс костын, оръясьысь канатъяс трачкӧдчӧм да кӧрталӧм слӧнъяслӧн равзӧм костын.
«Майл, майл, Кала-Наг!
(Йӧткы, йӧткы, Сьӧд Змей!)
Дант до!
(Зургы сійӧс бивеньнад!)
Самаоӧ, самало!
(Виччысьӧмӧнджык, виччысьӧмӧнджык!)
Маро!
Мар!
(Нӧйт сійӧс!
Нӧйт!)
Арэ, Арэ!
Хай!
Яй!
Кя-а-а!
(Эн зургысь сюръяас)!» равзіс Ичӧтик Тумай.
Кала-Наг да дикӧй слӧнъяс лёкысь тышкасиг тырйи котралісны став кхедаӧдыс, а пӧрысь кыйсьысьяс чышкалісны ньылӧмсӧ да юрнысӧ копыртлісны Ичӧтик Тумайлы, коді радысла пескылясис сюръя йылын.
Сійӧ не сӧмын пескылясис.
Ӧти войын сійӧ чеччыштіс сюръя йывсьыс да, слӧнъяс костӧд вильскӧбтӧмӧн, шыбитіс усьӧм канатлысь помсӧ ӧти загонщиклы, коді старайтчис сюйны пекля чужъясьысь слӧн пилы кокас (слӧн пиянкӧд пыр лоӧ унджык ноксьыны гырысь слӧнъяс дорысь).
Кала-Наг аддзис детинкаӧс, кватитіс сійӧс хоботнас да сетіс сійӧс Ыджыд Тумайлы, а сійӧ кымыныськӧ шлёпнитіс пиыслы да бӧр пуксьӧдіс сійӧс сюръя вылӧ.
Мӧдлун асывнас сійӧ видіс Ичӧтик Тумайӧс да шуис:
— Абу ӧмӧй тэныд тырмымӧн бур кирпичнӧй слоновӧй дворъясын уджавны да палаткаяс кыскавны, ичӧтик негодяй; тэныд оз терпитсьы кыйны слӧнъясӧс аснаукнад?
Вот ӧні тайӧ бӧлванъясыс — кыйсьысьяс, кодъяс меысь этшаджык нажӧвитӧны, — висьталӧмаӧсь ставсӧ Петерсен-сахиблы. *
Ичӧтик Тумай повзис.
Сійӧ этша зэв тӧдліс еджыд йӧз йылысь, но Петерсен-сахиб вӧлі сы чайтӧм серти вывті ыджыд вына еджыд мортӧн свет вылас.
Сійӧ юрнуӧдліс став вӧралан операцияясӧн, сійӧ кыйліс став слӧнъяссӧ индийскӧй правительстволы да став ловъя йӧз дорысь тӧдіс слӧнъяс йылысь унджык.
— Мый... мый лоас? — юаліс Ичӧтик Тумай.
— Лоас!
Лоас самӧй омӧльтор, мый вермас, лоны.
Петерсен-сахиб йӧй.
Абу кӧ йӧй, мыйла эськӧ сылы кыйны тайӧ дикӧй дьявӧлъяссӧ?
Сійӧ нӧшта тшӧктас тэныд лоны слӧнъясӧс кыйысьӧн, и тэ пондан узьлыны кӧн-сюрӧ лихорадкаӧн заразитчӧм тайӧ джунглиясас, а медбӧрын тэнӧ кувтӧдзыд таляласны кхедаын.
Шуда на колян, тайӧ глупӧй проделкаыд кӧ тэнад кольӧ благополучнӧя.
Локтан недельын кыйсьӧмлы пом, и миянӧс, равнинаса олысьясӧс, мӧдӧдасны бӧр миян оланінъясӧ.
Сэки ми мӧдӧдчам шыльыд туйясті да вунӧдам тайӧ став кыйсьӧмсӧ.
Но, пиӧй, ме скӧрала тэ вылӧ сыысь, мый тэ сюйсян сэтшӧм уджӧ, кодӧн занимайтчыны колӧ сӧмын тайӧ няйтӧсь ассамскӧй вӧрса олысьяслы.
Кала-Наг некодлысь оз кывзы, менсьым кындзи, и меным быть лоӧ пыр сыкӧд тшӧтш пырны кхедаӧ, но сійӧ боевӧй слӧн, а абу кутшӧмкӧ слӧнъясӧс кӧртавлыны отсасьысь слӧн.
Сы вӧсна ме спокойнӧя пукала сы вылын, кыдзи и следуйтӧ махаутлы, а не прӧстӧй кыйсьысьлы, а махаутлы, сэтшӧм мортлы, коді отставкаӧ петӧм бӧрын пондас получайтны пенсия.
Неужели Слоновӧй Тумай рӧдса морт лоас талялӧма слӧн кокъясӧн кхедаса няйт пытшкын?
Лёк, туйтӧм детинка!
Недостойнӧй пи!
Мун, мыськы Кала-Нагӧс, видлы сылысь пельяссӧ да кималаснад видлав, эз-ӧ пырны сылы кокъясас колючка-турунъяс, он кӧ, Петерсен-сахиб непременнӧ кыяс тэнӧ да вӧчас дикӧй кыйсьысьӧн — слӧн трӧпаяс туялысьӧн, вӧрса ошкӧн...
Ва!
Яндысь!..
Мун!
Ичӧтик Тумай муніс кывшутӧг, но Кала-Наглысь кокъяссӧ видлалігӧн висьталіс сылы аслас став шогъяс йылысь.
— Нинӧм, — шуаліс Ичӧтик Тумай, Кала-Наглысь ыджыд веськыд пель дорсӧ пешкыльтлӧмӧн, — Петерсен-сахиблы висьталісны, кыдзи менӧ шуӧны, но гашкӧ... гашкӧ... гашкӧ... коді тӧдас?
Хай!
Вот ме и перйи ыджыд колючка!
Сэсся кымынкӧ лун муніс сы вылӧ, медым чукӧртны став слӧнъясӧс ӧти стадаӧ да новлӧдлыны неважӧн кыйӧм дикӧй слӧнъясӧс кык велӧдӧм слӧн костын (тайӧ вӧчсьывліс сы могысь, медым бӧр мунігӧн, равнина вылӧ лэччигӧн, накӧд этшаджык лоӧ ноксьӧмыс) да лыддьыны шебрасъяс, гезъяс да мукӧдторъяс, кодъяс оръясисны либӧ вошлісны вӧрын.
Петерсен-сахиб воис аслас тӧлка энь слӧн Падмини вылын; бӧръя каднас сійӧ рӧштшӧт вӧчаліс гӧраын мукӧд лагеръясса кыйсьысьяскӧд, сы вӧсна мый кыйсян сезон вӧлі помасьӧ нин, и тані ӧні сідз жӧ писар-туземец пукаліс пызан сайын пу улын да сеталіс жалӧвание погонщикъяслы.
Деньга босьтӧм бӧрын, быд морт бӧр мунліс аслас слӧн дінӧ да сувтліс радӧ, лӧсьӧдчис вӧрзьӧдчыны туйӧ.
Кыйсьысьяс, загонщикъяс — йӧз, кодъяс вогӧгӧр занимайтчисны слӧнъяс вылӧ кыйсьӧмӧн да во чӧжӧн джунглиясын овлісны, — пукалісны ӧні слӧнъяс вылын, кодъяс составляйтісны Петерсен-сахиблысь кадрӧвӧй отряд, либӧ сулалісны пуяс дінӧ мыджсьӧмӧн, сулалісны да ружьеяссӧ кианыс кутісны; найӧ шмонитісны мунысь погонщикъяс вылӧ да сералісны, кор неважӧн кыйӧм слӧнъяс петлісны стройысь да пышйывлісны.
Ыджыд Тумай матыстчис писар дінӧ ӧтлаын Ичӧтик Тумайкӧд, коді кутсис батьыс мышку сайын, и Мачуа-Апа, главнӧй коктуй корсьысь, джын гӧлӧсӧн шуис аслас ёртлы:
— Вот мастер слӧнъясыдкӧд вӧдитчыны.
Жаль мӧдӧдны тайӧ том вӧрса петуксӧ равнина вылӧ, кӧні сійӧ дзикӧдз рӧмсӧ вежас.
Колӧ шуны, мый Петерсен-сахиб зэв бура вӧлі кылӧ, кыдзи следуйтӧ кывны сэтшӧм мортлы, кодлы колӧ кывны став животнӧйяс пӧвсысь мед шумиттӧм существоӧс — дикӧй слӧнӧс.
Падмини мышку вылын став туша кузьтанас нюжӧдчӧмӧн сійӧ бергӧдчис да шуис:
— Мый сэні сэтшӧмыс?
Ме эг тӧдлы, мый равнинаса погонщикъяс пӧвсын сюрӧ кӧть ӧти морт, коді кужис эськӧ кӧртавны гезйӧн кӧть кулӧм слӧнӧс.
— Тайӧ абу верстьӧ морт, а детинка.
Сійӧ пырис кхедаӧ бӧръя вӧтлысигӧн да шыбытіс Бармаолы — со эсійӧ мортыслы — гез, кор сійӧ старайтчис вӧтлыны мам дінсьыс со эсійӧ пятнаӧсь сера пельпомъяса слӧнписӧ.
Мачуа-Апа индіс чуньнас Ичӧтик Тумай вылӧ, и Петерсен-сахиб видзӧдліс сы вылӧ, а Ичӧтик Тумай копыртчыліс муӧдзыс.
— Тайӧ шыбытіс гез?
Да сійӧ потшӧсса майӧг помысь ичӧтджык да?
Кыдзи тэнӧ шуӧны, детинка?
— шуис Петерсен-сахиб.
Ичӧтик Тумай сэтшӧма повзис, мый кыв эз вермы шуны.
Но Кала-Наг сулаліс сы мышкын, и, кор Тумай вӧчис сылы кинас знак, слӧн сійӧс кватитіс хоботнас да вайӧдіс Падмини плеш дінӧ, и детинка лои веськыда Петерсен-сахиб водзын.
Сэки Ичӧтик Тумай тупкис чужӧмсӧ кияснас: ӧд сійӧ вӧлі кага на, и быд раз на, кор делӧыс мунӧ вӧлі оз слӧнъяс йылысь, сэк сійӧ вӧлі полысь, кыдзи быд кага.
— Охо!
— шуыштіс Петерсен-сахиб да нюмъёвтіс усъяс увсяньыс, — а мыйла тэ велӧдін слӧнтӧ вот тайӧ штукаас?
Эн-ӧ сы могысь, медым тэныд кокньыджык вӧлі кыскавны веж кукурузаяс керка вевтъяс вылысь, кор шепъяссӧ разӧдӧны сэтчӧ косьтыны?
— Не веж кукурузаяс, Гӧльясӧс Дорйысь, а дыняяс кыскалӧм могысь, — шуис Ичӧтик Тумай, и гӧгӧр пукалысь став йӧзыс гораа серӧктісны.
Пӧшти ставныс найӧ ичӧт дырйиныс велӧдлісны ассьыныс слӧнъяссӧ лэптыны найӧс хобот вылын.
Ичӧтик Тумай ӧшаліс сынӧдын кӧкъямыс фут дорысь вылынджык мусяньыс, но сылы зэв окота вӧлі пырны муас кӧкъямыс фут пыдлаӧ.
— Сахиб, тайӧ Тумай, менам пи, — шуис Ыджыд Тумай синкымъяссӧ зумыштӧмӧн.
— Сійӧ зэв омӧль детинка, сійӧ, тӧдӧмысь, помалас сійӧн, мый веськалӧ тюрьмаӧ, сахиб.
— Ме ог надейтчы, — шуис Петерсен-сахиб.
— Татшӧм детинка, коді татшӧм арлыдын эз повзьы пырны слӧнъясӧн тырӧм кхедаӧ, оз веськав тюрьмаӧ.
Смотри, ичӧтик детинка, со тэныд нёль ана* чӧскыдтор ньӧбӧм вылӧ; тайӧ сыысь, мый шапкакодь пушкыр юрсияс улад тэнад пельпомъяс вылын повтӧм юр.
Кад воас да гашкӧ сідз жӧ лоан кыйсьысьӧн.
— Ыджыд Тумай зумыштчис воддза дорсьыс ёнджыка.
— Но помнит, мый челядьлы оз позь ворсны кхедаын, — водзӧ содтіс Петерсен-сахиб.
— Неужели ме некор сэсся ог пырав сэтчӧ, сахиб?
— пыдысянь лолыштӧмӧн юаліс Ичӧтик Тумай.
— Пыран сэк, — нюммуні Петерсен-сахиб, — кор аддзылан, кыдзи йӧктӧны слӧнъяс.
Сэк лоӧ самӧй подходящӧй кад.
Кор аддзылан, кыдзи йӧктӧны слӧнъяс, лок ме дінӧ, и ме тэныд сэк разрешита пырны став кхедаӧ.
Друг бара кывсис гӧгӧр чорыда сералӧм, сы вӧсна, мый тайӧ кывъясыс кыйсьысьяс пӧвсын вӧлі быдӧнлы тӧдса шмонитан кывъясӧн и шулывлісны сійӧс, кор кӧсйисны шуны, мый «некор тайӧ оз ло».
Вӧръяс пытшкысь аддзывлӧны зэв ыджыд шыльыд кушинъяс, найӧс шуӧны слӧнъяс бальнӧй залаясӧн, но аддзывлӧны найӧс зэв гежӧдіника, и ниӧтик морт эз на аддзывлы, кыдзи йӧктӧны слӧнъяс.
Кор кутшӧмкӧ погонщик кутас ошйысьны аслас пельклунӧн да смеллунӧн, мукӧд погонщикъяс шуасны сылы: «Тэ нӧшта, пӧжалуй, висьталан, мый аддзылін, кыдзи йӧктӧны слӧнъяс?»
Кала-Наг лэдзис му вылӧ Ичӧтик Тумайӧс.
Сійӧ бара муӧдз копыртчылӧм бӧрын муніс батьыскӧд тшӧтш, а нёль ана эзысь деньгасӧ сетіс мамыслы, коді видзис сылысь ичӧтик воксӧ.
Сэсся найӧ ставныс пуксисны Кала-Наг мышку вылӧ и, урзіг да чирзіг тырті, мӧда-мӧд бӧрся слӧнъяс мӧдӧдчисны гӧраса трӧпа кузя увлань, равнинаяслань.
Мунӧмыс вӧлі зэв неспокойнӧй выль слӧнъяс вӧсна, кодъяс пыксисны быд ю келанінын, найӧс ковмыліс либӧ малавны либӧ кучкавны быд кык минута бӧрын.
Ыджыд Тумай лёкысь тувкӧдіс анкусӧн Кала-Нагӧс сы понда, мый вӧлі скӧр, но Ичӧтик Тумай вӧлі сэтшӧм долыд, мый сёрнитнысӧ эз вермы.
Петерсен-сахиб приметитіс сійӧс, сетіс сылы деньга, детинка чувствуйтіс сідз жӧ, кыдз чувствуйтӧ радӧвӧй салдат, кор сійӧс корас ас дінас да ошкас главнокомандующӧй.
— Мый кӧсйис висьтавны Петерсен-сахиб, кор сійӧ висьталіс меным слӧнъяс йӧктӧм йылысь?
— ньӧжйӧник юаліс сійӧ мамыслысь.
Ыджыд Тумай кывліс сылысь кывъяссӧ да кутіс ропкакывны:
— Мый тэ некор он ло тайӧяс кодь коктуй корсьысь буйволӧн.
Вот мый сійӧ кӧсйис висьтавны.
Эй ті, водзвывсаяс, мый тайӧ потшис туйсӧ?
Ӧтик погонщик-ассамец, коді вӧлі водзын, кык либӧ куим слӧн сайын, бергӧдчис да скӧрысь горӧдіс:
— Вайӧдлы Кала-Нагтӧ, мед сійӧ лупитыштас со этійӧс, менсьым слӧнписӧ да велӧдас асьсӧ бурджыка кутны.
Мыйла сӧмын Петерсен-сахиб ыстіс менӧ колльӧдны тіянӧс, рис муяс вывса осёлъясӧс?
Вайӧд, Тумай, ассьыд животнӧйтӧ боксяньыс да тшӧкты сылы кучкыны бивеньнас менам слӧнлы.
Клянитча гӧравывса став енъясӧн, тайӧ выль слӧнъясыс кутшӧмкӧ йӧйӧсь, а абу кӧ йӧйӧсь, сідзкӧ найӧ кылӧны дуксӧ асланыс джунглиса ёртъясыслысь.
Кала-Наг зургис выль слӧнлы ордлыяс улас сідзи, мый слӧнлы муртса лолыс сюри, а Ыджыд Тумай шуис:
— Бӧръя кыйсигӧн ми весалім гӧраяссӧ дикӧй слӧнъясысь.
Став делӧыс сыын, мый тэ омӧля веськӧдлан.
Неужели меным пыр лоӧ лӧсьӧдны пӧрадок став караванас?
— Кывзы тэ сылысь!
— горӧдіс мӧд погонщик.
— Ми пӧ весалім гӧраяс!
Хо-хо-хо!
Зэв нин ті, равнинаса олысьяс, тӧлкаӧсь.
Быдсӧнлы, сёй юра дуракъяс кындзи, коді некор эз аддзывлы джунглиӧ, тӧдса, мый и найӧ гӧгӧрвоӧны, мый ӧні кыйсьӧм помасис.
Сы вӧсна тайӧ войнас пӧ дикӧй слӧнъяс пондасны...
Но мыйла меным некутшӧм тӧлктӧг видзны юса черепахалы вылӧ ассьым тӧдӧмлунӧс да кывъясӧс?
— А мый найӧ кутасны керны? — горӧдіс Ичӧтик Тумай.
— Охе, дзолюк!
Тэ тані?
Но ладнӧ, тэныд ме висьтала сы вӧсна, мый тэнад юрыд бура гӧгӧрвоӧ.
Найӧ кутасны йӧктыны, а тэнад батьлы, коді «весаліс став гӧраяссӧ став слӧнъясысь» бурджык эськӧ вӧлі тайӧ войнас кӧртавны ассьыс приколъяссӧ кыкпӧвса чепъясӧн.
— Мый тэ сӧран? — шуис Ыджыд Тумай.
— Дзонь нелямын во чӧж ми, бать и ме, ветлывлім слӧнъяс бӧрся, но нэм чӧж эг кывлывлӧй слӧнъяс йӧктӧм йылысь тайӧ сӧрӧмсӧ.
— Да, но хижинаын олысь равнинаса морт тӧдӧ сӧмын аслас хижинаыслысь нёль стенсӧ.
Но мый нӧ, пӧрччы талун рытын аслад слӧнъяслысь чепъяссӧ и тэ аддзан, мый лоас.
А сёрнитны кӧ нин сійӧ йӧктӧмъяс йылысь, ме аддзылі сэтшӧм места, кӧні... бап-ре-бап!..* Кымын кӧдж нӧ Дихант юыслӧн?
Бара нин колӧ кевны, миянлы ковмас вуджӧдны слӧн пиянӧс вартчӧмӧн.
Сулалӧй рама, эй ті сэні, бӧрвывсаяс!
Тадзикӧн, больгиг, вензиг да юясын больскӧдчиг тырйи, погонщикъяс вӧчисны медводдза переход лагерӧдз, кӧні колӧ вӧлі примитны выль слӧнъясӧс; но терпеньесӧ найӧ воштісны сэтчӧ вотӧдз ёна водзджык на.
Сэні слӧнъясӧс кӧрталісны чепъясӧн бӧр кокъястіыс загонса ыджыд мыръяс бердӧ, выль слӧнъясӧс нӧшта кӧрталісны канатъясӧн, сетісны налы кӧрым; и вот, шонді лэччан кадӧ гӧравывса погонщикъяс мӧдӧдчисны бӧр Петерсен-сахиб дінӧ да сӧветуйтісны равнинаса погонщикъяслы лоны торъя нин сюсьӧн слӧнъяскӧд тайӧ войнас да сералісны, кор найӧ юавлісны мыйла тайӧ колӧ.
Ичӧтик Тумай вердыштіс Кала-Нагӧс ужинӧн да, кор воис рыт, муніс зэв рад пырысь шӧйтны лагерь кузя, там-там корсьны.
Кор индеец-челядьлӧн сьӧлӧмыс тырӧма радлунӧн, сійӧ оз котрав да тӧлктӧг оз шумит.
Сійӧ пукалӧ да радлӧ ӧтнасӧн.
А ӧд Ичӧтик Тумайкӧд сёрнитіс Петерсен-сахиб!
Сійӧ кӧ эськӧ эз аддзы сійӧс, мый корсис, ме чайта, сійӧ эськӧ шӧри потіс.
Но лагерын конфетъясӧн вузасьысь сетіс сылы ичӧтик там-там — барабан, кытчӧ кучкалӧны кипыдӧсӧн, — и, кор заводитісны ӧзъявны кодзувъяс, детинка пуксис коксӧ кресталӧмӧн Кала-Наг водзӧ, пуктіс пидзӧс вылас там-тамсӧ, да пыр кучкаліс, и кучкаліс, и кучкаліс барабанӧ; кымын ёнджыка сійӧ мӧвпаліс ыджыд честь йылысь, коді уси сы вылӧ тайӧ луннас, сымын ёнджыка кучкаліс барабанӧ, пукаліс дзик ӧтнасӧн слӧн кӧрым чукӧр вылын.
Тайӧ музыкаас эз вӧвны мелодия ни кывъяс, но барабан шыяс вылӧ детинка вӧлі вывті рад.
Выль слӧнъяс зэлӧдлісны канатъяс, чирзісны да кадысь-кадӧ трубитісны.
Ичӧтик Тумай кыліс кыдзи мамыс лагерса хижинаын качайтӧ сылысь ичӧт воксӧ да сьылӧ сылы зэв важся сьыланкыв ыджыд ен Шива йылысь, коді коркӧ индылӧма став животнӧйяслы, кодлы мый сёйны.
Тайӧ вӧлі зэв ӧдйӧ унмовськӧдан байӧдчан сьыланкыв, медводдза строфаыс вӧлі сылӧн татшӧм:
Бур кӧдзысь Шива, коді тшӧктіс тӧвъяслы пӧльтны,
Пукавліс аслас порог вылын важӧн-важӧн, важ кадын.
Сійӧ быдсӧнлы сетіс сёян торйысь, уджысь да тӧждысьӧмысь юкӧн,
Престол вылын пукалысь корольсянь, ӧграда ӧдзӧс дорса корысьӧдз.
Ставсӧ сійӧ лӧсьӧдіс Шива, миянӧс видзысь,
Махадео!
Махадео!
— лӧсьӧдіс ставсӧ:
Верблюдъяслы терновник, буйволъяслы камыш,
Унзільмӧм пилы — менсьым морӧсӧс, дона дзӧлюкӧй!
Ичӧтик Тумай рад пырысь таркӧдіс быд стих бӧрын «танк-а-танк», но регыд сэсся сылӧн пондіс унмыс локны, и сійӧ нюжӧдчис турун вылӧ Кала-Нагкӧд орччӧн.
Медбӧрын, и слӧнъяс заводитісны асногныс водны ӧти-мӧд бӧрся, а Кала-Наг ӧтнасӧн коли сулавны слӧнъяс рад веськыдладор помын; сійӧ ньӧжйӧникӧн лайкъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзысис войся тӧв шыясас, коді ньӧжйӧникӧн ӧвтыштіс гӧраяс костын.
Сынӧдыс вӧлі тыр войся шыясӧн, и ставныс найӧ ӧтлаасисны ӧти ыджыд чӧвлунӧ: бамбукӧвӧй стволлӧн мӧд стволӧ тотшкӧдчӧм, кутшӧмкӧ ловъя существояслӧн вӧрдіын шарӧдчӧм, садьмысь лэбачьяслӧн гыжъясьӧм да горзӧм (миян чайтӧм дорысь лэбачьяс войын садьмылӧны тшӧкыдджыка) да кӧнкӧ ылын водопадлӧн шумитӧм.
Ичӧтик Тумай узьыштіс недыр, а кор сійӧ садьмис, тӧлысьыс нин югзьӧ вӧлі зэв югыда;
Кала-Наг нӧшта век на сулаліс пельяссӧ чошкӧдӧмӧн.
Ичӧтик Тумай турунӧн шарӧдчиг тырйи бергӧдчис, сійӧ видзӧдіс слӧн ыджыд мыш вывса гуранъяс вылӧ, слӧнлӧн тушаыс сайӧдіс джын кодзувсӧ енэж вывсьыс, и сэк буретш кыліс войся шынитӧвсӧ орӧдан ылыс шы дикӧй слӧнлӧн; «хут-тут».
Загонын став слӧнъясыс звирк чеччисны, быттьӧ на кузя залпӧн лыйисны, налӧн ропкӧмыс садьмӧдіс и узьысь махаутъясӧс, кодъяс петісны ортсӧ ыджыд пу мӧлӧтъясӧн, пырисны ӧграда пытшкӧ да кутісны лӧсьӧдны пӧрядок — сэні зэлӧдыштасны канат, тані кӧрталасны гӧрӧд, — кытчӧдз бӧр ставыс эз лӧнь.
Выль слӧнъяс пӧвсысь ӧтик муртса эз нетшышт ассьыс домӧд столбсӧ; сэк Ыджыд Тумай пӧрччис Кала-Наг кокысь чепсӧ да кӧрталіс сійӧн выль слӧнлысь водз коксӧ бӧр кок дінас, а Кала-Наглысь коксӧ гартіс турунысь вӧчӧм гез пекляӧн да тшӧктіс сылы помнитны, мый сійӧс ёна кӧрталӧма.
Ыджыд Тумай тӧдіс, мый сылӧн батьыс дай пӧльыс вӧчлывлісны тадзи унаысь.
Мукӧд дырся моз, Кала-Наг эз шыась тайӧ приказ вылас, эз понды ропкыны — эз понды ва булькайтӧм моз шумитны.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, юрсӧ лэптӧмӧн, веер моз пельяссӧ лэдзӧмӧн, да видзӧдіс тӧлысь югӧръясӧн киськалӧм пространство вомӧн Гаро гӧраса гырысь чукыръяс вылӧ.
— Видзӧдлыв сы бӧрся, кутас кӧ беспокоитчыны войнас, — шуис Ыджыд Тумай Ичӧтик Тумайлы, а ачыс муніс хижинаӧ да унмовсис.
Ичӧтик Тумай сідз жӧ муртса эз унмовсь, но друг кыліс, мый кокосовӧй гез тратшкысьӧмӧн орис, и Кала-Наг петіс загонысь сэтшӧм ньӧжйӧн да шумтӧг, кыдзи петӧ долина устьеысь кымӧр.
Ичӧтик Тумай кӧмтӧг тапиктіс тӧлысьӧн югзьӧдӧм туй вывті сы бӧрся да сибдӧм гӧлӧсӧн горзіс:
— Кала-Наг!
Кала-Наг!
Босьт менӧ сьӧрсьыд, о Кала-Наг!
Шы сетлытӧг слӧн бергӧдчис, воськовтіс куим воськов бӧрвыв тӧлысь югӧръясӧн киськалӧм детинка дінӧ, лэдзис хоботсӧ, лэптіс детинкаӧс аслас сьылі вылӧ, и эз на пӧшти удит Ичӧтик Тумай веськӧдны ассьыс пидзӧсъяссӧ, кыдзи исковтіс вӧрӧ.
Взрыв лоӧм моз друг лыбліны загонъясын трубитӧм шыяс, сэсся ставыс лӧнис, и Кала-Наг вӧрзис.
Кадысь-кадӧ джуджыда быдмысь турунъяс кышакылӧмӧн нюлісны сылысь бокъяссӧ, кыдзи гыяс нюлӧны корабльлысь бокъяссӧ, мукӧд дырйи дикӧй гормӧг кустъяс чашйисны сылысь мышкусӧ либӧ тратшмунлі бамбук сы пельпомӧ инмӧмысь; и унджыкысьсӧ сійӧ муніс дзик шытӧг, писькӧдчис Гароса пемыд вӧръясті, быттьӧ тшын кымӧр пыр.
Сійӧ кайис гӧра вылӧ, но Ичӧтик Тумай эз вермы гӧгӧрвоны, кодарӧ сійӧ мунӧ, кӧть и видзӧдіс кодзувъяс вылӧ, кодъяс югъялісны пуяс костӧд.
Кала-Наг воис перевал мыш вылӧ, сувтіс минута кежлӧ, и Ичӧтик Тумай улысь аддзис уна миля кузя пространствоысь пу йывъяс, кодъяс тӧлысь югӧр улын кажитчисны пятна сераӧсь да гӧна кодьӧсь, и котлованысь, ю весьтысь, лӧзоват-еджыд ру.
Тумай копыртчыштіс водзлань, видзӧдліс да кыліс, мый вӧрыс оз узь, — оз узь, а тыр олӧмӧн олӧ да пуӧ ловъя существоясӧн.
Фруктъяс сёйысь руд ыджыд бордъя шыр лэбыштіс сы пель дінті, дикообразлӧн емъясыс шарӧдчисны вӧрын, и детинка кыліс, кыдзи пемыдас пу стволъяс костын кабан парсалӧ уль шоныд мусӧ да парсасигас рукӧстлӧ.
Сэсся пуяс ӧтлаасисны бӧр сы юр весьтын, и Кала-Наг заводитіс лэччыны долинаӧ, — ӧні эз нин ньӧжйӧн, а зэв ӧдйӧ, кыдзи мынӧм пушка исковтӧ крут гӧра бокті.
Гырысь кокъясыс сылӧн тувччалісны ритмичнӧя, быттьӧ поршеньяс, быд воськов вӧлі кӧкъямыс футысь не ичӧтджык, а чукырӧсь кучикыс пидзӧс вылас шаракыліс.
Посньыдик вӧрыс ӧтар-мӧдар бокас тратшкакыліс, быттьӧ потласис парусина; сы пельпомъяс вынӧн нюклясьысь том пуяс кусыньтчылісны шуйгала да веськыдла дорӧ и выльысь веськавлісны да кучкалісны сылы бокъясас, а гырысь дзугсьӧм тугъяс моз кыссян быдмӧгъяс ӧшйылісны сы бивеньяс вылӧ, кор сійӧ пыркӧдіс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сук вӧрын аслыс туйсӧ весалӧм могысь.
Сэк Ичӧтик Тумай топӧдчис ыджыд сьылі бердас, поліс, медым нюкыльтчӧм уввож эз уськӧд сійӧс му вылӧ, и сылы окота лои бӧр бергӧдчыны лагерӧ.
Регыд туруна места вуджис нюрӧ, Кала-Наглӧн кокъясыс вӧйлісны нюрас да болскакылісны, а долина пыдӧсын куйлысь войся руыс ӧвтыштіс кӧдзыдӧн Ичӧтик Тумай вылӧ.
Кывсисны ваын плескайтчӧм шы, кокшыяс, визувтысь валӧн жургӧм, и Кала-Наг пондіс мунны ю сёртасӧд, быд воськов вӧчис кокнас видлыштӧм бӧрын.
Слӧн кокъяс гӧгӧр ва шумитӧм пырыс Ичӧтик Тумай кутіс кывны ваын плескайтчӧм ылыс шыяс да труба шыяс — гораа ропкӧм, скӧра корсйӧдлӧм, — и сы гӧгӧрын руыс ставнас вӧлі тырӧма гыа ва сера вуджӧръясӧн,
— Ай! — шуис джынгӧлӧсӧн да пиньяснас варкӧдчӧмӧн Ичӧтик Тумай.
— Тайӧ войнас слӧнъяс гуляйтӧны.
Сідзкӧ, лоӧ налӧн и йӧктӧм.
Кала-Наг ваӧн сёльӧдчигтыр кайис берег вылӧ, пӧльыштӧмӧн весаліс ассьыс хоботсӧ да бара заводитіс кайны гӧра вылӧ.
Но ӧні сійӧ эз вӧв ӧтнасӧн, и сылы эз ковмы весавны туйсӧ ӧтнаслы.
Туйыс куйліс веськыда сы водзын, сійӧс вӧлі талялӧма квайт фут пасьтаӧ; туй вывса таляссьӧм турунъяс зілисны бӧр справитчыны да веськӧдчыны.
Тыдалӧ, зэв уна слӧн мунӧмаӧсь тайӧ туйӧдыс кымынкӧ минут сайын.
Ичӧтик Тумай бергӧдчис да аддзис, мый сы бӧрвылын локтӧ бивеньяса зэв ыджыд дикӧй слӧн; порсьлӧн кодь зэв ичӧтик синъясыс ӧзйисны, быттьӧ пӧсь шомъяс, сійӧ вӧлі петӧ юысь руӧн шебралӧм берег вылӧ.
Сэки пуяс бара мӧда-мӧд дінӧ топалісны, а слӧнъяс пыр тувччалісны вывлань да увлань, гӧгӧр кылісны трубитӧм шыяс, тратшкӧдчӧм да жугалӧм уввожъяслӧн чегъясьӧмъяс.
Медбӧрын Кала-Наг сувтіс гӧра йылӧ кык пу костӧ.
Найӧ сулалісны эрдаинын, кодӧс гӧгӧрыс вӧлі кытшалӧма пуясӧн; кушиныс вӧлі куим либӧ нёль акр ыджда места;
Ичӧтик Тумай аддзис, мый став тайӧ пространствоас муыс талялӧма да чорыд, быттьӧ кирпич джодж.
Сӧмын кымынкӧ пу быдмисны кушин шӧрас, но кырсьсӧ налысь вӧлі кульӧма, и еджыд пуыс тӧлысь югӧръяс улын лӧсталіс, быттьӧ полируйтӧма.
Кыссьысь быдмӧгъяс ӧшалісны пу вылыс уввожъяс вылын да лианаяслӧн дзоридз чашечкаясыс, ыджыдӧсь, еджыдӧсь, быттьӧ восковӧй жыннянъяс, кодъяс ёна мунӧны вӧлі вьюнокъяс вылӧ — ӧшалісны чорыд унмӧ вӧйтчӧмӧн; но самӧй кушинас эз быдмы, весиг ни ӧти турун — став муыс вӧлі талялӧма.
Тӧлысь югӧръяс улын ставыс тайӧ вӧлі руд кӧрт рӧма, сійӧ местаясыс кындзи, кӧні сулалісны слӧнъяс; налӧн вуджӧръясыс вӧліны чернила кодь сьӧдӧсь.
Ичӧтик Тумай видзӧдіс ловшысӧ дзебӧмӧн, синъясыс кайисны сылӧн плеш вылас, а тайӧ кадын слӧнъяс пыр унджыкӧн да унджыкӧн петалісны пуяс сайсянь эрдаинас.
Ичӧтик Тумай вермис лыддьыны сӧмын дас слӧнӧс да заводитліс выльпӧв да выльпӧв артавны найӧс чуньяс вылас, кытчӧдз десяткаяссӧ эз дзуг да кытчӧдз сылӧн юрыс эз понды бергӧдчыны.
Сійӧ кыліс, кыдзи найӧ кышӧдчисны вӧрдіын, кушин сайын, локтӧны вӧр пыр гӧра йылӧ, но мыйӧн слӧнъяс веськавлісны пу стволъяс кытшӧ, найӧ заводитлісны локны призракъяс моз.
Сэні вӧліны еджыд бивеньяса дикӧй айяс, кодъяслӧн пельясас да сьылі чукыръясас сибдӧмаӧсь вӧлі усьӧм коръяс, ӧрехъяс да увъяс;
сэні вӧліны кыз энь слӧнъяс зэв неспокойнӧй гӧрдовсьӧд пиянъясӧн кодъяслӧн тушаыс вӧлі куим либӧ нёль фут да кодъяс котралісны мам кынӧмъяс увті;
том слӧнъяс, кодъяс гордитчисны асланыс бивеньясӧн, кодъяс неважӧн на заводитісны быдмыны;
вӧліны кос да лысера айтӧм энь-старукаяс, найӧ вӧліны неспокойнӧйӧсь вӧйӧм чужӧмбанаӧсь да кыз кырсь модаа хоботаӧсь;
буйнӧй, дикӧй пӧрысь слӧнъяс, кодъяслӧн вӧліны пельпомъяссяньыс да бокъясӧдзыс зэв ыджыд рана туйяс — важ тышъясысь кольӧм туйяс да косьмӧм няйт шаньгаяс, кодъяс ӧшалісны найӧ пельпомын — нюрын ӧткӧн купайтчӧм туйяс;
вӧлі тані сідз жӧ ӧти слӧн жугалӧм бивеня, да тигр лапаӧн вӧчӧм рубеч туя, коді аслас страшнӧй гыжъяснас гӧрыштӧма сылысь боксӧ.
Найӧ сулалісны воча юрӧн, либӧ ветлӧдлісны бӧрӧ да водзӧ плӧшадка вывті параясӧн, либӧ ӧтикӧн, пӧлнясисны ӧтар-мӧдар бокӧ, дасъясӧн, уна дасъясӧн.
Тумай гӧгӧрвоис, мый кытчӧдз сійӧ кутас рама куйлыны Кала-Наг сьылі вылын, сыкӧд нинӧм сэтшӧмыс оз ло, сы понда, мый весиг бешенӧя кхедаын вӧтлысигӧн да ноксигӧн дикӧй слӧн оз понды кватлавны да кыскавны мортӧс велӧдӧм слӧн сьылі вылысь, а татчӧс слӧнъяс эз думайтны йӧз йылысь тайӧ вояс.
Ӧтчыд найӧ дрӧгмуніны да пельяссӧ чошкӧдісны, кор кылісны кокса кандалъяслысь тиньӧдчӧм, но тайӧ вӧлі Падмини — медрадейтана энь слӧн Петерсен-сахиблӧн; орӧдӧм чептӧн сійӧ ропкигтыр да пошкигтыр кайис гӧра вылӧ.
Тыдалӧ сійӧ жугӧдӧма потшӧссӧ да локтӧма веськыда Петерсен-сахиб лагерысь.
Ичӧтик Тумай аддзис мӧд тӧдтӧм слӧнӧс, кодлӧн вӧліны джуджыд бӧрӧздаяс — канат туйяс мышку вылас да морӧс вылас.
Сійӧ сідз жӧ, тӧдӧмысь, пышйӧма кутшӧмкӧ маті гӧгӧрса лагерысь.
Ӧні вӧрысь эз нин кыв сэсся матысьмысь слӧнъяслӧн шумыс;
Кала-Наг вӧрзис аслас местаысь пуяс костысь, пырис стадаӧ самӧй сукинас, горшнас клоксіг да больӧдчиг тырйи и став слӧнъяс заводитісны сёрнитны ас костаныс асланыс кыв вылын да вӧрны.
Важ мозыс куйлӧмӧн, ичӧтик Тумай видзӧдіс увлань, уна-уна паськыд мышъяс вылӧ, ичӧтик да вӧрысь синъяс вылӧ.
Сійӧ кыліс случайнӧя мӧда-мӧд дінӧ инмыштлӧм бивеньяслысь котшкакылӧм, мӧда-мӧдкӧд гартчысь хоботъяслысь коса шарӧдчӧм, ыджыд бокъяслысь да пельпомъяслысь мӧда-мӧд дінӧ ниртчигӧн, тойласигӧн кышӧдчӧм да ыджыд бӧжъясӧн тшолсйӧдчӧм.
Друг тӧлысьыс пырис кымӧр улӧ, и ичӧтик Тумай лои сап пемыдын; но шумтӧг тойласьӧм, вӧрӧшитчӧм да больӧдчӧм шыяс эз дугдывны.
Ичӧтик Тумай тӧдіс, мый слӧнъяс чукӧртчисны Кала-Наг гӧгӧр да нинӧм и думайтны ӧні сы йылысь, медым тшӧктыны сылы петны стада пытшкысь; сійӧ векыштіс пиньяссӧ да дрӧжжитіс став тушанас.
Кхедаын кӧть факелъяс вӧсна вӧлі югыд, сэні горзісны, но тані детинка пемыдінын вӧлі дзик ӧтнас, и ӧтчыд кодлӧнкӧ хоботыс лыбис да инмӧдчыліс сы пидзӧсӧ.
Но вот слӧнъяс пӧвсысь ӧтик пондіс трубитны, сы бӧрся ставныс горӧдісны да страшнӧя трубитісны вит либӧ дас секунда.
Лысваыс, быттьӧ зэр киссис пуяс вылысь пемыдын тыдавтӧм мышкуяс вылӧ, и сэсся кыліс пӧдӧм шыӧн юрӧстӧм, первойсӧ эз гораа, и Ичӧтик Тумай эз вермы гӧгӧрвоны, кытысь сійӧ босьтчис, но юргӧмыс пыр содіс и содіс, да друг Кала-Наг лэптіс ӧти водз коксӧ, сэсся мӧдсӧ да лэдзис найӧс му вылӧ — ӧтик-кык, ӧтик-кык — зэв мернӧя, кыдзи механическӧй мӧлӧт.
Сэк слӧнъяс пондісны зымӧдны кокъясӧн ставныс ӧттшӧтш и позьӧ вӧлі чайтны, мый тайӧ кучкалӧны бой водзын барабанӧ пещераӧ пыранінын.
Лысваыс пыркаліс пуяс вылысь ставыс, медбӧръя войтӧдз, а зымӧдӧм-юркӧдӧм эз ланьт, муыс вӧрис да тіраліс;
Ичӧтик Тумай тупкис пельяссӧ кияснас, медым не кывны тайӧ ыджыд шумсӧ.
Уна сё коклӧн куш муӧ зымӧдӧм ӧтлаасис ӧти чудовищнӧй шыӧ, код вӧсна детинкалӧн став тушаыс тіраліс.
Ӧтчыд либӧ кыкысь сійӧ чувствуйтіс, мый Кала-Наг да мукӧд слӧнъяс вешйисны кымынкӧ воськов сайӧ водзӧ да зымӧдӧмыс пӧри веж быдмӧгъясӧс лязӧдлан шыясӧ, но минут-мӧд мысти бара кутіс кывны топыд муӧ зымӧдӧм.
Кӧнкӧ матын тратшкӧдчис да дзуртіс пу.
Ичӧтик Тумай нюжӧдіс кисӧ да кималасаліс сылысь кырсьсӧ, но Кала-Наг эз дугдыв зымӧдны кокъяснас да муныштіс водзӧ, и детинка эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм местаын кушинас сійӧ вӧлі.
Слӧнъяс пыр чӧв олісны, сӧмын ӧтчыдысь кык либӧ куим ичӧтик слӧн чирӧстлісны ставӧн ӧттшӧтш.
Сэки детинка кыліс зяткӧм, муӧд кыссьӧмысь шарӧдчӧм, да зымгӧмыс заводитчис выльпӧв.
Ставыс тайӧ кывсис, тӧдӧмысь, час кык кымын, и Ичӧтик Тумайлӧн висис быд нерв; но вот, войся сынӧд дук серти детинка гӧгӧрвоис, мый матын югдан кад.
Петіс кыа да вольсаліс, быттьӧ кельыдвиж вевттьӧдӧн веж гӧраяс весьтӧд, и медводдза шонді югӧръяс петӧмкӧд тшӧтш зымгӧмыс помасис, быттьӧ команда серти.
Эз на нӧшта удит лӧньны звӧныс Ичӧтик Тумай юрын, эз на детинка удит вежны позасӧ, кыдзи слӧнъясыс вошисны, Кала-Наг, Падмини да канат туйяса бокӧвӧй слӧн кындзи, и гӧраяс бокъясын эз нин кыв сэсся некутшӧм шум ни шаркӧдчӧм, код серти позис эськӧ тӧдны, кытчӧ пышйисны животнӧйяс.
Ичӧтик Тумай бара лючки видзӧдліс.
Кушиныс войчӧжнас паськалӧма; кушин шӧрын пуыс сулаліс унджык, но посни вӧрыс да турунъясыс бокъясас вешйӧмаӧсь бӧрвыв.
Ичӧтик Тумай нӧшта ӧтчыдысь сюся видзӧдліс.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сійӧ вӧлі зымӧдчӧм.
Слӧнъяс талялӧмаӧсь выль места — найӧ нырӧмаӧсь мича турунъяссӧ да небыд тростникъяссӧ, пӧртӧмаӧсь найӧс ветекъясӧ, ветекъяссӧ — бонйӧ, бонъяссӧ — вӧсньыдик сиӧдъясӧ, а сиӧдъяссӧ — чорыд муӧ.
— Ва! — шуис Ичӧтик Тумай да синлапъясыс пондісны сылӧн сьӧктаммыны.
— Кала-Наг, менам владыкаӧй, вай матыстчам Падмини дінӧ, мунам сыкӧд Петерсен-сахиб лагерӧ, а то ме уся тэнад сьылі вылысь.
Коймӧд слӧныс видзӧдліс, кыдзи мунісны кык мукӧд слӧныс, корснитіс, бергӧдчис да мӧдӧдчис аслас тропа кузя.
Гашкӧ сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ туземнӧй князь стадаысь, коді оліс ветымын, квайтымын, либӧ сё миля сайын тасянь.
Кык час мысти, кор Петерсен-сахиб пукалӧ вӧлі асъя завтрак сайын, да вой кежлӧ кык чептӧн кӧрталӧм слӧнъяс пондісны трубитны, пельпомӧдзыс няйтсьӧм Падмини да чотысь Кала-Наг воисны лагерӧдз.
Ичӧтик Тумайлӧн чужӧмыс вӧлі руд да омӧльтчӧма, юрсиас вӧліны пу коръяс да кӧтасьӧма лысваӧн; сійӧ кӧсйис чолӧмавны Петерсен-сахибӧс да орӧдіс слабиник гӧлӧсӧн:
— Йӧктӧм... слӧнъяслысь йӧктӧм!
Ме аддзылі слӧнъяслысь йӧктӧм и ме кула!
Кала-Наг пуксис, и детинка исковтіс сы сьылі вылысь да уси садьтӧгыс.
Но индийскӧй челядьлӧн нервъяс крепыдӧсь.
Кык час мысти Ичӧтик Тумай куйліс нин Петерсен-сахиб гамакын. Юр улас вӧлі Петерсен-сахиблӧн вӧралан курткаыс, а кынӧмас стӧкан тыр шоныд йӧв, конъяк вомтыр да чепель мында хинин.
Кор дзугсьӧм юрсиа да бурдӧм ранаяса пӧрысь вӧралысьяс чукӧрӧн пуксялісны сылы паныдӧн да видзӧдлісны сы вылӧ, быттьӧ провидение вылӧ, детинка челядь моз дженьыдика висьталіс ставсӧ, мый аддзыліс, да помаліс ассьыс висьталӧмсӧ татшӧм кывъясӧн.
— Пӧръялі кӧ ме кӧть ӧти кывйӧн, ӧні жӧ ыстӧй йӧзӧс видзӧдлыны; найӧ аддзасны, мый слӧнъяс талялісны нӧшта паськыдджык места асланыс йӧктан зал вылӧ, найӧ аддзасны дас, да дас, да дасысь-дас трӧпа, кодъяс нуӧдӧны тайӧ йӧктан зал дінас.
Слӧнъяс талялісны ӧні паськыдджык места.
Ме аддзылі тайӧ.
Кала-Наг босьтіс менӧ сьӧрсьыс, и ме аддзылі.
Та кындзи Кала-Наглӧн ёна зыртчӧмаӧсь кокъясыс.
Ичӧтик Тумай водіс мышку вылас да узис лунтыр дай рӧмдан кадсӧ, а сійӧ узиг коста Петерсен-сахиб да Мачуа-Апа мунісны кыкнан слӧн коктуйӧдыс дасвит миля гӧрасянь гӧраӧ.
Петерсен-сахиб дас кӧкъямыс во чӧж кыйліс слӧнъясӧс, но тайӧ лунӧдзыс нэм чӧжнас сӧмын ӧтчыдысь аддзыліс татшӧм йӧктан площадкасӧ.
Мачуа-Апалы эз жӧ ков дыр видзӧдны кушин вылас да гурйыны кок чуньнас топыда талялӧм мусӧ, медым гӧгӧрвоны, мый тані вӧлӧма.
— Детинкаыд збыль висьталӧ, — шуис сійӧ.
— Ставсӧ тайӧ найӧ вӧчисны колян войын; ме лыдди сизимдас трӧпа, кодъяс вомӧналӧны юсӧ.
Видзӧдлы, сахиб, со татысь пусьыс, Падминилӧн кок кольчаыс уськӧдӧма кырсьсӧ.
Да, сійӧ сідз кӧ вӧлӧма жӧ тані.
Кыйсьысьяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, сэсся видзӧдлісны вывлань да увлань да пондісны шензьыны, мый слӧнъяслысь сямсӧ мортлы не гӧгӧрвоны, не гӧгӧрвоны ни еджыд ни сьӧд мортлы.
— Нелямын вит во, — шуис Мачуа-Апа, — ме ветла аслам владыка-слӧн бӧрся, но нэм чӧж эг кывлы, медым кага вермис аддзывны сійӧ, мый збыльвылӧ аддзыліс тайӧ кагаыс.
Клянитча став гӧраса енъясӧн, тайӧ... но мый ми вермам висьтавны?
— и сійӧ пондіс довкйӧдлыны юрнас.
Кор найӧ бӧр локтісны лагерӧ, воис кад ужнайтны.
Петерсен-сахиб сёйыштіс ӧтнас аслас палаткаын, но тшӧктіс сетны лагерлы кык межӧс, гортса лэбачьясӧс, а сідз жӧ пызь, рис да сов кык мындаӧн унджык — ӧд сійӧ тӧдіс, мый талун кутасны пируйтны.
Ыджыд Тумай тэрмасьӧмӧн бӧр воис равнинаса лагерысь гӧраясӧ аслас пиысла да аслас слӧнысла, и, кор найӧс аддзис, видзӧдліс на вылӧ кутшӧмкӧ полӧмӧн.
И вот заводитчис пир лагерса югыд би-югӧръяс улын, слӧнъяс загон радъяс водзын, и Ичӧтик Тумай вӧлі геройӧн.
Пемыд чужӧма верстьӧ йӧз — слӧн кыйысьяс, коктуй корсьысьяс, погонщикъяс, канатчикъяс, кодъяс тӧдӧны вӧлі став тайнаяссӧ меддикӧй слӧнъясӧс велӧдӧмын, мыччалісны детинкаӧс мӧда-мӧдыслы да мавтісны сылысь плешсӧ вирӧн, кодӧс босьтӧма вӧлі дзик ӧні на начкӧм вӧрса петук морӧсысь, медым быдсӧн тӧдісны, мый Ичӧтик Тумай — вӧрса морт, джунглиясын кореннӧй олысь, коді тӧдӧ налысь став тайнаяссӧ.
И медбӧрын, кор биыс кусіс да гӧрд гӧлӧвняа югӧръяс улын слӧнъяс лоины быттьӧ вирӧн киськалӧм рӧмаӧсь, Мачуа-Апа — юрнуӧдысь став кхедаса загонщикъяслӧн да Петерсен-сахиблӧн мӧд «ме» — Мачуа-Апа, коді нелямын воӧн весиг ньӧтчыдысь эз аддзыв мортӧн вӧчӧм кок туй, Мачуа-Апа, коді вӧлі сэтшӧм великӧй, мый шусис Мачуа-Апаӧн, а не мӧдног, звирк чеччис кок йылас, вылӧ лэптіс Ичӧтик Тумайӧс юр весьтаыс да горӧдіс:
— Кывзӧй, менам вокъяс, кывзӧй и ті, загонса менам владыкаяс, ме, Мачуа-Апа, висьтала!
Тайӧ ичӧтыс пондас ӧнісянь шусьыны оз Ичӧтик Тумайӧн, а Слоновӧй Тумайӧн, кыдзи и шулісны сылысь прадедсӧ.
Мый эз аддзыв ниӧтик морт, сійӧ аддзыліс да видзӧдліс да видзӧдіс дзонь войбыд, и сійӧс радейтӧны слоновӧй йӧз да джунглиса енъяс.
Сійӧ лоӧ великӧй следопытӧн.
Сійӧ лоас ме дорысь на великӧйджыкӧн, весиг ме дорысь, Мачуа-Апа дорысь.
Сійӧ мунас выль коктуйясӧд, и важ коктуйӧд, и сорласьӧм коктуйӧд, — и синмыс сылӧн век лоас югыд.
Сійӧ оз дойд асьсӧ кхедаын, кор котӧртас слӧнъяс рушку увті, медым кӧртавлыны канатъясӧн дикӧй бивеносецъясӧс, сійӧ кӧ вильдас нападайтысь слӧн кок улӧ, тайӧ слӧныс кутас тӧдны, коді сійӧ, и оз таляв сійӧс.
Айхай!
Чепъясын олысь менам владыкаяс, — сійӧ котӧртіс бергаліг тырйи загон радъяс пӧлӧн, — со ичӧтик детинка, коді аддзыліс тіян гуся местаясын тіянлысь йӧктӧмтӧ, кодӧс эз аддзыв на ни ӧти морт!
Почтитӧй сійӧс, менам владыкаяс!
Салам каро*, менам челядьӧй.
Чолӧмалӧй Слоновӧй Тумайӧс!
Ганга Паршад, ахаа!
Хира Гадж, Бирчи Гадж, Катар Гадж, ахаа!
Падмини, тэ ӧд аддзылін сійӧс йӧктігад да и тэ сідз жӧ аддзылін, менам Кала-Наг, слӧнъяс пӧвсын жемчужина!
Ахаа!
Ставныд ӧтлаын!
Слоновӧй Тумайлы!
Барао!
Тайӧ бӧръя горӧдӧм шы бӧрас став слӧнъясыс лэптісны хоботъяснысӧ, инмӧдчылісны хобот йывъяснас асланыс плеш дінӧ да трубитісны салют пель чунӧдана гымалан шыӧн, кыдзи чолӧмавлӧны сӧмын Индияса вице-корольӧс — саламат кхедыӧс.
Но ставыс тайӧ вӧлі Ичӧтик Тумай честь кузя, коді аддзыліс сэтшӧмтор, мый сыӧдз эз аддзыв весиг ни ӧти морт; войын сійӧ аддзыліс Гаро гӧраяс сьӧлӧмын слӧнъяслысь йӧктӧм.
* Английскӧй фут — сійӧ лоӧ 30,48 сантиметр.
* Махаут — погонщик.
* Раджа — князь.
* Xауда — ыджыд седлӧ, тшӧкыда овлывлӧ балдахина.
* Сахиб — хиндустани кыв вылын лоӧ «господин».
* Ана — посни деньга.
* Бап-ре-бап! — шензян выражение, ми ногӧн кӧ, примернӧ лоӧ «Ох, батюшки» («бап» — бать).
* Салам кара — чолӧмалӧй
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Вязовкаын случай @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 3-7.}
Кононов Александр Терентьевич
ВЯЗОВКАЫН СЛУЧАЙ
Вязовка сиктлӧн буса улича вылын тыдовтчисны вит верзьӧма.
Водзвылас мича рыжӧй вӧв вылын скачитіс военнӧй гимнастёркаа морт.
Сиктса челядь пыр жӧ тӧдісны сійӧс:
— Чапай...
Чапай воис!
Верзьӧмаяс сувтісны тьӧскысь вӧчӧм джуджыд воротаа двор дорӧ.
Воротаысь котӧрӧн петіс ар сизима детинка.
— Батьӧ, — горӧдіс сійӧ, — а миян ярманга!
— Аддзылі, пиукӧй, — вочавидзис Чапаев да чеччыштіс седлӧсьыс му вылӧ.
Сійӧ вӧлі неыджыд тушаа, но лӧсьыд, статя.
Виж гимнастёркаыс, кодӧс тасмаалӧма кучик тасмаӧн, пукаліс сы вылын лӧсьыда.
Тасма дорас веськыдлабокас ӧшаліс револьвер, а шуйгалабокас — шашка, кодӧс вӧлі озыра мичмӧдӧма эзысьӧн.
Сійӧ малыштіс кинас ассьыс уссӧ да сӧдз лӧз синъяснас видзӧдліс сиктса площадьсӧ.
Площадь вылын сулалісны турун тыра телегаяс.
Мича праздничнӧй ковтаяса нывъяс, кияснас кутчысьӧмӧн, гуляйтісны.
Гырничьяс вузалысь, коді воӧма кытыськӧ бокысь, гораа ошкис ассьыс тӧварсӧ.
Гудӧк ворсіс кыпыд йӧктан сьыланкыв.
— Но мый нӧ, Бубенец, пырам керкаӧ, — шуис Чапаев.
Сэсся бергӧдчис верзьӧмаяс пиысь медся томлань да тшӧктіс:
— Петя, вӧвъяссӧ двор пытшкас сувтӧдан.
Воысьяс нёльӧн пырисны керкаӧ, а витӧдыс босьтіс вӧвъяссӧ дом поводъясӧдыс да нуӧдіс найӧс двор пытшкас.
Керкаӧ пырӧм бӧрын Чапаев босьтіс пызан вывсьыс кринча, кисьтіс стӧканӧ йӧв да тэрмасьӧмӧн юис.
Сэсся вештіс кринчасӧ аслас спутникъяслань.
Детинкаяс жуисны пызан дорын да видзӧдалісны гӧстьяс вылӧ.
Порог дорын мыччысис паськыд пельпомъяса, кудриа тошка старик.
— Видза олан, Василий!
— шуис сійӧ.
— Век воюйтан?
Чапаев шпыньмуніс да вочавидзис:
— Воюйта!
Старик киасьӧмӧн здоровайтчис воысьяскӧд да пуксис лабич вылӧ:
— Ме ярманга вылын вӧлі, кор тэ сикт кузяыс... тӧвзьыштін.
Ме тэнӧ, пиукӧй, ылісянь тӧді.
— Но, кыдзи талун ярмангаыс?
— юаліс стариклысь воысьяс пиысь ӧти, кодӧс шуисны Бубенецӧн.
— Да кыдзи висьтавны...
Тӧдсаясӧс некодӧс эг аддзыв.
Ставныс ёнджыкасӧ бокӧвӧйяс, ылі муысьӧсь.
Бубенец зумыштчис:
— Мыйла ылісаяслы Вязовкаас локныс?
— Сійӧ бергӧдчис Чапаевлань да шуис:
— Василий Иванович, уездын абу спокойнӧ.
Мед кӧть эз воны кортӧм гӧстьяс — белӧйяс.
Весьшӧрӧ ми отрядысь татшӧм ылӧдз мунім.
Чапаев спокойнӧя вочавидзис:
— Неужели меным и ассьым челядьӧс аддзӧдлыны оз позь?
Вот гӧститыштам асылӧдзыс, а сэні и походӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорас да заводитіс видзӧдны улича вылӧ.
Улича кузя ньӧжйӧник мунісны турун тыра телегаяс.
Ӧти телега сувтіс воротасянь матын.
— Бубенец, волы татчӧ, — чукӧстіс Чапаев.
— Туруныс телегаас меным мыйкӧ оз сьӧлӧм вылӧ во.
Бубенец видзӧдліс ӧшиньӧд да пыр жӧ кутчысис револьверас.
Чапаев сідзжӧ перйис револьверсӧ да прӧверитіс шашкасӧ — кокниа-ӧ перйыссьӧ ножнаяссьыс.
Улича вывса турун тыра телега сайсянь чурвидзисны винтовка дулояс, тыдовтчывлісны бокӧвӧй скӧр чужӧмъяс.
Чапаев горӧдіс челядьыслы:
— Водӧй джоджӧ!
Сійӧ кватитіс медічӧт писӧ да ачыс водтӧдіс сійӧс ӧшиньсянь ылӧджык.
Кык ыджыдджыкыс водісны орччӧн.
Чапаев тэрыба бергӧдчис Бубенецлань.
— Но, тайӧ кӧ менӧ кутны воисны...
— заводитіс сійӧ, но эз удит помавнысӧ: улича вылын кылісны лыйсьӧмъяс.
Орчча комнатаысь зиля-зёлякылігтыр киссисны джоджӧ ӧшинь стеклӧяс.
— А кӧні Петя? — горӧдіс Чапаев.
Но Пётр Исаев да ещӧ кык боец сулалісны нин керка порог дорын, кианыс кутісны наганъяссӧ.
— Василий Иванович, — тэрыба шуис Пётр, — вӧвъяс вылысь седлӧяссӧ ме эг босьтавлы.
Миянлы эськӧ сӧмын вӧвъяс дорӧдз писькӧдчыны.
— Писькӧдчам!
Пётр Исаев вӧлі ар кызь кыка зон.
Сійӧ вӧлі Чапаев отрядын, пыр ветлӧдліс сыкӧд да аддзыліс не этша сражение.
Бара юрӧбтісны лыйсьӧм шыяс, сэсся здук кежлӧ ланьтлісны, и кодлӧнкӧ сибдӧм гӧлӧс равӧстіс:
— Пе-ет!
Пе-ет, Чапай!..
Ӧні ставныс витнанныс Чапаев да Бубенец юрнуӧдӧм улын сулалісны ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс дорын; кианыс вӧліны револьверъяс.
Мыйӧн сӧмын дворӧ мыччысьліс кодлӧнкӧ рыжӧй уска юрыс, керка ӧшиньяссянь сярӧбтіс залп.
Юр вошлі.
— Дворӧ! — командуйтіс Чапаев.
Чапаевцы чепӧсйисны дворӧ, водалісны керка дорӧ да заводитісны воча лыйлыны.
Дворын вӧлӧма и Чапаевлӧн батьыс.
— Сувт ворота дорас, — шуис сылы Василий Иванович: — кор ковмас, восьтан сійӧс команда серти.
Нападайтысьяс эз матыстчывны ӧні ворота дорӧ матӧ.
Найӧ горзісны ылісянь:
— Пе-ет!
Пе-ет ӧдйӧджык!..
Сэсся найӧ чукӧртчисны турун тыра телега дорӧ да кутісны обсуждайтны, кыдзи эськӧ ӧзтыны быд боксянь керкасӧ да босьтны пленӧ чапаевецъясӧс.
Тайӧ кадас Чапаев мышкыртчӧмӧн котӧртіс аслас вӧв дорӧ да чеччыштіс седлӧас.
Сы бӧрся уськӧдчисны вӧвъясныс дорӧ и мукӧдыс.
— Восьты воротасӧ! — негораа командуйтіс Чапаев да кватитіс ножнаяссьыс шашкасӧ; шуйга киас сійӧ кутіс револьвер.
Ворота гурйыв воссис.
Вит верзьӧма лэбыштісны улича вылӧ да уськӧдчисны врагъяс чукӧрӧ.
Найӧ эз виччысьны татшӧм уськӧдчӧмсӧ.
Воздухын дзирдыштісны шашкаяс, кылісны горзӧмъяс да раненӧйяслӧн ымзӧмъяс.
Белогвардеецъяс бӧрыньтчисны, зілисны дзебсьыны телегаяс сайӧ.
Тайӧ кадас Чапаев дорӧ скачитіс еджыд вӧв вылын офицер.
Сійӧ лэптіс нин шашкасӧ Чапаев юр весьтӧ, но Чапаев пелька вешйис, сувтӧдіс вӧвсӧ кык-кокйыв да лыйис револьверсьыс.
Офицер уси бок вылас, кутчысьліс вӧв бурысяс, но эз вермы кутчысьнысӧ да уси седлӧсьыс му вылӧ.
Пётрлысь виисны вӧвсӧ.
Вӧлыс сьӧкыда уси да лямӧдіс Пётрлысь коксӧ.
Чапаев аддзис тайӧс.
Сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс, котӧртіс Исаев дорӧ да отсаліс сылы мынтӧдны коксӧ.
Сэсся уськӧдчис мездыны Бубенецӧс.
И вӧлі кад нин: Бубенецӧс кытшалӧмаӧсь врагъяс.
Сійӧ лыйлӧма нин став пулясӧ да ӧні муртса дорйысис шашканас.
Вирыс вӧсньыдик визьӧн визувтіс плеш кузяыс.
Чапаев кераліс шашканас веськыдвылысь и шуйгавылысь, а сы мышсянь Пётр лыйліс белӧйясӧс наганысь.
Врагъяс эз выдержитны зырӧмсӧ да пышйисны.
Вит верзьӧма дыр вӧччисны на бӧрся, сэсся бергӧдчисны бӧр.
Исаев первойӧн котӧртіс телегаяс дорӧ да сюйис турун пиас ассьыс шашкасӧ.
Шашкаыс мыджасис мыйӧкӧ чорыдӧ да гольснитіс.
Боецъяс шыблалісны турунсӧ да сы улысь аддзисны пулемёт.
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Климовскӧй челядь @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 8-10.}
КЛИМОВСКӦЙ ЧЕЛЯДЬ
Ӧтчыд Чапаев мӧдӧдчис разведкаӧ.
Сійӧ ачыс да нёль боец мунісны верзьӧмӧн.
А бӧрвылас, пулемёта тачанка вылын, пукалісны Пётр Исаев да Чапаевлӧн кӧкъямыс арӧса пиыс, Аркадий.
Пуксис рыт.
Чапаевецъяс аддзисны неыджыд вӧр да сыкӧд орччӧн ичӧтик ю.
Ю саяс ылын тыдаліс Клинцовка деревня.
Ю дорас йирсисны комын гӧгӧр вӧв.
Найӧс видзисны сиктса челядь.
Медым не повзьӧдны челядьӧс, Чапаев ыстіс ассьыс Аркадий писӧ.
— Тэ коді? — юалісны челядь Аркадийлысь.
— Чапаев, — вочавидзис сійӧ.
Челядь серӧктісны.
— Но да!
Чапаев, небось, ыджыд вӧв вылын, и шашкаыс сылӧн эзысь.
Тайӧ кадас Василий Иванович ылісянь на горӧдіс:
— Челядь!
Ті клинцовскӧйяс?
— Клинцовскӧйяс, — вочавидзисны найӧ да мӧдісны ньӧжйӧникӧн матыстчыны.
— Мый ті тані вӧчанныд?
— А ми вӧвъясӧс видзам, медым найӧс врагъяс эз нуны.
— Сиктас, сідзкӧ, белӧйяс?
— Да.
— Унаӧнӧсь найӧ сэні?
— Унаӧнӧсь!
Чапаевецъяс лэччисны вӧвъяс вывсьыныс да кутісны сӧвещайтчыны.
Пуяссянь вуджӧръясыс лоины пыр кузьджыкӧсь, шонді мӧдіс лэччыны пу йывъяс сайӧ.
Челядь кералӧмаӧсь вӧлі увъяс бипур ӧзтӧм вылӧ, но мыйӧн аддзисны пулемёт — бипур йылысь вунӧдісны.
Найӧ пыр матӧджык матыстчисны тачанкалань.
— А ті смелӧсь? — юаліс налысь Чапаев.
— Дерт жӧ смелӧсь, — вочавидзис медся ыджыд детинкаыс; сылы вӧлі ар дас нёль.
— Белӧйяссӧ сиктысь кӧсъянныд вӧтлыны?
— Кӧсъям.
— Но, сідзкӧ, кывзӧй менсьым, — шуис Василий Иванович.
Сійӧ тшӧктіс детинкаяслы керавны бадь пуысь бедьяс да кульны на вылысь кырсьсӧ.
abu
Сэсся Чапаев прикажитіс:
— Кор лоӧ дзик пемыд, пуксьӧй вӧвъяс вылад да скачитӧй Клинцовкаӧ.
Да бедьяснад, сабляясӧн моз, вылітіджык шенасьӧй.
А мыйӧн кыланныд лыйсьӧм шыяс, усйысьӧй гортъясаныд.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим, — вочавидзисны клинцовскӧй детинкаяс.
Пока кырссисны бадь пу бедьяс, видлалісны найӧс — гӧдитчӧны-ӧ сабляяс вылӧ, пока пуксялісны вӧвъяс вылӧ да стрӧитчисны радъясӧ, пуксис вой.
Челядь тӧвзьыштісны вӧвъяс вылын сиктлань.
А Чапаев аслас боецъяскӧд матыстчис Клинцовкалань мӧдарбоксяньыс.
Сійӧ лыйис пемыдас револьверысь да лэдзис вывлань ракета.
Ракета дзижгигтыр качис воздухӧ да разалі лӧз бикиньясӧн.
Унзіль йывсьыс белӧйяс чепӧсйисны улича вылӧ да ракетаысь югыд улын аддзисны: скачитӧны налань верзьӧмаяс, сабляяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Сэсся ракетаыс кусі, и верзьӧмаяс вошины пемыдас.
А тайӧ кадас сикт мӧдарладорсянь кутіс сяргыны пулемёт, кылісны револьверысь лыйӧмъяс.
Муртса удитісны белогвардеецъяс кватитны оружие, кыдзи на вылӧ уськӧдчисны верзьӧмаяс Чапаев юрнуӧдӧм улын.
Белоказакъяс шӧйӧвошины.
Ӧні найӧ аддзисны, мый краснӧйяс локтӧны на вылӧ быдладорсянь.
И врагъяс шыблалісны оружиесӧ, заводитісны дзебсясьны дворъясӧ.
Чапаев аслас вит боецкӧд кутіс ветлӧдлыны дворъясӧд да петкӧдавны пленнӧйясӧс.
А тайӧ кадас бадь пуысь вӧчӧм бедьяса клинцовскӧй детинкаяс пукалісны нин асланыс гортъясын.
Кыдзи тшӧктіс Чапаев, найӧ первой лыйӧм бӧрас жӧ уськӧдчисны пышйыны быд бокӧ.
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Войся сёрни @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 10-15.}
ВОЙСЯ СЁРНИ
Чапаевлӧн отрядыс содіс быд лун.
Сэні вӧлі нин некымын тысяча боец — быдса дивизия.
И лои Чапаев дивизияса начальникӧн.
А комиссарӧн сы дінӧ мӧдӧдісны Дмитрий Фурмановӧс.
Ӧтчыд войнас муніс Фурманов прӧверяйтны красноармейскӧй постъяс.
Сійӧ аддзис сикт шӧрсьыс бипур да локтіс матӧджык.
Бипур дорын пукалісны красноармеецъяс, ведраын пузьӧдісны ва да ньӧжйӧник сёрнитісны.
— А коді сійӧ лоӧ?..
Кутшӧм морт сійӧ, Чапаевыс?..
— Сэтшӧм, кутшӧм ми тэкӧд.
Плӧтник сійӧ.
Войнаӧдз пилаӧн да черӧн Саратовскӧй губерния да Уральскӧй область дзоньнас кытшовтӧма.
Сійӧ татысь быд сикт тӧдӧ.
Картатӧг став туйяссӧ, став трӧпаяссӧ самӧй Уралӧдз помнитӧ.
А ачыс сійӧ крестьянин, бедняцкӧй рӧдысь, Саратовскӧй губернияса Балашовскӧй уездысь.
Ичӧтысяньыс йӧзӧ уджавны петӧма.
Сылы вӧлӧма ар дас кык, сетӧмаӧсь сійӧс купеч ордӧ — вески вылын тӧвар веситавны.
И кутіс сійӧс купечыс велӧдны, кыдзи йӧзсӧ пӧрйӧдлыны.
А сійӧ оз кӧсйы.
Купечыд сійӧс таысь и вӧтлӧма.
— Вӧтлӧма?
— Вӧтлӧма аслас лавкаысь.
А Чапаев — ачыд тӧдан, кутшӧм сійӧ — неужели терпитас?!
Сійӧ и сэки правда вӧсна сулалӧма.
Купечыд озыр, а Чапаев абу повзьӧма.
«Жулик пӧ тэ!» шуӧма...
— О?!
— Купечыд сэки скӧрмӧмысла муртса абу пӧдӧма.
Абу велалӧма веськыд сёрни дінад.
«Ме, — шуӧ, — мый тэкӧд закон серти вӧча?»
А буржуйыдлӧн кутшӧм закон?
«Окотита кӧ — гортйӧ водтӧда» — вот кутшӧм сылӧн законыд.
«Ме тэнӧ, — горзӧ купечыд Чапаевлы, — не сӧмын аслам керкаысь, ме тэнӧ и сиктсьыс вӧтла!»
Василий Иванович видзӧдлӧма сы вылӧ да и ӧтвечайтӧ: «А му вывсьыс вӧтлыны менӧ он вермы?
И сійӧ кӧть нин бур.
А ме тэнӧ вӧтла, аддзылан, сӧмын виччысьлы!»
И со, буракӧ, тайӧ срокыс воӧма!..
Со корсянь нин Чапаевыд буржуйясыдкӧд косьсӧ нуӧдӧ...
Сёрниыс здук кежлӧ ланьтліс.
Фурманов лажыньтчис би дорас, босьтіс ӧгыр да ӧзтіс ассьыс трубкасӧ.
Ӧти красноармеец ньӧжйӧник шуис:
— Висьтав, Еремеев, часі йывсьыд.
Сьӧд папахаа паськыд пельпомъяса боец вочавидзис:
— Да ӧд висьтавлі нин...
— А тэ ещӧ ӧтчыд висьтав.
Со ёртыс, — красноармеец довкнитіс юрнас Фурмановлань, — небось, эз кывлы.
Еремеев недыр чӧв олыштіс да сэсся заводитіс:
— Вӧлі тайӧ, кор ми белоказакъясӧс вӧтлім Сломихинскӧй станицаысь.
Станицаас вотӧдз на ранитісны менӧ юрӧ.
Минут дас, буракӧ, ме садьтӧм вӧлі.
Но, а сэсся вӧчисны меным перевязка, босьті ме винтовка, бара мӧдӧдчи водзӧ.
Муна, а ачым шатлала.
Видзӧдла небеса вылас — шондіыс меным сьӧдӧн кажитчӧ.
— Слабитӧмыд, сідзкӧ?
— Слабиті.
И эг доймӧм вӧснаыс, а ёнджыкасӧ — вирыс уна петӧма.
Да.
Муна, шатлала.
Винтовка вылӧ мыджся.
Дыр-ӧ муні, ог и помнит.
Видзӧда — Чапаев ме водзын.
«Тэ кытчӧ?
— юалӧ.
— Тэныд госпитальӧ колӧ, шойччыны, ранатӧ бурдӧдны».
Видзӧдлі ме Василий Иванович вылӧ, и быттьӧкӧ долыдджык меным лои.
Ӧтвечайта ме сылы гора гӧлӧсӧн: «Абу, — шуа, — Чапаев ёрт, шойччыны меным абу на кад».
Видзӧдліс сійӧ ме вылӧ, чӧв ланьтіс.
Сэсся перйис зепсьыс часі да сетӧ меным: «Новлы!
Помнит Чапаевӧс».
Ме падми.
Ог босьт часісӧ.
«Мый тэ, Василий Иванович!
Часіыс тэныд аслыд колӧджык...»
А сійӧ кыдзи скӧрмас: «Босьт, шуа, заслужитін наградасӧ!
А Чапаев ассьыс кывсӧ некор эз вежлывлы!»
— А водзӧ?
— юаліс Фурманов.
— Мый нӧ водзӧсӧ...
Босьті ме часісӧ, муні бойӧ.
Ваыс ведраын пузис.
Еремеев кыскис бипур пытшсьыс сотчӧм нянь корка да шыбитіс сійӧс ведраӧ — заваритіс чай.
— А важӧнсянь тэ тӧдан Чапаевсӧ?
— бара юаліс Еремеевлысь Фурманов.
— Важӧнсянь.
Да кӧть му пасьталаыс прӧйдит — небось, быдлаын сійӧс тӧдӧны.
Чапай йылысь славаыс ылӧдз мунӧ.
Красноармеецъяс пиысь ӧти кутіс вӧрны бипур дорын да шуис:
— Тешкодь меным мукӧд дырйиыс кажитчӧ: сэтшӧм жӧ прӧстӧй морт, кыдзи ми тэкӧд, а видзӧдтӧ, мыйӧдз воис.
— Прӧстӧйнадтӧ сійӧ прӧстӧй, а век жӧ особеннӧй.
Ме аслам звание серти плӧтник.
И Чапаев плӧтник.
Но артмӧ: сэтшӧмъясыс, кыдзи ми тэкӧд, уна, а Чапаев — ӧтнас.
Еремеев ланьтіс.
Фурманов куритіс да думайтіс Чапаев йылысь: любитӧны да уважайтӧны сійӧс боецъяс.
Да и не сӧмын боецъяс, а и крестьяна, став населениеыс.
Сёрнитыштас крестьянин Василий Ивановичкӧд да сразу аддзас, веритас: нӧйтас Чапаев белогвардеецъясӧс!
Выступитас Чапаев речӧн — ставыс гӧгӧр ланьтас.
Кыдз быттьӧкӧ и обыкновеннӧ, прӧстӧй кывъяс висьтавлӧ, а кывзӧны сылысь сідзи, мый полӧны гораа лолавны.
abu
Любитӧ народ ассьыс геройсӧ.
Том красноармеец торкис Фурмановлысь думъяссӧ:
— Тӧрыт шензи ме Чапаев вылӧ, кор сійӧ петіс кругӧ йӧктыны.
Тасмасӧ лӧсьӧдыштіс, шашкасӧ кутыштіс, да кыдзи мӧдӧдчас!
Сӧмын шпорыясыс зёлякылӧны да папахаыс юр вывсьыс кӧсйӧ усьны...
— Сыысь и любитӧны сійӧс боецъяс, — ӧтветитіс Еремеев.
— Талун сійӧ ӧти котёлокысь тэкӧд панясьыштас, гудӧк шы улын ӧтлаын йӧктыштас, а аски бойӧ нуӧдас — гроза-командир.
И сэки нин сылы паныд кыв он шу.
Да мый шунысӧ!
Сыкӧд мунан — он пов.
Тӧдан, мый Чапаевлӧн ставсӧ думыштӧма, ставсӧ артыштӧма да карта серти мерайтӧма.
Ӧшибкаяс сылӧн бойын оз овлывлыны.
Кутіс нин югдыны.
Фурманов чеччис бипур дорысь, кӧть вӧлі и жаль, мый оз вермы помӧдз кывзыны красноармеецъяслысь сёрнисӧ.
Сійӧ решитіс, мый боецъяс сійӧс сідзи и эз тӧдны.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ муніс, Еремеев шуис:
— Выль комиссар.
Фурман — фамилияыс.
Василий Иванович сійӧс признайтӧма, но абу сразу.
Сійӧ воӧма: «Со менам бумагаясӧй».
А Чапаев сылы: «Ме командирӧс да комиссарӧс бойын признайта».
Бумагаясыд пӧ бумагаясӧн, а тэ петкӧдлы асьтӧ пуляяс улын.
Но, а ӧні признайтӧма Василий Иванович комиссарсӧ.
Ӧні найӧ другъяс и ёртъяс.
Красноармеецъяс ланьтісны да кутісны кывзыны.
— Сьылӧ... — ньӧжйӧник шуис зон.
— Ок, и любитӧ сьыланкывъястӧ!
И збыльысь, керкаын сьылісны.
Тайӧ вӧлі радейтана чапаевскӧй сьыланкыв: «<rus>Сижу за решёткой в темнице сырой</rus>».
Босьталіс ачыс Василий Иванович.
Командиръяс да красноармеецъяс дружнӧя отсалісны: тайӧ сьыланкывсӧ дивизияын тӧдісны быдӧн.
Но сьылісны недыр.
Чапаев югдігас мӧдӧдчӧ вӧлі командиръяскӧд передӧвӧй позицияяс вылӧ: виччысисны ыджыд бой.
Чапаев матыстчис аслас вӧв дорӧ да кокниа чеччыштіс седлӧӧ.
Вӧльнӧй тӧвру ӧвтыштіс степсянь, вайис цветъяслысь да ытшкӧм турунлысь дук.
Шонді кыпӧдчис лысваа, вой чӧжнас кӧдзалӧм му весьтті.
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Бой @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 16-19.}
БОЙ
Водзын тыдаліс станица.
Сійӧс вӧлі займитӧмаӧсь уральскӧй белоказакъяс.
Станицасянь шуйгавылын, нӧрысъяс вылын, сулалісны джуджыд тӧв мельничаяс.
Чапаевецъяс наступайтісны куимладорсянь: кык полк кытшовтісны станицасӧ бокъясӧдыс, а шӧрӧдыс, медся ӧпаснӧй местаӧдыс, муніс иваново-вознесенскӧй рабочӧйяслӧн полк.
Белӧйяс заводитісны пулемётнӧй обстрелсӧ водзджык, чем позьӧ вӧлі виччысьны.
Но пуляясыс лэбисны эз станицасянь.
Противниклӧн пулемётъясыс лыйлісны джуджыд тӧв мельничаяссянь, кодъяс сулалісны бокын нӧрысъяс вылын.
Чапаев сувтыштіс стременаяс вылас да сюся видзӧдіс бинокль пыр.
Рыжӧй вӧлыс пессис сы улын, эз кӧсйы сулавны ӧти местаын.
Чапаев бергӧдіс сійӧс да скачитіс сыладорӧ, кӧні сулалісны миян тяжелӧй орудиеяс.
Скачитігас сійӧ ӧвтыштіс кинас батареяса командирлы, и сійӧ котӧртіс сы дорӧ кывзыны приказ.
— Лыйлыны ветрякъяс кузя!
— горӧдіс Чапаев.
Командир котӧрӧн уськӧдчис аслас батарея дінӧ.
Ӧні орудиеяс гыпйӧдлісны кыкнанладорсяньыс.
Кажитчис, ачыс небесаыс гӧтов потны.
А Чапаев тӧвзис нин нянь муяс мӧд помас.
Сьӧд буркаыс сылӧн шевкнитчӧма тӧв йылас, быттьӧ бордъяс.
Иваново-вознесенскӧй рабочӧйяс бӧрвывсьыныс кылісны гӧлӧс:
— Пулемётъясныд порядокын?
Патронъясыд тырмасны?..
И боецъяс, кор аддзисны, мый Василий Иванович матын, видзӧдісны кыпыда, зілисны подтянитчыны, лоны молодецъясӧн, Чапаев кодьӧн жӧ.
Бой ыдждіс.
Ылын ыпъяліс-сотчис тӧв мельнича.
Cійӧс ӧзтісны миян артиллериялӧн снарядъяс.
Бой шум пырыс нӧрысъяссянь кыліс гораа трачйӧдлӧм: взрывайтчисны пулемётнӧй патронъяс.
То тані, то сэні кыптыліс сьӧдов-гӧрд би сюръя.
Санитаръяс чукӧртісны первойя раненӧйясӧс.
Друг боецъяс кынмисны места выланыс: неприятельскӧй снаряд взорвитчис буретш сійӧ местаас, кӧні вӧлі Чапаев.
Ставныс аддзылісны, кыдзи сувтліс бӧръя кокъяс йылас сылӧн рыжӧй вӧлыс да воши син водзсьыныс сы вылын пукалыськӧд тшӧтш.
Но разалі сьӧд тшыныс, и боецъяс аддзӧны — скачитӧ цепь пӧлӧн Василий Иванович дзоньвидза.
Снаряд осколокъяс лэбӧмаӧсь сы дінті зэр моз, а асьсӧ сійӧс абу трӧнитӧмаӧсь.
Станицаладорсянь кылісны горзӧмъяс, вӧв кокшыяс: тайӧ тӧвзис атакаӧ белӧйяслӧн конница.
Краснӧйяслӧн пулемётчикъяс водалісны пулемётъяс дорас да виччысисны.
Кыліс команда:
— Огонь!
Грымӧбтіс лыйӧм шы.
И сэки жӧ заводитісны стрӧчитны пулемётъяс.
Со уси ӧти белогвардеец, мӧд, кыккокйыв сувтіс ранитчӧм вӧв да швачкысис-уси мыш вылас.
Мӧд вӧв гӧняйтіс, быттьӧ йӧймӧма, бой мунан поле кузя лыйсьӧмъяс улын да кыскис ас бӧрсьыс казакӧс: буракӧ, сійӧ усигас абу удитӧма перйыны коксӧ стремясьыс.
— Огонь!!
Бара лыйӧм шы.
И пулемётысь коса трачкӧдӧм.
— Огонь!!
Нӧрыс весьтын лыбис ыджыд сьӧдгӧрд би сюръя: миян орудие веськаліс мӧд мельничаӧ да сійӧ кутіс сотчыны.
Ещӧ кыкысь лыйисны чапаевецъяс.
И белӧйяс эз выдержитны — ӧти бӧрся мӧд заводитісны бергӧдавны вӧвъяснысӧ бӧр станицалань.
Тайӧ кадас кутіс кывны ыджыд шум: станица шуйгаладорсянь мыччысисны кык неприятельскӧй броневик.
Найӧс вӧлі ыстӧма, медым бӧрыньтны красноармейскӧй цепьяс да лыйлыны пышйысьясӧс.
Но артмис сійӧтор, мый некыдз эз виччысьны врагъяс.
Броневикъяс вӧліны матынӧсь нин, а иваново-вознесенецъяслӧн цепь эз дрӧгнит.
Сійӧ сӧмын вӧчис неыджыд кост да лэдзис найӧс.
Кор ӧти броневикыс вӧлі дзик орччӧн, красноармеец Андрей Крутов сувтіс да шыбитіс граната кӧлеса улас.
Кыліс грымӧбтӧм, и броневик, сьӧд тшынӧн кытшалӧм, сибдіс места вылас.
А мӧдыс крута бергӧдчис бӧр.
Ӧні сотчисны нин куимнан тӧв мельничаыс.
Тӧлыс паськӧдіс бисӧ.
Мельничаясладорсянь пулемётъяс ланьтісны.
Станицасянь бара чепӧсйис противниклӧн конница.
Ӧні маті расстояние вылын, сійӧ вӧлі пехоталы страшнӧйӧн.
Но сэки краснӧйяс цепын кылісны радпырысь горӧдӧмъяс:
— Чапай!
Чапай!..
Лэчыда тӧчитӧм шашкаа, веськыд кисӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, сійӧ дзоньнас сетчӧма водзлань да быттьӧ кӧсйис панйыны ассьыс скакунсӧ, коді и сідзи лэбзис эскадронсьыс ёна водзын.
Не сӧмын миян боецъяс тӧдісны Чапаевӧс.
Тӧдісны сійӧс и белӧйяс.
И вот, ӧти бӧрся мӧд, белоказакъяс заводитісны бергӧдавны вӧвъяссӧ бӧр.
Весьшӧрӧ шенасис саблянас офицер.
Весьшӧрӧ зілис сійӧ сувтӧдны ассьыс всадникъяссӧ.
Ещӧ минута — и конница бӧрся иваново-вознесенецъяс пырисны станицаӧ.
Станица главнӧй уличасянь вӧлі ылӧдз тыдалӧ степнӧй кушин.
И аддзисны герой-боецъяс, кыдзи станица сайын ылын, буссӧ лэптігтыр, скачитісны верзьӧмаяс: тайӧ спасайтчисны пышйӧмӧн белӧйяслӧн колясъясыс.
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ «Чапаёнок» @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 19-25.}
«ЧАПАЁНОК»
Чапаевлӧн отряд сулаліс ыджыд сиктын, шойччис.
Орччӧн сійӧ керкаыскӧд, кытчӧ сувтіс Василий Иванович, вӧлі Лагутинъяслӧн двор.
Лагутинъяс семьяын медся ичӧтӧн вӧлі Гриша.
Сылы вӧлі витӧд арӧс.
Ӧтчыд Гриша мӧдӧдчис Чапаев дорӧ ӧтнасӧн, чойсьыс гусьӧн.
Чойыс кажитчис сылы ыджыдӧн — сылы вӧлі нин дас коймӧд арӧс, войнаӧн ворсны сійӧ вӧлі оз окотит, и вообще вӧлі нывкаӧн, сыкӧд весиг сёрнитнысӧ вӧлі гажтӧм.
Гриша пырис дворӧ да тэрмасьтӧг восьлаліс водзӧ.
Гӧгӧр вӧлі уна интереснӧйтор.
Мӧсъяслы карта дорын сулалісны седлӧа кык вӧв, довкйӧдлісны юрнысӧ, домповодъясыс зёлякылісны.
Седлӧясыс на вылын вӧліны виж кучикысь, стременаясыс ӧшалісны вылын, по-казачьи.
Бус пиын ветлӧдліс ӧтнас петук.
Сійӧ чатӧртліс сьылісӧ да видзӧдліс Петя вылӧ югъялысь виж синнас.
Дзик двор помас, сарай дорын, быдмисны лапкоръяс.
Гришалы окота вӧлі шырыштны найӧс бадь ньӧрйӧн сідзи, медым найӧ водісны муас, кыдзи белякъяс Чапаев сабля улын.
Но лапкоръяссянь неылын паськыд кер вылын пукаліс Пётр Исаев.
Дӧрӧм юрйывсӧ сійӧ вӧлі разялӧма, морӧс вомӧныс, нюжӧдӧма стальнӧй сьӧдасьӧм цепочка, код помын ӧшаліс ыджыд кольча.
Кольчасӧ вӧлі сюйӧма наган воропас, а ачыс наганыс чурвидзис паськыд кучик тасма сайын.
Аслысногӧн пукаліс сы юр вылын и папахаыс, кодӧс вӧлі вештӧма балябӧжас сідзи, мый вот-вот усьӧ.
Папаха вомӧныс вӧлі вурӧма гӧрд лента.
Пётр Исаев дышпырысь тотшкӧдіс каблукнас, зёльӧдчис шпорынас да видзӧдіс Гриша Лагутин вылӧ.
— А тіянлы кытчӧ, гражданин? — скӧрысь горӧдіс сійӧ.
Гриша сувтіс.
— Кӧні вӧлін? — ньӧжйӧджык нин юаліс сылысь Петька, лӧсьыдджыка пуксис кер вылӧ да пуктіс пидзӧс вылас сьӧд ножнаа кузь шашкасӧ.
Гриша повзис, но эз ёна.
Сійӧ нинӧмысь эз вӧв мыжа.
Дзик асывсяньыс сійӧ кутіс асьсӧ бура.
А виж синма петук вылӧ весиг эз и шеныштчыв.
Недыр чӧв олыштӧм да чуньпомсӧ нёнялыштӧм бӧрын Гриша решитчис ӧтветитны:
— Ветлі ю дорӧ Настя тьӧткакӧд.
— А мыйла?
— Бельё пожъявны.
— А мыйла?
Гриша видзӧдліс букыша.
Пётр Исаевӧс сійӧ тӧдіс недель нин, но гӧгӧрвоны сійӧс эз вермы: то сералӧ, то пытайтӧ быдсямапӧлӧс вопросъяснас, а то и сакартор сетас.
Ӧні Пётр скӧрысь чукрӧдліс ассьыс шочиник, шонді водзас вушйӧм синкымъяссӧ.
Гришалы и страшнӧ лои, и мунны эз вӧв окота оружиеяса мужчина дінысь.
— Мыйла?
— повторитіс Исаев.
— Медым чистӧй вӧлі, — вочавидзис медбӧрын Гриша.
— А мый тэнад нимыд?
— Небось, тӧдан: Гришка.
— А мыйла Гришка?
Гриша заводитіс нин дӧзмыны, но друг Пётр чеччыштіс кер вылысь:
— Здравствуйте, Василий Иванович!
Гриша видзӧдліс бӧрвылас: ворота дорсянь керкалань локтіс Чапаев.
Сійӧ весела кучкаліс плетьнас аслыс бусӧсь сапӧгас.
— Эй, орёл, мыйысь шогсян?
— юаліс сійӧ Гришалысь.
Сійӧ ышлолаліс да нинӧм эз ӧтвечайт.
Чапаев сулаліс сы водзын лӧсьыд да мича, кыдзи век.
Коричневӧй ременьяс ӧшалісны сы гимнастёрка вомӧн, ӧшаліс сьӧкыд пу кобураын револьвер, сапӧгъяссӧ вӧлі пелька лэптӧма ремешокъясӧн.
— А сабляыд тэнад кӧні? — шуис медбӧрын Гриша.
— Гортӧ коли.
Воан гӧститны — петкӧдла.
— А кор?
— Гӧститнысӧ?
Да кӧть ӧні жӧ.
Ме тэнӧ сабля вылас верзьӧмӧн пуксьӧда: сэні тэныд и вӧв, сэні тэныд и оружие.
Чапаев кутіс Гришаӧс киӧдыс да пыртӧдіс керкаӧ.
Кильчӧ дорын сулалысь часӧвӧй нюмъялігтыр лэдзис найӧс.
Но муртса найӧ пырисны, кыдзи двор вомӧн керкалань тӧвзьыштіс-котӧртіс Гришалӧн Лида чойыс.
— Воис Чапаев? — кашкигтыр юаліс сійӧ часӧвӧйлысь да кӧсйис кайны кильчӧ вылас.
Часӧвӧй потшис туйсӧ винтовканас:
— А мыйла тэныд Чапаев ёртыс?
— Ме сійӧ отрядӧ кӧсъя.
Часӧвӧй серӧктіс:
— Отрядӧ?
Виччысьышт, нылукӧй, во сизим.
Быдмышт.
А сэки и отрядӧ.
— Да, быдмышт!
Быдмыштіг костіыд и войнаыс помасяс.
— Оз помась.
Ми тэтӧг огӧ справитчӧй.
Нывка друг тэрыба копыртчис да винтовка дуло увті тювкнитіс ӧдзӧслань.
— Сувт! — горӧдіс часӧвӧй.
abu
Кильчӧ вылӧ петіс Чапаев:
— Мыйся шум?
— Да вот, Василий Иванович, нывкаыс чапаевецӧн кӧсйӧ лоны.
А ме висьтала: ичӧт на, быдмышт первой.
— Тэ кодлӧн? — юаліс Чапаев нывкалысь.
— Кыдзи тэнад нимыд?
— Лидка.
Фамилияӧй Лагутина.
Василий Иванович тӧдіс Лагутинъяс семьялысь историясӧ.
Павел Лагутин тышкасис белӧйяслы паныд Уральскын.
Сылӧн челядьыс олісны Настя тьӧтка ордын.
Тьӧткаыс эз вӧв зэв рад, мый сылы ковмис вердны кык челядьӧс: сійӧ кадас фронтсянь матысса сиктъясын няньыс вӧлі оз тырмы.
— А, ӧні ме тэнӧ тӧді.
Павел Лагутин — тэнад бать? — юаліс Василий Иванович.
— Да.
— Но, пыр, Лида.
Тэнад вокыд Григорий Павлович ме ордын гӧститӧ.
Лида пырис горничаӧ и сразу лои скӧр.
— Гринька, пырысьтӧм-пыр жӧ мун гортӧ! — горӧдіс сійӧ вокыслы.
Гриша сулаліс скамейка дорын, кӧні куйліс Чапаевлӧн шашкаыс.
Сійӧ буретш вӧлі кӧсйӧ видлыны чуньнас эзысь воропсӧ.
— Дерт нин, муна!.. — кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Кутшӧм тӧлка!
Ачыд мун!
Василий Иванович гартлӧдліс уссӧ, ветлӧдлыштіс комнатаӧд, думайтыштіс.
— Но ладнӧ, Лида, — шуис сійӧ медбӧрын.
— Ичӧтнас тэ ичӧт, но, тыдалӧ, збой.
Думыштлам аддзыны тэныд отрядысь удж.
Тадзи и коли отрядӧ Лида Лагутина.
Боецъяслы регыд сійӧ воис сьӧлӧм вылас да нимтісны сійӧс «чапаёнокӧн».
Ӧтчыд весиг разрешитісны сылы мунны войся секретӧ.
И сэки войнас, асъядорыс нин, кор мортӧс торъя ёна личкӧ ун, Лида казяліс ылысь водзвылысь кутшӧмкӧ вуджӧръяс.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн кыссис бӧр, аслас батальонлань, да садьмӧдіс красноармеецъясӧс.
Найӧ ӧдйӧ чеччалісны, босьталісны оружие да встретитісны врагӧс винтовкаясысь дружнӧя лыйсьӧмӧн.
Сідзи и эз удайтчы белӧйяслы уськӧдчыны чапаевецъяс вылӧ казявтӧг.
Та бӧрын боецъяс ещӧ ёнджыка кутісны радейтны «чапаёнок» Лидаӧс.
Но ӧтчыд сійӧ скӧрмӧдіс Василий Ивановичӧс.
Кыдзкӧ жугалі Лидалӧн походнӧй пу паньыс.
Сійӧ дыр думайттӧг котӧртліс тыртӧм казачӧй керкаӧ, кватитіс пызан вывсьыс кодлыськӧ паньсӧ да бӧр котӧртіс батальонас.
А кор пуксисны ӧбедайтны, Чапаев юаліс:
— Кытысь тэныд татшӧм паньыс?
Ме тэнсьыд помнита — сійӧ пу вӧлі, а тайӧ — кӧрт.
Лида гӧрдӧдіс.
— Да керкасӧ ӧд эновтӧмаӧсь, Василий Иванович, — шуис сійӧ.
Василий Иванович кучкис кулакнас пызанӧ.
— Вӧв вылӧ!
— горӧдіс сійӧ.
Лида ёна гӧрдитчис сійӧн, мый сійӧ ӧдйӧ вермис исполнитны любӧй команда, а медся нин — Чапаевлысь команда.
Сійӧ уськӧдчис, котӧртіс дворӧ да здук мысти матыстчис нин вӧв вылын кильчӧ дорӧ.
Чапаев петіс кильчӧ вылӧ, видзӧдліс Лида вылӧ скӧрысь да шуис:
— Скачит и пукты паньсӧ сэтчӧ, кытысь босьтін.
Позьӧ ӧмӧй чапаевецлы босьтны йӧзлысь добра?
Смотри, мӧдысь медым татшӧмторйыс эз ло!
Чапаев весиг гӧрдӧдіс — сэтшӧма скӧрмис.
Лида ӧдйӧджык скачитіс, корсис тыртӧм казачӧй керка да пуктіс паньсӧ местаас.
Та бӧрын Лида ни ӧтчыд нинӧмысь эз провинитчыв да честьӧн новлӧдліс «чапаёнок» звание.
А сылӧн вокыс, Гриша Лагутин, муніс Краснӧй Армияӧ сідз жӧ доброволецӧн — во дас вит сёрӧнджык.
abu
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Ленинлӧн приказ @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 25-28.}
ЛЕНИНЛӦН ПРИКАЗ
Победитісны чапаевецъяс белоказакъясӧс и 1919 во заводитчигӧн, мӧдӧдчисны походӧ Колчаклы паныд.
Царскӧй адмирал Колчак локтӧ вӧлі сэки Сибирсянь Москва вылӧ.
Сылӧн вӧлі ыджыд армия.
Но регыд колчаковецъяс кутісны чувствуйтны ас выланыс Чапаевлысь ударъяссӧ.
Колчак бӧрыньтчис Белая ю сайӧ да укрепитчис сэтчӧ джуджыд берег вылӧ, Уфа кар дорӧ.
А юлӧн мӧдарладорас — ляпкыд берег вылын — сулаліс Чапаевлӧн дивизия.
Чапаев эз вошты ни ӧти здук.
Боецъяс керъясысь вӧчисны пур, гӧтӧвитчисны вуджӧм кежлӧ.
Корсисны некымын пыж.
А сэсся Красный Яр сиктсянь воис радлан юӧр: сэні белӧйяслысь босьтӧмаӧсь кык пароход.
— Но, ӧні Колчаклы не кутчысьны, — шуис красноармеецъяс пиысь ӧти.
— Ӧні бӧр гӧгыльтчас Уфасянь Сибирӧ.
Сійӧ видзӧдліс водзӧ.
Сэні, ю саяс, тыдаліс лыа гӧра.
Сы вылын тыдалісны керкаяс, кодъяс ылісянь кажитчисны вывті ичӧтӧсь.
На пӧвстын коричневӧй столб моз сулаліс пӧжарнӧй каланча.
Чапаев матыстчис ньӧжйӧник да шпыннялігтыр видзӧдіс красноармеец вылӧ.
— Мый, джуджыд гӧраыс? — юаліс сійӧ.
Красноармеец тэрыба бергӧдчис да аддзис Василий Ивановичӧс.
Сійӧ гӧрдӧдыштліс, бара видзӧдліс уфимскӧй гӧра вылӧ да ӧтветитіс:
— Но и мый нӧ, джуджыд кӧ!
Всё равно не кутчысьны сыӧ Колчаклы.
Берег весьтын, кӧні сулалісны чапаевецъяс, тыдовтчис вражескӧй самолёт да заводитіс лыйлыны переправасӧ.
Буретш сэки воис фронтӧн командуйтысь Фрунзе ёрт.
Сійӧ вайис Ленинлысь приказ — кӧть мый, а босьтны Уфа да мырддьыны Колчак ордысь Урал, сэні имеитчысь заводъяснас да кӧрттуйяснас.
Чапаевецъяс эскисны победаӧ.
Первойӧн вуджис ю вомӧн Красный Яр сикт дорті иваново-вознесенскӧй рабочӧй полк.
Но регыд ковмис сылы сувтны: колӧ вӧлі виччысьны подкрепление, отсӧг.
А тайӧ кадас Колчак заводитіс наступайтны.
Ивановцы лыйлісны пӧшти став патронъяссӧ да заводитісны бӧрыньтчыны юлань.
Друг на дорӧ скачитісны некымын верзьӧма.
На пиысь ӧти тэрыба чеччыштіс вӧв вывсьыс, кватитіс винтовка да мӧдӧдчис полк водзвылын.
Боецъяс тӧдісны Фрунзеӧс.
И сэтшӧм бешенӧйӧн вӧлі тайӧ разын герой-ивановецъяслӧн натискыс, мый колчаковецъяс дрӧгнитісны да бара бӧрыньтчисны.
Но Колчак эз кӧсйы сетны Уфасӧ решительнӧй сражениетӧг.
Быдса лун муніс виркисьтана бой.
Успехыс вӧлі то ӧтарладорас, то мӧдарладорас.
Тайӧ бояс Чапаев ёна ранитчис.
Со кыдзи тайӧ вӧлі.
Берег весьтын, кыті вуджисны чапаевецъяс, гӧграліс вражескӧй самолёт.
Кыдз позьӧ улӧджык лэччӧм бӧрын сійӧ кутіс лыйлыны пулемётысь.
Ӧти пуля веськалі Чапаевлы юрас.
Вирыс ойдӧдіс плешсӧ.
Сійӧ заводитліс шутитны: «Нинӧм, вир лэдзӧмыс меным пӧлезнӧ», а ачыс пиньяссӧ мурч курччис доймӧмысла.
Квайтысь заводитлісны перйыны пулясӧ — и квайтысь сійӧ эз шед: сэтшӧм пыдӧдз пырӧма.
Медбӧрын помалісны перевязкасӧ.
Кӧсйисны Чапаевӧс мӧдӧдны лазаретӧ лечитчыны, но сійӧ ӧткажитчис да кольччис стройӧ.
Сэки жӧ муртса эз пӧгибнит Фрунзе: бомба виис сы улысь вӧвсӧ, а сійӧс асьсӧ оглушитіс.
Рытнас чапаевецъясладорӧ писькӧдчис фронт вомӧн ӧти уфимскӧй рабочӧй.
Сійӧ висьталіс, мый сылы удайтчис кывзыны белӧй генералъяслысь сёрнисӧ.
Генералъяс решитӧмаӧсь водз асывнас шыбитны краснӧйяслы паныд медся вына колчаковскӧй частьяс.
Тайӧ вӧліны медся ёна бӧрйӧм частьяс — найӧ состоитісны дзоньнас офицерскӧй полкъясысь, ни ӧти салдат сэні эз вӧв: офицеръяс мунісны бойӧ кыдзи рядӧвӧйяс, а командуйтісны наӧн генералъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі югдігас писькӧдчыны краснӧйяслӧн позицияяс пыр, кытшавны Чапаевлысь дивизиясӧ да бырӧдны сійӧс.
abu
abu
abu
Войбыд чапаевецъяс гӧтӧвитчисны неприятелькӧд встреча кежлӧ.
Боецъяс пиысь некод эз узь тайӧ вояс.
Водз асывнас, шумтӧг, оружиеясӧн зёльскытӧг заводитісны матыстчыны миян позицияяслань офицерскӧй полкъяс.
Найӧ надейтчисны казявтӧг матыстчыны узьысь заставаяслань, виавны, повзьӧдны, бырӧдны...
Но кор найӧ вӧліны матынӧсь нин миян цепьяссянь, быдладорсянь, команда бӧрын, кутісны сяргыны бой кежлӧ дась уна дас пулемёт.
Колчаклӧн медбур полкъясыс вӧлі бырӧдӧма тайӧ бинас.
Офицеръяс мыйтаӧнкӧ пӧгибнитісны бой дырйи, а мукӧдъясыс пышйисны.
1919 вося июнь 9 лунӧ чапаевецъяс выполнитісны Ленинлысь приказ: Уфа вӧлі босьтӧма.
{А. Кононов (комиӧдіс А. Морозова) @ Чапаевлӧн медбӧръя поход @ висьт @ А. Кононов. Чапаев йылысь рассказъяс @ 1953 @ Лб. 28-33.}
ЧАПАЕВЛӦН МЕДБӦРЪЯ ПОХОД
Но тыш эз на вӧв помасьӧма.
Лунвывсянь бара заводитісны наступайтны вражескӧй войска.
Найӧ кытшалісны Уральск кар, и Чапаев бара мӧдӧдчис на вылӧ походӧн.
Сійӧ вӧтліс белӧйясӧс Уральск кар дорысь да босьтіс Лбищенск кар.
Лбищенск сайын сё верст кузьта кыссис степь.
Белоказакъяс отступайтігас бырӧдалісны ставсӧ асланыс туй вылысь.
Юкмӧсъяс тырталісны муӧн либӧ отравляйтісны ядӧн.
Чапаевскӧй дивизияса боецъяс мучитчисны тшыгъялӧмысь да горш косьмӧмысь.
Нянь татчӧ эз вайлывлыны недельясӧн.
Красноармеецъяс ӧктывлісны степысь кольӧм нянь шепъяс, излісны найӧс винтовка прикладъясӧн из вылын либӧ тачанка кӧлеса вылын да сёйлісны.
Тшыгъялӧмъясысь да горш косьмӧмысь заводитчисны висьӧмъяс.
И век жӧ чапаевецъяс мунісны водзӧ.
Водзынджык вӧлі степь.
Белӧйяс бура гӧгӧрволісны, мый найӧ кӧ отступитасны ещӧ, то налы пом: степысь оз сюр ни вӧвъяслы кӧрым, ни вомтыр ва.
Сэки найӧ решитчисны отчаяннӧйтор вылӧ — бырӧдны Чапаевӧс.
Победитны сійӧс восьса бойын найӧ эз надейтчыны.
Та вӧсна составитісны план — босьтны сійӧс тӧдлытӧг, войнас.
Чапаев аслас штабкӧд кольччис Лбищенскӧ, а дивизиясӧ дзоньнас мӧдӧдіс водзӧ.
Сыкӧд кольччис сӧмын боецъяслӧн неыджыд отряд.
И вот ӧтчыд войнас белӧйяслӧн разъездъяс шумтӧг пырисны Лбищенскӧ да виалісны часӧвӧйясӧс.
Разъездъяс бӧрся локтісны казачӧй полкъяс.
Сэсся выяснитчис, мый белӧйяслы отсалӧма кодлӧнкӧ измена Чапаев штабын: кодкӧ предательскӧя снимитӧма войся дежурство вылысь курсантъяслысь рота.
Чапаевецъяс сёрӧн казялісны опасностьсӧ — белӧйяс скачитісны нин уличаяс кузя, лыйлісны быдлаӧ.
Чапаев уськӧдчис ывлаӧ бельё кежсьыс, ӧти киас винтовка, мӧд киас револьвер.
Сы дорӧ пырысьтӧм пыр жӧ чукӧртчисны боецъяс.
Найӧ заводитісны лыйсьыны.
Тайӧ вӧлі неравнӧй бой, но помасис сійӧ эз регыд.
Чапаевецъяс эз и думайтны пышйыны, кӧть врагъяс вӧліны унапӧв унджыкӧнӧсь.
Найӧ уськӧдчисны казакъяс-пулемётчикъяс вылӧ.
Тайӧ уськӧдчӧмыс вӧлі сэтшӧм решительнӧйӧн да виччысьтӧмӧн, мый врагъяс эз выдержитны да пышйисны.
Чапаевецъяс киӧ сюри кык пулемёт.
Найӧс вӧлі бергӧдӧма белӧйяслы паныд.
Врагъяс гӧгӧрвоисны, мый восьса атакаӧн налы чапаевецъясӧс не босьтны.
Сэки найӧ заводитісны писькӧдчыны садъяс да огородъяс вомӧн, сарайяс сайӧд, медым кытшавны красноармеецъясӧс.
Кор белогвардеецъяс мыччысисны бӧрвывсяньыс, чапаевецъяслы ковмис бӧрыньтчыны.
Лыйсигтыр найӧ заводитісны бӧрыньтчыны Урал ю береглань.
Мунны сэтчӧ вӧлі колӧ гӧра паныд, белӧйяс син водзын.
Гӧраыс вӧлі крута лэччӧ веськыда Урал юлӧн гыясӧ.
Но водзӧ бӧрыньтчыны вӧлі некытчӧ: быдлаын враглӧн пулемётъяс.
Чапаев бӧрыньтчис медбӧръя мортӧн — кор помасисны патронъяс.
Пуля ранитіс сылысь кисӧ.
Сійӧ чышкис тайӧ кинас ассьыс пӧсялӧм чужӧмсӧ да плеш вылас колис вирӧсь туйяс.
Пётр эз вешйыв сы дінысь ӧти воськов.
Сійӧ казяліс Чапаев чужӧм вылысь вирсӧ да шуис:
— Василий Иванович, юртӧ эськӧ перевяжитны...
— Юрӧй дзоньвидза, — дженьыда вочавидзис Чапаев.
Со и джуджыд кыркӧтш ю весьтын.
Боецъяс отсалісны Чапаевлы лэччыны крут кыркӧтшӧд ю дорӧ.
Некымын морт лыйсисны, медым задержитны белоказакъяслысь наступлениесӧ.
А кыдзи видзӧдлісны чапаевецъяс Ураллӧн тэрыб гыяс вылӧ — ставныслӧн кынмис сьӧлӧмыс: гӧгӧрвоана лои, мый мудзӧм, ранитчалӧм боецъяслы не вуджны юсӧ, не пышйыны вражескӧй пуляясысь.
Но Чапаевӧс колӧ вӧлі спаситны, кӧть мед мый эз ло.
Нёль морт видзисны сійӧс быдладорсянь.
Кыксӧ регыд виисны — белӧйяслӧн пуляясыс суӧдісны найӧс дзик ва дорас.
Кыкыс варччисны Чапаевкӧд орччӧн.
Пётр кольччис Урал берег вылӧ да кутіс лыйсьыны казакъяскӧд.
Лыйсигас сійӧ пыр видзӧдлывліс: тыдалӧ-ӧ на Урал гыясын Василий Ивановичлӧн юрыс.
И аддзис — варччӧ Чапаев.
Сьӧкыдпырысь ранитчытӧм кинас шенасигтыр (мӧдыс, ранитчӧмаыс, ӧшаліс плеть моз), Чапаев ньӧжйӧник ылыстчис врагъясысь.
Белоказакъяс кыскисны ю дорӧ пулемёт да сувтӧдісны сійӧс вылӧ, крут кыркӧтш йылӧ.
Регыд пуляяс зэр моз мӧдісны гылавны ваӧ.
Пыр вернӧйджык босьтісны прицелсӧ белӧйяслӧн пулемётчикъяс, пыр матӧджык Чапаев юрлань гылалісны налӧн пуляясыс...
Вӧлі виӧма Чапаевкӧд орччӧн кывтысь боецъяс пиысь ӧтиыс.
А Чапаев кывтіс пыр водзӧ; слабитіс, эбӧссьыс петіс, но кывтіс.
Пётр берег вылын медбӧръяысь видзӧдліс бӧрвылас да шыбитіс бокӧ ассьыс винтовкасӧ: помасисны патронъясыс.
Врагъяс уськӧдчисны кыркӧтш вывсянь сы дорӧ, но сійӧ кватитіс ассьыс заветнӧй нагансӧ, квайт пуля лэдзис сы дорӧ матыстчысь белӧйяслы, а сизимӧдсӧ — аслыс сьӧлӧмас.
А Чапаев пыр на кутсис Урал гыяс вылын.
Эз пышйы сійӧ!
Сійӧ муніс врагъясысь, медым мӧдар берегас чукӧртны вынъяс да бара уськӧдчыны налы паныд.
Тайӧ думыс и сетліс сылы выль вынъяс.
Кажитчис, опасностьыс вӧлі бӧрын нин.
Матын вӧлі берег.
Берегын кышакыліс веж пырей...
И сэки пуля веськалі Чапаевлы юрас...
Дзоньвидза коли сӧмын ӧти спутник Чапаевлӧн — мӧд боецыс, коді варччис Урал вомӧн сыкӧд орччӧн.
Шатласигтыр сійӧ петіс берегӧ да видзӧдліс бӧрвылас: бурлитіс Урал, и некод оз вӧлі тыдав сылӧн гудыр гыяс пӧвстын.
Тадзи пӧгибнитіс народнӧй герой Василий Чапаев.
Краснӧй частьяс регыд мынтісны водзӧс врагъяслы Чапаев смертьысь.
Сувтлытӧг вӧтлісны найӧ белӧйясӧс ватӧм степьясӧд дзик Каспийскӧй мореӧдз да, найӧс бырӧдӧмӧн мездісны вражескӧй войскаысь Сӧветскӧй му.
Бара мунісны боецъяс сійӧ местаясӧдыс, кӧні воюйтлісны найӧ коркӧ Василий Иванович Чапаевкӧд ӧтлаын.
Эз веритсьы налы, мый Чапаев абу нин: вывті нин ловъя вӧлі сы йылысь паметьыс.
И овны кутас тайӧ казьтылӧмыс народ пӧвстын сэтчӧдз, кытчӧдз лоӧ ловъя ачыс народыс.
А народ бессмертнӧй.
{Стендаль (комиӧдіс Д. В. Конюхов) @ Ванина Ванини @ новелла @ Стендаль. Ванина Ванини @ 1940 @ Лб. 7-32.}
СТЕНДАЛЬ
ВАНИНА ВАНИНИ, ЛИБӦ ПОДРОБНОСТЬЯС КАРБОНАРИЙЯСЛӦН МЕДБӦРЪЯ ВЕНТА ЙЫЛЫСЬ, КОДӦС ЭРДӦДӦМА ПАПСКӦЙ ОБЛАСТЬЫСЬ
Вӧлі 182... вося тувсовъя рыт.
Римӧс ставнас вӧлі шымыртӧма волнениеӧн.
Тӧдса банкир, герцог Б., вӧлі лӧсьӧдӧма бал Пьяцца ди Венециаса аслас выль дворецын.
Ставсӧ, мый вермӧ медбурсӧ сетны Италияса искусство, сійӧс ӧтувтӧмӧн, мый вермӧ сетны Парижса да Лондонса роскошь, вӧлі чукӧртӧма тайӧ дворецсӧ мичмӧдӧм вылӧ.
Локталісны зэв уна йӧз.
Английскӧй знатьлӧн еджгов юрсиа кӧдзыд красавицаяс зілисны шедӧдны честь лоны тайӧ бал вылас да воалісны чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Римса медмича красавицаяс венлісны мичлун кузяыс налысь первойя местасӧ.
Том ныв, кодлӧн дзирдалысь синъясыс да сьӧд юрсиыс висьталісны сы йылысь, мый сійӧ истиннӧй римлянка, пырис батьыс колльӧдӧмӧн.
Ставныс колльӧдісны сійӧс синъяснаныс.
Вӧвлытӧм гордость тӧдчис сы быд движениеын.
Корӧм иностранецъяс чуймылісны бал великолепиесьыс.
«Европаса любӧй корольлӧн празднествояс, — шулывлісны найӧ, — абу равнӧйӧсь талы».
Европаса монархъяслӧн абуӧсь итальянскӧй архитектураа дворецъяс, и, сыысь кындзи, налы быть колӧ приглашайтны ассьыныс придворнӧй дамаясӧс; Б. герцог жӧ пригласитіс сӧмын мича нывбабаясӧс.
Тайӧ рытас сылӧн приглашениеясыс вӧліны удачнӧйӧсь, — кажитчис, мужчинаяслӧн юрыс бергӧдчис вывті гажа зрелищесьыс.
Та мында замечательнӧй нывбабаӧс аддзигӧн кыптыліс вопрос, кодӧс лыддьыны медся мичаӧн.
Недыр кад чӧж эз тӧдны, код вылӧ сувтны, но медбӧрти княжна Ванина Ваниниӧс, сотыштана синъяса, сьӧд юрсиа том нылӧс, вӧлі йӧзӧдӧма баллӧн царицаӧн.
И пырысь-пыр жӧ иностранецъяс да том римляна, став мукӧд залъяссӧ эновтӧм бӧрын, чукӧртчисны сійӧ залӧ, кӧні вӧлі Ванина,
Сылӧн батьыс, дон Асдрубал Ванини, желайтіс, медым сійӧ первой танцуйтіс кык-куим немецкӧй принцкӧд.
Сэсся сійӧ примитіс приглашение зэв мича да знатнӧй некымын англичанинсянь, но налӧн чопорнӧй видыс дӧзмӧдана вӧлі сылы.
Кажитчис, сылы вӧлі ыджыд удовольствиеӧн мучитны томиник Ливио Савеллиӧс, коді, тыдалӧ, вывті ёна радейтіс сійӧс.
Ливио вӧлі медтӧдчана Римса томйӧз пӧвсысь ӧтиӧн, сы кындзи сійӧ вӧлі князьӧн, но тайӧ князьыслы кӧ сетісны эськӧ лыддьыны роман, сійӧ шыбытіс книгасӧ эськӧ кызьӧд лист бок вылас, шуӧмӧн, мый лыддьӧмысь пондіс юр висьны.
Тайӧ вӧлі Ванина синводзын ыджыд тырмытӧмторйӧн.
Войшӧр воигӧн бал вылын паськаліс юӧр, коді вӧчис ыджыд впечатление.
Святӧй Ангел крепостьӧ* заключитӧм том карбонарий, йӧз паськӧмӧ пасьтасьӧмӧн, пышйис тайӧ рытнас.
Романическӧй отвага порывын, медбӧръя тюремнӧй караулӧдз воӧм бӧрын, сійӧ уськӧдчис кинжалӧн салдатъяс вылӧ, но вӧлі ранитӧма асьсӧ.
Сбиръяс вӧтчисны сы бӧрся уличаясті вир следъяс кузя да надейтчисны кутны сійӧс.
Кор висьтавлісны тайӧ эпизодсӧ, дон Ливио Савелли, Ванина грацияӧн да успехӧн вывті ёна радлӧмла (Ванинакӧд сӧмын на сійӧ танцуйтіс) горӧдіс, Ванинаӧс местаас нуӧдӧмӧн да радейтӧмсьыс пӧшти йӧймӧмӧн.
— Но, ради бога, висьталӧй, коді эськӧ тіянлы вермис воны сьӧлӧм вылад?
— Сӧмын на пышйӧм сійӧ том карбонарийыс, — вочавидзис Ванина.
— По крайней мере, сійӧ вӧчис мыйкӧ ыджыдджыкӧс, чем сӧмын сетны аслыс удж рӧдитчыны.
Князь дон Асдрубал матыстчис нылыс дорӧ.
Тайӧ богачыс кызь во нин эз корлыв отчёт аслас управляющӧйлысь, коді сетавліс ссудаяс дон Асдрубаллы аслас собственнӧй доходъясысь вывті ыджыд прӧчентъяс вылӧ.
Улича вылын дон Асдрубалӧс аддзигӧн ті примитанныд сійӧс пӧрысь актёр пыдди.
Ті он казялӧй, мый сы чуньясын эм зэв гырысь бриллиантъяса вит-ӧ-квайт ыджыдсьыс-ыджыд чунькытш.
Сылӧн кык пи пырисны иезуитъяс орденӧ, а сэсся кулісны йӧймӧмӧн.
Сійӧ найӧс вунӧдіс; но вывті эз вӧв дӧвӧлен, мый сылӧн дзик ӧти нылыс Ванинаыс оз кӧсйы мунны верӧссайӧ.
Сылы нин дас ӧкмыс ар, а сійӧ вештывліс медся бур предложениеяссӧ.
Мый вӧлі талы помканас?
Сійӧ жӧ, мый заставитіс Суллаӧс чӧвтчыны диктатураысь: римляна дорӧ зывӧктӧм.
Бал бӧрын аскинас Ванина казяліс, мый сылӧн батьыс, йӧз пӧвсысь медся идӧртӧм морт, коді нэмнас эз трудитчыв, медым мыйкӧ-нибудь томнавны, зіля вӧлі томналӧ ӧдзӧссӧ ичӧтик пос вылысь, коді нуліс дворец коймӧд судтаса помещениеӧ.
Тайӧ помещениеыслӧн ӧшиньясыс видзӧдісны терраса вылӧ, кытчӧ вӧлі садиталӧма апельсин пуяс.
Ванина мӧдӧдчис визитъясӧн Римӧ; бӧр воигас, сы вӧсна мый дворецлысь главнӧй воротасӧ вӧлі тупкӧма иллюминация вылӧ лӧсьӧдӧм приспособлениеясӧн, Ваниналӧн коляскаыс пырис чёрнӧй двор пыр.
Ванина кыпӧдіс синъяссӧ да шензьӧмӧн аддзис, мый сійӧ помещениелӧн, кодӧс батьыс сэтшӧм сьӧлӧмсянь пыр томнавліс, ӧти ӧшинь вӧлі восьса.
Сійӧ торйӧдчис аслас компаньонкаысь, кайис дворецса медся вылі судтаас, и корсьысьӧм бӧрын сылы удайтчис аддзыны апельсиннӧй пуяса терраса вылӧ видзӧдысь решеткаа ичӧтик ӧшинь.
Сыӧн казялӧм восьса ӧшиньыс сысянь вӧлі кык воськов ылнаын.
Збыльысь, кодкӧ оліс тайӧ комнатаас.
Но коді?
Аскинас Ваниналы удайтчис судзӧдны ключсӧ сійӧ ӧдзӧссьыс, коді нуӧдіс апельсиннӧй пуяса терраса вылӧ.
Сійӧ гусьӧникӧн матыстчис ӧшинь дорӧ, коді век на вӧлі восьса.
Жалюзияс* сайӧдлісны сійӧс.
Пыдын комнатаас сулаліс крӧвать, и кодкӧ куйліс сы вылын.
Первой движениеӧн сылӧн вӧлі мунны, но сійӧ казяліс ӧти улӧс вылӧ чӧвтӧм женскӧй платье.
Вольпась вылын куйлысьсӧ бура видзӧдӧмӧн Ванина аддзис блондинкаӧс, тыдалӧ зэв на томӧс.
Сэсся сійӧ эз нин падъяв сыын, мый тайӧ вӧлі нывбаба.
Улӧс вылӧ чӧвтӧм платьеыс вӧлі ставнас вирӧсь, вирӧсь вӧлі и пызан вылӧ пуктӧм женскӧй ботинкиыс.
Тӧдтӧм морт вӧрзьыштіс.
Ванина аддзис, мый сійӧ ранитчӧма.
Вирӧссьӧм ыджыд лестук тупкыліс сылысь морӧссӧ; сійӧ лестуксӧ вӧлі кӧрталӧма сӧмын тесьмаӧн, тані эз участвуйт хирурглӧн киыс.
Ванина кутіс казявлыны, мый быд лун, луншӧр бӧрын нёль часын кымын, сылӧн батьыс томнасьлывліс аслас комнатаӧ, а сэсся ветліс видлыны тӧдтӧм мортӧс.
Сійӧ регыд мысти бӧр лэччыліс да пуксьыліс экипажӧ, медым мунны графиня Виталлески ордӧ.
Кыдз сӧмын сійӧ мунліс, Ванина кайліс ичӧтик терраса вылӧ, кытысянь сійӧ вермис видзӧдны тӧдтӧм нывбаба вылӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны пӧсь симпатия тайӧ том нывбаба дорас да зілис тӧдмавны, мый сыкӧд лоӧма.
Стул вылӧ шыбытӧм вирӧсь платьеыс кажитчӧ вӧлі сылы кинжалъясӧн косявлӧмӧн.
Ванина вермис лыддьыны розь лыдсӧ.
Ӧтчыд сійӧ бурджыка видзӧдіс тӧдтӧм мортӧс: гӧлубӧй синъяссӧ сійӧ вӧлі кыпӧдӧма небесалань; кажитчис, сійӧ кевмысис.
Регыд сылӧн мича синъясыс тырисны синваӧн, и том княжналы ковмис ыджыд вын кутны асьсӧ, медым не панны сыкӧд сёрни.
Мӧд луннас Ванина смелмӧдчис дзебсьыны терраса вылӧ бать воиг кежлас.
Сійӧ аддзис, кыдзи дон Асдрубал пырис тӧдтӧм морт дорӧ: сійӧ вайис сьӧрсьыс сёян тыра ичӧтик кӧрзинка.
Князьлӧн вӧлі волнуйтчана вид, и сёрнитіс зэв этша. Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм ньӧжйӧ, мый Ванина эз вермы гӧгӧрвоны сылысь кывъяссӧ, кӧть ставеньясыс вӧліны восьсаӧсь.
Сійӧ регыд петіс.
«Буракӧ, тайӧ нывбабаыслӧн ӧпаснӧй врагъяс, — мӧвпаліс Ванина, — менам бать кӧ, сэтшӧм тӧждысьтӧм характера морт, оз вермы некодлы дӧверитчыны да быдлун кайлӧ сё кызь пос тшупӧд».
Ӧтчыд рытын, кор Ванина виччысигтыр матыстіс тӧдтӧм морт ӧшиньлань ассьыс юрсӧ, сійӧ аддзысис сыкӧд син на син, и ставсӧ вӧлі восьтӧма.
Ванина уськӧдчис пидзӧс вылас да горӧдіс:
— Ме тіянӧс радейта, ме предан тіянлы!
Тӧдтӧм нывбаба сетіс знак пырны.
— Мем колӧ тіянлысь корны прӧщенье, — гораа шуис Ванина, — менам йӧйталана любопытствоӧй должен тіянлы кажитчыны оскорбитанаӧн!
Клянитча тіянлы, мый ставыс коляс некодӧн тӧдтӧм, и, ті кӧ тайӧс коранныд, ме некор нин татчӧ сэсся ог волы.
— Коді эськӧ эз вермы испытайтны шудлун тіянӧс аддзигӧн!
— шуис тӧдтӧм морг.
— Ті оланныд тайӧ дворецас?
— Кӧнешнӧ, — вочавидзис Ванина, — но, тыдалӧ, ті менӧ онӧ тӧдӧй: ме Ванина, дон Асдрубаллӧн ныв.
Тӧдтӧм морт видзӧдліс сы вылӧ шензигтырйи, зэв ёна гӧрдӧдіс да шуис:
— Лэдзӧй меным надейтчыны, мый ті кутанныд волывлыны менӧ видлыны быд лун, но меным эськӧ вӧлі колӧ, медым князь эз тӧд тіян волӧмъяс йылысь.
Ваниналӧн сьӧлӧмыс кутіс ёна чеччыны.
Тӧдтӧм мортлӧн манераясыс, кажитчис, вӧлі тырӧсь достоинствоӧн.
Тайӧ шудтӧм том нывбабаыс, тыдалӧ, оскорбитӧма кутшӧмкӧ тӧдчана мортӧс; гашкӧ, вежӧктан припадокын виӧма ассьыс мусуксӧ.
Ванина эз вермы мӧвпыштны, медым лёк помка вӧсна лои сылӧн шудтӧмлуныс.
Тӧдтӧм морт висьталіс сылы, мый сылӧн ранитчӧма пельпомыс, мый ранаыс мунӧ морӧсӧдзыс да вайӧ ыджыд страдание.
Тшӧкыда сылӧн петӧ вирыс горшӧдыс.
— И тіян дорӧ оз волывлы хирург?! — горӧдіс Ванина.
— Ті тӧданныд, мый Римын, — шуис тӧдтӧм морт, — хирургъяс обязанӧсь сетны отчёт полициялы быд раненнӧй йылысь, кодъясӧс найӧ лечитӧны.
Князь ачыс меным кӧртавлӧ ранаясӧс полотно кусӧкӧн, кыдз ті аддзанныд.
Тӧдтӧм морт вывті ыджыд пельклунӧн вештіс асьсӧ аслас шудтӧмлунлы сочувствие выражайтӧмсьыс.
Ванина вывті ёна сійӧс кутіс радейтны.
Но том княжнаӧс вывті шензьӧдіс сійӧтор, мый збыльысь, вывті серьёзнӧй сёрни нуӧдігӧн тӧдтӧм морт ӧдва вермис кутчысьны немвиччысьтӧм сералӧмысь.
— Ме эськӧ вӧлі шудаӧн, — шуис сылы Ванина, — тӧдмавны тіянлысь нимнытӧ.
— Менӧ шуӧны Клементинаӧн.
— Сідз вот, муса Клементина, аски вит часын ме воа тіянӧс видлыны.
Мӧд луннас Ванина аддзис ассьыс выль пӧдругасӧ вывті омӧль состояниеын.
— Ме кӧсъя тіян дорӧ вайӧдны хирургӧс, — сійӧс окалігмоз, шуис Ванина.
— Ме сӧгласитча лучшӧ кувны, — вочавидзис тӧдтӧм морт.
— Верма ӧмӧй ме лэдзны вуджӧр аслам благодетельяс вылӧ?
— Монсеньора Савелли Катанцарлӧн, римскӧй губернаторлӧн, хирург — миян слугаяс пиян пӧвсысь ӧти, — пӧся паныдаліс Ванина.
— Миянлы сійӧ предан, а аслас положение серти сійӧ некодысь оз ӧпасайтчы.
Менам бать оз вывтісӧ дӧверяйт сылы, но ме сійӧс кора.
— Мем оз ков хирурглӧн отсӧг!
— горӧдіс тӧдтӧм морт пузьӧмпырысь, мый шензьӧдіс Ванинаӧс.
— Видлывлӧй менӧ, а енмыс кӧ корас менӧ ас дорас, ме кула шудаӧн тіян сывъясын.
Аскинас тӧдтӧм мортлы лои сьӧкыдджык.
— Ті кӧ радейтанныд менӧ, — шуис Ванина, сыкӧд янсӧдчигӧн, — сӧветуйтчӧй хирургкӧд.
— Сійӧ кӧ локтас, менсьым шудлунӧс лоӧ жугӧдӧма.
— Ме мӧдӧда сыла, — шуис Ванина.
Ни ӧти кыв шутӧг, тӧдтӧм морт сувтӧдіс Ванинаӧс да, сылысь кисӧ кутӧм бӧрын, унаысь окаліс сійӧс.
Лои кузя нюжалан чӧв лӧнь; тӧдтӧм мортлӧн синъясас тӧдчис синва.
Медбӧрти сійӧ лэдзис Ваниналысь кисӧ да, сэтшӧм видӧн, быттьӧ вӧлі мунӧ смерть вылӧ, шуис сылы:
— Ме должен тіянлы признайтчыны. Куим лун сайын ме пӧръялі, ачымӧс Клементинаӧн шуӧмӧн.
Мме шудтӧм карбонарий...
Шемӧсмӧм Ванина вештыштіс стулсӧ да тэрмасигтыр чеччис.
— Ме чувствуйта, — водзӧ висьталіс карбонарий, — мый тайӧ признайтчӧмыс лишитас менӧ сійӧ дзик ӧтик бурторсьыд коді кӧрталӧ менӧ олӧм дорас.
Но тіянӧс пӧрйӧдлыны вӧлі эськӧ недостойнӧ меным.
Шуӧны менӧ Пьетро Миссириллиӧн, мем дас ӧкмыс арӧс; менам батьӧй — Сан-Анджело-ин-Вадоын гӧлиник хирург, ачым ме карбонарий.
Миянлысь вентанымӧс* кутісны.
Менӧ Романьяысь* вайӧдісны кандалъясӧн Римӧ. Тюрьмаӧ шыбытӧм бӧрын, кӧні лун и вой сотчис лампа, ме коллялі сэні дас куим тӧлысь.
Ӧти жалитысь мортлӧн чужис мӧвп спаситны менӧ.
Меным сетісны женскӧй паськӧм.
Сэки, кор ме петі тюрьмаысь да муна вӧлі медбӧръя ӧдзӧс дорса караул дінті, часӧвӧйяс пӧвсысь ӧти проклинайтіс карбонарийясӧс. Ме сетышті сылы банбокас.
Эскӧда тіянӧс, мый тайӧ эз вӧв пустӧй вежӧрттӧм, челядьру, а прӧстӧ вунӧдчӧм.
Тайӧ видзчысьтӧм поступок бӧрас, римскӧй уличаяс кузя войын преследуйтӧм, штыкӧн ранитӧм да эбӧсӧс дзикӧдз нин воштӧмӧн, ме пыри керкаӧ, кодлӧн ӧдзӧсыс вӧлі восьса;
ме кыла менӧ суӧдысь салдатъяслысь кокшыяс, чеччышті садйӧ да уси некымын воськов сайӧ гуляйтысь нывбабасянь.
— Графиня Виталлески!
Менам батьлӧн друг! — шуис Ванина.
— Кыдзи?
Сійӧ ӧмӧй висьталіс тіянлы та йылысь?! — горӧдіс Миссирилли.
— Коді кӧть эськӧ эз вӧв тайӧ дамаыс, кодлысь нимсӧ некор не должен лоны висьталӧма, сійӧ спаситіс менсьым олӧмӧс.
Сэки, кор салдатъяс вӧлі пырӧны сы ордӧ, медым кватитны менӧ, тіян батьныд нуис менӧ аслас каретаын.
Ме чувствуйта ачымӧс вывті лёка: некымын лун нин, кыдзи пельпомӧ штыкӧн вӧчӧм ранаыс мешайтӧ меным лолавны.
Ме кула ӧтчаяниеын, сы вӧсна мый ог нин аддзыв сэсся тіянӧс.
Ванина кывзіс сылысь терпитны вермытӧг. Сійӧ тэрыба петіс.
Миссирилли эз аддзы некутшӧм сострадание сэтшӧм мича сы синъясысь, — найӧ петкӧдлісны сӧмын оскорбитӧм гордость.
Войнас воис хирург: сійӧ локтіс ӧтнас.
Миссирилли вӧлі ӧтчаяниеын: сійӧ поліс, мый некор нин сэсся оз аддзыв Ванинаӧс.
Сійӧ тыртіс вопросъясӧн хирургӧс, коді лэдзис сы пытшкӧ вир да нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ жӧ чӧв олӧм — мукӧд лунъяснас.
Пьетролӧн синъясыс эз вешйывны терраса вылӧ петысь ӧшинь вылысь, кыті векджык пыравлывліс Ванина.
Сійӧ вӧлі вывті шудтӧм.
Ӧтчыд, войшӧр гӧгӧрын, сылы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ кодӧскӧ терраса вуджӧрысь.
Вӧлі-ӧ тайӧ Ванина?
Ванина быд вой волывліс ляскысьлыны чужӧмнас том карбонарий ӧшинь стеклӧ бердӧ.
«Ме кӧ сыкӧд заводита сёрни, — шуавліс Ванина ачыс аслыс, — ме пӧгибнита!
Ог, мем некор оз ков нин сійӧс выльысь аддзывны!»
Тайӧ решениесӧ примитӧм бӧрын сылы невӧляысь дум вылас уси симпатиеыс, кодӧс чувствуйтіс тайӧ том морт дорас сэки, кор сійӧ сэтшӧм йӧя чайтіс сійӧс нывбабаӧн.
Татшӧм нежнӧй матыслун бӧрын сійӧс вунӧдны!
Рассудительность здукъясас Ванинаӧс повзьӧдліс сы мӧвпъясын лоӧм вежсьӧм. Сійӧ кадсянь кыдз Миссирилли висьталіс асьсӧ, сы пырся мӧвпъяслӧн став предметъясыс быттьӧ вевттьысисны руӧн да кажитчисны сылы ылысаӧн.
Эз на коль вежон, кыдз Ванина, бледӧдӧм да дрӧжжитысь, пырис ӧтлаын хирургкӧд том карбонарий комнатаӧ.
Ванина воис висьтавны сылы, мый колӧ убедитны князьӧс, медым сійӧ лэдзис вежны асьсӧ раненӧй вольпась дорӧ волӧмысь ӧти слугаӧн.
Сійӧ оліс эз дырджык дас секундаысь, но некымын лун мысти, мортӧс радейтӧмла, бара воис хирургкӧд.
Ӧтчыд рытын, кӧть Миссириллилы вӧлі ёна кокньыдджык да Ваниналы нинӧм вӧлі водзӧ вылӧ ӧпасайтчыны сы олӧм кузя, сійӧ смелмӧдчис воны видлыны Пьетроӧс ӧтнас.
Сійӧс аддзигӧн Миссириллилы вӧлі вывті и вывті долыд, но зілис дзебны ассьыс радейтӧмсӧ: ставсьыс медводз сылы колӧ вӧлі кутны мужчиналы лӧсялана аслас достоинстволысь чувство.
Ванина, коді пырис сы дорӧ ӧзъяна чужӧмӧн, радейтӧм кузя объяснениеысь полӧмӧн, гӧрдӧдіс сыысь, мый Пьетро сійӧс встретитіс благороднӧй да преданнӧй дружба чувствоӧн, но некутшӧм нежность петкӧдлытӧг.
Сійӧ эз тшӧктыв дырджык олыштны Ванинаӧс, кор сійӧ мунліс.
Некымын лун бӧрти, кор Ванина бара воис, — сійӧ жӧ поведение, сійӧ жӧ эскӧдӧм преданнӧй почтительностьын да вечнӧй благодарностьын.
Том карбонарийлысь порывъяссӧ кутӧм йылысь мӧвпысь ылын нин, Ванина ӧні юасис ассьыс: чувствуйтӧ-ӧ сійӧ сы дорӧ радейтӧм?
Том ныв, таӧдз сэтшӧм гордӧй, курыдпырысь кутіс чувствуйтны аслас йӧйталӧмлысь помтӧмлунсӧ.
Сійӧ петкӧдліс асьсӧ весёлӧн, весиг веськодьӧн; сійӧ кутіс волывлыны шочджыка, но эз нин вермы заставитны асьсӧ не аддзыны дзикӧдз висьысь том мортӧс.
Миссирилли ыпъяліс радейтӧм вӧсна, но, аслас прӧстӧй происхождение йылысь да аслас долг йылысь помнитӧмӧн, сетіс аслыс кыв сёрнитны Ванинакӧд аслас радейтӧм йылысь сӧмын сійӧ случайын, сійӧ кӧ кӧкъямыс лун чӧж оз волы видлыны сійӧс.
Том княжналӧн гордостьыс сетчыліс воськов бӧрся воськов.
«Мыся беда! — шуис аслыс Ванина.
— Ме кӧть и аддзысьла сыкӧд, то сӧмын ас понда, медым шедӧдны аслым удовольствие, но ме некор ог признайтчы сылы чувствоын, кодӧс сійӧ меным внушайтӧ».
Сійӧ дыр пукавлывліс Миссирилли ордын, коді сыкӧд сёрнитліс сідз жӧ, кыдзи эськӧ сійӧ вӧчис тайӧс кызь морт дырйи.
Ӧтчыд рытын, сы бӧрти кыдз Ванина сійӧс лунтыр ненавидитіс да кӧсйысис аслыс лоны сыкӧд нӧшта кӧдзыдджыкӧн да суровӧйджыкӧн мукӧддырся дорысь, сійӧ шуис Пьетролы, мый радейтӧ сійӧс.
Регыд мысти Ванина эз вермы сылы ӧткажитны нинӧмын.
Кутшӧм кӧть ыджыд эз вӧв Ваниналӧн безумиеыс, колӧ веськыда шуны, мый сійӧ вӧлі помтӧг шуда.
Миссирилли эз пов нин сэсся ассьыс мужскӧй достоинствосӧ уськӧдӧмысь: сійӧ радейтіс сідзи, кыдзи радейтӧны медводдзаысь, кыдзи радейтӧны дас ӧкмыс арӧсӧн, кыдзи радейтӧны Италияын.
Аслас радейтан страстьын сійӧ вӧлі сэтшӧм веськыд сьӧлӧма, мый сознайтчис гордӧй том княжналы мудеритӧмын, кодӧс сійӧ применитіс, медым заставитны Ванинаӧс радейтны асьсӧ.
Сійӧ ачыс шензис аслас помтӧм шудлун вылӧ.
Нёль тӧлысь коли зэв ӧдйӧ.
Ӧтчыд хирург сетіс висьысьлы свобода.
«Мый мем вӧчны? — мӧвпыштіс Миссирилли.
— Водзӧ дзебсясьны Римса медмича нывбаба ордын?
Зывӧктана тиранъяс, кодъяс кутісны менӧ дас куим тӧлысь чӧж тюрьмаын, кӧні ме эг аддзыв лун югыдсӧ, чайтасны, мый ме сьӧлӧмӧн уси.
Италия, тэ збыльысь зэв шудтӧм, тэнад пияныд кӧ сэтшӧм кокниа эновтӧны тэнӧ!»
Ванина эз сомневайтчы, мый Пьетролы лоӧ вывті ыджыд шудӧн пыр кежлӧ кольччыны сыкӧд.
Пьетро збыльысь кажитчис помтӧм шудаӧн, но генерал Бонапартӧн шуӧм ӧти фраза юргис курыд упрекӧн том морт сьӧлӧмын да определяйтіс сылысь отношениесӧ нывбабаяс дорӧ.
1796 воӧ, кор генерал Бонапарт мунӧ вӧлі Брешияысь*, заставаӧдз сійӧс колльӧдысь карса властьяс висьтавлісны сылы, мый «Брешияса олысьяс радейтӧны свободасӧ став итальянецъяс дорысь ёнджыка».
«Да, — вочавидзис сійӧ, — найӧ радейтӧны сёрнитны свобода йылысь асланыс мусукъясыскӧд».
Миссирилли шуис Ваниналы вель кутчысигтырйи:
— Кыдз сӧмын воас вой, мем ковмас сэсся мунны.
— Тӧждысь сы йылысь, медым бӧр воны дворецӧ югдытӧдзыс.
Ме кута виччысьны тэнӧ.
— Югдандорыс ме лоа нин Римсянь некымын миль сайын.
— Зэв бур, — кӧдзыдпырысь шуис Ванина.
— Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— Романьяӧ — мынтыны ас вӧсна водзӧс.
— Сы вӧсна мый ме озыр, — дзик спокойнӧя вочавидзис Ванина, — то ме надейтча, мый ті примитанныд месянь ӧружье да сьӧм.
Миссирилли мыйкӧдыра видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ сатшкӧмӧн да сэсся уськӧдчис сы сывтырйӧ.
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, тэ заставляйтан менӧ вунӧдны ставсӧ, — шуис сійӧ, — весиг менсьым долгӧс.
Но кымын благороднӧйджык тэнад сьӧлӧмыд, сымын бурджыка тэ должен гӧгӧрвоны менӧ.
Ванина кисьтіс уна синва, и вӧлі шуӧма, мый Пьетро эновтас Римсӧ сӧмын сутки бӧрын.
— Пьетро, — шуис Ванина сылы аскинас, — ті частӧ шулывлінныд, мый знатнӧй морт, шуам римскӧй князь, кодлӧн эм ыджыд состояние, вермас сетны ыджыд отсӧг свобода делӧ вылӧ, Австрияӧс кӧ коркӧ-нибудь лоӧ кыскӧма сьӧкыд войнаӧ миянсянь ылын.
— Кывшутӧг, — шуис шемӧсмӧм Пьетро.
— Но, вот!
Тіян ыджыд сьӧлӧм, тіянлы оз тырмы сӧмын вылысса положение.
Ме вӧзъя тіянлы киӧс да кыксё сюрс ливр доход.
Ме босьтча шедӧдны сӧгласие менам батьсянь.
Пьетро уськӧдчис сы кокъяс улӧ.
Ванина сияйтіс радысла.
— Ме тіянӧс радейта вывті ёна, — шуис сылы Пьетро, — но ме аслам рӧдиналӧн коньӧр слуга.
И кымын шудтӧмджык Италия, сымын ёнджыка ме обязан кутны сылы верность.
Медым получитны дон Асдрубаллысь сӧгласие, ковмас ворсны лӧсявтӧм роль некымын во чӧж.
Ванина, ме ӧтказывайтча тэысь.
Миссирилли тэрмасис тайӧ кывъяснас орӧдны аслыс туйсӧ бӧрыньтчӧмлань, но мужествоыс изменитіс сылы.
— Менам шудтӧмлунӧй сыын, — горӧдіс Пьетро, — мый ме радейта тэнӧ олӧмсьыс ёнджыка, — Римӧс эновтны мем ужаснӧйджык любӧй казнитӧмысь.
Ах, мыйла Италия абу свободнӧй варваръясысь!
Кутшӧм радлунӧн эськӧ ме муні тэкӧд овны Америкаӧ!
Ванина кольліс йи кодь кӧдзыдӧн.
Сы киысь тайӧ ӧтказыс заденитіс сылысь гордостьсӧ.
Но регыд Ванина бара уськӧдчис Миссирилли сывйӧ.
— Некор эн кажитчыв меным тэ татшӧм донаӧн! — горӧдіс Ванина.
— Да, менам тэ сиктса ичӧтик хирург, ме нэм кежлӧ тэнад.
Тэ сэтшӧм жӧ великӧй, кыдзи миян важся римляна.
Водзӧ олӧм йылысь став планъясыс, садя вежӧртӧмлӧн став шуштӧм мӧвпъясыс вошины, пуксисны любовнӧй чиктылӧмлӧн минутаяс.
Кор вежӧртӧмыс бӧр лоис налӧн, Ванина шуис:
— Ме лоа Романьяын пӧшти ӧти кадӧ тэкӧд.
Ме вӧча сідз, мый меным Пореттаӧ* назначитасны ваннаяс.
Ме сувта Сан-Николоӧ асланым замокӧ, Форлисянь* матын.
— Сэні ме кольчча тэкӧд нэм кежлӧ! — горӧдіс Миссирилли.
— Ӧнісянь менам пудйӧй — став вылас дерзайтны, — ышловзьӧмӧн шуис Ванина.
— Ме ачымӧс пӧгубита тэ вӧсна, но абу ӧмӧй тайӧ ставыс ӧткодь!..
Но верман-ӧ тэ радейтны честь воштӧм нылӧс?
— Тэ ӧмӧй меным абу гӧтыр? — шуис Миссирилли.
— Гӧтыр, коді муса нэм кежлӧ.
Ме кужа радейтны да дорйыны тэнӧ.
Ваниналы колӧ вӧлі мунны светӧ;
кыдз сійӧ сӧмын петіс Миссирилли дорысь, сійӧ кутіс казявны ассьыс поведениесӧ варварскӧйӧн.
«Мый сэтшӧм родина? — шуис сійӧ аслыс.
— Ӧд сійӧ абу ловъя существо, кодлы ми обязанӧсь благодарностьӧн вӧчӧм бурторсьыд существо, коді лоӧ шудтӧмӧн да вермас проклянитны миянӧс, ми кӧ сыӧн кутам зывӧктыны.
Отечество да свобода — тайӧ, кыдзи менам плащ — меным пӧлезнӧй тор, кодӧс ме должен, правда, ньӧбны, эг кӧ ме сійӧс пӧлучит батьсянь наследствоӧн.
Но, медбӧрти, ме радейта отечествоӧс да свобода сы вӧсна, мый найӧ вайӧны мем пӧльза.
Ме кӧ эськӧ эг тӧд, мый накӧд вӧчны, меным кӧ найӧ сійӧ жӧ, мыйӧн овлӧ август тӧлысьын плащ, мыйла жӧ ньӧбны найӧс, да нӧшта сэтшӧм ыджыд донысь?
Ванина сэтшӧм лӧсьыд! Сэтшӧм одареннӧй!
Сы бӧрысь кутасны ухаживайтны, сійӧ вунӧдас менӧ.
Кӧні нывбаба, коді имеитліс сӧмын ӧти мусукӧс?
Тайӧ римскӧй князьясыс, кодъясӧс ме презирайта кыдз гражданаӧс, мыйдта преимущество имеитӧны ме водзын!
Найӧ кужӧны лоны любезнӧйӧн!
Ах, ме кӧ муна, сійӧ вунӧдас менӧ, и ме вошта сійӧс пыр кежлӧ...»
Войнас Ванина локтіс сы ордӧ.
Миссирилли висьталіс сылы аслас падъялӧмъяс йылысь, кутшӧмъясӧ воис, да мӧвпалӧм йывсьыс, код бӧрын, сы дорӧ аслас радейтӧм вӧсна, изменитіс великӧй кыв: рӧдина, ассьыс гӧгӧрвоӧмсӧ.
Ванина вӧлі вывті шуда.
«Сылы кӧ ковмас бӧрйысьны рӧдина костын да ме костын, — мӧвпаліс Ванина, — сійӧ менӧ пуктас вылӧджык».
Орчча вичковывса часі кучкаліс куимӧс.
Воис час медбӧръя прӧщайтчӧмлӧн.
Пьетро нетшыштсис аслас пӧдруга сывтырйысь.
Сійӧ вӧлі лэччӧ нин ичӧтик пос кузя, кор Ванина, синвасӧ кутӧмӧн, шуис сылы нюмъялігтыр:
— Тэ бӧрся кӧ ухаживайтіс прӧстӧй крестьянка, тэ ӧмӧй нинӧм эн вӧч эськӧ сылы благодарность чувство радиыд?
Тэ ӧмӧй эн зіль эськӧ вознаградитны сійӧс?
Водзӧлоӧмыс абу известнӧ.
Тэ лоан кытшалӧма врагъясӧн.
Признательность петкӧдлӧм могысь пӧдарит меным куим лун, мынтысь менам тӧждысьӧмъясысь, быттьӧ ме гӧль крестьянка.
Миссирилли кольччис.
Коркӧ и сійӧ эновтіс Рим. Иностраннӧй посольствоысь ньӧбӧм паспорт отсӧгӧн сійӧ зэв бура воис аслас семьяӧ.
Ставӧн сылы лоины вывті радӧсь: сійӧс лыддьылісны нин пӧгибнитӧмӧн.
Миссириллилӧн другъясыс кӧсйисны пасйыны сылысь бура воӧмсӧ ӧти-кык карабинерӧс виӧмӧн (карабинеръяснас шусьылісны Папскӧй областьса жандармъяс).
— Ковтӧг огӧ кутӧй виавны итальянецӧс, коді кужӧ вӧдитчыны ӧружиеӧн, — шуис Миссирилли.
— Миян рӧдина — абу шуда Англия кодь ді. Миян абу тырмымӧн салдатъяс, медым паныд сулавны европейскӧй монархъяс сюйсьӧмлы.
Недыр кад кольӧм бӧрти Миссирилли, код коктуйяс кузя вӧтчисны карабинеръяс, кыкӧс виис Ванинаӧн сылы сетӧм пистолетысь лыйӧмӧн.
Сы юрысь вӧлі назначитӧма награда.
Ванина век эз во Романьяӧ.
Миссирилли лыддис асьсӧ вунӧдӧмаӧн.
Сылысь гордостьсӧ вӧлі заденитӧма.
Сійӧ дыр мӧвпаліс общественнӧй положениеын торъялӧм йылысь, коді торйӧдӧ сійӧс радейтана нывбабакӧд.
Важся шудлун йылысь жалитана да нежность минутаясӧ сылы воис юрас мӧвп бӧр мунны Римӧ — видзӧдлыны, мый вӧчӧ Ванина.
Тайӧ йӧйталана мӧвпыс дась нин вӧлі венны сійӧс, мый ачыс сійӧ лыддис аслас долгӧн, кор ӧтчыд рытын гӧравывса вичколӧн кӧлӧкӧлыс звӧнитіс Angelus* неуна необычайнӧйджык ногӧн, быттьӧ звӧнарыс вӧлі мыйӧнкӧ ылалӧма.
Тайӧ вӧлі сигналӧн карбонарийяслӧн вента собрание кежлӧ, код дінӧ Миссирилли ӧтувтчис Романьяӧ воӧм мысти.
Сійӧ жӧ войнас ставныс чукӧртчисны вӧрӧ, отшельникъяс керкаӧ.
Опиумӧн унмовськӧдӧм кык манак сідзи эз гӧгӧрвоны, кутшӧм моглы служитіс налӧн ичӧтик керкаыс.
Миссирилли, коді локтіс зэв шогӧн, тӧдмаліс, мый вентаса начальникӧс арестуйтӧма и мый сійӧс, том мортӧс, кодлы сӧмын на тырис кызь арӧс, лоӧ бӧрйӧма вентаса начальникӧн, кӧні вӧліны ветымын арӧсысь ыджыдджык йӧз да 1815 воын Мюрат* поход кадсянь заговоръясын вӧвлысьяс.
Тайӧ виччысьтӧм честь йылысь тӧдмалӧм бӧрын, Пьетро кутіс чувствуйтны, кыдзи тіпкыны мӧдіс сылӧн сьӧлӧмыс.
Кыдз сӧмын сійӧ колис ӧтнасӧн, сійӧ решитіс водзӧвылӧ не мечтайтны том римлянка йылысь, коді вунӧдіс сійӧс, да решитіс став ассьыс мӧвпъяссӧ веськӧдны долг вы ло — «Мездыны Италияӧс варваръясысь» *.
Кык лун мысти Миссирилли лыддис воысьяс да мунысьяс списокысь, кодӧс сылы вайисны кыдзи вентаса юралысьлы, мый княжна Ванина сӧмын на воӧма аслас замокӧ Сан-Николоӧ.
Тайӧ нимсӧ лыддьӧм бӧрын, сійӧ регыдджык смутитчис, радлун чувствуйтӧм дорысь.
Весьшӧрӧ сійӧ мӧвпаліс ёнмӧдны ассьыс верностьсӧ отечество дорӧ, тайӧ жӧ рытнас Сан-Николоса замокӧ тэрмасьтӧг: Ванина йылысь мӧвп, кодӧн сійӧ пренебрегайтліс, мешайтіс сылы пӧртны олӧмӧ, кыдз колӧ, ассьыс обязанностьяссӧ.
Сійӧ аддзис Ванинаӧс мӧд луннас.
Сійӧ радейтіс Миссириллиӧс сідз жӧ, кыдзи и Римын.
Батьыс, коді кӧсйис сійӧс сетны верӧссайӧ, эз лэдз сылы пырсӧ муннысӧ.
Ванина вайӧма кык сюрс цехин.
Тайӧ немвиччысьтӧм отсӧгыс Миссириллилы сетіс позянлун честьӧн занимайтны ассьыс выль постсӧ.
Вӧлі Корфуӧ закажитӧма кинжалъяс, подкупитӧма легатлысь личнӧй секретарсӧ, кодлы вӧлі поручитӧма карбонарийясӧс кыпӧдӧм. Татшӧм ногӧн судзӧдісны попъяслысь список, кодъяс служитісны шпионъясӧн правительстволы.
Сійӧ кадӧ вӧлі тырвыйӧ организуйтӧма медся тӧлка заговоръяс пиысь ӧтиӧс, кодӧн босьтчылісны спаситны шудтӧм Италияӧс.
Ме ог кут пырны став подробностьясас.
Ме сӧмын кольчча вежӧртӧмӧн сы йылысь, мый предприятиеыс кӧ эськӧ помасис успехӧн, то Миссириллилы эськӧ лои славалӧн медся ыджыд пайыс.
Сы веськӧдлӧм улын некымын сюрс мятежник долженӧсь вӧлі кыпӧдчыны сетӧм сигнал серти да ӧружиеӧн киясаныс виччысьны вождьяслысь воӧмсӧ.
Решительнӧй момент матысмис, кор, кыдз сійӧ векджык овлӧ, заговорсӧ немвиччысьтӧг вӧлі парализуйтӧма главаръяссӧ арестуйтӧмӧн.
Кыдз сӧмын Ванина воис Романьяӧ, сылы кажитчис, мый рӧдинаӧс радейтӧм вештӧ сыӧн радейтана морт сьӧлӧмысь став мукӧдпӧлӧс чувствояссӧ.
Том римлянкалысь гордостьсӧ вӧлі возмутитӧма.
Весьшӧрӧ зілис сійӧ лоны рассудительнӧйӧн: шуштӧм шоглун шымыртіс сійӧс, сійӧ кыйис асьсӧ сы вылын, мый проклинайтіс свободасӧ.
Ӧтчыд, Миссирилликӧд аддзысьлӧм могысь Форлиӧ воӧм мысти, сылӧн эз тырмы выныс дзебны ассьыс шоглунсӧ, кодӧс гордостьыс лэдзліс сылы кутны та кадӧдз.
— Збыльысь, — шуис Ванина сылы, — ті радейтанныд менӧ, кыдзи верӧс, но меным колӧ оз тайӧ...
Ванина бӧрддзис, но сійӧ бӧрдіс нин яндзимысла мӧвп дырйи, мый вермис лэдзчыны упрекъясӧдз.
Миссирилли эз веськӧд вниманиесӧ тайӧ синваыс вылӧ: сылӧн вӧлі тӧждысяна вид.
Друг Ваниналы воис мӧвп эновтны сійӧс да бӧр мунны Римӧ.
Ванина кыліс ас пытшсьыс скӧр радлӧм, слаблун вӧснаыс асьсӧ наказывайтіг, мый сӧмын на заставитіс сійӧс висьтасьны.
Некымын здук чӧв олӧм мысти примитіс решение: сійӧ лыддис эськӧ асьсӧ недостойнӧйӧн Миссириллилы, эз кӧ эськӧ эновт сійӧс.
Ванина лӧсьыдпырысь мӧвпаліс сійӧ шензьӧм да огорчение йывсьыс, коді шымыртас Миссириллиӧс, кор сійӧ весьшӧрӧ кутас корсьны Ванинаӧс.
Регыд мысти мӧвп, мый сійӧ оз вермы кутны мортлысь радейтӧмсӧ, код вӧсна вӧчис сымда йӧйталӧм, пыдысянь вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ торкис чӧв олӧмсӧ да вӧчис став позянасӧ, медым нетшыштны сылысь кӧть радейтӧм йылысь ӧти кыв.
Миссирилли рассеяннӧй видӧн висьталіс сылы аслас радейтӧм йылысь.
Но сылӧн гӧлӧсыс кутіс кывны пӧся да сьӧлӧмсяньыс сӧмын сэки, кор сійӧ заводитіс сёрнитны аслас политическӧй предприятиеяс йылысь и шогпырысь горӧдіс:
— Ах, и тайӧ заговорыс кӧ оз удайтчы, да сійӧс кӧ лоӧ эрдӧдӧма правительствоӧн, ме муна рӧднӧй странаысь!
Ванина коли вӧрзьытӧг.
Сійӧ чувствуйтіс, мый аддзӧ ассьыс радейтана мортӧс медбӧръяысь.
Миссириллилӧн кывъясыс сетісны сы мӧвпъяслы роковӧй бергӧдчӧм.
Сійӧ мӧвпаліс: «Карбонарийяс пӧлучитісны месянь некымын сюрс цехин.
Найӧ оз вермыны сомневайтчыны заговорлы менам преданностьын».
Ванина эновтіс ассьыс тайӧ мӧвпъяссӧ, медым сӧмын шуны Пьетролы:
— Он-ӧ кӧсйы ветлыны Сан-Николо замокӧ, медым коллявны мекӧд сэні ӧти сутки?
Рытъя собрание вылад тэнад волӧмыд оз требуйтчы.
Аски асывнас ми гуляйтам Сан-Николоын.
Тайӧ лӧньӧдас тэнӧ да ваяс тэныд асьтӧ кутны вермӧм, мыйын тэ сідз нуждайтчан великӧй событиеяс вӧчӧм вылӧ.
Пьетро сӧгласитчис.
Ванина муніс сы дорысь, медым лӧсьӧдчыны мунігкежлӧ. Мунігас, кыдзи и век, сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ ичӧтик комнаталысь, кытчӧ сійӧс дзебліс.
Ванина тэрмасис горничнӧйяс пӧвсысь ӧти ордӧ, коді муніс сы дорысь, петіс верӧссайӧ да восьтіс Форлиын посни тӧварӧн вузасян лавка.
Тайӧ нывбаба ордӧ воӧм бӧрын сійӧ тэрмасигтыр гижис, тайӧ жӧ комнатасьыс случайнӧ аддзӧм, часослов полеяс вылын точнӧй местаӧ, кӧні тавой должен вӧлі мунны карбонарийяс венталӧн собрание.
Сійӧ помаліс ассьыс доноссӧ татшӧм кывъясӧн: «Тайӧ вентаас дас ӧкмыс морт, со налӧн нимъясыс да адресъясыс».
Сы бӧрти кыдз сійӧ составитіс список, Миссирилли кындзи став карбонарийсӧ лыддьӧдлӧмӧн, сійӧ висьталіс нывбабалы, код преданностьӧ вӧлі эскӧ:
— Ну тайӧ книгасӧ кардинал-легатлы. Мед сійӧ лыддяс, мый сэтчӧ гижӧма, да бӧр сетас сійӧс тэныд.
На дас цехин.
Коркӧ кӧ легат шуас тэнсьыд нимтӧ — тэ он мын смертьысь, но тэ спаситан менсьым олӧмӧс, тшӧктан кӧ легатӧс лыддьыны меӧн гижӧм листбоксӧ.
Ставыс муніс вывті бура.
Повзьӧмысла легат кутіс асьсӧ не сідз, кыдз колӧ вельможалы.
Сійӧ разрешитіс ас водзас явитчыны прӧстӧй нывбабалы маскаӧн, но сэтшӧм условиеӧн, мый сылысь кияссӧ лоӧ кӧрталӧма.
Тадзикӧн торговкаӧс вӧлі вайӧдӧма высокопоставленнӧй особа дорӧ, кодӧс сійӧ аддзис нюдзвиж нойӧн вевттьӧм зэв ыджыд пызан сайӧ дзебсьӧмӧн.
Легат лыддис часословысь листбоксӧ ассяньыс ылын книгасӧ кутӧмӧн, полӧмысла, мый вермас отравитчыны кутшӧмкӧ казявтӧм ядӧн.
Сійӧ бӧр сетіс торговкалы книгасӧ да эз тшӧкты следитны сы бӧрся.
Сы бӧрти эз на и коль нелямын минута, кыдз Ванина эновтіс ассьыс мусуксӧ. Ванина аслас бывшӧй горничнӧйлысь локтӧмсӧ аддзӧм мысти бара сувтіс Миссирилли водзӧ, решитӧмӧн, мый делӧсӧ вӧчӧма и ӧнісянь сійӧ ставнас лоӧ сылӧн.
Ванина висьталіс сылы, мый карын вӧвлытӧм движение: карабинеръяслӧн патрульяс сулалӧны сэтшӧм уличаяс вылын, кӧні найӧ некор эз петкӧдчывны.
— Меным кӧ кӧсъян тэ дӧверитчыны, ӧні жӧ мунам Сан-Николоӧ, — содтіс сійӧ.
Миссирилли сӧгласитчис.
Найӧ мунісны подӧн карета дорӧдз, коді вӧлі том княжналӧн. Карсянь мильджынйын Ванинаӧс виччысьысь каретаын пукаліс кампаньонка-доверительница, скромнӧй морт, кодлы бура мынтылісны.
Сан-Николо замокӧ воӧм бӧрын Ванина, аслас тешкодь выходкаысь шӧйӧвошӧмӧн, кыкмындааліс нежностьсӧ аслас мусаыс дорӧ.
Но кор сійӧ сёрнитліс радейтчӧм йылысь, сылы кажитчыліс, мый сійӧ ворсӧ комедия.
Тӧрыт, предайтігас, сійӧ вунӧдіс сӧвесть мучитӧм йылысь.
Ассьыс мусасӧ кутлігӧн сійӧ мӧвпаліс: «Тырмымӧнъя ӧти кыв — и вот сійӧ пыр жӧ и пыр кежлӧ кутас ненавидитны менӧ».
Войшӧр гӧгӧрын Ваниналӧн ӧти слуга друг пырис сы комнатаӧ.
Ванина эз тӧд, мый тайӧ мортыс вӧлі карбонарийӧн.
Сідзкӧ, Миссириллилӧн весиг татшӧмсяма посниторъясын вӧліны сыысь тайнаяс.
Ванина дрӧгмуні.
Тайӧ мортыс вайис Миссириллилы юӧр, мый войнас Форлиын дас ӧкмыс карбонарийлысь оланінъяссӧ вӧлі кытшалӧма да асьнысӧ найӧс арестуйталӧма, кор найӧ вӧлӧм воӧны вента собрание вылысь.
Кӧть найӧс кутісны немвиччысьтӧг, ӧкмысыс удитісны мынтӧдчыны.
Карабинеръяс дас мортӧс нуисны крепостнӧй тюрьмаӧ.
Сэтчӧ пырӧм бӧрын карбонарийяс пӧвсысь ӧти шыбытчис джуджыд юкмӧсӧ да пасьмуніс кувтӧдзыс.
Ванина эз кут вермыны кутны асьсӧ.
Шуд вылӧ, Пьетро эз казяв тайӧс: сійӧ аддзис эськӧ сы синъясысь сыӧн вӧчӧм преступлениесӧ.
— Ӧні Форлиса гарнизон, — содтіс слуга, — оцепитіс став уличаяссӧ.
Салдатъясӧс сувтӧдалӧма ӧта-мӧдсьыс сэтшӧм матӧ, мый вермӧны ёрта-ёртыскӧд сёрнитчыны.
Олысьясыс вермасны вуджны ӧти уличасянь мӧдӧ сӧмын сэті, кӧні сулалӧ офицер.
Слуга петӧм бӧрын Пьетро мӧвпыштсьыліс здук кежлӧ.
— Ӧнія здукӧ нинӧм вӧчны, — шуис сійӧ медбӧрти.
Ваниналӧн видыс вӧлі кулӧмлӧн кодь: сійӧ тіраліс аслас муса морт видзӧдлӧмъяссьыс.
— Мыйла ті сэтшӧм страннӧйӧсь?
— юаліс сылысь Пьетро.
Сэсся сійӧ думыштчис да дугдіс сы вылӧ видзӧдны.
Луншӧр гӧгӧрын Ванина смелмӧдчис шуны сылы:
— Со и нӧшта ӧти вентаӧс эрдӧдӧма.
Ме думайта, мый ті ӧні успокоитчанныд недыр кежлӧ.
— Дзикӧдз успокоитчи, — вочавидзис Миссирилли нюммунӧмӧн, коді заставитіс Ванинаӧс дрӧгмунны.
Ваниналы быть колӧ вӧлі ветлыны Сан-Николо сиктса поп ордӧ, коді, гашкӧ, вӧлі иезуитъяслӧн шпионӧн.
Сизим час кежлӧ сійӧ воис ӧбедайтны и комнатасӧ, кытчӧ дзебліс ассьыс радейтанторсӧ, аддзис, тыртӧмӧн.
Ку пытшсьыс петӧмӧн сійӧ котраліс керка пасьтаыс быдлаті, — Пьетро некӧн эз вӧв.
Ӧтчаяниеын Ванина бӧр воис ичӧтик комнатаас, да сӧмын сэки казяліс записка.
Сійӧ лыддис:
«Ме муна сетчыны пленӧ легатлы.
Ме водзӧвылӧ ог эскы тіян делӧӧ: небесаыс миянлы паныд.
Коді вузаліс миянӧс?
Тыдалӧ, шудтӧмыс, коді шыбытчис юкмӧсӧ.
Сы вӧсна мый менам олӧмӧй оз ков коньӧр Италиялы, то ме ог кӧсйы, медым менам ёртъясӧй, аддзӧм мысти, мый ме ӧтнам вӧля вылын, вермисны чайтны, мый ме предайті найӧс.
Прӧщайтлӧй.
Ті кӧ радейтанныд менӧ, то зільӧй босьтны водзӧс ме вӧсна.
Пӧгубитӧй, бырӧдӧй подлецӧс, коді предайтіс миянӧс, весиг кӧть сійӧ менам бать».
Ванина пӧшти обморокын уси стул вылӧ, ужаснӧй шоглунӧн шымыртӧм.
Сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв; синъясыс сылӧн вӧліны косӧсь да сотчисны.
Медбӧрти сійӧ уськӧдчис пидзӧсъяс вылас.
— Великӧй боже, — горзіс сійӧ, — примит менсьым кӧсйысьӧмӧс.
Да, ме накажита подлӧй предательӧс, но водзджык бӧр сет Пьетролы свобода!
Час мысти сійӧ муніс нин Римӧ.
Батьыс важӧн нин тэрмӧдліс сійӧс бӧр воны.
Сытӧг сійӧ сетіс сӧгласие князь Ливио Савеллилы Ванинаӧс сы сайӧ сетӧм кузя.
Кыдз сӧмын Ванина воис, батьыс дрӧжитігтырйи висьталіс та йылысь.
Вывті ыджыд сы шензьӧм вылӧ, Ванина сӧгласитчис первойя кывъяссяньыс жӧ.
Сійӧ жӧ рытнас графиня Виталлески ордын батьыс пӧшти официальнӧ представитіс дон Ливиоӧс; Ванина дыр сыкӧд сёрнитіс.
Сійӧ вӧлі медтӧдчана том йӧз пӧвсысь ӧтиӧн, имеитіс вывті бур вӧвъясӧс, но, кӧть и сійӧс лыддьылісны ёна вежӧраӧн, сійӧ эз вӧв, аслас кокни характер вӧсна, правительстволы ньӧти подозрительнӧйӧн.
Ванина мӧвпаліс, водзвыв сылысь юрсӧ бергӧдлӧм мысти, вӧчны сыысь ассьыс вӧлясӧ удобнӧя олӧмӧ пӧртысьӧн.
Сы вӧсна мый сійӧ вӧлі монсеньор Савелли Катанцарлӧн, римскӧй губернатор да полицияса министрлӧн, племянникӧн, сійӧ чайтіс, мый шпионъяс оз смелмӧдчыны кыйӧдны сы бӧрся.
Сы бӧрти кыдз некымын лун чӧж Ванина относитчис бур сьӧлӧмӧн любезнӧй дон Ливио дорӧ, сійӧ юӧртіс, мый сійӧ некор оз ло сылы верӧсӧн; сы думайтӧм серти, Ливиолӧн вывті кокньыд юрыс.
— Ті кӧ эськӧ эн вӧлӧй челядьӧн, — шуис сылы Ванина, — тіян дядьлӧн подчинённӧйясыс эськӧ нинӧм эз дзеблыны тіянысь.
Шуам, мый решитӧма вӧчны Форлиысь неважӧн на кутӧм карбонарийяскӧд?
Кык лун мысти дон Ливио воис юӧртны сылы, мый Форлиысь кутӧм став карбонарийыс пышйисны.
Ванина сувтӧдіс сы вылӧ ассьыс гырысь сьӧд синъяссӧ вывті ыджыд зывӧктӧмлӧн курыд серамӧн и рыт чӧжыс эз сетлы сылы кыв.
Лун мысти дон Ливио гӧрдӧдігтырйи признайтчис сылы, мый сійӧс первойсӧ пӧръялісны.
— Но, — шуис сійӧ, — ме шедӧді менам дядь кабинетысь ключсӧ. Ме сэтысь аддзӧм бумагаяссьыс тӧдмалі, мый вывті ыджыд тайнаын чукӧртчыссьӧ конгрегация, либӧ комиссия, кардиналъяс да легатъяс пӧвсысь, кодъяс пӧльзуйтчӧны медыджыд дӧвериеӧн, сійӧ вопроссӧ обсудитӧм вылӧ, кӧні колӧ судитны тайӧ карбонарийяссӧ — Равеннаын или Римын.
Форлиын кутӧм ӧкмыс карбонарийӧс да налысь начальниксӧ — кутшӧмкӧ Миссирилли, коді аслас йӧйлуныс вӧсна ас вӧлясьыс сетсьӧма властьяс киӧ, ӧнія кадӧ видзӧны Сан-Лео замокын.
«Йӧйлуныс» кывсӧ шуигӧн Ванина видзӧдліс князь вылӧ виана синъясӧн.
— Ме ачым кӧсъя аддзывны официальнӧй бумагаяссӧ да пыравны тіян дядь кабинетӧ: ті лёка лыддьӧмныд найӧс, — шуис сылы Ванина.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн дон Ливио дрӧгмуніс: Ванина корис сысянь пӧшти вӧчны позьтӧмтор, но том нывлӧн тешкодь петкӧдчӧмъясыс сӧмын ёнджыка ӧзйӧдлісны сылысь радейтӧмсӧ.
Некымын лун мысти Ваниналы, Савелли слугаяслӧн мича ливреяӧ пасьтасьӧмӧн, лои позянлун коллявны часджын полиция министрлысь медся секретнӧй бумагаяссӧ лыддьӧм вылӧ.
Сійӧс шымыртіс ыджыд радлун, кор сійӧ аддзис быдлунся докладъяс пӧвсысь мыжалана Пьетро Миссирилли йылысь.
Сылӧн киясыс дрӧжжитісны, кор сійӧ кутіс тайӧ бумагасӧ.
Сылысь нимсӧ уна пӧв лыддиг, сійӧ матын вӧлі усьны обморокӧ.
Губернатор дворецысь петӧм бӧрын Ванина лэдзис дон Ливиолы окавны асьсӧ.
— Ті бура справляйтчанныд испытаниеясӧн, кутшӧмъясӧс ме тіянлы вӧчала, — шуис сылы Ванина.
Татшӧм кывъяс бӧрын том князь ӧзтіс эськӧ Ватикан, медым воны сьӧлӧм вылас Ваниналы.
Тайӧ рытнас вӧлі французскӧй посланник ордын бал;
Ванина ёна танцуйтіс и пӧшти пыр дон Ливиокӧд.
Дон Ливио коддзис шудысла; колӧ вӧлі торкыштны сылы рассуждайтны.
— Мукӧддырйи менам батьӧй аслыссяма, — висьталіс сылы ӧтчыд Ванина.
— Талун асывнас сійӧ вӧтліс кык слугаӧс, и кыкнаныс найӧ волісны норасьны ме дінӧ асланыс шудтӧмлун вылӧ.
На пиысь ӧтиыс корис менсьым инавны сійӧс тіян дядь, римскӧй губернатор ордӧ, а мӧдыс, французъяс дырйи вӧвлӧм артиллерист, кӧсйӧ эськӧ пӧлучитны места Святӧй Ангел замокын.
— Ме найӧс кыкнаннысӧ босьта ас дорӧ — тэрмасьӧмӧн шуис том князь.
— Ме ӧмӧй кора тіянлысь тайӧс? — гордӧя паныдаліс Ванина.
— Ме тіянлы дзик стӧча висьтала тайӧ гӧль йӧзыслысь корӧмсӧ.
Найӧ долженӧсь пӧлучитны, мый корӧны — и нинӧм мӧдтор.
Оз позь вӧлі думайтны нинӧм таысь сьӧкыдджыкӧс.
Монсеньор Катанцара эз вӧв кокнитӧлка мортӧн да лэдзлывліс аслас керкаӧ сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс сылы вӧліны сӧмын бура тӧдсаӧсь.
Ортсысяньыс тыр удовольствиеа олӧмӧн оліг, Ванина, сӧвесть йирӧмнас мучитчӧмӧн, вӧлі вывті шудтӧмӧн.
Событиеяслӧн ньӧжйӧ мунӧмыс виліс сійӧс.
Сы батьлӧн повереннӧйыс сетіс сылы сьӧм.
abu
Оз-ӧ ков вӧлі сылы пышйыны бать керкасьыс да мунны Романьяӧ — видлыны вӧчны побег аслас муса мортлы?
Кутшӧм кӧть тӧлктӧм вӧлі тайӧ мӧвпыс, Ванина вӧлі дась сійӧс пӧртны олӧмӧ, кыдз друг немвиччысьтӧг случай жалитчис сы вылын.
Дон Ливио шуис сылы:
— Миссирилли вентаысь дас карбонарийӧс лоӧ вайӧдӧма Римӧ сы могысь, медым найӧс судитӧм бӧрын приговорсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ Романьяын.
Тайӧс менам дядь тӧдмалӧма талун папасянь.
Сӧмын ті да ме став Римысь тӧдам тайӧ тайнасӧ.
Дӧвӧленӧсь-ӧ ті ӧні?
— Ті кутінныд лоны мужчинаӧн, — шуис Ванина, — вайӧй меным ассьыныд портретнытӧ.
Сійӧ лун вечернянас, кор Миссирилли должен вӧлі воны Римӧ, Ванина аддзис помка, медым мунны Читта-Кастелланоӧ.
Тайӧ карса тюрьмаас сетӧны колльыны войсӧ карбонарийяслы, кодъясӧс нуӧны Романьясянь Римӧ.
Ванина аддзыліс Миссириллиӧс асывнас, кор сійӧс вӧлі нуӧны тюрьмасьыс: сійӧ вӧлі кандалъяса да ӧтнас пукаліс тележкаын; сійӧ кажитчис Ваниналы вывті бледӧн, но сьӧлӧмнас дзик ньӧти усьтӧмӧн.
Кутшӧмкӧ старушка шыбытіс сылы фиалкаясысь вӧчӧм букет.
Миссирилли нюммунӧмӧн аттьӧаліс сійӧс.
Кор Ванина аддзис ассьыс радейтанаторсӧ, сылӧн мӧвпъясыс сӧдзисны; сійӧ кыліс мужестволысь выль прилив.
Та войдӧр ёна на водзджык Ванина петкӧдліс ыджыд честь аббат Карплы, Святӧй Ангел замокса духовниклы, кӧні должен вӧлі лоны заключитӧма сылӧн радейтана мортыс: Ванина вӧчис аббатсӧ аслас духовникӧн.
Римын абу ичӧт честь лоны княжналӧн, римскӧй губернатор племянницалӧн, духовникӧн.
Форлиса карбонарийяслӧн процесс эз кыссьы дыр.
Медым мынтыны водзӧс Римӧ найӧ воӧмысь, кодӧс оз позь вӧлі кутны, реакционнӧй партия лӧсьӧдіс медся выдвинитчыны кӧсйысь прелатъяс пӧвстысь комиссия на вылын суд нуӧдӧм могысь.
Тайӧ комиссияса председательнас вӧлі полициялӧн министр.
Карбонарийяслы паныда законыс гӧгӧрвоана: Найӧ — Форлиысь — эз вермыны надейтчыны пӧщада вылӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг найӧ быдног кытшлӧдлӧмӧн ӧтчаяннӧя дорйисны ассьыныс олӧмнысӧ.
Сійӧ этша на, мый судьяяс приговоритісны найӧс смертьӧ, ӧткымынъяс весиг сетісны гӧлӧс вывті чорыд казнь вылӧ — четвертование вылӧ и с. в.
Полициялӧн министр, кодлӧн карьераыс вӧлі вӧчӧма (сы вӧсна, мый тайӧ местаыскӧд торйӧдчӧны сӧмын сы могысь, медым примитны кардинальскӧй шапка), эз нуждайтчы четвертование вӧчӧмын.
Папалы вӧчӧм приговор йылысь висьталігӧн, сійӧ добитчис судитӧмаяслы смертнӧй казньсӧ вежны некымын во тюрьмаын пукалӧмӧн.
Сӧмын ӧтнас Пьетро Миссирилли эз пыр та лыдӧ.
Министр аддзыліс тайӧ том мортсьыс ӧпаснӧй фанатикӧс, сэтчӧ жӧ Миссириллиӧс вӧлі нин приговоритӧма смертнӧй казньӧ кык карабинерӧс виӧмысь, мый йылысь ми висьталім нин водзджык.
Ванина тӧдмаліс приговор йылысь да сійӧс небзьӧдӧм йылысь некымын минута мысти сы бӧрын, кыдз министр воис папа ордысь.
Аскинас монсеньор Катанцара, войшӧр гӧгӧрын дворечӧ воӧм бӧрын, эз аддзы ассьыс лакейсӧ.
Министрӧс тайӧ вайӧдіс шензьӧмӧ и сійӧ звӧнитіс некымын пӧрйӧ.
Медбӧрти воис пӧрысьла йӧй слуга.
Дӧсадитӧм министр решитіс пӧрччысьны ачыс; сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ ключӧн.
Вӧлі зэв жар, — сійӧ пӧрччис ассьыс паськӧмсӧ да ӧтчукӧрӧ тубыртӧм бӧрын шыбытіс сійӧс стул вылӧ.
Мыйвынсьыс шыбытӧм паськӧмыс лэбис стул вомӧныс, швачкысис ӧшиньса кисейнӧй занавескаӧ; та дырйи занавеска сайын тыдовтчыліс мортлӧн мыгӧр.
Министр тэрмасьӧмӧн шыбытчис крӧвать дорӧ да кватитіс пистолет.
Кор сійӧ воис ӧшинь дорас сылань матыстчис ливреяа зэв на том морт, киас пистолетӧн.
Сійӧс аддзӧмӧн министр кутіс метитчыны: сійӧ кӧсйис лыйны. Том мортыд шуис сылы сералігтырйи:
— Мый тайӧ, монсеньор, он ӧмӧй тӧдӧ ті Ванина Ваниниӧс?
— Мый петкӧдлӧ тайӧ омӧль шуткаыс? — горӧдіс скӧрмӧм министр.
— Сёрнитыштам скӧравтӧг, — шуис том ныв.
— Ставсьыс медводз, тіян пистолетыд абу зарядитӧма.
Шемӧсмӧм министр збыльысь эскӧдіс асьсӧ таын, мый бӧрти сійӧ кыскис аслас жилет зептысь кинжал.
Ванина шуис сылы тшӧктана да очаровательнӧй видӧн:
— Пуксямӧй, монсеньор.
И сійӧ спокойнӧя пуксис диван вылӧ.
— Ӧтнанныд-ӧ ті, по крайней мере? — юаліс министр.
— Дзик ӧтнам, клянитча тіянлы! — гораа шуис Ванина.
Министр прӧверитіс сылысь кывъяссӧ: сійӧ кытшовтіс комнатасӧ да видзӧдліс быдлаӧ, мый бӧрти пуксис стул вылӧ Ванинасянь куим воськов сайӧ.
— Кутшӧм мем выгӧда, — лӧня да спокойнӧя шуис Ванина, — покушайтчыны умереннӧй морт олӧм вылӧ, кодӧс, ставсьыс лӧсяланаджык, вежас пӧсь юра слаб морт, коді способнӧй пӧгубитны кыдзи асьсӧ, сідзи и мукӧдӧс?
— Мый жӧ тіянлы, медбӧрти, колӧ, мадемуазель? — скӧрпырысь шуис министр.
— Тайӧ сценаыс мем дзик оз во сьӧлӧм вылӧ и не должен нуӧдсьыны водзӧ.
— Сійӧ, мый ме содта, — асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн, паныдаліс Ванина, ассьыс любезнӧй гӧлӧссӧ немвиччысьтӧг эновтӧмӧн, — меным дорысь тіянлы относитчӧ ёнджыка.
Кӧсйӧны, медым карбонарий Миссириллилысь олӧмсӧ вӧлі спаситӧма; сійӧс кӧ казнитасны, то оз коль и вежон, кыдз ті вӧтчанныд сы бӧрся.
Ставыс тайӧ ньӧти абу менам интересъясын; йӧйталана поступок, кодӧс ті дивитанныд, ме вӧчи медводз сы могысь, медым дурыштны, а сэсся, медым сетны услуга менам пӧдругаяс пӧвсысь ӧтилы.
Ме кӧсйи, — водзӧ висьталіс Ванина бара дружескӧй гӧлӧсӧн, — сетны услуга умнӧй мортлы, коді регыд лоас менам дядьӧн и став признакъяс сертиыс должен вылӧ кыпӧдны ассьыс родсӧ.
Министр дугдіс скӧралӧмысь; Ваниналӧн мичлуныс, кывшутӧг, отсаліс тайӧ ӧдйӧ вежсьӧмыслы.
Римын вӧлі тӧдӧны монсеньор Катанцаралысь мича нывбабаяс дорӧ слаблунсӧ, а Савелли керкаса ветлысь лакейӧ пасьтасьӧм, зэвтӧм шӧвк чувкияса, гӧрд курткаа, югыдлӧз рӧма дженьыдик плаща, кодӧс вурӧма еджыд галунӧн, да киас пистолет кутысь Ванина вӧлі чуймӧдана мича да лӧсьыд.
— Менам будущӧй племянница, — шуис министр пӧшти сералігтыр, — ті лэдзинныд аслыныд вӧчны йӧйталана дурӧм, и сійӧ оз ло медбӧръяӧн.
— Ме надейтча, мый татшӧм бур мывкыда морт, кыдзи ті, — вочавидзис Ванина, — видзас менсьым тайнасӧ, и торйӧн нин дон Ливиоысь.
И медым тіянӧс таын обяжитны, менам дона дядь, ті кӧ сӧгласитчанныд сетны олӧмсӧ сылы, кодлы покровительствуйтӧ менам пӧдругаӧй, — ме тіянӧс окала.
И, джынвыйӧ шутитӧмӧн сёрнисӧ водзӧ нуӧдіг, — тадз сёрнитігӧн римскӧй дамаяс сяммӧны вӧчны медся важнӧй делӧяс, — Ванина кужис сетны тайӧ волӧмыслы, коді заводитчис киын пистолет кутӧмӧн, Савелли том княгинялӧн аслас дядьлы, Римса губернаторлы, визитлысь характер.
Регыд мысти монсеньор Катанцара, сійӧ мӧвпсӧ, мый сетчис полӧмлы, гордӧя шыбытӧм бӧрын, висьталіс аслас племянницалы став сьӧкыдторъяс йывсьыс, кодъяс сылы паныдасясны, медым спаситны Миссириллилысь олӧмсӧ.
Тайӧ вопрос кузя сёрнитігӧн министр ветлӧдліс комнатаӧдыс ӧтлаын Ванинакӧд.
Сійӧ босьтіс камин вылын сулалысь лимонад тыра графин да кисьтіс хрустальнӧй стаканӧ.
Сійӧ минутанас, кор министр вайӧдӧ вӧлі стӧкансӧ вомдорас, Ванина босьтіс стакансӧ да, недыр кутыштӧм бӧрын, быттьӧ ненаросьнӧ уськӧдіс сійӧс садъяс.
Минута мысти министр босьтіс кӧрӧбкаысь шоколаднӧй конфет.
Ванина мырддис сійӧс да сералігтырйи шуис:
— Лоӧй виччысьысьӧн: тіян ставсӧ отравитӧма, сы вӧсна мый желайтісны тіян кулӧмлы.
Менам будущӧй дядь сэтшӧм ме дорӧ милӧстя, мый ме ог кӧсйы пырны Савелли семьяӧ тыртӧм киясӧн.
Вывті чуймӧм монсеньор Катанцара аттьӧаліс ассьыс племянницасӧ да сетіс ыджыд надеяяс Миссириллилысь олӧмсӧ спаситӧм вылӧ.
— Миян договор заключитӧма! — горӧдіс Ванина. — А тайӧс подвердитӧм кузя со награда! — шуис сійӧ министрӧс окалігтырйи.
Министр примитіс наградасӧ.
— Да лоас тіянлы тӧдсаӧн, дона Ванина, — содтіс сійӧ, — мый ме личнӧ ог радейт вир.
Сэтчӧ жӧ ме нӧшта том на, кӧть, гашкӧ, кажитча старикӧн.
Менӧ вермас суны ловйӧн на сійӧ кадас, кор кутасны босьтны водзӧс миян кадӧ кисьтӧм вирсьыс.
Кучкаліс кык час, кор монсеньор Катанцара колльӧдіс Ванинаӧс аслас садса дзиръя дорӧдз.
Кор министр мӧд луннас воис папа дорӧ, сылы вӧчны колана воськолӧн смутитчӧм, сылӧн святейшество шуис монсеньор Катанцаралы:
— Медводз ме должен юавны тіянлысь помилование йылысь.
Форлиса карбонарийяс пӧвсысь ӧтиӧс приговоритӧма казнитны; та йылысь мӧвпыс мем оз сет узьны.
Колӧ спаситны тайӧ мортсӧ.
Аддзӧмӧн, мый папа мунӧ сылы кивыв, министр зэв уна висьталіс талы паныд да помаліс сійӧн, мый гижис декрет in moto proprio*, кодӧс папа, обычайлы паныд, кырымаліс ачыс.
Ванина мӧвпаліс, мый сылы, гашкӧ, и удайтчас воӧдчыны ассьыс радейтанторсӧ помилуйтӧмӧ, но кӧть мый, а сійӧс заводитласны отравитны.
Вечернянас Миссирилли пӧлучитіс аббат Карисянь, Ванина духовниксянь, морскӧй сухарь тыра некымын пакет, сӧветӧн не инмӧдчывны правительствоӧн сетӧм сёянӧдз.
Сэсся Ваниналы, сійӧтор тӧдмалӧм мысти, мый форлийскӧй карбонарийясӧс лоӧ вуджӧдӧма Сан-Лео замокӧ, окота лои аддзывны Миссириллиӧс Читта-Кастелланоӧ мунан туй вылысь.
Сійӧ воис тайӧ карас узникъясся суткиӧн водзджык да суис сэн аббат Кариӧс, коді воӧма таӧдз некымын лун войдӧр.
Сійӧ шедӧдіс тюремщиксянь разрешение Миссириллилы кывзыны войшӧркадын тюрьмаса часовняын утрення.
Шедӧдісны весиг унджыкӧс: Миссирилли кӧ сӧгласитчас сы вылӧ, медым сылы пуктісны киясас и кокъясас кандалъяс, то тюремщик мунас часовня ӧдзӧслань сы ылнаӧ, медым пыр аддзыны узникӧс, код вӧсна кывкутӧ, но медым сійӧ эз вермы кывны сійӧс, мый сэн кутас сёрнитны.
Медбӧрти воис сійӧ луныс, кор должен решитчыны Ваниналӧн судьбаыс.
Сійӧ асывсяньыс игнасис тюрьмаса часовняӧ.
Коді эськӧ вермис висьтавны мӧвпъяссӧ, кодъяс волнуйтісны сійӧс тайӧ лун чӧжыс!
Вермис-ӧ, радейтліс-ӧ Миссирилли сэтшӧма, медым прӧститны Ванинаӧс?
Сійӧ выдайтіс вентаӧс, но сійӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Кор вежӧрыс вевтыртліс ставсӧ сы мучитчана душаын, Ванина надейтчыліс, мый Миссирилли сӧгласитчас эновтны сыкӧд Италия: сійӧ кӧ грешитіс, то сӧмын вывті ёна радейтӧмла.
Кор кучкаліс нёль час, сійӧ ылысь кыліс туй кузя воысь карабинеръяс вӧвъяслысь кокшыяс.
Быд кокшы ёнгыліс сы сьӧлӧмӧ.
Регыд мысти сійӧ кыліс телегаяслысь йиркӧдӧм, кӧні нуисны арестантъясӧс.
Найӧ сувтісны тюрьма водзса площадка вылӧ.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи кык карабинер лэптісны Миссириллиӧс, коді пукаліс ӧтнас тележкаын сэтшӧм сьӧкыд кандалъясӧ дорӧмӧн, мый эз вермыв вӧрзьӧдчыны.
«По крайней мере, сійӧ ловъя, — мӧвпыштіс Ванина синва сорӧн, — найӧ нӧшта абу на отравитӧмаӧсь сійӧс!»
Рытыс вӧлі ужаснӧй.
Дзик алтарь дорас зэв вылӧ ӧшӧдӧм лампада, кытчӧ тюремщик жалитіс пуктыны тырмымӧнъя маслӧ, дзик ӧтнас югдӧдліс шуштӧм часовнясӧ.
Ваниналӧн синъясыс шӧйтісны гробницаяс вывті, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма орчча тюрьмаын шӧр нэмъясӧ кулысь некымын вельможалы.
Найӧ статуяяслӧн видыс вӧлі вывті скӧралана.
Став шумыс важӧн нин ланьтісны.
Ванина вӧлі тырӧма аслас шуштӧм мӧвпъясӧн.
Некымын минута мысти сы бӧрын, кор кучкаліс войшӧр, сылы кыліс бордашыръяс лэбзьӧмлӧн кодь кокньыдик шум.
Сійӧ кӧсйис мунны да пӧшти садьтӧгыс уси алтарь решетка вылӧ.
Сійӧ жӧ минутанас кык вуджӧр сэтшӧм лӧня матыстчисны сы дорӧ, мый сійӧ эз кыв налысь кокшыяссӧ.
Тайӧ вӧліны тюремщик да цепъясӧн дорӧм Миссирилли.
Тюремщик восьтіс пӧнарсӧ да пуктіс сійӧс алтарь решетка вылӧ Ванина дорӧ сідз, медым бура аддзыны узникӧс. Сэсся сійӧ ылыстчис петанінлань.
Кыдз сӧмын тюремщик муніс на дорысь, Ванина уськӧдчис Миссирилли сьылі вылӧ. Сійӧс кутлігӧн Ванина кыліс сӧмын сылысь кӧдзыд да ёсь кандалъяссӧ.
«Коді дорис сійӧс кандалъясас?» мӧвпыштіс сійӧ.
Сылы эз вӧв некутшӧм удовольствие кутлыны ассьыс радейтанторсӧ.
Тайӧ дой дорас содіс мӧд, нӧшта чорыдджык: ӧти здук сылы кажитчис, мый Миссирилли тӧдіс сы преступление йылысь, — сэтшӧм кӧдзыда сійӧ встретитіс Ванинаӧс.
— Муса ёрт, — шуис медбӧрти Миссирилли, — ме жалита ме дорӧ тіян радейтӧм кузя.
Весьшӧрӧ ме корся достоинствояс, кодъясӧн ме верма заслужитны сійӧс.
Бергӧдчам христианскӧйджык чувствояслань, вунӧдам миянлысь важся ылалӧмъясӧс.
Ме ог вермы принадлежитны тіянлы.
Дугдывтӧм шудтӧмлунъяс, кодъяс преследуйтӧны менсьым став заводитчылӧмъяссӧ, лоӧны, гашкӧ, сы вӧсна, мый ме пыр вӧлі смертнӧй грекын.
Мыйла менӧ эз вӧв арестуйтӧма менам ёртъяскӧд сійӧ роковӧй войнас Форлиын?
Мыйла ӧпаснӧй здукын ме эг вӧв аслам пост вылын?
Менам вӧвтӧмыс сетіс помка медся ужаснӧй подозрениеяслы.
Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый Италиялысь свобода радейтӧм эз вӧв менам дзик ӧти страстьӧн.
Ванина эз вермы воны асас Миссирилликӧд лоӧм вежсьӧмысь.
Кӧть сійӧ эз на вӧв сэтшӧм омӧль, но сылы позьӧ вӧлі сетны комын арӧс.
Ванина чайтіс тайӧ вежсьӧмсӧ лёка обращайтчӧм вӧсна, мыйысь сійӧ страдайтіс тюрьмаын, да тырис синваӧн.
— Ах, — шуис сійӧ сылы, — тюремщикъяс кӧсйысисны сэтшӧм бура обращайтчыны тэкӧд!
Делӧыс сыын, мый смертьлӧн матыслуныс ловзьӧдіс том карбонарий сьӧлӧмын став сійӧ религиознӧй убеждениеяссӧ, кодъяс вермисны сочетайтчыны Италия освободитӧм кузя страстькӧд.
Ньӧжйӧникӧн Ваниналы лои гӧгӧрвоана, мый радейтанторйын лоӧм сійӧс чуймӧдана вежсьӧмыс вӧлі чистӧ моральнӧйӧн, а дзик абу сыкӧд лёка обращайтчӧм вӧсна.
Ваниналӧн шогыс, коді кажитчис аслыс помтӧмӧн, нӧшта содіс.
Миссирилли чӧволіс.
Кажитчис, Ванина пӧдас сыркъялӧмысла.
Ичӧтика волнуйтчӧмсӧ дзебтӧг Миссирилли шуис:
— Ме кӧ кодӧскӧ радейтлі му вылас, то сійӧ тіянӧс, Ванина.
Но слава богу, менам ӧні олӧмын сӧмын ӧти цель: ме кула либӧ тюрьмаын, либӧ Италияӧс мездӧм вӧсна тышын.
Бара пуксис чӧвлӧнь.
Тыдалӧ, Ванина эз вермы сёрнитны, кӧть и босьтчыліс.
Миссирилли содтіс:
— Долгыд скӧр, менам другӧй, но сійӧс кӧ эськӧ вӧлі позьӧ пӧртны олӧмӧ некутшӧм сьӧкыдлунтӧг, то мыйын эськӧ вӧлі героизмыс?
Сетӧй меным кыв, мый ті сэсся водзӧвылӧ онӧ кутӧ корсьны мекӧд аддзысьлӧмъяс.
Мыйдта лэдзліс сылы дженьыдик цепыс, сійӧ вӧрзьӧдіс кисӧ да нюжӧдіс Ваниналы чуньяссӧ.
— Ті кӧ лэдзанныд сылы, коді тіянлы муса, сетны тіянлы сӧвет, то ставсьыс бурджык мунӧй верӧссайӧ достойнӧй морт сайӧ, кодӧс водзвыв индӧ тіянлы тіян батьыд.
Эн вӧчӧй сылы некутшӧм лёк признаниеяс, но, мӧдар боксянь, эн корсьӧй некор мекӧд аддзысьлӧмъяс.
Лоам пыркежлӧ ӧти мӧдлы бокӧвӧйӧн.
Ті сетінныд тӧдчана сумма рӧдинаӧс мездӧм вылӧ.
Коркӧ кӧ сійӧс лоӧ мездӧма аслас тиранъясысь, тайӧ суммасӧ тіянлы лоӧ бӧр мынтӧма национальнӧй имуществоысь.
Ванинаӧс вӧлі ловъя вывсьыс виӧма.
Сыкӧд сёрнитігӧн Пьетролӧн синъясыс ыпнитлісны ловъя биӧн сӧмын сійӧ здукас, кор сійӧ шуис «рӧдина» кыв.
Медбӧрын гордостьыс воис отсӧг вылӧ том княжналы.
Сійӧ водзвыв заптысьлӧма алмазъясӧн да посньыдик напильникъясӧн; Миссириллилы вочавидзтӧдз, Ванина сетіс найӧс сылы.
— Ме принимайта тайӧс обязанность кузя, — шуис сійӧ сылы, — сы вӧсна мый ме должен зільны пышйыны.
Но ме тіянӧс некор нин ог аддзыв, клянитча тіянлы таын тіян выль благодеяниеясӧн.
Прӧщайтӧй, Ванина!
Кӧсйысьӧй некор не гижны меным, некор мекӧд не аддзысьлыны, кольӧй менӧ рӧдиналы.
Ме кулі тіянлы.
Прӧщайтлӧй.
— Абу сідз, — шуис Ванина пузьӧмысла, — ме кӧсъя, медым тэ тӧдід, мый ме вӧчи тэнӧ радейтӧм вӧсна!
И сэки сійӧ висьталіс сылы ставсӧ, мый сійӧ вӧчис сійӧ минутасянь, кор Миссирилли эновтіс Сан-Николо замок, медым сетчыны легат киясӧ.
Тайӧ висьталӧмсӧ помалӧм бӧрын Ванина содтіс:
— Но тайӧ ставыс нинӧм, — ме унджыксӧ вӧчи тэнӧ радейтӧм кузя.
И сійӧ висьталіс сылы аслас предательство йылысь.
— Ах, чудовище! — вывті ёна скӧрмӧм вывсьыс горӧдіс Пьетро, сы вылӧ уськӧдчиг да кандалъяснас сійӧс вины кӧсйӧмӧн.
Сылы, гашкӧ, и удайтчис зськӧ вӧчны тайӧс, эз кӧ во горӧдӧм шыас тюремщик.
Сійӧ кватитіс Миссириллиӧс.
— Босьт, чудовище!
Ме ог кӧсйы лоны тэныд нинӧмын обязаннӧйӧн, — шуис Миссирилли Ваниналы, напильникъяссӧ да алмазъяссӧ, мыйдта лэдзисны цепьясыс, сылы шыбытігтырйи да ӧдйӧ ылыстчис.
Ванинаӧс вӧлі ловъя вывсьыс бырӧдӧма.
Сійӧ воис Римӧ, и газетъяс регыд мысти юӧртісны князь Лавио Савеллилысь сыкӧд гӧтрасьӧм йылысь.
* Святӧй Ангеллӧн крепость — стариннӧй тюрьма Римын.
* Сбиръяс — полицейскӧй стражникъяс.
* Иезуитъяс — вывті вына католическӧй монашескӧй орден, кодӧс лӧсьӧдӧма XVI нэмын.
* Сулла (138–78 миян эраӧдз) — римскӧй военачальник, народнӧй партиялӧн противник.
* Жалюзи — уна векньыдик пӧвторъясысь вӧчӧм ӧшинь ставеньяс.
* Вента — ХІХ нэм заводитчан кадся итальянскӧй революционеръяслӧн-карбонарийяслӧн первичнӧй ӧтувтчӧм, низӧвӧй ячейка.
(Переводчиклӧн примечание.)
* Романья — центральнӧй Италияын область;
1860 воӧдз пырліс Папскӧй областьӧ.
Ӧні Романья состоитӧ нёль провинцияысь: Болоньяысь, Равеннаысь, Феррараысь да Форляысь.
* Брешия — Ломбардияын (Войвыв Италияын) кар.
* Поретта — Форли дорсянь матын, Романьяын, курорт.
* Форли — Сійӧ жӧ нима провинцияын, Романья областьын, кар.
* Angelus — рытъя молитва вылӧ, сідз шусяна вечерняӧ, корысь вичко звӧн:
* Мюрат Иоахим (1771–1815) — Наполеонлӧн маршал, сійӧ став походъясын участвуйтысь;
1808 воын Наполеон сетіс сылы неаполитанскӧй корольлысь титул.
* «Liberar l'Italis de barbari» — 1350 воын Петраркаӧн шуӧм кывъяс, кодӧс повторитісны бӧрынджык Юлий ІІ, Макиавелли да граф Альфиери.
(Авторлӧн примечание.)
* Цехин — важся зарни венецианскӧй деньга.
* Корфу — Средиземнӧй мореын ді, Италиясянь неылын.
* Легат — папскӧй представитель, кодлы сетӧма ыджыд полномочиеяс.
* Часослов — вичко книга. Молитваяс кындзи сэні эмӧсь и песнопениеяс.
* Кардинал — католичествоын папа бӧрти высшӧй духовнӧй звание.
Кардинал-легат — папалӧн представитель, кодлы сетӧма особӧй полномочиеяс.
* Равенна — Адриатическӧй моредорса кар да провинция.
* Сан-Лео замок — Римини дорын, Романьяын.
Тайӧ замокас пӧгибнитіс знаменитӧй Калиостро: сэні, шуӧны, сійӧс пӧдтӧмаӧсь.
(Авторлӧн примечание.)
Калиостро — известнӧй итальянскӧй врач-шарлатан.
Овліс XVIII нэмын.
* Ватикан — Римын папскӧй дворец.
* Прелат — высшӧй католическӧй духовенстволӧн представитель.
* Римскӧй прелат, кывшутӧг, эз вермы эськӧ сувтны войска юрнуӧдысьӧ, кыдз тайӧс эз ӧтчыдысь вӧчлы Парижын полициялӧн министрлысь обязанностьяссӧ нуысь генерал, но сійӧ некодыр эськӧ эз сет арестуйтны асьсӧ татшӧм ногӧн, водзсасьтӧг.
Сійӧ эськӧ повзис аслас коллегаяс сералӧмысь.
Римлянин, коді тӧдӧ, мый сійӧс ненавидитӧны, век бура вооружитчӧма.
Абу коланлуныс тӧдчӧдны уна мукӧд посни торъялӧмъяс римляна да парижана поведение да сёрни костын.
Тайӧ торъялӧмъяс йывсьыс позьӧ сёрнитны смела, найӧс тупкытӧг.
Авторӧн петкӧдлӧм римлянаӧс лишитӧма честьысь лоны французъясӧн.
(Авторлӧн примечание.)
* In moto proprio (лат.) — аслас побуждение серти.
{А. И. Ульянова (комиӧдіс М. Стахиева) @ Ильичлӧн челядьдырся да школаын велӧдчан вояс @ казьтылӧм @ А. И. Ульянова. Ильичлӧн челядьдырся да школаын велӧдчан вояс @ 1953 @ Лб. 3-41.}
А. И. УЛЬЯНОВА
Ильичлӧн челядьдырся да школаын велӧдчан вояс
Первой глава
Миян вождь Владимир Ильич Ульянов (Ленин) чужис 1870 вося апрель 10 (22) лунӧ Волга ю дорын, Симбирск карын, кодӧс ӧні сы ним кузя шуӧма Ульяновскӧн.
Батьыс Владимир Ильичлӧн, Илья Николаевич, вӧлі сэки Симбирскӧй губернияын народнӧй училищеясса инспекторӧн.
Сійӧ вӧлі прӧстӧй званиеа семьяысь, водз коли батьтӧг да сӧмын ыджыдджык вок отсӧгнас сьӧкыдпырысь получитіс образование.
Университет помалӧм бӧрын сійӧ вӧлі первойсӧ учительӧн Пензаын да Нижньӧйын*.
Велӧдчысьяс ёна радейтлісны сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ некор эз наказывайтлы найӧс, эз норасьлы на вылӧ директорлы, терпеливӧя да зэв гӧгӧрвоана объясняйтіс налы урокъяс да вӧскресеньеясӧ бесплатнӧ занимайтчывліс сэтшӧмъяскӧд, кодъяс эз успевайтны, кодъяслы гортас некод эз вермы объяснитны.
И ӧні на сылӧн ӧткымын вӧвлӧм ученикъясыс, зэв пӧрысь йӧз, радпырысь да благодарностьӧн казьтылӧны сы йылысь.
Симбирскын сійӧ зілис лӧсьӧдны унджык школаяс гӧльяслы, крестьяна челядьлы да, ассьыс вынъяссӧ да уджсӧ жалиттӧг, асьсӧ ньӧти видзтӧг, любӧй поводдя дырйи та могысь ветлӧдліс губернияӧд.
Владимир Ильичлӧн мамыс, Мария Александровна, вӧлі врачлӧн ныв; унджык том кадсӧ сійӧ колляліс сиктын, кӧні крестьяна ёна радейтлісны сійӧс.
Мария Александровна вӧлі бур музыкантша, бура тӧдіс музыка да кывъяс — французскӧй, немецкӧй да английскӧй — и тайӧторъясас велӧдіс ассьыс челядьсӧ.
Сійӧ эз радейтлы ыджыд общество да гажӧдчӧм, пӧшти став кадсӧ коллявліс гортас челядьыскӧд, кодъяс ёна радейтлісны да уважайтлісны сійӧс.
Тырмымӧн вӧлі сылы шуны налы мыйкӧ спокойнӧй, мелі гӧлӧсӧн, медым найӧ кывзысисны.
Илья Николаевич сідзжӧ радейтліс ассьыс прӧст кадсӧ коллявны семьяыскӧд, занимайтчис челядьыскӧд либӧ ворсіс накӧд, мыйкӧ висьтавліс налы.
Семьяыс, кӧні быдмис Владимир Ильич, вӧлі зэв дружнӧй.
Володя вӧлі коймӧд кагаӧн, зэв шумитысь — зэв горзысь, гажа, збой карӧй синъяса.
Кокӧн ветлыны сійӧ заводитіс пӧшти ӧттшӧтш Оля чойыскӧд, коді вӧлі арӧн-джынйӧнӧн ичӧтджык сыысь.
Оля заводитіс ветлыны кокӧн зэв водз да кыдзкӧ тӧдлытӧг.
Кыкнанныс найӧ вӧліны зэв збойӧсь да визулӧсь, радейтлісны гажаа ворсны да котравны.
Медся нин та боксянь торъявліс Володя, коді пырджык командуйтліс чой вылас.
Сідз, сійӧ йӧртас вӧлі Оляӧс диван улӧ да сэсся командуйтӧ: «Диван улысь шагом марш!»
Быдлаын збой да шумитысь Володя гораа горзіс и пароход вылын, кытчӧ чукӧртчис став семьяыс, медым гожӧм кежлас мунны Казанскӧй губернияса сиктӧ.
— Пароход вылын оз позь татшӧм гораа горзыны, — шуӧ сылы мам.
— А пароходыс ӧд и ачыс гораа горзӧ, — думышттӧг да сідз жӧ гораа вочавидзӧ Володя.
Кор Володя либӧ Оля вывті ёна кутасны дурны, успокоитӧм могысь мам нуӧдас найӧс батьыс кабинетӧ да пуксьӧдас клеёнкаӧн эжӧм креслӧӧ — «сьӧд креслӧ», кыдзи найӧ нимтылісны сійӧс.
Наказание пыдди найӧ долженӧсь вӧлі пукавны тані сэтчӧдз, кытчӧдз мам оз тшӧкты чеччыны да мунны бара ворсны.
Ӧтчыд «сьӧд креслӧын» пукаліс Володя.
Мамӧс кодкӧ корис, и сійӧ вунӧдіс Володя йылысь, а сэсся кватитчис, мый зэв дыр оз кыв сылысь гӧлӧссӧ, да видзӧдліс кабинетӧ.
Володя пыр сідз жӧ рама пукаліс «сьӧд креслӧын», но сӧмын чорыда узис.
Игрушкаясӧн сійӧ этша ворсліс, ёнджыкасӧ жугліс найӧс.
Сы вӧсна мый ми, гырысьджыкъяс, зілим ӧлӧдны Володяӧс таысь, то сійӧ мукӧд дырйиыс дзебсьывліс миянысь.
Помнита, кыдзи ӧтчыд, буретш чужан лунас, нянясянь пӧдарок папье-машеысь* вӧчӧм доддялӧм тройка вӧла получитӧм бӧрын, сійӧ кытчӧкӧ подозрительнӧя дзебсис выль игрушканас.
Ми кутім корсьны сійӧс да аддзим ӧти ӧдзӧс сайысь.
Сійӧ сулаліс шынитӧв да бертлӧдліс вӧвъяслысь кокъяссӧ, кытчӧдз найӧ ӧти бӧрся мӧд эз гылавны.
Мӧд глава
Лыддьысьны Володя велаліс мамлысь ар витсянь кымын.
И Володя и Оля чойыс, коді сыкӧд тшӧтш жӧ велаліс лыддьысьны, зэв ёна кутісны любитны лыддьысьӧм да окотапырысь лыддьывлісны детскӧй книгаяс да журналъяс, кодъясӧс уна получайтліс миян бать.
Регыд мысти найӧ кутісны лыддьыны и русскӧй историяысь рассказъяс, велӧдавны наизусть стихъяс.
Тайӧс ёнджыка радейтліс Оля, коді тӧдліс уна кузь да сьӧкыд стихотворениеяс да зэв выразительнӧя лыддьыліс найӧс наизусть.
Радейтана стихотворениеӧн Володялӧн, кор сылы вӧлі ар сизим-кӧкъямыс, вӧлі «Бӧбыльлӧн сьыланкыв», и сійӧ ыджыд азартӧн да задорӧн декламируйтліс:
<rus>Богачу — дур-раку</rus>
<rus>И с казной не спится, —</rus>
<rus>Бедняк гол, как сокол,</rus>
<rus>Поёт, веселится.</rus>
Тыдалӧ, тайӧ сылы зэв ёна сьӧлӧм вылас воліс.
Челядь дырйиыс Владимир Ильичлӧн торъя радейтана книгаяс эз вӧвны.
Окотапырысь сійӧ лыддьыліс «Детское чтение» нима журнал.
Пӧттӧдзыс лыддьысьӧм бӧрын сійӧ котӧртас вӧлі чойыскӧд ворсны, и, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, радейтліс гажаа ворсны да котравны.
Гожӧмын найӧ котравлісны дворті да садті, кавшасьлісны пуяс вылӧ, ворслісны ӧтлаын миянкӧд, кык гырысьджыккӧд «чёрнӧй палочкаысь» (ӧні тайӧ ворсӧмыс, буракӧ, шусьӧ «палочка-застукалочкаӧн»).
Володя ёна радейтліс тайӧ ворсӧмсӧ, а сёрӧнджык — крокет*.
Тӧвнас иславліс даддьӧн йи чой йывсянь, кодӧс вӧчлывлісны миян дворӧ, ёртъясыскӧд ворсліс лым мачӧн, а бӧрынджык кутіс иславны конькиӧн.
Помнита, кыдзи общественнӧй каток вылын, кодӧс вӧчлывлісны Симбирскын, Володя да ыджыдджык вокыс Саша иславлісны конькиӧн джуджыд гӧраяс вывсянь, кытысянь первойсӧ и даддьӧн полан исковтны — сэтшӧм крутӧсь найӧ вӧліны.
Гӧра йылас, медся крутінас, первойсӧ куимпельӧ кусыньтчасны, сэсся вочасӧн пыр веськӧдчӧны да дыр исковтӧны ньывкыдінтіыс сувтсӧн нин.
Менам ёна вӧлі вежӧй петӧ на вылӧ, но на моз иславны эг лысьтлы.
Сашалы дорысь Володялы иславнысӧ, ме ногӧн, вӧлі кокньыдджык: сійӧ вӧлі неыджыд тушаа, зумыд, ён.
Но конькиӧн Володя иславліс, дерт, сёрӧнджык, кор велӧдчис гимназияын нин.
Кыдзи вӧлі висьталӧма нин, Володя вӧлі зэв дурысьӧн, но сылӧн бур чертаӧн вӧлі правдивость: мыйкӧ вӧчас либӧ жугӧдас и сразу висьтасяс.
Сідз, кор сылы вӧлі вит арӧс, ӧтчыд сійӧ жугӧдіс ыджыдджык чойыслысь линейка, кодӧс сылы сӧмын на пӧдаритісны.
Володя ачыс котӧртіс жугӧдӧм линейканас висьтавны чойыслы та йылысь; а кор чойыс юаліс, кыдзи тайӧ артмис, шуис: «Пидзӧсӧ кучкӧмӧн жугӧді», лэптыліс коксӧ да петкӧдліс, кыдзи тайӧ артмӧма.
— Бур, мый сійӧ нинӧм гусьӧн оз вӧч, — шулывліс мам.
Но ӧтчыд мам висьталіс, мый и тайӧ мыжыс лоӧма.
Кухняын мам весалӧма пирог вылӧ яблок; яблок кыш чукӧрыс куйлӧма пызан вылын.
abu
Мам шуӧма, мый яблок кышсӧ оз позь сёйны.
Тайӧ кадас кодкӧ чукӧстӧма мамӧс, а кор сійӧ бергӧдчӧма бӧр, Володя абу нин вӧлӧма кухняын.
Мам видзӧдлӧма садйӧ да аддзӧма, мый Володя пукалӧ сэні, а сы водзвылын, садса пызан вылын, куйлӧ яблок кыш чукӧр, кодӧс сійӧ тэрмасигтыр сёйӧ.
Кор мам янӧдӧма Володяӧс, сійӧ бӧрддзӧма да шуӧма, мый сэсся некор нин тадзи оз кут вӧчны.
— И збыльысь, — висьтавліс мам, — сійӧ сэсся нинӧм нин эз босьтлы гусьӧн.
Мӧдысь, кор сылы вӧлі кӧкъямыс арӧс, сійӧ дзебис ӧти мыж.
Володяӧс гырысьяскӧд ӧтлаын бать первойысь босьтіс Казаньӧ, медым сэтысянь мунны Кокушкино сиктӧ, тётя ордӧ.
Казаньын, тётя квартираын, сійӧ, миянкӧд да воча чойясыскӧд да вокъясыскӧд котралігӧн да ворсігӧн, тӧдлытӧгыс тойыштіс ичӧтик пызан, кытысь уси джоджӧ стекляннӧй графин да жугалі торпыригӧдз.
Комнатаӧ пырис тётя.
— Коді жугӧдіс графинсӧ, челядь? — юаліс сійӧ.
— Эг ме, эг ме, — шуаліс быдӧн.
— Эг ме, — шуис и Володя.
Сійӧ повзис висьтасьны омӧля на тӧдса тётялы, йӧз квартираын; сылы, миян пиысь медся ичӧтлы, сьӧкыд вӧлі шуны: «ме», кор ставныс мукӧдъясыс кокниа шуалісны: «эг ме».
Артмис, татшӧм ногӧн, мый графиныс ачыс жугалі.
Коли кык либӧ куим тӧлысь.
Володя важӧн нин муніс Кокушкиноысь да бара оліс Симбирскын.
И вот ӧтчыд рытнас, кор челядь водалісны нин узьны, вой кежлас налысь крӧватьяссӧ кытшовтігӧн мам матыстчис и Володя крӧвать дорӧ.
Володя друг бӧрддзис.
— Ме тётя Аняӧс пӧрйӧдлі, — сыркъялігтыр шуис сійӧ: — ме шуи, мый эг ме жугӧд графинсӧ, а ӧд сійӧс ме жугӧді.
Мам бурӧдіс Володяӧс, висьталіс сылы, мый гижас тётя Анялы да сійӧ, дерт, прӧститас Володяӧс.
А Володя тайӧн петкӧдліс, мый лӧжыс сылы зывӧк, мый кӧть сійӧ и соссис йӧз ордын висьтасьны полӧм вӧсна, но кытчӧдз эз сознайтчы, успокоитчыны эз вермы.
Коймӧд глава
Гимназияӧ Володя пырис ӧкмыс ар да джынсянь, первой классӧ.
Гӧтӧвитісны сійӧс сэтчӧ пыригкежлӧ кык тӧв — первой учитель, а сэсся учительница городскӧй училищеысь, коді вӧлі миянсянь медся матын.
Учительницаыс лыддьыссьыліс зэв бур велӧдысьӧн.
Сы ордӧ Володя котӧртлывліс час кежлӧ, шочиника кык час кежлӧ луннас либӧ урокъясӧдз, кӧкъямыссянь ӧкмыс часӧдз, либӧ кор учительницаыслӧн вӧліны прӧст часъяс, векджык ӧкмыссянь дасӧдз, кор школаын мунлісны закон божий, рукоделье да рисуйтчан урокъяс.
Ичӧтысяньыс зэв тэрыб, сійӧ сідзи и лэбас вӧлі урок вылӧ.
Помнита, ӧтчыд арся кӧдзыд асылӧ мам кӧсйис сійӧс пасьтӧдны пальтоӧн, но эз удит и синсӧ лапнитны, а Володя абу нин.
Видзӧдліс ӧшиньӧд, медым бергӧдны бӧр, а сійӧ нин пельӧс сайӧ саялӧ.
Велӧдчис сійӧ кокниа да окотапырысь.
И способностьясыс сылӧн вӧліны бурӧсь, да и бать велӧдіс сійӧс, кыдзи и ыджыдджык чойӧс да вокӧс, сьӧлӧмсянь велӧдчыны, точнӧя да внимательнӧя вӧчны заданиеяс.
Помнита на, сылӧн учительясыс шулывлісны, мый Володялы ёна отсавліс сійӧтор, мый сійӧ пыр внимательнӧя кывзӧ классын урок объясняйтӧм.
Аслас бур способностьяс вӧсна сійӧ пырджык запоминайтліс выль уроксӧ классын, и гортас сылы ковмывліс сӧмын неуна повторитыштны сійӧс.
Та вӧсна, мыйӧн сӧмын вӧлі заводитчас рыт да ми, гырысьджыкъяс, пуксялам асланым уджъясӧн столӧвӧйӧ, ыджыд пызан сайӧ, общӧй лампа дорӧ, кыдзи тыдовтчас, мый Володя урокъяссӧ велӧдӧма нин да сёрнитӧ, дурӧ, дӧзмӧдӧ ичӧтджыкъясӧс да мешайтӧ миянлы.
А старшӧй классъясын сійӧ воясас гортса уджъяс сетлывлісны уна.
«Володя, дугды!», «Мамочка, Володя занимайтчыны оз сет!»
Но Володялы дышӧдӧма чӧла пукавны, и сійӧ дурӧ, кӧлеса моз бергалӧ.
Мукӧд дырйиыс ичӧтджыкъясӧс мам босьтлывліс залӧ, кӧні мам ворсіс рояльӧн, а найӧ сьылісны детскӧй сьыланкывъяс.
Володя радейтліс сьывны: слухыс да музыка дінӧ способностьясыс сылӧн вӧліны бурӧсь.
Но и тані сійӧ эз век успокоитчывлы.
Ичӧтджык вокыс Митя ар куим-витъясӧн вӧлі зэв нор сьӧлӧма да некыдзи эз вермыв бӧрдтӧг помӧдз сьывны « Козликӧс».
Сійӧс зілисны велӧдны таӧ, уговаривайтлісны.
Но мыйӧн сӧмын Митя збоймыштас да зільӧ сьывны синъяссӧ лапнитлытӧг став нор местаяссӧ, Володя бергӧдчас сылань да, страшнӧй чужӧм вӧчӧм бӧрын, нор гӧлӧсӧн сьылӧ:
<rus>«Напа-али на ко-озлика серые волки...»</rus>
Митя крепитчӧ мыйвынсьыс.
Но шалун оз ӧвсьы да ещӧ норджык гӧлӧсӧн сьылӧ: «<rus>Оста-авили ба-абушке ро-ожки да но-ожки</rus>», кытчӧдз ичӧтик Митя оз бӧрддзы.
Помнита, мый ме та вӧсна пинясьлывлі Володякӧд, скӧравлі, мый сійӧ дэльӧдӧ ичӧтикӧс.
Нёльӧд глава
Кор бать вӧвлывлі гортын, сійӧ миянӧс, гырысьджыкъясӧс, пырджык мездывліс, нуӧдлывліс Володяӧс аслас кабинетӧ да прӧверяйтліс сылысь урокъяссӧ.
Обычнӧ Володя тӧдіс ставсӧ.
Сэки бать заводитліс юасьны сылысь важ латинскӧй кывъяс став тетрадь кузяыс.
Но Володя мытшасьлытӧг висьтавліс найӧс.
И батьлӧн кӧ эз вӧв прӧст кад занимайтчыны Володякӧд мыйӧнкӧ мӧдторйӧн, например шахматӧн, то столӧвӧйын чӧв-лӧньыс лолі недыр кежлӧ.
А шахматӧн ворсны миян бать ёна радейтліс, и тайӧ радейтӧмыс вуджис став вокъяслы.
Быдӧнлы на пиысь вӧлі зэв нимкодь, кор бать корліс сійӧс аслас кабинетӧ да лӧсьӧдліс шахматъяс.
Тайӧ шахматъяссӧ, кодъясӧс бать ёна видзліс да кодъясӧн ми ставным ичӧт дырйи любуйтчывлім, тӧчитлӧма ачыс бать токарнӧй станок вылын Нижньӧй Новгородын на, Симбирскӧ вуджтӧдз.
Ми ставным велалім шахматӧн ворсны, да бӧрынджык, кор Владимир Ильич оліс заграницаын эмиграцияын, мам ыстіс тайӧ шахматъяссӧ сылы.
Но Краковын, кӧні Ильичӧс арестуйтісны мировӧй война заводитчигӧн и кытысь сылы освободитӧм бӧрас лои мунны, кӧлуйыскӧд тшӧтш лои эновтны и тайӧ шахматъяссӧ да, кӧть и жаль, найӧ вошины.
Шахматӧн Володя ворсліс батьыскӧд да Саша вокыскӧд.
Ми, нывкаяс, ворсім шочджыка.
Помнита сӧмын ӧти ар, кор бать да ми, куимӧн ыджыдджыкъясыс, ёна увлекайтчылім шахматнас нёльӧн ворсӧмӧн да пукавлывлім рытъяснас сёрӧдз.
Но кор заводитчисны регулярнӧй занятиеяс, лои, дерт, эновтны тайӧ ворсӧмсӧ, коді век дыр кыссьывліс.
Быдтор дінӧ серьёзнӧя относитчигӧн Володя и шахматӧн ворсӧм кутіс изучайтны, кыдзи и ыджыдджык вокыс, руководствояс серти да бӧрынджык кутіс ворсны зэв бура.
Тайӧ ворсӧмыс частӧ вӧчлывліс гажаджыкӧн Володялысь вынужденнӧй олӧмсӧ сиктын, провинцияын, а бӧрынджык — ссылкаын да эмиграцияын.
Гимназияын велӧдчигӧн сійӧ ёна радейтліс ворсны шахматӧн Саша вокыскӧд.
И эз сӧмын шахматӧн.
Володя радейтліс ворсны быдторйӧн, мыйӧн сӧмын ворсліс Саша, вӧчны ставсӧ, мый вӧчліс Саша.
Сійӧ ёна радейтліс ассьыс ыджыдджык воксӧ да быдтор вӧчліс сы ног.
Кӧть мый йылысь вӧлі юаласны Володялысь — кыдзикӧн сійӧ кӧсйӧ ворсны, мунас-ӧ гуляйтны, выйӧн али йӧлӧн ваясны пызан вылӧ сылы роксӧ, — сійӧ оз сразу висьтав, а видзӧдлас Саша вылӧ.
А мӧдыс нарошнӧ дырджык оз ӧтветит, наяна видзӧдӧ вокыс вылӧ.
И ми кыкнанным сералам сы вылын.
Но и сералӧмыс эз ӧлӧдлы Володяӧс, и сійӧ пыр вочавидзліс: «Кыдзи Саша».
Сы вӧсна мый Саша вӧлі зэв серьёзнӧй, думайтысь да аслас обязанностьяс дінӧ стрӧга относитчысь детинка, сылы подражайтӧмыс Володялы вӧлі зэв пӧлезнӧ: сійӧ пыр вӧлі аддзӧ ас син водзсьыс сьӧлӧмсянь уджалӧмлысь, бура да стӧча заданиеяс вӧчӧмлысь, ыджыд трудоспособностьлысь бур пример.
Ёна радейтана вокыслӧн, Сашаыслӧн, примерыс имеитіс ыджыд тӧдчанлун Володялы.
И не сӧмын Сашалӧн уджавны зільӧмыс вӧлі бур примерӧн миянлы ставнымлы, но и сылӧн йӧзсӧ радейтӧмыс, мелілуныс, а такӧд тшӧтш справедливӧй чорыд характерыс вӧлі миянлы бур примерӧн.
Володя ичӧтысяньыс вӧлі вспыльчивӧй, и Сашалӧн спокойнӧй да выдержаннӧй характерыс имеитіс став чой-вокыслы — и медся нин — Володялы ыджыд тӧдчанлун.
Первойсӧ ыджыд вок ногыс быдтор вӧчны зільӧмӧн сійӧ сэсся сознательнӧя кутіс вермасьны тайӧ тырмытӧмторйыскӧд, и ыджыдджык дырйиыс ми ньӧти — либӧ пӧшти ньӧти — эгӧ казявлӧй сылысь вспыльчивостьсӧ.
Татшӧм жӧ вермасьӧм аскӧдыс да ас вылас уджалӧм аддзам ми ассьыс трудоспособностьсӧ развивайтӧмын.
Кӧть ми и висьталім, мый заданиеяссӧ Володя вӧчлывліс внимательнӧя да велӧдчис бура, но сылӧн вывті ыджыд способностьяс дырйи тайӧ эз представляйтлы пӧшти некутшӧм сьӧкыдлун — эз ковмывлы зэвтны ассьыс вынъяссӧ, вырабатывайтны ассьыс трудоспособность.
Ас дорас да сійӧс кытшалысь обстановка дорӧ сознательнӧя да стрӧга относитчигӧн Володя ачыс казяліс ассьыс тайӧ тырмытӧмторсӧ.
Ӧтчыд, Оля чойыслысь рояль вылын зэв дыр, ыджыд терпениеӧн упражняйтчӧмсӧ кывзігӧн, Володя шуис меным: «Со кодлӧн работоспособность вылӧ позьӧ вежавны».
И сійӧ заводитіс вырабатывайтны ассьыс трудоспособностьсӧ, коді лои выдающӧйсяӧн сылӧн томдырся воясас на — университет помалан воясӧ — да мый вылӧ ми ставным шензим, кор сійӧ лои пӧрнӧйӧн.
Вообщӧ ме казялі, мый Володя челядьдырся воясас на кужліс критическӧя относитчыны окружающӧй дорас.
Тайӧ тэрыб, дурысь, быттьӧкӧ легкомысленнӧй детинкаыс, коді кокньыда казявлывліс серамнога, слабӧй сторонаяссӧ мукӧдъяслысь да эз вӧв прӧтив эльтыштны, сералыштны, збыльвылас казявлывліс эз сӧмын тайӧс.
Сійӧ казявліс, кыдзи вӧлі висьталӧма нин Олялӧн музыкаӧн ворсӧм пример вылын, и бурторъяссӧ, и непременнӧ сы могысь, медым вӧчны аслыс вывод: тадзи-ӧ сійӧ поступайтӧ, абу-ӧ мӧдлӧн поступокас мыйкӧ сэтшӧмтор, кодӧс и сійӧ вермис заимствуйтны.
Ме ногӧн, тайӧ вӧлі Володялӧн медся вынаторъяс пиысь ӧтиӧн.
Менам паметьӧ колины сэтшӧм случайяс, кодъяс кузя Володя шулывліс: «Ме думайті: тырмис-ӧ эськӧ менам мужествоӧй та вылӧ?
Пӧжалуй, эз».
Челядь дырйиыс Володя эз радейтлы ошйысьны, важничайтны, и тайӧ омӧль свойствояссӧ эз вермывлы терпитны и сёрӧнджык, мыйысь ӧлӧдліс томйӧзӧс комсомоллӧн ІІІ съезд вылын аслас речын.
Збыль, и батьным миян эз радейтлы ошйысьӧмъястӧ да, кӧть ми ставным школаын мукӧдъяс серти пыр бурджыка велӧдчим, — и медся нин Володя, — некодӧс эз ошкывлы да, миян успехъяс вылӧ радуйтчигтыр, зілис ышӧдны миянӧс ещӧ ыджыдджык успехъяс вылӧ.
Витӧд глава
Гимназияысь воӧм бӧрын Володя висьтавлывліс батьыслы сы йылысь, мый вӧлі урокъяс вылас, мыйясысь сійӧс юасисны да кыдзи сійӧ ӧтвечайтіс.
Сы вӧсна мый пырджык повторяйтчывліс ӧти и сійӧ жӧ — удачнӧй ӧтветъяс, бур ӧтметкаяс, то мукӧд дырйиыс Володя прӧстӧ, бать кабинет дорті проходнӧй комнатаӧд, код пыр сылӧн туйыс муніс выліӧ, аслас комнатаӧ, ӧдйӧ восьлалігтыр тэрыба рапортуйтіс: «Греческӧйысь пять, немецкӧйысь пять».
Тайӧ сценаыс ӧні век на менам син водзын: ме вӧлі бать кабинетын жӧ да аддзылі, кыдзи бать да мам долыда нюммунісны, кор аддзисны ӧдзӧс дорті вуджӧртысь гимназическӧй шинеля, форменнӧй фуражка увсьыс чурвидзысь гӧрдіник юрсиа, латшкӧсіник тушаа фигура.
Предметъясыс, дерт, вежласьлісны; мукӧд дырйиыс кыліс: «Латинскӧйысь пять, алгебраысь пять», но сутьыс вӧлі ӧти: получайтчывліс пыр ӧти отметка — 5.
Сійӧ воясас бать шулывліс мамлы, мый Володялы ставыс зэв кокньыда сетчӧ и сійӧ полӧ, мый сыын оз выработайтчы трудоспособность.
Ми тӧдам ӧні, мый тайӧ полӧмъясыс лоины лишнӧйӧн, мый Володя кужис выработайтны ассьыс исключительнӧй трудоспособность.
Но и эльтчыштны да сералыштны сійӧ радейтліс.
Кор чукӧртчывлісны сылӧн аскӧд тшӧтшъяясыс либӧ гортын ичӧтджыкъяскӧд (Олякӧд да Митякӧд), сійӧ вӧлі быд ворсӧм заводитысьӧн.
И быд лун кылісны сылӧн серамыс да некор помасьлытӧм шуткаясыс да рассказъясыс.
Вера Васильевна Кашкадамова, карса школаса учительница да миян семьялӧн матысса тӧдса, висьталӧ аслас казьтылӧмъясын, кутшӧм гажа пыр вӧвлі миянын, кор став семья чукӧртчывліс рытъяснас чай юны.
«И быдӧнысь гораа, — висьталӧ сійӧ, — юргисны гӧлӧсъяс Володялӧн да сылӧн мӧд чойыслӧн, Олялӧн.
Сідзи и юргисны налӧн гора гӧлӧсъясныс да гажа серамныс».
Найӧ висьтавлісны гимназияын разнӧй лоӧмторъяс да дурӧмъяс йылысь.
Батьным сідзжӧ радейтліс миянкӧд варовитны да, серьёзнӧй делӧяссӧ кабинетас эновтӧм бӧрын, висьтавлывліс гимназияын аслас велӧдчан вояс йылысь, ёртъясыскӧд лоӧм различнӧй случайяс йылысь, школаса олӧмысь шуткаяс да анекдотъяс.
«Ставныс сералӧны, ставныслы гажа.
И бура чувствуйтан асьтӧ тайӧ дружнӧй семьяас», — гижӧ Кашкадамова.
Володялӧн ӧткымын дурӧмъяс колины менам паметьӧ.
Сідз, воис миянӧ воча чой, нывбаба-врач.
А сійӧ кадас нывбаба-врачыд вӧлі зэв шоч.
Тайӧ воча чойыс вӧлі нывбабаяс пиысь пӧшти первойя врачӧн.
Пукалӧ сійӧ залын да сёрнитӧ батькӧд да мамкӧд.
Залса ӧдзӧс дорын кылӧ сералӧм, шӧпкӧдчӧм.
Котӧрӧн пырӧ Володя да збоя шыасьӧ гӧстя дінӧ:
— Анюта, ме вися — лечит менӧ.
— Мыйӧн нӧ тэ висян? — меліа юалӧ врач; ачыс гӧгӧрвоӧ, мый детинка дурӧ.
— Некыдзи ог вермы пӧттӧдз сёйны: кӧть мыйта ог сёй, век кынӧмӧй сюмалӧ.
— Но, мун кухняӧ, шӧрышт рудзӧг нянь шӧрӧм, солав ёнджыка да сёй.
— Ме видлі нин — оз отсав.
— Но, сідзкӧ мӧдысь видлы тайӧ лекарствосӧ, сэки дзик нин отсалас.
Володялы ковмис быть сдайтчыны.
Радейтліс Володя и музыка.
Мам петкӧдліс сылы начальнӧй упражнениеяссӧ, тшӧктіс ворсны прӧстӧйиник детскӧй сьыланкывъяс да пьесаяс, и Володя кутіс ворсны зэв збоя да выразительнӧя.
Мам жалитліс бӧрыннас, мый Володя эновтіс музыкасӧ, код дінӧ вӧліны зэв бур способностьяс.
Важӧн вӧлі обычай лэдзавны вӧля вылӧ лэбачьясӧс благовещенье лунӧ — март 25 лунӧ.
Володя радейтліс тайӧ обычайсӧ да корлывліс мамлысь деньга, медым ньӧбны лэбачӧс, а сэсся лэдзны сійӧс.
Радейтліс ичӧтик Володя кыйны лэбачьясӧс, пуктавлывліс ёртъясыскӧд лэчьяс.
Помнита, садӧкас сылӧн вӧлі пышкай.
Кыйӧма сійӧс Володя, ньӧбӧма али кодкӧ пӧдаритӧма сылы, ог тӧд, помнита сӧмын, мый пышкай оліс регыд, лои жугыль, висьмис да кулі.
Ог нин тӧд, мыйла тайӧ лои: вӧлі-ӧ Володя мыжа сыысь, мый вунӧдлывліс лэбачсӧ вердны, али эз.
Помнита сӧмын, мый кодкӧ упрекайтліс таысь Володяӧс, и помнита сылысь серьёзнӧй выражениесӧ, кыдзи сійӧ видзӧдліс кулӧм пышкай вылӧ, а сэсся ньӧти падъявтӧг шуис: «Некор сэсся ог мӧд лэбачьясӧс видзны садӧкын».
И збыльысь, сэсся некор сійӧ эз видзлы лэбачьясӧс.
Котравліс Володя и чери кыйны Свияга дорӧ (Симбирскын ю), и сылӧн ӧти ёрт висьтавліс татшӧм случай йылысь.
Кодкӧ детинкаяс пиысь предложитӧма налы кыйны чери матысса джуджыд канаваысь, шуӧма, мый сэтысь ёна шедӧны гычьяс.
Найӧ мунӧмаӧсь, но, ва весьтас копыртчӧм бӧрын, Володя усьӧма канаваас; ила пыдӧсыс кутӧма вӧйтны сійӧс.
«Ог тӧд, мый эськӧ лои, — висьталӧ тайӧ ёртыс, — миян горзӧм вылӧ кӧ котӧрӧн эз во ю берегдорса заводысь рабочӧй да эз кыскы Володяӧс.
Та бӧрын миянӧс эз лэдзлывны котравны и Свияга дорӧ».
Но, кӧть Володя ичӧт дырйиыс и кыйлывліс чери да лэбачьясӧс, ёнасӧ сійӧ эз радейт ни ӧтиторсӧ, ни мӧдторсӧ и, старшӧй классъясын гимназияын велӧдчигӧн, эз кый чери ни эз пуктавлы лэбачьяслы лэчьяс.
И кор Саша волывліс университетысь гожӧм кежлас, Володя эз ветлывлы сыкӧд пыжӧн, а ветлӧдліс ичӧтджык вокыс Митя; сійӧ ёна радейтліс ветлӧдлыны Сашакӧд, коді Свияга юысь корсяліс быдсяма нидзувъясӧс да ваысь быдпӧлӧс олысьяссӧ.
Саша занимайтчыліс естественнӧй наукаясӧн ещӧ гимназияын велӧдчигӧн на, а университетын велӧдчигӧн пырис естественнӧй факультетӧ да гожӧмъяснас занимайтчис исследованиеясӧн, гӧтӧвитліс сочинениеяс гижӧм вылӧ материал.
Володя жӧ эз радейтлы естественнӧй наукаяссӧ.
Гимназияын сійӧ интересуйтчыліс латинскӧй кывйӧн, классикъясӧс лыддьӧмӧн, историяӧн, географияӧн, радейтліс гижны сочинениеяс да гижліс найӧс зэв бура.
Сочинениеяс гижигӧн Володя эз ограничивайтчыв учебникъясӧн да учитель висьталӧмъясӧн, а босьтлывліс библиотекаысь книгаяс, и сочинениеясыс сылӧн артмывлісны зэв обстоятельнӧйӧсь, темасӧ вӧлі зэв бура разработайтӧма да гижӧма мича литературнӧй кывйӧн.
Гимназияса директор ёна радейтліс Володяӧс, пыр ошкывліс сылысь уджъяссӧ да пуктавліс сылы медбур ӧтметкаяс.
Эз радейтлы сідзжӧ Володя и мукӧд разнӧй уджъяс, мыйӧн пырджык увлекайтчӧны детинкаяс.
Мӧдногӧн кӧ, ичӧт дырйиыс сійӧ клеитавліс да вӧчавліс, кыдзи и ми ставным, разнӧй игрушкаяс да украшениеяс ёлка вылӧ, кодӧс ми ставным ёна радейтлім да ёлка вылӧ пырджык ставсӧ асьным вӧчавлім, но, тайӧ томдырся уджъяс кындзиыс, ме ог помнит, медым сійӧ кутшӧмкӧ мастерствоӧн занимайтчис — столярнӧйӧн либӧ мукӧдӧн.
Эз занимайтчыв Володя и детинкаяслӧн сэтшӧм радейтанаторйӧн, кыдзи пуысь пилитавны ӧттор-мӧдтор, мый вылӧ вӧлі зэв мастер сылӧн ыджыдджык вокыс.
Велӧдчытӧм кадӧ, тӧвся да гожся каникулъяс дырйи, сійӧ либӧ лыддьысис, и та дырйи киллис семечки, либӧ котравліс, гуляйтіс, конькиӧн иславліс тӧвнас, ворсіс крокетӧн либӧ купайтчис гожӧмнас.
Сійӧ эз радейтлы лыддьыны приключениеяс, а увлекайтчыліс, помнита, Гогольӧн, а бӧрынджык Тургеневӧн, кодӧс лыддьывліс некымынысь.
Ёна матысса ёртъяс, кыдзи Сашалӧн да Олялӧн, гимназияын велӧдчан воясӧ Володялӧн эз вӧвны, миян ордӧ этшаӧн волывлісны, но классын отношениеясыс сылӧн вӧліны бурӧсь: сійӧ объясняйтліс гӧгӧрвотӧмторъяс, исправляйтліс переводъяс либӧ сочинениеяс, а мукӧд дырйиыс отсавліс ёртъясыслы, кодъяслы вӧлі сьӧкыд гижны сочинениесӧ.
Володя висьтавліс меным, мый сійӧс интересуйтліс отсавны ёртъясыслы сідзи, медым ёртыс и ӧтметкасӧ бурӧс получитіс и медым эз думайтны, мый сылы кодкӧ отсаліс гижнысӧ, — медся нин, медым эз думайтны, мый отсаліс Володя.
Сійӧ объясняйтліс ёртъясыслы гӧгӧрвотӧмторъяссӧ переменаяс дырйи, волывліс, кыдзи и Саша вокыс, мукӧд дырйиыс гимназияӧ часджынйӧн водзджык, медым вуджӧдны налы греческӧй кыв вылысь либӧ латинскӧй кыв вылысь сьӧкыдджык местаяссӧ либӧ объяснитны сложнӧй теорема.
Став классыс надейтчыліс Володя вылӧ: водзын мунігас сійӧ и мукӧдъяссӧ кыскис ас бӧрсяыс.
Квайтӧд глава
Симбирскын первойя воясас олігӧн миян семьялы частӧ лои ветлӧдлыны квартираысь квартираӧ, кытчӧдз, медбӧрын, бать эз ньӧб Московскӧй улича вылысь пу керка.
Ӧні тайӧ керкаас лӧсьӧдӧма Ленин нима Музей, мӧдногӧн кӧ, керкасӧ ставнас, сэтысь став комнатаяссӧ, пытшкӧсса обстановкасӧ вӧчӧма сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны, кор Ленин вӧлі челядь на.
Керкаыс тайӧ вӧлі ӧти судта, выліас антресольяса*, кӧні вӧліны челядьлӧн комнатаяс.
Володялӧн комнатаыс вӧлі Саша комнатакӧд орчча керка ӧтар помас, а менам комнатаӧй да куим ичӧтджыкъясыслӧн — мӧдар помас, мӧд поска.
Ми вуджим тайӧ керкаас, кор Володялы вӧлі кӧкъямыс арӧс да, татшӧм ногӧн, вит во велӧдчигчӧж — витӧд классӧдз — сійӧ вӧлі Сашакӧд, заимствуйтіс сылысь удж дінӧ серьёзнӧя относитчӧмсӧ, присутствуйтліс сылӧн естественно-научнӧй опытъяс вӧчигӧн, интересуйтчис книгаясӧн, кодъясӧс лыддис Саша, корлывліс сылысь сӧветъяс.
Керка сайын вӧлі кузь веж двор, кытчӧ вӧлі миянлы лӧсьӧдӧма спортивнӧй играясӧн ворсӧм вылӧ площадка, сэсся вель ыджыд сад, коді петӧ вӧлі мӧд — Покровскӧй — улича вылӧ.
Ӧні тайӧ садсӧ унджыксӧ кералӧма, а Покровскӧй улича вылӧ петӧ нин мӧд, каменнӧй керка.
Сад заборас вӧлі калитка, и ми петавлывлім сад пырыс — тӧвнас каток вылӧ, гожӧмнас Свияга вылӧ купайтчыны.
Ми мынтысьлім кык часысь — асъя да рытъя — ӧти частнӧй купальнялы, и тайӧ каднас колӧ вӧлі купайтчыны кык сменалы: батьлы пияныскӧд да мамлы нывъясыскӧд.
Помнита, кыдзи семьялӧн кык юкӧн паныдасьлывлісны кӧнкӧ Свияга дорӧ мунігӧн туйджынъяс — Покровскӧй уличалӧн турунсялӧм, чӧв-лӧнь пӧкатын.
Садйыс вӧлі медсясӧ фруктӧвӧй: сэні вӧліны яблоняяс, вишняяс да унапӧлӧс ягоднӧй кустъяс.
Вӧлі сідзжӧ лӧсьыдіник цветник.
Ставнас тайӧн ведайтліс мам, коді ёна радейтліс садоводство.
Рабочӧйяс, сыысь кындзи, мый корсюрӧ медавлывлім яблоня гӧгӧр кодйыштавны либӧ кутшӧмсюрӧ гожся да арся сьӧкыд уджъяс вӧчны, эз вӧвны.
Ми ставным отсасим.
Помнита кос, жар лунъяс бӧрын гожся рытъяс, кор ми ставным, лейкаясаӧсь, ведраясаӧсь, кувшинъясаӧсь — быдпӧлӧс посудааӧсь, кытчӧ сӧмын позьӧ лӧдны ва, трубаысь качайтам ва да путешествуйтам садйӧ градъяс дорӧ да бӧр.
Помнита, кутшӧм ӧдйӧ котӧртлывліс сэтысянь тыртӧм лейкаа Володя.
Пӧттӧдз чӧсмасьлім ми ягӧдъясӧн да фруктыӧн.
Но тайӧ лолывліс эз кыдзсюрӧ, известнӧй дисциплина вӧлі и тані.
Сідз, миянлы разрешайтсьыліс, кор яблокъясыс кисьмылісны, ӧктыны да сёйны муӧ гылалӧмъяссӧ, но пуяс вылысь ми эгӧ нетшкӧй.
Сэсся вӧлі известнӧй порядок: кутшӧм пуяс вылысь сёйны водзджык — ӧдйӧ тшыкысь сортъяс, — а кутшӧмъясӧс ӧктыны варенье вылӧ да тӧв кежлӧ.
Тадзнас ми сёйим мыйта колӧ арся тӧлысьясӧ да и тырмывліс тӧвбыд.
Помнита, кыдзи ми ставным ёна скӧрмим ӧти нывка-гӧстя вылӧ, коді кӧсйис петкӧдлыны миянлы ассьыс збойлунсӧ сійӧн, мый котӧртігмозыс курччис пу вылысь яблок да тӧвзис водзӧ.
Миян эз вӧв татшӧм хулиганствоыс, да тайӧ вӧлі гӧгӧрвотӧмтор.
Дзик тадзи жӧ и ягӧдъясӧн: миянлы индылісны клубника градъяс, либӧ малиналысь кустъяс, либӧ вишня пуяс, кытысь миянлы позис сёйны, а сёрӧнджык кисьмысь либӧ варенье вылӧ эновтӧм ягодникъяс кольны вӧрзьӧдтӧг.
Помнита, кыдзи шензисны тӧдсаяс, кор аддзисны, мый беседка дорын — гожӧмнас рытъя чай юан места дорын — быдмысь куим стройнӧй вишня пу, кодъяс вӧлі дзоньнас тырӧмаӧсь ягӧдъясӧн, кольліны вӧрзьӧдлытӧмӧсь июль 20-ӧд лунӧдз (бать нимлунӧдз), и челядь пиысь некод найӧс эз вӧрзьӧдлы, кӧть и позьӧ вӧлі да и ягӧдыс вӧлі уна.
— Челядь вермисны сёйны ягӧдъяссӧ садса мукӧд местаясысь, а тайӧ пуяссӧ ме эг тшӧкты вӧрзьӧдны налы июль 20-ӧд лунӧдз, — шуис мам.
Мам миян кужліс кутны дисциплина, некор ёна эз дзескӧдлы миянӧс.
Тайӧ ворсіс ыджыд роль миянӧс ставнымӧс воспитайтӧмын.
Сійӧ разумнӧй дисциплинаыс да бережливостьыс, кодӧс петкӧдліс Владимир Ильич аслас личнӧй олӧмын да кодӧс сійӧ требуйтліс став ёртъяссянь государственнӧй строительствоын, выработайтчис сылӧн челядьдырйиыс на.
Сизимӧд глава
1886 воын, кор Владимир Ильичлы вӧлі тырӧ дас квайт арӧс, миянлысь шуда семьянымӧс суис первойя сьӧкыд шог: январь 12-ӧд лунӧ скоропостижнӧя кулі батьным — Илья Николаевич.
Александр Ильич сэки вӧлі Петербургын.
Володя коли медся ыджыд пиӧн семьяын, и сійӧ, аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг, зэв внимательнӧя относитчис мам дорӧ, ёна зілис отсавны сылы сы вылӧ усьӧм выль тӧждысьӧмъясын.
Тайӧ тӧвнас ме дырджык кежлӧ кольччи Симбирскӧ, кӧні батьлӧн кулӧмыс суис менӧ тӧвся каникулъяс дырйи.
Меным колӧ вӧлі велӧдны курсъяс кежлӧ латынь, и Володя, коді бура тӧдіс тайӧс, босьтсис отсавны меным.
Помнита, кутшӧм бура сійӧ объясняйтліс да кутшӧм живӧйӧсь да интереснӧйӧсь артмывлісны миян урокъясным.
Сійӧ шулывліс сэки, мый гимназическӧй курсыс зэв кузь, мый взрослӧй, сознательнӧй мортлы позьӧ прӧйдитны велӧдчӧмсӧ, кодӧс нюжӧдӧма кӧкъямыс во кежлӧ, кык воӧн.
И сійӧ докажитіс тайӧс: учитель Охотниковӧс гӧтӧвитіс кык воӧн экстернӧн сдайтны экзамен гимназия кузя.
Тайӧ учительыс вӧлі чуваш, коді велӧдліс чувашскӧй школаын.
Сылӧн вӧліны бур способностьяс математика кузя.
Гимназическӧй курссӧ математика кузя сійӧ прӧйдитіс самостоятельнӧ; сылы окота вӧлі занимайтчыны сійӧн и водзӧ.
Но медым пырны университетӧ, колӧ вӧлі сдайтны окончательнӧй экзамен гимназия кузя, сдайтны став предметъяс кузяыс и древньӧй кывъяс кузя.
Дерт, чувашлы, коді омӧля тӧдіс русскӧй кыв, тайӧ эз вӧв кокни, сы вӧсна нин, мый кывъяс кузя да общественнӧй наукаяс кузя сылӧн способностьясыс эз вӧвны зэв блестящӧйӧсь.
И век жӧ Володя, кодлы миян семьялӧн матысса тӧдса, чувашскӧй школаса инспектор Яковлев, предложитіс занимайтчыны Охотниковкӧд да гӧтӧвитны сійӧс экзамен кежлӧ, босьтсис да гӧтӧвитіс ассьыс учениксӧ воӧн-джынйӧнӧн — кык воӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ ачыс велӧдчис бӧръя кык классын.
И Охотников сдайтіс Володякӧд ӧти воӧ окончательнӧй экзамен гимназия кузя да пырис университетӧ.
Колӧ содтыны ещӧ, мый Володя занимайтчис бесплатнӧ, сы вӧсна мый велӧдчысьыслы нинӧмӧн вӧлі мынтысьнысӧ.
1887 воын, кор Володя вӧлі медбӧръя классын, миянлысь семьяӧс суис мӧд сьӧкыд шог: царь Александр ІІІ вылӧ покушениеын участвуйтӧмысь арестуйтісны Петербургын Александр Ильичӧс.
Владимир Ильич медводз кыліс тайӧ шог юӧрсӧ да колӧ вӧлі дасьтыны та кежлӧ мамнымӧс.
Вот кыдзи тайӧ лои.
Александр Ильичӧс да менӧ, сылысь чойсӧ, коді гижӧ тайӧ строкаяссӧ, арестуйтӧм йылысь юӧртӧма Симбирскӧ миян родственница Кашкадамовалы, код йылысь ми казьтыштлім нин, да тшӧктӧма сылы подготовитны мамӧс.
«Письмӧсӧ получитӧм бӧрын, — висьталӧ Кашкадамова, — ме мӧдӧді гимназияӧ Володяла да сеті сылы лыддьыны письмӧсӧ.
Ёна кӧрыштчисны сылӧн синкымъясыс, и сійӧ чӧв олігтыр дыр видзӧдіс письмӧ вылас.
Ме водзын сулаліс нин эз важся кодь гажа, нинӧмысь тӧждысьтӧм детинка, а верстьӧ морт.
«А ӧд делӧыс серьёзнӧй, вермас лёка помасьны Сашалы», — шуис сійӧ.
Делӧыс Александр Ильичлӧн збыльысь помасис серьёзнӧя.
Сійӧс признайтісны покушение вӧчӧмын главнӧй руководительясысь ӧтиӧн, приговоритісны смертнӧй казньӧ да 1887 вося май 8-ӧд лунӧ казнитісны.
Володя переживайтіс тайӧ шогсӧ ыджыд чорыдлунӧн; водзӧ кутіс внимательнӧя занимайтчыны, но лои серьёзнӧйджыкӧн да чӧв олысьджыкӧн.
Сійӧ частӧ думайтліс сы йылысь, правильнӧй туй-ӧ бӧрйис ыджыдджык вокыс, да шулывліс: «Ог, ми мунам ог татшӧм туйӧд.
Оз татшӧм туйӧд ков мунны».
Симбирскӧй гимназияса начальстволы вӧлі объявитӧма выговор сыысь, мый сійӧ лэдзис бур аттестацияӧн да зӧлӧтӧй медальӧн татшӧм «ужаснӧй преступникӧс».
Думайтісны, мый оз позь сетны зӧлӧтӧй медаль и вокыслы, Владимир Ильичлы, но гимназияын кӧкъямыс во чӧж велӧдчигӧн сылӧн успехъясыс вӧліны сэтшӧм бурӧсь, выпускнӧй экзамен вылын ӧтветъясыс сэтшӧм блестящӧйӧсь, мый оз позь вӧлі лишитны сійӧс, кыдзи и Оля чойсӧ, зӧлӧтӧй медальысь.
Володя получитіс тайӧ медальсӧ да поступитіс Казанскӧй университетӧ, юридическӧй факультетӧ.
Мам мукӧд челядьыскӧд, Симбирскысь керка да лишнӧй имущество вузалӧм бӧрын, сідзжӧ муніс Казаньӧ.
Сійӧ гнётыс, коді и сідз нин сьӧкыд вӧлі студенчестволы кольӧм нэмся кӧкъямысдасӧд воясӧ, ещӧ ёнджыка чорзис 1887 вося март 1-ӧд лунся покушение бӧрын, кӧні участникъяснас вӧліны студентъяс.
«Студентъяс вылын инспекторъясӧн» назначайтлісны настоящӧй полицейскӧй ищейкаясӧс, вӧлі пӧдлалӧма став невиннӧй студенческӧй обществояссӧ, распуститӧма став организацияяссӧ, уна студентӧс арестуйтӧма да исключитӧма.
Студентъяс кутісны протестуйтны став университетъясас.
Заводитчисны сідз шусяна студенческӧй беспорядокъяс и Казанскӧй университетын.
Владимир Ильич сідзжӧ участвуйтіс разрешиттӧм сходкаын, да мукӧдъясыскӧд тшӧтш сійӧс исключитісны университетысь да мӧдӧдісны Казаньысь Кокушкино сиктӧ.
Тайӧ исключитӧм бӧрас помасисны сылӧн велӧдчан воясыс.
Высшӧй школаяслӧн ӧдзӧсъяс сылы вӧліны пӧдсаӧсь.
Университетӧ бӧр пырӧм йылысь ходатайство кузя сылы ӧткажитісны медсясӧ сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі Александр Ильичлӧн вок.
Татшӧм ногӧн, школаын велӧдчӧм помасис Владимир Ильичлӧн дас сизим арӧсӧн.
Но сійӧ вӧлі сэтшӧм сознательнӧй, мый кужис самостоятельнӧ, боксянь некутшӧм отсӧгтӧг, помавны ассьыс образованиесӧ.
Сійӧ помаліс официальнӧй образованиесӧ, сдайтіс, кор сылы медбӧрын сетісны тайӧ правосӧ, выпускнӧй экзаменъяс юридическӧй факультет кузя; экзаменъяссӧ сдайтіс сійӧ аслас выпусккӧд ӧти воӧ, быттьӧ сійӧ эз и вӧв исключитӧма университетысь.
Помнита, унаӧн шензьывлісны сэки, мый сійӧ став тайӧ неприятностьяс вӧснаыс весиг ни ӧти во эз вошты, мый сійӧ збыльысь гӧтӧвитӧма университетскӧй курссӧ став наукаяс кузяыс абу нёль воӧн, кыдзи мукӧдъясыс, а кутшӧмкӧ кык воӧн.
Университет помалӧм йылысь получитӧм диплом сетліс сылы профессия (сійӧ гижсис присяжнӧй повереннӧйлы отсасьысьӧн) да позянлун зарабатывайтны аслыс нянь, мый йылысь колӧ вӧлі думайтны, сы вӧсна мый став семьяным оліс сӧмын мам пенсия вылын да сы вылын, мый кольыштліс бать кулӧм бӧрын.
Тайӧ воясас — первой Казаньын, а сэсся Самараын — Ильич лои революционерӧн, мужественнӧйӧн, убеждённӧйӧн, некутшӧм сьӧкыдлунъясысь повтӧмӧн, коді ассьыс став вынъяссӧ сетіс уджалысь йӧз вӧсна тышлы.
Владимир Ильич торъя вниманиеӧн лыддис да изучитіс сочинениеяссӧ Маркслысь да Энгельслысь.
Маркс да Энгельс петкӧдлісны, кыдзи став странаясын капиталистъяс угнетайтӧны рабочӧйясӧс, нажӧвитчӧны найӧ уджӧн, а помещикъяс нажӧвитчӧны крестьяна уджӧн.
Маркс да Энгельс гижлісны, мый эм ӧти туй сы вылӧ, медым пуктыны пом ставпӧлӧс угнетайтӧмыслы, ставпӧлӧс эксплоатацияысь, — тайӧ ӧтувтчыны рабочӧйяслы да ӧтувъя вынӧн, став уджалысь йӧз вылӧ мыджсьӧмӧн, шыбитны помещикъяслысь да капиталистъяслысь власть, босьтны властьсӧ асланыс киӧ да лӧсьӧдны выль порядокъяс, устроитны ставлы югыд да шуда олӧм.
Ӧткымын странаясын, кӧні вӧліны уна фабрикаяс да заводъяс, рабочӧйяс, кодъяс уджалісны ӧти и сійӧ жӧ удж да кодъясӧс нартитлісны ӧткодя, тайӧ кадас заводитісны нин тышкасьны асланыс правояс вӧсна.
Миян Россияын сэкся кадӧ фабрикаяс да заводъяс эз на вӧвны зэв уна, рабочӧйяс вӧліны неграмотнӧйӧсь, омӧля сознательнӧйӧсь; царскӧй власть, царскӧй чиновникъяс быдногыс отсавлісны помещикъяслы да капиталистъяслы кутны рабствоын уджалысь йӧзӧс.
Но Ленин гӧгӧрвоис, мый и миянлы колӧ мунны сійӧ туйӧдыс, кодӧс индісны Маркс да Энгельс.
Ленин отсаліс рабочӧйяслы организуйтчыны, отсаліс организуйтчыны боевӧй, рабочӧй делӧ вӧсна борецъяслӧн медся передовӧй отрядлы — коммунистическӧй партиялы.
Россияса рабочӧй класс уна вояс чӧж нуӧдіс упорнӧй революционнӧй тыш да большевистскӧй партия веськӧдлӧм улын, ас бӧрсяыс крестьянаӧс нуӧдӧмӧн, 1917 вося октябрь тӧлысьын победитіс, босьтіс ас киас власть да стрӧитӧ ставлы здоровӧй, югыд, шуда олӧм.
Ленинлӧн нимыс дона уна миллион рабочӧйяслы да став мирса уджалысьяслы.
Сійӧс некор оз вунӧдны.
* Нижньӧйын (Нижньӧй Новгород) — тадзи важӧн шусьыліс Горький кар.
* Папье-маше — гипс да клей сора бумажнӧй масса, кытысь вӧчӧны игрушкаяс.
* Крокет — ворсӧм, кӧні ворсысьясыс пу мӧлӧтӧн кучкалігтыр вӧтлӧны ассьыныс шаръяссӧ проволочнӧй воротаяс рад пыр, кодъясӧс пукталӧма определённӧй порядокӧн.
* Антресоль — комната пытшкӧ вӧчӧм мӧд судта, кытчӧ вӧчалӧма ляпкыдик комнатаяс.
* Присяжнӧй повереннӧй — морт, коді занимайтчӧ судебнӧй делӧясӧн.
Симбирскын керка, кӧні овліс Ульяновъяслӧн семьяныс 1870 восянь 1875 воӧдз.
Ульяновъяслӧн семья 1879 воын.
В. И. Ленин 1887 воын, 8-ӧд класса гимназист.
{Л. Никулин (комиӧдіс М. Шестаков) @ Герберт Уэллс @ водзкыв @ Г. Уэллс. Эпиорнислӧн ді @ 1939 @ Лб. 3-7.}
ГЕРБЕРТ УЭЛЛС
Современнӧй английскӧй писатель Герберт Уэллслӧн романъяс, повестьяс да висьтъяс увлекательнӧйӧсь да аслыс сямаӧсь.
Сійӧ заставляйтӧ лыддьысьӧс ветлӧдлыны чудеснӧй «кад машина» вылын, петкӧдлӧ миян планеталысь зэв ылысся важ кадсӧ да сылысь будущностьсӧ.
Сійӧ ас бӧрсяыс лыддьысьӧс чуксалӧ океан гуся пыдӧсъясӧ, кытчӧ некор на нӧшта эз вермы волыны морт.
Сійӧ гижӧ Марс вылын олысьяслысь мувывса олысьяскӧд война йылысь.
Сійӧ висьталӧ мортлысь чудеснӧй история, коді лои синмӧн аддзытӧмӧн.
Кажитчӧ абу пом ни дор Уэллс фантазиялы.
Уэллс фантазиялӧн тайӧ выныс, кодӧс стрӧитӧма научнӧй подув вылын, создайтіс английскӧй писательлы мирӧвӧй ним да вӧчис гырысь лыддьысьяс и томйӧз костын радейтана нимӧн.
Уэллс замечательнӧй стӧчлунӧн да выразительнӧя гижӧ аслас геройяслысь переживаниеяссӧ, обстановкасӧ, кӧні найӧ действуйтӧны.
Медся фантастическӧй приключениеясыс петкӧдчӧны правдивӧя Уэллс гижӧдъясын.
Мукӧд дырйи Уэллс овлӧ, веськыда кӧ шуны, дзик прорицательӧн*.
Сідз, сійӧ, например, водзвылысь висьталіс батисфераӧ — океан пыдӧсӧ — писькӧдчӧм йылысь ёна водзджык, сійӧс йӧзӧн збыльысь олӧмӧ пӧртӧм дорысь.
«<rus>Борьба миров</rus>» романын современнӧй войнаясын пӧдтан газъяс применяйтӧм дорысь ёна водзджык гижӧ Уэллс йӧзӧс бырӧдан тайӧ не морт сяма да варварскӧй способъяс йывсьыс.
Сійӧ водзвыв чувствуйтӧ атом пытшса энергия используйтны позянлун йылысь нӧшта 1914-ӧд воын на («<rus>Освобожденный мир</rus>»)
Но Уэллслӧн книгаясыс тырӧмаӧсь шогӧн, надея воштӧмӧн да курыд иронияӧн.
Том учёнӧй вӧчис открытие, кыдзи предметъясӧс да йӧзӧс вӧчны синмӧн аддзытӧмӧн.
Кутшӧм судьба жӧ виччысьӧ тайӧ замечательнӧй открытиесӧ?
Йӧзъяссянь травля заводитчӧмла, изобретательыс пӧгибайтӧ, сылӧн открытиеыс оз вай шуд ни сылы аслыс, ни человечестволы.
Вот чудеснӧй машинаяс, кодъясӧс изобретитӧма Марс планетаын олысьяс вежӧрӧн.
Мый вылӧ жӧ служитӧны сійӧ машинаясыс?
Му вылысь став олысьяссӧ бырӧдӧм вылӧ.
Сійӧ машинаясыс йылысь Уэллс висьталӧ «<rus>Борьба миров</rus>» повестьын.
Марссянь му вылӧ лэбзьӧм существояс, кодъяс изобретитісны разрушительнӧй средствояслысь чудовищнӧй вынъяс, но асьныс погибнитӧны омӧлиник микробъясысь.
Морт изобретитіс машина, кад пыр мунан машина.
Сійӧ путешествуйтӧ дзонь нэмъясӧн водзӧ, сійӧ аддзӧ ылӧ водзысь.
Кутшӧм гажтӧмтор виччысьӧ человечествоӧс Уэллс висьт серти!
Кӧдзалӧм шонді, кузь войяс да ӧдйӧ кусысь лунъяс.
Человечестволӧн уджалысь йӧз юкӧныс пӧрис «морлокъясӧ, зверь сяма существоясӧ.
Высшӧй классъяс помӧдз выродитчӧмны, мортлӧн вежӧрыс кусӧ кусысь шонді моз, кодкӧд кӧртасьӧма мувывса став олӧмыс.
Уэллс чужліс гӧля олысь семьяын.
Сійӧ вӧвліс посыльнӧйӧн, учительӧн, приказчикӧн.
Ӧтчыд сійӧ пондыліс сотны лавкасӧ, кӧні тшӧктывлісны сылы уджавны вын вывтіыс.
Уэллс аддзӧ капиталистическӧй обществолысь противоречиеяссӧ, но сійӧ оз тӧд, кутшӧм жӧ петан туйыс тайӧ противоречиеяссьыс?
И абу случайнӧ, мый сылӧн унджык произведениеясыс мунӧны и помасьӧны гажтӧма.
Уэллс кыкысь воліс миян странаӧ.
И некоднанысяс сійӧ эз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ Сӧветскӧй Союзын.
Первойысь сійӧ воліс миянӧ гражданскӧй война воясӧ, 1920-ӧд вося тӧлын.
Владимир Ильич Ленин нуӧдіс Уэллскӧд беседа.
Сійӧ висьталіс писательлы миян странаса электрификация план йылысь.
Но сійӧ гениальнӧй планыс Уэллслы кажитчис «электрическӧй утопияӧн».
Уэллс лэдзис книга «<rus>Россия во мгле</rus>», кодысь тыдалӧ, мый писатель сідзи и эз гӧгӧрво Великӧй Октябрьскӧй революциялысь сущностьсӧ.
Мӧдысь Уэллс воліс Сӧветскӧй союзӧ 1934-ӧд воын.
Сійӧ эз вермы не аддзыны, мый «электрическӧй утопия» збыльмӧма, олӧмӧ пӧртӧма, сійӧ эз вермы неаддзыны миян промышленностьлысь да колхознӧй сиктлысь дзордзалӧмсӧ.
Но сійӧ эз ӧткажитчы Сӧветскӧй Союз йылысь аслас ылалӧмъясысь;
Уэллс эз вермы сійӧс вӧчны сы вӧсна, мый сійӧ олӧ «организованнӧй капитализм» вылӧ подувтчӧмӧн: сійӧ лыддьӧ, мый позьӧ вежны капиталистическӧй мирсӧ революциятӧг, мирнӧй техническӧй прогресс да просвещение отсӧгӧн, а мый веськӧдлыны тайӧ прогресснас долженӧсь асьныс капиталистъяс да техническӧй интеллигенция.
Сійӧ произведениеясыс Уэллслӧн, кодъясын сійӧ петкӧдлӧ морт вежӧрлысь великӧй вынсӧ, нинӧмӧн жугавтӧм человеческӧй воля, и мукӧд произведениеясыс, кӧні Уэллс эрдӧдӧ да клеймитӧ капиталистическӧй стройлысь несправедливостьсӧ, кутӧны ыджыд интерес миян лыддьысьяс водзын.
Тыдалӧ, сӧмын ӧні Уэллс заводитӧ гӧгӧрвоыштны фашизмлысь угрозасӧ, гӧгӧрвоны опасностьсӧ, коді грӧзитӧ фашизмсянь человечество став культурнӧй завоеваниеяслы.
Татшӧм вывод позьӧ вӧчны Уэллслысь роч кыв вылӧ неважӧн вуджӧдӧм «Игрок в крокет» нима повесть серти.
Л. Никулин.
* Прорицатель — водзвыв тӧдысь, висьталысь.
{Г. Уэллс (комиӧдіс М. Шестаков) @ Эпиорнислӧн ді @ висьт @ Г. Уэллс. Эпиорнислӧн ді @ 1939 @ Лб. 8-35.}
Герберт Уэллс
ЭПИОРНИСЛӦН ДІ
Шрама чужӧма морт копыртчис пызан вомӧн да видзӧдліс менам ёкмыль вылӧ.
— Орхидеяяс?
— юаліс сійӧ.
— Да, неуна, — вочавидзи ме.
— Киприпедияяс? — шуис сійӧ.
— Да, кызвыныс киприпедияяс, — вочавидзи ме.
— Мыйкӧ эм выльтор?
Ме ог думайт.
Ме вӧлі сійӧ діяс вылас кызьвит, эг — кызь сизим во сайын.
И тэ кӧ аддзин мыйкӧ выльтор, то, сідзкӧ, сійӧ збыль медбӧръя выльтор.
Ме бӧрын, ме думысь, колис этша нин.
— Ме абу коллекционер, — шуи ме.
— Сэки ме вӧлі том, — нуӧдіс сійӧ водзӧ.
— Боже мой, кыдзи ме странствуйтлі свет вывтіыс, — сійӧ мерайтіс менӧ синвидзӧдласнас.
— Ме вӧвлі, кык во Ост-Индияын да сизим во Бразилияын.
А сэсся мӧдӧдчи Мадагаскарӧ.
Ме тӧда орхидеяяс вылӧ ӧткымын кыйсьысьясӧс нимъяснас.
Кодлы тэ чукӧртін?
— юалі ме.
— Даусонлы.
Эн-ӧ кывлывлы коркӧ Бутчерлысь нимсӧ?
— Бутчер...
Бутчер...
тайӧ овыс ньӧжйӧник мӧдіс кыптыны менам паметьын.
Сэсся ме помниті: Бутчер Даусонлы паныд.
— А! — шуи ме.
— Сідз кӧ тэ и эм сійӧ мортыс, коді судӧн босьтіс насянь жалованье нёль восяысь?
Тэнӧ шыбытліс йӧзӧн овтӧм ді вылӧ...
— Да, ме и эм тайӧ, тіян покорнӧй слуга, — шуис шрама чужӧма морт да копыртчыліс.
— Тайӧ вӧлі забавнӧй процесс, збыльысь ӧд?
Ме пукалі сэні да нинӧм эг кер, а жалованье пыр локтіс, а найӧ эз вермыны юӧртны менӧ уволитӧм йылысь.
Сы йылысь мӧвпыштігӧн менам частӧ кодь серам петліс сэки.
Ме вӧчлывлі подсчетъяс, зэв гырысь подсчетъяс, — изъясысь вӧчӧм мозаикаясӧн став атолл* пасьтаыс.
— Кыдз нӧ сійӧ лоис? — юалі ме.
— Ме тай вунӧді нин.
— Тэ кывлін коркӧ эпиорнис йылысь*?
Кыдз жӧ!
Сӧмын на колян тӧлысяс Эндруз висьталіс меным, мый найӧ аддзӧмаӧсь выль вид.
Дзик менам мунӧм водзвылын на найӧ аддзӧмаӧсь эпиорнислысь лядьвей лы пӧшти ярд кузьтаӧс.
Вот, кӧнкӧ вӧлі кутшӧм чудовище!
— Да, тӧдӧмысь ыджыд!
— шуис шрама чужӧма морт.
— Сійӧ вӧлі збыльысь чудовище.
Синдбадлӧн Рух кодь легендарнӧй лэбач жӧ.
А важӧн-ӧ аддзӧмаӧсь найӧ сійӧ лыяссӧ?
— Куим либӧ нёль во сайын, — кажитчӧ, ӧкмысдас ӧтикӧд воын.
Мыйла сійӧ тэныд колӧ?
— Мыйла?
Сы вӧсна, мый ме аддзи сійӧ лыяссӧ, чӧрт возьми, кызь во сайын.
И Даусон кӧ эськӧ эз кут куражитчыны менам жалованье понда, то ми вӧчыштім эськӧ сыкӧд сэтшӧм шум...
Быттьӧкӧ ме мыжа, мый визулыс нуис менсьым проклятӧй пыжӧс.
Сійӧ ланьтіс.
— Ме чайта, мый тайӧ буретш сійӧ местаас жӧ.
Сэтшӧм нюрсяма места, ӧкмысдас миля сайын Антананаривосянь* войвывланьын.
Тэ кывлін сы йылысь?
Колӧ кывтны пыжын морскӧй берег пӧлӧныс.
Гашкӧ, тэ помнитан на?
— Ог, ог помнит.
Кажитчӧ, Эндруз мыйкӧ висьтавлывліс эськӧ нюр йывсьыс да.
— Тӧдӧмысь; тайӧ буретш сійӧ нюрыс и эм.
Асыввыв берег пӧлӧныс.
Сэтчӧс ваас эм мыйкӧ сэтшӧмтор, коді оз лэдз сісьмыны.
Кыдзи и Тринидадын, пӧдтӧ креозотӧн.
А мый, найӧ гашкӧ аддзисны тшӧтш и колькъяссӧ?
Меным сюрліны колькъяс футӧнджынйӧн кузьтаӧсь.
Гӧгӧр вӧлі нюр да местаыс ёна торъялӧма.
Мыйтӧм ме нокси сійӧ делӧ дінас!
Ме аддзи найӧс сідз случайнӧ.
Ми мӧдӧдчим колькъясла челнокын, вӧлім ме да кык туземец, да аддзим лыяс.
Миян сьӧрысь вӧлі палатка да нёль лун кежлӧ сёян запас.
Овмӧдчим ми кос местаӧ.
Весиг ӧні, мыйӧн казьтышта, быттьӧ век на кыла сійӧ сир дуксӧ.
Миянлы удайтчис аддзывны и лыяс и колькъяс.
Тешкодь вӧлі сійӧ уджыс.
Колӧ луасьны нюрын кузь кӧрт зібъясӧн.
И пӧшти пыр жугавлӧны колькъясыд.
Меным окота вӧлі тӧдны, кор именнӧ овлӧмаӧсь тайӧ эпиорнисъясыс.
Миссионеръяс висьталӧны, быттьӧ пӧ туземнӧй сказаниеясын висьтавсьӧ на ловъя эпиорнисъяс йылысь, но меным некор эз удайтчывлы аслым кывлыны сійӧс.
Но сійӧ колькъясыс, кодъясӧс ми аддзим, вӧліны дзик свежӧйӧсь, кыдз быттьӧ сӧмын на найӧс вайӧма.
Свежӧйӧсь!
И гӧгӧрвоан, кор ми пондім нуны найӧс пыж дінӧ, проклятӧй негръяс пиысь ӧти уськӧдіс кольксӧ из вылӧ, и сійӧ жугаліс.
Но и сетышті жӧ ме сылы гӧснеч!
Колькйыс вӧлі свежӧйысь свежӧй, весиг ньӧти дук эз пет, кӧть куйлӧма нюрын, пожалуй, во нёльсё саяс.
Негр шуис, мый сійӧс сколопендра курччис да сійӧн жугаліс.
Но ме лучше кута водзӧ нуӧдны ассьым висьтӧс.
Дзонь лун ми кодйысим нюрын да перйим сійӧ колькъяссӧ дзик дзоньӧн, няйтӧссим, кыдз чӧртъяс.
Немтор абу дивӧ, мый ме вӧлі ёна скӧрмӧма.
Кыдз ме тӧда, тайӧ вӧлі дзик ӧти случай, кор удайтчыліс судзӧдны татшӧм колькъяссӧ дзоньӧн.
Ме аддзывлі татшӧм колькъяс бӧрас Лондонскӧй Естественнӧй музейысь.
Ставыс сэні вӧлі жугавлӧма да клеиталӧма, кыдз мозаикаӧс, местаясті и торъясыс нин эз тырмыны.
Менам вӧліны дзик дзоньӧсь, и ме кӧсйи перйыны колькъясысь пытшкӧссӧ да сохранитны кӧть ӧтиӧс.
Кыдз нӧ вӧлі не скӧрмыны, кор сійӧ, паськыд вомыд, пӧгубитіс миянлысь куим часся удж кутшӧмкӧ сколопендра вӧсна!
Ме сы вӧсна бура и гӧснечалышті сійӧс.
Шрама чужӧма морт перйис сёй каллян.
Ме матысті сылань ассьым кошӧльӧс.
Сійӧ куртіс пӧшти машина моз.
— А мукӧд колькъясыс?
Тэ вайин найӧс?
Ме мыйкӧ ог вермы тайӧс помнитны...
— Тасянь и заводитчӧ менам историяӧй.
Куим кольк колины.
Дзик свежӧй колькъяс.
Ми пукталім найӧс пыжӧ.
Сэсся ме муні палаткаӧ кофе пуны, а негръяс менам колины берег вылӧ.
Ӧтиыс ноксис сколопендраӧн курччӧм аслас ранаӧн, а мӧдыс отсасис сылы.
Меным и юрӧ эз волы, мый тайӧ мерзавецъясыс вӧчасны мекӧд татшӧм шутка.
Но, ме думайта, сійӧ сколопендраыд да нӧшта кучкалыштӧмыд, кодӧн ме гӧститӧдышті сійӧс, скӧрмӧдіс сійӧс, — сійӧ и мукӧд пӧраас вӧлі кыв вылӧ сетчытӧм, — а мӧдыс за-компанию сыкӧд ӧтувтчис.
Помнита, ме вӧлі пукала да курита каллян.
И ва пузис пӧртйын спиртӧвӧй лампа вылын, кодӧс ме пыр босьтлывлі экспедицияяс дырйи.
Ме любуйтчи нюр вылӧ усьысь кыа югӧр вылӧ.
Тайӧ вӧлі зэв мича, вижовгӧрд да сьӧд визьӧгъяса серпас.
Нюр мӧдарла дорас местаыс вӧлі вывтасаджык: мылькъяс, рӧчьяс кыпӧдчисны руд ру пытшкын, а на вылын, — ыпъяліс енэжыс кыдзи ломтысян пач вом.
А менам бӧрвылын, ветымын воськов сайын, сійӧ проклятӧй язычникъясыд, кодъяс и сьӧлыштны эз кӧсйыны рытъя лӧнь серпасъяс вылӧ, лӧсьӧдчисны пышйӧдны пыж да эновтны менӧ палаткаӧ ӧтнамӧс ва тыра ичӧтик бӧчкаӧн да куим лун кежлӧ сёян запасӧн.
Ме кылі бӧрысь горзӧмъяс да видзӧдлі — найӧ вӧлі челнокынӧсь (сійӧ вӧлі, веськыда кӧ шуны, не пыж), вешйӧмаӧсь нин берег дорысь ярд кызь сайӧ.
Ме пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Менам ружьеӧй куйліс палаткаын, да и пуляясыс эз вӧвны, а сӧмын посни дрӧб.
Найӧ, дерт, сійӧс зэв бура тӧдісны.
Зептын менам вӧлі револьвер.
Ме кватиті сійӧс да котӧрті берег дорӧ.
«Бӧр косӧй!» горӧді ме да лэпті револьверӧс.
Найӧ мыйкӧ боргыштісны асногныс, да ӧтиыс шпыньмуніс — буретш сійӧыс, коді жугӧдіс кольктӧ.
Ме метитчи мӧдыслы, сійӧ вӧлі сынӧ, да эг веськав.
Кыкнаныс серӧктісны.
Но ме эг на лыддьы ачымӧс побеждённӧйӧн.
Думайта: «сӧмын хладнокровнӧйджыка!»
И лыйи сэсся нӧшта ӧтчыд.
Пуля лэбыштіс сэтшӧм маті, мый сійӧ весиг чеччыштліс места вылас.
Сылы ӧні вӧлі не серамӧдз.
Коймӧдысяс ме веськалі сылы юрас и сійӧ лэбзис борт вомӧныс пелыснас и быдсӧн.
Револьверӧн тайӧ вӧлі зэв удачнӧй лыйӧм.
Пӧжалуй, лыйӧмыс лои ярд ветымын сайысь.
Негр пырысь-пыр лэччис ва пыдӧсӧ.
Ог тӧд, вии ме сійӧс, либӧ сійӧ вӧйис ранитчӧмысла.
Ме куті горзыны мӧдыслы, медым сійӧ бӧр бергӧдчас, но сійӧ, вочакыв пыдди, водіс кымыньӧн да нинӧм эз вочавидз.
Ме лэдзи сыӧ кольӧм пуляяссӧ, но тӧлк эз босьт
Менам положение вӧлі некытчӧ шогмытӧм.
Ме коли ӧтнам тайӧ сісь да тшӧтшкӧс берег вылӧ.
Бӧрвылын вӧлі нюр, а водзвылын море.
Шонді лэччӧм бӧрын лои кӧдзыд, а сылӧн, чӧртлӧн, челнокыс пыр ылысмис восьса морсӧ.
Ме тэныд веськыда висьтала, и виді жӧ ме сэк Даусонӧс, и став тӧргӧвӧй фирмаяссӧ, и став музейяссӧ, кыдзи сӧмын верми.
И негртӧ чуксалі ме да горзі, кытчӧдз гӧлӧсӧй дзикӧдз эз быр.
Ӧтитор сӧмын и колі меным — вӧтӧдны вартчӧмӧн, а паныдасясны кӧ акулаяс, нӧшта лёкджык.
Ме веськӧді ассьым складнӧй пуртӧс, босьті сійӧс пиньӧ, чӧвті паськӧмӧс да шыбытчі мореӧ.
Кыдз сӧмын лои ваын, пыр жӧ и воши челнокыд ме син водзысь.
Но ме вартчи пыр ӧти нырӧн, зіли орӧдӧмӧн вомӧнавны сылы туйсӧ.
Ме чайті, мый менам негрлы ӧні не рульӧдз и челнокыс, тӧдӧмысь, кывтӧ ас вӧлясьыс пыр сійӧ жӧ нырвизьӧн.
И вот челнок бара мыччысис дзик горизонт вылас рытывлун вылын.
Кыа кусі, и вой ӧдйӧ матысмис.
Тыдовччисны кодзувъяс.
Ме вартчи, кыдзи плавание кузя настоящӧй чемпион, кӧть киясӧй да кокъясӧй юкалісны нин мудзӧмысла.
Медбӧрти ме суӧді челноктӧ.
Мыйӧн кутіс пемдыны, ваын мыччысисны сэтшӧм югъялысь киньяс, — тӧдан тайӧ фосфорсценция.
Менам весиг юрӧй кутіс бергӧдчыны.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны, кӧні кодзувъяс, а кӧні валӧн киньяс, и кыдзи збыльысь ме уя — вывлань юрӧн либӧ вывлань кокъясӧн.
Челнок вӧлі сьӧд, кыдзи смертнӧй грех, а ва визьӧгъясыс пыж ныр водзвылын дзирдалісны кизьӧр биӧн.
Ме первойсӧ полі кайны борт вомӧн.
Думайті, бурджык меным, виччысьыштны, мый кутас керны негр?
Но сійӧ куйліс дзик пыж нырас, важ мозыс кымыньӧн, и пыж бӧжыс кайӧма вӧлі васьыс вылӧджык.
Челнок кывтіс пыр водзӧ да надзӧник бергӧдліс нырсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, кыдзи быттьӧ вальсируйтіс.
Ме кутчыси пыж бӧжӧ да лички сійӧс увлань, но негр эз вӧрзьӧдчыв.
Сэки ме кавшаси борт вомӧн, киын куті пурт, вӧлі дась водзсасьны.
Сэсся пукси пыж бӧжӧ да куті виччысьны, мый лоас водзӧ.
Челнок кывтіс югъялысь море вывті, кодзувъяс дзирдалісны миян весьтын, вӧлі лӧнь.
Ӧтчыд ме чукӧсті негрӧс нимнас, но сійӧ эз шыась.
Ме сэтшӧма мудзи, мый эг кӧсйы рискуйтны матыстчыны сы дінӧ.
И сідз ми кыкнаным кольччим асланым местаясӧ.
Ме, кажитчӧ, вугыртлі раз-мӧдысь.
Сӧмын кор югдіс, ме аддзи, мый сійӧ кулӧма, ставнас рудӧдӧма и пыктӧма.
Куим кольк эпиорнис лыяскӧд ӧтлаын куйлісны челнок шӧрас, а ва тыра бӧчка, и сухаръяс, и кофе, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма капскӧй* газета «Аргус» номер пытшкӧ, куйлісны сы кок дорын.
Сыкӧд орччӧн сулаліс метиловӧй спирт тыра жестянка.
Пелысъяс эз вӧвны, и сынны вӧлі нинӧмӧн, — он кӧ сын жестянка вевтнас.
Сэки быть лои сетчыны визув вӧля вылӧ да кывтны водзӧ, кытчӧдз оз паныдась судно.
Ме видлалі кулӧм негрӧс да вынеситі мыждана вердикт змейлы либӧ сколопендралы да шыбыті шойсӧ борт сайӧ.
Сэсся ме юышті ва, сёйышті сукар да куті видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Татшӧм челноксяньыд, дерт, ылӧдзтӧ он аддзы.
Мадагаскар важӧн вошис, да и некутшӧм мӧд му эз тыдовтчы.
Ӧтчыд асыв-лунвылын тыдовтчыштліс парус — буракӧ, шкуна, — но ачыс судноыс сідз и эз тыдавлы.
Сэсся шондіыс кыпӧдчис вылӧ да кутіс сотны.
Боже мой, ме нин думайтлі, мый менам юрын пузясны вемъясӧй.
Ме заводитлі кӧтӧдны юрӧс море ваӧн, сэсся думвылӧ уси капскӧй газета «Аргус» номер да воді челнок пыдӧсӧ, вевттьыси газет листӧн.
Но и бур штука жӧ тайӧ газетъясыд.
Сэтчӧдз меным некор эз удайтчывлы лыддьыны газетнӧй листъяс ӧтар помсяньыс мӧдар помӧдзыс, но капскӧй газета «Аргуслысь» тайӧ номерсӧ ме, кажитчӧ, лыдди кызь кымын пӧв.
Жарыс вӧлі сэтшӧм, мый став сирыс челнокысь сылі да кыпӧдчис больясӧн.
— Дас лун чӧж менӧ новлӧдліс море вывті, — водзӧ висьталіс шрама чужӧма морт.
— Кылӧн висьтавны та йылысь абу дыр.
Быд лун вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и воддза лунъясыс.
Жарыс вӧлі сэтшӧм, мый ме верми следитны суднояс бӧрся сӧмын водз асылын да сёр рытын.
Первой парус аддзылӧм бӧрад первойя куим луннас ме нинӧм эг аддзыв; сэсся, кӧть и аддзывлі, то найӧ менӧ эз аддзывны.
Квайтӧд войнас ӧти судно муніс, гашкӧ, миляджын ылнаті.
Став люкъясыс вӧліны восьсаӧсь, пӧнаръяс ӧзйисны, судноыс вӧлі, кыдзи ыджыд светлячок.
И музыка кыліс палуба вывсянь.
Ме сувті кок йылӧ да горзі гӧлӧс быртӧдз, но найӧ эз кывны.
Мӧд лунас ме жугӧді эпиорнислысь ӧти кольк, весалыштлі кышсӧ да видлі.
Менам нимкодясьӧм вылӧ, вӧлӧмкӧ, кольксӧ сёйны позьӧ.
Сійӧ неуна кӧраліс эз сісь дукӧн, а кыдз эськӧ сійӧс шуны — быттьӧ утка кольк дукӧн.
Кольк вижыс ӧтар бокас вӧлі квайт дюйм пасьта гӧгрӧс пятна, вир серъяса да еджыд сеткаын моз.
Сійӧ меным кажитчис зэв аслыс сямаӧн, но ме эг кут сійӧс дыр видлавны.
Колькйыд меным тырмис куим лун кежлӧ сукаръяс да ва сорнад.
Ме аклялі сідз жӧ и кофейнӧй тусьяс, — сійӧ подкрепляйтӧ жӧ.
Кӧкъямысӧд лунас ме жугӧді нӧшта ӧти кольк да повзи.
Шрама чужӧма мортыд ланьтіс.
— Да, — шуис сійӧ, — колькйыс вӧлі зародыша.
Тэ, пӧжалуй, он верит?
Но меным лои веритны, кор аддзи аслам синъясӧн.
Сійӧ колькйыс куйліс сьӧд нюрын этша вылӧ куимсё во.
И вот, кӧть мый, а сы пытшкын вӧлі зародыш, ыджыд юра да кусыньтчӧм мышка.
Зародышлӧн сьӧлӧмыс чеччис, кольк вижыс дзикӧдз бырӧма, сӧмын кольк кучикыс кыссис кыш пытшкӧстіыс да кольк виж вевдортіыс.
Океан шӧрын, неыджыд челнокын менам пӧжсисны колькъясыс му пытшкысь перйӧм лэбачлӧн.
Ме кӧ эськӧ верми та йылысь юӧртны пӧрысь Даусонӧс!
Сійӧ эськӧ сулалӧ вӧлі менам став нёль вося жалованье дон.
Кыдз тэ думайтан, а?
Кӧть кыдз, а меным ковмис сёйны тайӧ замечательнӧй редкостьсӧ дзик медбӧръя кусӧкӧдзыс.
Ог шу, медым сійӧ вӧлі зэв нин чӧскыд.
Коймӧд кольксӧ ме эг вӧрзьӧдлы.
Ме сӧмын видлалі сійӧс югыд водзын, но кышыс вӧлі сэтшӧм кыз, мый нинӧм эз тыдав.
Правда, меным кажитчис, мый ме быттьӧкӧ кыла пульслысь кучкалӧм.
Но, вермис лоны, тайӧ сӧмын прӧста шумитіс менам аслам пельясын, кыдз овлывлӧ раковинаӧс пель дінӧ босьтӧм бӧрын.
Сэсся тыдовтчис пыж водзын атолл.
Кыдзкӧ виччысьтӧг, быттьӧ сійӧ быдмис дзик менам нырулын, шонді вылын.
Берегӧдз коли нин не унджык миляджынйысь, кыдз друг визулыс мӧдарӧ бергӧдчис.
Меным ковмис сынны мыйвынысь киӧн да эпиорнис кольк кышторъясӧн, медым не ылысмыны діысь.
Медбӧрын ме вои берег дорӧдз.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй коралловӧй атолл, нёль миль ыджда.
Кӧн-сюрӧ быдмисны пуяс, да ӧтилаын ключӧн петіс юан ва.
Шӧрас вӧлі лагуна, а сэні тырыс чери.
Медвойдӧр ме петкӧді берегӧ кольксӧ да корси сылы прилив волан визьӧгысь вылынджык да бурджык места, пукті дзик шонді пӧжанінас, медым, сійӧ пӧжсяс.
Сэсся ме кыски челнокӧс да муні дісӧ видлавны.
Веськыда кӧ висьтавны, гажтӧм вӧлі местаыс.
Помнита, кор нӧшта вӧлі детинкаӧн на, ме тшӧкыда мӧвпавлі Робинзон Крузо приключениеяс йылысь, но ӧні гӧгӧрвои, мый татшӧм діыд гажтӧмджык воскреснӧй проповедьяс дорысь.
Ме гӧгӧр кытшовті став атоллсӧ, думышті корсьны сёянтор.
Веськыда шуа: первой лунсӧ рытӧдзыс олӧмӧн ме сэні сэтшӧма дӧзми.
Сійӧ жӧ рытас поводдяыс вежсис.
Гымалан кымӧр муніс войвывлань да кватитіс и менсьым діӧс.
Войнас пондіс омлявны тӧв да кутіс кисьтны ведра дорысь моз.
Менам шуд вылӧ, ме удиті нӧшта воны му вылӧдз.
Не кӧ тайӧ, меным ӧні эськӧ быть лои куйлыны море пыдӧсын аслам челноккӧд ӧтлаын.
Ме узи челнок улын, а эпиорнис кольк куйліс лыа вылын, месянь вылынджык.
И друг, быттьӧ кӧ изъя шер пондіс чеччавны дӧскаяс кузя, и ме лои ваын.
Ме буретш сэк вӧтася вӧлі Антананариво кар йылысь, и ме весиг пукси да чукӧсті Интошиӧс, кӧсйи юавны сылысь, мый лои; сэсся понді корсьны киясӧн улӧс, кӧні узигъясын пыр куйлывліс менам изтӧгӧй.
Сэк сӧмын ме гӧгӧрвои, кӧні ме.
Югъялысь гыяс котӧртісны берег вылӧ сэтшӧм лёкысь, быттьӧ лӧсьӧдчисны ньылыштны менӧ ловъя вылысь, а гӧгӧр ставыс вӧлі сьӧд, кӧть синмад зурӧд.
Тӧлыс гораа омляліс.
Кымӧръяс сулалісны сэтшӧм улын, быттьӧкӧ кӧсйисны усьны ме юр вылӧ, а зэрыс киссис — быттьӧ небесасӧ ойдӧма да кодкӧ гумлалӧ, кисьталӧ васӧ увлань ведра дорысь.
Ыджыд гы шыбытчис ме вылӧ, кыдзи зэв лёк дракон, да ме пышйи.
Сэсся ме думышті челнок йылысь, шыбытчи бӧр ыльӧбтысь гы бӧрся, но челнокӧй эз нин вӧв.
Сэки ме думышті кольк йылысь да локті сійӧ местаӧдзыс, кӧні сійӧ куйліс.
Гыяс татчӧдз эз воны, и сійӧ вӧлі безопаснӧй местаын.
Ме пукси сы дінӧ да топӧдчи сы бердӧ, кыдз быттьӧ ёрт дінӧ.
Боже мой, кутшӧм вӧлі тайӧ войыс!
Асывводз кежлӧ гымалӧм прӧйдитіс.
И кор югдіс, енэжын эз вӧв весиг кымӧртор.
Но став берег пасьтаыс вӧлі шыблалӧма чагъяс да пӧвъяс, — менам пыжлысь скелетсӧ.
Вӧчны нинӧм.
Ме чукӧрті пӧвъяссӧ, сэсся корси кык пу, кодъяс быдмисны орччӧн, и зэръясысь дзебсьӧм могысь на дорӧ стрӧиті сійӧ пӧвъяссьыс шалаш.
И буретш тайӧ лунас менам пӧткаӧй петіс кольк пытшкысь.
Да, сэр, петіс буретш сэтшӧм кадӧ, кор ме вӧлі узя, да колькйыс вӧлі менам юр улын пӧдушка пыдди.
Ме кылі кокньыдика тотшкӧм, и менам юрӧй вӧрзьыштіс.
Ме кыпӧдчи да пукси, и сійӧ минутаас колькйыс потіс, и сэсь мыччысис ичӧтик сьӧдов юр.
«Чолӧм, — шуи ме. — Видза корам!»
Сійӧ вынйӧртчыштіс да петіс кольк пытшкысь ортсӧ.
Тайӧ вӧлі неыджыд курӧг ыжда кымын збой лэбач, зэв ёна мунӧ любӧй лэбач пи вылӧ, но сӧмын ыджыдджык сорт лэбачьяс пи вылӧ.
Гӧныс сылӧн вӧлі руд няйт рӧма; вӧліны нӧшта кутшӧмкӧ серӧй рана кодьяс, кодъяс регыдӧн усисны, да сійӧ колис пӧшти гӧнтӧм — сы вылын вӧлі мыйкӧ пухси кодьяс.
Ме ог куж висьтавнысӧ, кутшӧм приятнӧ меным вӧлі аддзыны лэбачписӧ.
Ме ногӧн, весиг Робинзон Крузо эз гиж на ставсӧ лючки, кутшӧм сьӧкыд овны дзик ӧткӧн.
А тайӧ вӧлі менам ёрт, и зэв интереснӧй.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да мигнитіс синнас.
Синколькъясыс сылӧн вешъялісны нырсяньыс пельланьыс, сідз жӧ, кыдзи и курӧгъяслӧн.
Сэсся сійӧ чипӧстіс да кокыштіс лыасӧ сэтшӧм повтӧм да нахальнӧй пырысь, быттьӧ чужис нин сійӧ куимсё во войдӧр.
«Месянь тэн почтение, Пятница!» — шуи ме.
Сы вӧсна, мый ме водзвыв решиті, мый сійӧ кӧ овмас, то ме нимта сійӧс Пятницаӧн.
Ме первойсӧ эг тӧд, мыйӧн меным сійӧс вердны да видлігмоз шыбыті сылы черитор.
Сійӧ ньылыштіс да пырысь-пыр жӧ выльысь восьтіс вомсӧ.
Ме вӧлі зэв рад: сійӧ кӧ эськӧ вӧлі сёйӧмын писка, то сэк быть эськӧ меным ковмис аслым сёйны сійӧс.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм интереснӧй лэбач вӧлі тайӧ ичӧтик эпиорнисыс.
Дзик первойсяньыс жӧ сійӧ заводитіс вӧтлысьны ме бӧрся быдлаӧ.
Кор ме понда вӧлі кыйны чери лагунаысь, сійӧ сулаліс ме дінын, ме сетлі сылы джынсӧ быд чериысь.
Тӧлка и лэбач вӧлі.
Берег вылысь сюрлывлісны сэтшӧм турунвиж штукаяс, кыдз миян ӧгурцы.
Сійӧ ньылыштіс ӧтиӧс да муртса эз отравитчы.
Сы бӧрын сійӧ эз кӧсйы весиг видзӧднысӧ на вылӧ.
Быдмис сійӧ зэв ӧдйӧ.
Позьӧ шуны, пӧшти синлы тӧдчымӧнъя.
Ме и водзджыксӧ эг торъя гажтӧмтчыв мортъяс общество вӧсна, и тайӧ спокойнӧй ёртыс стӧч лӧсяліс менам морттуй серти.
Кык во чӧж ми олім шудаа.
Ме тӧді, мый Даусонъяс ордын менам жалӧваньеӧй содӧ и содӧ, и вӧлі спокойнӧй.
Кор-сюрӧ ылын тыдовтчывлісны парусникъяс, но ниӧти на пиысь эз матыстчыв миян дінӧ.
Нинӧм кертӧм дорысь, ме тэчи ді вомӧн ногыс ставнас узоръяс разноцветнӧй раковинаясысь да морскӧй ёжъясысь.
Медводз вӧчи ыджыд гижӧд: «Эпиорнислӧн ді» уна рӧма изъясысь, кыдз вӧчлӧны тайӧ Англияын кӧрттуй станцияяс дорын.
Сідз жӧ вӧчавлі чертёжъяс да математическӧй вычислениеяс.
Сэсся водлывлі му вылӧ да видзӧді эпиорнис вылӧ, кыдз сійӧ ветлӧдӧ ме гӧгӧр да век ӧтарӧ быдмӧ, и думайті ас кежын, мый кор воа гортӧ, кута новлӧдлыны сійӧс да петкӧдлыны сьӧм вылӧ.
Кор сылӧн медводдзаысь уси гӧныс, сылӧн петісны лӧз сорс да тош, а бӧрас быдмисны турунвиж рӧма кузь тывбордъяс, сійӧ лоис ӧні сэтшӧм мича.
Ме пыр думайті да арталі, оз-ӧ ло меным сетны сійӧс Даусонлы.
Бушковъяс дырйи да зэраяс дырйи ми пукавлім орччӧн шалашын, кодӧс ме мастериті пыж пӧвъясысь; ме висьтавлывлі сылы быдсяма вӧвлытӧмторъяс рӧдина йылысь, менам рӧдняяс да тӧдсаяс йылысь.
Бушков бӧрын ми мӧдӧдчылім кытшовтны став ді гӧгӧрысь корсьны, эз-ӧ шыбыт мыйкӧ берег вылӧ.
Некымын кылӧнкӧ шуны, миянлы овсис зэв лӧсьыда.
Менам кӧ эськӧ вӧлі нӧшта табак, тайӧ вӧлі прӧстӧ райскӧй олӧм.
Кор мӧдіс помасьны мӧд воыс, миян ичӧтик райным кутіс тшыкны.
Менам Пятницаӧй судтанас вӧлі нин дас нёль фут, а нырыс сылӧн вӧлі кыдзи ён кӧртзыр да виж синдоръяса кык ыджыд син.
Синъясыс сылӧн пукалісны эз сідз, кыдзи курӧгъяслӧн, бокъясас, а матын ӧта-мӧд дінас, дзик мортлӧн моз.
Гӧныс сылӧн вӧлі первой сорт.
Эз вӧв сэтшӧм, кутшӧм страуслӧн, еджыд да сьӧд, кыдз быттьӧ траур, а регыдджык, кыдз казуарлӧн.
И сэк сійӧ заводитчис лэптавны ассьыс сорссӧ ме вылӧ, кутіс вылӧ пуксьыны да петкӧдлыны дурнӧй пӧвадкаяс.
Ӧтчыд чери кыйӧм миян вӧлі зэв неудачнӧй, и сійӧ кутіс покаживайтны ӧтарӧ-мӧдарӧ сэтшӧм страннӧй сямӧн.
Ме думайті, мый сійӧ бара сёйис морскӧй ӧгурецъяс либӧ кутшӧмкӧ дрянь, но бӧрас тыдовччис, мый сійӧ прӧстӧ вӧлӧм скӧралӧ.
Ме сідз жӧ вӧлі тшыг.
И кор, медбӧрти, меным удайччис лэптыны ӧти чери, ме эг кӧсйы сыкӧд юксьыны.
Сійӧ асылас ми кыкнанным вӧлім скӧрӧсь.
Сійӧ нюжӧдіс нырсӧ да кватитіс черитӧ, а ме кучки сылы юрас, медым бӧр мырддьыны черисӧ.
И сэки сійӧ петкӧдліс меным...
Боже мой!
Сійӧ кокыштіс меным чужӧмӧ...
— Мортыс индіс аслас шрам вылӧ.
— А сэсся сійӧ пондіс чужъясьны.
Сійӧ чужъясис, кыдзи груз кыскалысь вӧв.
Ме звирк чеччи кокйылӧ да, кор аддзи, мый сійӧ оз кӧсйы ӧвсьыны, чужӧмӧс киӧн тупкӧмӧн, понді котӧртны.
Но сійӧ аслас кузь кокъяс вылас котӧртіс, кыдз призӧвӧй скакун, да пыр гӧститӧдіс менӧ бӧрсянь аслас чорыд лапаяснас да сатшӧдіс юрбӧрӧ кӧрт нырнас.
Ме шыбытчи лагунаӧ да пыри голяӧдз ваӧ.
Сійӧ колис берегӧ да пондіс горзыны, кыдз павлин, но сӧмын гораджыка (сійӧ эз радейтлы кӧтӧдны кокъяссӧ); сэсся кутіс пӧкаживайтны берег кузя.
Дӧсаднӧ лои меным.
Сійӧ, мупытшкысь перйӧм проклятӧй лэбачыс, ветлӧдлӧ берег кузя, а меным лоӧ сулавны ваын.
Чужӧмӧй менам вӧлі вирӧсь.
И став тушаӧй ранаӧсь.
Ме вартчи лагуна вомӧныс да решиті не дразнитны сійӧс, кытчӧдз сійӧ оз раммы.
Ме кайи медся джуджыд пальма вылӧ да куті думайтны.
Некор ме эг чувствуйтлы татшӧм ӧбидасӧ — ни водзджык, ни бӧрынджык.
Неблагодарнӧй тварь!
Ме вӧлі сылы рӧднӧй вокысь бурджык.
Отсалі сылы кыш пиысь петны, быдті да верді сійӧс.
Прӧстӧ кузь гыркъя допотопнӧй пӧтка.
А ме морт, природа вылын царь, да сідз водзӧ...
Ме первойсӧ виччыси, мый сійӧ воас бӧр вежӧр вылӧ, мый сылы аслыс лоӧ яндзим аслас дурнӧй поступокысь.
Ме думайті, кыйны кӧ кык бур чери да матыстчыны сы дорӧ лишнӧй кывъястӧг да гӧститӧдны сійӧс, то, гашкӧ, и сійӧ тшӧтш бурасяс.
Но кор ме тайӧс видлі делӧ вылын, вӧлисти гӧгӧрвои, мыйтта лёклун да ыръянитан сямыс му пытшкысь корсьӧм тайӧ лэбачыслӧн.
Именнӧ лёклун!
Меным яндзим весиг висьтавнысӧ, кутшӧм уловкаясӧ ме эг босьтчыв, медым сӧмын бӧр киӧ босьтны тайӧ лэбачсӧ.
Ӧнӧндз тшӧкаясӧй на ӧзйӧны, кыдз сӧмын казьтышта сы йылысь, кутшӧм лёкысь чужъясьӧмӧн да кучкалӧмъясӧн гӧститӧдіс менӧ му пытшкысь корсьӧм сійӧ дьяволыс.
Ме шыблавлі сылы ылысянь коралл торъясӧн.
Сійӧ сӧмын ньылаліс найӧс и аттьӧ эз висьтав.
Ме восьті ассьым складнӧй пуртӧс да шуркниті сылы бокас и муртса эг прӧститчы пурткӧд нэм кежлӧ.
Бур нӧшта, мый пуртыс вӧлі вывті ыджыд, медым сійӧс ньылыштны.
Заводитлі ме раммӧдны эпиорнисӧс тшыгйӧн, дугді чери кыйны.
Но сійӧ пондіс чукӧртны берег вылысь отлив бӧрын кольӧм нидзувъяс да кыдзкӧ-мыйкӧ оліс.
Джын кадсӧ ме коллявлі лагунаӧ голяӧдз келӧмӧн, а мӧд джынсӧ — пальмаяс вылын.
Ӧти пальма вӧлі мукӧдъяс дорсьыс ляпкыдджык, и сылы кӧ удайтчас вӧлі суӧдны менӧ сійӧ пальма вылас, вӧчавліс менам кок пӧкъяслы настоящӧй праздник.
Ачым ог тӧд, кыдз ме терпиті тайӧ ставсӧ.
Тэныд, буракӧ, эз удайтчывлы узьны пальма йывъясын.
Менам сэтшӧм узьӧмъяссьыс вӧвліны медся дикӧй кошмаръяс.
И содтӧд сэтчӧ мыйтта яндзимыс!
Менам аслам ді вылын тайӧ важӧн кувсьылӧм тварыс герцог моз пӧкаживайтӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а ме ог лысьт кокӧн тувччыны му вылӧ.
Ме весиг бӧрдлі ӧбидаысла да мудзӧмысла.
Ме шулі сылы веськыда, мый ме сэсся водзӧ ог понды весиг петкӧдлыны кок пыдӧсъяс татшӧм проклятӧй анахронизм водзын.
Ме сӧветуйті сылы корсьны сылы аслас шуткаяс да тешитчӧмъяс вылӧ кутшӧмкӧ аслас эпохаса путешественникӧс.
Но сійӧ вочакыв пыдди сӧмын зяткӧдліс нырнас.
Омӧлик да кутшӧмкӧ несуразнӧй лэбач: сӧмын ныр, сьылі да кокъяс!
Меным абу окота висьтавны, уна-ӧ кад кыссис тайӧ вӧзняыс.
Ме эськӧ важӧн вии сійӧс, да эг тӧд, кыдзи сійӧс вӧчны.
Но бӧръявылыс ме век жӧ думышті вӧчны сідз, кыдз вилӧны Лунвыв Америкаын страусъясӧс.
Ме кыи ӧтлаӧ ассьым чери кыян лесаясӧс да нӧшта ва турун вужъяс да пу вужъяс, и артмис крепыд гез дас кык ярд кузя, либӧ неуна кузьджык на.
Кыкнан помас ме кӧрталі коралл торйӧн.
Тайӧ став уджыс босьтіс бура уна кад, торъя нин сы вӧсна, мый дугдывтӧг ковмывліс мен эновтлыны сійӧс да пырны то ваӧ, то пуӧ кайны.
Сэсся, кор гезйыс вӧлі эштӧма да изъяс кӧрталӧма, ме бергӧдлышті сійӧс юр весьтын да шыбыті эпиорнислы.
Первойысьсӧ ме прӧмак вӧчи.
Но мӧдысяс нин менам гезйӧй кватитіс сылысь кокъяссӧ да гӧгӧр гартыштіс.
Сійӧ пӧри.
Ме сулала вӧлі коскӧдз ваын, а мыйӧн сійӧ усис, ме чеччышті берег вылӧ да понді пилитны пуртӧн сылысь голясӧ.
Меным и ӧні на абу приятнӧ казьтывны сы йылысь.
Весиг сійӧ минутаас, аслам став скӧрмӧм вылӧ видзӧдтӧг, ме чувствуйті ачымӧс лов босьтысьӧн.
Сійӧ куйліс ме водзын еджыд лыа вылын, ставыс вӧлі вир, а сылӧн кузь кокъясыс да куснясьысь сьыліыс тіраліс кувсян мукаясын...
Да!
Шог да ӧткалун дзескӧдісны менӧ тайӧ расправа бӧрас.
Господи, тэ весиг он вермы гӧгӧрвоны, кыдз ме жалиті сійӧ кулӧм лэбачсӧ.
Ме пукалі сы шой дінын да муртса эг бӧрд, а тайӧ гажтӧм да лӧнь дісьыс ме понді дрӧжжитмӧн повны.
Ме пыр казьтылі, кутшӧм тайӧ вӧлі лэбачыс ичӧтдырйиыс: ворсысь да мелі, и кутшӧм гажа шуткаяс пыр вӧчавліс сійӧ, кытчӧдз эз вош тӧлк вывсьыс.
И ме нӧшта думайті, мый вӧлі эськӧ тырмымӧн, ме кӧ сійӧс прӧстӧ ранитышті, а бӧрынас, гашкӧ, сійӧ раммыштіс.
Вӧлі кӧ эськӧ кутшӧмкӧ инструмент кодйыны гу коралловӧй скалаясӧ, ме гуалі эськӧ сійӧс.
Ме испытывайті сэтшӧм чувство, быттьӧ сійӧ вӧлі морт, а эз лэбач.
Кӧть мед мый, а эг вермы сійӧс сёйны.
Ме сійӧс лэдзи лагунаӧ, да збой черияс регыдӧн вильӧдісны сылысь став яйсӧ кушӧдз.
Ме эг куж видзны весиг сылысь тывбордъяссӧ.
А сэсся, медбӧрын, сюри кутшӧмкӧ чудак, код слӧняйтчӧ вӧлі море вывті яхтаӧн да думыштіс видзӧдлыны, эм-ӧ абу кутшӧмкӧ олысь менам атолл вылын.
Висьтала веськыда, мый сійӧ воис ме дінӧ аскадӧ.
Ме сэтшӧма дӧзми ӧтнамӧн тӧрчитны тайӧ шудтӧм ді вылас, мый дзикӧдз нин решитчылі мездысьны тайӧ дісьыс нэм кежлӧ, сӧмын эг тӧд, кыдзи бурджык кувсьыны: шыбытчыны-ӧ меным мореӧ, либӧ сёйны морскӧй ӧгурецъяс.
Ме вузалі лыяссӧ Уинсло нима ӧти мортлы, Британскӧй музей дінын вузасьысь тӧргӧвецлы.
Уинсло вузалӧма тайӧ лыяссӧ пӧрысь Гаверслы.
Гаверс, буракӧ, весиг абу тӧдмӧдӧма, мый сійӧ лыясыс вӧліны обычнӧй лыясысь кузьджыкӧсь.
И сӧмын сы кулӧм бӧрын нин тайӧ лыяс вылас обратитісны внимание.
Налы весиг нимсӧ сетӧмаӧсь: Эпиорнис... — кыдз нин водзӧсӧ шусьӧ?
— Aepyornis Vastus, — шуи ме.
— Тайӧ зэв интереснӧй история.
Висьтавліс та йылысь меным приятель.
Кор вӧлі аддзӧма ярд кузя лядьвей лы, учёнӧйяс решитісны, мый тайӧ медся ыджыд, и сійӧ пӧрӧдасӧ нимтісны Aepyornis Maximus.
Та бӧрын выльысь сюри лядьвей лы нёль да джын фут кузя, — сэк нин получитчис Aepyornis Titan.
А кор кувсис пӧрысь Гаверс, тӧдмасьӧма вӧлі тэӧн судзӧдӧм пӧрӧдаӧн, тайӧ — Vastus и, медбӧрын, сюри нӧшта ӧти — Vastissimus *
— Уинсло висьтавліс меным та йылысь — шуис шрама чужӧма морт.
— Сійӧ весиг думайтӧ, мый найӧ кӧ аддзасны нӧшта мукӧд эпиорнисъясӧс, ыджыдджыкъясӧс, то кодлӧнкӧ учёнӧйяс пиысь волнуйтчӧмысла непременнӧ потас волнуйтчан сӧныс.
Думайт, кыдз тэныд колӧ, а татшӧм случайясыд оз овлыны быд морткӧд.
Абу ӧмӧй тайӧ збыль?
* Киприпедияяс — орхидеяяслӧн разновидность («Кипридалӧн башмакъяс»)
* Атолл — кораллӧвӧй ді, кодлӧн овлӧ помся либӧ орӧм кытшкодь форма.
* Эпиорнис, либӧ Мадагаскарскӧй страус, — котралысь лэбач, коді бырӧма, буракӧ, сӧмын на XVIII нэмъясын; судтаыс сылӧн вӧлӧма вит метр гӧгӧр.
* Ярд — английскӧй мера, метр гӧгӧр.
* Рух — Синдбадлӧн легендарнӧй лэбач — «100 вой» нима книгаысь видзӧд «Синдбад-мореход» йылысь мойдкыв.
* Антананариво — Мадагаскар ділӧн главнӧй кар.
* Креозот — пуысь либӧ изшомысь вийӧдӧм жидкость, маслянӧй продукт, коді видзӧ предметъясӧс сісьмӧмысь.
* Ни ӧти европеец эз аддзыв ловъя эпиорнисъясӧс, Мак-Эндрю кындзи (да и тайӧ на абу тырвыйӧ эскана), коді воліс Мадагаскар вылӧ 1745 воын — Г. Дж. У.
* Капскӧй провинция лоӧ Африка лунвылын.
* Вердикт — приговор.
* Vastus — ыджыд; maximus — великӧй; titan — гигантскӧй ыджда; Vastissimus — ыджыдсьыс-ыджыд
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Кӧинпи @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 3-4.}
КӦИНПИ
Вӧрын олісны кӧин эня-пиа.
Вот ӧтчыд мамыс муніс кыйсьыны.
А кӧинпиӧс кутіс морт, сюйис сійӧс мешӧкӧ да вайис карӧ.
Пыртіс керкаӧ, пуктіс мешӧксӧ джодж шӧрӧ.
Мешӧк дыр эз вӧрзьы.
Сэсся кӧинпи кутіс пессьыны мешӧк пытшкын да петіс.
Видзӧдліс ӧтарӧ — повзис: морт пукалӧ, сы вылӧ видзӧдӧ.
Видзӧдліс мӧдарӧ — сьӧд кань чушъялӧ, гӧнсӧ сувтӧдӧма, ассяыс кыкпӧв кызджык, — кокъяс йылас ӧдва сулалӧ.
А орччӧн сыкӧд эргӧ пон.
Кӧинпи зэв ёна повзис, бӧр кутіс пырны мешӧкӧ, да эз вермы, — тыртӧм мешӧк куйліс джоджын рузумтор кодь.
А кань пыр ёнджыка и ёнджыка лэптіс гӧрбсӧ да друг тай чушнитіс, чеччыштіс пызан вылӧ, тасьті уськӧдіс, сӧмын жульмуні сійӧ.
Пон мӧдіс увтны.
Морт ёна горӧдіс:
— Ха! Ха! Ха!Ха!
Кӧинпи йӧжгыльтчис креслӧ улӧ да кутіс сэні пукавны — дрӧжжитны.
Креслӧ сулалӧ джодж шӧрын.
Кань видзӧдӧ креслӧ мыш вывсянь увдорӧ.
Креслӧ гӧгӧр котралӧ пон.
Креслӧын пукалӧ морт — куритчӧ.
А кӧинпи креслӧ улын ӧдва ловъя.
Войнас и морт унмовсис, и пон унмовсис, и кань куньтыртіс синъяссӧ.
Каньяс — найӧ оз узьны, а сӧмын ойбыртлӧны.
Кӧинпи петіс креслӧ улысь да гӧгӧр видзӧдліс.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс, исасис, а сэсся пуксис да мӧдіс омлявны.
Пон кутіс увтны.
Кань чеччыштіс пызан вылӧ.
Морт пуксис крӧвать вылӧ.
Кияснас кутіс ӧвтны, горӧдіс.
А кӧинпи ӧдйӧджык бӧр креслӧ улӧ пырис.
Чӧв-лӧнь сэні кутіс куйлыны.
Асывнас морт муніс.
Сёй дозйӧ йӧв кисьтіс.
Кань да пон мӧдісны йӧв лакны.
Кӧинпи петіс креслӧ улысь, ньӧжйӧникӧн матыстчис ӧдзӧс дорӧ, а ӧдзӧсыс вӧлі восьса!
Ӧдзӧсӧд посводзӧ, посводзысь улича вылӧ, уличасянь пос кузя, пос вылысь градъяс вылӧ, градъяс вылысь муяс вылӧ.
А муяс сайын вӧр тыдалӧ.
А вӧрын кӧинпилӧн мамыс.
Ӧта-мӧднысӧ исалісны, радӧсь лоины да котӧрӧн мӧдӧдчисны водзӧ вӧрӧд.
А ӧні кӧинпиысь со кутшӧм ыджыд да ён кӧин лои!
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Вӧрса каньпи @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 5-7.}
ВӦРСА КАНЬПИ
Вӧр шӧрын кушин. Сэті шор визувтӧ.
Гӧгӧр унапӧлӧс рӧма сук турун: цветъяс вӧснаыс туруныс унапӧлӧс рӧма.
Со и пчелаяс уджалӧны, и мазі дзизгӧ.
А ичӧтик пожӧм пу дорын, коді судтанас меным пидзӧсӧдз, номъяс йӧктӧны.
Став чукӧрнас ӧти местаын бергалӧны.
А кушиныс ичӧтик, неыджыд комната кодь — воськов вит пасьтанас, дас кузьтанас.
Гӧгӧрыс стена моз быдмӧ сэтӧр, сы пытшкын кыпӧдчӧ пелысь пу, пелысь пу улын бара ӧмидз.
А водзынджык сук вӧр кушинсӧ кытшалӧ.
Коз вӧр.
Муна ме вӧрӧд пищальӧн.
Аддзи тайӧ сук кустъяссӧ — ӧмидз, сэтӧр, пелысь — да кежи сэтчӧ.
Видзӧда, а кустъяс сайын тайӧ самӧй кушиныс.
Со ӧд, кыдзи дзебсьӧма.
«А абу-ӧ тані кутшӧмкӧ пӧтка?» думайта.
Кыйӧда гусьӧникӧн сэтӧр кустъяс пӧвстті и аддза: дзик шӧрвыйӧнас ичӧтик зверь ветлӧдлӧ.
Ичӧтик-ичӧтик каньпи ветлӧдлӧ, ачыс ыджыд юра.
Бӧжыс дженьыдик, весиг оз позь бӧжӧн шуны, а бӧжтор.
Сувтса синъяса, а синъясыс дзик на йӧйӧсь.
Ачыс каньджын ыджда сӧмын.
Ворсӧ сэні каньпи.
Вомас босьтіс кузь идзас, а ачыс водіс мышку вылас да бӧр кокъяснас идзассӧ вывлань чужъялӧ.
Бӧр кокъясыс сылӧн кузьӧсь, водз кокъяссьыс ёна кузьджыкӧсь, а кок лапаясыс кызӧсь, подушечкааӧсь.
Дӧзмис каньпи идзасӧн ворсны.
Гут бӧрся вӧтчис, сэсся ӧти цветокӧс лапанас кучкис.
Цветсӧ босьтіс вомас, нямлялыштіс да сьӧлыштіс, юрнас пыркӧдӧ, — курыд, тыдалӧ, сюрӧма цветыс.
Сьӧласис, чушъяліс, лӧня пукыштіс недыр да друг йӧктысь ном чукӧрӧс аддзис.
Матыстчис-кыссис на дінӧ, чеччыштіс да водз лапаяссӧ паськӧдіс, — тыдалӧ, став номсӧ кӧсйис моздорас кутны.
Да ни ӧти эз сюр.
А сэки син улас уси мазі.
Каньпи гусьӧникӧн матыстчис мазі дінӧ, да кыдз тай кучкас бӧр кокнас катшасинмӧ, кӧні пукаліс мазі, да уськӧдіс мазісӧ му вылӧ.
Пелька уджалӧ бӧр кокъяснас.
Сідз жӧ, кыдзи и водз кокъяснас.
Гортса кань тадзтӧ оз куж.
Сійӧ уськӧдіс мазіӧс му вылӧ, а сэсся кыдз тай чирӧстас, нявӧстас.
Мазі чушкӧма сійӧс.
Кӧсйи эськӧ ме каньпилы отсавны, ядсӧ пычиктыны, мазілысь жалосӧ перйыны.
Да друг гӧгӧрвои: оз, некыдз оз позь.
Да повзьӧмӧйла места вылӧ кынми.
Ог помнит, кыдзи кок йылӧ чеччышті да мӧді котӧртны.
Мый верма, каньпиысь пышъя, сӧмын синъясӧс пу увъясысь видза.
Туй вылын гу веськалі — ме гу вомӧн.
Куст — ме куст вомӧн.
Повзьӧмӧйла сэтшӧм вын менам лои, мый рад вӧлі ӧтчыдысьӧн чеччыштны вӧр вомӧныс.
Пышъя, чеччала.
Километр кык, навернӧ, тадзикӧн пышйи.
Петі коркӧ луг вылӧ да уси турун вылас, — веськыда сідзи и пласьнитчи.
Кокъяс эз нин кутны менӧ, а сьӧлӧм тіпкӧ, быттьӧкӧ чеччыштны кӧсйӧ.
Бур, думайта, мый кокъясӧс каньпи дорысь нуи.
Каньпиыд эз прӧстӧй вӧв — тайӧ вӧлі рысьпи.
Сідзкӧ, и мамыс сылӧн кӧнкӧ неылын ветлӧдліс.
Сы кості, кор каньпи ньӧжйӧникӧн ворсіс кушинын, гутъясӧс куталіс да идзас нямляліс, мамыс аслас делӧӧн занимайтчис — кыйсис.
А кыдзи каньпи сетіс гӧлӧс шы, чирӧстіс, — сэки мамыс, дерт жӧ, сы дінӧ — отсӧг вылӧ.
Да, сюри кӧ эськӧ сэки сы шӧрӧ ме, косявліс эськӧ менӧ торпыригӧдз.
А пищаль менам вӧлі, кыдзи быттьӧ нарошнӧ, зарядитӧма медся посни дрӧбйӧн — сьӧла вылӧ, посни пӧтка вылӧ.
Кысь нин сэн вермасьны рыськӧд!
Рысь-мам — ыджыд кӧин ыджда.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Ошпиян @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 8-12.}
ОШПИЯН
Эм сэтшӧм сикт, шусьӧ Ичӧт Пожӧмаӧн.
Шусьӧ Ичӧтӧн оз сы вӧсна, мый сэні вӧрас пожӧмъясыс ичӧтӧсь, а сійӧн, мый матыса сиктыс, коді кӧкъямыс верст сайын, шусьӧ Ыджыд Пожӧмаӧн.
Шуӧны, сідзкӧ, тадзи, медым сиктъяссӧ ӧта-мӧд костас не соравны.
Сьӧд вӧр шӧрын сулалӧ Ичӧт Пожӧма сикт.
Гӧгӧрыс помтӧм вӧр.
Козъяс вылын рой ӧшалӧ, быттьӧкӧ тошкаӧсь сулалӧны.
Пожӧмъяс ассьыныс лапъяссӧ небесаас паськӧдӧмаӧсь.
Увтасінъясынджык пипуяс сярвидзӧны, зэв тшӧкыда быдмӧны, быттьӧ частокол.
Став чащаыс тырӧма валежникӧн, ӧвтӧ уль руӧн.
Мунны ӧдва письтан чаща пырыс.
Таті сӧмын кузь кока йӧраяслы ветлӧдлыны, валежник вомӧн восьлавны.
Вот тайӧ вӧръясас тӧвнас и виисны ошкӧс. Гуас виисны. А неважӧн сыӧдз тайӧ ошкыс кык ошпиӧс чужтӧма.
Ошпиянӧс вӧралысьяс пуктісны шапка пытшкӧ — кыкнанныс ӧти шапкаӧ тӧрисны.
Зэв на ичӧтӧсь вӧліны, синъясыс сӧмын на потӧмаӧсь.
Вайисны найӧс Ичӧт Пожӧма сиктӧ, Парасковья Ивановна керкаӧ.
Мам-ошсӧ сылӧн верӧсыс и виис.
Ошпиянӧс пыртісны керкаӧ, меститісны лабич улӧ, важ ыж ку тулуп вылӧ.
Сэні и кутісны найӧ овны.
Парасковья Ивановна ачыс вӧчис налы нёньяс.
Босьтіс кык сулея, кисьтіс шоныд йӧв да рузумторйӧн сулея юръяссӧ кӧрталіс.
Со куйлӧны ошпиян сулеяясӧн.
Узьӧны, йӧв нёнялӧны, вомнаныс тяпкӧдӧны да ньӧжйӧникӧн быдмӧны.
Первой тулуп вылысь эз лэччывны, а сэсся и керка кузя кутісны варгылясьны, быглясьны — пыр водзӧ да водзӧ.
Бура быдмӧны ошпиян, нинӧм он шу.
Ӧтчыд сӧмын ӧти ошпиыс повзьӧмысла тӧкӧтьӧ эз кув — керкаӧ курӧгъясӧс пыртісны.
Ывла вылын вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый ракаяс лэбигкостіыс кынмылісны, — сы вӧсна курӧгъясӧс пыртісны керкаӧ, медым кӧдзыдысь дзебны.
А ошпи быгыльтчис лабич улысь, видзӧдліс на вылӧ.
Сэки и уськӧдчис сы вылӧ петук.
Да кыдзи тай заводитіс пуркйыны.
Да нӧшта кутшӧма пуркйис!
И бордъяснас швачӧдіс, и кокаліс, и шпорынас чапаліс, — дзик зверь кодь лоис петук.
Ошпи, коньӧр, равзӧ, оз тӧд, мый сылы вӧчны, кыдзи мездысьны.
Лапаяснас морт моз синъяссӧ тупкӧ да равзӧ.
Ӧдва сійӧс мездісны.
Ӧдва петуклысь мырддисны.
Ки вылӧ босьтісны, а петук вывлань чеччалӧ.
Быттьӧкӧ кутшӧмкӧ пон.
Нӧшта ӧтиысь кокыштны кӧсйӧ.
Та бӧрын ошпи лун куим эз чеччыв тулуп вылысь.
Думайтісны, эз-ӧ кув нин.
Но нинӧм, — прӧйдитіс ставыс.
Тулыс кежлӧ ошпиян ёнакодь нин быдмисны, ёнмисны.
А гожӧмнас каньысь ыджыдджыкӧсь нин лоины — ичӧт пон ыдждаӧсь.
Сэтшӧм збойӧсь лоины.
То пызан вылысь гырнич пӧрӧдасны, то укват дзебасны, то пӧдушкаысь став гӧнсӧ лэдзасны.
Да пыр кок улын бергалӧны, кӧзяйка Парасковья Ивановнаӧс дӧзмӧдӧны, мешайтчӧны сылы.
Сійӧ мӧдіс найӧс керкаысь вӧтлывлыны;
«Ворсӧ, кӧсъянныд кӧ, ывла вылын.
Балуйтӧ сэні, мыйта колӧ.
Ыджыд лёктор тіянлы ывлаын не вӧчны на, а понъясысь лапаяснад дорйысянныд либӧ кавшасянныд кытчӧкӧ вылӧджык».
Олӧны ошпиян лунтыр ывла вылын.
Вӧрӧ пышйыны оз и думыштны.
Парасковья Ивановна налы лои кыдзи мам-ош, а керкаыс — ош гуӧн.
Кодкӧ кӧ ӧбӧдитас либӧ повзьӧдас найӧс, — найӧ пырысь-пыр керкаӧ — да веськыда асланыс лабич улӧ, тулуп вылӧ.
Кӧзяйка юалӧ:
— Ті мый сэні, балунъяс, бара вӧчинныд?
А найӧ, дерт, чӧв олӧны, — висьтавны оз кужны, сӧмын ӧта-мӧд саяс дзебсьӧны да сьӧд синъяснаныс сюся видзӧдӧны.
Парасковья Ивановна прамӧякодь шлёпнитас найӧс, тӧдӧ нин: мыйкӧ, дерт, вӧчисны.
И збыль.
Сійӧ жӧ часӧ таркӧдчӧны ӧшиньӧ суседъяс, норасьӧны:
— Ивановна, тэнад зверьясыд став чипанъясӧс менсьым повзьӧдлӧмаӧсь, ӧні чукӧрт найӧс став сикт пасьтаысь.
Либӧ нӧшта мыйкӧ мӧдтор.
abu
abu
Кевмысьӧмӧн корӧ кӧзяйка:
— Да кор нин бара ме дінысь найӧс карӧ вузаласны?
Оз тырмы менам сэсся терпенье.
А Ичӧт Пожӧмасянь карӧдз абу сэтшӧм кокни веськавны.
Мунны колӧ километр квайтымын.
Тулысын кӧ мунны — рӧспута оз лэдз: туйяс абу туйяс, а няйт юяс.
А гожӧмын уджъяс вӧсна он эшты — сідзжӧ он мун.
Тадзикӧн и олӧны ошпиян вузавтӧг.
Вои ме кыдзкӧ Ичӧт Пожӧмаӧ кыйсьыны.
Висьталісны меным, эмӧсь пӧ тані ошпиян.
Ме и муні найӧс видзӧдлыны.
Юала кӧзяйкалысь, Парасковья Ивановналысь:
— Кӧні тэнад ошпияныд?
— Ывла вылын кӧнкӧ, — шуӧ, — балуйтӧны.
Петі ывла вылӧ, быд пельӧсӧ видзӧдлі — некод оз тыдав.
И друг — ой-ой!
— дзик менам ныр дінті кирпич лэбис.
Шлёп!
Керка вевт вывсянь уси.
Чеччышті ме бокӧджык, видзӧда керка вевт вылӧ.
Ага!
Со кытчӧ найӧ кавшасьӧмаӧсь!
Пукалӧны кык ошпи, удж аддзӧмаӧсь, пач труба косялӧны — чуктӧдасны кирпич да керка вевт тьӧс кузя сійӧс увлань и лэдзалӧны.
Исковтӧ кирпич увлань да чушкӧ.
А ошпиян боквыв нёровтасны юрнысӧ да кывзӧны, кыдзи чушкӧ.
Налы сьӧлӧм вылас воӧ тайӧ.
Ӧти ошпиыс весиг кывсӧ нюжӧдӧма, сэтшӧм рад сылы.
Ме ӧдйӧджык керкаӧ, — спасайт, — шуа, — Парасковья Ивановна, пач трубатӧ!
Вӧтліс сійӧ найӧс керка вевт вылысь да прамӧя шлёпӧдіс.
А сійӧ жӧ рытӧ локтісны сы ордӧ суседъясыс да сідзжӧ норасьӧны: ошпияныс куим керка труба косялӧмаӧсь, да не сӧмын косялӧмаӧсь, а нӧшта на кирпичьяссӧ труба пытшкас лэдзалӧмаӧсь.
Кӧзяйкаяс пачьяс ломтісны, а тшыныс ставыс керкаӧ петӧ.
Нинӧм нин эз шу Парасковья Ивановна, а сӧмын бӧрддзис.
А кор мӧдӧдчи ме мунны кыйсьӧм бӧрын гортӧ, сійӧ кутіс меным кевмысьны:
— Вӧч, — шуас, — милӧсть, нуӧд менсьым хулиганъясӧс.
Ачыд аддзан, кутшӧм сьӧкыд меным накӧд.
Кор ичӧтджыкӧсь вӧліны — дзик челядь кодьӧсь.
А ӧні видзӧд, мый лоины.
Босьті ме ошпиянӧс да мӧдӧдчи карӧ.
Километр кык гезпом йылын нуӧді, а вӧрӧдз вои — гезпомсӧ рази.
Вӧрсьыд найӧ асьныс полӧны, топӧдчӧны ме дінӧ, оз кӧсйыны кольччыны.
Вӧрыд налы тӧдтӧм, шуштӧм.
Тадзикӧн кык сутки ми накӧд и мунім.
Воим карӧ.
Сэні ме найӧс бара гезпом йылын мӧді нуӧдны.
Понъяс мыйта чукӧрмисны, челядь, — да и гырысьяс сувтӧмӧн видзӧдӧны.
Вузалі ме Ичӧт Пожӧма сиктысь тайӧ хулиганъясӧс зоосадӧ, а сысянь мӧдӧдісны найӧс веськыда заграницаӧ.
Визя зебра вылӧ — африканскӧй вӧв вылӧ — вежисны.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Кӧрпиян @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 13-14.}
КӦРПИЯН
Зоосадӧ вайисны кык кӧр.
Найӧ вӧліны ичӧтикӧсь, кӧза ыдждаӧсь.
Шуисны найӧс «Мунджакӧн», Индияын чужлӧмаӧсь.
Найӧ абу миян войвывса кӧръяс кодьӧсь.
Быклӧн* кык сюр, а важенкаыс* дзик сюртӧм.
Синъясыс кыкнанныслӧн гырысьӧсь, сьӧдӧсь да мортлӧн кодь синлыскаӧсь.
Йӧзысь кӧръяс ньӧти эз повны, пыр вӧлі тувкӧдӧны кӧдзыд ныръяснаныс киясад — сёянтор корӧны.
И найӧ ёна радейтісны, кор налысь пель сайӧдыс гыжъялӧны.
Видзӧда ме ӧтчыд — клеткасӧ налысь брезентӧн вевттьӧма, и брезентсӧ бокъясӧдыс кӧрттувйӧн тувъялӧма, медым йӧз эз вермыны павтыртны.
— Мыйла, — юала, — кӧръясӧс тупкинныд?
— Важенкаыс пиянасис.
Но, ме эг вермы терпитны, босьті да брезент сайысь видзӧдлі.
И аддзи: кык зэв ичӧтик кӧрпиӧс, каньысь абу ыджыдджыкӧсь. Найӧ еджыд чутъясаӧсь, а куыс виж. Сулалӧны да дзоргӧны-видзӧдӧны ме вылӧ, пельяссӧ пошкӧдӧмаӧсь.
Кокъясныс — вӧсньыдикӧсь, карандаш кодьӧсь, водз кокъясыслӧн пидзӧсъясыс ӧтлаынӧсь, а пидзӧс увдортіыс ӧтарӧ-мӧдарӧ паськалӧмаӧсь.
Сувтса синма, йӧй кӧрпиян.
Видзӧдісны найӧ, видзӧдісны, повзисны да бергӧдчисны меысь.
А кӧр-мам пыр зэв мелі, ӧні друг уськӧдчис ме вылӧ да зутшкӧбтіс решёткасӧ сюртӧм плешнас.
Сэсся дыр ме эг волы зоосадӧ.
Коркӧ вои — клеткаын абу нин нёльӧнӧсь, а куимӧнӧсь.
Быдмӧма кӧрпи, мам ыдждаыс нин, плешас сюръяс быдмӧмаӧсь, а куыс век на ичӧтдырсяыс кодь — виж, еджыд чутӧсь.
— А кӧні нӧ мӧдыс?
— юала.
— Кор клетка вывсьыс босьтісны брезентсӧ, кодкӧ сетӧма сылы кампет, сійӧ сёйӧма кампеттӧ да асывводзнас и кулӧма.
Слабиник вӧлӧма кӧрпи!
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Маруська кань @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 15-16.}
МАРУСЬКА КАНЬ
Сиктса вӧралысь Никита Иванович Пистончиковлӧн вӧлі сера кань Маруська.
Кань вӧлі омӧлик, косіник, сы вӧсна мый Никита Иванович зэв лёка сійӧс вердіс.
Тулыснас Маруська тшыг вӧсна кутіс ветлывлыны вӧрӧ кыйсьыны.
Сійӧ кыссис ньӧжйӧникӧн, гусьӧник, медым сійӧс сиктса понъяс эз казявны. Мунас сійӧ сиктысь да кыйсьӧ вӧрын.
То шырӧс кутас, то кутшӧмкӧ лэбачӧс кыяс.
Муніс сійӧ кыдзкӧ ӧтчыд кыйсьыны да и кольччис пыр кежлӧ вӧрӧ.
Регыд Маруська кань кызіс, шаньмис, лои шыльыд.
Ветлӧдлӧ вӧрын, кыдзи разбойник, лэбач позъяс ректалӧ — олӧ вывті лӧсьыда.
А сылӧн кӧзяиныс — Никита Иванович Пистончиков сы йылысь дзикӧдз вунӧдіс.
Но вот воис ар.
Лэбачьяс лэбисны вӧрысь.
Маруська каньлы колины сӧмын шыръяс.
Сэсся воис и прамӧй тӧв.
Шыръяс кутісны овны лым улын.
Зэв нин шоча коркӧ петавласны лым улысь.
Неуна котӧртыштасны лым вывті да бара пырасны асланыс лымувса туйясӧ.
Сьӧкыд лои овны сэк Маруськалы.
И кӧдзыд, и тшыг.
Кыдзикӧн пӧткӧдны кынӧм?
Кутіс сійӧ кыйӧдчыны засадаяссянь.
Каяс пу вылӧ да куйлӧ ув вылын: виччысьӧ, оз-ӧ котӧрт пу увті шыр либӧ кӧч.
А котӧртас кӧ, Маруська вылысяньыс и шыбитчас на вылӧ.
Дерт, шоча вӧлі сылы мыйкӧ сюрӧ.
Омӧльтчис, слабмис кань, лои зэв скӧр, дзик зверь кодь.
Ӧтчыд Никита Иванович мӧдӧдчис вӧравны.
Пасьталіс кӧч ку шапка, ыж ку полушубок, босьтіс ружье, мешӧк да лыззьӧн муніс вӧрӧ.
Мунӧ сійӧ вӧрӧд да быдпӧлӧс зверь коктуйяс вылӧ видзӧдалӧ.
Со кӧч чеччалӧма — коктуйяс кольӧма, со руч мунӧма, а со ур ӧти пу дорысь мӧд пу дінӧ лым кузя чеччалӧма.
Мунӧ сійӧ кыз джуджыд коз пу дінті, да кыдзи тай друг шыбитчас сылы веськыда юр вылас кутшӧмкӧ зверь.
Сылысь кӧч ку шапкасӧ гыжъяснас чашйӧ, мурзӧ, чушъялӧ.
Никита кватитіс кыкнан кинас зверсӧ — шапкаыскӧд ӧтлаын и босьтіс юр вывсьыс.
Кӧсйис шыбитны зверсӧ муас, — видзӧдӧ: да тайӧ сылӧн сера каньыс Маруська!
Зэв омӧлик, куыс да лыыс сӧмын кольӧма!
— Эк тэ, — серӧктіс Никита Иванович, — омӧль кыйсьысь!
Кӧч ку шапка кӧчкӧд сорин.
Жаль сылы лои Маруськаыс, вайис сійӧс гортас да сэксянь кутіс зэв бура вердны каньсӧ.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Кыдзи Женя нима детинка велаліс шуны буква «Р» @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 16-17.}
КЫДЗИ ЖЕНЯ НИМА ДЕТИНКА ВЕЛАЛІС ШУНЫ БУКВА «Р»
Женя нима детинкалӧн эз артмы «р», оз вӧлі куж шунысӧ.
Сылы шуӧны:
— Нолтӧ, Женя, шу: пароход.
А сійӧ шуӧ: «палоход».
— Шу: тӧрӧкан.
А Женя шуӧ: «тӧлӧкан».
— Шу: чери.
А сійӧ шуӧ: «челі».
Ывла вылын став челядьыс сы вылын сералӧны.
Вот ӧтчыд челядькӧд ворсігӧн Женя сідзжӧ шуис мыйкӧ неладнӧ.
И челядь кутісны нерны сійӧс.
Женялы забеднӧ лои да кайис пывсян вевт вылӧ.
Неыджыд пывсян сулаліс сэні жӧ неылын.
Куйлӧ Женя пывсян вевт вылын да ньӧжйӧникӧн бӧрдӧ.
Друг кыськӧ потшӧс вылӧ пуксис рака да зэв гораа кравзыштіс:
— Крррааа!..
Женя тшӧтш кравзыштіс — сӧмын артмис: «клллааа».
А рака видзӧдліс сы вылӧ, пӧлӧстіс юрсӧ, шлочнитіс нырнас да мӧдіс быдногыс кравзыны:
— Каррр, краа, кррр, ррра, ррра, ррра.
Женялӧн артмӧ: «клавла, кллл, клклкл».
Часджын Женя горзіс рака моз, кывсӧ вом пытшкас быдногыс лӧсьӧдліс да мыйвынсьыс горзіс.
Сылӧн кывйыс мудзис да паръясыс нин пыктісны.
И друг зэв бура сылӧн артмис:
— Крррррррраааа!
Сэтшӧм бура «ррр» артмӧ, быттьӧ из чукӧр ӧтарӧ-мӧдарӧ изъяс кузя киссьӧ — «ррррр».
Зэв лои рад Женя да пывсян вевт вылысь тэрмасьӧмӧн кутіс лэччыны.
Тэрмасьӧ, лэччӧ да дугдывтӧг кравзӧ, медым не вунӧдны, кыдзи «р» шуны.
Лэччис, лэччис дай шнёпкысис-уси, ладнӧ пывсяныс ляпкыдик вӧлі да эз доймы.
Чеччис Женя, котӧртіс челядь дорӧ, сералӧ, радлӧ да горзӧ:
— Ме рры велалі шуны!
— А нолтӧ, — шуӧны челядь, — шу миянлы мыйкӧ.
Женя думайтіс, думайтіс да шуис:
— Паверррррррр.
Женя кӧсйис шуны «Павел», да сорсис.
Со кутшӧм рад лои сійӧ!
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Епифан кань @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 19-22.}
ЕПИФАН КАНЬ
Лӧсьыд да гажа Волга ю дорын!
Видзӧдлы, кутшӧм паськыд!
Ӧдва тыдалӧ мӧдар берегыс!
Дзирдалӧ тайӧ ловъя, визувтан ваыс.
И небесаыс ставнас видзӧдчӧ тайӧ ваас: и кымӧръяс, и гӧлубӧй рӧмыс, и куликъяс, кодъяс шутьляліг чукӧрӧн лэбалӧны лыа вывсянь лыа вылӧ, и дзодзӧг да утка чукӧръяс, и самолёт, кӧні кытчӧкӧ лэбӧ морт аслас делӧяс кузя, и сьӧд тшына еджыд пароходъяс, и баржаяс, и берегъяс, и ӧшка-мӧшка.
Видзӧдлан тайӧ визувтысь море вылас, шлывгысь кымӧръяс вылас, да кажитчӧ, мый и берегъясыс тшӧтш кытчӧкӧ мунӧны — ветлӧны да вӧрӧны жӧ, кыдзи и ставыс гӧгӧрын.
Вот сэні, Волга дорын, землянкаын, дзик Волга берегас — джуджыд бужӧдын, олӧ стӧрӧж-бакенщик.
Ю вывсянь видзӧдлан — аддзан сӧмын ӧшинь да ӧдзӧс.
Берег вывсянь видзӧдлан — турун пытшкысь сӧмын кӧрт труба мыччысьӧма.
Сылӧн керкаыс ставнас му пытшкын, быттьӧ зверлӧн гу.
Волга кузя лун и вой ветлӧдлӧны пароходъяс.
Буксиръяс упкӧны, тшыналӧны, канатъяс вылын кыскӧны бӧрсяыс еджыд баржаясӧс, нуӧны быдсяма грузъяс либӧ кыскӧны кузь пуръяс.
Ньӧжйӧникӧн найӧ катӧны ва паныд, шлёпӧдӧны ва кузя кӧлесаяснас.
Со катӧ татшӧм пароход, нуӧ яблокъяс — да став Волга пасьта кылӧ чӧскыд яблок кӧр.
Либӧ кылӧ чери дук, — сідзкӧ, нуӧны Астраханьысь вобла.
Ӧдйӧ шлывгӧны почтово-пассажирскӧй пароходъяс, ӧти судтаяс да кык судтаяс.
Найӧ кывтӧны баржаястӧг.
Но медӧдйӧ мунӧны кык судта пассажирскӧй пароходъяс, кодъяслӧн труба гӧгӧрыс гӧлубӧй визьяс.
Найӧ сувтлӧны сӧмын ыджыд пристаньясӧ, и на бӧрся ва кузя паськалӧны гырысь валъяс, кодъяс нюлӧны лыа берегъяс.
Пӧрысь бакенщик ляпкыдінъясӧ да перекатъяс дорӧ Волгаӧ сувтӧдалӧ гӧрд да еджыд бакенъяс.
Тайӧ сэтшӧм плавайтысь кыӧм кӧрзинаяс, кодъяс вылӧ лӧсьӧдӧма пӧнар.
Бакенъяс индӧны пароходъяслы колана туй.
Войнас старик ветлӧ пыжӧн, ӧзталӧ бакен вылын пӧнаръяс, а асывводзын кусӧдалӧ.
А мукӧд кадас пӧрысь бакенщик чери кыйӧ.
Чери кыйӧм кузя сійӧ ыджыд мастер.
Ӧтчыд старик дзонь лун кыйис чери.
Кыйис аслыс юква вылӧ: ёдіясӧс, ляпапиянӧс да йӧршъясӧс.
И воис гортӧ.
Восьтіс землянка ӧдзӧссӧ да видзӧдӧ: со дивӧыд!
Сы ордӧ, вӧлӧмкӧ, гӧсть воӧма!
Пызан вылын картупель чугун дорын пукалӧ дзик еджыд пушкыр кань.
Гӧсть аддзис кӧзяинӧс, лэптіс мышкусӧ да кутіс бокнас чугун бердӧ ниртчыны.
Ассьыс став еджыд боксӧ саӧн мавтіс.
— Тэ кытысь воин, кутшӧм местаясысь?
А кань кургӧ, синсӧ куньтыралӧ да ещӧ ёнджыка ассьыс боксӧ сьӧдӧдӧ, саӧн мавтӧ.
И синъясыс сылӧн абу ӧткодьӧсь.
Ӧти синмыс дзик гӧлубӧй, а мӧдыс дзик виж.
— Вай, сідзкӧ, гӧстит, — шуис бакенщик да сетіс каньлы йӧршӧс.
Кань кватитіс гыжъяснас чериӧс, мурзыштіс неуна да сёйис сійӧс.
Сёйис да кутіс нювсьыны, — тыдалӧ, нӧшта колӧ.
Тадзикӧн кань сёйис нӧшта нёль чери.
А сэсся чеччыштіс старик вольпась вылӧ да кутіс вугравны.
Нюжӧдчис вольпась вылас, кургӧ, то ӧти лапасӧ нюжӧдлас, то мӧдсӧ, то гыжъяссӧ лэдзлас ӧти лапасьыс, то мӧдсьыс.
Да сэтшӧма сылы, тыдалӧ, тані кажитчис, мый сійӧ дзикӧдз овмӧдчис старик ордӧ.
А пӧрысь бакенщик и рад.
Кыкӧн век жӧ гажаджык.
Тадзикӧн и кутісны найӧ овны.
Войдӧр бакенщиклы некодкӧд вӧлі сёрнитыштны, а ӧні сійӧ кутіс сёрнитны канькӧд, кодӧс нимтіс Епифанӧн.
Войдӧр некодкӧд вӧлі чери кыйны, а ӧні пыжын сыкӧд кань ветлӧ.
Пукалӧ пыж бӧжын да быттьӧкӧ пыжӧн веськӧдлӧ.
Рытын старик шуӧ:
— Но, кыдзи, Епифанушка, абу-ӧ кад миянлы бакенъяс ӧзтавны, — регыд ӧд, пӧжалуй, пемдас?
Огӧ кӧ ӧзталӧй бакенъяс — пуксясны миян пароходъяс лыа вылӧ.
А кань быттьӧкӧ и гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ лоӧ бакенъяс ӧзталӧмыс.
Кыв ни джын шутӧг мунӧ сійӧ ю дорӧ, пырӧ пыжӧ да виччысьӧ старикӧс, кор сійӧ воас пелысъясӧн да пӧнаръясӧ карасинӧн.
Ветласны найӧ, ӧзталасны пӧнаръяс бакенъяс вылын — да бӧр.
И чери кыйӧны найӧ ӧтлаын.
Старик чери вугралӧ, а Епифан сыкӧд орччӧн пукалӧ.
Сюрӧ ичӧтик чери — сійӧс каньлы.
Сюрӧ ыджыдджык — юква вылӧ стариклы.
Тадзи найӧ и олісны.
Ӧтлаын служитӧны, ӧтлаын и чери кыйӧны.
Вот ӧтчыд бакенщик аслас Епифан канькӧд пукалӧ берег вылын да вуграсьӧ.
И вот кодкӧ зэв ёна кыскыштіс вугырсӧ.
Лэптіс старик сійӧс ваысь, видзӧдӧ: да тайӧ горш йӧрш ньылыштӧма нидзувсӧ.
Ыдждаыс чаль чунь кузя, а тракнитіс ыджыд сир моз.
Старик мездіс сійӧс вугырысь да мыччис каньлы.
— На, — шуӧ, — сёйышт, Епифаша.
А Епифашаыд и абу.
Мый нӧ тайӧ, кытчӧ воши?
Сэсся аддзӧ старик, мый сылӧн каньыс ылӧ-ылӧ берег пӧлӧн мунӧма, пуръяс вылын дӧввидзӧ.
«Мыйла сійӧ сэтчӧ муніс, — думыштіс старик, — и мый сійӧ сэні вӧчӧ?
Муна видзӧдла».
Видзӧдӧ, а сылӧн Епифаныс ачыс чери кыйӧ.
Топӧдчӧма кер бердӧ, лапасӧ ваӧ лэдзӧма, оз вӧрзьы, весиг синсӧ оз лапнитлы.
А кор кер улысь петіс ёс чукӧр, сійӧ — раз! — дай гыжъяснас ӧти чериӧс и тшапкис.
Зэв дивӧ лои пӧрысь бакенщиклы.
— Со тэ кутшӧм сюсь менам вӧлӧмыд, — шуӧ, — ай да Епифан, ай да чери кыйысь!
А нолы, кый вай меным, — шуӧ, — юква вылӧ ичӧтик стерлядь да госаджыкӧс.
А кань сы вылӧ оз и видзӧдлы.
Кыйӧм черисӧ сёйис, муніс мӧд местаӧ, бара водіс кер вывсянь чери вугравны.
Сійӧ кадсянь тадзикӧн и найӧ кыйӧны чери: торйӧн — и кыкнанныс асногыс.
Старик ветельӧн да вугырӧн, а Епифан кань аслас лапанас да гыжнас.
А бакенъяс ӧзталӧны ӧтлаын.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Кабанъяс @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 23-25.}
КАБАНЪЯС
Ме рисуйтала животнӧйясӧс.
Водз на...
Час сизим-кӧкъямысын зоосадын некод оз овлы.
Рисуйтігӧн оз дӧзмӧдчыны.
Некод оз видзӧд пельпом вомӧн, оз юась.
Лӧсьыд!
Сӧмын ме да клеткаын зверьяс.
Рисуйта ме Серёжка нима марал-кӧрӧс.
Сылӧн сюръясыс выльӧсь.
Кӧръяс быд во сюрнысӧ вежӧны.
Важъясыс усьӧны, а выльяс быдмӧны, первойсӧ небыдикӧсь, шоныдикӧсь, ловъяӧсь, абу сюръяс, а гӧна куа чехол пытшкын кутшӧмкӧ вир студень кодь.
Сэсся студень чорзьӧ, лоӧ настоящӧй сюр, а куыс усьӧ.
Ӧні Серёжкалӧн сюр вылын куыс ӧшалӧ лестукъясӧн.
Асывводзӧ став зверыс ворсӧны.
Ягуар клетка пытшкын пу шар гӧгльӧдлӧ.
Гималайса ош-губач юр вылас сулалӧ.
Луннас, йӧз дырйи, сійӧ сулалӧ кампет вылӧ, — а ӧні ачыс ас кежас ворсӧ.
Слӧн бокнас топӧдіс стен бердӧ стӧрӧжӧс, мырддис сылысь гӧликсӧ да сёйис.
Кӧинъяс клеткаті котралӧны, кытшлалӧны — ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧдйӧ гӧняйтӧны, скачӧн.
Лэбачьяслӧн общӧй клеткаын красавка-турияс танцуйтӧны, чеччалӧны, бергалӧны.
А миян руд тури найӧс ланьтӧдӧ.
Оз радейт балуйтны.
Кӧнкӧ кӧ кутшӧмкӧ непорядок, — зычитӧны либӧ косясьӧны, — сійӧ тэрмасьтӧг локтас да кодӧс колӧ кокыштас кузь нырнас.
Пӧтка-начальник!
Та вӧсна тшӧкыда и видзӧны сійӧс лэбач дворъясын начальник пыдди.
Серёжка нима кӧрлӧн сюръясыс лудӧны.
Найӧс сійӧ гыжъялӧ.
Ме водзын быдногыс нюглясьӧ: то ме вылӧ шыбитчылас — повзьӧдлӧ, то сьылісӧ нюжӧдлас, нырсӧ лэптылас, лёкногӧн чушйӧдлӧ.
Повзьӧдлӧ жӧ — а гашкӧ, косясьны корӧ.
Мусӧ кокӧ водз кокса ёсь гыжъясӧн, потшӧс сайын чеччалӧ кукань моз, весиг бӧжсӧ лэптылас.
А ачыс пӧшти вӧв ыджда.
Интереснӧ рисуйтны меным!
Рисуйта — да, кӧрысь кындзи, нинӧм ог аддзы.
Бӧрладорын мыйкӧ ратшмуні.
Видзӧдлі.
И нинӧм ог вермы гӧгӧрвоны.
Веськыда ме вылӧ локтӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн квайт кабан, воддзаыс месянь вит воськов сайын.
А решёткаыс нӧ кӧні на водзладорын?
А решёткаыс, вӧлӧмкӧ, абу!
Вӧля вылӧ петӧмаӧсь!
Менам киысь ставыс уси.
И кавшаси ме Серёжка потшӧс вылӧ.
Кавшаси да пукала.
Ме увдорын ӧтарсянь Сергей лёкалӧ, бӧр кокъяс вылын ветлӧ, чапасьӧ, кӧсйӧ менӧ потшӧс вылысь уськӧдны, кок улас талявны, люкавны!
Вомсьыс быг петӧ.
А мӧдарсянь — кабанъяс.
Гырысьӧсь, клыкъясыс вижӧсь, щӧтьыс щётка кодь.
Жуӧны, ме вылӧ видзӧдӧны, оз кужны юръяснысӧ лэптыны, оз кужны вывлань видзӧдны.
Вевдорсянь видзӧдны чери кодь векньыдикӧсь, — сӧмын ӧтарӧ-мӧдарӧ клыкъяс чурвидзӧны.
Прӧщай, менам заграничнӧй акварель!
Нямлялісны ӧттшӧтш пу ящикыскӧд.
А мый, менӧ кӧ либӧ нӧшта кодӧскӧ мӧдӧс тадзикӧн жӧ нямляласны?
Мыйкӧ колӧ вӧчны!
Но мый вӧчны?
Горӧдны — кодкӧ котӧрӧн воас горӧдӧм вылӧ, а найӧ сы вылӧ.
Вӧтӧдасны, уськӧдасны!
Бурджык лоас, кысся кӧ заборӧдз.
Потшӧс кузя заборӧдз, забор сайын улича.
Телефон кузя пӧжарнӧй частьӧ звӧнита, администрациялы висьтала.
Кыссьыны куті потшӧс кузя, быттьӧкӧ небоскрёб вывті.
Усян — сэні и смерть тэныд: веськыдвылын Сергей чушйӧдлӧ, йӧктӧ, шуйгавылын — кабанъяс вомнаныс тяпкӧдчӧны, чукӧрӧн локтӧны.
Потшӧсын вылысса пӧвйыс кутіс ме улын нюклясьны, дзик нин вот повзьӧмӧйла ме ньылӧді.
Друг — горзӧм!
— Сашка, Машка, Яшка, Прошка, Акулька!
Тӧкӧтьӧ эг усь!
Муртса-муртса кутчыси.
Ичӧтик зонка котӧрӧн пырис кабанъяс чукӧрӧ да кутіс кучкавны найӧс ньӧрйӧн.
— Мунӧ бӧр!
— горзӧ.
— Ме тіянӧс!
Бергӧдчисны кабанъяс.
Дзик гортса порсьяс моз котӧртісны асланыс клеткаӧ.
А зонка найӧс ньӧрйӧн вӧтлӧ.
Кабанъяс руксӧны, котӧртӧны, ичӧтик бӧжъяснысӧ тіркӧдӧны.
Детинка вӧтліс найӧс клеткаӧ да пӧдлаліс.
Сэки ме ӧдйӧджык лэччи потшӧс вылысь да тэрмасьӧмӧн петі садйысь, медым зонка эз казяв.
Яндзим лои.
Кабанъясыс, вӧлӧмкӧ, ручнӧйӧсь!
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Яшка @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 26-28.}
ЯШКА
Муні ме ӧтчыд зоосадӧ.
Видзӧдлі сэтысь став зверьяссӧ да став лэбачьяссӧ.
Аддзылі слӧнӧс, павлинӧс, крокодилӧс, быдпӧлӧс антилопаясӧс.
Но мыйлакӧ меным медъёна кажитчис прӧстӧй рыжӧй кань.
Шуисны сійӧс Маруськаӧн.
Пырӧма сійӧ мойяс дорӧ клеткаӧ да пукалӧ сэні, дзик дикӧй зверь кодь.
А сэсся кыйис ыджыд, мисьтӧм крысаӧс, петіс клеткаысь да став зверьяс дінті нуис сійӧс пиняс.
Сэсся Маруська паныдасис зоосадса уджалыськӧд, сетіс сылы крысасӧ да бӧр муніс клеткаӧ мойяс дінӧ — крысаясӧс кыйны.
Зоосадын пыр зэв уна тайӧ зывӧк крысаыд.
Ме ветлӧдлі, ветлӧдлі зоосад кузя, мудзи да пукси скамейка вылӧ шойччыштны.
Ме водзладорын вӧлі клетка-вольера, кӧні олісны кык гырысь сьӧд кырныш — энь да ай.
Пукала ме, шойчча, куритча.
И друг ӧти кырнышыс чеччыштіс дзик решётка бердӧ, видзӧдліс ме вылӧ да морт моз шуис:
— Вай Яшалы анькытш!
Ме весиг повзи да шай-паймуні.
— Мый, — шуа, — мый тэныд колӧ?
— Анькытш!
Анькытш! — бара горӧдіс кырныш. — Вай Яшалы анькытш!
Зептын менам некутшӧм анькытш, дерт, эз вӧв, а вӧлі бумагаӧ гаровтӧм дзонь пирожнӧй да выль, югъялан кӧпейка.
Ме шыбиті сылы решётка костті кӧпейка.
Яша босьтіс кыз нырнас деньгасӧ, чеччалігтырйи нуис сійӧс пельӧсӧ да сюйис кутшӧмкӧ щельӧ.
Ме сеті сылы и пирожнӧй.
Яша пирожнӧйӧн первой вердіс гӧтырсӧ, а сэсся сёйис ассьыс джынсӧ.
Кутшӧм интереснӧй да тӧлка кырныш!
А ме таӧдз чайтлі, мый сӧмын попугайяс вермӧны сёрнитны.
И сэні жӧ, зоосадын, тӧдмалі, мый позьӧ велӧдны сёрнитны и катшаӧс, и ракаӧс, и чавканӧс, и весиг ичӧтик скворецӧс.
Сёрнитны найӧс велӧдӧны тадзикӧн.
Колӧ пуксьӧдны лэбачӧс ичӧтик позйӧ да обязательнӧ вевттьыны чышъянӧн, медым сійӧ эз ылав мукӧдторъясӧн.
А сэсся тэрмасьтӧг, ӧткодь гӧлӧсӧн шуавны ӧти и сійӧ жӧ кывъяс кызьысь кымын, а то и комынысь.
Урок бӧрын колӧ сійӧс гӧститӧдны мыйӧнкӧ чӧскыдторйӧн и лэдзны ыджыд клеткаӧ, кӧні сійӧ пыр олӧ.
Вот и став наукаыс.
Яша нима тайӧ кырнышсӧ тадзи и велӧдісны сёрнитны.
И велӧдӧмлӧн кызьӧд лун вылӧ, кыдз сӧмын пуксьӧдісны сійӧс ичӧтик клеткаӧ да вевттисны чышъянӧн, сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн морт моз шуис:
«Вай Яшалы анькытш!
Вай Яшалы анькытш!»
Сэки сылы и сетісны анькытш.
— Сёй, Яшенька, на здоровье.
Интереснӧ, кӧнкӧ, татшӧм сёрнитысь лэбачӧс видзны аслад гортын.
Садьман асывводз, а сійӧ тэныд горӧдас:
— Бур асыв!
— Бур асыв!
— Бур асыв!
Либӧ мӧдас корны:
— Эй, лэдз гуляйтны!
— Лэдз гуляйтны!
Ме, пӧжалуй, ньӧба аслым катшаӧс либӧ чавканӧс да велӧда сійӧс сёрнитны.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Мудер мам @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 29-31.}
МУДЕР МАМ
Кор ме вӧлі ичӧт на, ме зэв бура лыйси ньӧввужйысь.
Кыдзи лэдза ассьым ньӧвйӧс, сійӧ сідзи и сатшкысяс веськыда цельӧ.
Ме быд лун ветлӧдлі аслам ньӧввужйӧн град йӧрті и дворті да видзӧдалі, кытчӧ эськӧ меным лыйны.
И вот ӧтчыд ме аддзи орчча садйысь тшӧкыд вожъяса джуджыд коз пу йылысь кутшӧмкӧ рос чукӧр.
Видзӧда, — а тайӧ рака поз, а ракаыс пукалӧ позъяс.
Сійӧ дзебсьӧма, сайӧдчӧма, сӧмын росъяс костті ӧти бӧжыс чурвидзӧ.
Ме пыр жӧ сійӧс тӧді.
Тӧдса ракаыс.
Сылӧн бӧжас вӧліны кык борд дзик еджыдӧсь.
Тайӧ разбойницаыс колян во миянлысь гусяліс кык курӧгпи.
Кыкнансӧ ӧти лунӧ, ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Уськӧдчис на вылӧ вылысянь, варыш моз кокыштіс нырнас — и пом.
Ме сэки зэв ёна скӧрми.
— Ӧні тэ меысь он пышйы!
Ме тэнӧ, гусясьысьӧс, лыя!
Мӧдан тӧдны, мый сійӧ лоӧ курӧгпиянӧс гусявлыны!
Ӧдйӧджык кыски ме медся ёсь ньӧвйӧс, кодлӧн помас вӧлі граммофон ем, курччи ньӧвйӧс пиньӧ да морковь градъяс костті куті ньӧжйӧникӧн кыссьыны поз дорӧ.
Но зэв мудер вӧлӧма тайӧ ракаыс.
Вои ме коз улӧ, видзӧдлі увсянь, а ракалӧн бӧжыс оз нин тыдав.
Позйыс тыртӧм.
Лэбзьӧма.
Сэки ме кавшаси орчча пу вылӧ.
Кайи вылӧ-вылӧ да пукси сэні ув вылӧ.
«Танітӧ, — думайта, — ме сійӧс виччыся нин.
Кыдзи воас рака аслас позйӧ, сэки ме сійӧс и лыя.
Небось инмас».
Тадзикӧн ме пукалі да ракаӧс виччыси сэтчӧдз, мый весиг веськыд кокӧй позяліс, — быттьӧкӧ кодзувкотъяс мӧдісны сэн котравны, — а рака оз лэб.
Тыдалӧ, сійӧ ачыс кытчӧкӧ дзебсьӧма да менӧ аддзӧ.
Друг градъяс вылӧ воис менам мам.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ менӧ пу вылысь аддзис да горӧдіс меным:
— Тэ мый сэні вӧчан?
Ме сылы пу вывсянь жӧ ставсӧ и висьталі.
А мам думайтіс-думайтіс да шуӧ:
— Лэччы.
Ми тайӧ ракасӧ мӧдног ылӧдам.
Сійӧ гусяліс миянлысь кык курӧгпи, мед ӧні ваяс найӧс бӧр.
Мам краситіс виж акварельнӧй краскаӧн кык свежӧй курӧг кольк, рисуйтіс на вылӧ ичӧтик кисточкаӧн пемыдгӧрд чутъяс да визьяс.
И лоины дзик рака кольк кодьӧсь, сӧмын ыджыдджыкӧсь.
— Ӧні, — шуис мам, — колькъяссӧ позсьыс веж: тайясӧс пукты сэтчӧ, а ракалысь — шыбит.
Сэсся водзӧ видзӧдлам, мый лоас.
Медым колькъяссӧ не жугӧдны, ме пукті найӧс аслам шапкаӧ.
Юрӧс копыртлӧмӧн ньӧжйӧникӧн шапкааси.
Сэсся кавшаси пу вылӧ и вӧчи сідз, кыдзи менӧ велӧдіс мам: рака колькъяс пукті зептӧ, а позйӧ на местаӧ пукті ассьыным курӧг колькъяс.
Ми мунім градъяс вылысь да кутім кыйӧдны ӧшинь пыр, казялас оз пӧръялӧмсӧ рака.
Вот кыськӧ рака воис аслас позйӧ, видзӧдліс гӧгӧр да пуксис курӧг колькъяс пӧжны.
Нинӧм сійӧ эз казяв.
Сідзкӧ, ставыс ладнӧ.
Со ӧд кутшӧм интереснӧйтор менам мам думыштіс.
Ме ӧдзӧсӧ пасйи карандашӧн кызь ӧти визь, сы вӧсна мый курӧг кольк колӧ пӧжны кызь ӧти лун.
Да быд лун ӧти визьӧн чышкалі.
Со дас лун нин прӧйдитіс, — дас визь ме чышки.
Со дас вит нин прӧйдитіс, со кызь.
И вот, медбӧрын, ӧдзӧс вылын эз коль ни ӧти визь.
Прӧйдитіс кызь ӧти лун.
Ме кайи коз пу вылӧ.
А сэні коз йылын рака позйын кык ичӧтик курӧгпи.
Ӧтиыс виж, пушкыр гӧна, а мӧдыс ва на, и кольк кышыс на сылӧн мыш вылас сибдӧма.
Ме ӧдйӧджык пукті найӧс шапкаӧ да лэччи пу вылысь.
А гусясьысь рака кравзӧ, кытшлалӧ, лэбалӧ, горзӧ став горштырнас.
Тыдалӧ, кӧсйӧ мырддьыны ассьыс ракапиянсӧ.
— Горзы, горзы, — шуа, — тайӧ абу тэнад, а миян.
Сідзи тэныд и колӧ.
Миян курӧгпиян быдмисны.
И лоины наысь зэв косясьысь кык курӧг.
Некодлы найӧ эз сетчывны, мукӧд дырйи весиг орчча керкаысь петуксӧ кокавлісны.
Да и колькъяссӧ тайӧ курӧгъясыс вайлісны гырысьӧс да чӧскыдӧс.
Кор ме лои ыджыд, ме тӧдмалі, мый миянладорын тадзикӧн зэв тшӧкыда вӧчӧны.
Рака позъясӧ пуктӧны курӧг колькъяс да ракаӧн «пӧжӧмъяс» век овлӧны ёнӧсь, крепыдӧсь.
Курӧгъяс век зэв бура кольк вайӧны, а петукъяс вывті збойӧсь.
Пыр сӧмын и корсьӧны, кодкӧд эськӧ косясьны, кӧзяева вылӧ весиг усьласьӧны.
А челядь наысь биысь моз полӧны.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Лэбач ты @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 32-35.}
ЛЭБАЧ ТЫ
Московскӧй зоопаркын кык территория — важ да выль.
Выльыс улича вомӧн важсяньыс.
Первойсӧ ме весиг эг гӧгӧрво, кутшӧм сэтшӧм «территорияяс» зоопаркын.
Вои кыдзкӧ ӧтчыд уткаясӧс видзӧдлыны, а меным шуӧны:
— Мунӧй выль территория вылӧ!
Сэні интереснӧйджык.
Со сійӧ.
Улича вомӧн вуджӧй.
Ме вуджи.
Вӧлӧмкӧ, выль территорияыс прӧстӧ выль места.
Московскӧй зоопарклы важ местаын лоӧма дзескыд.
Сійӧ и вуджӧма улича вомӧн.
Выль местаӧ паськӧдчӧма.
А уличаыс зэв шума.
Сэні и трамвай звӧнитӧ, и автомобиль горзӧ.
Сӧмын улича пӧлӧн оз керкаяс сулавны, а кузь забор нюжӧдчӧма да абу настоящӧй, топыд забор, мый сайысь нинӧм оз тыдав, а сідз — пу решётка сяма.
Решётка сайын — ты.
А тыас и уткаяс, и дзодзӧгъяс, и бакланъяс, и жыдачьяс, и быдсяма вавывса лэбачьяс.
Уялӧны, сунласьӧны, пыркӧдчӧны, горзӧны.
Лӧсьыд налы: ва уна.
Со дзодзӧгъяс плавайтӧны.
Мича статяӧсь, гӧныс мольыд.
Сьылі кузь, юр ичӧтик.
Гогзӧны, сунласьӧны, сӧмын омӧля сунласьӧны, прӧстӧ юрнысӧ ваас сюйлӧны.
Найӧ госаӧсь, пухыс зэв топыд — ваыс найӧс бӧр вывлань кыпӧдӧ.
А со и баклан суніс — тайӧ дзик мӧд делӧ.
Пукаліс, пукаліс сійӧ аслас позйын, а позйыс сылӧн — быттьӧкӧ джек чурвидзӧ ваысь, и джек вылас рос чукӧр.
Пукаліс, пукаліс позъяс — да шыбитчис ваӧ.
Мунӧ морскӧй пароход моз.
Нырыс вылын чурвидзӧ, быттьӧ труба, и ваыс гыалӧ сы бӧрын.
А сэсся — дзум!
И баклан воши.
Видзӧда ме, видзӧда, кӧні бара сійӧ мыччысяс.
А сійӧ ты вомӧн сунӧмӧн муніс.
Со ылын пароход моз мунӧ, лысухаясӧс туй вывсьыс вӧтлалӧ.
Лысухаяс — ва курӧгъяс — вартчӧны, пышйӧны.
Юръясныс налӧн дзӧрӧны, бӧрӧ-водзӧ, бӧрӧ-водзӧ, сӧмын лысинаясыс — юр вылын еджыд чутъяс — тыдовтчылӧны.
И друг став тыыс тыртӧм коли.
Ва вылысь кыпӧдчисны став лэбачыс.
Кутісны горзыны гордаяс, жыдачьяс, дзодзӧгъяс.
На вылысь ваыс зэрӧн сявкйӧ, бордъяснас шутьлялӧны.
Коді сьӧкыдджык, оз вермы лэбавны, котӧртӧ ты кузя, бордъяснас ва кузя швачӧдӧ.
А коді и сунласьӧмӧн мукӧдсьыс оз кольччы.
Став тысӧ кытшовтісны лэбачьяс да бӧр пуксисны.
А кык горда сэтчӧдз лэбалісны, мый босьтісны дай лэбисны забор сайӧ.
До свиданья, сідзкӧ!
Забор вомӧн, а сэсся став Москва вомӧн, вӧрӧ — веськыда кузь туруна нюр шӧрӧ.
Небось, кутшӧмкӧ важ зоологическӧй садысь эськӧ эз лэбзьыны.
Сэні став лэбачсӧ вӧлі калечитӧма.
Видзӧдлан вӧлі, — кодлӧн керыштӧм бордджынйыс гӧн письыс мыччысьӧма, кодлысь бордсӧ мӧдарӧ бергӧдӧмаӧсь — боквыв чурвидзӧ.
Зэв лӧня сэні олісны лэбачьяс — больничаын моз.
А тані лэбачьяслы — вӧля, кӧть эськӧ и абу вӧр тайӧ, а зоопарк.
Со петісны берег вылӧ, шонді водзӧ, дикӧй уткаяс, ассьыныс уткапиянсӧ вайӧдісны шонтысьны.
Уткапиянлы лун кык-куим ставыс на.
Зэв ичӧтикӧсь, пошкыртчӧмаӧсь.
Кажитчӧ, мый найӧс бӧр на позьӧ кольк кыш пытшкӧ сюйны, ставнас тӧрасны.
А мый мамыс вӧчӧ, найӧ сійӧ жӧ.
И бок вылас, кыдзи гырысь уткаяс, куйлӧны, и нырнас гӧнсӧ ассьыныс лӧсьӧдлӧны (а прамӧй гӧныс налӧн абу на — ӧти пух), и кокъяснас лыа куралӧны, и бордъяснас ӧвтӧны, кӧть бордъяс абуӧсь на, а пух пиын кутшӧмкӧ ичӧтик крукъяс.
Друг мыйкӧ уси ваӧ.
Гӧгӧр сявкнитіс ва.
Уткапиянӧс быттьӧкӧ тӧв руӧн нуис.
Ӧти суніс, мӧд ичӧтик гуранӧ куткыртчис.
А тайӧ кӧрӧг уткаяс пуксисны ва вылӧ, самӧй найӧ, кодъяс тайӧ забор вомӧныд лэблісны.
Мыйла нӧ найӧ бӧр воисны?
Ме думайті, мый найӧ важӧн нин кар сайынӧсь, нюрын.
Ог гӧгӧрво.
Колӧ кодлыськӧ юавны.
А сэні мекӧд орччӧн сулалӧны кутшӧмкӧ йӧз — мужчина да нывбаба.
Ты вылысь кодӧскӧ видзӧдӧны.
Нывбабасӧ ме пырысь-пыр тӧді — неважӧн ме сійӧс аддзылі, кыдзи сійӧ шакалпиянӧс велӧдіс.
Быд полысь, кызіник шакалпиӧс ӧти-мӧд бӧрсяыс босьтліс киас.
Малаліс, мыйкӧ сёрнитіс, морт гӧлӧсӧн тӧдмӧдіс.
Сідзкӧ, сійӧ татысь, служитӧ зоопаркын.
Сы дінӧ ме и матыстчи.
— Мый вӧсна, — юала, — тіян уткаяс зоопаркысь оз лэбны?
Ме со аддзылі — ӧти гоз лэбліс забор вомӧн, а сэсся бӧр воисны.
— Лӧсьыд тані налы — сійӧ и оз лэбны.
А кӧть и лэбласны, оз ылӧ, улича вомӧн, важ территория вылӧ.
Найӧ сэні, воробейяскӧд ӧтвыв, гусявлӧны мукӧдъяслысь сёянсӧ, бегемотлысь пӧжӧм зӧр кокалӧны, слӧн дорын турун чиръяс пиын пуркӧдчӧны.
Гӧститыштасны да бӧр гортӧ, асланыс пиян дінӧ.
Друг нывбаба горӧдіс:
— Со сійӧ!
Со сійӧ!
Видзӧда ме, а ва кузя быттьӧкӧ ичӧтик сьӧд шар ӧтар-мӧдар бокӧ быглясьӧ.
Сувтлас ӧти местаӧ да бара водзӧ, быттьӧкӧ исковтӧ.
Дзодзӧгсянь утка дінӧ, утка дінсянь лысуха дінӧ — быд дінӧ сюйсьӧ.
Чирзӧ-шутьлялӧ.
Быдӧн сыысь мыйлакӧ полӧны.
Дзодзӧг дінӧ быгыльтчас, дзодзӧг нюжӧдас сьылісӧ да — бокӧ вешйӧ.
Утка дінӧ матыстчас, утка повзьӧмысла тӧкӧтьӧ оз сун сыысь.
— Сійӧс оз позь эстчань лэдзны!
— шуӧ нывбаба.
— Сэні позъяс баклан пукалӧ — ньылыштас сійӧс, йӧйӧс.
Кутны колӧ сійӧс ӧдйӧджык!
Мужчина да нывбаба котӧрӧн мӧдӧдчисны ты мӧдар бокӧ, кытчӧ миянлы, зоопаркӧ волысьяслы, оз позь мунны.
Котӧртӧны, тэрмасьӧны, няйтӧдыс веськыда шлёпсьӧдӧны.
Сэсся кыкнанныс кутісны кыссьыны бауӧн, — быттьӧкӧ каньяс шыр дінӧ гусьӧн матыстчӧны.
Мужчина кыссьӧ водзвылас.
Друг сійӧ быттьӧ кынмис места вылас — да веськыда ваӧ.
Кутіс!
— Кутінныд? — юала.
— Кутім! — горзӧны!
— Кытчӧ нуанныд?
— Лабораторияӧ, а то тані кокаласны сійӧс.
— Коді нӧ сійӧ?
— А тайӧ лысухапи.
Миянлы лысуха пӧжис медводдза пи.
Со сійӧ, сьӧд, лысӧй, — джек вылас пукалӧ, мукӧд колькъяссӧ пӧжӧ.
А тайӧ беспризорник моз ӧні кежлӧ шӧйтӧ.
— Вайӧ, — шуа, — пӧжалуйста, сійӧс меным рисуйтны.
— Рисуйт, да регыдджык.
— Эк, — шуа, — сьӧрысь менам краскаяс эз лоны.
— Нинӧм, рисуйтӧй, а кыті кутшӧм рӧма сійӧ, бӧрыннас карандашӧн гижанныд.
Ме сідзи и рисуйті.
Со сійӧ, лысухапиыд, кутшӧм.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Вернӧй Трой @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 36-40.}
ВЕРНӦЙ ТРОЙ
Сёрнитчим ми ёрткӧд ислалыштны лыжи вылын.
Муні ме сы дорӧ асывводзын.
Олӧ сійӧ ыджыд керкаын — Пестель нима улича вылын.
Пыри ме дворас.
А сійӧ аддзис менӧ ӧшинь пырыс да нёльӧд судтасяньыс кинас ӧвтӧ.
— Виччысьыштлы пӧ, пыр пета.
Вот ме и виччыся дворын, ӧдзӧс дінын.
Друг вывсянь пос кузя кодкӧ мӧдіс грымӧдчыны.
Грым-грам!
Тра-та-та-та-та-та-та-та!
Кутшӧмкӧ пу кӧлуй тшупӧдысь тшупӧдӧ пос кузя таркакылӧ-сяркакылӧ, быттьӧкӧ сярган.
«Неужели тайӧ, — думайта, — менам ёртӧй лыжинас да бедьяснас уси да пос тшупӧдъяссӧ лыддьӧ?»
Ме нӧшта матыстчи ӧдзӧс дорӧ.
Мый нӧ сэні быгыльтчӧ пос кузяыс?
Виччыся.
И аддза — ӧдзӧсӧдыс петӧ чутӧсь пон — бульдог.
Абу прӧстӧ бульдог, а кӧлесаяс вылын.
Тушасӧ сылысь бинтӧн кӧрталӧма ворсан автомобиль грузӧвик бердӧ, «газик» бердӧ.
А водз лапаяснас бульдог му кузя мунӧ — котӧртӧ да ачыс асьсӧ кыскӧ.
Нырвомыс чангыльтчӧма, чукырӧсь.
Лапаяс кызӧсь, коквож костыс паськыд.
Сійӧ петіс ӧдзӧсӧд, скӧра видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А сэки рыжӧй кань дворті мунӧ.
Бульдог кыдзи шыбитчас кань бӧрся — сӧмын кӧлесаясыс из вывті да йиторъяс кузя таркакылӧны.
Вӧтліс каньӧс пӧдвал ӧшиньӧ, а ачыс ветлӧдлӧ двор кузя — пельӧсъяссӧ исалӧ.
Ме кыски карандаш да записнӧй книжка, пукси кильчӧ пос тшупӧд вылӧ да куті сійӧс рисуйтны.
Петіс менам ёртӧй лыжиясӧн, аддзис, мый ме понйӧс рисуйта, да шуӧ:
— Рисуйт сійӧс, рисуйт — тайӧ абу прӧстӧй пон.
Сійӧ аслас збойлун вӧсна калекаӧн лои.
— Кыдз сідз? — юала.
Менам ёртӧй малыштіс бульдогӧс сьыліӧдыс, сетіс сылы кампет да шуис меным:
— Мунам, ме тэныд став историясӧ мунігмоз висьтала.
История замечательнӧй, тэ он и веритны кут.
— Вот сідз, — шуис ёртӧй, кор ми петім ворота сайӧ, — кывзы.
Понлӧн нимыс — Трой.
Миян ног тайӧ лоӧ — вернӧй.
И тайӧ нимыс стӧч лӧсялӧ сылы.
Мунім ми кыдзкӧ ӧтчыд ставным служба вылӧ.
Миян квартираысь ставӧн служитӧны — ӧти учительӧн школаын, мӧд телеграфистӧн почта вылын, гӧтыръяс служитӧны жӧ, а челядь велӧдчӧны.
Но вот, мунім ми ставным, а Трой коли ӧтнас — квартира видзны.
А кутшӧмкӧ вӧр кыйӧдӧма, мый квартираын миян некод эз коль, бертовтӧма ӧдзӧсысь томан, пырӧма да мӧдӧдчӧма миянын кӧзяйничайтны.
Сьӧрсьыс сылӧн ыджыд мешӧк вӧлӧма.
Кватлалӧ сійӧ ставсӧ, мый ки улас веськалӧ да сӧвтӧ мешӧкӧ, кватлалӧ да сӧвтӧ.
Менам ружьеӧй мешӧкас нин веськалӧма, выль сапӧг гоз, учительлӧн часі, цейсовскӧй бинокль, челядьлӧн гынсапӧгъяс.
Квайт кымын пинжак да френчьяс да быдсяма курткаяс сійӧ пасьталӧма ас вылас, — мешӧкӧ, тыдалӧ, оз нин вӧлӧм тӧр.
А Трой куйлӧ пач дорын, чӧв олӧ, — вӧр сійӧс оз аддзы.
Тройлӧн сэтшӧм нин привычка: керкаӧ сійӧ лэдзӧ быдӧнӧс, а вот керкаысь нинӧм вылӧ оз лэдз.
Но вот, вӧр сӧвтіс мешӧкӧ миянлысь, мый вермис.
Медся донасӧ, медся бурсӧ босьтіс.
Мунны сылы кад.
Мӧдӧдчис ӧдзӧслань...
А ӧдзӧс дорын сулалӧ Трой.
Сулалӧ да чӧв олӧ.
А Тройлӧн нырвомыс — аддзылін кутшӧм?
А морӧсыс!
Сулалӧ Трой, бугжыльтчӧма, синъясыс гырдӧсь, и вомсьыс клык чурвидзӧ.
Вӧр сідзи и кынмис джодж бердӧ.
Заводитлы петны!
А Трой жергӧдіс вомсӧ да бокног кутіс наступайтны.
Матыстчӧ ньӧжйӧникӧн.
Врагӧс сійӧ пыр тадзи повзьӧдлӧ — понйӧс ли, мортӧс ли.
Вӧр, тыдалӧ, повзьӧмысла дзикӧдз бӧбмис, кутіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а Трой чеччыштіс сылы мышку вылас да ӧтпырйӧ квайтнан пинжак пырыс курччис сійӧс.
Тэ тӧдан, кыдзи бульдогъяс курччӧны?
Синсӧ кунясны, черлыяс топӧдасны, быттьӧ томан, да кӧть ви найӧс сэк, нинӧм вылӧ оз лэдзчысьны пиньяснас.
Вӧр шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, стенъяс бердӧ мышнас зыртчӧ.
Цвет гырничьяс, вазочкаяс, джаджъясысь книгаяс шыблалӧ.
Нинӧм оз отсав.
Гира моз сы вылын ӧшалӧ Трой.
Но коркӧ вӧр гӧгӧрвоис, кыдзкӧ мездысис сійӧ аслас квайт пинжак пытшкысь да став тайӧ кульсӧ бульдогыскӧд йӧткыштіс ӧшиньӧд!
Нёльӧд судтасянь!
Бульдог лэбис увлань юрӧн дворӧ.
Шнёп!
Гӧгӧр брызьнитіс кизьӧр няйт, сісь картупель, сельди юръяс, быдсяма ёгыс.
Трой став миян пинжакъясӧн веськыда уси помӧй гуӧ.
Тайӧ лунӧ помӧй гу вӧлі дзик тыр.
Со ӧд кутшӧм шуд!
Изъяс вылӧ кӧ эськӧ веськаліс — и шы сетны эз удит, став лыясыс эськӧ чирссисны.
Пыр эськӧ сылы смерть вӧлі.
А тані быттьӧкӧ нарошнӧ кодкӧ сы усянінӧ помӧй гу лӧсьӧдӧма — век жӧ небыдджык усьны.
Мыччысис Трой помӧй гуысь, петіс ортсӧ — быттьӧкӧ нинӧм абу лоӧма.
И думыштны сӧмын, сійӧ нӧшта вӧрӧс пос вылын на удитіс кутны.
Бара тшапкис сійӧс пиньяснас, ӧні нин коксӧ кватитіс.
Сэки ачыс асьсӧ вӧр йӧзӧдіс, лёк горшӧн кутіс горзыны, ойзыны.
Тайӧ горзӧм вылӧ котӧрӧн воисны олысьяс быд квартираысь, и коймӧд, и витӧд, и квайтӧд судтаясысь, став керкасьыс.
А вӧр дугдывтӧг лёк горшӧн горзӧ:
— Понсӧ кутӧй.
О-о-ой!
Ачым милицияӧ муна.
Сӧмын мездӧй тайӧ ӧкаяннӧй чӧртсьыс.
Кокни шуны — мездӧй.
Кык морт кутісны кыскыны бульдогӧс, а сійӧ сӧмын дженьыд бӧжнас ӧвтӧ да ещӧ ёнджыка пиньяссӧ топӧдӧ.
Улыс судтаса олысьяс вайисны коколюка, сюйисны сійӧс Тройлы пиньяс костас.
Татшӧм ногӧн сӧмын и вермисны сылысь вом паськӧдны.
Вӧр петіс улича вылӧ — кельдӧдӧма, юрсиыс дзугсьӧма.
Ставнас тіралӧ, милиционер бердӧ кутчысьӧ.
— Но и пон, — шуӧ.
— Но и пон!
Нуӧдісны вӧрӧс милицияӧ.
Сэні и висьталіс сійӧ, кыдзи делӧыс вӧлі.
Рытнас ме вои служба вылысь.
Видзӧда — ӧдзӧсысь томан бертовтӧма.
Квартираын миян кӧлуй тыра мешӧк туплясьӧ.
А пельӧсын, аслас местаын, куйлӧ Трой.
Ставыс няйт, лёк дук петӧ.
Чукӧсті ме Тройӧс.
А сійӧ и сувтнысӧ оз вермы.
Кынӧм вылас кыссьӧ, никсӧ.
Бӧр кокъясыс сылӧн эз кутны уджавны.
И вот ми ӧні став квартираӧн ӧчередьӧн и петкӧдлам сійӧс гуляйтны.
Ме сылы кӧлесаяс ладмӧді.
Поскӧд сійӧ ачыс кӧлесаяс вылын лэччӧ, а бӧр кайнысӧ оз вермы.
Колӧ кодлыкӧ отсавны, медым лэптыны автомобильсӧ бӧрсяньыс.
Воддза кокъяснас Трой ачыс восьлалӧ.
Тадзи вот и олӧ ӧні кӧлесаяс вылын пон.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Путешественникъяс @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 41-43.}
ПУТЕШЕСТВЕННИКЪЯС
Менам ёртлӧн олісны комнатаас кык ичӧтик ручпи.
Тайӧ вӧліны зэв визув да дӧзмӧдчысь зверьяс.
Луннас найӧ узисны крӧвать улын, а вой улас садьмылісны да дзик йӧймылісны — асывводзӧдз котралісны комната кузя.
Сэтшӧма ворсны мӧдасны, сідзи ышмасны, мый менам ёрт вывті джодж кузя моз котралӧны да узигас сылы веськыда чужӧм вылас чеччалӧны.
А ӧти войӧ ручпи весиг кватитӧма ворсігас сійӧс нырӧдыс.
Сэсянь ёртӧй кутіс узьлыны юрсӧ пӧдушка улӧ сюйӧмӧн.
Тайӧ привычкаыс сылӧн весиг ӧнӧдз кольӧма.
И ручпиян важӧн нин абуӧсь, да и олӧ сійӧ мӧд квартираын, чеччавны сылы чужӧм вылӧ некодлы нин, а узьӧ сійӧ важногыс, пӧдушкаӧн топыда тупкысьӧмӧн.
Тайӧ ручпиян вӧліны вывті пелькӧсь.
Шурк! — и занавеска кузя ручпи каяс дзик вевдорӧдзыс.
Шурк мӧдысь!
— со сійӧ джуджыд шкап вылын нин.
А со камод вылын, а со нин кыскалӧны ӧта-мӧднысӧ щӧтинаӧдыс.
Ручпиян аддзисны ворсантор.
Тайӧ ворсанторйыс — ичӧтик фарфоровӧй блюд.
Ручпиян тотшӧдӧны лапаяснас блюд дорӧ, сійӧ троньӧдчӧ, чеччалӧ.
А ручпиян тойлалӧны сійӧс джодж кузя — ӧтарӧ-мӧдарӧ, бӧрӧ-водзӧ.
Керкаын троньӧдчӧ, быттьӧ дозмук вузалан лавкаын.
Ӧтчыд менам ёртӧй зэв ёна повзьӧма.
Садьмӧма асывнас да друг аддзӧ; комната кузя чеччалӧ сылӧн кузь гӧленя брӧдниыс, сідзи и чеччалӧ — ас кежас.
Бергалӧ, быглясьӧ.
Кутшӧм тайӧ чудо?
Сэсся видзӧдліс сійӧ бурджыка да казяліс; гӧленьсьыс чурвидзӧ пушыд бӧж пом.
Сэки ёртӧй и гӧгӧрвоас, мый тайӧ ручпи сапӧг пытшкас пырӧма, гуӧ моз, да сэтчӧ сибдӧма.
Сійӧ ӧдйӧджык кватитіс ручпиӧс бӧжӧдыс да кыскис сапӧг пытшкысь.
Дыр олісны менам ёрт ордын тайӧ ручпиян и друг вошины!
Кыдзкӧ воис ёртӧй служба вылысь гортас да шутьлялӧ.
— Шуть, шуть!
Эй, вокъяс, кӧнӧсь ті!
Ме тіянлы кукань мус ньӧби!
А некод оз петкӧдчы, некод сы дорӧ оз лок.
Абуӧсь ручпиян.
Кытчӧ нӧ найӧ вошины?
Ёрт мӧдіс корсьны найӧс...
Видзӧдліс шкап вылӧ — шкап вылын найӧ абуӧсь.
Камод сайӧ пыраліс — и сэні сідз жӧ некод эз тыдав, улӧсъяс улын абуӧсь жӧ и крӧвать улын абуӧсь.
Сапӧгъяс пытшкысь видзӧдліс.
Сапӧгъяс тыртӧмӧсь.
Дивуйтчӧ ёрт, оз тӧд, мый и думайтны.
Збыльысь, кытчӧ нӧ пӧдса комнатаысь вермисны пышйыны ручпиян?
Но сэки сійӧ видзӧдліс восьса ӧдзӧса пач вылас да пыр жӧ гӧгӧрвоис.
Котӧрӧн петіс пос вылӧ да звӧнитіс орчча квартираӧ.
Восьтісны сылы ӧдзӧс, юалӧны:
— Тэныд кодӧс колӧ?
— Да меным зверьясӧс ассьым тіян ордысь колӧ босьтны!
Найӧ, буракӧ, тіян ордӧ петӧмаӧсь.
— Зверьяс?
Кутшӧм зверьяс?
Миян ордын некутшӧм зверьяс абуӧсь!
Повзисны суседъяс.
А ёртӧй пырис на комнатаӧ, локтіс пач дорас.
Сійӧс вӧлі тэчӧма сійӧ жӧ стенаӧ, кытчӧ и сылӧн, сӧмын мӧдар боксянь.
Восьтіс пач душниксӧ, шутёвтіс да горӧдіс:
— Шуть!
Шуть!
ІІІуть!
Эй, зверьяс, петӧй!
Ме тіянлы кукань мус ньӧби.
И сэк стенаын мыйкӧ мӧдіс кышакывны, трубаын кодкӧ кутіс гыжъясьны.
Суседъяс дзикӧдз повзисны, а старука-суседка весиг пернапас чӧвтіс да шуис:
— О, господьӧй, оз-ӧ нин змейяс миянын веглясьны?
А восьса душникысь мыччысисны ӧтпырйӧ кык зверь нырвом, сьӧдӧсь, саӧсь, дай синъясыс налӧн югъялӧны, быттьӧ кык сикӧтш моль.
Босьтіс найӧс менам ёрт щӧтинаӧдыс да нуис гортас.
Со ӧд кутшӧм вильышӧсь: пырӧмаӧсь пачӧ да ветлӧдлӧны пач трубаӧд, быттьӧкӧ вӧрса гуын.
Но и путешественникъяс.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Люки-буки нима ӧш @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 44-46.}
ЛЮКИ-БУКИ НИМА ӦШ
Кировскӧй крайын, вӧраинын, «Краснолесье» колхозын, олӧ зэв скӧр ӧш.
Породистӧй, рыжӧй, и гырысь да ёсь сюръяса.
Шуӧны сійӧс Люки-букиӧн.
Эз весьшӧрӧ сійӧс тадз нимтыны.
Кор бычпи вӧлі зэв на ичӧтикӧн, мамсӧ на нёняліс, сійӧ и сэки радейтіс люкасьны.
Люкавліс сійӧ крут кымӧса йӧй межъясӧс, люкавліс Васька нима козёлӧс, коді оліс колхознӧй конюшняын вӧвъяскӧд, да весиг сиктса понъяс вылӧ шыбласьліс.
Ветлӧдлӧ на бӧрся сикт кузя, баксӧ да мусӧ кокъяснас чапалӧ.
А кор Люки-буки быдмыштіс, сійӧ нӧшта лёкджыка кутіс дурны.
Тайӧ бычпиыс кутіс люкавны ветлысь-мунысьясӧс.
Тэ кӧ мунан сы дінті ньӧртӧг либӧ бедьтӧг, Люки-буки лэптас ассьыс бӧжсӧ, топнитас водз кокнас да уськӧдчас тэ вылӧ.
Тэ нин сэк пышйы, бурджык лоас.
А то Люки-буки непременнӧ люкалас, кок йывсьыд уськӧдас.
Асьсӧ колхозса председательӧс, Филипп Сергеевичӧс, пӧрысь краснӧй партизанӧс да охотникӧс, кор сійӧ пукаліс потшӧс вылын да куритчис каллянӧн, Люки-буки люкыштіс потшӧс вылысь веськыда ва тыра канаваӧ.
Ӧддзӧдчис да сылы мышкуас и зутшнитіс юрнас.
Со кутшӧм тешкодь вӧлі тайӧ бычпиыс!
Воис ар.
А со и тӧв коли.
И тулысын петіс вӧрӧ пӧскӧтина вылӧ стадакӧд ӧтлаын эз нин сюртӧм бычпи, а бур мӧс ыджда рыжӧй ӧш.
Быдмӧма Люки-буки.
И первой луннас жӧ лои татшӧмтор: вӧрын ветліс ош.
Тӧвся узьӧм бӧрад сійӧ вӧлі лёк да тшыг.
Ош, дерт, эськӧ косявліс мӧскӧс, эз кӧ неылын йирсьы Люки-буки.
Мыйӧн аддзис сійӧ ошкӧс, кутіс сюръяснас люкавны, кокъясӧн талявны — да виис ошкӧс.
А сэсся сэтшӧма скӧрмис, мый шыбитчис аслас пастух вылӧ да вӧтліс сійӧс пу йылӧ.
Сэксянь Люки-букиысь быдӧн кутісны повны.
Сылы ныр гӧчас сюйисны кӧрт кольча, домалісны цептӧн да игналісны картаӧ.
* * *
Сійӧ жӧ «Краснолесье» колхозӧ гожӧм кежлӧ воис аслас мамыскӧд ӧти нывка.
Нимыс сылӧн вӧлі Олечка.
Ӧтчыд мӧдӧдчисны найӧ кыкӧн гуляйтны.
Олечкалӧн мамыс сьӧрсьыс босьтіс зонтик.
Зонтикыс вӧлі эз зэрысь тупкысьны, а шондіысь саймовтчыны.
Вӧлі сійӧ зэв мича сера, гӧрд да виж рӧма, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ дивӧ кодь ыджыд цветок.
Видз вылын сійӧ ылысянь тыдалӧ.
Олечка да мамыс петісны неылӧ сикт сайӧ ичӧтик веж видз вылӧ, пуктісны паськӧдӧм зонтиксӧ турун вылӧ да кутісны цветъяс ӧктыны.
И друг найӧ кылӧны кутшӧмкӧ буалӧм да горзӧмъяс.
Видзӧдӧны: колхознӧй карта ӧдзӧс восьса да лёкногӧн буалӧмӧн да баксігтырйи сэтысь котӧрӧн петіс зэв ыджыд ӧш.
Тайӧ вӧлі Люки-буки.
Сійӧ орӧдчӧма цепь йылысь да жугӧдӧма картаысь ассьыс заборсӧ.
Ӧш тэрмасьтӧг котӧртӧ сикт кузя веськыда сэтчӧ, кӧні вӧліны Олечка да сылӧн мамыс.
abu
— Пышйӧй!
Пышйӧй! — горзӧны налы.
— Ӧш орӧдчис.
Люки-буки орӧдчис!
А Люки-буки друг сувтіс.
Сійӧ аддзис луг вылысь Олечкаӧс мамыскӧд, лёкысь бакӧстіс, кодйыштіс гыжнас мусӧ да зэв ӧдйӧ уськӧдчис налань.
Сэки колхозникъяс весиг дугдісны и горзынысӧ.
«Но, — думайтӧны, — люкалас ӧні ӧш кыкнаннысӧ: и мамсӧ, и нывкасӧ».
Мамыс кватитіс Олечкаӧс моздорас да кутіс котӧртны.
Но ошкысь ӧмӧй удитан пышйыны?
Со сійӧ кутшӧм ӧдйӧ скачитӧ, со сійӧ кутшӧм лёкысь буалӧ, со сылӧн быгйыс вомсьыс турун вылӧ клӧкъясӧн гылалӧ.
Котӧртӧ Олечкалӧн мамыс аслас нывкакӧд, мыйвынсьыс котӧртӧ.
Со нин матын кутшӧмкӧ ичӧтик керка.
«Воны эськӧ ӧдйӧджык, воны эськӧ ӧдйӧджык», — думайтӧ Олечкалӧн мамыс.
И друг кылӧ сійӧ: бара кутісны горзыны колхозникъяс.
Сӧмын он гӧгӧрво мый.
Горзӧны гораа, гажаа.
Бергӧдчыліс сійӧ да аддзӧ: ӧш оз нин сы бӧрся вӧтчы, сійӧ ылӧ кольччӧма да кодӧскӧ люкалӧ.
Мыйкӧ гӧрд, мыйкӧ виж сылӧн сюръясас мӧвкъялӧ.
Тайӧ йӧй ӧшкыд зонтиккӧд воюйтӧ!
Зутшӧдӧ сійӧс кымӧснас му бердӧ, кокъяснас талялӧ.
Олечкалӧн мамыс воис ичӧтик керкаӧдз.
Тайӧ вӧлі нянь амбар.
Пырис амбарӧ, топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, да сэні нин кыкнанныс бӧрддзисны.
Со кутшӧма повзьӧмаӧсь!
Люки-буки посни лестукъясӧдз косявліс, таляліс мича сера зонтиксӧ.
Нинӧм сэсся сылы лои люкавны.
Ӧш лӧнис да кутіс йирсьыны.
Лэдзисны сы дінӧ мӧсъясӧс, и мӧсъяскӧд ӧтвыв Люки-буки пырис картаӧ.
Сэні сійӧс, голубчикӧс, бӧр домалісны цептӧн да нӧшта ёнджыка дорисны.
А Олечкалӧн мамыс тшӧтш Олечкакӧд тайӧ сиктысь мунісны.
Налы век кажитчис, мый ӧш непременнӧ ещӧ ӧтиысь пышъяс да кодӧскӧ люкалас.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Другъяс @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 47-48.}
ДРУГЪЯС
Ӧтчыд лесник вӧрын весаліс прӧсека да казяліс руч гу.
Сійӧ кодйис гусӧ да сэтысь аддзис ӧти ичӧтик ручпиӧс, тыдалӧ, мукӧдсӧ мамыс удитӧма нуны мӧд местаӧ.
А тайӧ лесниклӧн гортас вӧлі понпи.
Гончӧй пӧрӧдаысь.
Зэв жӧ на ичӧтик.
Понпилы чужан лунсянь вӧлі ӧти тӧлысь.
Вот и кутісны ручпи да понпи ӧтлаын быдмыны.
И узьлӧны найӧ орччӧн и ворсӧны ӧтлаын.
Зэв гажаа найӧ ворсісны!
Ручпи кавшасьліс да чеччаліс дзик кань моз.
Чеччыштас лабичӧ, лабичсянь пызан вылӧ, бӧжсӧ вывлань тургӧдас да увлань видзӧдӧ.
А понпи кутас кайны лабичӧ — шнёп!
— усьӧ.
Увтчӧ, дзонь час пызан гӧгӧр котралӧ.
А сэсся ручпи чеччыштас джоджӧ, да кыкнанныс водасны да узьӧны.
Узясны, узясны, шойччыштасны да бара ӧта-мӧд бӧрсяыс кутасны вӧтлысьны.
Понпиӧс шуисны Ӧгырӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі дзик рыжӧй, быттьӧ би.
А ручпиӧс лесник нимтіс Васькаӧн, каньӧс моз: сійӧ увтіс вӧсни гӧлӧсӧн, — быттьӧкӧ нявзіс.
Дзонь гожӧм чӧж понпи да ручпи ӧтлаын олісны. И ар кежлӧ кыкнанныс быдмисны.
Понпи лои прамӧй гончӧйӧн, а ручпи пасьтасис шоныд пасьӧ.
Лесник домаліс ручпиӧс цепь йылӧ, медым сійӧ эз пышйы вӧрӧ.
«Видзышта, — думайтӧ, — сійӧс цепь йылын тӧв шӧрӧдз, а сэсся кусӧ карӧ вузала».
Аслыс сылы жаль вӧлі ручӧс лыйны, зэв нин сійӧ мелі вӧлі.
А Ӧгыр нима гончӧйкӧд лесник кыйсьыны ветлывліс да кӧчьясӧс лыйліс.
Вот ӧтчыд лесник петіс асылын ручӧс вердны.
Видзӧдӧ, — а руч будка дінын сӧмын цептыс да орйӧдлӧм домыс.
Ручыд пышйӧма.
«Но, — думыштіс лесник, — ӧні тэнӧ абу жаль и лыйны.
Тыдалӧ, кипом зверӧн тэныд не лолыны.
Дикарь тэ, дикарь.
Сюран вӧрын и лыя кыдзи вӧрса зверӧс».
Чукӧстіс сійӧ ассьыс Ӧгырсӧ, босьтіс джаджйысь ружье.
— Корсь, — шуӧ, — Ӧгыр.
Корсь ассьыд другтӧ.
— Да петкӧдліс лым вылысь коктуйяс.
Ӧгыр лявзыштіс да котӧртіс коктуй кузя.
Ветлӧ, увтӧ, коктуй кузя мунӧ.
И муніс сійӧ зэв ылӧ вӧрӧ, ӧдва сійӧ кылӧ.
Со сійӧ и дзикӧдз ланьтіс.
А со бӧр локтӧ, — увтӧм пыр матысмӧ и матысмӧ.
Лесник сайӧдчис коз пу сайӧ, лэптіс ружьелысь курокъяс.
И аддзӧ: вӧрысь петісны ӧттшӧтш кыкӧн: руч да пон.
Пон увтӧ да никсӧ.
И котӧртӧны найӧ еджыд лым кузя орччӧн.
Дзик настоящӧй другъяс — пельпом на пельпом.
Ӧтлаын вутшъяс вомӧн чеччалӧны, мӧда-мӧд выланыс видзӧдӧны да быттьӧ нюмъялӧны.
Но кыдзи нӧ лыян.
Ӧд понйӧс виан!
Зверьяс казялісны лесникӧс, котӧртны мӧдісны сы дінӧ.
Васька чеччыштіс сылы пельпом вылас, а пон сувтіс бӧр лапаяс вылӧ, мыджсис кӧзяинлы морӧсас да никсӧ да ворсігмоз ручлысь бӧжсӧ кватлалӧ.
— Эй, ті, чӧртпиян! — шуис лесник. Лэдзис ружье курокъяссӧ да бӧр муніс гортӧ.
И тадзи оліс сы ордын руч дзонь тӧв — эз цепь йылын, а сідз прӧстӧ.
А тулысын кутіс вӧрӧ ветлыны — шыръясӧс кыйны.
Кыйсис, кыйсис, да и дзикӧдз кольччис вӧрӧ.
А гончӧй Ӧгыр сійӧ кадсянь оз вӧтлысь ручьяс бӧрся.
Тыдалӧ, став ручьясыс сылы лоины другъясӧн.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Порсь @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 49-52.}
ПОРСЬ
Тӧдан-ӧ тэ, кыдзи вӧчӧны пу паньяс?
Со кыдз.
Первой пилитасны дженьыдик чуркаяс пипу либӧ кыдз пу, сэсся сійӧ чуркаяссӧ поткӧдлӧны баклушаяс вылӧ, а сэсся гӧгрӧс стамескаӧн пань пытшкӧс кодйӧны.
А сэсся нин лэчыд пуртӧн шыльӧдӧны.
Кырсьыс да стружкаыс пань вӧчигӧн чукӧрмӧ дзонь гӧра.
Эм менам тӧдса пань вӧчысь Егорыч.
Вӧчалӧ сійӧ зэв лӧсьыд паньяс.
И прӧстӧй пипу паньяс, и, кыдзи сійӧ шуӧ «мичмӧдӧм» кыдз пу паньяс.
Татшӧм «мичмӧдӧм» паньыс, збыльысь, зэв мича.
Татшӧм паньлӧн воропыс абу прӧстӧй, а фигурнӧй.
Тайӧ либӧ чери, бӧжа да бордъяса, либӧ лэбач, либӧ зэв аслысногӧн вӧчалӧм узоръяс.
Егорыч — бобыль.
Сылӧн некод свет вылын абу.
Олӧ сійӧ ӧтнас и быд тулыс мунӧ ылӧ вӧрӧ.
Олӧ сэні ты дорын землянкаын да паньяс вӧчалӧ.
Сёян-юансӧ Егорыч нуӧ землянкаӧ тӧвнас на лым вывті, сы вӧсна мый гожӧмнас нюръяс вомӧн сэтчӧ веськавны зэв сьӧкыд.
Тулысын вӧрын эм и аслыспӧлӧс сёянтор — вӧрса сёянтор.
Тулысын коз цветитӧ.
Коз пу лапъяс вылын лоӧ гӧрд коляоз.
Сійӧс позьӧ сёйны.
Овлӧ и пожӧм коляоз.
Важ, чорыд кырсь да пу костас эм слӧй, коді шусьӧ лион.
Тайӧ слӧйсӧ позьӧ лиавны лентаясӧн.
Пинь улын лиыс курчкакылӧ ӧгурцы моз.
А нюръяс дорын быдмӧ урбӧж.
Сійӧ ичӧтик коз пу кодь турун.
Миянладорын урбӧжсӧ шуӧны кузйӧн.
abu
Сійӧ абу на пӧрӧма турунӧ, сӧмын на мыччысьӧма муысь да чурвидзӧ ичӧтик сюръя моз.
Тайӧ кузсӧ колӧ вотны, солавны да жаритны выйӧн скӧвӧрӧда вылын.
Зэв чӧскыд лоӧ, быттьӧ мус.
Ме тайӧ вӧръясын кыйсьылі да ӧтчыд кежи Егорыч ордӧ узьны.
Егорыч менам локтӧмлы лои рад да пӧдаритіс меным медся мича паньсӧ, кодлӧн воропас вӧлі вӧчӧма сир чери, а ачыс паньыс краситӧма унапӧлӧс краскаӧн.
Сійӧ менӧ гӧститӧдіс чайӧн да жаритӧм кузйӧн. И висьталіс интереснӧйтор.
— Вот, кывзы, — шуис меным Егорыч, кор ми чай бӧрын гаровтім махорка да водім землянкаӧ турун вылӧ.
— Тайӧ тулыс меным ковмис уна пань вӧчны.
Чаг да стружки ты дорӧ додь кык, гашкӧ, ме нуалі.
Ме тайӧ шуа сы вӧсна, мый, эз кӧ вӧв тайӧ стружкиыс, нинӧм эськӧ эз ло.
Пукала ме ӧтчыд рытын землянкаын да паньяс стружита.
Кӧсъя куритчыны, ӧзті истӧг...
Друг вӧрын тручка-трачкакывны мӧдісны увъясыс.
Тыдалӧ, кутшӧмкӧ зверь пышйӧ.
А войнас асывводзладор кыла: кодкӧ ветлӧдлӧ.
Гусьӧникӧн ветлӧдлӧ землянка дорын.
То ув трачмунӧ, то изтор быгыльтчас.
«Но, — чайта, — эз-ӧ лёк морт лок, брӧдяга, а гашкӧ — ош?»
Босьті ме киӧ чер да петі.
Некод абу.
Мӧд войнас бара кодкӧ ветлӧдлӧ.
Ворйын чуркаяс кӧтасьӧны.
Кыла, чуркаяс голякывны мӧдісны, и ваыс булькакылӧ, а сэсся ты пӧлӧн няйтӧдыс кок шы шлёчӧдіс.
И дзонь вой кодкӧ ветлӧдліс.
Вот асывводзын ме садьми водзджык да видзӧда: ты дорын эмӧсь коктуйяс, быттьӧкӧ порсь ветлӧдлӧма.
Ме кӧть и абу охотник, но аддза: гыжйыс вожа.
Но, порсь кӧ и порсь, медым ветлӧдлӧ.
Сӧмын ог гӧгӧрво, кыдзи, думайта, та ылнаӧ вӧрӧ порсь воис.
Ӧд сиктсянь татчӧдз дас кык километр.
Тыдалӧ, тайӧ порсьыс зэв тшыг.
Колӧ, думайта, вой кежлӧ сійӧс сарайӧ йӧртлыны.
Кӧинъяс, дерт, миянладорын абуӧсь, но ош ветлӧдлӧ.
Лӧсьӧді сарай кодь да вӧчи ылӧг: кор порсь пырас сарайӧ, кокнас тувччас пӧв вылӧ, ӧдзӧсыс ачыс сы бӧрся клоп пӧдлассяс.
Пукті ме тайӧ сарайӧ кык шӧрӧмтор нянь да помӧй ведра сувтӧді.
Но, думайта, ӧні порсь менам.
Тайӧ войнас порсь бара землянка гӧгӧр шӧйтӧма, ворйысь, кӧні кӧтасисны пипу чуркаяс, бара курыд васӧ мыйлакӧ юӧма.
Порсь ветлӧдлӧма землянка дорын, а сарайӧ абу и видзӧдлӧма.
Сэки ме луннас шыблалі сарай дорӧ нянь кусӧкъяс.
Ворсянь сарайӧдз вӧчи нянь туй.
Лыдди да лои комын нёль нянь кусӧк.
Но, думайта, ӧні непременнӧ нин порсь пырас сарайӧ.
Кутас нянь кусӧкъяс ӧктыны да шедас.
Асылын видзӧда: сарайын некод абу, а нянь кусӧк лыдыс чинӧма — кольӧма кызь ӧкмыс кусӧк.
Вот войын кыла: дзик ӧшинь дорын порсь мурчкӧ, мыйкӧ нямлялӧ.
Ме ньӧжйӧникӧн видзӧдлі да аддза: да ӧд тайӧ абу порсь!
Тайӧ кодкӧ ыджыд юра, кузь кокъяса, дзик чань ыджда.
Бурджыка видзӧдлі да тӧдмалі: тайӧ вӧлӧма йӧрапи.
А йӧрапи копыртчӧма курыд ва тыра вор весьтӧ да юӧ, тяпкӧдчӧ, сэсся босьтіс вомас курыд пипу кырсь да кутіс нямлявны.
— Эк, вот эськӧ сійӧс меным кутны!
Ме мыччышті юрӧс да мӧді вомӧн тяпкӧдны, чуксавны сійӧс.
Ньӧжйӧникӧн-ньӧжйӧникӧн, медым сійӧс не повзьӧдны.
Сэки йӧрапи сувтӧдіс пельяссӧ.
Видзӧдліс менам ӧшиньӧ да кыдзи шутёвтас ру пытшкӧ.
Няйтыс меным веськыда чужӧмӧ резыштіс, ратшкакывны кутісны увъяс, — и эз ло некод.
Ру пӧвстын сӧмын розь коли, бӧр тырӧ.
Но тайӧ йӧрапиӧс ме всё-таки куті — эг няньӧн ылӧд, а пипу кырсьӧн, пипу ва тыра ворйӧн.
Зэв шань вӧлі тайӧ йӧрапиыс.
Нырыс гӧрба, кузь кока, рам.
Тыдалӧ, мамтӧм.
Мамсӧ, кӧнкӧ, ош сёйис, либӧ кутшӧмкӧ охотник-дурак яй вылӧ мамсӧ лыйис.
Йӧрапи велаліс нянь сёйны, и рок сёйис, и картупель.
А ёнджыка кӧ солалан — и йӧрапи сёйӧ азымджыка.
Тыдалӧ, сов сылы ёна глянитчӧ.
Вот сідзи ми сыкӧд и олім.
Ме паньяс шыльӧда, йӧрапи сола рок сёйӧ да курыд стружки нямлялӧ.
Ӧтчыд кыдзкӧ видзӧдлі ме ларӧ, а пызь да шыдӧс менам кольӧма этша нин.
Ме и лэдзи йӧрапиӧс сарайысь.
Мый ті эськӧ чайтанныд?!
Йӧрапи ачыс пырис ме ордӧ землянкаӧ.
Со кутшӧм лои ручнӧй да ласков!
Воис землянкаӧ да ымзӧ, йӧра моз баксӧ: ых! ых! ых!
Сов корӧ.
Тадзи ми олім йӧрапикӧд гожӧмбыд.
А арнас йӧрапи муніс.
Тыдалӧ, вӧрысь аддзис йӧраясӧс, ӧтлаасис на дінӧ да муніс.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Нёль утка @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 53-56.}
НЁЛЬ УТКА
Сёр арын кӧдзыд лунӧ, кор юяс да тыяс вӧлі кынмӧмаӧсь нин, ме босьті ружье, дас кык патрон да муні кыйсьыны.
Муні тыяс дінӧ, кӧні ваыс ключьяс вӧсна оз кынмы.
Думайта, оз-ӧ плавайтны сёрмӧм уткаяс, либӧ жыдач, либӧ кутшӧмкӧ сьӧд утка.
Ме кывлывлі, мый найӧ миянладорын дыр олӧны.
Петі ме асывводз, поводдя вӧлі бур, кӧдзыд.
Кок улын чистӧй, кос лым.
Небесаыс сідз жӧ чистӧй.
А быд мыльк сайын лӧз вуджӧр куйлӧ.
Муна, куритча, вомысь тшын да еджыд ру пуркйӧдла.
Друг кыла — ю вылын лыйсьӧны.
Гораа, зэв бура кылӧ, кыдзи лыйсьӧны.
— Гым!
Гым!
— дугдывтӧг гымӧдӧны.
Вои ме берег дорӧ да аддза: руд порох тшын пытшкын, быттьӧ кымӧр сайын, сулалӧ том зон — охотник.
Сулалӧ да тыӧ лыйлӧ.
А тыас некод оз тыдав — ваыс сьӧд, лӧзоват, да ичӧтик гыторъяс серӧдӧны васӧ.
Кодӧс нӧ тайӧ зонмыс лыйлӧ?
А! Со кодӧс.
Аддза.
Сӧмын кутіс сійӧ зарядитны ружье, ваысь ӧтпырйӧ мыччысисны нёль турунчӧж.
Юръясныс ставныслӧн сьӧдӧсь, атласнӧйӧсь, сьыліыс и морӧсыс сьӧдӧсь, а руд бокъясас еджыд ичӧтик зеркалӧ кодьӧсь.
Мый нӧ найӧ лыйсьӧмсьыс оз лэбзьыны, оз спасайтчыны?
Тыдалӧ, ранитчӧм уткаяс.
Сідзкӧ, найӧс тані кодкӧ арнас ранитӧма, найӧ и кольччисны тӧвйыны рыӧ.
Жугӧдӧм бордъяснад ылӧ он лэб.
Сунласьӧмӧн кыйӧны ичӧтик чериясӧс — сідзи и олӧны.
— Гым-гым!
— бара лыйис зон.
Дрӧбйыс шер моз сявкнитіс сьӧд ва вылӧ.
Гӧгӧр брызьнитіс ваыс, быттьӧ неыджыд фонтанъяс кутісны йӧктыны.
А уткаяс бара вошины.
Лыйӧм водзвылын уткаяс удитісны сунны, найӧс быттьӧкӧ тӧвру нӧбаліс.
Зон бара зарядитӧ ружье, а турунчӧжъяс бара нин плавайтӧны, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Сьыліяс нюжйӧдлӧны, виччысьӧны.
— Гым-гым! — лыйис зон — и бара сідзжӧ дрӧб сяркнитіс ва вывті, а уткаяс абуӧсь.
— Гым-гым! — и бара сідзжӧ.
— Гым! — и бара сійӧ жӧ.
— Гым-гым-гым!
abu
abu
Зон быттьӧ йӧймис, синъясыс сувтса, вомыс восьса.
Весиг шапкасӧ юрсьыс воштӧма, — сулалӧ куш юра, и пӧсялӧм юрсиыс руалӧ.
Видзӧда — сійӧ тасмаӧ кутчысис, патронташсьыс корсьысьӧ.
Мыйкӧ вомгорулас броткӧ.
Перйис медбӧръя патрон, зарядитіс ружьесӧ.
Киыс сылӧн дзӧрӧ ружьесӧ кутігӧн.
— Гым!
Тайӧ сійӧ медбӧръяысь лыйис да ружьесӧ шыбитіс лым вылӧ.
А ачыс видзӧдӧ — эз-ӧ случайнӧ кодӧскӧ ви?
Оз-ӧ кыпты ва вылӧ вывлань кынӧмӧн, увлань юрӧн кӧть ӧти ӧкаяннӧй утка?
Эз, став нёльнанныс ва вылын плавайтӧны, быттьӧкӧ сӧмын на краситӧм выль пароходъяс.
Горӧдіс сэки зон лёк горшӧн.
Ружьесӧ кок улас талялӧ, кулакъяснас ӧвтчӧ.
Кӧин моз омлялӧ.
Зэв жӧ яр, тыдалӧ, охотник!
Котӧрті ме сы дінӧ.
— Сулав! — горза.
— Мый йӧйталан?
Зон сувтӧдіс ме вылӧ синъяссӧ — нинӧм оз гӧгӧрво.
— Вай, — шуа, — тэ пыдди ме ассьым шудӧс видла.
— Видлы, — шуӧ.
А ачыс сосъяснас чышкысьӧ.
Тракӧдышті ме ассьым ружьеӧс.
Планки вылысь пӧльышті лымсӧ, топӧді пельпом бердӧ.
— А но, — шуа, — Зауэр куим кытш, эн подведит.
Зауэр — тайӧ ружьеыслӧн фирмаыс, а куим кытш — ствол вылас пас.
Зауэр вылын кӧ эм куим кытш, сідзкӧ, ствол стальыс аслыспӧлӧсног калитӧма — крепыд.
Метитчи ме уткаясӧ, а найӧ, менам шуд вылӧ, ставныс ӧтлаӧ чукӧртчисны — ӧти лыйӧмӧн ӧні найӧс позьӧ уськӧдны.
— Гым!
Тшын пыр эз кут тыдавны рыыс.
Ог аддзы, уси али эз.
А кор тшыныс разаліс, видзӧда — ставныс нёльнанныс плавайтӧны.
Зон сералӧ.
— Валяй, лыйлы, — шуӧ.
— Мый нӧ, и лыя.
Быдӧнлӧн овлӧ ӧшибка.
Нӧшта ӧтчыд ружьеӧс лэпті, метитча, а лыйны ог лый, виччыся, медым уткаяс чукӧраджык лоасны.
— Гым! — уткаяс места выласӧсь.
— Гым! — плавайтӧны.
— Гым! — уткаяс век на важкодьысӧсь.
Вот ӧкаяннӧй пӧткаяс!
Быттьӧкӧ на вылын кодкӧ кыв видзӧма.
Дзик ныр улынӧсь, а он босьт.
А тшыныс оз нин ру моз, а сьӧд кымӧрӧн гӧгӧр ӧшалӧ, весиг лолавны сьӧкыд — синтӧ сёйӧ порох тшыныд.
И сулалӧны тайӧ кымӧр пытшкын кык дурак.
Ӧти дуракыс — зон, а мӧдыс — ме.
А уткаяс важмозыс плавайтӧны, то бокногӧн миянлань бергӧдчасны, то бӧрнас, то водзнас, быттьӧкӧ асьныс миян водзӧ лӧсьӧдчӧны.
Лыйӧй пӧ.
Видзӧдам ми зонкӧд ёрта-ёрт вылӧ. Кыкнанным нин сералам.
— Мый?
— юалӧ зон.
— Патронъястӧ ставсӧ лыйлін?
— Эг на, — шуа, — кажитчӧ, кӧнкӧ кык патрон ещӧ эм.
Тыдалӧ, гынсапӧг пытшкӧ усьӧмаӧсь — зептӧй розя да.
— Но, пӧрччы гынсапӧгтӧ, — шуӧ, — перйы.
Пукси ме лым вылӧ, гынсапӧг пӧрччи.
Сідзи и эм — кык патрон сюри.
Видзӧдлі ме уткаяс вылӧ...
Сьӧдвидзӧны найӧ сьӧд табъяс моз, рыын качайтчӧны.
Чӧрту найӧс!
Медбӧръя патронъясӧс жаль видзны.
Бурджык лэбысь ракаясӧс уськӧдны тайӧ дьявӧлъясӧс весьшӧрӧ лыйлӧм дорысь.
А сэки друг бӧрвывсянь миян дінӧ старик локтӧ, пӧрысь старик — дзор тошка.
— Оланныд-выланыд, — шуӧ, — томйӧз.
Видзӧда ме, — шуӧ, — ва вылын тшын.
Повзи весиг, оз-ӧ нин, думышті, юыс сотчы.
А, вӧлӧмкӧ, тайӧ ті уткаясӧс лыйланныд.
Видзӧді ме, зэв интереснӧ артмӧ.
Вайлӧ жӧ меным, стариклы, ӧтиысь лыйны.
Ме нинӧм эг шу.
Сеті сылы ружьеӧс.
«Лый, — думайта, — пӧрысь мыр.
Вай и тэ вылын сералыштам.
Век жӧ долыдджык лоӧ, кор нӧшта ӧти дурак содас».
Босьтіс старик пельпом бердӧ ружье.
Видлалӧ, ладнӧ-ӧ пукалӧ.
А сэсся бергӧдчис зонлань да ӧдйӧ шуӧ:
— Нолтӧ, курокнад чикнит, муса друг.
Тыртӧм ружьенад метитчы да чикнит.
— А мун тэ! — шуӧ зон.
— Сералан али мый!
— Чикнит, чикнит, вай, — тшӧктӧ старик.
А ачыс веськыда уткаяс вылӧ видзӧдӧ.
Но, зон чикнитіс, — мый сылы, сьӧкыд али мый!
Уткаяс ӧттшӧтш сунісны, быттьӧкӧ збыль лыйӧмысь.
А старик лыддьӧ.
Ньӧжйӧ, ӧткодя:
— Ӧти, кык, куим, нёль...
И мыйӧн шуис нёль — уткаяс мыччысисны.
Старик бара тшӧктӧ:
— Нолтӧ, нӧшта ӧтиысь чикнит.
Зон чикнитіс, старик бара нёльӧдз лыддис, уткаяс бара мыччысисны.
Кыдзи шуис «нёль» — сідзи и став уткаыс мыччысисны.
— А нолтӧ, медбӧръяысь чикнит.
Ӧти, кык, куим...
— Гым!
Гымӧбтіс лыйӧм шы, тшын разаліс.
Видзӧдам, став нёльнан турунчӧжыс куйлӧны ва вылын, еджыд кынӧмъяснас вывлань.
Стариклы дзик лыйӧм улӧ мыччысисны, самӧй дрӧб улӧ веськалісны.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Тар да петук @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 57-62.}
ТАР ДА ПЕТУК
Кар, кӧні ме быдми, важӧн вӧвлі крепостьӧн.
Стрӧитісны сійӧс ю дорӧ, мылькъяс вылӧ, медым ылысянь аддзыны неприятельӧс.
И вӧръяс, и лудъяс, и шоръяс, и тыяс ылӧ да гӧгӧр тыдалӧны миян мылькъяс вывсянь.
Паськыда куйлӧны вӧръяс, расъяс, муяс, видзьяс дзик лӧз горизонтӧдз, кытысянь кыпӧдчӧны еджыд кымӧръяс.
А миян керка сулалӧ медся джуджыд мыльк йылын.
Кыдзи воас тулыс, ме керка вевт вылӧ кая.
А сэні ставыс мӧдног — абу улын кодь.
Улын — дворъясын няйт, ёг.
А сэні — сӧстӧм, помтӧм-дортӧм.
Сӧмын зэрӧн мыськӧм керка вевтъяс, сӧмын небеса да ылын тыдалысь вӧр.
Да вылысь кылан кутшӧмкӧ мӧднога шум, аслыспӧлӧс, гора шум.
Веськыда юр весьтын жаворонок, быттьӧ сунис йылын ӧшалӧ.
Выліті-выліті лэбӧны дзодзӧгъяс.
Нюжӧдчӧмаӧсь кузь гез моз, ӧта-мӧдыскӧд сёрнитӧны — гогзӧны.
И турияс кӧнкӧ клювксӧны — найӧ оз и тыдавны.
А нӧшта вылынджык югъялӧны кутшӧмкӧ еджыд чутъяс, — сы вылнаын, мый на вылӧ видзӧдігӧн синъясыд доймӧны.
Юсьяс лэбӧны!
Ылалан на вылӧ видзӧдігӧн да друг дзик юр вывтіыд мыйкӧ шутёвтас.
Тайӧ зэв уліті, трубасянь сыв вылнаті, лэбис утка чукӧр.
Ичӧтик уткаяс — жыдачьяс.
Найӧ гулю ыдждаӧсь, весиг ичӧтджыкӧсь.
Но и лэбӧны.
Сідзи и кылӧ, кыдзи воздухсӧ бордъяснас вундӧны.
А на бӧрся кодкӧ кыз тэрмасьӧ, ӧвтчӧ.
А-а!
Тайӧ горда утка.
Тыдалӧ, ас чукӧрсьыс торъялӧма да лэбигас ӧтувтчӧма йӧз табунӧ — жыдачьяс дінӧ.
Сьӧкыд сылы на бӧрся вӧтчыны.
Кольӧ коньӧрӧй.
Ме ог нин первой во тулысын керка вевт вылӧ кавшасьлы.
Лунвылӧ лэблысь став лэбачьяссӧ гӧлӧс сертиыс да лэбӧм сертиыс тӧда.
Куйла ме керка вевт вылын, ӧтар бок вылысь мӧдар бок вылӧ бергала.
А кор синъяс мудзасны ылӧ, лӧз небесаӧ, видзӧдӧмысь, ме шойччигмоз ассьыным керка вевт видзӧда.
Сійӧ тулыснас сідз жӧ аслыснога.
Быд щельысь, кӧні чукӧрмӧма сісь ёгыс, тьӧс улысь заводитӧ мыччысьны кутшӧмкӧ турун.
Керка вевт миян важ, сісь.
Миян кирпич труба вылын, дзик шонді водзын, пукалӧ гут, ставнас сійӧ бронзӧвӧй, турунвиж.
Шонтысьӧ.
Мича гут.
Но эг гут вӧсна ме керка вевт вылӧ кай.
Эновтам гутӧс.
Видзӧда ме шоръяс вылӧ, вӧр вылӧ, тыяс вылӧ, ылі видзьяс вылӧ.
Найӧ шоныд воздухын, быттьӧкӧ ловъяӧсь, вералӧны.
Со гривенник ыджда ты.
А збыльвылӧ сійӧ ыджыд.
Сэні ӧні, кӧнкӧ, лэбысь уткаяс пукалӧны, шойччӧны.
А со пипу вӧр, — сэні колӧ лоны таръяслы.
Со пипу вӧр сайын кушин.
Тайӧ, дерт нин, таръяслӧн места. Тайӧ тар койт.
Сэтчӧ асывводзӧ локтӧны сьӧд таръяс руа дырйи косясьны, кургыны, чушъявны.
А кӧнтаръяс, быттьӧ курӧгъяс, котсьӧны, коз вывсянь видзӧдӧны, кыдзи му вылын верӧсъясыс косясьӧны.
Сэки и медбур лыйлыны сьӧд таръясӧс!
Вот лэчча керка вевт вылысь, видзӧдла кухняысь, оз-ӧ мыйкӧ сёянтор сюр — нянь, сукар, картупель — кӧть путӧм, кӧть пуӧм.
Бумага торйӧ сов босьта, пемыд посводзысь кималасӧн чайник корся.
Мышку сайӧ ружье — и айда!
Кытчӧдз тар койтанін ог аддзы, гортӧ ог лок.
* * *
Лӧсьыд, небыд мунны тувсов му кузя.
Талялӧны уль му менам брӧднияс — быттьӧкӧ ветьӧкысь пыдзралӧны васӧ, шлёчӧдӧны.
Муна ме вӧрӧд, муяс вывті, видз вывті.
Кӧні нӧ сійӧ, ӧнтайя аддзылӧм кушиныс?
Кытчӧ воши?
Керка вевт вывсянь сійӧ тыдалӧ вӧлі кипыдӧс вылын моз?
Пожӧм ягысь веськыдвылынджык, кузь тыысь шуйгавылын.
Со и яг, со и ты, — а кушин абу.
Матысяньыд ставыс мӧдногаӧн кажитчӧ.
А вӧр век пемыдджык да уль руаджык.
Югыдыс визьясӧн усьӧ нитш вылӧ да колян вося ягӧдъяс вылӧ.
Нитшсялӧм вутш тырӧма турипувйӧн, быттьӧ бисерӧн серӧдӧм юрлӧс.
Орччӧн важ, сісь мыр, сідзи и киссьӧ гӧрд пызьӧн.
Видзӧда — дзик мыр шӧрас гурантор, а гуранторъяс — сера, сьӧд да виж тасъяса тар гӧн.
Тыдалӧ, тані кос сісь пу пызяс тар пуртікасьӧма, бок вылас куйлӧма, бордъяснас швачӧдчӧма, сьӧд курӧг синнас видзӧдӧма.
Эк, ӧбиднӧ меным лои, кор тайӧ гӧнсӧ ме аддзи.
Ӧд эмӧсь жӧ, сідзкӧ, кӧнкӧ матын таръяс, — гашкӧ, орччӧн пукалӧны, а найӧс он аддзы.
Быттьӧкӧ му пырыс мунӧма менам кушин.
Корси ме сійӧс, корси, километр дас тайӧ лунӧ ветлӧдлі.
Да зэв пыдӧ пырсис, шуштӧм, пемыд, сук вӧрӧ, пӧрӧминӧ.
Дзик эг сэтчӧ веськав, кытчӧ колӧ!
Меным колӧ том вӧр, кушинъяса, восьса местаяса югыд вӧр.
Таръяс век кушинъясӧ чукӧртчӧны.
Налы, кыдзи боецъяслы, площадка колӧ.
А тані вӧрын — он косясь.
Сійӧ и видзӧд, пу сайысь руч либӧ тулан уськӧдчас да бӧжӧдыд кыскас.
Сэк кості, кор ме шӧйті вӧрті, вуджавлі пӧрӧм пуяс вомӧн, джӧмдалі вужъясӧ, — дзикӧдз пемдіс.
Пуксис вой.
Мӧді ме шогпырысь кӧстер чукӧртны, — узьмӧдчыны лӧсьӧдчи.
И друг пуяс костті, росъяс пӧвстті неылын югнитіс ичӧтик би.
Олӧ кодкӧ сэні! Мӧдӧдчи сылань пӧрӧм вывті. Видзӧда — керка.
Йиркӧдча ӧдзӧсӧ.
— Лэдзӧй, — шуа, — пӧжалуйста узьны.
Охотник ме, ылалі.
— Пыр, вай, узь!
— ӧдзӧс сайсянь унзільпырысь вочавидзис кодкӧ.
Тайӧ татчӧс лесник вӧлӧма.
Сійӧ тайӧ керкаас олӧ гӧтырыскӧд да челядьыскӧд.
Сійӧ менӧ водтӧдіс лабич вылӧ да мекӧд весиг сёрнитны эз мӧд.
Пыр жӧ кутіс шкоргыны-узьны.
А ме куйла да думайта, кыдзи эськӧ меным югдандорыс садьмыны.
Полігтырйи унмовси.
Узя, а ӧти пельӧн кывза.
И со первойысь петук чукӧстіс: кикуруллю!
Водз на меным чеччыны, войшӧр вой на.
Позьӧ на узьыштны.
Мӧдысь петук чукӧстіс.
Но, ӧні самӧй кад чеччыны.
Ӧшиньын тӧдчӧ югдыштіс нин.
Воськовті ме узьысь кӧзяева вомӧн — найӧ джоджас вӧлі узьӧны — да тэрмасьӧмӧн петі дворас.
Сэтӧні пельӧсын юкмӧс вӧлі, гез йылын ведра ӧшалӧ.
Лэпті ме йиа ва да чужӧм вылӧ койышті.
Ой, кутшӧм кӧдзыд!
Сьӧлӧмыд ыркмунлӧ.
А мыссьытӧг татшӧм асылӧ оз позь.
Он кӧ мыссьы кӧдзыд ваӧн, вир кӧ он вӧтлы сӧнъясӧд, — бӧрыннас дзикӧдз кынман.
Мысся ме юкмӧс дорын, зырала сьыліӧс, пельясӧс, чужӧмӧс.
Да друг тай кыдзи чуфкнитас дзик менам юр весьтын:
— Чуффыть!
Тар!
Ме ӧдйӧджык лажыньтчи.
Да юкмӧс сайӧ.
Видзӧда — забор дорын кыдз вылын пукалӧ ыджыд сьӧд тар.
Пукалӧ да лесник петук вылӧ видзӧдӧ.
А петукыс куйӧд чукӧр кокъяснас брыззьӧ, курӧгъясӧс чуксалӧ.
— Кикуруллю!
— куйӧд чукӧр вывсянь горзӧ петук.
— Чуффыть!
— кыдз пу вывсянь вочавидзис тар.
— Кикуруллю!
— Чуффыть!
Чуффыть!
Чуффыть!
— Кик... — джӧмдіс петук.
Тайӧ кыдз пу вывсянь лэбис тар да веськыда куйӧд чукӧр вылӧ курӧгъяс костӧ пуксис.
— Ко, ко... ко... ко... коко!
— кутіс котсьыны петук.
А сьӧд тар копрасьны мӧдіс.
Бордъяссӧ лэдзис, быттьӧкӧ кык сабляӧн му вывті ӧвтӧ.
Бӧжсӧ веер моз паськӧдлас то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, а ачыс броткӧ: «Гур, гур, гур, гур, гур, гур!»
Сэсся морӧснас му бердӧ ляскысьлас, ас гӧгӧрыс бергӧдчас — сьылісӧ кусыньтлас, быттьӧ воронӧй вӧв, то чеччыштлас, то морӧссӧ лэптӧмӧн ветлӧдлыны мӧдас.
«Гур, гур, гур, гур!»
Сьӧд тарлӧн синкымыс гӧрд, быттьӧ би, а ачыс ставнас сьӧд, сӧмын бордъяс вылас ичӧтик еджыд зеркалӧ кодьяс тыдалӧны, да бӧжулыс еджыд.
Чеччыштіс тар курӧг дінӧ, сы гӧгӧр ӧти кок йылас чеччаліс, ӧти борднас муӧ мыджсьӧмӧн.
И кутісны петук да тар матыстчыны пыр матӧджык и матӧджык.
Петукъяс костын овлан косьлӧн став правилӧяс серти кутісны матыстчыны.
Кыкнанныс ӧд петук, сӧмын ӧтиыс вӧрса, мӧдыс гортса.
Боксьыныс быттьӧкӧ ид тусь кокыштасны да нӧшта воськов матыстчасны, то бара юръяссӧ лэптасны.
Петук лэдзис воротниксӧ, паськӧдіс виж бордъяссӧ.
А сьӧд тар польдчис гадь моз, — вот-вот потас.
И друг тай кыдзи чеччыштас петукыс тар вылӧ.
Шпорынас сетыштіс, нырнас кокыштіс.
А тар ӧти борднас сайӧдчис, быттьӧ щит сайӧ, да кокыштіс петукӧс борд увсяньыс.
Петькалысь медся мича гӧнсӧ бӧжсьыс нетшыштіс.
Медся кузь гӧнсӧ.
Петькалысь медся мичаторсӧ.
Петук бара чеччыштіс.
Уськӧдчисны, кутісны бергавны места вылас.
Петук уджалӧ шпорынас, тар кокалӧ нырнас, кучкалӧ бордъяснас!
Борд на борд швачӧдӧны.
Гӧгӧр лэбӧ гӧн — сьӧд, виж, еджыд.
Тарыд петуксьыд ёнджык.
Бордъясыс сылӧн крепыдджыкӧсь — рабочӧй бордъяс, лэбалан бордъяс.
Абу петуклӧн кодь — прӧстӧ ӧвтчан бордъяс.
Нӧйтӧ Петькаӧс тар, кок йывсьыс уськӧдӧ.
Кыдзи кучкас бордйӧн, сідзи и уськӧдас.
Кыдзи кучкас, сідзи и уськӧдас.
Кӧсйӧ Петька вылӧджык чеччыштны, тарӧс морӧснас йӧткыштны, шпорыӧн бытшкыны.
Да оз, нинӧм оз артмы.
Вермӧ сійӧс тар.
Сэки ме чеччышті юкмӧс сайысь, уськӧдчи кыкнан вылас да морӧс бердӧ найӧс и топӧді.
А найӧ сэтшӧма мӧда-мӧд бердас тшапкысьӧмаӧсь, мый сразусӧ эз и гӧгӧрвоны, мый лои.
Тарыс петукӧс тоштіыс кутӧ, а петукыс тарлы гӧрд синкымас кутчысьӧма.
Сӧмын менам киын найӧ лэдзисны мӧда-мӧднысӧ.
Сюйи ме тарӧс сумкаӧ да ловйӧн и гортӧ вайи.
— Видзӧдлӧ, — шуа, — кутшӧм молодецӧс ме киӧн куті.
Видзӧдліс менам дядь, — а сійӧ миян важ охотник, — да шуис:
— Да бур тар, пӧрысь.
Тэ шуда, Женя.
Татшӧм случайыд олӧмын шоча овлӧ.
Таръясыд петукъясыдкӧд ӧткымынысь и косясьлӧны, — ме ачым аддзылі.
А вот мед киӧн тарӧс кутны — тайӧтор меным эз удайтчыв.
Да и тэкӧд мӧдысь, чайта, татшӧмтор оз случитчы.
Эн ошйысь.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Чери кыйысь ош @ висьт @ Е. Чарушин. Висьтъяс @ 1948 @ Лб. 63-68.}
ЧЕРИ КЫЙЫСЬ ОШ
Колян во ме дзонь тӧв олі Камчаткаын.
А ӧд тайӧ миян Рӧдиналӧн медылыс места.
Сэні ме и тулыс встретиті.
Камчаткаын тулысыд заводитчӧ интереснӧя, оз миян ног.
Кор заводитчасны жургыны шоръяс, кор воссясны камчаткаса юяс, сэк Индияысь воӧ гӧрд воробей-чечевица да быдлаын заводитӧ сьывны ассьыс сьыланкывсӧ, кыдзи флейтаӧн шутьлялӧ:
Чавыча аддзылін?
Чавыча аддзылін?
Чавыча аддзылін?
А чавыча — тайӧ чери лососевӧй породаысь.
И вот сэки заводитчӧ камчаткаса тулыслӧн медся интереснӧйыс.
Тайӧ кадӧ океанысь став чериыс кайӧ юясӧ, шоръясӧ, медым юясса визув, сӧстӧм ваын, дзик юяс заводитчанінъясын, кульмыны.
Чери мунӧ табунъясӧн, чукӧрӧн-чукӧрӧн; тэрмасьӧны, жуӧны, — тыдалӧ, сьӧкыд налы: кынӧмъясыс налӧн польдчӧмаӧсь, пӧкйӧн да некйӧн тырӧмаӧсь.
Мукӧд дырйи найӧ катӧны сэтшӧм уна, мый улыссаясыс ю пыдӧстіыс кыссьӧны, а вылыссаяссӧ ва веркӧс вылӧ кыпӧдӧ.
Но и уна жӧ чери мунӧ!
А висьталӧны, важӧн пӧ, кор Камчаткаын йӧзыс вӧлі зэв на этша, чери мунлӧма нӧшта сукджыка.
Важ гижӧдъясын сідзи и шуӧма, мый юясын пелыс сулаліс да ва катчӧс сувтсӧн катіс.
Сэні став олысьыс чери кыйӧны: зонкаяс асланыс гачьяснас либӧ ёсь бедьясӧн, быттьӧ копьёясӧн, черисӧ бытшлалӧны, гырысьяс — тывъясӧн, азьласъясӧн, сакъясӧн.
Ставныс радӧсь, бызгӧны.
Да сідзжӧ юасьӧны ёрта-ёртыслысь:
Чавыча аддзылін?
Чавыча аддзылін?
Чавыча аддзылін?
А сійӧ кайлывлӧ шоча — тайӧ чавычаыс — зэв ыджыд дона лосось.
Катӧ сійӧ ва пыдӧсті ичӧт черияскӧд — горбушакӧд.
Быттьӧкӧ ыджыд порсь порсьпияныскӧд двор кузя мунӧ.
А некымын лун мысти став тайӧ чериыс бӧр океанӧ, сола ваӧ лэччӧ.
Сӧмын нин оз косякъясӧн, оз табунъясӧн сійӧ кывт, а кыдзи веськалӧ, торйӧн, быд чери асногыс.
Коді — бӧжнас водзӧ, а кодӧс и пыдӧстіыс ваыс нуӧ, быттьӧкӧ сісь пескӧс, да берег вылӧ шыбитӧ.
Став чериыс ӧдва ловъя, висьӧ кульмӧм бӧрын.
Сійӧ кульмӧм бӧрас дзик эбӧстӧм лоӧ.
Ӧні нин став Камчатка кузя мукӧд чери кыйысьяс действуйтӧны.
Коді кравзӧ, коді герчкӧ, коді мурзӧ, коді нявзӧ.
Кыйсьӧны дикӧй чери кыйысьяс
Кор юясӧ мӧдӧдчис чери, ме тшӧтш мукӧдкӧд муні сійӧс кыйны.
Некымын сутки чӧж ме эг ветлы ю дорысь, сэні, берег дорын, и узьлі.
Кыйи зэв уна.
Мудзи.
Ветла, думайта, вӧрӧ, шойччышта да ӧти сайын видзӧдла вӧрса чери кыйысьясӧс.
Кыдзи найӧ кыйсьӧны.
И муні сиктсянь зэв ылӧ.
* * *
Лӧсьыд тулысын вӧрын.
Кыдзьяслӧн сибдалысь коръяс потӧны, сулалӧны кыдзьяс, быттьӧкӧ абу пуяс, а виж тшын, на пыр ставыс тыдалӧ.
На пӧвстын сулалӧны сук лапъяса пемыд козъяс да джуджыд тусяпуяс.
Воздухыс сӧстӧм, лолавны кокньыд, коз пу сир дукӧн, том корйӧн да уль му дукӧн ӧвтӧ.
И лэбачьяс сьылӧны...
А гӧлӧсъясныс кутшӧм лӧсьыдӧсь!
И флейта сьылӧ, и тювзӧ, и шутьлялӧ.
Шонді зэв ёна пӧжӧ.
А шонді сайын кӧдзыд на.
Ме вои ю берег дорӧ, сайӧдчи да пырысь-пыр аддзи чери кыйысьӧс.
Ай да мужик-багатыр!
Ыджданас воробей кодь.
Чериыс сыысь комынпӧв ыджыдджык.
Тайӧ куш кока кулик чери кыйӧ.
Чери гӧгӧр котралӧ, ноксьӧ, кокалӧ.
А черисӧ берег вылӧ ваыс шыбитӧма: пӧдӧм.
Чивзӧ кулик, дженьыдик воськовъяснас котралӧ.
Сэсся воисны кык сьӧд кырныш.
Куликӧс повзьӧдісны, а асьныс чери оз вӧрзьӧдны.
Тыдалӧ, пӧттӧдзныс нин сёйӧмаӧсь.
Кыдз сӧмын пуксисны лыа вылӧ, сідзи и унмовсисны.
Пукалӧны кузь ныраӧсь, сьӧдӧсь, синъяссӧ куньӧмаӧсь.
Воисны шумӧн-зыкӧн каляяс.
Кутісны забйыны тайӧ черисӧ.
Ӧти юрыс сӧмын коли.
Пӧттӧдзныс сёйисны каляяс чери-яй да водзӧ лэбисны.
А кырнышъяс пыр на узьӧны, оз вӧрзьӧдчывны.
Кутшӧм лӧсьыд места меным веськалі!
Юыс таті крута чукыльтӧ, и ставсӧ, мый ва веркӧсӧд кывтӧ, ваыс шыбитӧ берегӧ.
Менам пукалігкості визулыс куим чери лов ляскис берег дорӧ.
Видзӧда — изъяс кузя мӧдар берегсянь лэччӧ руч.
Зэв мисьтӧм руч.
Гӧныс бокъясас клӧкъясӧн ӧшалӧ, тӧвся пасьсӧ Лиса Патрикеевна вежӧ.
Лэччис сійӧ ва дорӧ, вӧр моз кватитіс матыса черисӧ да дзебсис из сайӧ.
Сэсся бара петкӧдчис, нювсьӧ да сідз жӧ кыскис мӧд черисӧ.
Друг кыліс увтчӧм, лявзӧм, эргӧм: воисны сиктса понъяс да веськыда бужӧдсянь ва дорӧ, руч дінӧ.
Тыдалӧ, вывсяньыс сылысь дуксӧ кылӧмаӧсь.
Руч берег пӧлӧн, берег вылӧ — и вӧрӧ.
Понъяс сы бӧрся.
Но и ме тшӧтш муні.
Кодӧс тані меным виччысьны?
Ӧні ни ӧти зверь татчӧ оз лок: пон коктуйясысь повзясны.
Бара ме шоръяс да юяс кузя мӧдӧдчи.
Аддзылі, кыдзи мӧд руч чери сёйис — чӧскыдінъяссӧджык бӧрйӧмӧн.
Сӧмын чери мыш вывсӧ вильӧдіс.
Ыджыд косысьӧс нӧшта аддзылі — дзодзӧг ыджда.
Сійӧ узис чери лыяс костын.
Зэв уна чери ньылалӧма.
А сэсся ме воді да эг и тӧдлы унмовсьыссьӧма.
Жар вылад мудзсьӧма.
Дыр-ӧ ме узи — ог тӧд.
Сӧмын вӧтася: быттьӧкӧ ме вӧча кутшӧмкӧ замечательнӧйтор, не то самолёт, не то вартан машина, а гашкӧ — и кутшӧмкӧ башня.
По порядку вӧтася: первой уджалі ме, сэсся мудзи да сідзжӧ воді узьны.
Воді да куті зэв ёна шкоргыны.
И сэсся узигӧн жӧ думайта:
«Кыдзи нӧ тайӧ тадз?
Ме ӧд некор ог ныргорӧн узь.
Ог куж».
И сэки менам кыдзкӧ ставыс гудрасис.
Ме нин джынвыйӧ садьми, а век на вӧтася, мый быттьӧкӧ куйла да шкорга.
Тӧда, мый тайӧ абу збыль.
Весиг скӧрала.
Скӧрми, садьми, синъясӧс восьті.
Мый нӧ тайӧ?
Шкорга.
Ме весиг повзи.
Кыдзи нӧ тадз?
Мый нӧ тайӧ?
Сэсся помӧдз ас садьӧ вои...
Да ог, тайӧ ог ме шкоргы...
Да дзик абу шкоргӧм кодь.
Тайӧ кодкӧ неылын прыськайтӧ, бульӧдчӧ, мурзӧ.
Лэпті ме юрӧс.
Видзӧда — юын ош пукалӧ.
Ыджыд, ён ош — пӧрысь камчадал.
Со тэныд и ныргорӧн узьӧм!..
А ружье менам сьӧрысь эз вӧв.
Мый вӧчны?
Пышйыны колӧ ӧдйӧджык дзоньвидзаӧн.
Мӧді ме ньӧжйӧникӧн ю дорысь кыссьыны.
И друг тӧдлытӧг кутшӧмкӧ из вӧрзьӧді.
Тайӧ изйыс гӧгыльтчис да ваӧ — буз!
Ме сідзи и кынми места вылӧ.
Куйла, ог лолышт и весиг синъясӧс куни.
Косявлас менӧ ӧні ош.
Вот петас берегӧ, аддзас — и пом.
Ок, и ёна жӧ ме повзи!
Весиг кокбӧрляясӧй кӧдзалісны.
Дыр ме куйлі, вӧрзьӧдчыны полі.
Сэсся кыла: быттьӧкӧ ставыс лючки-ладнӧ.
Ош важ местаас мурзӧ, броткӧ.
Збыль ӧмӧй сійӧ эз кывлы, кыдзи изйыс ваӧ уси?
Пельтӧм али мый сійӧ?
Ме смелмӧдчи да кустъяс сайсянь видзӧдлі.
А сэсся гӧгӧрвои, мый сійӧ сідзжӧ чери кыйӧ да дзикӧдз полӧмӧй воши.
И кутшӧм чуднӧя кыйсьӧ!
Пукалӧ Михаил Иванович ваын горшӧдзыс, сӧмын юрыс ва вевдорас чурвидзӧ, быттьӧ мыр.
Юрыс сылӧн гӧна, кӧтасьӧм тошка зэв ыджыд.
Сійӧ юрсӧ то ӧтарӧ пӧлыньтлас, то мӧдарӧ: чериӧс кыйӧдӧ.
А ваыс дзик сӧдз, ош меным дзоньнас тыдалӧ, кыдзи сійӧ сэні лапаяснас действуйтӧ, и тушасӧ ошлысь аддза.
Гӧныс туша бердас сибдӧма, и ошлӧн тушаыс не юр сертиыс кажитчӧ ёна ичӧтӧн.
Артмӧ, сійӧ зэв ыджыд юра.
Ачыс ичӧтик, а юрыс ыджыд.
Пукалӧ тайӧ ошкыс.
И друг мыйкӧ кутіс лапаяснас ваысь кватлавны.
Видзӧда: чери тшапкӧма — горбушаӧс.
Курччыштіс сійӧ горбушаӧс да... сы вылӧ пуксис.
Мыйла тайӧ, думайта, чери вылас пуксис?
Пукалӧ чери вылын ваын.
Да нӧшта ӧд лапаяснас видлывлӧ: сэні-ӧ, сы улын-ӧ чериыс?
Со кывтӧ сы дінті мӧд чери, ош кутіс и сійӧс.
Курччыштіс да сідзжӧ сы вылӧ пуксьӧ.
А кор кыйис мӧд черисӧ, дерт, сэки кыпӧдчыштліс.
И воддза черисӧ сы улысь ва визулыс нуис.
Менымтӧ вывсяньыд ставыс тыдалӧ, кыдзи тайӧ горбушаыс ва пыдӧсті быгыльтчис.
А ош кыдзи равӧстас!
Воши чериыд.
Ок тэ!
Сылы, коньӧрлы, абу гӧгӧрвоана, мый сы заптӧм чериӧн вӧчсьӧ, кытчӧ сійӧ вошӧ.
Пукалас, пукалас да ас увсьыс и видлас лапанас: сэні-ӧ чериыс, эз-ӧ пышйы?
А кыдзи кватитас выльӧс, ме бара аддза: важыс сы улысь кывтіс, мун да корсь сійӧс.
Збыль ӧд, кутшӧм ӧбиднӧ: вошӧ чери, да и ставыс!
Зэв дыр сійӧ пукаліс чери вылын, мурзіс, весиг ас дінтіыс кывтысь кык чери лэдзис, эз лысьт кватитны; ме аддзылі, кыдзи найӧ сы дінті кывтісны.
Сэсся бара — ррас!
Тшапкис лапанас горбушаӧс.
И бара ставыс важног: воддза чери воши.
Ме куйла берегын, окота меным сералыштны, а серавны оз позь.
Заводитлы серавны!
Сэки тэнӧ ош скӧр йывсьыс паськӧмнад и ставнад сёяс.
Ошлань кывтіс эбӧсысь усьӧм зэв ыджыд мам-чавыча.
Кватитіс сійӧс ош кыкнан лапанас, пуктӧ ас улӧ...
Но, дерт жӧ, сы улын бара нинӧм абу.
Ӧні ош сэтшӧма скӧрмис, мый и чавычасӧ вунӧдіс, равӧстіс мыйвермӧмсьыс, дзик паровоз моз.
Сувтіс бӧр кокъяс вылӧ, ваас лапаяснас швачӧдӧ, гӧгӧр быг лои.
Мыйвермӧмсьыс равзӧ.
Но сэки ме эг нин вермы терпитны.
Кыдзи прысьниті!
Кыдзи серӧкті вак-вакӧн!
Кыліс менӧ ош, аддзис.
Морт моз сулалӧ ваын, кык кок йылас да ме вылӧ видзӧдӧ.
А менам сэтшӧма серам петӧ, мый ме нинӧмысь нин эг кут повны — кутчысьны ог вермы, семдӧмӧн серала, киӧн ӧвтча: мун, мися, дурак, видзӧдны сэсся ог вермы!
Мун!
И менам шуд вылӧ, збыльысь сідзи и лои.
Ош равӧстіс, петіс ваысь, пыркнитчис да муніс вӧрӧ.
А чавычаӧс бара кылӧдіс визулыс.
{Е. Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Миян дворын @ висьт @ Е. Чарушин. Миян дворын @ 1949 @ Лб. 3.}
Миян дворын.
КАНЬ
Тайӧ Маруська кань.
Чуланысь сійӧ кутіс шыр, таысь кӧзяйкаыс сійӧс вердіс йӧлӧн.
Маруська пукалӧ коврик вылын пӧт, довольнӧй.
Сійӧ ньӧжйӧник мургӧ-сьылӧ, а сылӧн каньпиыс ичӧтик — мургыны сылы дыш.
Сійӧ ворсӧ ӧтнас, асьсӧ ачыс бӧжӧдыс куталӧ, быдӧн вылӧ чушнитлӧ, пошкыртчӧ, щӧтьсӧ лэптӧ.
ПОН
Шариклӧн пасьыс сук: гӧна, шоныд, — сы вӧсна Шарик тӧвбыд котралӧ ывлаын.
И керкаыс сылӧн пачтӧм, — прӧстӧ пон чом, да сэні идзастор вольсалӧма, а сылы абу кӧдзыд.
Шарик увтӧ, колхознӧй эмбур видзӧ, лёк йӧзӧс да вӧръясӧс дворас оз лэдз, — таысь сійӧс ставыс радейтӧны да пӧттӧдзыс вердӧны.
МӦС
Веж луд вылын сулалӧ Серук, йирӧ-няклялӧ турун.
Серуклӧн сюръясыс ёсьӧсь да чукляӧсь, бокъясыс паськыдӧсь да вӧраас йӧв.
Серук ӧвтчӧ бӧжнас, гутъясӧс да лӧдзьясӧс вӧтлалӧ.
— А мый тэныд, Серук, чӧскыдджык йирнытӧ — прӧстӧй веж турун али цветъяс?
Гашкӧ, катшасин, гашкӧ, василёк либӧ шыранькытш, али незабудка, али гвоздичкаяс, а гашкӧ, колокольчикъяс, а гашкӧ, мукӧд мича цветъяс?
Сёйышт, сёйышт, Серук, чӧскыдджыка — йӧлыд сукджык лоас.
Лысьтысьысь воас тэнӧ лысьтыны, лысьтас быдса ведра чӧскыд, бур йӧв.
ВӦВ
Тайӧ чань-вӧлыс видз вывті котралӧ, гораа гӧрдлӧ, гыжъяснас муӧ зымӧдӧ.
Сійӧс некод на эз седлӧавлы, телегаӧ эз доддявлы.
Быдмӧ сійӧ колхозын, вын чӧжӧ; сійӧс сыналӧны да весалӧны — выль кӧзяинлы дасьтӧны.
А кӧзяиныс лоас бур — Сӧветскӧй армияса командир.
Ӧд татшӧм вӧвлы не груз кыскавны.
Сылы — враг вылӧ гӧнитны, медводзын нуны ас вылас командирӧс.
КӦЗА
Кӧза мунӧ улича вывті, гортас тэрмасьӧ.
Гортас сійӧс кӧзяйкаыс вердас и юкталас.
А кӧзяйкаыс кӧ сёрмыштас, кӧза ачыс мыйкӧ аслыс пышйӧдас.
Посводзсьыс гӧликсӧ йирас, кухнясьыс нянь тор кватитас, град йӧрысь рӧсадаяс сёяс, садйысь яблоняяслысь кырсьсӧ куляс.
Со ӧд кутшӧм вӧрӧдысь, кывзысьтӧм!
А кӧзалӧн йӧлыс чӧскыд, пӧжалуй, мӧс йӧлысь чӧскыдджык на.
ПОРСЬ
Со ӧд Хавроньяыс кутшӧм мича лоӧма — гӧгӧр мавтчӧма, няйтын луасьӧма, ва гӧптын уялӧма, нырас и вылысас няйтыс ӧшалӧ.
— Мун, Хавроньюшка, юын купайтчышт, няйттӧ пожйышт.
Либӧ свинарникӧ котӧрт, сэні тэнӧ и мыськасны, и весаласны, лоан ӧгурец кодь сӧстӧм.
— Хрю-хрю, — шуӧ.
— Ог, ог, — шуӧ.
— Меным тані лӧсьыдджык!
МЕЖ
Ок, кутшӧм чукля сюръяса да небыд вуруна!
Тайӧ бур меж, абу прӧстӧй.
Тайӧ межыслӧн вуруныс сук, сиясыс вӧсниӧсь; вурунсьыс зэв бур кыны кепысьяс, ковтаяс, чулкияс, носкияс, — став паськӧмсӧ позьӧ кыны и гынсапӧг гындыны.
И ставыс лоӧ шоныд-шоныд.
А татшӧм межъясыс колхозын быдса стада.
КРОЛИК
Тайӧ энь кролик.
Сылӧн кык пи — найӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и мамыс, сӧмын ичӧтӧсь.
Пельясныс кузьӧсь, бӧжъясныс дженьыдӧсь, синъясныс гӧгрӧсӧсь да сідз жӧ, кыдз и мамныс, сёйӧны турун.
Ставныс мамыслань мунӧмаӧсь.
Кроликпи рӧмидзтӧ турун, став нырвомыс сідзикӧн и вӧрӧ, ичӧтик нырыс ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧ, а турун сіыс вомас пырӧ и пырӧ.
Турун сі бырис — кроликпи босьтӧ мӧдӧс да бара рӧмидзтӧ.
Вая жӧ ме налы морковь да капуста кор, да нянь корка тор, мед сёйӧны.
ОСЁЛ
Осёлӧс домалісны йӧн пиӧ.
Осёллы йӧныс — медбур сёянтор.
Ас гӧгӧрсьыс сійӧ став йӧнсӧ сёйис, а медся чӧскыдъяс дорӧдзыс оз судз: гезйыс дженьыд.
Осёл тай кыдз горзыны мӧдіс:
— И-а!
И-а!
И-а!
Гӧлӧсыс мисьтӧм, гора.
Вит километр сайӧдз кылӧ.
Тэрыбджыка лок, кӧзяин, выльлаӧ домав ассьыд осёлтӧ.
Йиртӧминӧ.
ВЕРБЛЮД
Верблюд ветлӧдліс степь вывті.
Гӧрбъяс вылас кыскаліс сьӧкыд тюкъяс.
Зэв ёна мудзис, весиг омӧльтчис; медбӧрын вайӧдісны сійӧс гортас шойччыны.
Со куйлӧ сійӧ картаын, кокъяссӧ ас улас сюркнялӧма.
Турун, идзас няклялӧ.
Тэ сӧмын смотри сійӧс эн нер, эн дӧзмӧд, а то сійӧ скӧрмас да тэныд сьӧлыштас.
УТКА
Прудйын суналӧ утка, купайтчӧ.
Ассьыс гӧнсӧ лӧсьӧдалӧ нырнас, медым быд гӧн рӧвнӧя да мичаа куйліс.
Шыльӧдчыштас, весыштчыштас, ваӧ, кыдзи зеркалӧӧ, видзӧдлӧ — вот кутшӧм мича!
И горзӧ:
— Кря-кря-кря-кря!
ДЗОДЗӦГ
А дзодзӧг купайтчӧма нин.
Муніс кокасьны видз вылӧ.
Тегӧ, тегӧ, паськыд ныр,
Мича цветъяссӧ эн ныр.
Сэсь веж турунсӧ эн нок,
Лучше ме дінӧ тэ лок.
Тэныд крӧшита ме нянь;
Лоан кӧ тэ мекӧд шань,
Менӧ кӧ он кокав,
Идтор тэд тшӧтш сета.
КУРӦГ
Чипанпияныскӧд дворын ветлӧдліс курӧг.
Друг зэрмис.
Курӧг пыр жӧ лажгӧдчис-пуксис муӧ, пошкыртчис да мӧдіс котсьыны: « Кут-кут-кут-кут!»
— тайӧн сійӧ висьталіс: дзебсьӧй тэрыбджыка.
И став чипанпияныс пырисны сылы борд улас, дзебсисны пошкыртчӧм небыд гӧн пиас.
Коді дзикӧдз дзебсис, кодлӧн муртса кокъясыс тыдыштӧны, кодлӧн ичӧтика юрыс тыдыштӧ, а кодлӧн сӧмын синпӧлыс видзӧдӧ.
А кык чипанпи эз кывзысьны мамныслысь да эз дзебсьыны.
Сулалӧны, чиргӧны да шензьӧны: мый пӧ сэтшӧмыс тайӧ налы юр выланыс войталӧ?
ИНДЮК
Дворті ветлӧдлӧ индюк, польдчӧма гадь моз да быдӧн вылӧ скӧралӧ.
Бордъяснас муӧдыс гижтӧ да паськыда шевгӧдӧма бӧжсӧ.
А сы дорті вӧлі мунӧны челядь да и мӧдісны нерсьыны-дӧзмӧдчыны:
Эй, индя! индя!
Крука ныр тэ.
Петкӧдчыв, ветлӧдлышт дворті!
Сійӧ ещӧ ёна польдчис да броткис:
— А-бу-бу-бу-бу-бу!
Со кутшӧм болтун-бормотун!
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Кутшӧм зверь? @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 3-4.}
Кутшӧм зверь?
Усис первойя лым. И гӧгӧр ставыс лоис еджыд.
Пуяс еджыдӧсь, муыс еджыд, и керка вевтъяс, и кильчӧ пос. Ставыс вевттьысьӧма лымйӧн.
Ичӧтик Катялы окота лоис гуляйтыштны лым вывті.
Со сійӧ петіс кильчӧ вылӧ, кӧсйӧ поскӧдыс лэччыны садйӧ и друг аддзӧ: кильчӧ вылас, лымъяс, кутшӧмкӧ гуранторъяс — коктуйяс!
Лым вывтіыс ветлӧдлӧма кутшӧмкӧ зверь, да сылӧн лапа туйясыс кольӧмаӧсь лым вылас.
И кильчӧ пос вылас коктуйяс, и кильчӧ вылас коктуйяс, и садйын коктуйяс.
«Вот интереснӧ! — думыштіс ичӧтик Катя.
— Кутшӧм нӧ зверь таті ветлӧдлӧма?
Тайӧс колӧ тӧдмавны».
Ичӧтик Катя босьтіс котлетка, пуктіс кильчӧ вылӧ дай муніс.
Вот колис лун, и вой колис.
Пуксис асывводз.
Асывнас садьмис ичӧтик Катя, пасьтасис, мыссис и ӧдйӧджык петіс кильчӧ вылӧ видзӧдлыны, сёйис-ӧ зверыс сылысь котлеткасӧ.
Видзӧдӧ — котлеткаыс дзонь!
Кытчӧ сійӧс пуктыліс, сэні и куйлӧ.
А коктуйясыс выльӧсь.
Сідзкӧ, лым вывтіыс зверыс бара ветлӧдлӧма.
Ичӧтик Катя босьтіс котлеткасӧ, а кильчӧ вылас пуктіс лытор. Шыд пиысь.
Мӧд асывнас Катя бара котӧртӧ кильчӧ вылӧ.
Лыторсӧ зверыс сідзжӧ абу вӧрзьӧдлӧма.
Кутшӧм нӧ зверь татшӧмыс?
И лы оз сёй.
Сэки лытор пыдди ичӧтик Катя пуктіс сэтчӧ дзоляник гӧрд морковь.
А асывнас видзӧдӧ — морковыс абу!
Зверыс волӧма войнас да морковсӧ ставнас и сёйӧма.
Сэки Катялӧн папаыс вӧчис лэч.
Кильчӧ вылас пуктіс пыдӧснас вылӧ ящик, пыкис сійӧс сартасторйӧн, а сартасас кӧвторйӧн кӧрталіс морковь.
Морковсӧ кӧ тракнитан — ящикыс усьӧ да зверсӧ тупкас.
Мӧд луннас ставныс петісны кильчӧ вылӧ — видзӧдлыны, эз-ӧ зверыс лэчкӧ шед. И папаыс петіс, и мамаыс, весиг петіс бабушкаыс, а Катя — ставсьыс медводзын.
Налькйын эм зверь! Клопнитіс кодлыкӧ ящик, уси подставка вылысь!
Видзӧдӧны — ящиксӧ кодкӧ уськӧдӧма, сартас вылас оз нин сулав.
Катя видзӧдліс ичӧтик щельӧд — ящикас пукалӧ еджыд кролик. Синъясыс би кодь гӧрдӧсь, пельясыс кузьӧсь. Пушистӧй-пушистӧй... Йӧршитчӧма пельӧсас да гӧрд синнас видзӧдӧ.
Сійӧс босьтісны, пыртісны гортаныс.
Кухняӧ.
А сэсся вӧчисны ыджыд поз.
И сэні сійӧ кутіс овны да сёйны морковь, турун, зӧр да сукар.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Сьӧлапи @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 5-7.}
Сьӧлапи.
Вӧрысь ме важӧн нин приметиті рыжикъяса ӧти эрдтор.
Рыжикъясыс сэні быдмӧны турун пӧвстас, дзик виж кизьяс кодьӧс.
Сэтшӧм посньыдикӧсь, мый тӧрӧны бутылка вомӧ.
Найӧс зэв бур солавны.
Босьтім ми морт кӧрзинкаӧн: ме — ыджыдӧс, а Никита — ичӧтикӧс — да и мӧдӧдчим вӧрӧ.
Миянкӧд котӧртіс и Томка.
Эгӧ на ми воӧй рыжикъяса эрдторйӧдзыс, кыдзи Томка кутіс мыйкӧ бергавны, гартчыны ӧти местаын, исасьны.
И друг дзик ныр уланым жбырмуні кутшӧмкӧ лэбач.
Видзӧдлім ми куст сайӧ, а сэні ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ мича ичӧтик курӧг, ветлӧдлӧ да видзӧдӧ миян вылӧ.
Рудіник сэтшӧм, гӧна кокъяса, а юр вылас сьӧдіник шапка кодь — сійӧ то колпачок моз лэптыссьылас, то лэдзсьылас.
— Тайӧ нӧ коді? — юалӧ Никита.
— Т-с-с, надзӧнджык, — шуа ме сылы, — эн повзьӧд, тайӧ сьӧла.
Друг ичӧтик курӧгыс, шыр моз, котӧртіс му вывтіыс, сэсся сувтіс столб моз, нюжӧдіс сьылісӧ да гораа мӧдіс швачӧдны бордъяснас.
Швачӧдіс, швачӧдіс, ставнас пошкыртчис, быттьӧ висьӧ, и чеччалӧмӧн муніс кытчӧкӧ бокӧ.
abu
— Мыйла нӧ сійӧ сідзи? — юалӧ Никита.
— Тайӧ сійӧ мудеритӧ, — висьтала, — аслас пиян дорсьыс миянлысь Томкаӧс бокӧ нуӧдӧ.
Сэк Томка, мыйӧн аддзис сьӧласӧ, дзик пыр жӧ и уськӧдчис сы вылӧ.
Сьӧлаыс котӧртӧ-чотіктӧ, кыпӧдчыштлывлӧ бордъяс вылас, ӧдва котӧртӧ, быттьӧ сійӧ дзикӧдз висьмӧма.
Притворяйтчӧ.
А Томка и рад: никсӧ, увтӧ, вот-вот суӧдас сьӧласӧ, вот-вот сійӧс кватитас бӧжӧдыс!
Йӧй Томка!
Сьӧла сійӧс нуӧдіс ылӧ-ылӧ да сэсся, тыдалӧ, кыпӧдчис да пуксис кутшӧмкӧ пу вылӧ.
Кылам: Томка кӧнкӧ ӧти местаын увтӧ.
Сэк ме шуа:
— Вай жӧ, Никитушка, ми тэкӧд корсям сьӧлапиянсӧ.
Сьӧлаыс татысь Томкаӧс эз прӧста нуӧд — сідзкӧ, сьӧлапияныс кытчӧкӧ татчӧ дзебсисны.
Кыпӧдім ми сісь коз ув и аддзам: кутшӧмкӧ понтшак вӧсни кок йылас сулалӧ.
А понтшак улас пукалӧ сьӧлапи.
Дзебсьӧма да весиг синъяссӧ куньӧма.
Ме цап сійӧс киӧн — и куті.
Вот!
Сюрин, мусаӧй!
Со кутшӧм сійӧ!
Дзик быттьӧкӧ чипанпи.
Сӧмын неуна ичӧтджык, да ставнас сера да чутъясӧсь.
Тайӧ сы могысь, медым кокньыдджык вӧлі дзебсьынысӧ.
Ещӧ пухӧн на вевттьысьӧма, а бордъясас перӧяс — сідзкӧ, лэбалӧ-жборӧдчӧ нин.
Сьӧлапиӧс кутыштны ме сетлі и Никиталы.
— Мый нӧ сыкӧд ми кутам вӧчны?
— юала.
— Лэччӧдам гортӧ али мамыслы татчӧ колям?
Пӧжалуй, мамтӧгыс сійӧ миян ордын кулас.
— Колям мамыслы, — шуӧ Никита.
Тадз ми и вӧчим.
Ме личӧді киӧс.
А сьӧлапи пукалӧ менам кипыдӧс вылын да оз и вӧрзьӧдчы, полӧ сэтшӧма.
Сэки ме сійӧс неуна качӧді вывлань, и сійӧ лэбзис.
Лэбзис воськов вит, пуксис муас и син вылысь вошис — то ли гуранторйӧ дзебсис, то ли кутшӧмкӧ лист улӧ пырис, либӧ прӧстӧ му бердас топӧдчис.
Сӧмын дзик пыр жӧ воштысис.
Но и сюся жӧ дзебсясьӧны сьӧлапияныс!
Никитакӧд ми кӧрзинаяснымӧс тыртім рыжикъясӧн да воим гортӧ.
А Томка колис вӧрӧ.
Сійӧ сёрӧн нин локтіс гортӧ — сьӧлаыс дыр на ещӧ сійӧс ылӧдлӧма, пу дорысь пу дорӧ новлӧдлӧма.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Страшнӧй рассказ @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 8-9.}
Страшнӧй рассказ.
Кык детинка — Шура да Петя — колисны ӧтнаныс.
Найӧ олісны дачаын — дзик вӧр бердын, ичӧтик керкаын.
Сійӧ рытнас налӧн папаыс и мамаыс мунісны сусед ордас гӧститны.
Кор пемдіс, Шура да Петя асьныс мыссисны, асьныс пӧрччысисны да водісны узьны асланыс ичӧтик вольпасьяс вылӧ.
Куйлӧны и чӧв олӧны.
Ни папаыс, ни мамаыс абуӧсь.
Комнатаас пемыд.
И пемыдас кодкӧ кышакылӧ-ветлӧдлӧ стенӧд: гашкӧ, тӧрӧкан, а гашкӧ, кодкӧ мӧд!..
Аслас крӧвать вывсянь Шура и шуӧ:
— Ме ньӧти ог пов.
— Ме тожӧ ньӧти ог пов, — мӧд крӧвать вывсяньыс вочавидзис Петя.
— Вӧръясысь ми огӧ полӧй, — висьталӧ Шура.
— Людоедъясысь тожӧ огӧ полӧй, — вочавидзӧ Петя.
— И тигръясысь огӧ полӧй, — висьталӧ Шура.
— Найӧ татчӧ оз и локны, — вочавидзӧ Петя.
И Шура сӧмын на кӧсйис шуны, мый сійӧ и крокодилъясысь оз пов, кыдз друг найӧ кылісны... ӧдзӧс саяс, посводзын, кодкӧ надзӧник ветлӧдлӧ джоджӧдыс: топ... топ... шлёп... шлёп... топ... топ...
Кыдз тай Петя шыбитчас Шура крӧвать вылӧ!
Найӧ юр вывтіныс шебрасисны одеялӧӧн, топӧдчисны ёрта-ёрт дінас.
Куйлӧны лӧня-лӧня, медым некод эз кыв.
— Эн лолав, — шуӧ Петялы Шура.
— Ме ог лолав.
«Топ... топ... шлёп... шлёп... топ... топ... шлёп... шлёп...»
А одеялӧ пырыс век жӧ кылӧ, кыдз кодкӧ ӧдзӧс саяс ветлӧдлӧ да ещӧ и кашкӧ.
Но сэки воисны папаыс мамаыскӧд — кадысь водзджык.
Найӧ восьтісны кильчӧ, пырисны керкаӧ, ӧзтісны би.
Петя да Шура налы ставсӧ и висьталісны.
Мамаыс папаыскӧд ӧзтісны ещӧ ӧти лампа да кутісны корсьны быд комнатаысь, быд пельӧсысь.
Абу некод.
Петісны посводзас.
Друг посводзас стен бердтіыс кодкӧ кыдз тай друг котӧртіс пельӧсас!..
Котӧртіс да пельӧсас тупыльтчис шарикӧ.
Видзӧдӧны — да тайӧ ёжик!
Сійӧ, тыдалӧ, локтӧма татчӧ вӧрысь.
Кӧсйисны сійӧс босьтны киӧ, а сійӧ нетшкысьӧ да бытшйӧдлӧ емъяснас.
Сэки сійӧс гаровтісны шапкаӧ да нуисны чуланӧ.
Блюдйын сетісны йӧв да яй тор.
А сэсся ставныс водісны да унмовсисны.
Тайӧ ёжикыс тадзикӧн гожӧмбыд и оліс челядькӧд дачаас.
Сійӧ и та бӧрын быд вой кашкис да шлопӧдчис кокъяснас, но некод нин эз пов.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Военнӧй пон @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 10-13.}
Военнӧй пон.
Пограничнӧй заставаысь воис отпускӧ менам друг.
Тайӧ другыскӧд ми важӧн-важӧн нин, кор ичӧтикӧсь на вӧлім, ворслім индеецъясӧн да разбойникъясӧн.
Кыдз сӧмын кывлі, мый сійӧ воӧма, меным лоис нимкодь да дзик пыр жӧ котӧрті сы дінӧ.
Вот ӧні, думайта, меным сійӧ висьтавлас чудесатӧ.
Аслас служба йылысь, граница дорын случайяс йылысь, шпионъяс да военнӧй понъяс йылысь.
Делӧыс вӧлі асылын, ёртӧй менам узис на.
Ме сійӧс садьмӧді, окасим ми, ёрта-ёртнымӧс топӧдлім, шамралім, песім.
— Но, — шуа, — вай висьтавлы медся интереснӧйторъяссӧ.
Мый аддзылін?
Мый лоліс?
— Эм, эм мый висьтавны, — вочавидзӧ сійӧ.
— Сӧмын вай ми войдӧр чай юыштам.
Пызан вывсьыс ме кватиті чайник да котӧрті мыссян доз дорӧ коридорӧ.
А мыссян дозйыс, тыдалӧ, жугалӧм вӧлӧма: ваыс омӧля локтӧ, ӧдва войталӧ.
Чайникыс зэв дыр эз тыр.
А ме скӧрала, меным эськӧ мед ӧдйӧджык, меным интереснӧ другӧс кывзыштны.
Вайи ме чайниксӧ, медбӧрын, комнатаӧ, а менам другыд кыдз тай друг серӧктас:
— Но и красавец!
Кӧні тэ тадзсӧ кужин?
Видзӧдлі ме зеркалӧӧ.
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Ныр ставнас сьӧд, банбокӧй сьӧд, и киясӧй тожӧ, кыдз негрлӧн.
Чайникыс вӧлӧма саӧсь.
Менам и сьӧдассьӧма сійӧ санас.
— Босьт майтӧг да кичышкӧд да мун мыссьы, — шуӧ другӧй, — а ме ещӧ куйлышта да куритча.
Вот ме майтӧгалі ассьым чужӧмӧс, майтӧгалі киясӧс.
И друг — стоп!
Ваыс петнысӧ дугдіс.
И майтӧг быгсӧ нинӧмӧн весиг пожъявны.
Мый тан кутан вӧчны!
Ветла жӧ ме кухняас.
Синъясӧс топыда куни, медым майтӧгыс сэтчӧ эз веськав, и муна кималасӧн.
Веськаліс ӧдзӧс, сюрис крандорса раковина.
И друг кодкӧ кыдзи тай эрыштчас.
Ме восьтышті синпӧлӧс и сэтшӧма повзи.
Ме водзын сулалӧ зэв ыджыд пон, пельясыс чурвидзӧны, нырвомсӧ векыштӧма, и пиньясыс эрвидзӧны.
Лэпті ме киӧс — понйыс сувтӧдіс гӧнсӧ.
Вӧрзьӧді кокӧс — пон матӧджык.
Вылыс вомдорыс сылӧн кыптӧма, и пиньясыс катшкӧны эргигас.
Ме быттьӧ кынми места вылӧ.
Сулала и ог вӧрзьы.
Кокъясӧй паськӧдӧма, киясӧй нюжӧдӧма, ачым ставнам майтӧг быгйын, и синмӧс сёйӧ.
Вот веськалі переплётӧ!
Мый, думайта, тані вӧчны?
— Мый тэныд, — шуа, — подлӧй пон, месянь колӧ?
Ме ӧд абу вӧр, абу бандит.
Меным мыссьыны колӧ, менсьым синмӧс сёйӧ.
Ме висьтала, а понйыс быттьӧ неуна спокойнӧйджык лоӧ.
Ланьтіс.
Пробуйтла, — думайта, — гашкӧ, и мысся.
Кутчыси кранӧ.
Бергӧді.
Ва брызьнитіс, а пон — ме дорӧ.
Водз лапаяснас сувтіс раковина вылас, пиньяссӧ жергӧдіс да эргӧ.
Видлы сэні, мыссьы.
Татысь сӧмын мед эськӧ кыдзкӧ дзоньвидзаӧн мунны.
Уськӧдчи ме ӧдзӧслань, а понйыс нин ме вылӧ пиньяссӧ эргӧдӧма порог вылас.
Куті ме лӧвтны тайӧ ӧбидасьыс.
Майтӧгыс дзикӧдз нин мӧдіс синмӧс сёйны.
Ваыс орччӧн, а мыссьыны оз позь.
И петны некыдзи.
Но и положение!
Друг кыла — ёртӧй горзӧ:
— Эй, кытчӧ тэ вошин, мый тэкӧд?
А ме и шыасьны пола.
— Да шыась! — горзӧ.
— Кулін али мый?
Восьтіс сійӧ ӧдзӧссӧ, аддзис менӧ, аддзис понсӧ да к-ы-ыдз тай серӧктас.
Кутчысис кынӧмас и семдӧмӧн сералӧ, и кутчысьнысӧ оз вермы.
Сылы, дураклы, вот теш, и весиг оз морт ногӧн серав.
— Менсьым став синъясӧс сёйис, — шуа ме скӧрпырысь.
Серамсьыс сійӧ пыльснитіс ещӧ раз-мӧдысь да горӧдіс:
— Фу!
Фу!
Тайӧ ас морт!
Фу!
Пон дзик пыр жӧ чеччис, локтіс ме дорӧ, гӧгӧрбок исаліс да петіс коридорӧ.
И сэки ме нин горӧді:
— Тайӧ, сідзкӧ, тэнад понйыс?
А тэ, унзіля дозмӧр, тӧдін, мый сійӧ кухняын и ни ӧти кыв меным эн висьтав.
Мый нӧ ме бандит али мый, медым менӧ кухняын кыйны?
Тэ дрыхнитан сэтӧні, а тэнсьыд ёрттӧ военнӧй понйыд тэнад муртса эз сёй.
Ок кыдз ме скӧрми.
Муртса мыськалышті синъясӧс и тӧвзи гортӧ.
Сӧмын лун-мӧд мысти ми сыкӧд бурасим.
И сэки меным сійӧ висьталіс уна-уна интереснӧй история, кодъяс овлӧны граница вылын.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Сверчок @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 14-16.}
Сверчок.
Пу керкаын, стенын, оліс сверчок.
Сійӧ дзебсьӧма вӧлі щеляс.
Мыйӧн сӧмын пуксяс вой, тайӧ сверчокыс и кутас тирликайтны:
— Тирли.
Тирли.
Тюрли, тюрли.
Лири, лири, тирлити.
Сійӧ сьылӧ, сьылӧ, тирликайтӧ, тирликайтӧ, и чипсӧ — но веськыда некытчӧ воштысьны, и сӧмын!
Мед кӧть эськӧ сьыліс луннас, позис эськӧ привыкнитны, а войнас колӧ йӧзыслы узьны.
Лунтырсӧ уджалігӧн найӧ мудзисны, — налы не сьылӧмӧдз.
Комнатаса олысьяс щельсӧ мавтісны карасинӧн, майкисны сьӧд переч да сылысь порошоксӧ дзодзӧг бордтор пыр пӧлялісны щеляс.
«Но, — думайтӧны, — квартирантӧс вӧтлім».
Абу сідз вӧлӧма!
Сверчок оз мун.
Сьылӧ и сьылӧ сэні аслыс — пель шызьӧдмӧн тирликайтӧ!
Вот наказанье!
Тӧлысьджын чӧж некутшӧм войӧ сверчок эз сетлы узьны, а дас витӧд лунас тайӧ керкаса олысьяс дінӧ воис гӧститны тӧдса морт.
Сійӧс шуисны Фёдор Фёдоровичӧн.
Тайӧ вӧлі удивительнӧй морт.
Сійӧ кужис нерны свет вывсьыс став зверсӧ и пӧткасӧ.
Сійӧ весиг кужис дзизгыны ном моз.
Вот кӧзяеваыс юисны гӧстьыскӧд чай да петісны ыркӧдчыны кильчӧ выланыс.
На дорті матіті лэбис рака.
Фёдор Фёдорович тай кыдз каркнитас рака моз: «Каррр!»
Рака лэччис увлань да кутіс кытшлавны-лэбавны кильчӧ весьттіыс, кытшлалӧ и тожӧ кравзӧ: «Кар-р-р!
Кар-р-р!
Кар-р-р!»
А со дворас петӧма да ветлӧдлӧ курӧг аслас пияныскӧд.
Фёдор Фёдорович заводитіс надзӧник тивгыны ылалӧм курӧгпи моз: «Пиу!
Пиу!»
Курӧг пыр жӧ сэк мӧдіс кутсыны да котӧртіс корсьны ассьыс писӧ.
А сэсся Фёдор Фёдорович пуксис матӧджык кӧзяин дінас да кутіс дзизгыны сы пель дорын гут моз да сэтшӧм пелька, мый кӧзяиныс кутіс кияснас весиг ӧвтчыны.
— Вот, — шуӧ, — кутшӧм тварь, спокой оз сет.
Дыр тадз пукалісны ставныс, пемдытӧдз, да сералісны.
А сэсся кӧзяиныс ышловзис да гӧстьыслы шуис:
— Зэв бур, мый тэ воин миянӧ, ми тэныд радӧсь, да сӧмын ог тӧдӧй, кытчӧ тэнӧ узьнытӧ водтӧдны.
Миян комнатаын овмӧдчӧма сверчок.
Войяснас сійӧ сэтшӧм концертъяс сеталӧ, мый привыкниттӧм мортлы нинӧмысь не унмовсьны.
— Нинӧм, — шуис Фёдор Фёдорович, — ме тіян сверчоклы тожӧ сьыланкыв сьыла.
Тадзикӧн и лоис.
Войнас пач дорын аслас щеляс сверчок мӧдіс тирликайтны:
— Тирли.
Тирли.
Тирли.
— Тирли, тирли, тирли! — сверчок моз жӧ кутіс сьывны Фёдор Фёдорович, сӧмын гораджыка да тӧдчымӧн ёнджыка.
— Тюрли, тюрли, — щеляс чипсыны мӧдіс настоящӧй сверчок.
— Тюрли, тюрли, тирли, тирли, тюрли, тю-тю-тю, тир-тир-тир, фи-ри-пири-тири, тирли-фьють!
— став вынсьыс, гораа-гораа став комната пасьтаыс чиргис Фёдор Фёдорович.
И ланьтіс.
И комнатаын пыр жӧ лоис чӧв-лӧнь.
Сэсся сверчок щеляс надзӧник тирликнитіс: «тирлик!»
А Фёдор Фёдорович бара став комната пасьтаыс мӧдіс чипсыны, сверчок моз шутьлявны.
Дыр сійӧ чипсіс, весиг кӧзяеваыс нин дӧзмисны кывзыны.
— Дугды, — шуӧны, — Федя, тырмас нин.
— Энлӧй, энлӧй, — шуӧ сійӧ. — Терпитыштлӧй ещӧ неуна.
Но медбӧрас и сійӧ ланьтіс.
Тайӧ войнас сверчок весиг эз пикнитлы.
Эз сьыв сійӧ и мӧд вояс и ӧнӧдз оз сьыв.
Тыдалӧ, муніс тайӧ комнатасьыс, — повзьӧдіс сійӧс Фёдор Фёдорович.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Ваня-охотник @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 17-19.}
Ваня-охотник.
Быд рыт, кыдз сӧмын кутас рӧмдыны, веж ӧзима му вылӧ вӧрысь петавлӧ кӧч.
И петавлӧ сійӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ местаӧ.
Туй бердӧ, бадь куст дорӧ.
Ваня, колхознӧй пастухлӧн отсасьысь, гортас вайӧ вӧлі мӧсъясӧс, видзӧдӧ, — кӧч пукалӧ нин ӧзим вылын, гӧгӧр видзӧдӧ, лапйӧдлӧ пельяснас...
И рӧмидзтӧ.
А Ваня вӧлі охотник.
Сӧмын сійӧ некор на ни ӧти ловъятор эз вилы.
Всё-таки тайӧ делӧыс сьӧкыд.
Ваня решитіс кыйӧдны кӧчӧс.
Босьтіс сійӧ ружье, зарядитіс сійӧс да пырис сійӧн бадьяс пӧвстас, кытчӧ сёйнысӧ петавлывліс кӧчыс.
Пырис луннас на — водзджык.
Пукалӧ Ваня бадьяс пӧвстас да виччысьӧ кӧчӧс.
Со Ваня пукалӧ час, местасьыс оз вӧрзьӧдчы, а вӧрысь некод оз лок.
Со мӧд час нин колис — кӧч пыр на абу.
Друг зэрмис, сэтшӧм ёна, гырыся, и пыр жӧ гӧгӧр ставыс лоис ва.
Туй вылын артмисны ва гӧпъяс.
Став туруныс кӧтасис.
Бадьсянь быд лист вылысь войталӧ, сідзи и тюрӧбӧн визувтӧ.
Ваня кӧтасис — кос сунис эз коль, а пукалӧ, оз вӧрзьӧдчы, сӧмын кӧдзыдысла тіралӧ:
«Всё равно, — думайтӧ, — ме лыя тайӧ кӧчсӧ!
Обязательнӧ лыя!
Войӧдз пукала, а виччыся сійӧс.
Ог лэдз!»
Лоис рыт.
Со и вой нин матын.
Пемдӧ.
Ваня оз вӧрзьӧдчы, пукалӧ, виччысьӧ.
И друг сійӧ кылӧ: Шлёп-плюх... Шлёп-плюх... Шлёп-плюх...
Тайӧ кодкӧ туй вывтіыс ва гӧпъясӧд кокъяснас шлёпайтӧ.
Кӧч воис!
Тані Ванялы весиг жар лоис.
Сьӧлӧмыс сэтшӧма кутіс тіпкыны, киясыс тіралісны.
Сійӧ видзӧдліс бадьяс пӧвсттіыс, кӧтасьӧм ув косттіыс, а кӧч оз тыдав.
И нинӧм оз тыдав, сы вӧсна мый дзикӧдз нин пемдіс.
А кӧчыс пыр матӧджык и матӧджык шлёпайтӧ: Шлёп-плюх... Шлёп-плюх... Шлёп-плюх...
Со нин сійӧ дзик тані, орччӧн.
Со нин киӧн позьӧ судзӧдны — сӧмын нюжӧд!
И друг!
Ванялы пидзӧс вылас — шлёп-плюх!.. чеччыштіс зэ-эв ыджыд лягуша.
Тайӧ сійӧ и шлёпайтӧма ва гӧпъястіыс кӧчыс пыдди.
А кӧчыс сідзикӧн эз и во.
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Йӧй обезьянаяс @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 20-21.}
Йӧй обезьянаяс.
Кык мам-обезьяна вердісны ассьыныс пиянсӧ.
Ӧти мартышкаыс вӧлі пӧрысь, опытнӧй мам, киясас сійӧ крепыда кутіс ассьыс ичӧтсӧ, а мӧдыс, том мартышка, пыр вуграліс.
Со сійӧ пукалӧ-пукалӧ, киясыс личалӧны, лэдзчысьӧны — вот-вот сылӧн пиыс кияссьыс исковтас да вылісяньыс грымгысяс джоджас.
Казяліс тайӧс пӧрысь мартышкаыс да томджыксӧ дернитіс пельӧдыс.
Садьмы пӧ.
Мый тэ?
Том мартышка садьмис, ассьыс писӧ кутіс крепыдджыка да пуксис лӧсьыдджыка.
Кык мам-обезьяна бара пукалӧны орччӧн да вердӧны ассьыныс пиянсӧ.
Недыр мысти томджыкыс кутіс вугравны.
Вот-вот уськӧдас писӧ.
Сэки пӧрысь обезьянаыс кулакнас кокньыдика тувкис сылы бокас.
Томджыкыс дрӧгнитіс, веськӧдчис да писӧ шымыртіс аслас ичӧтик сьӧд киясӧн.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, — шуӧны клетка дорын сулалысь йӧз, — кутшӧм тӧлкаӧсь тайӧ обезьянаясыс.
Кыдз найӧ ӧта-мӧднысӧ велӧдӧны.
Дзик быттьӧ настӧящӧй мортъяс.
Но том обезьянаыс сэки бара унмовсис — абу пӧттӧдзыс узьӧма ли, мый ли?
И пӧрысь обезьянаыс став вынсьыс дернитіс сійӧс бӧжӧдыс.
И кыпаліс сэні тыш!
Да кутшӧм тыш!
Дзик обезьянаяслӧн кодь!
Вылыс полка вылас кыкнан мамыс кучкалӧны ӧта-мӧднысӧ кулакнаныс, нетшкӧны бӧжъясӧдыс, някралӧны юрсиӧдыс, — асланыс пиян йылысь дзикӧдз вунӧдісны.
Налӧн челядьыс важӧн нин усисны джоджӧ — бӧрдӧны.
А мамъясыс сэні вӧчасьӧны, пиньнысӧ кеслӧны, ӧта-мӧд вылас усьласьӧны петукъяс моз.
Вот тэныд и тӧлкаӧсь!
{Е. Чарушин (комиӧдіс Ф. Щербаков) @ Кык шыр @ висьт @ Е. Чарушин. Кутшӧм зверь? @ 1950 @ Лб. 22-24.}
КЫК ШЫР.
Удайтчис мем овны ӧти бокӧвӧй карын.
Ни тӧдсаяс, ни другъяс менам сэн эз вӧвны.
И меным вӧлі вывті гажтӧм.
Рытын ме локта гортӧ, комнатаӧ, а комнатаыс тыртӧм, ыджыд-ыджыд.
Ӧзта дзузган, футлярысь перъя скрипка, настроита сійӧс и дыр-дыр ворса ӧтнам аслым.
Ворса ме омӧля, но раз некод оз кыв, мем дзик веськодь.
Ме ворса, и гажтӧм лолӧ меным и гажа, — и абу сэтшӧм шуштӧм.
Вот ӧтчыд ме, кыдзи пыр, вои гортӧ, пукси крӧвать вылӧ да надзӧник куті ворсны кутшӧмкӧ сьыланкыв.
И друг ме аддзи: пельӧссьыс, стенын розьысь, видзчысьӧмпырысь, ньӧжйӧник петіс ичӧтик шыр.
Сэсся котӧртіс сійӧ дзик комната шӧрӧдзыс, пуксис, водз лапаяснас мыськис ассьыс нырвомсӧ, сэсся лапаяссӧ пуктіс кынӧм вылас да кутіс кывзыны менсьым ворсӧмӧс.
Тайӧ рытнас ворсі ме дыр.
Шырлы ме ворсі став сьыланкывсӧ, став танецъяссӧ и маршъяссӧ, кутшӧмӧс сӧмын тӧді.
Ичӧтик шыр кывзіс менӧ внимательнӧя.
Пукаліс джодж шӧрас, ичӧтик синъяснас ме вылӧ видзӧдіс и эз вӧрзьӧдчыв.
Бӧръя помас ме нин эг тӧд, мый сылы ворсны, а смычокӧс прӧста новлӧдлі струнаяс вывтіыс.
Шырлы и тайӧ кажитчис.
Но сӧмын на ме дугді ворсӧмысь, а сійӧ пышйис.
Кык тӧлысь ме олі тайӧ карас.
И кыкнан тӧлысь чӧжыс быд лун шырыс петавліс комната джодж шӧрӧ, лапкаяснас мыськаліс нырвомсӧ да вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс — кывзіс менсьым музыкаӧс, сӧмын ӧткымынысь заводитлывліс гыжъявны ичӧтик кынӧмсӧ.
Сэсся ме тайӧ карсьыс муні гортӧ.
Колисны уна вояс.
И вот кыдзкӧ ӧтчыд дачаын, рытнас, кор ставыс унмовсисны, ме пукалі письменнӧй пызан сайын да гижи ичӧтик охотниклӧн дивӧ кодь приключениеяс йылысь рассказ, сы йылысь, кыдзи ме лои ичӧтӧн-ичӧтӧн, тушаӧн озысьысь вӧчӧм чача салдат кодь, да мӧдӧдчи путешествуйтны вӧръясті.
Важӧн нин ставыс унмовсисны, вӧлі дзик лӧнь, сӧмын менам стальнӧй перӧӧй дзуртіс бумага кузя, быттьӧ надзӧник чипсіс:
— Фить, фить, фить, фить!
Вот перӧысь чернилаыс бырис, ме нюжӧді киӧс тшукӧдны перӧӧс чернилаӧ, но пыр жӧ нетшышті бӧр да бумага вывтіыс куті новлӧдлыны перӧсӧ коснас.
Тӧданныд-ӧ, мый ме аддзи?
Ме аддзи шырӧс, дзик жӧ сэтшӧмӧс, кутшӧм кывзыліс менсьым скрипка вылын ворсӧмӧс уна во сайын нин.
Рудіник шыр пукаліс чернильница вылын, ӧтарӧ-мӧдарӧ дзирньӧдліс нырсӧ, усъясыс вӧрисны.
Шырыс видзӧдіс ме вылӧ лӧсталана гӧгрӧс сьӧд ичӧтик синъяснас да сідзжӧ гыжъяліс ассьыс кынӧмсӧ ичӧтик лапанас.
Тайӧ рытас ме сідзикӧн нинӧм эг и гиж.
Ӧд кос перӧнад он гиж!
А перӧсӧ тшукӧдны полі: пышъяс шырыс.
Но сэсся ме пызан вылӧ пукті ещӧ ӧти чернильница, да сэтшӧм ногӧн шыркӧд ӧтвыв ми помалім гижны менсьым висьтӧс.
Ме гижи, а шыр видзӧдіс.
{Евгений Чарушин (комиӧдіс В. А. Айбабин) @ Никитка да сылӧн другъяс @ висьт @ Евгений Чарушин. Никитка да сылӧн другъяс @ 1950 @ Лб. 3-48.}
Кыдзи Никита меным отсасис
Пукала вӧлі ме кыдзкӧ аслам пызан сайын да думайта.
Друг ме дінӧ локтӧ велосипед вылын Никита.
Воис, видзӧдліс ме вылӧ да юалӧ:
— Тэ думайтан, папа?
Да?
А мый йылысь тэ думайтан?
Навернӧ, мыйкӧ интереснӧйтор йылысь?
— Интереснӧйтор йылысь, — шуа.
— Тэа-меа йылысь кӧсъя гижны книжка — челядьлы.
Сы йылысь, кыдзи ми олам-вылам, кыдзи миян кань вердіс кӧчпиянӧс, кыдзи Томка велӧдчис вартчыны.
Гижа, а сэсся ставнытӧ рисуйта: и тэнӧ, Никита, и Томкаӧс, и понпиянӧс — ставнытӧ, ставнытӧ.
Сӧмын тэ меным эн мешайт — ме ӧні гижны кута.
А Никита радлыны мӧдіс да горзӧ:
— Ме кӧсъя жӧ гижны!
Ме тэныд отсасьны кута!
— Да тэ жӧ ичӧт на, — шуа, — он куж!
— Кужа, — шуӧ, — вай бумага.
Вот кавшасис Никита улӧс вылӧ, босьтіс перӧ, босьтіс бумага да пондіс гижны.
— Но ладнӧ, — шуа.
— Гиж инӧ вай войдӧр миян первой рассказлысь нимсӧ.
Гиж тадзи: «Кыдзи Никита велӧдіс лэбавны пышкайӧс».
Никита мыччис кывсӧ да кутіс дзуртны перӧӧн.
— Но, код йылысь ещӧ гижны?
— юалӧ.
— Гиж со мый: «Кыдзи зверьясӧс катайтіс вӧв».
Сійӧ и тайӧс гижис.
— А ӧні гиж: «Кыдзи Никитка курччис Томкаӧс».
— Но, та йылысь ме ог гиж, — шуӧ Никита, — ме ӧд сійӧс тӧдлытӧг курччи — прӧстӧ сылы кӧсйи петкӧдлыны, кыдзи левъяс курччасьӧны.
Та йылысь оз ков гижны!
— Ладнӧ, оз кӧ ков — мед оз ков, гиж мӧдтор.
Гижис Никита, гижис, дзуртіс перӧӧн, дзуртіс — ставсӧ гижис.
Лэччис улӧс вывсьыс да шуӧ:
— Со ме тэныд и отсалі.
На, босьт бумагасӧ — лыддьы!
Пуксис сійӧ аслас велосипед вылӧ да муніс отсасьны мамыслы — мамыс сылы гачас вӧлі кизь вурӧ.
А ме куті лыддьыны, мый Никита меным гижис.
Лыдди, лыдди — нинӧм ог вермы гӧгӧрвоны.
Ноко лыддьы вай ачыд — гашкӧ, мыйкӧ и гӧгӧрвоан?
Перепёлка
Клеткаын миян оліс ручнӧй перепёлка.
Ичӧтик сэтшӧм дикӧй курӧг.
Ставнас коричневӧй, посни еджыд визьяса.
А сылӧн голяас гӧнсьыс ичӧтик: нагрудник, быттьӧ кагалӧн манишка.
Перепёлочка ветлӧдлӧ клеткаын да ньӧжйӧник сьылӧ — со тадзи:
— Тюрр-тюрр! Тюрр-тюрр!
А то водас бок вылас да пуртікасьӧ лыаын, кыдзи настоящӧй курӧг, весалӧ гӧнъяссӧ, шлопӧдӧ бордъяснас.
Ми сылы петкӧдлам нидзув, сійӧ матыстчас да кокыштас кисьыным.
Ми весиг сійӧс киӧ босьтлывлім чачаӧс моз.
Сійӧ пукалӧ кипыдӧс вылын и оз лэб.
Дзик нин ручнӧй лоӧма.
Но медся дивӧыс со мый.
Кыдзи сӧмын рытын ми ӧзтам электричество, перепёлочка пырысь-пыр жӧ заводитӧ сьывны шутьлявны:
— Фить-пирю!
Фить-пирю!
— Мый сэтшӧмсӧ сійӧ висьталӧ? — юалӧ Никита.
— Тайӧ сійӧ тэнӧ узьны водтӧдӧ.
Кылан горзӧ: «Спать пора!
Спать пора!»
Кывзӧ Никита — и збыль быттьӧ сідзи:
— Фить-пирю!
— Спать пора!
Фить-пирю!
— Спать пора!
А комиӧн «спать пора»-ыс лоӧ: «узьны кад».
Никиталы и збыльысь кад узьны.
Сӧмын водтӧдны сійӧс сьӧкыд.
— Водз на! — шуӧ Никита.
Перепёлка бара:
— Спать пора!
— Да ог кӧсйы ме!
— Спать пора!
Но да ме ещӧ неуна ворсышта!
Сэки перепёлка кутас сэтшӧма горзыны, мый терпитны сэсся он вермы.
— Спать пора!
Спать пора!
— Да ме мысся нин!
— Спать пора!
— Да ме нин гачӧс пӧрчча!
— Спать пора!
Спать пора!
— Да мый тэ сэн горзан, йӧй моз!
Да ӧд ме воді нин.
Керкаысь кусӧдасны би — и перепёлка ланьтас, и Никита унмовсьӧ.
Тадзикӧн миян и кутіс мунны.
Перепёлочка кутіс Никитаӧс водтӧдны узьны.
Муртса сійӧ горӧдас ассьыс «фить-пирю»-сӧ, Никита и вугралӧ нин.
Вугралас-вугралас, а сэсся мыссяс, пӧрччысяс да водӧ узьны.
Дерт, перепёлочка оз сӧмын рытъясын, но и мукӧд кадӧ «фить-пирю» горзіс, но ме пырысь-пыр жӧ клеткасӧ вевття кутшӧмкӧ кичышкӧдӧн либӧ чышъянӧн, и перепёлочка ланьтӧ.
Пемыдын перепёлкаяс сьывны оз радейтны.
Гожӧмын ми вуджим овны дачаӧ.
Садйын перепёлочкалы ми вӧчим ыджыд клетка.
Йӧртім сійӧс сэтчӧ да луд вылӧ мунім ӧктыны цветъяс.
А клеткаас вӧлӧма розь, — перепёлканым и пышйӧма.
Воим ми бӧр, а сійӧ абу.
Но и жаль жӧ миянлы сійӧ вӧлі!
Мӧдім ми сійӧс корсьны.
Быдса лун корсям, быдса рыт.
Турун пиысь корсьысям, кустъяс пӧвстысь.
Абу и абу перепёлочканым.
Мудзим ми, вынысь петім.
Никиталы важӧн нин кад узьны.
— Кыдзи нӧ ме узьлыны кута? — бӧрдӧ сійӧ.
— Некод менӧ оз водтӧд.
И со тыдовтчис тӧлысь.
Югыд-югыд, гӧгӧр ставсӧ югдӧдіс: и турун, и туй, и кустъяс.
И друг ми кылам — медся ичӧтик куст дорас:
— Фить-пирю!
Фить-пирю!
— Сійӧ! — шуӧ Никита.
А перепёлка ещӧ гораджыка:
— Фить-пирю!
— Спать пора!
Ми кустъясӧ, и пыр жӧ кутім ассьыным перепёлканымӧс.
Сійӧ вӧлі ставнас кӧдзыд, лысванас кӧтасьӧма.
Вайӧдім ми сійӧс гортӧ, клеткасьыс розьсӧ бура тупким да перепёлканымӧс йӧртім сэтчӧ бӧр.
А Никита муніс узьны.
Никита-охотник
Никиталӧн эм пу тигр, пу вӧв, резинӧвӧй крокодил да слӧн.
Слӧнсӧ вурӧма рузум торъясысь, а пытшкас сюялӧма вата.
А ещӧ Никиталӧн эм гезтор.
Со Никита дзебис ассьыс тигрсӧ крӧвать улӧ, крокодилсӧ — камод улӧ, слӧнсӧ — пызан улӧ.
— Пукалӧй сэні, — шуӧ.
— Ӧні ме тіянӧс кыявны кута!
Сэсся Никита босьтіс вӧв, юрас сылы кӧрттувйӧн вӧчис розь да сюйис сэтчӧ кӧрттувсӧ.
Артмис дзик быттьӧ носорог.
Носорогыс кутіс овны улӧс улын.
А гезторйыс лои змейӧн.
Улӧс улын жӧ олӧ, гартчӧ сэні.
— Заводитчӧ кыйсьӧм! — горзӧ Никита.
Сійӧ зарядитіс ассьыс ружьесӧ, бокас ӧшӧдіс сетка, кодӧн ветлӧны рынок вылӧ, да мӧдіс кыссьыны.
Кыссис, кыссис и тигр шӧрӧ веськаліс.
А тигрыс тай кыдз равӧстас лёк горшӧн:
— Рррр-ррр-ры!
А сэсся мӧдіс кань моз нявзыны:
— Мяу-мяу!
Тайӧ, дерт, эз тигр тадзисӧ горзы да нявзы, а ачыс Никита.
А сэсся сійӧ босьтіс ружье, кутіс метитчыны.
— Бух!
Ба-бах!
Тайӧ быттьӧ сылӧн ружьеыс лыйис.
Охотник тигрӧс виис. Сюйис сійӧс сеткаас да мӧдіс кыссьыны водзӧ.
Кыссис, кыссис да дикӧй слӧн шӧрӧ воис.
Сулалӧ слӧныс, клыкъяссӧ чургӧдӧма водзӧ да, трубаӧ моз хоботнас трубитӧ:
— Тру!
Тррр-ррр-руууу!
Дерт, тайӧ сы пыдди трубитіс Никита.
— Бух! Ба-бах!
Слӧнӧс Никита виис, сюйис сійӧс сеткаас да кыссьӧ водзӧ.
Кыссис, кыссис да крокодил шӧрӧ веськаліс.
Крокодил пиньяснас герчкӧ да буксӧ, быттьӧ ӧш.
Тайӧс, мый крокодилъяс баксӧны мӧсъяс моз, Никита тӧдмалӧма папаыслысь.
— Бух! Ба-бах!
— крокодилӧс лои виӧма.
— Бух! Ба-бах!
— и носорогӧс виӧма.
— Бух! Ба-бах!
— и змея эштіс.
Ставнысӧ лыйліс.
Ставнысӧ сумкаас сӧвтіс — сумкаыс сьӧктаммис.
Никита кыскӧ сійӧс ас бӧрсяыс джодж кузя да став комната пасьтаыс горзӧ:
— Со ме кутшӧм охотник!
Некодысь ог пов!
* * *
Гожӧмнас ми воим дачаӧ да мунім гуляйтны.
— Тэ нӧ мый, Никитушка, ружьетӧ сьӧрсьыд он босьт? — юала.
— Тэ ӧд охотник.
— Ок, збыльысь ӧд, ме и вунӧді, — шуӧ Никита.
Котӧртіс сійӧ гортӧ, крӧвать улысь аддзис ружьесӧ, ӧшӧдіс сійӧс пельпом саяс да восьлалӧ мекӧд орччӧн.
Мунам ми видз вывті, кизь кодь виж шӧра еджыд катшасинъяс пӧвстті.
Цветъяс вылысь лэбӧны унапӧлӧс рӧма бобувъяс.
Чиркъяс миысь чеччалӧны бокӧ.
И друг аддзим ми катшапи.
Сійӧ дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ыджыд катшаыс — еджыд сора сьӧд, сӧмын бӧжыс дженьыдджык да ачыс ичӧтджык.
Миянысь сійӧ чеччалӧ-пышйӧ турун пӧвстті, ӧвтчӧ бордъяснас, а лэбавнысӧ оз на куж.
Воис пелысь куст дорӧдз да и дзебсис сэтчӧ.
Видзӧда: охотник Никита бауасис — тожӧ дзебсис.
Меным вашкӧдӧ:
— Папа!
Папа!
Позьӧ мем сійӧс лыйны?
— Лый, лый, — шуа.
— Раз тэ охотник, то позьӧ.
И со турунӧдыс Никита кыссьӧ катшапи дінӧ.
Дыр кыссис ружьеа киӧн.
Зэв матӧ матыстчис.
Со метитчис.
Да друг тай кыдз горӧдас став горштырнас:
— Бух!
— Ба-бах!
А катшапиыс чеччыштіс куст пиысь да кыдз тай горӧдас став вӧр пасьтаыс:
— Криии!
Крээээ!
Криии!
Никита ружьесӧ пыр жӧ шыбитіс му бердӧ — да ме дінӧ, котӧртӧ, джӧмдалӧ, усялӧ.
Видзӧда: и катшапиыс пышйӧ — сӧмын мӧдарлань.
Тадзикӧн ӧта-мӧдсьыс и пышйӧны: катшапи — вӧрӧ, а Никита — ме дінӧ.
— Тэ нӧ мый, охотник?
Мыйысь повзин?
— Да кыдзи нӧ, — шуӧ Никита, — мыйла сійӧ ачыс, йӧйыд, горзӧ!
Йӧй зонка
Ме гижи рассказ да лыдди сійӧс Никиталы.
А рассказыс со кутшӧм:
Оліс-выліс Никита — зэв йӧй зонка.
Сійӧ быдтор нювліс.
Ӧбӧдайтігӧн сёйӧ мӧд блюдо — пуртсӧ нюлыштас.
Ӧд позьӧ вундыссьыны!
Краскаясӧн мӧдас картинкаяс краситны — кисточкасӧ вомас сюйлас.
Ӧд позьӧ отравитчыны: краскаяс овлӧны ядовитӧйӧсь.
Сёяс юмовтор да ньӧжйӧникӧн став тарелкасӧ нюлас — но дзик кычан кодь!
Сійӧ и ывлаын ставсӧ нюлӧ да нёнялӧ.
Аддзас ӧшалысь йитор, — пыр жӧ сійӧс вомас сюяс.
А лым кӧ усьӧ, Никита сідзи и ветлӧдлӧ улича кузя кывсӧ нюжӧдӧмӧн.
Мунӧ да виччысьӧ, кор сылы кыв вылас усьӧ лымчир.
Дзик йӧй тайӧ Никитаыс!
Ӧтпыр вӧлі вывті кӧдзыд.
Ывла вылын ставыс гыӧртіс.
Пуяс и кустъяс, и заборъяс, и керкаяс — ставыс гӧгӧр еджыд.
Никита муніс гуляйтны.
Со сійӧ гуляйтыштіс.
Со локтӧ нин бӧр.
Кайис кильчӧ вылӧ да аддзӧ: керка ӧдзӧссьыс ыргӧн вугйыс тожӧ гыӧртӧма — лоӧма еджыд-еджыд, быттьӧкӧ сахарысь.
Никита нюжӧдіс кывсӧ да нюлыштіс тайӧ вугсӧ.
А кывйыд сылӧн и сибдіс.
Кынмис.
Никита кӧсйӧ сійӧс нетшыштны — кывйыс доймӧ.
Кӧсйӧ горӧдны, да нюжӧдӧм кывйӧн ӧмӧй горӧдан?
Никита копыртчӧмӧн сулалӧ ӧдзӧс дорын, нырнас пыксьӧма ӧдзӧсас да ымзӧ.
Воисны челядь, Никиталӧн ёртъясыс.
Юалӧны:
— Мый тэ, Никита, вӧчан?
Мый сулалан?
Мый ымзан?
А йӧй Никита и вочавидзны оз вермы — сулалӧ да ымзӧ, ымзӧ.
Челядь повзисны, котӧртісны дворник Егор Иванович дінӧ, горзӧны сылы:
— Егор Иванович!
Егор Иванович!
Никиталӧн кывйыс сибдӧма!
Егор Иванович дзик пыр гӧгӧрвоис, ӧдйӧджык кватитіс шоныд ва тыра чайник да котӧртіс Никита дінӧ.
Да кутіс ванас киськавны ыргӧн вугсӧ.
Кисьтіс, кисьтіс, став васӧ чайниксьыс кисьтіс...
Вугйыд шоналіс, да кывйыс мыніс.
Тайӧ кадсянь Никита сэсся нинӧм нин оз нюв.
— Тайӧ ньӧти абу лӧсьыд рассказ, — шуис Никита.
— Меным сійӧ ньӧти оз кажитчы.
Тэ, пӧжалуйста, некодлы сійӧс эн нин лыддьы.
Тэ сійӧс вай вошты.
Ӧд менам кывйӧй, папочка, эз вуг бердӧ сибдыв, а кӧрттув бердӧ.
Ме сійӧс босьті муысь да нюлышті.
Сійӧ и сибдіс.
Кань
Бокӧвӧй кань кутіс повзьӧдлыны миянлысь лэбачьясӧс — чижъясӧс, щеголъясӧс, канарейкаясӧс, жоньясӧс.
Миян найӧ зэв уна вӧліны.
Зэв нин лӧсьыда сьылӧны найӧ, да ми Никитакӧд пыр видзим.
Балкон вывті локтас миян ӧшинь дорӧ кань, чеччыштас карниз вылас да стеклӧ пырыс и видзӧдӧ лэбачьяс вылӧ.
А лэбачьяс полӧны, котралӧны клеткаас пельӧсысь пельӧсӧ.
Вот Никита Томкалы и шуӧ:
— Мунам вай тэкӧд тайӧ каньсӧ повзьӧдны.
А Томка:
— Гав-гав!
— Гӧгӧрвоӧ, сідзкӧ, мый лоӧ «каньыс»!
Локтісны найӧ ӧшинь дорӧ да сувтісны орччӧн.
А бокӧвӧй кань пукалӧ ӧшинь саяс, лэбачьяс вылысь синсӧ оз вештыв.
Никита ӧвтчӧ кияснас, горзӧ:
— Мун татысь!
А Томка пондіс никсыны, увтны, стеклӧсӧ лапаяснас чапалӧ.
А кань оз и думайт мунны.
Плешсӧ чукыртӧма, пельяссӧ топӧдӧма, усъясыс чурвидзӧны.
Лоис лёксьыс-лёк — тигрысь на страшнӧйджык.
Никита неуна повзис, чуксалӧ менӧ:
— Папа, папа, да мый нӧ тайӧ татшӧмыс!
Ми горзам, горзам, а сійӧ миян вылӧ видзӧдӧ да оз и пов.
— Сійӧн и оз пов, мый тіянӧс стеклӧ пырыс оз кыв, — шуа ме Никиталы.
— Ті сійӧс эн горзӧмӧн, а кыдзкӧ мӧдногӧн повзьӧдӧй.
— Ладнӧ, — шуӧ Никита.
Найӧ бара Томкакӧд матыстчисны ӧшинь дорӧ.
Никита паськӧдіс чуньяссӧ, синкымъяссӧ чукыртіс, чужӧмыс лоис скӧрсьыс-скӧр.
Томка тожӧ эргыны кутіс.
Кань сэки мышкусӧ нюкыльтіс, бӧжас гӧнсӧ сувтӧдіс щӧтка моз да сідз чукыртчис, мый синъясыс колисны ичӧтик розьяс кодьӧсь.
Оз кыв, а тыдалӧ, мый вывті ёна сійӧ чушъялӧ Никита да Томка вылӧ.
Тадзикӧн ёрта-ёрт выланыс куимнанныс и видзӧдӧны, тадзикӧн ёрта-ёртнысӧ и повзьӧдлӧны.
Каньыс повзьӧдлӧ Никитаӧс да Томкаӧс.
А найӧ — каньсӧ.
Друг кыдзкӧ каньыс йӧжгыльтчис, петитчыштіс бӧрвыв, да и швырк!
Карнизсянь балкон вылӧ.
Каньӧс век жӧ повзьӧдісны.
Пышкай
Никита муніс папаыскӧд гуляйтны.
Мунӧны туй кузя и друг кылӧны — кодкӧ чиргӧ:
— Чилик-чилик!
Чилик-чилик!
Чилик-чилик!
И аддзӧны, мый тайӧ ичӧтик пышкай вӧлӧм чеччалӧ туй кузя.
Дзик быттьӧ ичӧтик шар быгыльтчӧ.
Бӧжыс дженьыдик, нырыс виж, и некытчӧ сійӧ оз лэб.
Тыдалӧ, оз куж.
— Видзӧдлы, папа, — горӧдіс Никита, — пышкайыс абу настоящӧй.
А папаыс шуӧ:
— Тайӧ настоящӧй пышкай, да сӧмын ичӧт на, пышкайпи тайӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, усьӧма позсьыс.
Никита котӧртіс пышкайӧс кутны и кутіс.
И тайӧ пышкайпиыс кутіс овны миян ордын клеткаын, а Никита вердіс сійӧс гутъясӧн, лёльӧясӧн да йӧлӧ крӧшитӧм булкаӧн.
И со пышкайпи олӧ Никита ордын.
И лун, и мӧд лун, и пыр горзӧ — сёйны корӧ.
Но и обжора жӧ вӧлӧма!
Асылын муртса мыччысяс шонді — сійӧ пондас чиргыны, ставсӧ садьмӧдас.
Сэки Никита шуис:
— Ме сійӧс велӧда лэбавны да лэдза.
Пышкайӧс шедӧдіс клеткаысь, пуксьӧдіс джоджӧ да мӧдіс велӧдны.
Лажыньтчис пышкай водзӧ, кутіс кыкнан кинас тэрыба-тэрыба ӧвтчыны.
— Тэ бордъяснад со тадзи ӧвт, — шуӧ Никита.
А пышкай котӧртіс камод улӧ.
Но, вердыштім пышкайӧс нӧшта ӧти лун.
Никита сійӧс бара пуксьӧдіс джоджӧ — велӧдны босьтчис.
Ӧвтӧ, ӧвтӧ кияснас... И друг пышкай сідзжӧ ӧвтыштіс бордъяснас и лэбзис!
Со сійӧ карандаш вомӧн лэбзис.
Карандашыс джоджын туплясис.
Со гӧрд пӧжарнӧй автомобиль вомӧн лэбзис.
А кор кутіс чача-кань вомӧн лэбны, люкасис сэтчӧ да усис.
— Омӧля на тэ лэбалан, — шуис сылы Никита.
— Вайлы, сідзкӧ, ме тэнӧ ещӧ ӧти лун верда.
Вердіс, вердіс, а аскинас пышкай Никита скамья вомӧн нин лэбис.
Улӧс вомӧн лэбис.
Пызан вомӧн лэбис.
Сӧмын вот камод вомӧн лэбны эз вермы — да усис.
Тыдалӧ, сійӧс ещӧ на колӧ вердыштны.
Мӧд луннас Никита босьтіс пышкайӧс сьӧрсьыс садйӧ да пуксьӧдіс турун вылӧ.
Пышкай кирпич вомӧн лэбис.
Мыр вомӧн лэбис.
Да заводитіс нин забор вомӧн лэбны, но люкасис заборӧ да бара усис.
А коймӧд луннас сійӧ и забор вомӧн лэбис.
И пу вомӧн лэбис.
И керка вомӧн лэбис.
И дзикӧдз лэбзис Никита ордысь.
Со кутшӧм бура Никита велӧдіс сійӧс лэбавны!
Кӧчпиян йылысь
Дачаын ӧтчыд Никита котӧрӧн локтіс ме дінӧ да горзӧ:
— Папа, вузав кроликъяс!
Папа, вузав кроликъяс!
А ме ог гӧгӧрво, кутшӧм кроликъяс сылы вузавны.
И некодӧс вузавны ме эг лӧсьӧдчы, и кроликъясыс менам абуӧсь.
— Да мый тэ, Никитушка, — шуа, — мый тэкӧд?
А Никита синваӧн бӧрдӧ. Вузав да вузав кроликъястӧ и сӧмын.
Сэк воис мамыс да ставсӧ лючки меным висьталіс.
Вӧлӧмкӧ, сиктса челядь вайӧмаӧсь видз вылысь кык кӧчпи, кутӧмаӧсь найӧс турун пуктанінысь.
А Никита ставсӧ путайтӧма.
Колӧ вӧлі шуны: «Ньӧб кӧчпиянсӧ», а сійӧ шуӧ: «Вузав кроликъястӧ».
Но и бур кӧчпиянӧс ми ньӧбим!
Дзик небыд гӧна шарикъяс кодьӧсь!
Пельясыс чурвидзӧны, синъясыс коричневӧйӧсь, гырысьӧсь.
А лапаясыс небыдӧсь-небыдӧсь — быттьӧ кӧчпияныс гынсапӧгӧн ветлӧны.
Кутім кӧчпиянӧс ми вердны.
Сетім налы турун — оз сёйны, блюдйӧ кисьтыштім йӧв — и йӧвсӧ оз юны...
Пӧтӧсь, али мый?
А лэдзим джоджӧ найӧс — некодлы воськов вӧчны оз сетны.
Сідзи кок улӧ и пырӧны.
Нырнаныс сапӧгъясӧ тувкӧдӧны да нюлӧны найӧс ...
Тыдалӧ, кӧч-мамнысӧ корсьӧны.
Тыдалӧ, тшыгӧсь, а сёйны оз кужны.
Нёньпом кӧчпиян на.
Сэк комнатаӧ пырис Томка, миян пон.
Сылы тожӧ окота видзӧдлыны кӧчпиян вылӧ.
Найӧ, коньӧръяс, уськӧдчисны Томка вылӧ, кавшасьӧны сы вылӧ...
Томка кутіс эравны, сэсся пышйис.
Кыдзи нӧ миянлы вердны кӧч пиянсӧ?
Найӧ ӧд, коньӧръяс, тшыглаыс кулӧны.
Налы непременнӧ колӧ вердысьӧс корсьны.
И друг меным тӧд вылӧ усис.
Коркӧ вӧрын ветлігӧн ме лесниклысь аддзылі: кань нёньӧдӧ кӧчпиӧс.
Помнита, ме сэтшӧм ёна шензи, мый лесник ме вылын мӧдіс серавны.
— Не татшӧмтор на, — шуӧ, — овлывлӧ.
Зоосадйысь ме ачым аддзылі, кыдзи ичӧтик-ичӧтик пон нёньӧдіс левпиӧс...
И мунім ми нёньӧдчысь каньӧс корсьны.
Кань куйліс орчча керка кильчӧ вылын да нёньӧдіс ассьыс пиянсӧ.
Сэтшӧм сера, быттьӧ рисуйтӧма, весиг нырыс сылӧн уна рӧма.
Вайим ми каньсӧ кӧчпиян дінӧ, а сійӧ тай кыдз фыркнитас на вылӧ, кыдзи тай нявӧстас кыз гӧлӧсӧн, муртса оз омляв.
Да но сійӧс!
Мунім ми корсьны мӧд каньӧс.
Видзӧдам, мудӧд вылын куйлӧ кань, сьӧд, сӧмын лапаясыс еджыдӧсь.
Куйлӧ сійӧ сэні, мургӧ-мойдӧ, шонді водзын нежитчӧ...
А кыдз босьтім да сы дінӧ кӧчпиянӧс пуктім, сійӧ дзик пыр жӧ став гыжъяссӧ лэдзис да щӧтьсӧ сувтӧдіс.
Бара оз шогмы нёньӧдчысьӧ!
Нуим ми сійӧс бӧр.
Мӧдім корсьны коймӧд кань.
Дыр ветлӧдлім.
Дзик сикт помас нин бара аддзим ӧти кань.
Видзӧднысӧ бур, мелі.
Сӧмын тайӧ мелі каньыс миянлысь кӧчпияннымӧс муртса эз сёй.
Мыйӧн найӧс аддзис, нетшыштчис кисьыным — да веськыда кӧчпиян вылӧ, кыдз шыръяс вылӧ.
Ӧдва ми сійӧс кыским на дінысь да шыбитім ӧдзӧс сайӧ.
Миян кӧчпиянным эськӧ, гашкӧ, сідз и кулісны тшыглаыс, эз кӧ эськӧ, миян шуд вылӧ, сюр миянлы нёльӧд кань.
Сійӧ миянӧ ачыс локтіс.
А локтіс сы вӧсна, мый пиянсӧ вӧлі корсьӧ.
Пияныс сылӧн кулӧмаӧсь, да сійӧ став сикт кузя ветлӧ да найӧс корсьӧ.
Гӧрдіник сэтшӧм, омӧль.
Ми сійӧс вердім, юкталім, водтӧдім ӧшинь вылӧ да вайим сы дінӧ кӧчпияннымӧс.
Первой ӧтисӧ, сэсся и мӧдсӧ.
Мыйӧн кӧчпиян инмӧдчисны, пыр жӧ нёнясьны кутісны — весиг вомнас тяпкӧдчӧны — аддзисны йӧвсӧ!
А кань первой мӧдліс нетшкысьны, поліс, а сэсся видзӧдам — нювны кутіс найӧс, да мойдны.
Сідзкӧ, ставыс ладнӧ!
Уна лун вердіс кӧчпиянӧс кань.
Куйлӧ сійӧ ӧшинь вылын, мыйкӧ мургӧ-мойдӧ, довольнӧй, синъяссӧ читкыралӧ шонді водзын, а кӧчпияныс сылӧн бокас.
Коді мунӧ на дінті — быдӧн сувтӧ да шензьӧ:
— Вот дивӧыс, кӧчьясӧс кань вердӧ!
А кор кӧчпияныс быдмыштісны, асьныс велалісны турун сёйны и пышйисны вӧрӧ.
А кань лӧсьӧдіс аслыс настоящӧй каньпиянӧс.
Томкалӧн вӧтъяс
Кор миян Томка узьӧ, сійӧ вӧтӧн увтӧ, никсӧ, а мукӧд дырйи и лапаясыс вӧрӧны, быттьӧкӧ сійӧ кытчӧкӧ котӧртӧ.
Никита менсьым юалӧ:
— Мыйла нӧ Томкаыс увтӧ?
Сійӧ ӧд узьӧ.
— Сійӧ вӧтъяс аддзӧ, — шуа ме.
— А кутшӧм вӧтъяс?
— Да, кутшӧмӧскӧ, гашкӧ, ассьыс, пон вӧт, кыйсьӧм йылысь — быдсяма зверьяс да лэбачьяс йылысь.
Мортыс татшӧмторсӧ оз вӧтась.
— Но и интереснӧй жӧ! — шуӧ Никита.
Матыстчис сійӧ Томка дінӧ, лажыньтчис да видзӧдӧ.
А Томка узис, узис да вӧтасигас друг увтны пондіс вӧсни-вӧсни гӧлӧсӧн.
abu
abu
abu
— Ой, папа, видзӧд, видзӧд!
Тайӧ сійӧ ичӧтик кӧчпиӧс аддзис.
— Мыйла тэ чайтан, мый кӧчпиӧс?
— Да со сійӧ кутшӧм вӧсни гӧлӧсӧн увтӧ.
Томка узьыштіс ещӧ неуна да кутіс лапаяссӧ вӧрӧдны.
— Папа, — шуӧ Никита, — видзӧд. — Вӧтнас Томка котӧртӧ.
— Код бӧрся?
— Да некод бӧрся, а мӧскысь пышйӧ.
Мӧссӧ сійӧ аддзис вӧтӧн, мӧскыс люкавны кутіс.
Друг Томка вӧтнас мӧдіс эргыны, лёкысь увтны.
Никита повзис, чеччыштіс, а сэсся Томкаӧс давай пельӧдыс нетшкыны.
— Чеччы, — горзӧ, — садьмы ӧдйӧджык!
Тэ нӧ мый? Ӧд тэнӧ сійӧ пырысь-пыр сёяс!
— Коді? — юала.
— Да тигр!
Сійӧ тигрӧс аддзис да окота лоис сыкӧд пурсьыны.
А тигрыс — ӧд сійӧ со кутшӧм лэчыд пиня.
Сёяс сійӧ миянлысь Томканымӧс!
Томка да мӧс
Кор Томка вӧлі ичӧтик кычанӧн на, тушанас каньысь не ыджыдджык, ме сійӧс аскӧд босьті вӧравны.
Мед велалӧ.
Вот петім ми сыкӧд видзьяс вылӧ, Томка и кутіс сэні котравны.
Бобувъяс бӧрся, юрсигусьяс бӧрся вӧтлысьӧ.
Чиркъясӧс куталӧ.
Лэбачьяс вылӧ увтӧ.
Сӧмын некодӧс кутны оз вермы.
Быдӧн лэбӧны.
Котраліс, котраліс сійӧ, сэтшӧма мудзис, мый нырсӧ тшукӧдіс вутшкӧ да сідзи и унмовсис.
Ичӧт на.
А садьмӧдны меным сійӧс жаль.
Колис часджын гӧгӧр.
Кыськӧ воис ыджыд малязі.
Дзизгӧ, лэбалӧ дзик Томка пель водзын.
Томка садьмис.
Унйывсьыс бергалыштіс неуна, видзӧдліс: коді сэтшӧмыс дзизгӧ?
Малязіӧс сійӧ эз казяв, а аддзис мӧскӧс да котӧртіс сы дінӧ.
Мӧскыс йирсис ылын-ылын да, тыдалӧ, Томкалы кажитчис зэв ичӧтикӧн, шыр ыдждаӧн.
Котӧртӧ Томка мӧскӧс пурны, бӧжсӧ лэптӧма вылӧ — мӧсъясӧс сійӧ некор на эз аддзыв.
Матыстчӧ мӧслань, а мӧскыс нин оз шыр ыджда, а кань ыджда кажитчӧ.
Томка мӧдіс ньӧжйӧджык котӧртны, а мӧскыс нин эз кань ыджда, а кӧза ыджда лоис.
Томка повзис.
Мӧдӧдчис восьлӧн, бӧжсӧ лэдзис.
Видзӧдӧ, а мӧскыс лоис мӧс ыджда.
Томка сувтіс, бӧжсӧ сюйис ас улас, исалӧ — мыйся зверь тайӧ татшӧмыс.
А тайӧ здукӧ мӧссӧ курччис лӧдз. Мӧс пыркнитіс сюръяса юрнас...
и Томка мыйвынсьыс котӧртіс бӧр.
Вот тэныд и пурис!
Сэксянь сійӧ и матыстчывны мӧсъяс дінӧ эз кут.
Кыдзи Томка велаліс вартчыны
Ми мунім гуляйтны да сьӧрысь босьтім Томкаӧс.
Сюйим сійӧс портфельӧ, медым эз мудз.
Воим ты дорӧ, пуксим берег вылас да мӧдім ваӧ шыблавны ичӧтик изъяс, — коді ылӧджык шыбитас.
А портфельнымӧс Томканас пуктім турун вылӧ.
Сэки портфельсьыс Томка петіс да аддзис, кыдзи изторйыс бульскысис ваӧ, да шыбитчис сійӧс судзӧдны.
Котӧртӧ лыа вывті, чукля кокнас, кыз рушкуа, кокъясыс лыаас сідзи и гартчӧны.
Воис ва дорӧдз, лапаяссӧ сюйис ваас да мӧдіс видзӧдлывлыны миян вылӧ.
— Мун, Томка, мун, — горзам, — судзӧд ӧдйӧджык.
Томка пырис ваӧ.
Первой кынӧмӧдзыс, сэсся сьыліӧдзыс, а сэсся и ставнас пырис.
Сӧмын бӧж йылыс муртса тыдыштӧ.
Бультікасис, бультікасис ваас да друг тай кыдз чеччыштас и давай кызӧдны, несъявны, прыскайтны.
Тыдалӧ, ва пиас сійӧ лолавны думыштӧма, ваыс и пырӧм сылы нырас да вомас.
Ми ещӧ ӧти изтор шыбитім ваас, но Томка ӧні эз нин пыр — полӧ.
Сэки ми босьтім ичӧтик мач да шыбитім тыӧ.
Мачнас ворсны Томка радейтіс, тайӧ сылӧн вӧлі медся радейтана ворсантор.
Мачыс шлёпнитчис ваӧ, бергаліс, бергаліс да сувтіс.
Куйлӧ ва вылас, быттьӧ шыльыд джодж вылын, оз вӧй.
Тӧдмаліс Томка ассьыс радейтана ворсанторсӧ да эз вермы терпитны, — котӧртіс ваӧ.
Котӧртӧ, никсӧ.
Первойсӧ кынӧмӧдзыс пырис, сэсся сьыліӧдзыс, сэсся и став тушанас.
А нырсӧ ӧні вылӧ лэптӧма, медым ваыс эз пыр.
Муніс, муніс да сідзи вартчыны мӧдіс.
Вартчис мач дінӧдз, тшапнитіс сійӧс вомас и бӧр миянлань.
Со и вартчыны велаліс.
Кыдзи Никита ворсіс докторӧн
Никита мӧдіс ворсны докторӧн.
Томкалы сійӧ шуӧ:
— Но, Томка, ӧні ме тэнӧ кута лечитны.
Никита пасьталіс ас вылас прӧстыняысь халат, менсьым ӧчкиӧс ӧшӧдіс ныр вылас да босьтіс докторскӧй трубка — прӧстӧй жӧч пӧлян, медым кывзыны.
Сэсся петіс ӧдзӧс сайӧ да тотшкӧдчӧ. Тайӧ быттьӧ локтӧ доктор.
Сэсся чышкысис кичышкӧдӧ — тайӧ быттьӧ доктор мыськис кияссӧ.
Копыртчыліс кычи-Томкалы да шуӧ;
— Видза оланныд, том морт!
Ті бара висянныд, кыдзи аддза.
Кыт нӧ тэнад висьӧ?
А Томка, дерт, сылы нинӧм оз вочавидз, сӧмын бӧжнас ӧвтӧ — сёрнитнысӧ оз куж:
— Водыштлӧй, том морт, — шуӧ доктор Никита, — ме тіянӧс кывза.
Доктор бергӧдіс Томкаӧс кынӧмнас вывлань, кынӧм бердас пуктіс пӧлянсӧ да кывзӧ.
А Томка цап сійӧс пельӧдыс!
— Тэ мый курччасян!
— горӧдіс Никита.
— Ме ӧд доктор!
Доктор скӧрмис.
Томкаӧс босьтіс лапаӧдыс да киняулас пуктіс градусник — лӧз карандаш.
А Томка оз кӧсйы температурасӧ мерайтны.
Нӧйтчӧ.
Сэки доктор шуӧ висьысьлы:
— Ӧні восьтӧй, пӧжалуйста, вомтӧ да шуӧй: а-а-а.
И мыччӧдлӧй кывтӧ.
Томкаӧс босьтіс нырвомӧдыс, кӧсйис видзӧдлыны кывсӧ.
А Томка нивзӧ, кывсӧ оз петкӧдлы.
— Ме пропишита тіянлы лекарство, — шуӧ доктор Никита, — да весала тіянлысь пиньястӧ.
Ме аддза, мый ті, том морт, он радейтӧй весавны пиньястӧ.
Никита босьтіс ассьыс пинь весалан щётка, босьтіс пинь весалан порошок да мӧдіс весавны Томкалысь пиньяссӧ.
А Томка тай кыдз кватитас пиньяснас щёткасӧ!
Нетшыштіс сійӧс доктор киысь, пышйӧдіс диван улӧ да посни торйӧдз ставсӧ сэн курччаліс-йирис.
— Дзик йӧй тэ, Томка! — горзӧ Никитка.
— Тадзи ӧд оз ворсны.
А диван улын Томка аслас дженьыд бӧж помӧн сӧмын джоджас тотшкӧдӧ тшӧкыда-тшӧкыда да пиньяснас гальскӧ-йирӧ щёткасӧ.
Збыльысь — ньӧти оз куж ворсны висьысьӧн.
Номыръяс
Клеткаын миян оліс пыста.
А пыстаясыс сёйӧны номыръясӧс.
Вот ми ньӧбалім сылы зоомагазинысь пызь номыръяс, кодъяс чужӧны сісь пызьын.
Найӧ сэтшӧм госаӧсь, кызӧсь, вижӧсь — коричневӧй юраӧсь.
— Папа, — шуӧ ӧтчыд Никита, — вӧч вай номыръясыслы ичӧтик керка.
Сэні чужасны налӧн ичӧтик-ичӧтик пиян.
Номыр пияныс кутасны овны ичӧтик керкаас да видзӧдчыны ӧшиньясӧдыс.
Вывті интереснӧй лоӧ!
Но ме и клеиті бумагаысь керка, зэв ичӧтикӧс, истӧг кӧрӧбкаысь на ичӧтджыкӧс.
Ӧшиньясӧн, ӧдзӧсъясӧн, вевт вылас трубаӧн.
Трубасӧ ми вӧчим папироска помысь, а трубаас тшын пыдди клеитім вата.
Зэв лӧсьыд керка артмис.
Сійӧс ми пуктім вареньеувса тыртӧм стекляннӧй банкаӧ да банкаас чӧвтім зэв госа кык номыр.
Найӧ дзик пыр жӧ кыссисны асланыс керкаӧ да кутісны сэн овны.
А Никита найӧс пызьӧн вердіс.
Со колис лун, колис мӧд.
Никита виччысьӧ, кор кутасны номыръясыслӧн ичӧт пияныс ӧшиньястіыс мыччасьны.
А некод оз мыччась.
Номыр пияныс абуӧсь.
Коркӧ ӧти асылӧ Никита локтіс банка дорас видзӧдлыны, мый сэн вӧчсьӧ, да кыдз тай горӧдас:
— Ой!
Мый нӧ тайӧ!
Номыръясыс тыртӧмӧсь.
И збыль, номыръясыс эз вӧвны.
Банкаас туплясисны сӧмын вижов кышторъяс, быттьӧ тыртӧм ичӧтик кык футляр.
Ичӧтик керкасӧ ми Никитакӧд лэптыштім и аддзим, мый банка пыдӧсас куйлӧны кутшӧмкӧ кык штука.
Плоскӧйӧсь, паськыдӧсь, дженьыдӧсь.
— Вот тайӧ чудо-чудеса!
— шуӧ Никита.
— Мый нӧ тайӧ номыръясыскӧд лоӧма?
— Да тайӧ абу нин номыръяс, — висьтала, — а лёльӧяс.
— Лёльӧяс?
А мыйӧн ми найӧс кутам вердны?
— Найӧс вердны оз ков, — шуа.
— Налӧн весиг вомныс абу.
— А найӧ оз кувны?
— Оз.
Дыр олісны тайӧ лёльӧясыс асланыс ичӧтик бумага керкаын.
Куйлӧны и оз вӧрны, нинӧм оз сёйны.
Ньӧти абу интереснӧйӧсь.
Никита весиг эз мӧд видзӧдлывлыны банкаас.
Сӧмын ӧтчыд сылы окота лоӧма ворсыштны бумага керканас.
Босьтіс сійӧ керкасӧ вата тшынӧдыс да банкасьыс кыпӧдіс.
И друг аддзӧ: банка пыдӧсас мӧдісны котравны и котравны зэв тэрыб ичӧтик кык жук.
— Бара чудо-чудеса!
— горзӧ Никита.
— Лёльӧясысь жукъяс артмӧмаӧсь, да кутшӧм сьӧдӧсь!
— Тайӧ, — шуа, — пызь жукъяс.
Найӧ, тыдалӧ, лёльӧясысь и артмӧмаӧсь.
— А найӧ мыйкӧ сёйӧны?
— юалӧ Никита.
— Сёйӧны, сёйӧны, — шуа.
— Вот тайӧ бур, — радліс Никита.
— Сідзкӧ, ме найӧс вердны кута.
— Но верд.
И тайӧ жукъясыс ичӧтик керкаас мӧдісны овны зэв интереснӧя.
Пӧжарнӧйяс моз кайлывлісны вевт вылас, видзӧдчисны ӧшиньяс пыр.
Весиг тшын вылас кайлывлісны!
Тшыныс ватаысь вӧлі — крепыд.
Жукъяс олісны, олісны и друг вошисны.
Некоднанныс эз лоны ӧтпырйӧ.
Керканыс сулалӧ, кыдз сулавліс, воддза мозыс трубасьыс петӧ тшын, а олысьяс абуӧсь.
— Ме чайта, — шуӧ Никита, — найӧ ӧта-мӧдсӧ сёйисны.
— Эз, — шуа, — тыдалӧ, пышйисны...
А ті кыдз чайтанныд?
Кыдзи ичӧтик вӧв катайтіс зверъясӧс
Никиталы пӧдаритісны ичӧтик пу вӧв.
Вӧлыс ставнас вӧлі еджыд, яблок сера.
Синъясыс стеклӧысь, а бурысьыс да бӧжыс настоящӧйӧсь — вӧв сиысь.
А ещӧ Никиталы пӧдаритісны ичӧтик телега.
Вот и телега!
Кӧлесаясыс гӧрдӧсь, вожъясыс зарни, пуклӧсыс небыд, пружинаяс вылын.
Никита мӧдіс вӧвсӧ доддявны.
Сувтӧдіс сійӧс вожъяс костӧ, кӧрталіс кӧлӧкӧльчикъяса да гольганъяса мегыр.
И сӧмын на вӧвсӧ сійӧ доддяліс — кыдз тай вӧлыс йӧктыны кутіс, кыдз тай мынтӧдчис Никита киысь — и котӧртіс джодж кузя.
Пызан улӧ пырис, джек улӧ, диван улӧ, а диван увсьыс сэсся уськӧдчис — и айда посводзӧ!
Став пемыд посводз кузяыс скачитіс да тӧвзис пос вывті увлань.
Тшупӧдысь тшупӧдӧ чеччалӧ, а тележкаыс гӧнитӧ бӧрсяыс.
Петіс вӧлыд ывлаӧ, зильгыны мӧдіс кӧлӧкӧльчикъяснас.
Йӧзыс шензьӧны, горзӧны:
— Видзӧдӧй!
Видзӧдӧй!
Пу вӧв котӧртӧ, ичӧтик пу телега кыскӧ!
Чукӧртчисны понъяс, увтӧны.
Пышкайяс шурк — лэбӧны бокӧ, каньяс кайӧны забор вылӧ — полӧны.
Со вӧлыс котӧртіс кар кузяыс — сэтчӧ, кӧні заводитчӧны муяс да град йӧръяс.
Шуркъялӧ-котралӧ муяс вывті вӧв — бӧжнас ӧвтчӧ.
Аддзӧ: град йӧрын кӧчьяс капуста сёйӧны, кузь пельяссӧ вӧрӧдӧны.
Локтіс на дорӧ вӧв да юалӧ:
— Кӧсъянныд, кӧчукъяс, катайтчыштны?
— Кӧсъям, кӧсъям!
— шуӧны кӧчьяс.
Дринь-чеччыштісны телегаӧ, — и пуксялісны.
Вӧв ӧвтыштіс бӧжнас, пыркнитіс бурысьнас — и тӧвзьыны мӧдіс туй кузя.
Котӧртіс-котӧртіс, а сэсся и юалӧ:
— Но мый, кӧчукъяс, лӧсьыд тіянлы катайтчынытӧ?
Некод нинӧм оз шу.
Видзӧдліс вӧв, а тележкаыс тыртӧм.
Кӧнӧсь нӧ кӧчьясыс?
Кытчӧ лоисны?
А кӧчьяс ворсӧны луд вылын, чеччалӧны ӧта-мӧд вывтіныс.
— Гажтӧм миянлы тэнад тележкаын пукавны, — горзӧны кӧчьяс.
— Миянлы мыръяс да вутшъяс вомӧн чеччавны гажаджык.
Гӧнитӧ вӧв туй кузя, бара тыртӧм телега кыскӧ.
Друг кылӧ — кустъяс пиын кодкӧ чушкӧ да руксӧ.
— Эй!
Коді сэн чушкӧ да руксӧ!
— юалӧ вӧв.
— Пет!
Ме тэнӧ катайтышта!
— Энлы, ме пыр пета, — вочавидзӧ сылы кодкӧ.
И со кустъяс пиысь петӧ ёж — гӧгрӧс, бытшласьысь, гӧгӧр ем йыла щӧть.
Чушъяліс сійӧ, руксыштіс, а сэсся кавшасис телегаӧ — да ёкмыльтчис шарӧ.
Вӧв радлӧ — эм кодӧс кыскавны!
Котӧртӧ-котӧртӧ сійӧ, то веськыдвыв, то шуйгавыв кежлас, а ичӧтик телегаас ёж пельӧсысь пельӧсӧ сідзи и гӧглясьӧ.
Гӧглясис-гӧглясис ёж, да и усис телегасьыс туй вылӧ.
Вӧв видзӧдліс, — мый нӧ тайӧ?
Ёжыс вошӧма!
Вӧв бара кыскӧ тыртӧм телега.
Аддзӧ: туй бокын кустъясысь ош ӧктӧ ӧмидз тусьяс.
Кызысь-кыз ош.
— Кӧсъянныд, Михайло Иванович, катайтчыштны? — юалӧ вӧв.
— Ладнӧ, — шуӧ ош.
— Вот ӧмидзсӧ кустсьыс сёя и муна.
Ош тяпкӧдыштіс вомсӧ, нюліс лапаяссӧ да кайис ичӧтик телегаӧ, сы улын телегаыс ратшмуніс.
Зэлӧдчис вӧв — ӧдва вермис тележкасӧ местасьыс вӧрзьӧдны.
Став вынсьыс старайтчӧ, кыскӧ, пошкӧ.
Ошкӧс кыскис ичӧтик гӧра вылӧ, а горулас тележкаыс ачыс гӧгыльтчис.
Изъяс вывтіыс кӧлесаясыс чеччалӧны, телегаас ошкӧс тракӧдӧ, телегаас ош сӧмын ружтӧ.
А мыйӧн тракнитіс сійӧс ёнджыка — сійӧ и тумбыльтчис.
Пукалӧ туй вылын, лапаяснас нырсӧ зыралӧ.
— Ог кут сэсся катайтчыны, — горзӧ.
— Кута аслам нёль кок вылын ветлӧдлыны.
И муніс вӧрӧ.
Вӧвлы гажтӧм: катайтчыны сэсся некод оз кӧсйы.
Муніс сійӧ гортас.
Локтӧ керка дорас, — а кильчӧпомын улыс тшупӧд вылас Никита пукалӧ да бедьторйӧ ичӧтик гезпом кӧрталӧ — ичӧтик плеть вӧчӧ.
Никита аддзис вӧвсӧ да горзӧ:
— Тэ нӧ кытчӧ гортысь ветлін?
Ме катайтчыны кӧсъя!
Вӧв радлыны мӧдіс.
— Пуксьы, Никита, пуксьы, — шуӧ, — сӧмын плетьнад менӧ ёна эн нӧйт.
Пуксис Никита ичӧтик телегаас, зэлӧдіс вӧжжияссӧ да кыдз горӧдас:
— Н-н-н-о-о-о!
Мӧдім!
Ок, и мӧдӧдчис жӧ вӧлыс!
Никита зэлӧдас веськыд вӧжжисӧ — вӧлыс веськыдвыв котӧртӧ, зэлӧдас шуйгасӧ — вӧлыс шуйгавыв кежӧ.
Град йӧръяс дорті мунісны, кӧчьясӧс повзьӧдісны, кустъяс дорті тӧвзисны, кӧні ёж дзебсясьӧ, гӧнитісны вӧрті, кытчӧ ош муніс.
Мунісны ты дорті — сэні Никита ва юис.
Мунісны му вывті — сэні Никита жук кутіс.
Мунісны вӧрӧд — сэтысь Никита оз нетшыштіс.
Катайтчисны, катайтчисны да бергӧдчисны гортлань.
Воисны кильчӧ дораныс, сувтісны.
— Тпррр-ррр-рр-руууу!
Воим!
Вӧвсӧ Никита бара сувтӧдіс пельӧсӧ, крӧвать улӧ, кӧні сійӧ сулаліс и войдӧр, вундаліс сылы бумагаысь турун.
— Сёй, — шуӧ, — чибӧ.
Талун тэ ёна котралін!
А збыльвылас ичӧтик вӧлыс некытчӧ эз и ветлы — тадзисӧ ми Никитакӧд ворсім.
Керка вевтъяс весьтын ичӧтик самолётъяс
Миян комнатаын куим ӧшинь.
Ӧти ӧшинь пыр видзӧдлан — аддзан орчча керкалысь балкон.
Ӧбед бӧрын сэтчӧ пыр лэбӧны пышкайяс.
Суседъяс налы латкаын быд лун петкӧдӧны нянь крӧшкияс, сёян колясъяс.
Мӧд ӧшиньӧд видзӧдлан — аддзан улича.
Улича вывтіыс гӧрд трамвайяс ветлӧны, звӧнитӧны, сьӧд автомобильяс шуркъялӧны, гӧлубӧй автобусъяс журъялӧны, и тротуаръяс вывтіыс, и улича вомӧн ветлӧны йӧз.
А коймӧд ӧшиньыс медся интереснӧй.
Сэні керка вевтъяс, керка вевтъяс да трубаяс.
Ӧти ыджыд фабричнӧй труба кыз тшынӧн, а сэні жӧ ичӧтик самолётъяс.
Самолётъясыс кажитчӧны ичӧтӧсь-ичӧтӧсь.
Найӧ лэбалӧны трубаяс костті: то лэччыласны керка вевтъяс сайӧ, то кыпӧдчыласны вылӧ небесаас.
Омӧль поводдяӧ, кор кымӧръясыс ӧшалӧны зэв улын, самолётъясыс быттьӧкӧ дзебсясьӧмӧн ворсӧны.
Лэбасны-лэбасны, кыпӧдчасны дзик кымӧрӧдзыс — и вошасны син водзысь.
А сэсся кымӧрсьыс петасны бӧр, да кытӧнкӧ мӧдлаынӧсь нин.
Мича поводдяӧ самолётъясыс оз прӧста лэбавны: найӧ то сунласьӧны енэжас, то кыпӧдчылӧны вывлань, то тювгысьлӧны увлань.
На йылысь Никита висьталӧ:
— Найӧ сэн ыджыд труба саяс олӧны, а небесаас петавлӧны гуляйтны.
Зэв радейтӧ Никита видзӧдны тайӧ ӧшинь пыр.
Нырнас ляскысяс стеклӧас да сулалӧ тадзи дыр-дыр.
Сылӧн весиг нырыс едждӧдӧ.
Эй, Никита, эн личкы нырнад стеклӧсӧ!
Смотри, а то нырыд шаньга кодь лоӧ.
Никита вешйыштлас стеклӧ дорсьыс, а сэсся вунӧдас да бара ляскысяс сэтчӧ нырнас.
И со воис Первомай.
Комнатаысь ми Никитакӧд восьтім став ӧшиньяссӧ, асьным пасьтасим шоныдджыка да пуксим ӧшинь дорӧ.
Парад вылӧ мунны миянлы вӧлі водз на.
Колӧ вӧлі петнысӧ сёрӧнджык.
Сӧмын на ми пуксим ӧшинь дорас, Никита горӧдіс:
— Видзӧд, видзӧд!
Ме видзӧдлі и аддзи самолётъяс.
Найӧ вӧліны уна-уна.
Фабричнӧй труба сайӧ найӧ чукӧртчӧмаӧсь быдса кымӧр.
Но дзик быттьӧ жуысь номъяс чукӧртчӧны гожся рытъясӧ кутшӧмкӧ куст дорӧ.
И друг став тайӧ ном чукӧрыс локны кутіс веськыда миянлань.
Век матысмӧ и матысмӧ да керка вевтъяс весьтын паськалӧ пыр паськыдджыка и паськыдджыка.
Ӧні весиг кылӧ дзизгӧмыс.
Зэв ёна дзизгӧ, быттьӧ малязіяс.
Вот ичӧтик самолётъясыс ещӧ на ыдждісны, лоисны чикышъясысь гырысьджыкӧсь, да ӧні оз нин дзизгыны, жургӧны басӧн.
Мыйта найӧ лэбӧны, лыддьыны он вермы!
Небеса шуйгаладорсянь веськыдвылӧдзыс ставнас гӧгӧр мӧдіс жургыны-звӧнитны.
Со нин самолётъясыс лоисны утка ыдждаӧсь.
Со нин тури ыдждаӧсь...
А сэсся гымавны кутісны небесаас, эргыны, быттьӧ зоосадын левъяс.
Мыйӧн воисны ми весьтӧ, наысь улича вылас лоис пемыд.
Лэбӧны найӧ уліті — веськыда миян керка весьтті, миян керкаысь став стеклӧясыс тіралӧны.
Никита топӧдчис ме дорӧ, вевттьысис менам пинжак пӧлаӧн, а ачыс синпӧвнас видзӧдӧ.
Сэсся, кор став самолётыс ми весьтысь лэбисны да дугдісны жургыны, Никита петіс ме пӧла улысь да шуӧ:
— Ок, папа!
Кутшӧм страшнӧ.
Ме чайтлі, мый найӧ ичӧтӧсь, а найӧ со кутшӧмӧсь!
А кыдзи гымалӧны!..
— Вывті бур, мый страшнӧ, — висьтала сылы. — Медым став врагъясыс полӧны миян самолётъясысь.
А тэ наысь, Никитушка, эн пов.
Ӧд самолётъясыс сы могысь и лэбалӧны, медым став ичӧтик детинкаяс да ичӧтик нывкаяс олісны миян странаын спокойнӧя да шудаа.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Мудер Руч да вежӧра Утка @ мойд @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 3-4.}
МУДЕР РУЧ ДА ВЕЖӦРА УТКА
Ар.
Мудер Руч думайтӧ:
«Уткаяс лэбны лӧсьӧдчӧмаӧсь.
Вай жӧ ветла ю дорӧ — утка яй шедӧдышта».
Гусьӧник матыстчис куст сайсянь, аддзӧ: збыль дзонь утка чукӧр берег дорын.
Ӧти Утка сулалӧ дзик куст улас, лапанас бордсьыс гӧнсӧ лӧсьӧдлӧ.
Руч тшапнитіс сійӧс голяӧдыс!
Мыйвынсьыс нетшыштчис Утка.
Руч пиньясӧ колис ассьыс гӧнсӧ.
«Аттӧ!
— думайтӧ Руч.
— Кыдзи нетшыштчис...»
Утка чукӧр шызис, кыпӧдчис бордъяс вылас да лэбис.
А тайӧ Уткаыс оз вермы накӧд: бордйыс чегӧма, гӧнсӧ нетшкӧма.
Сійӧ дзебсис эжӧр пӧвстӧ, берег дорсянь ылӧджык.
Руч муніс кушӧн.
* * *
Тӧв.
Мудер Руч думайтӧ:
«Ты кынмис.
Уткаыд ӧні менам, некытчӧ меысь оз воштысь: лым вывтіыд кӧть мед кытчӧ оз мун, — коктуйыс коляс, — коктуй кузяыс ме сійӧс и корся».
Воис ю дорӧ, — збыль: табъя кока туйяс тӧдчӧны лым вылын берег дорас.
А ачыс Утка пукалӧ сійӧ жӧ куст улас, быдсӧн гӧныс пашкыртчӧма.
Тані му увсьыс ключ петӧ, оз сет йилы кынмыны: шоныд ры, и ру сэтысь петӧ.
Уськӧдчис Руч Утка вылӧ, а Утка — дзум сы дінысь!
— и пырис йи улӧ.
«Аттӧ!..
— думайтӧ Руч.
— Вӧйтчис ӧд...»
Муніс кушӧн.
* * *
Тулыс.
Мудер Руч думайтӧ:
«Ю вылысь сылӧ йи.
Муна кын утка яйӧн чӧсмасьышта».
Воис, а Утка куст улын плавайтӧ, — ловъя, дзоньвидза!
Сэки сійӧ сунӧма вӧлӧм йи улӧ да мӧд рыӧ петӧма, — эсійӧ мӧдар берег дорас: сэні ключ жӧ вӧлӧма.
Сідзи тӧвбыд и олӧма.
«Аттӧ!..
— думайтӧ Руч.
— Часлы жӧ, ме ӧні тэ бӧрся ваас уськӧдча...»
— Зря, зря, зря!
— горӧдіс Утка.
Жбырк ва вылысь — и лэбис.
Тӧвбыднас сылӧн бордйыс бурдӧма и выль гӧн быдмӧма.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кӧч, Сьӧд Тар, Ош да Дед Мороз @ мойд @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 5-8.}
КӦЧ, СЬӦД ТАР, ОШ ДА ДЕД МОРОЗ
Лёк, куш арын вот нин омӧль лои овны вӧрса зверь-пӧткалы.
Бӧрдӧ куст пӧвстын Кӧч:
— Кӧдзыд меным, Кӧчильӧйлы, пола ме!
Став кустъясыс кушмисны, став туруныс водіс — некытчӧ меным лёк синъясысь дзебсьыны.
Пасьталі еджыдик пась, а муыс сьӧдсьыс-сьӧд, — быдӧн менӧ аддзӧны ылісянь, быдӧн менӧ вӧтлӧдлӧны-кыйӧны.
Воши менам юрӧй!
Сьӧд Тар кыдз пу вывсянь ропкӧ:
— Пола муті ветлыны, пола ягӧд кокавны.
Пу йылын пукала, гӧгӧр видзӧда, сӧмын исергаяс кокала.
Тӧлыс менӧ качайтӧ увъяс вылын, зэрыс менӧ кӧтӧдӧ, — пукавны ог вермы!
Ош броткӧ:
— Дзик нинӧм нин лои сёйны вӧрын, — кӧть йӧз дінӧ мун, мӧсъясӧс джагӧдав; важӧн эськӧ узьны воді, да муыс куш, гуӧй гӧгӧр тыдалӧ, — пырысь-пыр вӧралысьяс аддзасны, унзільнад виасны.
Сёрнитчисны Кӧч, Сьӧд Тар да Ош, — мӧдӧдісны Пыстаӧс Дед Морозла.
— Лок миянӧ, Дед Мороз, вай миянлы ва, Дед Мороз, вай миянлы тӧв, Дед Мороз!
Дед Мороз ружтыштіс, воис — мешӧк лым кояліс вӧр вылӧ.
Гӧгӧр лои еджыд да шыльыд.
Ош шуис:
— Вот и бур.
Аттьӧ тэныд, Дед Мороз!
Пырис валежник чукӧр улӧ.
Чукӧрсӧ лымйӧн тыртыштӧма, — оз и тыдав, мый сэні ош гу.
Кӧч шуис тэрыбиника:
— Аттьӧ тэныд, Дедушка Мороз!
Ӧні ог тыдав ме, еджыдіник.
Бур тэнад лымйыд, да вот шоныд, туйыд тӧдчӧ: лымйыс небыд, гӧн кодь.
Коктуйясӧй менам сы вылын тӧдчӧны.
Кытчӧ он вод шойччыны, — пыр жӧ кодкӧ аддзас.
А Сьӧд Тар — сійӧ весиг аттьӧсӧ эз шу.
— Кутшӧм тайӧ тӧв, — ропкӧ сійӧ, — кор лымйыс — курӧглы пидзӧсӧдзыс, кор лымйыс эз тупкы и куйлысь пес плака!
Тэрмасяна тӧв — курӧгъяслы серам.
Ни лым, ни кӧдзыд.
Мый нӧ меным тадзи и лоӧ тӧвбыд бовъявны кыдз пу вылын?
Жальыс петіс Дед Морозлӧн, — кутіс сійӧ лымсӧ гырысь мешӧкъясӧн коявны вӧр вылас да кынтыны, медым шыдӧса кодь вӧлі.
Сьӧд Тар шуис:
— Вот тайӧ шань!
— да кыдз вывсянь пурскысис лымйӧ.
Сэні и войсӧ узис: репасад шоныд и он тыдав.
Кӧч шуис:
— Дедка Мороз, а мекӧд тэ мый вӧчан!
Кокни ӧмӧй этатшӧм лым вывтіыс котравны?
Вӧйласян.
Пельӧдз ӧд ме сэтчӧ вӧяла!
А трӧпа кузя мунан, — сэні тэныд и Руч паныдасьӧ, сэні тэныд и капканъяс пукталӧма.
Тэ менӧ, Кӧчильӧйӧс, жалитышт: вӧч сідзи, медым лымйыс выліӧдыс вӧлі коркаа.
А Ош — сійӧ нинӧм эз шу: узис.
Жальыс петіс Дед Морозлӧн Кӧч вылӧ.
Кутіс луннас лым сывдыны, — ичӧтик шоръяс мӧдісны визувтны валежник улӧ.
А войнас уль лымсӧ давай кынтыны вывсяньыс, посйыны.
Вӧчис чарӧм — ён йи корка.
Кӧч шуис:
— Вот тэныд ыджыд аттьӧ, Дедушка Мороз!
Ӧні ставыс лючки.
Чарӧм вывті котӧрта, ог вӧйлась.
Весиг коктуйӧй менам оз тӧдчы сы вылын.
Сьӧд Тар шуис:
— Да мый тэ, Дед!
Ме рытсяньыс шняпкыся уль лымйӧ, пыдӧджык кодйыся, — а асывнас кӧть юрӧс жугӧд: йи вевт юр весьтын!
А Ош тай кыдз чеччыштас гусьыс, кыдз равӧстас:
— Эй тэ, старик!
Мый тэ лымсӧ сывдан, ичӧтик шоръяс писькӧдлан!
Став гачӧс менсьым кӧтӧдін!
Сы дінысь бокӧ уськӧдчис Дед Мороз.
— А но, вешйӧ сэтысь!
— шуӧ.
— Лёкчукӧр.
Кодлы мый: ставныдлы он угодит.
Ме лучше гортлань пышъя.
И муніс.
Но, веськыда шуны, — вӧрса зверь-пӧтка эз зэв дыр бӧрд сы йылысь: сы пыдди Пыста зэв ӧдйӧ Тулысӧс вайӧдіс.
А Тулыс, — асьныд тӧданныд, — быдӧнлы бур.
И миянлы, и вӧрса зверь-пӧткалы любӧ.
Ставсӧ бурӧдіс и ставсӧ гажӧдіс.
А кыдз тайӧс вӧчис сійӧ, — та йылысь мӧд висьт.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кӧч, Сьӧд Тар, Ош да Тулыс @ мойд @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 8-12.}
КӦЧ, СЬӦД ТАР, ОШ ДА ТУЛЫС
Юсь бордъяс вылын лэбис-воис мича Тулыс, — и вот шума лои вӧрын!
Лым жугавлӧ-киссьӧ, жургӧны-котӧртӧны шоръяс, наын зилякылӧны йиторъяс, пуяс костын тӧв шутьлялӧ.
И лэбачьяс, лэбачьяс дзользьӧны, сьылӧны-нюркйӧдлӧны, лунын ни войын шойччӧм оз тӧдлыны!
А Дед Мороз абу ылӧ мунӧма, — сійӧ ставсӧ кылӧ.
«Кутшӧм лӧсьыд, — думайтӧ, — ме дырйи вӧлі.
Вӧрын шынитӧв, сӧмын пуяс дзуртыштӧны.
Чайта, быдӧн нин дӧзмисны тулысся ызгӧмысь.
Нимкодьӧсь лоӧны, ме кӧ бӧр локта».
Войын воис вӧрӧ, дзебсис сьӧд коз пу улӧ.
Вот кутіс кыа тӧдчыштны.
И кылӧ Дед Мороз: котӧртӧ вӧрті Кӧч, тапсьӧдӧ, гораа горзӧ.
«Лёк олӧм воӧма Кӧчильӧйлы, — думайтӧ Дед Мороз.
— Лымйыс со пӧшти ставыс сылӧма, муыс руд, а сійӧ еджыдіник, — быдӧн сійӧс аддзӧны-кыйӧны.
Дзикӧдз йӧймӧма кӧсӧйыд полӧмысла».
Видзӧдӧ — чепӧсйис-петіс трӧпа вылӧ Кӧч.
Сӧмын сійӧ абу еджыд: руд Кӧч.
Сы бӧрся ёртъясыс — сэтшӧм жӧ руд кӧчьяс.
Горзӧны, йӧктышталӧны, ӧта-мӧд вомӧныс чеччалӧны.
Дед Мороз и сосъяссӧ шевкнитіс.
— Мый тайӧ Тулысыс вӧчӧ!
Став вӧрсьыс Кӧч чукӧртӧма ёртъяссӧ.
Чирзӧ.
Юр вывті чеччалӧмӧн ворсӧ, дзикӧдз полӧмсӧ воштӧма!
Чеччалігтырйи котӧртісны сы дінті гажа кӧчьяс.
Кыа югдыштіс.
И аддзӧ Дед Мороз: пукалӧ видз вылын вӧр дорын Сьӧд Тар, ачыс шом кодь сьӧд.
«Вот кодлы беда воис, — думайтӧ Дед Мороз.
— Ӧд сійӧ менам лым улын узьліс.
Ӧні лымйыс абу, а вӧрыс сулалӧ куш на.
Некытчӧ Сьӧд Тарлы дзебсьыны, шойччанін аддзыны — ни му вылын, ни пу вылын».
А Сьӧд Тар оз и думайт дзебсьыны: сы дінӧ вӧр дорас кӧнтаръяс чукӧртчалӧны, а сійӧ на водзын красуйтчӧ, гора гӧлӧсӧн ропкӧ:
— Чу-фыш!
Чу-фыш!
Гӧрд синкымъяс мичаӧсь!
Бӧж-косаӧс лэптышта,
дженьыд бордъяс паськӧда!
Сы дінӧ видз вылӧ ёртъясыс лэбӧны-чукӧртчӧны.
А сійӧ найӧс эльтӧ:
— Чуф-шу!
Чуф-шу!
Петалӧй шуйгункӧд косясьны.
Борд гӧнъястӧ тіянлысь ме сынышта!
Чеччыштіс, — зурасисны, — сӧмын гӧнныс лэбӧ!
«Мый нӧ Тулысыс вӧчӧ!
— думайтӧ Мороз.
— Мирнӧй лэбач косясьны мӧдӧма.
Спокой йывсьыс и вунӧдӧма».
Воис мича лун, — и таръяс лэбзисны видз вылысь.
Мунӧ вӧрӧд Ош.
Омӧльтчӧма.
«Кутшӧмджык тэныд, баръёв коклы, — думайтӧ Дед Мороз.
— Дерт кӧнкӧ бӧрдан аслад ош гу вӧсна?
Узин эськӧ сэні да узин — и тшыгъялӧмсӧ эськӧ эн тӧд»,
А Ош сувтіс, гыжъяснас гудйис муысь кутшӧмкӧ вужъяс, — нямлялӧ, сьӧлӧм бурмӧмысла руксыштӧ: тыдалӧ, чӧскыд кӧраӧсь вужъясыд.
Дед Мороз гыжйыштіс юрсӧ:
— Мый тэ шуан — и тайӧ рад Тулысыдлы!
Некод ме вӧсна оз шогсьы...
Час ветла юавны Тулыслысь, мыйӧн сійӧ ставнысӧ йӧймӧдіс?
Петіс коз улысь, кутіс корсьны вӧрысь Тулысӧс.
А мича-гажа Тулыс ачыс сылы паныд локтӧ, юсь бордъяснас швачӧдчӧ, — ачыс ставнас унапӧлӧс дзоридзьяс пиын, ставнас шондіа зарни пиын.
Шуӧ сылы гудӧк гӧлӧсӧн:
— Мый, пӧрысьӧй?
Миян сьылӧмъяс вылӧ да йӧктӧмъяс вылӧ видзӧдлыны локтін?
Али повзьӧдны кодӧскӧ кӧсъян?
— Повзьӧдан найӧс!.. — ружтӧ Дед Мороз.
— Кӧч — и сійӧ ӧні полӧмсӧ воштӧма.
И мый тэ налы вӧчин сэтшӧмсӧ, мый вӧсна ставныс тэнӧ ошкӧны, садьнысӧ вошталӧмаӧсь?
Нюммуніс мича Тулыс:
— А тэ налысь ачыд юав, мый вылӧ найӧ нимкодясьӧны.
Кутіс сьывны сьыланкыв да сьылігтырйи лэбис вӧр весьтӧд, веж руа вӧр весьтӧд.
Корсис Дед Мороз Кӧчӧс.
— Тэ мый вылӧ нимкодясян?
— Тулыс вылӧ, Дедушка.
Радла шоныдлы, радла шонділы, шӧвк турунлы.
Тӧвбыд ӧд веж быдмӧгтор эг аддзыв, став пипу кырсьсӧ йири, курыд кырсьсӧ ньылалі.
А туруныд юмов.
Корсис Дед Мороз Сьӧд Тарӧс.
— Тэ мый вылӧ радлан?
— Рад ме бордъясӧс веськӧдыштны, вына збойлун петкӧдлыны.
Чу-фиш!
Чу-фиш!
Гӧрд синкымъясӧй пӧсьӧсь, гӧгрӧс бордъяс мичаӧсь.
Корсис Дед Мороз Ошкӧс.
— А тэ мый вылӧ радлан?
Ошлы яндзим лои, лапанас тупкысис, вашкӧдӧ:
— Дзоридзьяс вылӧ, Дедушка, ме радла...
— Ой-ой, серам петкӧдліс, ой, гажӧдіс!
Мича нывъяслы кад нимкодясьны дзоридзьяс вылад, а абу тэныд, баръёв коклы.
Венокъяс, али мый, наысь кутан кыны?
Да ме тэныд, — колӧкӧ, — мешӧктыр дзоридзтӧ шыблала, став мусӧ наӧн тупка.
Ставныс еджыдіникӧсь — ӧта-мӧдныскӧд ӧткодьӧсь.
И кутіс пыркӧдны соссӧ.
А соссьыс сылӧн — лымчиръяс, лымчиръяс, лымчиръяс, — и кутіс гартчыны лымъя турӧб.
Ош шуӧ:
— Эн сӧр, старик!
Дзоридзьясыд тэнад кулӧмаӧсь.
Наысь чӧскыд дук оз кыв, и синтӧ найӧ оз радуйтны.
Наӧн сӧмын гу тыртны.
А мича Тулыслӧн быд ичӧтик дзоридз — югыд нимкодьлун, быдӧн шуд сиӧны.
Тэ воан — лёк-скӧр Тӧлӧс аскӧдыд вайӧдан.
А Тулыс локтӧ — мича Гожӧм ас бӧрсяыс вайӧдӧ.
Сылӧн быд ичӧтик дзоридз ас пытшкас ма чукӧртӧ, гожӧмын вотӧс вайны миянлы кӧсйысьӧ.
Чӧв олыштіс Ош да бара лапанас тупкысис.
— А ми, — вашкӧдӧ, — ошъясыд, зэв ёна юмовтӧ радейтам!
Тӧлын ме гуын узя, йи да лым ме весьтын, а ме пыр юмовторъяс йылысь вӧтася: ма да вотӧс йылысь.
— Но, — шуис Дед Мороз, — тэ кӧ нин, лёзь гӧн, юмовторъяс йылысь мечтайтан, сідзкӧ и збыль меным нинӧм вӧчны тіян дорын.
Скӧрмис да муніс сэтшӧм ылӧ, мый регыд Кӧч, Сьӧд Тар да Ош и дзикӧдз вунӧдісны сы йылысь.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Люля @ мойд @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 12-16.}
ЛЮЛЯ
Важӧн муыс сӧвсем эз вӧв.
Вӧлі сӧмын куш море.
Зверьяс да лэбачьяс олісны ва вылын и пиянсӧ быдтісны ва вылын.
И тайӧ вывті эз вӧв лӧсьыд.
Вот ӧтчыд море быдладорсянь чукӧртчисны зверьяс да лэбачьяс, вӧчисны общӧй собрание.
Председательӧн бӧрйисны ыджыд-ыджыд Китӧс.
И кутісны думайтны, кыдзи бедасьыс петны.
Дыр вензисны, шумитісны, медбӧрын постановитісны: судзӧдны море пыдӧсысь чепӧль му да вӧчны сыысь гырысь діяс.
И овны сэки му вылын, и пиянсӧ быдтыны му вылын.
Думайтӧма вӧлі бура.
А кыдзи море пыдӧссьыс мусӧ судзӧдны — оз тӧдны.
Мореыд ӧд джуджыд, он вермы сунны пыдӧсӧдзыс.
Зверьяс да лэбачьяс кутісны корны черияслысь:
— Вайӧй миянлы, черияс, чепӧль му пыдӧссьыс.
— А мыйла тіянлы?
— юалӧны черияс.
— Діяс вӧчавны.
— Ог, — шуӧны черияс, — ог сетӧй тіянлы діяс вӧчавны му.
Діястӧг овны миянлы лӧсьыдджык: кывт, кытчӧ колӧ.
Кутісны зверьяс да лэбачьяс Китлысь корны:
— Тэ миян пиысь медся ён да ыджыд зверь.
Тэ миян председатель.
Зэлӧдчыв — сунлы ва пыдӧсас.
Собрание корӧ, — оз позь ӧтказывайтчыны.
Босьтіс Кит ас пытшкас воздухсӧ, бӧжнас кучкис ваӧ, — суніс.
Море кузя кутісны мунны гыяс, на вылын мӧдісны качайтчыны зверьяс да лэбачьяс.
Виччысисны-виччысьӧны — Кит абу.
Сӧмын гырысь полькъяс васьыс чеччалӧны да швачкигтыр потласьӧны.
И гыяс ланьтісны.
Друг ваыс кутіс бурлитны, шызис море, — шыбитіс Китӧс воздухас.
Кит бӧр уси ваӧ, ныр розьяссьыс лэдзис кык струя.
— Ог, — шуӧ, — ог вермы ме волыны пыдӧсӧдзыс.
Вывті нин ме кыз.
Оз лэдз менӧ ваыс.
Шогӧ усины зверьяс да лэбачьяс: Кит кӧ нин оз вермы судзӧдны, — коді нӧ судзӧдас?
Чукӧртчисны ставныс кругӧ, чӧв олӧны, шогсьӧны.
Друг круг шӧрӧ петӧ ёсиник ныра лэбач.
— Вайӧй, — шуӧ, — ме видла.
Гашкӧ, ме верма сунлыны пыдӧсӧдзыс.
Видзӧдлісны зверьяс да лэбачьяс: да тайӧ ӧд Люля-Сунлач!
Ыдждаыс ичӧтик утка кодь.
Юр вылас чурвидзӧны гӧнъясысь сюръяс.
Шумитны кутісны, скӧрмисны зверьяс да лэбачьяс:
— Тэ, Люля, сералан миян вылын!
Кит-великанӧс чагйӧс моз шыбитіс мореыс.
А тэнӧ нин, жебиниктӧ, дзик пыр лязӧдас.
— А гашкӧ, и немтор, — шуӧ Люля.
— Видла.
И кыдзи пукаліс ва вылын, сідзи и пырис ва улӧ: сӧмын юрсӧ лэдзыштіс — и Люля абу.
Весиг серторъяс эз кольны гыяс вылас.
Виччысисны-виччысьӧны зверьяс да лэбачьяс — Люля абу.
И мореыс лӧнь, сӧмын еджыд полькъяс васьыс чеччалӧны да потласьӧны шумтӧг.
Друг сійӧ местаас, кӧні суніс Люля, бара пукалӧ сійӧ.
А кор бӧр петіс, — некод эз и казявлы.
Пукалӧ, сьӧкыда лолалӧ.
Кутісны шумитны, серавны зверьяс да лэбачьяс:
— Кысь нин тэныд, Люля, пыдӧсӧдзыс волыны!
Ичӧтик тэ, жебиник тэ, а кӧсъян Киткӧд водзсасьны.
А Люля чӧв олӧ.
Лолалыштіс, шойччыштіс, — бара ва улӧ пырис.
Виччысисны-виччысьӧны зверьяс да лэбачьяс, видзӧдӧны ва вылӧ — Люля абу.
И мореыс лӧнь, сӧмын розӧвӧй полькъяс васьыс чеччалӧны, потласьӧны шумтӧг.
Друг сійӧ местаас, кӧні Люля суніс, бара пукалӧ сійӧ.
А кор бӧрсӧ петіс, — некод эз и казявлы.
Пукалӧ, сьӧкыда лолалӧ.
И синъясыс сылӧн розӧвӧйӧсь лоӧмаӧсь, и ныр вылас вирысла розӧвӧй ичӧтик польк.
Кутісны шумитны зверьяс да лэбачьяс: жаль налы лои ичӧтик Люля.
— Тырмымӧн, — шуӧны, — тэ миян вӧсна старайтчин.
Ӧні шойччы.
Всё равно море пыдӧсысь судзӧдны му он вермы.
А Люля чӧв олӧ.
Лолалыштіс, шойччыштіс, — бара ва улӧ пырис.
Виччысисны-виччысьӧны зверьяс да лэбачьяс, видзӧдӧны ва вылӧ — Люля абу.
И мореыс лӧнь.
Сӧмын гӧрд полькъяс васьыс чеччалӧны, потласьӧны шумтӧг.
Кутісны вашкӧдчыны зверьяс да лэбачьяс:
— Гӧрд полькъяс петалӧны — тайӧ Люлялӧн вирыс.
Лязӧдіс Люляӧс мореыд.
Не аддзывны сэсся миянлы Люляӧс.
Друг аддзӧны: пыдын ваас, сійӧ места улас, кӧні Люля пукавліс, мыйкӧ сьӧд вуджрасьӧ, матыстчӧ.
Матӧджык, матӧджык, и кыптіс ва вылӧ Люля вывлань кокӧн.
Кватитісны сійӧс зверьяс да лэбачьяс, бергӧдісны, пуксьӧдісны ва вылӧ увлань кокӧн да аддзӧны: пукалӧ Люля, муртса лолалӧ.
Синъясыс сылӧн гӧрд вирӧн тырӧмаӧсь, ныр вылас — ичӧтик гӧрд вир польк, а нырас — море пыдӧсысь чепӧль му.
Нимкодясьны кутісны зверьяс да лэбачьяс, босьтісны Люлялысь чепӧль му да вӧчалісны гырысь діяс.
А ичӧтик Люлялы сыысь, мый судзӧдіс чепӧль му море пыдӧсысь, шуисны сетны награда: мед тайӧ подвигысь паметь вылӧ Люлялӧн синъясыс да нырыс нэм кежлӧ кольӧны мича гӧрд рӧмаӧсь.
Та вылын общӧй собраниеыс помасис.
И тӧвзисны зверьяс, тӧвзисны лэбачьяс юкны ас костаныс мусӧ.
А Люля коли пукавны, кӧні пукаліс: сійӧ эз на вермы ловсӧ вежны.
Зверьяс да лэбачьяс босьталісны став мусӧ, медбӧръя клӧкӧдз.
Люлялы и эз коль местаыс.
Вот и олӧ сійӧ важмозыс ва вылын.
Воас кад пиянсӧ быдтыны — чукӧртас камыш да увъяс, кодъяс берегысь усьӧмаӧсь ваӧ, вӧчас аслыс ичӧтик пур.
Сы вылын и быдтӧ пиянсӧ.
Сідзи и плавайтӧ нэм чӧжыс ва вылын.
А синъясыс да нырыс Люлялӧн — тайӧ збыль — и ӧнӧдз гӧрдӧсь кольӧмаӧсь.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кузяр-Визяорда да Инойка-Ош @ мойд @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 17-19.}
КУЗЯР-ВИЗЯОРДА ДА ИНОЙКА-ОШ
Водзсӧ Кузяр-Визяорда вӧлі ставнас виж, кыдзи кыштӧм кедрӧвӧй ӧрешки.
Оліс сійӧ — некодысь эз пов, некодысь эз дзебсясь, котраліс, кыті кӧсйис.
Да ӧтчыд войын споруйтіс Инойка-Ошкӧд.
А ичӧтлы ыджыдкӧд — тӧдан, кутшӧм споруйтны: и прав тэ, да ворссян.
Спор налӧн вӧлі: коді асылын первойӧн аддзас шонді югӧр?
Вот кайисны найӧ ичӧтик гӧра вылӧ да пуксисны.
Инойка-Ош пуксис сэтчань чужӧмбанӧн, кытысянь асывнас шонді петӧ вӧр сайсянь.
А Кузяр-Визяорда пуксис сэтчань чужӧмбанӧн, кытчӧ рытнас шондіыс лэччис вӧр сайӧ.
Мыш-мыш воча пуксисны да пукалӧны — виччысьӧны.
Кузяр-Визяорда водзын джуджыд гӧра сулалӧ.
Инойка-Ош водзын шыльыд долина куйлӧ.
Инойка-Ош думайтӧ:
«Вот йӧй Кузярыд!
Кодарлань чужӧмбанӧн пуксис!
Сэтысь рытӧдз он аддзы шондітӧ».
Пукалӧны, чӧв олӧны, синнысӧ оз куньлыны.
Вот войыс мӧдіс югдыны, кутіс тыдавны.
Инойка-Ош водзын сьӧд долина куйлӧ, а небесаыс сы весьтын югдыштӧ, югдыштӧ, югдыштӧ...
Инойка и думайтӧ:
«Вот ӧні долина вылӧ усьӧ первой югӧр — ме и вои.
Вот дзик пыр...»
А абу, пыр на югӧрыс абу.
Виччысьӧ Инойка, виччысьӧ...
Друг Кузяр-Визяорда сы мыш сайын горзӧ:
— Аддза, ме аддза!
Ме первой!
Чуймис Инойка-Ош: сы водзын долинаыс пыр на пемыд.
Видзӧдліс пельпом вывтіыс, а бӧрвылас гӧра йывъясыс сідзи и шондіӧн сотчӧны, сідзи и зарниӧн югъялӧны!
И Кузяр-Визяорда бӧр кокъяс йылас йӧктӧ — нимкодясьӧ.
Ой, кутшӧма дӧзмис Инойка-Ош!
Ворссис ӧд тайӧ ичӧтикыслы!
Гусьӧник нюжӧдіс лапасӧ — цоп!
— кватитіс сьыліӧдыс Кузяр-Визяордаӧс, медым оз йӧкты, оз эльтчы.
Да нетшыштчис Кузяр-Визяорда, — сідзи ошлӧн вит гыжйыс и гирснитісны мыш кузяыс.
Юрсяньыс бӧжӧдзыс вит тасма кулисны.
Юркнитіс Кузяр-Визяорда му розьӧ.
Бурдӧдіс, нюліс сэні ассьыс дойяссӧ.
Но ошлӧн гыж туйясыс колины.
Тайӧ кадсяньыс полысь лои Кузяр-Визяорда.
Быдӧнысь пышъялӧ, тӧщӧ пуясӧ, му розьясӧ дзебсясьӧ.
Сӧмын и аддзылан: вит сьӧд тасматор вуджӧртчыласны мыш вылас — и сійӧ абу.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Терентий-Тар @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 19-21.}
ТЕРЕНТИЙ-ТАР
Оліс вӧрын Тар, шуисны Терентийӧн.
Гожӧмын сылы лӧсьыд вӧлі: турунӧ, сук коръяс пӧвстӧ дзебсьывліс лёк синъясысь.
А воис тӧв, кушмисны пуяс да кустъяс — и дзебсьыны некытчӧ.
Вот вӧрса лёк зверьяс и спорӧ воисны, кодлы ӧні Терентий-Тар ӧбед вылӧ сюрӧ.
Руч шуӧ — меным, Тулан шуӧ — меным.
Руч шуӧ:
— Терентий му вылӧ пуксяс узьны кустъяс пӧвстӧ.
Гожӧмнад сійӧ оз тыдав кустъяс пӧвстсьыд, а ӧні — со сійӧ.
Ме уліын кыйся, ме сійӧс и сёя.
А Тулан шуӧ:
— Оз, Терентий пу вылӧ пуксяс узьны.
Ме выліын кыйся, ме сійӧс и сёя.
Терентий-Тар кыліс налысь споруйтӧмсӧ, повзис.
Лэбис вӧр дорӧ, пуксис пу йылӧ и давай думайтны, кыдзи сылы лёк зверьясӧс ылӧдны.
Пу вылӧ пуксян — Тулан кутас, му вылӧ лэбзян — Руч кватитас.
Кӧні нӧ войсӧ узьны?
Думайтіс-думайтіс, думайтіс-думайтіс, — нинӧм эз вермы думыштны да вугыртіс.
Вугыртіс — и аддзӧ вӧтӧн, быттьӧкӧ оз пу вылын, оз му вылын узь, а воздухас.
Тулан пу вывсянь оз вермы сійӧс судзӧдны и Руч мусянь оз вермы судзӧдны: сӧмын вот кокъясӧс ас улӧ сюркнявны, — и Руч оз вермы чеччыштны сы дорӧдз.
Терентий унйывсьыс сюркняліс кокъяссӧ да шняпкысис ув вывсянь!
А лымйыс вӧлі джуджыд, пух кодь небыд.
Кокшытӧг гусьӧник кыссьӧ сы вывті Руч.
Вӧр дорӧ котӧртӧ.
А вылітіыс, увъяс вывті, Тулан чеччалӧ да бара жӧ вӧр дорлань.
Кыкнанныс Терентий-Тар дінӧ тэрмасьӧны.
Вот первойӧн пу дінӧдз чеччаліс-воис Тулан да быд пу вылысь видзӧдаліс, быд увъяс пӧвстысь корсис, — Терентий абу!
«Эк, — думайтӧ, — сёрми!
Тыдалӧ, сійӧ му вылын, кустъяс пӧвстын узьӧма.
Ручлы, буракӧ, сюри».
А Руч котӧртіс-воис, став вӧр дорсӧ видзӧдаліс, быд куст пӧвстысь корсис, — Терентий абу!
«Эк, — думайтӧ, — сёрми!
Тыдалӧ, сійӧ пу вылын узьӧма.
Туланлы, дерт, сюри».
Руч лэптіс юрсӧ, а Тулан — со сійӧ: ув вылын пукалӧ, пиньяссӧ жерйӧдлӧ.
Руч скӧрмис, кыдз тай горӧдас:
— Тэ менсьым Терентийсӧ сёйин, — вот ме тэныд!
А Тулан сылы:
— Ачыд сёйин, а ме вылӧ шуан.
Вот ме тэныд!
И уськӧдчисны найӧ косясьны.
Пӧся косясьӧны: лымйыс на улысь сылӧ, гӧн клӧкъяс лэбӧны.
Друг — тратш-та-та-ратш!
— лым увсянь мыйӧнкӧ сьӧдӧн кыдзи лыйыштас!
Ручлӧн да Туланлӧн повзьӧмысла сьӧлӧмъясныс коклябӧрас лэччисны.
Уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ: Тулан — пу вылӧ, Руч — кустъяс пӧвстӧ.
А тайӧ Терентий-Тар чепӧсйӧма-петӧма.
Сійӧ мыйӧн уси пу вывсянь, сідзи и унмовсис лымйын.
Сӧмын шумитӧмыс да косясьӧмыс сійӧс садьмӧдісны, а то, тӧдӧмысь, и ӧні на эськӧ узис.
Тайӧ кадсяньыс став таръясыс тӧлын узьлӧны лымйын: шоныд сэні налы, лӧсьыд, и лёк синъясысь абу ӧпаснӧ.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Васа вӧв @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 22-25.}
ВАСА ВӦВ
Паськыд-паськыд сибирскӧй ю вылын старик лэпталіс кулӧм, кытчӧ пырӧма уна чери.
Внукыс сылы отсасис.
Вот тыртісны найӧ пыжсӧ чериӧн, бӧр вӧйталісны кулӧмъяссӧ да кутісны кывтны береглань.
Старик сынӧ, внук бӧжалӧ, водзӧ видзӧдӧ.
И аддзӧ: кывтӧ паныд вужля — абу вужля, быттьӧкӧ мыр, и сы вылын, орёллӧн моз, кык ыджыд из бордъяс.
Кывтӧ и гораа пызйысьӧ...
Повзис внук да шуӧ:
— Дедка, а дедка!
Эстӧні кодкӧ страшнӧй кывтӧ да пызйысьӧ...
Старик бергӧдчис, кисӧ пуктіс синъяс дінас кӧзырёк моз, видзӧдіс, видзӧдіс да шуӧ:
— Тайӧ зверь кывтӧ.
Внук ещӧ ёнджыка повзис:
— Сын ёнджыка, дедка.
Пышъям сыысь.
А дед оз кӧсйы, шуӧ:
— Тайӧ косын олысь зверь, ваад сійӧ нинӧм оз вӧч миянлы.
Вот пырысь-пыр ме сійӧс доддяла.
И кутіс нуӧдны пыжсӧ зверь туй вомӧн.
Матӧджык и матӧджык, — внуклы нин тыдалӧ: абу мыр тайӧ, а гӧрба ныра ыджыд юр, сы вылын — зэв паськыд гырысь сюръяс, бордъяс кодьӧсь.
Пӧрысь Сюра-Йӧралӧн юрыс.
Сійӧ вӧв дорысь ыджыдджык да зэв вына, Ош дорысь вынаджык.
Ещӧ ёнджыка повзис внук.
Сійӧ кватитіс пыж пыдӧсысь коколюка-шы, мыччӧ дедыслы:
— Босьт, дедка, коколюкасӧ, кучкав ёнджыка зверыслы.
Эз босьт старик коколюка-шысӧ.
Босьтіс кык гез.
Ӧтисӧ чӧвтіс зверлы веськыд сюр вылас, мӧдсӧ — шуйга сюр вылас; кӧрталіс зверӧс пыж бердӧ.
Зэв ёна кутіс пызйысьны зверь, пыркӧдӧ юрсӧ, синъясыс гырдӧсь лоины.
А вӧчны нинӧм оз вермы: кокъясыс сылӧн ваас бовъялӧны, пыдӧсӧдзыс оз судзны.
Пыксьынысӧ сылы нинӧм вылӧ — и гезъяссӧ орӧдны оз вермы.
Вартчӧ зверь и ас бӧрсяыс пыжсӧ кыскӧ.
— Аддзан, — шуӧ старик, — со миянлы и вӧв.
Ачыс миянӧс береглань кыскӧ.
А вии кӧ ме коколюканад звертӧ, ковмис эськӧ тэа-меалы гортӧдз кыскыны сійӧс, эбӧсысь петны.
И збыль: зверыд сьӧкыд, сьӧкыдджык на пыж дорсьыд да сэні пукалысь старик да внук дорысь и чери дорысь.
Пызйысьӧ зверь, кывтӧ, — береглань тэрмасьӧ.
А старик гезъясӧн, вӧжжиясӧн моз, веськӧдлӧ сійӧн: ӧтисӧ кыскыштас — зверь веськыдладорӧ бергӧдчӧ, мӧдсӧ — зверь шуйгавыв.
И внук оз нин пов зверысь, сӧмын нимкодясьӧ, мый налӧн татшӧм вӧв доддялӧма.
Мунісны тадзи, мунісны старик внукыскӧд, — со и берег нин матын, а берег вылын налӧн керканыс тыдалӧ.
— Но, — шуӧ старик, — ӧні вай коколюкатӧ, пиук.
Пӧра зверӧс начкыны.
Вӧлі сійӧ миянлы вӧлӧн, ӧні яйӧн лоӧ — йӧра яйӧн.
А внук корӧ:
— Виччысьлам, дедка, мед ещӧ кыскыштас.
Ог ӧд быд лун татшӧм вӧвъяснас ветлӧдлӧй.
Ещӧ муныштісны.
Старик бара лэптӧ коколюка-шысӧ.
Внук бара корӧ сылысь:
— Эн ви, дедка, вевъялан.
Лоӧ талун миян бур ӧбед йӧра яйысь.
А ӧбед водзвылын васа вӧв вылын сьӧлӧм бурмытӧдз гуляйтыштам.
А берегыс со нин сійӧ — кинад судзан.
— Пӧра, — шуӧ старик, — пӧттӧдз тешитчим.
И коколюка-шысӧ лэптӧ.
Внук кутӧ коколюкаӧдыс, оз сет зверӧс начкыны:
— Но ещӧ, но кӧть ещӧ неуна муныштам.
Сэки друг зверлӧн кокыс судзис пыдӧсӧдзыс.
Пырысь-пыр тыдовтчис ваысь зэв ён сьылі, гӧрба мыш, шыльыд бокъяс.
Сувтіс пӧрысь Йӧра аслас богатырскӧй тушанас, пыксис кокъяснас лыаӧ, тракнитчис...
Ори кыкнан гезйыс.
Пыж ӧдвывсьыс изъясӧ — трах!
Садьныс петіс стариклӧн да внуклӧн, кор найӧ лоины коскӧдзныс ваын.
Гӧгӧр сӧмын чагъяс плавайтӧны.
И пыжыс абу.
И чериыс абу.
И йӧра яй вӧрӧ пышйис.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Музыкант @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 25-27.}
МУЗЫКАНТ
Ош кыйысь старик пукаліс керка мудӧд вылас да дзивгис-ворсіс скрипкаӧн.
Сійӧ ёна радейтіс музыка да зілис ачыс велӧдчыны ворсны.
Омӧля сылӧн артмис, но старик вӧлі дӧвӧлен и сійӧн, мый сылӧн аслас музыка.
Дінтіыс мунӧ вӧлі тӧдса колхозник да шуӧ стариклы:
— Эновт тэ вай ассьыд скрипкатӧ, босьт ружьетӧ.
Ружьенад тэнад бурджыка артмӧ.
Ме ӧні ошкӧс аддзылі вӧрысь.
Старик пуктіс бокӧ скрипкасӧ, юасис колхозниклысь, кытысь сійӧ аддзылӧма ошкӧс.
Босьтіс ружье да муніс вӧрӧ.
Вӧрын старик дыр корсис ошсӧ, но эз аддзы весиг коктуйсӧ сылысь.
Мудзис старик да пуксис мыр вылӧ шойччыштны.
Зэв лӧнь вӧлі вӧрын.
Ни ув некӧн оз тратшнит, ни лэбач гӧлӧссӧ оз сет.
Друг старик кыліс: «Дзенн!..» Мича сэтшӧм шы, быттьӧкӧ струна ворсыштіс.
Недыр мысти бара: «Дзенн!..»
Старик чуймис:
«Коді нӧ тайӧ вӧрын струнаӧн ворсӧ?»
А вӧрсянь бара: «Дзенн!..» да сэтшӧм гораа, меліа.
Старик чеччис мыр вылысь да видзчысигтыр муніс сэтчӧ, кытысянь кыліс шыыс.
Шы кыліс вӧр дорсянь.
Старик гусьӧн матыстчис коз сайсянь да аддзӧ: вӧр дорын чардбиӧн жугӧдӧм пу, сэтысь чургӧдчӧмаӧсь кузь чагъяс-сартасъяс.
А пу улас пукалӧ ош, босьтӧма лапанас ӧти сартас.
Ош кыскыштіс асланьыс ӧти сартас да бӧр лэдзис.
Сартас веськаліс, кутіс дрӧжжитны, и воздухас кыліс: «Дзенн!..» быттьӧкӧ струна ворсыштіс.
Ош копыртӧма юрсӧ да кывзӧ.
Старик тожӧ кывзӧ: бура сьылӧ сартасыс.
Ланьтіс шыыс, — ош бара ассьыс: кыскыштіс асланьыс сартассӧ да бӧр лэдзис.
Рытнас тӧдса колхозник бара мунӧ вӧлі ош кыйысь керка дінті.
Старик бара пукаліс скрипкаӧн мудӧд вылас.
Сійӧ чуньнас дергайтіс ӧти струна, и струна ньӧжйӧник тиньгис: «Дзинн!..»
Колхозник юаліс стариклысь:
— Но мый, виин оштӧ?
— Эг, — вочавидзӧ старик.
— Мый нӧ сідз?
— Да кыдзи нӧ сылы лыян, кор сійӧ сэтшӧм жӧ музыкант, кутшӧм и ме?
И старик висьталіс колхозниклы, кыдзи ош ворсіс чардбиӧн юкалӧм пуӧн.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Ичӧтик гӧлубӧй зверь @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 27-30.}
ИЧӦТИК ГӦЛУБӦЙ ЗВЕРЬ
Гӧравывса сук вӧрын вӧлі вевт улын кодь пемыд.
Но вот кымӧр сайысь петіс тӧлысь, и пырысь-пыр жӧ лымчиръяс кутісны дзирдавны, югъявны увъяс вылын, козъяс вылын, пожӧмъяс вылын и эзысьӧн кутіс лӧставны пӧрысь пипулӧн шыльыд стволыс.
Йывланьыс сылӧн тыдаліс сьӧд розь — горс.
Вот лым вывті, небыда, кокньыда чеччалӧмӧн, матыстчис пипу дінӧ кузь сьӧд ичӧтик зверь.
Сувтіс, исалыштіс, вывлань лэптіс ёсь нырвомсӧ.
Вылыс вомдорыс лыбыштіс, — тыдовтчылісны ёсь, хищнӧй пиньяс.
Тайӧ тулан — вӧрса став посни зверьясӧс виалысь.
И со сійӧ, гыжъяснас муртса шарӧдчигтыр, котӧртӧ нин пипу кузя вывлань.
Выліас горсйысь мыччысис уска гӧгрӧс юр.
Ӧти здук мысти гӧлубӧй ичӧтик зверь котӧртіс нин ув кузя, мунігмозыс гылӧдіс лымсӧ, да пелька чеччыштіс орчча пожӧм ув вылӧ.
Но кӧть кутшӧм кокньыда чеччыштіс ичӧтик гӧлубӧй зверь, ув лайкнитчис, — тулан казяліс.
Сійӧ кусыньтчис мегырӧ, быттьӧкӧ зэлӧдӧм лук, сэсся бӧр веськӧдчис — да ньӧв моз лэбис век на лайкъялысь ув вылӧ.
Тулан котӧртіс пожӧм кузя вывлань — вӧтӧдны ичӧтик зверӧс.
Туланысь пельк вӧрын некод абу.
Сыысь оз вермы пышйыны весиг ур.
Ичӧтик гӧлубӧй зверь кылӧ сы бӧрся вӧтчӧмсӧ, сылы некор бергӧдчывны: колӧ ӧдйӧджык, ӧдйӧджык спасайтчыны.
Пожӧм вылысь сійӧ чеччыштіс коз вылӧ.
Весьшӧрӧ ичӧтик зверь мудеритӧ, котӧртӧ коз мӧдарладорӧд, — тулан ньӧти оз кольччы.
Ичӧтик зверь котӧртіс дзик коз лап йылӧдзыс, а тулан нин орччӧн — тшапнитіс пиньяснас!
Но ичӧтик зверь вевъяліс чеччыштны.
Пуысь пуӧ лэбисны ичӧтик гӧлубӧй зверь туланкӧд, быттьӧкӧ кык лэбач сук увъяс пӧвстӧд.
Чеччыштас ичӧтик зверь, кусыньтчас увйыс, а тулан сы бӧрся, — ни ӧти здук кежлӧ оз сетлы лолыштны-шойччыштны.
И вот оз нин тырмы ичӧтик зверлӧн выныс, слабитӧны нин лапаясыс; вот чеччыштіс и эз вермы кутчысьнысӧ — усьӧ увлань.
Эз, эз усь, усигмозыс ӧшйис улыс увйӧ — и водзӧ, водзӧ ӧстатки вынъяснас.
А тулан котӧртӧ нин выліті да вылыс увъяс вывсянь видзӧдӧ, кыдзи лӧсьыдджык уськӧдчыны увлань да кватитны.
И вот здук кежлӧ ичӧтик гӧлубӧй зверь сувтыштіс: вӧрыс орлӧ пропастьӧн.
Тулан ӧдвывсьыс сувтіс жӧ ичӧтик зверь весьтӧ.
И друг уськӧдчис увлань.
Чеччыштӧмыс сылӧн вӧлі стӧч артыштӧма.
Сійӧ став нёльнан лапанас уси сійӧ местаас, кытчӧ сувтыштліс ичӧтик гӧлубӧй зверь, но мӧдыс нин чеччыштіс веськыда воздухас да кутіс лэбны, — ньӧжйӧник, плавнӧя лэбис воздухӧд пропасть весьтті, быттьӧкӧ вӧтын.
Но ставыс вӧлі наяву, югыд тӧлысь дырйи.
Тайӧ вӧлі паляур — лэбалысь ур: сылӧн бӧр лапаяс да водз лапаяс костас вӧлі свободнӧй кучик, коді ичӧтик парашют моз кутӧ сійӧс воздухас.
Тулан эз чеччышт сы бӧрся: сійӧ оз вермы лэбавны, сійӧ эськӧ уси пропастяс.
Паляур бергӧдіс бӧжсӧ да мичаа лэччис коз вылӧ пропасть мӧдарладорас.
Скӧрысла тулан зялькнитіс пиньяснас да кутіс лэччыны пу вылысь.
Ичӧтик гӧлубӧй зверь пышйис.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кык вӧралысь йылысь @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 30-34.}
КЫК ВӦРАЛЫСЬ ЙЫЛЫСЬ
ПУ ВЫЛЫН
Олісны кык друг — вӧралысьяс.
Ӧтиыс вӧлі ханте, вӧрса морт.
Сійӧ вӧрын чужис, вӧрын нэм чӧжыс оліс да асьсӧ вӧралӧм помысь вердіс.
А мӧдыс служитіс карын и сӧмын прӧст лунъясӧ волывліс другыс ордӧ вӧрӧ — лыйлыны зверь-пӧткаӧс.
Ӧтчыд арын ханте нуӧдіс ассьыс другсӧ вӧрӧ эрд вылӧ да шуӧ:
— Кывзы...
А вӧлі рыт, шондіыс пуксьӧма нин пуяс сайӧ.
Шынитӧв вӧрын.
Друг вӧрті юрӧбтіс дженьыдик, кыз гӧлӧса равӧстӧм: тӧдтӧм да страшнӧй гӧлӧс кутшӧмкӧ зверлӧн.
Карсалӧн йирмӧг котӧртіс мыш кузяыс.
Но сійӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый ёна полӧ.
А вӧралысь ханте кыскис питшӧгсьыс сюмӧд трубка.
Пуктіс сійӧс вомдорас да шыасис сэтшӧм жӧ зверь сяма гӧлӧсӧн.
Зверь вочавидзис.
Ханте бара тутсӧ.
Зверь матысмӧ, матысмӧ.
И вот кылӧ карса вӧралысь: кодкӧ ыджыд, сьӧкыд писькӧдчӧ сук расті, увъяс руза-разакылӧны.
Друг мыччысис зверь юр — нырыс гӧрба, сюръясыс пу зыр дорысь паськыдджыкӧсь.
Зэв ыджыд йӧра.
Колі эськӧ виччысьыштны, кор зверь петас эрд вылӧ, да сэки лыйны.
А карса эз вермы терпитнысӧ, лыйис сук рас пырыс.
Пуляыс чегис зверлысь сюр торсӧ.
Зверь зэв ёна скӧрмис, уськӧдчис вӧралысьяс вылӧ.
Вӧралысьяс шыблалісны ружьеяснысӧ — да пуяс вылӧ.
Карса кавшасис веськыд кыдз пу вылӧ, а ханте орччӧн — чукля, нёровтчӧм козйӧ.
Йӧра котӧрӧн матыстчис кыдз пу дінӧ да мӧдіс кок гыжъяснас муас кучкавны.
Сюръяснас судзӧдны вӧралысьӧс эз вермы.
А муас кыдзлӧн вужъясыс.
Йӧра найӧс кок гыжъяснас черӧн моз кераліс.
Дзӧрыштіс кыдз пу да мӧдіс пӧрны.
Сэні и вӧлі эськӧ вӧралысьлӧн смертьыс: уси кӧ сійӧ, йӧра сійӧс здукӧн таляліс эськӧ.
Да, вӧралысь шуд вылӧ, пӧригмозыс кыдз пу уси коз пу вылӧ, кӧні пукаліс ханте.
Ханте кватитіс другсӧ да отсаліс сылы кайны сійӧ ув вылас, кӧні ачыс пукаліс.
А йӧра нин коз улын — и бара чапалӧ мусӧ.
Ханте перйис зепсьыс каллян, табак да сетӧ другыслы:
— Куритчы.
А другыс шуӧ:
— Да мый тэ!
Зверыд и козтӧ пӧрӧдас пырысь-пыр: кыкнаннымлы миянлы ӧні смерть лоӧ.
— Оз, — шуӧ ханте.
— Куритчы спокойнӧя.
Нинӧм оз ло.
Вужъясыс козйыдлӧн кӧнӧсь?
Йӧра кодйис мусӧ веськыда сійӧ ув весьтӧдыс, кӧні пукалісны вӧралысьяс.
А козйыс ӧд вӧлі пӧлӧс, нёровтчӧма, вужъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь тайӧ местасяньыс.
Войбыд пессис йӧра.
Ыджыд гу коз улас кодйис.
А бокӧ вешйыны да сэті кодйыны сідзи эз и дӧгадайтчы.
Сюсьлуныс эз тырмы сылӧн.
Бӧрыннас йӧра мудзис.
Лёкысь чушнитіс, мый эз вермы судзӧдны ӧбидитысьясӧс, да муніс.
Сэки вӧралысьяс лэччисны, босьтісны ружьеяснысӧ да мунісны гортаныс.
ОШ КУ ПЫТШКЫН
Мӧдысь карса вӧралысь воис другыс ордӧ тӧлын.
Найӧ бара мунісны вӧрӧ.
Вӧрын найӧ торъялісны.
Ханте аслас понйыскӧд муніс ӧтиладорӧ, а карса — мӧдарӧ.
Сылӧн понйыс эз вӧв.
Карса муніс-муніс вӧрӧд, аддзӧ — тола.
А тола водзас кустъясыс гыӧртӧмаӧсь.
«Эге!
— думайтӧ вӧралысь.
— Мыйла эськӧ таті гыӧра, кор гыӧрыс некӧн сэсся абу?»
Лэптіс кузь ув, тувкис сійӧн толаӧ.
А тола улысь — зэв ыджыд ош.
Сійӧ сэні гуас куйлӧма да лолалӧма кустъяс вылас.
Та вӧсна кустъясыс и гыӧртӧмаӧсь.
Вӧралысь лыйис и виис зверӧс места вылас.
Тӧвся луныд дженьыд.
Сэк кості, кор вӧралысь ошкӧс кулис, и вой суис.
Кыдзи пемыднас туйсӧ аддзан?
И решитіс вӧралысь узьны вӧрын.
Зэв кӧдзыд вӧлі.
Мӧдіс корсьны вӧралысь истӧг — биасьны.
А истӧг абу.
И сэки шогӧ эз усь вӧралысь.
Ханте другыс висьтавліс сылы, кыдзи сійӧ узьлывлӧ вӧрын тӧлын: гартыштчас зверь ку пытшкӧ, и шоныд сылы узьны лым вылын.
Вӧралысь лэптіс ош кусӧ — сьӧкыд, шоныд пась.
Да пась пытшкыс ставыс вир.
Вӧралысь гугӧдіс ош кусӧ, гартыштчис сійӧн юрсяньыс кокулӧдзыс да водіс лымйӧ.
Шоныд ош ку пытшкад.
Вӧралысь унмовсис.
Асъядор вӧталіс сійӧ лёк вӧт: быттьӧкӧ водіс сы вылӧ ош да личкӧ и личкӧ, — лолыштны вын абу.
Вӧралысь садьмис, — ни кисӧ, ни коксӧ оз вермы вӧрзьӧдны.
Кӧдзыдыс дорӧма вывсяньыс вирӧн кӧтасьӧм ош кусӧ.
Кӧрт асыкъясӧн моз топӧдӧма вӧралысьӧс.
И кылӧ вӧралысь: шаракылӧ кодкӧ лым кузяыс, матыстчӧ сы дінӧ.
«Но, — думайтӧ вӧралысь, — воис менам кулан час.
Кыліс яй дуксӧ мӧд зверь.
Ӧні жӧ ме бердӧ босьтчас, а ме и пурт перйыны ог вермы».
А матыстчис тайӧ эз зверь, а вӧралысь ханте: сылӧн понйыс корсьӧма карсаӧс коктуй кузяыс.
Ханте вундіс пуртӧн ош кусӧ, мездіс сэтысь другсӧ да шуӧ:
— Неладнӧ тэ гартовтчӧмыд.
Ортсылань гӧнӧн колӧ.
Сэки и пытшкас шоныд и ортсысяньыс кӧдзыд оз босьт.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Задерихвост @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 24-25.}
ЗАДЕРИХВОСТ
Кӧсйӧ кӧ хищник гусьӧн матыстчыны добыча дінӧ, сійӧ должен дзебсясьны.
Ыджыд ош шумтӧг муніс вӧрті, куш кок пыдӧснас видзчысьӧмӧн восьлаліс кос увъяс вывті.
Водзвылас, вӧр дорын, вӧлі лӧп чукӧр.
Сы сайын — видз.
Сэні йирсисны вӧвъяс.
Найӧ частӧ лэптывлісны юръяснысӧ, исалісны тӧвсӧ.
Но тӧлыс пӧльтіс насянь лӧп чукӧрлань.
Вӧвъяс бергӧдлывлісны юръяссӧ тӧв паныд и ни дуксӧ кывны, ни аддзыны хищникӧс эз вермыны.
Друг лӧп чукӧрысь, быттьӧкӧ ва гӧптысь польк, чеччыштіс-петіс зэв ичӧтик задерихвост — пожӧм коль ыджда лэбач; нырыс ёсиник, ачыс ӧрешки кодь гӧгрӧс, бӧжыс чурвидзӧ.
И пыр шныряйтӧ муті, уліті.
Кыдзи сыысь дзебсян, кор тэнад эмӧсь кокъяс и тувччалӧны найӧ муті?
Ош уськӧдчис кынӧм вылас, топӧдчис нитш бердӧ.
Да сёр нин: сійӧс казяліс нин задерихвост.
Да кыдзи тай кутас китшсьыны!
И кытысь татшӧм ичӧтикыслӧн сэтшӧм гӧлӧсыс: тысяча воськов сайсянь дрӧгнитан.
Вӧвъяс гӧрӧктісны, гӧнитісны.
Ош скӧрысь чеччыштіс, уськӧдчис кутны ичӧтик нахальнӧй лэбачӧс.
Ӧти здукӧн шыблаліс лӧп чукӧртӧ.
А задерихвост шырпи моз уйкнитіс сы кокъяс костӧд да жбыркнитіс пу вылӧ.
Мун кут сійӧс сэтысь!
Став кыйсьӧмсӧ ошлысь торкис.
Юрнас выдайтіс сійӧс.
И бӧжыс чурвидзӧ!
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Сьӧд руч @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 26-27.}
СЬӦД РУЧ
Якутия вӧръясӧ тӧвнас воис кыськӧ сьӧд руч.
Сьӧд ручьяс овлӧны зэв шоча.
И куыс налӧн ёна дона мукӧд куяс дорысь.
Вот став вӧралысьясыс дугдісны лыйлыны уръясӧс, весиг низьясӧс, да кутісны вӧтлысьны куш ӧти тайӧ ручыс бӧрся.
Сьӧд гӧна куыс лым вылын ылысянь тыдалӧ.
Сьӧд ручлы колӧ лоны зэв мудерӧн, медым спаситны ассьыс кусӧ.
И сійӧ вӧлі сэтшӧм мудер, мый некодӧс эз сибӧдлы матӧ и эз шед ни ӧти капканӧ.
Вочасӧн став вӧралысьясыс ӧткажитчисны сыысь да бара кутісны лыйлыны уръясӧс, низьясӧс да мукӧд зверьясӧс.
Сӧмын ӧти том кыйсьысь нинӧм вылӧ эз кӧсйы эновтчыны сыысь.
Сійӧ думайтіс: «Мучитчышта, зато нин кыя сійӧс».
И водзӧ вӧтлысис сы бӧрся.
А сьӧд руч вӧчӧ вӧлі тадзи: вӧралысь мунӧ сы бӧрся, а сійӧ кытшовтас да петас сы коктуй вылӧ.
И ветлӧдлӧ сы бӧрся вӧрті.
Том кыйсьысь гӧгӧрвоис сылысь тайӧ мудерлунсӧ.
«Часлы жӧ, — думыштіс сійӧ.
— Ветлӧдлы.
А ме гӧгралан туй вылас пуктала капканъяс да самострелъяс и кута ветлӧдлыны тайӧ туйӧдыс.
Сэки тэ, матушка, и сюран меным».
Сідзи и вӧчис.
Пукталіс трӧпа вылас капканъяс, лымйӧн найӧс тыртышталіс, медым эз тыдавны.
Дзеблаліс кустъяс пӧвстӧ самострелъяс, а кӧвъяссӧ кодъяс лэдзӧны ньӧвсӧ, нюжӧдіс туй вомӧныс.
И кутіс ветлӧдлыны трӧпа кузя.
Сійӧ ветлӧдлӧ, и сьӧд руч сы бӧрся ветлӧдлӧ.
Ачыс сійӧ став кӧвъяс да капканъяс вомӧныс восьлалӧ, и сьӧд руч на вомӧн чеччалӧ.
Гӧгралісны-гӧгралісны, гӧгралісны-гӧгралісны, — вӧралысь мудзис, муртса коксӧ кыскалӧ.
И кокыс инмис ӧти кӧвйӧ.
Самострел лыйис, и ньӧвйыс веськаліс кыйсьысьлы кокас.
Вӧралысь ӧдва кыссис гортӧдзыс.
И тӧвбыд висис да куйліс вольпасьын.
А сьӧд руч сідзи и муніс.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кыдзи гут ошкӧс смертьысь спаситіс @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 38-40.}
КЫДЗИ ГУТ ОШКӦС СМЕРТЬЫСЬ СПАСИТІС
Пӧвадитчис ош зӧр вылӧ.
Быд вой волывлӧ, да оз сы мында сёй зӧрсӧ, мыйтӧм водтӧдӧ да талялӧ.
Веськыда рӧзӧренье колхозлы!
Колхозникъяс вӧралысь дінӧ:
— Сідз и сідз, Сысой Сысоич, мезды.
Сысой Сысоич пӧрысь вӧралысь, сюсь да кужысь.
Кужӧмӧн босьтчис сійӧ удж бердӧ.
Зӧр вӧлі кӧдзӧма вӧрӧ.
Сысой Сысоич бӧрйис вӧрдор да вӧчис аслыс лабаз: некымын потш пуктіс увъяс вылӧ, медым на вылын пукавны позис.
Луннас весаліс ружьесӧ, стволсӧ мавтіс маслӧӧн: медым дзирдаліс тӧлысь югӧр улас, тыдалісджык эськӧ лыйны.
И ещӧ рытсяньыс на пуксис кыйӧдчыны — кайис лабаз вылас.
Зэв бур.
Пукалӧ пу вылын, виччысьӧ.
Вот рӧмдіс.
Вӧрын кутісны кывны кышакылӧмъяс, шура-шаракылӧмъяс, шӧпкӧмъяс.
Пыр кажитчӧ: со ош локтӧ, сэні увйӧн тратшнитіс, сэні зӧрйын кышакывны кутіс.
А пемыд, нинӧм оз тыдав.
Медбӧрын петіс тӧлысь.
Зӧр му пырысь-пыр кутіс югъявны эзысь ты моз.
И аддзӧ Сысой Сысоич: со сійӧ, ошкыд!
Дзик сы улын куйлӧ, шепъяссӧ куралӧ да аслыс вомас сюялӧ.
Юмов зӧр йӧв нёнялӧ, нимкодьысла вомнас тяпйӧдлӧ — сэтшӧм чӧскыд!
Вот ладнӧ.
Сысой Сысоич ньӧжйӧник лэптӧ ружьесӧ да веськӧдӧ сійӧс зверь вылӧ.
И дзик нин вӧлі метитчӧма, — друг лэбӧ мыйкӧ ыджыд, сьӧд — веськыда Сысой Сысоичлы синмас!
И пуксис ружье вылас.
Сэки Сысой Сысоич гӧгӧрвоис: тайӧ гут.
Ичӧтик сійӧ, гутыд, а пуксис дзик ныр улас, и кажитчӧ слӧн кодь ыджыдӧн.
Сайӧдіс аснас Сысой Сысоичысь ошкӧс.
Вот тайӧ нин абу ладнӧ.
Сысой Сысоич гусьӧник сы вылӧ:
— Кысь-сь!
Гут пукалӧ.
— Уффф!
— пӧльыштіс сы вылӧ.
Пукалӧ гут.
— Фффы!
— пӧльыштіс ёнджыка.
Гутӧс тӧлӧдіс.
Но муртса на Сысой Сысоич кутіс метитчыны, гут бара быттьӧкӧ сэні и вӧлӧма.
Вот нин дзик абу ладнӧ.
Сысой Сысоич пӧльыштіс ещӧ ёнджыка.
— Ффыф!
Лэбзьыліс — и бара пуксис ствол вылӧ.
Сэтшӧм асныра, некыдз он вӧтлы.
Ок, кутшӧма скӧрмис Сысой Сысоич!
Вот тайӧ нин дзик некытчӧ оз туй.
Сысой Сысоич мыйтӧм вермис лабаз вылын вешйыштіс водзӧ, кулаксӧ гут весьтӧ лэптіс... да кыдз тай швачкӧптас ствол кузяыс!
Руз, раз, гым да гам!
Ружье лыйӧ, потшъясыс Сысой Сысоич улын чегъясьӧны, Сысой Сысоич лэбӧ пу вывсянь — веськыда ош дінӧ.
Коньӧр зверь спокойнӧя нёняліс чӧскыд зӧр йӧв и ньӧти эз виччысь татшӧм нападениесӧ.
Сійӧ сэтшӧма повзис, мый чеччыштіс да, весиг видзӧдлытӧг, коді тайӧ уськӧдчис сы вылӧ небесасяньыс, — садьтӧг котӧртіс вӧрӧ.
Сысой Сысоич эз ёна доймы да регыд бурдіс.
Ош сэсся эз нин волы зӧр му вылӧ.
А гут, коді спаситіс ошкӧс вернӧй смертьысь, код тӧдас кытчӧ воши.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Лым книга @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 40-43.}
ЛЫМ КНИГА
Келалӧмаӧсь, коктуялӧмаӧсь зверьяс лым вывті.
Он дзик пыр гӧгӧрво, мый сэні вӧлӧма.
Шуйгавылын куст улын заводитчӧ кӧч коктуй.
Бӧр лапаясыслӧн туйыс кузьмӧс, кузь; воддзаясыслӧн — гӧгрӧс, ичӧтик.
Кӧч коктуй муніс эрд вывті.
Кӧч коктуй ӧтарладорӧдыс мунӧ мӧд коктуй, ыджыдджык; гыжъясыс розьӧдлӧмаӧсь лымсӧ — руч коктуй.
А кӧч коктуй мӧдарладорас ещӧ коктуй: бара жӧ ручлӧн, сӧмын бӧрлань локтӧ.
Кӧч коктуй кытшовтӧма эрдсӧ; руч коктуй — тожӧ.
Кӧч коктуй боклань; руч коктуй сы бӧрся.
Кыкнан коктуйыс помасьӧны эрд шӧрас.
А со бокынджык — бара кӧч коктуй.
Вошлӧ, водзӧ мунӧ...
Мунӧ, мунӧ, мунӧ — и друг бырӧ — быттьӧкӧ му улас пырис!
А кӧні быри, сэті лымйыс таляссьӧма, и доръясӧдыс быттьӧ кодкӧ чуньясӧн зырыштӧма.
Кытчӧ руч воштысис?
Кытчӧ кӧч воши?
Разберитам ньӧжйӧникӧн.
Сулалӧ куст.
Сылысь кырсьсӧ кульӧма.
Куст увтіыс лымсӧ подмӧдӧма, коктуйяс тӧдчӧны.
Коктуйыс кӧчлӧн.
Тані кӧч олӧма: кустсьыс кырсьсӧ йирӧма.
Сувтас бӧр кокъяс йылас, кульыштас пиньнас кырсь тор, нямлялас, дзӧрыштас места вылас, орччӧн ещӧ кырсь тор йирыштас.
Пӧтіс, и унмыс кутіс локны.
Муніс корсьны, кытчӧ эськӧ дзебсьыны.
А со — кӧч коктуйкӧд орччӧн руч коктуй.
Вӧлі тадз: кӧч муніс узьны.
Коли час, мӧд.
Мунӧ эрд вывті руч.
Аддзӧ, лым вылын кӧч коктуй!
Руч нырсӧ мулань.
Исалыштіс — коктуйыс выль.
Котӧртіс коктуй кузя.
Руч мудер, но и кӧч абу йӧй: кужис ассьыс коктуйсӧ дзугны.
Чеччаліс, чеччаліс эрд вывті, кежис, гӧгӧртіс ыджыд кытш, ассьыс жӧ коктуйсӧ вомӧналіс — и боклань.
Коктуйыс ӧні рӧвнӧй на, тэрмасьтӧм: спокойнӧя муніс кӧч, некутшӧм лёктор эз казяв бӧрвывсьыс.
Руч котӧртіс, котӧртіс — аддзӧ: коктуй вомӧныс выль коктуй.
Эз гӧгӧрво, мый кӧч вӧчӧма кытш.
Кежис боклань — выль коктуй кузя: котӧртіс, котӧртіс — и сувтіс: быри коктуйыс!
Ӧні кытчӧ?
А делӧыс прӧстӧй: тайӧ выль мудерлун кӧчлӧн: двойка.
Кӧч вӧчис кытш, вомӧналіс ассьыс коктуйсӧ, неуна муныштіс водзӧ, а сэсся бергӧдчис — и бӧр аслас важ коктуйӧд.
Ӧкуратнӧя муніс — лапаяссӧ важ коктуяс пукталіс.
Руч сулаліс, сулаліс — и бӧр.
Бара матыстчис коктуйяс крестасянінӧ.
Став кытшсӧ туяліс.
Мунӧ, мунӧ, аддзӧ — ылӧдӧма сійӧс кӧч: коктуйыс некытчӧ оз нуӧд!
Чушнитіс руч да муніс вӧрӧ аслас делӧясӧн.
А вӧлі со кыдз: кӧч вӧчис двойка — бӧр муніс аслас коктуйӧд.
Кытшӧдзыс эз во — и чеччыштіс тола вомӧн — боклань.
Чеччыштіс куст вомӧн и водіс лӧп чукӧр улӧ.
Сэні и куйліс, кор руч корсис сійӧс коктуй кузяыс.
А кор руч муніс, — кыдзи тай уськӧдчис лӧп чукӧр улысь — и сук вӧрӧ.
Чеччалӧма паськыда, — лапаыс лапа дінас: пышъян коктуй.
Тӧвзьӧ мышкас видзӧдлытӧг.
Туй вылас мыр.
Кӧч сы дінті.
А мыр вылас...
А мыр вылас пукалӧ ыджыд сюзь.
Аддзис кӧчӧс, лэбзис мыр вылысь, сідзи и шлывгӧ сы бӧрся.
Вӧтӧдіс да сатшкис став гыжъяссӧ мышкас!
Кӧч зурасис лымйӧ, а сюзь сы вылын, бордъяснас лымъяс кучкалӧ, мусьыс лэптыны зільӧ.
Кытчӧ уси кӧч, сэті лымйыс кодйыштчӧма.
Кытчӧ сюзь швачкӧдіс бордъяснас, — сэні лым вылас пасъяс, быттьӧкӧ чуньӧн визьйӧдлӧма.
Лэбовтіс кӧч вӧрӧ.
Сы вӧсна и коктуйыс абу водзӧ.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Коктуйяс кузя @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 44-54.}
КОКТУЙЯС КУЗЯ
Гажтӧм Егоркалы лунтыр овны керкаын.
Видзӧдлас ӧшинь пыр: гӧгӧр еджыд.
Лесниклысь керкасӧ тыртӧма лымйӧн.
Вӧрыс еджыд сулалӧ.
Егорка тӧдӧ вӧрысь ӧти эрд.
Ок, и лӧсьыдін!
Кӧть кор он во, байдӧг чукӧр кок увсьыд жбыркнитас.
Вррр!
Вррр!
— ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сӧмын лыйлы!
Да байдӧгъясыд мый на!
Кӧчьяс сэні зэв гырысьӧсь.
А кодкӧлун аддзыліс Егорка эрд вылысь ещӧ коктуй — оз тӧд кодлӧн.
Руч коктуй ыджда лоӧ, а гыжъясыс веськыдӧсь, кузьӧсь.
Вот эськӧ аслыс туявны коктуй кузяыс тӧдтӧм звертӧ.
Тайӧ ӧд абу кӧчыд!
Таысь и бать ошкыштас.
Окота Егоркалы пырысь-пыр котӧртны вӧрӧ!
Батьыс гынсапӧг дӧмлӧ ӧшинь дорын.
— Батьӧ, бать!
— Мый тэныд?
— Лэдзлы вӧрӧ: байдӧгъясӧс лыйлыштны!
— Аддзан, мый думыштӧма, войнас!
— Лэдзлы, бать! — нора няргӧ Егорка.
Бать чӧв олӧ;
Егорка муртса лолалӧ — ой, оз лэдз!
Оз любит лесник, медым детинка уджтӧг шӧйтіс.
А шуӧны тай: вӧралӧмыд пӧ абу ас вӧляыд.
Мыйла детинкалы оз позь пальӧдчыштны?
Пыр керкаын да керкаын...
— Ветлы инӧ!
Да видзӧд, медым рӧмдытӧдзыс бӧр вӧлін гортын.
А ме ӧд ог дыр думайт: мырддя фузеятӧ да ещӧ тасмаӧн нӧйта.
Фузея — сійӧ ружье.
Егоркалӧн аслас ружье, кӧть аслыс сылы сӧмын на дас нёльӧд арӧс.
Батьыс карысь вайис.
Ӧти ствола, берданкаӧн шусьӧ.
И зверӧс и пӧткаӧс сыысь лыйлыны позьӧ.
Бур ружье.
Бать тӧдӧ: берданка Егоркалы свет вылын медбуртор.
Грӧзитышт мырддьыны — быдтор вӧчас.
— Ӧти здукӧн бӧр воа, — кӧсйысьӧ Егорка.
Ачыс нин полушубок пасьталӧма и ружьесӧ тувйысь нетшыштӧма.
— Мися жӧ, бӧр воа!
— броткӧ бать.
— Аддзан, войяснас быдлаын кӧинъяс омлялӧны.
Смотри менам!
А Егорка абу нин керкаас.
Чепӧсйис ывлаӧ, лыжиасис и вӧрӧ.
Эновтіс лесник гынсапӧгъяссӧ.
Босьтіс чер, петіс сарайӧ додь пӧчиняйтны.
Рӧмдыны кутіс.
Дугдіс старик черӧн котшкӧдчыны.
Кад ужнайтны, а детинка абу.
Кывліс: резьӧбтіс-лыйис куимысь кымын.
А сэсся сэсянь нинӧм.
Ещӧ коли кадыс.
Лесник пырис керкаас, лӧсьӧдіс лампасьыс фитильсӧ, биасис.
Пачысь кыскис рок гырнич.
Егорка век на абу.
И кытчӧ воши пӧганӧйыд?
Сёйыштіс.
Петіс кильчӧ вылӧ.
Дзурс пемыд.
Кывзысьыштіс — нинӧм оз кыв.
Сулалӧ сьӧд вӧр, ӧти ув оз тратшнит.
Чӧв-лӧнь, а коді сійӧс тӧдас, мый сы пытшкын?
— Воуу-уу!..
Дрӧгнитіс лесник.
Али кажитчис?
Вӧрсянь бара:
— Воууу-уу!..
Сідзи и эм, кӧин!
Кутіс омлявны мӧд, коймӧд,... дзонь чукӧр!
Ёкнитіс морӧс пытшкас: дерт буракӧ Егорка коктуй вылӧ веськаліны зверьяс!
— Вуу-вооу-уу!..
Лесник котӧрӧн пыраліс керкаас, бӧр петіс — киас двустволка.
Лэптіс пельпом бердас, дулояссьыс ыпнитліс би, гымӧбтісны лыйӧм шыяс.
Кӧинъяс ёнджыка кутісны омлявны.
Кывзӧ лесник: оз-ӧ шыась кӧнкӧ Егорка?
И вот вӧрсяньыс, пемыдінсяньыс, муртса-муртса: «бумм!»
Лесник чепӧсйис места вывсьыс, ружьесӧ мыш саяс, кӧрталіс лыжияс — и пемыдас, сэтчӧ, кытысянь кыліс Егоркалӧн лыйӧм шыыс.
Вӧрын сап пемыд — кӧть бӧрд!
Коз лапъяс нетшкӧны паськӧмӧд, сутшкалӧны чужӧмтӧ.
Пуясыс топыд стенаӧн — он писькӧдчы.
А водзвылын кӧинъяс.
Ӧти гӧлӧсӧн нюркйӧдлӧны:
— Вуу-ооууу!..
Лесник сувтіс, ещӧ лыйис.
Некод эз шыась.
Сӧмын кӧинъяс.
Лёк делӧ!
Бара кутіс писькӧдчыны тільӧд*.
* Тіль — тшӧкыд посни вӧр.
Муніс кӧин шы вылӧ.
Сӧмын вевъяліс думыштны: «Омлялӧны, сідзкӧ, ӧні эз на сибавны...» Сэки ӧтпырйӧ омлялӧмыс дугдіс.
Чӧв-лӧнь лои.
Лесник ещӧ водзӧ муніс да сувтіс.
Лыйис.
Сэсся ещӧ.
Дыр кывзіс.
Сэтшӧм шынитӧв — прӧстӧ пельясыд доймӧны.
Кытчӧ мунан?
Пемыд.
А мунны колӧ.
Мӧдіс мунны наугад.
Быд воськов бӧрын вӧрыс сукджык.
Лыйсис, горзіс.
Некод оз шыась.
И бара, ӧні ачыс нин эз тӧд кытчӧ, восьлаліс, писькӧдчис вӧрӧд.
Медбӧрын дзикӧдз эбӧсыс быри, горзӧмысла гӧлӧсыс чирис.
Сувтіс — и оз тӧд, кытчӧ мунны: важӧн воштіс, кодарладорын гортыс.
Видзӧдыштіс: быттьӧкӧ ичӧтик би тыдалыштӧ пуяс костӧдыс?
Али кӧин синъяс тайӧ югъялӧны?
Мӧдӧдчис веськыда би вылӧ.
Петіс вӧрысь: вӧртӧм эрд, сы шӧрын сулалӧ керка.
Ӧшиняс би.
Видзӧдӧ лесник, синъясыслы оз верит: аслас керкаыс сулалӧ!
Кытш, сідзкӧ, вӧчӧма пемыд вӧртіыд.
Ӧшинюлас ещӧ ӧтчыд лыйис.
Некод эз шыась.
И кӧинъяс чӧв олӧны, оз омлявны.
Тыдалӧ, добычасӧ юкӧны.
Пропадитіс детинка!
Пӧрччис лесник лыжияссӧ, пырис керкаас.
Керкаын эз пӧрччы тулупсӧ, пуксис лабичӧ.
Юрсӧ пуктіс кияс вылас да сідзи и ланьтіс.
Лампа пызан вылын кутіс тшынавны, мигнитіс да кусі.
Эз казявлы лесник.
Ӧшинь пыр кутіс тӧдчыны гудыр югыдыс.
Лесник сувтіс.
Страшнӧй лоӧма: ӧти войӧн пӧрысьмӧма да гӧрбыльтчӧма.
Сюйис питшӧгас нянь шӧрӧм, босьтіс патронъяс, ружье.
Петіс ывлаӧ — югыд.
Лым дзирдалӧ.
Ворота дорсянь кыссьӧ лым вывтіыс кык бӧрӧзда — Егорка лыжияслӧн туйыс.
Лесник видзӧдліс, ӧвтыштіс кинас.
Думыштіс: «Тӧлыся кӧ эськӧ вӧлі войыс, гашкӧ, и корси эськӧ детинкаӧс выль туй кузяыс.
Ветлыны кӧть лыторъяссӧ чукӧртны!
А ӧд овлывлӧ жӧ сэтшӧмыс!
— гашкӧ, и ловъя на?...»
Лӧсьӧдіс лыжияссӧ да котӧртіс лыжи туй кузя.
Бӧрӧздаяс нуӧдісны шуйгавыв, мӧдісны мунны вӧр пӧлӧн.
Котӧртӧ на кузя лесник, ачыс синъяснас лым вылас дзоргӧ.
Оз пропустит ни коктуй, ни гыжйыштӧмин.
Лыддьӧ лым вывсьыс книга вылысь моз.
А тайӧ книгаас гижӧма ставсӧ, мый лои Егоркакӧд войбыднас.
Видзӧдӧ лесник лым вылӧ и ставсӧ гӧгӧрвоӧ: кыті Егорка мунӧма и мый вӧчӧма.
Со детинка котӧртӧма вӧр дорӧд.
Бокынджык лым вылас лэбачьяслӧн вӧсни гыжъясысь да ёсь бордъясысь узоръяс.
Сідзкӧ, катшаясӧс повзьӧдӧма Егорка.
Шыр кыйӧмаӧсь катшаяс: гӧгӧр шыр коктуйяс.
Тані ичӧтик зверӧс муысь лэптӧма.
Ур чеччалӧма чарӧм вывтіыс.
Сылӧн коктуйысь.
Бӧр кокъясыс сылӧн кузьӧсь — туйыс налӧн тожӧ кузь.
Муті чеччалігӧн ур шыблалӧ бӧр кокъяссӧ водз кокъяс водзвылас.
А водз кокъясыс дженьыдӧсь, ичӧтикӧсь — туйыс налӧн точкаяс кодь.
Аддзӧ лесник: Егорка вӧтлӧма урсӧ пу вылӧ, сэні и котшнитӧма.
Ув вывсьыс уськӧдӧма лымйӧ.
«Меткӧй детинкаыс!»
— думайтӧ лесник.
Видзӧдӧ: тані со Егорка босьтӧма лыйӧмторсӧ да мунӧма водзӧ вӧрӧ.
Коктуйяс кытшлалісны, кытшлалісны вӧрті да петкӧдісны ыджыд эрд вылӧ.
Эрд вылын, тыдалӧ, Егорка видзӧдалӧма кӧч коктуйяс — куим пельӧса пасъяс.
Тшӧкыда трӧпитӧмаӧсь кӧчьяс: тані налӧн и кытшъяс и чеччалӧм туйяс.
Сӧмын Егорка абу кутӧма тӧдмавны кӧчьяслысь мудералӧмсӧ: лыжи бӧрӧздаяс мунӧны веськыда куим пельӧса пасъяс вомӧн.
Со водзын бокынджык лымйыс гудйыштчӧма, лэбач коктуйяс да чишкассьӧм пыжик лым вылас.
Еджыд байдӧгъяс тайӧ.
Дзонь чукӧр узьӧма тані лымъяс пырӧмӧн.
Кылӧмаӧсь лэбачьяс Егоркаӧс, жбыркнитӧмаӧсь.
А сійӧ лыйӧма.
Ставныс лэбӧмаӧсь; ӧти шняпкысьӧма.
Тӧдчӧ, кыдзи пессьӧма лым вылас.
Эк, бур вӧралысь вӧлі быдмӧ: лэбачтӧ лэбигас уськӧдліс!
Татшӧмыд и кӧинъяскӧд водзсасьны вермас, весьшӧрӧ налы пинь улас оз сетчы.
Лесник кутіс тэрмасьны водзлань, кокъяс асьныс котӧртӧны-нуӧны.
Лыжи туй вайӧдіс куст дінӧ — и стоп!
Мый татшӧмыс?
Сувтӧма Егорка куст сайӧ, жӧдзӧ лыжияснас места вылас, копыртчӧма и кинас инмӧдчылӧма лымйӧ.
И боклань котӧртӧма.
Метр нелямын кымын туйыс мунӧ веськыда, а водзӧ чукльӧдлыны кутіс.
Э, да тані зверь коктуйяс!
Найӧ руч коктуй ыдждаӧсь, и гыжъяӧсь...
Кутшӧм диковина?
Нэм чӧжӧн татшӧм коктуйсӧ лесник абу аддзылӧма: лапаыс абу ыджыд, а гыжъясыс вершӧк кузяӧсь, кӧрттув кодь веськыдӧсь!
Лым вылын вир: зверь мунӧма водзӧ куим кокӧн.
Веськыд водз коксӧ Егорка зарадӧн чегӧма.
Кытшлӧдлӧ кустъяс пӧвстӧд, вӧтлӧдлӧ зверӧс.
Кысь нин сэки детинкалы гортӧ бӧр локны: ранитӧмӧс ӧмӧй вӧралысь эновтас?
Сӧмын вот кутшӧм зверь?
Зэв нин ёнӧсь гыжъясыс!
Тяпнитас татшӧмъяснад кынӧм кузяыд куст сайсянь...
Детинкалы уна-ӧ колӧ!
Лыжи туйяс пыдӧджык и пыдӧджык вӧрлань — кустъяс пӧвстӧд, мыръяс дінті, тӧлӧн пӧрӧдӧм пуяс гӧгӧр.
Вужляӧ ещӧ зурасян, лыжитӧ чеган!
Эк, кычи вежӧр!
Зарадсӧ, али мый, видзӧ?
Со тайӧ местаыс — бертовтчӧм вужъяс саяс — и вины эськӧ зверӧс.
Некытчӧ сылы татысь воштысьны.
А куш кинад ӧмӧй регыд босьтан?
Матыстчыв сы дінӧ, ранитчӧм дінад!
Скӧрмӧдӧмыд и вурдысь оз сетчы киад, а тайӧ зверыс, тыдалӧ, сьӧкыд: пыдӧдз коктуйыс вӧйӧма лымйӧ.
Да мый нӧ тайӧ: оз-ӧ лым усь?
Ӧні беда: тыртас коктуйсӧ, сэк мый вӧчны?
Водзӧ!
Водзӧ!
Кытшлӧдлӧ вӧрті зверлӧн коктуй, сы бӧрся лыжи туй.
Помыс оз тыдав.
А лымйыс пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка усьӧ.
Водзвылын югыдджык.
Вӧрыс лои шочджык, кызджык стволъяса.
Тані ещӧ нин ӧдйӧ коктуйтӧ тыртӧ, пыр омӧльджыка найӧ тыдалӧны, сьӧкыдджык найӧс тӧдмавны.
Вот медбӧрын: суӧдӧма татчӧ звертӧ Егорка!
Лымйыс таляссьӧма, сы вылын вир, чорыд руд гӧн.
Видзӧдлыны колӧ гӧн сертиыс, кутшӧм зверь татшӧмыс.
Сӧмын мыйкӧ абу лючкиӧсь тані коктуйясыс...
Кыкнан пидзӧс вылас детинка усьӧма лымйӧ...
А эстӧні водзынсӧ мый чурвидзӧ?
Лыжипӧв!
Мӧдыс!
Лымъяс векни кузь гуранъяс: котӧртӧма Егорка, вӧйӧма...
И друг — водзсяньыс, веськыдвывсяньыс, шуйгавывсяньыс, паныдӧн — понъяслӧн кодь шавксьӧдан коктуйяс.
Кӧинъяс!
Вӧтӧдӧмаӧсь, проклятӧйясыд!
Сувтіс лесник: мыйӧкӧ чорыдӧ зурасис сылӧн веськыдладор лыжипӧлыс.
Видзӧдліс: Егоркалӧн берданкаыс куйлӧ.
Дак со вӧлӧмкӧ мый!
Медводдза кӧиныс джагавмӧн кутіс голяӧдыс, детинка уськӧдіс ружьесӧ кисьыс, — сэки и став кӧин чукӧрыс воис...
Пом!
Видзӧдліс лесник водзлань: кӧть эськӧ паськӧм торсӧ босьтны!
Быттьӧкӧ руд вуджӧр вуджӧртіс пуяс сайын.
И пырысь-пыр жӧ сэтысянь кыліс кыз гӧлӧсӧн эргӧм, быттьӧкӧ понъяс пурсьӧны.
Веськӧдчис лесник, нетшыштіс ружьесӧ пельпом сайсьыс, уськӧдчис водзлань.
Пуяс сайын вирӧсь лы чукӧр дорын, пиньнысӧ жергӧдӧмӧн да гӧнсӧ сувтӧдӧмӧн, сулалісны кык кӧин.
Гӧгӧр туплясисны, пукалісны ещӧ некымынӧн...
Лёкысь горӧдіс лесник да метитчытӧг лыйис кыкнан стволсьыс ӧттшӧтш.
Ружьеыс ёна кучкис сылы пельпомас.
Сійӧ шатовтчис да пидзӧсъяс вылас уси лымйӧ.
Кор разаліс порох тшыныс, кӧинъяс эз нин вӧвны.
Пельясас тиньгис лыйӧмсьыс.
И тайӧ тиньгӧм пырыс сылы каститчис Егоркалӧн нора гӧлӧс: «Бать!»
Лесник мыйлакӧ пӧрччис шапкасӧ.
Лымчиръяс усялісны сылы синлысъяс вылас, мешайтісны видзӧдны.
— Бать!.. — сэтшӧм бура кыліс бара Егоркалӧн ичӧтик гӧлӧсыс.
— Егорушка!
— ойӧстіс лесник.
— Лэччӧд менӧ, бать!
Лесник повзьӧмӧн чеччыштіс, бергӧдчис...
Ыджыд пу ув вылын, кияснас пу гӧгӧрыс кутчысьӧмӧн, пукаліс ловъя Егорка.
— Пиук! — горӧдіс лесник да садьтӧгыс уськӧдчис пу дінӧ.
Гегдӧм Егорка мешӧк моз усис батьыс ки вылӧ.
Егоркаӧс мыш вылас босьтӧмӧн ӧти здукӧн лесник воис гортӧдзыс.
Сӧмын ӧтчыд ковмыліс сувтлыны сылы — Егорка дзайгис, дольӧ ӧтарӧ:
— Бать, берданкаӧс менсьым босьт, берданкаӧс...
* * *
Пачын жара ыпъяліс би.
Егорка куйліс лабичын сьӧкыд ыж ку пась улын.
Синъясыс сылӧн югъялісны, яйыс сотчис.
Лесник пукаліс сійӧ кокъяс дорын, блюдйысь юкталіс сійӧс пӧсь чайӧн.
— Кыла, кӧинъяс матынӧсь, — висьтавліс Егорка.
— Повзи ме!
Ружьеӧс уськӧді, лыжияс вӧйины лымйӧ, эновті.
Первойя пу вылас кайи, — найӧ нин танӧсь.
Чеччалӧны, ӧкаяннӧйясыд, пиньнысӧ йирӧны, менӧ судзӧдны кӧсйӧны.
Ок, и страшнӧ, бать!
— Ланьт, пиук, ланьт, мусаӧй!
А висьтав тэ, стрелок, кутшӧм зверӧс тэ виин?
— А барсукӧс, батьӧ!
Зэв ыджыд барсук, тэнад порсьыд кодь.
Аддзылін гыжъяссӧ?
— Барсук, шуан?
А ме эг и тӧд.
И збыль: лапаыс сылӧн кузь гыжъяса.
Аддзан, петӧма шоныдджык дырйиыд, унпур.
Узьӧ сійӧ кӧдзыд дырйи, гежӧд тӧлын петавлӧ.
Часлы вот тулыс воас, ме тэныд гусӧ сылысь петкӧдла.
Зэв лӧсьыд гу!
Руч нинӧм вылӧ оз вермы кодйыны татшӧмсӧ.
Но Егорка эз нин кыв.
Юрыс сылӧн пӧлыньтчис, синъясыс асьныс куньсисны.
Сійӧ узис.
Лесник босьтіс сы киысь блюдсӧ, топыдджыка шебраліс писӧ ыж ку пасьӧн да видзӧдліс ӧшиньӧ.
Ывлаын скӧраліс турӧб.
Кисьтіс, кисьтіс да бергӧдліс воздухын еджыд кокни лымчиръясӧ — тырталіс вӧрысь дзуглӧм коктуйяс.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Лым вылын приказ @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 54-59.}
ЛЫМ ВЫЛЫН ПРИКАЗ
Коркӧ кӧсйыси ме пилы босьтны сійӧс аскӧд вӧрӧ — кӧчьясӧс туявны.
И сэтысянь эз ло меным спокой.
Быд асыв, муртса югдігас, пиӧй уськӧдчӧ ме дінӧ.
— Чеччы!
Талун мунам?
Поводдяыс бур.
Вӧравны мунны сылы поводдя век бур.
А зверӧс туявны, мӧдногӧн шуны, корсьны сійӧс коктуй сертиыс, — абу быд лун бур.
Коктуй овлӧ унапӧлӧс, поводдя серти.
Ме ӧткажитча мунны, а пиӧй няргӧ:
— Бара он кӧсйы!
Пыр эновтчам да эновтчам...
Кор нӧ сэсся мунам?
И думышті ме военнӧй мудерлун.
— Кывзы, — шуа, — менсьым команда!
Сійӧ пырысь-пыр кияссӧ лэдзис, сувтіс веськыда.
— Есть, — шуӧ.
— Но вот: весьшӧрӧ сэсся менӧ эн садьмӧд.
Асывнас, мыйӧн чеччан, перво-наперво котӧрт садйӧ.
Сэтысь лым вывсьыс лыддян менсьым приказ — петны походӧ али абу.
— Есть, — шуӧ, — петавлыны асывъяснас садйӧ.
Сійӧ водіс узьны, а ме босьті бедь да петі керкаысь.
Керканым миян ичӧтик палисадника.
Тӧвнас палисадникӧд некод оз ветлы.
Лымйыс сэні кыдзи усьӧ, сідзи и куйлӧ вӧрзьӧдлытӧм.
Ме сюйи беддьӧс забор костӧд да печатнӧй букваясӧн гижи лым вылас — пиӧй менам ичӧтик на, сӧмын печатнӧйӧс кужӧ лыддьыны:
ТАЛУН НЕ САДЬМӦДНЫ!
Тайӧ вояс ме пӧттӧдз узи: пиӧй эз лок садьмӧдны менӧ водз асывнас.
Ме чеччи, пасьтаси да видзӧдлі ӧшиньӧд.
Менам ӧшинь видзӧдӧ буретш палисадникӧ, и менам гижӧдӧй тыдалӧ меным веськыда комнатасянь.
Асылыс вӧлі рудіник, тӧвтӧм, шоныд: ӧшинь сайын градусник петкӧдліс тӧкӧтьӧ нульысь вылынджык.
Лымйыс эз дзирдав, кажитчис сьӧдасьыштӧмаӧн, кыдзи лёк мел.
Чусыдӧн, гажтӧмӧн куйліс лым вылын менам приказ.
Ме нимкодясьышті аслам выдумка вылӧ: ӧд тайӧ гижӧд сертиыс быд лун кутас тыдавны меным, кутшӧм вежсьӧмъяс лоӧны и коктуйяслӧн ыб вылын.
Букваяслӧн бокъясыс сылышталісны, букваясыс паськалісны промокашка вылын моз.
Татшӧм букыш лунас выль коктуйяс ӧдйӧ паськалӧны, а важ коктуйясыс кажитчӧны ӧткодь важсяӧн.
Ме спокойнӧя пукси уджавны.
Мӧд лунас пиӧй бара эз лок садьмӧдны менӧ.
Асылыс вӧлі шондіа; ещӧ войсяньыс на кучкис сэтшӧм мороз, мый лымйыс лои сёй кодь: вывсяньыс косьмӧма кыз корка — чарӧм.
Сы вывті мунігӧн оз сӧмын кокньыдик кӧч, а кӧин — и сійӧ оз вӧй.
И коктуй некутшӧмӧс оз коль, — буди кытъястікӧ гыжъяснас гыжйыштас.
Гижӧдӧй менам кажитчис, быттьӧкӧ йи вылӧ пуртӧн визьйӧдлӧма.
Букваяслӧн бокъясыс дзирдалісны вундӧм металл моз.
Гуранъясыс тырӧмаӧсь кынмӧм шыдӧсӧн.
Татшӧм поводдя дырйи аддзан сӧмын важ коктуйяс, выльяс абуӧсь.
И коймӧд луныс эз вай нинӧм бурторсӧ.
Бара вӧлі кӧдзыд да ещӧ тӧла.
Шыдӧса кос лымсӧ нӧбӧдіс му кузя — пудритіс коктуйяссӧ.
Букваяссӧ быттьӧкӧ кодкӧ солӧн киськалӧма.
Котӧртас асывнас кӧч ыб вывсянь, кӧні сёйис, — йирсянінсянь, — сылысь коктуйсӧ пырысь-пыр и пудритас.
Кыдзи найӧс торйӧдан рытся коктуйясысь?
Пиӧй ветлӧдліс зумыш, но чӧв оліс — приказ кольлі вынаӧн.
Ме сёрӧдз уджалі сійӧ войнас.
Воді асывладорыс.
— Подъём!
— друг горӧдіс кодкӧ меным дзик пельӧ, кыдзи вӧвлі военнӧй служба вылын.
Но мыйкӧ зэв нин вӧсньыдик гӧлӧсыс дневальнӧйыслӧн.
Ме сьӧкыда восьті синъясӧс.
— Садьмы ӧдйӧ! — горӧдіс пиӧй.
— Ме нин чай юа.
Ме сӧмын видзӧдлі ӧшиньӧд — да пыр жӧ гӧгӧрвои, мый эз весьшӧрӧ сійӧ садьмӧд менӧ: ӧшинь тасъяс вылын, забор вылын куйліс вата кодь кыз, пушыд лым.
Сідзкӧ, югдандорыс усьӧма тайӧ сук лымйыс — следопытлӧн медбур отсасьысьыс.
Сійӧ дзикӧдз тыртӧ став важ коктуйяссӧ.
Асывнас вӧралысь син водзын воссьӧ кулӧм еджыд эшкын.
И сӧмын медся выль — асъя — коктуйясыс зверьяслӧн тӧдчӧны выль лым вылын.
Ме сэтшӧма тэрмаси мунны вӧравны, мый вунӧді видзӧдлыны аслам гижӧд вылӧ.
Да и нинӧмла вӧлі: сійӧс, дерт, сідзжӧ тыртіс, кыдзи и став важ коктуйяссӧ.
Тӧлын сьӧкыд аддзыны кӧчӧс — не сӧмын лым еджыд белякӧс, весиг руд русакӧс.
Но мыйӧн ми петім пикӧд кладбище сайӧ, пырысь-пыр аддзим кӧч коктуй.
Кыла, сійӧ шӧпкӧдӧ ньӧжйӧник ас кежас ассьыс сочинитӧм стишокъяс:
<rus>Лап от задних пяточки Впереди,</rus>
<rus>От передних пятачки Позади.</rus>
Сійӧ менам тӧдӧ нин, мый кӧч котӧртігас шыблалӧ кузь бӧр кокъяссӧ водз кокъяс дорсьыс водзӧджык.
Бӧр кокъясыслӧн туйыс кузьмӧс, коклябӧрнас водзӧ, водз кокъясыслӧн — гӧгрӧс, пятачок кодьыс, бӧрын.
— Ачыс кувны мунӧма кладбище вылӧ, — увереннӧя доложитіс меным пиӧй.
— Кежны?
— Энлы, сулав, — ӧлӧді ме, лыжиясӧс неуна бокӧ вештігмоз.
И пельпом вылысь босьті ружьеӧс.
— Тайӧ ӧд русаклӧн коктуйыс, а русаклы водны оз ков сук вӧр.
Видзӧд: водзӧсӧ коктуйыс вошӧ.
Тані кӧч сдвойка вӧчӧма: бергӧдчӧма и мунӧма бӧрлань ас коктуйӧдыс.
А со шыбитчӧм: сійӧ чеччыштӧма боклань, часлы ноко, абу-ӧ водӧма со эсійӧ куст дорас сійӧ?
И сӧмын на ми мӧдім матыстчыны тайӧ куст дорас, сы сайын вуджӧртчисны кузь пельяслӧн сьӧд йывъясыс.
Ме лыйи.
Ыджыд русак чеччыштліс кустсьыс вылӧджык, патурликсис юр вывтіыс да воши.
Кор ми матыстчим, сійӧ эз нин чужъясь, куйліс лым пиас.
Кокньыдика ми туялім ещӧ куим русакӧс да ӧти белякӧс.
Но лыйны удайтчис сӧмын тайӧ беляксӧ: мукӧдъясыс дзоньвидзаӧн пышйисны миянысь.
Ми корсим кузь бедь, сы бердӧ кӧрталім кокъясӧдыс кыкнан кӧчсӧ — рудсӧ и еджыдсӧ — да кутім нуны найӧс гортӧ.
Бедь помсӧ ме куті киын, а мӧд помсӧ пиӧй пуктіс аслыс пельпом вылас.
Горт дінын нин паныдасис миянлы сосед.
Сійӧ видзӧдліс миян кыйдӧс вылӧ да шуис:
— Бура!
Туялінныд?
— Туялім.
— Сідз.
Бур делӧ.
Ме вот тожӧ детинкаӧс ичӧтысянь велӧда тӧдмавны быдсяма коктуйяс.
Следопыт-вӧралысь и война вылын век первой разведчик и партизан сідзжӧ.
«Война» кывйыс казьтыштіс меным лымвывса аслам приказ йылысь.
— А тэнӧ всё-таки накажитны колӧ, — скӧрысь шуи ме пиӧйлы.
— Ӧд приказыс вӧлі не садьмӧдны менӧ!
— Ме абу мыжа, — ньӧти повзьытӧг висьталіс сійӧ.
— Мый кольӧма приказсьыс лым вылас, ме сійӧс и вӧчи.
— Кыдзи сідз?
— эг гӧгӧрво ме.
— Ачыд видзӧдлы.
Ме видзӧдлі забор вомӧн палисадникӧ.
Сэні шонді югӧр водзас син ёрмӧн дзирдаліс лым вылын сӧмын ӧти дженьыдик кыв:
САДЬМӦД.
Мукӧд букваяслӧн эз тӧдчы весиг туйыс.
— Ме аддза, — объяснитіс пиӧй, — лунысь-лун букваяс тӧдчӧны лёкджыка.
Ме босьті пӧвтор да вевтти тайӧ сизим буквасӧ, медым приказыс эз кынмы дзикӧдз,
Ичӧтик, ичӧтик, а кутшӧм мудер!
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Таръяс репасынӧсь @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 60-64.}
ТАРЪЯС РЕПАСЫНӦСЬ*
*Репас — пӧткаяслӧн лымйӧ кодйӧм гу.
Таръяс дінӧ, кор найӧ пукалӧны пуяс вылын, он вермы воны матӧ.
— Сулав, эн вӧр, — шуа ме пилы.
— Видзӧд, мый лоӧ.
Ми петім вӧр дорӧ.
А мӧд вӧр дорын — эрд сайын — кортӧм кыдзьяслӧн прошви кодь йывъяс вылас пукалӧны таръяс.
Ставыс дас вит кымын.
Найӧ сьӧдӧсь да оз вӧрны, быттьӧкӧ сьӧд рака позъяс.
Казялісны найӧ миянӧс али эз?
Эз кӧ казявны, пырысь-пыр кутасны водавны узьны.
Шондіыс лэччӧма нин.
Вӧр сайын югыда ломзьӧ тӧвся кыа.
Сы вылын пуясыс кажитчӧны чишкассьӧмаӧн.
Стволъясыс налӧн быттьӧкӧ дзирдалысь виж бумага вылӧ клеиталӧм сьӧд полосаяс.
Друг ӧти сьӧд рака поз усьӧ ув вывсьыс веськыда лым вылас.
Тайӧ лэбзис первой тар — сьӧд тар.
Сы бӧрся грушаяс моз гылалӧны увъяс вылысь мукӧдъясыс.
Сатшкысьӧны лымйӧ, вошӧны.
— Котӧртам на дінӧ!
— шуӧ пиӧй да лыжияснас шарӧдчӧ кынмӧм лым вылас.
— Ог, — шуа ме, — найӧ ещӧ эз на унмовсьны, оз сибӧдны миянӧс.
— А кор унмовсясны, тэ найӧс ставнысӧ лыйлан?
— Абу на сэтшӧм кокни!
Дас минута мысти лоӧ пемыд: лыйны оз позь.
Но ми найӧс ружьетӧг.
Сӧмын стӧч запомнит, кытчӧ найӧ сунісны лымъяс.
— Ме стӧч.
Со эсійӧ вожа кыдз дінас.
— Сідз.
А ӧні мунам гортӧ.
И мунігмоз ме висьтавла сылы ассьым планӧс.
Ужин бӧрын, мамыслы дивӧ вылӧ, сійӧ тшӧктытӧг тэрмасьӧ водны узьны.
А ме весала ружьеӧс да ӧшӧда сійӧс стенӧ: войнас сійӧ миянлы оз ковмы.
Ме босьта кык кӧрзина, кодъясӧн гожӧмнас ми ветлывлім тшакла, да вылітіыс кӧртала найӧс рузумӧн.
Корся кык сак, кодъясӧн кыйлывлім прудйысь посни черияс да лягушкаяс.
Да лӧсьӧда велосипедъясысь босьтӧм кык пӧнар.
Войшӧр кадӧ стен сайын — картаын — швачкӧдчӧ бордъяснас да некымынысь гораа чукӧстчӧ миян петук.
Ӧти бӧрся мӧд сылы шыасьӧны сиктса мукӧд петукъяс.
Вот дикӧй петукъяслӧн — таръяслӧн — татшӧм обычайыс абу.
Найӧ оз чуксасьны войшӧр-войын — чорыда узьӧны.
Миянлы тайӧ и кивыв.
Ме садьмӧда пиӧс.
Кӧдзыдыс ён!
Тӧлысь абу, но сьӧд небесаын югъялӧны кодзувъяс, и лым эрдыс дзирдалыштӧ.
Ми лыжиясаӧсь.
Кыкнаннымлӧн кӧрзина, сак да тасма вылын ӧзтытӧм пӧнар.
Ми мунам сэтчӧ, кӧні вӧр дорын лым улас узьӧны таръяс.
Места вылас вотӧдз сувтам.
Ме ӧзта кыкнан пӧнарсӧ — пилысь и ассьым.
Сэтшӧм югыда найӧ ыпнитӧны, мый тӧдлытӧг куньтыртан синъястӧ.
Ковмис сулалыштны, кытчӧдз синъяс эз велавны югыдас.
— Ӧні, — вашкӧда пилы, — кӧрзинатӧ мыш саяд, сактӧ киад — и лыжи вывсьыд лэччы.
Лымйӧ пидзӧсӧдз вӧйласигтыр, надзӧн да этшаджык шумитны зілигтыр, матыстчам вожа кыдз пу дінӧ.
Кыкнанным водзын зэв югыд би визь.
Югыдас лым вывсьыс тыдалӧ быд ёгтор.
А гӧгӧр сап пемыд.
Аддза: кыдзсянь шуйгаладорас репас — кузьмӧс ляпкыдик гу.
Сы пыдӧсын рӧшкыд, доръяссьыс гылалӧм лым.
Кыдзсянь веськыдладорас сэтшӧм жӧ репас.
Шӧпкӧдчам пикӧд.
Сійӧ мунӧ шуйгавывса репас дінас, а ме — веськыдвывса дінас.
Репас дінӧ гусьӧник матыстча, ог вештыв сы вылысь синъясӧс.
Тӧда: тар тані.
Ваӧ моз суніс лымъяс, и кӧдзыд кос ва дзебис сійӧс ас улас.
Репас пытшкас тар воськовтӧма кыкысь-куимысь.
Педзыштӧма места вылас, кыдзи водны лӧсьӧдчысь понпи.
Артмӧма ичӧтик пещӧра.
Тар бергӧдчис нырнас петанінлань.
Сюркняліс кокъяссӧ.
Водіс.
Узьӧ.
Лымувса спальняад шоныд.
И пемыд-пемыд.
Со ме нин куим воськов сайын сысянь.
Ещӧ воськов — и друг лымйыс взорвитчис, мыйкӧ сы пиын сьӧд шумӧн да зыкӧн чепӧсйӧ репасысь.
Сьӧд тар!
И терпитны позьтӧм югыд би югӧрӧн синтӧммӧм тар усьӧ лым вылас, — оз вермы лэбнысӧ.
Бергалӧ лым вылас, быттьӧкӧ ыджыд жук.
Ме уськӧдча сы дінӧ сакӧн.
Кыла, месянь веськыдладорын и шуйгаладорын шумӧн кыпӧдчалӧны таръяс.
И мыйкӧ горзӧ пиӧй.
Но меным некор: зіля тупкыны тарӧс сакӧн.
Тэрыба вӧрӧмсьыс пӧнар чеччалӧ менам кынӧм вылын, югӧрыс чепсасьӧ лым вывтіыс, быттьӧкӧ пӧжарнӧй кишкаысь струя ышмӧм детинка киын.
Сьӧд тар здук кежлӧ вошлӧ пемыдас, но ме сэки жӧ — наизусть нин — тупка сійӧс.
Эм!
Мыйвынысь топӧда сакӧс лым бердӧ.
Воропас кутчысьӧм киӧс вешта да кута водзитіджык.
Киӧс сюя сак улӧ.
Сак тыртӧм.
Ак тэ, кутшӧм жӧ ме абу пельк!
Да мый сэні пыр ӧтарӧ горзӧ пиӧй?
Кӧні сійӧ?
Кытчӧ вошӧма сылӧн пӧнарыс?
Би югӧрӧс веськӧда сы гӧлӧс вылӧ, со сійӧ кыдз пу сайын — куйлӧ лым вылас.
Некымынысь чеччыштӧм бӧрын, ме нин сы дінын.
Горзӧ:
— Ньӧжйӧник, ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн!
— Да мый тэ лоин?
— Ньӧжйӧник сюй китӧ.
Кынӧм улӧ, дзик кынӧм улӧ!
Ме пидзӧсчаняси лым вылӧ, киясӧс сюйи пиӧй улӧ да кватиті чорыд кыз перӧяссӧ.
Топыда кута бордйӧдыс, сэсся кватита гыжъясьысь кокъясӧдыс, кыска!
Сьӧд тар!
Сійӧ сэтшӧм ёна нетшкысьӧ, мый вот лэдза.
Но пиӧй кок йылас нин.
Кватитӧ сьӧд тарӧс мӧд бордйӧдыс, и ми кыкӧн сюям ловъя лэбачсӧ кӧрзинаӧ, топыда кӧрталам кӧрзинасӧ рузумӧн.
— Ме видзӧда, — тэрмасьӧ висьтавлыны пиӧй, — дзик менам кок дорын лымсьыс мыччысис юр.
Сьӧд.
Бергӧдлӧ нырсӧ, лапйӧдлӧ синъяссӧ.
Ме — бух лымйӧ, веськыда сы вылӧ.
Сійӧ ме улын вӧрӧ, гильӧдчӧ.
Горза, тэ он кыв.
А пелька ме сійӧс лички кынӧмӧн?
— Пелькатӧ пелька, мый и сёрнитан!
А вот пӧнар стеклӧтӧ, дерт, лязӧдін, и сакыд жугалӧма.
Но тайӧ оз артассьы, кор ловъя сьӧд тарӧс киӧн кутін.
Таръяс дінӧ, кор найӧ пуяс вылын пукалӧны, и матӧ он вермы сибӧдчыны.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Шыр кыйысь @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 64-67.}
ШЫР КЫЙЫСЬ
Кор лымйыс вевттис мусӧ, керкаын ёна кутісны дӧзмӧдны миянӧс шыръяс.
Пиӧй менам пуктіс налы шыр нальк — ловйӧн кыян нальк.
Асывнас видзӧдам — самсӧ сёйӧма и налькйын куйлӧ кулӧм шыр.
Ыбвывса шыр: ыджыд, мыш кузяыс дзирдалысь сьӧд визя.
Ыб вылын сёян эз ло — вот сійӧ и локтіс керкаӧ.
Тайӧ гӧгӧрвоана.
Но мыйла сійӧ кулӧма?
Видзӧдалім — юр лысӧ сылысь йирӧма, и юр вемсӧ сёйӧма.
Коді вӧчис тайӧс?
Кутшӧм хищник вермис сюйсьыны нальк тшӧкыд проволокаяс костӧд, кодъяс сэтшӧм тшӧкыдӧсь, мый на костӧд весиг шыр оз вермы писькӧдчыны?
Рытнас пиӧй бара пуктіс нальксӧ.
И ми водім узьны.
Ме регыд унмовси, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, абу узьӧма — кыйӧдчӧма.
Войыс вӧлі тӧлыся.
— И вот, — висьтавлӧ сійӧ асывнас, — кор ставныс унмовсисны да ставыс ланьтіс, джодж улысь петіс ыджыд шыр.
Сійӧ пуксис бӧр кокъяс вылас, вӧрӧдыштіс усъяссӧ да сэсся пырысь-пыр котӧртіс нальк дінӧ.
Пырис сэтчӧ да нетшыштіс самсӧ!
Джоджын ӧшиньсянь еджыд югӧр — меным ставыс тыдалӧ.
Трык!
— ӧдзӧсыс пӧдлассис, вӧр сюри.
Повзьӧмысла сійӧ йӧршитчис пельӧсас да сэсся эз нин вӧрзьӧдлы самсӧ.
Ме век ог узь: видзӧда, мый водзӧ лоӧ.
Друг быгыльтчӧ нальк дінӧ шыр кыйысь.
— Коді?
— торки ме пиӧс.
— Шыр кыйысь.
Но, тӧдан, ме сэтшӧмӧс думышті — нывкаясӧс повзьӧдлыны.
— Нинӧм ог тӧд, — шуи ме.
— Кутшӧм сэтшӧм «шыр кыйысь »?
Кыдзи сідз повзьӧдлыны?
— Но, сэтшӧм ичӧтик шыр, дзирдалысь.
Детскӧй биллиардысь, тӧдан?
Ме тшӧкті мамалы, сійӧ вурис меным шарсӧ рудіник рузум пиӧ да рузумысь жӧ ичӧтик бӧж.
Быгыльтан джодж кузя — сійӧ дзик шыр моз котӧртӧ.
Сӧмын бӧжыс джоджӧ кучкасьӧ.
Да всё равно нывкаяс полӧны: чайтӧны, настоящӧй пӧ, да ещӧ кутшӧмкӧ зэв страшнӧй, курччасьысь.
— Сідзкӧ тэ ассьыд шыр кыйысьтӧ нальк дінас быгыльтін?
— Ньӧти эг ме.
Кутшӧм тэ абу гӧгӧрвоысь!
Ловъя шыр кыйысь.
Сійӧ ачыс.
— Котӧртӧ и бӧжыс джоджӧ кучкасьӧ?
— Эз, талӧн бӧжыс эз кучкась.
— Гм...
Но водзӧ?
— Но сійӧ нальк дінӧ.
Нюжӧдчис вӧсньыдик калбасаӧ да вильснитіс кык проволока костӧд.
Вот шыр повзис!
Котралӧ нальк пытшті.
А шыр кыйысь звирк!
— веськыда сылы мыш вылас.
Шыр уси да кулі.
Шыр кыйысь пукаліс-пукаліс сы юр вылын.
Сэсся исковтіс — да сам дінӧ.
Самсӧ сёйис, ещӧ нырвомсӧ лэптыштліс да пышйис нальк пытшкысь.
Тэнад крӧвать улӧ быгыльтчис.
— Энлы, — бара ме торки пиӧс.
— А нырвомыс сылӧн кутшӧм, аддзылін?
— Аддзылі.
Кузиник ныра, ичӧтик хобота.
Но сӧмын абу сэтшӧм хобот, кутшӧм слӧнлӧн, а ёсиник.
— А! — шуи ме.
— Ӧні ставсӧ гӧгӧрвоа.
Тайӧ мушыр.
Медся ичӧт зверь, вурдысьлӧн да ёжлӧн рӧдня.
Сійӧ жукъясӧс сёйӧ и со весиг гырысь шыръясӧс вермӧ виавны.
И миян керкаӧ сійӧ шыръясла локтіс.
— Тайӧ вӧрын сійӧ мушыр, — шуис пиӧй.
— А керкаын муыс абу.
Ме сідзи и кута шуны сійӧс — шыр кыйысь.
— Но и мед тэ ног, шу.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Плавунчикъяс @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 67-73.}
ПЛАВУНЧИК
Зэв шензяна лэбач эм.
Шусьӧ — плавунчик.
Кӧть мед кӧні ті эн олӧй гожӧмын — Волга дорын, Кавказын либӧ Казахстанса жар степьясын, Ленинград дорын, Москва дорын либӧ Камчаткаын, — быдлаын тіянлы вермасны паныдасьны тайӧ лэбачьясыс.
И пыр немвиччысьтӧг.
А аскинас локтанныд сэтчӧ, кытысь аддзылінныд, — найӧ нин абуӧсь.
Корсьӧй найӧс море вылысь, ты вылысь, ю вылысь, прудйысь.
Весиг тіян керка дінын кӧ эм прӧстӧ ыджыд гу — и сэтысь вермасны син уланыд усьны плавунчикъяс.
Мед сӧмын гуас ва вӧлі.
Лэбачьясыс тайӧ куликъяс рӧдысь.
Куликъяс — стройнӧй сэтшӧм лэбачьяс, зэв кузь кокаӧсь да зэв кузь ныраӧсь.
Медсясӧ олӧны нюръяс гӧгӧрын, ю доръясын, ты доръясын.
Но найӧ оз плавайтны, оз сунласьны: сӧмын котралӧны берегӧдыс дзик ва дінтіыс да копрасьӧны, копрасьӧны нырнаныс муӧдз.
Нырнаныс найӧ шедӧдӧны нюйтысь, илысь, изъяс улысь либӧ турун пиысь аслыныс сёян.
Плавунчикъясыд куликъяс жӧ, но налӧн, кыдзи шуӧ менам пиӧй, ставыс мӧднога.
Ныръясныс налӧн абу нин сэтшӧм кузьӧсь, кокъясыс тожӧ.
И шоча аддзылан найӧс берег вылысь: найӧ пыр плавайтӧны.
Юаланныд, кутшӧмӧсь пӧ плавунчикъясыд?
Кыдзи тӧдны найӧс, паныдасян кӧ?
Тӧдмавны найӧс зэв кокни.
Ыджданас найӧ скворец ыдждаӧсь кымын.
Найӧ уна рӧма мича табъяс кодьӧсь, кутшӧмъясӧс том вуграсьысьяс ньӧбавлӧны карса магазинъясысь.
Торъя нин табъяс кодьӧсь сэки, кор пукалӧны ва вылын: пукалӧны и йӧктӧны гыяс вылас, кыдзи вугыр табъяс.
Асьныс еджыдӧсь, и рудӧсь, и гӧрдіникӧсь — уна сераӧсь.
И пыр найӧ дзонь чукӧръясӧн.
Йӧз найӧ зэв дружнӧйӧсь.
Ӧткӧн-ӧткӧн шоча паныдалан.
Пыр найӧ компаниеын.
Пиӧй менам, кор колян во первойысь аддзис найӧс, ёна чуймис.
Воис гортӧ да шуӧ:
— Кутшӧм лэбачьясӧс ме аддзылі, — прӧстӧ ог гӧгӧрво!
Мунан — став лэбачьясыс тэысь пышйӧны, лэбзьӧны.
А тайӧяс оз и думайтны.
Плавайтӧны дзик берег дорас.
Ме матыстча — найӧ эськӧ оз нин лэбны, но весиг ылӧджык кывтны оз кӧсйыны.
Сунласьӧны юрнаныс ва улӧ, быттьӧкӧ ичӧтик уткаяс.
Ни ӧти минута оз пукавны спокойнӧя: жукъяс моз бергалӧны ва вылас.
А то чехардаӧн заводитасны ворсны: чеччалӧны ӧта-мӧд вомӧныс, жбыркйитласны — и бара ва вылӧ пуксьӧны.
Олім ми колян во сиктын Уралын.
Керканым миян сулаліс дзик Кама ю берег дорын.
И гожӧмбыд плавунчик чукӧръяс плавайтісны миян син водзын, — веськыда ӧшиньяссянь тыдалӧ.
Талун плавайтӧ чукӧр, а аски вошӧ.
Кольӧ кык-куим лун, мӧд чукӧр воас.
И тадзи гожӧмбыд.
Пиӧй менам шуӧ:
— Вот немуджтӧмъясыд!
Мукӧд лэбачьясыс — ставныс позъясынӧсь, пиян быдтӧны.
А тайӧяс нинӧм оз вӧчны, сӧмын ва вылын чехардаӧн ворсӧны гожӧмбыд.
Петушокъяс тайӧ, тыдалӧ: сэтшӧм мичаникӧсь, яркӧйӧсь.
Став лэбачьяслӧн айясыс мичаджыкӧсь энь дорсьыс.
Миян Петька со кутшӧм мича, а курӧгъяс — рудіникӧсь.
Ме сылы объясниті, мый сійӧ ӧшибайтчӧ.
Плавунчикъяслӧн буретш мӧдарӧ: петушокъясыс рудіникӧсь, а курӧгъясыс мичаа вӧччӧмаӧсь.
Ылі войвылын, тундраын, курӧгъясыс тулысын колькъяласны позйӧ — и до свидание!
Лэбасны.
Куш петушокъяс пукалӧны позъясын, пиянсӧ пӧжӧны, сэсся велӧдӧны найӧс, кыдзи овны.
А мичаа вӧччӧм курӧгъяс гожӧмбыд миян страна пасьта лэбалӧны, путешествуйтӧны ӧтилаысь мӧдлаӧ.
Пиӧй менам шуӧ:
— Тайӧ прӧстӧ кутшӧмкӧ бӧрӧн олысь лэбачьяс!
А всё-таки ме найӧс ёна куті любитны, сы вӧсна мый найӧ оз повны меысь.
Быттьӧкӧ тӧдӧны, мый ме найӧс ог вӧрзьӧд и лёктор налы ог вӧч.
Бурӧсь найӧ.
— Зэв бурӧсь, — сӧгласитчи ме.
И вот ӧтчыд асывнас пиӧй менам котӧрӧн локтӧ гортӧ Кама дорсянь.
Сійӧ вуграсьны ветліс ю дорӧ.
Воис да шуӧ:
— Видзӧдлӧй, кодӧс ме вайи!
Сюйӧ кисӧ питшӧгас, кыскӧ сэтысь ловъя плавунчикӧс да лэдзӧ сійӧс джоджӧ.
— Ме, — шуӧ, — пукала берег дорын, вуграся.
Друг кык рака лэбӧны.
Горзӧны, кравзӧны.
А на водзвылын, видзӧда, кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач тӧвзьӧ.
Ракаяс кыйӧны сійӧс, кватитны кӧсйӧны.
Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧ, горзӧ.
Аддзис менӧ — и веськыда ме дінӧ.
Лэбзис менам кок дінӧ.
И пукалӧ.
«Туик!»
— шуӧ.
Ме сразу гӧгӧрвои: «Дорйы менӧ», — корӧ.
Но ме вугыр шатинӧн куті ӧвтчыны ракаяс вылӧ, горӧді.
Найӧ гӧгралыштісны, аддзӧны — мекӧд нинӧм оз вермыны вӧчны, и лэбисны.
Ме копыртчи, босьті плавунчикӧс киӧ.
Сійӧ оз и думайт лэбзьыны.
Ме гартлі вугырӧс — сыкӧд гортӧ.
Со сійӧ — аддзанныд кутшӧм.
Плавунчик ветлӧдлӧ керкаті, миянысь ньӧти оз пов.
Думайтім ми, думайтім, мый сыкӧд вӧчны?
Дерт, татшӧм муса лэбачыд — радлун керкаын.
Но мыйӧн сійӧс вердан?
И сылы ӧд плавайтны колӧ.
Керкаын видзнысӧ сьӧкыд.
Решитім лэдзны.
Сиктас, дерт, оз позь лэдзны: сэні каньяс, понъяс да эсійӧ кык ракаыс.
Решитім нуны плавунчикӧс ылӧджык.
Пиӧй копыртчыліс, босьтіс сійӧс киас.
А сійӧ немтор, — пӧжалуйста!
Быттьӧкӧ нэмсӧ керкаын олӧма йӧзкӧд.
Мунім ми пикӧд сикт сайӧ, муяс вомӧн, вӧрӧ.
Вӧрысь, пӧрӧдӧминысь, ме тӧда вӧлі ӧти ва гӧп.
Нюйтыс, лэбачьяслы быдсяма сёяныс сэні уна вӧлі.
Луннас сэтчӧ унапӧлӧс куликъяс волывлісны — сёйны, а вой кежлас — уткаяс.
Тайӧ ва гӧптас менам пиӧй и лэдзис плавунчикӧс.
Плавунчик жбыркнитіс ва вылӧ, чипӧстіс миянлы кыкысь — туик, уик!
— быттьӧкӧ «пасибӧ» шуис, «до свиданье» — и быттьӧкӧ нинӧм абу вӧлӧма, жук моз кутіс бергавны ва вылас, юны и сёйны.
Пикӧд ми дыр сулалім, любуйтчим сыӧн.
Медбӧрын ме шуа:
— Но, мунам.
Мамаыд важӧн нин, кӧнкӧ, ӧбедайтны виччысьӧ.
А плавунчикыд вунӧдас миянӧс, лэбас татысь Кама вылӧ — аслас ёртъяс дінас.
Лэбач вӧльнӧй, — сылы тадзи лӧсьыд.
Ми мунім.
Но ме ӧшибитчи: плавунчик некытчӧ эз лэбзьы и эз вунӧд миянӧс.
Кык лун мысти локтім ми пикӧд тайӧ гӧп дінас: ме кӧсйи утка лыйлыны.
Дзебсим ичӧтик козъяс пӧвстӧ берег дорас.
Шондіыс пуксис нин вӧр сайӧ.
Сэки друг мыйкӧ вуджӧртіс миян юр весьтын — и аддзам: плавунчикным миян ва вылӧ пуксьӧ!
Ме мыччыси козъяс сайсянь, ӧвта сылы киӧн:
— Кысь, кысь, лэбзьы татысь регыдджык!
А сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, — туик!
— чипӧстіс, быттьӧкӧ «здравствуй» шуис, и кывтӧ миянлань.
Матыстчис и миян кокъяс дінын патурликасьӧ, нюйтсӧ пыдӧссьыс нырнас перъялӧ — нуръясьӧ.
Пиӧй шуӧ:
— Мунам вай, папа, гортӧ.
А то ещӧ, кор пемдас, тэ плавунчиктӧ менсьым утка пыдди лыян.
Сідзи и мунім ни ӧтчыд лыйтӧг.
И сэсся эз нин удайтчыв меным кыйсьыны тайӧ гӧп дорас: миян плавунчик велаліс волывлыны татчӧ быд рыт.
Плавайтӧ уткаяс костын, гӧгралӧ ва вылас, — но кыдзи сэтчӧ лыян: дрӧбыс разалӧ — и вермас инмыны тшӧтш сылы.
Воис кад — войвывсянь, тундраысь, лэбисны-воисны плавунчикъяслӧн рудіник чукӧръяс: петушокъясыс асланыс том быдтасъяскӧд.
Плавайтыштісны Кама вылын ставныс ӧтлаын — мича паськӧма эньясыскӧд.
И вошины.
Тайӧ мунісны найӧ асланыс арся путешествиеӧ — тӧвъянінӧ.
А тӧвъянінъясыс налӧн ылі жар странаясын — Индияын, Индо-Китайын да ещӧ ылынджык.
Накӧд тшӧтш лэбис и миян плавунчикным.
Но тулыснас сійӧ бӧр воас.
И, пӧжалуйста, ребята, кытыськӧ кӧ аддзанныд сійӧс либӧ мукӧд плавунчикъясӧс — эн вӧрзьӧдӧй найӧс, эн повзьӧдлӧй!
Найӧ ӧд ньӧти оз вермыны дорйысьны и, медсясӧ, зэв нин веритӧны йӧзлы.
А ӧд сэтшӧм лӧсьыд, сэтшӧм долыд сьӧлӧм вылад, кор тэныд ёна веритӧны и виччысьӧны тэсянь сӧмын бурӧс.
Торйӧн нин, кор тэныд веритӧ дорйысьны вермытӧм ичӧтик существо.
Мед кӧть ичӧтик лэбач.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Кульыштӧм Бок @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 73-81.}
КУЛЬЫШТӦМ БОК
Чайтанныд, став кӧчыс ӧткодь, ставныс трусъяс?
Абу, кӧчьяс тожӧ разнӧйӧсь овлӧны.
Юалӧй вот менам пилысь, кутшӧм скандалистӧс ӧтчыд ми кутім.
Ми кыйсим вӧрын.
Куимӧн: пиӧй, ме да Джим.
Джим — тайӧ миян пон.
Дженьыд кокъяса, пельыс муӧдз, бӧжыс дженьыд.
Зэв бур вӧралан пон, кӧть и пӧрысиник: быдпӧлӧс пӧткаӧс корсяс, повзьӧдас да лэптас, а лыйӧмӧс кӧ кутас, кватитас да, ни ӧти перӧ чегтӧг, видзчысьӧмӧн ваяс киад.
Вывті тӧлка да бур сьӧлӧма миян Джим.
Мукӧд понъяскӧд оз косясь, некор некодӧс оз курччав, став тӧдса йӧзыслы паныдасигас ӧвтӧ бӧжнас тэрыба-тэрыба и, тӧданныд-ӧ, пон ногӧн, сэтшӧм меліа нюмъялӧ.
Вӧраланінын ми вӧлім кос арын, — коръяс нин пуяс вылысь вӧлі гылалӧны, а ыджыд зэръяс эз на вӧвны.
Тайӧ кадас вӧрын кыйсьыны век сьӧкыдджык: косьмӧм кор шарӧдчӧ кок улад, пӧтка ылісянь кылӧ тэнӧ да аддзӧ коръястӧм кустарник пыр, оз сибӧд матӧ да лэбӧ.
Друг кыла — Джим увтыштіс, увтыштіс кустъяс пӧвстын — да друг ланьтіс.
«Тайӧ код вылӧ сійӧ?» — думайта.
И лӧсьӧдчи лыйны.
Но сэтысь, кустъяс пӧвстысь, некод эз лэбзьы.
А пиӧй сэні нин — и горзӧ меным кустъяс пӧвстсянь:
— Папа, папа, котӧрт ӧдйӧджык!
Джимыд пленӧ босьтӧма кодӧскӧ!
Ме — на дінӧ и аддза:
Джим нюжӧдчӧмӧн куйлӧ му вылын, а водз кокъяснас кӧчпиӧс топӧдӧма коръяс бердас, кутӧ сійӧс.
Кӧчпи чирзӧ мыйвынсьыс, Джим тэрыба-тэрыба легӧдӧ бӧжсӧ, а пиӧй менам сулалӧ на весьтын — да оз тӧд, мый сылы вӧчны.
Ме матыстчи, босьті кӧчпиӧс Джимлысь.
Кута кӧчпиӧс шошаӧдыс кык чуньӧн, — сійӧ ещӧ ёнджыка чирзӧ, лапаяснас меысь мездысьӧ.
Пиӧй шуӧ:
— Тайӧ тэ вылӧ скӧралӧ сійӧ.
Горзӧ: «Кыдзи тэ лысьтан менӧ — татшӧм ичӧтиксӧ — ӧбижайтны!»
И збыль кажитчӧ вӧлі, мый кӧчпи мыйкӧ горзіс.
А Джим сувтіс бӧр кокъяс вылас, водз кокъяснас пыксис менам пидзӧсӧ да нюлӧ кӧчпиӧс: бурӧдӧ сійӧс, — мый пӧ, эн пов, ми абу сэтшӧм-татшӧмъяс, нинӧм лёкторсӧ огӧ вӧчӧй тэныд.
Друг пиӧй сэки шуӧ:
— Видзӧдлы, папа, шуйга бокыс сылӧн кульыштчӧма.
Видзӧда: шуйга бокас кӧчлӧн кушин.
Гӧныс нетшыштчӧма, куш кучикыс — пять копеек ыджда кытш.
— Эге! — шуа.
— Да тайӧ кӧчпиыс ӧд тӧдса меным!
Дядя Серёжа ордысь сійӧ пышйис.
Нолтӧ, пыр, другӧ, зептӧ.
Небыдика куті сійӧс кынӧм улӧдыс да сюйи вӧралан курткаӧ, мыш зептӧ.
Сэтшӧм зеп менам эм курткаын: мыш пасьтала, а бокъясас — кизьяс.
Зэв лӧсьыд новлӧдлыны сэні лыйлӧм пӧткаӧс да ӧттор-мӧдтор, мый сюрлывлӧ вӧралігӧн.
Кӧчпилы сэні пемыд, шоныд, — сійӧ и ланьтіс.
И ми дзик пыр мунім гортӧ.
Мунігмоз меным, дерт, ковмис висьтавны пилы ставсӧ подробнӧя, кытысь ме тӧда тайӧ кӧчписӧ и мыйла сылӧн бокыс кульыштчӧма.
Дядя Серёжа — менам ёртӧй, тожӧ вӧралысь — олӧ сикт помас, дзик вӧр дорас.
Кӧчпиӧс сійӧ кутӧма недель куим сайын — зэв на ичӧтикӧн — аслас садйысь, сэтӧр куст улысь.
Тайӧ понпиыс кор усяндырся.
Энь кӧчьяслӧн первой пияныс чужӧны тулысын, кор ещӧ лымйыс коркаа на — чарӧма.
И шусьӧны найӧ чарӧмдырсяясӧн.
А тайӧ во вылас медбӧръяясыс чужӧны арын, кор заводитӧ усьны пуяс вылысь кор.
Вӧралысьяс сідзи и шуӧны найӧс — кор усяндырсяяс.
Дядя Серёжа зэв рад лои тайӧ кӧчпи вылад.
Со мыйла: сылӧн, дядя Серёжаыслӧн, неважӧн пиалӧма дворовӧй понйыс, кодлӧн нимыс Клеопарда.
Понпияссӧ сійӧ водзвыв кӧсйысьӧма тӧдсаясыслы.
А кыдзи найӧс мырддян мамыслысь?
И сідз нин зэв скӧр Клеопарда — дзикӧдз дурмас, быдӧн вылӧ заводитас усьласьны.
Дядя Серёжа и думыштӧма кӧчписӧ понпиян пыдди пуктыны сылы, медым оз гажтӧмчы, оз скӧрав.
Сідзи и вӧчӧма.
Понпиян вӧліны ящикынӧсь.
Найӧс сійӧ босьталіс сэтысь, кор мамныс эз вӧв, а на местаӧ пуктіс кӧчпиӧс.
Клеопарда воис — пияныс абуӧсь, а ящикын пукалӧ ичӧтик зверь и сысянь кылӧ сылӧн пон дукыс: ящикас ставсьыс сылӧн дук кылӧ.
Сійӧ эз и вӧрзьӧд кӧчпиӧс: асласӧн признайтіс.
Бурасис.
Лыяс кутіс ваявны сылы, медбур яй торъяс.
Татшӧм сёянсьыд регыд эськӧ кӧчпи нюжӧдіс кокъяссӧ, но дядя Серёжа вердіс сійӧс йӧлӧн да капустаӧн.
Сідзи эз и вермы Клеопарда велӧдны ассьыс босьтӧм писӧ лыяс вильӧдны да яй сёйны — сылысь пон сёянторъяссӧ.
Но та пыдди велӧдіс пон моз нинӧмысь не повны.
Клеопарда вӧлі зэв бур стӧрӧжӧн и кӧзяин керка дорас некодӧс эз сибӧдлы — ни бокӧвӧй мортӧс, ни понъясӧс.
Сэтшӧм скӧрысь уськӧдчывліс налы паныд, мый шоч пон оз топӧд бӧжсӧ да виччысьтӧг, кор тайӧ скӧр понйыс уськӧдас сійӧс кок йывсьыс, оз пышйы сы дінысь.
Ыджданас сійӧ вӧлі энь кӧин кодь.
Кӧчпи быдмис ӧдйӧ.
Энь кӧчьяс оз вердны ассьыныс пиянсӧ весиг кык недель.
Кӧчьяс ногӧн, кык неделься кӧчпи лыддьыссьӧ «ыджыдӧн» нин да должен ачыс аслыс корсьны чӧскыд турунъяс да дзебсясьны понъясысь.
Тайӧ кӧчпиыс, кӧть и зэв на ичӧтик вӧлі, регыд мысти чеччыштіс ящикысь да котраліс двор пасьта аслас шуӧм мам бӧрся.
И ӧбезьяна моз ставсӧ вӧчис сы ног жӧ.
Клеопарда вӧрзяс места вывсьыс — и сійӧ сы бӧрся.
Клеопарда уськӧдчас пон вылӧ — кӧчпи тожӧ.
Клеопарда курччас — кӧчпи зільӧ курччыны понйӧс.
А водз пиньясыс сылӧн, — аддзылінныд кӧчьясӧс?
— кузьӧсь, ёсьӧсь, увъяс йирӧны.
Мыйӧн курччас, — понлӧн гӧныс лэбӧ?
Понлы сійӧ веськодь: сӧмын мед эськӧ Клеопардаысь мынны.
Сылӧн, кӧчпиыдлӧн, и эз ло некутшӧм полӧм понъясысь.
Мыйӧн кытыськӧ аддзас, сідзи и тӧвзьӧ паныд — курччасьны.
Кӧинпи дорысь повтӧмджык лои.
Матігӧгӧрса понъяс ставныс полісны сыысь.
Да вот ӧтчыд дядя Серёжалы дворас пырӧма кутшӧмкӧ понпи, коді абу тӧдлӧма ни Клеопардаӧс, ни сылысь повтӧм писӧ.
Клеопарда абу вӧлӧма сэні матын, а кӧчпиыс сылӧн, йӧв юыштӧм бӧрын, узис турун вылын ящик улын.
Понпи котӧрӧн матыстчис ящик дорӧ, — кӧч!
И уськӧдчис сы вылӧ.
Понйыд, дерт, абу кӧчыд.
Кӧчьяс ногӧн кӧ кык неделься кӧчпи лыддьыссьӧ «ыджыдӧн» нин, то куим неделься понпи муртса на синмассьӧ.
Сійӧ и куим тӧлыссяӧн лыддьыссьӧ понпиӧн.
Тайӧ понпиыслы тӧлысь нёль нин тырӧма чужӧмсяньыс, а сійӧ вӧлі дзик на йӧй.
Зэв окота сылы вӧлі кӧчӧс кутны.
А кыдзи тӧлкӧн босьтчыны тайӧ удж бердас, сійӧ эз тӧд — эз на удайтчыв сылы вӧраланінын вӧвлыны.
Сійӧ чеччыштіс кӧчпи вылӧ да пиньяснас тшапнитіс сійӧс бокӧдыс!
Колӧ вӧлі шошаӧдыс либӧ ещӧ кыткӧ, а сійӧ бокӧдыс.
Но, дерт, ыджыдкодь клӧк гӧнсӧ нетшыштіс, кушин вӧчис бокас, — а кутнысӧ эз вермы.
Кӧчпи кыдз тай чеччыштас, кыдзи повзьӧмысла звиркнитас ящик вомӧн — сӧмын сійӧс понпи и аддзыліс!
А сэки ещӧ Клеопарда воис, — лои понпилы ӧдйӧджык пышйыны татысь дзоньвидзаӧн.
Клеопарда нюліс дойсӧ аслас кӧчпилысь.
Тӧдам ӧд: понлӧн кывйыс — быдпӧлӧс пластырысь бур, и дойяс бурдӧдӧ зэв лӧсьыда.
Но тайӧ случай бӧрас кӧчпи эз кӧсйы сэсся овны дядя Серёжа ордын.
Войнас писькӧдчӧма забор пыр — да вӧрӧ.
Да вот эз на и коль куим лун, Джим миян и кутіс сійӧс вӧрын.
Рассказӧс менсьым пиӧй кывзіс да чушнитчис, тӧкӧтьӧ оз бӧрд.
— Но, вот, — шуӧ.
— Сідзкӧ, тэ сійӧс дядя Серёжа ордӧ нуан.
А ме думайті, сійӧ миян ордын олыштас...
— Мый нӧ, — шуа.
— Талун, дерт нин, миянын узяс, а аски ветлам дядя Серёжа ордӧ, корам.
Сылы кӧ оз ков, гашкӧ, и сетас миянлы.
Ми воим гортӧ, и кӧчпиӧс ме лэдзи джоджӧ.
Сійӧ пырысь-пыр пельӧсӧ, лабич улӧ — и дзебсис сэтчӧ.
Пиӧй кисьтіс сылы блюдйӧ йӧв, чуксалӧ сійӧс:
— Кульыштӧм Бок, Кульыштӧм Бок, лок йӧв юны.
Юмов!
Кӧчпи оз пет.
Пиӧй пырис сы бӧрся лабич улӧ, кватитіс сійӧс шошаӧдыс, кыскис.
Кӧчпи чирзӧ, бӧр кокъяснас чужъясьӧ.
— Йӧюкӧй, ми жӧ йӧз, — объясняйтӧ сылы пиӧй, — ми тэнӧ огӧ ӧбидитӧй!
А кӧчпи кыйӧдіс — да пиньяснас тшапнитіс сылысь чуньсӧ!
Сэтшӧма курччис, мый весиг вир кутіс петны.
Пиӧй горӧдіс, лэдзис сійӧс.
Кӧчпи бара лабич улӧ.
Сэки миян каньпи, — миян ещӧ каньпи вӧлі, тушанас кӧчпи дорысь ичӧтджык, — котӧртіс блюд дінӧ да кутіс лакны сэтысь йӧвсӧ.
Кульыштӧм Бок кыдз тай чепӧсъяс, кыдз уськӧдчас сы вылӧ, кыдз курччас!
Каньпи лэбач моз лэбис пач вылӧ!
Пиӧй синвапырыс нюмъялӧ:
— Вот и кӧч!
Ми ужнайтім, и Джим медводз водіс узьны аслас местаӧ — сылӧн пельӧсын аслас вольпась.
Джим ёна мудзӧма — ӧд лунтыр старикыд вӧрті котраліс, пӧтка корсис.
Видзӧдам, Кульыштӧм Бок сылань лётіктӧ-мунӧ.
Пуксис бӧр кокъяс вылас, а водз кокъяснас друг кыдзи кутас барабанитны Джим мышкӧ!
Джим чеччыштіс и, эргигтыр да бӧрвылас видзӧдігтыр, муніс лабич улӧ: он жӧ косясь ичӧтиккӧд, — но всё-таки ӧбиднӧ ассьыд вольпасьтӧ татшӧмлы сетны!..
А Кульыштӧм Бок немтӧждысьтӧг водіс сійӧ вольпась вылӧ.
Узим вой.
Асывнас чеччам, — Джим сідзи и узьӧ лабич улын куш джоджас, а каньпи пыр на паччӧрын пукалӧ, лэччынысӧ полӧ.
Ме юала пилысь:
— Но, мый кӧ, ветлам дядя Серёжа ордӧ кӧчпитӧ аслыным корны?
Пиӧй видзӧдліс каньпи вылӧ, Джим вылӧ, аслас кӧрталӧм чунь вылӧ — да шуӧ:
— Тӧдан, мый?
Мунам лучше, нуам кӧчпитӧ дядя Серёжалы сӧвсем.
Сідзи ми и вӧчим.
Но, кыдзи, збыль, татшӧм скандалистӧс гортын видзны!
Ставыскӧд косясьӧ.
Кутшӧм нин бур сьӧлӧма Джим — и сыкӧд эз ладмы.
Нуим ми кӧчпиӧс дядя Серёжалы, а сійӧ шуӧ:
— Меным оз жӧ ков татшӧмыд.
Нуӧй сійӧс, кытысь босьтінныд.
Ковмис вӧрӧ нуны.
Сэні лэдзим.
Кӧчпи звирк-звирк — и куст пӧвстӧ.
Весиг «до свиданья» эз шу.
Со кутшӧмӧсь кӧчьяс овлӧны.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Дурмӧм урпи @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 81-88.}
ДУРМӦМ УРПИ
Пикӧд ми мӧдӧдчим вӧрӧ тшакла.
И сӧмын на кежим туй вылысь трӧпа вылӧ, — миянлы паныд петӧ вӧрсянь пон Клеопарда.
Зэв скӧр — дзик кӧин.
Пиӧй муніс ме водзвылын.
Сійӧ кӧсйис уськӧдчыны бӧрвыв, мелань, но ме удиті горӧдны сылы:
— Сӧмын эн пышйы!
Мун, кыдз мунін.
Ме куті восьлавны тэрыбджыка, вӧтӧді пиӧс да куті сійӧс киӧдыс.
Ни ружье, ни бедьтор киын менам эз вӧв: сӧмын прӧстӧй кӧрзинкаяс.
Дорйысьны миянлы вӧлі нинӧмӧн.
А Клеопарда миянсянь вӧлі нин некымын воськов сайын.
Либӧ ми вӧлі долженӧсь сылы туй сетны, либӧ сійӧ миянлы: трӧпаыс вӧлі векни, а бокъясас — няйт.
— Водзӧ повтӧг да сомнениетӧг!
— шуи ме кыдз позьӧ гажаджыка, ачым топыда куті пилысь кисӧ.
Клеопарда сувтіс да жергӧдіс пиньяссӧ.
Тайӧ здукыс вӧлі решительнӧй.
Ме ещӧ зумыдджыка воськовті — раз, два, три...
Зэв скӧр животнӧй друг чеччыштіс бокӧ да, джуджыд няйтас вӧйласигтыр, муніс миян дінті бокӧд.
Ме лэдзи пилысь кисӧ.
— Аддзан?
А тэ кӧсйин пышйыны.
— Ой, страшнӧ!
— Пышйыны ещӧ страшнӧджык.
Но сэки ми воим вӧрӧдз да дзикӧдз вунӧдім тайӧ приключениесӧ.
Тӧрыт лунтыр шливгис зэр.
Тшакыс вӧлі уна.
Первой ми босьталім быдсямапӧлӧссӧ — и гӧрд гобъяс, и руд гобъяс, и масленикъяс.
Но пыдынджык вӧрас, козъясувса да пожӧмъясувса рӧчьяс вылын, кутісны сюравны белӧй грибъяс.
Сэки ми мукӧд тшакъяс вылас эгӧ кутӧй видзӧдны.
Вӧрыс ставнас дзирдаліс, югъяліс уна рӧма гажа звёздочкаясӧн, быд кор, быд турун си да нитш дзирдаліс, нюмъяліс войт кодь синъяснас — шондіыс муртса на кыпӧдчис пуяс весьтӧд да эз на вевъяв косьтыны тӧрытъя зэрсӧ.
Став кустъясыс да ичӧтик козъясыс вӧліны чераньвез пиынӧсь, и быд чераньвез вылӧ пысасьлӧмаӧсь югъялысь ва войтъяс.
Ми, дерт, пырысь-пыр кӧтӧдім и гачьяснымӧс и дӧрӧмъяснымӧс, но всё равно сувтлывлім пидзӧсъяс вылӧ, киясӧн гудйим ва нитшсӧ да перъялім сы улысь сьӧдов юра, кыз кока, ичӧтик ён тшакъяс — настоящӧй ягвыв белӧй грибъяс.
Сэсся тэрмасим водзӧ — корсьны выль тшак поз.
Ми сэтшӧма увлекитчим, мый эг и казявлӧ, кыдзи пырим вӧрас ылӧдз да воим неыджыд эрд дорӧ.
— Сулав!
— друг вашнитіс пиӧй да кватитіс менӧ киӧд.
— Видзӧд: урпи!
Збыль: эрд мӧдарладорас пожӧм увъяс вылын чеччаліс том ур ещӧ вӧсньыдик бӧжа на.
Урпи лэччис ув вывсянь ув вылӧ.
Здук кежлӧ вошлі син улысь да друг, видзӧдам, чеччалӧ муті кыдз пулань.
Эрд дорас миянсянь матын сулаліс куст, и ещӧ матынджык — ӧтка кыдз пу.
А кыддзыскӧд орччӧн тыдаланінын быдмис ичӧт юра, кузь еджыд кока тшап кӧч гоб.
— А! — вашкӧдӧмӧн жӧ шуи ме да кыски пиӧс ичӧтик коз пуяс сайӧ, медым не повзьӧдны урпиӧс.
— Тӧдан, урпиыслы, тыдалӧ, зэв окота видлыштны тайӧ тшаксӧ, а муас лэччынысӧ полӧ: друг кодкӧ аддзас да кватитас.
— Ага!
— сӧгласитчис пиӧй.
— Сійӧ, кӧнкӧ, зэв тшыг.
Тешкодя чеччалігтыр урпи муті матыстчис кӧч гоблань.
Вӧрдорсянь кыдз пу дінӧдз бура вӧлі воськов дас вит.
Морт воськовыс вӧлі дас вит кымын, а урлӧн посньыдик чеччыштлӧмыс муті — ветымын дорысь не этшаджык.
И вот сӧмын на урпи воис кыдз пу дінӧдз, эз на вевъяв и курччыштны тшактӧ, — друг боксянь турун пӧвстсянь, код тӧдас кытысь, чужи — руч!
И уськӧдчис сы вылӧ.
Ми сӧмын акнитім.
Но урпи ас кадӧ казяліс опасностьсӧ, бергӧдчис — да кыкысь чеччыштіс и лои кыдз пу вылын.
Ӧти здукӧн сійӧ лэбовтіс пу кузя да ланьтӧдчис дзик туган бердас.
Повзьӧмысла тупыльтчис ёкмыльӧ.
Руч коли кушӧн.
Пиӧй кӧсйис клопайтыштны кинас, но ме дугӧді сійӧс, шӧпниті:
— Энлы.
Тайӧ абу на ставыс.
Ручыс, ме аддза, олӧма руч, опытнӧй.
Тайӧ делӧтӧ сійӧ оз эновт сідзи.
Сы вӧсна ме тадзсӧ думышті, мый ручыд дзик пыр, мыйӧн урпи звиркнитіс сы дінысь пу вылӧ, бӧрыньтчыштіс нёльнан кокъяснас, сувтіс да сэсся дзик веськодьпырысь мӧдӧдчис кыдз дорсянь мӧдарлань — вӧрдорлань.
Весиг эз видзӧдлы вывлань, пу вылӧ.
Быттьӧкӧ сійӧс ньӧти эз и интересуйтлы некор урпиыд, эз сы бӧрся уськӧдчы сійӧ, а сідз прӧста.
А аслас синъясыс югъялӧны, вомыс пельӧдзыс.
Ме сэки и казялі сылысь кутшӧмкӧ мудералӧм.
Видзӧдам, збыль: эз мун ручыд вӧр дорӧдз, друг, — шмыг куст сайӧ, коді вӧлі кыдз да вӧрдор костын.
И воши.
— Аддзан, мудералысьыд!
— вашкӧдӧ пиӧй.
— Кыйӧдчыны пуксис.
Кыдзи нӧ ӧні урпиыд ас гортас вӧрас воас?
Сылы ӧд тайӧ куст дінтіыс ковмас котӧртны..
— Вот сыын и делӧыс, — шӧпкӧда ме.
— Оз мын сійӧ руч пиньясысь...
Но...
Тс-с!., видзӧд, урпиыд мыйкӧ думыштӧма.
Кыдз пу еджыд ув вылын коръяс пырыс муртса тӧдчысь рыжӧй ёкмыль вӧрзьыштіс, паськӧдчыштіс — и бара пӧри урпиӧ.
Сьылісӧ нюжӧдӧмӧн да юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлігтыр урпи дыр видзӧдаліс гӧгӧр.
Но, буракӧ, сэтысянь, пу йывсяньыд, сылы эз тыдав ручыд: сійӧ видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧник кутіс лэччыны ув вывсянь ув вылӧ.
Чеччыштас — и гӧгӧр видзӧдлас.
Чеччыштас — нюжӧдӧ сьылісӧ, видзӧдӧ увлань.
— Эк, йӧюк, йӧюк!
— вашкӧдӧ пиӧй.
— Пырысь-пыр ӧд чеччыштас муӧ.
Мунам ӧдйӧджык, вӧтлам ручсӧ!
— Виччысьлы, виччысьлы!
— шӧпкӧда.
— Видзӧдлам, мыйӧн помасяс.
Первойысь ме аддза ас синмӧн, кыдзи руч кыйӧдӧ урпиӧс.
Урпи ньӧжйӧник лэччис нин кыдз пу джынйӧдз — и сэні друг кынмис ув вылас.
Да друг кыдзи кутіс тіравны кокъяс вылас, кыдзи горӧдіс, кутіс тшетшкыны!
— Аддзис, аддзис!
— вашкӧдӧ пиӧй.
Вӧлі гӧгӧрвоана: рыжӧй трубалӧн — руч бӧжлӧн — еджыд йылыс мыччысьӧма куст пӧвстысь, и урпи аддзӧма сійӧс!
«Эк, ручильӧй!
— думышті ме ас кежысь.
— Водз радлан победа вылад!
Думайтін нин со сійӧ — урпиыд тэнад!
Кутін ворсны бӧжнад да и выдайтін асьтӧ».
Ручлӧн бӧж йылыс пырысь-пыр жӧ бара воши куст сайӧ.
Но урпи некыдз эз вермы успокоитчыны.
Сійӧ ёсь гӧлӧсӧн гораа видіс коварнӧй ручӧс ог нин тӧд кутшӧм аслас ур кывъясӧн да ставнас тіраліс скӧрысла.
Сэсся, кор воши руч бӧжыд, ланьтіс.
И друг мыйыськӧ зэв ёна повзьӧм мысти винт моз гартчигтыр лэбовтіс пу кузя вывлань аслас спасительнӧй пу йылӧ.
Гашкӧ, чайтіс, мый руч пырысь-пыр чеччыштас сы бӧрся аслас куст сайсянь — пу джынйӧдзыс.
— Делӧыс нюжалӧ, — вашкӧда ме пилы.
— Но — терпитны колӧ: руч, тыдалӧ, решитӧма кыйӧдчыны кӧть рытӧдзыс.
А урпи, дерт, тшыг.
Кыдз пу вылын сійӧ оз вермы дыр пукавны: сэні абу сылы ни кольяс, ни ӧрешкияс.
Всё равно лоӧ лэччыны.
Коли некымын минута.
Ни руч, ни урпи эз вӧрзьӧдчывны.
Пиӧй кутіс нин соскӧд тракйыны менӧ:
— Вӧтлам ручсӧ да мунам тшак вотны.
Но сэки урпи бара мыччысис аслас дзебсясянінысь да чеччыштіс выліса вӧсни ув вылӧ.
Тайӧ вӧлі кыдзлӧн медся кузь увйыс, и сійӧ, быттьӧкӧ нюжӧдӧм ки, индіс веськыда вӧрдор вылӧ — дзик сійӧ меддорса пожӧмыс вылӧ, код вылысь часджын сайын лэччис урпи.
Урпи ӧддзӧдчӧмӧн котӧртіс ув кузя да сылысь помсӧ ёна качнитӧм мысти чеччыштіс.
— Дурмӧмыд!
— вашнитӧмӧн горӧдіс пиӧй.
— Сійӧ...
Пиӧй кӧсйис, дерт, шуны, мый урпи сюрӧ веськыда ручлы вомас.
Но помӧдз висьтавны сійӧ эз удит: сэтшӧм ӧдйӧ помасис ставыс.
Гӧгӧрвоана, мый урпи абу кужӧма артыштнысӧ: кыдз вывсянь чеччыштны вӧрдорӧдз сійӧ эз вермы.
Медся пельк урыс оз вермы лэбны та ылнасянь воздухті — абу жӧ ӧд лэбач!
Прӧста, тыдалӧ, пикӧ воӧмсьыс урпи чеччыштіс: мый лоӧ, ло!
И сійӧ, дерт, патурликсис пожӧм дорӧдз джын туйсӧ лэбтӧдз на.
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи сійӧ лэбис увлань, нёльнан кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да вӧсньыдик бӧжсӧ нюжӧдӧмӧн, — веськыда куст пытшкас, кӧні пукаліс руч, веськыда сы вылӧ!
Но эз на удит сійӧ лэбны куст дінӧдз, кыдзи руч...
Чайтанныд, чеччыштіс да пырысь-пыр кватитіс сійӧс пиньнас?
Эз, руч зэв тэрыба чеччыштіс куст пӧвстысь да садьтӧг уськӧдчис пышйыны мыръяс да кустъяс вомӧн.
Пилӧн гораа серӧктӧмыс — веськыда меным пельӧ — тӧкӧтьӧ эз пельтӧммӧд менӧ.
А куст вылӧ усьӧм урпи эз доймы: ньӧръясыс лайкмунісны, неуна качӧдлісны сылысь кокни тушасӧ, бӧр примитісны ас выланыс да небыдика лэдзисны сійӧс муӧ.
Урпи звирк-звирк-звирк!
— да пожӧм вылӧ.
Пожӧм вывсянь пипу вылӧ, пипу вывсянь ещӧ кутшӧмкӧ пу вылӧ — и вӧрас воши син водзысь.
Пиӧй сераліс синва петтӧдзыс.
И став вӧрыс, кажитчӧ, сераліс сыкӧд тшӧтш, — став зэр войтъясыс: коръяс вылын, турун вылын, кустъяс вылын.
— Дурмӧмыд!
— серам да синва пырыс долис пиӧй...
Но, дзик дурмӧм...
Кыдзи сійӧ ручыд вылӧ!
Кыдзи ручыд сыысь...
И бӧжсӧ топӧдіс!
Вот дурмӧм урпиыд.
— Но, — юалі ме, кор сылӧн пӧттӧдзыс серавсис, — ӧні гӧгӧрвоан, мыйла ме эг тшӧкты тэныд пышйыны Клеопардасьыд?
— Тӧда, тӧда:
<rus>«Вывод ясен без картин —</rus>
<rus>Часто, в битва не робея,</rus>
<rus>Побеждает трёх один».</rus>
Ог нин тӧд, кытысь сійӧ босьтӧма тайӧ стишокъяссӧ!
Сійӧ менам тырӧма стихъяснас да лыйлӧ наӧн пушкаысь моз.
Гажаӧсь ми воим тайӧ лунас вӧрысь.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Дрӧбтусь @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 88-89.}
ДРӦБТУСЬ
Батьыс пӧдаритіс детинкалы ичӧтик ружье-дрӧбӧвик.
Детинка вӧчис пруд берег вылӧ ичӧтик шалаш да кутіс виччысьны уткаясӧс.
Коркӧ и воисны кык жыдач.
Айыс вӧлі зэв мича: ставнас сера и сімӧм кодь юр вылас турунвиж рӧма яркӧй кык визь.
А эньыс вӧлі рудіник, скромнӧй, сӧмын бордъяс вылас сылӧн дзирдалісны турунвиж перӧяс.
Кор жыдачьяс матыстчисны шалаш дінас, детинка лыйис.
И артмис сідз, мый метитіс сійӧ мича айыслы, а инмис эньыслы.
Сэки ай жыдач качӧдчис небесаас, воздухас вӧчис ӧти кытш, мӧдӧс, сэсся друг топӧдіс бордъяссӧ — да из моз уси увлань.
Сійӧ уси берег вылӧ да, дерт, доймис кувтӧдзыс.
Детинка думыштіс: «Эк, мыйла ме вии энь уткасӧ!
Со и айыс оз кӧсйы овны сытӧг».
Детинка бӧрдігтыр воис гортас да кутіс висьтавлыны батьыслы, кыдзи сійӧ веськаліс энь уткалы да кыдзи сэки ай уткаыс нарошнӧ качӧдчыліс да швачкысис муӧ.
А бать бура, видзӧдаліс лэбачьясӧс да петкӧдліс детинкалы, мый ай жыдачлӧн юрас ичӧтик рана.
Сідзкӧ, эз сы вӧсна усь ай уткаыд, мый эз кӧсйы овны пӧдругатӧгыс, а сы вӧсна, мый сылы юрас тожӧ веськалӧма ӧти дрӧбтусь.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Лэбачлӧн сьыланкыв @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 89-91.}
ЛЭБАЧЛӦН СЬЫЛАНКЫВ
Во мысти тайӧ детинкаыс велаліс бура лыйсьыны аслас ружьеысь.
Инмывліс лэбачьяслы весиг лэбиганыс.
Ӧтчыд сійӧ мунӧ вӧлі вӧр прӧсека кузя.
Лымйыс муртса на заводитӧма сывны.
Сӧмын неважӧн на воӧмаӧсь пинькай чукӧръяс.
Пинькайяс чеччавлісны кортӧм пу увъяс вылын, лэбзьывлісны кушинъясӧ — корсьны аслыныс сёян.
Ставныс, быттьӧкӧ найӧс бӧрйӧмаӧсь, вӧліны зэв мичаӧсь: гӧрд банбокъясаӧсь, лиловӧй морӧсаӧсь, бордъяс выланыс еджыд визьясаӧсь.
Детинка тӧдіс, мый тайӧ вӧліны айяс: эньясыс воасны сёрӧнджык, некымын лун мысти.
Пинькайяс эз сьывны.
«Абу на кад налы сьывнысӧ, — думайтіс детинка.
— Кытчӧдз оз воны энь пинькайясыс, сэтчӧдз он кывлы налысь сьыланкывъяссӧ».
Друг мыйкӧ рудіник вуджӧртіс бокӧд пуяс костӧдыс да уси кушинӧ.
Быттьӧкӧ тӧлӧн пӧльыштіс пинькайясӧс прӧсека вылысь.
Шызьӧмӧн пинькайтігмоз да чиркайтігтыр найӧ вошины вӧрас.
А кушинысь детинка дорысь лэбис неыджыд руд варыш.
Гыжъясас сылӧн вӧлі пинькай.
Сэк кості, кор детинка босьтіс пельпом сайсьыс ружьесӧ, варыш бергӧдчис да кутіс лэбны прӧсека пӧлӧн.
Ӧні детинка аддзис сӧмын сылысь мышсӧ.
И лыйис мышкас.
Здук кежлӧ варыш сувтыштліс воздухас.
Гыжъясыс сылӧн веськалісны, на костысь жбыркнитіс пинькай.
Кулӧм варыш уси.
Спаситӧм пинькай лэбис пу вылӧ, пыркӧдчыштіс, бергӧдчис детинкалань да друг заводитіс сьывны.
Первойсӧ сійӧ быттьӧкӧ виньдаліс сьыланкывнас, сьыліс ньӧжйӧникӧн.
Сэсся пыр гораджыка и гораджыка.
И друг орӧдіс медся гажа нота вылас.
Детинкалы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас сьыланкывйыд.
Сійӧ думыштіс: «Тайӧ ӧд менӧ сійӧ благодаритӧ сыысь, мый ме мезді сійӧс варышысь».
Детинка пӧрччис шапкасӧ да кутіс ӧвтны пинькайлы:
— Нинӧмысь, нинӧмысь!
Лэб аслыд на здоровье.
Пинькай лэбис.
Сэки детинка босьтіс лыйӧм варышӧс да котӧртіс гортас.
Гортас сійӧ висьталіс батьыслы, кыдзи спаситіс пинькайӧс да кыдзи пинькай благодаритіс сійӧс гора сьыланкывйӧн.
Но батьыс шуис:
— Пыр тэ мыйкӧ выдумывайтан.
Ньӧти эз сы вӧсна сьыв пинькай, медым благодаритны тэнӧ.
— А мыйла нӧ?
— юаліс детинка.
— Нинӧмла.
Мыніс варыш гыжъясысь, вот и заводитіс сьывны.
Сьылӧ и ачыс оз тӧд, — мыйла, мый вӧсна, кодлы сійӧ сьылӧ.
А мый тайӧ тэ мездін сійӧс варышысь, сійӧ весиг эз и думыштлы.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Гӧлубӧй лягушкаяс @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 91-92.}
ГӦЛУБӦЙ ЛЯГУШКАЯС
Коли тӧлысь, лымйыс пӧшти дзикӧдз сылі, и став канаваяс вӧрын лоины шоръяс кодьӧсь.
Сэні гораа горзісны лягушкаяс.
Ӧтчыд детинка матыстчис канава дінӧ.
Лягушкаяс дзик пыр ланьтісны — бульк-бульк-бульк!
— чеччышталісны ваӧ.
Канаваыс вӧлі паськыд.
Детинка эз тӧд, кыдзи сы вомӧн вуджны.
Сійӧ сулаліс да думайтіс: «Мыйысь эськӧ татчӧ ичӧтик пос вӧчны?»
Вочасӧн кутісны мыччысявны васьыс лягушкаяслӧн куим пельӧса юръясыс.
Лягушкаяс полігтыр быльӧдлісны синъяснысӧ детинка вылӧ.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сэки найӧ кутісны петавны ваысь.
Петісны да кутісны сьывны.
Налысь сьылӧмсӧ оз вӧлі позь шуны ёна мичаӧн.
Эмӧсь лягушкаяс, кодъяс гораа квакайтӧны; мукӧдыс герчкӧны уткаяс моз.
А тайӧяс сӧмын гораа мургисны, чирзісны:
— Тур-лур-лурр!
Детинка видзӧдліс на вылӧ да акнитіс чуймӧмысла: лягушкаяс вӧліны гӧлубӧйӧсь!
Таӧдз сійӧ аддзывліс уна лягушкаясӧс.
Но ставныс найӧ вӧліны обыкновеннӧй лягушка рӧмаӧсь: рудов-коричневӧйӧсь либӧ турунвижӧсь.
Ӧти турунвиж лягушкаӧс сійӧ весиг видзліс гортас стекляннӧй ыджыд банкаын.
Кор лягушка квакайтліс, сэки сійӧ пӧльтлывліс аслас сьылі вылын ыджыд кык польк.
А этайӧяс — канаваын — сӧмын голянысӧ паськӧдлісны, и голяясныс налӧн вӧліны тожӧ мича югыдлӧз рӧмаӧсь.
Детинка думыштіс: «Кӧнкӧ, ещӧ некод на свет вылын эз аддзыв гӧлубӧй лягушкаясӧс.
Тайӧ ме первой аддзи найӧс!»
Сійӧ пелька кутіс куим лягушкаӧс, пуксьӧдіс найӧс кепкаас да котӧртіс гортас.
На ордын вӧліны гӧстьяс.
Детинка котӧрӧн пырис комнатаас да горӧдіс:
— Видзӧдлӧй, гӧлубӧй лягушкаяс!
Ставныс бергӧдчисны сылань да ланьтісны.
Сійӧ босьтіс да пыркнитіс кепкасьыс куимнан лягушкасӧ веськыда пызан вылас.
Кыліс гораа серӧктӧм.
Детинка видзӧдліс лягушкаяс вылас да чуймӧмысла восьтіс вомсӧ: куимнан лягушкаыс сылӧн эз вӧвны гӧлубӧйӧсь, а лягушка рӧмаӧсь — рудов-коричневӧйӧсь.
Но детинкалӧн батьыс шуис:
— Нинӧм серавны детинка вылас: сійӧ куталіс лягушкаясӧс сэки, кор найӧ мургисны.
Тайӧ турунын олысь обыкновеннӧй лягушкаяс, лягушка-турлушкаяс.
Найӧ мисьтӧмӧсь.
Но кор найӧс югдӧдӧ тувсов шонді и найӧ сьылӧны, найӧ зэв ёна шаньмӧны: лоӧны нежнӧй гӧлубӧй рӧмаӧсь.
Эз быдӧн аддзывны тайӧс.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Йӧй лэбач @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 93-100.}
ЙӦЙ ЛЭБАЧ
Кор меным вӧлі дас арӧс, ме тӧвбыд олі сиктын.
Ме котралі вӧрті, туялі лэбачьясӧс да тӧдмалі уна интереснӧйтор найӧ олӧмысь.
Тайӧ вӧлі менам радейтана уджӧн, и ме ёна гажтӧмчи, кор мыйкӧ кӧ торкліс менсьым прогулкаясӧс.
Но вот пуксисны февральса кӧдзыдъяс.
Лыбис ыджыд турӧб.
Бать дыр эз лэдзлы менӧ гортысь.
Кадыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Медбӧрын некымын лун мысти ме, кор садьми, аддзи ӧшинь пыр сэзь гӧлубӧй небеса.
Ме пырысь-пыр жӧ юаси батьлысь, пасьтаси да котӧрті ывлаӧ.
Ывлаын вӧлі кӧдзыд, но лӧнь.
Югъяліс шонді.
Синъяс доймисны еджыд лым дзирдалӧмсьыс.
Вӧрӧ мунӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Сэтчӧ сы мында чукӧртӧма небыд лым толасӧ, мый ме быд воськовын вӧйласи коскӧдз.
Лои мунны ю пӧлӧн.
Сы вылысысь, мӧдарӧ, тӧлыс нуӧма пӧшти став лымсӧ сідз, мый кытъястікӧ тыдаліс лӧзоват йиыс.
Лэбачьяс эз вӧвны некӧн.
Ме водзын нюжӧдчӧма юлӧн кузь еджыд визьыс.
Веськыдладорын и шуйгаладорын юлӧн джуджыд берегъяс вылын чӧв-лӧня сулаліс лымъя вӧр.
Весиг пыстаяслӧн чипсӧмыс эз кыв сэні.
Ме думышті: «Тыдалӧ, лэбачьяс лёка чувствуйтӧны асьнысӧ татшӧм кузь турӧб бӧрад».
Регыд ме аддзи ас водзвылысь лым вывсьыс сьӧд чут.
Вӧлӧмкӧ, мый тайӧ кулӧм рака.
Сійӧ куйліс, юрсӧ толаӧ сутшнитӧмӧн, тӧвнас дзугӧм бордъяссӧ шевкнитӧмӧн.
Ме лэпті сійӧс да видзӧдалі гӧгӧрбок.
Сійӧ вӧлі чералӧма нин.
Туша вылас сылӧн некӧн эз вӧв дой либӧ рана туй.
Ме гӧгӧрвои, мый ракаӧс виӧма кӧдзыдыс.
Меным вӧлі зэв жаль тайӧ ыджыд ён лэбачыс, коді кынмӧма татчӧ, толаяс костас.
Ме бурӧді ачымӧс мӧвпӧн, мый эз став лэбачыс пӧгибнитны тайӧ лунъясас.
Меным, кӧнкӧ, талун удайтчас на кутны кутшӧмкӧ джынвыйӧ кулӧм ичӧтик лэбачӧс.
Ме нуа сійӧс гортӧ, шонта, верда да кута видзны тулысӧдз.
Быттьӧкӧ менам мӧвпъяслы ӧтвет пыдди неылын кыліс надзӧник чипсӧм.
Ме лэпті синъясӧс.
Водзвылын вӧлі юкмӧс.
Сы дор йывті, дзик ва бердтіыс, чеччаліс еджыд морӧса ичӧтик лэбач.
Сійӧ тэрыба вӧрӧдіс дженьыдик бӧжсӧ да унаногӧн ливкйӧдліс-сьыліс медся гажа сьыланкывсӧ.
«Вот йӧйыд! — думышті ме.
— Кыдзи сійӧ вермӧ нимкодясьны татшӧм кӧдзыд дырйиыс?»
Еджыд морӧса лэбач эз обращайт ме вылӧ некутшӧм внимание.
Меным окота лои матысяньджык видзӧдавны сійӧс.
Но муртса на ме некымынысь воськовті сылань, кыдзи лэбач ӧдвывсьыс увлань юрӧн уськӧдчис юкмӧсӧ.
Ӧти здук ме ещӧ аддзылі на, кыдзи сійӧ тэрыба вӧрӧдіс бордъяссӧ, быттьӧкӧ лэбис ваӧдыс.
Сэсся сійӧ воши йи улас.
Ме сідзи и сулалі паськӧдӧм синъясӧн да паськӧдӧм вомӧн.
«Вӧйтчис!»
— друг вуджӧртліс менам страшнӧй мӧвп.
Ме уськӧдчи юкмӧс дінӧ.
Ляпкыд ваыс визувтіс таті зэв ӧдйӧ.
Ваӧ вӧйтчӧмыд некӧн эз тыдав.
Менам мӧдіс доршасьны синваӧй.
Ме котӧрӧн вои гортӧ, бать дінӧ, киын кулӧм рака, юрын чуймӧдана рассказ еджыд морӧса вӧйтчысь лэбач йылысь.
Ракаӧс бать тшӧктіс меным пырысь-пыр жӧ шыбитны, а менам рассказ вылын дыр сераліс.
Ме эг гӧгӧрво, мый сэні сераланторйыс, да ёна скӧрми бать вылӧ.
— Йӧюк! — шуис сійӧ.
— Тайӧ ӧд вӧлі ва сизь.
Сійӧ ньӧти эз вӧй, а ӧні бара нин чеччалӧ йи вылын да радлӧ, мый пӧръяліс тэнӧ.
— Неправда!
— пӧся шуи ме.
— Сійӧ йӧймӧма и вӧйтчис.
Ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧс кыскис йи улас.
Визулыс сэні сэтшӧм ыджыд...
— Но, вот мый, — дугӧдіс менӧ бать, — котӧрт бара сійӧ местаас, кытысь тэ аддзылін сійӧс.
Сійӧ лоӧ сэні.
А абу кӧ сэні, сідзкӧ, первой юкмӧс дорсянь неылӧ ва сизьыд и петіс, йи улад тэысь сунсьылӧм бӧрын.
Ме бара котӧрті ю вылӧ.
Бать менам радейтліс да бура тӧдіс лэбачьястӧ.
Сійӧ кӧ шуӧ, мый ва сизь нарошнӧ шыбитчис юкмӧсӧ, — сідзкӧ, эм на надея, мый менам еджыд морӧса лэбачӧй ловъя.
Ва сизь юкмӧс дорын эз вӧв.
Но ю вывсьыс водзысьджык ме аддзи мӧд юкмӧс, муні сы дінӧ да друг казялі ассьым ваӧ вӧйтчысьӧс джуджыд берег вылысь.
Сійӧ вӧлі ловъя да дзоньвидза, котраліс лым вывтіыс да сьыліс ассьыс сьыланкывсӧ, коді вӧлі шорлӧн сялькӧдчӧм да жургӧм кодь.
Ме котӧрті сылань.
Сійӧ лэбис юкмӧс дорӧ, катласьыштіс вӧсньыдик кокъяс йылас, быттьӧкӧ копрасис меным, а кор ме матыстчи, дзик лягушка моз суныштіс ваӧ.
Юкмӧс весьтын сулалігӧн ме аддзи, кыдзи сійӧ ва улас сыніс бордъяснас, быттьӧкӧ ва вывті вартчис морт.
Сэсся сійӧ кутіс котӧртны ва пыдӧстіыс, чукля гыжъяснас кутчысявліс мыйӧ веськалӧ.
Ӧтилаӧ сійӧ весиг сувтыштліс недыр кежлӧ, менам син водзын бергӧдіс нырнас ичӧтик из да перйис сы улысь ва жукӧс.
А минутаджын мысти сійӧ нин чеччыштіс мӧд юкмӧсысь.
Ме муртса вериті аслам синъяслы.
Меным окота вӧлі ещӧ матысяньджык видзӧдлыны сы вылӧ.
Некымынысь дорвыв ме заставитлі сійӧс уськӧдчыны ваӧ.
Менӧ ёна чуймӧдіс, мый ва улас сійӧ дзирдалӧ эзысь чери моз.
Сэки ме эг на тӧд, мый ва сизьлӧн гӧныс мавтӧма жирӧн.
Кор лэбач пырас ва улӧ, воздухыс полькъяссьӧ сылӧн жирнӧй гӧнъяс вылас да дзирдалӧ.
Медбӧрын сійӧ дӧзмис сунласьнысӧ.
Сійӧ кыпӧдчис воздухас, шӧрт вывті моз веськыда лэбис ю весьтӧд да ӧти минута чӧжӧн воши менам син улысь.
* * *
Ва сизькӧд менам паныдасьӧмсянь коли пӧшти кык тӧлысь.
Тайӧ кад чӧжнас ме зэв ёна куті радейтны сійӧс.
Бур поводдя дырйи ме ветлывлі ю вылӧ следитны сы бӧрся.
Сійӧ пыр удитіс уйкнитны меысь юкмӧсӧ.
И век сійӧ тайӧс вӧчигӧн вӧлі сэтшӧм гажа, быттьӧкӧ ми ворсім сыкӧд «шыра-каняысь».
Став сиктыс тӧдіс тайӧ забавнӧй ичӧтик лэбачсӧ.
Крестьяна шуисны сійӧс васа воробейӧн.
* * *
Тӧв помас бара пуксисны кӧдзыдъяс, февральскӧй дорысь ёнджыкӧсь на.
Тайӧ лунъясас ва сизьӧй менам эз нин сэсся сьыв.
Ӧні ковмывліс меным дыр корсьны сійӧс, кытчӧдз эг аддзыв ме сійӧс берегыслӧн йиа вевт улысь.
Пукаліс сійӧ сэні куткыртчӧмӧн, гӧнъяссӧ лэптӧмӧн.
Видыс сылӧн вӧлі гажтӧм да недовольнӧй.
Кор ме матыстчывлі сылань, сійӧ шытӧг лэбзьывліс да лэбліс кытчӧкӧ ылӧ, пыр ӧтарладорлань.
И вот, медбӧрын, воис лун, кор сійӧ дзикӧдз лэбис татысь: юкмӧсъяс йизисны.
Йиыс мешайтіс ва сизьлы сунавны ваӧ жукъясла.
Ме ёна тӧждыси аслам еджыд морӧса тӧдса вӧсна.
«Гашкӧ, — думайті ме, — сійӧ куйлӧ ӧні кӧнкӧ лымйын, кыдзи эсійӧ ракаыд, кодӧс ме аддзи ю вылысь турӧб бӧрын».
Гортын бать шуис меным:
— Медся лӧсялӧ сійӧ, мый тэнад ва сизьыд сюри кутшӧмкӧ хищник гыжъясӧ.
А вернӧджык, сійӧ прӧстӧ муніс корсьны аслыс мӧд места ю вылысь, кӧні ваыс оз кынмывлы весиг медся ыджыд кӧдзыд дырйи.
Мӧд асывнас бара мыччысис шонді, и ме мӧдӧдчи корсьны ва сизьӧс.
Муні тӧдса юкмӧсъяс дінті, кайи крут берег вылӧ да куті мунны ю пӧлӧныс.
Регыд туйӧс менсьым потшис ичӧтик ю.
Сійӧ журӧбӧн визувтіс гӧра вывсянь да крута уси берег вывсянь, кыті ме муна вӧлі, ыджыд юас.
Тайӧ вӧлі настоящӧй водопад.
Ичӧтик юыс паськыд струяӧн швачӧдіс-уси бужӧд вывсянь да, вабергачын бергалігтыр, быгзис уліас.
Тайӧ местаас ыджыд ю вылас вӧлі паськыд ры.
Водзджыксӧ ме некор эг аддзывлы водопадсӧ.
Радлӧмӧн да полігтыр видзӧді ме бешенӧй ю вылӧ, коді дась вӧлі лямӧдны ас улас быдӧнӧс, коді видзчысьтӧг матыстчас сы дінӧ.
Друг аддзи ме кык лэбачӧс, кодъяс лэбисны веськыда водопадлань.
Еджыд морӧснас дзирдалігтыр водзасджык тӧвзис менам ва сизьӧй.
Бӧрсяньыс тэрыба вӧтӧдіс сійӧс руд варыш.
Эг на удит ме думыштны, кыдзи ичӧтик йӧй лэбач воши ӧдйӧ усьысь водопад струяӧ.
Варыш крута качӧдчис вывлань усьысь ва стена водзын, здук кежлӧ ӧшйыліс воздухас, бергӧдчис да надзӧник лэбис бӧр.
Кыйдӧсыс пышйис сы гыжъясысь.
Варыш эз тӧд, мый лои ва сизькӧд.
Но ме аддзылі, кыдзи сійӧ ӧдйӧ лэбис водопад стен пыр, вӧчис ичӧтик кытшджын да быттьӧкӧ нинӧм эз вӧвлы пуксис из вылӧ бужӧд улас, кытысянь киссис-уси ваыс.
Водопад шум пырыс оз вӧлі кыв сылӧн гӧлӧсыс.
Но сы вӧрасъяс серти ме гӧгӧрвои, мый сійӧ сьылӧ ассьыс гажа сьыланкывсӧ.
Гортӧ локті ме чеччалігтыр.
Ӧні ме вӧлі уверен, мый менам повтӧм ичӧтик тӧдсалы абу страшнӧйӧсь ни варышлӧн гыжъясыс, ни тӧвлӧн кӧдзыдыс да тшыглуныс.
Да тӧлыслы эз нин коль уна кад мучитны лэбачьясӧс.
Луныс вӧлі тувсов лун кодь шоныд.
Шондіыс пӧжис, и ме гӧгӧрын кокньыдика зильгигтыр жугавліс лым.
Вӧлі нин февраль пом.
Регыд долженӧсь вӧлі помасьны кӧдзыдъяс.
Татшӧм гажа мӧвпъясӧн ме котӧрті гортӧ.
Тӧдса юкмӧс дорын друг воис меным юрӧ: бур эськӧ видлыны, зэв-ӧ кӧдзыд ваыс, кӧні сэтшӧма радейтӧ купайтчыны ва сизь.
Дыр думайттӧг ме котӧрті юкмӧс дорӧ да ёна зымниті кокӧн вӧсни йиас.
Ме кӧсйи сӧмын жугӧдны йисӧ, медым сэсся видлыны васӧ киӧн.
Но юкмӧссӧ вевттьысь вӧсньыдик йиыс сылыштӧма нин.
Сійӧ кокньыда жугаліс менам кучкӧмысь.
Ме ӧдвылысь лэбовті юкмӧсӧ первой ӧти кокӧн, а сэсся эг вермы кутны равновесиесӧ да став тушаӧн.
Шуд вылӧ, ваыс тайӧ местаас вӧлі сӧмын меным пидзӧсӧдз.
Быттьӧкӧ кипятокӧн кисьтыштісны, ме чеччышті йи вылӧ да, кӧдзыдысла пиньясӧн зяткӧдігтыр, мыйвынысь котӧрті гортӧ.
Ваыс, кӧні сэтшӧма радейтіс купайтчыны ва сизь, вӧлӧма зэв кӧдзыд.
Сійӧ жӧ лунас ме ёна висьми.
Виси ме дзонь кык тӧлысь.
А кор бурді, меным ещӧ сюрис батьсянь сыысь, мый ме купайтчи юкмӧсын.
— Сӧмын йӧйяс, — висьтавліс бать, — нарошнӧ пырӧны ваӧ тӧлын...
— А ва сизьыд?
— торки ме.
Бать серӧктіс да сэсся эз нин кут видны менӧ.
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Вит визя тигр @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 100-104.}
ВИТ ВИЗЯ ТИГР
Пуксис ар, и менам подсолнухӧй воис.
Ме муні вундыны сійӧс, а Ирка ме бӧрся кӧвъясис.
Ме сылы шуа:
— Всё равно семечкисӧ ме аслым босьта: подсолнухыс ӧд менам.
А сійӧ шуӧ:
— Абу тэнад, а менам.
Ме шуа:
— Мыйла нӧ тайӧ тэнад?
Вот ещӧ!
Ме сійӧс садиті.
И потши гӧгӧр, медым эз чегны.
Сідзкӧ менам.
Ирка меным:
— А киськалі сійӧс гожӧмбыд ме.
Сідзкӧ, менам!
Киськаліс сійӧ — тайӧ збыль.
Прӧстӧ меным некор вӧлі: пыр кыйи ӧти тигрӧс.
Сійӧ сад помын олӧ, джунглиын.
Да ӧд подсолнухсӧ ме аслым пукті, а эг Иркалы.
Сідзкӧ, сійӧ менам.
Збыль ӧд?
Ме и шуа:
— Ирка, — шуа, — эн колӧкӧ сюйсьы.
Кучка ӧд!..
Сійӧ бӧрддзис.
А всё равно локтӧ ме бӧрся.
Сэтшӧм нин асныра!
Сідзи ӧтлаын и воим потшӧс дорӧдз, кӧні менам подсолнухыд.
Видзӧда, мый тайӧ?
Подсолнух вылын менам тигрӧй пукалӧ!
Сійӧ рыжӧй.
А мыш вылас — ӧти, кык, куим, нёль, — вит рӧвнӧй сьӧд визь.
Ме сідзи и сувті.
Тигр миянӧс эз аддзыв: ми сысянь куст сайын вӧлім.
Сійӧ пукалӧ да зэв спокойнӧя перъялӧ семечкисӧ цветсьыс.
Гудйыштас найӧс да бӧр кокъяс вылас пуксяс.
Морт моз жӧ: водз кокъяснас кутӧ семечкисӧ — и вомас.
Кышсӧ ортсӧ, а семечкисӧ банбок костас.
Тӧкӧтьӧ нин джын семечкисӧ абу перъялӧма!
Ме Иркалы кулакӧн:
— Ланьт!
Сулав, эн вӧр!
И ӧдйӧджык босьта рогатка.
Метитчи — бац!
Тигр чипӧстіс — да звирк цветок вылысь.
Видзӧда, котӧртӧ турунӧд.
Ме сы бӧрся.
Сійӧ — забор вылӧ.
Ме котӧрті сы дінӧ, сійӧ — вильк — и мӧдарладорас.
Ме горза Иркалы:
— Тані кут!
Ачым — забор вомӧн.
Сійӧ бара вуджис таладорас.
Ирка, дерт, повзис кутны сійӧс, кӧть сійӧ и ранитчӧма: забор вылас вир.
Ме босьті ув да мыйвынысь — раз! — забор кузя.
Сылы эг инмы, а всё равно уськӧді.
Сійӧ уси да гуранӧ — шлёп!
Забор улын ыджыд гуран вӧлі.
Ва тыра!
Видзӧда, уйӧ.
Ме котӧрті гуран гӧгӧрыс.
Сійӧ петіс сэтысь — да кайис пу вылӧ!
Кос пипу сэні сулаліс.
Ставыс сэні розьяс да горсъяс.
Сійӧ пипу кузя — да горсйӧ.
Ме казялі кутшӧмӧ.
Ме кавшаси пипу йылӧ да кепкаӧн тупки горссӧ.
— Гӧтов!
— горза.
А Ирка улісяньыс:
— Со сійӧ, со сійӧ!
Мӧдарладортіыс петіс!
Со ӧд!
Ме ӧдйӧджык увлань.
Видзӧда, пукалӧ мыр вылын, мелань бергӧдчис.
Банбокъясыс польдӧмаӧсь — тешкодь нырвом!
Сӧмын на ме воськовті, сійӧ шутёвтіс — дзум!
— да вужъяс улӧ.
Матыстчим... видзӧдам — поз.
Ме пукси мыр вылӧ, киын кута рогатка да шуа Иркалы:
— Котӧрт регыдджык зырла.
Ме караулитышта.
Кодъям — ме сійӧс бӧжӧдыс.
А Ирка шуӧ:
— Тӧдан мый?
Со мый: молодец вит визяыд.
Тэ сійӧс ранитін, а сійӧ котӧрӧн, и ваті уйӧмӧн, и пу вылӧ кайӧмӧн — эз сетчы киӧ.
Настоящӧй талант!
Ме шуа:
— Зверь, дерт, рана вылӧ винёв.
Весиг ассьыс кыйдӧссӧ эз шыбит — сідзи банбокъяс костас и нуис:
Ирка пуксис ме дінӧ мыр вылӧ да шуӧ:
— Тӧдан мый?
Со мый: сылӧн, тыдалӧ, пиян эмӧсь.
Семечкитӧ сійӧ аслас пияныслы нуӧ.
И сэсся сійӧ ӧд эз тӧд, мый тайӧ миян подсолнухыс.
Но и кутіс, и кутіс висьтавны...
— Вот, — шуӧ, — вит визя котӧрӧн воис аслас гортӧ.
Ачыс ставыс вир.
Пияныс чеччышталісны крӧватьяссьыс.
«Папа, папочка!
Мый тэкӧд?
Коді тэнӧ тадзисӧ?»
Сійӧ семечки сетіс да шуӧ: «Сёйӧй.
Тайӧ ӧти великан ме вылӧ уськӧдчис.
Ой, страшнӧй!
Бӧр кокъяс вылас котралӧ.
Муртса-муртса ме муні сыысь».
Пияныс полӧмысла тіралӧны, бӧрдӧны: «Папочка, ӧні сійӧ татчӧ локтас, ставнымӧс миянӧс виас».
Сэки ме шуа:
— Но вот, Ирка, тэ век тадзи...
А аддзылін, кутшӧм мича сылӧн куыс?
Ме верма тэныд пӧдаритны сійӧс.
Ӧшӧдан сійӧс крӧвать весьтӧ стенас.
И быдӧнлы кутан висьтавлыны, мый тайӧ визя тигр.
Овлывлӧны сэтшӧмъясыс — ичӧтикӧсь.
Ӧти тӧдса детинка сійӧс тэныд вӧрысь виис.
Ирка, йӧйыд, кыдз тай серӧктас:
— Тигр цветъяс вывті котралӧ!
Му розьын олӧ!
И кыдзи ещӧ сійӧ абу косявлӧма тэнӧ торпыригӧдз!
Вот нин тайӧ нывкаясыс!
Нинӧмсӧ, нинӧмсӧ оз гӧгӧрвоны кыйсьӧм йывсьыд!
Сераліс, сераліс, сэсся и шуӧ:
— Тӧдан мый?
Вот мый: вай миянлысь подсолнухтӧ пӧдаритам вит визяыдлы.
Вит визяыд ӧд збыльысьсӧ — ур.
Муын олысь ичӧтик ур.
Семечкиясӧн сійӧ ассьыс пиянсӧ вердӧ.
И кладовкаяссӧ ассьыс тӧв кежлӧ тырталӧ.
А семечкитӧ миянлы мама базар вылысь ньӧбас мыйта колӧ.
Жаритӧмӧс корам: жаритӧмыс юмовджык.
И сэсся ещӧ шуӧ:
— Коньӧр!
Сійӧ ӧні ранитчӧма.
Сылы сьӧкыд котравнысӧ.
Вай вундам подсолнухтӧ да татчӧ ваям сылы поз дінас.
Ладнӧ?
Сійӧ вот век тадзи!
Но кыдзи нӧ ме ӧні тигрсӧ кыйны кута?
Кутшӧм нӧ сійӧ тигр, кор сійӧ вит визя да и пияна?
Збыль, вайны али мый подсолнухтӧ сылы поз дінас?
Кыдзи ті думайтанныд?
{Виталий Бианки (комиӧдіс К. Туркин) @ Войся вӧрлӧн тайнаыс @ висьт @ Виталий Бианки. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 105-110.}
ВОЙСЯ ВӦРЛӦН ТАЙНАЫС
(Юннатлӧн рассказ)
Зэв окота вӧлі меным кыйны еджыд байдӧгӧс.
Миян местаясын тайӧ пӧткаыс овлӧ шоча.
Сибӧдӧны найӧ матӧдз, но век сэтшӧм виччысьтӧг да котсигтыр лэбзьӧны, мый быд раз чур-чермунан, и пока думайтан, кыдзи да мый, найӧ нин ылынӧсь.
Но, и он инмы, дерт.
А вот вӧв видзысь Кузя оз-оз, да и ваяс вӧрысь, кӧні видзӧ вӧвъясӧс, кык-куим душ.
И ружьеыс сылӧн — кутшӧмкӧ нэмӧвӧйся берданка, ставыс розьӧсь, кызь воськов сайӧдз матыстчӧмӧн виӧ.
А со, видзӧд жӧ!
Всё-таки ме сылысь юаси-пычки, кыдзи сійӧ мудеритӧ.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ войын лыйлӧ найӧс.
Нитшкаинӧ ӧзтас бипур да дзебсяс орччӧн кустъяс пӧвстӧ.
И еджыд байдӧгъяс позтырнас локтасны би дорӧ.
Сэки нин, дерт, абу сьӧкыд налы, подаясыдлы, инмыны дас воськов сайсяньыд.
Меным и эз ло найӧс окота кыйны: дзик мӧдтор юрӧ пырис.
Ме жӧ абу прӧстӧ кыйсьысь, а естествоиспытатель.
Орнитолог — специалист лэбачьяс кузя.
«Мыйла тайӧ, — думайта, — вӧрса мукӧд курӧгъясыс — дозмӧр, сьӧла — некор оз локны би вылӧ, а байдӧг локтӧ?
Мыйла?»
Мый гут-гагъясӧс войын ёна кыскӧ ас дінас би югӧр, быдӧн тӧдӧны.
Ме ачым кыйлывлі бобувъясӧс велосипед пӧнарӧн.
Найӧ лэбӧны веськыда би вылӧ, и абу кӧ эськӧ стеклӧыс, сэні налы и пом: сотчисны эськӧ.
Но ӧд сы вылӧ найӧ и гут-гагъяс — юр вемтӧм животнӧйяс.
А байдӧгъяс мый кутасны вӧчны, кор матыстчасны би дорӧ?
Неужели би вылас ыштӧмӧн тожӧ шыбитчасны сэтчӧ, пӧгибнитасны бобувъяс моз?
Оз вермы лоны!
Буди йӧктыны кутасны бипур гӧгӧрыс, кыдзи настоящӧй билы юрбитысьяс либӧ кыдзи миян юннатъяс, кор найӧ воасны вӧрӧ да кар бӧрти первойысь пестасны бипур.
Али, гашкӧ, байдӧгъяс матыстчасны бипур дорад да тшапа пуксяласны сы гӧгӧр дзонь позтырнас?
И мамыс да батьыс кутасны объясняйтны пияныслы асланыс чуймӧдана курӧг нисьӧ пон кодь кыв вылын:
— Ко-ко-ко, тайӧ пӧ, пиянӧй, би!
Сы дінӧ эн матыстчӧй, — гав!-гав!-гав!
Сотас!
Али, гашкӧ, ньӧти оз мичлуныс биыслӧн действуйт на вылӧ, а прӧстӧ найӧ волывлӧны шонтысьны бипур дорас?
Ӧд коді сійӧс тӧдас, кутшӧм виччысьтӧм тайнаяс позьӧ аддзывны вӧрысь би дорысь!
Колӧ шуны, абу би дорын пукалігӧн, а вот кыдзи Кузя: боксянь.
Сыын и делӧыс, мый вӧралысь, кор биасяс, ачыс сы дінӧ пуксяс — югыд вылас.
Вӧрса став синъясыслы сійӧ тыдалӧ, а ачыс — быттьӧкӧ синтӧм: нинӧм оз тӧд, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрса пемыдас.
И ме решиті кӧть мед мый, а тӧдмавны: мыйӧн сэтшӧмнас ас дінас кыскӧ байдӧгъясӧс би?
Дерт, Кузя отсӧгӧн.
Вӧрӧ ми мунім рытсяньыс.
И сразу миянлы везитіс.
Нитшка нюр вылын ми паныдасим колхозникъяскӧд.
Мыш саяныс пуктӧм гырысь кӧрзинаясын найӧ нуисны турипув.
Эз на вевъявны воны миян дінӧдз, друг найӧ кок улысь увтчигтыр чепӧсйис пӧрысь байдӧг, а сы бӧрся и сылӧн позтырыс дзоньнас.
Кузя кӧсйис весиг, шуд вылӧ, гымнитны-лыйны чукӧрас, да ме дугӧді сійӧс:
— Дугды тэ!
Мый тэ, он гӧгӧрво: повзьӧдлам ӧні, войнад найӧ оз локны.
Кытчӧдз ог кыйӧдчӧй да аддзӧй, мый найӧ вӧчӧны бипур дорад, ружье йывсьыд вунӧд.
Гӧгӧрвоан?
— Командир жӧ веськалӧма!
— скӧрмис Кузя.
— Ещӧ ӧд ошйысьӧ!
— Нӧрӧвитлы ещӧ, гашкӧ, асьныс найӧ биад шыбитчасны, асьныс жаритчасны.
Дась жаритӧм яй пӧлучитан.
Кузя сразу гажмис:
— А и збыль!
Мыйла зарядсӧ весьшӧрӧ видзны?
Ӧні ми тӧдім, мый байдӧг позтыр тані эм.
И, дерт, приметитім, кытчӧ найӧ лэбисны.
Нюр пельӧсас пуксисны.
Сэні, вӧрдорас, ми и чукӧртім кос увъяс да сира мыръяс.
Ужнайтыштім.
Вот и воис вой.
Сьӧд, ыркыд, августовскӧй настоящӧй вой Млечнӧй Путьӧн да усьысь кодзувъясӧн, — ставыс, кыдзи пӧлагайтчӧ.
Пестім ми бипур да пуксим кустъяс пӧвстӧ, воськов вит сайӧ ӧта-мӧдсянь.
Кузя шуйгаладорас, а ме веськыдладорас.
Кос пуяс ломзьӧны югыда; матігӧгӧрсьыс быд вутш, быд нитш сы вылысь тыдалӧ.
Но ме нарошнӧ бергӧдчи мӧдарӧ, куті видзӧдны вӧрсӧ мышкысь: кутшӧм сійӧ би водзас?
Оз жӧ ӧд пырысь-пыр локны байдӧгъясыд!
Кузя висьтавліс — мукӧд дырйиыс пӧ часъясӧн виччысьлывлӧ.
Друг кыла мышкысь ньӧжйӧник сідз:
— Эрр-рэк-кэк, ор!
Го-кок-ко!
Гау!
Одйӧ бергӧдча: локтӧны!
Байдӧгъяс!
Локтӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Ӧти, мӧд, коймӧд...
Эг вевъяв лыддьыны — ббах!
— шуйгаладорсянь.
Гымӧбтіс Кузя аслас берданкасьыс!
Эз вермы терпитнысӧ!
Ӧти байдӧг уси.
Мукӧдыс, дерт, кыпӧдчисны да сяркӧдчигтыр да увтчигтыр ӧти здукӧн вошины пемыдас.
— Йӧймин!
— горза Кузька вылӧ.
— Яй ёкмыль тэысь вӧча!
Сӧмын увъясыс вӧрас руза-разакылӧны: Кузя пышйис.
Он ӧд вӧтчы сы бӧрся пемыдас!
Босьті ме виӧм байдӧгсӧ да сэки жӧ решиті, мый ог сет сійӧс Кузькалы: мед чувствуйтас!
Бипурсӧ разӧді, бисӧ талялі.
А мый сэсся вӧчан?
Байдӧгъясыд мӧдысь оз локны — абу йӧйӧсь.
Бур, мый мӧд лунас Кузька эз веськав меным син улӧ: скӧр ме вӧлі, ок!
Думыштны сӧмын: ӧні эськӧ нин ме, гашкӧ, тӧді сэтшӧм интереснӧй тайна войся вӧрыслысь!
Первой мортӧн став свет вылас куті тӧдны эськӧ сійӧс!
Мӧвп, мыйла байдӧгъяс волывлӧны бипур дінӧ, эз петав менам юрысь.
Медбӧрын ме решитчи ӧтнам мунны нюр вылӧ — караулитны.
Куим лун виччыси, медым байдӧгъяс вунӧдісны, кыдзи Кузя гымӧбтіс, да муні сійӧ жӧ местаас.
Ставсӧ вӧчи сідз жӧ, кыдзи и сэки.
Пыри кустъяс пӧвстӧ да виччыся.
Сьӧд пемыд арся войнад абу зэв гажа ӧтнадлы вӧрад.
Ружьеӧс ме зарадиті разрывнӧй пуляӧн: эг полӧм вӧсна, дерт, а код тӧдас, мый вермас лоны!
Гашкӧ, ош петас вӧрсьыс.
Мый нӧ ме — шапкаӧн кута мездысьны сыысь?
Дыр ме пукалі — виччыси.
Гегді дзикӧдз.
«Муна — решиті.
— Всё равно некутшӧм тӧлк оз ло».
Видзӧдлі ылӧджык, кӧні нин би югӧрыс слабджык.
Мый татшӧмыс?
Кодлӧнкӧ ыджыд виж меховӧй туфли мунӧ вутшъяс костӧдыс!
Гусьӧн матыстчӧ бипурлань...
А кокъясыс оз тыдавны.
Ме, дерт, ньӧти эг повзьы.
Видзӧді бурджыка, а тайӧ еджыд байдӧгъяс локтӧны!
Би югӧрсьыс найӧ вижӧсь кажитчӧны.
Медводзын тыдалӧ, пӧрысь байдӧг локтӧ, айныс: ыджыд зэв, гӧрд синкыма.
Бӧрсяньыс посньыдъясыс вӧтчӧны.
Айныс кавшасис вутш вылӧ, юрсӧ бергӧдіс бӧрвыв да висьталӧ ньӧжйӧникӧн:
— Эрр-рэк-кэк-кэк, вӧр!
Сэсся кутшӧмкӧ шыяс татшӧм сяма кывъяс кодьӧсь:
— Ковар-рство, коваррство, гау!
Пемыдінсяньыс югыд вылас сылы нявӧстісны:
— Ми-у!
Ми-у!
— зэв нежнӧя.
Тыдалӧ, эньыс.
И сэки вутшъяс сайысь петіс став позтырыс, душ дас вит.
Ай байдӧг чеччыштіс вутш вылысь, мӧдӧдчис бипурлань, и ставныс сы бӧрся ӧти-ӧтиӧн.
А сійӧ бара: «Коваррство!
Вӧр!»
Ме думышті: «Пырысь-пыр лэбасны!»
Друг — ббах!
— и байдӧгъяс абуӧсь...
Мый татшӧмыс?
Коді тайӧ?
Эг дзик пыр гӧгӧрво, мый ачым жӧ ме и лыйи.
И весиг ӧти байдӧг меным эз сюр, кыдзи Кузя лыйӧм бӧрын.
Ӧд ме пуляӧн сӧтышті да эг инмы, дерт.
Орнитӧлух...
Сідзи ӧнӧдз ог и тӧд, мый вӧчӧны байдӧгъяс войын бипур дорын.
А кутшӧм окота эськӧ тӧдны!
Гашкӧ, кодлӧнкӧ тіян тырмас выдержкаыд кыйӧдны?
А, ребята?
{Лин Цзе (комиӧдіс П. Н. Пешкин) @ Каньпи, коді кӧсйис лэбавны @ мойд @ Лин Цзе. Каньпи, коді кӧсйис лэбавны @ 1959 @ Лб. 3-15.}
ЛИН ЦЗЕ
КАНЬПИ, КОДІ КӦСЙИС ЛЭБАВНЫ.
Овліс да кывліс Каньпи.
Чужан лунсяньыс сійӧ радейтіс ошйысьны.
Сы вӧсна сійӧс ставӧн шуисны «баквалӧн».
Ӧтчыд сійӧ аддзис кык бобулӧс.
Найӧ вӧлі лэбалӧны дзоридзысь дзоридзӧ.
Каньпи пырысь-пыр жӧ уськӧдчис на бӧрся.
Ак, кутшӧм жаль!
Муртса-муртса кӧ эськӧ и кутіс сійӧ найӧс.
«Збыльысь ӧмӧй ме ог вермы кутны татшӧм ичӧтик бобувъясӧс?»
Каньпи зэв ёна скӧрмис да нӧшта уськӧдчис на вылӧ.
Но бара эз вермы кутны да... зурасис Утка тьӧтка вылӧ, кодӧс тайкӧ кок йывсьыс эз уськӧд.
Каньпилӧн мода эз вӧв, медым корны прӧща.
Сійӧ сӧмын гӧрбыльтчис да зэв тшапа шуис: «Аддзанныд, кутшӧм ме герой.
Весиг верма кутны и найӧс, кодъяс лэбалӧны».
«Чӧвлы тэ! — шуис Уткапи.
— Тэ верман сӧмын ошйысьны.
Сэсся содтіс:
— Менам мама кужӧ чери кыйны.
А тэ ӧмӧй эськӧ верман? »
«Нинӧм сэн вермытӧмыс абу!» — баквалитчӧмӧн вочавидзис Каньпи.
Каньпи зэв бура тӧдіс, мый сійӧс сылы не вӧчны, но аслас мӧвпъясысь решитіс не бӧрыньтчыны:
«Бур!
Менсьым велӧдчӧй, кыдзи колӧ черисӧ кыйны!»
Пуксис ю дорӧ сійӧ, бӧжсӧ лэдзис ваӧ да кутіс мудеритны, быттьӧкӧ збыльысь чери кыйӧ.
Позьӧ чери кыйны бӧжӧн?
Оз, сійӧ тӧдіс, мый оз позь.
Но сылы вӧлі яндзим бӧр мунны.
Код тӧдӧ, мый дыра эськӧ сылы ковмис пукавны, эз кӧ друг лок чери.
Сійӧ аддзис Каньпилысь бӧжсӧ, коді кажитчис сылы зэв ыджыд нидзулӧн, да топыда кутчысис сыӧ пиньяснас.
Сійӧ каднас Каньпи пыр пукаліс да мӧвпаліс, кыдзи тайӧ сьӧкыд положениесьыс петны.
Друг сійӧ казяліс, мый сійӧс кодкӧ бӧжӧдыс кватитіс.
Доймӧмысла сійӧ бӧжнас кутіс ӧвтчыны да черисӧ берегас шыбитіс.
Со кутшӧм бур!
Радлаыс Каньпи весиг вунӧдіс ранитчӧм бӧж йывсьыс да кутіс горзыны:
«Видзӧдлӧй!
Тайӧ ӧмӧй абу чери?
Ме быдтор верма вӧчны!»
Ичӧтик лэбач аддзис Каньпилысь вирӧсь бӧжсӧ да кутіс серавны:
«Талун кутшӧм праздник?
Тэнад бӧжад ыджыд гӧрд дзоридз!»
«Дивӧ тай тайӧ!
Менсьым гусяторйӧс тӧдӧ», — ас кежас думайтіс Каньпи.
«Синмӧн аддзытӧмтор!
Коді корис тэнӧ ассьыд ныртӧ сюйны?
Кут кывтӧ пинь саяд! — дӧзмис Каньпи ичӧтик лэбач вылӧ.
— А тэ нӧ кужан кыйны черисӧ?»
Но сэки Петук сылы лёкысь шуис:
«Этшаджык баквалитчы!
А тэ он куж лэбавны!»
«Ме ставсӧ кужа.
Лэбавнытӧ сійӧ дзик прӧстӧйтор.
Видзӧдӧй, ме дзик пыр тіянлы петкӧдла!»
Сійӧ локтіс пу дорӧ, пелька чеччыштіс сы вылӧ да гораа горӧдіс:
«Но кыдзи?
Тайӧ ӧмӧй абу лэбалӧм?»
«Баквалитчыны сӧмын кужан!
Кутшӧм нӧ тайӧ лэбӧм.
Тайӧ сӧмын чеччыштӧм!»
Ставӧн серӧктісны.
Каньпилы лои яндзим.
Сійӧ унаысь чеччышталіс, но некыдз эз вермы лэбзьыны.
Друг сійӧ мӧвпыштіс зэв бур способ.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кавшасис пу вылӧ медся бӧръя увъясӧдзыс да тшапа шуис ставлы:
«Видзӧдлӧй!
Чеччышта вылісянь увланьӧ.
Абу ӧмӧй тайӧ лэбӧм?»
Ак, беда!
Каньпи бруткысис-усис да ёна доймис.
Тайӧ кадсяньыс Каньпи дугдіс баквалитчыны.
Ӧні сійӧс некод нин оз шу баквалӧн.
{Рафаэло Джованьоли (комиӧдіс М. А. Молодцова) @ Спартак @ роман @ Рафаэло Джованьоли. Спартак @ 1939 @ }
РАФАЭЛЛО ДЖОВАНЬОЛИ
СПАРТАК
1 ГЛАВА
Суллалӧн лышкыдлун
Римскӧй эраса 675-ӧд воӧ, Публий Сервилий Ватий Изаурик да Аппий Клавдий Пульхр консульство дырйи, ноябрьскӧй идаясысь нёль лун войдӧр (ноябрь 10-ӧд лунӧ), югдандорыс, Рим вӧлі тырӧма йӧз чукӧръясӧн, кодъяс быдладорсянь тэрмасисны Ыджыд цирк дорӧ.
Рабочӧйяс, отпущенникъяс*, пӧрысьяс, калечитчӧм да рана рубечьясӧн тырӧм гладиаторъяс, корысьяс, гордӧй легионъяслӧн китӧм-коктӧм ветеранъяс, шутъяс да скоморохъяс, простолюдинъяс, танцовщицаяс да визув челядь чукӧръяс дугдывтӧг кыссисны помасьлытӧм гез моз.
Радлана чужӧмъяс, долыд синвидзӧдласъяс, тӧждысьтӧм сёрнияс да кокньыдик шуткаяс висьталісны сы йылысь, мый ставныс найӧ мунӧны кутшӧмкӧ зэв радейтана зрелище вылӧ.
Весиг гажтӧм енэжыс, коді ставнас вӧлі вевттьысьӧма зэран руд кымӧръясӧн, эз вермы чинтыны быд чужӧмын югъялан гажсӧ.
Асъя тӧв вӧлі ыркыд да лэчыд; карса горожана пиысь унаӧн мунісны топыда плащьяснас тобыртчӧмӧн, а кодъяслӧн эз вӧв плащыс, найӧ гартчисны, мыйӧ вӧлі позьӧ, — мужикъяс асланыс тогаясӧн да аболъясӧн, а нывбабаяс — столаясӧн да паллаясӧн.
Ыджыд цирк вӧлі Мурсийскӧй долинаын, Палатинскӧй да Авентинскӧй мылькъяс костын; сійӧ эз на вӧв сэки, тайӧ книгаас висьталан событиеяс кадас, сэтшӧм ыджыд да сэтшӧм мича, кутшӧмӧ сійӧс бӧрынджык пӧртісны Юлий Цезар да Октавиан Август; но и сэки нин тайӧ вӧлі зэв ыджыд здание, кытчӧ тӧрӧ вӧлі сё кызь сюрс видзӧдысьысь унджык.
Тайӧ овальнӧй формаа зэв ыджыд зданиеыслӧн рытывладор бокыс вӧлі дзик веськыд.
Тані вӧлі оппидум — даскуим аркаа стрӧйба.
Шӧр аркаас вӧлі циркӧ главнӧй пыраніныс, — татшӧм пыраніныс вӧлі кык, шусьыліс сійӧ Священнӧй воротаӧн.
Тайӧ воротаӧдыс арена вылӧ пырлывліс енъяс изображениеясӧн локтысь процессия; процессиялӧн пырӧмыс вӧлі знакӧн, медым заводитны ворсӧмъяссӧ.
Мукӧд дас кык арка улас вӧліны конюшняяс, либӧ «темницаяс». Кор циркын мунӧ вӧлі вӧлӧн панласьӧм, сэні сулавлісны колесницаясыс да вӧвъясыс, а кор циркын колӧ вӧлі мунны вир кисьтан вермасьӧмъяслы, сэні овлісны гладиаторъяс да хищнӧй зверъяс.
Оппидумсяньыс тыр кругъясӧн лэччисны зэв уна радӧн каменнӧй тшупӧдъяс, кӧні пукавлісны видзӧдысьясыс.
Пырӧм-петӧм кокньӧдӧм могысь, тшупӧдъяссӧ вӧлі вомӧналӧма проходъясӧн, кодъяс пытшкӧсса коридоръяскӧд вайӧдлісны циркысь уна лыда петанінъясӧ.
Священнӧй воротакӧд паныдӧн вӧлі вӧчӧма Триумфальнӧй ворота — победительяслы пыранін, веськыдвылас оппидумсяньыс, Священнӧй вороталаньысджык, сулалӧ вӧлі Смерть ворота.
Тайӧ шуштӧм ӧдзӧсӧдыс нарошнӧ та вылӧ индӧм служительяс кыскавлісны кузь крукъясӧн арена вывсьыс вирсермунӧм да урӧдуйтӧм шойяссӧ виӧм либӧ кулысь гладиаторъяслысь.
Аренасӧ кытшавліс джуджыд парапет.
Парапет пӧлӧныс кыссис ваӧн тыртӧм рӧв, а рӧв саяс сулаліс кӧрт решетка.
Ставыс тайӧ — парапет, рӧв да решетка — видзӧны вӧлі видзӧдысьясӧс дикӧй зверъяс уськӧдчӧмысь, кодъяс эравлісны да бушуйтчывлісны арена вылас.
Татшӧм вӧлі тэчасногыс тайӧ зэв ыджыд зданиеыслӧн.
Мый жӧ вӧлі сэні мунӧ тайӧ луннас?
Кутшӧм зрелище кыскис тамында йӧзсӧ?
Луций Корнелий Сулла Счастливый, Италиялӧн властитель, Римлӧн грӧзыс, — гашкӧ, сы понда, медым вунӧдлыны лечитны позьтӧм висьӧмысь мучитчӧмсӧ, — некымын вежон сайын нин тшӧктіс йӧзӧдны, мый куим лун чӧж сійӧ пондас гӧститӧдны да гажӧдны зрелищеясӧн римскӧй йӧзӧс.
И тӧрытсянь нин римса став гӧль йӧзыс пукалісны пызанъяс сайын, Марсово поле вылын, да пируйтісны ыджыд шумӧн войӧдзыс.
Тайӧ став йӧзлы лӧсьӧдӧм пирыс торъяліс кывлытӧм уна сёян-юанӧн да винаӧн.
Дасӧд юкӧнсӧ ас озырлунсьыс жертвуйтіс римскӧй йӧзӧс гӧститӧдӧм вылӧ Сулла Счастливый.
Тадзи шуйга кинас козьналіс Сулла римляналы ассьыс озырлунсӧ, кодӧс сійӧ грабитіс веськыд кинас, и римса граждана, диктатор вылӧ лӧгалӧмсӧ ас пытшкас дзебӧмӧн, долыд чужӧмӧн примитісны сылысь гӧститӧдӧмсӧ да зрелищеяссӧ.
Сэккоста петіс шонді да, аслас ловзьӧдана югӧръяснас кымӧръяссӧ вундӧмӧн, тыртіс цирксӧ синъёрана дзирдалӧмӧн.
Сё сюрс гражданаысь унджык пукалісны нин местаяс вылын, виччысисны ассьыныс медъёна радейтан представление: гладиаторъяслысь вир кисьтан сражениеяс.
Медбур местаясын пукалысь видзӧдысьяс пӧвсысь позьӧ вӧлі аддзыны матронаясӧс, патрицийясӧс, всадникъясӧс, податьяс ӧзтысьясӧс, ангентарийясӧс (банкиръясӧс) да озыр иностранецъясӧс, кодъяс локтісны Вечнӧй Карӧ быд боксянь мирысь.
Фортунаӧн тайӧ радейтан йӧзыс, кодъяс воисны ёна сёрӧнджык прӧстӧй йӧз дорысь, аддзалісны аслыныс бурджык местаяс.
Унаӧн сэтшӧм римляна пытшкысь, кодъяслӧн пӧшти пыр эз тырмыв няньыс, унаысь и юрсюяніныс, но кодъяс случай воигӧн имеитлісны право тшапа горӧдны: «noli me tangere, civis romanus sum» («Эн лысьт менӧ вӧрзьӧдны, ме римскӧй гражданин»), занимайтчылісны локарийяс прӧмысӧн: тайӧ гордӧй бездельникъясыс локтасны вӧлі водз асывнас, кӧні колӧ лоны публичнӧй зрелищелы, да займитасны местаяссӧ озыр гражданалы да патрицийяслы вылӧ.
А озыръяс да патрицийяс воасны циркӧ, кор вӧлі налы удобнӧ, мынтасны кык ли куим сестерций да босьтасны локарийяслысь медбур местаяссӧ.
Прӧстӧй йӧз пиысь унаӧн вайисны сьӧрсьыныс закуска да зэв чӧскыда сёйисны солонина, ветчина, вирысь вӧчӧм колбаса, рыська да маа пирӧгъяс либӧ сукаръяс.
Жаритӧм бобиӧн да пирожкиясӧн вузасьысьяс вӧзйылісны окотитысьяслы чӧсмӧдыштны ассьыныс гӧтыръяснысӧ да челядьсӧ тайӧ донтӧминик чӧсмасянторъяснас.
Гӧститчӧмыс муніс ёсь кывъясӧн, лёк нога шуткаясӧн, тӧждысьтӧм сяма больгӧмъясӧн, гӧраа сералӧмӧн да тшӧкыдакодь вина юышталӧмӧн.
Сэні и тані чукӧртчӧмаӧсь вӧлі гажаа сёрнитысь чукӧръясӧн чиннӧй да важнӧй семъяяс богачьяслӧн, всадникъяслӧн да патрицийяслӧн.
Лӧсьыда вӧччӧм тшӧгӧльяс вольсавлісны коверъясӧн да циновкаясӧн каменнӧй пукаланінъяссӧ, восьтавлісны зонтикъяс, медым видзны мича матронаясӧс да лӧсьыд статя нывъясӧс пӧжан шонді югӧръясысь.
Триумфальнӧй ворота дорын матын коймӧд радас вӧлі пукалӧ зэв мича матрона.
Лӧсьыд чужӧмыс, ыджыд кымӧсыс, лӧсьыда крукыльтчыштӧм нырыс, ичӧтик вомыс, ыджыд да збой сьӧд синъясыс сетісны тайӧ нывбабаыслы кутшӧмкӧ висьтавны позьтӧм мичлун.
Сы вылын вӧлі зэв вӧсньыдик еджыд вурунысь кыӧм туника, кодлысь улысладорсӧ стрӧчитӧма мича зарни визьӧн; туника вылас сійӧ пасьталӧма бура лӧсьӧдӧм складкаяса, пурпурнӧй визьяса еджыд палла.
Татшӧм роскошнӧя вӧччӧма, да татшӧм мича нывбабаыслы эз на вӧв и комын арӧсыс; тайӧ вӧлі быдсӧнлы нималана Валерия, Валерий Мессалалӧн ныв, рӧднӧй чой знаменитӧй оратор Квинт Гортензийлӧн.
Некымын тӧлысь сайын Валерияӧс эновтіс верӧсыс, быттьӧкӧ пӧ кага вайтӧм понда.
Сы дінын вӧлі пукалӧ патриций Эльвий Медулий, кузь, кельыд, кос, шыльыд-мольыд да ёна душитчӧм морт; чуньясас зӧлӧтӧй чунькытшъяс; сьылісяньыс лэччӧ зӧлӧтӧй чеп, код помын ӧшалісны дона изъяс.
Вӧрзьывтӧм да нинӧм петкӧдлытӧм чужӧм сертиыс тӧдчис, мый тайӧ мортыслы зэв гажтӧм, мый сылы ставыс веськодь; комын вит арӧсӧн олӧмыс сылы эз нин кажитчы интереснӧйӧн.
Эльвий Медулий вӧлі сэтшӧм благороднӧй римляна пӧвсысь, кодъяс отечество да слава понда асьсӧ жертвуйтан правасӧ сетлісны плебейяслы, асьныс жӧ коллявлісны олӧмнысӧ немуджтӧг дышӧдчӧмын да кутитӧмын.
Мӧдар боксяньыс Валерия Мессала дінын пукаліс Марк Деций Цедиций, ар ветымына патриций, гӧгрӧс восьса чужӧма, гажа, мича да кыз морт, коді медыджыд шудӧн лыддьыліс, кыдз мый позьӧ дырджык пукавны пызан сайын триклинийын.
Марк Деций Цедиций ассьыс лунджынсӧ коллявліс чӧскыд сёянъясӧн чӧсмасьӧм вылын.
Сылӧн пӧварыс вӧлі нималана специалистъяс пиысь, кодъясӧн гордитчывліс сійӧ кадас Рим.
Мӧд лунджынсӧ сійӧ думайтліс рытъя трапеза йылысь.
Мӧдног кӧ шуны, Марк Деций Цедиций переваривайтліс ӧбедсӧ ужин йылысь думайтіг моз.
Татчӧ жӧ воис бӧрынджык Квинт Гортензий, Валериялӧн вокыс, коді нимавліс став мир пасьтаыс аслас мача кывворӧн.
Квинт Гортензийлы нӧшта эз на тыр комын квайт арӧс.
Сійӧ дыр велӧдліс ветлӧдлан да сёрнитан манераяс, зэв бура велаліс гармоническӧя веськӧдлыны аслас жестъясӧн да кылӧн, и сы вӧсна сенатын да триклинийын сылӧн быд движение вӧлі сэтшӧм благороднӧй да мича, быттьӧ найӧ сыкӧд тшӧтш чужлӧмаӧсь.
Паськӧм новлӧмын сійӧ признайтліс сӧмын пемыд рӧмъяс, но складкаяссӧ тогаас сылӧн лӧсьӧдӧма вӧлі сэтшӧм изяществоӧн да кужӧмӧн, мый сійӧ ещӧ на ёнджыка тӧдчӧдіс тушаыслысь мичлунсӧ да величиесӧ.
Сійӧ служитліс нин легионъясын, участвуйтліс гражданскӧй войнаын да бӧръя кык вонас первойсӧ вӧлі центурионӧн, а сэсся трибунӧн.
Гортензий вӧлі зэв бур артистӧн; джын ораторскӧй триумфыс сылӧн вӧлі мелодичнӧй гӧлӧссяньыс да декламация искусствоӧн бура вӧдитчӧм вӧсна.
Весиг Эзоп, нималан трагическӧй актёр, да знаменитӧй Росций тэрмасьлісны форум вылӧ, кор Гортензий висьталӧ вӧлі сэні речьяс, медым велӧдчыны сылысь декламацияӧ.
Отпущенникъяс пиысь ӧти Валерия приказ серти вайис сылы табличкаяс, кытчӧ пасъялӧма вӧлі сражайтчысь гладиаторъяслысь нимъяссӧ.
Валерия дінсянь да сыкӧд варовитысьяссянь неылын пукалісны асланыс воспитательныс видзӧдӧм улын кык детинка; найӧ вӧліны патриций классысь да пасьтасьӧмаӧсь пурпурнӧй визя еджыд тогаясӧ.
Тайӧ детинкаясыс, ӧтиыс, дас нёль арӧса, мӧдыс дас кык арӧса, резкӧй чертаяса паськыд чужӧмаӧсь, кӧні бура тӧдчисны лыясыс, вӧліны чистӧй римскӧй расаса типъяс.
Тайӧ вӧліны Порцийяс рӧдысь: Сципион да Катон, внукъяс Катон Цензорлӧн, коді перйис аслыс славасӧ мӧд пуническӧй война кадӧ сійӧн, мый зілис кӧть кыдз, а дзикӧдз бырӧдны Карфагенӧс.
Сципион, ичӧтджык вокыс, кажитчис бӧльӧ варовджыкӧн да меліджыкӧн да тшӧкыда шыасьліс Сарпедон дорӧ (тадзи шуӧны вӧлі налысь воспитательсӧ).
Сылӧн ыджыдджык вокыс, томиник Марк Порций Катон, сулаліс чӧв, зумыш, лӧг чужӧма, коді ньӧти на эз мун сы арлыдлы.
Сэк нин сёрнитлісны тайӧ детинка чорыд характер йылысь да сійӧ чорыд убеждениеяс йылысь.
Сёрнитлісны сідз: кор Катонлы вӧлі на кӧкъямыс арӧс, италийскӧй каръяслӧн Римлы паныда война дырйи, италиецъяслӧн ӧти главар, Марк Помпедий Силон, ӧтчыд кватитіс сійӧс Друз дядьыс керкаын, сувтӧдіс ӧшинь вылӧ да пондіс лёк гӧлӧсӧн грӧзитчыны шыбытны сійӧс ӧшиньӧдыс мостовӧй вылӧ, оз кӧ сійӧ кор дедсӧ отсавны италийскӧй каръяслы, но кыдзи кӧть Помпедий эз пыркӧд детинаӧс, кыдзи эз грӧзит сылы, эз вермы пычкыны сылысь ниӧти кыв, ни ӧти жест, коді эськӧ петкӧдліс повзьӧм либӧ уступка.
Тайӧ дас нёль арӧса детинаыс велӧдӧ нин вӧлі греческӧй философия, а, торйӧн, стоикъяслысь философиясӧ да зілис кутсьыны семья пытшса традицияясӧ, кодъяс йитчӧмаӧсь вӧлі стрӧг дедыс нимкӧд; ӧні нин тыдалӧ вӧлі сыын настоящӧй квирит.
Бӧрынджык сійӧ виис асьсӧ ачыс Утикаын да босьтіс сьӧрсьыс гуас латинскӧй народлӧн свобода знамяысь медбӧръя лӧскутсӧ да гартчис сы пытшкӧ саванӧ моз.
Буретш Триумфальнӧй ворота весьтас пукаліс аслас воспитателькӧд ещӧ ӧти детинка патрицийяс рӧдысь.
Тайӧ детинкаыскӧд сёрнитіс ар дас сизим гӧгӧра том зон; сійӧ пасьтасьӧма вӧлі тогаӧ нин (тайӧ петкӧдліс тыр арлыдӧ воӧм), кӧть чужӧмас ӧдва на чуткӧдчисны первой тош сияс.
Детинкакӧд сёрнитысь зон вӧлі неыджыд тушаа, висьлӧс да жебиник, кельыд чужӧм вывсяньыс сылӧн видзӧдісны зэв вежӧра гырысь сьӧд синъяс.
Тайӧ вӧлі Тит Лукреций Кар, коді бӧрынджык век кежлӧ колис ассьыс нимсӧ «<rus>О природе вещей</rus>» поэма гижӧмӧн.
Детинаыс вӧлі Кай Логин Кассий, патрицийяс рӧдысь, вӧвлӧм консуллӧн пи, зэв смел да крепыд.
Бӧрынджык сійӧ ворсіс зэв ыджыд роль Римскӧй республика киссян водзвывса событиеясын.
Неылын Лукрецийсянь да Кассийсянь пукаліс Фауст, Суллалӧн пиыс, жебиник, омӧлик, рыжӧй юрсиа, кельыд чужӧма зэв спесь да наян синвидзӧдласъяса.
Кажитчӧ, сійӧ гордитчис сыӧн мый сійӧ шуда диктаторлӧн шуда пи.
Жрецъяслӧн процессия кытшовтӧдіс нин цирк гӧгӧр енъяслысь изображениеяссӧ.
Консулъяслысь воӧм виччысиг моз, арена вылын гладиаторъяслӧн ученикъяс косясисны бедьясӧн да пу мечьясӧн.
Друг став амфитеатр пасьтаыс кыліс киясӧн гораа клопӧдан шыяс.
— Мед олас Помпей!..
Мед олас Кней Помпей!..
Мед олас Помпей Великий!..
— горзісны сюрс гӧлӧсъяс.
Помпей пуксис оппидум площадка вывса местаӧ весталкаяс дінӧ, кодъяс пукалісны нин асланыс местаясын.
Вӧрзьывтӧм чужӧмыс сылӧн оз петкӧдлы вӧлі ни гырысь думъяс, ни героическӧй характерсӧ.
А колӧ шуны, мый сійӧ кызь вит арӧн нин босьтіс триумф Африкаын победоноснӧй война нуӧдӧмысь.
Ачыс Сулла, буракӧ, кутшӧмкӧ вывті долыд настроение дырйи, пуктыліс сылы «Великий» нимсӧ.
Кор Помпей пырис циркӧ, римскӧй народ зэв пӧся петкӧдліс сы водзын ассьыс радейтӧмсӧ да нимкодясьӧмсӧ.
Гашкӧ, Помпей дорӧ радейтӧмсӧ петкӧдлӧмӧн, йӧзыс кӧсйисны петкӧдлыны татшӧм ногӧн Сулла дорӧ ассьыныс ненавистьсӧ.
Найӧ эз лысьтлыны петкӧдлыны тайӧ ненавидитӧмсӧ мӧд ногӧн, да петкӧдлісны сійӧс Помпейлы киясӧн швачӧдӧмӧн, да Помпейӧс ошкӧмӧн.
Регыд воисны консулъяс Публий Сервилий Ватий Изаурик да Аппий Клавдий Пульхр.
Кор консулъяс тыдовтчисны оппидум площадка вылын, став видзӧдысьыс чеччисны, кыдзи ӧти морт, республикалысь высшӧй власть уважайтӧм кузя.
Помпей тшӧтш чолӧмаліс Сервилийӧс да Клавдийӧс, кодъяс вочавидзисны сылы вывті любезнӧя, пӧшти нимкодь пырысь.
Консулъяс воӧм бӧрын арена вылын ученикъяслӧн сражениеыс помасис.
Гладиаторъяс, кодъяслы вӧлі колӧ участвуйтны представлениеас, сулалісны нин дасьӧсь да виччысисны сигнал, кор петны темницаясысь.
Ставлӧн синъясыс видзӧдісны оппидум вылӧ, виччысисны, кор консулъяс сетасны знак состязаниеяс заводитӧм вылӧ; но консулъяс чӧвтлісны синвидзӧдлассӧ амфитеатрӧ, быттьӧ корсисны кодӧскӧ.
Найӧ виччысисны Луций Корнелий Суллаӧс; сійӧ, кӧть и ӧткажитчис диктатор нимысь, но век жӧ Римын коли на ставнас да став вылас веськӧдлысьӧн.
Медбӧрын, кылісны киясӧн клопӧдан шыяс, первой надзӧник да шочиника, а сэсся пыр гораджыка.
Ставлӧн синвидзӧдласыс бергӧдчис Триумфальнӧй вороталань, кыті сенаторъяскӧд да другъясыскӧд пырис Луций Корнелий Сулла.
Тайӧ необыкновеннӧй мортыслы вӧлі ветымын ӧкмыс арӧс.
Сійӧ вӧлі пӧшти кузь тушаа, мича да крепыд статя, но ветлӧдліс надзӧник, жеб пырысь, кыдзи ветлӧны эбӧсысь усьӧм войтыр.
Помтӧм кутёжъяс, а сідзжӧ лечитны позьтӧм сьӧкыд висьӧм тӧдчӧдісны чужӧм вылас да туша вылас кадысь водзджык пӧрысьмӧм.
Чужӧмыс Суллалӧн, сідзсӧ кӧть и правильнӧй чертаяса, но вӧлі ужаснӧй.
Чужӧмыс пасьтала вӧлі кисьтӧма зывӧктана няйт гӧрд чутъясӧн, и кӧн-сюрӧ вӧліны еджыд пятнаяс, кыдзи шуліс ӧти афинянин, быттьӧ маврлӧн чужӧм, кодӧс пызьӧн киськалӧма.
Кор йӧзыс клопӧдісны кинаныс, Сулла шпыньмунӧмӧн вежыньтліс вомсӧ; сійӧ шӧпнитіс: «Клопӧдӧй, клопӧдӧй кинаныд, йӧй межъяс!».
Консулъяс сэк сетісны сигнал заводитны представление, и гладиаторъяс, лыднас сё морт, петісны темницаясысь да кутісны радъясӧн кытшовтны арена гӧгӧрыс.
Медводзын восьлалісны ретиарий да мирмилльон, кодъяслы колӧ вӧлі сразитчыны мӧда-мӧдныскӧд медвойдӧр.
Кӧть и матын нин вӧлі налӧн немжалиттӧм косьын мӧда-мыдныслысь ловнысӧ босьтан кадыс, но найӧ восьлалісны ёртъяс моз да спокойнӧя сёрнитігтыр.
На бӧрся локтісны ӧкмыс лакеаторий; налӧн став ӧружиеыс вӧлі сӧмын куим пиня вилаяс да арканъяс, кодъясӧн налы вӧлі колӧ зільны кыйны щитъясӧн да мечьясӧн вооружитчӧм ӧкмыс секуторӧс.
Тайӧ ӧкмыс пара бӧрас петісны комын пара гладиатор.
Комын гладиаторӧс пасьтӧдӧма вӧлі фракиецъясӧн, лӧзовгӧрд доспехъясӧ, а мӧд комынсӧ — самнитъясӧн, кельыдлӧз доспехъясӧ; ставыс томӧсь, мичаӧсь да смелӧсь, ыджыд тушааӧсь да ёнӧсь.
Фракиецъяслӧн вӧліны чукля йыла дженьыдик мечьяс да нёль пельӧса мылькъя веркӧса ичӧтик щитъяс; юраныс налӧн вӧліны забралотӧм неыджыд шлёмъяс.
Самнитъяслӧн вӧліны дженьыдик веськыд мечьяс, бордъяса да тупкӧса шлёмъяс, неыджыд нёль пельӧса щитъяс, кӧрт наручникъяс веськыд кианыс, кодъясӧс эз позь видзны щитӧн, и, медбӧрти, поножъяс, кодъяс видзисны шуйга кокнысӧ.
Медбӧрын мунісны дас пара андобат; найӧс пасьтӧдӧма вӧлі еджыд туникаясӧ, а ӧружиеыс налӧн сӧмын кинжалъяс, кодъяс ёнджыка мунісны прӧстӧй пуртъяс вылӧ, а эз мечьяс вылӧ; быд андобатлӧн юрыс вӧлі тупкӧма шлёмӧн.
Зэв посньыдик розьяса лэдзӧм забралоыс синлы мешайтіс видзӧдны.
Кызь шудтӧм мортлы колӧ вӧлі косясьны, жмуркиӧн ворсӧм моз, сэтчӧдз, кытчӧдз циркса служительяс донӧдӧм кӧрт бедьясӧн вӧтлӧмӧн оз зурӧдны найӧс мӧда-мӧдныскӧд.
Сё гладиатор кытшовтісны арена гӧгӧр видзӧдысьяс клопӧдӧмъяс да горзӧмъяс шы улын.
Кор воисны Сулла весьтӧ, найӧ лэптісны юрнысӧ да, ланиста Акциан велӧдӧм серти, горӧдісны ӧтпырйӧ: «Чолӧм тэныд, диктатор!».
— Абу лёк, абу лёк, — шуис Сулла, сы гӧгӧрын пукалысьяс дінӧ шыасьӧмӧн.
— Тайӧ гордӧй да ён молодечьясыс петкӧдласны, надейчча, бур зрелище.
Акцианлы бур оз ло, оз кӧ ло сідзи!
Тайӧ ветымын пара гладиаторсьыс сійӧ босьтіс менсьым кызь кык сюрс сестерций, мошенникыд!
Гладиаторъяслӧн процессия вӧчис дзонь круг арена пӧлӧныс да, консулъясӧс чолӧмалӧм бӧрын, пырисны бӧр асланыс темницаясӧ.
Арена вылын, кодӧс вӧлі киськалӧма мраморнӧй лыаӧн да коді дзирдаліс эзысь моз, колясны чужӧм на чужӧм сӧмын кык морт — мирмилльон да ретиарий.
Гӧгӧр лои шынитӧв.
Йӧзлӧн став синвидзӧдласыс лэччис кык гладиатор вылӧ, кодъяс тырдасьӧсь вӧліны бой кежлӧ.
Мирмилльон, рӧдинанас галл, вӧлі мича том зон, еджыд юрсияса, ыджыд тушаа, пельк да ён.
Юр вылас сылӧн вӧлі эзысь чериӧн мичмӧдӧм шлём; ӧти киас сійӧ кутіс неыджыд щит, а мӧдас — дженьыдик паськыд меч.
Ретиарий кодлӧн вӧлі сӧмын вила-трезубеч да тыв, сулаліс кызь воськов сайын мирмилльонсянь да быттьӧ думайтіс, кыдзи уськӧдчыны.
Мирмилльон, шуйга кокнас водзӧ тувччӧмӧн, лэдзчысис став тушанас неуна кусыньтыштӧм пидзӧс вылас да кутіс мечсӧ веськыд лядьвей бердас.
Друг Ретиарий чеччыштіс да мирмилльонсянь некымын воськов сайсянь чард моз шыбытіс тывсӧ.
Но мирмилльон, му бердас копыртчыштлӧмӧн да зэв пелька чеччыштӧмӧн, мездысис тывйысь да уськӧдчис ретиарий вылӧ, коді аддзис ассьыс промахсӧ да уськӧдчис пышйыны.
Мирмилльон пондіс вӧтчыны, но ретиарий вӧлі сыысь пелькджык, сійӧ гӧгӧртіс арена пӧлӧныс, котӧртіс аслас шыбытӧм тыв дорӧдзыс да лэптіс сійӧс.
Буретш тайӧ здукас мирмилльон суӧдіс сийӧс.
Ретиарий друг бергӧдчӧмӧн, бара шыбытіс тывсӧ; мирмилльон бара песовтчис, му бердас копыртчыштлӧмӧн.
Кор сійӧ чеччис, ретиарий кучкис сійӧс трезубечнас, но трезубеч йылыс веськаліс сӧмын щитас.
Ретиарий уськӧдчис пышйыны видзӧдысьяс лёкысь ропкӧм шы улын. Йӧзыс чувствуйтісны асьныссӧ оскорбитӧмӧн, мыйла неопытнӧй гладиатор лысьтіс выступайтны циркын, кор оз куж бура вӧдитчыны тывйӧн.
Ретиарий бӧрысь вӧтчӧм пыдди, мирмилльон сувтіс некымын воськов сайӧ шыбытӧм тыв дінас.
Противникыслысь маневрсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, ретиарий сувтіс да бӧр бергӧдчис.
Аренасӧ кытшовтӧм бӧрын сійӧ бара воис тыв дорас зэв матӧ; сэки мирмилльон энергичнӧя нападитіс сы вылӧ, а сюрс гӧлӧсъяс лёкысь горзісны:
— Ви ретиарийӧс!
Ви тайӧ труссӧ!
Керав сійӧс!
Мӧдӧд сійӧс Ахерон берегъяс пӧлӧнысь лягушаясӧс кутавны!
Йӧз горзӧмӧн ышӧдӧм мирмилльон пондіс наступайтны.
Ёна кельдӧдӧм ретиарий кутіс прӧтивникӧс трезубецнас шенасьӧмӧн да кытшлаліс мирмилльон гӧгӧр, зілис кватитны ассьыс тывсӧ.
Друг мирмилльон вештіс щитнас противникыслысь трезубечсӧ да лӧсьӧдчис нин мечнас сутшкыны врагыслы веськыда морӧсас, но ретиарий друг колис трезубечсӧ мирмилльон щит вылӧ да зэв ӧдйӧ уськӧдчис тыв дінас.
Но мечӧн кучкӧмысь сылы эз жӧ нин удайччы пышйыны.
Шуйга пельпомсьыс сылӧн струяӧн прыснитіс вир.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг сійӧ кватитіс тывсӧ, котӧртіс воськов комын сайӧ, бергӧдчис противниклань да горӧдіс:
— Кокньыдик рана, тайӧ немтор!
— и заводитіс сьывны: — Лок, лок, менам мича галл, ог тэнӧ кый, а тэнсьыд черитӧ, кыя тэнсьыд черитӧ!
Лок, лок, менам мича галл!..
Ыджыд гажӧн встретитісны ретиарийлысь сьыланкывсӧ видзӧдысьяс.
Кинаныс гораа клопӧдӧмӧн, видзӧдысьяс кыпӧдісны сьӧлӧмсӧ вирсермунӧм, ранитчӧм ӧружиетӧм мортлысь, кодлӧн тырмӧ на ещӧ мужество шутитны да серавны.
Серамысь скӧрмӧм мирмилльон яра усьласис, но ретиарий, чеччалӧмӧн бӧрыньтчигтыр, пелька видзчысис кучкӧмъясысь.
— Лок, галл, талун рытнас ме мӧдӧда жаритӧм чери бур Харонлы.
Тайӧ выль шуткаыс зэв сьӧлӧмвылас воис видзӧдысьяслы, и мирмилльон бара уськӧдчис.
Но друг ретиарий шыбытіс ассьыс тывсӧ сэтшӧм лӧсьыда, мый мирмилльон дзугсис тыв пытшкас.
Сійӧ мыйвынсьыс старайтчис мездысьны тывйысь, но дзугсис пыр ӧтарӧ ёнджыка видзӧдысьяс гажа серам шыяс улын.
Ретиарий уськӧдчис сэтчӧ, кӧні вӧлі куйлӧ сылӧн трезубечыс, зэв ӧдйӧ босьтіс сійӧ да, мирмилльон дінӧ бӧр котӧртіг мозыс, горзіс:
— Харонлӧн лоӧ чери!
Харон пӧлучитас чери!
Но, кор сійӧ матысмис, мирмилльон став вынсьыс лёкысь зэвтчӧмӧн, косяліс тывсӧ, и киясыс сылӧн лоины прӧстӧсь.
Йӧз чукӧрын бара кыліс киясӧн клопӧдчӧм.
Мирмилльон дінӧ матыстчӧм мысти, ретиарий уськӧдчис сы вылӧ трезубецнас.
Мирмилльон кӧсйис щитнас виччысьны кучкӧмсьыс, но щитыс жугалі торпыригӧдз, и трезубецнас ранитіс гладиаторлысь куш кисӧ.
Тайӧ жӧ здукас сійӧ удитіс кватитны трезубечсӧ шуйга кинас, сэсся уськӧдчис став туша сьӧктанас прӧтивник вылӧ да сатшкис мечнас веськыд лядьвеяс сылы.
Ранитчӧм ретиарий эновтіс трезубецсӧ да пондіс котӧртны аренасӧ вирнас киськалігтыр; но регыд сійӧ усис пидзӧс вылас, сэсся гыпкысис-уси муас.
Кокъяссӧ тывйысь мездӧм бӧрын мирмилльон котӧртіс усьӧм враг дінӧ.
Киясӧн гораа клопӧдчан шыяс улын мунісны косьлӧн медбӧръя минутъясыс.
Клопӧдчӧмыс кыптіс ещӧ ёнджыка, кор ретиарий бергӧдчӧмӧн петкӧдліс видзӧдысьяслы кулӧмалӧн кодь кельыд чужӧмсӧ — татшӧм вӧлі обычайыс — медым колисны сійӧс ловйӧн.
Мирмилльон, коксӧ ретиарий морӧс вылын кутӧмӧн да меч йывсӧ сьӧлӧм весьтас сувтӧдӧмӧн, лэптіс юрсӧ да кутіс новлӧдлыны синъяссӧ видзӧдысьяс радъясті да виччысис, мый шуасны.
Ӧкмысдас сюрсысь унджык мужичӧй, нывбаба да челядь лэдзисны увлань веськыд киса певнысӧ — тайӧ вӧлі виӧм вылӧ знак, и дасвит сюрсысь этшаджык небыд сьӧлӧма йӧз лэптісны певнысӧ вывлань — тайӧ побеждённӧйӧс виӧмысь мездан знак.
Мирмилльон лӧсьӧдчис нин сутшкыны ретиарийӧс, кыдз мӧдыс друг ачыс нетшыштіс сылысь мечсӧ да мыйвынсьыс сутшкис сійӧс аслыс морӧсас.
Кор мирмилльон кыскис мечсӧ ретиарий морӧсысь, мечыс руаліс вирӧн.
Ретиарий кыпӧдчыліс на кулӧм водзвылас да страшнӧй гӧлӧсӧн горӧдіс: «Проклятӧйяс!..» да уси и кулі.
ІІ ГЛАВА
Спартак арена вылын
Видзӧдысьяс зэв ёна клопӧдісны кияснас.
Цирк тырис зыкӧн да горзӧмъясӧн.
Арена вылӧ петісны служительяс да донӧдӧм кӧрт беддьӧн инмӧдчылӧмӧн тӧдмалісны, мый ретиарий збыль кулӧма, да идралісны сылысь шойсӧ.
Местасӧ, кытчӧ кулӧм гладиатор колис ыджыд гӧп вир, киськалісны дзирдалан мрамор порошкиӧн.
Видзӧдысьяс век на клопӧдісны кинаныс да цирксӧ тыртісны горзӧмъясӧн: «Мед олас Сулла!»
А Сулла бергӧдчис патриций Кней Корнелий Долабелла дінӧ, коді пукаліс сыкӧд орччӧн, да шуис:
— Клянитча Аполлон Дельфийскӧйӧн, аслам покровительӧн, тайӧ сьӧд йӧзыс збыль подлӧй йӧз.
Меным ӧмӧй найӧ клопӧдӧны кинаныс?
Оз, найӧ клопӧдӧны менам пӧваръяслы, кодъяс тӧрыт налы пуисны-пӧжалісны уна чӧскыд сёянъяс.
Буракӧ, — содтіс сійӧ, — абу лёк тӧвар вузалӧма меным ланиста Акциан.
— О, тэ лышкыд, великий Сулла, — зэв сьӧлӧмсяньыс шуис сенатор Тит Аквиций.
— Мед виас чардбиӧн Юпитер став подлӧй леститчысьсӧ!
— вочавидзис вӧвлӧм диктатор.
— Ме ӧткажитчи диктатураысь, кутчыси бӧр частнӧй олӧмӧ, а ті век жӧ кӧсъянныд аддзыны менӧ господинӧн.
О, презреннӧй йӧз, кодъяс вермӧны овны сӧмын рабскӧй олӧмӧн!
— Абу ставыс, Сулла, рабство вылӧ чужлӧмаӧсь, — збоя шуис ӧти патриций диктатор свитаысь.
Тайӧ вӧлі Луций Сергий Катилина.
Кызь арӧса Катилина нималіс, кыдзи зэв ужаснӧй морт.
Сыысь повлісны ӧдйӧ скӧрмысь характерыс вӧсна.
Катилина виис Гратидиан патрицийӧс, коді вӧлі спокойнӧя мунӧ Тибр берег пӧлӧн, виис сы вӧсна, мый сійӧ ӧткажитіс сылы сетны заклад улӧ ыджыд сумма деньга.
Тайӧ лоис проскрипцияяс кадӧ — сэки, кор лёклуннас пӧтлытӧм Сулла ойдӧдліс Римсӧ вирӧн.
Гратидиан эз вӧв проскрипция списокъясын, сійӧ сулавліс дажӧ Сулла партияын; но Гратидиан вӧлі озыр, а эмбурыс виӧм йӧзлӧн конфискуйтчыліс.
И сы понда, кор Катилина кыскис Гратидианлысь шойсӧ Сулла дорӧ, диктатор кунис синъяссӧ виӧм вылас, но паськыда восьтіс синъяссӧ виӧм морт бӧрын кольӧм ыджыд озырлун вылас.
Мӧдысь Катилина зыкӧ воис аслас вокыскӧд, виис сійӧс да босьтіс сылысь став эмбурсӧ, да тайӧн видзис асьсӧ рӧзӧритчӧмысь, кытчӧ сійӧс вайӧдлісны лышкыдлуныс да пируйтӧмъясыс.
Сулла и сэки видзӧдліс чунь пырыс вокӧс вокӧн виӧм вылӧ.
Катилина смел кывъяс вылӧ Сулла бергӧдчис сыланьӧ да спокойнӧя юаліс:
— Тэ думайтан, Катилина, кымын гражданин эм Римын тэ кодь жӧ смел да тэкодь жӧ ыджыд сьӧлӧма, кыдзи бур вылӧ, сідз жӧ и лёк вылӧ?
— Ме ог вермы, знаменитӧй Сулла, видзӧдны йӧз вылӧ да вещияс вылӧ тэнад могущество вылнасянь, но ме веськыда висьтала, мый любита свобода лэдзчысьӧм олӧм выйӧдз, и мустӧмта тирания, мед кӧть сійӧс вевттьӧма великодушиеӧн да быттьӧкӧ отечестволы бур вӧчӧм вӧсна лицемернӧя действуйтӧмӧн.
Тэнад диктатуралысь торъя действиеяс урчиттӧг, ме веськыда шуа: ме ог ошкы, кыдзи и войдӧр эг ошкыв, тэнсьыд диктатуратӧ.
И ме верита, мый Римын эмӧсь на сэтшӧм гражданаяс, кодъяс быдтор вылӧ дасьӧсь, медым сӧмын выльысь не подчинитчыны ӧти морт диктатуралы, тӧдӧмысь нин сэк, кор сійӧ мортыс оз понды шусьыны Луций Корнелий Суллаӧн, кор сылӧн юрыс оз ло венечалӧма, кыдзи тэнад, уна сё косьясын шедӧдӧм победнӧй лавръясӧн.
— Мыйла нӧ сідз кӧ, — юаліс шпыньялігтыр Сулла, — ті он кыскӧй менӧ суд вылӧ свободнӧй йӧз водзӧ?
Ме ӧткажитчи диктатураысь; сідз кӧ, мыйла жӧ меным эз вӧв явитӧма мыж да мыйла ті эн локтӧй ме ордӧ требуйтны отчот менам действиеясысь?
— Медым не вӧчны бара йӧзӧс шырӧм да ас костын косясьӧм, кодъяс дас во чӧж чашйисны Римӧс...
Огӧ кутӧ сёрнитны та йылысь, ме ог кӧсйы мыжавны тэнӧ.
Но висьтав, оз-ӧ кажитчы тэныд, мый миян йӧз сӧнъясын ещӧ визувтӧ на свобода радейтысь великӧй предокъяслӧн вирыс?
Помнитан сійӧ том мортсӧ, коді кымынкӧ тӧлысь сайын, кор тэ став сенат водзын ачыд, ас вӧлянад ӧткажитчин диктатор властьысь, лэдзин ликторъясӧс да мӧдӧдчин мунны гортад другъясыдкӧд, заводитіс сійӧ том мортыс тэнӧ кулитны сыысь, мый тэ мырддин Римлысь свобода, весьӧпӧртін Римса гражданаӧс вийсьӧмӧн да грабитӧмӧн да лоин сылы тиранӧн.
Сӧгласитчы Сулла, мый колӧ лоны чорыда калитчӧм мортӧн, медым тадзи вӧчны.
Ӧд ӧти тэнад знак серти тайӧ том мортыс вермис эськӧ ӧтик здукӧн аслас олӧмнас прӧщайтчыны.
Тэ вӧчин великодушнӧя, и тӧд, мый ме тайӧ ог леститчӧм могысь шу, Катилина оз куж дай оз кӧсйы леститчыны некод водзын, весиг ыджыд вына великӧй Юпитер водзын; тэ вӧчин великодушнӧя, немтор сыкӧд эн вӧч.
Но паныдасьӧ кӧ плебейскӧй звание пытшкысь татшӧм том морт, — жаль, мый ме ог тӧд сылысь нимсӧ, — коді вермӧ вӧчны татшӧм поступок, то позьӧ на ещӧ водзӧ надейтчыны отечествоӧс да республикаӧс спаситӧм вылӧ.
— Да, тайӧ вӧлі смел поступок; ме век нимкодяся йӧз смеллунӧн да радейта немповтӧмъясӧс, и ме эг кӧсйы водзӧс босьтны менӧ оскорбитӧмысь.
Но тӧдан-ӧ тэ, Катилина, мыйӧ вайӧдісны тайӧ том зонмыслӧн поступокыс да кывъясыс?
— Мыйӧ?
— юаліс Сергий диктатор вылӧ зэв збыльысь да зэв сюся видзӧдігтыр.
— Тайӧ здуксяньыс, — вочавидзис Сулла, — сійӧ мортыс, кодлы удайтчас босьтны власть, оз нин сэсся закӧтит ӧткажитчыны сыысь.
Катилина тэрыба юаліс:
— А сюрас-ӧ ешӧ кодкӧ, коді кужас да окотитас босьтны власть.
— Ладнӧ! — индіс Сулла римскӧй гражданаӧн тырӧм амфитеатр вылӧ.
— Раб котырыс — со сійӧ!
Сюрӧны сылы вылӧ и господаяс!
Сёрнитісны найӧ киясӧн клопӧдчан гора шыяс улын.
Йӧзыс тайӧ кадас видзӧдісны арена вывса вир кисьтан кось вылӧ, коді муніс ӧні лакеаторийяс да секуторъяс костын.
Сражениеыс помасис нин.
Кост дырйиыс, кор служительяс идралісны арена вылысь шойяссӧ да бырӧдалісны сэтысь виртуйяссӧ, красавица Валерия чеччис аслас скамья вывсьыс, локтіс диктатор дінӧ да кыскис ӧти суниспом сы шерстянӧй хламидаысь.
Чуймӧм Сулла бергӧдчис и Валерия шуис нюмъялігтыр:
— Эн гӧгӧрво менӧ лёка, диктатор; ме босьті тайӧ сунисторсӧ, медым лоӧ и менам пай тэнад шудын.
Сэсся вежливӧя копыртчыліс, вайӧдліс кисӧ вом дорас, — сэтшӧм вӧлі обычай, — да бӧр муніс аслас местаӧ.
Суллалы нимкодь лои тайӧ кывъяссьыс, да сійӧ кузя видзӧдӧмӧн колльӧдіс Валерияӧс синвидзӧдласнас, сійӧ петкӧдліс мелілун Валерия дінӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс сійӧ аслас матыса йӧзыслысь.
— Тайӧ Валерия, — висьталіс Долабелла, — Мессалалӧн нылыс.
— А! Квинт Гортензийлӧн чой...
И Сулла бара бергӧдчис Валериялань, коді видзӧдіс сы вылӧ радейтан синъясӧн.
Знаменитӧй Гортензий, Валериялӧн вокыс, сэк муніс да пуксис Марк Красс дінӧ, зэв озыр патриций дінӧ, коді нимавліс аслас скуплуннас да вылӧ пуксьӧмӧн.
Неылын Крассянь пукаліс шоча аддзывлан мичлуна, веськыд да лӧсьыд статя гречанка Эвтибида — татшӧм вӧлі нимыс тайӧ нылыслӧн.
abu
Алебастр кодь еджыд кучика чужӧмыс кокньыдика банйыштӧма; мича кымӧс гӧгӧрыс кокньыдика гартчӧны вӧлі кудритчан да зэв вӧсни гӧрд юрсияс.
Море ва рӧма, миндаль формаа гырысь синъясыс видзӧдісны зэв збоя.
Ичӧтик, лӧсьыдіник нырыс вӧлі неуна чангылякодь да та понда чужӧмыс сылӧн кажитчис ещӧ збойджыкӧн да дерзскӧйджыкӧн.
Тайӧ мича ныв вылас вӧлі дженьыдик туника, эзысь кодзувъяса зэв вӧсньыдик еджыд тканьысь; туника вылас пасьталӧма сэтшӧм жӧ кодзувъяса кельыдлӧз шерстянӧй плащ.
Кымӧсас дзирдаліс зэв дона диадема.
Ичӧтик пельясас ӧшалісны зэв гырысь жемчужинаяс, сапфир звездаяс пытшкын; сьылі гӧгӧрыс гартчис сапфир звездаӧн баситӧм жемчужнӧй ожерелье.
Кокъясас да киясас вӧліны зэв мичаа вӧчӧм эзысь браслетъяс; вӧсньыдик коссӧ зэлӧдӧма эзысь асык модаӧн, а сандалийяссӧ ичӧтик кокъясас кӧртыштӧма пемыдлӧз кучик небыдик тасмаясӧн.
Кор Гортензий локтіс Марк Красс дінӧ, Красс буретш вӧлі любуйтчӧ Эвтибида мичлунӧн; Эвтибида тыдалӧ, гажтӧмысла, очсаліс став ичӧтик вомтырнас.
— Чолӧм, Марк Красс, — шуис Гортензий.
— Тэ, инӧсь, кодзувъяс видзӧдӧмӧ сетчӧмныд?
— Клянитча Геркулесӧн, тэ тӧдін, — вочавидзис Красс.
— Этайӧ...
— Кодыс?
— Тайӧ красавица гречанкаыс... со эстӧн пукалысьыс .... кык радӧн вылынджык миянысь...
— А! Ме сійӧс тӧда...
Тайӧ Эвтибида.
— Эвтибида?
— Тадзи сійӧс шуӧны...
Сійӧ збыль гречанка... и куртизанка, — шуис Гортензий Красскӧд орччӧн пуксьӧм бӧрын и, кор казяліс, мый Красс бара пондіс любуйтчыны тайӧ мича нывнас, содтіс: — Сідзкӧ нӧ, тэ воштін юртӧ тайӧ ныв пондаыс.
Но абу сьӧкыд кыскыны ас дорад сылысь вниманиесӧ; рӧскодуйтан кӧ ӧти сюрсӧд юкӧн аслад озырлунысь, тэ верман эськӧ пӧдаритны сылы дворец, кодӧс ӧні сылы лоӧ медавны.
Синъясыс Красслӧн югнитлісны да бӧр пемдісны.
Сэсся сійӧ бергӧдчис Гортензийлань да юаліс дзик нин мӧд гӧлӧсӧн.
— Тэныд колӧ мекӧд сёрнитыштны?
— Да, Трабулон банкиркӧд судитчӧм йылысь...
— Ме дась кывзыны тэнсьыд.
И найӧ заводитісны делӧвӧй сёрни.
А буретш сэки заводитчӧ вӧлі медса интереснӧй зрелищеыс.
Трубаяс сетісны сигнал заводитны тыш комын фракиецлы да комын самнитлы.
Боецъяс сувталісны мӧда-мӧдныслы паныдӧн.
Сёрнияс да шум бырисны.
Став синмыс видзӧдіс арена вылӧ.
Косясьысьяслӧн медводдза паныд уськӧдчылӧмыс вӧлі ужаснӧй.
Тӧвзисны тывбордъяс да шлёмъяслӧн торпыригъяс да жугалӧм щитъяслӧн торъясыс.
Ӧзйӧм сьӧлӧма гладиаторъяс лёкысь сутшйӧдлісны мӧда-мӧдсӧ.
Эз на прӧйдит и вит минут, а вирыс визувтіс нин арена кузя, кӧні кулан выйын куйлісны куимӧн.
Видзӧдысьяс синнысӧ вештывтӧг видзӧдісны вир кисьтан тайӧ ворсӧмыс вылӧ.
Унджыкыс на пытшкысь заклад вартісны, коді дас сестерцийысь, коді кызьысь, а коді и ветымын талантысь, вӧчлісны асланыс озырлун серти.
Ӧтияс на пиысь заклад вартісны лӧзов гӧрд доспехъяса самнитъяс дор, а мукӧдъяс гӧрд доспехъяса фракиецъяс дор.
Час мысти битва кутіс помасьны; ветымын гладиатор, кодыс кулӧма, кодыс кулан выйын, ойдӧдісны асланыс вирӧн дзирдалан аренасӧ.
Сійӧ видзӧдысьясыс, кодъяс закладсӧ вартісны самнитъяс дор, лыддьӧны вӧлі асьнысӧ воысьясӧн нин: сизим самнит кытшалісны да дзескӧдісны ловйӧн кольӧм куим фракиецӧс; фракиецъяс мӧда-мӧд бердас мышнаныс мыджсьӧмӧн да тадзи треугольникӧн сувтӧмӧн, ӧтчаяннӧя водзсасисны унджык лыда победительяскӧд.
Тайӧ куим фракиец лыдас вӧлі Спартак.
Сылӧн атлетическӧй тушаыс да помтӧм храбростьыс синмӧ шыбитчисны став видзӧдысьяслы.
Спартак вӧлі руснег морт; кузь юрсиа, сук тошка, мича да зэв смел чужӧма.
Гырысь голубӧй синъясас, кор сійӧ вӧвлі спокойнӧй, тӧдчис сылӧн неуна жугыльлун да бур сьӧлӧма характер.
Спартак чужліс Родопскӧй гӧраясын, Фракияын.
Сійӧ сражайтчыліс римляналы паныд, кор найӧ уськӧдчисны Спартак рӧдина вылӧ.
Кор сійӧ сюри пленӧ, сэк аслас ыджыд вынысла да смеллунысла римляна босьтісны сійӧс ӧти легионӧ да сэтшӧма отличитчис Митридатлы паныда войнаын, мый сійӧс пуктісны деканӧ — дас морта отряд вылын начальникӧ, да сетісны почетнӧй награда — гражданскӧй венок.
Но, кор римляна бара заводитісны фракиецъяслы паныда война, Спартак дезертируйтіс да пондіс косясьны аслас отечество дор, римляналы паныд.
Ранитчӧм бӧрын сійӧ бара сюрис пленӧ.
Казнитӧм пыдди, кыдзи вӧлі вӧчӧны дезертиръяскӧд, сійӧс вузалісны гладиаторӧ.
Колис кык во.
Спартак вовлі пӧшти став карас Италияын да участвуйтліс сёысь унджык сражениеын, и некор сьӧкыда эз ранитчыв.
Любӧй косьысь сійӧ век петавліс победительӧн, перйис аслыс ыджыд слава Италияса амфитеатръясын да циркъясын.
Ланиста Акциан ньӧбис сійӧс зэв ыджыд дон вылӧ, мынтіс кызь сюрс сестерций (сюрс кыксё шайт).
И ӧні Акциан, темница ӧдзӧс дінӧ лэччысьӧмӧн, тревожитчан чужӧмӧн видзӧдіс кось мунӧм бӧрся.
— Смелджыка, смелджыка, самнитъяс!
— горзісны уна сюрс видзӧдысьяс, кодъяс заклад вартісны самнитъяс дор.
— Виӧй найӧс, начкӧй тайӧ куим варварсӧ!
Фракиецъяс дор сулалысьяс ышӧдісны ассьыныс боецъяссӧ татшӧм жӧ гора горзӧмъясӧн, но налӧн вывті нин ичӧт коли надеяыс воӧм вылӧ.
Спартак вӧлі ранитчытӧм на, и щитыс и шлемыс сылӧн дзонь, и буретш сэк сутшкис сизим пытшсьыс ӧти самнитӧс.
Татшӧм удачнӧй сутшкӧм вылас цирк вочавидзис киясӧн клопӧдӧмӧн.
— Смелджыка!
Браво!
Мед лоас дзоньвидза Спартак!
Мӧд кык фракиецыс вӧлі сьӧкыда ранитчӧмаӧсь; найӧ зэв нин надзӧн вӧчалісны кучкӧмъяс да омӧлика водзсасисны — эбӧсысь нин петісны найӧ.
— Энӧ лэдзӧй бӧрвывсяньныд!
Видзӧй мышнытӧ!
— горӧдіс налы Спартак, ичӧтик мечнас чардби вирдалӧм моз ӧвтчигтыр.
— Ещӧ неуна... и ми вермам!..
Гӧлӧсыс сылӧн оръясис, кельдӧдӧм чужӧм кузяыс визувтіс пӧсь, а синъясыс ӧзйисны скӧрлунӧн.
Мӧд самнит, кынӧмас ёна кучкӧмысь уси неылӧ Спартаксянь, кувсян выйын киргиг тыр.
Но сэки и фракиецъяс пиысь ӧти уси муӧ жугалӧм юр чашкаӧн.
Катилина, места вывсьыс сувтӧмӧн, эз лолав, немтор эз аддзы тайӧ вир кисьтан коссьыс ӧтдор, синсӧ эз вештыв Спартак меч вылысь — сійӧ ыджыд заклад вартліс фракиецъяс дор.
Коймӧд самнит, кодлы Спартак сутшкис сьыліас, ӧтлаасис арена вылын куйлысь ёртъяс дорас буретш сійӧ здукас, кор мӧд фракиецыс, медбӧръя отсӧгыс Спартаклӧн, некымынысь ӧтпырйӧ сутшкӧмысь, ружӧктыштіг уси да кулі.
Ыджыд шум, быттьӧ равӧстӧм шы, котӧртіс цирк кузя; сы бӧрын лои дзик чӧв.
Позьӧ вӧлі бура кывны гладиаторъяслысь сьӧкыда оръясьлана лолалӧмсӧ.
Спартаклы тайӧ косяс сюри сӧмын куим кокньыдик рана, позьӧ шуны, прӧстӧй гыжйыштчӧмъяс, сэтшӧм вӧлі сійӧ пельк да сэтшӧм бура тӧдӧ фехтование; но ӧні сійӧ коли ӧтнасӧн нёль ён прӧтивниклы паныд, кодъяс вӧлі ранитчӧмаӧсь жӧ нин.
Медбӧръя ёртыс усьӧм бӧрын Спартак лыддис нин асьсӧ пӧгибнитӧмӧн.
Но друг синъясыс сылӧн дзирдыштісны: сылы дум вылас уси видлыны Куриацийяс вылын победа босьтан важ тактикасӧ Горацийлысь.
И сійӧ уськӧдчис пышйыны.
Самнитъяс пондісны сы бӧрся вӧтчыны.
Видзӧдысьяс костын кыптіс ропкӧм.
Но эз на котӧрт Спартак и ветымын воськов, кыдз друг бергӧдчис, уськӧдчис медматыса самнит вылӧ да сутшкис сылы морӧсас аслас чукля мечӧн.
Самнит шатовмуніс, шеныштіс кияснас да уси; сэки жӧ Спартак паныдасис мӧд врагкӧд да водтӧдіс сійӧс места вылас, видзӧдысьяс нимкодя горзӧмъяс шы улын, кодъяс ӧні гӧгӧрвоисны сылысь манёврсӧ да пӧшти ставныс лоины фракиец дор.
Тайӧ кадас матысмис коймӧд самнитыс, ставнас сійӧ вӧлі тырӧма ранаясӧн.
Спартак эз лыддьы коланаӧн кучкыны мечнас, а кучкис сылы юрас щитнас, тыдалӧ, эз кӧсйы сійӧс вины.
Дикмӧм самнит кыкпӧв бергӧдчис места вылас да уси муӧ буретш сэки, кор сылӧн ёртъяс пиысь медбӧръяыс, эбӧссьыс петӧмӧн, тэрмасис сылы отсӧг вылӧ.
Спартак уськӧдчис сы вылӧ да кучкис мечас — и мечыс уси кисьыс, и сійӧ колис ӧружиетӧг.
Сы бӧрын Спартак топӧдіс сійӧс ас бердас, уськӧдіс муӧ да вашнитіс сылы пеляс:
— Эн пов, Крисс, ме надейтча спаситны тэнӧ.
Гым шы моз юралан клопӧдӧмъяс кывсисны циркын; пӧшти ставыс лэптісны вывлань певсӧ веськыд кисьыс.
Кыкнан самнитлысь олӧмсӧ вӧлі спаситӧма.
— Вот зэв ён морт! — шуис Суллалы Катилина, кодлӧн кымӧс кузяыс визувтісны нилӧмлӧн гырысь войтъяс.
— Тайӧ мортыслы колӧ вӧлі чужны римлянинӧн!
abu
— Спартаклы свобода!
Синъясыс гладиаторлӧн югнитісны, чужӧмыс кельдӧдіс воддза дорсьыс ёнджыка; сійӧ пуктіс кисӧ сьӧлӧм бердас, медым кутыштны сылысь лёкысь тіпкӧмсӧ.
— Свобода! Свобода! — горзісны сюрс гӧлӧсъяс.
— Свобода! — вашнитіс гладиатор.
— Свобода!
О, Олимпса енъяс, мед жӧ эз ло тайӧ вӧтӧн!
— Сійӧ дезертирствуйтіс, пышйис миян легионысь! — кывсис кодлӧнкӧ гора гӧлӧс.
— Оз позь сетны свобода дезертирлы!
Уна гражданаяс, кодъяс ворссисны закладсӧ Спартак мужество вӧсна, горзісны лӧг пырысь:
— Оз позь, оз позь, сійӧ дезертир!
Фракиецлӧн чужӧм кучикыс дернитчыліс.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ сыла дорӧ, кодарсянь кылісны тайӧ сылы лёк туналан кывъясыс.
Но сюрсъясӧн горзісны:
— Свобода, свобода, свобода Спартаклы!
Тайӧ мортыс, коді часӧн-джынйӧн ворсіс аслас смерткӧд да ниӧтчыд эз дрӧгмунлы, ӧні кыліс, кыдзи лигышмуніны сылӧн кокъясыс.
Медым не усьны цирк шӧрын садьтӧгыс, сійӧ мыджсис пельпомас лорарийяс пиысь ӧтилы; кодъяс локтісны весавны цирксӧ морт шойясысь.
— Свобода, свобода!
— помала горзісны видзӧдысьяс,
— И сійӧ збыльысь достойнӧй лоны свободнӧйӧн, — шуис Катилина Суллалы пель дінас.
— И сійӧ лоӧ достойнӧйӧн лоны свободнӧйӧн, — горӧдіс Валерия.
Валериялӧн горӧдӧмыс решитіс судьбасӧ гладиаторлысь.
— Ладнӧ, — шуис Сулла, Валериялы синъясас видзӧдігтырйи, кодъяс нежнӧя, меліа да жалитӧм пырысь кевмысисны гладиаторлы милость сетӧм йылысь, — ладнӧ... мед лоас сідз.
И сӧглас сетӧм могысь копыртліс юрсӧ.
— Тэ свободнӧй, — шуис Спартаклы лорарий.
— Сулла сетӧ тэныд свобода.
Спартак сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да чӧв.
— Аслад храбростьнад тэ менӧ рӧзӧритін, злӧдей!
— ропкыштіс кодкӧ Спартак пель водзын.
Тайӧ кывъяссьыс сійӧ очмис; сы водзын сулалӧ вӧлі Ланиста Акциан.
Сійӧ локтіс арена вылӧ поздравитны Спартакӧс: ӧд сійӧ думайтіс на, мый Спартак кольӧ сылӧн собственностьӧн.
Но ӧні сійӧ проклинайтіс гладиаторлысь храбростьсӧ.
Йӧзлӧн йӧй жалитӧм да Суллалӧн лӧсявтӧм милость гусялісны сылысь дас кык сюрс сестерций.
Ланисталӧн кывъясыс петкӧдлісны фракиецлы, мый сійӧ оз вӧтась.
Сэки сійӧ копыртчыліс Суллалы да йӧзлы и пырис арена вылысь темница ӧдзӧсӧ, зэв шумӧн аплодируйтӧм шыяс улын.
— Эз, эз енъяс вӧчны мирса вещьяссӧ, — водзӧ нуӧдіс сэки ассьыс сёрнисӧ Тит Лукреций Кар ичӧтик Кассийкӧд да томиник Кай Меммий Гемеллкӧд, медбур другыскӧд, коді зэв радейтліс литература, искусство да философия.
— А коді нӧ лӧсьӧдіс мирсӧ? — юаліс Кассий.
— Материялӧн вечнӧй движение да синмӧн аддзытӧм молекулярнӧй телӧяслӧн сочетание.
— А мый нӧ сідз кӧ Юпитер, Юнона, Сатурн?
— юаліс чуймӧм Кассий.
— Найӧс лӧсьӧдіс морт аслас невежествоыс да полӧмыс вӧсна.
Ме тӧдмӧда тэнӧ, муса детинка, сэтшӧм учениекӧд, сӧмын дзик ӧти веськыд великӧй Эпикур учениекӧд, коді эз повлы ни гымалан енэжысь, ни землетрасениеясысь, кодъяс весьӧпӧртӧны йӧзӧс, ни ыджыд вына енъясысь да налысь чайтан чардбиясысь, и лысьтіс сійӧ пырӧдчыны природаса тӧдмавтӧм тайнаясӧ да восьтіс вещьяслысь артмӧмсӧ да помкаяссӧ.
Кассийлӧн аслас воспитательыс тайӧ здукас казьтыштіс, мый батьыс тшӧктіс локны сылы пемдытӧдзыс на гортас, да кутіс нуӧдны мунны сійӧс циркысь.
Детинка сӧгласитчис; сы бӧрся чеччисны тшӧтш Лукреций да Меммий.
Код-сюрӧ видзӧдысьяс пӧвсысь кутісны мунавны.
Смерть ворота весьтса скамья вылын пукаліс зэв мича, величественнӧй матрона; сійӧс кытшалӧмаӧсь вӧлі томиник патрицийяс да мичаа пасьтасьӧм щӧгӧльяс.
Том морт, кодлысь вывті кузь тогаыс тупкӧ вӧлі косіник кокъяссӧ, висьлӧс чужӧма, но зэв величественнӧй да внушительнӧй вида, чеччис места вывсьыс.
— Прӧщай, Галерия, — шуис сійӧ, том нывбабалысь кисӧ окалігӧн.
— Прӧщай, Марк Туллий, да эн вунӧд, ме тэнӧ виччыся аскомысь Аполлон театрын Софокл «Электра» представление вылӧ, кӧні ме участвуйта.
— Ме локта, эскы меным.
— Видзаов, прӧщай, Туллий! — горӧдісны унаӧн ӧтпырйӧ.
— Прӧщай, Цицерон, — шуис олӧма кодь краситчӧм да душитчӧм мужичӧй.
— Мед видзас тэнӧ Талия, искуснейшӧй Эзоп, — вочавидзис Цицерон, великӧй актёрлысь кисӧ кутлігтыр.
Сэсся сійӧ муніс ар нелямына мича морт дінӧ, коді пукалӧ вӧлі скамья вылын неылын Галериясянь, нюжӧдіс сылы кисӧ да шуис:
— И тэ весьтын мед лэбалӧны ӧкмыс муза, неподражаемӧй Квинт Росций, менам муса друг.
И Цицерон мӧдӧдчис надзӧник, вежливӧя йӧз костӧд писькӧдчигтыр.
Видзӧдысьяс, кодъяскӧд прӧщайтчис татшӧм пӧся Марк Туллий Цицерон, вӧліны: Галерия Эмболария, мича да зэв бур артистка, сійӧ ворсліс трагическӧй рольяс; Эзоп, ыджыд трагическӧй артист, соперник бессмертнӧй мӧд артистлӧн — Квинт Росцийлӧн, коді заставляйтліс аслас ворсӧмӧн бӧрдны, серавны да тіравны став Римса гражданасӧ.
Росций сэки вӧлі аслас генийыс дзордзалан кадын.
Сійӧс сэтшӧма любитлісны Римын, мый став медся тӧдчана гражданаыс гордитчылісны сыкӧд дружба нуӧдӧмӧн.
Сэк Цицерон прӧйдитіс йӧз радъяс пыр, кодъяс торйӧдлісны сійӧс Катонысь да Сципионысь, локтіс детинаяс дінӧ да, сьӧлӧмсяньыс найӧс чолӧмалӧм бӧрын, пуксис на костӧ да заводитіс сёрнитны Катонкӧд, кодӧс зэв ёна сьӧлӧмсяньыс радейтліс сійӧ.
Сюсь вежӧра, зэв бур паметя да ичӧтысяньыс мича кылавора морт, Цицерон, зэв зіля став сьӧлӧмсянь дугдывтӧг велӧдчис, трудитчис, да, кызь квайт арӧсӧ воӧм мысти, воис ыджыд славаӧдз; сійӧ петкӧдліс асьсӧ ӧтпырйӧ, кыдз философ, оратор и кыдз зэв бур поэт, кодлы век ёна аплодируйтлісны.
— О, ыджыд енъяс, збыль-ӧ сійӧ, мый висьталӧны тэ йылысь? — юаліс Цицерон томиник Катонлысь.
— Збыль, — вочавидзис ропкыштана да скӧр гӧлӧсӧн детинка.
— Ме ӧмӧй эг вӧв прав?
— Да, тэ вӧлін прав, храбрӧй детина, — шуис надзӧник Цицерон, Катонлысь кымӧссӧ окыштігмоз, — жаль, мый оз позь гора гӧлӧсӧн пыр висьтавны правдатӧ, и частӧ, пӧшти пыр, правда вылын ыджыдалӧ вын.
— Но кыдзи тайӧ артмис?
— юаліс сійӧ Сарпедонлысь, коді вӧлі кыкнан детинкаыслӧн воспитательӧн.
— Кор заводитісны лунысь-лун виавны йӧзӧс Сулла приказ серти, — вочавидзис Сарпедон, — меным лоӧ вӧлі босьтлыны сьӧрысь детинкаясӧс да ветлывлыны диктатор ордӧ, примернӧ тӧлысь пытшкын ӧтчыдысь, сы вӧсна, медым на вылӧ диктатор видзӧдіс бура да милӧстьӧн, да пондіс лыддьыны аслас другъяс лыдын; медым йӧзсӧ истребляйтігӧн некор эз вермы воны сылы юрас лёк мӧвп: ыстыны тайӧясӧс ссылкаӧ.
И Сулла збыльысь принимайтліс найӧс бура да век колльӧдліс найӧс мелі кывъясӧн.
Ӧтчыд сы ордысь петӧм мысти, форум вывті мунігӧн ми кылім Мамертинскӧй тюрьма сводъяс улысь лёк горшӧн горзӧмъяс.
— И ме юалі Сарпедонлысь, — торкис Катон, — коді тадзи горзӧ?
«Граждана, кодъясӧс виӧны Сулла приказ серти», — вочавидзис сійӧ меным.
«А мыйысь найӧс виалӧны?» юалі ме сылысь.
«Свобода радейтӧм вӧсна», шуис меным Сарпедон.
— И сэки тайӧ йӧюкыс, — висьтавны пондіс водзӧ Сарпедон, — ыджыд гӧлӧсӧн, — быдӧн кывлісны, коді вӧлі сэні, шуис: «О, мыйла тэ он сет меным мечсӧ сы могысь, медым ме водзджык верми вины отечестволысь тайӧ лёк тирансӧ?»
Ӧні висьтав, Марк Туллий, кыдзи тайӧ фактыс воис тэнад пельясӧдз?»
— Зэв унаӧн тӧдӧны, шензьӧны да нимкодясьӧны тайӧ детинка мужествоӧн.
— А воас кӧ нӧ, рӧкыд вылӧ, тайӧ сёрниыс Суллаӧдз?
— юаліс садьтӧгыс повзьӧм Сарпедон.
— Но, мый нӧ меным сэтчӧдз?
— вочавидзис Катон, синкымъяссӧ увлань лэдзӧмӧн.
— Сійӧс, мый ме висьталі, ме эськӧ шуи и сійӧ морт дырйиыс, коді заставляйтӧ тіравны став йӧзсӧ, но не менӧ, клянитча Олимп вывса став енъясӧн!
Цицерон да Сарпедон чуймӧм пырысь видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
А детинка мыйвынсьыс горӧдіс:
— О, ме кӧ эськӧ новла нин вӧлі мужичӧй тога!
— А мый эськӧ тэ вӧчин йӧюкӧй? — юаліс Цицерон да пырысьтӧм-пыр жӧ содтіс:
— Ланьт вай — лоӧ бурджык!
— Ме эськӧ кыски судӧ Луций Корнелий Суллаӧс да мыжді сійӧс став йӧз водзас!
— Ланьт вай!
— шуис Цицерон.
— Тэд ӧмӧй окота миянлысь ставнымлысь юрнымӧс воштыны?
Окота ӧмӧй тэныд, медым сійӧ тэныд нем думайттӧм кывъясысь безумнӧй лёкысла аддзис помка ӧтлаӧдны миянӧс аслас лыдтӧм-тшӧттӧм жертваяс дінӧ?
И лэдзам кӧ ми сылы асьнымӧс вины, мездам-ӧ ми сійӧн Римӧс?
Сы водзын садьтӧг полӧм кынтіс вирсӧ сӧнъясас римляналысь.
Сулла збыльысь счастливӧй да всемогущӧй.
— Счастливӧйӧн шусьӧм пыдди, — мед эськӧ сійӧ бурджыка старайтчис заслужитны справедливӧй прозвище!
— гусьӧник шуис Катон.
Арена вылын заводитчис выль представление: андобатъяс гажӧдісны йӧзӧс вийсян ворсӧмӧн, кӧні став кызьнан шудтӧм гладиаторыс долженӧсь вӧлі прӧщайтчыны олӧмыскӧд.
Суллалы гажтӧм нин лои тайӧ зрелищеыс.
Сылӧн юрас бергаліс сӧмын ӧти мӧвп, коді воис сылы кымынкӧ час сайын; тайӧ мӧвпнас Сулла чеччис да муніс сійӧ местаас, кӧні пукаліс Валерия.
Воис сы дінӧ, любезнӧя копыртчыліс да, синъяснас сійӧс лелькуйтіг моз, юаліс:
— Тэ прӧст, Валерия?
— Некымын тӧлысь сайын менӧ эновтіс верӧсӧй, но эз меладорсянь кутшӧмкӧ позор вӧчӧм понда, а мӧдарӧ...
— Ме тайӧс тӧда.
А менӧ эськӧ тэ кутін любитны?
— Став сьӧлӧмсянь, — вочавидзис Валерия синсӧ увлань лэдзӧмӧн.
— Ме тэнӧ, Валерия, радейта жӧ, и, чайта некор ме тадзи эг радейтлы,
И Римлӧн вӧвлӧм диктаторыс окыштіс сылысь кисӧ да шуис:
— Тӧлысь мысти тэ лоан менам гӧтырӧн.
Сы бӧрын сійӧ аслас другъясыскӧд муніс циркысь.
— Ме тэнӧ, Валерия, радейта жӧ, и, чайта некор ме тадзи эг радейтлы.
ІІІ ГЛАВА
Венера Либитина тавернаын
Ӧти ыліса векньыдик да няйт улича вылын, карса важмӧм стена дорын, лунын и войын восьсӧн сулаліс таверна, кодӧс вӧлі восьтӧма Венера Либитина ним кузя, мӧд ногӧн ко, Венера Погребальная ним кузя.
Тайӧ богиняыс ведайтліс кулӧм мортъясӧс дзебӧмӧн да найӧ гуясӧн, а тавернаыс вӧлі прӧстӧй йӧзӧс дзебан кладьбище да поле костас, кытчӧ шыблавлісны шойяссӧ рабъяслысь да медся презреннӧй йӧзлысь — бырлытӧм да зэв чӧскыд сёянтор кӧинъяслы да варышъяслы.
Сісьмысь шойясыс вӧсна тані сынӧдыс вӧлі тырӧма гӧгӧр лёк дукӧн.
Тайӧ поле вылас ветымын во мысти богач Меценат садитіс ассьыс знаменитӧй садъяссӧ; найӧ пондісны сетны сы патрицианскӧй пызан вылӧ медся чӧскыд пуктасъяс да фруктъяс, кодъяс быдмылісны плебейскӧй лыясӧн вынсьӧдӧм му вылын.
Тавернаас пыран ӧдзӧс весьтын ӧшаліс кутшӧмкӧ кодъюра лёк маляр киӧн рисуйтӧм Венера; сійӧ вӧлі регыдджык мунӧ зывӧк мегера вылӧ, а оз мичлун богиня вылӧ.
Тӧлысь мовкъялысь пӧнар муртса-муртса югдӧдыштіс няйт переулокын сулалысь пемыдсӧ, муртса югдӧдыштіс коньӧр кодь Венераӧс, да ветлысь-мунысьяслысь кыскис вниманиесӧ кос уввож дорӧ, кодӧс вӧлі тувъялӧма тавернаӧ пыран ӧдзӧс вевдорас.
Пос пыдди пуктӧм кымынкӧ из вывті лэччыштӧм бӧрын, тавернаӧ пырысь морт веськавліс тшынасьӧм уль комнатаӧ.
Веськыд ки вылас ӧдзӧссяньыс сулаліс камин, кӧні ыпъяліс би да кӧні гӧтӧвитчисны дозъясын традиционнӧй калбас порсь вирысь да быдлунъя битки.
Некод эз кӧсйы эськӧ тӧдмавны, кутшӧм прӧдуктаясысь найӧс лӧсьӧдліс Синпӧла Лутация, тайӧ няйт таверналӧн собственницаыс да кӧзяйкаыс.
Терракотаысь вӧчӧм посньыдик нёль статуйка сулалісны неыджыд нишаын, камин дінас.
Найӧ изображайтісны лараясӧс, мӧд ногӧн кӧ, генийясӧс — керкавидзысь енъясӧс.
На водзын ломтысис лампадка, гӧгӧрыс вӧлі пукталӧма венокъяс да дзоридзьяс.
Сы дорын, ичӧтик няйт пызан сайын, зӧлӧтитӧм да чимгӧрд скамья вылын пукаліс кӧзяйкаыс.
Стен пӧлӧныс сулалісны ӧбӧдайтан важ пызанъяс, лёкногӧн вӧчӧм кузь скамъяяс да коктӧм табуреткаяс.
Пӧтӧлӧкас ӧшаліс нёль светильника озысь лампа, коді ломтысьысь камин биыскӧд ӧттшӧтш сӧмын джынвыйӧ югдӧдыштісны комнатасьыс пемыдсӧ.
Стенас, пыран ӧдзӧсыскӧд паныд, вӧлі мӧд ӧдзӧс; сійӧ нуӧдіс мӧд комнатаӧ, коді вӧлі ичӧтджык первойя комнатасьыс да эзджык вӧв сэтшӧм няйт.
Став стенъяссӧ тайӧ комнатаыслысь яндысьтӧм художник, серам петкӧдӧм могысь, рисуйталӧма вӧлі медся немъяндысьтӧм картинаясӧн.
Пельӧсас ломтысис ӧти рожока лампа.
Сійӧ югдӧдыштіс джоджсӧ да ӧбӧдайтан кык лӧжасӧ, а вылысла юкӧныс комнатаыслӧн вӧлі дзурс пемыд.
Первойя кыа кад гӧгӧрын (войшӧр бӧрын первой часын кымын) тайӧ 675-ӧд воса ноябрь 10-ӧд лунӧ Венера Либитина нима таверна вӧлі тырӧма йӧзӧн, кодъяслӧн шумыс юраліс не сӧмын ичӧтик керкаас, но тшӧтш и улича вылас, кӧні сулаліс тавернаыс.
Синпӧла Лутация аслас са кодь сьӧд эфиопка-рабыняыскӧд тшӧтш мый вермис старайтчис могмӧдны тшыг йӧзлысь корӧмъяссӧ, кодъяс ӧтпырйӧ кылісны быд боксянь.
Ыджыд тушаа, гӧрд чужӧма, кыз да ён нывбаба — Лутация аслас нелямын квайт арӧсӧн вермис на лыддьысьны красавицаӧн, оз кӧ эськӧ вӧлі тшыкӧд сылысь чужӧмсӧ кузь да паськыд рана туй, коді вомӧнавліс кымӧссӧ да веськыд синсӧ.
Тавӧсна Лутациялы пуктісны прӧзвище Монокола, мӧдногӧн кӧ Синпӧла.
Тайӧ тшыкӧм чужӧм вылас видзӧдтӧг, варов, мелі да гажа Лутация кыскывліс аслас кабакӧ уна волысьӧс римса прӧстӧй йӧзъяс пӧвсысь.
Плӧтникъяс, кузнечьяс, гырничвӧчысьяс, кулӧмъяслы гукодйысьяс, циркса атлетъяс, комедиантъяс да шутъяс, гладиаторъяс, корысьяс, калека улӧ лэдзчӧмъяс да распутнӧй нывбабаяс — вӧліны быдлунъя гӧстьясӧн Лутация ордын.
Татшӧм местаӧ эз вермыны, дерт, волывлыны банкиръяс, всадникъяс да патрицийяс.
Но Синпӧла Лутация эз вӧв ёна бӧрйысьысь морт да думайтліс, мый Юпитер лӧсьӧдіс енэжӧ шондісӧ сы вӧсна, медым сійӧ сетіс югыдсӧ кыдзи озыръяслы сідз жӧ и гӧльяслы.
Озыръяслы кӧ вӧліны вина пӧгребъяс, кондитерскӧйяс, ресторанъяс да гостиницаяс, гӧльяслы колӧ вӧлі лоны асланыс тавернаяс; мый гӧльлӧн да раблӧн квадрансыс (грӧш джын), асс (кык ур) да сестерций (ӧкмыс ур) немторйӧн ӧд оз торъявны сэтшӧм карса озыр олысьяс да гордӧй патрицийяс деньгаысь.
— Клянитча Вакх Дионисий сюръясӧн, ваян он тэ миянлы, медбӧрти, эсійӧ проклятӧй биткияссӧ?
— горӧдіс гымыштан гӧлӧсӧн пӧрысь гладиатор, кодлӧн чужӧмыс и морӧсыс вӧлі ставнас тырӧма рубеч туйясӧн.
— Заклад варта сестерцийысь, мый Лувений, кулысьяслы гукодйысь, вайис талы Эсквилинскӧй поле вылысь сэтшӧм яй, коді служитліс кырнышъяслы сёян пыдди да шогмӧ адскӧй биткияс вылӧ!
— горӧдіс сэні жӧ пукалысь корысь.
Гора серӧктӧм кыптіс тайӧ шутка вылас.
Ичӧтик тушаа кыз морт, кулӧмъяслы гукодйысь, кодӧс шуӧны вӧлі Лувенийӧн, кутіс ёна видчыны.
— Кыдзи честнӧй могильщик шуа: тэныд, Лутация, колӧ эськӧ вӧлі вӧчны биткисӧ тайӧ негодяй Велленийыслы (тадзи шулісны корысьсӧ) сэтшӧм яйысь, кодӧс сійӧ сунисӧн кӧртавлывлӧ аслас морӧсас, медым жаль петкӧдны небыд сьӧлӧма гражданаяслысь аслас вӧвлытӧм дойясӧн да ылӧдлыны налысь унджык деньга.
Бара увӧптіс серӧктӧм тайӧ кывъяс бӧрас.
— Юпитер кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм дыш да эз кӧ узь сэтшӧм чорыда, то сійӧ эськӧ важӧн нин сотіс чардбинас тайӧ лёк дука, пыдӧстӧм мешӧксӧ — могильщик Лувенийсӧ, — вочавидзис корысь.
— Клянитча Плутон сьӧд скипетрӧн, ме тэныд варварскӧй рожа вылад кулакӧн вӧча сэтшӧм язва-дой, коді сетас збыльысь тэныд права кевмысьны йӧз водзын, медым жалитісны тэнӧ!
— горӧдіс ёна скӧрмӧмысла могильщик да места вывсьыс кыпӧдчис.
— Но, матыстчы, матыстчы, дурак!
— Веллений чеччыштіс да чабыртіс кулакъяссӧ.
— Волы, медым ме тэнӧ мӧдӧді Харон ордӧ, и, клянитча Меркурий ен бордъясӧн, ме ачым пукта деньга тэнад няйт кӧинлӧн кодь пиньяс костӧ.
— Дугдӧй ті, лёк пӧрысь вӧвъяс!
— равӧстіс Кай Тауривий, зэв ыджыд тушаа циркса атлет.
— Дугдӧй, либӧ, клянитча став Римса енъяснас, ме сідзи танга тіянӧс мӧда-мӧдыдкӧд, мый торпыригӧ вӧча тіянлысь номыръясӧн сёйӧм лыястӧ да бон ветьӧкӧ пӧрта кыкнаннытӧ.
Гӧтов нин вӧлі кыптыны кось, но, на шуд вылӧ, тайӧ здукас Лутация да сылӧн сьӧд рабыняыс, Азур, вайисны пызан вылӧ зэв гырысь кык блюдо, кытчӧ чукйӧныс тэчӧма вӧлі руалысь биткияс, кодъяс вылӧ тшыг кӧинъяс моз уськӧдчисны ставӧн.
Тайӧ жӧ став кадас мӧд йӧз чукӧрас мунісны сёрнияс талунъя радейтана тема вылӧ — циркын гладиаторъяс ворсӧм йылысь.
Циркын вӧлысь вӧльнӧй граждана висьтавлісны рабъяслы, кодъяслы оз позь вӧлі пырны цирк ӧграда пытшкӧ.
Быдӧн ошкисны мужествосӧ да вынсӧ Спартаклысь.
Сэк Лутация вайис пызан вылӧ вирысь вӧчӧм колбаса, да мыйкӧ-дыра кежлӧ сёрнияс ланьтлісны.
Первой мортӧн торкис чӧвлунсӧ пӧрысь гладиатор. Сійӧ горӧдіс:
— Ме кызь вит во сражайтчи амфитеатръясын да циркъясын, и видзи ассьым кучикӧс, кӧть сійӧ, правда, и розьӧсь и уна пӧв вурлӧма.
И вот ме кӧсъя висьтавны тіянлы, мый некор на ме эг аддзывлы таысь мичаджык гладиаторӧс, таысь ёнджык мортӧс да таысь пелькджык фектовальщикӧс, кутшӧм тайӧ непобедимӧй Спартакыс.
— Сійӧ кӧ эськӧ чужлі римлянинӧн, — жалитыштӧм пырысь содтіс атлет римлянин Кай Тауривий, — сійӧ эськӧ вӧлі геройӧн.
— Жаль, мый сійӧ варвар! — зывӧктыштӧм пырысь шуис Эмилий Варин, ар кызя кымын мича том зон; чужӧм вылас сылӧн тӧдчисны нин чукыръяс, кодъяс петкӧдлісны развратнӧй олӧм вӧсна кадысь водзджык пӧрысьмӧм.
— А век жӧ сійӧ, тайӧ Спартакыс, зэв шуда морт — ышловзис Африкаса пӧрысь коктӧм легионарий, кодлӧн кымӧсас тӧдчис паськыд рубеч туй.
Кӧть сійӧ и дезертир, но сылы век жӧ сетісны свобода!
Овлӧны жӧ некор вӧвлытӧмторъяс!
Эк!
Сулла вӧлі сійӧ здукас бур настроениеын да петкӧдліс асьсӧ татшӧм лышкыдӧн.
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм дӧсаднӧ лои ланиста Акцианлы, — шуис пӧрысь гладиатор.
— Да, сійӧ мӧдіс горзыны, мый грабитісны сійӧс, рӧзӧритісны, виисны.
Дерт, кӧть Сулла мынтіс сылы бур дон.
— Но мый нӧ, тӧвар, колӧ веськыда шуны, вӧлі бур да мича!
— Ог споруйт, но и кыксё кызь сюрс сестерцийыс мича да бур.
— Клянитча Геркулесӧн, вывті и вывті бур уна деньгаыд!
— шуис атлет.
— Менам кӧ эськӧ сійӧ вӧлі... меным эськӧ окота видлавны найӧс быд боксянь да быд ногӧн.
— Тэ думайтан, Тауривий, ми ог кужӧй донъявны мичлунсӧ кыксё кызь сюрс сестерцийыдлысь?
— Оз быдӧн кужны чӧжны сьӧм, но быдӧн кужӧны рӧскодуйтны сійӧс.
— Он-ӧ тэ кӧсйы шуны, мый Суллалы сьӧкыд пырысь сюри озырлуныс?
— Озырлунлысь первойя юкӧнсӧ сійӧ босьтіс Никиполисса ӧти нывбабасянь, коді пӧрысьман дорыс нин влюбитчис Суллаӧ да кулігас колис сылы дзик став озырлунсӧ ассьыс.
— А ӧд том дырйиыс сійӧ вӧлі зэв гӧль.
— Сэсся Митридаткӧд воюйтігӧн да Афины босьтігӧн Сулла кужис курыштны аслыс медыджыд пай добычасьыс.
— Сы бӧрын воис проскрипцияяслӧн кад.
Сулла приказ серти вӧлі виӧма дас сизим вӧвлӧм консулӧс, сизим преторийӧс, квайтымын эдилӧс да квесторӧс, куимсё сенаторӧс, сюрс квайтсё всадникӧс да сизимдас сюрс гражданаӧс, а став эмбурсӧ тайӧ йӧзыслысь вӧлі конфискуйтӧма.
Сэки ӧмӧй нӧ Сулла пай вылӧ немтор эз во?
Меным кӧ эськӧ зэв дзоляник пай сэтысь, мый сюри сылы проскрипцияяс дырйи.
— Но ӧд, — шуис Эмилий Варин, — тайӧ мортыс зэв гӧль мортсянь воис страшнӧй богачӧдз, нинӧмабусянь триумфаторӧдз да римскӧй диктаторӧдз; сылы народ сувтӧдіс зӧлӧтӧй статуя ростраяс водзын, кытчӧ гижӧма: «Корнелий Сулла Счастливый император», и век жӧ тайӧ мортыс висьӧ сэтшӧм висьӧмӧн, код водзын вынтӧм сылӧн став зарниыс да став сикас лекарствоыс.
— Сідзи и колӧ сылы, горӧдіс чотысь легионер, коді, кыдз африканскӧй войнаяс вывса участник, вӧлі Кай Марийлысь паметьсӧ почитайтысьӧн, — сідзи и колӧ тайӧ дикӧй зверыслы, тайӧ морт чужӧма чудовищеыслы!
Страшнӧй висьӧмнас мынтӧма лои сылы водзӧссӧ квайт сюрс самнит вирысь, кодъяс сетчылісны сэтшӧм условиеӧн, мый найӧс колясны ловйӧн, а сійӧ прикажитіс найӧс, став квайт сюрс мортсӧ, вины циркын — ньӧвъясӧн лыйлыны.
И кор тайӧ шудтӧм йӧз горзӧмсьыс став сенаторыс, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь Остильскӧй курияӧ, повзьӧмысла чеччыштісны места вывсьыныс, сэки сійӧ спокойнӧя шуис: «Энӧй тревожитчӧй, отец сенаторъяс: тайӧ менам приказ серти наказывайтӧны некымын злоумышленникӧс; нуӧдӧй водзӧ заседаниетӧ».
— А Пренестаын начкысьӧмыс, кӧні сійӧ тшӧктіс ӧти войӧн вины став дас кык сюрс олысьсӧ: мужикъясӧс и нывбабаӧс, пӧрысьясӧс и челядьӧс, сійӧ гражданиныс кындзи, код ордын сійӧ ачыс гӧститліс?
А Сульмона, Сполециум Терни, Флоренция, тайӧ Италияса став мича каръясыс, кодъясӧс Кай Марий дор сулалӧм понда вӧлі ставсӧ муыскӧд рӧвняйтӧма кисьтӧма да пазӧдӧма, ассяньыс сетӧм кыв вылӧ видзӧдтӧг?
— Эй, ребята! — горӧдіс Лутация аслас скамья вывсянь, кӧні сійӧ озысь скӧвӧрда вылын лӧсьӧдіс жаритны кӧч яй.
Меным кажитчӧ, ті лёкӧс сёрнитанныд Сулла Счастливый диктатор йылысь.
Сӧветуйта тіянлы кутны кывтӧ пинь саяныд.
Ме ог желайт, медым менам тавернаын оскорбляйтісны римса медыджыд гражданинлысь нимсӧ.
— Вот тэныд и на!
Тайӧ проклятӧй синпӧлаыс сулалӧ Сулла партияын!
— горӧдіс пӧрысь гладиатор.
— Кодӧс тэ виччысян талун аслад кабакӧ, кодӧс кӧсъян гӧститӧдны тайӧ кӧч яй туйӧ жаритӧм каньяснас? — юаліс корысь Веллений.
— Гашкӧ, тэ виччысян асьсӧ Марк Крассӧс?
— Оз, тайӧ виччысьӧ ужин кежлӧ Помпей Великийӧс!
Сералӧмъяс да шмонитӧмъяс мӧдісны водзӧ, но друг сэки ӧдзӧсӧдыс тыдовтчис вывті ыджыд тушаа, зэв ён морт, кодлӧн юрсиыс вӧлі дзормыштӧма нин, но ачыс мича на.
— Лок жӧ, Требоний! — горӧдісны ӧтпырйӧ уна гӧлӧс.
Требоний войдӧр вӧвлі ланистаӧн.
Сійӧ тупкис кымынкӧ во сайын ассьыс школасӧ да ӧні оліс важ чӧжӧм сьӧм вылас, но гладиаторъяскӧд йитӧдсӧ эз вошты.
Гусьӧник сёрнитлісны, мый гражданскӧй смутаяс дырйи патрицийяс тшӧктылісны сылы вербуйтны гладиаторъясӧс.
Сёрнитісны, мый сы ки улын пӧ вӧлі уна йӧз, кодъяскӧд сійӧ индӧм кадӧ волывліс форум вылӧ либӧ комицияясӧ, кор ковмывліс повзьӧдны судьяясӧс либӧ отсавны магистратӧс бӧрйигӧн.
Сёрнитісны, мый Требоний босьтліс ыджыд выгӧда гладиаторъяскӧд йитӧд кутӧмысь.
Сідз ли тадз ли, а Требоний вӧлі налы другӧн, покровительӧн, да сы понда сійӧ тайӧ луннас, циркын зрелищеяс помасьӧм бӧрын, виччысис Спартакӧс, кутліс сійӧс, окаліс да корис ужнайтны Венера Либитина тавернаӧ.
Лутация кабакӧ сійӧ пырис Спартаккӧд да кымынкӧ гладиаторкӧд.
Спартак вылын век на вӧлі лӧзовгӧрд туникаыс, мыйӧн сражайтчис циркын.
Пельпом вылас плавгӧма плащ, кутшӧмӧс пырджык новлывлісны салдатъяс, кодӧс сійӧ босьтіс пасьтавлыны ӧти центурионлысь, Требоний друглысь.
Кабакын пукалысьяс гораа чолӧмалісны выль воысьясӧс.
Циркса зрелище вылын вӧлысьяс гордитчӧмӧн петкӧдлісны талунъя геройӧс найӧяслы, кодъяс ӧнӧдз эз на аддзывлыны Спартакӧс.
— Татчӧ, татчӧ, мича гладиатор, — шуис Лутация да пыртӧдіс выль гӧстьясӧс сӧстӧм комнатаас, — тані лӧсьӧдӧма тіянлы ужин.
Тэнад Лутацияыд, Требоний, тӧждысис тэ йылысь и надейтчӧ, мый кӧч яйысь лӧсьӧдӧм татшӧм жаринкасӧ оз сёйлыны весиг Марк Красс пызан сайын.
— Пыр жӧ донъялам, мый тэ сяммин лӧсьӧдны плутовка, — вочавидзис Требоний, кӧзяйкаӧс мышкӧдыс лапкӧдіг моз, — а ӧні вай жӧ миянлы важ велитернскӧй тыра кувшин.
— Клянитча ыджыд милӧсьта енъясӧн! — горӧдіс Лутация, — сійӧ юалӧ, важ-ӧ менам велитернскӧй винаӧй.
Думыштны толькӧ — сылы дас вит арӧс!
Сэні печатъяс сулалӧны Кай Целий Кальд да Лиций Домиций Энобарб консулъяс нимъясӧн.
И сэк, кор Лутация шуаліс тайӧ кывъяссӧ, Азур вайис кувшин, перйис сэтысь печатьсӧ, и корӧм гӧстьясыс пондісны сійӧс киысь-киӧ сеталӧмӧн видлавны.
Регыд гладиаторъяс донъялісны кӧч жаритӧмын Лутациялысь искусствосӧ да велитернскӧйлысь арлыдсӧ.
Ужин эз вӧв омӧль, и вина тырмымӧн.
Комнатаын кыптіс гажа сёрниясысь шум.
Ӧтнас Спартак, кодӧн ставныс любуйтчисны, гашкӧ, талунъя волнениеясыс вӧсна, а вермас лоны, немвиччысьтӧм свобода шедӧдӧмысь вывті радысла, эз вӧв долыд и сёйис неокота пырысь.
Ни мелі кывъяс, ни ёсь шуткаяс, ни серамъяс эз вермыны вӧрзьӧдны сылысь думайтчӧмӧн пукалӧмсӧ.
— Клянитча Геркулесӧн, Спартак, менам друг, ме тэнӧ ог гӧгӧрво, — шуис, медбӧрти, Требоний.
— Мый нӧ тэкӧд?
Тэ он ю...
— Клянитча Юнонаӧн — енъяс мамӧн, — горӧдіс ӧти гладиатор, кодӧс сёрни сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый сійӧ самнит, — позьӧ думыштны, быттьӧ тэ пукалан не пир вылын другъяскӧд, а покойникӧс казьтыланінын, и быттьӧ тэ он празнуйт ассьыд вӧля вылӧ петӧмтӧ, а бӧрдан мамыд кувсьӧм вӧсна!
— Менам мам! — пыдысянь ышловзьӧмӧн шуис Спартак и лои ещӧ жугыльджык.
Требоний чеччис, босьтіс киас стӧкан да горӧдіс:
— Кыпӧда тост свобода вӧсна!
— Мед олас свобода!
— горӧдісны югъялан синъясӧн гладиаторъяс местаяс вылысь чеччӧмӧн да стӧканъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн.
— Шуда тэ, Спартак, тэ вермин судзӧдны свобода ловъя дырйиыд, — жугыля шуис томиник еджыд юра гладиатор.
— Миянлы свободаыс лоӧ толькӧ кулӧм бӧрын.
Кор кыліс: «Свобода!» кыв шуӧмсӧ, чужӧмыс Спартаклӧн воссис, синъясыс ӧзйисны.
Сійӧ чеччис, лэптіс ассьыс стакансӧ да мича, ён да юралан гӧлӧсӧн шуис:
— Мед олас свобода!
Но том гладиатор кывъяс бӧрын, сійӧ бара ӧшӧдіс юрсӧ, кор ставныс тшӧтш ланьтісны, вомгорулас, надзӧник да шочиника висьтавлӧмӧн шуаліс сьыланкывлысь ӧти строфа, кодӧс велӧдчиганыс сьывлывлісны Акциан школаса гладиаторъяс:
Свободнӧй мортӧн чужліс.
Эз чегъяв ньӧтчыд коссӧ,
Но бӧрын сылысь дорисны
Кӧрт чептӧн кисӧ-коксӧ.
И вот не ас му вӧснаыс,
Не рӧднӧй енъяс вӧсна
Тыш нуны сылы лоӧ.
Оз мусаясӧс ради,
Тыш нуиг, усьӧ-кулӧ
Гладиатор...
— Миян сьыланкыв!
— вашнитісны мӧда-мӧдныслы гладиаторъяс шензьӧм да радлӧм пырысь.
Сэсся, быттьӧ веськодь пырысь Спартак юаліс еджыд юра гладиаторлысь:
— Кутшӧм школаӧ тэ принадлежитан?
— Рабеций ланиста школаӧ.
Спартак босьтіс стакансӧ, юис пыдӧсӧдзыс да, быттьӧкӧ буретш сэки пырысь рабыня дінӧ шыасьӧмӧн, шуис:
— Свет!
Гладиаторъяс тэрыба видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс.
Еджыд юра том морт, быттьӧ заводитӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз вочавидзис:
— Да свобода...
Судзӧдін жӧ тэ сійӧс аслад заслугаяс серти, мужественнӧй Спартак.
Тайӧ здукас жӧ Спартак тэрыба вежсис сыкӧд синвидзӧдласӧн.
И, быттьӧкӧ сылы вочакыв пыдди, кыліс гора гӧлӧс ӧдзӧс порог вылын тыдовтчысь мортлӧн:
— Да, тэ заслужитін свобода, непобедимӧй Спартак!
Ставӧн бергӧдчисны ӧдзӧслань.
Порог вылын сулаліс паськыд сьӧд плащӧ гартчӧмӧн Луций Сергий Катилина.
Кор кылісны «свобода» кывсӧ, кодӧс торъя тӧдчӧдӧмӧн шуис Катилина, Спартак и став гладиаторъясыс, Требонийысь ӧтдор, чуймӧмӧн да юасян синвидзӧдласӧн видзӧдлісны пырысь морт вылӧ.
— Катилина!
— горӧдіс Требоний; сійӧ пукаліс мышкӧн ӧдзӧсланьыс да сы вӧсна и медбӧрын аддзис Катилиналысь локтӧмсӧ.
Сійӧ тэрыба чеччис, копыртчыліс улӧдз да шуис:
— Здорово, знаменитӧй Катилина...
Кутшӧм бур богиня сиис миянлы аддзывны тенӧ татшӧм часӧ да татшӧм местаын?
— Ме буретш тэнӧ корся, Требоний, — шуис Катилина.
— А сідз жӧ, — содтіс сійӧ Спартаклань бергӧдчӧмӧн, — и тэнӧ.
Кор кылісны Катилиналысь нимсӧ, коді нимавліс Римын аслас чорыд морттуйӧн, буянитӧмӧн, ыджыд вынӧн да смеллунӧн, гладиаторъяс видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс чуймӧмӧн да повзьӧмӧн, и весиг ачыс Спартакыс, кодлӧн сьӧлӧмыс повзьӧмысь некор эз тіравлы, здрӧгмуні да зумыштчис.
— Менӧ?
— юаліс сійӧ шензигтыр.
— Да, буретш тэнӧ, — спокойнӧя вочавидзис Катилина сылы индӧм скамья вылӧ пуксигмоз, да сетіс знак ставныслы бӧр пуксьыны.
— Ме ог тӧд вӧлі, мый аддза тэнӧ татысь, — содтіс сійӧ, да Требонийлань бергӧдчӧмӧн водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ: — но ме пӧшти надейтча вӧлі, мый тэнӧ татысь аддза, Требоний; тэ пыр ме надейтчи тӧдмавны, кытысь корсьны тайӧ мужественнӧй да доблестнӧй мортсӧ.
Спартак пыр ёнджыка шензигтыр видзӧдіс Катилина вылӧ, зілис медым лючкиджыка гӧгӧрвоны сійӧс.
— Тэныд сетісны свобода, и тэ сійӧс заслуживайтан.
Но тэныд эз сетны деньга, медым тэ вермин овны нажетка корсьтӧдз.
Аслад смеллуннад тэ шедӧдін меным талун дас сюрс сестерций, кодӧс ме вои заклад вартӧмӧн Кней Корнелий Долабеллалысь, и ме тэнӧ корси, медым сетны тэныд мыйкӧ-мында тайӧ воӧм сьӧмсьыс.
Тайӧ сьӧмыс вылӧ тэнад тыр права; ӧд ме кӧ рискуйті сьӧмӧн, тэ кык час чӧж рискуйтін аслад олӧмӧн.
Спартаклысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ татшӧм знатнӧй мортлӧн сы понда тӧждысьӧмыс: ӧд сійӧ важӧн нин эз кывлы бур кывсӧ.
— Зэв ыджыд аттьӧ тэныд, знаменитӧй Катилина, тэнад благороднӧй вӧзйӧм вылӧ, но, та вылӧ видзӧдтӧг, ме ог вермы и не должен примитны деньга.
Ме кута велӧдны гимнастикаӧ да фехтованиеӧ менам важ кӧзяин школаын, и, сідз кӧ, ӧнісянь жӧ верма овны ас труд помысь.
Катилина сэк мыччис ассьыс стӧкансӧ Требонийлы, тшӧктіс сылы сорлавны велитернскӧй винасӧ ваӧн, да, тайӧн вниманиесӧ сылысь вештӧмӧн, тэрыба вашнитіс Спартаклы пеляс:
— Ӧд и ме страдайта олигархъясӧс ненавидитӧмысь, и ме презреннӧй римскӧй обществолӧн раб; и ме — гладиатор патрицийяс костын; и ме желайта свобода... тӧда ставсӧ... и лоа тіянкӧд.
Сэсся неуна кыпӧдчыштӧмӧн сійӧ шуис ыджыд гӧлӧсӧн сідзи, медым быдӧн кылісны сылысь:
— Ӧні тэ он ӧткажитчы кык сюрс сестерцийысь.
И нюжӧдіс Спартаклы ичӧтик мичаник кӧшелёк.
— Мӧдысь шуа: ме тайӧс ог прӧста сет тэныд, тэ тайӧ нажӧвитін; тайӧ сьӧмыс тэнад.
Тайӧ — тэнад пай миян талунъя добычаысь.
Ставныс, коді сэні вӧлі, любуйтчисны Катилина лышкыдлунӧн, а сійӧ кватитіс веськыд кисӧ Спартаклысь да сідзи сійӧс кутліс, мый гладиатор бара здрӧгмунлі.
— Ӧні тэ веритан, мый ме ставсӧ тӧда?
— джын гӧлӧсӧн юаліс патриций.
Спартакӧс шензьӧдіс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый Катилина тӧдӧ налысь гуся знакъяссӧ да гуся кывъяссӧ.
Сійӧ топӧдліс Катилиналысь кисӧ да, кӧшелёксӧ питшӧгас дзебӧм мысти, шуис:
— Аттьӧ тэныд, благороднӧй Катилина.
Аски, сӧгласитчан кӧ тэ, ме вола рытнас тэ ордӧ гортад, медым тэнӧ сьӧлӧмсянь аттьӧавны.
— Ме ордын, Спартак, тэ век лоан колан гӧстьӧн.
— А ӧні, — содтіс Катилина Требонийлань да мукӧд гладиаторъяс дінӧ шыасьӧмӧн, — юам фалернскӧй вина, эм кӧ толькӧ тайӧ конураас фалернскӧй винаыс.
— Менам ичӧтик таверна вылӧ кӧ уси честь примитны татшӧм знаменитӧй патрицийӧс, кутшӧм тэ, Катилина, дерт жӧ, ставсӧ аддзысь енъяс отсаласны коньӧр Лутациялы корсьны аслас пӧгребысь ичӧтик амфора фалернскӧй вина, кодӧс позяс сувтӧдны и Юпитер пызан вылӧ.
Сэсся Лутация копыртчыліс Катилиналы да петіс винала.
— А ӧні кывзы Требоний.
— И Катилина ньӧжйӧник пондіс сёрнитны мыйкӧ йылысь ланистакӧд.
— Гӧгӧрвои...
Эзефор — банкир, контораыс сылӧн сулалӧ Священнӧй да Выль улича пельӧссянь матын, Остильскӧй курия дінын, — шуис Требоний.
— Правильнӧ.
Тэ мунан сэтчӧ, быттьӧ ассяньыд да гудыриника намёкъяс вӧчӧмӧн висьталан, кутшӧм опасность виччысьӧ сійӧс, лысьтас кӧ корны менӧ претор дінӧ витсё сюрс сестерций пырысьтӧм-пыр мынтӧм могысь, кодӧс меным сылы колӧ мынтыны.
— Гӧгӧрвои.
— Тэ сылы висьталан, мый кывлін быттьӧ сёрни сы йылысь, кыдзи кымынкӧ ме дор сулалысь том патрицийяс чукӧртӧмаӧсь (менам тӧдлытӧг, дерт) гладиаторъясысь дзонь отряд, медым вӧчны сы вылын омӧлиник шутка...
— Ме гӧгӧрвои, Катилина.
Эн тӧждысь, ставсӧ лоӧ вӧчӧма.
Сэк Лутация вайис чашкаясӧ кисьталӧмӧн фалернскӧй вина, и сийӧс пырысьтӧм-пыр жӧ лои видлӧма.
— Кутшӧма тэныд сійӧ кажитчӧ, знаменитӧй Катилина?
— юаліс Лутация.
— Вина абу лёк.
— Тайӧ Луций Марций Филит да Секст Юлий Цезар консульство дырся.
— Талы, сідзкӧ, сӧмын дас кык арӧс, — шуис Катилина да друг мыйкӧ лои зумыш.
Сійӧ вӧлі аслас натура сертиыс веськыд мортӧн, весиг и лёк делӧяс вылын, эз кужлы дзебны ассьыс страстьяссӧ.
Ставыс, быттьӧ зеркала пыр, тыдалӧ вӧлі сылӧн мужественнӧй чужӧмас.
— Мый йылысь тэ думайтан, Катилина?
Мый тэнӧ татшӧма жугыльтіс?
— юаліс патрицийлысь Требоний.
— Ме думайті, — вочавидзис Катилина пызан вылас видзӧдігтыр, — мый сійӧ вонас, кор вӧлі кисьтӧма кувшинӧ тайӧ фалернскӧйсӧ, предательскӧй ногӧн вӧлі виӧма ас керка портикас Ливий Друзӧс.
А кымынкӧ воӧн водзджык сыӧдз виисны Луций Апулей Сатурнин трибунӧс.
А ещӧ войдӧрджык зверскӧя кералісны Тиберий, да Кай Гракхъясӧс, кык ыджыд гражданинӧс, кодъяслӧн нимъясныс мичмӧдлісны миянлысь рӧдинаӧс.
И быд разын пыр ӧти делӧысь — гӧль йӧз да угнетённӧй йӧз делӧ понда; и ставнысӧ виӧма ӧти преступнӧй киӧн — честь воштӧм аристократъяс киӧн!
Гижӧма ӧмӧй нӧ ыджыд енъяс заветъясын, мый увтыртӧм йӧзлы некор оз лолы спокой, мый гӧль йӧзлӧн некор оз ло нянь, мый став йӧзыс му вылас пыр кутасны юксьыны кык лагерӧ — кӧинъяс да баляяс вылӧ, сёйысьяс да сёянторъяс вылӧ.
— Оз, оз ло тадзи, клянитча став Олимпвывса енъясӧн!
— горӧдіс Спартак кулакнас пызанас кучкӧмӧн.
А сэк, первойя комнатаас кымын унджык юисны вина сэні пукалысь пьянницаясыс, сымын ёнджыка налӧн ыдждісны горзӧмъясыс да шумыс.
Друг Катилина да сыкӧд пукалысьясыс кылісны ӧтпырйӧ уна гӧлӧсӧн горзӧм:
— А, родопея, родопея!
Спартак дрӧгмуні тайӧ нимсӧ казьтыштӧмысь.
Тайӧ дум вылас уськӧдіс сылы рӧднӧй Фракиясӧ, гӧраяссӧ, гортсӧ, семьясӧ.
Мыйтта вӧлі сэн вошӧм шудыс!
Мыйтта сэні сьӧлӧм радуйтана да шог казьтылӧмъясыс!
— Лок, лок, мича родопея!
— горӧдісны ӧтпырйӧ гӧлӧсъяс десятка-мӧд пьянниклӧн.
— Сетӧй сылы винасӧ, ӧд сійӧ локтіс юны, — шуис могильщик, и ставныс чукӧртчисны ныв гӧгӧр.
Родопея вӧлі мича ныв, ыджыд тушаа да статя; сӧстӧм чужӧма, лӧсьыд нырвомъяса, зэв кузь еджыд юрсиа, збой да сюсь гӧлубӧй синъяса.
Сы вылын вӧлі эзысь каймаӧн мичмӧдӧм лӧз туника, киясас эзысь браслетъяс, кымӧсыс вӧлі кӧрталӧма лӧз шерстянӧй лентаӧн.
Сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ абу римлянка, а рабыня, да нӧшта улыс сорт рабыня.
Кокниа позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, кутшӧм лёк олӧм сылы колӧ вӧлі нуны.
Но Венера Погребальная кабакын быдлунъя дерзкӧй да яндысьтӧм гӧстьяслӧн сы дінӧ бура относитчӧмыс да сійӧс вель вылӧ пуктӧмыс петкӧдлісны, мый тайӧ нылыс кужис бескорыстнӧя сибӧдчыны татшӧм грубӧй да омӧль йӧз дінас.
Ӧтчыд, кор сійӧ локтіс Лутация кабакӧ ставыс гырд, кӧзяиныс нӧйтӧм вӧсна, бӧрдіг тырйи, корис горш косьмӧм вӧсна ӧтчыд ньылыштмӧн вина.
Сэсянь родопея кык-куим лун мысти быд разын, кор сылы сюрлі стрӧка, пыравліс рытъясын Лутация кабакӧ, медым шойччыштны тані мыйкӧ мында сійӧ адсьыс, кӧні сылы лоӧ вӧлі овны.
Родопея пуксис Лутация дінӧ да юис стаканысь албанскӧй вина.
Сы локтігӧн кыптылӧм горзӧм ланьтіс нин, но комнатаын лыбис выль сикас зык.
Могильщик Лувений да сылӧн ёртъясыс коддзӧм бӧрад мӧдісны сёрнитны Катилина йылысь; тайӧ пьянникъясыд быдног пондісны кулитны сійӧс лёк кывъясӧн, кӧть мукӧдыс старайтчисны ӧлӧдны найӧӧс ёна лёк кывъяс шуалӧмысь.
— Оз, оз позь, — горзіс корысь Веллений, — клянитча Геркулесӧн, оз ков лэдзны патрицийясӧс, тайӧ подлӧй пиявкаяссӧ, кодъяс юӧны миянлысь вирнымӧс, волывлыны татчӧ да оскорбляйтны миянӧс асланыс проклятӧй волӧмнаныс!
— И коді тайӧ богачыс, коді вӧйӧма гульбаӧ да преступлениеясӧ?
Мыйла локтӧ сійӧ аслас мича латиклаванас серавны миян гӧльлун вылӧ, кодысь медвойдӧр мыжа сійӧ ачыс да став патриций другъясыс сылӧн?
Тадзи сёрнитіс лёкысь беснуйтчӧмӧн Лувений, да зілис нетшыштчыны атлет Тауривий киясысь, коді кутӧ вӧлі сійӧс мӧд комнатаас уськӧдчӧмысь.
— Ланьт проклятӧй пьянник!
Мыйла оскорбляйтны сійӧ мортсӧ, коді тэнӧ оз вӧрзьӧд?
Да он ӧмӧй тэ аддзы, мый сыкӧд сэні дас кык гладиатор, кодъяс косявласны торпыригӧдз тэнсьыд пӧрысь кучиктӧ?
— Сьӧвзьыны меным гладиаторъясыс вылӧ!
— лёк горшӧн йӧймӧм морт моз горзіс Эмилий Варин.
Ті — вӧльнӧй граждана да, клянитча Юпитерӧн ыстӧм ставсӧ вермысь гым-чардъясӧн, поланныд тайӧ подлӧй рабъяссьыс!
Клянитча Венера Афродита богиня мичлунӧн, ме кӧсъя велӧдыштны тайӧ мича тогаа негодяйсӧ, медым сійӧ век кежлӧ ӧвсис коньӧр плебс шудтӧмлун вылын любуйтчӧмысь.
— Весась Палатин вылӧ! — горзіс Веллений.
— Убирайтчы кӧть Стикс дорӧ, сӧмын весась татысь!
— Мед найӧ весасясны миян дінысь, тайӧ подлӧй аристократъясыс, мед пӧдасны асланыс няйт гульбаясын форум вылын, Капитолийын да Палатинын!
— Мед весасясны татысь патрицийяс, аристократъяс, мед весасяс Катилина!
— горӧдісны ӧтпырйӧ кӧкъямыс либӧ дас гӧлӧс.
Кор Катилина кыліс тайӧ горзӧмъяссӧ, сійӧ зумыштчис, чеччыштіс места вывсьыс да сувтіс ӧдзӧс дорас; зэв кузь тушасӧ дзик веськыда кутӧмӧн, морӧс вылас кресталӧм киясӧн да юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— Эй, мый ті сэні кваксанныд, йӧй лягушаяс?
Мыйла ті няйтӧсьтанныд асланыд няйт вомъясӧн Катилиналысь бур нимсӧ?
Мый тіянлы колӧ месянь, пеж нидзувъяс?
Сылӧн ыджыд ён гӧлӧсыс здук кежлӧ повзьӧдіс смутянъясӧс, но регыд бара кывсис кодлӧнкӧ горӧдӧм:
— Миянлы колӧ, мед тэ мунін татысь.
— Палатинӧ!
Палатинӧ! — горӧдісны мукӧдъяс.
— Либӧ тюрьмаӧ, сэні тэнад местаыд!
— пельчунӧдана шыясӧн да нывбабалӧн кодь сибдӧм гӧлӧснас горӧдіс Эмилий Варин.
— А нолтӧ заводитлӧй менӧ вӧтлыны.
Смелджыка, подлӧй йӧз котыр!
— И Катилина шевгӧдіс кияссӧ сідзи, кыдзи вӧчлӧны тышкасьны лӧсьӧдчигӧн.
Плебейяс падмылісны, но сӧмын здук кежлӧ.
Могильщик Лувений уськӧдчис Катилина вылӧ, но пырысь-пыр жӧ гатш уси, кор мӧдысь чардби вирдыштӧм моз кыкысь кучкис сылы кушмӧм юрас.
Кынӧмас кокнас чорыда чужйӧмӧн Катилина пӧрӧдіс джоджас сы вылӧ кинжалӧн уськӧдчысь корысь Велленийӧс.
Веллений усьӧм бӧрын, Катилиналӧн врагъясыс, кодъяс чукӧрӧн сувтавлісны мӧд комната ӧдзӧс дорас, бӧрыньтчисны, а сійӧ кыскис ассьыс дженьыдик мечсӧ да уськӧдчис на вылӧ.
Пянникъяслы мышку кузяныс мечнас плавкӧс ног кучкалігтыр, сійӧ горзіс ыджыд гӧлӧсӧн:
— Подлӧй йӧз, нахалъяс, ті дасьӧсь нювны кокъяссӧ сылысь, коді тіянӧс талялӧ, и оскорбляйтны сійӧс, коді локтіс тіян дінӧ, медым нюжӧдны тіянлы кисӧ!...
Мыйӧн Катилина вешйис ӧдзӧс дорсьыс, комнатаӧ котӧрӧн петісны Требоний, Спартак да налӧн ёртъясыс.
Кор гладиаторъяс уськӧдчисны, сэк став кодъюра ватагаыс уськӧдчис зэв ӧдйӧ пышйыны.
— Подлӧй пянникъяс!..
— сьӧкыда лолалігтыр горзіс Катилина, пышйысьяс бӧрся ывлаӧ петан ӧдзӧс дорӧдзыс вӧтчӧмӧн.
— А ті ланьтанныд он, проклятӧй префикаяс!
И сійӧ шыбытіс Лутациялы вит зӧлӧтӧй деньга, коді рабыняыскӧд ӧттшӧтш лыддьӧдлӧмӧн бӧрдісны налы вӧчӧм убытка понда:
— Со тэныд, терпитны позьтӧм лимзун.
Катилина мынтысьӧ тшӧтш тайӧ мошенникъяс пыддиыс.
Тайӧ став суматока дырйиыс родопея эз вӧрзьыв места вывсьыс да видзӧдіс Катилина вылӧ да сы другъяс вылӧ повзьӧмысла паськыда восьтӧм синъясӧн.
Друг сійӧ кельдӧдіс быттьӧ полотно, уськӧдчис Спартак дінӧ да горӧдіс:
— Тайӧ тэ!
Ме эг сорсьы...
Тэ, Спартак!
Гладиатор тэрыба бергӧдіс юрсӧ тайӧ гӧлӧс вылас да, ныв вылӧ видзӧдлӧм мысти, шензьӧмӧн да вежсьӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Вермас-ӧ лоны?
Мирза!
Чойӧ менам!..
Чоя-вока уськӧдчисны мӧда-мӧдныслы сывтыръяс.
Но первойя синва лэдзӧм бӧрын да окасьӧмъяс бӧрын, Спартак мынтӧдчис чойыс кутлӧмысь, кватитіс сійӧс киӧдыс, ас дорсьыс вештӧмӧн видзӧдліс юр вывсяньыс кок улӧдзыс да кельдӧдіс:
— Ак!..
— Сійӧ зывӧктӧм пырысь шеныштӧмӧн йӧткыштіс нылӧс.
— Мыйӧн тэ лоӧмыд?..
— Да! — сыркъялӧмӧн бӧрдіг тырйи вочавидзис ныв.
— Ме ӧти пеж мортлӧн раб...
Сійӧ розгаӧн нӧйтӧмӧн, донӧдӧм кӧртӧн мучитӧмӧн мырдӧн кутӧ менӧ татшӧм олӧмас...
Синъясыс Спартаклӧн тырины синваӧн.
— И Юпитер владейтӧ чардбиясӧн?...
Юпитер ӧмӧй ен?..
Абу, Юпитер — шут, Юпитер — клоун, Юпитер — пежысь-пеж негодяй!
И сійӧ бара кутліс чойсӧ морӧс бердас.
Мирза бӧрдіс, чужӧмсӧ вокыс морӧс дінӧ дзебӧмӧн.
— Ме проклянита позорнӧй паметьсӧ первойя мортыслысь, коді чужтіс свободнӧй йӧзӧс да рабъясӧс!..
— горӧдіс фракиец.
IV ГЛАВА
Мый вӧчис Спартак, кор лои свободнӧй гражданинӧн
Колис кык тӧлысь.
676-ӧд воын январскӧй идаяслы паныд асывнас (январь 12-ӧд лунӧ) ыджыд войтӧв пӧльтіс Рим уличаяс кузя, да паськыд лым чиръяс надзӧник усины няйт мостӧвӧйяс вылӧ.
Уличаяс вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь, но гражданаыс сюрсъясӧн жуисны общественнӧй зданиеяс да храмъяс портикъяс улын.
Торъя нин уна йӧз вӧлі Эмилий базилика пытшкын, зэв ыджыд зданиеын, кӧні паськыд портикыс вӧлі кытшалӧма зэв мича колоннадаӧн.
Тані некутшӧм пӧрадоктӧг ӧтчукӧрын жуисны патрицийяс и плебейяс, ораторъяс и делецъяс, карса йӧз и бокысь воӧм тӧргӧвечьяс.
Быдлаын кыліс шум, йӧзыс дугдывтӧг ветлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Главнӧй портика пыдыс юкӧнас вӧлі паськыд да кузь балюстрада, коді торйӧдліс портиклысь юкӧнсӧ базиликасьыс да быттьӧ артмӧдіс торъя вежӧс, кӧні вӧлі тӧдчымӧнъя лӧньджык.
Сэні ораторъяс висьтавлывлісны дорйысян речьяс суддяяс водзын, кодъяс медсясӧ тайӧ местаас и разбирайтлісны делӧяссӧ.
Колоннада вевдорас, став базилика гӧгӧрыс, кыссис галлерея, кытысянь вӧлі лӧсьыд видзӧдны, мый вӧчсьӧ уліас.
Тайӧ лунас каменщикъяс, каменотёсъяс да кузнечьяс уджалісны галлерея карниз вылас, мичмӧдісны сійӧс бронзӧвӧй щитъясӧн, кытчӧ вӧлі рисуйталӧма сценаяс Марий да кимвръяс костын сражениеясысь.
Эмилиялысь базилика вӧлі стрӧитлӧма Лепидлӧн предокыс, кодӧс сійӧ воас бӧрйылӧмаӧсь Катуллкӧд ӧттшӧтш консулӧ.
Марк Эмилий Лепид вӧлі Марий партияын, и медводдза государственнӧй делӧӧн сылӧн вӧлі мичмӧдны Марий паметь кузя базиликасӧ, кодӧс стрӧитліс сылӧн прадедыс.
Тайӧн сійӧ кӧсйис угӧдитны народнӧй партиялы, Суллаӧс скӧрмӧдӧм могысь, коді жугӧдліс став аркаяссӧ да памятникъяссӧ, кодъясӧс вӧлі вӧчлӧма сылысь доблестнӧй соперниксӧ казьтылӧм кузя.
Галлереяын, мраморнӧй перила вылас гырддзаяснас мыджсьӧмӧн, сулаліс Спартак да син пырыс нуӧдіс улын жуысь йӧзсӧ.
Неылын сы дінсянь куим гражданин мыйкӧ зэв варова сёрнитісны ас костаныс.
Кыкыс на пытшкысь: атлет Кай Тауривий да яндысьтӧм Эмилий Варин, вӧліны Синпӧла Лутация кабакӧ волысьясӧн.
Коймӧд сёрнитысьыс налӧн вӧлі сэтшӧм весь довъялысьяс пӧвсысь, кодъяс олӧны нинӧм вӧчтӧг, кутшӧмкӧ патриций быдлунъя пӧдачкаяс вылын; найӧ шулісны асьнысӧ патриций клиентъясӧн, колльӧдлісны сійӧс форум вылӧ, сетлісны ассьыныс гӧлӧсъяссӧ сы тшӧктӧм серти; ошкылісны сійӧс, леститчисны сылы да пыр корлісны подачкаяс.
Сійӧ кадӧ, Африкаын да Азияын победаяс бӧрын, Римӧ кутіс пырны асыввывса роскош, и римскӧй ӧружиеӧн победитӧм Греция ассяньыс пӧкӧритліс победительясӧс аслас развращеннӧй нежнӧй оласногъяснас.
Рабъяс, кодъяслӧн лыдыс пыр ӧтарӧ содіс, вештісны став уджъяс вылысь вӧльнӧй римскӧй гражданаӧс, колисны найӧс уджтӧг, а удж — вынйӧрлӧн, нравственностьлӧн да шудлӧн медъён источник.
Синмӧ шыбытчан величие улын, озырлун да ёнлун улын Римлӧн нин вӧлі чувствуйтчӧ увлань усян признакъясыс.
Клиентелла вӧлі медся лёк язваӧн мукӧдъяс пӧвсысь, кодъяс вайӧдісны Римӧс усян выйӧдз.
Быд патриций, консульскӧй званиеа быд морт, быд честолюбец, коді вӧлі тырмымӧн озыр, кутлісны ас дінас витсё-квайтсё клиентӧс, а мукӧдлӧн вӧвлі и сюрсысь унджыкӧн.
Тайӧ уджавны вермысь бездельникъясыс ӧні нулісны обязанностьяс клиентъяслысь, кыдзи важӧн налӧн предокъясыс занимайтчылісны кузнеч, каменщик да сапожник ремеслӧясӧн.
Няйт тогаа корысьяс, кодъяс пыр дасьӧсь вӧлі любӧй мыж вӧчны да асьнысӧ вузавны, асланыс римскӧй гражданинлӧн гордӧй туника вылӧ видзӧдтӧг, овлісны интригаясӧн, ассьыныс гӧлӧсъяснысӧ вузавлӧмӧн, милӧстинаӧн да низкопоклонствоӧн.
Эмилий базилика галлереяын сулалысь морт, коді сёрнитіс Кай Тауривийкӧд да Эмилий Варинкӧд, вӧлі татшӧм йывмӧм йӧзъяс письыс ӧти.
Нимыс сылӧн вӧлі Апулей Тудертинец, сы вӧсна мый дедъясыс сылӧн волісны Римӧ Туди карысь.
Сійӧ вӧлі Марк Красслӧн клиент.
И сідз, тайӧ лёк луннас базилика галлерея вылын Кай Тауривий, Эмилий Варин да Апулей Тудертинец больгисны думайтчӧмӧн сулалысь Спартак дінын.
— Тайӧ простак Суллаыс, — шуис Кай Тауривий, — чайтіс, мый Пинчийскӧй нӧрыс вылас Марий честь кузя сувтӧдӧм статуясӧ жугӧдӧм да Кампидолияысь тевтонъяс да кимвръяс вылын победаяс кузя лэптӧм аркасӧ пазӧдӧмӧн, сійӧ дзикӧдз бырӧдас Арпинса мужиклысь бессмертнӧй подвигъяс йылысь став паметьсӧ!
А со, консул Лепид тшӧктӧ сувтӧдны великолепнӧй бронзӧвӧй щитъяс, кытчӧ пасйӧма Марийлысь победаяссӧ.
— Тайӧ Лепидыс кутіс бытшкыны синсӧ шуда диктаторлысь! — содтіс Эмилий Варин.
— Мед сідз! — шуис лӧг пырысь Красслӧн кыз рушкуа клиентыс.
— Кутшӧм беспокойство, тэ думысь, вермас вӧчны Суллалы Лепид?
Кыдзи геб слӧнлы, и не унджык!
— Но он ӧмӧй тэ тӧд, мый Лепид не толькӧ консул, а ещӧ и богач, озырджык тэнад патронысь, Марк Крассысь?
— Мый сійӧ озыр, ме тӧда, но мый сійӧ Марк Крассысь озырджык, ог верит.
— А аддзылін-ӧ тэ портикъясӧ сійӧ керкалысь, найӧ олӧны медмичаӧсь став Рим пасьтаас?
Ӧд тайӧ дзик ӧти керка Римын, кодлӧн портикыс нумидийскӧй мраморысь.
— Но!
И тэ думайтан, мый тайӧн Лепид вермас повзьӧдны Суллаӧс?
— Тайӧ петкӧдлӧ, мый сійӧ ыджыд вына морт, и сійӧс радейтӧ народыс...
— Вот кыдз!
Сійӧс радейтӧ плебс, коді кулитӧ сійӧс жӧ сямтӧм да помтӧм роскошысь?
— Оз, тайӧ оз плебс сійӧс кулит, а завидуйтысь патрицийяс, кодъяс оз вермыны лӧсьӧдны аслыныс сэтшӧм торъяссӧ.
— Вот аддзыланныд, — шуис Варин, — таво лоӧ кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмтор.
— Мыйла нӧ?
— Ариминскӧй округын лои ыджыд дивӧ.
— Мыйся дивӧ сэні лои?
— Ӧти петук Валерий имениеын заводитӧма сёрнитны морт моз.
— О, збыль кӧ тайӧ тадзи, сійӧ, дерт, вӧвлытӧм дивӧ да туналӧ кутшӧмкӧ страшнӧй событиеяс йылысь.
— Но ӧд та йылысь сёрнитӧ став Римыс, та йылысь висьталӧ ачыс Валерийыс, сылӧн гортсаясыс да рабъясыс.
— Збыльысь, тайӧ вӧвлытӧм чудеса! — шуис Апулей Тудертинец.
— Авгуръяслӧн коллегияыс чукӧртчис нин, медым тӧдмавны тайӧ тайнасӧ, кодӧс туналӧ татшӧм вӧвлытӧм дивӧыс, — нуӧдіс водзӧ сёрни аслас чирзан гӧлӧсӧн Эмилий Варин, — а меным, кӧть ме и абу авгур, делӧыс яснӧ, кыдз шонділӧн югӧрыс.
— О! — шмонитӧмӧн горӧдіс Марк Красслӧн клиент.
— Но авгуръясысь кӧ тэ унджык тӧдан, висьтав вай миянлы, мый туналӧ тайӧ чудесаыс.
— Тайӧ водзвыв ӧлӧдӧм богиня Весталӧн, кодӧс оскорбитіс сылӧн ӧти жрица аслас лёк поведениенас.
— А... Лӧсьыда висьталін... — серӧктіс Тауривий.
— Ӧд Варин кӧсйӧ висьтавны весталка Лициниялысь тэнад патроныдкӧд — Марк Красскӧд — любитчӧм йылысь.
— Позор и клевета! — горӧдіс дӧзмӧм пырысь вернӧй клиент.
— Пеж йӧз найӧ, кодъяс сёрнитӧны тадзи.
— И век жӧ ме тайӧс висьтала, — паныдаліс саркастическӧй тонӧн Варин.
— А меным кӧ тэ он верит, кывзы став бур квиритъяслысь.
Найӧ ставныс ӧти гӧлӧсӧн горзӧны, мый тэнад патроныд оскорбляйтӧ енъясӧс мича весталкаӧс радейтӧмӧн.
— Нӧшта шуа: тайӧ клевета!
— Но, бур морт, Апулей Тудертинец, мый тэ тадзи сёрнитан, — тані абу некутшӧм дивӧ, но, клянитча Меркурий ен жезлӧн, татысь вовсе оз ков гӧгӧрвоны, медым и ми ылалім тэ моз жӧ.
Радейтӧм абу сэтшӧмтор, кодӧс позьӧ дыр гусьӧн видзны; ӧд Красс кӧ оз вӧлі любит Лицинияӧс, сійӧ эськӧ эз пукав век сы дінын быд публичнӧй зрелищеяс вылын да эз эськӧ помала тӧждысь сы понда да оз видзӧд сэтшӧм мелі синъясӧн.
Тэ век на ещӧ шуан «оз», а ми шуам «да», и кевмы Венера Мурцийскӧйлы сэтшӧм жӧ зіля, кутшӧм лышкыд пырысь тэ принимайтан Красслысь лышкыдалӧмсӧ, медым эськӧ цензор эз сюйсьы тайӧ делӧас.
Спартак вӧлі вӧйтчӧма аслас мӧвпъясӧ да эз кывлы налысь болтайтӧмсӧ.
Сы бӧрын, кыдз сійӧ аддзис ассьыс чойсӧ сэтшӧм позорысь, первой могӧн сылӧн вӧлі нетшыштны чойсӧ кӧзяин киысь.
И колӧ шуны, мый Катилина сы характерлы лӧсялана лышкыдлунӧн, — но тайӧ разын эз дерт дзик бескорыстнӧй могъясӧн — пырысьтӧм-пыр жӧ сетіс вӧвлӧм гладиаторлы кольӧм кӧкъямыс сюрс сестерцийсӧ, кодӧс ачыс сійӧ воліс сійӧ луннас Долабеллалысь, медым Спартак вермис выкупитны тайӧ сьӧмнас Мирзаӧс.
Спартак сьӧлӧмсяньыс босьтіс тайӧ сьӧмсӧ да кӧсйысис Катилиналы бӧр сетны сійӧс, кӧть мӧдыс и ньӧти эз желайт бӧрсӧ босьтны.
Сэсся Спартак муніс чой кӧзяин ордас.
Кыдзи водзвыв кокниа позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, Спартаклысь ёна корӧмсӧ аддзӧм бӧрын, кӧзяиныс пондіс ныв вылӧ чегны вывті ыджыд дон — ветымын сюрс сестерций (вит сюрс шайт гӧгӧр зарниӧн).
Спартак корис, кевмысис морт яйӧн вузасьысь пеж тӧргӧвеч водзын, но лёк морт, аслас праваяс вылӧ да сійӧс дорйысь законъяс вылӧ надейтчӧмӧн, чорыда сулаліс аслас кыв вылын.
Сэки Спартак вывті ёна скӧрмис да кватитіс тайӧ негодяйсӧ горшӧдыс и джагӧдіс эськӧ сійӧс некымын секундаӧн, эз кӧ, эськӧ, дум вылас усь сылы Мирзаыс, аслас рӧдинаыс да гуся предприятиеыс, кӧні сійӧ вӧлі медся ён двигательӧн, и коді эськӧ вермис пӧгибнитны сыкӧд тшӧтш.
Сійӧ кутіс скӧрмӧмсӧ да лэдзис Мирзалысь кӧзяинсӧ, коді вӧлі пӧшти садьтӧм, синъясыс былялӧмаӧсь, нырвомыс лӧзӧдӧма.
Сылы сайкалыштны сетӧм бӧрын, Спартак юаліс спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Сідзкӧ, тэныд колӧ... ветымын сюрс сестерций?
— Ме... ӧні немтор оз ков... мун... адӧ.., либӧ ме... чукӧста став рабъясӧс ассьым...
— Прӧстит менӧ, ме горячитчышті...
Кывзы, тӧдӧмысь, воам ӧти кылӧ.
— Ӧти кылӧ сійӧ мортыскӧд, коді первой кывсянь джагӧдӧ йӧзӧс?
Мун весась!
Но, Спартак кужис успокоитны тайӧ грабительсӧ, и найӧ лӧсьӧдчисны сідзи, мый Спартак ӧні жӧ сетас сылы кык сюрс сестерций сэтшӧм условиеӧн, медым Мирзалы вӧлі сетӧма торъя оланін сійӧ жӧ керкаас, кӧні пондас овны Спартак.
Тӧлысь мысти кӧ Спартак оз мынты чой вылас став донсӧ, Мирзалӧн кӧзяиныс бара лоӧ тырправаа кӧзяинӧн сы вылын.
Зӧлӧтӧй деньгаяс дзирдалісны, кыскисны ас дораныс, условиеыс тайӧ вӧлі выгоднӧй, и рабовладелец сӧгласитчис.
Сы бӧрын Спартак муніс Требоний дінӧ да корис сылысь сӧвет, мый вӧчны водзӧ.
Требоний тыр дасьлунӧн кӧсйысис сетны ассяньыс отсӧг, и Спартак муніс Катилина дінӧ да сьӧлӧмсяньыс аттьӧалӧмӧн бӧр бергӧдіс сылы кӧкъямыс сюрс сестерций, кодын Спартак водзӧ эз нин нуждайтчы.
Мятежнӧй патриций дыр сёрнитіс гладиаторкӧд аслас библиотекаын зэв серьёзнӧй делӧяс йылысь, артыштны кӧ сійӧ видзчысьӧмъяс сертиыс, кодъясӧс примитіс Катилина сы могысь, медым налы некод эз мешайт тайӧ сёрнисӧ нуӧдігӧн.
Тайӧ лунсяньыс Спартак тшӧкыда волывліс патриций ордӧ, и на костын быттьӧ артмис йитӧд мӧда-мӧднысӧ уважайтӧм да дружба под вылын.
Став тайӧ каднас ланиста Акциан эз эновтчыв Спартак бӧрся вӧтлысьӧмысь, вӧзйис сылы босьтны ас вылас став школанас веськӧдлӧм, либӧ бара лоны гладиаторӧн.
Тайӧ случайын ланиста гӧтов вӧлі мынтыны Спартаклы сы мында деньга, мыйтта некор эз вӧзйывлыны вӧля вылын чужӧм мортлы.
Война вылын босьтӧм рабъясысь ӧтдор, кодъясӧс вузалӧны вӧлі да дасьтӧны гладиаторъясӧ, да сэтшӧм войтырысь ӧтдор, кодъясӧс суддяяс судитлісны тайӧ ремеслӧас, вӧліны нӧшта гладиаторъяс-доброволецъяс.
Унджыкысьсӧ тайӧяс вӧліны сэтшӧм немуджтӧмъяс, юысьяс да забиякаяс, кодъяс пельӧдзныс вӧйӧмаӧсь вӧлі уджйӧзӧ да, кодъяслы водзӧ нинӧм вылӧ лои пируйтнысӧ да гуляйтнысӧ, либӧ сэтшӧм йӧз, кодъяс зывӧктӧм пырысь видзӧдісны олӧмыс вылӧ, либӧ опытнӧй фектовальщикъяс.
Татшӧмъясыс вузавлісны асьнысӧ ланисталы да помавлісны олӧмнысӧ амфитеатр либӧ цирк арена вылын.
Спартак решительнӧя ӧткажитчис аслас важ ланиста предложениеясысь, но мӧдыс век жӧ эз дугдыв бергавны сы гӧгӧрын лёк гений моз.
Требонийлы зэв сьӧлӧм вылас воис Спартак, а, гашкӧ, и сійӧ надейтчыліс босьтны водзӧ вылӧ сыысь ыджыд выгодаяс.
Сійӧ зэв чорыда кутчысис Мирзаӧс мездан делӧӧ.
Сійӧ вӧлі дружитчӧ Квинт Гортензийкӧд, зэв радейтліс сылысь красноречиесӧ да сетіс сӧвет Валерия чойыслы ньӧбны Мирзаӧс аслас особа бӧрсяыс ухаживайтӧм могысь.
Мирза вӧлі вежливӧй да образованнӧй ныв, зэв бура сёрнитліс греческӧй кыв вылын, бура тӧдліс мазьяс да чӧскыд дука ваяс, кодъясӧн вӧдитчывлісны знатнӧй нывбабаяс асланыс туалет дінын, кужліс вӧдитчыныс наӧн.
Мирза воис сьӧлӧмвылас Валериялы, и сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ньӧбис сійӧс нелямын вит сюрс сестерцийысь да нуӧдіс аслас мукӧд рабыняяскӧд тшӧтш Сулла керкаӧ, — Валерия лоис Сулла гӧтырӧн колян вося декабрь 15-ӧд лунсянь.
Кор лои мездӧма Мирзаӧс, не рабствоысь кӧ, век жӧ позорысь да бесчестиеысь, Спартак пуктіс став вынсӧ аслас медколана делӧ вылӧ.
Сійӧ частӧ сёрнитліс Катилинакӧд, быд лун волывліс став гладиаторскӧй школаясас, ветлывліс Субурра да Эсквилин трактиръясӧ да харчевняясӧ, кӧні век корсьлывліс гладиаторъясӧс да рабъясӧс.
Мый йылысь сійӧ мечтайтліс?
Мый лӧсьӧдчис вӧчны?
Но бергӧдчылам асланым висьт дорӧ.
Шӧркоддем тушаа, ён, энергичнӧй чужӧма, смоль сьӧд тошка да сьӧд синъяса морт тапнитіс Спартакӧс пельпомӧдыс.
— Тэ сэтшӧма вӧйтчӧмыд аслад планъясӧ, мый синъясыд тэнад веськыда видзӧдӧны, но немтор оз аддзыны!
— А, Крисс! — гораа шуис Спартак да малыштіс кымӧссӧ кинас.
— Ме збыль эг аддзыв тэнӧ.
— А ӧд тэ ме вылӧ видзӧдін, кор ме прӧйдиті эсті, уличті, асланым ланиста Акцианкӧд.
— Будь проклят сійӧ!
Но кыдзи делӧясыд?
— Ме аддзылі Арториксӧс сы воӧм бӧрын.
— Вӧлӧма сійӧ Капуяын?
— Да.
— Кодкӧдкӧ аддзысьлӧма?
— Ӧти германецкӧд, кутшӧмкӧ Окномаокӧд, коді лыддьыссьӧ ставсьыс медъёнӧн да мед энергичнӧй мортӧн.
Тайӧ Окномаоыс мӧвпалӧ сідзи жӧ, кыдзи и ми, сійӧ став сьӧлӧмсьыс примитіс миянлысь планнымӧс, сетіс присяга да кӧсйысис паськӧдны миянлысь святӧй идеянымӧс, — эн дивит, шуи кӧ ме «миянлысь», кор меным эськӧ колӧ вӧлі шуны «тэнсьыд» — став медсмел гладиаторъяс пӧвсын Лентул Батиат школаын.
Но Арторикс висьталіс, мый тайӧ Окномаоыс зэв виччысьтӧм да абу вывті ыджыд сяма морт.
— Клянитча Геркулесӧн, тайӧ омӧльтор!
— И ме сійӧ жӧ думышті.
Кыкнан гладиаторыс ланьтісны.
Сэсся Крисс юаліс:
— А Катилина?
— Ме куті гӧгӧрвоны, мый сійӧ некор оз ло миянкӧд.
— Сідз кӧ, лӧж став славаыс, коді мунӧ сы йылысь, и ошкана ыджыд сьӧлӧмыс сылӧн сӧмын прӧстӧй мойдӧм?
— Абу, сійӧ ыджыд сьӧлӧма, ыджыд вежӧра морт, но сылӧн кольӧма став предрассудокыс воспитаниесьыс.
Ме думайта, сійӧ кӧсйӧ миян мечьясӧн пӧльзуйтчӧмӧн вежны ӧнія веськӧдлан порядокъяссӧ, но не сы могысь, медым веськӧдны варварскӧй законъяссӧ, кодъяс вӧсна Римскӧй обществоыс тиранитчӧ став мир вылас.
Талун рытнас ветлам мекӧд тшӧтш сы ордӧ да заводитлам воӧдчыны сыкӧд ӧти кывйӧ ӧтвылысь выступитӧм йылысь, но ме пола, мый ми некутшӧм сӧгласӧ сыкӧд ог воӧ.
— А миян тайнаным тӧдса сылы да сы ёртъяслы?
— Оз кӧ удайтчы миянлы ӧти кывйӧ воны, найӧ век жӧ миянӧс оз предайтны.
Римляна ӧд оз лыддьыны миянӧс найӧ властьлы ыджыд угроза вӧчны вермысьясӧн.
Ми на син водзын улыс раса, абу йӧзъяс.
— Ок, Спартак!
Менсьым олӧмӧс циркын спаситӧм дорысь ёнджыка ме аттьӧала тэнӧ миян ӧтувъя делӧным вӧсна.
Веськӧдлы миянӧн, ӧтувт миянӧс, мед миянлы удайтчас мерайтчыны вынъясӧн открытӧй бой вылын тайӧ знатнӧй разбойникъясыскӧд.
Сэк ми петкӧдлам налы, войтыр ми либӧ улыс раса...
— О, медбӧръя лолыштӧмӧдз став вынӧс ме пукта асланым делӧ вӧсна!
Ме вайӧда сійӧс победаӧдз либӧ кула тайӧ косьын...
Тайӧ здукас на дінын кыліс пельчунӧдан гӧлӧсыс Эмилий Варинлӧн:
— Сідз кӧ, лок, Кай, лок, Апулей; ветламӧй Раздор храмӧ тӧдмавны сенат совещаниелысь результатсӧ.
— А талун ӧмӧй сенатыс чукӧртчис Сӧгласие храмын?
— Да.
— Важ храмас али, выляс?
— Ок кутшӧм тэ гӧгӧрвотӧм!
Сенат кӧ чукӧртчис эськӧ сійӧ храмас, кодӧс Фурий Камилл посвятитліс истиннӧй Сӧгласиелы, ме эськӧ шуи тэныд: «Мунам Сӧгласие храмӧ».
Но ме кӧ шуи: «Мунам Раздор храмӧ», то он ӧмӧй тэ гӧгӧрво, мый ме шуа сійӧ храм йылысь, кодӧс кощунскӧя вежӧдӧма народнӧй вирӧн да Гракхъясӧс позорнӧя виӧмӧн.
— Варин прав, — шуис муніг мозыс Кай Тауривий, — не Сӧгласие нимӧн, а Раздор нимӧн колӧ вӧлі шуны тайӧ храмсӧ.
Куим суклясьысь морт мӧдӧдчисны ортсыса пос дінӧ, коді пыртӧдӧ вӧлі базилика портикӧ, а на бӧрся неылын восьлалісны кыкнан гладиаторыс.
Муртса на Спартак да Крисс воисны базилика портик дорӧ, кыдз кутшӧмкӧ морт локтіс фракиец дінӧ.
Тайӧ вӧлі ланиста Акциан.
— И сідз, Спартак, кор жӧ тэ думайтан бӧр локны менам школаӧ?
— Мед ньылыштас тэнӧ Стикс ловъя вывсьыд!
— горӧдіс гладиатор, аслас воддза кӧзяинлань скӧрысь бергӧдчӧмӧн.
— Кор тэ колян менӧ спокойӧ?
— Но ме, — мелі гӧлӧсӧн шуис Акциан, — дӧзмӧда тэнӧ тэныд жӧ бур вылӧ.
— Кывзы, мый ме шуа, Акциан, да бура помнит водзӧ менсьым кывъяс.
Ме абу челядь и ог нуждайтчы опекунысь, да кӧть, эськӧ и нуждайтчи, то некор эськӧ ме эг желайт опекунӧн тэнӧ.
Эн паныдась водзӧ менам туй вылӧ, либӧ, клянитча тэныд родопскӧй Юпитерӧн, менам батьяс енмӧн, ме лэдза тэныд пӧрысь куш юр вылад ассьым кулакӧс сэтшӧм вынӧн, мый пыр жӧ мӧдӧда тэнӧ веськыда адӧ, а сэки мед лоӧ, мый лоӧ...
— Сэсся здук кежлӧ ланьтлӧм бӧрын содтіс: — Тэ ӧд тӧдан вынсӧ менам кулакъяслысь.
Тэ помнитан; кыдзи ме пӧвсалі тэнсьыд дас корсиканец-рабӧс, кор найӧ пу мечьясӧн уськӧдчисны ме вылӧ ставныс ӧтпырйӧ?
Ланиста пондіс шуавны извинениеяс да дружба йылысь вӧзйӧмъяс.
Спартак сёрни помалігас шуис:
— Мун вай!
Весась менам син водзысь да водзӧ эн сувт менам туй вылӧ.
Акцианӧс янӧдӧм бӧрын кыкнан гладиаторыс мунісны форум пыр Палатинлань, Катулл портик дінӧ, кӧні Катилина шуис аддзысьлыны Спартаккӧд.
Катуллӧн домыс вӧлі медся роскошнӧй да медся мича керкаяс пытшкысь Римын.
Зэв лӧсьыда вӧчӧм портиксӧ вӧлі мичмӧдӧма кимвръяслысь босьтӧм военнӧй добычаӧн — бронзӧвӧй ӧшкӧн, код водзын Римлӧн врагъясыс сетлісны присяга.
Тані патрицийяс да патрицианкаяс любитлісны гуляйтны да занимайтчыны гимнастическӧй упражнениеясӧн.
Тайӧ жӧ вӧлі аддзысьлан местаӧн элегантнӧй томйӧзлӧн.
Кор гладиаторъяс воисны Катулл портик дорӧ, сійӧс вӧлі йӧзыс кытшалӧмаӧсь сук радъясӧн нин; найӧ видзӧдісны нывбабаяс вылӧ, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь вӧлі портик улас мукӧд лунся серти унджыкӧн, кӧдзыд вӧсна да помтӧм зэр буситӧм вӧсна.
Тані дзирдалісны асланыс мичлунӧн Римса медся знатнӧй семьяясысь матронаяс да нывъяс.
Збыль любӧ вӧлі видзӧдны тайӧ зрелище вылас: лӧсталысь еджыд киясыс, ӧдва тупкыштӧм ныв морӧсъясыс да олимпийскӧй пельпомъясыс, ставыс дзирдаліс зарни, жемчуг, яшма да рубинъяс пӧвсын; нывбабаяс вылын вӧліны быдсяма рӧма пеплумъяс, паллаяс, столаяс да туникаяс медвӧсньыдик шерстянӧй да кокньыдик тканьясысь.
Мукӧд патрицианкаясыс качайтчисны качайяс вылын, мукӧдыс ворсісны мачӧн, — римляналӧн медрадейтана ворсанторйӧн.
Унджык нывбабаыс ветлӧдлісны-пӧкаживайтісны, медым не кынмыны.
Спартак да Крисс сувтісны неуна бӧрӧджык патрицийяс да всадникъяс чукӧрсянь, кыдзи и пӧлагайтчӧ вӧлі на кодь положениеа йӧзлы, да пондісны корсьны синъяснаныс Катилинаӧс.
Катилина сулалӧ вӧлі колонна дорын, орччӧн Квинт Курион сенаторкӧд, зэв юысь да лёк оласа морткӧд, да томиник Луций Кальпурний Бестиякӧд.
Знатнӧй йӧзӧс тойлалӧмысь видчысигтыр, гладиаторъяс матыстчисны страшнӧй патриций дінӧ.
Катилина нюмъялӧмӧн висьталӧ вӧлі буретш сэк аслас другъясыслы:
— Ме желайта тӧдмасьны весталка Лициниякӧд, кодкӧд зэв мелі сійӧ кыз Марк Крассыс, да висьтавны сылы Красслысь гречанка Эвтибидаӧс радейтӧм йылысь.
— И висьтав сылы, мый Красс сетіс Эвтибидалы кыксё сюрс сестерций, — шуис Луций Бестия.
— Марк Красс сетіс кыксё сюрс сестерций нывбабалы!..
Но ӧд тайӧ дивӧыс, ещӧ ыджыдджык на Ариминын лоӧм дивӧысь, кӧні, кыдзи, висьталӧны, мый петук пӧ сёрнитӧ морт моз.
— Да, тайӧ шензьӧдана дивӧ сы скуплунӧн, — сӧгласитчис Квинт Курион, — но ӧд мӧдногӧн кӧ тӧлкуйтны, Марк Красслы кыксё сюрс сестерцийыд — сійӧ ӧти лыачир югыд Тибр юса став лыаысь.
— Сійӧ прав, — шуис Луций Бестия, завидьысла синъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— Мый нӧ тайӧ Марк Крассыдлы, кор сылӧн сизим сюрс талантысь унджык?
— Мӧд ногӧн кӧ, биллионӧн джынйӧн сестерцийысь унджык.
(Дас вит миллион шайт гӧгӧр).
— Тайӧ суммаыс эськӧ вӧлі веритны позьтӧмӧн, он кӧ вӧлі тӧд, мый сійӧ збыль эм!
— Вот, тайӧ бура веськӧдлан республикаын, — шуис шог пырысь Катилина, — шӧркоддем вежӧра лёк мортлы восьтӧма паськыд туй величие да почестьяс дінӧ.
А ме, кор чувствуйта ас пытшкын вын да любӧй война вермас нуӧдны победаӧдз, некор ог вермыв воӧдчывны командующӧйӧдз сы вӧсна, мый ме гӧль да тырӧма уджйӧзӧн.
А Красслӧн кӧ аски лоӧ окота слава перйӧм могысь пуксьыны кутшӧмкӧ провинцияӧ либӧ вӧчны военнӧй поход, сійӧ пырысь-пыр жӧ добитчас тайӧс.
Сійӧ сэтшӧм озыр, мый вермас ньӧбны не толькӧ прӧстӧй йӧзӧс, шудтӧм да тшыг йӧзӧс, но весиг горш да озыр сенатӧс — ставсӧ дзоньнас.
— И колӧ шуны, — содтіс Квинт Курион, — эз зэв чистӧй удж помысь во сылы помтӧм озырлуныс.
— Тӧдӧмысь, — шыасис томиник Бестия, — ӧд, сійӧ кыдзи озырмис?
Сійӧ ньӧбаліс донтӧм донысь Сулла проскрипцияяс серти виӧм жертваяслысь конфискованнӧй эмбурсӧ; сійӧ сетавліс деньгасӧ уджӧн гырысь прӧчентъяс вылӧ; сійӧ ньӧбис витсё кымын рабӧс-архитекторъясӧс да каменщикъясӧс — да стрӧитіс найӧ вынӧн зэв уна дом сотчӧм домъяс местаясӧ, кодъяс сюрины сылы пӧшти прӧста.
— И вот джын домыс Римын ӧні сылӧн.
— И тайӧ ӧмӧй правильнӧ, — юаліс зэв яра Бестия, — тайӧ ӧмӧй честнӧ?
— Не весьшӧрӧ норасьны да не прӧста няргыны колӧ миянлы, том морт, — шуис серьёзнӧя Катилина, — а колӧ думыштны та йылысь миян керкаясын, шынитӧв местаясын да лӧсьӧдны действуйтан план, и аскадӧ пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Чӧв ов да виччысь, Бестия.
Гашкӧ, регыд воас сэтшӧм лун, кор и ми вермам вӧчны страшнӧй да решительнӧй удар тайӧ сисьмӧм стройыс кузя, код дырйи миянлы лоӧ лӧвтны гусьӧник да коді только ортсысяньыс быттьӧкӧ дзирдалӧ, а збыльвылассӧ гӧгӧр потласьӧма да киссьӧм выйын нин,
Тайӧ кадас нёль ён раб вайисны пурпурӧн да зарниӧн мичмӧдӧм нӧсилка, и Валерия, Суллалӧн гӧтырыс, коді вӧлі кытшалӧма патрицийяс свитаӧн, тыдовтчис портикӧ пыранінын.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв блед, а гырысь сьӧд синъясыс паськыда восьсаӧсь да пӧшти эз вӧрны, мый вӧсна сійӧ кажитчис жугыльӧн, коді веськыда кӧ шуны, ньӧти оз вӧлі лӧсяв сылы сы вӧсна, мый сійӧ верӧссайӧ мунӧмсянь коли на сӧмын тӧлысьысь неуна унджык.
Нӧсилкаӧ пуксьӧм бӧрын, Валерия лэдзис занавесъяссӧ да сетіс знак рабъяслы мӧдӧдчыны туйӧ.
Спартак, коді Крисскӧд вӧлі йӧз чукӧр сайын, аддзис мича нывбабаӧс, аслас чойыслысь госпожасӧ, да тувкыштіс гырддзанас ассьыс ёртсӧ.
— Видзӧд!
Валерия, Суллалӧн гӧтырыс!
— Клянитча Арелата священнӧй рощаӧн, сійӧ Венера кодь мича.
Шуда экс-диктатор гӧтырлӧн нӧсилкаыс прӧйдитіс кык гладиатор дінті, и жугыль синъясыс Валериялӧн друг сувтісны Спартак вылӧ.
Матрона быттьӧ друг садьмис аслас уна сикас мӧвпъясысь, чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс; сійӧ весиг мыччыштіс юрсӧ занавескаяс сайсьыс да дыр видзӧдіс гладиатор вылӧ.
— Но и но!
— горӧдіс Крисс, кор казяліс тайӧ знатнӧй дамаыслысь ёрт вылас татшӧма видзӧдӧмсӧ.
— Дона Спартак!
Фортуна, капризнӧй нывбаба, кутіс тэнӧ юрсиӧдыд, либӧ, регыдджык, тайӧ тэ, Спартак, кутін кӧсаӧдыс кокни сяма богинясӧ.
Кут сійӧс крепыда, другӧ, мед сійӧ коляс мыйкӧ тэ киӧ, кӧть и пышъяс тэысь...
Сэсся сійӧ бергӧдчис Спартаклань да аддзис, мый сійӧ кельдӧдіс.
— Ланьт жӧ тэ, дурень!
Мый тэ сӧран Фортуна йылысь да юрсияс йылысь?
Клянитча Геркулес паличӧн, ме чайта, тэ татысь аддзан андобатысь не унджык.
— Сэсся та йылысь сёрнисӧ помалӧм бӧрын, Спартак муніс Катилина дінӧ да ньӧжйӧникӧн юаліс патрицийлысь:
— Колӧ-ӧ меным волыны талун рытнас тэ ордӧ, Катилина?
Катилина бергӧдчис.
— Дерт жӧ; но эн шу «талун рытнас» — рыт нин ӧд, шу: «регыд».
Спартак копыртчыліс да муніс сы дінысь.
— Клянитча Плутонӧн, тэ дзикӧдз дзугин сійӧ суниссӧ, коді ӧнӧдз матыстліс менӧ тэнад сьӧлӧмса лабиринтӧ, — шуис Бестия да чуймӧмӧн видзӧдіс Катилина вылӧ, коді нинӧмысь виччысьтӧг сёрнитіс гладиаторкӧд.
— А мыйын делӧыс? — наивнӧя юаліс Катилина.
— Римскӧй патриций дружитӧ гладиаторъяскӧд, медлёк да медпрезреннӧй пӧрӧдаа йӧзкӧд!
— Кутшӧм скандал, а?
Збыльысь, ужаснӧйтор?
— Сэсся вочакыв виччысьтӧг Катилина шуис: — виччыся тіянӧс рытъя кыа кадӧ ас ордӧ; ужнайтам, гажӧдчыштам да... сёрнитыштам серьёзнӧй делӧяс йылысь.
Спартак да Крисс сэк мӧдӧдчисны Священнӧй улича кузя Палатинлань, да друг паныдасисны зэв мичаа пасьтасьӧм том нывбабакӧд.
Сійӧ мунӧ вӧлі рабынякӧд, на бӧрся восьлаліс раб.
Тайӧ нывбабаыс, рыжӧй юрсияса, лымкодь еджыд чужӧма да море ва рӧма гырысь синъяса, вӧлі сэтшӧм мича, мый Крисс зэв ёна чуймис.
— Клянитча Гезӧн!
Кутшӧм чудеснӧй мичлун!
Мича нывбаба эз пыдди пукты Крисслысь любуйтчӧмсӧ.
Но сійӧ ёся видзӧдліс фракиец вылӧ да быттьӧ тӧдса морт дінӧ шыасис греческӧй кыв вылын:
— Мед благӧслӧвитасны тэнӧ енъяс, Спартак!
— Пасибӧ, — вочавидзис шензьӧм пырысь Спартак.
— Пасибӧ красавица, и мед тэ дорӧ лоӧ пыр милӧсьта Книдскӧй Венера.
Ныв сэк матыстчис Спартак дінӧ да вашнитіс:
— Свет да свобода!
Фракиец кӧрыштліс синкымъяссӧ да видзӧдліс сы вылӧ зэв веритчытӧма.
— Ог гӧгӧрво, кыдз колӧ гӧгӧрвоны тэнсьыд шуткаястӧ, красавица.
— Тэ неудачнӧ мудеритан: тайӧ пароль угнетеннӧй йӧзъяслӧн.
Ме — куртизанка Эвтибида, вӧвлӧм рабыня, угнетеннӧйяс лыдын жӧ.
Сэсся сійӧ кватитіс Спартаклысь ыджыд кисӧ да зэв меліа нюммунӧмӧн топӧдліс сійӧс условнӧй ногӧн аслас небыдик, ичӧтик кинас.
— Ме ола Священнӧй улича вылын, великӧй Янус храм дінын.
Волы, ме верма сетны тэныд не ичӧт отсӧг тэнад благороднӧй делӧын, код дінӧ тэ босьтчин.
Спартак сулаліс нерешительнӧя, эз тӧд, мый вӧчны, а сійӧ быттьӧ кевмысис аслас мелі гӧлӧснас:
— Волы!
— Вола, — шуис, медбӧрти, Спартак,
— Прӧщай! — шуис куртизанка.
— Прӧщай! — вочавидзис Спартак.
— Прӧщай, — шуис Крисс, — став мичлун богиняяс пӧвсысь медся божественнӧй ань!
И места вывсьыс вӧрзьӧдчытӧг сійӧ век на сюся видзӧдіс мунысь красавица бӧрся, кытчӧдз Спартак эз пыркнит сійӧс да эз шу:
— Крисс, кор тэ думайтан мунны?
Галл быттьӧ садьмис да мӧдӧдчис мунны, но пыр на кадысь кадӧ бергӧдчывліс бӧрвыв.
— И тэ он окотит, медым ме тэнӧ шуи Фортуналӧн радейтан пиӧн?
Ок, тэ, неблагодарнӧй морт!..
Тэныд эськӧ колӧ вӧлі стрӧитны храм тайӧ капризнӧй богиняыслы, коді шевгӧдіс тэ весьтӧ ассьыс бордъяссӧ.
— Мыйла пансис сёрниӧ мекӧд тайӧ шудтӧмыс?
— Ме ог тӧд и ог кӧсйы тӧдны, коді сійӧ; тӧда толькӧ, мый Венера, эм кӧ збыльысь сійӧ, оз вермы лоны мичаджыкӧн тайӧ нывбабасьыс.
Сэки Валерияӧс колльӧдысьяс пиысь ӧти раб локтіс гладиаторъяс дінӧ.
— Кодныд тіян пиысь Спартакыс?
— Ме, — вочавидзис фракиец.
— Тэнад Мирза чойыд виччысьӧ тэнӧ талун медшынитӧв часын Валерия ордӧ.
Сылы колӧ сёрнитны тэкӧд делӧ йылысь, кодӧс оз позь нюжӧдны.
— Лоа сы ордын тайӧ часын.
V ГЛАВА
Катилиналӧн столӧвӧй да Валериялӧн приемнӧй
Катилиналӧн домыс сулаліс Палатин нӧрыс вылын, лунвывла дорас; ортсыладорсяньыс сійӧ нинӧмӧн оз вӧлі шыбытчы синмад, но пытшкӧсыс торъявліс аслас мичлунӧн да удобствоясӧн, и эз вӧв омӧльджык мукӧд знатнӧй патрицийяс оланінъясысь.
Ыджыд столӧвӧй — триклиний — юксьӧ вӧлі кык пельӧ тиволийскӧй мраморысь вӧчӧм квайт колоннаӧн; колоннаяс гӧгӧрыс гартчисны плющ да роза гирляндаяс, мый вӧсна сынӧдыс вӧлі зэв чӧскыд дука да свежӧй.
Стенъяс пӧлӧныс гирляндаяс пӧвсын тыдалісны сэн и тан зэв бур мастеръясӧн вӧчӧм мраморнӧй статуяяс.
Джоджас зэв мича мозаикаыс петкӧдліс нимфаяслысь, сатиръяслысь да фавнъяслысь хороводӧн ворсӧм.
Пыдын колоннаяс сайын, гӧгрӧс мраморнӧй пызан гӧгӧр вӧлі бронзаысь вӧчӧм куим джуджыд ӧбӧдайтан ложе пукӧвӧй вольпасьясӧн да зэв вӧсньыдик пурпурнӧй покрывалоясӧн.
Пӧтӧлӧксяньыс лэччӧны вӧлі искуснӧй мастеръясӧн вӧчӧм зарни да эзысь лампаяс, кодъяс не сӧмын югдӧдісны залсӧ, но и сетісны коддзӧдан вына чӧскыд дук.
Стен пӧлӧныс сулалісны куим бронзӧвӧй шкап, ставыс гирляндаяс пытшкынӧсь да вывті бура да лӧсьыда вӧчӧм коръяс пӧвсын; шипъясыс вӧліны тырӧсь быдсикас ыджыд и ичӧт эзысь сосудъясӧн.
Ӧти шкапсянь мӧдӧдз сулалісны пурпурӧн вевттьӧм бронзӧвӧй скамъяяс.
Дас кык бронзӧвӧй статуя — эфиоп-рабъяс — кутісны эзысь канделябръяс, кодъяс ещӧ ёнджыка содтісны югыдсӧ залас.
Тані, ӧбӧдайтан ложаясӧ лэччысьӧмӧн, джынвыйӧ куйлісны Катилинаысь, Курионысь да Луций Бестияысь кындзи, нӧшта Кай Антоний, уджйӧзӧ вӧйӧм томиник патриций да Луций Кальпурний Пизон, сідз жӧ уджйӧзӧ вӧйӧм, лэдзчысьӧм патриций — грубӧй дикӧй, сластолюбивӧй да невежественнӧй морт.
Пизон дінын, мӧд ложе вылас, коді сулаліс столӧвӧй шӧрас да лыддьыссьыліс почотнӧйӧн, куйліс томиник зон, кодлы муртса на вӧлі тырӧма кызь арӧс, нывбабалӧн кодь мича гӧрдӧдӧм чужӧма, кудритӧм да душитӧм юрсиа, пыдӧ вӧйӧм синъяса, косіник чужӧмбана да сибдӧм, гӧлӧса.
Тайӧ вӧлі Авл Габиний Нипот, медматыса другыс Катилиналӧн.
Орччӧн сыкӧд куйліс Корнелий Лентул Сура, мӧд томиник патриций, сэтшӧм жӧ лэччысьӧм да эмбур лотайтысь патриций, но смел сьӧлӧма да ён вынъяса морт.
Сы дінын пукаліс Цетег, задорливӧй да смел том морт, коді виччысьліс выльторъяс да смутаяс.
Медбӧръяӧн тайӧ ложеяс чукӧрын вӧлі Кай Веррес, честолюбивӧй, чорыд да жаднӧй морт, жаднӧй деньга дінӧ; сійӧ неуна бӧрынджык прославитчыліс служба вылын вӧчӧм преступлениеясӧн да гусясьӧмӧн.
Став корӧм гӧстьясыс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь лымкодь еджыд да зэв вӧсньыдик шерстянӧй паськӧмӧн, — тайӧ вӧлі налӧн ӧбӧдайтан паськӧм, — а юраныс налӧн вӧлі плющысь, лаврысь да розаясысь кыӧм венокъяс.
Зэв бура лӧсьӧдӧм ужин помассьӧ нин вӧлі.
Серам, шуткаяс, гижны позьтӧм кывъяс, чашаяслӧн тотшкӧдчӧм шыяс да гораа ызгӧм тыртлісны комнатасӧ, — тайӧ петкӧдліс Катилина пӧварлысь да винаӧн юктасьысьлысь бура уджалан сямсӧ.
Зал пельӧсас вӧліны флейтистъяс да мимъяс — мужичӧйяс и нывбабаяс — вывті дженьыдик паськӧмаӧсь да дзоридзьясысь кыӧм венокаӧсь, и кадысь кадӧ подходящӧй музыкаӧн да йӧктӧмъясӧн найӧ кыпӧдлісны ещӧ ыджыдджык шум да гаж пир вылас.
— Кисьт меным фалернскӧйсӧ, — горӧдіс сибдӧм гӧлӧсӧн сенатор Курион да мыччис эзысь чашасӧ ӧти юктасьысьлы, — ме кӧсъя ошкыны Катилиналысь лышкыдлунсӧ, и мед потӧ скупысла став аслас озырлуннас Красс!
— Красс — вот менӧ мучитысь ним, менам быд кадӧ мӧвпалантор, менам быд вӧтын аддзылантор!
— ышловзис Кай Веррес.
— Сылӧн лыдтӧм-тшӧттӧм озырлуныс оз сет тэныд коньӧрлы узьны, Веррес?
— юаліс серам пырысь Авл Габиний, лӧсьыда кудритӧм да душитӧм юрси пратьяссӧ еджыд кинас лӧсьӧдыштіг моз.
— Дурак Гракхъяс да ичӧт вежӧра Друз кӧсйисны восстание вылӧ кыпӧдны Рим кар, плебейяс костын муяс юклӧм могысь, — шуис Кай Антоний.
— Но найӧ ньӧти эз думыштлыны гӧль патрицийяс йылысь!
Коді, коді гӧльджык миянысь?!
Миян имениеясысь докодъяссӧ апалӧны пӧтлытӧм банкиръяс, кодъяс прӧчент босьтӧм помка улын пуктӧны арест став миян докодъяс вылӧ, уджйӧз мынтан срок дорсьыс водзджык.
— Чорыд сьӧлӧма «батьяс» скуплун понда да законъяс чорыдлун вӧсна, миянлы лоӧ медбур том кадся вояссӧ коллявны гӧльлун вылын, да мучитчыны миянлы колана, но олӧмӧ пӧртны позьтӧм кӧсйысьӧмъясӧн!
— содтіс Луций Бестия да чорыда чабыртіс чашасӧ, кодӧс муртса на удитіс косьтыны.
— Серам вылӧ миянлӧн чужсьылӧма патрицийясӧн, — жугыль пырысь шуис Лентул Сура.
— Тогаа шойданникъяс, вот кодъяс ми!..
— Пурпурӧ пасьтӧдӧм, цензысь лишитӧм йӧзъяс!
— Угнетеннӧйяс да корысьяс, кодъяслы абу местаыс озыр Римскӧй республика пир вылын!
— Смерть ростовщикъяслы да банкиръяслы!
— Адӧ дас кыкнан таблицаысь став законсӧ!
— И преторианскӧй эдикт!
— Эреблы отец-сенаторъяслысь власть!
— Мед кучкас Юпитер Громовержец аслас чардбиясӧн сенатӧ да пӧимӧ пӧртас сійӧс!
— Но медым Юпитерыд водзвыв висьталас меным, медым ме верми не лоны сійӧ луннас сенатын!
— мургыштіс вывті ёна коддзӧм сенатор Курион.
Тайӧ мудрӧй кывъяссӧ пьянникӧн немвиччысьтӧг шуӧмыс кыпӧдіс гора серамъяс.
Триклинийӧ пырис раб да кӧзяин дорӧ матыстчӧм бӧрын вашнитіс сылы некымын кыв.
— А, клянитча адса енъясӧн!..
— зэв рад лои Катилина.
— Медбӧрти воис!
Вайӧд сійӧс татчӧ да аскӧдыс вайӧд вуджӧрсӧ тшӧтш.
(Тадзи шулісны ёртсӧ, кодӧс корӧм гӧсть вермӧ вӧлі вайӧдны аскӧдыс тшӧтш пир вылӧ).
Вӧчӧй налы тыр уважение.
Мыськалӧй налысь кокъяссӧ, ниртӧй мазьясӧн, сетӧй налы ӧбӧдайтан паськӧм да венокъяс!
Раб копыртчыліс да петіс.
Катилина горӧдіс тринклинархлы:
— Эпафор, идрав пызан вывсьыс ужин колясъяссӧ да сувтӧд кык скамъя главнӧй ложелы паныдӧн менам другъяслы, кодъясӧс ме виччыся; весав комнатасӧ мимъясысь, музыкантъясысь да рабъясысь да лӧсьӧд экседраӧ ставсӧ, мый колӧ гажа, долыд да кузь беседа нуӧдӧм кежлӧ.
Вот пырисны рабӧн юӧртӧм гӧстьяс, розаясысь кыӧм венокаӧсь да еджыд тогааӧсь.
Тайӧ вӧліны Спартак да Крисс.
— Мед енъяс видзасны тайӧ домсӧ да сылысь благороднӧй гӧстьяссӧ, — шуис комнатаас пыриг моз Спартак.
— Чолӧм ставныдлы, — содтіс Крисс.
— Честь и слава тэныд, храбрӧй Спартак, и тэнад другыдлы, — вочавидзис Катилина да чеччис налы паныд.
Сэсся босьтіс Спартакӧс киӧдыс да ачыс нуӧдіс сійӧс ложе дорӧ, кӧні войдӧр пукаліс ачыс да тшӧктіс сылы пуксьыны сэтчӧ, а ачыс, Криссӧс почотнӧй ложе весьтӧ сувтӧдӧм скамъя вылӧ пуксьӧдӧм бӧрын, пуксис сыкӧд орчча мӧд скамъя вылас.
— Сідз, Спартак, тэ эн окотит коллявны тайӧ рытсӧ менам пызан сайын ӧтлаын татшӧм благороднӧй да том йӧзкӧд?
— Сэки сійӧ индіс гӧстьяс вылас.
— Ме эг вермы, Катилина.
Меным колӧ вӧлі ветлыны ӧти харчевняӧ, кытчӧ волывлӧны гладиаторъяс, медым аддзысьлыны накӧд, кодъяслӧн эм влияние гладиаторъяс пӧвсын.
— Сідз, — друг юаліс шмонитан гӧлӧсӧн Луций Бестия, — и сідз, ті, гладиаторъяс, думайтанныд асланыд мездлун йылысь, тӧлкуйтанныд асланыд праваяс йылысь да лӧсьӧдчанныд дорйыны тайӧ праваяссӧ мечьяс дінӧ босьтчӧмӧн?..
Чужӧмыс Спартаклӧн ӧзйис, сійӧ кучкис кулакнас пызанӧ да оръясян гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Клянитча став Юпитер чардбиясӧн, мед...
Но друг орӧдіс ассьыс гӧлӧс вынсӧ, вежис гӧлӧссӧ да шуис спокойнӧя:
— Гырысь енъяс да тіян сӧгласӧн, благороднӧй да мужественнӧй патрицийяс, ми босьтчам ӧружие бердӧ угнетеннӧй йӧзӧс мездӧм вӧсна!
— Татшӧм вылӧ пуксьӧмыд лӧсялӧ сӧмын Луций Корнелий Сулла Счастливӧйлы!
— шуис Кай Антоний.
Катилина зэв бура гӧгӧрволіс, кытчӧдз вермасны вайӧдны Спартакӧс патрицийяслӧн сералӧмъясыс.
Сійӧ решитіс сюйсьыны сёрни костӧ, тшӧктіс раблы кисьтны фалернскӧй вина выль локтысьяслы да чеччис места вывсьыс.
— Тіянлы, благороднӧй римскӧй патрицийяс, кодъяслысь лёк судьба мырддис ставсӧ, мый вылӧ ті ас ыджыд сьӧлӧмъяс сертиныд имеитанныд тыр права: свобода, власть да озырлун, — тіянлы, кодъяслысь гражданскӧй доблесть да мужествонытӧ ме зэв бура тӧда, тіянлы, менам вернӧй другъяс, представляйта ме тайӧ доблестнӧй рудиарийсӧ, Спартакӧс, кодлы аслас ыджыд вынйӧр да крепыд сьӧлӧм сертиыс колӧ эськӧ вӧлі чужны римскӧй гражданинӧн да патрицийӧн, код вылӧ сійӧ, кывшутӧг, достойнӧй морт.
Сійӧ миян легионъясын косясигӧн петкӧдліс ассьыс ыджыд сьӧлӧмсӧ, заслужитіс гражданскӧй венок да деканлысь чин...
— Но тайӧ эз мешайт сылы пыр жӧ, мыйӧн сюри стрӧка, дезертируйтны миян войскаысь, — шыасис Луций Бестия.
— Но, мый сы понда?
— вочавидзис Катилина.
— Кутанныд-ӧ ті сійӧс мыжавны, кор сійӧ эновтіс миянӧс, аслас страналы паныд косясьысьясӧс, медым дорйыны ассьыс отечествосӧ, ассьыс рӧдвужсӧ, ассьыс лараяссӧ?
Коді тіян пытшкысь, сюри кӧ, шуам, пленӧ Митридатлы да вӧлі зачислитӧма сылӧн войскаӧ, эз лыддьы эськӧ аслас долгӧн да честьӧн эновтны мустӧм знамяяссӧ варваръяслысь да вуджны бӧр аслас соотечественникъяс радъясӧ?
Кывсис гусьӧник ошкӧм шыяс тайӧ кывъяс бӧрас, и бур настроениесӧ кывзысьяслысь используйтӧмӧн, Катилина нуӧдіс водзӧ:
— Ӧні ме аддзылі, ті аддзылінныд и став Рамыс аддзыліс да любуйтчис, кыдзи тайӧ ёнысь-ён мортыс циркын повзьытӧг да непобедимӧя сражайтчӧмӧн вӧчис сэтшӧм подвигъяс, кодъяс достойнӧйӧсь не гладиаторлы, а медся бур командирлы.
Тайӧ ыджыд сьӧлӧма, но шудтӧм судьбаа мортыс, кыдзи и ми, раб, кыдзи и ми, угнетеннӧй, кыдзи и ми, шудтӧм, веськӧдіс ассьыс мӧвпъяссӧ сьӧкыд, ӧпаснӧй, но благороднӧй делӧ вылӧ: сійӧ организуйтіс гуся заговор гладиаторъяс пӧвсын, йитіс найӧс священнӧй клятваӧн да лӧсьӧдчӧ кыпӧдны найӧс индӧм кадӧ тираниялы паныд, коді мӧдӧдӧ найӧс йӧз серам вылӧ, смерть вылӧ, да кӧсйӧ лэдзны найӧс свободнӧй йӧзӧн асланыс чужан странаясӧ.
Ог ӧмӧй нӧ ті да ме думайтӧй вӧчны тайӧ жӧ важӧнсянь нин?
Мый кӧсйӧны гладиаторъяс?
Мый кӧсъям ми?
Кодлы паныд кӧсъям кыпӧдчыны ми, ог ӧмӧй тайӧ олигархияыслы, кодлы паныд сідз жӧ кӧсйӧны кыпӧдчыны гладиаторъяс?
Сійӧ кадсяньыс, кор республика сюри некымын морт власть улӧ, толькӧ налы мынтӧны дань царьяс да тетрархъяс, племенаяс да народъяс, а став мукӧд храбрӧй йӧзыс, знатнӧй да прӧстӧй гражданаыс, ставным ми лоам обществолӧн шыбытасъясӧн, шудтӧм, угнетеннӧй, нинӧмӧдз воштӧм йӧзӧн.
Том патрицийяс костын лыбліс ропкӧм, синъясыс пондісны ӧзйыны лӧглунӧн, скӧрлунӧн, водзӧс босьтны кӧсйӧмӧн.
Катилина нуӧдіс водзӧ:
— Миян керкаяс пытшкын сӧмын гӧльлун, гӧгӧр уджйӧз; ӧнія олӧмным жугыль, водзӧ олӧмыс ещӧ шудтӧмджык.
Мыйла кыскыны татшӧм шудтӧм олӧмсӧ?
Мыйла жӧ ми огӧ садьмӧдчӧй?
— Садьмам жӧ!
— шуис сибдӧм гӧлӧсӧн вугралысь Курион, кор кыліс медбӧръя кывъяссӧ Катилиналысь, но сійӧ ӧти войт эз гӧгӧрво налысь вежӧртассӧ да пондіс тільны ассьыс синъяссӧ.
Кӧть и зэв сьӧлӧмсяньныс кывзӧны вӧлі Сергийлысь речсӧ заговорщикъяс, но некод эз вермы кутны серам чепӧсйӧм Курионӧн вӧчӧм глупость бӧрын.
— Мед тэнӧ кыскас Минос да судитас тэнад заслугаяс серти, няйтӧн да винаӧн тырӧм проклятӧй чучелоӧс!
— равӧстіс Катилина кулакъяссӧ чабыртӧмӧн.
— Ланьт да узь, проклятӧй!
— горӧдіс Бестия да сэтшӧма тувкис Курионлы, мый мӧдыс нюжӧдчис ложе вылас.
Катилина нуӧдіс водзӧ:
— И вот ӧні, уважаемӧй гражданаяс, ме кори тіянӧс татчӧ тайӧ рытас, медым ӧтвылысь тӧлкуйтны, выгоднӧ-ӧ миянлы кыскыны асланым делӧӧ Спартакӧс да сылысь гладиаторъяссӧ.
Кӧсъям кӧ ми кыпӧдны восстание знатнӧй йӧзлы паныд, сенатлы паныд, кодъяс киын став высшӧй властьыс, государственнӧй казнаыс да миян страшнӧй легионъяс, то ми, дерт, аскежын ог вермӧй тайӧс вӧчны, и миянлы быть ковмас корсьны отсӧг сэтшӧм йӧз костысь, кодъясӧс право сертиыс позьӧ лыддьыны шогманаясӧн тайӧ делӧ вылас, кодъяс желайтӧны мунны миян бӧрся да водзӧс босьтны дзескӧдӧмъясысь.
Война эмбуртӧмъяслӧн став эмбуркутысьяслы паныд, война рабъяслӧн господаяслы паныд, война угнетённӧй йӧзлӧн угнетательяслы паныд колӧ лоны тшӧтш и миян делӧӧн.
А сійӧн, мый ми ог туйӧй гладиаторъяс делӧлы, мый ми ог вермӧй босьтчыны наӧн руководитны да пыртны найӧс римскӧй легионъясӧ, ме некыдз ог вермы сӧгласитчыны.
Эскӧдӧй менӧ, мый тайӧ абу тадзи, и сэки ми эновтчылам асланым планъясӧн бурджык кад кежлӧ.
Сёрнисӧ помалӧм бӧрын кӧн сюрӧ кывсис ропкӧм, тыдалӧ, Катилиналӧн кывъясыс унджыкыслы эз во сьӧлӧмвылас.
Спартак, коді зэв сюся следитіс патрицийяс настроениеяс бӧрся, кельдӧдіс, но спокойнӧй гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны тадзи:
— Ме решитчи локны татчӧ, медым тэныд вӧчны уважение, Катилина, тэныд, кодӧс ме уважайта.
Но ме ньӧти эг надейтчы, мый тайӧ благороднӧй патрицийясыс веритасны тэнад кывъяслы, тэ ӧд и ачыд тырвыйӧ он верит аслад кывъяс збыльлунӧ, кӧть и висьталан найӧс сьӧлӧмсяньыд.
И сідз, сет меным, и мед тэнад доблестнӧй другъясыд разрешитасны меным сёрнитны веськыда да восьтыны тіян водзын ассьым сьӧлӧмӧс.
Тіянӧс, знатнӧй рӧдысь петӧм вӧльнӧй гражданаӧс, кутӧны бокын государственнӧй делӧясӧн веськӧдлӧмысь, оз сет тіянлы озырлун да власть олигархъяслӧн кастаыс, — народлӧн, смел йӧзлӧн да новаторъяслӧн враг; олигархъяслӧн каста, коді сё воысь нин дыр тойлалӧ Римӧс споръяс да мятежъяс вылӧ.
Сы понда тіянлы восстаниеыс колӧ ӧнія сенатӧс да ӧнія законъяс путкыльтӧм могысь, медым лӧсьӧдны выль законъяс; сэтшӧм законъяс, кодъяс лӧсялӧныджык народлы да ӧтмозджыка юклӧны озырлунсӧ да праваяссӧ, медым вежны сенаторъясӧс асланыд пиысь бӧрйӧм йӧзъясӧн.
Но тіянлы, кыдзи и ӧнія властительяслы, век кольӧны варваръясӧн Альпы сайса да море сайса народъяс, и ті кӧсъянныд, медым ставныс найӧ вӧліны Рим нартитӧм улын да мынтісны тіянлы дань; ті кӧсъянныд, медым тіян керкаясныд, патрицийяслӧн керкаясыс, вӧліны тырӧмаӧсь рабъясӧн, медым амфитеатръясын ӧнія моз жӧ мунісны гладиаторъяслӧн вир кисьтана косьяс.
Со мый тіянлы колӧ, и немтор мӧдтор оз вермы ковны, и ставыс тайӧ, дженьыдика кӧ шуны, тіян кӧсйӧмъясыд петкӧдчӧны ӧти торйын — пуксьыны аслыныд ӧнія властительяс местаӧ.
Но миянлы, шудтӧм гладиаторъяслы, делӧыс дзик мӧдын.
— Миянӧс ненавидитӧны, лыддьӧны медулыс сикас йӧзъясӧн; миянлысь мырддьӧма свобода и отечество, миянлы сиӧма сражайтчыны да виавны мӧда-мӧднымӧс мукӧдъяслысь серам петкӧдлӧм могысь; сы вӧсна ми корсям тыр свобода; ми кӧсъям кось пыр босьтны аслыным отечество да ассьыным керкаяс; сы вӧсна кыпӧдчам восстаниеӧн не толькӧ ӧнія властительяслы паныд, но паныд тшӧтш и найӧяслы, кодьяс пуксясны на местаӧ, кутасны-ӧ найӧ шусьыны Суллаӧн либӧ Катилинаӧн, Цетегӧн либӧ Помпейӧн, Лентулӧн либӧ Крассӧн.
Мӧдарӧ кӧ шуны, миянлы, асланым ӧтка вынъяс вылӧ лэдзӧм гладиаторъяслы, ас кежын кыпӧдчыны восстаниеӧн страшнӧй да непобедимӧй вынйӧра Римлы паныд, позьӧ-ӧ надейтчыны победа вылӧ?
Оз, победа оз вермы лоны; и кор ме думайтлі, мый консульскӧй званиеа йӧз да патрицийяс сувтасны гладиаторскӧй легионъясӧс юрнуӧдысьясӧн да сетасны ассьыныс достоинствосӧ да нимнысӧ миян войскалы, ме, аслам ыджыд надеяӧн, кыпӧдлі надеяясӧ шудтӧмлун кузя уна аслам ёртъяслысь; но ӧні, Катилинакӧд уна беседаяс нуӧдӧм бӧрын ме аддза, ме тайӧс гӧгӧрвои нин, — мый тіян воспитаниеын кольӧм предрассудокъясыс некор оз лэдзны тіянлы лоны миян вождьясӧн; и ме ӧні убеждайтча, мый оз вермы олӧмӧ пӧртсьыны и миян делӧным, код йылысь ме мечтайтлі да кодӧс лелькуйтлі пыдын аслам сьӧлӧмын, код йылысь ме дыр кад чӧж мӧвпавлі, но кӧть и вывті жаль пырысь, но ӧні меным сыысь лоӧ ӧткажитчыны дзикӧдз, кыдзи явӧ безумнӧй делӧысь.
Позьӧ ӧмӧй нӧ кыдзкӧ мӧдног шуны миянлысь восстаниенымӧс, весиг, шуам, вермим кӧ ми кыпӧдны вит либӧ дас сюрс мортӧс?
Кутшӧм авторитет вермас лоны, кыдз руководительлӧн, шуам, менам, либӧ миян класс пиысь мукӧдлӧн, шуам, ме дорысь храбрӧйджыклӧн, кутшӧм тӧдчанлун, кутшӧм престиж?
Дас вит лунӧн миянлысь кык легионтӧ эськӧ жугӧдісны, кыдзи сійӧ вӧлі кызь во сайын кыпӧдчысь гладиаторъяскӧд, кодъясӧс ӧти доблестнӧй римскӧй всадник, Минуций или Веций вӧлі сылӧн нимыс, котыртліс Капуя дорын.
Сьӧкыд висьтавны кутшӧм ыджыд впечатление вӧчис Спартаклӧн висьталӧмыс гӧстьяс мӧвпалӧм серти тайӧ варварыслӧн да ещӧ медся презреннӧй варварлӧн висьталӧмыс.
Ӧтикъяс дивуйтчисны Спартак мича кыввор вылӧ, мӧдъяс — мӧвпъяс джуджта вылӧ, коймӧдъяс — сылӧн гырысь политическӧй идеяяс вылӧ; и ставныслы вывті ёна сьӧлӧмвыланыс воис всемогущӧй римскӧй нимсӧ сылӧн татшӧм вылӧ пуктӧмыс.
Римскӧй гражданалӧн бурмӧм самолюбиеыс, кодӧс кужис татшӧма гильӧдыштны вӧвлӧм раб, петкӧдчис мужественнӧй фракиецӧс синводзас ӧтувъя ошкӧмын; ставныс, а медвойдӧр Луций Бестия, кӧсйисны Спартаклы ассьыныс покровительство да дружба.
Дыр тӧлкуйтӧм бӧрын, заговорщикъяс шуисны, мый колӧ эновтлыны делӧсӧ мыйкӧ-дыра кад кежлӧ, бурджык кадӧдз, кор позяс олӧмӧ пӧртны ассьыныс смел планъяссӧ.
Спартак вӧзйис асьсӧ да ассьыс мыйкӧ-мында гладиатор-ёртъяссӧ, кодъяс сылы веритлісны да уважайтлісны сійӧс, Катилиналы да сы другъяс распоражение улӧ.
Сэсся сійӧ ачыс, а сыкӧд тшӧтш и Крисс, юисны дружба чаша, коді гӧгӧртіс быд киті, и кытчӧ гӧстьяс шыблалісны венокъясса розаясысь лепестокъяссӧ; сэсся кӧзяиныскӧд да сы. другъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мунісны пир вылысь.
Улича вылӧ петӧм бӧрын кыкнаныс найӧ мӧдӧдчисны Сулла домлань.
Крисс первой заводитліс панны сёрни:
— Висьтав меным, надейтча...
— Ланьт, ӧлӧда Геркулес нимӧн! — торкис сійӧс Спартак.
— Тэ бӧрынджык тӧдмалан ставсӧ.
И найӧ мӧдісны мунны водзӧ сёрниттӧг.
Медбӧрти, Катилина керка дінсянь воськов куимсё сайӧ ылыстчӧм бӧрын, Спартак джын гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны.
— Сэні вӧлі вывті уна йӧзыс, найӧ абу ставныс миян дор да и эз вӧвны быдӧн садь юраӧсь, медым позьӧ вӧлі дӧверитчыны тайӧ том йӧзыслы.
Тэ кывлін: найӧ ӧні чайтӧны, мый миян заговорным помасис, мый сійӧс дзикӧдз колӧ вунӧдны, кыдзи висьысь мортлысь сӧрӧм.
Тэ ӧні мун Акциан гладиаторъяс школаӧ да веж миянлысь здоровайтчан пароль да киасигӧн гуся знакъяс.
Парольӧн лоӧ «постоянство да победа», гуся знакӧн — веськыд киса водзчуньӧн куимысь кокньыдика кучкыштӧм мӧд мортыслы веськыд кипыдӧсас.
И Спартак босьтіс Крисслысь веськыд кисӧ, куимысь личкыштіс аслас водзчуньнас сылы ки пыдӧсас да шуис:
— Вот тадз.
Тэ гӧгӧрвоин?
— Да, — вочавидзис Крисс.
— А ӧні эн вошты весьшӧрӧ кадсӧ.
Мед быд звеноса начальник висьталас аслас вит гладиаторлы, мый миян заговорным вӧлі йӧзасян выйын, мый быд морт, коді шуас водзын урчитлӧм пароль да кутас вӧчны водзын вӧвлӧм знакъяс, вермас дзикӧдз пӧгубитны миянлысь делӧнымӧс.
Аски ми водз асывнас аддзысьлам Юлий Рабеций школаын.
И Крисслысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын, Спартак мӧдіс тэрыба восьлавны Сулла дом дінӧ.
Тані сійӧс пыртӧдісны ичӧтик комнатаӧ, кӧні олӧ вӧлі сылӧн чойыс.
Мирза зэв сьӧлӧмвылас воис Валериялы да занимайтӧ нин вӧлі зэв важнӧй должность — туалетӧн заведуйтӧм.
Сійӧ виччысис ассьыс воксӧ да, мыйӧн толькӧ аддзис сылысь ӧдзӧсӧдыс пырӧмсӧ, уськӧдчис сы дінӧ, сывйыштіс да унаысь окаліс сылысь чужӧмсӧ.
Сы бӧрын Мирза висьталіс Спартаклы, мый корис сійӧс Валерия приказ серти, коді сылысь частӧ юасьлывліс рудиарий йылысь, а кор тӧдмаліс, мый сійӧ некӧн на оз служит, кӧсйӧ вӧзйыны сылы веськӧдлыны гладиаторскӧй школаӧн, кодӧс Сулла неважӧн восьтіс аслас дача вылын, Кумыын.
— А ме кӧ босьтча веськӧдлыны сійӧ школанас, оз-ӧ кут требуйтны Валерия, медым ме бара вузалі ачымӧс, либӧ сійӧ коляс менӧ свободнӧй мортӧн?
— юаліс Спартак.
— Та йылысь сійӧ нинӧм эз висьтав, но тэ дінӧ бура относитчӧм сертиыс кӧ артыштны, дерт сійӧ сӧгласитчас кольны тэнӧ свободнӧйӧн.
— Сідз кӧ, сійӧ зэв бур?
— Сэтшӧм жӧ бур, кутшӧм и мича.
— О, сідз кӧ, сылӧн бурлуныс помтӧм.
— Меным кажитчӧ, мый тэ сійӧс любитан.
— Ме... вывті ёна радейта, но тыр уважениеӧн, кыдзи колӧ радейтны ме кодь шудтӧм мортлы татшӧм знатнӧй матронаӧс.
— Толькӧ сет кыв, мый тэ немтор он висьтав сылы, он прӧступитчы ни ӧти кылӧн сы водзын: сійӧ ӧд запретитіс меным висьтавны тэныд та йылысь...
Тэныд сиисны радейтны сійӧс ыджыд енъяс ассяньыд благодарность петкӧдлӧм вӧсна. Ӧд тайӧ Валерияыс и тшӧктіс Суллалы циркын сетны тэныд свободасӧ.
Сӧмын, пӧжалуйста, эн вунӧдчы да эн висьтав сылы, мый тэ тӧдан та йылысь.
А ӧні ме муна да висьтала госпожалы тэнад воӧм йылысь.
Бобув кодь кокньыдик Мирза саяліс ичӧтик ӧдзӧс сайӧ.
Чуймӧм Спартак весиг тайӧс эз казявлы.
Тӧлысьӧн джынйӧн сайын, кор Спартак мӧдӧдчис Сулла домӧ, медым аддзӧдлыны ассьыс чойсӧ, паныдасис Валериякӧд, коді петӧ вӧлі нӧсилка дорӧ, и сы бӧрын сэсся эз нин вермы вунӧдлыны сійӧс.
Быдног старайтчис вунӧдны Спартак тайӧ чужӧмсӧ, но немтор эз вермы вӧчны: Валерия дінӧ радейтӧм шымыртіс сійӧс дзоньнас.
Быттьӧ кыскӧ вӧлі сійӧс кутшӧмкӧ гуся вын, и сійӧ кутіс волывлыны Сулла портик дорӧ да сэні, колонна саяс дзебсьӧмӧн, виччысьны Валериялысь петӧмсӧ, и быд аддзылӧм бӧрын сылы кажитчыліс сійӧ ещӧ мичаджыкӧн да пыр ӧтарӧ ёнджыка чувствояс йиджисны сылы сьӧлӧмас.
Ӧтчыд Валерия казяліс сійӧс.
Рудиарийлы кажитчис, мый сійӧ видзӧдліс сы вылӧ бур синвидзӧдласӧн, пӧшти меліа и сійӧ гӧтов вӧлі думайтны, мый тайӧ вӧлі радейтана синвидзӧдлас.
Но сійӧ пырысьтӧм пыр жӧ вӧтліс юрсьыс тайӧ мӧвпсӧ, кыдзи аслас синъяслысь пӧръясьӧм, кыдзи аслас кӧсйӧмъяслысь лӧсявтӧм фантазия.
Позьӧ кокниа гӧгӧрвоны, кутшӧм впечатление вӧчисны Мирзалӧн кывъясыс шудтӧм гладиатор вылӧ.
Сійӧ ӧні вӧлі некымын воськов сайын тайӧ нывбабасьыс, эз, эз нывбабаысь, а богиняысь, код вӧсна сійӧ гӧтов вӧлі сетны ассьыс вирсӧ, олӧмсӧ, славасӧ.
Ӧні жӧ сійӧ кылас сылысь гӧлӧссӧ, аддзас матысянь сылысь чужӧмсӧ, синъяссӧ, нюмъялӧмсӧ...
Сӧмын некымын минут торйӧдісны сійӧс сійӧ шудсьыс, код йылысь сійӧ эз лысьтлы весиг думыштнысӧ.
— Ок, мед енъяс отсаласны меным тырвежӧрын кутсьыны, — вашнитіс сійӧ да кияссӧ пуктіс кымӧс дорас, быттьӧ сы могысь, медым дугӧдны кӧсичаяс бердсьыс вирыслысь ёвксьӧмсӧ, либӧ вӧтлыны тумансӧ, коді вевттис сылысь юрвемсӧ.
Надзӧник сійӧ кутіс воны ас садяс да гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ ачыс.
Тайӧ дерт, чойыслӧн комнатаыс.
Неыджыд ложе сулаліс ӧти пельӧсын, зарниалӧм пуысь вӧчӧм кык ичӧтик скамъя сулалісны стен дорас, сэні жӧ вӧлі бронзӧвӧй инкрустацияа ичӧтик пу шкап, а сы весьтын терракотаысь вӧчӧм маслӧ лампа, краситӧма сійӧс виж краскаӧн, дзодзув модаӧн, код вомысь вӧлі петӧ фитильыс.
Ньӧжйӧникӧн сійӧ сайкаліс тырвыйӧдз.
Кор некымын минут мысти парис Мирза да корис сійӧс Валерия приемнӧйӧ, сійӧ вӧлі спокойнӧй, кӧть чужӧмыс сылӧн лои кулӧма мортлӧн кодь кельыд.
Мирза юаліс:
— Мый нӧ лои тэкӧд, Спартак?
Шогӧдӧ тэнӧ?
— Оз, оз...
Некор ме эг чувствуйтлы ачымӧс татшӧм бура, — вочавидзис рудиарий да пондіс чой бӧрсяыс лэччыны векньыдик поскӧд (рабъяс римскӧй домъясын овлісны вылыс судтаас).
Валериялӧн приемнӧйыс вӧлі тӧвся юкӧнын (патрицийяс керкаясын векджык вӧлі сымында торъя помещение, кымын вогӧгӧрся кад). Приемнӧйыс вӧлі ичӧтик лӧсьыд бур комната, кӧні кӧрт листысь вӧчӧм кымынкӧ труба, кодъясӧс вӧлі сайӧдӧма мича драпировка складкаяс пӧвсӧ, разӧдісны шоныдсӧ комната пытшкӧ.
Стенъяссӧ вӧлі вевттьӧма зэв бур кельыдлӧз шӧвкӧн, коді ӧшаліс пӧтӧлӧксяньыс пӧшти джоджӧдзыс мича складкаясӧн да аслыс сяма зэв лӧсьыд фестонъясӧн; шӧвк вылас, быттьӧ дзик кымӧр, ӧшаліс лымкодь еджыд кисея, кодӧс дзоньнас вӧлі тыртӧма зэв уна дзик на свежӧй розаясӧн, мый вӧсна комнатаас ӧвтіс чӧскыд дукӧн.
Пӧтӧлӧкъяссяньыс ӧшаліс куим сюра роскошнӧй зӧлӧтӧй лампа, коді изображайтліс вӧчӧм дзордзалысь розалысь вожсӧ.
Сійӧ югдӧдіс комнатасӧ кельыдлӧзов матӧвӧй югӧръясӧн да сетіс чӧскыд дук: лампаас маслӧсӧ сорлалӧма вӧлі арабскӧй духиясӧн.
Некутшӧм мебель эз вӧв бӧра кушетка-ложеысь кындзи, да еджыд да кельыдлӧз шӧвкӧн вевттьӧм некымын семъяысь да неыджыд драгоценнӧй шкатулкаысь кындзи.
Шкатулка вылас сулалӧ вӧлі горнӧй хрустальысь вӧчӧм пырыс тыдалана графин, рельефнӧя серпасалӧма сылысь бокъяссӧ, натуральнӧй рӧма дзоридзьясӧн, а пытшкас сэні вӧлі чӧскыд небыд напиток консервированнӧй фруктаясысь.
Драгоценнӧй мурринскӧй чашка, кодӧс вайӧма ылі асыввывса странаясысь, тайӧ вӧлі Суллалӧн свадьба вывса пӧдарки, сулаліс графин дінас.
Тайӧ чашка вылас Сулла мынтыліс куим миллион сестерцийысь не этшаджык.
Тайӧ чӧскыд сынӧда, шынитӧв комнатаас, небыд кушетка вылӧ удобнӧя лӧсьӧдчӧмӧн, джынвыйӧ куйлӧмӧн пукаліс Валерия. Сы вылын вӧлі лӧз лентаясӧн стрӧчитӧм лымкодь еджыд шерстянӧй туника: сылӧн сук сьӧд юрсиясыс, кыдзсюрӧ лэччисны пельпомъяс вывтіыс.
Веськыд гырддзанас юрлӧс вылӧ лэдзчысьӧмӧн сійӧ кутӧ вӧлі ассьыс юрсӧ кагалӧн кодь ичӧлик да лым кодь еджыд кияснас.
Валерия кажитчӧ, вуграліс либӧ мыйкӧ зэв ёна думайтіс.
Сійӧ эз вӧрзьыв, кор кыліс кокньыдика ӧдзӧс воссьылӧм шы, и эз кывлы, кор ӧдзӧсыс пӧдласис Мирза петӧм бӧрын.
Спартак сулаліс кывшутӧг, вӧрзьӧдчытӧг да зэв сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс мича матрона вылӧ.
Тадзи коли кымынкӧ минут.
Кылӧ вӧлі сӧмын оръясяна да волнуйтчана лов шыыс рудиарийлӧн.
Друг Валерия здрӧгнитіс, быттьӧ кодкӧ сійӧс чукӧстіс, чеччис да бергӧдчис фракиецлань сразу гӧрдӧдӧм чужӧмӧн.
— Ак, тэ тані?
Мед тэнӧ видзасны енъяс, мужественнӧй Спартак, да... пуксьы, — шуис сійӧ скамъя вылӧ индӧмӧн.
Спартак справитчис нин.
Но пытшкӧсса волнуйтчӧмысла слабиник гӧлӧсӧн вочавидзис:
— Енъяс меным покровительствуйтӧны ёнджыка, мыйтта, ме заслуживайта, божественнӧй Валерия.
Найӧ сетісны меным вывті ыджыд милӧсть, кутшӧм толькӧ вермас усьны смертнӧй морт шуд вылӧ: тэнсьыд покровительство.
— Тэ не толькӧ храбрӧй, тэ ещӧ и зэв любезнӧй.
Сійӧ друг юаліс греческӧй кыв вылын:
— Асланыд странаын, кытчӧдз тэ эн сюр пленӧ, тэ вӧлін аслад йӧз пӧвсын вождьӧн?
— Да, — вочавидзис Спартак сійӧ кыв вылас жӧ, — греческӧй кыв вылын сійӧ сёрнитліс эз кӧ аттическӧй сёрни моз чистӧя, то век жӧ александрийскӧй ног лючки лӧсьыда.
— Ме вӧвлі вождьӧн Родопскӧй гӧраясса ӧти медъён фракийскӧй племялӧн, и менам вӧлі дом, уна лыда ыж стадаяс, ӧшъяс да бур скӧтвидзанінъяс.
Ме вӧлі озыр, ыджыд вына, шуда морт, и, верит меным, божественнӧй Валерия, ме вӧвлі справедливӧй да милӧстивӧй вождь.
— Сійӧ пыдысянь ышловзис.
— Ме эг вӧвлы варварӧн, эг вӧвлы морттуйӧ пуктытӧм гладиаторӧн!
Валериялысь сьӧлӧмсӧ топӧдліс жалитан чувство.
Сійӧ лэптіс рудиарий вылӧ мелілунӧн югъялысь да нежнӧя видзӧдысь синъяссӧ.
— Ме частӧ сёрнитлывлі тэ йылысь муса Мирзакӧд; ме аддзылі тэнсьыд вывті ыджыд храбростьтӧ, и ӧні, кор ме сёрнита тэкӧд, ме аддза, мый тэ некор эн заслуживайтлы, медым тэнӧ презирайтны. Образование сертиыд, тэ мунан регыдджык грек вылӧ, а он варвар вылӧ.
Синваыс доршасьны пондіс Спартаклӧн.
— О, мед енъяс благӧслӧвитасны тэнӧ тайӧ кывъяссьыд, медбур сьӧлӧма нывбаба став нывбабаяс пытшсьыс, и мед ыджыд енъяс, мый позьӧ вылӧджык кыпӧдасны тэнӧ став смертнӧйяс пиысь, ӧд тэ тайӧс заслуживайтан. Мед енъяс вӧчасны тэнӧ медся шудаӧн став йӧз пытшкын!
Сэсся дыр чӧв олісны.
Кыліс толькӧ ловшыыс Валериялӧн да Спартаклӧн.
Медбӧрти, Валерия заводитіс:
— Нинӧм кӧ тэнӧ ӧні оз кут, сӧгласитчан-ӧ тэ босьтны веськӧдлыны квайтымын рабӧн, кодъясӧс Сулла кӧсйӧ вӧчны гладиаторъясӧн аслас виллаын, Кумыын!
— Ме гӧтов вӧчны ставсӧ, мый тэныд угоднӧ, ӧд ме тэнад раб и ставнам ме тэнад распоражение улын, — ӧдва кывмӧн вочавидзис Спартак.
Валерия чеччис да шатласиг тыр вӧчис кымынкӧ воськов; сэсся сувтіс рудиарий дінӧ да юаліс муртса кывмӧн:
— Спартак, висьтав меным веськыда: мый тэ вӧчин кымынкӧ лун сайын тайӧ керка портика колонна сайӧ дзебсьӧмӧн?
Вывті яндзим лои Спартаклы, кор артыштіс, мый сылӧн тайнаыс абу нин тайна, мый Валерия сералас сы йӧйталан чувствояс вылын, коді заставитіс сійӧс, презреннӧй гладиаторӧс, лэптыны синъяссӧ Римса медся мича да медся знатнӧй патрицианка вылӧ.
Сійӧ чӧв оліс.
Сійӧ чувствуйтіс, аслас положениелысь заслужитӧм став позорсӧ.
Сійӧ пондіс тіравны шогысла да яндзимысла.
Валерия вӧчис ещӧ ӧти воськов да бара юаліс сылысь небыдик, нежнӧй гӧлӧсӧн:
— И сідз... висьтав меным, мый тэ сэні вӧчин?
Рудиарий уськӧдчис сы водзӧ пидзӧс вылас.
— Прӧстит!
Тшӧкты аслад надсмотрщикыдлы нӧйтны менӧ розгаӧн...
Мӧдӧд мед менӧ распинайтасны Сессорскӧй поле вылӧ...
Ме тайӧс заслужиті.
— Чеччы!
Мый тэкӧд?
— Клянитча тэныд, мый ме тэнӧ зэв ёна радейта, кыдзи радейтӧны Венераӧс, кыдзи радейтӧны Юнонаӧс...
— Тэ волін, медым видзӧдлыны ме вылӧ?
— Прӧстит менӧ...
Юрбитны тэ вылӧ волывлі ме.
— Чеччы, Спартак, благороднӧй сьӧлӧма морт...
Валерия кутліс Спартаклысь кисӧ.
— Ог чеччы, тэнад кок улын менам местаӧй, божественнӧй Валерия...
Сійӧ кватитіс кияснас Валериялысь туника пӧлаяссӧ да кутіс окавлыны.
— Чеччы, чеччы, тайӧ местаыс тэныд оз лӧсяв, — вашнитіс Валерия.
И Валериялысь кияссӧ пӧся окавлігтыр, Спартак чеччис, видзӧдліс сы вылӧ любитан синъясӧн, и ачыс пыр шуаліс, быттьӧ вӧтӧн:
— О, божественнӧй!
О, божественнӧй Валерия!
VI ГЛАВА
Грӧзитчӧмъяс, интригаяс да опасностьяс
— И сідз, — сёрнитіс Эвтибида аслас керкаса экседраын, небыд пӧдушкаяс чукӧр вылӧ лэдзчысьӧмӧн, — тӧдмалін-ӧ тэ мыйкӧ гладиаторъяс план йылысь?
Али ковмас шуны, мый и тані тэ некытчӧ он туй?
Сыкӧд сёрнитысьыс вӧлі ар ветымына кымын морт; чужӧмыс сылӧн вӧлі нывбабалӧн кодь, тоштӧм, белитӧма да краситӧма, да ставыс чукырӧсь.
Паськӧм сертиыс пыр жӧ позис тӧдны, мый сійӧ актёр.
— О, клянитча Мом маскаӧн, Метробий висьталӧ честнӧя! Метробийӧс — Корнелий Суллалысь комын во чӧжся медбур другсӧ, оз ков тэныд сэтшӧма видны.
Ме тӧдмалі унатор и немтор...
— Кыдзи гӧгӧрвоны тэнсьыд кывъястӧ?
— Терпитышт.
Тэ ӧд збыльысь тӧдан, мый ме, Метробий, мимическӧй рольяс ворсысь важ актёр да комын во чӧж народнӧй представлениеяс вылын нывбабаясӧс ворсысь, и кужа бура ылӧдлыны йӧзӧс?
Торъя нин, кор тайӧ йӧзыс — варваръяс либӧ немгӧгӧрвотӧм гладиаторъяс да кор ме киын эм сэтшӧм буртор, кыдзи зӧлӧта.
— Да, ме пыр лыддьылі тэнӧ сюсь мортӧн, сы понда ме тэныд и сеті тайӧ уджсӧ, но...
— Но, думышт ачыд, мича Эвтибида, мый ме став сюсьлуннам ог вермы аддзыны сійӧс, мый абу.
Гладиаторъяс оз думайтны некутшӧм заговор йылысь.
Тэ верман аддзыны менсьым сюсьлунӧс мӧдысь да мӧдтор кузя.
— Вермас-ӧ тайӧ лоны?
— Тайӧ, кывшутӧг правда, мича нылӧй.
— А, ӧд кык тӧлысь сайын меным висьтавлісны, мый гладиаторъяс лӧсьӧдчӧны заговор кежлӧ, мый найӧ организуйтӧмаӧсь гуся союз, налӧн вӧлі асланыс пароль, условнӧй здоровайтчан пасъяс, асланыс гимнъяс, и найӧ, тыдалӧ, думайтлісны вӧчны Сицилияса рабъяс бунт кодь жӧ восстание.
— Тэ збыль веритлін, мый гладиаторъяс вермасны вӧчны восстание?
— А мыйла нӧ оз?
Оз ӧмӧй нӧ найӧ кужны сражайтчыны, оз ӧмӧй кужны кувны?
— Да, кужӧны, но сӧмын амфитеатръясын...
— Но кужӧны кӧ найӧ сражайтчыны да кувны йӧзӧс гажӧдӧм могысь, мыйла нӧ оз вермыны найӧ сражайтчыны да кувны асьнысӧ мездӧм могысь?
— Эк!
Тэ кӧ збыльысь нин эскан, шуам, мед найӧ лӧсьӧдлісны заговор...
Но ме тэнӧ верма дзикӧдз эскӧдны, мый ӧні налӧн некутшӧм заговор абу.
Гладиаторъяс збыль вылӧ вермисны эськӧ кыпӧдчыны, ӧткымын римскӧй патрицийяс кӧ, законъяслы да сенатлы врагъяс, босьтісны ас выланыс на вылын командованиесӧ.
Но тайӧ патрицийясыс, кӧть найӧ и вывті подлӧй йӧз, век жӧ эз решитчыны сувтны гладиаторъясӧн юрнуӧдны...
— Но-а, вӧвлі сэтшӧм кадыс?
Висьтав меным, Метробий...
— Первой тэ висьтав менам юалӧм вылӧ, — юаліс актёр, — кытысь тэ кывлін гладиаторъяс заговор йылысь?
— Ӧти греклысь... аслам земляклысь, гладиаторлысь жӧ...
— Тэ, Эвтибида, му вылын ёна вынаджык енэж вывса Юпитер дорысь.
Ӧти кокнад тэ пыксян олигархъяс Олимпӧ, а мӧднад — сьӧд йӧз няйт нюрӧ...
— Ах!
Ме вӧча ставсӧ, медым лоны озырӧн да ыджыд вынаӧн, медым менам олӧмлы завидуйтісны...
Медым быдног гажӧдчыны, долыда коллявны олӧм, а кулӧм бӧрын, кыдзи велӧдӧ божественнӧй Эпикур, немтор нин абу.
Тэ тӧдан, мыйла ме пукта ассьым став сямӧс да став средствоясӧс, кодӧн козьналіс менӧ природаыс?
Дзик вот сыпонда, медым кужны сулавны ӧти кокнам Олимп вылын, а мӧд кокнам нюрын да...
— Но няйтын позьӧ няйтӧссьыны.
— А бӧрыннас позьӧ и мыссьыны.
Этша ӧмӧй пывсяныс Римын?
Этша ӧмӧй ваннаыс менам керкаын?
Но думыштӧй, о, ыджыд енъяс, думыштӧй толькӧ, коді лысьтӧ лыддьыны меным мораль йылысь трактат?
Сійӧ мортыс, коді нэм чӧжыс луасис медся няйт да медся пеж делӧясын!
— Но, вай дугдам рисуйтны менсьым портретӧс татшӧм ловъя краскаясӧн: тэ рискуйтан вӧчны сійӧс стӧч ме кодьӧн и вӧчан сідз, мый йӧзыс пондасны пышъявны менӧ, няйт мортӧс, аддзӧм бӧрын.
Ме ӧд тайӧс шуткаӧн шуи!
Моральыд менам коклябӧрын.
Мый тэ кӧсъян, мый эськӧ ме сыӧн вӧча?
И тайӧ кывъяс бӧрас Метробий матыстчис Эвтибида дінӧ, босьтіс сылысь кисӧ да кутіс окавлыны да шуаліс:
— А кор нӧ ме пӧлучита награда тэнад благороднӧй сьӧлӧмсянь?
— Награда?
Благороднӧй сьӧлӧм?
Но мыйла нӧ сылы колӧ лоны благороднӧйӧн, пӧрысь сатир?
— шуис Эвтибида, нетшыштіс кисӧ да кучкис Метробийлы чужӧмас.
— Ӧд тэ немтор жӧ эн тӧдмав, мый кӧсйӧны вӧчны гладиаторъяс?
— Но, менам мича Эвтибида, — вочавидзис старик нориник гӧлӧсӧн, — верма-ӧ ме тӧдмавны сійӧ, мый абу?
— Но, ладнӧ, — шуис нывбаба да меліа видзӧдліс комедиант вылӧ сьӧлӧм ӧзйӧдан нюммунӧмӧн, — кӧсъян кӧ тэ заслужитны менсьым благодарность...
— Приказывайт, божественнӧй...
— Тэныд ковмас следитны водзӧ, ӧд менам оз на эскыссьы, мый гладиаторъяс дзикӧдз эновтчисны восстание йылысь мӧвпавны.
— Ме кута следитны Кумыын, муна Капуяӧ...
— И медвойдӧр, кӧсъян кӧ тэ мыйкӧ эрдӧдны, тэныд колӧ следитны Спартак бӧрся.
И тайӧ нимсӧ шуигӧн Эвтибидалӧн чужӧмыс ёна гӧрдӧдіс.
— О, Спартак бӧрся, сы коктуйӧд ме дзонь тӧлысь нин ветлӧдла, не толькӧ тэ понда, но и ас понда...
Ме кӧсъя шуны — Сулла понда.
— Мый?
Кыдз?
Мый тэ шуин?
— юаліс ёна тӧдны кӧсйӧм пырысь куртизанка.
Метробий видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧ поліс, мый сійӧс кыласны, сэсся чуньсӧ вомдорас пуктӧмӧн, шуис ньӧжйӧник:
— Тайӧ менам подозрение... сы вӧсна, мый ме верма ӧшибитчыны да сы вӧсна, мый ме тайӧн суитча Сулла делӧӧ... ме ог кӧсйы висьтавны та йылысь ни ӧти ловъя мортлы сэтчӧдз, кытчӧдз ог стӧча тӧдмав.
Эвтибида сэтшӧма вежсис чужӧм вылас, мый Метробийӧс дивӧ босьтіс.
Гашкӧ, прӧстӧй любопытство вӧсна, гашкӧ, сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кутшӧм ыджыд вынӧн кутӧ сійӧ ас дінас пӧрысь распутникӧс, а гашкӧ, нӧшта кутшӧмкӧ гуся помкаяс ышӧдісны сійӧс, но сылы зэв окота лои кӧть кыдз, а тӧдмавны Метробийлысь тайнасӧ.
Сійӧ юаліс:
— Спартак, гашкӧ, вины кӧсйӧ Суллаӧс?
— Мый нӧ тэ тайӧ сӧран?
— Сідз кӧ, мыйын нӧ делӧыс?
— Ме ог вермы тэныд висьтавны...
Тӧдмалан бӧрынджык...
— Ӧні жӧ.
Правда ӧд, тэ ӧні меным висьталан, менам бур Метробий?
— Сійӧ босьтіс ӧти кинас комедиантлысь кисӧ, а мӧднас кутіс малавны сылысь чужӧмсӧ.
— Клянитча Аполлон Дельфийскӧйӧн, меным покровительствуйтысь енмӧн, некод оз кут тӧдны месянь сійӧс, мый йылысь тэ меным висьталан.
Но, висьтав аслад Эвтибидалы, бур Метробий!
Менам благодарность тэныд лоӧ помтӧм!
Сьӧлӧм вӧрзьӧдан синвидзӧдласъяснас да меліа нюмъялӧмнас старикӧс ласкайтӧмӧн, сійӧ регыдӧн тӧдмаліс ставсӧ, мый вӧлі сылы колӧ.
— Тыдалӧ, некыдз он мын таысь, кытчӧдз он вӧч, мый сылы колӧ, — шуис медбӧрти Метробий.
— Ме думайта, и менам эм та вылӧ подув, мый Спартак любитӧ Валерияӧс, и Валерия любитӧ сійӧс.
— А! Клянитча, Эринияяс адскӧй факелъясӧн!
— горӧдіс Эвтибида кулакъяссӧ кабыртӧмӧн да друг кельдӧдіс.
— Вермас-ӧ тайӧ лоны?
— Ставыс заставляйтӧ менӧ веритны талы, но менам абуӧсь на стӧч доказательствояс...
Помнит, некодлы ни ӧти кыв...
— Ак!
Вот мый понда...
Толькӧ мӧд нывбаба... мӧд, мӧд!... — горӧдіс сійӧ скӧрмӧм гӧлӧсӧн.
— Сідз кӧ, вот коді тэнӧ вермис аслас мичлунӧн... коньӧрӧс, безумнӧйӧс... со коді тэнӧ вермис!
Сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да сыркъялӧмӧн пондіс бӧрдны.
Метробий пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый Эвтибида, кодӧс, радейтлісны медся знатнӧй да озыр патрицийясыс да коді ӧнӧдз эз на радейтлы некодӧс, став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис любитны гладиаторӧс, да, тыдалӧ, мӧдыс ӧткажитӧма сылы.
Колӧ веськыда шуны: Метробийлы зэв жаль лои тайӧ шудтӧм нывбабаыс, и сійӧ кутіс бурӧдны Эвтибидаӧс.
— Но, гашкӧ, тайӧ и абу на збыль...
ме гашкӧ, пӧръясси...
Гашкӧ, тайӧ прӧстӧ менам фантазия...
— Эн, тэ эн пӧръяссьы...
Тайӧ абу фантазия...
Тайӧ збыль, ме тӧда, ме чувствуйта, — воча шуис Эвтибида, пурпурнӧй плащ дорнас синвасӧ чышкалігмоз, да содтіс пыдыс гӧлӧсӧн: — Сійӧ нин бур, ме тайӧс ӧні тӧдны куті...
— Но, пӧжалуйста, эн вузав менӧ...
— Эн пов, Метробий, эн пов.
Мӧдарӧ, ме тэныд бур вӧча, мыйтта верма, отсалан кӧ тэ меным помӧдз нуӧдны менсьым планӧс, тэ аддзан, кутшӧм благороднӧйӧн вермас лоны Эвтибидаыд.
Мун.
Мӧдӧдчы пырысьтӧм-пыр жӧ Кумыӧ... ӧні жӧ... талун жӧ...
Да следит наӧн вӧчӧм быд воськов бӧрся...
Да вай меным уликаяс, и ми ӧтпырйӧ босьтам водзӧс налысь и Сулла честь пыдди и менам нывбаба гордость пыдди.
Виччысьлы менӧ.
Ме пыр локта.
— Сійӧ петаліс и здук мысти бӧр локтіс да сетіс Метробийлы сьӧкыд кучик сумка.
— Босьт тайӧ сумкасӧ, тані сюрс аурея.
Медав рабъяссӧ, ышӧд рабыняяссӧ но судзӧд доказательствояс.
Гӧгӧрвоан?
Да ковмас кӧ тэныд ещӧ деньга...
— Но меным тырмас и тайӧ...
— Ладнӧ.
Рӧскодуйт, эн скупитчы...
Но мӧдӧдчы талун жӧ да эн сувтлы туй вылын ньӧтчыд... и лок бӧр доказательствоясӧн.
И, тайӧс висьталӧм бӧрын, Эвтибида пӧшти тойыштіс Метробийӧс экседраысь, колльӧдіс сійӧс коридор кузяыс гортса енъяслы сувтӧдӧм алтарь дінті, атриум пыр переднейӧ да висьталіс раблы, коді нуӧ вӧлі привратниклысь удж:
— Тэ аддзан, Гермоген, тайӧ мортсӧ?
Мыйӧн толькӧ сійӧ локтас...
Кӧть кутшӧм часын сійӧ локтас, тэ пырысьтӧм-пыр жӧ вайӧдан сійӧс менам комнатаясӧ.
Сэсся сійӧ прӧститчис Метробийкӧд, бӧр пырис ас оланінас, игнасис кабинетас, уськӧдчис диван вылӧ да кутіс сыркъялӧмӧн бӧрдны.
Ассьыс лымъеджыд кияссӧ курччалігтыр, сійӧ вашкӧдіс:
— О, эвменидаяс... отсалӧй меным водзӧс босьтны... а ме тіянлы сувтӧда вывті мича алтарь...
Водзӧс, водзӧс босьтны меным колӧ.
Водзӧс...
Медым гӧгӧрвоны Эвтибидалысь татшӧм яра скӧрмӧмсӧ, ми некымын кывйӧн висьталам лыддьысьяслы сы йылысь, мый лои тайӧ кык тӧлысьнас, сійӧ лунсяньыс, кор Валерия, став сьӧлӧмсяньыс Спартакӧс любитӧм вӧсна, сетчис сылы.
Валерия синводзын лунысь-лун тыдовтчисны благороднӧй Спартаклӧн выльысь-выль достоинствояс, и сійӧ не толькӧ садь воштытӧдзыс любитіс Спартакӧс, но уважайтіс сійӧс, поклоняйтчис сылы да нимкодясис сыӧн.
Спартак быттьӧ кодъюра морт ветліс влюбитчӧмысла, да, кыдзи став шуда йӧзыс, лои эгоистӧн, вунӧдіс ассьыс ёртъяссӧ, рабстволысь чепъяссӧ, кодъясысь сійӧ неважӧн на мездысис, вунӧдіс мезлун перъян святӧй делӧсӧ, код йылысь сійӧ сэтшӧм ёна думайтліс да кодӧс кӧсйыліс, кӧть мед мый, а помӧдз вайӧдны.
И вот сійӧ кадас, кор Спартак лыддис асьсӧ мирын медшуда мортӧн, Эвтибидаӧн ёна унаысь корӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис сы ордӧ.
Эвтибида рӧдинаӧн вӧлі Афины дорысь.
Суллалӧн воинъясыс, кор кытшӧ босьтісны карсӧ кӧкъямыс во сайын тайӧ событиеясӧдзыс, вайисны сійӧс, даснёль арӧса нывкаӧс, Римӧ мукӧд добычакӧд ӧтлаын.
Ӧти развратнӧй патриций киподулӧ веськалӧм бӧрын, Эвтибида велаліс войся кутежъясӧ, велаліс роскош дінӧ да кыдз-сюрӧ овны.
Сійӧ дзоньнас сетчис куртизанка олӧмӧ.
Шоча паныдасьлан мичлуныс кындзи, природа козьналіс сійӧс ыджыд вежӧрӧн, а став оласногыс да олансямыс сӧвмӧдіс сы морттуйын вӧвлытӧм наянлун да вероломство.
Кор сійӧ кутіс нин тӧдны лёк сяма олӧмлысь став гусяторъяссӧ, кор сійӧ умис став наслаждениеясысь, Эвтибидалы, дзик веськодь лои сэтшӧм лёк олӧмыс и буретш сэки сійӧ аддзис Спартакӧс.
Спартаклӧн Геркулеслӧн кодь вынйӧрыс, мужествоыс да мичлуныс ӧзтісны сы сьӧлӧмын кӧсйӧм, медым, пӧкӧритны тайӧ геройсӧ.
Эвтибида чорыда эскис, мый тайӧ кӧсйӧмсӧ кокниа удайтчас пӧртны олӧмӧ.
Та могысь сійӧ корис Спартакӧс ас ордас да быдсяма ногӧн зілис пӧкӧритны аслас мичлуннас да мелілуннас Спартакӧс. Но, бӧръявылыс, гӧгӧрвоис, мый сы водзын дзик первойя мужчина, коді сы вылӧ видзӧдліс веськодя.
Тайӧ вӧлі ӧти морт, кодӧс эськӧ сійӧ вермис любитны!
Сэки куртизанкалӧн кӧсйӧмъясыс немвиччысьтӧг пӧрисны сэтшӧм страшнӧй вына колӧмӧ, кутшӧм вермас лоны сӧмын тшыксьӧм оласа нывбабаяслӧн.
Спартак регыд муніс Кумыӧ, кытчӧ Сулла стрӧитіс аслыс роскошнӧй вилла.
Сэні Спартаклы колӧ вӧлі велӧдны гладиаторъясӧс.
Эвтибида, кодлысь ёна вӧлі оскорбитӧма чувствояссӧ да самолюбиесӧ, кӧсйис вунӧдны рудиарийӧс, шыбытны юрсьыс сылысь образсӧ.
Но немтор эз вермы вӧчны.
Ортсысяньыс асьсӧ петкӧдліс немтӧждысьтӧмӧн да шудаӧн, но збыльвылӧ сійӧ ёна мучитчис.
Вот мый вӧсна сэтшӧм рад пырысь кутчысис сійӧ водзӧс босьтны ӧтпырйӧ сійӧ мортыслы кодӧс сійӧ ӧти и сійӧ жӧ кадас ненавидитіс и радейтліс, и аслас шуда соперницаыслы.
Сійӧ кадас, кор Эвтибида мучитчис вежектӧмысла, а Метробий породистӧй вӧв вылын верзьӧмӧн мӧдӧдчис Кумыӧ, гырысь событиеяс лоины Венера Либитина тавернаын.
676-ӧд вося апрель тӧлысся календаяс дас сизимӧд лунӧ (март 16-ӧд лунӧ) рытгорувнас кызь кымын гладиатор чукӧртчисны Синпӧла Лутация ордӧ, медым сёйыштны сосискаяс да жаритӧм порсь яй да юыштны велитернскӧй да тускуланскӧй вина.
Пызан сайын тайӧ пирнас веськӧдлысьӧн пукаліс Крисс, коді аслас мужествонас да ёнлуннас завоюйтіс авторитет не толькӧ ас ёртъяс костас, но уважайтліс сійӧс да веритчис сылы и Спартак.
Пызансӧ, код гӧгӧр пукалісны гладиаторъяс, вӧлі лӧсьӧдӧма харчевняса мӧд комнатаас.
Гладиаторъяслы тані вӧлі вӧля да лӧсьыд и вермисны сёрнитны повтӧг нӧшта и сы вӧсна, мый первойя комнатаас тайӧ часын этша на вӧлі йӧзыс.
Кор Крисс пуксис пызан сайӧ аслас ёртъясыскӧд, сійӧ казяліс комната пельӧссьыс ичӧтик пызан, кӧні вӧліны закуска колясъяс, а пызан дорас сулаліс скамъя, тыдалӧ, сэні неважӧн пукалӧма кутшӧмкӧ морт.
— Но ко висьтав, Лутация, Кибела, енъяслӧн мам, — юаліс Крисс кӧзяйка дінӧ шыасьӧмӧн, — коді ӧбӧдайтіс тайӧ пызан саяс?
Лутация видзӧдліс да горӧдіс шензигтыр:
— Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?
Вот дивӧыд!
Ок!
Мед отсалас меным Юнона Луцина...
Сійӧ менӧ грабитіс, эз мынтысь щӧт кузяыс!
И сійӧ котӧртіс ичӧтик пызан дорӧ, а Крисс бара юаліс сылысь:
— Сійӧ?
Но коді нӧ сійӧыс?
— Ак! — кокниа лолыштіс Синпӧла.
— Ме сійӧс весьшӧрӧ мыжалі...
Ме тӧда, мый сійӧ честнӧй морт.
Сійӧ кольӧма со, пызан вылас, кӧкъямыс сестерций щӧт кузя мынтысьны... даже унджык на, мыйтта колӧ вӧлі сысянь; татысь колӧ сылы бӧр сетны нёль да джын асс.
— Мед тэ рак висьӧмӧн висьман, но тэ висьталан он медбӧрти...
— О, коньӧрӧй мортӧй, — водзӧ нуӧдіс Лутация пызансӧ идраліс моз, — сійӧ вунӧдӧма пӧвторсӧ аслас гижӧдъяснас да ассьыс бедьсӧ, коньӧрӧй мортӧй.
— Мед Прозерпина талун жӧ рытнас юмов уксусын пуӧмӧн сёяс тэнсьыд кывтӧ, пӧрысь мегера!
Тэ висьталан он миянлы, медбӧрти, тайӧ таинственнӧй мортыслысь нимсӧ?
— горӧдіс терпеньесьыс петӧм Крисс.
— Но ме висьтала тіянлы сылысь нимсӧ, зыньгунъяс; ті бабаясысь омӧльджыкӧсь — быдтор тіянлы колӧ тӧдны, — скӧрмӧмӧн моз вочавидзис Лутация.
— Тайӧ пызан саяс сёйис няньӧн вузасьысь морт Сабинаысь, коді воӧма Римӧ аслас делӧясӧн, и некымын лун нин сійӧ волывлӧ татчӧ — буретш тайӧ кадас.
— А но ко, петкӧдлы меным, — шуис Крисс да босьтіс Лутация киысь воскӧн вевттьӧм ичӧлик пу пӧвторсӧ да лы бедь торсӧ, кодъяс кольӧмаӧсь вӧлі пызан вылас.
Тані збыль вӧлі пасъялӧма разнӧй нянь партияяс, а бокас нянь донъясыс да нянь сетысьяслӧн нимъясыс, кодъяс, тыдалӧ, босьтӧмаӧсь няньӧн вузасьысьлысь задаткияс.
— Но ме ог гӧгӧрво, — висьталіс водзӧ Синпӧла Лутация, — кор тайӧ бур мортыс муніс?..
Ме верма божитчыны, кор ті пыринныд татчӧ, сійӧ вӧлі тані на.
А! Гӧгӧрвоа!
Тыдалӧ порсь яйысь тіянлы сосискияс гӧтӧвитігӧн, ме эг кывлы, кор сійӧ чукӧстіс менӧ, а сійӧ, буракӧ, тэрмасьӧ вӧлӧм дай мунӧма, а деньгасӧ кольӧма, кыдзи честнӧй морт.
И Лутация босьтіс бӧр бедьторсӧ да гижӧда пӧвторсӧ и петіг мозыс шуис:
— Аски локтас кӧ сійӧ, а сійӧ, дерт, локтас, ме сета сылы ставсӧ, мый сылӧн кольӧма.
Гладиаторъяс сёйисны дзик шынитӧв.
Медбӧрти ӧти морт юаліс Крисслысь:
— Оз-ӧ кывсьы мыйкӧ шонді йылысь?*
— Сійӧ век кымӧръяс сайын* — вочавидзис Крисс.
— Но, тайӧ мыйкӧ тешкодь, — шуис мӧдыс.
— И гӧгӧрвотӧм, — содтіс кодкӧ.
— А кодзувкотъяс?* — юаліс коймӧд морт Крисслысь.
— Найӧ содӧны лыднаныс да зіля вӧчӧны ассьыныс уджсӧ да гожӧм воӧм виччысьӧны*.
— О, мед регыдджык воас гожӧм, да мед петас став вына югӧръяснас яръюгыд шонді да ваяс гажа долыдлун удж радейтысь кодзувкотъяслы да сотас бордъяссӧ коварнӧй чушканзіяслысь*.
— А висьтав, Крисс: кымын кодзув тыдалӧ?*
— Кык сюрс кыксё квайтымын тӧрытъя лун кежлӧ.
— А тыдовтчӧны-ӧ выльяс?
— Пыр тыдовтчӧны, сэтчӧдз кытчӧдз став лӧз югыд енэжыс му весьтын оз понды дзирдавны лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъясӧн.
— Видзӧд пелыс вылад*, — шуис ӧти гладиатор, кор аддзис эфиопка-рабыняӧс, коді вайис вина.
Кор рабыня петіс, гладиатор, национальность сертиыс галл, шуис торксялӧмӧн латинскӧй кыв вылын:
— Но ӧд, медбӧрти, тані ми ӧні ас кежаным и ми вермам сёрнитны условнӧя сёрниттӧг.
Ме юала веськыда, фокусъястӧг: содӧ-ӧ миян дор сулалысьяслӧн лыдыс?
Быдмам-ӧ ми лунысь-лун?
Кор ми вермам, медбӧрти, сувтны кось вылӧ да петкӧдлыны асланым спесь да йӧй господаяслы, мый ми храбрӧйджыкӧсь да ёнджыкӧсь на дорысь?
— Тэ вывті тэрмасян, Брезовир, — воча шуис Крисс. — Тэ вывті тэрыб да горяч морт.
Союзӧ пырысьяслӧн лыдыс содӧ лунысь-лун; святӧй делӧ дорйысьяслӧн лыдыс содӧ быд часӧн, быд здукӧн...
Талун рытнас, первойя факел часын, вӧрын, кӧні сулалӧ Нумалӧн гробницаыс, лоӧ примитӧма шленӧ миян союзӧ ещӧ дас ӧти вернӧй да испытаннӧй гладиаторӧс.
Сэки ӧти гладиаторлӧн уси мечыс.
Сійӧ копыртчис лэптыны мечсӧ да друг горӧдіс:
— Ложе улас кодкӧ эм!
Ставныс звирк чеччисны места вывсьыныс, повзисны.
Крисс пырысьтӧм-пыр командуйтіс:
— Видзӧд пелыс вылад!
Брезовир да Торкват, вӧтлӧй гут-гагъяссӧ*, а ми жаритам черисӧ*.
* Шонді — Спартак.
* Сійӧ эз ыстыв приказъяс, чӧв олӧ.
* А заговорщикъяс?
* Восстание вылӧ сигнал.
* Римляналысь.
* Уна-ӧ лыдыс заговорщикъяслӧн?
* Видзчысь.
* Мед видзасны ӧдзӧс.
* Кутам шпионӧс.
Кык гладиатор Крисслысь приказсӧ олӧмӧ пӧртӧм мотысь котӧртісны ӧдзӧс дорӧ да сувтісны сэтчӧ, быттьӧ дзик веськодь пырысь.
Мукӧдыс лэптісны ложесӧ да аддзисны сэтысь ар комына мортӧс, коді куйлӧ вӧлі сэні йӧжгыльтчӧмӧн.
Ён нёль киӧн кватитӧм бӧрын, сійӧ пондіс кевмысьны — корны пӧщада.
— Ни ӧти шы, — шуис гусьӧник, но дрӧжжитан гӧлӧсӧн Крисс, — и эн вӧрзьӧдчы, либӧ смерть тэныд!
И дас югъялысь меч лыбисны кыйӧм морт весьтын.
Муртса кӧ лэдзас гӧлӧс шысӧ, ӧти здукӧн эськӧ мӧдӧдісны сійӧс мӧдаръюгыдӧ.
— А! Тайӧ тэ няньӧн вузасьысь, пызан вывъясӧ сестерцийяс тшӧттӧг колялан?
— юаліс Крисс, кодлӧн синъясыс дзирдалісны скӧрмӧмӧн.
— Веритӧй меным, доблестнӧйяс, ме эг...
— Ланьт, трус!
— и ӧти гладиатор кучкис сылы кокнас.
— Эвмакол, нӧрӧвитлы, колӧ, медым тайӧ висьталас, коді сійӧс и мый могысь татчӧ ыстіс.
И Крисс шыасис няньӧн вузасьысь туйӧ пуктӧм морт дорӧ:
— И сідз, не няньӧн спекулируйтӧм могысь, а шпионаж да предательство нуӧдӧм могысь...
— Клянитча ыджыд енъясӧн...
— Коді тэ?
Коді тэнӧ ыстіс татчӧ?
— Энӧ виӧй менӧ...
Ме ставсӧ тіянлы висьтала...
Милость вӧчӧм кузя, жалитӧм кузя энӧ виӧй менӧ!
— Тайӧ ми видзӧдлам... а ӧні висьтав.
— Менӧ шуӧны Сильвий Кордений Верресӧн...
Ме — грек... вӧвлӧм раб... ӧні Кай Верреслӧн вольноотпущенник,.
— А! Сідзкӧ тэ сы тшӧктӧм серти локтін татчӧ?
— Да, сы приказ серти.
— А мый ми вӧчим лёксӧ Кай Верреслы?
И кутшӧм мог сылы шпионитны миян бӧрся да доноситны миян вылӧ?
Ӧд колӧ кӧ сылы тӧдны миян гуся чукӧртчылӧмъяс йылысь, дерт, кӧнкӧ, сенатлы донеситӧм могысь.
— Ог тӧд... тайӧс ме ог,тӧд, — шуис пыр дрӧжжитысь отпущенникыс Кай Верреслӧн.
— Эн соссьы... эн лэччы йӧй улӧ!
Веррес кӧ вермис доверитны тэныд татшӧм деликатнӧй да опаснӧй делӧ, тэ, дерт, тӧдан, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны миянлы паныд.
Сідз, висьтав ставсӧ, мый тэ тӧдан.
Ми огӧ прӧститӧй тэнӧ, он кӧ ставсӧ висьтав либӧ пондан пӧръясьны.
Сильвий Кордений гӧгӧрвоис, мый тайӧ йӧзкӧд шутитны оз позь, да, кыдзи вӧйысь морт кутчысьӧ идзасӧ, сійӧ решитіс веськыда висьтавны ставсӧ да сійӧн заводитлыны спаситны ассьыс олӧмсӧ.
И сійӧ висьталіс ставсӧ, мый вӧлі тӧдӧ.
Кай Веррес, кор тӧдмаліс Катилина триклинийын, мый гладиаторъяслӧн эм союз Римлы паныд восстание кыпӧдӧм могысь, эз вермы веритны, медым тайӧ смертьысь повтӧм, храбрӧй йӧзыс татшӧм кокниа эновтчисны сэтшӧм делӧысь, кӧні найӧ немтор оз воштыны, а вермасны выиграйтны.
Сійӧ эз верит Спартак висьталӧмлы, а, мӧдарӧ, вӧлі эскӧ, мый заговорыс пыр ӧтарӧ паськалӧ и мый ӧти лунӧ гладиаторъяс патрицийяс отсӧгтӧг вермасны кыпӧдны восстаниелысь знамя.
Кай Веррес деньга вылӧ вӧлі вывті горш и сійӧ лыддьыліс став средствояссӧ бурӧн да лӧсяланаӧн, медым сӧмын унджык нажӧвитны; и сійӧ решитіс следитны гладиаторъяс бӧрся, босьтны ас ки улӧ заговорлысь везъяссӧ да донос вӧчны сенатлы; сійӧ надейтчис босьтны награда пыдди ыджыд сумма деньга либӧ кутшӧмкӧ провинцияӧн веськӧдлӧм, кӧні эськӧ сійӧ вермис «честнӧя» озырмыны обывательяс грабитӧмӧн, кыдзи тайӧс пырджык вӧчлісны квесторъяс, преторъяс да проконсулъяс.
Медым олӧмӧ пӧртны ассьыс могсӧ, Веррес тӧлысь сайын кымын тшӧктіс следитны гладиаторъяс бӧрся да тӧдмавны налысь став планъяссӧ аслас преданнӧй отпущенниклы да вернӧй слугалы, Сильвий Корденийлы.
Кордений тӧлысь чӧж ветліс Римса гӧль кварталъясті, став притонъясті, кабакъясті да харчевняясті, кӧні унджыкысьсӧ чукӧртчывлісны гладиаторъяс.
Сюся кывзысьӧмӧн да кыйӧдчӧмӧн, сійӧ мый-сюрӧ тӧдмаліс да медбӧрын воис сэтшӧм мӧвпӧ, мый сійӧ кадӧ, кор эз вӧв Спартак, заговорнас веськӧдлысьӧн, збыль кӧ сійӧ эм, вӧлі Крисс.
Сы понда сійӧ кутіс следитны Крисс бӧрся, а сы вӧсна, мый галл частӧ волывліс Венера Либитина харчевняӧ, то Сильвий Кордений лун квайт ли сизим волывліс сэтчӧ быд лун, а мукӧд дырйи весиг луннас кыкысь; и кор сійӧ тӧдмаліс, мый буретш тайӧ рытнас лоӧ группаясса начальникъяслӧн чукӧртчылӧм, кӧні лоас Крисс, сійӧ решитіс дзебсьыны ӧбӧдайтан ложе улӧ буретш сійӧ здукас, кор Синпӧла Лутациялысь став вниманиесӧ босьтіс гладиаторъяслӧн локтӧмыс, медым некодлы эз синмас шыбытчы сылӧн друг вошӧмыс.
Кор Сильвий Кордений помаліс ассьыс оръясьлана да кыдз-сюрӧ висьталӧмсӧ, Крисс коді пыр сюся видзӧдіс сы вылӧ, шуис:
— Но, тӧдан, тэ ыджыд плут.
Йӧй меж улӧ лэччӧмӧн, тэ дзебан ёсь вежӧр да ыджыд наянлун.
— Но ӧд ме тіянлы некутшӧм лёктор эг вӧч...
Ме пӧрта вӧлі олӧмӧ аслам патронлысь приказ; босьтӧй тӧдвылӧ менсьым веськыда висьталӧмӧс.
Клянитча став Олимп вывса енъясӧн да адӧн, ме немтор ог висьтав некодлы и весиг Верреслы, мый ме тӧдмалі да мый вӧлі миян костын, сӧмын кольӧй менӧ ловйӧн...
Лэдзӧй менӧ.
— Эн тэрмась, бур Сильвий, ми та йылысь ещӧ сёрнитыштам, — вочавидзис серам пырысь Крисс.
Сэсся сійӧ корис кӧкъямыс гладиаторӧс да шуис налы:
— Петаламӧй здук кежлӧ.
А мукӧдыслы тшӧктіс:
— Видзӧй тайӧс... да энӧ вӧрӧдӧй сійӧс!
Гладиаторъяс петісны тавернаысь переулокӧ.
— Мый вӧчны тайӧ негодяйыскӧд?
— юаліс Крисс.
— Мый нӧ юасьнысӧ?
— вочавидзис Брезовир.
— Вины сійӧс, кыдзи дур понйӧс.
— Лэдзны сійӧс — сэтшӧм жӧ, мый аслыным ас вылӧ донос вӧчӧм, — шуис мӧд.
— Кольны сійӧс ловйӧн да видзны кутшӧмкӧ местаын пленникӧн вӧлі эськӧ ӧпаснӧ, — содтіс коймӧд.
— И кытчӧ эськӧ ми вермим сійӧс дзебны?
— юаліс нёльӧд.
— Сідз кӧ, смерть!
Крисс видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Ӧні вой...
— Уличаын некод абу...
— Ми нуӧдам сійӧс дзик нӧрыс йылас, тайӧ улича помас...
— Mors sua — vita nostra (сылӧн кулӧмыс — миян олӧм), — помаліс приговорсӧ Брезовир, варварскӧй акцентӧн тайӧ нёль латинскӧй кывсӧ шуӧмӧн.
— Тадз быть колӧ, — шуис Крисс кабак ӧдзӧсланьӧ воськовтӧмӧн, но пыр жӧ сувтіс:
— Коді нӧ виас сійӧс?
Некод сразу эз шу вочакыв, и толькӧ минут мысти ӧтик шуис:
— Вины ӧружиетӧм мортӧс да водзсасьтӧг.
— Сылӧн кӧ эськӧ вӧлі меч...
— шуис мӧд.
— Сійӧ кӧ эськӧ вермис либӧ окотитіс водзсасьны, ме эськӧ босьті тайӧ поручениесӧ ас вылӧ, — содтіс Брезовир.
— Но начкыны оружиетӧмӧс... — шуис Торкват.
— Храбрӧй да благороднӧй йӧз ті, — шуис волнуйтчан гӧлӧсӧн Крисс, — и достойнӧйӧсь босьтны свобода.
Но, колӧ, медым ставлы бур вӧчӧм могысь кодкӧ веніс ассьыс зывӧктӧмсӧ да пӧртіс олӧмӧ приговорсӧ, кодӧс миян вомъясӧн висьталіс угнетённӧй союзлӧн суд.
Ставныс сулалісны юрнысӧ лэдзӧмӧн.
— Мӧдарӧ кӧ шуны, — нуӧдіс водзӧ Крисс, — сійӧ ӧмӧй воис миянкӧд сразитчыны ӧткодь ӧружиеӧн да восьса косьын?
Абу ӧмӧй сійӧ шпион?
Эгӧ кӧ эськӧ ми сійӧс аддзӧй аслас дзебасысь, эз ӧмӧй сійӧ донесит эськӧ миян вылӧ кык час мысти, да эз ӧмӧй эськӧ миянӧс ставнымӧс шыбытны аски жӧ Мамертинскӧй тюрьмаӧ да кык лун мысти распинайтны крестъяс вылӧ Сессорскӧй поле вылын?
— Правда, правда, — вашнитісны некымын гӧлӧс.
— Сідз, угнетённӧйяс союз суд нимсянь ме приказывайта Брезовирлы да Торкватлы вины тайӧ мортсӧ.
Тайӧ кыкнан гладиаторыс копыртісны юрнысӧ и ставныс Крисс юрнуӧдӧм улын бӧр пырисны харчевняӧ.
Сильвий Кордений Веррес повзьӧмӧн тырӧм синъяссӧ лэптіс на вылӧ, да кельдӧдіс — некутшӧм буртор аслыс сійӧ эз аддзы найӧ чужӧмъясысь.
— Но, кыдзи?
— юаліс сійӧ синваӧн тырӧмӧн.
— Ті менӧ пощадитанныд?
Колянныд ловйӧн?
Ме пидзӧсчань вылын тіян батьяс, тіян мамъяс, тіян мусаяс олӧмӧн... кевмыся тіянлы...
— Миян нӧ эмӧсь ӧмӧй батьяс да мамъяс?
— шуис пемдӧм чужӧма Брезовир.
— Коли ӧмӧй миянлы кутшӧмкӧ дона да муса тор?
— шуис скӧрысь югъялан синвидзӧдласӧн мӧд гладиатор.
— Чеччы, трус! — горӧдіс Торкват.
— Ланьт! — горӧдіс Крисс да Кай Веррес отпущенниклань шыасьӧмӧн содтіс: — Тэ мунан миянкӧд.
Тайӧ улича помас ми сӧветуйтчыштам да решитам, мый вӧчны тэкӧд.
Сэсся Крисс вӧчис знак ёртъяслы, мед найӧ петкӧдасны Сильвий Корденийӧс, кодлы сійӧ кольыштіс на надея спаситчӧм вылӧ, медым сійӧ муніс накӧд зыктӧг-шумтӧг, и ачыс петіс отпущенникӧс нуӧдысьяскӧд, — Сильвий Кордений ёнджыка муніс кулӧм морт вылӧ, а эз ловъя вылӧ.
Ӧти гладиатор кольччис мынтысьны ужинысь да винаысь.
Кызьӧн ӧттшӧтш петысь гладиаторъяс пиысь Лутация эз и казявлы ассьыс няньӧн вузасьысьсӧ.
Сэк гладиаторъяс, харчевнясянь веськыд вылӧ кежӧм бӧрын, кутісны кайны няйт да чукльӧсь улича кузя, коді помасьліс карса стена дорас водзын вӧлі куш поле.
Карысь петӧм бӧрын, гладиаторъяс сувтісны, и Сильвий Кордений пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн кутіс бӧрдны да корны пӧщада.
— Кӧсъян-ӧ тэ, пеж трус, косясьны ӧткодь ӧружиеӧн кодкӧдкӧ ӧтикӧд миян пиысь?
— юаліс Брезовир.
— О, жалитыштӧй, жалитыштӧй!..
Аслам пиян кузя кора тіянлысь милӧсть!
— Но миян абу пияныс!
— горӧдіс ӧти.
— Миянӧс вайӧдӧма сы выйӧдз, мый оз вермыны найӧ лоны миян некор!
— горӧдіс мӧд.
— Сідз кӧ, тэ кужан толькӧ дзебсясьны да шпионитны.
Честнӧя сражайтчыны тэ он кӧсйы?
— О, спаситӧй менӧ!
Ме тіянлысь кевма олӧм!..
— Мун, адӧ, трус!
— и Брезовир сутшкис ассьыс дженьыдик мечсӧ отпущенниклы морӧсас.
— И тэкӧд, тшӧтш став пеж трусыс, кодъяслӧн абу мужествоыс да честьыс, содтіс самнит Торкват, и кыкысь кучкис усьӧм Корденийлы.
Кулысь мортӧс кытшӧ босьтӧмӧн, гладиаторъяс вӧрзьытӧг и шынитӧв видзӧдісны, кыдзи мортыс пессьӧ медбӧръя судорогаясын.
Брезовир да Торкват кымыныськӧ сутшкылісны ассьыныс мечьяссӧ муӧ, медым сэтысь чышкыны вирсӧ да бӧр сюйисны пуртӧсас.
Ёна думайтчӧмӧн да чӧв олӧмӧн петісны найӧ тыртӧм переулокысь йӧзаджык уличаяс вылӧ.
Кӧкъямыс лун коли тані висьталӧм событиеяс бӧрас, кор ӧтчыд рытын, первойя факел часын, Капуанскӧй воротаӧд пырис Римӧ морт верзьӧмӧн, плащӧ тубыртчӧмӧн, медым кӧть неуна видзчысьыштны кӧш дорысь моз кисьтан зэрысь.
Мортыс и вӧлыс сьӧкыда лолалісны кузь туй прӧйдитӧмла да юр вывсяньыс кокулӧдзныс вӧлі тырӧмаӧсь няйтӧн.
Воротаӧд прӧйдитӧм бӧрын, верзьӧма морт шпорыӧн кучкис вӧвсӧ да регыд воис Священнӧй улича вылӧ, сувтіс Эвтибида дом водзӧ.
Чеччыштіс вӧв вылысь, босьтіс ӧдзӧсӧ кучкалан бронзӧвӧй мӧлӧт да некымынысь ёна кучкис ӧдзӧсас.
Сылы пырысьтӧм-пыр жӧ кыліс стӧрӧжитысь понлӧн увтчӧм, — татшӧм понъясыс вӧліны быд керкаын Римын.
Водзӧ кывсисны кок шыясыс привратниклӧн, коді дугӧдіс понйӧс увтчӧмысь да кутіс тэрыба восьтыны.
— Мед благӧслӧвитасны тэнӧ енъяс, бур Гермоген.
Ме Метробий и локті Кумыысь...
— Лючки-ладнӧ воӧмӧн...
— Ме сулик ва, кыдзи чери...
Зэръясӧн веськӧдлысь, Юпитер окотитіс тешитчыштны да петкӧдліс меным, кутшӧм бура уджалӧны сылӧн шлюзъясыс...
Чукӧст кутшӧмкӧ слугаӧс, тшӧкты сувтӧдны тайӧ шудтӧм пемӧссӧ конюшняӧ да сетны сылы зӧр.
Привратник щолснитіс веськыд киса шӧр чуньнас да певнас, — тайӧ вӧлі рабъясӧс чуксалан знак, — и босьтіс Метробий ордысь поводсӧ да вочавидзис:
— Пыр жӧ, Метробий, тэ ӧд тӧдан керка пытшкӧссӧ.
Галлерея дорысь тэ аддзан Аспазияӧс, госпожалысь горничнӧйсӧ; сійӧ висьталас тэ воӧм йылысь.
Вӧв йывсьыд ачым тӧждысьышта.
Метробий воськовтіс порог вомӧн зэв видзчысигтыр, медым эськӧ эз вильды да эз усь, — тайӧ эськӧ вӧлі медся лёк приметаӧн, — и пырис переднейӧ, кӧні мозаикаа джоджас бронзӧвӧй лампа бисянь тыдалӧ вӧлі гижӧд: Salve (здорово).
Тайӧ кывсӧ жӧ гӧстьлысь кокшыяссӧ кылӧм бӧрын пондіс дольны попугай, коді пукаліс садӧкын стен бердас.
Эвтибида вӧлі ароматӧн тырӧм да пачьясӧн шонтӧм аслас тӧвся приемнӧяс.
Небыд кушетка вылӧ лӧсьыда лэччысьӧмӧн, сійӧ вӧлі кывзӧ том мортлысь, коді пукаліс сы кок дінын, сійӧс радейтӧм йылысь зэв пӧся висьталӧмсӧ.
Эвтибида кокньыдика малаліс сылысь небыдик, сук юрсияссӧ, а мӧдыс висьтавліс сылы мелілунӧн тырӧм поэтическӧй кывъяс.
Тайӧ том мортыс вӧлі Тит Лукреций Кар, коді тӧдса нин лыддьысьяслы.
Сэки сійӧ уджаліс аслас бессмертнӧй поэма план вылын.
Сылы ичӧтдырсяньыс пырис юрас Эпикурлӧн велӧдӧмыс, да сійӧ и ас олӧмас нуӧдліс аслас учительыслысь велӧдӧмсӧ, эз корсь серьёзнӧя да сьӧлӧмтырнас радейтчӧм, а корсьліс кокньыдик да дженьыдик увлечениеяс, «медым выль любов ньӧвъясӧн ӧдйӧджык важ любовсӧ вӧтлыны».
Тайӧ, колӧ шуны, эз мешайт сылы нелямын нёль арӧсӧн олӧмсӧ помавны асьсӧ виӧмӧн, любитчӧм делӧясын дзикӧдз надея воштӧм бӧрын.
Кӧть мый, а Лукреций вӧлі талантливӧй, мича кыввора, лӧсьыдіник том морт; сійӧ вӧлі озыр да эз скупитчыв видзны деньгасӧ аслас удовольствиеяс вылӧ.
Сы понда Эвтибида сійӧс принимайтліс меліджыка мукӧд озырджык да лышкыдджык поклонникъяс дорысь.
— Сідзкӧ, тэ менӧ радейтан? — кокетничайтіс куртизанка, том морт юрси пратьясӧн ворсіг моз.
— Ме тэнӧ эг на дӧзмӧд?
— Эн жӧ, ме тэнӧ радейта пыр ӧтарӧ ёнджыка: ӧд, любитӧм — сійӧ дзик ӧти тор, кодӧн кымын ёна владейтан, сымын ёна пондас сійӧ чувствуйтчыны.
Тайӧ минутаас кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм,
— Коді сэн? — юаліс Эвтибида.
Аспазиялӧн гӧлӧс надзӧник вочавидзис:
— Воис Метробий Кумыысь...
— Ах! — горӧдіс Эвтибида, чеччыштіс кушетка вывсьыс да пельӧдзыс гӧрдӧдіс.
— Сійӧ воис?
Нуӧд сійӧс экседраӧ...
Ме пыр локта.
Сэсся сійӧ бергӧдчис Лукрецийлань, коді чеччис лӧгасьыштӧм пырысь, да тэрыба шуис мелі гӧлӧсӧн:
— Виччысьлы менӧ.
Тэ кылан, кыдзи лёкалӧ бушколыс улича вылын?
Ме пыр жӧ бӧр воа... и юӧръясыс кӧ, кодъясӧс вайис тайӧ мортыс, лоӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс меным вывті ёна колӧны, да вермас кӧ менам лӧглунӧй талун жӧ бурмыны колана водзӧс босьтӧмӧн... ме лоа гажа.
Сійӧ муніс, колис Лукрецийӧс лӧгасьӧм выйын.
Том морт думайтчӧмӧн мӧдіс пӧкаживайтны комнатаӧд.
Ывлаын бушуйтчис бушков, тшӧкыда чардалӧмыс тыртліс приемнӧйсӧ шуштӧм югӧръясӧн, гымалӧмысь керкаыс сыркакыліс, кыліс шум йи сора зэрлӧн, а войтӧлыс пельчунӧдан шыясӧн шутлялӧмӧн пӧльтіс ӧдзӧсъясӧ, ӧшиньясӧ, быд щельӧ.
— Юпитер, прӧстӧй йӧзлӧн ен, тешитчӧ да петкӧдлӧ ассьыс ставсӧ жугӧдны верман ыджыдалӧмсӧ!
— вомгорулас шуис том морт кокньыдика нюмдӧмӧн.
Поэт пуксис кушетка вылӧ да сетчис сійӧ чувствоясӧ, кодъяс сыын чужисны стихияяс тышкасьӧмысь.
Сэсся сійӧ босьтіс ичӧтик мича шкап вылысь пӧвтор да кутіс тэрыба гижны сы вылӧ кӧрт пома эзысь бедьторйӧн.
Сэк Эвтибида пырис экседраӧ, кӧні вӧлі Метробий да горӧдіс рабынялы:
— Песты ёнджыка бисӧ каминас, сет Метробийлы кос паськӧм да чӧскыдджык ужин!
Сэсся локтіс Метробий дінӧ, кутліс сылысь кисӧ да, юаліс:
— Бур юӧръяс тэ вайин, менам бур Метробий?
— Бур юӧръяс Кумыысь, но зэв лёк юӧръяс туй вылысь.
— Аддза, коньӧрӧй, менам Метробийӧй, пуксьы татчӧ, матӧджык би дорас.
abu
— Висьтав, эмӧсь ӧні тэнад доказательствояс?
— Зӧлӧтаыд, мичаысь-мича Эвтибида, кыдз ачыд тӧдан, восьтіс Юпитерлы весиг бронзӧвӧй воротасӧ Даная башняысь...
— Дугды больгыны!
Татшӧма купайтчӧмыс, коді тэ вывті муніс, эз ӧмӧй велӧд тэнӧ дженьыдджыка сёрнитны?
— Ме подкупиті ӧти рабыняӧс да ӧдзӧсас вӧчӧм ичӧтик розь пыр унаысь аддзывлі, кыдзи Спартак петукъяс чуксасян часӧ пыравлӧ Валерия комнатаӧ.
Эвтибида лои дурмӧм энь тигр кодь.
— О, адса енъяс, отсалӧй меным!
И быд лун... татшӧм ногӧн... тайӧ яндысьтӧмъясыс оскорбляйтӧны достойнӧй мортлысь нимсӧ.
— Ме чайта, мый найӧ вывті страстнӧя мӧда-мӧдсӧ любитӧм вӧсна оз пыдди пуктыны весиг шудтӧм лунъяс.
— Ӧні шудтӧм лунъяс воасны на юр вылӧ!
Проклятӧй юръяссӧ налысь ме сиа адса енъяслы!
Регыдджык веж паськӧмтӧ да мун ужнайтны!
Триклинийын виччысь менӧ!
И сійӧ петіс.
«Эг эськӧ ме кӧсйы гартчыны кутшӧмкӧ лёк делӧӧ, — мӧвпаліс пӧрысь комедиант да муніс ӧти комнатаӧ, кодъясӧс лӧсьӧдӧма вӧлі гӧстьяслы.
— Тайӧ асныра мортыскӧд... сысянь позьӧ быдтор виччысьны...
Весиг менӧ полӧм босьтӧ, кутшӧма сійӧ скӧрмис!».
Паськӧмсӧ вежӧм бӧрын актер муніс триклинийӧ, кӧні сійӧс виччысис зэв бур ужин.
Сёянъяс да фалернскӧй вина дорын мортыд зілис вунӧдны лёк путешествие йылысь да пӧдтыны ас пытшсьыс водзвыв чувствуйтан сьӧкыд да матыса несчастье йылысь.
Сійӧ ещӧ эз на помав сёйӧмсӧ, кор Эвтибида кельыд чужӧмӧн, но успокоитчӧм сьӧлӧмӧн нин пырис триклинийӧ; киас вӧлі сурикӧн краситӧм пергаментӧ гартыштӧм да шнурӧн кӧрталӧм папирус.
Вӧсньыдик доръяссӧ пергаментыслысь вӧлі клейитӧма воскӧн, кытчӧ Эвтибида пуктӧма печать, кӧні тӧдчис море быгйысь чужысь Венера.
Шӧйӧвошӧм Метробий юаліс:
— Мичаысь-мичаӧй Эвтибида!
Кодлы адресуйтӧма тайӧ письмӧсӧ?
— Луций Корнелий Суллалы.
— Клянитча Мом ен маскаӧн!
Ог кутӧй тэрмасьны асланым решениеясӧн, дитяӧй менам!
— Асланым решениеясӧн?
Мыйланӧ сэні тэыс?
— Но мед отсалас меным ыджыд милӧстя Юпитер!
А оз кӧ Суллалы сьӧлӧмвылас во сы делӧясӧ суитчӧмыс?
Аслас гӧтыр вылӧ скӧрмӧм пыдди кӧ, сійӧ скӧрмас донос вӧчысьяс вылас?
А, шуам, скӧрмас кӧ сійӧ ме вылӧ?
— А меным сэтчӧ кутшӧм делӧ?
— Но... нылукӧй менам... тэныд кӧ веськодь Суллалӧн скӧрмӧмыс... меным сійӧ зэв абу веськодь.
— Но коді тэ йылысь думайтӧ?
— Ме, мичаысь-мича Эвтибида, йӧзӧн и енъясӧн радейтан ань.
Ме зэв ёна радейта ачымӧс.
— Но ме эг казьтышт тэнсьыд нимтӧ...
ставас, мый вермас лоны, тэ лоан дзик бокын.
— Гӧгӧрвоа... зэв бура... но тӧдан, нылукӧй менам, ме Суллалӧн матысса друг комын во чӧж...
— О, ме тӧда тайӧс... весиг ёна мусаджык друг сы дорысь, мыйтта колӧ тэнад бур славалы.
— Тайӧ абу важнӧ...
Ме тӧда тайӧ зверсӧ... Мӧд ног кӧ шуны, тайӧ мортсӧ... и уна вося дружба вылӧ видзӧдтӧг, ме тӧда, мый сійӧ вермас песовтны менсьым юрӧс... курӧглысь моз.
Ме тӧда, мый сійӧ тшӧктас зэв бура колльӧдны-дзебны менӧ да петкӧдны тшӧтш ветымын гладиаторӧс сражайтчыны менам бипур гӧгӧр.
Но, менам шудтӧмлун вылӧ, ме сэки ог понды нин вермыны наслаждайтчыны тайӧ зрелищеяснас.
— Эн пов, — шуис Эвтибида, — тэкӧд некутшӧм лёктор оз ло.
— Ставыс енъяс киын, кодъясӧс ме век почитайтлі:
— А ӧні казьтышт Вакхӧс да ю сы слава кузя ветымын вося фалернскӧй винасӧ, кодӧс ме ачым кисьта тэныд.
И сійӧ кисьтіс кувшинысь комедиант чашкаӧ вина.
Триклинийӧ пырис туйӧ лӧсьӧдчӧм паськӧма раб.
— Помнит менсьым кывъясӧс, Демофил, и некытчӧ эн сувтлы Кумыӧдз.
Слуга босьтіс Эвтибида киысь письмӧсӧ, пуктіс сійӧс курткаа-дӧрӧма костас, копыртчыліс госпожаыслы, гартыштчис плащнас да петіс.
Эвтибида, Метробийӧс успокоитӧм бӧрын, петіс триклинийысь да бӧр муніс приемнӧяс.
Киас пӧвтор кутӧмӧн, Лукреций лӧсьӧдчӧ вӧлі лыддьыны сійӧ, мый гижис.
— Эн дивит менӧ, меным лои кольлыны тэнӧ ӧтнадӧс дырджык кад кежлӧ, мыйтта ме кӧсйылі... но ме аддза, мый тэ абу весь воштӧмыд пӧрасӧ.
Лыддьы меным тайӧ стихъяссӧ; ӧд, тэнад мӧвпалӧмыд сӧмын вермӧ петкӧдчыны стихъясӧн... и нӧшта зэв бур стихъясӧн.
— Тэ да ывлавывса бушколыс, внушитінныд меным тайӧ стихъяссӧ, и сы понда ковмас, медым ме тэныд найӧс лыдди...
А гортӧ мунігӧн ме найӧс лыддя бушколыслы.
...Скӧрысь зэв кучкалӧ мореса гыяссӧ тӧлыс,
Жугӧдлӧ-шыблалӧ суднояс, енэжті кымӧръяс вӧтлӧ,
Либӧ му вывті тӧвзигӧн бушколӧн гартчӧ,
Зэв гырысь пуясӧс пӧрлӧдлӧ, гӧравыв туганъяс кисьтӧ,
Вӧрпуяс пӧрлӧдлӧ, пыркӧдӧ юрнас: тадз йӧйталіг
Бушуйтчӧ, омлялӧ тӧлыс да гымӧдӧ-муркӧдӧ лёкысь.
Сідзкӧ нӧ, тӧвъясыд — телӧяс, кодъясӧс огӧ ми аддзӧй:
Мусӧ и моресӧ кыпйӧдлӧ тӧлыс, и енэжыс лёкысь
Кымӧрсӧ пасьйӧ да виччысьтӧг кыпӧдчӧм бушколӧн нуӧ.
Мӧдногӧн, оз кывтны найӧ — ас водзвывсьыс нуӧны ставсӧ,
Кыдзи и ва, коді аслас природаыс серти кӧть небыд, но тӧвзьӧ
Друг кыптысь, зэв вына ю моз жӧ, кытчӧ тшӧтш бузгысьӧны-лэччӧны ӧдйӧ
Гӧраяс вывсянь ливеньясыс пӧльтчӧмӧн ён водопадъяс,
Вӧрпулысь торпыриг нуиг да гырысь ён пуясӧс кыскиг,
Крепыд, ён посъяс оз вермыны весигтӧ сулавны паныд
Видзчысьтӧм ва вынлы; татшӧм кӧртвомавтӧм вынйӧрӧн лэбзьӧ
Ливеньысь дурмӧм ю, сюръяяс, сваяяс ванырӧн нӧйтіг.
abu
abu
Дзик жӧ тадз овлӧ бушуйтчӧмыс кыпӧдчӧм тӧвлӧн,
Быттьӧ зэв вынйӧра ю, мыджӧдъяс, сваяяс кучкаліг, лёкысь
Вӧтлӧны, жуглӧны ставсӧ, сэк, мый налы туй вылас сюрӧ,
Выльысь и выльысь шыбласис, усьласиг, гартчысь смерчӧн
Зэв ӧдйӧ нуӧ да нӧбалӧ ставсӧ, мый веськалӧ сылы.
Эвтибида вӧлі гречанка и зэв культурнӧй нывбаба.
Сійӧ эз вермы не чувствуйтны ыджыд нимкодясьӧм тайӧ стихъяс вынсьыс, мичлунысь да мудрӧй подражайтана гармонияысь, нӧшта кажитчис бурджыкӧн сы вӧсна, мый латинскӧй кыв вылын сэки ещӧ эз на кужлыны гижны бур стихъяс.
Эвтибида петкӧдліс ассьыс нимкодясьӧмсӧ Лукреций стихъяс дінӧ сьӧлӧмсяньыс тыр чувствоа кывъясӧн. Сы вылӧ вочакыв пыдди, поэт чеччис да сыкӧд прӧщайтчигӧн нюмдӧмӧн шуис:
— Тэ мынтысян аслад нимкодясьӧмысь тайӧ пӧвторсӧ воштӧмӧн: сійӧс ме босьта сьӧрысь...
— Но тэ меным сійӧс ачыд ваян бӧр, мыйӧн толькӧ вуджӧдан сы вылысь стихъяссӧ папирус вылӧ.
И Лукреций, кӧсйысис нывлы бӧр на волыны да муніс.
Поэтӧс коллялӧм бӧрын Эвтибида муніс аслас спальняӧ.
Горничнӧй Аспазия отсаліс госпожаыслы пӧрччысьны да петіс.
Но Эвтибида эз вермы унмовсьны.
Сійӧ кутіс думайтны сы йылысь, мый сійӧ вӧчис, мый вермас лоны сы письмӧ серти.
Вермас лоны, мый ёна скӧрмӧм Сулла оз петкӧдлы ассьыс скӧрмӧмсӧ войшӧра войӧдз, кыйӧдас любовникъясӧс, суас мӧда-мӧдыскӧд кутчысьӧмӧн да виас найӧс.
Сы йылысь мӧвпыс, мый сійӧ регыд кылас Валерия позор йылысь да сійӧ кулӧм йылысь, тайӧ ас вылас ёна надейтчысь да вывті вылӧ пуксьысь матрона кулӧм йылысь, коді кажитчыліс сылы сюрс пӧв преступнӧйджыкӧн ас дорсьыс, — та йылысь мӧвпыштӧмысь, мый сійӧ кылас тайӧ нывбаба кувсьӧм йылысь, сылӧн морӧсыс тырис радлунӧн да небзьӧдыштіс кажитчӧ вежӧктан мукаяссӧ сылысь.
Но Спартак!
Эвтибида пыр вочасӧн воис мӧвпӧ, мый Спартак абу сэтшӧм мыжа, кыдзи Валерия, да и, медбӧрти, сійӧ толькӧ шудтӧм рудиарий и сылы Суллалӧн гӧтырыс колӧ вӧлі кажитчыны богиняӧн.
Тайӧ нывбабаыс, дерт, завлекайтіс да ӧзйӧдіс сьӧлӧмсӧ сылысь; сійӧ эз куж дай оз вермы паныд сувтны...
Тадзи буретш и колӧ вӧлі лоны.
Кыдз нӧ эськӧ сэсся кутшӧмкӧ гладиатор лысьтіс дерзкӧя лэптыны синъяссӧ Сулла гӧтыр вылӧ?
Эвтибидалы Спартаклӧн кулӧмыс ӧні кутіс кажитчыны несправедливӧйӧн да заслужиттӧмӧн.
Сійӧ надзӧникӧн пондіс унмовсьны, мыйкӧ-дыра шынитӧв комнатаын кыліс толькӧ узьысь нывлӧн неспокойнӧя лолалӧм шыыс.
Друг Эвтибида чеччыштіс ложе вывсьыс мисьтӧма лӧвтыштӧмӧн горӧдіс оръясяна гӧлӧсӧн:
— Ог, Спартак, ог ме тэнӧ ви!..
Тайӧ Валерия!..
Тэ он кув!..
Ас вылас паськыд еджыд плащ чӧвтӧм бӧрын, сійӧ чукӧстіс Аспазияӧс да тшӧктіс сылы пырысьтӧм-пыр чуксавны Метробийӧс.
Ёна лои мырсьыны Эвтибидалы, медым убедитны комедиантӧс пыр жӧ петны туйӧ Демофилӧс суӧдӧм могысь, медым торкны письмӧсӧ Сулла киӧ сетӧмысь.
Метробий мудзӧма вӧлі воддза ветлӧмсьыс на, чорыда узис вина юыштӧм бӧрын, шонтысис пукӧвӧй эшкынъяс улын.
Ковмис став мелі наянлуныс Эвтибидалӧн, медым сійӧ кык час мысти сӧгласитчис мунны.
Бушковыс дугдіс бушуйтчыны, кодзувъясӧн тырӧм енэж дзирдаліс, и сӧмын кӧдзыд тӧлыс вермис лёкторйӧн лоны туй мортлы.
— Демофил, — шуис Эвтибида, — петіс вит часӧн водзджык тэысь.
Тэныд колӧ лэбзьыны вӧвнад...
— Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі Пегасӧн, ме эськӧ, дерт, заставиті сійӧс лэбавны...
— ышловзис Метробий.
Кымынкӧ минут мысти кыліс вӧв кокшы: Метробий лэдзис вӧвсӧ скачӧн.
VII ГЛАВА
Кыдзи смерть панйис Демофилӧс да Метробийӧс.
Капуанскӧй воротаӧд Римысь петӧм бӧрын да Капуя прӧйдитӧм бӧрын, кор путешественник кежас Кумыӧ мунан туй вылӧ, сы син водзын воссьӧны мичаысь-мича ывлавыв серпасъяс.
Дзоридзалан нӧрысъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь масличнӧй да апельсинӧвӧй пуясӧн, виноградникъясӧн, фруктӧвӧй садъясӧн, а на дінын сорті-костіӧн паныдасьлӧны ыджыд урожай сетысь муяс, веж лугъяс, лугъяс вылын ветлӧны лыдтӧм-тшӧттӧм ыж стадаяс да гырысь скӧт.
Водзынджык мӧда-мӧд бӧрся дзик берег пӧлӧныс кыссьӧны вывті мича каръяс — Кумы, Байи, Неаполь, Геркуланум, Помпея, кодъясӧс кытшалісны гажа храмъяс, мича виллаяс, лӧсьыд рощаяс да мича тыяс.
Став тайӧ нюмъялан берегыс Неаполитанскӧй заливлӧн дзоньнас быттьӧ вӧлі зэв ыджыд ӧти карӧн, а кар гӧгӧрыс куйліс югыдлӧз море.
А ылын дзоридзалысь венокӧн моз кыпӧдчисны моресьыс мича діяс, термаясӧн, дворецъясӧн, сук быдмӧгъясӧн; сэні вӧліны каръяс — Исхия, Процида, Низида да Капри...
Дзоньнас тайӧ зэв гажа местаяссӧ югзьӧдліс пыр дзирдалысь шонді да меліа лелькуйтіс век небыдик шоныд тӧвру.
Эз ӧд прӧста римляна шулыны, мый буретш таті Харонлӧн пыжыс вуджӧдліс кулӧм мортъясӧс Елисейскӧй поле вылӧ.
Кумыӧ воӧм бӧрын путешественник аддзыліс зэв гажа, озыр, уна йӧза кар, кодлӧн ӧти юкӧныс сулаліс джуджыд, крут гӧра вылын, а мӧдыс — гӧра бокъясас да море бердса шыльыд местаас.
Кумыӧ медся уна йӧз волывлісны купайтчан сезонӧ, а озыр йӧз, кодъяслӧн асланыс вӧліны сэні виллаяс, окота пырысь коллявлісны тані мыйкӧ-мында кад аръясын да тулысъясын.
Карсӧ вӧлі вывті бура стрӧитӧма; сійӧс мичмӧдлісны, портикъяс, базиликаяс, форумъяс, циркъяс, зэв ыджыд амфитеатр (тайӧ амфитеатрыслӧн колясъясыс и ӧні на эмӧсь), а Акропольын гӧра вылас Аполлонлӧн вӧлі зэв мича храм, медмичаыс Италияын.
Неылын Кумысяньыс, нӧрыс йылын, кысянь бура тыдаліс берегдорыс да заливыс, сулалӧ вӧлі зэв ыджыд дача Луций Корнелий Суллалӧн.
Ставсӧ, мый вермис думыштны фантазияӧн озыр, оригинальнӧй да вылӧ пуксьысь Суллалӧн вежӧрыс, вӧлі чукӧртӧма тайӧ дача вылас.
Дачаыс нюжӧдчӧма вӧлі дзик море дорӧдзыс, кытчӧ Сулла тшӧктіс стрӧитны морт дінӧ велӧдӧм черияслы специальнӧй бассейн; чериясӧс вердісны, дӧзьӧритісны.
Керкаыс дачаас вермис эськӧ лыддьысьны роскошнӧйӧн весиг Римын.
Сэні вӧлі пывсян, дзоньнас вӧчӧма мраморысь; пывсянас вӧлі ветымын вежӧс, пӧсь, шоныд да кӧдзыд ваннаясӧн; ваннаяс вӧлі вӧчӧма сэтшӧм комфортӧн, кутшӧм сӧмын вермис лоны сэкся кадӧ.
Вӧліны оранжереяяс — дзоридзьяс да лэбачьясӧс видзанінъяс, кодъясӧс потшӧма рощаяс оградаӧн, кӧні олісны тшӧтш кӧръяс, косуляяс, ручьяс да быдсяма сикас пӧткаяс.
Коли нин кык тӧлысь сійӧ кадсяньыс, кыдз Римлӧн всемогущӧй диктатор вуджис овны татчӧ; сійӧ ӧткажитчис государствоӧн веськӧдлӧмысь да кӧсйис нуӧдны ас кежса олӧм, кыдз частнӧй морт,
Тані сійӧ колляліс лунъяссӧ аслас сочинениеяс вылын уджалӧмӧн, кодъясӧс сійӧ посвятитліс Луций Лициний Лукуллы, сійӧ Лукуллыслы, кодӧс куим во мысти бӧрйисны консулӧ, коді победитіс Митридатӧс Арменияын да Месопотамияын, а ещӧ бӧрынджык лои знаменитӧй мортӧн римляна пӧвсын не сӧмын победаяс вӧснаыс, мыйтта роскош да великолепнӧй пиръяс вӧснаыс, кодъяс йылысь казьтылӧмъясыс колисны на миян кадӧдз.
Войясӧ Сулла коллявліс шума да лёк нога гульбаясын, петысь шонді сулывліс сійӧс пызан сайын, кодъюраӧн да унзільӧн мимъяс, шутъяс да комедиантъяс пӧвсын, — татшӧмӧсь вӧліны сылӧн векся ёртъясыс кутежъяс дырйиыс.
Куим лун мысти сійӧ событиеяс бӧрын, мый йылысь гижӧма та водзвывса глава помын, Сулла прикажитіс лӧсьӧдны ужин Аполлон Дельфийскӧй триклинийын, медыджыдас да медгажаас нёль триклиний пытшкысь, кодъяс вӧліны ыджыд мраморнӧй дворечас.
Куим пызан гӧгӧр вӧлі сувтӧдӧма ӧкмыс ӧбӧдайтан ложеӧн.
Кызь вит корӧм гӧсть пукалісны Суллакӧд пызан сайын.
Ӧти места вӧлі тыртӧм — Метробийлӧн местаыс; сійӧ эз вӧв дачаын.
Экс-диктатор, розаясысь кыӧм венечӧн да лым кодь еджыд ӧбедайтан паськӧмӧн, джынвыйӧ куйлӧмӧн, пукаліс шӧр ложе вылас шӧр пызан сайын, аслас медбур другыскӧд — актер Квинт Росцийкӧд орччӧн; Квинт вӧлі пир вылын царӧн.
Сулла гажа серам серти, сійӧ кыпыд сёрни серти позьӧ вӧлі думайтны, мый некутшӧм тӧждысьӧм оз нюкырт сылысь сьӧлӧмсӧ.
Но бурджыка видзӧдлӧм бӧрын позьӧ вӧлі кокниа аддзыны, кутшӧма сійӧ тайӧ нёль тӧлысьӧн пӧрысьмис, омӧльтчис да лои ещӧ страшнӧйджык.
Вир мыльясыс чужӧмас ещӧ ёнджыка паськалӧмаӧсь, юрсиыс дзикӧдз дзормӧма, дзоньнас сылӧн фигураыс петкӧдліс жугыльлун, слаблун да мучитчӧм — тайӧ вӧлі сылӧн узьны вермытӧмысла, ёна мучитана висьӧмыс вӧсна сійӧ узьнысӧ эз вермы.
Но, зэв ёсь да лӧзоват-руд синъясас век на югъяліс энергия, а ассьыс мучитчӧмсӧ став вынсьыс сійӧ старайтчыліс дзебны и кор-сюрӧ, торъя нин пируйтігъясас, кажитчӧ вӧлі быттьӧ сійӧ вунӧдлывлӧ ассьыс висьӧмсӧ.
— Но, висьтав, Понциан, — шыасис Сулла Кумыса патриций дорӧ, — висьтав мый шуис Граний.
— Но ме эг кывлы сылысь сёрнисӧ, — вочавидзис мӧдыс зэв ёна кельдӧдӧмӧн.
— Менам пельясӧй ёсьӧсь, тэ тӧдан, Понциан, — лӧня шуис Сулла, но лёкысь букыштчис, — и ме кывлі, мый тэ висьталін Элий Луперклы,
— Но... верит меным... шуда да ыджыд вына...
— Тэ висьталін со мый: «Кумыса эдил Граний ӧткажитчис мынтыны штраф, кодӧс пуктіс сы вылӧ Сулла» и сэки тэ видзӧдлін ме вылӧ, менсьым кывзысьӧмӧс казялін да тэ ланьтін.
Ӧні ме тшӧкта тэныд висьтавны стӧч кывйысь-кывйӧ, мый сійӧ висьталіс.
— Но лэдз меным, о Сулла...
Тэ величайшӧй морт римляна пӧвсын...
— Меным оз ковны тэнад ошкӧмъясыд!
— горӧдіс Сулла сибдӧм да грӧзитан гӧлӧсӧн, сэсся чеччис ложе вывсьыс да кучкис кулакнас пызанӧ.
— Подлӧй, леститчысь морт!
Ошкӧмъяссӧ ме аслым ачым судзӧді аслам подвигъясӧн да триумфъясӧн, консульскӧй гижӧдъясӧн, и меным оз ков, медым тэ найӧс долин, паськыд вома кырныш.
Гранийлысь кывъяссӧ, вот мый ме кӧсъя тӧдны и, клянитча божественнӧй Аполлон арфаӧн, аслам покровительӧн, клянитча Луций Корнелий Сулла нимӧн, мый тэ аслад шойнад куйӧдалан маті гӧгӧрса градъяссӧ.
Аполлонӧс казьтыштӧм бӧрын Сулла веськыд кинас инмӧдчыліс тайӧ енлы вӧчӧм зарни статуэтка дінӧ, кодӧс сійӧ босьтліс Дельфийскӧй храмысь да новліс век сьыліас зарни чеп йылын.
Тайӧ клятва дырйиыс ставныс, коді сэні вӧлі, кельдӧдісны да ланьтісны, шӧйӧвошӧмӧн мӧда-мӧд выланыс видзӧдіг тырйи.
Ланьтіс и музыка, дугдісны йӧктыны и шум-гам пыдди лои гуын кодь чӧв.
Коньӧр Понциан повзьӧмысла мыкталігтыр висьталіс:
— Граний шуис: «Ӧні ме ог мынты: Сулла регыд кулӧ, и меным оз ковмы мынтысьны».
— А... — шуис Сулла, и гӧрд чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс скӧрмӧмысла.
— А... Граний терпение воштӧмӧн виччысьӧ менсьым кулӧм...
Браво Граний...
Сійӧ водзвыв арталӧ...
Сійӧ ставсӧ водзвыв аддзӧ...
Но видзӧдлам, оз-ӧ пӧръяссьы сійӧ аслас арталӧмъяснас?..
Кризогон!
Кризогон, Суллалӧн отпущенник да сьӧлӧмсянь радейтана медматыса друг, локтіс экс-диктатор дінӧ, и мӧдыс надзӧник спокойнӧй гӧлӧсӧн сетіс сылы приказ, — мый вылӧ Кризогон вочавидзис юрсӧ копыртлӧмӧн да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, а Сулла бӧрсяньыс сылы горӧдіс:
— Аски!
Сэсся бергӧдчис долыд чужӧмӧн гӧстьяслань да, фалернскӧй вина чашасӧ вывлань лэптӧмӧн, гораа шуис:
— Клянитча, Олимп вывса став енъясӧн, полысь ыжъяс, он-ӧ думайтӧ ті, мый пукаланныд менӧ казьтылан пир вылын?
— Мед енъяс видзасны тэнӧ татшӧм тор йылысь думайтӧмысь!
— Мед Юпитер ыстас тэныд быд бурсӧ, да мед Аполлон доръяс тэнӧ!
— Кузь нэм могущественнӧй Суллалы!
— горӧдісны ӧтпырйӧ став гӧстьыс быгъя фалернскӧй вина чашаяс вылӧ лэптӧмӧн.
— Юам Луций Корнелий Сулла Счастливӧй здоровье да слава кузя!
— горӧдіс яснӧй да юралан гӧлӧсӧн Квинт Росций.
И ставныс ӧтувтчисны тайӧ тост дінас, а Сулла бара лои долыд, и Росцийӧс кутліг да окаліг, горӧдіс цитристъяслы да мимъяслы:
— Эй, пачкунъяс, мый ті сэні вӧчанныд?
Ті туянныд толькӧ сы вылӧ, медым менсьым фалернскӧй вина юны...
Проклятӧй негодяйяс, мед ставнытӧ ӧні жӧ босьтас нэм кежланыд кулан ун!
Музыкантъяс пырысьтӧм-пыр заводитісны ворсны, а мимъяс да йӧктысьяс мӧдісны йӧктыны.
Шӧр пызан вылас вайисны кутш; вӧчӧма вӧліс сійӧс сэтшӧм лӧсьыда, мый кажитчис дзик ловъя лэбачӧн.
Нырас кутшыс вӧлі кутӧ чимгӧрд лентаа лаврӧвӧй венок; лентаас зарни шыпасъясӧн вӧлі гижӧма татшӧм кывъяс: «Sullae Felici Epafrodito»; мӧдногӧн кӧ: «Сулла Счастливӧйлы, Венераӧн радейтан мортлы».
«Эпафродит» Сулла пельлы вӧлі ӧти медмуса нимӧн.
Гӧстьяс клопӧдӧм шыяс улын Росций кыскис веноксӧ кутш вомысь да сетіс сійӧс мича отпущенницалы, коді пукалӧ вӧлі орччӧн Суллакӧд.
Отпущенница пуктіс лаврӧвӧй веноксӧ розаясысь кыӧм венок вылӧ, коді мичмӧдӧ нин вӧлі Суллалысь юрсӧ да мыла гӧлӧсӧн шуис:
— Тэныд, енъясӧн радейтана мортлы, некодӧн вермытӧм императорлы, тайӧ лавръяссӧ козьналіс став мирыслӧн тэнӧ радейтӧмыс.
Сулла кыкысь окыштіс нылӧс чужӧмас.
Гӧстьяс пондісны клопӧдчыны кияснас.
Сулла сэк кырыштіс пуртӧн голясӧ да рушкусӧ кутшлысь; сэтысь киссис зэв уна кольк, кодъясӧс сеталісны пируйтысьяслы, и кольк пытшсьыс быд морт аддзисны переча виж соус пиын жаритӧм бекасӧс.
Дас кык мича рабыня кисьталісны чашаясӧ дона фалернскӧй вина.
Сэсся вайисны зэв ыджыд пирог, вылысса коркаыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс колоннада кодь, вӧчӧма тестаысь да маысь.
Муртса коркасӧ удитісны вундыны, кыдзи пирӧг пытшсьыс лэбзис сымда жӧ воробей, кымын вӧлі пируйтысьыс.
Быд воробей сьыліын вӧлі ленточка, кытчӧ кӧрталӧма пӧдарки быд гӧсть ним вылӧ.
Аплодисментъясӧн да гажа серамӧн встретитісны тайӧ сюрпризсӧ, кодӧс вӧчӧма вӧлі искуснӧй поварыс Суллалӧн.
Лэбачьяс бӧрся вӧтлысигӧн дыр кежлӧ лыбліс гажа шум да серамъяс.
Медбӧрти, Сулла горӧдіс:
— Эй!
Талун меным гажа, и ме кӧсъя гӧститӧдны ачымӧс да тіянӧс зрелищеӧн, кодӧс оз частӧ петкӧдлыны пиръяс вылын!..
Кывзӧй, менам муса другъяс!..
Кӧсъянныд тайӧ залас видзӧдны гладиаторъяслысь бой?
— Гладиаторъясӧс!..
Гладиаторъясӧс!..
Мед олас Сулла!
Лышкыдысь-лышкыд Сулла!
Регыд Кризогон веськӧдлӧм улын пырисны залӧ дас гладиатор, витыс на пиысь вӧліны фракиец паськӧмаӧсь, а мӧд витыс — самнит паськӧмаӧсь.
— А Спартак?
— юаліс Сулла Кризогонлысь.
— Сійӧс эз аддзыны школасьыс.
Тыдалӧ сійӧ аслас чой ордас.
Сэки триклинийӧ пырис Спартак, — сылӧн тырӧма вӧлі лолыс.
Спартак пуктыліс кисӧ вомдорас, чолӧмаліс Суллаӧс да сылысь гӧстьяссӧ.
— Ме кӧсъя донъявны, Спартак, — шуис Сулла рудиарийлы, — тэнсьыд искусствотӧ фектование велӧдӧмын.
Ӧні ми аддзам, мыйӧ велалісны да мый тӧдӧны тэнад велӧдчысьясыд.
— Сӧмын кык тӧлысь на найӧ велӧдчӧны фектованиеӧ, и тэ аддзан зэв слабиник на опыт, мый вермисны босьтны найӧ менам велӧдӧмысь.
— Аддзам, аддзам, — шуис Сулла.
Сэсся гӧстьяс дінӧ шыасьӧмӧн содтіс: — Ме ог пырт выль торъяс миян обычайясӧ пир дырйи тіянлы гладиаторъяслысь бой петкӧдлӧмӧн, ме толькӧ выльмӧда важ обычайсӧ, коді вӧвлі кыксё во сайын Кампанияын олысьяслӧн, тіян славнӧй предокъяслӧн, тайӧ провинцияса медводдза олысьяслӧн.
Спартак сулаліс ассьыс скӧрмӧмсӧ муртса кутӧмӧн.
Но, кор сійӧ смерть вылӧ вайӧдӧм йӧз пытшкысь аддзис Арториксӧс, сьӧлӧмыс сылӧн потны кутіс шогысла да скӧрмӧмысла.
Арторикс, зэв мича чужӧма томиник галл, вӧлі вывті шань том морт да медся ёна радейтліс Спартакӧс.
Спартак любитіс сійӧс вокӧс моз.
Боецъясӧс сувтӧдігӧн Спартак гусьӧник вашнитіс томиник галлы:
— А мыйла локтін тэ?
— Важӧн нин коркӧ, — вочавидзис Арторикс, — ми ворслім ас костын лыӧн, кодлы усьӧ пуд смерть вылӧ мунны медбӧръяӧн, и ме лои проиграйтчысьяс лыдын.
Ачыс судьбаыс кӧсйӧ, медым ме вӧлі первойя дас морт лыдын.
Рудиарий немтор эз шу.
Но, кор бой кежлӧ лӧсьӧдчӧмыс помасис, сійӧ Сулла дінӧ шыасьӧмӧн шуис:
— Тшӧкты меным, о ыджыд сьӧлӧма Сулла, ыстывны школаӧ мӧд гладиаторла, медым сувтӧдны сійӧс та местаӧ, — и сійӧ индіс Арторикс вылӧ.
— А мыйла тайӧ оз вермы сражайтчыны?
— юаліс экс-диктатор.
— Сы вӧсна, мый сійӧ ёна опытнӧйджык мукӧдсьыс, и фракиецъяс, кодъяс дор сылы колӧ сражайтчыны, лоӧны ёна вынаджыкӧсь самнитъяс дорысь.
— И сы понда тэ кӧсъян миянӧс заставитны виччысьны?
Мед косясьӧ и тайӧ храбрӧй мортыс: ми огӧ кӧсйӧ виччысьны, и мед лоӧ самнитъяслы лёкджык!
Терпение воштӧм гӧстьяс пӧвстсянь Сулла ачыс сетіс сигнал кось заводитӧм вылӧ.
Кызь минут мысти ӧти фракиецӧс да кык самнитӧс вӧлі виӧма, а кык шудтӧм гладиатор куйлісны джоджас ранитчӧмӧн да кевмысисны Суллалы, медым сійӧ колис найӧс ловйӧн.
Ӧти самнит вӧлі кок йылас на, и сійӧ ӧтчаяннӧя водзсасис нёль фракиецлы паныд, но сійӧс сквӧзь сутшкис Арторикс, сійӧс жалитӧмла — сійӧ вӧлі Арторикслӧн друг — синваӧн тырӧм синмӧн виис Арторикс, медым мездыны сійӧс мучитчӧмысь.
Триклиний кутіс сыркакывны аплодисментъясысь.
Тайӧс дугӧдіс Сулла сибдӧм гӧлӧснас горӧдӧмӧн:
— Нолтӧ, Спартак, босьт щит да меч кулӧм фракиецлысь да петкӧдлы ассьыд вынтӧ, сражайтчы ӧтнадӧн нёлькӧд воча!
Гажа шумӧн встретитісны пируйтысьяс Суллалысь кывъяссӧ.
Тайӧ кывъяссьыс шӧйӧвошӧм Спартак бергӧдчис Суллалань.
— Но ыджыд да шуда диктатор... ме кӧсъя тэныд висьтавны, мый ме абу гладиатор: ме — рудиарий и вӧльнӧй морт, а тэ ордын ме нуӧда толькӧ ланисталысь удж.
— Ха!.. Ха, Ха! — кыліс Суллалӧн серӧктӧм, — и тэ сійӧ храбрӧйысь-храбрӧй Спартакыс?
Тэ полан смертьысь?
Полан?..
Пеж рӧд!..
Но, клянитча Геркулес паличаӧн, тэ кутан косясьны!
Коді тэныд сетіс олӧм да свобода полысь варвар?
Эз ӧмӧй Сулла?..
И Сулла тэныд приказывайтӧ сражайтчыны... клянитча Олимп вывса став енъясӧн... тэ кутан сражайтчыны!
Спартак нюжӧдіс кисӧ, медым кватитны меч да тигр моз яра уськӧдчыны Сулла вылӧ, но кутіс асьсӧ машинальнӧя, пӧшти ачыс эз гӧгӧрво, мый сійӧ вӧчӧ; сійӧ лэптіс щит, босьтіс меч да скӧрмӧмысла тіралана да ыджыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ме абу трус и абу варвар.
Ме кута сражайтчыны, медым тэнад сьӧлӧмыдлы вӧлі лӧсьыд, о Луций Сулла.
Но, клянитча тэнад став енъясӧн, мый лоӧ кӧ, рӧк вылӧ, меным ранитны Арториксӧс...
Друг сэки пельчунӧдана нывбабйӧ гӧлӧс торкис рудиарийлысь безумнӧя панӧм сёрнисӧ.
Зал пыдыс юкӧнас, стен дорас, кытчань мышкӧн пукаліс Сулла, ӧдзӧс порог вылас сулаліс мел кодь еджыд чужӧма Валерия.
Кор раб локтіс Спартакӧс корны Сулла нимсянь, фракиец вӧлі Валерия ордын.
Татшӧм часын корӧмыс чуймӧдіс рудиарийӧс да ёна повзьӧдіс Валерияӧс.
Сійӧ вештіс бокӧ приличиелысь да осторожностьлысь правилӧяссӧ да муніс триклинийӧ, думайтіс сэтчӧ явитчыны долыдӧн да тшӧтш участвуйтны пир вылас.
Но гладиаторъяслӧн сражайтчӧмыс, кодӧс сійӧ первой на аддзис татшӧм матысянь, вывті ёна вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ сулаліс портьера сайӧ дзебсьӧмӧн пыкис сьӧлӧмас скӧрмӧмсӧ да зывӧктӧмсӧ.
Но, кор Спартак кватитіс ӧружиесӧ да пӧшти асьсӧ кутны вермытӧг шыасис Сулла дінӧ, Валерия гӧгӧрвоис, мый водзӧ чӧв овны оз позь: первой чорыда шуӧм кыв рудиарийлӧн вермас пӧгубитны сійӧс.
И сійӧ горӧдіс, медым вештыны ас вылас Суллалысь да гӧстьяслысь вниманиесӧ.
— Валерия! — горӧдіс чуймӧм Сулла да ложе вывсьыс муртса вермис кыпӧдчыны, кытчӧ сійӧс дорӧма вӧлі фалернскӧй винаыс.
— Валерия, тэ тані... и татшӧм часын?
Ставныс чеччисны либӧ заводитлісны чеччыны да вель почтительнӧя, но кыв шутӧг чолӧмалісны матронаӧс.
— Чолӧм ставныдлы, и мед енъяс покровительствуйтӧны непобедимӧй Суллалы да сылӧн другъяслы!
— шуис сайкалыштӧм бӧрын Валерия.
Сылӧн локтӧмыс Спартаклы кажитчис енъяссянь сверхъестественнӧй отсӧгӧн.
Сэк кості, кор Сулла старайтчис веськыда сувтны кок йылас, Валерия дзикӧдз палялі да нуӧдіс водзӧ сёрни нюмъялігтыр:
— Тэ сы мындаысь менӧ корлывлін, о Сулла, пир вылӧ, и талун, кор ме кылі тіянлысь гажа шумнытӧ тайӧ залсьыс, решиті пасьтавны пызансай паськӧм да локны татчӧ юны дружба чашаысь да сэсся тэнӧ нуӧдны аслад комнатаясӧ тэнад омӧль здоровье вӧсна первой кыа часысь не сёрӧнджык.
Но, кор ме вои татчӧ, ме аддзи татысь мечьяс югъялӧм да джоджын куйлысь шойяс...
Мый нӧ тайӧ, медбӧрти?
— Сэки матрона гӧлӧсын кыліс скӧрмӧм.
— Тіянлы оз на тырмыны помтӧм жертваяс циркъясын, и ті нимкодясьӧм пырысь ловзьӧданныд запретитӧм варварскӧй обычайяс?
Гажӧдчиганыд ті кӧсъянныд любуйтчыны смертнӧй мукаясӧн, винаысь чашкалӧм вомъяснаныд вежньӧдлыны сідзи жӧ, кыдзи ловныс петігӧн медбӧръяысь паськӧдлӧны вомнысӧ тіян жертваясныд?
Ставыс чӧвусины, юрнысӧ ӧшӧдісны, и ачыс Сулла, коді первой заводитліс йитны некымын кыв, ланьтіс, кыдзи мыж вӧчигӧн кутӧм морт.
Сӧмын гладиаторъяс, торйӧн нин Спартак да Арторикс, видзӧдісны Валерия вылӧ зэв радейтана да благодаритан синъясӧн.
— Но, — шуис Валерия рабъяс дінӧ шыасьӧмӧн, — весалӧй пырысьтӧм-пыр жӧ тайӧ шойяссӧ, мыськалӧй джоджсӧ, киськалӧй чӧскыд дука ваясӧн да кисьтӧй Суллалы мурринскӧй чашаас фалернскӧй вина да дружба ёнмӧдӧм кузя сетӧй сійӧс тшӧтш гӧстьяслы.
Кор рабъяс тэрыба босьтчисны олӧмӧ пӧртны Валериялысь приказсӧ, гладиаторъяс петісны.
И дзик шынитӧв дружба чашаыд, кытчӧ зэв этша гӧсть шыбытісны роза коръяс асланыс венокъясысь, кытшовтіс пируйтысьясӧс; а сэсся сідз жӧ кывшулытӧг да шатласигтыр, ӧти мӧд бӧрся став гӧстьыс петісны триклинийысь; мукӧдыс мӧдісны гӧстьяслы лӧсьӧдӧм комнатаясӧ, а мукӧдыс — Кумыӧ.
Сулла, ёна коддзӧмысла, бара уси ложе вылас да чӧв куйліс, кытчӧдз Валерия эз пыркнит сійӧс да эз шу:
— Ӧні петук чуксасян кад нин; кӧсъян-ӧ тэ, медбӧрти, мунны спальняӧ?
Тайӧ кывъяс вылас Сулла надзӧник да сьӧкыд пырысь лэптіс чужӧмсӧ гӧтырыс вылӧ да пондіс бормочитны:
— И тэ помалін сійӧн... вӧчин разгром... триклинийын... медым мырддьыны менсьым... гаж.
О, клянитча Юпитерӧн... тайӧ оз лӧсяв... тайӧ менсьым всемогущество топӧдӧм...
Сулла Счастливӧйлысь... эпафродитлысь... диктаторлысь...
Клянитча ыджыд енъясӧн... ме властвуйта Римын... и став мир вылас... и ог желайт, медым ме вылын вӧліны хозяева, ог желайт...
Метробий... кӧн тэ, дона Метробий?..
Лок меным отсав... ме кӧсъя вӧтлыны... ме кӧсъя ӧткажитчыны таысь... и мед сійӧ босьтас сьӧрсьыс кагасӧ, кодӧн сійӧ сьӧкыд... кодӧс ме ог желайт лыддьыны асламӧн...
Лӧгӧн тырӧмӧн дзирдыштісны сьӧд синъясыс Валериялӧн.
Сійӧ вӧчис грӧзитана жест да зывӧктӧм пырысь прикажитіс:
— Эй, Кризогон, чукӧст рабъясӧс да тшӧкты нуӧдны спальняӧ ассьыд господинтӧ; сійӧ код, тӧкаритӧма, кыдзи няйт гукодйысь.
Кризогон да кык раб кыскисны Суллаӧс спальняӧ, а Валерия муніс аслас комнатаясӧ.
Вольпась вылӧ водтӧдӧм бӧрын, Сулла узис войлысь коляс юкӧнсӧ дай асывнас сёрӧдз кодь.
Бӧръя лунъяс сылы сьӧкыдджык вӧлі воддза сертиыс, кучикыс зӧлиттӧдзыс мӧдіс лудны висьӧмысла.
Мыйӧн садьмис мӧд лунас, сійӧ пырысь-пыр жӧ чеччис вольпась вывсьыс, шлавгис дӧрӧм вылас паськыд тога да Кризогон вылӧ мыджсьӧмӧн мӧдӧдчис атриумӧд пывсянӧ.
Сэсся прӧйдитіс виччысян залӧд да пырис пӧрччысянінӧ; тайӧ вӧлі зэв гажа комната, мраморнӧй стенъяса да мозаикаа джоджа.
Тайӧ залсяньыс петӧ вӧлі куим ӧдзӧс: ӧти кӧдзыд душа помещениеӧ, мӧд — пӧсь ваа бассейна залӧ, и коймӧд — пӧсь пывсянӧ.
Сулла пуксис небыд пӧдушкаясӧн да пурпурнӧй тканьӧн вевттьӧм мраморнӧй скамъя вылӧ да рабъяс отсӧгӧн пӧрччысис, сэсся пырис пӧсь пывсянӧ.
Тайӧ комнатаыс вӧлі мраморысь жӧ, джоджас вӧліны розьяс, сэті и кайис жарыс да лэптіс температурасӧ.
Сэні вӧлі гӧгрӧс мраморнӧй альков, мраморнӧй скамъя да пӧсь ва тыра неыджыд бассейн.
Сулла пырис альковас да кутіс лэптавны разнӧй сьӧктаа кӧрт гираяс, первой ичӧтджыкъясӧс, сэсся вочасӧн пыр сьӧкыдджыкъясӧс.
Тадзи вынсӧ песыштӧм бӧрын да пӧсялыштӧм бӧрын, сійӧ пырис голяӧдзыс бассейнса ваӧ.
Раб босьтіс бронзӧвӧй скребка да пондіс ниртны сылысь лудан кучиксӧ.
— Видзӧдлы, нолтӧ, кутшӧм сэн шум пӧрччысянінас, — шыасис Сулла Кризогон дінӧ.
Отпущенник петіс.
Сулла, — чужӧмыс сылӧн, гашкӧ, тӧрытъя юӧмсьыс, кажитчӧ вӧлі пӧрысьджыкӧн да быттьӧ кулӧм мортлӧн кодь, — кутіс ружтыны висьӧмысла да норасьны морӧс висьӧм вылӧ.
Сэсся ланьтіс, лэччысис юрнас бассейн дорас да быттьӧ унмовсис.
Некымын минут мысти пырис Кризогон; Сулла дрӧгмуні да лэптіс юрсӧ.
— Мый нӧ тэкӧд? — юаліс отпущенник да котӧрӧн локтіс бассейн дорӧ.
— Немтор... кутшӧмкӧ унзіль... тӧдан-ӧ, ме аддзылі вӧт.
— И мый жӧ тэ вӧтасин?
— Ме аддзылі вӧтӧн ассьым муса гӧтырӧс, Цецилия Метеллаӧс, коді кувсис колян во, и сійӧ чуксаліс менӧ ас дінас.
— Эн верит, Сулла, суевериеясӧ...
— Суеверие?
Мыйла тадзи думайтны вӧтъяс йылысь, Кризогон?
Ме век веритлі вӧтъясӧ да пыр вӧчлі сідзи, кындзи меным тшӧктылісны вӧтӧн енъяс.
Сы вӧсна быд походын ме вермывлі.
— Аслад походъясын тэ победаяс перйылін аслад вежӧрӧн да храбростьӧн, а эн вӧтъяс вӧсна.
— Вежӧр дорысь да храбрость дорысь, Кризогон, унджык бур вайліс меным бур судьба; сы понда буретш сы вылӧ ме толькӧ и веритчылі.
Верит меным, мый медбур походъясӧн менам вӧліны сэтшӧмъяс, кор ме найӧс нуӧдлі тӧвныр моз да немдумайттӧг?
Бур походъяс йылысь казьтыштӧм бӧрын, тыдалӧ, кокнидджык лои Суллалы, и Кризогон решитіс ӧні доложитны сылы Граний воӧм йылысь, кодӧс тӧрыт диктатор пируйтігӧн на тшӧктыліс корны Кумыысь, и коді ӧні виччысис Суллалысь приказъяс.
Муртса на Сулла кыліс Гранийлысь нимсӧ, кыдзи чужӧмыс сылӧн векыштчис крута скӧрмӧмысла.
Сійӧ быттьӧ ставнас ӧзйис да горӧдіс сибдӧм, ярмӧм гӧлӧсӧн:
— Вайӧд сійӧс... ӧні жӧ... татчӧ... ме дінӧ... тайӧ наглӧй мортсӧ... коді лысьтіс ӧтнасӧн став мирас серавны менам шуӧмъяс вылын да желайтны меным смерть.
И кос кияснас сійӧ мыйвынсьыс шарашитчис бассейн дорас.
Кризогон петіс да пыр жӧ бӧр локтіс эдил Гранийкӧд.
Тайӧ вӧлі ар нелямына морт, багатырскӧй тушаа; нинӧмӧн торъя тӧдчытӧм да грубӧй чужӧмас тыдалӧ вӧлі мудерлун да скӧрлун.
Но Сулла дінӧ ваннӧй комнатаӧ пыригӧн сійӧ вӧлі кельыд да омӧля вермис сайӧдны ассьыс полӧмсӧ.
Копрасигтыр да Суллалысь кияссӧ окавлігтыр, сійӧ шыасис Сулла дінӧ тіралан гӧлӧсӧн:
— Мед видзасны дыр кад енъяс ыджыд сьӧлӧма Сулла Счастливӧйӧс!
— Тэ эн тадзи сёрнит войдӧрлун, подлӧй негодяй, кор тэ сералін менам приговор вылын, код серти тэнӧ судитӧма вӧлі мынтыны штраф государственнӧй казнаӧ; тэ горзін, мый тэ он кӧсйы мынтыны, мый ме лун-мӧд мысти кула, и тэныд оз ковмы мынтыны штраф.
— Эг, шулы, некор эг!
Эн верит тайӧ клеветаас...
— муртса вермис шуны Граний.
— Трус, ӧні тэ дрӧжжитан!..
Тэныд колӧ вӧлі дрӧжжитны сэки, кор тэ оскорбитін медся ыджыд да медся шуда мортӧс...
Трус!..
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Сулла кучкис чужӧмас шудтӧм мортлы, коді уси бассейн дорас.
— Жалит!
Кевмыся тэныд, жалитышт!
Но Сулла вывті ёна скӧрмӧмысла пондіс горзыны рабъясыслы:
— Эй, ті, дышъяс!.. босьтӧй тайӧс, кучкалӧй кувтӧдзыс, тані, ме син водзын... джагӧдӧй сійӧс... виӧй!..
Кор аддзис, мый рабъясыс оз решитчыны уськӧдчыны, сійӧ бара горӧдіс:
— Джагӧдӧй сійӧс, либӧ ме прикажита ставнытӧ тіянӧс распинайтны, клянитча эринияяс факелъясӧн да змейясӧн!
Рабъяс уськӧдчисны шудтӧм эдил вылӧ, уськӧдісны сійӧс джоджас да заводитісны кучкавны да талявны, а Сулла лёк звер моз, коді кылӧ смерть, пыр горзіс:
— Но жӧ, ёнджыка... кучкалӧй... талялӧй... джагӧдӧй тайӧ труссӧ... джагӧдӧй сійӧс, джагӧдӧй... став адса енъяс ним кузя джагӧдӧй сійӧс!..
И сійӧ здукас, кор Граний пондіс ӧктыны медбӧръя лов шыяссӧ, Сулла горзӧмысла да лёкысла эбӧссьыс петі, уси гатшӧн бассейнас да ружӧктіс сэтшӧм слабиник гӧлӧсӧн, кутшӧмӧс некор сылысь эз кывлыны:
— Отсалӧй... кула...
Котӧрӧн локтіс сы дінӧ Кризогон, котӧртісны мукӧд рабъяс да лэптісны Суллаӧс, сувтӧдісны бассейн стен дорас.
Чужӧмыс вӧвлӧм диктаторлӧн вӧлі кулӧм мортлӧн кодь.
Синъясыс куньсаӧсь, чорыда векыштӧм пиньясыс зяткакылісны, вомдоръясыс вежиньтчисны и ставнас, тушатырнас, вӧлі тіралӧ.
Кор Кризогон да мукӧд рабъясыс кӧсйисны сійӧс вайӧдны садь выйӧ, сійӧ став тушатырнас нетшкысьӧмӧн кутіс кызны, и недыр мысти вомтіыс чепӧсйис зэв уна вир, и пӧдан шыясӧн ружтігтыр, синсӧ восьтлытӧг сійӧ кулі.
Тадзи помаліс олӧмсӧ квайтымын арӧсӧн тайӧ мортыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ великӧй морт, кутшӧм вӧлі сійӧ коварнӧй.
Сійӧ вӧчис ыджыд делӧяс, но аслас отечестволы сійӧ вайис ещӧ ыджыдджык несчастиеяс, и великӧй вождь славакӧд тшӧтш, сійӧ колис ас йывсьыс историяын паметь, кыдзи медтуйтӧм гражданин.
Сьӧкыд висьтавны, мый сылӧн вӧлі унджык: мужество да энергия, либӧ коварство да лицемерие.
Эз ӧд весьшӧрӧ шулывлы тадзи консул Кней Патрий Карбон, Марий партияысь, коді дыр косясьліс Суллалы паныд. Сійӧ шулывліс, кор пӧ лоӧ косясьны левкӧд да ручкӧд, кодъяс пыр олӧны Сулла сьӧлӧмын, ручыскӧд пӧ вермасьны ёна сьӧкыдджык.
Сулла кувсис быдторйӧн насладитчӧм бӧрын, мый толькӧ мортлы позяна, и сы понда сійӧс лыддьылісны медшуда мортӧн, збыльысь кӧ лыддьыны сійӧс шудӧн, мый позьӧ олӧмӧ пӧртны.
Муртса на Суллалӧн петі лолыс, ваннӧйӧ пырис Эвтибидалӧн рабыс.
Сійӧ дыр сулаліс чуймӧмӧн, сэсся муніс Кризогон дінӧ, сетіс сылы письмӧсӧ да шуис:
— Эвтибида, менам госпожаӧй, тшӧктіс меным сетны тайӧ письмӧсӧ Суллалы киас, но енъяс накажитісны менӧ, заставитісны аддзыны сӧмын нин шойсӧ ыджыд мортлысь; сы понда ме сета тэныд тайӧ письмӧсӧ, кодӧс ыстӧма вӧлі сылы.
Кризогон немтор оз вӧлі гӧгӧрво шогысла, босьтіс письмӧсӧ да сюйис питшӧгас, туникаа-дӧрӧма костас, да пондіс бергавны аслас господин шой дорын.
Сэк дом пытшкын кывсис юӧрыс Сулла кувсьӧм йылысь.
Ставыс шызис.
Став рабъясыс котӧртісны ваннӧйӧ, и сэки, кор найӧ кутісны ыджыд горӧн бӧрдны, кашкигтыр пырис комедиант Метробий, коді муртса на удитіс воны Римысь.
Сійӧ котӧрӧн пырис оръясьӧм паськӧмӧн, чужӧмбан кузяыс визувтіс синва.
— Оз... тайӧ оз вермы лоны. Оз... оз... тайӧ абу збыль!
А кор аддзис Суллалысь шойсӧ, ырӧбӧн бӧрддзис, сувтіс пидзӧс вылас да мӧдіс окавны сылысь чужӧмсӧ да шуавны:
— Метӧг тэ кувсин, медбур друг!.. Медся радейтана друг!..
Меным эз удайтчы кывлыны тэнсьыд бӧръя кывъястӧ... эз удайтчы окыштны тэнӧ медбӧръяысь... о Сулла, менам радейтана другӧй, о менам дона Суллаӧй!..
VIII ГЛАВА
Мый лои Сулла кулӧм бӧрын.
Сулла кулӧм йылысь юӧр паськаліс Италия пасьта чард би моз да ыджыда кыпӧдіс волнуйтчӧм, торъя нин Римын.
Первойсӧ быдӧнӧс шензьӧдіс, сэсся мӧдісны тӧлкуйтны, юасьны да туясьны: быдӧнлы колӧ вӧлі тӧдны, мыйла, кыдзи да кор лои татшӧм друг кувсьӧмыс.
Олигархъяслӧн партия, патрицийяс да богачьяс лыддисны великӧй мортлысь кулӧмсӧ, кыдзи народнӧй бедствие, немторйӧн вежны позьтӧм утрата, да пондісны требуйтны кувсьӧм геройлы, кыдзи республика мездысьлы да полубоглы, императорскӧй дзебӧм-колльӧдӧм, почестьяс, статуяяс да храмъяс.
Накӧд тшӧтш шогсисны Римын дас сюрс раб, кодъяслы вӧлі сетӧма Сулла дырйи вӧля.
Сулла партия вермӧм бӧрын сы ним кузя налы вӧлі лӧсьӧдӧма торъя триба — дас сюрс Корнелий, и Сулла жӧ юкліс на костын эмбурсӧ проскрипционнӧй списокъясӧ сюрӧм йӧзлысь.
Тайӧ дас сюрс мортыс став эмбурнас и олӧмнас объязанӧсь вӧлі Суллалы и найӧ зэв полісны, медым сы кулӧм бӧрын налысь эз мырддьыны сійӧ ставсӧ, мыйӧн сэтшӧм лышкыда козьнавліс найӧс Сулла.
Наысь кындзи Италияын вӧліны ещӧ сё кызь сюрс морт вӧвлӧм легионеръяс Суллалӧн, кодъяс ёна радейтісны Суллаӧс, кыдзи ассьыныс великӧй вождьӧс да бур керысьӧс.
Мӧдарсянь, уна сё сюрс ссылайтӧм йӧз, Сулла яростьлӧн уна сё сюрс жертваяс, уна сюрс морт Марий дор сулалысьяс — веськыда проклинайтісны морт виысьӧс, сылысь рӧд-вужсӧ да другъяссӧ, коді жугӧдіс налысь эмбурсӧ, овмӧссӧ»; найӧ окотитісны ӧні вежсьӧмъяс, волнуйтчисны, надейтчисны да чуксалісны водзӧс босьтӧм вылӧ.
Тайӧяс дінӧ жӧ ӧтувтчис тшӧтш и плебс, кодлысь Сулла мырддис уна праваяс да привилегияяс.
Форумын, базиликаясын, портикъяс улын, храмъясын, уличаяс вылын, лавкаясын, рынокъяс вылын — быдлаын жуисны йӧз чукӧръяс, быдсикас арлыда да положениеа войтыр; найӧ тӧдмасисны да висьтавлісны мӧда-мӧдныслы выльторъяс; мукӧдыс гораа бӧрдӧмӧн шогсисны тайӧ несчастье вӧсна, а мукӧдъяс нӧшта гораджыка ошкисны енъясӧс, кодъяс, медбӧрын, мездісны республикаӧс тиранысь.
Пансьылісны споръяс, кывсисны мӧда-мӧд вылӧ грӧзитчӧмъяс, кылісны гуся ӧбидаяслӧн, дзебӧм ненавистьлӧн да скӧрмӧмъяслӧн друг ӧзйӧмъяс; ӧтгудыр гудыртчис ставыс: и страсть, и кӧсйӧмъяс, и полӧмъяс, и надеждаяс.
Уна сенаторъяс, гражданаяс да Корнелий трибаса отпущенникъяс* быдтісны тошъяс тайӧ траурыс кузя, пасьтасьлісны сьӧд тогаясӧн да ветлісны кар кузя шог чужӧмӧн; уна нывбабаяс котралісны лёзь юрӧн храмысь храмӧ, кевмысисны енъяслы, быттьӧ Сулла кувсьӧм понда Рим вылӧ ӧшйис зэв ыджыд опасность.
Мукӧдыс укӧрайтісны найӧс да сералісны на вылын, гажаа да дерзкӧя ветлӧдлісны форум кузя да уличаяс вывті, радлісны Сулла кулӧм вылӧ.
Кар шӧръясын, кӧні преторскӧй дӧскаяс вылӧ ӧшӧдсьывлісны йӧзӧдан законъяс, Сулла кулӧм бӧрын куим лун мысти позьӧ вӧлі лыддьыны татшӧм эпиграмма:
Шуда диктатор, Римлӧн кӧзяин,
Гордӧя ошйысьліс Суллаыд тайӧн;
Сӧмын тай татшӧмтор кӧсйӧмысь мортӧс
Енъяссянь ыстӧм наказание торкис:
Дасьтыліс сямтӧм морт Римлы быдторсӧ —
Вӧвлытӧм мукаяс, быд лёк позорсӧ;
Енъяссянь сы пыдди вӧлӧма дасьтӧм
Тойяслы вильӧдны сиисны асьсӧ.
Мукӧдлаын вӧлі ӧшлӧма гижӧдъяс: «Долой пиршество рӧскодъяс йылысь законъяс!».
Тайӧ вӧліны сэтшӧм законъяс, кӧні торъя ёна петкӧдчыліс мустӧм деспотизмыс Суллалӧн; либӧ: «Требуйтам неприкосновенность трибунъяслы!», кодӧс Сулла ас наукнас бырӧдіс, либӧ ещӧ: «Слава Кай Марийлы!»
Консул Марк Эмилий Лепид, коді Сулла ловъя дырйи на эз дзеблы ассьыс враждебностьсӧ, ӧні сёрнитіс да действуйтіс решительнӧя; сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый сы дор сулалӧны Марийлӧн партияыс да народ.
Лутаций Катулл, мӧд консул, петкӧдліс, мый сійӧ чорыда кутас сулавны сенат дор да законъяс дор.
Тайӧ смутаас сюйсис и Катилина.
Сійӧ да другъясыс сылӧн кутісны нуӧдны агитация недӧвӧльнӧйяс костын, кыпӧдісны налысь ненависть олигархия вылӧ.
Сенат чукӧртчис Остальскӧй курияын, медым обсудитны вопрос, кыдзи почтитны кувсьӧм триумфаторӧс, Митридатӧс вермысьӧс.
Председательствуйтіс собрание вылын Публий Сервилий Ватий Изаурик, вӧвлӧм консул, аслас мудрость да храбрость сертиыс зэв тӧдчана морт.
Сійӧ восьтіс заседаниесӧ да сетіс кыв Лутаций Катуллы.
Лутаций Катулл дженьыдик да скромнӧй речын казьтыштіс Суллалысь славнӧй делӧяссӧ: и Африкаын пленӧ босьтӧм Югурта йылысь, и Херонея улын жугӧдӧм Архелай йылысь, и Азия пыдӧсӧ вӧтлӧм вермӧм Митридат йылысь, и гражданскӧй войналысь гибельнӧй пӧжарсӧ пӧдтӧм йылысь; пасйис сылыс смеллунсӧ да храбростьсӧ, да шыасис сенаторъяс дінӧ, медым татшӧм мортӧс вӧлі дзебӧма сэтшӧм почестьясӧн, коді вӧлі эськӧ достойнӧй и римскӧй народ серти да кувсьысь паметь серти, коді вӧлі римскӧй народлӧн полководецӧн да вождьӧн.
Кӧрталана кывйын сійӧ предложитіс торжественнӧя вайны Суллалысь шойсӧ Кумыысь Римӧ да дзебны сійӧс Марсово поле вылӧ.
Дженьыдик сёрниыс Катуллӧн кыпӧдіс гора ошкӧмъяс пӧшти став скамъяяс вылас, кӧні пукалісны сенаторъяс, и гора ропкӧм да кулитӧмъяс галлерея вылын, кӧні вӧлі публикаыс.
Кор шумыс лӧньыштіс, чеччис Лепид да висьталіс тадзи:
— Меным жаль, вывті жаль, о отец-сенаторъяс, мый меным талун лоӧ торъявны мӧвпъясӧн менам знаменитӧй коллегакӧд, Катуллкӧд, кодлысь доблестьсӧ да благодарнӧй сьӧлӧмсӧ ме признайта первой мортӧн да зэв вылӧ пукта; но меным кажитчӧ, мый сійӧ буретш аслас благодарнӧй сьӧлӧмыс вӧсна, а эз государственнӧй интересъяс боксянь, эз миян отечество честь понда, вӧзйис миянлы тайӧ лӧсявтӧмторсӧ, вреднӧй да не справедливӧй предложениесӧ.
Сійӧ ас бур сьӧлӧмыс вӧсна вайӧдіс став доводсӧ Луций Корнелий Суллалы пӧльза вылӧ, мый вӧсна тайӧ ыджыд собраниеыс вермас вӧчны сылы императорскӧй почестьяс да дзебны сійӧс царӧс моз Марсово поле вылын.
Но вывті ыджыд бурлунысла кӧ коллегаӧй менам казьтыштіс покойник заслугаяс йылысь да благороднӧй делӧяс йылысь, сійӧ вунӧдіс либӧ, бурджык шуны, сылы колӧ вӧлі вунӧдны став лёкторъяс йывсьыс, кодӧс вӧчис Сулла аслас отечестволы; тані колӧ шуны веськыда, полӧмла сайӧдчытӧг, стесняйтчытӧг лёк порокъяс йывсьыс, кодӧн Сулла няйтӧсьтіс ассьыс нимсӧ да кодъяс пиысь весиг ӧти порок вӧлі эськӧ тырмымӧн, медым пемдӧдны да дзикӧдз бырӧдны сы победаяс да подвигъяслысь паметьсӧ.
Тайӧ разын ыджыд зык да недовольствуйтчӧм кыптіс сенаторъяс пӧвсын, и гора аплодисментъяс галлерея вылын.
Ватий Изаурик сетіс знак трубачьяслы, и найӧ трубаяс шыӧн лӧсьӧдісны пӧрадок йӧз пӧвсын.
— Да, шуны колӧ веськыда, — нуӧдіс водзӧ ассьыс сёрнисӧ Эмилий Лепид. — Суллалӧн ним — зловещӧй ним Римын.
Сійӧ уськӧдӧ миянлы тӧдвылӧ сӧмын отечестволысь кок улӧ тальыштӧм законъяс йылысь, трибунъяслысь авторитетсӧ бырӧдӧм йылысь, консулъяслысь достоинствосӧ няйтӧ тальыштӧм йылысь, деспотизм йылысь, Сулла произвол серти некутшӧм мыжтӧг гражданаясӧс сюрсъясӧн-сюрсъясӧн виалӧм йылысь, позорнӧй проскрипцияяс, грабежъяс да гусясьӧмъяс йылысь, кодъясӧс вӧчӧма Сулла приказ серти да сы нимӧн, кодъясӧс вӧчӧма отечестволы вред вылӧ, республикаӧс бырӧдӧм могысь.
И вот татшӧм мортлы, кодлӧн нимыс ниӧти честнӧй гражданинлы оз вермы не казьтыштны кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ нечастье йылысь, татшӧм мортлы, коді ассьыс быд сикас каприз, быд страсть вӧчліс законӧн, — вот татшӧм мортлы ми кӧсъям талун вӧчны торжественнӧй почестьяс, колльӧдны да дзебны сійӧс царӧс моз да вӧчны общенароднӧй траур.
Кыдз нӧ тайӧ?
Ми дзебам Луций Суллаӧс, республика жугӧдысьӧс, Марсово поле вылӧ, кӧні кыпӧдчӧ дона гуыс Публий Валерий Публиколалӧн, коді вӧлі тайӧ республикасӧ лӧсьӧдысьяс пиысь ӧтикӧн.
Буретш сэтчӧ, сійӧ поле вылас, кытчӧ сенат торъя шуӧм серти, гуалӧма вӧлі медся знаменитӧй да доблестнӧй гражданаясӧс воддза кадъясын; лэдзам-ӧ ми, медым пондас куйлыны тшӧтш сэні шойыс сійӧ мортыслӧн, коді миян кадся медся благороднӧй да нималана гражданаясӧс ысталіс ссылкаӧ либӧ виаліс?
Сетам-ӧ ӧні ми пороклы сійӧс, мый важӧн батьяс миян лӧсьӧдлісны, кыдзи награда бур вӧчӧмъясысь?
И мыйла ми вӧчам тайӧ, татшӧм шогмытӧм делӧсӧ, миян достоинстволы, миян сӧвестьлы татшӧм паныда мунан торсӧ?
Гашкӧ, кызь сизим легион водзын полӧмла, кодъяс косясьлісны Сулла вӧсна да кодъясӧс сійӧ овмӧдіс Италияса медгажа местаясас, кӧні сійӧ медся ёна свирепствуйтліс, да кӧні медся ёна петкӧдчыліс сылӧн лёклуныс?
Али нӧ ми вӧчам тадзи дас сюрс подлӧй рабъяс водзын полӧм вӧсна, кодъясӧс сійӧ аснаукнас, деспотическӧй капризыс серти, миян обычайяслы да законъяслы паныд, лэдзис вӧля вылӧ да сетіс налы медпочотнӧй уважайтан звание — римскӧй гражданинлысь ним?
Ме допускайта, мый сьӧлӧмӧн усьӧм вӧсна да полӧм вӧсна, кодӧс сійӧ паськӧдліс быдлаын аслас роковӧй всемогуществонас, сы ловъя дырйи некод эз лысьтлы шыӧдчывны народ да сенат дінӧ миян рӧдиналысь законъяссӧ дорйӧм йылысь; но, став енъяс нимӧн, Рим видзысь енъяс ним кузя, ме ӧні юала тіянлысь, отец сенаторъяс, мый заставитіс тіянӧс лыддьыны справедливӧй мортӧн сійӧс, коді эз вӧвлы справедливӧйӧн, да чествуйтны сійӧс, кыдзи ыджыд сьӧлӧма мортӧс, коді вӧлі медся порочнӧй да медся вреднӧй гражданинӧн, да постановитны вӧчны почестьяс, медомӧль да медся гнуснӧй мортыслы став Римас, кутшӧмӧс вӧчлӧны сӧмын великӧй да ыджыд бур вӧчысь йӧзлы.
О, сетӧй меным, сетӧй меным, отец-сенаторъяс, не воны отчаяние выйӧдз миян отечество судьба вӧсна, ме надейтча, мый мужество да бур вӧчӧм йылысь мӧвпъяс, достоинство да сӧвесть эз на быр тайӧ ыджыд собраниеыслӧн, мый не полӧм, а ыджыд достоинстволӧн чувство олӧ римскӧй сенаторъяс сьӧлӧмын!
Вештӧй, кыдзи выль гражданскӧй смутаяс ӧзтысь бикиньӧс, да кыдзи недостойнӧй да бесчестнӧй декрет тайӧ вӧзйӧм предложениесӧ, медым дзебны Луций Корнелий Суллалысь шойсӧ Марсово поле вылӧ сэтшӧм почестьясӧн, кутшӧм овлӧ великӧй гражданинъясӧс да знаменитӧй императоръясӧс дзебигӧн.
Гора аплодисментъясӧн примитісны тайӧ кывъяссӧ Марк Эмилий Лепидлысь, и аплодируйтіс не сӧмын народ, коді чукӧртчӧма вӧлі галлерея вылӧ, но сідз жӧ и уна сенаторъяс тшӧтш, тайӧ мужественнӧй да пыдыс чувствоясӧн тырӧм речсӧ кывзӧм бӧрын.
Сэки сувтіс Кней Помпей Великий, ӧти медся том да медся радейтана сенатор да государственнӧй деятель Римын; сійӧ аслас сёрниын, — сёрниыс, правда, эз вӧв сылӧн зэв шыльыд да мича, эз вӧв сійӧ мича кыввора, — ыджыд, чувствоӧн да сьӧлӧмсяньыс петан кывъясӧн ошкис Луций Суллаӧс.
Сійӧ эз понды вывті ошкыны яръюгыд подвигъяс да бур делӧяссӧ Суллалысь, эз понды дорйыны сылысь дивитана лёк действиеяссӧ да позорнӧй фактъяссӧ, но сійӧ эз мыжав сыысь мортсӧ, а ыстысис расстроитчӧм республика ненормальнӧй условиеяс вылӧ, быть колана необходимость вылӧ, кодӧс диктуйтліс сійӧ страшнӧй кадыс, кор Сулла сулаліс государство юрын.
Ыджыд впечатление вӧчис быдсӧнлы, торъя нин сенаторъяслы, тайӧ веськыда, прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс висьталӧм речыс Помпейлӧн.
Катуллысь предложениесӧ вӧлі сувтӧдӧма голосование вылӧ, и тайӧ предложение дорас сетісны гӧлӧсъяс сенаторъяс пиысь нёль витӧд юкӧныс.
Закон серти требуйтчан гуся голосование сетіс татшӧм результатъяс: куимсё кызь сизим гӧлӧс вӧлі сетӧма Катулл предложение дор да ӧкмысдас куим гӧлӧс паныд.
Победа лои Сулла партия сайын, и собрание тупкысис йӧзсянь ыджыд возбуждениеӧн, коді разӧдчис Остильскӧй курияысь матігӧгӧрса плӧщадьяс да уличаяс вылӧ да заводитчисны бурнӧй манифестацияяс.
Сюрсъясӧн-сюрсъясӧн чолӧмалісны Лепид консулӧс, а мукӧдъяс, медсясӧ Корнелий трибаса йӧз, аплодируйтісны Помпей Великийлы.
Мӧда-мӧд костын грӧзитчӧмъяс, пинясьӧмъяс, оскорблениеяс помасисны, тӧдӧмысь, вир кисьтан косьӧн, эз кӧ эськӧ ӧтарсяньыс Помпей, а мӧдарсяньыс Лепид, йӧз костӧдыс ки на ки кутчысьӧмӧн муніг мозныс, гораа горзӧмӧн чуксавны ас дор сулалысьяссӧ кутны порадок да лӧня разӧдчыны гортаныс.
Быдлаын: трактиръясын, харчевняясын, столӧвӧйясын, улича помъясын, Форумын, базиликаясын да портикъяс улын мунісны чорыд споръяс да вир кисьтана косьяс, мый тайӧ войнас лои бӧрдны уна виӧм да ещӧ уна ранитчӧм йӧзъяс вӧсна; пондылісны ӧзтавны и керкаяссӧ Сулла дор сулалысь тӧдчанаджык йӧзъяслысь.
Сэки, кор Римын заводитчисны тайӧ событиеясыс, Кумыын лоины зэв важнӧй мукӧд событиеяс.
Сулла кулан лунӧ, кымынкӧ час мысти кулӧм бӧрас, кувсьӧм диктатор виллаӧ воис Капуяла дорсянь кутшӧмкӧ морт, паськӧм сертиыс, гладиатор, и мыйӧн только пырис, юаліс, вермас оз сійӧ аддзӧдлыны Спартакӧс.
Тайӧ вӧлі ар нелямына кымын морт, зэв ыджыд тушаа да Геркулес кодь ён.
Грубӧй мугов чужӧмыс вӧлі ставыс писти серӧн кодйӧма.
Ичӧтик, сьӧд да ӧзъян смел синъясас мыйкӧ вӧлі петкӧдчӧ сэтшӧм свирепӧй, пӧшти зверскӧй.
Сук бурысь кодь юрсиыс да дзуг тошкыс вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ на дикӧйджыкӧн.
Но, мисьтӧмлунсӧ пыдди пуктытӧг, тайӧ мортыс вӧлі кыдзкӧ кыскӧ ас дінас.
Чужӧм сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ восьса сьӧлӧма морт, сыын тыр грубӧй чесность, дикӧй, но благороднӧй гордость.
Спартакӧс виччысиг моз тайӧ зэв ыджыд тушаа мортыс кутіс пӧкаживайтны аллея кузя, коді нуӧдӧ вӧлі школа здание дорӧ.
Спартак, кор аддзис гӧстьӧс, уськӧдчис сы дінӧ.
Гладиаторъяс некымынысь окасисны мӧда-мӧдныскӧд.
Спартак юаліс:
Но, кутшӧм выльторъяс, Окномао?
— Выльторъяс важӧсь, — вочавидзис гладиатор юркыд да мича пыдыс гӧлӧсӧн.
— Ме шуа, сэтшӧм мортыд пыр отчаяннӧй дыш морт, коді узьӧ, коді оз лӧсьӧдчы, коді немтор оз вӧч.
Ме шуа, Спартак, менам сьӧлӧмшӧрӧй, воис, мися, кад босьтны киӧ мечьяс да кыпӧдны восстаниелысь знамя.
— Ньӧжйӧнджык, Окномао.
Клянитча Германияӧс видзысь енъясӧн, тэ кӧсъян провалитны миянлысь делӧнымӧс.
— Дзик мӧдарӧ, ме кӧсъя аддзыны сійӧс медся бур результатъясӧн...
— А, кор сідз, кут тӧдвылад, огӧй горзӧмӧн, а бур мывкыдӧн да сюся видзчысьӧмӧн ми вермам шедӧдны вермӧмъяс.
— Шедӧдам вермӧмъяс?
Но кор нӧ?
Вот именнӧ тайӧ ме и кӧсъя тӧдны.
— Кор заговорыс лючки кисьмас...
— Дерт, коркӧ ставыс артмас!
Но татшӧм плодъяс, кыдзи миян восстание, тӧдан кыдзи найӧ кисьмӧны?
Тані колӧ смелство, мужество да дерзость...
Заводитны колӧ пыр жӧ, а петам кӧ ми улича вылӧ, тэ сэки аддзан, делӧыс ачыс мӧдӧдчас.
— Кутышт терпеньетӧ, тэ горяч морт!
Кымын морт пырис миян союзӧ тайӧ куим тӧлысьнас Лентул Батиат школаын, кӧні тэ уджалан?
— Сё комын.
— Сё комын дас сюрс гладиатор пиысь!..
И тэныд кажитчӧ, мый миян уджъяслӧн плодъяс кисьмисны нин?
— Заводитчас кӧ восстание, кыпӧдчасны и мукӧдъяс.
— Но кыдз нӧ найӧ кыпӧдчасны мияндор, кор найӧ оз тӧдны, мыйын делӧыс, кодъяс ми, кутшӧм мог ми сувтӧдам, кутшӧм средствояс миян эмӧсь, медым вайӧдны победаӧдз ассьыным планнымӧс?
Сымын позянаджык лоӧ миян победаным, кымын ёнджыка миянлы кутасны эскыны миян ёртъяс.
Шуам, тэ, Окномао, медся ёныс дас сюрс гладиаторъяс пӧвсын Лентул Батиат школаын, мый тэ вермин вӧчны талунъя лунӧдз?
Кыдзи тэ используйтін ассьыд влияниетӧ, кодӧс тэ завоюйтін аслад ёнлунӧн да мужествоӧн?
Кымын мортӧс тэ котыртін да кыскин миян боевӧй союзӧ?
Кымын морт сэтшӧмыс, кодъяс мед тӧдісны миян делӧлысь пытшкӧссӧ?
Уна-ӧ сэтшӧмыс Лентул школаын, коді тӧдӧ менӧ либӧ кӧть Криссӧс?
— Но буретш сы вӧсна, мый ме абу тэ кодь образованнӧй морт, да ог куж мича кывйӧн да бура сёрнитны, ме и добивайтчи асланым Батиат ланиста водзын, медым сійӧ корис тэнӧ фектование велӧдысь пыдди учительӧн.
И со...
Тайӧ кывъяс бӧрас Окномао кыскис вӧнь костсьыс неыджыд папирус лист, кодӧс гартӧма вӧлі письмӧ моз, да сетіс сійӧс Спартаклы.
Ӧзйӧм синъясӧн да тіралан киясӧн Спартак жугӧдіс печатьсӧ да лыддис письмӧсӧ.
Батиат вӧлі гижӧ, мый сійӧ кывліс Спартак искусство йылысь, да корӧ сійӧс ас орӧдас Капуяӧ фехтование велӧдысь пыдди учительӧн да кӧсйысьӧ сылы бур сёян-юан и ыджыд жалӧванье.
— И мыйла, — заводитіс Спартак, питшӧгас письмӧсӧ дзебиг моз, — мыйла тэ, Окномао, пыр эн сет меным тайӧ письмӧсӧ, пустӧй сёрниясӧн ылӧдчӧм дорысь?
Сэні, Капуяын, дас сюрс гладиатор пӧвсын менам местаӧй.
Сэні ме надзӧникӧн сёрнита ставныскӧд, медым кутасны веритчыны миян делӧӧ, коді шонтӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
Сэсянь кутшӧмкӧ лунӧ условнӧй сигнал серти петас дас сюрс рабъясысь войска, кодъяс жугласны ассьыныс чепъяссӧ да шыбытасны чеп кольчаяссӧ угнетательяслы чужӧмас; дас сюрс раб, кодъяс асланыс позорнӧй чеп кӧртъясысь дорасны непобедимӧй мечьяс...
Ок, медбӧрти, ме пыра сэтшӧм позйӧ, кӧні верма кеслыны пиньяссӧ змей пиянлысь, кодъяс пондасны чушкыны бордъяссӧ спесивӧй римскӧй кутшъяслысь!
Окномао зэв нимкодь пырысь кывзіс тайӧ ӧзйӧдан сёрнисӧ.
— Ме шуда тэнад радлунысь, и ещӧ любӧджык лоӧ сійӧ сё комын мортыслы, кодъяс пырисны союзӧ, кодъяс зэв ёна виччысьӧны тэнӧ...
И сійӧ видзӧдліс Спартак вылӧ зэв небыдика да радейтӧм пырысь, но друг горӧдіс:
— Тӧдан, Спартак, сэсянь, кор ме тэнӧ аддзылі первойысь, тӧлысь сайӧ унджык, тэ лоӧмыд меліджык да мичаджык...
Эн дивит менӧ, позьӧ эськӧ вӧлі дажӧ шуны, мый лоӧмыд нежнӧйджык, но тайӧ кывйыс тэныд оз лӧсяв...
Сэки Окномао ланьтіс, сійӧ аддзис, кыдзи Спартак друг кельдӧдіс да шуис вомгорулас сэтшӧм ньӧжйӧ, великан немтор эз велав:
— Ок!..
Клянитча енъясӧн!..
А сійӧ, кыдзи...
Шудтӧм Рудиарий, коді вӧлі тырӧма ыджыд радейтӧмӧн свобода делӧ дінӧ, вок сяма йитӧдъясӧн кӧртасьӧма угнетеннӧй йӧзъяс дінӧ, медся ёна вӧлі тырӧма мечтаясӧн да надейтчӧмӧн победа делаӧ, ӧні сулаліс чӧв, сійӧс быттьӧ лямӧдіс друг казьтыштӧм торлӧн сьӧктаыс.
Медбӧрти, германец шыасис сэтшӧм гӧлӧсӧн, кодӧс сійӧ зілис вӧчны небыдджыкӧн да меліджыкӧн:
— Сідз кӧ, тэ миянӧс эновтан, Спартак?
— О, некор ог!
Некор ог!..
— горӧдіс фракиец.
— Ме регыдджык эновта ассьым чойӧс, эновта регыдджык...
— Сійӧ здук кежлӧ сувтліс, а сэсся висьталіс водзӧ: — Ме эновта ставсӧ... но угнетеннӧй рабъяслысь делӧ ог эновт...
И недыр кежлӧ чӧв усьлӧм мысти содтіс:
— Оз ков нюжӧдчыны, Окномао, лок ме бӧрся.
Кӧть талун и ыджыд траур тайӧ домас, но Сулла кухняысь ми аддзам, мыйӧн тэныд подкрепитчыштны...
Но ни ӧти кыв миян союз йылысь, ни ӧти скӧр кыв, некутшӧм проклятиеяс мед эз вӧвны.
И Спартак нуӧдіс гладиаторӧс керкаӧ.
Дас кык лун мысти сы бӧрын, кор сенат йӧзӧдіс ассьыс постановлениесӧ Луций Корнелий Суллалы государство щӧт вылӧ торжественнӧй царскӧй почестьяс вӧчӧм йылысь, дзебан-колльӧдан шествие мӧдӧдчис диктатор вилласянь Римӧ.
Кор Сулла тыра колесница вӧрзис туйӧ, бӧрсяыс мӧдісны, Лутаций Катулл консулысь ӧтдор, кыксё сенаторысь да сымында жӧ римскӧй всадникысь ӧтдор, став патрицийыс Кумыысь, Капуяысь, Байиысь, Геркуланумысь, Неапольысь, Помпеяысь да Кампанияса мукӧд став каръясысь да сиктъясысь, став муниципияясысь да каръясысь представительяс Италия пасьтасьыс, кызь нёль ликтор, консульскӧй знамяяс, Сулла дор косясьысь легионъяслӧн став орелъясыс, и таысь кындзи ветымын сюрс легионер, кодъяс воисны асланыс инициатива серти ӧружиенаныс, медым сетны медбӧръя почестьяс асланыс непобедимӧй вождьлы, и сюрсъясӧн-сюрсъясӧн вӧліны Корнелийяс, кодъяс воисны Римысь нарошнӧ няйт паськӧмӧн, трубачьяс, флейтистъяс да цитристъяс уна лыда отрадъясӧн, руд тогаяса да пемыд траура матронаяс дзонь чукӧръясӧн, и лыдтӧм-щӧттӧм народнӧй масса, кодъяс воисны Кумыӧ Италия быд юкӧнысь.
Дас лун чӧж надзӧникӧн муніс тайӧ шествиеыс, и быд сувтлӧм бӧрын, быд карын йӧзыс пыр ӧтарӧ содісны, да содтісны торжественностьсӧ да пышностьсӧ колльӧдӧмлысь; татшӧмыс некор на нӧшта эз и вӧвлы.
Дас сюрс гӧгӧр морт петіс Римысь Аппий туй вылӧ колльӧдан шествиелы паныд.
Кор кортежыс воис Капуанскӧй ворота дорӧ, колльӧдӧмӧн веськӧдлысь, кодӧс назначитӧма вӧлі сенатӧн, сувтӧдліс тайӧ став йӧзсӧ порадокӧ, медым колльӧдан церемонияыс лои ещӧ грандиознӧйджык.
Карӧ колльӧдан кортежыс пырис татшӧм порадокӧн.
Медводзын муніс церемонияӧн веськӧдлысь, сыкӧд дас кык ликтор, ставныс сьӧд паськӧмаӧсь.
Сэсся музыкантъяс, — найӧ ворсісны кузь флейтаяс вылын, а на бӧрся восьлалісны витсё мортысь уна префика, ставныс сьӧд паськӧмаӧсь; найӧ бӧрдігтыр, лӧвтігтыр да горзігтыр нетшкисны ассьыныс юрсисӧ, да ыджыд гӧлӧсӧн лыддьӧдлісны покойник подвигъяс да бур вӧчӧмъяс йылысь.
А сы вӧсна, мый церемонияӧн веськӧдлысь юӧртіс префикаясӧс, мый тайӧ колльӧдӧм вылас государственнӧй казна лоӧ зэв лышкыд, то префикаяслӧн Сулла кузя синва кисьтӧмыд вӧлі вывті нин ёна, бӧрдӧмыс кажитчӧ налӧн петіс дзик сьӧлӧм дінсяньыс, а бур вӧчӧмыс римса экс-диктаторлӧн, префикаяс висьталӧм серти, вӧліны сэтшӧм гырысьӧсь, мый Камиллӧн да Цинциннатлӧн, Фабрицийлӧн да Фабий Максимлӧн, Катонлӧн да Сципионлӧн качество боксянь и лыд боксянь став бур вӧчӧмыс вӧлі улынджык став квайтнаныслысь ӧтлаын босьтӧмӧн, а ӧтнаслӧн Суллалӧн бур вӧчӧмыс вӧлі став дорсьыс вылынджык.
Префикаяс бӧрын мунісны бара музыкантъяс, тыртісны сынӧдсӧ жугыль мелодияясӧн, а музыкантъяс бӧрын нуисны зарни венокъяс, кык сюрс дорысь унджык, тайӧяс вӧліны пӧдаркияс каръяссянь да легионъяссянь, кодъяс косясьлісны Сулла вӧсна да сы другъяс вӧсна.
Сы бӧрын нуисны Сулла важ дедъяслысь изображениеяс, победаяс вылын босьтӧм трофейяссӧ сылысь, а сідз жӧ и боевӧй наградаяссӧ: венокъяс да чепъяс.
Сэсся бара музыкантъяс, а на бӧрын Метробий, коді вӧлі кышалӧма Суллалысь паськӧмсӧ да сылысь отличие знакъяссӧ, гримируйтчӧма дзик покойник Сулла моз; сылы колӧ вӧлі петкӧдлыны Суллаӧс, кутшӧм сійӧ вӧлі ловъя дырйиыс.
Метробий бӧрся муніс зарниӧн да дона изъясӧн мичмӧдӧм нӧсилка; сы вылын нуисны Луций Корнелий Суллалысь императорскӧй знамяясӧн вевттьӧм шойсӧ.
Нӧсилка бӧрас мунісны Суллалӧн рӧдвужыс, жрецъяс, весталкаяс, сенат, всадникъяс; на бӧрын — гражданаясӧн чукӧръяс.
Слугаясыс да рабъясыс покойниклӧн нуӧдісны сылысь боевӧй вӧвсӧ, понъяссӧ да мукӧд пемӧсъясӧс, кодъясӧс торъя радейтліс Сулла; найӧс вӧлі лӧсьӧдӧма вайны жертва вылӧ шойсӧ сотігӧн.
Медбӧрын мунісны легионъяс, кодъяс косясьлісны Сулла начальство улын.
Форум дінын сувтлісны; сэні ораторъяс висьтавлісны колльӧдан речьяс.
Сы бӧрын кортеж сэтшӧм пӧрадокӧн жӧ мӧдіс Марсово поле вылӧ, кӧні ставсӧ нин вӧлі дасьтӧма дзебан церемония кежлӧ.
Нӧсилка лэдзисны бипур дорӧ, и Валерия матыстчис шой дінӧ да тупкис покойниклысь синъяссӧ, кыдзи следуйтӧ вӧлі обычай серти, сэсся сюйис сылы вомас ыргӧн деньга, Ахерон гыяс вомӧн вуджӧдӧмысь Харонлы мынтысьӧм вылӧ, окаліс покойникӧс да шуис, мый колӧ вӧлі шуны обычай серти: «Прӧщай, ми, природаӧн лӧсьӧдӧм пӧрадок серти, ставным мунам тэ бӧрся».
Сэки став оркестръясыс, став хоръясыс заводитісны ворсны да сьывны нора сьыланкывъяс; заводитісны начкыны жертва вылӧ лӧсьӧдӧм пемӧсъясӧс, а вирсӧ, йӧлӧн, маӧн да винаӧн сорлалӧмӧн, коялісны му вылас.
Бипур дінас матынджык сулалысьяс кутісны киськавны сэтчӧ мазьяс, выйяс, духияс да ароматнӧй дука быдсяма торъяс, дзоридзьясысь да лавръясысь вӧчӧм лыдтӧм венокъяс; весиг бипурйыс эз понды тыдавны да бипур гӧгӧрыс артмис паськыд кодь кытш.
Тайӧ жӧ кадас Сулла школаысь гладиаторъяс, Арториксысь ӧтдор, кодлы, Спартак корӧм серти, Валерия тшӧктіс кольччыны Кумыын, заводитісны сражайтчыны бипур дорын, и недыр мысти ставныс усины кулӧмаӧн: колльӧдан бойяс вылын оз полагайтчы вӧлі кольны ловйӧн некодӧс тайӧ шудтӧмъяс пӧвсысь.
Кор обрадъяс помасисны, Помпей Великий босьтіс факел жрец киысь, кодлы обычай серти колӧ вӧлі ӧзтыны бипурсӧ, да, медым ыджыдджык почесть вӧчны кувсьӧм другыслы, ачыс окотитіс нуны бисӧ бипур дорӧ, кытчӧ лэптӧма нин вӧлі асбестысь вӧчӧм тканьясӧн гаровтӧм шойсӧ Суллалысь.
Зэв гораа кекӧначасьӧм шы кывсис став поле пасьталаыс.
Биыс ыпнитіс ӧти здукӧн да шымыртіс став бипурсӧ чӧскыд дука да сук тшын пӧвсын.
Часджын мысти сійӧ мортсьыс, коді заставляйтліс тіравны став Римсӧ да Италиясӧ, коді тыртліс аслас нимнас став мирсӧ, коли этшаник лыяс да пӧим; найӧс мичаӧ чукӧртісны да пуктісны эзысь да зарни орнаментъясӧн мичмӧдӧм бронзӧвӧй урнаӧ.
Сы бӧрын, кор префикаяс чукӧртісны Сулла шойысь колясъяссӧ, кольӧм мазьясысь сэні жӧ, места вылас, торйӧн индӧм служительяс, вӧчисны покойникӧс казьтылӧм кузя кык статуя, ӧтиыс петкӧдлӧ вӧлі Суллаӧс, мӧдыс ликторӧс.
Спартаклы, кыдзи Сулла ордын служитысь ланисталы, лои сідз жӧ кышавны траур, участвуйтны дзебан шествиеын да видзӧдны ассьыс воспитанникъяссӧ виалӧмсӧ, кодъясӧс сійӧ тӧдмӧдліс не сӧмын фектовальнӧй искусство тайнаясӧн, но и угнетеннӧйяс Союз тайнаясӧн.
Сы понда сійӧ кокниа лолыштіс, кор помассис дзебӧм-колльӧдӧмыс, да регыдджык мӧдӧдчис сэтысь;
Геркулеслӧн кодь ён гырддзаяс отсӧгӧн сійӧ писькӧдіс аслыс туйсӧ йӧз пӧвсӧд, коді, быттьӧ отлив дырйи гыяс ыджыд шумӧн ызӧптіс Марсово поле вывсянь карӧ.
Шондіыс лэччис, и рӧмыдыс кутіс вуджны войӧ, но карын йӧзлӧн жуӧмыс эз помась, быдладорын кылісны, ӧтарсянь, торжественнӧй колльӧдӧм йылысь сёрнияс да покойникӧс жалитӧмъяс, а мӧдарсянь кылісны ёсь серамъяс, шмонитӧмъяс, Суллаӧс да сы дор сулалысьясӧс проклинайтӧмъяс.
Спартак вель регыдӧн и воис Юлий Рабеций гладиаторскӧй школаӧдз, кӧні сійӧ назначитліс Крисскӧд аддзӧдчӧм.
Крисслы зэв рад лои, кор сійӧ тӧдмаліс Лентул Батиат предложение йылысь; сійӧ зэв пӧся уговаривайтіс Спартакӧс пыр жӧ мунны сылы Капуяӧ.
— Миян делӧлӧн успехыс, — помаліс сійӧ ассьыс дружескӧй беседасӧ, — ӧні тэнад киын, Спартак, и тэнад кӧ ӧні эм рабъясӧс мездӧм йылысь благороднӧй мӧвпъяс дорысь кутшӧмкӧ мӧд сикас ёнджык чувствояс, то миян ыджыд делӧным вермӧм вылӧ надеяным вошӧ век кежлӧ.
— Мый кӧть мед эз вӧв менам сьӧлӧм вылын, кывзы, Крисс, нинӧмтор мирын оз вермы кутны менӧ миянлысь делӧнымӧс помӧдз вайӧдӧмысь; немтор оз вермы заставитны менӧ кежны весиг ӧти минута кежӧ сійӧ туй вывсьыс, кодӧс ме чертиті ас водзӧ; дзик немтор и некод оз кежӧд менӧ аслам кӧсйӧмъясысь.
Крисскӧд янсӧдчӧм бӧрын, Юлий Рабеций школасянь Спартак мӧдӧдчис Сулла наследникъяс ордӧ.
Сійӧ пырис Мирза комнатаӧ; Мирза аддзис сійӧс да горӧдіс:
— Локтін медбӧрын!
Час мында нин тэнӧ виччысьӧ госпожа.
Мирза муніс доложитны Спартак воӧм йылысь, сэсся пыр жӧ пыртӧдіс рудиарийӧс приемнӧйӧ.
Валерия вӧлі кельыд чужӧма, гартчӧма пемыд траурнӧй тогаӧ да руд кисеяӧ, чеччис сылы паныд.
— Спартак...
Спартакӧй менам...
— шуис сійӧ.
— Любитан на-ӧ тэ менӧ быдсӧнысь медся ёна свет вылас?
Спартак, кодӧс тайӧ лунъясас пыр мучитліс Валерия йылысь думайтӧмыс, эз вермы другӧн заводитны сёрнитны.
— А мыйла, Валерия, тэ сетан меным татшӧм юасьӧмсӧ?
Гашкӧ нӧ ме тэнӧ мыйӧнкӧ ӧбидиті?
Сеті тэныд кутшӧмкӧ помка сомневайтчыны аслам сьӧлӧмшӧрсянь радейтӧмын, преданностьын, тэ водзын преклоняйтчӧмын, коді меным ставсьыс, ставсьыс меддона свет вылас?
Тэ дінӧ ме йиті ассьым став сьӧлӧм кӧртӧдъясӧс, тэныд ме сеті аслам сьӧлӧм дінысь медбур чувствояссӧ.
Век ме тэнӧ кута зэв ёна радейтны, весиг... кор весиг...
И друг сійӧ бӧрддзис.
— Мый нӧ тэкӧд?
Мыйла тэ бӧрдан?
Сэки кыліс ӧдзӧсас кокньыдика таркнитӧм.
— Мый нӧ тэ Мирза?
— юаліс Валерия.
— Воис вокыд тэнад, Гортензийыд, да юалӧ тэнӧ, — вочавидзис гӧлӧсыс рабынялӧн ӧдзӧс сайсянь.
— Воис нин!
Мед сійӧ нӧрӧвитыштлас...
Тшӧкты сылы виччысьлыны ӧти минут.
— Пырысьтӧм-пыр висьтала.
Мирза кок шыясӧ кывзысигтыр, Валерия тэрыба шуис Спартаклы:
— Со... сійӧ воис нин...
именнӧ та вӧсна ме тэнӧ татшӧмасӧ виччыси.
Гортензий... тӧдӧ ставсӧ... мый ме любита тэнӧ, мый тэ любитан менӧ...
— Мый тэ сёрнитан?..
Кыдзи нӧ сійӧ?
— Ме ачым ог тӧд.
Сійӧ меным та йылысь дженьыдика висьталіс и шуис, мый волас талун рытнас...
дзебсьы эсійӧ комнатаас.
Тэнӧ некод оз аддзыв, и тэ кывлан ставсӧ да кутан тӧдны, кыдзи вермӧ любитны Валерия, и кӧть мед мый лоас тані, тэ некутшӧм кыв эн сет, эн вӧрзьӧдчы, кытчӧдз ме тэнӧ ог чукӧст.
И сійӧ лэдзис портьерасӧ; сэсся топӧдіс кимӧдзсӧ морӧс бердас, медым эз сэтшӧма типкы сьӧлӧмыс, пуксис ложа вылӧ, вӧчис спокойнӧй чужӧм да чукӧстіс лӧнь гӧлӧсӧн:
— Мирза!
Нывка мыччысис ӧдзӧсті.
— Вайӧд ӧні Гортензийӧс.
Знаменитӧй оратор вӧлі тошсялӧма, дас вит лун нин эз бритчыв, пемыд туникаа, сьӧд шерстянӧй тогаа, пырис чойыс приёмнӧйӧ серьезнӧй да зумыш чужӧма.
— Видза-олан, муса Гортензий!
— шуис Валерия.
— Видза-олан, чойӧ, — вочавидзис сійӧ, но эз меліа.
— Эн скӧрав ме вылӧ, вокӧй менам, да сёрнит мекӧд немсайӧдчытӧг.
— Не ӧти шоглы колӧ вӧлі усьны менам юр вылӧ миян радейтан Сулла кувсьӧм бӧрын, но ещӧ и тайӧ немвиччысьтӧм, немзаслужиттӧм яндзимыс, кор кылан, мый менам мамлӧн нылыс вунӧдіс дзикӧдз уважение ас дінас, ме дінӧ, Мессала рӧд вир дінӧ, Сулла брачнӧй ложа дінӧ, да вевттис асьсӧ позорӧн, кор немъяндысьтӧг йитчис любовнӧй связьясӧн пеж гладиаторкӧд.
О, Валерия, мый тэ вӧчин?
— Но, Гортензий, тэ сувтӧдін ме водзӧ обвинение и зэв чорыдӧс; дорйысьны заводиттӧдз войдӧр ме тэнсьыд юала, кысянь петіс тайӧ обвинениеыс?
Гортензий вочавидзис оръясян гӧлӧсӧн:
— Уналасянь...
Квайт либӧ сизим лун мысти Сулла кувсьӧм бӧрын Кризогон сетіс меным тайӧ письмӧсӧ.
И Гортензий сетіс Валериялы чукрасьӧм папирус.
Валерия паськӧдіс папируссӧ да лыддис:
«Луций Корнелий Суллалы, императорлы, диктаторлы, шудалы, эпафродитлы, дружескӧй чолӧм.
Ӧні важ гижӧд пыддиыд: «видзчысь понйысь», тэ вермин эськӧ гижны аслад керка стенад: «видзчысь змейысь,» дажӧ змейясысь, сы вӧсна, мый эз ӧти, а кык змей поздысисны тэнад керка вевт улын: Валерия да Спартак.
Эн лэдз асьтӧ, медым он ӧзйы друг скӧрмӧмӧн: кыйӧд найӧс первойя петукъяс горзан кадӧ, и тэ аддзан, кутшӧм издевательство вӧчсьӧ тэнад ним вылын, став мирас медся страшнӧй да медся могущественнӧй морт брачнӧй ложа вылын.
Мед енъяс тэнӧ видзасны водзӧ кежлӧ татшӧм несчастьеяссьыс».
Валериялӧн бан бокъясыс биӧн ӧзйылісны, кор сійӧ заводитіс лыддьыны письмӧлысь первой строчкаяссӧ, а кор сійӧ помаліс, чужӧмыс лои кельыд.
— А кытысь Кризогоныс пӧлучитіс тайӧ письмӧсӧ?
— Зэв жаль, но сійӧ некыдз эз вермы думвылас уськӧдны, кыдзи сылы веськалі тайӧ.
— Анонимнӧй доносын, — спокойнӧй гӧлӧсӧн шыасис Валерия, — некор эськӧ эз позь аддзыны доказательствояс.
— Но, делӧыс сыын, мый Метробий, ӧні аслас другыс кувсьӧм вӧсна ыджыд шогын, и лыддьӧ аслас священнӧй долгӧн водзӧс босьтны сылысь нимсӧ да честьсӧ янӧдӧм пыдди; сійӧ воліс ме дінӧ кымынкӧ лун мысти Луций кувсьӧм бӧрын да вайӧдіс меным доказательствояс Спартаккӧд тіян любовнӧй связьяс йылысь.
— Тырмас, тырмас!
— горӧдіс Валерия, кор кыліс, мый сылӧн радейтчӧмлӧн тайнаыс тӧдса нин сэтшӧм пеж мортлы, кыдзи Метробий.
— Тырмас, Гортензий!
Тэ висьталін меным ассьыд обвинениеяс, ӧні кута сёрнитны ме.
Сійӧ чеччис, лэптіс скӧрмӧм чужӧмсӧ вокыс вылӧ, крестӧн пуктіс кияссӧ морӧс бердас да синъяснас дзирдалігтыр шуис:
— Да, ме любита Спартакӧс, но и мый сы понда?..
Да, ме сійӧс любита, любита став пӧсь сьӧлӧмнам, но и мый нӧ?
— О, ыджыд енъяс, о, ыджыд енъяс!
— горӧдіс шӧйӧвошӧм Гортензий.
— Эн вӧрӧд ыджыд енъясӧс, кодъяс тэнӧ оз кывны, а кывзы менсьым, кор ме тэныд висьтала...
Да, ме сійӧс кута любитны век, — выльпӧв висьталіс зэв пӧся Валерия, — и ме тэнсьыд юала: но и мый нӧ?
— Но мед Юпитер тэнӧ босьтӧ аслас дорйӧм улӧ, тэ менӧ повзьӧдін... тэ сумашедшӧй нывбаба.
— Ме сӧмын сэтшӧм нывбаба, коді кӧсйӧ вуджны тіянлысь деспотическӧй законъястӧ, тіянлысь терпитны позьтӧм зарни чепъяснытӧ, кодъясӧн ті, мирсӧ победитысьяс, кӧрталанныд кияссӧ да кокъясӧ асланыд нывбабаяслысь!
Вот мый ме кӧсъя, и верит меным, вокӧй менам, тайӧ абу йӧйталӧм, а, мӧдарӧ, тайӧ петкӧдлӧ менсьым вежӧрвыв пуксьӧм.
А! Метробий менӧ мыждӧ, Метробий — тайӧ гнуснӧй да порокъясӧн тырӧм паяцыс!
Сійӧ менӧ мыжалӧ?
Вот и дивӧ!
И ме ог гӧгӧрво, мыйла тэ, Гортензий, кор тэ сэтшӧм вылӧ пуктан Метробийлысь мыждӧмсӧ, мыйла тэ он вӧзйы сенатлы бӧрйыны сійӧс цензорӧ?..
Ӧд сійӧ эськӧ вӧлі римскӧй нравъяс серти достойнӧй цензорӧн!
Метробий, весталкаяслысь целомудриесӧ видзысь!..
Метробий — кӧин, коді колльӧдӧ ыжъясӧс пӧскӧтина вылӧ!..
Вот тайӧ нин буретш сэтшӧмтор, мый оз на вӧлі тырмы пеж Римлы, кӧні Суллалы, коді тыртліс карсӧ морт шойясӧн, сувтӧдӧны статуяяс да храмъяс, кӧні дас кык таблица вевт улын сылы лэдзӧма вӧлі коллявны менам син водзын, менам комнатаяскӧд орччӧн, став войяссӧ пеж оргияясын.
О, отечестволӧн законъяс, кутшӧм ті лышкыдӧсь да веськыдӧсь!..
Тайӧ законъясыс меным сідз жӧ мый-сюрӧ сетлісны: сетлісны праваяс лоны спокойнӧй свидетельӧн тайӧ делӧяс дырйиыс и дажӧ синва кисьтны дӧвуйтан ложа вывса пӧдушкаяс вылӧ, но гусьӧник, и медбӧрти, аддзыны асьтӧ шыбытӧмӧн любӧй лунӧ, сӧмын ӧти зэв подходящӧй помка вӧсна, — мый ме эг сет наследникӧс аслам господинлы да кӧзяинлы!
И, дерт, тайӧ законъяс водзад ме нарушиті ассьым долг...
Ме ог соссьы таысь... но ме ог думайт ачымӧс дорйыны, ни правдайтчыны: долг нарушитӧмыс менам лоӧ сыын, мый менам эз тырмы мужествоӧн мунны Спартаккӧд Сулла домысь.
Но сы вӧсна, мый ме понді любитны тайӧ мортсӧ, ме не толькӧ ог лыддьы ачымӧс преступницаӧн, но ме гӧрдитча тайӧн.
Сылӧн сьӧлӧмыс благороднӧй да великодушнӧй, и вежӧр сертиыс сійӧ достойнӧй морт вӧчны великӧй делаяс; сійӧ кӧ, эськӧ, вермис Фракияын римскӧй легионъясӧс, сылӧн нимыс эськӧ йӧз сьӧлӧмын кыпӧдіс ыджыдджык шензьӧм Сулла да Марий нимъяс дорысь, и сыысь повны пондісны эськӧ Аннибал да Митридат дорысь ёнджыка!
Но вермӧм мортӧс сійӧс ті вӧчинныд гладиаторӧн.
— Сідз-кӧ, тэ сувтан миян отечествоса законъяслы паныд, миян обычайяслы паныд, приличие кутан чувствояслы паныд?
— юаліс шензигтыр да шог пырысь великӧй оратор.
— Да, да, да...
Ме сувта паныд... ме ӧтказывайтча римскӧй подданствоысь, аслам нимысь, аслам рӧдысь... меным некодсянь и немтор оз ков... ме муна да понда овны кутшӧмкӧ ӧтка виллаын, ме ылыстча кутшӧмкӧ провинцияӧ либӧ Фракияӧ, Родопскӧй гӧраяслань Спартаккӧд ӧтлаын, и ті, став рӧдвужӧй менам, онӧ кывлӧй сэсся ни ӧти кыв месянь.
Валерия уси ложа вылӧ, эбӧссьыс петӧмӧн да кельдӧдӧмӧн.
Гортензий видзӧдліс чойыс вылӧ жалитӧм пырысь да шыасис сылы небыдик мелі! гӧлӧсӧн:
— Ме аддза, муса Валерия, тэ ӧні чувствуйтан асьтӧ омӧля...
— Ме? — тэрыба чеччӧм бӧрын горӧдіс матрона.
— Ме чувствуйта ачымӧс зэв бура, ме...
— Чӧв, чӧв, Валерия, верит меным, тэныд зэв сьӧкыд... тэ волнуйтчан... тэ вывті волнуйтчан, а тайӧ чинтӧ спокойствие да яснӧя мӧвпалӧм, коді колӧ татшӧм серьезнӧй тема вылӧ сёрнитігӧн...
Выльысь сёрнитам тайӧ вопрос кузяыс аски, аскомысь, либӧ коркӧ подходящӧйджык кадӧ.
— Но век жӧ ме тэныд шуа, ме аслам кывъяс вылын сулала чорыда...
— Ладнӧ...
Ми мӧдысь сёрнитам та йылысь...
А ӧні ме кевма енъяслы, медым найӧ видзасны тэнӧ, и муна.
Прӧщай, Валерия.
— Прӧщай Гортензий!
Оратор петіс, а Спартак котӧрӧн пырис комнатаас, уськӧдчис Валериялы кок вылас да, кутліг да окавліг тыр, кутіс благодаритны сійӧс.
— Да, пыр тэкӧд ме кӧсъя овны, пыр тэкӧд, благороднӧй Спартак; ме лоа тэныд гӧтырӧн, и тэнад муса Фракияса гӧраяс лоӧны миянлы оланінӧн; сэні ми кутам радейтны мӧда-мӧднымӧс, — шуаліс Валерия Спартакӧс морӧс бердас топӧдлӧмӧн.
Некымын минут чӧж найӧ чӧв олісны.
И друг тайӧ шынитӧлас кыліс гора, ён том гӧлӧсъяслӧн хор; джынвыйӧ варварскӧй — греческӧй да фракийскӧй кыв вылын — сьылісны кылӧ татшӧм сьыланкыв:
Свобода!
Свобода!
Став ен вылас ен!
Бур подвигӧ ӧзт миян сьӧлӧмын вын,
Слабджыкӧс бой дырйи эн эновт, эн!
Свобода!
Свобода!
Став ен вылас ен!
Пансяс кор грознӧй бой, отсав жӧ тэ —
Бордъястӧ ми весьтӧ шевгӧд жӧ сэк;
Уськӧдчас враг кодыр, чепъяс да кӧрт
Рабъяслысь тышкасян мечьясӧ пӧрт!
Быдлаын, эм кӧні гнёт да позор,
Медым тшӧтш меддышыс меч дінӧ босьтчас,
Полысь мед водзмӧстчас мездлунлы воча!
Свобода!
Свобода!
Став ен вылас ен!
abu
abu
Грубӧй кӧть сьылӧмным, эн дивит, эн,
Сет миян мужество, кык мында вын,
Лигышмӧм сойясӧ содты тэ вын, —
Зумыдджык киясӧн меч босьтны мед!
Оружьеӧн, вокъяс, палачьяслы смерть!
Спартак вешйыштіс Валерия дінысь.
Сійӧ став тушатырнас пондіс кывзыны, быттьӧ став олӧмыс сылӧн вӧлі йитсьӧма тайӧ сьыланкыв дінас.
Сьыланкыв помасис...
Спартак кватитіс Валериялысь кияссӧ да горӧдіс:
— Прӧстит менӧ... ме ог вермы лоны дзоньнам тэнадӧн... ме ӧні ачым абу нин аслам...
— Мый тэ висьталан?..
Кутшӧм нывбаба вермас венны менсьым власть тэнад сьӧлӧм вылын?..
— Тайӧ абу нывбаба, — вочавидзис жугыль пырысь гладиатор.
— Менӧ кӧрталӧ священнӧй да нерушимӧй клятва... и ме ачым ӧні абу аслам...
— Но мыйла нӧ тэ он висьтав меным ассьыд тайнатӧ?
Верман ӧмӧй тэ сомневайтчыны менам радейтӧмын да менам преданностьын?
Ме ӧмӧй эг сет тэныд тырмымӧн доказательствояс та йылысь?..
Тэныд колӧны нӧшта мукӧд доказательствояс?..
Висьтав... приказывайта, мый тэныд колӧ месянь?..
— О! Ме ог вермы, — шуис пикӧвоӧм пырысь Спартак, — ме ог имеит права та йылысь висьтавны!
Валерия бӧрдігтыр пондіс кутлыны Спартакӧс.
Сы дінысь нетшыштчиг моз Спартак шуис:
— Но ме бӧр локта, кор пӧлучита разрешение нарушитны тэ вӧсна ассьым клятваӧс... ме локта аски, аскомысь, кыдз толькӧ верма.
Тэ менӧ прӧститан и кутан любитны ещӧ ёнджыка... вермас кӧ нин лоны миян костын таысь ёна радейтӧмыс, коді ӧні кӧрталӧ миянӧс...
Прӧщай!..
Аслас морт выныс вывті вынйӧртчӧмӧн, Спартак нетшыштчис муса нывбаба сывтырйысь да петіс.
IX ГЛАВА
Кыдза пьянник думайтіс, мый сійӧ спаситіс республика.
680-ӧд вося февраль 15-ӧд лунӧ вӧлі Луперкалия лун — тадзи шусьыліс празник энь кӧинӧс чествуйтӧм кузя, коді быдтыліс Ромулӧс да Ремӧс, Римлысь основательяссӧ, да Пан енмӧс чествуйтан празник.
Жрецъяс пыдди, кодъяс шусьылісны луперкъясӧн, бӧрйылісны тайӧ празник кежлас патрицианскӧй сословиеса медся знаменитӧй том йӧзӧс.
Асывсяньыс на луперкъяс вӧчлісны жертвоприношениеяс пещераын, кӧні важ йӧз висьталӧм серти энь кӧин нёньӧдліс будущӧй царьясӧс.
Жертвоприношениеяс бӧрын заводитчыліс гажа пир.
Важ религияын, кыдзи и ӧнія религияын, став обрядъясыс вӧліны гажӧдчыны чукӧртчылӧмъяслы помкаӧн. Тайӧ чукӧртчылӧмъясыс вӧліны мыйкӧ-мында неприличнӧйӧсь, мыйкӧ-мында тайнӧйӧсь, и кызвынысьсӧ, тайӧс вӧчлісны плутъяс, кодъяс ворслісны кокниа веритчысь простак-йӧзъяс веритчӧм подвылын.
Тайӧ празник дырйиыс луперкъяс ас выланыс босьтлісны став рӧскодъяссӧ: ыджыд честьӧн лыддьысьліс луперк-жрецлӧн нимыс.
И пещераыс, и вӧрыс, и матігӧгӧрса став туйясыс тырлісны йӧзӧн; сэні вӧліны уна нывбабаяс и не этша патрицианкаяс — нывъяс и бабаяс — асланыс слугаяскӧд да рабыняяскӧд.
Шумитӧмӧн, чукӧрын петісны луперкъяс пещераысь, босьтісны кианыс жертваяс вылӧ вайӧм пемӧсъяс кучикысь вӧчӧм плетьяс да кутісны кучкавны уличаяс вылын чукӧртчӧм йӧзсӧ.
Нывъяс чайтлісны, мый тайӧ жертвеннӧй плетьясӧн кучкалӧмыс отсалӧ регыдджык верӧссайӧ петны, а верӧссайӧ петӧм нывбабаяс чорыда эскылісны, мый сійӧ отсалӧ сьӧктыны.
Быд уличаяс вылысь позьӧ вӧлі аддзыны матронаясӧс да нывъясӧс; найӧ кияснысӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн котӧртісны луперкъяслы паныд, медым сюрны плетьӧн кучкӧм улӧ.
Эскулап храм портик улын, колонна вылӧ лэччысьӧмӧн, сулалӧ вӧлі том морт, чужӧм сертиыс кажитчис, быттьӧ сылы ставыс дзик веськодь.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, сполнӧй сила вылын да зэв лючки тэчӧм туша статя.
Сылӧн волялан сьӧд юрсиыс вӧлі лӧсьыда сыналӧма, кудритӧма да душитӧма.
Плешыс сылӧн вӧлі джуджыд да паськыд, синъясыс мичаӧсь, вежӧраӧсь, сюсьӧсь да властнӧйӧсь; пасьтасьӧма вӧлі сійӧ грекъяс моз зэв лӧсьыда.
Пурпурӧн вышывайтӧм да пурпурнӧй шнурӧн вӧнялӧм лым кодь еджыд полотно туника вылас сылӧн пасьталӧма вӧлі зэв вӧсньыдик еджыд нойысь вурӧм тога; тога доръястіыс кыссис паськыд лентаӧн лӧз визьӧг.
Мича складкаясыс тогаыслӧн петкӧдлӧны вӧлі сылысь лӧсьыд статя тушасӧ.
Нимыс тайӧ том мортыслӧн вӧлі Кай Юлий Цезарь.
Сылы сэки тыри кызь квайт арӧс.
Сійӧ сэки быдлаын нин нималіс аслас талантӧн, образованиеӧн, мича кывворӧн, храбростьӧн, ыджыд сьӧлӧмнас да некодӧн вермытӧм мичлунӧн.
Дас кӧкъямыс арӧсӧн Кай Юлий Цезарь, коді вӧлі аслас Юлия тьӧткасяньыс Кай Марийлы племянникӧн, а аслас симпатияяс серти — марианецӧн, гӧтрасис Корнелия вылӧ, Луций Корнелий Цинна ныв вылӧ, а Цинна зэв яра сулавліс тевтонъясӧс да кимвръясӧс вермысь победитель дор.
Мыйӧн толькӧ Сулла лоис диктаторӧн, сійӧ пондіс требуйтны том Цезарлысь, медым сійӧ торйӧдчас гӧтырыскӧд...
Цезарь эз кӧсйы подчинитчыны, и та вӧсна Сулла судитіс сійӧс казнитны.
Сӧмын Сулла партияысь медся авторитетнӧй йӧзлӧн тайӧ делӧас сюйсьӧм да весталкаяс коллегиялӧн дорйӧм спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Но Цезарь эз чувствуйт асьсӧ безопасностьын Римын олігӧн.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, кыдзи Сулла шулывліс сы йылысь:
«Ме тайӧ Юлийсьыс аддза уна Марийӧс,» и муніс Сабинаӧ; сэні сійӧ шӧйтіс Лациум да Тибертин гӧраясті сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз Сулла эз кувсьы.
Диктатор кувсьӧм бӧрын сійӧ участвуйтліс уна походын да петкӧдліс ассьыс храбростьсӧ.
Сэсся муніс Грецияӧ, кӧні кӧсйис велӧдчыны философъяс дінын да ветлыны знаменитӧй ораторъяс школаӧ.
Но корабльсӧ, код вылын вӧлі мунӧ, кутісны пиратъяс, и Цезарь аслас слугаясыскӧд сюри пленӧ.
Сэні нин Цезарь петкӧдліс не сӧмын ассьыс мужествосӧ, но и ассьыс способностьяссӧ, мый сійӧ вермӧ йӧз вылын повелевайтны.
Сійӧ юаліс пиратъяслысь:
— Кутшӧм выкуп кӧсъянныд ті босьтны ме вылӧ?
— Кызь талант, — вочавидзисны сылы.
— Ме сулала ветымын талантысь не этшаджык, и тайӧ деньгасӧ тіянлы лоӧ мынтӧма, но сӧмын помнитӧй: мездысьӧм бӧрын ме первой делӧӧн кута тіянӧс да прикажита распинайтны крестъяс вылын.
Цезарь эз сомневайтчы, мый Юлийяс рӧдса патрицийлы веритасны ӧти честнӧй кыв вылӧ татшӧм уна деньга.
Сійӧ мӧдӧдіс кымынкӧ слугаӧс матысса греческӧй каръясӧ и збыль пӧлучитіс колан сумма деньгасӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ петіс вӧля вылӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ чукӧртіс кымынкӧ трирема матысса портъясысь, вӧтчис пиратъяс бӧрся, уськӧдчис на вылӧ, босьтіс пленӧ да сетіс преторлы распинайтӧм вылӧ.
А кор сійӧ кыліс, мый казнитӧм пыдди претор лӧсьӧдчӧ вузавны найӧс рабствоӧ, Цезарь ас властьнас тшӧктіс найӧс ставнысӧ распинайтны да шуис, мый таысь сійӧ пондас кывкутны сенат водзын да римскӧй народ водзын ачыс.
Татшӧм вӧлі тайӧ мортыс, коді ӧні сулаліс Эскулап храм портик улын да видзӧдіс гӧгӧр жуысь йӧз вылӧ.
— Чолӧм, божественнӧй Юлийлы! — шыасис Метробий мим, коді петіс Эскулап храмысь комедиантъяскӧд да акробатъяскӧд.
— А, Метробий! — гораа шыасис шмонитан серамӧн Юлий Цезарь.
— Тэ он весь колляв ассьыд нэмтӧ.
Тэ он вошты ни ӧти празник, весиг ни ӧти ичӧтик случай гажӧдчыштны.
— Эк, божественнӧй Юлий!
Кутам наслаждайтчыны олӧмнас, кодӧс сетісны енъяс.
Эпикур шуліс миянлы, мый...
Но Цезарь, эз сет помавны Эпикурлысь цитатасӧ, чуньнас мигнитӧмӧн корис мимӧс ас дінас.
Метробий тэрмасьӧмӧн торйӧдчис ёртъясыс дінысь; ӧти на пиысь горӧдіс сы бӧрся:
— Ми кутам виччысьны тэнӧ Эскулап столовӧйын.
— Ме пыр жӧ локта, — вочавидзис мим, сэсся локтіс Цезарь дінӧ да леститчан серам пыр шуис: — Кутшӧм ен нин отсасьӧ меным талун-а, кор лоис сэтшӧм случай, медым вӧчны услуга тэныд, божественнӧй Кай, Юлийяс рӧдлӧн шонділы.
— Ичӧлик услуга йылысь ме кута тэнсьыд корны, бур Метробий.
Волы талун рытнас ужин кежлӧ ме ордӧ, менам керкаӧ, и ме тэныд сэки висьтала аскежын, мыйын делӧыс.
— О, кутшӧм удача... кутшӧм честь... ыджыд аттьӧ тэныд, ыджыд милӧстя Юлий!...
— Дугды лишнӧй ыдждӧдлӧмъяс ӧктыны да мун аслад другъясыд дінӧ.
Ме виччыся тэнӧ талун рӧмдан кадын.
И величественнӧй жестӧн Цезарь прӧщайтчис Метробийкӧд, а мӧдыс, бара ёна чолӧмаліг да копрасигтыр, мӧдӧдчис Эскулап столовӧйӧ.
Радысла сылӧн ещӧ ёна ӧзйис аппетитыс.
Пызан сайӧ пуксис да сійӧ зэв зіля босьтчис сёян дінӧ, да зэв бур велитернскӧй вина дінӧ, кодӧс столовӧй кӧзяиныс пыр видзлывліс запасын аслас быдлунъя волысьяслы вылӧ.
Тадзи пукаліс сійӧ час кык гажа кампаниеын.
Юрас сылӧн прамея нин пондіс шумитны, но мим гӧгӧрвоис на, мый ещӧ час бӧрын сійӧ оз нин вермы чеччыны да оз вермы мунны ужин вылӧ Цезарь ордӧ.
Тайӧ мӧвпыс заставитіс сійӧс чеччыны, и сійӧ шатласигтыр петіс столовӧйысь.
Рӧмдан дорӧдз коли кык час.
Метробийлӧн тырмис на вежӧрыс думыштны сы йылысь, мый сылы медбур ӧні коллявны тайӧ кадсӧ вӧльнӧй воздух вылын — тадзи регыдджык петас кодъюрыс и бурджыка палялас.
Татшӧм мудрӧй решение бӧрын, Метробий петіс карысь да пырис вӧрӧ, кӧні вӧлі легендарнӧй Нума Помпилий царлӧн гуыс.
Сэні сійӧ бӧрйис аслыс зэв ыджыд пу, коді сулалӧ вӧлі эрдла дорас, да пуксис сы улӧ, мыджсис мышнас уна вося пу ствол бердӧ.
Шынитӧв лӧнь вӧрыс вайӧдіс сійӧс мечтайтӧмӧ.
— Но и лӧсьыд жӧ, — мӧдіс тӧлкуйтны сійӧ, — лӧсьыд природа вӧля вылад... пастухъяс долыд олӧм йылысь эз ӧд прӧста выдумайтны поэтъяс...
Лӧсьыд и пастухлӧн олӧм!
Бокын гырысь каръяс зыкысь... чӧвлӧнь муяс вылын... чеччалысь кӧзаяс костын, баксысь балюкъяс пӧвсын... жургысь шор дорын... соловейяс сьылӧм улын...
Лӧсьыд и пастухлӧн олӧм!
Регыд синкымъясыс Метробийлӧн сьӧктісны, и мӧвпъясыс мӧдісны сорсявны; унсӧ вӧтлігмоз, сійӧ бормочитіс водзӧ:
— И мыйла тайӧ Нумаыс вӧлі ютӧм морт?
Не тайӧ кӧ эськӧ, сійӧ пӧртіс бур фалернскӧй винаӧ васӧ аслас шоръяссьыс, и менам эськӧ эз татшӧма горшӧй косьмы...
Фалернскӧй, да... бур вина, а не сэтшӧм предательскӧй, кыдзи велитернскӧйыд... кутшӧм овлӧ Эскулап столовӧйын, кодысь менам юрӧй гӧгӧр бергӧдчӧ, пельын дзужгӧ, быттьӧ ме вои чушканзі позйӧ...
Сэки Метробий унмовсис.
Сійӧ пондіс вӧтасьны, быттьӧ сійӧ кушмӧм, косьмӧм му вылын, быттьӧ юр весьтас дзирдалӧ, сотӧ шонді.
Метробий пондіс чувствуйтны, кутшӧм ёна сылӧн горш пытшкӧсыс косьмис, кутшӧм окота сылы юыштны, кутшӧма дзескӧдӧ морӧссӧ кутшӧмкӧ беспокойство да полӧм...
И вот сійӧ кылӧ шорлысь жургӧм; сійӧ мӧдіс котӧртны шор дінӧ... котӧртіс... котӧртіс...
Но кокъясыс сьӧктісны, кок пыдӧсыс быттьӧ клейитчӧ му дінас.
Метробий аддзӧ, мый шорас визувтӧ фалернскӧй вина, но, дивӧ, шорыс жургӧ, быттьӧ вашкӧдчӧны мортъяс.
Метробий кувны пондіс горш косьмӧмла.
Медбӧрын, сійӧ воис шор дорӧ; но кор сійӧ уськӧдчис му вылӧ да кӧсйис юны тайӧ чӧскыд винасӧ, друг сылы паныд сувтіс Нума Помпилий, еджыд кузь тошка царь.
Царь видзӧдліс Метробий вылӧ зэв скӧрысь да кутіс пинявны сійӧс.
Кутшӧм кӧрт кодь гора вӧлі гӧлӧсыс Нума Помпилийлӧн!
Друг шорас фалернскӧй вина пыдди кутіс визувтны вир.
Нума Помпилий зэв скӧрысь горӧдіс:
— Тэнад вир вылӧ горшыд косьмӧ, тиран!
Сідз кӧ, ю вокъясыдлысь вирсӧ, подлӧй трус!
Метробий пондіс чувствуйтны, кыдзи сьӧлӧмыс сылӧн топавлӧ; сійӧ повзис тайӧ скӧр гӧлӧса стариксьыс, уськӧдчис пышйыны, да кутіс крукасьлыны увъясӧ да усявны...
Сэки сійӧ садьмис.
Первойсӧ сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, вӧтӧн али вемӧсӧн сійӧ век на кылӧ Нума Помпилийлысь гӧлӧссӧ, сылысь страшнӧй кывъяссӧ.
Но регыд мим казяліс, мый сійӧ збыль садьмис, да гӧгӧрвоис, мый вӧтӧн кывлӧм гӧлӧсыс вӧлӧма ловъя морт гӧлӧсӧн; сійӧ кылӧ вӧлі неылын сы дінсянь, вӧр костса эрд вылын.
— Смерть пыдди смерть!
Кулам кӧть асланым пӧльза вылӧ, а огӧ пондӧ кувсьыны ас вылын ыджыдалысьясӧс гажӧдӧм вӧсна, — шуаліс зэв пӧся да зэв чорыда тайӧ гӧлӧсыс.
— Морт чужӧма дурмӧм зверъяслы колӧ вир, кыдзи Ливийскӧй пустыняса левъяслы; найӧ наслаждайтчӧны угнетеннӧй йӧзъяс вир вылын; ладнӧ жӧ, мед найӧ воасны асланыс мечьясӧн да сувтасны миян мечьяс кучкӧм улӧ, сэк быть лоӧ видзӧдны, кыдзи визувтӧ налӧн вирыс миян вир сорӧн, и сэки найӧ гӧгӧрвоасны, мый сьӧлӧм тапкӧ и рабъяслӧн, и гладиаторъяслӧн, и угнетеннӧй йӧзъяслӧн...
Клянитча Олимп вылын олысь став енъясӧн, сэки найӧ гӧгӧрвоасны, мый быдӧнлы вылӧ ӧтмоз колӧ югъявны шонділы, а мулы колӧ вайны ӧткодя плодъяс, быдӧнлы ӧткодя колӧ босьтны олӧмысь гаж да долыдлун!
Вашкӧдчана ошкӧмъяс кылісны вочакыв пыдди тайӧ сьӧлӧмсянь висьталӧм кывъяс вылас.
Метробий регыдӧн гӧгӧрвоис, мый тані чукӧртчӧмаӧсь йӧз, кодъяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧны вӧчны мыйкӧ республикалы паныд.
Сёрнитысьлӧн гӧлӧсыс кажитчис сылы тӧдсаӧн.
Но кодлӧн вӧлі тайӧ гӧлӧсыс?
Кӧні сійӧс кывліс Метробий?
Кор?
Тайӧс сійӧ некыдз эз вермы тӧдвылӧ уськӧдны.
Комедиант решитіс пукавны шы ни тӧв да не петкӧдчывны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый казяласны кӧ сійӧс, сійӧ вермас сюрны лёк историяӧ.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн пуксис тетюритчӧмӧн кыз пу сайӧ да кутіс сюся кывзыны.
— Сідз кӧ, нёль во чӧж сьӧкыд подпольнӧй удж нуӧдӧм бӧрын вермам-ӧ ми, медбӧрти, шуны, мый петіс дыр виччысян мездысьӧмлӧн кыа?
— юаліс кылӧ мӧд морт сибдӧм, кыз гӧлӧсӧн омӧлика сёрнитан латинскӧй кыв вылын.
— Вермам-ӧ ми медбӧрын заводитны бой?
— юаліс ещӧ ӧти гӧлӧс.
— Вермам, — шуис сійӧ гӧлӧсыс, кодӧс кыліс Метробий садьмигас.
— Арторикс мунас аски.
Кор кыліс тайӧ нимсӧ, Метробий тӧдіс и сёрнитысьсӧ: сійӧ гӧлӧсыс вӧлі Спартаклӧн.
Метробий пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь тані мунӧ сёрниыс.
— Арторикс аски мунас Равеннаӧ, — висьтавны пондіс водзӧ Спартак, — да висьталас Граниклы, мед сійӧ кутӧ дасьӧн ассьыс вит сюрс кыксё гладиаторсӧ, кодъяс лоӧны первойя легионӧн миян войскаын.
Мӧд легионӧн пондан командуйтны тэ, Крисс; сэні лоӧ сизим сюрс сизимсё ветымын шлен миян союзысь, кодъяс олӧны Римын.
Коймӧдӧн да нёльӧдӧн кутам командуйтны ме да Окномао.
Татчӧ пырасны дас сюрс гладиатор Капуяса Лентул Батиат школаысь.
— Кызь сюрс гладиатор стройын да легионъясын!
— гымыштӧм шыӧн моз горӧдіс германец Окномао.
— Клянитча адса енъясӧн!
Заклад варта, мый ми регыд аддзам, кыдзи кӧртавлыны кутасны мышканыс ассьыныс доспехъяссӧ Суллалӧн да Марийлӧн легионеръясыс!
— А ӧні ассьыным угнетеннӧй странаяснымӧс жалитӧм кузя, асланым делӧ успех вӧсна, миян мӧда-мӧд дінӧ веритчӧм кузя, коді кӧрталӧ миянӧс мӧда-мӧд дінӧ, — шуис Спартак, — лоам благоразумнӧйӧсь, осторожнӧйӧсь, медым кодкӧ сям воштӧм смеллун вӧсна ӧти здукӧн не воштыны став результатъяссӧ миян нёль вося уджлысь.
Татшӧм сямтӧм воськолыс лои эськӧ ыджыд преступлениеӧн.
Тайӧ вит луннас ті кыланныд миян кыпӧдчӧм йылысь да аддзанныд асьнытӧ кӧзяеваӧн Капуяын.
Мыйӧн толькӧ Окномао да ме чукӧртам ассьыным отрядъяснымӧс, ми лӧсьӧдчам кучкыны Кампания столица вылӧ; сэки ті Равеннаын да Римын кыпӧданныд ассьыныд йӧзтӧ да ӧтлаасянныд миян дінӧ.
Сэтчӧдз, кытчӧдз Капуяын оз кыпты восстание, мед став отрядъясын бокысянь видзӧднысӧ вӧлі мир да спокойствие.
Та бӧрын заводитісны ӧтпырйӧ беседуйтны став чукӧртчысьясыс: тайӧ вӧлі угнетеннӧйяс Союзлӧн верховнӧй штабыс.
Мӧда-мӧдныслы мый колӧ висьталӧм бӧрын, гладиаторъяс кутісны разӧдчыны, но Спартак чукӧстіс найӧс да шуис:
— Вокъяс, эн мунӧ ставныд ӧти туйӧд.
Карӧ пырны колӧ кыкӧн-кыкӧн либӧ куимӧн-куимӧн вит либӧ квайтсё воськов сайын мӧда-мӧдсяньныд.
И сэки, кор гладиаторъяс мӧдісны петны вӧрысь разнӧй туйясӧд, Спартак прӧйдитіс Крисскӧд, Окномаокӧд да Арторикскӧд буретш сійӧ пу дортіыс, кӧні куйлӧ да тіралӧ вӧлі Метробий, и шуис Крисслы:
— Тэкӧд ми аддзысьлам бӧрынджык, войнас лӧньджык часъясӧ Синпӧла Лутация ордын, и тэ сэки висьталан меным, вермам-ӧ ми надейтчыны вит лун мысти кӧсйысьӧм ӧружье воӧм вылӧ.
— Ме муна аддзӧдчывны мул погонщиккӧд, коді кӧсйысьліс вуджӧдны тайӧ грузсӧ кыдз мый позьӧ регыдджык.
И Крисс тэрыба муніс ӧтарӧ, а Спартак, Окномао да Арторикс веськӧдчисны мӧдарӧ.
— Вот так штука аддзылі!
— Метробий пыр ӧтарӧ пондіс збоймыны, кымын ёнджыка ылысмисны гладиаторъяс.
— Вот так штука!
Кутшӧм бушков кыпӧдчӧ республика вылӧ!
Кызь сюрс вооруженнӧй гладиатор!
Тайӧ лоӧ тырмымӧн, медым заводитчыны рабъяслӧн мӧд войналы, кыдзи вӧлі Сицилияын...
Да ещӧ на опаснӧйджык...
Тайӧ Спартакыд чорыдлуннас да водзмӧстчӧмнас ёна вылынджык Эвнысь, коді командуйтліс Сицилияса рабъясӧн.
Асьныс енъяс вайӧдісны менӧ тайӧ вӧрас...
Ыджыд енъяс бӧрйисны менӧ асланыс ӧрудиеӧн, медым спаситны республикаӧс пӧгибнитӧмысь...
Сэки сылы думвылас уси Цезарь йылысь, коді виччысьӧ сійӧс ужин кежлӧ.
Рӧмдан час важӧн нин коли; матысмисны лӧнь войся часъяс, но Метробий думыштіс, мый татшӧм загӧвӧр эрдӧдӧм вӧсна Цезарь прӧститас сылысь сёрмӧмсӧ.
Мыйӧн толькӧ гладиаторъяс саяліны син водзсьыс, Метробий петіс пу сайысь да тэрыба мӧдіс Цезарь керкалань.
Кор пырис сы ордӧ, сійӧ корис аддзысьлыны ас кежын, медым висьтавны Юлийлы важнӧй выльторъяс.
Цезарь первойсӧ эз пыдди пукты йӧй пьяниклысь кывъяссӧ, но, недыр мӧвпыштӧм бӧрын, сійӧ корис разрешение аслас гӧстьяслысь кольлыны найӧс недыр кежлӧ да петіс триклинийсьыс библиотекаас, кӧні Метробий висьталіс сылы гладиаторъяс загӧвӧр йылысь.
Цезарь зэв зіля кывзіс.
Сійӧ юаліс мимлысь гоз-мӧд вопрос, медым збыльысь тӧдмавны, мый тайӧ ставыс эз вӧв прӧстӧй кажиччӧм кодъюра Метробийлы.
Медбӧрти сійӧ аддзис, мый Метробий висьталӧ збыль кывлӧмтор, но шпыньялігтыр сійӧ шуис Метробийлы:
— Ме ог кӧсйы вензьыны тэнад висьталӧм фактъяс йылысь, но тэ ачыд тӧдан, тэнад висьталӧмысь миля сайсянь ӧвтӧ мойдӧн; и таысь мыжа, дерт, тэнад велитернскӧй винаысь гудыртчӧм юр вемыд.
— Мый ме радейта велитернскӧй вина, торъя нин кор сійӧ бур вина, и мый талун рыт юрӧй менам эз вӧв тыр порадокын, ме та йылысь ог жӧ кӧсйы вензьыны, но вӧрын кывлӧм сёрни, клянитча тэныд, божественнӧй Юлий, ме висьталі тэныд стӧч сідзи, кыдзи кывлі.
Бура дыр узьыштӧм да свежӧй сынӧд пальӧдыштісны менӧ сэк кежлӧ.
Сідз кӧ, кӧсъян-ӧ тэ кольны республикаӧс опасность улын, да кольччыны консулъяслы да сенатлы висьтавтӧг?
Цезарь чӧв оліс, мыйкӧ думайтіс.
Метробий терпение воштӧмӧн виччысис вочакыв.
Бӧръявылас Цезарь шуис:
— Меным эськӧ личнӧ аслым колӧ вӧлі убедитчыны, збыль-ӧ сэтшӧм серьезнӧй тайӧ опасностьыс.
Меным эськӧ окота вӧлі тӧдмавны положениесӧ, мый керны прамӧй решение вӧчтӧдз войдӧр.
Мун триклинийӧ да виччысьлы менӧ сэні; но некодкӧд эн сёрнит, — тэ гӧгӧрвоан менӧ, Метробий?
— ни сы йылысь, мый тэ кывлін вӧрын, ни сы йылысь, мый ми тэкӧд тані сёрнитім.
Час мысти ме бӧр воа, и сэки ми сёрнитам, мый колӧ вӧчны республика видзӧм могысь.
— Ме вӧча, кыдзи тэ прикажитін, Цезарь!..
— И тэ, Метробий, лоан дӧвӧлен: менам сьӧлӧмӧй кужӧ донъявны бур вӧчӧмтӧ, судьба книгаӧ абу гижӧма, мый Кай Цезарь сідзи кувсяс, сӧмын циркын бегъяс вылын босьтӧм прӧстӧй лавръясӧн.
Юлий пырис библиотекакӧд орчча комнатаас, вежис сэні пызан сайын пукалан паськӧмсӧ, пасьталіс слугаыслысь пемыд плащ, дзебис сы улӧ меч новлӧдлан тасмасӧ да тупкис юрсӧ плащ помнас.
Сэсся ещӧ ӧтчыд висьталіс Метробийлы, мед сійӧ виччысьлас сійӧс триклинийын да мед некодлы оз висьтав гладиаторъяс заговор йылысь.
Сэсся тшӧктіс ӧти слугалы мунны ас бӧрсяыс, и петіс керкасьыс да тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчис Венера Либитина кабаклань.
Сійӧ домсьыс ӧтдор, коді вӧлі Цезарлӧн Палатинын, сылӧн вӧлі ещӧ ӧти дом буретш Субурра шӧрас, и сійӧ корсюрӧ овлывліс тайӧ керкаас, медым гӧль йӧз пӧвсын кыпӧдны ассьыс популярность, сійӧ йӧз пӧвсас, кодъяс олӧны вӧлі тайӧ районас.
Цезарь унаысь пасьтасьлывліс латиклава пыдди кыз туникаӧн, ветлывліс Субурраса да Эсквилинса пемыд да няйт уличаясӧд, лышкыда отсавліс гӧль йӧзлы, и тӧдӧ вӧлі, кыдзи ассьыс вит чуньсӧ, став пельӧсъяссӧ тайӧ шогӧн да позорӧн тырӧм клоакасьыс.
Венера Либитина кабакӧ воӧм бӧрын сійӧ веськыда пырис мӧд комнатаас, кӧні пукалӧны вӧлі пызан сайын кӧкъямыс ли ӧкмыс рудиарий да гладиаторъяс.
Сійӧ чолӧмаліс тайӧ йӧзсӧ векыся «Salvete»-ӧн (здравствуйте), пуксис аслас рабыскӧд табуреткаяс вылӧ пельӧсас, тшӧктіс эфиопка-рабынялы вайны кык чашка вина да гоз-мӧд кыв шуис аскӧдыс воысь мортыслы, но ачыс сюся видзӧдіс гладиаторъяс бӧрся да кывзіс налысь сёрнисӧ.
Кор тӧдіс Спартакӧс, Цезарь кутіс видзӧдны сы вылӧ, да сюсь синвидзӧдласнас, кутшӧм овлӧ гениальнӧй йӧзлӧн, пыр жӧ аддзис, мый сы водзын мужественнӧй сьӧлӧма да ыджыд вежӧра морт.
Рабыня Азур сэккості вайис вина; Цезарь босьтіс чашкасӧ, тшӧктіс босьтны мӧд чашкасӧ рабыслы да шуис: «Ю!», а ачыс босьтліс чашкасӧ вомдорас да сӧмын петкӧдліс, мый сійӧ юӧ; сійӧ юлывліс сӧмын ва.
Недыр мысти Цезарь чеччис да муніс гладиаторъяс дінӧ:
— Чолӧм тэныд, мужественнӧй Спартак!
Он-ӧ сӧгласитчы тэ сёрнитыштны мекӧд?
Ставныс бергӧдчисны, и некымын гӧлӧс ӧтпырйӧ горӧдісны шензигтыр:
— Кай Юлий Цезарь!
— Но, надзӧнджык!
— и будущӧй диктатор зэв любезнӧя нюмдыліс.
— Оз ков, медым аски став Римыс тӧдліс, кыдзи ӧти понтифекс гуляйтӧ войын Субурраса да Эсквилинса кабакъясын.
Спартак вочавидзис:
— Ме кута лыддьыны ачымӧс медшуда мортӧн, менам отсӧг кӧ вермас тэныд вайны пӧльза кутшӧмкӧ делӧын.
— Сідз кӧ, тэ сӧгласитчан кольлыны недыр кежлӧ тайӧ том йӧзсӧ да прӧйдитчыны мекӧд матысса карса стена дорӧдз?
— Коньӧр рудиарийлы лоӧ зэв ыджыд честь вӧчны прогулка татшӧм благороднӧй да знаменитӧй квириткӧд.
— Некор оз овлыны коньӧръясӧн сэтшӧм йӧз, кодъяс ёнӧсь, — шуис Цезарь ӧдзӧс дорлань муніг моз да рабыслы кинас вӧчис знак, медым сійӧ виччысьлас сійӧс тані.
— Эк! — ышловзис Спартак.
— Мый вылӧ колӧ выныс левлы, кор сійӧ чеп йылын?
Найӧ петісны улича вылӧ да сёрниттӧг мӧдісны поле вылӧ, карса стена дорӧ, кӧні нёль во сайын гладиаторъяс вилісны Кай Верреслысь вӧля вылӧ лэдзӧм рабсӧ.
Тыр тӧлысь югзьӧдіс садъяс, градйӧръяс, виноградникъяс да помтӧм муяс, кодъяс кыссисны дорвыв тускуланскӧй да лациумскӧй гӧра бокъясӧдз, гӧраясыс сьӧдалісны горизонт визьӧг дорас нин.
Цезарь первой мортӧн торкис чӧвлӧньсӧ:
— Кымын арӧс тэныд Спартак?
— Комын куим.
— Тэ фракиец?
— Да.
— Ме тӧда фракиецъясӧс, кыдзи храбрӧй йӧзӧс и сражайтчан полеяс вылын, и любӧй опасностьын.
А тэ, Спартак, не сӧмын ён да мужественнӧй морт, но и торъялан мукӧдъясысь благороднӧй манераясӧн да образованиеӧн.
— А кытысь тэ тайӧ тӧдан?
— Ӧти нывбабасянь...
Но, кывзы, Спартак, тэныд да тэнад делӧлы, кодлы тэ посвятитін ассьыд олӧмтӧ, грӧзитӧ опасность.
— Кутшӧм делӧ йылысь да кутшӧм опасность йылысь тэ сёрнитан?
— юаліс Спартак ёна шензьӧмӧн.
— Ме тӧдмалі ставсӧ, но ме, Спартак, эг лок татчӧ сы могысь, медым вӧчны тэныд вред.
А мӧдарӧ, ме кӧсъя спаситны тэнӧ.
Ӧти морт, пу сайын вӧрын пукаліг моз, немилучаӧн кывліс тавой тіянлысь сёрнинытӧ.
— О, проклятие енъяслы!
— горӧдіс Спартак пикӧвоӧм гӧлӧсӧн.
— Тайӧ мортыс ӧнӧдз эз на висьтав консулъяслы аслас кывлӧм тор йылысь, но кыдз кӧть ме эг кут сійӧс, сійӧ вӧчас тайӧ тавой жӧ либӧ аски жӧ кыа тӧдчан кадӧ, и тэнад гладиаторъяслысь нёльнан легионсӧ лоӧ пусь-пась вӧчӧма ӧтлаасьны удиттӧдзныс на.
Спартак зэв ёна пондіс волнуйтчыны; сійӧ кутчысис аслас юрас да вомгорулас вашкӧдіс:
— Вит вося удж, став надейтчӧм, вермасьӧм да став трудным — ставыс прӧста вошӧ ӧти здукӧн.
Ставыслы пом воӧ, и оз коль некутшӧм надея, и бара лоам ми рабъясӧн да пондам кыскыны тайӧ подлӧй олӧмсӧ...
Цезарь чувствуйтіс аслас сьӧлӧмын ыджыд уважение Спартак пикӧвоӧмын, коді вӧлі сэтшӧм благороднӧй, сэтшӧм джуджыд да мучительнӧй.
Аслас вӧлялы паныдӧн, Цезар любуйтчис тайӧ гладиаторнас, коді свобода радейтӧм вӧсна гумлаліс тайӧ вынсӧ сэтшӧм делӧ вылӧ, коді вӧлі сӧмын греческӧй да римскӧй геройяс вын серти; коді татшӧм сьӧкыд условиеясын татшӧм зіля, сюся да смела кужис чукӧртны кызь сюрс лыда армия.
Синъясыс Цезарлӧн ӧзйисны.
Сійӧ думыштіс: сы начальство улӧ кӧ эськӧ сетісны тайӧ нёль легионсӧ, кызь сюрс боецсӧ, сійӧ эськӧ завоюйтіс став мирсӧ да лои эськӧ властелинӧн Рим вылын, патрицийяс вылын грӧзӧн, прӧстӧй йӧз водзын кумирӧн.
Тадзи, ас думъясӧ вӧйтчӧмӧн, ӧтиыс думайтіс тревога йылысь, мӧдыс — честолюбивӧй мечтаяс йылысь, кыкнаныс чӧв олісны.
Спартак друг быттьӧ садьмис да, ыджыд вынӧн кияснас шеныштӧмӧн, шуис:
— Оз ло, клянитча Юпитер Каратель чардбиясӧн, оз ло тадз!
— А мый нӧ тэ вӧчан?
— юаліс Цезарь.
Спартак видзӧдліс спокойнӧй синъяс вылас Цезарлы.
— А тэ, Цезарь, миянлы друг али враг?
— Ме кӧсйи, мед вӧлі первойнас и нинӧм вылӧ эг ло мӧднас.
— Сідз кӧ тэ верман миянлы отсавны: миян спаситчӧм тэ киын.
— Кутшӧм ногӧн?
— Выдайт миянлы сійӧ мортсӧ, коді тӧдӧ миянлысь тайнанымӧс.
— Тэ кӧсъян, медым ме, римлянин, лэдзи вӧчны восстание Италияса став рабъяслы Римлы погибнитӧм вылӧ, кор ме верма торкны тайӧс.
— Тэ прав, ме вунӧді, мый тэ римлянин.
— Меным колӧ, медым став мирыс лои Рим власть улын.
— Тэ, сідз кӧ, кӧсъян, медым латинянинъяслысь тирания паськӧдны став мувывса народъяс вылын.
Тэнад чужи мӧвп ёна паськыдджык Александр Македонскийлӧн дорысь!
Сы бӧрын, кор римскӧй орелъяс паськӧдасны ассьыныс бордъяссӧ став мир вылас, тэ кӧсъян дорны найӧс чепъясӧ, топӧдны найӧс кӧрт кабырӧн?
Рим лоӧ народъяс вылын властелинӧн, а тэ — Рим вылын властелинӧн!
Цезарь, кодлӧн синъясыс югнитісны, шуис:
— Мый йылысь ме думайта, некод оз тӧд, гашкӧ, ме и ачым ог тӧд.
Но вот тэ, Спартак, кор тэ татшӧм шензьӧдана упорствоӧн да великӧй полководецлӧн кодь сямӧн чукӧртін рабъяслысь войска, котыртін найӧс легионъясӧ, лӧсьӧдчан руководитны наӧн восстание дырйи, но висьтав меным, мый тэнад дум вылад?
Мый жӧ тэ кӧсъян?
— Ме кӧсъя бырӧдны тайӧ развратӧ вӧйӧм римскӧй мирсӧ да сы местаын аддзыны став народъяслысь независимость.
Ме желайта бырӧдны позорнӧй законъяс, кодъяс вӧчӧны ӧти мортӧс господинӧн, а мӧдӧс рабӧн.
Ме желайта жугӧдны чепъяс шудтӧмъяс вылысь, кодъясӧс дорӧма римскӧй победаяс колесницаӧ; ме желайта сотны став амфитеатръяссӧ, кӧні пукалӧны вӧрса зверьяс сяма йӧз, кодъяс шуӧны миянӧс варваръясӧн, да код войтыр моз нимкодясьӧны йӧзӧс виалӧмӧн, сэтшӧм йӧзъясӧс виалӧмӧн, кодъяс сідз жӧ чужлісны культура вылӧ, шуда олӧм вылӧ да радейтӧм вылӧ.
Ме желайта, всемогущӧй Юпитер став чардби кузя, аддзыны му вылысь рабство бырӧдӧм да свободалысь шонді петӧмсӧ.
Свобода ме корся, свобода желайта, свобода виччыся да чуксала.
Свобода, кыдзи торъя мортъяслы, сідз жӧ и народъяслы, гырысь народъяслы и поснияслы и слабӧйяслы, а вӧлякӧд тшӧтш желайта — мир, олӧм дзордзалӧм, справедливость и став сійӧ ыджыд шудсӧ, кодӧн бессмертнӧй енъяс козьнавлісны мортӧс, медым сійӧ вермис наслаждайтчыны му вылын.
Цезарь кывзіс Спартаклысь сёрнисӧ жалитӧм пырысь, нюмъялігтыр и, кор сійӧ помаліс, юаліс:
— А сы бӧрын мый, благороднӧй, но ылалӧм морт, а сы бӧрын?
— А сы бӧрын мортлы сетӧм право кутас ыджыдавны лёк вын вылын, мортлӧн разумыс — страстьяс вылын, а сэсся равноправие йӧз костын, братство народъяс костын, и пондас торжествуйтны человечество костын бур вӧчӧм.
— И тэ веритан, мый тайӧ став бурторйыс олӧмӧ пӧртана?
Позьтӧмтор йылысь мечтайтысь, коньӧр!
Цезарь ланьтліс минута кежлӧ, сэсся сёрни нуӧдіс водзӧ:
— Кывзы менсьым, Спартак, да бурджыка мӧвпышт менам кывъяс вылын, тайӧ висьталӧ тэныд менам чувствоӧй, кодӧс тэ внушитін меным, и коді ёна крепыдджык да ыджыдджык, тэ чайтӧм серти, кӧть Цезарыд и оз кокниа шыбласьлы аслас чувствоясӧн и нӧшта сьӧкыдджык пырысь козьналӧ йӧзӧс аслас уважениеӧн.
Тайӧ делӧыд, кодкӧд тэ йитін асьтӧ, позьтӧмтор; тайӧ — химера, кыдзи могъяс сертиыс, кодӧс тэ сувтӧдін ас водзад, а сідз жӧ и средство сертиыс, кодӧн тэ располагайтан.
Мый тэнад кызь сюрс гладиаторыд вермасны повзьӧдны Римӧс, тэ, тӧдӧмысь, и ачыд он думайт тадзи, и тэ кӧ збыльысь мый вылӧ кӧ надейтчан, то надейтчан рабъяс вылӧ, кодъясӧс ӧти «свобода» кылыс кыскас тэнад знамя улӧ.
Но, шуам, кыпӧдчӧм рабъяслӧн лыдыс чукӧрмас тэнад сё, сё ветымын сюрс мортӧдз; шуам, кӧть тайӧ и некор оз вермы лоны, шуам, мый тэ аслад сямӧн верман йитны найӧс кӧрт кодь чорыд дисциплинаӧн, и найӧ мӧдасны мужественнӧя сражайтчыны.
Думыштін-ӧ тэ, мый найӧ кужасны победитны нёльсё сюрс легионерӧс, кодъяс пӧкӧритісны царьясӧс Азияысь и Африкаысь, кодъяс асьныс лыддьыссьӧны гражданаясӧн да собственникъясӧн.
Ӧд тайӧ легионеръясыс мӧдасны став ярлуннас косясьны тіянкӧд, рабъяскӧд, кодъяслӧн абу некутшӧм эмбур; найӧ видзӧдӧны ті вылӧ, кыдзи налысь принципъяс жугӧдысь вын вылӧ, коді лӧсьӧдчӧ рӧзӧритны найӧс.
Ті кутанныд сражайтчыны пикӧвоӧмысь мездысьӧм вӧсна, а найӧ — асьнысӧ видзӧм понда; ті — праваяс перйӧм вӧсна, найӧ — ассьыныс эмбурсӧ видзӧм вӧсна, и некутшӧм сомнение оз вермы лоны, коді медбӧрын победитас.
Найӧ лыднаныс унджыкӧн, найӧ быд карын, быд муниципияын аддзасны союзникъясӧс, а ті сӧмын — аддзанныд врагъясӧс; на дор — государственнӧй казнаса став озырлуныс, на дор — патрицийяслӧн став озырлуныс; на дор — римскӧй нимлӧн авторитетыс, опытнӧй полководецъяслӧн ыджыд вежӧрыс, став каръяслӧн, став гражданаяслӧн интересъясыс; на дор — лыдтӧм-щӧттӧм карабъяс республикалӧн да содтӧд войскаяс став му пасьтасьыс.
Тэнад мужествоыд, тэнад гордостьыд, тэнад ыджыд вежӧрыд тырмас сӧмын сы вылӧ, медым лӧсьӧдны пӧрадок да дисциплина асныра да дикӧй варваръяс костын, кодъяс чужлісны разнӧй странаясын, кодъяслӧн абу некутшӧм славнӧй традицияяс, кодъяс абу кӧртассьӧмаӧсь некутшӧм делӧвӧй да родственнӧй йитӧдъясӧн, кодъяс пӧшти оз тӧдны могъяссӧ, мый вӧсна найӧ пондасны косясьны.
Ме тӧда, тэ аслад чорыд вӧляӧн, аслад мывкыдӧн зэв бура верман командуйтны войскаӧн, но тэ верман добитчыны сӧмын сійӧс, медым дзебны тырмытӧмторъяссӧ аслад войскалысь, кыдзи сайӧдӧны язва-ранаяс туша вылысь, медым чинтыны прӧтивниклысь победа вылӧ надеясӧ.
Но, и шензьӧдана сюсьлун да доблесть петкӧдлӧм бӧрын, кужан-ӧ тэ босьтны победа?
— Но, и мый нӧ?
— горӧдіс Спартак генийяс моз немтӧждысьтӧг.
— Ме примита славнӧй смерть правда делӧ вӧсна, и миян вирным вынсьӧдас свобода быдман мусӧ, водас выль позорнӧй клеймаӧн угнетательяс чужӧм вылӧ, чужтас лыдтӧм-щӧттӧм водзӧс босьтысьясӧс.
Вот медбур наследство, кодӧс позьӧ кольны миян потомокъяслы: водзӧ вылӧ пример!
— Тайӧ зэв ыджыд самоотвержение, но ковтӧм жертва.
Ӧні, кор ме петкӧдлі тэныд, мый средствоясыд тэнад абу тырмымӧн тэнсьыд могтӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ, ме тэныд докажита, мый ачыс тайӧ могъясыс прӧстӧй ылалӧм, фантазия, человечестволы кутны позьтӧм призрак, коді ылысяньсӧ кажитчӧ, быттьӧ сійӧ матын, быттьӧ сійӧ ловъя, но кымын матӧ сы дінӧ тэ матыстчан, сымын ылӧджык вешйӧ сійӧ тэ дінысь; и кор тэ думайтан, мый сійӧс тэ вот-вот кутін нин, сійӧ вошӧ тэнад син водзысь.
Сія кадсяньыс, кор мортыс петіс вӧрысь да кутіс овны обществоын, быри свобода да лои рабство.
Быд закон, коді чинтӧ индивидуумлысь правасӧ коллективлы пӧльза вӧсна, лоӧ нин морт свобода вылын насилиеӧн.
Пыр и быдлаын ёнджыкъяс да наянджыкъяс кутасны ыджыдавны народнӧй массаяс вылын.
Весиг медся мудрӧй да бура организуйтӧм республикаяс эз вермыны мездысьны тайӧ законсьыс, коді петӧ морт природа пытшкысь;
Фивылӧн, Спарталӧн да Афинылӧн шудтӧма помасьӧмыс висьталӧны сы йылысь жӧ.
Весиг и миян Римскӧй республикаын, кодӧс подувтӧма вӧлі народнӧй власть улын, тэ аддзан, ӧні став властьсӧ босьтісны ас кианыс неыджыд чукӧр патрицийяслӧн, и на киын став озырлуныс, а, сідз кӧ, и став выныс, и найӧ вӧчисны нин тайӧ властьсӧ наследственнӧйӧн.
Эм-ӧ свобода весиг римскӧй гражданаяслӧн, кодъяслӧн оз тырмы няньныс, кодъяслӧн абу весиг юр сюяніныс ни плащыс, медым вевттьысьны тӧвся кӧдзыдъясысь?
Найӧ медомӧль рабъяс медводдза мортыслы, коді паныдасяс налы да окотитас ньӧбны налысь гӧлӧссӧ; гӧлӧсуйтан право — ӧні став наследствоыс и став озырлуныс мир вылын властвуйтысь тайӧ корысьясыслӧн.
Свобода — тайӧ немтор петкӧдлытӧм кыв, тайӧ струна, коді век кылӧ йӧз сьӧлӧмын, но частӧ зэв отсалӧ буретш тиранъяслы.
Ме сідз жӧ, Спартак, страдайта тайӧ мустӧм патрицийяс зэв вылӧ пуксян спесьлун вӧснаыс да жалита шудтӧм гӧль плебсӧс, но ме аддза, мый сӧмын первойяясыс пӧгибнитӧм бӧрын вермас кыптыны мӧдъясыслӧн бур олӧм; олигархъяслысь ыджыдалӧмсӧ бырӧдӧм могысь, колӧ матыстчыны народ дінӧ, но кутны сійӧс домповодын, веськӧдлыны кӧрт кодь чорыд вӧляӧн да ыджыд авторитетӧн.
Сы вӧсна, мый морт мортлы кӧин, сы вӧсна, мый морт рӧдсӧ судьбаӧн юкӧма кӧинъяс да ыжъяс вылӧ, кырнышъяс да гулюяс вылӧ, сёйысьяс да сёянторъяс вылӧ, то ме вӧчи нин выбор да сувтӧді ас водзӧ сьӧкыд задача: босьтны ас киӧ власть да вежны судьбасӧ кыкнанла дорыслысь, вӧчны угнетательясӧс угнетеннӧйясӧн, сёйысьясӧс — сёянторъясӧн.
— Но, сідз кӧ, тэ, Цезарь, кӧть мыйкӧ-мында, но ме моз жӧ думайтан...
— Да, и ме жалита рабъясӧс, кодъяс дінӧ относитча милостьӧн, и жалита гладиаторъясӧс.
Но, медым пӧртны олӧмӧ ас водзӧ сувтӧдӧм могъяс, меным насилие дорысь ёнджыка колӧ искусство, колӧ унджык сюсьлун, а оз вын да смеллун да осторожнӧя действуйтӧм — тайӧ янсӧдны позьтӧм спутникъясыс быд ӧпаснӧй туй вылын.
Ме чувствуйта, мый меным сиӧма ёна вылӧ кыптыны, ме кӧсъя кыпӧдчыны и кыпӧдча.
Меным выгӧднӧ используйтны менам туй вылын паныдасян вынъяс, сідз жӧ, кыдзи ю чукӧртӧ ас туй вылас став шоръяссӧ да ыджыд вынӧн да бушуйтчӧмӧн усьӧ мореӧ.
И ме шыася тэ дінӧ, Спартак, — тэнад эм зэв ыджыд мужество, тэ чужӧмыд великӧй делӧяс вӧчӧм вылӧ, — и ме шуа тэныд: кӧсъян-ӧ тэ эновтчыны безумнӧй мӧвпъясысь, олӧмӧ пӧртны позьтӧм восстание йылысь да лоны сы пыдди отсасьысьӧн да спутникӧн Цезарь судьбалы?
Менам эм аслам кодзув — Венера, менам прародительница, коді нуӧдӧ менӧ олӧм туй вывті, сиӧ меным ыджыда воссян судьба.
Сёр ли водз, меным сетасны кутшӧмкӧ провинцияӧн управляйтны да легионъяс.
Сэки ме понда побеждайтны, босьтны триумфъяс, лоа консулӧн; ме кута кисьтавны тронъяс, пӧкӧритны народъясӧс да подчиняйтны государствояс...
Чужӧмыс Цезарлӧн быттьӧ ӧзйӧ вӧлі дзирдалан синъяссяньыс.
Сылӧн волнуйтчан гӧлӧсыс да видыс здук кежлӧ вайӧдлісны Спартакӧс нимкодясьӧмӧ.
Но Цезарь ланьтіс, и Спартак, кодыр петіс сы красноречие власть улысь, юаліс стрӧг гӧлӧсӧн:
— А сы бӧрын?
— А сы бӧрын... властвуйтны став мир вылас!
И вот, — шуис нин ӧні Цезарь спокойнӧй гӧлӧсӧн, — эновт тайӧ делӧтӧ, кодӧс водзвыв виччысьӧ неудача, да убедит ассьыд ёртъястӧ терпитны ставсӧ, медым налӧн коли надея перйыны аслыныс праваяссӧ законнӧй туйӧн, а не оружье вынӧн.
А тэ, ло меным другӧн да лок ме бӧрся участвуйтны менам походъясын; тэ пӧлучитан аслад командование улӧ храбрӧй боецъясӧс и сэки тэ верман тырвыйӧ петкӧдлыны ассьыд гырысь способностьястӧ, кодӧс тэныд сетӧма природаӧн...
— Оз позь!
Аттьӧ тэныд, Кай Юлий, менӧ бур боксянь донъялӧмыд вылӧ, и тэнад предложение вылӧ, но менам эм аслам судьба да аслам туй, ме ог вермы и ог кӧсйы эновтны рабство кузя ассьым вокъясӧс.
Сэні кӧ, выліас, эм на нӧшта кутшӧмкӧ справедливость, сэки миян делӧным оз пӧгибнит; а пондасны кӧ и йӧзыс и енъясыс косясьны меным паныд, ме, кыдзи и Аякс, сэки кужа кувны пӧкӧритчытӧг, мужественнӧя да спокойнӧя.
Цезарь бара пондіс любуйтчыны тайӧ мортнас.
Сэсся топыда кутліс Спартаклысь кисӧ да шуис:
— Мед лоӧ сідз!
И тэныд, кыдзи бесстрашнӧй мортлы, ме желайта бур судьба, — ме тӧда, кутшӧма повтӧм сьӧлӧмыд отсалӧ петны быдсяма пикысь.
Ме став сьӧлӧмсянь желайта тэныд чассьӧ, — сійӧ быд делӧын ворсӧ ыджыд роль, торъя нин военнӧй делӧясын да дженьыдик нэма гырысь революцияясын.
А тэ, кӧть и талун рыт жӧ дась вӧлін аддзыны аслад делӧын полнӧй провал, Фортуна кӧ бергӧдчас тэлань чужӧмӧн, тэ, аскадӧ примитӧм мераясӧн, кокниа верман матысмыны аски жӧ триумфлань да успехлань.
А ӧні тэрмась Капуяӧ: ме ог вермы, да и ог понды мешайтны сійӧ мортыслы мунны консулъяс дінӧ да эрдӧдны тіянлысь загӧвӧртӧ.
Сідз кӧ, старайтчы, шудыд кӧ тэла дорын, воны сэтчӧ сенат гонецъяс дорысь водзджык...
Прӧщай!
— Мед енъяс видзасны тэнӧ, Кай Юлий... и... прӧщай!
Понтифекс да рудиарий бара кутлісны мӧда-мӧдныслысь кияссӧ да водзӧ чӧв олӧмӧн лэччисны тыртӧм улича кузя Венера Либитина кабакӧ.
Цезарь мынтысис щӧт кузя да мӧдӧдчис рабыскӧд гортас.
Спартак жӧ зэв тэрмасьӧмӧн да тревожитчӧмӧн чукӧстіс ассьыс ёртъяссӧ да быдӧнлы сетіс торъя приказъяс: Крисслы тшӧктіс бырӧдны ставсӧ, мый серти позис эськӧ казявны Римса гладиаторъяс заговор йылысь; Арторикслы тшӧктіс скачитны Равеннаӧ Граник дорӧ, а ачыс Окномаокӧд пуксисны верзьӧмӧн кык ён вӧв вылӧ, сьӧрсьыныс босьтісны угнетеннӧйяслӧн Союз кассаысь вит талант, медым позьӧ вӧлі ньӧбны туйын выль вӧвъясӧс, — и скачӧн мӧдӧдчисны Капуанскӧй вороталань.
Кор Цезарь воис гортас да пырис триклинийӧ, аддзис, мый Метробий фалернскӧй вина юыштӧмсьыд бара ӧзйӧма отечество радейтан чувствоясӧн, повзьӧма, мый Цезарь зэв дыр эз во, — сійӧ чайтіс, мый Цезаркӧд лои кутшӧмкӧ несчастье, — и сійӧ муніс консул дінӧ спасайтны республика.
Цезарь думыштіс:
«Ӧні гладиаторъяс да сенатлӧн гонецъяс кутасны панйысьны, и код тӧдӧ, коді воас водзджык?
Вот тадзи зэв частӧ медся ичӧтик помкаясысь зависитӧны зэв ыджыд событиеяс!
Тані ставыс вӧвъяс сайын!»
X ГЛАВА
Восстание
Капуя, озыр да гажа столицаыс Кампаньялӧн, медбур, меддзоридзалысь, медмича провинцияыс Италиялӧн, сійӧ кад кежлас, кор лоины тайӧ событиеясыс, воштӧма нин вӧлі ассьыс кызвын воддза блесксӧ.
Кор Кампанья лои римскӧй провинцияӧн, Капуяӧ пондісны локны зэв уна римскӧй горожанаяс да патрицианскӧй семьяяс, медым гажаа коллявны тані небыдик да лӧсьыд тӧвся кадсӧ, и тайӧ местаыс зэв регыдъя кадӧн лои уна олыся, гажа да озыр карӧн.
А кор Аннибал победитіс Канны улын римскӧй войскаӧс, Капуя вуджис победительладор, и сійӧ аслас операцияясын вӧчис тайӧ гажа карсӧ военнӧй базаӧн.
Но Аннибалӧс регыд асьсӧ победитісны, и сыкӧд тшӧтш пемдіс кодзулыс Капуялӧн.
Капуяса олысьяс пиысь мыйкӧ-мында юкӧнсӧ римляна виисны, мыйкӧ-мындаӧс вӧтлісны, мыйкӧ-мындаӧс вузалісны рабствоӧ, а карас овмӧдісны колонистъясӧс — гӧра вывса олысьясӧс да видзму уджалысьясӧс, кодъяс сулавлісны Рим дор.
Сійӧ кадсяньыс коли сё комын кӧкъямыс во, и легионеръяслӧн колонияяс, кодъясӧс лӧсьӧдліс Сулла Капуя гӧгӧрын, бӧр кыпӧдісны карсӧ.
Сё сюрс олысь лыда, ён стенъяса, мича уличаяса, гажа храмъяса, гырысь портикъяса, дворецъяса, термаяса да амфитеатръяса Капуя не толькӧ соперничайтліс Римкӧд, но и панйыліс сійӧс.
680-ӧд вося февраль 20-ӧд лунӧ, сійӧ часас, кор шонді надзӧник кутіс лэччыны гӧра йывъяс сайӧ, Капуяын, кыдзи и мукӧд рытъясӧ, вӧлі ёна жуӧны йӧз.
Рабочӧйяс помалӧны уджнысӧ, пӧдлассьӧны лавкаяс.
Гажа Албанскӧй улича вывті мунысьяс сувтлӧмӧн шензисны, кор аддзисны дас морта отрядӧс; медводзын вовесь мак скачитӧ вӧлі декурион;
вӧвъяс вылас вӧлі няйт да бус, ныр розьяссьыс кайӧ ру, кӧртвомъяссьыс войталӧ быгйыс.
Ставыс тайӧ висьталіс сы йылысь, мый найӧ зэв тэрмасигтыр вӧчисны ыджыд туй, и мый отрядыс локтӧ зэв важнӧй поручениеясӧн.
Верзьӧмаяс сувтісны Меций Либеон дом дорӧ; Меций Либеон вӧлі префект, веськӧдліс карнас римляна нимсянь.
Декурион чеччыштіс вӧв вывсьыс, пырис портикӧ да требуйтіс, медым сійӧс пырысьтӧм-пыр жӧ лэдзисны префект дінӧ, кодлы сійӧ должен сетны зэв важнӧй письмӧ римскӧй сенатсянь.
Мыйкӧ-дыра кад мысти кымынкӧ раб тэрыба петісны префект керкаысь да котӧрӧн мунісны ӧтарӧ да мӧдарӧ.
Ставыс тайӧ чуймӧдіс улича вывса йӧзӧс.
Чуймӧмыд пӧри тревогаӧ, кор найӧ аддзисны префект керка дорӧ тэрыба восьлалысь Тит Сервилианӧс, военнӧй охрана серти трибунӧс.
А буретш сійӧ кадас, кор военнӧй трибун пырӧ вӧлі префект ордӧ, акведук пӧлӧн, кыті локтӧ вӧлі Капуяӧ ва гӧраяс вылысь, сьӧкыда лолалӧмӧн восьлалісны няйтӧн да бусӧн тырӧм кык морт, кыкнаныс зэв ыджыд да крепыд тушааӧсь; паськӧм сертиыс да ӧружье сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый тайӧ гладиаторъяс.
Тайӧ вӧліны Спартак да Окномао.
Петісны найӧ Римысь 15-ӧд лунӧ 16-ӧд лун вылӧ войнас тайӧ жӧ тӧлысяс, да скачитісны вовесь мак, кӧть эськӧ и вежлалісны вӧвъяссӧ быд поштӧвӧй станцияын, но найӧс суӧдіс декурион дас салдаткӧд, коді лэбзьӧ вӧлі Капуяӧ юӧртны префектсӧ восстание лӧсьӧдчӧм йылысь.
Сэки Спартаклы да Окномаолы лои кежны мир туй вылысь бокӧ да ӧткажитчыны поштӧвӧй станцияясысь.
Найӧ скачитісны веськыд туйясӧд да старайтчисны выиграйтны кадсӧ; найӧ зілисны пыр весьтасавны туй чукыльтанінъясті.
Тадзи налы удайтчис дзонь час вылӧ панйыны сенатлысь гонецъяссӧ; найӧ матысмӧны нин вӧлі Капуяӧ, кор друг карсяньыс сизим миля сайын Спартаклӧн вӧлыс эбӧссьыс усьӧмла уси седокыскӧд да сэтшӧм неногӧн, мый рудиарийлӧн музгыльтчис шуйга киыс.
Спартак чеччыштіс кок йылас; сійӧ кӧть эськӧ зэв ёна доймис, но весиг эз думыштлы музгыльтчӧм ки йывсьыс да шуис:
— Сизим миля!
Миянлы мунны коли сӧмын сизим миля, а ми, проклинайта миянлы враждебнӧй енъясӧс, ог вермӧй воны аскадын.
Тэнад вӧлыд кӧ эськӧ вермис кыскыны миянӧс нӧшта куим либӧ нёль миля, ӧстальнӧйсӧ эськӧ ми зэв регыдӧн мунім подӧн.
Ӧд миян дзонь час выиграйтӧма.
А врагъяслы медся этша вылӧ ещӧ дзонь час ковмас гонецъяс воӧм бӧрын приказъяс сетӧм вылӧ.
— Тэ арталан правильнӧ, — вочавидзис германец, — но вермас-ӧ тайӧ коньӧр пемӧсыс кыскыны миянӧс, да ещӧ скачӧн, весиг кык милясӧ?
Збыльысь, вӧлыс Окномаолӧн муртса нин кок йылас вӧлі сулалӧ; вывсьыс кайис ру, пошиктӧмысла бокъясыс ветлісны.
Сэки эбӧсысь усьӧм да кымынкӧ лун пӧшти сёйлытӧм тайӧ кык мортыс шуисны эновтны вӧвсӧ.
Кельыд чужӧмаӧсь, ньылӧдӧмаӧсь, дзик сёрниттӧг, найӧ мӧдісны восьлавны сэтшӧм ӧдйӧ, и часӧн джынйӧн дорысь регыдӧн воисны карса ворота дорӧ.
Тані ставыс на вӧлі спокойнӧй.
Кык стӧрӧж вӧлі узьӧны пу скамьяяс вылӧ нюжӧдчӧмӧн, а куимӧн, лажиньтчӧмаӧсь мраморнӧй пос тшупӧдъяс вылӧ, — тайӧ поскыс катӧдӧ вӧлі карса стена бердса му насыпь вылӧ, — да ворсӧны вӧлі найӧ лы кубикъясӧн; кык ӧстальнӧйыс больгисны мӧда-мӧд костас.
Спартак да Окномао, омӧлиник рабъяс улӧ лэччысьӧмӧн, раминика, да чӧв восьлалісны водзӧ; найӧ прӧйдитісны нин воротасьыс первойя аркасӧ, кӧні ӧшалӧ вӧлі чеп йылӧ лэптӧм решетка, вуджисны костсӧ, кӧні вӧлі мудӧд вылӧ да караульнӧй помещениеӧ мунан пос, лӧсьӧдчисны нин пырны мӧд арка улас, кӧні вӧлі карас пыран воротаыс, но друг сэки карла дорсяньыс тыдовтчис центурион и сыкӧд тырвыйӧ вооружитчӧм комын легионер, ставныс шлёмаӧсь, латыаӧсь, щитъясаӧсь, шыаӧсь, мечаӧсь да дротикаӧсь.
Центурионлӧн киас вӧлі жезл — сы званиелӧн пас.
Ворота арка улас пырӧм бӧрын сійӧ горӧдіс, кыдзи горӧдлӧны военнӧй команда сетігӧн:
— Ӧружие дінӧ!
Сторожевӧй легионеръяс тэрыба чеччыштісны кок йыланыс да сэтшӧм ӧдйӧ, кутшӧмӧс оз позь вӧлі насянь виччысьны, сувтісны во-фронт.
Спартак да Окномао, кодъясӧс вӧлі кутӧма центурион тшӧктӧм серти, бӧрыньтчисны некымын воськов да тэрыба видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас.
Рудиарий ӧдва удитіс кутны веськыд кисӧ германецлысь, кор мӧдыс кутчысьліс нин меч воропас.
— Тадз ӧмӧй нуӧдӧны охранасӧ, негодяйяс?
— стрӧг пырысь юаліс центурион.
— Тадзи ӧмӧй видзлӧны, лентяйяс?
И сійӧ кучкис жезлнас ӧти легионерлы, коді сёрмис сувтны стройӧ.
— А тэ, — шыасис сійӧ шӧйӧвошӧм караульнӧй начальниклы, — омӧля видзӧдан дисциплина бӧрся, и ме лишита тэнӧ начальник званиеысь.
Гладиаторъяс грӧзитчӧны кыпӧдны восстание.
Вермас лоны зэв серьёзнӧй делӧ.
Лэдзӧй решеткасӧ, томналӧй воротасӧ, видзӧдӧй сюся, кыдзи война дырйи, сувтӧдӧй часӧвӧйясӧс да действуйтӧй, кыдзи ыджыд опасность угрожайтан кадӧ.
Центурион бергӧдчис Спартаклань да Окномаолань и юаліс, синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн:
— Ті гладиаторъяс?
— Гладиаторъяс, — спокойнӧя вочавидзис Спартак.
— Лентул школаысь, дерт?
— Тэ ӧшибайтчан, доблестнӧй Попилий, ми служба вылын префект Либеон ордын.
— Тэ менӧ тӧдан?
— Ме аддзывлі тэнӧ унаысь миян господин ордысь.
— Збыль ӧд, — шуис Попилий гладиаторъяс вылӧ дзоргӧмӧн, но чужӧмъясныс налӧн омӧля нин вӧлі тыдалӧны рытъя пемыдас, — збыль, меным кажитчӧ...
— Ми кык германец-великанъяс, миянӧс сувтӧдӧма служитны Лелия Домициялы, Меций гӧтырлы; ми век коллялам сылысь нӧсилкасӧ.
Спартак тайӧ нёль воӧн, кор сійӧ уджаліс Лентул Батиат школаын, кыскыліс увтыртӧм йӧз Союзӧ уна гладиаторъясӧс патрицианскӧй семьяясысь Капуяын, да бура тӧдӧ вӧлі зэв ыджыд тушаа кык гладиатор-германецӧс, кодъяс вӧліны собственностьӧн Меций Либеон префектӧн.
— Вернӧ! — шуис центурион.
— Тэ прав!
Ӧні ме тіянӧс тӧда...
— Весиг... ме помнита, ме аддзылі тэнӧ, — нуӧдіс водзӧ сёрни Спартак, гӧгӧрвотӧм улӧ лэччӧмӧн, — войся лӧнь часӧ Тит Сервилиан трибун керка кильчӧ дорысь, кытчӧ ми кыкӧн колльӧдім Домицияӧс нӧсилка вылын.
Да, тайӧ войся ветлӧмъясыс миян госпожалӧн сэтшӧм частӧ, мый...
— Ланьт... аслад варварскӧй енъяс кузя кӧть, пеж кимвр!
— горӧдіс Попилий: сылы зэв эз кажитчы, мый тадзи сёрнитӧны кокни морттуя Домиция йылысь, префект гӧтыр йылысь, легионеръяс дырйи.
— А кысянь ті локтанныд?
— Миян господин Куманскӧй вилласянь, ми сэтчӧ колльӧдім дона кӧлуйяс тыра транспорт.
— Ті немтор он тӧдӧй тайӧ восстание йывсьыс, кодӧс лӧсьӧдчӧны кыпӧдны Лентул Батиат школаын?
— А кытысь миянлы та йылысь тӧднысӧ, господин?
Лентуллӧн буян кодь ученикъясыс кӧ збыль думайтісны вӧчны кутшӧмкӧ татшӧм сикас лёктор, найӧ эськӧ, дерт, эз локны сёрнитны сы йылысь миянкӧд, сы вӧсна, мый найӧ завидуйтӧны миян олӧмлы.
Миянлы овны лӧсьыд миян бур господин ордын.
Тайӧ вӧлі вернӧ, и Спартаклӧн кывъяс вӧліны сэтшӧм эскӧданаӧсь, мый центурион веритіс сылы.
Но сійӧ ещӧ на шуис:
— Менсьым серам петкӧдӧ гладиаторъяслӧн восстание, но менам долг — примитны став видзчысян мераяс.
Сы могысь ме приказывайта тіянлы сетны мечьястӧ...
Кӧть бур сьӧлӧма Меций и вывті бура обращайтчӧ тіянкӧд, ёна бурджыка, кутшӧма заслуживайтанныд обращайтчыны тівок сбродыс, век жӧ ті гладиаторъяс, подлӧй йӧз, быдтор вылӧ дасьӧсь...
Вайӧ татчӧ ассьыныд мечьястӧ!
Сэки ӧдйӧ ӧзйысь Окномао сэтшӧм яра кыскис ассьыс мечсӧ, да чуть эз торк став делӧсӧ.
Спартак удитіс ас кадӧ босьтны сылысь мечсӧ да сэки жӧ, кыскис шуйга кинас ассьыс мечсӧ, и улӧдз копыртчылӧмӧн сетіс кыкнан мечсӧ центурионлы; медым Окномао эз вевъяв мыйкӧ шуны либӧ вӧчны, сійӧ тэрыба шуис:
— Тайӧ тэ нелючки вӧчан, Попилий, тэ он верит миянлы, и, ӧдвакӧ, тэнад вериттӧмысь миян господин тась пасибӧ висьталас тэныд; но, вот тэныд миян мечьяс, и лэдз миянӧс мунны Меций ордӧ.
— Мый ме вӧчи, пеж гладиатор, ме сы йылысь ачым понда кывкутны тэнад господин водзын, а ӧні весасьӧй татысь кыкнанныд.
Скӧрмӧмысла тіралысь германецкӧд Спартак копыртчыліс центурионлы да пырисны карӧ, восьлалісны тэрмасьтӧг, медым некутшӧм подозрение эз ло.
Албанскӧй улича вылӧ воӧм бӧрын кыкнан гладиаторыс аддзисны кутшӧмкӧ жуӧм, котралӧм да шум.
Найӧ пыр ёнджыка убеждайтчисны, мый планыс налӧн провалитчис, мый найӧ вывті сёрӧн воасны гладиаторъяс школаӧ.
Кор ылысмисны ворота дінсянь лукысь лыйӧм ылнаӧ, найӧ котӧрӧн мӧдісны школалань.
Лентул Батиатлӧн школаыс вӧлі ӧти медылыс кварталын, дзик карса стена дорас.
Школаыс занимайтліс дас кӧкъямыс либӧ кызь керка, кодъясӧс стрӧитӧма ӧти планӧн.
Быд керка вӧлі мӧда-мӧдныскӧд ӧтлаӧдӧма кык судта флигельӧн, кодъясӧс стрӧитӧма вӧлі пытшкӧсса двор гӧгӧрыс.
Дворас гладиаторъяс занимайтчылісны гимнастикаӧн да фектованьеӧн; а зэригъясын сы вылӧ лӧсьӧдӧма торъя залъяс.
Флигельясас вӧліны клетушка кодь олан комнатаяс, быд комната-клетушка ӧти морт вылӧ, некутшӧм мебель эз вӧв, сӧмын узьланін, кос коръясысь либӧ идзасысь.
Быд керкаын, таысь ӧтдор, вӧлі ӧружье склад; тайӧ складъяссьыс ӧружьесӧ сетлывлісны гладиаторъяслы публичнӧй выступлениеяс дырйи.
Складъясыс вӧліны кӧрт решеткаясӧн кышалӧмаӧсь, дубӧвӧй ӧдзӧсаӧсь да гырысь томанаӧсь, а томан ключьясыс пыр вӧліны школа кӧзяин ордас.
Школа керкаяс костас мунӧны вӧлі векньыдик чукыльӧсь уличаяс; найӧ коркӧ вӧліны карса уличаясӧн, но гладиаторъясӧн кыпӧдны заводитлӧм восстание бӧрын, — тайӧ вӧлі кызь кӧкъямыс во сайын ӧнія событиеясӧдз, — став школа территория гӧгӧрыс лэптісны стена.
Тадзи Лентул Батиатлӧн школаыс лои кар пытшкас ичӧтик крепость кодьӧн.
Стена дорса мисьтӧм да пемыд да гажтӧм уличаясыс лои быттьӧ крепость дінса предместьеӧн.
Школа дінӧ воӧм бӧрын Спартак да Окномао аддзисны сира факел би улын югъялысь шыяс, мечьяс да шлемъяс легионеръяслысь.
— Вывті сёрмим, — вашнитіс Окномао.
— Школасӧ кытшӧ босьтӧмаӧсь...
Мый керны?
— Нӧрӧвитлы.
Спартак чошкӧдіс пельсӧ, кутіс следитны факел бӧрся; факелыс пыр ылысмис улича кузяыс да регыд воши син водзсьыс.
— Найӧ сӧмын на заводитӧны кытшӧ босьтны школасӧ.
Ӧні найӧ сувтӧдлӧны солдатъясӧс быд туй вожӧ.
Ми бурджыка тӧдам тайӧ дзуг туйяссӧ и, тӧдӧмысь, стена важ юкӧн дорӧ воам наысь минут дасӧн водзджык.
Сэні сійӧ абу зэв джуджыд, и ми кокниа вуджам.
Збыльысь, Спартак да Окномао, пемыд да векньыдик туйясӧд писькӧдчӧмӧн, регыдӧн воисны стена дорӧ, кытчӧ вӧлі налы колӧ.
Окномао зэв пелька, — весиг сьӧкыд вӧлі думыштны татшӧм пельклун йылысь зэв ыджыд тушаа мортлысь, — пондіс кайны стенаӧдыс штукатуркатӧм изъяс дорышӧ кватлайтчӧмӧн, и регыд воис вылӧдзыс, пондіс лэччыны мӧдар бокӧдыс, а тайӧ вӧлі ещӧ сьӧкыдджык кайӧм дорсьыс.
Спартак мӧдӧдчис германец бӧрся, кутчисис веськыд кинас стенаас чурвидзысь ёсь из дорышӧ да заводитліс кайны; но, кор сійӧ дзикӧдз вунӧдліс музгыльтчӧм ки йывсьыс да кутчисис шуйга кинас, сійӧ друг горӧдіс доймӧмысла да уси муас гатшӧн,
— Мый лои, Спартак? — юаліс глушитӧм гӧлӧсӧн Окномао, — сійӧ удитіс нин чеччыштны стен вывсьыс школала дорас.
— Немтор... — вочавидзис рудиарий и ассьыс ыджыд вӧлясӧ вынйӧртӧмӧн, доймӧм вылӧ видзӧдтӧг, серна моз пелька мӧдіс кавшасьны вывлань.
— Немтор... менам музгыльтчӧм киӧй...
немтор, ме локта тэ дінӧ...
Бӧръя кывъяссӧ шуигас сылӧн мужественнӧй тушаыс збыльысь тыдовтчис стена вылас, и Окномао аддзис, кыдзи Спартак кутіс лэччыны изйысь изйӧ, потасысь потасӧ.
Мыйӧн толькӧ сійӧ чеччыштіс муас, Окномао воськовтіс сы дінӧ да повзис: рудиарий лӧзӧдӧм чужӧмнас вӧлі дзик привидение кодь.
— Спартак, — горӧдіс германец, — тэ страдайтан сэтшӧма, кодӧс мортлы терпитны зэв сьӧкыд!
Тэ усян садьтӧгыд .... пуксьыв татчӧ.
И Окномао надзӧник пуксьӧдіс фракиецӧс из вылӧ, стеналаньыс мышкӧн.
Спартак збыльысь вӧлі дзикӧдз эбӧссьыс усьӧма.
Кельдӧдӧм вомдоръясыс сылӧн дергайтчисны, и сійӧ муртса кывмӧн горӧдыштлывліс.
Муртса на Окномао удитіс пуксьӧдны сійӧс стена бердӧ, Спартак лэдзис юрсӧ пельпом вылас да кынмис.
Сійӧ кажитчис кулӧмаӧн.
Зумыш германец, коді немвиччысьтӧг пӧри сестра милосердияӧ, кутіс видзӧдны другыс вылӧ, эз тӧд, мый вӧчны; но, медбӧрти, сійӧ босьтіс шуйга кисӧ Спартаклысь да надзӧникӧн лэптіс туника соссӧ.
Киыс вӧлі зэв ёна пыктӧма.
Окномао думыштіс, мый тайӧ здукас медся бур лоӧ вӧчны перевязка, да заводитіс косявны ассьыс плащ дорсӧ.
Но киыс ёна доймӧмысла сэк Спартак ружӧктіс, здрӧгнитіс да восьтіс синъяссӧ и воис ас садяс.
Сійӧ видзӧдліс ас гӧгӧрыс, зэвтіс став вынъяссӧ, сувтіс кок вылас да серамбанӧн гораа шуис:
— Браво, герой!
Клянитча Олимпийскӧй Юпитерӧн, Спартак пӧри омӧлиник бабаӧ!
Делӧным миян пӧгибайтӧ, а ме уси садь бырӧмла.
Германец ӧдва вермис убедитны сійӧс, мый гӧгӧр на шынитӧв, мый найӧ воисны ас кадын на, мый садьыс сылӧн вошлі сӧмын минут кык кежлӧ и мый киыс сылӧн вывті ёна доймӧма.
Тадзи сёрнитігмоз, германец зэлыда кӧрталіс Спартаклысь кисӧ да ӧшӧдіс морӧс весьтас.
— Тадзи тэнад килы лоӧ кокниджык.
Спартаклы тырмас и ӧти веськыд киыс, медым лоны непобедимӧйӧн!
— Толькӧ мед эськӧ удайтчис миянлы судзӧдны мечьяс!
И найӧ тэрмасьӧмӧн мунісны медматыса керка дорас да пырисны дворӧ.
Сэні сулалӧны вӧлі витсё гладиатор, чукӧртчӧмаӧсь когортаясӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдісны Спартакӧс да Окномаоӧс да радысла кутісны горзыны.
— Ньӧжйӧджык! — командуйтіс Спартак.
— Ньӧжйӧджык! — шуис сы бӧрся Окномао.
— Ланьтӧй да чӧв сулалӧй стройын; ӧні абу кад весьшӧрӧ горзыны.
И мыйӧн толькӧ пуксис чӧвлӧнь, Спартак юаліс:
— А кӧнӧсь трибунъяс, центурионъяс, начальникъяс?
— Аврора зданиеын, сӧветуйтчӧны, мый вӧчны водзӧ, — петіс радъяссьыс да вочавидзис ӧти декан.
— Школанымӧс гӧгӧр окружитӧма когортаясӧн, ӧружье складъяс видзӧны уна лыда отрядъяс легионеръяслӧн.
— Ме тӧда нин.
Окномао, мӧдім Аврора зданиеӧ!
А ті, — шыасис Спартак гладиаторъяс дінӧ, — став адса да небесаса енъяс ним кузя, кутӧй пӧрадок да чӧв олӧй.
Найӧ мӧдӧдчисны Аврора зданиеӧ, пырисны фектовальнӧй залӧ.
Сэні кыксё гӧгӧр юрнуӧдысь — трибунъяс, центурионъяс да угнетённӧй Союзса верховнӧй штаблӧн шленъяс сӧветуйтчисны факела би югӧръяс улын, мый вӧчны водзӧ.
— Спартак! — горӧдіс кымынкӧ гӧлӧс рудиарий пыригӧн.
— Спартак! — сідз жӧ горӧдісны ставныс, рад пырысь шензьӧмӧн.
— Ми пӧгибнитім, Спартак! — шуис собрание нуӧдысь председатель.
— Эг на погибнитӧй, — вочавидзис фракиец, — сяммам кӧ ми босьтны кӧть ӧружье тыра ӧти склад.
— Но кыдзи ми вермам тайӧс вӧчны?
Ми ӧружьетӧмӧсь!
— Уна-ӧ миян эм факелъяс?
— Куимсё ветымын либӧ нёльсё чукӧрмас.
— Вот миян ӧружье! — горӧдіс Спартак.
— Став дас сюрс гладиаторъяс пиысь тайӧ школаас ті медся смел йӧз, и асланыд ёртъяслысь выборсӧ талун тіянлы ковмас оправдайтны асланыд отвагаӧн да лев сяма мужествоӧн.
Гӧтовӧсь-ӧ ті став вылӧ?
— Став вылӧ гӧтовӧсь! — вочавидзисны ӧти гӧлӧсӧн кыксё гладиатор.
— Сідз кӧ ӧдйӧджык...
чукӧртӧй факелъяс...
Кык мында, куим мында содтам налысь лыдсӧ, позяна кӧ тайӧ, ӧзтам найӧс, и вот миян ӧружье.
Уськӧдчам медматыса склад дінса стража вылӧ, вӧтлам сійӧс, сэсся ӧзтам ӧдзӧссӧ да босьтам сы мында ӧружье, мыйда миянлы колӧ победа шедӧдӧм вылӧ.
Клянитча Олимп вывса священнӧй енъясӧн, эз на ставыс вош, кытчӧдз эм вера асланым делӧ дінӧ, эз на ставыс вош, кытчӧдз эм мужество; а мӧдарӧ, победа лоӧ миян сайын, лоам кӧ ми крепыдӧсь, чорыдӧсь асланым решение вылын — либӧ победитны либӧ кувны!
Энтузиазмыс Спартаклӧн пырысьтӧм-пыр жӧ вуджис гладиаторъяслы.
Ӧти здукӧн найӧ чукӧртісны быдсяма факелъяс — сирын, госын кӧтӧдӧм пакляысь, сирӧн да воскӧн мавтӧм путшкӧм гезъясысь, сирӧн мавтӧм чагъясысь, кодъясӧс вӧлі кӧртавлӧма трубаӧ да пытшкас пуктӧма сотчан торъяс, — ӧзтісны тайӧ ставсӧ да мечьясӧн моз факелъяснас пондісны яра шенасьны, дасьӧсь вӧліны петны бой вылӧ.
Сійӧ жӧ кадас, кор центурион Попилий содтіс вынъясӧн став сторожевӧй постъяссӧ карса воротаяс дорысь, вайӧдіс школа дорӧ куимсё легионерысь унджык да накӧд тшӧтш сувтіс Тит Сервилиан трибун командование улӧ.
Сэки жӧ, пӧшти ӧти кадӧ, воисны школа дорса главнӧй ворота дорӧ нӧшта сизимсё солдат карса милицияысь; на вылын начальствуйтіс ачыс префект Меций Либеон.
Префект вӧлі ар ветымына морт, ыджыд тушаа, зэв кыз, свежӧй рӧма гӧрд чужӧма, кытысь первой видзӧдлӧмӧн жӧ позьӧ вӧлі аддзыны, мый сійӧ радейтӧ мир да лӧнь олӧм, сідз жӧ радейтӧ вина чашка сайын да пызан сайын эпикурейскӧй наслаждениеяс.
Гладиаторъяслӧн восстаниеыс, коді тӧв бушков моз кыптіс кар вылын, шӧйӧвоштіс сійӧс, кыдзи чӧскыда узиг коста друг садьмӧдӧм мортӧс.
Префект, коньӧр, дзикӧдз шӧйӧвоши, да дзугсис, кыдзи торк пӧвсӧ дзугсьывлӧ чипан.
Карса милицияысь солдатъяс кутісны требуйтны, медым сійӧ ачыс нуӧдас найӧс гладиаторъяскӧд бой вылӧ.
Сійӧ заводитліс мездысьны таысь, доказывайтіс, мый сылы колӧ лоны префектураын, мый сійӧ тога новлысь морт, а абу меч новлӧдлысь морт, чиновник, а абу военачальник.
Но капуяса сенаторъяслӧн тшӧктӧм, солдатъяслӧн горзӧм, а медсясӧ нин, аслас гӧтырыслӧн видӧм пикӧ воштісны префектӧс, и сійӧ, быттьӧ начкӧм вылӧ сиӧм жертва, мӧдӧдчис милицияӧн начальствуйтӧмӧн гладиаторскӧй школа дінӧ.
Муртса на удитіс воны сылӧн отрядыс школаӧ пыран главнӧй ворота дорӧ, трибун Сервилиан чукӧстіс став отрядъяссьыс начальникъяссӧ совещание вылӧ: лӧсьӧдны план, мый вӧчны водзӧ.
Совещание вылын префект, коньӧр, вермис шуны сӧмын некымын тӧлктӧм кыв.
Но энергичнӧй трибун Сервилиан выступитіс дась планӧн нин:
— Ме думайта, — шуис сійӧ, — позьӧ примитны толькӧ ӧти план тайӧ сбродыслысь заговорсӧ ликвидируйтӧм могысь: бура видзны залъяс, кӧні хранитчӧны ӧружиеяс, игнавны воротаяссӧ школаяслысь да видзны найӧс, медым гладиаторъяс эз вермыны пышйыны, потшны став уличаяссӧ да туйяссӧ, кыті позис эськӧ петны карӧ.
Менам тайӧ ставсӧ нин вӧчӧма.
Ӧні менам коли сё ветымын гӧгӧр легионер; карса храбрӧй милиционеръяскӧд найӧс ӧтлаалӧм бӧрын, ме эськӧ верми наступайтны бунтовщикъяслы паныд, медым заставитны найӧс разӧдчыны да бӧр пырны асланыс клеткаясӧ.
— Зэв лӧсьыд, зэв бура думыштӧмыд!
Тайӧ буретш сійӧ планыс, кутшӧмӧс ме кӧсйи вӧзйыны!
— горӧдіс Меций Либеон.
— А тэ, югыд вежӧра Либеон, тэ ӧд, дерт кӧнкӧ, желайтан тшӧтш участвуйтны ачыд...
— О... кор тэ тані... храбрӧй да опытнӧй морт лоан сражениеын...
О, ог... некор оз ло, медым ме...
— Сы вӧсна, мый тэ желайтан, — торкис префектӧс трибун, — тэ верман кольччыны тайӧ капуяса сё салдатыскӧд Геркулес ворота дорӧ, тасянь сэтчӧдз лоӧ сӧмын лукысь кыкысь лыйӧм ылна, да видзны сійӧс сэтчӧ сувтӧдӧм легионеръяскӧд тшӧтш.
И сійӧ гусьӧник вашнитіс пеляс Либеонлы:
— Тэ он ло сэні некутшӧм опасность улын.
— Зэв бур!
— неуна смелмыштӧм пырысь шуис Меций Либеон.
— Но, сідз кӧ, мун да действуйт, храбрӧй да сюсь вежӧра том морт, а ме муна сё легионеркӧд меным индӧм пост вылӧ; найӧ кӧ заводитласны петны сэті... налы бур оз ло... кӧть ме и тога новлысь морт... да...
Но ме помнита на том дырся военнӧй подвигъясӧс... и омӧль лоӧ сэки тайӧ несчастнӧй гладиаторъяслы!
Префект кутліс Сервилианлысь кисӧ да мӧдӧдчис капуяса солдатъяскӧд сылы индӧм пост вылӧ.
Тайӧ каднас гладиаторъяс чукӧртісны факелъяс да лӧсьӧдчисны босьтны оружие склад.
Склад ӧдзӧссӧ видзӧны вӧлі ветымын раб да легионеръяс, кодъяс лӧсьӧдчисны видзны складсӧ мятежникъясысь, олӧмнысӧ сы вылӧ пуктӧмӧн.
Но кор Спартак, Окномао да налӧн ёртъясыс гӧтовӧсь нин вӧліны атакуйтны складсӧ, труба шы орӧдіс войся шынитӧвсӧ да нораа кывсис дворъяс кузя.
— Ньӧжйӧнджык! — горӧдіс Спартак да сувтӧдіс ассьыс ёртъяссӧ.
Труба шыяс бӧрын кыліс гӧлӧс общественнӧй глашатайлӧн; римскӧй сенат нимсянь сійӧ требуйтіс, медым бунтовщикъяс разӧдчасны асланыс камераясӧ, и висьталіс, мый оз кӧ пырны мӧд сигнал бӧрын, найӧс лоӧ вӧтлӧма республика военнӧй вынъясӧн.
Спартак здук кежлӧ сувтліс, чукӧртіс мӧвпъяссӧ, сэсся бергӧдчис ёртъясыслань да шуис:
— Атака кӧ удайччас, мечьяс миянлы лоӧ тырмымӧн, медым босьтны став мукӧд складъяссӧ школаысь.
Тайӧ кӧ миянлы оз удайтчы, миянлы кольӧ сӧмын ӧти туй: первой центурионъяс сэк кыкнан легионсьыс пыр жӧ мунасны асланыс частьяс дінӧ, час четверть мысти кӧ найӧ оз кывны миянлысь гимн, тшӧктасны мед ставныслы разӧдчыны камераясӧ.
Тайӧ лоас сигналӧн, мый ми эг вермӧ босьтны ӧружие складсӧ.
А ми сэки пӧрӧдам муас да ӧзтам калитка ӧдзӧссӧ, коді сулалӧ лукысь лыйӧм джын ылнаын Геркулес воротасянь, воштысям Ганимед трактирӧдз, босьтам кутшӧм-сюрӧ ӧружие, путкыльтам став мыджӧдъяссӧ да кӧть сё мортӧн, квайтымынӧн, комынӧн, мыйда кольӧ миян пытшкысь ловйӧн, сувтам лагерӧн Везувий гӧра вылӧ да кыпӧдам сэні свободалысь знамя.
Сэки медся веськыд туйясӧд, ӧружиетӧг либӧ ӧружиеӧн, чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн, мед локтасны сэтчӧ миян вокъяс.
Сэтысянь заводитчас война угнетённӧй йӧзлӧн угнетательяслы паныд.
И, кор сійӧ аддзис, мый кык первой центурион оз решайтчыны эновтны ассьыныс местасӧ, кӧні тайӧ здук вӧлі медыджыд опасностьыс, Спартак шуис налы:
— Армодий, Клувиан, верховнӧй штаб нимсянь приказывайта тіянлы мунны.
Кыкнан том мортыс зэв неокота пырысь мунісны асланыс отрядъясӧ.
Сы бӧрын Спартак сетіс команда:
— Водзӧ!
Сэсся Окномаокӧд тшӧтш пырисны первой мортъясӧн коридорас, кӧні вӧлі склад ӧдзӧсыс да чард би моз уськӧдчис легионеръяс вылӧ, кодъяс видзӧны вӧлі ӧдзӧссӧ.
Сійӧ кадас трубаяс весьшӧрӧ трубитісны мӧдысь, и римскӧй отрядъяс мӧдісны наступайтны ӧтпырйӧ куимнан дворас, кытчӧ чукӧртчӧмаӧсь вӧлі гладиаторъяс да кутісны лыйлыны дротикъясӧн ӧружиетӧм йӧзӧс.
Гладиаторъяс пондісны отступайтны асланыс камераясӧ.
— Ӧружие!
— пондісны горзыны беззащитнӧй йӧз.
А дротикъяс бушков моз бушуйтчисны водзӧ и регыд гладиаторъяслӧн отступлениеыс пӧри пышйӧмӧ.
Сэк заводитчис давка ӧдзӧсъяс дорын, векньыдик коридоръясын.
Пондіс кывсьыны видчӧмъяс, лёк горшӧн горзӧмъяс, кевмысьӧмъяс, раненнӧйяслӧн да кувсьысьяслӧн горзӧмъяс.
Первойя куим дворас гладиаторъясӧс виалӧм да налӧн пышйӧмыс уськӧдіс сьӧлӧмӧн мукӧд дворъясса когортаяссӧ; кыпӧдчысьяслӧн радъяс мӧдісны шочмыны, торксьыны.
Сэк коста Спартак да Окномао кык ёрткӧд — векньыдик коридорын оз позь вӧлі орччӧн косясьны нёль мортысь унджыкӧн — регыдӧн вермисны вӧтлыны легионеръясӧс склад ӧдзӧс дорысь.
Гладиаторъяс пырисны коридор тырыс, да пондісны шыблавны факелъяссӧ чукӧрӧн ӧдзӧс водзас, медым ӧзтыны сійӧс.
Но Спартакысь пышйысь легионеръяс удитісны висьтавны Сервилианлы складлы грӧзитан опасность йылысь.
Центурион Попилий тэрмасьӧмӧн воис аслас отрядӧн Геркулес школаӧ, уськӧдчис коридорас, кӧні ӧдзӧсыс заводитӧма нин вӧлі сотчыны, да тшӧктіс лыйлыны гладиаторъясӧс дротикъясӧн.
Спартаклӧн отрядыс кутіс отступайтны; но сы вӧсна, мый тані вӧліны медся храбрӧй да медъён гладиаторъясыс, найӧ отступайтісны радъясын пӧрадок кутӧмӧн, лыйлісны римлянаӧс факелъяснас, перъялісны дротикъяс ранитчӧм да виӧм гладиаторъяс тушаысь да действуйтісны, кыдзи мечьясӧн, чорыда водзсасисны легионеръяскӧд.
Кор Спартак петіс Окномаокӧд дворас, аддзис гладиаторъяслысь беспорядокӧн пышйӧмсӧ, горзӧмъяс да лӧвтӧмъяс сертиыс гӧгӧрвоис, мый гладиаторскӧй школаын став делӧыс вошӧм выйын, ӧні коли толькӧ ӧти туй — прорвитчӧмӧн петны татысь да поздысьны Везувий вылӧ.
Сійӧ косіс бӧр керкаас да горӧдіс, быттьӧ гымыштӧм гӧлӧсӧн, коді кыліс горзӧмъяс да сражение шум пырыс:
— Кодлӧн эм меч, мед кольччас татчӧ да защищайтӧ кыдз мый вермас дырджык тайӧ ӧдзӧссӧ.
Некымын гладиатор, кодъяс киын вӧліны легионеръяслысь мырддьӧм мечьяс да шыяс, сувтісны ловъя потшӧсӧн петанінас, кодӧс весьшӧрӧ старайтчис босьтны Попилий.
— Локтӧй ме борся!
— горӧдіс Спартак факелӧн шенасигтыр.
И Окномаокӧд ӧтлаын сійӧ зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис школа стена сыла дорӧ, кӧні вӧлі неыджыд калитка, коді уна во чӧж нин оліс томан сайын.
Калитка сотӧм вылӧ ковмис эськӧ этша вылӧ часджын, а пӧрӧдны сійӧс черъяс да мӧлӧтъяс эз вӧвны.
Мый вӧчны?
Сэки Окномао аддзис мраморнӧй колонна, — сійӧ куйлӧ вӧлі стена дорас, — да горӧдіс:
— Локтӧй татчӧ, коді ёнджык!
Пырысьтӧм-пыр жӧ сизим ли кӧкъямыс гладиатор петісны водзӧ да сувтісны Окномао дінӧ; Окномао бӧрйис на пиысь ӧтикӧс, самнитӧс, пӧшти сэтшӧм жӧ гигантскӧй тушаа мортӧс, кутшӧм вӧлі и ачыс, сэсся копыртчис колонна дінас, сюйис киясӧ ӧтар пом улас да шуис:
— Но, а ӧні тэ, и видзӧдлам, кутшӧм тэ ён; босьт мӧд помӧдыс.
И найӧ, кузя ноксьытӧг, лэптісны, качнитісны тайӧ ыджыд глыбасӧ да ӧддзӧдчӧмӧн зургисны ӧдзӧсас; ӧдзӧс рутш-ратшмуні страшнӧй вынӧн кучкӧм улын.
Ковмис кыкысь понся тайӧ кык ён мортыслы вӧчны тадзи, и, медбӧрти, ӧдзӧсыс пӧри муас; сэки кыксё гладиатор кусӧдісны факелъяссӧ да шынитӧв петісны стена сайӧ, мӧдісны векньыдик няйт уличаясӧд Ганимед трактирлань.
Тайӧ вӧлі медматыса трактир Лентул школасянь; татчӧ медъёна волывлісны гладиаторъяс.
Трактир кӧзяиныс, рудиарий, вӧлі ыджыд друг Спартаклӧн, сідз жӧ участвуйтіс заговорын.
Спартак, Окномао да нӧшта кымынкӧ гладиатор пырисны трактирас; трактирас сулалӧ вӧлі муртса лукысь лыйӧм ылнаын Геркулес воротасянь, кӧні сулаліс милицияса легионеръяслӧн постыс кӧч сьӧлӧма префект Меций Либеон начальство улын.
Спартак котӧрӧн локтіс пач дорас да босьтіс яй жаритан зэв ыджыд шы, а Окномао да мукӧд гладиаторъясыс чукӧртісны ӧтчукӧрӧ яй жаритан шыяс, пуртъяс да косаяс да пондісны юклыны тайӧ ӧружиесӧ ёртъяс костас.
Тадзи вооружитчис пӧшти став кыксё мортыс.
Сэки дзик шынитӧв найӧ матыстчисны Геркулес ворота дорӧ да уськӧдчисны легионеръяс вылӧ, кодъяс некутшӧма эз виччысьны нападение таладорсянь.
Косьыс муніс сӧмын кымынкӧ минут, гладиаторъяс регыдӧн жугӧдісны неыджыд отрядсӧ легионеръяслысь.
Коньӧр префект уськӧдчис пидзӧс вылас:
— Ме тога новлысь морт...
Ме эг вӧч... немтор лёкӧс... милӧсть кора... О, доблестнӧйяс... пӧщада кора!..
Сэк Окномао кучкис сылы морӧсас, мый вӧсна префект патурликасьӧмӧн уси.
Гладиаторъяс мӧдӧдчисны кар стена дорӧ.
Сэки Спартак сувтіс да шуис Окномаолы:
— Миянлы лоӧ торйӧдчыны кык отрядӧ.
Джын йӧзыслы миян пӧвсысь ковмас кольччыны татчӧ, кутны миян бӧрся вӧтчысьясӧс да сетны кад мӧд джынйыслы вуджны карса стена сайӧ.
— Кольчча ме, — горӧдіс Окномао.
— Он, тэ нуӧдан Везувий дорӧ, а ме кольчча татчӧ...
— Некутшӧм ногӧн.
Ме кӧ кула, тэ верман нуӧдны войнасӧ водзӧ, а тэ кӧ кулан, ставыс пӧгибнитас.
— Пышйы, Спартак!
— горӧдісны гладиаторъяс.
— Ми кольччам татчӧ Окномаокӧд.
Синваыс мӧдіс доршасьны Спартак синъясын; сійӧ кутліс кисӧ германецлысь да шуис:
— Прӧщайтлӧ...
Ме виччысьны понда тіянӧс Везувий вылын.
И сійӧ саялі аслас отрядкӧд карса стена дорӧ мунан трӧпаяс костӧ, а сэк Окномао тшӧктіс сыкӧд кольччысь гладиаторъяслы шыблавны матігӧгӧрса керкаясысь скамьяяс, крӧватьяс да мукӧд мебель, кодысь найӧ вӧчисны улича вылас баррикадаяс, да тадзи лӧсьӧдчисны водзсасьны матысмысь римскӧй когортаяскӧд.
ХІ ГЛАВА
Капуясянь Везувийӧдз
Войшӧр гӧгӧр неыджыд отряд гладиаторъяслӧн, кодъяс пышйисны Лентул школаысь, сувтіс Корнелий Долабелла вилла дорӧ, Капуясянь кӧкъямыс кымын миля сайӧ.
Некымынысь воротаас кучкӧмӧн, Спартак садьмӧдіс понъяссӧ да привратниксӧ, пӧрысь фессалиец-рабӧс, коді первойсӧ эз кӧсйы восьтыны и сӧмын Спартак грӧзитчӧм бӧрын вештіс игансӧ да лэдзис виччысьтӧм гӧстьясӧс.
Муртса на гладиаторъяс прӧйдитісны паськыд аллеяӧд, Спартак тшӧктіс игнавны воротасӧ да сувтӧдіс сэтчӧ стража — вит морта отряд.
Сэсся сійӧ вӧчис смотр аслас ёртъяслы; ставыс вӧлі сизимдас кӧкъямыс морт.
— Эк, Борторикс, — шуис Спартак томиник галлы, коді сулалӧ вӧлі сыкӧд орччӧн, — шуд кӧ бергӧдчас миянлань, тайӧ китыр мында йӧзыс вермасны кыпӧдны ыджыд война, и — код тӧдас!
— абу-ӧ кольӧма история листъясын места тайӧ сизимдас кӧкъямыс мортыслы сулавны орччӧн сійӧ куимсё мортыскӧд, кодъяс сулалӧны Фермопилы дорын?..
Код тӧдас!..
Сэк корисны виллаысь управительӧс и Спартак кӧсйысис сылы, мый гладиаторъяс оз вӧчны некутшӧм вред сы кӧзяинлы, оз вӧчны грабитӧмъяс и некутшӧм насилиеяс.
Сійӧ корис сӧмын управительлысь сетны отрядлы, сёян-юан.
Управитель сӧгласитчис.
Гладиаторъяслы пырысьтӧм-пыр вайисны сёян да вина да продовольствие запас куим лун кежлӧ.
Спартак эз тӧдлы шойччӧг уна лун нин и комын час дорысь дырджык немтор эз босьтлы вомас, но сёйыштіс сійӧ зэв этша да юис толькӧ ӧти вомтыр вина.
Вилла вылас рабъяс пӧвсысь сюри врач, и сійӧ веськӧдіс Спартаклысь музгыльтчӧм кисӧ да сетіс сӧвет водны узьны, а мӧдногӧн сійӧ вермас висьмыны биависьӧмӧн.
Спартак сӧгласитчис водны, войдӧр сетіс подробнӧй инструкцияяс Борторикслы.
Борторикс, врач сӧветъяс серти, эз чуксав сійӧс, и Спартак садьмис мӧд лун асывнас зэв сёрӧн, но сы пыдди бура справитчӧм вынъясӧн.
Медвойдӧр сійӧ чукӧртіс став рабъяссӧ Долабеллалысь керка водзас, плӧщадь вылӧ, а ачыс управителькӧд да тюремщиккӧд муніс тюрьма дорӧ.
Тюрьмаясыд рабъяслы вӧвліны быд виллаын, — быд римлянин деревенскӧй керкаын.
Узникъясӧс видзлісны сэні дорӧмӧн, и налы вӧлі лоӧ уджавны кӧрт чепъясӧн кияссӧ да кокъяссӧ дорӧмӧн.
Спартак мездіс кызьысь унджык шудтӧм войтырӧс, да сувтӧдіс найӧс тшӧтш рабъяскӧд площадь вылӧ.
Сэсся гӧгӧрвоана кывъясӧн висьталіс тайӧ йӧзыслы аслас делӧ йылысь, кодӧс сійӧ думайтӧ вӧчны да код вылӧ пуктӧ став олӧмсӧ ассьыс.
— Коді тіян пиысь желайтӧ мездысьны да шудтӧм раб олӧм дорысь лыддьӧ бурджыкӧн кувсьыны битва мунан поле вылын ӧружиеӧн, коді тіян пытшкын чувствуйтӧ асьсӧ смел мортӧн, ёнӧн да дасьӧн терпитны став сьӧкыдлунъяссӧ да война вылын опасностьяссӧ, коді тіян пиын чувствуйтӧ став позорсӧ пеж чепъяслысь, мед босьтас киас любӧй ӧружие да мунас миянкӧд.
Биа пӧсь кывъясыс Спартаклӧн йиджисны сьӧлӧмӧдзыс рабъяслы.
Кӧкъямысдас мортысь унджык босьтісны черъяс, косаяс, вилаяс да сэні жӧ пырисны угнетённӧйяс Союзӧ.
Кымынкӧ меч да шы, кодъясӧс аддзисны виллаысь, босьтісны Спартак, Борторикс да мед храбрӧйясыс гладиаторъяс пӧвсысь.
Спартак быд гладиаторкӧд орччӧн ыджыд тӧлкӧн сувтӧдліс Долабеллалысь рабъяссӧ, медым гладиаторъяс сетасны выль войтырлы вын да мужество.
Кор сувтӧдіс, чорыд пӧрадокӧн ассьыс когортасӧ, кӧні ӧні нин вӧлі сё ветымын мортысь унджык, Спартак кык часӧн водзджык луншӧркадысь петіс вилласьыс да веськӧдчис муяс да виноградникъяс вомӧн, йӧзӧн омӧля ветлан трӧпаяс кузя Неапольлань.
Мунігас сійӧ сувтліс быд виллаӧ, босьтліс, кытысь вермис, ӧружие да быдлаын чуксаліс рабъясӧс восстание вылӧ.
Тадзикӧн ичӧтик отряд ӧти сутки чӧжӧн быдмис куимсё мортӧдз.
Югдандорыс гладиаторъяс воисны Везувий дорӧ.
Помпеясянь кык миля сайын кымын Спартак сувтіс, пырис туй дорса садъясӧ, дзебис ассьыс воинъяссӧ чӧскыд дука акацияяс, миртаяс да розмарин кустъяс пӧвсӧ да пондіс виччысьны тані шонді петӧм.
Регыд гӧра йылас тыдовтчисны руд кымӧрторъяс, найӧ вӧліны быттьӧ кокньыдик гыяс пӧжар вывса тшынлӧн, коді кажитчӧ друг ыпнитіс орччӧнса Апеннинскӧй гӧра бокъясын.
Кымӧрторъяс лоины алӧйӧсь, сэсся пурпурнӧй рӧмаӧсь, сэсся тыдовтчис векньыдик дзирдалан зарни визь, и гӧра вылӧ, коді ӧнӧдз тыдалӧ вӧлі сӧмын сьӧд глыбаӧн, друг сявкнитісны яръюгыд югӧръяс, югзьӧдісны сылысь зэв мича контуръяссӧ, и сьӧд да пемыд вӧрӧн эжсьӧм гӧра йывъяссӧ, и повзьӧдчана пропастьясӧ, кодъяс тыдалісны пӧим кодь руд лава пластъяс костын, и дзордзалысь гӧра бокъяссӧ, кодъяс кыссьӧны вӧлі уна миля пасьта местаӧн гӧгӧрыс, быттьӧ вольсалӧны гордӧй гигант кок улӧ зэв мича да уна рӧма ковёр, кодӧс кыӧма дзоридзьясысь да веж быдмӧгысь.
Сэки Везувий эз вӧв сэтшӧм формаа, кутшӧм сійӧ ӧні, и эз вӧв сэтшӧм грознӧй, кыдзи ӧні.
Извержениеяс Везувийлӧн вӧліны зэв важ кадъясӧ, и сы йылысь весиг эз нин помнитны Спартак олан кадӧ.
Извержениеяс йылысь висьталӧны вӧлі сӧмын лава слӧйясыс гӧра гӧгӧрыс.
Тайӧ вулканическӧй му слӧйяс вылын сулалісны каръяс: Стабия, Геркуланум да Помпея.
Но зэв важ кадъяссянь нин биыс, коді ключӧн пуӧ вӧлі вулкан вомын, эз повзьӧдлы тайӧ гажа местаяссӧ, и сэтчӧс олысьяссӧ поэтъяс ыждӧдлісны, кыдзи Елисейскӧй поле вылӧ пыранінын олысьясӧс.
И збыль, некӧн мӧдлаын свет вылас поэтъяс эз вермыны аддзыны сэтшӧм гажа, мича да веж петкӧдлан местаяссӧ, кодъяс вӧлі кажитчӧны Елизиумӧ пыранін кодьӧн.
Сӧмын му увса ударъяс да землетрясениеяс торклісны лӧнь олӧмсӧ Кампаниялысь; но му увса ударъяс вӧвліны кӧть сэтшӧм частӧ, но сэтшӧм безвреднӧйӧсь, и на дінӧ тані вӧлі велалӧмаӧсь нин да зэв омӧля думайтӧны на йылысь.
Везувий бокъяслӧн став улыс юкӧныс вӧлі дорвыв тырӧма садъясӧн, виноградникъясӧн, рощаясӧн, оливкӧвӧй да фруктӧвӧй пуясӧн, виллаясӧн да дворецъясӧн.
Тайӧ асылас, шонді петігӧн, Везувийлӧн да Неаполитанскӧй заливлӧн серпасыс вӧлі вывті-вывті мича.
Гладиаторъяс чуймӧмӧн видзӧдісны тайӧ зэв мича панорама вылас.
А Спартак, Везувий вылӧ видзӧдіг, старайтчис тӧдмавны, кайӧ-ӧ туйыс, кыті мунӧ вӧлі сылӧн отрядыс, гӧра йылӧдзыс.
Но сук вӧръясыс кымын вылӧ, сымын ёнджыка сайӧдісны гӧра бокъяссӧ.
Спартак решитіс мӧдӧдны разведка вылӧ Борториксӧс проворнӧйджык комын морткӧд.
Разведчикъяс бӧр воисны час куим мысьти, и Борторикс висьталіс Спартаклы, мый туйыс кайӧ нӧшта кык: миля вылнаӧдз кымын гӧра бокӧдыс, а сы бӧрын вуджӧ пропастьясӧн орйӧдлӧм векньыдик трӧпаӧ, коді кайӧ вӧръяс пӧвстті гӧра йылӧдзыс; мый трӧпаыс вошласьӧ изъяс да пропастьяс пӧвсын.
Кайны гӧра йылӧдзыс вӧлі вель сьӧкыд.
— Ак! — горӧдіс радлігтыр Спартак.
— Мунамӧй жӧ сэтчӧ, кӧні олӧны кутшъяс да дикӧй зверьяс.
Судьба эз вермы сетны миянлы лӧсьыдджык местасӧ!
Отряд мӧдӧдчис Везувий гӧра йылӧ, а Спартак чукӧстіс ӧкмыс мортӧс Лентул школаысь, сетіс налы деньга да тшӧктіс мунны куимлы Римӧ, куимлы Равеннаӧ, а куимлы Капуяӧ; налы тшӧктіс висьтавны тайӧ каръясса гладиаторъяслы, мый Спартак витсё мортӧн сувтіс лагерӧн Везувий вылӧ, и медым сэтчӧ ӧткӧн-ӧткӧн, манипулаясӧн, легионъясӧн, кыдзи налы лоӧ лӧсьыдджык, кыдз мый вермасны регыдджык локтӧны ставныс сы дінӧ, свобода вӧсна кось вылӧ.
Быд карӧ куим мортӧс мӧдӧдӧмӧн Спартак надейтчис, мый кымынкӧ морт кӧ кӧть и сюрасны римляна киӧ, куимыс век жӧ воасны местаӧдзыс.
Подробнӧй инструкцияяс сетӧм бӧрын да сюсьджыка видзчысьны тшӧктӧм бӧрын, Спартак колльӧдіс найӧс да мӧдӧдіс суӧдны отрядсӧ.
Регыд помасисны садъяс да виноградникъяс, туйыс воши, и гладиаторъяс пырисны вӧрӧ.
Местаыс мӧдіс йӧзтӧм, сӧмын шочиника паныдасьлісны ӧтка пастукъяс кымынкӧ кӧзаӧн, кодъяс ветлӧны вӧлі из скалаяс бокъясӧд.
Кык час сьӧкыда кайӧм бӧрын Спартаклӧн когортаыс воис паськыд площадка вылӧ; тайӧ местаыс вӧлі сӧмын кымынкӧ сё воськолӧн улынджык Везувий йывсянь; сэні куйлӧ вӧлі, быттьӧ зэв ыджыд прӧстыня, некор сывлытӧм лым.
Татчӧ Спартак сувтӧдіс ассьыс салдатъяссӧ и, кор найӧ сувтісны шойччыны, сійӧ гӧгӧр кытшовтіс сійӧ площадкасӧ.
Ӧтар боксянь скалаяс вывті кайӧ вӧлі крут трӧпа, кыті кайисны татчӧ гладиаторъяс; мӧдарсянь — веськыд стенаӧн кыпӧдчисны скалаяс; коймӧдла боксяньыс вӧліны вӧрӧн эжсьӧм крута усян зӧм пропастьяс; лэччыны да кайны таті вӧлі ещӧ сьӧкыдджык, пӧшти дзик позьтӧм делӧ.
Медбӧрти, лунладорсяньыс тайӧ площадкаыс помасис зэв джуджыд страшнӧй пропастьӧн; тайӧ пропастьыс вӧлі дзик юкмӧс стена кодь крут кыркӧтшӧдыс, кыті эз вермыны эськӧ кавшасьны не толькӧ мортъяс, но весиг кӧзаяс.
Тайӧ ущельеыс, кытчӧ из потасъяс пыр муртса-муртса письтліс рӧмыдіник лун югӧрыс, помасьӧ вӧлі тоннель кодь пещераӧн, коді петкӧдӧ вӧлі зэв мича да дзоридзалан гӧра бокӧ, коді лэччис водзӧ шыльыд увтасӧдз.
Гӧгӧр бура видлалӧм бӧрын, Спартак аддзис, мый таысь лӧсьыд места лагерь вылӧ оз вӧлі позь эськӧ и думыштны.
Медвойдӧр сійӧ сетіс приказ ӧти манипулалы, кодлӧн ӧружье пыддиыс вӧліны черъяс да секираяс, керавны пес да ӧзтыны бипуръяс войся кӧдзыдысь видзӧм могысь, — татшӧм джуджыдінын февраль шӧрын вӧліны кӧдзыдъясыс зэв чорыдӧсь.
Сэсся сійӧ сувтӧдіс неыджыд охрана зӧм кыркӧтша асывла дорсяньыс да мӧд отряд — манипула джын мында йӧзӧн — сувтӧдіс Помпеяла дорсянь, кысянь найӧ кайисны.
Таысь кындзи, сійӧ тшӧктіс баррикадируйтны трӧпаяссӧ пӧрӧдӧм пуясӧн да изъясӧн.
Муртса на лэччис вой, удж вылын мудзӧм гладиаторъяс водісны узьны.
Спартак эз узь; сылӧн атлетлӧн кодь ён да статя тушаыс бипуръяссянь усян югӧръяс улын торъяліс рӧмыдас, быттьӧ призракыс сійӧ гигантъяс пиысь ӧтилӧн, кодъяс, важ мифъяс висьталӧм серти, петісны войнаӧн Юпитерлы паныд да сувтісны лагерӧн Флагрейскӧй поле вылӧ Везувий дорӧ, медым тані тэчны гӧраяс вылӧ гӧраяс, веськыда штурмуйтны небесасӧ.
Тадзи сійӧ дыр сулаліс, видзӧдіс море вылӧ, би вылӧ, коді дзирдалӧ вӧлі ӧти корабль вылын, Помпея гаваньын.
Друг Спартак дрӧгмуні, бергӧдіс юрсӧ трӧпалань да чошкӧдіс пельяссӧ.
— Но... тайӧ салдатъяс кайӧны гӧра вылӧ... татшӧм регыд!..
Ме эг чайтлы.
Кымынкӧ секунда мысти шынитӧв войся сынӧдын кыліс гора гӧлӧс часӧвӧйлӧн:
— Коді локтӧ?
А сы бӧрын кывсис:
— Ӧружие дінӧ!
Садьмӧм гладиаторъяс босьталісны нин ӧружие да заводитісны стрӧитчыны боевӧй пӧрядокӧ.
Но часӧвӧй горӧдӧм вылӧ вочакыв пыдди кыліс лозунг:
— Постоянство и победа!
Трӧпа вылын тыдовтчис Окномао, а сы бӧрысь кайӧ вӧлі дзонь отряд гладиаторъяслӧн.
Спартак уськӧдчис насыпь вомӧн Окномаолы паныд, и найӧ пӧся кутчысьлісны.
Окномао зілис не инмӧдчыны музгыльтчӧм ки дінас другыслы.
— О, Окномао, ме эг надейтчыв татшӧм регыдӧн аддзысьны тэкӧд.
— И ме сідз жӧ, — вочавидзис германец да окыштіс Спартакӧс плешас.
Мӧда-мӧдӧс чолӧмалӧм бӧрын Окномао висьталіс, кыдзи сылӧн отрядыс час дорысь унджык водзсасис римскӧй когортаяскӧд, кыдзи кызь ёрт усины тайӧ войся косяс, кыдзи сэсся мукӧдыс, сы приказ серти, разӧдчисны ӧткӧн-ӧткӧн, петісны Капуяысь, чукӧртчисны водзвыв индӧм местаӧ, акведук улӧ да кыдзи кымынкӧ час сайын неылын Везувийсянь паныдасисны Спартакӧн ыстӧм ӧти гонецкӧд, коді индіс налы туйсӧ на лагерӧ.
Воысьясӧс сэк коста вердісны, и найӧ водалісны бипуръяс дорӧ.
Югдандор кылісны рожок шыяс, воинъяс строитчисны боевӧй пӧрадокӧ, и Спартак да Окномао вӧчисны смотр.
Вежисны караулъяс, мыйкӧ-мында йӧзӧс ыстісны продовольствиела да песла, а мукӧдыслы вӧлі прикажитӧма чукӧртны изъяс лыйсьӧм вылӧ да вӧчавны изъясысь пращаяс.
Тайӧ удж вылас прӧйдитіс дзонь лун.
Мӧд лунас кыа петігӧн на, гладиаторъясӧс садьмӧдіс часӧвӧйяслӧн горзӧмъясыс, кодъяс чуксалісны ӧружие дінӧ.
Тайӧ разын тревога эз вӧв лӧжнӧй: Помпеяла дорсянь локтӧны вӧлі кык когорта римляналӧн, сюрс морт гӧгӧр, Тит Сервилиан трибун начальство улын.
Энергичнӧй Сервилиан, гладиаторъяс вылын расправа вӧчӧм бӧрын, мӧд асывнас жӧ локтіс капуяса сенатӧ да висьталіс, мый сё дорысь унджык гладиатор пышйисны войнас, мый на дінӧ быд здук пышйӧны рабъяс кар гӧгӧрса виллаясысь, мый наӧн веськӧдлӧны зэв способнӧй вождьяс, мый восстаниесӧ кӧ оз ло ӧні жӧ пӧдтӧма, сійӧ вермас паськавны да лоны збыльвылӧ опаснӧйӧн.
Сы вӧсна колӧ, ни ӧти минута воштытӧг, суӧдны пышйысьясӧс, керавлыны найӧс торпыригӧдз, а юръяссӧ налысь пикаяс вылӧ сутшкӧмӧн выставитны Лентул Батиат школа дінӧ, мукӧдъяссӧ страститӧм могысь.
Сенат примитіс Тит Сервилианлысь вӧзйӧмсӧ да йӧзӧдіс декрет, кӧні индӧма вӧлі награда кык талант Спартак да Окномао юръяс вылӧ.
Кыкнан вождьсӧ ёртъяскӧд тшӧтш вӧлі приговоритӧма распинайтны крестъяс вылын; чорыда грӧзитӧмӧн запретитӧма вӧлі вӧльнӧй йӧзлы да рабъяслы сетны бунтовщикъяслы кутшӧмкӧ отсӧг.
Мӧд декретӧн сенат поручитіс Тит Сервилиан трибунлы пырысьтӧм-пыр жӧ пӧдтыны восстание; та могысь сетіс сы командование улӧ кык когорта.
Тит Сервилиан пырысьтӧм-пыр жӧ сюрс кыксё мортӧн веськыд туйясӧд мӧдӧдчис Везувий дорӧ; тӧдмаліс сэтчӧс олысьяслысь, кӧні укрепитчисны гладиаторъяс, да решитіс пырысьтӧм-пыр на вылӧ вӧчны нападение.
Югдандор, салдатъяс водзын дженьыдик да пӧсь реч висьталӧм бӧрын, сійӧ мӧдӧдчис кайны гӧра вылӧ, и кор шондіыс петіс, сійӧ вӧлі нин Спартак лагерь дорын.
Зэв эськӧ гусьӧникӧн кайисны римскӧй когортаяс, но гладиаторъяслӧн часӧвӧйыс казяліс найӧс, кор найӧ эз на удитны воны лукысь лыймӧн ылнаӧдз.
Тревога кыпӧдан кыв кыліс из скалаяс костын: йӧлӧга уна пӧв шуис тайӧ кывсӧ из пещераясын.
Гладиаторъяс пырысьтӧм-пыр жӧ пондісны стрӧитчыны боевӧй пӧрадокӧ, а Сервилианлӧн когортаясыс уськӧдчисны котӧрӧн, горӧдісны, быттьӧ ызӧптісны гыяс ыджыд бушков дырйи, знаменитӧй сяма «слӧн горзӧмӧн», кыдзи римскӧй легионеръяс уськӧдчывлӧны вӧлі атакаясӧ.
Из зэр вылӧ видзӧдтӧг, коді киссис на вылӧ вылысяньыс, римскӧй войска воис насыпь дінӧдзыс да мӧдісны лыйлыны дротикъясӧн сійӧ гладиаторъяссӧ, кодъясӧс эз сайӧд насыпыс.
Спартак видзӧдіс гӧра вывсянь, кӧні вӧлі сулалӧ сылӧн войскаыс, и пыр жӧ гӧгӧрвоис вӧчӧм ыджыд ӧшыбкасӧ римскӧй начальниклысь: Сервилиан катӧдіс ассьыс войскасӧ ӧтчукӧрӧн трӧпа вывті, кӧні оз позь вӧлі паськӧдчыны фронтӧн да кӧні найӧ ставнас чукӧрӧн вӧліны из зэр улын.
Спартак петкӧдіс ассьыс салдатъяссӧ водзӧ, сувтӧдіс найӧс кык визьӧн став плӧщадь пасьтаыс сыла дорсяньыс, кодарсянь заводитчис атакаыс, да тшӧктіс шыблавны изъясӧн.
— Час четверть мысти, — шуис рудиарий, — римляна мӧдасны пышйыны, и ми вӧтчам на бӧрся да дзикӧдз уничтожитам ставнысӧ.
И збыльысь, регыд атакуйтысьяслӧн колоннаыс мӧдіс торксьыны.
Весьшӧрӧ Сервилиан сибдӧм гӧлӧсӧн нин горзіс, медым салдатъяс чорыда сулалӧны из зэр улын; первойя радъясыс пондісны бӧрыньтчыны, личкыны бӧрсаяс вылас.
Заводитчис давка.
Бӧрыньтчӧмыс пӧри паническӧй пышйӧмӧ.
Сэки гладиаторъяс пондісны вӧтчыны римляна бӧрся, керавлыны арьергардсӧ, нӧшта содтыны на костын паникасӧ.
Медбӧрын нин, кӧні трӧпаыс паськалӧ вӧлі ущельесяньыс увтасінӧ лэччанінын, Сервилиан заводитліс чукӧртны опытнӧй важ легионеръясӧс да лӧсьӧдчыны водзсасьны.
Но сійӧ ачыс регыд уси Спартак ки помысь, а ветеранъяссӧ сылысь керавлісны.
Римскӧй когортаяс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма: нёльсё легионерысь уна уси, куимсёысь унджык сюри пленӧ; налысь босьтісны ӧружиесӧ и, Спартак приказ серти, лэдзисны найӧс вӧля вылӧ.
Вермысьяслӧн уси толькӧ комын морт да ветымын гӧгӧр ранитчис.
Гладиаторъяс пасьталісны шлёмъяс да латыяс неприятельлысь да бӧр кайисны асланыс лагерӧ ыджыд добычаӧн; найӧ катӧдісны зэв уна ӧружие ёртъясныслы вылӧ, кодъяс, тӧдӧмысь, регыд воасны на дінӧ.
ХІІ ГЛАВА
Кыдзи Спартак вайӧдіс ассьыс боецъяс лыдсӧ дас сюрсӧдз
Римскӧй когортаяссӧ жугӧдӧм йылысь юӧрыс чард би моз паськаліс став Кампанья пасьта да ёна шызьӧдіс Римлянаӧс.
Став матігӧгӧрса каръяс — Нола, Геркуланум, Байи, Неаполь, Мизен, Кумы, Капуя — кутісны лӧсьӧдчыны оборона кежлӧ.
Сӧмын ӧтнас Помпея, кодлӧн эз вӧвны стенаяс, принимайтліс гладиаторъясӧс, кодъяс волывлісны сэтчӧ провиантла да шензьӧдлісны олысьяссӧ асланыс дисциплинаӧн.
Коньӧр Либеон, тайӧ провинцияса кӧч сьӧлӧма префект, ысталіс гонецъяс вылӧ гонецъясӧс римскӧй сенатӧ, корис отсӧг.
Но Римын Катилинаысь да Юлий Цезарысь кындзи, кодъяс бура тӧдӧны вӧлі Спартаклысь качествояс, некод эз и пыдди пуктыны тайӧ восстаниесӧ.
Таысь кындзи, Римыд сэки вӧлі кӧртасьӧма ёна сьӧкыдджык войнаясӧн: Испанияын кыпӧдіс восстание Серторий, умнӧй да мужественнӧй вождь, кодӧс эз вермыны ни том Помпейлӧн смеллуныс, ни пӧрысь Метеллӧн тактикаыс; асыввылын бара кыпӧдчис римляналы паныд Митридат.
Консул Лукулл, коді лӧсьӧдчис мунны походӧн Митридатлы паныд, видзӧ вӧлі сы могысь быд легион.
Сы вӧсна сійӧ мӧдӧдіс гладиаторъяслы паныд трибун Клодий Глабрӧс сӧмын квайт когортаӧн, кӧні ставыс вӧлі куим сюрс легионерысь этшаджык.
Спартак, коді бура тӧдӧ вӧлі строевӧй пӧрадок греческӧй фалангаяслысь, фракийскӧй милициялысь, Митридат войскаяслысь да римскӧй легионеръяслысь, кӧні сійӧ косясьліс, — лыддис медбурӧн римскӧй тактика да римскӧй легионеръяслысь боевӧй стройсӧ.
Сійӧ решитіс организуйтны ассьыс войскасӧ римскӧй войска моз жӧ.
Помпеяын сійӧ закажитіс значок первойя гладиаторскӧй легионлы татшӧмӧс — шы, а шы йылас римскӧй орел пыдди вӧлі гӧрд шапка, кутшӧмӧс господин пуктыліс раб юр вылӧ, кор кӧсйис лэдзны сійӧс вӧля вылӧ.
Шапка улас Спартак тшӧктіс вӧчны бронзӧвӧй кань — мукӧд пемӧсъяс пиысь медся вӧля радейтысь пемӧсӧс.
Быд центуриялы сідз жӧ лӧсьӧдӧма вӧлі аслыс сикас значокъяс — кык бронзӧвӧй ки, мӧда-мӧдсӧ кутӧмӧн, а уліас сэтшӧм жӧ гӧрд шапка, — тайӧ петкӧдліс свободалысь символ.
Первой легионсӧ Спартак юкис кык когорта вылӧ, витсё мортӧн быд когортаын, а быд когорта — вит манипула вылӧ, сё мортӧн манипулаын.
Быд дас морт вылӧ назначитіс деканӧс, а быд манипулаӧ кык центурионӧс: ичӧтӧс да ыджыдӧс.
Та ногӧн колӧ вӧлі стрӧитчыны и мукӧд легионъяслы гладиаторъяс войскаын.
Спартак надейтчис, мый сы дінӧ локтас став гладиаторыс Италия пасьтасьыс, и сы команда улын лоас уна легион.
Спартак вӧлі кӧзяинӧн Везувий вылын да матігӧгӧрса равнинаясын, и сійӧ быд лун заставляйтліс ассьыс отрядъяссӧ дыр упражняйтчыны тактическӧй манёвръясын: паськӧдны да топӧдны радъяс стройын; чукӧртчыны шуӧм пунктъясын, вӧчны обходъяс, бергӧдчыны веськыд вылӧ, шуйга вылӧ, строитчыны колоннаӧ да куим боевӧй визьӧ да коймӧдсьыс, мӧдсӧ вуджӧмӧн, сувтны первой визьӧ да сідз водзӧ.
Сервилиан легионеръяслысь босьтӧм трубаясысь да букцинаясысь Спартак лӧсьӧдіс неыджыд духовӧй оркестр, и сійӧ велӧдчис ворсны асылын чеччӧм, сбор да атака вылӧ сигналъяс.
Гладиаторскӧй легионын бур дисциплина сувтӧдӧмӧн Спартак кыскис асла дорас сэтчӧс пастухъясӧс.
Лун войдӧр, Клодий вотӧдз, сійӧ тӧдӧ нин вӧлі не толькӧ сы локтӧм йылысь, но и сы войска лыд йылысь, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый сюрс кыксё мортӧн оз позь петны восьса поле вылӧ куим сюрс римскӧй легионерлы паныд.
Спартак кайис аслас лагерӧ Везувий вылӧ да тані кутіс виччысьны неприятельӧс.
Кор Клодий, коді бура тӧдӧ вӧлі тайӧ местасӧ, тӧдмаліс, мый гладиаторъяс асланыс лагерынӧсь, сійӧ малыштіс ассьыс кияссӧ да долыда нюмъялігтыр шуис:
— Шыр налькйын!
Вит лун мысти найӧ лоӧны миян киынӧсь.
Сійӧ лӧсьӧдчис босьтны гладиаторъясӧс тшыгйӧн, и юкис ассьыс войскасӧ кык пельӧ: сюрс мортӧс колис паськыд консульскӧй туй вылӧ, гӧра улас, центурион Марк Валерий Мессала Нигр начальство улын, а ачыс босьтіс ӧстальнӧй нёль когортасӧ, кайис туй кузя вывлань Везувий вылӧ, сійӧ местаӧдзыс, кӧні заводитчӧны вӧлі вӧръяс да миянлы тӧдса нин чукльӧсь трӧпаяс.
Тані сійӧ тшӧктіс сувтны лагерӧн.
Сы бӧрын сійӧ тшӧктіс Валерий Мессалалы кытшавны гӧрасӧ да сувтны лагерӧн мӧдар боксяньыс, Нола карӧ мунан туй вылӧ.
Мӧд лунас, кыа петігӧн, плӧщадь кузяыс гӧгӧртігӧн, кыдзи сійӧ вӧчлӧ вӧлі быд лун, Спартак аддзис Мессалалысь отрядсӧ Нолаӧ лэччан скалаяс улысь.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ неладнӧ, чукӧстіс кык манипула ӧружьеӧн, босьтіс аслас начальство улӧ да пондіс лэччыны трӧпа кузяыс, коді лэччӧдӧ вӧлі Помпеяӧ.
Но эз на удит сійӧ прӧйдитны и кык миля, кыдз друг аддзис Клодий Глабрлысь грознӧй вына лагерсӧ.
Спартак бӧр бергӧдчис плӧщадка вылӧ да корис ас дінас Окномаоӧс, Борториксӧс да медсюсь да медсмел командиръяссӧ.
Сійӧ висьталіс налы, кутшӧм опаснӧй положениеӧ найӧ сюрины, да юаліс, мый колӧ вӧчны.
Окномао аслас биа пӧсь да мужествоӧн тырӧм сьӧлӧмсяньыс горӧдіс:
— Клянитча эринияясӧн!
Мый нӧ миянлы коли сэсся вӧчны, кыдзи не уськӧдчыны вӧрса зверъяс моз коднанкӧ римскӧй лагерь вылас, сюрслы усьны, а кык сёыслы спаситчыны?!
— Первойсӧ ме думыштлі дзик жӧ тадзи, — вочавидзис сылы Спартак.
— Но гӧгӧрвоин эн тэ, кыкнан лагерыс потшисны миянлысь эрд вылӧ петан туй; ни ӧтарсяньыс, ни мӧдарсяньыс ми огӧ вермӧ паськӧдны ассьыным вынъяснымӧс дас радысь паськыдджыка?
Мый нӧ миянлы отсалас тані, мый миян сюрс кыксё мортыд, кор ми вермам косясьны сӧмын кызь мортысь не унджыкӧн?
Окномао ӧшӧдіс юрсӧ, мукӧдъясыс сулалісны чӧв, сьӧкыд вӧлі сьӧлӧмъяс вылын.
— Сёян-юан миян эм толькӧ вит либӧ квайт лун кежлӧ, — водзӧ висьталіс Спартак, но... а сы бӧрын?
Чӧвлӧ, кытшовтам нӧшта ӧтчыдысь да бурджыка видлалам площадкасӧ, видзӧдлам, оз-ӧ позь кыдзкӧ петны тайӧ гусьыс.
И ёртъясыскӧд тшӧтш Спартак муніс видлавны лагерсӧ.
Кор гладиаторъяслӧн начальникъясыс воисны джуджыд пропастьяса скалаяс дорӧ, коді лэччӧ вӧлі Соррентолань, найӧ сувтісны плӧщадь дорас, зілисны мерайтны синнаныс джуджтасӧ.
И ставныс вештылісны синъяссӧ тайӧ юр бергӧдчан да пыдӧстӧм пропастяс видзӧдӧмла.
— Таті, — шуис ӧти морт, — сӧмын изъяс вермасны воны пыдӧсӧдзыс.
Начальникъяссянь неылын дас вит-кызь гладиатор-галл пукалӧны вӧлі муас да кыӧны щитъяс кыз бадь ньӧръясысь, а вылысяньыс сэсся вевттьӧны кыз кучикъясӧн.
Спартаклы син улас уси тайӧ уджыс.
Ӧти галл шуис сылы нюмъялігтыр:
— Аддзан, металл да кучик щитъяс миян лагерын сизимсёысь не унджык, и вот ми кӧсъям вӧчавны мукӧдыслы ставыслы татшӧм кучик вевта кыӧм щитъяс, мыйтта миян тырмас кучикыс.
— Гез да Тетуан тіянӧс бура наградитасны мӧдаръюгыдын!
— горӧдіс Спартак, сылӧн сьӧлӧмыс вӧрзис татшӧм тӧждысьӧмыс вӧсна.
Сійӧ копыртчис да ӧктіс китырыс нюдз, ён бадь ньӧръяс.
Друг чужӧмыс сылӧн югдіс, и сійӧ горӧдіс:
— Клянитча ыджыд милӧстя Юпитерӧн!
Ми спаситчим!..
Аддзанныд ті тайӧ ньӧръяссӧ?
Ми вӧчам татысь пос!
Крепитны кӧ сійӧ тайӧ из кыркӧтш дорас, позьӧ лэччыны улӧдзыс, пыдӧсӧдзыс, да сэсянь ущельеӧдыс петны восьса местаӧ, уськӧдчыны римляна вылӧ бӧрсяньныс да вӧчны буриндзи бойня.
Командиръяс чужӧмъясті котӧртісны омӧля эскан мӧвпъяс.
Окномао юрнас довкйӧдлӧмӧн шуис:
— Спартак, тэ вӧтасян!
— Пос, кӧкъямыссё либӧ ӧкмыссё фут кузьтаӧс? — юаліс Борторикс.
— Коді став сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧ вӧчны, сылы абу немтор позьтӧмтор.
Миян сюрс кыксё морт.
Куим часӧн кыам ми тайӧ поссӧ.
И сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ тшӧктіс, медым нёль манипула черъясӧн пыр жӧ мунасны матігӧгӧрса вӧръясӧ керавны бадь ньӧръяс.
Сэсся чукӧртісны став гезъяс да тасмаяс да пуксьӧдісны став мукӧд гладиаторсӧ плӧщадь вылас кык радӧн.
Часысь регыдджык кадӧн вӧрӧ ыстӧм легионъяс локтісны зэв гырысь бадь нӧбъясӧн.
abu
Регыд ӧтикъяс пондісны лӧсьӧдлыны, мӧдъяс кыны, коймӧдъяс йитлыны дась кыӧм пос юкӧдъяссӧ.
Шонді лэччытӧдз кык час войдӧр матӧ ӧкмыссё фута пос вӧлі гӧтов.
Спартак ас кинас видлаліс быд юкӧд, быд йитӧд поскыслысь.
Сэсся ӧтар помас кӧрталісны кык зэв ыджыд из да надзӧникӧн кутісны лэдзны поссӧ пропасть пыдӧсас.
Пос помас кӧрталӧм изъясыс вӧліны сьӧкыдджыкӧсь медсьӧкыд гладиаторсьыс — Окномаоысь.
Кор изъясыс воисны пропасть пыдӧсӧдзыс, послӧн вылысладор юкӧныс дугдіс качайтчыны, сувтіс крепыда да веськыда.
Окномао, мед сьӧкыд мортыс, медводз лӧсьӧдчис лэччыны сьӧкыд туйӧд.
Лэччигас германец шмонитіг моз шуис:
— Клянитча Вотан став тӧдӧмӧн да вынӧн, медся кокньыдик валькирияыс весиг эськӧ эз понды чувствуйтны асьсӧ вывті долыда татшӧм путешествие вӧчигӧн.
Тайӧ шутка бӧрас сылӧн гигантскӧй тушаыс воши изъяс костӧ.
Спартак, копыртчис пропасть дорас да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс увлань, быд разын здрӧгмунлі тшӧтш, кор дрӧгнитліс поскыс.
Чужӧмыс сылӧн лои кельыд.
Кажитчӧ вӧлі, мый став олӧмыс сылӧн ӧшалӧ вӧлі тайӧ вӧрысь бадь пос вылас.
Гладиаторъяс топыда чукӧртчисны пропасть дорас да синнысӧ эз вештывны гы моз вӧрысь пос вылысь.
Коли куим минута, но тайӧ кадыс кажитчис куим олимпиадаӧн, куим нэмӧн.
Медбӧрти, поскыс дугдіс тіравны.
Кывсис глушитӧм гӧлӧс:
— Смирно!
Внимание!
Тайӧ вӧлі условнӧй сигнал.
Окномао воис пропасть пыдӧсӧдз.
Дзескавлӧм ловшыяс петісны гладиаторъяс морӧсысь.
Сы бӧрын терпение воштӧмӧн да ёна видзчысьӧмӧн, гладиаторъяс пондісны лэччыны ӧти-мӧд бӧрся.
Комын квайт час чӧж муніс тайӧ лэччӧмыс, и сӧмын мӧд луннас югдан кадӧ ставныс воисны улӧ, шыльыд местаӧ.
Ӧружье лэдзисны нӧбъялӧмӧн гез йылын.
Медбӧръя мортъясӧн воисны улӧ Спартак да Борторикс.
Гладиаторъяс кытшалісны Спартакӧс шумӧн да нимкодясьӧмӧн, но сійӧ тшӧктіс налы ланьтны да войӧдзыс дзебсясьны вӧрын.
Кор пемдіс, Спартак юкис ассьыс легионсӧ ӧтыджда кык отрядӧ да ӧтисӧ Окномаокӧд мӧдӧдіс Клодий Глабр лагерлань, а ачыс мӧд отряднас мӧдӧдчис сэтчӧ, кӧні вӧлі сулалӧ аслас когортаясӧн Мессала.
Шы сетлытӧг матыстчис Спартаклӧн отрядыс римскӧй лагерь дорӧ.
Медбӧрын, найӧ воисны сэтшӧм нин матӧ, мый часӧвӧйыс кыліс налысь кок шыяссӧ.
— Коді локтӧ? — горӧдіс легионер; кор немтор эз воча видзны, сійӧ сетіс сигнал тревогаӧ.
Но гладиаторъяс котӧрӧн лэччисны рӧвас да сэтшӧм ӧдйӧ кайисны насыпь мӧдар дорас.
Спартак сутшкис часӧвӧйсӧ аслас мечӧн.
Римляналӧн лагерыс ӧти здукӧн тыри горзӧмъясӧн, проклятиеясӧн, кевмысьӧмъясӧн, повзьӧмӧн, паникаӧн да начкысьӧмӧн.
Тайӧ эз вӧв сражение, а начкысьӧм.
Часджынъя кадӧн нёльсё легионерысь унджык прӧститчисны асланыс олӧмӧн.
Мукӧдыс садьтӧгыс пышйисны.
Окномао уськӧдчис Клодий Глабр лагерь вылӧ да сідз жӧ босьтіс тыр победа часысь регыдджык кадӧн, и римскӧй войскалӧн колясъясыс уськӧдчисны паническӧй пышйӧмӧ.
Тадзи, Спартак сюсьлунӧн сюрс гладиатор вермисны куим сюрс римлянаӧс; коймӧд юкӧныс на пытшкысь уси, а ӧружьеныс, значокъяс, эмбурыс да кыкнан лагерыс сюрины гладиаторъяс киӧ.
Лун мысти кыкнан отрядыс гладиаторъяслӧн ӧтлаасисны Клодий Глабр лагерӧ.
Глабрлысь шуткасӧ: «Шыр налькйын» казьтыштӧмӧн, гладиаторъяс сочинитісны гажа сьыланкыв:
Овліс коркӧ кань зэв пӧрысь, Шыръяс вылӧ мурзіс скӧрысь;
Шыр кыйны мӧдӧдчис ӧтчыд,
Шыр поз дінӧ локтіс гусьӧн, Пуксис сэтчӧ — быттьӧ узьӧ, Куйлӧ, шырлысь петӧм виччӧ.
Но тай шырыд вӧлӧм тайӧ Спровор зэв и каньысь наян: Чеччыштіс, кор каньӧс аддзис, Каньлы мышку вылас ачыс.
Мӧвпаліс кань ӧбӧд йылысь — Мӧдарӧ тай лои збыльысь!
Збой шыр сэки каньлы бӧжас Гора кӧлӧкӧльчик ӧшис;
Кӧлӧкӧльчикысь кань повзис, Ок, кыдз сійӧ гортас тӧвзис!..
Сэки ӧтув гажа пырысь Мӧдіс серавны став шырыс.
Сійӧ кадас капуяса Лентул Батиат школаысь гладиаторъяс пышъялісны чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Быд лун, весиг быд часын локтісны Везувий вывса лагерӧ сёясӧн выль боецъяс; Клодий Глабрӧс вермӧм бӧрын кызь лун мысти Спартак дінӧ воис нёль сюрс мортысь унджык.
Глабрӧс вермӧм кыпӧдіс Римын шум: сенатлы да римскӧй йӧзлы кажитчис позорӧн, мый мир победитысьясӧс жугӧдіс «подлӧй гладиаторъяслӧн чукӧр».
А «подлӧйясыд» сэк кості ӧти гажа лунӧ явитчисны Нола кар стена дорӧ, озыр да уна олыся кар дінӧ, да пондісны требуйтны, медым найӧс лэдзасны карӧ свободнӧя пырны, кӧсйысисны уважайтны карса йӧзлысь олӧмсӧ да эмбурсӧ.
Ноласа гражданаяс чукӧртчисны форум вылӧ да, дыр сёрнитӧм бӧрын, решитісны обороняйтчыны.
Сэк жӧ найӧ мӧдӧдісны гонецъясӧс Неапольӧ, Брундизиумӧ да Римӧ, сэтысь отсӧг корӧм могысь.
Но став гонецъясыс сюрины Спартак киӧ, — гладиаторъяс видзӧны вӧлі не сӧмын гырысь миртуйяс, но и бокыса туйяс да трӧпаяс тшӧтш.
Нолаӧс обороняйтӧм, кодӧс нуӧдісны лёкиник ӧружьеа да военнӧй делӧ омӧля тӧдысь горожанаяс, муніс сӧмын кык час.
Гладиаторъяс, кодъяслӧн вӧліны уна посъяс, регыдӧн да этша йӧз воштӧмӧн босьтісны стенаяссӧ, пырисны карас да, прӧтивляйтчӧмысь скӧрмӧмла, кутісны виавны коляс гражданаясӧс да грабитны.
Спартак аслас ыджыд энергиянас вермис дугӧдны йӧзӧс виалӧмысь да грабитӧмысь сӧмын кымынкӧ час мысти.
Букцинаяс да трубаяс трубитісны уличаяс вылын сбор, и гладиаторъяслӧн легион стрӧитчис карса форумын.
Спартак каис храм пос вылӧ да бергӧдіс кельыд да грознӧй чужӧмсӧ аслас салдатъяслань.
Шынитӧв сынӧдын кыліс сылӧн ён гӧлӧсыс:
— Сідз, клянитча став адса енъясӧн, ті, дикӧй да преступнӧй йӧз, корсянныд грабительяслысь ним, рӧзбойникъяслысь да мортвиысьяслысь слава?
Татшӧм ӧмӧй колӧ лоны сійӧ свободаыс, кодӧс ми ваям рабъяслы? Татшӧм ӧмӧй колӧ лоны дисциплинаыс, код пыр ми кӧсъям лоны мырддьӧм правояс шедӧдӧм вылӧ достойнӧй йӧзӧн? Татшӧмӧсь ӧмӧй колӧны лоны сійӧ благороднӧй делӧясыс, кодъясӧн ми кӧсъям кыскыны асладорӧ италияса йӧзӧс?
Тіянлы этша на кажитчӧ, кор тіянлы паныд сулалӧ Римлӧн ыджыд нимыс, ыджыд вынйӧрыс, ті ещӧ кӧсъянныд кыпӧдны ас выланыд скӧрмӧм, проклятиеяс да водзӧс бергӧдан мӧвпъяс став народъяслысь?
Италияын миян вылӧ видзӧдӧны полӧмӧн, подозрениеӧн, да недовериеӧн и коді миянлы абу веськыд враг, дерт нин, сійӧ абу и друг; и миян святӧй делӧным да миян знамяным — мед вылын сулалысь знамя, кутшӧмыс некор на эз дӧлавлы сражайтчан полеяс вылын — ӧні кежлӧ оз на пользуйтчы некутшӧм сочувствиеӧн.
Медым завоюйтны тайӧ сочувствиесӧ, миян эм сӧмын ӧти средство — дисциплина.
Дисциплина кӧрт петляясӧн вӧчӧ нинӧмӧн йиджтӧм да непобедимӧй броня римскӧй легионъяслы; и не сы понда мый римляна медся ён да медся храбрӧй йӧз свет вылас, а сы понда, мый эз вӧвлы дай абу ни ӧти армия мирын римскӧй армияысь дисциплинированнӧйыс, — со мый понда талунӧдз римляна вермывлісны став врагъяссӧ.
Немтор оз отсав тіянлы ни ёнлунныд тіян, ни смеллунныд, онӧ кӧ ті сідзи жӧ, кыдзи и босьтінныд римляналысь строевӧй пӧрадоксӧ, он кӧ велӧдчӧй налысь да онӧ кӧ пондӧй нуӧдны делӧ вылын налысь дисциплинасӧ.
Кӧсъянныд кӧ ті, медым ме вӧлі тіян вождьӧн, ме требуйта, медым ті кывзінныд менсьым да кужинныд кутны асьнытӧ: ӧд пӧрадок видзӧмын, кывзӧмын, асьтӧ кутӧмын — войскалӧн став вынйӧрыс.
Быдӧнлы аслас енъясӧн колӧ клянитчыны, ставныдлы тіянлы колӧ сетны меным клятва асланыд честьӧн, мый тайӧ чассянь водзӧ некор ті он вӧчӧй весиг зэв ичӧтик поступок дисциплиналы паныд.
Колӧ, медым менам вӧлі сила, кыдзи тайӧ вӧчліс консул Манлий Торкват аслас пиыскӧд, — керавны юрсӧ медся дона аслам друглысь, вӧчас кӧ сійӧ кӧть ичӧтик мыж миян лӧсьӧдӧм законъяслы паныд; колӧ медым ті верминныд кутны асьнытӧ сідзи, кыдзи, нимкодясьысь историкъяс висьталӧм серти, кутлісны асьнысӧ римскӧй легионъяс, кор найӧ сулавлісны лагерӧн яблоня пу дорын: палаткаяс босьталӧм да мунӧм бӧрын яблоня вылын коли сымында жӧ яблокыс, мыйта вӧлі римлянаӧн лагерсӧ сувтӧдан лунас.
Сӧмын татшӧм условиеяс дырйи ми лоам достойнӧйӧсь босьтны свобода, код вӧсна ми сэтшӧма вермасям; сӧмын татшӧм условиеӧн ми вермам победитны медся ён да медся бур войскаяссӧ мирын.
Кымын водзӧ висьтавліс Спартак, сымын вылӧ кыпаліс ошкан сёрнияс салдатъяс радъясын, а кор сійӧ помаліс, кывсисны гора аплодисментъяс.
Та бӧрын Спартак петкӧдіс ассьыс армиясӧ Нолаысь, неылын карсяньыс ӧти нӧрыс йылӧ сувтіс лагерӧн да оліс тані кык тӧлысь сайӧ, пыр велӧдіс войскасӧ да нуӧдіс маневръяс.
Салдат лыдыс сылӧн содіс нин кӧкъямыс сюрсӧдз, и сійӧ вермис лӧсьӧдны кык легион.
Тайӧ кадас Римын решитісны мӧдӧдны гладиаторъяслы паныд легионӧн Публий Вариний преторӧс; легионас кызвыныс вӧліны новобранецъяс, — ветеранъясӧс да легионеръясӧс, кодъяс прӧйдитлісны боевӧй школа, ыстӧма вӧлі Серторий да Митридатлы паныд Испанияӧ да Африкаӧ.
Некымын лун войдӧр, кор Публий Вариний вӧрзьӧдчис Римысь, Нола увса лагерӧ воисны кык сюрс мортысь унджык; на пиысь унджыкыс вӧлі вооружитчӧмаӧсь мыйӧн-сюрӧ — зыръясӧн, вилаясӧн, черъясӧн, чарлаясӧн, а мукӧдыслӧн вӧлі толькӧ ёсь пома майӧгъяс, зэв этша мортлӧн вӧліны мечьяс да шыяс.
Тайӧ вӧлі гладиаторъяс Акциан, Юлий Рабеций да мукӧд римса ланистаяс школаясысь.
Юрнуӧдысьӧн тайӧ отрядас вӧлі Крисс, Спартаклӧн отсасьысьыс да другыс, кодӧс сійӧ спаситліс коркӧ Ыджыд римскӧй цирк арена вылын.
Ставныслы налы пырысьтӧм-пыр жӧ вӧлі сетӧма ӧружье да юкӧма найӧс ӧтмындаӧн кык легион костын; первой легионнас командуйтіс Окномао, а мӧдсӧ вӧлі сувтӧдӧма Крисс начальство улӧ.
Спартакӧс ӧтсӧгласӧн бӧрйӧма вӧлі верховнӧй вождьӧн став армия вылас.
Кык лун мысти Крисс воӧм бӧрын, разведчикъяс вайисны Спартаклы юӧр, мый Аппия туй вывті тэрмасян маршӧн локтӧ Публий Вариний.
Гладиаторъяслӧн вождьыс сетіс приказ, петны лагерысь да войнас гусьӧн мӧдӧдчис враглы паныд.
ХІІІ ГЛАВА
Казилин дорса битвасянь Аквин дорса битваӧдз
Публий Вариний, рӧд сертиыс плебей, воис претор званиеӧдз сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн вӧліны став бур качествоясыс, кодъяс колӧны римскӧй салдатъяслы: буретша сёйӧм-юӧм, зэв ичӧтик колӧмъяс, мудз тӧдтӧм морт, дисциплинированность да смеллун.
Но сылӧн эз вӧв сьӧлӧм благородствоыс ыджда сямыс, эз вӧв мужествоыс ыджда культураыс, и сы вӧсна сійӧ, кӧть вӧлі зэв бур салдатӧн, но эз вӧв сэтшӧм бур командирӧн.
Дас кӧкъямысӧд лунӧ июльскӧй календаяс водзын (июнь тӧлысся 14-ӧд лунӧ) 680-ӧд воын Вариний мӧдӧдчис гладиаторъяс вылӧ Аппий туйӧд. Отрядын вӧлі квайт сюрс легионер, сюрс велит (кокньыдик вооружениеа пехота), квайтсё пращник, кодъясӧс вӧлі сетӧма легионас претор корӧм серти да Лукулл тшӧктӧм серти; татшӧм кампания нуӧдӧм вылӧ колӧны вӧлі кокни вооружениеа частьяс, и содтӧд нӧшта куимсё морта конница — ставыс кӧкъямыс сюрс том, ён да бура вооружитчӧм боецъяс.
Квесторӧн сылӧн вӧлі Кней Фурий, комын вит арӧса, мужественнӧй, умнӧй, и военнӧй делӧ зэв бура тӧдысь морт, но юӧмъясӧн да косясьӧмъясӧн няйтчӧм нима морт.
Куим лунӧн Публий Вариний воис Гаэта карӧдз, кысянь Нолаӧдз коли на вит лунъя туй.
Тані сійӧ сувтіс лагерӧн да лӧсьӧдіс татшӧм действуйтан план: сійӧ решитіс юкны ассьыс вынъяссӧ кык пельӧ, мунны пӧшти орчча кык туйӧд гладиаторъяс лагерь вылӧ да уськӧдчыны на вылӧ ӧттшӧтш кык боксянь.
Татшӧм тактическӧй маневрӧн сійӧ думайтіс помӧдз да тырбура победитны гладиаторъясӧс.
Сійӧ сетіс Кней Фурий квесторлы куим сюрс гӧгӧр салдат да тшӧктіс мунны Аппия туй вывті море берег пӧлӧныс, а ачыс ӧстальнӧй вынъяснас лӧсьӧдчис мунны Апеннины пӧлӧн мӧд туйӧдыс.
Тайӧ планыс бур эськӧ вӧлі сэки, гладиаторъяс кӧ пондісны виччысьны римлянаӧс Нола дорын, места вывсьыс вӧрзьытӧг; а Вариний, — сійӧ Спартакӧс эз лыддьы мортӧн, а кутшӧмкӧ омӧлик пемӧсӧн, — сійӧ дзик сідзи и арталіс.
Спартак вӧчис дзик мӧдарӧ, мыйӧн сӧмын тӧдмаліс, мый претор локтӧ нин сылы паныд, воис нин Гаэтаӧ, сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдчис сійӧ туйӧдыс, кыті локтіс Кней Фурий.
Спартак пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый претор Вариний вӧчис зэв ыджыд глупость, мый юкис ассьыс войскасӧ; сійӧ гӧгӧрвоис сылысь став плансӧ, кыдзи вермӧны гӧгӧрвоны толькӧ ыджыд да ёсь вежӧра йӧз, и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылы аслыс колӧ вӧчны: пырны неприятель войска юкӧнъяс шӧрас да жугӧдны торйӧн кыкнан юкӧнсӧ, чардби моз уськӧдчыны войдӧр ӧти вылас, сэсся мӧд вылас.
Ӧти медыджыд военнӧй качествоӧн Спартаклӧн вӧлі сійӧ, мый сійӧ зэв ӧдйӧ вӧлі тӧдмалӧ прӧтивниклысь планъяссӧ да ӧдйӧ принимайтӧ ассьыс решение и пӧртӧ сійӧс олӧмӧ.
Сійӧ изучитіс да пыртіс аслас войскаӧ военнӧй пӧрядок да дисциплина римляналысь, но сійӧ эз босьт римскӧй полководецъяслысь традиционнӧй тактикасӧ, коді запрещайтӧ вӧлі вуджны установитчӧм правилӧясысь да навыкъясысь; Спартак вӧчліс решениеяс, нуӧдліс войскаӧн вешйӧмъяс да местность сертиыс диверсияяс, условиеяс серти да неприятель позиция серти; сійӧ лӧсьӧдіс да пыртіс практикаӧ медся прӧстӧй и такӧд тшӧтш медся логическӧй да, ӧдйӧ действуйтӧм боксянь, медся выгоднӧй тактика, кодӧс применяйтліс Кай Марий.
Бӧрынджык татшӧм тактикаыс сетіс Юлий Цезарлы победа став мир вылас.
Тайӧ войнаас Спартак решитіс жугӧдны римляналысь вынъяссӧ торйӧн-торйӧн, Фурийсянь заводитӧмӧн.
А Фурий, кор тӧдмаліс разведчикъяс пыр, мый Спартак локтӧ сылы паныд, кежис Варинийӧн индӧм туйысь, мӧдӧдчис Казилин карлань.
Казилин, уна олыся да гажа кар, сулалӧ вӧлі Вольтурн ю веськыд берегын, сизим миля сайын Капуясянь.
Спартаклы вӧлі зэв ёна колӧ босьтны тайӧ местасӧ; тасянь сійӧ вермис господствуйтны кыкнан берег вылас дай став Вольтурн долинаас.
Спартак сідз жӧ кежис Аппий туй вылысь, медым лэдзны Фурийӧс водзвылас да сэсся кучкыны сылы боксяньыс.
Сійӧ прӧйдитіс Капуя дінті да мӧдӧдчис Казилинлань.
Казилин карса йӧз повзисны немвиччысьтӧг воысь гладиаторъясысь да мӧдӧдісны Спартаклы паныд карса властьлысь представительясӧс да лэдзисны сійӧс карас некутшӧм сопротивлениетӧг.
Клодий Глабрӧс жугӧдӧм бӧрын да Публий Вариний выступление кад костын Спартак удитіс лӧсьӧдны квайтсё мортысь вӧла отряд, а префектӧн сэтчӧ сійӧ сувтӧдіс храбрӧй Борториксӧс.
Тайӧ конницаыс колӧ вӧлі Спартаклы медсясӧ разведка нуӧдӧм могысь.
Збыльысь, кык лун мысти Казилин босьтӧм бӧрын, коннӧй разведкаыс Борторикслӧн Кней Фурийлысь колоннаяссӧ аддзис неылысь карсяньыс.
Спартак пыр жӧ заводитіс лӧсьӧдчыны бой кежлӧ.
Сійӧ петкӧдіс лагерысь первой легионсӧ да сувтӧдіс сійӧс кык визьӧн боевӧй пӧрадокӧ.
Медводзӧ сувтісны кык сюрс велит да пращникъяс; тайӧ медводдза визь бӧрас сувтіс сьӧкыд вооружениеа став мукӧд войскаыс.
Мӧд легионсӧ сійӧ юкис кык пельӧ да мӧдӧдіс муяс да виноградникъяс вомӧн ӧтисӧ веськыдвылӧ, мӧдсӧ шуйгавылӧ, тшӧктіс налы мунны ылӧджык да дзебсьыны.
Шондіыс муртса на вӧлі петӧма да ворсӧ зарниӧн матігӧгӧрса нӧрысъяс вылын, вижӧдан кӧдзаяс да дзордзалан видзьяс вылын, кор авангардыс римскӧй войскалӧн тыдовтчис гладиаторскӧй велитъяс водзын, кодъяс, цепӧ разӧдчӧмӧн, встретитісны неприятельлысь конницасӧ зэр моз локтысь изъясӧн да свинечторъясӧн.
Римскӧй всадникъяс пыр жӧ бӧр бергӧдчисны да гӧнитісны висьтавны Фурий квесторлы Спартак локтӧм йылысь.
Спартак вӧчис тайӧ походсӧ подӧн, ӧтмоз мукӧд ёртъясыскӧд.
Но кось кежлӧ резервын сылӧн вӧлі зэв мича, зэв ён сьӧд вӧв.
Спартак кӧсйис вӧчны нападениесӧ, мый позьӧ ӧдйӧджык и сійӧ тэрыба чеччыштіс вӧв вылас да тшӧктіс трубачьяслы сетны сигнал мунны атакаӧ тэрмасян маршӧн, медым неприятель эз вевъяв стрӧитчыны боевӧй пӧрадокӧ.
Казилин дінӧ воигӧн Кней Фурий немвиччысьтӧг друг кыліс аслас авангардлысь, мый тані сулалӧ Спартаклӧн войскаыс.
Мездысьны сражениеысь оз нин вӧлі позь.
Некутшӧма шӧйӧвоштӧг, Фурий сувтӧдіс ассьыс колоннаяссӧ да прикажитіс велитъяслы да пращникъяслы паськӧдчыны цепӧн, нюжӧдчыны фронтӧн кыдз мый позьӧ паськыдджыка: сійӧ полӧ вӧлі, мый унджык лыда противник вермас кытшӧ босьтны сылысь когортаяссӧ, кодъяслы сійӧ тшӧктіс сувтны позицияӧн туй дорса матыс нӧрыс вылӧ.
Когортаяслы тшӧктӧма вӧлі стрӧитчыны боевӧй визьӧ, а сэк коста велитъяслы да пращникъяслы кутны медводдза натисксӧ гладиаторъяслысь.
Но эз на удитны помасьны тайӧ маневръясыс, кор кокни вооружениеа велитъяс да пращникъяс Спартаклӧн уськӧдчисны римскӧй пращникъяс фронт вылӧ.
Кӧть римляна храбрӧя водзсасисны, но налы век жӧ лои бӧрыньтчыны нӧрыс бокас вывті уна противник водзын, и Фурий ӧдва вермис паськӧдны ассьыс нёль когортасӧ боевӧй визьӧ.
Римляналӧн трубаяс да букцинаяс трубитісны сигнал атака вылӧ.
Легионеръяс Фурий веськӧдлӧм улын сэтшӧм вынӧн уськӧдчасны Спартак велитъяс вылӧ, мый ӧні налы аслыныс лои бӧрыньтчыны, кор шыбытісны медбӧръя дротикъяссӧ римляна войскаӧ.
Но сэк нин гладиаторскӧй когортаяс «барра!» горзігтырйи уськӧдчисны римляна вылӧ.
Регыд немтор эз понды кывны, щитъяс брунгӧмысь ӧтдор, мечьясӧн тиньгӧмысь да лёк горшӧн равзӧмысь ӧтдор.
Часджын гӧгӧр косясисны ӧтмоза яра, ӧтмоз храбрӧя; но римляна вӧліны вывті этшаӧн гладиаторъяс серти, найӧ эз вермыны дыр водзсасьны гладиаторъяс чорыд натисклы паныд.
Регыд Фурийлӧн быд боксянь вӧтлӧм, дзескӧдӧм, венӧм легионъясыс заводитісны бӧрыньтчыны, и буретш сійӧ кадас петіс засадаысь Крисс мӧд легионыскӧд.
Римляна, кодъясӧс ӧні вӧлі атакуйтӧны флангъяссянь и мышсянь, уськӧдчисны пышйыны, но мечьяс кытш пытшкӧ сюрӧм йӧз, пӧшти ставныс, медвойдӧр Фурий, аддзисны тані почотнӧй смерть.
А Спартак, — сійӧ эз сет весиг шойччыштны аслас воинъяслы, — нуӧдіс ассьыс войскасӧ Вариний вылӧ да кымынкӧ лун мысти жугӧдіс сійӧс зэв вир кисьтан косьын.
Кык сюрс римлянаысь унджык вӧлі виӧма, кызвын раненӧйыс сюрины победительяс киӧ, но Спартак, босьтіс налысь ӧружиесӧ да лэдзис найӧс вӧля вылӧ: сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый видзны пленнӧйясӧс лагерын ӧпаснӧ.
Публий Вариний пышйис Алифа карӧ, сэні нин тӧдмаліс ассьыс квесторсӧ сполнӧя жугӧдӧм йылысь.
Сійӧ чукӧртіс вой чӧжӧн, мыйда вермис, пышйӧм салдатъяссӧ, петкӧдіс войска коляссӧ Кампаньяысь да дзебсис Бовианумӧ, Самниум карӧ.
Тайӧ кык победаыс вӧчисны Спартаклысь нимсӧ сэтшӧм грознӧйӧн, мый сійӧ решитіс вӧчны маневр, медым мездыны Капуяысь вит сюрс гладиаторӧс, кодъяс колины на Лентул Батиат школаын.
Варинийкӧд косясьӧм бӧрын куим лун мысти, Спартак воис аслас дас сюрс салдаткӧд Капуя стена дорӧ да посол пыр требуйтіс префектлысь да сенатлысь, медым став гладиаторъяссӧ Лентул школаысь вӧлі лэдзӧма карсьыс; а оз кӧ ло тайӧс вӧчӧма, сійӧ босьтас карсӧ штурмӧн, грабитас, сотас да виас став гражданасӧ, оз сет пӧщада ни томъяслы, ни пӧрысьяслы, ни нывбабаяслы.
Меций Либеон садьтӧгыс повзьӧмла, мыкталігтыр доложитіс сенатлы Спартаклысь требованиесӧ.
Сенаторъяс, кыдзи и префект, сӧмын тіралісны, чӧв видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, и некод немтор эз решитчы шуны.
Кор аддзис ставлысь шӧйӧвошӧмсӧ военнӧй трибун, коді командуйтӧ вӧлі нёль когортаӧн, кодъясӧс некымын тӧлысь сайын нин мӧдӧдліс римскӧй сенат Капуяӧс видзӧм могысь, — корис кыв.
Сійӧ вӧлі дзик ӧти морт, коді эз усь паникаӧ, да пондіс доказывайтны, мый Спартак сӧмын прӧстӧ грӧзитчӧ, мый гладиатор оз вермы босьтны карсӧ: Капуя зэв бура защититӧма аслас стенаясӧн, укреплениеясӧн (гласисъясӧн), и мый сэтшӧм войска, кодлӧн абу скорпионъяс, таранъяс, катапультаяс, балистаяс да стеннӧй косаяс, оз лысьт заводитны штурм.
Но весьӧпӧрӧм Капуанскӧй сенаторъяс, кодъяс первойсӧ кыв эз вермыны шуны повзьӧмысла, ӧні, повзьӧмысла жӧ, ставныс чеччыштісны места вывсьыныс, быттьӧ друг найӧс курччис тарантул; и ставныс ӧтпырйӧ пондісны найӧ горзыны, мый трибун дзик йӧймис, мый Нола кар вӧлі босьтӧма ёна ичӧтджык отрядӧн кык часӧн; мый сэтысь вӧлі сотӧма став керкасӧ да виӧма став йӧзсӧ, мый найӧ трибун честолюбивӧй капризъяс понда оз желайтны лоны торпыригӧ керавлӧмӧн, мый вит сюрс гладиаторӧс карысь ыстӧм — сійӧ зэв мудрӧй мера: сэки оз ковмы быд здук повны восстаниеясысь да йӧзӧс виӧмысь.
Весьӧпӧрӧм сенаторъяслысь кывъяссӧ поддержитіс плӧщадь вылӧ чукӧртчӧм народ, найӧ горзӧмӧн требуйтісны, медым сӧгласитчасны Спартакӧн вӧзйӧм предложение вылӧ да тайӧн спаситасны карсӧ.
Медбӧрти, Спартаклысь требованиесӧ вӧлі примитӧма пӧшти ӧтсӧгласӧн, и вит сюрс гладиаторӧс, — найӧ ӧнӧдз олісны томан сайын Лентул школаын, — вӧлі лэдзӧма карысь. Гладиаторъяс локтісны Спартак дінӧ, коді сулалӧ вӧлі лагерӧн Капуя дорын.
Выль воысьясӧс гладиаторъяс встретитісны рад пырысь, пырысь-пыр жӧ налы вӧлі сетӧма тыр вооружение да лӧсьӧдӧма коймӧд легион, начальникӧн сэтчӧ пуктӧма вӧлі Борториксӧс, а конница вылын начальникӧн — Брезовирӧс.
Сэк римскӧй сенат мӧдӧдіс Варинийлы кӧкъямыс когорта, ставыс ветеранъясысь, да тшӧктіс сылы чукӧртны места вылас нӧшта дасквайт когорта, медым позис лӧсьӧдны кык легион, мыйтта сенат чайтӧм серти колӧ вӧлі гладиаторъяскӧд война помалӧм вылӧ.
Сійӧ каднас Капуя увсянь Спартак бӧр бергӧдчис Нолаӧ.
Тані сійӧс виччысьӧ вӧлі зэв приятнӧй кымынкӧ виччысьтӧмтор.
Медся приятнӧй торйӧн вӧлі Граник гладиаторлӧн воӧмыс; сійӧ аскӧдыс вайӧдіс вит сюрс мортысь унджык, тані вӧліны галлъяс, германецъяс да фракиецъяс Равеннаса школаясысь.
Ӧні гладиаторъяслӧн войска юксьӧ нин вӧлі нёль легионӧ, лыднас кызь сюрс мортӧдз.
Мӧд бурторйӧн, коді сэтшӧм жӧ любӧ лои Спартаклы, вӧлі Мирза чойыслӧн лагерӧ воӧм, — Валерия лэдзис сійӧс вӧля вылӧ, — да галл Арторикслӧн воӧмыс, коді вӧлі медся радейтана другӧн Спартаклы.
Мирза висьталіс Спартаклы Валерия йылысь, мый матрона олӧ ӧні аслас деревенскӧй виллаын Тускулум кар дорын матын.
Мый сійӧ зэв ёна шогсьӧ, да толькӧ ичӧлик нылыс, коді чужи Сулла кулӧм бӧрын да сы понда шусьӧ вӧлі Постумияӧн (бӧрын чужысьӧн), пальӧдӧ сылысь пыр шогсьӧмсӧ.
Чойыслысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Спартак дыр ветлӧдліс палатка гӧгӧрыс, медым некод эз аддзыв сылысь синвасӧ, коді визувтіс сы чужӧм вывті.
Ӧтчыд, кор Спартак сёрнитӧ вӧлі чойыскӧд, палаткаӧ пырис стражаса начальник да висьталіс, мый кутшӧмкӧ том воин воӧма Римысь да окотитӧ аддзӧдлыны сійӧс.
Спартак петіс преторий вылӧ.
Спартаклӧн палаткаыс сулалӧ вӧлі лагерын медджуджыдінас и сы водзын вӧлі паськыд площадь — сэтшӧм места, кодӧс римляна шулывлісны преторийӧн, а палатка саяс вӧлі мӧд палатка, кӧні видзӧны вӧлі знамяяс; сійӧ палатка дінас сулаліс стража — дас салдат деканыскӧд.
Мичаник, весиг роскошнӧй вооружениеа сулалӧ вӧлі сэні, преторий вылын, ар дас нёля детинка.
Югыд эзысьысь посньыдик кольчаясӧн кыӧм туникаыс лэччӧ вӧлі пидзӧсӧдзыс вӧсньыдик, лӧсьыд туша кузяыс.
Тайӧ панцырь вылас вӧлі вӧнялӧма эзысьӧн да зарниӧн мичмӧдӧм кучик тасма.
Кокъясас вӧліны кӧрт латыяс, бӧрсяньыс кӧрталӧма кучик тасмаясӧн, веськыд киас вӧлі нарукавник, — сідз жӧ кӧртысь; шуйга ки вылас ӧшаліс ичӧтик, кокньыдик гӧгрӧс бронзӧвӧй щит, вылысла дорас вӧлі чеканитӧма зэв мича фигураяс да узоръяс.
Веськыд пельпом вывсяньыс шуйга бокас лэччис кӧв пыддиыс кузь зарни чеп, а сы вылын ӧшаліс неыджыд кокньыдик меч.
Ичӧтик эзысь шлемыс, кӧні бӧрладор юкӧнас чурвидзис зарни змей, вевттьӧма юрсӧ детиналысь, а шлем увсьыс тыдыштӧ зэв небыдик, кудриа гӧрд юрси, коді мичмӧдӧ сідз нин мича чужӧмсӧ; чужӧмыс вӧлі дзик кагалӧн кодь да сэтшӧм еджыд, быттьӧ алебастр.
Миндаль формаа гырысь синъясыс, рӧмнас море ва кодьӧсь, вӧлі югыда дзирдалӧны да тайӧ ныв сяма чужӧмыслы сетӧны смел да решительнӧй выражение.
Спартак видзӧдліс детина вылӧ чуймӧм пырысь да шуис:
— Тайӧ нӧ тэ менӧ окотитан аддзӧдлыны?
Код нӧ тэ?
Мый тэныд колӧ?
Чужӧмыс детинкалӧн гӧрдӧдіс, сэсся кельдӧдіс.
— Да, тайӧ, ме, Спартак.
Тэ ӧмӧй менӧ эн тӧд?
Спартак кузя видзӧдіс тайӧ мича чужӧм вылас, зілис мыйкӧ думвылас уськӧдны.
— Збыльысь... меным кажитчӧ, ме тэнӧ аддзывлі, но кӧні?.. кор?
Тэ римлянин?
Детинка соссьӧм пырысь пыркнитіс юрсӧ да нюмдіс:
— Тэнад паметьыд абу сэтшӧм ён, кутшӧм тэнад киыд, храбрӧй Спартак.
Тайӧ нюммунӧмыс быттьӧкӧ чардбиӧн югзьӧдіс паметьсӧ Спартаклысь.
— Вермас-ӧ лоны тайӧ?
Клянитча Олимпийскӧй Юпитерӧн!..
Тайӧ тэ, Эвтибида?
— Да, ме Эвтибида, — вочавидзис детинаӧ пасьтасьӧм нывбаба.
Спартак водзын збыльысь сулалӧ вӧлі воин паськӧма гречанка.
— Эг ӧмӧй ме вӧвлы рабыняӧн?
Эм ӧмӧй менам отечество?
Эз ӧмӧй менӧ воштыны пеж куртизанкаӧдз?
Тайӧ кывъяссӧ нылыд шуис скӧрлунсӧ ассьыс пыкӧмӧн.
— Ме гӧгӧрвоа тэнӧ...
— шуис Спартак.
Сійӧ думыштіс чой йывсьыс.
Здук кежлӧ сійӧ ланьтліс, а сэсся лэптіс юрсӧ да жугыля ышловзьӧмӧн содтіс:
— Но тэ — нывбаба... ичӧтик сой вынъяса... велалӧмыд лӧсьыда овны... гажаа овны.
Мый тэ кӧсъян тані вӧчны?
— Эк! — горӧдіс ёна скӧрмӧмӧн нывка.
— Эк!
Мед Аполлон Дельфийскӧй югдӧдас тэнсьыд вежӧртӧ...
Тэ немторӧн гӧгӧрво!..
Клянитча фурияясӧн — водзӧс босьтысьясӧн... ме кӧсъя водзӧс босьтны аслам бать пыдди, вокъяс пыдди, аслам порабощённӧй рӧдина пыдди, аслам том кад пыдди, аслам няйтӧ талялӧм честь пыдди, аслам позорнӧй олӧм пыдди!
И тэ менсьым юалан, мый ме кӧсъя вӧчны тайӧ лагерас!
Тайӧ выныс, коді кыліс тайӧ кывъясас, вӧрзьӧдісны Спартаклысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ нюжӧдіс гречанкалы кисӧ да шуис:
— Мед но тадз...
Кольччы лагерӧ, участвуйт миян походъясын, верман кӧ тэ маршируйтны, сражайтчыны миянкӧд тшӧтш, да кужан кӧ тэ сражайтчыны...
— Ме верма вӧчны быдтор, мый ме кӧсъя, — шуис Эвтибида да зэв ёна топӧдліс нюжӧдӧм кисӧ Спартаклысь.
Но тайӧ ки кутлӧмсьыс быттьӧ воши сылӧн став выныс.
Сійӧ дрӧгмуні, кельдӧдіс, пондіс чувствуйтны, кыдз пидзӧсъясыс лигышмуніны.
Спартак кватитіс сылысь мӧд кисӧ, медым кутыштны сійӧс да видзны усьӧмысь.
— Мый нӧ тэкӧд?
— юаліс сійӧ жалитӧм пырысь.
— Ме кӧсъя окавны тэнсьыд славнӧй киястӧ, — вашнитіс Эвтибида, копыртчис кияс бердас да мӧдіс окавлыны найӧс.
Спартак тэрыба нетшыштіс кияссӧ да стрӧг пырысь шуис:
— Аттьӧ тэныд, храбрӧй сьӧлӧма ныв, угнетеннӧй делӧлы отсӧгысь, пасибӧ тэныд миянлысь делӧ радейтӧм вылӧ.
Но ми кӧсъям бырӧдны рабство, и миянлы колӧ тайӧс заводитны рабскӧй привычкаяс бырӧдӧмсянь.
Эвтибидалы лои яндзим, сійӧ лэдзис юрсӧ.
Спартак юаліс сылысь:
— Миян войскаын тэ кутшӧм частьӧ желайтан эськӧ гижсьыны?
— Сійӧ лунсяньыс, кор тэ кыпӧдін восстаниелысь знамя, ме асывсянь рытӧдз пыр велӧді фектование делӧ да верзьӧмӧн ветлӧм...
Менам куим зэв бур вӧв, — шуис сайкалыштӧм бӧрын куртизанка.
Сэсся лэптіс, медбӧрын, синъяссӧ Спартак вылӧ да юаліс: — Тэ желайтан босьтны менӧ ас дінад ординарец пыдди?
— Ординарецъяс менам абуӧсь, — вочавидзис гладиаторъяслӧн вождь.
— Но, тэ кӧ стрӧитін ассьыд войскатӧ римскӧй войскаяс моз жӧ, ӧні, кор тайӧ войскаыс воис нёль легионӧдз да регыд воас кӧкъямыс-дас легионӧдз, бур эськӧ вӧлі, медым вождьлӧн, кыдзи и римляна консуллӧн, вӧлі аслас штаб, авторитет кыпӧдӧм могысь.
Аскиа лунсянь жӧ тэныд ковмасны ординарецъяс; ӧд фронт вылын, кӧні косясьӧ кызь сюрс морта войска, тэ он вермы ординарецъястӧг сетавны приказъяс легионса начальникъяслы.
Спартак чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ да вашнитіс:
— Тэ шензьӧдана ныв...
— Шуа ас йылысь тадзи: менам биа пӧсь да чорыд сьӧлӧм мужчиналӧн кодь, но слабиник виръяйӧй нывбабалӧн.
Менам чорыд сьӧлӧм и сюсь вежӧр.
Ме тӧда греческӧй да латинскӧй кыв.
Ме кужа вӧчны ыджыд услугаяс тайӧ делӧыслы, код вылӧ ме сеті ассьым став озырлунӧс — квайтсё талант гӧгӧр — и код вылӧ ме пукта тайӧ минутсяньыс став олӧмӧс ассьым.
Сэсся сійӧ бергӧдчис лагерса главнӧй уличалань да зэв гора шутёвтіс, и пырысьтӧм-пыр жӧ воис раб вӧлӧн; вӧв вылас вӧлі кык неыджыд мешӧк.
Сэні вӧлі Эвтибидалӧн зӧлӧтаыс.
Чуймӧм Спартак вочавидзис, мый сійӧс зэв радпырысь примитасны гладиаторъяс лагерӧ, а рытнас чукӧртчас Союзлӧн штабыс да сёрнитасны сылӧн благороднӧй пожертвование йылысь.
Ординарец пуктӧм йылысь жӧ Спартак немтор сылы эз кӧсйысь.
Эвтибидаӧс ещӧ ӧтчыд аттьӧалӧм бӧрын, сійӧ прӧщайтчис да бӧр пырис палаткаас.
Сійӧ рытнас жӧ Спартак чукӧртіс угнетённӧйяс Союзлысь штабсӧ.
Сэні шуисны: деньгасӧ гречанкалысь босьтны да закажитны сы вылӧ матігӧгӧрса каръясын ӧружие, щитъяс да панцыръяс.
Гречанкалы вӧлі сетӧма почётнӧй звание — ординарецлысь, и тайӧ должностяс, мукӧд ӧкмыс том зонкӧд, тшӧтш, сійӧс гижисны главнӧй квартира бердӧ, кодӧс шуисны лӧсьӧдны верховнӧй вождь бердын.
Эвтибида квайтсё талантысь кыксёсӧ шуӧма вӧлі видзны вӧвъяс ньӧбӧм вылӧ, медым содтыны кавалерия.
Мыйкӧ-мында юкӧнсӧ войскалысь Крисс начальство улын Спартак сувтӧдіс шойччыны Нола кар дорӧ, кӧні найӧ и сулалісны лагерӧн.
Ачыс ӧстальнӧй легионъясыскӧд жугӧдіс кымынкӧ косьын выль отрядъяссӧ Варинийлысь и, медбӧрти, паныдасис Вариний главнӧй вынъясыскӧд, кӧні вӧліны и Римысь ыстӧм свежӧй частьяс.
Аквин кар дорын гладиаторъяс дзикӧдз жугӧдісны римлянаӧс кузь да чорыд кось бӧрын.
Вариний ӧтчаяннӧя вермасис Римлӧн честь понда да дыр водзсасис.
Спартак ранитіс сійӧс, и сылы лои кольны вӧвсӧ враг киӧ да аттьӧавны енъясӧс, мый ачыс кыдзкӧ ловйӧн коли.
Римляна пиысь нёль сюрсысь унджык уси, а гладиаторъяс босьтісны ӧружие, обозъяс да знамяяс неприятельскӧй легионъяслысь, босьтісны сідз жӧ ликторъясӧс, кодъяс, римскӧй обычай серти, ветлӧны вӧлі претор водзвылын почётнӧй стража пыдди.
XIV ГЛАВА
Тані висьтавсьӧ ликтор Семплициан чувствояс йылысь да сылӧн самолюбие йылысь
Аквин улын поражение бӧрын претор Вариний чукӧртіс легионсьыс колясъяссӧ, дас сюрс морт гӧгӧр, да сувтіс лагерӧн сідзи, медым тупкыны Аппий туй.
Сійӧ кутіс повны, мый проклятӧй гладиатор, коді пузувтіс став тактика правилӧяс, нарушитіс военнӧй искусствоысь став традицияяссӧ, вермас вӧчны наступление аслас бунтовскӧй легионъясӧн Рим вылӧ.
Но Спартак зэв бура гӧгӧрвоис, мый комын сюрс гладиатора вынӧн оз позь мунны походӧн Рим вылӧ.
Колӧ вӧлі тӧждысьны армиясӧ водзӧ быдтӧм да вынсьӧдӧм йылысь.
Аквин бердын тырбур победа босьтӧм бӧрын, сійӧ мӧдӧдіс курьерӧс Нола увса лагерӧ Варинийӧс жугӧдӧм йылысь юӧрӧн, сувтӧдіс шойччыны ассьыс легионъяссӧ римляналысь босьтӧм лагерӧ, сетіс командование на вылын Окномаолы, тшӧктіс сылы клянитчыны аслас честьӧн, мый сійӧ оз вӧрзьӧдчы лагерысь, кытчӧдз Спартак ачыс бӧр оз во.
Кык час мысти войшӧр бӧрын Спартак куимсё кавалеристкӧд муніс кытчӧкӧ, — кытчӧ да мыйла — сійӧ тӧдӧ вӧлі сӧмын ачыс.
Сэк коста Нола бердса лагерӧ лунысь-лун воисны выль рабъяс да гладиаторъяс сэтшӧм гырысь артельясӧн, и Крисс лӧсьӧдіс ещӧ куим легион, вит сюрс мортӧн легион вылӧ.
Спартак приказ серти выль легионъяс лун-лун зэв окота пырысь да зэв зіля упражняйтчисны фехтованиеын, нуӧдісны строевӧй учениеяс да тактическӧй манёвръяс.
Мый найӧ вӧльнӧй йӧз, мый найӧ — святӧй знамя улын воюйтысь воинъяс, кыпӧдіс салдатъяс сьӧлӧмын ассьыныс достоинство донъялан чувствояс; ас вывті мунӧм став оскорблениеясысь водзӧс босьтан чувство ӧзтіс на сьӧлӧмын ыджыд кӧсйӧмъяс — мерайтчыны мечьяс вынӧн угнетательяслы паныд.
Кор Нола увса лагерӧ воис юӧр Аквин бердса победа йылысь, радлӧмыс лои сэтшӧм ӧтувъя, шума да ӧзъяна.
Став лагерь пасьтаыс юргисны гажа сьылӧмъяс, празнишнӧй горъяс да кыпыд сёрнияс.
Спартак сійӧ кадас куимсё кавалерист водзвылын вовесь-мак лэбис Римланьӧ.
Аппий туй вывті лунын мунны видзчысьӧмла, сійӧ муніс сӧмын войясын.
Лунын найӧ дзебсясисны кӧнкӧ вӧрын либӧ ӧтка виллаясын.
Коймӧд лунас войшӧр кадын найӧ воисны Тускулум кар дорӧ.
Спартак сувтӧдіс ассьыс кавалеристъяссӧ гуся, безопаснӧй местаӧ да тшӧктіс виччысьны сійӧс кызь нёль час чӧж.
А оз кӧ сійӧ бӧр во, сэки сійӧ тшӧктіс налы бӧр мунны астӧгыс Аквин дорса лагерӧ.
Ачыс верзьӧмӧн ӧтнасӧн мӧдӧдчис Тускулумӧ мунан туй кузя.
Кык миля карас вотӧдз, Спартак юаліс паныд лоысь крестьянинлысь, кӧні сулалӧ Валерия Мессалалӧн, Сулла дӧвалӧн, виллаыс, да гӧнитіс индӧм туйӧд.
Кор воис вилла дорӧдз, чеччыштіс вӧв вывсьыс, лэдзис чужӧм вылас забралосӧ да пондіс йиркӧдчыны воротаас.
Узиг кості садьмӧдӧм привратник эз друг восьты решеткасӧ да нинӧм вылӧ эз кӧсйы чуксавны домоуправительӧс.
Кор, медбӧрти, домоуправитель воис, Спартак висьтасис консул Лукулл армияысь салдатӧн — консул Лукулл сэки воюйтӧ вӧлі Фракияын, — да висьталіс, мый сійӧ вайис важнӧй юӧръяс Валерий Мессаласянь, госпожа воча воксянь, коді вӧлі трибунӧн Лукулл дінын.
Но управитель нинӧм вылӧ эз кӧсйы тревожитны госпожасӧ войын.
Сэки Спартак решитіс мудеритны.
— Но, ладнӧ, бур морт, кужан-ӧ тэ лыддьыны греческӧй гижӧд?
— Ме ог тӧд греческӧй шыпасъяс.
Ме омӧля тӧда весиг латинскӧй шыпасъяс...
Но, гашкӧ, рабъяс пӧвссьыныд сюрӧ кӧть ӧти грек, коді вермис лыддьыны рекомендательнӧй письмӧ, кодӧн мӧдӧдіс менӧ трибун Мессала аслас воча чой дорӧ?
Домоуправитель пыдысянь ышловзьӧмӧн, юрнас шог пырысь довкнитӧмӧн, шуис:
— Став рабыс пышйисны тайӧ вилласьыс, и грекъяс и не грекъяс, гладиатор лагерӧ...
— Сэсся гӧлӧссӧ лэдзис да содтіс: — Подлӧй гладиатор дінӧ!
Лёк, проклятӧй...
Мед пӧимӧ пӧртас сійӧс ыджыд Юпитер!
Сэки Спартак, кокниджыка лолыштіс, да гижис греческӧй кывйӧн воскӧн мавтӧм пӧвтор вылӧ Гомерлысь кывъяссӧ:
«Ме ылысянь вои, о сьӧлӧмлы муса нывбаба, медым би моз пӧся кутлыны тэнсьыд, царицаӧй, пидзӧсъястӧ»
Домоуправительлы пӧвторсӧ сетігӧн сійӧ шуис:
— Тшӧкты, медым тайӧ пӧвторсӧ пырысьтӧм-пыр жӧ сетасны тэнад госпожа служанкалы, и мед сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ чуксалас госпожасӧ.
Запискасӧ бӧръявылыс вӧлі мӧдӧдӧма.
А салдатӧн шусьысьыд, вочакыв виччысигмоз, мӧдіс сёрнитны домоуправителькӧд.
— Висьтав меным, старик, кутшӧм лёк вӧчис тэныд Спартакыс, мыйла тэ сэтшӧма ненавидитан сійӧс?
— Тэ юалан, мый сійӧ меным вӧчис?
— Ме кывлі, быттьӧ тайӧ мошенникыс сетӧ свобода став рабъяслы.
А тэ ӧд раб жӧ и, веськыда кӧ шуны, тэныд колӧ эськӧ вӧлі сочувствуйтны тайӧ плутыслы, он кӧ тэ ылӧдчы!
— Ме ылӧдча!
О, медым Минос лоӧ тэ дінӧ ыджыд милостя суд вылын, кувсьӧм бӧрад!
Мыйла тэ думайтан, мый ме ылӧдча?
Менам кык пи мунісны гладиатор лагерӧ, и куим тӧлысь нин меным эз волы насянь некутшӧм юӧр... и — код тӧдӧ? — ловъяӧсь-ӧ найӧ...
И старик ырӧбӧн бӧрддзис, Спартаклысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ.
— Сідз кӧ, тэ думайтан, Спартак лёктор вӧчӧ, мый кӧсйӧ сетны рабъяслы свобода?
Тэ думайтан, пияныд тэныд омӧль тор вӧчисны, мый мунісны сы дінӧ?
— Клянитча став енъясӧн, Самниум видзысьясӧн!
Тӧдӧмысь жӧ лёк делӧ — восстаниеӧн кыпӧдчыны Римлы паныд.
И кутшӧм вӧля йылысь сёрнитӧ тайӧ йӧй гладиаторыс?
Ме чужлі вӧльнӧй мортӧн Самниум гӧраясын.
Воис гражданскӧй война.
Миян вождьясным мӧдісны горзыны: «Желайтам босьтны гражданскӧй праваяс, кутшӧмӧн пӧльзуйтчӧны Лациумса олысьяс!»
И вӧчим восстание.
Ми косясим, рискуйтім олӧмъясӧн...
А сэсся ме, Самниумса вольнӧй пастук, лои рабӧн Мессала семьяын.
Ладнӧ ещӧ, мый ме сюри тайӧ благороднӧй да бур семьяас.
И вӧльнӧй самнитлӧн гӧтырыс сідз жӧ лои рабыняӧн да чужтіс пиянсӧ рабъясӧн.
Йӧйталӧм!
Мечтаяс!
Фантазия!
Лӧсявтӧмтор!
На бӧрся вӧтчӧм понда весьшӧрӧ ӧні киссьӧ вирыс миян пиянлӧн.
Мый нӧ меным сыысь, мый рабъяс лоӧны вӧльнӧй йӧзӧн, кор менсьым пиянӧс виасны та вӧсна?
Мый ме вӧча сійӧ вӧлянас?
Ме понда вӧля вылын кисьтны синва!
Ладнӧ, шуам, менам пиянӧй оз кувны, ставыс помасяс зэв бура, и аски ме и найӧ лоам свободнӧй йӧзӧн!
Но, бур!
А водзӧ?
Ӧні бур госпожа ордын миян эм быдторйыс, мый миянлы колӧ, и весиг эм лишнӧйтор.
Аски ми, вӧльнӧй йӧз, петам уджавны йӧз муяс вылӧ ичӧтик дон вылӧ, код вылӧ ми ог вермӧй босьтны весиг медколанторсӧ...
Свобода тшыглы кулӧм вӧсна!
О, кутшӧм шудаӧсь ми сэки лоам!
Пӧсь кывъясыс стариклӧн вайӧдісны Спартаклы думвылас сьӧкыд, жугыль мӧвпъяс.
Медбӧрын, петіс керкасьыс рабыня да висьталіс, мый госпожа садьмис да желайтӧ аддзӧдлыны гонецӧс.
Сьӧлӧмыс тіпкӧдчӧмӧн мӧдӧдчис Спартак сы бӧрся.
Рабыня колльӧдіс сійӧс матрона кабинет дінӧдз.
Спартак пырис, лэптіс забралосӧ да уськӧдчис Валерия кок улӧ.
Синватӧг, шы лэдзлытӧг Валерия кутіс сійӧс сьыліӧдыс, дыр эз вермы торйӧдчыны сы дінысь.
Медбӧрын, сійӧ чатӧртіс юрсӧ да пондіс видзӧдны Спартаклы чужӧмас.
— Тэ воин!
Висьтав меным, кыдзи тэ веськалін татчӧ?
А тэ тані абу опасность улын?
Гашкӧ, тэ нуӧдан ассьыд войскатӧ Рим вылӧ?
Кор нӧ помасяс тайӧ войнаыс, коді заставляйтӧ менӧ тіравны быд часын?
Тэ перъян свобода да верман бӧр мунны Фракияӧ, тайӧ шуда странаас, кӧні коркӧ овлісны енъяс, и ме верма сэк мунны тэкӧд тшӧтш да овны тэкӧд водзӧ янсӧдчывтӧг?
Гладиатор жугыль нырысь шпыньмуні, окыштіс Валерияӧс да шуис:
— Кузь да жестокӧй лоӧ войнаыс...
И ме шуа ачымӧс шуда мортӧн, удайччас кӧ меным петкӧдны рабъясӧс вӧльнӧй йӧзӧн асланыс чужан странаясӧ...
А медым мирын лӧсьӧдны справедливость да равенство, ковмас ещӧ война уна народъяслӧн, кодъяс кыпӧдчасны не толькӧ Римлы, мир вылас властительлы, паныд, но быд народ сувтас пӧтлытӧм да горш патрицийяслы паныд, привилегированнӧй касталы паныд асланыс странаясын.
Ыджыд шог кыліс Спартак кывъясын.
Тыдалӧ, омӧля надейтчис сійӧ аддзыны результатсӧ аслас ыджыд делӧлысь.
Нежнӧя ласкайтӧмӧн старайтчис Валерия вӧтлыны шогсӧ да тӧждысьӧмсӧ Спартак чужӧмысь.
Вайисны ичӧтик Постумияӧс.
Спартак кутіс любуйтчыны аслас ныв вылын, сылӧн мича чужӧмнас, Валериялӧн кодь гырысь сьӧд синъяснас да небыдик еджыд сук юрсинас, кутшӧм вӧлі сылӧн аслас.
Постумиялӧн гажа серамыс, челядь больгӧмыс да шалитан сямыс Спартакӧс пӧртісны, зэв шудаӧ.
А кадыс пыр муніс и муніс, важӧн нин пуксис лун, шуда вунӧдчӧмын ӧдйӧ визувтісны лунъя часъяс.
Пондіс нин рыт лэччыны му вылӧ, и лунъя югыдкӧд тшӧтш кутіс вошны долыдлуныс Спартаклӧн.
Колӧ вӧлі висьтавны Валериялы, мый сійӧ вермас олыштны сы дінын сӧмын кымынкӧ час, мый сылы, кыдз вождьлы, колӧ тавой жӧ бӧр мунны эновтӧм войска дінӧ.
Но Валериялӧн помтӧм шогыс, кор сійӧ кыліс тайӧ кывъяссӧ, заставитіс Спартакӧс эновтчыштны здук кежлӧ мунӧмысь.
Важӧн нин нуисны узьны Постумияӧс, а Спартак век на эз решитчы кольны коньӧр нывбабаӧс.
Меліа ласкайтӧм да окасьӧмъяс костын сійӧ шуаліс Валериялы, медым эз вошты надеясӧ, сераліс сы полӧмъяс вылӧ, но нюмъялӧмыс сылӧн аслас петіс зэв зэлыд пырысь и кывъясыс муртса петісны вомсьыс.
Медбӧрын, клепсидра стекляннӧй шарӧ войталысь ваыс воис квайтӧд визьӧдз, тайӧ петкӧдлӧ вӧлі войся квайтӧд час.
Сэки Спартак чеччис ложа вылысь, нетшыштчис Валерия сывтырйысь, кӧсйис пасьтавны латы, шлём да меч.
— Спартак, эн мун, менӧ жалитӧм кузя, аслад енъяс кузя!
Гладиаторъяслӧн делӧ мунӧ бура...
Налӧн эм храбрӧй начальникъяс...
А тэ... кольччы...
Менам помтӧм радейтӧмӧй, менам помтӧм преданностьӧй тыртасны шудӧн, да долыдлунӧн тэнсьыд тані олӧмтӧ,
— Валерия, неужели тэ кӧсъян, медым ме вошті ассьым честьӧс?
Медым ме измениті найӧяслы, кодъясӧс ме ачым чукӧсті босьтны ӧружие?
Эн вӧйпӧд менӧ лоны презреннӧй мортӧн.
Лэдз менӧ...
Ме ог вермы, меным колӧ мунны!..
Сэки Валерия асьсӧ ачыс эз понды помнитны, уси ӧдзӧс водзас.
— Ме сэсся водзӧ ог аддзыв нин тэнӧ!
Эн мун талун!
Кевмыся тэныд асланым ныв кузя!
Тэ мунан аски... кыа тӧдчигӧн... кор шондіыс петас чӧскыд дука муяс вылӧ, кор гажаа мӧдасны дзольгыны лэбачьяс... Сы бӧрын, кор тэ окыштан ичӧтик Постумияӧс...
Со ме ӧшӧда тэныд сьыліад чеп йылӧ медальон.
Татчӧ дзебӧма сьӧд юрси мамлысь да еджыд юрси нывнымлысь.
Спартак кватитіс медальонсӧ да вайӧдліс вомдорас.
— Новлы тайӧ латы улад, туника улад, морӧс дінад.
Но друг ӧружие шы да гора гӧлӧсъяс кылісны керка водзас, площадка вылын.
Кыкнаныс чошкӧдісны пельяссӧ, дугдісны лолавны.
— Мый лои?
— Тыдалӧ, казялісны менӧ татысь, — вочавидзис Спартак и зілис мездысьны Валерия сывтырйысь, но Валерия ещӧ топыдджыка кутліс сійӧс.
— Эн пет... эн вӧрзьӧдчы... кӧть менӧ жалитӧм кузя!.. — горӧдіс коньӧр нывбаба.
— Тэ кӧсъян, медым ме ловйӧн сюри врагъяс киӧ?
Тэ кӧсъян аддзыны менӧ крест вылӧ распинайтӧмӧн?
— Ах, ог!
Клянитча став адса енъясӧн!..
— и Валерия лэдзис сывтырсьыс Спартакӧс да повзьӧмысла пондіс бӧрыньтчыны.
Сэсся сійӧ аслас небыдик кинас кыскис ножнасьыс зэв ыджыд испанскӧй меч, коді ӧшалӧ вӧлі Спартаклӧн бокас, и сетіс гладиаторлы да шуис, кыдз мый вермис чорыдджыка да решительнӧйджыка.
— Спасайтчы, верман кӧ... а кувны кӧ сиӧма, кувсьы сутшкӧм морӧсӧн, но киад мечӧн.
Спартак кватитіс мечсӧ да вӧчис воськов, медым петны.
— Спартак, прӧщай!
— Прӧщай!
— вочавидзис сійӧ да топӧдіс Валерияӧс аслас сывтырйӧ.
Но друг Валериялӧн Спартак вомдорӧ сибдӧм паръясыс лоины кӧдзыдӧсь, и рудиарий аддзис, кыдзи сійӧ кулӧм шой моз ӧшйис сы ки вылӧ.
Спартак шыбытіс джоджас мечсӧ, лэптіс Валерияӧс да водтӧдіс ложа вылӧ, сэсся сувтіс пидзӧс вылас да кутіс шонтыны сійӧс аслас ловшыӧн.
Но Валерия сідз жӧ куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сэки кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм.
— Милӧстя Валерия!
Госпожа менам...
Чардби моз Спартак лэптіс мечсӧ да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— Мый лои?
Ветымын вӧла салдат... татчӧ... воисны, — висьталіс тіралігтыр, мыкталігтыр пӧрысь домоуправитель, да паськӧдіс синъяссӧ факела би югӧръяс улын Спартак вылӧ.
— Найӧ требуйтӧны, медым налы сетісны налысь начальниксӧ да шуӧны, тэ пӧ... Спартак.
— Мун да висьтав: минута мысти ме лоа на дінын.
Сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ шӧйӧвошӧм старик ныр улын.
Медбӧръяысь окыштіс Валерияӧс да зэв ӧдйӧ петіс комнатасьыс.
Керка водзас, плӧщадь вылын, сулалӧ вӧлі ветымын кавалерист сылӧн отрядысь.
— Но? — юаліс сійӧ стрӧг гӧлӧсӧн.
— Мый ті тані вӧчанныд, мый тіянлы колӧ?
— Командир Мамилий приказ серти, — вочавидзис декурион, — ми мунім тэ бӧрся ылысянь да полім...
— Вӧвъяс вылӧ! — горӧдіс Спартак.
Ставыс, ветымыннаныс, кутчысисны шуйга кинаныс вӧв бурысьясӧ, веськыднас мыджсисны вӧв мышъяс вылӧ да чеччыштісны пемыдлӧз чепракъясӧн вевттьӧм вӧвъяс вылӧ.
Сійӧ каднас эз на вӧвны ни стремяяс, ни седлӧяс.
— Вайӧдӧй менсьым вӧлӧс, — прикажитіс Спартак пӧрысь рабъяслы, кодъяс сулалісны сэні факелъясӧн.
Сэсся чеччыштіс вӧв вылас да локтіс домоуправитель дінӧ.
— Кыдзи шуӧны тэнсьыд пиянтӧ?
— О, доблестнӧй Спартак, — вочавидзис бӧрдан гӧлӧсӧн старик, — эн мыжав найӧс менам немдумайттӧм кывъясысь...
— Рабскӧй сьӧлӧм! — горӧдіс скӧрысь фракиец.
— Тэ нӧ лыддян менӧ сэтшӧм подлӧй да полысь мортӧн?
Ме юала нимъяссӧ тэнад бур пиянлысь, кодъяслы батьӧн лоны тэ абу достойнӧй морт, да медым тӧждысьны на понда.
— Прӧстит менӧ... доблестнӧй Спартак!
Аквилий да Ацилий налӧн нимъясыс... Либедийлӧн пиян....
Босьт найӧс аслад покровительство улӧ, ыджыд вождь, и мед енъяс да Юпитер отсаласны тэныд.
— Адӧ пеж леститчысьясӧс!
— горӧдіс Спартак.
Сэсся кучкис вӧвсӧ да горӧдіс кавалеристъяслы:
— Скачӧн!
Отряд мӧдіс лэбны аллея кузя и регыд петіс вилла ӧграда сайӧ.
Спартак пыр ӧддзӧдіс вӧвсӧ, быттьӧ татшӧм ӧдйӧ мунӧмнас сійӧ вермис пышйыны сійӧс мучитысь заботаясысь да мездысьны тревогаысь, коді сыкӧд тшӧтш жӧ гӧнитіс скачӧн.
Аквинӧ воӧм бӧрын Спартак сӧветуйтчис Окномаокӧд, Борторикскӧд да мукӧд командиръяскӧд и решитіс ликвидируйтны Аквин дорса лагерсӧ, и кызь сюрс гладиаторкӧд мӧдӧдчис Нолаӧ, кытчӧ и воис вит лунъя поход бӧрын.
Нимкодя да радлігтыр встретитісны Нола улын сулалысь кызь вит сюрс гладиатор Аквинысь воӧм вокъяснысӧ.
Куим лун чӧж сьылісны ворсісны да гажӧдчисны.
Угнетённӧйяс Союзлӧн верховнӧй штаб сӧвет вылын вӧлі шуӧма сувтӧдны войскасӧ тӧвся стоянка вылӧ; сы вӧсна, мый матысмис зэра да лымъя кад и сэки Римыд, тӧдӧмысь, немтор оз вермы вӧчны налы паныд.
Стрӧитісны выль лагерь, ёна ыджыдджыкӧс, да ёна укрепитісны паськыд да джуджыд рӧвъясӧн да джуджыд валъясӧн.
Тайӧ лагерас овмӧдчис став армияыс.
Спартак лӧсьӧдчис выль ног организуйтны ассьыс войскасӧ, сідзи, медым германецъяс вӧліны ставныс ӧтлаын, медым ӧтлаын вӧліны галлъяс, фракиецъяс, грекъяс, да самнитъяс.
Тайӧ выль ног организуйтӧмыс вӧлі неуна неудобнӧйджык сы понда, мый вермис кыпӧдны вензьӧмъяс торъя легионъяс костын; но сы пыдди быд легион сэки лоӧ ёна вынаджык да крепыдджык, пондас кокньыдджыка подчиняйтчыны аслас командирлы, коді лоӧ сійӧ жӧ национальностьысь, кытысь и салдатъясыс.
Некымын лунӧн Спартак ветымын сюрс мортысь (татшӧм лыдӧ нин воис сылӧн войскаыс) сформируйтіс дас легион вит сюрс мортӧн быд легион вылӧ да юкис став войскасӧ тадзи: кык первой легионыс, кӧні вӧліны германецъяс, Вильмир да Меровед командование улын, пырисны первой корпусӧ Окномао начальство улын, коймӧд, нёльӧд, витӧд да квайтӧд легионъяс, кӧні вӧліны медсясӧ галлъяс, Арторикс Борторикс, Аргиний да Брезовир командование улын, пырисны мӧд корпусӧ Крисс начальство улын; сизимӧд легионын, кӧні вӧліны грекъяс, командирӧн вӧлі зэв храбрӧй эпирот Фессалоний, кӧкъямысӧд легионсӧ, кытчӧ пырисны гладиаторъяс да самниумса пастухъяс, сувтӧдӧма вӧлі Рутилий команда улӧ, — Рутилий вӧлі гладиатор-доброволец; ӧкмысӧд да дасӧд легионъяс лӧсьӧдӧма вӧлі фракиецъясысь.
Ӧтиас командуйтіс Мессембрий, ар ветымына морт, — сійӧ зэв сьӧлӧмсяньыс исполняйтіс ассьыс долгсӧ, а мӧдас — зэв томиник, но зэв храбрӧй Артац.
Кавалериясӧ, кытчӧ пырӧ вӧлі куим сюрс мортӧдз, Спартак юкис квайт звено вылӧ и начальникӧн на вылӧ пуктіс Мамилийӧс.
Верховнӧй вождьӧн бара вӧлі бӧрйӧма ветымын куим сюрс гӧлӧсӧн медся храбрӧйыс да медопытнӧйыс на пытшкысь — Спартак.
Легионъяссӧ выль ногӧн стрӧитӧм бӧрын, фракиец решитіс вӧчны смотр аслас войскалы, и кор сійӧ петіс верзьӧмӧн куим корпус водзӧ аслас скромнӧй доспехъясӧн, а вӧв вылас сылӧн эз вӧв, ни мича домповод, ни дона чепрак, став войскаыс горӧдіс, быттьӧ друг гымыштӧм шы юрӧбтіс ветымын куим сюрс морӧсысь:
— Слава Спартаклы!
И кор горзӧмъяс лӧнисны, и оркестр дугдіс ворсны свобода йылысь сьыланкыв, коді лои боевӧй гимнӧн гладиаторъяслӧн, Окномао зэв ыджыд воронӧй вӧв вылын верзьӧмӧн сувтіс первой корпус водзӧ да горӧдіс ыджыд, ён гӧлӧсӧн:
— Гладиаторъяс!
Кывзӧй, мый ме висьтала!
Радъясын лои шынитӧв, и германец нуӧдіс водзӧ:
— Войсканым кӧ миян лӧсьӧдӧма римскӧй войска ногӧн, мыйла миян вождьлӧн абу отличие да почесть знакъяс, кутшӧмӧс сетӧны римляна консулъяслы асланыс войскаясын?
— Императорскӧй знакъяс Спартаклы!
— горӧдіс Крисс.
— Императорскӧй знакъяс Спартаклы!
— горӧдісны сы бӧрся ӧти морт моз ветымын куим сюрс гладиатор.
Кор шумыс лӧнис, Спартак, волнуйтчӧмысла кельдӧдӧм чужӧмӧн, петкӧдліс кинас, мый сійӧ кӧсйӧ сёрнитны.
— Аттьӧ тіянлы, дона ёртъяс да вокъяс, но меным оз ков некутшӧм отличие, некутшӧм почестьяс, некутшӧм привилегия.
Ми босьтім мечьяс не верховнӧй власть лӧсьӧдӧм могысь, не привилегияяс да отличиеяс лӧсьӧдӧм могысь, а свобода, праваяс да равенство завоюйтӧм могысь,
— Тэ миян император, — горӧдіс Рутилий, — и императорӧн тэнӧ вӧчисны тэнад ыджыд вежӧрыд, тэнад мужествоыд, тэнад доблестьыд, тэнад шензьӧдана воляыд да вежӧрыд!
Тэ миян император, и тайӧ званиесӧ тэ заслужитін аслад победаясӧн!
Тэ миян император, сы вӧсна, мый тэнӧ, кыдзи ӧти гӧлӧсӧн да ас вӧляысь пуктам ми императорӧн!
Тэныд кӧ оз ков почот, миян достоинстволы колӧ, и ми требуйтам, медым тэ пасьталін императорскӧй мантия да видзин ас дінад ординарецъясӧс, и медым тэ водзвылын ветлісны ликторъяс.
— Мантия Спартаклы!
Ординарецъясӧс да ликторъясӧс!
— пель чунавтӧдз горӧдісны легионъяс.
Крисс горӧдіс став морӧс тырнас:
— Мед римскӧй ликторъяс, кодъясӧс Спартак босьтіс пленӧ Аквин улын, ветлӧны сы водзвылын асланыс фасцияясӧн!
Тайӧ предложение бӧрас кыптіс сэтшӧм шум, сэтшӧм аплодисментъяс, быттьӧ муыс кутіс тіравны.
Спартак пыр вӧлі ӧткодь скромнӧй и шудтӧм лунъясӧ и аслас ыджыд победаяс босьтан лунъясӧ да дыр прӧтивитчис аслас легионъяслы, но, медбӧрти, сылы лои подчинитчыны, пасьтавны эзысь латы, кодӧс водзвыв нин закажитӧма вӧлі Крисслӧн Помпеяын зэв опытнӧй мастерлы, эзысь шлём да зарни воропа испанскӧй меч.
Пельпом вылас сылы павтыртісны пурпур рӧма зэв вӧсни шерстянӧй мантия, гӧгӧрыс вӧлі мунӧ куим чунь пасьта зарни кайма.
И вот Спартак петіс императорскӧй знакъяса верзьӧмӧн аслас сьӧд вӧв вылын, прӧстӧй кучик сбруясӧ вӧлі вежӧма роскошнӧй эзысь домповодӧн, вӧв вылас пуктӧма эзысь каймаа кельыдлӧз чепрак; гора аплодисментъяс юргисны йӧлӧгаӧн, и ӧти горӧн грымӧбтіс:
— Чолӧм тэныд, Спартак, император!
Регыд воисны Публий Вариний преторлӧн ликторъясӧс, кодъясӧс босьтӧма вӧлі пленӧ Аквин бердса косьын.
Ставыс вӧлі квайт морт; ставныс шӧркоддемысь джуджыдджык тушааӧсь, кузь юрсиаӧсь, стрӧг чужӧмаӧсь.
Латыяс вылас налӧн пасьталӧма вӧлі пемыд рӧма кыз шерстянӧй плащьяс, крепитӧма найӧс пряжкаӧн веськыд пельпом вылас, плащьясыс вӧліны сӧмын пидзӧсӧдзныс; шуйга кинас быд ликтор кутӧ вӧлі пельпом вылас ньӧр китыр, а коръяс шӧрас вылыс помнас чурвидзис чер.
Черыс рос пытшкас пуктыссьӧ вӧлі толькӧ войнаяс дырйи.
Веськыд киас быдӧнлӧн вӧлі ньӧр — ликторлысь звание петкӧдлысь символ.
Нимкодясян горзӧмъясӧн встретитісны римскӧй ликторъясӧс.
Сэки гладиаторъяслӧн вождьыс чеччыштіс вӧв вывсьыс, водзын мунысь ликторъяскӧд, Крисскӧд, Граниккӧд да Окномаокӧд мӧдіс кытшовтны фронт кык германскӧй легионлысь, кодъяс пырӧны вӧлі первой корпусӧ, видзӧдіс салдатъяс вылӧ, ошкис найӧс оружие бура видзӧмысь да боевӧй выправкаысь.
Ликторъяс тувччалісны раминика, юрнысӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн; чужӧмъясныс налӧн то кельдӧдлӧны пыкӧм скӧрысла, то гӧрдӧдлӧны яндзимысла.
— Кутшӧм позор! кутшӧм позор! — шуис надзӧник ӧти морт на пытшкысь тіралан гӧлӧсӧн орччӧн мунысь ёртыслы; нимыс сылӧн вӧлі Оттацилий.
— Лучшӧ вӧлі кувны Аквин улын, — вочавидзис мӧдыс, — татшӧм позор вылӧ ловйӧн кольӧм дорысь.
Ликтор, коді сетіс тайӧ вочакывсӧ, вӧлі квайтымын арӧсысь пӧрысьджык, косіник, омӧлик, дзор юрсиа, стрӧг чужӧма старик; плешас вӧлі рубеч туй; кутш кодь ныра, югыд да тэрыб синъяса; тайӧ чужӧм вылас вӧлі тыдалӧ мужество да энергия; нимыс сылӧн вӧлі Семплициан.
Быд разын, кор ликторъяс лэптылісны синсӧ, найӧ аддзисны став чужӧмъясысь на позор вылӧ радлӧм, победительяслысь победитӧм враг вылын сералӧм.
— О, римскӧй нимлӧн серамӧ лэдзӧм ыджыдлуныс!
— шуис гусьӧникӧн Оттацилий да бергӧдіс синваӧн тырӧм чужӧмсӧ Семплицианлань.
— О, енъяс, Римӧс видзысьяс, мездасны мед менӧ татшӧм мукаысь!
— вочавидзис надзӧник Семплициан, вежыньтчӧм стрӧг чужӧм сертиыс тыдалӧ вӧлі, кутшӧм сылы сьӧкыд да яндзим.
Куим часӧн Спартак кытшовтіс став легионъяссӧ, ошкис, ышӧдіс, сетіс индӧдъяс чорыд дисциплина кутӧм йылысь, мый дисциплина — главнӧй тор победа босьтӧмын.
Смотр помасис атака демонстрируйтӧмӧн да церемониальнӧй маршӧн.
Выль лагерь стрӧитігӧн Спартак тӧдлытӧг гладиаторъяс вӧчисны сылы кыдзи полководецлы достойнӧй палатка.
И тайӧ торжественнӧй лунас сэні вӧчӧма вӧлі ӧбед легионъясса дас начальниклы, Спартаклӧн куим заместительлы да кавалерия начальниклы.
Угощение вӧлі скромнӧй, медым эз ло дӧзмӧдӧма Спартакӧс, коді нэмыс лишнӧй эз сёйлы и зэв этша юлывліс.
Банкет вылын сьӧлӧмсяньыс гажӧдчисны.
Ӧбед помасигӧн чеччис Рутилий, вылӧ лэптіс чашасӧ быгъя винаӧн да гора гӧлӧсӧн шуис:
— Ме юа рабъяс свобода вӧсна, угнетённӧйяс победа вӧсна, победоноснӧй Спартак, миян император, здоровье кузя!
Сы бӧрын Спартак лэптіс ассьыс чашасӧ.
— Ме юа ыджыд да мезд сетысь бур Юпитер вӧсна!
Чистӧй, непорочнӧй Свобода богиня вӧсна, медым сійӧ видзӧдлас миян вылӧ аслас божественнӧй синъяснас да добитчас, мед миян дор лоӧны Олимп вывса став енъясыс!
Ставныс чеччисны тайӧ тост вылас да юисны, кӧть эськӧ галлъяс да германецъяс эз веруйтлыны ни Юпитерлы, ни мукӧд енъяслы: ни греческӧй енъяслы, ни римскӧйяслы.
Окномао чокнитчис тост дырйи Одинлысь отсӧг корӧмӧн, а Крисс корис милость Гезуслысь.
Медбӧрти, эпирот Фессалоний, коді овліс Эпикур велӧдӧм серти да эз эскывлы некутшӧм енъяслы, шуис:
— Ме уважайта тіянлысь веранытӧ, и ме тіянлы завидуйта, но ме ог эскы тіянлысь вератӧ.
Енъяс — сійӧ призракъяс; найӧс прӧстӧ думайтісны йӧзыс асланыс полӧмла.
Быд разын, кор миянӧс суӧ кутшӧмкӧ несчастье, выгоднӧ веритны сверхъестественнӧй вынлы, выгоднӧ тайӧ эскӧмсьыс аддзыны усьӧм сьӧлӧмлы вын да утешение!
Но тэ кӧ тӧдан, кыдзи природа создавайтӧ да ачыс жӧ и разрушайтӧ, кыдзи сійӧ пӧльзуйтчӧ аслас вынъясӧн, кодъясӧс ми ог пыр гӧгӧрвоӧ да та вӧсна найӧ частӧ кажитчӧны таинственнӧйӧн, гӧгӧрвотӧмӧн, но век жӧ материальнӧй вынъясӧн, и позьӧ ӧмӧй нӧ сэки веритны кутшӧмкӧ енъяслы?
Сы понда лэдзӧй меным, другъяс, шуны ошкан кыв асланым делӧ кузя менам мӧвпъяс да убеждениеяс серти: ме юа бурджык ӧтувтчӧм вӧсна, смел сьӧлӧмъяс вӧсна, да гладиаторъяс лагерын мед вӧліны мечьясыс крепыдджыкӧсь!
Ставныс ӧтувтчисны эпикуреец тост дінӧ, и бара заводитчисны гажа да кыпыд сёрнияс.
Кор банкетыс помасис, да Спартаклӧн другъясыс прӧститчисны сыкӧд, шондіыс нин вӧлі матысмӧ лэччан выйӧ.
Гӧстьяс мунӧм бӧрын Спартак петіс палаткасьыс, медым кытшовтны лагерсӧ.
Сійӧ надзӧник мӧдӧдчис туй кузя, вӧйтчис аслас думъясӧ.
Ӧти палаткаысь сійӧ кыліс сёрни:
— Дерт, тэ прав, Семплициан, — шуис кодкӧ латинскӧй кыв вылын.
— Позорнӧй зэв миян судьба, но ми ӧмӧй таысь мыжаӧсь?
Эг ӧмӧй ми чорыда косясьӧ, олӧмнымӧс жалиттӧг, медым спаситны Вариний преторӧс Спартакысь?
Эз ӧмӧй уськӧдны тэнӧ муӧ?
Эз ӧмӧй ранитны менӧ?
Эг ӧмӧй сюрӧ ми пленӧ уна лыда неприятельӧн вермӧм вӧсна?
Мый ми вермим вӧчны таысь унджыксӧ?
Эновтісны кӧ ыджыд енъяс римлянаӧс, славнӧй римскӧй орёлъясӧс кӧ енъясыд видзлісны ӧнӧдз сӧмын сы вӧсна, медым найӧ позорнӧя пышйисны подлӧй гладиаторъяс кань водзын, мый нӧ сэки вермам вӧчны ми, прӧстӧй смертнӧй йӧз?
— Ок, клянитча дас кык енмӧн, клянитча бур Юпитерӧн, ыджыд мездысьӧн, клянитча Марсӧн, коді торйӧн ёна видзӧ Квиринса йӧзӧс! — горӧдіс мӧд гӧлӧс.
— Думайтлі ӧмӧй ме коркӧ, мый ме ола квайтымын кык арӧсӧдз, медым воны татшӧм позорӧдз?
Сы бӧрын, кор ме кызь квайт во чӧж пыр выступайтлі став консулъяс водзвылын, Кай Марийсянь Луций Лициний Лукуллӧдз да Марк Аврелий Коттаӧдз, кодъяс и ӧні сулалӧны тайӧ пост вылас, клянитча Геркулесӧн, неужели меным лоӧ ветлыны пеж гладиатор водзвылын, кодӧс ас синмӧн аддзывлі цирк арена вылысь?
Ог!
Клянитча став енъясӧн, тайӧ вывті ыджыд позор.
Татшӧм позорсӧ оз вермы терпитны менам сьӧлӧмӧй.
Пӧрысь ликтор гӧлӧсын кыліс сэтшӧм достоинство, сэтшӧм благороднӧй гордость, Спартаклы тайӧ йиджис сьӧлӧмӧдзыс.
— Но, ладнӧ...
А мый тэ верман вӧчны енъяс вӧлялы паныд да судьбалы паныд?
Лоӧ тэныд век жӧ, кыдзи и миянлы ставнымлы, терпитны незаслуженнӧй срамсӧ, — вочавидзис первойя гӧлӧсыс.
— Оз, оз ло, клянитча став енэжса да адса енъясӧн, оз ло!
Ме ог ӧшӧд римлянинлысь гордӧй юр позор водзын: ог, ме ог пӧкӧритчы несправедливӧй судьбалы и кыдзи римлянин, смертьӧн мезда ачымӧс недостойнӧй поступокысь, коді оз лӧсяв Тибр берег вылын чужӧм мортлы.
Сійӧ здукас жӧ Спартак кыліс повзьӧм да жалитӧм гӧлӧсъяс.
Сійӧ тэрыба кытшовтіс палатка гӧгӧрыс да воис ӧдзӧс дорӧ, кӧні, горзӧм шы вылас, чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі гладиаторъяс.
Гладиаторъяс вешйӧмӧн сетісны вождьныслы туй.
Пӧрысь Семплициан куйліс идзас чукӧр вылын, морӧсас, шуйга нёнь улас, вӧлі ыджыд рана — сутшкӧма асьсӧ ачыс.
Вирыс шорӧн визувтӧ вӧлі ранасьыс, и стрӧг да спокойнӧй чужӧм вылас пӧрысь ликторлӧн вӧлі пуксьӧма нин кулан кельыд рӧм.
— Мый тэ вӧчин, мужественнӧй старик? — юаліс кулысьлысь Спартак.
— Мыйла тэ эн кор мездыны асьтӧ ликторскӧй знакъясӧн ме водзвылын ветлӧмысь, сэтшӧм кӧ тэныд сьӧкыд вӧлі тайӧ?
Храбрӧй йӧз гӧгӧрвоӧны храбрӧйясӧс, и ме эськӧ гӧгӧрвои тэнӧ, и ме эськӧ...
— Рабъяс оз вермыны гӧгӧрвоны свободнӧй йӧзӧс, — шуис слабиник гӧлӧсӧн кулысь морт.
— Ок тэ, ыджыдӧн чужлӧм да нинӧмӧ воӧм сьӧлӧм аслад гордость да предрассудокъяс вылын воспитайтчӧм понда!
Коді нӧ лӧсьӧдіс му вылас кык разнӧй породаа йӧзсӧ, юкис найӧс рабъясӧ да вӧльнӧй йӧз вылӧ?
Ме ӧмӧй Фракияӧс пӧкӧриттӧдз эг вӧв вӧльнӧй мортӧн, кыдзи и тэ, и эн ӧмӧй тэ ло рабӧн Аквин бердса кось бӧрын?
— Варвар!
Тэ он гӧгӧрво, мый бессмертнӧй енъяс сетісны римляналы власть став йӧз вылас...
Эн дӧзмӧд менӧ кувсян минутаясӧ аслад локтӧмӧн.
И Семплициан кыкнан кинас тойыштіс ас дінсьыс ёртъяссӧ, кодъяс туникасьыныс косялӧм торъясӧн зільӧны вӧлі кӧртавны сылысь ранасӧ.
— Нинӧмла!
Кучкӧма бура...
И эз кӧ удайтчы талун, аски эськӧ ме мӧдпӧв тайӧс жӧ вӧчи!
Некутшӧм пӧльза оз ло...
Сійӧ кулі.
— Вот пӧрысь йӧйыд! — джынвыйӧ вашкан гӧлӧсӧн шуис ӧти гладиатор.
— Старик вӧлі достойнӧй морт, кодӧс колӧ уважайтны! — шуис Спартак.
XV ГЛАВА
Спартаклӧн победа нӧшта ӧти претор вылын да сьӧкыд искушениеяскӧд вермасьӧм
Сійӧ кадас Римын, Публий Вариний преторӧс мӧдысь жугӧдӧм бӧрын, гӧгӧрвоисны, бӧръявылыс, мый ветымын сюрс вооружённӧй гладиатор, кодъяс лоины тыр кӧзяеваӧн Кампанья провинцияын, вайӧны ыджыд опасность Римлы.
Сы вӧсна тайӧ вося комицияяс вылын Публий Вариний претор местаӧ вӧлі бӧрйӧма пӧшти став йӧз ӧтсӧгласӧн да сенатӧн патриций Кай Анфидий Орестӧс, военнӧй делӧын зэв опытнӧй мортӧс, коді пӧльзуйтчыліс ыджыд авторитетӧн аслас мужествоыс вӧсна да сюсьлуныс вӧсна.
Сійӧ чукӧртіс комын сюрс лыда войска, и, кор воис италияса гажа тулыс, петіс Лациумысь да Аппий туй вывті муніс Фонди карӧдз.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Спартак петіс сылы паныд и сувтіс лагерӧн сэтшӧм местаӧ, кӧні медбура вермис действуйтны сылӧн кавалерияыс, коді содіс лыднас квайт сюрс всадникӧдз нин.
Спартак сувтіс аслас лагерӧн куим час мунан ылнаӧ римскӧй лагерсянь да пондіс виччысьны, мый неприятель заводитас наступление; но коли дас вит лунысь дырджык кад, а Орест, эз кӧсйы сюрны налькйӧ, сулаліс аслас лагерын.
Сэки Спартак вӧчис план, кутшӧмӧс вермӧны вӧчны сӧмын великӧй полководецъяс.
Войнас дзик шынитӧв сійӧ кӧкъямыс легионӧн петіс лагерысь, а сэтчӧ колис Окномаоӧс кык легионӧн да кавалерияӧн; войбыд сійӧ муніс кытшовтан туйясӧд, босьталіс сьӧрсьыс став паныд сюралысьяссӧ туй вывсьыс: крестьянаӧс, черикыйысьясӧс, нывбабаясӧс, челядьясӧс, медым некутшӧм юӧр сы локтӧм йылысь эз во неприятель пельӧдз, и асывнас сувтіс лагерӧн, римляна мышкӧ.
Гладиаторскӧй стрелокъяс воисны пӧшти дзик римскӧй лагерса потшӧс дінӧдз, Орестлы ковмис пуктыны аслас авторитетлысь став вынсӧ, медым кутны косьысь скӧрмӧм легионъяссӧ ассьыс.
Сійӧ чорыда решитіс не пырны косьӧ.
Весьшӧрӧ Спартак виччысис нӧшта кӧкъямыс лун и решитіс сэсся нуӧдны ассьыс плансӧ водзӧ.
Ӧти гажа лунӧ разведчикъяс вайисны Анфидийлы юӧр, мый асыввылын и рытыввылын найӧ сулаланінсянь тыдовтчисны нӧшта кык лагерь гладиаторъяслӧн.
И збыльысь, сэні укрепляйтчисны Граник да Крисс, кыкнаныслӧн вӧлі кык легионӧн.
Тадзи гладиаторъяслӧн вождьыс гӧгӧр босьтіс кытшӧ Анфидий Орестӧс; сылы ӧні быть колӧ вӧлі либӧ петны сражение вылӧ, либӧ сетчыны пленӧ тшыгъялӧм вӧсна кымынкӧ лун мысти.
Преторлы быть ковмис вӧчны нападение ӧти гладиаторскӧй лагерь вылӧ, медым петны тайӧ кытшсьыс; победа вылӧ сылӧн, дерт, некутшӧм надея эз вермы лоны.
Кӧть кутшӧм лагерь вылӧ сійӧ эз уськӧдчы, куим час дорысь регыдъя кадӧн гладиаторъяслы вӧлі воӧ отсӧг медматыса лагерсьыс, а сэсся и мукӧд гладиаторскӧй лагеръяссьыс, и римлянаӧс непременнӧ сэк босьтасны кытшӧ быд боксянь.
Тайӧ сьӧкыд положение дырйиыс претор решитіс шыасьны отсӧгла жрецъяс дінӧ; колӧ шуны, мый жрецъяс дінӧ унаысь на шыасьлӧны ичӧт сьӧлӧма либӧ ичӧт вежӧра войтыръяс, а сідз жӧ мудер йӧзъяс, кодъяс пӧльзуйтчӧны йӧз стракӧн да сверхъестественнӧй вынъяс вылӧ надейтчӧмӧн.
Став римскӧй лагерь пасьтаыс вӧлі юӧртӧма Юпитерлы, Марслы да Квиринлы ыджыд жертваяс вайӧм йылысь, медым тайӧ енъясыс отсаласны авгуръяслы да сетасны бур сӧвет, кыдзи спаситны римскӧй войска пӧгибнитӧмысь.
Преторийсянь веськыдвылын римскӧй лагерын вӧлі жертва ваян места.
Тані вӧлі роза гирляндаясӧн мичмӧдӧм: гӧгрӧс жертвенник, кодӧс тэчӧма ыджыд изъясысь; из вылас вӧлі гуран, кытчӧ ӧзтывлісны би да розь, кытчӧ визувтліс жертва вылӧ вайӧм вина.
Тайӧ жертвенник дорас чукӧртчисны жрецъяс куим енлӧн. Куимнан жрецыс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь еджыд шерстянӧй плащьясӧн; плащсӧ сьылі дінас быдӧнлӧн сутшкӧма ыджыд булавкаӧн; юр выланыс налӧн вӧліны ёсь еджыд шерстянӧй шапкаяс.
Жрецъяс бӧрвылын сулалісны авгуръяс, жреческӧй паськӧмаӧсь жӧ, кианыс налӧн вӧліны чукля жезлъяс, пастук бедь кодьӧсь жӧ.
На бӧрын сулалісны: служитель, — сійӧ вайӧ вӧлі жертвенник дорас пемӧсъясӧс да начкӧ найӧс, и мӧд морт, коді лэдзӧ вӧлі вирсӧ посни пемӧсъяслысь.
Первой служительыс шусьыліс попаӧн, сійӧ кутӧ вӧлі чер, мӧдыс — культарийӧн — и кутіс киас слӧн лы воропа паськыд лэчыд кинжал.
Кыкнаныслӧн, кыдзи и став жрецъясыслӧн, юр выланыс вӧлі дзоридзьясысь кыӧм венок, а сьылі вылас еджыд да гӧрд шерстянӧй бантъяс.
Сэтшӧм жӧ венокъяс, лентаяс да бантъяс вӧліны жертва вылӧ вайӧдӧм пемӧсъяслӧн: ӧшлӧн, ыжлӧн да порсьлӧн.
Посни служительяс вайисны пу мӧлӧт, кодӧн попалы колӧ вӧлі глушитны ӧшкӧс, юрас сылы кучкӧмӧн, сэсся священнӧй пирӧг, фимиам тыра эзысь кӧрӧб, вина тыра амфора и священнӧй возлияниеяс улӧ чаша.
Медбӧрын муніс священнӧй петукъясӧс видзысь; сійӧ нуӧ вӧлі петукъяссӧ ыджыд позйын.
Сэсся мунісны флейтистъяс.
Жрецъяс бӧрся мӧдӧдчис став римскӧй войскаыс, часӧвӧйясысь ӧтдор, кодъясӧс сувтӧдӧма вӧлі видзны лагерса воротаяс.
Кор войскаыс оркестрӧн сувтіс жертвенник гӧгӧрыс, омовеньеяс вӧчӧм бӧрын жрецъяс шыбытісны фимиам чашаясӧ, киськалісны жертвеннӧй пемӧсъясӧс пызьӧн да, ӧбряд серти, войдӧр вайисны жертвасӧ священнӧй пирӧгӧн да винаӧн; сэсся папа аслас служительяс отсӧгӧн лэптіс юрсӧ ӧшлысь, кучкис первой пемӧслы мӧлӧтӧн плешас, сы бӧрын виис сійӧс черӧн; сэк кості культарийяс начкисны посни пемӧсъясӧс, и регыд жертвенник ставнас гӧрдӧдіс вирсьыс.
Мыйкӧ-мында яйсӧ вӧлі сэні жӧ пуктӧма би вылӧ жертвенник пытшкас.
Гыркпытшкӧсъяссӧ вӧлі лӧсьыда чукӧртӧма бронзовӧй пӧв вылӧ, коді сулаліс нёль бронзовӧй кок йылын.
Сэсся сійӧс сетісны жрец-авгуръяслы, и найӧ зэв збыльысь заводитісны гадайтны сы серти, мый лоӧ водзӧ.
Греческӧй философия да Эпикурлӧн велӧдӧмыс ёна нин вӧлі сэки паськалӧма образованнӧй том римлянаяс костын, енъяслы да жрецъяслы веритысьыд на пытшкын этша нин вӧлі, но прӧстӧй йӧз костӧ сэтшӧма вӧлі пырӧма енъяслы веруйтӧм, мый комын сюрс пытшкын, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь вӧлі жертвенник гӧгӧр, некод ни ӧти шыӧн, ни ӧти движениеӧн эз нарушит священнӧй обрядсӧ, коді муніс вель дыр.
Сӧмын часӧн-джынйӧн мысти авгуръяс висьталісны, мый знаменьеяс римляналы вылӧ бурӧсь, мый ни ӧти лёк пятна эз аддзыны жертва вылӧ вайӧм пемӧсъяс гыркпытшкысь.
Та бӧрын авгуръяс заводитісны вердны священнӧй петукъясӧс; найӧс, тыдалӧ, зэв дыр вӧлі тшыгйӧдӧма: мыйӧн толькӧ налы койыштісны сю тусьяс, найӧ кутісны зэв горша кокавны гораа кекӧначасьӧм да гажаа горзӧм шыяс улын; салдатъяс чайтісны, мый татшӧм аппетитыс петукъяслӧн петкӧдлӧ божественнӧй знак Юпитерсянь, Марссянь да Квиринсянь, мый найӧ куимнаныс дасьӧсь отсавны римскӧй войскалы,
Анфидий Орест лӧсьӧдчис используйтны бур настроениесӧ аслас легионъяслысь да решитіс олӧмӧ пӧртны ассьыс плансӧ — этшаджык йӧзӧс воштӧмӧн петны кӧрт кытш пытшкысь, кытчӧ йӧршитіс найӧс Спартак.
Жертва вайӧм бӧрын мӧд лунас вит дезертир римляна лагерысь воисны Спартак лагерӧ.
Гладиаторъяс вождьлы найӧ разнӧй ногӧн ставныс висьталісны тайӧ историясӧ, мый претор лӧсьӧдчӧ тавой жӧ петны гусьӧн аслас лагерысь, уськӧдчыны гладиаторъяс вылӧ, кодъяс сулалӧны лагерӧн Формия дорын, жугӧдны найӧс да тэрмасян маршӧн мунны Капуялань; мый найӧ пышйисны римскӧй лагерысь, медым видзны ассьыныс олӧм, не сюрны косьӧ, кӧні Орестлӧн, кыдз найӧ думайтӧны, некутшӧм надея абу вермӧм вылӧ.
Спартак зэв сюся кывзіс дезертиръяслысь висьталӧмсӧ да ачыс сеталіс зэв уна вопросъяс, и синсӧ эз вештыв на вылысь.
Тайӧ синвидзӧдласыс, тыдалӧ, смущайтіс дезертиръясӧс, кодъяс кутісны сорсьыны вочакывъясӧн.
Допрос помасьӧм бӧрын Спартак шуис ординарецыслы:
— Флавий, колльӧд тайӧясӧс палаткаӧ да тшӧкты, медым найӧс бурджыка караулитӧны.
Ординарец петіс дезертиръяскӧд.
Спартак мыйкӧ-дыра сулыштіс чӧв, а сэсся корис легионса начальникӧс, Артацӧс, нуӧдіс сійӧс бокӧ да шуис:
— Тайӧ абу дезертиръяс.
— Но! — горӧдіс чуймӧмысла том фракиец.
— Найӧс ыстӧма татчӧ Анфидий Орестлӧн, медым ылӧдны менӧ; сійӧ лӧсьӧдчӧ вӧчны дзик мӧдарӧ, мый висьталісны меным тайӧ йӧзыс.
— А кыдзи, тэ ногӧн сійӧ вӧчас?
— Со кыдзи.
Медся разумнӧй да правильнӧй туйӧн ӧні лоӧ Орестлы — писькӧдчыны миян фронт пыр Римлань, а не Капуялань.
Ӧд сійӧ кӧ кось бӧрын жебиник войсканас мунас Капуяӧ, сэки эськӧ сійӧ коляс миянлы восьсӧн став Лациумсӧ, и ми кокниа вермам эськӧ сэки мунны Рим ворота дорӧдз.
Рим — сылӧн операционнӧй база; таысь ӧтдор, сылы колӧ видзны Римсӧ миян атакаясысь.
Сы вӧсна зэв лӧсяланатор, мый сійӧ пондас писькӧдчыны именнӧ Римладорлань, а оз Капуяла дорлань, кыдзи сійӧ аслас дезертиръяс пыр кӧсйис менӧ убедитны.
— Клянитча Меркурийӧн, тэнад мӧвпъясыд меным сьӧлӧмвылӧ воӧны.
— Сы вӧсна, талун, рытнас жӧ, ми эновтам тайӧ лагерсӧ да мунам матӧджык Крисс дінӧ; сы вылӧ, ог кӧ ме ӧшыбайтчы, аски шыбытчасны став выннас римскӧй легионъяс.
Окномао талун рыт сідз жӧ петас аслас лагерысь да сувтас матӧджык неприятель дінӧ.
— Тадзӧн тэ ещӧ ёнджыка зэлӧдан кытшсӧ, коді топӧдӧ врагъясӧс, — шуис нимкодясигтыр томиник фракиец, кор гӧгӧрвоис плансӧ Спартаклысь.
— И, — содтіс Спартак, — кутшӧм туй кӧть мед эз бӧрйы претор, ме верма босьтны сы вылын вернӧй победа.
Весиг сійӧ кӧ уськӧдчас Окномао вылӧ, кор Окномао лоӧ матынджык, и сэки ми кокниа вермам воны отсӧг вылӧ германскӧй легионъяслы.
Спартак чукӧстіс ас дінас куим ординарецӧс да тшӧктіс налы, мый позьӧ ӧдйӧджык скачитны Граник дінӧ да Окномао дінӧ приказӧн: локны квайт миля ылнаӧ матӧджык Крисс лагерлань.
Кыдзи Спартак чайтіс, сідзи и лои: югдандорыс Крисслӧн часӧвӧйясыс юӧртісны сійӧс неприятель наступайтӧм йылысь.
Орест думайтіс жугӧдны Криссӧс мукӧд лагеръяссьыс гладиаторъяс вотӧдз на, да лэдзис кык галльскӧй легион вылӧ став войскасӧ ассьыс.
Арторикслӧн аслас примерыс, мужествоыс да храбрӧй Крисслӧн примерыс, коді косясис первой радъясын, ӧзйӧдіс сьӧлӧмъяс галлъяслысь, и найӧ сэтшӧм яра сувтісны римляна натисклы паныд став мужествоӧн, да пансис ёна чорыд кось.
Но Крисс гӧгӧрвоис, мый тані оз мужество да смеллун решайтны сражениесӧ, а медсясӧ йӧзлӧн лыдыс, мый часджын мысти сійӧс дзикӧдз кытшӧ босьтасны и дас сюрс мортсӧ сылысь дзикӧдз бырӧдасны.
Воас-ӧ тайӧ часджыннас отсӧг вылӧ Спартак?
Крисс тайӧ оз вӧлі тӧд, и сы вӧсна сійӧ сетіс приказ кыкнан легионыслы строй кутӧмӧн отступитны лагерӧдз.
Медым отступайтӧмыс эз кыпӧд паника да эз пӧр пышйӧмӧ, кык когорта, сюрс галл, бергӧдчисны неприятельлань, да чорыда водзсасисны сыкӧд.
Найӧ жертвуйтісны аснаныс, медым ас смертьнас спаситны мукӧдъясӧс.
Регыдик кадӧн нёль сё мортысь унджык на пиысь пӧгибнитісны.
Кор легионъясыс Крисслӧн саяліны лагер насып сайӧ, Орест тшӧктіс сетны отбой, тэрыба стрӧитіс ассьыс ёна трепайтӧм легионъяссӧ да мӧдӧдчис маршӧн туй кузя Римлань.
Но эз на сійӧ удит мунны и кык миля, кыдз шуйгаладорсяньыс петіс Спартаклӧн войскаыс да зэв яра уськӧдчис римскӧй легионъяс вылӧ, а часджын мысти веськыдвывсяньыс воис Окномао аслас легионъясӧн.
А Крисс, кор сійӧ бӧр стрӧитіс ассьыс ёна чинӧм легионъяссӧ, уськӧдчис римляна вылӧ бӧрсяньныс.
Орест дзикӧдз шӧйӧвоши.
Куим боксянь кытшӧ босьтӧм салдатъясыс сылӧн уськӧдчисны паническӧя пышйыны, но зурасисны Граник легионъяс вылӧ; Граник виччысис римляналысь пышйӧмсӧ да петіс веськыда налысь туйсӧ орӧдӧмӧн, и помаліс Орестлысь легионъяссӧ.
Тайӧ косяс, коді муніс вит часысь дырджык, римляна воштісны сизим сюрс мортысь унджык виӧмӧн, да нёль сюрс морт гӧгӧр сюри пленӧ; но и гладиаторъяслы победа сюри эз донтӧг: налысь вӧлі виӧма кык сюрс мортӧс да сымында жӧ ранитӧма.
Кымынкӧ лун мысти Спартак чукӧртіс военнӧй сӧвет, а кор став начальникъясыс ӧти гӧлӧсӧн шуисны, мый некутшӧм ногӧн оз позь вӧчны поход Рим вылӧ, медбӧрын, вӧлі решитӧма кытшовтны Самниум, а сы бӧрын Апулия да, кыпӧдны восстание вылӧ тайӧ провинцияяссьыс рабъясӧс.
А тайӧ кадас Римын претор Орестӧс жугӧдӧм йылысь юӧрыс дзик весьӧпӧртіс став гражданасӧ; гуся совещание вылын сенат сувтӧдіс вопрос, кутшӧм ногӧн пуктыны пом тайӧ восстаниеыслы, коді, заводитчис серам петкӧдан бунтӧн, а ӧні пӧри ыджыд войнаӧ.
Мый решитісны сенаторъяс, некод эз тӧд, и сӧмын ӧтитор йылысь кывсис, мый сійӧ вояс жӧ консул Марк Теренций Варрон Лукулл кымынкӧ слугакӧд, консульскӧй знакъястӧг, ликторъястӧг, прӧстӧй мортӧ пасьтасьӧмӧн, верзьӧмӧн петіс Эсквилинскӧй воротаӧд да мӧдӧдчис Самниумӧ мунан туй кузя.
Тайӧ кадас Спартак сулаліс лагерӧн Венузия дорын, Самниумын, велӧдіс кык выль легионӧс; выль легионъяссӧ вӧлі лӧсьӧдӧма тайӧ комын луннас сы ордӧ воысь рабъясысь.
Ӧтчыд сылы доложитісны, мый лагерӧ воис посол римскӧй сенатсянь.
— Клянитча Юпитер чардбиясӧн! — горӧдіс Спартак.
— Сідз кӧ сэтшӧм нин улӧдз уси спесьлуныс латиняналӧн, кор римскӧй сенат оз яндысь сёрнитны пеж гладиаторкӧд!
— Сэсся сійӧ чӧвтіс ассьыс сьӧд плащсӧ, пуксис скамья вылӧ палатка водзас да шуис деканлы: — Вайӧд татчӧ сенатлысь посолсӧ.
Посол воис преторий вылӧ нёль слугакӧд; витнансӧ вайӧдісны гладиаторъяс: синъяссӧ локтысьяслысь обычай серти вӧлі кӧрталӧма.
— Вот тэ, римлянин, миян лагерса преторий вылын, миян вождь водзын, — шуис декан сійӧ мортыслы, коді висьтасис посолӧн.
— Чолӧм тэныд, Спартак, — шуис ён гӧлӧсӧн римлянин.
— И тэныд чолӧм, — вочавидзис фракиец.
— Меным колӧ тэкӧд сёрнитны дзик ас кежын, — шуис посол.
— Ладнӧ, — шуис Спартак да тшӧктіс деканлы: — Нуӧд посоллысь свитасӧ орчча палаткаӧ, разьӧй син кӧртӧдъяссӧ да сетӧй налы нурйыштчыны.
Кор декан да гладиаторъяс нуӧдісны посоллысь свитасӧ, Спартак локтіс сы дінӧ, разис синсьыс кӧртӧдсӧ да шуис:
— Пуксьы.
Тэ верман видзӧдны пеж гладиаторъяс лагер вылӧ.
— Сэсся сійӧ бӧр пуксис, но синсӧ эз вештыв патриций вылысь, — мый посол вӧлі патриций, тайӧ тыдалӧ вӧлі пурпурнӧй каймаа тога сертиыс.
Тайӧ вӧлі ар ветымына кымын морт, ыджыд тушаа, зумыд, и весиг позьӧ шуны кыз тушаа, шырӧм дзор юрсиа, благороднӧй да выразительнӧй чужӧма; юрсӧ вӧлі кутӧ зэв вылын, зэв спеся.
— Пуксьы жӧ.
Тайӧ скамьяыс — абу курульнӧй креслӧ, кӧні тэ велалӧмыд пукавны, но сы вылын век жӧ лӧсьыдджык лоӧ, кок йылын сулалӧм дорысь.
— Аттьӧ тэныд, Спартак, — вочавидзис патриций, гладиаторъяс вождь вылӧ сюся видзӧдіг.
Сэсся сійӧ видзӧдліс лагер вылӧ, коді джуджыд преторий вывсянь вӧлі тыдалӧ, быттьӧ кипыдӧс вылын.
— Клянитча Сӧглас кузя дас кык енмӧн... ме эг аддзывлы татшӧм бур лагер, Кай Марий лагер бӧрын Аква Секстийскӧй улын...
— Мый нӧ тэ, — курыд серам пыр шуис Спартак, — сійӧ ӧд вӧлі римскӧй лагер, а ми — подлӧй гладиаторъяс.
— Ме эг лок татчӧ вензьыны тэкӧд, да шуавны тэныд презирайтан кывъяс, — ыджыд достоинствоӧн шуис римлянин.
— Эновт шмонитӧмтӧ, Спартак; тыр сьӧлӧмсянь ме любуйтча тіян лагерӧн.
И сійӧ бара дыр видзӧдіс гӧгӧр, кыдзи опытнӧй важ салдат.
— Клянитча Геркулесӧн, тэ чужлін, Спартак, не сы вылӧ, медым лоны гладиаторӧн.
— Ни ме, ни квайтымын сюрс шудтӧм йӧзыс, кодъясӧс тэ аддзан тайӧ лагерсьыс, ни уна миллион йӧзыс, кодъясӧс ті пӧртінныд рабъясӧ, эз чужлыны сы вылӧ, медым ас кодьыс жӧ мортъяс киподулын лоны рабъясӧн.
— Рабъяс век вӧліны, — вочавидзис посол, — сійӧ лунсяньыс, кор ӧти морт кӧртӧн ырыштчис мӧд морт вылӧ.
Морт мортлы кӧин.
Верит меным, Спартак, тэнад мечтаыд — благороднӧй сьӧлӧмлӧн мечта, но олӧмӧ пӧртны позьтӧм мечта.
Морт природалӧн законыс сэтшӧм — медым вӧліны господинъяс да слугаяс.
Тадзи век вӧлі и тадзи век лоас водзӧ.
— Эз, эз век вӧвлы татшӧм торъялӧмыс! — горӧдіс Спартак.
— Тайӧ заводитчис сійӧ лунсяньыс, кор морт, коді чужлі видзму уджалӧм вылӧ, но дугдіс уджавны аслас му вылын да уджавтӧг перйыны аслыс кынӧмпӧт; сійӧ лунсяньыс, кор правда, коді олӧ вӧлі видзму уджалысьяс пӧвсын, муніс муяс вылысь, аслас медбӧръя оланінсьыс, да кайис Олимп вылӧ, кор йӧзъяс пиын чужисны мератӧм аппетитъяс, кор морт пондіс вывті ёна горшасьны, кор кыптіс роскош, юӧм, вензьӧмъяс, войнаяс да яндысьтӧм вийсьӧмъяс...
— Сідз кӧ, тэ кӧсъян бӧр бергӧдны йӧзсӧ первобытнӧй сяма оланногас?
Сямман-ӧ?..
Тэкӧд кӧ эськӧ ӧтвылысь сувтіс и ачыс римскӧй сенатыс, и сэки эськӧ тэ эн вермы вӧчны, мый тэ кӧсъян.
Сӧмын енъяс вермасны вежны мортлысь природасӧ.
Спартак немтор эз вочавидз.
Медбӧрти сійӧ юаліс римлянинлысь:
— Мыйла тэ локтін татчӧ?
Патриций быттьӧ паляліс.
— Ме, Кай Руф Ралла, всадникъяс сословиеысь, вои тэ ордӧ посолӧн Марк Теренций Варрон Лукулл консулсянь кык поручениеӧн.
Спартак чужӧм вывті вирдыштіс кокньыдика нюмдӧм.
— Первойыс?
— Предложитны тэныд лэдзны выкуп вылӧ — дон йывсьыс ми лӧсьӧдчам — римлянаӧс, кодъясӧс тэ босьтін пленӧ бӧръя сражениеын.
— А мӧдыс?
Посол, быттьӧ, шӧйӧвоши, сійӧ восьтыліс вомсӧ вочакыв сетӧм могысь, сэсся бӧр тупкис да ланьтіс, и бӧръявылыс, шуис:
— Вочавидз меным первойя предложение вылас.
— Ме лэдза нёль сюрс пленнӧйӧс дас сюрс испанскӧй меч вылӧ, дас сюрс щит вылӧ, дас сюрс панцырь вылӧ да сё сюрс дротик вылӧ, и ставсӧ мед вӧлі вӧчӧма тіян медбур оружейнӧй мастерскӧйясын.
— Кыдз! — юаліс зэв скӧрмӧм пырысь чуймӧм Кай Руф Радла.
— Тэ требуйтан, медым ми асьным сетім тэныд ӧружие, кодӧн тэ кутан миянлы паныд воюйтны водзӧ?
— Да, и ме требуйта, медым тайӧ ӧружиеыс вӧлі медся бур качествоа, медым кызь лун чӧжӧн сійӧс вӧлі вайӧма миян лагерӧ.
— Оз ло, — вочавидзис зэв скӧрысь посол, — коль ас ордад миянлысь салдатъяснымӧс, но ӧружие тэ он получит.
Ми, римляна, Аттилий Регулсянь велавлім некор не вӧчны сэтшӧм тор, мый вермас вайны вред рӧдиналы да враглы пӧльза.
— Зэв бур, — спокойнӧя шуис Спартак, — кызь лун мысти ті мӧдӧданныд меным тайӧ ӧружиесӧ.
— О, клянитча Юпитерӧн! — скӧрмӧмсӧ ӧдва кутны вермӧмӧн, горӧдіс Руф Радла.
— Тэ нӧ он ӧмӧй гӧгӧрво, мый ме тэныд висьталі?
Тэ он пӧлучит ӧружие, ещӧ шуа: он пӧлучит.
Коль ас ордад пленнӧйясӧс.
— Ладнӧ, тайӧс ми аддзам.
Ӧні висьтав меным Варрон Лукулл консуллысь мӧд предложениесӧ.
И Спартак бара шмонитӧм пырысь шпыньмуніс.
Римлянин заводитіс спокойнӧя, небыдика, да пӧшти гусьӧник:
— Консул тшӧктіс предложитны тэныд дугӧдны военнӧй действиеяс.
— О-о!
А кутшӧм условиеяс вылын?
— Тэ любитан знаменитӧй рӧдысь благороднӧй римлянкаӧс, Суллалысь дӧвасӧ, и сійӧ радейтӧ тэнӧ.
Медым вештыны позорсӧ, коді вермас сы вылӧ усьны татшӧм любитчӧмсьыс, сенат гӧтов ачыс ӧні корны Валерияӧс, медым лоас сійӧ тэнад гӧтырӧн; радейтан нывбабакӧд ӧтлаасьӧм бӧрын консул Варрон Лукулл вӧзйӧ тэныд бӧрйыны кык туй: тэныд кӧ сьӧлӧм вылад воӧ воинскӧй слава, тэ мунан квестор пыдди Помпей начальство улын Испанияӧ; лӧнь олӧм кӧ тэ радейтан да желайтан кӧ гортын овны, тэнӧ мӧдӧдасны префектӧн ӧти карӧ Африкаӧ, кытчӧ тэ ачыд окотитан.
Сэки тэ пӧлучитан ичӧтик Постумиятӧ, ассьыд кагатӧ; а он кӧ сӧгласитчы та вылӧ, нывтӧ лоӧ сетӧма опекунство улӧ Фауст да Фауста опекунъяслы (диктаторлӧн мукӧд челядьыс), и тэ не толькӧ воштан сы вылӧ праваяс, но тэныд оз коль весиг надея кор-нибудь кутлыны сійӧс.
Спартак сувтіс став туша кузьтанас да надзӧник спокойнӧй гӧлӧсӧн юаліс:
— А ёртъясӧй менам кыдз?
— Рабъяслы бӧр ковмас мунны асланыс казармаясӧ, гладиаторъяслы асланыс школаясӧ.
— И... — шуаліс Спартак быд кыв зэв яснӧя, быттьӧ чеканитіс, — и... ставыс... помасяс?
— Сенат ставсӧ вунӧдас да ставнысӧ прӧститас.
— Аттьӧ!
Кутшӧм сійӧ бур, кутшӧм милӧстя, кутшӧм благороднӧй тайӧ сенатыс!
— А мый нӧ? — шуис зэв тшапа Руф Ролла.
— Сенатлы колӧ эськӧ вӧлі прикажитны распинайтны став тайӧ бунтуйтысь рабъяссӧ, а сійӧ сы пыдди найӧс прӧститӧ, — тайӧ ӧмӧй нӧ этша на?
— Дажӧ вывті уна!
Сенат прӧщайтӧ вооруженнӧй врагӧс, да ещӧ пыр побеждайтысь врагӧс...
Збыль, некор на эз вӧвлы татшӧм бур сьӧлӧм петкӧдлан примерыс!
А гладиаторъяс кӧ оз окотитны разӧдчыны, оз кӧ кывзыны менсьым вӧйпӧдӧмъяс да сӧветъяс?
— Сэки...
— нерешительнӧя шуис патриций, лэдзис синъяссӧ муӧ да пондіс тога пӧласӧ ассьыс песны, — сэки... татшӧм опытнӧй полководецлы, кыдз тэ... коді вӧчӧ да думайтӧ сӧмын бур вӧчны тайӧ несчастнӧйясыслы... оз вермы не сюрны... век вермас лоны случай нуӧдны войскатӧ... сьӧкыд местаӧ...
— Кӧні консул Марк Теренций Варрон Лукулл, — шыасис Спартак, сылӧн чужӧмыс кельдӧдіс вывті ёна скӧрмӧмысла, кыдзи кулӧмалӧн, — кутас виччысьны аслас легионъяскӧд, сэсся босьтас кытшӧ, и рабъяслы сэки быть лоӧ сетчыны, и некутшӧм шумтӧг тайӧ ставыс помасяс.
А консул сэк вермас аслыс содтыны кокньыдик победа йылысь слава, тадз ӧд?
Римлянин ещӧ улӧджык лэдзис юрсӧ и чӧв оліс.
— Абу правда али мый? — горӧдіс Спартак гымыштан гӧлӧсӧн, тайӧ гӧлӧсыс быдсӧн здрӧгнитӧдіс римлянинӧс.
Посол видзӧдліс Спартак вылӧ, но сэтшӧм скӧрлун ӧзйис фракиец синъясын, мый римлянин невӧляысь бӧрыньтчис дзонь воськолӧн.
— Клянитча став Олимп вывса енъясӧн!
Кевмы асьтӧ видзысь енъяслы, мый ме, пеж да некытчӧ туйтӧм гладиатор, кужа уважайтны международнӧй праваяс да скӧрмӧм вӧсна ог вошты ассьым садьӧс; ме ог вунӧд, мый тэ воин татчӧ посол пыдди...
Подлӧй да наян морт тэ, кыдзи и тэнад сенатыд, тэ локтін вӧзйыны меным предательство, медся бесчестнӧй да медся позорнӧй предательство.
Тэ кӧсйин подкупитны мортӧс, влюбитчӧм мортӧс, батьӧс, сы могысь, медым пӧръялӧмӧн босьтны победа сэні, кӧні тэ он вермы босьтны сійӧс оружие вынӧн!
— Эй, варвар! — горӧдіс ёна скӧрмӧм пырысь Руф Ралла.
— Тыдалӧ, тэ вунӧдін, кодкӧд сёрнитан!
— Эг вунӧд, Марк Теренций Варрон Лукулл, сэтшӧм жӧ бессовестнӧй да сэтшӧм жӧ презреннӧй консул Римлӧн, тайӧ тэ вунӧдін, кӧні тэ ачыд да кодкӧд сёрнитан.
А тэ думайтін, ме тэнӧ эг тӧд?
Тэ локтін татчӧ йӧз ним улын, гусьӧн, медым подкупитны менсьым сьӧлӧмӧс, кодӧс тэ мерайтан аслад серти, да чайтін, мый муна сэтшӧм подлость вылӧ, мый вылӧ тэ туян сӧмын ачыд, медся преступнӧй морт...
Мун татысь... мун бӧр Римад...
Чукӧрт выль легионъяс да лок косясьны восьса поле вылын; сэні, лысьтан кӧ тэ лӧсьӧдчыны мекӧд паныд, кыдзи тэ сулалан ӧні, сэні ме сета тэныд достойнӧй вочакыв тэнад гнуснӧй предложение вылӧ.
— Сідз кӧ, тэ надейтчан на, коньӧрӧй, йӧй мортӧй, — шуис дзебтӧм лӧглунӧн консул Варрон Лукулл, — мый тэ верман нӧшта дыр на кутсьыны миян легионъяслы паныд?
Тэ тешитан асьтӧ надеяясӧн босьтны победа Рим могущество да шуд вылын?..
— Ме надейтча петкӧдны найӧс асланыс чужан муясӧ, тайӧ шудтӧм рабъяссӧ, и сэні, асланым странаясын ме надейтча кыпӧдны тіянлы паныд став народъяссӧ, кодъясӧс ті ӧні угнетайтанныд, да пуктыны пом тіян гнуснӧй да незаконнӧй господстволы.
И повелительнӧй жестӧн сійӧ прикажитіс консуллы мунны.
Варрон Лукулл зэв спеся тобыртчис аслас тогаӧ да петігас шуис:
— Ми аддзысям кось мунан поле вылын.
— Мед сетасны енъяс...
Но ме тайӧс ог верит.
Консул мӧдӧдчыліс нин петны, кор Спартак друг бӧр чукӧстіс сійӧс:
— Кывзы, римскӧй консул...
Ме тӧда, миянлысь некымын салдатӧс, кодъяс сюрины пленникъясӧн тіян киӧ, ті распинайтінныд крестъяс вылӧ; ме аддза, мый миянкӧд, гладиаторъяскӧд, ті онӧ лыддьысьӧй международнӧй праваясӧн, и ме тэныд водзвылысь со мый висьтала: кызь лунъя срокӧн кӧ ме ог пӧлучит татчӧ, менам лагерӧ, ӧружие да доспехъяс, кодӧс ме требуйта, нёль сюрс салдаттӧ тіянлысь, кодъясӧс менам босьтӧма пленӧ, лоӧ сідз жӧ ставсӧ распинайтӧма.
— Кыдз!
Тэ лысьтан?
— Консул кельдӧдіс ёна скӧрмӧмысла.
— Быдтор позьӧ вӧчны сэтшӧм народлы паныд, кутшӧмӧсь ті, кодъяслы аслыныс абу нинӧм святӧйтор, и кодъяс асьныс немтор оз уважайтны...
Тіянкӧд позьӧ действуйтны сӧмын ӧти ног — позор вылӧ позорӧн, виӧм вылӧ виӧмӧн, начкӧм вылӧ начкӧмӧн...
Мун.
Спартак чукӧстӧм вылӧ воисны декан да гладиаторъяс.
Сійӧ тшӧктіс колльӧдны римскӧй посолӧс да сылысь слугаяссӧ лагер ворота дорӧдз.
Сэсся сійӧ корис ас дінас Криссӧс, Граникӧс да Окномаоӧс да висьталіс налы консул Теренций Варрон Лукулл волӧм йылысь да сы предложениеяс йылысь; сійӧ эз висьтав сӧмын сійӧ юкӧдсӧ, кӧні висьтавсис Валериякӧд йитӧдъяс йылысь.
Куимнан начальникыс пӧся ошкисны благороднӧй поведениесӧ Спартаклысь да мунісны асланыс доблестнӧй другӧн да верховнӧй вождьӧн любуйтчигтыр.
Спартак воис палаткаас войнас нин, сёрнитыштіс Мирзакӧд. Мирза казяліс, мый сійӧ растроитчӧма да зэв тӧждысьӧмӧн зілис сійӧс успокоитны. Спартак пырис аслас вежӧсӧ, кӧні вӧлі сылӧн ложеыс, — ложесӧ вӧлі вӧчӧма веж турунысь да вевттьӧма ыж кучикъясӧн.
Сійӧ дыр эз вермы унмовсьны, бергаліс бок вылысь бок вылӧ, ружтіс, сьӧкыда лолаліс и унмовсис зэв сёрӧн, весиг лампасӧ кусӧдны вунӧдіс.
Узис сійӧ час кык кымын, ун йывсьыс кутліс Валериялысь медальонсӧ, кодӧс век новліс сьылі вылас, сэсся друг садьмис окыштӧмысь.
Сійӧ пуксис вольпась вылас да горӧдіс:
— Коді тайӧ?
Коді тані?
— И аддзис: пидзӧс вылас Спартак вольпась водзын сулалӧ вӧлі Эвтибида, ичӧтик кияссӧ сійӧ кевмысигӧн моз кутӧма да вашкӧдіс гусьӧник:
— Жалитышт менӧ, жалитышт, Спартак, ме кула тэнӧ радейтӧмла...
— Эвтибида!
Тэ тані?
Кыдзи тэ татчӧ воин?
— Кымын вой нин ме дзебсяся тайӧ пельӧсас, виччыся, кор тэ унмовсян, сэсся пукся пидзӧс вылӧ вольпась дорад, видзӧда чужӧм вылад да гусьӧник бӧрда.
Ме тэнӧ радейта, Спартак, кыдзи радейтӧны енъясӧс.
Дзонь вит во нин ме тэнӧ любита некутшӧм надеятӧг, кыдзи безумнӧй морт.
Тэ эн примит аслад сьӧлӧм дінӧ менсьым радейтӧмӧс, а ме весьшӧрӧ мырся вӧтлыны тэнӧ аслам сьӧлӧмысь...
Ме корсьны куті спокой, муні Римысь, кӧні ме тэнӧ первойысь аддзи, но и Грецияын тэ пыр вӧлін менам син водзын, кыдзи Римын; и весиг аслам чужан муӧй, ичӧтдырся невиннӧй олӧм казьтыланінӧй, ас рӧднӧй сёрни шыясӧй, немтор, дзик немтор эз вермы вӧтлыны тэнӧ менам сьӧлӧмысь...
Ме любита тэнӧ сідзи, мый некутшӧм кылӧн ог вермы висьтавны...
Жалитышт менӧ... эн ӧтдорт менӧ, эн вӧтлы менӧ!
Ме лоа тэнад служанкаӧн, тэнад рабыняӧн; ещӧ кӧ ӧтчыдысь тэ бергӧдчан меысь мӧдарӧ, тэ пӧртан менӧ сэтшӧм нывбабаӧ, коді вермас мунны став вылас, коді вермас вӧчны медся омӧль да медся бесчестнӧй поступокъяс.
Тадзи кевмысис Эвтибида да помала окавліс Спартаклысь, кисӧ.
Спартак пыр ёнджыка топӧдіс киас Валериялысь медальонсӧ.
Медбӧрын, сійӧ небыдика кыскис ассьыс кисӧ Эвтибида ордысь да пӧшти бать моз шуис:
— Ланьт, йӧюк...
Ме радейта мӧд нывбабаӧс, сійӧ менӧ вӧчис батьӧн, а тэ тӧдан: Спартаклӧн ӧти вера.
Сійӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ угнетённӧй йӧзъяс делӧ вылӧ и кулӧ сы вӧсна.
Сійӧ некор оз понды любитны мӧдӧс...
Ӧвсьы думайтны ме йылысь да дугды сёрнитны позьтӧмтор йылысь...
— Клянитча божественнӧй эринияясӧн!
— горӧдіс глушитӧм гӧлӧсӧн Эвтибида.
— Валерия, проклятӧй Валерия!..
Сійӧ тэнӧ мырддьӧ менсьым...
— Нывка! — чужӧмыс Спартаклӧн пемдӧдіс да лои зэв грознӧй.
— Мун менам палаткаысь.
Аски тэ мунан Окномао штабӧ; водзӧ тэ он ло менам ординарецӧн.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да кияссӧ курччалӧмӧн, мед эз кыв сылӧн бӧрдӧмыс, Эвтибида надзӧник воськовъясӧн петіс палаткаысь.
Спартак восьтіс медальӧн да окыштіс сэсь кык юрси прать.
XVI ГЛАВА
Ныв кок улын лев.
Мортвиысь, кодӧс лои накажитӧма
Эвтибида петіс вождь палаткаысь скӧрмӧмысла вежыньтчӧм, гӧрдӧдӧм чужӧмӧн, дзирдалан синъясӧн, сьӧлӧм вылас вӧлі отчаяние.
Сійӧ дыр шӧйтіс шынитӧв лагерті, ёна зэв мучитчис.
Сылы колӧ вӧлі водзӧс мынтыны, чорыд водзӧс, вира водзӧс.
Лэчыд да сквозь босьтан асъя тӧв пальӧдыштіс сійӧс.
Сійӧ тобыртчис аслас пеплумӧ, видзӧдліс гӧгӧрыс да мӧдіс аслас палаткаӧ.
Мӧд лунас Спартак юӧртіс Окномаоӧс, мый сійӧ мӧдӧдӧ служитны сы ордӧ ассьыс ӧти ординарецӧс.
Германец чуймис, кор аддзис сы ордӧ воӧм Эвтибидаӧс, код мичлунӧн сійӧ унаысь любуйтчыліс, кодӧс лыддьывліс, мый сійӧ Спартаклӧн мусук.
Дерт, татшӧм нывбабалы, кыдзи Эвтибида, эз вӧв сьӧкыд кыйны аслас лэчкӧ прӧст сьӧлӧма грубӧй германецӧс.
Зэв регыдӧн сійӧ босьтіс германец вылын тыр власть.
А сійӧ кадас Венузия бердса лагерын Спартак мудзӧм тӧдтӧг велӧдіс кык выль легионӧс.
Дас кӧкъямыс лун мысти сы бӧрын, кор Спартак сёрнитіс Марк Теренций Лукулл консулкӧд, гладиаторъяс лагерӧ вайӧма вӧлі дас сюрс панцырь, щитъяс, мечьяс да дротикъяс — нёль сюрс пленнӧй пыдди выкуп.
Мыйӧн толькӧ вӧлі вооружитӧма бӧръя кык легионсӧ, Спартак петіс лагерӧн Венузияысь да муніс Апулияӧ; первой сійӧ матыстчис Бариумӧ, а сы бӧрын Брундизиумӧ, медся важнӧй да медыджыд военнӧй портас, кутшӧм вӧлі римляналӧн Адриатическӧй море вылын.
Август помын, ёна укрепитӧм Брундизиум босьтны заводитлытӧг, Спартак сувтіс лагерӧн Гнатия кар бердӧ, надежнӧй местаӧ, кодӧс сійӧ ещӧ ёнджыка на укрепитіс окопъясӧн; сійӧ решитіс тӧвйыны тайӧ провинцияас; тані вӧліны бур муяс, бур пӧскӧтинаяс да уна скӧт вӧсна бура вӧлі обеспечитӧма продовольствиеӧн сылысь войскасӧ.
Тані Спартак зэв гусьӧн чукӧртліс военнӧй сӧвет, кӧні вӧлі сёрнитӧма, мый колӧ вӧчны войнасӧ водзӧ нуӧдӧм могысь.
Тыдалӧ, вӧлі примитӧма зэв важнӧй, решение, сы вӧсна, мый гладиаторъяс лагерын некодлы эз удайтчы тӧдмавны, мый решитісны тайӧ гуся совещание вылас.
Совещаниеыс помасис рытъявылыс.
А войнас Эвтибида корис аслас палаткаӧ Окномаоӧс, кодлы лои зэв улӧдз копыртчыны, медым пырны Венера храмӧ, кыдзи сійӧ шуткаӧн шулывліс Эвтибидалысь палаткасӧ.
Пырӧмӧн тшӧтш гигант сувтіс пидзӧс вылас гречанка водзӧ, босьтіс сылысь кыкнан кисӧ, вайӧдіс вомдорас да шуис:
— О, менам божественнӧй Эвтибида!
— Дыр ті сёрнитінныд совещание вылад?
— юаліс Эвтибида да зэв меліа видзӧдліс ыджыд тушаа германец вылӧ, коді сулалӧ вӧлі пидзӧс вылас ныв кок дінын.
— Дыр, — вочавидзис Окномао, — и верит меным, ме дӧзми нин тайӧ совещаниеяссьыс: ме — ӧружиеӧн действуйтысь морт, и, клянитча Тор чардбиясӧн, став тайӧ собраниеясыс немтор оз сетны менам сьӧлӧмлы.
— Но ӧд Спартакыд ӧружиеӧн действуйтысь морт жӧ. Мужество дінӧ кӧ содтыны осторожность, сійӧ лоӧ ёна бурджык миян делӧлы.
— Лоӧ... ог спорит, но ме эськӧ бурджыкӧн лыдди веськыда наступайтны Рим вылӧ.
— Тайӧ тэнад безумнӧй мӧвп!
Сӧмын сэки, кор миян лоӧ кыксё сюрс мортысь не этшаджык, ми вермам смелмӧдчыны та вылӧ.
И ті, — юаліс Эвтибида быттьӧкӧ сідзи, немдумайттӧг, — ті сёрнитінныд серьёзнӧй, важнӧй делӧяс йылысь талунъя совещание вылын?
— Да... серьёзнӧй да важнӧй делӧяс.
Сёрнитісны Спартак, Крисс да Граник.
— Дерт кӧнкӧ... ті сёрнитінныд военнӧй действиеяс йылысь тулысъя кампания кежлӧ?
— Эгӧ дзик...
Но мый ми решитім, сійӧ пӧшти веськыда лӧсялӧ тайӧ делӧ дінӧ.
Сёрнитім...
Ок!
— и Окномао друг ланьтіс.
— Ми ӧд сетім мӧда-мӧдлы священнӧй клятва, некодлы не висьтавны сы йылысь, мый ми решитім.
А ме ӧні муртса эг висьтав тэныд ставсӧ, первойсяньыс.
— Но ӧд тэ он враглы висьтав асланыд планъяс йылысь?..
— О, менам муса Венера... и тэ верман думайтны, мый ме ог дӧверайт тэныд?
— Но! — горӧдіс скӧрысь гречанка.
— Клянитча дельфийскӧй Аполлонӧн.
Оз тырмы нӧшта вӧлі тайӧ, кор ме сеті угнетённӧйяс делӧ вылӧ став озырлунӧс ассьым да эновті сы вӧсна ассьым тыр наслаждениеа став гажа роскошнӧй олӧмӧс, медым тэ лысьтін подозревайтны менам преданность йылысь!
— Мед видзас менӧ таысь Один...
Ме тэнӧ любита садь быртӧдз; ме тэнӧ уважайта да почитайта сэтшӧма, и меным, кӧть и сеті ме священнӧй клятва, немтор оз сулав висьтавны тэныд, мый йылысь ми...
— Ах, оз, оз ков меным, — шуис нылыд и быттьӧкӧ ещӧ ёна лӧгасис.
— Кутшӧм делӧ меным тіян секретъясӧдз!..
Ме ог кӧсйы немтор тӧдны.
Сӧвсем ог кӧсйы.
— Но вот, тэ и лӧгасин.
Мыйӧн ме тэнӧ дӧзмӧді, мусаӧй менам?
— пӧшти бӧрдӧм сорӧн шуис Окномао.
— Кывзы... кора тэнсьыд...
Тӧд, мый...
— Ланьт, ме ог кӧсйы, медым тэ вуджин ассьыд клятва.
Тэ кӧ эськӧ веритін меным...
Тэ кӧ, эськӧ, уважайтін менӧ...
любитін кӧ эськӧ, кыдзи тэ висьталан, тэ эськӧ гӧгӧрвоин, мый тайӧ клятваыс тэнӧ кӧрталӧ быд дінӧ, но не ме дінӧ.
Ӧд тэ шуан, мый ме — тэнад сьӧлӧм и мӧвп сетысь тэнад олӧмын.
Но, зэв жаль, мый тэ любитан толькӧ менсьым шудтӧм мичлунӧс, тэныд колӧны толькӧ менам окалӧмъяс... а сьӧлӧмсянь да сӧстӧм любовь, кодӧс ме надейтча аддзыны тэсянь, вӧлі толькӧ вӧт.
Гӧлӧс сертиыс Эвтибида быттьӧ волнуйтчис, и, медбӧрти, сійӧ заводитіс притворяйтчӧмӧн ырӧбӧн бӧрдны.
Нинӧмӧн муртавны позьтӧм тревогаӧн Окномао кутіс корны прӧща.
Сійӧ зілис петкӧдлыны, мый сійӧ любитӧ Эвтибидаӧс ас дорсьыс ёнджыка, мый почитайтӧ сійӧс святыняӧс моз, радейтӧ богиняӧс моз.
Бӧръявылыс, сійӧ висьталіс нывлы, кыдзи Спартак убедитіс найӧс кыскыны гладиаторъяс делӧ дінӧ римскӧй томйӧзӧс, кодъяс гӧтовӧсь мятеж кежлӧ, кыдзи шуӧма вӧлі мӧдӧдны аски вернӧй посолӧс Катилина дінӧ, медым примитіс сійӧ командование гладиаторскӧй войскаӧн и кыдзи тайӧ поручениесӧ ас вӧлясьыс босьтіс ас вылас Рутилий.
Эвтибида быттьӧ бурасис, лӧнис, лоис зэв мелі.
Мыйӧн сӧмын Окномао муніс сы ордысь, сійӧ петіс да мӧдіс палаткалань, кӧні олӧны вӧлі кык преданнӧй слугаыс сылӧн.
«О-о... лӧсьыда думайтӧма.
abu
Сувтӧдны Катилинаӧс квайтымын сюрс рабъясӧн веськӧдлыны — тадзи лоӧ облагородитӧма и войскасӧ и асьсӧ восстаниесӧ.
Катилина бӧрся эськӧ кыпӧдчисны знатнӧй да смел патрицийяс Римысь, сыкӧд, дерт, кыпӧдчис эськӧ став прӧстӧй йӧзыс Тибр ю вылысь...
И рабъяслӧн восстание пӧрӧ сэки ыджыд гражданскӧй войнаӧ, коді, вермас, гашкӧ, вежны став государствоыслысь тэчасногсӧ...
И немтор надейтчыны, мый Катилина кӧ лоас верховнӧй вождьӧн, Спартак воштас влияниесӧ;
Катилина вывті вежӧра морт, сійӧ гӧгӧрвоас, мый Спартактӧг сійӧ оз вермы и ӧти лун веськӧдлыны тайӧ дикӧй чукӧръяснас.
Оз... оз...
Тайӧ оз пыр менам планъясӧ... и доблестнӧй Спартаклӧн и тайӧ разын немтор оз артмы».
Тадзи мӧвпалігтыр, сійӧ воис палатка дорӧ, чукӧстіс ассьыс вернӧй Ксенократсӧ да ньӧжйӧник греческӧй кыв вылын кутіс сёрнитны сыкӧд.
Мӧд лунас югдан дор паськыд консульскӧй туй кузя скачитіс апулийскӧй пӧрӧдаа воронӧй вӧв вылын верзьӧмӧн мича статя, ён том морт; сы вылын вӧлі прӧстӧй туника кыз нойысь, паськыд сьӧд плащ пельпом вылас да ной шляпа юр вылас.
Паськӧм сертиыс да чужӧм сертиыс позьӧ вӧлі чайтны озыр землевладелецӧн, коді мӧдӧдчӧма базар вылӧ Бариумӧ.
Куим час бӧрын туй морт сувтіс поштӧвӧй станцияӧ, подкрепитчыштны да шойччӧдыштны вӧвсӧ.
Гӧрд чужӧма кыз кӧзяиныс, зэв варов да любопытнӧй морт, кыдзи и став йӧзыс тайӧ профессияас, видзӧдліс путешественник вӧв вылӧ да шуис:
— Тыдалӧ, тэнад благороднӧй апулиецыд вӧчӧма ыджыд туй.
— Сійӧ гӧнитіс квайт час нин, — вочавидзис туй морт.
И друг содтіс: — Тэныд воӧ сьӧлӧм вылад менам апулиецӧй?
— Клянитча божественнӧй Пегас бордъясӧн, ме некор на эг аддзывлы таысь мича вӧвсӧ.
— Коньӧр!
Код тӧдӧ, мыйӧдз сійӧ воас тӧлысь мысти! — шуис ышловзьӧмӧн туй морт станция керкаас пыриг моз.
Кӧзяин индіс сылы пуксьыны ӧти пызан сайӧ комнатаас.
— Тэныд колӧ мыйкӧ сёйыштны?
Окотитан важ формийскӧй вина?
Сійӧ менам вермас вензьыны Юпитер нектаркӧд.
И мыйла тэнад вӧлыд тӧлысь мысти омӧльтчас?
Оз-ӧ ков жаритны тэныд межпилысь бӧр задсӧ?
Межпиыс небыдик и чӧскыд, кыдзи йӧв, кодӧн вердіс сійӧс мамыс...
Ме верма предложитны тэныд зэв бур вый да свежӧй сыр; сырыс лӧсталӧ синва тусь моз, кыдзи веж турун вылын лысва.
Кӧзяинлысь больгӧмсӧ вӧлі торкӧма выль путешественник воӧмӧн.
Вӧв нырсьыс пуркъян ру серти да домповодсӧ вевттьӧм быг сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый путешественниклӧн вӧчӧма зэв кузь туй.
Выль воысь путешественник вӧлі кузь, ён тушаа, зумыд мускулъяса морт, ар нелямына кымын.
Паськӧм сертиыс позьӧ вӧлі чайтны, мый тайӧ слуга либӧ отпущенник озыр семьяысь.
Кӧзяин бара заводитіс больгыны, кытчӧдз, медбӧрын, кыкнан путешественникыс эз кутны требуйтны, медым налы вайисны сёйны.
— Ӧти здукӧн вая жаритӧм межпи, небыдик, кыдзи веж турун, кодӧс йирліс сылӧн мамыс, да Юпитер нектар кодь ароматнӧй важ формийскӧй вина.
— И кӧзяин петіс, медбӧрти, ӧбед лӧсьӧдны.
— Аттьӧ Юпитерлы, — шуис землевладелец, — мый мездіс миянӧс префикалӧн кывзыны позьтӧм больгӧмысь.
— Збыль, дӧзмӧдчысь морт, — вочавидзис отпущенник, и та вылын сёрниыс помасис.
Сійӧ кадас, кор отпущенник, тыдалӧ, мыйкӧ мӧвпаліс ас кежас, апулийскӧй землевладелец видзӧдіс сы вылӧ сюсь синъяснас.
Медбӧрти, кӧзяин вайис жаритӧм межпи.
Кыкнан туй мортыс заводитісны сёйны да юны кӧзяинӧн ошкӧм формийскӧй вина.
Пӧттӧдзыс сёйӧм бӧрын, апулиец шыасис кӧзяин дінӧ:
— Сідз кӧ, тэныд воӧ сьӧлӧмвылад менам вӧлӧй?
— Клянитча Геркулесӧн!
Дерт жӧ воӧ!
Тайӧ вӧлыс настоящӧй апулийскӧй пӧрӧдаысь; статя, збой, вӧсньыдик тэрыб кокъяса, мича сьыліа; сы вылын тӧдчӧ став качествоыс тайӧ пӧрӧдаыслӧн...
Ачыд тӧдан, мый ме кызь во дорысь унджык кӧзяинала поштовӧй станция вылын, и тӧда тӧлк вӧвъясысь, торъя нин миян апулийскӧй пӧрӧдаысь...
— Тэ эськӧ сетін менам вӧв вылӧ ӧти вӧв аслад кызь вӧв пытшкысь?
— Нелямын пытшкысь, гражданин, нелямын пытшкысь, ӧд менам первокласснӧй станция.
— Сідз кӧ он-ӧ сет тэ меным аслад нелямын вӧв пытшкысь, сё вӧв пытшкысь, сюрс вӧв пытшкысь, кымын тэнад сулалӧ конюшняясад?!
— горӧдіс дӧзмӧдӧм апулиец.
— Мед Эскулап ыстас пыкӧс тэнад кыв вылӧ.
— Ак, вежны меным тӧдса вӧлӧс мӧд вылӧ, коді мича, но кодӧс ме ог тӧд!..
— вочавидзис пель сайсӧ гыжъялігтыр кӧзяин.
— Тайӧ меным абу зэв выгӧднӧ...
Во вит сайын мекӧд лолі буретш ӧти...
— Но ме ог и думайт сетны тэныд ассьым вӧлӧс; ме ог веж сійӧс тэнад медся бур вӧв вылӧ.
Ме кӧсъя кольлыны сійӧс залогӧ...
Тэ меным сетан ассьыд вӧвтӧ, медым ме верми мунны первой станцияӧдз; сэні ме коля сійӧс да босьта выль вӧв, и тадз кута вӧчны, кытчӧдз ог во... кытчӧдз ог во, кытчӧ меным колӧ.
Бӧр локтігӧн ме босьта ассьым Аяксӧс, тадзи шуӧны менсьым Недкоӧс.
— Тайӧ дзик мӧд делӧ, та вылӧ ме сӧгласен.
Бӧр локтігад тэ аддзан ассьыд вӧвтӧ кӧрымаӧн, лӧсталанӧн, дзоньвидзаӧн.
Ме тӧда, кыдзи колӧ видзны вӧвъястӧ и... Эн сомневайтчы.
А тэ тыдалӧ зэв тэрмасян, и тэныд колӧ мунны ылӧдз?
Тӧдӧмысь, Беневентумӧдз?
— Гашкӧ, и сэтчӧдз, — шуис нюмъялігтыр апулиец.
— Либӧ, гашкӧ, Капуяӧдз?
— Гашкӧ и Капуяӧдз.
— А, код тӧдӧ, гашкӧ, тэ тэрмасян мунны и Римӧдз?
— Вермас лоны.
Кыкнаныс сэсся ланьтісны.
— Ю вай лучшӧ дружба чашаысь, — нюмъялігтыр шуис землевладелец, и мыччис бур мортлы ассьыс вина тыра чашкасӧ.
— Тэнад шуда туй вӧсна да дзоньвидзалун вӧсна, — вочавидзис кӧзяин, юис кык-куим вомтыр, сэсся сетіс чашасӧ апулиецлы.
Мӧдыс эз босьт сійӧс да шуис:
— Вӧзйы сійӧс мӧд путешественникыслы да ю войдӧр и сы здоровье кузя.
Сэсся бергӧдчис сійӧ путешественниклань да содтіс:
— Меным кажитчӧ, мый тэ отпущенник...
— Вернӧ, — вежливӧя вочавидзис путешественник, — Манлий Гордый семьяысь отпущенник...
— Знаменитӧй да важся род, — шуис кӧзяин, — тайӧ семьясьыс вӧвлі важӧн ӧти консулӧн, а мӧд...
— Ме муна буретш Римӧ висьтавны Тит Манлийлы убыткаяс йылысь, кодъясӧс вӧчисны Брундизиум дінса сы виллаын кыпӧдчысь гладиаторъяс.
— А, гладиаторъяс!
— шуис кӧзяин надзӧник.
— Эн сёрнит на йылысь... Юпитер Статор кузя.
Сетісны жӧ найӧ меным страк кык тӧлысь сайын, кор прӧйдитісны таті Брундизиумӧ.
— Будь проклят найӧ асланыс пеж вождьныскӧд тшӧтш! — горӧдіс апулиец, кулакнас пызанӧ кучкӧмӧн.
Сэсся юаліс кӧзяиныслысь: — И найӧ вӧчисны тэныд ыджыд убытка?
— Веськыда кӧ шуны, убытка и неыджыд...
Кӧсъян кӧ тӧдны, найӧ зэв бурӧсь вӧліны ме дінӧ да менам семья дінӧ...
Найӧ босьтісны менсьым нелямын вӧв, но мынтысисны наысь зэв бур зӧлӧтӧй деньгаясӧн.
— Кӧть эськӧ, шуны кӧ веськыда, — шыасис отпущенник, — найӧ вермисны тэнсьыд нуны вӧвъястӧ да потӧм грӧш не мынтыны.
— Тӧдӧмысь, вермисны.
Но колӧ шуны, тайӧ войнаыд позор римскӧй гражданалы, — шуис кӧзяин.
— Колӧ вӧлі аддзывны, кор найӧ прӧйдитісны таті.
Кутшӧм ӧд ыджыд войскаыс!
Помыс эз вӧв сылӧн...
И кутшӧм бур легионъяс!
Эз кӧ эськӧ вӧв позорӧн сравнивайтны миянлысь шань салдатъяснымӧс тайӧ рӧзбойникъясыскӧд, ме эськӧ шуи, мый легионъясныс налӧн нинӧмӧн оз торъявны миян легионъясысь.
— Шу веськыда, — шыасис отпущенник, — мед кӧть и позор тайӧ, но Спартак — великӧй полководец.
— Ок!..
Клянитча римскӧй енъясӧн! — горӧдіс зэв лёкысь апулияса землевладелец.
— Кыдзи сідз, пеж гладиатор грабитіс тэнад господинлысь да благодетельлысь вилласӧ, а тэ, подлец, лысьтан дорйыны сылысь уджсӧ да ошкыны сійӧс?
— Мед ыджыд Юпитер видзас тэнӧ тадзи думайтӧмысь, — вочавидзис раминика да вежливӧя отпущенник.
— Ме вовсьӧ эг тадзи шу...
Сыысь ӧтдор, колӧ шуны, мый гладиаторскӧй легионъяс ньӧти эз грабитны миянлысь вилланымӧс...
— Мыйла нӧ тэ шуан, мый мунан Римӧ Тит Манлий Гордыйлы гырысь убыткаяс йылысь висьтавны, кодӧс вӧчисны гладиаторъяс?
— Но убыткаясыс лоины ветымын раб пышйӧм вӧсна.
Найӧс ставнысӧ мездісны гладиаторъяс да вӧзйисны налы мунны кыпӧдчысь йӧз знамяяс бӧрся.
И квайтымын раб пытшкысь сӧмын квайт старик да инвалид колины мекӧд виллаын, мукӧдыс ставныс мунісны Спартак лагерӧ.
Тэ ногӧн, мый, тайӧ ичӧт убытка?
abu
Коді пондас вундавны виноградникъяс, коді чукӧртас урожай?
— Эребӧ Спартакӧс да гладиаторъясӧс! — шуис зывӧктан да скӧр гӧлӧсӧн землевладелец.
— Юам найӧс бырӧдӧм кузя да миян дзордзалӧм кузя.
Сэсся сійӧ мынтысис счёт серти да чеччис, медым петны конюшняӧ бӧрйыны аслыс вӧв.
— Нӧрӧвитлы ӧти минута, дона гражданин, — шуис кӧзяин, — мед некор оз шуны, мый бур морт воліс Азеллион станцияӧ да эз ну сьӧрсьыс гостеприимство петкӧдлан таблица.
И сійӧ петіс комнатасьыс.
Отпущенник шуис:
— Тыдалӧ, кӧзяиныс збыльысь шань морт.
— Тӧдӧмысь, — вочавидзис апулиец, сэсся муніс ӧдзӧс дорас, коді вӧлі петкӧдӧ уличас, сувтіс порог вылас, пуктіс кияссӧ мышкас, паськӧдіс кокъяссӧ, да кок чунь йылас да коклябӧр вылас качайтчигтыр, пондіс сьывны Пан ен йылысь сьыланкыв, кодӧс сьывлӧны пастукъяс да землевладелецъяс.
Сэк кості кӧзяин гижис пу доскатор вылӧ ассьыс нимсӧ: «Азеллион», чегис сійӧ шӧри, сетіс ӧти джынсӧ апулиецлы, — гижӧдсьыс сэтчӧ коли: «лион», — да шуис сылы:
— Тайӧ пӧв джынйыс отсалас тэныд мукӧд поштӧвӧй станцияяс вылын; петкӧдлы тайӧс, и тэ аддзан, кыдз тэныд пыр жӧ сетасны медбур вӧвъяс.
— Став сьӧлӧмсянь аттьӧ тэныд бурлун вылад.
Кӧть тэ и вывті больгысь, но тӧд, мый Порций Мутилий, гнатияса гражданин, пондас пыр помнитны тэнад бурлун йылысь да сьӧлӧмдінас кутны тэкӧд дружба.
— Порций Мутилий, — шуис Азеллион, — зэв бур...
Час ме гижа тэнсьыд нимтӧ аслам казьтылӧмъяс книгаӧ, медым оз вун...
Сымында йӧз ӧд прӧйдитӧ таті быд лун!
Буретш сійӧ здукас жӧ воис ещӧ ӧти туй морт, паськӧм сертиыс — слуга.
Сійӧ пыртӧдіс ассьыс вӧвсӧ конюшняӧ, кӧні Порций Мутилий видзӧдӧ вӧлі, кыдзи конюх седлӧаліс сылы лӧсьӧдӧм вӧвсӧ.
Кор здоровайтчис «Salvete» (здорово) шуӧмӧн Порцийкӧд да кӧзяиныскӧд, выль воысь сувтӧдіс вӧвсӧ ӧти стойлоӧ — конюшнясӧ вӧлі юклӧма торъя стойлояс вылӧ — мраморнӧй ясли дорӧ стен бердас, сэсся босьтіс вӧв вывсьыс сермӧдсӧ да сбруясӧ и пуктіс сы водзӧ зӧр мешӧк.
Сэки конюшняӧ пырис Манилий Гордыйлӧн отпущенникыс.
Сійӧ видзӧдліс ассьыс вӧвсӧ да пондіс сійӧс ласкайтны, а ачыс, Порций Мутилий да кӧзяин тӧдлытӧг, сутш кежлӧ паныдасьліс синвидзӧдласнас выль воыськӧд.
Выль воысь, сёӧдіс вӧвсӧ да мӧдӧдчис петны и отпущенник дінті мунігӧн сувтіс, быттьӧ муртса на сійӧс аддзис.
— А! Клянитча Касторӧн!
Лафрений...
— Коді сэні? — шуис мӧдыс бергӧдчиг мозыс — Кребрик!
Тэ тані?
Кысянь нӧ воин?..
— А тэ кытчӧ мунан?
Ме локта Римысь Брундизиумӧ.
— А ме Брундизиумсянь Римӧ.
Порций Мутилий гусьӧникӧн мӧдіс видзӧдны слуга бӧрся да отпущенник бӧрся.
Найӧ казялісны, кыдзи сійӧ видзӧдӧ на бӧрся да кывзысьӧ налысь сёрнисӧ и пондісны вашкӧдчыны гусьӧник.
Но Порций удитіс налысь кывны:
— Юкмӧс дорын...
Сы бӧрын слуга петіс конюшнясьыс, а отпущенник коли вӧв дінас.
Порций петіс жӧ да вомгорулас сьыліс гладиаторъяслысь сьыланкывсӧ:
Но пельк да зэв сюсь враг...
Тайӧ пуктӧм нальксьыс
Каньлы мыш вылас — звирк!
Паныд локтысь кӧзяиныдлы сійӧ шуис:
— Виччысьлы менӧ тані, ме пыр локта.
Сэсся котӧртіс станция сайса юкмӧс дорӧ да градйӧрла дорсяньыс дзебсис гӧгрӧс стен саяс.
Отпущенник да выль-воысь слуга локтісны юкмӧс дорас мӧдар боксяньыс.
Кутшӧм выль торъяс?
— юаліс отпущенник.
— Ме кывлі, — вочавидзис джынвыйӧ вашкӧмӧн слуга, — менам Марбрик вокӧй мунӧма жӧ лагерӧ, вокъяс дінӧ, и ме пышйи господин вилла вылысь, медым мунны сэтчӧ жӧ.
— А ме, — шуис Лафрений, — муна Римӧ, медым босьтны ассьым пиӧс, ме ог кӧсйы кольны сійӧс угнетательяс киӧ; сыкӧд ме пышъя миян доблестнӧй вождь лагерӧ.
— Но, прӧщай, мед миянӧс оз казявны.
Эсійӧ апулиецыс видзӧдіс миян вылӧ подозрительнӧй синъясӧн.
— Меным кажитчис жӧ, быттьӧ сійӧ видзӧдӧ миян бӧрся.
Прӧщай, сиа тэныд удача.
— Постоянство...
— И победа.
Порций Мутилий кывліс, мый слуга да отпущенник мунісны.
Сэки сійӧ довкнитіс юрнас да шпыньяліг тыр локтіс бӧр станцияӧ.
Прӧщайтчис ещӧ ӧтчыдысь кӧзяиныскӧд, чеччыштіс вӧв вылӧ да мӧдӧдчис Бариумлань.
Мӧд лунас, рытланьыс, апулиец Порций Мутилий, кодын кокниа позьӧ вӧлі тӧдны Рутилийӧс, гладиаторъяслысь начальниксӧ, суӧдіс отпущенникӧс, кодкӧд паныдасьліс Азеллион станцияын.
— Здорово, Лафрений! — чукӧстіс сійӧс Рутилий.
— Коді нӧ тайӧ? — бергӧдчис отпущенник.
Кор аддзис Рутилийӧс, сійӧ кокниа лолыштіс да шуис: — А, тайӧ тэ, уважаемӧй гражданин!
Мед енъяс сетасны тэныд бур туй.
Рутилийлы окота лои шутитыштны тайӧ коньӧр отпущенник вылас, коді пиыскӧд тшӧтш лӧсьӧдчӧ пышйыны гладиаторъяс лагерӧ.
Рутилий стрӧг гӧлӧсӧн шуис:
— Сідз кӧ, тэ мунан Римӧ босьтны ассьыд питӧ аслад господа да благодетельяс семьяысь, медым нуӧдны сійӧс гнуснӧй гладиатор Спартак лагерӧ?
Да?
Ме ставсӧ кывлі.
Наян да неблагодарнӧй слуга!
Ме первой карас жӧ прикажита тэнӧ арестуйтны, и тэныд пытка улын лоӧ сознайтчыны аслад предательствоысь...
Лафрений сувтӧдіс вӧвсӧ. Рутилий сувтіс жӧ.
— Ме нинӧмысь ог сознайтчы, — шуис пӧдӧм гӧлӧсӧн отпущенник.
— Ме тӧда, кыдзи мездысьны.
— Но, кыдзи?
— быттьӧ шензигтыр юаліс Рутилий.
— Доносчикӧс виӧмӧн! — горӧдіс Лафрений.
Сэсся сійӧ босьтіс муысь зор, кучкис вӧвсӧ да уськӧдчис Рутилий вылӧ.
Мӧдыс гораа вак-вак серӧктіс.
— Сулавлы!
Эй, вокӧ!..
Постоянство и...
Лафрений сувтӧдіс вӧвсӧ.
— И?.. Рутилий — виччысис мӧд кыв джынсӧ парольлысь.
— И... победа!
— шуис вомгорулас отпущенник, шӧйӧвошӧмсьыс тырвыйӧ эз на вермы мездысьны.
Сэки Рутилий нюжӧдіс сылы кисӧ да веськыд водзчуньнас отпущенниклы шуйга кимӧдзас куйимысь личкыштлӧмӧн висьталіс сылы ас йывсьыс.
Ачыс жӧ сійӧ ньӧти эз кут повны туй ёртсьыс, збыльысь лыддис сійӧ угнетённӧйяс союзса шленӧн.
Кыкнан всадникыс мӧдісны орччӧн.
Сэк пуксис вой.
Найӧ пемыдас пырисны вӧрӧ; туйыс кайӧ вӧлі гӧра вылӧ; туй бокъясас вӧліны паськыд рӧвъяс.
Друг вӧлыс Лафренийлӧн, мыйыськӧ повзис тыдалӧ, сувтіс бӧр кок йылас, чеччыштіс гоз-мӧдысь да уси рӧвас.
Лафрений горӧдӧм шы вылӧ Рутилий сувтӧдіс вӧвсӧ, чеччыштіс да котӧртіс ёртыс дінӧ.
Сійӧ весиг эз на вевъяв гӧгӧрвоны, мый лои, кыдз друг кодкӧ зэв ёна кучкис сылы мышкас.
Рутилий уси; мӧд кучкӧм инмис сылы пельпомас.
Сэки Рутилий гӧгӧрвоис, мый сійӧ веськаліс наяна сувтӧдӧм предательскӧй лэчкӧ, сійӧ кватитіс туника увсьыс кинжал да уськӧдчис мортвиысь вылӧ.
— А, пеж предатель!
Тэ эрдын эн лысьт уськӧдчыны ме вылӧ.
Сійӧ кучкис Лафренийлы морӧсас, но мортвиысьлӧн туника улас вӧлӧма панцыр.
Заводитчис дженьыдик, но отчаяннӧя вермасьӧм ёна ранитчӧм Рутилий костын да Лафрений костын.
Сэсся кыліс морт тушалӧн сьӧкыда усьӧм шы да слабиник гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— О, подлӧй предатель!..
Лафрений сувтіс пидзӧс вылас да пуктіс пельсӧ Рутилий морӧс бердӧ, медым тӧдны, збыль-ӧ сійӧ кулі; сэсся петіс сінӧ туй вылӧ да мӧдӧдчис Рутилий вӧв дінӧ.
— Клянитча Геркулесӧн! — горӧдіс сійӧ друг, кор гӧгӧрвоас, мый садьыс кутіс вошны.
— Мый нӧ тайӧ?..
И сійӧ пондіс шатласьны.
— Менам доймӧ таті... — шуис сійӧ слабитан гӧлӧсӧн, — и лэптіс кисӧ сьылі вылас, но пыр жӧ бӧр нетшыштіс кисӧ: сьыліыс вӧлі тырӧма пӧсь вирӧн.
— О, клянитча енъясӧн!..
Сійӧ кучкис меным буретш сэтчӧ, кӧні эз вӧв панцырыс.
И сійӧ вирӧн тырӧмӧн уси муӧ.
И вот йӧзтӧм туй вылын, войся чӧвлӧньын, мырсис чеччыны кок йылас, весьшӧрӧ чуксасис отсӧг вылӧ Лафренийӧн висьтасьысь морт, а збыльвылас Эвтибидалӧн слуга да водзӧс босьтны лӧсьӧдӧм планын сылӧн орудие, медбӧръя ловсӧ ӧктігӧн мучитчӧм бӧрын кувсис.
А рӧвын, сысянь кымынкӧ воськов сайын, куйліс ранаясӧн тырӧм шойыс шудтӧм Рутилийлӧн.
XVII ГЛАВА
Арторикс-фокусник
Дас нёльӧд лунӧ январь тӧлысся календаясӧдз, 681-ӧд воын, римляна празнуйтӧны вӧлі сатурналияяс.
Празникыслы колӧ вӧлі мунны куим лун чӧж; важ обычай серти тайӧ лунъясас сетсьӧ вӧлі мыйкӧ-мында вӧля слугаяслы да рабъяслы, кодъяс сенаторъяскӧд, всадникъяскӧд да быдсикас арлыда гражданакӧд ӧтлаын пукавлісны пызанъяс сайын да куимнан лунсӧ асногныс гажӧдчылісны.
Римын куим миллион олысь лыдысь кык да джын миллионыс вӧліны рабъяс.
Таысь ӧтдор, сатурналия лунъясӧ став йӧзыс кар гӧгӧрса сиктъяссьыс да матігӧгӧрса каръяссьыс сюрсъясӧн волывлісны Римӧ.
Йӧз чукӧръясӧн тырӧм уличаяс вылын кылісны пельчунӧдан горзӧмъяс: «Jo bona Saturnalia» — «Мед оласны гажа сатурналияяс!»
Сатурналияяс первой лунас локтӧ вӧлі томиник фокусник понкӧд. Сылӧн вӧлі мышкас некымын кӧвйӧн да кӧрт кольчаясӧн ӧшлӧм кипом пос, да дзоляник ӧбезьяна шуйга ки вылас. Фокусник пырис Римӧ эсквилинскӧй воротаӧд.
Тайӧ вӧлі Арторикс, томиник галл, Спартаклӧн медся радейтана другыс да гладиаторскӧй армияын гальскӧй легионлӧн начальник.
Весиг кар стена дорса векнидик да чукля ылыс уличаясӧдз кылӧ вӧлі празнуйтысь йӧзлӧн горзӧмыс: Jo bona Saturnalia!
Мед оласны гажа сатурналияяс!
Кор Арторикс воис медводдза паськыд улича вылӧ, сійӧ пыр жӧ аддзис празнуйтысь йӧз чукӧръяс; медводзын мунӧны вӧлі музыкантъяс да цитристъяс, йӧктӧны да сьылӧны мыйвынсьыныс гимнъяс Сатурнлы.
Фокусник кежис бокӧ, кыдз-мый позьӧ матӧджык сувтіс стен бердӧ, медым виччысьны тайӧ гыысь йӧзыслысь мунӧмсӧ; тані всадникъяслӧн ангустиклаваясыс вӧлі ӧтгудыртчӧма праватӧм йӧзъяс руд туникаяскӧд, и матронаяс еджыд столаяс дінын дӧвдалісны рабъяслӧн гӧрд курткаясыс.
Фокусниклы оз вӧлі ков, медым сійӧс аддзисны тайӧ йӧзыс, но сійӧс пыр жӧ аддзисны да кутісны горзыны водзӧ мунӧмъясыслы, медым найӧ сувтыштласны.
— Мед олас фокусник! — мӧдісны горзыны сы гӧгӧр.
— Вӧч миянлы представление!
— Славит Сатурнӧс!
— Видзӧдлам, мый сяммӧ вӧчны тэнад ӧбезьянаыд!
— Тшӧкты чеччавны понйыдлы!
— Сетӧй сылы местасӧ!
— Паськыдджыка кругсӧ!
Но, вешйӧм пыдди да места тыртӧммӧдӧм пыдди, йӧзыс пыр ӧтарӧ ёнджыка чукӧртчисны да кайисны мӧда-мӧд выланыс, и Арториксӧс дзикӧдз топӧдісны стен бердас, мый сійӧ вӧрзьынысӧ эз кут вермыны.
Ӧти мӧдіс ласкайтны понсӧ, мӧд — ӧбезьянасӧ, коймӧд кутіс видлавны поссӧ, кӧвъяссӧ да кольчаяссӧ.
Кодкӧ горӧдіс:
— Нуӧдам тайӧс Каринскӧй курия дінӧ!
— Да, да, Каринскӧй курия дінӧ! — горӧдісны уна сё гӧлӧсъяс.
— Каринскӧй курия дінӧ!
Каринскӧй курия дінӧ!
И фокусникӧс сьӧрысь кыскӧмӧн, йӧз чукӧрыс мӧдӧдчис Каринскӧй куриялань.
Мунігмозыс йӧзыс пыр ӧтарӧ содіс; воисны паськыд плӧщадь вылӧ, кӧні вӧлі став комын римскӧй курияяс пиысь буретш коймӧд курия, коді шусьыліс Каринскӧй курияӧн.
Тані йӧзыс ойдіс ытвадырся бушуйтчысь поток моз, вӧчис, дерт, не этша неприятность сійӧяслы, кодъяс вӧлі пукалӧны нин пызанъяс сайын, сёйӧны сёянъяс да юӧны винаяс.
Но кор найӧ кылісны, мый тані эм фокусник, и сійӧ вӧчас представление, быдӧнлы лои зэв нимкодь.
Ставныс кутісны сюйсьыны водзӧджык, сувталісны кытшӧ, кыпӧдчисны кок чуньяс йылӧ, кайисны скамьяяс вылӧ, пызанъяс вылӧ, кильчӧ посъяс вылӧ, улыс судтаса ӧшинь решеткаяс вылӧ матігӧгӧрса керкаясас.
Регыд ставыс ланьтіс, джуджыд чӧвлӧньӧ, ставлӧн синмыс кутіс видзӧдны Арторикс вылӧ, а сійӧ заводитіс лӧсьӧдчыны представление кежлӧ.
Некымын минута мысти, кор тэчис му вылас аслас ремеслӧын став коланторъяссӧ, томиник галл локтіс ӧти морт дінӧ йӧз чукӧрас да сетіс сылы слӧн лыысь вӧчӧм шар.
— Сет тайӧс круг кузяыс.
— Сэсся сійӧ сетіс мӧд шар кутшӧмкӧ юсьӧм раблы:
— Сет киысь-киӧ.
Ачыс сійӧ петіс кушин шӧрас, да чукӧстіс ассьыс еджыд-сьӧд сера ыджыд эпирскӧй понсӧ, коді пукалӧ вӧлі да видзӧдӧ вежӧра виж синъяснас кӧзяиныс вылӧ:
— Эндимион!
Пон звирк чеччис кок вылас да мӧдіс ӧвтчыны бӧжнас, фокусниклы веськыда синмас видзӧдӧмӧн:
— Мун корсь еджыд шарсӧ...
Пон пырысьтӧм-пыр жӧ уськӧдчис сыладорӧ, кӧні еджыд шарыс ветліс киысь киӧ.
— Энлы, корсь гӧрд шарсӧ, — прикажитіс Арторикс.
И Эндимион тэрыба бергӧдчис сэтчаньӧ, кӧні вӧлі сулалӧ раб гӧрд шарӧн да кутіс писькӧдчыны сы дінӧ видзӧдысь кокъяс костӧд.
Но Арторикс горӧдіс, быттьӧ сетіс команда:
— Энлы!
Пон пырысьтӧм-пыр сувтіс.
Сэсся, бергӧдчис йӧз дінӧ да шуис:
— Код киын ӧні шаръясыс, мед найӧ оз сетавны шаръяссӧ водзӧ: менам понйӧй локтас да босьталас найӧс.
Йӧз костын мӧдісны вашкӧдчыны — эз веритны.
Сэсся лолыштлытӧг пондісны видзӧдны Арторикс вылӧ, кыдзи сійӧ, кресталіс кияссӧ морӧс бердас да командуйтіс:
— Мун да вай меным еджыд шарсӧ!
Эндимион сутш сувтовкерліс вывлань лэптӧм нырӧн, а сэсся зэв решительнӧя мӧдӧдчис сійӧ местаас, кӧні вӧлі еджыд шар кутысь мортыс, пуктіс сылы морӧс вылас лапаяссӧ да быттьӧкӧ корис сы ордысь шарсӧ аслас вежӧра синъяснас.
Мӧдыс — туника вылас пурпурнӧй кайма сертиыс тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ патриций, — перйис шарсӧ тога увсьыс да сетіс понлы, а пон, босьтіс сійӧс вомас да котӧртіс кӧзяиныс дінӧ.
Ошкӧмъяс пӧрины нимкодясьӧм горзӧмъясӧ да помтӧм аплодисментъясӧ, кор сэтшӧм жӧ кокниа понйыс корсис гӧрд шар кутысь мортсӧ.
Сы бӧрын Арторикс паськӧдіс ассьыс кипом поссӧ, сувтӧдіс да крепитіс сійӧс му бердас, босьтіс гез, пысаліс сы вылӧ куим ыджыд кӧрт кольча, кӧрталіс ӧтар помсӧ пос вевдорас, мӧд помсӧ босьтіс киас, вешйыштіс неылӧ да зэлӧдіс кӧвсӧ нёль фут вылнаын мусяньыс.
Сэсся пуктіс обезьянасӧ гез вылас да шуис:
— Психея, петкӧдлы Квиринса славнӧй пиянлы ассьыд пельклунтӧ да кужӧмлунтӧ.
Кор ӧбезьяна сувтіс бӧр лапаяс йылас да мӧдіс зэв пелька гез кузяыс, Арторикс бергӧдчис пон дінӧ, а понйыс сылӧн синсӧ эз вештыв сы вылысь.
— А тэ, Эндимион, петкӧдлы Марс карса знаменитӧй олысьяслы, кыдзи тэ кужан кайны пос кузя.
Сэк кості, кор ӧбезьянаыд муніс гез вывті, пон кутіс зэв сьӧкыд пырысь чеччавны ӧти тшупӧдсянь мӧд тшупӧдӧ, йӧз аплодисментъяс шы улын; аплодисментъясыс лоины ещӧ гораджык, кор ӧбезьяна воис первойя кӧрт кольчаӧдзыс, лэччысис сы пытшкӧ, вӧчис сэн кымынкӧ кытшов, бӧр чеччыштіс гез вылас, муніс мӧд кольча дінӧдз, вӧчис сійӧ жӧ да мӧдіс водзӧ.
Сэк кості, кор понйыд воис пос вевдорӧдзыс, Арторикс шуис сылы:
— Ӧні, Эндимион, коньӧрӧй, кыдз нӧ тэ лэччан татысь?
Пон видзӧдіс кӧзяиныс вылӧ, бӧжнас тэрыба ӧвтчигтыр.
— Кайин татчӧ, кӧть и сьӧкыд пырысь, но, дерт, кайин, а вот ме ог тӧд, мый тэ вӧчан, медым лэччыны татысь?
Понйыд ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн лои му вылын, видзӧдліс йӧз вылӧ победительӧн да зэв важнӧя пуксис бӧр лапаяс вылас.
Ӧтувъя гора аплодисментъясӧн встретитісны сылысь сьӧкыд задача татшӧм кокниа решитӧмсӧ.
Сэк ӧбезьянаыд воис жӧ медвылысса пос тшупӧдӧдзыс: да пуксис сэтчӧ горааошкӧм шыяс улын.
— Вайлы меным ассьыд шляпатӧ, — шуис Арторикслы ӧти всадник, коді петіс йӧз костсьыс, — ме чукӧрта тэнлы вылӧ да тэнад замечательнӧй пемӧсъяслы вылӧ деньга.
Арторикс сетіс шляпасӧ всадниклы, и сійӧ ачыс первой шыбытіс сэтчӧ сестерций да мӧдіс ветлыны йӧз пӧвсын, чукӧртны деньга.
Посни деньгаяс шыблалісны быд боксянь.
Фокусник сэк коста кыскис туника увсьыс кык пачка посньыдик ворсан лыяс да пу кружка.
— Ӧні ворсӧй ӧти скон лыӧн, Психея да Эндимион, петкӧдлӧй тайӧ благороднӧй да великодушнӧй видзӧдысьясыслы, кодныд сюсьджыкӧсь да шудаджыкӧсь.
Видзӧдысьяс гора серамъяс улын пон да ӧбезьяна пуксисны мӧда-мӧдыслы паныдӧн да заводитісны ворсны.
Эндимион первой чӧвтіс лыяс, чорыда кучкис лапанас пу кружкаас, кодӧс вайис сылы кӧзяиныс, да пӧрӧдіс сійӧс сідзи, мый лыясыс гӧгыльтчисны зэв ылӧдз, пӧшти видзӧдысьяс кок улӧдз; код-сюрӧяс копыртчисны, медым аддзыны, кымын очко уси Эндимионлы, да унаӧн пыр жӧ горӧдісны кекӧначасигтыр:
— Венера!
Венера!
(Тадзи шусьӧ вӧлі мед уна очкоыс).
Молодеч Эндимион!
Пон, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ лӧсьыда кучкис, да кутіс долыд пырысь ӧвтчыны бӧжнас.
Арторикс чукӧртіс лыяссӧ, тэчис бӧр кружкаас да сетіс кружкасӧ Психеялы.
Ӧбезьяна босьтіс сійӧс ичӧлик лапанас, сяркӧдыштіс, ӧвтчыштіс сійӧн да койыштіс лыяссӧ му вылӧ.
— Венера!
Талӧн Венера жӧ!
— горӧдісны видзӧдысьяс.
— Мед олас Психея, молодеч, Психея!
Сэки ичӧлик пемӧс сувтіс бӧр лапаяс вылас да водз лапаяснас заводитіс ыставны публикалы воздушнӧй поцелуйяс, а йӧзыс кочкавтӧдзныс сералісны сьӧлӧмсяньныс.
Сійӧ кадас всадник, коді босьтчис ӧктыны деньга фокусниклы вылӧ, вайис сылы шляпасӧ; пӧшти шляпа тырыс вӧлі посни деньгаяс.
Арторикс тэчис сійӧс кучик сумкаас, коді ӧшалӧ вӧлі вӧнь помас, да аттьӧаліс патрицийӧс.
Но кор галл кӧсйис ещӧ ӧтчыдысь тшӧктыны аслас пемӧсъяслы ворсыштны лыясӧн, друг видзӧдысьяслӧн синвидзӧдласъясыс бергӧдчисны гажаа горзӧмъяс вылӧ: быдсяма гырысь маскаа шутъяс да мимъяс, трубаяс да гитараяс ворсӧм шыяс улӧ чеччаліг да йӧктігтыр, а на бӧрся зэв уна йӧз локтӧны вӧлі Каринскӧй курияӧ.
Регыд став йӧзыс фокусник дінысь уськӧдчисны маскаяслы паныд, и галл коли ӧтнасӧн плӧщадь вылӧ.
Сэки сійӧ чукӧртіс ассьыс кӧлуйсӧ, босьтіс ки вылас ӧбезьянаӧс, чукӧстіс понсӧ да пырис курия дінсянь неылыс трактирӧ.
Сійӧ кадас актёръяс кайисны курия пості да пондісны представляйтны пантомима; йӧз чукӧрын кыптісны зэв гажа серамъяс да горзӧмъяс.
Арторикслы мунны тайӧ кадас вӧлі медся бур: сійӧ петіс трактирысь да ньӧжйӧник мӧдіс писькӧдчыны йӧз чукӧр нырыс.
Час четверть мысьти сылы удайтчис петны Ыджыд циркӧ мунан улича вылӧ.
Сэк кості, кор сійӧ мунӧ тайӧ улича кузяыс, коді сідз жӧ вӧлі тырӧма зэв уна празнуйтысь йӧзӧн да ыджыд шумӧн, ми висьталам дженьыдика, кыдзи да мыйла фокусникӧ пасьтасьӧмӧн Арторикс воис Римӧ.
Мӧд лунас жӧ, коньӧр Рутилийӧс виӧм бӧрын, гладиаторскӧй конницалӧн отряд, кор сійӧ фураж корсигмоз матысмис пӧшти Бариум дінӧдз, тӧдмаліс воддза лунас Гнатия туй вылын лоӧмторсӧ, кӧні неылын мӧда-мӧдсяньыс вӧлі аддзӧма кык шой тӧдтӧм йӧзлысь, — ӧтиыс, тыдалӧ, вӧлӧм озыр землевладелец, а мӧдыс отпущенник.
Кавалеристъяс чуймисны, кор найӧ аддзисны шойсӧ храбрӧй Рутилийлысь, коді мыйлакӧ вӧлі пасьтасьӧма — найӧ эз вермыны тӧдны мыйла — апулийскӧй землевладелец паськӧмӧн.
Найӧ юӧртісны та йылысь Спартакӧс и Спартак кутіс думайтны, мый кутшӧмкӧ предатель дзебсясьӧ, тыдалӧ, асланыс лагерын да паныд мунӧ сы планъяслы.
Но сійӧ эз вермы стӧч тӧдмавны, сюри-ӧ Рутилий водзвыв лӧсьӧдӧм лэчкӧ, либӧ сійӧс виисны прӧста случайнӧй спорын.
Рутилийӧс почотӧн да торжественнӧя колльӧдӧм-дзебӧм бӧрын, колӧ вӧлі думыштны мӧд посолӧс Катилина дінӧ Римӧ ыстӧм йылысь.
Спартак решитіс, мый мортӧс бӧрйӧм могысь нинӧмла чукӧртны военнӧй сӧвет, и пӧручитіс тайӧ туся делӧсӧ некод тӧдлытӧг аслас медся дона мортлы — Арторикс другыслы.
Арторикс, татшӧм удж вылӧ лӧсьӧдчӧм могысь, корсис настоящӧй фокусникӧс да аслас палаткаын зэв гусьӧникӧн велӧдчис разнӧй штукаясӧ, кодъясӧс сійӧ и петкӧдліс сэсся плӧщадь вылын Римын.
Ыджыд циркланьӧ мунігӧн Арторикс регыд воис Салиарскӧй курия дінӧ; сэні пызанъяс сайын гажаа шумитӧмӧн да горзӧмъясӧн пируйтӧны вӧлі зэв уна йӧз, сословие да озырлун серти быд сикас йӧз.
Медбур угощениеӧн сатурналияяс дырйи лыддьысьліс порсь яй, кытысь вӧчлісны быдсяма кушаньеяс.
— Мед олас Сатурн! — горӧдіс зэв ыджыд тушаа раб-каппадокиец, кор сы дінӧ воис Арторикс.
— Мед оласны Сатурн да чӧскыд сосискияс, кодӧс пӧжаліс Курион трактирщик; тайӧ сосискияссӧ нинӧмӧн оз позь сравнитны порсь яйысь вӧчӧм мукӧд сикас кушаньеяскӧд.
— О, мед енъяс видзасны менӧ тайӧн ошйысьӧмысь! — вочавидзис Курион, ичӧтик тушаа, зэв кыз, гӧгрӧс морт.
Сійӧ вайис сэки пызан вылас ыджыд блюд руалан пӧсь сосискияс.
— Но ме верма быдӧнлы кывмӧн шуны, мый татшӧм сосискияс, татшӧм вӧра да тымусъяс, кутшӧмъяс пусьӧны-пӧжассьӧны менам, он аддзы весиг Лукулл да Марк Красс пызан сайысь, клянитча менсьым керка видзысь Юнона сьӧд юрсиясӧн!
— Jo bona Saturnalia!
Мед оласны гажа сатурналияяс!
— равӧстіс вочакыв пыдди гажмӧм раб, коді вӧлі нырщик пыдди юысьясыс пызан сайын.
— Мед вӧчасны ыджыд енъяс сідзи, медым бӧр пуксис Сатурнлӧн царство да медым вужнас вӧлі бырӧдӧма му вылысь рабство!
— Но ӧд сэки эськӧ тэ эн сёй тайӧ чӧскыд сосискисӧ Курионлысь и эн ю эськӧ тайӧ цекубскӧй дона винасӧ?
— Но, и мый сы понда? — равӧстіс каппадокиец, — зэв-ӧмӧй колӧны мортлы сосиски да вина?
Этша ӧмӧй ваыс менам рӧдинаса гӧраяс вывса шоръясын, медым веськӧдны, горшсӧ вӧльнӧй мортлысь?
— Ва — сійӧ бур мыссьыны да купайтчыны, — вочавидзис мӧд раб, — но горш веськӧдӧм вылӧ ме бурджыкӧн лыддя вина.
— И тюремщиклысь розгаяссӧ! — содтіс каппадокиец.
— О, Гинезий, о, йывмӧм афинянин, кутшӧм улӧ тэ лэччин рабствоын кузя олӧмӧн!
Арторикс сувтіс юны стӧкан тускуланскӧй вина да сюся кывзысис сёрнияссӧ.
— О-о!... — горӧдіс ӧти гражданин каппадокиецлы, — муса друг, меным кажитчӧ, мый тэ, сатурналияяс улӧ сайӧдчӧмӧн, нуӧдан рабъяс костын революция йылысь пропаганда Спартаклы пӧльза вылӧ.
— Эреб ки вылӧ подлӧй гладиаторӧс! — горӧдіс ӧти патриций, кор кыліс тайӧ нимсӧ.
— Будь проклят сійӧ Спартакыд! — горӧдісны нӧшта квайт-сизим морт каппадокиец пызан сайын.
— Эк, доблестнӧй войтыр, эк, храбрӧй йӧз! — шуис спокойнӧя шмонитӧмӧн каппадокиец.
— Эн лыйлӧй весьшӧрӧ дротикъяснытӧ: подлӧй гладиатор тасянь ылын.
— Клянитча Рим видзысь енъясӧн!
Тайӧ подлӧй рабыс лысьтӧ оскорбляйтны миянӧс, римскӧй гражданаӧс, кор кутчысьӧ дорйыны пеж варварӧс.
— Надзӧджык, эн пузьӧй, ме некодӧс ог оскорбляйт, и медся нин тіянӧс, знаменитӧй патрицийяс да гражданаясӧс, кодъяс пиын ӧти морт менам господин.
Ме ог мун, кыдзи эг мун и ӧнӧдз, Спартак бӧрся; мый сылӧн делӧыс бурӧн помасяс, ме ог верит. Сылы паныд мунӧ енъясӧн любитан тайӧ карыслӧн шуд.
Но ме ог лыддьы, медым меным быть лӧгавны сы вылӧ да проклинайтны сійӧс, кыдзи вӧчанныд ті, сы понда мый сійӧ кӧсйӧ завоюйтны свобода аслыс да аслас ёртъясыслы и смела косясьӧ римскӧй легионъяслы паныд.
Ме тадзи сёрнита сы вӧсна, мый сатурналия куим лунас миянлы, рабъяслы, вӧля пырысь позьӧ сёрнитны да вӧчны, кыдз окота.
Кыптісны скӧралӧмъяс да ропкӧмъяс и сійӧ гражданиныс, коді вӧлі буретш каппадокиецлӧн господиныс, — горӧдіс зэв лёкысь:
— Но, клянитча Целомудрие богиня еджыд кӧртӧдъясӧн, кутшӧм кывъяс меным лоӧ кывзыны!
Тэ — наян раб эськӧ омӧльджыка менӧ оскорбитін, пинялін кӧ менӧ, менсьым гӧтырӧс да менсьым керкаӧс!
Кевмы, кевмы аслад енъяслы медым меным дум вылӧ эз усь тэнад шогмытӧм сёрниясыд сатурналияяс помасьӧм бӧрын!
— Дорйыны гладиаторӧс?
— Ошкыны сылысь подлӧй делӧяссӧ!
— Вылӧ пуктыны пеж рӧзбойникӧс!
— Клянитча Геркулесӧн!
Кутшӧм дерзость!..
— Да ещӧ талун, буретш талун, кор ми медся ёна чувствуйтам, кутшӧм ыджыд вред вайис сылӧн восстаниеыс! — горӧдіс каппадокиецлӧн господиныс.
— Талун, кор сы вӧсна Римын абу весиг сё, весиг дас гладиатор, медым начкыны найӧс циркын Сатурн енмӧс казьтыштӧм кузя.
«Кутшӧм ыджыд шогыс!» думыштіс Арторикс тускуланскӧй вина надзӧникӧн юигмоз.
— А ӧд миян эм важ обычай, и ми сійӧс век соблюдайтлім, — шуис патриций, — вайны Сатурнлы жертва мортъясӧн: ӧд Сатурн — сійӧ, рӧд сертиыс, адса ен.
И, клянитча став енъясӧн, бур Сатурн пӧлучитас ассьыс морт жертваяс!
Ме первой петкӧдла пример, сета жрецъяслы ассьым ӧти рабӧс ен алтар вылын начкӧм вылӧ; эмӧсь на Римын еннога йӧз, найӧ вӧчасны ме моз жӧ.
— Да!
Тайӧ бур! — горӧдіс жугыль гӧлӧсӧн каппадокиецлӧн господиныс.
— Но коді миянлы сетас тайӧ радейтана зрелище — гладиаторъяслысь бой?
— Коді миянлы тайӧ сетас? — шыасисны жугыль пырысь зэв унаӧн.
Арторикс тупкис чужӧмсӧ кияснас; сэтшӧм яндзим сылы лои, мый и сійӧ тшӧтш тайӧ морт рӧдысь.
— Тайӧс миянлы сетасны миян доблестнӧй консулъяс — Гелллий Публикола да Кней Корнелий Лентул Клодиан; найӧ кыкнанныс мунасны тулыснас гладиаторъяс вылӧ кык армияӧн, комынсюрс салдатӧн быд армияын, — шуис патриций.
— И ми аддзылам сэки, клянитча Геркулес-победительӧн, сяммас-ӧ тайӧ варварыс, скӧтӧс грабитысьыс, водзсасьны консульскӧй легионъяскӧд, да вспомогательнӧй частьяскӧд да союзникъяскӧд!
— Быттьӧ сійӧ легионъясыс, кодъясӧс Спартак жугӧдіс Фонди улын, — серӧктіс каппадокиец — эз вӧвны консульскӧй легионъясӧн.
— О! Преторскӧй войска костын да кык консульскӧй войска костын эм ыджыд торъялӧм, кодӧс тэ, варвар, он вермы гӧгӧрвоны!
— Клянитча Марс божественнӧй мечьясӧн, гладиаторъясӧс лоӧ регыд жугӧдӧма, и ставыс, коді сюрӧ миян тюрьмаясӧ, мунасны сюрсъясӧн циркӧ!
Кутшӧм окота эськӧ меным видзӧдлыны тайӧ рӧзбойникъясыслысь кувсян мукаяссӧ!
Арториксӧс дрӧж босьтіс скӧрмӧмысла.
«Ладнӧ, мый ме ӧні тӧдмалі тайӧс», думыштіс сійӧ.
Сэсся мынтысис винасьыс да сійӧ петіс аслас пемӧсъясыскӧд йӧз чукӧр пытшсьыс и мӧдӧдчис Палатинлань, кӧні вӧлі Катилиналӧн керкаыс.
Керка портикас пируйтӧны вӧлі зэв уна клиентъяс, отпущенникъяс да рабъясыс Катилиналӧн, сёйӧны да пьянствуйтӧны.
Фокусникӧс найӧ паныдалісны гора аплодисментъясӧн и сылы пыр жӧ бара лои вӧчны тайӧ кодъюра йӧз чукӧр водзас представление, кодӧн сійӧ куим час сайын тешитіс йӧзӧс Каринскӧй курия дорын.
Сійӧ кадас, хор Катилина гӧстьяс пиысь ӧти морт чукӧртіс сылы вылӧ пируйтысьяс костысь деньга, Арторикс муніс домоуправитель дінӧ да юаліс, кӧні сылӧн господиныс.
Управитель видзӧдліс фокусник вылӧ зывӧктан синвидзӧдласӧн да скӧр пырысь шуис:
— Миян господин абу гортын.
Колӧ кӧ тэныд аддзӧдлыны Катилинаӧс, лэччы форум дінӧ, сэні тэ сійӧс, ме чайта, аддзан.
Мыйӧн толькӧ Арторикслы удайтчис мездысьны сылысь искусствосӧ радейтысь йӧзысь, сійӧ лэччис Палантинысь да тэрыба мӧдіс форумлань.
Тані вӧлі торъя нин ёна дзескыд.
Йӧз чукӧръяс жуисны вабергачын моз.
Ӧтияс мунӧны вӧлі Сатурн храмӧ, а мукӧдъяс локтӧны сэтысь.
Быд чукӧр водзвылын ветлісны мимъяс, трубачьяс, цитристъяс, сьылысьяс; ставныс сьылӧны вӧлі гимнъяс ыджыд бать Сатурн честь кузя, да ставныс, быттьӧ дурмӧм йӧз, горзісны сылысь нимсӧ.
Тайӧ пельчунӧдана шумсӧ ещӧ содтӧны вӧлі асланыс помала горзӧмъясӧн чачаясӧн да сёянторъясӧн вузасьысьяс, мимъяс, паяцъяс да разносчикъяс, кодъяс ветлісны сэті сымындаӧн, весиг ладсӧ он тӧд.
Тшем сук йӧз чукӧръяс пыр зэв сьӧкыда водзӧ воӧмӧн, Арторикс заводитіс писькӧдчыны храм дорӧ.
Понйыс сылӧн мунӧ вӧлі орччӧн кӧзяиныскӧд да тшӧкыда кодь лявӧстлӧ.
Коньӧр пемӧс муніс кӧть зэв пелька да видзчысигтыр, но йӧзыс дзескыд вӧснаыс сылы пыр тальччылісны то ӧти лапа вылас, то мӧд лапа вылас.
Кымынкӧ воськолӧн Арториксысь водзынджык мунісны томиник зон да старик.
Паськӧм сертиыс, кӧть сійӧ сылӧн вӧлі мича да зэв дона, старикӧс Арториксыд пыр жӧ тӧдіс, мый тайӧ мим.
Тоштӧм да чукыръясӧн резӧбӧссьӧм чужӧмыс сылӧн, коді омӧля вӧлі вевттьысьӧма и гримӧн, висьталіс сы йылысь, мый тайӧ гнуснӧй да пеж страстьясӧн тырӧм морт.
Кык том мортыс, кодъяс мунісны мимкӧд орччӧн, вӧліны патрицийяс классысь — тайӧ тыдалӧ вӧлі пурпурнӧй каймаа туникаяс сертиыс.
Кельыдіник чужӧм вылас ӧтиыслӧн вӧлі меланхолическӧй выражение, а мӧдыслӧн чужӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ чорыд вӧляа морт.
Старикыс вӧлі Метробий, том мортъясыс — Тит Лукреций Кар да Кай Лонгин Кассий.
— Клянитча аслам бессмертнӧй друг Луций Корнелий Сулла славаӧн, — шуис комедиант орччӧн восьлалысь том войтырлы, — ме важӧн нин эг аддзывлы тайӧ Клодиясьыс мичаджык нывбабасӧ.
— Кутшӧм сійӧ божественнӧй сяма мича!
Ме, буракӧ, воштыны понді юрӧс? — шуис Кассий.
— Тэ казялін, кутшӧма сійӧ мунӧ вокыс вылӧ?
— Кыдзи кык джын ӧти ӧреклӧн...
Клодия кӧ пасьтасяс мужскӧй паськӧмӧ, сьӧкыд лоӧ сэки торйӧдны воксӧ чойсьыс.
Сэки буретш йӧз чукӧрыс сувтіс, и Арторикс аддзис неылысь, Веста храм портика колонна дорысь, нывбабаӧс, код вылӧ Кассий видзӧдіс влюбитчӧм морт синвидзӧдласӧн.
Нылыслы вӧлі ар кызь гӧгӧр; сійӧ вӧлі ыджыд тушаа да зэв мича статя.
Небыдик да сук югыдгӧрд юрсиясыс вевттьыштӧны вӧлі алебастр кодь еджыд чужӧмсӧ, дзирдалан лӧз синъясыс видзӧдӧны вӧлі зэв збоя да смела.
— Да, Венера либӧ Диана, кыдз найӧс чайтӧны быд немабуӧ веритысь йӧз, эз вермыны эськӧ лоны таысь мичаӧн! — горӧдіс Кассий.
— А век жӧ, — шыасис Метробий, — ме аддзылі Клодия дорысь мичаджык нывбабаӧс, гречанка-куртизанка Эвтибидаӧс!.
— Эвтибида! — шуис Лукреций, сійӧ здрӧгнитыштіс, кор кыліс тайӧ нимсӧ.
Сэсся кокньыдика ышловзис да содтіс: — да, мича и ныв Эвтибидаыд!
Кӧні сійӧ ӧні?
— Тэ он верит, но факт, мый сійӧ гладиаторъяс лагерын!
— Но, шуам, Эвтибида кӧ муніс татшӧм рӧзбойникъяс лагерӧ, дерт, сӧмын сы могысь, медым заставитны ӧтиӧс на пытшкысь любитны асьсӧ: сійӧ садьтӧгыс влюбитчӧма вӧлі Спартакӧ...
— Клянитча Геркулесӧн, ӧні сылӧн любовникыс збыльысь аслас достоинство серти!..
— Тайӧ немтор абу збыль, — Спартак зывӧктӧмӧн ӧткажитчис сы радейтӧмысь.
— Тӧдан-ӧ тэ, — пондіс нуӧдны сёрнисӧ водзӧ Метробий, Лукреций дінӧ шыасьӧмӧн, — мича Эвтибидаыд унаысь предложитліс меным мунны гладиаторъяс лагерӧ?
— А мыйла? — юаліс чуймӧм Лукреций.
— Медым сэні пьянствуйтны, — шыасис Кассий.
— Но, кажитчӧ, тэ сэтшӧм бура пьянствуйтны верман и Римын, мый...
— Вот ті кыкнанныд сераланныд, а ме эськӧ збыль муні сэтчӧ.
— Кытчӧ?
— Спартак лагерӧ.
Ме эськӧ вежи нимӧс да паськӧмӧс, ме эськӧ завоюйті сылысь доверие, тӧдмалі сылысь планъяссӧ да уджъяссӧ да гусьӧникӧн эськӧ став йывсьыс юӧрті консулъясӧс.
Кыкнан патрицийыс зэв гораа серӧктісны.
Метробий ӧбидитчис:
— А, ті сераланныд?
Но, эг ӧмӧй ме предупредитлы Луций Лициний Лукулл консулӧс кык во сайын гладиаторъяс восстание йылысь?
Эг ӧмӧй ме эрдӧд заговорсӧ налысь Фуррина богиня вӧрын?
«Ладнӧ, пондам тӧдны», думыштіс Арторикс да козьныштіс скӧр синвидзӧдласӧн Метробийӧс.
Сэк йӧз чукӧрыс воисны Сатурн храм дінӧдз; тайӧ вӧлі зэв мича, зэв ыджыд здание; кӧні хранитсьылісны законъяс да государственнӧй казна.
Тані вӧлі нӧшта дзескыдджык, и мунны лои нӧшта надзӧнджык.
— Клянитча Рим видзысь енъясӧн, — шуис Кассий, — тані верман пӧдны!
— И дзик пӧдан, клянитча Вакх Дионис плющӧвӧй венокӧн! — окнитіс Метробий!
Медбӧрти, час четверть мында тойласьӧм бӧрын, пӧшти лязӧдӧм выйын Метробий, Лукреций да Кассий, а на бӧрысь и Арторикс пырисны храмӧ; сэтысь найӧ аддзисны Сатурн енлысь бронзӧвӧй статуя; киас сійӧ кутӧ вӧлі садӧвӧй пурт, быттьӧ лӧсьӧдчӧ вундавны плодъяс, а кокулас сылӧн вӧліны видзму уджалан ӧрудиеяс — скӧт видзӧмлӧн да мувыв уджъяслӧн символ.
Статуя пытшкӧсыс вӧлі тӧщӧ, и сійӧс вӧлі тыртӧма оливковӧй выйӧн — тырбур олӧм символлӧн.
Храмӧ пыранін дінас кыптіс ещӧ ёнджыка чунӧдан горзӧмъяс Сатурнӧс чествуйтӧм кузя.
— Кутшӧм нӧ нин тайӧ бара шум?
— юаліс Метробий.
Ставныс бергӧдісны юрнысӧ.
Зэв кос, зэв омӧлик, зумыш йӧз чукӧр, — на пиысь киас быд морт кутӧ вӧлі кӧрт чеп, — вайисны ки выланыс карса преторӧс.
— А! Тайӧ преступникъяс, Мамертинскӧй тюрмаын пукалысьяс.
Налы ӧні, обычай серти, сетісны помилование, — шуис Лукреций.
— Найӧ воисны татчӧ ӧшӧдны чепъяснытӧ, кодӧн дорӧма вӧлі налысь кияссӧ, Сатурн ен алтар вылӧ, — висьталіс Метробий.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, со Катилина! — индіс жертвенникъяс дорлань Кассий,
Кор аддзис Катилинаӧс, коді сулалӧ вӧлі жертвенник дорас да видзӧдӧ мича весталкаяс вылӧ, Арторикс мыйвынсьыс кутіс писькӧдчыны йӧз пӧвсӧдыс патриций дінӧ.
Кор, бӧръявылыс, сійӧ воис да сувтіс орччӧн Луций Сергийкӧд, сійӧ вашнитіс патрицийлы пель дінас:
— Свет да свобода.
Катилина дрӧгнитіс, зэв друг бергӧдчис, зумыштчис да стрӧг гӧлӧсӧн, пӧшти скӧрысь, юаліс:
— Кыдз тайӧс гӧгӧрвоны?
— Спартаксянь, — шуис ньӧжйӧник Арторикс.
— Ме локті Апулиясянь тэ дінӧ, Катилина, сёрнитны зэв серьёзнӧй делӧ йылысь.
Патриций нӧшта ӧтчыдысь тэрыба видзӧдліс томиник галл вылӧ.
— Ладнӧ.
Ме тэнӧ кывза.
Лок ме бӧрся, кытчӧдз ог воӧ лӧнь местаӧдз!
— И, ён гырддзаяснас туй писькӧдӧмӧн Катилина медводз воис ӧдзӧс дорас да петіс портикӧ, коді вӧлі храм водзладорас, а сэсянь — улича вылӧ.
Часджынйӧн дорысь регыдджыкӧн сійӧ петіс йӧз пӧвсысь да мӧдӧдчис скӧт форумлань, Геркулес храм дінӧ.
Сэні, ылыс тыртӧм пельӧсын, сійӧ сувтіс да шуис бӧрсьыс вӧтчысь Арторикслы:
— Ме тэнӧ кывза.
Арторикс пондіс висьтавлыны Катилиналы Спартак предложение йылысь, гладиаторскӧй легионъяс вын йылысь, кутіс лӧсьыда леститчыштны Катилина гордость дінӧ, докажитіс, кутшӧма эськӧ содіс силаыс тайӧ квайтымын сюрс рабыслӧн, кодъяс петкӧдлісны нин асьнысӧ уна сражениеяс вылын, кутшӧма содіс эськӧ вынйӧрыс гладиаторъяслӧн, налӧн вождьӧн кӧ лоӧ Луций Сергий Катилина, кыдзи сэки регыдъя кадӧн кык мында эськӧ содіс налӧн лыдыс и, победаысь победаӧ кыптӧмӧн, ӧти воӧн эськӧ сійӧ вермис локны непобедимӧй силаясӧн Рим ворота дорӧдз.
Гырд рӧма биӧн ӧзйисны синъясыс Катилиналӧн.
Кор Арторикс помаліс, сійӧ сьӧкыд пырысь оръясян гӧлӧсӧн шуис:
— Зэв ёна соблазняйтӧ тэнад предложениеыд, том морт, но ме тэысь ог соссьы, мый меным, римлянинлы да патрицийлы, зывӧк думыштны сувтны рабъяс войскаӧн веськӧдлыны... Мед найӧ смелӧсь, ёнӧсь, но век жӧ найӧ рабъяс да бунтовщикъяс.
Босьтны ас киӧ татшӧм ён войска, вайӧдны сійӧс победаӧдз... меным, гырысь делӧяс вылӧ чужлӧм мортлы, кодлы некор на нӧшта эз волы случай вӧчны гырысь подвигъяс, тайӧ мӧвпыс...
— Оз ӧзты тэнсьыд вежӧртӧ сы выйӧдз, медым вунӧдны, мый тэ римлянин, мый тэ чужлін патрицийӧн. Ковмас кӧ путкыльтны миян вылын властвуйтысь олигархияӧс, тайӧс колӧ вӧчны свободнӧй гражданаяс киӧн да римскӧй ӧружиеӧн, а не варвар-рабъяс отсӧгӧн.
Тадзи шуис ар комына кымын патриций, спесь чужӧма, ыджыд тушаа, благороднӧй осанкаа морт, коді буретш петіс сійӧ здукас храм пельӧс сайсьыс.
— Лентул Сура! — горӧдіс чуймӧм Катилина.
— Тэ тані?
— Да.
Меным подозрительнӧйӧн кажитчис тайӧ мортыс, и ме локті тіян бӧрся; ме не ӧтчыдысь висьтавлывлі тэныд судьбатӧ, мися, куим Корнелий пондасны властвуйтны Римын.
Корнелий Цинна да Корнелий Сулла властвуйтісны нин, тэ — судьбалӧн коймӧд избранник; и ме кӧсъя видзны тэнӧ талун лӧжнӧй воськолысь, коді, властьӧ вайӧдӧм пыдди, сӧмын ылысьтас тэнӧ сыысь.
— Сідз кӧ, тэ, Лентул, думайтан; мый коркӧ-нибудь лоас на ещӧ ӧтчыд татшӧм жӧ бур случайыс?
Тэ думайтан, коркӧ, бӧрынджык, миян киын лолӧ на татшӧм жӧ войска, кыдзи гладиаторъяслӧн войска?
— Ме думайта, гладиаторъясӧс используйтӧмӧн ми лӧгӧдам ас выланым став римскӧй народсӧ, став Италиясӧ, и збыльвылӧсӧ ми мӧдам косясьны не римскӧй плебслы бур вӧчӧм могысь, не наследствотӧм, праватӧм да уджйӧзӧ вӧйӧм йӧзлы бур вылӧ, а сӧмын варваръяслы, римскӧй народ врагъяслы, пӧльза вылӧ.
Кор, миян другъяс отсӧгӧн, тайӧ варваръясыс лоӧны Римын кӧзяеваӧн, думыштін-ӧ тэ, мый найӧ кутасны лыддьысьны кутшӧмкӧ законъясӧн, мый найӧс позяс кӧртавны законъясӧн?
Думайтін-ӧ тэ, мый найӧ колясны миянлы власть?
Быд римскӧй гражданин найӧ синвидзӧдлас серти лоӧ врагӧн, и найӧ кыскасны миянӧс сэтшӧм мортвиӧмъясӧ, сэтшӧм косьӧ, кодӧс ми, ас думсьыным, кӧсъям вӧлі кыпӧдны сӧмын олигархъяс да найӧ другъяс юр вылӧ.
Кымын водзӧ сёрнитіс Лентул, сымын ӧдйӧ кусі Катилиналӧн первой ӧзйылӧмыс, и, кор Сура помаліс ассьыс речсӧ, Сергий ӧшӧдіс юрсӧ да пыдысянь ышловзьӧмӧн шуис:
— Тэнад логикаыд вундӧ, кыдзи бура тӧчитӧм испанскӧй меч.
Арторикс кӧсйис эськӧ мыйкӧ шуны Лентуллы, но Лентул кинас ӧвтыштӧмӧн ӧлӧдіс сійӧс да шуис сылы:
— А тэ мун, мун бӧр Спартак дінӧ да висьтав, мый ми нимкодясям сы мужествоӧн, но ми — медвойдӧр римлянинъяс; и став зыкыс, спорыс миян костын ланьтӧ Тибр вылын, кор миян ӧтувъя рӧдиналы угрожайтӧ опасность.
Висьтав Спартакыдлы, медым сійӧ воспользуйтчас ӧнія бур обстоятельствояснас да петкӧдас тіянӧс Альпы сайӧ, быдӧнӧс асланыс странаӧ.
Водзӧ война Италияын тіянлы вылӧ лоӧ шудтӧм...
Мун, и мед шуд сетасны тэныд енъяс.
Тайӧ кывъяс бӧрас Лентул Сура кутіс Катилинаӧс киӧдыс да нуӧдіс сійӧс кар шӧрлань.
Арторикс дыр видзӧдіс мунысь патрицийяс бӧрся.
Медбӧрти, Эндимион пондіс чеччавны да нювны сылысь кияссӧ, сэки фокусникӧн шусьысь надзӧник мӧдӧдчис матыса карса вороталань.
Сійӧ вӧлі тырӧма жугыль мӧвпъясӧн, и эз казявлы, кыдзи сы бӧрся дыркодь нин следитіс Метробий.
Сӧмын плӧщадь вылӧ петӧм бӧрын Арторикс аддзис мимӧс, пыр жӧ тӧдіс сійӧс да кутіс тревожитчыны, мед эськӧ Метробий сійӧс асьсӧ оз тӧд.
Сійӧ мӧдіс ӧдйӧджык восьлавны, думыштіс, гашкӧ, Метробий сідз случайнӧ воис татчӧ, и мый йӧз пӧвсас кокниа позяс дзебсьыны сыысь.
Ӧти патриций керка дінын чукӧртчӧмаӧсь вӧлі уна клиентъяс; быд клиент кутӧ вӧлі киас ыджыд сись.
Важ обычай серти найӧ вайисны пӧдарки пыдди сатурналияяс кузя патроныслы тайӧ сисьяссӧ.
Арторикс сюйсис клиентъяс чукӧрӧ да пырис керкаас.
Привратникыслы, кор сійӧ юаліс, мыйла сійӧ локтіс, Арторикс висьталіс, мый сійӧ воис господин ордас вӧчны сы клиентъяслы представленье, пӧдаркияс сетӧмысь аттьӧалӧм пыдди.
Привратник лэдзис сійӧс атриумӧ.
Арторикс, — сійӧ тӧдӧ вӧлі мый став керкаясыс озыр римляналӧн стрӧитӧма ӧтмоз, — и видзӧдліс, эм-ӧ абу атриум мӧдар помас петан туй.
Петан туйыс збыльысь вӧлі.
Празник дырся суматокаын некодӧн казявлытӧг сэки сійӧ муніс атриум пырыс, сэсся вевта галлерея кузя; тасянь коридорӧдыс петіс неыджыд садйӧ, котӧртіс сэті да воис мӧдардорса петанінас; тані сійӧ мӧд привратниклы висьталіс, мый сійӧ сетіс представленье господин дырйиыс, и тэрмасьӧ аслас делӧясӧн, но медым оз ло прӧста воштӧма уна кад, корӧ лэдзны сійӧс тайӧ ӧдзӧсӧдыс; мый главнӧй ӧдзӧсыс тырӧма йӧзӧн да оз позь прӧйдитны сэті.
Привратник лыддис фокусниклысь корӧмсӧ уважительнӧйӧн, восьтіс ӧдзӧссӧ, прӧщайтчис сыкӧд да лэдзис улича вылӧ.
Кутіс нин пемдыны и Арторикс пондіс тэрмасьны петны войӧдзыс карса ворота сайӧдз.
Регыд сійӧ веськаліс кузь улича вылӧ, коді нуӧдӧ вӧлі Тибр шуйга берег пӧлӧн да зурасьӧ веськыда сідз шусяна «куима воротаӧ».
Тайӧ уличаыс вӧлі ылын кар шӧрсяньыс, и тані йӧзыс пӧшти эз вӧв; шынитӧв чӧвлӧньыс торксьыліс сӧмын юын ва плескайтчӧмысла.
Арторикс прӧйдитіс нин куим сё кымын воськов, и сылы друг кажитчис, быттьӧ сы бӧрысь кодкӧ ӧдйӧ вӧтчӧ.
Сійӧ сувтіс да кывзыштіс.
Кок шыяс матысмисны.
Сійӧ перйис кинжалсӧ куртка увсьыс да улича чукыльтанінас дзебсис ӧти дуб кыз ствол сайӧ, кодъяс сулалӧны вӧлі берегдор улича вылас.
Регыд сійӧ кыліс сьӧкыда лолалӧм шы да аддзис локтысь мортыслысь чужӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі Метробий.
Метробий, кор воштіс водзвывсьыс Арториксӧс, сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс да юаліс ассьыс ачыс:
— Кытчӧ нӧ сійӧ воши?
— Ме тані, муса Метробий, шуис Арторикс да петіс дзебсьӧминысь.
Метробий вешйыштіс бокӧ, кӧні морт тушаджын судта ляпкыдик стена торйӧдӧ вӧлі уличасӧ юсьыс, да шуис зэв мелі гӧлӧсӧн:
— А! тайӧ нӧ збыльысь тэ, муса гладиатор...
Ме тэнӧ тӧді да мӧді суӧдны тэнӧ.
Ми тӧдмасьлім тэкӧд Сулла куманскӧй виллаын...
abu
Юыштам бур фалернскӧй вина.
— Мамертинскӧй тюрьмаӧ ӧбӧдайтны кӧсйин эськӧ тэ нуӧдны менӧ, пӧрысь предатель, — надзӧник шуис Арторикс комедиант дінӧ матыстчӧмӧн.
— Мый нӧ тэ!
Мый сӧран!
Мед Юпитер лыяс менӧ аслас чардбинас, ог кӧ ме кӧсйы гӧститӧдны тэнӧ дона фалернскӧй винаӧн...
— Тадзи сёрнитіг моз, Метробий надзӧникӧн пондіс пыр бӧрыньтчыны.
— Талун рытнас тэ виж Тибрысь гудыр васӧ юан, подлӧй пьянник!
— Арторикс шыбытіс поссӧ да гезсӧ, лэдзис муӧ ӧбезьянасӧ да уськӧдчис пӧрысь комедиант вылӧ.
— Караул!
Отсалӧй!
Другъяс!
Тайӧ менӧ ви...
Отсалӧй!..
Татчӧ котӧртӧй!
— кутіс горзыны да пышйыны комедиант, но Арторикс, кинжалсӧ курччис пиняс да суӧдіс сійӧс, и кватитіс ён кияснас горшӧдыс.
— А! Меным предложитӧм ӧбед вылӧ тэ корӧмыд ещӧ и другъястӧ!
Збыльысь, улича помас тыдовтчисны факелъясӧн рабъяс да клиентъяс сійӧ керкасьыс, кытысь неважӧн пышйис Арторикс; тайӧ йӧзсӧ, Метробий тшӧктӧм серти, ыстӧма вӧлі гладиатор бӧрся.
Сэки Арторикс сутшкис кымыныськӧ Метробийлы морӧсас да шуис:
— Найӧ оз удитны мездыны тэнӧ да кутны менӧ... пеж мошенник.
— Сэсся джынвыйӧ ловъя мимӧс сійӧ лэптіс кыкнан кинас да шыбытіс юӧ.
— Тайӧ лоӧ, пӧрысь пьянник, тэныд медводдза и медбӧръя ва, кодӧс тэ юан...
Кыліс Метробийлӧн ваӧ бузгысьӧм шы да горӧдӧм и воши няйт гыяс пӧвсӧ.
Гладиатор шыбытіс ас вывсьыс плащсӧ, кватитіс Эндимионӧс, шыбытіс сійӧс юӧ, а сэсся звирк чеччыштіс стена вылӧ да ачыс чеччыштіс ваӧ.
— Отсалӧй!
Кула!.. — нӧшта ӧтчыдысь кыліс горӧдӧм Метробийлӧн.
Отсӧг вылӧ котӧртысьяс воисны сійӧ местаӧдзыс, кӧні лои тайӧ драмаыс, мӧдісны усьласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ стена пӧлӧныс.
Ставныс кутісны горзыны, но некод немтор эз вӧч, медым спаситны комедиантӧс.
Арторикс пондіс вартчыны ю вомӧныс визув паныд мӧдар берегланьыс.
Сэк кості, кор берег вылас сы бӧрся ысталісны проклятиеяс да жалитісны Метробийӧс, Арторикс зэв лӧсьыда воис мӧдар берегӧдзыс да воши пемыдас, коді пыр ёнджыка сукмис нэмӧвӧйя кар вылын.
XVIII ГЛАВА
Консулъяс война вылынӧсь.
Камерин дорса сражение.
Окномаолӧн кувсьӧм
Сы бӧрын, кор воши надея пуктыны вождьӧн Луций Сергий Катилинаӧс, гладиаторъяс примитісны Спартаклысь предложение, мый локтан тулысӧ мӧдӧдчыны Альпылань; Альпыяс вуджӧм бӧрын, гладиаторъяслысь войскасӧ лэдзны гортаныс, быдӧнлы мунны аслас странаӧ да сэні зільны кыпӧдны йӧзсӧ римляналы паныд.
Спартак аслас сюсь вежӧрнас гӧгӧрвоис, мый кузь война Римкӧд Италияын оз вер мы помасьны мӧдног, кыдз толькӧ квиритъяссянь тыр победаӧн.
Сы вӧсна февраль тӧлысь помын 682-ӧд воӧ Спартак мӧдӧдчис Апулияысь дас кык легионӧн, вит сюрс мортӧн быд легионын, вит сюрс велитӧн да кӧкъямыс сюрс кавалеристӧн, — ставыс вӧлі сизимдас сюрсысь унджык зэв бура велӧдӧм да бура вооружитӧм салдат.
Сійӧ нуӧдіс армиясӧ Самниумлань, море дорті матын кутсьӧмӧн.
Дас лунъя поход бӧрын фракиец тӧдмаліс, мый консул Лентул Клодиан чукӧртӧ Умбрияын комын сюрс морта армия, медым тупкыны сылы туйсӧ Падус (По) ю дорӧ локтӧмысь, а сійӧ кадас гладиаторъяс мышсянь лӧсьӧдчӧ петны Лациумысь мӧд консул, Геллий Публикола, сы ыджда жӧ войскаӧн, медым Спартак эз вермы бӧр косны Апулияӧ.
Сенатыд ӧні не толькӧ нин яндысьӧ вӧлі тайӧ войнасьыс, но и гӧгӧрвоис став опасностьсӧ сылысь, и збыльысь мӧдӧдіс Спартак вылӧ, кыдзи сьӧкыд походӧ, кыкнан консулсӧ, сетіс налы кык зэв ыджыд армия да тшӧктіс дзикӧдз и век кежлӧ помавны гладиаторъяскӧд.
Но тайӧ войналӧн опытыс и претор Варинийӧс, квестор Коссинийӧс да Орестӧс жугӧдӧмыс немторйӧ эз велӧд ни Лентулӧс ни Геллийӧс; найӧ эз и думыштлыны Спартаклы паныда ӧтувъя действиеяс йылысь, гашкӧ, мӧда-мӧдныскӧд соперничайтӧм понда, гашкӧ, сы вӧсна, медым кодыслыкӧ ӧтиыслы босьтны победитан славасӧ, а гашкӧ, и прӧстӧ неправильнӧй тактическӧй план примитӧм вӧсна, но кыкнан консулыс петісны асланыс армияӧн торйӧн.
Спартак решитіс войдӧр вӧчны нападение Геллий вылӧ, кодлы колӧ вӧлі петны гладиаторъяслы паныд Лациумсянь, но сэтчӧс каръясса рабъяс, кодъяслӧн эз тырмы смеллуныс пышйыны гладиаторъяс лагерӧ, но кодъяс отсасисны налы асланыс шпионажӧн, висьталісны сылы, мый Геллий век на сулалӧ Анагия карын, виччысьӧ ассьыс кавалериясӧ, и тӧдӧмысь оз пет на сэтысь дас вит лунысь водзджык.
Сэки Спартак решитіс мунны водзӧ, медым паныдасьны Лентулкӧд, коді локтӧ вӧлі Умбриясянь, да жугӧдны сійӧс, а сы бӧрын бергӧдчывны бӧр да жугӧдны Геллийӧс, либӧ жӧ сӧвсем не пырны сыкӧд сражение вылӧ да мунны веськыда Альпылань.
Кор Спартак воис Аскулумӧдз да тӧдмаліс Лентул матысмӧм йылысь, сійӧ сувтіс лагерӧн удобнӧй позиция вылӧ, и сійӧс бура укрепитӧм бӧрын, пондіс виччысьны тані консулӧс.
Тайӧ лунъясас Спартак решитіс веськыда сёрнитны Окномаокӧд, коді Эвтибидаӧс сы ордӧ ординарецӧн мӧдӧдӧмсянь, лои зэв зумыш, ӧдйӧ скӧрмысь да кутіс лэптысьны Спартак водзын.
Кыдзи честнӧй да благороднӧй морт, Спартак весиг эз куж думыштны, мый германец морттуйын тайӧ аслыссяма петкӧдчӧмъясас кутӧ кутшӧмкӧ йитӧд Эвтибида.
Эвтибида быдног зілис не паныдасьлыны верховнӧй вождькӧд, и Спартак пӧшти вунӧдіс сы йылысь.
Спартак тшӧктіс ӧти ординарецлы корны Окномаоӧс.
Ординарец паныдасис Окномаокӧд мунігас нин.
Германец ачыс нин локтӧ вӧлӧм вождь ордӧ: пырис палаткаӧ зэв зумыштчӧмӧн.
Сійӧ сувтіс Спартак водзӧ да шуис:
— Чолӧмала тэнӧ, верховнӧй вождь.
Меным колӧ сёрнитыштны тэкӧд да...
— И меным колӧ сёрнитыштны тэкӧд, — торкис сійӧс Спартак, сэсся чеччис местасьыс да тшӧктіс ординарецыслы петны.
— Лок жӧ, вокӧй менам, Окномао.
Висьтав, мый кӧсйин тэ меным висьтавны.
— Ме кӧсйи... — заводитіс зэв грӧзитчан гӧлӧсӧн германец, но ачыс, синъяссӧ лэдзис пыр увлань.
— Ме дӧзми, да и мудзи служитны забаваӧн тэнад капризъяслы.
Меным лучшӧ лоны рабӧн римляна ордын... ме кӧсъя сражайтчыны, но ог кӧсйы некодлы служитны.
— Мед отсаласны тэныд енъяс!
Кутшӧм капризъяс нӧ менам, и кор ме заводитлі вӧчны аслам чачаӧн тэнӧ либӧ кодӧскӧ мукӧдӧс?
— Ме ог шу тайӧ...
— Окномао бара лэдзис синъяссӧ да пондіс нуӧдны сёрнисӧ водзӧ неуна яндысьӧмӧн: — Ме ог тӧд, тэ-ӧ... но ме тӧда, мый, медбӧрти, ме морт...
— Тӧдӧмысь, тэ честнӧй и мужественнӧй морт, кутшӧм тэ вӧлін войдӧр, кутшӧмӧн верман лоны и водзӧ, — шуис Спартак Окномаолы веськыда синмас видзӧдӧмӧн.
— Но кытысь тэныд тайӧ гӧгӧрвотӧм отношениеыс ме дінӧ?
Мыйӧн ме тэнӧ оскорбиті?
Мыйӧн ме мыжми личнӧ тэ водзын, либӧ миян ӧтувъя делӧ водзын, код вылӧ ме сеті став олӧмӧс ассьым?
— Оскорбитны... веськыда кӧ шуны... тэ менӧ эн оскорбит... тэ немторйӧн абу мыжа миян делӧ водзын... мӧдарӧ, тэ зэв способнӧй вождь, тэ тайӧ петкӧдлін, медбӧрти... меным нинӧмысь норасьны тэ вылӧ...
Тадзи вочавидзис Окномао; сёрниыс кӧ сылӧн первойсӧ вӧлі лӧг да паныд сувтана, бӧрынас лои небыдик да рам, а, медбӧрти, пондісны кывны сы гӧлӧсын и дружескӧй шыяс.
— Но мыйла нӧ тэ татшӧма вежсин?
Мыйла тэнад татшӧм лӧглуныс?
Менӧ ӧмӧй бӧрйисны верховнӧй вождьӧн эз менам желаниелы паныд?
Эг ӧмӧй нӧ ме кут ачымӧс став аслам ёртъяскӧд, и торъя нин тэкӧд, век ӧтмоза, кыдзи вок, кыдз друг, кыдз соратник?
Тадзи шуис Спартак жалитӧм пырысь да жугыля.
— Чӧв, Спартак, эн видзӧд тадз ме вылӧ, — вочавидзис Окномао и муртса вермис кутны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
— Ме эг кӧсйы шуны...
— Ме кӧ сулала сійӧ решение вылын, мый миянлы колӧ мунны асланым странаясӧ, тайӧ сы понда, мый дыр думайтӧм да артыштӧм бӧрын, ме аддзи: Италияын косясьӧмӧн ми огӧ вермӧй победитны Римӧс.
Рим!
Босьтны Рим да бырӧдны сылысь вынйӧрсӧ...
abu
Разве тэ он тӧд, мый тайӧ мучитӧ менӧ вӧтын, узьны оз сет меным войясын?
Лоны вылынджык Пиррысь да Аннибалысь!
Вӧчны сійӧ, мый эз удайтчы вӧчны тайӧ славнӧй полководецъясыслы!
Римыд, код вылӧ нападайтам ми Италияын, — тайӧ дзик жӧ Антей, кыдзи Геркулесӧн му бердӧ личкӧм Антей, коді чеччӧ бӧр воддза дорсьыс ещӧ ёнджык вынӧн.
Ӧти войска жугӧдӧм бӧрын Римыд некымын лунӧн сувтӧдас миянлы паныд мӧдӧс, мӧд бӧрся коймӧдӧс и медбӧрти ыстас войска квайтымын либӧ сизимдас легионысь, коді помӧдз уничтожитас миянӧс.
Медым победитны Антейӧс, божественнӧй Геркулес водзӧ эз понды личкыны сійӧс муӧ, а джагӧдіс аслас ён кияснас сынӧдын.
Медым победитны Римӧс, миянлы колӧ кыпӧдны сыӧн угнетайтан став народъяссӧ, босьтны кытшӧ Римскӧй империясӧ, наступайтны быд боксянь Италия вылӧ, пыр ёнджыка и ёнджыка топӧдны кытшалӧмсӧ Сервий Туллий стенаяс гӧгӧр, нападение вӧчны колӧ квайтсё-сизимсё сюрса армияӧн, и пӧдтыны век кежлӧ тайӧ судьбаӧн индӧм народсӧ да тайӧ лёк карсӧ.
Со кыдзи сӧмын позьӧ победитны Римӧс, татшӧм ногӧн сӧмын позьӧ бырӧдны сылысь властьсӧ.
Миянлы кӧ тайӧ оз удайтчы вӧчны, вӧчасны миян внукъяс, правнукъяс, но сӧмын тадзи.
Таысь кындзи мукӧд сикас война пӧльза оз сет.
Митридатӧс лоӧ жугӧдӧма, кыдзи жугӧдісны и Аннибалӧс, Рейн вывса народъясӧс, да парфянаӧс, сідз жӧ вермасны, кыдзи вӧлі вермӧма карфагенянаӧс, грекъясӧс да ибериецъясӧс.
Угнетательяслы паныд став угнетённӧйяслӧн ӧтувъя единодушнӧй союзысь кындзи, немтор оз вермы сетны тыр победа Рим вылын — тайӧ зэв ыджыд спрутыс вылын, коді ньӧжйӧник, надзӧник, некодӧн вермытӧг, пыр нюжӧдӧ ассьыс чудовищнӧй лапаяссӧ став му пасьтаыс?
Спартак сёрнитіс вдохновеннӧя да страстнӧя.
Окномао, коді вӧлі честнӧй, веськыд мортӧн и сьӧлӧмнас пыдысянь вӧлі зэв преданнӧй морт Спартаклы, пондіс ӧні чуствуйтны, кыдзи Спартак кывъяс действиеысь пондіс кусны сы сьӧлӧмын скӧралӧмыс, кодӧс ӧзтыліс аслас наянлунӧн Эвтибида.
И, кор Спартак помаліс, сійӧ шуис зэв нимкодясигтыр:
— Прӧстит менӧ, Спартак, тэ абу морт, тэ джынвыйӧ ен!
— Ме медся шуда морт став йӧз пытшсьыс, сы вӧсна мый ме бара аддза тэнӧ вокӧн! — горӧдіс сьӧлӧмсяньыс фракиец да восьтіс сывтырсӧ, медым кутлыны Окномаоӧс.
Сэсся, другъяс моз сёрнитыштӧм бӧрын, кыкнаныс мӧдісны германецъяс палаткаяслань.
Муніганыс найӧ паныдасисны Арторикскӧд, кодӧс куим лун сайын таӧдз гладиаторъяслӧн вождьыс ыстыліс разведка вылӧ, медым получитны юӧръяс Геллий войска йылысь.
— Чолӧм тэныд, Спартак! — шуис Арторикс.
— Геллийлы воӧма нин мыйкӧ-мында конница, и сійӧ петіс туйӧ.
Сійӧ уськӧдчас миян вылӧ медся нин сёр — вит лун мысти.
Матысман кось йылысь сёрнитіг моз, Спартак пырис Окномао палаткаӧ.
Окномао пуксьӧдіс Спартакӧс пызан сайӧ аслас ординарецъясыскӧд.
На костын эз вӧв сӧмын ӧти ординарец — Эвтибида.
Сылӧн вӧліны вывті уна помкаяс, медым не петкӧдчывны Спартак син улӧ.
Дружескӧй сёрниын да чӧскыд юмов вина чашаяс сайын кадыс коли зэв ӧдйӧ.
Вӧлі пемыд вой нин, кор Спартак петіс германец палаткаысь.
Муртса фракиец вевъяліс прӧститчыны Окномаокӧд, Эвтибида, кельыд чужӧма, пельпом вылас лэдзӧм юрсиа, петіс занавес сайысь, кресталіс кияссӧ морӧс бердас да сувтіс германецъяс предводитель водзӧ.
— Сідз? — юаліс Эвтибида лӧгалан, скӧралан гӧлӧсӧн.
— Спартакыд, сідзкӧ, бара нуӧдас тэнӧ кыдзи ассьыс вӧвсӧ, кытчӧ думыштас, да бара кутас пӧльзуйтчыны тэнад вынӧн да смеллунӧн, медым слава пӧлучитны аслыс?
— А! Бара! — шыасис пӧдӧм, но грӧзитан гӧлӧсӧн джынвыйӧ коддзӧм германец и зэв лёкысь видзӧдліс ныв вылӧ.
— Кор нӧ тэ эновтан ассьыд подлӧй клеветаястӧ?
Кор тэ дугдан кисьтны менам вир пытшкӧ аслад подозрениеяслысь ядтӧ?
Тэ проклятӧй Фенрис кӧинысь лёкджык, куим пӧв проклятӧй ань!
— Ладнӧ!
Клянитча Олимп вывса став енъясӧн!
Грубӧй да дикӧй морт, мывкыдтӧм йӧй морт, ӧні тэ лёкалан ме вылӧ, коді любитӧ тэнӧ, кор колӧ эськӧ вӧлі тэнӧ презирайтны.
Тайӧ бур урок меным!
— А мыйла тэ зілян, медым ме понді ненавидитны Спартакӧс, медся бур, медся шань да став йӧз пиысь медся вежӧра мортсӧ?
— И менӧ ылӧдіс сылӧн наянитан бурлуныс, и ме веритлі, мый сійӧ абу морт, а джынвыйӧ ен; и ме дыр думайтлі, мый сылӧн сьӧлӧмыс тырӧма благороднӧй чувствоясӧн; но ме ӧні аддзи, мый Спартак пӧръясьысь, ылӧдчысь, подлӧй морт, и мый сӧмын ӧти би ӧзйӧ сы сьӧлӧмын — честолюбие би.
— Эвтибида!— лев равӧстӧм сямӧн горӧдіс германец.
— Ме ог пов тэнад грӧзитчӧмысь!
Бурджык эськӧ меным не веритны вӧлі тэнад радейтан кывъяслы, сэки эськӧ ме верми мустӧмтны тэнӧ, а ӧні верма сӧмын презирайтны...
— Эвтибида! — Окномао чеччыштіс да скӧрмӧмысла лэптіс кулакъяссӧ.
— Но, мый нӧ, смелджыка! — шуис лэптысян гӧлӧсӧн Эвтибида да зымнитіс кокнас.
— Но тувччы, храбрӧй морт, нӧйт, джагӧд зверскӧй лапаяснад коньӧр нывкаӧс...
Тайӧ ваяс тэныд ыджыдджык слава, ассьыд соперникъястӧ циркын виӧм дорысь...
Но, смелджыка!
Окномао уськӧдчис сы вылӧ, но, кор матысмис дінӧдзыс, лэптіс вывлань кияссӧ да сьӧкыда лолалӧмӧн шуис:
— Мун татысь...
Мун, аслад енъясыд кузя... кытчӧдз ме эг вошты юр садьӧс.
— И тайӧ ставыс, мый тэ верман висьтавны тэнӧ радейтысь нывбабалы, дзик ӧти мортлы му вылас, коді тэнӧ любитӧ?
Тайӧ аттьӧалӧм пыдди менам радейтӧмысь, тэ понда тӧждысьӧмысь?
Тайӧ награда сы пыдди, мый ме думайта сӧмын тэ йылысь, тэнад слава йылысь?
Бур!
Мед лоас тадз...
Но ог жӧ вермы ме не думайтны тэ йылысь?
Ог вермы ме не тревожитчыны тэнад слава вӧсна?
Лои меным быть кыпӧдны тэнад сьӧлӧмын скӧрмӧм, медым спаситны тэнӧ пеж интригаясысь, кодъясӧс лӧсьӧдӧны тэныд паныд?
Али бурджык вӧлі кольны тэнӧ, мед тэ пӧгибнитін?
Да, по крайней мере, меным эськӧ талун эз ковмы тӧдны татшӧм шогсӧ, смертьысь сьӧкыдджык тайӧ шогсӧ...
Тэ оскорбляйтан менӧ, тэ, кодӧс ме сэтшӧма радейта, коді меным ас олӧмысь кажитчӧ донаджыкӧн...
Ок!
Тайӧс ме эг заслужит!
— И Эвтибида кутіс зэв ёна бӧрдны.
Наян гречанкалӧн наянитӧмыс дзикӧдз воштіс тӧлк вывсьыс коньӧр Окномаоӧс, и скӧрмӧмыс сылӧн надзӧникӧн пондіс бырны.
А кор Эвтибида тупкис чужӧмсӧ кияснас да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, сійӧ потшис сылысь туйсӧ.
— Прӧстит менӧ, Эвтибида, ме ог тӧд, мый меным вӧчны ...
Эн эновт менӧ тадзи, кевмыся тэныд!
— Вешйы, Афины видзысь енъяс кузя!
— юрсӧ гордӧя лэптӧмӧн шуис куртизанка.
— Эн вӧрӧшит менӧ, и лэдз менӧ, медым ме верми мӧдлаын бӧрдны аслам позор йылысь, аслам шог йылысь да казьтывны жугалӧм любовь йылысь.
— Ог!
Ме ог лэдз тэнӧ тадзи мунны!
Кывзы!
Прӧстит менӧ, Эвтибида, прӧстит, ме кӧ тэнӧ ӧбӧдиті!
Тайӧ эг ме шу, тайӧ ме пытшкӧ пырӧм лёкыс...
— А мый вылӧ меным колӧ ещӧ кывзыны тэнсьыд пинясьӧмтӧ?
Лэдз менӧ мунны, Окномао, медым ме ог аддзы, кыдзи тэ бара уськӧдчан ме вылӧ, медым не кувны меным тэ ки помысь...
— Кывзы, Эвтибида, либӧ, клянитча Мидгард священнӧй змейӧн, ме вунда ассьым горшӧс ӧні жӧ, тэ син улын.
И сійӧ кватитіс кинжалсӧ.
— Ой, дугды!
Клянитча Юпитер чардбиясӧн! — быттьӧкӧ зэв повзьӧм пырысь горӧдіс куртизанка да кевмысьӧмӧн нюжӧдіс ассьыс ичӧтик кияссӧ гигантлань.
— Тэнад олӧмыд меным вывті дона... Менам сьӧлӧмшӧр Окномао.
— О, Эвтибида!
Прӧстит жӧ меным йӧй сяма скӧрмӧмӧс!
— О, зарни сьӧлӧм, благороднӧй душа! — шыасис быттьӧ зэв долыд пырысь Эвтибида, и став чужӧмыс сылӧн пондіс дзирдавны нюмъялӧмӧн.
— Меным колӧ жӧ прӧща корны тэнсьыд аслам лёклунысь, кыдзи ме уськӧдчи тэ вылӧ да татшӧма скӧрмӧді тэнӧ...
— И сійӧ сывтыръясис кияснас сьылі гӧгӧрыс гигантлы, кор мӧдыс уськӧдчис сы водзӧ пидзӧс вылас.
— Ме вывті, вывті радейта тэнӧ!
Ме эськӧ эг вермы тэтӧг овны!
Прӧститам мӧда-мӧднымӧс да вунӧдам спорӧ волӧмнымӧс.
Веритан-ӧ тэ, мый ме тэнӧ любита?
— Ме верита сідз жӧ, кыдзи верита Один ен ыджыд вынлы.
— Сідз кӧ, клянитча Диана зарни ньӧвъясӧн, верман-ӧ тэ думайтны, мый ме желайта тэныд сӧмын бурӧс?
— Но ме некор та йылысь мӧдног эг думайтлы, ог сомневайтчы!
— А он кӧ сомневайтчы, мыйла нӧ тэ он кывзы менсьым сӧветъясӧс?
Мыйла тэ веритан лӧжнӧй друглы, коді тэныд изменяйтӧ, и он верит нывбабалы, коді тэнӧ ас дорсьыс ёнджыка радейтӧ?
Окномао чеччис да мӧдіс гӧгравны палаткаӧдыс.
Эвтибида надзӧник пондіс сёрнитны ачыс аскӧдыс:
— Гашкӧ нӧ, ме пыр предупреждайта сійӧс кутшӧмкӧ аслам выгода вӧсна... ӧлӧда сійӧс синкуньӧмӧн быдсӧнлы веритчӧмысь; ӧд сійӧ веритчӧ аслас прӧст сьӧлӧмыс вӧсна; ме пыр эрдӧда сійӧ нальксӧ, кытчӧ кыскӧ сійӧс да сылысь шудтӧм гладиаторъяссӧ пеж предательство?
— Но код нӧ та йылысь кӧть ӧтчыд думыштліс? — шуис Окномао, ныв водзӧ сувтӧмӧн.
— Тэ! — горӧдіс куртизанка.
— Ме?!
— Да, тэ.
Кодыс кӧ ӧтиыс: либӧ тэныд колӧ веритны, мый ме тэнӧ любита да желайта тэныд сӧмын бурӧс, сэки тэныд колӧ веритны, мый Спартак тіянӧс вузалӧ, либӧ тэныд колӧ веритны, мый Спартак честнӧй морт, и сэки тэныд быть лоӧ думайтны, мый ме ылӧдла тэнӧ, изменяйта тэныд.
— Абу сідз, абу сідз!.. — горӧдіс, пӧшти бӧрддзан выйын коньӧр германец,
— Висьтав меным, тэ, кокниа веритчысь морт, эз ӧмӧй Спартакыс ачыс висьтавлы Орестӧс вермӧм бӧрын, кыдзи консул Варрон Лукулл воліс сы дінӧ вӧзйыны гырысь постъяс испанскӧй армияын либӧ префектура Африкаын, мый сӧгласитчас кӧ сійӧ эновтны тіянӧс?
— Да, сійӧ висьталіс тайӧ, но тэ ӧд тӧдан, кыдзи Спартак вочавидзис консуллы...
— А тэ, коньӧрӧй, — йӧй; тӧдан, мыйла сійӧ тадзи вочавидзис?
Сы вӧсна, мый тайӧ этша на сылы кажиччис сійӧ услугаяс пыддиыс, кодӧс вӧлі сылысь корӧны.
Окномао ӧшӧдіс юрсӧ да бара пондіс чӧв ветлыны палаткаӧдыс.
— Сы вӧсна мый сылы этша на кажитчис квестор ним да префект должность...
Окномао чӧв оліс, да пӧкаживайтіс...
— Ӧні бара сылы Римсянь вӧчисны предложение, содтісны кык мында, куим мында, и сійӧ та йылысь немтор тіянлы эз висьтав.
— А тэ кытысь тӧдан? — юаліс Окномао да сувтіс Эвтибида водзӧ.
— Но Рутилийыс мый, коді мунліс апулийскӧй землевладелецӧ пасьтасьӧмӧн Римӧ, медым предложитны Катилиналы командуйтны гладиаторъяс войскаӧн?
Веритан ӧмӧй тэ, мый сійӧ муніс сӧмын тайӧ могнас?
— Но...
— Тайӧ сӧмын ті верманныд веритны медся мудер да наян мортыслы, но ме зэв бура гӧгӧрвои, мый посол муніс Римӧ сы могысь, медым выльысь заводитны сёрнитчӧм, кодӧс заводитліс нуӧдны консулкӧд.
Окномао бара мӧдіс чӧв пӧкаживайтны.
— И эз кӧ эськӧ вӧв тайӧ тадзи, мыйла колӧ вӧлі мӧдӧдны Рутилийӧс, буретш Рутилийӧс, латинянинӧс да вӧльнӧйӧн чужлӧм мортӧс?
Окномао немтор эз шу.
— И мыйла Рутилийӧс виӧм бӧрын, некодлы немтор висьтавлытӧг, Спартак ыстіс ассьыс вернӧй Арторикссӧ фокусникӧ пасьтӧдӧмӧн?
Мыйла буретш Арториксӧс?
Мыйла эз мӧдӧс кодӧскӧ?
И лои сідз, мый Арторикс муртса удитіс воны Римысь, Спартаклы друг ковмис, медым ті решитінныд, кӧть мед мый, а эновтны Италия да отступитны Фракияӧ, Галлияӧ, Иллирияӧ да Германияӧ?
Окномао сувтіс да пондіс дзоргыны ӧти кольча вылӧ, кодӧн вӧлі крепитӧма палаткасӧ джоджас тувъялӧм крукъясӧ.
— Тайӧ ӧмӧй ставыс вӧлі правильнӧ да честнӧя вӧчӧма?
abu
Рим, кодлӧн ӧні кежлӧ эз коль некутшӧм вын, оз вермы чукӧртны водзӧ легионъяс, медым водзсасьны победоноснӧй Серторийкӧд Испанияын, победоноснӧй Митридатлы паныд Азияын, а ми, Римлы тайӧ страшнӧй часас, сизимдас сюрс зэв бура велӧдӧм да бура вооружитӧм мортӧн, уна косьясын вермысьяскӧд, неприятельскӧй кар вылӧ мунӧм пыдди, пышъям сыысь?
Лӧсялӧ ӧмӧй тайӧ?
Окномао пыр сулаліс вӧрзьӧдчытӧг ӧти местаын да сӧмын надзӧникӧн довкйӧдліс юрнас.
— Лентул, Геллий, кык армия...
Тайӧ Спартакӧн лӧсьӧдӧм ылӧдчӧм, медым вевттьыны кыдзкӧ тайӧ позорнӧй да гӧгӧрвотӧм пышйӧмсӧ, медым сайӧдны ылӧдӧм йӧзысь быдсӧнлы тыдалан предательствосӧ...
Геллий...
Лентул... да налӧн армияяс!.. — пондіс водзӧ быттьӧкӧ ачыс аскӧдыс сёрнитны нывбаба.
— Но мыйла нӧ эськӧ разведка вылас, кутшӧмкӧ выдумайтӧм Лентул войска локтӧм йылысь тӧдмавны сійӧ ачыс муніс талун сюрс всадникӧн, мыйла ылӧдчан Геллий войска бӧрысь наблюдайтны ыстіс сійӧ бара Арториксӧс?
Мыйла сійӧ эз ысты кодӧскӧ тіян пиысь?
— Тэ прав... веськыда колӧ шуны... тэ прав, — вашнитіс ӧдва кывмӧн Окномао.
— О, клянитча став енэжса енъясӧн! — горӧдіс Эвтибида.
— Садьмы жӧ, медбӧрти, сьӧкыд унмысь, кытчӧ тэнӧ кыскис Спартаклӧн предательствоыс!
Садьмы став енъяс ним кузя, восьты синъястӧ да видзӧдлы пыдӧстӧм пропастяс, кытчӧ тэнӧ лӧсьӧдчӧ тойыштны невернӧй другыдлӧн киыс.
И колӧны кӧ тэныд нӧшта мукӧд доказательствояс предательство йылысь да мукӧд помкаяс, мыйла сійӧ тіянӧс вузалӧ, тӧдвылад уськӧд, мый сійӧ садьсӧ воштытӧдз радейтӧ римскӧй патрицианкаӧс, Валерия Мессалаӧс, Суллалысь дӧвасӧ, и сійӧс любитӧм ради сійӧ вузалас тіянӧс ставнытӧ римскӧй сенатлы, коді сы пыдди сетас сылы гӧтыр пыдди сылысь муса аньсӧ, а сыкӧд тшӧтш, и виллаяс, и озырлун, и почот.
— Правда!
Тайӧ правда! — горӧдіс Окномао, кор кыліс бӧръя кывъяссӧ, сійӧс ӧні помӧдз убедитісны тайӧ роковӧй уликаясыс, кодъяс явӧ висьталісны фракиец предательство йылысь.
— Измена Спартаклӧн ӧні тыдалана...
Мед Манигармор, пеж пон, косявлыны пондас нэмсӧ Нифльгейм пыдӧсын сылысь проклятӧй виръяйсӧ!
Эвтибида локтіс нӧшта матӧджык да пӧдан гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Регыдджык!
Мый нӧ тэ нӧшта виччысян?
Окотитан, ӧмӧй тэ, медым тэнӧ аслад вернӧй германецъясыдкӧд кыскисны кутшӧмкӧ гӧра костӧ, кӧні тіянлы, косясьны позьтӧм вӧсна, невӧляысь лоас позорнӧя пуктыны ӧружиенытӧ, а сэсся медым распинайтасны тіянӧс либӧ сетасны сёйны дикӧй зверъяслы циркӧвӧй аренаяс вылын?
— Но, энлы!
Клянитча Тор ен став чардбиясӧн!
— равӧстіс вывті скӧрмӧмысла германец, кватитіс палатка пельӧсысь зэв ыджыд латы да пондіс сійӧс кышавны ас вылас.
— Часлы!
Ме ог сет сылы вузавны ачымӧс!
Пырысьтӧм-пыр жӧ ме муна предатель лагерысь аслам легионъясӧн.
— А аски став легионъясыс мунасны тэ бӧрся; тэкӧд мунасны галлъяс, иллириецъяс да самнитъяс, а сыкӧд кольӧны сӧмын фракиецъяс да грекъяс, и тэ лоан верховнӧй вождьӧн, и тэ, тэ ӧтнадӧн вевттян асьтӧ славаӧн Рим осадитӧмысь да пӧкӧритӧмысь...
Мун...
abu
Вӧч, медым шынитӧв чеччӧдасны и галльскӧй легионъясӧс.
Да, кывзы сӧветъяссӧ сылысь, коді тэнӧ любитӧ.
Некымын минут мысти букцинаяс германецъяслӧн трубитісны зоря*, и час дорысь регыдджык кадӧн дас сюрс салдат Окномаолӧн чукӧртісны палаткаяс да сувтісны боевӧй пӧрадокӧ лагерысь петӧм вылӧ.
Окномао висьталіс пароль деканлы, коді командуйтӧ вӧлі охранаӧн главнӧй ворота дінас, и тадзи чӧвлӧньӧн петкӧдіс ассьыс легионъяссӧ.
Но трубаяслӧн сигнал садьмӧдіс тшӧтш и галлъясӧс; код-сюрӧяс на пиысь думыштісны, мый став войскаыслы колӧ петны; мукӧдъяс думыштісны, мый неприятель воис лагер дорӧ; сы вӧсна ставныс чеччыштісны, тэрыба вооружитчисны, петісны палаткаясысь, и некутшӧм приказ сеттӧг трубачьяс пондісны трубитны зоря*.
Тадзи ӧтар помсяньыс да мӧдар помӧдзыс став лагерыс гладиаторъяслӧн регыд сувтіс кок йылӧ, и став легионъясыс суматока да беспорядок вӧчӧмӧн уськӧдчисны ӧружие дорӧ — тадзи век овлӧ, весиг медся дисциплинированнӧй войскаын, кор немвиччысьтӧг локтӧ неприятель.
Спартак чеччыштіс вольпась вывсьыс, уськӧдчис палатка ӧдзӧс дорас, юаліс салдатъяслысь, кодъяс нуӧны вӧлі охрана преторий вылын, мый лои.
— Тыдалӧ, неприятель матысмӧ, — вочавидзисны сылы.
— Кыдзи нӧ?
Кытысь?
Кутшӧм неприятель?.. — юаліс сійӧ ещӧ ёнджыка чуймӧмӧн.
Сійӧ котӧрӧн пырис палаткаас, чайтіс, мый ӧти консулыс, буракӧ, локтіс форсированнӧй маршӧн сылы тӧдтӧм туйясӧд, и пондіс тэрыба вооружайтчыны, петіс да мӧдӧдчис лагерь шӧрланьыс.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Окномао аслас легионъяскӧд мунӧ лагерысь, мый мукӧд легионъясыс ӧружиеӧн жӧ лӧсьӧдчӧны мунны сы бӧрысь, чайтӧны, мый мунӧм йылысь приказыс петіс Спартаксянь.
— Мый нӧ тайӧ?
Сійӧ ӧмӧй... — горӧдіс фракиец — Но оз вермы лоны...
Тайӧ оз вермы лоны!
И сэні и тані ыпъялысь факелъяс би улын сійӧ мӧдіс тэрыба восьлавны индӧм ворота дінӧ.
Кор сійӧ воис сэтчӧ, мӧд германскӧй легионыс пӧшти ставнас нин вӧлі лагерь саяс, но Спартак удитіс панйыны бӧръя радъяссӧ да котӧрӧн воис сійӧ местаӧдзыс, кӧні Окномао верзьӧма вӧв вылын виччысьӧ вӧлі, кор прӧйдитас сылӧн мӧд легионыс.
Кутшӧмкӧ морт, ӧружиеа жӧ, панйис Спартакӧс котӧртӧмын; тайӧ вӧлі Крисс.
Сійӧ котӧртіс Окномао дінӧдз да горӧдіс:
— Окномао, мый нӧ тэ вӧчан?
Мый лои?
Мыйла тэ лэптін став лагерсӧ кок йылӧ?
Кытчӧ тэ мӧдін?
— Ылӧджык изменник лагерысь, — равӧстіс, быттьӧ гымыштӧм шыӧн германец.
— И тэ, он кӧ тэ кӧсйы лоны жертваӧн, он кӧ тэ кӧсйы, медым тэнӧ аслад легионъяскӧд тшӧтш предайтісны враг киӧ, мунам мекӧд и ми ӧтлаын мӧдам Рим вылӧ.
Криссӧс тайӧ кывъясыс быттьӧ юрас кучкисны.
Спартак воис Окномао дінӧ да шуис сылы:
— Кутшӧм изменник йылысь сёрнитан тэ, Окномао?
Код йылысь?
— Тэ йылысь ме сёрнита и тэ вылӧ инда.
Ме воюйта Римкӧд и кӧсъя мунны Рим вылӧ.
Ме ог желайт мунны Альпылань, медым сюрны немилучаӧн горнӧй ущельеӧ неприятель гыжйӧ.
— Клянитча ыджыд милӧстя Юпитерӧн! — горӧдіс скӧрмӧмысла ас пытшкысь петӧм Спартак.
— Шутитан кӧ тэ, колӧ шуны тэныд, мый тайӧ медся омӧль шутка, кутшӧмӧс вермас думыштны морт вежӧр!
— Ме ог шутит, клянитча Фреяӧн!..
Ме ог шутит, ме сёрнита зэв серьёзнӧя и тыр садьӧн!
— Тэ менӧ лыддян изменникӧн?
— Спартак пондіс пӧдны скӧрмӧмысла.
— Не толькӧ лыддя тэнӧ изменникӧн, но ме тайӧ зэв бура тӧда и шуа быдӧнлы кывмӧн.
— Тэ сӧран, йӧй пьянник!.. — равӧстіс Спартак и кватитіс ножнасьыс мечсӧ да уськӧдчис Окномао вылӧ; мӧдыс сідз жӧ лэптіс мечсӧ да ӧддзӧдіс вӧвсӧ Спартаклы воча.
Но Крисс, коді сулалӧ вӧлі Окномао водзын, кватитіс вӧвсӧ домповодӧдыс, бӧрыньтіс да горӧдіс:
— Окномао!
Эн кӧ тэ йӧймы, кыдз тайӧ петкӧдлӧ тэнад уджыд, ме тэныд шуа, мый тэ предатель, тэнӧ подкупитӧмаӧсь зӧлӧтаӧн да гудралӧмӧн римляна, и...
— Мый тэ висьталан, Крисс?.. — шуис ёна скӧрмӧмысла тіралысь германец.
— Клянитча Белен ыджыд вына югӧръясӧн, — горӧдіс галл, — сӧмын ӧти римскӧй консул, вӧлі кӧ сійӧ тэ местаын, вермис эськӧ вӧчны тадз, кыдзи ӧні тэ вӧчан!
Спартак, кодӧс кутіс Граник, веніс нин аслас скӧрмӧмлысь ӧзйылӧмсӧ, локтіс Окномао дінӧ, спокойнӧя сюйис мечсӧ ножнаас да шуис:
— Мый тэ вомӧн сёрнитӧ ӧти эриния, ме та йылысь ог сомневайтчы...
Тэ, Окномао, Римысь Капуяӧдз ӧпаснӧй туй вӧчигӧн да став страшнӧй тревогаясас да нимкодь событиеясас восстание первой кадсяньыс тэ, менам тӧварыш, эн эськӧ вермы сёрнитны тадзи, кыдзи тэ сёрнитан ӧні.
Ме ог тӧд и ог гӧгӧрво...
Но, тыдалӧ, и тэ и ме лоим пеж интригалӧн жертваясӧн, коді локтӧ Римсянь, да коді пырӧма миян лагерӧ, ме ог вермы гӧгӧрвоны кутшӧм ногӧн.
Делӧыс ӧні абу сыын; кодкӧ кӧ эськӧ мӧд шуис тайӧ кывъяссӧ, кодӧс тэ шуин ӧні, сійӧ эськӧ ӧні эз вӧв нин ловъя...
Мун, инӧ...
Эновт аслад вокъяслысь делӧ, коль миянлысь знамяяс...
Ме клянитча колӧкӧ тані, тэнад легионъяс водзын да тэнад вокъяс водзын, аслам бать шойӧн, мам паметьӧн, аслам чой олӧмӧн, став енэжса да адса енъясӧн, мый ме эг лякӧсьт ачымӧс некутшӧм подлостьӧн, код йылысь тэ висьталан.
И ме кӧ, шуам, ӧти сутш кежлӧ кӧть вунӧдлі медся ичӧтик юкӧн аслам обязательствоысь, кыдзи вок да вождь, мед менӧ виас чардбиӧн да пӧимӧдз сотас Юпитер, и медым менам нимӧй медся ылысса потомокъясӧдз кутас кыссьыны предатель клеймаӧн!
Тайӧ клятва кывъясыс, кодӧн клянитчис Спартак чорыд, торжественнӧй гӧлӧсӧн, вӧчисны, тыдалӧ, зэв ыджыд впечатление, вӧрзьӧдіс, тыдалӧ, весиг тшӧтш Окномаолысь дикӧя асныралӧмсӧ.
Но друг кыліс букцинаяслӧн шы коймӧд легионын (первой галльскӧй легионын) главнӧй ворота дорын, и ставлӧн чужӧмъясыс бергӧдчисны сыладорӧ.
— Клянитча адса енъясӧн! — горӧдіс Спартак, кельдӧдӧм чужӧмыс сылӧн лои кулӧм мортлӧн кодь.
— Сідз кӧ, мунӧны тшӧтш и галлъяс?
Ставӧн котӧртісны вал ворота дінӧ.
Сэки Эвтибида, коді ӧнӧдз сулаліс син вылас лэдзӧм забралоӧн, локтіс Окномао дінӧ, кватитіс поводӧдыс сылысь вӧвсӧ да нуӧдіс ас бӧрсяыс сійӧс туй вылӧ, кыті мунӧны нин вӧлі кыкнан германскӧй легионыс.
— Проклятӧй дезертиръяс! — горӧдіс Крисс.
— И мед консул Геллий керавлас тіянӧс торпыригӧдз!
— содтіс Спартак ёна скӧрмӧмысла.
Спартак да Крисс регыд воисны галльскӧй лагер ворота дорӧ, кӧні Арторикс да Борторикс кевмысьӧмӧн и видчӧмӧн кутісны коймӧд легионса салдатъясӧс, кодъяс окотитісны мунны германецъяс бӧрся.
Галлъясӧс сувтӧдіс Крисс, сійӧ асланыс кыв вылын висьталіс налы реч, видіс найӧс стращайтан кывъясӧн, шуаліс найӧс подлӧй сбродӧн, рӧзбойник чукӧрӧн, предательяс котырӧн.
Ассьыс речсӧ сійӧ помаліс Гезус водзын сэтшӧм клятва сетӧмӧн, мый мыйӧн толькӧ воас лун, сійӧ корсяс да тшӧктас распинайтны подкупитӧм предательясӧс, кодъяс кыпӧдісны тайӧ позорнӧй бунтсӧ.
Галлъяс, лючки кывзӧмӧн, кыв шутӧг, кыдзи кывзысь ыжъяс, бӧр бергӧдчисны асланыс лагерӧ.
Мӧд луннас, югдан дорыс, кыдзи шуӧма вӧлі план серти, Спартак сетіс приказ аслас легионъяслы снимитчыны лагерысь да мӧдӧдчис консул Лентуллы паныд.
Военнӧй делӧын абу ёна опытнӧй морт, латинскӧй гордостьӧн тырӧм патриций чайтӧ вӧлі, мый нёль римскӧй легион — кызь нёль сюрс морт — да нӧшта содтӧд дас кык сюрса вспомогательнӧй войска непременнӧ жугӧдасны кызь нёль часысь регыдджык кадӧн омӧлик вооружениеа сизимдас сюрс гладиаторӧс, кодъяс ни честь, ни победа вылӧ надея, ни дисциплина оз тӧдны; мый ӧнӧдз кӧ найӧ грӧмитлісны преторъяслысь войскаяс, тайӧ лои не найӧ доблесть понда, а сӧмын преторъяс невежество вӧсна.
Тадзи думайтіс консул Лентул.
Сы вӧсна консул сувтіс аслас войскаӧн выгоднӧй позицияӧ, нӧрыс бокӧ, да мӧд лунас жӧ пансис косьӧ Спартаккӧд, колльӧдіс сражение водзын ассьыс салдатъяссӧ ошйысян да гордитчан кывъясӧн.
Спартак аслас векыся мудрӧй сюсьлунӧн воспользуйтчис аслас унджык лыда войсканас, да куим часысь регыдджык кадӧн босьтіс кытшӧ быд боксянь консуллысь войскасӧ.
Римскӧй легионъяс косясисны мужественнӧя, но налы лои отступитны, медым оз уськӧдчыны на вылӧ мышсяньныс.
Спартак зэв лӧсьыда воспользуйтчис неприятель колебайтчӧмӧн.
Сражение дырйи быд местаӧ волӧмӧн сійӧ сэтшӧма кыпӧдіс гладиаторъяслысь сьӧлӧмъяс аслас храбростьӧн, мый гладиаторъяс сэтшӧм ыджыд вынӧн атакуйтісны римлянаӧс, орӧдісны налысь радъяссӧ, жугӧдісны дзикӧдз, босьтісны лагерсӧ и обозсӧ.
Но тайӧ выль ыджыд победа босьтӧм бӧрас, римскӧй консулӧс вермӧм бӧрын, Спартак ёна беспокоитчис Геллий йылысь, мӧд консул йывсьыс, коді вермис тайӧ каднас уськӧдчыны Окномао вылӧ да уничтожитны сылысь войскасӧ.
Тайӧ кось бӧрас мӧд лунас жӧ сійӧ тшӧктіс чукӧртны палаткаяс да бергӧдчис бӧр, ыстіс кыдзи век вӧлі вӧчлӧ водзвылас ассьыс уна лыда конницасӧ.
Ылын водзвылын мунӧмӧн, сійӧ пыр вайлывліс Спартаклы юӧръяс неприятель йылысь.
И збыльысь, рытнас Спартак дінӧ воис юӧрӧн Мамилий, кавалерияса начальник, мый Геллий тӧдмалӧма германецъяс торйӧдчӧм йылысь да тэрмасьӧмӧн выступитӧма Окномаолы паныд.
Спартак сетіс шойччыштны аслас легионъяслы сӧмын квайт час, и бергӧдчис бӧр германецъяс лагерлань.
Тайӧ каднас консул Геллий Публикола воис сэтчӧ кызь кӧкъямыс сюрс салдатӧн да кыа петігас атакуйтіс Окномаоӧс, а мӧдыс немдумайттӧг петіс тайӧ неравнӧй бой вылас.
Пансис зэв чорыд, зэв вир кисьтан кось, и кык часысь дырджык римляна эз вермыны немтор добитчыны.
Но регыд Геллий нюжӧдіс фронтсӧ да босьтіс кытшӧ кыкнан германскӧй легионсӧ.
Германецъясӧс топӧдӧма вӧлі смерть кытшӧ.
Кор аддзисны, мый налы спаситчӧм вылӧ надейтчыны немтор, найӧ решитісны кувны, кыдзи кувсьӧны храбрӧй йӧз. Кык часысь дыр зэв яра косясьӧм бӧрын, найӧ ставныс усины, уна вред и вӧчисны римляналы.
Медбӧръя мортӧн уси Окномао.
Тадзи помасис тайӧ сражениеыс, кӧні Геллий уничтожитіс дас сюрс германецӧс ӧти мортӧдз.
Но муртса на удитіс помасьны битваыс, кыдзи букцинаясӧн сетӧм сигнал висьталіс победительяслы выль неприятель локтӧм йылысь.
Тайӧ вӧлі Спартак; сійӧ толькӧ на удитіс воны кось помасьӧминас.
Легионъясыс сылӧн кӧть сьӧкыд туй бӧрад вӧліны мудзӧсь, сы вылӧ видзӧдтӧг, Спартак сувтӧдіс найӧс боевӧй пӧрадокӧ да биа пӧсь кывъясӧн воодушевитіс найӧс, медым водзӧс босьтны налысь вокъяссӧ виӧмысь; Спартак лӧсьӧдчис атакуйтны Геллий консуллысь дзугсьӧм, торксьӧм войскасӧ,
Геллий пуктіс став вынсӧ, медым кыдз мый позьӧ регыдджык перестроитны фронтсӧ.
И заводитчис сражение воддза дорсьыс ещӧ чорыдджык.
Выль сражение кыскис римлянаӧс мӧдладор бокӧ, да германецъяскӧд косясяніныс вӧлі эновтӧма, и тайӧ шойясӧн тырӧм паськыд поле вылас кылісны сӧмын раненнӧйяслӧн да кулысьяслӧн слабиника горзӧмъяс.
Вирыс визувтӧ вӧлі шорӧн Окномао ранаясысь, но сьӧлӧмыс сылӧн эз на дугды типкыны.
Сійӧ кувсьӧм водзвылас кирган гӧлӧсӧн чуксаліс Эвтибидаӧс.
Кор Геллий уськӧдчис германецъяс вылӧ немвиччысьтӧг, Эвтибида эз вевъяв дезертируйтны римлянаяс дінӧ, сідзжӧ эз вермы мунны бокӧ сражение заводитчанінысь, и сылы лои кольччыны свалкаас; ичӧтика ранитчыштӧм бӧрын, сійӧ лыддис медся бурӧн водны шойяс костӧ да лэччысьны кулӧм улӧ.
Синводзас сулалысь ру пыр Окномао друг аддзис Эвтибидаӧс да чайтіс, мый сійӧ кувсьӧ.
Но лёкысь дзирдалысь синъясыс сылӧн да пельклуныс, кор сійӧ тэрыба чеччис да кокъяснас кулӧмъяслысь шойяссӧ талялігтыр, пондіс мунны, Окномао аддзис, мый Эвтибида толькӧ кокньыдика ранитчӧма.
Страшнӧй мӧвп сэк вирдыштіс Окномао юр вемын.
— О, Эвтибида!...
— Ме тэрмася, ог эшты, — вочавидзис гречанка кувсьысь Окномао дінті прӧйдитіг моз, да сутш кежлӧ чӧвтліс сы вылӧ веськодя видзӧдан синъяссӧ.
— А! Торлӧн чардбиыс мед перъяс тэнсьыд синтӧ! — горӧдіс Окномао; сэсся коляс вынъяссӧ чукӧртӧмӧн лэптысьліс муысь да горӧдіс:
— Ӧні ме гӧгӧрвоа...
Подлӧй куртизанка...
Спартак немторйысь абу мыжа...
Тэ вӧчин чудовищнӧй злӧдейство... будь проклят тэ!..
И сійӧ уси.
Эвтибида нюжӧдліс ичӧтик гырдӧссьӧм кисӧ германецлань да шуис:
— Адӧ!..
И кыдзи тэнӧ ме аддзылі пикӧвоӧмын кувсигад, мед сідз жӧ сетасны меным ыджыд енъяс аддзывны медбӧръя лов петӧмсӧ Спартаклысь...
И сійӧ мӧдӧдчис сыладорӧ, кысянь кылӧ вӧлі ылын выльӧн пансьӧм косьлӧн шумыс.
ХІХ ГЛАВА
Мутина бердса сражение.
Мятежъяс.
Марк Красс действуйтӧ
Эвтибида матыстчис сэтчӧ, кӧні вӧлі мунӧ сражение Спартак да Геллий костын и шог пырысь видзӧдіс, кыдзи консуллысь войскасӧ ньӧжйӧникӧн грӧмитӧны гладиаторъяс и зэв чорыда думайтіс, мый сылы вӧчны водзӧ.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ аддзис кельыдлӧз чепрака да мича сбруяа еджыд вӧв.
Вӧлыс шыбласьӧ вӧлі ӧтарӧ да мӧдарӧ, джӧмдалӧ морт шойясӧ.
Эвтибидалӧн куим вӧв пытшсьыс ӧти вӧлі еджыд жӧ, и сійӧ решитіс босьтны тайӧ вӧвсӧ ассьыс наян планъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь.
Кывнас да чуньяснас щолсйӧдлӧмӧн сійӧ мӧдіс чуксавны вӧвсӧ, но благороднӧй пемӧс повзьӧмысла котӧртіс пыр водзӧ, кытчӧдз эз джӧмды морт шойӧ да эз усь.
Гречанка котӧртіс сы дінӧ, кутіс сійӧс поводӧдыс да пондіс ласкайтны сійӧс, кытчӧдз вӧлыс эз успокоитчы.
Сражениеыс кутіс помасьны.
Гладиаторъясӧн кытшӧ босьтӧм римляна пондісны беспорядокӧн отступайтны сійӧ полеланьыс, кӧні асывнас найӧ косясисны германецъяскӧд.
Гладиаторъяслӧн радъяс пыр ёнджыка топӧдісны неприятельӧс.
Медбӧрти, римляна уськӧдчисны паническӧй пышйӧмӧ.
Гладиаторъяс, водзӧс босьтӧм могысь, зэв яра вӧтчисны на бӧрся.
Эвтибида босьтіс домповодӧдыс еджыд вӧлӧс да мӧдӧдчис сійӧ местаас, кӧні куйлӧ вӧлі Окномаолӧн кӧйдӧм шойыс.
Тані сійӧ сувтіс, кыскис ножнасьыс ичӧтик меч да сутшкис морӧсас коньӧр пемӧслы.
Кор кувтӧдзыс ранитӧм пемӧс лёкысь песласигтыр лэдзис медбӧръя ловсӧ, гречанка водіс сы дінӧ муас да сюйис ассьыс ӧти коксӧ вӧв сьылі улас сідзи, быттьӧ мортыс и вӧлыс тані усины неприятель кипомысь, — ӧтиыс сьӧкыда ранитчӧмӧн, а мӧдыс — кувтӧдз.
Сэк коста Геллийлысь войскасӧ гладиаторъяс пӧшти дзикӧдз жугӧдісны: виӧма вӧлі дас нёль сюрс римлянинысь унджык; ачыс консулыс ранитчис да спаситчис сӧмын тэрыб вӧлыс отсӧгӧн.
Гладиаторскӧй легионъяслысь тайӧ ыджыд победа босьтӧм кузя радлӧмсӧ жугыльтіс германецъяслӧн пӧгибнитӧмыс, и Спартак сетіс приказ, медым не празнуйтны победасӧ, кыдзи вӧчлісны шуда событиеяс дырйи, а ыджыд траур кутіс войскаыс сылӧн тайӧ лунас.
Тайӧ помся кык сражение бӧрын мӧд лунас гладиаторъяс лӧсьӧдчисны сотны шойяссӧ асланыс усьӧм вокъяслысь: кось мунан поле гӧгӧрыс вӧлі тэчӧма зэв уна бипуръяс, и на вылын сёясӧн сотісны виӧм гладиаторъясӧс.
Ӧти бипур дорын, кодӧс лӧсьӧдӧма вӧлі Окномаолы, чукӧртчисны чӧв сулалысь жугыль командиръяс, и стрӧитчисны кареӧн легионъяс.
Храбрӧй германецлысь шойсӧ, код вылын вӧлі кызь сизим рана, мыськисны, мавтісны мазьясӧн да благовониеясӧн, гаровтісны зэв вӧсньыдик еджыд шерстянӧй саванӧ, вевттисны дзоридзьясӧн да пуктісны бипур вылӧ.
Спартак ыджыд шог пырысь висьталіс реч, коді торксяліс бӧрдӧмъясӧн.
Сійӧ казьтыштіс покойник храбрость йылысь, некодӧн венлытӧм мужество йылысь да сылӧн честнӧй сьӧлӧм йылысь.
Сэсся босьтіс факел да первой мортӧн ӧзтіс бипурсӧ; чӧскыд дука тшын кымӧр пиын регыд бипурйыс мӧдіс ыпйыны сюрс би кывъясӧн.
Окномао шойысь пӧимсӧ, кодӧс чукӧртӧма вӧлі биысь повтӧм асбестовӧй сунисысь кыӧм тканьӧ, кисьтісны неыджыд бронзӧвӧй урнаӧ, кодӧс Спартак сійӧ лунсяньыс пондіс видзны, кыдзи меддона реликвия.
Дас сюрс германецъяс пиысь сӧмын ветымын сизим мортӧс ловйӧн вӧлі аддзӧма сражение поле вылысь, но ставныс вӧлі ранитчӧмаӧсь, и на пытшкысь сӧмын ӧкмыс мортыс колины ловйӧн, а на чукӧрын вӧлі и Эвтибида.
Ёна и нимкодясисны храбрӧй гречанкаӧн гладиаторъяс.
Спартак наградитіс гречанкаӧс гражданскӧй венокӧн да ачыс сетіс сійӧс сылы став легионъясыс аплодируйтӧм шыяс улын.
Эвтибида примитіс тайӧ наградасӧ зэв ёна волнуйтчӧмӧн, кӧть ачыс ёна старайтчис эськӧ тайӧс сайӧдны йӧзысь.
Гладиаторъяс чайтісны, мый тайӧ волнуйтчӧмыс сылӧн вӧлі скромность вӧснаыс.
Збыльысьсӧ тайӧ вӧлі преступление вӧчӧм вӧсна совестьыс мучитӧм.
Храбрость да асьсӧ жалиттӧм петкӧдлӧмысь награда пӧлучитӧм бӧрын, Эвтибида, кӧть и эз на бурдны сылӧн ранаясыс, висьталіс, мый сійӧ желайтӧ мунны войскакӧд, и корис, мед сійӧс пуктасны ординарецӧн Крисслы.
Ассьыс войскасӧ шойччӧдӧм бӧрын, кызь вит лун мысти Геллийкӧд косясьӧм бӧрын, Спартак бара мӧдӧдчис Падус ю дорӧ, сылы колӧ вӧлі вуджны тайӧ юсӧ, медым веськавны сэсся Галлияӧ.
Дас нёль лунӧн сійӧ воис Равеннаӧдз да сувтіс татчӧ лагерӧн некымын миля сайӧ карсяньыс, медым сформируйтны куим выль легион дас вит сюрс рабысь да гладиаторысь, кодъяс пышйисны сы дінӧ тайӧ кад костас.
Начальникъясӧн выль легионъясӧ вӧлі пуктӧма: вӧльнӧй мортӧн чужлӧм гладиатор Кай Канникчийӧс, галл Кастӧс да фракиец Идомейӧс, коді петкӧдліс шензьӧдана храбрость бӧръя кык сражениеын.
Сизимдас вит сюрса войскаӧн Спартак мӧдіс походӧн Падуслань.
Кай Кассий, Цизальпийскӧй Галлияса претор, кор сылы кывсис Лентул да Геллий консулъясӧс жугӧдӧм йылысь да Спартаклӧн ыджыд войскаӧн матыстчӧм йылысь, тэрмасьӧмӧн чукӧртіс кызь сюрс салдат да тайӧ войсканас вуджис Падус ю вомӧн Пьяченца дорті, медым торкны гладиаторъяслысь водзӧ мунӧмсӧ.
Сійӧ кадас гладиаторъяс кык переходӧн воисны Болонияӧдз да, кыдзи и пыр вӧчлісны, сувтісны лагерӧн кар дінас.
Татчӧ Спартак решитіс сувтлыны кымынкӧ лун, кытчӧдз оз воны стӧч юӧръяс неприятельскӧй войска йылысь да неприятельскӧй начальник планъяс йылысь.
Гладиаторъяс лагерын муніс ыджыд удж пыр ӧтарӧ выльысь локтысь боецъясӧс военнӧй стройӧ велӧдӧм могысь.
Палатка радъяс костса уличаясын велӧдчисны военнӧй делӧӧ вит сюрс галл, кодъясысь вӧлі лӧсьӧдӧма бӧръя кадас дас нёльӧд легион; найӧ ставныс вӧліны сеннонскӧй провинцияса йӧз.
Быд выль салдат водзын сулалӧ вӧлі ветеран пу мечӧн; сійӧ велӧдӧ выль воысьӧс фехтованиеӧ.
Кывсьыліс команда:
— Позицияӧ!
— Щиттӧ вывлань
— Улӧджык меч йывтӧ!
— Видзӧд веськыда меным синмӧ!
— Вылӧджык юртӧ!
— Видзӧд смела!
— Вешты щитнад юрад веськӧдӧм кучкӧм!
— Тарана ним кузя, ӧдйӧджык!
Мый нӧ тэнад киад меч пыддиыд печкан ли мый?
— Воськов водзӧ!..
Воськов бӧрӧ...
Тэрыба, ӧдйӧджык, Гезус ним кузя!
— Позицияӧ!
— Вешты мечӧн юрад сӧтыштан удар!
— Чеччышт веськыдвылӧ!
— Кучкы увсянь!
— Кругджын веськыдвылӧ!
— Позиция вылӧ!
— Чеччышт бӧрвыв!
— Ӧдйӧ!
Водзӧ!..
Нападайт ме вылӧ...
Водзӧ!..
Тайӧ деловӧй шум мунан кадас витӧд легионса начальник галл Арвиний палаткаын муніс пӧся вензьӧм.
— Медбӧрти, — горзіс споруйтысьяс пиысь ӧти, Орзиль, дас ӧтикӧд легионса начальник, код легионӧ пырӧны вӧлі нумидиецъяс да африканецъяс, — ми абу ыжъяс, медым миянӧс пастух вӧтліс татшӧм ногӧн!..
— А миянтӧг, — горӧдіс Кай Канникчий, дас коймӧд легионса начальник, — мый эськӧ сійӧ вӧлі миянтӧг?..
— Прӧстӧй мортӧн... весиг этшаджык прӧстӧй морт дорысь... вӧлі эськӧ морт туйӧ пуктытӧм, лёкиник гладиаторӧн!
— шуис зэв дӧзмӧм пырысь Брезовир.
— Ме аслам африканецъяскӧд, клянитча Ваалӧн, Галлияӧ ог мун! — шуис Орзиль.
— Прав вӧлі Окномао! — горӧдіс Каст, дас нёльӧд легионса начальник, коді вӧлі начальникӧн сійӧ вит сюрс галлыслӧн, кодъяс буретш велӧдчисны сэки фехтованиеӧ.
— Коньӧр Окномао!
Спартак предательстволӧн явнӧй жертва! — шуис Онаций, самнит, коді командуйтӧ вӧлі Рутилий кувсьӧм бӧрын кӧкъямысӧд легионӧн.
— Эк!
Клянитча быдӧнӧс верман материя вынӧн!
— равӧстіс скӧрмӧмысла ыджыд гӧлӧсӧн Спирот Фессалоний, сизимӧд легионса командир.
— Спартак предатель!
Тайӧ нин вывті!
Тайӧ нин вывті!
— Да, сійӧ предатель, сыкӧд ӧтвылысь Крисс да Граник вузалӧны миянӧс римскӧй сенатлы...
— Ставныд ті, Альпы сайӧ, Римысь ылӧджык миянӧс нуӧдны лӧсьӧдчысьяс, изменникъяс!
— Рим вылӧ, Рим вылӧ ми желайтам мунны!..
Сизим ли кӧкъямыс гӧлӧсӧн ӧтпырйӧ ыджыд вынӧн зэв горӧдісны:
— Рим вылӧ!
Рим вылӧ!
— Ме верита Спартаклы, кыдз медблагороднӧй да честнӧй мортлы став йӧз пытшсьыс, ме верита Крисслы да, Граниклы, и ме аслам легионкӧд, коді меным веритӧ, мунам на бӧрся, а ог тіян бӧрся.
— И ме, — шуис Борторикс.
— Но и мунӧй накӧд, а ми асланым сизим легионӧн, — шуис Кай Канникчий, — аски бергӧдчам бӧр Равеннаӧдз мӧдӧдчам Рим вылӧ.
— О! Спартактӧг ті вӧчанныд гырысь да бур и подвигъяс, — иронияӧн серӧктіс Борторикс.
— Тіянӧс торпыригӧ керавлас первой преторыс жӧ, коді паныдасяс тіянкӧд, — содтіс Фессалоний.
— И тайӧ йӧзыс босьтчӧмаӧсь ӧружие дінӧ, медым перйыны вӧля! — горӧдіс Кай Канникчий.
— Найӧ, со, ас кодьныс жӧ мортлы пӧрины рабъясӧ, абу кӧ сӧмын тайӧ налӧн муса Спартакныс улынджык на, на дорысь!
— Ті кӧ свобода улын гӧгӧрвоанныд беспорядок, зычитӧм, ни начальствоӧн ни некутшӧм властьӧн не лыддьысьӧм, татшӧм свободаыд миянлы оз ков! — горӧдіс Фессалоний.
— Миянлы колӧ дисциплина да порядок, и ми мунам, сыкӧд, коді кык воысь дырджык кыссян войнаын петкӧдліс асьсӧ мудрӧй да доблестнӧй вождьӧн.
Начальникъяс костын спорсӧ лои орӧдӧма тревога вылӧ сигналӧн, коді кывсис первой да коймӧд легионъяссянь, а сэсся регыд шыасисны и став оркестръясыс лагерын.
Салдатъяс уськӧдчисны палаткаясӧ, босьтісны ӧружие, стрӧитчисны взводъясӧ, манипулаясӧ, когортаясӧ.
Мӧд сигнал сетіс приказ идравны палаткаяс.
И кык час мысти лагер вӧлі уберитӧма, став легионыс вӧлі дась поход кежлӧ.
Сэки коймӧд сигнал чукӧстіс легионъясса начальникъясӧс верховнӧй вождь дінӧ приказъяс пӧлучитӧм могысь.
Став начальникыс ӧддзӧдісны вӧвъяснысӧ да гӧнитісны преторий вылӧ; сэні Спартак висьталіс налы, мый претор Кай Кассий локтӧ на вылӧ, мый сійӧ воас Мутинаӧ талун жӧ рытнас, и колӧ гладиаторъяслы пырысьтӧм-пыр жӧ петны походӧ, медым нападитны Кассий вылӧ аски жӧ, кытчӧдз эз на удитны ӧтлаасьны сыкӧд мукӧд отрядъясыс да эз потшны налы Падус вомӧн вуджан туй.
Кор Спартак помаліс ассьыс речсӧ, лои шынитӧв.
Некымын секунда падъялӧм мысти, Кай Канникчий лэдзис муӧ синвидзӧдлассӧ, да мыкталігтырйи шуис надзӧник.
— Ми, дерт, кутам косясьны Кассийлы паныд, но Падус йылысь, ми Падус ю ог вуджӧй.
— Кыдзи?
Мый тэ шуин?
— Сійӧ шуис, мый ми ог мунӧй тэ бӧрысь Падус мӧдар бокӧ, — Спартаклы синмас зэв збоя видзӧдӧмӧн вочавидзис нумидиец Орзиль.
— Сизим легион, — шуис Кай Канникчий, — оз желайт мунны асланыс странаясӧ, а кӧсйӧны мунны Рим вылӧ.
— О! — горӧдіс зэв скӧрысь Спартак.
— Бара бунт?..
Тіянлы ӧмӧй оз на тырмы коньӧр Окномаолӧн примерыс?
Сӧмын омӧля рӧзнитан ропкӧм кыліс вочакыв пыдди.
— Клянитча став енъяснас, ті йӧйяс либӧ предательяс.
Бунтуйтысь начальникъяс чӧв олісны.
Фракиец нуӧдіс водзӧ:
— Ӧні миян водзын неприятель, и ті ставныд кутанныд меным повинуйтчыны, кытчӧдз ми ог жугӧдӧй Кассийӧс; сы бӧрын ми чукӧртам совещание да решитам, мый колӧ вӧчны миян ӧтувъя делӧлы пӧльза вылӧ.
А ӧні мунӧй.
И кинас тшӧктан жест вӧчӧмӧн, сійӧ лэдзис начальникъясӧс.
Кор найӧ лӧсьӧдчисны нин мунны асланыс легионъяс дінӧ, сійӧ зумыд гӧлӧсӧн содтіс:
— Медым походын да сражение дырйи эз вӧв некутшӧм кывзытӧм.
Клянитча ыджыд Юпитерӧн, первой морт, коді шуас мятежнӧй кыв либӧ вӧчас мятежнӧй движение, кулас менам меч помысь, коді некор на промах эз вӧчлывлы!
Начальникъяс чӧвусьӧмӧн мунісны асланыс постъяс вылӧ.
Гладиаторъяслӧн армия вӧрзьӧдчис Мутиналань, кытчӧ, войбыд мунӧм бӧрын воис югдытӧдз водз час войдӧр.
Кассий вӧлі сэн нин.
Сійӧ сувтӧма вӧлі лагерӧн кык джуджыд нӧрыс вылӧ да укрепитӧма сійӧс потшӧмӧн да паськыд рӧвӧн.
Луншӧр гӧгӧр Спартак квайт легионӧн вӧрзис атака вылӧ.
Кык час дорысь регыдджык кадӧн преторлысь войскасӧ вӧлі жугӧдӧма.
Быд боксянь топӧдӧм бӧрын, преторлӧн войскаыс уськӧдчис пышйыны, и гладиаторъяс сійӧс дзикӧдз разгромитісны.
Пӧшти дас сюрс римляна уси тайӧ косяс, а мукӧдыс пышйисны кытчӧ веськалӧ.
Став лагерыс да военнӧй снаражениеыс римляналӧн сюри победительяс киӧ, а асьныс найӧ тайӧ косяс воштісны усьӧмъясӧн да ранитчӧмъясӧн зэв этша йӧзӧс.
Тайӧ победа бӧрас мӧд лунас, коймӧд победа бӧрын, кодӧс Спартак босьтіс римляна вылын тайӧ ӧти тӧлысьнас, гладиаторскӧй легионъясӧс вӧлі чукӧртӧма строевӧй пӧрадокӧ да сувтӧдӧма нёль радӧ квадратӧн Панарус ю берег дорын.
Колӧ вӧлі решитны, мунны-ӧ водзӧ, медым вуджны Падус вомӧн да разӧдчыны ас странаясӧ, либӧ бергӧдчыны бӧр да наступайтны Рим вылӧ.
Спартак заводитіс сёрнитны.
Сійӧ висьталіс гладиаторъяслы первой планыслысь коланлунсӧ да мӧд планлысь шогмытӧмлунсӧ; висьталіс налы, кутшӧм услугаяс вӧчис сійӧ угнетённӧй йӧзӧс мездан ыджыд делӧын.
Сійӧ эз асьсӧ ошкӧм могысь висьтавлы, тайӧн сійӧ кӧсйис убедитны ассьыс ёртъяссӧ, кодъяс сыкӧд ӧтвылысь ас выланыс нуисны лишениеяс да победаяс, мый сійӧ тшӧктӧ эновтны Италия сы могысь, мый сійӧ увереннӧя тӧдӧ, мый тайӧ странаыс лоӧ гуйӧрӧн гладиаторъяслы, сідзжӧ, кыдзи лои сійӧ гуйӧрӧн Бреннӧн вайӧдӧм галлъяслы, Пиррӧн вайӧдӧм грекъяслы, карфагеняналы, кимвръяслы, тевтонъяслы, медбӧрти, став мукӧд странаса йӧзлы, кодъяс волісны Италияӧ да заводитлісны нуӧдны война Италия пытшкын.
Спартак сетіс торжественнӧй клятва, мый сӧмын гладиаторъяслы бур вӧчӧм могысь дорйӧ сійӧ ассьыс плансӧ.
Мед найӧ ӧні асьныс решитасны кыдзи вӧчны, мый сійӧ подчинитчас, кыдзи решитасны унджыкыс.
Мый сійӧ, кыдзи вождь либӧ прӧстӧй солдат, век кутас сражайтчыны накӧд орччӧн, и, сиӧма кӧ сідзи судьбаяс книгаын, сійӧ долыд пырысь кувсяс накӧд ӧтлаын.
Гора аплодисментъяс кыптісны Спартак висьталӧм бӧрын, и, дерт эськӧ, пыр жӧ кӧ сёрнитӧм бӧрас вӧлі гӧлӧсуйтӧма, сылысь вӧзйӧмсӧ, тӧдӧмысь, эськӧ вӧлі примитӧма унджык гӧлӧсӧн.
Но кык во чӧжся уна победаяс кыпӧдіс сьӧлӧмъяс гладиаторъяслысь, вӧчис найӧс самонадеяннӧйӧн, а командиръяс пиысь унаӧн недовольствуйтчӧм пырысь пондісны видзӧдны кӧрт кодь чорыд дисциплина вылӧ, кутшӧмӧс лӧсьӧдіс Спартак, коді запрещайтӧ вӧлі грабитӧмъяс да мародерствуйтӧмъяс.
Тадзи кыптіс недовольство первой торъя войтыръяс костын; и надзӧникӧн сэсся сійӧ паськаліс уна легионъясӧ.
Пӧгибнитӧм германецъяслӧн пример, каитчӧм кыпӧдӧм пыдди, уналысь нӧшта ёнджыка ӧзтіс сьӧлӧмсӧ, медым наступайтны Рим вылӧ.
Мукӧдыс кӧсйисны водзӧс босьтны уничтожитӧм легионъясысь, мукӧдыс думайтісны озыр добыча грабитӧм вылӧ сетчыны.
Тайӧ настроениеяснас пӧльзуйтчис Кай Канникчий; гладиаторӧ асьсӧ вузавтӧдз на, сійӧ дыр кад бергавліс форум вылын да кужӧ вӧлі лӧсьыда сёрнитны.
Сійӧ босьтіс кыв Спартак бӧрын да ёна сёрнитіс фракиец доблесть йылысь да сюсьлун йылысь, медым некод эз куж думыштны, мый сійӧ лӧг кутӧ Спартак вылӧ.
Сэсся мича кывъясӧн висьталіс, кутшӧм лёк положениеыс ӧні римляналӧн; мый найӧ быттьӧ ӧні некутшӧма оз вермыны водзсасьны сизимдас сюрс меча ён доблестнӧй страшнӧй гладиаторскӧй войскакӧд.
Сійӧ убеждайтіс легионъясӧс не воштыны татшӧм бур случайсӧ босьтны Рим кар и сёрни помалігас предложитіс аски жӧ петны наступайтны Тибрлань.
— Рим вылӧ!
Рим вылӧ!
— гымыштӧм шы моз юковтіс ветымын сюрс гӧлӧс Канникчий реч бӧрын.
— Рим вылӧ!
Рим вылӧ!
Кор кутісны гӧлӧсуйтны, лои татшӧм результат: сизим легион ӧтсӧгласӧн примитіс Канникчийлысь вӧзйӧмсӧ, мукӧд квайт легионыс гӧлӧсуйтісны прӧтив, но налӧн гӧлӧс лыдыс вӧлі зэв этша, и толькӧ кавалерия пӧшти ӧтсӧгласӧн гӧлӧсуйтіс Спартак предложение дор.
Тадзи, ветымын сюрс гладиаторысь унджык желайтісны наступайтны Рим вылӧ, а фракиец сӧвет серти мунны желайтысьяслӧн лыдыс эз вӧв и кызь сюрсыс.
Спартак дыр сулаліс зумыштчӧмӧн, чӧв; медбӧрти, сійӧ кыпӧдіс кельдӧдӧм, жугыль чужӧмсӧ да шуис Крисслы, Граниклы да Арторикслы, кодъяс чӧв сулалӧны вӧлі сы гӧгӧрын:
— Клянитча Олимп вывса енъясӧн.
Зэв этша сторонникӧс ме аддза гладиаторъяс костысь татшӧм труд, жертваяс да опасностьяс на вӧсна ас вылӧ босьтӧм бӧрын!
Сэсся бергӧдчис легионъяслань, кодъяс шынитӧв виччысьӧны вӧлі сылысь кывъяс, да шуис гораа: — Ладнӧ ме подчиняйтча тіян решениелы: ті мунанныд Рим вылӧ, но мӧд морт начальство улын.
Ме тайӧ здуксянь ӧтказывайтча верховнӧй вождь званиеысь, кодӧс ті кык пӧрйӧ меным сетлінныд и кодӧс ӧні колӧ сетны мӧдлы, меысь достойнӧйджык мортлы.
— Оз, оз ло сідз!
Енъяс ним кузя!
— горӧдіс самнит Ливий Грандений, дас кыкӧд легионса начальник.
— Тэ пыр лоан миян верховнӧй вождьӧн сы вӧсна, мый тэ кодьыс сэсся некод миян пӧвсын абу!
— Мед Спартак бара лоӧ пуктӧма верховнӧй вождь званиеӧ! — горӧдіс став гӧлӧс вынсьыс Борторикс.
— Спартак — верховнӧй вождь!
Спартак — верховнӧй вождь! — вочавидзисны кыдз ӧти морт сизимдас сюрс гладиатор да лэптісны вылӧ щитъяссӧ.
— Оз ло сідз!
Ме Рим вылӧ нуӧдны прӧтив и ог желайт нуӧдны тіянӧс!
Бӧрйӧй кодӧскӧ на пытшкысь, кодъяс надейтчӧны победа вылӧ.
— Тэ — вождь!
Тэ — вождь!
Спартак!
Тэ — вождь! — бара юрӧбтісны сюрс гӧлӧсъяс.
Кор шумыс пондіс лӧньыштны, Крисс кисӧ лэптӧмӧн вӧчис знак, мый сійӧ кӧсйӧ сёрнитны:
— Мед тіян лоӧ сё сюрс вооружённӧй гладиатор!
Мед тіян лоӧ кыксё сюрс, но только ӧти морт вермас и должен лоны тіян полководецӧн...
Мед олас Спартак — император!
Став равнина пасьтаыс юковтіс пельчунӧдан горӧдӧм:
— Мед олас Спартак — император!
Ёна скӧрмӧм фракиец ӧткажитчис примитны тайӧ званиесӧ, но сійӧс осадитісны быд боксянь, мӧдісны уговаривайтны да тшӧктыны став легионса начальникъясыс и медвойдӧр тшӧтш Арвиний, Орзиль да Кай Канникчий, став трибунъясыс, став деканъясыс да став войскаыс, и Спартаклӧн, медбӧрти, вӧрзис сьӧлӧмыс ёртъяссянь татшӧм радейтӧм да татшӧм уважение вӧчӧм бӧрын, кӧть эськӧ найӧ и ӧні на только петкӧдлісны ассьыныс неповиновение, и шуис:
— Тіянлы кӧ тайӧ колӧ, мед лоӧ сідз.
Ме сӧгласитча; ме аддза, мый кодӧскӧ мӧдӧс бӧрйӧм непременнӧ вайӧдас тіянӧс зыкӧ да косьӧдз; ме сӧгласен сражайтчыны орччӧн тіянкӧд да кувны тіян радъяс водзвылын.
И сэк, кор ставныс мӧдісны сійӧс благодаритны, мукӧдыс весиг окавлісны сылысь паськӧмсӧ да кияссӧ, ошкисны сылысь доблестьсӧ да заслугаяссӧ, Спартак содтіс, жугыля нюмдӧм пырысь:
— Ме ӧд эг шу, мый ме кӧсйыся вайӧдны тіянӧс победаӧдз; тайӧ немдумайттӧм войнаын ме ог надейтчы вермӧм вылӧ.
Но... кӧть мед мый, наступайтам Рим вылӧ.
Аски ми мӧдӧдчам Болоньяӧ.
Тадзикӧн Спартаклы мырдысь лои босьтчыны сэтшӧм делӧӧ, кодӧс сійӧ лыддис олӧмӧ пӧртны позьтӧмӧн.
Но дисциплина слабмӧм да тырвыйӧ кывзытӧмлун пырисны нин гладиаторъяс радъясӧ и тайӧ войскаыс, коді босьтліс сымында гырысь победаяс, заводитіс киссьыны.
То ӧти, то мӧд, а кор и некымын легион ӧттшӧтш мӧдісны кушӧдз грабитны каръяс сеннонъясысь, кутшӧм странаті найӧ прӧйдитлісны.
Тайӧн гладиаторскӧй легионъяс пондісны воштыны бур да организованнӧй войскалысь качествояссӧ и мӧдісны пӧрны дикӧй разбойничӧй отрядъясӧ, кыпӧдны ас выланыс скӧрмӧм да проклятиеяс мирнӧй йӧз пӧвсын; сійӧ жӧ кадас частӧ сувтлӧмъяс надзмӧдісны войскалысь ӧдйӧ вешъялӧмсӧ, а ӧнӧдз Спартак победаяслӧн секретыс медсясӧ вӧлі йитсьӧма войскаӧн ӧдйӧ ветлӧмас.
Медбӧрти, Спартак воис сэтшӧм положениеӧдз, мый эз кут позьны сылы водзӧ нуӧдны Рим вылӧ мырдӧн кӧвъялӧм походсӧ буретш сійӧ легионъяс омӧль поведение да кывзытӧмлун вӧснаыс, кодъяс медся шумитӧмӧн требуйтісны нуӧдны найӧс Рим вылӧ.
Сы понда сійӧ сулаліс пӧшти тӧлысь Аримикумын. Тані бара сійӧ ӧткажитчис командуйтӧмысь; уна лун кежлӧ игнасис аслас палаткаӧ да эз петав сэтысь, кытчӧдз став войскаыс эз лок преторий вылӧ да пидзӧсчань вылас сувтӧмӧн да каитчӧмӧн эз пондыны корны прӧща асланыс лёк поведение вӧсна.
Кор фракиец петіс гладиаторъяс водзӧ, сійӧ вӧлі зэв кельыд; восьса чужӧм вылас тыдалӧ вӧлі сылӧн мучитчӧмыс.
Ачыс сійӧ вӧлі зэв ёна мудзӧма, омӧльтчӧма; синдоръясыс гӧрдӧсь кузя синва кисьтӧм вӧсна.
Сэки кывсисны ещӧ гораджык горзӧмъяс, кывсисны сійӧс радейтӧм йылысь да асланыс омӧль поведениеысь каитчӧм йылысь эскӧдан кывъяс.
Сійӧ вӧчис знак, мый кӧсйӧ сёрнитны; ставныс тшӧк ланьтісны.
Спартак стрӧг гӧлӧсӧн, курыд кывъясӧн дивитіс легионъяслысь поведениесӧ, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ подлӧй разбойникъясӧн.
Сійӧс некутшӧма оз позь вӧлі вӧрзьӧдны аслас решение вылысь, сійӧ эз кӧсйы мунны накӧд водзӧ, оз кӧ найӧ сетны сылы тыр власть чорыда мыждыны грабитӧм вылӧ ышӧдысьясӧс.
Легионъяс ӧтгӧлӧсӧн сӧгласитчисны тайӧ требование вылас.
Спартак бара примитіс командование гладиаторъяс армия вылын да кутіс чорыд мераясӧн бӧр кыпӧдны вунӧдӧм долг йылысь чувство да дисциплина.
Сійӧ судитіс казьнитны нумидиец Орзильӧс, начальникъяс пытшкысь медся дикӧй мортсӧ, коді няйтӧсьтіс асьсӧ грабежъяс вӧчалӧмӧн. Спартак сетіс приказ став легионъяс водзас аслас нумидиецъясыслы жӧ распинайтны Орзильӧс крест вылӧ.
Сійӧ прикажитіс нӧйтны бедьясӧн да вӧтлыны лагерысь легионъясса кык начальникӧс — галл Арвинийӧс да самнит Кай Канникчийӧс — и распинайтӧмӧн казнитны кыксё мортысь унджык гладиаторӧс, кодъяс мукӧдсьыс ёнджыка торъялісны грабитігъясын асланыс зверствуйтӧмӧн.
Та бӧрын сійӧ распуститіс став легионъяссӧ да перестроитіс найӧс выль ногӧн: воддзамозыс эз национальность серти, а дзик мӧдарӧ; сійӧ сюйис быд манипулаӧ, быд когортаӧ разнӧй национальностя салдатъясӧс, лыд сертиыс шӧрипӧв кымын; быд манипулаын лои сэки нелямын галл, комын фракиец, кызь самнит да дас иллириец, грек да африканец.
Татшӧм ногӧн лӧсьӧдӧм войска мӧдіс юксьыны дас нёль легион вылӧ; Спартак торйӧдіс найӧс куим корпусӧ: первой корпуссӧ, кӧні вӧлі квайт легион, сійӧ сувтӧдіс Крисс командование улӧ, мӧд корпусас, кытчӧ пырисны нёль легион, вӧлі назначитӧма командирӧн Граник, а коймӧд легионас, кытчӧ пырисны бӧръя нёль легионыс, сетӧма вӧлі Арторикс начальство улӧ.
Кавалерияса начальникӧн, кӧні вӧлі кӧкъямыс сюрс морт, коли Мамилий.
Тайӧ кадас и Римӧдз воисны юӧръяс кыкнан консулсӧ дай Цизальпийскӧй Галлияысь преторӧс жугӧдӧм йылысь да сэтчӧ жӧ нӧшта шӧйӧвошӧм римскӧй народ да сенат юр вылӧ воис содтӧд юӧр, мый гладиаторъяс лӧсьӧдчӧны наступайтны Рим вылӧ.
Та дінӧ жӧ содтӧдӧн воисны вель ёна содталӧмӧн юӧръяс, мый гладиаторъяс зэв ёна грабитӧмаӧсь сеннонъяс.
Рим пондіс ёна волнуйтчыны, дзик весьӧпӧри.
Народнӧй трибунъяс кутісны став йӧзлы кывмӧн горзыны форум вылын, мый воис кад думыштны отечество спаситӧм йылысь.
Чукӧртчис сенат; мукӧдыс норасисны, мый отец-сенаторъяс гладиаторъяслысь серам петкӧдан бунт заводитчӧмсӧ ликвидируйтӧм вылӧ первойсяньыс мӧдӧдлісны туйтӧм полководецъясӧс, да сы понда ӧні налы лоӧ серьёзнӧйджыка сёрнитны страшнӧй война йылысь да аслыс Римлы ыджыд угроза йылысь; мукӧдыс горзісны, мый воис, медбӧрти, кад сувтны гладиаторъяслы паныд став государство вынъясӧн.
Специальнӧй декретӧн сенат решитіс: водзӧвылӧ тайӧ войнасӧ нуӧдны не консулъяслы, а мӧдӧдны опытнӧй полководецӧс, сетны сылы тыр власть да неограниченнӧй полномочиеяс.
Формальнӧ тайӧ делӧсӧ поручитӧма вӧлі Сицилияса преторлы, кодӧс вӧлі буретш колӧ бӧрйыны.
Тайӧ решение йывсьыс кывлӧм бӧрын став кандидатъясыс Сицилияса претор должность вылӧ вошины; найӧ повзисны сенатӧн пуктӧм сьӧкыд задачаысь.
Юлий Цезарлӧн ёртъясыс ызйӧдісны сійӧс выдвинитны ассьыс кандидатурасӧ, кӧсйысисны корны сылы вылӧ сенатлысь да народлысь кӧкъямыс легион, доказывайтісны сылы, мый нелямын кык сюрс легионерӧн, кызь сюрс кокни вооружениеа войскаӧн да вспомогательнӧй войскаясысь босьтӧм кавалерияӧн сійӧ кокниа вермас жугӧдны гладиаторъясӧс.
Но Цезарь, кодлы оз сетны вӧлі узьнысӧ Помпейлӧн триумфыс да победаясыс, век жӧ веськыда ӧткажитчис.
Спартак войска вылын победа эз сет эськӧ победительлы не толькӧ триумф, но весиг почётнӧй овацияяс, — ӧд оз позь вӧлі и думыштны, мый римскӧй гордость вермас лыддьыны гладиаторъясӧс ӧткодь праваа воюйтысь сторонаӧн.
— Босьтча кӧ ме нуӧдны война, ме босьтча нуӧдны сӧмын сэтшӧм война, коді ваяс меным триумф, — тадзи Цезарь вочавидзис аслас ёртъясыслы.
Вермас лоны, мый сылӧн вӧлі и ыджыдджык помка ӧткажитчӧмас.
Сійӧ зэв бура вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый ӧружиеӧн кыпӧдчӧм гладиаторъяс да накӧд ӧтувтчӧм рабъяс да на бӧрся кыпӧдчӧм Самниумса гӧлиник пастукъяс, кодъяс сувтісны восстание знамя улӧ, тайӧ йӧзыс буретш сійӧ куим гӧль да угнетеннӧй классыс, кодъяс вылӧ думайтліс Цезарь пыксьыны, медым жугӧдны век кежлӧ тираническӧй властьсӧ олигархъяслысь.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сы могысь, медым кыскыны тайӧ увтыртӧм да гӧль классъяссӧ асладорас, зэв эськӧ эз вӧв лӧсялана сувтны тайӧ классъяс синводзын шудтӧм гладиаторъяс вирӧн тырӧм карательӧн.
Сы понда комицияяс лунӧ форум вылӧ Цезарь пыдди воис лым кодь еджыд паськӧма Марк Лициний Красс да выставитіс ассьыс кандидатурасӧ Сицилияса претор должность вылӧ.
Та вылӧ сійӧс ышӧдісны медся тӧдчана сенаторъяс, сылӧн лыдтӧм клиентъясыс, а медся ёна — аслас честолюбиеыс.
Марк Лициний Красслы вӧлі тайӧ кадас ар нелямын гӧгӧр.
Озырлун сертиыс — Римын медпервой морт. Сійӧ разнӧй кадъясӧ участвуйтлывліс сражениеясын Сулла начальство улын итальянскӧй войнаын да гражданскӧй мятежъяс дырйи и петкӧдліс сэк ассьыс чорыдлун, война вылын смеллун да ыджыд сюсьлун.
Тӧдӧмысь, Крассӧс бӧрйисны ӧтсӧгласӧн.
Сылы сетӧма вӧлі право чукӧртны квайт легион да мыйда сэтчӧ колӧ вспомогательнӧй войска, и тшӧктӧма вӧлі Лентул да Геллий войска колясъясысь лӧсьӧдны ещӧ нёль легион.
Тадзи Красслы сетӧма вӧлі ставсӧ сы начальство улӧ кӧкъямысдас сюрс морт — сы ыджда войска, мый ыджда армияыс эз на вӧвлы Суллалӧн Митридаткӧд нуӧдан войнасянь.
Красс зэв ыджыд энергияӧн босьтчис формируйтны войска, бӧрйис аслыс квесторӧс да трибунъясӧс военнӧй делӧын медся тӧдчана йӧз пытшкысь, на положение вылӧ ни сословие вылӧ видзӧдтӧг.
Квестор должностьӧ сійӧ назначитіс Публий Элий Скрофаӧс, прӧстӧй видзму уджалысь мортӧс, коді дас ӧти война вылын да сё комын сражениеын пӧлучитіс кызь кыкысь ранитчӧм да бӧр кутчысис мирнӧй олӧм дінӧ.
Красс эз повзьы ассьыс достоинствосӧ уськӧдӧмысь да ачыс личнӧ корис Скрофаӧс поступитны сылы служба вылӧ.
Скрофалы зэв нимкодь лои Красслӧн волӧмыс да зэв окота пырысь сӧгласитчис лоны квесторӧн Красс войскаын.
Дас ӧти лун мысти сійӧс преторӧн бӧрйӧм бӧрын, Красс нёль легионӧн, кытчӧ пырӧны вӧлі важ салдатъяс, мӧдӧдчис Отриколум карӧ, коді сулалӧ вӧлі эквъяс да умбръяс страна костын.
Сэні ӧти заместитель Красслӧн, Авл Муммий, чукӧртӧ вӧлі кык легион салдат да вспомогательнӧй частьяс.
Первойя легионас Красслӧн вӧлі кык когорта, сюрс морт гӧгӧр, кытчӧ пырисны дзоньнасӧн том йӧз медтӧдчана семьяяссьыс, кодъяс окотитісны мунны Красскӧд прӧстӧй солдатъяс пыдди.
Тайӧ том войтырыс пиын вӧліны Марк Порций Катон, Тит Лукреций Кар, Кай Лонгин Кассий, Фауст, Суллалӧн пиыс, да сёясӧн мукӧд консульскӧй семьяясысь да всадникъяс сословиеысь.
Спартак тайӧ кадас сулаліс лагерӧн Арециумын, помалӧ вӧлі аслас легионъяс костын боевӧй подготовка нуӧдӧм.
Кор воис подходящӧйджык кад, сійӧ ӧти лёк войӧ, кор ывлаын вӧлі бушуйтӧ бушков, петкӧдіс войскасӧ лагерысь да тэрыба мӧдӧдчис мунны Апеннинскӧй гӧраяс асывладор пӧлӧн Рим вылӧ.
Сійӧ арталіс, кыдзи мый позьӧ дырджык мунны Крассысь гусьӧн да воны Рим дорӧ сэки, кор мӧдыс лоӧ ылын на.
Но Красс регыд гӧгӧрвоис маршрутсӧ Спартаклысь да мӧдӧдчис, кыдз мый позьӧ ӧдйӧджык аслас войскаӧн Римлань веськыд туйӧд — Апеннинскӧй гӧраяс рытывладор пӧлӧн.
Красс ӧти переходлы воча Спартак войскалы колӧ вӧлі вӧчны куим переход.
Таысь кындзи, Красс прикажитіс Авл Муммийлы кык легионӧн да квайт сюрс морта вспомогательнӧй войскаӧн суӧдны Спартакӧс да кутны сійӧс водзӧ мунӧмысь, но чорыда запретитіс пансьыны сыкӧд косьӧ, кытчӧдз сійӧ ачыс, Крассыс, оз суӧд да оз уськӧдчы Спартак вылӧ тылсяньыс.
Кык лун мысти Муммий суӧдіс гладиаторъяслысь армиясӧ Фуцинскӧй ты да Реата костын да сувтіс зэв бур позицияӧ Субиак дорын, джуджыд обрывъяса гӧра бокын; сійӧ думайтіс аскинас жӧ вешйыны татысь.
Но трибунъясыс сылӧн кутісны уговаривайтны сійӧс не бӧрыньтчыны водзӧ неприятельысь, а воспользуйтчыны тайӧ удобнӧй позициянас да жугӧдны Спартакӧс Красс отсӧгтӧг, мый татшӧм ущельеын гладиаторлы оз отсав уна лыда войскаыс.
Муммийӧс ышӧдіс вернӧй победа йылысь мӧвпыс и мӧд лунас, кор тыдовтчис Спартак, сійӧ паніс сыкӧд сражение.
Фракиец аддзис, мый тайӧ позицияас сійӧ оз вермы паськӧдны ассьыс дас нёль легионсӧ.
Кор дас коймӧд да дас нёльӧд легионъяс пансисны сражениеӧ врагкӧд, сійӧ чукӧртіс ӧти корпусӧ став велитъяссӧ да стрелокъяссӧ мукӧд легионъяссьыс, тшӧктіс налы кавшасьны маті гӧгӧрса гӧра йывъясас да уськӧдчыны римляна вылӧ мышсяньныс: быгльӧдлыны на вылӧ гырысь изъяс да лыйлыны ньӧвъясӧн.
Кокни вооружениеа отрядъяс зэв сьӧлӧмсяньыс повинуйтчисны Спартак приказлы, и куим кымын час мысти кось заводитчӧмсяньыс римляна зэв ёна чуймисны и повзисны, кор аддзисны, мый став гӧра йывъясыс тырины неприятель пращникъясӧн да стрелокъясӧн, кодъяс мӧдісны тыртны найӧс быдсяма лыйсян снарядъясысь, а сэсся заводитісны лэччыны увлань да кытшӧ босьтісны найӧс флангъяссяньыс да мышсяньныс.
Паникаӧ усьӧм римляна уськӧдчисны пышйыны, шыблалісны ӧружиеяссӧ да щитъяссӧ.
Найӧс вӧлі виӧма тані сизим сюрсысь унджык.
ХХ ГЛАВА
Гарганскӧй гӧра дорса сражениесянь Криссӧс дзебӧмӧдз
Но тайӧ победаыс эз сет Спартаклы преимущество Красс вылын.
Но и Красслы эз удайтчы босьтны тані Спартакӧс.
Вӧла разведка Спартаклӧн казяліс, мый бӧрвыланыс Красслӧн главнӧй армияыс.
Спартак гӧгӧрвоис, мый, кор Крассыдлӧн армияыс сы бӧрвылын, наступайтны Рим вылӧ оз позь.
Сэки сійӧ веськӧдіс ассьыс войскасӧ Кампанияӧ, Рим бокӧ эновтӧмӧн.
Красс кывліс Муммийӧс жугӧдӧм йылысь сӧмын мӧд лунас да зэв ёна скӧрмис кокни мывкыда Муммий вылӧ.
Муммий жугӧдӧм армияысь пышйысьяс воисны Римӧ да кыпӧдісны сэні зэв ыджыд паника; но тайӧ паникаыс неуна прӧйдитыштіс, кор воис Крассянь юӧр, мый жугӧдӧма сы армиялысь сӧмын неыджыд юкӧн.
Красс сэтшӧма вӧлі скӧрмӧма Муммий легионеръяс поведение вылӧ да корис сенатлысь пырысь-пыр жӧ бӧр ыстыны сы дінӧ став пышйӧм салдатъяссӧ.
Кор пышйысьяс воисны бӧр лагерӧ, Красс чукӧртіс преторий гӧгӧр ассьыс став войскасӧ, сувтӧдіс сійӧс кареӧн моз, а шӧрас сэтчӧ сувтӧдіс ӧружиетӧм, жугыль да яндзимысла ӧзйысь пышйысьясӧс.
Сы бӧрын Красс, зэв кылавора морт, чорыд да ёсь кывъясӧн клеймитіс найӧс, кыдзи ичӧт сьӧлӧма трусъясӧс, мый найӧ повзьысь бабаяс моз пышйисны, шыблалісны ӧружие, сійӧ ӧружиесӧ, кодӧн налӧн дедъясныс да прадедъясыс ёна сьӧкыдджык условиеын завоюйтісны став мирсӧ.
Сійӧ докажитіс, мый колӧ вужнас нетшыштны тайӧ садьтӧг повзьӧмсӧ, мый вӧсна куим во чӧж нин кӧзяйничайтӧны Италияын подлӧй рабъяс; гладиаторъяс, висьталіс сійӧ, лоины ёнӧсь да храбрӧйӧсь не асланыс доблесть вӧсна, а римскӧй легионъяс полӧм да пышъялӧм вӧсна; мый римскӧй легионъяс, кодъяс важӧн вӧвліны некодӧн вермытӧм вынӧн, ӧні лоины серам туйӧ став мирыслы.
Сійӧ висьталіс, мый воис кад вӧчны доблестнӧй делӧяс да гырысь победаяс, а римскӧй воинъяс син водзын кӧ воши римскӧй нимлӧн честьыс, сэки сійӧ заставитас найӧс лоны храбрӧйӧн чорыд наказаниеяс грӧз улын.
— Ме олӧмӧ пӧрта да вынсьӧда закон, — шуис медбӧрын Красс, — казьнитны быд дас мортысь ӧтикӧс, кыдзи шочиника вӧчлісны миян батьяс.
Пӧшти кыксё во нин эз ковмыв применяйтны тайӧ шуштӧм мераяссӧ, но сы вӧсна, мый ті позорнӧя шыблаланныд ассьыныд ӧружиенытӧ татшӧм омӧлиник враг водзын, клянитча Сӧглас енъясӧн, ме пӧрта олӧмӧ тіянлы вылӧ тайӧ наказаниесӧ.
Талунъя лунсянь жӧ тадзи лоӧ накажитӧма ӧкмыс сюрс трусӧс, кодъяс асьнысӧ позоритӧмӧн сулалӧны тіян водзын да вывті сёрӧн гӧгӧрвоисны каитчыны синваӧн.
Трибунъяс да патрицийяс корӧм вылӧ видзӧдтӧг, некутшӧма ас кывсьыс лэччысьтӧг, Красс прикажитіс рытӧдзыс жӧ олӧмӧ пӧртны тайӧ чорыд приговорсӧ.
Сэки мыждӧм салдатъяс мӧдісны пудъясьны, и быд дас морт пытшкысь ӧти, код вылӧ уси пудйыс, сетсьӧ вӧлі ликторъяслы.
Ликторъяс войдӧр нӧйтісны найӧс розгаӧн, сэсся керыштлісны налысь юрсӧ.
Тадзи кымынкӧ часӧн кералӧма вӧлі юрсӧ ӧкмыссё салдатлысь.
Тайӧ страшнӧй наказаниеыс, кор лоӧ вӧлі кувны и зэв храбрӧй да некутшӧм мыжтӧм йӧзлы, вӧчис зэв сьӧкыд впечатление римскӧй лагерын.
Вит ли квайт медся достойнӧй легионерыс Муммий армияысь, кодъяслысь храбростьсӧ тӧдлісны быдӧн Субиак дорса сражение серти, босьтісны ас выланыс наказание йӧз полӧмлун вӧсна.
На пиын вӧлі ӧти кызь арӧса том морт, Эмилий Глабрион, коді медбӧрӧдз косясис гладиаторъяскӧд, кыкысь ранитчис, но эз эновт ассьыс постсӧ, но сійӧс босьтісны сьӧрсьыныс пышйысь салдатъяс да нуисны ылӧ лагерсьыс.
Быдӧн вӧлі тайӧ тӧдӧны, быдӧн сёрнитӧны та йылысь, но жребий уси сы вылӧ и сылы колӧ вӧлі кувны.
Кор гӧгӧр кыптіс бӧрдӧм, тайӧ доблестнӧй том мортыс Муций Сцевола да Юний Брут моз спокойнӧя да решительнӧя сувтіс претор водзӧ да мужественнӧя шуис:
— Быд дасӧд мортӧс накажитӧм, мый тэ ӧні вӧчан, мунӧ республикалы бур вылӧ.
Судьбаӧй менам сувтіс меным врагӧн, и меным колӧ кувны; но тэ, Марк Красс, тӧдан, кыдз тӧдӧны став ёртъясӧй менам, мый ме эг вӧв трусӧн и эг пышйы, а сражайтчи весиг ранитчӧм бӧрын, кыдзи следуйтӧ римлянинлы, сы понда ме кора тэнсьыд милӧсть: мед ликторъяслӧн розгаыс оз пежав менсьым мышкуӧс, мед найӧ кучкасны менӧ, но сӧмын черӧн.
Ставӧн бӧрдігтырйи кутісны кевмысьны преторлы, и сылӧн аслас, тыдалӧ, сьӧлӧмыс вӧрзис да вочавидзис:
— Ме сӧгласитча вӧчны тэнсьыд корӧмтӧ, мужественнӧй том морт, — меным зэв жаль, мый миян дедъяслӧн чорыд законыс запрещайтӧ кольны тэнӧ ловйӧн, кӧть тэ тайӧ заслуживайтан.
— Кувны кось вылын враг помысь либӧ тані, преторий вылын, ликтор чер улын, — тайӧ дзик ӧткодь: ӧд ме ассьым олӧмӧс сета отечестволы пӧльза вылӧ; меным тырмас нин и сійӧ, мый ставныс тӧдасны: тӧдас менам мамӧй, тӧдас народ, тӧдас сенат, мый ме эг вӧвлы трусӧн...
Смерть — сійӧ немтор, кор ме куті помӧдз ассьым честьӧс.
Сэки ӧти салдат петіс Муммий легионъяс радысь, синваӧн бӧрдігтыр котӧртіс претор дінӧ, да ыджыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Славнӧй Красс, ме — Валерий Атал, римскӧй гражданин, коймӧд легионса коймӧд когортаса салдат, сійӧ легионъяссьыс, кодъясӧс вӧлі жугӧдӧма Субиак улын.
Ме вӧлі орччӧн тайӧ мужественнӧй том мортыскӧд да аддзылі, кыдзи сійӧ косясис ранитчӧм бӧрас нин, косясис и сэки, кор ми уськӧдчим пышйыны, и сійӧ неволяӧн тшӧтш веськалі миян пӧвсӧ.
Ликторлы колӧ керавны юрсӧ ӧтилысь быд дас пышйысь морт пиысь, и мед сійӧ кераліс юрӧс менсьым, збыльысь пышйысьлысь, а не талысь. Кора Рим видзысь енъяс ним кузя прӧститны тайӧс, коді кутіс асьсӧ, кыдз важ римлянин!
Салдатлӧн татшӧм поступокыс, коді косьын сюри паника улӧ да пышйис, а ӧні петкӧдліс аслас сьӧлӧмлысь ыджыд благородство, ещӧ ёна шызьӧдіс легионеръясӧс.
Но Красс чорыда сулаліс аслас шуӧм кыв вылын и Глабрионӧс вӧлі сетӧма ликтор киӧ.
Сэки кыптісны жалитана горзӧмъяс не толькӧ кык накажитан легионъяс пӧвсын, но и став мукӧд легионъясас тшӧтш.
Глабрион бергӧдчыліс налань да шуис:
— Веританныд кӧ ті, мый ме кула мыжтӧг, збыль кӧ жалитанныд менӧ, кӧсъянныд кӧ ті бурмӧдны менсьым лолӧс Элизиумын, то вайӧ клянитчӧ Сӧглас енъясӧн, мый ті ставныд кӧть куланныд, но некор онӧ бергӧдӧй мышнытӧ подлӧй гладиаторъяс водзын!
— Енъяс нимӧн клянитчам! — горӧдісны ӧтпырйӧ квайтымын сюрс гӧлӧс.
— Ыджыд енъяс мед видзасны Рим!
Ме кула долыд пырысь! — горӧдіс том морт.
И сійӧ пуктіс куш сьылісӧ ликтор чер улӧ, а мӧдыс тэрыба да вернӧя кучкӧмӧн керыштіс сылысь благороднӧй юрсӧ.
Марк Красс бергӧдчис мӧдарӧ, медым некод эз аддзыв сылысь чужӧмбан кузяыс лэччысь синвасӧ.
Экзекуция помасьӧм бӧрын, Красс тшӧктіс сетны пышйысьяслы ӧружие да висьталіс, мый, сійӧ надейтчӧ, мый водзӧвылӧ найӧ некор оз пышйыны врагысь.
Мӧд луннас сійӧ петіс лагерысь да мӧдіс вӧтчыны Спартак бӧрся.
А Спартак зэв ӧдйӧ вуджис Кампания и Самниум да бӧр бергӧдіс ассьыс войскасӧ Апулияӧ; сійӧ думайтіс кыскыны сэтчӧ ас бӧрсяыс Крассӧс да Римсянь ылын бокын панны сыкӧд генеральнӧй сражение, дзикӧдз жугӧдны сылысь легионъяссӧ да сы бӧрын бӧр бергӧдчыны Рим вылӧ.
Но Спартак кӧ муніс тэрыба, эз надзӧн мунны и Красслӧн легионъясыс; татшӧм наказание бӧрын найӧ зумыд пырысь терпитісны став сьӧкыдторъяссӧ да нетшкысисны выль косьяс вылӧ.
Дас лунӧн претор суӧдіс гладиаторъясӧс Сипонтум дорын да кутіс виччысьны удобнӧй случай пансьыны сыкӧд сражениеӧ.
Куим лун кыкнан войскаыс сулалісны мӧда-мӧдыслы паныдӧн, кыдзи друг чӧв кадӧ войнас Крассӧс садьмӧдіс сылӧн ӧти ординарец, да висьталіс, мый воис гладиаторъяссянь посол, кодлы, кыдзи сійӧ висьталіс, колӧ сёрнитны преторкӧд зэв важнӧй делӧяс кузя.
Красс пырысьтӧм-пыр чеччис да тшӧктіс вайӧдны гладиаторӧс.
Локтысь мортыд вӧлі ичӧтик тушаа да зэв мича доспехъяса.
Кор воис Красс дінӧ, сійӧ лэптіс забралосӧ да петкӧдліс преторлы ассьыс кельыдіник нывбаба чужӧмсӧ.
— Тэ эн тӧд менӧ, Марк Лициний Красс?
— Эвтибида! — горӧдіс ёна чуймӧм Красс.
— Клянитча Юпитер чардбиясӧн!
Эвтибида!
Кыдзи тэ тані?
И мыйла татшӧм часын?
Татшӧм ӧружиеӧн?
Красс сразу дугдіс эскыны да водзӧ сійӧ нуӧдіс нин сёрнисӧ стрӧг гӧлӧсӧн:
— Тэ кӧ воин кыйны менӧ лэчкӧ, ме тэныд шуа, тэ локтін весьшӧрӧ, ме абу Клодий, абу Вариний, абу Анфидий Орест...
— Тайӧ оз мешайт тэныд лоны ныж вежӧра мортӧн, коньӧрӧй Крассӧй менам, — вочавидзис збоя шмонитӧм пырысь гречанка.
— Тэ медся озыр, но абу медся вежӧра морт римлянаяс пӧвсын...
— Но мый тэныд колӧ?
Кытчӧ тэ кыскан?
Висьтав дженьыдика.
И Эвтибида висьталіс Красслы, мыйла сійӧ лӧгалӧ Спартак вылӧ, висьталіс, кыдзи сы отсӧгӧн виӧма вӧлі дас сюрс германецӧс; висьталіс преторлы, кыдз сійӧ сражение бӧрас сійӧ пӧлучитіс доблестнӧй да храбрӧй нывбаба ним гладиаторъяс пӧвсын, кодъяс сы бӧрын быдтор веритӧны сылы.
Медбӧрти, сёрни помалігас сійӧ висьталіс, мый тайӧ веритчӧмнас пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ лои Крисслӧн ординарецӧн, медым отсавны римляналы бырӧдны гладиаторъяслысь войскасӧ.
Красс зэв сюся кывзіс Эвтибидалысь висьталӧмсӧ.
Кор Эвтибида помаліс, сійӧ надзӧник да спокойнӧя вочавидзис:
— А тайӧ кӧ став больгӧмыс тэнад — толькӧ мудеритӧм, медым кыскыны менӧ Спартакӧн лӧсьӧдӧм налькйӧ?
Мый тэ шуан та вылӧ мича Эвтибида?
Коді меным поручитчас, мый тэнад кывъясыд да кӧсйӧмъясыд веськыдӧсь?
— Ме ачым, ме сета ачымӧс и ассьым олӧмӧс тэ киӧ.
— А тайӧ кӧ бара кутшӧмкӧ мудеритӧм?..
А тэ кӧ, шуам, пуктан ассьыд олӧмтӧ, медтӧкӧ рабъяслӧн делӧыс вермис?..
— Клянитча тэнад енъясӧн, Красс, тэ аслад мывкыд дорсьыд на веритчытӧм морт.
— А кыдз тэ думайтан, — шуис ньӧжйӧник претор, — мый бурджык — лоны вывті веритчытӧм либӧ вывті веритчысь мортӧн?
Эвтибида чӧвтліс синсӧ Красс вылӧ да шуис:
— Код тӧдӧ!..
Гашкӧ, тэ и прав.
Но кывзы, мый ме висьтала, Марк Красс.
Меным, кыдз ме висьталі нин, тырбура быдтор веритӧны Спартак, Крисс да мукӧд начальникъяс гладиаторъяслӧн.
Например, ме тӧда, мый думайтӧ вӧчны тэнӧ погубитӧм могысь подлӧй фракиец.
— Тэ он пӧръяв? — юаліс Красс.
— Но, мый сійӧ думайтӧ вӧчны.
— Аски, луншӧра луна, ыджыд шумӧн, медым тэӧдз регыдджык воас та йылысь юӧрыс, гладиаторъяслӧн кык корпус Граник да Арторикс команда улын, кӧкъямыс легион да кавалерия, ставыс нелямын сюрс морт, Спартак веськӧдлӧм улын петас Сипонтумысь да мӧдӧдчас Барлетталань, а Крисс аслас комын сюрс морта корпусӧн кольччас Сипонтум дорӧ, да пондас паськӧдны йӧз костын юӧръяс, быттьӧ сійӧ торйӧдчис Спартакысь, на костын миритчыны позьтӧм ладмытӧмъяс понда.
Мыйӧн тэ кывлан Спартак мунӧм йылысь, тэ уськӧдчан Крисс вылӧ, но кор сійӧ пансяс тэкӧд сражениеӧ, Спартак, коді пондас дзебсясьны аслас войскаӧн неылын вӧръясын, тэрыба локтас бӧр, уськӧдчас тэ вылӧ мышсяньыд, и тэнсьыд войскатӧ, кӧть мед сійӧ кутшӧм храбрӧя оз понды сражайтчыны, лоӧ керавлӧма ставсӧ.
— Видзӧдлам сюра-ӧ ме налькйӧ?
— Менам юӧрттӧг, верит меным, Красс, тэ эськӧ сюрин налькйӧ.
Он-ӧ кӧсйы тэ кыйны найӧс асьнысӧ буретш сійӧ лэчкас, кодӧс найӧ лӧсьӧдісны тэныд, он-ӧ кӧсйы тэ жугӧдны да уничтожитны комын сюрс салдатсӧ Крисслысь, а сы бӧрын уськӧдчыны Спартак вылӧ?
— Но, ладнӧ...
Мый меным колӧ вӧчны та могысь!
— Петны аски жӧ шонді петігӧн Сипонтумлань; тэ воан сэтчӧ, кор Спартак лоӧ сэсянь дас вит либӧ кызь миля сайын.
Сійӧ кутас виччысьны, медым ме, — тайӧ деликатнӧй поручениесӧ, тӧдӧмысь, лоӧ доверитӧма меным, — вайи сылы юӧр тэнад петӧм йылысь.
Ме висьтала сылы мӧдарӧ, мый тэ эн вӧрзьӧдчы аслад лагерысь.
А сійӧ каднас ме муна Крисс дінӧ да висьтала сылы, мый Спартак тшӧктӧ сылы мунны Гарганскӧй гӧра дорӧ да сэні водзсасьны кувтӧдзыс, уськӧдчан кӧ тэ сы вылӧ.
Кор Крисс мунас ылӧджык Спартак дінысь да воас Гарган бокӧ, тэ сы вылӧ уськӧдчан да уничтожитан сылысь легионъяссӧ ёна водзджык Спартаклӧн отсӧг вылӧ воӧм дорысь.
Красс шензигтыр видзӧдіс тайӧ наян ныв вылас, коді вӧзйис сылы татшӧм бура думайтӧм да татшӧм точнӧй план.
— Клянитча Юпитер-освободительӧн, тэ ужаснӧй нывбаба!
— Татшӧмӧн менӧ вӧчисны римляна, клянитча став енъяснас!
— вочавидзис сійӧ курыда нюмъялігтыр.
— Но, мый тэ шуан менам план йылысь?
— Самӧй ад пыдӧсас оз вӧлі позь лӧсьӧдны таысь ужаснӧйджык плансӧ...
Толькӧ, бара шуа, ме ог верит тэныд да...
— Ладнӧ, кывзы.
Мый тэ воштан, петан кӧ аски кык ли куим часӧн водзджык луншӧркадысь?
Медся лёкыс, шуам ме кӧ пӧръяла тэнӧ, лоӧ сійӧ, мый тэ паныдасян став гладиаторскӧй войскаыскӧд.
Но тэнӧ ӧмӧй абу сы могысь ыстӧма?
Тэ ӧмӧй он кӧсйы пансьыны решительнӧй косьӧ?
— Ладнӧ, ме тэныд верита... либӧ, веськыдджык лоӧ, кӧсъя веритны.
Ме тэныд кӧсйыся, ставыс кӧ лоӧ сідзи, кыдзи тэ висьталан, тэ босьтан месянь ыджыд награда и ещӧ ыджыдджыкӧс сенатсянь, кодӧс ме юӧрта тэнад ыджыд заслугаяс йылысь, кодӧс тэ вӧчан римскӧй народлы пӧльза вылӧ.
— Мый меным тіян наградаясӧдз?
Кутшӧм меным делӧ римскӧй народӧдз?
— шуис пинь пырыс гречанка.
— Ме ог тэ ради и римлянаяс ради вӧзйы тэныд победа, но аслым водзӧс босьтӧм могысь.
Меным эськӧ мед сӧмын кывлыны Спартаклысь кулігас киргӧмсӧ, кор сійӧ кутас куйлыны виалӧм ёртъясыс костын!
Мый вылӧ меным колӧны тэнад наградаясыд?
Мый вылӧ меным сенатлӧн наградаыс?!
Эвтибидалӧн чужӧмыс вӧлі тайӧ кадас сэтшӧм ужаснӧй, мый Красс весиг здрӧгнитіс зывӧктӧмысла да повзьӧмысла.
Эвтибида чеччыштіс вӧв вылӧ да надзӧникӧн петіс римскӧй лагерысь, сэсся лэдзис ён вӧвсӧ скачӧн да веськӧдчис гладиаторъяс лагерӧ.
Югдандорыс Красс тшӧктіс идравны палаткаяс, лэдзис водзвылас конница да мӧдіс Сипонтумлань.
Сійӧ каднас Спартак збыльысь мӧдӧдчис кӧкъямыс легионӧн да кавалерияӧн Барлетталань.
А Крисс аслас квайт легионӧн кольччис Сипонтумӧ.
Став матігӧгӧрас мӧдіс сёрни, мый гладиаторъяслӧн войскаыс, Спартак да Крисс костын ён спор понда, юксьӧма кык пельӧ.
Тайӧ юӧрсӧ пырысьтӧм-пыр жӧ вайисны Красслы сылӧн разведчикъясыс.
«Тыдалӧ, Эвтибида миянӧс абу ылӧдлӧма», думыштіс римляналӧн начальникыс.
Мӧд вояс, кор Красслӧн войскаыс дзебсис Гарган гӧра ущельеясса сук вӧрӧ, нёль миля сайӧ Сипонтумсянь, во-весь мак скачитіс Эвтибида Барлетталань Спартак дінӧ Криссянь сэтшӧм юӧрӧн, мый неприятель шеді лэчкӧ, и мый сійӧ, Крисс, виччысьӧ Спартакӧс пырысьтӧм-пыр Сипонтумӧ.
Кор гречанка воис Спартак дінӧ, висьталіс сылы лӧжнӧй юӧр.
Сійӧ юӧртіс, мый Крисс разведчикъяс висьталӧм серти, римляна эз на вӧрзьӧдчыны асланыс лагерысь.
— Клянитча енъясӧн, — горӧдіс фракиец, — тайӧ Крассыс тӧлкаджык дай мудерджык ме чайтӧм дорысь!
Мун бӧр Крисс дорӧ да висьтав сылы, медым сійӧ эз вӧрзьӧдчы лагерысь, кӧть мый мед оз ло, а кор Красс воас да заводитас сыкӧд сражение, пырысьтӧм-пыр мӧдӧдӧй ме дінӧ куим ординарецӧс, час четверть мысти ӧти мӧд бӧрся.
Куим пытшкысь ӧтиыс век воас ме дінӧ.
Меным кажитчӧ, мый тайӧ абу бур водзын, кор Красс оз желайт используйтны удобнӧй случай жугӧдны миянӧс, менӧ да Криссӧс торйӧн.
И фракиец некымынысь ниртыштіс веськыд кинас плешсӧ, быттьӧ кӧсйис вӧтлыны сэсь сьӧкыд мӧвпъяс.
— Кымын час тэ локтін асланыд лагерсянь?
— Кык часысь этшаджык.
— Тэ скачитін вывті ӧдйӧ?
— Верман аддзыны менам вӧв серти,
— Мун бӧр сідз жӧ ӧдйӧ скачитӧмӧн.
Эвтибида бергӧдіс вӧвсӧ да лэдзис сійӧс скачӧн Сипонтумлань.
Кор воис бӧр асланыс лагерӧ, сійӧ висьталіс Крисслы, мый Спартак прикажитіс петны Сипонтумысь, веськӧдчыны Гарган гӧра дорӧ да сувтны сэні босьтны позьтӧм позиция вылӧ.
Югдытӧдз коли ещӧ кык час.
Крисс тшӧктіс гусьӧник чукӧртны палаткаяс, и шондіыс эз на удит петны, кор сылӧн войскаыс вӧлі Гарганӧ мунан туй вылын нин.
Нёль час мысти сійӧ воис гӧра поддінӧдз.
Гӧра сайсьыс сійӧ аддзис Адриатическӧй море.
Чери кыйсьысьяслӧн еджыд парусъяс дӧвдалӧны вӧлі гыяс пӧвсын.
Буретш сійӧ кадас, кор Крисс, коді вӧлі медылыс гӧраяс бокас, дзик море дорас да сетіс приказ сувтны лагерӧн, друг кутісны кывсьыны горзӧмъяс:
— Римляна!
Римляна!
Тайӧ вӧліны Красслӧн легионъяс, кодъяс воисны Эвтибида предательство серти.
Крисс эз шӧйӧвош тайӧ виччысьтӧм нападениеыс вӧсна, сійӧ кыдзи бур полководец, спокойнӧя сувтӧдіс боевӧй пӧрадокӧ ассьыс войскасӧ, используйтіс позиция вылӧ нӧрӧсӧсь местаӧ.
Нёльнан легионсӧ сійӧ сувтӧдіс восьса фронтӧн неприятельлы паныд, а медым кузьджык лои фронт визьыс, нюжӧдіс сійӧс веськыдладорас сійӧ нӧрыссяньыс кытчӧ думайтліс сувтны лагерӧн, кодӧс видзны ӧні сувтӧдӧма вӧлі витӧд да квайтӧд легионъясӧс, кодъяс сулалісны ӧні тані резервын; шуйгаладорсӧ фронтыслысь сійӧ нюжӧдіс крут да неприступнӧй скалаяс пӧлӧныс, кытчӧ ньӧжйӧник ропкӧмӧн нӧйтчӧны вӧлі море гыясыс.
Регыд квайт римскӧй легион топыд стройӧн уськӧдчисны гладиаторъяс вылӧ.
Косясьысьяслӧн лёк горшӧн горзӧмъяс, мечьяслӧн, щитъяслӧн шум торкисны нэмӧвӧйя чӧвлунсӧ йӧзтӧм да вӧра местаысь, и йӧлӧга новлӧдліс тайӧ некор вӧвлытӧм шыяссӧ пещераысь пещераӧ, скалаысь скалаӧ.
Сы вӧсна, мый римляна атакуйтісны гладиаторъясӧс чукӧра стройӧн, шуйга флангыс Крисс легионъяслӧн абу вӧлі кытшалӧма; куим сюрс мортысь унджык нёльӧд легионысь сулалӧны вӧлі тані прӧста, кось видзӧдысьяс пыдди.
Сэки самнит Онаций, легионса командирыс, ачыс сувтіс тайӧ куим сюрс салдат водзвылас и сетіс команда: «Бергӧдчыны веськыдвылӧ», да уськӧдчис накӧд римляна веськыд фланг вылӧ сэтшӧм яра, мый римскӧй легион, коді вӧлі веськыд флангӧн, пырысьтӧм-пыр жӧ ставнас дзугсис.
Сэки квестор Скрофа прикажитіс римскӧй кавалерия начальниклы, Кней Квинтлы, уськӧдчыны квайт сюрс мортӧн гладиаторъяс шуйга фланг вылӧ, кодӧс Онаций колис некодӧн видзтӧг, восьсӧн.
Заводитчис страшнӧй кось да вийсьӧм.
Красс сэки жӧ мӧдӧдіс кык легион да квайт сюрс стрелокӧс кытшӧ босьтны веськыд флангсӧ Крисслысь.
Тадзи гладиаторъясӧс, кодъяслӧн мышканыс вӧлі море, вӧлі кытшӧ босьтӧма римскӧй легионъясӧн; но гладиаторъяс петкӧдлісны храбростьлысь чудесаяс; комын сюрс морт кӧкъямысдас сюрс лыда врагӧн кытшалӧм бӧрын эз кӧсйыны пышйӧмӧн спаситчыны, а косясисны левъяс моз, и ставныс честьӧн усины куим часа бой бӧрын.
Крисс косясис медбӧрӧдз пыр ӧткодь мужествоӧн да пыр надейтчис Спартак воӧм вылӧ; но кор сійӧ аддзис, кыдзи кызвын ёртъясыс сылӧн усины, сувтӧдіс вӧвсӧ — тайӧ вӧлі сылӧн коймӧд вӧв, кык вӧв нин вӧлі виӧма сы улысь, — видзӧдліс горизонт вылӧ сійӧ чутас, кысянь колӧ вӧлі локны Спартаклы, да горӧдіс:
— О, Спартак!
Тэ он во ас кадӧ, медым спаситны миянӧс, ни медым водзӧс босьтны миян пыдди!
Ок! мый лоӧ тэкӧд, кор тэ аддзан кутшӧм омӧлик ногӧн пропадитісны тэнад комын сюрс медся доблестнӧй ёртъясыд!
Гырысь синва войтъяс визувтісны сы чужӧмбан кузя.
Сійӧ бергӧдчис аслас ординарецъяслань, — на пӧвсын кось заводитчӧмсяньыс нин эз вӧв Эвтибида, — да шуис спокойнӧй, но гора гӧлӧсӧн:
— Вокъяс!
А ӧні пӧра кувны!
— и лэптіс виӧм римляна вирысь дзоньнас гырдӧссьӧм мечсӧ, кучкис вӧлыслы да став выннас уськӧдчис римскӧй пода манипула вылӧ, кодъяс кытшалӧмаӧсь вӧлі кӧкъямыс ли дас гладиаторӧс, кодъяс тырӧмаӧсь нин вӧлі ранаясӧн, но век на ещӧ сражайтчисны.
И мечнас ӧвтчигтыр горӧдіс гымыштан гӧлӧсӧн:
— Эк, ті!
Храбрӧй римлянаяс!
Ті смелӧсь, кор ті куимӧн ӧти мортлы паныд!
Кутсьӧ!
Ме локта кувны!
Нёль ординарец сыкӧд тшӧтш пырисны неприятель радъясӧ, заводитісны нырны, талявны вӧвъяснас да виавны мечьясӧн римлянаӧс.
Легионеръяс дзугсисны да кутісны бӧрыньтчыны.
Но воисны выльысь выль римскӧй манипулаяс кыкӧн, нёльӧн, дасӧн да кытшӧ босьтӧмӧн дзескӧдісны вит гладиаторӧс.
Ӧти-мӧд бӧрся усины Крисслӧн ординарецъясыс, и, мед бӧрти, уси сійӧ ачыс.
Усигас сійӧ бергӧдчис римлянинлань, коді сутшкис сылы мышкас, сутшкис сійӧс водзӧссӧ аслас мечнас, и кыскис аскӧдыс муас.
Тадзи помасис сражение Гарган гӧра дорын, кӧні уси дас сюрс римляна и вӧлі керавлӧма комын сюрс гладиаторӧс.
Сӧмын кӧкъямыссё кымын гладиаторӧс, кызвынсӧ ранитчӧмъясӧс, вӧлі босьтӧма пленӧ. Красс приказ серти найӧс вӧлі распинайтӧма туй пӧлӧныс, кыті римляна локтісны колян войнас.
Луншӧр бӧрын Красс тшӧктіс трубитны сбор, сотны римляналысь шойяссӧ, а сы бӧрын сувтны лагерӧн да укрепитны сійӧс паськыд рӧвъясӧн.
Сійӧ кадас Спартак зэв ыджыд тревогаӧн лунтыр и войбыд виччысис ординарецъясӧс Криссянь, кодъяслы колӧ вӧлі воны римляна локтӧм йылысь юӧрӧн.
Но, кор некод эз во, сійӧ югдандорыс мӧдӧдіс Сипонтумӧ кык ординарецӧс ассьыс, кыкнансӧ сё кавалеристкӧд, часджын мысти ӧти мӧд бӧрсяыс, медым чукӧртны юӧръяс неприятель йылысь да Крисс йылысь.
Кор первой ординарецыс воис Сипонтумӧ, аддзис, мый лагерсӧ Крисслӧн эновтӧма.
Ёна чуймӧмӧн да шензигтыр сувтіс ординарецлӧн отрядыс, кор сьӧкыда пошиктысь вӧвъяс вылын воисны Криссянь ыстӧм кык ординарец, кодъясӧс Крисс ыстыліс Спартак дінӧ, кор тыдовтчис римляналӧн войскаыс.
Сэки мӧда-мӧдныслысь юасьӧм бӧрын, найӧ гӧгӧрвоисны Эвтибидалысь предательствосӧ да тайӧ ужаснӧй положениесӧ, кытчӧ веськалісны Крисс да сылӧн легионъясыс.
Налы коли сӧмын ӧтитор: мый позьӧ ӧдйӧджык скачитны да юӧртны та йылысь Спартакӧс.
— Клянитча адса став енъясӧн! — равӧстіс Спартак и кулӧм морт моз кельдӧдіс, кор кыліс подлӧй измена йылысь юӧр; сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм лёкторъяс таысь вермасны лоны.
— Походӧ! Пырысьтӧм-пыр жӧ выступайтны Сипонтумлань!
Сійӧ чукӧстіс Граникӧс да синва пыр шуис сылы.
— Пӧручайта тэныд нуӧдны форсированнӧй маршӧн кӧкъямыс легион.
Мед быд салдатлӧн быдмасны кокъясас бордъяс...
Тайӧ медся шудтӧм лун миянлы, и мед быд мортлӧн сьӧлӧмыс лоӧ алмаз дорысь чорыдджык...
Лэбӧй!
Лэбӧй!
Крисс пӧгибайтӧ!
Миян вокъясным пӧгибайтӧны, найӧс зверскӧя виалӧны.
Ме муна отсӧг вылӧ водзын, кавалериякӧд...
Медся донатор кузя кора, кевмыся, тэрмасьӧй, лэбӧй...
И Спартак кӧкъямыс сюрс всадниккӧд лэбис Сипонтумӧ мунан туй кузя.
Часӧн джынйӧн мысти сійӧ воис Сипонтумӧ руалысь, вынысь петӧм вӧвъяс вылын да аддзис кулан выйын кымынкӧ вирсер мунӧм гладиаторӧс, кодъяс кутшӧмкӧ чудеса ногӧн вермӧмаӧсь спаситчыны Гарган гӧра дорса сражение вылын.
Найӧ висьталісны сылы:
— Миянӧс жугӧдісны!
Миянӧс уничтожитісны!
Миян квайт легионысь немтор эз коль.
— О, менам шудтӧм вокъясӧй!
Менам муса Криссӧй!
— Спартак пондіс бӧрдны сыркъялӧмӧн.
Ставныс ёна тревожитчӧмла шӧйӧвошины.
Сэки Мамилий, конницалӧн начальник, синваысла тіралан гӧлӧсӧн шуис:
— Ло мужественнӧйӧн, Спартак, несчастье дырйи.
Думышт сы йылысь, кыдзи спаситны мукӧд кӧкъямыс легионсӧ.
Спартак лэптіс синваӧн кӧтасьӧм чужӧмсӧ.
— Колӧ отступайтны!
— шуис сійӧ медбӧрти.
— Татшӧм вир кисьтан кось бӧрын Красслӧн легионъясыс оз вермыны петны Гарган гӧра бокысь кӧкъямыс дас часысь водзджык; миянлы колӧ воспользуйтчыны тайӧ каднас.
— Сэсся бергӧдчис ӧти ординарецлань да содтіс: — Мун Граник дінӧ да висьтав сылы, мед сійӧ сувтас да виччысяс миянӧс.
Часджын мысти, мудзӧм вӧвъяснысӧ шойччӧдыштӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчис аслас кавалерияӧн Граник кӧкъямыс легионлы паныд, кодъяс сулалісны джын туяс.
Тані Спартак корис Граникӧс да приказ сетіс сылы мунны став войсканас лун вылӧ, но не миртуй кузя, а муяс да виноградникъяс вывті, а ачыс куимсё всадниккӧд решитіс мунны Гарган гӧра бокӧ — корсьны Крисслысь шойсӧ.
Граник заводитліс такӧдны Спартакӧс, индіс опасностьяс вылӧ, мый сійӧ оз имеит право рискуйтны аслас олӧмӧн, кыдзи вождь да тайӧ святӧй да сьӧкыд делӧлӧн сьӧлӧмыс.
— Ме ог пӧгибнит и суӧда тіянӧс куим лун мысти Апенниныын, ме тайӧ тӧда, но, шуам, и лоӧ кӧ меным пӧгибнитны, тэнад, храбрӧй да доблестнӧй Граник, эм тырмымӧн опыт, влияние да сюсьлун, медым энергичнӧя нуӧдны водзӧ угнетательяслы паныд война.
Сэсся сійӧ босьтіс аскӧдыс кавалерия отряд, кутчысьлӧмӧн прӧщайтчис Граниккӧд да Арторикскӧд и петіс туйӧ.
Рытъявылыс Спартак воис Сипонтум дорӧ матӧ, тшӧктіс йӧзыслы лэччыны вӧвъяс вылысь да нуӧдны найӧс дом поводӧдыс.
Найӧ пырисны туй бокса вӧрас.
Колӧ вӧлі мечьясӧн керавны туйсӧ вӧвъяслы тайӧ тшем сук вӧртіыс.
Вӧр пытшкас ӧтка эрдтор вылын, дубъяс да козъяс костын, найӧ олісны войбыд дзик чӧв олӧмӧн, кӧть турдісны кӧдзыдысла.
Муртса шыасисны первой петукъяс, гладиаторъяс кылісны пода войскалысь мунӧм, вӧв кок шыяс да римскӧй войскалысь гӧлӧсъяс.
Кор ланьтіс шумыс медбӧръя манипулаяслӧн, Спартак аслас кавалеристъяскӧд петіс вӧрысь да зэв ӧдйӧ скачитіс сражение поле вылӧ.
Сылӧн топавліс сьӧлӧмыс, пемдіс синводзыс, кор сійӧ аддзис страшнӧй побоище мунан местасӧ, кор сійӧ аддзис комын сюрс шой.
Эз на нӧшта удитны кусны гырысь бипуръяс, наысь ӧвтіс тшын дукӧн да сотчӧм яй кӧрӧн — бипуръяс вылын сӧмын на сотӧма вӧлі уна сюрс шой римскӧй воинъяслысь.
Сэки сійӧ лэччис вӧв вывсьыс, джын отрядыслы тшӧктіс локны ас бӧрсяыс, а мукӧдсӧ колис да тшӧктіс виччысьны вӧвъяс дінас, и муніс кытшовтны тайӧ шуштӧм полесӧ...
Быд воськов бӧрын сійӧ аддзис кельдӧдӧм да лӧзӧдӧм чужӧмъяс аслас усьӧм ёртъясыслысь.
Ӧти местаысь сійӧ аддзис шойсӧ коньӧр Фессалонийлысь, кыпыд сьӧлӧма да благороднӧй эпикуреецлысь; тушаас сылӧн вӧлі сё рана; а киас век на топыда кабыртӧма мечсӧ.
Ӧдва вермис сійӧ тӧдны Брезовирӧс; морӧсас сылӧн вӧлі дас рана, а юрчашкасӧ дзикӧдз жугӧдлӧмаӧсь вӧв кокъясӧн.
Мӧдлаын сійӧ зурасис храбрӧй да смел Ливий Грандений, квайтӧд легионса начальник, шой вылӧ; сійӧ вӧлі пӧшти тырӧма виӧм враг шойяснас.
Неуна водзысьджык сійӧ аддзис самнит Онацийӧс, а ещӧ водзысьджык сійӧ аддзис галл Кастӧс, коймӧд легионса начальникӧс, коді вӧлі дзикӧдз тырӧма ранаясӧн, но вӧлі ловъя на; сійӧ слабиник гӧлӧсӧн корис отсӧг вылӧ.
Кастӧс лэптісны, кӧрталісны ранаяссӧ, кыдз вермисны бурджыка да пондісны сьӧлӧмсянь тӧждысьны сы вӧсна.
Тадзи помтӧм шогӧн тырӧм сьӧлӧмӧн, кык час чӧж корсьысьӧм бӧрын, Спартак, медбӧрын, аддзис торпыригӧдз керавлӧм шойсӧ Крисслысь: сылӧн сӧмын чужӧмыс вӧлі кольӧма вӧрзьӧдлытӧм, кӧні век на тӧдчис воддза мозыс гордость да мужество.
Спартаклӧн быдсӧн топавліс сьӧлӧмыс, сійӧ уси му вылас шогысла да сьӧлӧмыс вӧрзьӧмла, кутіс окавлыны другыслысь чужӧмсӧ.
— Подлӧй предательство жертваӧн тэ лоин, дона Криссӧй менам.
Пӧгибнитін тэ метӧг, и ме эг вермы локны тэныд отсӧг вылӧ.
Тэ кувсин водзӧс босьттӧг...
О, радейтана друг менам, благороднӧй Крисс!
И сійӧ топӧдліс морӧс бердас виӧм ёртыслысь веськыд кисӧ.
— Тані ме сета клятва и кора аслам клятваын свидетельяс пыдди став енъяссӧ: медым бурмӧдны тэнсьыд ловтӧ, ме вая жертва пыдди тэнад бипур дорын куимсё римлянаӧс, медся знаменитӧйяссӧ, медся нималанаяссӧ.
Сэсся сійӧ босьтіс моздорас Крисслысь шойсӧ да нуис сійӧс салдатъяс отсӧгӧн море берег вылӧ; сэні сійӧ пӧрччис сы вылысь керавлӧм доспехъяссӧ да вирӧсь паськӧмсӧ сюйліс шойсӧ море гыяс пиӧ да мичаа мыськаліс; сы бӧрын пӧрччис ас вывсьыс пемыд тогасӧ, гартіс сэтчӧ шойсӧ да тшӧктіс нуны сэтчӧ, кӧні вӧлі сулалӧны да виччысьӧны найӧс кавалеристъяс да вӧвъяс.
А Кастӧс сьӧкыда ранитчӧмла оз вӧлі позь нуны вӧв вылын крут обрывӧсь туйясӧд, и сійӧс Спартак колис орчча патрицианскӧй виллаӧ управитель ордас, коді став сьӧлӧмсяньыс сулалӧ вӧлі кыпӧдчӧм гладиаторъяс дор.
Сэсся пуктіс Крисслысь шойсӧ вӧв вылӧ, ачыс босьтіс вӧвсӧ поводӧдыс да бӧр мӧдӧдчис отрядыскӧд лагерлань.
Но муртса на найӧ вевъялісны мунны миля, кыдз аддзисны страшнӧй серпас: пуяс вылын туй пӧлӧныс вӧлі ӧшалӧны Крассӧн пленӧ босьтӧм гладиаторъяслӧн шойясыс.
Ӧшӧдӧм гладиаторъяс пиысь Спартак аддзис дзоньнас ранаясӧн тырӧм шойсӧ аслас мужественнӧй землякыслысь, фракиец Мессембрийлысь.
Спартак кунис синъяссӧ да йирыштіс пиньяснас:
— А, Марк Красс, тэ ӧшлан пленнӧйясӧс!
Тэ он кӧсйы босьтны ас вылад лишнӧй сьӧктӧд походын!
Клянитча енъясӧн, тіянлысь, римляналысь, военнӧй делӧын славнӧй йӧзлысь, быдторйӧ колӧ велӧдчыны.
И быдторйӧ ме велалі...
Ӧні меным коли велӧдчыны и тайӧ делӧас...
Ладнӧ!
Крестъяс вылӧ жӧ ме распинайта пленӧ босьтӧм салдатъястӧ тэнсьыд, Марк Красс...
Миянӧс, гладиаторъясӧс, римляна сувтӧдісны вне закона.
Ми налы кажитчам дикӧй зверьясӧн, пеж нидзувъясӧн, начкан яйӧн.
Миянлысь достоинство уважайтны оз ков, ми абу йӧз.
Мед лоӧ тадз!
Клянитча Тартар ыпъялан биӧн, и ми, гладиаторъяс, сувтӧдам римлянаӧс вне закона, и ми пондам обращайтчыны накӧд, кыдзи няйтӧсь пемӧсъяскӧд!
Синва синва вылӧ, вир вылӧ вир, виӧм вылӧ виӧм!
Спартак эз жалит вӧвъясӧс, войбыд рӧдтіс лёк трӧпаяс вывті да воис аслас легионъяс дінӧ луншӧркадын мӧд лунас дзикӧдз эбӧсысь петӧм вӧвъяс вылын.
Гладиаторъяслӧн войскаыс сувтіс лагерӧн Апулийскӧй Аскулум дорын.
Сійӧ вояс жӧ Спартак тэрыба нуӧдіс войскасӧ гӧра вылас.
Сэні, шуис сійӧ, ковмас сувтны лагерӧн, неудобнӧй местаясын, терпитны кӧдзыд да уна тырмытӧмторъяс, медым эз суӧд найӧс Красс.
Римскӧй полководец сэки чукӧртӧ вӧлі салдатъясӧс, медым лӧсьӧдны, этша вылӧ, ещӧ легион сійӧ дас сюрс морт пыддиыс, кодъяс усины Гарган гӧра дорса сражениеын.
Сійӧ мӧдӧдіс сенатӧ юӧр босьтӧм победа йылысь, сылысь значениесӧ содтӧмӧн да ыдждӧдӧмӧн. Сійӧ юӧртіс сенатлы, мый ӧні гладиаторъяс усины сьӧлӧмнаныс, отступайтӧны луканъяс странаӧ, кӧні сійӧ думайтӧ жугӧдны аслас кык корпус костӧ дзескӧдӧмӧн.
Кык лун шойччӧм бӧрын, Спартак ыстіс ассьыс конницасӧ тӧдмавны неприятель йылысь, и кор сылы вайисны юӧръяс, нӧшта кык лун мысти петіс войнас лагерысь.
Кузь лун и войбыд мунӧм бӧрын, — салдатъяслы шойччӧг сетліс сӧмын квайт час, — сійӧ немвиччысьтӧг уськӧдчис Красс вылӧ, кор мӧдыс эз и кужлы думыштлыны, мый гладиаторъяс матынӧсь.
Куим час кыссян бойын Спартак жугӧдіс сылысь легионъяссӧ, уничтожитіс квайт сюрс римлянаӧс да босьтіс пленӧ куим сюрс мортӧс.
Сражение бӧрын кӧкъямыс час мысти Спартак петіс Фурияяслань, тшӧктіс туй пӧлӧныс ӧшӧдны кык сюрс квайтсё римскӧй пленнӧйясӧс, а колис ловйӧн, стража улын, сӧмын нёльсё пленнӧйӧс, кодъяс вӧліны Римса патрицианскӧй семьяясысь.
Ӧтиӧс на пиысь Спартак ыстіс Красс дінӧ, медым сійӧ висьталас, кыдзи Спартак, римскӧй полководецӧн петкӧдлӧм лёк пример серти, поступитіс пленнӧйяскӧд и мый кутас поступайтны тадз жӧ и водзӧвылӧ.
Таысь ӧтдор Спартак поручитіс том патрицийлы предложитны Красслы вежны нёльсё кольӧм пленник пытшкысь сё мортӧс гречанка Эвтибида вылӧ, коді кыдзи чайтіс Спартак, дзебсясьӧ вӧлі римскӧй лагерын.
Фурияяс кар Спартак босьтіс приступӧн да укрепитчис сэні, решитіс тані формируйтны пышйӧм рабъясысь выль легионъяс.
Кӧкъямыс лунӧн сы дінӧ воисны дас квайт сюрсысь унджык раб; найӧс сійӧ тэрыба заводитіс велӧдны стройӧ.
Тадзи Спартак знамя улын боецъяслӧн лыдыс бара кайис ветымын квайт сюрс морт пода войскаӧдз да кӧкъямыс сюрса кавалерияӧдз.
Кор помаліс ассьыс войска перестроитӧмсӧ, сійӧ петкӧдіс войскасӧ Фурийысь да сувтӧдіс легионъяссӧ кругӧн паськыд равнина вылӧ.
Шӧрас сійӧ тшӧктіс вӧчны ыджыд бипур, бипур вылас тшӧктіс пуктыны Крисслысь шойсӧ, кодӧс мавтӧма вӧлі мазьясӧн да чӧскыд дука эссенцияясӧн.
Сы бӧрын сійӧ тшӧктіс вайӧдны куимсё пленнӧй римлянаӧс, — джынсӧ на пытшкысь вӧлі пасьтӧдӧма фракиец-гладиаторъяс доспехъясӧн, мӧд джынсӧ самнит доспехъясӧн, сэсся тшӧктіс сувтӧдны найӧс ас водзас.
Ачыс сійӧ вӧлі кельыд чужӧма, ӧзъян синъяса, вомдоръясыс тіралісны скӧрмӧмысла; пукаліс императорскӧй паськӧмӧн джуджыдінын, бипур дорас.
Чужӧмъясыс том римляналӧн вӧліны кельдӧдӧмаӧсь скӧрмӧмысла, ӧтияс ӧшӧдісны юрнысӧ яндзимысла, а мукӧдыс чӧв ланьтӧмӧн кисьтісны синва шогнысла да лёкнысла.
— Но, благороднӧй том войтыръяс, — шуис Спартак курыда шмонитан сарказмӧн, — ті чужинныд медзнатнӧй семьяясын Римын; дедъясныд, прадедъясныд тіян прославитісны ассьыныс нимнысӧ, кыдзи знаменитӧй разбойникъяс благороднӧй предательствоӧн, великодушнӧй грабежъясӧн, гырысь ылӧдчӧмъяс вӧчӧмӧн, быдсяма подлостьясӧн, ыджыд гнусностьясӧн, пӧкӧритлісны народъясӧс, сотісны каръяс, рӧзӧритлісны йӧзъясӧс.
Синва вылын, вир вылын, став народъяссӧ виалӧмӧн, найӧ кыпӧдісны бессмертнӧй Римлысь нимсӧ.
Славнӧй том йӧз, ті эновтінныд азиатскӧй сяма лӧсьыд олӧм асланыд сладострастнӧй карныдлысь, босьтчинныд асланыд небыдик киясӧн вывті сьӧкыд ӧружие дінӧ, медым косясьны подлӧй, пеж гладиаторъяскӧд, кодъясӧс ті лыддянныд пемӧсъясӧн.
Знатнӧй том йӧз, ті, кодъяс гажӧдчывлінныд да нимкодясьлывлінныд асланыд гажа рӧдинаса амфитеатръясын да циркъясын гладиаторъяс вир кисьтан косьясӧн — морт чужӧма коньӧр дикӧй зверьяс кост косьӧн; ті, кодъяс сэтшӧм любӧ пырысь серавлінныд синтӧм андобатъяс теш кодь бой вылӧ видзӧдӧмӧн да певнытӧ увлань лэдзӧмӧн, лёк горшӧн горзӧмӧн, требуйтлінныд рудиарийлы смерть, коді усяс вӧлі мирмилльон меч улын; ті, кодъяс коддзӧмӧн моз нимкодясьлінныд мӧда-мӧднысӧ керавлысь, вундалысь фракиецъяс да самнитъяс смертнӧй мукаясӧн, лов петӧмӧн, ӧні петкӧдлӧй миянлы ассьыныд фальшивӧй мужествонытӧ, гажӧдыштӧй кӧть ӧтчыдысь найӧс, кодъяс тіянӧс гажӧдісны нин сымында во.
Смелджыка!
Сразитчӧй мӧда-мӧдныдкӧд, виалӧй мӧда-мӧднытӧ да кулӧй кыдз следуйтӧ тайӧ бипур дорас, кӧні куйлӧ пеж гладиатор, кодлӧн лёк подлӧй лолыс кӧсйӧ бурмыны сӧмын благороднӧй да чистӧй римскӧй вирӧн.
Нинӧмӧн куттӧм вына горӧдӧм нетшыштчис гладиаторъяс горшысь, синъясыс налӧн кутісны дзирдавны радысла; мед, шуам, жестокӧй радлунла, но тайӧ вӧлі справедливӧй радлӧм. Тайӧ луннас, тайӧ зрелищенас найӧ водзӧс босьтісны сійӧ увтыртӧмысь, нартитӧмсьыс да виалӧмсьыс, кодъясӧс вӧчавлісны циркъясын найӧ вокъяс вылын римскӧй народӧс гажӧдӧм могысь.
Спартаклӧн тайӧ планыс вӧлі зэв ыджыд делӧ: кыпӧдчыны няйтысь, кытчӧ найӧс немзаслужиттӧг талялісны; босьтны водзӧс тальыштӧм морт достоинство вӧсна, уськӧдны ассьыныс палачьясӧс дикӧй зверьяс выйӧдз; любуйтчыштны дзонь час чӧж, кыдзи кутасны керавны, виавны мӧда-мӧднысӧ найӧ, кодъяс ӧнӧдз любуйтчылісны рабъяс костын вийсян тыш мунӧм вылӧ; вежсьывны здук кежлӧ рольясӧн: рабъясысь лоны господаӧн да видзӧдлыны спесь да гордӧй господаясӧс рабъяс выйын; кывзыны налысь кувсьӧм водзвывса киргӧмсӧ, лӧвтӧмсӧ, горзӧмъяссӧ.
Тайӧ вӧлі месть, тайӧ вӧлі водзӧс босьтӧм, кыдзи сӧмын вермисны вӧчны толькӧ ыджыд вына енъяс.
Куимсё римлянин, — на костын комын мортысь унджык вӧліны сенаторъяс сословиеысь, а сёысь унджыкыс всадникъяс сословиеысь, — сулалісны чӧв, вӧрзьӧдчытӧг.
— Сідзкӧ, смелджыка, славнӧй потомокъяс, знаменитӧй пиян Флавийяслӧн, Фузийяслӧн, Деиллийяслӧн, Генуцийяслӧн, Фавнийяслӧн, Ливийяслӧн, Муцийяслӧн, Проциллийяслӧн!
Водзӧ!
Мечьяс босьтӧй кианыд и косясьӧй...
Ме ӧзта бипур!
Косясьӧй!
Клянитча енъясӧн, ми желайтам гажӧдчыштны!
Тайӧ шуӧм бӧрын Спартак босьтіс факел ӧти ординарец киысь да ӧзтіс пес чукӧрсӧ; став начальникъясыс, трибунъяс да центурионъяс вӧчисны сы бӧрся сідзжӧ.
Сира кос пес, кодысь вӧлі тэчӧма бипурсӧ, мӧдіс яра ыпйыны.
Римляна сулалісны ӧти местаын, эз думайтны косясьны и эз кӧсйыны бурӧн сетчыны татшӧм позор вылӧ.
— А! — горӧдіс Спартак.
— Тіянлы сьӧлӧм вылад воӧ сӧмын видзӧдны гладиаторъяс бой вылӧ, а сувтны гладиаторъяс местаӧ абу окота!
Ладнӧ, — содтіс сійӧ да бергӧдчис легионъяслань, мед петасны лорарийяс да мырдӧн заставитасны тайӧ йӧзсӧ сражайтчыны.
Спартак приказ серти ӧкмыссё лорарий донӧдӧм шыясӧн петісны легионъяс костысь, сувтісны куимсё римлянин мышкӧ да заводитісны сутшкавны да сотны найӧс, вӧтлавны мӧда-мӧд выланыс.
Донӧдӧм кӧртӧн вӧтлӧм мысти, римляналы лои быть уськӧдчыны мӧда-мӧд выланыс да быть заводитны чорыд да вир кисьтана кось.
Лёкысь горзӧмӧн, паськыд серамӧн да шумӧн аплодируйтӧмӧн петкӧдлісны гладиаторъяс водзӧс босьтӧм серти сьӧлӧм бурмӧмсӧ.
Часӧн джынйӧн мысти бипурйыс пӧри пӧимӧ, а куимсё том римлянин куйлісны бипур дорын вир гӧпъясын керавлӧм да кувсян выйын.
— Ак, кутшӧм справедливӧй да кутшӧм долыд водзӧс босьтӧмыд, — горӧдіс Спартак; сійӧ эз прӧпустит ни ӧти движение тайӧ вир кисьтана коссьыс.
ХХІ ГЛАВА
Спартак Луканияын.
Лэч, кытчӧ шеді ачыс кыйсьысьыс.
Гладиаторъяс сувтісны лагерӧн луканъяс странаӧ.
Выль воысьясӧн сылӧн пехотаыс содіс сизимдас кык сюрс боецӧдз.
Регыд разведчикъяс юӧртісны Спартаклы, мый Красс войсканас локтӧ сы вылӧ.
Спартак пондіс лӧсьӧдчыны генеральнӧй сражение кежлӧ.
Кык лун мысти луншӧркадын тыдовтчисны Красслӧн легионъясыс.
Кыкнанла дорсяньыс трубитісны сигналъяс.
Войскаяс паныдасисны, и регыд заводитчис страшнӧй кось.
Нёль часысь дырджык кыссис сійӧ.
Шонді лэччандор шуйга флангыс гладиаторъяслӧн, Арторикс веськӧдлӧм улын, заводитіс бӧрыньтчыны сы вӧсна, мый сэні кызвыныс вӧліны выль воӧм йӧз.
Вывті ёна скӧрмӧм пырысь локтіс татчӧ Спартак да зэв ыджыд гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Неужели римляналы ӧнӧдз пыр вӧчӧм поражениеяс, кодъясӧс ті жӧ вӧчлінныд, пӧртіс найӧс отважнӧй левъясӧ, а тіянӧс, трусливӧй кроликъясӧ!..
Сувтӧй, клянитча Гиперборейскӧй Марсӧн!..
Локтӧй ме бӧрся да косясьӧй мекӧд, орччӧн...
Петкӧдлӧй асьнытӧ геройясӧн, и ми найӧс заставитам пышйыны, кыдзи вӧчлім неӧтчыдысь нин.
Тайӧ кывъяс бӧрас Спартак шыбытіс ассьыс щитсӧ наступайтысь врагъяс пӧвсӧ, босьтіс шуйга киас виӧм гладиаторлысь мечсӧ да уськӧдчис римляна вылӧ ӧттшӧтш кык мечӧн шенасьӧмӧн, кыдзи вӧчсьывліс гладиаторскӧй школаясын.
Кор аддзисны тайӧ, гладиаторъяс кыптісны сьӧлӧмнаныс да бара зэв яра уськӧдчисны косьӧ, а сэк коста Спартак кытшовтіс мукӧд легионъяссӧ, кыпӧдіс налысь мужествосӧ да исправитіс омӧльтчӧм положениесӧ.
Сійӧ кадас став вынсӧ Красс веськӧдіс гладиаторскӧй войска центр вылӧ.
Красс ачыс нуӧдіс сэтчӧ ассьыс медрадейтана квайтӧд легионсӧ, кытчӧ пырӧны вӧлі сӧмын Марийлӧн да Суллалӧн ветеранъяс.
И тані гладиаторъяслӧн радъясыс дзугсисны да заводитісны бӧрыньтчыны.
Шуйга флангсянь Спартак аддзис лёк положениесӧ центрлысь.
Сійӧ уськӧдчис кавалерия дінӧ, коді сулалӧ вӧлі резервын, центр бӧрвылын, чеччыштіс вӧв вылӧ да тшӧктіс всадникъяслы стрӧитчыны да мунны дас кык отрядӧн: тадзи сійӧ вӧчис мӧд боевӧй линия, код ныр костъясӧдыс вермисны отступитны лагерлань дзугсьӧм легионъяс; дзугсьӧм легионъяс оркестръяслы сійӧ тшӧктіс нин трубитны отбой.
Но тайӧ став мудрӧй распоряжениеясыс эз вермыны кутны центрса да шуйга флангса легионъясӧс порядок воштӧмӧн да гырысь воштысьӧмъясӧн отступайтӧмысь.
Сӧмын веськыд флангыс Граник чорыд веськӧдлӧм улын отступитіс строевӧй пӧрадокӧн.
Медым кутны победительяслысь натиск, Спартак ас командование улас нуӧдіс кавалерия да зэв яра уськӧдчис римскӧй когортаяс вылӧ, кодъяс гладиаторъяс бӧрся вотчигӧн орӧдісны ассьыныс радъяснысӧ.
Налы ковмис тэрыба бӧр отступитны да стрӧитчыны кругъясӧ, кареӧ да треугольникъясӧ, медым найӧс ставсӧ эз керавлы гладиаторскӧй конница.
Тайӧ коннӧй атакаас римляна воштісны зэв уна йӧзӧс.
Красс кӧсйис петкӧдны ассьыс кавалериясӧ, но лоис вой, и сылы лои эновтчыны таысь.
Кыкнан войскаыс трубитісны отбой да отступитісны асланыс сулаланінӧ.
Тайӧ косяс римляна воштісны вит сюрс мортӧс, а гладиаторъяс кӧкъямыс сюрс, да таысь кындзи, сюрс кыксё салдат сюрины пленӧ неприятельлы.
Кор Спартак воис лагерас, пырысьтӧм пыр жӧ начальникъяс, трибунъяс да центурионъяс отсӧгӧн заводитіс стрӧитны ассьыс легионъяссӧ.
Сійӧ прикажитіс ӧзтыны, кыдзи век вӧчлӧны, бипуръяс да войшӧр кадысь ёна водзджык гусьӧник петіс войсканас лагерысь.
Сійӧ решитіс вуджны бруттъяс странаӧ.
Туяс сійӧс вӧтӧдіс Красслӧн гонец; Красс войдӧр ӧткажитчис вежны сё пленнӧй римлянин вылӧ Эвтибидаӧс, а ӧні вӧзйис вежны на вылӧ сюрс кыксё пленнӧй гладиаторӧс.
Спартак сӧгласитчис.
Туй вылас Спартаклӧн разведчикъясыс паныдасисны вооруженнӧй отрядкӧд да первойсӧ чайтісны найӧс римлянаӧн, но тайӧ вӧлӧма вит сюрс раб; найӧс чукӧртӧма Кай Канникчий.
Ӧні сійӧ вайӧдӧ вӧлі найӧс Спартак дінӧ.
Канникчий клянитчис, мый ӧні сійӧ лоӧ сэтшӧм жӧ дисциплинированнӧй салдатӧн, кутшӧм войдӧр вӧлі сійӧ асныра.
Спартак вокъясӧс моз примитіс самнитӧс да сылысь салдатъяссӧ, пыр жӧ тшӧктіс сетны налы ӧружие да юкис найӧс дас кык легион костын.
Начальникӧн ӧти легионӧ бара вӧлі пуктӧма Канникчийӧс.
Вит лун мысти та бӧрын воис пленнӧйясӧс вежны ыстылӧм Мамилий римскӧй пленысь шедӧдӧм сюрс кыксё гладиаторкӧд.
Спартак став войска водзас висьталіс налы дженьыдик, но зэв стрӧг реч.
Сійӧ висьталіс, мый оз век сюрны гладиаторъяс лагерын сё том морт римскӧй патрицийяс семьяясысь, кодъяс ӧні асланыс юрнаныс мездісны ловйӧн пленӧ сетчӧм гладиаторъясӧс; Спартак содтіс, мый тайӧ шуда случайтӧгыс ставныс эськӧ найӧ ӧшалісны пуяс вылын туй пӧлӧн и найӧс кокалісны варышъяс да кырнышъяс Апеннинскӧй вӧръясын.
Сійӧ висьталіс, мый смерть кӧ суас, лучше кувны бой вылын, враг киӧн позорнӧя ӧшӧдӧм дорысь.
Красс сійӧ кадас бара заводитіс формируйтны выль частьяс.
Сійӧ гижис письмӧяс став лунвыв провинцияясӧ, став муниципияясӧ, требуйтіс сетны сылы салдатъясӧс; сійӧ гижис, кутшӧм вред вӧчисны налы Спартаклӧн гладиаторъясыс да кутшӧм выгӧда дзикӧдз бырӧдны тайӧ разбойникъяссӧ.
Тадзи Красс дас вит лунӧн чукӧртіс нӧшта нёль легион, и сылӧн лои матӧ сё сюрс морта армия.
Спартак тайӧ каднас босьтіс море дорса кар — Темеза да заводитіс нуӧдны сёрнитчӧм киликийскӧй пиратъяскӧд, кодъяс грабитӧны вӧлі Тирренскӧй берег пӧлӧн.
Сійӧ корис найӧс вуджӧдны ассьыс войскасӧ Сицилияӧ, кӧсйысис мынтыны таысь комын талант, — тайӧ вӧлі став казнаыс гладиаторъяслӧн.
Пиратъяс сӧгласитчылісны нин, весиг босьтісны Граниклысь, коді нуӧдіс накӧд сёрнитчӧмсӧ, дас талант задатки, но гладиаторъясӧс вуджӧдан лунлы паныд войнас, повзисны, тыдалӧ, римлянаысь, да гусьӧникӧн мунісны Темезаысь, пӧръялісны Спартакӧс.
Сэки, кор гладиаторъяслӧн начальникъясыс видзӧдісны лагерсяньныс пиратскӧй карабъяс ылысмысь парусъяс вылӧ, разведчикъяс вайисны юӧр Марк Красс матысмӧм йылысь.
Гладиаторъяс уськӧдчисны ӧружие дінӧ, стрӧитчисны боевӧй линияӧн да кутісны виччысьны неприятельӧс.
Эз на вевъявны римскӧй легионъяс стрӧитчыны кось вылӧ, кыдзи первойя линияыс Спартак войскалӧн, квайт легион, уськӧдчис зэв яра римляна вылӧ.
Мӧд боевӧй линияас фракиец сувтӧдіс нёль легион, а веськыдла да шуйгала доръясас сувтӧдіс нёль сюрс кавалеристӧн.
Кык легион коли Темезаӧ: лоӧ кӧ, шуам, неудача, Спартак решитіс пырны сэтчӧ став войсканас.
Войскасӧ бойӧ нуӧдӧм водзвылын Спартак висьталіс квайт легионса начальникъяслы, кодъяс вӧліны сулалӧны первой линияас, медым, ковмас кӧ отступайтны, найӧ сетасны сигналсӧ букцинаясӧн, а трибунъяс, центурионъяс да деканъяс кыв вылын сетасны приказ салдатъяслы отступитны мӧд линия саяс, линия костъясӧдыс.
Сражениеыс некымын час чӧж муніс некутшӧм результаттӧг, но луншӧр бӧрын часын кымын Граник, коді командуйтӧ вӧлі бойнас, сетіс приказ отступитны, медым эз босьтны кытшӧ флангъяссяньыс.
Отступитӧмыс лои зэв ӧдйӧ, мӧд линия костӧдыс петігӧн радъясыс нем мында эз торксьыны.
Первой линия вешйис бӧрӧ, и римскӧй легионеръяс лоины выль боевӧй линия водзын, свежӧй вына прӧтивник войска водзын, коді зэв яра уськӧдчас на вылӧ да заставитіс найӧс отступитны ыджыд беспорядокӧн да уна йӧзӧс воштӧмӧн.
Марк Красслы лои трубитны отбой, вайӧдны кӧкъямыс выль легионӧс да заводитны выльысь нӧшта чорыдджык кось.
Кор нӧшта вайӧдіс кык легион, ӧтисӧ — веськыд флангас, а мӧдсӧ — шуйгаладорас, сійӧ думайтіс кытшовтны гладиаторъяслысь фронтсӧ, но Спартаклӧн кавалерияыс петісны ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс да торкисны римскӧй полководецлысь плансӧ.
Сэккоста Граник чукӧртіс да выльпӧв стрӧитіс боевӧй порадокӧ первойя квайт легионсӧ, и кор Красс сетіс приказ петкӧдны ассьыс кавалериясӧ, Спартак вермис тыр пӧрадокӧн отступитны воддза линия саяс, коді бара лои боеспособнӧйӧн да босьтіс ас вылас римскӧй легионъяслысь натисксӧ.
Тадзи, кык линияӧн сражайтчиг да отступайтіг, гладиаторъяс рытъявылыс отступитісны Темеза стенаяс дорӧ, и Марк Красс эз вермы босьтны некутшӧм пӧльза аслас уна лыда войскаӧн.
Сійӧ сетіс приказ аслас войскалы петны сражение поле вылысь, сувтіс Темеза гӧгӧр кыпӧдчысь нӧрӧсъяс дорӧ да шуис аслас квесторыслы, Скрофалы:
— Пеж гладиатор, подлӧй гладиатор, но колӧ шуны, тайӧ распроклятӧй Спартакыслӧн эм став качествоясыс, кутшӧмъяс овлӧны великӧй полководецъяслӧн.
— Шу веськыда, — вочавидзис жугыль пырысь Скрофа, — Спартак доблестнӧй, мужественнӧй, смел да сюсь морт, — вывті бур полководец.
Тайӧ сражениеыс, коді кыссис сизим часысь дырджык, сувтіс гладиаторъяслы квайт сюрс виӧм мортӧ, а римляналы сизим сюрс мортӧ.
И век жӧ Красс, сы понда, мый Спартак отступитіс да пырис Темезаӧ, явитіс асьсӧ победительӧн да гижис сенатлы, мый сійӧ надейтчӧ помавны войнасӧ кызь-комын лунӧн, сы вӧсна, мый сійӧ йӧртіс гладиаторъясӧс и найӧ оз нин сяммыны спаситчыны.
Но Спартак, коді и водзджык нин кодйыліс стена гӧгӧрыс паськыд рӧвъяс, обороняйтчӧм могысь вӧчис став колана мераяс.
Но аскежас сійӧ пыр думайтіс, кыдз эськӧ петны тайӧ тшемилӧсьыс.
Сійӧ чорыда запретитіс карса йӧзлы петавлыны карсьыс; воротаяссӧ да стенаяссӧ сюся видзисны гладиаторъяс.
Тайӧ приказыс повзьӧдіс Темеза карса олысьясӧс; найӧ думайтісны, мый кар улын лоӧ зэв кузь осада, и карса властьясыс локтісны Спартак дінӧ да кутісны корны эновтны карсӧ, ассяньыс найӧ кӧсйысисны снабдитны гладиаторъясӧс ӧружиеӧн, провиантӧн да уна деньгаӧн.
Спартак висьталіс налы, мый найӧ толькӧ ӧти ногӧн вермасны мездысьны осадаысь да тшыгысь: чукӧртасныкӧ став гырысь и посни чери кыян баркаяс, пыжъяс, шлюпкаяс да вайӧдасны найӧс регыдджык берег дорӧ, кӧні сулалӧны вӧлі лагерӧн кавалерия да куим легион, и сэтчӧ жӧ мӧдӧдны мастеръясӧс, мыйтта эм карас, кодъяс кужӧны вӧчны баркаяс да пыжъяс, нуны сэтчӧ жӧ став строевӧй вӧрсӧ, медым вӧчны флот сылысь войска Сицилияӧ вуджӧдӧм вылӧ.
Карса властьяс сӧгласитчисны, и регыд море берег вылын уна сё рабочӧйяс, уна сюрс гладиаторъяскӧд ӧтвылысь, босьтчисны зіля стрӧитны негырысь, но уна лыда суднояс.
Сійӧ кадас Красс сувтіс войскаӧн медважнӧй позицияяс вылас, медым потшны неприятельӧс карысь петӧмысь, а ачыс мӧдӧдіс гонецъясӧс матігӧгӧрса каръясӧ, требуйтіс налысь сетны сылы пырысьтӧм-пыр жӧ осаднӧй орудиеяс, сы вӧсна мый таранъястӧг, катапультаястӧг да балистаястӧг осада нюжавны вермас вывті дыр.
Тайӧ кадас Эвтибида ӧтнасӧн шӧйтіс римскӧй лагерті пуан сьӧлӧмнас старайтчис ӧдйӧджык водзӧс босьтны, и, медбӧрти, думыштіс видзӧдлыны кар гӧгӧрсӧ; сылы окота лои тӧдмавны, оз-ӧ позь кыдзкӧ аддзыны стенаяс сайӧ пыранін, оз-ӧ позь кыткӧ немвиччысьтӧг пырны карас,
Рабыняяслы сійӧ тшӧктіс вӧчны вижовсьӧд рӧма мазь, ниртіс сійӧн кияссӧ, чужӧмсӧ да сьылісӧ; сэки сійӧ дзик эз ло ас кодьыс, зэв ёна кутіс мунны эфиопка вылӧ.
Сэсся пасьтасис рабыня платьеӧ, дзебис ассьыс гӧрд юрсисӧ ыджыд сьӧд кӧртӧд улӧ, коді тупкис тшӧтш сылысь плешсӧ да пельсӧ, кӧрталіс чышъян гӧрӧдсӧ балябӧжас да ӧти мича лунӧ югдытӧдз войдӧр петіс лагерысь кувшинӧн киас да мӧдіс нӧрыс дорӧ; нӧрыс йылас сэні вӧлі кыпӧдчӧны Темеза карлӧн стенаясыс, а нӧрыс бокас вӧлі шор.
Эфиопкаӧн пасьтасьӧм Эвтибида надзӧник муніс пемыдас да регыд кыліс гусьӧникӧн вашкӧдчӧм да ӧружие тиньӧдчӧм: сійӧ гӧгӧрвоис, мый шор дорас, тыдалӧ, сулалӧ гладиаторъяслӧн сторожевӧй отряд.
Сэки сійӧ кежис шуйга вылӧ да мӧдӧдчис надзӧникӧн нӧрӧс пӧлӧныс, медым тӧдмасьны местанас.
Миляджын кымын мунӧм бӧрын Эвтибида аддзис пемыд пуяс костысь кутшӧмкӧ здание; сійӧ сулалӧ вӧлі вель ылын карса стенаяс дорсяньыс.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын сійӧ аддзис, мый тайӧ вӧлі дорическӧй стильӧн стрӧитӧм, ичӧтик, но зэв мича храм, кодӧс стрӧитлӧмаӧсь Геркулеслы.
Гречанка матыстчис храм дінас да видзӧдліс пытшкас.
Храмыс кажитчӧ вӧлі тыртӧмӧн, и сійӧ кытшовтіс храм гӧгӧрыс да кӧсйӧ нин вӧлі пырны сэтчӧ, кор друг аддзис жрец паськӧма старикӧс; сійӧ сулаліс жертвенник дорас, а жертвенник водзас вӧлі зэв мича статуя Геркулеслӧн, киас сылӧн вӧлі оливковӧй пуысь палич; тайӧ вӧлі Геркулес Оливарий.
Гречанка локтіс жрец дінӧ да шуис сылы нарошнӧ торксялан латинскӧй кывйӧн, мый сійӧ ӧти сэтчӧс землевладелецлӧн рабыня да локтіс вала шор дорӧ.
Жрец босьтчис колльӧдны Эвтибидаӧс шор дорӧдз да мунігас паніс сыкӧд сёрни тайӧ шог вайысь война йывсьыс, мый татшӧм ыджыд шогыс уси енъясӧс вунӧдӧм понда.
Ӧні, висьталіс старик, енъясӧс пыдди оз пуктыны, жрецъяс вылын сералӧны, да паськаліс кызвын йӧз костас эпикуреизм, мый татшӧм оскорблениеыс вӧсна, енъяс ыстісны йӧз вылӧ татшӧм сьӧкыд, но заслужитӧм наказание; бур сьӧлӧма жрец чайтӧм серти, став мятежъясыс, войнаясыс, погромъясыс, кодъяс вӧйтісны шогӧ Италияӧс бӧръя комын-нелямын вонас, лоины енъяс лӧгасьӧм понда.
Торъя нин ёна норасис старик Темезаысь петны запретитӧм вылӧ; мый некод ӧні оз волы вайны енлы жертваяс, некод, кӧть эськӧ и кӧсйӧ, оз вермы вайны урчитӧм десятина да козинъяс; вот мый вӧсна медсясӧ шогсис старикыд.
Ӧд Геркулеслы жертва вайӧм быд разын помасьӧ вӧлі пирӧн, а жертваяс да козинъяс мунӧны жрецъяслы.
Сійӧ кадся жрец, кыдзи и ӧнія кадся поп, кыдзи и быд эпохаса, быд религияса, быд народъяслӧн культлы служитысь, лицемеритӧм да предрассудокъяс делӧ дінын служитысь, артавліс пемыд, йӧй да ылӧдӧм йӧзлысь религия дінӧ кутчысьӧмсӧ храмӧ вайӧм козинъяс лыд серти да на качество серти.
— Но, содтіс жрец, — енлы веритӧмыд эм на нывбабаяс сьӧлӧмын.
Весиг тайӧ кызь лунъя осада дырйиыс кыкысь воліс татчӧ жертва вайны ӧти ныв, ме чайта — гречанка; сійӧ ачыс гладиаторъяс войскаысь, зэв бур оласа, енлы эскысь, да зэв мича ныв.
— А!.. — шуис Эвтибида надзӧник, медым старик эз казяв сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Тэ шуан, мича ныв воліс татчӧ врагъяс лагерысь?
— Да, ныв; сійӧ новлӧ панцырь да тасма костас меч; и кыкнанысьсӧ сійӧс колляліс негритянка, тэ кодь жӧ, но немӧй, коньӧрушка.
Стариклы видзӧдны Эвтибида шуис быттьӧ зэв прӧстӧй да рам сьӧлӧмӧн:
— Со, весиг и врагъяслӧн, — а менам господинӧй шуӧ, найӧ пӧ миян врагъяс, — весиг и врагъяс пӧвсын эмӧсь ен тӧдысь войтыр.
Аски ме бара вола татчӧ югдытӧдзыс, сы вӧсна, мый ме пола гладиаторъясысь, и ог кӧ ме вермы убедитны кӧзяинӧс ыстыны козинъяс непобедимӧй Геркулес Оливарийлы, сэки ме вая татчӧ ассяньым козинтор.
Жрец ошкыштіс сійӧс еннога олӧмысь, шуис, мый Геркулес видзас сійӧс, а прӧщайтчигас индіс сылы трӧпа, кыті кокнидджыка позьӧ вӧлі лэччывны да кайны, медым некод оз аддзыв.
Зэв рад пырысь лэччис Эвтибида нӧрыс йылысь.
Сійӧ аддзис сэтшӧм бур союзникӧс, кутшӧмӧс аддзыны эз и надейтчыв.
Жрец вӧлі зэв горш, зэв жаднӧй, сійӧс кокниа позьӧ подкупитны, и, гашкӧ, сы отсӧгӧн позяс корсьны кутшӧмкӧ гуся туй карса стенаяс дорӧ.
А оз кӧ удайтчы кутшӧмкӧ ногӧн вины Спартакӧс, сійӧ вӧчас сылы нӧшта ыджыдджык шог — виас сылысь чойсӧ, Мирзасӧ.
Кык вой чӧж Эвтибида волывліс храмӧ, вайис деньга да козинъяс жрецлы.
Медбӧрын висьтасис, мый сійӧ абу эфиопка, а Красс лагерысь римлянка, да шуис, мый Красс зэв бура наградитас старикӧс, индас кӧ сійӧ места карса стена дінӧ, кыті кокнидджыка позьӧ пырны карас.
Жрец висьталіс, мый сійӧ тӧдӧ ӧти туй, коді нуӧдӧ зэв крут да обрывӧсь чойясӧд сэтшӧм местаӧ, кӧні кар стенаясыс пӧшти киссьӧмаӧсь, и сэсянь кокниа позьӧ пырны карас.
Эвтибида кӧсйысис сылы сетны водзвыв дас талант да ыджыд награда Крассянь, тайӧ плансӧ кӧ удайтчас пӧртны олӧмӧ.
Мӧд вояс Эвтибида мыськис чужӧм вывсьыс бронзӧвӧй краскасӧ, пасьталіс ассьыс военнӧй паськӧмсӧ да локтіс Геркулес храмӧ и сетіс дас талант жрецлы, но жрецыд немтор выльӧс эз вермы висьтавны сылы.
— А Мирза, гладиаторлӧн чойыс, кор сійӧ локтас храмӧ?
— Ме лючки ог тӧд, — шуис нерешительнӧя жрец, — ме чайта, сійӧ воас аскомысь, Геркулес празник лунӧ.
Фракиецлӧн чойыс висьталіс меным, мый сійӧ кӧсйӧ вайны жертва, медым ен отсалас кыпӧдчӧм рабъяслы, торъя нин сы воклы.
— Юпитер, тэ справедливӧй ен!
Справедливӧй и тэ, Геркулес!
Справедливӧйӧсь Олимпвывса ыджыд енъяс.
— Лэптіс енэжӧ лёкысла дзирдалан синъяссӧ да горӧдіс гречанка.
— Ме водзӧс босьта, и тайӧ лоӧ ещӧ страшнӧйджык, мый вӧлі вӧчӧма ӧнӧдз.
И сійӧ пӧрччис ассьыс зарни чепсӧ, эзысь шлёмсӧ, дона изъясӧн мичмӧдӧм мечсӧ, сетіс тайӧс ставсӧ жрецлы, а мӧдыс горшысла ӧзйӧм синъясӧн мӧдіс донъявны сетӧм козинсӧ.
— Аски ме вая ещӧ дас талант непобедимӧй Геркулеслы, отсалан кӧ тэ войнас менам кык раблы кутны гладиаторлысь чойсӧ да нуӧдны сійӧс римскӧй лагерӧ.
Эвтибида тӧдмаліс, мый Мирза волывлӧ храмӧ югдандорыс.
Войшӧр гӧгӧр Эвтибида вооружитчӧмӧн петіс лагерысь кык рабкӧд, зэв ыджыд тушаяса кык раб-каппадокиецкӧд — тайӧ вӧліны аслас Красслӧн рабъясыс.
Тайӧ войнас Темезаын вӧлі помалӧма флотилия вӧчӧм да заводитісны лӧсьӧдчыны пуксьӧдны суднояс вылӧ дас вит сюрс гладиаторӧс — унджыксӧ флотилияыс эз вермы лэптыны.
Рытнас шондіыс лэччис кымӧр сайӧ.
Войыс вӧлі пемыд.
Спартак сетіс приказ гусьӧникӧн чукӧртны палаткаяс да сӧвтчыны суднояс вылӧ.
Командуйтны флотнас сійӧ назначитіс Граникӧс да сетіс сылы став колана инструкцияяс.
И гладиаторскӧй флотилия лэптіс парусъяс, зэв чӧв петіс Темезаысь да веськӧдчис восьса мореӧ.
Африка берегсянь пӧльтан тӧв, сирокко, пӧльтіс сэтшӧма, мый сынысьяс немтор эз вермыны вӧчны: тӧлыс вӧтліс бӧр береглань.
Пелысъясӧн мый вынсьыныс уджалӧмӧн, гладиаторъяслы кыдзкӧ удайтчис жӧ ылыстчывны берег дорсянь некымын миля, но мореыс пыр ӧтарӧ ёнджыка пондіс бушуйтчыны, а тӧлыс ӧтарӧ ёнджыка ёнмис.
Медбӧрти, Темезаса черикыйысьяс сӧвет серти, — найӧ веськӧдлӧны вӧлі суднояснас, — Граник бергӧдчис бӧр береглань да петкӧдіс гладиаторъясӧс дзик йӧзтӧм местаӧ.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ыстіс кокнидик судно — юӧртны та йылысь Спартакӧс.
Тайӧ кадас кыкнан каппадокиецыс, кодъясӧс вайӧдіс Эвтибида, дзебсисны рощаӧ.
— Сідзкӧ, Ерзидан, — шуаліс гусьӧникӧн ӧти рабыс мӧдыслы, — тайӧ том амазонкасӧ колӧ босьтны ловйӧн.
— Вӧчам, Аскубари, — вочавидзис Ерзидан, — сяммам кӧ сӧмын вӧчнысӧ...
— Ме сідз жӧ шуа, — вермам кӧ...
— Веськыда кӧ шуны, пондас кӧ сійӧ водзасьны мечӧн либӧ кинжалӧн, ме сійӧс виа кыкысь кучкӧмӧн.
Тэ кылан тасянь гӧлӧсъяссӧ гладиаторъяс стӧрӧжевӧй отрядлысь?
А найӧ, тӧдӧмысь, кыласны, кор мӧдас горзыны тайӧ бӧрдысь нывкаыс.
— Клянитча Юпитерӧн, тайӧ менӧ кутіс беспокоитны.
Кыкнаныс чӧв ланьтісны.
Друг тӧвсянь коръяс кышакылӧм пыр найӧ кылісны кокшыяс кустъяс пӧвстсьыс рощасяньыс, кӧні вӧлі найӧ дзебсясьӧны.
— Код сэні? — юаліс глушитӧм гӧлӧсӧн Аскубари ножнасьыс мечсӧ перйигмоз.
— Код сэні? — шуис сідзи жӧ Ерзидан ёрт бӧрсяыс.
— Ланьтӧй! — шуис нывбаба гӧлӧс.
— Тайӧ ме, Эвтибида...
Ме кытшовта местасӧ...
Эн тӧждысьӧй сы понда, мый вӧчсьӧ тіян мышкын, видзӧдӧй туй вылас.
И гречанка саялі кустъяс пӧвсӧ.
Регыд бара пондіс кывны тӧвлӧн шумитӧмыс.
Аскубари да Ерзидан вель дыр чӧв олісны; медбӧрти, Аскубари гусьӧник шыасис:
— Ерзидан.
— Но?
— Тӧдан, делӧыс лоӧ сьӧкыдджык, миян первойя чайтӧм дорысь.
А ме гӧгӧр артышті, кыдзи миянлы честьӧн петны татысь да видзны ассьыным кучикнымӧс дзоньвидзаӧн.
— Кыдз нӧ?
Висьтав пӧжалуйста.
— Кор ичӧтик амазонкаыд матыстчас, тэ да ме босьтам ассьыным лукъяснымӧс да дас кык воськов сайсянь лэдзим сылы кык ньӧв, ӧтисӧ сьыліас, а мӧдсӧ сьӧлӧмас.
Тӧдӧмысь, сэки сійӧ оз нин кут горзыны.
Мый тэ шуан?
— Бур, Аскубари!
Лӧсьыда думыштӧмыд.
— А эсылы, мӧдыслы, ми висьталам, мый сійӧ кутіс водзсасьны.
— Зэв бур!
— Тадзи?
— Тадзи!
Кыкнанныс лэптісны лукъяс да кутісны видзӧдны туй вылӧ, кывзысисны быд шыясӧ.
Эвтибида эз вермы терпитнысӧ, кор нин воас югдан кадыс, кор локтас Мирза храмӧ.
Часъясыс кажитчисны сылы помтӧмӧн.
Витысь ли квайтысь сійӧ кайліс нӧрыс йылас, воліс роща помӧдзыс, чуть не гладиаторъяс аванпост дорӧдз.
Медбӧрти, сирокко, коді бушуйтчіс войбыд, заводитіс лӧньыштны.
Енэжсӧ вевттьӧм кымӧръяс кутісны слабиника кельдӧдны рӧмнас.
Сэки сійӧ нӧшта ӧтчыдысь петіс храмлань нуӧдан туй вылӧ да надзӧник мӧдӧдчис аванпостлань.
Но муртса на вевъяліс вӧчны сійӧ кыксё воськов, кыдзи сувтӧдіс сійӧс кодлӧнкӧ глушитӧм гӧлӧс:
— Коді сэн?
Тайӧ вӧліны гладиаторъяслӧн патрульяс; найӧ петісны аванпостсьыс, медым югдытӧдз войдӧр кытшовтны кар гӧгӧрыс.
Эвтибида бергӧдчис патрульлань мышкӧн, кыв шулытӧг, шынитӧв да зэв ӧдйӧ пондіс котӧртны вӧрлань.
Патруль, кор сылы некод эз шыась, мӧдіс сыла дорлань жӧ, кытчӧ котӧртіс Эвтибида.
Ӧдйӧ котӧртысь Эвтибида да вӧтчысьяс матысмисны роща дорӧ, кӧні зэвтӧм лукъясӧн сулалӧны вӧлі дзебсьӧм кык каппадокиец.
— Кылан кок шыяс? — юаліс Аскубари Ерзиданлысь.
— Кыла.
— Ло дасьӧн.
— Ме дась.
Асъя кыалӧн медводдза югӧръяс разӧдыштісны сук пемыдсӧ.
Тайӧ рӧмыд сынӧдас кыкнан рабыс аддзисны ичӧтик воинӧс, коді зэв ӧдйӧ матысмӧ вӧлі на дінӧ.
— Тайӧ сійӧ, — муртса кывмӧн вашнитіс Аскубари.
— Да... сы вылын панцырнӧй туника... шлём... ачыс сэтшӧм ичӧтик тушаа...
Тайӧ — нывбаба.
— Тайӧ сійӧ.
И кыкнанныс пондісны метитчыны.
Шутёвтӧмӧн лэбисны кык ньӧв.
Ӧтиыс сатшкысис еджыд сьыліас, а мӧдыс, сквӧзь розьӧдіс эзысь панцырсӧ, да сатшкысис Эвтибидалы морӧсас.
Кыліс лёкысь горӧдӧм.
Аскубари да Ерзидан кылісны уна кокшыяс да ыджыда юрӧбтан гӧлӧс:
— Ӧружие дінӧ!
Кыкнан рабыс юрсадьсӧ воштӧмӧн уськӧдчисны котӧртны римскӧй лагерлань, а патрульса декан да нёль гладиатор аддзисны Эвтибидаӧс, коді куйліс туй вылас вир гӧптын; вирыс петӧ вӧлі медъёнасӧ сьыліса ранасьыс, кӧні ньӧвйыс инмӧма вӧлі соннӧй артерияас.
Эвтибида горзіс да киргис, ни ӧти кыв шуны оз вермы.
Сэккості дзикӧдз югдіс.
Гладиаторъяс лэптісны Эвтибидаӧс, пуксьӧдісны туй бокас дуб дорӧ мышнас мыджӧмӧн да босьтісны юрсьыс шлемсӧ.
Кор аддзисны пельпом вылас лэччӧм гӧрд юрсисӧ сылысь, найӧ горӧдісны:
— Нывбаба!
Сэсся копыртчисны, медым лючки видзӧдлыны сылысь чужӧмсӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма кулан кельыдӧн, найӧ пыр жӧ тӧдісны сійӧс.
— Эвтибида!..
Сійӧ жӧ минутас дуб дорӧ локтіс гладиаторъяслӧн манипула.
— Тайӧс кӧ ранитісны, сідзкӧ, кодлыкӧ колӧ вӧлі тайӧс ранитны, — шуис центурион.
— Мед ветымын морт тіян пиысь вӧтӧдасны виысьяссӧ сылысь, найӧ эз на удитны ылӧ пышйыны.
Ветымын гладиатор котӧрӧн мӧдӧдчисны Геркулес храм дорӧ.
Мукӧдыс колисны кулысь дорӧ, кытшалісны сійӧс да зумыш чужӧмъясӧн чӧв видзӧдісны налы сымында пакӧсть вӧчысь шудтӧм ныв кувсян мукаяс вылӧ.
Куртизанка, лӧзӧдӧм чужӧма, джынвыйӧ куньсьӧм синъяса, нетшкысис юрнас, горӧдыштлывліс, паськӧдліс вомсӧ, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
— Проклятӧй предательница!
— горӧдіс скӧр гӧлӧсӧн центурион.
— Мый тэ тані вӧчин... татшӧм кадас?
Коді тэнӧ ранитіс?
Ме чайта, тані кутшӧмкӧ выль злодейскӧй план, а тэ лоин жертваӧн немилучаӧн, а гашкӧ и аслад предательствоыд вӧчис тэнӧ жертваӧн, бергӧдчис аслыс предательыслы паныдӧн.
Эвтибида ружӧктіс да кияснас пондіс вӧтлыны гладиаторъясӧс.
— Чӧвлы! — горӧдіс центурион.
— Тэ аслад предательствоӧн пӧгубитін нелямын сюрс вокӧс миянлысь, и тэныд, преступлениеястӧ казьтылӧмӧн, тэнсьыд кулан мукатӧ содтӧмӧн, ми бурмӧдам налысь водзӧс босьтны вермытӧм вуджӧръяссӧ.
Юрыс Эвтибидалӧн уси, и сӧмын сьӧкыда да шочиника лӧвтыштӧмъясыс петкӧдлісны, мый сійӧ ловъя на.
Сэк воисны ветымын гладиатор, кодъясӧс ыстӧма вӧлі виысьяс бӧрся, да вайӧдісны сьӧрсьыныс Ерзиданӧс.
Сылӧн ранитчис кокыс да уси, и сійӧс босьтӧма вӧлі пленӧ.
Аскубарилы удайтчис пышйыны.
Каппадокиец висьталіс, мый сійӧ вӧлі тӧдӧ.
Сэки гладиаторъяс гӧгӧрвоисны, кыдзи тайӧ ставыс лои.
— Мый нӧ сэтшӧмыс лои? — юаліс нывбаба гӧлӧс.
Тайӧ вӧлі Мирза, воин моз вооружитчӧмӧн сійӧ локтӧ вӧлі Геркулес храмӧ.
— Ньӧвъяс, кодъясӧс подлӧй Эвтибида заптӧма вӧлі тэныд, Геркулес отсӧгӧн суӧдісны сійӧс асьсӧ, — вочавидзис центурион да сетіс Мирзалы туй.
Кор кыліс Мирзалысь гӧлӧссӧ, Эвтибида лэптіс юрсӧ.
Паськыда восьтӧм синъясас сылӧн ӧзйисны лӧглун и пикӧвоӧм.
Сэсся вежыньтіс вомсӧ да нюжӧдіс сійӧ кияссӧ Спартак чойлань, быттьӧ кӧсйис кватитны сійӧс, нетшыштчис водзӧ, лӧвтыштіс медбӧръяысь, кунис синъяссӧ да кучкысис юрнас пу бердӧ.
— Медбӧрти, тайӧ разын лэчкыд кыйис асьсӧ кыйсьысьсӧ! — горӧдіс центурион.
XXII глава
Медбӧръя сражениеяс.
Браданус дорса поражение.
Спартаклӧн кулӧм.
Буретш сійӧ кадас, кор Эвтибида кувсис Мирза синводзын, портӧ воис ичӧтик судно Граниксянь юӧрӧн.
Кор Спартак тӧдмаліс Граник неудача йылысь, сійӧ дыр думайтіс, мый вӧчны водзӧ.
Медбӧрти, сійӧ шуис Арторикслы:
— Ладнӧ.
Вуджӧдам сэтчӧ, кытчӧ сувтіс Граник, море вывті став войсканымӧс да сэсянь бара заводитам военнӧй действиеяс.
Сійӧ бӧр мӧдӧдіс пыжсӧ Граник дінӧ приказӧн, медым локтан войнас флотсӧ ваясны бӧр тыртӧгыс Темезаӧ.
Кӧкъямыс вой чӧжӧн фракиец вуджӧдіс став войскасӧ, а сэки жӧ нёль легионыс сылӧн вӧчавлісны вылазкаяс, медым немтор эз казявны римляна; римляна чайтісны, мый Спартак оз и думайт мунны Темезаысь.
Мыйӧн сӧмын флот нуис медбӧръяясӧн кавалерияӧс да асьсӧ Спартакӧс да ылысмис кымынкӧ миля сайӧдз берегсяньыс, Темеза карса олысьяс котӧртісны юӧртны та йылысь Крассӧс.
Римскӧй полководец кусьыс петтӧдз скӧрмис.
Сійӧ быдсяма ногӧн проклинайтіс карса йӧзсӧ, кодъяс эз лысьтны водзджык мӧдӧдны сы дінӧ гонецӧс, медым висьтавны сылы гладиаторъяс пышйыны кӧсйӧм йылысь.
Сійӧ пуктіс зэв ыджыд штраф Темезаса олысьяс вылӧ да аскинас жӧ петкӧдіс ассьыс войскасӧ суӧдны Спартакӧс.
А Спартак югдандорыс тайӧ лунас мӧдӧдчис Региумлань; муніг мозыс чуксаліс рабъясӧс кыпӧдчыны ӧружиеӧн.
Тані сувтӧдіс сійӧ войскасӧ векньыдик кӧдж вылӧ, сувтіс зэв бур позиция вылӧ да куим сутки чӧж тшӧктіс уджавны гладиаторъяслы — кодйыны ровъяс да вӧчны заграждениеяс лагерь гӧгӧрыс, и кор Красс воис татчӧ, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый гладиаторъяслысь лагерь босьтны он вермы.
Сэки Красс паніс зэв ыджыд римскӧй сооружение, коді, эз кӧ эськӧ сы йылысь казьтывны Плутарх да римскӧй историкъяс, миянлы ӧнія кадӧ тайӧ кажитчис эськӧ некытчӧ лӧсявтӧмторйӧн.
Местаӧн тӧдмасьӧм бӧрын Красс сразу гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ вӧчны: сійӧ заводитіс лэптыны кӧджас пыранінса векньыдик местаас стена. Тайӧн сійӧ мездіс, ӧти кӧ, весь олӧмысь ассьыс салдатъяссӧ, а мӧд кӧ, — тупкис неприятельлы туй продовольствие вайӧм вылӧ.
Вывті ыджыд да вывті сьӧкыд вӧлі уджыс!
Дженьыдик кадӧн сійӧ кодйис рӧв ӧтар море берегсяньыс мӧдар берегӧдзыс куимсё стадия кузьтаӧс, пасьтаыс да судтаыс сылӧн вӧлі дас вит фут.
Рӧв пӧлӧныс сійӧ лэптіс зэв ён да зэв джуджыд стена.
Сэккості, кор сё сюрс римлянин мырсисны тайӧ титаническӧй удж вылас, Спартак сформируйтіс да велӧдіс нӧшта кык легион сы дінӧ пышйӧм дас ӧти сюрс рабысь.
Сэк жӧ сійӧ думайтіс, кыдзи пышйыны тайӧ нальксьыс, кыдзи пӧръявны Красслысь став надеясӧ да вӧчны ковтӧмӧн став уджсӧ сылысь.
— Висьтав, Спартак, — юаліс сылысь дас кыкӧд лунас Арторикс, — он ӧмӧй аддзы тэ, мый ми налькйынӧсь?
— Тэ думайтан?
— Но кор ме видзӧдла стена вылас, кодӧс найӧ помалӧны нин, меным кажитчӧ, мый ми сюрим налькйӧ.
— И Везувий вылын коньӧр Клодий Глабр думайтліс, мый сійӧ менӧ кыйис налькйӧ шырӧс моз.
— Но дас лун мысти миян оз ло сэсся продовольствиеным.
— Кодлӧн?
— Миян.
— Кӧні?
— Тані.
— А!.. Но, а код тэныд висьталіс, муса Арторикс менам, мый дас лун мысти ми лоам танӧсь на?
Арторикс ланьтіс, сылы яндзим лои, мый сійӧ заводитіс сетавны сӧветъяс война нуӧдӧм делӧын тайӧ бур мастерыслы.
Спартак тапнитіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Тэ ладнӧ вӧчин, мый висьталін меным, Арторикс, но эн пов, ми колям Крассӧс паськӧдӧм вома дуракӧн аслас стена водзас.
— Но, колӧ шуны, Красс опытнӧй полководец...
— Медопытнӧй став полководецъяс дорсьыс, кодъяс сражайтчылісны миянлы паныд тайӧ куим вонас, — вочавидзис Спартак да содтіс: — Кӧть нӧшта сійӧ миянӧс и эз на победит.
— Кытчӧдз тэ ловъя, оз победит.
— Ме ӧд, Арторикс, морт жӧ.
— Абу, тэ — идея, тэ — сила миян, тэ — знамя.
Тэын воплощайтчӧ угнетённӧйяслӧн восстание, увтыртӧмъяслӧн шуд, рабъяслӧн вӧля.
Тэ пӧкӧрайтан медся буйнӧйяссӧ.
Тэ ставсӧ ӧзтан пыр веритны аслыд.
Кытчӧдз тэ ловъя, найӧ кутасны ветлыны комын миляӧн лун, терпитны быдсяма сьӧкыдторъяс, тшыгъялӧм, косясьны левъяс моз.
А тэ кӧ, рӧк вылӧ, пӧгибнитан, тэкӧд тшӧтш пӧгибнитас миян знамяным, и кызь лун мысти война помасяс миянӧс ставнымӧс уничтожитӧмӧн...
Мед видзасны тэнӧ енъяс дыр, медым ми вермим босьтны тыр победа.
Спартак жугыль пырысь копыртліс юрсӧ да шуис:
— Абу сідз, Арторикс, ми ог вермӧй перйыны тыр победа сы вӧсна, мый дас миллион рабъяс пиысь, кодъяс мучитчӧны чепъясӧн дорӧмӧн Италияын, сё сюрсысь этшаджык сӧмын сувтіс миян дор, миян идеяным эз на пыр угнетённӧйяс масса пиӧ, эз ӧзты налысь сьӧлӧмъяссӧ; Римлӧн тиранияыс эз на дзикӧдз бырӧд кузь терпеньесӧ пӧкӧритӧм народъяслысь; Рим вывті на нӧшта ён, а ми вывті слабӧсь...
Вот мый понда ми ог вермӧй победитны и ог победитӧй.
Вӧлі кӧ кутшӧмкӧ надея победа вылӧ, сійӧ вӧлі, эськӧ, Италия границаяс сайын; тані жӧ миянлы лоӧ пӧгибнитны.
Но миян вирным, кодӧс ми кисьтам святӧй делӧ вӧсна, оз весь вош.
Сійӧ сетас благороднӧй пример миян внукъяслы.
Сэк буретш Спартаклы висьталісны, мый куим сюрс пращник — далматъяс да иллириецъяс — пышйӧмаӧсь Красс лагерысь, локтӧмаӧсь гладиаторъяс лагерь ворота дорӧ да кевмысьӧны босьтны найӧс вокъясныс радӧ.
Спартак недыр думыштіс, муніс лагерь ворота дорӧ да шуис пышйысьяслы:
— Эновтны ассьыд знамя — тайӧ абу ошкана делӧ, тадзи оз вермы вӧчны настоящӧй салдат; дорйыны дезертиръясӧс да принимайтны враг лагерысь пышйысьясӧс — тайӧ сэтшӧм делӧ, коді оз лӧсяв настоящӧй полководецлы; тайӧн сійӧ сетас лёк пример аслас жӧ салдатъяслы, кодъяслы ковмас примитны ас радъясас асланыс знамялы изменитысь йӧзӧс.
И сійӧ ӧткажитіс налы.
Сизим лун мысти та бӧрын, рытнас, деканъяс да центурионъяс висьталісны Спартак нимсянь гладиаторъяслы палаткаясын, медым ставныс трубнӧй сигналъяс виччысьтӧг да зэв шынитӧв лӧсьӧдчасны петны лагерысь.
А сэк кості кавалеристъяс, верховнӧй вождь приказ серти, босьтісны черъяс, мунісны лагерь гӧгӧрса маті вӧръясӧ, кералісны зэв уна пуяс да увъяс и вайисны ставсӧ тайӧс лагерӧ войнас вӧвъяс вылын.
Первой часын войын Спартак тшӧктіс ӧзтыны лагерын гырысь бипуръяс, сэсся ыджыд тӧвшы улын, коді бушуйтчӧ вӧлі кык лун нин, петіс саппемыд войын сійӧ местаас, кӧні Красслӧн кодйӧма вӧлі рӧв, но кӧні эз на вӧв лэптӧма стенасӧ; тані сійӧ тшӧктіс шыблавны рӧвас став вайӧм пуяссӧ да увъяссӧ.
А вылысяньыс квайт сюрс легионер кисьталісны тайӧ шыблалӧм вӧр вылас му тыра квайт сюрс мешӧк.
Тадзи паськыд рӧвсӧ тыртӧм бӧрын, сійӧ вуджӧдіс гусьӧникӧн ассьыс легионъяссӧ тайӧ местаӧдыс да сувтлытӧг мӧдӧдчисны водзӧ, зэр вылӧ да лым вылӧ видзӧдтӧг.
Ачыс Спартак кавалерияыскӧд дзебсис вӧрӧ враг лагерь дорӧ матӧ да мӧд лунас луншӧркадын уськӧдчис кык вражескӧй легион вылӧ, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма провиантла. Часджынйӧн керавлісны нёль сюрсысь унджык римлянинӧс, а сэсся тӧвзисны асланыс войска дінӧ.
— Клянитча став адса енъясӧн! — горӧдіс Марк Красс, кор тӧдмаліс та йылысь.
— Тайӧ абу морт!
Коді тайӧ?
Кор ме йӧршита сійӧс кӧрт кытшӧ, сійӧ пышйӧ; кор ме жугӧда сійӧс, сійӧ чукӧртӧ выль войска да уськӧдчӧ ме вылӧ воддза дорсьыс ёнджыкӧн; кор ме юӧрта сенатлы, мый война помасьӧ нин, сійӧ паськӧдӧ войнасӧ ещӧ ёнджыка.
Тайӧ лёк призрак.
Тайӧ вир юысь вампир.
Тайӧ мортӧ пӧртчӧм кӧин, коді олӧ мортъясӧс начкӧмӧн да виалӧмӧн!
— Абу сідз, тайӧ прӧстӧ великӧй полководец, — паныд шуис томиник Катон, Красслӧн ординарецыс.
— Пӧжалуй тэ прав, смел том морт.
Вӧтлысьны сы бӧрся ми вермам, но суӧдны сійӧс ог вермӧй, ветлӧ сійӧ бура ветлысь пон моз, либӧ кӧр моз...
А ӧні кӧ сійӧ кӧкъямысдас сюрс салдатнас уськӧдчас Рим вылӧ?
Ах, клянитча енъясӧн!..
Кутшӧм немвиччысьтӧм опасность!
Мый вӧчны, медым торкны тайӧ?
Мый керны?
Став начальникъясыс сӧветуйтісны, мый Красслы колӧ шыасьны сенат дінӧ, не дзебны сы йылысь, мый война лои чорыдджык да опаснӧйджык воддза дорсьыс; мый война регыдджык помалӧм могысь колӧ мӧдӧдны гладиаторлы паныд, Красс армияысь кындзи, сідз жӧ Кней Помпейлысь армиясӧ, коді победитіс испанскӧй войнаын, да Луций Лициний Лукуллысь армиясӧ, коді локтӧ ӧні Италияӧ Африкаысь.
Сӧмын куим армияӧн гладиаторӧс кытшалӧмӧн, сё сюрс мортӧн быд армияын, республикаса медся знаменитӧй полководецъяс веськӧдлӧмӧн, позьӧ помавны тайӧ позорнӧй войнасӧ.
Кӧть Красслы и зэв нелюбӧ вӧлі гижны та йылысь сенатлы, но сійӧ мӧдӧдіс Римӧ татшӧм сяма послание, сэсся петіс лагерсьыс да мӧдӧдчис став войсканас Спартак бӧрся.
Тайӧ кадас гладиаторскӧй войскаын заводитчисны разногласиеяс.
Кай Канникчий, асныра да бунтуйтысь характера морт, кыпӧдіс бунт, кыскис асладорас вит легион, паськӧдіс мӧвп, мый первой колӧ жугӧдны Крассӧс, а сы бӧрын наступайтны Рим вылӧ.
На дінӧ ӧтувтчис тшӧтш Каст.
Найӧ петісны гладиаторскӧй лагерысь да сувтісны торъя лагерӧн дас миля сайӧ Спартак лагерсянь.
Спартак ыстіс сёрнитчыны на дінӧ Граникӧс да Арториксӧс, но мятежникъяс шуисны, мый налӧн местаыс зэв лӧсьыд и сэні найӧ кутасны виччысьны Красслысь воӧм да панасны сыкӧд сражение.
Тайӧ легионъяслӧн сямтӧм ыръянитӧмыс жугыльтіс сьӧлӧмсӧ Спартаклысь, но сійӧ эз решитчы эновтны найӧс помӧдз жугӧдӧм вылӧ, найӧс виччысиг весь воштіс кадсӧ да сійӧ туй коластсӧ, мыйтта вылӧ сійӧ панйыліс Крассӧс.
Красс локтіс зэв ӧдйӧ.
Сійӧ вӧтӧдіс нёльӧд лунас Кай Канникчийӧс да Кастӧс да пырысьтӧм-пыр жӧ уськӧдчис на вылӧ стремительнӧй атакаӧн.
Гладиаторъяс кутчысисны косьӧ зэв яра, но Спартаксянь регыдъя отсӧгтӧг найӧс, эськӧ, тӧдӧмысь, керавлісны торпыригӧдз.
Фракиец воӧм бӧрын косьыс лои нӧшта ярджык, ещӧ чорыдджык, кытчӧдз косясьысьяссӧ эз торйӧд вой, но ни ӧтарсяньыс, ни мӧдарсяньыс эз вешйыны бӧрвыв ни ӧти вершӧк.
Но сійӧ вояс жӧ Спартак убедитіс асныраясӧс мунны аскӧдыс да петіс лагерысь; Красс вӧтчис сы бӧрся. Кӧкъямыс лун мысти суӧдіс гладиаторъясӧс да сувтіс сэтшӧм позицияӧ, медым бара йӧртны Спартакӧс гӧра вылӧ, кӧні Спартак лӧсьӧдчис аслас лагерӧн.
Канникчий да Каст бара торйӧдчисны фракиецысь да сувтӧдісны ассьыныс кык легионсӧ квайт миля сайӧ Спартак лагерсянь.
Кык лун сулаліс Красс, тӧдмаліс местасӧ да неприятельлысь позициясӧ, а сэсся войын мӧдӧдіс ӧти легион Канникчийлы да Кастлы тылас да сетіс приказ уськӧдчыны на вылӧ сӧмын сэки, кор Скрофа куим легионӧн атакуйтас найӧс фронтсянь.
Красс думайтіс крӧшитны тайӧ дас кык сюрс гладиаторсӧ ӧти часӧн, кытчӧдз Спартак оз удит воны налы отсӧг вылӧ, а сы бӧрын панны кось Спартаккӧд аскӧдыс.
Ливий Мамерк, засадаӧ мӧдӧдӧм легионӧн командуйтысь, вайӧдіс ассьыс салдатъяссӧ индӧм нӧрыс вылӧ сэтшӧм ньӧжйӧник, Канникчий да Каст немтор эз и казявлыны.
Медым гожводзын дзирдалысь ӧружие эз эрдӧд неприятельлы сылысь солдатъяссӧ, Мамерк тшӧктіс тупкыны шлемъяссӧ да латаяссӧ пу лапъясӧн.
Но ӧти случай торкис став плансӧ римляналысь.
Нӧрыс улас, кытчӧ Красслӧн легионыс пуксис засадаӧ, вӧлі ичӧтик храм Юпитерлы.
Мирза, енлы зэв эскысь нывбаба, эз кольлыв ни ӧти случай, медым не вайны жертва енъяслы да кевмысьыштны Спартак вӧсна. Сійӧ буретш мӧдӧдчис сійӧ кадас храмӧ, нуис сьӧрсьыс еджыд кӧза пиӧс.
Кор воис храм дорӧ матӧ, Мирза аддзис норӧс мӧдар боксьыс турун пӧвсын пукалысь да куйлысь римскӧй салдатъясӧс.
Некутшӧм шы сетлытӧг, кад воштытӧг, сійӧ косіс бӧр да пырис Канникчий да Каст лагерӧ висьтавны налы засада йылысь; сэсся котӧртіс висьтавны Спартаклы.
Сэки Кай Канникчий луншӧр кадӧдз час войдӧр петкӧдіс ассьыс легионъяссӧ палаткаясысь да уськӧдчис засадаӧ дзебсьӧм римляна вылӧ.
Мамерк пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдіс отсӧг корны Красс дінӧ.
Красс пыр жӧ ыстіс кык легион.
Сымында жӧ мӧдӧдіс и Спартак отсӧг вылӧ аслас йӧзлы.
Сы вӧсна мый косьыс пансис уна час кежлӧ, сэтчӧ воисны став войскаыс и римляналӧн и гладиаторъяслӧн.
Заводитчис еще чорыдджык кось да ёнджык сражение воддза косьяс серти.
Кузь лун кыкнанла дорсяньыс косясисны зэв яра, и сӧмын войся пемыдыс пуктіс пом сражениелы.
Дас ӧти сюрс дорысь унджык виӧма вӧлі римлянаӧс, а гладиаторъяслысь дас кык сюрс куимсё мортӧс; на пиын жӧ усины Канникчий, Каст да Индутиомар — куимнан легионса начальникъясыс.
А кось бӧрас нёль час мысти Спартак чукӧртіс ассьыс йӧзсӧ да мӧдіс водзӧ крут трӧпаяс кузя вӧръяс да гӧраяс пыр Петелинскӧй гӧраяслань.
Красс, кор коли кӧзяинӧн сражение поле вылын, тшӧктіс сотны шойяссӧ аслас салдатъяслысь. Сійӧ ачыс и сылӧн войскаыс зэв ёна шензисны, кор найӧ аддзисны, мый усьӧм дас кык сюрс куимсё гладиаторъяс пытшкысь сӧмын кык морт мышкас ранитчӧма, а мукӧдыс ставныс усьӧмаӧсь враглань чужӧмӧн, морӧсас ранитчӧмӧн.
Тайӧ кось бӧрас, кор Спартаклӧн войскаыс пышйис гӧраяс вомӧн, Красс пондіс каитчыны сенатлы отсӧг йылысь гижӧмысь да решитіс помавны мятежникъяскӧд Лукулл да Помпей вотӧдз.
Красс пуктіс Скрофаӧс начальникӧн квайтымын сюрс морт вылын и тшӧктіс сылы вӧтчыны Спартак бӧрся, не сетны сылы некутшӧм шойччӧг, некутшӧм спокой, а ачыс коляс дас кык сюрс мортнас да став обознас мӧдіс мунны лун и вой Фурияяслань, а сэсянь Потенцаӧ; муніг мозыс ысталіс быдлаӧ вербовщикъясӧс да кӧсйысис сетны ыджыд дон быдӧнлы, коді локтас сы армияӧ.
Скрофа быдног падмӧдіс Спартаклысь отступайтӧмсӧ, частӧ панлывліс косьяс сы арьергардкӧд, кор-сюрӧ вермывліс, босьтавліс пленӧ гладиаторъяслысь манипулаяс да ӧшлывліс найӧс пуяс вылӧ туй пӧлӧныс.
Кор ӧтчыд армияыс Спартаклӧн сувтіс ю дорӧ, — юыс вӧлі буретш туӧма зэръясысь да вуджнысӧ оз позь, — римскӧй кавалерия друг уськӧдчис гладиаторскӧй колоннаяс бӧж вылӧ.
Спартак скӧрмис, друг бергӧдчис фронтӧн, сувтӧдіс легионъяссӧ да уськӧдчис неприятель вылӧ.
Воинъясыслы сійӧ висьталіс, мый ковмас победитны либӧ пӧгибнитны.
Гладиаторъяс уськӧдчисны сэтшӧм яра, мый кык час бӧрын римляна уськӧдчисны пышйыны, а гладиаторъяс зіля вӧтчисны на бӧрся да унаӧс и виисны.
Тайӧ косяс римляналӧн поражение вӧлі зэв ыджыд; уси дас сюрс мортысь унджык, а гладиаторъяслӧн тайӧ сражениеын уси сӧмын кӧкъямыссё гӧгӧр.
Римляна садьтӧгныс пышйисны Фурияясӧдз да дзебсисны тані крепость стенаяс сайӧ.
Кор Красс кыліс Скрофаӧс жугӧдӧм йылысь, тэрмасьӧмӧн петіс Потенцаысь Фурияясӧ аслас комын кӧкъямыс сюрс салдатӧн, — выльысь чукӧртӧм куим легионӧн сылӧн войскаыс ӧні кайис комын кӧкъямыс сюрсӧдз.
Тані сійӧ грӧзитіс накажитны пышйысь легионъяссӧ Скрофалысь да некымын лунӧн лӧсьӧдіс пӧрадок жугӧдӧм легионъясын и уськӧдчис суӧдны Спартакӧс, коді, римскӧй разведчикъяс висьталӧм серти, сувтіс лагерӧн Браданус ю дорӧ, Сильвияысь неылӧ.
Ӧтчыд, лун дас мысти кымын Скрофакӧд косясьӧм бӧрын, Спартак дінӧ воисны верзьӧмӧн куим гладиатор да сетісны сылы письмӧ Валериясянь.
Спартак кельдӧдіс да пуктіс кисӧ морӧс вылас, медым кутны сьӧлӧм чеччӧмсӧ.
Сійӧ лэдзис гонецъясӧс да тшӧктіс, медым на йылысь бурджыка тӧждысясны.
Сэсся сійӧ восьтіс папирус да лыддис со мый:
«Непобедимӧй да доблестнӧй Спартаклы Валерия Мессала.
Слава и здоровье.
Враждебнӧй судьба да враждебнӧй енъяс эз пондыны дорйыны тэнсьыд благороднӧй делӧтӧ, код вылӧ тэ, менам муса Спартак пуктін став бурлунтӧ аслад благороднӧй сьӧлӧмлысь.
Кӧть тэнад не морт серти ыджыд доблестьӧн, сюсьлунӧн да веськыдлунӧн тіян победа куим во чӧж нин дӧлӧдӧ тэнсьыд свободнӧй знамяяс, но тэ он вермы вермыны враждебнӧй рокӧс да Римлысь ыджыд вынйӧрсӧ сы вӧсна, мый тэныд паныд корисны Азияысь Лукуллӧс, и ӧні, кор ме гижа тэныд тайӧ письмӧсӧ, Помпей Великий воис Испанияысь да петӧ тэныд паныд став войсканас, мунӧ Самниумӧ.
Уступит налы, Спартак, уступит да видз ассьыд олӧмтӧ кывйӧн висьтавны позьтӧм биа-пӧсь да куслытӧм менам любитӧм вӧсна; видз асьтӧ миян дона дитя Постумияным вӧсна, коді кольӧ сирӧтаӧн, батьтӧм нылӧн, кутан кӧ тэ водзӧ упорнӧя нуӧдны война; войнаын ӧні тіянлы некутшӧм надея эз коль вермӧм вылӧ.
Спартакӧс любитысь нывбаба некор оз вермы и оз кут сӧветуйтны сылы вӧчны трусливӧй поступок.
Пуктан кӧ ӧружиетӧ сы бӧрын, кор куим во чӧж тэ кутін стракын став Италиясӧ, сы бӧрын, кор тэ вевттин ассьыд нимтӧ славаӧн да лавръясӧн сымында гырысь победаясын, тэ он сетчы тэнад враг водзын полӧмла, тэ уступайтан рӧк водзын, вермытӧм вына власть водзын.
Эз вӧвлы, абу, дай некор оз ло сэтшӧм морт вын, коді мед эськӧ вермис вермасьны рӧккӧд, рӧк водзын жугавлісны став мырсьӧмъясыс медся ён йӧзыслӧн, кутшӧмъясӧс ӧнӧдз тӧдліс история — Кирлӧн и Пиррлӧн, Ксеркслӧн и Аннибаллӧн.
Война вылӧ Помпей вотӧдз сет ӧружиетӧ Красслы.
Медым не уступитны тэ вылын победа босьтӧм славасӧ Помпейлы, сы соперниклы, Красс, дерт, сӧгласитчас почотнӧй условиеяс вылӧ.
Эновт тайӧ делӧсӧ, коді ӧні лои олӧмӧ пӧртны позьтӧм делӧӧн, дзебсьы менам тускуланскӧй виллаӧ, кӧні тэнӧ виччысьӧ любитӧм, медся чистӧй, медся нежнӧй, медся пӧсь да медся преданнӧя радейтӧм.
О, Спартак, шудтӧм ань тэныд кевмысьӧ, шудтӧм мам тэнӧ заклинайтӧ, тэнад нылыд, кылан, Спартак, тэнад коньӧр нылыд мекӧд тшӧтш кутас тэнад кок улын сулавны да кутлыны тэнсьыд пидзӧсъястӧ да синваӧн и кевмысьны, медым тэ видзин миян вӧсна ассьыд олӧмтӧ; став мирса донаторъясысь сійӧ миянлы донаджык.
Менам киӧй тіралӧ, бӧрдӧм шыяс пӧдтӧны менӧ, пӧсь синва войтъяс визувтӧны синъясысь папирус вылӧ да уналаті бӧр мыськӧны менсьым гижӧдӧс.
О, Спартак, жалитышт ассьыд нывтӧ, жалитышт менӧ, слабиник шудтӧм нывбабаӧс; ме кула пӧгибӧ воӧмысла да шогысла, тэ кӧ пӧгибнитан.
О, Спартак, жалитышт сійӧс, коді тэнӧ сэтшӧм ёна любитӧ, коді тэнӧ обоготворяйтӧ да почитайтӧ ёнджыка, кутшӧма вермасны почитайтны ыджыд енъясӧс, о, Спартак, жалитышт менӧ!
Валерия. »...
Спартак бӧрдіс, и синваыс войталіс синва туйяс вылӧ, кодӧс кисьтӧма вӧлі Валерия.
Кор помаліс лыддьыны, сійӧ окаліс папируссӧ, сэсся гартіс да дзебис морӧс бердас.
Сы бӧрын кышаліс шлём да панцыр, тасмаас кӧлаліс меч, босьтіс щит, чукӧстіс ординарецӧс, и тшӧктіс вайны сылы вӧв да лӧсьӧдны вӧла отряд.
Час четверть мысти, — водзджык нӧшта сёрнитіс Граниккӧд, — сійӧ петіс гӧнечӧн лагерысь аслас кавалеристъяс водзвылын.
Мӧд луннас водз асылын Марк Красс пӧлучитіс пӧвтор, кодӧс сетіс сылы Спартаклӧн посолыс.
Красс лыддис сы вылысь со мый:
«Марк Лициний Красслы, императорлы,
Спартак.
Привет.
Меным колӧ сёрнитны тэкӧд.
Дас миля сайын тэнад лагерсянь да дас миля сайын менам лагерсянь эм ичӧтик вилла, венузаса патрицийлӧн, Тит Оссилийлӧн.
Ме ӧні тайӧ вилла вылас куимсё всадниккӧд.
Кӧсъян-ӧ тэ волыны сэтчӧ сымында жӧ йӧзӧн?
Ме вои честнӧй намерениеясӧн и дӧверайтча тэнад честь вылӧ.
Спартак».
Красс пырысьтӧм-пыр жӧ тшӧктіс всадниклы бӧр мунны Спартак дінӧ да висьтавны сылы, мый нёль час мысти сійӧ лоӧ индӧм местаын, и кыдзи Спартак дӧверяйтчӧ сы честь вылӧ, сідзжӧ и сійӧ дӧверяйтчӧ Спартак честь вылӧ.
Куим час да джын мысти, луншӧр кадӧдз кык час войдӧр, Красс воис Тит Оссилий виллаӧ кавалерия отрядӧн.
Сійӧс встретитісны ыджыд почотӧн да пыртісны вилла дворецӧ, кӧні ичӧтик картиннӧй галлереяын сійӧс виччысьӧ вӧлі Спартак.
Спартак вӧчис аслас йӧзлы знак петны да вомдорас вайӧдліс Красслысь веськыд кисӧ:
— Чолӧм тэныд, славнӧй Марк Красс.
Сэсся вешйис комнатаас пыдӧджык, медым сетны пырны римскӧй вождьлы, коді вежливӧя вочавидзис:
— И тэныд сідз жӧ чолӧм, доблестнӧй Спартак.
Кыкнан полководецыс сувтісны мӧда-мӧдыслы паныдӧн да видзӧдісны мӧда-мӧд вылас чӧв олӧмӧн.
Спартак видзӧдіс крута синмӧ шыбытчана зумыд да стрӧг чужӧм пасъяссӧ да гырысь лыяса сьӧдов римскӧй чужӧмсӧ Красслысь, дженьыдик сьылісӧ, паськыд пельпомъяссӧ да чукля кокъяссӧ; пидзӧс весьттіыс кокъясыс тӧкӧтьӧ вӧлі кусыньтчыштӧмаӧсь ортсылань.
Красс любуйтчис Спартакӧн, Геркулеслӧн кодь ён, пельк, мича, лӧсьыд статьнас, джуджыд плешнас, югъялан синъяснас, мича чужӧмнас, коді дзоньнас петкӧдлӧ вӧлі Спартаклысь благороднӧй веськыдлунсӧ.
Римскӧй полководец, кӧть кыдз эз дӧсадуйт ас вылас, некыдз эз вермы не любуйтчыны гладиаторъяс вождьӧн.
Первой мортӧн торкис чӧвлунсӧ Спартак:
— Висьтав, Красс, оз-ӧ кажитчы тэныд, мый тайӧ войнаыс нюжалі вывті дыр?
abu
— Да, вывті дыр.
— Тэныд оз кажитчы, мый ми вермим эськӧ пуктыны войналы пом? — юаліс бара гладиатор.
— Но кутшӧм ногӧн?
— Мир вӧчӧмӧн.
— Мир?!.. — горӧдіс чуймӧмысла Красс.
— А мыйла эськӧ не?
— Но...
Сы вӧсна, мый...
Кутшӧм ногӧн позис эськӧ вӧчны тайӧ мирсӧ?
— Клянитча Геркулесӧн!
Кыдзи пыр вӧчлӧны мир кык воюйтысь сторонаяс костын.
— Ах! — горӧдіс Красс ирония пыр нюмдӧмӧн.
— Кыдзи вӧчӧны мир Аннибалкӧд, Антиохкӧд, Митридаткӧд?
— А мыйла не сідз? — мӧдысь шуис кокньыдик иронияӧн Спартак.
— Сы вӧсна, мый, — вочавидзис дӧзмӧм пырысь и ӧттшӧтш яндысьӧмӧн моз римляналӧн вождь, — ті ӧмӧй воюйтысь народ?
— Ми — уна народъяслӧн союз, кодъяс воюйтӧны римскӧй тираниялы паныд.
— Клянитча водзӧс босьтысь Марсӧн! — горӧдіс ирония пыр Красс.
— А ме думайті, ті наглӧй презреннӧй рабъяслӧн чукӧр, кодъяс бунтӧн кыпӧдчисны асланыс законнӧй господинлы паныд.
— Да, но татчӧ колӧ вӧчны ӧти поправка: ми рабъяс тіян несправедливӧй да незаконнӧй самоуправстволӧн, кӧсъян кӧ тӧдны, но абу презреннӧй рабъяс.
Законнӧй-ӧ тіян правояс миян вылын, та йылысь ми лучшӧ огӧ кутӧ сёрнитны.
— Сідз кӧ, тэ кӧсъян вӧчны мир Римкӧд, кыдз Аннибал либӧ Митридат?
Кутшӧм провинцияяс тэныд колӧны?
Уна-ӧ коран военнӧй рӧскодъясысь?
Скӧрмӧм би кинь вирдыштіс Спартак синъясын, но сійӧ пыкис скӧрмӧмсӧ.
Сійӧ пуктіс шуйга кисӧ вомдорас, быттьӧ тупкис вомсӧ, веськыд кинас сійӧ некымынысь малыштіс плешсӧ да вочавидзис:
— Ме локті не споруйтны тэкӧд, не оскорбляйтны тэнӧ и не кывзыны тэсянь оскорблениеяс.
— А оз-ӧ кажитчы тэныд, мый тэнад предложениеыд — заключитны мир восстаниеӧн кыпӧдчӧм рабъяскӧд, — лоӧ римскӧй народӧс оскорбитӧм?
Толькӧ сэтшӧм морт, коді эз чужлы Тибр вылын, оз гӧгӧрво став оскорблениесӧ тэнад предложениелысь...
Тэ, аслад шудтӧмлун кузя, эн чужлы римлянинӧн, — а тэ тайӧ заслуживайтін эськӧ, Спартак, клянитча тэныд!
— и он вермы тырбура донъявны став обидасӧ, кодӧс тэ меным вӧчин.
— А тэныд аслад латинскӧй расалӧн помтӧм гордостьыд оз лэдз гӧгӧрвоны, кутшӧм оскорбление тэ вӧчан, не кӧ меным, то ӧружие серти, природа серти менам ёртъясӧйлы да ыджыд енъяслы, кор тэ лыддян став народъяссӧ му вылысь презреннӧй расаясӧн, регыдджык скӧтъясӧн, а он йӧзӧн.
И бара лои шынитӧв комнатаын.
— Тэ петін эбӧссьыд, тэ он вермы водзсасьны водзӧ, и сы вӧсна тэ коран мир.
Ладнӧ, кутшӧм тэнад условиеыд?
— Менам квайтымын сюрс морт, и тэ тӧдан, и Рим тӧдӧ, мый найӧ ёнӧсь, мужественнӧйӧсь...
Италияын дзонь миллионъясӧн рабъяс мучитчӧны тіян чепъясын, и найӧ пыр кутасны содтыны менсьым легионъясӧс.
Война мунӧ нин куим во и пондас кыссьыны ещӧ дас во и вермас лоны пӧжарӧн, коді сотас Рим.
Ме мудзи, но эбӧсысь эг на пет.
— Тэ вунӧдін, мый тэ вылӧ локтӧны Помпей да Лукулл.
— Тшӧтш и Лукулл! — горӧдіс Спартак, да тайӧ кывъяс бӧрас чужӧм вылас кельдӧдіс.
— Енъяс!
Кутшӧм честь вӧчӧ Рим гладиаторъяслы.
И ті, кодъяслы лои мӧдӧдны гладиаторъяс вылӧ став выннытӧ государстволысь, зывӧктанныд сёрнитны накӧд мир йылысь?
— Сэсся мыйкӧ-дыра чӧв олыштіс да содтіс: — Ме кӧ вунӧді Лукулл йылысь, тэ вунӧдін сійӧ, мый, кор Красс, Помпей да Лукулл куимсё сюрс мортӧн победитасны менӧ, славаыс — эм кӧ кутшӧмкӧ слава гладиаторъяс вылын победа босьтӧмын — лоӧ юкӧма Лукулл, Помпей да Красс костын.
Красс курччис вомдорсӧ, сы вӧсна, мый фракиец вӧрзьӧдіс сылысь висян местасӧ, но сійӧ кыдзкӧ кутіс асьсӧ да юаліс:
— Кывзам тэнсьыд условиеяс, кутшӧмӧс тэ вӧзъян?
— Войска миян лоӧ распуститӧма.
Римскӧй сенат торжественнӧя кӧсйысяс кольны ловйӧн ӧружие серти став ёртъясӧс менсьым.
Ставныс, кодъяс войдӧр вӧліны гладиаторъясӧн, пырасны гладиаторъясӧн Италияса школаясӧ да циркъясӧ.
Ме да нӧшта некымын морт менам ёртъяс пӧвсысь, кодъяс войдӧр вӧліны свободнӧй йӧзӧн, да став начальникъясыс менам, центурионӧдз, пондасны лыддьысьны рудиарийясӧн.
— Лучше победа босьтӧм честьсӧ юкны Лукуллкӧд да Помпейкӧд, татшӧм условиеяс примитӧм дорысь.
— Но, сӧгласитчан кӧ тэ кутшӧмкӧ мир вылӧ, кутшӧмӧсь лоӧны тэнад условиеясыд?
— Тэ да сё морт тэнад аслад бӧрйӧм серти, мунанныд вӧльнӧй йӧзӧн.
Мукӧдыс мед сетчӧны некутшӧм условиетӧг.
Сенат решитас налысь судьбасӧ.
— А тэ... — заводитліс Спартак, но Красс торкис сійӧс:
— Либӧ, мудзин кӧ тэ, мун на дінысь: тэ пӧлучитан свобода, гражданство, квестор чин миян войскаясын.
Найӧ тэнад мудрӧй веськӧдлӧмтӧг дзугсясны, да кӧкъямыс лунӧн найӧс лоӧ дзикӧдз жугӧдӧма.
Биӧн ӧзйис чужӧмыс Спартаклӧн, и сійӧ вочавидзис скӧрмӧмысла тіралан гӧлӧсӧн:
— Пышйыны?
Вӧчны измена?
Татшӧм условиеяс дорысь ме лыддя — бурджыкӧн кувны став аслам йӧзкӧд сражение поле вылын.
— Сэсся мӧдӧдчис ӧдзӧс дорас да шуис: — Ло дзоньвидза, Марк Красс.
Но, кор воис порог дорас, сувтліс, бергӧдчис римскӧй вождьлань да юаліс:
— Ме аддза тэнӧ первой косьын?
— Аддзан.
— Сразитчан мекӧд?
— Сразитча тэкӧд.
— Прӧщай, Красс.
— Прӧщай.
И Спартак петіс вилла дворӧ да скачӧн веськӧдчис аслас лагерлань.
Некымын лун мысти кыа тӧдчигӧн сы дінӧ вайӧдісны римскӧй декурионӧс, кодӧс босьтӧма вӧлі пленӧ разведкаӧн.
Тайӧ вӧлі гонец Лукуллсянь; сылы колӧ вӧлі доложитны Красслы, мый Лукуллӧн войскаыс высадитчис Брундизиумӧ да гӧтов петны гладиаторъяслы паныд.
Спартаклӧн воши быд сикас надея спаситчӧм вылӧ.
Коли сӧмын ӧти туй: ӧтчаяннӧй бой, но, ӧдвакӧ, позьӧ вӧлі кутны надея Крассӧс победитӧм вылӧ.
Сійӧ бергӧдіс войскасӧ Красслы паныд да рытнас сувтіс лагерӧн Браданус шуйга берегӧ.
Римляна сулалӧны вӧлі веськыд берегас.
Войнас Красс вуджис аслас войскаӧн шуйга берег вылас да сувтӧдіс ассьыс лагерсӧ кык миля сайӧ гладиаторъяс лагерсянь.
Кутіс петны кыа, и нёль римскӧй когорта заводитісны кодйыны рӧв асланыс лагерь гӧгӧр.
Гладиаторъяс, кодъяс чукӧртӧны вӧлі вӧрысь пес, аддзисны найӧс, шыбытісны ассьыныс уджсӧ да смела атакуйтісны найӧс.
Пансис кось, и кыкнанла дорсяньыс сэтчӧ кутісны пансьыны пыр выльысь-выль отрядъяс.
Спартак сэки буретш гартӧ вӧлі папирус, кытчӧ сійӧ гижис письмӧ Валериялы; сійӧ сетіс папируссӧ сы дінӧ Валерияӧн ыстӧм куим гладиатор пиысь ӧтилы, да шуис:
— Тэныд верита, тіянлы куимнанныдлы верита тайӧ письмӧсӧ нуны тіян госпожаныдлы, кодӧс ті сэтшӧма радейтанныд...
— Ми радейтам сідз жӧ и тэнӧ, — шуис гладиатор, коді босьтіс письмӧсӧ.
— Аттьӧ тіянлы, бур вокъяс, — вочавидзис Спартак да нуӧдіс водзӧ ассьыс висьталӧм: — Йӧзӧн омӧльджыка ветлан туйясӧд, вӧрса трӧпаясӧд, кыдз мый позьӧ бурджыка асьнытӧ видзӧмӧн, мунӧй лун и вой да сетӧй сылы письмӧсӧ, и, кутшӧмкӧ несчастье кӧ лоӧ ӧтикӧд тіян пиысь, письмӧсӧ босьтас мӧд; вӧчӧй ставсӧ, медым письмӧыс воис сы киӧ.
А ӧні мунӧй, и медым енъяс отсаласны тіянлы туйын.
И сійӧ сэсся муніс легионъяс дінӧ, кодъяс стрӧитчӧмаӧсь нин вӧлі боевӧй пӧрадокӧ.
Фронтсӧ кытшовтігӧн сійӧ висьталіс салдатъяслы:
— Вокъяс, тайӧ косьыс решитас став войнасӧ.
Миян мышкын Лукулл, сійӧ высадитчис нин Брундизиумӧ; веськыд флангсянь миянлы грӧзитӧ Помпей, ӧні сійӧ Самниумӧ матыстчӧ, миян водзвылын Красс.
Талун ковмас либӧ победитны либӧ кувны.
Колӧ бырӧдны Красслысь войскасӧ, медым сэсся уськӧдчыны Помпей вылӧ, либӧ, победитасны кӧ миянӧс — кувны ставнымлы, кыдзи следуйтӧ храбрӧй йӧзлы, кодъяс босьтісны сы мында победа римляна вылын.
Миян делӧ — святӧй, справедливӧй делӧ и оз кув миянкӧд.
Победаӧ туй мунӧ вир вывті, вир вомӧн: сӧмын асьтӧ вунӧдӧмӧн, асьтӧ жертвуйтӧмӧн вермасны торжествуйтны ыджыд идеяяс.
Мужественнӧй да почетнӧй смерть бурджык лёк, пеж олӧм дорысь.
Ми кӧ пӧгибнитам, ми колям асланым потомокъяслы миян вирӧн краситӧм водзӧс да победа босьтан наследство, — свобода да равенство знамя.
Вокъяс!
Эн отступитӧй ни ӧти воськов!
Победа либӧ смерть!
Татшӧм кывъяс висьталіс Спартак.
Буретш сійӧ кадас вайӧдісны сылы ассьыс нумидийскӧй вӧвсӧ, эбен пу кодь сьӧд вӧвсӧ, код вылын сійӧ ветліс воысь дырджык да зэв ёна радейтліс.
Спартак кыскис мечсӧ да сутшкис вӧлыслы морӧсас, и горӧдіс:
— Талун меным вӧв оз ков!
Победита кӧ, кыдзи победитель, ме верма босьтны любӧй вӧв аслам враглысь, а лоа кӧ победитӧма, меным некор нин оз ковмы вӧлӧн ветлыны.
Сэки гладиаторъяс гӧгӧрвоисны, мый тайӧ бойыс лоӧ медбӧръя сражениеӧн, и, ассьыныс вождьнысӧ гора чолӧмалігтыр, найӧ требуйтісны, медым сійӧ командуйтіс атака вылӧ.
Сэки Спартак знак серти трубаяс да букцинаяс гораа трубитісны сигнал.
Кыдзи зэрысь да лымйысь ойдӧм гӧравывса ю лёкысь уськӧдчӧ гӧра вывсянь, петӧ аслас берегъяссьыс да вӧйтӧ ас гӧгӧрсьыс ставсӧ, ставсӧ путкылялӧ, кисьтӧ, жугӧдӧ аслас вабергачын, сідз жӧ римляна вылӧ уськӧдчисны гладиаторъяс.
Легионъясыс Красслӧн здрӧгнитісны, мӧдісны бӧрыньтчыны тайӧ ставсӧ путкыльтан бушков водзын.
Спартак казяліс неприятельлысь здрӧгнитӧмсӧ да тшӧктіс сетны сигнал Мамилийлы, код йылысь войдӧр нин вӧлі сыкӧд сёрнитчӧма, и Мамилий — сійӧ вӧлі аслас кӧкъямыс сюрс всадникӧн пехота мышкын — петкӧдіс кавалериясӧ скачӧн гладиаторъяс шуйга флангӧ, кытшовтіс сійӧс кык стадия дорысь ылітіджык, петіс водзӧ, сэсся паськӧдіс ассьыс частьяссӧ, бергӧдчис веськыдвывлань да вовесьмак лэбзис римляна фланг вылӧ.
Но Красс, коді следитӧ вӧлі сражение нуӧдан линия кузя да ызйӧдӧ здрӧгнитӧм легионъясӧс, сетіс приказ Квинтлы петкӧдны конница неприятель конницалы паныд; шензьымӧнъя ӧдӧн паськӧдчисны дас сюрсысь дас вит сюрс римскӧй кавалерист пытшкысь, и кор Мамилий воис Красс веськыд флангӧдз да думайтіс уськӧдчыны на вылӧ немвиччысьтӧг, сійӧ аддзис та пыдди враглысь зэв ыджыд вына конница и Мамилийлы лои пансьыны сыкӧд зэв чорыд косьӧ.
Тайӧ жӧ кадас Муммий нёль легионӧн уськӧдчис кытшавны веськыд флангсӧ гладиаторъяслысь.
Граник пырысьтӧм-пыр жӧ петкӧдіс медбӧръя кык легионсӧ резервысь да уськӧдчис Муммий вылӧ, тупкис флангсӧ.
Но унджык лыдыс — ветымын сизим сюрс гладиатор ӧкмысдас сюрс римлянинлы паныд — решитіс тайӧ ӧтчаяннӧй косьын победасӧ.
Красс вайӧдліс сражение вылӧ пыр выльысь выль частьяс; и кыкнан флангсянь гладиаторъясӧс вӧлі кытшӧ босьтӧма.
Весьшӧрӧ вӧлі став чорыдлуныс гладиаторъяслӧн, весьшӧрӧ став искусствоыс Спартаклӧн.
Эз нин спаситчӧм вылӧ надея, эз нин победа вылӧ артыштӧм ӧзтыны ӧні сьӧлӧмъяссӧ гладиаторъяслысь; найӧ пикӧвоӧм йӧз, кӧсйисны ыджыдджык донӧн вузавны ассьыныс олӧмнысӧ да босьтны водзӧс.
Кор Граник аддзис, мый сылысь легионъяссӧ жугӧдӧма, уськӧдчис медся яра кось мунан местаас, виис мечнас трибунӧс, кык деканӧс да кӧкъямыс ли дас салдатӧс, кытчӧдз сійӧс асьсӧ, гӧгӧр ранитчӧмӧс да вирӧн ойдӧмӧс, эз сутшкыны медбӧрын ӧттшӧтш кызь мечӧн, и сійӧ кувсис сэтшӧм жӧ доблестнӧя, кутшӧм доблестнӧй вӧлі олігас.
Македонянин Эростен, дасӧд легионса начальник, тыри ранаясӧн да уси Граниккӧд орччӧн.
Дас ньӧвйӧн ранитчӧм бӧрын уси доблестнӧй начальникыс гладиаторскӧй конницалӧн, Мамилий.
Пемыдыс нин кутіс сукмыны сражение поле весьтын, а римляналы колӧ вӧлі век на косясьны.
Гладиаторъяс косясисны ӧні нин не кыдзи храбрӧй йӧз, а кыдзи дикӧй зверьяс.
Петіс тӧлысь, медым югзьӧдны аслас кельыд югӧръяснас тайӧ страшнӧй вийсьӧмсӧ.
Комын сюрс гладиаторысь унджык нин вӧлі усьӧма, и накӧд тшӧтш паськыд равнина вылын куйлісны дас кӧкъямыс сюрс виӧм римлянин.
Сражениеыс вӧлі помасьӧма нин, и дас вит ли дас квайт сюрс гладиаторъяс негырысь чукӧръясӧн да дзонь манипулаясӧн, кодъяс кыдзкӧ сяммисны петны бойысь, ставныс мудзӧсь, эбӧссьыныс петӧмаӧсь, кыссисны разі-пели матыса гӧраяслань.
Сӧмын ӧти местаын век на мунӧ вӧлі бойыс.
Сэні сюрс гладиатор, Спартакӧс асланыс кытшӧ босьтӧмӧн, косясисны пыр ӧткодь яра.
Неуна водзджык на Спартак тшӧктіс нуӧдны ылӧджык сражение поле вылысь Мирзаӧс.
Сійӧс нуӧдісны пӧшти мырдӧн, синваӧн тырӧмӧн.
Спартак эз кӧсйы лоны чойыс кувсьӧмлы свидетельӧн, и эз кӧсйы, медым чойыс аддзыліс сылысь кулӧмсӧ.
— Красс, кӧні тэ?..
— горӧдлывліс Спартак кадысь-кадӧ.
— Тэ кӧсйысин паныдасьны мекӧд воча чужӧмӧн.
Красс, кӧні тэ?
Коли ещӧ час.
Спартак, — щитыс сылӧн пож моз вӧлі розьӧссьӧма неприятель дротикъясысь, — аддзис кыдзи усины сылӧн медбӧръя кык ёртыс, кодъяс кольліны на кок йылын сысянь неылын, — Вибсальд да Арторикс;
Арторикс дзоньнас нин тырӧма вӧлі ранаясӧн, но век на сражайтчис; медбӧрти, сылы лыйисны морӧсас ньӧвйӧн, и уси муас, медбӧръяысь меліа горӧдіс другыслы:
— Спартак!..
Элизиумын... аддза тэнӧ... тшӧтш и мукӧдъяс...
Ӧтнасӧн сизимсё ли кӧкъямыссё врагкӧд воча, кодъяс топыда кытшалісны сійӧ быд боксянь, дзоньнас ранаясӧн тырӧмӧн, чукӧра-чукӧра шойяс костын аслас страшнӧй мечӧн чардби моз шенасьӧмӧн, Спартак виаліс, сутшкаліс, раниталіс, уськӧдіс кок йывсьыс быдӧнӧс, коді лысьтліс сы вылӧ нападайтны.
Медбӧрти, дротик, кодӧс шыбытісны дас кык воськов сайсянь, сьӧкыда ранитіс сійӧс шуйга лядьвеяс; сійӧ уси пидзӧс вылас да щитнас врагъясысь вевттьысьӧмӧн, кисьтіс врагъяс вылӧ аслас мечӧн страшнӧй ударъяс, горзіс лев моз, вӧлі быттьӧ центавръясӧн кытшалӧм Геркулес.
Медбӧрти, сылы лыйисны некымын дротикӧн мышкас, и сійӧ уси гатшӧн да вашнитіс сӧмын ӧти кыв: «Валерия!»
Римляна, кодъяс син водзын Спартак вӧлі кось заводитчӧмсяньыс да медбӧръя здукӧдзыс, шензьӧмнысла шынитӧв сувтісны сы гӧгӧр.
Тадзи помаліс ассьыс олӧмсӧ тайӧ шензьӧдана мортыс, кодын ыджыд чувствояса сьӧлӧмыс, ыджыд вежӧрыс, некодӧн вермытӧм мужествоыс, зэв гырысь способностьясыс да ыджыд мудростьыс — став тайӧ колана качествоясыс ӧтлаасисны сы вылӧ, медым лоны ӧти медся знаменитӧй полководецӧн, кодъясӧс тӧдӧ история.
Кык час мысти римляна мунісны асланыс палаткаясӧ, и сражение помлӧн шуштӧм чӧвлуныс торксявліс сӧмын раненӧйяс да кувсьысьяс горӧгтылӧмъясӧн.
Кутшӧмкӧ вуджӧр шӧйтіс тайӧ равнина вывтіыс, ӧдва писькӧдчис шойяс пӧвсӧд.
Шлемыс да кольчугаыс дзирдалӧны вӧлі сы вылын тӧлысь югӧръяс улын, тайӧ вӧлі, тыдалӧ, воин, но зэв ичӧт тушаа да стройнӧй, быттьӧ нывбаба...
Вот сійӧ воис сійӧ местаас, кӧні шойясыс куйлӧны вӧлі чукӧрӧн.
Татчӧ уси Спартак.
Тані воин сувтіс.
Копыртчис шойяс дінӧ да кутіс видзӧдны найӧс ӧти-мӧд бӧрся.
Медбӧрти, сійӧ аддзис Спартаклысь шойсӧ.
Сійӧ сувтіс сы водзӧ пидзӧс вылас, лэптіс сылысь еджыд юрсӧ да пуктіс щит вылӧ.
Ичӧтик воин гораа бӧрдігтыр кутіс окавлыны чужӧмсӧ Спартаклысь зэв меліа.
— О, Спартак!
Вокӧй менам!
Кутшӧмӧн ме тэнӧ аддзи!
Мый вӧчӧмаӧсь найӧ тэнад мича виръяйысь!
Некор сэсся ог аддзыв ме тэнсьыд мича синъястӧ, некор, дона вокӧй менам, ог аддзыв тэнсьыд мелі нюмдӧмтӧ, ог кывлы сэсся некор тэнсьыд гора гӧлӧстӧ.
О, вокӧй менам!..
Тэ он кыв, он аддзы ӧні... он чувствуйт!
Йӧймӧм морт моз сыркъялӧмӧн, бӧрдігтыр кутліс морӧс бердас Мирза кӧдзыд шойсӧ Спартаклысь.
— Мый керны меным, медся шудтӧмлы тайӧ мирас, тэтӧг, тэнад ёртъястӧг, ӧружие серти тэнад вокъястӧг?!
Ставныд ті куйланныд тані, тайӧ поле вылас, ловъясныд тіян Элизиумын, а делӧныд тіян пӧгибнитіс тані му вылын...
Виччысьлы жӧ менӧ... ме кӧсъя ӧтлаасьны тіянкӧд!
Мирза кватитіс кинжал да здрӧгнитӧм киӧн сутшкис сійӧ аслыс сьыліас.
Сійӧ вояс жӧ кык гладиатор воисны сэтчӧ, кытчӧ уси Спартак.
Найӧ лэптісны сылысь шойсӧ, гартісны ыджыд сьӧд шерстянӧй эшкынӧн да нуисны.
Кык миля сайын туй дорас найӧс виччысис деревенскӧй телега, кытчӧ доддялӧма вӧлі кык ӧшкӧс, ямщичайтіс пӧрысь крестьянин.
Кор пуктісны телега вылас шойсӧ Спартаклысь, найӧ вывсяньыс вевттисны сійӧс нянь мешӧкъясӧн.
Телега вӧрзьӧдчис — и сы бӧрысь кыкнан салдатыс.
Тайӧ кык салдатыс вӧліны двӧйникъяс — Либедийлӧн пияныс, Валерия тускуланскӧй вилласа пӧрысь управительлӧн пиян.
Найӧ нуисны ассьыныс кувсьӧм вождьныслысь шойсӧ сыӧн радейтан нывбаба виллаӧ, медым видзны сылысь шойсӧ позорысь, код вылӧ, тӧдӧмысь, сетісны эськӧ сійӧс яндысьтӧм победительяс.
БӦРЪЯ КЫВ
Браданус ю дорса сражение бӧрын война гладиаторъяскӧд вӧлі регыд помалӧма.
Некымын сюрс морт, кодъяс петісны ловйӧн тайӧ вир кисьтан коссьыс, разӧдчисны гӧраясӧ, колины начальникъястӧг, мӧда-мӧдыскӧд йитӧдтӧг. Ӧтарсянь найӧс вӧтліс Красс, мӧдарсянь Помпей, и некымын лунӧн найӧс вӧлі ставнысӧ уничтожитӧма.
Сӧмын квайт сюрс морт сюрины ловйӧн, и найӧс вӧлі распинайтӧма Аппий туй пӧлӧн Капуясянь Римӧдз.
Тадзи помасис война, коді кыссис пӧшти нёль во чӧж. Тайӧ война вылас гладиаторъяс петкӧдлісны асьнысӧ сэтшӧм йӧзӧн, кодъяс достойнӧйӧсь лоны свободнӧйӧн, кодъяс способнӧйӧсь вӧчны великӧй делӧяс.
Кызь лун мысти Браданус ю дорса сражение бӧрын, сэки, кор Красс да Помпей, мӧда-мӧд вылас завидуйтісны да лӧгӧн ӧзйисны, — ӧтиыс и мӧдыс кӧсйис аслыс босьтны тайӧ пӧжар кусӧдӧмсьыс честьсӧ ас вылас, ӧтиыс и мӧдыс требуйтісны награда пыдди консульство, да матысмисны асланыс армияясӧн Римӧ, аслас тускуланскӧй виллаын конклавас пукаліс Валерия; сы вылын вӧлі траурнӧй руд стола-паськӧм.
Мессалалӧн нылыс вӧлі кельыд, и чужӧм вылас сылӧн вӧлі тыдалӧ ыджыд шог.
Ичӧтик мраморнӧй пызан вылын сы водзын сулаліс зарниӧн мичмӧдӧм урна.
Киас Валерия кутіс папирус.
Сьӧд синъясыс сылӧн видзӧдісны урна вылӧ.
Сійӧс позьӧ вӧлі ӧні сравнитны Ниобеякӧд, сійӧ быттьӧ кӧсйис шуны: «Видзӧдлӧй, эм-ӧ кодлӧнкӧ меысь ыджыд страдание?»
Тайӧ пызан дорас жӧ ичӧтик скамья вылын сулалӧ вӧлі траурнӧй паськӧма еджыд юра ичӧтик Постумия.
Ичӧтик нывка новлӧдліс ичӧтик кияснас погребальнӧй урна серъяс вывті да видзӧдіс тӧлка синъяснас мамыс вылӧ, быттьӧ лӧгаліс мамыс дыр чӧв олӧм вӧсна.
Валерия друг быттьӧ очмис да бара заводитіс лыддьыны письмӧсӧ:
«Божественнӧй Валерия Мессалалы Спартаксянь.
Чолӧм да шуд.
Тэнад радейтӧм вӧсна, божественнӧй Валерия, ме аддзысьлі Марк Красскӧд да висьталі сылы, мися, пукта ӧружие.
Та вылӧ ме сӧгласитчылі тэ вӧсна да миян радейтана дона Постумия вӧсна, но Сицилияса претор предложитіс меным олӧм да свобода месянь предательство вӧчӧм бӧрын.
Ме решиті лоны неблагодарнӧйӧн тэ водзын, неблагодарнӧйӧн аслам ныв водзын, но не вузавны ассьым вокъясӧс да вевттьыны ассьым нимӧс нэмӧвӧйя позорӧн.
Кор тэ пӧлучитан тайӧ письмӧсӧ, тӧдӧмысь, ме ог нин ло ловъя: ми сулалам ыджыд да решительнӧй битва водзын, кӧні ме пукта ассьым юрӧс.
Тадзи тшӧктӧ менам шудтӧм судьбаӧй.
Кулӧм водзвылын меным колӧ, дона Валерия, корны тэнсьыд прӧща став страдайтӧмсьыд, кодӧс ме тэныд вӧчи.
Ло мужественнӧйӧн и ов бура; ов менӧ любитӧм вӧсна; ов нинӧмӧн мыжтӧм миян ныв вӧсна — со мый йылысь ме кора тэнсьыд кувсьӧм водзвылын.
Синва топӧдӧ менсьым горшдінӧс, пӧдтӧ менӧ, и менӧ пальӧдӧ сӧмын ӧти мӧвп, мый ме верма кутлыны морӧс бердӧ тэнсьыд кувлытӧм ловтӧ бурджык мирын.
Тэныд медбӧръяысь окыштӧмкӧд тшӧтш лэбзьӧны менам медбӧръя мӧвпъяс, медбӧръя сьӧлӧм типкӧм шыяс тэнад Спартаклӧн».
Валерия вайӧдіс вомдорас письмӧсӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— О, мама, мыйла тэ тадз бӧрдан? — жугыля юаліс нылыс.
— Коньӧрушкаӧй тэ! — горӧдіс Валерия да пондіс ласкайтны Постумиялысь ичӧтик еджыд юрсӧ.
— Тэкӧд немтор эз ло, а тэ бӧрдан! — шуис Постумия мамсӧ кӧритыштӧмӧн.
— Кор ме бӧрда, тэ шуан, мый ме лёк ныв.
Ӧні тэ, мама, ачыд лёк!
— Эн сёрнит тадз.
О, тӧдан кӧ вӧлі эськӧ тэ, енмӧй менам, кутшӧма сьӧлӧмӧс дойдӧны менсьым тэнад кывъясыд!
— Тэ, кор тэ бӧрдан, менсьым сідз жӧ сьӧлӧмӧс дойдӧ.
— О, кутшӧм тэ муса, и такӧд тшӧтш кутшӧм тэ чорыд, тэ менам ӧтка радейтанторйӧй.
Сэсся сійӧ бара окаліс письмӧсӧ, дзебис морӧс бердас, босьтіс Постумияӧс да пуксьӧдіс пидзӧс вылас, пондіс зільны кутны ассьыс синвасӧ.
— Тэ збыль шуан, коньӧрӧй дитяӧй менам: ме вӧлі лёк... но ӧнісянь ме лоа бурӧн да кута думайтны сӧмын тэ йылысь.
Друг Постумия юаліс мамыслысь:
— Висьтав, мама, мый тані урна пытшкас?
Синвасӧ муртса кутӧмӧн Валерия шуис:
— Тайӧ урнаас, коньӧрушкаӧй, куйлӧ тэнад кувсьӧм батьлӧн пӧимыс.
И сійӧ бара пондіс бӧрдны сыркъялӧмӧн.
ВАЖ РИМСКӦЙ ДА ГРЕЧЕСКӦЙ НИМЪЯСЛЫ ДА КЫВЪЯСЛЫ ОБЪЯСНЕНИЕЯС
Абола — мужичӧй вылыс паськӧм.
Авгуръяс — аслас сикас жрецъяс да гадайтчысьяс; найӧ, кыдзи веритісны римляна, пӧткаяс лэбалӧм да горзӧмъяс серти, чардби лыйӧм серти, жертва вылӧ вайӧм пемӧсъяс тымус да кишкаяс серти кужлісны висьтавны енъяслысь вӧля, водзвыв висьтавлісны шуда ли шудтӧм пом сійӧ либӧ тайӧ делӧлысь.
Римскӧй правительяс обращайтчылісны авгуръяс дінӧ став важнӧй случайяс дырйи: войскаӧн походӧ петӧм водзвылын да сідз водзӧ.
Лёкӧс кӧ туналасны вӧлі авгуръяс, некутшӧм делӧ эз и заводитлыны.
Аграф — пряжка, крук.
Аква Секстийскӧй — Аква Секстийскӧй дорын, Галлияын, римскӧй полководец Марий жугӧдіс 112-ӧд воын миян эраӧдз тевтонъяслысь полчищеяс.
Акведук — водопровод.
Акрополь — джуджыд укрепитӧм места важ греческӧй каръясын, кӧні карса олысьясыс спасайтчылісны да защищайтчылісны неприятельысь (сійӧ жӧ, мый кремль важ роч каръясын).
Александрийскӧй кыв (паськалӧма вӧлі Александрияын) — греческӧй кыв, кытчӧ пырӧма вӧлі уна еврейскӧй да египетскӧй кывъяс.
Александрия (Египетса кар, стрӧитлӧма вӧлі 331-ӧд воӧ миян эраӧдз Александр Македонский) уна сё во чӧж (ІІІ нэмсянь миян эраӧдз) вӧлі культурнӧй центрӧн.
Сэні вӧлі зэв ыджыд библиотека мирын.
Сэтчӧ ветлывлісны кыпӧдны ассьыныс образованиесӧ сійӧ кадся медся гырысь учёнӧйяс, философъяс да писательяс.
Амфора — векньыдик да кузь вома, кык воропа джуджыд сёй доз; римляна видзлісны татшӧм дозъясас ва да вина.
Ангустиклава — векньыдик пурпурнӧй каймаа туника.
Антей — греческӧй сказаниеяс серти — великан, Му богинялӧн пи.
Кытчӧдз сійӧ инмӧ вӧлі муӧ, некод сійӧс эз вермывлы победитны, вынсӧ сійӧ босьтӧ вӧлі Му мамыслысь.
Геракл дыр косясьӧм бӧрын вермис Антейӧс, лэптіс сійӧс мусьыс да сынӧдас кутӧмӧн джагӧдіс.
Антиох Великий — зэв вына сирийскӧй цар (овліс ІІ нэм воддза помын миян эраӧдз); сійӧ кӧсйис завоюйтны Европа, но сійӧс асьсӧ победитісны римляна.
Аполлон Дельфийский — Аполлон грекъяслӧн да римляналӧн шонді да югыд сетысь ен, сьылӧм, музыка да поэзия видзысь ен.
Грекъяс веритӧм серти, Аполлон вӧчис Дельфыын (Парнас гӧра бокын) храм; сэні оракул пыр сійӧ висьтавліс йӧзлы енъяслысь вӧля.
Аппий туй — знаменитӧй военнӧй туй Римсянь Капуяӧдз, кодӧс вӧчӧма вӧлі 312-ӧд воӧ миян эраӧдз римскӧй цензор Аппий Клавдий дырйи.
Эз прӧста тайӧ туйсӧ шулывлыны став туйяслы «царицаӧн», — сійӧс вӧлі вольсалӧма каменнӧй плитаясӧн да сэтшӧм бура вӧчӧма, весиг кӧн-сюрӧ сійӧ кольӧма на ӧнія кадӧдз.
Арелата — кар Галлияын (ӧнія Арль).
Асс — посни римскӧй деньга, 2½ ур мында зарниӧн.
Атриум — нёль пельӧса ичӧтик двор керка шӧрас, вольсалӧма пуӧн либӧ изйӧн, мукӧдыслӧн мраморӧн.
Атриум гӧгӧрыс вӧлі сувтӧдӧма колоннаяс; сэтчӧ петӧ вӧлі став ӧдзӧсыс керка пытшса комнатаяссьыс.
Атриумын вӧлі очаг да важ предокъяслӧн изображениеяс.
Атриум шӧрас частӧ вӧчлывлісны бассейн (имплувия), кытчӧ керка вевтас вӧчӧм розьӧд лэччӧ вӧлі зэр ваыс.
Аттическӧй — Аттикаын олысьяслӧн кодь;
Аттика (важ Грецияса область, главнӧй карыс — Афины) вӧлі нималӧ наука, философия да искусство ёна развивайтчӧмӧн.
Тасянь кылавора, ёськывъя, сюсь сёрни шусьӧ вӧлі аттическӧйӧн.
Аттическӧй кыв, кыдзи мича да озыр кыв, вӧлі Грецияын образованнӧй классъяс кывйӧн.
Аурея — римскӧй зӧлӧтӧй деньга, 8½ шайт гӧгӧр.
Ахерон — грекъяс веритӧм серти — му пытшкӧсті визувтысь ю, кыті перевозчик Харон вуджӧдӧ кулӧм йӧзлысь ловъяссӧ.
Ахилл либӧ Ахиллес — герой Троянскӧй война кадысь, код йылысь гижліс Гомер Илиадаын.
Медся храбрӧй вождьыс греческӧй войскаын.
Мамыс Ахиллӧн, богиня Фетида, медым сійӧс вӧчны вины, ранитны позьтӧмӧн, купайтіс сійӧс му пытшса юын — Стиксын — и сӧмын коклябӧрыс сылӧн, кыті сійӧс мамыс кутіс купайтігас, эз кӧтасьлы священнӧй ваас.
Троя осада нуӧдігӧн косьын Парис царевич аслас ньӧвйӧн веськаліс буретш тайӧ нинӧмӧн защититтӧм коклябӧрас да виис сійӧс.
Тасянь и мӧдіс татшӧм выражение: «<rus>Ахиллесова пята</rus>», мӧдногӧн кӧ, слаб, видзтӧм места мортлӧн.
Аякс — Троянскӧй война кадся греческӧй герой.
Помаліс олӧмсӧ асьсӧ виӧмӧн.
Базилика — ыджыд кузь здание, юкӧма уна вежӧс вылӧ вомӧна колонна радъясӧн.
Римскӧй каръясын базиликаяс служитлісны биржаяс, судъяс, рынокъяс местаӧн да с. в.
Байи — важ италияса кар, Неаполь дорын; нимавліс сернӧй пӧсь ключьясӧн.
Татчӧ волывлісны купайтчыны знатнӧй римлянаяс морскӧй купание вылӧ.
Балиста — кар босьтан осаднӧй машина важся народъяслӧн, кодӧн лыйсьӧны вӧлі изъясӧн, ньӧвъясӧн да шыясӧн.
Балюстрада — сюръяяса либӧ дженьыдик колоннаяса перила террасаяс, галлереяяс, посъяс, балконъяс гӧгӧрын.
Бахус — видзӧд Вакх.
Бруствер — заграждение (вал, стена, мудӧд); вӧчсьӧ вӧлі неприятельысь дорйысьӧм могысь, и ӧттшӧтш сэсянь позьӧ вӧлі дорйысьысьыслы лыйсьыны.
Букцина — римскӧй духӧвӧй инструмент, ӧнія тромбон сяма.
Ваал — главнӧй ен Ассирияын, Вавилонияын, Финикияын, Карфагенын олысь народъяслӧн.
Валькирияяс — важ германецъяс веритӧм серти — юсь бордъяса мича нывъяс, лэбалӧны сынӧдын зарни ӧружиеӧн; найӧ веськӧдлӧны косьясӧн ен Один тшӧктӧм серти, ыстӧны смерть тайӧ либӧ сійӧ воинлы.
Вакх (Бахус) — вина да гаж сетысь ен римляналӧн.
Вампир — йӧз веритӧм серти, гуысь петӧм кулӧм морт, коді нёнялӧ вир узьысь йӧзлысь.
Велитъяс — римскӧй войскаын кокни вооружениеа пехота; найӧс вӧлі вооружитӧма лукъясӧн да дротикъясӧн.
Весталкаяс — квайт жрец-нывбаба — богиня Весталӧн жрецъяс.
Форум вылын (главнӧй площадь Римын) сулавліс Веста богинялӧн храм.
Храмас ломтысьліс некор куслытӧм би.
Весталкаяслы колӧ вӧлі видзны тайӧ бисӧ.
Весталкаясӧс бӧрйылісны медзнатнӧй семьяяссьыс ичӧт дырсяньныс, и найӧ богинялы служитіг чӧжныс, комын во чӧж, эз вермыны петны верӧссайӧ.
Тайӧ обычайсӧ нарушитӧмысь виччысьӧ вӧлі весталкаӧс зэв чорыд казнь: ловйӧн гуалӧм.
Весталкаяс пӧльзуйтчылісны ыджыд почётӧн.
Найӧ, правительствоса членъяс моз жӧ, вермисны ветлыны карті колесницаясын, на водзвылын ветліс почётнӧй стража ликторъяс.
Найӧ вермӧны вӧлі прӧститны туй вылын паныдасьысь преступникӧс.
Ветеран (латинскӧй кывсянь — vetus — старик) — тадзи шулывлісны служитан сроксӧ помалӧм воинъясӧс.
Фернис Кӧин — германецъяс веритӧм серти лёк чудовище, коді олӧ кулӧмаяс царствоын.
Вотан, либӧ Один — медглавнӧй ен важ германецъяслӧн, кыдзи римляналӧн Юпитер.
Всадникъяс — войдӧр тадзи шусьылісны вӧла войска, кытчӧ пырӧны вӧлі озыр йӧз сы вӧсна, мый военнӧй снаражениеыс вӧлі вывті дона.
Республика помасян кадӧ всадникъяслӧн сословие воштіс военнӧй значениесӧ.
Татчӧ пырны мӧдісны капиталистъяс, землевладелецъяс, фабрикантъяс, ростовщикъяс, рабъясӧн тӧргуйтысьяс, откупщикъяс.
Вулкан — би сетысь да кузнечнӧй мастерство кузя ен римляналӧн; сійӧс рисуйтӧны вӧлі мӧлӧтӧн да клещиӧн.
Галлия Цизальпийскӧй (мӧдногӧн кӧ, Альпы таладор) — тадзи шусьывліс Галлия юкӧн, коді вӧлі войвыв Италияын.
Альпы сайса мӧд джынйыс Галлиялӧн, ӧнія Франция, шусьыліс Транзальпийскӧй Галлияӧн (мӧд ногӧн кӧ, тайӧ лоӧ Альпы мӧдарладор).
Галлъяс — Галлияын (ӧнія Францияын да Войвыв Италияын) олысь йӧз.
Ганнибал (Аннибал) — гениальнӧй карфагенскӧй полководец (Карфаген вӧлі ӧнія Тунис да Алжир местаын).
Овліс 247-ӧд восянь 183 воӧдз миян эраӧдз.
Прославитчис римляна вылӧ вӧчлӧм походӧн.
Сійӧ вуджис Альпы вомӧн да босьтіс уна ыджыд победаяс римскӧй войскаяс вылын, но, кор некутшӧм отсӧг Карфагенсянь эз во, сылы лои бӧр мунны Африкаӧ, и сэні сійӧс жугӧдіс римскӧй полководец Сципион Африканский.
Кор римляна пондісны корны выдайтны налы Ганнибалӧс, сійӧ пышйис Азияӧ да сэні асьсӧ отравитіс ядӧн.
Гез лябӧ Гезус — войнаын отсасьысь ен важ галлъяслӧн.
Геркулес (римскӧй ногӧн), Геракл (греческӧй ногӧн) — знаменитӧй герой греческӧй да римскӧй мифологияын.
Кага дырйиыс на ещӧ сійӧ зыбкаас куйлігӧн джагӧдіс кык змейӧс, кодъясӧс мӧдӧдліс сы дінӧ богиня, медым найӧ виисны сійӧс.
Ас нэм чӧжнас сійӧ вӧчис дас кык подвиг: джагӧдіс куш кинас страшнӧй левӧс, победитіс ӧкмыс юра гидраӧс, пышйӧдіс мупытшса царствоысь Церберӧс, сизим юра понйӧс, победитіс Антей великанӧс да с. в.
Гладиаторъяс лыддьылісны Геркулесӧс, кыдзи ыджыд вын да доблесть петкӧдлысь енмӧс, асьнысӧ видзысь енмӧс.
Гигантъяс, либӧ титанъяс — не морт вына великанъяс, богиня Геялӧн — му енлӧн пиян, кодъяс сувтісны войнаӧн Зевслы паныд мир вылын власть босьтӧм вӧсна, и Зевс найӧс вермис.
Преданиеяс висьталӧм серти, тайӧ косьыс муніс Везувий гӧгӧрын.
Гласис — укрепитӧм местаын ортсыла дорса рӧв бердса му насыпь.
Глашатайяс — висьтавлісны уличаяс вылын да плӧщадьяс вылын правительяслысь приказъяс либӧ кутшӧмкӧ важнӧй событиеяс йылысь.
Горацийяс — знаменитӧй римскӧй рӧд.
Предание серти, VІІ-ӧд нэмын миян эраӧдз, кор Рим воюйтіс орчча карыскӧд Альба-Лонгакӧд, вӧлі шуӧма помавны войнасӧ поединокӧн.
Римлянасянь петісны куим вок Горацийяс, а альбанасянь — куим вок Куриацияс.
Кор кык вок Горацийӧс вӧлі виӧма, а куим Куриацийӧс ранитӧма, ловйӧн кольӧм ӧти Горацийыс уськӧдчис пышйыны.
Куриацийяс уськӧдчисны сы бӧрся.
Гораций бергӧдчис да виис мечнас медводзын котӧртысь воксӧ, а сэсся ӧти-мӧд бӧрся виис и мукӧд кык Куриацийсӧ.
Гражданскӧй венок — дуб коръясысь жолудьяснас босьтӧмӧн вӧчӧм венок, кодӧн наградитлісны римскӧй воинъясӧс ёртсӧ спаситӧмысь да спаситігас врагӧс виӧмысь.
Гракх вокъяс — Тиберий да Кай, знаменитӧй римскӧй политическӧй деятельяс ІІ нэмын миян эраӧдз.
Найӧ, кор вӧліны трибунъясӧн, кӧсйисны крестьяналы да карса гӧль йӧзлы пӧльза вылӧ нуӧдны реформаяс: сетны му, донтӧммӧдны нянь, кокньӧдны военнӧй служба да с. в.
Тайӧ мераяснас найӧ сувтӧдісны ас выланыс паныд знатьӧс да сенатӧс.
133-ӧд воӧ найӧ виисны Тиберийӧс, а 121-ӧд воӧ пӧгибнитіс и Кай Гракх.
Дас кык таблица — 451–450-ӧд воясӧ миян эраӧдз Римын вӧлі лӧсьӧдӧма комиссия дас мортысь (децемвиръяс); найӧ лэдзисны законъяс, кодъяс лоины важ римскӧй право подулӧн.
Тайӧ законъяссӧ вӧлі гижӧма дас кык бронзӧвӧй дӧска вылӧ либӧ таблица вылӧ да сувтӧдӧма форум вылӧ — рынок площадь вылӧ (римляналӧн государственнӧй олӧмын рынок вӧлі центрӧн.)
Декан, либӧ декурион — дас воин вылын начальник римскӧй войскаын.
Декрет — верховнӧй властьлӧн шуӧм.
Диана — кыйсьӧм видзысь богиня важ римляналӧн.
Диктатор — неограниченнӧй властя правитель; диктаторъясӧс пуктывлісны сьӧкыд кадъясӧ, кор государстволы грӧзитӧ вӧлі опасность.
Динарий — важ римскӧй эзысь деньга, 25 ур гӧгӧр зарниӧн.
Динарийын вӧлі 15 асс.
Дионис — вина да гаж сетысь ен важ грекъяслӧн (римляналӧн Вакх, либӧ Бахус.)
Важ римскӧй эра — римляна нуӧдлісны кад арталӧмсӧ Рим пуксян восянь; найӧ арталӧм серти Рим вӧлі стрӧитӧма 753 во сайын миян эраӧдз.
Спартаклӧн восстаниеыс заводитчис 680-ӧд воӧ важ римскӧй эраын, 73-ӧд воын миян эраӧдз.
Елисейскӧй поле либӧ Елизиум — важ грекъяс да римлянаяс чайтлісны, мый кулӧм бӧрын кувсьӧм геройяслӧн да йӧзлы ыджыд бур вӧчысь йӧзъяслӧн лолыс овмӧдчӧ Элизиумӧ, блаженствуйтан местаӧ.
Идаяс — тадз шусьыліс тыр тӧлысся лун, 1-ой луныс 3-ӧд вежонлӧн быд тӧлысьын.
Римскӧй календарь серти, нёль тӧлысьын вонас вӧлі 31 лунӧн, а мукӧдас ставас 29 лунӧн.
Быд тӧлысь юксьыліс нёль вежон вылӧ, но первой вежоныс вӧлі дженьыдджык мукӧдсьыс.
Кузь тӧлысьясӧ вежонас вӧлі квайт лун, а мукӧдас нёль лун.
Сы понда и идаяс оз воны вӧлі ӧти числӧ вылӧ.
Кузь тӧлысьясӧ (март, май, июль, октябрь) идаяс лунӧн вӧвлі 15-ӧд числӧ (первой вежонас 6 лун да мӧдас — 8 лун), а мукӧд тӧлысьясас 13-ӧд числӧӧ (4 лун первой вежонас да 8 — мӧдас.)
Иллириецъяс — Иллирияын олысьяс.
(Иллирия — Адриатическӧй море асыв-войвыв берегдорса область).
Вӧлі пӧкӧритӧма ІІ нэмын миян эраӧдз да лои римскӧй провинцияӧн.
Италийскӧй войнаяс — Римлӧн Италияын мукӧд областьяскӧд войнаяс; тайӧ войнаяссӧ нуӧдӧмӧн, ІІІ нэм кежлӧ миян эраӧдз Рим ӧтувтіс аслас власть улӧ став Италиясӧ.
Кай Меммий Гемелл — римскӧй деятель І-ой нэмын миян эраӧдз.
Рӧд сертиыс плебей. Гемелл вӧлі зэв образованнӧй морт, поэт да зэв тӧдчана оратор.
Календаяс — римляналӧн быд тӧлысся 1-ой лунлӧн ним.
«Календа» кывйыс лоӧ «туналан лун».
Тайӧ лунас римскӧй площадь вылын юӧртлісны йӧзыслы, висьтавлісны, кымын лун лоӧ первой вежонас тайӧ тӧлысяс.
Римскӧй календарь серти быд тӧлысся нёль вежонысь первой вежоныс вӧлі медся дженьыд, и лун лыдыс сылӧн вӧлі вежласьӧ; сійӧ 4 тӧлысяс, кӧні вӧлі лыддьысьӧ 31 лунӧн (март, май, июль да октябрь), воддза вежонас вӧлі квайт лун, а мукӧд тӧлысьясас сӧмын 4 лун.
Камилл Марк Фурий — римскӧй полководец да диктатор.
390-ӧд воын миян эраӧдз мездіс Рим карӧс галлъясысь.
Аслас заслугаяс вӧснаыс сійӧ босьтіс уна триумф да мӧдысь Рим пуктысьлысь титул.
abu
abu
Карфаген — государство Африкаын, лӧсьӧдлісны финикияна.
Сійӧ вӧлі ӧнія Тунис да Алжир местаын.
Столицаыс сылӧн вӧлі Карфаген кар.
Карфаген нуӧдліс куим знаменитӧй война Римкӧд — пуническӧй войнаяс; тайӧ войнаясыс помасисны Карфагенӧс жугӧдӧмӧн; жугӧдіс сійӧс Римскӧй полководец Сципион Африканский 146-ӧд воӧ миян эраӧдз
Кастор — ӧти вокыс двойниысь. Кастор да Поллукс, греческӧй ен Зевслӧн пиян, кодъяс нимавлісны асланыс лӧсялӧмӧн да дружбаӧн.
Катапульта — лыйсян машина важ йӧзъяслӧн, тайӧ машина отсӧгнас лыйлісны неприятельӧс изъясӧн да ньӧвъясӧн, прӧстӧйӧн либӧ ӧзтанаӧн.
Катилина — римскӧй политическӧй деятель, овліс I нэмын миян эраӧдз.
Вӧчліс заговор консулъяслы да сенатлы паныд.
Катилина думайтіс босьтны власть народнӧй массаяс отсӧгӧн; налы сійӧ кӧсйис сетны му, конфискуйтны сійӧс озыръяслысь да знатнӧй римлянаяслысь.
63-ӧд воӧ миян эраӧдз заговорсӧ Катилиналысь эрдӧдіс Цицерон.
Катилина пышйис аслас сообщникъяскӧд; сылы паныд ыстӧма вӧлі войска и сійӧ уси сражение вылын.
Катон Младший (овліс 95–46 воясӧ миян эраӧдз) — правнук Катон Старшийлӧн.
Сулавліс республиканскӧй партияын, коді косясьліс Юлий Цезарь власьткӧд.
Республиканскӧй войскаясӧс жугӧдӧм бӧрын, Катон асьсӧ ачыс виис, медым не аддзывны республикалысь помасьӧмсӧ.
Катон Старший (овліс 237–149 воясӧ миян эраӧдз) — римскӧй деятель да писатель.
Нимавліс кыдзи неподкупнӧй да зэв стрӧг правилӧяс серти олысь морт.
Кор вӧлі цензорӧн, сійӧ быдног вермасис римскӧй знать роскошнӧя олӧмлы паныд.
Катон вӧлі миритчытӧм врагӧн Карфагенлы паныд.
Сенатӧн висьталӧм быд реч ассьыс помавліс: «Карфагенӧс колӧ жугӧдны, кисьтны».
Квесторъяс — должностнӧй йӧз важ Римын.
Мукӧдыс на пытшкысь заведуйтлісны государственнӧй казнаӧн Римын, мукӧдыс ветлісны полководецъяскӧд походын да заведуйтлісны военнӧй казнаӧн.
Квиритъяс — тадзи шусьылісны важ Римын тыр праваа гражданаяс — не военнӧйяс («квирит» кывйыс мӧд ногӧн лоӧ Квиринлӧн, Рим пуктысь енлӧн пи.)
Кибела — Богиня. Кибелаӧс почитайтлісны Малӧй Азияын, Грецияын да Римын, кыдзи став ловъя олысьлысь мамӧс, «ыджыд мамӧс».
Кимвръяс — германскӧй племя; найӧ овлісны войдӧрсӧ Севернӧй море берегъяс дорын.
Воисны первойысь асыввыв Альпыӧ 113-ӧд воӧ миян эраӧдз.
Кимвръяс жугӧдісны римлянаӧс, пырисны Галлияӧ, Испанияӧ, пыр ыджыд успехӧн вермасьлісны римлянакӧд, Сэсся родственнӧй племякӧд — тевтонъяскӧд — ӧтувтчӧмӧн, найӧ уськӧдчисны Италия вылӧ, но тані жугӧдіс да бырӧдіс найӧс Марий 101-ӧд воӧ.
Киприда — любовь сетысь греческӧй богиня Афродиталӧн (римскӧй Венералӧн) прозвище. Артмӧма кылыс Кипр дісянь, кӧні сійӧ, быттьӧкӧ, овліс.
Кир — овліс 558–529-ӧд воясын миян эраӧдз — Персияса царь.
Важ персидскӧй царство лӧсьӧдысь.
Пӧкӧритіс сійӧ Вавилон, Мидия, Лидия да уна государствояс малоазиатскӧй грекъяслысь; и сылӧн владениеясыс кыссьӧны вӧлі Индиясянь Эгейскӧй мореӧдз.
Клепсидра — важсикас ва часы, вӧчӧма вӧлі лыа часы моз жӧ кымын.
Клиент — видзӧд патрон.
Когорта — римскӧй армияын 500 морта отряд.
Дас когортаысь артмӧ вӧлі легион.
Комицияяс — народнӧй собраниеяс важ Римын, видлавлісны выль законъяс да бӧрйылісны должностнӧй йӧзӧс.
Конклав — комната, кӧні римскӧй матрона лыддьысьліс да принимайтліс матыса йӧзъясӧс.
Комнатаыс тайӧ вӧвлі узьлан комната дінас.
Консул — медыджыд должностнӧй морт римскӧй республикаын.
Бӧрйывлісны кык консулӧс, первойя кадас сӧмын патрицийяс костысь, ӧти во кежлӧ.
Политическӧй да военнӧй властьыс консуллӧн войдӧрсӧ вӧлі царлӧн кодь, но дырӧн тайӧ властьсӧ вӧлі чинтӧма; консул чукӧртлывліс сӧмын сенат да народнӧй собрание и нуӧдліс военнӧй делӧяс.
Красс Марк Лициний (овліс 115–53-ӧд воясын миян эраӧдз) — римскӧй политическӧй деятель.
Сулавліс Сулла дор, зэв ёна озырмис Сулла дырйи казьнитӧм да ссылкаӧ ыстӧм гражданалысь эмбурсӧ грабитӧм помысь.
71-ӧд воӧ зэв чорыда пӧдтіс Спартаклысь восстание.
Кыкысь бӧрйылісны сійӧс консулӧ.
60-ӧд воӧ лӧсьӧдіс Помпейкӧд да Цезаркӧд ӧтвылысь первойя триумвират (политическӧй союз куим мортысь), медым босьтны да юкны ас костаныс государственнӧй власть.
53-ӧд воӧ сійӧс виисны Азияын парфяна вылӧ поход нуӧдігӧн.
Предание висьталӧм серти, парфянскӧй царь тшӧктіс керыштны сылысь юрсӧ да кисьтны сылы вомас сывдӧм зарни.
«Сёй, — шуис парфянскӧй царь, тайӧ металлсӧ пӧттӧдзыд, тэ ӧд сэтшӧм горш вӧлін сы вылӧ ловъя дырйиыд».
Курия — Римын царьяс кадсянь нин став патрицийясыс юксьылісны разрядъясӧ, либӧ курияяс вылӧ; быд дас рӧд пырліс торъя курияӧ.
Ставыс вӧлі 30 курия.
Курияясӧн граждана вӧлі гӧлӧсуйтӧны народнӧй собраниеяс вылын; быд куриялы колӧ вӧлі сетны воинъясӧс: пода воинъясӧс да всадникъясӧс.
Курияӧн шусьыліс сідз жӧ здание, кӧні мунлісны сенатлӧн заседаниеыс да народнӧй собраниеяс (комицияяс).
Куртизанка — знатнӧй мортлӧн любовница.
Курульнӧй креслӧ — почётнӧй креслӧ важ римляналӧн; сы вылын пукавлісны войдӧр царьяс, а сэсся медгырысь должностнӧй йӧзъяс — консулъяс да преторъяс.
Ланиста — гладиаторъяслӧн учитель, а сідзжӧ гладиаторскӧй школа кутысь, гладиаторъясӧс вердысь да наӧн тӧргуйтысь.
Лараяс — римляна веритлісны, мый лолыс оз кув мортыскӧд тшӧтш, а олӧ гортас да отсасьӧ семьяыслы;
тайӧ важ кувсьӧм дедъяслӧн ловъясыс шусьылісны лараясӧн, либӧ манъясӧн, а сідз жӧ пенатъясӧн, сы вӧсна, мый найӧ овлӧны керка пытшкӧс юкӧнас, коді латынь кыв вылын шусьӧ вӧлі «пенетралияӧн».
Лараяс лыддьысьлісны генийясӧн, семья видзысьясӧн.
Семья олӧмын важнӧй событиеяс дырйи (кага чужигӧн, свадьба дырйи, кытчӧкӧ ылӧ мунігӧн либӧ локтігӧн) лараяслы вайлісны жертва.
Не толькӧ быд семьялӧн, но и быд месталӧн вӧлі аслас лара.
Туй вожъясын сулавлісны негырысь храмъяс лараяслы.
Латиклава — пурпурнӧй каймаа еджыд тога — римскӧй сенаторъяслӧн паськӧм.
Лациум — шӧр Италияса область, сэні овлісны латиняна.
Рим ачыс войдӧрсӧ вӧвлі Лациумса карӧн, но IV-ӧд нэмын миян эраӧдз подчинитіс аслыс став областьсӧ.
Легион — медыджыд войскӧвӧй единица важ Римын — вит-квайт сюрс морт.
Легион юксьыліс дас когорта вылӧ.
Ливий Друз — римскӧй народнӧй трибун; сійӧ кӧсйис нуӧдны Гракх вокъяслысь законъяс — крестьяналы му сетӧм йылысь, колонияясӧ мунігӧн вотъясысь мездӧм йылысь, нянь вылӧ донъяс лэдзӧм йылысь.
Сійӧ кӧсйис сідз жӧ, медым римскӧй союзникъяслы вӧлі сетӧма римскӧй гражданалысь права.
Но реформаяссӧ сылысь эз ло олӧмӧ пӧртӧма: некымын лун войдӧр найӧс гӧлӧсуйттӧдз Друзӧс вӧлі виӧма.
Ликторъяс — римса гырысь должностнӧй йӧзлӧн стража.
Найӧ ветлісны должностнӧй йӧз водзвылын, весалісны на водзын туйсӧ.
Найӧ приказ серти кутавлісны да мыждылісны преступникъясӧс.
Ликторъяслӧн должность пасӧн вӧлі рос, рос шӧрас сюйӧма чер (рос латинскӧй кыв вылын «фасцес».
Тасянь и артмис ӧнія фашистъяслӧн нимыс).
Лукреций Тит Кар — знаменитӧй римскӧй поэт, овліс 1 нэмын миян эраӧдз.
Сійӧ гижис ыджыд поэма «<rus>О природе вещей</rus>», кӧні петкӧдліс философ Эпикурлысь велӧдӧмсӧ, код дор сулавліс ачыс,
Лукулл Луций Лициний, — римскӧй полководец, овліс I нэмын миян эраӧдз, нуӧдліс удачнӧй войнаяс Митридат Понтийскийлы паныд.
Бӧръя дас восӧ кувтӧдзыс оліс аслас зэв гажа виллаас, кӧні прославитчис лышкыда олӧмӧн, роскошнӧй йиръясӧн да быдсяманог гажӧдчӧмӧн.
Манигармор — важ германецъяс веритӧм серти — страшнӧй пон, грекъяс Цербер кодь жӧ; мый сійӧ косявлӧ адын (Нифльгеймын) мукаяс вылӧ сетӧм йӧзлысь тушасӧ.
Манипула — рота ним римскӧй войскаын.
Легион — 4–5 сюрс лыда войска — юксьӧ вӧлі 10 когорта вылӧ, когорта куим манипула вылӧ.
Марий Гай (овліс 156–86-ӧд воясын миян эраӧдз) — римскӧй полководец, крестьянин пи.
Марий аслас гырысь военнӧй способностьяснас прӧстӧй легионерсянь воис ыджыд должностьясӧдз.
Вӧлі преторӧн Испанияын.
Победитіс нумидийскӧй царӧс — Югуртаӧс.
Жугӧдіс варваръясӧс — кимвръясӧс да тевтонъясӧс.
Вермасис власть понда Суллакӧд.
Сійӧс вӧтлылісны Италияысь.
Бӧр воӧм бӧрас сійӧ чорыда расправитчис аслас прӧтивникъяскӧд и кулі кымынкӧ лун мысти сы бӧрын, кор сійӧс бӧрйисны сизимӧдысь консулӧн.
Марс — военнӧй делӧяс кузя ен римляналӧн.
Войдӧр сійӧс почитайтлісны, кыдзи тулыс сетысь енмӧс да скӧт видзысь енмӧс; сы нимӧн вӧлі нимтӧма первой тувсов тӧлысь — март.
Тувсов праздникъяс дырйи Марс ним кузя вӧчсьывлісны военнӧй танецъяс.
Важ римскӧй сказаниеяс серти, Марс лыддьысьліс римскӧй народлы рӧд пуктысьӧн, Ромуллӧн да Ремлӧн, легендарнӧй Рим панысьяслӧн, батьӧн.
Сійӧс сідз жӧ шулісны Квиринӧн — тасянь петӧ квиритъяс кыв.
Марс Гиперборейский — мӧдногӧн лоӧ войвывса.
Война нуӧдысь ен, кодӧс почитайтлісны фракиецъяс.
Марсово поле — Марслы посвятитӧм равнина Рим бердын, Тибр шуйга берегын.
Тані мунлісны состязаниеяс боевӧй вӧвъяс вылын Марсӧс чествуйтӧм кузя, а сідз жӧ тані мунлісны народнӧй собраниеяс.
Марсово поле вылӧ дзеблісны медся гырысь римскӧй деятельясӧс.
Матрона — верӧссайӧ мунӧм знатнӧй римлянка.
Меценат — римскӧй деятель да писатель, овліс первой римскӧй император Август дырйи (I нэмын миян эраӧдз).
Нимавліс медсясӧ, кыдзи писательяслы покровительствуйтысь морт.
Тасянь ӧні шуӧны «меценатӧн» быдӧнӧс, коді покровительствуйтӧ наукалы да искусстволы.
Мидгард — важ германецъяс веритӧм серти — зэв ыджыд змей, Один ен сійӧс вӧйтіс мореӧ.
Сэні сійӧ сэтшӧма быдмис да кытшаліс став мусӧ.
Мидгард лыддьысьліс сідз жӧ адса енмӧн.
Милиция — тадзи шусьыліс важ римскӧй республикаын войска, коді оз вӧлі пыр постояннӧй армияӧ, а призывайтчывліс сӧмын войнаяс дырйи.
Мим — важ римляналӧн неыджыд народнӧй комедия, кытчӧ пырӧны вӧлі кымынкӧ комическӧй, бытовӧй сценаяс, зэв прӧстӧй да грубӧй шуткаясӧн, косьӧн, кучкасьӧмӧн.
«Спартак» повестьын нимъясӧн шусьӧны татшӧм комедияяссӧ ворсысь актеръясыс — комедиантъяс.
Минерва — римляна вера серти (сійӧ жӧ грекъяслӧн Афина-Паллада) Юпитерлӧн ныв, медмуса нылыс сылӧн. Минерва мудростьлы да знаниеяслы покровительствуйтысь богиня, непобедимӧй воительница, каръяс дорйысь, ремеслӧяс видзысь.
Минос — важ грекъяс веритӧм серти Зевслӧн пи, Кипр ді вывса царь, а кулӧм бӧрас сійӧ лои суддяӧн мупытшса царствоын.
Митридат Великий — Понтийскӧй да Босфорскӧй царствоясын (Чёрное море берегъяс вылын) царь.
Овліс I нэмын миян эраӧдз.
Босьтіс Малӧй Азия да Кавказ.
27 во чӧж нуӧдіс пӧшти дугдывтӧг война Римкӧд, но 63-ӧд воӧ сійӧс жугӧдіс Помпей. Пиыс изменитӧм бӧрын, сійӧ ачыс асьсӧ виис — уськӧдчис аслас меч вылӧ.
Мом — важ римляналӧн ен — комедиантъясӧс видзысь ен; рисуйтлісны сійӧс шут паськӧмӧн.
Муций Сцевола — римляналӧн легендарнӧй герой.
507-ӧд воӧ миян эраӧдз, кор Римӧс осадитіс этрусскӧй царь Порсена, Муций муніс неприятельскӧй лагерӧ, медым вины Порсенаӧс, но сійӧс кутісны да вайӧдісны царь дінӧ.
Кор сылы кутісны грӧзитны пыткаясӧн да смертьӧн, сійӧ ассьыс повтӧмлунсӧ петкӧдлӧм могысь, пуктіс кисӧ биӧ да сетіс сылы помӧдз сотчыны.
Кор Порсена кыліс сылысь, мый куимсё сы кодь жӧ повтӧм том римлянин сёрнитчисны вины сійӧс, сійӧ эновтіс осада да муніс бӧр войсканас
Нектар — енъяслӧн юантор, код вӧсна найӧ лоисны кувлытӧмӧн.
Нимфаяс — важ грекъяс веритӧм серти улысджык сикас енъяс, мича нывъяс, олӧны мореясын, юясын, тыясын, гӧраясын да пещераясын.
Ниобея, либӧ Ниоба — грекъяс веритӧм серти царица Ниобея оскорбитіс Латона богиняӧс, шуис сійӧс кага вайны вермытӧмӧн, сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі сӧмын кык челядь, а Ниобеялӧн аслас вӧлі сизим зэв мича ныв да сымында жӧ пи.
Таысь Латоналӧн челядьыс — Аполлон, да Артемида — Ниобея син водзын виисны асланыс ньӧвъясӧн став челядьсӧ сылысь...
Ниобея шогысла пӧртчис каменнӧй статуяӧ.
Нифльгейм — важ германецъяс веритӧм серти ад.
Нума Помпилий — легендарнӧй римскӧй царь, Римскӧй историкъяс висьталӧм серти сійӧ царствуйтліс 715–672-ӧд воясӧ миян эраӧдз.
Олигархия — государствоӧн веськӧдланног, кор став властьыс мыйкӧ-мында йӧз котыр киын.
Татшӧм олигархическӧй управлениеыс вӧлі Сулла диктатура дырйи, кор сійӧ пыксьыліс сӧмын знатнӧй йӧз неыджыд партия вылӧ.
Олимп — медся джуджыд гӧра Балканскӧй ді вылын (2985 метр судта).
Важ грекъяс лыддьывлісны Олимптӧ енъяс оланінӧн.
Оптиматъяс — Римскӧй республика дырся консервативнӧй аристократическӧй партия; сулавліс сенат дор, мунліс народлы пӧльза вылӧ реформаяс вӧчӧмлы паныд.
Ординарец — военнӧй начальник дінӧ индӧм воин, сылысь поручениеяссӧ исполняйтысь.
Остия — важ гавань Римын, Тибр ю вомын.
Паланкин — аслыссяма нӧсилка, код вылын важ Римын ветлісны озыр йӧз.
Татшӧм нӧсилкаяснас пӧльзуйтчӧны на ӧні асыввыв странаясын, шуам, Индияын.
Палатин, Палатинскӧй нӧрыс — ӧти нӧрыс важ Римса сизим нӧрыс пытшкысь.
Сэні, кыдзи висьталӧ предание, стрӧитӧма вӧлі медводдза керкаяссӧ карыслысь.
Бӧрынджык Палатин нӧрыс вылын вӧліны знатнӧй римляналӧн домъяс да дворецъяс.
Палла — нывбаба паськӧм, нёль пельӧса матерье кусӧк, кодӧс знатнӧй римлянаяс новлылісны стола вылас.
Палла мича складкаясӧн тупкӧ вӧлі туша вылыс юкӧнсӧ, а лёк поводдяяс дырйи сійӧн тупкылісны юръяс.
Пан — важ грекъяс веритӧм серти видзьяс, муяс, вӧръяс да скӧт видзысь ен.
Сійӧс изображайтлісны кӧза кокъясаӧн, тошкаӧн, сюраясӧн да пастух пӧлянӧн, кодӧс сійӧ быттьӧ ачыс изобретитліс.
Гӧгӧрвотӧм шыяс вӧръясын, гӧраясын, кодъяс повзьӧдлӧны вӧлі йӧзӧс, важ грекъяс чайтлісны мый тайӧ Панлӧн делӧ.
Тасянь артмӧма кыв «паника,» «паническӧй страк», кор кӧсйӧны висьтавны садьтӧг повзьӧм йылысь.
Пантомима — театральнӧй представление, кӧні актёръясыс, кылӧн сёрнитӧм пыдди, сёрнитӧны мимикаӧн да жестъясӧн.
Папирус — важ египетскӧй гижӧдъяс.
Тайӧ египетскӧй папирусъясыс лоӧны кыдз быттьӧ родоначальникӧн ӧнія книгаяслы.
Медважся египетскӧй папирусъяс петісны 2500 во сайын миян эраӧдз.
Татшӧм нимсӧ налы сетісны папирус быдмӧгсянь, сы вӧсна, мый папирус идзсьыс вӧчлісны гижан листъяссӧ.
Татшӧм листъясӧ клеитӧны вӧлі кузь отӧ, сэсся гартӧны трубичаӧ.
Парапет — ӧграда пос вылын, берег дорын, галлереяын арена вылын.
Паркаяс — важ римляна веритӧм серти, куим богиня; кодъяс веськӧдлӧны морт олӧмӧн.
Ӧти на пытшкысь заводитӧ печкыны морт олан сунис, мӧд гартӧ суниссӧ, а коймӧд вундалӧ сійӧс.
Изображайтлісны найӧс печканӧн, чӧрсӧн да ножичӧн.
Патрицийяс — господствуйтысь класс важ Римын.
Кор, IV нэмын миян эраӧдз, лои Римскӧй республика, патрицийяс босьтісны став политическӧй властьсӧ народнӧй масса вылын («патриций» кывйыс коми кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн лоӧ знатнӧй батьлӧн пи).
Патрон — тадзи шусьылісны Важ Римын патрицийяс, кодъясысь зависитлісны нетыр праваа гражданаяс — налӧн клиентъяс.
Клиентъяс обязанностьӧ вӧлі пырӧ отсасьны патроныслы ӧружиеӧн война вылын да деньгаӧн мирнӧй кадӧ, а патрон босьтліс ас вылас дорйыны найӧс судын. Аслас клиентыслӧн эз вӧв права дорйыны ассьыс интересъяссӧ.
«Спартак» нима романын Метробий шуӧ аслас патронӧн Мом енмӧс, коді, важ римляна эскӧм серти, лыддьысьліс комедиантъясӧс видзысь енмӧн.
Пегас — важ грекъяс мифологияын бордъя вӧв.
Пеплум, либӧ пеплос — грекъяссянь римляналы вуджӧм нывбаба паськӧм, плащ сяма, состӧм, кизяссьӧ вӧлі пельпом вылас.
Пиратъяс — морскӧй разбойникъяс.
Киликийскӧй пиратъяс — морскӧй разбойникъяс Киликияысь — важся гӧравывса страна Малӧй Азияын.
Пирр — Эпирса, ӧти греческӧй областьса, цар.
280 да 278-ӧд воясӧ Гераклея да Аскулум бердын жугӧдіс римскӧй войскаяс.
Регул Марк Аттилий — римскӧй полководец; первой пуническӧй война дырйи босьтіс ыджыд победа карфагеняна вылын, но бӧрынджык сійӧ война дырйиыс жӧ сюри пленӧ.
Карфагеняна мӧдӧдісны Римӧ асланыс посольствокӧд тшӧтш сёрнитны мир йылысь и пленнӧй Регулӧс.
Регул висьталіс сенатын мир лӧсьӧдӧмлы паныда речь; тайӧ вӧлі пӧльза вылӧ Римлы, но эз вай пӧльза Регуллы; сійӧ аслас сетӧм клятва серти, бӧр муніс пленникӧн Карфагенӧ и сэні пӧгибнитіс.
Плебейяс — Важ Римын тадзи шусьылісны нетыр праваа граждана; найӧ кӧть и вӧліны вӧльнӧй йӧзӧн, но эз участвуйтлыны политическӧй олӧмӧн.
Поллукс — видзӧд Кастор.
Помпей Великий — римскӧй полководец да государственнӧй деятель, овліс I нэмын миян эраӧдз.
Вӧлі римскӧй консулӧн, воюйтліс Митридат Понтийскийкӧд, вӧчис договор Красскӧд да Юлий Цезаркӧд (триумвират — куим морта союз), медым ӧтув веськӧдлыны государствоӧн.
Сэсся власть понда сійӧ пансис косьӧ Цезаркӧд; Цезарь жугӧдіс сылысь войскасӧ Фарсала бердса сражениеын и сылы лои пышйыны Египетӧ; сэні сійӧс виисны 48-ӧд воын миян эраӧдз.
Помпея, либӧ Помпей — неыджыд важся кар Италияын, Неаполь дорын, Везувий вулкан подулын. Важӧн вӧвлі знатнӧй римляналӧн шойччан местаӧн.
79-ӧд воын миян эраӧдз вулкан извержение дырйи ставнас тыри пӧим да лава улӧ.
Раскопкаяс Помпея местаын заводитчисны 1748-ӧд воӧ.
Ӧні карсӧ пӧшти ставнас кодйӧма да весалӧма.
Кольӧмаӧсь дзоньӧн уна общественнӧй зданиеяс да керкаяс, статуяяс, рисунокъяс стенъясын; на серти позьӧ тӧдмавны важ римляналысь олӧм.
Помпея — зэв бур музей важ Рим история серти.
Понтифекс — верховнӧй жрецъяс пиысь ӧти жрец.
Сулла дырйи налӧн лыдыс кайліс дас витӧдз.
Найӧ видзӧдӧны вӧлі жрецъяс бӧрся да обрядъяс нуӧдӧм бӧрся.
Юлий Цезарӧс вӧлі бӧрйӧма татшӧм верховнӧй жрецӧ.
Портик — вевта галлерея, пӧтӧлӧксӧ вӧлі кутӧны колоннаяс.
Важ Грецияын да Римын портикъяс вӧчавлісны тӧргӧвӧй площадьяс гӧгӧр да озыр йӧз керка ӧдзӧс водзьясын.
Зэригъясӧн да жар поводдя дырйи портикъясӧ чукӧртчывлісны сёрнитны да гуляйтны.
Претор — консул бӧрын мӧд высшӧй должностнӧй морт правительствоын важ Римын.
Сійӧ вӧлі суддя пыдди.
Претор сідз жӧ вежліс консулӧс, кор консулыс эз вӧв Римын.
Преторий — войнаяс дырйи походнӧй палатка командуйтысьлӧн; векджык сулавліс лагерь шӧрас.
Префект — начальник.
Префектӧн важ римляналӧн шусьыліс кар вылын начальник, область (провинция) вылын начальник, торъя воинскӧй частьлӧн, шуам конницалӧн, начальник.
Префикаяс — бӧрдӧдчысь аньяс; найӧс нарошнӧ медалӧны вӧлі, медым бӧрдны покойник вылын да ошкыны сылысь бур делӧяссӧ.
Прозерпина — важ римляналӧн мупытшса мирысь царица, Плутонлӧн гӧтыр.
Проскрипция — гражданаӧс став праваысь да законӧн найӧс дорйӧмысь лишитӧм йылысь юӧр.
Татшӧм гражданалысь нимпасъяссӧ ӧшлӧны вӧлі став йӧзлы тӧдӧм вылӧ, проскрипционнӧй списокъясӧ.
Важ Римын тайӧн пӧльзуйтчылісны политическӧй противникъясӧс бырӧдӧм могысь да налысь эмбурсӧ мырддьӧм могысь.
Родопея — родопскӧй, рӧдинанас Родопысь (Область Фракияын).
Ромул да Рем — римскӧй предание серти кык вок, двӧйникъяс, кодъяс стрӧитісны Рим кар Палатин нӧрыс бокын.
Сэсся Ромул виис Ремӧс да лои царӧн выль карын, кодӧс шуисны сы ним серти Римӧн (латинскӧй ногӧн Рома).
Предание висьталӧм серти, найӧс быдтіс энь кӧин.
Сы понда Римын, Капитолий вылын, ӧнӧдз на видзӧны ловъя энь кӧинӧс.
Ростра — плӧщадьяс вылын ораторъяслы трибуна, тадзи шулісны сы вӧсна, мый сійӧс мичмӧдӧма вӧлі война дырйи босьтӧм караб ныръясӧн; а ростраӧн шусьыліс караб нырыс.
Сабина — шӧр италияса область, кӧні овлісны сабиняна.
Самнитъяс — Самниум гӧравыв областьын важ Италияын олысь йӧз.
Римлянакӧд кузя воюйтӧм бӧрын (самнитскӧй войнаяс) самнитъяс сюрины римляна власть улӧ (ІІІ нэм пуксигӧн миян эраӧдз).
I нэмын миян эраӧдз найӧс пӧшти дзоньнас вӧлі бырӧдӧма Сулла войскаясӧн.
Сатиръяс — важ римляна веритӧм серти вӧрса, да видз-мувывса енъяс (полубогъяс) вина да гаж сетысь енлӧн — Вакхлӧн — ёртъяс.
Сатиръясӧс изображайтлісны лясныраясӧн, да кӧзалӧн кодь сюръясӧн, пельясӧн, кокъясӧн да бӧжӧн да кызвынысьсӧ киас флейтаӧн.
Сатурн — важ грекъяс веритӧм серти видзму уджалӧм видзысь ен; сійӧс вӧтліс енэжысь аслас Юпитер пиыс, и сійӧ овмӧдчис Италияӧ да велӧдіс йӧзсӧ видзму вӧдитны.
Сатурнин Луций Апулей — римскӧй народнӧй трибун, Марий дырйи народнӧй партиялӧн вождь.
100-ӧд воӧ миян эраӧдз нуӧдіс народлы выгоднӧй законъяс — нянь вылӧ донъяс чинтӧм йылысь, воинъяслы пӧкӧритӧм областьясын му сетӧм йылысь.
99-ӧд воӧ виисны уличавыв косьын.
Секутор — (латинскӧй ногӧн «преследуйтысь») — тадз шусьывлісны гладиаторъяс, кодъясӧс вӧлі вооружитӧма сӧмын щитӧн да мечӧн.
Сылы прӧтивникӧн петкӧдлісны гладиатор-сеточникӧс, кодӧс вӧлі вооружитӧма вилаӧн да тывйӧн.
Сеточниклы кӧ оз удайтчы дзугны прӧтивникӧс аслас сетьӧн, сійӧ пышйӧ, а секутор сэк вӧтчӧ сы бӧрся.
Сенат — важ Римын римскӧй патрицийяслӧн собрание, коді властьяскӧд ӧтвылысь управляйтіс Римскӧй государствоӧн.
Ассьыс нимсӧ сенат босьтӧ латинскӧй кылысь «senex» (старик), сы вӧсна, мый сенатӧ бӧрйыссьылісны медся пӧрысь патрицийяс.
Первойсӧ сенатын вӧвлі 300 морт; I нэмын миян эраӧдз 600, а Цезарь кадӧ сенаторъяслӧн лыдыс содіс 900 мортӧдз.
Сервий Туллий — квайтӧд римскӧй царь (овліс V нэмын миян эраӧдз), бурмӧдыштіс олӧмсӧ плебейяслысь.
Сессорскӧй поле — лыддьысьліс позорнӧй местаӧн, вӧлі Рим эсквилинскӧй ворота сайын. Тані распинайтлісны крестъяс вылӧ рабъясӧс, кор найӧс лыддьылісны мыжаӧн господаяс водзын.
Сестерций — важ римскӧй эзысь деньга, 10 ур гӧгӧр зарниӧн.
Софокл (овліс 495–406 воясын миян эраӧдз) — ыджыд греческӧй писатель; гижис сё дорысь унджык трагедия; на пытшкысь миян кадӧдз воис сизим — «Аякс», «Антигона», «Электра», «Эдип-царь» да мукӧдъяс.
Стабия — кар важ Кампанияын (Италияын), пӧгибнитіс Помпея каркӧд ӧттшӧтш Везувий вулкан извержение дырйи 79-ӧд воӧ миян эраӧдз.
Стадия — грекъяслӧн мера, 125 воськов кузя.
Стикс — важ грекъяс веритӧм серти ю, коді сизим пӧв кытшовтӧ кулӧм йӧзлысь мупытшса царствосӧ.
Стоикъяс — важ греческӧй философ Зенон велӧдӧм дор сулалысьяслӧн учение.
Найӧ чукӧртчылісны научнӧй беседаяс нуӧдӧм могысь портикын, греческӧй ногӧн «стоаын», сы понда и шусьылісны найӧ стоикъясӧн.
Стоикъяс лыддьылісны медглавнӧй торйӧн морт олӧмын мудрость, научнӧй значениеяс, и некутшӧм мукӧд буртор олӧмысь эз корсьлыны.
Тасянь и петіс «стоическӧй» кыв; стоическӧй войтырӧн шуӧны сэтшӧм йӧзӧс, кодъяс чорыда, зумыда да мужественнӧя паныдалӧны быдсикас шогъяс, сьӧкыдторъяс.
Стола — кык вӧня, складкаяса, кузь паськӧм, кодӧс верӧссайӧ мунӧм римлянкаяс новлылісны туника (состӧм дӧрӧм) вылас.
Субурра — важ Римын тадзи шусьыліс сійӧ юкӧныс карас, кӧні овлісны медся гӧль йӧзыс.
Сулла Луций Корнелий — римскӧй полководец, чужліс 138-ӧд воӧ миян эраӧдз: вӧлі консулӧн.
82-ӧд воын миян эраӧдз победитіс Митридатӧс, Понтийскӧй царӧс, воис Римӧ да чорыда расправитчис проскрипцияясӧн аслас политическӧй противникъяскӧд, Марий дор сулалысьяскӧд, да лои диктаторӧн.
79-ӧд воӧ миян эраӧдз ӧткажитчис властьысь да во мысти кулі.
Сципион Африканский Старший (Публий Корнелий) (овліс 257–183 воясын миян эраӧдз) — знаменитӧй римскӧй полководец; нуӧдіс войнаяс Карфагенкӧд (мӧд пуническӧй война), пӧкӧритіс Испания, 202-ӧд воӧ жугӧдіс войскасӧ Ганнибаллысь Зама бердын (Африкаын).
Талант — важӧн йӧзлӧн медыджыд вес лыд — 26 кг гӧгӧр.
Талантӧн шусьыліс сідз жӧ медыджыд деньга лыд; эзысь талантын вӧлі 1500 шайт.
Таран — важ йӧзлӧн стена жугӧдлан ӧрудие.
Тайӧ вӧлі чеп йылӧ либӧ канат йылӧ ӧшӧдӧм кузь да кыз кер; ӧтарсӧ сылысь вӧлі дорӧма сьӧкыд металлическӧй ёсь помӧн.
Тарансӧ вӧлі качайтӧны да кучкалӧны сьӧкыд металлическӧй помнас карса стенаӧ.
Тартар — грекъяс веритӧм серти пемыд да пыдӧстӧм му пытшса царство, кӧні мучитчӧны грешникъяс.
Тевтонъяс — важ германскӧй племя, уськӧдчывліс Лунвыв Европаӧ (Галлияӧ); тевтонъясӧс уничтожитіс римскӧй полководец Марий 102-ӧд воӧ миян эраӧдз.
Термаяс — (артмӧма греческӧй «термосысь» — пӧсь кывсянь) — важ римляналӧн общественнӧй пывсянъяс, зэв гырысьӧсь да зэв гажаӧсь.
Тетуан — важ галлъяслӧн ен.
Тибр — ю Италияын, визувтӧ Рим пыр, усьӧ Тирренскӧй мореӧ.
Тирренскӧй море — Средиземнӧй морелӧн юкӧд, Корсика, Сардиния, Сицилия діяс да Италия костын.
Тога — паськӧм важ римляналӧн; тога заводитлісны новлыны тыр арлыдӧ воӧм бӧрын.
Тайӧ вӧлі кузь шерстянӧй ткань, плавгысьӧ шуйга пельпом вывсянь, а веськыд киыд кольӧ ортсӧ.
Тор — важ германскӧй народъяс веритӧм серти война нуӧдысь ен.
Триба — став олысьыс Римын юксьӧ вӧлі округъясӧ.
Быд округса олысьяс шусьылісны трибаӧн.
Ӧтувъя собраниеяс вылын граждана гӧлӧсуйтлісны трибаяс серти.
Трибун военнӧй — важ Римын легион вылын начальник.
Татшӧм трибуныс вӧлі квайт, и найӧ командуйтлісны очередьӧн, кык тӧлысьӧн быд трибун.
Народнӧй трибунъяс — плебейяслӧн представительяс да защитникъяс; найӧс бӧрйылісны плебейяс. Народнӧй трибунъяс вермисны приостанавливайтны плебейяслы паныд веськӧдӧм решениеяс должностнӧй йӧзлысь.
Триклиний — важ Римын тадзи шулісны комната, коді служитіс столовӧй пыдди.
«Триклиний» кывйыс мӧдног лоӧ ложа.
Столовӧйын сулавліс куим ложа, куимла дорсянь пызан гӧгӧрыс.
Римляна эз пукавны, а куйлісны сёйиганыс, шуйга гырддзанас пӧдушка вылӧ лэччӧмӧн.
Трирема — грекъяслӧн да римляналӧн куим рада сынысьяса судно.
Триумфатор — ыджыд победа босьтысь полководецлы сенат шуӧм серти вӧчлывлісны торъя почестьяс, кодъяс шусьӧны вӧлі триумфӧн.
Пурпурнӧй тогаӧн, лаврӧвӧй венокӧн юр вылас, триумфатор пырӧ вӧлі зарниа колесница вылын Римӧ.
Бӧрсяыс вайӧдӧны пленнӧйясӧс да кыскӧны военнӧй добыча.
Тадзи мунӧны вӧлі Капитолийӧдз; сэні триумфатор вайӧ жертва Юпитерлы.
Туника — важ римляналӧн состӧм либӧ дженьыдик соска еджыд шерстянӧй дӧрӧм.
Тускуланскӧй вина — тадзи шусьыліс вина важ Тускулум кар гӧгӧрса виноградникъясысь; Тускулум кар вӧлі 24 километр сайын Римсянь; тані вӧліны озыр римляналӧн дачаяс.
Утика — важ кар Африка войвылын, Карфагенсянь неылын.
Тані виис асьсӧ Катон Младший, сы понда сійӧс карсӧ шулісны нӧшта Катон Утическийӧн.
Фавн — важ итальянецъяс веритӧм серти вӧръяслӧн да муяслӧн ен да скӧт видзысь; сідз жӧ, кыдзи и важ грекъяслӧн Пан.
Фалернскӧй вина — вина фалернскӧй областьса виноградникъясысь; нимавліс важӧн аслас качествоӧн.
Фасцияяс — видзӧд ликторъяс.
Фермопильскӧй герой — тадзи шулісны Леонидӧс, Спартаса (государство важ Грецияын) царӧс, коді 480-ӧд воӧ миян эраӧдз пӧгибнитіс аслас став отряднас неравнӧй косьын — фермопильскӧй гӧраяс костын персидскӧй царь Ксеркс войскаысь видзигӧн.
Фортуна — важ римляна веритӧм серти шуд да бур случай сетысь богиня.
Сійӧс изображайтлісны шар вылын либӧ кӧльӧса вылын кӧртӧда синъясӧн.
Форум — важ Римын плӧщадь, кӧні мунлісны народнӧй собраниеяс да обсуждайтчылісны делӧяс.
Фракия — область важ Грецияын.
I нэмын миян эраӧдз подчинитӧма вӧлі Римлы.
Фракиецъяс — воинственнӧй народ, коді овліс важ Фракияын.
Фурияяс — видзӧд Евменида.
Харон — важ грекъяс веритӧм серти старик-перевозчик, коді вуджӧдлӧ кулӧм мортъяслысь ловсӧ Ахерон ю вомӧн кулӧм йӧз царствоӧ.
Грекъяс сы понда пуктывлісны кулӧм морт вомӧ деньга, медым сійӧ вермис мынтысьны вуджӧдӧмсьыс.
Сӧгласие храм — Варин аслас висьталӧмын казьтылӧ Сӧгласие храм йылысь, кодӧс стрӧитліс 121 воӧ миян эраӧдз консул Луций Опимий, коді пӧдтыліс Кай Гракхлысь восстаниесӧ.
Варин иронияӧн шуӧ сійӧс «зычитан храмӧн».
Цезарь Кай Юлий — знаменитӧй полководец да государственнӧй деятель важ Римын.
Чужліс 100 во сайын миян эраӧдз.
Медым босьтны ас киас власть, вӧчис гуся договор Красскӧд да Помпейкӧд триумвират (куим морта союз государствоӧн ӧтув веськӧдлӧм могысь).
Консулӧн бӧрйӧм бӧрын прославитчис Галлия завоюйтӧмӧн (Галлия занимайтліс ыджыд юкӧн Рытыввыв Европаын, заводитчыліс Войвыв Италиясянь да помасьліс Германияын, Рейн ю дорын).
Сэсся, кор заводитіс вермасьны Помпейкӧд, победитіс сійӧс да лои диктаторӧн.
44-ӧд воын сы вылӧ вӧчисны заговор народнӧй партия дор сулалысьяс да виисны сенат заседание дырйи.
Виысьяс пиас вӧлі тшӧтш Кассий, кодӧс вайӧдӧма «Спартак» романын; сійӧ сэки детина на вӧлі, видзӧдіс циркын Спартаклысь сражайтчӧмсӧ.
Цензор — должностнӧй морт, коді заведуйтліс эмбур донъялӧмӧн (ценз) граждана вылӧ вотъяс пуктігӧн.
Цензор жӧ наблюдайтӧ вӧлі граждана поведение бӧрся.
Центурион — сотник, командир центуриялӧн — 100 морта отрядлӧн, коді пырӧ вӧлі римскӧй когортаӧ.
Церера — важ римляна веритӧм серти видзму овмӧс видзысь ен.
Цинна Луций Корнелий — римскӧй консул 87–86-ӧд воясӧ, Суллалӧн враг, народнӧй партиялӧн ӧти вождь.
84-ӧд воын миян эраӧдз виисны войскаын кыптӧм бунт дырйи.
Цицерон Марк Туллий — знаменитӧй римскӧй оратор, политическӧй деятель да писатель; овліс I нэмын миян эраӧдз.
Сійӧ эрдӧдіс Катилиналысь сенатлы паныда заговорсӧ, и таысь сылы сетісны титул: «отечестволӧн бать».
43-ӧд воӧ миян эраӧдз виисны триумвир Марк Антонийӧн мӧдӧдӧм йӧз.
Эвменидаяс — важ грекъяс веритӧм серти враглысь водзӧс босьтны отсалысь богиняяс, сэтшӧм жӧ, кыдз Эринияяс да Фурияяс.
Эвн — раб. 136-ӧд воӧ миян эраӧдз кыпӧдіс да юрнуӧдіс рабъяс восстаниеӧн Сицилияын.
Жугӧдіс римскӧй войска, явитіс асьсӧ царӧн да чукӧртіс кыксё сюрс морта армия.
Римскӧй войскаяс вылын кымынкӧ победа бӧрын, 132-ӧд воӧ Эвнӧс жугӧдісны, босьтісны сійӧс пленӧ да кулі тюрьмаын.
Эврипид — (овліс 480–406 воясын миян эраӧдз) — ыджыд важ греческӧй писатель.
Миян кадӧдз воис дас кӧкъямыс трагедия: «Ифигения», «Медея», «Федра», «Троянкаяс», «Елена» да мукӧдъяс.
Эдил — важ Римын бӧрйӧм должностнӧй морт.
Войдӧр эдилъяс вӧліны народнӧй трибунъяслы отсасьысьясӧн, сэсся на вылӧ пуктісны полицейскӧй обязанностьяс, карса овмӧсӧн, рынокъясӧн заведуйтӧм, пӧжаръяскӧд вермасьӧм, общественнӧй гажъяс, ворсӧмъяс нуӧдӧм.
Экс-диктатор (латинскӧй кыв «экс» лоӧ «вӧвлӧм», «важ») — важ диктатор; тані висьтавсьӧ Сулла йылысь, код войдӧр вӧлі римскӧй диктаторӧн.
Экседра — гӧстинӧй комната римляна керкаын.
Элизиум — видзӧд Елисейскӧй поле.
Эпикур — (овліс 341–270 воясын миян эраӧдз) — греческӧй философ-материалист.
Сійӧ шуліс, мый эз енъяс вӧчны мир, а материялӧн вечнӧй движениеыс.
Енъяс сы ногӧн, аслыс сяма существояс, кодъяслӧн некутшӧм влияние абу йӧз олӧм вылӧ.
Сійӧ велӧдіс, мый олӧмыс мортлӧн помасьӧ кулӧм бӧрас, некутшӧм мӧдаръюгыд абу.
Мортлӧн шуд — сійӧ душевнӧй спокойствиеӧ воӧдчӧм да душевнӧй страданиеясысь мездысьӧм.
Эпикур лыддьыліс, мый философлы оз ков участвуйтны общественнӧй олӧмын.
Эпикур сочинениеясысь (300 гӧгӧр) миян кадӧдз воисны сӧмын отрывокъяс сы главнӧй трудысь «Природа йылысь».
Эпикурлӧн последователь поэт Лукреций гижис сылысь философиясӧ аслас «<rus>О природе вещей</rus>» сочинениеын.
Эпирот — Эпирын чужлӧм морт (Эпир — область важ Грецияын).
Эреб — грекъяс веритӧм серти медшуштӧминыс мупытшса царствоын.
Эскулап — важ грекъяс веритӧм серти врачебнӧй искусство видзысь ен.
Эсхил — (овліс 525–456 воясын миян эраӧдз) — куим ыджыд важ греческӧй писательяс пиысь ӧти писатель; гижис трагедияяс (мукӧд кык писательыс — Эврипид да Софокл).
Эсхил медводз заводитіс гижны трагедияяс, и сійӧс нимтісны та вӧсна «трагедия батьӧн».
Темасӧ аслас трагедияяслы Эсхил унджыкысьсӧ босьтліс важ мифъясысь.
Эфиоп — Эфиопияын чужлысь морт.
Эфиопияӧн шусьыліс важӧн ӧти страна Африкаын, Египетысь лунвывланьын, ӧнія Абиссиния.
Югурта — Нумидияса царь (Африкаын, ӧні Алжир), дыр нуӧдіс война Римкӧд (Югуртинскӧй война); дзикӧдз победитіс сійӧс римскӧй полководец Марий 105-ӧд воӧ миян эраӧдз.
Юнона — важ римляна веритӧм серти Юпитерлӧн гӧтыр, семейнӧй олӧм видзысь богиня.
Юпитер — важ римляна веритӧм серти главнӧй ен, коді веськӧдлӧ енэжӧн и муӧн.
Ӧти прозвище сылӧн «Чардалысь».
Юпитер Статор («статор» — зумыд, чорыд) — ӧти ним Юпитерлӧн, коді петкӧдлӧ, мый сійӧ сетӧ воинлы зумыдлун да оз лэдз пышйыны война вылын.
{А. Додэ (комиӧдіс С. Тимушев) @ Тарасконса Тартарен @ повесьт @ А. Додэ. Тарасконса Тартарен @ 1940 @ Лб. 3-116.}
А. ДОДЭ
ТАРАСКОНСА ТАРТАРЕН
Первой эпизод
ТАРАСКОНЫН
1
Баобаба сад
Тарасконса Тартаренлӧн медводдза волӧмыс — менам олӧмын вунлытӧм лун.
Сійӧ кадсянь коли дас кык либӧ дас вит во, но ме помнита вӧлі став подробностьсӧ бурджыка сы дорысь, мый вӧлі тӧрыт.
Нинӧмысь повтӧм Тартарен оліс сэки карӧ пыранінын, шуйгавылас коймӧд керкаын, Авиньонскӧй шоссе вылын.
Тайӧ вӧлі мича ичӧтик тарасконскӧй вилла, сы водзвылын паськӧдчӧм садйӧн да балконӧн, лым кодь еджыд стенъясӧн да турунвиж ставеньясӧн; дзиръя дорын детинкаяс — савояръяс* пыр ворсісны «котелок» либӧ вугралісны гож водзын, кӧм весалан ящик вылӧ юрнысӧ пуктӧмӧн.
Ортсысяньыс керкаыс нинӧмӧн эз торъявлы.
Ті некор эськӧн энӧ мӧвпыштлӧй, мый сулаланныд герой керка водзын.
Но, порог вомӧн воськовтӧм мысти, ті волінныд тіралӧмӧ...
Пӧдвалсянь чердакӧдз — став керкаыс имеитіс геройскӧй вид, весиг садйыс!
О, Тартаренлӧн сад, — сылы ӧткодьыс эз вӧв Европаын!
Ни ӧти местнӧй пу, ни ӧти французскӧй цветок — сӧмын ӧти экзотическӧй быдмӧгъяс; камеднӧй пуяс, кубышечнӧй тыкваяс, хлопчатник, манго, бананъяс, кокосовӧй пальмаяс, баобаб, индийскӧй смоковницаяс, кактусъяс, фиговӧй пуяс.
Позьӧ вӧлі думайтны, мый тэ находитчан Африкаын самӧй центрас, Тарасконсянь дас сюрс лье сайын.
Ставыс тайӧ, дерт, эз вӧв натуральнӧй ыджда; сідз, кокосовӧй пальмаяс вӧліны свеклаысь не ыджыдджыкӧсь, а баобаб (arbos gigantea — гигантскӧй пу) бура тӧрӧма резеда увса гырничӧ; но ӧткодь!
Тарасконлы и тайӧ вӧлі зэв бур: именитӧйджык горожана, кодъясӧс вӧскресенняясӧ лэдзлісны видзӧдлыны Тартаренлысь баобаб, мунісны тыр шензьӧмӧн.
Думыштлӧй, кутшӧм волнуйтчӧм ме должен вӧлі испытывайтны сійӧ лунӧ, тайӧ шензьӧдан садйӧдыс мунігӧн!..
А мый ме чувствуйті, кор пыртісны менӧ герой кабинетӧ!...
Тайӧ кабинетыс карлӧн достопримечательностьяс пиысь ӧтик, вӧлі сад пытшкын, и баобаб быдмӧ вӧлі стекляннӧй ӧдзӧслы дзик паныдӧн.
Мӧвпыштлӧй аслыныд, вывсяньыс улӧдзыс ружьеясӧн да сабляясӧн ӧшлӧм ыджыд зал;
тані позьӧ вӧлі аддзыны светса став странаяслысь ӧружие: карабинъяс, пищальяс, мушкетонъяс, корсиканскӧй пуртъяс, каталонскӧй пуртъяс, пурт-револьверъяс, пурт-кинжалъяс, малайскӧй пуртъяс, караибскӧй ньӧвъяс, биаизъя ньӧвъяс, кистеньяс, кастетъяс, готтентотскӧй палицаяс, Мексиканскӧй лассо, — ставсӧ он лыддьӧдлы...
Яръюгыд, сотысь шонді заставляйтіс дзирдавны мечьясысь клинокъяссӧ да огнестрельнӧй ӧружиелысь стволъяссӧ быттьӧкӧ сы могысь, мед повзьӧдны тіянӧс ещӧ ёнджыка...
Но ті неуна успокоитчинныд чистота да пӧрядок аддзигӧн, кодъяс господствуйтлісны став тайӧ арсеналас.
Ставыс тані вӧлі лӧсьыда пукталӧма, бура чиститӧма, клеиталӧма ярлыкъяс, кыдз аптекаын;
татысь и сэтысь позьӧ вӧлі лыддьыны добродушнӧй гижӧд:
Отравитӧм ньӧвъяс — эн инмӧдчӧй!
Либӧ:
Зарадитӧм ӧружие — видзчысьӧй!
Тайӧ гижӧдъясыс кӧ эз вӧвны, ме некор эськӧ эг лысьт пырны.
Кабинет шӧрас сулаліс ичӧтик пызан. Пызан вылас — ром тыра сулея, турецкӧй кисет, капитан Куклӧн* «Путешествиеяс», Куперлӧн*, Густав Эмарлӧн* романъяс, кыйсьӧм йылысь висьтъяс, ош кыйӧм йылысь висьтъяс, сокол, слӧн да с. в. кыйӧм йылысь висьтъяс.
Медбӧрын, пызан водзын пукаліс ар нелямын нелямын вита морт, ичӧтик, кыз, латшкӧс тушаа, гӧрд чужӧма, дӧрӧма да фланелевӧй кальсона, тшӧкыд дженьыдик тошка да кодзлалан синма морт.
Ӧтик кинас сійӧ кутіс книга, а мӧднас шенасис кӧрт вевта зэв ыджыд кальянӧн.
Скальпъяс бӧрся кыйсьысьяс йылысь страшнӧй висьт лыддиг, сійӧ скӧра чурйӧдліс улыс парсӧ, мый сетліс сылӧн Тарасконса рантье славнӧй да рам физиономиялы выражение сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма скӧрлунлысь, коді ыджыдаліс став керкаас.
Тайӧ мортыс вӧлі Тартарен, нинӧмысь повтӧм, великӧй, несравненнӧй Тарасконса Тартарен.
ІІ
Богоспасаемӧй Тараскон карлӧн общӧй обзор; картузъяс бӧрся кыйсьысьяс.
Сійӧ кадӧ Тарасконса Тартарен эз на вӧв ӧнія Тартаренӧн, Тарасконса великӧй Тартаренӧн, Франция лунвылын сэтшӧм популярнӧйӧн.
Но весигтӧ сэкся кадын нин сійӧ вӧлі Тарасконса корольӧн.
Висьталам, кыдз шедіс сылы тайӧ королевствоыс.
Медвойдӧр колӧ пасйыны, мый тані ставыс, ичӧт и ыджыд, кыйсьысьяс.
Кыйсьӧм — тарасконецъяслӧн страсть, да сэтчӧ жӧ сійӧ баснословнӧй кадсянь нин, кор кутшӧмкӧ чудовище Тараск свирепствуйтіс матыса нюръясын, а сэкся тарасконецъяс вӧчавлісны сы вылӧ облаваяс.
Тайӧ вӧлі, кыдз аддзанныд, важӧн кодь.
И сідз, быд вӧскресенняӧ асывъясын, Тараскон вооружайтчӧ да петӧ карса стенаяс сайӧ, мышку вылас мешӧкӧн, ружьеӧн пельпом вылас, понъяс увтӧм улын, хорёкъяс омлялӧмӧн, трубаяс да кыйсян сюръяс шыясӧн колльӧдӧмӧн.
Видзӧданторйыс великолепнӧй...
Жаль сӧмын, мый пӧткаыс абу, — весигтӧ оз казьтывны...
Кӧть кутшӧм йӧйӧсь эз вӧвны пемӧсъяс, но медбӧрын найӧ, гӧгӧрвоана, лоисны недоверчивӧйӧсь.
Вит лье ылнаӧдз Тараскон гӧгӧр гуяс тыртӧмӧсь, позъяс эновтӧмаӧсь.
Ни ӧти перепелка, весигтӧ ни ӧти кролик либӧ чекан.
А сэк жӧ ичӧтик тарасконскӧй мылькъяс, кодъяс благоухайтӧны миртӧн, лавандаӧн, розмаринӧн, зэв ылӧдлысьӧсь, а прекраснӧй мускатнӧй виноградникъяс чӧскыд розаяснас, кодъяс лэччӧны тшупӧдъясӧн Рона берег пӧлӧн, сідзжӧ чертовскӧя аппетитнӧйӧсь...
Да, но бӧрвылӧ коли Тараскон, а нёлькокаяс да пернатӧйяс ичӧтик мирын Тараскон пӧльзуйтчӧ лёк славаӧн.
Шоныд муӧ лэбзьылысь лэбачьяс весиг пасйӧмаӧсь сійӧс туйбокса листъяс вылӧ ыджыд крестӧн и, кор дикӧй уткаяс, Комарг дорӧ кузь треугольникӧн лэччиг, ылысянь аддзасны карса кӧлӧкӧльняяс, налӧн вожакыс горзӧ став горш тырнас:
— Тараскон!
Тараскон!
— и став котырыс шывкнитас кытшолӧн.
Шуныкӧ, пӧтка пиысь став округ пасьтаыс колис сӧмын пӧрысь мошенник кӧч, коді кутшӧмкӧ чудесаӧн спаситчӧма тарасконскӧй террорысь да упорнӧя мӧдӧ овны сэтчӧсса крайясын.
Тарасконын ставныс тӧдісны тайӧ кӧчсӧ.
Сылы весигтӧ сетісны ним.
Сійӧс нимтісны Быстрӧйӧн.
Тӧдса, мый сылӧн оланіныс господин Бомпар му вылын, — мый колӧ шуны, лэптіс донсӧ тайӧ му вылас кык либӧ весиг куим пӧв, — но Быстрӧй кольӧ кыйны вермытӧм.
Ӧнісӧ сӧмын кык-куим вужъясьӧм упрямецъяс преследуйтӧны сійӧс.
Мукӧдыс эновтчисны, пуктісны сы вылӧ крест, и Быстрӧй важӧн нин лоис местнӧй суеверие предметӧн, кӧть и природа сертиыс тарасконец ылӧдз абу суевернӧй и сёйӧ рагу чикышъясысь, кор найӧ сылы сюрасны.
Но энлӧй, шуанныд ті, Тарасконын кӧ татшӧм этша пӧтка, то мый жӧ керӧны Тарасконса кыйсьысьяс вӧскресенняясӧ?
Мый найӧ керӧны?
abu
Найӧ мӧдӧдчӧны эрд вылӧ, карсянь кык-куим лье сайӧ; чукӧртчасны вит-квайт морта группаясӧн, мирнӧя пуксяласны юкмӧс, важ стена либӧ оливковӧй пу вуджӧр сайӧ, перъяласны ягдташъясысь ыджыдкодь тушоннӧй мӧс яй кусӧкъяс, лук, калбас, некымын анчоус да заводитасны помтӧм завтрак, кодӧс киськалӧны славнӧй ронскӧй винаяс пытшкысь ӧтиӧн, кодъяс заставляйтӧны сьывны да серавны.
Прамӧякодь сӧвтӧм мысти, найӧ чеччӧны, чуксалӧны понъясӧс, зарадитӧны ружьеяс да заводитӧны кыйсьыны.
Тайӧ лоӧ, мый тайӧ господаяс пытшкысь быдӧн босьтӧ ассьыс картузсӧ, шыбытӧ сійӧс мый эбӧссьыс вывлань да качлігкостіыс лыйӧ картузас разнӧй калибра дрӧбӧн — витӧд, квайтӧд, либӧ мӧд номера дрӧбйӧн — условие серти.
Сійӧ, коді веськалӧ аслас картузӧ мукӧдысь тшӧкыдджыка, йӧзӧдчыссьӧ кыйсьӧмын корольӧн да триумфӧн рытнас пырӧ Тарасконӧ розясьлӧм картузсӧ ружье помас пуктӧмӧн, увтӧмӧн да труба шыясӧн колльӧдіг.
Карын, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоана, мунӧ кыйсян картузъясӧн збоя вузасьӧм.
Эмӧсь весиг шапочникъяс, кодъяс вузалӧны омӧльджык кыйсьысьяслы водзвыв розьӧдлӧм да косясьлӧм картузъяс, но аптекарь Безюке кындзи, найӧс некод пӧшти оз ньӧб.
Тайӧ позор!
Тартарен, кыдз картузъяс бӧрся кыйсьысь, эз имеитлы асыскӧд ӧткодьсӧ.
Быд вӧскресенняӧ сійӧ петліс асывнас выль картуза; быд вӧскресенняӧ сійӧ воліс рытнас лӧскутӧдз косясьлӧм картузӧн.
Баобаба керкаын чардакъяс вӧлі тырӧмны тайӧ достославнӧй трофейясӧн.
Сы вӧсна став тарасконецъяс лыддисны сійӧс асланыс юрнуӧдысьӧн, сы вӧсна, мый сійӧ лыддис став трактатъяс, и сы вӧсна, мый Тартарен зэв бура тӧдіс кыйсян кодекс, став руководствояссӧ быдсяма пӧлӧс кыйсян видлы, картузъяс бӧрся кыйсьӧмсянь заводитчӧмӧн да бирманскӧй тигр бӧрся кыйсьӧмӧн помалӧмӧн, то найӧ йӧзӧдісны сійӧс верховнӧй судьяӧн став тор вылас, коді пырӧ кыйсьӧмӧ, и сійӧ решайтліс налысь став вензьӧмъяс.
Быд лун куимсянь нёль час лунӧдз оружейнӧй мастер Костекальд ордысь позьӧ вӧлі аддзыны кыз мортӧс; тайӧ мортыс тшапа пукаліс пиняс каллян курччӧмӧн виж кучик креслӧын лавка шӧрын, коді вӧлі тырӧма картуз бӧрся кыйсьысьяс горзысь йӧз чукӧрӧн.
Тайӧ вӧлі Тартарен, правосудие вӧчысь, — Немврод* и Соломон* ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
ІІІ
Нэт! Нэт! Нэт! славнӧй Тараскон карса общӧй обзорлӧн продолжение.
Кыйсьӧм дорӧ страсть ӧтлаасьӧ повтӧм тарасконскӧй племялӧн мӧд страстькӧд: романсъяс дорӧ.
Сьӧкыд веритны, кымын романс ветлӧдлӧ тайӧ ичӧтик странаас.
Важ папкаясын вижӧдӧм быдсяма сентиментальнӧй ветошь выльысь переживайтӧ Тарасконын ассьыс том олӧмсӧ, ассьыс дзоридзалӧмсӧ.
Тані позьӧ аддзыны став романсъяссӧ, ставсӧ исключениетӧг.
Быд семействолӧн эм аслас и став карыс тайӧс тӧдӧ.
Быдӧнлы тӧдса, пример вылӧ, мый аптекарь Безюкелӧн романс:
<rus>Ты, обожаемая белая звезда...</rus>
Оружейник Костекальдлӧн романс:
<rus>Придешь ли ты в страну полей и хижин?</rus>
Податнӧй инспекторлӧн романс:
<rus>Если б я был невидимкой,</rus>
<rus>Никто бы меня не увидел.</rus>
(Комическӧй сьыланкыв)
И сідз водзӧ, и сідз водзӧ.
Кык-ӧ-куимысь вежонын чукӧртчылӧны мӧда-мӧд орданыс да сьылӧны найӧс.
Замечательнӧ, мый зэв нин важ кадсянь сьывсьӧны ӧти и сійӧ жӧ романсъяс, и бравӧй тарасконецъяс оз имеитны некутшӧм колӧм найӧс вежлавны.
Романсъяс вуджӧны наследство серти батьсянь пилы и лыддьыссьӧны вӧрзьӧдны позьтӧмӧн.
Найӧс некор эз босьтны мӧда-мӧдлысь.
Костекальдъяслы некор эз во юрас сьывны Безюкелысь романс, а Безюкеяслы — Костекальдъяслысь романс.
Нелямын воӧн, кодъяс чӧж сьывсьӧны тайӧ романсъясыс, ставныс долженӧсь вӧлі, дерт, велӧдны найӧс наизусть.
Но оз!
Быдӧн довольствуйтчис асласӧн.
Романсъяс кузя, кыдзи и картузъяс кузя, первой места карын кутіс бара жӧ Тартарен:
сылӧн превосходствоыс согражданаяс водзын вӧлі сыын, мый сылӧн эз вӧв аслас!
Сійӧ тӧдіс ставсӧ.
Ставсӧ!
Сӧмын чертовски вӧлі сьӧкыд тшӧктыны сійӧс сьывны.
Тарасконскӧй герой водз ӧткажитчис солонса успехъясысь;
сійӧ бурджыкӧн лыддис вӧйтчыны аслас кыйсьӧм йылысь книгаясӧ либӧ коллявны рытъяссӧ клубын сы пыдди, медым любезничайтны нимскӧй пианино дорын кык ӧзтӧм сисьяс костын.
Тартарен лыддьыліс тайӧ концертъясын участиесӧ аслас достоинство серти улынджыкӧн...
Но мукӧддырйи сійӧ, кыдз быттьӧ тӧдлытӧг, пырліс Безюке аптекаӧ, кор сэн кыліс музыка, и, асьсӧ буракодь корны тшӧктӧм мысти, сӧгласитчыліс сьывны Безюке старукакӧд «Роберт-Дявӧлысь» ыджыд дуэт.
Коді некор эз кывлыв тайӧ сьылӧмсӧ, сійӧ немтор эз кывлыв.
А мый шуны ме йылысь, то ола кӧ ме сё во, ме век понда аддзыны ас водзысь великан Тартаренӧс сійӧ минутаын, кор сійӧ торжественнӧй воськолӧн матыстчӧ пианино дорӧ, ӧшӧдчӧ сы вылӧ, чургӧдӧ парсӧ да старайтчӧ сетны аслас добродушнӧй физиономиялы, код вылӧ шыблалӧны югӧрсӧ  аптечнӧй витриналӧн виж шаръяс, сатанинскӧй, свирепӧй выражение Роберт Дявӧллысь.
Мыйӧн сӧмын сійӧ босьтліс татшӧм поза, став залыс тіраліс, чувствуйтсьыліс, мый ӧні лоас мыйкӧ ыджыдтор.
Неыджыд кост — и старука Безюке заводитліс, аслыс аккомпанируйтіг:
<rus>Роберт, тебя я люблю,</rus>
<rus>Тебе я доверяюсь.</rus>
<rus>Ты видишь ужас мой,</rus>
<rus>О, сжалься над собой...</rus>
<rus>И сжалься надо мной.</rus>
Сы бӧрти сійӧ содтыліс шӧпкӧдӧмӧн:
— Ӧні ті, Тартарен.
И Тартарен, кисӧ нюжӧдӧмӧн, кулаксӧ шамыртӧмӧн, ныррозьяссӧ паськӧдӧмӧн, куим пӧв шуліс ужаснӧй гӧлӧсӧн, коді мураліс, кыдз гымлӧн шыяс:
— Нет!... нет!... нет!.. — но сылӧн, кыдз настоящӧй южанинлӧн, артмыліс: «Нэт!.. нэт!.. нэт!..»
Сэки старука Безюке шуаліс ещӧ ӧтчыд:
<rus>О, сжалься над собой</rus>
<rus>И сжалься надо мной.</rus>
— Нэт!.. нэт!.. нэт!.. — равзіс Тартарен ещӧ гораджыка, и сьылӧм помасьліс.
Романс эз вӧв зэв кузь, кыдз аддзанныд, но исполняйтсьыліс сэтшӧм бура, вӧчсьыліс сэтшӧм дявӧльскӧй мимикаӧн, мый аптека пыр котӧртліс ужаслӧн дрӧж, и геройӧс заставитлісны шуавны: «нэт!.. нэт!...» нёль-вит пӧв помся.
Сы бӧрти Тартарен чышкыліс кымӧссӧ, даритліс нюммунӧмӧн дамаясӧс, мигайтліс мужчинаяслы да мӧдӧдчыліс аслас триумф бӧрти клубӧ, кӧн висьтавліс небрежнӧя:
— Ме вӧлі Безюке ордын да сьылі сэн дуэт «Роберт Дявӧлысь».
Медся замечательнӧйыс сійӧ, мый ачыс талы эскыліс.
IV
Найӧ!!!
Вот кутшӧм унапӧлӧс талантъяс отсалісны Тарасконса Тартаренлы босьтны вылын места карын.
Кыдз кӧть сійӧ мед эз вӧв, фактыс сійӧ, мый тайӧ молодчагаыс кужліс кыскыны ас дорас быдӧнӧс.
Тарасконын армия вӧлі Тартарен дор.
Храбрӧй командир Бравида, отставнӧй начальник ротнӧй швальняысь*, шуліс сы йылысь:
— Тайӧ молодец!
А командир, дерт, тӧдліс тӧлксӧ молодечьясын, — эз прӧста сійӧ сымда кад пасьтӧд найӧс.
Судебнӧй корпорация вӧлі Тартарен дор жӧ.
Пӧрысь председатель Ладевез, став суд дырйи, кыкысь либӧ куимысь шуліс сы йылысь:
— Тайӧ вот характер!
Медбӧрын, йӧзыс вӧлі Тартарен дор жӧ.
Сылӧн паськыд пельпомъяс, походка, боевӧй вӧвлӧн вид, кодӧс немторйӧн он повзьӧд, неизвестнӧ кытысь босьтсьӧм репутация геройлӧн, посньыдик монетаяс да подзатыльникъяс, кодъясӧс сійӧ мукӧддырйи сетавліс сапӧг чиститысьяслы, кодъяс меститчывлісны сы калитка дорын, — ставыс тайӧ пӧртліс сійӧс местнӧй лорд Сеймурӧ*, тарасконскӧй рынокъясса корольӧ.
Кор вӧскресенняясӧ Тартарен воліс рытнас кыйсянінсянь, ружье помас картузӧн, зэлӧдӧм бумазейнӧй курткаӧн, Рона вывса грузчикъяс почтительнӧя копрасисны сылы и, гигантскӧй бицепсъяс вылӧ гусьӧн индӧмӧн, кодъяс гӧглясисны сы кияс вылын, ёна дивуйтчӧмӧн шӧпкӧдісны мӧда-мӧдныслы:
— Вот и силач!..
Сылӧн двойнӧй мускулъяс.
Двойнӧй мускулъяс!
Сӧмын Тарасконын позьӧ кывны татшӧм кодьӧс.
Но став тайӧ тор дырйиыс, аслас уналыда талантъяс, двойнӧй мускулъяс, йӧзлӧн радейтӧм дырйи да командир Бравида ротнӧй швальняса отставнӧй  начальникӧн драгоценнӧй уважайтӧм дырйи, — Тартарен эз вӧв шуда.
Ичӧтик карлӧн олӧмыс личкыліс сійӧс, сійӧ пӧдіс сэні.
Тарасконса великӧй морт гажтӧмаліс Тарасконын.
Гӧгӧрвоана, мый та кодь героическӧй натуралы, приключениеясӧ татшӧм склоннӧйлы, безумнӧя пылкӧй духлы, кодлы мӧвпавсисны сӧмын тышъяс, пампасъясын чеччалӧмъяс, кыйсян подвигъяс, пустынялӧн лыаяс, ураганъяс да тифонъяс, — коллявны став вӧскресенняяс картузӧ лыйлӧмӧн, а ӧстальнӧй каднас вӧчны правосудие оружейнӧй мастер Костекальд ордын, вӧлі ёна тырмытӧмӧн.
Коньӧрӧй, великӧй мортӧй!
Абу шензяна, мый сійӧ сыліс шогысла.
Весь кытшавліс сійӧ асьсӧ баобабъясӧн да африкаса мукӧд быдмӧгъясӧн, мед паськӧдны ассьыс кругозор да кӧть неуна вунӧдны Рыночнӧй площадь да клуб;
весь содтіс сійӧ ӧружие чукӧр — ӧти малайскӧй пурт мӧд вылӧ; весь тыртіс ассьыс юрсӧ романтическӧй лыддьӧмӧн, старайтчис, бессмертнӧй Дон-Кихот моз, мынтӧдчыны аслас мӧвпъяс вынъясӧн немжалиттӧм действительность тискиясысь...
Увы!
Ставыс, мый Тартарен вӧчис приключениеяс жажда веськӧдӧм ради, сӧмын содтіс сійӧс.
Став тайӧ ӧружиеыс кутіс сійӧс пырся скӧралӧм да возбуждение состояниеын.
Карабинъяс, ньӧвъяс, лассо вӧзйысисны сы динӧ:
кось вылӧ, кось вылӧ!
Сылӧн баобаб уввожъясын ызгис ылыс странаясса тӧв да сеталіс сылы лёк сӧветъяс.
Медбӧрти, Густав Эмар да Фенимор Купер...
О, кымынысь мудзтан гожся лунъясӧ, кор мечьясӧн кытшалӧм Тартарен лыддьысис аслас кабинетын, сійӧ, йӧй моз равзігтыр, чеччыштлывліс местасьыс!
Кымынысь сійӧ шыбытліс книгасӧ да шыбытчыліс стен бердӧ, медым нетшыштны сэтысь кутшӧм-нибудь кӧлуй!
Коньӧр вунӧдчывліс, мый сійӧ ас гортас, Тарасконын, мый сійӧ ӧти улыс гач кежсьыс да мый юрыс сылӧн кӧрталӧма фуляровӧй чышъянӧн.
Романса геройӧн асьсӧ чайтіг да аслас гӧлӧс шыясӧн асьсӧ дӧзмӧдіг, сійӧ горзіс, шенасис черӧн либӧ мӧлӧтӧн:
— Мед найӧ сӧмын уськӧдчасны!
Найӧ?
Кодъяс найӧ?
Тартарен и ачыс тайӧс бура эз тӧд.
Найӧ!
Тайӧ вӧлі ставыс, коді усьласьӧ, ставыс, коді косясьӧ, коді курччасьӧ, кватлалӧ гыжъяснас, скальпируйтӧ, омлялӧ, эралӧ!..
Найӧ — тайӧ сюръя гӧгӧр йӧктысь, гӧрд кучика сиукс*, сюръя бердас кӧрталӧма шудтӧм еджыд мортӧс.
Тайӧ Скалистӧй гӧраясса руд ош, коді варликасьӧ лапа вылысь лапа вылӧ да нювсьӧ вирӧссьӧм кывнас.
Тайӧ — пустыняясса туарег*, малайскӧй пират*, Абруцкӧй гӧраясса* бандит...
Шуныкӧ, найӧ — тайӧ найӧ, мӧдногӧн кӧ война, путешествиеяс, приключениеяс, слава.
Но, увы, нинӧмысь повтӧм тарасконец весь чуксаліс найӧс кось вылӧ...
Найӧ некор эз петкӧдчывны.
Да и мый налы вӧлі керны Тарасконын?
Тартарен век жӧ эз дугдыв найӧс видзчысьны медся нин рытъясын, клубӧ мунігӧн.
V
Тартарен мунӧ клубӧ
Тамплиеръяс* орденысь рыцарь, коді лӧсьӧдчӧ вӧлі вӧчны сійӧ невернӧйясӧс осаждайтысьяслы паныд вылазка; тигр знамяса китайскӧй салдат, коді лӧсьӧдчӧ косьӧ; команчскӧй воин*, коді сувтӧ война трӧпа вылӧ, — ставыс тайӧ нинӧм Тарасконса Тартаренкӧд ӧтлаалӧмын, коді юрсяньыс да кокӧдзыс вооружитчӧма, медым мунны клубӧ ӧкмыс час рытын, час бӧрын сы бӧрти, кор горнистъяс трубитасны рытъя кыа.
Абордаж вылӧ!.. — кыдз шуӧны матросъяс.
Шуйга киас Тартарен босьтліс кӧрт шипъяса кистень, веськыдас — бедь сэтчӧ дзебӧм пуртӧн; шуйга зептас кастет, веськыдас — револьвер.
Морӧсас, сюртук да фуфайка костас сійӧ дзебис малайскӧй пурт.
Но герой некор эз босьтлыв отравитӧм ньӧвъяс; тайӧ вывті бесчестнӧй ӧружие!..
Петӧм водзвылын сійӧ вӧчлывліс кабинетса лӧнинын некымын упражнениеяс; фехтуйтліс, лыйліс стенас, зэлӧдліс мускулъяссӧ;
сэсся босьтліс ключ да важнӧй, тэрмасьтӧм воськолӧн мунліс сад пыр.
По-английски, милӧстивӧй государьяс, по-английски!
Таын заключайтчӧ истиннӧй повтӧмлун.
Сад помын сійӧ восьтліс сьӧкыд кӧрт ӧдзӧс, — восьтліс сійӧс тракнитӧмӧн, вынӧн, сідз мый ӧдзӧсыс ортсысяньыс швачкысьліс ӧградаас;
найӧ пӧрины эськӧн лепешкаӧ, вӧліны кӧ эськӧ ӧдзӧс мышвылас...
Но, несчастье шӧрад, найӧ некор сэн эз вӧвлыны.
Ӧдзӧс восьтӧм бӧрын Тартарен петліс, видзӧдлывліс гӧгӧрбок да тэрыба игнавліс ӧдзӧссӧ, ключӧн кыкысь бергӧдӧмӧн.
Сэсся мӧдӧдчывліс туйӧ.
Авиньонскӧй шоссе вылын ни ӧти лов.
Ӧдзӧсъяс пӧдсаӧсь, ӧшиньяс пемыдӧсь.
Ставыс вӧйӧма пемыдас.
Сӧмын гежӧдика, Ронаысь кыптысь ру пиын, дзирдалісны пӧнаръяс.
Тарасконса Тартарен восьлаліс пемыдын, гордӧй да спокойнӧй, каблукъяснас зымӧдӧмӧн да трость кӧрт наконечникӧн бикиньяс кераліг...
Бульваръяс вылын, ыджыд уличаяс вылын и переулокъясын — быдлаын сійӧ тӧждысигтыр мунліс мостовӧй шӧрӧд: водзысьтыр видчысян зэв бур мера, коді сетӧ аддзыны опасностьлысь матысмӧм, а медсясӧ — видзчысьны сыысь, мый рытъясын мукӧддырйи гылалӧ Тараскон уличаяс вылӧ ӧшиньяссянь.
Эн думайтӧ, мый Тартарен поліс...
Эз! Сійӧ сӧмын вӧлі дасьӧн.
Тартаренлысь повтӧмлунсӧ медбура доказывайтӧ сэтшӧм обстоятельство, мый сійӧ некор эз ветлыв клубӧ веськыд туйӧд, а пыр став кар кузяыс, мӧдногӧн кӧ медкузь да медпемыд туйӧдыс — медлёк уличаясӧд, кодъяс помын лёк туналана югъяліс Рона.
Коньӧр пыр надейтчыліс, мый тайӧ рӧзбойничӧй позъяс пиысь ӧтиӧ кежигӧн найӧ чепӧсъясны пемыдсянь да уськӧдчасны сы вылӧ бӧрсяньыс.
Найӧ пӧлучитісны эськӧ бур отпор, ме тіянлы ручайтча...
Но, увы! судьба серам понда, Тартаренлы некор, решительнӧ некор эз лолы паныдасьлыны опасностькӧд.
Сылы эз паныдасьлы весиг пон, весиг код морт.
Некод!
Мукӧддырйи, век жӧ, вӧвлі лӧжнӧй тревога.
Воськов шыяс, гуся гӧлӧсъяс...
— Внимание! — шулывліс аслыс Тартарен и сувтлывліс, кыдзик мыр, пемыдас дзоргӧмӧн, сынӧдсӧ исаліг да му бердӧ пельсӧ пуктыліг, кыдз индеец...
Кокшыяс матыстчылісны.
Гӧлӧсъяс кылісны ясыдджыка...
Абу нин водзӧ сомнение!
Найӧ петкӧдчисны...
Найӧ танӧсь.
Кодзлалан синъясӧн, кыпъялысь морӧсӧн, ягуар моз йӧжгыльтчӧмӧн, Тартарен лӧсьӧдчис чеччыштны, боевӧя горӧдӧмӧн, кыдз друг сы дорӧдз водісны зэв спокойнӧя сійӧс чуксалысь бур сьӧлӧма тарасконскӧй гӧлӧсъяс:
— Эге!... Да тайӧ Тартарен...
Бур рыт, Тартарен!
Проклятӧй!
Тайӧ вӧлі аслас семьякӧд локтысь аптекарь Безюке Костекальдъяс ордысь, кӧн сійӧ сӧмын на сьыліс ассьыс романс.
— Бур рыт, бур рыт!
— ропкис Тартарен, аслас сорсьӧмӧн ярмӧмла да, чорыда скӧрмӧмӧн, вывлань лэптӧм тростьӧн пырӧдчис пемыдас.
Сійӧ улича вылас воӧм мысти, кӧні вӧліс клуб, нинӧмысь повтӧм Тартарен виччысис ещӧ мыйкӧ дыра, подъезд водзын пыртӧдзыс войдӧр бӧрӧ да водзӧ гуляйтігтыр.
Кор сійӧ медбӧрти дӧзмис виччысьны найӧс и сійӧ убеждайтчыліс мый найӧ оз петкӧдчыны, сійӧ чӧвтліс чуксалана медбӧръя видзӧдлӧм пемыдас да лӧгысь боргис:
— Немтор!..
Немтор!..
Пыр немтор!...
Сэсся миян храбрец пырліс да пуксьыліс командиркӧд безикысь партия ворсны.
VI
Кык Тартарен
Но мыйла нӧ Тарасконса Тартарен некор эз эновтлыв Тарасконсӧ, приключениеяс дорӧ аслас ыджыд страсть вылӧ видзӧдтӧг, гырысь ощущайтӧмъясын потребность да путешествие йылысь мӧвпъяс, набегъяс да быдсяма чертовщина вылӧ видзӧдтӧг?
А тайӧ ӧд факт.
Нелямын вит арӧсӧдз нинӧмысь повтӧм тарасконец ни ӧтчыдысь эз узьлыв рӧднӧй карысь бокын да эз весиг вӧчлыв Марсельӧ пресловутӧй путешествие, кодӧс обязан вӧчны тырарлыдӧ воӧм быд провансалец.
Тартаренлӧн вӧлі неуна гӧгӧрвоӧм сӧмын ӧти Бокер йылысь, но Бокер олӧ оз зэв ылын Тарасконсянь, — колӧ сӧмын вуджны пос.
Жаль сӧмын, тӧвлӧн кыпӧдчылӧмъяс сэтшӧм тшӧкыда нулісны тайӧ проклятӧй поссӧ, и сійӧ сэтшӧм кузь да трӧпӧк, а Рона тайӧ местатіыс сэтшӧм паськыд, мый ті... гӧгӧрвоанныд...
Тартарен бурджыкӧн лыддис косін.
Кад веськыда висьтасьны, мый миян геройын ӧтлаасис торъя кык натура.
«Ме чувствуйта асын кык мортӧс», — шуис вичкоса батьяс пиысь ӧтик.
Позьӧ думыштны, мый сійӧ шуис Тартарен йылысь, коді обладайтіс Дон-Кихот душаӧн, — сэтшӧм жӧ рыцарскӧй порывъясӧн, сэтшӧм героическӧй идеалъясӧн, сійӧ жӧ страстьӧн став романтическӧй да грандиознӧй дорӧ;
но Тартаренлы, лёкыд вылӧ, эз тырмы лысермунӧм омӧльтчӧм телӧыс знаменитӧй гидальголӧн, физическӧй лишениеяс дорӧ тайӧ вуджӧрыс кывтӧм телӧлӧн, коді способнӧй коллявны кызь вой латаяс пытшкын да кык сутки чӧж пӧткӧдны кынӧмсӧ китыр рисӧн.
Тартаренлӧн телӧыс вӧлі, мӧдарӧ, госа, сьӧкыд, чувствуйтысь, нежитӧм, пыр недовольнӧй, буржуазнӧй привычкаясӧн да зэв взыскательнӧй, — шуныкӧ ыджыд рушкуа да дженьыд телӧыс бессмертнӧй Санчо Пансалӧн.
Дон-Кихот да Санчо Панса ӧти мортын!
Найӧ, тӧдӧмысь, эз лӧсявлыны мӧда-мӧдныскӧд.
Тайӧ вӧлі коставлытӧм аскост война.
О, чуднӧй диалог, Лукиан либӧ Сент-Эвремон перӧлы шогмана диалог кык Тартарен костын — Тартарен-Дон-Кихот да Тартарен-Санчо Панса — костын!
Тартарен-Дон-Кихот, Густав Эмар висьтъясӧн возбужденнӧй, горӧдӧ:
— Ме муна!
Тартарен-Санчо, сӧмын аслас романтизмъяс йылысь мӧвпалысь, шуӧ:
— Ме кольчча.
Тартарен-Дон-Кихот (ёна возбуждайтчӧ).
Вевттьы асьтӧ славаӧн, Тартарен!
Тартарен-Санчо (дзик спокойнӧя).
Тартарен, вевттьы асьтӧ фланельӧн.
Тартарен-Дон-Кихот (пыр ёнджыка и ёнджыка возбуждайтчӧмӧн):
О, славнӧй кык ствола карабинъяс!
О, кинжалъяс, лассо, мокассинъяс!
Тартарен-Санчо (ещӧ спокойнӧйджыка):
О, славнӧй кыӧм фуфайкаяс!
О, славнӧй шоныд наколенникъяс! О, муса пеля шапкаяс!
Тартарен-Дон-Кихот (ку пиас оз тӧр):
Чер! Вайӧ меным чер!
Тартарен-Санчо (звӧнитӧ горничнӧйлы):
Жанетта, вайӧй шоколад.
И Жанетта вайис бур, пӧсь, лӧсталысь ароматнӧй шоколад чӧскыд анисовӧй сухарикъясӧн, ӧти видыс кодъяслӧн кыпӧдіс серам Тартарен-Санчо Пансалысь да вевтыртіс горзӧмъяссӧ Тартарен-Дон-Кихотлысь.
Вот мыйла Тарасконса Тартарен некор эз эновтлы Тарасконсӧ.
VII
Европеецъяс Шанхайын.
— Международнӧй вузасьӧм.
— Татараяс.
— Вӧлі-ӧ Тарасконса Тартарен пӧръясьысьӧн?
— Мираж
Ӧтчыд, збыльысь, Тартарен муртса эз мун ылі путешествиеӧ.
Гарсио-Камюс куим вок — Шанхайӧ овмӧдчӧм тарасконецъяс, — вӧзйисны сылы веськӧдлыны ӧтик асланыс сэтчӧсса контораӧн.
Тайӧ вӧлі именнӧ сійӧ олӧм, кутшӧм сылы вӧлі колӧ: гырысь уджъяс, подчинённӧйяслӧн дзонь армия; Россиякӧд, Персиякӧд, Азиатскӧй Турциякӧд волысьӧмъяс, — ӧти кылӧн, международнӧй вузасьӧм!
Колӧ вӧлі кывлыны, кутшӧм гордӧя шыаліс Тартарен вомын: международнӧй вузасьӧм!
Гарсио-Камюсъяслӧн вузасян керкаыс обладайтіс, сыысь кындзи, сійӧн, мый сэтчӧ мукӧддырйи волывлісны татараяс.
Сэки ӧдзӧсъяс тэрыба пӧдлавсьылісны.
Став служащӧйяс босьтлісны ружйӧяс, лэптылісны консульскӧй флаг и — трах-тарарах! — лыйлісны ӧшиньяссянь татараяслы.
Нинӧм и висьтавны, кутшӧм энтузиазмӧн кутчысис Тартарен-Дон-Кихот тайӧ предложениеас;
шогыд вылӧ, Тартарен-Санчо эз и кӧсйы кывзыны сы йылысь, а сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ёна ёнджык, то делӧыс эз артмы.
Карын уна сёрнитісны тайӧ путешествие йылысь.
Мунас сійӧ?
Али кольччас?
Вартісны заклад за и прӧтив.
Тайӧ вӧлі быдса событие.
Медбӧрти Тартарен эз мун;
но век жӧ тайӧ историяыс лэптіс сылысь славасӧ.
Мунны Шанхайӧ либӧ муртса сэтчӧ не мунны, — Тарасконлы дзик ӧти.
Тартарен путешествие йылысь сымда сёрнитісны, мый медбӧрти сійӧс пондісны лыддьыны сэсянь воӧмӧн, и рытъясын клубын юасисны шанхайскӧй олӧм йылысь, нравъяс йылысь, климат йылысь, опиум да вузасьӧм йылысь.
Тартарен, став тор йылысь бура тӧдӧмӧн, окотаысь висьтавліс став подробностьсӧ, и медбӧрти миян добряк ачыс мӧдіс эскыны, мый вӧліс Шанхайын, и татараяс уськӧдчылӧм йылысь сёӧдысь висьталігӧн, пондіс сёрнитны дзик збыль ногӧн:
— Сідзкӧ ме вооружайта ассьым став служащӧйясӧс, лэпта консульскӧй флаг да — трах-тарарах! — ӧшиньяссянь татараяслы.
И, сійӧс кывзіг, быдӧн тіралісны
— Но сідзкӧ тіян Тартареныд вӧлӧма отъявленнӧй ылӧдчысь!
— Эз! Ни ӧти эз!
Тартарен эз вӧв ылӧдчысь.
— Но эз жӧ вермы сійӧ не тӧдны, мый некор эз вӧвлыв Шанхайын?
— Дерт, сійӧ тӧдіс тайӧс.
abu
Но кывзӧй водзӧ...
Кад объяснитчыны век кежлӧ ылӧдчысьяс репутация йылысь, коді войвывсаяс кокни ки помысь крепаліс лунвывсаяс сайӧ.
Лунвылын абу ылӧдчысьясыд — ни Марсельын, ни Нимын, ни Тулузаын, ни Тарасконын.
Лунвывса оз пӧръясь, — сійӧ сӧмын вошласьӧ.
Сійӧ оз век висьтав веськыда, но сійӧ ачыс эскӧ сылы, мый висьталӧ.
Сылӧн лӧжыс — тайӧ абу лӧж, а мыйкӧ мираж кодь... Да, мираж кодь!...
Ті кӧ кӧсъяд менӧ бура гӧгӧрвоны, то мунӧй лунвылӧ, и ті аддзад...
Ті аддзанныд чертовскӧй страна, кӧні шондіыс ставсӧ вежӧ и ставсӧ ыдждӧдӧ.
Ті аддзанныд Прованслысь посньыдик мылькъяс; найӧ абу джуджыдджыкӧсь Монмартрысь, но кажитчасны тіянлы гигантскӧйӧн; аддзанныд Нимаысь античнӧй ичӧтик храм — ичӧтик комнатнӧй безделушка, — сійӧ кажитчас тіянлы Парижскӧй богоматерь соборысь не ичӧтджык.
Ті аддзад...
Лунвылын — сӧмын ӧти ылӧдчысь, и, тайӧ единственнӧй ылӧдчысьыс — шонді!
Сійӧ ыдждӧдӧ ставсӧ, мый дорӧ инмӧдчылас.
Мыйӧн вӧлі Спарта аслас дзирдалан кадӧ?
Ичӧтик местаӧн...
Мыйӧн вӧлісны Афины.
Найӧ вӧлісны уезднӧй карысь не ыджыдджыкӧн, и, век жӧ историяын и Спарта и Афин сувтӧны миян водзын кыдз зэв гырысь каръяс.
Вот мый керис шонді!..
Шензяна-ӧ та бӧрын, мый сійӧ жӧ шонді, Тартарен вылӧ югӧръяссӧ шыблалӧмӧн, вермис пӧртны ротнӧй швальняысь отставнӧй начальник Бравидаӧс храбрӧй командирӧ, брюкваӧс баобабӧ, а мортӧс, коді муртса эз мун Шанхайӧ, мортӧ, коді вӧлі сэні?
VIII
Митенлӧн зверинец.
— Атласысь дев Тарасконын.
— Грознӧй да торжественнӧй встреча
Ӧні сы бӧрын, кор ми петкӧдлім Тарасконса Тартаренӧс аскост олӧмын, кор славаыс ещӧ эз на инмӧдчы сійӧ юрӧ да эз увенчайт сійӧс куслытӧм лавраясӧн; сы бӧрын, кор ми петкӧдлім олӧмсӧ геройлысь сылӧн пырся обстановкаын, став сійӧ радлунъясӧн, шогъясӧн, мечтаясӧн и надеяясӧн, — тэрмыштчам вуджны ыджыд листбокъясӧ сы биографияӧ и сійӧ вӧвлытӧм событиеӧ, кодлы шуӧма вӧлі кыпӧдны тайӧ беспримернӧй судьбасӧ юрбергӧдчан вылнаӧдз.
Ӧтчыд рытын Тарасконса Тартарен увлекайтчӧмӧн петкӧдліс Костекальдлӧн оружейнӧй лавкаын некымын любительяслы, кыдзи вӧдитчыны центральнӧй лыяна ружьеӧн, сэки ещӧ выльторйӧн на.
Друг воссьӧ ӧдзӧс, да лавкаӧ чепӧсйӧ картузъяс бӧрся повзьӧм кыйсьысь, горзӧ: «Лев! Лев!»
Ставлӧн шӧйӧвошӧм, зыртласьӧм, быд чужӧм вылын тӧдчӧ повзьӧм.
Тартарен босьтӧ ружье наизготовку.
Костекальд котӧртӧ игнавны ӧдзӧс.
Кыйсьысьӧс кытшалӧны, сійӧс топӧдӧны, сійӧс тыртӧны юасьӧмъясӧн да тӧдмалӧны татшӧм тор: Митенлӧн зверинецыс Бокерскӧй ярмаркасянь бӧр мунігӧн сӧгласитчис сувтлыны некымын лун кежлӧ Тарасконӧ и сӧмын на меститчис замковӧй площадь вылын удавъяс, тюленьяс, крокодилъяс чукӧркӧд да Атласысь вайӧм великолепнӧй левкӧд.
Атласысь вайӧм лев Тарасконын!
Некор на ещӧ эз вӧвлыв нинӧм татшӧм сямаыс.
Верманныд аслыныд мӧвпыштны, кутшӧм гордостьӧн видзӧдісны мӧда-мӧд вылас миян картузъяс бӧрся бравӧй кыйсьысьяс, кыдз пӧртмасисны налӧн мужественнӧй чужӧмъясыс и кутшӧм топыда киасьӧмӧн шытӧг вежласисны найӧ Костекальд лавка быд пельӧсын.
Выльторйыс вӧлі сэтшӧм видзчысьтӧмӧн, сэтшӧм чуймӧданаӧн, мый быдӧн быттьӧ немӧймисны.
Весиг Тартарен.
Сійӧ сулаліс стойка дорын кельыд да тіралысь кияссьыс ружьесӧ лэдзтӧг...
Атласысь вайӧм лев тані, орччӧн, кык воськов сайын!
Лев! мӧдног кӧ зверьяс вылын царь, повтӧм да скӧрлун кузьта аслыс ӧткодьыс кодлӧн эз вӧв, код вылӧ кыйсьӧм йылысь пыр мӧвпаліс Тартарен, — кыдз быттьӧ славнӧй персонаж кодь сійӧ труппасьыс, коді ворслывліс сэтшӧм чудеснӧй драмаяс сійӧ мӧвпалӧмын.
Лев!
Сюрс дявӧл!
И сэтчӧ жӧ Атласысь вайӧм лев!
Тартаренлӧн лолыс тырис волнуйтчӧмысла.
Друг герой ӧзйис.
Сылӧн синъясыс дзирдыштісны.
Судорожнӧй вӧрзьӧдчӧмӧн сійӧ шыбытіс ружьесӧ пельпом вылас да, ротнӧй швальняысь отставнӧй начальник храбрӧй командир Бравида дінӧ шыасьӧмӧн, шуис ыджыд гӧлӧсӧн:
— Мунам сэтчӧ, командир!
— Э!.. Сулавлӧ!..
А менсьым ружйӧсӧ?..
Ті нуанныд менсьым ружьеӧс! — пыскыльтіс видзчысьысь Костекальд, но Тартарен вӧлі улич вылын нин, и картузъяс бӧрся став кыйсьысьяс мӧдӧдчисны сы бӧрысь, ӧтмоз сыкӧд гордӧя восьлалӧмӧн.
Кор найӧ воисны зверинецӧ, сэні вӧлі уна нин йӧзыс.
Тарасконецъяс — йӧз героическӧй, — сенсационнӧй зрелищеясысь вывті дыр лишитлӧм бӧрын, ӧні гузьӧбтісны балаганӧ; билетъяс ньӧбсьылісны тышӧн.
Толстуха Митен вӧлі зэв довольнӧй...
Знаменитӧй дама встречайтіс тарасконецъясӧс аслас кабильскӧй паськӧмын: сылӧн киясыс вӧліны кушӧсь гырддзаӧдзыс, килутшъясас югъялісны кӧрт браслетъяс.
Ӧти киас сійӧ кутіс хлыст, мӧдас ловъя куштӧм курӧгпиӧс, и сы вӧсна мый сылӧн вӧліны двойнӧй мускулъяс, сылӧн вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ успех, кыдзи и сылӧн быдтӧм торъясыс.
Тартаренлӧн пельпом вылын ружьеӧн воӧмыс кыпӧдіс паника.
Тырвыйӧ лӧсялӧ, мый клеткаяс водзын некутшӧм ӧружиетӧг спокойнӧя гуляйтысь тарасконецъяс, весигтӧ опасность существуйтӧм чайттӧг, воисны ужасӧ, ассьыныс великӧй Тартаренӧс киас боевӧй ӧружиеӧн балаганысь аддзӧм бӧрын.
Сідзкӧ, збыльысь, делӧыс абу ладнӧ, сійӧ кӧ, тайӧ геройыс...
И синлапнитліг кост йӧз ыльӧбтіс клеткаяс дорысь.
Челядь бӧрддзисны повзьӧмысла, дамаяс видзӧдалісны ӧдзӧс вылӧ.
Аптекарь Безюке пышйис, висьталіг, мый мунас аслас оружиела.
Вочасӧн век жӧ Тартаренлӧн асьсӧ кутӧмыс этшаник збоймӧдіс храбрецъясӧс.
Нинӧмысь повтӧм тарасконец кытшовтіс став балагансӧ ньӧжмыд воськолӧн, вылӧ лэптӧм юрӧн, некутшӧма волнуйтчытӧг.
Сійӧ прӧйдитіс, сувтлытӧг, тюлень бассейн дорті, зывӧка видзӧдліс ӧтруб тыра кузь ящик вылӧ, кӧні удав переваривайтіс ловйӧн ньылыштӧм курӧгпиӧс, и медбӧрти сувтіс, быттьӧ сюръя, лев клетка водзӧ.
Грознӧй да торжественнӧй паныдасьӧм.
Тарасконса лев да Атласысь вайӧм лев мӧда-мӧдныслы паныд!..
Ӧтарла дорсянь Тартарен, зэлӧдчӧмӧн видзчысьӧм петкӧдлан позаын, сулалӧ карабин вылӧ мыджсьӧмӧн, мӧдарла дорсянь — лев, гигантскӧй лев, куйлӧ идзас вылын нюжӧдчӧмӧн, да виж парика ыджыд нырвомсӧ водз лапаяс вылас пуктӧмӧн, унзіля мигайтӧ синъяснас.
Кыкнаныс спокойнӧя видзӧдӧны мӧда-мӧдныс вылӧ.
И страннӧй делӧ!
Центральнӧй лыяна ружьелӧн ли видыс скӧрмӧдіс левӧс, либӧ жӧ сійӧ кыліс ассьыс заклятӧй врагсӧ, но сӧмын зверь, царственнӧй презрениеӧн, тарасконецъяс вылӧ ӧнӧдз очсалігтыр видзӧдысь, друг аддзис лӧглысь явнӧй признакъяс.
Первойсӧ сійӧ прысьнитіс, пыдысянь мурӧстіс, лэдзис гыжъяссӧ, паськӧдіс лапаяссӧ, сэсся сувтіс, лэптіс юрсӧ, пыркйыштіс бурысьнас, паськӧдіс ассьыс ыджыд вомсӧ да грознӧя мурӧстіс Тартарен вылӧ.
Ӧтчаяннӧй ойӧстӧмъяс кылісны воча.
Повзьӧмла йӧймӧмӧн тарасконецъяс шыбитчисны ӧдзӧслань.
Ставныс ӧтитӧг уськӧдчисны пышйыны: нывбабаяс, челядь, носильщикъяс, картуз бӧрся кыйсьысьяс и весиг повтӧм командир Бравида.
Сӧмын ӧтнас Тартарен эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
Сійӧ сулаліс лев клетка водзын, решительнӧй да непоколебимӧй.
Синъяссьыс сылӧн киссьӧ би, да чужӧмыс, кодӧс зэв бура тӧдліс став карыс, лои грознӧй.
Кор минута мысти Тартаренлӧн повтӧмлуныс да крепыд решеткаяс сайкӧдісны неуна картузъяс бӧрся кыйсьысьясӧс да найӧ матыстчисны асланыс вождь дорӧ, то кылісны, кыдз сійӧ боргис, лев вылӧ видзӧдіг:
— Да, тайӧ кыйсьӧм!
Тайӧ вӧліс ставыс, мый шуис сійӧ луннас Тартарен.
IX
Миражлӧн замечательнӧй действие
Тайӧ вӧлі ставыс, мый шуис сійӧ луннас Тарасконса Тартарен, но шудтӧмыд шуис вывті уна.
Мӧд луннас став карыс кутіс сёрнитны Тартаренӧн Алжирӧ левъяс вылӧ кыйсьыны регыдъя мунӧм йылысь.
Босьта тіянӧс свидительӧ, дона лыддьысьысьяс, мый герой эз шулыв нинӧм сэтшӧмсӧ.
Но ті тӧданныд, мираж...
Шуныкӧ Тарасконын сӧмын и вӧлі сёрни, мый Тартарен мунӧм йылысь.
Бульвар вылын, клубын, Костекальд ордын — быдлаын обывательяс котралісны мӧда-мӧд дорас повзьӧм чужӧмъясӧн:
— А ті тӧданныд выльтор?
— Кутшӧмӧс?..
Мый Тартарен мунӧ?..
abu
abu
Тартаренӧн Африкаӧ путешествуйтӧм йылысь юӧртӧм карын некодӧс эз чуймӧд сэтшӧма, кутшӧма Тартаренӧс.
Но мыйсӧ сӧмын оз вӧч тщеславие!
Сы пыдди, медым шуны прӧстӧ, мый сійӧ оз мун, мый сылӧн и юрас некор тайӧ эз вӧвлы, коньӧр, кор сыкӧд кутісны сёрнитны тайӧ путешествие йывсьыс первойысь, вочавидзис уклончивӧя: «Гм... вермас лоны... ме ещӧ эг на решит».
Мӧдысьсӧ, неуна тайӧ идеянас освоитчӧм бӧрын, сійӧ шуис: «Тӧдӧмысь.»
Коймӧдысьыс: «Да, дерт».
Медбӧрти, рытнас клубын и Костекальд ордын шудтӧмыд пуншӧн, аплодисментъясӧн да яръюгыд биӧн возбудитчӧм, фурорӧн коддзӧдӧм, коді лӧсьӧдіс карын сёрни сійӧ мунӧм йылысь, категорическӧя явитіс, мый сылы дышӧдіс кыйсьыны картузъяс бӧрся да мый сійӧ лӧсьӧдчӧ регыдъя кадӧн ветлыны кыйсьыны Атласса левъяс вылӧ...
Пель поткӧдана «ура» кыліс воча.
Сы бӧрти мӧдіс выль пунш, ки кутлӧмъяс, кутчысьлӧмъяс да факелъяса шествиеӧн серенада, коді кыссис войшӧрӧдз баобабъяса керка водзын.
Оз позь шуны, мый Тартарен-Санчо вӧлі дӧвӧлен став тайӧ торнас.
Сійӧс шыбытліс тіралӧмӧ Африкаӧ путешествуйтӧм йылысь да левъяс вылӧ кыйсьӧм йылысь мӧвпыштігӧн.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ вӧчис, сійӧ честь кузя ӧшинь улын серенада звучитігӧн, ужаснӧй сцена Тартарен-Дон-Кихотлы, шуаліс сійӧс йӧйӧн, полоумнӧйӧн, сумасбродӧн, фантазёрӧн и став подробностьясӧн висьтавліс тайӧ экспедицияас сійӧс виччысьысь катастрофаяс йылысь: кораблекрушениеяс, ревматизмъяс, лихорадкаяс, дизентерияяс, моровӧй язва, проказа да мукӧдтор йылысь.
Прӧста Тартарен-Дон-Кихот клянитчис, мый сійӧ пондас видзны асьсӧ, мый сійӧ пондас тӧбсьыны да босьтас сьӧрсьыс став колан торсӧ, — Тартарен-Санчо и кывзыны эз кӧсйы.
Коньӧрлы кажитчис, мый сійӧ косявлӧма нин левъясӧн, ньылыштӧма пустыняса лыаясӧн, кыдз Камбиз*; и сӧмын сы бӧрын, кор Тартарен-Дон-Кихот висьталіс сылы, мый найӧ мунӧны оз ӧні, мый некод найӧс оз вӧтлы, мый найӧ ещӧ эз на мунны, Тартарен-Санчо неуна лӧньыштіс.
И, збыльысь, татшӧм экспедицияӧ оз мунлыны дасьтысьтӧг.
Африкаӧ путешествие — тайӧ ӧд абу шутка, чорт возьми! — сэтчӧ он мун кокнипырысь...
Медводз тарасконец шуис лыддьыны ыджыд путешественникъяслысь Африка йылысь сочинениеяс: Мунго Паркӧс, Кайеӧс, доктор Ливингстонӧс, Генрих Дюверьеӧс.
Сійӧ аддзис, мый ылі странаясӧ мунтӧдз войдӧр, тайӧ отважнӧй путешественникъясыс дыр кад чӧж велӧдлісны асьнысӧ терпитны тшыгъялӧм, горш косьмӧм, кузя ветлӧм — быдпӧлӧс лишениеяс.
Тартаренлы окота лои подражайтны налы и сійӧ кадсянь пӧткӧдчис сӧмын пуӧм ваӧн, — тадзи шусьӧ Тарасконын тюря некымын нянь кусӧкысь, кодъясӧс кӧтӧдӧма пӧсь ваын да приправитӧма чеснокӧн, тминӧн да лаврӧвӧй листӧн.
Режим вӧлі чорыд, и ті представляйтад аслыныд, кутшӧм гримасаяс вӧчаліс коньӧр Санчо ....
Мукӧд блюдояссӧ вӧтлысь пуӧм ва дінӧ, Тартарен ӧтлаӧдіс некымын упражнениеяс, мед чорзьӧдны ассьыныс телӧсӧ.
Асьсӧ кузя ветлӧмӧ велӧдны кӧсйиг, сійӧ быд асыв сизим-кӧкъямыс пӧв дорвыв котӧртліс кар кузяыс то тэрыб, то гимнастическӧй воськолӧн, гырддзаяссӧ туша бердас топӧдӧмӧн да вомас важся обычай серти кык еджыд из кутӧмӧн.
Сы бӧрти, мед велӧдны асьсӧ войся ыркыдӧ, руясӧ да лысваӧ, сійӧ быд рыт петавліс садйӧ да кольччывліс сэтчӧ ружьеӧн баобаб сайӧ дзебсьӧмӧн, дас либӧ дас ӧти часӧдз.
Медбӧрти став кадсӧ, кор Митенлӧн зверинецыс вӧлі Тарасконын, Костекальд ордын картузъяс бӧрся кыйсьысьяс, кодъяс дыр пукалісны, замковӧй площадь кузя мунігӧн аддзылісны рӧмыдсьыс таинственнӧй мортӧс, коді ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ балаган сайын.
Сійӧ вӧлі Тарасконса Тартарен, коді асьсӧ велӧдіс кывны войся пемыдын повтӧг левлысь муралӧм.
X
Мунӧм водзвылын
Кор Тартарен чорзьӧдіс асьсӧ тадзикӧн быдсяма героическӧй средствоясӧн, став Тарасконлӧн вӧлі видзӧдӧмыс веськӧдӧма сы вылӧ.
Сійӧ тупйис аснас ставсӧ.
Картузъяс бӧрся кыйсьӧмъяс вӧлі эновтӧма, романсъяс ланьтісны.
Безюке аптекаын пианино тӧмитчис виж чехол улын, и шпанскӧй гутъяс косьмисны сы вылын вывлань кынӧмӧн...
Тартаренлӧн экспедиция сувтӧдіс ставсӧ.
Колӧ вӧлі аддзыны Тартаренлысь гостинӧйясын успехсӧ.
Сы ради вензисны, сійӧс нетшкисны мӧда-мӧдлысь, занимайтісны, пышйӧдлісны.
Дамаяслӧн эз вӧв ыджыдджык честь, кыдз мунны Митен зверинецӧ Тартаренкӧд кутчысьӧмӧн да лев клетка водзын сылысь кывзыны тайӧ грознӧй хищникъяс вылӧ кыйсьӧм йылысь висьтъяссӧ, — сы йылысь, кытчӧ колӧ метитчыны, кутшӧм ылнасянь, тшӧкыда-ӧ овлӧны несчастнӧй случайяс, и с. в. и с. в.
Тартарен окотаысь сеталіс кутшӧм колӧ объяснениеяс.
Сійӧ лыддис Жюль Жерарӧс да тӧдіс левъяс вылӧ кыйсьӧм зэв бура.
Позьӧ вӧлі мӧвпыштны, мый герой став олӧм чӧжыс кыйсис.
Висьтавліс сійӧ сы йылысь ыджыд красноречиеӧн.
Но торъя лӧсьыд вӧлі сійӧ рытъясын судса председатель Ладевез либӧ ротнӧй швальняса отставнӧй начальник храбрӧй командир ордын, кор ӧбед бӧрын вайлывлісны кофе да ставыс, Тартаренлань улӧсъяссӧ матыстӧмӧн, корисны сійӧс висьтавны водзын лоана кыйсьӧм йылысь.
Пызан дӧраӧн вевттьӧм пызан вылӧ гырддза йылӧ мыджсьӧмӧн да мокко ырскӧбталігтыр, герой волнуйтчан гӧлӧсӧн висьтавліс опасностьяс йылысь, кодъяс сійӧс виччысисны Африкаын.
Сійӧ висьтавліс тӧлысьтӧм войясын кузь засадаяс йылысь, заразаяс паськӧдысь нюръяс йылысь, олеандровӧй листъясӧн отравитӧм юяс йылысь, сотысь жар йылысь, гӧраса лымъяс йылысь, скорпионъяс да саранча кымӧръяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс сідз жӧ Атласса левъяс олан ног йылысь, сы йылысь, кыдз найӧ косясьӧны, налӧн вын да скӧрлун йылысь.
Аслас собственнӧй висьталӧмӧн увлекайтчӧмла, Тартарен чеччыштліс пызан сайысь да столӧвӧй шӧрын сулаліг, подражайтіс лев эралӧмлы, ружьеӧн лыйӧмъяслы — трах! тарарах!.. разрывнӧй пуля шутёвтӧмлы — пфф!.. пфф!.. шенасис, мурзіс, пӧрлӧдліс улӧсъяс...
Пызан сайын пукалысьяс ставныс кельдӧдісны.
Мужикъяс видзӧдавлісны мӧда-мӧдныс вылӧ юръяснаныс качайтӧмӧн, дамаяс тупкылісны синъяснысӧ полӧмнысла горӧдавлігтыр, старикъяс воинственнӧя ӧвтчисны асланыс бедьясӧн, а орчча комнатаын узьны водз водӧм челядь кыпӧдлісны бӧрдӧм, мурзӧмӧн да лыйсьӧмӧн садьмӧдӧмысь, да корисны ӧзтыны лампа.
А Тартарен ещӧ эз на мун.
ХІ
Шпагаясӧн, милостивӧй государьяс, шпагаясӧн!.. а не шпилькиясӧн!
Мӧвпаліс-ӧ сійӧ мунны збыльвылӧ?..
Сьӧкыд юалӧм, код вылӧ Тартаренлӧн историк затрудняйтчӧ вочавидзны.
Кыдз кӧть мед сійӧ эз вӧв, колис нин куим тӧлысьысь унджык сійӧ кадсянь, кыдз Митенлӧн зверинец эновтіс Тарасконӧс, а левъясӧс бырӧдысь век на ещӧ эз вӧрзьӧдчыв места вывсьыс.
Ме лэдза, мый герой выль миражӧн ылалӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс мӧвпаліс, мый вӧліс нин Алжирын.
Левъяс вылӧ водзӧ лоан кыйсьӧм йылысь висьтавлӧмъяс влияние улын сылы, гашкӧ, кажиччис, мый сійӧ кыйсьыліс нин на бӧрся, и сійӧ эскис талы сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс, кыдзи и сылы, мый кыпӧдліс коркӧ консульскӧй флаг да лыйліс татараяслы — трах! тарарах! — Шанхайын.
Лёкыд вылӧ, Тарасконса Тартарен кӧ вӧлі и тайӧ пӧрйӧ миражлӧн жертваӧн, то тарасконецъяс эз вӧвны сійӧн.
Кор, куим тӧлысь виччысьӧм бӧрын, найӧ убедитчисны, мый левъяс вылӧ кыйсьысь оз и думайт мунны, — кыптіс ропкӧм.
— Тайӧ Шанхайыд кодь! — шуис, ехиднӧя нюмъяліг, Костекальд.
Ӧружейниклӧн ёся шмонитӧмысь ыджыд радлӧм кыпӧдіс фурор: некод нин водзӧ эз эскы Тартаренлы.
Ставсьыс пӧщадатӧмджыкӧсь лоины Безюке коддем простакъяс да трусъяс, кодъясӧс пытш вермис вайӧдны пышйӧмӧ да кодъяс лыйлісны эз мӧдног, кыдз синсӧ куньӧмӧн.
Клубын, эспланада вылын — быдлаын найӧ вӧлі крукасьӧны шудтӧм Тартарен дорӧ ӧти и сійӧ жӧ сералана юалӧмӧн:
— Кор жӧ ті мунанныд?
Костекальд лавкаын сылӧн кывъясыс воштісны ставсӧ.
Картузъяс бӧрся кыйсьысьяс ӧткажитчисны асланыс вождьысь.
Та бӧрти петісны эпиграммаяс.
Судса председатель Ладевез, шойччан кадъяссӧ провансальскӧй сёрни вылын стихъяс гижалысь, сочинитіс сьыланкыв, коді имеитіс ыджыд успех.
Сэн муніс сёрни кутшӧмкӧ ыджыд кыйсьысь Жерв йылысь, страшнӧй ружйӧыс кодлӧн должен вӧлі бырӧдны Африкаын левъясӧс, ӧтитӧг став левсӧ.
Но грекыд вылӧ, тайӧ чертовскӧй ружйӧыслӧн вӧлі страннӧй свойство: сійӧс пыр зарадитісны, но сійӧ ни бӧрӧ, ни водзӧ...
Ни бӧрӧ, ни водзӧ! — ті гӧгӧрвоанныд индӧмсӧ...
Тайӧ сьыланкывйыс разаліс кар пасьта чардби ӧдъя;
Тартарен петкӧдчигӧн берег вылын грузчикъяс да баобаба керка водзвылын сапӧг чиститысьяс сьылісны сійӧс хорӧн, тӧдӧмысь, почтительнӧй ылнаын двойнӧй мускулъяссянь.
О, Тарасконлӧн непостоянство!
Ыджыд морт притворяйтчис, мый нинӧм оз аддзы и нинӧм оз кыв, но збыль вылас тайӧ посни войнаыс, пельӧс сайсянь тайӧ усьласьӧмъясыс ёна огорчайтлісны сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый Тараскон пышйӧ сы киясысь, мый йӧзлӧн радейтӧмыс вуджӧ мукӧд вылӧ, и тайӧ заставляйтліс сійӧс чорыда страдайтны.
О! популярностьлӧн чаша!
Кутшӧм лӧсьыд пукавны сы водзын, но кутшӧм шог, кор сійӧ путкыльтчӧ!..
Аслас страдайтӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, Тартарен нюмъяліс да оліс важ мозыс, кыдз быттьӧ немтор эз лолыв.
Коръясӧ кӧ, век жӧ, тайӧ немтӧждысьтӧм гажлуныслӧн маскаыс, кодӧс сійӧ гордитчӧмысла пасьталіс ас вылас, тӧдлытӧг чеччыштліс и сэк сылӧн чужӧмыс петкӧдліс скӧралӧм да шог...
Сідз, ӧтчыд асылын сапӧг чиститысьяс — ичӧтикӧсь сьылісны сійӧ ӧшиньяс улын господин Жерв ружйӧ йылысь сьыланкыв.
Шогмытӧм челядьлӧн гӧлӧсъясыс кылісны шудтӧм ыджыд морт пельӧдз; сійӧ мортыс сійӧ кадас бритчис зеркалӧ водзын (Тартарен тошсӧ лэдзліс, но бритлывліс сійӧс, кор сійӧ лоліс вывті ыджыд).
Друг ӧшинь крапкысьӧмӧн воссис, и петкӧдчис Тартарен, майтӧг быгйӧсь, чышъянӧн кӧрталӧм юрӧн, да горӧдіс юралан кыз гӧлӧсӧн, бритваӧн да мыльницаӧн пыркӧдіг:
— Шпагаясӧн, милостивӧй государьяс, шпагаясӧн!.. а не шпилькиясӧн!
Прекраснӧй кывъяс, кодъяс вермисны лоны эськӧ историческӧйӧн, вӧлі кӧ шуӧма кывъяссӧ эз челядьлы, кодъяс ыджданас неуна гырысьджыкӧсь кӧмкот чиститан найӧ ящикъяс серти, эз тайӧ джентльменъяслы, кодъясӧс ньӧти эз вермыны кутны киас шпага.
ХІІ
Баобаба керкаын сёрни
Дорвыв вежсьӧм вылӧ видзӧдтӧг, сӧмын ӧти армия колис вернӧйӧн Тартаренлы.
Храбрӧй командир Бравида, ротнӧй швальняысь отставнӧй начальник, видзӧдіс сы вылӧ воддза уважениеӧн.
— Тайӧ молодец!
— упорнӧя шуаліс сійӧ.
И, дерт, сылӧн мнениеыс сулаліс эз этшаджык, кутшӧм-нибудь аптекарь Безюкелӧн сӧрӧм дорысь.
Храбрӧй командир ни ӧтчыд эз казьтыв Африкаӧ путешествуйтӧм йылысь, но, кор Тараскон кутіс вывті ызгыны, сійӧ решитчис сёрнитны.
Ӧтчыд рытын шудтӧм Тартарен пукаліс аслас кабинетын, гажтӧма мӧвпалігтыр, кыдз друг порог вылын тыдовтчис командир вӧвлытӧм торжествуйтана видӧн, сьӧд перчаткиясӧн да топыда кизявлӧм сюртукыс
— Тартарен, — шуис пӧрысь капитан паныд кыв шуны лэдзтӧм гӧлӧсӧн, — Тартарен, колӧ мунны!
И сійӧ сувтіс ӧдзӧсӧ, суров да ыджыдысь-ыджыд, кыдз долглӧн воплощение.
Тарасконса Тартарен гӧгӧрвоис ставсӧ, мый вӧлі таын: «Тартарен, колӧ мунны».
Сійӧ сувтіс полотно кодь кельыд, гӧгӧр видзӧдліс нежнӧй синъяснас ассьыс уютнӧй, шоныдӧн да югыдӧн тыр кабинетсӧ, паськыд лӧсьыд креслӧсӧ, книгаяссӧ, ковёрсӧ, еджыд занавескаяссӧ, код сайын тіралісны садлӧн уввожъяс; сэсся матыстчис храбрӧй командир дорӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс, энергичнӧя пыркӧдыштіс сійӧс да синваа гӧлӧсӧн, но век жӧ крепыда, шуис:
— Ме муна, Бравида.
И сійӧ збыльысь муні.
Но сӧмын, дерт, эз пырысь-пыр.
Колӧ вӧлі войдӧр дасьтысьны став коланторйӧн.
Медвойдӧр сійӧ закажитіс Бомпарлы ыргӧнӧн эжӧм кык гырысь сундук кузь пластинкаясӧн, кодъяс вылын колӧ вӧлі лоны гижӧма татшӧм гижӧд:
ТАРАСКОНСА ТАРТАРЕН
Ӧружие тыра ящик
Ыргӧнӧн эжӧм да гижӧм босьтісны уна кад.
Тартарен закажитіс сідз жӧ Таставенлы зэв бур дорожнӧй альбом дневник вылӧ да туйвывса пасйӧдъяс вылӧ: кӧть кутшӧм абу увлекательнӧй левъяс вылӧ кыйсьӧмыс, оз жӧ позь мӧвпавны сӧмын сы йылысь.
Сэсся сійӧ судзӧдіс Марсельысь чуть ли эз вагонтыр консервъяс, яйысь бульон таблеткаясын, выль конструкцияа складнӧй палатка, кодӧс позьӧ вӧлі тэчны да паськӧдны ӧти минутаӧн, кыйсян сапӧгъяс, кык зонт, кӧтасьтӧм пальто да лӧз ӧчки, мед видзисны синъяс висьмӧмысь.
Медбӧрти аптекарь Безюке лӧсьӧдіс сылы походнӧй аптечка, сійӧ вӧлі снабдитӧма тырмымӧн сибдысь пластырӧн, арникаӧн, камфораӧн да уксусӧн.
Коньӧр Тартарен!
Ставыс тайӧ лӧсьӧдсис эз сылы: быдсяма водзысьтыр видзчысян мераясӧн да ёна тӧждысьӧмъяс отсӧгӧн сійӧ надейтчис раммӧдны Тартарен-Санчоӧс, коді бушуйтіс лун и вой сійӧ кадсянь, кыдз вӧлі помӧдз решитӧма мунны.
XIII
Мунӧм
Медбӧрти торжественнӧй лун, великӧй лун воис.
Югдыны заводитӧмсянь став Тараскон вӧлі кок йылын.
Йӧз жӧдзис баобаба керка водзын да прудитіс Авиньонскӧй шоссе.
Тарасконецъяс зыртчисны ӧшиньяс дорын, каттьысьлісны вевтъяс вылӧ да пуяс йылӧ.
Тані вӧліны Ронаысь воӧм пыжвӧчысьяс, грузчикъяс, сапӧг чиститысьяс, озырджык карсаяс, ткачихаяс, клубса шленъяс — шуныкӧ, став карыс.
Локтӧмаӧсь сідз жӧ бокерцы мӧдар берегсянь, воалӧмаӧсь огородникъяс став округ пасьтасьыс телегаясын, шарганъяса да тильгунъяса зумыд мулъяс вылын, лентаясӧн да бантъясӧн мичмӧдчӧм винавӧчысьяс.
Гежӧдика паныдасьлісны весиг Арльысь воӧм мича нывъяс юр гӧгӧрыс гӧлубӧй лентаясӧн; нывъясыс пукалісны камаргскӧй сера вӧвъяс вылын асланыс поклонникъяс мышку сайын.
Став тайӧ йӧз чукӧрыс топӧдчис, зытласис Тартарен ӧдзӧс водзын, уважаемӧй господин Тартарен водзын, коді мунӧ вӧлі турокъяс дорӧ левъясӧс начкавны.
Алжир, Африка, Греция, Персия, Турция, Месопотамия — ставыс тайӧ чайтсьӧ тарасконецъяслы ӧтик паськыд, омӧля тӧдса, пӧшти мифическӧй странаӧн, кодӧс шуӧны Туретчинаӧн.
Тайӧ зытласьӧмас коставлытӧг петкӧдчавлісны да вошавлісны картузъяс бӧрся кыйсьысьяс, гордӧйӧсь асланыс вождь триумфӧн.
Баобаба керка водзын — кык ыджыд тачка.
Кадысь кадӧ дзиръя воссьылӧ, и сэки тыдалӧ, кыдзи некымын морт тшапа гуляйтӧны садйӧд.
Носильщикъяс кыскалӧны сундукъяс, ящикъяс, туйвыв мешӧкъяс да тэчӧны ставсӧ тайӧс тачкаяс вылӧ.
Быд выль ноша мыччысигӧн йӧз чукӧрті котӧртӧ тіралӧм.
Видзӧдысьяс горӧдалӧны нимъяссӧ быд предметлысь.
«Тайӧ походнӧй палатка...
А тайӧ консервъяс... аптечка... ӧружие тыра ящик...».
Картузъяс бӧрся кыйсьысьяс сеталӧны объяснениеяс.
Друг — тайӧ вӧлі асылын дас час гӧгӧр — йӧз чукӧр мӧдіс волнуйтчыны: дзиръя воссис гурйыв.
— Локтӧ! Локтӧ! — кутіс равзыны йӧз.
Кор Тартарен тыдовтчис порог вылын, шензьӧдан горӧдӧм тыртіс уличасӧ:
— Турок!
— Ӧчкиа!
Алжирӧ мӧдӧдчигӧн, Тартарен, збыльысь, лыддис коланаӧн пасьтасьны алжирскӧй костюмӧ.
Еджыд полотно штані, кӧрт кизьясӧн зэлыда кизявлӧм дженьыдик куртка, паськыдсьыс-паськыд гӧрд тасма, куш голя, бритӧм юр, зэв ыджыд вывті кузь лӧзоват кистя феска.
Сыысь кындзи, сьӧкыд ружйӧӧн быд пельпом вылын, тасма сайын ыджыд кыйсян пурт, кынӧм вылас патронташ, бокас кучик кабураын револьвер.
Татшӧм вӧлі сылӧн нарядыс.
Мыжа, вунӧді казьтыштны ӧчкисӧ, гырысь лӧз стеклӧяса ӧчки гозсӧ, кодъяс неуна небзьӧдыштӧны миян геройлысь вывті скӧр чужӧмсӧ.
— Мед олас Тартарен!..
Мед олас Тартарен!.. — юрӧбтіс йӧз.
Ыджыд морт нюмдіс, но ружйӧясыс мешайтісны сылы копыртчывны.
Но ӧні сійӧ тӧдіс, кутшӧм абу прочнӧй радейтӧмыс йӧзлӧн.
Колӧкӧ, весиг став пытшкӧснас сійӧ проклинайтіс ассьыс жестокӧй согражданасӧ, кодъяс заставитісны сійӧс эновтны еджыд стенъяса да виж ставеньяса лӧсьыд да гажа керкасӧ...
Но сійӧ эз петкӧдлы некутшӧм вид.
Спокойнӧй да гордӧй, кӧть и кельыд неуна, сійӧ петіс улича вылӧ, видзӧдліс тачкаяс да убедитчӧм мысти, мый ставыс ладнӧ, зумыд воськолӧн мӧдӧдчис кӧрттуй станциялань, весиг баобаба керка вылӧ видзӧдлытӧг.
Сы бӧрысь муніс храбрӧй командир Бравида, ротнӧй швальняысь отставнӧй начальник, сэсся судса председатель Ладевез, оружейник Костекальд да картузъяс бӧрся став кыйсьысьяс.
На бӧрся мунісны тачкаяс да йӧз.
Вокзал водзын Тартаренӧс виччысис станцияса начальник, коді участвуйтлӧма комынӧд вося африканскӧй компаниеын.
Сійӧ некымынысь пӧся топӧдліс сылы кисӧ.
Курьерскӧй поезд Париж — Марсель ещӧ эз на во.
Тартарен пырис аслас свитакӧд первой класса залӧ.
Та бӧрын станцияса начальник тшӧктіс игнавны ӧдзӧссӧ, мед эз зытласьны.
Четверть часа чӧж Тартарен ветлӧдліс зал кузя, картузъяс бӧрся кыйсьысьясӧн кытшалӧмӧн.
Сійӧ висьтавліс аслас путешествие йылысь, левъяс вылӧ кыйсьӧм йылысь, кӧсйысис мӧдӧдны куяс.
Сылы гижсялісны лев ку вылӧ, кыдз кадриль вылӧ.
Абу дӧзмысь да раминик, кыдз Сократ, сійӧ минутаӧ, кор сійӧ косӧдз юис цикута* тыра чаша, нинӧмысь повтӧм тарасконец быдӧнлы кужис мый шуны, быдӧнӧс козьналіс нюмдӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс прӧстӧя да пыдысянь.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис кӧлдуйтны ставнысӧ прӧщайтчигас да кольны ас йывсьыс медся бур казьтылӧмъяс.
Картуз бӧрся кыйсьысьяслӧн синъясаныс доршасис синва, а ӧткымынлӧн — Ладевезлӧн, например, да аптекарь Безюкелӧн — вӧрзис каитчан чувство.
Железнодорожникъяс бӧрдісны пельӧсъясын.
Ӧграда сайын чукӧртчӧм йӧз видзӧдіс Тартарен вылӧ да горзіс:
— Мед олас Тартарен!
Медбӧрти кутіс звӧнитны кӧлӧкӧл.
Кӧльӧсаяслӧн йиркӧм, пельчунӧдан свисток вӧрзьӧдіс сводъяс...
— Пуксялӧй, пуксялӧй, господа!..
— Прӧщайтлӧй, Тартарен!..
Прӧщайтлӧй, Тартарен...
— Прӧщайтлӧй!.. — горӧдіс ыджыд морт, храбрӧй командир Бравидалысь банбоксӧ окаліг; сійӧ мортӧн Тартарен прӧститчис аслас муса Тарасконкӧд.
Сэсся сійӧ шыбытчис вагонӧ, кӧні тырӧныс вӧліны парижанкаяс, кодъяс муртса эз кувны повзьӧмнысла, аслыспӧлӧс карабинъясӧн да револьверъясӧн ӧшлӧм мортӧс аддзигӧн.
XIV
Марсельскӧй гавань.
— Туйӧ
Декабрь первой лунӧ 186... воын, луншӧрын, кор тӧвся провансальскӧй шонді ставсӧ тыртӧ синтӧммӧдан югӧрӧн, повзьӧм марселецъяс аддзисны Канебьер улича вылысь абу пырся кодь турокӧс, — татшӧмсӧ найӧ некор на ещӧ эз аддзывны, кӧть Марсельын турокъяс вӧліны туплясьмӧн.
— Ті, дерт, дӧгадайтчанныд, мый тайӧ турокыс эз вӧв кодкӧ мӧд, кыдз Тартарен, Тарасконса Тартарен.
Сійӧ муніс набережнӧй кузя ӧружие, консервъяс да аптечкаяс ящикъясӧн, пароходнӧй обществоса Туаш пристаньӧ, медым пуксьыны «Зуав»* пакетбот вылӧ, коді должен вӧлі нуны сійӧс Африкаӧ.
Сылӧн пельясас юргисны на тарасконецъяслӧн киӧн клопӧдчӧмъяс, и сійӧ восьлаліс, шондіӧн да море дукӧн коддзӧдӧм, гордӧя юрсӧ лэптӧмӧн, пӧртмасян чужӧмӧн да пельпом вылас ружйӧясӧн, и видзӧдіс паськыда чашкӧдӧм синъясӧн чуднӧй марсельскӧй гавань вылӧ, кодӧс аддзис первойысь.
Тартаренлысь вӧлі синсӧ ёрӧ сы водзын паськалан видзӧданторйыс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ ставсӧ тайӧс вӧтӧн, мый сійӧс шуӧны Синдбад-Мореходӧн* и мый сійӧ вошласигтыр шӧйтӧ «Тысяча да ӧти вой» мойдса каръяс пиысь ӧтиӧд.
Лыдтӧм-тшӧттӧм мачтаяс да реяяс, кодъяс крестасьлӧны быдног.
Флагъяс став странаяслӧн — роч, греческӧй, шведскӧй, тунисскӧй, американскӧй флагъяс...
Корабльяс ӧтвылнаын набережнӧйкӧд, штыкъяс радъяс кодь бушпритъяс.
А на улын наядаяс, богиняяс, мадоннаяс да мукӧд краситӧм пу фигураяс, кодъясысь суднояс босьтӧны ассьыныс нимъяснысӧ.
Ставыс тайӧ зыртчӧма, сёйӧма морскӧй ваӧн да бакшасьӧма...
Ӧтилаын и мӧдлаын, суднояс костын, югъялысь, шӧвклань мунана, вый войтъясӧн тырӧм морелӧн кусӧк.
Реяяс вылын кымӧр мында каляяс, кодъяс лӧз енэжын вуджрасьӧны мича чутъясӧн да зэв уна юнгаяс, кодъяс шыалӧны быдсяма ногӧн.
Набережнӧй вылын, выйӧн да содаӧн сукмӧм пемыд-виж няйта шоръяс пӧвсын, кодъяс визувтӧны майтӧг пуан заводсянь, зэв уна таможеннӧй надсмотрщикъяс, комиссионеръяс да извозчикъяс посньыдик корсиканскӧй вӧвъясӧн, кодъясӧс доддялӧма двуколкаӧ.
Кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс магазинъяс, сьӧдасьӧм баракъяс, кӧні матросъяс пуӧны сёян; кальянъясӧн, обезьянаясӧн, попугайясӧн, гезъясӧн, парусъяс вылӧ дӧраӧн вузасьысьяс; важторйӧн вузасьысьяслӧн фантастическӧй лавкаяс, кӧні петкӧдӧма быдсяма шылльӧ-мылльӧсӧ: допотопнӧй пушкаяс, зӧлӧтитӧм гырысь пӧнаръяс, важ тальяс, жугалӧм якӧръяс, важмӧм снастьяс, сімӧм лебёдкаяс, рупоръяс, Жан Барт* да Дюге-Труэн* кадся морскӧй ӧчкияс;
ракушкаясӧн вузасьысь чилзысь торговкаяс пидзӧсъяс выланыс;
вар тыра гырничьясӧн, руалысь пӧртъясӧн да гырысь кӧрзинаясӧн шнырайтысь матросъяс; кӧрзинаясыс тырӧсь осьминогъясӧн, кодъясӧс мыськӧны матросъяс фонтанъясысь петысь еджыдов ваын.
Гӧгӧр гырысь чукӧрӧн быдсяма пӧлӧс тӧваръяс: шӧвк, минералъяс, вӧрлӧн штабельяс, свинеч болванкаяс, нойяс, сакар, чӧскыд рожокъяс, рапс, лакрица, сакарнӧй тростник.
Асыввыв да Рытыввыв тӧваръяслӧн ӧтсорасьӧм.
Гырыссьыс-гырысь чукӧръяс голландскӧй сыр, кодъясӧс генуэзецъяс краситӧны гӧрд рӧмӧн.
Сэні — нянь пристань; грузчикъяс ректӧны ыджыд посъяс вылысь мешӧкъяс.
Берег вылӧ киссьӧ зарни шор, бус кымӧрӧн кытшалӧмӧн.
Мужикъяс гӧрд фескаясын пожналӧны тусь осёл куысь вӧчӧм гырысь пожъяс пыр да кисьталӧны сійӧс телегаясӧ, кодъяс ылыстчӧны росъяса да кӧрзинаяса нывбабаяс да челядь чукӧрӧн колльӧдӧмӧн.
Водзӧ докъяс; гырысь суднояс куйлӧны бокъяс выланыс; найӧс сотӧны ньӧр пескӧн, медым весавны водоросльясысь; реяяс плавайтӧны ваын, ӧвтӧ сир дукӧн, и оз лӧньлы пельсьӧдмӧдан камгӧм мӧлӧтъясӧн, кодъясӧн плӧтникъяс тувъялӧны ыргӧн кляптъяс корабльса кузовъясӧ.
Мукӧддырйи мачтаяс костын воссьылӧ кост, и сэки Тартарен аддзыліс гаваньӧ пыран туй, ваысь гезйӧн нюжӧдчӧм да мунысь суднояс, Мальтаӧ мунысь тшап кодь, сӧстӧмлунӧн югъялысь английскӧй фрегат виж перчаткияса офицеръясӧн, либӧ жӧ горзӧмъяс да видчӧмъяс улын видзӧдчысь ыджыд Марсельскӧй бриг, бӧжас сюртука да шӧвк шляпаа кыз капитан, коді провансальскӧй кыв вылын сеталӧ приказъяс.
Ӧти корабльяс пышйӧны став парусъясӧн; ылын тыдалӧны мукӧдъяс, кодъясӧс югдӧдӧ шонді, — найӧ ньӧжйӧник матыстчӧны да быттьӧ кывтӧны сынӧдтіыс.
Коставлытӧм ужаснӧй грымгӧм, телегаяслӧн таркӧдӧм, матросъяслӧн горзӧмъяс, видчӧм, сьылӧм, пароходъяслӧн тутсӧмъяс, барабанъяслӧн брунгӧм да рожокъяслӧн юргӧм с.в. Иоанн да с.в. Николай фортъясын, вичко кӧлӧкӧлъяслӧн звӧн да мистральлӧн* жынгӧм, коді кватлалӧ став тайӧ шыяслысь хаоссӧ, путкылялӧ найӧс, разӧдӧ, сорлалӧ аслас гӧлӧскӧд да артмӧдӧ тӧлктӧм, дикӧй, героическӧй музыка, — быттьӧ гигантскӧй труба чуксалӧ туйӧ, му помӧдзыс тӧвзьыны, бордъяс вылын лэбзьыны кӧсйӧм ӧзтіг.
Тайӧ прекраснӧй труба шыяс улын нинӧмысь повтӧм Тарасконса Тартарен сӧліс пароход вылӧ, медым мунны левъяс странаӧ...
Мӧд эпизод
ТУРОКЪЯС ОРДЫН
I
Вуджӧм.
— Фескалӧн вит положение.
— Коймӧд лунӧ.
— Спаситӧй!
Ме кӧсйи эськӧ, дона лыддьысьяс, лоны художникӧн и эськӧ ыджыд художникӧн, медым рисуйтны тіянлы Тарасконса Тартарен фескалысь уна пӧлӧс положение Франциясянь Алжирӧ «Зуав» вылын куим лун чӧжся вуджигӧн.
Медвойдӧр эськӧ ме петкӧдлі геройскӧй фескаӧс вӧрзьӧдчигас, палуба вылын, кор сійӧ гордӧя красуйччис тайӧ великолепнӧй Тарасконскӧй юр вылын.
Сэсся ме петкӧдлі эськӧ сійӧс тіянлы портысь петігӧн, кор «Зуав» мӧдіс чеччавны гыяс вывті: сійӧ кажитчис шензянаӧн да тіраліс, кыдз быттьӧ висьмӧмлысь медводдза топӧдӧмсӧ водзвыв кылӧмӧн.
Сэсся ме петкӧдлі эськӧ, кыдз сійӧ вермасис бушковкӧд, герой юрпыдӧс вылын ужасын веськӧдчиг, и кыдз чукрасис сылӧн ыджыд голубӧй кистьыс морскӧй ру пиын ыдждысь тӧв пӧльыштігӧн, кор судно петӧ вӧлі Лионскӧй заливысь паськыд мореӧ да качкаыс содіс...
Нёльӧд положение: квайт час рыт, корсиканскӧй берегъяс дорын — шудтӧм феска ӧшӧдчис борт вомӧн да вынтӧг видзӧдӧ пыдӧстӧм мореӧ...
Медбӧрын, витӧд и медбӧръя положение: мыйкӧ форматӧм да коньӧркодь ружтӧмӧн туплясьӧ пӧдушка вылын дзескыд каютаын, камод ящиклань мунысь ичӧтик койка вылын.
Тайӧ фескаыс, геройскӧй фескаыс, коді пӧрис ӧні войся вульгарнӧй колпакӧ, кодӧс вештӧма кельыд да вежыньтчӧм чужӧма висьысь пельяс вылӧ...
Ах! Тарасконецъяс кӧ эськӧ вермисны аддзыны ассьыныс великӧй Тартаренӧс сійӧ кадӧ, кыдз сійӧ куйліс аслас камод ящикын иллюминаторъяс пыр усьысь пемыд да жугыль югӧр улын, кухняысь лёк дуксӧ да уль пулысь, пакетботлысь вукӧдан дуксӧ ас пытшкас кыскиг.
Кылісны кӧ эськӧ найӧ, кыдз сійӧ киргис быд винт кучкигӧн, быд минутаӧ чай корӧмӧн да ичӧт кага гӧлӧсӧн лакейӧс видігтыр, — то эськӧ каитчисны, мый заставитісны сійӧс мунны...
Сета кыв, историклысь кыв, коньӧр турок вӧлі жалкӧйӧн.
Морскӧй висьӧмӧн тӧдлытӧг висьмӧм вӧсна шудтӧмыдлӧн эз вӧв выныс разьны алжирскӧй тасмасӧ да мездысьны аслас арсеналысь.
Ыджыд воропнас кыйсян пурт топӧдіс сылы морӧссӧ, револьвер кабураыс — кокъяссӧ.
Став дінас содтӧд Тартарен-Санчо ропкӧдчис, ружтіс да ланьтлытӧг видчис:
— Бӧлван!..
Ме шулі тэныд!..
А! Тэ кӧсйин мунны Африкаӧ!..
Вот тэныд тэнад Африкаыд...
Но, мый, лӧсьыд сійӧ?
Ставсьыс мучитанаджык вӧлі сійӧ, мый ружьеас коньӧр кыліс аслас каютасянь, кыдз кают компаниеын пассажиръяс сьылісны, сералісны, сёйисны да ворсісны картіӧн.
«Зуав» вылӧ чукӧртчис уна лыда да гажа общество; асланыс полкӧ бӧр воысь офицеръяс, Марсельскӧй «Альказарысь» дамаяс, странствуйтысь актёръяс, Меккаӧ ветлывлысь озыр мусульманин, кутшӧмкӧ черногорскӧй князь — ыджыд шутник, коді петкӧдлӧ Равельӧс* да Жиль Переӧс...
Некодныс найӧ эз висьны морскӧй висьӧмӧн, и найӧ коллялісны кадсӧ, юисны шампанскӧй «Зуав»-са капитан Барбассукӧд, кыз гажа марсельсакӧд, кодлӧн вӧлі кык семья — ӧтиыс Марсельын, мӧдыс Алжирын.
Тартарен кевмис ставныслы налы вӧйны му пырыс.
Налӧн гажӧдчӧмыс кыкпӧв содтіс сылысь мучитчӧмсӧ...
Медбӧрын, коймӧд луннас пароход вылын заводитчис друг вӧвлытӧм гызьӧм; сійӧ петкӧдіс миянлысь геройӧс шогын олӧмысь, кодын сійӧ оліс сымда кад.
Нырас звӧнитіс кӧлӧкӧл.
Кыліс палуба вывті котралысь матросъяслӧн сьӧкыд сапӧгъясӧн зымӧдӧм.
— Водзӧ!..
Бӧрлань!
— горзіс капитан Барбассулӧн сибдӧм гӧлӧс.
Сэсся: Стоп!
Пароход пыр жӧ сувтіс, дрӧгмуні да ставыс лӧнис...
Пакетбот шытӧг качайтчис ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи сынӧдын воздушнӧй шар...
Тайӧ страшнӧй лӧньыс вайӧдіс Тартаренӧс ужасӧ.
— Ми вӧям!
Спаситӧй!
— ыджыд гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, вынъясыс содісны сылӧн быттьӧ волшебнӧя, да, койкасьыс чеччыштӧм бӧрын, шыбытчис став аслас арсеналнас палуба вылӧ.
ІІ
Ӧружиеӧ!
Ӧружиеӧ!
Некод эз и мӧвпав вӧйны: «Зуав» сӧмын на пырис портӧ, зэв бур портӧ, джуджыд сьӧд ваясӧн, но лӧнь, зумыш, пӧшти пустыннӧй.
Паныдӧн, гӧра пӧкатын еджыдалісны Алжирлӧн керкаяс, топыд чукӧрӧн морелань мунӧмӧн.
Медонскӧй мылькъяс вылын быттьӧ ӧшлӧма вӧлі белье.
А юр весьтын паськӧдчӧма лӧз атласнӧй енэж.
Повзьӧмысь неуна сайкалыштӧм бӧрын знаменитӧй Тартарен пондіс любуйтчыны местаясӧн, кывзіс сыкӧд орччӧн сулалысь черногорскӧй почтительнӧй князьӧс, коді висьтавліс сылы карлысь унапӧлӧс кварталъяс: Касбак, Верхний кар, Баб-Азун.
Тайӧ черногорскӧй князьсӧ вӧлі зэв бура воспитайтӧма: сэтчӧ жӧ сійӧ бура тӧдіс Алжирӧс да неуна сёрнитіс арабъяс кыв вылын;
Тартарен решитіс тӧдмасьны сыкӧд бурджыка...
Друг тарасконец аддзис борт сеткаӧ ортсысяньыс кутчысьӧм гырысьысь гырысь сьӧд кияс.
Секунда мысти сы водзын петкӧдчис негрлӧн кудриа юр, да, сійӧ эз на удит вомсӧ паськӧдны, палуба вылӧ ызӧбтіс сё кымын джынвыйӧ пасьтӧм сьӧд да виж, ужас кыпӧдысь рӧзбойник.
Тартарен тӧдіс тайӧ рӧзбойникъяссӧ.
Тайӧ вӧліны найӧ, пресловутӧй найӧыс, кодъясӧс сійӧ сэтшӧм тшӧкыда корсьліс войясын Тараскон уличаяс вылын.
Медбӧртитӧ найӧ решитчисны петкӧдчыны.
Уськӧдчӧм вӧлі сэтшӧм видзчысьтӧмӧн, мый первой минутнас Тартарен кынмыліс.
Но кор герой аддзис, мый рӧзбойникъяс уськӧдчисны багаж дорӧ, кульыштісны сы вылысь брезент да пондісны грабитны корабль, сійӧ збоймис, нетшыштіс ассьыс кыйсян пуртсӧ да горзӧмӧн: «Ӧружиеӧ!
Ӧружиеӧ!» первойӧн уськӧдчис пиратъяс вылӧ.
— Мый тайӧ?
Мыйын делӧыс?
Мый тіянкӧд?
— юаліс капитан Барбассу, машиннӧй отделениеысь петігӧн.
— А! Тайӧ ті, капитан!
Ӧдйӧнджык! вооружитӧй ассьыд йӧзтӧ!
— Мыйла сійӧс?
— Но онӧ мӧй ті аддзӧй?
— Мый?
— Со сэні... тіян водзын... пиратъяс...
Капитан Барбассу видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн.
Тайӧ здукнас ёнкодь негр котӧртіс на дінті мыш вылас геройлӧн аптечкаӧн.
— Сулав, негодяй — равӧстіс тарасконец, сы вылӧ кинжалӧн уськӧдчӧмӧн.
Барбассу кутіс Тартаренӧс котӧртігас.
— Лӧньӧй жӧ, чӧрт мед босьтас! — шуис сійӧ, Тартаренӧс тасмаӧдыс кутӧмӧн.
— Тайӧ абу пиратъяс...
Важӧн нин абу некутшӧм пират...
Тайӧ носильщикъяс.
— Носильщикъяс?
— Но да, носильщикъяс, найӧ локтісны татчӧ багажла.
Пуктӧй жӧ ассьыныд кинжалтӧ пуртӧсад, сетӧй меным билеттӧ да мунӧй тайӧ негр бӧрсяыс, ичӧтик шаниник бӧрсяыс, коді нуӧдас тіянӧс берегӧ да весиг колльӧдас гостиницаӧдз, тіянлы кӧ колӧ.
Неуна яналыштӧмӧн, Тартарен сетіс ассьыс билетсӧ да лэччис негр бӧрся гез пос кузьта пароход дорын гыяс вылын чеччалысь ыджыд пыжӧ.
Сылӧн став багажыс — чемоданъяс, ӧружие тыра ящикъяс да консервъяс — вӧліны нин сэні, и сы вӧсна мый сійӧ займитіс пыжсӧ дзоньнас, то эз ковмы виччысьны мукӧд пассажиръясӧс.
Негр кавшасис чемоданъяс вылӧ, кыдз ӧбезьяна, да пуксис лажыньтчӧмӧн, пидзӧсъяссӧ кияснас шымыртӧмӧн.
Мӧд негр кутчысис пелысъясӧ.
Кыкнаныс найӧ видзӧдісны Тартарен вылӧ, сералісны да еджыд пиньяссӧ жерйӧдлісны.
Корма вылын повзьӧдчана чужӧмӧн сулаліг, коді вайӧдліс тіралӧмӧ сылысь согражданасӧ, великӧй тарасконец дрӧжжитӧмӧн вӧрӧдіс аслас кыйсян пуртлысь воропсӧ, ӧд Барбассу кывъяс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ эз зэв дӧверайт тайӧ сьӧд пу рӧма кучика носильщикъясыслы, кодъяс сэтшӧм омӧля мунӧны Тарасконса бравӧй грузчикъяс вылӧ.
Вит минута мысти пыж домасис берег дорӧ, и Тартарен сувтіс варварскӧй странаса самӧй сійӧ ичӧтик набережнӧй вылӧ, код вылын, куимсё во сайын испанскӧй галернӧй каторжник, нимнас Мигель Сервантес*, думайтіс — бедьясӧн кучкалӧм улын — ассьыс ыджыд роман «Дон-Кихот Ламанчский».
ІІІ
Сервантес дорӧ шыӧдчӧм.
— Чеччӧм.
— Кӧн нӧ турокъясыс?
— Турокъяс абуӧсь.
— Разочаруйтчӧм.
О, Мигель Сервантес Сааведра, збыль кӧ, мый гырысь йӧзлӧн лолыс пыр шӧйтӧ да швыркъялӧ сынӧдын сійӧ местаясын, кӧні найӧ коркӧ овлісны, то ставыс, мый колис тэысь варварскӧй берегӧ, должен вӧлі пыркнитчыны нимкодьысла Тарасконса Тартаренлысь, тайӧ типичнӧй француз-южанинлысь чеччӧмсӧ аддзигӧн, коді ас пытшкас кутӧ тэнад книгаысь кык геройӧс — Дон-Кихотӧс да Санчо Пансаӧс!..
Вӧлі жар лун.
Шондіӧн сявкнитӧм набережнӧй вылын ветлӧдлісны вит-ӧ-квайт таможеннӧй надсмотрщикъяс; алжирецъяслӧн ичӧтик чукӧр виччысис Францияысь выльторъяс некымын мавр кузь кальянъясӧн пукалісны кокъяссӧ сюркнялӧмӧн.
Мальтийскӧй матросъяс вӧлі кыскӧны тыв, код пекляясын сюръясӧн сардинкаяс дзирдалісны быттьӧ ичӧтик, эзысь монетаяс.
Но муртса Тартарен сувтіс му вылӧ, кыдз набережнӧй ловзис, вежис ассьыс видсӧ.
Дикарьяслӧн орда, ещӧ ёнджыка на зывӧкӧсь судно грабитысь рӧзбойникъяс серти, петкӧдчис друг берегын изъяс пӧвсын да уськӧдчис путешественник вылӧ.
Куш яй вылӧ пасьталӧм вурун бурнусъяса гырысьысь гырысь арабъяс, дӧмасӧсь паськӧма ичӧтик мавръяс, негръяс, тунисецъяс, маонецъяс, мзабитъяс, гостиницаысь еджыд фартукъяса лакейяс — ставныс горӧдӧмӧн да равзӧмӧн кутчысялісны сійӧ паськӧмӧ, нетшкисны мӧда-мӧд ордсьыныс багаж — ӧтик кыскис Тартаренлысь консервъяс, мӧд — аптечка, — да тыртісны сійӧс асланыс тарабарскӧй сёрни вылын гӧстиницаяслысь дзик мӧвпыштны кужтӧм нимъясӧн.
Тайӧ став шумнас пӧдтӧм, коньӧр шыбласис, ёрччис, скӧраліс, котраліс аслас кӧлуй бӧрся да, варваръяслысь сёрнисӧ тӧдтӧмла, заводитліс сёрнитны накӧд французскӧй, провансальскӧй кыв вылын и весигтӧ по-латыни, Пурсоньяк латинскӧй кыв вылын: rosa, bonus, bona, bonum, — ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс.
Но тайӧ немторйӧ эз вайӧд.
Сійӧс эз кывзыны.
Шудыд вылӧ неыджыд тушаа кутшӧмкӧ морт, виж юръюла плащын, сюйсис, кыдз Гомера ен, турбылялӧмӧн да бедьясӧн кучкалӧмӧн вӧтлаліс став тайӧ сбродсӧ.
Тайӧ вӧлі алжирскӧй полицейскӧй.
Сійӧ зэв вежливӧя сӧветуйтіс Тартаренлы сувтны Европейскӧй гостиницаӧ да сетіс сійӧс сійӧ лакейяс видзӧм улӧ.
Найӧ нуӧдісны тарасконецӧс, некымын тачка вылӧ багаж тэчӧм бӧрын.
Тарасконса Тартарен муніс Алжир кузя да аслас синъяслы эз эскы.
Сійӧ чайтіс аддзыны волшебнӧй, мойдвывса асыввыв кар — Константинополь да Занзибар костын шӧркодьӧс...
А веськаліс настоящӧй Тарасконӧ.
Кафе, ресторанъяс, паськыд уличаяс, нёльсудта керкаяс, Мак-Адам серти моститӧм неыджыд плӧщадь, кӧні полковӧй музыкантъяс ворсісны Оффенбахлысь полька, сур кружка сайын пукалысь мужикъяс, сурсӧ закусывайтӧны пышкаясӧн, нывбабаяс, офицеръяс, — помтӧм уна офицеръяс... и ни ӧти турок — ни ӧти, Тартарен кындзи.
Плӧщадь пыр мунігӧн, Тартарен чувствуйтіс асьсӧ неуна нейӧмкӧ.
Быдӧн видзӧдісны сы вылӧ.
Полкӧвӧй музыкантъяс дугдісны ворсны, и Оффенбахлӧн полька ланьтіс сынӧдас.
Пельпом вылас кык ружьеӧн да коскас револьверӧн, кыдз Робинзон Крузо, муніс Тартарен йӧз чукӧр пытшкын.
Но, мыйӧн сӧмын сійӧ пырис гостиницаӧ, вынъясыс бырисны сылӧн.
Тарасконысь мунӧм, Марсель, Средиземнӧй море вомӧн вуджӧм, Черногорскӧй князь — ставыс тайӧ гудрасис да сорласис сійӧ юрын.
Тартаренӧс ковмис пыртны... номерӧ, разоружитны да пӧрччӧдны...
Муніс нин сёрни сы йылысь, медым ыстыны докторла, но муртса миян герой лоис пӧдушка вылын, кыдз кутіс кывны сэтшӧм ёна шкоргӧм, мый гӧстиницаса кӧзяин лыддис врачӧс корны лишнӧйӧн, да ставныс лӧня петісны.
IV
Медводдза засада
Губернатор дворецса часі кучкаліс куим час, кор Тартарен садьмис.
Сійӧ узис дзонь рыт, войбыд, асывбыд да лунджынсьыс унджыксӧ: феска вывті уна испытайтіс куим сутки чӧжӧн.
«Ме левъяс странаын!» — вӧлі медводдзаторйӧн, мый думайтіс герой, синсӧ восьтӧм бӧрын и... мый вылӧ дзебны збыльсӧ?
— мӧвпалігӧн, мый левъяс шаньӧсь, кык воськов сайын, пӧшти сыкӧд орччӧн, и мый ковмас мунны на вылӧ, — брр!., тіралӧм котӧртіс став сійӧ туша кузьта, и сійӧ нинӧмысь повтӧмла дзебсис шебрас улӧ.
Но минута мысти гажа лун, лӧз енэж, аслас югӧръясӧн комнатасӧ тыртысь шонді, чӧскыд завтрак, кодӧс вайисны сылы вольпасяс, морелань петысь гурйыв восьса ӧшинь, — ставыс тайӧ, зев бур критскӧй бутылка винаӧн киськалӧмӧн, эз нюжмасьны бергӧдны сылы важ героизмсӧ.
— Лев вылӧ! Лев вылӧ! — горӧдіс Тартарен, шебрассӧ шыбытіс да тэрыба пасьтасис.
Сылӧн вӧлі татшӧм план: петны карысь, некодлы ни ӧти кыв висьтавтӧг, шыбитчыны пустыняӧ, виччысьны вой пуксьӧмсӧ, пуксьыны засадаӧ да... бац! бац! — медводдза жӧ левас...
Сэсся бӧр воны мӧд луннас завтракайтны Европейскӧй гостиницаӧ, примитны алжирса гражданалысь поздравитӧмъяс да ыстыны зверла тележка.
Тартарен здукӧн вооружитчис, путкыльтіс мыш вылас складнӧй палатка, ыджыдысь ыджыд воропыс кодлӧн чурвидзис юрсьыс вылынджык, да колебайтчытӧг, кыдзи скала, петіс улича вылӧ.
Полӧмла, мед эськӧн кодкӧ эз гӧгӧрво сійӧ кӧсйӧмъяс йылысь, сійӧ туйсӧ некодлысь юасьтӧг, крута кежис веськыдвылӧ.
Воис Баб-Азун арка помӧдз, кӧн алжирса еврейяс сюрсъясӧн видзӧдісны сы вылӧ асланыс пемыд лавкаяссянь, пельӧсӧ дзебсьӧмӧн, кыдз чераньяс, вуджис Театральнӧй плӧщадь вывті, петіс предместьеӧ да медбӧрын веськаліс буса Мустафскӧй туй вылӧ.
Тайӧ туйыс вӧлі тыртӧма позьтӧмӧдз.
Омнибусъяс, фиакръяс, телегаяс, фураяс, волъясӧ доддялӧм гырысь турун додьяс, африканскӧй егеръяслӧн эскадронъяс, посньыдик осликъяслӧн табунъяс, кӧвдумъяс вузавлысь негритянкаяс, эльзасса переселенецъяслӧн додьяс, гӧрд плашъяса туземнӧй кавалеристъяс, — ставыс тайӧ бус пиын, горзӧмӧн, сьылӧмӧн, трубаяс тутсӧм улын мунісны кык рада лачугаяс костӧд, код ӧдзӧсъяс водзын джуджыд маонкаяс сыналісны ассьыныс юрсинысӧ, салдатъясӧн тырӧм кабакъяс костӧд, яй вузавлан лавкаяс, живодёрняяс костті...
«Мем висьтавлісны Асыввыв йылысь мойдъяс! — мӧвпыштіс великӧй Тартарен.
— Тані турокъясыд этшаджык, весиг Марсельын дорысь».
Друг сійӧ аддзис зэв шань верблюдӧс, коді прӧйдитіс боктіыс, кузь кокъяссӧ нюжйӧдліг да пӧльтчӧмӧн, кыдз индейскӧй петук.
Сьӧлӧмыс мӧдіс типкыны сылӧн ёнджыка.
Мыччысисны нин верблюдъяс!
Сідзкӧ, левъяс неылынӧсь.
И, збыльысь, вит минута мысти сійӧ паныдасис левъяс вылӧ кыйсьысьяс чукӧркӧд — пельпомъяс выланыс налӧн ружьеяс.
«Трусъяс! — мӧвпыштіс миян герой, на дорті мунігӧн.
— Трусъяс! — мунны лев вылӧ дзонь араваӧн да понъясӧн».
Сійӧ эз вермы чайтны, мый Алжирын позьӧ кыйсьыны мыйкӧ мӧдтор вылӧ, левъясысь вылӧ кындзи.
Но тайӧ кыйсьысьяслӧн вӧліны гортӧ локтысь вузасьысьяслӧн бур сьӧлӧма чужӧмъяс, и, сыысь кындзи, кыйсьӧмлӧн левъяс вылӧ понъясӧн да ягдташъясӧн тайӧ способыс петкӧдчис сэтшӧм патриархальностьӧн, мый, неуна ышӧдӧм тарасконец матыстчис на пиысь ӧти дорӧ.
— Но, мый, ёрт, кутшӧмджык кыйсьӧмыд?
— Абу омӧль, — вочавидзис сійӧ, Тарасконса воин вылӧ повзьӧмӧн видзӧдіг.
— Уна кыйинныд?
— Да... прамӧякодь...
Со видзӧдлӧй.
— И алжирскӧй кыйсьысь кыпӧдыштіс кроликъясӧн да бекасъясӧн сӧвтӧм ягдташсӧ.
— Кыдзи!..
Ті найӧс тэчанныд ягдташӧ?
— А кытчӧ нӧ мем найӧс тэчны?
— Сідзкӧ... найӧ... найӧ ёна посньыдикӧсь?..
— Быдсямаыс — и посниӧсь и гырысьӧсь, — вочавидзис кыйсьысь.
Сійӧ тэрмасис гортас да воськовсӧ ӧддзӧдіс, ёртъяссӧ суӧдігтыр.
Нинӧмысь повтӧм Тартарен колис туй шӧрӧ, чуймӧмла шӧйӧвошӧмӧн.
«Тайӧ прӧстӧ ошйысьысьяс, найӧ немтор эз начкыны», решитіс сійӧ минута мӧвпалӧм бӧрти да мӧдӧдчис водзӧ.
Сэк коста керкаяс да ветлысь-мунысьяс паныдасьлісны пыр шочджыка и шочджыка.
Пондіс рӧмдыны.
Предметъяс кутісны омӧля тӧдчыны...
Тарасконса Тартарен муніс ещӧ часджын.
Медбӧрти сійӧ сувтіс.
Лои дзик пемыд.
Пуксис тӧлысьтӧм кодзула вой.
Шоссе вылын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Но век жӧ герой мӧвпыштіс, мый левъяс абу дилижансъяс да оз гуляйтны ыджыд туй вывті...
Сійӧ кежис муяс вылӧ.
Быд воськолын — канаваяс, бытшласянъяс, кустъяс.
Но Тартарен восьлаліс, на вылӧ видзӧдтӧг.
Друг сійӧ сувтіс.
«Тані кылӧ левӧн», мӧвпыштіс миян герой, нырнас новлӧдліг.
V
Бац!
Бац!
Тайӧ вӧлі синмӧн судзтӧм дикӧй пустыня, коді тырӧма чуднӧй быдмӧгъясӧн — Асыввыв быдмӧгъясӧн, кодлӧн видыс щӧтясьӧм зверлӧн кодь.
Быд бокӧ му вывті вольсыштчӧмаӧсь налӧн вуджӧръясыс, кодъяс чусыд кодзувъяс югӧрын кажитчӧны гырысьӧсь.
Веськыдвылын сьӧдалісны джуджыд гӧраяс, — гашкӧ Атлас!..
Шуйгаладорсянь кыліс тыдавтӧм морелӧн пыдысянь ропкӧдчӧм...
Тані эм кӧні шӧйтны хищникъяслы...
Ӧти ружьесӧ ас водзас пуктӧмӧн да мӧдсӧ киас кутіг, Тартарен лэччысис ӧти пидзӧс вылас да пондіс виччысьны...
Сійӧ виччысис час, кык час...
Нинӧм!..
Сэк уси сылы тӧдвылас, мый сійӧ книгаясын лев вылӧ ыджыд кыйсьысьяс сьӧрсьыс век босьтлывлісны кӧзапиӧс, кодӧс кӧртавлісны некымын воськов сайӧ ас дінсяньыс да заставитлісны баксыны кӧвйӧд тракйӧдліг.
Тарасконецлӧн эз вӧв кӧзапиыс, сійӧ заводитліс сылы подражайтны да бакӧстіс кӧза моз: м-е-е!... м-е-е!
Первойсӧ ньӧжйӧник, сы вӧсна мый сьӧлӧм пытшкӧснас сійӧ век жӧ полыштіс, мед эськӧн сійӧс эз кыв лев.
Сэсся, аддзӧмӧн, мый некод эз петкӧдчы, — гораджыка: м-е-е!.. м-е-е!
Бара некод!
Сэки терпенньӧысь петӧмӧн, Тартарен равӧстіс сэтшӧма, мый кӧзапиыд пӧрис ошкӧ.
Друг водзвылын, дінсянь некымын воськов сайын, тыдовтчис мыйкӧ сьӧд да ыджыд.
Сійӧ ланьтіс.
Зверь копрасис, исаліс мусӧ, туплясис сы вывті, чеччаліс, пышйыліс, сэсся бергӧдчыліс выльысь да медбӧрти сувтіс, кыдз кынмӧм...
Сійӧ вӧлі лев, сомневайтчытӧг...
Ӧні позьӧ вӧлі бура аддзыны сылысь нёль дженьыдик лапа, грознӧй бурысьсӧ да пемыдын кодзлалысь гырысь синъяссӧ.
Ружье прицел вылӧ!..
Бац!
Бац!
Гӧтов.
Сэсся киас кыйсян пуртӧн бӧрвыв чеччыштӧм.
Страшнӧй равӧстӧм кыліс воча тарасконец лыйлӧмъяслы.
— А-а! — горӧбтіс Тартарен да, коксӧ водзӧ пуктӧмӧн, лӧсьӧдчис вочаасьны зверкӧд.
Но зверь вӧлі ранитчӧма ёнджыка, тарасконец думайтӧм серти, да равзӧмӧн уськӧдчис пышйыны мый эбӧссьыс...
Век жӧ герой эз вӧрзьы; сійӧ виччысис эньсӧ... стӧч, кыдз книгаясын.
Лёкыд вылӧ, эньыс эз лок.
Кык-куим час виччысьӧм бӧрти Тартарен кутіс кывны мудзӧм.
Муыс вӧлі уль; войыс лоис ыркыд; моресянь пӧльтіс лэчыд тӧв.
«Оз-ӧ ков ойбыртлыны мем югдытӧдзыс?» — мӧвпыштіс сійӧ да, ревматизмысь виччысьӧмла, решитіс пӧльзуйтчыны походнӧй палаткаӧн.
Но вот мыйын крукыс!
Тайӧ палаткасӧ вӧлі вӧчӧма сэтшӧм мудера, сэтшӧм мудера, мый сійӧс некыдз оз позь вӧлі паськӧдны.
Пӧсь кисьтӧмӧн, Тартарен мырсис сійӧн дзонь час — проклятӧй палатка эз воссьы.
Веськавлӧны зонтъяс, кодъяс ведра дорысь моз зэригӧн шыблалӧны татшӧм жӧ штукаяс.
Мырсьӧмӧн мудзӧмла, тарасконец шыбытіс палаткасӧ муӧ да водіс сы вылӧ, видчигтыр, кыдз збыль провансалец.
Та, та, ра, та, тарата!..
— Мый тайӧ? — горӧдіс Тартарен, садьмиг да чеччыштігмоз.
Тайӧ вӧліны африканскӧй егеръяслӧн горнистъяс, мустафскӧй казармаясын асъя трубитысьяс.
Левъяс вылӧ кыйсьысь чуймӧмӧн тільыштіс синъяссӧ...
Сійӧ чайтіс, мый находитчӧ пустыня шӧрын...
А тӧданныд, кӧн сійӧ вӧлі? — артишокъяс градъяс вылын, цветнӧй капуста да свеклӧ костын.
Сійӧ Сахараын быдмисны градвыв пуктасъяс.
Неылын, Верхньӧй Мустафа мича веж пӧкат вылын, дзирдалісны асъя лысваӧн резӧм еджыд алжирскӧй виллаяс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сулалан Марсель гӧгӧрын, сійӧ дачаяс да мызаяс пӧвсын.
Градйӧр да став тайӧ лӧнь местаяссӧ аддзӧм бӧрын, коньӧр зэв ёна кутіс дивуйтчыны да воис шогмытӧм настроениеӧ.
«Тайӧ йӧзыс йӧймӧмаӧсь, — мӧвпыштіс сійӧ.
— Пуктавны артишокъяс левкӧд орччӧн!..
Эг жӧ вӧтӧн ме ставсӧ тайӧс аддзыв...
Татчӧ волӧны левъяс...
И со доказательство...»
Доказательствоӧн служитісны вир войтъяс, кодъясӧс зверь пышйигас колис бӧрсяыс.
Тайӧ вир войт туйяс весьтас копыртчӧмӧн, отважнӧй тарасконец пондіс мунны артишоксянь артишокӧдз, дзоръялігтыр да револьверсӧ дасьӧн кутӧмӧн, кытчӧдз эз во медбӧрти зӧрйӧн кӧдзӧм неыджыд му вылӧ.
Лябсьӧм шепъяс пӧвсын тыдаліс вир гӧпт, кӧні куйліс бок вылас, сьӧдалысь ранаӧн юрас... тӧдмалӧй коді?
— Но, дерт, лев!..
— Абу! Осёл, сійӧ посньыдик осёлъяс пиысь ӧтик, кодъяс сэтшӧма паськалӧмаӧсь Алжирын да тӧдсаӧсь буррико ним улын.
VI
Львица.
— Страшнӧй тыш.
— Молодецъяслӧн аддзысьланін
Кор Тартарен аддзис ассьыс несчастнӧй жертвасӧ, то первой минутаас чувствуйтіс дӧзмӧм.
И збыль ысь, осёл сэтшӧм омӧля мунӧ лев вылӧ...
Сэсся герой кутіс жалитны: коньӧр буррико вӧлі сэтшӧм шаниник, и сылӧн вӧлі сэтшӧм вывті бур вид.
Шоныд бокъясыс сылӧн ещӧ кыпъялісны на кыдз гы.
Тартарен лэччысис пидзӧс вылас да аслас алжирскӧй тасма помнас пондыліс сувтӧдны шудтӧм пемӧслысь вирсӧ.
Осликӧс лелькуйтысь великӧй морт, — мый вермас лоны сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧданаджыкыс тайӧ зрелищеысь!..
Кор тасмаыс инмис сыӧ, буррико, кодлӧн вӧлі на ещӧ олӧмас ӧти капля лов, восьтіс ыджыд руд синсӧ, кык-ӧ-куимысь лапнитліс аслас кузь пельяснас, кыдз быттьӧ шуиг: аттьӧ! аттьӧ!
Сэсся медбӧръя судорога котӧртіс сійӧ став туша кузя, и сійӧ сэсся эз нин вӧрзьӧдчыв.
— Нуаро!.. Нуаро!.. — кыліс друг кодлӧнкӧ отчаяннӧй горзӧм.
Сійӧ жӧ минутанас орчча кустлӧн лапъясыс вӧрзисны.
Тартарен муртса удитіс чеччыштны да лӧсьӧдчыны дорйысьны.
Тайӧ вӧлі львица!
Сійӧ явитчис грознӧй да горзысьӧн, чепчика пӧрысь эльзаска образӧн, коді вооружитчӧма гӧрд зонтӧн да став Мустафа пасьтаыс горзігтыр.
И, дерт, Тартаренлы вӧлі эськӧн бурджык кутны делӧ скӧрмӧм львицакӧд, тайӧ чорыда скӧрмӧм старукакӧд дорысь.
Весьшӧрӧ шудтӧмыд пондыліс тӧлкуйтны сылы, кыдз ставыс лоис, кыдз сійӧ Нуароӧс чайтіс лев пыдди.
Старуха мӧвпыштіс, мый сійӧ тешитчӧ сы вылын, да кусьыс петӧмӧн уськӧдчис герой вылӧ зонтӧн.
Тартарен дорйысис, кыдз вермис, паныдавліс кучкалӧмъяссӧ карабинӧн, пӧсяліс, упкис да чеччаліс горзігтыр:
— Энлӧй, сударыня!..
Энлӧй!..
Но он босьт!
Старука эз кывзы да сизьдіс сійӧс мый эбӧссьыс.
Шудыд вылӧ, тыш мунан эрд вылӧ локтіс коймӧд морт.
Тайӧ вӧлі Эльзаскалӧн верӧсыс, сідз жӧ эльзасец, трактир кутысь и ӧттшӧтш арифметикаын сюсь морт.
Кор сійӧ аддзис, кодкӧд имеитӧ делӧ, — виысь дась вӧлі мынтысьны кутшӧм колӧ дон аслас жертваысь, — то обезоружитіс гӧтырсӧ да пондіс сёрнитчыны.
Тартарен мынтіс кыксё франк; осёл эз сулав унджык дасысь — сэтшӧм обычнӧй доныс бурриколӧн арабскӧй базаръяс вылын.
Сэсся коньӧр Нуароӧс дзебисны финиковӧй пальма улӧ и эльзасец, дзирдалысь тарасконскӧй дуроясӧс аддзигӧн бур настроениеӧ воӧм бӧрын, корис геройӧс закуситны аслас кабакын, коді сулаліс некымын воськов сайын ыджыд туй вылын.
Алжирскӧй кыйсьысьяс быд вӧскресенняӧ пыравлісны сэтчӧ завтракайтны, сы понда мый равнина тырӧма пӧткаӧн да кык лье ылнаын карсянь некӧн эз вӧв сымда кроликъяс.
— Но, а кыдз тан левъяс йывсьыс? — юаліс Тартарен.
Эльзасец паськӧдіс синъяссӧ.
— Левъяс?
— Да... Левъяс... тшӧкыда ті найӧс аддзывланныд? — мӧдпӧв юаліс коньӧр омӧльджыка нин увереннӧй гӧлӧсӧн.
Трактирщик вак-вакӧн серӧктіс.
— Но, и шуинныд жӧ?..
Да кытысь тані босьтчыныс левъясыслы?
— Сідз, значит, Алжирын левъяс абуӧсь?
— Збыльысь, ме некор найӧс эг аддзыв, кӧть ола тані кызь во нин...
Буракӧ, ме кывлі мыйкӧ на йылысь... и весиг, кажиччӧ, лыддьылі газетъясысь...
Но сӧмын сійӧ ёна ылынджык, сэні, лунвылын...
Тайӧ минутаас найӧ воисны кабачокӧ, — карсайса кабачок, сэтшӧмъяс кодь, кутшӧмӧс позьӧ аддзывны Ванваын либӧ Пантенын, — ӧдзӧс весьтас косьмӧм увйӧн стен вылас рисуйтӧма бильярднӧй кийясӧн да безобиднӧй вывескаӧн:
МОЛОДЕЦЪЯСЛӦН АДДЗЫСЬЛАНІН
Молодецъяслӧн аддзысьланін!..
Кутшӧм казьтылӧмъяс!
О, Бравида!
VII
Омнибус, мавританка да жасмин дзоридзьясысь четкаяс
Тайӧ медводдза приключениеыс обескуражитіс эськӧ унаӧс, но татшӧм калитчӧм йӧз, кыдз Тартарен, оз зэв кокниа сетчыны.
— Левъяс лунвылынӧсь...
Сідзкӧ ме муна лунвылӧ, — решитіс герой.
И, медбӧръя кусӧксӧ ньылыштӧм бӧрын, сійӧ чеччис, аттьӧаліс кӧзяинӧс, окаліс старукасӧ, сылы кучкалӧмъяссьыс прӧститӧмӧн, кисьтіс медбӧръя синвасӧ злосчастнӧй Нуаро вӧсна да тэрмыштчис бӧр Алжирӧ, ассьыс чемоданъяссӧ упакуйтны да сійӧ жӧ лунӧ лунвылӧ вӧрзьӧдчыны чорыда кӧсйӧмӧн.
Лёкыд вылӧ, ыджыд Мустафскӧй туй кажитчис сылы тайӧ пӧрйӧ кузьджык, тӧрытъя серти.
Бус кыпаліс сюръяӧн, шонді сотіс; сэтчӧ жӧ походнӧй палатка вӧлі чӧртовски сьӧкыд.
Тартаренлӧн эз тырмы лолыс мунны подӧн карӧдз, — сійӧ сувтӧдіс медводдза жӧ омнибуссӧ да пуксис сэтчӧ.
Ах! Тарасконса шудтӧм Тартарен!
Аслас ним да слава ради сылы бурджык эськӧ вӧлі не пуксьыны тайӧ роковӧй колымагаас да мунны пыр подӧн, доналӧм атмосфера, складнӧй палатка да кык ствола сьӧкыд карабинъяс сьӧкта улын усьны рискуйтӧмӧн!..
Омнибус вӧлі тыр.
Пельӧсын пукаліс, аслас требник сутшкысьӧмӧн, ыджыд сьӧд тошка алжирскӧй мулла; паныдӧн — кыз папиросъяс куритысь купеч-мавр; сэсся мальтийскӧй матрос да нёль либӧ вит мавританка; чужӧмъяс вылас налӧн лэдзӧма еджыд чадраяс, кодъяс улысь тыдалӧны вӧлі сӧмын синъяс.
Тайӧ дамаясыс ветлӧмаӧсь кевмыны Абд-эль-кадер кладбище вылӧ, но оз вӧлі тӧдчы, медым тайӧ ветлӧмыс найӧс торъя жугыльтіс.
Найӧ сералісны да ланьтлытӧг больӧдчисны ас костаныс, чадраясӧ тӧбсьӧмӧн да печенье йиригтыр.
Тартаренлы кажитчис, мый найӧ тшӧкыда видзӧдавлӧны сы вылӧ.
Медся нин ӧтик, коді пукаліс паныдӧн, туй чӧжыс эз вештыв сы вылысь синсӧ.
Кӧть мавританка вӧлі чадра улын, но збойлуныс тайӧ гырысь краситыштӧм доръяса сьӧд синъясыслӧн, зарни браслетъясӧн сьӧктӧдӧм вӧсньыдик очаровательнӧй килутшъясыс, сылӧн гӧлӧс шыыс, юрыслӧн грациознӧй, пӧшти челядьсяма движениеясыс, — ставыс петкӧдліс, мый чадра улын дзебсьӧ мыйкӧ том, мича да радейтана.
Шудтӧм Тартарен эз тӧд, кытчӧ воштысьны.
Тайӧ асыввывса синъяслӧн немӧй лелькуйтӧмыс дӧзмӧдіс да волнуйтіс сійӧс.
Сылӧн бергӧдчис юрыс; сійӧс шыблалӧ то жарӧ, то кынтӧмӧ.
А сэтчӧ ещӧ делӧас сюйсис мавританкалӧн туфелька.
Тартарен чувствуйтіс, мый сылӧн туфелькаыс котралӧ сійӧ гырысь кыйсян сапӧгъяс вывті, котралӧ да тіралӧ, кыдз ичӧтик гӧрд шыр...
Мый вӧчны?
Вочавидзавны тайӧ видзӧдлас вылас, тайӧ инмӧдчӧм вылас.
Да, но последствиеясыс!..
Любитчӧмӧн ворсӧм Асыввылын — ӧд тайӧ мыйкӧ ужаснӧй.
Лунвывса романтическӧй воображениеа повтӧм тарасконец аддзис нин асьсӧ евнухъяс киясысь, аддзис асьсӧ юртӧмӧн либӧ весиг кучик мешӧкӧ вурӧмаӧн да керыштӧм юркӧд ӧтлаын мореӧ шыбытӧмаӧн.
Тайӧ неуна ыркӧдіс сылысь жарсӧ...
А сэк коста ичӧтик туфелька пыр водзӧ ворсӧдчис сыкӧд, а паныда синъяс кыссисны сы дінӧ, кыдз кык сьӧд бархатнӧй дзоридзьяс, и, кажитчис, висьталісны:
— Нетшышт миянӧс!
Омнибус сувтіс Театральнӧй площадь вылӧ, Баб-Азун улицалы паныдӧн.
Мавританкаяс пондісны ӧтимӧд бӧрся петавны, асланыс шароварыясас путайтчӧмӧн да дикӧй грацияӧн чадраясӧ гартчигтыр.
Тартаренлӧн соседка чеччис медбӧръяӧн да сэки жӧ копыртчис сы бердӧ сэтшӧм матӧ, мый пӧльыштіс сійӧс аслас лолалӧмӧн — томлун, жасмин, мускус да печениеяс ароматӧн.
Тарасконец эз вермы кутчысьны: любовысь коддзӧмла да быдтор вылӧ дась, сійӧ чепӧсйис мавританка бӧрысь.
Сы аммунициялысь грымӧдчӧмсӧ кылӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчис, пуктіс чуньяссӧ паръяс дорас, а мӧд кинас тэрыба шыбытіс сылы жасмин дзоридзысь душистӧй посньыдик четкаяс.
Тартарен копыртчис, медым лэптыны найӧс; но сы вӧсна, мый миян герой вӧлі неуна сьӧкыд да ӧшлӧма ӧружиеӧн, то та вылӧ ковмис вель уна кад.
Кор сійӧ кыпӧдчис, сьӧлӧм бердас четкаяс топӧдӧмӧн, мавританкалӧн и туйыс нин кӧдзаліс.
VІІІ
Атласса левъяс, узьӧй!
Атласса левъяс, узьӧй!
Узьӧй лӧня асланыд позъясын, дикӧй кактусъяс да алоэяс пӧвсын.
Мыйкӧ дыра кад Тарасконса Тартарен оз понды тіянӧс бырӧдны.
Сылӧн став боевӧй снаряжениеыс — ӧружие тыра ящикъяс, аптечка, походнӧй палатка, консервъяс мирнӧя шойччӧны Европейскӧй гостиницаын, комын квайтӧд номер пельӧсын.
Узьӧй жӧ повтӧг, рыжӧй гигантъяс!
Тарасконец корсьӧ ассьыс мавританкасӧ!
Омнибусын приключение бӧрын шудтӧмлы пыр чудитчис, мый сійӧ кок кузя, кыйсьысьлӧн ыджыд кок кузя, котралӧ ичӧтик гӧрд шыр.
А моресянь пӧльтысь тӧв, сы паръясӧ инмӧмӧн, пыр вайліс аскӧдыс дук, кодысь кынмыліс геройлӧн сьӧлӧмыс, — печениеяслысь да анислысь дук
Тартаренлы эз тырмы Мограбина!
Но абу сэтшӧм кокни аддзыны сёсюрса карын нывбабаӧс татшӧм приметаяс серти, кыдз лолалӧм, туфли да синъяслӧн рӧм.
И сӧмын любовысь йӧймӧм тарасконец вермӧ мунны татшӧм предприятие вылӧ.
Ставсьыс лёк вӧлі сійӧ, мый асланыс кузь еджыд чадраясын став мавританкаяс мунісны мӧда-мӧд вылас.
Сыысь кындзи, тайӧ дамаясыс пӧшти оз петавлыны, и, медым найӧс аддзыны, колӧ мунны Верхньӧй карӧ, кӧні олӧны арабъяс, — турокъяс карӧ.
Настоящӧй рӧзбойникъяслӧн поз тайӧ Верхньӧй карыс: векньыдик пемыд переулокъяс кавшасьӧны гӧра йылӧ кык рада таинственнӧй керкаяс костӧд, вевтъясыс кодъяслӧн ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны тоннель, ляпкыд ӧдзӧсъяс, немӧй да жугыль посньыдик ӧшиньяс решеткаясӧн.
А шуйгавылас и веськыдвылас пемыд лавкаяслӧн чукӧръяс, кӧні рӧзбойник юръяса скӧр турокъяс — югъялысь пиньясӧн да син еджыдъясӧн — куритӧны кузь кальянъясысь да кыдз быттьӧ мӧвпалӧны мыйкӧ омӧльтор, ас костаныс гусьӧн сёрнитігтыр.
Шуны, мый миян Тартарен мунліс тайӧ страшнӧй кар пырыс волнуйтчытӧг, вӧлі эськӧн ылӧдлӧмӧн.
Мӧдарӧ, герой ёна волнуйтчис да муніс водзӧ тайӧ пемыд векни переулокъясӧдыс, кодъясті муртса тӧрис сылӧн ыджыдсьыс ыджыд кынӧмыс, эз мӧдног, кыдз ёнасьыс ёна видзчысьӧмъясӧн, гӧгӧр дзӧръялігтыр да револьвер курок вылын чуньсӧ кутӧмӧн.
Сідз жӧ дзик, кыдзи и Тарасконын клубӧ мунігӧн!
Быд минутаын сійӧ виччысис евнухъяслысь да янычаръяслысь уськӧдчӧм, но ассьыс мавританкасӧ аддзыны кӧсйӧм сетліс сылы отвага да титанлысь вын.
Дзонь вежон нинӧмысь повтӧм Тартарен эз эновтчыв Верхньӧй карӧс.
Сійӧ то тӧрчитіс мавританскӧй пывсянъяс водзын, видзчысис нывбабаясӧс, кодъяс петлісны чукӧрӧн да ӧвтлісны сійӧс пывсян дукӧн, то пукаліс лажыньӧн мечеть ӧдзӧсъяс дорын, аслас гырысь сапӧгъяс вылын пӧсяліг да упкигтыр, святилищеӧ пыртӧдз войдӧр.
Мукӧддырйи, пывсянъясын да мечетьясын удайтчытӧм корсьӧмъяс бӧрын курыд сьӧлӧмӧн сёр рытын бӧр локтігӧн, тарасконец кывлывліс, мавританскӧй керкаяс дорӧд мунігӧн, ӧти тонӧн сьылӧмъяс, гитаралысь шыяс, тамбуринлысь тшӧкыда таргӧм да нывбаба гуся серам, кодысь сылӧн сьӧлӧмыс типкыліс ёнджыка.
«Гашкӧ, тайӧ сійӧ!» — мӧвпаліс сійӧ.
И, улича вылын кӧ некод эз вӧв, матыстчыліс ӧти керка дорӧ, лэптыліс пыранінын ӧшалысь сьӧкыд мӧлӧт, да полігтыр таркӧдчыліс.
Сьылӧм да серам пыр жӧ ланьтлісны; стена сайын заводитчыліс гӧгӧрвотӧм, унмовсьӧм гулю поз кышӧдчӧм вылӧ мунысь шӧпкӧдчӧм.
«Оз ков надея воштыны! — мӧвпавліс герой.
— Ме шедӧда ассьым!»
Пырджык сійӧ шедӧдліс сійӧтор, мый сылы кисьтлывлісны юр вылас дзонь гырнич кӧдзыд ва либӧ жӧ шыблавлісны сійӧс апельсин коркаясӧн да берберийскӧй фига кышӧн...
Некор нинӧм бурджыксӧ!
Атласса левъяс, узьӧй!
IX
Черногорский князь Григорий
Кык кузь вежон чӧж корсис шудтӧм Тартарен ассьыс алжирскӧй дамасӧ и, навернӧ, корсис эськӧ  сійӧс ӧнӧдз, эз кӧ любовлӧн ен явитчы сылы отсӧг вылӧ черногорскӧй вельможа образын.
Делӧыс вӧлі тадз.
Тӧвнас быд субботаӧ алжирскӧй ыджыд театрын вӧчлӧны бал-маскарад, дзик жӧ парижса операын моз.
Тайӧ сэтшӧм жӧ пошлӧй провинциальнӧй бал-маскарад.
Залын йӧз этша: Бульелӧн да Казинлӧн мыльӧсъяс, армия бӧрся вӧтчысь кокни руа нывъяс, пыркӧдӧм арлекинъяс, грузчикъясӧн вӧччӧм оборванецъяс, вит-ӧ-квайт туземнӧй прачкаяс, кодъяс шыбытчӧны сьылі вылас первой паныдасьысьлы, но видзтӧны воддза бура олӧмсьыс чесноклысь да шафраннӧй соуслысь дук.
Медся интереснӧйыс — абу тані, а ворсан залӧ вӧчӧм фойеын.
Уна рӧма чукӧр лихорадочнӧя ӧзъялысь синъясӧн топӧдчӧ кузь виж пызанъяс гӧгӧр; уджйӧзӧн босьтӧм су пуктысь отпускӧ петӧм тюркусъяс, Верхньӧй карысь торговеч-мавръяс, негръяс, мальтиецъяс, колонистъяс, кодъяс прӧйдитӧмаӧсь нелямын лье, медым сувтӧдны карта вылӧ плуг либӧ пара ӧш — ставныс кельыдӧсь, тіралысьӧсь, мурчкурччӧм пиняӧсь да дзик аслыссяма, гудыр, ворсысьлӧн индӧм карті бердӧ тувъялӧм кӧсӧй видзӧдласӧн.
Водзӧ — семьянас ворсысь алжирскӧй еврейяслӧн табор.
Мужикъяс, лӧз чувкиясӧн да плисӧвӧй картузъясӧн тшыкӧдӧм, асыввыв паськӧмъясаӧсь.
Пӧльтчӧм, кельыд, зарниӧн вурлӧм векни корсажъясын пу кодь нывбабаяс...
Пызанъяссӧ гӧгӧртӧмӧн, найӧ вашкӧдчӧны, сӧветуйтчӧны ас костаныс, лыддьӧны чунь вывсьыныс, но ворсӧны этша.
Кадысь-кадӧ, кузь совещаниеяс бӧрын, торйӧдчӧ кузь тошка патриарх да сувтӧдӧ семейнӧй дурӧ.
И дзонь партия кыссиг чӧж югъялӧны налӧн пызан вылӧ дзоргысь синъяс, кодъяс, кыдз магнит, заставляйтӧны дрӧжжитны сукно вылысь зарни деньгаясӧс да медбӧрти тӧдлытӧг кыскӧны найӧс ас дораныс, быттьӧ тыдавтӧм сунисӧд.
Пинясьӧмъяс, косясьӧмъяс, ёрччӧмъяс став странаяс ногӧн, став сёрни вылын чорыда горзӧмъяс, пуртӧн шенасьӧм, сьӧм вошӧм да полиция...
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын великӧй Тартарен локтіс вунӧдчыны да босьтны успокоение тайӧ вакханалия пӧвстын.
Герой шӧйтіс йӧз чукӧрын дзик ӧтнасӧн, аслас мавританка йылысь мӧвпалігтыр, кыдз друг ворсан пызанъяс пиысь ӧти дорын воисны венӧ кык гӧлӧс, зарнилысь звӧнсӧ вевтыртӧмӧн.
— Ме тіянлы висьтала, мый менам вошис кык франк!
— Милӧстивӧй государь!..
— Но?..
— Тӧданныд-ӧ ті, кодкӧд ті сёрнитанныд?
— Окота тӧдны.
— Ме — князь Григорий Черногорский!
Тайӧ нимсӧ кылӧмӧн, волнуйтчӧм Тартарен писькӧдчис йӧз чукӧр пӧвстті да сувтіс воддза радын, довольнӧй да гордӧй сійӧн, мый бара аддзис ассьыс князьсӧ, кӧлдуйтысь черногорскӧй князьӧс, кодкӧд паніс тӧдмасьӧмсӧ пакетбот вылын.
Зэв жаль, мый, прӧст сьӧлӧма тарасконецӧс синтӧммӧдӧмысь княжескӧй титул эз вӧч некутшӧм впечатление стрелковӧй полкса офицер вылӧ, кодкӧд кӧртасис князь.
— Ого! Важнӧй лэбач! — сералана индіс офицер да горӧдіс, галлереяланьӧ бергӧдчӧмӧн: — Князь Григорий Черногорский!..
Коді тӧдӧ татшӧмсӧ?..
Некод.
Тартарен скӧралӧмӧн воськовтіс водзлань.
— Виноват... ме тӧда князьӧс! — шуис сійӧ зэв решительнӧя, чорыд тарасконскӧй акцентӧн.
Офицер видзӧдаліс Тартаренӧс юрсяньыс кокӧдзыс да шуис, пельпомъяснас топӧдліг:
— Бур!
Сідзкӧ, юкӧй ас костаныд тайӧ кызь франксӧ да весасьӧй чӧрту!
Сэсся сійӧ бергӧдчис да воши чукӧрас.
Тартарен пузис да кӧсйис уськӧдчыны сы бӧрся, но князь кутіс сійӧс.
— Эновтӧй, ме ачым сыкӧд разделайтча.
И, Тартаренӧс сой бордӧдыс босьтӧмӧн, сійӧ тэрмасис нуӧдны сійӧс театрысь!
Мыйӧн сӧмын найӧ лоисны площадь вылын, князь Григорий Черногорский пӧрччис шляпасӧ, нюжӧдіс миян геройлы кисӧ, да сылысь фамилиесӧ тӧд вылӧ уськӧдны старайтчиг, заводитіс тіралан гӧлӧсӧн:
— Господин Барбарен...
— Тартарен, — полігтыр веськӧдіс мӧдыс.
— Тартарен, Барбарен, — сійӧ ӧткодь...
Ми ӧні другъяс гуӧ пыртӧдз!
— И благороднӧй черногорец чорыда кутлӧмӧн пыркнитіс сылы кисӧ.
Позьӧ аслыныд мӧвпыштны, кутшӧма вӧлі леститӧдӧма тарасконец.
— Князь!..
Князь!..
— радлӧмӧн шуаліс сійӧ.
Четверть часа бӧрти найӧ пукалісны нин Платанъяс ресторанын — море дорӧ лэччысь террасаяса, гажа войся ресторанын и тані, бур критскӧй вина юӧм сорӧн, роч нога лэчыд салат сайын, вӧлі выльмӧдӧма тӧдмасьӧмсӧ.
Ті онӧ вермӧй аслыныд мӧвпыштны нинӧм кӧлдуйтанаджыксӧ тайӧ черногорскӧй князьсьыс: ичӧтик вӧсньыдик, шыльыда бритчӧм, кудриа, читкыльӧсь юрсиа, кутшӧмкӧ абу пырся кодь орденъясӧн дзирдалысь, мудер видзӧдласӧн, гуся шенасьӧмъясӧн да кокньыдик итальянскӧй акцентӧн, сійӧ муніс усъястӧм Мазарини вылӧ; сэтчӧ жӧ князь зэв ёна тӧдіс латинскӧй кыв и быдтор кузя цитируйтіс Тацитӧс*, Горацийӧс* да Комментарийяс*.
Сійӧ вӧлі сы висьталӧм серти, ёна нин важӧнся династияӧн, но вӧлі вӧтлӧмаӧсь вокъясыс чужан лунсяньыс дас арӧсӧн аслас либеральнӧй убеждениеясысь да сійӧ кадсяньыс шӧйтіс свет кузя, кыдз истиннӧй принц-философ, интересуйтчӧмла да удовольствие ради...
Замечательнӧй ӧтлаасьӧм!
Князь овліс Тарасконын куим во.
Тартарен петкӧдліс шензьӧм, мый некор эз паныдасьлы сыкӧд ни клубын, ни эспланада вылын.
— Ме пӧшти эг петавлы, — вочавидзис его высочество уклончивӧя.
Скромностьысла тарасконец эз понды водзӧ юасьны, мирса ёнъяс олӧмын пыр сымда гусяторъяс!
Григорий Черногорский вӧлӧмкӧ принцъяс пиысь зэв шань.
Алӧй критскӧй вина юигмоз сійӧ терпитӧмӧн кывзіс Тартаренлысь висьталӧмсӧ сы мавританка йылысь да весиг босьтчис регыдӧн корсьны сійӧс, сы вӧсна мый тӧдіс алжирса став дамаяссӧ.
Юисны уна да дыр.
Кыпӧдлісны тостъяс алжиркаяс вӧсна, свободнӧй Черногория вӧсна.
А улын, терраса подулын мургис море, да тыдавтӧм гыяс быгыльтчалісны лыаа берег вылӧ, ва прӧстыняяс пыркӧдӧм моз швачӧдчӧмӧн.
Сынӧд вӧлі шоныд; енэж кӧдзӧма кодзувъясӧн...
Платанъяс улын сьыліс сӧлӧвей...
Счет серти мынтысис Тартарен.
X
Висьтав меным тэнад батьыдлысь нимсӧ, и ме висьтала тэныд тайӧ дзоридзыслысь нимсӧ
Молодецъяс тайӧ черногорскӧй князьясыд! — ӧтик, кык и гӧтов!
Водз асывнас, мӧд луннас платанъяс увса тайӧ войся пирушка бӧрас, князь Григорий вӧлі нин тарасконец комнатаын.
— Пасьтасьӧй ӧдйӧнджык!..
Тіянлысь мавританкатӧ аддзӧма...
Сійӧс шуӧны Байяӧн...
Кызь арӧс, роза кодь, бур и дӧва нин.
— Дӧва?..
Зэв бур! — нимкодя горӧдіс Асыввывса мужикъясысь полыштысь храбрӧй Тартарен.
— Да, но сы дорысь ӧти воськов оз вешйыв вокыс.
— А! Чорт возьми!
— Зэв скӧр мавр, Орлеанскӧй базар вылын чубукъясӧн вузасьысь...
Кост.
— Но, кодкӧ мӧд, а ті онӧ повзьӧй татшӧм пустякъясысь, — шуис князь.
— Сэтчӧ жӧ рӧзбойник, гашкӧ, небзяс, сылысь кӧ ньӧбны некымын чубук...
Пасьтасьӧй жӧ ӧдйӧджык!..
Тіянлы везитӧ, плут ті этатшӧм!
Радейтчӧм тарасконец чеччыштіс крӧватьсьыс блед, волнуйтчӧм да пондіс тэрыба кизявлыны ассьыс зэв паськыд фланелевӧй кальсонъяссӧ.
— Мый нӧ мем вӧчны?
— Прӧстӧ гижны мавританкалы да корны сійӧс, лӧсьӧдны тіянлы аддзысьлӧм.
— Сідзкӧ сійӧ гӧгӧрвоӧ французскӧй кыв вылын?
— разочарованнӧя горӧдіс Асыввыв йылысь быдсяма содталӧмъястӧг мӧвпалысь, наивнӧй тарасконец.
— Ни ӧти кыв, — волнуйтчытӧг вочавидзис князь, — но ті диктуйтанныд меным письмӧтӧ, а ме вуджӧда сійӧс, кыдз кужа.
— О, кутшӧм ті бурӧсь, князь!
И тарасконец пондіс восьлавны бӧрӧ да водзӧ комната кузя, чӧв олысь да мӧвпалысь.
Ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, мый алжирса мавританкалы оз позь гижны, кыдз кутшӧм-нибудь бокерса гризеткалы.
Шуд вылӧ, миян герой вӧлі уна лыддьысьлӧма да вермис сочинитны письмӧ чистӧ асыввыв вкусӧн.
Сійӧ представляйтіс Густав Эмар индеецъяс высокопарнӧй жаргонлысь, Ламартинлӧн* «Асыввылӧ Путешествиеясысь» фразаяс да «Сьыланкывъяслӧн сьыланкывъясысь» паметьӧ кольӧм отрывокъясысь ӧтсора чукӧр да заводитчӧ вӧлі тадз: «Кыдз страус пустыняын...», а помасьліс шуӧмӧн: «Висьтав меным тэнад батьыдлысь нимсӧ, и ме тэныд висьтала тайӧ дзоридзлысь нимсӧ.»
Романтическӧя настроитчӧм Тартарен кӧсйис асыввывса обычайяс серти, ӧтлаавны тайӧ послание дінас эблематическӧй дзоридзьяслысь букет, но князь Григорий лыддис, мый ёна бурджык ньӧбны некымын чубук мавританка воклысь, мый, дерт, небзьӧдас дикӧй олан ногсӧ тайӧ господинлысь да, тӧдӧмысь, ваяс ыджыд удовольствие куритны радейтысь дӧвушкалы.
— Мунамӧй жӧ ӧдйӧджык чубукъяс ньӧбны! — пӧся горӧдіс тарасконец.
— Ог!..
Ог!..
Сетӧй сійӧс меным!
Ме ньӧба найӧс донтӧгджык...
— Кыдз!
Ті асьныд?..
О, князь!.. князь!
— И бур морт татшӧм любезностьӧн зэв ёна волнуйтчӧм, нюжӧдіс кӧшельсӧ услужливӧй черногорецлы, сылысь корӧмӧн не сувтны некутшӧм рӧскодъяс водзын, мед сӧмын мавританка вӧлі довольнӧй.
Кӧть делӧ мӧдіс ладӧн, но век жӧ, кӧть и жаль, муніс ньӧжйӧнджык, чем позьӧ вӧлі видзчысьны.
Тартарен красноречиеӧн прамӧя кодь вӧрзьӧдӧм, мавританкаӧс вӧлі нин пӧшти вермӧма да сійӧ дась примитны Тартаренӧс; но колӧ вӧлі пӧдтыны бдительностьсӧ вокыслысь да та вылӧ ньӧбавны уна дюжина, уна сё чубукъяс быдса тюкъясӧн.
— Кутшӧм бес вылӧ Байялы став тайӧ чубукъясыс? — юавліс асьсӧ мукӧддырйи коньӧр, но кывшутӧг перйыліс кӧшелёксӧ.
Медбӧрти, сы бӧрын, кор вӧлі ньӧбӧма гӧра чубукъяс да гижӧма бумага вӧрӧкъяс поэтическӧй посланиеясӧн асыввывса вкусын, Тартарен шедӧдіс аддзысьлӧм.
Ог понды висьтавны сы йылысь, кутшӧм волнуйтчӧмӧн лӧсьӧдчис сэк кежлӧ тарасконец, кыдз зэв бура сійӧ тшӧтшӧдаліс, помадааліс, душитіс ассьыс картуз бӧрся кыйсьысьлысь чорыд тошсӧ да кыдз сюйис — быдсяма случай вылӧ — зептас шипъяса кастет да кык-куим револьвер.
Князь вӧлі сэтшӧм любезнӧй, мый муніс тайӧ медводдза аддзысьлӧм вылӧ переводчик пыдди.
Мавританка оліс Верхньӧй карын.
Сы керка ӧдзӧс водзын том мавр, дас куим — дас нёль арӧса, куритіс папирос.
Тайӧ и вӧлі пресловутӧй Али, чайтана вокыс красавицалӧн.
Гӧстьясӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ кыкысь таркнитіс ӧдзӧсас да скромнӧя ылыстчис.
Ӧдзӧс воссис.
Петіс негритянка да ньӧти кыв шутӧг, нуӧдіс найӧс векньыдик пытшкӧс дворикӧд неыджыд ыркыд комнатаӧ, кӧні ляпкыд крӧвать вылын джынвыйӧ куйлӧмӧн, видзчысис дӧвушка...
Первойя видзӧдлӧмсяньыс сійӧ кажитчис тарасконецлы ичӧтджыкӧн тушанас да тшӧгджык, сылӧн мавританкаыс серти...
Сылӧн кыптіс чайтӧм, но сійӧ тэрмыштчис вӧтлыны сійӧс.
Мавританка вӧлі очаровательнӧй.
Платтьӧ увсьыс тыдалӧны сылӧн куш кокъясыс; кызіник чуньяссӧ волі тыртӧма чунькытшъясӧн; ставнас сійӧ вӧлі нежнӧй, алӧй, зарниа корсажа да унарӧма юбкаа.
Сійӧ кутіс вомас асьсӧ тшын кымӧрӧн гӧгӧртысь кальянлысь янтарнӧй мундштук.
Пырӧм бӧрас, тарасконец топӧдіс кисӧ сьӧлӧм бердас да мавританскӧй ногӧн улӧдз копыртчыліс, синнас страшнӧя гӧгрӧдліг.
Байя чӧва видзӧдліс сы вылӧ, уськӧдіс мундштук, усис гатшӧн да тупкис чужӧмсӧ кияснас, ӧні тыдалӧ вӧлі сӧмын сылӧн ёна сералӧмысь тіралысь еджыд голя, кыдз жемчуг тыра мешӧк.
ХІ
Сиди Тартри-бен-Тартри
Пыранныд кӧ ті рытын Верхньӧй карса кутшӧм нибудь алжирскӧй кофейняӧ, то и ӧні на верманныд кывлыны мавръяслысь синмасьӧмӧн да нюмъялігтыр висьтавлӧмъяс кутшӧмкӧ гостеприимнӧй да озыр европеец Сиди Тартри-бен-Тартри йылысь, коді овлӧма некымын во сайын вылысса кварталъясын татчӧсса дамочкакӧд, нимыс Байя.
Ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, мый пресловутӧй Сиди-Тартри, коді колис татшӧм гажа казьтылӧмъяс Касбахӧ, вӧлі эз кодкӧ мӧд, кыдз миян Тартарен,
Мый вӧчны!
Геройяс да святӧйяс олӧмын овлӧны синтӧммылан да усян минутаяс.
Знаменитӧй тарасконец вӧлі, кыдзи и став мукӧдыс, шедӧма морт слаблунъяслы, и вот мыйла левъяс да славаяс йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ кык тӧлысь чӧж пӧткӧдчис асыввывса любовӧн да сетчыліс негалы еджыд Алжирын, кыдз Капуяын Аннибал*.
Великӧй морт медаліс Верхньӧй кар шӧрысь мича арабскӧй керка пытшкӧсса неыджыд дворӧн, бананъясӧн, ыркыд верандаясӧн да фонтанъясӧн.
Тартарен оліс сэні ылын став суетаысь аслас мавританкакӧд, ачыс юрсяньыс да кокӧдзыс маврӧ пӧрӧмӧн.
Сійӧ дзонь лунъясӧн куритіс кальян да сёйис мускусӧн чӧсмӧдӧм вареньеяс.
Сылы паныдӧн диван вылын куйліг, Байя сьыліс ӧти гласа сьыланкывъяс гитара аккомпанемент улӧ либӧ жӧ исполняйтлывліс рушкулысь танец, медым гажӧдны ассьыс господинсӧ, нюмъялігтыр ворсӧдчӧмӧн зеркала водзын, кодӧс кутіс киас.
Мавританка эз тӧд французъяс ногӧн ни ӧти кыв, а Тартарен ни ӧти кыв арабъяс ногӧн.
Сёрни та вӧсна налӧн эз йитчы, да варовитны радейтысь тарасконец вермис ӧні прӧст кадын каитчыны лишнӧй сӧрӧмысь, кодӧн грешитліс Безюке аптекаын да оружейник Костекальд ордын.
Но весиг тайӧ мырдӧн чӧва олӧмыс эз вӧв лишитӧма прелестьысь, и Тартарен вӧліс кутшӧмкӧ чӧскыд вунӧдчӧмын, кальянлысь булькӧдчӧмсӧ, гитаралысь бронӧдчӧмсӧ да мозаикаӧн вольсалӧм дворысь фонтанлысь лӧнь сялькӧдчӧмсӧ кывзӧмӧн.
Кальян, пывсян да радейтӧм тыртісны сылысь став олӧмсӧ.
Сійӧ пӧшти некытчӧ эз петавлыв.
Корсюрӧ сӧмын Сиди-Тартри, ас бӧрвылас мавританкаӧс пуксьӧдӧмӧн, мӧдӧдчыліс мул вылын гранатъясӧн чӧсмасьны Алжир дорысь сыӧн ньӧбӧм садйӧ.
Но некор, ни ӧтчыд, сійӧ эз лэччыв карса Европейскӧй юкӧнӧ.
Тайӧ Алжирыс юысь зуавъясӧн, чукйӧныс офицеръясӧн тыртӧм кафеясӧн да аркаяс улын кыскасьысь ланьтлытӧг троньӧдчан сабляясӧн кажитчис сылы зывӧк да мисьтӧм, кыдз Рытыввывлӧн гауптвахта.
Дзоньнас, тарасконец вӧлі зэв шуда, медсясӧ Тартарен-Санчо, кодлы воисны сьӧлӧмвылас турецкӧй чӧскыд торъяс, вӧлі сыысь бурджыкаыс оз тӧр довольнӧй аслас выль олӧмӧн.
Тартарен-Дон-Кихот чувствуйтіс, збыль, корсюрӧ неуна ассьыс яндысьӧм, Тараскон да кӧсйысьӧм куяс казьтылігӧн.
Но тырмана вӧлі Байялӧн видзӧдлӧм либӧ паньтыр тайӧ чӧртнога вареньеыс, коді благоухайтіс да коддзӧдіс, кыдз Цирцеялӧн* волшебнӧй юантор, — и став жугыль мӧвпъясыс пыр жӧ вошлісны.
Рытъясын князь Григорий пыравліс сёрнитыштны свободнӧй Черногория йылысь.
Сылӧн любезностьлы эз вӧв помыс.
И сійӧ выполняйтіс керкаын переводчиклысь уджсӧ, а ковмас кӧ весиг экономлысь, — и ставсӧ тайӧс, тӧдӧмысь, дон босьттӧг.
Сы кындзи, Тартарен ордын вӧвлісны сӧмын турокъяс.
Став тайӧ скӧр чужӧмъяса рӧзбойникъясыс, кодъяс неважӧн сійӧс асланыс пемыд лавкаясаныс вайӧдлісны сэтшӧм ужасӧ, вӧлӧмаӧсь, кор сійӧ тӧдмасис накӧд матӧдзджык, бур сьӧлӧма, безобиднӧй купечьясӧн, зарниӧн вурысъясӧн, бакалейнӧй тӧварӧн вузасьысьясӧн, муштучникъясӧн, — ставныс найӧ вӧліны бура воспитайтӧм, подобострастнӧй йӧз, ас вежӧраӧсь, абу варовӧсь да гырысь мастеръяс картіӧн ворсны.
Найӧ волывлісны Сиди-Тартри ордӧ чуть ли эз быд рыт, волісны сійӧс, сёйлісны вареньеяс да стӧч дас часын мунлісны, пророкӧс ошкигтыр.
Гӧстьясӧс колльӧдӧм бӧрын, Сиди-Тартри да сылӧн вернӧй гӧтырыс пукавлісны рытпомсӧ асланыс керка вевт вылын — кар весьтын царствуйтысь ыджыд еджыд терраса вылын.
Гӧгӧр татшӧм жӧ еджыд террасаяс сюрсъясӧн вугралісны тӧлысь югӧр дырйи, морелань тшупӧдъясӧн лэччиг.
Тӧв вайліс гитаралысь аккордъяс...
Друг ыджыд, гора мелодия киссьыліс букетӧн кодзувъяссянь, енэжӧ качӧдчиг, да орчча мечетьса минарет вылын тыдовтчыліс мича муэдзин; сылӧн еджыд фигураыс бура торъяліс сьӧдов-лӧз енэж помын, и сійӧ ыстыліс ошкӧмъяс аллахлы ылӧдз гӧгӧр разалысь чуднӧй гӧлӧсӧн.
Байя пыр жӧ лэдзліс кисьыс гитарасӧ.
Сылӧн гырысь, муэдзин вылӧ дзоргӧдӧм синъясыс, кажитчис, упоениеӧн кыскисны молитвалысь кывъяссӧ.
Сьылӧм кыссигчӧж, сійӧ эз вӧрзьӧдчыв места вывсьыс да тіраліс экстазын, кыдз Асыввывса святӧй Тереза.
Тартарен видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн да мӧвпаліс религия ыджда да мичлун йылысь, коді ассьыс последовательяссӧ вермӧ вайӧдны асьнысӧ татшӧм вунӧдӧмӧ.
Тараскон, киськав пӧимӧн юртӧ!..
Тэнад Тартареныд дась лоны ренегатӧн.
ХІІ
Миянлы юӧртӧны Тарасконсянь
Ӧтчыд Сиди Тартри локтӧ вӧлі верзьӧмӧн мул вылын аслас садниксянь.
Вӧлі мича лун; енэжын ньӧти кымӧрчир, пӧльтіс шоныд тӧв.
Сійӧ муніс зэв мича местаті арбузъясӧн да лимонъясӧн тыра кыӧм сумкаясӧн мыджӧмла кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, троньӧдчысь стременаясӧн, люлькӧдӧм, жарӧн мудзтӧм, Тартарен дзирнясис мунігас став тушанас кынӧм вылас кияссӧ пуктӧмӧн да блаженнӧя вуграліс.
Кор Тартарен пырӧ вӧлі карӧ, сійӧс друг садьмӧдіс кодлӧнкӧ пель чунӧдан гӧлӧс:
— Мыйсяма чертовщина!
Да тайӧ, кажитчӧ, Тартарен.
Ассьыс овсӧ да гажа провансальскӧй сёрни кылӧм бӧрын, тарасконец лэптіс юрсӧ да аддзис ассяньыс кык воськов сайысь гожъялӧм чужӧмсӧ Барбассулысь, «Зуавса» капитанлысь, коді юис абсент, кальян куритігтыр, кутшӧмкӧ кабак порог вылын.
— Менам чӧлӧм, Барбассу, — шуис Тартарен, мулсӧ сувтӧдіг.
Барбассу чӧла видзӧдіс сы вылӧ минута кымын, синсӧ паськӧдӧмӧн, да сэсся пондіс серавны, серавны сэтшӧма, мый Тартарен дзикӧдз бӧбмис.
— Вот и чалма!..
Сідзкӧ сійӧ збыль, господин Тартарен, мый ті лоинныд турокӧн...
А мый, красотка Байя важмозыс сьылӧ «Прекраснӧй Маркоӧс?»
Тартарен пузис:
— «Прекраснӧй Маркоӧс!»
Тӧдӧй, капитан, мый особа, код йылысь ті сёрнитанныд, — честнӧй мавританскӧй ныв да оз тӧд ни ӧтик кыв французъяс ногӧн.
— Байя оз тӧд ни ӧти кыв по-французски!..
Кытысь ті тайӧс босьтінныд?
— И бравӧй капитан кутіс серавны ещӧ гораджыка.
Но аддзӧмӧн, кыдз нюжалӧ чужӧмыс коньӧр Сиди Тартрилӧн, сійӧ веськӧдчис.
— Пӧлинӧ, гашкӧ, ме сорлалі...
Но толькӧ тӧданныд, господин Тартарен, ті эськӧ мед бурджык век жӧ этшаджык дӧверяйтінныд алжирса мавританкаяслы да черногорскӧй князьяслы!
Тартарен грӧзитана видӧн кыпӧдчис стременаяс вылас.
— Князь — менам друг, капитан!
— Ладнӧ!
Ладнӧ!
Ог кутӧ пинясьны...
Онӧ окотитӧ ті абсент?
Онӧ?
Гашкӧ, висьтавны мый-нибудь рӧдинаад?..
Оз жӧ?..
Но, сідзкӧ, бур туй...
Пӧпуттьӧ, земляк, менам эм тані славнӧй французскӧй табак, — онӧ окотитӧ босьтны некымын кальян тыр?..
Босьтӧй жӧ! босьтӧй!
Сійӧ мунас тіянлы пӧльза вылӧ...
Тайӧ проклятӧй асыввывса табакыс воштӧма тіянӧс тӧлк вывсьыд!
Сы бӧрти капитан бергӧдчис абсент дорӧ, а Тартарен, джуджыда мӧвпалӧмӧн, рӧдтіс посниа аслас керка дорӧ.
Кӧть сылӧн ыджыд сьӧлӧмыс ӧткажитчис эскыны Барбассу дивуйтчӧмлы, но найӧ шогӧдісны сійӧс, и, сыысь кындзи тайӧ провансальскӧй ёрччӧмъясыс да лунвыв акцент садьмӧдісны сыын сӧвестьлысь неуна яндысьӧм.
Гортас сійӧ эз су некодӧс.
Байя вӧлі пывсянын.
Негритянка кажитчис сылы мисьтӧмӧн.
Керкаыс вайліс шог.
Медся зывӧк настроениеын Тартарен пуксис фонтан дорӧ да пондіс тыртны кальянсӧ Барбассу табакӧн.
Тайӧ табакыс вӧлі тубыртӧма «Семафор» кусӧкӧн.
Кор сійӧ разис, сылы синмас шыбытчис рӧднӧй карлӧн нимыс.
«Миянлы юӧртӧны Тарасконсянь:
«Кар ыджыд шызьӧмын.
Тартарен — левъясӧс бырӧдысь, коді муніс кыйсьыны Африкаса скӧр хищникъяс вылӧ, — некымын тӧлысь нин немтор оз юӧрт ас йывсьыс...
Мый лоис миян героическӧй соотечественниккӧд?..
Сылысь повтӧм юрсӧ, сылысь отвагасӧ да приключениеяс дорӧ окотитӧмсӧ тӧдӧмӧн, ми муртса лысьтам юавны асьнымӧс та йылысь...
Содтіс сійӧ пустыня лыаӧн ньылыштӧм жертваяслысь списоксӧ, либӧ жӧ усис вирвылӧ горш Атласса ӧтик чудовище клыкъясӧн косявлӧм помысь, кодъяслысь (чудовищеясыслысь) куяссӧ сійӧ кӧсйысис муниципалитетлы?..
Ужаснӧй тӧдтӧмтор!
Бокерскӧй ярмарка вылӧ воӧм негритянскӧй купечьяс висьталӧны, век жӧ, мый паныдасисны пустыняын Тамбуктланьӧ мунысь европеецкӧд, да зэв скодитысь, найӧ висьтавлӧмъяс серти, миян Тартарен вылӧ...
Мед видзас сійӧс ен!..»
Тайӧ строкаяссӧ лыддьӧм бӧрын, тарасконец дрӧгнитіс да гӧрдӧдіс; сэсся кельдӧдіс, кыдз полотно.
Став Тарасконыс сувтіс сы водзын: клуб, картузъяс бӧрся кыйсьысьяс, Костекальдлӧн креслӧ да став тайӧ торъяс весьтын шевгӧдӧм бордъяса кутш моз шлывъялысь храбрӧй командир Бравидалӧн усъясыс.
Сылӧн сограждана мӧвпалӧны, мый сійӧ бырӧдалӧ левъясӧс, а сійӧ позорнӧя пукалӧ тані, кокъяссӧ ас улас сюркнялӧмӧн, цыновка вылын.
Тарасконса Тартарен яналіс ачыс ассьыс да бӧрддзис.
Друг герой чеччыштіс.
— Лев вылӧ!
Лев вылӧ!
Да, буса чуланӧ уськӧдчӧмӧн, кӧн мирнӧя куйлісны походнӧй палатка, аптечка, консервъяс, ӧружие тыра ящикъяс, сійӧ кыскис найӧс двор шӧрӧ.
Тартарен Санчо вошис, колис сӧмын Тартарен Дон-Кихот ӧтнас.
Муртса нинӧмысь повтӧм тарасконец удитіс видлавны ассьыс снаряжениесӧ, пасьтасьны ракаясӧс повзьӧдлысьӧн, кӧмавны ассьыс сапӧгъяссӧ, гижны кык кыв князьлы, кодлы колис Байяӧс, пуктыны конвертӧ синваӧн кӧтӧдӧм некымын сё франка бумага, кыдз сійӧ тюрис нин дилижансын Блидахскӧй туй кузя, аслас керкаӧ ышмысь негритянкаӧс кальян, чалма, туфлияс да Сиди Тартрилӧн мусульманскӧй мукӧд паськӧм водзын кольӧмӧн, кодъяс туплясисны галлереяса еджыд трилистникъяс улын.
Коймӧд эпизод
ЛЕВЪЯС ДОРЫН
I
Ссыльнӧй дилижансъяс
Тайӧ вӧлі допотопнӧй дилижанс, кодӧс важног эжӧма лӧз вушйӧм нойӧн, гырысь чорыд вурунысь вӧчӧм помпонаясӧн, кодъяс некымын час мунӧм бӧрын зыртлісны тіянлы мыштӧ лӧзӧдз.
Тарасконса Тартарен меститчис бӧръя отделениеса пельӧсӧ да овмӧдчис сэн тыр бурлунӧн.
Сійӧ минутсӧ видзчысигӧн, кор пӧльыштас африкаса хищникъяссянь мускусӧн, геройлы быть вӧлі лоӧ довольствуйтчыны пӧрысь дилижанссянь кылысь дукӧн, кодысь петліс тешкодь быдсяма дук, кодъяс паськавлісны мужикъяссянь, вӧвъяссянь, нывбабаяссянь, кучикъяссянь, сёян торъяссянь да сісьмӧм идзассянь.
Тайӧ отделениеас вӧлі ставыс этшаникӧн: траппистъяс орденысь манак, еврей-купечьяс, ассьыныс 3-д гусарскӧй полк суӧдысь кык ныв, Орлеанвильысь фотограф.
Но, кӧть кутшӧм шань да унапӧлӧс эз вӧв тайӧ компаниеын тарасконецлы эз вӧв сёрниясӧдз.
Сійӧ пукаліс мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн, пельпом вомӧн кӧртӧдӧн да пидзӧсъяс костас карабинъясӧн.
Тэрмасьӧмӧн мунӧм, Байялӧн сьӧд синъяс, страшнӧй кыйсьӧм, кытчӧ сійӧ вӧлі мунӧ, — ставыс тайӧ вӧчис прамӧйкодь кавардак сы юрын.
А, сыысь кындзи, Африкаӧ веськалӧм европейскӧй дилижанс, Тартаренлы аслас патриархальнӧй видӧн сійӧ томдырся лунъясса Тарасконӧс, кар сайӧ ветлӧмъяс, Рона берег вылын завтракъяс тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, кыпӧдалісны уна казьтылӧмъяс.
Рӧмдіс.
Кондуктор ӧзтіс пӧнаръяс.
Сімӧм дилижанс дзуртіс, важ рессораяс вылын чеччаліг; вӧвъяс рӧттісны, шарганъяс триньӧдчисны.
Кадысь-кадӧ выліас, империал вевт улын, кывліс пельтӧ чунӧдан зяткӧм.
Сійӧ вӧлі геройлӧн боевӧй снаряжение.
Тартарен, коді кутіс вугравны, медбӧръяысь видзӧдліс йӧтлалӧмысь гажаа чеччышталысь тешкодь, йӧктысь вуджӧръяс вылӧ мунысь пассажиръяс вылӧ: сэсся синъясыс сылӧн куньсисны, мӧвпъясыс дзугсисны, и сійӧ сӧмын омӧлика кыліс ун йывсьыс, кыдзи дзуртісны кӧльӧсаяслӧн чӧрсъяс да нора дзуртісны дилижанс стенкаяс.
Друг кодлӧнкӧ гӧлӧс, пӧрысь ореялӧн, орласьӧм, шушкыля, сибдӧм гӧлӧс, чукӧстіс тарасконецӧс:
— Тартарен!
Тартарен!
— Коді менӧ корӧ?
— Тайӧ ме, господин Тартарен, — он ӧмӧй нӧ ті менӧ тӧдӧй?..
Ме пӧрысь дилижанс, кызь во сайын Тараскон да Ним костӧд ветлывлысь...
Кымын пӧв нулывлі ме тіянӧс да тіянлысь другъястӧ, Жонкьер да Бельгар дорӧ картузъяс бӧрся кыйсьыны!..
Войдӧр тіян турецкӧй феска да кызта радиыд ме эг тӧд тіянӧс, но, мыйӧн сӧмын ті мӧдід шкоргыны, ме, чӧрт мед босьтас, пыр жӧ дӧгадайтчи, мый тайӧ ті.
— Ладнӧ!
Ладнӧ! — вочавидзис неуна радмӧм тарасконец да сэсся юаліс, небзьыштӧм бӧрын:
— Кыдз нӧ ті татчӧ веськалінныд, старина?
— Ах, дона господин Тартарен, ме веськалі татчӧ эг ас вӧляысь, эскӧда тіянӧс.
Мыйӧн сӧмын вӧлі эштӧдӧма Бокерскӧй кӧрттуй, найӧ аддзисны, мый, ме некытчӧ ог шогмы водзӧ, и найӧ мӧдӧдісны менӧ Африкаӧ.
И эз менӧ ӧтнамӧс.
Пӧшти став французскӧй дилижансъясӧс ыстӧма ссылкаӧ, кыдз менӧ.
Миянӧс аддзисны вывті реакционнӧйӧн и со ӧні ставнымлы миянлы лоӧ нуны тан галернӧй каторжниклысь олӧм.
Францияын ті шуанныд тайӧс алжирскӧй кӧрттуйясӧн.
Тан пӧрысь дилижанс сьӧкыда ышловзис да бара мӧдіс висьтавны:
— Ах, господин Тартарен, кутшӧма шогся ме аслам прекраснӧй Тараскон вӧсна!
Славнӧй вӧлі кад, — ме вӧлі сэк тан.
Колӧ вӧлі аддзыны менӧ, кор ме мунлі асывъясын мичасьыс-мичаа мыськӧм да дзирдалысь, выльӧн на лакӧн мавтӧм кӧльӧсаясӧн, шонді кодь кык пӧнарӧн да пыр маслӧӧн мавтӧм вевтъясӧн.
Позьӧ вӧлі любуйтчыны, кор кучер шлячкӧдчис плетьӧн, а кондуктор, волыс йылын рожокӧн, позумента картузӧн балябӧж вылас, шыбытліс ассьыс пыр скӧрмӧм понсӧ империал брезентъяс вылӧ да горзіс, кӧзла вылӧ чеччыштіг: мун! мун!
И менам четверка вӧрзьыліс, шарганъясӧн триньӧдчиг, кывліс увтӧм, тутсіс рожок, ӧшиньяс воссьылісны, да став Тараскон гордӧя видзӧдліс шоссе кузя тюрысь дилижанс вылӧ.
«Кутшӧм чудӧ тайӧ шоссеыс, господин Тартарен!
— паськыд образцовӧй пӧрядокын, столбъясӧн быд километра бӧрын да гальки чукӧръясӧн ӧткодь ылнаын ӧтиксянь мӧдӧдзыс, а сійӧ кыкнан бокъясас — маслинаясӧн да виноградникъясӧн быдмӧм мича равнинаяс.
Быд воськолын гостиницаяс, быд вит минута мысти сувтланінъяс...
И кутшӧм век почтённӧй йӧз вӧліны менам пассажиръяс!
Нимӧ префект либӧ епископ дінӧ мунысь меръяс да кюреяс, тафтаӧн вузасьысьяс, кодъяс вӧлі локтӧны Мазесянь каникул вылӧ лэдзӧм лицеистъяс, вышивайтӧм дӧрӧма бритӧм крестьяна.
А выліас, империал вылын, ті, господа, картузъяс бӧрся кыйсьысьяс, полнӧй составын.
Пыр сэтшӧм гажаӧсь да сьылысьӧсь — быдӧн асьныд, рытын гортӧ локтігӧн, кодзувъяс дырйи!..
«Ӧні абу сідз...
Ме новлӧдла енмыс тӧдӧ кодӧс! — кутшӧмкӧ бусурманъяслысь чукӧр, — менӧ насекомӧйясӧн тыртысь, проходимецъясӧс, — негръясӧс, бедуинъясӧс, отставнӧй салдатъясӧс, став странасьыс авантюристъясӧс, дука калляна ротйысьӧм паськӧма колонистъясӧс, и став тайӧ йӧзыс сёрнитӧны сідзи, мый ачыс чӧртыс оз гӧгӧрво.
И сэсся, ті аддзад, кыдз мекӧд обращайтчӧны!
Некор оз весавны, некор оз мыськыны, оз мавтлыны кӧльӧсаясӧс.
Коркӧ менӧ кыскавлысь рам, ыджыд вӧвъяс пыдди, — арабскӧй ичӧтик вӧвъяс, кодъяс пытшкын дявӧл пукалӧ: найӧ чужъясьӧны, курччасьӧны, йӧктӧны гӧнитігас, кыдз кӧзаяс, да чегъялӧны гыжнаныс менсьым вожъяс...
Ай! ай!... Со сійӧ, заводитчӧ...
А туйясыс!..
Тані ещӧ найӧ терпитны позянаӧсь, сы понда мый правительство матын, а сэн, водзынджык, нинӧм, некутшӧм туй.
Мунӧны, кыдз веськалӧ, гӧраяс да шыльыдінъяс вомӧн, карликкодь пальмаяс да мастиковӧй пуяса вӧр пыр...
Абу ни ӧти прамӧй сувтланін.
Сувтӧны, кытчӧ думыштчас кондукторлы, то ӧти фермаын, то мӧдын.
«Мукӧддырйи тайӧ негодяйыс заставляйтӧ менӧ вӧчны кытшов кык лье, медым пыравны аслас тӧдса дорӧ юыштны абсент либӧ шипучка.
А сэсся — кучер, вӧтлы!
Колӧ верстайтны воштӧм кадсӧ.
Шонді пӧжӧ, бус сотӧ.
Вӧтлы!
Крукасьлам, усьласям.
Вӧтлы мыйвынысь!
Вуджам юяс вомӧн уйӧмӧн, кынмам, кӧтасям, вӧям...
Вӧтлы!
Вӧтлы!
Вӧтлы!..
А бӧрас, рытнас, ва киссьӧ ме вылысь шорӧн — кутшӧмджык тайӧ менам воясын менам ревматизмъясӧн!
И меным лоӧ узьлыны восьса енэж улын, каравансарай дворын, кӧні шувкъялӧ тӧв.
Войнас шакалъяс да гиенаяс исалӧны менсьым кузовӧс, и быдсяма жулье шонтысьӧ пытшкас, лысваысь спасайтчӧмӧн.
«Со кутшӧм олӧм кыска ме, господин Тартарен, и понда кыскыны сійӧс, кытчӧдз ог усь, — сэсся мем нинӧм оз ков, — шондіӧн сотӧм, войся ульсьыс сісьмӧм, кӧн нибудь лёк туй вылын, и арабъяс пондасны пуны ассьыныс кускус менам пӧрысь остов торпыригъясысь костер вылын».
— Блидах!
Блидах!
— горӧдіс кондуктор, ӧдзӧссӧ восьтігтыр.
ІІ
Ичӧтик господинлӧн петкӧдчӧм
Тарасконса Тартарен аддзис ньылӧдӧм стеклӧ пыр супрефектура мича керка водзысь площадь, — правильнӧй формаа, аркадаясӧн кытшалӧм да апельсин пуясӧн садитӧм площадь.
Сы шӧрын посньыдик, быттьӧ озысьысь кисьтӧм салдатикъяс вӧчалісны алӧй асъя ру пиын ассьыныс упражнениеяс.
Воссялісны кафеса ставеньяс.
Пельӧсын тыдаліс овощнӧй рынок.
Ставыс тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд, но лев тан эз вӧв и казьтылӧмын.
— Лунвылӧ!
Водзӧ лунвылӧ! — боргис Тартарен, пельӧсӧ йӧжгыльтчиг.
Тайӧ минутаас воссис ӧдзӧс.
Чепӧсйис свежӧй сынӧд да аслас бордъяс вылас дзордзалысь апельсина пуяс дук сорӧн вайӧдіс коричневӧй сюртука ичӧтик господинӧс, — господиныс пӧрысь, омӧлик кулак ыджда чукырӧсь чужӧмӧн, лабутнӧя шенасьӧ, сьӧд шӧвк галстука дюйм вит судта, кучик портфеля да зонтика — стӧч сиктса нотариус.
Вооружитчӧм тарасконецӧс аддзӧм бӧрын, сылы паныдӧн пуксьысь ичӧтик господин кажитчис вӧлі ёна чуймӧма да заводитіс черемонитчытӧг видзӧдавны Тартаренӧс.
Доддялісны вӧвъясӧс; дилижанс вӧрзьӧдчис.
А ичӧтик господин пыр видзӧдіс Тартарен вылӧ.
Сійӧ медбӧрти эз вермы терпитныс.
— Тіянӧс тайӧ шензьӧдӧ? — юаліс сійӧ, ас пайсьыс ичӧтик господин вылӧ дзоргӧмӧн.
— Оз, тайӧ меным мешайтӧ, — дзик спокойнӧя вочавидзис сійӧ.
И, збыльысь, Тарасконса Тартарен босьтіс уна места аслас походнӧй палаткаӧн, револьверӧн, чеколъясын кык ружйӧӧн да кыйсян пуртӧн сійӧ аслас почтённӧй особа ыджда йылысь шутӧг нин.
Вочакылыс ичӧтик господинлӧн скӧрмӧдіс Тарасконецӧс.
— Он-ӧ нин ті думайтӧй, мый ме муна левъяс вылӧ тіян зонтикӧн? — гордӧя шуис великӧй морт.
Ичӧтик господин видзӧдліс аслас зонт вылӧ, бур сьӧлӧмысь нюмдіс да сідзи жӧ шензьытӧг шуис:
— Инӧ, сідзкӧ, ті...
— Тарасконса Тартарен, левъясӧс бырӧдысь!
— И, бурысь пыркӧдысь лев моз, нинӧмысь повтӧм Тартарен пыркнитіс аслас феска кистьясӧн.
Дилижансын кыптіс вӧрӧм.
Манак пернапас чӧвтіс, нывъяс чилӧстісны повзьӧмнысла, Орлеанвильысь фотограф матыстчис левъясӧс бырӧдысь дінӧ, думайтіс шедӧдны честь снимайтны сійӧс.
Но ичӧтик господин эз падмы.
— А уна-ӧ ті начкалінныд левъяссӧ, господин Тартарен? — спокойнӧя юаліс сійӧ.
Тарасконец эз падмы.
— Уна-ӧ ме начкалі найӧс?..
Ме окотиті эськӧ, медым тіян вӧлі сымда юрси юраныд!
И став дилижансыс серӧктіс, ичӧтик господин куш юрпыдӧс вылын чурвидзысь куим рыжӧй юрси вылӧ видзӧдіг.
Сёрниӧ сюйсис Орлеанвильысь фотограф.
— Тіян ужаснӧй профессия, господин Тартарен...
Тіянлы лолывлӧ мукӧддырйи коллявны лёк минутаяс.
Коньӧр Бомбонель, например...
— А! Пантераяс бӧрся кыйсьысь...— вель зывӧктана шуис Тартарен.
— Ті мӧйнӧ сыкӧд тӧдсаӧсь? — юаліс ичӧтик господин.
— Ме? чӧрт мед босьтас!..
Тӧдса-ӧ ме сыкӧд?..
Да ми кызьысь унджыкысь кыйсьылім ӧтлаын!..
Ичӧтик господин нюмдіс.
— Сідзкӧ ті кыйланныд и пантераясӧс, господин Тартарен?
— Кор-сюрӧ... весь олігӧн, — вочавидзис тарасконец, ку письыс петӧмӧн.
— Мый сэтшӧм пантераыс левъяскӧд ӧткодялӧмӧн? — содтіс сійӧ, геройскӧя юрсӧ лэптӧмӧн, мый ӧзтыштіс сьӧлӧмнысӧ кыкнан нывлысь.
— Збыльвылас сійӧ прӧстӧ ыджыдджык кань, — збоймӧдчис сюйыштны Орлеанвильса фотограф.
— Дзик збыль! — сӧгласитчис Тартарен, коді вӧлі эз бокын омӧльтны Бомбонельлысь славасӧ, торйӧн нин дамаяс дырйи.
Тан дилижанс сувтіс; кондуктор восьтіс ӧдзӧс.
— Тіянлы петны, сударь! — шуис сійӧ, почтительнӧя старичок дінӧ шыасьӧмӧн.
Ичӧтик господин сувтіс, петіс дилижансысь, но ӧдзӧссӧ пӧдлавтӧдз войдӧр, шуис:
— Ті мем лэдзанныд сетны тіянлы сӧвет, господин Тартарен?
— Кутшӧм?
— Кывзӧй, ті, кажиччӧ, ичӧтик томиник и меным окота шуны тіянлы веськыда...
Бергӧдчӧй ӧдйӧджык Тарасконад бӧр, господин Тартарен!..
Ті сӧмын весь воштанныд тан кадсӧ...
Провинцияын колис ещӧ некымын пантера; но тайӧ вывті посни пӧтка тіянлы.
Шуныкӧ левъяс йылысь, то налӧн сьыланкывйыс сьывсьӧма.
Алжирын абу нин ни ӧти лев...
Менам друг Шассинг неважӧн начкис медбӧръясӧ.
Сэсся ичӧтик господин копрасис, пӧдлаліс ӧдзӧс да муніс, сералігтыр аслас портфельӧн да зонтикӧн.
— Кондуктор, коді тайӧ старикашкаыс? — зывӧк чужӧмӧн юаліс Тартарен.
— Кыдз! Ті мӧй сійӧс он тӧдӧ?
Да ӧд тайӧ господин Бомбонель.
ІІІ
Левъяслӧн монастырь
Милианахын Тартарен петіс дилижансысь, коді тюрис водзӧ лунвылӧ.
Кык лунся чорыда зӧркӧдӧм да ӧшинь дорын левлысь грознӧй вуджӧр видзчысигӧн, коді (левыс) вот-вот должен вӧлі мыччысьны поле вылын, туй помын, кык узьтӧм вой колльӧдӧм бӧрын, герой имеитіс право некымын часся шойччӧм вылӧ.
И, сыысь кындзи, Бомбонелькӧд инцидент бӧрын, почтеннӧй тарасконец, збыль кӧ шуны, чувствуйтіс асьсӧ эз аслас тӧрелкаысь Орлеанвильысь фотограф да 3-д гусарскӧй полкса кык ныв обществоын, аслас вооружение, грознӧй вид да гӧрд феска вылӧ видзӧдтӧг.
Тартарен мӧдӧдчис Милианахса паськыд, зэв мича пуясӧн садиталӧм да уна фонтанъяса уличаясті; и, сыӧн шогманаджык гостиница корсиг чӧж, коньӧрӧс эз эновтлыв Бомбонель кывъяс йылысь мӧвп.
А мый, тайӧ кӧ збыль?
Алжирын кӧ, збыль вылӧ, абу сэсся левъясыс?..
Мый ради сэки сы мыда шӧйтӧмыс, сы мында трудыс?..
Миян герой кежис пельӧс сайӧ да друг паныдасис воча чужӧмӧн — тӧдмӧдӧй кодкӧд!
би рӧма бурысьӧн мичмӧдӧм, шондіӧн югдӧдӧм, кофейня ӧдзӧс водзын царственнӧя пукалысь, великолепнӧй левкӧд.
— Мыйнӧ найӧ висьтавлӧны мойдъяс, мый левъяс сэсся абуӧсь? — горӧдіс Тартарен, боквыв чеччыштіг.
Тайӧ шысӧ кылӧм бӧрын, лев лэдзис юрсӧ, босьтіс вомас пу чашка, коді вӧлі сы водзын тротуар вылын, да рампырысь сетіс сійӧс чуймӧмла кынмӧм Тартаренлы.
Прӧйдитысь араб шыбытіс сэтчӧ су; лев кутіс легӧдны бӧжнас.
Сэк Тартарен гӧгӧрвоис ставсӧ.
Сійӧ аддзис сійӧс, кодӧс волнуйтчӧмыс мешайтіс сылы казявны воддза минутаас, — коньӧр, синтӧм, приручитӧм лев гӧгӧр чукӧртчӧм йӧзӧс да зоръясӧн вооружитчӧм кык гырысь негрӧс, кодъяс новлӧдлісны сійӧс кар кузьта, кыдз савояр сурокӧс.
— Негодяйяс! — горӧдіс сійӧ гымкодь гӧлӧсӧн.
— Тадз омӧльтны благороднӧй зверӧс!
— И лев дорӧ уськӧдчӧмӧн, Тартарен нетшыштіс лӧг петкӧдысь тасьтісӧ царственнӧй черлыысь.
Негръяс чайтісны Тартаренӧс вӧрӧн да уськӧдчисны сы вылӧ лэптӧм зоръясӧн.
Лоис чорыд кось.
Негръяс гыпкӧдісны, нывбабаяс чилзісны, челядь сералісны.
Башмакъяс вурысь пӧрысь еврей горзіс аслас лавкасянь:
— Судья дінӧ сійӧс!
Судья дінӧ!
Весиг синтӧм лев пондыліс муравны, и ӧтчаяннӧй тыш бӧрын шудтӧм Тартарен тупыльтчис му вывті ыргӧн деньгаяс да уличвывса ёг пӧвстті.
Тайӧ минутаас кутшӧмкӧ морт писькӧдчис йӧз чукӧр пытшті, сувтӧдіс негръясӧс, вешталіс нывбабаясӧс да челядьӧс, кыпӧдіс Тартаренӧс, пыркнитіс сы вылысь буссӧ да пуксьӧдіс кашкысь геройӧс тумба вылӧ.
— Кыдз! тайӧ ті, князь! — горӧдіс добряк, бокъяссӧ ниртігтыр.
— Да, менам повтӧм друг, тайӧ ме...
Тіянлысь письмӧтӧ получитӧм бӧрын, ме сэки жӧ коли Байяӧс вокыслы видзӧм вылӧ, пыркниті ветымын лье почтовӧйяс вылын да вои самӧй кад кежлӧ, медым спаситны тіянӧс тайӧ ӧлукъясысь...
Но мый тайӧ ті тані творитінныд?
Кыдз ті веськалід тайӧ косяс?
— Верми ӧмӧй ме вӧчны мӧдногӧн, князь?..
Кор ме аддзи шудтӧм левӧс, пу тасьтіӧн пиняс, увтыртӧмӧс, вермӧмӧс, янӧдӧмаӧс, тайӧ став мусульманскӧй сбродыслы серам туйын олысьӧс...
— Ті ӧшыбайччанныд, менам благороднӧй друг: мӧдарӧ, тайӧ левыс пӧльзуйтчӧ налӧн зэв ыджыд почётӧн.
Тайӧ — священнӧй пемӧсыс левъяс ыджыд монастырысь, кодӧс пуктӧма куим сё во сайын Магомет-бен-Аудаӧн.
Тайӧ страшнӧй обителяс оз лӧньлы гроза эралӧм да ыджыдалӧ хищникъяслӧн дук; торъя манакъяс вердӧны да велӧдӧны сэні левъясӧс да сёясӧн ысталӧны найӧс став войвыв Африка пасьта вокъяс-ӧктысьысьяс колльӧдӧм улын.
Чукӧртӧм милӧстинаыс мунӧ монастырь да сы бердса мечетьӧс кутӧм вылӧ.
Тайӧ негръясыс воисны ӧні сэтшӧм скӧралӧмӧ, сы понда мый найӧ убедитчӧмаӧсь, мый лев, кодӧс найӧ новлӧдлӧны, пырысь-пыр косявлас найӧс, кӧть милӧстинаысь ӧтик су лоӧ гусялӧма либӧ воштӧма найӧ мыж вӧсна.
Тайӧ збыльвылӧ мунтӧм и сідз жӧ збыляс матын висьтсӧ кывзігӧн Тартарен ышлолаліс да збоймис.
— Став тайӧ торъяс меным колана сӧмын сійӧ, мый, Бомбонель висьтавлӧмъяслы паныд, Алжирын эмӧсь на ещӧ левъяс...
— Эмӧсь-ӧ на ещӧ Алжирын левъяс? — горӧдіс князь энтузиазмӧн.
— Да ми аски жӧ мунам Шелиффскӧй тшӧтшкӧс вылӧ кыйсьыны, и ті аддзанныд!
— Кыдз!
Ӧмӧй и ті, князь, кӧсъяд кыйсьыны?
— Чӧрт мед босьтас!
Неужели ті чайтад, мый ме шыбыта тіянӧс Африкаӧ ӧтнадтӧ, тайӧ дикӧй племяяс пӧвсас, ни сёрнисӧ, ни обычайяссӧ кодъяслысь ті онӧ тӧдӧй!..
Ог!
Ог, знаменитӧй Тартарен!
Ме сэсся тіянӧс ог эновт...
Ме кӧсъя лоны быдлаын, кӧн лоанныд ті.
— О! князь, князь!..
И Тартарен нимкодя топӧдіс аслас сьӧлӧм бердас доблестнӧй черногорецӧс, гордӧя мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ пондас кыйсьыны иностраннӧй принц колльӧдӧмӧн, Жюль Жерар, Бомбонель да левъяс вылӧ мукӧд знаменитӧй кыйсьысьяс моз.
IV
Караван туйын
Мӧд луннас нинӧмысь повтӧм Тартарен да не омӧльджыка немторысь повтӧм князь Григорий водз петісны Милианахысь дюжинаджын носильщик-негръяс колльӧдӧм улын да пондісны лэччыны Шелиффскӧй тшӧтшкӧсӧ жасминӧн, туяясӧн, рожковӧй пуясӧн, дикӧй сливаясӧн быдмӧм очаровательнӧй керӧсті, местнӧй садикъяс да, скаласянь скалаӧ гажа шургӧмӧн усьысь уна ключьяс пӧвстті...
Тайӧ вӧлі Ливанлӧн пейзаж.
Князь Григорий, коді ыджыд Тартарен моз жӧ ӧшлӧма ӧружиеясӧн, шапкааліс, сыысь кындзи, зэв мича, абу пырся кодь кепка, кодӧс эжӧма зарни галунъясӧн; зарни галунъяссӧ вышивайтӧма эзысьӧн вурлӧм дубовӧй листъясӧн.
Сійӧ сетіс его высочестволы мыйтакӧ скодитӧм Мексиканскӧй генералкӧд либӧ Дунай берег вывса станцияса начальниккӧд.
Тайӧ чертовскӧй кепкаыс ворсӧдіс Тарасконецӧс, и сійӧ полігтыр юаліс князьлысь, мый тайӧ татшӧмыс.
— Вывті колана тор, кор ветлӧдлан Африкаӧд, — вочавидзис мӧдыс важнӧя да, сос помнас кӧзыр вылӧ глянецсӧ лӧсьӧдіг, висьталіс аслас наивнӧй спутниклы арабъяскӧд вӧдитчигӧн кепкалысь важнӧй рольсӧ.
— Сӧмын тайӧ военнӧй сословиелӧн атрибутыс сетӧ налы колана страх, сы понда гражданскӧй администрациялы быть вӧлі пасьтӧдны кепиӧн став служащӧйӧ, шоссейнӧй рабочӧйсянь босьтӧмӧн да вот чукӧртысьясӧн помалӧмӧн.
Збыльысьсӧ, — висьтавліс князь, — Алжирӧн веськӧдлыны оз ков тӧлка юр и позьӧ обойдитчыны дзик юртӧг, — тырмана кепка галунъясӧн, коді эськӧ югъяліс зор помын, кыдз Геслерлӧн* шапка.
Тадзик сёрнитігтыр да философствуйтігтыр, миян путешественникъяс мунісны водзӧ.
Кӧмтӧм носильщикъяс чеччалісны скалаысь скалаӧ, кыдз ӧбезьянаяс.
Ӧружие ящикъяс грымакылісны.
Ружйӧяс дзирдалісны шонді водзын.
На дінті мунысь туземецъяс усьлісны кымыньӧн магическӧй кепи водзын.
Мелианах крепостнӧй вал кузьта аслас гӧтыркӧд свежӧй сынӧдын гуляйтысь араб-градоначальник кыліс тайӧ вӧвлытӧм зыксӧ да аддзис уліысь, увъяс костын дзирдалысь ӧружие; чайтӧмӧн, мый дасьтысьӧ уськӧдчӧм, сійӧ прикажитіс лэдзны лэптысян пос, кучкыны тревога да пырысь-пыр явитіс карӧс военнӧй положениеын.
Бур заводитчӧм караванлы!
Лёкыд вылӧ, делӧяс рытланьыс лёкмисны.
Багаж нуысь негръяс пиысь ӧтиклӧн лоины чорыда бытшкӧмъяс, сійӧ сёйис аптечкаысь сибдысь пластырь.
Мӧд усис кулӧмӧн туй дорӧ, камфорнӧй водка юӧм бӧрын.
Коймӧд, туйвыв альбом зарниалӧм кӧртӧд вылӧ ышмӧмла, шыбытчис пышйыны мый эбӧссьыс Заккарӧ, сомневайтчытӧг, мый пышйӧдӧ Меккилысь сокровище.
Колӧ вӧлі обсудитны положениесӧ.
Караван вӧчис шойччӧг да пондіс нуӧдны сӧвет пӧрысь финиковӧй пальма вуджӧр улын.
— Ме думайта, — шуис князь, — куим пӧвста пыдӧса усовершенствуйтӧм каструляын яй бульон зіля разведитны старайтчиг, — ме думайта, мый колӧ талун жӧ вӧтлыны носильщик-негръясӧс.
Тасянь кӧть киӧн судзӧд арабскӧй базартӧ.
Медся бур сувтны сэтчӧ да ньӧбны некымын буррико...
— Оз!
Оз!... Оз ков буррикоыд! — тэрмасис орӧдны князьӧс великӧй Тартарен, Нуаро йылысь казьтылігӧн гӧрдӧдіг.
Сэтшӧм посни пемӧсъяслы ӧмӧй кыскыны миянлысь став снаряжениетӧ?
— дипломатическӧя содтіс сійӧ.
Князь нюмдыліс.
— Ті ӧшыбайтчанныд, менам знаменитӧй друг.
Став тайӧ аслас слаблун да жеблун дырйиыс, алжирскӧй буррико имеитӧ ён мышку; мӧд ногӧн сійӧ эз вермы нуны эськӧ сійӧс, мый сійӧ нуӧ.
Юалӧй вот арабъяслысь...
Со кыдз найӧ объясняйтӧны миянлысь колониальнӧй тэчасногсӧ: «Медвылын, — висьталӧны найӧ, — пукалӧ мусью губернатор ыджыд зорйӧн, мыйӧн кучкалӧ генеральнӧй штабӧс; генеральнӧй штаб водзӧс пыдди нӧйтӧ салдатӧс, салдат колонистӧс, колонист — арабӧс, араб лӧсйӧ негрӧс, негр — еврейӧс, еврей ас пайсьыс дубитӧ осёлӧс, — и коньӧр ичӧтик буррико, кодлы некодӧс нӧйтны, зэлӧдӧ мышсӧ да кыскӧ ставсӧ...
Ті аддзад ӧні, мый сійӧ вермӧ кыскыны тіянлысь ящикъястӧ.
— Век жӧ, ме аддза, — паныд кыв шуис Тарасконса Тартарен, — мый осёлъяс пондасны тшыкӧдны миян караванлысь серпассӧ...
Меным окота эськӧн мый-нибудь асыввывсаӧсджык...
Вермим кӧ эськӧ ми, например, судзӧдны верблюдӧс...
— Мыйта колӧ, — вочавидзис его высочество.
И найӧ мӧдӧдчисны арабскӧй ярмарка вылӧ.
Сійӧ вӧлі некымын километр сайын, Шеллифф берег вылын.
Вит-квайт сюрс лёк паськӧма арабъяс гыисны шонді водзын, гораа тӧргуйтчиг сьӧд маслина тыра кувшинъяс, ма тыра кашникъяс, чӧскыдторъяса мешӧкъяс да джуджыд сигара чукӧръяс пӧвсын.
Гырысь очагъяс вылын жаритчисны госӧн киськалӧм меж тушаяс.
Восьса енэж улын лӧсьӧдӧм начкысянінын, дзик пасьтӧм негръяс гырдӧсь бокъясӧн да гӧрд киясӧн вундалісны потшъяс вылын ӧшалысь кӧзапиянӧс.
Пельӧсын, уна рӧма дӧмасъяса палаткаын, — ӧчкияса, ыджыд книгаӧн арабскӧй нотариус.
Водзынджык чукӧртчӧма йӧз чукӧр; кылӧны лёкнога горзӧмъяс: мунӧ гарниц вылӧ пуктӧм рулеткаысь ворсӧм; кабилъяс лэдзӧны уджӧ пуртъяс.
А сэн кылӧны шмонитӧмъяс, кокшыяс, серам: видзӧдӧны еврейскӧй купеч вылӧ, коді вӧйӧ аслас мулкӧд Шелиффӧ...
Быдлаын скорпионъяс, понъяс, ракаяс да гутъяс — гутъяслӧн мириадъяс!..
Но быттьӧ грек вылӧ, эз вӧвны верблюдъяс.
Медбӧрти, аддзисны ӧтикӧс, кодӧс мзабитъяс старайтчисны инавны кисьыныс.
Сійӧ вӧлі пустыняса настоящӧй верблюд, классическӧй верблюд — виж, жугыль, бедуинлӧн кодь кузь юра, дыр видзалӧм понда льӧбъялысьӧн лоӧм да бокас висьлӧса ӧшалысь гӧрбӧн.
Тартарен вӧлі сы вылӧ чиктылӧ да окотитіс непременнӧ мунны верблюд вылын — асыввыв манерӧн!
Верблюд лэччис пидзӧс вылас.
Ӧшйӧдлісны чемоданъяс.
Князь пуксис сылы шоша вылас, а Тартарен ыджыдджык важность ради, кавшасис дзик гӧрб йылӧдз.
Сэні кык ящик костӧ пуксьӧм мысти, сійӧ гордӧя, благороднӧя шенасьӧмӧн чолӧмаліс ярмарка пасьтасьыс чукӧртчӧм став йӧзӧс да сетіс тӧдны вӧрзьӧдчыны...
Гым и чард!
Вермисны кӧ эськӧ аддзыны тарасконецъяс сійӧс тайӧ минутанас!..
Верблюд кыпӧдчис да мӧдіс восьлавны аслас йӧнгыльӧсь кодь кузь кокъяснас.
Кутшӧм притча!
Муртса сійӧ вӧчис некымын воськов, кыдз Тартарен кыліс, мый кельдӧдӧ, а геройскӧй феска пондіс вӧчавны ӧти бӧрся мӧд став положениесӧ, кутшӧмъясӧс вӧчавліс «Зуав» вылын.
Проклятӧй верблюд качайтчис, кыдз фрегат!
— Князь, князь!.. — мӧмӧстіс Тартарен, кельдӧдіг да гӧрбса кос куӧ кутчысиг.
— Князь!.. лэччам...
Ме кыла... ме кыла... мый страмита ӧні Францияӧс...
— И он босьт!
Верблюд ышмис, да некутшӧм вын эз вермы сійӧс сувтӧдны.
Нёль сюрс кӧмтӧм арабъяс котӧртісны бӧрсяньыс, сералігтыр, кыдз йӧймӧмъяс, шенасигтыр да шонді водзын сё сюрс еджыд пиньясӧн дзирдалігтыр...
Тарасконса великӧй морт должен вӧлі пӧкӧритчыны судьбалы. Сійӧ жугыля копыртчис гӧрб вылӧ, феска босьтліс став положениесӧ, кутшӧмӧс сӧмын окотитіс... и Францияӧс вӧлі страмитӧма.
V
Олеандровӧй рощаын войся засада
Кӧть кутшӧм живописнӧй эз вӧв верблюд вылын ветлӧм, но левъяс вылӧ миян кыйсьысьяс долженӧсь вӧлі ӧткажитчыны сыысь феска поведениела.
Мунісны водзӧ важмоз подӧн, и караван некутшӧм приключениеястӧг ньӧжйӧник муніс лунвылӧ.
Тарасконец восьтіс шествие; черногорец муніс бӧрас, а ӧружие тыра ящикъясӧн грузитӧм верблюд — шӧрас.
Экспедиция нюжаліс тӧлысь кымын.
Дзонь тӧлысь грознӧй Тартарен корсис кыйны вермытӧм левъясӧс, дуарысь дуарӧ* шӧйтіг синмӧн судзтӧм Шелиффскӧй тшӧтшкӧс кузя, страшнӧй и сыкӧд ӧттшӧтш тешкодь французскӧй Алжирӧд шӧйтіг, кӧн древней Асыввыв ароматъяс дорӧ сорласьӧ ён дук абсентлӧн да казармаяслӧн, кӧн библейскӧй ӧтлаасьӧ шутовскӧйкӧд, Авраам — Зузукӧд: быттьӧ Ветхӧй заветысь сержант Рамеӧн либӧ бригадир Питуӧн висьталӧм листбок.
Интереснӧй видзӧдантор видзӧдны кужысь синъяслы...
Первобытнӧй да тшыксьӧм йӧз, кодӧс ми цивилизируйтам, сылы ассьыным порокъяс сюйӧмӧн.
Дикӧй произвол фантастическӧй башагаяслӧн*, кодъяс важнӧя сульсьӧны Почётнӧй легион орден паськыд лентаясӧ и нинӧм абу понда да дзик прӧста тшӧктӧны нӧйтны бедьясӧн кок бӧрляясӧ.
Гырысь ӧчкияса Кадилӧн* Коран да закон тайӧ Тартюфъясыслӧн* яндысьтӧм суд, кодъяс мечтайтӧны пальмаяс улын август дас витӧд лун йылысь да кыпӧдӧмъяс йылысь да ассьыныс приговоръяссӧ, кодъяс вузавлӧны, кыдз Исав первородстволысь право, чечевичнӧй похлебка либӧ сакара кускус блюда вылӧ.
Распутнӧй да пыр код каидъяс, кутшӧм-нибудь генерал Юзуф денщикъяс пиысь, юсьӧны шампанскӧйӧн маонскӧй песласьысьяскӧд да мыльсавмӧныс сёйӧны жаритӧм меж яй, кор сэк жӧ став племяыс найӧ палаткаяс водзын кулӧ тшыгла, асланыс господаяс пиръясысь колясъяссӧ понъяслысь мырддяліг.
А гӧгӧр гӧртӧм тшӧтшкӧсъяс, сотӧм турун, виж кустъяс, кактусъяслӧн да мастиковӧй пуяслӧн быдтасъяс — Франциялӧн житница!
Но сӧмын няньтӧм житница, коді озыр сӧмын шакалъясӧн да лудыкъясӧн.
Эновтӧм дуаръяс, племенаяс, кодъяс ужасын пышйӧны кытчӧ синъяс видзӧдӧны, тшыгъялӧмысь спасайтчиг да шойясӧн туйяс тыртіг.
Гежӧдика — французскӧй сиктъяс киссьӧм керкаясӧн, эндӧдӧм муясӧн да бешенӧй, весигтӧ ӧшиньясысь занавескаяс сёйысь саранчаӧн, кор сэк жӧ колонистъяс сур юӧны кафеясын, реформаяслысь да конституциялысь проектъяс обсуждайтігтыр.
Со мый аддзис эськӧн Тартарен, пуктіс кӧ аслыс труд видзӧдны.
Но левъяс кыйсьӧмӧ дзоньнас асьсӧ сетӧмӧн, Тарасконса вояка муніс водзӧ, эз видзӧд шуйгавылӧ ни веськыдвылӧ да упрямӧя видзӧдіс чайтан чудовищеяс вылӧ, кодъяс век эз петкӧдчывны.
Походнӧй палатка некыдз оз воссьы, а яй бульон плиткаяс некыдз эз небзьыны, и караванлы быть лои сувтлыны узьны арабъяс ордӧ.
Князь Григорий кепка ради миянлысь кыйсьысьясӧс примитлісны паськӧдлӧм сывтырйӧн.
Найӧ сувтлывлісны ага ордын чуднӧй дворецъясын — ӧшиньтӧм гырысь еджыд фермаясын, кытчӧ шыблалӧма чукӧрӧ кальянъяс да гӧрд пуысь вӧчӧм камодъяс, смирнскӧй ковёръяс да выльмӧдӧм конструкцияа лампаяс, турецкӧй цехинъясӧн тыр суспу сундукъяс да Луи-Филипп нога часі...
Быдлаын Тартарен честь кузя  вӧчавсьылісны кыпыд празникъяс — диффаяс.
Быдса племенаяс лыйлісны ружьеясысь асланыс бурнусъясӧн шонді водзын дзирдаліг.
Сэсся лыйсьӧм помасьӧм бӧрын воліс радлан сьӧлӧма кӧзяин ага да сетліс счёт.
Татшӧм ошйысяна арабскӧй гӧститӧдчӧм.
А левъяс век абуӧсь и абуӧсь.
Найӧ эз вӧвны унджыкӧн Тарасконса Выль пос вылын дорысь.
Но Тартарен эз шогсьы.
Сійӧ повтӧг муніс лунвылӧ, аслыс туйсӧ ӧтрӧстельяс пыр писькӧдігтыр, карабин помӧн карликовӧй пальмаясын шаркӧдчиг да горзігтыр; кш!.. кш!.. быд куст водзын.
Сыысь кындзи, быдлун, узьны водтӧдз, сійӧ пукавлывліс кык-куим час засадаын...
И век прӧста!
Левъяс эз петкӧдчывны.
Ӧтчыд караван мунӧ вӧлі час квайтын кымын рытын фиолетовӧй мастиковӧй роща пыр; турун пӧвсысь помся лэбзялісны госа, жарысла сьӧктӧм перепелъяс, — и друг Тартаренлы кыліс ылын муртса кылана тӧлӧн вевтыртан эргӧм, сійӧ чуднӧй эргӧм, кодӧс сійӧ кывліс ӧтчыд Тарасконын, Митен балаган сайын ветлӧдлігӧн.
Войдӧр герой думыштіс, мый чудитчӧ.
Но секунда мысти бара кыліс эргӧм, век на ещӧ зэв ылын, но бура нин кылана, и тайӧ пӧрйӧ верблюдлӧн гӧрбыс кутіс тірзьыны повзьӧмысла; консервъяс да ӧружие тыра ящикъяс кутісны тринякывны, и став дуаръясын кутісны увтчыны понъяс.
Сомнение абу! тайӧ лев...
Ӧдйӧджык засадаӧ!
Оз позь воштыны ни ӧти минута!
Неылын кыпӧдчӧма важ марабу (мусульманскӧй святӧйлӧн гу) еджыд вевта да ӧдзӧс вевдорас ниша, кӧні сулалісны покойниклӧн гырысь виж туфлиясыс.
Стена пӧлӧн тӧлктӧг ӧшалісны паломникъяслӧн чуднӧй приношениеяс: бурнусъяслӧн пӧлаяс, зарни сунисъяс, гӧрд юрсияс...
Тартарен колис татчӧ князьӧс да верблюдӧс, а ачыс мӧдӧдчис корсьны засада вылӧ места.
Князь кӧсйӧ вӧлі колльӧдны сійӧс, но тарасконец эз сӧгласитчы, левкӧд ӧтнасӧн тышкасьны кӧсйиг.
Но век жӧ сійӧ сӧветуйтіс его высочестволы не мунны ылӧдз да водзысьтыр видзчысьӧмла сетіс сылы хранитӧм вылӧ дона бумагаясӧн да банковӧй билетъясӧн зэлыда тыртӧм портфельсӧ, медым видзны сійӧс лев гыжъясысь.
Сэсся герой мӧдӧдчис засадаӧ.
Водзын, марабусянь сё воськов сайын, пӧшти косьмӧм ю берег вылын дзӧрис пырыс тӧдчан рӧмыдӧн кытшалӧм олеандровӧй рощатор.
Тартарен пуксис тані засадаӧ.
Сійӧ лэччысис, кыдз колӧ, ӧти пидзӧс вылас, карабинсӧ дасьӧн кутіг да сатшкис ас водзас лыа берегӧ ыджыд кыйсян пурт.
Пуксис вой.
Гӧрдов серъяс вуджисны фиолетовӧйӧ, а сэсся пемыд-лӧзӧ.
Улын, изъяс пӧвсын, югъяліс, кыдз ичӧтик зеркалӧ, югыд валӧн гӧп.
Сійӧ вӧлі зверьяслӧн юанін.
Мӧдар берегас еджыдаліс мастиковӧй пуяс костӧд гырысь лапаясӧн тальӧм трӧпа.
Тайӧ гуся берегыс кыпӧдіс дрӧж.
Содтӧй татчӧ африкаса войяслысь гуся кышӧдчӧмсӧ, инмӧдчӧм увъяслысь трачкӧдчӧмсӧ, гӧгӧр шӧйтысь зверьяслысь бархатнӧй кокшыяссӧ, шакалъяслысь юргысь увтӧмсӧ да енэжын выліті лэбысь турияслӧн сьӧлӧм чашйысь горзӧмъяс, — и ті сӧгласитчад, мый тані вӧлі мыйысь воштыны збойлунтӧ.
И Тартарен воштіс сійӧс — воштіс дзикӧдз.
Пиньясыс коньӧрлӧн сяркӧдчисны.
Сійӧ ружьелӧн нарезнӧй стволыс, коді куйліс муӧ сатшкӧм кыйсян пурт вороп вылын, таркӧдчис, кыдз кастаньета пара...
Немтор он вӧч!
Овлӧны лунъяс, кор ми абу тӧлквылынӧсь, и, сыысь кындзи, мыйын вӧліс эськӧ заслуганыс геройяслӧн, эз кӧ найӧ некор тӧдлыны полӧмсӧ?..
И сідз, Тартарен повзис.
Но век жӧ сійӧ молодечӧн асьсӧ кутіс час-мӧд.
Но став героизмлӧн эм пом.
Друг тарасконец кыліс ас гӧгӧрсьыс косьмӧм ю кузьта мунысь кокшыяс да тюрӧм изъяслысь татшкӧдчӧм.
Сьӧлӧмыс лэччис сылӧн кокбӧрляӧдзыс.
Сійӧ лыйис ылӧсас кыкнан стволсьыс да садьтӧгыс чепӧсйис марабулань; лыаын чурвидзысь пурт колис памятникӧн повзьӧм страхлы, кодлы ӧткодьсӧ эз на тӧдлы ещӧ чудовищеясӧс бырӧдысь ни ӧти морт.
— Ме дінӧ, князь!..
Лев!.
Шынитӧв.
— Князь, князь, кӧнӧсь ті?
Князь вошис.
Марабу еджыд стена весьтын толысь югыдын тӧдчис верблюд гӧрблӧн сӧмын тешкодь вуджӧрыс.
Князь Григорий пышйис портфельӧн да банковӧй билетъясӧн.
Дзонь тӧлысь его высочество кыйӧдіс татшӧм случайсӧ.
VI
Медбӧрти!
Кор миян герой садьмис югдігас мӧд луннас тайӧ трагическӧй да приключениеясӧн тырӧм рыт бӧрас да помӧдз убедитчис, мый князь да бумажник вошисны, вошисны бергӧдчытӧм вылӧ, кор сійӧ аддзис асьсӧ еджыд марабуысь дзик ӧткӧнӧс да гӧгӧрвоис, мый сійӧ предайтӧма, гусялӧма да шыбытӧма дикӧй Алжирӧ верблюдкӧд да зептас некымын монетаӧн, — сэк сійӧ медводдзаысь эз кут эскыны, сійӧ эз кут эскыны Черногориялы, дружбалы, славалы и весиг левъяслы, и, кыдз Гефсиманскӧй садйын Кристос великӧй морт курыда бӧрддзис.
И со, сійӧ кадӧ, кор сійӧ джуджыда мӧвпалігӧн пукаліс марабу ӧдзӧс водзын, юрсӧ кияснас топӧдӧмӧн да пидзӧсъяс костас карабинсӧ пуктӧмӧн, а верблюд видзӧдіс сы вылӧ, ӧтрӧстьӧльыс водзисьыс друг костасис, и шемӧсмӧм Тартарен аддзис ассяньыс воськов дас сайысь зэв ыджыд левӧс.
Лев матыстчӧ вӧлі сы дінӧ, юрсӧ лэптӧмӧн да грознӧя эралӧмӧн, кодысь вӧрзисны марабулӧн мишураӧн ӧшлӧм стенъясыс да дрӧгнитісны весиг нишаын святӧйлӧн туфлиясыс.
Сӧмын тарасконец эз дрӧгнит.
— Медбӧртитӧ! — горӧдіс сійӧ, чеччыштіг да метитчиг.
Бац! бац!... Гӧтов.
Кык разрывнӧй пуля инмисны левлы веськыда юрас.
Быдса минута чӧж биа африкаса енэж улын вывлань лэбліс страшнӧй фейерверк: юрвем торъяслӧн прыснитӧм, руалысь вир да гӧрд гӧнлӧн лестукъяс.
Сэсся ставыс усис, и Тартарен аддзис... кык ыджыд скӧрмӧм негрӧс — мелианахскӧй негръясӧс, кодъяс сы дорӧ котӧртӧны лэптӧм зоръясӧн.
Лёкыд вылӧ, Тарасконса пуляяс уськӧдісны ручнӧй левӧс, манастырысь коньӧр синтӧм левӧс.
Тайӧ пӧрйӧ — клянитча Магометӧн! — Тартарен мездысис кокниа: скӧрмӧм фанатикъяс, тӧдӧмысь, косявлісны эськӧ сійӧс лестукъясӧдз, христианскӧй ен кӧ эськӧн эз ысты сылы отсӧг вылӧ ангел-хранительӧс орлеанвильскӧй коммунаса полевӧй стӧрӧжӧс, коді котӧрӧн локтіс кыня улас сабляӧн.
Муниципальнӧй кепи аддзӧм бӧрын негръяслӧн скӧрлуныс пыр жӧ лӧнис.
Дӧзмытӧм да пӧрядок кутысь величественнӧй страж гижис протокол, тшӧктіс пуктыны верблюд вылӧ сійӧс, мый колис левысь, да, потерпевшӧйяслы и мыжалы ас бӧрсяыс вӧтчыны прикажитӧмӧн, мӧдӧдчис Орлеанвильӧ, кӧн став делӧсӧ вӧлі сетӧма судебнӧй властьяс киӧ.
Заводитчис кузь да мучитана процедура.
Тарасконса Тартарен, коді сӧмын на ветлӧдліс Арабскӧй племенаяслысь Алжир, тӧдіс ӧні мӧд Алжир, абу омӧльджыка страшнӧй да тешкодь, — каръяслысь, судебнӧй процессъяслысь да адвокатъяслысь Алжир.
Сійӧ тӧдмасис судса крюкъяскӧд, кодъяс лӧсьӧдлӧны ассьыныс ябедаяснысӧ кафеын, судейскӧй богемакӧд, папкаясаныс делӧясӧн, кодъясысь пӧльтӧ винаӧн, донтӧм шампанскӧйӧн, киссьӧм еджыд галстукъясӧн, сылы ковмыліс кутны делӧ судебнӧй приставъяскӧд, стряпчӧйяскӧд, делӧяс кузя ходатайяскӧд, став тайӧ тшыг да омӧльтчӧм, колонистӧс кушӧдз вильӧдысь, сійӧс, кыдз кукуруза заӧс нетшкысь гербовӧй бумага саранчакӧд.
Медвойдӧр колӧ вӧлі тӧдмӧдны, кутшӧм территория вылын — гражданскӧйын али военнӧйын — начкӧма левӧс.
Первой случаяс делӧ видлавсьӧ гражданскӧй судӧн, мӧдас Тартарен подлежитіс военнӧй судӧ;
«военнӧй суд» кывъяс кылігӧн гӧгӧрвоысь тарасконец аддзис нин асьсӧ крепостнӧй стена дорын лыйлӧмаӧн либӧ му пыдӧсын сісьмысьӧн.
Лёкыд вылӧ, кыкнан территория костас границаыс Алжирын зэв неопределеннӧй...
Медбӧрти, тӧлысь чӧж котралӧмъяс бӧрти, пельӧс сайса сёрнитчӧмъяс, арабскӧй канцелярияяс дворъясын шонді водзын сулалӧмъяс бӧрын, вӧлі шуӧма, мый кӧть левсӧ виӧма военнӧй территория вылын, но Тартарен лыйигас вӧлі гражданскӧйын.
Делӧ видлавсис та понда гражданскӧй судӧн, а миян герой вӧлі судитӧма мынтыны убыткаяссӧ кык сюрс витсё франкӧн судебнӧй рӧскодъяс артавтӧг.
Но кысь босьтны татшӧм уна сьӧмсӧ?
Сы ордӧ случайнӧ кольӧм некымын пиастр, зэв нин важӧн видзӧма гербӧвӧй бумагаяс да судсаясӧс гӧститӧдӧм вылӧ.
Левъяс бырӧдысь шудтӧм мортлы быть лои вузавлыны ӧружиесӧ.
Ӧти бӧрся мӧд бырисны карабинъяс, кинжалъяс, ятаганъяс, кастетъяс.
Кутшӧмкӧ лавочник ньӧбис сылысь консервъяс.
Аптекарь — сибдысь пластырлысь колясъяссӧ.
Кыйсян сапӧгъяс мунісны сійӧ жӧ тор вылӧ да вуджисны усовершенствуйтӧм палатка бӧрся важ кӧлуй ньӧбалысьлы, кодӧс сійӧ пуктіс кохинхинскӧй диковинаяскӧд орччӧн.
Сы бӧрын, кор Тартарен мынтысис, сылӧн эз коль немтор, лев ку да верблюд кындзи.
Кусӧ сійӧ бура упакуйтіс да мӧдӧдіс Тарасконӧ храбрӧй командир Бравидалы.
Регыд ми аддзам, кутшӧм эффект вӧчис тайӧ баснословнӧй трофейыс.
Шуныкӧ верблюд йылысь, то тарасконец арталіс воӧдчыны сы отсӧгӧн Алжирӧдз, — не верзьӧмӧн, дерт, а сійӧс вузалӧмӧн, мед мынтысьны дилижансын белетысь.
Медбур способ верблюд вылын путешествуйтӧм!
Лёкыд вылӧ, эз сюрны верблюдӧс ньӧбны окотитысьяс; некод эз сет сы вылӧ весиг грӧшджын.
Но Тартаренлы коліс, кӧть кыдзи а, бӧр мунны Алжирӧ.
Сійӧс кыскис регыдджык аддзыны Байялысь гӧлубӧй корсажсӧ, ассьыс керкасӧ, фонтанъяс да шойччыны Францияысь сьӧм вотӧдз аслас ичӧтик скитса еджыд трилистникъяс вылын.
Курыд сьӧлӧмӧн, но кыпыд духнас, миян герой падъявтӧг мӧдӧдчис туйӧ подӧн куш зепъясӧн, быдлун неыджыд вӧлӧкъяс вуджӧмӧн.
Верблюд эз шыбыт сійӧс лёк кадӧ.
Тайӧ аслыс пӧлӧс пемӧсыс кутіс аслас кӧзяин дінӧ висьтавны вермытӧм небыдлун и кор Тартарен петіс Орлеанвильысь, радпырысь мӧдӧдчис сы бӧрся ассьыс воськовъяссӧ сійӧ воськовъяскӧд ӧткодя тувччалӧмӧн да сыысь ӧтик воськов кольччытӧг.
Войдӧр тайӧ преданностьыс, тайӧ вежсьытӧм верностьыс вӧрзьӧдісны сьӧлӧмсӧ Тартаренлысь, медся нин, мый верблюд эз сетлы некутшӧм клопота да вердчис мыйӧн сюрӧ.
Но некымын лун мысти тайӧ зумыш, жугыль вӧтчысьыс, коді мудзлытӧг вӧтчис сы бӧрся, муніс кок туйӧдыс, дӧзмӧдіс тарасконецӧс: сійӧ казьтыліс сылы став сійӧ лёкторъяс лоӧм йылысь.
Жугыля петкӧдчӧмыс, гӧрбыс, дромадерлӧн дзодзӧгсяма восьласыс пондісны кыпӧдны тарасконецлысь зывӧктӧм.
Бӧръяпом Тартарен синнас эз кут аддзыны верблюдӧс да мӧвпаліс сӧмын сы йылысь, кыдз эськӧ мездысьны сыысь; но тайӧ эз вӧв сэтшӧм кокни.
Герой пондыліс дзебсясьны сыысь — верблюд аддзыліс сійӧс выльысь; пондыліс пышйыны — верблюд содтыліс воськовсӧ; горзіс сылы: «Мун весась!» сылы изйӧн лыйліг, — верблюд сувтліс, жугыля видзӧдіс Тартарен вылӧ, но минута мысти выльысь мӧдӧдчыліс туйӧ и быдысьӧн суӧдліс сійӧс.
Тарасконецлы быть вӧлі колӧ пӧкӧритчыны судьбалы.
Но кор, кузь вежон чӧж туй мунӧмӧн мудзӧм, бусӧн тырӧм герой аддзис водзын веж пытшкын дзирдалысь Алжирлысь еджыд террасаяс да лоис карса застава дорын шума Мустафскӧй туй вылын зуавъяс, маонецъяс, бискарецъяс пӧвстын, кодъяс верблюдкӧд локтысьӧс аддзӧм бӧрын чукӧртчисны чукӧръясӧ, Тартаренлӧн терпитӧмыс тырис.
— Ог! Ог! — шуис сійӧ аслыс. — Тайӧ оз вермы лоны...
Ме ог вермы пырны Алжирӧ тайӧ урӧдкӧд...
И, минутаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кор туйсӧ вӧлі потшӧма экипажъясӧн, Тартарен кежис эрд вылӧ да уськӧдчис канаваӧ.
Минута мысти сійӧ аддзис аслас юр весьтысь верблюдӧс, коді тӧвзис туй вывті, тревожнӧя голясӧ нюжӧдӧмӧн.
Кокниа ышловзьӧм бӧрын герой петіс засадаысь да воӧдчис карс кытшола трӧпаӧд, коді гӧгӧртӧ сылысь садсӧ.
VII
Катастрофа вылӧ катастрофа
Аслас мавританскӧй керка дорӧ матыстчӧм бӧрын Тарасконса сувтіс чуймӧмӧн.
Лун нёрыньтчис рытланьӧ, улич вылын эз вӧв ни ӧти лов.
Стрелаяса ляпкыдик ӧдзӧс пыр, кодӧс негритянка вунӧдӧма пӧдлавны, сыӧдз кыліс серам, стӧканъяслӧн тринякылӧм, шампанскӧй пробкаяслӧн клопӧдчӧм; став тайӧ шумсӧ вевтыртӧмӧн, нывбабалӧн гажа да гора гӧлӧс сьыліс:
<rus>Любишь ли ты, прекрасная Марко,</rus>
<rus>Танцы в залах, полных цветов?..</rus>
— Чӧрт мед босьтас! — горӧдіс тарасконец, кельдӧдіг да уськӧдчис дворӧ.
Шудтӧм Тартарен!
Кутшӧм видзӧдантор виччысис сійӧс!..
Ичӧтик монастырь аркаяс улын, бокалъяс, печениеяс, шыблалӧм пӧдушкаяс, кальянъяс, тамбуринъяс да гитараяс пӧвсын, Байя сьыліс, сулалӧмӧн «Прекраснӧй Маркоӧс», гӧлубӧй кофтатӧг да корсеттӧг, ӧтик кельыдгӧрд шароварын да эзысялысь газа дӧрӧмӧн, балябӧж вылӧ флотса офицерлысь картуз шапкаалӧмӧн.
А цыновка йылын, сійӧ кокъяс дорын, любовӧн да вареньеӧн пӧттӧдз чӧсмасьӧм бӧрын, Барбассу, мустӧм капитан Барбассу, туплясис серамысла, сійӧс кывзігтыр.
Бусӧн тырӧм, мудзӧм, омӧльтчӧм синъясӧн, сувтса дзорвидзысь фескаын ӧзъялысь Тартаренлӧн петкӧдчӧмыс, пыр жӧ орӧдіс тайӧ муса турецко-марсельскӧй вкуса ворсӧм да кодалӧмсӧ.
Байя чилӧстіс, кыдз повзьӧм левретка да пышйис керкаӧ.
Но Барбассу эз шӧйӧвош да серӧктіс ещӧ ёнджыка.
— Э!.. Господин Тартарен!
Но, мый ті шуанныд?
Ті аддзанныд ӧні, мый сійӧ сёрнитӧ французъяс кыв вылын...
Тартарен матыстчис сы дінӧ, кусьыс петӧмӧн.
— Капитан!
— Раммы, менам мусаӧй! — горӧдіс мавританка чистӧй провансальскӧй кыв вылын балкон перилӧяс вывті каналльякодь-мичаа шеныштчӧмӧн копыртчиг.
Коньӧр усис тамбурин вылӧ яналӧмӧн: сылӧн мавританка сёрнитіс весигтӧ марсельса кыв вылын.
— Ме ӧлӧдлі тіянӧс, мый оз ков веритчыны мавританкаяслы! — тӧдчанаа индіс капитан Барбассу.
— И тіян Черногорса князьныд сідз жӧ...
Тартарен кыпӧдіс юрсӧ.
— А кӧн князь?
— О! Абу ылын!..
Сійӧс пуксьӧдісны вит во кежлӧ Мустафскӧй тюрьмаӧ.
Плут шедіс поличнӧйӧн...
Шуныкӧ сійӧс оз нин пуксьӧдны первойысь.
Его высочество пукаліс нин кӧнкӧ куим во... И, сулавлӧ, эз-ӧ весигтӧ Тарасконын...
— Тарасконын! — горӧдіс Тартарен, кодлы ставыс лои друг гӧгӧрвоана:
— со мыйла сійӧ тӧдӧ сӧмын карлысь юкӧнсӧ...
— Да, дерт... сійӧс, коді тыдалӧ централкасянь!..
Ах! господин Тартарен, господин Тартарен!.. тӧданныд, тайӧ дявӧлкодь странаын колӧ кутны пельтӧ ёся, а то сюран медся лёкас...
Например, тіян история муэдзинкӧд...
— Кутшӧм история?
Кутшӧм муэдзинкӧд?
— Тьфу, пропасть?...
Муэдзинкӧд паныдӧн, коді кыскасис Байя бӧрся.
«Акбар» пырысь-пыр печатайтіс та йылысь, и став Алжирыс ӧнӧдз на ещӧ кулӧ серамысла...
Тайӧ гороховӧй шутыс дзик тіян ныруланыд объясняйтчис крошкалы любовын, аслас минарет вылын молитваяс сьылігтыр, да индаліс сылы аддзысьлӧмъяс, аллахлысь корӧмӧн.
— Сідзкӧ, тайӧ странаас ставныс негодяйяс!.. — мурӧстіс шудтӧм тарасконец.
Барбассу шеныштіс кияснас.
— Мый керан!
Выль страна, мусаӧй...
И менам тіянлы сӧвет, — дыр нюжӧдчытӧг бӧр мунӧй Тарасконӧ...
Бӧр мунӧй...
Кокни шуны...
А сьӧмыс кӧн?..
Ті, сідзкӧ, он тӧдӧй, кыдз кушӧн колисны менӧ сэні, пустыняын.
— Пустяк! — серӧктіс капитан.
— Аски мунӧ «Зуав», и окотитад кӧ, ме нуа тіянӧс рӧдинаад...
Лӧсялӧ, земляк?
Но и чудеснӧ...
А ӧні тіянлы коли сӧмын ӧтик: тан эм на некымын бутылка шампанскӧй да пирӧгджын...
Пуксьӧй жӧ, и коді важсӧ казьтыштас, сылӧн мед бугыльыс петас...
Аслас достоинство чувствоӧн чуйдӧм минута дыра падъялӧм бӧрти, Тартарен пуксис; чокнитчисны.
Бакалъяслысь точнитчӧмсӧ кылӧм бӧрын, Байя лэччис улӧ, помаліс «Прекраснӧй Маркоӧс», и пир нюжаліс войшӧр бӧрӧдз.
Ассьыс капитан другсӧ колльӧдӧм бӧрын гажмӧм Тартарен, шатлалігтыр восьлалӧмӧн локтіс гортас куим час асыв гӧгӧр.
Мечеть дінті мунігӧн сійӧ мӧвпыштіс муэдзин йылысь да сійӧ проказаяс йылысь, вак-вакӧн серӧктіс, и сійӧс ышӧдіс зэв бур идея — сійӧ решитчис водзӧс босьтны ас пондаыс.
Мечетьӧ пыран ӧдзӧс вӧлі восьтӧма.
Тартарен пырис, прӧйдитіс цыновкаясӧн вольсалӧм кузь коридоръяс, кайис некымын поскӧд да медбӧрти воис ичӧтик турецкӧй кевманінӧ, кодӧс югдӧдӧма резнӧй кӧрт пӧнарӧн, коді качайтчис пӧтӧлӧк улын, еджыд стенъяс вылӧ дивӧкодь вуджӧръяс шыблалӧмӧн.
Муэдзин пукаліс сэн диван вылын аслас ыджыд чалмаын да еджыд хламидаын, пиняс мостаганемскӧй кальян курччӧмӧн, сӧмын на абсентӧн тыртӧм еджыд стӧкан водзын, код дорӧ сійӧ инмӧдчыліс благоговениеӧн сы водзын, кор ковмас заводитны чуксавны правовернӧйясӧс молитва вылӧ.
Тартаренӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ повзьӧмысла уськӧдіс кальянсӧ.
— Ланьт, мулла, — шуис Тарасконса — вай ӧдйӧджык ассьыд чалматӧ да балахонтӧ!
Турецкӧй кюре сетіс, полӧмла тіралігтыр, чалма да балахон — ставсӧ, мый сылысь корисны.
Тарасконец пасьтасис муэдзин паськӧмӧн да важнӧя кайис минарет площадка вылӧ.
Море югъяліс ылын.
Еджыд вевтъяс дзирдалісны тӧлысь югӧрын.
Мореса тӧв вайліс гитаралысь сёрмӧм ворсӧм.
Тарасконса Муэдзин думайтіс минута кымын, сэсся лэптіс кияссӧ да гораа босьтіс сьывны:
— Ла аллах иль аллах!..
Магомет — пӧрысь скоморох!..
Асыввыв, коран, башага, левъяс, мавританкаяс — ставыс тайӧ оз сулав весиг грӧш...
Абу сэсся турокъяс...
Колисны ӧти проходимецъяс...
Мед олас Тараскон!..
Сійӧ кадӧ, кор знаменитӧй Тартарен юргис море, кар, тшӧтшкӧс да гӧрасӧ тайӧ забавнӧй Тарасконса проклятиеӧн арабскӧйӧс провансальскӧйкӧд гӧгӧрвоны позьтӧм сорлалӧмӧн, гора гӧлӧсъяс мукӧд муэдзинъяслӧн торжественнӧя вочавидзисны сылы минаретсянь минаретӧдз, ылын ланьтӧмӧн да став правовернӧйясыс Верхньӧй карысь кевмигтыр кучкалісны асьнысӧ морӧсас.
VIII
Тараскон!
Тараскон!
Луншӧр.
«Зуав» лэдзӧ пар, лӧсьӧдчӧ мунны.
Выліас, Валентин кафе балкон вылын, офицеръяс лӧсьӧдӧны подзорнӧй труба да матыстчӧны ӧти бӧрся мӧд, полковниксянь заводитӧмӧн, видзӧдлыны шуда пароходик вылӧ, коді мунӧ Францияӧ.
Тайӧ радейтана гажӧдчӧм штабсаяслӧн...
Улын югъялӧ рейд.
Набережнӧй вылын муӧ сюйӧм важ турецкӧй пушкаяслӧн тарельяс дзирдалӧны шонді водзын.
Пассажиръяс тэрмасьӧны.
Баскарецъяс да маонецъяс тэчӧны пыжъясӧ багаж.
Тарасконса Тартаренлӧн багажыс абу.
Сійӧ лэччӧ Флотскӧй улича кузя аслас Барбассу другыскӧд бананъяс да арбузъясӧн тыртӧм ичӧтик рынок пыр.
Коньӧр колис мавританскӧй берег вылӧ ассьыс ӧружие тыра ящиксӧ да ассьыс иллюзияяссӧ и ӧні кутӧ туй Тарасконӧ кушӧн, кыдз сӧкӧл.
Но муртса удитіс сійӧ чеччыштны капитан шлюпкаӧ, кыдз кутшӧмкӧ пемӧс патурликасьӧмӧн гӧгыльтчӧ площадьсянь да, сьӧкыда лолалігтыр тӧвзьӧ сы дорӧ: верблюд!..
Сійӧ дзонь сутки корсис ассьыс кӧзяинсӧ Алжир кузя.
Верблюдӧс аддзӧм бӧрын, Тартарен вежсьӧ чужӧм вылас да лэччысьӧ, мый оз тӧд сійӧс.
Но верблюд воӧ чиктылӧмӧ да чепсасьӧ набережнӧй кузя.
Сійӧ чуксалӧ ассьыс другсӧ да нежнӧя видзӧдӧ сы вылӧ.
Жугыль видзӧдласыс верблюдлӧн кыдз быттьӧ шуӧ:
— Ну менӧ тайӧ ворсӧдчан Аравияысь, ылӧджык тайӧ тешкодь, локомотивъясӧн да дилижансъясӧн тыр Асыввывсьыс, кӧні дромадерлы сэсся нинӧм керны.
Тэ — медбӧръя турок; ме медбӧръя верблюд...
Ми некор нин сэсся ог янсӧдчылӧй.
О, менам Тартарен!..
— Тайӧ тіян верблюдыс? — юаліс капитан.
— Дерт жӧ, абу! — вочавидзӧ Тартарен, дрӧгмунӧмӧн мӧвпыштігӧн, мый ковмас пырны Тарасконӧ татшӧм серам петкӧдан эскорткӧд; и, несчассьӧ кузя ёртысь яндысьтӧг ӧткажитчӧм бӧрын, сійӧ йӧткыштӧ пыжсӧ алжирскӧй берегысь.
Верблюд исалӧ васӧ, нюжӧдӧ голясӧ, сылӧн, суставъясыс рутшкакылӧны, сійӧ мый вынсьыс шыбытчӧ мореӧ да уйӧ шлюпка бӧрысь «Зуав» дорӧ; сылӧн гӧрбыс кывтӧ гыяс вывті, кыдз тыртӧм тыква, а кузь голяыс чургӧдчӧ ваысь, быттьӧ триремалӧн* нырыс.
Пыж да верблюд воӧны пакетбот дорӧ ӧттшӧтш,
— Мем, медбӧрти, жаль тайӧ дромадерыс, — шуӧ сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдӧм капитан Барбассу.
— Ме босьта сійӧс борт вылӧ, а Марсельын пӧдарита зоологическӧй садлы...
Морскӧй ваысь сьӧктӧм верблюдӧс лэптӧны палуба вылӧ гезъясӧн да блокъясӧн, и «Зуав» лэптӧ якӧрсӧ.
Кык лунся туй чӧж Тартарен оз петав аслас каютаысь, кӧть море вӧлі лӧнь да феска чувствуйтіс асьсӧ лёка: мыйӧн сӧмын сійӧ петкӧдчас палуба вылын, проклятӧй верблюд пыр жӧ лэбыштліс сы дінӧ аслас лӧсявтӧм нежностьяснас да сувтӧдліс сійӧс зэв тешкодь положениеӧ.
Кадысь-кадӧ иллюминаторъясӧ видзӧдӧмӧн, Тартарен казявліс, мый лӧз Алжирса небеса пыр кельдӧдӧ, а медбӧрти нимкодя кыліс эзысь асъя ру пытшкын Марсельса кӧлӧкӧлъяслысь звӧн.
Воисны...
«Зуав» шыбытіс якӧр.
Миян путешественник багажтӧг, чӧла петіс берегӧ; неуна эз котӧрӧн вудж Марсельӧс, поліс, кыдз эськӧн мед сы бӧрся эз вӧтчы верблюдыд, и лолыштіс кокньыдджыка сӧмын коймӧд класса вагонӧ веськалӧм бӧрын, коді мыйвермӧмсьыс тӧвзис Тарасконӧ.
Но коньӧр тэрмасис торжествуйтны вермӧмсӧ.
Эз удит поезд ылыстчыны Марсельсянь и кык лье, кыдз ставныс юръяснысӧ чургӧдӧны ӧшиньясысь.
Ставныс горзӧны, петкӧдлӧны шензьӧм.
Тартарен аслас пайысь видзӧдӧ, и мый жӧ сійӧ аддзӧ! — верблюдӧс, лыддьысь, мынтӧдчыны позьтӧм верблюдӧс, коді гӧнитӧ шпалъяс кузя Кро* пӧвсӧд, поездысь ни ӧти воськов кольччытӧг!
Синъяссӧ читкыртӧмӧн, Тартарен ужасын дзебсис пельӧсӧ.
Тайӧ удайтчытӧм экспедиция бӧрын герой арталіс бергӧдчыны гортас инкогнитоӧн, но ыджыд нёлькока понда тайӧ лоис позьтӧмӧн.
Бур бӧр воӧмыс, нинӧм шуны!
Ни ӧти су сьӧм, ни левъяс, — нинӧм... верблюд кындзи!..
— Тараскон!..
Тараскон!..
Колӧ петны.
Кутшӧм притча!
Муртса геройлӧн фескаыс тыдовтчис ӧдзӧсын, кыдз гымалана горӧдӧм: «Мед олас Тартарен!» вӧрзьӧдліс стеклӧ пӧтӧлӧксӧ вокзаллысь.
— Мед олас Тартарен!
Мед олас левъясӧс бырӧдысь!
Сы бӧрын йиркнитіс музыка, да босьтчис сьывны хор.
Тартарен муртса эз вошты садьсӧ: сылы кажитчис, мый тайӧ мистификация.
Некутшӧма эз вӧв!
Став Тараскон вӧліс тані; шляпаяс качлісны сынӧдӧ; збыльысь радлӧм вӧлі гижӧма чужӧмъяс вылын.
Со храбрӧй командир Бравида, оружейник Костекальд, судса председатель, аптекарь и картуз бӧрся кыйсьысьяслӧн доблестнӧй отрядыс дзоньнас — найӧ зыртчӧны асланыс вождь гӧгӧр да триумфӧн нуӧны сійӧс посъяс вывті...
Миражлӧн замечательнӧй действие!...
Став тайӧ зыксӧ кыпӧдіс командир Бравидалы ыстӧм синтӧм левлӧн куыс.
Клубын пуктӧм тайӧ жалкӧй куыс ради, Тараскон, а сы бӧрысь и став лунвыв гордӧя кыпӧдісны юрнысӧ.
Кутіс сёрнитны «Семафор».
Лӧсьӧдісны дзонь эпопея.
Висьтавлісны, мый Тартарен начкис эз ӧти левӧс, а дасӧс, кызьӧс, дзонь гӧра левъясӧс.
Тадзикӧн, Марсельын чеччигӧн, сійӧ ачыс сійӧс тӧдтӧг, вӧлі нин знаменитӧйӧн, и радлана телеграмма лэбис рӧднӧй карӧ, кык часӧн сійӧс панйӧмӧн.
Но ставлӧн нимкодясьӧмыс воис вывті ошкӧмӧдз, кор герой бӧрвылын петкӧдчис кутшӧмкӧ, ньылӧмӧн да бусӧн вевттьысьӧм фантастическӧй пемӧс, да, джӧмдалігтыр лэччис вокзал пос вылысь.
Тарасконецъяслы кажитчис, мый ловзьӧма налӧн Тарасконыс.
Тартарен лӧньӧдіс ассьыс согражданасӧ.
— Тайӧ менам верблюдыс! — шуис сійӧ.
И, Тарасконса шонділысь влияниесӧ кылӧмӧн, тайӧ чуднӧй шондіыслысь, коді тшӧктӧ сэтшӧма сьӧлӧмсянь ылӧдлыны, содтіс, верблюдлысь гӧрбсӧ лелькуйтігтыр.
— Тайӧ благороднӧй пемӧс!..
Сійӧ син водзын ме начкалі ассьым став левъясӧс!
Сэсся сійӧ дружескӧя босьтіс сойбордӧдыс шудысла гӧрд командир Бравидаӧс да лабутнӧя мӧдӧдчис баобаба керка дорӧ, народӧн восторженнӧя приветствуйтӧмӧн да картузъяс бӧрся кыйсьысьясӧн гӧгӧртӧмӧн.
Верблюд вӧтчис сы бӧрся коктуйясас тувтчалігтыр.
Мунігас Тартарен заводитіс аслас кыйсян подвигъяс йылысь висьт.
— Мӧвпыштлӧй асьныд, — висьталіс сійӧ, — ӧтчыд рытын Сахараын...
{А. Додэ (комиӧдіс М. Федюнева) @ Мичаысь-мича Нивернеза @ висьт @ Альфонс Додэ. Мичаысь-мича Нивернеза @ 1940 @ Лб. 6-52.}
Альфонс Доде
«МИЧАЫСЬ-МИЧА НИВЕРНЕЗА»
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Лючки думышттӧм удж
Тампль кварталса Анфан-Руж улича.
Уличаыс векньыдик, быттьӧ ва визувтан канава; сісьман ва шоръяс, сьӧд да няйт гӧпъяс, ыджыда восьса воротаяс увсянь кылӧ буксьӧм да помӧй дукъяс.
Ӧтар-мӧдарас гудыр стеклӧяса ӧшиньяс занавесъястӧм да казарма сяма джуджыд домъяс, — пӧденщикъяслы, мастеровӧйяслы, строительнӧй рабочӧйяслы керкаяс, узьланінъяс.
Улыс этажъясын — лавкаяс, колбасникъяс, вина вузавлысьяс, каштан вузавлысьяс, пекарняяс, вижӧдӧм яйӧн вузасян лавкаяс.
Улича вылын абу экипажъяс ни вӧччӧм дамаяс, ни тротуаръяс вылын шӧйтысь зевакаяс, — сӧмын тыдалӧны разносчикъяс, кодъяс вӧзйӧны Центральнӧй рынокысь босьтӧм куйлан тӧваръяс да корсюрӧ тыдовтчылӧны рабочӧй чукӧръяс, кодъяс, уджалан блузкаяссӧ киня улас тобыртӧмӧн, петӧны фабрикаясысь.
Восьмое числӧ — буретш сійӧ лун, кор гӧль йӧз мынтӧны квартира дон, и кодыр виччысьны дӧзмӧм кӧзяева вӧтлалӧны гӧль йӧзӧс улича вылӧ.
Тайӧ лунас позьӧ аддзыны, кыдзи киӧн новлӧдлан телегаясын кыскӧны кӧлуй: кӧрт крӧватьяс, вывлань кокӧн чергӧдӧм гӧгрӧс кока пызанъяс, киссьӧм вольпасьяс да пусян-пӧжасян дозмукъяс.
Весиг абу ниӧти идзасси, медым упакуйтны тайӧ жугавлӧм, омӧлик мебельсӧ, кодъяс видзӧднысӧ мудзӧмаӧсь нин пыр кавшасьны няйт посъяс кузя да чердаксянь пӧдвалӧдз ислалӧмысла.
Матысмӧ вой.
Ӧти мӧд бӧрся ӧзъялӧны пӧнаръяс да рӧмзьӧны ва гӧпъясын да лавка витринаясын.
Кӧдзыд, руа.
Ветлысь-мунысьяс тэрмасьӧны.
Гажа да шоныда ломтӧм кабак залын папаша Луво, стойка дінӧ лэччысьӧмӧн сійӧ чокайтчӧ Ла-Вилеттса столяркӧд.
Папаша Луволӧн — честнӧй моряклӧн вид, рубечьясӧн резӧбӧссьӧм чужӧмыс сылӧн гӧрд да паськыда воссьылӧ гораа сералӧмысла и исергаясыс тіралӧны сы пельясын.
— Сідзкӧ, киасям, папаша Дюбак;
тэ ньӧбан менсьым вӧр сійӧ дон серти, кодӧс ме урчиті.
— Ладнӧ.
— Юам тэнад здоровье кузя!
— И тэнад здоровье кузя!
Найӧ чокайтчӧны. Юрсӧ чатӧртӧмӧн да джынвыйӧ синъяссӧ куньӧмӧн и кывнас шлёчкӧдчӧмӧн, папаша Луво юӧ еджыд вина.
Мый вӧчан!
Коді нӧ гректӧм,
а еджыд вина — папаша Луволӧн слабость.
Но тайӧ оз на висьтав, мый сійӧ пьянник, енмӧ видз!
Сылӧн кӧзяйкаыс — юра нывбаба, эз эськӧ терпит пьянствуйтӧм, но тэ кӧ судовщик и кокыд тэнад овлӧ ва пиын, а юрыд пыр шонді улын, то нинӧм абу омӧльыс, мукӧд дырйи кӧ сысйыштан стӧканчик.
Папаша Луво пыр лоӧ гажаджык, нюмъялӧ цинковӧй стойка вылӧ видзӧдӧмӧн; стойкасӧ сійӧ аддзӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ ру  пыр, сійӧ дум вылас уськӧдӧ дзонь стопа выль монетаяс йылысь, кодӧс вӧр вузалӧм бӧрын аски пуктас аслас зептӧ.
Медбӧръяысь киасьӧм, медбӧръя стаканчик — и найӧ торйӧдчӧны.
— Аскиӧдз, сідз ӧд?
— Верман ме вылӧ надейтчыны.
Дерт, папаша Луво воас тайӧ свидание вылас.
Сделка артмис сылӧн зэв выгоднӧя, зэв сюся нуӧдіс сійӧ сделкасӧ.
И гажа судовщик катласян походкаӧн лэччӧ Сена ю дінӧ, то гозъяс тойлаліг, радлігтыр, быттьӧ школьник, коді получитіс бур отметка.
Мый бара шуас мамаша Луво — тӧлка юра нывбаба — сы йылысь, мый верӧсыс сылӧн вузаліс став вӧр да нӧшта сэтшӧм удачнӧя.
Нӧшта кык-куим татшӧм сделка и сэк позяс ньӧбны выль баржа, позяс прӧщайтчыны «Мичаысь-мича Нивернезакӧд», коді заводитіс нин ёна ва лэдзны.
Но тась дивитны оз позь, — ӧд аслас том кадӧ сійӧ вӧлі зэв бур баржа, — но нинӧм он вӧч, быдтор тшыксьӧ, быдтор пӧрысьмӧ, и папаша Луво ачыс пондіс чувствуйтны, мый сійӧ ӧні абу нин сэтшӧм пельк, кутшӧмӧн вӧвлі важӧн, кор сійӧ Марна вылын уджавліс пур вылын отсасьысьӧн.
Но мый но лоӧма сэні?
Ӧти ӧдзӧс дорын чукӧртчӧмаӧсь кумушкаяс, сувталӧны йӧз, мый йылыськӧ больгӧны, а пӧрядок видзысь полицейскӧй сулалӧ на пиын да мыйкӧ гижӧ аслас книгаӧ.
Мукӧдъяс бӧрся и судовщик тшӧтш вуджис улича вомӧн.
— Мый нӧ лоӧма?
Понйӧс лязӧдісны либӧ телега жугалі, либӧ пьянник уси ва визувтан канаваӧ, — нинӧм интереснӧйтор сэн абу...
Абу!
Улӧс вылын пукалӧ дзугсьӧм юрсиа ичӧтик детинка, банбокъясыс мавтчӧмаӧсь вареньеӧн, и тільӧ ичӧтик кулакъяснас ассьыс синъяссӧ.
Сійӧ бӧрдӧ.
Синва визьӧгъяс зэв тешкодя узоралӧмаӧсь мыськытӧм, омӧлик чужӧмсӧ.
Шензьытӧг да ыджыд достоинствоӧн, быттьӧ подсудимӧйӧс, допрашивайтӧ полицейскӧй, сеталӧ ичӧтик детинкалы вопросъяс да мыйкӧ гижалӧ.
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Тотор!
— Виктор ли мый?
Некутшӧм вочакыв абу.
Детинка бӧрдӧ нӧшта гораджыка да шуалӧ:
— Мама!
Мама!
Сэки кутшӧмкӧ прӧстӧй, мисьтӧминик да няйтӧсь паськӧма нывбаба, коді вӧлі мунӧ кык челядьӧн, торйӧдчис йӧз чукӧрысь да шыасис полицейскӧй дінӧ:
— Ноко, ме сёрнитышта сыкӧд.
Пидзӧс вылас лэччысьӧмӧн, нывбаба чышкыштӧ ичӧтик детинкалысь нырсӧ, синсӧ да окыштӧ сылысь кӧтасьӧм банбокъяссӧ.
— Кыдзи шуӧны тэнсьыд мамтӧ, дружок?
Детинка оз тӧд.
Полицейскӧй шыасьӧ суседъяс дінӧ.
— Но, а тэ, консьерж*, тэ должен тӧдны тайӧ йӧзсӧ?
Некод эз тӧд, кыдзи найӧс шуӧны.
Керкаын овлывлӧ сы мында быдсикас олысьыс!
Сӧмын ӧтитор позьӧ висьтавны на йылысь: олісны найӧ тайӧ керкаас тӧлысь мында, эз мынтыны ви ӧтик су* и кӧзяиныс вӧтліс патераысь, и нӧшта зэв удачнӧя наысь мездысис.
— Мыйӧн найӧ занимайтчылісны?
— Нинӧмӧн эз.
Бать-мамыс лунын юисны, а рытъясын тышкасисны.
Бать-мам ладмывлісны сӧмын ӧтиторйын, мый нӧйтлісны ассьыныс челядьсӧ, кык детинкаӧс, кодъяс шӧйтлісны улича вылын да гусявлісны прилавок вылысь тӧваръяс.
Бур семья, нинӧм шуны!
— Ті думайтанныд, мый найӧ локтасны челядьла?
— Дерт жӧ оз.
Квартираысь вуджӧмнас найӧ воспӧльзуйтчисны, медым эновтны детинкаӧс.
Татшӧм торъясыд оз шоча овлыны мынтысян лунъясӧ.
Сэки полицейскӧй юаліс:
— Некод эз аддзыв, кор мунісны бать-мамыс.
Найӧ мунісны асывсяньыс, верӧсыс вӧлі быгыльтӧ кипом телега, гӧтырыслӧн вӧлі фартукас ёкмыль; сы бӧрысь — кыкнан детинкаыс тувччалісны кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн.
— А ӧні мун да корсь найӧс!
Ветлысь-мунысьяс гораа возмущайтчисны, а сэсся мунісны асланыс туйӧд.
Коньӧр детинка пукаліс нин тані даскык чассянь!
Мамыс пуксьӧдіс сійӧс улӧс вылӧ да шуис:
— Ло тӧлкаӧн, пукыштлы!
Сійӧ кадсяньыс сійӧ и виччысьӧ мамсӧ.
Сы вӧсна, мый бӧрдіс сійӧ тшыгысла, фруктъясӧн вузасьысь тьӧтка сетіс сылы вареньеӧн мавтӧм нянь тор.
Но нянь важӧн нин сёйсис и детинка бара мӧдіс бӧрдны.
Сійӧ, коньӧр, кувтӧдзыс вӧлі повзьӧдӧма!
Сійӧ поліс сы гӧгӧр кытшлалысь понъясысь; поліс вой суӧмысь; поліс тӧдтӧм йӧзысь, кодъяс заводитлісны сыкӧд сёрнитны; и сылӧн ичӧтик сьӧлӧмыс морӧсас тіпкис, кыдз быттьӧ выльӧн кыйӧм лэбачлӧн.
Детинка гӧгӧрын йӧзыс пыр чукӧрмис.
Полицейскӧй, коді ёна нин дӧзмис тайӧ историясьыс, босьтіс сійӧс киӧдыс, медым нуӧдны участокӧ.
— Сідз, некод тайӧс оз босьт?
— Сулавлы ӧтик минута!
Ставӧн бергӧдчисны.
И аддзисны добродушнӧй, паськыд, гӧрд чужӧм, коді вӧлі нюммунӧмысла пельӧдзыс паськалӧма, а пеляс ӧшалӧны ыргӧн кольчаяс.
— Ӧтик минута нӧшта!
Некод кӧ оз кӧсйы босьтны, ме сійӧс босьта.
Йӧз чукӧрын кылісны горӧдӧмъяс:
— Мед нӧ босьтӧ!
— Зэв бура вӧчӧ!
— Молодчина!
Еджыд вина юыштӧмысь, аслас сделка бура вӧчӧмысь да йӧзсянь ошкӧмъясысь пӧсялӧм папаша Луво кресталіс кияссӧ да пырис йӧз чукӧрӧ.
— Но, мый нӧ?
Мыйын делӧыс?
Ставыс зэв прӧстӧйтор.
Любопытнӧй йӧз чукӧр, сійӧс ошкиг тырйи, пыр водзӧ колльӧдісны полицейскӧй комиссар дінӧдз.
Сэні, кыдзик и пӧлагайтчӧ, сійӧс мӧдісны допроситны.
— Кыдз тэнад нимыд?
— Франсуа Луво, господин комиссар, гӧтыра, и лысьта шуны, зэв удачаӧя гӧтраси тӧлка юра нывбаба вылӧ.
И тайӧ меным чассе, господин комиссар, сы вӧсна, мый ме ачым абу зэв тӧлка, абу зэв тӧлка, хе-хе, ачыд аддзан!
Ме абу орёл.
«Франсуа — абу орёл», тадз пыр шуӧ менам гӧтырӧй.
Некор на нӧшта сійӧ эз вӧвлы татшӧм кыла-вора.
Кывйыс сылӧн дзикӧдз разсис, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ увереннӧя, кыдз сэтшӧм морт, коді муртса на ӧні вӧчис удачнӧй сделка да юыштіс еджыд вина бутылка.
— Кутшӧм тэнад профессия?
— Судовщик, господин комиссар, «Мичаысь-мича Нивернеза» нима зэв бур баржалӧн кӧзяин.
Да, да экипаж менам зэв бур!..
Верман юавны шлюз вывса надсморщикъяслысь Мария поссянь да самӧй Кламсиӧдз...
Тэ-ӧд тӧдан Кламсисӧ, господин комиссар?
Ставӧн гӧгӧр нюмъялісны.
Папаша Луво, торксялігтыр да кывъяссӧ помӧдз шуавтӧг, нуӧдіс сёрни водзӧ:
— Кламси, зэв мича места, сідз ӧд?
Вывсяньыс улӧдз быдмӧма вӧрӧн, зэв мича, строевӧй вӧрӧн, став столярыс тайӧс тӧдӧ...
Буретш сэсь ме и ньӧба ассьым вӧрӧс.
Хе-хе!
Менӧ тӧдӧны аслам вӧрӧн.
Синмӧй менам некор оз пӧръяв, вот мый!
Тайӧ дерт оз висьтав, мый ме ёна тӧлка, ме, дерт, абу орёл, кыдз шуӧ менам гӧтыр, — но кӧть мед мый, а век жӧ син менам некор оз пӧръяв...
Со, видзӧд, — ме бӧръя аслым вӧр тэ кызтаӧс кымын — он кӧ тэ лӧгась таысь, господин комиссар, гартышта сійӧс гезйӧн, со тадзи...
И кинас полицейскӧйӧс кватитӧмӧн, сійӧ гартлӧ сійӧс гезйӧн, кодӧс кыскис аслас зептысь.
Полицейскӧй мездысьӧ.
— Эн кутчысь меӧ, лэдз!
— Нинӧм... Нинӧм.
Тайӧ медым петкӧдлыны господин комиссарлы...
Вот ме тадзи гарта пусӧ, а сэсся, кор мерайта, ме умножайта... Умножайта...
Ог сӧмын помнит, кутшӧм числӧ вылӧ ме умножайта...
Вот менам гӧтыр кужӧ артавны.
Менам гӧтыр — юра нывбаба.
Видзӧдысьяс сьӧлӧмсяньыс сералӧны, весиг ачыс господин комиссар пызан сайын пукалігас нюмдыштліс.
Кодыр серамъяс неуна лӧньыштісны, комиссар юаліс:
— Мыйӧ тэ кӧсъян велӧдны тайӧ детинкасӧ?
— Но, дерт жӧ нин ог рантьеӧ*.
Миян семьяын некор эз вӧвлыны рантьеяс.
Судовщикӧ, честнӧй судовщикӧ велӧда, кыдзи и мукӧдъяс.
— Тэнад эмӧсь челядьыд?
— Эмӧсь, кыдз жӧ!
Ӧти ветлӧдлӧ нин, ӧти морӧс на нёнялӧ и ӧтикӧс нӧшта виччысям.
Збыль ӧд, абу омӧльтор сэтшӧм мортлы, кодӧс, оз позь шуны орёлӧн.
Такӧд найӧ лоӧны нёльӧн.
Но мый нӧ?
Кодыр эм тэнад позянлун вердны куимӧс, нёльӧдыдлы мыйкӧ век нин тшӧтш лоас.
Неуна топӧдчыштам дай.
Зэлыдджыка кӧрталам вӧньнымӧс, пондам донӧнджык зільны вузавны вӧр.
Исергаяс тірзисны ёна гораа сералӧмысла, кодыр ачыс зэв дӧвӧльнӧй пырысь видзӧдлывліс йӧзыс вылӧ.
Сы водзӧ пуктісны кыз книга.
Сы вӧсна, мый папаша Луво вӧлі неграмотнӧй, страница улас пасйисны крест.
Сэсся комиссар сетіс сылы детинкаӧс.
— Босьт детинкасӧ, Франсуа Луво, да воспитайт сійӧс бура.
Ме кӧ кывла мыйкӧ бать-мамыс йылысь, ме пыр жӧ юӧрта тэнӧ.
Вермас лоны, мый мам-батьыс некодыр сійӧс бӧр оз пондыны корны.
А тэ йылысь кӧ сёрнитны, меным кажитчӧ, мый тэ зэв бур морт, ме дӧверяйта тэныд.
Водзӧ пыр кывзы аслад гӧтырлысь.
Но, досвидания!
Сӧмын некор ёна эн злоупотребляйт еджыд винаӧн.
Пемыд вой, кӧдзыд ру да гортӧ тэрмасьысь равнодушнӧй йӧз чукӧр, — тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым пальӧдны коньӧр Лувоӧс.
Кор лои сійӧ ӧтнасӧн улича вылын, зептас гербӧвӧй бумага, а ки пӧлас сылӧн приемыш, судовщик друг пондіс чувствуйтны, мый воши сылӧн став энтузиазмыс, сэк вӧлисти гӧгӧрвоис, кутшӧм поступок вӧчис.
Нэм кежлӧ ӧмӧй сійӧ коли татшӧмӧн?
Мыйся морт нӧ сійӧ — простак али хвастун?
Эз ӧмӧй нӧ вермы мунны сійӧ аслас туйӧд, кыдзи и мукӧдъяс, не ас делӧӧ сюйсьытӧг.
Сійӧ водзвылысь нин тӧдіс мамаша Луволысь скӧрмӧмсӧ!
Кутшӧм паныдасьӧм виччысьӧ сійӧс, кыдзи сійӧс примитасны гортас!
Омӧльтор, кодыр небыд сьӧлӧма гӧль мортлӧн гӧтырыс юра.
Некор оз лысьт ӧні сійӧ локны гортас.
Но сідз игӧ оз лысьт бӧр мунны комиссар дінӧ.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Найӧ тувтчалісны ру пыр.
Луво кинас шенасис, мыйкӧ аслыс вомгорулас шуаліс, лӧсьӧдчис кывкутны гӧтыр водзын.
Виктор муртса и кыскысис няйт туй вывті.
Сійӧс ковмис кыскӧмӧн кыскыны.
Дай ачыс тшӧтш вынсьыс уси.
Сэк папаша Луво сувтіс, босьтіс сійӧс ки вылас да гартыштіс аслас пинджакӧ.
Детинка кутчысис ичӧтик кияснас сылы сьылі гӧгӧрыс и тайӧ содтіс Лувоын збодерлунсӧ.
Сійӧ бара пондіс восьлавны.
Но, ладнӧ, мый лоӧ ло!
Сійӧ выдержитас быдсикас бушков.
Мамаша Луво кӧ, шуам, тойыштас найӧс ӧдзӧс сайӧ, сійӧ удитас на детинкаӧс бӧр нуны комиссар дінӧ, но вермас лоны, мый мамаша Луво коляс детинкаӧс ӧти вой кежлӧ, сэк кӧть сюрлас налы бура ужнайтыштны.
Найӧ пондісны матысмыны Аустерлиц пос дінӧ, кӧні якӧр вылын сулалӧ вӧлі «Мичаысь-мича Нивернеза».
Войыс олыняліс вӧр груз чӧскыд дукӧн.
Пемыд ю вылын гыаліс суднояслӧн дзонь флотилия.
Гыяс вӧрӧмысла тірзисны бияс пӧнаръясын да дзуртісны суднояс крепитан чепъяс.
Медым веськавны аслас баржа вылӧ, папаша Луволы колӧ вӧлі вуджны кык пыж вомӧн, кодъясӧс вӧлі йитӧма ичӧтик посъясӧн.
Сійӧ полӧмӧн тувччаліс водзӧ, пидзӧсъясыс тіралісны, сылы мешайтіс детинка, коді вӧлі топыда кутчысьӧма сьыліас.
Кутшӧм вӧлі пемыд войыс!
Сӧмын омӧлик битор югзьӧдіс каюталысь ӧшинь да ӧдзӧс костті усян югӧр визьӧг неуна гажӧдыштіс «Мичаысь-мича Нивернезалысь» шойччӧмсӧ.
Кыліс мамаша Луволӧн гӧлӧс, коді пач бердын ноксиг, ропкакыліс челядь вылӧ:
— Ланьтан-ӧ он тэ, Клара?
Бӧр косны вӧлі сёр нин.
Судовщик йӧткыштіс ӧдзӧс.
Скӧвӧрда вылӧ мышкыртчӧмӧн, мамаша Луво сулаліс ӧдзӧслань мышкӧн; но сійӧ тӧдіс верӧсыслысь кок шысӧ да бергӧдчывтӧг шуис:
— Тайӧ тэ, Франсуа?
Кутшӧм сёрӧн локтан гортӧ!
Дзужган вый вылын вӧлі жаритчӧ картупель, пуан дозсянь руыс кыскысис восьса ӧдзӧслань и каютаын ӧшиньясыс вӧліны руассьӧмаӧсь.
Франсуа сувтӧдіс детинкаӧс джоджӧ, и шоныд керкаӧ пырӧм мысти коньӧр детинка кыліс, кыдзик сылӧн пондісны шонавны гӧрдӧдӧм киясыс.
Луво нюммуні да сьылан гӧлӧсӧн моз шуис:
— Кутшӧм шоныд...
Мамаша Луво бергӧдчис.
Комната шӧрын сулалысь киссьӧм паськӧма детинка вылӧ индӧмӧн, сійӧ скӧрысь горӧдіс:
— Тайӧ нӧшта мый татшӧмыс?
Овлӧны ӧд татшӧм минутаясыд весиг и медся бур семьяясын...
— Сюрприз, хе-хе!
Сюрприз!
Медым асьсӧ кыпӧдыштны, судовщик вомтырнас сераліс, а аслас сьӧлӧм вылас вӧлі мед эськӧ татшӧм кадӧ лоны ывла вылын, а не гортын.
Гӧтырыс зэв скӧрысь видзӧдіс сы вылӧ, виччысис сысянь вочакыв. Папаша Луво торксялігтыр кыдзкӧ висьталіс детинкакӧд лоӧмтор йылысь, а ачыс нӧйтӧм пон моз кевмысян синъясӧн видзӧдлывліс гӧтырыс вылӧ.
Детинкаӧс мам-батьыс эновтісны.
Сійӧ аддзис бӧрдысь детинкаӧс тротуар вылысь.
Юалісны: «Коді кӧсйӧ сійӧс босьтны?»
Сійӧ шуис: «Ме босьта!»
И комиссар шуис: «Босьт сійӧс!»
— Тадзик ӧд, детинка?
Сэк вӧлисти мамаша Луво уськӧдчис сы вылӧ:
— Тэ нӧ йӧймин али код?
Кытысь кывлывлӧма татшӧм торъяс!
Тэныд, буракӧ, миянӧс тшыглы вины окота!
Тэ, буракӧ, арталан, мый ми озырӧсь.
Мыйнӧ, миян лишнӧй кусӧк нянь эм, али ыджыд узьланіныд?
Франсуа чӧв ланьтӧмӧн видзӧдіс аслас ботинки вылӧ.
— Коньӧрӧй, видзӧдлы жӧ ас вылад, видзӧдлы миян вылӧ!
Тэнад баржаад абу этшаджык розьыс шумовка дорысь.
А тэ нӧшта сэні йӧйталан, ӧкталан улича вылысь йӧзлысь челядьяс!
Ставсӧ тайӧ папаша Луво водзджык нин ачыс ас кежас мӧвпыштліс.
Сійӧ весиг эз кӧсйы нинӧм паныд шуны гӧтырыслы.
Сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ, быттьӧ судитан морт, кодлы лыддьӧны обвинительнӧй акт.
— Босьт да нуӧд бӧр тайӧ кагасӧ полицейскӧй комиссар дінӧ.
Кутас кӧ пыксьыны, висьтав сылы, мый тэнад гӧтыр оз кӧсйы сійӧс видзны.
Гӧгӧрвоин?
Мамаша Луво матыстчис сы дінӧ скӧвӧрдаӧн ыршасигтыр.
Франсуа кӧсйис вӧчны ставсӧ, кыдз тшӧктіс сылы гӧтырыс.
— Энлы, тэ сӧмын эн скӧрав.
Меным кажитчӧ, мый ме буртор вӧчи.
Ме пӧръясси.
Вот и ставыс.
Сідз кӧ, пырысьтӧм пыр жӧ бӧр нуӧдны сійӧс?
Верӧслӧн кывзысьӧмлуныс небзьӧдіс неуна мамаша Лувоӧс.
А гашкӧ сійӧ и ачыс мӧвпыштіс аслас челядь йылысь, кыдзи ылалӧ войын аслас челядьыс да, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, пондас ветлӧдлыны, корны милӧстина.
Сійӧ бергӧдчис, медым скӧвӧрда пуктыны би вылӧ да ропкиг моз шуис:
— Ӧні сёр нин — бюро пӧдса.
А босьтін кӧ челядьӧс, ӧні оз позь бӧр шыбытны сійӧс ывла вылӧ.
Тайӧ войсӧ коляс миянын, а аски асывнас...
Скӧрмӧм мамаша Луво пондіс лёкысь гудрасьны пачын...
— Но аски асывнас, тэ менӧ сыысь мездан!
Лои чӧвлӧнь.
Кӧзяйка скӧрысь мӧдіс лӧсьӧдны пызан, тиньӧдчис стӧканъясӧн, ковӧдчис вилкаясӧн.
Клара повзьӧмӧн йӧршитчис пельӧсӧ.
Ичӧт кага куйліс крӧватьын, а вайӧдӧм детинка шензьӧм пырысь видзӧдіс гӧрдӧдз доналӧм шомъяс вылӧ.
Колӧкӧ, чужӧмсяньыс некор на эз аддзыв сійӧ пачысь би!
Нӧшта ёнджыка радлыны пондіс сійӧ, кор морӧсас кӧрталісны салфетка, кор пуксьӧдісны пызан сайӧ да аддзис тарелка вылысь дзонь ыджыд чукӧр картупель.
Сійӧ сёйис азыма, тэрмасьӧмӧн, быттьӧ малиновка, кодлы тӧвся лунъясӧ шыблалӧны нянь крӧшкияс.
Мамаша Луво скӧрысь содтыліс сылы тарелка вылас сёян, но ас кежас ёна жалитіс тайӧ омӧлик тшыг детинкасӧ.
Ичӧтик Клара радпырысь малыштліс сійӧс аслас лӧшкаӧн.
Шогӧ усьӧм Луво эз лысьт лэптывны синъяссӧ.
Кор пызан вылысь вӧлі ставсӧ уберитӧма, челядьӧс водтӧдӧма узьны, мамаша Луво пуксис бидорӧ, сувтӧдіс ас водзас детинкаӧс.
Сійӧ кӧсйис видзӧдлыны сылысь паськӧмсӧ.
— Оз жӧ позь татшӧм няйтӧсьӧс водтӧдны вольпасьӧ.
Заклад варта, мый та бердӧ некор абу сибавлӧма мочалка ни сынан.
Детинка, быттьӧ дурпоп, пондіс бергавны сы киын.
Мыськӧм да шыльӧдӧм бӧрад эз жӧ ло сэтшӧм мисьтӧмӧн — коньӧрӧй детинкаӧй, нырыс быттьӧ кычан пилӧн алӧй, банбокъясыс гӧгрӧсіникӧсь, быттьӧ кык яблок.
Неуна радлігтыр любуйтчис мамаша Луво аслас уджӧн.
— Кымын арӧс эськӧ талы?
— Франсуа пуктіс ассьыс каллянсӧ, лоис зэв рад, мый ӧні бара вермас гӧтырыслы ас йывсьыс гарыштны.
Рыт чӧжӧн сыкӧд первойысь заводитісны сёрнитны, а мый сы дінӧ гӧтырыс ӧні шыасис, сылы кажитчис, мый гӧтырыс сійӧс тырвыйӧ нин прӧститіс.
Сійӧ чеччис, кыскис зепсьыс гез тор.
— Кымын арӧс сылы, хе-хе!
Пыр жӧ тэныд висьтала.
Сійӧ гартыштіс детинкаӧс туша вомӧнногыс.
Гартыштіс сійӧс гезйӧн, кыдзи мерайтліс пуяс Кламсиын.
Мамаша Луво чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Мый тэ тайӧ вӧчан?
— Мерка босьта!
Мамаша кватитіс сы киысь гезсӧ да шыбытіс пельӧсӧ.
— Коньӧрӧй, верӧсӧй тэ менам, кутшӧм тэ сямтӧм аслад тӧлкнад!
Кагаыс ӧд абу пу.
Некутшӧма эз везит тайӧ рытӧ Франсуалы!
Сійӧ яндысьӧмӧн бӧрыньтчис, а мамаша Луво заводитіс водтӧдны детинкаӧс Клара крӧватьӧ.
Кулакъяссӧ шамыртӧмӧн да крӧвать пасьтаыс водӧмӧн, нывка вӧлі узьӧ нин.
Сійӧ муртса унйывті кылыштіс, кыдзи мыйкӧ пуктӧны сылы бокас: сійӧ нюжӧдіс кияссӧ, тойыштіс суседсӧ пельӧсӧ, гырддзаяснас веськаліс сылы синмас, сэсся бергӧдчис и бара унмовсис.
Сэсся кусӧдісны лампа.
Сена юлӧн гыясыс швачкисны баржа бокъясӧ, ньӧжйӧникӧн качайтісны пӧвйысь вӧчӧм керка.
Детинка кыліс, кыдзи шымыртӧ сійӧс мыйкӧ зэв лӧсьыд да шоныд, унмовсис некор тӧдлытӧм ощущениеӧн: кодлӧнкӧ киыс небыда малаліс сылысь юрсӧ, кор сылӧн синъясыс ньӧжйӧникӧн пондісны куньсьыны...
МӦД ГЛАВА
«Мичаысь-мича Нивернеза»
Мадмуазель Клара пыр садьмывліс зэв водз.
Тайӧ асывнас сійӧс ёна шензьӧдіс, кор эз аддзы мамсӧ каютаысь, а вольпась вылын аслас юр дінын вӧлі кодлӧнкӧ мӧд юр.
Ичӧтик кулакъяснас сійӧ чышкыштіс синъяссӧ, кватитіс юрсиӧдыс ичӧтик ёртсӧ да мӧдіс тракйыны.
Коньӧр Тоторлы* быть лои садьмыны уна сикас пыткаяс да мучениеясысь, — ышмысь нывкалӧн чуньяс гильӧдісны сылысь сьылісӧ, кватайтлісны нырӧд.
Шензьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдлӧм мысти, сійӧ думайтіс, мый сійӧ век на узьӧ.
Сы юр весьтын кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс.
Набережнӧй вылӧ грузитісны дӧскаяс.
Мадмуазель Клараӧс тайӧ быттьӧкӧ тшӧтш заинтересуйтіс.
Чуньсӧ вывлань лэптӧмӧн да пӧтӧлӧк вылӧ индӧмӧн, сійӧ петкӧдліс ёртыслы, кӧсйис шуны:
— Мый эськӧ сэн сэтшӧмсӧ вӧчӧны?
Тайӧ заводитчис груз выгружайтӧм.
Ла-Вилеттса столяр Дюбак вӧлӧн воис квайт час асылын, и папаша Луво, ӧнӧдз некор вӧвлытӧм зільлунӧн, пыр жӧ кутчысис удж дінӧ.
abu
Сійӧ асывсяньыс виччысис выль бушков: но, буракӧ, мамаша Луволӧн юрыс вӧлі мӧдтор йылысь мӧвпалӧ, и сійӧ эз панлы сёрни Виктор йылысь.
Франсуа думайтіс нюжӧдны кадсӧ, медым дырджык эз ковмы сетны та йылысь объяснение гӧтырыслы.
Сылы ӧні вӧлі колӧ сӧмын ӧтитор, медым вунӧдісны сы йылысь, зілис не веськавны гӧтырыс, синулӧ, уджаліс шойччывтӧг, поліс медым гӧтырыс эз аддзы сійӧс уджтӧг да эз горӧд сылы:
— Эй, мый тэ сэні!
Нинӧмкӧ вӧчнытӧ, нуӧд детинкасӧ сэтчӧ, кытысь сійӧс вайӧдін.
И сійӧ пыр уджаліс.
Дӧска чукӧр тӧдчымӧнъя чиніс.
Дюбак куимысь нин нуис дӧскаяс. Мамаша Луво, кагасӧ киас кутӧмӧн, сулаліс пос вылын, муртса вевъяліс артавны, кымын дӧска кӧртӧд лои берегӧ петкӧдӧма.
Тадзи зіля уджалігад Франсуа бӧрйыліс кузьджык дӧскаяссӧ, кыдзи мачтаяс, и медся кызъяссӧ, кыдзи стенаяс.
Кодыр брускыс веськавлі вывті сьӧкыд, сійӧ корліс отсӧг вылӧ Экипажӧс.
Экипажӧн нимтылісны пу кока матросӧс; сійӧ вӧлі став командаыс «Мичаысь-мича Нивернезалӧн».
Жаляддза сійӧс босьтісны баржа вылӧ, а ӧні сэсся видзисны, мый сы дінӧ ставӧн привыкнитісны.
Инвалид пыксьывліс аслас пу кокъяс вылӧ да зэв сьӧкыд пырысь лэптывліс кер помсӧ, а папаша Луво сэтшӧма зэлӧдчис да кусыньтчис, мый вӧньыс муртса эз ор коскас да нюжӧдӧм трап кузя тувччаліс ньӧжйӧникӧн.
Позьӧ ӧмӧй уджысь торкны татшӧм зіль мортӧс»?
Мамаша Луво весиг эз и мӧвпыштлы сы йылысь.
Сійӧ пӧкаживайтіс пос кузя, сӧмын думайтіс Мимиль* йылысь, кодӧс вердӧ вӧлі аслас морӧснас.
Век ӧтарӧ колӧ юны ичӧтик Мимильлы, кыдзик и батьыслы.
Папаша Луво юыштнытӧ оз бӧрыньтчы.
Но сӧмын не талун.
Удж заводитчис водз асывсянь и еджыд вина йылысь весиг и сёрни эз пансьыв.
Весиг эз мӧвпыштлы, медым шойччыштны, чышкыштны кымӧсысь пӧсь да чокнитчыны приятелькӧд кабак стойка сайын.
Весиг кор Дюбак корис сійӧс юыштны стӧканчик, Франсуа герой моз вочавидзис:
— Бӧрынджык, кадыс терпитӧ на.
Стӧкан винаысь ӧткажитчыны!
Мамаша Луво весиг тані немтор эз гӧгӧрво, — эз-ӧ нин збыльысь вежны сылысь Лувоӧс.
Клараӧс, буракӧ, сідз жӧ кодкӧ вежӧма, со нин дас ӧти час, а сійӧ оз и думайт чеччыны вольпась вылысь, а водзджык вӧлі нинӧмӧн он вермы кутны крӧватьын.
Мамаша Луво тэрмасьӧмӧн лэччӧ каютаӧ — видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ.
Франсуа коли палуба вылӧ. Киясыс сылӧн сідзи и летмунісны, муртса лолыс сюри, быттьӧ сылы кынӧмас кучкисны керйӧн.
Сідзи и эм!
Гӧтырыслы уси дум вылас Виктор йылысь, сійӧ ӧні муніс Викторла, и ӧні жӧ Луволы ковмас мунны полицейскӧй комиссар дінӧ...
Но эз ло сідз: мамаша Луво петіс ӧтнасӧн, сералігтыр, кияснас ӧвтӧмӧн корис верӧссӧ ас дорас.
— Волы да видзӧдлы, — ёна жӧ нин тешкодь!
Бур сьӧлӧма Луво эз гӧгӧрво, мыйысь тайӧ друг лои сэтшӧм гажа сылӧн гӧтырыс; сійӧ, быттьӧ автомат, муніс сы бӧрся, волнуйтчӧмысла ӧдва кыскис кокъяссӧ.
Кыкнан челядьыс ӧти дӧрӧм кежсьыс пукалӧны вӧлі крӧвать дорын, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн.
Найӧ босьтӧмаӧсь шыд тасьті, кодӧс мамыс колис асывнас на дорӧ...
Налӧн вӧлі кык морт вылӧ ӧти пань и найӧ сёйисны чередӧн, кыдзик лэбач пиян асланыс позйын;
Клара, коді сёигъясын пыр капризничайтліс, ӧні сералігтыр лӧсьӧдліс вомсӧ.
Дерт, няньторъяс веськавлісны налы синъясӧ и пельясӧ, но нинӧм эз вӧв жугӧдӧма ни путкыльтӧма; а кыкнаныс сьӧлӧмсяньыс гажӧдчисны, мый скӧравны на вылӧ вӧлі оз позь.
Мамаша Луво сьӧлӧмсяньыс сераліс.
— Найӧ кӧ татшӧма ладмӧны, миянлы нинӧм на вӧсна тӧждысьны.
Франсуа тэрмасис мунны аслас удж дінӧ; сійӧ вӧлі зэв рад, мый татшӧм лӧсьыда бергӧдчӧ делӧыс.
Водзын кӧ груз петкӧдлан лунъясыс сылы вӧліны шойччан лунъясӧн, — тайӧс колӧ гӧгӧрвоны сідзи, мый сійӧ шӧйтліс став матросскӧй кабакъясӧд Пуань-дю-Журсянь Берси набережнӧйӧдз.
Но сы пыдди выгрузка нюжавлывліс вежонысь дырджык и мамаша Луво эз дугдывлы скӧравны.
Тайӧ разын ни еджыд вина, ни дышӧдчӧм дум вылын эз вӧв, а вӧлі сӧмын ыджыд кӧсйӧм — ставсӧ кыдз позьӧ бурджыка вӧчны, тэрмасьӧмӧн да зільджыка уджалӧмӧн.
Тшӧтш и детинка быттьӧ гӧгӧрвоис, мый тані сылы колӧ завоюйтны аслыс места, старайтчис быдног ворсӧдны Клараӧс.
Дзик первойысь на аслас нэмнас Кларалӧн коли тайӧ луныс бӧрдтӧг, первойысь прӧйдитіс доймытӧг да лӧзъястӧг и эз косяв ассьыс чулкияссӧ.
Ичӧтик ёртыс, кор ворсӧдіс сійӧс, чышкаліс сылысь нырсӧ.
Сійӧ окота пырысь сетліс нетшкыны ассьыс юрсияссӧ, медым эз чепӧсйы Клара синъясысь синва, коді дась вӧлі тюрӧбтыны быд минутаын.
И Клара сетліс аслас ичӧтик киясыслы тыр вӧля ворсны сук да дзугсьӧм юрсиӧн, дельӧдны ассьыс ыджыдджык другсӧ, кыдзи ичӧтик кычан пи верстьӧ пон дінын.
Мамаша Луво ылысянь следитіс на бӧрся.
Ас кежас сійӧ думайтіс, мый эз вӧв эськӧ омӧль и водзӧ кежлӧ кольӧдны тайӧ ичӧтик кагавидзысьсӧ.
Пӧжалуй, позьӧ кольны Викторӧс выгрузка помасьтӧдз, лоӧ на ӧд кад нуӧдны сійӧс баржа вӧрзьӧм водзвылын.
Вот мый вӧсна рытнас мамаша Луво кыв эз шулы детинкаӧс мӧдӧдӧм йылысь и, картупельӧн поттӧдзыс вердӧм бӧрын, тӧрытъя моз жӧ сійӧс водтӧдіс узьны.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый Франсуалӧн босьтӧм пи лои асланыс семьяса членӧн, а кор унмовсигас Клара сывтыръяліс сійӧс, вӧлі тыдалӧ, мый Клара босьтіс сійӧс аслас покровительство улӧ.
«Мичаысь-мича Нивернеза» вылын выгрузка кыссис нин коймӧд лун.
Куим лун каторжнӧй удж, некутшӧма шойччывтӧг, лолыштлытӧг уджалӧм.
Луншӧркад кежлӧ вӧлі грузитӧма ӧстатки додьяс и баржаыс рекмис.
Буксирнӧй пароход локтіс сыла сӧмын мӧд лун асывнас и Франсуа лунтыр дзебсясис палуба улын, вылыс обшивкасӧ дзоньталіс.
Сійӧс пыр мучитіс некымын кыв, коді куим лун чӧж нин тиньгис сылӧн пельясас:
«Нуӧд сійӧс полицейскӧй комиссар дінӧ».
Ох, и тайӧ жӧ комиссар!
«Мичаысь-мича Нивернеза» каютаын олысьяс полісны комиссар нимысь сідз жӧ, кыдзи действующӧй лицояс балаганнӧй «Петрушкаысь».
Комиссар ним лои кутшӧмкӧ повзьӧдчан торйӧн; мамаша Луво частӧ кодь казьтывліс тайӧ нимсӧ, медым раммӧдыштны Клараӧс.
Быд разын, кор мамаша Луво шулывліс тайӧ страшнӧй кывъяссӧ, детинка видзӧдіс сы вылӧ повзьӧм синъясӧн, кодъяс вывті водз тӧдмалісны быд сикас страданиеяс.
Сійӧ ру пыр моз гӧгӧрвоис ставсӧ, мыйӧн вӧлі грӧзитӧны сылы тайӧ кывъясыс.
Комиссар!
Тайӧ висьталіс сы йылысь, мый оз ло сэсся ни Клара, ни бур кыв, ни шоныд паччӧр, ни картупель.
Та пыдди лоӧ шуштӧм олӧмӧ бӧр бергӧдчӧм, дзонь лунъясӧн няньтӧг олӧм, крӧватьтӧг узьлӧм, некодӧн окышттӧг садьмӧм.
Вот мый вӧсна детинкаыд баржа вӧрзян рытӧ крепыда ӧшӧдчис мамаша Луво юбкаӧ, кор Франсуа тіралан гӧлӧсӧн сылысь юаліс:
— Но, мый нӧ?
Нуӧдны меным сійӧс, али мый?
Мамаша Луво нинӧм эз вочавидз.
Кажитчӧ, сійӧ корсис кутшӧмкӧ помка, медым не нуӧдны Викторӧс.
А Клара синваӧн тырӧмӧн быглясис джоджын, лӧсьӧдчис вежмасьны вын быртӧдзыс, торйӧдасны кӧ сійӧс выль другыскӧд.
«Тӧлка юра нывбаба» шуис:
— Коньӧрӧй менам мужикӧй,
тэ, дерт, кыдзи и быд разын, вӧчин ыджыд глупость.
Ӧні ковмас сыысь мынтысьны аслыд.
Клара сытӧг овны оз вермы, и ставлы ӧні миянлы делӧ сыкӧд янсӧдчыны.
Ме пробуйта кольны сійӧс, но тшӧкта, медым и ті ставныд меным отсасинныд.
Пырысьтӧм пыр жӧ, пондас кӧ Клара вежмасьны либӧ тэ кӧ юсян, ме бӧр нуӧда сійӧс полицейскӧй комиссар дінӧ.
Папаша Луво ловзис.
И сідз, сетӧма кыв.
Сійӧ некор сэсся оз мӧд юны.
Сійӧ нюмъяліс, муртса пельясӧдзыс вомыс эз паськавлы и канат гартіг моз сьыліс палуба вылын, а буксирнӧй пароход кыскис «Мичаысь-мича Нивернезаӧс» дзонь флотилия баржаяскӧд ӧтлаын.
КОЙМӦД ГЛАВА
Туйын
Виктор вӧлі туйын.
Мунісны кар бердса сиктъяс дінті; сиктса керкаяс да градйӧръяс видзӧдчисны ва веркӧсын.
Мунісны мел гӧраяса еджыд страналань.
Мунісны москиалӧм да гора бечевникъяс пӧлӧн.
Мунісны мылькъяса местаяслань, Иоанн каналлань, коді лӧня вуграліс шлюзъяс костын.
Баржа руль вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, чорыд кыв сетіс Франсуа некутшӧма не юны вина.
Сійӧ пель пырыс лэдзліс шлюзса надсмотрщикъяслысь, вина вузалысьяслысь корӧмъяссӧ, и найӧ шензисны, мый сійӧ кывтӧ сувтлытӧг.
Крепыда колӧ вӧлі кутны киын руль, медым «Мичаысь-мича Нивернеза» эз сувт кабакъяс дінӧ.
Сійӧ кадсяньыс, кор важ баржа пондіс ветлӧдлыны пыр ӧти туйӧд, сійӧ бура тӧдіс став пристаньяссӧ и ачыс сувтлывліс на дінӧ, кыдз конкаса вӧв, коді сувтӧ быд стоянка дінӧ матысмигӧн.
Дзик ӧти кок пӧв вылас мыджсьӧмӧн, баржа нырын уджаліс Экипаж ыджыд багырӧн, тойлаліс водоросльяс, веськӧдліс ю чукыльясын, кватайтчис шлюзъясті прӧйдитігӧн.
Эз ыджыд вӧв сылӧн уджыс, но лун и вой кыліс сылӧн пу кокнас палуба вылын тотшкӧдчӧмыс.
Кывшутӧм да пыр чӧволысь морт, сійӧ вӧлі сэтшӧм йӧз пиысь, кодъяслӧн ставыс олӧмас артмӧ неногӧн.
Школаын на ёртыс кыскис сылысь синсӧ, вӧр пилитан завод вылын калечитіс сійӧс черӧн, а сахар вӧчан заводын сійӧс сотісны пуан ваӧн.
Сылы лои эськӧ нэмсӧ корны да кувны кӧнкӧ бӧрӧзда бокын, не кӧ эськӧ Луво, — а сылӧн ӧд синмыс пыр вӧлі вернӧя аддзӧ, — эз кӧ босьт сійӧс Луво аслыс отсасьысь пыдди больничаысь петӧм бӧрас.
Тайӧ сідз жӧ кыпӧдліс семья пытшкын ыджыд зык — дзик сідз, кыдзи и Викторӧс вайӧдӧм бӧрын.
«Юра нывбаба» скӧраліс.
Луво ӧшӧдіс нырсӧ.
А Экипаж бӧръявылыс векжӧ колис на ордӧ.
Ӧні сійӧ пырис «Мичаысь мича Нивернеза» зверинец составӧ, ӧткодь праваӧн пӧльзуйтчис канькӧд да кырнышкӧд.
Папаша Луво сэтшӧм бура веськӧдліс рульӧн, а Экипаж сэтшӧм бура уджаліс багырӧн, мый стӧч даскык лун мысти Парижысь вӧрзьӧм бӧрын «Мичаысь-мича Нивернеза» ю да канал кузя катӧм бӧрын сувтіс якӧр вылӧ тӧв кежлӧ шойччыны Карбиньи пос дінӧ.
Декабрьсянь февраль помӧдз навигация помасьліс.
Судовщикъяс тайӧ кадас дзоньтавлісны ассьыныс баржаяс да корсьлісны аслыныс участокъяс, медым тулыс кежлӧ пӧрӧдны вӧр.
Пес абу дона, — каютаяс ломтӧны ёна, арся сделкаяс кӧ шуам, прӧйдитісны бура; тайӧ уджтӧм кадыс овлӧ гажа шойччӧм пыдди.
«Мичаысь-мича Нивернезаӧс» дасьтісны тӧв кежлӧ, перйисны сылысь рульсӧ, запаснӧй мачтасӧ дзебисны трюмӧ.
Став вылыс палубасӧ ректӧма вӧлі ворсӧм да котралӧм вылӧ.
Кыдзи вежсис олӧмыс Викторлӧн.
Став туй чӧжыс сійӧ чувствуйтіс на асьсӧ стракын да шӧйӧвошӧмын.
Сійӧ вӧлі быттьӧ клеткаын быдмӧм лэбач, кодӧс сэтшӧма шӧйӧвоштіс вӧля вылӧ петӧмыс, мый сійӧ друг воштіс ассьыс сьывны да лэбавны кужӧмсӧ.
Кӧть эськӧ сійӧ вӧлі зэв на ичӧт, медым любуйтчыны выль пейзажъясӧн, но тайӧ путешествиелӧн мичлуныс, — ылӧ пышйысь горизонт костті ю кузьта катӧм, — ёна шензьӧдіс детинкаӧс.
Мамаша Луво эз дугдывлы асывсянь рытӧдз твердитны, кор аддзыліс сійӧс зумышӧн да чӧв олӧмӧн:
— Тайӧ немӧй!
Эз, Тампль предместьеса ичӧтик парижанин эз вӧв немӧйӧн.
Кодыр сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу вӧт, мый сійӧ некор нин бӧр оз бергӧдчы аслас чардакӧ, мый, кӧть мамаша Луво и грӧзитчӧ, нинӧм ёна повнысӧ полицейскӧй комиссарысь, сэк детинкалӧн разьсис кылыс.
Тадзи паськалӧ дзоридз, кодыр сійӧс петкӧдӧны гӧлбӧчысь шонді югӧръяс вылӧ.
Ӧні Виктор эз нин дзебсясь пельӧсъясын, кыдзи ёна повзьӧдлӧм дикӧй хорёк.
Джуджыд кымӧс улӧ пыдӧ вӧйӧм синъясыс сылӧн эз нин пондыны котравны сэтшӧм неспокойнӧя, кӧть чужӧмыс сылӧн коли важмозыс кельыд да серьёзнӧй, но сійӧ регыд велаліс серавны Кларакӧд ӧтлаын.
Нывка ёна мӧдіс радейтны ассьыс ёртсӧ, кыдзи радейтӧны тайӧ арлыдын, — радейтіс, медым частӧджык лӧгасьны да частӧджык бурасьны.
Кӧть сійӧ вӧлі зэв упрямӧй, кыдз ичӧтик осёл, но сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі бур, тырмымӧн вӧлі сӧмын панны сёрни полицейскӧй комиссар йылысь, и Клара заводитліс кывзыны зэв бура.
Муртса удитісны найӧ воны Карбиньиӧ, свет вылӧ чужис нӧшта ӧти чой.
Мимильлы сӧмын на тыри арӧнджынйӧн, каютаын эз вӧв тырмытӧмлун челядь крӧватьясын сідз жӧ, кыдзи эз вӧв тырмытӧмлуныс уджын, сы вӧсна, мый татшӧм рӧскодъяс вӧсна эз вӧв позянлун медавны прислугаӧс.
Мамаша Луво ропкакыліс сідз, мый аслас ропкӧмнас вермӧ вӧлі вайӧдны тіралан выйӧдз весиг пу коксӧ Экипажлысь.
Некод округын эз жалитышт мамаша Лувоӧс.
Крестьяна весиг эз яндысьны ассьыныс мӧвпъяссӧ висьтавны сэтчӧс кюрелы*, коді вӧлі вайӧдас пример пыдди налы судовщикӧс.
— Тіян вӧля господин кюре, но некутшӧм бур абу сыын, медым ӧктавны йӧзлысь челядь, кодыр аслас куим.
— Но ӧд тайӧ Лувоясыс пыр вӧліны татшӧмӧсь.
— Найӧ кӧсйӧны ошйысьӧм могысь петкӧдлыны асьнысӧ, и кутшӧм сӧвет кӧть налы эн сет — сійӧ налысь мӧвпсӧ оз веж.
Лувояслы, дерт, немтор лёктор эз тунавны, но кӧсйисны, медым найӧ пӧлучитасны водзӧ вылӧ бур урок.
Кюре — бур сьӧлӧма, но зэв матысь аддзысь морт — кокньыда сӧглашайтчис йӧз мӧвпъясӧн и пыр кутчысьліс священнӧй писание цитатаяс дінӧ, медым убедитны асьсӧ аслас пыр вежласян мӧвпъясын.
«Менам прихожана, тӧдӧмысь, правӧсь», думайтіс сійӧ ас кежас да малыштлывліс ассьыс омӧлиника бритӧм щӧкасӧ.
abu
Но сы вӧсна, мый Лувояс нинӧмвылӧ видзӧдтӧг, вӧліны честнӧй йӧзӧн, сійӧ решитіс не эновтны найӧс аслас пастырскӧй посещениеӧн.
Кюрэ суис мамаша Лувоӧс удж сайын. Луво важ матросскӧй пинджакысь Викторлы сійӧ вӧлі шӧралӧ гач, — ӧд детинка воис на ордӧ дзик пасьтӧм, а сійӧ, кыдз бур кӧзяйка, эз вермы терпитны ас дінын ротйысьӧм паськӧма челядьӧс.
Сійӧ вештыштіс кюрэлы скамья, и кюрэ пырысь-пыр жӧ паніс сёрни Виктор йылысь, тӧдчӧдіс сэтшӧм мӧвп, мый милостивӧй епископ отсӧгӧн вермас индыны сійӧ Викторӧс отэнса сиротскӧй приютӧ.
Мамаша Луво быдсӧнлы вочавидзліс дзик сідз, кыдз и мӧвпавліс, и кюрэлы шуис решительнӧя:
— Мый тайӧ детинкаыс миянлы обуза, дерт, сійӧ вернӧ, господин кюрэ, но ме думайта, мый Франсуа, тайӧс ме дінӧ вайӧдӧмӧн, нӧшта ӧтчыдысь петкӧдліс, мый сійӧ — абу орёл.
Сьӧлӧм менам абу из, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и менам стариклӧн, но ме кӧ эськӧ аддзи Викторӧс, мен эськӧ зэв жӧ сійӧ вӧлі жаль, но, дерт, ме эськӧ сійӧс коли сэтчӧ, кытӧн сійӧ вӧлі.
Но ми кӧ нин сійӧс босьтім, дерт, эг сы вылӧ, медым кыдзкӧ сыысь бӧр мездысьны и ковмас кӧ сы вӧсна миянлы терпитны судзсьытӧмлун, дерт, некод дінӧ ог шыасьӧ милӧстинала.
Тайӧ минутаас буретш пырис Виктор, кутіс киас Мимильӧс.
Морӧс нёнялӧмысь дугӧдӧм вӧсна, карапуз быттьӧ нарошнӧ эз кӧсйы ветлыны аслас кокӧн.
Сылӧн мыччысисны пиньяс и сійӧ быдсӧнӧс курччаліс.
Тайӧ серпассӧ аддзӧм бӧрын, кюрэ пуктіс кисӧ детинка юр вылӧ да торжественнӧя шуис:
— Ен благословляйтӧ уна челядя семьяӧс.
И сійӧ муніс, аснас коли зэв дӧвӧльӧн сы вӧсна, мый сэтшӧм удачнӧя кужис корсьны тайӧ случай кежлӧ священнӧй писаниеысь изречение.
Мамаша Луво эз ылӧдчы, кор сійӧ шуис, мый Виктор ӧні лои на семьяын тыр праваа членӧн.
Кӧть «юра нывбаба» дугдывтӧг ропкис да пыр грӧзитчис, мый бӧр нуӧдас детинкаӧс полицейскӧй комиссар дінӧ, но збыль вылӧ сэтшӧма кӧртасис детинка дінӧ, коді весиг ни ӧти воськов оз вешйыв сы юбка дінысь.
Кодыр папаша Луво мукӧд дырйиыс индыліс, мый сійӧ детинкакӧд вывті уна ноксьӧ, мамаша Луво пыр ӧтмоз вочавидзліс:
— Сідзкӧ, оз ков вӧлі сійӧс вайӧдны.
Мыйӧн Викторлы тыри сизим арӧс, ыстісны найӧс Кларакӧд школаӧ.
И дерт, детинка пыр кыскаліс книгаяс да завтрак тыра кӧрзинка.
Сійӧ храбрӧя тышкасис горш да яндысьтӧм моравскӧй детинкаяскӧд, пыр мездывліс наысь сёянтыра кӧрзинка.
Но и велӧдчӧмӧ сійӧс кыскис косясьӧм дорысь не этшаджыка, кӧть и ветлывліс сійӧ школаӧ сӧмын тӧлын, кор помасьліс навигация, но сійӧ тӧдіс унджык шумитысь крестьянскӧй челядь дорысь, кӧть найӧ во гӧгӧр чӧж вугралісны асланыс букварьяс вылын.
Виктор да Клара локлісны школаысь вӧрӧд.
Налы зэв вӧлі кажитчӧ, кыдзи пес кералысьяс кералӧны пуяс.
Сы вӧсна, мый Виктор вӧлі пельк, сылы тшӧктывлісны кавшасьны пожӧмъяс йылӧ, медым кӧртавны сэтчӧ гез, кодӧн пӧрӧдлісны пуяссӧ муӧ.
Мыйтта кайӧ сійӧ вылӧджык, кажитчӧ пыр ичӧтджыкӧн, а кодыр кавшасяс дзик пу йылӧдзыс, Клара быдсӧн повзьылас.
А Виктор жӧ нарошнӧ качайтчӧ пу йылын, медым сійӧс дӧзмӧдыштны.
Мукӧд дырйи найӧ кежавлісны Можандрлӧн вӧр складӧ.
Можандр вӧлі омӧлик, косіник, быттьӧ чаг.
Сійӧ оліс ӧткӧн сикт сайын, дзик вӧрас.
Другъяс сылӧн некод эз вӧвны.
Невр провинцияысь воӧм тайӧ тӧдтӧм мортыс овмӧдчис сиктысь дзик бокӧ, и сылӧн йӧзысь ӧтдортчӧм кыпӧдліс сиктса описьяс костын любопытство.
Со нин квайт во любӧй поводдяӧ сійӧ шойччывтӧг уджалӧ, быттьӧ гӧльлун вӧсна.
А ӧд некодлы эз вӧв секрет, мый сылӧн вӧдитчӧ «сьӧмтор», мый сійӧ заключайтӧ гырысь сделкаяс, частӧ ветлывлӧ Карбиньиӧ нотариус дінӧ сӧветуйтчыны, кытчӧ пуктыны сбережениесӧ.
Ӧтчыд кюрэлы сійӧ висьталіс, мый сійӧ дӧвеч.
abu
Челядьӧс аддзӧм бӧрын, Можандр эновтлывліс пиласӧ, дугдывліс уджавны, медым накӧд больгыштны.
Сійӧ зэв ёна мӧдіс радейтны Викторӧс и велӧдіс сійӧс пуртӧн вӧчавны ичӧтик пыжъяс лек помъясысь.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ шуис сылы:
— Тэ дзик менам пи кодь, кодӧс ме вошті.
Но сэн жӧ, быттьӧ повзис, мый висьталіс лишнӧйтор, да тэрыба содтіс:
— О! Тайӧ вӧлі важӧн, зэв нин важӧн.
Мӧдысь сійӧ шуис папаша Луволы:
— Коркӧ кӧ Викторысь тэ дӧзман, сет меным сійӧс.
Менам абуӧсь наследникъяс, ме ог сувт рӧскодъяс водзын, мӧдӧда сійӧс карӧ коллежӧ.
Сійӧ сдайтас сэн экзамен да пырас Леснӧй институтӧ.
Но Франсуа пыр на вӧлі аслас благороднӧй поступок впечатление улын.
Сійӧ ӧткажитіс, а Можандр мӧдіс терпитӧмӧн виччыны сійӧ кад, кор ньӧжйӧникӧн Луво семействолӧн содӧм либӧ сьӧм тырмытӧмлун медбӧрын судовщиклысь бырӧдас окота йӧзлысь челядь аслас пи пыдди видзны.
Судьба быттьӧкӧ нарошнӧ вӧчис Можандр кӧсйӧмъяс серти.
Збыльысь, позьӧ вӧлі думыштны, мый Викторкӧд тшӧтш «Мичаысь-мича Нивернеза» борт вылӧ овмӧдчис шудтӧмлун.
Сійӧ лунсяньыс ставыс мӧдіс мунны мӧдарӧ.
Вӧр инасьліс омӧля.
Быд баржа ректӧм водзвылын Экипаж вӧчлывліс аслыс кутшӧмкӧ выль сикас доймӧм.
И, медбӧрын, Парижӧ вӧрзьӧм водзын висьмис мамаша Луво.
Челядь горзӧм вӧсна Франсуа воштіс ассьыс юрсӧ.
Сійӧ весиг эз куж торйӧдны лекарствоясысь бульон и сэтшӧма дӧзмӧдіс висьысьӧс аслас ӧшыбкаясӧн, мый медбӧрын ӧткажитчис висьысь бӧрся ухаживайтны, сетіс тайӧ уджсӧ Викторлы.
Нэм чӧжнас первойысь судовщиклы ковмис ньӧбны вӧр аслыс.
Кыдзи сійӧ эз гартлы пуяссӧ гезйӧн, кымынысь сійӧ оз босьтлы меркасӧ, сійӧ аслас арталӧмын век пӧръяссис, — помнитанныд ӧд сылысь знаменитӧй арталӧмъяссӧ:
— Ме умножайта... умножайта...
Мамаша Луво — вот коді кужліс сӧмын вӧчны тайӧ арталӧмъяссӧ.
Сійӧ кыдзкӧ примитіс вӧр и ёна поліг тырйи мӧдӧдчис Парижӧ.
Сэні сійӧ веськаліс мошенник вылӧ, коді пӧльзуйтчис тайӧ случайнас да пӧръяліс сійӧс.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн воис Луво баржа вылӧ, пуксис висьысь гӧтырыс вольпась дорӧ да шуис шӧйӧвошӧм гӧлӧсӧн:
— Коньӧрӧй, гӧтырӧй, пӧжалуйста, ӧдйӧджык вай бурд, а то ми пропадитам.
Мамаша Луво справитчис зэв ньӧжйӧник.
Сійӧ вермасис неудачаяскӧд и вӧчис, мый вермис ставсӧ, медым кыдзкӧ судзӧдны судзсьытӧм помъяс.
Вӧлі кӧ налӧн сьӧм выль баржа ньӧбӧм вылӧ, найӧ вермисны эськӧ кок вылӧ сувтӧдны ассьыныс вузасьӧм делӧ, но гӧтырлӧн висьӧм сёйис чӧжыштлӧм став сьӧмсӧ, а доходыс ставнас муніс сы вылӧ, медам дзоньтавны «Мичаысь-мича Нивернезалысь» розьяссӧ, коді дзикӧдз ӧтказывайтчис водзӧ служитны.
Виктор ӧні лои налы сьӧкыд грузӧн.
Ӧні эз нин вӧв сійӧ нёль арӧса детинкаӧн, кодӧс пасьтӧдісны матросскӧй курткаӧ и кодӧс вердӧм вылӧ нинӧм мында оз вӧлі мун.
Ӧні сылы вӧлі нин дас кык арӧс;
сёйис сійӧ верстьӧ мортысь не этшаджык, кӧть ачыс вӧлі век на жебиник да нервнӧй детинка. Немтор на вӧлі и думайтны индыны сійӧс багыр дінӧ, кор доймывліс Экипаж.
Делӧяс мунісны пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
Бӧръя туяс Сена кузя муртса вермисны катны Кламсиӧдз.
«Мичаысь-мича Нивернеза» мӧдіс ёна ва лэдзны, — дзоньтасьӧм некутшӧма эз отсав.
Колӧ вӧлі сійӧс выльпӧв кышны, либӧ бурджык лои дзикӧдз кӧ эновтны и вежны сійӧс выль баржаӧн.
Кыдзкӧ март тӧлысся рытын, Парижысь вӧрзьӧм водзын, кор вӧрысь мынтысьӧм бӧрын Луво кутіс прӧщайтчыны Можандркӧд, сійӧ корис Лувоӧс ас ордас юыштны бутылка вина.
— Меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны, Франсуа.
Найӧ пырисны керкаӧ.
Можандр тыртіс стӧканъяс винаӧн и найӧ пуксисны ӧта-мӧдныслы воча.
— Ме, Луво, эг пыр овлы тадзи ӧтнамӧн, кыдзи ӧні.
Ме помнита кад, кор менам вӧлі ставыс, медым лоны шудаӧн: вӧлі менам сьӧм и радейтысь гӧтыр.
Ме ставсӧ вошті.
И вошті аслам мыж вӧсна.
Сэк Можандр чӧв уси, горш вылас сибді сылӧн висьталан торйыс.
— Ме некор эг вӧвлы лёк мортӧн, Франсуа.
Но менам вӧлі ӧти омӧль тор...
— Тэнад?
— Ме весиг и ӧні на сыысь эг мездысь.
Свет вылын медся ёна ме радейта сьӧм.
Тайӧ и вӧлі помкаӧн менам став шудтӧмлунлы.
— Кыдз нӧ вермис тайӧ лоны, Можандр?
— Ӧні ме тэныд висьтала.
Миян свадьба бӧрын регыд, кор миян чужис кага, меным воис юрӧ мӧвп — ыстыны гӧтырӧс Парижӧ и индыны сійӧс кормилицаӧ.
Тайӧ вайӧ ыджыд доход, верӧсыс кӧ тӧлка морт да вермӧ ачыс бергӧдчыны овмӧсын.
Гӧтыр эз кӧсйы торйӧдчыны аслас детинкаысь.
Сійӧ шуис меным: «Ми ӧд, дона верӧсӧй менам, сытӧг не этша босьтам сьӧм.
Ставыс, мый та кындзи лишнӧй — проклятӧй сьӧм.
Сійӧ миянлы пӧльза вылӧ оз мун.
Сет тайӧ нажеткасӧ гӧль семьяяслы, кӧні уна челядь и мезды менӧ шогысь да тіянкӧд торйӧдчӧмысь».
«Ме нинӧм эг кӧсйы кывзыны, Луво, и мырдӧн тшӧкті сылы мунны,
— Но и мый сэсся?
— Но и вот, кор менам гӧтырлы сюри подходящӧй места, сійӧ сетіс миянсьыным детинкаӧс кутшӧмкӧ старукалы, медым сійӧ ваяс ме ордӧ деревняӧ.
Гӧтыр ачыс колльӧдӧма найӧс вокзал вылӧдз.
Но ассьым пиӧс ме сэсся эг нин аддзыв.
— А мый лои тэнад гӧтыркӧд, Можандр?
— Кор сылы та йылысь висьталісны, йӧлаыс уськӧдчис сылы юрас...
Сійӧ куліс.
Найӧ кыкнаныс чӧв ланьтісны, — Луво кылӧм торсьыс шензьӧмла, а, Можандр казьтылантор сьӧкыдлун вӧсна.
Плӧтник первой заводитіс сёрнитны:
— Ачымӧс накажитӧм пыдди ме и нуӧда татшӧм олӧмсӧ.
Дас кык во ме олі йӧзысь ывтыртчӧмӧн.
Водзӧ оз тырмыны менам вынъяс тадзи овны.
Ме пола кувны ӧткӧн.
Неуна кӧ тэ менӧ жалитыштан, сет меным Виктортӧ, — сійӧ меным лоас пи пыдди, кодӧс ме вошті.
Луво дзикӧдз шӧйӧвоши.
Виктор сулаліс налы уна сьӧм.
Но ӧні кӧ найӧ ӧткажитчасны, буретш сійӧ кадӧ, кор Виктор вермас лоны налы отсалысьӧн, став рӧсходыс да ноксьӧмыс, кодӧс найӧ лэптісны ас выланыс, медым сійӧс воспитайтны, вошӧ прӧста.
Можандр гӧгӧрвоис сылысь мӧвпъяссӧ.
— Тэ кӧ, Франсуа, сійӧс меным сетан, мынта тэныд ставсӧ, мый тэ сы вылӧ видзин.
А детинкалы таысь омӧльыс оз ло, а лоас бурджык.
Быд разын, кор ме вӧрысь аддза леснӧй институтса студентъясӧс, ме думайта ас костын, мый и менам детинка вермис эськӧ лоны на кодьӧн жӧ.
Виктор зіль удж дінӧ, и меным тайӧ зэв кажитчӧ.
Тэ, дерт, гӧгӧрвоан, мый ме кута сійӧс видзны аслам пиӧс моз...
Артмӧдчам?
Но, мый нӧ?
Рытын, кор челядьӧс вӧлі водтӧдӧма узьны, тайӧ вопроссӧ обсуждайтісны «Мичаысь-мича Нивернеза» каютаын.
«Юра нывбаба» тадзи мӧвпаліс:
— Гӧгӧрвоан, Франсуа, ми вӧчим тайӧ детинкалы ставсӧ, мый вӧлі миян вынъяс серти.
Дерт, колӧ эськӧ вӧлі кыдзкӧ кутны нин сійӧс ас ордын!
Но раз сюри случай янсӧдчыны сыкӧд, и кор миян дінын дорысь сэн сійӧ лоӧ шудаджык, колӧ та вылӧ решитчыны.
Но сійӧ сек друг бергӧдчыліс крӧватьяслань, кӧні вӧлі челядь унмӧн спокойнӧя да крепыда узьӧны Виктор да Мимиль.
— Коньӧрӧй детинкаӧй!
— нормӧм гӧлӧсӧн шуис Франсуа.
Найӧ кылісны, кыдзи ваыс ньӧжйӧник солькӧдчӧмӧн кучкалӧ баржа бортъясӧ, кыдзи кадысь-кадӧ войя чӧвлӧнь орӧдлас паравозлӧн гораа тутӧстӧм.
Мамаша Луво медбӧрын эз вермы кутсьыны да бӧрддзис:
— Мый лоан ло!
Ме сійӧс ог сет, Франсуа!
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Сьӧкыд олӧм
Викторлы регыд вӧлі тырӧ дас вит ар.
Сійӧ кыдзкӧ немвиччысьтӧг быдмис, кельыд чужӧма детинкаысь пӧри тэрмасьтӧм вӧрасъяса, паськыд пельпомъяса крепыдіник том мортӧ.
«Мичаысь-мича Нивернеза» вылын плавайтан кадӧ сійӧ вевъяліс велӧдны сылысь став туйсӧ и, кыдз опытнӧй судовщик, тӧдіс став ляпкыдінъяссӧ, тӧдіс юлысь джуджыдінъяссӧ и ӧткодь пельклунӧн веськӧдліс и багырӧн и рульӧн.
Сійӧ новліс гӧрд вӧньӧн вӧнялӧмӧн паськыд матросскӧй блуза.
Кор папаша Луво сетліс Викторлы руль, пӧшти нин верстьӧ кадӧ воӧм Клара пуксьывлывліс кыан уджӧн Виктор дінӧ да любуйтчывліс сы спокойнӧй чужӧмӧн да увереннӧй уджӧн.
Тайӧ разын Карбиньисянь Парижӧдз туй вӧлі сьӧкыд.
Арся зэръясысь пӧльтчӧм Сена ю, став заграждениеяс орӧдӧм мысьт, уськӧдчис морелань, быттьӧ вӧля вылӧ лэдзӧм зверь.
Повзьӧм судовщикъяс тэрмасисны помавны ассьыныс поставкаяс сы вӧсна, мый валӧн джуджда кыпті набережнӧй уличаясӧдз и быд часын шлюзса надсмотрщикъяссянь локтісны тревожнӧй телеграммаяс.
Юӧртлісны, мый и Сена юлӧн притокъясыс, плотинаяс орӧдӧм бӧрын, ойдісны дзонь сиктъяс, а ва пыр содіс и содіс.
Набережнӧйяс вӧлі тырӧмаӧсь суетитчысь йӧзӧн, вӧвъясӧн да додьясӧн, а вылын парӧвӧй кранъяс нюжӧдлісны ассьыныс гырысь кияссӧ.
Вина видзан склад вӧлі нин ректӧма.
Груз новлӧдлысь вӧвъяс вылын нуисны сахар тыра ящикъяс.
Лоцманъяс эновтісны ассьыныс будкаяс; набережнӧйяс тыртӧммисны и кыссьысь гез моз вӧла-доддяяс кыссисны ньӧжйӧникӧн пыр водзӧ, вывлань пышйисны ва ойдӧдӧмысь, кыдз неприятельскӧй армияысь.
Ю бушуйтчӧм вӧсна да тӧлысьтӧм войяс вӧсна, Луво эз нин надейтчы выгрузитны вӧр ас кадӧ.
Ставӧн уджалісны баржа ректан удж вылын, уджалісны сёр войӧдз набережнӧй вывса газӧвӧй би да кипом пӧнаръяс югӧр улын.
Дас ӧти час кежлӧ став вӧрсӧ вӧлі тэчӧма штабельӧ набережнӧй уличаса перилӧяс бокъясӧ.
Сы вӧсна, мый столяр Дюбаклӧн вӧлыс эз тыдовтчы, ставӧн мунісны узьны.
Тайӧ вӧлі шуштӧм вой.
Гӧгӧр зильгисны чепъяс, ращкакылісны баржаяслӧн обшивкаяс, суднояс дзуртісны.
«Мичаысь-мича Нивернеза» ставнас ратшкакыліс, быттьӧкӧ гораа зэв ойзіс.
Эз позь некутшӧма куньлыны синъяс.
Папаша Луво, сылӧн гӧтырыс, Виктор да Экипаж чеччисны югдандорыс, колисны челядьӧс крӧватьясын.
Войнас Сена ю кыптіс нӧшта вылӧджык.
Сійӧ пуис да гыаліс, кыдзи море, нуис ассьыс важ васӧ ляпкыд енэж увті.
Набережнӧй вылын некутшӧм ловъя морт ни вӧлаяс эз вӧвны.
Ю вылын эз тыдав ни ӧти баржа.
Сӧмын жугласьӧм керка вевтъяс да заборъяс кылалісны ю кывтыд.
Ылын, посъяс сайын, ру пырыс тӧдчыштіс Парижскӧй богоматерь соборлӧн мыгӧрыс.
Оз позь вӧлі воштыны ни ӧти секунда сы вӧсна, мый ойдӧм юыс уськӧдчис улыс набережнӧй перилӧ вомӧн, и гыяс кисьтісны дӧска штабельяс.
Франсуа, мамаша Луво да Дюбак пидзӧсӧдзыс ваын келалӧмӧн грузитісны телега.
Друг найӧ дрӧгнитісны ыджыд шум вӧсна.
Шаланда, кодӧс вӧлі грузитӧма мельнича изкиясӧн, орӧдіс чепсӧ, поті нырсяньыс бӧжӧдзыс да лэччис набережнӧй дорӧ ва пыдӧсӧ.
Ва вылын лои страшнӧй воронка, а сэсся вабергач.
Тайӧ крушениесьыс шӧйӧвошӧмла найӧ сулалісны вӧрзьӧдчытӧг, и друг кылісны бӧрвылысь горӧдӧм.
Ёна кучкыссьӧмла «Мичаысь-мича Нивернезалӧн» мыні чепыс да торъяліс берег дінысь.
Мамаша Луво горӧдіс:
— Менам челядьӧй!
Виктор нин уськӧдчис каютаӧ.
Сійӧ котӧрӧн петіс палуба вылӧ ичӧт кагаӧн.
Клара да Мимиль котӧртісны сы бӧрся и ставныс найӧ нюжӧдісны кияснысӧ набережнӧйлань.
— Босьтӧ найӧс!
— Пыж!
— Гез!
Мый вӧчны!
Вуджӧдны найӧс варччӧмӧн некутшӧм позянлун эз вӧв.
Экипаж йӧймӧм морт моз да тӧлктӧг шыбласис ӧтар бортсянь мӧдарӧ.
Колӧ вӧлі кӧть кыдзи, а сувтӧдны баржасӧ.
Шӧйӧвошӧм верстьӧ морт да бӧрдысь челядь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, Виктор немвиччысьтӧг пӧри капитанӧ, и друг мӧдіс чувствуйтны найӧ спаситӧм вылӧ колана вын.
Сійӧ командуйтіс:
— Ӧдйӧ!
Шыбыт канатсӧ!
— Ӧдйӧджык!
— Кутӧй!
Куимысь найӧ шыбытлісны канат.
Но «Мичаысь-мича Нивернеза» вӧлі ёна нин ылын набережнӧйсянь и гезйыс пыр усьліс ваӧ.
Сэки Виктор шыбытчис руль дорӧ да кыліс сылӧн горӧдӧм: «Энӧ полӧй!
Ме справитча!»
И збыльысь, чорыда руль бергӧдӧмӧн, сылы удайтчис бергӧдны баржасӧ, кодӧс бок ногӧныс кылӧдіс ва кывтыд.
Луво сулаліс берегын да дзикӧдз воштіс юрсӧ.
Сійӧ кӧсйис нин уськӧдчыны ваӧ, медым вартчӧмӧн воштысьны аслас челядь дінӧ, но Дюбак кутіс сійӧ; туша вомӧнногыс, а мамаша Луво повзьӧмысла тупкис кияснас чужӧмсӧ, медым нинӧм не аддзыны.
Ӧні «Мичаысь-мича Нивернеза» буксирнӧй пароход ӧдӧн кывтіс ва кывтчӧс веськыда Аустерлиц пос вылӧ.
Спокойнӧя руль вылӧ лэччысьӧмӧн, Виктор веськӧдліс баржаӧн, ышӧдіс посни челядьӧс, а Экипажлы сеталіс приказаниеяс.
Сійӧ эз сомневайтчы, мый ставыс прӧйдитас лючки — баржасӧ веськӧдіс сійӧ буретш гӧрд флаг весьтӧ, коді ӧшаліс главнӧй арка шӧрас судовщикъяслы туй индӧм вылӧ.
Но джуджыд-ӧ пос увті петан туйыс?
Виктор аддзис, кутшӧм ӧдйӧ поскыс матысмӧ.
— Босьт багыртӧ, Экипаж!
Клара, эн вешйы челядь дорсьыд!
А ачыс мыйвынсьыс ӧшӧдчис руль вылӧ.
Сійӧ чувствуйтіс нин аслас юрсиясын арка увсянь тӧвлысь пӧльтӧм.
Вот найӧ пос дінынӧсь нин.
Ва визулӧн нӧбӧдан «Мичаысь-мича Нивернеза» ыджыд шумӧн воши пос улӧ, но йӧзыс, кодъяс чукӧрмисны Аустерлица пос вылӧ, аддзылісны, мый пу кока матрос эз куж кутчысьны багырӧн, пласнитчис став тушанас палуба вылӧ, а сэк руль дінын пукалысь детинка гораа горзис:
— Багыр, багыр!
«Мичаысь-мича Нивернеза» вӧлі нин пос улын.
Арка улын пемыдас Виктор бура аддзис зэв гырысь кольчаяс, кодъясӧс вӧлі крепитӧма пос столбъясас, аддзис пос сводлысь вурысъяссӧ дзик аслас юр весьтысь, а ылынджык тыдалісны мукӧд посъяс, кодъяс столбъяс костті мыччысьліс енэжыс.
Сэсся горизонтыс друг паськаліс, воссис син ёран югыдӧн, быттьӧ пӧгребысь петӧм бӧрын, кылісны сы юр весьтын «Ура» горзӧмъяс, и тыдовтчис сы юр весьтын соборлӧн здание, быттьӧ фрегат сулаліс якӧр йылын.
Баржа пыр жӧ сувтіс.
Пос вывса стӧрӧжлы удайтчис багырӧн кватитны баржаӧс бортӧдыс.
Виктор котӧртіс причал дінӧ да крепыда гартліс кнекъяс* вылӧ гез!
Ставыс аддзисны, кыдзи «Мичаысь-мича Нивернеза» бергӧдчис мӧдар бортнас, канат вылын бергалігтыр, выль вынлысь кывзысьӧмӧн, ньӧжйӧник матыстчис Турнель набережнӧй дінӧ став аслас посни челядя экипажнас да дасвит арӧса капитаннас.
О, кутшӧм волі нимкодь чукӧртчыны баржа каютаӧ ставлы ӧтлаӧ тайӧ рытын пӧсь рагу дінын. Тайӧ разын баржа крепыда сулаліс якӧр вылын, нырсяньыс и бӧжсяньыс причал бердӧ крепыда кӧрталӧмӧн.
Ичӧт геройӧс вӧлі пуксьӧдӧма почетнӧй местаӧ — капитан местаӧ.
Асъя ыджыд волнениеяс бӧрын некодлӧн эз вӧв аппетит, но настроение ставныслӧн вӧлі кыптӧма, кыдзи ыджыд опасностьысь мездысьӧм бӧрын.
Ставлы вӧлі зэв долыд.
Ставыс мигайтісны мӧда-мӧдыслы, быттьӧ кӧсйисны шуны:
«То-то жӧ!
Бурӧсь эськӧ ми вӧлім талун, нуӧдім кӧ сійӧс сэк комиссар дінӧ!»
Папаша Луво сьӧлӧмсяньыс сераліс, синваыс вӧсна гудыртчӧм синмӧн видзӧдіс аслас быдтас вылӧ.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый налы уси немвиччысьтӧм шуд, быттьӧ «Мичаысь-мича Нивернеза» дугдіс ас пиас ва лэдзны, либӧ налы уси лотереяын медся ыджыд выигрышыс.
Судовщик эз дугдыв Викторӧс тувкӧдны.
Тадзи сійӧ петкӧдліс ассьыс радлунсӧ.
— Но, и шельма жӧ миян Виктор!
Кыдзи бергӧдіс рульсӧ!
Тэ аддзылін Экипаж?
Ме эськӧ ачым таысь бурасӧ эг вӧч!
Ме ӧд, шкипер, хе-хе!
Дзонь вежон чӧж эз вермы успокоитчыны Луво, сійӧ котраліс набережнӧй кузя, быдсӧнлы висьтавліс бура руль бергӧдӧм йылысь.
— Гӧгӧрвоанныд?
Баржасӧ кватитіс визулыс.
Сэки сійӧс...
Раз!
И сійӧ кинас петкӧдліс кыдзи вӧлі вӧчӧма знаменитӧй бергӧдӧмсӧ.
Сэк Сенаын ва пондіс ямны, матысмис вӧрзьӧдчан кад.
Ӧтчыд асылын, кор Виктор да Луво вӧлі палуба вылын качайтӧны баржаысь ва, почтальон вайис письмӧ.
Конверт мӧдарас вӧлі пуктӧма лӧз штемпель.
Неуна тіралан киӧн судовщик косяліс письмӧсӧ. А сы вӧсна, мый грамотатӧдӧмын арталӧм дорысь вӧлі не ёнджык, сійӧ шуис Викторлы:
— Лыддьы, мый татчӧ гижӧма.
И Виктор лыддис:
«Полицияса комиссарлӧн бюро
ХІІ ОТДЕЛЕНИЕ,
Г-н Луво Франсуалы, судовщик-кӧзяинлы колӧ регыдъя кадӧ пыравны полиция комиссар бюроӧ».
— И тайӧ ставыс?
— Ставыс.
— Мый сылы месянь колӧ?
Луво ветліс лунтыр.
Рытын, кор сійӧ бӧр воис, став долыдлуныс сылӧн вӧлі вошӧма.
Сійӧ вӧлі гажтӧм, зумыш, чӧв.
Мамаша Луво шензис, и кодыр челядьыс петісны ворсны палуба вылӧ, юаліс:
— Мый лои?
— Неприятнӧй история.
— Тэнад поставка серти?
— Абу, Виктор вӧсна,
И сійӧ висьталіс комиссар ордӧ волӧм йылысь.
— Помнитан, ме тэныд висьтавлі нывбаба йылысь, коді сійӧс шыбытіс?
Сійӧ абу вӧлӧм сылӧн мам.
— А! Вот кыдз!
— Сійӧ кагасӧ гусялӧма.
— А кыдз сійӧ тӧдмалісны?
— Сійӧ кулӧм водзвылас ачыс висьталӧма полицейскӧй комиссарлы.
— Сідз кӧ, тэныд висьталісны бать-мамыслысь нимсӧ?
Луво здрӧгнитіс.
— Кытысь тэ босьтін, мый меным висьталісны.
— Гӧгӧрвоана жӧ — тэнӧ ӧд корлісны.
Франсуа скӧрмис:
— Кӧть меным и висьталісны, тэныд эськӧ ме сійӧс эг висьтав!
И скӧрысла гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ петіс да зэв чорыда швачкис ӧдзӧсӧн.
Мамаша Луво шӧйӧвоши.
— Мый нӧ лои сыкӧд?
Збыльысь, мый лоӧма Франсуакӧд?
Тайӧ лунъяссяньыс сылӧн поведениеыс, сёрниыс, характерыс — ставыс сэтшӧма вежсис.
Сійӧ пӧшти нинӧм эз понды сёйны, омӧля узис, сёрнитліс войясын ачыс аскӧдыс.
Сійӧ кутіс пыр паныд мунны гӧтырыслы.
Сійӧ придирайтчис Экипаж дінӧ, скӧра кутіс асьсӧ ставыскӧд, и медъёна нин Викторкӧд.
Кор чуймӧм мамаша Луво юавліс, мый сыкӧд лои, сійӧ крута вочавидзліс:
— Нинӧм.
Кытысь тэ босьтін, мый мекӧд мыйкӧ лои.
Ставныд ті ӧтвылысь сёрнитчӧмныд меным паныд.
Став юасьӧмъяс коньӧр нывбабалӧн вошліны весьшӧрӧ.
— Збыль ӧд, сійӧ тӧлк вывсьыс воши!
Мамаша Луво вӧлисти гӧгӧрвоис, мый Франсуа кежис тӧлк вывсьыс, сійӧ рытсяньыс, кор сійӧ вӧчис сэтшӧм ужаснӧй сцена Можандр вӧсна.
Баржа вылын плавайтӧм пондіс нин помасьны: найӧ нин матысмисны Кламси дінӧ.
Виктор да Клара сёрнитісны школа йылысь, и, кор детинка шуис, мый сійӧ рад пырысь бара аддзысьлас Можандркӧд папаша Луво друг скӧрмис:
— Дугды сӧрны тэ аслад Можандр йылысь.
Ме ог кӧсйы сыкӧд водзӧ кежлӧ некутшӧм делӧ нуӧдны.
Сёрниӧ сюйсис мамаша Луво:
— Мый тэныд сійӧ вӧчис?
— Мый сійӧ меным вӧчис?
мый сійӧ меным вӧчис?..
Та йылысь тэныд абу некутшӧм делӧ.
Али ме тані абу нин кӧзяин.
Да!
Сійӧ лои ӧні сэтшӧм кӧзяинӧн! Медым сувтны, кыдзи пыр вӧвлі войдӧр Карбиньи дінӧ, катіс кык миля вылӧджык ю кузя да сувтіс дзик вӧр бердӧдзыс.
Сійӧ висьталіс, мый сделкаяс вӧчигӧн Можандр пыр мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ сійӧс пӧръявны, сы вӧсна бурджык дела нуӧдны мукӧдъяскӧд.
Найӧ сувтісны сэтшӧм ылӧ сиктсянь, мый нинӧм вӧлі и думайтны школаӧ ветлӧм йылысь.
Виктор да Клара дзонь лунъяс ветлісны вӧрын да кос увъяс ӧктісны.
Кор найӧ мудзлісны кыскыны, пуктылісны ассьыныс нӧбъяс шор дорса мыльк вылӧ, а асьныс пуксьывлісны муӧ дзоридзьяс пӧвстӧ.
Виктор перйыліс зепсьыс книга да тшӧктыліс гораа лыддьыны Кларалы.
Найӧ радейтісны видзӧдны, кыдзи пу коръяс костті писькӧдчӧны шонді югӧръяс книга вылӧ да на юр вылӧ.
Гӧгӧр дзизгӧны уна сикас гутгаг, а ылынджык — вӧрлӧн чӧвлӧнь.
Кор найӧ сёрмывлісны, тэрыба котӧртісны гортлань пась кыд туйӧд, кодӧс вӧлі вевттьӧма пу вуджӧръясӧн.
Ылын, пуяс костті кокни ру пыр, коді вӧлі кайӧ юсянь, тыдаліс «Мичаысь-мича Нивернезалӧн» мачтаыс да югъяліс битор.
Тайӧ мамаша Луво ю дорын дасьтӧ бипур вылын ужин.
Сы дінын Мимиль, тывбордъясысь вӧчӧм рос кодь пашкыртчӧм юрсиа, гач увсьыс петӧм дӧрӧма, и рад пырысь видзӧдлывлӧ ужин пуан пӧрт вылӧ.
Ичӧтик чой ворсӧ сэн жӧ, муын.
Экипаж да Луво куритчӧны каллянӧн.
Ӧтчыд рытын ужнайтан кадӧ, найӧ аддзисны, кыдзи кодкӧ петіс вӧрысь да веськӧдчис налань.
— Тайӧ Можандр!
Да тайӧ вӧлі Можандр...
Сійӧ зэв ёна дзормӧма да пӧрысьмӧма.
Киас сылӧн вӧлі бедь.
Кор сійӧ мӧдіс сёрнитны, кажитчис, мый сылы лолыс оз шед.
Сійӧ матыстчис Луво дінӧ да нюжӧдіс сылы кисӧ.
— Мый нӧ тэ?
Сідзкӧ тэ меным изменитін, Франсуа!
Судовщик мыйкӧ шуис вомгорулас, и дзикӧдз шӧйӧвоши.
— О! Ме эг лӧгась сы вӧсна тэ вылӧ.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм мудзӧм видыс, мый мамаша Луво дзикӧдз растроитчис.
Верӧсыслӧн омӧль настроение вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ тшӧктіс Можандрлы пуксьыны скамья вылӧ.
— Тэ, надейтча, он вись, Можандр.
— Ме ёна прӧстудитчи.
Сёрнитіс сійӧ ньӧжйӧ, пӧшти вашкӧмӧн.
Шоглун небзьӧдіс сійӧс.
Сійӧ висьталіс, мый кӧсйӧ эновтны тайӧ крайсӧ да овмӧдчыны кӧнкӧ Неверын.
— Дерт, тӧргуйтны ме водзӧ ог кут.
Ӧні ме озыр, менам эм сьӧм, уна сьӧм.
Но мый вылӧ сійӧ, кор ме ог вермы косӧдны воштӧм шудӧс.
Франсуа кывзіс зумыштчӧмӧн.
Можандр нуӧдіс сёрнисӧ водзӧ:
— Кымын ёнджыка ме пӧрысьма, сымын ёнджыка ме мучитча ӧткӧн олӧмысь.
Важӧн меным удайтчывліс вунӧдчывны удж дінын, но ӧні весиг уджыс менӧ оз радуйт.
Ме вошті быд удж дінӧ окота.
Сы вӧсна и ме решиті вуджны мӧдлаӧ; гашкӧ, та бӧрын меным лоӧ кокньыдджык.
И кыдз быттьӧ аслас кӧсйытӧг сылӧн синвидзӧдласыс пондіс корсьны челядьӧс.
Тайӧ кадӧ вӧрысь петісны Виктор да Клара кос ув тыра нӧбъясӧн.
Кор аддзисны Можандрӧс, найӧ шыблалісны нӧбъяссӧ да котӧрӧн локтісны сы дінӧ.
Кыдзи и пыр, сійӧ дружескӧя паныдаліс найӧс да шуис воддза кодьыс зумыш Луволы:
— Кутшӧм тэ шуда морт.
Тэнад нёль челядь.
А менам некод абу.
И сійӧ ышловзис:
— Меным некодӧс мыжавны, тайӧ ас вӧсна.
Сійӧ чеччис.
Ставӧн чеччисны сідз жӧ пукаланінъясысь.
— Прӧщай, Виктор.
Уджав бура, радейт ассьыд мам-батьтӧ, тайӧ — тэнад долг.
Викторлы пельпомъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн, сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Думыштны сӧмын: менам кӧ быттьӧ вӧлі пи, сійӧ эськӧ вӧлі сэтшӧм, жӧ кутшӧм и Виктор.
Скӧр чужӧмыс Луволӧн быттьӧкӧ шуаліс:
— «Весасян он тэ медбӧрын?»
Но сійӧ здукас, кор нин плӧтник мӧдӧдчис мунны, Франсуалӧн жальыс петіс сы вылӧ да шуис сылы:
— Можандр, колӧкӧ, тэ ужнайтны кольччан миянкӧд?
Тайӧ вӧлі шуӧма неокота пырысь, сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый вошис окота примитны тайӧ приглашениесӧ.
Старик довкнитіс юрнас:
— Аттьӧ, ме абу тшыг.
Аддзан, кор аслад сьӧлӧм вылад абу гажа, йӧзлӧн шудыс вӧчӧ сӧмын шог.
И сьӧкыда бедь вылӧ лэччысьӧмӧн сійӧ муніс.
Рытывбыд Луво эз шулы ни ӧти кыв.
Дзонь вой чӧж сійӧ ветлӧдліс палуба кузя ӧтар-мӧдарӧ, а асылын, некодлы висьтавтӧг, муніс.
Сійӧ муніс веськыда кюрэ дінӧ.
Поплӧн керка сулаліс вичкокӧд орччӧн.
Тайӧ вӧлі ыджыд нёльпельӧса керка, водзас дзор, а бӧрвылас градйӧр.
Кильчӧ дорас кокасисны курӧгъяс.
Йӧр пытшкын домӧд йылын баксіс мӧс.
Ассьыс решение примитӧм бӧрын Луво сразу успокоитчис.
Калитка восьтігӧн на сійӧ кокньыда ышловзис да шуис аслыс, мый татысь мунӧм бӧрын мездысяс аслас тӧждысьӧмъясысь.
Кюрэӧс сійӧ суис столӧвӧйысь.
Сійӧ вӧлі муртса завтракайтыштӧма да вугралӧ молитвенник вылӧ юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Луво пырӧм бӧрын сійӧ садьмис, книга лист костӧ пуктіс пас, пӧдлаліс книгасӧ да пуксьӧдіс судовщикӧс, коді киас песіс ассьыс кепкасӧ.
— Мый нӧ, Франсуа, мый тэныд месянь колӧ?
Луво висьталіс, мый сійӧ нуждайтчӧ сы сӧветын и корис разрешение висьтавны ставсӧ первойсяньыс.
— Сы вӧсна, ачыд ӧд аддзан, господин кюрэ, ме абу зэв збой.
Ме — абу орёл, хе-хе, кыдзик пыр шуӧ менам кӧзяйка.
Тайӧ водзкывнас сійӧ неуна успокоитыштіс асьсӧ да паніс висьтсӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн, ставнас гӧрдӧдӧмӧн, и пыр видзӧдіс аслас кепка кӧзырок вылас.
— Помнитан, господин кюре, Можандр висьтавліс тэныд, мый сійӧ дӧвеч?
Тайӧ лои дас вит во сайын;
сылӧн гӧтырыс мӧдӧдчис Парижӧ кормилицаӧ;
сійӧ кыдзи и вӧлі следуйтӧ, петкӧдліс ассьыс кагасӧ врачлы, ӧстаткиысь вердіс аслас морӧснас, да сетіс кагасӧ челядьясӧс новлӧдлысь нывбабалы.
Кюрэ торкис сійӧс:
— Код нӧ сэтшӧмыс — челядьяс новлӧдлысь нывбабаыс, Франсуа?
— Тайӧ сэтшӧм нывбаба, господин кюрэ, кодлы дӧверяйтӧны новлӧдлыны сиктъясӧ кормилицаяслысь челядьсӧ.
Сійӧ нуӧ найӧс кӧрзина пытшкын, кыдзи кань пиянӧс.
— Тешкодь ремеслӧ!
— Овлывлӧ, мый тайӧн занимайтчӧны честнӧй нывбабаяс, господин кюрэ.
Но Можандрлӧн гӧтырыс веськаліс сэтшӧм нывбаба вылӧ, кодӧс некод оз вӧлі тӧд, сэтшӧм ведьма вылӧ, коді гусявліс кагаяс, сьӧм вылӧ сетлывліс аскодьыс жӧ мукӧд бездельникъяслы, медым найӧ кыскалісны челядьӧс уличаяс кузя йӧзлысь жаль петкӧдӧм могысь.
— Мый тэ меным татшӧмсӧ висьталан, Франсуа?
— Дзик збыльтор, господин кюрэ.
Тайӧ подлӧй нывбабаыс гусявлӧма зэв уна челядьӧс и Можандрлысь писӧ тшӧтш.
Сійӧ видзис детинкасӧ нёль арӧсӧдз.
Сійӧ вӧлі кӧсйӧ велӧдны сійӧс корны милӧстина, но детинка вӧлі честнӧй мортлӧн пи и эз  кӧсйы нюжӧдны ки милӧстинала.
Сэки сійӧ шыбытіс детинкаӧс ывла вылӧ.
Но во джын сайын кымын сійӧс, больничаын кувсьӧм водзвылас кутіс мучитны сӧвестьыс.
Ме тӧді, господин кюрэ, мый сэтшӧм сӧвесть мучитӧмыд, сійӧ зэв ёна мучитӧ морттӧ.
Луво лэптіс синъяссӧ пӧтӧлӧклань, мый сійӧ лючки висьталӧ, а оз пӧръясь.
— Сэк сійӧ корӧма ас дінас комиссарӧс.
Висьталӧма эновтӧм кагалысь нимсӧ.
Комиссар та йылысь юӧртас меным.
Тайӧ — Виктор.
Кюрэ сразу уськӧдіс молитвенниксӧ.
— Виктор — Можандрлӧн пи?
— Да, тайӧ збыль.
Кюрэ эз вермы немтор гӧгӧрвоны вывті шензьӧмысла.
Сійӧ мыйкӧ мургыштіс аслыс вомгорулас, кысь позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны татшӧм кывъяс: «Шудтӧм кага», «енлӧн быдтас»...
Пукаланінысь чеччӧм мысьт сійӧ кутіс ветлӧдлыны комнататіыс, матыстчис ӧшиньлань, кисьтіс аслыс стӧкан ва и медбӧрын сувтіс Луво водзӧ, кияссӧ вӧнь костас сюйӧмӧн.
Сійӧ корсис тайӧ случай вылӧ лӧсялана изречение священнӧй писаниеысь, но нинӧм эз вермы корсьны да шуас:
— Но, мыйнӧ!
Сідзкӧ ковмас сійӧс сетны бӧр батьыслы.
Луво дрӧгнитіс.
— Тайӧ менӧ и смущайтӧ, господин кюрэ.
Со нин во джын ме та йылысь тӧда, но ӧнӧдз менам эз тырмыв мужество кодлыкӧ та йылысь висьтавны, весиг аслам гӧтырлы.
Миян сэтшӧм уна труд пуктӧма тайӧ кагасӧ быдтӧм вылӧ; ми вывті уна сьӧкыдлун лэптім сы вӧсна, мый ме ӧні прӧстӧ ог тӧд, кыдзи ме верма сыкӧд янсӧдчыны.
Ставыс тайӧ вӧлі дзик збыль, и Можандрӧс кӧ колӧ вӧлі жалитны, позьӧ вӧлі жалитны и коньӧр Франсуаӧс.
Ӧткодя кыкнансӧ жалитӧмӧн, кюрэлӧн шорӧн лэччис пӧсь и думсьыс виччысис енсянь индӧд, мый тані колӧ вӧчны.
Кюрэ вунӧдіс, мый Луво воис сы дорӧ сӧвет корны, да пӧдӧм гӧлӧсӧн сійӧ шуис:
— Кывзы, Франсуа, тэ кӧ вӧлін ӧні ме местаын, мый эськӧ тэ сӧветуйтін?
Судовщик ӧшӧдіс юрсӧ,
— Ме зэв бура гӧгӧрвоа, господин кюрэ, мый ковмас сетны Викторӧс.
Ме гӧгӧрвои тайӧс сійӧ лунас, кор немвиччысьтӧг воис Можандр.
Менам сьӧлӧмӧй пондіс потны, кор ме аддзи сійӧс сэтшӧм пӧрысьӧн, сэтшӧм коньӧрӧн да шог вӧснаыс вынсьыс усьӧмӧн.
Меным лои сэтшӧм яндзим, быттьӧ менам зептын куйліс сылысь гусялӧм сьӧм.
Ме эг вермы водзӧ кутны ассьым тайнаӧс, вои, медым тэныд сійӧс висьтавны.
— И бура вӧчин, Луво, — шуис кюрэ и лои зэв рад, мый судовщик ачыс висьталіс решениесӧ.
— Некор абу сёр исправитны ӧшыбка.
Ме муна тэкӧд ӧтлаын Можандр дінӧ.
Тэ ставсӧ сылы висьталан.
— Аски господин кюрэ!
— Ог, ӧні жӧ Франсуа.
Кюрэ аддзис, кыдзи киясыс тіралӧны Луволӧн, кыдзи киясас лёкысь песӧ сійӧ кепкасӧ. Небыдик гӧлӧсӧн кюрэ мӧдіс тшӧктыны:
— Пӧжалуйста, Луво, зэв ёна кора: ӧні жӧ мунам, раз ми кыкнаным воим татшӧм решениеӧ!
ВИТӦД ГЛАВА
Можандрлӧн чайтӧмъяс да кӧсйӧмъяс.
Пи!
Можандрлӧн эм пи!
Сійӧ оз вештыв синъяссӧ сы вылысь, пукалӧ вагон скамья вылын пиыскӧд воча. Вагон гримӧдчигтыр нуӧдӧ найӧс Неверӧ.
Тайӧ збыль вӧлі пышйӧдӧм.
Старик нуӧдіс писӧ, весиг лючки эз аттьӧав Лувоӧс, — дзик скряга моз, коді босьтӧ медся ыджыд выигрыш да ӧдйӧнджык дзебсьӧ.
Сійӧ решитіс пырысьтӧм пыр жӧ торйӧдны писӧ важ тӧдсаяс дінысь.
Ӧні сылӧн лои сы мында радейтӧм пи дінӧ, кутшӧм войдӧр вӧлі сылӧн горшлуныс зӧлӧта дінӧ.
Татшӧм шудӧн, медым некодкӧд не юксьыны.
Хранитны ассьыс сокровищесӧ сӧмын ӧтнаслы, медым некод эз вермы сы вылӧ весиг син чӧвтлыны.
Можандр пельын шумитӧ экспресслӧн шум.
Юрыс сылӧн тырӧма, пӧльтчӧма, быттьӧ локомотив.
А мӧвпъяс локтӧны быд сикас локомотивысь, быд сикас экспрессысь ӧдйӧджык, лунъяс, тӧлысьяс да вояс вомӧн чеччалӧмӧн.
Можандр мечтайтӧ Виктор йылысь, кыдз сійӧ воас кызь арӧсӧ да лоас эзысь кизьяса пемыд-виж мундира том мортӧн — Леснӧй институтса студентӧн.
Можандр студентлӧн весиг быттьӧ шпага ӧшалӧ бокас, юр вылас треуголка-шляпа, кыдзи политехник-студентлӧн. Став школаяс, став мундиръяс радысла сорласисны Можандр мӧвпын.
Абу ӧмӧй дзик ӧткодь.
Можандр эз скупитчы ни галунъяс вылӧ, ни зарни вылӧ.
Ӧд сылӧн сьӧмыд тырмас мынтысьны тайӧясысь...
И Виктор лоӧ образованнӧй господинӧн, кодӧс кокувсяньыс юрвылӧдзыс кышӧма лоӧ зарниӧн.
Мужичӧйяс мӧдасны улӧдз копрасьны да пӧрччывны сы водзын шляпаяс.
А медся мича нывбабаясыс мӧдасны сы вӧсна садьсӧ воштывны.
А кӧнкӧ пельӧсын мӧдас пукавны гаддьӧсь кияса старик да ошйысьӧмӧн шуавны:
— Тайӧ менам пи!
— Но кутшӧм нин делӧясыд, менам пиукӧй?
«Менам пи» сідз жӧ мечтайтӧ, синъяс вылас беретсӧ лэдзыштӧмӧн, — виччысьӧ зарни треуголка.
Сылы сӧмын вӧлі колӧ, медым батьыс эз казяв, мый сійӧ бӧрдӧ.
Лувояскӧд янсӧдчӧм артмис сэтшӧм виччысьтӧг!
Клара окыштіс сійӧс, — сылӧн окыштӧмыс ӧні на ӧзйис сы банбокын.
Папаша Луво мӧдарӧ бергӧдчис.
Мамаша Луво кельдӧдіс.
А Мимиль медым сійӧс бурӧдны, вайис сылы ассьыс сёян тасьтісӧ.
Ставныс!
Весиг Мимиль!
Ок! Кыдзи найӧ мӧдасны овны сытӧг?
Кыдзи сійӧ ачыс кутас овны натӧг?
И леснӧй институтса студент сэтшӧма волнуйтчӧ, мый быд разын, кор батьыс шыасьӧ сы дінӧ, сійӧ сӧмын вочавидзӧ:
— Да, господин Можандр!
Тайӧн нӧшта эз на помась став лёкторйыс «Мичаысь-мича Нивернеза» вывса ичӧт судовщиклӧн.
Медым лоны «образованнӧй господинӧн» колӧ не сӧмын сьӧм, но ыджыд жертваяс да шогъяс.
И Викторлӧн сьӧлӧмыс тырӧма гудыриник мӧвпъясӧн, а сэк скорӧй поезд тутсӧмӧн кырссьӧ посъяс кузя Невер кар дінын нин.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ коркӧ важӧн нин аддзывліс тайӧ дзескыдіник уличаяссӧ да тюрмалӧн кодь векнидик башняяссӧ, кытчӧ ӧшлӧма быд сикас трапичаяс.
Ӧні найӧ кок улын нин мостӧвӧй.
Гӧгӧр ветлӧны, ызгӧны суетитчысь йӧз, шӧйтӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ зевакаяс, йӧтласьӧны багажӧн носильщикъяс, гримакылӧны фиакръяс да сьӧкыд омнибусъяс, тасмаӧн кӧртавлӧм нопъяса путешественникъяс.
Виктор батьыскӧд петӧны вокзал ворота сайӧ экипажын.
Плӧтникӧс оз эновтны мечтаясыс.
Колӧ ӧні жӧ вежсьӧдны Викторӧс.
И веськыда вокзалсянь сійӧ мӧдӧдчӧ «аслас пиыскӧд» коллежса вурсьысь дінӧ.
Выль мастерскӧй, югъялан прилавокъяс, бура пасьтасьӧм господаяс, быттьӧ ставныс стенын ӧшалан уна рӧма гравюраяс вылысь петӧмаӧсь, кокнидика нюмъялӧмӧн восьталӧны ветлысь-мунысьяслысь ӧдзӧсъяс.
Найӧ петкӧдлӧны папаша Можандрлы «Иллюстрированные моды» нима книгалысь обложкасӧ, кӧні рисуйтӧма коллежын велӧдчысьӧс куриччӧмӧн, а сы дінын амазонка, кыйсьысь паськӧма джентльмен да еджыд шӧвк платтеа невеста.
Портнӧйлӧн буретш ки улас вӧлі форменнӧй мундирлӧн модель, дзик веськыд пӧлаяса, зарни кизьяса.
Сійӧ паськӧдӧ плӧтник водзын модельсӧ, плӧтник радысла да любӧысла горӧдӧ:
— Тэ лоан збыльысь военнӧй кодь.
Кутшӧмкӧ пинджактӧм морт, сьылі гӧгӧрыс сантиметра, матыстчис Можандр детинка дінӧ.
Сійӧ босьтӧ мерка тушалысь: кузьта, кызта кос весьтті, мерайтӧ мышкутіыс.
Тайӧ вӧрзьӧдӧ ичӧтик судовщик юрысь казьтылӧмъяс, мыйысь сылӧн синъясыс тырӧны синваӧн: сылы тайӧ дум вылас уськӧдӧ папаша Луволысь тешкодя мерайтчӧм, «юра нывбабалысь» ропкакылӧм, ставыс, мый ӧні кежлӧ колис сы бӧр вылӧ.
Ставсьыс таысь ӧні орӧдчӧма.
Форменнӧй гачьяса, бура пасьтасьӧм том морт, кодӧс Виктор аддзӧ ас водзысь примерка вӧчан комнатаын ыджыд зеркала пыр, некутшӧма оз мун «Мичаысь мича Нивернеза» вывса ичӧтик отсасьысь вылӧ.
Вурсьысь зывӧктӧм пырысь сапӧг нырнас йӧткыштӧ лабич улӧ Викторлысь матросскӧй курткасӧ, кыдзи лёк трапича чукӧр.
Виктор чувствуйтӧ, мый ставыс тайӧ — сылӧн воддза олӧмыс, кодысь сылы мырдӧн тшӧктӧны ӧткажитчыны.
Этша на шуны — ӧткажитчыны.
Сылы абу вӧлі весиг тшӧктӧма казьтывны сы йылысь.
— Колӧ дзикӧдз эновтчыны тэнад важ воспитаниеса став тырмытӧмторъясысь, — стрӧга шуис директор, коді некутшӧма оз вӧлі дзеб Виктор дінӧ ассьыс недовериесӧ.
Медым кокньыдджыка вермис перевоспитайтчыны, шуӧма вӧлі Викторӧс лэдзлыны гортас тӧлысь пиын сӧмын ӧтчыдысь.
Ок, кутшӧма сійӧ бӧрдіс первой рытас пемыд да кӧдзыд дортуарын, кор мукӧд велӧдчысьяс ныргорӧн узисны асланыс крӧватьяс вылын, а надзиратель гусьӧникӧн зэв зіля лыддис кутшӧмкӧ роман!
Кутшӧма мучитчис сійӧ проклятӧй переменаяс дырйи аслас ёртъяс тойласьӧмысь да издевайтчӧмъясысь.
Кутшӧм гажтӧма сійӧ пукалӧ занятиеяс дырйи парта весьтӧ улӧ юрсӧ копыртӧмӧн, дрӧгнитлӧ класснӧй надзиратель горзӧмъясысь, коді мыйвынсьыс клопайтӧ кияснас кафедраӧ, дугдывтӧг шуалӧ ӧтитор:
— Оз-ӧ позь чӧвджык, господа!
Тайӧ горзан гӧлӧсыс вӧрзьӧдӧ сы паметьысь став важ казьтылӧмъяс да отравляйтӧ Викторлысь олӧмсӧ.
Тайӧ гӧлӧсыс сылы дум вылас уськӧдӧ Тампль предместьеса лачугаын ичӧт дырся сьӧкыдлунъяссӧ: нӧйтӧм, косясьӧм, — ставсӧ, мый сійӧ удитліс нин вунӧдны.
И сійӧ думнас кутчысьӧ «Мичаысь-мича Нивернеза» вывса Клара образ дінӧ; сійӧ кажитчӧ тайӧ пемыд, гажтӧм олӧмас шонді югӧрӧн.
Колӧкӧ, сы вӧсна и класснӧй надзиратель аддзӧ Можандрлысь быд книга страница вылысь рисуйтӧм баржаяс.
Пыр ӧти баржалӧн серпас кыссьӧ сылӧн уна листъяс вылын.
То сійӧ ньӧжйӧник векни каналӧд кайӧ вывлань книга полеясӧдыс.
То быттьӧ мель вылӧ пуксьӧ веськыда теоремаяс вылӧ, резӧ чертёжъяс да теоремаяслысь доказательствояс.
Либӧ став парус лэптӧмӧн тӧвзьӧ полушариеяс карта вывса океанъяс вывті.
Именнӧ тані, вӧля вылын, баржаыс торъя тӧдчымӧнъя паськӧдӧ парусъяссӧ, шпорӧдчӧ тӧв вылын флаг.
Директор, коді дӧзмис нин кывзыны уна кузь докладъяс, медбӧрын, решитіс сёрнитны Можандр батькӧд.
Плӧтник пондіс зэв ёна шензьыны.
— Татшӧм небыдик сьӧлӧма детинка!
— Сійӧ осёл кодь асныра.
— Татшӧм сюсь!
— Сылы немтор оз пыр юрас.
И некод оз кӧсйы гӧгӧрвоны, мый Виктор велаліс лыддьысьны вӧрын, Клара пельпом вывсянь книга вылӧ видзӧдігтыр, мый тайӧ некутшӧма оз мун дзугсьӧм юрсиа класснӧй надзиратель надзор улын геометрия зубритӧм вылӧ.
Со мый вӧсна велӧдчысь Можандр «средней» отделениеысь лэччис «младшее».
Делӧыс сыын, мый Карбиньиса учитель урокъяс костын да Неверса коллежын профессоръяс урокъяс костын эм ыджыд торъялӧм.
Став сійӧ торъялӧмыс сыын, мый Карбиньиса учительяс ветлӧны кролик кучикысь вурӧм шапкаӧн, а Неверын профессоръяс — сьӧдбӧж кучикысь вурӧм шапкаӧн.
Папаша Можандр шӧйӧвоши.
Сылы кажитчӧ, мый треуголка-шляпаа лесовод ылыстчӧ сы дорысь гырысь воськовъясӧн.
Сійӧ скӧралӧ, сійӧ кевмысьӧ, сійӧ сетӧ кӧсйысьӧмъяс.
— Гашкӧ тэныд колӧны содтӧд урокъяс?
Учительяс?
Ме кора тэ дінӧ медся бур учительяссӧ.
Медся донаяссӧ!
Сэк коста велӧдчысь Можандр веськалӧ дышъяс категорияӧ, и «триместрса ведомость» немжалиттӧг висьталӧ сы «велавтӧм» йылысь.
Сійӧ ачыс аслыс кажитчӧ глупӧй мортӧн.
Лунысь-лун сійӧ усьӧ шогӧ да воштӧ долыдлун.
Клара да мукӧдъяс кӧ вермисны эськӧ аддзыны, мый вӧчисны найӧ Викторкӧд!
Кутшӧм паськыда эськӧ найӧ восьтісны сылысь тюрьма ӧдзӧсъяссӧ.
Кутшӧм сьӧлӧмсянь эськӧ найӧ тшӧктісны сылы юксьыны накӧд ӧстатки нянь кусӧкӧн да медбӧръя пӧвпӧмӧн!
Тайӧ сы вӧсна, мый и найӧ асьныс сэтшӧм жӧ шудтӧмӧсь.
Делӧяс мунісны налӧн пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
Баржа лунысь лун киссьӧ.
Виктор тӧдӧ та йылысь Клара письмӧяс серти, кодӧс кадысь-кадӧ пӧлучайтӧ, да код вылӧ сэтшӧм яндысьтӧма пасйӧма: «видзӧдлӧма». Тайӧ пометкасӧ вӧчӧ гӧрд карандашӧн ачыс директор, коді оз вермы терпитны тайӧ «подозрительнӧй перепискасӧ».
«Ах, тэ кӧ эськӧ вӧлін миянкӧд», гижӧ Клара аслас письмӧясын, кодъяс воддза моз жӧ нежнӧйӧсь, но пыр ёнджыка лоӧны шогӧсь...
«Ах, тэ кӧ эськӧ вӧлін миянкӧд».
Эз-ӧ вӧв тайӧ збыль: ӧд ставыс важӧн Луволӧн вӧлі мунӧ зэв бура, и ставыс бӧр эськӧ лоас лючки, Виктор кӧ бӧр бергӧдчас на дінӧ.
Но мый нӧ, — Виктор став делӧсӧ налысь спаситас.
Сійӧ ньӧбас выль баржа.
Сійӧ бурӧдас шогсьысь Клараӧс.
Сійӧ бӧр справитас торксьӧм делӧяс.
Сійӧ петкӧдлас, мый найӧ радейтлісны не кутшӧм-сюрӧ пӧльза сеттӧм мортӧс, коді оз донъяв налысь бур вӧчӧмсӧ.
Но медым вӧчны тайӧ, колӧ лоны верстьӧ мортӧн.
Колӧ нажӧвитны сьӧм.
Колӧ лоны образованнӧй мортӧн.
И Виктор сьӧлӧмсяньыс кутчысьӧ книгаяс дінӧ.
Ӧні бумагаысь вӧчӧм ньӧвъяс вермасны лэбавны сы гӧгӧр мыйтта колӧ, сідз жӧ мыйтта колӧ класснӧй надзиратель вермас мыйвынсьыс ковӧдны кафедраӧ и попугай моз шуавны пыр ӧти сикас кывъяс:
— Господа, оз-ӧ позь ньӧжйӧджык!
Викторлӧн сюйӧма нырсӧ книгаӧ и оз вермы сыысь торйӧдчыны.
Сійӧ водзӧ оз нин рисуйт баржаяс.
Сійӧ и пыдди оз пукты посни гӧгыльяс, кодъяс ляскыссьӧны сы чужӧмӧ.
Сійӧ зубритӧ... сійӧ зубритӧ...
Велӧдчысь Можандрлы письмӧ.
Кутшӧм бур, мый тайӧ письмӧыс Кларалӧн воӧ буретш сэк, кор сійӧ заводитӧ сьӧлӧмсяньыс занимайтчыны. Тайӧ письмӧыс нӧшта кыпӧдӧ сійӧс да вайӧ свободалысь аромат да нежность.
Виктор дзебӧ юрсӧ парта сайӧ, медым окавны пӧлӧсӧн гижӧм строчкаяс конвертысь, кодӧс гижӧма сьӧкыд пырысь, тіралан киӧн, быттьӧкӧ килевӧй качка вӧрӧдіс пызансӧ, кӧні Клара гижис тайӧ письмӧсӧ.
Но, эз качка вӧсна, а сьӧлӧм тіпкӧм вӧсна тіраліс Кларалӧн киыс.
«Ставыс эштіс, дона Виктор.
«Мичаысь-мича Нивернеза» водзӧ оз нин вермы плавайтны.
Сійӧ киссис и миянӧс дзикӧдз рӧзӧритіс.
Баржа бӧжӧ тувъялісны сьӧд пӧв татшӧм гижӧдӧн: «Вузавсьӧ жугӧдлӧм вылӧ».
Волісны кутшӧмкӧ йӧз, кодъяс ставсӧ донъялісны, ставсӧ гижавлісны, Экипаж багырсянь кага потанӧдз, кӧні узьлывліс ичӧт чойным.
Буракӧ, ставсӧ тайӧ вузаласны и миянлы водзӧ нинӧм оз коль.
Мый лоӧ миянкӧд?
Мама вермас кувны шогысла, а бать сэтшӧма вежсис...»
Виктор эз помав письмӧсӧ.
Письмӧлӧн кывъяс йӧктісны сы син водзын, чужӧмыс ӧзйис, быттьӧ биӧн, пельясын кыптіс шум.
Ок, кутшӧма ылысмис сылӧн велӧдчӧмыс!
Лихорадкаӧн, шогӧн да занятиеясӧн мучитчӧмла, быттьӧ унйывтіыс сійӧ пондіс сӧрны.
Сылы пондіс кажитчыны, мый сійӧс нуӧ Сена визув вывті, мича да ыркыд ю кузьта.
Сылы окота лои кӧтӧдыштны кымӧссӧ Сена ю ваӧн: сэсся кӧнкӧ кылыштіс кӧлӧкӧл шы.
Тӧдӧмысь, тайӧ буксирнӧй пароход локтӧ туман пыр сэсся кыліс валӧн уськӧдчӧм шы и Виктор горӧдіс:
— Наводнение! Наводнение!
Сійӧ здрӧгнитіс, кор думыштіс, кыдзи баржаӧн сійӧ пырис пемыд пос сводъяс улӧ и став тайӧ кажитчан серпасъяс пӧвсысь абажур улын мыччысис дзугсьӧм юрсиа повзьӧм надзиратель:
— Тэ висян, Можандр?
Велӧдчысь Можандр збыль вӧлі зэв ёна висьӧ.
Кӧть коньӧр батьыс коллеж ӧдзӧс дорӧдз колльӧдіг повзьӧм гӧлӧсӧн юалӧ докторлысь:
«Оз ӧд сійӧ кув, оз ӧд?» Но доктор сӧмын юрнас пыркӧдӧмӧн висьталӧ «оз», тыдалӧ, сійӧ и ачыс бура оз эскы аслас кывъясӧ.
abu
Оз нин ӧні мун сёрни виж мундир йылысь ни треуголка йылысь.
Делӧыс сӧмын сыын, кыдзкӧ медым мездыны велӧдчысь Можандрӧс кулӧмысь.
Доктор зэв яснӧя висьталіс, мый висьӧмысь кӧ справитчас, детинкалы колӧ сетны свобода!
Вермас кӧ сӧмын бӧр сувтны кок йылӧ!
Ӧти тайӧ мӧвпыс, мый сійӧ вермас воштыны сюрӧм детинкаӧс, кисьтӧ озырмӧм батьлысь став планъяссӧ.
Дерт, ӧні сійӧ ӧтказывайтчӧ аслас воддза мечтаяссьыс.
Сійӧ дась ӧні аслас киясӧн гуавны леснӧй институтса студентӧс.
Сійӧ дась, ковмас кӧ, тувъявны студентлысь горт пӧвсӧ.
И оз понды новлыны сы кузьта некутшӧм траур.
Медым эськӧ сӧмын детинка коли ловйӧн!
Мед эськӧ сійӧ бӧр заводитіс сыкӧд сёрнитны, медым эськӧ сійӧ чеччас, сывйыштас батьсӧ сьыліӧдыс да шуас сылы: «Эн маитчы, бать.
Ме бурді».
Плӧтник копыртчӧ Виктор крӧвать весьтӧ.
Пом.
Важ пуӧс керыштӧма вывті пыдӧдз.
Сьӧлӧмыс Можандрлӧн небзис:
— Детинкаӧй менам, ме лэдза тэнӧ, тэ мунан.
Тэ мунан бӧр на дінӧ, тэ нӧшта плавайтыштан на.
Ме лоа шуда, кор тэнӧ кӧть гежӧдіника кута аддзывлыны.
Ӧні звонок оз нин тиньгы ни переменаяс вылӧ, ни ӧбед вылӧ, ни занятиеяс вылӧ.
Воисны каникулъяс, ыджыд коллеж тыртӧммис.
Нинӧм оз кыв, фонтан сёльгӧмысь да коллеж дорын воробейяс чиргӧмысь кындзи.
Кор-сюрӧ кылыштлӧ ветлысь экипажъяслӧн глушитӧм шумыс сы вӧсна, мый уличасӧ вольсалӧма идзасӧн.
И тайӧ чӧвлунас да ӧткалунас велӧдчысь Можандр воӧ бӧр ас садьӧ.
Сійӧ шензьӧ, кор асьсӧ аддзӧ лым кодь еджыд вольпась вылысь, джуджыд каленкорӧвӧй вон улысь, коді содтӧ сы гӧгӧрын чӧвлун да пемыд и торйӧдӧ йӧз дінысь.
Сылы зэв окота вӧлі кыпӧдчывны пӧдушка вылӧ, неуна вештыштны вонсӧ, медым видзӧдлыны, кӧні сійӧ куйлӧ, но кӧть сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ бура шойччӧмӧн, сылӧн оз на тырмы вын и решитӧ нӧшта виччысьыштны.
Сійӧ кылӧ кодлыськӧ гусьӧн сёрнитӧм.
Быттьӧкӧ комнататі ветлӧдлӧны кокчунь йылын, и кылыштӧ кутшӧмкӧ тӧдса шӧпкӧм: быттьӧ джодж чышкан щӧткалӧн беддьыс ветлӧдлӧ паркет вывті.
Виктор тайӧ коркӧ кывліс нин.
Кӧні нӧ?
Да, «Мичаысь-мича Нивернеза» палуба вылын.
Да! Да!
Дерт, тайӧ стӧч жӧ сійӧ!
И висьысь став эбӧссӧ чукӧртӧмӧн горӧдӧ слабиник гӧлӧсӧн, коді аслыс кажитчӧ вывті гораӧн:
— Эй, Экипаж! Эй!
Занавескаяс вешйӧны и ёран шонді югӧръяс улын сійӧ аддзӧ ас водзысь став матысь йӧзсӧ, кодъяслысь нимъяссӧ частӧ гаравліс висигас.
Ставсӧ!
Да, ставсӧ!
Ставыс найӧ чукӧртчӧмны татчӧ: Клара, Можандр, папаша Луво, мамаша Луво, Мимиль, ичӧтик чойыс сылӧн и пӧсь ваӧн сотчӧм цапля — Экипаж; сійӧ аслас багыр пуыс кодь кос да вомтырнас нюмъялӧ.
Киясыс ставлӧн нюжӧдӧма сы дінӧ, ставыслӧн юръясыс копыртчӧмаӧсь сы весьтӧ, кымын окыштӧм, кымын нюмдӧм, сьӧлӧмсянь ки кутлӧм, юасьӧмъяс...
— Кӧні ме?
Кыдзи ті воинныд татчӧ?
Но докторлӧн шуӧм — закон.
Дзор юрсиа доктор, кор сетіс тайӧ распоряжениесӧ, эз шутит, — колӧ вӧлі дзебны кияс ӧддеялӧ улӧ, чӧв овны, не волнуйтчыны.
И медым этшаджык сёрнитіс детинка, дугдывтӧг сы пыдди сёрнитіс Можандр;
— Тӧдан, дас лун сайын, буретш сійӧ лунӧ, кор тэ висьмин, — ме пыри директор дінӧ тэ йылысь сёрнитны.
Сійӧ шуис, мый тэ вӧчин ыджыд успехъяс, уджалан ӧш моз...
Ок, кутшӧм ме вӧлі рад!
«Ме кори сылысь аддзӧдчывны тэкӧд.
Тэла мӧдӧдісны, а буретш сэк ёна повзьӧмӧн директор кабинетӧ пырӧ тэнад надзирательыд и висьталіс, мый тэнад заводитчис горячка приступ.
«Ме котӧрті больничаӧ; тэ менӧ эн тӧд.
Синъясыд тэнад ӧзйисны, быттьӧ сисьяс, и тэ сӧран.
Ок, менам коньӧр детинкаӧй, кутшӧма тэ вӧлі висин!
«Ме ӧти минута кежлӧ эг вешйыв тэ дінысь.
Тэ сӧрин быд торсӧ...
Висьтавлін «Мичаысь-мича Нивернеза» йылысь, Клара йылысь, выль баржа йылысь.
Ставсӧ ӧні весиг ог нин помнит!
«Сэки меным дум вылӧ уси письмӧ йылысь, Кларалӧн письмӧ йылысь; сійӧ сюрӧма тэнад киысь и сетісны меным.
А ме дзикӧдз вунӧдлі сы йылысь.
Кыски письмӧ зептысь, лыдди,  кучки плешӧ и аслым шуа: «Можандр, оз жӧ ӧд позь, медым аслад шог вӧсна тэ дзикӧдз вунӧдін аслад другъяс йылысь».
«Сэсся гижи став тайӧ йӧзлы, медым найӧ воисны миянӧ».
«Некутшӧм вочакыв эз во!
«Сэки, кор тэныд лои кокньыдджык, ме мӧдӧдчи нала, вайӧді найӧс ас ордӧ, кӧні найӧ ӧні олӧны и мӧдасны овны, кытчӧдз ми ог вермӧ лючки ладмӧдны налысь делӧяс.
«Тадзик ӧд, Луво?
Синъясын быдсӧнлӧн югъялӧны синваяс. Дзормӧм юра докторлысь тшӧктӧмъяс вунӧдӧмӧн, Виктор кыкнан кисӧ перйӧ ӧддеялӧ улысь да сывтыръялӧ Можандрӧс сідзи, кыдзи некор ша эз кутлывлы — окыштіс настӧящӧй радейтысь пи моз.
Сы вӧсна, мый Викторӧс оз на позь нуӧдны гортӧ, воӧны татшӧм решениеӧ:
Клара кольччас висьысь дінӧ, медым видзӧдны сы бӧрся да гажӧдны сійӧс.
Мамаша Луво кутас бергӧдны керка да кӧзяйство гӧгӧрын уджъяс.
Франсуа кутас следитны керка лэптӧм бӧрся, кодӧс Можандр заводитас стрӧитны главнӧй улича вылӧ.
А ачыс Можандр мунас Кламсиӧ.
Сылы колӧ судзӧдны сэні тӧдса йӧзӧс, кодъяс кылӧдӧны уна вӧр грузъяс.
Тайӧ йӧзыс лоӧны радӧсь босьтны удж вылӧ татшӧм опытнӧй судовщикӧс, кыдзи Луво.
Некутшӧм паныд мунӧм, некутшӧм ӧтказ оз вермы лоны.
Тайӧ делӧ решитӧма зэв кокниа!
Дерт нин Виктор оз мӧд мунны паныд.
Ӧні нин сійӧс чеччӧдлӧны вольпась вылысь, ыджыд креслӧын вайӧдлӧны ӧшинь дорӧ.
Сійӧ ӧтнасӧн Кларакӧд лӧнь больнича комнатаын.
Сійӧ вывті шуда.
Сійӧ рад аслас висьӧм вылӧ.
«Мичаысь-мича Нивернезаӧс» вузалӧм вылӧ.
Аттьӧалӧ став вузасьӧмъяс, став висьӧмъяссӧ мирын.
— Помнитан, Клара, кыдзи ме веськӧдлі рульӧн, а тэ волывлін да пуксьывлін ме дінӧ аслад кысян уджӧн?
Клара сэтшӧм бура помнитӧ сійӧс, мый лэдзӧ увлань синъяссӧ, гӧрдӧдӧ, и кыкнаныс ланьтӧны яндысьӧмысла.
Ӧні ӧд эз нин вӧв сійӧ гӧрд шапкаа ичӧтик детинка, кодлӧн кокъясыс оз судзны палуба вылӧдз, кор пуксьывліс верзьӧмӧн руль вороп вылӧ.
Да и Клара — кор асылын локтіс сы дінӧ, пӧрччис чышъянсӧ да шыбытіс крӧвать вылӧ, эз нин вӧв воддза кодь, а дзик пӧрнӧй ныв: кияс сылӧн гӧгрӧсмӧмаӧсь, а ачыс лоӧма стройнӧйӧн.
— Лок водзджык, Клара, да ов тані мый позьӧ дырджык.
Ок, кутшӧм лӧсьыд завтракайтны да ӧбедайтны кыкӧн дзик ӧшинь дорын, еджыд занавескаяс вуджӧрын.
Найӧ казьтылӧны челядь дырся кадсӧ, сёйӧмсӧ, кор найӧ крӧвать дор вылын пукалігӧн сёйлісны ӧти лӧшкаысь.
Да, тайӧ жӧ ӧд челядь дырся кад!
Найӧ, быттьӧ садӧкын лэбалӧны школьнӧй лазарет комната кузя.
abu
Збыльысь кор кывзан кольӧм кад йылысь налысь сёрни, позьӧ вӧлі думыштны, мый тайӧяс — кӧкъямысдас арӧса гозъя, кодъяс кольӧм кад кындзи нинӧм водзысь оз аддзыны.
Абу ӧмӧй налӧн водзӧ олӧм йылысь мӧвпалӧм, коді сідз жӧ вермас лоны зэв интереснӧйӧн?..
Дерт жӧ, овлӧ и водзӧ олӧм йылысь мӧвпыштӧм, кӧть некодыр та йылысь оз сёрнитлыны.
А мӧдарӧ кӧ, дзик нинӧмла шуавны кывъяс, медым та йылысь, сёрнитны ӧта-мӧдкӧд.
Эм том йӧзлӧн мӧд сикас манера — кутны мӧда-мӧдӧс киӧд да гӧрдӧдны быдтор вӧсна — тайӧ быд кыв дорысь медбура висьталӧ.
Виктор да Клара дзонь лунъясӧн сёрнитӧны тайӧ кыв вылын.
Та вӧсна найӧ дзонь лунъясӧн чӧв олӧны.
Сы вӧсна и лунъясыс лэбӧны сэтшӧм ӧдйӧ, и дзонь тӧлысь кольӧ тӧдлытӧг, мый найӧ весиг оз казявлыны.
Сы вӧсна и докторлы ӧти лунӧ быть лои лэдзны висьысьӧс лазаретысь.
Буретш тайӧ кад кежлӧ гортас бӧр воис папаша Можандр.
Гортас сійӧ ставнысӧ аддзӧ ӧтчукӧрысь.
И кор коньӧр Луво полігтырйи сылысь юалӧ:
«Но кыдз?
кӧсйӧны найӧ босьтны менӧ?..»
— Можандр оз вермы кутсьыны серамысла.
— Кӧсйӧны-ӧ тэнӧ босьтны, старина?
Найӧ буретш вӧлі корсьӧны выль судно вылӧ кӧзяинӧс, сы вӧсна найӧ менӧ ёна сыысь и аттьӧалісны, кыдзи овлӧ пӧдарки сетӧм бӧрын.
— Кодъяс нӧ сэтшӧм «найӧыс»?
Но папаша Луво сэтшӧм шуда, мый нинӧм йылысь водзӧ оз юась.
И, кузя мӧдӧдчытӧг, найӧ ставныс ӧтлаын мунісны Кламсиӧ.
Кутшӧм радлун виччысис найӧс канал берег вылӧ воӧм мысти!
Сэні, набережнӧй дінын, сулаліс увсяньыс выліӧдзыс флагъясӧн мичмӧдӧм, дзик выль мича баржа да чурвидзис вывлань аслас шыльӧдӧм мачтаӧн.
Сэн вӧлі эштӧдӧны да мичмӧдӧны ӧстатки уджъяссӧ.
Кормасӧ, кытчӧ гижлӧны баржалысь нимсӧ, вӧлі вевттьӧма на руд дӧраӧн.
Ставлӧн, кыдз быттьӧ ӧти вомысь, петіс:
— Ах, кутшӧм мича!
Луво эз верит аслас синъяслы.
Сійӧ пондіс волнуйтчыны, синъяссӧ лапйӧдлыны, вомыс паськавліс пельӧдзыс, пельясын исергаясыс тіралісны, быттьӧ сылысь став тушасӧ пыркӧдіс лихорадка.
— Тайӧ вывті мича!
Некор ме ог куччысь веськӧдлыны татшӧм баржаӧн.
Тайӧ вӧчӧма не сы вылӧ, медым плавайтны.
Тайӧ колӧ пуктыны стекляннӧй колпак улӧ.
Можандр йӧткыштӧмӧн пыртӧдіс сійӧс пос вылӧ, кысянь Экипаж нин вӧчалӧ вӧлі знакъяс.
Кыдз?!
Весиг Экипаж вежсьӧма?
Вежсьӧма, ремонтируйтчӧма, быттьӧ выльысь сійӧс кӧнӧпатитӧма.
Весиг багырыс и пу кокыс сылӧн дзик выльӧсь.
Тайӧ буракӧ выль кӧзяинлӧн тӧждысьӧм вӧсна.
Видзӧдлӧ жӧ, видзӧдлӧ!
Воскӧн мавтӧм пӧвъясӧн кышӧм палуба кытшалӧма перилаясӧн.
Эм скамья, кӧні позьӧ пукалыштны, эм лэбув, кытчӧ позьӧ дзебсьыны лёк поводдя дырйи.
Трюмӧ тӧрӧ кык мында груз!
abu
abu
— Куим комната!
— Кухня.
— Зеркалӧяс.
Луво нуӧдӧ Можандрӧс палуба вылӧ.
Сійӧ радысла ставнас тіралӧ, кыдзи и исергаясыс сылӧн пельясас.
Мыкталігтыр сійӧ шуӧ:
— Можандр, старина...
— Мый лои?
— Тэ вунӧдін меным висьтавны сӧмын ӧтитор...
— Мый сэтшӧмсӧ?
— Тэ эн висьтав меным, код ордын ме понда плавайтны?
— Тэныд окота сійӧс тӧдны?
— А кыдзик жӧ? Чорт возьми!
— Но ладнӧ!
Ачыд ас ордад.
— Кыдзи сідз?..
Значит... баржаыс...
— Тэнад!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс вӧчсьӧ!
Кутшӧм удар, и веськыда сьӧлӧмӧ!
Ладнӧ кӧть, кӧзяиныс гӧгӧрвоӧма сувтӧдны палуба вылӧ скамья.
Луво ляс уси скамья вылӧ.
Татшӧм тор оз вермы лоны...
Татшӧм пӧдарки сійӧ оз вермы босьтны.
Но Можандрлӧн вочакылыд быдтор вылӧ дасьтӧма.
— Пустяки!
Тэ вунӧдін миян важ счётъяс йылысь, сійӧ сьӧм йылысь, кодӧс тэ видзин Викторӧс быдтӧм вылӧ.
Эн тӧждысь, Франсуа, ме нӧшта долга на коля тэ водзын.
И важ приятельяс кутісны мӧда-мӧдсӧ, кыдз вокъяс, тайӧ разын быдсӧн синваӧн.
Да, Можандр ставсӧ вӧчис сідзи, медым вӧчны полнӧй сюрприз. Найӧ кутчысьліг кості берегӧ чукӧрмисны став Кламсиса олысьясыс, оркестрӧн и быдсӧн.
abu
abu
abu
abu
Флаг дӧлаліс тӧв вылын.
Гримкнитіс музыка.
Дзинь-бум-бум...
Чужӧмъяс ставлӧн гажаӧсь.
И на вылын став весьтас мича гожся шонді, шонді югӧръяс дзирдалӧны музыкантъяслӧн ыргӧн трубаяс вылын.
Кутшӧм бур праздник!
Кор баржа бӧжысь идралісны дӧра вевттьӧдсӧ, зарни букваясӧн тыдовтчис баржалӧн нимыс:
«Выль Нивернеза».
Ура «Выль Нивернезалы»!
Медым нэмыс сылӧн лоас сэтшӧм жӧ кузь, кыдзи и важ Нивернезалӧн, а пӧрысьла дорыс сійӧ лоӧ нӧшта шудаджык!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Виктор да Клара сулалісны орччӧн дзик берег дорас.
Найӧ киясӧдыс кутӧмаӧсь мӧда-мӧднысӧ.
abu
abu
Оз ӧмӧй кажитчыны найӧ жӧник да невестаӧн?
Тайӧ мӧвпыс юрас воӧ ставлы, кодъяс сэн сулалӧны.
abu
Рытын.
abu
abu
abu
abu
Торжествояс помасьӧм бӧрын, кор став йӧзыс пондісны разӧдчыны, а папаша Луво босьтчис гӧститӧдны музыкантъясӧс, Можандр шыасис мамаша Луво дінӧ:
— Вот и новоселье справитім...
А кор жӧ свадьба вӧчам?
Викторлӧн да Кларалӧн чужӧмъяс лоины дзик мак рӧмаӧсь.
Мимиль да ичӧт чойыс клопайтӧны киясӧн.
Папаша Луво копыртчӧ нылыс пельпом весьтӧ.
Судовщик радлӧ, водзвылысь вомтырнас нюмъялӧ аслас шутка вылӧ и шуӧ:
— Кывзы, Клара, ме ногӧн ӧні медся бур кад...
Ог-ӧ нуӧдӧ Викторӧс полицейскӧй комиссар дінӧ?
{Чу Чэн @ Киссьӧм храмлӧн гусятор @ повесьт @ Чу Чэн. Киссьӧм храмлӧн гусятор @ 1959 @ Лб. 3‒76.}
ЧУ ЧЭН
КИССЬӦМ ХРАМЛӦН ГУСЯТОР
1. СВЯТӦЙЯСӦС ПӦКӦРИТӦМ
Щицзябао сиктӧс кыкпельӧ торйӧдӧ чуклялысь ичӧтик ю: сійӧ юкӧныс, коді лунвывланьын, шусьӧ Цяньчжуанӧн, а мӧдыс, коді войвывланьын, — Хоучжуанӧн.
Лӧня визувтысь турунвиж рӧма ю веркӧсын плавайтӧны лапкоръяс, на вылын пукалӧны лягушкаяс.
Найӧ гораа кваксӧны, и тыдалӧ, кыдзи кваксігас пӧльтчылӧны налӧн еджыд кынӧмъясыс.
Сера уткапиян чӧла уйӧны ва веркӧсті да жмитчӧны берегдорса бадь пуяс вуджӧр улӧ; найӧ кадысь кадӧ, быттьӧ команда серти, сунлывлӧны ваас да корсьӧны черипиян.
Но, ваысь бӧр петӧм бӧрын, найӧ дӧзмӧмпырысь пыркӧдчӧны да весалӧны нырнаныс ассьыныс гӧнсӧ.
Мыйла тадзи асьнысӧ кутӧны уткапиян, тӧдмавны зэв кокни: лягушкаясысь да ракпаньясысь кындзи, сёян тані сэсся абу.
Цяньчжуанлӧн лунвывса юкӧнын дзик берег дорас сулалӧ киссьӧм важ храм.
Сэні важӧн нин абуӧсь ни манакъяс, ни юрбитысьяс.
Нишаясас зэв тешкодь позаясын сулалӧны святӧйяслӧн статуяяс; ӧтиклӧн абу кокыс, мӧдлӧн киыс.
Кыз бус слӧйӧн вевттьысьӧм парча паськӧм увсьыныс позьӧ аддзыны налысь жуглассьӧм телӧяссӧ, кодъясӧс вӧчӧма пуысь, рисӧвӧй иддзысь да сёйысь.
Храмлӧн дворыс тырӧма сук, джуджыд, пӧшти морт судта, турунӧн, кӧні весиг луншӧр-лунӧ оз повны котравны тэрыб кока туланъяс.
Стенъясас артмӧм уна потасъясысь кылӧ крысаяслӧн чипсӧм.
Сиктса олысьяс пӧвстын важысянь мунӧ сёрни, быттьӧ храмас олӧ нечистӧй вын.
Весиг войся стӧрӧж Цзин Сун дед, коді некор оз ылӧдчыв да пыр висьталӧ мый эм, унаысь висьтавліс, мый ӧтчыд войшӧр кадӧ, храм дінті мунігӧн, сійӧ аслас пельясӧн кывлӧма, кыдзи сэні кучкалісны-гымӧдісны пу чериӧ.
А сёрнитны кӧ храмын олысь туланъяс йылысь, то йӧз зілисны накӧд не паныдасьны да бурпырысь шулывлісны найӧс «великӧй отшельникъясӧн».
Челядь эз лысьтны весиг матыстчывны храм дорӧ.
Сӧмын Сяо Лун-тань ӧтнас частӧ волывліс татчӧ да ветлӧдліс сук турун пӧвстӧд — щельясысь корсис сьылысь тӧрӧканъясӧс.
Мукӧд дырйиыс сійӧ кавшасьліс храмлӧн ӧти колоннаӧд да вевтувса розьяссьыс кыскавліс гӧнсявны удиттӧм на пышкайпиянӧс.
Гожӧмнас жар луншӧр кадӧ Сяо Лун-тань тшӧкыда водлывліс святӧйяслы вӧчӧм нишаяс дорӧ квадратнӧй плитаясысь тэчӧм неуна васӧд джоджӧ да унмовсьывліс.
Сійӧ эз пов лёк туланъясысь.
Учитель Хуан висьтавліс, мый ставыс тайӧ лӧсявтӧмтор, кодӧс думыштӧмаӧсь енлы эскысьяс, и повны таысь вермасны сӧмын посни челядь.
А Сяо Лун-тань ӧд абу нин ичӧт, сылы неважӧн тыри быдса дас арӧс!
Но кор Лун-тань первойысь пырис храмӧ, нинӧм соссьыны, сійӧ ёнакодь повзис: скӧр статуяясыс, киссьӧм стенъясыс да шуштӧм чӧв-лӧньыс повзьӧдісны сійӧс.
Киас жугалӧм пурт кутіг Сяо Лун-тань пырис храм пытшкӧ. Сійӧ чорыда решитіс тӧдмавны храм йылысь став правдасӧ.
«Збыльысь ӧмӧй, — думайтіс сійӧ, — тайӧ вӧрзьӧдчывтӧг сулалысь сёй идолъясыс вермӧны кӧлдуйтны да вӧчны йӧзлы лёктор?
Оз, ставсӧ тайӧс прӧстӧ лӧсьӧдлӧны».
И сійӧ збоя воськовтіс статуяяслань.
— Мый нӧ синъястӧ арыштӧмныд! — гораа горӧдіс детинка.
— Ме ог пов тіянысь!
«Ме ог пов тіянысь!..» — сэтшӧм жӧ гораа сы бӧрын шыасис йӧлӧгаыс.
Сяо Лун-таньлӧн мышку кузяыс котӧртіс йирмӧг, юрсиыс сувтса сувтіс.
Но сійӧ тэрыба лэптіс мусьыс кирпич тор да горӧдіс:
— Ті век на видзӧданныд?
Но, виччысьӧй жӧ!
«Но, виччысьӧй жӧ!..» — бара кыліс храм пытшкын.
Сэки Сяо Лун-тань метитчис ӧти статуяӧ да мыйвынсьыс лыйис сылы кирпичнас.
Сэсся сійӧ збоя кавшасис нишаӧ да горӧдіс мӧд статуялы, коді вӧлі кузь сьӧд тошка:
— Ӧні жӧ нетшышта тэнсьыд тоштӧ!
Сяо Лун-тань видзӧдіс чӧла сулалысь врагъясыс вылӧ да дӧвӧльпырысь нюмъяліс.
Сійӧ найӧс пӧкӧритіс.
Тайӧ лунсяньыс Сяо Лун-тань тшӧкыда волывліс храмӧ ворсыштны.
2. КИССЬӦМ ХРАМЛӦН ГУСЯТОР
Луныс вӧлі жар.
Стенаяс дорын, кывъяссӧ нюжӧдӧмӧн да сьӧкыда лолаліг, куйлісны понъяс.
Лэбачьяс дзебсисны медся сук пу увъяс костӧ да вӧрзьӧдчывтӧг пукалісны сэні.
Луншӧр кадын узьыштӧм бӧрын Сяо Лун-тань петіс нишаысь, очсыштіс да кутіс тільны синъяссӧ.
Дзикӧдз палялӧм бӧрын сійӧ перйис жертвеннӧй пызан улысь ассьыс важ, жугалӧм пуртсӧ да кутіс зудъявны сійӧс из пос тшупӧдӧ.
Пуртсӧ изъяс некымынысь ниртыштӧм бӧрын сійӧ сьӧлалыштіс пурт дорышас да кутіс чышкавны сы вылысь сімсӧ.
Ёна нин важ пурт регыд мысти кутіс дзирдавны.
Сяо Лун-тань кавшасис нишалӧн вылысса дорӧдз, вундіс сэні ӧшалысь занавесысь кузь гӧрд лестук, пыркнитіс сы вылысь буссӧ да кӧрталіс пурт воропсӧ.
Уліас лэччӧм бӧрын сійӧ лэптіс пуртсӧ вылӧ юр весьтас да, збоя горзігтыр, котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Сяо Лун-тань асьсӧ лыддис повтӧм кавалеристӧн да сійӧ жӧ здукас збоя гӧнитіс атакаӧ враглӧн позицияяс вылӧ.
— Сетчанныд, лювантуанияс? * — турун дінӧ шыӧдчиг горзіс сійӧ.
* Революционнӧй война дырйи мездӧм районъясысь реакционнӧй помещикъяс пышйисны сійӧ районъясӧ, кӧні господствуйтіс Чан Кай-ши. Сэні найӧ, народлы паныд тышкасьӧм могысь, котырталісны лювантуанияслысь вооружённӧй отрядъяс.
Противник эз ӧтвечайт.
— А-а, ті ещӧ водзсасянныд?!
Сяо Лун-тань ку пытшкас эз тӧр скӧрысла.
Пуртнас ӧвтчигтыр сійӧ уськӧдчис медся сук турун пиӧ да кутіс немжалиттӧг ытшкыны сійӧс и шуйгавывсьыс и веськыдвывсьыс.
Пурт дзирдаліс пӧсь шонді югӧръяс улын, вундалӧм турун заяс водісны му вылӧ, налӧн нюдзвиж сокыс войталіс-визувтіс боевӧй «шашка» вылысь.
Регыд дворын коли кок йылас сулавны джын туруныс сӧмын.
Сяо Лун-тань дзикӧдз пӧсяліс.
Но сійӧ сувтӧдіс ассьыс «вӧвсӧ» сӧмын сэк, кор стӧча тӧдмаліс, мый став «лювантуанияссӧ» лои бырӧдӧма.
Керасьӧм бӧрын сійӧ тшапа пырис храмӧ.
Нарошнӧ зумыда восьлалӧмсьыс чӧв-лӧняс гораа кылісны сылӧн кок шыясыс.
Сійӧ лэптіс кисӧ, медым воча чолӧмавны гӧль йӧзӧс, кодъяс быттьӧкӧ чукӧртчӧмаӧсь татчӧ быд пельӧссянь да чолӧмалӧны сійӧс победаӧн.
— Ура!
Ура!
— горӧдіс детинка.
«Ура!..» — йӧлӧгаӧн вочавидзисны храмлӧн стенъясыс.
Выліас, керка вевт стрӧпилӧяс вылын, пукаліс пышкайпи.
Шумсьыс повзьӧм вӧсна сійӧ уси увлань, кутіс швачӧдчыны аслас слабиник бордъясӧн да лэбзис ниша пытшкӧ.
Сяо Лун-тань дыр эз кут думайтны. Сійӧ кавшасис пышкайпи бӧрся, медым кутны сійӧс, но сэки сы водзын друг вирдыштіс сьӧд вуджӧр.
Сяо Лун-тань повзис, но сэк жӧ аддзис, мый тайӧ вӧлӧма сӧмын пӧрысь пышкай.
Нораа чипсігтыр сійӧ уськӧдчис аслас пиыслы отсӧг вылӧ, повтӧг лэбзис Сяо Лун-тань юр весьтті да уськӧдчис увлань.
Детинка вӧтліс пышкайӧс, а пышкайпи дзебсис статуя сайӧ.
Сяо Лун-тань заводитліс пырны сэтчӧ, мед кӧть мый, а кутны пышкайпиӧс, но статуя да нишалӧн бӧр стен костыс вӧлі зэв векньыд да пемыд.
Но детинка вӧлі ичӧтик, и сылы век жӧ удайтчис кызмырдӧн пырны сэтчӧ, кӧть эськӧ статуяыс шатласис да быд здукӧ дась вӧлі пӧрны.
Сяо Лун-тань кутіс кималасӧн корсьысьны пемыдсьыс, но нинӧм эз аддзы.
Сылӧн чужӧмӧ ӧшйисны чераньвезъяс.
Но сійӧ век писькӧдчис водзӧ.
Друг сылы кажитчис, быттьӧ бӧрсяньыс сійӧс кодкӧ лёкысь тракнитіс, мыйкӧ чажмуні: сылӧн гачыс ыджыда косяссис.
«Лёк, ӧні баб ёна пинялас таысь!» — думыштіс сійӧ.
Сяо Лун-тань нюжӧдіс кисӧ стенлань. Ки улас сылы сюри сімӧм неыджыд кӧрт кольча.
Скӧбаыс, кодӧн вӧлі тувъялӧма кольчасӧ стенас, и крукыштӧма Сяо Лун-таньӧс гачӧдыс.
— Вот ме тэныд ӧні петкӧдла!
— грӧзитыштіс Сяо Лун-тань.
И, бура лӧсьӧдчӧм бӧрын, сійӧ кутіс мыйвынсьыс колскӧдны кольчаӧ пурт воропнас.
Стеныс, коді мыйлакӧ вӧлӧма пу дӧскаясысь да зэв вӧсньыдикӧн, кутіс дрӧжжитны, кыліс шарӧдчӧм, мӧдіс киссьыны му сора бус.
«Мый тайӧ?
Стеныс вӧрӧ?!»
Чуймӧм Сяо Лун-тань вунӧдіс пышкай йылысь да, кольчасӧ кватитӧм бӧрын, заводитіс сійӧс кокньыдика бертйӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пу стен кутіс тешкодя дзуртны.
Сэки сійӧ мыйвынсьыс тракнитіс кольчасӧ асланьыс, кыліс дзуркнитӧм шы, и стенын воссис неыджыд ӧдзӧс.
Сы сайын вӧлі сэтшӧм пемыд, кӧть синмад бытшкы — нинӧм он аддзы.
Нырас чамгис сісьмӧм да бакшасьӧм дук.
Детинка эз вермы кутчысьнысӧ да гораа кыкысь несйис.
Кыліс йӧлӧга шы.
Тук-тук-тук!
— друг кыліс пемыдсьыс.
Сяо Лун-тань тэрыба пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да став тушанас ӧшӧдчис сы вылӧ.
«Ок!
Тайӧ, буракӧ, чӧртыс кучкалӧ пу чериӧ — ӧд висьтавліс жӧ та йылысь Цзинь Сун дед!»
— тайӧс дум вылас уськӧдӧм бӧрын детинкаӧс весиг йирмӧг босьтіс.
Тук-тук-тук!
— бара кыліс Сяо Лун-тань.
То сылы кажитчис, мый тайӧ шыясыс кылӧны мышладорсяньыс сыӧн аддзӧм гусяинысь, то быттьӧ найӧ воӧны кыськӧ ылысь.
Горӧдны?
Весьшӧрӧ: гӧлӧс сибдытӧдзыд кӧть горзы, сиктын некод оз кыв.
Сійӧ муртса эз бӧрддзы.
И друг Сяо Лун-тань аддзис петан туй: сійӧ тэрыба игналіс ӧдзӧссӧ пуртнас.
Мед весиг сэні чӧрт дзебсясьӧ, всё равно ӧні сійӧ оз вермы петны да вӧчны Сяо Лун-таньлы лёктор!
Детинка кутіс тэрыба писькӧдчыны бӧр.
Вевт коластъясӧд храм пытшкӧ усьысь шонді югӧръяс кажитчисны дзирдалысь сюръяясӧн.
Тані вӧлі югыд, и повны вӧлі дзик нинӧмысь.
Дворын пу йылын пукаліс сизь да кокаліс пу кырсьсӧ; гӧгӧр паськаліс «тук-тук-тук».
«Сідзкӧ, тайӧ тэ вӧлӧмыд!»
Детинка скӧрысь кватитіс кирпич тор да мыйвынсьыс лыйис пуӧ.
Мича рӧмъяса повзьӧм лэбач ӧвтыштіс бордъяснас да лэбзис.
Кильчӧ посдорса туруныс, кодӧс ытшкис Сяо Лун-тань, шонді водзас вӧлі косьмӧма нин.
Сылы вӧлі яндзим: сійӧ, збой кавалерист, — и друг повзис!
Сяо Лун-тань решительнӧя бергӧдчис бӧр да выльысь пырис сійӧ лёк ӧдзӧс дорас, кватитіс петляӧ сюйӧм пуртсӧ да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
— А ноко, чӧрт, пет, тані кӧ тэ!
Ме, Сяо Лун-тань, ог пов тэысь!
Детинка гораа горзіс пемыдас да ӧтарӧ сутшйӧдліс пуртнас ӧдзӧссӧ.
Но пытшкас век вӧлі чӧв.
Сылы уси дум вылас, мый зептас сылӧн эм истӧг, кыскис сійӧс да ӧзтіс ӧти тув.
Сы водзын вӧлі векньыдик стен, а сы сайын — неыджыд, крӧвать тӧрмӧн, куш места.
Детинка пырис пытшкас да бара парснитіс истӧг тув.
Лёк дуксьыс муртса эз восӧд.
Джоджас туплясис ёг да сісьмысь хлопок.
Сяо Лун-тань чужйис чукӧрас кокнас да чусыд би югӧр пыр аддзис гӧнтӧм нёль крысапи.
Найӧ дрӧжжитісны.
Сы юр весьтӧ стенас вӧчӧм розьын гораа чипсіс пӧрысь крыса да быттьӧ кӧсйис повзьӧдны кортӧм гӧстьӧс.
Стенас щелльӧд пырис векньыдик югӧр визь.
Сяо Лун-тань жмитчис плешнас стен бердӧ да, синсӧ читкыртӧмӧн, кутіс видзӧдны ортсыӧ.
Сэті визувтіс ю, кокньыдик тӧв вӧрӧдіс берегдорса мыш.
Ю мӧдар берегас вӧлі кукуруза му. Кукурузалӧн тыдалісны неважӧн на мыччысьӧм еджыд сіяс.
Бамбукӧвӧй потшӧс вылын гартчисны фасоль коръяс. Найӧ вӧлі ставнас вевттьысьӧмаӧсь гӧрдоват пуртӧсъясӧн.
Друг кукуруза му вылысь Сяо Лун-тань казяліс шонді водзын дзирдалысь идзас шляпа, а сыкӧд орччӧн — ещӧ ӧтиӧс.
Сэсся тыдовтчисны то ли кык, то ли куим морт, кодъяслӧн шляпаясас вӧлі крепиталӧма лотос коръяс.
Тайӧ тӧдтӧм йӧзыс тэрмасигтыр мунісны му кузя водзлань да регыд мысти вошины Хоучжуан керкаяс сайӧ.
«Гражданскӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм салдатъяс!»
Сяо Лун-таньлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
Сійӧ эз на тӧд, партизанъяс тайӧ али лювантуанияс, сы вӧсна мый пограничнӧй районын * прӧстӧй паськӧмӧ пасьтасьӧмӧн действуйтлісны и ӧтиясыс и мӧдъясыс.
А крестьяна, кытчӧдз эз тӧдмавлыны стӧча, мыйсяма тайӧ йӧз, зілисны не паныдасьны накӧд.
* Пограничнӧй районӧн шулісны сэтшӧм места, коді вӧлі врагъяс улын да мездӧм районъяс костын.
«Воисны кӧ ёртъяс, ме кора налысь патрон гильза да ачым вӧча пистолет, сэки лёк морт Пазӧдӧм Ныр оз лысьт матыстчыны ме дінӧ» — думыштіс Сяо Лун-тань.
Сэсся сійӧ петіс гусяинысь, лэччис нишаысь да котӧртіс храм ворота сайӧ.
Тайӧ здукӧ Хоучжуанысь кыліс понлӧн гораа увтчӧм.
Сяо Лун-тань сувтіс да кутіс мӧвпавны:
«Партизанъяс миянын важӧн нин эз вӧвны, но, а друг кӧ паныдасян «самооборона» * отрядкӧд, мый сэки?
Найӧ чеченитчыны оз кутны, вермасны и вины!»
* «Самооборона» кузя отрядъяс — предательяслӧн да реакционеръяслӧн вооружённӧй вынъяс, кӧні вӧліны бандитъяс да помещикъяслы служитысьяс.
И сійӧ решитіс: мунны гортас.
Кор сійӧ котӧртіс берег пӧлӧн, турун пиын туплясьысь черепица торъяс трачкакылісны сы кок улын, а повзьӧм лягушкаяс, синнысӧ паськӧдӧмӧн, гораа кваксігтыр, чеччалісны ваӧ да колялісны ас бӧрас веркӧсас вабольяс.
3. ДЯДЬ
Сяо Лун-тань эз на удит котӧртны аслас керка дорӧдз, кыдзи ылісянь на аддзис ассьыс ичӧт вок Эр Ва-цзыӧс, коді вӧлі кыкнан кинас йӧткӧ ӧдзӧссӧ, а кокнас мыйвынсьыс зымӧдӧ ӧдзӧс порогӧ.
Сяо Лун-тань пыр жӧ гӧгӧрвоис: вокыс сӧмын на вӧлі бӧрдӧма.
Сійӧ гусьӧник бӧрсяньыс матыстчис да шуис:
— Ва-цзы!
Вокыс кыв ни джын шутӧг бергӧдчис сылань.
Сылӧн збыльысь вӧлі синваыс доршасьӧма.
— Висьтав меным, коді тэнӧ ӧбидитіс?
— Дя... дядь, сійӧ...
— Кӧні сійӧ?
— Керкаын!
— Кутшӧм-сэтшӧм дядь лысьтіс ӧбидитны Эр Ва-цзыӧс?
Вот ме сылы петкӧдла!
Эн бӧрд, вокӧ!
Тайӧс шуӧм бӧрын Сяо Лун-тань котӧрӧн пырис керкаӧ.
Эз на удит сійӧ воськовтны порог вомӧн, кыдзи кыліс мужичӧй чирӧм кыз гӧлӧс:
— Ме тіянлы петкӧдла!
Ставсӧ тайӧс менам керкаысь босьтӧма!
Та бӧрын кыліс пӧсуда жугӧдӧм шы.
Сяо Лун-тань пыр жӧ тӧдіс Чжан Цзи-чжи дядьыслысь гӧлӧссӧ.
Тулыснас, аграрнӧй реформа нуӧдігӧн, сійӧ пышйис карӧ и со талун локтӧма бӧр.
Сяо Лун-тань гусьӧник пырис комнатаас да аддзис дядьсӧ, коді куйліс крӧвать вылын; кокъяссӧ сійӧ пуктӧма пызан вылӧ.
Сылӧн сьӧкыд туша улын крӧватьыс нораа дзуртіс.
— Менам муӧй вердіс тэнсьыд семьятӧ, а тэ век меным паныд!
Таргайтан менсьым эмбурӧс тайӧ проклятӧй йӧзыслы!
Тіянлы аттьӧавны менӧ колӧ, а ті кӧин моз — мӧдарӧ!
Дядь скӧрысь чужйис кокнас пызанӧ, пӧсуда бара пасьмуні джоджын.
Мам, блед чужӧма, кыв ни джын шутӧг, сулаліс ӧдзӧсӧ мыджсьӧмӧн.
Сяо Лун-тань эз вермы кутчысьнысӧ:
— Кывзы, вот тэ и эм настӧящӧй кӧиныс!
Бать кӧдзліс тэнсьыд мутӧ, но став чукӧртӧм няньыс веськавліс тэ ордӧ.
Тайӧ жӧ эксплуатация!
Эз кӧ вӧвны гӧльяс, сідзкӧ и кӧдзнысӧ...
— А-а!
Эксплуатация...
Коді тайӧс тэныд висьталіс?
— Чжан Цзи-чжи читкыртіс ассьыс гырдӧсь синъяссӧ да, пызан гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын, ньӧжйӧник мӧдӧдчис Сяо Лун-таньлань.
Дядьсянь ӧвтіс лёк ньылӧм дукӧн да вина дукӧн.
— Тайӧс висьталіс школаын учитель Хуан!
— Вот ӧні ме тэныд и петкӧдла, кутшӧм сійӧ кӧиныс!
Чжан Цзи-чжи уськӧдчис Сяо Лун-тань вылӧ, но сійӧ пуля моз ырскӧбтіс ывлаӧ.
— Эн лысьт вӧрзьӧдны кагасӧ, зверь!
Чӧртыс эськӧ мед нуас тэнӧ!
— Баб сувтіс ӧдзӧс шӧрӧ да тупкис Чжан Цзи-чжилы туйсӧ.
— Тіян керкаысь ме эг аддзыв ни ӧти бур мортӧс.
Батьыд тэнад вӧлі вина гагӧн, ачыд тэ сідзжӧ вина гаг!
Бабӧс кутіс сутшиктӧдны.
Кор сійӧ скӧрмывліс, сійӧс век тадзи сутшиктӧдліс.
— Эн пинясь тэ сыкӧд, мед ставнымӧс виас!
Видзӧдлам, лоас-ӧ сылӧн сэки олӧмас кӧть некымын спокойнӧй лун! — бӧрдігтыр шуис мам.
— Эк!
Ті, гашкӧ, чайтанныд, мый коммунистъяс бӧр воасны?
И энӧ мӧвпалӧй та йылысь, найӧс важӧн шыбитӧма Тихӧй океанӧ!
Налӧн эз коль ни ӧти мутор.
Ӧні быдлаын нин Центральнӧй правительстволӧн власть...
— Со ӧд, ошйысьны кыдзи кутіс, куштӧм курӧг, бандит!
— горӧдіс ывласянь Сяо Лун-тань.
— Эй тэ, кычипи!
Чжан Цзи-чжилӧн чужӧмыс ставнас пӧльтчис-гӧрдӧдіс, сійӧ кӧсйис уськӧдчыны детинка вылӧ.
Но Сяо Лун-тань горзігтыр котӧртіс нин дворысь:
— Ак тэ, пӧрысь пон!
Вот корам партизанъясӧс, найӧ тэнсьыд ловтӧ перъясны!
Чжан Цзи-чжи скӧрысь сьӧвзис да кутіс горзыны:
— Ті вӧдитанныд менсьым муӧс, сідзкӧ, долженӧсь мынтыны меным аренда.
Быдлаын важысянь татшӧм пӧрадокыс.
Менам му, менам нянь, мӧсъяс, вӧвъяс — ставсӧ тайӧс ыстіс меным небеса...
— Небеса?
И тэныд абу яндзим? — шуис баб.
— Да тэ кӧ эськӧ эн служит некымын во тайӧ «Мирлӧн армияас» *, тэ сідзи и колин эськӧ корысьӧн.
* «Мирлӧн армия» — японецъяслы паныд война дырйи вӧлі японецъяс дор.
Тайӧ армияас вӧліны уна частьяс, кодъясӧс вӧлі сформируйтӧма японецъяслы пленӧ сетчӧм гоминдановскӧй салдатъясысь.
Пӧслӧвича висьталӧ: «Сійӧ, мый перйӧма вир сора ньылӧмӧн, дас тысяча во олӧ».
Асладӧн лыддьыны позьӧ сӧмын сійӧс, мый аслад вынӧн шедӧдӧма.
— Кор вӧлі «Мирлӧн армия», менӧ и чуньӧн чуткыны некод эз лысьтлы!
— Чжан Цзи-чжи бара мыйвынсьыс йӧткыштіс пызансӧ, ставыс путкыльтчис, пасьмуні джоджын торпыригъяс вылӧ.
Сійӧ чеччис, шатлалігтыр мӧдӧдчис веськыда Сяо Лун-тань мамлань да лёкысь горӧдіс:
— Ме бӧр вои!
Кор вай ассьыд верӧстӧ! Сылысь ме юрсӧ керала!
Видзӧдлам, кыдзи та бӧрын сійӧ кутас тышкасьны аслас ыджыдджык вокыслы паныд!
Ха!
— И сійӧ лэптіс кисӧ горш дорас, быттьӧ кӧсйис кодлыськӧ керавны юрсӧ.
— Сійӧ важӧн армияын, тэ жӧ тӧдан, — ньӧжйӧник шуис мам.
— Ха-ха, лои пушечнӧй яйӧн!
Тӧдан, кутшӧмӧсь ӧні гоминданлӧн американскӧй пушкаясыс!
Бух!
— ха-ха!
— и ӧти ва места кольӧ!
Со ӧд.
Ха-ха!..
Сійӧ чышкис соснас вомсӧ да, кинас шенасигтыр, петіс комнатасьыс.
Кокъясыс мамлӧн лигышмуніны, и сійӧ пуксис порог вылӧ да гораа бӧрддзис.
А бабушка, джоджысь жугалӧм пӧсуда торъяс чукӧртіг, видчис:
— Воысь воӧ пыр лёкджык!
Лыддьыны кӧ менам чужан нэмсянь, Чжанъяслӧн семьяын ни ӧти бур морт эз вӧв!
Важӧн йӧзыс кыдзи йӧз вӧліны, а ӧні мыйсяма йӧз мӧдӧдчисны!
— И сійӧс бара гораа сутшиктӧдіс.
Гумлаладорсянь кыліс кодъюралӧн видчӧм, понъяслӧн лёкысь увтчӧм, а ылынджык Сяо Лун-тань да Эр Ва-цзы сьылісны сьыланкыв:
Чжан Цзи-чжи — пӧрысь чӧрт,
Вӧр, злӧдей, сьӧлӧмыс — кӧрт.
Йӧз курӧгӧн тыртӧ пӧрт.
Воас лун, и мед жӧ сэк
Видлас розга сылӧн бек.
Тӧдны кутас сэки вӧр
Гусясьӧмлысь курыд кӧр!
4. «ТАЙӦ ЁРТЪЯС!»
Сяо Лун-таньлӧн мамыс дворын пу вуджӧр улын посниа тшытшис порсьяслы турун, и сэки буретш немвиччысьтӧг гумлаладорсянь кылісны тэрыб вӧв кок шыяс.
Эз на удит сійӧ кыпӧдны юрсӧ, кыдзи кыкнан детинкаыс котӧрӧн пырисны дворӧ.
— Мамӧ!
— горӧдіс Сяо Лун-тань.
— Мамӧ, мамӧ!
— сы бӧрысь горӧдіс и Эр Ва-цзы.
— Мый ті сэтшӧма горзанныд?
Сяо Лун-тань кашкигтыр шуис:
— Сӧмын на ми аддзылім гражданскӧй паськӧма йӧзлысь отряд.
Найӧ локтісны Цяньчжуан рытыввыв юкӧнсянь...
— Найӧ вӧліны морт дас, мунісны рытыв-лунвывлань! — торкис воксӧ Эр Ва-цзы.
— Эн горзы, ме висьтала.
Быдӧнлӧн киясас винтовкаяс...
— Но мый тэ висьталан!
Налӧн вӧлі ещӧ пулемёт.
— Наӧдз прӧйдитіс ещӧ группа, морт вит, — содтіс Сяо Лун-тань.
— Мамӧ, найӧ мунісны зэв ӧдйӧ, быттьӧ кодкӧ бӧрся вӧтчисны.
— Кыдз ті чайтанныд, тайӧ партизанъяс али гоминдановецъяс? — юаліс мамыс.
— Ог тӧд, — вочавидзис Сяо Лун-тань.
— Ог тӧд, — сідзжӧ шуис Эр Ва-цзы.
— Мый тайӧ тэнад юрыд сэтшӧм, мыйла сійӧ ёгӧсь? — юаліс Эр Ва-цзылысь мамыс.
Эр Ва-цзы малыштіс юрсисӧ, сэсся видзӧдліс няйтӧссьӧм кипыдӧсас:
— Тайӧ Пазӧдӧм Ныр, Ю Ся-цзылӧн пиыс, сійӧ век каттьысьӧ ме вылӧ...
Аддзис менӧ да и шыбитіс няйт комӧкӧн, а тӧрыт изйӧн меным лыйис.
Тӧдан кӧ, мамӧ, кутшӧм ёна доймис!..
— Мамӧ, тайӧ пеж детинкаыс сӧмын и тӧдӧ, мый век каттьысьӧ да йӧзӧс ӧбижайтӧ! — содтіс Сяо Лун-тань.
— Мыйӧн сійӧ аддзас менӧ, пыр жӧ заводитӧ видчыны:«Корысь чӧрт, коммунист, бандит!»
Тайӧ сійӧ вуштіс Мӧдӧд тьӧтка стенысь лозунгсӧ!
Но нинӧм, воас лун, и ме тӧдмӧда предательӧс со такӧд!
— И Сяо Лун-тань грӧзитыштіс кулакнас.
— Сьӧлӧм бурмытӧдз нӧйтны сійӧс!
— броткыштіс Эр Ва-цзы да сідзжӧ грӧзитыштіс кулакнас.
— Ноко, марш гортӧ, и этшаджык ывлаӧдыс шӧйтӧй, а то, рӧкыд вылӧ, паныдасянныд «самооборона» отрядкӧд.
Но и кад жӧ пуксис!
— Тэ эн пов, мамӧ, ми ӧд челядь! — шуис Эр Ва-цзы.
Мамыс кӧрис синкымъяссӧ:
— Чайтанныд, найӧ оз вӧрзьӧдны челядьӧс?
Тэ ӧд гӧль крестьянинлӧн пи, а тэнад батьыд — Краснӧй Армияын.
Тайӧс шуӧм бӧрын мамыс нуӧдіс Эр Ва-цзыӧс комнатаӧ.
А Сяо Лун-тань пидзӧсчанясис пу дорын да пу колода вылын сьӧкыд пуртӧн кутіс тшытшны порсьяслы сёян.
Сійӧ уджаліс и думайтіс.
Сӧмын на юкисны му да сеталісны гӧльяслы, эз на удитны сы вылысь весиг урожайсӧ босьтны, а Чан Кай-ши бара воис!
И тайӧ гад помещикъясыс ӧти бӧрся мӧд воалісны да бара важмоз кутісны ӧбидитны йӧзсӧ.
Мыйла нӧ оз локны партизанъясыс, мыйла оз лыйлыны став тайӧ предательяссӧ, сэтшӧмъяссӧ кыдзи менам дядь либӧ эсійӧ Пазӧдӧм Нырсӧ?
Сійӧ сьӧвзис, лэптіс пуртсӧ да ещӧ скӧрысьджык да тэрыбджыка кутіс камӧдны сійӧн колодаас, быттьӧ ӧні сы водзын вӧлі эз порсьяслы сёян, а ачыс Пазӧдӧм Ныр да сылӧн шайкаыс.
Тук-тук-тук!
Тук-тук-тук!
Туруныс то чеччыштліс, то бӧр лэччыліс пурт бӧрсяыс, и гӧгӧр лэбисны посньыдик турун чиръяс.
Тайӧ здукӧ ӧграда сайсянь кыліс гораа шутёвтӧм.
Сяо Лун-тань бергӧдчис.
Стен вылын тыдовтчисны сьӧд, муӧн лякӧссьӧм кияс, и сэсся пыр жӧ чургӧдчис ичӧтик, дженьыда шырӧм юрсиа юр.
— Лун-тань, ме салдатъясӧс аддзылі!
Тайӧс шуӧм бӧрын детинка кавшасис стен ылӧ.
— Эстшӧм ыджыд выльтор!..
Надзӧнджык, кирпичьяссӧ сэні эн кисьт.
Найӧ сӧмын кымынкӧ дас морт, а тэ повзьӧмыд!
— Сяо Лун-тань чеччис да чышкис гачас кипыдӧссьыс турунвиж соксӧ.
— А тӧдан, тайӧ ӧд партизанъяс! — верзьӧмӧн стен вылӧ пуксиг тэрыба шуис детинка.
Сяо Лун-тань тэрыба котӧртіс сы дінӧ:
— Ёртъяс?
Миян?
Да кытысь нӧ тэ тӧдан?
— И сійӧ печиктіс ёртыслы плешкас.
Детинка висьталіс водзӧ:
— Ме сӧмын на вӧлі сиктлӧн рытыввыв юкӧнын да Цзинь Сун дедлӧн ӧградаӧ няйтӧн гижалі лозунгъяс.
Эг на удит ме помӧдз гижны «долой помещикъясӧс», кыдзи немвиччысьтӧг менам мышкын кодкӧ гораа серӧктіс: «Ха-ха!
Тэ пыр на тадзи гижан? «Долой» иероглифын кольӧмыд кык чёрточка, и артмӧма «мунны».
Тайӧс шуӧм бӧрын морт матыстчис да содтіс тырмытӧм чёрточкаяссӧ.
Тӧд, коді тайӧ вӧлі...
Учитель Хуан!
— Учитель Хуан?
— горӧдіс Сяо Лун-тань.
— Аддзылін кӧ эськӧ тэ сійӧс!
Мышкас сылӧн ӧшаліс маузер, ремень йылын — ичӧтик мешӧкын кружка, а мешӧк вылас вышивайтӧма вит пельӧса гӧрд звезда.
Ме кӧсйи сёрнитыштны сыкӧд, но сійӧс корисны ёртъясыс: «Эй, Хуан, эн кольччы!»
— и учитель уськӧдчис вӧтӧдны отрядсӧ, коді мӧдӧдчис рытыв-лунвывлань.
— А батьӧс менсьым тэ аддзылін?
— Эг аддзыв.
— Мыйла нӧ тэ эн юав учительыслысь, кӧні сійӧ?
— Ме... Ме...
— Детинка яндысигтыр лэптыштіс гачсӧ.
— Эк тэ, некытчӧ туйтӧм морт!
— ышловзис Сяо Лун-тань.
— А ми найӧс вӧтӧдам, ладнӧ?
— Ладнӧ!
Сӧмын ньӧжйӧджык, медым ичӧт вокӧй оз казяв, а то лэптас шум да тшӧтш кутас вӧзйысьны.
Сяо Лун-тань ӧти здукӧн кавшасис стен вылӧ.
Тайӧ кадӧ ӧшиньысь кыліс Эр Ва-цзылӧн гӧлӧсыс:
— Мамӧ, видзӧд!
Лун-тань да Цзинь Цюань-цзы кавшасьӧны стен сайӧ!
И пыр жӧ ӧшиньӧд чургӧдчисны кык юр: мамыслӧн да Эр Ва-цзылӧн.
— Челядь, энӧ каттьысьӧй стен вывтіыс, гачтӧ косяланныд!
— Ог косялӧй, мам!
И детинкаяс пыр жӧ вошины.
Баб петіс ывлаӧ да, кияссӧ шевкнитӧм бӧрын, ышловзис:
— Ӧти кӧлена мӧдсьыс лёкджык!
— И сійӧс бара кутіс сутшиктӧдны.
5. ПАРТИЗАНСКӦЙ ОТРЯД ЫЛЫН
Шонді сотіс-пӧжис, ю веркӧс дзирдаліс сы югӧръяс улын.
Пӧсялӧм гожся воздухысь кыліс воӧм няньлӧн чӧскыд дук.
Горизонт дорті шлывгисны кымӧръяс.
Ылын, сиктын, ломтысьысь пачьяссянь енэжӧ кайисны руд тшын сюръяяс да, кымӧръяскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, шлывгисны-мунісны кытчӧкӧ ылӧ.
Муыс вӧлі донӧдӧм кӧрт кодь пӧсь.
Сяо Лун-тань да Цзинь Цюань-цзы котӧртісны водзӧ да колисны ас бӧрсяыс сӧмын бус сюръяяс.
Найӧ шӧйтісны воздухас руд драконъяс моз, а сэсся ньӧжйӧник разавлісны муяс весьтын.
Цзинь Цюань-цзылӧн тырис лолыс, и сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ.
— Эй, виччысьлы!
— Оз позь, мӧдног огӧ суӧдӧй.
Найӧ, дерт, нин...
Ылын кылісны лыйсьӧм шыяс, и наысь тіраліс воздухыс.
Детинкаяс сувтісны да пыр на чеччалісны дон пӧсь му вылын.
— Кыдзи тэ чайтан, тайӧ «самооборона» отряд лыйліс?
— полігтыр юаліс Цзинь Цюань-цзы.
Сяо Лун-тань чӧв оліс.
Сійӧ сюся кывзысис.
Но бара гӧгӧр ставыс чӧв ланьтіс.
— Лыйсисны кӧнкӧ ылын.
А тӧдан, мыйысь?
Японскӧй образеца «дагайцзы» винтовкаясысь.
Сідзкӧ, лыйсисны учитель Хуан да сылӧн ёртъясыс, — падъявтӧг шуис Сяо Лун-тань.
— А мый сэки, тайӧ кӧ «самооборона» отряд?
Вай бӧр бергӧдчам!
— Эн пов.
Эк тэ, полысь кӧч!
«Самооборона» отрядлӧн винтовкаясыс важ образеца, «лаотаотун».
Налӧн шыыс, кыдзи пиньтӧм старукалӧн гӧлӧс.
«Самооборона» отрядлӧн абу ни ӧти «дагайцзы» образеца винтовка.
— Учитель Хуан ылын нин, и миянлы колӧ бӧр бергӧдчыны!
— Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Цзинь Цюань-цзы бергӧдчис бӧр.
— Но и мун!
Туйыс восьса!
— Сяо Лун-тань скӧрысь ӧвтыштіс кинас.
— Ме ӧтнам муна.
Вот кора учитель Хуанлысь патрон гильза, вӧча аслым пистолет.
Сэки эн вӧтлысь ме бӧрся да эн клянчит!
— И Сяо Лун-тань падъявтӧг мӧдӧдчис водзӧ.
— Зэв тай колӧ, — броткис Цзинь Цюань-цзы.
Сійӧ муніс ньӧжйӧник, ачыс кӧсӧйтчывліс ёртыс вылӧ.
И друг крута бергӧдчис да уськӧдчис котӧртны Сяо Лун-тань бӧрся:
— Энлы!
И найӧ бара кутісны котӧртны ӧтлаын.
Медым кытшовтны гаолянӧвӧй му, челядь вӧчисны кытш.
Водзын тыдовтчис Саньцзюевань пруд.
Яръюгыд шонді югӧръяс улын сылӧн лӧнь веркӧсыс вӧлі дзирдалысь ыджыд зеркалӧ кодь.
Берег дорас то сэні, то тані куйлісны турун новлан кӧрзинкаяс да паськӧм.
Прудйысь кыліс серам да челядьлӧн гора чилзӧм.
— Кытчӧ тэрмасян, Сяо Лун-тань?
Лок купайтчы! — горӧдіс кодкӧ челядь пиысь.
— Ог вермы: ми вӧтӧдам учитель Хуанӧс!
— И Сяо Лун-тань котӧртіс водзӧ.
— Учитель Хуанлӧн отрядыс муніс нин сё кӧкъямыс тысяча ли!
Кӧть нэм чӧжыд вӧтчӧй на бӧрся, всё равно онӧ суӧдӧй!
— Вай бурджык купайтчам!
Зэв лӧсьыд тані, ваыс кӧдзыд!
— Жалитны кутан, он кӧ купайтчы! — ставӧн ӧттшӧтш горзісны челядь.
Кор Сяо Лун-тань кыліс, мый партизанскӧй отряд ылын нин, то падъялігтыр сувтіс да юалана видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Тайӧ здукас кодкӧ прудсянь шыбитіс няйт комӧк да веськаліс веськыда детинкаяслы.
— Пырӧй ваӧ!
— Но мый, локтанныд?
А то бара шыбитам!
— горзісны челядь, кодъяс дыр эз думайтны, медым пӧртны олӧмӧ ассьыныс кӧсйӧмсӧ.
— Ладнӧ!
Ми налы ӧні петкӧдлам!
— горӧдіс Сяо Лун-тань.
И кыкнан детинкаыс ӧттшӧтш бузгысисны ваӧ.
Пруд весьтын пыр жӧ кутіс кывны горзӧм да гора серам, кыліс ваӧн солькӧдчӧм, резсьӧм.
6. КЫДЗИ ПОВЗЬӦДІСНЫ СИНПӦЛА Ю СЯ-ЦЗЫӦС
Пӧттӧдзныс купайтчӧм бӧрын челядь петісны берегӧ да водісны пӧсь лыа вылӧ.
Налӧн юръясыс да чужӧмъясыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь няйтӧн.
Найӧ чеччыштісны куйланінсьыс да, горзіг да сералігтыр, кутісны вӧтлысьны ӧта-мӧд бӧрсьыс, а шонді жарысь пӧсялӧм бӧрын — бара бузгысисны ваӧ.
Кор челядь гажаа ворсісны ваын, Цзинь Цюань-цзы друг горӧдіс:
— Видзӧдӧй, со, буракӧ, Ю Ся-цзы локтӧ, Пазӧдӧм Нырлӧн батьыс!
— Ю Ся-цзы?
Челядь пыр жӧ дугдісны ворсны.
Му рытыввывла бокті ньӧжйӧник муніс морт.
Восьлалігас сійӧ частӧ сувтлывліс кок чунь йылас, нюжӧдлывліс сьылісӧ да видзӧдіс сиктлань.
— Збыльысь, сійӧ, — шуис Сяо Лун-тань.
— Найӧ ставныс бӧр локталісны, и менам дядь тшӧтш.
Му пыр эськӧ мед мунасны найӧ!
— Вот эськӧ чукӧстны партизанъясӧс, медым найӧ кутісны сійӧс, и Пазӧдӧм Нырӧс, и став шайкасӧ налысь да лыйлісны.
Мед тӧдісны, кыдзи йӧзсӧ ӧбижайтны! — шуис Цзинь Цюань-цзы.
— Вернӧ!
И ещӧ менсьым дядьӧс, кык кока кӧинӧс, бандитӧс!
Сійӧ неважӧн миянӧ воліс кодъюрӧн да шумитіс, — содтіс Сяо Лун-тань.
— Эк, жаль, мый партизанъясыс мунісны нин!
Неуна кӧ эськӧ виччысьыштісны, и тайӧ синпӧла Ю Ся-цзыыс эськӧ некытчӧ эз мун!
— шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ ӧти детинка.
Тайӧ кадӧ Ю Ся-цзы матыстчис берег дорӧ.
Челядь вылӧ кӧсӧя видзӧдіг сійӧ ставныскӧд меліа здоровайтчис:
— Кыдзи оланныд-выланныд, пиукъяс?
Челядь кыв ни джын шутӧг видзӧдісны сы вылӧ.
— Ай-я!
Сӧмын некымын тӧлысь коли, кыдзи сиктысь ме муні, а челядь менӧ оз тӧдны!
Тыдалӧ, тайӧ каднас ме зэв ёна омӧльтчи.
— Мыйла эгӧ тӧдӧй?
Тэ синпӧла Ю Ся-цзы! — став пыдди вочавидзис Сяо Лун-тань.
— Ми тэнӧ тӧдам, кӧть тэ и пӧимӧ пӧран.
— Ха-ха!
Видзӧдлӧй сы вылӧ!
Ачыс порсь моз тшӧгӧма, а ещӧ шуӧ — омӧльтчи пӧ!
— горӧдісны челядь.
Пруд весьтын кыліс гора серам.
Но Ю Ся-цзы челядьлысь серамсӧ пыдди эз пукты да тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Муяс вылын эз вӧв ни ӧти морт.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын Ю Ся-цзы пидзӧсчанясис дзик берег дорас да, важмозыс нюмъялігтыр, бара заводитліс панны сёрни:
— Эх-хе-хе!
Вот ті нимтанныд менӧ синпӧлаӧн, а ме ӧд кӧть и ӧти синма, но, та вылӧ видзӧдтӧг, вӧвлі драконӧн!
Сійӧ индіс чуньнас аслас галя шуйга син вылӧ.
— А ӧні со вӧлі му юкӧм кузя реформа и эз лоны ни гӧльяс, ни озыръяс — ставлӧн ӧткодь право лои, сідз ӧд?
Эк, пиукъяс!
А ті аддзылінныд, кор таті прӧйдитіс гражданскӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм йӧзлӧн отряд?
— Сійӧ бара чеччис да видзӧдліс сиктлань.
— Эн вочавидзӧй сылы ни ӧти кыв!
— гусьӧник шуис челядьлы Сяо Лун-тань, и ставӧн, кыв ни джын шутӧг, вартчисны пруд шӧрлань.
Ю Ся-цзы пидзӧсчанясис да бара кутіс видзӧдны синпӧвнас челядь вылӧ.
— Но-о-о, и Сяо Лун-тань тані жӧ?
Асьтӧ видзны колӧ, оз позь быдса лун пукавны ваын — висьман.
Дядьыд тэнад воис?
Тэ он тӧд, кысянь ӧні кылісны лыйсьӧм шыясыс?
— Дядьӧй талун на сӧмын воис, но сійӧс пыр жӧ кутісны партизанъяс, — шуис Сяо Лун-тань.
— А ещӧ партизанъяс кутісны Пазӧдӧм Нырӧс, тэнсьыд питӧ, — содтіс Цзинь Цюань-цзы.
— Кыдзи!
Оз вермы лоны! — места вывсьыс чеччыштіг горӧдіс Ю Ся-цзы.
— Дзик збыль, — водзӧ висьталіс Сяо Лун-тань.
— Кор партизанъяс босьтісны Пазӧдӧм Нырӧс, найӧ шуисны: «Тэнад батьыд, Ю Ся-цзы, предатель, пышйис лювантуанияс отрядӧ, и сы вӧсна тэнӧ ми талун лыйлам!»
— Сяо Лун-тань чепӧльтіс Цзинь Цюань-цзылысь кисӧ.
— А сэсся партизанъяс кӧртавлісны сійӧс да ещӧ менсьым дядьӧс...
Ӧти детинка дзебсис Сяо Лун-тань мыш сайӧ да, медым не серӧктыны, тупкис вомсӧ кинас.
Ю Ся-цзылӧн кутіс тіравны ичӧтик тошкыс:
— Тайӧ... кор, кор вӧлі?
— Да сӧмын на, ӧбедӧдз.
— Неважӧн кылісны лыйӧм шыяс, — гашкӧ, найӧс и лыйлісны да!
— шуис ӧти детинка, медым ещӧ ёнджыка повзьӧдны Ю Ся-цзыӧс.
— А ещӧ локтіс учитель Хуан, буретш сійӧ, коді водзті вӧлі миян школаын, — эз ӧвсьы висьталӧмысь Сяо Лун-тань.
— Сылӧн бокас маузер.
Сійӧ муртса на пырис лавкаӧ чай юны, час ме кора сійӧс!
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ петіс берегӧ.
— Учитель Хуан, эсійӧ негодяйыс? — лёкысь шуис Ю Ся-цзы.
— Ме сылысь кучиксӧ куля!
— Учитель Хуан, татчӧ! — горӧдіс Сяо Лун-тань.
— Эн горзы, эн...
— У-чи-тель Ху-ан, татчӧ-ӧ-ӧ! — тшӧтш кутісны горзыны челядь.
— Ланьтӧй, понпиян!
Нӧйта!
— Ю Ся-цзы грӧзитыштіс налы кулакнас да уськӧдчис котӧртны.
— Кутӧй сійӧс!
Кутӧй шпионсӧ!
— Лыйлыны Ю Ся-цзыӧс!
— Трах!
Трах-тах-тах!
Сяркӧд пулемётысь!
Ю Ся-цзы котӧртіс, мый выныс вӧлі, а челядь семдытӧдзныс сералісны.
7. МУЯС ВЫЛЫН ЛЫЙСЬӦМ
Ю Ся-цзыӧс повзьӧдӧм бӧрын челядь ещӧ ёнджыка гажмисны.
Найӧ шумитісны, сералісны, сьылісны.
Цзинь Цюань-цзы, кыдзи и Ю Ся-цзы, муніс катласигтыр, а сэсся мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны.
Ставӧн зэв ёна сералісны.
Друг воздухыс ставнас дрӧгмунлі гораа да кузя йиркнитӧм шыысь.
Бах!
Бах!
— кыліс пушкаысь дорвыв кыкысь лыйӧм, и кӧнкӧ неылын йиркмуніны-взорвитчисны снарядъяс.
Взрывъясысь дрӧгмуні муыс, и вуж выйӧныс нетшыштӧм шобділӧн шепъяс качисны вылӧ воздухын.
Тшын да бус вевттисны небесасӧ, нырӧ чамгис вына порок дук.
Пруд дорын пыр жӧ лои паника; детинкаяс, ёрта-ёртсӧ панйиг, уськӧдчисны берегӧ, ичӧтджыкъяс кутісны бӧрдны.
Здук мысти ставныс нин котӧртісны сиктӧ.
Пруд дорын пыр жӧ лои шынитӧв, сӧмын ва веркӧссӧ серӧдіс ичӧтик тӧв.
Берегӧ коли кодлӧнкӧ дӧрӧм-гачыс.
Тыдалӧ, кодкӧ челядь пиысь, пруд дорысь пышйигӧн, весиг абу вевъялӧма пасьтасьнысӧ.
Лыйсьӧм шыыс век матысмис.
Воздухын шутьлялісны пуляяс, йиркмунліны-взорвитчалісны гранатаяс, муыс ставнас тіраліс.
Сяо Лун-тань колис челядьысь.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис, сы вӧсна мый тӧдіс, мый тайӧ лыйсьӧмыс мунӧ врагъяс да партизанскӧй отряд костын, коді муртса на прӧйдитіс найӧ сикт пыр.
«Нӧйтӧй найӧс, ёнджыка нӧйтӧй!»
— шуаліс сійӧ ас кежсьыс.
Гаолян му вылысь чепӧсйис кутшӧмкӧ нывбаба, сійӧ копыртчис, лэптіс кокансӧ да, быттьӧкӧ повзьӧм кӧч, уськӧдчис котӧртны водзӧ.
Сяо Лун-тань дінті котӧртіг сійӧ юаліс:
— Детинка, мый сэні сэтшӧмыс?
— Эн полӧй, тьӧтка!
Ме сӧмын некыдзи ог гӧгӧрво, кутшӧм керкаын тайӧ свадьбасӧ ворсӧны!
— Яндысьтӧм син!
Аддзин кад шмонитны!
Найӧ котӧрӧн воисны сиктӧ ӧтлаын.
Уджъяссӧ эновтӧм бӧрын крестьяна тэрмасьӧмӧн разӧдчисны гортъясас.
Воротаяссӧ вӧлі топыда пӧдлалӧмаӧсь, но челядь, на дорын му вылын куйліг, пӧвъяс костӧд сюся видзӧдісны улича вылӧ.
8. БОЙ БӦРЫН
Лыйсьӧм шыыс кыліс дзик нин матын.
Тыдалӧ, бойыс муніс дзик сиктдорса муяс вылын.
Фанзаяс весьтті, гораа шутьляліг, лэбисны пуляяс.
Сяо Лун-таньӧс да Эр Ва-цзыӧс мамныс водтӧдіс крӧвать улӧ, а вывсӧ вевттис некымын пӧвстӧн хлопок колясъясӧн.
Сяо Лун-тань вашкӧдчис вокыскӧд:
— Талун кӧ миян чужан лунным вӧлі, вот эськӧ лӧсьыд вӧлі!
— А ме ог кӧсйы, зэв нин страшнӧ, — вочавидзис Эр Ва-цзы.
— Зато лӧсьыд: видзӧдлы, кутшӧм талун шума!
Тайӧ здукӧ ӧти пуля веськаліс керка вевтӧ, и пызан вылӧ киссисны черепица торъяс.
Вокъяс топыда жмитчисны нырвомнас джодж бердӧ да ланьтісны.
Бабыс пидзӧсчанясис пач дорын ӧшалысь ӧбраз водзӧ да кутіс тэрыба чӧвтавны пернапасъяс, медым ставыс прӧйдитіс лючки-ладнӧ.
Мам кельдӧдіс да дугдывтӧг шӧпкис:
— О господьӧй-енмӧй, мед сӧмын эз лыйлыны пушкаясысь, мед эз лыйлыны...
Тыш кутіс мунны сикт асыввывладорын, лыйсьӧм шыяс надзӧник ылысмисны.
Фанзаяс дінӧ кутісны локтавны йӧз.
Сяо Лун-тань сыркъялігтыр горӧдіс:
— Мам!
Мамӧ!
— да петіс крӧвать улысь.
— Мый лои?
Тэ мый горзан?
— Кылан, ӧні лыйсьӧны асыввылын нин!
Партизанъясӧс <ns>жуг... жуг...</ns> жугӧдӧмаӧсь...
— И сійӧ уси мам кияс вылӧ.
— Врагъяс унаӧнӧсь, но нинӧм, партизанъяс петкӧдласны на налы, — юрӧдыс малаліг бурӧдіс мамыс Сяо Лун-таньӧс.
— Збыльысь ма?
Мам!
— Эр Ва-цзы петіс жӧ крӧвать улысь.
— Збыльысь!
Ставӧн чӧв ланьтісны.
Тайӧ кадӧ кӧнкӧ ылын кылісны медбӧръя лыйӧм шыяс.
Кык-ӧ-куим час мысти дзикӧдз пемдіс.
И друг чӧв ланьтлӧм сикт бара шызис.
Дворъясын кутісны гораа увтны понъяс, рынышладорсянь кыліс лёкысь ёрччӧм да сапӧга кок шыяс.
Коли ещӧ неуна кад, и кодкӧ кутіс зымӧдны воротаӧ.
Эр Ва-цзы горзігтыр уськӧдчис мамыс дінӧ, а Сяо Лун-тань кавшасис ӧшинь вылӧ да видзӧдліс ывла вылӧ.
Зымӧдны кутісны ещӧ ёнджыка.
Баб, скӧрысь ропкигтыр, петіс ывлаӧ:
— Воинныд нин, воинныд, кыдзи покойник аслас рӧднӧй керкаӧ!
О енмӧй, мыйла тэ он ысты прӧстӧй йӧзлы кӧть некымын спокойнӧй лун!
Ворота дзуркнитіс, и бара кыліс баблӧн гӧлӧс:
— А, тайӧ тэ, ловъя на!
Мый тэныд колӧ?..
Ворота шумӧн пӧдлассис.
Сэсся кылісны сьӧкыд кок шыяс, комнатаын лампа би улын югнитіс штык, а сэсся тыдовтчисны кык ён мужчина.
Ӧтиыс вӧлі салдат, мӧдыс — Чжан Цзи-чжи.
— Мӧд вок воӧма?
Э!
Чжан Цзи-чжи воськовтіс мамлань.
Эр Ва-цзы, мамыс бердӧ топӧдчӧмӧн, гораа бӧрддзис.
— Эн повзьӧдлы кагасӧ!
— уськӧдчис баб Чжан Цзи-чжи дорӧ.
Но салдат штыкнас потшис сылы туйсӧ.
— О господьӧй-енмӧй, тайӧ меным наказание сыысь, мый ме верді-юкталі тайӧ змейсӧ!
— А но, бабаяс, висьталӧй!
— Чжан Цзи-чжи тувкис чуньнас мамлы кымӧсас.
— Эз, эз волы сійӧ, — муртса кывмӧн шӧпкӧдіс мам.
— Эн пӧръясь, смотри менам!
Весась тась!
— Сійӧ кватитіс мамӧс юрсиӧдыс да мыйвынсьыс шыбитіс джоджӧ.
Сяо Лун-тань, коді сулаліс ӧдзӧс дорын, чардби ӧдӧн уськӧдчис Чжан Цзи-чжи дорӧ да мыйвынсьыс зутшнитіс юрнас сылы кынӧмас.
Чжан Цзи-чжи шӧйӧвошӧмӧн бӧрыньтчис.
Сэки Сяо Лун-тань кватитіс сійӧс кокӧдыс да сатшкысис сэтчӧ пиньяснас.
Детинка кыліс сӧмын, кыдзи лёкысь ойӧстіс Чжан Цзи-чжи.
И сійӧ жӧ здукас ёна кучкӧмысь Сяо Лун-тань садьтӧгыс уси джоджӧ.
9. «МУНА БАТЬЛА»
Вой.
Сиктын шынитӧв, быттьӧ ставыс кулӧма.
Сӧмын кыськӧ ылысь кыліс понъяслӧн увтчӧм да часӧвӧйяслӧн ӧта-мӧдсӧ гежӧдика чукӧстлӧм.
Сяо Лун-тань ас садяс воис зэв надзӧн.
Сійӧ куйліс крӧватьын, и кажитчис, быттьӧ вӧталіс страшнӧй вӧт.
Бабыс пукаліс пызан дорын, чужӧмыс сылӧн, кыдзи пуысь вӧчӧм енлӧн, оз вӧрзьыв.
Мамыс пукаліс крӧвать дорын.
Юрсиыс сылӧн вӧлі лёзь, и чусыда ӧзйысь лампа би югӧр улын чужӧмыс ставнас кажитчис вижӧн.
— Мамӧ, юны!
Бабыс вайис сы вомдорӧ кружка, и сійӧ, горша васӧ ньылаліг, юис медбӧръя войтӧдз.
Лои кокньыдджык.
Сӧмын чужӧмыс пыр на важмозыс висис, сы вӧсна мый сійӧс вӧлі зэлӧдӧма бинтъясӧн.
Синлапъясыс вӧліны свинеч сьӧктаӧсь.
— Нинӧм, нинӧм.
Тэ видзӧдлы сӧмын, кутшӧм вына детинкаыс! — мамсӧ зілис бурӧдны бабыс.
— Пиукӧй, тэ эн вунӧд...
Мам топӧдчис чужӧмнас пи морӧс бердас; горшдіныс сылӧн гӧрддзассис.
— Позьӧ ӧмӧй ӧні волнуйтны кагасӧ! — баб шуис скӧра.
— Нинӧм, мамӧ, ме муна батьла, ме сылы дзик ставсӧ висьтала!
— Найӧ сиктынӧсь.
Тэ он вермы петны тась, найӧ виасны тэнӧ.
— Ме муна кӧдза муяс пыр.
Тайӧ бандитъясыс оз вермыны менӧ кутны!
— Эн больгы нинӧмабусӧ, бурджык узь!
Этша тэныд сюри? — скӧраліс бабыс.
Сійӧ ӧзтіс мӧд лампа, босьтіс сійӧс да мамкӧд мунісны узьны.
Чусыд би ӧзйис пызан вылын, лампа гӧгӧр дзизгигтыр гӧгралісны номъяс.
Комнатаын ставсӧ вӧлі кыдзсюрӧ шыблалӧма: пызь тыра тшан путкыльтӧмаӧсь, ва ваялан пу ведра пасьвартӧмны торпыригъяс вылӧ, став кӧлуй вештӧмаӧсь ас местасьыс.
Гӧгӧрвоана, шобсьӧмаӧсь.
Сяо Лун-тань кыліс мамыслысь бӧрдӧмсӧ, сійӧ кыпӧдчыштіс да пуксис.
«Дзик ставсӧ висьтала батьлы, видзӧдлам, дыр-ӧ олас сэки тайӧ бандитыс!
Ог, бурджык босьта батьлысь винтовкасӧ да ачым чергӧда тайӧ понсӧ.
Ӧтиысь лыйӧмӧн ог ви — кыкысь лыя, куимысь, дасысь, но пасьварта сылысь юрсӧ, кыдзи чушканзі поз!..» — Сяо Лун-тань мурч-курччис пиньяссӧ.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник чеччис вольпась вывсьыс да кутіс думайтны, кыдзи эськӧ корсьны батьсӧ.
Дерт, колӧ тайӧс вӧчны гусьӧн, весиг мамлы оз позь нинӧм висьтавны, сы вӧсна мый мам некытчӧ оз лэдз сійӧс.
Батьлӧн отрядыс ӧні кӧнкӧ лунвылын, тасянь зэв ылын, весиг некод оз тӧд, кымын лун колӧ сэтчӧдз мунны.
Та вӧсна колӧ заптыны унджык сёян, медым туй вылын некодлысь нинӧм не корны.
Таысь кындзи, сьӧрысь колӧ босьтны кружка, медым позис гумовтны ва.
Керкаын лои чӧв-лӧнь.
Лампаыс мамлӧн комнатаас кусіс, сэтысь кыліс сӧмын Эр Ва-цзылӧн шкоргӧм.
Сяо Лун-тань кималасӧн муніс кухняӧдз да пырысь-пыр кыліс жаритӧм лепёшкаяслысь дук.
Лепёшкаясыс вӧліны кӧрзинаын, коді ӧшаліс вылын пач весьтын кӧрт крук йылын.
Сяо Лун-тань кайис пач вылӧ, медым босьтны кӧрзинасӧ, но сійӧ вӧлӧма зэв сьӧкыд, и, медым босьтны сійӧс крук йывсьыс, ковмис кутны пыдӧстіыс.
Кӧрзинаыс друг мыні сійӧ киясысь да клоп уси пач вылӧ.
— Матушка! — повзьӧмпырысь чукӧстіс мамыс, и сылӧн крӧватьыс кутіс дзуртны.
Сяо Лун-тань кынмис места вылас да весиг эз лолав.
abu
«Сюри!
Ӧні ог мын!» — мӧвпыштіс сійӧ.
Сэки баб нурбыльтіс:
— Буракӧ, кань сэні.
— Ӧшиньыс восьса, со проклятӧй каньыд и пырӧма бара кухняӧ, — унмовсигас нин шуис мам.
— Нинӧм, чуланса ӧдзӧсыс игана.
Комнатаын бара лои шынитӧв.
Сяо Лун-тань неуна виччысьыштіс да ньӧжйӧник лэччис пач вылысь.
Сійӧ босьтіс ӧти ыджыд лепёшка да нёль кӧвдум.
Ичӧтикаӧн кӧ сёйны, лун куим-нёль чӧж тырмас.
Пач дорышысь сійӧ аддзис кружка, пуктіс сійӧс крӧвать вылӧ да ставсӧ бура гартыштіс ӧти тубрасторйӧ.
Сэсся кыскис карандаш, дулляліс сійӧс да гижис записка:
«Мамӧ, муна батьӧс корсьны.
Ме вӧсна энӧ тӧждысьӧй.
Сяо Лун-тань».
Гижӧмторсӧ выльпӧв лыддьӧм бӧрын сійӧ решитіс ещӧ содтыны кыв-мӧд: «Некодлы энӧ висьталӧй!»
Сэсся Сяо Лун-тань дулляліс бумага пельӧсъяссӧ да ӧшӧдіс мам комната ӧдзӧсас.
Ассьыс тубрасторсӧ босьтӧм бӧрын сійӧ кусӧдіс лампасӧ да гусьӧник петіс ывлаӧ.
10. УЧИТЕЛЬ ХУАН
Сяо Лун вуджис йӧр вомӧн, муніс сы дорті да пемыдас кималасӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Карманнӧй пӧнарикъяслӧн яр югӧръяс улын сиктысь тыдалісны то муяс, то пуяс.
Ылын кылісны патрульяслӧн гӧлӧсъяс.
Сяо Лун-тань кытшовтіс йӧрсӧ ю берег дорті да мӧдӧдчис сиктлӧн асыввыв юкӧнӧ.
Сӧмын на сійӧ лои керка пельӧс сайын, кыдзи кыліс, мый сы бӧрся кодкӧ вӧтчӧ. Вӧтчысьыс видзчысьӧмӧн тувччаліс туйвывса черепицаяс вылӧ, кодъяс кадысь кадӧ трачкакылісны.
Сяо Лун-тань эз удит бергӧдны юрсӧ, кыдзи кутшӧмкӧ вуджӧр веськыда уськӧдчис сы вылӧ.
Детинка повзьӧмысла кутіс тіравны.
Но сэки сійӧ кыліс понлысь меліа никсӧм.
Детинка пуксис му вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис тэрыба.
Пон пуктіс лапаяссӧ детинкалы пельпомъясас, топӧдчис нырнас сы юр бердӧ да ньӧжйӧник никсіс.
— Донаӧй, мун бӧр регыдджык!
— понлы пеляс ньӧжйӧник шуис Сяо Лун-тань.
Сійӧ корис понсӧ кыдзи кужис, но пон эз кывзысь.
Сійӧ нюліс Сяо Лун-таньлысь кисӧ да зурйӧдліс нырнас сылы чужӧмас.
— Но ладнӧ, мунам, но сӧмын эн увтчы.
Сійӧ чегис лепёшка тор, сетіс сійӧс понйыслы, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Кунжут му дорын юыс кежис асыв-войвывлань.
Му помын туйыс муніс войвывлань, а туй бокас шыльквидзис кӧдзӧм му.
Колӧ вӧлі сӧмын вуджны тайӧ туйсӧ, и сэки кунжут му кузя, кӧні найӧ мортысь джуджыдджыкӧсь, позьӧ кокньыда петны сиктысь.
Друг пос дорын, коді вӧлі асыв-войвыв бокын, кыліс часӧвӧйлӧн гӧлӧс, и сэк жӧ ӧзйис карманнӧй пӧнар.
Сяо Лун-тань ӧдйӧ водіс да кутіс кыссьыны кунжут му вылӧ.
Пон быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да шынитӧв вӧтчис кӧзяиныс бӧрся.
Кунжутсӧ вешталіг Сяо Лун-тань чӧла кыссис водзлань.
Уль муысь ӧвтіс коддзӧдана чӧскыд дук, чужӧм вылӧ киссис лысва, и вӧлі зэв лӧсьыд, сы вӧсна мый вӧлі ыркыд.
Понйыс кадысь кадӧ пыркнитчывліс да то панйывліс сійӧс, то котӧртіс орччӧн.
Сук кунжут сайӧдіс небесасӧ, и детинка пемыдас чӧла кыссис водзлань.
Сӧмын кунжутлӧн еджыд цветъясыс, кодъяс вӧліны посньыдик кӧлӧкӧльчикъяс кодьӧсь, мукӧддырйи усьлывлісны сы вылӧ.
Дӧзмӧдчӧмӧн зіньгиг лэбалісны сы весьтын номъяс.
И ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм тӧдса!
Кымынысь гожся рытъясӧ Сяо Лун-тань ворсліс тані ёртъясыскӧд дзебсясьӧмӧн, войнаӧн да сідз жӧ, кыдзи и ӧні, кысъясьліс кунжут пӧвстті.
Но сэки найӧ эз тӧдлыны ни шог, ни тӧждысьӧм да вӧліны шудаӧсь.
А ӧні?
Сійӧс вермасны казявны да вины!
Друг пон сувтіс да кутіс никсыны, быттьӧ мыйыськӧ повзис.
— Ньӧжйӧджык, донаӧй менам, врагъяс тэнӧ виасны!
— Сяо Лун-тань тапкӧдыштіс понсӧ.
Но сійӧ пыр никсіс да некымынысь заводитліс лапаяснас кодйыны мусӧ.
— Бӧрыньтчы!
Бӧрыньтчы!
— Сяо Лун-тань скӧрысь кыскис сійӧс, но сійӧ эз лок.
Ковмис чегны ещӧ лепёшка тор да вайӧдны понлы ныр дорас.
Но сійӧ эз кут сёйны да пыр никсіс; пемыдас сылӧн синъясыс югъялісны.
«Висьмис», — думыштіс детинка да мӧдіс кыссьыны водзлань.
Сэки пон пиньяснас кватитіс сійӧс гачӧдыс.
Сяо Лун-тань чужйис сылы кокнас.
Друг сійӧ кымӧснас зурасис мыйӧкӧ чорыдӧ да кӧдзыдӧ.
— Сувт!
Коді локтӧ? — шуис кодкӧ ньӧжйӧник.
Сяо Лун-тань гӧгӧрвоис, мый зурасис винтовка дулоӧ.
Детинка кутіс чувствуйтны, кыдзи ньылӧмыс войт бӧрся войт кутіс визувтны мышку кузяыс.
— Тэ коді сэтшӧмыс?
Сяо Лун-таньлы гӧлӧсыс кажитчис зэв тӧдса.
— Ме Сяо Лун-тань...
— А, тайӧ тэ, Лун-тань!
Винтовка вешйис бокӧ.
Детинка поліс, мый тайӧ збыльысь-ӧ тӧдса морт, да шуис:
— Учитель Хуан!
Тайӧ ті?
— Да...
— ньӧжйӧник лӧвтыштігтыр шуис сійӧ.
Сяо Лун-тань воськовтіс водзӧ, но понйыс ордйис сійӧс да, лёкысь эргигтыр, кӧсйис уськӧдчыны учитель Хуан вылӧ.
— Эн вӧрӧд, тайӧ ас морт!
— Сяо Лун-тань ӧлӧдіс понсӧ.
Сэки сійӧ водіс кӧзяин бӧрвылас да кутіс тӧждысьӧмпырысь дукавны воздухсӧ.
Сяо Лун-тань локтіс матӧджык учитель дінӧ да юаліс:
— Тіянкӧд некод абу?
— О-оо!
— вочавидзӧм пыдди ойӧстіс сійӧ.
Детинка чургӧдіс кияссӧ водзӧ, малыштіс учительӧс да веськаліс нильӧг местаӧ.
Сійӧс дрӧж босьтіс: учитель Хуан ранитчӧма.
Ранасӧ пемыдінас оз позь вӧлі видзӧдлыны да тӧдмавны, зэв-ӧ сійӧ опаснӧй.
— Юны! — корис учитель.
— Ме ӧти здукӧн...
— Сӧмын эн шумит!
Туй вылысь кылісны кок шыяс, пыр матынджык и матынджык.
Со югнитіс би югӧр, но пыр жӧ кусі.
Туй вывті мунысь йӧз вӧрӧшитлісны кунжутлысь идзьяссӧ, и найӧ шура-шаракылісны.
— Тэ нинӧм эн кывлы?
Меным кажитчис, быттьӧ кодкӧ сёрнитӧ, — кыліс гӧлӧс.
— Тайӧ нервъясыд, другӧй.
Мекӧд овлӧ жӧ татшӧмторйыд.
Кор ӧтнам сулала пост вылын, полӧмла меным каститчӧ, быттьӧ мекӧд орччӧн кодкӧ ветлӧдлӧ.
Мукӧд дырйи ме весиг зэв бура аддза вуджӧр, а муртса ӧзта пӧнарик, и вуджӧрыс — мыр.
Войын пост вылын сулалӧмсӧ лыддя медся мустӧмӧн!
— Вернӧ, войын сулавны страшнӧ, торйӧн нин кор тӧдан, мый тэнад мышсянь быд здукӧ вермас чеччыштны партизан да кватитны тэнӧ горшӧдыд...
Энлы, тэ кывзы бурджыка!
Патрульяс сувтісны, и му вывті кутісны котравны фонарикъяслӧн югӧръяс.
Сяо Лун-тань вӧрзьӧдчывтӧг куйліс учителькӧд орччӧн, поліс весиг лолыштны.
Сійӧ кыліс, кыдзи учитель октіс куроксӧ.
Друг сійӧ казяліс, мый понйыс абу.
Беда!
Сійӧс кӧ аддзасны, налы пом воас...
— Видзӧд, со сэні кунжутыс быттьӧ вӧрӧ! — горӧдіс салдатъяс пиысь ӧтиыс.
— Шобны!
Фонарикъяс кусісны, щёлкмуніны затворъяс, и сэк жӧ кутіс шура-шаракывны кунжут.
Бандитъяс пырисны кунжут кустъяс пӧвстӧ.
— Эн вӧрзьӧдчы!
Сувт! — горӧдіс ӧтиыс.
— Тэнӧ аддзӧма, лыя!
— Водзӧ!
Лый!
Гӧлӧсъясыс кылісны пӧшти орччӧн.
Сяо Лун-таньӧс босьтіс йирмӧг, сійӧ кутіс повзьӧмысла тіравны.
Горшыс топаліс да воши гӧлӧсыс.
И сійӧ жӧ здукӧ кыліс понлӧн лёкысь эргӧм да паськӧмлӧн чаж-ж косяссьӧм шы.
— Ой! — повзьӧмпырысь горӧдіс бандит да лыйис.
— Проклятӧй!
Кокӧс варскӧбтіс!
А ноко, бытшкы ещӧ сійӧс штыкнад!
— Скӧтина!
Ставыс сы вӧсна!
У, гад.
Ӧти патрульыс бытшкис понйӧс штыкнас, сійӧ никӧстіс да ланьтіс.
Сяо Лун-таньлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
Воськовъяс ылыстчисны.
Му вылын бара лои шынитӧв.
11. КИССЬӦМ ХРАМӦ
Найӧ куйлісны кунжут пиын орччӧн.
— Повзин?
— юаліс учитель.
Сяо Лун-тань чувствуйтіс сылысь шоныд лов шысӧ.
— А-а!
Неуна, — гӧрдӧдыштіг вочавидзис сійӧ.
— Нинӧм, водзӧвылӧ смелджык лоан...
Ой!..
Миянлы регыдджык мунны колӧ татысь — асъявылыс найӧ бара локтасны.
— Ті кӧсъянныд мунны отрядӧ?
Ме муна тіянкӧд!
— Ог!
Ӧні миян отрядным ылын нин, а менам кокӧй... Ой!..
— Учитель Хуан кутіс ньӧжйӧник ойзыны, пиньясыс сылӧн воча таркакылісны.
— Сідзкӧ ме тіянӧс нуӧда храмӧ.
— Храмӧ?
— Да, киссьӧм храмӧ, коді тай сулалӧ Цянь-чжуанлӧн асыввыв юкӧнын.
— Оз позь!
Тэ мый, сералан, али мый?
Сэтысь пыр жӧ...
— Оз, святӧйяслы ниша сайын эм кыкпӧвста стен, сэтчӧ тӧрас ӧти морт.
Та йылысь некод оз тӧд.
Сиктса олысьяс храмӧ некор оз волывлыны...
Кыскӧй стен увсьыс кирпичсӧ, и ме верма волывлыны ю боксяньыс да ваявны тіянлы сёян.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, сӧмын ылын радпырысь трачкӧдчисны чиркъяс.
Увтасінсянь пӧльтыштіс кокньыдик тӧвру, шыльӧдыштіс мусӧ, и сійӧ мыйкӧ сылы ньӧжйӧник вочавидзис.
— Миянлы колӧ сӧмын кыдзкӧ кыссьыны тайӧ му вомӧныс, сэсся воас манговӧй * му, а сэсянь храмӧдз зэв матын.
Вай ме тіянлы отсышта.
Но, мӧдӧдчим!
* Манго — дикӧй турун, кытысь кыӧны гез.
— Ладнӧ!
Сӧмын кокӧй... эх!..
Учитель пуктіс кияссӧ Сяо Лун-таньлы пельпомъяс вылӧ, и найӧ ньӧжйӧ кутісны кыссьыны водзӧ.
12. ФАРФОРӦВӦЙ ЧАШКА
Храмӧ воӧм бӧрын Сяо Лун-тань колис учительлы тубрасторсӧ, кӧні вӧліны сёянторъяс, да ньӧжйӧ петіс ывлаӧ.
Гортас сійӧ локтіс берег пӧлӧн.
Ваын квакайтісны лягушкаяс.
Асыввылын тыдовтчисны кусны нин заводитысь кодзувъяс.
Регыд заводитас югдыны.
Детинка чувствуйтіс, мый чужӧмыс сылӧн неуна пыктыштӧма, пельясас жувгис, кокъясыс кажитчисны свинеч кодь сьӧкыдӧсь.
Ӧдва-ӧдва сійӧ вермис локны гортӧдзыс, кавшасис ляпкыдик стен вылӧ да лэччис дворӧ.
Пырис керкаас да гусьӧник матыстчис крӧвать дорӧ.
Сяо Лун-тань сэтшӧм ёна мудзис, мый пыр жӧ унмовсис, муртса сылӧн юрыс инмӧдчис пӧдушка бердӧ.
Кор сійӧ садьмис, комнатаӧ ӧшиньӧд сявкйисны нин шонді югӧръяс.
Сійӧ сьӧкыдпырысь чеччис, очсыштіс да кутіс тільны синъяссӧ.
Шонді югӧръяс ёрисны сылысь синсӧ.
Эр Ва-цзы пукаліс ӧдзӧс дорын ляпкыдик лабич вылын да зілис вӧчны бумагаысь корабль.
Кор Сяо Лун-тань аддзис ичӧт вок киысь табак пачка улысь турунвиж бумага, сьӧлӧмыс сылӧн ёкмуні: «Тайӧ жӧ сійӧ запискаыс, кодӧс тӧрыт ме гижлі мамлы».
Сійӧ гусьӧник матыстчис вокыс дінӧ да кватитіс сылысь бумагасӧ.
Первойсӧ Эр Ва-цзы повзьыштіскодь, а сэсся горӧдіс, водіс джоджас да кутіс гымӧдны кокъяснас.
— Абу тэнад тайӧ бумагаыс!
Ме сӧмын на сійӧс нетшышті ӧдзӧсысь!
А-а-а!
— Эн бӧрд, ме тэныд сета карандаш, — падъяліг шуис Сяо Лун-тань.
— Оз ков меным тэнад карандашыд!..
Вай меным лучшӧ ӧти канпяо *, — друг решительнӧя шуис вокыс, — мӧдногӧн ме ог дугды бӧрдӧмысь и тэныд сюрас бабсяньыд!
* Канпяо — денежнӧй знак.
И сійӧ бара гораа бӧрддзис.
Но синъясыс сылӧн вӧліны косӧсь.
— Ладнӧ, сета!
Чӧртпи!
Эр Ва-цзы чеччис, кыпӧдыштіс усьӧм гачсӧ, гораа кыскыштіс нырнас да муніс вок бӧрсяыс комнатаӧ.
Тайӧ здукӧ пырис бабыс да пуксис лабичӧ.
Сійӧ шлапйӧдліс кияснас бокъясас да рӧпкис:
— Со проклятӧй каньыд!
И кыдзи сійӧ вермӧма сёйны сэтшӧм ыджыд лепёшка да ещӧ нёль кӧвдум!
Мыйла сійӧ абу потӧма?
Непременнӧ чергысяс!
Ропкигтыр сійӧ кыскис пызан улысь шабді кудель тыра кӧрзина да заводитіс путшкыны шӧрт.
— А мамыд кӧні?
— Сяо Лун-тань босьтіс косясьлӧм важ учебник костысь ӧти канби бумага, кодлӧн доныс — юань, да сетіс Эр Ва-цзылы.
— Мамӧ муніс му вылӧ овощила.
Асывнас на, мыйӧн сӧмын бандитъяс мунісны.
— А найӧ ставныс мунісны?
— Сяо Лун-таньлы лои кокньыдджык сьӧлӧм вылас.
— Ставныс.
Некымын лювантуани кындзи.
Эр Ва-цзы сюйис деньгасӧ няйтӧсь зептас да читкыртіс синъяссӧ:
— Энлы, ӧні ме муна лотошник ордӧ да ньӧба кампет!
Тэныд сета жӧ, эн пов.
— Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн петіс комнатаысь.
Сяо Лун-тань педзыштіс места вылас да петіс жӧ.
Талун сійӧ медся ёна поліс бабсьыс, сы вӧсна мый сійӧ дугдывлытӧг пиняліс сера каньсӧ да сиис сылы лёкногӧн кулӧм.
— Кыдзи чувствуйтан асьтӧ?
Ой-я, чужӧмыд кыдзи пыктӧма!
— и баб сюся видзӧдліс сы дінті мунысь внукыс вылӧ.
— Бура, баб!
Вот сӧмын синъясӧй неуна...
— Мый сэні, видзӧдлы бурджыка аслад гач вылӧ!
Да эн сэтчӧ, мышсӧ.
Сяо Лун-тань бергӧдчис да видзӧдліс: гачыс вӧлі дзик няйт, и сы вылын тыдаліс вир.
— Вир!
Кытысь сійӧ лои?
— повзьӧм гӧлӧсӧн юаліс бабыс.
Сяо Лун-тань шӧйӧвошис да нурбыльтіс:
— Тӧрыт... бу... ракӧ... тӧрыт...
— Мун ӧдйӧджык мамыдлӧн комнатаӧ!
Сяо Лун-тань чуймис, сы вӧсна мый бабыс нинӧм эз кут юасьны.
Сяо Лун-тань ӧдйӧ пырис пытшкӧсса комнатаӧ да вежис гачсӧ.
Тайӧ кадӧ ывлаын кылісны кок шыяс.
— Мед весиг сідзи, всё равно сійӧ миянысь оз пышйы, кыдзи тэ чайтан?
— кыліс Ю Ся-цзылӧн гӧлӧсыс.
— Оз пышйы, — эскӧдіс Чжан Цзи-чжи.
— Видзӧдлы, мый ме аддзи туй вылысь, а кунжут му вылын аддзылі вир.
Тӧдӧмысь, сійӧ турун пиын кӧнкӧ дзебсясьӧ!
Пызан вылын мыйкӧ зёльмуні.
Сяо Лун-тань ляскысис нырнас пу вежӧс бердӧ да щель пыр видзӧдліс комнатаӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн заводитіс ёна тіпкыны, сӧнъясыс плешкас пӧльтчисны, кӧсичаас мыйкӧ кутіс стучитны.
Пызан вылысь Сяо Лун-тань аддзис буретш сійӧ фарфорӧвӧй чашкасӧ. Сійӧс вӧлі гартыштӧма ичӧтик мешӧкторйӧ, код вылӧ вӧлі вышивайтӧма вит пельӧса гӧрд звезда.
Сідзкӧ, учитель Хуан уськӧдӧма сійӧс!
Ю Ся-цзы пуксис крӧвать вылӧ да, чашкасӧ видлаліг, висьталіс:
— Мед кӧть кыдзи эз вӧв сэні, а колӧ ещӧ бурджыка корсьны.
Оз позь шуны мӧдарӧ, мый сиктса йӧз пӧвстысь кодкӧ эз дзеб сійӧс.
Гӧльлӧн сьӧлӧмыс век кыссьӧ кӧкъямысӧд армиялань, сідз жӧ кыдзи миян — гоминданлань.
— Да мый сэн сёрнитнысӧ, сійӧ ранитчӧма да ылӧ оз пышйы, — чигарка ӧзтігмоз шуис Чжан Цзи-чжи, а сэсся висьталіс водзӧ: — Тӧрыт бой дырйи партизанъяс бӧрыньтчисны, и ӧні найӧ ылынӧсь.
Та вӧсна ӧні ме ог на и думайт бӧр карӧ мунӧм йылысь.
Олышта тані, воклӧн керкаын, а сэні видзӧдлам.
Кор миян делӧясным кутасны мунны бурджыка, вайӧда татчӧ тшӧтш и челядьӧс...
Ывласянь кыліс баблӧн гора гӧлӧсыс:
— Ме ордын тані некӧн овнысӧ!
— Да тэ эн кывзы сылысь броткӧмсӧ, — шуис Чжан Цзи-чжи, — сылы кад нин гортйӧ водны.
— Правильнӧ сёрнитан!
Менам татшӧмӧсь жӧ планъясӧй.
Но тэ аддзӧмыд аслыд оланін, и меным сідзжӧ мыйкӧ колӧ вӧчны.
А мый, ме кӧ муна овны Цзин Сун старик ордӧ?
Сылы ӧд веськаліс жӧ менам мулӧн кутшӧмкӧ юкӧн!
Ха-ха!
Ывлаын кутіс курӧг котсьыны.
Сійӧ сӧмын на колькъялӧма.
Чжан Цзи-чжи пырысь-пыр жӧ уськӧдчис дворӧ да кутіс надзӧникӧн чуксавны курӧгсӧ:
— Цып-цып-цып!
— Тэ мый тайӧ думыштін, пеж лов? — горзігтыр уськӧдчис сы вылӧ баб.
— Ноко, весась тась!
Тэрыба!
Но сэки муӧ бруткысис-уси из, и повзьӧм курӧглӧн котсьӧмыс кыліс нин гумла дорсянь.
— Кут сійӧс!
Но и госа жӧ!
Хэй! — Ю Ся-цзы зымӧдіс кокнас да радпырысь горзіс комнатасянь.
Кыліс лыйӧм шы, и регыд мысти дворӧ сералігтыр котӧрӧн пырис Чжан Цзи-чжи да вайис вирӧн ойдӧм курӧгӧс.
— А тэ ӧні регыдджык судзӧд вина!
Курӧг менам — вина тэнад, бур?
— Ладнӧ!
— пыр жӧ сӧгласитчис Ю Ся-цзы.
Дворын баб ньӧжйӧ бӧрдіс.
— Чӧскыд жӧ сёян!
Жаль сӧмын, мый порок дук кылыштӧ!
— тяпкӧдыштіс вомдоръяснас Ю Ся-цзы, коді пидзӧсчанясьӧмӧн куштіс курӧгсӧ.
— Тырмас тэд чӧрт моз вежнясьны!
Видзӧдтӧ, порок дук сылы кылыштӧ, зэв тай ыджыдтор!
Тэнӧ кӧ кывзыны — артмӧ, мый тэ сійӧ мясникыс, коді полӧ порсь чилзӧмысь!
Мун вай винасӧ, да регыдджык!
Регыд мысти Пазӧдӧм Ныр вайис зэв ыджыд кувшин.
— Видзӧдлы, батьӧ, кувшинтыр водка, да сэтшӧм ён!
Ю Ся-цзы кватитіс кувшинсӧ да глӧтнитіс неуна:
— Ого!
Бур!
Уна-ӧ мынтін?
— Мынті?
Ха!
Тӧдан кӧ, бать, кор тайӧ Чан Мао бӧлбаныс аддзис менсьым кулакӧс, повзьӧмысла сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны, непӧштӧ деньга корны.
Шуан жӧ тэ!
Ха-ха!
— Вот молодеч!
Сыысь тӧлк артмас!
Ставсӧ вӧчӧ стӧч сідзи, кыдзи тэ, — Ю Ся-цзы дінӧ шыӧдчиг шуис Чжан Цзи-чжи.
Комнатаысь кыліс зэв гора серам.
А дворын баб ньӧжйӧник бӧрдіс.
13. ЭР ВА-ЦЗЫ ЯНДЫСЬТӦГ КОРӦ
Шонді вӧлі пуксьӧ нин гӧраяс сайӧ.
Выліті ньӧжйӧник шлывгисны розовӧй кымӧръяс.
Рытъя кыаыс гӧрд рӧмӧн вевттис небеса джынсӧ, и ю веркӧс кутіс югъявны уна сюрс зарни бикиньясӧн.
Бадь увъясын жугыля шумитіс рытъя тӧв, мый йылысь кӧ вашкӧдіс берегдорса камыш.
Сяо Лун-тань эз ӧшйы места вылас.
Кадысь кадӧ сійӧ мыччыліс кустъяс пӧвстысь юрсӧ да гӧгӧр видзӧдіс.
Сійӧ муртса на воис татчӧ, но сылы кажитчис, мый сійӧ виччысьӧ нин нэмсӧ.
«Оз жӧ ӧд пӧръяв менӧ тайӧ визя мышка чӧртыс!»
— думыштіс детинка.
Мунігмозыс сійӧ нетшыштіс камышлысь нэриник корсӧ да вӧчис сыысь юрсигусь.
Но артмис лёка, и сійӧ скӧрысь чашйис-косявліс корсӧ торпыригъяс вылӧ.
Берегын друг кодкӧ кыкысь шлопнитіс кипыдӧсъяснас.
Сяо Лун-тань сюйис вомас чуньяссӧ да шутёвтіс.
Сійӧ шутьляліс зэв мичаа, дзик иволга моз.
Вочавидзӧм пыдди кодкӧ кутіс вомгорулас сьывны сьыланкыв да матыстчис матӧджык.
— Лок татчӧ!
Тэ понда сэтшӧм дыр лои меным виччысьны!
— броткис вомгорулас Сяо Лун-тань, кӧть эськӧ ньӧти нин эз и скӧрав.
Камыш кустъяс пӧвстысь быльс петіс детинка.
Тайӧ вӧлі Цзинь Цюань-цзы.
— Муртса эг сюр, — шуис сійӧ.
— Пазӧдӧм Ныркӧд тӧкӧтьӧ эг зурась.
Аддзис кӧ сійӧ менӧ, этшавылӧ кувтӧдз нӧйтіс!
Вот ме и куйлі кӧдзаяс пӧвстын...
— Вайин? — торкис сійӧс Сяо Лун-тань.
— Вайи!
— Цзинь Цюань-цзы кыскис зепсьыс кык кольк.
— Мамлӧн банкаас кольӧма сӧмын сизим-кӧкъямыс кольк, ме босьті сӧмын ӧтикӧс: полі, мед эськӧ эз казяв.
А татчӧ локтігӧн му вылысь аддзи ассьыным курӧгӧс да виччыси, кор сійӧ ваяс со этайӧ мӧд кольксӧ.
Талун мам бара кутас видны курӧгӧс сыысь, мыйла сійӧ эз колькъяв.
Сяо Лун-тань босьтіс ёрт ордсьыс кык кольк, кодъяс вӧліны шоныдӧсь на, да сэки жӧ зепсьыс перйис куим канби — денежнӧй ассигнацияяс.
— Сӧмын куимӧс?
— жугыльпырысь шуис Цзинь Цюань-цзы.
— Найӧс кӧ вузавны, быд ӧти колькйысь позьӧ пӧлучитны кык да джын юань, а тӧрыт кык кольк вылӧ тэ сӧмын сетін меным арифметика кузя учебник, и то сійӧ ставнас бонзьӧма нин.
Кор на ми ещӧ кутам школаӧ ветлыны — век война и война.
— Эн броткы, мӧдысь ме тэныд сета турунвиж карандаш.
— Меным колӧ «Великӧй стена» марка.
— Ладнӧ, сета «Великӧй стена».
Цзинь Цюань-цзы шутьлялігтыр мӧдӧдчис берег пӧлӧн.
Сяо Лун-тань недыр виччысьыштіс да петіс камыш пӧвстысь.
— Ыджыд вокӧй, тэ тані?
Тайӧ горзіс Эр Ва-цзы, коді сулаліс дзик ва дорас; сійӧ вуграсис.
— Да.
Петі гуляйтыштны.
— Сяо Лун-тань вӧчис сідз, быттьӧ тані нинӧм сэтшӧмыс абу.
Сійӧ некыдз эз виччысь, мый вокыс вермас лоны тані матын.
— Бара пӧръясян!
Тӧдӧмысь, мыйкӧ меысь дзебан.
Ме неважӧн на аддзылі, кыдзи татысь петіс Цзинь Цюань-цзы.
— И Эр Ва-цзы индіс камышъяс вылӧ.
— Но и мед петіс кӧ.
Меным кутшӧм делӧ!
Зэв тай меным колӧ!
— А тӧрыт рытнас мый тэ вӧчин храм саяс?
— Ме?
— Да, тэ.
Тӧрыт, кор кутіс рӧмдыны, ме буретш куталі локустӧвӧй пу вылысь, коді тай сулалӧ юсянь войвылын, цикадаясӧс да аддзылі, кыдзи тэ мунін берег пӧлӧн, а сэсся кежин храм сайӧ.
Ме тэнӧ чуксалі, а тэ эн шыась да друг вошин.
— А! Тайӧ ме вӧтчи тулан бӧрся.
Нетшка вӧлі ме град йӧрысь бобыяс и друг кыла — ме дінті кодкӧ шынькнитіс-котӧртіс, ме и куті думайтны, коді эськӧ тайӧ...
— Тулан!
— Дерт жӧ, тулан.
И сэтшӧм ыджыд!
— Сяо Лун-тань петкӧдліс кинас, мый ыджда вӧлі туланыс.
— Ме гусьӧник матыстчи сы дінӧ мышсяньыс, а сійӧ кыдз тай уськӧдчас котӧртны ю пӧлӧн — и храм сайӧ, ме сы бӧрся...
— Но и но!
И тэд эз вӧв страшнӧ ӧтнадлы мунны храм сайӧ?
— Да тэ кывзы.
Котӧрта ме сы бӧрся, а сійӧ друг воши!
Кытысь ме сійӧс сӧмын эг корсь, ставыс весьшӧрӧ, и друг кыла — храмысь кылӧ: «Тук-тук-тук!
Тук-тук-тук!»
Ме зэв ёна повзи да уськӧдчи котӧртны.
Сиктӧдз котӧрті и пыр на кылі тайӧ шыяссӧ.
— Тайӧ, навернӧ, вӧлі нечистӧй дух!
— шӧпкис Эр Ва-цзы.
— Код сійӧс тӧдӧ.
Гашкӧ, кыдзи висьтавліс Цзинь Сун дед, тайӧ Чжан Шэнь-чуй * чӧрт кучкаліс пу чериӧ.
Тэ храм дінас и матӧ эн мун!
* Чжан Шэнь-чуй — китайскӧй мифологияын чӧрт, кодлӧн тушаыс куим метрысь неуна ыджыдджык.
— Сэтшӧм повзьӧдчанінад нинӧм вылӧ ог мун!..
Эй, тэ кытчӧ нуан тайӧ колькъяссӧ?
— Мый тэ сӧран!
— Сяо Лун-тань зэв ӧдйӧ бергӧдчис да кутіс восьлавны водзӧ.
— Но ладнӧ, аддзылан, ставсӧ баблы висьтала!
Сійӧ век ме вылӧ видчӧ: то шуӧ, мый ме босьті сылысь дӧратор, то колькъяс.
Ме шуа сылы — эг босьтлы, а сійӧ оз эскы.
Сідзкӧ, тайӧ тэ, вӧлӧмкӧ, гусявлан!
— Эр Ва-цзы гартіс вугыр сисӧ да, вомгорулас мыйкӧ броткигтыр, мӧдӧдчис вокыс бӧрся.
— Вокӧй, донаӧй, эн висьтав бабыдлы!
Ме тэныд деньга сета.
— Оз ков меным тэнад деньгаыд!
Кольӧм пӧрйӧ, кор тэ меным сетлін канпяо, ме нинӧм эг вермы ньӧбны.
Кӧсйи кампет ньӧбны, а лотошникъяс шуӧны: «Ӧні канпяоыд оз туй, вай гуаньцзиньпяо *».
* Гуаньцзиньпяо — денежнӧй знакъяс, кодъясӧс лэдзліс сійӧ кадӧ реакционнӧй роминдановскӧй правительство.
Ме пинялі найӧс, нимті реакционеръясӧн, но нинӧм эз отсав.
Кӧсъян кӧ, вай вит гуаньцзиньпяо.
Эр Ва-цзы читкыртіс мудер синъяссӧ.
— Тэныд, йӧй понлы, эськӧ бамбукӧвӧй бедьяс!
Вот нарошнӧ нинӧм ог сет!
— шуис ыджыдджык вокыс.
— Сідзкӧ, ме ставсӧ висьтала баблы!
— Но и висьтав, больгун, ме ог пов!
Нинӧм торъяыс меным оз ло, видыштас и ставыс.
И Сяо Лун-тань решительнӧя мӧдӧдчис водзӧ.
— Либӧ вай кӧть меным кык ыргӧн кизь, — эз лэдзчысь Эр Ва-цзы.
— Ог сет!
— Сяо Лун-тань сувтіс.
— Но ладнӧ, вай ӧтиӧс!
— Мед лоӧ тэ ног, меным тэ прӧстӧ жаль.
Но смотри, бабыдлы кыв ни джын.
— Нинӧм ог висьтав, а висьтала кӧ кӧть ӧти кыв, мед лоа со мыйӧн...
— Сійӧ петкӧдліс чаль чуньсӧ.
— Сэки менӧ мортӧн эн лыддьы.
— Мунам, гортын пӧлучитан ассьыд кизьтӧ.
Эр Ва-цзы вӧтчис вокыс бӧрся.
Гортас воӧм бӧрын Сяо Лун-тань кыскис камодысь ичӧтик картон кӧрӧбка, перйис сэтысь югыд ыргӧн кизь да зыралыштіс сійӧс чуньяснас.
Торйӧдчыны кизьыскӧд, дерт, эз вӧв окота.
Но Сяо Лун-тань, мунігмозыс Эр Ва-цзылы балябӧжас зутшкӧбтӧм бӧрын, век жӧ сетіс сылы кизьсӧ.
Вокыс, быттьӧ нинӧм эз и ло, зыралыштіс балябӧжсӧ да нимкодьпырысь котӧртіс ывлаӧ.
Ужнайтігӧн, кор мамыс сёрнитіс бабыскӧд, Эр Ва-цзы немвиччысьтӧг крапкис-шуис:
— Мамӧ, а тулан вермас пӧртсьыны нечистӧй духӧ?
Сяо Лун-тань кутіс вӧрны места вылас.
Волнуйтчӧмысла сійӧс заводитіс кызӧдны, и нянь крӧшкиясыс лэбисны сы вомысь.
Мамыс дугдіс сёрнитны бабыскӧд да юаліс:
— Мый тэкӧд, висьӧдчан али мый?
— Мыйкӧ горшӧ сибдіс.
Кхе-кхе!
— А тэ пӧсь шыдсӧ сёйышт, и прӧйдитас!
— Вермас пӧртсьыны нечистӧй силаӧ, а?
— эз ӧвсьы Эр Ва-цзы.
— А храмын эм <zho>чжан</zho> ыджда чӧрт?
Мамыс век на сёрнитіс бабыскӧд да весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
Эр Ва-цзы кӧсйис ещӧ мый йылысь кӧ юавны, но Сяо Лун-тань лэччис табуретка вылысь да пызан улын ёнакодь чужйис вокыслы кокас.
Бабыс друг звирк чеччис.
— Ак тэ, рӧзбойник!
Тэ мый, чужъясьны ещӧ думыштін?
— И сійӧ кутіс ниртны доймӧм коксӧ.
— Весиг пызан сайын спокойнӧя он вермы пукавны!
Мамыс скӧра видзӧдліс детинкаяс вылӧ:
— Сёйӧй ӧдйӧджык да эн лысьтӧй больгыны!
Эр Ва-цзы медбӧрын чӧв ланьтіс да кутіс сёйны.
14. ДЕНЬГАТӦГ ОЗ ПОЗЬ
«Сунботан» аптекаын прилавокыс зэв джуджыд да пыр вевттьысьӧма кыз бус слӧйӧн.
Аптекаса кӧзяиныс, Чан Мао старик, пукалӧ аслас конторка сайын да вугралӧ.
Став сертиыс тӧдчӧ, мый вузасьӧмыс мунӧ омӧля.
Сяо Лун-тань сувтіс кок чунь йылас, пуктіс щӧкасӧ прилавок вылӧ да ньӧжйӧник чукӧстіс:
— Господин Чан Мао!
Старик повзьӧмысла дрӧгмуні да лэптіс юрсӧ.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ ме, господин!
Старик надзӧник пуктіс ныр вылас сьӧд оправаа ӧчкисӧ да матыстчис прилавок дорӧ. Сійӧ дышиника ӧвтчис банан корйысь вӧчӧм веерӧн.
— Тэ... буракӧ, Щицзябаоысь?
— Аптекарь кутіс дзоргыны детинка вылӧ ӧчки вывтіыс.
Сяо Лун-тань мыкталігтыр мӧдіс нурбылявны:
— Ме абу Щицзябаоысь, ті... буракӧ, ӧ... ӧшибитчинныд, ме Бицзячжуанысь.
— Всё равно.
Лекарствола локтін?
— Да, меным колӧ лекарство.
— Бур.
Вай ноко рецепттӧ.
— Старик пыр жӧ быттьӧ ловзис.
— Абу.
Менам рецептыс абу...
— Тэ нӧ мый, сералан ме вылын?
Кутшӧм лекарство тэ верман закажитны рецепттӧг?
Старик бӧр муніс аслас конторкаӧ, пуксис да лӧсьӧдчис нин бара вугыртны, но друг, быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас, бара локтіс прилавок дінӧ:
— Позьӧ и рецепттӧг.
Тэ сӧмын висьтав, кутшӧм висьӧмысь колӧ.
Шуам, прӧстудаысь ме тэныд сета «уши-ча» турун, кызӧдӧмысь зэв бура отсалӧ мандарин кышкӧд косьтӧм повилика, а кынӧм кӧ...
— Тайӧ рана, господин!
— Рана?
Кутшӧм рана? — юаліс старик.
— Делӧыс вӧлі тадзи.
Июль дас квайтӧд лунӧ вӧлі бой, а ичӧтджык вокӧй ытшкис видз вылын, и сійӧс ранитіс.
Врачӧс ми эгӧ корлӧй, а лунъясыс ӧні сулалӧны зэв жарӧсь, и ранаыс пежасис...
Вайӧй меным кутшӧмкӧ порошок!
— Э, коньӧр тэнад вокыд.
И кутшӧм кад пуксис!
Челядьдырсянь ме ни ӧти спокойнӧй лун эг тӧдлы.
Первой лои революция, коді вӧтліс Маньчжурскӧй династияӧс.
Республика воясӧ муніс война, воюйтісны Сунь Чуань-фан милитаристлы паныд, сэсся эсійӧ японскӧй чӧртъясыскӧд...
А ӧні со бара гражданскӧй война.
Войналы пом абу...
Неуна виччысьлы, ме тэныд пластырь гӧтӧвита.
Сійӧ тэрыба вештіс водзӧ некымын ичӧтик ящик, босьтіс лӧз рӧма фарфорӧвӧй ыджыд бутылка, кисьтіс сэтысь мыйкӧ латуннӧй ичӧтик гырничӧ, босьтіс кузь вороп йылӧ крепитӧм ичӧтик шара латуннӧй пестик да кутіс мыйкӧ нырны.
Та дырйи артмыліс мелодичнӧй, мича шы.
Сяо Лун-тань, щӧкасӧ прилавок вылӧ пуктӧмӧн, интересуйтчӧмпырысь видзӧдіс став тайӧтор вылас да лолаліс чӧскыда ӧвтысь лекарственнӧй турун дукнас.
— Но вот, тайӧ ичӧтик пакетас порошокъяс.
Первой киськав наӧн ранасӧ, а сэсся клеит сійӧс тайӧ пластырнас, куим лун мысти вӧчан тайӧс жӧ, и ньӧжйӧ ставыс бурдас.
Тайӧс шуӧм бӧрын старик мӧдіс клёнӧдчыны щӧті мольясӧн.
— ...куим, куим, ӧні ӧкмыс, куим, вит, ӧти, дас вит, вит, витӧс шыбитам...
Сідз, ставыс кызь ӧти юань да вит мао, сӧмын гуаньцзиньпяо!
— Господин, деньгаыс менам абу, ме вайи колькъяс, гашкӧ, босьтанныд?..
— Но!
Бара ме прӧста мырси!
— старик паськӧдліс кияссӧ.
Бара кутісны гольскыны щӧті мольяс.
— Дас ӧти кольк!
А мӧдысь вай нин деньга!
Сяо Лун-тань кокньыдпырысь ышловзис да, зепсьыс дас ӧти гырысь кольк перйӧм бӧрын, пуктіс найӧс прилавок вылӧ.
— Хэ-хэ, колькъясыс бурӧсь, чайта, мый тэнад зепъясад колины ещӧ, а?
— Менам вӧлі стӧч дас ӧти кольк, господин, сэсся абу!
— И Сяо Лун-тань кватитіс прилавок вывсьыс лекарство тыра пакетъяссӧ.
— Эн пӧръясь!
Видзӧдтӧ, кутшӧм сюсь!
— Старик нюжӧдіс сьылісӧ да видзӧдліс прилавок сайӧ.
Ичӧтик скамьяыс пӧри джоджас, а детинкалӧн и дукыс нин эз вӧв.
Старик Чан Мао скӧрысь чургӧдіс тошсӧ да кутіс броткыны:
— Визув детинкаыс!
Но мӧдысь деньгатӧг нинӧм оз артмы!
15. «МЕ НЕПРЕМЕННӦ ВАЯ ТІЯНЛЫ ВА!»
Кажитчис, тайӧ гожся жар лун кадас став ловъяыс ланьтӧма.
Сӧмын мыйвынсьыс горзісны цикадаяс, кодъяс дзебсьӧмаӧсь вязъяслӧн сук увъяс пӧвстӧ.
Кӧдза муяс вылын эз тыдав ни ӧти морт.
Сяо Лун-тань пуджис гачкокъяссӧ, копыртчис ва весьтӧ да заводитіс мыйкӧ корсьны ва пыдӧссьыс.
Регыд мысти гудыр ваысь сійӧ лэптіс ракпань да, сы вылӧ видзӧдлытӧг, шыбитіс сійӧс кӧрзинаӧ, коді ӧшаліс сы мышкын.
Кадысь кадӧ сійӧ лэптывлывліс юрсӧ да сюся видзӧдлывліс ю ӧтар-мӧдар берегъясӧ; ылысь, кӧні юыс вӧчӧ чукыль, кылісны челядьлӧн гора гӧлӧсъяс.
Сяо Лун-тань внимательнӧя кывзіс да ньӧти падъявтӧг мӧдӧдчис водзӧ, веськыда сикт асыввыв юкӧнлань.
Сійӧ восьлалігас бузӧдіс-резіс васӧ.
Ва веркӧсас турунвиж нюйт дорын артмывлісны вабольяс, кодъяс потласисны да резісны ставсӧ гӧгӧр.
Арыштӧм синма лягушкаяс повзьӧмысла дзебсьылісны лотос коръяс улӧ.
Водзынджык быдмис зэв ыджыд бадь пу.
Сійӧ копыртчӧма дзик ва бердӧдзыс, и сылӧн нежнӧй да кузь помъясыс, быттьӧкӧ гыяскӧд ворсӧдчиг, купайтчисны юын.
Сяо Лун-тань пырис бадь пу улӧ да пуксис, медым неуна шойччыштны.
Буретш тані, кӧні торйӧн ёна чувствуйтсис ыркыдыс, тайӧ жар луншӧр каднас бур эськӧ вӧлі купайтчыштны.
Тайӧ кадӧ ю берегдорса кӧдза муяс вылын мыйкӧ кутіс шура-шаракывны.
Сяо Лун-тань тювкнитіс бадь улӧ.
Ю мӧдар берегсянь кыліс нывлысь нор сьыланкыв:
Салдатӧ муніс ыджыд вок,
Зэв ылӧ муніс — дыр оз лок.
Чой пӧся кутліс воклысь ки,
И коли чойыс ӧтнас дзик.
«Фу, кутшӧма повзьӧдіс менӧ!» — думыштіс Сяо Лун-тань.
А нывка сьыліс водзӧ, и сы гӧлӧсын кыліс синва:
— Тэ кылан, вокӧ, ылын сэн, Эн вунӧд чойтӧ некор, эн!..
Сьыланкыв кыліс кӧнкӧ ылын.
Сяо Лун-тань пырис камышӧ медся тшӧкыдінас да кутіс кавшасьны берегӧ.
Камыш бытшлаліс сылысь кокъяссӧ, но детинка, дойсӧ венны зільӧмӧн, кайис берегӧ буретш сійӧ местаӧ, кӧні кыпаліс важ храмлӧн бӧръя стеныс.
Сук турун пӧвстӧ дзебсьӧмӧн кывзысьыштіс, сэсся лэптіс кирпич тор да сыӧн квайтысь котшнитіс стенас.
Стенын вӧрзьыштіс из, и тыдовтчис неыджыд розь.
Сяо Лун-тань питшӧгсьыс кыскис ичӧтик кык пакет да ньӧжйӧник шуис:
— Ӧти пакетас порошок, мӧдас пластырь.
Ранасӧ первой колӧ киськавны порошокнас, а сэсся клеитны пластырнас, куим лун мысти колӧ вӧчны бара жӧ тадзи.
— Аттьӧ тэныд, Лун-тань! — стен сайсянь кыліс гӧлӧс.
— Со ещӧ кык ӧгурец.
— Сяо Лун-тань перйис кӧрзинасьыс кык кузь ӧгурец, сюйис найӧс стен розьӧд да содтіс: — Тайӧ тіянлы горштӧ веськӧдны.
Сёяныд эм на тіян?
— Сёян... тырмас на...
Вот вермин кӧ тэ эськӧ вайны... ва... ва!
Менам горшӧй косьмӧ, зэв ёна косьмӧ!..
— пыдісянь кыліс пӧдан гӧлӧс.
Кажитчис, быттьӧ быд кыв мортыс шуӧ зэв сьӧкыдпырысь.
— Энӧ тӧждысьӧй, учитель Хуан, ме ватӧ тіянлы непременнӧ вая!
Ме муні.
Энӧ вунӧдӧй: куим лун мысти вӧчны ставсӧ выльысь.
— Ой!
И стенысь розьсӧ тупкис из.
Сяо Лун-тань ӧшӧдіс мышкас кӧрзинасӧ, ньӧжйӧ лэччис крут берегӧд да камышсянь веськыда исковтіс кӧдзыд ваӧ.
10. «ОГ ВИСЬТАВ, НИНӦМ ОГ ВИСЬТАВ...»
Пӧсь муыс сотіс Сяо Лун-таньлысь кӧмтӧм кокъяссӧ, и сійӧ тӧвзис водзлань сідзи, мый сылӧн кокъясыс муртса инмалісны муас.
Гумлакӧд орчча шобді идзас пиын кокасьысь курӧгъяс повзьӧмысла кутісны шенасьны бордъяснаныс да котсигтыр котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Ак тэ, хулиган!
А ме чайті, мыйкӧ лои! — мыччысис кутшӧмкӧ фанза ӧшинь пыр старукалӧн юр.
— Енэж улын, баб, гӧгӧр шыч ни рач!
Сійӧ котӧртіс водзӧ, кӧрзинаыс тувкӧдіс сылы мышкас.
— Сувт!
— кыліс град йӧрысь горӧдӧм.
Потшӧс сайысь друг чеччыштіс ён детинка, коді вӧлі тушанас ёна ыджыдджык Сяо Лун-таньысь, да скӧра пӧперегаліс сылы туйсӧ.
Сяо Лун-тань ставнас зэвтчис; сьӧлӧмыс сылӧн морӧсас чеччис.
Сы водзын вӧлі сылӧн медся лёк врагыс — вӧлі Пазӧдӧм Ныр!
— Мый тэныд колӧ, ме тэныд нинӧм эг вӧч!
— Пырысь-пыр прӧверитам, кысянь тэ локтан!
— И детинка кыскыштіс нырнас.
Сійӧ матыстіс вом дорас ӧгурец, кодӧс кутіс киас, да варснитіс джынсӧ.
Сылӧн банбокъясыс пӧльтчисны, ӧгурец ваыс визувтіс восьса морӧс вылас.
— Ӧні ме шоба тэнӧ!
— огурецсӧ нямляліг броткис сійӧ.
— Эн зэв ныртӧ лэптав!
Чайтан, ме пола тэысь?
— Быть ковмас, ковмас...
— Пазӧдӧм Ныр пыдісянь лолыштіс да помаліс: — Ковмас повны, коммунистическӧй понпи!
Сійӧ шыбитіс кольӧм ӧгурец джынсӧ, веськӧдчис, пуктіс кияссӧ бокас, мӧдӧдчис веськыда Сяо Лун-таньлань да морӧснас зурасис веськыда сылы нырас.
— Мун вешйы сэсь, а то видзчысь, нӧйта!
— бӧрлань воськовтіг шуис Сяо Лун-тань.
— Тэ?
Менӧ?
Ха-ха!
А тайӧс тэ исавлін?..
— Сійӧ чабыртіс кулаксӧ да вайӧдліс сійӧс Сяо Лун-таньлӧн дзик ныр бердӧ.
Сылӧн грубӧй ки вылын тӧдчисны бура развитчӧм мускулъяс, кодъяс дзирдалісны шонді водзын, быттьӧ глянцуйтӧмаӧсь.
— Вай ноко видзӧдла!
— Пазӧдӧм Ныр лёкысь нетшыштіс асланьыс кӧрзинасӧ, орӧдіс волыссӧ, мый йылын сійӧ ӧшаліс, но, пытшкас видзӧдлӧм бӧрын, веськодьпырысь шуис: — А ме чайті, мый сэні чери, а сэні сӧмын некымын ракпань.
Чери кыйысьӧн ещӧ шусьӧ!
Топӧдас киняулас кулӧм крысаӧс да лыддьӧ асьсӧ вӧралысьӧн!
Сійӧ шыбитіс кӧрзинасӧ муас да заводитіс лёкысь талявны сійӧс.
Скӧрмӧмысла Сяо Лун-таньлӧн пидзӧсъясыс кутісны тіравны, горшдіныс гӧрддзасис.
Сійӧ лэптіс кулаксӧ да скӧрйывсьыс горӧдіс:
— Видзчысь тэ!
Мед сӧмын воас учитель Хуан...
— Коді? Коді?
— Пазӧдӧм Ныр дзик матыстчис Сяо Лун-тань дінӧ да кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Учитель Хуан?
— Нинӧм ме эг шу!
Сяо Лун-тань ёна нин каитчис, мый лишнӧй болькнитіс, весиг ачыс эз чайт, кутшӧм лёктор вермас лоны таысь.
— Висьтав, но!
— Пазӧдӧм Ныр заводитіс треситны сійӧс пельпомӧдыс.
— Ог висьтав! — чорыда пыксис Сяо Лун-тань.
— А тэныд кӧ ме сета кык фазан бӧж?
Видзӧдлы, кутшӧм мичаӧсь да кузьӧсь.
— И кияснас сійӧ петкӧдліс бӧжъясыслысь кузьтасӧ, а ачыс мырдӧнсорӧн нюммуніс.
Но Сяо Лун-тань чӧв оліс.
— Ладнӧ, ме содта ещӧ дас юань.
— Ог висьтав, нинӧм ог висьтав...
Пазӧдӧм Ныр мыйвынсьыс кучкис детинкалы кык синкым костас и сійӧ шатовмуні.
Сэки Пазӧдӧм Ныр ӧшйис детинка вылӧ аслас став туша сьӧктанас, уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс, мыджсис пидзӧсъяснас сылы кынӧмас да кыкнан кинас кватитіс горшсӧ.
Минута мысти Сяо Лун-таньлӧн чужӧмыс лӧзӧдіс, кӧсичаясас пӧльтчисны сӧнъясыс...
— Висьталан, а?
А то мӧдӧда тэнӧ мӧдаръюгыдас!
— И Пазӧдӧм Ныр неуна личӧдыштіс кабырсӧ.
Сяо Лун-тань паськыда паськӧдіс вомсӧ да апыштіс воздухсӧ:
— Ог висьтав...
Пазӧдӧм Ныр ещӧ чорыдджыка топӧдіс горшсӧ.
— Ӧні жӧ тэнӧ мӧдӧда мӧдаръюгыдас!
— горзіс сійӧ.
Сылӧн сьӧкыд туша улын Сяо Лун-таньлӧн эз вӧв выныс водзсасьны, кывйыс сылӧн нюжаліс.
Ещӧ неуна, и детинка эськӧ пӧдіс.
— Висьталан?
— И Пазӧдӧм Ныр бара личӧдіс кабырсӧ.
— Он кӧ висьтав — джагӧда!
Сяо Лун-тань синъяссӧ лапйӧдліс да горша апаліс вомнас воздухсӧ.
Плеш вылас сылӧн чепӧсйис ньылӧм.
— «Он висьтав, он висьтав!»
А мый висьтавнысӧ?
— Кӧні учитель Хуан?
— Ме ог... ог тӧд...
— Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ ӧні на сӧмын шуин учитель Хуан йылысь, мый сійӧ воас?
— Ме висьталі... коркӧ сійӧ... воас, и ме... норася... со мый ме кӧсйи... висьтавны тэныд!
— Ха-ха!
Учитель Хуанлы!
— Детинка зывӧкпырысь кыскыштіс нырнас.
— Налы ставныслы важӧн нин капут!
Сійӧ чеччис, чужйис Сяо Лун-таньлы да шутьлялігтыр муніс.
Эбӧсысь петӧм Сяо Лун-тань куйліс да чувствуйтіс, кыдзи сотӧ доналӧм муыс.
Сійӧ заводитліс эськӧ чеччыны, муас кияснас мыджсьӧмӧн, но киясыс дрӧжжитісны, пельясас жувгис, водзас вералісны зарни звёздочкаяс, и сійӧ садьтӧгыс гыпкысис-уси му вылӧ.
Коли кузь кадколаст.
Но вот мельничаысь Ян тьӧтка мӧдӧдчис град йӧрӧ баклажанъясла.
Ылісянь на сійӧ аддзис потшӧс дорын куйлысь детинкаӧс да скӧра горӧдіс:
— Нинӧм дзебсясьны!
Медбӧрын ме куті жӧ тэнӧ!
Лунтыр ӧгурецъясӧс гусявланныд.
Час ме тэныд петкӧдла гаж.
Но, матӧджык локтӧм бӧрын, нывбаба горӧдіс:
— Ӧдйӧнджык татчӧ!
Мортӧс виӧмаӧсь!
Котӧрӧн воисны крестьяна да нуисны детинкаӧс гортас.
Дворын налы паныдасис мамыс.
Сунис тупыль мыні сылӧн кисьыс, и сійӧ уськӧдчис пиыс дінӧ.
— Мый... мый лои?
— Тайӧ Пазӧдӧм Ныр...
— А, сетыштӧма сылы буракодь, сӧмын, буракӧ, этшаджык на! — комнатаысь кыліс Чжан Цзи-чжи дядьыслӧн гӧлӧс.
Мамыс сывйыштіс Сяо Лун-таньӧс, и налӧн синваныс ӧтлаасис.
17. ТӦДМАВНЫ ПОЗЬТӦМ ЗАГАДКА
Коли кык лун.
Сяо Лун-тань бурдіс, висис сӧмын кык син костыс.
Сы бӧрын, кор Пазӧдӧм Ныр немжалиттӧг нӧйтіс сійӧс ывла вылын, бабыс зэв стрӧга прикажитіс, мед внукыс эз пет ворота сайӧ.
Луннас петанінсӧ видзис сійӧ ачыс, а войнас Сяо Лун-танькӧд орччӧн узьліс мамыс.
Чжан Цзи-чжи пӧшти эз петавлы гортсьыс да лёкысь, кӧин моз, видзӧдіс детинка вылӧ.
Сяо Лун-тань эз аддзы аслыс места.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый учитель Хуан куим лун нин олӧ ватӧг.
А ывлаын вӧлі терпитны позьтӧм жар.
Ӧд сійӧ кӧсйысьліс вайны учитель Хуанлы ва и ӧнӧдз эз вай.
Мый думыштас учитель?
Сійӧ вермас шуны: «Некытчӧ туйтӧм детинка, абутӧм чӧртъясысь повзис!»
Тайӧ мӧвпъяссьыс детинкалӧн заводитліс гилявны ныр пытшкыс да доршасьліс синваыс.
Сійӧ гусьӧникӧн видзӧдліс ӧшинь пыр.
Бабыс пукаліс ворота дорын да путшкис сунис, ӧдзӧс сайын кыліс Чжан Цзи-чжилӧн кызӧм шы.
Сяо Лун-тань бӧр локтіс да пуксис крӧвать вылӧ.
Колӧ бурджыка уджалыштны юр вемӧн да думыштны кутшӧмкӧ ыджыдджык помка, медым бабыс лэдзис сійӧс петны гортсьыс.
— Эй, другӧ, мыйсяма тешкодь тайӧ? — кыліс керкаӧ пырысь Ю Ся-цзылӧн гӧлӧсыс.
— А мый лои?
Тэ мыйкӧ шоммӧмыд? — юаліс Чжан Цзи-чжи.
— А со мый лои.
Миян салдатъяс пиысь ӧти сӧмын на вайис меным со этійӧ резинӧвӧй туфлисӧ, а тэ тӧдан, сиктса крестьяна оз новлыны резинӧвӧй кӧмъяс.
Салдат висьталіс, мый аддзӧма водз асывнас ю дорысь Цяньчжуан асыввыв юкӧнысь...
— Бара асыввыв юкӧнысь?
— Да.
Сійӧ висьталіс ещӧ, мый кор вӧлӧма дозорын, сэк му вылысь случайнӧ казялӧма свежӧй ки туйяс.
Сійӧ чуймӧма, бура ставсӧ видлалӧма.
Берег дорас камышсӧ пӧ вӧлі талялӧма, и сэні туплясьӧма со тайӧ туфлиыс, а орччӧн тӧдчӧмаӧсь ва кок туйяс.
— Гашкӧ, тӧдчисны кок туйясыс резинӧвӧй кӧмсьыс?
— Эз.
Со мый шензьӧданаыс.
Быттьӧкӧ тайӧ мортыс ветлӧдлӧма абу кокъяснас.
— А матігӧгӧрсӧ шобӧмаӧсь? — юаліс Чжан Цзи-чжи.
— Дерт жӧ.
Видзӧдлӧмаӧсь орчча муяссӧ, корсьӧмаӧсь став турун пытшсьыс, весиг храмӧ волӧмаӧсь, но некутшӧм след некысь абу аддзӧмаӧсь.
Лои чӧв-лӧнь.
Сёрнитысьяс пиысь кодыскӧ чуньнас ньӧжйӧник таркӧдіс пызанӧ.
Сяо Лун-таньлӧн сьӧлӧмыс мыйвынсьыс тіпкис, горшыс дзикӧдз пакталіс.
— Но и загадка, чӧртыс мед сійӧс нуас! — шуис Чжан Цзи-чжи.
— Фарфорӧвӧй чашка, кунжут муяс вылын вир, виӧм пон, киссьӧм резинӧвӧй туфли, и ставсӧ тайӧс аддзӧма Цяньчжуан асыввыв юкӧнын.
Да, тані непременнӧ мыйкӧ абу лючки-ладнӧ!
— Ме чорыда эска, мый тайӧ резинӧвӧй туфлиыс сійӧ ранитчӧм партизаныслӧн, кодӧс ми корсям, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Ю Ся-цзы.
— Сійӧ, тӧдӧмысь, ранитчӧма кокас и оз вермы кытчӧкӧ мунны.
Ӧні сійӧ дзебсясьӧ сиктлӧн кӧнкӧ асыввыв юкӧнын, а кольӧм войӧ кыссьылӧма берегӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв кокас ранитчӧма, муас колины эськӧ эз ки туйяс, а кок туйяс.
— А мый сылы ковмӧма берегсьыс?
— Тайӧ...
И бара пуксис чӧв-лӧнь.
Недыр мысти Чжан Цзи-чжи решительнӧя шуис:
— Сідзкӧ, вот.
Ӧні жӧ некымын салдаткӧд мунам Тянь Сян старик ордӧ да бура ставсӧ шобам, а нинӧм кӧ ог аддзӧй, то всё равно сійӧс чорыда пыркӧдыштам.
Ӧд асыввыв юкӧнас муыс сӧмын сылӧн.
Щёлкнитіс пистолет курок, и найӧ ӧтлаын петісны комнатаысь.
18. «ВА... ВА...»
Ужнайтігӧн баблы мамыс шогпырысь шуис:
— Коньӧр Тянь Сянӧс виӧмаӧсь...
Сяо Лун-тань ставнас дрӧгнитіс, и сёян бедьторъясыс усины кияссьыс.
— Мый тэкӧд, детинка?
— Мамыс крепыда топӧдіс писӧ ас бердас.
— Юрӧй висьӧ!
Мамыс видліс кинас сылысь плешсӧ:
— Пӧсь.
Колӧ узьны водны водзджык!
Сійӧ нуӧдіс Сяо Лун-таньӧс комнатаӧ да водтӧдіс вольпасьӧ, а бабыс медся лёк кывъясӧн видіс Пазӧдӧм Нырӧс.
Сяо Лун-тань куйліс, и сылы кажитчис, быттьӧ сылысь кияссӧ и кокъяссӧ парализуйтӧма.
Медбӧрын сылӧн синлапъясыс сьӧктаммисны, и сійӧ унмовсис тревожнӧй унмӧн.
Но муртса на сійӧ кунис синъяссӧ, кыдзи пельясас кутіс ньӧжйӧ юргыны гӧлӧс:
«Ва... Ва!
Менам косьмӧ горшӧй, зэв ёна косьмӧ горшӧй...
Ва, ва!..»
Сяо Лун-тань восьтіс синъяссӧ. Но ас водзсьыс сійӧ всё равно аддзис учитель Хуанлысь омӧльтчӧм блед чужӧмсӧ.
Тайӧ чужӧм вылас, кодӧс вӧлі ставнас зэлӧдӧма куыс, бура тӧдчисны ыджыд синъясыс, найӧ видзӧдісны жугыля, ачыс лолаліс сьӧкыда, быттьӧ чери, кодӧс шыбитӧмаӧсь косінӧ.
«Ва... ва...»
Сяо Лун-тань тэрыба кыссис сы дінӧ да чургӧдіс кӧдзыд чай тыра ыджыд чашка.
Дрӧжжитана киясӧн учитель Хуан кватитіс чашкасӧ да заводитіс горша юны.
Ваыс визувтіс щӧка кузяыс да тёпкис-вияліс дӧрӧм вылас.
Сяо Лун-тань синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс раненӧй вылӧ да мыччис сылы ещӧ ӧти кӧдзыд чай чашка.
Учитель Хуан нюжӧдчис сыла, но кодлӧнкӧ ён кияс немвиччысьтӧг кватитісны сійӧс.
И сійӧ жӧ здукас комнатаын кыліс Чжан Цзи-чжилӧн лёкысь серӧктӧм:
«Ха-ха!
Дона учитель Хуан, медбӧрын, сюрин жӧ тэ!»
Сяо Лун-тань кӧсйис уськӧдчыны враг вылӧ, но друг сы синъяс водзын югнитіс би.
Кыліс лыйӧм шы, и учитель Хуан лётмуні-уси джоджӧ.
Сылӧн плеш кузя визувтіс вир...
Сяо Лун-тань повзьӧмысла вирскӧбтіс-чеччис.
Комнатаын вӧлі пемыд, сӧмын ӧшинь пыр писькӧдчис неыджыд югӧртор.
Сыкӧд орччӧн ныргорӧн узисны мамыс да Эр Ва-цзы.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис, дӧрӧмыс вӧлі пӧсялӧмысла брӧдва.
Сяо Лун-тань ньӧжйӧ лэччис крӧвать вылысь да кутіс кималасӧн мунны ӧдзӧслань.
Немвиччысьтӧг крукасис мамыслӧн кокӧ, и мамыс мӧдіс броткыны:
— Тайӧ детинкаыс збыльысь...
Сэсся сійӧ бергӧдчис мӧдар бок вылас да чӧв ланьтіс.
Сяо Лун-тань ёна видзчысьӧмӧн воӧдчис кухняӧдз да ва тыра бӧчка улысь кималасӧн аддзис ыджыд бутылка.
Сэтчӧ гумовтіс ва, калитка пыр гусьӧникӧн петіс керкаысь да ю пӧлӧн мӧдӧдчис храмлань.
Берегдорса турун пиын сьылісны чиркъяс, пӧльтіс ыркыдіник тӧв.
Детинка вӧлі пырӧ нин сук камыш пӧвстӧ, кыдзи друг сы дінті шумӧн вирдыштіс кутшӧмкӧ еджыд вуджӧр, и Сяо Лун-тань кынмис стен бердас.
Воздухын кыліс ва дорын олысь кутшӧмкӧ лэбачлӧн ёся горӧдӧм; сійӧ ӧвтыштіс бордъяснас да воши вылі енэжын.
Кӧнкӧ сиктын ньӧжйӧник бӧрддзис кага.
Но Сяо Лун-тань пыр муніс водзлань да лючки-ладнӧ воӧдчис храмлӧн бӧрвывса стен дорӧдз.
Сійӧ тэрыба кавшасис выліас да кутіс тотшкӧдны стенас.
abu
— Да! — стен сайсянь кыліс гӧлӧс.
Стенын лои розь.
Сяо Лун-тань босьтіс бутылкасӧ да заводитіс сюйны сійӧс пытшкас.
Но костыс вӧлі вывті векньыд, и бутылкаыс эз тӧр.
Буретш тайӧ здукӧ Цяньчжуанын кутісны увтны понъяс.
— Эн волнуйтчы, детинка! — шуис учитель Хуан.
Сяо Лун-тань казяліс, мый бутылкаыс сы киясын дрӧжжитӧ, да кыліс валысь буликтӧмсӧ.
Тайӧ учитель Хуан нетшыштӧма пробкасӧ, и бутылкаысь ваыс кутіс ньӧжйӧник петны чашкаӧ, кодӧс сійӧ пуктіс бутылка весьтӧ.
Регыд мысти бутылкаыс ёна кокняммис.
Ув! Ув! Ув! — лёкысь увтчисны понъяс.
— Учитель Хуан, кодкӧ локтӧ!
— Ӧдйӧджык бӧр мун! — тшӧктіс сійӧ.
Сяо Лун-тань ӧдйӧ кыскис розьсьыс бутылкасӧ да локтан туйӧдыс мӧдӧдчис бӧр.
Но эз на удит сійӧ мунны весиг некымын метр, кыдзи неылысь кыліс кок шыяс да металлическӧй предметъяслысь зилякылӧм.
Сійӧ ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, сэсся кутіс котӧртны, но проклятӧй черепокъяс дугдывтӧг ратшкакылісны сы кок улын.
Друг кок шыясыс эз кутны кывны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ йӧзыс кывзысьӧны.
Сяо Лун-тань шӧйӧвоши ещӧ ёнджыка, крукасис изйӧ да уси.
Бутылкаыс жугалі торпыригӧдз.
— Со сійӧ!
— Сувт!
Югнитіс карманнӧй фонариклӧн югӧр.
Камыш пӧвстысь Сяо Лун-тань ньӧжйӧник исковтіс юӧ.
Берегын кылісны нин лыйсьӧм шыяс, пуляясыс швичнитлісны ваӧ.
Сикт ставнас пыр жӧ садьмис, быдласянь кыліс понъяслӧн гораа увтчӧм.
Пыр матынджык и матынджык кылісны тревожнӧй гӧлӧсъяс.
— Кытысь сійӧ петіс?
— Видзӧд, пазалӧм бутылка!
Сяо Лун-тань чегис кыз камыш идз, сюйис сійӧс вомас да ставнас пырис ваӧ. Ва вылӧ коли чурвидзны сӧмын камыш идзлӧн помыс.
Тадзи сійӧ кутіс ньӧжйӧник мунны рытыввывлань.
Лолавны вӧлі сьӧкыд, дугдывтӧг ковмис сьӧлавны васӧ, коді сӧдзис камыш потасъясті.
Недыр мысти сійӧ зурасис керйӧ да видзчысьӧмӧн чургӧдіс юрсӧ ваысь.
Асыввылын тыдаліс электрическӧй фонариклӧн би югӧр, камыш пиын кыліс кодлӧнкӧ шумӧн ноксьӧм.
Детинка кыссис бадь куст увті, вуджис град йӧр вомӧн, медбӧръя вынъяссӧ чукӧртӧмӧн восьтіс калитка ӧдзӧс да сэк жӧ уси му вылӧ.
Мамыс да бабыс виччысисны нин сійӧс.
Найӧ кватитісны детинкаӧс да игналісны калитка ӧдзӧссӧ.
— Найӧ... найӧ вӧтчӧны... ме бӧрся!
Берегын бара кыліс кыкысь лыйӧм шы.
Гӧлӧсъяс пыр матыстчисны.
Мамыс пӧрччӧдіс Сяо Лун-тань вылысь кӧтасьӧм паськӧмсӧ.
Детинкалӧн пиньясыс таркакылісны; мамыс сетіс сылы дженьыдик гач да водтӧдіс вольпасьӧ:
— Узь!
Ставныд узьӧй!
Тайӧ кадӧ ортсысянь кыліс гӧлӧс:
— А но, пет, а то лыйлыны кутам!
Та бӧрын кыліс лыйӧм шы.
— Всё равно он пышйы!
Вай оружиетӧ — огӧ вӧрзьӧдӧй! — горзісны стен сайын.
— Видзӧд, со ва кок туйясыс!
Ӧні ставныс, кодъяс вӧтчисны Сяо Лун-тань бӧрся, чукӧртчисны налӧн керка дорӧ.
— Э-э, да тайӧ жӧ детинка!
И сэк жӧ калитка ӧдзӧс кутіс дрӧжжитны чорыда йиркӧмысь.
Чжан Цзи-чжи видчис медся лёк кывъясӧн.
Баб ӧзтіс лампа да, ӧдзӧс дорӧ тэрмасьтӧг матыстчӧм бӧрын, дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис:
— О, енмӧй, коді тайӧ сьӧд войшӧрнас вермӧ локны татчӧ?
Сійӧ восьтіс игансӧ, ӧдзӧс йирк-камвоссис да швачкӧбтіс баблы плешкас.
Первойӧн керкаӧ пырис Чжан Цзи-чжи да лёкысь горӧдіс:
— Коді татчӧ сӧмын на пыраліс?
— Мый тэ тайӧ сӧран?
Да ми ставным узям!
— А Сяо Лун-тань?
— Сійӧ весиг ужнайттӧг водіс, сійӧс биалӧма.
— Час ветла видзӧдла!
«Самооборона» отрядысь кык салдат, винтовкаяснысӧ чургӧдӧмӧн, сулалісны ӧдзӧс дорын, а Чжан Цзи-чжи бабкӧд мунісны комнатаӧ.
Мамлӧн чужӧмыс вӧлі бумага кодь еджыд; сійӧ куйліс крӧвать вылын да ставнас тіраліс.
— Мый, малярия пыркӧдӧ, а?
— шуис Чжан Цзи-чжи фонариксӧ ӧзтіг да детинкалысь чужӧмсӧ югдӧдіг.
Сяо Лун-тань читкыртіс синъяссӧ.
— А мыйла юрсиыс ва?
— Буракӧ... тайӧ... пӧсялӧмысла...
— мыкталігтыр нурбыльтіс бабыс.
— Ха, а нюйтыс юрсиас кытысь?
Комнатаын лои шынитӧв.
— Мунам!
Босьтӧй сійӧс!
— Чжан Цзи-чжи кучкис Сяо Лун-таньлы плешкас.
— Кывзы, эн нӧйт кагасӧ... эн... эн нӧйт сійӧс!
Проклинайта тэнӧ, эн нӧйт!
— бӧрдігтырйи баб уськӧдчис Чжан Цзи-чжи дорӧ.
Мӧдыс мыйвынсьыс йӧткыштіс сійӧс да кыскис детинкаӧс крӧвать вывсьыс.
— Чжан Гэнь-фа, кӧртав сійӧс да игнав!
— Лоӧ вӧчӧма!
— Ӧти салдат пырис комнатаӧ да шыртыштіс детинкалысь сьылісӧ гезйӧн.
— Ми водзӧ кутам корсьысьны храм гӧгӧрысь, а аски допроситам детинкасӧ, — шыӧдчис Чжан Цзи-чжи мӧд салдат дорӧ.
Сэсся сійӧ сюйис пистолетас выль обойма, ӧвтыштіс кинас, и найӧ петісны да нуӧдісны аскӧдыс Сяо Лун-таньӧс.
Мамыс уськӧдчис бабыс дорӧ да горӧдіс:
— Мам, мамӧ...
Лампалӧн вӧсньыдик би кывйыс тіраліс.
19. «ЁРТЪЯС ВОИСНЫ!»
Сяо Лун-тань муніс мылькйӧсь берег кузя пемыдын да быд здукӧ конъясис.
Сьылісӧ сылысь зэлӧдіс вӧсньыдик гез.
Кияссӧ вӧлі кӧрталӧмаӧсь мышкас, и гезйыс пыдӧдз вӧйӧма яяс.
Первойсӧ киясыс сылӧн пыктісны да висисны, но ӧні сійӧ нинӧм нин эз чувствуйт.
«Самооборона» отрядса салдат, киас гезсӧ кутіг да кадысь кадӧ детинкаӧс прикладнас йӧтлаліг, муніс сы бӧрся.
Пос вылӧ кайтӧдз салдат тракнитіс гезсӧ да ӧлӧдіс Сяо Лун-таньӧс:
— Смотри эн йӧйтав!
Эн лӧсьӧдчы пышйыны!
Ме и пуля тэ вылӧ ог видз...
Аддзылім ми тэ кодь пельк йӧзсӧ!
Найӧ кайисны пу пос вылӧ.
Пӧвъясыс дзуртісны, ю вылын ворсісны посни гыторъяс.
Сяо Лун-тань думыштіс: не кӧ эськӧ тайӧ пеж гезйыс, ӧні эськӧ кокньыда позис пышйыны!
Колӧ вӧлі сӧмын бергӧдчыштны, тойыштны тайӧ бӧб салдатсӧ ваӧ, и ставыс лючки-ладнӧ.
Но...
— Восьлав! — горӧдіс салдат да бара тувкис детинкалы прикладнас.
Кӧнкӧ ылын горӧдіс петук, и сы пример серти заводитісны горзыны сиктса став петукъяс.
Регыд заводитас югдыны.
Конвоир вайӧдіс Сяо Лун-таньӧс «самооборона» отрядса штабӧ.
Часӧвӧй сылы горӧдіс:
— Кодӧс вайӧдан?
— Понпиӧс!
— Ладнӧ.
Веж менӧ, ме ачым нуӧда сійӧс.
— Но и олӧм жӧ!
Салдат, тыдалӧ, налы абу морт — войбыд эз сетны синмӧс куньыштлыны! — очсалігтыр шуис салдат.
Часӧвӧй пыртіс Сяо Лун-таньӧс комнатаӧ да сэні, лампа би югӧр улын, вӧлисти видзӧдліс сы вылӧ:
— Тьфу, виж вома сильӧпи!
Сійӧ кыскис ас бӧрсяыс Сяо Лун-таньӧс кутшӧмкӧ ӧдзӧс дорӧ, восьтіс сійӧс да, мышкас чужйӧмӧн, йӧткыштіс сійӧс пытшкас. Сэсся бара игналіс ӧдзӧссӧ.
Сяо Лун-тань пласькысис мулань чужӧмбанӧн, и нырыс сылӧн пырысь-пыр пыктіс.
Мыйкӧ ыльнитіс вомас...
Вир!
Синъяс водзас кутісны вирдавны лыдтӧм-щӧттӧм зарни звёздочкаяс.
Сійӧ куйліс лигышмунӧма да весиг эз вермы вӧрзьӧдчыны.
Коркӧ тайӧ керкаыс вӧлі помещиклӧн, сэсся сійӧс сетісны гӧль морт Чжоу Тянь-чжанлы, а ӧні Чжан Цзи-чжи вӧтліс Чжоу Тянь-чжанӧс да лӧсьӧдіс сэтчӧ «самооборона» отрядлысь штаб.
Помещениеыс, кытчӧ игналісны Сяо Лун-таньӧс, вӧлі коркӧ картаӧн.
Нырӧ чамгис лёк дук, мыйысь кӧсйис восӧдны; муыс вӧлі нильӧг, вевттьысьӧма кыз няйт слӧйӧн.
Сяо Лун-тань куйліс пӧшти садьтӧг, сійӧ топӧдчис плешнас ыркыд няйт бердӧ, и сылы лои неуна кокньыдджык.
Пемыдын регыд мысти сійӧ кыліс кодлыськӧ ышлолалӧм, кутіс шаракывны турун.
Сяо Лун-тань повзис:
«Тайӧ ӧш, ӧш!
Сійӧ кӧ сувтас, то варӧдас менӧ!»
Сяо Лун-тань чукӧртіс став вынсӧ да быгыльтчис бокӧ.
— О-ох, хэ!.. — пельӧсысь кыліс слаб гӧлӧс.
Сэні вӧлі морт.
Сяо Лун-тань ӧдйӧ кыссис водзӧ.
Немвиччысьтӧг сылӧн чужӧмыс инмис гатшӧн куйлысь морт бердӧ.
Сійӧ мортыс горӧдіс, быттьӧ сы вылӧ кисьтісны пӧсь ва:
— Ой!
Ме абу мыжа, абу мыжа...
— Чӧртыс мед тэнӧ нуас!
А но ньӧжйӧджык, а то пӧлучитан! — йиркнитіс ӧдзӧсас часӧвӧй.
— О-ох, о-ох! — полігтыр кыкысь ойӧстіс мортыс да ланьтіс, регыд мысти бара кыліс сылӧн слабиника лолалӧмыс.
Гӧлӧс сертиыс Сяо Лун-тань тӧдіс Чжоу Тянь-чжанӧс.
Сылы, тыдалӧ, ёнакодь сюрӧма бандитъяссянь.
Сяо Лун-тань, мышнас стенӧ мыджсьӧмӧн, пуксис.
Бара кутісны горзыны петукъяс.
Му вылын кышакылісны нянь шепъяс.
Кутшӧмкӧ войся лэбач шлопкӧдчыштіс бордъяснас да лэбзис кытчӧкӧ вылӧ.
Заводитіс югдыны.
«А кор пуксяс лун, Чжан Цзи-чжи заводитас менсьым юасьны, и ме, дерт, немтор ог висьтав, немтор, мед весиг менӧ лыйласны...
Мамӧ...
Ме сэсся некор ог аддзыв мамӧс...» Сійӧ лётнитіс юрсӧ кияс вылас, и сы син водзті прӧйдитісны ӧти мӧдсьыс страшнӧйджык серпасъяс.
Друг сійӧ дрӧгмуні.
Сяо Лун-тань тӧдіс, мый Чжан Цзи-чжи ӧні корсьысьӧ храм гӧгӧрын.
А мый, кутшӧмкӧ случайность вӧсна либӧ, кыдзи тайӧ сыкӧд вӧлі бӧръя разын, Чжан Цзи-чжи аддзас стенсьыс гуся местасӧ?
Сэки учитель Хуан...
— Сійӧ дрӧгнитіс ыргысь кӧдзыдысь, коді локтіс изйысь тэчӧм стен увсянь.
Юрас пыр жӧ чужи мӧвп: пышйыны!
Татысь сылы вӧлі тӧдса быд вершӧк.
Картаыс вӧлі нин важ, стенъясыс сёйысь: тувкнит — и артмас розь.
Ортсыас — кӧдзӧм му.
Стенӧ вӧчӧм розь пыр позьӧ петны сэтчӧ, а му вывсяньыс — ю берег дорӧ.
Берегвывса кустъяссянь мунны ва дорӧ, вуджны ю вомӧн, и тэ свободнӧй — мун кытчӧ окота.
Абу тадзи!
Медпервой колӧ корсьны партизанскӧй отряд да, сыӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый бандитъяс эз на аддзыны учитель Хуанӧс, корны ёртъясӧс уськӧдчыны враг вылӧ да мездыны Хуанӧс.
Учитель йылысь казьтылӧмыс Сяо Лун-тань сьӧлӧмын чужтіс врагъяс дінӧ ещӧ ыджыдджык лӧглун.
Мыйла найӧ игналісны сійӧс татчӧ?
Найӧ чайтӧны, мый сійӧ йӧй кага, нинӧм оз гӧгӧрво!
Йӧйяс!
И сійӧ решитіс пыр жӧ сувтны да розьӧдны стенсӧ.
Но ассьыс мӧвпсӧ пӧртны олӧмӧ сійӧ эз вермы, кияссӧ немжалиттӧг вундісны гезъяс.
— А-а-а!
Кольӧй ловйӧн... спаситӧй... — ньӧжйӧник лӧвтіс Чжоу Тянь-чжан...
А стен сайын шура-шаракыліс воӧм нянь да быттьӧ нарошнӧ корис Сяо Лун-таньӧс ас дінас.
Пышйыны некыдз он вермы.
Медбӧръя надея — партизанскӧй отряд вылӧ.
Найӧ регыд воасны, пасьвартасны врагӧс да мездасны сійӧс...
«Тайӧ тырвыйӧ позянтор!» — мӧвпаліс Сяо Лун-тань.
Гашкӧ, тавой партизанскӧй отряд чукӧртіс ыджыд вынъяс да мӧдӧдчис атакаӧ Щицзябао вылӧ!
Детинка уськӧдіс тӧдвылас, кыдзи ӧтчыд учитель Хуан лыддис налы книга.
Сэні висьтавсис сы йылысь, кыдзи японецъяс кутӧмны кӧкъямысӧд армияса боецӧс, немжалиттӧг мучитӧмны сійӧс да требуйтӧмны, медым выдайтас ассьыс мукӧд ёртъяссӧ, но сійӧ нинӧм абу висьталӧма; японецъяс кӧсйӧмаӧсь сійӧс лыйлыны, но абу удитӧмаӧсь; воӧма кӧкъямысӧд армия, пасьвартӧма японскӧй бандитъясӧс да мездӧма боецӧс.
Тайӧ рассказсӧ казьтыліг детинка вайӧдіс пельсӧ стенас щель дорӧ да надейтчис, мый кылас ылын мунысь бойлысь шумсӧ да гора команда: «Атакаӧ!..»
Но, кӧть и жаль, сиктыс чӧв оліс.
«Сійӧ, коді гижис тайӧ книгасӧ, весьшӧрӧ ылӧдлӧ йӧзсӧ, заставляйтӧ найӧс нимкодясьны, олӧмын тадзи оз овлы!» — думсьыс лӧгпырысь детинка уськӧдчис книгалӧн автор вылӧ.
Бара кутісны чуксасьны петукъяс.
«Пышйыны, пышйыны, кытчӧдз эз заводит югдыны!»
Сяо Лун-тань заводитліс орӧдны гезсӧ, но сійӧ вӧлӧма зэв крепыд.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь сьӧлыштіс.
И век жӧ заводитіс видзчысьӧмӧн розьӧдны стенсӧ.
Друг юрас сылы воис мӧвп: ӧд позьӧ видлыны зыртӧмӧн орӧдны гезсӧ!
Сійӧ пыр жӧ босьтчис уджӧ, кияссӧ сійӧ мыйвынсьыс зыртіс дорыша изъяс бердӧ, но гезйыс пыдӧ пырис кучикас.
Зэв ёна доймис.
Но сійӧ зыртіс водзӧ!
Чужӧм надеяыс ышӧдіс сійӧс.
Гезйыс джынвыйӧ ори, но сы вӧсна мый сійӧ вӧйӧма яяс, ковмыліс зыртны сійӧс киыскӧд тшӧтш!
Цяньчжуанлӧн асыввыв юкӧнысь друг кыліс кыкысь лыйӧм шы.
Сяо Лун-таньлӧн кокъясыс лигышмуніны, и став телӧыс сылӧн лои вынтӧм да лёталӧма.
Сійӧ чайтіс: тайӧ виисны учитель Хуанӧс...
Но эз на удит сійӧ бӧрддзыны, кыдзи бара кылісны лыйсьӧм шыяс, а недыр мысти кутісны дорвыв лыйсьыны.
Керка весьтын шутьлялісны пуляяс.
— Кӧкъямысӧд армия!
Кӧкъямысӧд армия!
Ортсыас заводитчис паника.
Ӧдзӧс сайын часӧвӧй повзьӧмпырысь броткис:
— Регыдджык... регыдджык... нӧйтӧны... чеччы...
Сяо Лун-таньлӧн выныс бара содіс.
Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сэтшӧм тэрыба, быттьӧ кӧсйис чеччыштны.
И сійӧ горӧдіс мый вӧлі выныс:
— Ёртъяс воисны!
Лыйсьӧм шыясыс вевттисны сылысь гӧлӧссӧ.
Став вынъяссӧ чукӧртӧмӧн сійӧ орӧдіс гезсӧ да уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ, но сійӧс вӧлі крепыда игналӧма, и ортсыас гольскакыліс ӧшалысь кӧрт томан.
Сэки сійӧ уськӧдчис бӧр, стен дорӧ.
Чужйӧм, ещӧ ӧтчыдысь чужйӧм, ещӧ и сёй стеныс киссис.
Керкаӧ ыльнитіс-пырис лунъюгыдыс.
— Мез... дой! — няйт пиын куйліг горзіс Чжоу Тянь-чжан.
— Тайӧ ёртъяс! — удитіс висьтавны Сяо Лун-тань да стенас артмӧм розьӧдыс петіс ортсыӧ.
20. БАТЬ
Пуксис асыв.
Сиктын кылісны ӧні сӧмын ӧтка лыйсьӧм шыяс.
Узьӧмысь палялӧм йӧз нимкодьпырысь чургӧдчылісны ӧшиньяс пыр да видзӧдісны ортсыӧ.
Сяо Лун-тань пелька чеччыштіс кык потшӧс вомӧн да уськӧдчис котӧртны сиктӧ.
Эз удит сійӧ котӧртны кодлӧнкӧ град йӧрӧдз, кыдзи бамбукӧн потшӧм йӧр пӧлӧн дзик сы дінті вуджӧртіс сьӧд мыгӧр да воши.
Сы бӧрся вӧтчис йӧз чукӧр.
Потшӧс улын югнитіс би; сьӧд мыгӧрыс лыйис йӧзлы, кодъяс вӧтчисны сы бӧрся.
Мӧд здукӧ воздухӧд лэбис ичӧтик сьӧд шар.
Сяо Лун-тань уськӧдчис му вылӧ.
Орччӧн югнитіс би — взорвитчис граната.
Потшӧс весьтӧ ӧшйис сук тшын, и няйт комӧкъяс усялісны Сяо Лун-тань весьтӧ.
Сійӧ ӧдйӧ чеччыштіс кок йылӧ, видзӧдыштіс недыр да горӧдіс сы дорӧ матыстчысь йӧзлы:
— Ёртъяс!
Веськалінныд!
Сідзи и колӧ сылы!
Вит партизан уськӧдчисны водзӧ.
Сяо Лун-тань уськӧдчис на пӧвстысь ӧти дорӧ, сы дорӧ, коді вӧлі ставсьыс медводзын:
— Ёрт...
— И сылӧн синъясысь брызьнитіс синва.
— Сяо Лун-тань! — чуймӧмпырысь горӧдіс мортыс.
— Батьӧ!
21. ЗАСЛУГАЯС СЕРТИ
Партизанъяс котӧртісны бамбукӧн потшӧм йӧр дорӧ да бергӧдісны кымыньӧн куйлысь кулӧм мортӧс.
— Батьӧ, тайӧ Ю Ся-цзы! — шуис Сяо Лун-тань.
Сійӧ видзӧдіс Ю Ся-цзылӧн кын телӧ вылӧ и сылы ньӧти эз вӧв жаль тайӧ предательыс.
— Меным зэв нимкодь, мый ме аддза сійӧс кулӧмаӧн.
Тайӧ понйыс пӧлучитіс аслас заслугаяс серти! — шуис батьыс.
Мукӧд боецъяс нуӧдісны на дінті морт дас пленнӧйясӧс.
— Батьӧ, мунам ӧдйӧджык учитель Хуанӧс мездыны! — горӧдіс Сяо Лун-тань.
— А кӧні сійӧ? — чуймӧмпырысь юаліс батьыс да ӧти боецкӧд котӧртіс детинка бӧрся.
Найӧ ӧти здукӧн воисны киссьӧм храм дорӧдз; некымын бордъя шыр повзьӧмпырысь сюв-сявмуніны да дзебсялісны стен розьясас.
— Учитель Хуан! У-чи-тель Хуан! — мыйвынсьыс горзіс Сяо Лун-тань.
Храмын гораа юрӧбтіс йӧлӧга шы.
Нишаысь статуяяс пиысь ӧти катовмуні да грымгысис-уси улӧ, сы сайысь петіс учитель Хуан, но пырысь-пыр жӧ уси му вылӧ.
Сяо Лун-таньлӧн батьыс кавшасис нишаӧ, сывйыштіс ёртсӧ, и учительлӧн кельдӧдӧм чужӧмыс долыда нюммуніс.
abu
— Старик Хуан!
А ми чайтім... чайтім...
— Тайӧ ставыс сы отсӧгӧн!
— И учитель Хуан индіс Сяо Лун-тань вылӧ.
Томиник боец отсаліс батьыслы петкӧдны раненӧйӧс, и найӧ ставныс ӧтлаын петісны храмысь да мӧдӧдчисны сиктлань.
Старик Тянь Сянлӧн дзик керка дорын нин пемыд пельӧсын кыліс щёлкнитӧм шы: кодкӧ личкис пистолетлысь спускӧвӧй крючоксӧ.
— Коді сэні? — маузерсӧ лэптіг горӧдіс Сяо Лун-таньлӧн батьыс.
Дзик стен бердтіыс сійӧ уськӧдчис водзлань.
Пемыдсьыс петіс морт.
Сійӧ тэрмасьтӧг пӧльыштіс пистолет стволас да шыбитіс сійӧс ылӧ бокӧ.
Тайӧ вӧлі Чжан Цзи-чжи.
Лӧгпырысь нюмъяліг сійӧ шуис:
— А, тайӧ тэ!
Тайӧ пӧрйӧ тэ шуда вӧлӧмыд!
Менам медбӧръя патроныс лыйис шытӧг.
Ме кӧ эськӧ инми, хе-хе...
— Киястӧ лэпты! — горӧдіс бать.
— Миян тэныд вылӧ пуляяс тырмасны!
— Сійӧ крепыда кӧрталіс Чжан Цзи-чжилысь кияссӧ да содтіс:
— Видзӧд, весиг енэжыс радуйтчӧ!
Ставныс видзӧдлісны небесалань.
Сійӧ вӧлі сӧстӧм да ясыд...
Асыввылын кутіс гӧрдӧдны кыа.
Муяс вылысь асъя тӧлыс вайис чӧскыд нянь дук, и колипкайяс гораа сьылӧмӧн чолӧмалісны пуксьысь лунсӧ.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Матвей Кузьминлӧн медбӧръя лун @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 5-12.}
МАТВЕЙ КУЗЬМИНЛӦН МЕДБӦРЪЯ ЛУН
Матвей Кузьмин лыддьысис аслас сиктсаяс пӧвстын ӧтдортчысь мортӧн.
Сійӧ оліс вӧр бердын ӧткӧн сулалысь ичӧтик важиник керкаторйын, шоча петкӧдчывліс йӧзӧ, вӧлі зумыш, этша сёрниа да радейтліс понкӧд, пельпом саяс допотопнӧй ружьеӧн ӧткӧн брӧдитны вӧръясӧд да нюръясӧд.
А тулысын, кор гӧрддзасьлісны пуяс вылын гаръяс да лӧзӧдӧм шолля лым вылын вӧрса кушинъясын заводитлісны койтны дозмӧръяс, сійӧ тувъявліс ичӧтик керкаыслысь ӧдзӧссӧ да Вася внучокыскӧд, сиротакӧд, коді олӧ вӧлі сы ордын, мунліс ылі вӧрса ты дорӧ да вошлывліс дзонь вежонъяс кежлӧ.
Оз позь шуны, мый колхозникъяс эз радейтлыны сійӧс, а кыдзкӧ эз гӧгӧрволыны да ӧтдальтчывлісны сыысь: код тӧдас, мый дум вылас мортлӧн, коді ӧтдортчӧ йӧзсьыс, чӧв олӧ да брӧдитӧ вӧръясті, код тӧдас кӧн?
Да и охотничайтны зільӧмыс важысянь эз ошкыссьывлы деревняын.
Но сідзсӧ сійӧ лючки-бура уджаліс колхозын стӧрӧжӧн, и кӧть кӧкъямысдас сайӧ нин сылы петӧма, эз вӧв районын морт, коді эськӧ рискнитіс мунны лунын либӧ войын гусявны Матвейӧн да сылӧн лёзь гӧна да лёк Шарикӧн видзан эмбур.
Кор военнӧй бедаыс гӧгыльтчис-воис тыяса Великолукскӧй крайӧдз да «Рассвет» колхозӧ кор постойӧн сувтіс округас расположитчӧм немецкӧй горнострелковӧй дивизиялӧн лыжнӧй батальон, батальонса командир, кодлы кодкӧ висьталӧма зумыш, ӧтдортчысь старик йылысь, решитіс, мый старӧстаавны бурджык мортӧс сылы не аддзыны.
Матвей Кузьминӧс корисны колхознӧй правление выль керкаӧ меститчӧм комендатураӧ.
Сылы мыччисны стӧкан тыр немецкӧй вина да предложитісны пост.
Старик аттьӧаліс, угощениеысь ӧткажитчис, висьӧдчӧм вылӧ элясиг, да старӧста должность эз примит, ыстысис арлыд, пельтӧмлун да висьӧмъяс вылӧ.
Сійӧс эновтісны ас кежас да особӧй милӧсть туйӧ весиг бӧр сылы сетісны важиник ружьесӧ, кодӧс комендант приказ серти сійӧ сдайтліс.
Кузьмин йылысь немецъяс вспомнитісны водз тулысын, кор тыяса тайӧ крайӧ чукӧртісны наступление кежлӧ вынъяс.
Горнӧй стрелокъяслӧн дивизия вешйыштіс передӧвӧйяслань.
«Рассвет» колхозын квартируйтысь батальонлы колӧ вӧлі бойтӧг вӧръясті да нюръясті воӧдчыны сӧветскӧй войскалӧн расположениеӧ да тылсянь атакуйтны генерал Горбунов частьлысь передӧвӧй заставаяс.
Ковмис проводник, коді бура эськӧ тӧдіс вӧрса трӧпаяс.
А кодлы нӧ найӧ бурджыка тӧдсаӧсь, не кӧ Матвей дедлы?
Старикӧс вайӧдісны батальонса командир дорӧ, и офицер предложитіс сылы войын, гусьӧн нуӧдны найӧс сӧветскӧй огневӧй позицияяс тылӧ.
Ӧтказысь кӧсйысис лыйлыны, а задание выполнитӧмысь — деньга, пызь, карасин, а главнӧйыс, охотниклысь мечта — знаменитӧй немецкӧй «Куим кольча» маркаа двустволка.
Матвей Кузьмин чӧв сулаліс офицер водзын, гӧна да косясьлӧм ыж ку шапкасӧ нямралігтыр.
Знаток синмӧн сійӧ видзӧдлывліс шонді водзын воронениелӧн жемчужнӧй матовостьӧн лӧсталан ружье вылӧ.
Офицер нетерпеливӧя барабанитіс пызанӧ чунь камаръяснас.
Тайӧ зумыш, гӧгӧрвотӧм мортысь зависитіс сылӧн судьбаыс, батальонлӧн судьбаыс, а, гашкӧ, и результатыс сэтшӧм тщательнӧя дасьтан став операциялӧн.
И вот ӧні кыйӧдіг, кыдзи охотник горша видзӧдлывлӧ ружье вылӧ, офицер зілис гӧгӧрвоны, мый думайтӧ тайӧ здукас пӧрысь зумыш мортыс.
— Бур ружьеыс, — медбӧрын шуис Кузьмин, сарӧга кипыдӧснас стволсӧ малыштӧм бӧрын, да, офицер вылӧ кӧсӧйтчылӧмӧн, юаліс: — И деньга содтыштан, ваше благородие?
— О-о-о!
— радлӧмӧн горӧдіс офицер.
— Переведитӧй сылы: сійӧ делӧвӧй морт.
Тайӧ бур.
Висьталӧй: немецкӧй командование уважайтӧ делӧвӧй йӧзӧс.
Переведитӧй: немецкӧй командование оз жалит деньга сэтшӧмлы, коді вернӧя служитӧ сылы.
Офицер торжествуйтіс:
сюрис надёжнӧй проводник.
Но весиг не тайӧ вӧлі сылы медся важнӧйыс.
Вит тӧлысь чӧжӧн, кодъясӧс колляліс сійӧ зумыш, кӧдзыд вӧръясын, кытчӧ сійӧ веськаліс аслас батальоныскӧд шондіа да весиг ас бедаас гажа Францияысь, сійӧ заводитіс кыдзкӧ инстинктивнӧя повны тайӧ, сылы гӧгӧрвотӧм сӧветскӧй йӧзысь, тайӧ зумыш, коварнӧй природаысь, тайӧ пустыннӧй вӧрса просторъясысь, кӧні быд тола, быд куст, быд мыр вермис виччысьтӧг лыйны, кӧні весиг пыді тылын, фронтсянь ылын, ковмыліс водны узьны пӧрччысьтӧг да пуктыны юрлӧс улӧ октӧм курокӧн револьвер.
Но деньга, деньга!
Вӧлӧмкӧ, весиг тані, тайӧ тешкодь фанатикъяслӧн, кодъяс наступайтысь враг тыдовтчигӧн асьныс соталӧны ассьыныс керкаяс, деньгалӧн эм вын.
Кутшӧма испытайтіг видзӧдӧ сы вылӧ тайӧ пӧрысь мортыс, коді, тыдалӧ, зільӧ гӧгӧрвоны, оз-ӧ ылӧдлыны сійӧс, мынтысясны-ӧ сылы!
— Висьталӧй сылы, мый услугасьыс лоас лышкыда мынтысьӧма сылы, вӧзйӧй сылы тысяча шайт, — тэрмасьӧмӧн содтіс офицер.
Старик кывзіс перевод, гӧрдовруд паськыд синкым увсянь дыр видзӧдіс офицер вылӧ сьӧкыд видзӧдласӧн да, мӧвпалыштӧм бӧрын, вочавидзис:
— Этша.
Донтӧма кӧсъянныд ньӧбны.
— Но, тысячаӧн-джынйӧн... но, кык тысяча.
— Джынсӧ водзвыв, ваше благородие.
Переводчиккӧд сёрнитчыштӧм бӧрын офицер тщательнӧя лыддис бумага деньгаяс.
Старик курыштіс найӧс пызан вылысь аслас паськыд, сӧнӧд, йӧнгыльӧсь кинас да кыдзсюрӧ сюйыштіс шапка увтыс улас:
— Ладнӧ.
Нуӧда тіянӧс гуся трӧпаясті, кодъясӧс, меысь кындзи, кӧинъяс сӧмын тӧдӧны.
Висьталӧй, кытчӧ колӧ петны.
Сылы висьталісны пункт, кӧсйисны индыны карта вылысь.
— Сідз тӧда.
Ветлывлі сэтчӧ ручьясӧс кыйны.
Асывводз кежлӧ петкӧда...
Толькӧ ружьенад эн пӧръяв, ваше благородие.
Аддзылісны колхозникъяс, кыдзи офицерскӧй квартирасянь муніс сійӧ гортас, кыдзи и век, чӧв, замкнутӧй, некод вылӧ видзӧдтӧг, тош пытшкас шпыннялігтыр.
Мышкас сылы шӧпкӧмӧн ыстан видчӧмъяс вылӧ вочавидзліс зумыш нюмӧн, а кор ёнкодь зон, вӧвлӧм колхознӧй счетовод, суӧдіс сійӧс да немецъяскӧд якшайтчӧмысь кӧсйысис «гӧрд петук» лэдзны, сійӧ бергӧдчывтӧг сӧмын нурбыльтіс:
— Мун мамыдлы висьтав, мед нырувтӧ чышкыштас.
Матвей керка бӧрся ылысянь кыйӧдысь колхозникъяс аддзылісны, кыдзи часджын мысти кильчӧ вылысь котӧрӧн лэччис Кузьминлӧн внучонок Вася, кодлӧн пельпом саяс вӧлі кыз дӧра сумка, кыдзи Вася бӧрся тапиктіс Шарик, кыдзи Вася саяліс вӧрдорса кустъясӧ, кыдзи сэсся старик петкӧдіс ывлаӧ кысӧн эжӧм ассьыс паськыд охотничӧй лызьяссӧ да кыдзи кутіс зыравны найӧс ош госӧн, немецкӧй офицер олан керка ӧшиньяс вылӧ видзӧдлывлігтыр.
А горнӧй стрелокъяслӧн батальон лӧсьӧдчис петны туйӧ.
Офицер пукаліс пызан дорын да карбиднӧй лампа кулӧм-быгыд югӧр улын помаліс важ письмӧсӧ аслас вокыслы, Вильгельмлы, коді уджалӧ инженерӧн оптическӧй заводын кӧнкӧ Саксонияын.
«Муса Вилли, — гижис сійӧ, — со нин тӧлысь, кыдзи ме заводиті тайӧ письмӧсӧ да век ог вермы сійӧс помавны.
Не сы вӧсна, мый менам кад оз тырмы.
Абу сы вӧсна!
Кадыс вӧлі тырмымӧн уна.
Бӧръя тӧлысьясӧ, медым ӧдйӧджык колис кадыс, ми, тайӧ проклятӧй вӧръясын пукаліг, повторяйтім пыр ӧтипӧлӧс дурацкӧй учениеяс, кодъяс миянлы некор оз ковмыны, сы вӧсна мый тайӧ русскӧйяс войнасӧ бергӧдісны кок йывсянь юр вылӧ да воюйтӧны некутшӧм правилоястӧг.
Прӧстӧ ми талун выступайтам, и ме кӧсъя помавны тайӧ письмӧсӧ сы водзвылын, кыдзи выльысь испытайта судьбаӧс...
...Поздравит менӧ: талун ме, буракӧ, шедӧді ыджыд да, признайтча, виччысьтӧм победа.
Ме аддзи ключ тайӧ проклятӧй загадочнӧй русскӧй душаӧ, код вӧсна сюрӧ миянлы сы мында ноксьӧм.
Нинӧм выльыс, дона вок, — тайӧ важ шань ключ, коді восьтывліс миянлы сьӧлӧмъяс став Европаысь.
Деньга, донаӧй менам, обычнӧй, кужӧмӧн сетӧм деньга, кодӧс, жалитны лоӧ, тайӧ странаын ми этша вӧзъям, чайтӧмӧн, мый тайӧ сӧветскӧй русскӧйяс — особеннӧй народ да мый тані убедительнӧйджыка юргӧны автоматъяс.
Тэ помнитан, ме гижлі тэныд январын король Лир кодь ортсыса вида татчӧс патриарх-охотник йылысь, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм нима морт йылысь, кодӧс ме некыдзи ог вермы помнитны.
Талун ме проэкспериментируйті сы вылын, да, представит аслыд, дона Вилли, эксперимент блестящӧя удайтчис.
Первойсӧ падъялыштӧм бӧрын сійӧ сӧгласитчис нуӧдны миянӧс местаӧдз талун...
Но вот, Курт докладывайтӧ нин меным, мый батальон дась петны туйӧ.
Прӧщайтлы, радейтана вок, кутла тэнӧ, кыдзи войдӧр, а письмӧсӧ, тыдалӧ, лоӧ эштӧдны мӧдысьджык...»
Кор пемдіс, батальон лыжияс вылын, полнӧя вооружитчӧмӧн, дадьяс вылӧ сувтӧдалӧм пулемётъясӧн петіс деревняысь да, миртуй вылысь кежӧмӧн, кутіс пырны вӧрӧ.
Водзвылас размашистӧй охотничӧй восьласӧн шливкйис-муніс ас вӧчӧм паськыд лызьяснас Матвей Кузьмин.
Пемыдыс сукмис.
Пожналіс кос, шаракылан лымйӧн, и регыд пемыдыс сэтшӧма сукмис, мый лыжникъяс кутісны аддзыны водзын мунысьлысь сӧмын мышсӧ.
Старик нуӧдіс немецъясӧс веськыда лым кузя.
Войбыд отряд собис толаясӧд, ветлывтӧм чарӧм вывті, кыссис оврагъясӧд, кынмӧм вӧрса шоръяс кузя, писькӧдчис кустарникъяс пӧвстті.
Офицер, коді следитіс марш бӧрсяыс компас кузя, унаысь сувтӧдліс проводникӧс да переводчик пыр юасис, мыйла туйныс сэтшӧма чукльӧдлӧ да ылын-ӧ сылӧн помыс.
Матвей пыр ӧтиног вочавидзліс:
— Шоссеясыд вӧрад абу...
Виччысьышт, ваше благородие, асъядор воам, — да гарыштлывліс ружье йылысь.
Оружие да боеприпасъяс сьӧкта улын вочасӧн эбӧсысь усиг немецкӧй стрелокъяс кыссисны зэв ыджыд, нэмӧвӧйя вӧрӧд.
Пемыдын найӧ зурасьлывлісны пуясӧ, крукасьлісны кустъясӧ, тальччывлісны ӧта-мӧдныслы лыжияс вылӧ, усьлывлісны, чеччисны, и налы заводитіс кажитчыны, мый тайӧ тыдавтӧм вӧрыс, коді лӧня да грознӧя шувгӧ войся пемыдас, нарошнӧ шыблалӧ налы кок уланыс тайӧ толаяссӧ, крукасьлӧ паськӧманыс кустъяс гыжйӧн, сувтӧдалӧ туй выланыс пуяс.
abu
Кор кутіс тӧдчыштны кӧдзыда рӧмалан лӧзъюгыдыс, отрядлӧн авангард вӧлисти петіс вӧрысь да сувтіс кушинӧ джуджыд овраг водзӧ, коді вӧлі тырӧма кустарникӧн.
— Но, буракӧ, воим.
Матвей Кузьмин ассьыс делӧ тӧдӧ, — шуис старик.
Сійӧ босьтіс юрсьыс шапкасӧ да сійӧн чышкаліс пӧсялӧм плешсӧ.
И пока эбӧсысь усьӧм офицеръяс нервнӧя куритчисны веськыда лым вылын пукалігӧн, турдӧм, тіралан чуньяснаныс сигаретъяс муртса кутігтыр, пока ефрейторъяс гортаннӧй горӧдӧмъясӧн вӧтлісны кушинӧ туйын косясьлӧм, няйтчӧм, маскхалатъяса медбӧръя кольччылӧм стрелокъясӧс, Матвей Кузьмин, мыльк йылӧ сувтӧмӧн, нюмъялігтыр видзӧдіс розӧвӧй шонді вылӧ, коді кыпӧдчис дзирдавны, бисерӧн югъявны заводитӧм лымъя эрдъяс весьтӧ.
abu
Асылыс вӧлі кӧдзыд, лӧнь.
Коса ратшмунлӧмӧн вӧйласис лыжияс улын чарӧм.
Ольшаник кустъясын гораа чивзісны гӧрд морӧса жоньяс, кодъяс зіля кышйисны посньыдик сьӧд кольяс.
Кӧнкӧ дзик матын тявӧстліс пон.
— Матвей Кузьмин ассьыс делӧ тӧдӧ, — мӧдысь шуис старик, морӧстырнас горша лолаліс сӧстӧм кӧдзыд воздухсӧ, быттьӧ тэрмасис наслаждайтчыны сійӧн.
Торжествуйтысь нюмыс чепӧсйис сук тош пытшсьыс, посньыдик чукыръясыс лучьяс моз паськалісны да югдӧдісны сылысь зумыш чужӧмсӧ.
И друг чӧв-лӧньсӧ поткӧдіс пулемётнӧй очередьяслӧн кос сяркӧдӧм.
Шутьлявны мӧдісны пуляяс, лӧсталан чарӧм вылын ёсь лым фонтанчикъяс кыпӧдігтыр.
Гулыда лайкъялӧмӧн йӧла шы котӧртіс вӧр кузя.
Шаракылігтыр гылаліс вӧрзьӧдалӧм увъяс вылысь гыӧр.
Пулемётъяс лыйлісны дзик орччӧн, пӧшти бердсянь.
Лыжникъяс весиг эз удитны гӧгӧрвоны, мый лои, да лажгӧдчалісны чарӧм вылӧ повзьӧмаӧсь да шайпаймунӧм чужӧмаӧсь.
А пулемётъяс стрӧчитісны, стрӧчитісны, шӧралісны и шӧралісны лымъя эрдсӧ, асланыс биӧн кык боксянь топӧдісны колоннасӧ.
Сайкалыштӧм немецъяс чепӧсйылісны первой вӧрӧ, но и сэні нин, кустъяс сайын, лёкысь сяргисны автоматъяс...
Салдатъяс, лыжияссӧ шыблалӧмӧн, лёк горшӧн горзігтыр, чепсасисны кушинын, вӧйласисны кос лым пиас.
Дзирдалан чарӧм кутіс вевттьысявны маскировочнӧй халатъяслӧн няйт ёкмыльясӧн.
Сайкалӧм офицер уськӧдчис старик дінӧ.
Матвей Кузьмин сулаліс мыльк йылын куш юра.
Сійӧ вӧлі ылісянь тыдалӧ.
Тӧвру летіс сылысь тошсӧ, пашкыртіс плеш гӧгӧрыс быдмӧм дзор юрсисӧ.
Векняммӧм, томмӧм синъясыс сылӧн сералӧмӧн дзирдалісны сук синкымъяс улысь.
Сійӧ торжествуйтӧмӧн видзӧдіс, кыдзи ыж чукӧр моз, весиг дорйысьны заводитлытӧг, чепсасисны немецъяс.
Офицерлӧн юрсиыс сувтліс.
Здук мында сійӧ кутшӧмкӧ мистическӧй ужасӧн видзӧдіс тайӧ вӧрса мортыс вылӧ, коді спокойнӧй торжествоӧн сулаліс кушин шӧрын, кыті гуляйтіс смерть.
Сэсся нервнӧя тракнитӧмӧн сійӧ перйис парабеллум да мӧдіс метитчыны стариклы кымӧсас.
Матвей Кузьмин издевательскӧя да некутшӧма повзьытӧг серӧктіс сылы чужӧмас:
— Пӧрысь Матвейӧс кӧсйин ньӧбны?..
Ас кодьнад жӧ йӧзӧс чайтан, фашист!..
Старик нетшыштіс шапка увтыс улысь сотеннӧй бумажкаяс да наӧн шуркнитіс офицерлы, презрительнӧя бергӧдчис сы вылӧ веськӧдӧм пистолетысь.
Сійӧ казяліс, мый пулемётчикъяс полӧны сылы инмыны да оз лыйлыны мылькланьӧ, код вылын сійӧ сулаліс.
Немецъяс казялісны жӧ тайӧс да зілисны, мыльк сайӧ сайласьӧмӧн, котӧртны вӧрлань.
На пиысь ӧткымынъяс, медбӧръя толаяс веніг, матынӧсь нин вӧліны спасительнӧй вӧр дорын.
Матвей Кузьмин ӧвтыштіс гӧна шапкаӧн да горӧдіс мыйвынсьыс, став гӧлӧстырнас:
— Пиукъяс!
Эн жалитӧй Матвейӧс, шырӧй найӧс ёнджыка, мед ни ӧти гадюка эз пышйы!
Матвей...
Сійӧ эз удит помавны, ойӧстіс да ньӧжйӧник кутіс нёрны — сійӧс ытшкыштіс немецкӧй офицерлӧн пуля.
Но и офицерыслы эз удайтчы мунны.
Сійӧ эз удит и воськовтны кыкысь — уси пулемётнӧй очередьӧн керыштӧмысь.
А оврагын кыптіс нин да эрд вывті ӧтарӧ гораджыка юраліс «ура».
Тӧвъясӧн полируйтӧм кромка вомӧн чеччалісны автоматчикъяс.
Лыйсигтыр найӧ котӧртісны кушинті, преследуйтісны оккупантъясӧс, кӧдзисны бӧрсяньыс пуля шер, суӧдалісны, уськӧдалісны лым вылӧ, обезоруживайтісны да котӧртісны водзӧ, лым быгйӧн эжсьӧм вӧрӧ, чарӧм вылын кольӧм коктуйяс кузя.
Автоматчикъяскӧд тшӧтш котӧртіс Вася Кузьмин, пӧрысь охотниклӧн внучок, кодӧс сійӧ фронт вомӧн мӧдӧдліс юӧртны ас йӧзлы дасьтан прорыв йылысь.
Наступайтысь боецъяс кокъяс увті тюрис джуджыд лым пытшкӧ вӧйласьысь, лёкысь увтчысь, кузь гӧна Шарик.
Друг сійӧ торгӧдчис, чуймӧмӧн лэптіс пельяссӧ.
И вӧрын гулыда юралан тышлысь гым шысӧ вундыштіс шог, кузь омлялӧм.
Тадзи оліс ас кузь олӧмыслысь медбӧръя лунсӧ Матвей Кузьмин, колхозник «Рассвет» сельхозартельысь, коді Великие Луки дорын да коді ӧні нималӧ аслас бур шабдіӧн.
Сійӧс гуалісны Ловать ю джуджыд берег вылӧ, гуалісны, кыдзи офицерӧс, воинскӧй почестьясӧн — гымӧбтіс куим залп выльӧн лэптӧм гу весьтын.
Сійӧ жӧ рытнас дивизионнӧй разведкаса начальник, виӧм врагъяслысь документъяс видлалігас, лыддис немецкӧй офицерлысь помавтӧм письмӧсӧ, кодӧс сідзи и эз получит Саксонияса инженер Вильгельм Штайн.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Гвардии рядӧвӧй @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 13-26.}
ГВАРДИИ РЯДӦВӦЙ
Став сертиыс тӧдчис, мый майор бывалӧй да подтянутӧй морт, и став настоящӧй воинъяс моз этша сёрниа, висьтавліс сы йылысь зэв окотапырысь:
— Сылӧн эм ещӧ ӧти странность, и абу странность, пӧжалуй, а особенность ли мый ли:
оз вермы видзӧдны ловъя гитлеровец вылӧ.
Ме ньӧти ог преувеличивайт...
Но, дерт, миян пиысь быдӧнлӧн общественнӧй счётъяс кындзи Гитлеркӧд эмӧсь и личнӧй счётъяс.
Ставнымӧс миянӧс сійӧ мирнӧй уджъясысь нетшыштіс, ӧтилысь семьясӧ жугӧдіс, мӧдӧс оланінтӧг колис, коймӧдлӧн батьыс ли вокыс усьӧмаӧсь.
Но, а коді, кыдзи ми тіянкӧд, веськавліс освобождённӧй территория вылӧ и ас синъяснас аддзыліс, мый найӧ миян йӧзкӧд вӧчӧмаӧсь, найӧ, дерт, торйӧн нин...
Но делӧыс тані мӧдпӧлӧс.
Но прӧстӧ сійӧ оз вермы аддзыны найӧс ас син водзсьыс.
Ӧтчыд докладывайтӧны меным: сулалӧ сійӧ супла ӧчередьын взводнӧй кухня дорын, а на дінті пленнӧйясӧс нуӧдӧны.
Но, тӧданныд, миян йӧз абу злопамятнӧйӧсь, горзӧны налы: мый, воюйтсис пӧ, голубчикъяс!
abu
Кодкӧ налы нянь кусӧк сетіс.
А сійӧ кыдзи быдсӧн кельдӧдас, кыдзи кутас тіравны.
Боецъяс: «Мый тэкӧд, мый тэ?»
А сійӧ кулакъяснас: «Эн лысьт налы няньсӧ сетавны, эн лысьт!»
Пиньяссӧ мурчвартіс, вомдоръясыс шӧпкӧдӧны мыйкӧ.
И бӧрыннас, найӧс нуӧдӧм бӧрын, дыр на эз вермы успокоитчыны.
Муніс и ӧбедсӧ эз босьт...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тайӧ кадас кодлӧнкӧ вӧсни гӧлӧс юаліс ӧдзӧс сайсянь:
— Гвардии майор ёрт, разрешитӧй пырны?
— Да, да, — шуис майор, и сылӧн чирӧмкодь, прӧстудитчӧм баритоныс кыдзкӧ друг небзис.
Ӧдзӧсӧд чепӧсйысь кӧдзыд ру кымӧр пиас кодкӧ тыдавтӧм решительнӧя нетшыштӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ, чёткӧй воськовъясӧн локтіс пу джодж кузя да гораа тотшнитіс каблукъяснас:
— Майор ёрт, тіян приказание серти гвардии красноармеец Синицкий воис!
Пемыд да тыртӧм керкаын, кытчӧ югыдыс пырис сӧмын ӧти дзоньӧн кольӧм ӧшинь пыр, дай сылысь джынвыйӧсьыс унджыксӧ вӧлі сюялӧма идзасӧн, миян водзын сулаліс полнӧй военнӧй формаа жебиник подросток.
Сійӧ вӧлі настоящӧй салдат кодь, сӧмын кыкпӧв ичӧтджык.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс, чангыль ныра, дзик на челядьлӧн кодь, кыз вомдоръяса да банйӧм чужӧм вылас нежнӧй гӧнторъяса.
Но ставыс: и сійӧ, кутшӧм бура да лӧсьыда пукаліс сы вылын формаыс, кутшӧм зэлыда вӧлі топӧдӧма ременьнас армейскӧй ичӧтик пасьыс, кутшӧм збоя вӧлі доровтчӧма сы юр вылын пеля шапкаыс, и сійӧ, кутшӧм крепыда кутіс сійӧ кок дінас сувтӧдӧм дженьыдик кавалерийскӧй карабинсӧ, — петкӧдліс сыын опытнӧй боецӧс, коді крепыда велалӧма войналӧн суровӧй бытӧ.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар дас куим-дас нёль.
Но вӧсньыдик кык чукыр, кодъясӧс быттьӧкӧ емӧн визьнитӧмаӧсь вомдоръяс дінас, да сы арлыд серти вывті нин спокойнӧй видзӧдласыс сылӧн гырысь да сӧдз синъяслӧн сетісны сы чужӧмлы ыджыд мортлысь вежӧра выражение.
Майор зэв любӧпырысь видзӧдіс сы водзын навытяжку сулалысь тайӧ ичӧтик бравӧй салдатик вылас.
Мелі да гажа бикиньяс ӧзйисны майорлӧн окопын дыр узьтӧмысь мудзӧм да гӧрд синъясас.
— Тӧдмасьӧй: гвардии красноармеец Синицкий Михаил
Николаевич, миномётчик и снайпер, миян полклӧн пи...
Вольно!
Пуксьы, Михаил, пызан сайӧ, гӧстьӧн лоан.
Детинка пуксис да некутшӧм помкатӧг полушубокыслысь мехӧвӧй сосвомдорсӧ пешкыльтӧм бӧрын видзӧдліс зэв мича зӧлӧтӧй часі-секундомер вылӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ кытчӧкӧ тэрмасьӧ.
Полклӧн пи!
Тадзи шуисны гвардейскӧй частьын тайӧ необыкновеннӧй ичӧтик салдатсӧ.
И кодкӧд кӧть меным эз удайтчыв сэк сёрнитны, ставныс тайӧ кывъяссӧ шулісны любӧпырысь, шутливӧй снисхождениетӧг, кыдзи векджык гырысьяс сёрнитӧны ас костаныс подростокъяс йылысь, кодъяс случайнӧ веськавлӧны на пӧвстӧ.
И ставныс окотапырысь висьтавлісны тайӧ ичӧтик морт олӧмсьыс разнӧй случайяс.
abu
Война заводитчытӧдзыс Миша олӧма Смоленскӧй областьса Ивановка сиктын, колхозса челядьлӧн обычнӧй олӧмӧн.
Тӧвнас котравліс школаӧ, иславліс конькиясӧн пруд вылын, иславліс йи кыр кузя — важ, идзасӧн тыртӧм, ваӧн киськалӧм да кынтӧм пож вылын.
Гожӧмын отсавліс батьмамыслы муяс вылын, весиг зарабатывайтліс трудоденьяс, ӧтувтліс челядьӧс ёг весалысь да турун косьтысь бригадаӧ, но унджык кадсӧ, дерт, колляліс ю вылын: дуксьӧм яйӧн самалӧм петляясӧн кыйлывліс ракъясӧс и бытшкавліс вилкиӧн сера гуринаясӧс ю вылын паромбердса визув местаын.
Вӧлі сылӧн челядь сяма, но дзик нин определитчӧм увлечение: радейтіс сійӧ машинаясӧс да дась вӧлі сулавны дзонь лунъяс МТС сарайын, следитны сы бӧрся, кыдзи сьӧд чужӧма слесарьяс асланыс гажа да чотысь бригадир Никитин руководство улын ноксьӧны машинаясӧн.
А кор Никитин ассьыс торйӧн радейтӧмсӧ петкӧдлӧм могысь сетліс детинкалы чышкавны маслӧ кутшӧмкӧ чегъясьӧм пиньяса виж шестерёнка вылысь либӧ дӧверяйтліс крепитны ключӧн гайкаяс, Мишалӧн сьӧлӧмыс тырліс помтӧм гордостьӧн.
Сылӧн мечтаӧн вӧлі лоны механикӧн.
Страстьыс тайӧ пырис доза пыдӧдз.
Ӧтчыд, кор быдӧн вӧліны му вылынӧсь, Миша решитіс весиг лӧсьӧдны сувтӧм часі, смела разис сійӧс, а сэсся казяліс, мый унджык тайӧторйыс мыйлакӧ эз кутны лӧсявны болтикъяс дінас и ичӧтик кӧлесаясыс сылӧн лоисны лишнӧйӧсь...
Татшӧм исследование бӧрас будущӧй механик пӧлучитіс батьсяньыс чорыд взбучка.
Но, а сідзсӧ ставыс муніс бура, и Миша, дерт, эськӧ лои механикӧн, но торкис виччысьтӧмтор — заводитчис война.
Медводдза лунас жӧ Мишалӧн батьыс муніс военнӧй комиссариатӧ.
— Смотри, Михаил, ӧти мужик гортӧ колян, — шуткаӧн нисьӧ серьёзнӧя висьтавліс батьыс, кор чеччыштіс телега вылӧ, мыйӧн колхоз мӧдӧдіс мобилизованнӧйясӧс районӧ.
И збыльысь, коли Миша висьысь мам дінас да кык ичӧтик чой дінас старшӧй пыдди.
Ылісяньыс войнаыс эз зэв ёна повзьӧдлы.
Первой кадас эз вӧрзьӧд сійӧ колхозлысь эмбурсӧ, кодӧс вӧлі чӧжӧма бӧръя воясӧ.
Челядьӧс важмоз эз ёна уджӧдны, и найӧ котралісны матігӧгӧрын, ворсісны красноармеецъясӧн да фашистъясӧн. Фашистъясӧн лоны, дерт, некод вӧлі оз кӧсйы, найӧс бӧрйисны пудъясьӧмӧн, и красноармеецъяс пыр жӧ пасьвартлісны найӧс.
Миша Синицкий ылісянь следитіс тайӧ ворсӧмъяс бӧрсяыс, дзебис тайӧ ворсӧмъяс дінас ассьыс интерессӧ.
— Некор меным: овмӧс мужичӧй син требуйтӧ.
Нывбабаясыд, найӧ мый, кутшӧм на вылӧ, надея!
— солиднӧя шулывліс сійӧ, кор ӧттшӧтшъяясыс корлывлісны сійӧс «воюйтны Гитлеркӧд».
Но ӧтчыд — и тайӧ лои виччысьтӧм ӧдйӧ — войнаыс матыстчис Ивановка дінӧ.
Тайӧ эз нин вӧв ворсӧм.
Первойсӧ миртуй кузя кыссисны беженецъяслӧн колоннаяс, машинаяс, кӧлуй тыра подводаяс, омӧльтчӧм скӧтлӧн табунъяс.
Тайӧ шог потокыс вайис рытыввывсянь юӧръяс ӧтиӧс мӧдсьыс шензьӧданаджыкӧс: кутшӧмкӧ танкъяс йылысь, кодъясӧс нинӧм кутны оз вермы, равзысь самолётъяс йылысь, кодъяс быдтор и ставсӧ бырӧдӧны.
Сэсся воисны асьныс самолётъясыс.
Беженецъясӧс лыйлігтыр найӧ лэбисны миртуй весьтті, и колхозникъяслы лои гуавны виӧмъяслысь шойяссӧ.
Ылысянь абу страшнӧ, быттьӧ гожся гым, кутіс гымгыны артиллерия.
Кывсис юӧр немецъяслӧн кӧнкӧ Витебск дорын прорыв йылысь, сэсся кутіс мунны войска.
Мунісны найӧ кыдз сюрӧ, стройтӧг, нюжалӧм, мудзӧм колоннаясӧн.
Салдатъяс вылын вӧлі ньылӧм вӧсна солассьӧм гимнастёркаяс.
Чужӧмъясыс бус вӧснаыс сьӧдӧсь.
Салдатъяс тэрмасигтыр мунісны сикт пыр, скӧрӧсь и зумышӧсь, некод вылӧ видзӧдтӧг, юасьӧмъяс вылӧ ӧтвечайттӧг.
Тайӧ луннас колхозысь асыввылӧ кутісны вӧтлыны стада.
Миша вӧзйысьліс эськӧ колльӧдны найӧс, но тылӧ мунысь доброволецыс вӧлі сы мында, мый сійӧс и кывзыны эз кутны.
И мам пыр на висис, чойяс вӧліны ичӧтӧсь.
Ӧтпырйӧ шуны, Миша кольччис.
Аскинас шоссе кузя кутіс кыссьыны сир сьӧм кодь рудвеж рӧма, ставлы зловещӧйӧн кажитчысь, бокӧвӧй танкъяслӧн да машинаяслӧн кузь колонна.
Тайӧ лунас Ивановкаын нинӧм торъяыс эз ло.
Пыралісны сӧмын аслыссяма сюра каскаяса, дженьыд да тешкодь курткаяса, паськыд гӧленя мисьтӧм сапӧгъяса кымынкӧ мотоциклист.
Вражескӧй салдатъяс юкмӧс дорын юисны ва, мый йылысь кӧ сёрнитісны ас костаныс, а сэсся сералігтыр кутісны вӧтлысьны сикт кузя курӧгъяс да дзодзӧгъяс бӧрся. И вилісны найӧс выль, тӧдтӧм способӧн: вӧсньыдик плетьясӧн юраныс кучкалӧмӧн да сэтшӧм пелька, мый курӧг либӧ дзодзӧг ӧтчыд кучкӧм бӧрын чергӧдчыліс мыш вылас.
Пӧткаяснас прицепнӧй колясочкаяссӧ тырӧдз тыртӧм бӧрын, пыр сідз жӧ мигайтчигтыр да сералігтыр, фашистъяс тӧвзисны водзӧ, и сикт кузя мӧдісны сёрнияс, мый абу сэтшӧм страшнӧй чӧрт, кыдзи сы йылысь висьталӧны.
Лои надея, мый кыдзкӧ ньӧжйӧник удайтчас колльӧдны бедасӧ, кытчӧдз Краснӧй Армия оз чукӧрт вынъяссӧ.
Старикъяс казьтылісны воддза германскӧй войнасӧ, шулісны, мый збыль, и сэки немец вӧлі радейтӧ пӧткатӧ, но сэк татшӧм плетьясыс сылӧн эз на вӧвны; и мый збыль, тыдалӧ, фашистскӧй армияын курӧг кыян техникаыс лоӧма ёна вылынджык кайзер армия дорысь.
Детинкаяс жӧ, посньыдджыкъясыс, кодъяс тӧдмалӧмаӧсь тайӧ первой вражескӧй визит дырйи фашистскӧй сёрнилысь подувсӧ, быдногыс долисны: «Матка, курка! Матка, яйка!»
Лун дас кыссисны туй кузя машинкаяс, машинаяс да вывті ыджыд машинаяс.
Сэсся фронтыс муніс асыввылӧ, канонада лӧнис, и сикт збыльысь тӧдмаліс, мый сэтшӧмыс враг и мый сійӧ неволяыс.
Нюрса нюйт рӧма формаа немецъяс пыдди машинаяс вылын воисны сьӧд мундиръяса немецъяс, и Миша Синицкий некымын лунӧн аддзыліс сы мында да сэтшӧм шог, кутшӧмӧс, войнаыс кӧ эз ло, эз аддзыв эськӧ нэмнас.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи йӧз водзын, кодъясӧс специальнӧ чукӧртісны сикт помӧ, фашистъяс лыйлісны куим мортӧс: тӧдтӧм нылӧс, раминик старик Миколаичӧс, коді колхозын уджаліс качество кузя инспекторӧн, да Мишалысь любимецсӧ — эмтээсысь чотысь бригадир Никитинӧс.
Кӧртавлӧм Никитин сулаліс сарай дорын да пыр сиис фашистъяслы страшнӧя водзӧс мынтӧм йылысь и пиняліс в пух и прах и фашизмӧс и Гитлерӧс, кытчӧдз автомат очередьӧн ытшкыштӧм бӧрын эз усь турун пӧвстӧ.
Сэсся салдатъяс начкисны Васька нима ӧшкӧс, кодысь колхоз пӧлучитіс Сельскохозяйственнӧй выставка вылын зӧлӧтӧй медаль.
Крестьянскӧй керкаясысь нуалісны сюрӧм став запасъяссӧ, а такӧд тшӧтш воши сундукъясысь и став кӧлуйыс, кодӧс мыйкӧ мында позьӧ на вӧлі новлыны, но кодӧс войтыр абу вевъялӧмаӧсь дзебны.
А кор заводитчис тӧв и лым вевттис кӧнсюрӧ вундытӧм рудӧдӧм рудзӧг, сьӧдӧдӧм картупель коръя муяс, салдатъяс вӧтлісны крестьянаӧс асланыс керкаясысь.
Мишалӧн мамыс эз кӧсйы эновтны оланінсӧ.
На ордын овмӧдчысь офицер босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс да йӧтлаліс посводзысь, да сідз, мый мам вильдіс пос вылын, уси толаӧ чужӧмнас.
Миша нуӧдіс сійӧс да чойяссӧ град йӧрас, паськыд щельӧ, кодӧс вӧлі водзвыв кодйӧма война первой лунъясӧ на бомбёжкаясысь.
Ассьыс йӧзсӧ гуӧ иналӧм бӧрын, вылісяньыс землянкасӧ идзасӧн, дӧра торъясӧн, важ рузумъясӧн тупкалӧм бӧрын Миша лӧсьӧдіс муас пач да заптіс пес и, некодлы висьтасьтӧг, воши сиктсьыс.
Сійӧ муніс корсьны партизанъясӧс, кодъяс йылысь уна да полігтырйи больгисны сиктын сулалысь оккупантъяс.
Кытысь босьтчисны партизанъяс, кыдзи найӧ воюйтісны, сиктын эз на тӧдны, но немецъяслӧн наысь полӧмыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый салдатъяс вой кежас пыкавлісны ортсысяньыс керка ӧдзӧсъяссӧ телегаясӧн да додьясӧн, а ӧшиньяс тыртавлісны керкапытшса быдсикас кӧлуйӧн.
Ни явкаяс йылысь, ни база йылысь тӧдтӧг ичӧтик колхозник некымын лун довъяліс вӧрӧд и, кӧть тайӧ кажитчӧ дивӧ кодьӧн, всё-таки аддзис партизанъясӧс.
На пӧвстын вӧліны колхознӧй агроном, кык учитель и МТС-са слесарьяс — ӧти кывйӧн, сылы тӧдса йӧз.
Ас йӧз дорӧ веськалӧм бӧрын, эбӧссьыс вошӧм, джынвыйӧ кынмӧм Миша, кыдз сӧмын воис ас садяс, кутіс висьтавлыны партизанъяслы фашистъяслӧн бесчинствояс йылысь, мый гарнизоныс налӧн ичӧт и мый немецъяс паническӧя полӧны партизанъяссянь водзӧс босьтӧмысь.
Сійӧ жӧ войнас Миша ачыс вайӧдіс Ивановкаӧ отряд.
Налёт удайтчис: этшаӧн кортӧм олысьяс пиысь мунісны ловйӧн.
Отряд бӧр муніс вӧрӧ, сьӧрсьыс нуис дженьыд бӧжъяса немецкӧй вӧвъяс вылын озыр трофейяс.
Вӧлі нин кӧдзыд декабрь.
Швачкакылісны морозъяс.
Москва дорын разгромитӧм гитлеровецъяс отступайтісны джуджыд лым вывті.
Шоссе кузя сикт дінті, лым пытшкӧ вӧчӧм паськыд траншеяясті дугдывтӧг люзьгисны рытыввылӧ госпитальнӧй автомашинаяс.
Отступайтысьяслы вӧлі не партизанъясӧдз, и Ивановкаын вӧвлӧмтор коли накажиттӧмӧн.
Но регыд мысти сиктӧ овмӧдчис ыджыд сапёрнӧй часть, коді заводитіс стрӧитны шоссе дорӧ укреплённӧй полоса.
Бара йӧзӧс вӧтлісны керкаяссьыс, бара заводитчисны корсьысьӧмъяс, грабёжъяс.
Захватчикъяс вӧлі велалӧмаӧсь нин да корсисны керкаяс гӧгӧрысь и град йӧръясысь дзебӧм эмбура гуяс, кодъялісны найӧс, мырддисны йӧзыслысь медбӧръясӧ, мый налӧн кольлі.
Ӧні фашистскӧй войска воштісны ассьыныс вӧвлӧм тшаплунсӧ да шӧйтісны сикт кузя гынкӧмъясаӧсь, пасьясаӧсь пасьтавлісны ас выланыс ставсӧ, мый вермис шонтыны.
Первой успехӧн ыштӧм Миша решитіс выльысь вайӧдны партизанъясӧс.
Но некыдз эз сюр случай.
Оккупантъяс ӧні сиктын вӧліны унаӧн, да и полысьджыкӧсь найӧ лоисны: сувтӧдалісны постъяс, караулъяс, секретъяс, а пемыд войясӧ дугдывтӧг сотісны ракетаяс, и тіралысь, кулӧм бияс дзик асылӧдз чепсасисны еджыд муяс весьтын.
Но ӧтпыр и случай сюри.
Воис немецкӧй рӧштво.
Фашистъяс асывсяньыс бритчисны, вӧччисны.
Тылсянь воис машина.
Сы вылын вайисны бумажнӧй мешӧкъясын пӧдаркияс да картонысь вӧчӧм, дзирдаланторъясӧн да вата торъясӧн мичмӧдӧм складнӧй ёлкаяс.
Салдатъяслы сетісны дополнительнӧй порцияӧн ром, и найӧ, кодъяс вӧтлісны нывбабаясӧс да челядьӧс швачкакылысь кӧдзыд вылӧ, йизьӧм гуясӧ, пуксисны пызанъяс сайӧ, кодъяс вылын сулалісны тайӧ эрзац-пуясыс, а ёлкаяс улӧ пукталісны асланыс гӧтыръясыслысь да челядьыслысь фотографияяссӧ и кутісны сьывны рождественскӧй шог сьыланкывъяс.
Вот тайӧ моментас партизанъяс и кучкисны сикт кузяыс.
И бара захватчикъяс пышйисны, тэрмасигас колисны заведиттӧм машинаяс да уна сапёрнӧй инвентарь.
Партизанъяс аккуратнӧя сотісны тайӧ машинаяссӧ, а инвентарсӧ жуглісны.
Отрядса командир, коммунист-учитель, коді коркӧ велӧдіс Мишаӧс история кузя, рождественскӧй пӧдаркияссӧ тшӧктіс юклыны сійӧ нывбабаяслы, кодъяслӧн вӧліны посни челядь.
Пемыд кӧдзыд войӧ Миша ветлӧдліс керкаясӧд ыджыд мешӧкӧн, юкліс немецкӧй рождественскӧй дедлысь пӧдаркияссӧ, кодъясӧс выльпӧв адресуйтісны партизанъяс.
Сэні осторожнӧй детинкаыд и дзугсис, эрдӧдіс отрядыскӧд ассьыс связьсӧ.
Кор асывнас локтісны карательяс — тӧдса нин сьӧд паськӧма немецъяс, кодъяс лягушаяс моз нимтісны асьнысӧ эсэсманъясӧн — и бара заводитчисны арестъяс да пыткаяс, кодкӧ, дерт, висьталӧма Миша Синицкий йылысь.
Детинка удитіс пышйыны, но эсэсманъяс босьтісны сылысь мамсӧ, чойяссӧ, сылысь став матыс и ылыс рӧднясӧ да йӧртісны пӧгребӧ, кӧні шуда колхознӧй кадъясӧ видзлісны молочно-товарнӧй фермаысь йӧв.
Колӧ лоны, ичӧтик колхозник зэв ёна кутіс интересуйтны карательясӧс.
Гашкӧ, сы пыр найӧ кӧсйисны корсьны партизанъяс дінӧ нуӧдысь гуся трӧпаяс либӧ налӧн нервничайтысь начальствоыс Смоленсксянь грознӧя требуйтіс обязательнӧ кутавны мятежнӧй сиктысь ныртшикалысьяссӧ, но туй вожъясын, дай туйвывса знакъяса пӧвъяс вылын вӧлі клеитӧма объявлениеяс.
Особӧй «подвижнӧй» отрядлӧн командир юӧртіс сэні, мый татшӧм числӧ кежлӧ кӧ и татшӧм час кежлӧ «отрок» Михаил Синицкий оз лок вӧвлӧм школа-семилетка зданиеӧ, то сылысь мамсӧ, чойяссӧ, рӧднясӧ, кодъясӧс арестуйтӧма сы делӧ кузя, лоӧ лыйлӧма; «а тайӧ отрокыс кӧ локтас, ставнысӧ найӧс лэдзасны, а асьсӧ сійӧс мӧдӧдасны Германияӧ трудӧвӧй обучение прӧйдитӧм могысь».
И Миша решитіс явитчыны.
Кутшӧма кӧть сійӧс эз убеждайтны партизанъяс, висьтавлісны, мый тайӧн сійӧ некодӧс оз спасит, и сӧмын пӧгубитас асьсӧ, кутшӧма кӧть эз доказывайт сылы командир-учитель, мый воинскӧй честь йылысь став понятиеяссӧ, кодъяс йылысь сійӧ коркӧ висьтавліс школьникъяслы, фашизм таляліс и сьӧлаліс, детинкалӧн юрас упрямӧя бергаліс мӧвп: «Но, менӧ лыйласны — и мед, ме партизан, а мамӧс, чойясӧс, рӧдняӧс мыйысь?
Бурджык ӧти мортлы пом, а не став рӧднялы».
Ӧтпырйӧ шуны, помасис сійӧн, мый убеждайтны мудзӧм бӧрын командир йӧртіс сійӧс землянкаӧ.
Но войнас детинка кодйӧма петанін, мунӧма лагерысь да ачыс локтӧма семилетка помещениеӧ эсэсовскӧй начальник дінӧ.
Весиг бӧрыннас, вояс прӧйдитӧм мысти, сійӧ эз вермы спокойнӧя висьтавлыны сы йылысь, кыдзи сылы чужӧмас сераліс рыжӧй, тшӧгӧм гитлеровец, сераліс стул вылас качайтчигмоз, кӧрт пиня челюстьяссӧ петкӧдлігмоз.
Кадысь кадӧ сійӧ шойччыштліс, чышкаліс ньылӧмсӧ, сэсся бара видзӧдлывліс чуймӧм детинка вылӧ, объявление вылӧ, кодӧс детинка кутіс киас, да пуктыліс ассьыс кияссӧ бокъясас и бара заводитліс серавны, быттьӧ сійӧс гильӧдісны.
Сэсся друг дугдіс серавнысӧ, ӧвтыштіс кинас да мыйкӧ висьталіс ӧдзӧс дорас сулалысь салдатлы.
Салдат босьтіс Мишаӧс киняулӧдыс и петкӧдіс сійӧс комнатаысь, а детинка бӧрдіс, мыйвынсьыс отбивайтчис.
Миша эз помнит, кыдзи сійӧ веськаліс пӧгребӧ.
Петіс сылӧн садьыс сэк, кор кыліс чужӧм вывсьыс чорыд, но мелі да тӧдса кияслысь инмӧдчӧм.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис: мамыс.
Пемыдас тыдавтӧм, сійӧ копыртчис сы весьтӧ да ыркӧдіс сылысь кӧсичаяссӧ мыйӧнкӧ кӧдзыдӧн да васӧдӧн.
Тайӧ вӧлі гыӧр.
Пӧгреблӧн стенъясыс да пӧтӧлӧкыс вӧлі пасьтала гыӧртӧма, быттьӧ эжсьӧма еджыд нитшкӧн.
Но помещениеыс вӧлі сэтшӧм тыр йӧзнас, кодъяс виччысисны смерть, мый гыӧрыс сыліс да войталіс пӧтӧлӧксяньыс.
Мамыскӧд орччӧн Миша аддзис чойяссӧ да став рӧднясӧ.
И сэки сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.
Вынтӧм скӧрлунлӧн ярость шымыртіс сійӧс.
Сійӧ кутіс пессьыны кирпичнӧй нильӧг джодж кузя, кулакъяснас сэтчӧ кучкалігтыр, курыд синваӧн бӧрдігтыр, некодлы нинӧм эз вочавидзлы, эз кывлы некодлысь бурӧдӧм.
Сэсся ланьтіс, йӧршитчис пельӧсӧ, быттьӧ пикӧ воӧм зверь.
Мамыс баййӧдліс ичӧтик чойсӧ сійӧс аслас телӧнас шонтігмоз.
Рӧвнӧя да гораа кыліс часӧвӧйлӧн пӧгребицаӧд пельӧсысь пельӧсӧ ветлӧдлан кокшыыс.
Дойдалӧм тыяссӧ надрывайтігмоз кодкӧ пыдысянь кызіс.
«Дурак!..
Кутшӧм дурак!..
Вериті!
Кодлы вериті!..» — дугдывтӧг думайтіс Миша.
Йӧзсӧ, кодъясӧн вӧлі тыртӧма пӧдвалсӧ, личкис сьӧкыд ун.
Стен дорӧ нёровтчӧмӧн тӧдсаа шкоргигтыр узис мам; чмокайтіс вомдоръяснас мам пидзӧс вылын узьысь ичӧтджык чойыс Мишалӧн.
Часӧвӧйлӧн сапӧгъяс улын дзуртіс лым.
Кӧнкӧ выліас омлялісны, зёлякылісны цепьяснас понъяс.
А Миша эз узь, асьсӧ ёригтыр, аслас вынтӧмлуннас мучитчигтыр, да кӧрт челюстьяса эсэсовскӧй начальникӧс казьтылігтыр, ымзіс да мурчкис пиньяснас.
Гашкӧ, тайӧ часъясас и артмисны век кежлӧ кык шог чукырыс сылӧн банйӧм чужӧм вылас, кытчӧ петыштӧма челядь сяма пушок.
И друг асъявылыс кӧнкӧ дзик орччӧн кутіс кывны ружьеясысь лыйсьӧм.
Пӧдвал дзик пыр ловзис.
Ставныс йӧршитчисны ӧтилаӧ, топӧдчисны ӧта-мӧд дінас.
Лыйсьӧмыс лои гораджык.
Юр весьтын сяркнитіс автоматнӧй очередь.
Мыйкӧ уси да лои шынитӧв.
Небыда восьлалігтыр кодкӧ сэсся муніс пӧгреб вылысӧд. Сэсся стукнитіс джоджӧ шыбитӧм мортлӧн туша, воссис люк и Мишалысь синъяссӧ ёрны кутіс тӧвся асывлӧн лэчыд лӧз югӧрыс.
— Эй, сэні, ловъяясыс эмӧсь на?
— юаліс волнуйтчысь, радлысь гӧлӧс.
Люкӧ лэччисны гынкӧмъяс, сэсся тыдовтчис ватнӧй гач, еджыд пась, а медбӧрын кутіс тыдавны балябӧж вылас вештӧм шапкаа красноармеец.
Киас граната кутігтырйи сійӧ сюся видзӧдіс пӧдвал пемыдас.
...Ставыс тайӧ лои Краснӧй Армиялӧн первой тӧвся наступление лунъясӧ, бурнӧй лунъясӧ, кор овлывліс, мый ӧти войӧ фронт вешйывліс рытыввылӧ некымын дас километр сайӧ.
Шоссе кузя наступайтысь гвардейскӧй полк пырис Ивановкаӧ да виччысьтӧг мездіс Мишаӧс да сылысь родственникъяссӧ.
Кор сиктӧ бӧр воис сӧветскӧй власть и детинка вермис нин не повны бурдӧм мамыслӧн судьба вӧсна, сійӧ муніс гвардеецъяс дінӧ, кодъяс освободитісны сылысь сиктсӧ.
Сійӧс эз кӧсйыны босьтны.
Сійӧ воис майор дінӧдз, а майор, кор тӧдмаліс салдатъяссянь сылысь биографиясӧ, разрешитіс босьтны детинкаӧс довольствие вылӧ.
Мишалы вурисны форма, корисны сылы вылӧ кавалеристъяслысь дженьыдик карабин, и лои Михаил Синицкий гвардии красноармеецӧн.
Индісны сійӧс миномётнӧй взводӧ.
Ёсь синма, зіль, тӧлка, сійӧ ӧдйӧ усвоитіс миномётнӧй делӧлысь несложнӧй техникасӧ и регыд пӧлучитіс «Отличнӧй миномётчиклы» значок.
Но миномётчиклы оз быд лун лолывлы лыйлыны враг кузя.
abu
Миномётчикалігӧн сійӧ кутіс дружитны снайперъяскӧд.
Бойясысь свободнӧй лунъясӧ, еджыд халата, код вылысӧ ачыс вураліс коз пу лысъяс, сійӧ югдытӧдзыс на петавліс вӧр дорӧ да устроитчыліс кытчӧкӧ дзик фашистскӧй позицияяс дінӧ.
Сюся маскируйтчӧм бӧрын сійӧ виччысьліс, виччысьліс часъясӧн, виччысьліс мукӧд дырйиыс лунтыр, синъяс доймытӧдзыс дзоргис лымъя эрдъяс вылӧ.
Сійӧ виччысьліс, кытчӧдз туй вылын оз тыдовтчы блиндажысь ывла вылӧ петӧм гитлеровец.
Сэки Миша дзоньнас зэвтчыліс, кыйліс врагӧс прицел улӧ, дугдыліс лолавнысӧ, топӧдчыліс аслас дженьыдик карабин бердӧ.
Лыйӧм — и, быттьӧ джӧмдӧм бӧрын, фашист усьӧ вӧлі.
Татшӧм лунӧ Синицкий явитчывліс ротаӧ гажаа сьылігтырйи, кӧзапи кодь вильыш.
Сылӧн гора да гажа серамыс кыліс ылӧдз, суровӧй окопнӧй обстановкаын сэтшӧм ӧтдор да страннӧй.
Но вӧвліны и неудачаяс.
Ӧтчыд Миша «охота» вылысь воис зумыш, жугыль да чӧв олігтыр уськӧдчис аслас нар вылӧ.
Кутісны юасьны сылысь, мый лои, мыйла гажтӧммӧма.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ кыйӧдӧма джуджыд фуражкаа, коричневӧй мехӧвӧй воротника, мичаа вурӧм шинеля офицерӧс.
Офицер вӧлі дзик эсійӧ кӧрт челюстьяса кодьыс, коді сераліс сы вылын школаын, кор сійӧ воис сдайтчыны.
Миша метитчис вывті бура.
abu
Но лыйигас лымйыс вӧйи гырддза увсьыс, и сійӧ промахнитчис.
Офицер бергӧдчыліс, тэрмасигас уськӧдіс фуражкасӧ да чеччыштіс окопӧ.
Скӧрмӧмысла вунӧдчӧмӧн снайпер лыйис тайӧ фуражкаас.
Мӧдысь лыйӧмыс эрдӧдіс сійӧс.
Сійӧс казялісны.
Сы кузя кутісны тшӧкыда лыйлыны.
Миша кывзіс юр весьтас пуляяслысь чирикайтӧмсӧ, и опасность йылысь ньӧти думайттӧг видіс асьсӧ.
Татшӧм цель!
Прӧзевайтны татшӧм цель!
Аслас блиндажӧ воӧм мысти гвардии красноармеец уськӧдчис нар вылӧ да, чужӧмсӧ бонзьӧм идзасӧ дзебӧмӧн, бӧрддзис гораа, сыркъялӧмӧн, кыдзи бӧрдӧны ӧбидитӧм челядь.
Ӧтчыд сиктас, кӧні сувтісны шойччӧг вылӧ петкӧдӧм лыжникъяс, локтіс фронтлӧн командующӧй, прославленнӧй сӧветскӧй полководец, коді муніс аслас наблюдательнӧй пунктӧ.
Шофёр сувтӧдіс машинасӧ юкмӧс дорӧ, медым пуктыны радиаторӧ ва.
Генерал петіс гуляйтыштны и сэки аддзис гвардии красноармеец Михаил Синицкийӧс, коді мунӧ вӧлі улича мӧдарладорас кашеваркаӧ.
Командующӧй чукӧстіс сійӧс.
Синицкий эз падмы, представитчис сылы полнӧй форма серти — да сэтшӧм чёткӧя, гажаа да збоя, мый пыр жӧ воис сьӧлӧм вылас пӧрысь воинлы.
Командующӧй юаліс Мишалысь, коді сійӧ и мый тані вӧчӧ, и, кор пӧлучитіс тӧлка да обстоятельнӧй ӧтвет, тшӧктіс порученецлы гижны Мишалысь фамилиясӧ да частьсӧ.
Радиатор тыртісны ваӧн, генерал муніс.
Шойччӧм бӧрын лыжникъяс бара мунісны передӧвӧй вылӧ, и боевӧй олӧмын ноксигӧн Миша вунӧдіс сиктса встреча йылысь.
Но друг воис дивизиясянь шифровка.
Гвардии красноармеец Синицкий Михаилӧс кӧлуйнас и аттестатнас требуйтісны пыр жӧ ыстыны фронтлӧн штабӧ кадръяс кузя отдел распоряжение улӧ.
Висьтавсис сэні, мый командующӧйлӧн приказ серти сійӧс командируйтӧны тылӧ велӧдчыны.
Но та вылын эз на помась гвардии красноармеец Синицкийлӧн военнӧй историяыс.
Мыйкӧ дыра мысти ӧтчыд фронтлӧн командующӧй, кодӧс колльӧдіс охрана, войын мунӧ вӧлі штабнӧй сикт кузя. Сійӧ думыштчӧмӧн вӧлі бӧр локтӧ прямӧй провод кузя сёрнитӧм бӧрын. Друг дзик охранаса боец кокъяс улысь чепӧсйис да сувтіс сы водзӧ салдатскӧй погонъяса, лӧсьыдик военнӧй пася ичӧтик фигурка.
Сійӧ сувтіс веськыда, тотшнитіс каблукъяснас да збой гӧлӧсӧн отрапортуйтіс:
— Гвардии красноармеец Михаил Синицкий.
Разрешитӧй обратитчыны, генерал-полковник ёрт!
Командующӧй вӧлі доволен аслас командармъяскӧд сӧмын на помасьӧм сёрниӧн.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс детинкаӧс да, шензигтырйи сы вылӧ видзӧдігмоз, юаліс:
— Но, давай.
Медводз доложитӧй: кытысянь ті татчӧ воинныд?
Кыдзи татчӧ веськалінныд?
Ичӧтик салдат детинкаяс моз сӧмын шутёвтіс да ӧвтыштіс кинас. Тайӧн сійӧ петкӧдліс, мый веськавны сылы фронт штабӧ да веськыда командующӧй кок улӧ — делӧ абу зэв сьӧкыд.
Генерал серӧктіс да прикажитіс боец Синицкийлы мунны сы бӧрся.
Командующӧй керкаын на костын пансис сёрни, кодӧс ме висьтала кыдз верма точнӧя генерал кывъяс серти.
— Мыйла ӧнӧдз абу школаын?
— Разрешитӧй доложитны, генерал ёрт! Кӧсъя воюйтны.
— Вот велӧдчан, лоан офицерӧн — и мунан воюйтны.
— Да-а, сэки и войнаыс помасяс, метӧг фашистӧс нӧйтасны, генерал-полковник ёрт.
Командующӧй чӧв олыштіс.
Сылӧн суровӧй да нюмъявтӧм салдатскӧй чужӧм вылас лои кутшӧмкӧ дзик лӧсявтӧм сылы мелі выражение, а стальнӧй, руд синъясыс, кодъяс видзӧдлӧмысь мукӧд дырйи тіралісны и генералъяс, векняммисны да кутісны югъявны мелі серамӧн.
— Сідзкӧ, кӧсъян бӧр полкӧ?
— Так точно!
А война бӧрын велӧдчыны, ме ещӧ том на, генерал-полковник ёрт. А то, кытчӧдз найӧ миян му кузя люзьялӧны, меным и велӧдчӧмыс юрӧ оз пыр.
— И, вунӧдчӧмӧн, салдатысь детинкаӧн лоӧмӧн, сійӧ содтіс: — Ті ӧд найӧс он тӧдӧ, кытысь тіянлы тӧднысӧ найӧс!
А метӧ на вылӧ пӧттӧдз видзӧді!
Генерал паськыда нюммуніс, мый сідзжӧ сыкӧд овлывліс шоча.
— Но, мед тэ ног.
Воюйт! — шуис сійӧ, думыштіс, разис кисьыс часісӧ да мыччис сійӧс детинкалы:
— А тайӧ месянь тэныд на память... чудо-богатырь...
Вай китӧ, ачым часісӧ кӧртала, медым оз вош.
И ӧдзӧс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын друг сійӧ кутліс детинкалысь русӧй юрсӧ да окаліс сылысь кымӧссӧ, кыдзи бать, коді благословляйтіс писӧ подвиг вылӧ.
— Но, мун, воюйт, — шуис сійӧ мӧдпӧв да бергӧдчис карталань, вывті нин зіля сы вылысь кутшӧмкӧ пункт видзӧдігмоз.
И гвардии красноармеец Михаил Синицкий локтіс бӧр аслас полкӧ да бара кутіс воюйтны.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ «Правда»-лӧн номер @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 27-33.}
«ПРАВДА»-ЛӦН НОМЕР
Мойд сяма тайӧ историясӧ, коді правдивӧй водзсяньыс да помӧдзыс, ме кывлі Смоленскӧй областьса Холм-Жарковскӧй районса вӧръясын, кор найӧ вӧліны на партизанскӧй крайӧн.
И висьталісны сійӧс меным партизан-подрывник Николай Фёдорович Сомов да сылӧн пиыс, ремесленнӧй училищеын вӧвлӧм ученик, а сійӧ кадӧ партизанскӧй разведчик, Юра. Век нюмъялысь, гӧгрӧс чужӧм вӧснаыс да би кодь гӧрд кудри вӧснаыс отрядын сійӧс нимтісны «Солнышкоӧн».
— Кор фриц босьтіс Вязьма да зырсис нин Москваӧ, миян рӧднӧй местаяс, мӧдногӧн кӧ именнӧ миян колхоз Ореховка сразу лои ылын вражескӧй тылын, — заводитіс висьтавны Николай Фёдорович.
— Фронтсянь километр куимсё сайын, — стӧчмӧдіс Юрка, деловитӧй зонка, коді быдторйын радейтліс конкретность.
— Правильнӧ.
И эн торкав меным висьтавнысӧ...
Мода босьтӧмыд гырысьяс сёрниӧ сюйсьыны! — кӧсӧйтчыліс сы вылӧ батьыс.
— Но, а ми, значит, эгӧ шӧйӧвошӧ, и регыд мысти неылын миян Ореховкасянь, вот самӧй тайӧ пемыд вӧрас, котыртчис М. ёртлӧн партизанскӧй отряд.
Овсӧ сылысь ӧні ог на висьтав.
Заводитім ми, позьӧ шуны, нинӧмӧн: вит морт вылӧ ӧти винтовка, и сійӧ патронъястӧг.
Да граната ящик, да зажигательнӧй жидкость — ка-эс тыра эсійӧ самӧй бутылкаяс.
Но регыд мысти бордъяссим, и оружие и военнӧй добра лои.
Ставсӧ бойын шедӧдім.
Весиг вражескӧй рация захватитім.
Вӧлі миян отрядын ӧти сэтшӧм партизан — Санька, войнаӧдз районын кино петкӧдлывліс. Вежӧра морт!
Тайӧ рациянас сійӧ, значит, ӧдйӧ тӧдмасис, гудйысьыштіс сэні, исправитіс.
«Ми пӧ ӧні, ребята, тіянкӧд ог нин пельтӧмӧсь лоӧй, — шуӧ, — кутам пӧ Москваӧс кывзыны...»
Сӧмын коді вӧрын воюйтліс, сійӧ тӧдӧ, мый сійӧ лоӧ аслад рация.
Зэв ыджыдтор тайӧ!
Но, наушникасис сійӧ, а ребята сувталісны гӧгӧрыс да дзодзӧгъяс моз сьылінысӧ нюжӧдісны.
Оз терпитсьы, быдӧнлы окота тӧдмавны, кыдз-мый сэн, Ыджыд му вылас, кӧні Краснӧй Армия воюйтӧ, мый вӧчсьӧ Москваын.
А вӧлі тайӧ, кыдз ӧні помнитсьӧ, октябрын.
Асывъяснас муяс дзормывлісны нин пужйӧн, нюръяс заводитісны кынмыштавны.
— Эз и октябрын, а октябрь помын, — веськӧдіс Юрка.
— Но мый тэ сыкӧд вӧчан, дзикӧдз тшыксис зон!
Кымынысь ме тэныд шулі, эн сюйсьы, кор батьыд сёрнитӧ!
Мун татысь!
— скӧрмис Николай Фёдорович да, пиыслысь вешйӧмсӧ виччысьыштӧм бӧрын, водзӧ висьталіс: — Но, вернӧ, помас, кутшӧм; разница...
Ӧти кывйӧн кӧ, сулалам ми ставным приёмник гӧгӧр ӧтчукӧрын, кымынӧн вӧлім, часӧвӧйясысь ӧтдор, дерт.
Друг Санька кыпӧдчис, кельдӧдӧма, вомдоръясыс дрӧжжитӧны, быттьӧ сылы мӧлӧтӧн юрас зутшкӧбтӧмаӧсь.
«Москва пӧ, ребята...» и эз помав, пуксис вутш вылӧ, чужӧмсӧ кияснас тупкис да кыдз бӧрддзас!..
А мортыс ён, весиг страшнӧ, кор татшӧмыд друг бӧрддзас.
Но ставӧн сулалӧны да чӧв олӧны.
Командир тракйӧ Санькаӧс пельпомӧдыс: «Ылӧдлан!
Гашкӧ, эн лючки кыв?
Но, висьтав, висьтав йӧзыслы!»
— «Да, — шуӧ, — стӧч сідз.
Передайтӧны пӧ Куйбышевсянь.
Шуисны, эновтісны пӧ Москва и Ленинград, и Горький пӧ, шуӧны, сунис йылын кутсьӧ, и мый Краснӧй Армия бойясӧн планомернӧя бӧрыньтчӧ Урал рубежлань».
Командир шуӧ: «Ылӧдлан, ме ачым кӧсъя кывзыны».
Пуксис рация дорӧ, и сэк, кыдзи век тайӧ радивонад овлӧ: медся колана здукӧ дзужгыны-ратшкӧдчыны мӧдіс, нинӧм он гӧгӧрво, и передача помасис.
Мый ми переживайтім тайӧ лунас, и висьтавны оз позь.
Ветлӧдлам, и быттьӧ быдӧн ассьыс мамсӧ гуалӧма.
Шутка шуны — эстшӧм юӧръяс!
Рытнас, кор час сертиыс пӧлагайтчисны рытъя юӧръяс, командир шуӧ Санькалы: «Настроит ассьыд машинатӧ да мун чӧрту».
Ачыс пуксис да наушникасис.
Кывзіс, кывзіс, сэсся чеччис, нинӧм эз шу, некод вылӧ эз видзӧдлы, и ми ставным гӧгӧрвоим: омӧль.
А фашистъяс сэк кежлӧ сиктъясӧ ассьыныс листовкаяс ӧшлісны, кӧні шыӧдчылісны партизанъяс дорӧ: весьшӧрӧ пӧ воюйтанныд, Москва да Ленинград босьтӧма, Горький да Иваново миян киясын, Краснӧй Армиялӧн колясъясыс бӧрыньтчӧны Урал сайӧ, тіян пӧ ставыс эштіс, пуктӧй оружиенытӧ, петӧй вӧрысь — и тіянлы нинӧм оз ло.
Налы веритны, гӧгӧрвоана, некод эз кӧсйы.
Кыдз жӧ сійӧ, висьталӧй пӧжалуйста, веритан, мый Краснӧй Армияӧс жугӧдӧма!
А сэн Куйбышевсянь эсійӧ радивоыд...
— Да абу Куйбышевсянь, а Кенигсбергсянь, — терпитнысӧ эз вермы да сёрниӧ сюйсис Юрка, коді тӧдлытӧг бара локтӧма миян дорӧ да сувтӧма бать мыш сайӧ.
— Тайӧ вернӧ, но тайӧс ми бӧрыннас тӧдмалім, а сэки эгӧ и гӧгӧрвоӧй, мый гитлеровецъяс миянӧс бӧбйӧдлӧны: быттьӧкӧ и сійӧ жӧ часъясын, и лыддьысьясыслӧн гӧлӧсъясыс тӧдсаӧсь.
Да-а-а...
Но, ладнӧ, татшӧм юӧръяссьыд, значит, ми ставным быттьӧ чер улынӧсь олам.
И вот буретш сэки петӧма ӧти баба-колхозница, дӧва Катерина Власьевна Жаринова, аслас град йӧрӧ бельё ӧшлыны.
Петӧма да видзӧдӧ: куйлӧ лым вылын газета.
Паськӧдӧма.
Быттьӧкӧ тӧдса газетаыс — «Правда».
И первой страница вылас фотографияыс подходящӧй: мавзолей, мавзолей вылас Сталин ёрт, а сыкӧд Молотов, Жданов, Микоян, Ворошилов ёртъяс, но и мукӧд ещӧ... и газетаыс, тыдалӧ, выль на.
Мый тайӧ?
Видзӧдлӧма числӧ вылас. Батюшки-матушки, ноябрь кӧкъямысӧд лун!
Кватитӧма сійӧ газетасӧ да юр ни садь веськыда гортас да сетӧ сійӧс нылыслы: «Лыддьы, лыддьы, нылукӧй, ӧдйӧджык, мый сэні гижӧны?»
Нылыс лыддьӧ, синъясыслы оз верит: Москваын парад.
Сталин ёрт речь висьталӧ.
Захватчикъяслы пӧ регыд коли овны.
Сэк Жариновъяс ордӧ пырас суседкаыс скӧвӧрдала ли мукӧдпӧлӧс нывбабье делӧӧн.
Бара ставныс выльпӧв лыддисны.
Рытнас керкаас колхозыс ставнас локтіс.
Сталин ёртлысь речсӧ дасысь кымын заводитлісны лыддьыны.
Газета киысь киӧ ветлӧ, видлалӧны сійӧс, бергӧдлӧны!
Настоящӧй, нинӧмӧн оз торъяв, позьӧ шуны, рӧднӧй, привычнӧй.
И сэтшӧм радлун сэки кыптіс йӧзыслӧн, и висьтавнытӧ он вермы!
Рытнас сиктысь котӧрӧн воис миян дорӧ связнӧй.
Пӧсьыс шорӧн визувтӧ, арся суслик кодь кӧтасьӧма, горзӧ:
«Ребята, радлун! Бабаяс аддзӧмаӧсь свежӧй газета «Правда»!
Сталин ёрт речь висьталӧма Краснӧй площадь вылын!
Став оккупантъяссӧ к чорту кутам нӧйтны!
Москваын танкӧвӧй парад вӧлӧма, и быдтор сэтшӧмыс...»
И ставнымӧс быттьӧ ловзьӧдана ваӧн резыштісны.
Мӧдӧдісны йӧзӧс самӧй сійӧ газетаысла, вайисны сійӧс отрядӧ, ӧзтісны зэв ыджыд кӧстер, чукӧртісны сэтчӧ став йӧзсӧ да войбыд сійӧ газетасӧ гораа лыддисны.
Сӧмын ӧтияслы на лыддян, кватитчан — выль йӧз воӧмаӧсь, лыддьы первойсяньыс.
И выльяс кывзӧны, и воддзаясыс оз мунны.
Ӧд сыӧдз миян фашистскӧй радивосьыд став пельясным нярмисны.
Ми зэв ёна виччысим настоящӧй правдивӧй кыв, гаж бырис сыысь!
Сталин ёртлысь речсӧ, думыштлы, тайӧ войӧ найӧ, кодъяс томджыкӧсь, кодлӧн ёсьджык паметьыс, кывйысь-кывйӧ мӧдісны тӧдны.
Со сійӧ, Юрка, и ӧні на тіянлы, кӧнкӧ, кывйысь-кывйӧ висьталас, сӧмын юав...
Да ладнӧ, оз ков, сідз веритасны, рад нин лоин!..
Да! И вот, тайӧ аддзӧм газета йылысь юӧрыс паськаліс ӧта-мӧд пыр уна верст сайӧ.
И гитлеровецъясысь гусьӧн ылыса сиктъясысь ходокъясӧс кутісны мӧдӧдавны, и тайӧ ходокъясыс мукӧд дырйи, гашкӧ, некымын сутки чӧж восьлалісны миян дорӧ Ореховкаӧ подӧн, медым лыддьыны тайӧ газетасӧ.
Сталин ёртлысь речсӧ гижавлісны тетрадьясӧ.
Быдтор сӧрысь фашистскӧй плакатъяс вылӧ кутісны гижавны шомӧн: «Сӧрӧм».
Йӧзлӧн душаяс югдісны.
abu
Но, и миян партизанскӧй делӧяс мӧдісны гажаджыка.
Миян дорӧ йӧз локталісны чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Сӧмын асланыс оружиеӧн, да и то бӧрйысьӧмӧн, заводитім босьтавны.
Гитлеровецъяс шызисны.
Мыйын делӧыс?
Мый тайӧ татшӧмыс?
Веськалӧма миян пӧвстӧ ӧти сволочь: Павлов Пётр, став район пасьтала первой вӧр.
Пом ми сылы вӧчим бӧрынджык партизанскӧй судӧн.
Дак вот сійӧ и соритӧма Жариноваӧс.
Газета пӧ сылӧн сэтшӧм эм, мый йӧзсӧ гудыртӧ.
И фашистскӧй полицайяс грузӧвикӧн воӧмаӧсь — морт дас вит, сьӧрсьыныс пулемётъяс.
Уськӧдчӧмаӧсь Жаринова ордӧ.
Кӧні газета?
Вай газетасӧ!
Сулалӧ на водзын Катерина, лым кодь еджыд: «И мый йылысь ті юасянныд, ог тӧд и некутшӧм газета йылысь ог тӧд».
Кутісны юасьны: «А мыйла тэ ордӧ быдладорысь йӧзыс волывлӧны?»
И сэки Катерина эз шӧйӧвош:
«А ме пӧ сэтшӧм лечитчан турунъяс вота.
Врачьяссӧ пӧ ті ставсӧ вӧтлінныд, со пӧ и лечита висьысьясӧс, найӧ и волывлӧны».
Лӧсьыда пӧръяліс, но захватчикъяс эз веритны.
Тыдалӧ, эсійӧ Павлов Пётрыд налы став даннӧйяссӧ висьталӧма.
Да и, тыдалӧ, тайӧ газетаыд зэв нин ёна найӧс дӧзмӧдӧма.
Да-а-а...
Мучитӧмаӧсь Катеринаӧс дыр.
Кияссӧ чегъялӧмаӧсь, юрсисӧ пратьӧн-пратьӧн нетшкӧмаӧсь, — ӧти кывйӧн, асьныд тӧданныд: фашистъяс.
Бӧрдӧ сійӧ и оз висьтась:
«Кӧть виӧй, нинӧм ог тӧд».
Петкӧдӧмаӧсь сійӧс град йӧрас:
«Висьтав, кӧні газетныд, а то хататӧ сотам».
Оз висьтась Катерина Власьевна:
«Сотӧй, нинӧм ме ог тӧд...»
Николай Фёдоровичлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
Партизан бергӧдіс юрсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый тшӧкмуні табакысь, да кипыдӧснас мӧдіс чышкавны синъяссӧ.
— Лёк табак, горшад сатшӧ проклятӧйыд! Абу табак, а дзик уксус!..
Дак вот сотісны найӧ керкасӧ, а бӧрыннас и сійӧс лыйлӧмаӧсь.
А газетасӧ вӧлӧм бабаясыд дзебӧмаӧсь град йӧрас, тӧдса из улӧ, бадь пу дорӧ.
Дӧвалӧн нылыс — нимыс сылӧн Катя жӧ, ӧні сійӧ миян отрядын сестра милосердия, кӧсъянныд кӧ аддзӧдлыны, ми сійӧс пыр жӧ чукӧстлам, — дак вот сійӧ гусьӧн мунас войын град йӧрас, босьтас газетасӧ из улысь и вайис сійӧс миянлы.
И бара мӧдіс «Правда» ветлӧдлыны киысь киӧ.
Газетаыс важмӧма, ставыс косясьлӧма.
Ми сылысь кусыньяссӧ да пельӧсъяссӧ выйӧсь бумагаӧн клеитім и водзӧ мӧдісны лыддявны колхозъясын.
Но, а миян партизанскӧй вын век содіс, тайӧ сідз гӧгӧрвоана.
Сэк кежлӧ враг ассьыс став салдатъяссӧ Москва дорӧ вӧтліс, сы вӧсна мый сэні сылы лёк лои, а сиктъясын гарнизонъясас сідз — разнӧй старичьё коли, медомӧльясыс.
И вот ӧти кадӧ ми уськӧдчим на гарнизонъяс вылӧ, ставсӧ найӧс сэсь тотшкӧдім, ассьыным округ весалім, и котыртчис миян самӧй тайӧ партизанскӧй крайыс, кытчӧ ӧні фриц оз и лысьт танктӧг нырсӧ сюйны.
Но, та йылысь ті ставсӧ асьныд тӧданныд, та йылысь висьтавнысӧ нинӧм.
Ме газета йылысь.
А сійӧ газетасӧ миян командир дзебис.
«Видзны пӧ кута, ӧд тайӧ пӧ историческӧй документ.
Гитлеровецъясӧс, — шуӧ, — помалам и тайӧ газетасӧ самӧй важнӧй музейӧ ӧшӧдам.
Мед, — шуӧ, — шензьӧны потомокъяс, кутшӧмӧсь война дырйи миян газетаяс вӧліны».
— Но, и кӧн нӧ сійӧ?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Николай Фёдорович нюмъялӧ.
Пиньясыс сылӧн еджыдӧсь, ёнӧсь, мичаӧсь.
Нюмӧн югдӧдӧм чужӧмыс пыр жӧ лои томджык.
— Сиктъясын миян тайӧ газета йывсьыс мойдкывъяс заводитісны висьтавлыны.
Ей-богу!..
Быттьӧ пӧ тайӧ газетасӧ фашистъяс шыбитӧмаӧсь биӧ — оз сотчы, ваӧ кӧсйӧмаӧсь вӧйтны — оз вӧй.
Скӧрмӧмаӧсь найӧ, чамбылялӧмаӧсь сійӧс, пуктӧмаӧсь орудийнӧй гильзаӧ и — бах!
И, висьталӧны, быттьӧ пӧ сійӧ, газетаыс, таысь не сӧмын бырӧма, а сыысь лоӧма дзонь миллион.
— Сӧрӧм, — збыльысь торкӧ Юрка.
— Бабьей мойдкыв.
Николай Фёдорович видзӧдӧ ичӧт тушаа, крепыд, збой пиыс вылӧ, коді зэлыда тасмаасьӧма гӧрд тасмаӧн, тыдалӧ, сійӧс босьтӧма кутшӧмкӧ виӧм немецкӧй офицерлысь, и бурпырысь нюмъялӧ:
— А вот и абу сӧрӧм.
Шуан, ми омӧля йитчӧмаӧсь ӧні Ыджыд мукӧд?
Ми, дона ёрт, ӧні и «Правда», и «Известия», и мукӧдпӧлӧс газетаяс, весиг почта сэтысь быд недель получайтам.
И кӧть ми лыддям найӧс недель кык кымын сёрмӧмӧн, но ставсӧ тӧдам — и кыдз ті сэн оланныд, и мый вӧчанныд, и кыдзи Ламанш сайса союзникъяс ассьыныс балябӧжнысӧ гыжъялӧны, и кыдзи Краснӧй Армия наступайтӧ да нӧйтӧ врагӧс быд фронт вылын...
Партизан зумыда да меліа тапкӧдӧ писӧ пельпомӧдыс.
Пиыс шатласьӧ тайӧ кучкалӧмъяссьыс, но сулалӧ местасьыс вешйытӧг.
— Мый, шуан, абу сідз?
А то «бабьей мойдкыв»!..
Найӧс гӧгӧрвоны жӧ колӧ, мойдкывъястӧ, Йӧрш Йӧршович.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Волга берег вылын @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 34-40.}
ВОЛГА БЕРЕГ ВЫЛЫН
Кор сэтшӧм битваын, кыдзи Сталинградскӧй, друг воліс лӧнь минута, дугдывліс тіравны разрывъясысь му да пондыліс кывны ӧтка пулялӧн жуньгӧмыс, весиг медся закалённӧй салдатъяслы лолі шуштӧм.
Буретш татшӧм шоча овлан минутаӧ сійӧ и кыссис ме дінӧ кос, чирйысьӧм идзас кузя, вӧрзьӧдіс кинас шинельӧд да юаліс:
— Он узь?
Вайлы битӧ.
Куритчам.
Моторнӧй паромвывса уска, олӧма нин сапёр, пельпомас ранитчӧм ныв — медсанбатса санитарнӧй инструктор — да ме — куимӧн ми пукалім дзескыд гуын, кодӧс вӧлі кодйӧма сёйӧда крут берег бокӧ, переправа весьтӧ. Ми виччысим, кор Волга мӧдарас бӧр вӧчасны снарядӧн жугӧдӧм паром.
Сапёр нервничайтіс да быд минута петавліс ортсӧ.
Сылы вӧлі дӧсаднӧ, мый сійӧ тані, кыдзи ачыс шуліс, «гожйӧдчӧ» да оз вермы отсавны вӧчны паромсӧ.
Медым колльӧдны кадсӧ, сійӧ коймӧдысь нин заводитіс разбирайтны да весавны ассьыс важ винтовкасӧ да сідз нин югъялысь частьяссӧ сылысь аккуратнӧя пуктавліс нямӧдъяс вылас.
— Вай куритчам ли, мый ли?
Он куритчы?
Вот тайӧ правильно: и здоровьелы бур и зептыдлы кокньыдджык.
Ме сідз жӧ со нелямын сизим во эг куритчыв, а нелямын кӧкъямысӧд вылас кутчысьны эг вермы.
Тані, Сталинградын, и заводиті куритчыны...
Тані велалан!
Тайӧ кык тӧлысь чӧжнас ме тані переправа вылас сэтшӧмторъяс аддзывлі, мый ті кыкнанныд и нэм чӧжнад, тӧдӧмысь, энӧ на аддзылӧй.
Збыль...
Сійӧ ӧзтіс лёкног гаровтӧм ыджыд чигарка да сы вылӧ видзӧдігмоз, кыдзи тшыныс сылӧн разалӧ рӧмыд да ыркыд землянка пасьталаыс, водзӧ висьталіс — эз висьтав весиг, а быттьӧ гораа думайтіс ас кежас:
— Ме мортыд рам.
И уджӧй менам вӧлі сэтшӧм жӧ.
Старатель...
Ме Уралысь ачым.
Но сэні, миян местаясын, ме, значит, артельын зӧлӧта мыськавлі.
Уджыс нинӧм, бура вердӧ, тӧдан кӧ сійӧс.
Так вот ме весиг вӧрӧ кыйсьыны эг радейтлы ветлыны, збыльысь.
Окотитад — веритӧй, окотитад — энӧй, вир вылӧ эг вермывлы спокойнӧя видзӧдны.
А кор удайтчывліс кыйсьыны — миян ӧд сэтӧн быдӧн охотникъяс да и вӧлӧгаӧн мукӧд дырйи тайгаад топӧдлывліс, — то зільлі зверӧс либӧ пӧткаӧс вины сразу, медым не аддзыны, кыдзи пессьӧны найӧ.
Кор босьтісны менӧ война вылӧ, ме зэв лои рад, мый понтоннӧй частьӧ веськалі.
Сы вӧсна, мый понтонёръяслы шоча сюрлӧ лыйсьыны.
Ме и думыштны эг кужлы, кыдзи сідзи ме да друг мортӧс лыя.
Со ӧд артмӧ, менам кутшӧм вӧвсьӧма.
Ӧні аслым оз веритчыссьы!
Августын воим ми татчӧ, самӧй этайӧ берег вылас, запаснӧй переправаяс вӧчавны.
Ме, дерт, рад лои.
Коді нӧ эз кывлы Сталинград йылысь!
Мый нин эськӧ ми, старательяс, олам, позьӧ шуны, самӧй тайга пыдӧсын и эльтӧны миянӧс та вӧсна ошъясӧн, а и то — юав любӧйӧс, быдӧн висьталас: эм пӧ сэтшӧм кар Волга вылын, кодӧс дас кӧкъямысӧд воӧ ачыс Сталин ёрт дорйыліс да код дорын сійӧ белякъясӧс пух и прах расколошматитіс.
И татчӧсса Тракторнӧй завод йылысь — тайӧс ми сідз жӧ бура тӧдім, сы вӧсна мый кӧть и оламсӧ ми сэні пуяс да изъяс пӧвстын дай муясным, миян абу кӧть зэв ошйысянаӧсь, но татчӧсса тракторъясыд и миян муяс вывті ветлӧны.
...Так вот, вӧчим ми ассьыным переправа, прӧстмим, значит, и командир лэдзліс миянӧс видзӧдлыны карсӧ.
Вот, ми мыссим, сапӧгъяс чиститім, выль подворотничокъяс вуралім, ставсӧ честь честью, и мӧдӧдчим видзӧдны.
Расчудеснӧй кар! Сьӧлӧм радлӧ — чистӧй, просторнӧй...
А домъяс, а магазинъяс, а улицаяс!
Но, быд бурыс уджалысь мортлы.
Уджалін — и гуляйт бульваръяс кузя, садйын пызан сайын ю пиво кружка либӧ, пӧжалуйста, театрӧ.
Театр тані сэтшӧм вӧлі, вылыссӧ видзӧдлан — шапкаыд усьӧ.
Аддзим ми керка, кӧні сталинскӧй штаб сулавлӧма.
Каменнӧй пӧв сэтчӧ тувъялӧма.
И музейыс кӧть тупкыса вӧлі, сулалыштім ми и тайӧ дом водзас.
И мед кӧть ми сапёръяс да лыйсьыны миянлы, кыдзи висьталі нин, шоча удайтчывлӧ, век жӧ нимкодь, мый ми сэтшӧм кар кутам дорйыны, кодӧс шуӧны Сталин нимӧн, кодӧс, аддзан, и ачыс Сталин дорйыліс.
А луныс вӧлі воскреснӧй, сэзь.
Челядьяс бульваръяс вылын лыаын гудйысьӧны.
Нывъяс, нывбабаяс мича платьеаӧсь улицаясті гуляйтӧны.
И вот буретш тайӧ лӧнь, расчудеснӧй воскреснӧй лунас друг тай уськӧдчасны фашистскӧй бомбардиръяс — сё кымын, а то и унджык!
И давай кар вылӧ шӧтны веськыда улицаяс кузяыс, керкаясас!
Ӧтияс шыблаласны став бомбаяссӧ — мӧдъяс лэбзьӧны; тайӧяс ректысясны, а кылӧ нин коймӧдъяс матыстчӧны.
И тайӧ мирнӧй, праздничнӧй карыс, коді радуйтліс уджалысь мортӧс, друг тай кыдзи ыпмунӧ, быттьӧ кос кольта!
Миян самолётъяс усьласьӧны фашистъяс вылӧ, уськӧдалӧны найӧс.
Да кысь нӧ: найӧ витпӧв унджыкӧн, налӧн и вын — и бомбитӧны и бомбитӧны.
Аддзылі ме ӧтчыд, челядь дырйи, кыдзи кос воӧ сотчыліс тайга.
Шуштӧмтор тайӧ, вокъяс!
Весиг зверьяс сэтшӧм пӧжарсьыд вежӧрнысӧ воштӧны.
И чайтлі ме сійӧ кадсяньыс, мый сійӧ вӧр пӧжаръясысь страшнӧйджыксӧ и аддзывны оз удайтчыв.
А со, артмӧ, удайтчис.
Абу кар, а би гӧраяс.
И котӧртӧны тайӧ би улицаястіыс, самӧй пекло пырыс, Волгалань нывбабаяс челядькӧд, старикъяс пошиктӧны, но и мукӧдъяс, кыдз шуласны, мирнӧй населениеыс.
Но ад, кромешнӧй ад!
Ми, понтонёръяс, сійӧ войнас чорыда уджалім.
Ас йылысь вунӧдім и думайтны.
Кӧн сэн!
Бомбаяс улын, пулемётъяс улын войбыд Волга мӧдарӧ беженцыӧс вуджӧдалім.
Да сы мында йӧзтӧ ӧмӧй вуджӧдан другӧн!
Кыськӧ!
Волгаыд тані со тай кутшӧм!
А фашист пыр бомбитӧ, да переправаяс кузя, переправаяс кузя!
Сылӧн «мессеръяс» бӧръясны, кӧні йӧзыс чукӧрмӧма, кырнышъяс моз кымӧръяс улысь уськӧдчасны да пулемётъясысь, пулемётъясысь тайӧ мирнӧй, кыдзи шуӧны, народыс кузя!
Война вылад ме унатор нин аддзылі, унатор, тыдалӧ, и водзӧ на удайтчылас аддзывны, но татшӧмсӧ ӧдвакӧ.
И сьӧлӧмӧй менам кутіс сьӧктаммыны скӧрмӧмысла: мый нӧ тайӧ ті вӧчанныд, сволочьяс?
Тайӧ ӧмӧй война?
Позьӧ ӧмӧй тадзисӧ мирнӧй олысьясыс кузя, нывбабаяс да посни челядь кузя?
Кутшӧм законӧн татшӧмсӧ разрешитӧма?
Чеччыштіс менам паром вылӧ куш плеша старик, ставыс вир.
Ки йылас сылӧн кык ичӧт кага: ӧтиыс кулӧма нин, мӧдыс лолалӧ на — кокыс орӧма.
Старикыс — дед, значит, налӧн — дзикӧдз йӧймӧма, горзӧ сэтчӧ, самолётъяслы:
— Ирӧдъяс!
Позьӧ ӧмӧй кагаясӧс?
Сэсся кыдзи тай пластнитчас палуба вылӧ, кыдзи ырӧстас-бӧрддзас:
— Внукъясӧй менам, внукъясӧй!
— А сэсся бара фашистъяслы: — Ирӧдъяс!
Будь проклятӧсь ті нэм кежлад!
А ӧтчыд раненӧй нывбабаӧс вайисны.
Медым ноксигад эз дойдны кыдзкӧ, пуктісны сійӧс паром бӧжас мотор дінӧ матӧ, дзик менам кок улӧ.
Кулӧ вӧлі сійӧ, кагасӧ ас бердас топӧдӧ.
Дзик нин со, дзик кулӧ, едждӧдіс ставнас, а век на кӧсйӧ ас тушанас кагасӧ сайӧдны, вылісяньыс лыйлӧны да...
Гӧлӧсыс сапёрлӧн дрӧгмуні, ори.
Сійӧ вӧчис вид, быттьӧ кывзӧ бара ӧддзӧм канонада шы, да мӧдарӧ бергӧдчӧм мысти соснас гусьӧник чышкыштіс синвасӧ.
— А то вот помнита, — неуна вежсьыштӧм гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс сапёр: — самӧй луншӧр-лунӧ ӧзтісны найӧ воздухсянь раненӧй йӧз тыра пароход.
«Композитор Бородин» вӧлі нимыс.
Аттӧ ыджыд пароход, а ыпмуніс сюмӧд моз.
А ставыс сэн сьӧкыда ранитчӧмъяс, куйлысьяс.
Сотчӧ пароход, а найӧ кыскасьӧны палуба кузя, ӧшиньясӧд мыччасьӧны, отсавны корӧны, ойзӧны, фашистъясӧс ёрӧны.
Сэки на дорӧ гӧгӧрбоксянь чери кыйысьяс уськӧдчисны, кытшалісны пароходсӧ, раненӧйясӧс кутісны ас пыжъясаныс лэдзавны.
Тіян этайӧяс, — сійӧ довкнитіс юрнас медицинскӧй сестралань, — ок, и молодцы нывъяс!
Пароход — бипур; юрсиныс, паськӧмныс на вылын ӧзйӧ, а найӧ сӧмын кыскалӧны раненӧйясӧс да пыжъясӧ лэдзалӧны.
Спасибо, сэн миян самолётъяс воисны, вӧтлалісны эсійӧ «мессеръястӧ».
На пиысь ӧти со и ӧні на чурвидзӧ васьыс Хользуновлӧн памятниклы паныдӧн.
Тайӧ сэки на ещӧ сійӧс уськӧдлісны...
abu
А рытнас фашистъяс бомбаӧн жугӧдісны зэв ыджыд дебаркадер.
Сійӧ вӧлі челядьтырӧн кывтӧ, детдомъясысь найӧс вӧлі нуӧдалӧны.
Пуысь вӧчӧм, неуклюжӧй, ӧдйӧ кутіс вӧйны.
Страшнӧй делӧ!
Берегсянь йӧз, кык пароход вылысь матросъяс, ми — сапёръяс да чери кыйысьяс пыжъясӧн — ставӧн уськӧдчим спасайтны. А этайӧ пеж «мессеръясыс» пароход весьтын кытшлалӧны да пушкаясысь, пулемётъясысь веськыда пыжъяс кузя, пыжъяс кузя: мустӧм налы, со, мый челядьяс ловйӧн колясны!..
Ох, и страсть!
Челядьяс вӧйӧны, киясныс миянлань нюжӧдчӧны!..
Бурджык не казьтывны нин!
Помнита ещӧ: ӧти том нывбаба, кор дебаркадерыс пӧлыньтчӧ нин вӧлі, ичӧт кагасӧ ки вылас кутігмоз чеччыштіс борт вывсянь ваӧ.
Тыдалӧ, вартчыны бура кужлӧма.
Водіс мыш вылас да кокъяснас, кокъяснас уджалӧ.
А кагасӧ ва веркӧсас лэптӧма.
Сына мыйвынысь ме сы дорӧ, а ачым горза.
— Кутчысь, кутчысь, донаӧй! Дзик пыр, дзик пыр!
Киӧс нин ме сылань нюжӧді, медым ичӧтсӧ босьтны.
А сэки ӧти «мессер» дзик юр весьтын кыдзи таркнитас!
Р-р-р!
И веськаліс.
Из моз, сьӧлӧмшӧрӧй, вӧйи ю пыдӧсас аслас ичӧтыскӧд, сӧмын ваыс сійӧ местаас гӧрдӧдіс.
Сапёр друг вежис повествовательнӧй тонсӧ да лёкысь горӧдіс:
— Тайӧ ӧмӧй йӧз! Морт ӧмӧй вермас тадзи?
Фашистыд — морт ӧмӧй?
Вот Сталин ёрт шуис: «Фашистскӧй зверь».
Зверь и эм, да ещӧ кутшӧм на зверь!
Сьӧд пемыд тайгаысь — и то сэтшӧмтӧ он аддзы!..
Вот, майор ёрт, колӧкӧ — верит, колӧкӧ — эн, ме войнаӧдз урӧс — и то жалита вӧлі вины. А кор аддзылі ме ставсӧ тайӧс, сьӧлӧмӧй менам кырсьӧн моз тупкысис.
Ме ӧд сапёр, и уджӧй менам тані, асьныд аддзанныд, абу кокни: переправа поддерживайта минаяс улын, пуля улын.
А то ӧд, асьныд тӧданныд, и прямӧй наводкаӧн миян кузя кульӧны.
А вот, ей-богу, вежала боецъяс вылӧ, кодъяс сэні, карас, фашистъяс кузя лыйлӧны.
И кор шуа ме аслым: «Донаӧй, фашистыд со тай, тэкӧд орччӧн, дзик Волга дорын нин», — и абу меным покойыс ни лунын, ни войын.
Дзикӧдз лёкми, весиг ачым ас вылӧ шензя.
Таті ӧти пӧраӧ пленнӧй фашистъясӧс дзонь табун нуӧдісны.
Миян паромӧн ю мӧдарас найӧс вуджӧдісны.
Мунӧны найӧ бритчытӧмӧсь, няйтӧсь, киссьӧм паськӧмаӧсь, кодъяскӧ ранитчӧмаӧсь, кодъяскӧ муртса кок йылас ӧшйӧны, полӧны — ыжъяс моз ӧта-мӧдныс дорӧ жмитчӧны.
А ме видзӧда на вылӧ, и сьӧлӧмӧй сотчӧ: гашкӧ, буретш на пиысь кодкӧ очередьсӧ сяркнитіс сійӧ кагаа нывбабаыс кузя.
Ог вермы ме спокойнӧя видзӧдны тайӧ пежыс вылӧ.
Чувствуйта, менӧ быдсӧн треситӧ.
Мӧдарӧ бергӧдчи, грек лотӧдз пӧрччи винтовкаӧс ас вылысь да сеті сійӧс аслам напарниклы, Сеня Куликов боецлы:
«Босьт, пӧжалуйста. Пола — сьӧлӧмӧй оз терпит».
Вуджӧді ме тайӧясӧс пежъяссӧ да веськыда муні аслам командир дорӧ, инженер-капитан дінӧ.
Докладывайта по форме: сідз, мися, и сідз, кора откомандируйтны менӧ стрелковӧй частьӧ.
Сійӧ меным: «Мыйся ещӧ новостьяс тайӧ! Мый вӧсна?»
А ме: «Сы вӧсна — абу и оз ло меным ӧні спокой, кытчӧдз ме ог квитайтчы накӧд».
А инженер-капитан шуӧ: «Ог вермы ме тэнӧ лэдзны, тэ тані колан».
А ме сизь моз ассьым сизьда: «Лэдзӧй передовӧй вылӧ, терпениеысь петі!»
Сійӧ кывзіс, кывзіс.
«Ладнӧ, — шуӧ. — Зэв кӧ нин тэныд окота веськавны передовӧй вылӧ, свободнӧй сменаӧ кута увольняйтны тэнӧ карӧ.
Фронтыс тай со, часджын сӧмын мунны. Лыйсьышт — и бӧр аслад вахта вылӧ».
Сідзи со ме ӧні и вӧча: войнас дежурита переправа вылын, а сэсся муна курган йылӧ матросикъяс дінӧ.
Эстӧн километр куим ылнаын налӧн эм позиция.
Накӧд ӧтвылысь и воюйта со этайӧ русскӧй, трёхлинейнӧй, 1891 вося образеца винтовканам.
Бур оружие, шуны кӧ нин сідз!
Ме вот шулі тіянлы, мый виртӧ синмӧн аддзыны эг вермыв, жалитлі пӧтка вины, а ӧні со мыйда нин ме матросикъяскӧд окопъясаныс пукалі, кымын фашистӧс кӧть мушка йылӧ эг кыйлы — ни ӧтчыд киӧй эз дрӧгнитлы.
abu
abu
abu
abu
Сапёр ланьтіс.
abu
Чужӧмыс сылӧн тайӧ здукӧ вӧлі суровӧй, скӧр да непреклоннӧй.
Ме юалі сылысь нимсӧ.
— Фоминых Исидор Николаевич, — ӧтветитіс сійӧ да содтіс:
— Асьнымсӧ ми Уралысь...
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Таракульлӧн редут @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 41-54.}
ТАРАКУЛЬЛӦН РЕДУТ
Ми дыр мунім Сталинградлӧн войвыв окраинаті. Тшӧкыда лои вочавидзавны заветнӧй пароль-кывйӧн часӧвӧйяслы, кодъяс ньӧжйӧник мыччысьлывлісны миян туй вылын.
Мунім керка сайясті, снарядъясӧн гӧрӧм му вывті, чеглалӧм садъясті, кавшасьлім-вуджлім кирпичнӧй баррикадаяс вомӧн, кыссьылім коптитчӧм керка развалинаяс пыр — керка стенъясас вӧлі писькӧдалӧма ходъяс, медым безӧпаснӧджык вӧлі ветлыны. Уличаяс вомӧн да восьсаинъясті зэв ӧдйӧ котӧртлім шинель пӧлаяснымӧс лэпталӧмӧн.
Медбӧрти лейтенант Шохенко пырис стенсайса прикрытие улӧ, вештіс автоматыслысь ременьсӧ ӧти пельпом вывсянь мӧдӧ да, ыджыда ышловзьӧм бӧрын, шуис:
— Вот и воим.
Тані.
Тайӧс миян дивизияса хлопцы и шуӧны Таракульлӧн редутӧн.
Сійӧ индіс жуглӧм кирпичлӧн да балкаяслӧн бесформеннӧй чукӧр вылӧ, коді кыпӧдчӧма сійӧ местаӧ, кӧні коркӧ, сылӧн очертаниеяс серти арталӧмӧн, сулавлӧма ён купеческӧй стрӧйбалӧн ичӧтик, ляпкыдик особняк.
Тайӧ вӧлі беспокойнӧй фронтӧвӧй войлӧн водз асъя часӧ, югдыны заводитӧм водзвывса сійӧ минутаясӧ, кор весиг тані, Сталинградын, пуксьыліс чӧв-лӧнь да тӧлысьлӧн кӧдзыд осколокыс эзысявліс му вывті вольсассьӧм дзор русӧ да сы пыр кыпӧдчысь коркӧ вӧвлӧм гырысь да мича керкаяслысь тыртӧм кӧрӧбкаяссӧ.
Гӧгӧр ставыс — и снарядъясӧн кералӧм телеграфнӧй столбъяс, оръяссьӧм кудри проводъяснас вынтӧг дзӧрӧмӧн, и пельӧсын кутшӧмкӧ ногӧн жугӧдтӧг кольӧм нарзаннӧй будка, кодӧс чукыль-мукыльӧн вурлӧма пуляясӧн, и руиналӧн изъяс — ставыс вевттьысьӧма гырысь дзор гыӧрӧн да дзирдаліс сов моз.
Мостовӧйсӧ вӧлі ставнас жуглӧма да гӧрӧма снарядъясӧн да минаясӧн.
Лыйлӧм гильза чукӧръяс зёлякылісны кок улын то сэн, то тан.
Авиабомбаясӧн вӧчӧм гырысь воронкаяс, кодъяслӧн гыӧртӧма доръясыс, вӧліны тӧлысьвывса кратеръяс кодьӧсь.
Ранитчӧм тополь росъяс вылын ӧшалісны кодлӧнкӧ шинель лӧскутъяс.
Ставыс висьталіс сы йылысь, мый тайӧ местаыс дзик на неважӧн вӧлӧма чорыд схваткалӧн аренаӧн и тайӧ дзикӧдз жугӧдӧм керкаыс вӧлӧма схваткалӧн центрӧн.
— Таракульлӧн редут, — мӧдысь шуис лейтенант Шохенко, кодлы, тыдалӧ, зэв ёна кажитчис звучнӧй нимыс, да копыртчыштӧмӧн индіс прямоугольнӧй розьяс вылӧ, кодъяс вӧліны бура сохранитчӧмаӧсь массивнӧй каменнӧй фундаментын, сэсся висьталіс:
— А тайӧ амбразураяс.
Дивуйтчыштӧй, кутшӧм паськыд обстрел секторыс кыкнан улича вылӧ.
Вот тайӧ амбразураяс пырыс и кутісны найӧ дзонь немецкӧй батальонлысь наступлениесӧ.
Кыкӧн — батальон.
Кы-ы-кӧн!
Лейтенант гӧлӧсын кыліс настоящӧй восхищение, мастерлӧн да знатоклӧн восхищение.
И меным ловъя моз сувтіс син водзӧ тайӧ керкалӧн историяыс став подробностьяснас, кодӧс кывлі ме сійӧ лунъясӧ Сталинградын уна йӧзсянь.
Боец-пулемётчикъяс Юрко Таракуль да Михаил Начинкин, кодъяс вуджисны асланыс пулемётнӧй взводӧн Волга ю тӧлысьӧн-джынйӧн сайын нин, и сідзкӧ, имеитісны нин право лыддьыны асьнысӧ сталинградскӧй ветеранъясӧн, получитісны приказ организуйтны кык окраиннӧй улича крестасянінын, тайӧ особнякас, пулемётнӧй точкаяс.
Миян позицияяс водзвылын особняк сулаліс неуна водзынджык и вермис лоны бур да крепыд авангарднӧй дотӧн.
Бойлӧн центрыс сійӧ лунъясӧ вуджис Тракторнӧй заводлань рытыввылӧджык.
Тані эз виччысьны удар, и пулемётнӧй точкаяс сооружитӧм вӧлі сӧмын военнӧй предосторожностьяс мераяс пиысь ӧтиӧн.
Приказ получитӧм бӧрын Начинкин, спокойнӧй, абу тэрмасьысь, кыдзи и профессия сертиыс став металлистъяс, да ичӧтик тушаа, тэрыб, век мыйкӧ шутьлялысь да сьылысь, а то и сэк жӧ йӧктышталысь молдаванин Таракуль воисны керкаӧдз да гӧгӧрбок бура видлалісны сійӧс.
Налы, кодъяс важӧн нин торъялісны мирнӧй олӧмысь да вунӧдісны уютнӧй гортса олӧм, вӧлі рад и шог ветлӧдлыны бура обставитӧм тыртӧм комнатаясті, кывзыны асланыс кокшыяслысь ылӧдз кылан йӧлӧгасӧ, видзӧдавны мирнӧй олӧмлысь вунӧдны заводитӧм нин предметъяссӧ, кодъяс кузя прӧст минутаясӧ война вылын век сідз шогсян.
И кӧть тайӧ керкасӧ, военнӧй судьба немвиччысьтӧм вежсьӧмъяс вӧсна передӧвӧй вылын лоӧмӧн, вӧлі сиӧма сотчӧм либӧ киссьӧм вылӧ, найӧ мыйлакӧ ӧкуратнӧя чышкисны кокъяссӧ квартираӧ пырӧм водзвылын да восьлалісны виччысигтыр, быттьӧ полісны няйтӧсьтны кыз бус ковёръясӧн вевттьӧм джоджсӧ.
Пулемётнӧй гнездояс вылӧ найӧ бӧрйисны первой судтаса пельӧс комнатаяссӧ: сэтысянь ӧшиньясӧдыс позьӧ вӧлі видзӧдны став бӧрсяыс, мый муніс неприятельскӧй позицияяслань нуӧдысь крестасян уличаяс вылын.
Дорса комнатаыс коркӧ вӧлӧма столӧвӧйӧн.
Найӧ петкӧдісны сэтысь ӧбедайтан пызан, диван, стулъяс, видзчысьӧмӧн вештісны бокӧ пӧсудаӧн зилькакылысь сьӧкыд буфет да заводитісны разьны пачсӧ, медым сійӧ кирпичнас тупкавны ӧшиньяс да вӧчны на местаӧ амбразураяс.
Делӧыс тайӧ налы эз вӧв выль, и уджыс муніс ӧдйӧ.
Силач Начинкин, коді войнаӧдз уджавліс Минскӧй машиностроительнӧй заводын металл кузя токарӧн, ыджыд моздоръясӧн ваяліс кирпичьяс.
Сылӧн напарникыс, сьыланкыв шутьлялӧмӧн, пелька тэчис ӧшинь местаясӧ кирпичьяс «ёлочкаӧн», медым бурджыка кутчысисны.
Бойыс грымакыліс ылынджык.
Хрустальнӧй люстра шыӧдчыліс быд лыйӧм шы вылӧ, сійӧ мелодичнӧя зёльӧдчис подвесокъяснас.
Гортӧм лыйсьӧм шыысь голякыліс буфетын пӧсуда, да ӧдзӧсыс кокниа воссьыштліс да пӧдласьліс, кор кӧнкӧ передӧвӧй вылын бомбардировщикъяс тыртӧммӧдлісны ассьыныс кассетаяс.
Но тайӧ ставыс эз беспокоит боецъясӧс, кыдзи оз беспокоитны карса олысьӧс сы ӧшинь увті мунысь трамвайлӧн гольскӧмыс да дзижгӧмыс, а сиктса олысьӧс — мӧсъяслӧн баксӧм либӧ сы усадьбавывса турун пӧвстын чиркъяслӧн чирксӧм.
Найӧ вӧчисны ассьыныс удж, сӧмын шочиника, военнӧй привычка серти, мыччывлісны юрнысӧ ӧшиньясӧд да гӧгӧр видзӧдлывлісны.
Уличаяс вӧліны дзик тыртӧмӧсь да быттьӧ кулӧмаӧсь.
Первойя амбразура вӧлі гӧтов нин.
Сэтчӧ пулемёт сувтӧдӧм бӧрын салдатъяс босьтчисны вӧчны мӧдӧс, орчча комнатаӧ.
Но, ӧчереднӧй кирпич груда вайӧм бӧрын, Начинкин друг казяліс, мый Таракуль оз уджав, а ляскысьӧма пулемётнӧй прицел дорӧ да, ставнас зэлӧдчӧмӧн, видзӧдӧ сы пыр улича вылӧ.
«Врагъяс!» — гӧгӧрвоис Начинкин.
Сійӧ видзчысьӧмӧн пуктіс кирпичсӧ джоджӧ да видзӧдліс тупкыны помавтӧм мӧд ӧшиньӧд.
Автоматъяса вит фашист, гӧгӧр видзӧдіг да стенъяс бердас ляскысьӧмӧн, гусьӧн воисны улича пӧлӧн особняклань.
Найӧ локтісны веськыда пулемётъяс вылӧ: думайтісны, мый тыртӧм керкаыс дзебӧ найӧс красноармейскӧй позицияясысь.
Начинкин кватитліс пельӧсын сулалысь винтовкасӧ, но Таракуль нетшыштіс сійӧс сы киысь.
— Эн повзьӧд: разведка.
На бӧрся ещӧ на воасны.
Лэдзам, а сэсся сразу...
— вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ да ляскысис пулемёт дорӧ.
Начинкин зілис восьлавны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык да кутіс тэрыбмӧм ловшысӧ, сідз ӧдйӧ установитіс ассьыс пулемётсӧ орчча комнатаса помавны удиттӧм амбразураӧ.
abu
abu
Найӧ водісны пулемётъяс дорӧ, щёлкнитісны дискъяссӧ да мӧдісны наблюдайтны.
Пельӧсӧдз воӧм мысти фашистъяс сӧветуйтчыштісны ӧта-мӧдыскӧд, гӧгӧр видзӧдлісны перекрёстоксӧ.
На пӧвстысь ӧти ньӧжйӧник шутёвтіс да ӧвтыштіс кинас.
Улича вылын тыдовтчисны автоматчикъяс — морт комын.
Сідз жӧ кыйӧдчӧмӧн найӧ матыстчисны перекрёсток дорӧ.
Керкаладорсянь найӧ вӧліны удобнӧй мишеньӧн.
Пулемётчикъяс кылісны, кыдзи няжакылӧ врагъяс кок улын киссьӧм штукатуркаыс, кыдзи кылӧны гӧгӧрвотӧм, бокӧвӧй кывъяс.
Со найӧ бара мӧдӧдісны водзвыланыс разведчикъясӧс.
Гора кык очередь орӧдісны воздухсӧ.
Сэсся ещӧ кык.
Кымынкӧ фашист усины, мукӧдыс пышйисны. Найӧ эз гӧгӧрвоны, кытысянь лыйлӧны.
Кыкнанладор передовӧяс заводитчис тшӧкыда лыйсьӧм, но другъяслы тайӧ эз касайтчы, сы вӧсна мый кыкнанладорыс лыйлісны бокыті: налӧн керкаыс сулаліс нейтральнӧй полосаын...
Отступитӧм бӧрын врагъяс вошины развалинаяс пӧвстӧ, быттьӧ сылісны.
— Есть!
— победнӧя горӧдіс Таракуль, цыганскӧй ӧзйысь синъяслӧн вижов белокъяснас дзирдаліг.
Радлун ыльнитӧм вӧсна сійӧ весиг чеччыштіс кок йылас да пелька сяркӧдыштіс паркет вылын чечётка.
Начинкин сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас да кыв шутӧг индіс сылы паныда ыджыд каменнӧй керка остов вылӧ, коді зэв бура тыдаліс амбразураті.
Кокни вӧлі казявны пемыд ӧшинь розьясӧд жуысь фигураясӧс.
Регыд мысти ӧтпырйӧ кык уличасянь перекрёстоклань ыльнитісны бокӧвӧй салдатъяс. Найӧ воисны дженьыдика котӧртышталӧмӧн, ворота увдоръясӧ, воронкаяс бердӧ ляскысьӧмӧн, телеграфнӧй столбъяс бердӧ сайласьӧмӧн.
Найӧ матыстчисны керкалань сразу кыкладорсянь.
Таракуль шӧйӧвошис.
Найӧ вӧліны унаӧн, и, мый торъя кажитчис сэки сылы шуштӧмӧн, найӧ вӧліны не сӧмын сы водзын, кыдз сійӧ велаліс аддзыны найӧс татысь, карса бойясысь.
Найӧ вӧліны бокъясын, воисны бӧрвывсянь.
Медводз, мый окота вӧлі вӧчны боецлы, — сійӧ пышйыны, пышйыны ӧдйӧджык, пышйыны асланыс йӧз дорӧ.
Ӧні ещӧ абу на сёр мынтӧдчыны тайӧ топалысь кытшджынсьыс, спаситчыны да спаситны ассьыныс оружие.
Но сійӧ аддзис, мый сылӧн напарникыс делӧвитӧя нуӧ ассьыс пулемётсӧ орчча комнатаӧ, и; гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧсйӧ тупкыны аслас биӧн флангсӧ.
Ёртыслысь спокойнӧй поступоксӧ аддзӧмӧн Таракуль пырысь-пыр жӧ воис ас садяс.
Сійӧс шымыртысь полӧмсӧ венӧмӧн Таракуль ляскысис пулемётнӧй прицел бердӧ да мӧдіс дженьыдик очередьясӧн лыйлыны уличаті котӧрӧн вуджысь гитлеровецъясӧс.
Найӧ, кодъяс меститчисны паныдӧн, заводитісны лыйсьыны.
Но кирпич стен сайын Таракуль чувствуйтіс асьсӧ безопаснӧйӧн.
И сы вӧсна, мый автоматнӧй пуляяс, известь бус кыпӧдӧмӧн да лёкысь шутьляліг рикошетитӧмӧн, эз вӧчны сылы вред, полӧмыс сылӧн быри и, кыдз сійӧ овлӧ фронт вылын сьӧкыд здукъясӧ, вежсис уверенность чувствоӧн, весиг лӧнь радлун чувствоӧн, кор фашистъяс — уна фашист сэн, улича вылын, — котӧртісны бӧрлань, виӧмаяс вомӧн чеччаліг, раненӧйяс вылӧ веськодя видзӧдіг, котӧртісны паникаӧн вӧтӧдӧм, сылӧн пулемёт биӧн преследуйтӧм фашистъяс.
Ӧні Таракуль спокойнӧя нин лыйліс найӧс.
И быдпӧрйӧ, кор руд фигурка, быттьӧ сконъясьӧм мысьт, усьлі му вылӧ, сійӧ горӧдлывліс:
— Есть!
А орчча комнатаын уджаліс — именнӧ уджаліс! — Начинкинлӧн пулемёт.
Вӧвлӧм токарь, аслас шатовтны вермытӧм спокойствиелы вернӧйӧн кольӧмӧн, кужліс весиг пыртны ёсь боевӧй делӧӧ расчётлысь элемент.
Сійӧ лыйліс зэв экономнӧя, вит патрона очередьясӧн, и то сӧмын сэки, кор прицелын вуджрасисны некымын фигура.
Сійӧ первойӧн отбитіс атака аслас улича вылын.
Винтовкаӧн воис сійӧ аслас ёртыслы отсӧг вылӧ да, сы амбразура дорӧ ладмӧдчӧмӧн, сідз жӧ бура метитчӧмӧн, кутіс лыйлыны паныда керкаын вӧлысьясӧс.
Сэтысянь вочавидзлісны автоматъясысь залпъясӧн.
Найӧ лыйлісны тупкыны помавтӧм ӧшиньӧд.
Комнатаыс тырис пуляяс шутьлялӧм шыӧн да извёстка бусӧн.
Пулемётчикъяс водісны джоджас.
Сэсся лыйсьӧм лӧнис.
— Но, действуйт тан, — шуис Начинкин да кыссис аслас пулемёт дінӧ.
Кор атака вӧлі венӧма да пуксис чӧв-лӧнь, Таракуль сідзжӧ муніс ёрт дорас.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс вынсӧ и тайӧ лишнӧй вын вӧснаыс, морӧссӧ паськӧдысь ассьыс радлунсӧ кыдзкӧ петкӧдлыны кӧсйӧмӧн, гораа клопнитіс Начинкинлы мышкас.
Мӧдыс скӧрпырысь вештіс сылысь кисӧ.
Сійӧ вӧчӧ вӧлі чигарка, и Таракуль казяліс, мый тайӧ мортыс, коді неважӧн на кыпӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ аслас деловитостьӧн, спокойствиеӧн, ӧні бледӧдӧма и чуньясыс сылӧн дрӧжжитӧны, табакыс киссьӧ пидзӧс вылас.
— Аддзылін?
Аддзылін, кыдз найӧ?..
Кыдз ми найӧс?
— Мый тэ радлан? Чайтан, найӧ пышйисны — и ставыс...
Воасны на...
А тэ гӧтыра?
Челядь эмӧсь?
— Гӧтыртӧм, — вопроссӧ весиг лючки кывтӧг вочавидзис Таракуль.
— Кыдзи найӧ усйысисны!
— А ме гӧтыра... менамтӧ нёль челядь...
Но, мый тані пукалан?
Давай, давай пулемёт дорӧ!
И найӧ бӧр мунісны комнатаясаныс, быдӧн асланыс амбразура дорӧ.
Начинкинлӧн кывъясыс збыльмисны.
Збыльысь, бой сӧмын заводитчӧ.
Час мысти фашистъяс ещӧ вӧчисны ӧти вылазка, сэсся кык дженьыдикӧс, решительнӧйӧс — ӧти бӧрся мӧд.
Пулемётчикъяс отбитісны вылазкаяссӧ.
Найӧ действуйтісны век сюсьджыка, и мӧвп — кутчысьны кыкӧн сэтчӧдз, кытчӧдз пансьӧм лыйсьӧм вылӧ оз воны подкреплениеяс, — эз эновтлы найӧс.
Налӧн позицияныс вӧлі удобнӧй, асланыс положениеӧ найӧ бура велалісны, морт кӧ вообще вермас велавны татшӧм положениеӧ.
Век унджык и унджык руд фигураяс, кодъяс вӧліны кодӧнкӧ шыбитӧм важ паськӧм тубыртас кодьӧсь, кольлісны куйлыны нейтральнӧй полосаын, асывъя пужйӧн едждӧдӧм туруна мостӧвӧй вылын.
Сэки врагъяс вайисны миномётъяс.
Паныда садсянь найӧ мӧдісны лыйлыны керкаӧ и лыйлісны кызь минута кымын.
Дас гӧгӧр посни мина взорвитчис вылыс судтаын.
Керкаысь ставсӧ вӧлі жуглӧма, бергӧдӧма увлань юрӧн, шулялӧма, гудыртӧма штукатурка торъяскӧд.
Но кор гитлеровецъяс выльысь уськӧдчисны атакаӧ, бара чёткӧя мӧдісны уджавны кык пулемёт и кык смертоноснӧй завеса тупкисны налы туйсӧ.
Пулемётчикъяс виччысисны лыйсьӧм помасьӧмсӧ векньыдик ваннӧй комнатаын и, мыйӧн сӧмын разрывъяс помасисны, развалинаяс вомӧн кыссисны асланыс амбразураяс дорӧ.
Сьӧкыд шуны, мый думайтісны на йылысь фашистъяс.
Чайтсис-ӧ налы, мый найӧ имеитӧны делӧ дзонь гарнизонкӧд, али зурасисны маскируйтӧм дот вылӧ, али прӧстӧ тайӧ кык мортыслӧн упорствоыс жугӧдіс налысь наступательнӧй русӧ, — сьӧкыд шуны.
Но найӧ эновтчисны керка дорӧ атакаӧн писькӧдчыны заводитлӧмъясысь.
Вайисны куим орудие да мӧдісны прямӧй наводкаӧн лыйлыны керкасӧ.
Быд лыйӧм бӧрын Таракуль горӧдліс ёртыслы орчча комнатаас:
— Ме ловъя! А тэ?
И мӧдыс спокойнӧя, быттьӧ номъясысь ӧвтчиг, вочавидзліс:
— А мекӧд мый лоас!
Но ӧти, торъя ён разрыв бӧрын, коді пыркнитіс керкасӧ ставнас да тыртіс сійӧс пӧдтана известковӧй бусӧн, Начинкин эз вочавидз ёртыслы.
Таракуль уськӧдчис сы дорӧ.
Мебель, торпыригъяс пӧвстын, штукатурка да кирпич торъяс пӧвстын, ранитчӧм кокъяссӧ шевкнитӧмӧн, куйліс грузнӧй пулемётчик.
Сійӧ заводитліс кыпӧдчыны, но эз вермы и век усьліс бӧр, паськыда вомсӧ восьтӧмӧн, быттьӧ сійӧс пӧдтіс воздухыс.
— Ранитчи, — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ.
«Мый вӧчны?» — югнитіс Таракуль юрын.
Артмӧ, сійӧ коли ӧтнасӧн.
Пышйыны?
А раненӧйыс?
А пулемётъясыс?
Да и кыдз пышъян этатшӧм дядьӧӧс пельпом вылад босьтӧмӧн!
Юр уджаліс ӧдйӧ, стӧча, кыдзи и век татшӧм минутаясӧ.
Мӧд здукас Таракуль кыскис нин ассьыс другсӧ уліӧ, пӧдвалас, кытчӧ найӧ ещӧ первойсӧ на пыртісны патрон тыра ящикъяс, кыдз шуис хозяйственнӧй Начинкин — на всякий случай.
Татчӧ жӧ Таракуль вайис пулемётъяс, дискъяс.
Сійӧ установитіс найӧс сэтшӧм жӧ порядокын, кыдзи и вӧлі вевдорас, — стволъяссӧ веськӧдіс прямоугольнӧй розьясӧ.
Лыйсьӧм вылӧ секторыс ӧні налӧн лои ичӧтджык, но сы пыдди важся купеческӧй пӧдваллӧн массивнӧй сводъясыс надежнӧя видзисны найӧс.
Кор вӧлі вӧчӧма ставсӧ, Таракуль мӧдіс чувствуйтны зэв ёна мудзӧм.
Сійӧ водіс джоджӧ да мыйкӧ дыра куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, вазьӧм кӧдзыд из бердӧ пӧсь кымӧснас ляскысьӧмӧн.
Тайӧ кадӧ кылісны гортӧм взрывъяс, мый вӧсна зданиеыс кыпӧдчыліс, да юр весьтас кыліс страшнӧй ратшмунӧм.
Тайӧ взорвитчисны авиабомбаяс.
Гитлеровецъяс корисны отсӧг вылӧ пикировщикъясӧс, и взрыв гыыс кисьтіс керкасӧ.
Кирпич грудаяс, щебень тыртісны пӧдвал вевдорсӧ, но пӧдваллӧн массивнӧй сводъясыс выдержитісны.
Таракуль да сылӧн ранитчӧм ёртыс колисны ловйӧн. Найӧс вӧлі оглушитӧма, контузитӧма, гуалӧма обломокъяс улӧ, орӧдӧма мирсьыс.
Ас садяс воӧм мысти Таракуль гӧгӧр видзӧдліс да прӧйдитчис пӧдвал пасьтала.
— Гу, — гортӧма шуис сійӧ, аслас ёрт дорӧ шыӧдчиг, коді куйліс стен бердын куньса синмӧн.
Начинкин восьтіс синсӧ.
— Дот, — прӧстӧ вочавидзис сійӧ, видзӧдліс ӧти амбразура вылас, мӧд вылас да содтіс:
— Да ещӧ кутшӧм дот! Сӧмын вот гарнизонным ичӧтджык...
Вывті лёк положение дырйи, коді ӧні найӧс суис, вӧлі ӧти буртор: налы оз ков вӧлі повны тылсянь нападитӧмысь.
Развалина чукӧръяс надёжнӧя тупкисны найӧс снарядъясысь.
Гашкӧ сӧмын авиабомбаяслӧн веськыда инмӧм грӧзитіс налы.
А коді нӧ бывалӧй салдатъяс пӧвстысь полӧ веськыда инмӧмысь!
Юрко Таракульӧс шымыртіс уджавны окоталун.
Сійӧ бурджыка установитіс амбразураясӧ пулемётъяс, на улӧ пуктіс ящикъяс, медым позьӧ вӧлі пукавны.
Патрон тыра ящиксӧ кыскис ранитчӧм ёрт дінас, коді кӧсйысис зарядитавны дискъяс.
Ачыс жӧ Таракуль, ӧти амбразура дорсянь мӧд дорас котраліг, видзӧдіс сы бӧрся, мый вӧчсьӧ улича вылын.
Тыдалӧ, найӧ чорыда шемӧсмӧдӧмаӧсь фашистъясӧс асланыс упорствонас.
Керкасӧ авиацияӧн жугӧдӧм бӧрын ещӧ дыр на найӧ эз решайтчыны матыстчыны сы дорӧ.
Кор жӧ найӧ дыр мысти бара мӧдӧдчисны атакаӧ, найӧс паныдаліс век сійӧ жӧ кык пулемётлӧн би, ӧні нин лыйлісны кысянькӧ развалинаяс увсянь...
Лыйлісны Таракуль да сылӧн ранитчӧм ёртыс.
Но раненӧй, кӧть и лыддьысьліс ротаын кӧрт мортӧн, ӧдйӧ слабмис и, вежӧрсьыс вошӧм мысти, лигышмунӧмӧн усьліс амбразура дорӧ.
Сэки Таракуль котраліс ӧти пулемёт дорсянь мӧд дорӧ да лыйліс кыкнан уличасӧ.
Уль руа пӧдвалын сылы лои жар.
Сійӧ шыбитіс шинельсӧ, сэсся гимнастёркасӧ, сэсся дӧрӧмсӧ и коскӧдзыс пасьтӧг, порокысь да бусысь сьӧдасьӧм мудз чужӧма, кӧні дзирдалісны синъясыс да пиньясыс, плакмӧм вазьӧм кудрияса, лыйсис бешенӧя да асьсӧ вунӧдӧмӧн, кытчӧдз Начинкин эз волы ас садяс да, стен бокті гыжъясиг, эз кыпӧдчыв пулемёт дінӧ.
Кык лун тадзи мерайтчисны вынъяснас развалинаяс улӧ гуалӧм кык сӧветскӧй боец да дзонь фашистскӧй часть, коді зілис век выльысь и выльысь наступайтны кирпич да штукатуркалӧн бесформеннӧй груда вылӧ, кодӧс салдатскӧй воляӧн вӧлі пӧртӧма крепостнӧй бастионӧ.
Тайӧ развалинаяссӧ босьтӧм лои гитлеровецъяслы престиж делӧӧн.
Век сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои керкаса гарнизонлы.
Суткиысь нин дырджык коли сійӧ кадсянь, кыдзи вокъяс ногӧн юкисны запасливӧй Начинкин вещмешӧкысь сюрӧм медбӧръя сукар.
Эз вӧв ва.
Войяснас найӧ нювлісны кывнаныс пӧдвалса изъяс вылысь гыӧрсӧ.
Важӧн вӧлі куритӧма медбӧръя чепӧль табак, кодӧс пыркӧдлісны зепъяс пельӧссьыныс.
И, мый ставсьыс лёкджык, быранвыйын вӧліны патронъяс.
— Корасны танкъяс, вот сэки омӧль лоӧ, — шуис Начинкин, кор найӧ, патрон тыра очереднӧй цинкасӧ восьтӧм бӧрын, бара набивайтісны тыртӧммӧм дискъяссӧ.
Начинкин вӧлі дзикӧдз нин слабмӧма, и дискӧвӧй механизмлӧн чорыд пружинаыс век мынласис сійӧ киясысь.
— Мый нӧ, пропадайтны кӧ, музыкаӧн!
— син еджыдъяснас дзирдыштіг вочавидзис Таракуль.
Сійӧ сідзжӧ слабмис тшыгъялӧмла да узьтӧмла, но кутчысис на и сӧмын ӧткымынысь, медым экономитыштны слабмӧм телӧлысь энергиясӧ, дзонь часъяс кежлӧ лӧньліс, быттьӧ измыліс, амбразураяс дорас сідзи, мый тайӧ минутаяснас, кажитчӧ, олісны сылӧн сӧмын синъясыс да пельясыс.
— Тэнад юрын век музыка!
Не музыкаӧн, а тӧлкӧн.
Мый тӧлктӧгыд шумитнытӧ!
Кодлы сійӧ колӧ, сэтшӧм музыкаыд!
Олӧмыд мортыдлӧн, тӧдан, ӧтчыд овлӧ!
Начинкин дугдывтӧг уджаліс — зарядиталіс дискъяс.
Мукӧд дырйи, пӧсь здукъясӧ, сійӧ весиг вермывліс кыпӧдчыны другыс отсӧгӧн пулемёт дорӧ, пуксьыліс ящик вылӧ да лыйсис.
Но кулӧм йылысь мӧвп век частӧджык и частӧджык бергаліс сылӧн юрас.
И сылы окота вӧлі висьтавны ёртыслы, тайӧ том молдавскӧй виноградарыслы, кодкӧд судьбаыс ӧтлаӧдіс сійӧс, мыйкӧ ыджыдтор йылысь, тӧдчана да мудрӧйӧс, мый кисьмис тайӧ часъясӧ сы душаын и мый некыдз, но некыдз, эз кӧсйы тӧрӧдчыны кывъясӧ!
— Морт не должен кувны, кытчӧдз сійӧ эз вӧч ставсӧ, гӧгӧрвоан?
Ставсӧ, мый вермис...
Ставсӧ, — шуис сійӧ дыр мысти, кыв тырмытӧмӧн мучайтчиг да полӧмӧн, мый другыс оз гӧгӧрво сійӧс.
Сійӧ заставитіс Юрколы запомнитны аслас семьялысь адрессӧ да аслас бур тӧдса директорлысь овсӧ сійӧ заводысь, кӧні сійӧ уджавліс война водзвылын.
Сійӧ босьтіс Юрколысь кыв, мый сійӧ кӧ кольӧ ловйӧн да воас война вылысь, мед обязательнӧ корсяс сылысь семьясӧ да висьталас гӧтырыслы вот тайӧ часъяс йылысь, мый Юрко аддзысьлас и директоркӧд да висьталас сылы сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс Сталинградын минскӧй токарь.
abu
abu
abu
abu
abu
Но, кыдз настоящӧй боецъяс, смерть йылысь найӧ ас костаныс эз сёрнитны и век ёнджыка думайтісны сы йылысь, кор и кытысянь виччысьны налы мездӧм.
А мездӧм вылӧ найӧ эскисны нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
И збыльысь, ӧні, кор патронъяс тырмытӧм вӧсна слабмылісны атакаяс дырйи найӧ пулемётъяслӧн гӧлӧсъясныс, кысянькӧ бӧрвывсянь дружнӧя да тшӧкыда йиркисны миномётъяс, и разрывъяслӧн сук сьӧд забор кыптывліс керка водзын да тупкыліс врагъяслы сы дорӧ туйсӧ.
Тшыгӧсь, горш косьмӧмысь мучитчысьӧсь, узьтӧмла дзикӧдз мудзӧмаӧсь, найӧ кывзісны тайӧ матыса да грубӧй гымалӧмсӧ, кыдзи другъяслысь гӧлӧс, кодъяссянь позис виччысьны отсӧг.
Тайӧ йиркӧдӧмыс быттьӧ йитліс найӧс асланыс йӧзкӧд, кодъясысь найӧс торйӧдлісны кирпич торъяслӧн гӧра да «ничейнӧй» мулӧн некымын дас метра пространство.
Коймӧд войнас самӧй асывводзнас лои тешкодьтор.
Таракуль, коді ойбырасис восьса синмӧн амбразура дорын, друг кыліс аслыссяма морт гӧлӧс.
Чайтӧмӧн, мый вӧтасьӧ, сійӧ инмӧдіс кымӧссӧ гыӧртӧм кӧдзыд из бердӧ, нюлыштіс уль руа да бакшасьӧм дука гыӧрсӧ.
Абу, тайӧ абу пельлӧн пӧръясьӧм. Гӧлӧсыс збыльысь кыліс.
Юрко видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Начинкин узис. Сійӧ ӧти киас кутіс диск, а мӧдас — китыр патрон.
Эз сійӧ сёрнит, эз.
Не морт нога кутшӧмкӧ картоннӧй гӧлӧс дугдывтӧг дӧлбитіс тӧдса и сэк жӧ гӧгӧрвотӧм йӧз кывъяс: мыйкӧ нянь йылысь, яй да вый йылысь.
Таракульлы лои страшнӧ.
Сійӧ тувкнитіс узьысь ёртыслы.
Начинкин кывзысьыштіс.
Нюмлӧн вуджӧртор исковтіс сылӧн сьӧд вомдоръясті.
— Фрицъяс.
Найӧ миянлы горзӧны.
— Сдавайтчӧй...
Тіянлы лоӧ бур обращение...
Тіянлы лоӧ зэв бур сёйӧм! — горӧдлывліс югданводзвывса пемыдысь картоннӧй гӧлӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Таракуль мӧдіс чувствуйтны кутны вермытӧм бешенство кыпалӧм.
Сійӧ водіс пулемёт дорӧ да гӧлӧс шыас лэдзис кузь-кузь очередь.
abu
...Тайӧ вӧвлытӧм поединок лунъяс йылысь бӧрыннас казьтылігӧн Юрко Таракуль некыдз эз вермы стӧча висьтавны, кымын лун найӧ обороняйтісны керкасӧ.
abu
abu
Найӧ кутчысисны сэтчӧдз, кытчӧдз кӧнкӧ ылын эз кывны тшӧкыда лыйсьӧм, пыр матыстчысь да гораммысь «ура», кытчӧдз тротуар обломокъяс вывті эз мӧдны зымӧдны наступайтысь пехоталӧн сьӧкыд кокшыяс да амбразураяс розьясӧд эз мӧдны мелькайтны лыа рӧма рӧднӧй шинельяс да муса укшаль керзӧвӧй сапӧгъяс.
Сэки Таракуль эновтіс пулемётсӧ, кутіс треситны дзикӧдз слабмӧм другсӧ, горзіс сӧмын ӧти кыв:
— Миян, миян, миян!
Войнас Волга вомӧн вуджӧм, резервысь вайӧдӧм свежӧй полк топӧдіс тані немецъясӧс, весаліс перекрёсток.
Лейтенант Шохенко взводса боецъяс котӧрӧн воисны развалинаяс дорӧ.
Амбразураясті наӧдз кылісны ёртъясныслӧн слаб гӧлӧсъяс.
Но ковмис корны сапёръясӧс, дыр вештавны да весиг взрывайтны изъяссӧ, медым перйыны Начинкинӧс да Таракульӧс.
Кодкӧ, буракӧ, сапёрнӧй начальник, коді веськӧдліс тайӧ раскопкаяснас, шуткаӧн шуис особняклысь развалинаяссӧ Таракульлӧн редутӧн.
Сэксянь тайӧ нимыс паськаліс, веськаліс печатьӧ, вӧлі пасйӧма карлӧн военнӧй картаяс вылӧ...
И вот меным аслам синъясӧн удайтчис видзӧдлыны тайӧ необыкновеннӧй местасӧ.
Ми ломзьӧдім фонарикъяс и сапёръясӧн писькӧдӧм розьті лэччим подвалӧ.
Тӧлысьлӧн лӧзоват югӧрыс дзирдалысь кык кӧсӧй брусӧн пырис амбразураясӧд да еджыд чутъясӧн паськаліс джоджын вежӧдны удитӧм нин уна лыйлӧм гильзаяс пӧвстын.
Пельӧсас туплясисны вирӧсь бинтъяс.
Сэн, тыдалӧ, куйлӧма Михаил Начинкин.
Амбразураяс пыр бура тыдалісны сім сьӧд небеса фон вылын стенъяслӧн гыӧртӧм еджыд осколокъяс, кодъяс вӧліны театральнӧй декорация лестукторъяс кодьӧсь.
На весьтын югыда да кӧдзыда дзирдалісны кодзувъяс; сьӧкыда катласигтыр улын му весьтас качайтчис пӧжарлӧн югӧрыс.
Кор синным велаліс пӧдвалса рӧмыдӧ, ми казялім шыдӧс кодь гыӧрӧн вевттьысьӧм руд стенысь гижӧд.
Лейтенант югдӧдіс сійӧс фонарикӧн:
«Тані сулалісны на смерть гвардеецъяс Таракуль Юрко да Начинкин Михаил.
Найӧ кутчысисны помӧдз, победитісны смерть», — лыдди ме.
— Тайӧс миян комиссар гижис, — шуис лейтенант; гижӧдыс сылы, тыдалӧ, ёна кажитчис, и сійӧ лыддис гораа:
— «Найӧ кутчысисны помӧдз, победитісны смерть».
— Страшнӧ, кӧнкӧ, вӧлі вот татшӧм войӧ врагъяс водзын дзик ӧтнанныслы!
— Страшнӧ?
Абу сійӧ кыв.
Тайӧ кывсӧ ми тані вунӧдім...
Вот ӧтнанныс — да! — шуис Шохенко. — Ӧткӧннад — сійӧ зывӧк, война вылад вывті зывӧк!..
А страх йылысь кӧ, татшӧм кывйыс тайӧ местаын абу.
И меным окота лои шуны налы, кодъяс уна поколениеяс бӧрын мӧдасны изучайтны кар обороналысь эпопея, кӧні вӧлі вунӧдӧма кыв «страх», кыдз позьӧ подробнӧйджыка гижны тайӧ обычнӧй сталинградскӧй керкалысь историясӧ, гижны сідзи, кутшӧмӧс кывлі Шохенкосянь да сылӧн боевӧй другъяссянь.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Волков вокъяс @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 55-64.}
ВОЛКОВ ВОКЪЯС
Лунтыр корсьысьӧм бӧрын ме аддзи найӧс бӧрыннас, рытъядорыс нин ӧти медсанбатлӧн полотнянӧй палаткаысь.
Медицинскӧй службаса капитан, олӧма морт, му рӧма чужӧма, сарӧгӧсь лӧз кияса да дезинфекцияясӧн сёйӧм гыжъяса, сэтшӧма нин кажитчис мудзӧмаӧн, мый, кажитчӧ, нинӧм нин оз вермы сійӧс взволнуйтны, ёна шензис:
— Видзӧдлӧй жӧ ті, дзик на, но дзик на челядь!
Найӧ арлыдӧ ми гуринаяс кыйлім, мамлысь варенье гусявлім...
И волялӧн сэтшӧм ыджыд вын!..
Ме, медик морт, тӧда, мый тайӧ сэтшӧмыс.
Кутшӧм ыджыд самообладание колӧ!
Чӧртыс тӧдӧ!
Сійӧ павтыртіс палаткалысь чорыд, кӧтасьӧм помсӧ, и зэр вӧсна прозрачнӧйӧн лоӧм палатка пытшкӧсса ма кодь рӧмыдсьыс ми аддзим чукрассьӧм тыртӧм походнӧй койкаяслысь рядъяс, а пельӧссьыс — некымын военнӧйӧс, на чукӧр шӧрын пукалісны кык жебиник подросток: ӧтиыс — сьӧдіник, векни чужӧма, гырысь сьӧд, пыдӧ вӧйӧм синъяса, мӧдыс — писти сера беринӧсь чужӧма, шабді юрсияса да кизь кодь, задорнӧй ныра.
Сьӧдіникыс, тыдалӧ, мыйкӧ вӧлі висьталӧ да ланьтіс миян пыригӧн, а писти сераыс кутіс киас вомӧн ворсан гудӧк да зілис ворсны сійӧн кутшӧмкӧ мотив.
Кыкнанныслысь веськыд кияссӧ вӧлі бинтуйтӧма гырддза выйӧныс да найӧ ӧшалісны сьылі саяныс кӧртыштӧм коричневӧй чышъянъяс вылын.
— Но, кыдзи, Волков ёртъяс, делӧясныд? — юаліс врач.
— Медся бурӧсь! — збоя вочавидзис писти сераыс да ворсыштіс гудӧкнас.
— Нинӧм, доктор ёрт.
Ӧні вот, мавтӧм бӧрад, озджык сэтшӧма нетшкы, сӧмын сотӧ ёна, — деловитӧя висьталіс сьӧдіникыс аслас недоверчивӧй синъяснас ми вылӧ виччысьӧмӧн видзӧдлывлігтыр.
— Со тані висьтавлӧны миянлы, кутшӧма фашист улын овсьылӧма, — гӧгӧрвоӧдіс кодкӧ раненӧйяс пиысь.
— Мучитчӧны зэв ёна, а вид оз петкӧдлыны, крепыдӧсь, — содтіс мӧд.
— Охо-хо, мый выйӧдз фашистыд йӧзсӧ вайӧдӧ, ӧд тайӧс думыштны сӧмын! — аслас койка дінӧ чотігтыр мунігӧн шуис коймӧд.
И походнӧй крӧвать дор йылын пукалігӧн Орёл дорсянь локтысь ыліса канонада аккомпанемент улӧ да зэлӧдӧм брезентӧ зэрлӧн успокаивайтысь гораа точӧдчӧм шы улӧ «Волков ёртъяс» ещӧ ӧтчыд висьтавлісны миянлы ас йывсьыныс историясӧ.
abu
Ӧнӧдз на менам пельын кылӧны налӧн сэтшӧм разнӧйнога челядь гӧлӧсъясныс, и ме кута зільны воспроизводитны налысь висьтавлӧмнысӧ кыдз позьӧ стӧчджыка, дзик жӧ сідзи, кыдзи ме сійӧс сэки кывлі.
— Ми Орёлысь... — заводитіс ичӧтыс, писти сераыс, кодӧс шулісны Серёжаӧн.
— Ми кореннӧй орловецъяс, — торкис сійӧс ыджыдджыкыс, Владимир, сёрни нитьсӧ решительнӧя мырддигмоз.
— Железнодорожникъяс ми.
И бать и батьнымлӧн батьыс — ставныс миян уджавлісны машинистъясӧн Орёл-Второй депоын.
А овлімсӧ ми посёлокын, дзик станция бердас.
Гашкӧ, вӧвлінныд Орёлын?
Так Спартак улица вылын.
Керканым миян ичӧтик вӧлі, но бур.
Дед на стрӧитлӧма...
Кор фрицыс пырис Орёлӧ, папа вӧлі рейсын, а мама висьӧдчӧ — сійӧ миян висьлӧс вӧлі, частӧ висьӧдчыліс.
Сергейкӧд ми, со этайӧ почтеннӧйыскӧд, кутлім нуны сійӧс карысь ки выланым.
Месӧ нинӧм, лэпті эськӧ, а этайӧ слабитіс, эбӧсыс эз тырмы. Сідз ми и эгӧ вермӧй нуны, сӧмын растревожитім.
Сылы зэв сьӧкыд лои.
Шуӧ: «Пуктӧй менӧ, ас керкаын лучше кула, а ті мунӧй, батьнытӧ корсьӧй».
Но висьысь мамӧс кыдзи эновтан, вернӧ?
Вот ми и кольччим: мам, ыджыдджык чойным, Нюша, да ме, да этайӧ со, Серёгаыс, да Женечка чойным.
Сійӧ зэв на ичӧт вӧлі...
Но, первойсӧ быттьӧкӧ нинӧм, фашистлы вӧлі не миянӧдз: бойяс: сэн, ӧти, мӧдтор, миянӧс сійӧ эз и вӧрзьӧдлы.
— Да-а-а, эз вӧрзьӧдлы!
А мӧснымӧс нуисны, вунӧдін?— сюйсис Серёжа.
— Но сійӧтӧ дерт.
Порсьнымӧс тшӧтш, курӧгъяснымӧс сёйисны — тайӧтӧ найӧ век вӧчӧны, та вылӧ сьӧлыштны.
Но сэсся, кор фронт вешйис карным бердысь да локтісны миянӧ налӧн эсійӧ эсэсманъясыс — но, кодъяс тай орёлъяса сьӧд тужуркаясӧн ветлӧны, — тайӧяс вот и босьтчисны...
И шобсьӧмъяс и облаваяс!
Улицаяс вылысь йӧзӧс понъясӧн куталісны, сё збыль!
Мунӧ налӧн машина, аддзӧ — мунӧ морт, стоп!
Кутасны — машинаӧ, да и нуасны.
Висьтавлісны, тылӧ пӧ нуалӧны, окопъяс ли мый ли сэн кодйыны, а кутшӧм сэн «окопъяс»!
Сэсся, кор налӧн салдатъясыс кутісны базарын паськӧм да разнӧй барахло порсь гос вылӧ да пызь вылӧ вежлавны, ставыс и петіс эрдӧ, кутшӧм сійӧ «окопъясыс».
Аддзисны кӧлуй вывсьыс вир, кодсюрӧ и паськӧмсӧ тӧдісны...
Ӧд мый сэки вӧчліснысӧ!
Кӧсйӧ, шуам, кутшӧмкӧ гражданка тӧдмавны, кытчӧ-мый верӧсыс либӧ пиыс лои, босьтас кошолка, мунас рынокӧ да видзӧдӧ.
Со, фриц тӧдса паськӧм вузалӧ — но, сідзкӧ, пом, мортыс абу нин.
— Тысяча дас, шуӧны, лыйлӧмаӧсь... — ышловзьӧмӧн шуӧ Серёжа.
Но вокыс дӧзмӧмӧн торкӧ сійӧс:
— Кутшӧм сэн дас!
Артав — кыкпӧв унджык.
Он тӧд, а больган!
Уна-ӧ, стӧч огӧ тӧдӧй, но лыйлісны зэв унаӧс!
Сэсся кутісны керкаясысь кутавны.
Эсэсманъяс шуӧны, коммунистъясӧс да партизанъясӧс пӧ арестуйталӧны.
А кутшӧм сэн коммунистъяс!
Миянлысь вот, Спартак улица вылысь, Гороховъясӧс ставнысӧ нуисны, Гороховлысь семьясӧ.
А кутшӧм нӧ Гороховъяс коммунистъяс?
Нуисны, сы вӧсна мый ачыс Гороховыс депокӧд тшӧтш фашистъясысь эвакуируйтчис, но фрицъяслы кодкӧ и висьталӧма.
Вӧліны миян сэтшӧм вузӧс ловъясыс, выдайталісны!
Сэсся быттьӧ лӧньыштліс — эз кар пасьталаыс, а миян слободкаын.
Но ӧти войын кодкӧ сотіс налысь бензин тыра автоцистерна и бара ӧддзис-мӧдӧдчис.
Сійӧ улицасӧ, кӧні сотчис цистернаыс, ставнас кушӧдз, медбӧръя сарайторйӧдз фриц сотіс.
Керкаясысь весиг вежсян дӧрӧм петкӧдны эз лэдзны.
А карас кутісны тшыгъявны.
Ставсӧ, мый вӧлі йӧзыслӧн, сёйисны, а фашист нинӧм оз сет.
Вердчы, кыдз кужан.
Рынокӧ некод оз мун.
Кутшӧм нӧ йӧй мунас, фриц кӧ став бурджыкторъяссӧ дон мынтытӧг босьтӧ!
Найӧ век посылкаяс, порсь гос да вый гортаныс мӧдӧдавлісны.
И кутіс йӧзсӧ ытшкыны смерть, медсясӧ нин кар помъясысь, рабочӧй слободкаясысь.
Дзонь семьяясӧн.
А гуавлыны некодлы. Кодлы нӧ мог йӧз покойникъясӧдз, кор и ловъяясыс кок йылас муртса довъялӧны!
Вот и куйлісны керкаясын покойникъяс, кодӧс кытчӧ смерть суис.
Мунан улица кузя, аддзан: керка дінас туйсӧ лым тыртӧма, ӧшиньяс йизьӧмаӧсь — сідзкӧ пом, ставныс кулӧмаӧсь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Но первойя тӧвсӧ ми кыдзкӧ-мыйкӧ вуджим, ловйӧн колим.
Тулыс воис — кокньыдджык лои.
Градъяс эгӧ пуктӧй — кысь босьтан кӧйдыссӧ, да и кодлы окота фашистъяслы вылӧ пуктыны, всё равно жӧритасны!
Но тулысын турун петіс: шомкор, лебеда, — шуны кӧ, позьӧ овны.
Но друг беда — локтіс миянӧ квартальнӧй да вайис Нюшанымлы повестка, медым кӧлуйӧн да бельеӧн локтас вербовочнӧй пунктӧ.
Таӧдз унаӧс карысь Германияӧ нуӧдалісны.
Ми дорті вокзалас нуӧдавлісны конвой улын.
Мунӧны вӧлі да бӧрдӧны, горзӧны: «Прӧщай Орёл!»
А ӧтчыд татшӧм партия бӧрас нуӧдісны киясӧдыс да кокъясӧдыс кӧртавлӧм зонъясӧс да нывъясӧс — грузӧвиктыр, вевсьӧн-вевсьӧн тэчӧмӧн.
Найӧс зэркӧдӧ, а найӧ фашистъясӧс лёкысь видӧны...
«Всё равно, — горзӧны, — пышъям!»
Мама бӧрынас вӧлі висьталӧ, сідзи пӧ пескӧс моз кӧртавлӧмӧн вагонас и шыблалӧмаӧсь.
Но, тайӧ ставыс сӧмын муніс миянысь бокыті, а сэсся бедаыс и миянӧдз воис.
Мама да Нюша лунтыр бӧрдісны.
Пукалӧны кутчысьӧмӧн и бӧрдӧны.
А войын мамным водтӧдіс миянӧс да, аддза ме, тубрас чукӧртӧ, сэсся пернапасаліс Нюшаӧс туйӧ петны — отсталӧй вӧлі сійӧ миян, веритліс енмыдлы. А мый енмыс?
Уна-ӧ сылы сійӧ отсаліс?
Но вот, пернапасаліс и шуис: «Пышйы, нылук! Гашкӧ, спаситчан.
А кувны кӧ судьба — лучше пуляысь, а абу неволяын!»
И Нюша пышйис.
Серёгакӧд ми весиг чуймим.
Весиг долыд лои миянлы сы вӧсна.
Ӧд рамсьыс-рам вӧлі, век мам дінын да мам дінын.
Гораа сёрнитны эз лысьт, а видзӧдтӧ — пышйис!
Асывводз локтіс соседка, нинӧм оз висьтав, а бӧрдӧм чужӧма.
Мама сы дінӧ: «Гашкӧ, тӧдан мыйкӧ?
Висьтав, висьтав, эн мучит!»
Сійӧ пыксис, пыксис и друг крапкис: «Нюшанытӧ тіянлысь часӧвӧй кутӧма. Аддзылӧмаӧсь, кыдзи вӧлӧм комендатураӧ нуӧдӧны».
Мама сэтчӧ, мама татчӧ, комендатураӧ котӧртіс, ассьыс исергасӧ кодлыкӧ сэн сетӧма, но мыйкӧ ӧмӧй тӧдмалан сылысь, фрицъяслысь!
Нихферштею — и ставыс.
А некымын лун мысти локтіс квартальнӧй: вай гуалӧм вылӧ дас марка.
Кутшӧм сэтшӧм гуалӧм вылӧ?
Да вот, шуӧ, тіян нывныд асьсӧ виис.
Гашкӧ, сійӧ и пӧръявліс тайӧ дас марка вӧснаыс, а сӧмын Нюшанымӧс сэсся ми эгӧ нин аддзылӧй.
А шань вӧлі! Мама кодь жӧ рам и пыр вӧлі мыйкӧ уджалӧ: то чулки дӧмӧ, то вышивайтчӧ...
Гӧлӧсыс Володялӧн ори, кутіс зильгыны, щӧкаыс нюкыртчис, улыс вомдорыс мӧдіс тіравны, сійӧ курччис сійӧс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Лои чӧв-лӧнь, мый вӧсна ещӧ ёнджыка кутіс кывны ӧддзӧм зэрлӧн шаракылӧмыс.
— Эх, волыны кӧ эськӧ на дінӧдз! — шуис бинтуйтӧм юра раненӧй.
— Думыштлӧй сӧмын, ребята, мыйда муыс ӧні на улын!
Европаыс ставнас!
— Европа!
Европа ачыс Гитлерлы вомас юрсӧ сюйис, вот ӧні и казнитчы!
Миян йӧзыс мыйта сы улын — со мый!
Найӧс эськӧ мездыны колӧ, — шуис мӧд, пӧвторъяс костӧ топӧдӧм кока морт.
— А Европа — мед сійӧ ачыс ас йывсьыс думайтӧ!
— Но, эн висьтав, — шуис первойяыс. — Понятиеясыд тэнад архивнӧйӧсь.
Аслад дӧрӧмыд мед на муса?
А коді нӧ найӧс Гитлер увсьыс мездас миянысь кындзи?
Кытысь ещӧ сэтшӧм выныс сюрас?
Англичана американецъяскӧд али мый?
Дерт нин, паськыдджыка восьт вомтӧ!
Со тай найӧ кыдзи воюйтӧны!..
Налы эськӧ век мед мыйкӧ ньӧбны-вузавны.
— Да тырмас тіянлы, бара ассьыныд!
Сетӧй кывзыштны...
Вай, вай, вай, зонмӧ; висьтав водзӧ.
— Да мый водзӧсӧ висьтавны? — шуис Володя.
— И збыль, этша ӧмӧй йӧзыс пӧгибнитіс фашистсьыд!
Но, ладнӧ... Так вот, тӧв помасигас мама Женечкакӧд висьмисны — кыкнанныс ӧттшӧтш висьмисны, треситӧ найӧс, а лечитны нинӧмӧн.
Да и мый сэні лечитнысӧ? Веськыда кӧ шуны, и верднысӧ нинӧмӧн.
Куйлӧны орччӧн, пессьӧны, код тӧдас мый бормочитӧны. Мама век Нюшаӧс чуксалӧ, а Женечка — сійӧ горзӧ: «Неец, неец» — сідзи сійӧ фашистъясӧс нимтыліс.
Но, Серёгакӧд ми сэтчӧ-татчӧ... Базарӧ ветлім, кӧсйылім паськӧмъяс вузавны, да оз ньӧбны.
Корны петім.
Но, и чукӧртыштлім мыйсюрӧ, вердім найӧс.
Да налы пыр сьӧкыдджык лои...
Сэки квартальнӧй тӧдмалӧма, мый керкааным эмӧсь висьысьяс, да шуӧ меным: «Эм пӧ приказ, — шуӧ, — висьысьясӧс регистрируйтны.
Ветлӧй, — шуӧ, — районнӧй комендатураӧ: врачӧс ыстасны.
Налӧн тайӧ делӧыд ӧдйӧ артмӧ».
Ме эськӧ нинӧмысь эг мун, сьӧлӧмӧй быттьӧ кыліс.
А Серёга, со этайӧ почтеннӧйыс, вӧтлысьӧ ме бӧрся да лӧвтӧ и лӧвтӧ: «Ветлы да ветлы, кулӧ мама врачтӧгыс».
Но и матӧ воштіс менӧ аслас лӧвтӧмӧн.
Муні ме.
И збыль, примитісны менӧ сэні, кывзісны, адрес гижисны.
Локта, дивуйтча: збыль ӧмӧй отсаласны?
И врач локтіс, военнӧй.
Мотоциклӧн воис, мотоцикл вылас краснӧй крест, ставыс чин-чином.
Видлаліс, шуӧ: «Брюшнӧй тиф».
Сетіс кутшӧмкӧ капляяс; мед пӧ вой улӧ примитасны — кокньӧдас.
А ачыссӧ видзӧдны сэтшӧм шань, ӧчкиа.
ФЗО-ын миян сэтшӧм жӧ учитель вӧвлі, Колобокӧн шулісны, кыз, гӧрд чужӧмбанъяса, но, эта кодь жӧ, сӧмын ӧчкияс эз новлы.
abu
Рытнас сеті ме мамалы да Женечкалы сылысь эсійӧ капляяссӧ, аслам киӧн войтӧді, аслам киӧн сеті.
Ок, йӧйыд!
Некор ме тайӧс аслым ог прӧстит!
Первой збыльысь, видзӧдам Серёгакӧд: мамным Женечкакӧд тайӧ капляяссьыд ланьтісны, унмовсисны.
Вот, мися, и бур.
Гашкӧ, справитчасны.
А асывнас, садьми — кыкнанныс кынӧсь.
Отравитӧма найӧс фашистыд, подлец, менам киӧн отравитіс!
Ті, гашкӧ, думайтанныд, случайнӧ кулісны, лишнӧйӧс войтӧдсис ли мый ли?
Эз. Тайӧ эсэсманъяс тӧдӧмаӧсь, мый найӧ куласны.
Асывнас, муртса на югдыштіс, некутшӧм кортӧг локтіс налӧн тупкӧса грузовик — кулӧмъясла.
Сэсся кутшӧмкӧ маскаа йӧз пырисны, кутісны, мыйӧнкӧ лёк дукӧн стенъяс резны.
Со сійӧ, лекарствоныс налӧн кутшӧм!..
Володя ланьтӧ, сылы сьӧкыд лолавнысӧ, сійӧ ставнас зэвтчӧма, чужӧмыс сотчӧ.
Кывзысьяслы ставныслы эз ло лӧсьыд.
Гӧгӧр лои чӧв-лӧнь, тӧдчанаджык сы вӧсна, мый зэрыс дугдіс нин.
Сӧмын гежӧдик да сьӧкыд войтъяс, полотно кузя визувтігӧн, гораа тёпкӧны уль муас да кылӧ, кыдзи палаткаӧ пыранінын куйлысь сотчӧм танкист дзуртӧ пиньнас.
— Ух, волыны эськӧ меным тайӧ фашистскӧй Германияас! Ме эськӧ сэні ставсӧ бергӧдлі, пу ни палич эг коль!
Веськыда — р-р-р! — автоматысь.
Получайт сдачатӧг! — шуӧ бинтуйтӧм, юра салдат.
— Тырмас звӧнитнытӧ! Р-р-р! — торкис салдатӧс сійӧ мортыс, коді неважӧн дорйӧ вӧлі Европаӧс.
— Некодӧс эськӧ тэ эн р-р-р!
Миянлы фашизмсӧ жугӧдны, этайӧ проклятӧй Гитлерсӧ, вот!
А то р-р-р!
Бабаяскӧд, этатшӧм со челядькӧд ми огӧ воюйтӧ.
— А коді меным запретитас?
Коді?
Тэ, али мый?
Кывлін, кыдзи найӧ миянлысь йӧзнымӧс лечитӧны?
А ми найӧс огӧ вермӧ, да?
Мыйла нӧ тадзи тайӧ?
— А сы вӧсна, мый коді сійӧ?
Фашист.
А тэ коді?
Сӧветскӧй мувывса салдат! Сӧветскӧй!
Гӧгӧрвоны да помнитны колӧ та йылысь.
— Да мый ті, петукъяс!..
Помалӧй дискуссиятӧ.
Тэ висьтав, зонмӧ, висьтав, кыдзи водзӧсӧ олін.
— А водзӧсӧ тадзи.
Бӧрдім ми сыкӧд, бӧрдім, а пемдӧм бӧрас петім тайӧ лёк дук пытшсьыс керкасайса траншеяӧ — зэв бур вӧлі миян траншеяным, шпальникӧн вевттьӧма, ён!
Вот тайӧ гуас гожӧмбыд и олім.
Петавлім корны.
Немецъясыд, найӧ — вернӧ висьталӧ дяденькаыс — разнӧйяс жӧ овлӧны.
Прӧстӧй салдатъяс, олӧмаясысджык — найӧ шаньджыкӧсь, мукӧд дырйи и сетлывлісны.
Сідзи и олім.
Но, а водзӧ... Мый висьтавнысӧ! Асьныд тӧданныд, фронт вылын бойяс заводитчисны.
Бойяс мунӧм йывсьыд ми со мый серти кутім тӧдны.
Фашист друг кутіс вагонъяс грузитны Брянскӧй вокзалын.
И мыйсӧ сӧмын сэтчӧ эз сӧвтны: и мешӧкъяс, и кулёкъяс, и разнӧй мебель, и барахло.
А миян самолётъяс вокзал кузяыд кыдзи сетыштасны, кыдзи сетыштасны!
Сэтшӧма гӧститӧдлісны, будь здоров!
И фриц эз нин важ кодь ло.
Но, думайтам, тайӧ бур! Тыдалӧ, миян воӧны.
Гажмим ставным.
Локтӧны миян!
А сэні — бара беда: фриц бара кутіс йӧзӧс нуӧдавны Германияӧ.
Колян воӧ нуліс бӧрйӧмӧн — томджыкъясӧс да ёнджыкъясӧс. А ӧні бӧрйысьтӧг — коді веськалас: и со татшӧм шурупъяссӧ, кутшӧм Серёга, и шер-шер вӧрысь пӧрысь старикъясӧс.
Мыйыс сӧмын вӧлі!
Облаваяс кутісны вӧчавны, да кутшӧмъясӧс ещӧ!
Понъясӧн ӧд йӧзыс бӧрся вӧтлысисны, збыль шуа!
Босьтасны салдатъяс улицасӧ кытшӧ — и сыналӧны! Кодӧс кутасны, пыр жӧ конвой шӧракостӧ, вокзалӧ, вагонъясӧ.
Медым прӧститчыны сетны — кысь сэн!
Кыв шуны эз лэдзлыны!
Сідзи пыр жӧ и нулісны йӧзсӧ, коді кутшӧм паськӧма вӧлі.
Ми Серёгакӧд мыйӧн пырим асланым гуӧ, сідзи дзонь лунъясӧн сэтысь эгӧ и петавлӧй, ортсӧ ветлӧмысь ӧприч.
Гуным петшӧрӧн эжсис, лапкорйӧн.
Но, думайтам, тасьтӧ миянӧс тэ он нин аддзы!
А аски ауфидерзейн — и ловйӧн колины Волков вокъяс.
А ӧд аддзисны!
Тыдалӧ, эсійӧ чукля кокаыс, квартальнӧйным миян чуйдӧдӧма.
Со кодӧс эськӧ ӧшӧднытӧ колӧ, мыйӧн сӧмын Орёл босьтам.
Вернӧ?
Асывнас ми узям на вӧлі гуаным, а сэтчӧ нин фашист сюйсьӧ-пырӧ.
Прикладӧн миянӧс зурӧдӧ: «Ком, ком!»
Вот тэныд и ауфидерзейн!
Но, мунім... Мый кутан вӧчны!
Кыскис сійӧ миянӧс лагерӧ, проволока сайӧ.
Морт витсё нин эшелон виччысьӧны.
Кытшовтім ми Серёгакӧд проволока пӧлӧныс — тшӧкыд, кыкпӧвста.
Воськов сё ылнаын часӧвӧй вышка, часӧвӧйлӧн — пулемёт.
Вот и пышйы сэсь!
Муртса на проволока дінас матыстчан — та-та-та, и эштіс.
Вот ми Серёгакӧд и кутім бӧрдны. И лунтыр ми сыкӧд ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдім.
А мый вӧчны?
Но, мый?
Асывнас лагерын кывсьӧ: некымын ныв асьнысӧ виӧмаӧсь.
Сӧнъяссӧ ассьыныс бритваӧн вундалӧмаӧсь, вирсӧ воштӧмысла кулӧмаӧсь.
Йӧзыс ещӧ ёна кутісны волнуйтчыны: челядь бӧрдӧны, мужичӧйяс видчӧны.
Ме думыштлі: «Гашкӧ, збыль: этадз вот бритваӧн чик, и ставыс».
А сэсся думайта: «Дурак, фриц! Миян, тыдалӧ, дзик нин матынӧсь. Гашкӧ, усйысьны удайтчас!»
И век думайта: «Кыдзи, кыдзи?»
Сэки вот менам воканӧйлӧн, Серёга распрекраснӧйлӧн, и югнитіс дум...
Миянлы лунын бипуръяс пеставны разрешитісны: чай ва пузьӧдны.
Ми сэні пуксим кодъяскӧ дінӧ — налӧн вӧлі и мыйсюрӧ сёйыштны — чаг налы чукӧртім.
Серёга пестіс, пестіс кӧстертӧ дай и сотіс ассьыс кисӧ.
Котӧртӧ ме дінӧ — а ме вӧлі пукала бокын — да шуӧ: «Инвалид ме, фашистъяслы ӧні ог нин ков».
А сотчӧминыс — дзик пустяк.
Видышті ме сійӧс да друг думайта: «А збыльысь, киӧс кӧ сотны?»
Ладнӧ!
Меным тайӧ делӧыс воис сьӧлӧм вылӧ.
Сӧмын, думайта, колӧ ӧдйӧджык, кытчӧдз эшелон эз во.
Кори ме нывъясӧс, медым топыдджыка сувтісны би гӧгӧр, миянӧс сайӧдісны да сьывны кутісны, кута кӧ горзыны, мед фриц эз кыв.
И сюйи киӧс биа ӧгыръяс пытшкӧ.
Сюйи — и пыр жӧ бӧр.
Муртса эг горӧд.
Ок, ёна доймӧ!
Видзӧдлі: кучикыс сӧмын и сотчӧма.
Думайта: «Неужели сьӧлӧм оз тырмы?»
И уси дум вылӧ сэки ставыс: и Нюша, и фашистлӧн капляясыс, и мама Женечкакӧд.
И та бӧрын фриц ордӧ мунны!
А тайӧс найӧ аддзылісны?
Некор!
И бара киӧс кӧстерӧ сюйи да кута — бӧрда да кута.
Сотчӧм яй дук пондіс кывны. Кута, а ачым думайта: «Ог мун, ог мун, ог мун тіянӧ, налӧй, фига видзӧдлӧй!»
И куті, кытчӧдз синмын эз вежӧд.
Вот! А этайӧ Серёга почтеннӧй — сійӧ, дерт, повзис.
— Ньӧти ме эг повзьы! — ёна гӧрдӧдіс да шуӧ Серёжа.
— Эн повзьы, висьтавлы!
Кыдзи бӧрддзас!
«Ог вермы, — шуӧ, — пола!
Тэ, — шуӧ, — менӧ мырдӧн.
Вомӧс тупкы, медым ме эг горзы, да мырдӧн!..» А кыдзи сійӧс мырдӧнсӧ, менам кӧ ӧні ӧти ки?
Нывъяслы шуа: «Сьылӧй вай гажаджыка!»
Найӧ сьылӧны горштырӧн, а асланыс синваныс, синваныс!
Но, воді ме Серёга вылӧ, вомсӧ аслам морӧсӧн тупки, кисӧ бипур вылӧ нюжӧді да кутышті.
Сідзи вот и лоим, ми, Волков вокъяс, инвалидъясӧн.
Погрузка заводитчигӧн видзӧдлісны миян вылӧ налӧн кутшӧмкӧ нисьӧ офицеръяс, нисьӧ полицайяс, эсэсманъяс лыдысь жӧ...
Мыйкӧ кутісны ропкыны: «Хэнд, хэнд», сэсся балябӧжаным сетыштісны: мунӧй пӧ кытчӧ гажныд, мыйла миянлы ті, инвалидъясыс!
А ми тайӧс сӧмын и виччысим.
Ауфидерзейн!
Но, и мӧдӧдчим ми пушкаяс гымалӧм шыланьӧ веськыда.
Кылӧ нин вӧлі сійӧ.
Мунам, и киным миян быттьӧ пропуск.
Фашист миянлы: «Хальт!» — а ми сылы кинымӧс нырас.
Гутенморген, мися, калекаяс, корны мунам...
Сідзи войнас тіян дінӧдз и воим.
Со и ставнас миян делӧным...
abu
abu
abu
Володя ланьтӧ, топӧдӧ висян кисӧ морӧс бердас да лайкйӧдлыштӧ сійӧс виччысьӧмӧн, висьысь кагаӧс моз.
abu
abu
Лои чӧв-лӧнь.
— Челядь дырйи ме велӧдлі древньӧй история.
Муций Сцевола йылысь сэні вӧлі.
Ӧнія моз помнита: «Муций вӧлі озыр да знатнӧй, природа щедрӧя наградитіс сійӧс...» Он помнитӧй?
Кисӧ сійӧ жертвенникӧ сюйис, волясӧ ассьыс испытывайтіс, и ми, гимназистъяс, вӧлі шензям: вот тайӧ морт!
А вот ӧні думыштан, но мый сійӧ Сцеволаыд? Кӧть нин этайӧ Волков вокъяс серти кӧ босьтны — позёр, мелочь, — сёйӧм гыжъяса лӧз килльысьысь кияссӧ йирмӧга ниртігтыр шуӧ военврач.
И бара лӧнь.
Трачкакылыштӧ чигаркаясын табак.
Кӧнкӧ ылын, кыдзи ылыс гымлӧн муркйӧдлӧм, юрмунлывлӧ канонадалӧн шы.
Сотчӧм танкист пессьӧ нӧсилка вылын да сӧрӧ садьтӧгыс:
— Фашистскӧй сволочь кузя!..
Башеннӧй унмовсис...
Тэрыбджыка!
Вай осколочнӧйяс!..
Фашистскӧй сволочь кузя!.» Он мун!
Ылӧдчан, он мун!..
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Ми — сӧветскӧй йӧз @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 65-83.}
МИ — СӦВЕТСКӦЙ ЙӦЗ
Вид сертиыс тайӧ нылыслы позьӧ сетны ар дас ӧкмыс.
Вӧлі сійӧ вӧсньыдик да кокньыдик.
Мугов чужӧмыс абу на воштӧма челядьдырся гӧгрӧслунсӧ, а кузь синлыска, паськыда восьтӧм, гырысь, сӧдз синъясыс видзӧдісны сэтшӧм гажаа и шензяна, быттьӧ юасисны: чӧвлӧ, збыль ӧд, ёртъяс, гӧгӧр збыльысь сэтшӧм лӧсьыд?
Али нӧ меным тайӧ сӧмын кажитчӧ?
И сӧмын мудрёнӧй джуджыд причёскаыс, кытчӧ вӧлі чукӧртӧма пемыдгӧрд сук юрсисӧ, кыдзкӧ портитыштіс тайӧ югыд ӧбликсӧ, быттьӧ фальшивӧй нота — чистӧй, лӧсьыд песняӧс.
Пасьтасьӧмасӧ вӧлі сійӧ цветнӧй кокньыдик платьеӧн, зӧлӧтӧй цепочка кытшовтӧма гожъялӧм кузь сьылісӧ, кӧні гордӧя гоньвидзис мичаник том юр.
Тыдалӧ, сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мый зэв нин синмӧ шыбитчана сійӧ шонді улын быгалӧм, унаысь мыськалӧмла едждӧм нин походнӧй гимнастёркаяса йӧз пӧвстын, сы вӧсна плавкнитіс пельпом вылас кодлыськӧ ыджыд шинель да, кӧть и лӧнь да ониш августовскӧй рытыс вӧлі жар, сідзи и шинельнас пукаліс сӧстӧминик, еджыд украинскӧй хата мудӧд вылын.
Сылӧн синъясыс зэв горша видзӧдісны нинӧмӧн торъя синмӧ шыбитчытӧм штабнӧй сиктса олӧм бӧрся.
Ӧткодь мелілунӧн найӧ видзӧдісны и сім, маслӧӧсь комбинезонъяса шофёръяс вылӧ, кодъяс вишняяс улын лукйысисны гатшӧдӧм вездеходик моторын; и пель дорӧдзыс пӧлӧстӧм пилоткаа, пельпом вомӧныс кыз сумкаа военнӧй почтарь вылӧ, коді прӧйдитіс на дорті сэтшӧм торжественно-значительнӧй видӧн, кыдзи ветлывлӧны сӧмын военнӧй почтарьяс, кор нуӧны свежӧй корреспонденциялысь ыджыд порция; и разведкаса начальник вылӧ, кыз, но походнӧй ременьясӧн зэлыда вӧнясьӧм полковник вылӧ, коді, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, дзирдалысь сапӧгъяснас дзуртігтыр, зэв ёна думыштчӧмӧн ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ садик плетень сайын; и штабнӧй охранаса боецъяс вылӧ, кодъяс пукалісны хата сайын бусӧсь эжа вылын да ӧчередьӧн ӧта-мӧдныслы лыддисны гортсяньыс сӧмын на воӧм письмӧяс.
— Ме, тшыгъялӧм морт моз, видзӧда, видзӧда, видзӧда — и ог пӧтлы.
Не, тіянлы тайӧ чувствосӧ не гӧгӧрвоны!
Тайӧ гӧгӧрвоана сӧмын налы, кодъяслы быть ковмылӧ дыр кежлӧ торъявлыны ас йӧзысь, ставсьыс, мый дінӧ велалӧма, мый дона, муса, и юрӧн и кокӧн сунны эсійӧ бокӧвӧй, черань чукӧрлӧн лёк мирас, — шуис сійӧ кыз, груднӧй гӧлӧсӧн.
Челядьлысь кодь выражениесӧ, коді сӧмын на вӧлі югдӧдӧ сылысь чужӧмсӧ, быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс, и меным кажитчис, мый сійӧ зывӧка йӧжгыльтліс кыз шинельӧн тупкӧм пельпомъяссӧ.
Кыдзкӧ эз веритсьы, мый тайӧ нылыс, видзӧдны — сэтшӧм том да беспечнӧй, имеитліс медся опаснӧй да ответственнӧй профессия став воинскӧй профессияяс пиысь, мый тайӧ и эм нимтӧм героиняыс, коді фронт сайын олігас, быд здук олӧмнас рискуйтӧмӧн, снабжайтіс миянлысь штаб сведениеясӧн, кодъяс отсавлісны командованиелы разгадывайтны противниклысь планъяссӧ.
Разведчикъяс — этша сёрниа, замкнутӧй йӧз.
Но тайӧ нылыслы найӧ эз жалитлыны восторженнӧй ошкӧмъяс.
Сылӧн вӧлі условнӧй ним: Кыдз пу.
Ме ог тӧд, кыдзи тайӧ лои, но сьӧкыд вӧлі корсьны бурджыкӧс.
Сійӧ збыльысь вӧлі еджыд, нюдз, стройнӧй том кыдз пу кодь, сэтшӧмсикасъясысь, кодъяс став ас корнаныс заводитӧны ворсны весиг ичӧтик тӧвру пӧльыштігӧн.
И нинӧм сы обликын эз петкӧдлы хладнокровнӧй мужествосӧ, волясӧ, увереннӧй, расчётливӧй мудерлунсӧ — сы профессияа мортлысь тайӧ быть колана качествояссӧ.
Колӧ чайтны тайӧ буретш и обеспечитліс Кыдз пулы вежсьывтӧм успехсӧ медся сложнӧй заданиеяс выполняйтігӧн.
Полковник, разведкаса начальник, босьтіс месянь кыв, мый ме некор ог висьтав нывлысь прамӧй нимсӧ, да висьталіс меным сылысь военнӧй биографиясӧ.
Ыджыд учёнӧйлӧн ӧтка ныв, сійӧ быдмис патриархальнӧй семьяын, сылы сетісны зэв бур воспитание, велаліс музыкаӧ, сьывны, ичӧтысяньыс ӧткодь бура сёрнитіс украинскӧй, русскӧй, французскӧй да немецкӧй кывъяс вылын.
Война заводитчигӧн сійӧ вӧлі помалӧма университет.
Сійӧ увлекайтчыліс филологияӧн, Ренессанс кадся западнӧй литератураӧн да весиг псевдоним улын опубликуйтіс ӧти академическӧй изданиеын Расинлӧн драматургия йылысь удж, коді кыскис ас дорас научнӧй кругъяслысь вниманиесӧ.
Батьмам волялы паныд война заводитчигӧн сійӧ эновтіс государственнӧй экзаменъяс кежлӧ лӧсьӧдчӧм да пырис медицинскӧй сестраяслӧн курсъяс вылӧ.
Сійӧ решитіс мунны фронт вылӧ.
Но курсъяс помавны эз удайтчы: враг воис сы кар бердӧдз, да карлӧн окраинаяс лоины фронтӧн.
Курсвывса пӧдругаясыскӧд ӧтвылысь сійӧ мыйкӧ дыра петкӧдліс тыш мунан поле вылысь раненӧйясӧс, уджаліс эвакоприёмникын.
Враг кутіс кытшавны карнысӧ.
Вӧлі сетӧма эвакуация йылысь приказ.
Батьмам ёна тшӧктывлісны, медым нывныс обязательнӧ муніс накӧд.
— Эм важ истина: кодлы уна сетӧма, сысянь уна и юассьӧ, — убеждайтліс сійӧс батьыс.
— Раненӧйястӧ чукӧртны вермӧ быд ныв, а тэнӧ велӧдӧм вылӧ государство зэв уна деньга видзис.
Тэ тӧдан языкъяс сэтшӧма, кыдзи этшаӧн тӧдӧны.
Тэ обязан сетны государстволы унапӧв ыджыдджык пӧльза сэні, тылын.
Ныв тӧдіс, мый бать мудералӧ.
Батьыс эз вермы сідз мӧвпавны.
Но сылы эз вӧв окота прӧщайтчигас ӧбӧдитны старикъясӧс, и сійӧ небыдика шуис:
— Папа, ме кывлі, мый ӧні весиг Дом Советовлысь каркассӧ сывдӧны снарядъяс да танкӧвӧй броня вылӧ.
Ми долженӧсь победитны любӧй донӧн.
Ӧні абу кад артасьны посниторъясӧн.
Сійӧ эз эвакуируйтчы.
Но батьлӧн кывъясыс заставитісны сійӧс думыштчыны.
Но да!
Сійӧ тӧдӧ иностраннӧй языкъяс, сійӧ, навернӧ, вермас Рӧдиналы война вылын вайны ыджыдджык пӧльза, раненӧйясӧс дӧзьӧритӧм дорысь.
Татшӧм думӧн сійӧ муніс партиялӧн районнӧй комитетӧ.
Тайӧ вӧліны кар эновтӧм водзын медбӧръя часъяс.
Мудзӧм, лигышмунӧм, шогӧн личкӧм йӧз сотісны пачьясын бумагаяс.
Кос пӧим лэбаліс комнатаясті да кышакыліс кок улын.
Пырисны и петісны рабочӧй батальонъясысь вооружайтчӧм дружинникъяс.
Скӧрысь зильӧдчисны телефонъяс.
Не сыӧдз вӧлі.
Некод эз кӧсйы кывзыны тайӧ вӧсньыдик, мича, бура пасьтасьӧм нылыслысь.
Но тӧдтӧм йӧз дырйи векджык рамӧн да деликатнӧйӧн овлысь нывлӧн тані медводдзаысь петкӧдчис характерыс.
Кодӧскӧ пӧръялӧмӧн, кодыськӧ шуткаӧн мездысьӧмӧн, кодӧскӧ прӧстӧ туй вывсьыс йӧткыштӧмӧн, сійӧ писькӧдчис райкомса секретарь кабинетӧ, висьталіс карын вель тӧдса ассьыс фамилиясӧ да шуис, мый отличнӧя тӧдӧ иностраннӧй языкъяс да корӧ сетны сылы кутшӧмкӧ военнӧй задание.
— Мый, мый?
Ті профессор Н-лӧн ныв?
Мыйла энӧ мунӧй? — эвакуационнӧй могъясысь мырдысь эновтчылӧм бӧрын шуис райкомса секретарь да внимательнӧя видлаліс сылысь документъяссӧ.
Мыйкӧ друг сылы уси дум вылас, да юаліс нывлысь:
— Немецкӧй кыв ті тӧданныд?
— Ассьым украинскӧйӧс моз.
Райкомса секретарь сомневайтчигтыр ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс вӧсньыдик том фигура вылӧ, нывлы чужӧм вылас, кӧні сы мында вӧлі челядьногаыс.
— Задание вермас лоны зэв сложнӧйӧн да, веськыда шуа, ӧпаснӧйӧн.
— Ме сӧгласитча...
Сійӧ тшӧктіс ставыслы петны, босьтіс полевӧй телефонлысь трубка, коді вӧлі куйлӧ пызан вылас, да висьталіс кутшӧмкӧ номер.
— Ті кывзанныд?
Тайӧ ме, да. Меным сюрис подходящӧй кандидатура, — шуис сійӧ кодлыкӧ.
— Да, немецкӧй кыв, отличнӧя.
Тырвыйӧ лӧсялӧ, ме тӧда сылысь батьмамсӧ.
Замечательнӧй, преданнӧй йӧз.
Дзик пыр тіян дінӧ ыста...
Предупредитлі да ещӧ предупредита... — Сійӧ пуктіс трубкасӧ да бара, ӧні меліа нин, видзӧдліс сылы веськыда синмас:
abu
— Ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, мый тіянӧс виччысьӧ?
Тіянлы пыр лоӧ олӧмнаныд рискуйтны.
— Ме кора тіянӧс: прӧста кадсӧ энӧ воштӧй, ме висьталі нин тіянлы, — шуис ныв.
И вот известнӧй учёнӧйлӧн нылыс кольччис немецъясӧн оккупируйтӧм рӧднӧй карӧ.
abu
Карын подпольнӧй удж нуӧдӧм вылӧ сійӧс эз ӧтнассӧ кольны, но став аслас ёртъяс серти сылы сетісны медся сложнӧй, медся ответственнӧй задание.
Мукӧдъяс долженӧсь вӧлі кыйӧдны фашистъяс да предательяс бӧрся, мукӧдъяслы вӧлі сетӧма задание взрывайтны складъяс, тшыкӧдлыны паровозъяс, мукӧдъяс охотитчисны фашистскӧй чиновникъяс бӧрся.
Немецкӧй кыв отличнӧя тӧдысь Кыдз пу подпольнӧй комитетлӧн задание серти должен вӧлі лоны кисейнӧй барышняӧн, знаменитӧй батьмамлӧн нылӧн, коді увлекайтчӧ западнӧй культураӧн да коді абу окотитӧма кутшӧмкӧ идеяяс ради янсӧдчыны комфортӧн, эновтны ставсӧ да мунны код тӧдас кытчӧ, кытчӧкӧ асыввылӧ.
Профессорлӧн зэв ыджыд квартираӧ овмӧдчис немецкӧй полковник.
Сылы пыр жӧ сьӧлӧм вылас воис квартираса кӧзяйка.
Рытъясын сійӧ рояль вылын ворсліс Вагнерӧс, по-немецки лыддис Гётелысь стихъяс.
Полковник введитіс сійӧс аслас другъяс кругӧ, гырысь штабнӧй офицеръяс чукӧрӧ, кодъяс чукӧртчывлісны полковник ордӧ, тӧдмӧдіс аслас начальниккӧд — генералкӧд.
Украинскӧй фрейлейн быдӧнлы кажитчис.
Другъясыс вежалісны полковниклы.
Профессорлӧн ныв да, кыдзи чайтіс полковник, кутшӧмкӧ древньӧй магнатъяслӧн потомок, выгоднӧя торъявліс на чукӧрысь вульгарнӧй, горзысь, тшӧг да пустӧй нацистскӧй дамаясысь.
Офицеръяс быдног зілисны сылы угодитны, и некодлы на лыдысь эз волы дум, кытчӧ ветлывлӧ тайӧ мича нылыс, «магнатъяслӧн потомокыс», недельнас кыкысь, мунігас босьтас сьӧрсьыс сера зонтик, сумка да фюрерлысь «Майн кампф» книга, кодӧс сылы пӧдаритіс полковник аслас киӧн гижӧдӧн.
А сійӧ мунлывліс ыджыд ю дорын сулалысь окраиннӧй слободкаӧ, пыравліс еджыдіник хатаын олысь сапожник квартираӧ, перйыліс сумкасьыс таляссьӧм каблукъяса изящнӧй туфлияс да, убедитчӧм бӧрын, мый некод абу, старик-чеботарь морӧс бердын сьӧлӧм бурмытӧдзыс бӧрдіс лёкалан, скӧралан да зывӧктан синваӧн.
Тані, град йӧръяс пытшкын сулалысь тайӧ сӧстӧм, прӧстӧйиник хатаын сылӧн нервъясыс, кодъяс век вӧлі мыйвермытӧдз зэвтчӧмаӧсь, эз нин вермыны кутчысьны.
Кокетливӧй, глупенькӧй барышня, изящнӧй безделушка, коді кужліс немтӧждысьтӧг развлекайтны грубӧй, самодовольнӧй солдафонъясӧс, лоліс аснас — сӧветскӧй нылӧн, пленӧ босьтӧм, но пӧкӧритчытӧм ас карса гражданкаӧн, веськыд сьӧлӧмаӧн, честнӧйӧн, шогсьысьӧн да мустӧмтысьӧн.
— Кутшӧм меным зывӧк!
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, дядя Левко, кутшӧм мустӧм меным овны на пӧвстын, кывзыны налысь ошйысьӧмсӧ, нюмъявны налы, кодъяслысь окота горшсӧ йирны, кутлыны кисӧ сылысь, кодӧс колӧ лыйлыны... не, не лыйлыны — ӧшӧдны!
«Сапожник», важ большевик, коді гражданскӧй война дырйи на уджавлӧма подпольеын, кыдзи кужліс, успокаивайтліс сійӧс.
Сэсся пыді каморкаын найӧ лӧсьӧдісны донесение ставтор йывсьыс, мый сійӧ аддзылӧма да кывлӧма.
Юисны липовӧй дзоридзысь да сахарина «чай», сёйисны студень, сола помидор, шомйӧв.
Висьысь, гажтӧмчӧм душа рӧднӧй обстановкаын неуна бурмыштліс.
А сэсся сера зонтика изящнӧй ныв бара кайис карӧ радейтана немецкӧй песенка «Лили Марлен» немтӧждысьтӧг сьылігтыр, а сійӧс колльӧдісны тшыг йӧзлӧн лӧг синъясыс.
Тайӧ лӧг синъясыслысь видзӧдӧмсӧ, оскорблениеяс чӧла быть терпитӧмсӧ, век чӧв овны колӧм, став тайӧ йӧзыслы весиг намёкӧн ас йывсьыс висьталӧмысь полӧм — мыйла сійӧ тані, мый вӧсна сійӧ тышкасьӧ, — вӧліны медсьӧкыдторъясӧн сы профессияын.
Сылӧн вӧліны крепыд нервъяс.
Сійӧ отличнӧя ворсіс ассьыс рольсӧ да вайис ыджыд пӧльза.
Но медбӧрти нервъяс кутісны слабитны.
Пыр сьӧкыдджык кутіс лоны маневрируйтны, дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Явкаяс вылын сійӧ кевмысис «сапожниклы» босьтны сійӧс татысь, сетны сылы шойччыштны, сетны сылы любӧй мӧд задание.
Шойччӧг йылысь моз сійӧ мечтайтліс боевӧй уджъяс йылысь, вражескӧй транспортъяс вылӧ усьласьӧм йылысь, складъяс ӧзталӧм йылысь, железнодорожнӧй составъяс взрывайтӧм йылысь, оружиеа киӧн тышкасьӧм йылысь, кыдзи тышкасисны мукӧд подпольщикъяс.
Но тайӧ лунъясӧ карӧ сувтіс военнӧй группалӧн штаб, нывлӧн юӧрталӧмъясыс воддза серти вӧлі коланаӧсьджык, и «сапожник» стрӧга да твёрдӧя бӧр мӧдӧдліс сійӧс.
Медбӧрти штаб муніс карысь.
«Сапожник» шуис, мый ещӧ кымынкӧ лун — и сійӧ вермас исчезнитны.
Но сэки суис беда.
Сылысь квартирантсӧ, полковникӧс, произведитісны генералӧ.
Та кузя коддзытӧдз юӧм бӧрын полковник лёкысь пырис сы комнатаӧ шампанскӧй вина бутылкаӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ кӧсйис сы вылӧ гӧтрасьны да радейтны.
Ныв страсть ёна повзис, сійӧс кутіс треситны зывӧкысла.
Генерал пидзӧс вылас кыскасис сы бӧрся.
Ныв заводитліс пышйыны сыысь мӧд комнатаӧ.
Генерал лёкысь сюйсис и сэтчӧ.
Сійӧ киргис, мый сӧветскӧй властьлы — пом, мый тышъяс мунӧны Москваын нин, мый ставныслы налы тані, плодороднӧй Украинаын, сетасны озыр поместьеяс, и сійӧ лоӧ сылы гӧтырӧн — хо-хо, немецкӧй помещик гӧтырӧн!
И став тайӧ крестьянаыс, кодъяс чайтлісны асьнысӧ олӧманыс господаясӧн да мыйкӧ сэн больгылісны социализм йылысь, лоӧны налӧн холопъясӧн, на му вылын уджалысь скӧтӧн.
Коддзӧм фашист оскорбитіс нывлысь народсӧ — и ныв эз вермы терпитны.
Воля изменитіс сылы.
Сійӧ нетшыштіс сылысь ножнасьыс эзысь генеральскӧй кортиксӧ, кодлӧн эфес вылас вӧлі паськӧдӧм бордъяса фашистскӧй орёл, да воропӧдзыс сюйис сійӧс генераллы горшас.
Карса став военнӧй да штатскӧй полиция, став жандармерия да карӧ воӧм СС-лӧн специальнӧй войска тӧлысь чӧж корсисны сійӧс, шобисны быд улича, быд керка, вӧчавлісны налётъяс, облаваяс.
Но ныв воши: сійӧ лючки-ладнӧ вуджис фронт.
Ас йӧз дінӧ воӧм бӧрын сійӧ кутіс велӧдчыны став сійӧторйӧ, мый вермис отсавны сылӧн сложнӧй да ӧпаснӧй уджас Рӧдиналы пӧльза вылӧ.
Следыс известнӧй профессор нывлӧн, коді виис новоиспечённӧй немецкӧй генералӧс, воши ыджыд украинскӧй карын.
А мыйкӧ дыра мысти Харьковын военнӧй комендант босьтіс переводчицаӧн мича нылӧс — Эрна Вейнерӧс.
Фрейлейн Вейнерлӧн судьбаыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ комендантлысь, прибалтийскӧй баронъяслӧн косьмӧм вожысь медбӧръя потомоклысь, кодлӧн, общефашистскӧй мотивъясысь кындзи, вӧліны и аслас личнӧй помкаяс мустӧмтны сӧветскӧй народӧс.
Эрна Вейнер висьталіс шефлы, мый сійӧ Одесщина вылын вӧвлӧм озыр немецкӧй колонистлӧн ныв.
Сылӧн батьыс владейтліс садъясӧн, виноградникъясӧн, бахчаясӧн, гожӧмын видзлывліс уна сё батракӧс, аслас контора пыр ньӧбавліс нянь, имеитліс мельнича.
Но ставсӧ тайӧс сылысь немжалиттӧг мырддьӧмаӧсь большевикъяс.
abu
Сэсся батьсӧ вӧлі арестуйтӧма выль Германия дінӧ аслас симпатияясысь, кодъясӧс сійӧ, кыдзи веськыд морт, эз кужлы да эз и кӧсйыв дзебны...
Большевикъясӧн ӧбӧдитӧм фрейлейн Эрна регыд мысти лои комендатураын главнӧй переводчицаӧн, а сэсся сійӧс вуджӧдісны гарнизонса начальник дінӧ.
Выль шеф, СС войскаяслӧн бригаденфюрер, тшӧтш жӧ сочувствуйтіс коньӧр фрейлейнлы.
Немецкӧй кыв бура тӧдӧм, важ баварскӧй сьыланкывъяс сьывны кужӧм, кодъяс торйӧн нин сьӧлӧм выланыс волісны сентиментальнӧй палачьяслы, рояльӧн ворсӧмыс кыскылісны ныв дорӧ поклонникъясӧс.
«Да, пӧрысь Иоганн Вейнер весиг тайӧ гӧгӧрвотӧм странаас кужӧма сетны челядьыслы великолепнӧй образование!» — шензисны найӧ.
И кор немецъяс друг казявлісны важнӧй документъяс вошӧм либӧ кор налы лолі яснӧ, мый сӧветскӧй командование тӧдӧ вывті уна найӧ планъяс йылысь, весиг думыштны эз кужлыны Эрна Вейнер йылысь.
Но кутшӧм донӧн ныв шедӧдіс Рӧдиналы тайӧ фашистскӧй тайнаяссӧ!
Ӧні сійӧ вӧвлі медся секретнӧй допросъяс вылын.
Палачьяс сы дырйи мучитісны вины шуӧм сӧветскӧй йӧзӧс, и сылы лоӧ вӧлі переводитны налысь кулӧмводзвывса ойзӧмсӧ, налысь проклятиеяссӧ, кывзыны налысь оскорблениеяссӧ.
Сӧмын Рӧдинаӧс радейтӧм, помтӧм-дортӧм радейтӧм, сетліс сылы вын вӧчны тайӧ уджсӧ.
Но сӧмын связнӧй, суровӧй воин, коді некытчӧ петавтӧг пукаліс аслас рациянас жуглӧм керка пӧдвалын, ревматизмӧн дзикӧдз жугӧдӧм морт, кодлы сійӧ вайлывліс ассьыс сведениеяссӧ, кывзыліс сылысь норасьӧмсӧ.
Кӧдзыд войӧ кельыд тӧлысь кодь, муртса ветлыны вермысь, шондітӧг да воздухтӧг во кымын пукалысь тайӧ мортыс, кыдзи кужис, бурӧдліс сійӧс неуклюжӧй, грубоватӧй салдатскӧй кывйӧн да ачыс петкӧдліс великӧй делӧлы преданностьлысь пример.
Сылӧн спокойнӧй мужествоыс поддерживайтіс нылӧс.
И вот Харьков босьттӧдз некымын недель водзджык Кыдз пуӧс виччысис медбӧръя, медся сьӧкыд испытание.
Сы йылысь сійӧ ачыс висьталіс мича августовскӧй рытӧ хата мудӧд вылын пукалігӧн.
— Ті тӧданныд, дерт, кыдзи найӧ нервничайтісны, кор Коневлӧн войска, Белгород дорын прорвитчӧм бӧрын, матыстчисны Харьков дінӧ асывладорсянь.
Енмӧй, мый сэні вӧлі!
Кодзувкот поз, кытчӧ сутшкисны гӧлӧвня!
Салдатъяс нинӧм — тайӧ машинаяс.
Но видзӧдлінныд эськӧ ті налӧн веськӧдлысьяс вылӧ!
Найӧ, весиг ортсыса приличиеяс соблюдайтӧм йылысь вунӧдӧмӧн, тэрмасьӧмӧн упакуйталісны картинаяс, музейнӧй эмбур, редкостьяс, мебель — ставсӧ, мый найӧ грабитӧмаӧсь да ваялӧмаӧсь.
Ставыс тайӧ мӧдӧдсьыліс тылӧ салдатъяс син водзын.
А быдсяма юӧрыс!
Тайӧ эз вӧв штаб, а кутшӧмкӧ базар, кӧні ветлісны ӧтиыс мӧдсьыс невероятнӧйджык юӧръяс.
Торйӧн нин уна легенда ветліс сӧветскӧй авиация йылысь.
Сёрнитісны, мый Дальний Востокысь лэбзьӧмаӧсь кутшӧмкӧ выль зэв гырысь авиационнӧй частьяс.
Уна дас тысяча машина!
Аддзывлытӧм маркаяс!
Кутшӧмкӧ чудовищнӧй вооружение!
Став офицеръяс узьны котралісны пӧдвалъясӧ.
Весиг меным вӧлі дивӧ, кутшӧм полысьясӧн, посниясӧн найӧ лоины сьӧкыд минутаӧ.
И ме радлі.
Асылын удж вылӧ локтігӧн ме няр гӧлӧсӧн шулывлі шефлы: «Господин начальник, неужели ставыс пӧгибнитіс?
Найӧ ӧд виасны менӧ!..» Ме аддзылі, кыдзи сійӧ кельдӧдліс.
Но сійӧ век на зілис збоявны: «Мый ті, фрейлейн, Германияын сы мында вын!
Вермас лоны, весиг вывті уна!
Полнокровиеысь висьӧм».
А помавліс сійӧ сійӧн, мый заводитліс менӧ уверяйтны, мый любӧй условиеяс дырйи ме удита усйысьны сы автомобильӧн.
И вот ӧтчыд войын садьмӧдӧны менӧ, корӧны сы ордӧ кабинетас.
Сійӧ волнуйтчӧ, сияйтӧ.
Поясняйтӧ: лоӧ пӧ важнӧй допрос, кодсянь зависитӧ сылӧн карьераыс.
Ах, тӧдінныд кӧ ті, кыдзи найӧ ставныс сэні думайтӧны асланыс карьера йылысь!
Менам кынмис сьӧлӧмӧй: кодӧс нӧ кутӧмаӧсь?
Ме вӧлі тӧда, мый гитлеровецъясӧс век страхын да напряжениеын кутысь харьковскӧй подпольщикъяс тайӧ лунъясӧ торйӧн нин активизируйтчисны, и полі, мый кодкӧ на пиысь сюри.
Шеф чепсасис пельӧсысь пельӧсӧ.
Кабинетын вӧвлытӧма лӧсьӧдчисны: пызан вылӧ вольсалісны скатерть, сы вылӧ сувтӧдалісны вина, фрукты, сласти.
Меным пыр шогджык кутіс лоны.
Коді нӧ, коді?
Мый вылӧ найӧ тадз радлӧны?
— Армияысь кутшӧмкӧ господин воис? — юалі ме кыдз позьӧ веськодя, пельӧсӧ пуксигмоз, кӧні ме пыр пукавлывлі допросъяс дырйи.
— А чепуха, куті эськӧ ме рӧскодуйтчыны армияысь тайӧ чинодралъяс вылӧ! — вочавидзис шеф.
— Ёнджыка важнӧй, ёнджыка интереснӧй!
Тыв тӧняӧ миян сюри уна чери.
Талунсянь бырӧ проклятӧй тӧдтӧмлунным.
Ми тӧдмалам, кутшӧм сюрприз миянлы дасьтӧмаӧсь.
Ого-го, тайӧ вермас дзугны налысь став картінысӧ!
Ме решиті, мый пленӧ босьтӧмаӧсь миянлысь кутшӧмкӧ ыджыд военнӧйӧс!
Но, менам шензьӧм вылӧ, пызан сайӧ пуксис эз шеф, а отсасьысьыс сылӧн, майор.
Сэсся часӧвӧйяс конвой улын комнатаӧ пыртісны нӧсилка.
Нӧсилкасӧ пуктісны сёян-юанӧн тырӧм пызан дорӧ, автоматъяса салдатъяс сувтісны первой ӧдзӧс дорӧ, но майор жестӧн тшӧктіс налы петны.
Сійӧ, коді куйліс нӧсилка вылын, меным эз тыдав.
Сэк костті майор, чужӧм вылас ассьыс медся юмов нюмсӧ петкӧдлігмоз, тшӧктіс меным переведитны «гӧстьлы», мый сійӧ ачыс профессия серти лётчик да рад тані приветствуйтны ассьыс доблестнӧй коллегаӧс, отличиеяс серти видзӧдны — знаменитӧй русскӧй ассӧс.
Кор вӧлі колӧ, сійӧ вермыліс притворяйтчыны меліӧн, весиг бурӧн, тайӧ майорыс, став гадинасьыс медся пеж гадинаыс, кутшӧмъясӧс ме сӧмын сэні аддзывлі.
А метӧ найӧясӧс аддзывлі нин!
И сэки ме казялі, мый нӧсилка вылын куйлӧ том, дзик на том морт, со тіянлӧн кодь жӧ быгалӧм гимнастёркаа, кытчӧ крепитӧма Боевӧй Краснӧй Знамя куим орден да ещӧ на кутшӧмкӧ отличиеяс.
Сылӧн вӧліны старшӧй лейтенантлӧн авиационнӧй погонъяс.
А видзӧдласыс...
Прӧститӧй, ӧти минута...
Ныв кельдӧдіс сідз, мый чужӧмыс сылӧн лои хата стенысь еджыдджык.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, курччаліс вомдорсӧ, быттьӧ венлаліс ас пиас ён физическӧй дой.
Сэсся пыркнитіс юрнас да пояснитіс:
— Нервъяс...
Кокъяссӧ сылысь вӧлі гипсуйтӧма, юрсӧ бинтуйтӧма, но тайӧ марлевӧй тюрбан пытшкысь ме вылӧ юасяна видзӧдісны гырысь, руд, сэтшӧм правдивӧй да сэтшӧм матӧвоӧм синъяс.
— Фрейлейн, переведитӧй, пожалуйста, коллегалы, мый ӧружиетӧм противник миянлы абу нин враг, мый выль Германияын мужество да воинскӧй честь йылысь гӧгӧрвоӧмыс интернациональнӧй.
Переведитӧй, мый... э-э-э... Кыдзи гарнизонса начальниклӧн отсасьысь да кыдзи профессия серти лётчик ме лоа рад юны сыкӧд бокал... э-э-э... чӧвлы, тадзи оз ло русскӧйяслӧн ног... бур вина чаша.
Ме переводитігӧн лётчиклӧн руд синъясыс кутісны дзоргыны меным чужӧм вылӧ.
И сы мында вӧлі наын... эз лӧглун, эз, эз лӧглун, а помтӧм презрение, зывӧктӧм, мый ӧбида синва ас тӧдлытӧг тӧкӧтьӧ эз чепӧсйы менам синъясысь.
abu
— Мед сетас папироса!
Майор югдіс, збоя чеччис да мыччис сылы ассьыс портсигарсӧ.
Лётчик кыпӧдчыштіс гырддза йылас, босьтіс папироса да горша кутіс куритны.
Кыкнанныс найӧ чӧв олісны, ме кылі, кыдзи трачкӧдчӧ табак.
Сэсся майор сувтіс, щолснитіс каблукъяснас, висьталіс ассьыс нимсӧ да учтивӧя юаліс, мый кӧсйӧ тӧдны, кодкӧд имеитӧ честь...
— Нинӧм ме сылы ог висьтав, — вочавидзис лётчик да мӧдарӧ бергӧдчис.
И кутшӧма эз вийсьы сыкӧд майор, сійӧ куйліс стенлань чужӧмӧн да чӧв оліс.
Ме аддзи, кыдзи майор нервничайтӧ, курччалӧ вомдорсӧ, кыдзи сійӧ ворсӧ чужӧмвывса желвакъяснас.
Ме полі, мый майор вот-вот сӧрвитчас, и сэки...
Месӧ тӧда нин вӧлі, мый вермис вӧчны тайӧ мортыс.
Но миян авиация йылысь сведениеяс, тыдалӧ, колӧны вӧлі налы вывті ёна, и сійӧ кутсис.
Сійӧ тшӧктіс нуны пленнӧйӧс да весиг сиис сылы приятнӧй туй.
Но мыйӧн пӧдлассис ӧдзӧс, сійӧ кутіс лёкысь видчыны, пӧрӧдіс коньяк тыра стӧкан да дзикӧдз лигышмунӧм да кылалӧм синъяса эбӧстӧг уси диван вылӧ.
Пырис шеф; менӧ лэдзисны да нуисны гортӧ.
Тайӧ вояс ме синмӧс эг куньлы, кӧть эськӧ ачымӧс чувствуйті дзикӧдз висьмӧмӧн.
Тайӧ лётчикыс... сылӧн синъясыс видзӧдісны ме вылӧ, и пелям юргис сылӧн лэчыд, том да чорыд гӧлӧсыс.
Асывнас ме вӧлі кӧсъя мунны явка вылӧ, медым висьтавны, мый захватитӧмаӧсь кар весьтын сӧветскӧй ассӧс, но эг удит: подъезд дорӧ воис машина.
Сэні пукаліс ачыс майор.
«Миянлы тшӧктӧма кӧть кыдзи да пычкыны сылысь авиация йылысь ставсӧ.
Эмӧсь даннӧйяс, мый тайӧ эсійӧ выль частьясысь, кодъяс сӧмын на воӧмаӧсь татчӧ.
Фрейлейн Эрна, ті долженӧсь сёрнитыштны тайӧ проклятӧй большевикыскӧд.
Висьтавлӧй сылы, мый окотитанныд, сӧмын пычкӧй сылысь, мый верманныд.
Тіянӧс зӧлӧтитасны! Честнӧй кыв, ті заслужитанныд железнӧй крест!»
Ме некор на эг аддзыв тайӧ спокойнӧй, хладнокровнӧй карьерист-палачсӧ татшӧма волнуйтчысьӧн.
Сійӧ сэтшӧм ёна волнуйтчис, мый сэні жӧ больгис сы йылысь, мый ставкаысь Харьковӧ самолётӧн воӧма налӧй авиационнӧй генерал, кодлы тайӧ сведениеясыс колӧны вывті ёна.
Бӧрйыны меным вӧлі нинӧм.
Сёрнитны лётчиккӧд син-син воча вӧлі делӧлы весиг пӧлезнӧ.
Позьӧ вӧлі предупредитны сійӧс.
Но меным дум вылӧ уси сылӧн видзӧдӧмыс, и меным, смерть угроза улын век овны велалӧмла, вӧлі страшнӧ — именнӧ страшнӧ! — пырны сы камераӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, коді ме вӧлі сы чайтӧм серти!
Но ме заставиті ачымӧс пырны да, кор ме мышкын пӧдлассис ӧдзӧсыс, весиг матыстчи сы дінӧ.
Тӧрытсянь сійӧ ещӧ нин ёна омӧльтчӧма, косьмӧма, синъясыс сылӧн лоӧмаӧсь паськыдджыкӧсь.
Менӧ сійӧ встретитіс сэтшӧм жӧ презрительнӧй видзӧдласӧн.
Меным кажитчис, сійӧ быттьӧ весиг кыдзкӧ дернитчис, кор ме матыстчи сы дінӧ.
— Кыдзи ті асьтӧ чувствуйтанныд?
Воліс-ӧ ті ордӧ врач? — юалі ме, медым панны сёрни.
— Налӧн нинӧм эз артмы, ӧні найӧ усьӧдӧны ме вылӧ ассьыныс немецкӧй овчаркасӧ, — лёкысь серӧктіс сійӧ.
Ме ыпмуні. Ме эг вермы кутсьыны: тыдалӧ, менам синваӧй кутіс доршасьны синъясын.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв гора, лётчик, тыдалӧ, зэв ёна слабмӧма войбыднад, но сійӧ сёрнитіс сідз жӧ лӧгысь да чорыда:
— Мый нӧ гӧрдӧдан? Вузӧс ловъяс не долженӧсь гӧрдӧдны!
Чӧвлы вот, сюран тэ миянлы, петкӧдласны сэк тэныд!
Ме ӧдва верми кутсьыны сы водзӧ пидзичаньӧн уськӧдчӧмысь да ставсӧ сылы висьталӧмысь: сэтшӧм чорыдӧсь вӧліны сы вомысь петысь тайӧ оскорблениеясыс.
А сійӧ век ыджыдджык гӧлӧсӧн водзӧ шуаліс:
— Чайтан, фашистъяскӧд отступитан, пышъян миянысь?
Суам!
Берлинысь корсям!
Некытчӧ миянысь он мун, он дзебсьы!
И сійӧ гораа серӧктіс.
Эз, эз нервнӧя, сылӧн, тыдалӧ, некутшӧм нервъяс эз вӧвны, — сійӧ серӧктіс лёкысь радлӧмӧн, торжествуйтӧмӧн, быттьӧ сійӧ эз и куйлы ставнас бинтуйтӧмаӧн, вражескӧй застенокын и куланвыйын, а победительӧн сулаліс Берлинын суд да расправа вӧчигтыр.
И сэки ме, виччысьны колӧм йылысь вунӧдӧмӧн, уськӧдчи сы дінӧ да куті шӧпкӧдны:
— Найӧ нинӧм оз тӧдны.
Найӧ кӧсйӧны тіянсянь тӧдмавны кутшӧмкӧ выль авиационнӧй частьяс йылысь.
Тані зэв ыджыд паника.
Найӧ полӧны, вывті полӧны!
Энӧ налы нинӧм висьталӧй, ни ӧти кыв!
Медсясӧ нин виччысьӧй эсійӧ тӧрытъя рыжӧй майорсьыс.
Сійӧ ужаснӧй морт.
Ме дорысь бӧрвыв ылыстчыштӧм мысти сійӧ шензигтыр кывзіс.
— Сідз, — шуис сійӧ да мӧдысь нюжӧдіс: — Сі-і-дз!
— Синъясыс неуна бурмыштісны, но видзӧдісны сюся да тӧдмавны кӧсйӧмӧн:
— Сі-ідз! Овлӧ... — Сійӧ нюммуніс, но эз нин лёкысь, да друг, меным мигнитӧм бӧрын, горӧдіс гӧлӧстырнас:
— Прочь, вузӧс лов!
Нинӧм ме тэныд ог висьтав! Ни тэныд и ни тэнад кӧзяевалы!
Онӧ пычкӧй меысь ни ӧти кыв!
Сійӧ дыр горзіс тюрьма тырнас.
Сэсся юаліс гусьӧник:
— Сідзкӧ ті?..
Ме довкниті юрӧн.
Ме ставнам дрӧжжиті, пиньӧй таркакыліс.
— Но, успокоитчӧй, — шуис сійӧ, — да висьталӧй, сӧмын честнӧя: меным пом?
— Нинӧм кӧ онӧ висьталӧй, лыйласны, — шуи ме, и ми бара испытывайтӧмӧн видзӧдлім мӧда-мӧд выланым.
— Жаль, зэв жаль! Этша на ме олі... А кутшӧм окота овны!..
Но, мунӧй, мунӧй татысь...
— Оз-ӧ ков мыйкӧ юӧртны эстчӧ? — юалі ме.
— Тіян синъясад ыджыд мучитчӧм, ме пӧшти верита тіянлы, — вочавидзис сійӧ.
— Пӧшти...
И век жӧ оз ков, нинӧм ме тіянлы ог висьтав — сідзи бурджык и тіянлы и меным... И прӧщайтлӧй, ті, нылук... — Сійӧ ышловзис да бара кутіс видны менӧ тюрьма тырнас.
Менӧ пӧдтіс синва.
Татшӧм морт!
Татшӧм морт!
И нинӧмӧн сылы он отсав...
Ме котӧрӧн петі камераысь.
Майор терпитны вермытӧг восьлаліс коридор кузя, сійӧ, буракӧ, кывзӧма миянлысь сёрнинымӧс, но чужӧм сертиыс ме казялі, мый сійӧ нинӧм абу гӧгӧрвоӧма, эсійӧ видчан кывъясысь кындзи.
Ме муртса сулалі кок йылын.
Меным вӧлі дзик веськодь.
Лёклаыс кельдӧдӧм майорлӧн дзирнясис вомкаличыс.
— Энӧ бӧрдӧй, фрейлейн, ті служба вылынӧсь.
Мыйӧн сӧмын сійӧ оз кут ковны миянлы... — Сійӧ эз висьтав помӧдзыс.
Ме ог помнит, кыдзи петі тюрьмаысь...
Ныв ышловзис да ланьтіс.
Тыдалӧ, нервъясыс сылӧн вӧлі дзикӧдз слабмӧмаӧсь.
Сійӧс треситіс-кынтіс, улыс щӧкалыыс тіраліс, чужӧмсӧ тракйис нервнӧй тик.
Сійӧ дыр чӧв оліс.
— Меным зэв сьӧкыд висьтавлыны, но меным окота, медым странаным ставнас тӧдіс, кыдзи ведитӧны асьнысӧ сэні сӧветскӧй йӧз.
Та йылысь ӧд ті сӧмын дӧгадывайтчанныд.
Ме должен помӧдз висьтавны.
Тайӧ менам долг.
Ӧд некод, меысь кындзи, оз тӧд тайӧ мортыслӧн медбӧръя часъяс йылысь.
Тюрьмаын миян сёрни бӧрын лунтыр ме ветлӧдлі кутшӧмкӧ ру пытшкын моз.
Став вынӧс, тренировкаӧс ме ассьым чукӧрті, ставсӧ, мый меын вӧлі бурджыкыс, медым кутсьыны, не нярмыны на дырйи, эсійӧяс дырйи, и век жӧ ме эг вермы.
И, кор кутісны сёрнитны сы йылысь, бӧрддзи.
Шуд вылӧ, майор висьталӧма нин шефлы тюрьмаӧ миян ветлӧм йылысь; найӧ асногныс гӧгӧрвоисны бӧрддзӧмсӧ да кутісны бурӧдны менӧ.
А ме кывзі налысь да тупкыси кинам, медым не видзӧдны на вылӧ.
Ме полі, мый ог вермы терпитны да вӧча кутшӧмкӧ глупость.
Медся страшнӧйыс менӧ виччысис водзын.
Ті, дерт, тӧданныд миян удж йылысь?
И ме йылысь?
Ме абу выль морт.
Но тайӧ вӧлі меным медся сьӧкыд испытаниеӧн.
Авиацияса эсійӧ генералыс, кутшӧмкӧ налӧн национальнӧй герой, Геринглӧн радейтанторйыс — найӧ сэн ставныс сы водзын кок чунь йылын ветлісны, — решитіс ачыс допроситны лётчикӧс.
Тайӧ вӧлі гӧрд бана, фарфоровӧй чужӧма, порсьлӧн кодь еджыд синлыска, кузь тушаа, мича, самоувереннӧй детина.
Сійӧ ачыс муніс тюрьмаӧ.
Сыкӧд тшӧтш муніс шеф, майор да ме.
Сійӧ самоувереннӧя матыстчис лётчик дінӧ, висьталіс сылы ассьыс зэв, в общем, гора фамилиясӧ да нюжӧдіс сылы кисӧ.
Лётчик бергӧдчис мӧдарӧ да нинӧм воча эз шу.
— Ті лёка асьнытӧ кутанныд, том морт!
Ме генерал, кык войнаса герой.
Закон чести тшӧктӧ военнӧйӧс ӧтветитны старшӧйяслӧн воинскӧй приветствие вылӧ!
Ме переведиті тайӧ фразасӧ.
Тӧдӧмысь, генерал вӧлі бур актёр.
Ставныс найӧ сэні, кодъяс фашистскӧй верхушкаас зыртчӧны, зэв кужысь комедиантъяс.
Но тайӧ сёрнитіс сэтшӧм быттьӧ бурысь!
— Мый ті гӧгӧрвоанныд честь йылысь! — шпыньмунӧмӧн вочавидзис лётчик.
Ме переведиті.
Генералӧс тайӧ эз смутит.
Сійӧ сӧмын минута кежлӧ букыштчыліс. Но пыр жӧ юаліс:
— Гашкӧ, тікӧд лёка обращайтчисны?
Мыйла ті сэтшӧма лёкмӧмныд?
Ті абу дӧвӧленӧсь уходнас, медицинскӧй отсӧгӧн?
Висьталӧй меным. Ме ӧні жӧ прикажита ставсӧ вӧчны.
Герой кольӧ геройӧн любӧй обстоятельствоясын.
— Юалӧй, мый сылы месянь колӧ, — мудзӧмпырысь ӧтветитіс лётчик.
Сылӧн, тыдалӧ, ёна висисны ранаясыс, но сійӧ эз кӧсйы, медым врагъяс казялісны сылысь мучитчӧмсӧ, и сӧмын пӧсьыс, коді чепӧсйис кымӧс вылас да посньыдик струйкаясӧн визувтіс бинт костас, петкӧдліс, кутшӧм сьӧкыд сылы.
Генераллӧн кутіс бырны терпениеыс.
— Висьталӧй сылы, чорт побери, мый сылы позьӧ бура бӧрйыны!
Авиационнӧй частьяс йылысь ичӧтик информация, мый йылысь всё равно некод сылӧн соотечественникъяс пиысь оз тӧдлы, и лӧнь, спокойнӧй олӧм война помӧдзыс медбур европейскӧй курортъясын — Ницца, Бадэн-Бадэн, Бадвильдунген, Карлсбад...
Сылӧн упрямство йылысь сідзжӧ некод оз тӧдлы: гупытшса номыръяс ӧтмоза аппетитнӧя жӧритӧны геройяслысь и трусъяслысь шойяссӧ.
Ме переведиті.
Лётчик весиг вак-вакӧн серӧктіс:
— Висьталӧй генераллы, мый сійӧ, тыдалӧ, аслас фюрерыслӧн достойнӧй выкормыш.
«Выкормыш» кывсӧ немецкӧй кывйысь ме эг аддзы да переведиті сійӧс кыдзи «ученик» и, менам шензьӧм вылӧ, тайӧ самодовольнӧй тупицаыс виччысьтӧма гажмис.
Сійӧ важнӧя шуис: тайӧ збыль, лейтенант правильнӧя казялӧма — генерал збыль зільӧ подражайтны фюрерлы.
Сійӧ шуис, мый ӧні, тӧдӧмысь, найӧ воасны ӧти кывйӧ: кык герой, кык салдат.
И сійӧ юаліс: медым господин лейтенант, коді сӧмын на петкӧдліс, мый сійӧ ёна тӧлкаджык мукӧд аслас соотечественникъяс дорысь, медым сійӧ висьталіс, мыйла сэтшӧм безнадёжнӧ упрямӧйӧсь тайӧ сӧветскӧй русскӧйясыс, мыйла отступайтіганыс найӧ сотӧны ассьыныс керкаяссӧ, мыйла фронт линия сайсаясыс оз кӧсйыны пӧкӧритчыны да репрессияяс да караяс ас выланыс босьтӧмӧн водзӧ век тышкасьӧны, мыйла лыддьӧны бурджыкӧн кувны картіяс восьтытӧг, кӧть эськӧ и йӧйлы тыдалӧ, мый войнасӧ найӧ ворссьӧмаӧсь?
Мыйла?
Тайӧ самодовольнӧй бӧлваныс, кор кыліс лётчиксянь, мый пӧ тайӧ Гитлерлӧн достойнӧй ученик, решитіс, мый лётчик висьталіс сылы комплимент да мунӧ став условиеяс вылас.
Генерал кутіс философствуйтны. Сійӧ явӧ лэптысис менам шеф водзын, майор водзын, кодъясӧс лыддис посрамитчӧмъясӧн.
Ме пыр жӧ переведиті лётчиклы юалӧмсӧ.
— Бӧлван! — отчеканитіс сійӧ.
— Сы вӧсна, мый ми, сӧветскӧй йӧз — абу на кодьӧсь.
Ті кӧ эськӧ аддзылінныд сійӧс тайӧ минутаас!
Сійӧ кыпӧдчыштіс гырддза вылас, сылӧн синкымъясыс, ещӧ нин сьӧдӧсь сы вӧсна, мый видзӧдісны бинтъяс рамкасянь, зумышмисны, синъясыс югъялісны.
Генерал вывті ёна скӧрмис.
Сійӧ звирк сувтіс, лёкысь видчыштіс да шуис поговорка, коді миян ногӧн примернӧ татшӧм лоӧ: «Кӧть кутшӧма кӧинӧс эн верд, сійӧ век вӧрӧ видзӧдӧ».
Сійӧ шуис, мый лейтенант — йӧй, тӧлктӧм животнӧй, мый сійӧ татшӧм рыцарскӧй обращение вылӧ, татшӧм уход вылӧ мынтысьӧ неблагодарностьӧн.
— Ме думайтлі, мый татшӧм обращениеыс пӧлагайтчӧ международнӧй соглашение серти, — вочавидзис лейтенант.
— Соглашение!
Ха-ха! Кутам ми видзны немецкӧй бинтъяс русскӧй порсьяс вылӧ, кодъяссянь миянлы тӧлкыс, лёк дукысь кындзи, дзик некутшӧм абу!
Генерал горзіс, зымӧдіс кокъяснас.
Менам шеф гӧгӧрвоис, мый тадзинас найӧ воштӧны медбӧръя надея мыйкӧ кӧть тӧдмавны, почтительнӧя да настойчивӧя зілис ӧлӧдны сійӧс.
Но кысь нин!
Кор ме переведиті генераллысь фразасӧ, раненӧй лётчик звирк сувтіс нӧсилка вылас, кулакъяснас жугӧдіс кокъяссьыс гипссӧ да нетшкыны кутіс юрсьыс, голясьыс марлевӧй повязкаяссӧ.
Чужӧм пасьталаыс сылы ыльнитіс вир.
— Оз ков меным фашистскӧй милосердие! — бормочитіс сійӧ.
— Няйт фанатикъяс, варваръяс, войвывса папуасъяслӧн страна! — горзіс генерал.
И друг — тайӧ вӧлі ӧти здук дыра — сійӧ чужӧмсӧ топӧдігмоз довъёвтіс: вирӧсь дульнас лейтенант сьӧлыштіс сылы чужӧмас.
Найӧ куимнанныс уськӧдчисны сы вылӧ да кутісны чужъявны кокнаныс.
Раненӧй мурзігтыр дорйысис: сійӧ ён на вӧлі — скӧрмӧмыс даспӧв содтіс сылысь вынсӧ.
Нӧсилка вылын пукалігмоз, ставнас вирӧн ойдӧм, сійӧ кучкаліс найӧс кытчӧ веськалӧ, и найӧ некыдзи эз вермыны сійӧс кватитны.
Ме сулалі сэн жӧ, орччӧн.
Ті гӧгӧрвоанныд — ме аддзылі, кыдзи тайӧ зверьясыс чашйӧны тайӧ светлӧй гордӧй мортсӧ, медся бурсӧ став йӧз пытшкысь, кутшӧмъясӧс ме аддзылі ас олӧм чӧжӧн.
Став сьӧлӧмнам ме нетшкыси шыбитчыны сылы отсӧг вылӧ да не кӧ отсавны, то кӧть кувны тшӧтш сыкӧд!
Кулӧмысь ме эг пов.
Эг!
Но ме вӧлі пост вылын, ме тӧді, мый ӧні, миян наступление водзвылын, менам уджӧй тані торйӧн нин колӧ да ме ог имеит право выдайтны ачымӧс.
Выдайтны ачымӧс, сійӧс дорйигӧн пӧгибнитны аслым, вӧлі эськӧ менам Рӧдиналы изменитӧм, миян делӧ кузя ударӧн.
Мый кӧть эз ло, колӧ вӧлі, медым информация поступайтіс, медым ті тані, армияын, тӧдінныд, мый дасьтӧны миянлы паныд, мый вӧчны мӧвпыштӧмаӧсь фашистъяс.
И тайӧ лунас ме вӧчи ассьым дзик ӧти настоящӧй подвиг.
Ме весиг эг горӧд, ме пукалі креслӧӧ сідзи тшапкысьӧмӧн, мый бӧрыннас менам гыжъясӧй лӧзӧдісны, да зіли ставсӧ запомнитны.
Менам син водзын найӧ кувтӧдзыс нӧйтісны сійӧс.
Меным тӧдтӧм тайӧ чудеснӧй мортыс куліс дорйысигтыр.
Камера ставнас вӧлі резсьӧма сы вирӧн.
Но и ме тайӧ часас, гашкӧ, вӧлі достойнӧйӧн сылы — ме эг выдайт ачымӧс.
И кутшӧм кӧть эз вӧв меным сьӧкыд сы бӧрын, ме пыр вӧчи ассьым уджӧс сійӧ лунӧдз да часӧдз, кытчӧдз ті энӧ босьтӧй Харьков.
И веритӧй меным: тыш нуӧдан поле вылын салдат смертьӧн честнӧя кулӧм дорысь тайӧ эз вӧв кокньыдджык.
Сійӧ ставнас тіраліс, тайӧ ортсысяньыс видзӧдны нежнӧй, закалённӧй борец нервъяса, важ салдатлӧн воляа вӧсньыдик нылыс.
— Ме весиг ог тӧд сылысь нимсӧ... и ӧні ог тӧд, кӧть эськӧ некор ог вунӧд сійӧс.
Сійӧ век ме водзын, сэтшӧм ён, мужественнӧй, мича...
И друг, чужӧмсӧ кинас тупкӧм бӧрын сійӧ гораа бӧрддзис, ставнас сырмигтыр да тірзигтыр, кыдзи лёк арся тӧвру улын том кыдз пу.
Джуджыд прическаыс сылӧн киссис, шпилькияс гылалісны муӧ, каштановӧй волнистӧй кудриясыс лёзьнитчисны кыз ной шинель вылас, и на чукӧрын кутіс тыдавны ӧти паськыд, дзик дзор прать.
Сэсся ныв кыдзкӧ друг успокоитчис.
Синванас кӧтасьӧм чужӧмыс сылӧн лои зумыш, весиг скӧр. Чышкис синвасӧ, чукӧртіс да приколкааліс юрсисӧ да нюммуніс:
— Нервъяс...
Нинӧм он вӧч, лоӧ шойччыны.
Меным отпуск сетӧны.
— А сэсся?
— Бара сэтчӧ, на дорӧ, — войнаыс ӧд эз помась.
Вӧсньыдик чужӧмыс сылӧн лои суровӧй, замкнутӧй да пыр жӧ быттьӧ пӧрысьмис во дасӧн.
— Сэтчӧ?
Татшӧм испытаниеяс бӧрын?
— Лейтенант шуис сэки: «Ми — сӧветскӧй йӧз».
Тайӧ фразаас сійӧ ставнас.
Ме помнитны кута тайӧс нэм чӧж.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Полклӧн знамя @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 84-94.}
ПОЛКЛӦН ЗНАМЯ
Со сійӧ, сьӧкыд шӧвкысь, зӧлӧтаӧн вышивайтӧм тайӧ важ знамяыс, танковӧй полклӧн боевӧй святыняыс — знамяыс, код ради вӧвлытӧм сьӧкыд условиеясын кык во чӧж дугдывтӧг муніс гуся, чорыд кось.
Тайӧ тышас участвуйтісны уна йӧз, уна вир киссис да не ӧти морт ассьыс олӧмсӧ пуктіс.
Но тайӧ тышас основнӧй геройяснас помӧдзыс сідзи и колины шог чукыръясӧн визьйӧдлӧм мудз, суровӧй да вежӧра олӧма колхозница Ульяна Михайловна Белогруд, да сылӧн нылыс Марийка, дас сизим арӧса украинскӧй красавица, коді став аслас обликнас казьтыліс том Тарас Шевченко кистьлысь вывті лӧсьыдик, мича портретъяс.
Знамя вӧсна тыш заводитчис 1941 вося сентябрын Полтавщинаса помтӧм паськыд степьясын, кодъясӧс чукля петляясӧн кырлӧма раминика визувтысь да вель ыджыд ю — Псёл.
Генерал Клейстлӧн гитлеровскӧй бронетанковӧй дивизияяс Днепр форсируйтӧм бӧрын лёкысь зырсисны сэки Харьковлань, а ас частьяссьыс важӧн нин отрежитӧм сӧветскӧй танковӧй полклӧн колясъясыс пыр на нуӧдісны бой Псёл долинаын — туйяс вылын вӧчалісны засадаяс, усьласисны неприятельскӧй автомашинаяслӧн колоннаяс вылӧ, трактъясвывса маршрутнӧй комендатураяс вылӧ, сиктса посньыдик тыловӧй гарнизонъяс вылӧ.
Танкистъяслӧн важӧн нин быри бензиныс.
Машинаяссӧ найӧ заправляйтісны эновтӧм МТС-ясса базаясын, боеприпасъяс чукӧртлісны жуглӧм танкъясысь, кодъяс унаӧн зэв сулалісны неважӧн мунлӧм бойяс местаясын, и пыр воюйтісны.
Серьёзнӧя обеспокоеннӧй фашистскӧй штабъяс бӧр бергӧдалісны необыкновеннӧй партизанъяслы паныд маршевӧй частьяс, кодъяс мунӧны вӧлі фронт вылӧ.
Накӧд неравнӧй тышъясын полк вочасӧн пыр сылі.
Сэсся сентябрь 25-ӧд лунӧ Оржец дорса бойын сотчисны медбӧръя кык машинаыс.
Танковӧй полклӧн личнӧй составсьыс коли сӧмын кӧкъямыс морт: старшӧй лейтенант Василий Шамриха, политрук Степан Шаповаленко, лейтенант Леонид Якута, старшина Григорий Лысенко да салдатъяс Никита Яковлев, Лев Насонов, Николай Ожерёлов да Александр Савельев.
Вӧліны найӧ танкъястӧм танкистъясӧн.
Найӧ вӧліны пыді неприятельскӧй тылынӧсь, но некод на пиысь эз и думайт пуктыны оружие.
Войын Оржец дорса нюрын, кышакылысь виж, кос камышъясын, лейтенант Шамриха тшӧктіс аслас отрядлы вӧчны привал.
Сійӧ кыскис питшӧгсьыс шӧлковӧй знамялысь полотнище, кодӧс гартӧма вӧлі дӧрӧм пиӧ, паськӧдіс знамясӧ тӧлысь югӧр улын, топӧдыштліс сьӧлӧм дінас вильсъялан шӧвксӧ да шуис ёртъяслы:
— Кытчӧдз ми, кӧкъямыс салдат, кутам кианым оружие, кытчӧдз миянкӧд тайӧ знамяыс, полкным миян победиттӧм!
Сійӧ существуйтӧ.
Действуйтӧ.
Сетам, ёртъяс, клятва тайӧ знамя водзас, мый ни трусостьӧн, ни малодушиеӧн огӧ опозоритӧй сійӧс, мый огӧ лэдзӧй киысь оружие да, кытчӧдз ловъяӧсь, кытчӧдз кӧть ӧтилӧн миян кутас тіпкыны сьӧлӧмыс, кутам видзны тайӧ знамясӧ да нӧйтны фашизм!
Первой мортӧн лейтенант сувтіс ӧти пидзӧс вылас, шуис: «Клянитча!» да окыштіс шӧвк полотнищелысь пельӧссӧ.
Сэсся сы моз жӧ вӧчисны ставныс сылӧн ёртъясыс.
Сэсся Шамриха вурис знамясӧ аслас ватнӧй куртка увтыс улӧ да шуис: «Мунамӧй».
Тадзи пода танкистъяс заводитісны партизанскӧй война.
Гашкӧ, тайӧ партизанскӧй группаса участникъяс лыдысь ловйӧн кольӧмъяс пиысь кодкӧ ӧні, прӧст кадӧ, арталіс нин, кымын вражескӧй машина найӧ сотісны тайӧ арнас, кымын транспорт вӧлі перехватитӧма, уна-ӧ виӧма врагӧс степнӧй засадаясын, уна-ӧ сеталӧма населениелы либӧ сотӧма шобді, кодӧс фашистскӧй интендантъяс дасьтылісны нуны Германияӧ.
Сэки налы некор вӧлі артавнысӧ — найӧ действуйтісны.
Найӧ воюйтісны — и воюйтісны кужӧмӧн, осторожнӧйӧсь, тэрыбӧсь, кучкывлісны век стӧча да ӧшибайтчытӧг, век друг петкӧдчылісны степын да сідз жӧ друг да коктуй кольтӧг вошлывлісны.
И налӧн деятельность йылысь медбур донъялӧмнас вӧлі полтаваса фельдкомендатураӧн разӧдӧм инструкция «Великокрынковскӧй, Кобелякскӧй да Решетиловскӧй районъясӧ явитчӧм танкистскӧй шлемъяса сӧветскӧй десантнӧй частькӧд, кодлӧн лыдыс тысяча мортӧдз, тышкасьӧм йылысь» инструкция.
Тайӧ инструкцияас фашистъяслы да налӧн наймитъяслы тшӧктыссьыліс степті передвигайтчигӧн лоны зэв осторожнӧйӧн, запрещайтчыліс туйӧ петны пемыд дырйи да мунны дас вит машинаысь ичӧтджык колоннаясӧн да конвойтӧг. Ёнмӧдалісны комендатураяслысь войся охранасӧ, сиктъясса гарнизонъяссӧ крестьянскӧй хатаясысь чукӧрталісны общӧй помещениеясӧ.
Ӧтпырйӧ быдлаын лоины объявлениеяс. Сиктса йӧзлы кӧсйысисны сетны озыр премияяс да быдсяма бурсӧ, найӧ кӧ отсаласны корсьны следсӧ сӧветскӧй «танкистскӧй шлемъяса шайкалысь» либӧ ловйӧн кӧть кулӧмӧн вайӧдасны комендатураӧ мед нин кӧть ӧти партизан-танкистӧс.
Ылысянь, кысянькӧ Тарнополь дорсянь, вызовитісны Псёлӧ СС частьяс.
Сиктъясын заводитчисны массовӧй облаваяс, слежкаяс, арестъяс.
Коннӧй полевӧй полициялӧн эскадронъяс шыннялісны степь кузя, видлалісны быд балка, быд сён, ӧзтавлісны кос камыш заросльяс.
Но степьясыс тайӧ местаясас кӧть и кушӧсь, пидзӧс кодь шыльыдӧсь, а тӧвнас, кор гӧгӧр ставыс синъёрана еджыд, морттӧ позьӧ тані аддзыны некымын километр сайсянь, «танкистскӧй шлемъяса десантнӧй часть» вӧлі кыйны позьтӧм.
Весиг паськалісны сёрнияс сы йылысь, мый операция кежлӧ частьсӧ вайлӧны самолётъясӧн сӧветскӧй тылысь, тӧдтӧм базаяссянь, а сэсся сэтшӧм жӧ ногӧн бӧр нуӧны.
Ӧні, кор войналӧн шумитсис украинскӧй степьясын, позьӧ, дерт, висьтавны секретсӧ, мый вӧсна партизанъяс эз сюрлыны фашистъяс киӧ.
Шамрихалӧн танкистъяс лӧсьӧдісны аслыныс местнӧй олысьяс пӧвстысь бур другъясӧс, да кор эсэсовскӧй отряд да полевӧй полиция кытшӧ босьтлісны сиктсӧ, партизанъяс эз и думайтлыны пышйыны либӧ дзебсьыны, а кольччылісны сэтчӧ жӧ, кӧні вӧліны, да уджалісны — коді слесараліс, коді сапожничайтіс, коді ещӧ кутшӧмкӧ мирнӧй удж вӧчис.
Найӧ виччысьлісны, кор помасяс облава да округа лӧняс.
Сэсся гуся местаясысь перйылісны шлемъяс да оружие, прӧщайтчылісны асланыс другъяскӧд, кодъяс век вӧліны налӧн уна, мунлісны ылӧджык, и бара, степь кузяла, лымйӧн тыртӧм сиктъясӧд помысь помӧ паськалісны юӧръяс сӧветскӧй частьяс явитчӧм йылысь, виччысьтӧм налётъяс йылысь, пӧжаръяс, взрывъяс йылысь, предательясӧс казнитӧм йылысь.
Тайӧ юӧръясыс ловзьӧдан ваӧн моз резісны войтырӧс, укрепляйтісны налысь верасӧ Краснӧй Армия регыд бӧр воӧм вылӧ, заставляйтісны фашистскӧй тыловӧй крысаясӧс сырмыны лун и вой сизим иган сайын.
Тайӧ местаясас действуйтісны и мукӧд партизанскӧй отрядъяс.
Повзьӧм оккупационнӧй властьяс и налысь боевӧй уджсӧ приписывайтлісны таинственнӧй танкистъяслы.
Знамянысӧ танкистъяс видзисны синмӧс моз.
Сійӧ кыдз быттьӧ ӧтувтіс тайӧ китыр мында салдатъяссӧ, йитіс найӧс рӧднӧй армияныскӧд, коді тышкасис уна сё километр сайын насянь.
Но ӧтчыд найӧ вӧчисны ӧшибка.
Найӧ висьталісны тайӧ знамя йывсьыс кодлысюрӧ сиктса йӧзлы.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн тайӧ юӧрыс кывсьӧма фашистъясӧдз.
Комендатураясын казялісны, мый «танкистскӧй шлемъяса кыйны позьтӧм десантнӧй часть» мыйӧнкӧ йитсьӧма тайӧ знамяыскӧд.
Босьтӧм военнӧй знамяысь гитлеровецъяслӧн пӧлагайтчис сетны первой степеня кӧрт крест, вылысджык чинӧ лэптыны да гортӧ тӧлысся отпуск сетны.
Ставыс тайӧ ызйӧдіс найӧс заводитны бешенӧй корсьысьӧм.
Уна облаваяс, арестъяс, допросъяс бӧрын Решетиловка местечкоса фашистскӧй комендантлы удайтчис веськавны след вылӧ.
Войын эсэсовецъяс кыйӧдісны да кутісны Василий Шамрихаӧс, коді вӧлі локтӧ степысь операция вывсянь.
Сыкӧд тшӧтш арестуйтісны Шаповаленкоӧс, Якутаӧс, Лысенкоӧс.
Найӧс вайӧдісны местечкоӧ, пасьтӧг пӧрччӧдісны, став паськӧмнысӧ резьӧдалісны, вундалісны, шырисны лестукъяс вылӧ.
Знамя эз сюр.
Сэки найӧс кутісны пытайтны.
Та могысь комендант думыштіс со кутшӧмтор: воинъясӧс пасьтӧгныс кӧртавлісны столбъяс дінӧ да заводитісны киськавны кӧдзыд ваӧн.
Вӧлі январь — степладорсянь пӧльтіс чизыр войтӧв, кӧдзыдлаыс ратшкакыліс юкмӧс срубын йи.
— Кӧні знамя? — юасисны эсэсовецъяс.
Йиа панцырьяс вочасӧн тупкисны лӧзӧдӧм, гегдӧм телӧяссӧ.
Эсэсовецъяс киськалісны и киськалісны ваӧн.
Танкистъяс ловъявывсьыныс кутісны лоны йиа статуяясӧн.
— Висьталӧй, кӧні знамя, бӧр шонтам, лечитам, вина пытшкын купайтчыны кутанныд! — переводчик пыр требуйтіс комендант.
abu
— Ог висьтав! Он инмӧдчылӧй ті сы дінӧ асланыд пеж кияснаныд! — сьӧдӧдӧм вомнас киргис Шамриха.
Сійӧ ловъя вӧлі медся дыр да, кыдзи висьталӧны нывбабаяс, йиа панцырь пытшсяньыс век на сиис Гитлерлы да став фашистъяслы медся страшнӧй смерть.
Сідзи и нинӧм висьтавтӧг кынмисны нёль танкист.
А знамя сійӧ каднас вӧлі боец Ожерёловлӧн увтыс улас.
Насоновкӧд, Яковлевкӧд да Савельевкӧд тшӧтш сійӧ пукаліс аслас вернӧй другыс керкаын Попивка сиктса крестьянин ордын, коммунист Павел Трофимович Белогруд ордын, да найӧ тӧлкуйтісны, кыдзи выль, усложнитчӧм обстановкаын, кор найӧс дугдывтӧг корсьӧны да кор быдӧнлы на пиысь грӧзитӧ арест, видзны полковӧй святыня.
Решитӧма вӧлі, мый танкистъяс мунасны партизанитны Полтавщинаса ылі районъясӧ, а знамясӧ кольласны Павел Трофимовичлы видзны.
Рытнас Павел Трофимович чукӧртіс семьясӧ.
Болтъяс вылӧ сипталісны ставни, ӧдзӧсъяс тасалісны, игналісны.
Колхозник паськӧдіс знамясӧ да петкӧдліс сійӧс гортсаяслы:
— Ставныд аддзылінныд?
Но, вот!
Гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ татшӧмыс?
Сэсся тшӧктіс сійӧ гӧтырыслы да Марийка нылыслы бура куснявны знамясӧ да вурны сатинӧвӧй наволочкаӧ.
Ачыс сійӧ вӧлаліс фанерка, пуктіс сы вылӧ знамя тыра тубрассӧ да тувъяліс фанеркасӧ енув пельӧсын сулалысь паськыд дубовӧй скамья бердӧ увсяньыс.
— Мыйкӧ кӧ мекӧд лоӧ, быдӧнлы тіянлы, коді кольӧ ловйӧн, видзны тайӧ знамясӧ святӧя да сюся, кытчӧдз миян войска оз во Попивкаӧ.
А кор воас — сетӧй тайӧ святынясӧ медся ыджыд военнӧйыслы...
И шуис ещӧ сійӧ, мый на пиысь кодӧскӧ кӧ кутасны пытайтны, медым сетас сійӧ кывсӧ нетшыштны, синсӧ перйыны, ловсӧ босьтны, но знамя йылысь нинӧм оз висьтав.
Пӧрысь Белогрудлы аслыс медводз ковмис выполнитны ассьыс тайӧ заветсӧ.
Знамя йылысь ни ӧти кыв шутӧг сьӧкыда мучитчӧмӧн куліны лейтенант Василий Шамриха да сылӧн ёртъясыс.
Но фашистъяс бокысянь тӧдмалісны, мый кулӧм партизанъяс мукӧд дырйи гӧститлывлӧмаӧсь Попивкаын Белогрудъяс ордын да мукӧд крестьяна ордын.
Полевӧй жандармерияса летучӧй отряд кутіс Павел Трофимовичӧс, сылысь воксӧ Андрей Трофимовичӧс да ещӧ дас ӧти попивскӧй гражданаӧс да нуӧдіс найӧс великокрынковскӧй тюрьмаӧ.
Кор пӧрысь Белогрудлы кӧртавлісны кисӧ мышкас, сійӧ удитіс вашнитны Ульяна Михайловналы:
— Мый кӧть мекӧд оз ло, эсійӧ йылысь ни гу-гу...
Видзӧй сійӧс синмӧс моз!
Великокрынковскӧй педагогическӧй техникум зданиеын помещайтчысь тюрьмаын арестуйтӧм крестьянаӧс виччысис сэтшӧм жӧ страшнӧй участь, кутшӧм суис и налысь предшественникъяссӧ.
Медым тӧдмавны, кытчӧ дзебӧма кыйны позьтӧм знамя, эсэсовецъяс зверьяс моз чашйисны-пытайтісны.
Найӧ чишкалісны крестьяналысь яйсӧ паяльнӧй лампаясӧн, кӧрттувъясӧн розьӧдлісны кипыдӧсъяссӧ да кок лапаяссӧ, медбӧрын вундалісны пельяссӧ да ныръяссӧ.
Синтӧммӧдӧм, вирӧн ойдӧм, муртса ловъя Белогруд, кустистӧй синкымъяс увсяньыс аддзытӧм нин синъяснас югъялігтыр, кор юасисны, кӧні знамя, киргис:
— Нинӧм ог тӧд...
Ог тӧд, мед ті джагаланныд ставныд!
Тадзи и кулісны украинскӧй крестьяна Павел Белогруд, сылӧн вокыс Андрей да на сиктса олысьяс и эз выдайтны партизанскӧй тайна.
И тайӧ тайнаыс став сьӧктанас водіс Белогруд гӧтыр пельпом вылӧ.
Фашистъяс мыйлакӧ дӧгадывайтчисны, мый знамясӧ дзебӧма сы ордӧ.
Веськыд ходъяс вылын провалитчӧм бӧрын, найӧ изобретайтісны пыр выль и выль способъяс, кыдзи эськӧ тӧдмавны секретсӧ.
Ульяна Михайловналы вӧзйылісны награда, кӧсйысисны озыр козинъяс.
Найӧ тӧдісны, мый сы бӧрын, кор эсэсовецъяс сылысь верӧссӧ арестуйтігӧн куштісны кладовӧйяссӧ да амбаръяссӧ, дӧва олӧ сьӧкыда, тшыг нисьӧ пӧт, фашистъяс кӧсйысисны сетны сылы пызь, шыдӧс, керосин, яй, висьталас кӧ сійӧ, кытчӧ дзебӧма партизанъясӧн кольӧм тубрас.
Верӧсыс моз жӧ сійӧ ӧтног вочавидзис, мый некутшӧм тубрас йылысь нинӧм оз тӧд.
Луннас, челядьыс дырйи, сійӧ вӧлі замкнутӧй, деловитӧй, гордӧй, а войясын, кор хатаын лӧньліс, сійӧ виччысьӧмӧн лэччыліс паччӧр вылысь, гусьӧник мунліс енув пельӧсӧ да малаліс кинас, сэні-ӧ сійӧ, тайӧ знамяыс, коді сылӧн семьялы вайис сы мында тревога да шог.
Округсӧ тайӧ кадӧ суис выль беда.
Гитлеровецъяс мырдӧн мӧдӧдалісны томйӧзӧс Германияӧ.
Развёрстка кузя быд челядя семья должен вӧлі ӧні сетны, кыдзи вӧлі гижӧма уведомительнӧй приказын, «ӧти здоровӧй единицаӧн — нылӧс либӧ зонмӧс <rus>по усмотрению</rus>».
Тайӧ наборнас воспользуйтчӧмӧн комендант заводитліс вӧрзьӧдны быд нывбаба душалысь медся чувствительнӧйсӧ — мамлысь чувствосӧ.
Салдатъяс кватитісны Ульяна Михайловналысь куим челядьӧс — Люба нывсӧ, Пётр да Иван пиянсӧ — Германияӧ мӧдӧдӧм могысь.
Повзьӧм мамлы, коді котӧрӧн локтіс комендатураӧ, веськыда сідзи и шуисны:
— Выдайт сійӧс, мый колисны партизанъяс, став челядьтӧ бӧр лэдзам да сэтшӧм гижӧд сетам, мый некод на пиысь некутшӧм мобилизация улӧ сэсся оз сюр.
Нинӧм вочавидзтӧг сійӧ бӧр локтіс гортас.
Кузь войбыд, лунтыр да ещӧ лун, да ещӧ войбыд кутчысьӧмӧн пукалігтыр бӧрдісны Ульяна Михайловна да Марийка, коді кужис спаситчыны облаваысь ид идзас сёрӧмӧ дзебсьӧмӧн.
Вывті сьӧкыд вӧлі мамлы лэдзны Любаӧс Неметчинаӧ, ещӧ на сьӧкыд прӧщайтчыны кык пикӧд, кодъяс дзик вӧліны покойнӧй Павел Трофимович кодьӧсь.
Мукӧд дырйи сійӧ колебайтчис.
Быд здук чеччыліс, шатлалӧмӧн мунліс енув пельӧсӧ, уськӧдчыліс скамья вылӧ да кималаснас корсис сы улысь: сэні-ӧ сійӧ?
Кор сійӧ тӧдіс, мый знамяыс сэні, бара пуксьыліс нылыс дінӧ; сывйыштліс сійӧс, бӧрдіс: мый вӧчны?..
Мобилизуйтӧмаясӧс, кодъясӧс охрана улын узьтӧдісны сиктса больнича керкаын, асывнас вӧтлісны ывла вылӧ.
Дзуртісны нин подводаяс, кыліс нывбабаяслӧн бӧрдӧм да салдатъяслӧн горзӧм.
Колоннаяс вот-вот долженӧсь вӧлі вӧрзьыны.
Белогрудъяс ордӧ пырис комендантӧн ыстӧм морт да бара юаліс, сетас оз Ульяна партизанскӧй тубрас.
Нывбаба чеччис.
Кельыд чужӧма, стен бердӧ кинас кутчысьӧмӧн, сійӧ лэптіс бӧрдӧм, лӧг синъяссӧ комендантӧн ыстӧм морт вылӧ.
— Абу менам некутшӧм тубрас.
Некутшӧм партизанъясӧс ме эг аддзыв.
И синваӧн мыссигтыр уси лабичӧ, эз нин вермы петны да колльӧдны страшнӧй туйӧ нуӧдан челядьсӧ.
Тадзи эня-ныла видзисны во да сизим тӧлысь чӧж тайӧ полковӧй знамясӧ, век надейтчисны, мый коляс лёк шуштӧм кад, мый збыльмасны покойнӧй Белогрудлӧн кывъясыс да воас лун, кор рӧднӧй Попивкалӧн веж улицаті кутасны мунны асланым войска да сетас сійӧ налы тайӧ знамясӧ, кодӧс киськалӧма борецъяслӧн да мученикъяслӧн чистӧй вирӧн, кодӧс сійӧ гордӧя нуис сы мында шог пыр, испытание да беда пыр.
И тайӧ луныс кутіс воны.
Попивка дорса миртуй кузя Днепрлань заводитісны помтӧг кыссьыны вражескӧй обозъяс.
Найӧ некутшӧма эз вӧвны эсійӧ стройнӧй визьясӧн прӧйдиталысь страшнӧй шума машинаясыс кодь, кодъяс люзьгылісны кык во сайын асыв-войвылӧ, степвывсӧ гымӧн да зыкӧн тыртігтыр, дзик небесаӧдзыс бус кымӧръяс лэптігтыр.
Кытчӧ вошины став тайӧ грознӧй машинаясыс?
Кытчӧ лоины зэв гырысь пушкаясыс, ён танкъясыс, утюг ныра помтӧм броневикъясыс?
Кытчӧ воштісны фашистъяс став тайӧ стальсӧ, код пытшкын найӧ чувствуйтісны асьнысӧ неуязвимӧйясӧн, стальсӧ, кодӧс кисьтӧма налы Европалӧн став заводъяс вылын?
Машинаяс воштӧм бӧрын найӧ вӧліны ракпаньясысь перйӧм улиткаяс кодьӧсь, и некодӧс нин эз вермыны повзьӧдны.
Мудзӧмаӧсь, бритчытӧмӧсь, киссьӧм сапӧгаӧсь либӧ кӧмтӧмӧсь, ротйыссьӧм мундиръясаӧсь, найӧ руньгисны, волъясӧс да клячаясӧс бедьясӧн вӧтлігтыр.
Йиркакылісны бусӧсь, чукрассьӧм машинаяс, кодъяс вылӧ вӧлі сӧвтӧма нянь, мебель, перинаяс да быдсяма барахлосӧ.
И кӧть сиктын сулалысь салдатъяс пондылісны лэптавны нырнысӧ да долисны кутшӧмкӧ перегруппировка йылысь, Ульяна Михайловна гӧгӧрвоис: отступайтӧны.
Сійӧ кыдзкӧ сразу веськыд лои, томмис, шаньмис куш ӧти тайӧ юӧрсьыс.
Асывводзьясӧ, югдытӧдз на чеччӧм бӧрын Псёл весьтса джуджыд керӧс вывсянь сійӧ ыджыд надеяӧн видзӧдіс асыввылӧ, кытӧні стальнӧй веркӧса юӧ видзӧдчысь пуяс весьтӧ кыпӧдчис шонді.
Полтавщина степьясті немецъясӧс панлалігтыр ветлісны юӧръяс, мый отступайтіганыс фашистъяс торъя нин ёна лютуйтӧны, ставсӧ сотӧны, начкӧны да нуӧдӧны скӧтӧс, виалӧны вӧвъясӧс.
Войясын пӧжар бияс кыптывлісны горизонт вылӧ да куслытӧг ломзисны асылӧдз, тупкисны небесаджынсӧ.
И думайтіс Ульяна Михайловна: а знамя?
Сійӧ вермас хатакӧд тшӧтш сотчыны...
Сы мында терпитіс, сы мында ас вывтіыс нуис да друг ӧні, медбӧръя здукас, он кӧ вермы видзны!
Нылыскӧд сӧветуйтчӧм бӧрын сійӧ решитіс знамясӧ сьӧрас видзны.
Перйисны сійӧс заветнӧй тубрасысь, кытчӧ вӧлі сійӧс дзебӧма покойнӧй Павел Трофимович на.
Резьӧдісны эжӧдсӧ, гартыштісны шӧлкӧвӧй полотнищесӧ сӧстӧм дӧраӧ, и тайӧ дӧранас Ульяна Михайловна гартіс ассьыс тушасӧ платье уліас.
Сідзи и ветліс сійӧ, лун и вой эз янсӧдчыв знамякӧд весиг здук кежлӧ, прамӧя эз узь, век оліс настороженнӧя, ёпкан сьӧлӧмӧн кывзіс ылысянь, Псёл сайсянь, кылысь канонада.
А фронт матыстчис.
Попивкаын квартируйтысь фашистъяс друг сорвитчисны тревога кузя войын да кутісны сотны керкаяс, нянь сёрӧмъяс, сарайяс.
Найӧ заводитісны ылі помсянь, вичколадорсянь, и Ульяна Михайловна Марийкакӧд, град йӧрын сулалігӧн, пӧжаръяссянь паськалӧм курыд тшын да чад пиын пӧдігтыр гадайтісны: удитасны али оз сотны найӧс?
Хатаныс дорӧ журӧбтіс-воис мотоцикл.
Багажник вылысь чеччыштіс переводчик, а кӧрт галошаысь петіс офицер. Ульяна тӧдіс сійӧс — тайӧ вӧлі районнӧй комендант.
Сійӧ вӧлі няйтчӧма, бусӧссьӧма, чужӧмыс тырӧма гӧрд гӧнӧн.
Но весиг отступайтігас сійӧ, тыдалӧ, абу эновтӧма мечтасӧ первой степеня кӧрт крест йылысь, вылысджык чин йылысь, а главнӧйыс — тӧлысся отпуск йылысь, ылӧджык тайӧ страшнӧй фронтсьыс, кӧні ставыс ратшкакылӧ, киссьӧ да пышйӧ сӧветскӧй войскаяс напор улын.
— Господин обер-лейтенант шуӧ тэныд медбӧръяысь: вай миянлы тубрассӧ, кодӧс дзебисны партизанъяс.
Аддзан, ставыс сотчӧ.
Хататӧ колям, мӧстӧ колям, няньтӧ колям.
Сет!
— Ог гӧгӧрво, мый тіянлы колӧ, — мудзӧмпырысь шуис нывбаба, ачыс шога видзӧдіс, кыдзи котӧрӧн воӧм салдатъяс карасинӧн киськалӧны сылысь ыджыд, ён, нэм кежлӧ сулавны вӧчӧм хатасӧ, кодӧс вӧчліс покойнӧй верӧсыс на.
И со нин камышовӧй вевт бердӧ кайӧны бикиньяс, со дзажгигтыр нюлӧ сійӧ резнӧй, рисуйталӧм цветъяса, голубӧй наличникъяс да ставеньяс, кодъясӧс война заводитчытӧдз во водзджык, кор сиктӧ воис ыджыд колхознӧй озырлун, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс да радейтӧмӧн вӧчаліс верӧсыс пияныскӧд.
И уси нывбаба аслас йӧрас кос шоныд му вылӧ, и кутіс бӧрдны курыд синваӧн сотчысь керка дінас, коді сулаліс Псёл бердса керӧс йылын, биӧн ыргысь, лёк тшынӧн тырӧм сикт шӧрын.
Нинӧм помниттӧг горзіс-бӧрдіс сійӧ дзик рытӧдзыс, да эз вермыны бурӧдны сійӧс ни соседкаясыс, ни пӧрысь энькаыс.
Сійӧ бӧрдіс, кытчӧдз эз кыв ас весьтсьыс нылыслысь гӧлӧссӧ:
— Мамӧ! Мамӧ!
Миян йӧз!..
Со, миян, Псёл вомӧн вуджисны!
— сійӧс йӧтлалігтыр долис долыд, рад чужӧма Марийка.
Сӧмын сэки ас садяс воис Ульяна Белогруд, чеччис му вылысь — и друг кутіс чувствуйтны телӧ гӧгӧрыс гартыштӧм знамясӧ.
Долыд ёкмыль, код вӧсна лолыс тырлі, кыпӧдчис голялань.
Сійӧ сувтіс, резьӧдіс дӧрасӧ да перйис алӧй полотнищесӧ, кодӧс вышивайтӧма зарниӧн да шӧвкӧн.
Мам да ныв паськӧдісны знамясӧ да сійӧн тшӧтш кутісны мунны пӧшти нин дзикӧдз сотчӧм хата дорсяньыс сотчысь сикт пыр ю дорӧ.
А мӧдлапӧлас лэччисны берегсяньыс ю вуджанінӧ медводдза отрядъяс — тӧдса, рӧднӧй формаа салдатъяс, кодъяс вӧліны бусӧссьӧм да быгалӧм гимнастёркаясаӧсь, кодъяслӧн мышкыс пӧсявлӧмъяссьыс солӧсь, кианыс налӧн автоматъяс.
Но мый ещӧ позьӧ татчӧ содтыны?
Боецъяс Насонов, Ожерёлов, Яковлев да Савельев успешнӧя партизанитісны Полтавщинаын, котыртісны ассьыныс отряд да сыкӧд тшӧтш писькӧдчисны фронт вомӧн асланым наступайтысь частьяс дорӧ.
Найӧ аддзисны ыджыд командирӧс, сыкӧд тшӧтш воисны Попивкаӧ, босьтісны знамясӧ Белогрудъяслысь, да колана воинскӧй почестьясӧн сійӧс вӧлі бӧр сетӧма танковӧй соединениелы, код составын вӧлі выльысь возродитӧм танковӧй полк.
И вот ӧні, сы водзвылын кор тайӧ полкын новобранецъяс-танкистъяс кӧсйӧны сетны присяга, офицеръяс налы висьтавлӧны налӧн боевӧй знамялысь историясӧ, знамялысь, кодӧс сохранитіс вражескӧй киясысь сӧветскӧй йӧзлӧн беззаветнӧй героизм, знамялысь, кодӧс возродитӧм полк бойясын нуис став Украина пыр Румынияӧ, а сэсся Тарнопольсянь Польша пыр, вит немецкӧй провинция пыр Берлинӧ.
И, тайӧ знамяыслы воинскӧй почестьяс сетігмоз, полк накӧд тшӧтш, кодъяс честьӧн нуисны сійӧс война туйясті враглӧн столицаӧ, чтитӧ, и найӧс, кодъяс сохранитісны полковӧй святынясӧ.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Мария @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 95-102.}
МАРИЯ
Сьӧкыд видзӧдны, кор бӧрдӧ мужчина, но аддзыны синва бывалӧй салдатлӧн джуджыд чукырӧсь, гожъялӧм, рудӧдӧм чужӧм вылысь — терпитны позьтӧм.
И кор ефрейтор Николай Ефимович Завийхвостлӧн упрямӧй, руд синъясас мӧдіс доршасьны синва, быдӧнлы вӧлі шуштӧм, да лои сэтшӧм чӧв, мый кутіс кывны, кутшӧм сьӧкыда да киргигтыр сійӧ лолалӧ да зільӧ вермавны асьсӧ.
— Ладнӧ, висьтала ме тіянлы сійӧ ныв йывсьыс, мый тӧда, — медбӧрти шуис сійӧ.
— Но, а мый ог тӧд либӧ вунӧді, найӧ содтасны. — Сійӧ лайкнитіс юрнас ас полкса казакъяслань, кодъяс йиа чизыр тӧлысь дзебсьӧмаӧсь кын окоп пыдӧсӧ.
— Шулім ми сійӧс Марияӧн.
Гӧгӧрвоана, сылӧн, дерт, вӧлі фамилия — Шевчук ёрт фамилияыс, вӧлі и звание — медицинскӧй службаса старшина званиеыс, но а миян сійӧс мӧдног некод эз и шулыв. Маша ни, Маруся ни, Муся ни, а пыр Мария да Мария.
Мыйла сідзи, ме тіянлы и висьтавны ог куж.
И вӧлі сійӧ миян ставным дінӧ сэтшӧм мелі, тӧждысьысь, старайтчысь, но, збыль рӧдимӧй чой.
И быдӧн дінӧ муніс бур сьӧлӧмӧн, и быдӧнлы сылӧн вӧлі дасьтӧма бур кыв.
Эх, и бур сьӧлӧмаӧсь жӧ овлӧны йӧз!..
И ставыс сылы вӧлі интереснӧ, и быдторйӧдз сылы мог, и быдӧн йылысь сійӧ помнитіс, Марияным миян.
Арын вӧлі сюйсясны землянкаӧ йӧзыс — уль руа, дука, вывсянь ва тёпкӧ, кок. улын болькакылӧ, стенъяссянь виялӧ. Шинельыд тэ вылын ва, торвидзӧ, ру быдсӧн кайӧ, цыганскӧй ньылӧм лыӧдзыд йиджӧ. А пырас сійӧ — но быттьӧ кымӧр сайысь шонді: и шоныдджык, и югыдджык лоӧ.
Ӧти дорӧ локтас, юалас, — мый нин пӧ гӧтырыд гижӧ.
Мӧдлы, кутшӧмкӧ новичоклы, петкӧдлас, кыдзи нямӧд гартыштны, медым коксӧ эз дойд.
А коймӧдлы отсалас гортас письмӧ гижны...
Ті вот юалӧй войтырыслысь: сыысь, бурджыка некод эз кужлы тайӧ письмӧяссӧ гижны — сэтшӧм сьӧлӧмысь сылӧн найӧ артмылісны.
Нёльӧдлы, видзӧдан, шинеляс кизь вурӧма.
А то вӧлі миян ӧти, цыган рӧдысь быттьӧ пӧ, ён сэтшӧм! И некор эз бритчыв — щӧтьыс сьӧд, чорыд, проволока кодь.
Марияным ӧтпыр сылы бритвеннӧй лезвие пӧдаритіс, да ставным дырйи.
Ми кувтӧдз сералім, а сійӧ, мый тэ думайтан, сэсянь кутіс бритчыны.
Вот тадзи сёрнитыштас, шутитыштас, быттьӧкӧ шонді югӧрӧн сьӧлӧмтӧ шонтас — и мӧд землянкаӧ. А коймӧдсянь горзӧны нин: «Мария ёрт, миянӧ, свежӧй рок видлыны!»
А нёльӧдсянь: «Мария, миянӧс эн вунӧд, миян сахара чай!»
И сійӧ оз вунӧд.
Быдӧнлысь сьӧлӧмсӧ бурӧдас, быдӧнлы бур кыв аддзас.
Со ӧд сійӧ кутшӧм, Марияным миян!
Да-а-а...
Но, а босьтны кӧ сылысь настоящӧй службасӧ — санинструкторалӧмсӧ, то татчӧ ме тіянлы висьтала: гражданскӧй да тайӧ война чӧжӧн ме уна аддзылі сы вок коддемсӧ, важног кӧ шуны — сестра милосерднӧйяссӧ, но сэтшӧмӧс, кутшӧм Мария, эз удайтчыв аддзывны.
Со став казакъясыслысь юалӧй — ог пӧръяв.
Сэні кӧть мед нин гӧгӧр муыс сотчӧ, а уджсӧ ассьыс сійӧ вӧчас: раненӧйӧс аддзас, и ранасӧ кӧрталас, и биысь петкӧдас.
Сё мортысь унджык сійӧ тадзи вот спаситіс.
Но, и менӧ ачымӧс тшӧтш.
Ме, збыль, садьтӧм сэки вӧлі куйла, ог помнит, кыдзи ставыс тайӧ артмис... А со этайӧ паметьсӧ эз воштыв, ставсӧ помнитӧ: сійӧ бурджыка тіянлы висьталас, кыдзи миян Марияным смерть коса улысь сійӧс нетшыштіс...
Завийхвост индіс зумыш чужӧма, куритчӧмысь вижӧдӧм, ӧшйӧм кизьӧриник усъяса мышкыртчӧмӧн пукалысь казак вылӧ, и сійӧ, вомсьыс трубкасӧ босьтлытӧг киргыштан басӧн, быд кыв сьӧкыда чуктӧдлігтыр, висьталіс:
— Вӧвлі...
Спаситіс...
Мӧдаръюгыдысь, лыддя, бергӧдіс.
Тайӧ точнӧ.
Атакаӧ ми вӧлі мунам.
Керчь вылӧ.
Дзик карӧдзыс нин, артав, писькӧдчим.
abu
Артиллерияным миян фашистӧс оглушитіс.
Чӧв оліс.
Сэсся садьыс петіс — да кыдзи биӧн жахнитас миян кузя!
Ад воссис.
Сэки менӧ и чушкис осколокӧн.
Кыкнан кокӧс ӧтпырйӧ.
abu
Пес чурка моз куйла, а вирыс шорӧн визувтӧ.
Чувствуйта, слабма, синмын югыд кытшъяс — сідзкӧ, пом воис.
А гӧгӧр муыс качӧмӧн качӧ.
Коді нӧ мела этатшӧм адас сюйсяс?
Горзыны нин дугді.
abu
И друг, кыла, чуксасьӧ кодкӧ: «Ловъя?»
Кыла — Мария.
Сійӧ, сьӧлӧмшӧр.
Кубанкаыс балябӧж вылас, юрсиыс шавмунӧма.
«Кытчӧ ранитчӧмыд?»
И бинт гартігтыр кутісны котравны ме кузя сылӧн киясыс, осторожнӧйӧсь, небыдӧсь, ручпиян кодьӧсь.
«Терпитышт, терпитышт, шуӧ, донаӧй, дзик пыр кокньӧдас...
Юртӧ, шуӧ, эн лэпты — лэбӧдас».
— «Мый нӧ, юала ме сылысь, тэсӧ ӧмӧй кӧлдуйтӧма, тэнӧсӧ осколокыс оз босьт, али мый?»
А сійӧ сералӧ.
Эстшӧм би улын да сералӧ!
«Ме, шуӧ, сэтшӧм кыв тӧда, Одесса бердын меным ӧти моряк сэтшӧм кыв висьталіс, ӧні сэсся меным нинӧм оз мӧрччы!»
А ачыс бинтуйтӧ, бинтуйтӧ...
И кӧні сӧмын татшӧмыс чужӧма да быдмӧма, Марияным миян...
— Но, тайӧстӧ ме стӧч тӧда.
Сійӧ ачыс меным висьтавліс, — торкис Завийхвост.
— Помнита, кор менӧ коймӧдысь ранитіс да ме виччыси медсанбатӧ эвакуируйтӧм, зэв нин ёна ранаӧй висис.
Кӧть ойзӧмӧн горзы.
Куйла, пиньяс крӧшитчымӧн черлыӧс топӧді.
А матыстчис Мария, киӧс босьтіс, юрсиӧс лӧсьӧдыштіс, и пыр жӧ быттьӧ лӧсьыдджык лои меным.
abu
Вот ме и сёрни пані.
Юала: кытысьӧсь ті, мися, сестрица, кутшӧм местаысь, абу-ӧ москвичка?
— Абу, — вочавидзӧ, — ме Одессаысь.
Гарыштіс рӧднӧй карсӧ да быдсӧн гӧрдӧдіс.
И кутіс миянлы висьтавны, мый чужӧма сійӧ Пересыпын — эм сэні сэтшӧм районыс, — мый батьыс сылӧн, ог нин помнит, нисьӧ слесарь, нисьӧ токарь — шуны кӧ, металлист, портын уджаліс.
Дас сизим арӧсӧдз сійӧ средньӧй школа помалӧма да лӧсьӧдчылӧма нин водзӧ агрономӧ велӧдчыны, садъяс вӧдитӧм кузя.
Зэв нин сылы мыйлакӧ садъясыс кажитчылісны...
А сэні война.
Румын кутіс зырсьыны Одесса вылӧ.
И эсійӧ садъяс пыддиыс муніс Марияыд сестра милосердияясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылӧ.
abu
Первойсӧ, шуӧ, страсть ёна повлӧма вирысь!
Вирсьыд сылӧн юрыс бергӧдчылӧма.
Сэсся велалӧма да не сӧмын вир дінӧ, но и медся страшнӧй ранаяс дінӧ, снарядъяс дінӧ, минаяс дінӧ.
abu
И эз вӧв миян полкын, да и ставнас миян пластунскӧй дивизияаным, артышт, храбрӧйджык да сюсьджык мӧд сестра...
— Тэныд сійӧ, Ефимыч, ӧти одесскӧй морячок йылысь эз висьтавлы?
— бӧрын пукалысь казакъяс пӧвстысь юаліс кодкӧ.
— Но, кыдз нӧ, висьтавліс. Сійӧ историяыд особӧй.
Кывзылӧй.
Вӧлӧма сылӧн, тӧданныд-ӧ, со кутшӧм случай Одессаын.
Воюйтліс сэні морячок — звание кузя младшӧй лейтенант, став сертиыс тӧдчӧ, геройскӧй зон.
Нуӧдіс сійӧ ассьыс взводсӧ атакаӧ румынъяс вылӧ, а сэні степыс пызан кодь шыльыд, дзебсьыны некытчӧ.
Но, тӧдӧмысь, ставнас взводыс и усьӧма.
Ӧтнасӧн сійӧ противник окопӧдз котӧрӧн воис.
Но, фашистъяс аддзӧны, ӧтнас сійӧ на окопӧ чеччыштіс — и сы вылӧ.
Сійӧ автоматас кутчысис, а затворыс сибдӧма.
Кыдзи тай кутіс сійӧ нӧшавны найӧс прикладнас!
Тупыльтчӧны найӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а выльяс и выльяс окопӧ сюйсьӧны, матӧ воштісны сійӧс, кыдзи лӧдзьяс вӧлӧс луншӧр кадӧ, а сійӧ век оз сетчы.
Но, миян боецъяс аддзӧны, а передовӧй сэні дзик бердас, — гибнитӧ геройскӧй лейтенант... И кыпӧдчисны найӧ атакуйтны...
И мый ті чайтанныд: ас кадӧ воисны, зырисны врагъясӧс.
А лейтенантыс усьӧма нин.
Доймытӧмин сылӧн яяс абу, быдлаӧ кучкалӧмаӧсь, ранитӧмаӧсь.
Сэні — Мария!
Босьтіс сійӧс, кутіс нуны.
Нуӧ, а лейтенант нетшкысьӧ сы киясысь.
«Пукты, шуӧ, менӧ сестрица, рӧднӧй му вылӧ, кула пӧ, шуӧ».
Мария пуктіс сійӧс му вылӧ, юрсӧ кутӧ пидзӧс вылас, аддзӧ, некутшӧм медводдза отсӧг сылы оз нин ков, а лейтенант корӧ:
«Окышт, шуӧ, менӧ, сестрица, ӧд ме, шуӧ, том на; ни ӧти ныв на пӧ менӧ эз окыштлы, да забеднӧ пӧ меным сытӧг кувны».
Окыштіс сійӧс Мария, а вомдоръясыс сылӧн кӧдзыдӧсь нин.
abu
abu
И тайӧ геройскӧй лейтенантыс, тыдалӧ, ёна сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдӧма.
«Кор меным страшнӧ либӧ сьӧкыд лолӧ, — шуліс сійӧ миянлы, — казьтыла ме тайӧ морячоксӧ, звание сертиыс лейтенантсӧ, и пыр жӧ меным кокньыдджык лоӧ да сьӧлӧм вылам долыдджык лоӧ...»
Завийхвост чӧв олыштіс, бергӧдчыліс мӧдарӧ, инмӧдчыліс чуньнас окопнӧй бруствервывса кын лыаӧ, чизыр тӧлысь читкыртліс синсӧ да гораа ышловзис:
— Одессаысь сійӧ медбӧръя пароходӧн мунӧма. Кор берегсьыс раненӧйяс тыра медбӧръя нӧсилкаяссӧ пыртӧмаӧсь.
Севастопольысь сійӧс подводнӧй лодка вылын дзикӧдз сэсся нуӧмаӧсь...
Ачыс ранитчӧма, а век на раненӧйясӧс чукӧрталӧма вӧлі.
Сэсся веськалас миян казачӧй частьӧ да миянкӧд прӧйдитіс Керчсянь со самӧй этайӧ Прикарпатьеӧдзыс.
И век казакъяскӧд — и бойын, и прӧст кадӧ.
Кыкысь сӧмын и торйӧдчыліс миянысь — кор асьсӧ сійӧс ранитіс, и то кыкнанысьсӧ срокысь водз лазаретысь выписывайтчыліс да дзикӧдзсӧ бурдны миян дінӧ передовӧй вылӧ волывліс.
И сэтшӧма миян казакъяс привыкнитісны сы дінӧ, Мария дінад, мый и висьтавны оз позь.
А и повтӧм жӧ вӧлі!
Вӧлі — бой, йиркакылӧ, артиллерия гымгӧ, самолётъяс бомбитӧны, пуляяс чишкакылӧны, быдӧн му-матушка бердӧ ляскысьӧны, а сійӧ чеччыштас окопысь да кыссьӧ му бердті — пелька, ящерка моз!
Бергӧдчывны он удит, а сійӧ бӧр нин воӧ — раненӧйкӧд.
Броткисны сы вылӧ казакъяс, кодъяс олӧмаджыкӧсь: кытчӧ сюйсян?
Позьӧ ӧмӧй сідзи судьбатӧ дельӧдны!
А сійӧ сӧмын сералӧ: «Меным нимкыв пӧ видзӧма.
Менӧ, шуӧ, осколок ордйӧ и пуля оз босьт».
Вот кыдзи...
Завийхвост чӧв олыштіс, друг бергӧдчис соседыслань, коді оз вӧлі лэдзлыв вомсьыс трубкасӧ, да корис:
— Вайышт табактӧ!
— Да тэ жӧ он куритчы, Завийхвост дядь, — вочавидзис мӧдыс да неокотапырысь кутіс пырны зептас кисетла.
— «Он куритчы, он куритчы!» Табакыд жаль лои, — броткис Завийхвост, тіралыштан чуньяснас мисьтӧм чигарка кужтӧма гартігтыр.
Чигаркаыс дзӧрис сы киясын, да сійӧ дыр эз вермы трубка помысь прикуритны, чукрӧдліс чужӧмсӧ да кызӧктавліс.
Коркӧ сэсся прикуритіс, тшӧкмуні тшыннас да водзӧ кутіс нуӧдны ассьыс висьтсӧ кутшӧмкӧ выль, сибдӧм, оръясян гӧлӧсӧн:
— А ӧд, ей-богу, сідзи артмыліс, быттьӧ тӧдӧ вӧлі сійӧ кутшӧмкӧ кыв! И збыльысь пуля вӧлі кежӧ сыысь да осколок ордйӧ...
Дзик эсійӧ самӧй медбӧръя лунӧдзыс.
Воюйтім ми тані, буретш тайӧ местаясас, Польшаын, значит.
И бойяс тан арсяньыс мунлісны чорыдӧсь зэв, упорнӧй бойяс.
Витысь кымын сійӧ луннас ми атакаӧ кыпӧдчылім. И витысь кымын атаканым миян эз удайтчыв — сэтшӧм ён вӧлі биыс.
Гитлеровецъяслӧн тані быд турун, позьӧ шуны, пристреляйтӧма, а местаыс, асьныд аддзанныд, куш, гумла кодь.
Вит верст сайсянь гагйӧс му вылысь казялан.
И вот кор фашистъяс отбитісны витӧд атаканымӧс миянлысь, этайӧ со казачокыс, — Завийхвост индіс казак вылӧ, коді сюся вӧлі кывзӧ висьтсӧ, — и уси дзик тыдаланаинӧ, распроклятӧй нейтральнӧй полосаӧ, буретш ми да фашистъяс шӧракостӧ.
Куйлӧ кымынь, и кор артиллерия ланьтыштлас, кылӧ миянлы, кыдзи ойзӧ сійӧ.
А кыдзи судзӧдан сійӧс, кор пуляяс шутьлялӧны и осколокъяс жуньгӧны!
А Мария миян сэн нин, быттьӧ чукӧстісны сійӧс.
Аддзам: ӧдйӧ котӧртіс траншея кузя да друг звиркнитіс бруствер вылӧ!
Да!
И кыссьӧ.
Ачыс батальонса командир, майор ёрт, горзӧ сылы: «Кытчӧ?
Бӧрлань, бӧрлань!»
Сійӧ быттьӧ оз и кыв — водзӧ и водзӧ.
Вот, аддзам, раненӧй дорын нин сійӧ, кыссьӧма бердӧдзыс, ноксьыны кутіс...
— А ме нин белӧй светыскӧд прӧщайтчылі, — лӧсьыд тенорӧн кутіс сёрнитны шань чужӧма казак да ныв моз гӧрдӧдіс дзик сьӧд синкымъяс дорӧдзыс.
— Коді меным отсалас, кор разрывъясыс му бердті бешенӧй табунӧн чепсасьӧны!
И друг кыла, кодкӧ ме вылысь дӧрӧмӧс чашнитіс, ранаӧс личӧдіс, ыркыдӧн пӧльыштіс сы вылӧ...
Думайта, каститчӧ меным, кула нин, кӧдзавны куті.
Вай, думайта, медбӧръяысь белӧй свет вылас видзӧдла.
Восьті синмӧс — Мария!
— «Доймӧ?» — юалӧ.
— «Терпитышт, шуӧ, дружок, пыр жӧ кокньӧдас...»
А фашист казяліс нин сійӧс — да сы кузя, да сы кузя!
Осколокъяс тулысын тополь весьтын жукъяс моз ми весьтын жуньгӧны.
Кевмыся сылы: «Да эновт менӧ, сестрица, бӧр кыссьы.
Меным ӧткодь пропадитнытӧ, тэ кӧть ловъя колян...»
А сійӧ кӧртавлӧ ранаӧс да юрнас ачыс лайкйӧдлӧ: лёка, шуӧ, земляк, сёрнитан!
Ӧбӧдиті, видзӧдтӧ, сійӧс.
Сэсся прикажитіс: «Кутчысь сьыліам ёнджыка», да мекӧд тшӧтш кутіс кыссьыны асланымладорлань.
Метр дас на эг мунӧ, друг, кыла, дрӧгнитіс, сувтіс. Сэсся дзикӧдз водіс и менӧ му вылӧ пуктіс.
И аддза, гимнастёрка вылас вир сылӧн паськалӧ.
Кельдӧдіс, бинт кодь еджыд лои да шӧпкӧдӧ: «Кула, шуӧ, казак! Прӧщайт! Ловъя лоан — висьтав казакъяслы, медым оз вунӧдны».
А ачыс нёрис, кыдзи эсійӧ кыдз пуыс, и ланьтіс...
Казак друг ӧвтыштіс кинас, чеччис да, мӧдарӧ ставсьыс бергӧдчигтыр, сувтіс бруствер водзӧ, взволнованнӧй чужӧмсӧ лӧсьӧдіс чуткасьысь йиа тӧвлы паныд.
— Пуксьы, йӧй, ытшкыштасны! — прикажитіс сылы Завийхвост.
— Окопсянь ми аддзылім, кыдзи снайпер, фашист-пон, Мариянымӧс миянлысь, милосерднӧй сестранымӧс, мыш вылас раненӧйӧс нуигас снимитіс, — тэрыба кутіс висьтавны сійӧ, тыдалӧ, поліс, мед эськӧ ме эг казяв казаклысь нормӧмсӧ.
— И мый сэки лои миян, прӧстӧ висьтавны оз позь!
Командатӧг, значит, казакъяс сувтісны да бруствер вомӧн вуджалісны.
«Мария вӧсна!» — горӧдіс кодкӧ.
— «Мария вӧсна! — горӧдісны ставӧн да уськӧдчисны миннӧй поле вомӧн, пуляяс пӧвстті, проволока вомӧн.
Минута на эз коль, а ми кинжалъясӧн нин уджалім вражескӧй траншеяясын. Мукӧдъяс котӧртісны водзӧ, чеччалісны ми вомӧн ылӧджык, да пыр горзісны:
«Миян Мария вӧсна!
Пӧлучит, пӧлучит!»
Сэсянь со тӧлысь нин, колӧ чайтны, коли, а миян казакъяслӧн тайӧ ранаыс век на эз бурд...
Да мый сёрнитны, оз и бурдлы: абу нин микӧд Марияным, сестрицаным миян...
Вот сэки и аддзылі ме, кыдзи кык гырысь синва войт, кодъяс вӧлі чукӧрмӧмаӧсь гӧрдов синлапъяс костас, исковтісны да кутісны визувтны пӧрысь салдатлӧн гожъялӧм чужӧм кузяыс.
А сэсся Домбровы Вельки нима ичӧтик польскӧй местечко дорысь, бойкӧй фронтовӧй туй бердысь, казакъяс петкӧдлісны меным гутор: гӧрд обелиск, кодлӧн йылас зӧлӧтӧй звезда да кодӧс радейтӧмӧн гӧгӧрыс кытшалӧма спояйтӧм снаряднӧй гильзаясысь вӧчӧм заборчикӧн.
Обелискас тувъялӧм ыргӧн пластинка вылӧ искуснӧя вӧлі выгравируйтӧма: «Медицинскӧй службаса старшина Мария Шевчук».
Овальнӧй стеклӧувса фотография вылын тыдаліс пелькиник ныв чужӧм, кодлӧн гырысь синъясыс меліа да долыда видзӧдісны мир вылӧ, пушистӧй кудрияс увсяньыс.
Мыльк вылын куйлісны код тӧдас кодӧн пуктӧм герань цветъяс.
Морозӧн дорӧм, йиа тӧвъясӧн нюлӧм кын му вылын найӧ вӧліны важыс кодь мичаӧсь, свежӧйӧсь.
И некод миян пӧвстысь, коді тӧдӧ вӧлі Мария Шевчуклысь историясӧ, эз шензьы та вылӧ.
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Сапёр Николай Харитонов @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 103-114.}
САПЁР НИКОЛАЙ ХАРИТОНОВ
Турунзьӧм увтас берегъяса паськыд да лӧня визувтысь Даугава лышкыда нуис ассьыс васӧ Латвияса муяс да вӧръяс вомӧн. Даугава вылӧ стрӧитӧм гидроэлектростанцияын вӧлі лӧсьӧдчӧны лэдзны коймӧд турбина.
Ичӧтик том сӧветскӧй республикалы тайӧ стройкасӧ помалӧмыс вӧлі настоящӧй народнӧй торжествоӧн.
Каръяс да сиктъяс мӧдӧдісны татчӧ ассьыныс делегацияясӧс.
Воис республикаса начальство.
Матыстчис медся торжественнӧй кад.
Инженер-латыш, ыджыд тушаа, гырысь лыяса, еджгов юрсиа да вежӧра грубоват крестьянскӧй чужӧма морт, пуктіс кисӧ рубильник вылӧ, медым включитны выль турбиналысь токсӧ сетьӧ.
Зэв ыджыд югыд залӧс шымыртіс чӧв-лӧнь, кодӧс торклісны сӧмын машинаяс асланыс напряжённӧй сьылӧмӧн да стеннӧй часі аслас тічкӧмӧн.
Тайӧ здукӧ мем друг уси син водзӧ тӧждысяна будничнӧй чужӧм, коді мыйлакӧ кажитчис зэв тӧдсаӧн.
Неыджыд тушаа морт вӧлі погонъястӧм военнӧй гимнастёркаа, важиник армейскӧй гача, кодлысь кокъяссӧ сюялӧма новлӧм нин, но дзирдавтӧдз чиститӧм керзӧвӧй сапӧгъясӧ. Сійӧ сулаліс гӧстьяссяньыс да кӧзяевасяньыс бокынджык да, нето машинальнӧя, нето волнениесӧ дзебны кӧсйӧм вӧсна, чышкаліс кинас выль машиналысь сідз нин дзирдалысь кожухсӧ.
Но да, ме кыськӧ аддзылі нин тайӧ косіник, не гӧгрӧс чужӧмсӧ, коді абу мича, но и абу прӧстӧйиник. Чужӧмас вӧліны джуджыд, гырысь чукыръяс.
Тӧдса вӧлі не сэтшӧма чужӧмыс, кутшӧма киясыс. Тайӧ мортыслӧн киясыс неыджыдӧсь, но паськыдӧсь да вынаӧсь, дженьыдик тэрыб чуньясаӧсь, увереннӧй да искуснӧй рабочӧй кияс, со и ӧні, строительяслӧн медся ыджыд здукын, найӧ малалӧны дзирдалысь металлическӧй кожухсӧ.
Кӧні ми сыкӧд аддзысьлім?
Ӧкуратнӧя гладитӧм гимнастёрка вылын мукӧд наградаяс пӧвстын вӧліны кык Слава орденлӧн ленточкаяс.
Сідзкӧ, сійӧ воюйтӧма салдатӧн.
Кенигсберг босьтӧмысь сьӧд-изумруднӧй ленточка висьталіс, мый сійӧ воюйтӧма тайӧ местаясас, сідзкӧ, Прибалтийскӧй фронтын, а сыӧдз, гашкӧ, Калининскӧйын.
Тыдалӧ, сэні и аддзысьлім.
Но кор, кӧні?
Сэксянь коли вит во саяс.
Русӧй пашкыр синкымъяс увсянь сылӧн векньыдик рудов синъясыс видзӧдісны ёся да сюся.
И тайӧ синъясыс, налӧн беспокойнӧя, ёся видзӧдӧмыс сідзжӧ вӧліны тӧдсаӧсь.
Ме ньӧжйӧник юалі ӧти строительлысь, коді тайӧ.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс:
— Онӧ тӧдӧй?
Тайӧ жӧ Николай Харитонов, знатнӧй морт, медбур бригадиръяс пӧвстысь ӧти.
Николай Харитонов!
И пыр жӧ тӧдвылӧ уси 1942 вося сьӧкыд гожӧм.
Кӧш дорысь моз киссьысь зэръяс вӧсна туйяс вылӧ сибдӧм став техника.
Ржев вылӧ сьӧкыд наступление.
Чорыд бойяс окраинаын, авиационнӧй городокын, посёлокса гырысь каменнӧй керкаясын, кодъясӧс фашистъяс пӧртӧмаӧсь укреплённӧй районӧ.
Тӧдвылӧ уси, мый нёль сэтшӧм керка, кодъяс сулалісны параллельнӧй прямоугольникъясӧн шоссе ӧтарладорас, ми нимтім «полковник», сы вӧсна мый план вылын найӧ вӧліны сійӧ лунъясся полковничӧй петлицаяс вылын нёль «шпал» кодьӧсь, а куим керка шоссе мӧдарладорсьыс сійӧ жӧ помка вӧсна нимтім «подполковник».
«Полковник» сэки вӧлі гитлеровецъяс киын, «подполковник» — миян.
И сэні, ичӧтик местаын, дзик ӧти дженьыдик улича вылын, мунісны вир кисьтана ыджыд напряжениеа бойяс.
Тышкасисны не сӧмын быд керка вӧсна либӧ быд блок вӧсна — квартираын быд комната вӧсна, быд лестничнӧй площадка вӧсна.
И дивизияса сводкаясын армия штабӧ сідзи и гижлісны лунся итогъяс йылысь: «Вывті чорыд бой результатын авиагородокса войвыв участокысь займитӧма полковниклӧн первой шпалса первой блокысь мӧд да коймӧд квартираяс».
Вот самӧй тайӧ лунъясас и юравны мӧдіс став Калининскӧй фронт пасьтала сапёр Николай Харитонов йылысь слава.
Сійӧ творитіс настоящӧй чудесаяс.
Войнас толовӧй шашкаясӧн, гынсапӧга, медым эз кыв кокшыыс, лӧнь, быттьӧ привидение, сійӧ вуджліс туй вомӧн «подполковниксянь» «полковник» дорӧ, сідзи жӧ ньӧти шумтӧг да пелька пуктыліс жуысь фашистъясӧн тыр керка пельӧсӧ вына фугас, ӧзтыліс шнур да вошліс, быттьӧ сывліс вой пӧвстас.
А сэсся, колана кад прӧйдитӧм бӧрын, кывліс взрыв, пехотинецъяс уськӧдчылісны водзӧ, зданиеын лоӧм розьӧ, да кор на ещӧ эз удит пуксьыны тшын-бусыс да штукатуркаыс, кор на оглушитӧм гитлеровецъяс эз воны ас садяс, займитлісны некымын комната либӧ квартира.
Тадзи, пехоталы туй фугасъясӧн весалӧмӧн, Николай Харитонов искуснӧй киӧн вӧчис сійӧс, мый тайӧ участокын не вын сертиыс вӧлі ни авиациялы, ни артиллерийскӧй батареяяслы.
Вот сэки и «подполковниклӧн» ӧти шпал пӧдвалысь ме первойысь аддзи тӧлка, но абу мича чужӧма тайӧ мортсӧ. Сылӧн вӧліны мудзлытӧм рабочӧй кияс.
Мудзӧн личкӧм сапёръяс узисны сьӧкыд окопнӧй унмӧн.
Пӧдвалса быд пельӧсысь кыліс уна ногӧн ныр пыр шкоргӧм, коді тыртліс став помещениесӧ.
Воздухыс вӧлі сэтшӧм, мый коптюшка фитиль йылын биыс дугдывтӧг дзӧрис да чадитіс, сідзи вот-вот пӧдас да кусас.
Дзик лампочка дорас пукаліс неыджыд тушаа косіник салдат да мыйкӧ зіля вӧчис пуысь самодельнӧй и, тыдалӧ, зэв лэчыд пуртӧн.
«Правда» газетаӧ сы йылысь гижӧм кузя предложение дорӧ сійӧ отнеситчис недоверчивӧя да ас йывсьыс висьтавны вежливӧя ӧткажитчис.
— Мый ме йылысь гижны! — шуис сійӧ, а ачыс сэтшӧм пелька уджаліс пуртӧн, кодлы пуыс сетчис кокниа, небыдик шыӧн, быттьӧ тайӧ эз вӧв слӧйӧсь чорыд коз пу, а сӧмын на град вылысь нетшыштӧм зумыд сёркни.
— Гижны ме йылысь нинӧм, миян делӧ муошлӧн кодь, землянӧй, шытӧм.
Вот ті лучше гижӧй миян снайпер Солодков йылысь: сійӧ пӧ комынкык фашистӧс чергӧдӧма.
Позьӧ шуны, ӧтнасӧн — дзонь взвод.
Вот тайӧ да!
Либӧ разведчик Бахарев йылысь.
Сідзжӧ вына салдат.
Сы йылысь со миян дивизионнӧйын уна интереснӧйтор юӧртӧмаӧсь.
А ме мый? Ме, гашкӧ, став война чӧжыс и кык обойма эг лыйлы.
Нинӧм ме йылысь гижнысӧ!
И сійӧ дугдіс уджалӧмсьыс, мастерлӧн кодь дӧвӧльнӧй, читкыртыштӧм синъясӧн видзӧдліс пу тор вылас, кӧні тӧдчисны нин контуръясыс кузьмӧс пу паньлӧн.
Сідз сійӧ сэки нинӧм эз и висьтав ас йывсьыс.
Зато ротаса ёртъясыс сылӧн висьтавлісны сы йылысь окотапырысь да уна, и тайӧ висьталӧмъяссьыс сэки сувтіс ме водзӧ Николай Харитоновлӧн портрет, быдтор вӧчысь, тӧлка, спокой тӧдтӧм кияса тайӧ сӧветскӧй рабочӧй мортлӧн портрет.
Сылӧн киясыс век аддзылісны удж.
Кӧстер дорын пукалігӧн, кӧні пусис рок, либӧ политбеседчик ефрейтор Капустинлысь рытъясын газета гора лыддьӧмсӧ кывзігӧн, Николай Харитонов век мыйӧнкӧ да ноксис.
То вурліс шинель салдатъяс ног гырыся, то ньӧжйӧник кесліс чер туй бокысь босьтӧм шыльыд изторйӧн, а то прӧстӧ вӧлаліс ыджыд самодельнӧй перочиннӧй пуртӧн кутшӧмкӧ пу тор.
И, видзӧдан да, рок ещӧ эз на пусьы, ефрейтор Капустин ещӧ эз на во международнӧй положениеӧдз, а сылӧн нин артмӧма пу торйысь вель лӧсьыдик пань, мундштук, каллян, коптилкалы вевт либӧ ещӧ мукӧдтор, кодъяс коланаӧсь окопнӧй олӧмын.
Уна татшӧм предмет, кодъясӧс вӧчис старшӧй сержант Николай Харитонов, вӧліны боецъяс ордын сапёръяс ротаын, кодӧн командуйтіс сэки, кыдзи ӧні помнитсьӧ, капитан Грушин.
И ёртъяс пӧвстас сержант нималіс кыдзи быдтор вӧчны кужысь мастер, хладнокровнӧй, расчётливӧй, отважнӧй да тӧлка морт.
Сылы капитан век поручайтліс медся сложнӧй заданиеяс, и Харитонов пӧртліс найӧс олӧмӧ кужӧмӧн, ӧкуратнӧя да век зэв удачнӧя.
Сійӧ эз вӧв варов.
Мукӧд луннас боецъяс эз кывлыны сысянь и дас кыв, но ротаын век сёрнитлісны: вот Харитонов та йылысь сійӧтӧ и сійӧтӧ висьталіс, миян старшӧй сержант сідзтӧ и сідзтӧ сӧветуйтіс вӧчны.
И олӧмсӧ сылӧн вӧлі олӧма сэтшӧм жӧ прӧстӧйӧс, скромнӧйӧс да бурӧс, кутшӧм сійӧ и ачыс.
Вятскӧй печниклӧн пи, сійӧ челядьдырсяньыс батьыскӧд ветлӧдліс странаті да тэчавліс сиктъясын прӧстӧй русскӧй пачьяс.
Сійӧ радейтіс тайӧ уджсӧ и пач тэчӧм кузя воис бур уджалысьӧдз.
Но кор заводитчисны стрӧитсьыны первойя индустриальнӧй гигантъяс, сійӧ вайис батьыслы инструмент, прӧщайтчис сыкӧд да кольччис Днепростройӧ.
Аслас масштабъясӧн Днепрострой шымыртіс сылысь воображениесӧ.
Первойсӧ сійӧ вӧлі тачечникӧн, сэсся землекопӧн, сэсся бетонщикӧн, а стройка помасяндорыс — арматурщикъяслӧн бригадирӧн нин.
Сылы, кыдзи кужысь, искуснӧй мортлы, предлагайтлісны кольччыны электростанцияӧ эксплоатационникӧн. Но сійӧ ӧткажитчис.
Сійӧс увлекайтіс строительстволӧн самӧй процессыс, и самӧй войнаӧдз сійӧ стрӧиталіс Днепр пӧлӧн гырысь да ичӧт заводъяс — Днепростройлысь отпрыскъяс.
Каменнӧй уджъяс кузя сійӧ шедӧдіс ыджыд кужӧмлун и вӧлі наградитӧма «За трудовую доблесть» медальӧн.
Война первойя лунъясӧ Харитонов стрӧитіс Днепр подступъяс дорӧ бетоннӧй укреплениеяс.
А кор фашистскӧй танкъяс прорвитчисны степсянь великӧй ю дорӧ, сійӧ веськаліс на лыдӧ, кодъяслы поручитісны нуны взрывнӧй уджъяс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи кучкисны гӧлубӧй небесаӧ взрывъяслӧн зловещӧй кымӧръяс и кыдзи мездмӧм Днепр, ассьыс спокойнӧй зеркальностьсӧ воштӧм бӧрын, вувзьысис лоӧм восьсаинъясӧ, кыдзи сылӧн ваясыс чышкисны да жуглісны, гуалісны сійӧс, мый вӧлі стрӧитӧма уна миллион рабочӧй лун да узьлытӧм войяс донӧн.
Харитонов аддзыліс, кыдзи тайӧ асылӧ, чужӧмъяснысӧ бергӧдтӧг, восьсӧн бӧрдісны калитчӧм, мужественнӧй йӧз, кодъяс бырӧдісны асланыс умлысь да кияслысь медбур созданиесӧ, медым не кольны сійӧс враглы.
И, кыдзи висьталіс сійӧ аслас медматыса ёртъяслы, именнӧ тайӧ страшнӧй луннас сылӧн смоль сьӧд юрсиас и лоисны мой куын кодь водз дзормӧм сіяс.
Строитель лои салдат-сапёрӧн.
Морт, коді став сьӧлӧмсяньыс кыпӧдавліс кирпичысь да бетонысь величественнӧй громадаяс, муніс отступайтысь войскаяслӧн медбӧръя радъясын, взрывайталіс на бӧрся посъяс, водокачкаяс, электростанцияяс, портитіс да минируйтіс туйяс, медым мортлы благо вылӧ стрӧитӧмтор эз служит фашизмлӧн лёк цельяслы.
Рабочӧй мортлы страшнӧй разрушительнӧй уджсӧ сапёр Харитонов вӧчис чӧв скӧрлунӧн.
И быд выль взорвитӧм сооружение бӧрын сьӧлӧмыс сылӧн век сьӧктаммис, тырліс ненавистьӧн на дорӧ, коді торкис сылысь уджсӧ, коді быть тшӧктіс сылы бырӧдавны морт киясӧн вӧчӧм сооружениеяс, коді заставитіс трудӧвӧй славалӧн вершина вылӧ кыпӧдчӧм строительӧс лоны ассьыс стрӧитӧмсӧ жуглысьӧн.
Гашкӧ, збыльысь став война чӧжӧн Харитонов эз лыйлы и кык обойма, но ущербсӧ, кодӧс вайис враглы тайӧ замкнутӧй, чӧв олысь мортлӧн помтӧм ненавистьыс, позьӧ вӧлі сравнивайтны артиллерийскӧй батареялӧн уджкӧд.
Война вылын главнӧй оружиеӧн сылӧн вӧліны смекалка, мудерлун, сноровка да хладнокровнӧй мастерство.
Сылӧн другъясыс висьталісны, кыдзи война заводитчӧм бӧрын первойя тӧлын налысь сапёрнӧй группасӧ ыстісны враг тылӧ минируйтны туй, кыті немецкӧй подкреплениеяс подӧн и машинаӧн воалісны бой мунанінӧ.
Турӧба войӧ сапёръяс кыссисны шор руслоӧд, лым вывті, некымын километр, лямкаяс йылын кыскисны лотокъясын тол.
Прорыв виччысигӧн гитлеровецъяс асьныс минируйтісны туйсӧ шахматнӧй порядокӧн. Минируйтӧм местаяссӧ аслыныс пасъялӧмаӧсь табличкаясӧн-вешкаясӧн.
Сапёръяс кыссисны тайӧ туй дорӧдзыс.
Морозӧн дорӧм лымйыс тронякыліс.
Сійӧс вӧлі сэтшӧм шыльыда, сэтшӧм чорыдӧдз, дзирдавтӧдз юждӧма, мый любӧй выль царапина, а непӧштӧ выльысь пуктӧм мина, тӧдчис эськӧ сы вылын.
Мый вӧчны?
Пока ёртъясыс думайтісны на, Николай Харитонов пуджис маскировочнӧй халатыслысь сосъяссӧ, кокньыдика гынсапӧга кокъяснас тувччаліг, петіс туй вылӧ да заводитіс сідзжӧ шахматнӧй порядокӧн, но сӧмын мӧдарӧ ногӧн вештавны фашистскӧй табличкаяссӧ, сэки вешкаяслысь важ розьяссӧ сійӧ бура тырталіс да шыльӧдіс.
Югдігас, кор Харитонов пукаліс нин боевӧй охранениелӧн блиндажын пӧсь чай кружка сайын — сы вӧсна мый коддзӧданасӧ и война вылын Харитонов вомас эз босьтлы, — сійӧ нюмъяліс: врагъясладорсянь кылісны ылыса гортӧм взрывъяс.
Кутшӧмкӧ фашистскӧй транспорт путайтчӧма асланыс ловушкаяс пӧвстӧ, и машинаяс взрывайтчисны асланыс минаясысь жӧ.
Мӧдпӧрйӧ войын Калинин кар штурмуйтӧм водзвылын, а карсӧ вӧлі обложитӧма нин куимладорсянь Сӧветскӧй Армия частьясӧн, Харитоновӧс мӧдӧдісны вундавны стационарнӧй вражескӧй укреплениеяслысь проволока.
Капитан предупредитіс, мый проволока водзвывсӧ тшӧкыда минируйтӧма кутшӧмкӧ выль, нӧшта тӧдмавтӧм на способ серти и мый орчча батальонысь некымын сапёр пӧгибнитӧмаӧсь нин гӧгӧрвотӧм ловушкаясас.
Харитонов босьтіс кусачки да мӧдіс кыссьыны минаысь подорвитчӧм ӧти морт след кузя.
Сійӧ матыстчис проволока дорӧ и, уджавны босьтчытӧдз на, дыр видзӧдіс ёртыслысь пӧгибнитан местасӧ.
Взрывысь лоӧм сьӧд пятноясыс тӧдчисны дзик проволока увдорас, — сідзкӧ, секретыс вӧлі йитчӧма сыкӧд.
Харитонов мӧдіс кыссьыны проволока пӧлӧн и друг казяліс, мый майӧгъяс дорті проволокасянь увлань лэччӧны казявтӧм прозрачнӧй сунисъяс, кодъясӧс тыртыштӧма лымйӧн.
Сапёр матыстчис на пӧвстысь ӧти дорӧ, кокньыдика вешталіс сы гӧгӧрысь лымсӧ, а сэсся мӧдіс сывдыны сійӧс аслас лолалӧмӧн, сунисӧ эз инмӧдчыв, медым сійӧ эз вӧр.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ суниссӧ нюжӧдӧма смерть дорӧ.
Харитоновлӧн вомдоръясыс вӧліны пӧшти сунис дорас.
Кор лолалӧмсьыс лымйын лоис воронка, сійӧ казяліс, мый сы пыдӧсын тӧдчӧ гӧгрӧс металлическӧй цилиндр.
Хитростьсӧ вӧлі тӧдмалӧма.
Сунисъясыс проволокалысь весиг зэв омӧлика вӧрзьӧм передавайтлісны чуткӧй взрыватель вылӧ, и зэв ыджыд вына мина, неосторожнӧй сапёрӧс бырӧдігмоз да сэк жӧ став следъяссӧ тупкигмоз, кодъяс эськӧ вермисны эрдӧдны секретсӧ, сигнализируйтіс передӧвӧй вылӧ, мый кодкӧ локтӧма укреплениеяс дорӧ.
Харитонов гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, шыбитіс полушубоксӧ да, сійӧтор тӧдвылас кутӧмӧн, мый вермас лэбны воздухӧ, видзчысьӧмӧн кутіс действуйтны.
Передӧвӧй траншеяын пукалігӧн капитан Грушин лыддис кузя кыссьысь секундаяс да терпитны вермытӧг видзӧдлывліс пемыдӧ, сэтчӧ, кытчӧ вошис салдат.
Важӧн коли индӧм час, а Харитонов эз во.
Но и взрывыс эз кывлы — сідзкӧ, сійӧ ловъя.
И капитан, кӧдзыдысь йӧжгыльтчӧмӧн, век видзӧдіс часі вылӧ.
Коркӧ, югдандорыс нин, кор кӧдзыд пемыдыс мӧдіс разавны да рудӧдны, кыліс сьӧкыд ловшы да дзуртны кутіс лым.
Лым бруствер вомӧн траншеяӧ быгыльтчис Харитонов. Сійӧ гӧгӧр парсассьӧма, измученнӧй, пӧлӧса нюмъяліс турдӧм лӧз вомдорнас.
Кӧдзыдысла пиньяснас таркӧдіг сійӧ кыскис зепсьыс металлическӧй цилиндр, коді вӧлі кофе кӧрӧбка кодь:
— Со сійӧ.
Колӧ войтырлы петкӧдлыны, кызь кӧкъямысӧс татшӧм штуковинасӧ проволокаысь вунді.
Мудера вӧчӧма: муртса проволокасӧ вӧрзьӧдыштан — и пом.
Сійӧ небрежнӧя шыбитіс лым вылӧ разрядитӧм нин, безвреднӧй минасӧ.
Сэсся сувтіс веськыда да доложитіс:
— Проходъяс писькӧдӧма да ӧшлӧма сэтчӧ пожӧм лыс лапъяс, капитан ёрт.
Сэсся, прӧст кадӧ, Харитонов дыр корпитіс вайӧм мина вылас.
Сійӧ изучитіс сылысь механикасӧ да, частьяс вылӧ сійӧс разберитӧм бӧрын, петкӧдліс ёртъясыслы фашистскӧй новинкалысь не сэтшӧм нин хитрӧй, шуны кӧ, секрет.
Сійӧ велӧдіс найӧс корсьны соединительнӧй нитьяс да петкӧдліс, кыдзи, нитьяссӧ увлань кыскӧмӧн, налысь напряжениесӧ слабмӧдӧмӧн, медым «не беспокоитны минасӧ», позьӧ безопаснӧ разряжайтны «секреткаяссӧ» прӧстӧй пуртӧн.
Харитоновлӧн способностьяс торйӧн нин вӧліны коланаӧсь сійӧ тувсовъя лунъясӧ, кор муніс наступление Калининщинаса сылӧм туйяс кузя да нюръясӧд.
Бӧрыньтчиганыс фашистъяс пыр зілисны петкӧдны ассьыныс войскаяссӧ наступайтысь Сӧветскӧй Армия авангардъяслӧн удар улысь и сы вӧсна найӧ пыртісны уджӧ минирование кузя став ассьыныс вель обширнӧй техниканысӧ.
Найӧ минируйталісны туйяс, трӧпаяс, керка порогъяс, блиндаж ӧдзӧсъяс, кольӧм машинаяс да орудиеяс, эновтӧм складъясысь прӧдуктаяс, весиг гувывса крестъяс, весиг асланыс салдатъяслысь шойяссӧ.
Харитонов, коді юрнуӧдіс сапёр-разведчикъясӧн, муніс наступайтысь батальонъяс пиысь ӧти водзвылын, гӧгӧр видлаліс туйяссӧ миноискательясӧн, зондируйтліс найӧс щупъясӧн да кошкаясӧн, сюсь синмӧн видзӧдаліс туй вылын куйлысь быд предмет.
Чӧв олысь, сосредоточеннӧй, сійӧ кыв шутӧг индыліс ёртъясыслы консервированнӧй йӧв банкаяс тыра ящик вылӧ, кодӧс кӧртыштӧма видзӧднысӧ прӧстӧй бечёвкаӧн, но нуӧдӧ тайӧ бечёвкаыс, кыдз шуис сійӧ, «веськыда смерть дінӧ», блиндаж порог дорын куйлысь выль салдатскӧй сапӧгъяс вылӧ, кытчӧ дзебӧма чуткӧй взрывателя мина.
Ӧтчыд весиг петкӧдліс босьтӧм карысь няйтын туплясьысь пушкинскӧй стихъяслӧн джынвыйӧ восьтӧм ичӧтик том вылӧ, кодлысь корешоксӧ вӧлі мудера йитӧма муӧ гуалӧм фугаскӧд.
— Аддзан, мый вӧчӧмаӧсь, подлецъяс: тӧдӧны, мый радейтам книгаяс.
Да сӧран, миянӧс он пӧръяв, велалім, — шуис сійӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ сюв-сяв разӧдчӧм ёртъяс син водзын сійӧ безопаснӧй бритва лезвиеӧн вундіс суниссӧ, коді йитліс книгасӧ взрывателькӧд, сэсся видзчысьӧмӧн чышкис соснас листбокъясӧ сибдӧм няйтсӧ, пуктіс книгасӧ противогаз сумкаӧ да тэрмасьтӧг заводитіс перйыны гуалӧм минасӧ.
Самӧй Ржев дорын нин Николай Харитонов вӧчис подвиг, коді прославитіс сійӧс не сӧмын полкас, но и дивизияас.
Шор вомӧн вуджӧм могысь ляпкыдін корсигӧн тяжёлӧй танк веськаліс гусеницанас лым пиӧ гуалӧм мощнӧй противотанкӧвӧй мина-тарелка вылӧ.
Танксӧ сувтӧдісны регулировщикъяс, но вӧлі сёр нин.
Но, шуда случайность кузя, минаыс веськалӧма траклӧн шпоры костас да эз взорвитчы.
Танклӧн быд выль вӧрзьыштӧм, самӧй минаыслысь корпуссӧ неуна вӧрзьӧдыштӧм грӧзитіс катастрофаӧн.
Гусеницаяс улысь жӧ перйыны минасӧ, коді кынмӧма топалӧм тувсов лымйӧ да муӧ, кажитчис позьтӧмторйӧн.
Вот тайӧ уджсӧ вӧчны добровольнӧ и вӧзйысис Николай Харитонов.
Сійӧ тшӧктіс, медым ставӧн мунісны танк дінсьыс ылӧджык, да мӧдіс действуйтны.
Водіс муӧ, шыбитіс кепысьяссӧ да зэв видзчысигтыр гыжъяснас ньӧжйӧникӧн кутіс перъявны гусеницаяс увдорсьыс чорыд лымсӧ.
Кань лапа кодь чуткӧйӧсь да видзчысьысь чуньясыс сылӧн пелька нюклясисны-маласисны мина гӧгӧр.
Кӧдзыд металлсӧ кучикнас чувствуйтігӧн сійӧ эз инмӧдчыв сы дорӧ.
Кор кынмӧм лымйыс эз сетчыв, сапёр копыртчыліс дзик мина бердас да лолалӧмнас небзьӧдіс лымсӧ.
abu
Ньӧжйӧник гудйыштіс ӧти чепӧль, мӧдӧс, коймӧдӧс да бара заводитліс сывдыны лолалӧмнас.
Час чӧжӧн сылы удайтчис татшӧм ногӧн шыбитны лолалӧмӧн сывдӧм сӧмын некымын китыр лым да му.
Вӧлі чизыр кӧдзыд тувсов лунъяс пиысь ӧти, кутшӧмъяс друг овлӧны мартын Калининскӧй областьын, вӧраинъясын.
Пӧльтіс лэчыд войтӧв.
Пожӧм йывъясын шарӧдчигтыр сійӧ нӧбӧдіс джынвыйӧ кушмӧм, сьӧд пятнаяса муяс вывті ёсь катшашыдӧс, ыльнитысь валъясӧн кояліс сійӧс шор берег увдорӧ, кӧні Харитонов ноксис танк дінын.
Танкӧвӧй экипаж, сапёръяс да налӧн командирныс, кодъяс пукалісны ылын кӧстер дорын, быд секундаӧ роковӧй взрыв виччысигӧн, дзикӧдз мучитчисны.
Найӧ изӧймитісны лыясӧдзныс.
Налы вӧлі страшнӧ весиг думайтны, кутшӧмджык куйлыны налӧн ёртыслы турӧб дырйи тӧв вылын, смертькӧд чужӧм-чужӧм: воча.
— Харитонов, эй, командир приказывайтӧ шонтысьыштны!
Лок вай кӧстер дорӧ! — горзісны сылы.
— Ог вермы, некор!
Харитонов збыльысь эз чувствуйт кӧдзыдсӧ.
Сійӧ пӧрччис да вольсаліс ас улас шинельсӧ, чӧвтіс гимнастёрка вывсьыс ременьсӧ.
И век на сылы вӧлі жар, сы вылысь киссис пӧсь.
Пӧсялӧмсьыс кӧтасьӧм гимнастёркаыс вевдорсяньыс гыӧртіс, ляскысис да сибдіс яй бердас.
Сьӧлӧмыс тіпкис сідзи, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі лэптӧ вывті сьӧкыдтор, лолаліс зэв сьӧкыда, синъяс водзас кывтісны кругъяс.
А сійӧ пыр ӧтмоз куйліс му вылын кымыньӧн да ньӧжйӧник парсаліс гыжъяснас лымсӧ.
Сапёрлӧн чуньясыс измисны, найӧ мучительнӧя ёнтісны.
Кор киясыслӧн дзикӧдз бырліс чувствительностьыс, сійӧ шонтыліс найӧс киняувъясас, сюйліс дӧрӧм улас, а сэсся бара кодйыліс лымсӧ мина гӧгӧрысь, ыджыд терпениеӧн да упрямӧя.
Тадз уджаліс сійӧ рӧмдытӧдзыс.
Войланьыс лои кӧдзыдджык, пемыд небесаыс тшӧкыда кодзулӧссис, кодйыны лои сьӧкыдджык.
Сылӧн ёртъясыс эз вермыны терпитнысӧ, нарушитісны ассьыныс уговорсӧ: найӧ локтісны сы дорӧ пӧсь шыд тыра котелокӧн, спирт флягаӧн, кӧстер вылын тӧждысьӧмӧн шонтӧм нянь кусӧкӧн, кодсянь ӧвтіс тшын дукӧн.
Но Харитонов эз кут сёйны.
Сійӧ эз вермы сёйны.
Кусӧк эз пыр горшас.
Став вынсӧ, став вниманиесӧ сылӧн вӧлі веськӧдӧма тайӧ проклятӧй гӧрд блин вылӧ, кодӧс ӧні вӧлі пӧшти гудйӧма нин, и сійӧ куйліс кын мулӧн столбикъяс йылын.
Сійӧ эз чувствуйт ни тшыгъялӧм, ни кӧдзыд, ни мудзӧм.
Сійӧ ньылыштіс сӧмын спирт, весиг сылысь кӧрсӧ эз чувствуйт, курччыштіс нянь и пыр жӧ скӧрысь вӧтліс танк дінысь ставнысӧ.
Ёртъясыс мунӧм, бӧрын сійӧ бара водіс шинель вылас да копыртчис мина бердӧ.
Тадз сійӧ уджаліс дас нёль час.
Лӧнис нин турӧб, кымӧръяс вевттисны небесасӧ, вошины кодзувъяс, и вӧрыс мӧдіс шумитны ньӧжмыда да добродушнӧя, тувсовъя моз тревожнӧя да гораа, кор кӧстер дорсянь казялісны, мый гӧра горувсянь ньӧжйӧник, ӧтарӧ-мӧдарӧ шатласиг, кайӧ пельпом вылас плавгӧм шинеля морт.
Вугйӧдыс кутігмоз Харитонов вайис разрядитӧм мина-тарелка, шыбитіс сійӧс кӧстер дорӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис танкистъяслы:
— Заведитӧй — позьӧ.
И сэк жӧ садьтӧг уси ёртъяс ки вылас.
Уна интереснӧй историяяс висьтавлісны сы йылысь сапёръяс, кор пукалісны найӧ коптилка дінын пӧдвалын, Ржев бердса «подполковник» керкаяс пӧвстысь ӧтиын.
Ачыс жӧ сійӧ тайӧс висьталігас зіля стружитчис, уджаліс сьӧлӧмсяньыс, и кор паньыс лои гӧтов, шыльӧдыштіс сійӧс стеклӧ торйӧн, полируйтыштіс шинель пӧланас, любуйтчыштіс да нюжӧдіс меным:
— Босьтӧй на память.
Сгӧдитчас...
Ставыс, мый тані найӧ висьталісны, вӧлі, овлывліс.
Быдӧн ас ногыс воюйтӧ.
Сӧмын мый та йылысь гижнысӧ...
Ме и ачым нин дӧзми... век взрывайтны да разрушайтны да бырӧдавны.
Бур удж кузя сьӧлӧмӧй шогсьӧ, кияс лудӧны.
Веританныд-ӧ, быд вой вӧтӧн то керка стен кутшӧмӧскӧ лэпта, то формаясӧ бетон кисьта, то арматура йитла...
Регыдджык эськӧ став фашизмсӧ взорвитны чӧрту да настоящӧй уджӧ босьтчыны!
...И вот сійӧ, волнуйтчысь, тӧждысьысь, напряжённӧя сулалӧ тайӧ ыджыд залас, кодӧс ойдӧма шонді югӧрӧн да кӧні кылӧ уджалысь турбинаяслӧн вӧсниа сьылӧм.
Сійӧ кывзӧ выль машиналысь рӧвнӧя жургӧмсӧ, кыдзи мам кагалысь первойя горӧдӧмсӧ, и сылӧн руд синъясас, кодъяс волнуйтчӧмӧн видзӧдісны пашкыр русӧй синкымъяс увдорсянь, тӧдчис ыджыд, настоящӧй человеческӧй шудлун.
Сійӧ здукӧ, кор пӧимысь чужӧм станцияын куим выль турбина пӧвстысь мӧдіс сьывны медбӧръяыс, тайӧ мортыс босьтіс реванш вит вося сьӧкыд, разрушительнӧй уджысь, сійӧ страшнӧй минутаясысь, кодъясӧс сійӧ переживайтіс днепровскӧй плотина взрывайтігӧн, сьӧкыд часъясысь, кор сійӧ куйліс танк бердын минакӧд орччӧн, олан керкаяс взрывайтӧмысь, кодъясӧс военнӧй жаргон вылын шулісны «полковниклӧн» шпалъясӧн.
А мыйта ещӧ водзын уджыс сылӧн пытливӧй, писькӧс вежӧрлы, сылӧн сӧнӧсь, кужысь, мудз тӧдтӧм кияслы, кодъяс сэтшӧма гажтӧмчисны настоящӧй удж кузя!
{Борис Полевой (комиӧдісны Федоров Г. А., Конюхов Д. В.) @ Разведчикъяс @ висьт @ Борис Полевой. Ми — сӧветскӧй йӧз @ 1951 @ Лб. 115-124.}
РАЗВЕДЧИКЪЯС
Ӧтчыд самӧй война разгарын став Калининскӧй фронт пасьтала тӧдса разведчикъяс ротаын, кодӧн, кыдзи ӧні помнитсьӧ, командуйтіс сэки капитан Кузьмин, кыптіс спор ротаса кык любимец костын — важся салдат Николай Ильич Чередников да зэв бур снайпер Валентин Уткин костын, коді кӧть вӧлі том арлыда на, но воюйтӧма ёна нин.
Чередников, коді томйӧз дорӧ век относитчыліс покровительственнӧя да неуна сералана, отделениеса став йӧз дырйи шулывліс, мый сійӧ кужас сідз замаскируйтчыны, мый Уткин, сы дорӧ метр дас ылнаӧ матыстчӧм бӧрын да збыльысь тӧдӧмӧн, мый Чередников кӧнкӧ тан орччӧн, оз сяммы аддзыны сійӧс.
Уткин жӧ, бывалӧй, самоувереннӧй, дай абу прӧста самоувереннӧй морт, шуис, мый дас вит метр сайысь сійӧ казялас гутӧс, а не сӧмын мортӧс, да ещӧ сэтшӧм ёнӧс, ыджыд тушааӧс, кутшӧм Чередников дядь (тадз шуисны ротаын Николай Ильичӧс).
Заклад вартісны табак тыра кисет вылӧ.
Судьяӧн корисны лоны ротаса «вердысь-юкталысьӧс» — старшина Зверевӧс, суров, справедливӧй мортӧс, коді пӧльзуйтчис боецъяс водзын ыджыд уважениеӧн.
Индӧм часӧ, кор рота шойччис пӧсь делӧяс бӧрын полклӧн мӧд эшелонын, старшина торжественнӧя корис Уткинӧс да нуӧдіс сійӧс аскӧдыс.
Ёсь шуткаясӧн, удача сиӧмӧн колльӧдігтыр найӧ петісны рота расположениеысь сикт сайӧ, вомӧналісны ёгтурунӧн тырӧм, киссьӧм потшӧса, эновтӧм, гӧртӧм му да сувтісны просёлочнӧй туй чукыльӧ, кӧні сійӧ, эз крута кусыньтӧмӧн, веськӧдчыліс шочиник том кыдз пу расӧ.
— Сулав тані да видзӧд сюся, — часі вылын кадсӧ засекитӧмӧн шуис старшина и сэк жӧ ачыс корсис синъяснас, кытчӧ эськӧ вермис дзебсьыны Чередников.
Вӧлі тӧла, уль руа рудов лун.
Васӧд му весьтті, тувсов коръяслӧн бледіник шӧвк кодь зеленьӧн шпорӧдчысь вӧр весьтті тэрмасьӧмӧн кыссисны некутшӧм форматӧм пемыд кымӧръяс, кодъяс муртса эз крукасьлыны пу йывъясас.
Гырысь сьӧкыд ва войтъяс ӧшалісны кустъяслӧн лӧсталысь уввожъяс вылын.
Кӧдзыд уль руыс йиджтысьліс лыӧдзыд.
Но кӧнкӧ выліын, лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг, ёгтурунӧн тырӧм гажтӧм муяс весьтын сьылісны жаворонокъяс сы йылысь, мый тайӧ оз ар, а том тулыс сулалӧ мир весьтын.
Уткин сюся видзӧдіс гӧгӧрбок.
Местаыс гӧгӧр вӧлі вель шыльыд, дзебсьыны сэтчӧ вӧлі некытчӧ, не кӧ, пӧжалуй, вӧр дорын быдмысь кустъяс сайӧ.
Сэтчӧ сійӧ и кутіс видзӧдны.
Разведчиклы лӧсялана терпеливӧй, ёсь синмӧн сійӧ бура видзӧдаліс быд кыдз пу, вутш, быд куст.
Мукӧд дырйи сылы кажитчыліс, мый сійӧ казяліс талялӧм кымынкӧ турунтор, либӧ лёкногӧн пашкыртчӧм нитш ёкмыль, либӧ нюрӧ тальыштӧм чегӧм ньӧр, кодлӧн чурвидзисны кыкнан помыс.
Разведчик чошкӧдліс пельяссӧ да кӧсйыліс нин чукӧстны Чередниковӧс, но, бурджыка видзӧдлӧм бӧрын, гӧгӧрволіс, мый ӧшибитчис, и бара ещӧ ыджыдджык вниманиеӧн заводитліс видзӧдны местностьсӧ.
Старшина пукаліс Уткинсянь матын, межавывса ыджыд из чукӧр вылын, куритчис да сідзжӧ любопытствоӧн видзӧдаліс гӧгӧр.
Дугдывтӧг буситіс зэр, и туруныс вевттьысьӧма лысва кодь рудов-тшын рӧма налётӧн.
Быд след должен вӧлі тӧдчыны сы вылын пемыд пятноӧн.
Но следъяс эз тыдавны, и тайӧ медся ёна смущайтіс кыкнаннысӧ.
Корсьӧм вылӧ урчитӧм часджын помасигӧн Уткинлы лои дӧсаднӧ.
Сылы кутіс кажитчыны, мый пӧрысь разведчик шутитіс сы вылын, мый сійӧ ӧні пукалӧ, кыдзи векджык овлывлӧ, кӧнкӧ бипур дорын, пукталӧ биас кос ньӧръяс, думыштчӧмӧн видзӧдӧ, кыдзи трачкӧдчигтыр йӧктӧ биыс да кокниа веритчысьяс вылын шпыннялӧ ускас.
— Ылӧдіс, пӧрысь чӧрт!
— медбӧрти эз вермы терпитны Уткин.
— Ставыс. Мӧдім.
Мый тан видзӧдны куш местасӧ — порсьяслы серам!
И кыдз сӧмын сійӧ шуис тайӧс, кӧнкӧ дзик орччӧн, быттьӧ му увсьыс, кыліс сибдӧмкодь тӧдса гӧлӧс:
— А тэ, видзӧд, видзӧд бурджыка... вывті нин тэрыб...
Синъястӧ эн жалит, а то век: ме, ме, ме...
Вот и артмис, мый оз ков ошйысьны...
Сяркӧдчыны, грымакывны мӧдісны изъяс, и дзик орччӧн, кык воськов сайын вӧлысь из чукӧрысь, сэтшӧм матысь, мый Уткин весиг сы вылӧ эз видзӧдлы, пыркӧдчигтыр да уль русьыс йӧжгылясиг, кыпӧдчис пӧрысь разведчиклӧн ыджыд тушаа, мышкыртчыштӧм фигура. Сылӧн ёна куритчӧмысь вижов-пемыдгӧрд ускыс кӧтасьӧма зэрсьыс, помъясыс ӧшйӧмаӧсь.
Сійӧ тракнитіс гимнастёркасӧ, певъяснас пелька вештіс складкаяссӧ мышкас, юрсьыс лӧсьӧдыштіс пилоткасӧ, чӧвтіс пельпом вылас винтовкасӧ, матыстчис Уткин дорӧ, коді сідзи и кынмис места вылас воськов джын сайын калькӧдӧм вомӧн, да нюжӧдіс кисӧ:
— Вай кисеттӧ.
Уткин кыв ни джын шутӧг кыскис лӧз шӧвк кисет, кытчӧ вӧлі вышивайтӧма гижӧд: «Великӧй Отечественнӧй войнавывса геройлы паметь вылӧ», заветнӧй кисет, кодӧс получитліс первомайскӧй пӧдаркикӧд да код вылӧ вежавліс ротаыс ставнас.
Жальпырысь видзӧдліс сійӧ кисет вылас да нюжӧдіс сійӧс Чередников дядьлы.
Сійӧ падмытӧг босьтіс кисетсӧ, тэчис сэтысь ас вӧчӧм ичӧтик каллянӧ табак, лэдзис кымынкӧ тшын гӧгыль, ӧкуратнӧя гартыштіс кисетсӧ бечёвкаӧн да пуктіс зептас.
— Кӧть тӧда — жалитан, а ог сет. Медым водзӧ вылӧ важ салдат Николай Чередниковкӧд некор эн мӧд весь споруйтны.
Медым курӧгсӧ колькйыс эз велӧд.
Гӧгӧрвоана тайӧ тіянлы, гвардии боец, дона Уткин ёрт?
А тайӧ кисеткӧд вӧлі йитчӧма дзонь история, и тайӧ историясӧ ротаын тӧдісны быдӧн.
Табакыскӧд тшӧтш Валентин Уткин сэтысь аддзис записка: курит пӧ, боец, на здоровье да менӧ казьтыв, или мыйкӧ сэтшӧм сяма, и кырымпас и адрес: Калинин кар, ткацкӧй фабрика «Пролетарка».
И тайӧ кисетсьыс сэк кежлӧ пансис не сӧмын ыджыд переписка, а, позьӧ шуны, дзонь любовь.
Сы вӧсна ротаын ставыс шензисны, кыдзи сійӧ Чередников дядь, бур сьӧлӧма, справедливӧй морт, коммунист, коді, ковмас кӧ, дась джынсӧ сетны аслас салдатскӧй мешӧкысь ёртыслы, вермис босьтны ставӧн радейтана мортлысь татшӧм донатор.
Но, кыдз кӧть сэн эз вӧв, тайӧ спорыс ещӧ на ёнджыка кыпӧдіс Чередников дядьлысь авторитетсӧ, и сэксянь пӧрысь разведчик мый кӧть эз висьтавлы боецъяслы делӧ кузя, некод сылы паныд сувтны эз смелмӧдчыв.
И весиг ачыс капитан Кузьмин, делӧыс кӧ муртса воліс торъя важнӧй заданиеӧдз, корліс Чередников дядьӧс.
Разведчик!
Ті, тӧдӧмысь, чайтанныд сійӧс сэтшӧм збой зонмӧн, коді энергичнӧй чужӧма, ёсь синъяса, пельк, тэрыб молодец кодь и морӧс вылас обязательнӧ автомата.
А Чередников дядь вӧлі нин олӧма морт, ыджыд тушаа, мышкыртчӧма, ньӧжмыд и непӧштӧ абу варов, а прӧстӧ бурджыкӧн лыддьыліс кывзыны, а не висьтавлыны.
Вопросъяс вылӧ сійӧ вочавидзлывліс по-салдатски дженьыда да стӧча, больгӧмсӧ и мукӧдлысь эз радейтлы да некор эз лэдзлы вомсьыс чукля чубука ичӧтик каллянсӧ, кодӧс сійӧ ачыс вӧчис перочиннӧй пуртӧн кыдз пу йӧгысь.
Автомат сійӧ сідзжӧ эз новлӧдлы, а лыддис сыысь бурджыкӧн обычнӧй русскӧй трёхлинейнӧй винтовка.
Та вылӧ видзӧдтӧг миян фронтын сійӧ вӧлі вывті бур разведчикӧн да снайперӧн; сійӧ торъявліс следопытлӧн настоящӧй талантӧн, аслас торъя писькӧслунӧн, ручлӧн кодь мудеритӧмӧн да помасьлытӧм изобретательностьӧн.
Колхозник, сибиряк, таёжник, русскӧй вӧралысьяс уна поколениелӧн потомок, сійӧ и война вылӧ видзӧдіс спокойнӧй расчётӧн да деловитостьӧн.
Сійӧ шулывліс, мый враг, раз сійӧ миян ордӧ керкаӧ пырис оружиеӧн, то сылы сійӧ абу морт, а зверь, и лютӧй зверь, хорёкысь вир юысьджык, кӧинысь хищнӧйджык, вреднӧйджык.
И сійӧ кыйсис на бӧрся дугдывтӧг да мудз тӧдтӧг, тыртліс тайӧ уджӧн не сӧмын став боевӧй лунъяссӧ, но и шочиника сюрлысь фронтӧвӧй прӧст кадъяссӧ, кор ротасӧ петкӧдлісны мӧд эшелонӧ шойччӧг вылӧ.
Сійӧ эз артавлы бырӧдӧм фашистъяслысь лыд, кыдз тайӧс вӧчлісны сійӧ лунъясӧ мукӧд боецъяс, кыдзи коркӧ эз артавлы тайгаын сыӧн лыйӧм уръяслысь лыд.
Но сылӧн ёртъясыс сёрниӧ воӧм бӧрын сетлісны честнӧй гвардейскӧй, мый Чередников дядь «тотшкӧдіс» гитлеровецъясӧс матӧ сё гӧгӧр.
Ачыс сійӧ, и чайтсьӧ меным — мичмӧдтӧг кӧ шуны, ыджыд тӧдчанлун талы эз сетлы: кутшӧм радлун пӧ тітшнитны ротозей-фрицӧс!
Но, кыдзи кыйсьысь помнитӧ виӧм ошъясӧс, сійӧ помнитӧ сыӧн бырӧдӧм куим фашистӧс. Кык офицерӧс, кодъясӧс сійӧ кыйӧдіс нейтральнӧй полосаын куйлігӧн да уськӧдіс командирскӧй рекогносцировка дырйи, и ӧти, кыдз сійӧ шуліс, «вывті вреднӧй» гитлеровскӧй снайперӧс, коді виис миянлысь некымын боецӧс да ранитіс разведчикъяс роталысь любимецӧс — Адольфка понйӧс, гора гӧлӧса, кузь гӧна дворнягаӧс, кор сійӧ котраліс передӧвӧйті сьыліас ӧшӧдӧм трофейнӧй кӧрт крестӧн.
Тайӧ снайпер бӧрсяыс Чередников дядь охотитчис вежон кык.
Мӧдыс тӧдіс та йылысь и аслас пайысь охотитчис пӧрысь разведчик бӧрся.
Кыдз быттьӧ мастерствоын ордйысьӧмӧн найӧ сутки бӧрся сутки караулитісны ӧта-мӧднысӧ.
Чередников, коді получитіс капитансянь задание — кӧть кыдз, а бырӧдны «вреднӧй снайперӧс» да коді решитіс, кыдз шусьӧ, воюйтны победаӧн помалӧмӧдз, волывліс сійӧ лунъясӧ ротаӧ сӧмын сы могысь, медым босьтны старшиналысь сукар, консерв, табак да тыртны флягасӧ спиртӧн, мыйӧн сійӧ спасайтчыліс сэки сулалысь веж морозъясысь.
Сійӧ волывліс омӧльтчӧма, тошсялӧма, гырд синъяса, скӧр, курччалӧм ус помъяса, вопросъяс вылӧ эз ӧтвечайтлы и, землянка пельӧсын час-мӧд кежлӧ ойбыртыштлӧм бӧрын, бара мунліс передӧвӧйӧ.
Сӧмын мӧд вежон помасигӧн сылы стӧча удайтчис тӧдмавны вражескӧй снайперлысь лым гусӧ.
Сійӧс вӧлі кодйӧма вӧв шой сайӧ, коді куйліс сэні арсяньыс, зэв ёна польдчӧма да тыртыштӧма нин лымнас.
Чередников дядь заводитліс корны противникӧс бой вылӧ лыйӧм шыӧн.
Мӧдыс эз вочавидз.
Но передӧвӧйсянь врагъяс восьтісны лыйӧм вылӧ сэтшӧм би, мый разведчик муртса вермис кутчысьны аслас засадаын.
Сувтӧдліс вӧр діӧ и каскаа да маскхалата чучело.
Мудеритӧм абу выль, но и сы вылӧ шедлывлісны, а «вреднӧй» эз самась.
Луныс воши весьшӧрӧ.
Сэки ӧтчыд руа войӧ, югдандорыс, Чередников дядь таляліс трӧпа передньӧй край дорын сулалысь ӧтка пожӧм дінӧ, коді вӧлі усьӧм вӧвлы дзик паныдӧн, пыркнитіс лапъяс вывсьыс гыӧрсӧ, ёгӧсьтыштіс лымсӧ кырсьнас да муртса тӧдчымӧн вольсаліс пу саяс ассьыс маскировочнӧй халатсӧ.
Ставсӧ тайӧс маскируйтіс, но эз зэв бура.
Пусяньыс сійӧ нюжӧдіс суров сунис лымйӧ вӧчӧм аслас настоящӧй убежищеӧ и ставсӧ тайӧс лэдзис гыӧртны пуксьысь асъя руысь артмысь гыӧрӧн.
Кодыр дзикӧдз югдіс да кыпӧдчис шонді, Чередников мӧдіс ньӧжйӧник тракйыны суниссӧ.
Пожӧм лапъяс вылысь кутіс муртса гылавны лымйыс.
Сійӧ тракнитыштас и чӧв олӧ.
Виччысьыштас часджын, тракнитыштас и бара чӧв олӧ.
Коркӧ и фашистскӧй снайпер гуын кыліс вӧрӧшитчӧм.
Вӧвлӧн пемыдгӧрд кынӧм весьтӧ кыпӧдчис мыйкӧ лымъя горизонтсьыс на еджыдджык.
Гымыштіс лыйӧм шы.
Сійӧ ӧтувтчис Чередников дядьлӧн лыйӧм шыкӧд.
И гӧгӧр лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын лымйыс киссьыштіс пуляӧн инмӧм пожӧм лап вылысь, кытчӧ войнас разведчик бура вольсаліс да маскируйтіс ассьыс халатсӧ.
Сійӧ кадсянь «вреднӧй» эз нин дӧзмӧдлы миянлысь боецъясӧс, и Адольфка пон, кодӧс ньӧжйӧникӧн лечитісны разведчикъяс асланыс тӧждысьӧмӧн, вермис смела котравны передӧвӧйті, аслас кӧрт крестӧн зёльӧдчиг да дзик фашистъяс ныр улын мыръяс да брустверъяс бокӧ коксӧ лёкысь эльтчӧмӧн лэпталіг.
Неприятель бӧрся кыйсьӧмӧн Чередников дядь занимайтчыліс прӧст кадъясас, но настоящӧй военнӧй специальностьнас сылӧн вӧлі разведка.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи миян разведчикъяс применитісны унапӧлӧс мудер способъяс, на йылысь висьтавны ме ог кут.
Но на пӧвстысь ставсьыс Чередников дядь лыддьыліс медбурӧн шумтӧм разведка, коді подулавсьӧ пельклун вылын, враглысь повадкаяс тӧдӧмлун вылын, маскируйтчыны кужӧмлун вылын.
Ӧтнас либӧ аслас напарниккӧд кыкӧн, самӧй сійӧ Валентин Уткинкӧд, кодлысь сійӧ сэтшӧм немжалиттӧг босьтіс заветнӧй кисетсӧ, найӧ ящерицаяс моз кыссьылісны неприятельскӧй расположениеясӧ.
Мукӧд дырйи, кор тайӧс требуйтліс заданиеыс, но некор эз помкатӧг, помавлісны холоднӧй оружиеӧн пост вылын зевайтысь часӧвӧйӧс и сідз жӧ лӧня, некутшӧм шумтӧг, лыйсьытӧг, мунлісны бӧр.
Чередниковлы разведка вӧлі весиг эз специальностьӧн, а настоящӧй искусствоӧн.
Сійӧ радейтіс тайӧс, кыдзи артист, и, кыдзи настоящӧй артист, окотапырысь, упорнӧя да терпеливӧя велӧдіс запаснӧй полкъясысь воӧм томйӧзӧс.
Но велӧдіс эз кывйӧн.
Сійӧ эз радейтлы кывъястӧ.
Места вылын сійӧ петкӧдлывліс том салдатъяслы, кыдзи колӧ кыссьыны ящерица моз, кыдзи гынӧн гартны пӧдметкиястӧ, медым эз кыв кокшыыд, кыдзи пуясвывса нитш серти, мыръяслӧн вося кытшъяс серти тӧдмавны светлысь странаяс, кыдзи вӧнясян тасма отсӧгӧн кайны медся джуджыд пожӧм пуяс йылӧ, кыдзи понъясӧс ылӧдны следсьыд, кыдзи лым пиӧ колӧ кужны дзебсьыны кӧдзыдысь, кыдзи лыйӧмсянь разрывӧдз кадколаст серти тӧдмавны, ылын-ӧ вражескӧй позицияясӧдз, а лыйӧм шы сертиыс — лыйсьысь батареялысь направлениесӧ и мукӧд унатор, коді колана тайӧ сложнӧй военнӧй ремеслӧын.
Сійӧ петкӧдлывліс том салдатъяслы ротаын знаменитӧй ассьыс маскировочнӧй плащсӧ, кытчӧ ачыс вураліс уввожъяс да кырсь и сійӧ плащнас, кыдзи ми тӧдам нин, сійӧс збыльысь оз позь вӧлі казявны весиг кык воськов ылнаысь.
— Фашист — мудер, повзьӧдлӧм, видзчысьысь зверь, сійӧс колӧ тӧлкӧн босьтны, а сы вӧсна миян делӧ ставсьыс медся лӧнь, — велӧдӧм помалігӧн шулывліс сійӧ том боецъяслы.
Ачыс сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн вӧчліс тайӧс делӧ вылын, мый мукӧд дырйи фашистъясӧс пӧрйӧдлігӧн и ассьыным тшӧтш пӧрйӧдлывліс.
Ӧтчыд сы кузя муртса эз бӧрд ротаыс ставнас.
Командир прикажитіс сылы срочнӧ вайӧдны «языкӧс».
Получитӧма вӧлі агентурнӧй даннӧйяс, мый противник мыйкӧ тан лӧсьӧдчӧ вӧчны, и вылісянь воис приказ кыдз позьӧ ӧдйӧджык вайӧдны «языкӧс».
Чередников дядь кыв шутӧг кывзіс приказание.
Кор вӧлі юалӧма: «Гӧгӧрвоин?» — быттьӧ керыштіс важ привычка серти:
«Так точно, капитан ёрт».
Бергӧдчис шуйгакивывті гӧгӧр, ассьыс знаменитӧй плащсӧ эз босьт, а босьтіс сӧмын винтовка да муніс передньӧй крайӧ, некодлы эз висьтась и весиг ассьыс другсӧ Валентин Уткинӧс эз предупредит.
Вывті нин колӧ вӧлі «язык».
Тыдалӧ, сы вӧсна, весиг пемдӧмсӧ виччысьтӧг, Чередников дядь кыссьӧмӧн вуджис обороналысь рубеж да, лым пиӧ пыдӧ сайӧдчӧмӧн, мӧдіс мунны неприятельскӧй окопъяслань, да сэтшӧм пелька, мый весиг сы бӧрся видзӧдысь асланым йӧз регыд мысти воштісны сійӧс син увсьыс.
Но неприятельсянь воськов кызь кымын ылнаын мыйкӧ сыкӧд лои.
Сійӧ друг кыпӧдчыштліс.
Кылісны боецъяс, кыдзи фашистъяслӧн сяркнитіс некымын автоматнӧй очередь.
Аддзылісны, кыдзи, кияссӧ паськыда шевкнитлӧмӧн, разведчик уси гатшӧн, и гӧгӧр лои лӧнь.
Сукмысь рӧмыдын сійӧ усян местаысь вӧлі тыдалӧ вӧрзьыштӧм телӧ тешкодя лэптӧм киӧн.
Врагъяс заводитлісны кыссьыны шой дорас, но миян пыр жӧ мӧдісны лыйлыны найӧс да вӧтлісны телӧ дінсьыс.
Сы йылысь юӧр, мый Чередников дядьӧс виӧмаӧсь, ӧдйӧ воис ротаӧдз.
Котӧрӧн воис халат кодь еджыд маскхалата Уткин, видзӧдліс лэптӧм киа вӧрзьытӧм телӧ вылӧ и сэк жӧ мӧдіс кыссьыны бруствер вомӧн.
Ӧдва сійӧс кутісны, да и эз вермыны эськӧ кутны — кыссис эськӧ друглаыс, гашкӧ, аслыс беда вылӧ, эз кӧ ачыс капитан прикажит сылы бӧр бергӧдчыны да виччысьны пемдӧмсӧ.
Рытывбыд Уткин пукаліс боевӧй охранениеса боецъяскӧд, юыштавліс флягасьыс да дзебтӧг чышкаліс кипыдӧснас банбокъяссьыс синвасӧ:
— Ок, и морт, вот морт!
Кысь тіянлы гӧгӧрвоны, мыйся морт сэтшӧмыс вӧлі Чередников дядь!
Кор пуксис вой да муяс вылын кыптіс пурга, капитан разрешитіс Уткинлы кыссьывны другыслӧн телӧла.
Салдат ӧдӧбтіс бруствер вомӧн да, заграждение прӧйдитӧм бӧрын, мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ кыссис дыр, ёна видзчысигтыр, вильыд чарӧмысь гырддзаяснас йӧткасиг.
Друг тӧвзьысь лым пыр сійӧ кыліс киргана, пӧдтӧм ловшы.
Кодкӧ кыссис сылы паныд.
Уткин сайӧдчыштіс, кынмис места вылас, ньӧжйӧник кыскис пурт, виччысьӧ.
И сэк кыліс вашкӧдӧм, сибдӧм гӧлӧсӧн моз тӧдса вашкӧдӧм:
— Коді сэн?
Энӧ лыйӧй — ас йӧз.
Пароль — «миномёт».
Мый дзебсин? Чайтан, ог кыв?
Ляпкыда плавайтан, вокӧ.
Отсав кыскыны, но...
Вӧлӧмкӧ, Чередников дядь задание ӧдйӧ олӧмӧ пӧртӧм ради тайӧпӧрйӧ решитӧма рискуйтны.
А арталӧма сійӧ сідзи: тӧдлытӧг матыстчыны вражескӧй окопъяс дорӧ, нарошнӧ петкӧдчывны враглы да усьны лыйтӧдзныс. Лэдзчысьны кулӧм улӧ и виччысьны, кытчӧдз пемдӧм бӧрын фашистъяс пӧвстысь кодкӧ оз лок сылӧн телӧла.
И вот тайӧ враг вылас и уськӧдчыны да босьтны сійӧс «язык» пыдди.
— Ме накӧд коймӧд война дырйи тышкася.
Налӧн повадкаясыс меным тӧдсаӧсь.
Нинӧм вылӧ налӧн оз терпитсьы, медым не шобны морт шой.
Часі сэн, или портсигар, или портманет — тайӧ налы зэв интереснӧ, — висьтавліс сійӧ бӧрынджык аслас ёртъяслы.
Тайӧ случай бӧрын ачыс генерал, дивизияса командир, кодлы Чередников зэв ёна угодитіс «языкӧн», вручитіс сылы ӧтпырйӧ колян делӧясысь «<rus>За отвагу</rus>» медаль, а таысь — Краснӧй Звезда орден.
Ок, и праздник жӧ вӧлі ротаын!
Урчитӧм фронтӧвӧй нормаысь тайӧ лунӧ унджык видлӧм бӧрын чӧв олысь да скуп сёрниа Чередников дядьлӧн сьӧлӧмыс ёна небзис, бӧр сетіс Валентин Уткинлы заветнӧй кисетсӧ шуӧмӧн — не лэптавны ныр важ служивӧй водзын, а сэсся заводитіс висьтавлыны ёртъясыслы, кыдзи сійӧ мам йӧв косьмытӧм вомдора новобранецӧн на участвуйтіс брусиловскӧй наступлениеын 1916 воын, кыдзи пышйисны сэки русскӧй ударъяс улын Галицияті немецъяс и кыдзи вӧзйысис сійӧ, Чередников, лазутчикъяс группакӧд пырны вражескӧй тылӧ.
Аслас киясӧн сійӧ сэки босьтіс пленӧ, обезоружитіс да вайӧдіс асланысладорӧ австрийскӧй капитанӧс и получитіс таысь ассьыс первойя боевӧй награда — георгиевскӧй крест.
Висьталіс ещӧ сійӧ, кыдзи пышйисны Краснӧй Армияысь 1918 воын Украинаын немец-оккупантъяс и кыдзи найӧс сэки вӧтлісны, захватчикъяслы кокбӧрляас таляліг, краснӧй полкъяс.
Разведчикъяс группакӧд Чередников ветліс сэки немецъяслӧн тылӧ.
Найӧ босьтісны налысь штабнӧй повозкаяс, полкӧвӧй касса да рождественскӧй пӧдаркияс тыра автомашина, вайисны важнӧй документъяс.
И таысь ачыс полкса военком пӧдаритіс Чередниковлы эзысь часі.
Важся разведчик кыскис зепсьыс тайӧ ыджыд кыз часісӧ, вевт вылас кытчӧ вӧлі гравируйтӧма кресталӧм кык винтовка да гижӧд: «<rus>За отменную храбрость, отвагу и усердие</rus>».
Часі мӧдіс киысь киӧ, и кор сійӧ бӧр воис кӧзяин ордас, сійӧ думыштчӧмӧн видзӧдліс циферблат вылас:
— Ок, и визула найӧ пызйисны миянысь, ребята!
Куим креста аллюрӧн.
И ӧні мӧдасны пышйыны, регыд мысти пышъясны, ті нин веритӧй Чередников дядьлы.
Сы вӧсна, сэки ми кодъяс вӧлімӧй?
Кутшӧмӧсь ми вӧлім?
А ӧні кодъяс?
Кутшӧмӧсь ӧні ми, юала ме тіянлысь?
Сэки Берлинӧдз на бӧрся ми эгӧ вӧтчӧй, вынным эз тырмы.
А ӧні, ребята, шуӧй кӧть энӧ, а сытӧг, медым вот этійӧ каллянсӧ кутшӧмкӧ берлинскӧй пӧжарысь ӧзтытӧг, гортӧ бӧр ог во.
Гашкӧ, чайтанныд, хвастайта?
Но, видлӧй шуны кодкӧ, мый хвастайта.
И некод тайӧс эз шу, кӧть сёрнитіс та йылысь Чередников дядь, важся русскӧй салдат, кор миян войскаяс штурмуйтісны на ещӧ Великие Луки и Берлинӧдз вӧлі ылынкодь на.
{П. Павленко (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Степнӧй шонді @ повесьт @ П. Павленко. Степнӧй шонді @ 1951 @ Лб. 3-143}
П. ПАВЛЕНКО
СТЕПНӦЙ ШОНДІ
1.
Июль тӧлысь шӧрын гаражын, кӧні уджаліс Емельянов, вӧлі экстреннӧй собрание.
Колӧ вӧлі мӧдӧдны степӧ, урожай идралігкежлӧ, вит грузӧвик водительясыскӧд тшӧтш.
Решайтісны, кодлы мунны.
Андрей Емельянов вӧзйысис первойӧн.
Недель кык сайын кулі сылӧн гӧтырыс.
Андрей аслас дас арӧса пиыскӧд сьӧкыда переживайтіс тайӧ воштӧмсӧ.
Гаражса заведующӧй, коді вылӧ донъявліс Емельяновӧс кыдзи тӧлка уджалысьӧс, предложитіс сылы ӧчередьтӧг отпуск да кӧсйысис устроитны писӧ пионерскӧй лагерӧ, но Андрей эз вермы ни янсӧдчыны детинкаыскӧд, ни лӧсьӧдны олӧмсӧ гӧтырыстӧг.
А сэні друг урожай идравны мунӧм йылысь предложение — выль местаяс, выль йӧз, олӧмлӧн напряжённӧй темп, — и сійӧ вӧзйысис первой мортӧн.
— А Серёжкакӧд нӧ кыдзи? — юаліс гаражса комсорг Вера Зотова.
— Аскӧд босьта, мед велалас колхознӧй олӧм дінӧ, — дженьыда вочавидзис Емельянов.
Петны вӧлі решитӧма колоннаӧн нёль час асылысь не сёрӧнджык, медым удитны кыа петігӧн луншӧркадся жарӧдзыс прӧйдитны гӧраяс да степнӧй полоса.
Войбыд Андрей ноксис гаражын, дзоньталіс камераяс, кисьталіс горючӧй, дасьтіс мешӧкъяс да гезъяс и сӧмын час войдӧр колонна выступиттӧдз котӧртліс гортас чукӧртны кӧлуйсӧ.
Серёжа, кодлы рытсяньыс на висьталісны мунӧм йылысь, пӧрччысьтӧг узис бать вольпась вылас, юр улас пуктӧма бельё тыра вещевӧй мешӧк, кодӧс тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдіс соседкаыс, Надежда Георгиевна, покойнича мамыслӧн пӧдругаыс.
Андрей босьтіс узьысь писӧ ӧти киас, чемодансӧ — мӧдас да комнатасӧ томлавтӧг котӧртіс гаражӧ.
Заводитан да прӧверяйтан моторъяс шумысь да водительяс горзӧмысь Серёжа садьмис да кутіс няргыны.
Батьыскӧд мунны сылы вӧлі зэв окота, но сійӧ некор на эз петавлы рӧднӧй карсьыс, и сылы вӧлі страшнӧкодь сы вӧсна, мый сійӧ эз тӧд, мый ваяс сылы туйыс.
Но сійӧ регыд бурасис.
Водительяс ставныс вӧліны тӧдсаӧсь; найӧ меліа чукӧстлісны сійӧс, ошкисны сыысь, мый сійӧ мунӧ накӧд ылі туйӧ, да уверяйтісны, мый сэні, степнӧй колхозъясын, кытчӧ найӧ мунӧны, тавося урожай гажтӧмчыны оз лэдз.
Вера Зотова тапкӧдыштіс сійӧс щӧкаӧдыс да, кыдзи и век, шуис неприятность:
— Чышкы ныртӧ, а то видзӧд, визувтӧ...
Гаражса заведующӧй, уска, кыз, тэрыб Антон Антонович, висьталіс туйӧ петӧмводзвывса речь.
Быд машина бортӧ Зотова тувъяліс плакат: «Ставӧн урожай идравны!» и аслас машина смотрӧвӧй стеклӧ дінас крепитіс ещӧ левкойясысь букет.
— Орденъястӧ да медальястӧ ӧшӧдінныд морӧс выланыд? — гораа юаліс Антон Антонович.
— Эн янӧдӧй сэні асьнытӧ, кутчысьӧй, кыдзи следуйтӧ.
Емельянов, нуӧд колоннасӧ!
Но, бур туй!
Серёжалӧн батьыс лэдзис ножнӧй тормозсӧ, включитіс первой, сэсся мӧд скорость, а кор петісны шоссе вылӧ — вуджис коймӧд скорость вылӧ.
— Кыдзи сэні, оз кольччыны миян йӧзыс? — юаліс сійӧ пиыслысь.
— Видзӧдлывлы коръясӧкӧ.
Пуклӧс вылӧ пидзӧсъяс вылас сувтӧмӧн Серёжа видзӧдліс кабинабӧрса ӧшиньӧд.
Колонна муніс карса главнӧй улича вывті.
Со бӧрӧ колины карса сад, фруктӧвӧй ваясӧн вузасян киоск, пельӧсын сулалысь клуб.
— Локтӧны, — шуис сійӧ.
И друг синваыс кутны вермытӧм шорӧн кутіс визувтны чужӧм кузяыс, и сьыліӧдыс батьсӧ лӧсьыдтӧма кутӧм бӧрын сійӧ юаліс: — Пап, а гортаным ми бӧр воам?
— Кытчӧ нӧ ми тэкӧд, Сергунька, воштысям!
Дерт, воам, — шога нюммунӧм бӧрын шуис батьыс.
— Горттӧ ассьыным тэ радейтан?
— Радейта, — вочавидзис Серёжа.
Свет вылын некод сылӧн эз вӧв донаджык мамсьыс, и кор мамыс эз ло, на комнатаын вещьясыс и рӧднӧй карас став местаясыс, кӧні Сергей вӧвлі сыкӧд, быд часын казьтылісны сылы покойнича мам йывсьыс, и аддзытӧм мамыс быттьӧкӧ пыр вӧлі сыкӧд орччӧн.
Вещьясыс налӧн быттьӧкӧ унатор тӧдісны сы йылысь, Серёжа йылысь; сылы ньӧти эз вӧв окота мунны кытчӧкӧ дзикӧдз вылӧ, кӧні эськӧ ставыс вӧлі тӧдтӧм да велавтӧм.
— А оз мобилизуйтны? — полігтыр юаліс сійӧ да здук кежлӧ дугдыліс бӧрднысӧ.
— Дядя Петров гаражын висьталіс: мобилизуйтасны пӧ миянӧс нянь идралӧм помасьтӧдзыс.
— Да кӧть и мобилизуйтасны, мый нӧ!
Ставыс кутшӧмкӧ кык недель! — бурӧдіс сійӧс батьыс сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый Серёжа пыр жӧ веритіс сылы.
— Зато ветлӧдлыштам ми тэкӧд, выль йӧзӧс аддзылам, урожай вылӧ радлыштам.
Таво, пиӧй, урожайыд вывті бур!
Йӧзлы радлун.
— А муннысӧ миянлы ылӧдз? — колонна вылӧ видзӧдігмоз юаліс Серёжа. Колоннаыс петӧ нин вӧлі кар сайӧ да чукльӧдлысь шоссе кузя кайӧ гӧра вылӧ, кӧні Серёжа некор на эз вӧвлы.
— Перекоплань.
Кывлін, небось?
— Тайӧ кӧні Фрунзе вӧвлі?
— Вот-вот.
Сэні, зонмӧ, и ӧнія война дырйи воюйтыштісны!
Висьтавлісны меным, ставыс, кыдзи эм, кольӧма, и пушкаяс, жугалӧм танкъяс...
— А каскаяс эмӧсь?
— Тайӧ нин обязательнӧ.
— Бур эськӧ миянлы, пап, каска судзӧдны да ещӧ фляга... либӧ автомат.
— А мый нӧ, дзик свободнӧя босьтам.
Воас сьӧлӧм выланым кутшӧмкӧ пушка, ми и сійӧс нуам.
— Пушкатӧ, колӧкӧ, милиция мырддяс, — ышловзис Сергей да, дзикӧдз нин бурасьӧм бӧрын, кутіс думайтны сы йылысь, тышкасян полевывса кутшӧм трофейяс вылӧ сылы ковмас обратитны медся ыджыд внимание.
Шонді эз на пет, и гӧгӧр вӧлі пемыд, кыдзи ужин водзын, кор мамыс эз ӧзтывлы би, медым эз чукӧрмыны номъяс, и сӧмын асыввылын небесаыс доналӧма вӧлі гӧрдӧдз, пӧшти би кодьӧдз.
Ӧні жӧ сійӧ ыпнитас, кутас тшынавны, и артмӧм розьӧдыс, быттьӧкӧ потасӧд, мыччысяс шонді.
Но гӧраяс да море вугралісны на.
Мореыс быттьӧкӧ йизьӧма, и кажитчис, мый сылӧн шыльыд еджгов-лӧз веркӧс вывтіыс позьӧ вӧлі котӧртны асфальт вывті моз.
— А гӧраяс — гӧраяс вӧліны унзіль лэбачьяс кодьӧсь, кор найӧ, юрнысӧ борд улас дзебӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг ланьтӧны пу лапъяс вылӧ, воштӧны ассьыныс лэбач ӧбликсӧ да лоӧны дзик гырысь пожӧм кольяс кодьӧсь.
Гӧраяс нюкыльтчӧмаӧсь кӧлачьяс моз, дзебӧмаӧсь ассьыныс ущельеяссӧ, долинаяссӧ да скалаяссӧ и лоӧмаӧсь посниӧсь да гажтӧмӧсь.
Перевал вылӧ кайигӧн шоссеыс кутіс чукльӧдлыны сэтшӧм крута, мый туйыс водзӧсӧ тыдовтчыліс сӧмын метр кызь сайсянь, а сэсся дзебсьыліс гӧра сайӧ, и оз позь вӧлі аддзыны ни паныдӧн локтысь машинаяссӧ, ни следитны аслад колонна бӧрся.
Сергей решитіс кытчӧдзкӧ бура видзӧдны, кыдзи батьыс веськӧдлӧ, — сьӧлӧмыс сылӧн тӧдіс, мый и сылы удайтчас инмӧдчывны руль дінӧ нянь идралігӧн, кор ставсӧ кутасны вӧчны тэрмасьӧмӧн да отважнӧя, кыдзи война вылын.
Гортас кыдзкӧ век вӧлі некор займитчывны батьыс машинаӧн: то сійӧс ичӧтӧн на лыддьылісны, то заводитіс школаӧ ветлыны, да и мамыс полыштіс машинасьыс.
Серёжа кутіс внимательнӧя видзӧдны батьыс вылӧ и должен вӧлі признайтчыны, мый сійӧ пыр жӧ воис сылы сьӧлӧм вылас кыдзи водитель.
Абу, небось, Вера Зотова кодь, коді пукаліс вурсян машина сайын моз.
Андрей Васильевич, гырддзаӧдзыс куш сойсӧ рулевӧй баранка * крестовина вылӧ пуктӧмӧн, нуӧдіс грузӧвиксӧ небрежнӧя.
Пукаліс сійӧ эз веськыда, а вежыньтчӧмӧн да частӧ видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ ньӧти эз интересуйтчы туйнас, но чуньясыс сылӧн вӧліны напряжённӧйӧсь, и ён, гожъялӧм да мускулъяса киясыс быттьӧкӧ ветлісны асьныс.
— Тайӧ тэ мый вӧчин, папа?
— Подсос отрегулируйті.
— А тайӧ?
— Холостӧй вылӧ вуджи.
— А мый сійӧ сэтшӧм холостӧйыс?
— Тӧдан, Сергей Андреич, — серӧктіс батьыс, — тэ ӧні меным эн мешайт, туйыс — некытчӧ туйтӧм: ӧти секунда кӧ он артышт — жугалам.
Тэ узьышт, пиук, велӧдчы узьны машинаын.
Коді машинаын оз узь — абу шофёр.
А Сергейлы, быттьӧ нарошнӧ, эз вӧв окота узьны буретш ӧні, кор батьыс муніс колонна водзын и тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн позьӧ вӧлі видзӧдлывлыны бӧрлань да критикуйтны водительясӧс сыысь, мый найӧ кольччӧны либӧ, мӧдарӧ, вывті матӧдз сюйсьӧны медводзын мунысь машина дінӧ.
Сійӧ весиг некымынысь мыччысьліс кабиналӧн восьса ӧшиньӧд да ӧвтіс налы кинас, кытчӧдз батьыс эз ӧлӧд, мый тадзи вӧчны оз позь: шофёръяслы киӧн оз ӧвтны, а колӧ сигнал сетны, но и сигналсӧ сетны ӧні вӧлі нинӧмла.
Но Сергей чайтіс, мый батьыс прӧстӧ яндысьӧ аслас властьысь, мый сылы, том мортлы, абу лӧсьыд командуйтны гырысьджыкъяс вылын, кӧть эськӧ сійӧ и вӧвлӧм сержант да новлӧ Краснӧй Звезда орден.
Сергейлы эз кажитчы тайӧ скромностьыс, но сійӧ нинӧм эз шу.
Емельянов бӧрся локтіс Егор Егорыч Петров, кодӧс гаражын быдӧн шулісны дядя Жораӧн.
Весиг кулӧм мамыс, коді эз зэв любитлы шофёръясӧс налӧн збойлунысь, и сійӧ век вӧлі почтительнӧй Петров дінӧ.
Сылӧн вӧлі кык медаль, и сійӧс лыддьылісны справедливӧй, тӧлка мортӧн.
Быд собрание вылын Петровӧс обязательнӧ бӧрйылісны президиумӧ, а сійӧ век ӧтказывайтчыліс.
Дядя Жора бӧрся локтіс Петя Вольтановский, вӧвлӧм танкист, морӧс вылас куим боевӧй ордена да зэв уна медальяса, Серёжалӧн тӧдсаяс пиысь медся гажа морт.
abu
Вольтановский бӧрся кыссис Ерёмушкин, вомас век чигаркаа, чӧв олысь да зумыш, олӧма морт, а колонна помас локтіс Вера Зотова, гаражса комсорг, Сергей мамлӧн радейтанторйыс.
Сылӧн эз вӧвны орденъяс, но сійӧ помаліс техникум, и образованиеыс сылӧн вӧлі, кыдзи шулісны, пӧшти нин высшӧй.
Кор мамыс Сергейлӧн вӧлі ловъя на, Вера лун и вой вӧлі Емельяновъяс ордын, и Серёжа привыкнитіс сы дінӧ, кӧть ёнасӧ и эз радейт сійӧс.
Вера пыр ӧтарӧ нуӧдіс кутшӧмкӧ кампанияяс да сӧмын сы йылысь и сёрнитліс, мый сылӧн сӧмын лодырьяс и мый сійӧ, медбӧрын, «сотчас» на вӧсна.
Сергейлы зэв окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи сійӧ позьӧ «сотчыны» битӧг, но кор ӧтчыд, мудера нюммунігмоз, сійӧ тшӧктіс Вералы регыдджык «сотчыны», Вера шлёпӧдіс сійӧс мамыс син водзас.
Вера выступайтліс собраниеяс вылын, вӧлі агитаторӧн, гижис стеннӧй газетаӧ.
И век жӧ медыджыднас вӧлі батьыс.
Покойнича мамыс частӧ шулывліс соседка Надежда Георгиевналы, мый батьлӧн юрыс — би, и вӧлі кӧ сылӧн бурджык образование, сійӧ эськӧ важӧн нин вӧлі гаражын заведующӧйӧн либӧ механикӧн.
Серёжа помнитіс, кыдзи кольӧм во тӧвнас батьыс велӧдчис рытъяснас, а мамыс вӧлі учительница пыдди.
Чертёжъяса да цифраяса книга восьтӧм бӧрын сійӧ стрӧга юасьліс батьыслысь урок, а батьыс, мудзӧмысла вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдыштӧмӧн, пыр ӧтвечайтліс тышкас-мышкас.
Мам зэв ёна дӧзмыліс сыысь, и Сергейлы вӧлі жаль батьыс и ӧбиднӧ, мый сійӧ омӧля велӧдчӧ.
Но бать вылӧ некод эз вермы дыр скӧравны, весиг Вера Зотова.
Сійӧ вӧлі зэв гажа морт.
То мастеритас, ставлы шензьӧм вылӧ, град йӧрӧ кутшӧмкӧ сярган — «антидроздовик», кыдзи сійӧ шуліс, либӧ вӧчас Серёжалы игрушечнӧй ветряк, либӧ самолётлысь лэбалан модель, кодӧн любуйтчыны волывлісны сійӧ улича вылын олысь став детинкаясыс.
А кутшӧм пелька сійӧ вотӧ вӧлі кизил, кор арнас выходнӧй лун кежлӧ став гаражнас найӧ ветлывлісны гӧраяс вылӧ!
А кутшӧм бура сійӧ кужис сьывны гитараӧн ворсігӧн!
Мама, муса мама, коді сэсся абу нин и некор оз ло, частӧ шулывліс, мый батьыс пӧкӧритіс сійӧс сьыланкывъяснас.
Ачыс сійӧ эз сьывлы, сылӧн висис горшыс, но кывзыны сьыланкывъяс вермис быдса лунъясӧн.
Гортаныс налӧн вӧлі ичӧтик ас вӧчӧм приёмник, и кор передавайтлісны Москвасянь концерт, мам обязательнӧ корліс Сергейӧс: «Кывзы, пиӧй, тайӧ коді сьылӧ?»
Регыд Сергей велаліс тӧдмавны гӧлӧсъяссӧ став известнӧй певецъясыслысь и некор эз ӧшибайтчыв, вернӧ висьтавліс первойя тактъясыс серти жӧ — Козловский тайӧ али Александрович.
Серёжа пыдісянь ышловзис да кутіс чувствуйтны, мый сылысь зывӧка кутіс нёнявны сьӧлӧмдінсӧ да син водзас кутіс неуна пӧртмасьны.
«Буракӧ, качайтӧмысла», повзьӧмӧн думыштіс сійӧ.
Туйыс, збыль, кутіс зэв ёна чукльӧдлыны да кытшлӧдлыны.
Туй котӧртіс гӧраяс да море костӧд, то кавшасьліс вылӧ, то друг лэччыліс улӧ и, крут бергӧдчанінса поскӧ нечаяннӧ крукасьӧм бӧрын, бара упрямӧя кайліс вывлань да видзӧдлывліс орчча гӧра сайӧ.
Сергей некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кӧні да кыдзи олӧны тані йӧзыс да мый найӧ вӧчӧны.
Морт олӧмлы гӧраяслӧн гажтӧмлун йылысь думайтігӧн Сергей, тыдалӧ, вугыртлӧма, сы вӧсна мый кор сійӧ бара мыйкӧ аддзис ас водзсьыс, то эз сразу весиг гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Найӧ лэччисны перевалсянь векньыдик заливлань, код берег вылын, ылын-ылын уліас, сулаліс вевсьӧн-вевсьӧн стрӧитӧм керкаяса ичӧтик посёлок.
Вылісяньыс сійӧ вӧлі сэтшӧм ичӧтик, мый кажитчис, сійӧс позьӧ вӧлі босьтны моздорад.
Шондіыс куйліс ассьыс щӧкасӧ горизонт вылӧ пуктӧмӧн да аслас гажа кытшнас югдӧдіс да шонтіс сэтшӧм ёна, мый синъясыд вӧлі доймӧны.
То яръюгыда югдӧдӧм, то кокньыдик вуджӧръясӧн вевттьысьӧм скалаяс да горнӧй мылькъяс век ӧтарӧ вежлалісны ассьыныс рӧмнысӧ, быттьӧ ворсісны ӧта-мӧдныскӧд.
Ылын, мылькъяс саяс, залив дінын, небесаыскӧд пӧшти ӧтлаасьӧмӧн да кыдз быттьӧ сылысь юкӧн артмӧдӧмӧн, воздух моз лӧзалісны таинственнӧй гӧраяс.
Гӧраыс вӧлі уна.
Найӧ котӧртісны быдладорсянь.
Найӧ гӧнитісны паныд либӧ, туй вывсьыс кежӧм бӧрын, бокысянь котӧртігмоз вомӧнавлісны туйсӧ веськыда.
— Пап, а кӧні нӧ муыс?
— юаліс Сергей да акнитіс.
Ичӧтик курортнӧй кар улича вылӧ крута чеччыштӧм бӧрын грузӧвик кутіс тӧвзьыны чери кыян баркасъяс дінті, берег вылӧ паськӧдӧм тывъяс бокті, водз асылын купайтчысьяс дінті да ещӧ пӧдса на мича киоскъяс дінті.
А сэсся бара мӧдіс горнӧй туй.
Кутіс матысмыны главнӧй перевал.
Сергейлы вӧлі зэв интереснӧ: кыдзи нӧ найӧ кутасны вуджны гӧра вомӧн да мый лоӧ мӧдарладорас?
— А сэні тожӧ море, кытчӧ ми мунам? — юаліс сійӧ.
Батьыс шуис, мый перевал сайын сук фруктӧвӧй садъяс пытшкын кутасны мунны паськыд долинаяса предгорьеяс, а на сайын, час кык мунан да, син водзад воссясны пызан кодь шыльыд степьяс, ставнас зарниа нянь пиын.
— А кыдзи нӧ гӧраясыс да вӧръясыс?
— А гӧраясыс помасясны, и вӧрыс оз ло, — дженьыда висьталіс батьыс.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кыдзи гӧраясыс вермӧны помасьны, а ӧд гӧраясыс сэтшӧм уна, мый кажитчӧ, быдса недель тырмас эськӧ сэті мунны, и мыйла вӧрыс оз быдмы шыльыд местаас, сэні ӧд сылы кокньыдджык быдмынысӧ крут, изъя гӧра пӧкатъяс вылын дорысь, кӧні дугдывтӧг пӧльтӧ тӧв.
Серёжалы унатор на вӧлі окота тӧдмавны, но сійӧ эз лысьт юавны.
Ӧні, кор машинаяс кежисны переваллань, мореыс коли бӧрӧ, син водзын сулаліс шувгысь горнӧй вӧр.
Сійӧ вӧрыс быттьӧкӧ зілис мездыны мусьыс ассьыс вужъяссӧ да мыйвынсьыс котӧрӧн разӧдчавны кытчӧсюрӧ.
Куснясисны томиник дубъяс, катласисны пожӧмъяс, тіралісны кизил да ежевика кустъяс, а чукыльясын ыркыд тӧв сэтшӧм вынӧн пӧльыштліс кабинаӧ, мый быд раз лэбӧдліс Серёжалысь юр вывсьыс тюбетейкасӧ.
Татшӧм вӧрсӧ сійӧ некор на ещӧ эз аддзыв.
Налӧн кардорса ичӧтик вӧрыс, кытчӧ некымынысь сійӧс нуӧдліс мамыс, вӧлі мелі-шоныд да дзик лӧнь.
Мамыс ӧктыліс сэтысь пач ломтыны кольяс, а сійӧ ворсліс наӧн, кыдзи салдатикъясӧн.
Кор чукӧрмыліс быдса мешӧк, найӧ пуктылісны сійӧс шарикоподшипникъясысь вӧчӧм кӧлесаяса тележка вылӧ да нулісны гортаныс.
Гӧра ньылыд лэччигӧн тележкаыс гӧгыльтчыліс водзӧ, и найӧ ӧдва удитлісны котӧртны сы бӧрся, чукыльясын кулаксӧ пуктылісны вом дорас да тутсісны, медым на вылӧ кодкӧ эз зурась.
Мамкӧд кыдзкӧ ставыс вӧлі ёна мусаджык да интереснӧджык, а сытӧг унатор ньӧти эз привлекайт Серёжаӧс.
Некор эськӧ, шуам, ӧтнас эз пыр тайӧ сук горнӧй вӧрас, кӧть мед и кольла, некор эськӧ эз кольччы ӧтнас тайӧ шувгысь тӧв йылас, кодысь лёкног юкалісны пельясыс.
— Но вот и перевал! — шуис батьыс.
— Тані ми, пиук, шойччыштам ичӧтика.
Мудзин, а?
Серёжалы вӧлі яндзим висьтасьны, мый сійӧ збыль мудзис, кӧть и нинӧм эз вӧч.
— Мый тэ!
Ме тадзи тысяча во верма мунны!
— очсалігмоз да нюжмасигтыр збоя шуис сійӧ да сувтіс кывджын вылас.
Небесаысь кындзи ӧні ставыс вӧлі наысь улынджык.
Мореыс кӧнкӧ ылын вӧйӧма шонді ру пытшкӧ, а чёткӧй резнӧй гӧраяс вӧліны сэтшӧм матынӧсь, мый окота вӧлі судзӧдчыны киӧн налӧн ёсь йывъясӧдз.
Муыс быттьӧ помасис тайӧ туйдорса ичӧтик мылькнас, кӧні сулаліс паськыд балкона да сы водзын уна рӧма зонтикъяса керка.
Емельяновлӧн колоннаыс кежис шоссе вылысь; водительяс босьталісны капотъяссӧ, разисны радиаторъяслысь пробкаяссӧ да водалісны турун вылӧ, посньыдик сук дубъяс вуджӧр улӧ.
— Эк, беда-беда, ме ӧд сьӧрысь нинӧм эг босьт! — мыжапырысь шуис Емельянов, кор аддзис, мый дядя Жора пукталӧ ас водзас помидоръяс, ӧгурцы, кольк да нянь.
Вера Зотова стрӧга, кыдзи и век, тшӧктіс Сергейлы: «Лок пуксьы да сёй кольксӧ», быттьӧкӧ ставыс, мый сьӧрсьыс нуис Егор Егорыч, вӧлі сылӧн аслас.
Серёжалы эз вӧв окота сёйны йӧзлысь, медым не янӧдны батьсӧ, и сійӧ ӧткажитчис.
Но Зотова нинӧм шутӧг босьтіс сійӧс киӧдыс, пуксьӧдіс дядя Жоракӧд орччӧн да киас сылы сетіс нянь шӧрӧм да пуӧм кольк.
Серёжа тӧдіс, мый вензьыны сыкӧд оз позь.
Зотовакӧд и шофёръяс эз вензьывлыны.
Сійӧ кулис кольксӧ, сутшкыліс сов чепӧльӧ да кутіс сёйны Егор Егорыч моз жӧ, кипыдӧссӧ щӧка весьтас кутӧмӧн, мед оз усь ни ӧти крӧшки.
Водительяс сэк кості куритчыштісны, содтісны радиаторъясӧ ва, видлалісны кӧлесаяс да водзӧ мӧдӧдчытӧдз сёрнитыштісны нянь йылысь.
Дядя Жора шуис, мый няньнас ставыс тырӧма, и Зотова пыр жӧ индіс, мый тайӧ некытчӧ оз лӧсяв: няньсӧ колӧ сдайтны веськыда гумла вывсяньыс, ни ӧти минута сёрмӧдчытӧг.
Дядя Жора кӧсйис мыйкӧ вочавидзны сылы, но сӧмын курччалыштіс вомдоръяссӧ, а Вольтановский, синва петтӧдзыс очсалігтыр, шуис, мый медтыкӧ пӧ вӧлі мый сдайтнысӧ, а найӧ, шофёръяс, оз подкачайтны, сы вӧсна мый нянь идралӧм — мича удж.
— Тэрмӧдлӧны сӧмын, вот мый ӧбиднӧ, — кызӧктігмоз шуис Ерёмушкин да муніс машина дінӧ.
Бать вӧлі мыйкӧ думайтӧ, но старик кывъяс вылӧ нюммуніс.
— Но, вокъяс, мӧдӧдчам, луныс, видзӧда да, кольӧ...
Прӧститчы мореыскӧд, Сергунька, — шуис батьыс, — тэ ӧні сійӧс дыр он аддзыв.
И збыль, эз на и удитны лэччыны кык чукыль, кыдзи вӧрыс сайӧдіс моресӧ, быттьӧкӧ сійӧ некор эз и вӧвлы.
Тыдовтчисны посньыдик горнӧй долинаяс, предгорьеяс, садъяс.
Шоссекӧд орччӧн векньыдик визувинын кутіс ызгыны ичӧтик ю.
Сійӧ визувтіс изъяс вывті, то вуджліс на вывті, то кытшовтліс боктіыс, и мукӧд дырйиыс кажитчис, мый оз ваыс писькӧдчы изъяс костӧдыс, а мешайтысь васӧ ас гӧгӧрныс резігтыр асьныс изъясыс чеччалӧны.
Вӧрыс видзчысьӧмӧн, бокногӧн лэччис гӧраяс вывсянь да кытчӧкӧ друг кольччис машинасьыс.
Кутісны воавны садъяс.
Кутісны вуджрасьны лэбач стаяяс.
Паськыда вольсыштчисны бахчаяс да град йӧръяс.
— Тайӧ степь нин, папа?
— Степӧдз, пиук, ещӧ ылын на.
Тэ эськӧ мед узьыштін, а?
— Да мый ме — пыр узьны и узьны!
Сідзи и узя медся интереснӧйсӧ.
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, чуксала.
— Но, сідзкӧ кута, — сӧгласитчис Сергей.
— Ме дзик нин шофёр моз узя, папа.
Збыль?
— Збыль, пиук.
Тэысь, ме видзӧда да, бур шофёр лоӧ.
— Андрей Васильевич ышловзис да заводитіс сьывны, но повзис сыысь, мый вӧчӧ, да пыр жӧ ланьтіс.
Сергей ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ, мый вӧлі вӧчсьӧ сы син водзын.
Водзвылын, вочасӧн лэччысь садъяс да град йӧръяс сайын, тыдалісны еджыд мел гӧраяс.
Кӧнкӧ на сайын, тыдалӧ, и вӧлі степыс.
«Удита на ме сы вылӧ видзӧднытӧ», — думыштіс сійӧ да кӧлачӧн читкыльтчис сиденье вылӧ.
2.
Вӧлі сёр вой нин, кор колонна, ас бӧрсяыс бус кымӧр лэптігтыр, пырис узьысь степнӧй колхоз уличаяс вылӧ.
Серёжалӧн батьыс да Вера Зотова мунісны корсьны хлебозаготовкаяс кузя уполномоченнӧйӧс, коді куим лун нин абу эновтлӧма татчӧс гумла, а Сергей мукӧдъясыскӧд кольччис машинаяс дінӧ.
Доналӧм степь кузя дыр мунігӧн треситӧмыс зэв ёна мудзтіс сійӧс.
Июль тӧлысся луншӧркадӧ степын вӧлі терпитны позьтӧм жар, воздухыс вӧлі пӧсь да прӧтивнӧя вераліс синъясын да ещӧ прӧтивнӧйджыка зыньгис насекомӧй гӧлӧсъясӧн.
Ӧнӧдз на сылӧн тиньгис пеляс да косьмис горшыс.
Сійӧ пӧшти эз запомнит степсӧ да ӧні эз и жалит сы йылысь.
Видзчысьӧмӧн кабинкаысь петӧм бӧрын да позялӧм кокъяссӧ небзьӧдӧм бӧрын Серёжа прӧйдитчис машинаяс дінті.
Войыс вӧлі кос, чорыд, жар, и насекомӧйяслӧн шызьӧм зыньгӧмыс кыліс на воздухын, сорласис понъяслӧн ылын увтчӧмкӧд да лягушаяс кваксӧмкӧд кутшӧмкӧ раздражающӧй мелодияӧ.
Кажитчис, мый воздухсӧ вуштӧны чорыд щӧткаясӧн.
Бордъя шыръяс, быттьӧ сьӧд чардбияс, вуджрасисны сы чужӧм дінын.
Сылы эз ло лӧсьыд.
— Дядя Жора, а дядя Жора! — ньӧжйӧник шыасис сійӧ.
— Он-ӧ тӧдӧй, кытысь тані юыштны позьӧ?
Машина пытшкӧссянь сылы некод эз шыась.
Серёжа повзис, эз-ӧ сійӧс ӧтнассӧ кольны, сувтіс подножка вылӧ да видзӧдліс Егор Егорыч кабинаӧ.
Сійӧ спокойнӧя узис.
Ӧти местаын шӧйӧвошӧмӧн дзӧрыштӧм бӧрын Сергей видзӧдліс Вольтановский кабинаӧ.
Юрсӧ руль баранка вылас пуктӧмӧн, челядь моз кокъяссӧ читкыльтӧмӧн сійӧ тожӧ узис.
Шкоргис и Ерёмушкин.
«Унмовсьӧмаӧсь, — недовольнӧя думыштіс Сергей, — а машинаяс бӧрся ӧні меным ковмас видзӧдны, медся ичӧтыслы, быттьӧкӧ менам унмӧй оз лок.
Менам, гашкӧ, на дорысь ёнджыка локтӧ...»
И машина крылоясӧ да кӧлесаясӧ кинас инмӧдчалігтыр Сергей кутіс пӧкаживайтны ӧтарӧ-мӧдарӧ колонна пӧлӧн да, медым не повны, гусьӧник шутьляліс.
«Бедь эськӧ колӧ сьӧрысь босьтны, — уси сылы дум вылас.
— Зэв ёна згӧдитчис эськӧ».
Гортас буретш татшӧм, зэв лӧсьыд беддьыс вӧлі, кодӧн мамыс пыр песліс вольпасьяс да эшкынъяс, а ӧні сійӧ весьшӧрӧ сулалӧ кухня ӧдзӧс сайын.
Мам кулӧм бӧрас уна вещьяс кыдзкӧ нинӧм вылӧ оз вӧлі позь приспособитны.
Улича вылын кылісны кокшыяс.
Гора да, кыдзи кажитчис Сергейлы, скӧр гӧлӧс пемыдінсяньыс юаліс:
— Тайӧ коді тані?
Мыйын делӧыс?
Сергей тшӧкмуніс.
<rus>На всякий случай</rus> сійӧ кайис бать машина подножка вылӧ да нюжӧдчис кинас сигналлань.
— Грузӧвикъяс... уборка вылӧ, — матыстчысь морт вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— А-а, тайӧ бур, — пемыдінсянь пыр жӧ кыліс меліджык нин гӧлӧс, и кодлӧнкӧ ыджыд, кыз фигураыс сувтіс сыкӧд орччӧн.
— Тайӧ зэв бур!
Кымын?
— Куим полуторка, кык трёхтонка.
— Зэв бур!
Кытысьӧсь?
— Лунвыв берегысь, — подножка вылысь чеччыштігмоз смелджыка да веськодьпырысьджык нин вочавидзис Сергей.
— Зэв ёна тэрмасим.
Ӧні сідзи узьӧны, бомбаӧн он садьмӧд.
— Тайӧ немтор, тайӧ медым, час кык позьӧ, — добродушнӧя сӧгласитчис матыстчысь морт.
— А тэ налӧн дежурнӧй пыдди али мый?
— Да.
— Тӧлкӧн думыштӧма.
Старшӧйыс коді тіян?
— Емельянов Андрей Васильевич.
— Серёжа сэк жӧ кӧсйис содтыны, мый тайӧ сылӧн батьыс, но кор думыштіс, мый нинӧмла висьтасьны рӧдняӧн, кутчысис.
— Муніс кутшӧмкӧ уполномоченнӧй дінӧ... нарядла, — дзик независимӧя нин содтіс сійӧ.
— Эк, вот тайӧ весьшӧрӧ!
— ружӧктіс матыстчысь морт.
— Колӧ вӧлі сразу жӧ ме дінӧ!
Мый нӧ ті, порядокъяссӧ он тӧдӧй?
Ме тані председатель, ставыс жӧ месянь, ме пыр... вот, ей богу... и верді эськӧ и узьны водтӧді...
А уполномоченнӧй мый?
Раз-два — и ,ыстас сэтчӧ, мый милицияӧн он аддзы.
Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ.
И ныр улас аслыс мыйкӧ ропкигтыр тэрмасьӧмӧн муніс.
— Ваыд тіян тані ылын? — сы бӧрся горӧдіс Сергей, а ачыс вӧчис вид, мый сылы дзик веськодь, коді тані старшӧйыс, но вочавидзӧмсӧ эз гӧгӧрво.
— Кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы ватӧ вая, — шуис кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн. Сергей видзӧдліс да аддзис ар кӧкъямыс-ӧкмыса нывкаӧс; сійӧ вӧлі купальнӧй костюма, лук турун моз чурвидзысь дженьыдик кӧсаяса.
Сійӧ сулаліс бать машиналӧн шуйгаладор крыло дінын да гыжъяліс ӧти коксӧ мӧднас.
— Ведраыд эм тіян?
Гашкӧ, ассьым вайны?
— Ведраыд эм.
— И кузовӧ пелька чеччыштӧм бӧрын Серёжа перйис мешӧкысь брезентӧвӧй дорожнӧй ведра да мыччис нывкалы.
— Смотри эн вошты: казеннӧй, — ӧлӧдіс сійӧ стрӧга.
— Кута ме ведраяс воштавны! — ышнясьӧмпырысь вочавидзис нывка.
— Асьныд ветлӧй — ме инда, кӧні ваыс.
— Дежурнӧй ме, — вочавидзис Сергей.
— Колоннасӧ оз позь эновтны.
— Ой, татшӧм ичӧтик, а дежурнӧй нин!
— шензьыштіс да весиг быттьӧкӧ эз верит сійӧ кывъяслы нывка.
— А тэныд кымын арӧс? — веськодя юаліс Серёжа.
— Май тӧлысьын меным дас тырис.
— А меным ноябрын дас арӧс тыри, буретш праздник лунас.
abu
Нывка босьтіс ведра да саяліс, и пыр жӧ кутіс кывны уличнӧй кранысь петан валӧн шумыс.
Водопроводыс вӧлӧма куим воськов сайын.
— Кутанныд машинаад кисьтавны?
— И нывка сьӧкыда лэптіс ведрасӧ.
Сергей босьтіс сы ордысь ведрасӧ да пуктіс му вылӧ.
— Бӧрынджык, — шуис сійӧ.
— Медым ваыс дась вӧлі.
Лэдзлы, ме юышта...
И юис дыр, тшӧкъялӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс зілис петкӧдлыны, кутшӧма сійӧ мудзис сьӧкыд да важнӧй удж вылас.
— Но, вот и аттьӧ, — юӧм бӧрас шуис сійӧ.
Но нывка эз на кӧсйы мунны.
Машина крыло вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ ворсіс аслас дженьыдик кӧсаяснас да очсалігтырйи внимательнӧя гӧгӧрбок видзӧдіс Сергейӧс.
— А ті трудоденьяс вылын али кыдзи?
— очсыштӧмсӧ пыкигмоз юаліс сійӧ медбӧрын.
— Миянлы зарплата локтӧ, — небрежнӧя вочавидзис Сергей.
— Но, горючӧй экономитӧмысь ещӧ сетӧны, скоростьысь мыйкӧ мында воыштӧ...
Но, кута ассьыным йӧзӧс чуксавны, — медым мынтӧдчыны нывкаысь, шуис сійӧ.
— Пока до свиданья.
— До свиданья, — местасьыс вӧрзьытӧг вочавидзис нывка.
— А сӧмын мыйла найӧс чуксавнысӧ, ӧд вой на?
Менам йӧзӧй эз на жӧ чеччыны, шкоргӧны...
Мамӧй менам огороднӧй бригадаын, батьӧй — завхоз, а керканым ставнас ме вылын: и курӧгъяскӧд ме нокся, и гӧтӧвита ме...
А сэні ещӧ черкасовскӧй движение кутіс паськавны.
Тіян тожӧ овлӧ?
— А кыдзи нӧ! — ыджыд морт моз вочавидзис Сергей да кӧсйис висьтавны, кыдзи найӧ школанас ветлісны приморскӧй сад садитны, но нывка эз кывзы сылысь да висьталіс водзӧ:
— А сэні ещӧ пионерскӧй организация шеп ӧктыны корӧ!
Весиг ог тӧд, кыдзи удитны!
Сійӧ сёрнитіс кодлыкӧ гырысьяслы, тыдалӧ, мамыслы, подражайтӧмӧн, аслас уна удж вылӧ, уна тысяча делӧӧн тырӧм вылӧ неуна дӧзмӧмӧн, но сэки жӧ явнӧ гордитчис сійӧн, мый сійӧ сэтшӧм нин некодӧн вежны позьтӧм.
— А сэні ещӧ Яшка Бабенчиков «стенновка» пыр вызов вӧчис меным — квайт кило шеп вылӧ.
Но, ті кӧсъянныд веритӧй, кӧсъянныд энӧй, а квайт кило гожӧм чӧжӧн ме ог чукӧрт.
Миян сэтшӧм чистӧя идралӧны, шензьыны позьӧ...
Сійӧ лӧсьӧдчис ещӧ на мыйкӧ висьтавны, но Сергей торкис сійӧс.
Нывкаыс сылы воис сьӧлӧм вылас, и медым закрепитны тӧдмасьӧмсӧ, сійӧ юаліс:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Менӧ? — чуймис нывка.
— Зина, — да сійӧ вопросын ас дінас интерес чувствуйтӧмла кокетливӧя нюммуніс.
— А фамилияным миян тӧданныд кутшӧм?
Чумаковъяс.
А керканым миян — со эсійӧ, дас нёльӧд номер, дзик шӧрас.
Ылын кыліс Серёжа батьлӧн гӧлӧсыс.
— Но, пока до свиданья, — кыдз позьӧ решительнӧйджыка шуис Сергей.
Сылы ньӧти вӧлі оз ков, медым сылӧн выль тӧдмасьӧм йылысь пыр жӧ кывліс батьыс.
— До свиданья пока, — вочавидзис Зина, а ачыс век на сулаліс крыло дорын да шуйга кок пыдӧснас гыжъяліс веськыд кокчӧрсӧ.
— Бур йӧзӧй, узянныд? — ылісянь горӧдіс бать.
— Ог.
Ме дежурита, папа.
Меным тані ӧти нывка ва вайис, ме думайті, гашкӧ, радиаторӧ васӧ содтыштам...
Со ведраыс, — яндысьӧмсӧ батьсьыс дзебны зільӧмӧн да тэрмасигтыр висьталіс Сергей.
— Тэ, ме аддза, тані абу матӧ воӧмыд метӧг, пиук, — шензьӧмӧн Зина вылӧ видзӧдігмоз шуис батьыс, такӧд тшӧтш матыстіс ведрасӧ дзик вомдоръяс дінас да гораа ньылалігтыр гулькйис-юис.
— Ффу!..
Правильнӧй установка.
Олан-вылан, кӧзяюшка!
— Кутшӧм нӧ ме кӧзяюшка, ме прӧстӧ нывка!
— вочавидзис Зина Чумакова.
— А вот тіян детинкаыд, тӧданныд, ассьыс фамилиясӧ весиг меным эз висьтав, а ме йылысь юасис.
— Мыйла нӧ тэ, пиук, эн висьтась, коді тэ сэтшӧмыс?
— Да но!
— Сергей яндысис нывкаясысь, на пӧвстын тӧдсаяс сылӧн некор на эз вӧвны.
— Ещӧ висьтасьны...
Но, Серёжа ме...
Емельянов... пӧжалуйста.
Васӧ кисьтӧм бӧрын бать тшӧктіс чуксавны водительясӧс.
Сэки Зина гӧгӧрвоис, мый ӧні налы — абу сыӧдз.
— Муна и ме ассьыным йӧзӧс чуксавны, — очсыштігмоз шуис сійӧ.
— А тэ, детинка, аски волы миянкӧд шеп ӧктыны.
Сергей эз решитчы гораа вочавидзны сылы.
«Шеп ӧктыны ещӧ!
— недовольнӧя думыштіс сійӧ, кӧть эськӧ, збыльысьсӧ, ньӧти эз вӧв прӧтив, медым мунны челядькӧд шеп ӧктыны.
— Менам аслам уджӧй тырмас».
Сійӧ кыліс, кыдзи батьыс горӧдіс Чумаковалы:
— А тэ пырав сыла, кӧзяюшка!
Сійӧ ӧд выль морт тіян, оз аддзы нинӧм.
— Мыйӧн идрасьышта керкаын, пырала, — ылісянь кыліс вӧсньыдик гӧлӧс.
Водительяс садьмалісны дышпырысь.
— Бур эськӧ ещӧ час квайт узьыштны, — суставъяснас ратшкӧдчигтыр, гораа очсалігмоз да сьӧласигтыр броткис вомгорулас Вольтановский.
— Мый сэні, Андрей, кутшӧм выльторъяс?
Батьыс дженьыдика тӧдмӧдіс, мый налӧн колоннаыс ставнас кольччӧ тайӧ колхозас, мый тані транспортыс омӧль, а урожайыс вывті бур, и аски заводитасны сдайтны первойя нянь.
— Сідзкӧ, ковмас тэрмасьны, — шога шуис Ерёмушкин.
— Ӧд медся сьӧкыдтор — первойя нянь новлыны.
Фараяссӧ включитӧм бӧрын да сиктса узьысь уличасӧ пыр жӧ ылӧдз югдӧдӧм бӧрын машинаяс мӧдӧдчисны гумлалань, кӧні думайтісны узьны асылӧдзыс.
Кор машинаяс кайисны гӧра пӧкатӧ, кежисны гумлалань да фараяслӧн югӧрыс югнитіс веялкаяс дорын уджалысь нывъяс чужӧм вылын, кылісны гӧлӧсъяс:
— Браво, шофёръяс!
Аттьӧ!
— и кодкӧ кутіс клопайтны кияснас.
Идзас чукӧр вылӧ вӧлі вольсалӧма нин клетчатӧй кузь клеёнка, и кык том колхозница некымын <rus>«летучая мышь»</rus> пӧнар би югӧр улын пукталісны сы вылӧ сёянтор.
Разі-пели куйлісны дыняяс, помидоръяс, лук да чӧснӧк, тарелкаясын — рысь, банкаясын — ма; ӧні пукталісны яичница тыра скӧвӧрдаяс.
Колхозса председатель, кыз морт, векньыдик, читкыра синъяса, мый вӧсна кажитчыліс, мый найӧ век нюмъялӧны, пуксьӧдаліс гӧстьясӧс:
— Дружнӧйджыка, ребята, дружнӧйджыка!
Ӧбед дырйи ставыс соседъяс!..
Муся, Пашенька, мый нӧ ті?
Коралӧй!
abu
Серёжа чайтіс, мый председатель сійӧс оз тӧд, но мӧдыс кӧть и эз тӧд, пыр жӧ дӧгадайтчис, коді сы водзын.
— А-а, товарищ ответственнӧй дежурнӧй!
— тӧдсаӧс моз приветствуйтіс сійӧ Сергейӧс.
— Пуксьы, пуксьы!..
Тэнад, сідзкӧ?
— Менам, — неуна шензигтыр шуис бать.
— Кор нӧ тӧдмасинныд?
— Первой ориентировкасӧ ме тасянь получиті!..
Босьт, товарищ дежурнӧй, медся ыджыд паньсӧ да пуксьы Мусякӧд орччӧн, со сыкӧд, миян мича нылыскӧд.
Сійӧ йӧткыштіс Сергейӧс неыджыд тушаа косіник ныв дорӧ; Муся мудзпырысь разис еджыд чышъянсӧ, кодӧн вӧлі вевттьӧма чужӧмсӧ гожъялӧмысь.
Тыдалӧ, сійӧ вунӧдӧма сы йылысь и войӧдз ветлӧдлӧма чышъяннас, а ӧні, кор сійӧ разис чышъянсӧ, синъясыс сылӧн кажитчисны сьӧдӧн, быттьӧ найӧ пыдӧ пырӧмаӧсь еджыд, пӧшти гожъявтӧм чужӧмас.
— Дугдӧй ті, Анисим Петрович, — дӧзмӧмӧн шуис сійӧ, босьтіс Серёжаӧс пельпомӧдыс да пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн.
А председатель некодлысь кывзытӧг котраліс гӧстьяс гӧгӧр.
— Миян передовичка!
— Муся вылӧ индігмоз шуаліс сійӧ.
— Героиняӧн лоас, Героиняӧн!
Миян гордость...
Сё комын пудйӧдз матыстчис...
— И сё комын саяс лоӧ, Анисим Петрович, — коричневӧй кисӧ дыняла мудзпырысь нюжӧдігмоз шуис Муся.
— А тэныд мый колӧ: рысь али вый?
Сёй, бур пи, эн пов.
Кызіник, банйӧм чужӧма ныв, кодӧс быдӧн шуисны Пашенькаӧн, сэтшӧм чужӧма, коді ӧтчыд нюмъёвтӧма да сідзи нэмыс кежлӧ и кольӧма сералысьӧн, горӧдіс председательлы:
— Ӧні ми арталім первой гектар вылысь!
Чайтам, мый сё нелямын кымын лоӧ...
Ой, эн гадайтӧй, нывъяс! — ӧвтыштіс кинас председатель.
— Сёйӧй, дона гӧстьяс...
Председатель матысталіс дыняяссӧ да помидоръяссӧ, разӧдіс вилкияссӧ да пуртъяссӧ да, удобнӧйджыка ставсӧ пуксьӧдалігмоз, кутіс висьтавны урожай йылысь да сы йылысь, мый сійӧ медводз районас заводитӧ сдайтны нянь да мый Муся Чулаевалӧн бригадаыс — став район пасьтаыс медся передӧвӧй, мый сы йылысь гижлісны нин газетаясын да мый сы ним вылӧ обкомысь волӧма нин кык поздравительнӧй телеграмма.
Зотова юаліс:
— Комсомолка?
— Дерт, — стрӧга вочавидзис Муся да весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
Бать, Петя Вольтановский да весиг дядя Жора дзик яндысьтӧг видзӧдісны Муся вылӧ.
А сійӧ некод вылӧ эз видзӧд да сёйис дыня.
Но Сергей чувствуйтіс, мый ӧні сылӧн уна тысяча син да мый сійӧ ставсӧ аддзӧ.
Вольтановский пыркнитіс медальяснас да пуксис кызіник Пашенька дінӧ.
Зотова кутіс юасьны председательлысь нянь петкӧдан условиеяс йылысь.
А дядя Жора сёйыштіс ичӧтика да нёровтчис Ерёмушкин дінӧ, коді синъяссӧ куньӧмӧн да чӧв олігтыр мыйкӧ курччаліс.
— Сёй, сёй, — шуис Муся, — да асыв кежлӧ мыйкӧ заптышт.
— Менам нинӧм абу, медым заптыны, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Серёжа.
Муся шӧрыштіс кык ыджыд шӧрӧм нянь, зэв кыза мавтіс маӧн да, ӧта-мӧд вылас пуктӧмӧн, мыччис Серёжалы:
— Батьтӧ ассьыд тшӧтш вердышт асывнас, а то миян председательыд ӧд чеччӧдас кыа петігӧн...
— И чеччӧда, Мусенька!
Кыа петтӧдз на чеччӧда, — вочавидзис сылы ставсӧ кывны кужысь председатель.
— Тані, вокъясӧй, абу порсьясӧдз, кор асьтӧ котрӧдлӧны.
Вернӧ?
Ӧти-кӧ, областьын первойя мортӧн сдайта, а мӧд-кӧ — урожайыс вывті бур, сыкӧд оз позь дыр ноксьыны.
Вот ті кывзӧй...
Кыланныд?
Тайӧ Алексей Иванович Гончарук аслас комбайннас узьнысӧ на эз водлы...
Мися жӧ...
Да и асьныд ті, донаясӧй менам, унтӧ воштанныд, кор аски миянлысь няньнымӧс аддзанныд.
— А няньсӧ сдайтны коді миян пиысь мунас? — юаліс Пашенька, кодлысь сук юрсисьыс Вольтановский сьылігтыр перъяліс идзасторъяс.
Председатель дыр чӧв оліс.
— Колӧ эськӧ, дерт...
— ышловзис сійӧ, — став даннӧйяс серти, колӧ эськӧ праздник... и Мусяӧс, дерт, ыстыны, да кыдз нӧ тіянӧс уборка вывсьыс босьтны!..
Колӧ эськӧ!..
Став бур йӧзыс лоӧны.
Ещӧ бы: областьын первойяс!
— Ме ӧд шуи — ассьым муӧс ог эновт!
— ёна дӧзмӧмпырысь вочавидзис Муся, и вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ сёрниыс оз нин первойысь мун.
— Тіян Гончарукныд сы мында нянь воштас...
— Но вот!
Но, бара!..
Муся, тэ эн шогсьы нянь воштӧм понда, мун нянь сдайтны!
Немвиччысьтӧг бать поддержитіс председательӧс, шуис, мый нянь сдайтан первой лун — праздник, и Сергей казяліс, кыдзи Муся гӧрдӧдыштіс да яндысьыштіс, но эз сдайтчы.
Сӧмын кор председатель кӧсйысис сы му вылӧ мӧдӧдны пионеръяслысь бригада, кодӧн веськӧдлӧ ачыс Яшка Бабенчиков (сійӧ, тыдалӧ, нималіс аслас стрӧглуннас), Муся кутіс нерешительнӧя сӧглашайтчыны мунны.
— А тэ мунан миян йӧзкӧд меным отсӧг вылӧ?
— юаліс сійӧ Серёжалысь, а Сергей радысла, мый сійӧ колана сылы, коді пӧшти Героиня нин, дзик нинӧм думышттӧг сӧгласитчис.
И пыр жӧ кутіс каитчыны: нянь тыра машинаӧн мунны нянь сдайтанінӧ вӧлі эськӧ, тӧдӧмысь, ёна интереснӧджык.
Сійӧ ещӧ сёйис ӧгурцы маӧн, кӧсйис ещӧ корны дыня, но кутіс чувствуйтны — сэсся оз нин некытчӧ тӧр, чеччис, кималасӧн довгис идзас чукӧр дінӧ да уськӧдчис чӧскыд дука небыд идзас вылӧ.
Войыс тайӧ кадӧ вӧлі лӧнь нин.
Сӧмын шочиника, кӧнкӧ зэв ылын, муяс вылын, сяркнитлывліс мотор.
«Но, аски видзӧдла, кутшӧмджык степыс налӧн тані», — вуджӧртіс сылӧн юрас мӧвп, и сійӧ эз нин кывлы, кыдзи батьыс шебрӧдіс сійӧс аслас куртканас да водіс сыкӧд орччӧн.
3.
Мирыс гӧгӧр вӧлі дзирдалӧ да чӧв.
Сергей эз дзик пыр гӧгӧрво, кӧні сійӧ да мый сыкӧд лои.
Главнӧйыс, сійӧ вӧлі дзик ӧтнас, а сы гӧгӧр — степь.
Степыс ворсіс идралӧм да воан няньлӧн, вундӧм мулӧн, идзаслӧн зарни рӧмъясӧн да подсолнухлӧн гыалысь югыдвиж биӧн.
Дзик небесаӧдзыс быдладорсянь, быттьӧ зарни море, шыльквидзис степь.
Тайӧ вӧлі дзик мӧдпӧлӧс степь, эз сэтшӧм, кутшӧм вӧлі тӧрыт.
Колхозса керкаяс, быттьӧ гусьӧник, кыссисны векньыдик балка уліӧд, кытысянь полігтыр видзӧдчисны сук садъяслӧн йывъясыс.
Кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн Сергей дыр пукаліс да эз тӧд, мыйӧ босьтчыны.
Колоннаыс, буракӧ, важӧн нин петіс нянь новлыны, и код тӧдас, кор сійӧ бӧрсӧ воас.
Сергей эз тӧд, мунны сылы сиктӧ али виччысьны батьсӧ гумла вылын.
Батьыслӧн курткаыс куйліс места вылас, но рюкзакыс кузьчышъяннас и майтӧгнас мунӧма машина вылас.
Маӧн мавтӧм ыджыд нянь шӧрӧм (мӧд шӧрӧмыс вошӧма) куйліс лапкор вылын куртка дінас.
Мазіяс чукӧрӧн кыссисны нянь вывтіыс, и медым не скӧрмӧдны найӧс, Сергей кутіс надзӧник чеплявны шӧрӧмсьыс посньыдик торъяс.
Мазіяс эз сетчыны.
Найӧ пуксьылісны нянь торъяс вылас дзик вомдорас, мыйвермӧмсьыс зілисны мырддьыны найӧс кортӧм гӧстьлысь.
Висьтавны кӧ веськыда, Сергей некор эз имеитлы делӧяс мазіяскӧд да, кыдзи карса быд детинка, поліс наысь.
Сылӧн весиг кынӧмыс эз кут сюмавны, а мазіяс пыр ӧтарӧ гӧгралісны сы гӧгӧр, пыр грӧзитісны, и, полӧмысла синсӧ читкыртӧмӧн да чукрасигтыр, Сергей кутіс ӧвтчыны наысь.
Друг кутшӧмкӧ ёсьтор, быттьӧ электрическӧй ток, сутшкис сылысь чуньсӧ, и слабитӧм мазі ньӧжйӧник уси ки вывсьыс.
Курччӧминас кольӧм еджыд чутыс пыр жӧ пыктіс.
Серёжа горӧдіс да, чуньсӧ вомас сюйӧмӧн, котӧртіс сиктлань.
— Серёжка!..
Емельянов!
— кыліс сійӧ мыш сайсьыс, и тӧрытъя Чумакова, сійӧ жӧ купальнӧй костюма, кодӧс сійӧ новлӧ гожся платье пыдди, приветливӧя кутіс ӧвтны сылы кинас.
— Бабенчиков корӧ!
Ӧдйӧджык!
— Бабенчиков? — вомсьыс чуньсӧ кыскигмоз да мыш саяс сійӧс дзебигмоз мӧдысь юаліс Серёжа.
— Но и мый нӧ?
А Муся кӧні?
— Кутас тэныд Муся шепъясӧн ноксьыны!
— И асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн Зина лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Муся нянь сдайтны муніс.
— Муніс?
Кыдзи муніс?
— юаліс Сергей.
— Сійӧ жӧ ачыс меным шуис, мый кольччас и медым ме отсаси сылы...
— Кыдзи нӧ сійӧ кольччас, кор нянь сдайтан первой лун и весиг ачыс Семёнов ёрт нарошнӧ воліс велосипедӧн!
— Коді сійӧ, председатель?
— Ой, кутшӧм: оз гӧгӧрво!
Мыйла сылы велосипеднас юрсӧ янӧдны, кор сылӧн эм двуколка!
Семёнов — райкомолысь.
Но, котӧртам, а то Яшка петкӧдлас миянлы гаж!
— И куртка соскӧдыс Сергейӧс кутӧмӧн сійӧ мӧдіс кыскыны сійӧс ас бӧрсяыс.
Сергей мынтӧдчис.
— Мазі менӧ чушкис, — кыдз вермис шогджыка шуис сійӧ.
— Боже мой, кутшӧмӧсь жӧ ті!
— сьӧлӧмсяньыс жалитӧмӧн шуис Зина «ті» вылӧ вуджӧмӧн, коді, тыдалӧ, значитіс зэв ёна презирайтӧм.
— Колӧ сьӧлалыштны му вылӧ да со кыдзи, аддзанныд?
— Сійӧ сьӧлыштіс аслыс кипыдӧсас, дульнас сорлаліс чепӧль му да мавтіс Серёжалысь курччӧм чуньсӧ, ачыс меліа шуаліс:
— Найӧ ӧд миян сэтшӧм раминикӧсь, некодӧс оз вӧрзьӧдны, а ті, буракӧ, кольмӧм моз уськӧдчӧмныд на вылӧ, вот и сюри.
Жалитӧмыс вӧрзьӧдіс Сергейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ дась вӧлі сёрнитыштны сы йылысь, кыдзи эськӧ мырддьыны мазіяслысь маа нянь шӧрӧмсӧ, но сэки тыдовтчис кофе рӧма коричневӧй телӧ вылас куш трусика косіник детинка, туша пасьталаыс сылӧн вӧліны шондіӧн сотӧм туйяс, гыжтуйяс да лӧзъяс.
Сылӧн малина рӧма, кульсьӧм нырыс зэв ёна торъяліс смуглӧй чужӧм вылас, коді выражайтіс сӧмын геройство.
Сомнение эз вермы лоны: тайӧ матыстчис Яшка Бабенчиков.
Сійӧ локтіс кусыньтӧм кисӧ чургӧдӧмӧн, кыдзи вӧчӧны борецъяс — быттьӧ сылӧн вӧліны сэтшӧм нин ён мускулъяс, мый киясыслы некытчӧ воштыны найӧс, — да интересӧн наблюдайтіс, кыдзи Зина Чумакова лечитіс Серёжалысь чуньсӧ.
Синъясас сылӧн тӧдчис явнӧй пренебрежение.
— Кытысь? — юаліс сійӧ скӧра, быттьӧ и збыль нинӧм эз тӧд автоколоннаса детинка йылысь.
— А тэ ачыд кытысь?
— сэтшӧм ногӧн жӧ вочавидзис Сергей.
— Метӧ тӧда кытысь, а тэ кодлӧн?
— Ме некодлӧн.
Тэныд кутшӧм делӧ?
Найӧ сулалісны, быттьӧ кык том петук, да дасьӧсь вӧліны заводитны косясьны.
— Колоннакӧд али мый? — делӧсӧ мирнӧя решитӧмлань сетчигмоз юаліс Бабенчиков.
— Колоннакӧд.
— Сідзи эськӧ мед и висьталін.
Пионер?
— Пионер.
— А галстукыд кӧні?
Серёжа кутчысис сьыліас — галстук эз вӧв.
— Пӧръясьны, аддза, мастер.
Таысь тӧдан мый?
Бабенчиков синъяс серти Сергей гӧгӧрвоис, мый Бабенчиковлы сійӧ эз во сьӧлӧм вылас.
— Менам мамӧй неважӧн кулі, — ачыс эз тӧд мыйла шуис сійӧ ньӧжйӧник, сӧмын вомдоръяссӧ вӧрӧдӧмӧн, да сылы пыр жӧ лои яндзим тайӧс шуӧмысь: нинӧмла вӧлі висьтавны аслад шог йылысь йӧзлы.
— Сідзи мед эськӧ сразу и висьталін, — небзис Бабенчиков.
— Шеп ӧктыны мунан?
Ми и беспартийнӧй челядьӧс босьтам.
— Дерт, муна.
Мыйын делӧыс!
Яшка мигнитіс синъяснас, мый колӧ мунны сы бӧрся.
Пионеръяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин.
Коді паськыд дора идзас шляпаа, коді матерьеысь вурӧм еджыд шляпаа, коді газетаысь либӧ лапкорйысь вӧчӧм треуголкаа, пельпом саяс сумкаясаӧсь, а мукӧдыс весиг вӧнь бердас флягаясаӧсь, челядь шумнӧя обсуждайтісны локтан лунсӧ.
Сергей пелька пӧрччис ас вывсьыс дӧрӧмсӧ, гӧрддзаліс бӧждорсӧ да ӧшӧдіс тайӧ ас вӧчӧм сумкасӧ пельпом саяс кӧрталӧм сосъяс йылас.
— Гӧгӧрвоӧ!
— мунігмозыс ошкыштіс сійӧс Бабенчиков да командуйтіс: — Смирно!
Муся Чулаевалӧн бригадаыс кутӧ первой места, — чургӧдӧм кияснас ӧвтчигтырйи шуис сійӧ.
— Колӧ зільны, медым сійӧ ставсӧ панйис.
Сідз?
Ӧні ме тіянлы татшӧм задача сета.
Гектарын дас тысяча квадратнӧй метр.
Сідзкӧ, ӧти шептӧн кӧ метр вылысь, кымын шеп гектар вылысь?
Чумакова, висьтав!
— Ой, ме ӧд тысячаӧдзыс эг на велӧд! — повзьӧмӧн горӧдіс Зина.
— Коді висьталас?
— Дас тысяча шеп!
Тайӧс Серёжа горӧдіс вывті гораа, сы вӧсна сӧмын, медым сійӧс некод эз панйы.
— Точно.
Но, а быд шеп кӧ веситӧ грамм, то ставыс кымын кило лоӧ?
Но тайӧс нин некод эз вермы висьтавны, и бригадир, нырнас грознӧя чушкыштӧм бӧрын, висьталіс, мый ставыс сэки лоӧ дас килограмм.
— Вот кутшӧм сумма артмӧ тайӧ шепъяссьыс! — бур вылӧ велӧдӧммоз помаліс сійӧ.
— Вот и колӧ мыйвынысь зільны!
Бабенчиковлысь кывзігӧн Сергей любуйтчис сыӧн.
Тайӧ вӧлі ар дас кыка либӧ дас куима детинка, паськыд черлыа, энергичнӧй, но мичаник чужӧма, и кульсьӧм ныр вӧснаыс да гыжъяссьӧм плеш весьтас пӧлӧс чуб вӧснаыс чужӧмыс сылӧн кажитчис весиг неуна тешкодьӧн.
Но кор сійӧ сёрнитіс, сыын тыдовтчис нин властнӧй характера да сокрушительнӧй воляа том зон.
Бабенчиков тӧдіс аслыс донсӧ, и, тыдалӧ, эз весьшӧрӧ тӧрыт ошкыны сійӧс гырысьяс, да, тӧдӧмысь, эз весь сы вылӧ надейтчы Муся.
Тайӧ детинкаыс вылӧ тырвыйӧ позьӧ вӧлі надейтчыны любӧй уджын.
И, дерт, ен мед видзас лоны сылӧн врагӧн.
Сергей любуйтчис сыӧн и зэв ёна кӧсйис сы моз жӧ кутны кияссӧ и сулавны кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, и сёрнитігӧн мигайтны, и быд фраза помавны кулакнас ӧвтыштӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ йӧз син водзас тувъяліс сійӧс кӧрттувъясӧн.
Чушкӧм чуньыс ёнтіс, но обращайтны та вылӧ внимание Бабенчиков водзын эз позь, и медым вунӧдны сы йылысь, Сергей бара кутіс видзӧдны татчӧс степсӧ.
abu
Ставыс сэні вӧлі быттьӧкӧ кипыдӧс вылын.
Йӧзыс ылыстчисны, но син водзысь эз вошны.
Сергей аддзис, кыдзи векньыдик балка сайын ветлӧдліс бергалысь бордъя кутшӧмкӧ сьӧд гут, коді ӧттшӧтш вӧлі и бок вылас сулалысь мельнича кодь, и важ журналъяс вылын паныдасьлысь кӧлесаа пароход кодь, и сы дорӧ век ӧтарӧ локталісны гаг кодь посни вӧла-доддяяс.
Асъя улькодь бусыс ылі туйяс вылын надзӧник кыптіс грузӧвикъяс да телега кӧлесаяс бӧрся.
Воздухын кыліс чебрецлӧн чӧскыд дукыс.
Тадзи вӧвлі, кор мам лӧсьӧдчыліс мунны клубӧ самодеятельность вылӧ да душитліс ассьыс юрсисӧ гӧгрӧс флакончикысь — комнатаын дыр сулавліс праздничнӧй аромат.
И Сергейлы ӧні сійӧ уси дум вылас, кыдзи вунӧдлӧм сьыланкыв.
Но воздухыс сьыліс и ачыс, сылӧн вӧлі ёсь приятнӧй гӧлӧс; кӧть лэбачьяс эз тыдавны, но мыйкӧ тыдавтӧм юргис да ливкйӧдліс.
Речсӧ помалӧм бӧрын Бабенчиков юкис пионеръясӧс тройкаяс вылӧ.
Сергей да Чумакова лоины ӧтлаын.
Коймӧд мортнас лои ачыс бригадирыс.
Няньсӧ ректӧм бӧрын бестарка бӧр локтіс му вылӧ.
Челядь пуксялісны сэтчӧ да тӧвзьыштісны-мунісны.
Серёжа некор эз думайтлы, мый вӧвъяс вермӧны гӧнитны татшӧм ӧдйӧ.
Гӧра пӧлӧн балкаӧ лэччӧм бӧрын, кӧні быдмисны ляпкыдик камышъяс, бестарка петіс шобді му вылӧ, кытысь няньсӧ вӧлі мыйтакӧ идралӧма нин, комбайнлы паныд — буретш сійӧ гут кодь машинаыслы паныд, кодӧн Сергей ӧні на любуйтчис ылысянь.
Комбайн ӧд вывсьыс пырис сук джуджыд нянь стенаӧ да быттьӧ шыблаліс сійӧс аслас бергалысь мельничанас.
Машинаыс чуймӧдіс Сергейӧс.
Джуджыд восьса мостик вылын, штурвал дорын, сулаліс рулевӧй.
Кадысь кадӧ сійӧ сетавліс трактористлы сигналъяс, и сійӧ ӧддзӧдліс либӧ ньӧжмӧдліс ходсӧ, веськӧдліс шуйгавывлань либӧ веськыдвывлань.
Комбайн веськыдладор юкӧнас полотнояса да пуртъяса кузь да сложнӧй строениеа бергалысь борд босьталіс шепта идзассӧ мотовило вылӧ, вундаліс пуртъясӧн да полотно кузяыс йӧткаліс комбайн пытшкӧ.
Вартӧм идзасыс петіс комбайн бӧрладорса камераӧ.
Камера дорас, площадка вылын, уджаліс юрасьысь.
Сергей тӧдіс сійӧс — сійӧ тӧрыт вӧлі гумла вылын водительяскӧд тшӧтш ужнайтысьяс пӧвстын.
Сійӧ топӧдӧмӧн пукталіс идзассӧ да ӧткодя юкліс сійӧс камера пасьтала, а сэсся, камераыслысь пыдӧссӧ да бӧрладор стенкасӧ восьтӧм бӧрын, шыбитліс идзас кольтасӧ вундӧм му вылӧ.
Няньыс кольлі кытчӧкӧ машина пытшкас.
Сэк, кор штурвальнӧй нуӧдіс ассьыс таркакылысь корабльсӧ, мӧд морт — сійӧ, вӧлӧмкӧ, и эм старшӧйыс — бокса мостик вылын сулалігӧн мыйӧнкӧ ноксис.
Комбайн шуйгаладор бокын чурвидзис кузь брезентӧвӧй рукав.
Тайӧ вӧлі выгрузнӧй труба.
Мунігмозыс возчикъяс лэдзлісны рукавсӧ асланыс бестаркаясӧ и няньыс, кокньыдик бус лэптігмоз, выліӧдзыс тыртліс найӧс.
Вӧвъяс полісны машинаясысь, и возчикъяс муртса вермисны кутны найӧс комбайнкӧд орччӧн.
Алексей Иванович Гончарук, код йылысь тӧрыт вензисны, бура али лёка сійӧ идралӧ няньсӧ, приветствуйтіс челядьӧс кинас ӧвтыштӧмӧн.
— Алексей Иваныч! — горӧдіс Бабенчиков комбайнерлы, кор вӧла-доддя воис комбайн весьтӧдз.
— Мусялӧн первой места!
Первой, первой! — петкӧдліс сійӧ ещӧ кияснас, и Гончарук довкнитіс юрнас, мый гӧгӧрвоис сійӧс, кӧть вӧлі яснӧ, мый Гончарук нинӧм эз вермы кывны.
Куимӧн-куимӧн юксьӧм бӧрын челядь бӧрйисны аслыныс полосаяс.
— Сувт хедер бӧрвылӧ, лоан веськыдладорсаӧн! — прикажитіс Сергейлы Бабенчиков.
— Хедер бӧрвылӧ? — повзьӧмӧн юаліс Серёжа, но Бабенчиков петкӧдліс нин, кытчӧ именнӧ сылы сувтнысӧ.
Зина Чумакова, нинӧм йылысь юасьтӧг, заводитіс уджавны.
Сійӧ муніс зэв ёна кусыньтчӧмӧн, кӧсаясыс сылӧн тӧкӧтьӧ эз инмыны муас, да курӧг моз ӧдйӧ да пелька кыкнан кинас паръяліс идзаподсӧ.
Сергей кутіс вӧчны сідз жӧ.
Чумакова ӧддзӧдіс, и налӧн костныс соді.
Копыртчӧмӧн мунны вӧлі зэв сьӧкыд.
Чуньыс да и дзоньнас киыс ёнтісны терпитны позьтӧма, и зэв ёна сотіс юрсӧ.
Тюбетейка эз видз шондіысь.
Таысь кындзи, некутшӧм шеп эз сюрав.
Сергей поліс, мый сійӧ прӧстӧ оз аддзы найӧс, дыр гудйысис идзапод пӧвстас да пыр ылӧджык коли аслас тройкаысь.
Регыд мысти Сергей синъяс водзын кутісны бергавны гудыр кытшъяс, и сійӧ кутіс пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка веськӧдчывны, медым шойччыштны, кӧть и бура гӧгӧрвоис, мый тадзи вӧчны абу лӧсьыд.
Кор, шуам, кыссьӧны атакаӧ, некод ӧд оз шойччы, оз нюжмась, тайӧ жӧ яснӧ.
Зерновозкаяс пыр ӧтарӧ воавлісны комбайн дінӧ да пырмунігмоз кисьталісны бункерсьыс няньсӧ паськыд шланг пыр.
Кызіник Пашенька, код бӧрся тӧрыт рытнас ухаживайтіс Вольтановский, бокса площадка вылын сулалігмоз видзӧдіс, кыдзи киссис няньыс.
Сылӧн сералысь чужӧмыс талун вӧлі кӧрталӧма чышъянӧн, и кажитчис, мый сійӧс бинтуйтӧма.
Сійӧ горӧдлывліс возчикъяс вылӧ да весиг комбайнер вылӧ, чеччыштліс комбайн вывсянь муӧ да ачыс нуӧдліс вӧвъяссӧ бокӧ либӧ кутчысьліс вӧжжиас, медым комбайныс да вӧла-доддяыс мунісны ӧтвесьтын.
Сійӧ либӧ котӧртіс комбайн бӧрся, видзӧдіс, эз-ӧ кольны му вылас шепъясыс, то котӧртліс хедерлань да следитіс, оз-ӧ гылавны шобді заясыс мотовило планка вомӧн.
Мусялы моз жӧ сылы, тӧдӧмысь, кажитчис, мый няньсӧ идралӧны омӧля, и сійӧ корсис случай придеритчыны кутшӧмкӧ пустякӧ.
— Алексей Иваныч! — горзіс сійӧ комбайнерлы, а сійӧ кӧ эз кыв, чуньяссӧ вомас сюйӧмӧн детинка моз шутёвтліс.
— Тӧлыс веськыдвывсянь пӧльтыштлӧ, кыланныд?
Гашкӧ, шуйгавывса заслонкасӧ паськыдджыка восьтанныд?
И кинас ӧвтыштӧм бӧрын Гончарук восьтыліс шуйгавывса заслонкасӧ.
А кор комбайн матыстчыліс рӧчлань, кодӧс Алексей Иванович эз вермы аддзыны мостик вывсяньыс, сійӧ тӧждысьӧмӧн горзіс:
— Алексей Иваныч!
Пож вывсьыс няньыс оз ӧдйӧ кут лэччыны?
Ті нин видзӧдӧй, пӧжалуйста!
И вомдоръяссӧ курччалыштӧм бӧрын Гончарук мыйкӧ лӧсьӧдышталіс пожсьыс.
Но Пашенька эз дӧверяйт сылы:
— Яша, котӧртлы Алексей Иваныч дорӧдз, висьтав сылы пож йывсьыс!
И Бабенчиков ӧдйӧ котӧртліс мостик вылӧ да мыйкӧ докладывайтліс Алексей Ивановичлы, а сійӧ серьёзнӧя кывзіс сылысь да успокоительнӧя довкйӧдліс юрнас.
Сергейлы зэв жӧ окота вӧлі эськӧ мыйкӧ висьтавны либӧ мыйкӧ выполнитны Паша тшӧктӧм серти, но сійӧ ньӧтчыд эз шыасьлы сы дінӧ, кӧть и аддзис, мый Сергей сэні.
Синсӧ паськӧдӧмӧн, медым наын дугдісны вуджрасьны руд кытшъяс, Сергей сьӧкыда лолаліс восьса вом пырыс, вӧтчис Зина бӧрся, кодлӧн кӧмтӧм коклябӧръясыс тыдовтчылісны ылын нин.
Жарысла степыс вераліс, быттьӧ гожся киноын экран, кор пӧльтӧ тӧв.
И друг синъясыс дзикӧдз куассисны.
Сійӧ кинас пыксис муӧ.
Кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис чужӧм кузяыс да кутіс войтавны кияс вылас, кодъяс мыйлакӧ пӧсялӧмаӧсь жӧ.
Сьӧкыд, кӧтасьӧм, пӧсь юрыс эз вермы кутсьыны, сьыліыс мудзӧма сійӧс лэптавнысӧ.
Шуйгавывті мунысь челядь горӧдісны «ура».
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны, мый лои, сувтіс, но друг уси кымынь.
4.
— Серёжа!.. Емельянов!.. — кыліс сійӧ ылісянь да, кажитчӧ, нюммуніс.
Кодлӧнкӧ киыс вӧрӧдіс сійӧс пельпомъясӧдыс.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сійӧс лэптӧны да нуӧны.
Вӧлі лӧсьыд, ыркыд, весиг чуньыс — и сійӧ дугдіс висьнысӧ.
Сійӧс пуктісны мыйкӧ шавъялан вылӧ.
— Чумакова, мун сыкӧд, видзӧдышт сы бӧрся! — кыліс сійӧ Бабенчиковлысь тшӧктӧмсӧ, и Зина кокньыдик кинас инмӧдчис Серёжалы чужӧмас.
— Кутшӧм блед сійӧ!
А гашкӧ, кулӧма нин?
— Да но! — шуис кодкӧ.
— Шонді жарыс юрас кучкис, вот и ставыс.
Купайтан прудйын — и ставыс лоӧ бур.
И мойдын моз кытыськӧ босьтчӧм кокньыдик ва струя пыр жӧ лэдзис юрсӧ тискияссьыс да визувтіс сьылі кузяыс.
Сергей чуймӧмӧн восьтіс синъяссӧ.
Сійӧ куйліс ичӧтик пруд берег вылын, кодлӧн дорыс тырӧма ляпкыдик эжӧрӧн.
Некымын еджыд утка, крякайтігмоз да бӧжъяснас вӧрӧдігтыр, тӧчитісны нырнаныс берегдорса васӧд лыасӧ.
Зина Чумакова содзнас кисьталіс васӧ Сергей юр вылӧ, а югыд кизьяса лӧз мужичӧй курткаа да железнодорожнӧй фуражкаа кутшӧмкӧ тӧдтӧм старука кутӧ вӧлі сійӧс мышкӧдыс.
— Ловъя? — юаліс Чумакова да сувтіс содзтыр ванас.
— Ловъя, — вочавидзис Сергей.
— Кӧні нӧ тайӧ ми?
— Да сиктын, кӧні нӧ сэсся!
— чуймис нывбаба.
— Мый нӧ тэнӧ батьыд ӧтнадтӧ эновтіс?
Ме эськӧ сылысь став ордлыяссӧ чегъялі.
— Сійӧ эз эновт, сійӧ миянлысь няньнымӧс, муніс сдайтны, тётя Нюся, — шуис Чумакова.
Сергей веськодьпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок: выль местасӧ, кытчӧ сійӧ немвиччысьтӧг веськаліс.
Прудйыс пырӧма яблоняяса пӧрысь сук сад пытшкӧ, быд яблоня кызь кок йылын.
Оз вӧлі позь сразу гӧгӧрвоны, мый яблоняяс сулалӧны мыджӧдъяс вылын.
Натӧг эськӧ найӧ эз вермыны кутны ас выланыс плодъяссӧ — сэтшӧм уна да сэтшӧм гырысьӧсь найӧ вӧліны.
— Зина, бӧрйы бурджык яблоксӧ да сет сылы, — шуис нывбаба.
И нывкаӧс синнас колльӧдігӧн Серёжа аддзис пу улӧ вольсалӧм мешӧк, а сы вылысь быдса гӧра яблок, берданка да на дінын вугралысь понйӧс.
— Тэныд кутшӧмӧс сетны, Емельянов? — юаліс Чумакова, быттьӧ Сергейлы эз вӧв ӧткодь.
Сергей веськодьпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
Быдса гӧра яблок, гылалӧм яблокъяс, либӧ, кыдзи тані шулісны, ветробой, первойсӧ эз кыскы сылысь вниманиесӧ.
Яблокъяс кыдз яблокъяс.
Сергей юкліс найӧс шомаяс да юмовъяс вылӧ и эз тӧд, кыдзи найӧ шусьӧны.
Гортас пыр признавайтлісны сӧмын донтӧм яблокъяс; а донтӧмӧсь кӧ найӧ, то кыдзи найӧ шусьӧны, сійӧ нин веськодь.
Но тані сы водзын куйлісны яблокъяс, кодъяс эз вӧвны ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
— А тайӧ кутшӧм?
Кыдзи шуӧны? — юаліс сійӧ да чуньнас индіс неыджыд лямалӧмкодь гӧгрӧс яблок вылӧ; кучикыс сылӧн вӧлі югыдвиж, сім кодь сеткаа да рудов-виж чутъяса.
Шонділадорбокыс вӧлі неуна банйыштӧма.
Чумакова полыштігтыр видзӧдліс тётя Нюся вылӧ, коді думыштчӧмӧн куритіс ассьыс «Беломорсӧ».
— Тайӧ, Емельянов, лоӧ <rus>«золотое семечко»</rus>.
А тайӧ «шафран».
На, видлы!
«Шафранлӧн» гӧрд чутъясӧсь вижов-гӧрд кучикыс ки улад вӧлі выякодь.
Кажитчис, яблоксӧ мавтӧмаӧсь выйӧн, краситӧм колькйӧс моз.
— А тайӧ <rus>«белый кальвиль»</rus>, тӧвся.
И Чумакова мыччис сылы сэтшӧм мича, дзик чача кодь яблок, мый Серёжалы весиг окота лои ворсыштны сійӧн.
Югыдвиж кучикыс вӧлі зэв чӧскыд дука.
— А тайӧ гӧрдкодьясыс — «синапъяс», — водзӧ объясняйтіс Чумакова.
— Найӧс миян тулысӧдз видзӧны.
Выль во дырйи ми найӧн ёлка мичмӧдам...
Но Сергейлы дышӧдіс кывзыны сылысь, и сійӧ торкис Чумаковаӧс:
— А кытчӧ воштанныд яблоксӧ?
— Да сдайтам но, вот чудакыд!
Москваӧ, Ленинградӧ мӧдӧдам, консервнӧй заводӧ сдайтам, миян ӧд зэв ыджыд план.
А мый трудоденьяс вылӧ получайтам, сійӧс косьтам, сёянтор пуам, шинкуйтӧм капустаӧ пуктам.
— Ырӧш да брага пуам, — делӧвитӧя содтіс тётя Нюся.
— Сет сылы сочнӧйджык «Наполеон».
abu
— А мыйла «Кутузовыс» абу? — гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн юаліс Сергей.
— «Наполеон» мыйлакӧ эм, а «Кутузов» абу.
Тётя Нюся син бӧжнас видзӧдліс сы вылӧ, перйис аслас лӧз куртка зепсьыс папирос, тшапа вештыштіс железнодорожнӧй фуражкасӧ пель йылас да бара кутіс куритчыны.
— Сы вӧсна, мый тайӧ французскӧй яблок, — тшынсӧ ас пытшкас кыскигмоз неокотапырысь шуис сійӧ.
— Кутшӧм нӧ сійӧ французскӧй, кор быдмӧ Крымын? — эз эновтчы Сергей .
— А «Гитлер» тіян абу? — серамсорӧн юаліс сійӧ.
Чумакова серӧктыштіс, а тётя Нюся бергӧдчис сы дінысь, быттьӧ кодъюра дінысь.
— Дроздъяс да скворецъяс дзикӧдз матӧ воштісны менӧ, — ыджыд морт дінӧ моз шыасис сійӧ Зина дінӧ.
— Талун нелямын кымынӧс лыйи, плов пуи, — пырав, гӧститӧда, — а пыр ӧтарӧ лэбӧны и лэбӧны, ӧкаяннӧйясыд.
— Ой, тётя Нюся, тэныд кӧть мый эн висьтав, некор он кывзы!
Шулісны тэныд — лэчьяс пуктав.
— Вешйӧй сэтысь!
Менам ӧд абу эсійӧ... абу заповедник.
Кыа петӧмсянь кыдзи заводитасны ветлӧдлыны то бригадиръяс, то агроном, то председатель, то районысь кодкӧ...
Мед найӧ асланыс челядьныс бӧрся сідз видзӧдасны, кыдзи менам яблокъяс бӧрся!
То петкӧдлы налы, то висьтав...
Эй-эй!
Таті туйыс абу!
— кулакнас код вылӧ кӧ ырыштчыліс тётя Нюся; мортыс, тыдалӧ, эз вӧв татчӧс; сійӧ кӧсйис пырны садйӧ пруд берег пӧлӧн.
— Локтісны отсасьысьяс, — скӧрпырысь броткыштіс сійӧ, — а мый отсавнысӧ?
Черешня кисьмис нин, вишня — тоже, яблокъяс, грушаяс эз на кисьмыны, а ытшкыны ӧмӧй кужасны найӧ?
Миянлы эськӧ кызь кымын ытшкысьӧс да вундысьӧс, тӧлк эськӧ вӧлі.
Сочнӧй да йи кодь кӧдзыд яблоксӧ черлыяс доймытӧдз сёйигтыр Сергей веськодя кывзіс тётя Нюсялысь висьталӧмсӧ.
— Надейтчим машинаяс вылӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — а кӧть кодлысь эн юав: «Вундыны кужан?»
— «Мый ті, мый ті!» — шуӧны.
Сы пыдди, мед вундыны велӧдчыны, сӧмын кино вылӧ и ветлӧны.
Тэнад батьыдлы ме кымынысь нин шулі, Зинка: «Оз бурӧ вайӧд тэнӧ, Борис, драмкружокыд, вӧтласны тэнӧ аслад театрыдкӧд ӧтлаын».
— Зин, а ми шепсӧ уна ӧктім?
— торкис Сергей стӧрӧжикалысь висьталӧмсӧ, коді кажитчис сылы гажтӧмӧн да кузьӧн.
— Мый сэні чукӧртім! — веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас Зина.
— Тайӧ знаменитӧй Муськаным миян мыйсӧ сӧмын оз думышт! — довкйӧдлыштіс юрсӧ тётя Нюся.
— Пыр сылы этша, пыр сылы мыйкӧ оз тырмы.
Кӧсйысин сё комын пудйӧн гектар вылысь и чӧв ов...
— Сё комын витӧн, — веськӧдіс Зина.
— Ай, мунӧй сэтысь!
Некор на миян сэтшӧм урожайыс эз вӧвлы.
А сэні ещӧ суховейяс  матӧ воштісны — сотчис няньыс.
Тайӧ ӧд колӧ жӧ артыштны...
Степь ӧд, видзӧдӧй, — куш степь, жар, тӧвъяс.
Да татшӧм природа вылад кӧть кутшӧм скидка кӧсъян, сэтшӧмӧс и колӧ сетны...
Батьыд нӧ кор бӧрсӧ воас? — юаліс сійӧ Сергейлысь.
— Тӧдмавны эськӧ, кыдзи няньсӧ сдайтісны.
— Ог тӧд, — вочавидзис Сергей.
— Кор сдайтас, сэки и воас.
— Батьяс лоины! — довкйӧдлыштіс юрсӧ тётя Нюся.
— Ме эськӧ татшӧм батьястӧ...
— И ӧшӧдіс пельпом саяс берданкасӧ, чукӧстіс унзіль понсӧ да ружтігтырйи муніс берег пӧлӧн сад пытшкӧ.
Зина шӧпнитіс Сергейлы:
— Кӧсъян кӧ, купайтчам ӧтчыд?
— А позьӧ?
— Мый, кутшӧм глупость татшӧмыс!
Ми ставным тані купайтчылам.
— И ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн ас вывсьыс купальнӧй костюмсӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ йӧктігтырйи котӧртіс ваӧ.
Сергей кутіс тэрмасьны сы бӧрся.
Ваыс вӧлӧма шензьымӧн шоныд, дзик абу сэтшӧм, кутшӧм мореын, и пыдӧсыс абу изйӧсь.
— Ті фантикъяс чукӧртанныд?
— аслас гибкӧй телӧнас ваын патурликасигмоз юаліс Зина.
— Дерт жӧ, чукӧртам.
Менам мыйта нин эм!
(Сёрниыс муніс бутылкаяс вылӧ клеиталӧм этикеткаяс йылысь да кампет коръяс йылысь.)
Кор ми школаӧн черкасовскӧй движение вылӧ ветлім, ме детинкаяскӧд вежласи...
— А миян черкасовскӧй движение помасис нин!
— дӧвӧльнӧя да гордӧя шуис Чумакова.
— Ми школасӧ дзоньнас асьным восстановитім!
— Школатӧ — сійӧ мый!
А ми дзонь парк вӧчим, кӧні водзсӧ пустырь вӧлі.
— И пуяс садитінныд?
— И пуяс, и цветъяс, и туйяс вӧчим...
— Куш детинкаяс?
— Эгӧй, гырысьяс отсалісны жӧ...
— небрежнӧя шуис Сергей, а ачыс лӧсьӧдчис висьтавны аслас трудӧвӧй героизм йылысь, но тайӧ здукас улича вывсянь прудлань кежис велосипеда, бритӧм юр вылас тюбетейкаа, еджыд костюма том морт.
Сійӧ локтіс артист моз гораа сьылігтыр.
— Зин, а тайӧ коді? — юаліс Сергей.
— Тайӧ Семёнов ёрт... <ns>Се-мё-нов ё-рт!</ns> — ваын чеччалігтыр да кияснас ӧвтчигтыр горӧдіс ёсь гӧлӧсӧн Чумакова.
— Ті миянӧ, да?
Локтӧй купайтчыны, мыйкӧ ме тіянлы висьтала!
Семёнов чеччыштіс велосипед вывсьыс, осторожнӧя пуктіс турун вылӧ да сійӧс, мый абу удитӧма сьывнысӧ, шутьлялігмоз кутіс делӧвитӧя пӧрччысьны.
— Тэ нӧ тайӧ мый, Чумакова, прудйын ыркӧдчан, кор тіян йӧзыд ставныс удж вылынӧсь?
— юр вывтіыс дӧрӧмсӧ пӧрччигмоз скӧра юаліс сійӧ.
— Тайӧ нӧ кыдзи, мусаӧй менам, шусьӧ?
— А ме уджалі, ме, честнӧй кыв, уджалі, Семёнов ёрт!
А сэсся менӧ Бабенчиков лэдзис, сы вӧсна мый со тайӧ детинкаыс — сійӧ сирӧта, автоколоннакӧд воис — жарысла висьмис, а ӧні ме сы бӧрся ухаживайта, сы вӧсна мый сійӧ слаб...
— Ага, — ваӧ пыригӧн трусиксӧ лэптыштігмоз шуис Семёнов, — сідзкӧ, тэ медицинскӧй сестра пыдди?
Кутшӧм мераяс примитӧма?
Сергей интересӧн наблюдайтіс Семёнов бӧрся.
Тыдалӧ, тайӧ и вӧлі сійӧ Семёновыс райкомолысь, код йылысь сійӧ кывліс нин тӧрыт и талун, но кыдзкӧ эз сразу юрас пыр, мый начальник вермас лоны татшӧм том мортӧн да вермас купайтчыны челядькӧд ӧтлаын.
— А мераяс ми ещӧ эг на принимайтлӧй, — збоя рапортуйтіс Зина.
— Вот купайтчам, сэки ме сійӧс нуӧдла медпунктӧ Марья Николаевна дінӧ.
Яблок ме сылы сеті — со мый ещӧ вӧлі.
Некымынысь сунлӧм бӧрын да кияснас телӧсӧ зыралӧм бӧрын Семёнов матыстчис Сергей дінӧ.
— Кодлӧн нӧ тэ лоан? — юаліс сійӧ.
— Ме тіянлысь ставнысӧ нин тӧда, сӧмын ӧні на аддзылі нянь сдайтанінысь.
— Тайӧ Емельяновлӧн пиыс, — тэрыб сёрниӧн доложитіс Зина.
— Андрей Васильевичлӧн пиыс? — выльпӧв юаліс Семёнов.
— Зэв бур морт сійӧ, замечательнӧй морт!
Дас рейс лунджынйӧн вӧчис.
Молодец!
Ёна миянлы отсалӧ.
Но, а тэ мый вӧчин?
— А ме, Семёнов ёрт, — шуис Сергей собеседник дінӧ сэтшӧм дӧверие чувствоӧн, кутшӧм овлӧ челядьлӧн необычайнӧй человеческӧй правдивость да чистота ощущайтӧмысь, — а ме асывсяньыс тшыг.
Сэсся менӧ мазі чушкис, а кор ме шеп ӧкті, шонді жарыс юрӧ кучкис, а сэсся тайӧ Зинкаыс прудйӧ менӧ кыскис, а ме кынма...
Сійӧ эз тӧд, бӧрддзыны сылы али ёна дӧзмыны.
— Э-э, да тэ, ме аддза, геройскӧй детинка!
— Семёнов кватитіс Сергейӧс киняулӧдыс, лэптыштіс да кыскис берег вылӧ.
— Асывсянь тшыг, а шеп ӧктін...
Тётя Нюся!
Мыйӧнкӧ гӧститӧдыштӧй тшыгъялысьяссӧ!
Зина, Сергейлӧн став нелючкияс вӧсна асьсӧ мыжаӧн чувствуйтӧмӧн, дышпырысь кыссис бӧрвылын, но Семёновлысь медбӧръя кывъяссӧ кылӧм бӧрын быттьӧ ловзис.
— Сылӧн рисӧн жаритӧм скворецъяс эмӧсь, — вашнитіс сійӧ.
— Котӧртлыны?
Гашкӧ, вайны, а?
Зина кватитіс му вылысь ассьыс купальнӧй костюмсӧ да ӧти кок йылас чеччалігтыр котӧртігмозыс пасьтасис.
Лягушапи кодь ва да югъялысь, ӧні сійӧ вӧлі сэтшӧм приятнӧй, мый Сергей став сьӧлӧмсяньыс каитчис, мыйла сійӧ норасис сы вылӧ.
— И Бабенчиковӧс кор!
— горӧдіс сы бӧрся Семёнов да кутіс гартны Сергейӧс аслас полотнянӧй пинжак пытшкас, такӧд ӧттшӧтш сійӧ ниртіс кинас сылысь мышсӧ да мыйкӧ шуаліс Серёжалӧн стойкость йылысь.
Тётя Нюся сулаліс бокынджык да куритіс ассьыс «Беломорсӧ».
— Вот татшӧмъяссьыс медся ӧтчаяннӧйясыс и лоӧны, — тшынсӧ ныр пырыс лэдзигмоз шуис сійӧ.
— Батьтӧм-мамтӧмӧсь, он тӧд кӧні гартчӧны, а сэсся мый сылысь босьтан?
«Ме, шуӧ, ачым ас вылын кӧзяин»...
Да тэ кепкаӧд сійӧс...
Вот тадз.
И эн нирт — мышкусӧ розьӧдан.
Тайӧ ӧд кага, абу велосипед...
Но, мый выльыс, висьтавлы...
Семёнов эновтіс Сергейӧс да пуксис шонді водзӧ косьтысьыштны.
Выльторъяс, кодъясӧс сійӧ вайис, вӧліны бурӧсь.
Медводдза нянь встретитісны праздничнӧя.
Муся бригадалӧн няньыс получитӧма зэв бур оценка.
— Но, да сійӧ ӧд Муся!
— гордӧя шуис стӧрӧжика, и Сергей чуймис, кор тӧдвылас уси, кыдзи стӧрӧжика ӧні на видіс бригадиршаӧс.
Чулаеваӧс да шофёръясӧс, кодъяс вайисны няньсӧ, фотографируйтісны, и тайӧ ставтор йывсьыс лоӧ печатайтӧма районнӧй, а гашкӧ, и областнӧй газетаын.
А аски, воскресеньеӧ, районнӧй центрысь колхозӧ воасны пионеръяслӧн группа да артистъяслӧн бригада.
Тётя Нюся шыбитіс папирос помсӧ да скӧра шуис:
— Челядьсӧ миян дзик некытчӧ воштыны.
Семёнов эз сӧгласитчы стӧрӧжикакӧд.
Сійӧ пыр на пукаліс, шонтіс гож водзын мышсӧ да сёйис ӧти яблок бӧрся мӧдӧс, кӧть тётя Нюсялы тайӧ зэв ёна эз во сьӧлӧм вылас.
— Видзӧдлінныд эськӧ мед ті, кыдзи найӧ талун нянь сдайтанінын уджалісны! — шуис Семёнов.
— Зӧлӧтӧй кияс!
И сэсся, тайӧ карса опыта йӧз: котӧрӧн воласны найӧ тіян керкаясӧ, уличаяс вылӧ — гӧгӧр гажӧдасны, порядок лӧсьӧдасны, «стенновка» лэдзасны, беспорядокысь кодсюрӧӧс видыштасны.
Да и водз кисьмысь грушаястӧ, тыдалӧ, пӧра идравны, а?
Грушаяс йылысь тётя Нюся нинӧм эз висьтав, а порядок лӧсьӧдӧм йылысь нурбыльтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс: мед, пӧ, ас бӧрсяныс бурджыка видзӧдасны бокӧвӧй йӧзӧс беспокоитӧм дорысь.
— Но, тайӧ абу вернӧ, тайӧ ерунда, тётя Нюся! — вочавидзис Семёнов.
— Арнас ми и тіянӧс ыстам соседъяс ордӧ...
Тэ кыдзи думайтан, Сергей?
Вот командируйтам тётя Нюсяӧс тіян карӧ, активность прӧверитны, — пӧльзаыс лоӧ?
Сергей мӧвпалыштіс да, кӧть стрӧг стӧрӧжика воӧмысь нинӧм вӧлі бурсӧ виччысьны, ӧтветитіс кыдз позьӧ вежливӧйджыка:
— Ага.
Тыдовтчис Чумакова, киясас вайис миска.
Сы бӧрся локтіс Бабенчиков.
— Скворецъястӧ ме эг аддзы, тӧрытъя йӧв вая! — ылысянь на ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс нывка.
Сійӧ карас, кӧні оліс Серёжа, стӧрӧжикалӧн волӧм йылысь сёрниыс вешйис бокӧ.
Эз на удит Бабенчиков пуксьыны, кыдзи Семёнов заводитіс подробнӧя висьтавлыны сылы районса делӧяс йылысь.
«Кутшӧм бура найӧ ставныс тані сёрнитӧны ӧта-мӧдныскӧд, — думыштіс Сергей, — быттьӧ ставныс найӧ верстьӧ йӧз и ставныс ӧткодя гӧгӧрвоӧны делӧсӧ».
Гортас Сергейлӧн делӧыс муніс мӧдногӧн.
Сійӧс сэні лыддисны ичӧтик, нинӧм гӧгӧрвотӧм кагаӧн.
Ӧд кутшӧма нин любитліс Сергейӧс мамыс, но и сійӧ эськӧ эз кут висьтавлыны сылы аслас либӧ батьлӧн делӧяс йылысь, и дерт нин, эз кут эськӧ сӧветуйтчыны сыкӧд.
А тані ставныс сӧветуйтчӧны ӧта-мӧдныскӧд, оз яндысьны сыысь, мый ӧтияс ыджыдӧсь нин, а мӧдъяс ичӧтӧсь на.
Семёнов висьталіс Бабенчиковлы и пионеръяслӧн аския локтӧм йылысь.
— Но примитны найӧс ковмас, Яша, талунъя опыттӧ артыштӧмӧн, — помаліс сёрнисӧ Семёнов, а ачыс шмонитігтыр грӧзитыштіс чуньнас.
— Кутшӧм талунъя опыт?
— Бабенчиков подозрительнӧя чӧвтліс синъяссӧ Чумаковалань.
— А кыдзи ті примитінныд Емельяновӧс?
— А мый?
— Бур ещӧ, мый детинкаыс геройскӧй вӧлӧма, — водзӧ висьталіс Семёнов не сӧмын Бабенчиков дінӧ, но и тётя Нюся дінӧ шыасигмоз.
— Тіянлы ни гу-гу, а сійӧ асывсяньыс абу сёйлӧма.
А ті абу и интересуйтчыштӧмныд.
Сідз?
А со ещӧ сылысь кисӧ тӧрыт мазі чушкӧма.
А сэсся ті сійӧс, тшыг мортсӧ, сразу шеп ӧктыны ыстӧмныд.
Абу думыштӧмныд, мый детинкаыс карса, степнӧй шондісӧ эз аддзыв, но и уси кок йывсьыс.
А сы пыдди, медым сійӧс врач дінӧ нуӧдны, ті сійӧс купайтны кутінныд...
Абу лӧсьыд, Яша.
Артыштны тайӧ опытсӧ аски.
Бур?
— Бур, — шуис Яша Бабенчиков да мигнитіс Сергейлы, но эз лёкысь, а сочувственнӧя: тэ, пӧ, нин извинит, ӧшибка артмис.
— А ӧні, челядь, вайӧ мунамӧй Муся участок вылӧ, — пасьтасигмозыс шуис Семёнов.
— Неыджыд встреча сылы вӧчам.
Сійӧ ӧд должен бӧр локны колоннакӧд тшӧтш.
— А оз-ӧ эсійӧ найӧ локны?
— фуражкасӧ плеш вылас лэдзӧм бӧрын да синъяс весьтас лэччӧм кӧзырок увсянь видзӧдігтыр шуис тётя Нюся да индіс чуньнас горизонт дорын кыптӧм бус вылӧ.
Семёнов акнитіс да уськӧдчис велосипед дінӧ.
Зина Чумакова кыв шутӧг вуджис плетень вомӧн, мед котӧртны сикт сайӧ йӧръяс пыр, а тётя Нюся, Бабенчиков да Сергей котӧртісны оврагӧд.
Сэк кості, кор Семёнов аслас велосипеднас петіс сиктса главнӧй улича вылӧ, Чумакова лои ёна водзынджык.
Бабенчиков кутіс котӧртны ӧдйӧджык.
Тётя Нюся, мыйӧкӧ кывзысьыштӧм бӧрын, друг бергӧдчис бӧр, садлань, и Сергей коли ӧтнас.
Сійӧ котӧртіс Чумакова бӧрся да некыдз эз вермы суӧдны сійӧс.
А збыльвылассӧ, ӧд именнӧ сылы колӧ вӧлі воны медводз, кӧть ӧти здук кежлӧ топӧдчывны батьыс дінӧ да висьтавны ставсӧ, мый лои сыкӧд тайӧ неудачнӧй лунас.
Сьӧкыда лолалігтыр Сергей котӧрӧн воис батьыс дінӧ буретш сійӧ здукас, кор проклятӧй Зинка, тыдалӧ, докладывайтіс нин сылы ставсӧ — и батьыс, кӧтасьӧм майкаа, пӧсялӧмысла лӧсталысь коричневӧй кияса, но гажа да задорнӧй, тревожнӧя видзӧдліс гӧгӧрбок, думсьыс корсис синнас ассьыс писӧ.
Мича паськӧма, выль шӧвк платьеа да гӧрд шӧвк косынкаа Муся, киас цвет букет кутігтыр, сулаліс батькӧд орччӧн.
Сійӧ медводз аддзис Сергейӧс.
— Сергунька! — чукӧстіс сійӧ Сергейӧс ас дінас; татшӧм нимӧн ӧні вермис шуны сійӧс сӧмын батьыс.
— Сергунька, котӧрт ӧдйӧджык!
И Сергейлы кыдзкӧ пыр жӧ эз ло лӧсьыд.
«Найӧ сэні празднуйтісны, снимайтчисны, налы музыка ворсіс, — вирдыштіс сылӧн мӧвп, — а ме тані тшыг, эновтӧм, менӧ тані шонді тӧкӧтьӧ эз ви...»
Муся дорті сійӧ котӧртіс батьыс дінӧ да топӧдчис сы бердӧ.
Ӧні сійӧ торъя нин ёна чувствуйтіс, кутшӧм сійӧ ичӧтик, жебиник, кыдзи сійӧ оз куж венны сьӧкыдлунъяс.
Но Муся, мича паськӧма Муся, код вылӧ сылы эз вӧв окота ӧні весиг видзӧднысӧ, босьтіс сійӧс моздорас да, аслас душитӧм платье дінас топӧдлӧм бӧрын, качӧдіс вывлань.
— Да тэ жӧ геройскӧй детинка! — сералігтыр шуаліс сійӧ.
— Качайтӧй сійӧс, качайтӧй!
И сэки воздухсьыс сійӧс кватитіс Петя Вольтановский.
— Молодец, Емельянка, эн подведит!
Артмӧ вӧлі, мый Сергей талун — медся ударнӧй морт, и ставыс, мый неважӧн на огорчайтліс сійӧс, друг кыдзкӧ приятнӧй ногӧн кутіс бергӧдчыны сылы пӧльза вылӧ.
Збыль ӧд, абу жӧ мыжа сійӧ, мый сійӧс чушкис мазі, мый шонді жарыс кучкис сылы юрас, мый сійӧ пӧшти эз ӧкты шепсӧ — шептыс и вообще вӧлі этша.
Главнӧйыс сійӧ, мый Сергей уджаліс.
— Ӧні тэ, зонмӧ, полноправнӧй карса шофёр, — муӧ сійӧс лэдзигмоз шуис Вольтановский.
— Збыль, папа?
И батьыс, коді ӧнӧдз чӧла да тревожнӧя нюмъяліс, мыжапырысь тапкӧдыштіс Сергейӧс мышкӧдыс.
5.
Карса пионеръяслӧн отряд воис артистъяс бригадакӧд тшӧтш.
Колхозса томйӧз встретитісны найӧс сиктгӧгӧрса потшӧс дорын.
Бабенчиков висьталіс речь да сетіс букет украинскӧй костюма да юр вылас венока ыджыд тушаа, кыз нывбабалы.
Сійӧ копыртчыліс Бабенчиковлы, а сэсся (Сергей кынмыліс места вылас) ён кияснас матыстіс ас дінас да некымынысь чупнитіс-окыштіс чужӧмбансӧ.
Бабенчиков чужӧм вылӧ, быттьӧ гыжтуйяс, колины губнӧй помадаысь гӧрд чутъяс.
Зина Чумакова радпырысь серӧктыштіс, колхозса челядь кутісны шӧпкӧдчыны ӧта-мӧдыскӧд, но Сергей казяліс, мый Бабенчиков чабыртіс кулакъяссӧ, да ас кадӧ кутчысис серӧктӧмысь.
Решитӧма вӧлі ӧні жӧ ставлы мунны нянь идравны и сэні, му вылас, сетны концерт, но, грекыд вылӧ, локтіс председатель, коді асывсяньыс мунӧма вӧлі МТС-ӧ, да решитіс ас ногыс.
Артистъясӧс мӧдӧдіс муяс вылын уджалысь бригадаяс дінӧ, а карса пионеръясӧс колхозсаяскӧд ӧтлаын — водз кисьмӧм груша идравны.
— Менам ӧти пример эм нин, — синъяснас Серёжаӧс корсигмоз долис председатель, — менӧ велӧдісны нин...
Груша идравны!
Бабенчиков, Емельянов!..
Босьтӧй бригадаӧн морт вылӧ, ӧдйӧ!
Эз на удит Сергей видзӧдлыны гӧгӧр, кыдзи сылы торйӧдісны банта кӧсаяса, югыд платьеяса, мича паськӧма, ыджыд гӧлӧса да зэв делӧвитӧй сизим нывкаӧс.
Кутшӧмкӧ Анка вӧлӧма налӧн агитаторӧн, сійӧ стрӧитіс ассьыс йӧзсӧ да доложитіс Сергейлы, мый бригада дась мунны.
Сергей эськӧ некор эз и вермы думыштны, мый шуны нывкалы, председатель кӧ эз горӧд тайӧ здукас:
— Ставныд ме бӧрся!
Серёжа некор на некодӧн эз командуйтлыв, торъя нин нывкаясӧн, и сылы зэв эз вӧв лӧсьыд.
А нывкаяс, быттьӧ лёк вылӧ, сы вом вылӧ сӧмын и видзӧдісны да пыр ӧтарӧ юасисны, мый вӧчны.
Серёжалысь бригадасӧ сувтӧдісны пуктавны грушаяссӧ кӧрзинаясӧ да веситӧм бӧрын ректыны найӧс колхознӧй складӧ, а Бабенчиковлӧн бригада уджаліс колхозницаяскӧд ӧтлаын.
Тётя Нюся, вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн, чӧв олігтыр куритчис.
— Тётя Нюся, — аслас бригада дінсьыс торйӧдчӧм бӧрын вашкӧдіс сылы Сергей, — а кыдз пуктавнысӧ, мый колӧ?..
Честнӧй ленинскӧй, ме ог куж...
— Кыдзи-мый вӧчны?
Пукталӧй ньӧжйӧник да сӧвтӧй двуколка вылӧ, а сэні, кладовщик ордас, сетӧй вески вылӧ, сэсся босьтӧй вески вывсьыс да ректӧй, кытчӧ тшӧктасны.
Главнӧйыс, медым не пычйӧдлыны да не лямӧдавны.
Нывкаяс пыр жӧ велалісны удж дінас да мыйкӧ дыра эз обращайтны внимание асланыс бригадир вылӧ, но недыр мысти на пиысь ӧти — рыжӧй, беринӧсь, сэтшӧм беринӧсь, мый, кажитчис, чужӧмыс сылӧн аняӧсь — немъяндысьтӧг горӧдіс:
— Товарищ бригадир, а кор перерыв лоӧ?
Мӧд нывка, коді ӧнӧдз уджаліс медся лӧня, горӧдіс жӧ:
— Товарищ бригадир, онӧй тӧждысьӧй ва вӧсна...
— Товарищ бригадир, а мыйла оз гижавны, мыйта ми ректім?
abu
Первойсӧ Сергей нинӧм эз ӧтвечайт озорницаяс юасьӧм вылӧ, но найӧ спокой эз сетлыны, пыр ыджыдджык и ыджыдджык гӧлӧсӧн, сералігтырйи да мигайтігтыр, дугдывтӧг чуксалісны сійӧс да требуйтісны индӧдъяс да сӧветъяс.
Ставныс найӧ вӧліны зэв гажаӧсь, но сы вӧсна ещӧ ёнджыка неприятнӧйӧсь, и Сергей зілис не видзӧдны на вылӧ да не сёрнитны накӧд.
Друг тётя Нюся корис сійӧс ас дінас:
— Шойччӧдышт найӧс минута вит — мудзисны тэнад барышняясыд.
И морт ӧти грушаӧн сет, мед нин...
Сӧмын видзӧд, медым уна оз сёйны, а то кынӧмъясныс висьмасны.
Ачыс тётя Нюся важӧн нин вӧлі пуктӧма берданкасӧ бокӧ да, лӧз тужуркасӧ пӧрччӧмӧн, куш майка кежсьыс сӧвтіс кӧрзинаяссӧ двуколкаӧ.
Сергей командуйтіс шойччыны да тшӧктіс босьтны морт ӧти грушаӧн.
Тётя Нюся, быттьӧкӧ тожӧ виччысьӧма сылысь сигналсӧ, пуксис да кутіс куритчыны.
Нывкаяс ставныс вӧліны зэв мича паськӧмаӧсь, ставныс бантъясаӧсь, фартукъясаӧсь, сы вӧсна Сергей дыр эз вермы запомнитны налысь чужӧмъяссӧ и вӧчис вид, мый сійӧ стрӧг морт и сылы дзик веськодь, кыдзи найӧс шуӧны.
Но коймӧдысь шойччӧм бӧрын сійӧ тӧдіс нин налысь нимъяссӧ, а найӧ эз лысьтны шуны сійӧс Серёжаӧн да меліа горзісны сылы:
— Бригадирчик, а бригадирчик, командуйт шойччыны, кад нин!
Уджыс ӧні муніс сэтшӧм ӧдйӧ, мый тётя Нюся броткис вомгорулас: «Мед эськӧ эбӧссьыс не петкӧдны нывкаяссӧ!»
Но некод нин эз кӧсйы дугдыны.
Нёльӧдысь шойччигӧн тётя Нюся предложитіс купайтчыны прудйын.
Сергей шӧйӧвоши.
Сійӧ дзик нин эз тӧд, мый сылы ӧні вӧчны да кыдзи кутны асьсӧ тайӧ горзысь да беспокойнӧй существоясыс дінын, но тётя Нюся отсаліс:
— А тэ котӧртлы, ӧбед йылысь тӧдмав.
Миян Анисимлы сёысь колӧ казьтыштны...
Сергей лои рад тайӧ бур предложениеыс вылӧ да котӧртіс корсьны председательӧс.
Асылыс тӧдлытӧг вуджис луншӧр кадӧ.
Воздухыс быттьӧ сакара лои, сукмис — котӧртны вӧлі сьӧкыд.
Садйысь Серёжа котӧртіс мыльк вылӧ да читкыртіс синъяссӧ — сы вылӧ пыр жӧ ӧвтыштіс доналӧм степса кос, чуткасьысь жарыс.
Неяснӧя вералігтыр воздухыс надзӧник лӧсьӧдчис пузьыны.
abu
Воздухын чорыда чирксісны цикадаяс, быттьӧкӧ быдладорсянь пилитісны сійӧс посньыдик напилокъясӧн, и тайӧ дугдывтӧм чирксӧмсьыс воздухыс кажитчис чорыдӧн жӧ.
Председатель эз вӧв ни правлениеын, ни гумла вылын, ни град йӧрын, ни шобді му вылын.
Муся Чулаева, кодӧс сійӧ аддзис аслас участоксьыс, лӧз, вушйӧм уджалан паськӧма, бусӧсь, пӧсялӧм, мый вӧсна талун ньӧти эз кажитчы мичаӧн, косьмӧм вомдоръяссӧ нюлігтыр шуис:
— Кутшӧм сэн ӧбедъяс!
Рытӧдзыс нин... — и бергӧдчис Сергейлы мышнас сэтшӧм оскорбительнӧй веськодьлунӧн, мый детинка весиг чуймис.
Важӧн-ӧ сійӧ ачыс качӧдліс Сергейӧс воздухӧ да кутліс сійӧс став йӧз син водзын!
«Буракӧ, сылӧн центнеръясыс талун бара чинӧны», — думыштіс Серёжа и минута кежлӧ сылы весиг окота вӧлі, медым Мусялӧн лои кутшӧмкӧ неприятность.
Муся сулаліс комбайнер Гончаруккӧд, коді мавтіс комбайн, да мыжапырысь кывзіс, мый висьталіс сылы Гончарук.
Сёрниыс муніс эз нянь идралӧм йылысь нин, а коськӧм гӧрӧм йылысь, и Гончарук сьӧлӧмсяньыс висьталіс, мый колӧ гӧрны кыдз позьӧ регыдджык, мый муыс тані, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоӧ, жеб, зэръяс ӧдвакӧ лоӧны.
А Муся ышлолалігтыр вочавидзис, мый мусӧ сійӧ бура тӧдӧ, а мый гӧрны ещӧ позьӧ на виччысьлыны.
— Ми ӧмӧй тіянкӧд этша сыысь пӧльзасӧ босьтім, Алексей Иванович? — юаліс сійӧ.
— Район пасьта первойяс, абу ӧмӧй збыль?
— Первойясыд первойяс, а некутшӧм выводъяс ог получитӧй, — ас кыв вылас сулаліс Гончарук, и сы чужӧм серти вӧлі тӧдчӧ: уверен, мый сійӧс подведитасны, и сы вӧсна Мусялӧн уговаривайтӧмыс сы вылӧ омӧля действуйтліс.
— Колхознӧй фондыс миян тэкӧд абу сэтшӧм, вот мый.
— Ачым нӧ ме ог али мый кӧсйы йӧзас петны, Алексей Иванович? — бурӧдіс сійӧс Муся.
— Ме талун став бригаданам косаӧн ытшкыны сувта.
Юр пукта, а плансӧ выполнитам.
Ті сӧмын чорыда кутчысьӧй, ме тіян вылӧ надейтча...
Гончарук курччаліс вомдоръяссӧ.
— Да ме коймӧд лун куш нарзан вылын.
Мый нӧ сэні «надейтча да ог надейтчыыс»...
abu
Сергей помӧдзыс кывзытӧдз пышйис.
И друг — со сійӧ, председательыд, мунӧ аслас двуколка вылын, мыйкӧ гижалӧ.
— Анисим Петрович!
Кор нӧ ӧбедайтнысӧ?
— Карсаясыслы?
— Председатель гыжйыштіс нырсӧ карандашӧн.
— А уна-ӧ мӧдӧдінныд складӧ?
— Нелямын кӧрзина.
— Аддзан тэ!
Со найӧ, карсаясыд, кутшӧмӧсь!
Час мысти нуӧд найӧс огороднӧй бригада дінӧ, со записка.
Ме висьталі нин сэні...
Энлы, Емельянов!
Кор ветымын кӧрзина ыстанныд, сӧмын сэки нуӧд, кылан?
Сиктсянь садйӧ мунан джын туяс паныдасис Вольтановский.
Сійӧ ӧдвывсьыс сувтіс тормозъяс вылӧ сідз, мый машина пытшкас ставыс зильмуні, да индіс кинас пуксьыны.
— Кӧні тэ ветлӧдлан?
Корсям, корсям.
Пуксьы тэрыбджыка!
— Мунны?
— Вуджӧдӧны орчча колхозӧ.
Пуксин?
— Дядя Петя, бригадаӧй менам садъяс коли...
— Ыджыд тай!
Талун нӧ кӧть вердлісны эз?
— Менӧ вердлісны, а найӧс эз.
Папа сэні нин, выль колхозас?
— Сэні нин, дерт.
Зэв ыджыд задача сетісны, гӧгӧрвоан?
Тані кӧть колхозыс туй вылас, а сэні, другӧ, ылысь ковмас новлыны, степӧд.
abu
— Ой, дядя Петя, ме ӧд пост вылысь пышйи!
Вольтановский сӧмын ӧвтыштіс кинас.
— Антон Антонович миянлы мый шуліс? — водзӧ висьталіс Сергей.
— «Эн янӧдӧй, шуӧ, асьнытӧ».
А ме?
Босьті да и янӧді.
Семёнов тӧдлас, газетаӧ кыдзи шлёпнитас...
— Эк, усин жӧ тэ менам юр вылӧ!..
— Вольтановский сувтӧдіс машинасӧ пода морт водзӧ, коді мудзпырысь муніс туй пӧлӧн.
— Случайнӧ он колхозӧ мунӧй?
— Колхозӧ.
— Вӧч сэтшӧм буртор, тані мекӧд пукалӧ томйӧзлӧн начальник, локтӧм йӧзӧс вердӧм йылысь распоряжение колӧ передайтны.
Вот тэныд, папаша, записка.
Сет, кора тэнӧ, а то матӧ воштіс.
Сёйны дзикӧдз кутіс менӧ!
Машина вӧрзис.
Вольтановский веськыд синнас кӧсӧйтчыліс Сергей вылӧ:
— Дзик Зотова кодь, збыль...
abu
Сергей эз дӧзмы.
Сійӧ тӧдіс, мый прав.
Садлӧн йывъясыс, кӧні уджаліс Серёжалӧн бригадаыс, бердісны мыльк сайӧ да вошины.
Тешкодь лои олӧмыс.
Сылӧн вабергачас мойдын моз ӧдйӧ вуджрасисны событиеяс да йӧз.
Сійӧ весиг эз прӧститчы Зинакӧд, эз отчитайтчы Бабенчиков водзын.
Мед эськӧ найӧ воласны карӧ — бурджык, дерт, тётя Нюсятӧг, — сійӧ эськӧ петкӧдлас налы и море и сійӧ парксӧ, кодӧс неважӧн вӧчисны, и уличасӧ, кӧні сійӧ, Серёжа, олӧ.
Ещӧ ӧтчыд сы син водзті вуджӧртісны степын олан первойя лунъясӧ тӧдмалӧм йӧзыс и бӧр вошины — гашкӧ, нэм кежлӧ.
6.
Степын кутіс рӧмдыны, но розӧвӧй тшын дыр на кыссис му весьтті.
Сэсся, кор пемдіс, тыдовтчисны гырысь, югыд кодзувъяс, и кельыдгӧрд кымӧръяс дышпырысь сыліны.
Тётя Саша, дӧва, дас кык арӧса Оля нима нывкаыскӧд, кодъяс ордӧ овмӧдчисны водительяс, вольсаліс пуяс улӧ кык дӧра эшкын, пукталіс пӧдушкаяс, на дорӧ сувтӧдіс маысь вӧчӧм ырӧш тыра ведра, ӧлӧдіс, мый орччӧн пасека, да пырис аслас ичӧтик, кык комнатаа мазанкаас.
Ставныс — и батьыс, и Ерёмушкин, и Сергей, и Зотова — водалісны орччӧн.
Кыліс зэв чӧскыд выль турун дук.
Ӧтитор вӧлі лёк — мый накӧд орччӧн пасека.
Но тётя Саша, кодлы Сергей висьталіс аслас полӧм йылысь, нюмъялігтыр шуис, мый мазіясыс сылӧн рамӧсь.
Тэрмасьӧмӧн сёйыштісны да водалісны узьны.
Тайӧ вӧлі первой вой, кор став водительясыс чукӧртчисны ӧтлаӧ, и быдӧнлы окота вӧлі висьтавны аслас впечатлениеяс йылысь.
— Меным зэв унатор йылысь колӧ висьтавны тэныд, папа, — бать дінас топӧдчӧмӧн шуис Серёжа.
— Мыйсӧ ме сӧмын эг вӧч!
Ме весиг бригадирӧн вӧлі, тӧдан!
Сетісны меным сизим нывкаӧс...
— Интереснӧ, коді тэнӧ, чӧртпиӧс, прудъяс купайтіс, — унмовсигас нин буркнитіс Зотова, коді, кыдзи и век, быдтор тӧдіс.
Чужӧмнас батьыс банбок бердӧ ляскысьӧмӧн Сергей гусьӧник серӧктіс:
— Ме тэныд аски ӧтнадлы ставсӧ, ставсӧ висьтала, ладнӧ, пап?
— Ладнӧ, пиук.
А ме тэысь, тӧдан, гажтӧмчи.
Кодлысь юала: «Кӧні менам пиӧй?»
— «Да, — шуӧны, — кӧнкӧ командуйтӧ мыйӧнкӧ».
Унзіль кутіс личкыны Серёжаӧс и, быттьӧ ньӧжйӧник лэптыштӧмӧн, небыда да меліа кутіс баййӧдлыны.
Но сэки друг сійӧ кыліс тётя Сашалысь гӧлӧссӧ:
— Коді тіян пиысь старшӧйыс?
Чеччӧй!
Полевод корӧ.
Бать чеччис.
И Сергейлӧн унмыс паляліс.
Ыж ку шапка кодь гӧгрӧс да сук тошка ичӧтик тушаа, мусянь тэчӧм кодь старик мыжапырысь шыасис бать дінӧ:
— Емельянов?
Ті нин извинитӧй, мый тревожиті но, тӧданныд, кутшӧм делӧ: комбайнным сувтіс.
Кӧсйысим талун войбыд нянь идравны, а мыйкӧ лои, некыдз асьныс оз вермыны разберитчыны.
Он отсыштӧй, а?
А то пока МТС-ӧдз воам.
Бать садьмӧдіс Вольтановскийӧс.
Сергей чеччыштіс жӧ да пасьтасис:
— Папа, ме тэкӧд некӧн на эг вӧвлы, пыр тэтӧг да тэтӧг.
— Да ӧд мудзан, смотри...
— Тэкӧд, пап, ме некор ог мудз.
Полевод малыштіс Сергейӧс юрӧдыс:
— Нинӧм, мед мунас, сэні миян челядь дежуритӧны — оз кут гажтӧмчыны.
Тачанка виччысис нин.
Пырисны войся пемыдас ыджыд гуранӧ моз.
Войыс ульсалӧма, чӧв ланьтӧма.
— Мый нӧ, тіян комбайнеръясыд и лысва дырйи идралӧны? — юаліс бать.
— Комбайнеръяс миян збойӧсь, — меліа шуис войся пемыдас тыдавтӧм полевод.
— Лысваыд налы оз мешайт.
Сӧмын вот талун мыйкӧ торксисны...
Но, мый и шуны: уджыс ӧд ответственнӧй — оз узьлыны, оз сёйлыны, спокойнӧя куритчынысӧ некор.
Урожайыс кутшӧм!
Татшӧм урожайтӧ тавоӧдз сӧмын вӧтын аддзывлім.
Сергей йиджласис йирмӧгысла да вугралігмоз кывзіс урожай йылысь висьталӧмсӧ.
Войыс шымыртіс сійӧс, кыдзи некор на кывлытӧм мойд.
Войыс вӧлі кутшӧмкӧ юргысь, но такӧд тшӧтш и зэв лӧнь.
Шыясыс пырисны лӧняс курччасьысь гагъяс моз.
Медбӧрын, кӧнкӧ зэв ылын водзын, быттьӧкӧ корабльлӧн биыс, югнитіс бипур.
— Сулалӧны, — ышловзис да сьӧлыштіс полевод.
— Сулалӧны, ӧкаяннӧйясыд!
Веританныд али онӧй, ог ас вӧсна шогсьы — колхозникъяс вӧсна, — шуис сійӧ батьлы.
— Таво, тӧданныд, сэтшӧм увлечение урожайӧн, сэтшӧм доблесть, оз позь няньсӧ воштыны — виасны!
Со ӧні сиктджынйыс оз узь, думайтӧ, мыйын делӧыс, мыйла комбайныс сувтіс?
Менӧ войдӧрлун томйӧз тӧкӧтьӧ эз нӧйтны.
Горзӧны: «Вай косаяс, кутам киӧн идравны!»
Но, косаясыд ещӧ на сідз-тадз, а ытшкысьясыс ӧд абуӧсь, тайӧ ӧні дзик пытшӧс дорӧм кодь...
И мый ті думайтанныд, миян Светлана, комбайнерлӧн отсасьысьыс, аддзӧма кытыськӧ старикӧс да старукаӧс.
Ытшкысьяс!
Любительяс!
Старикыс кӧнкӧ счетоводӧн артельын уджалӧ, стӧчасӧ ог тӧд, но, тыдалӧ, сямыс эм.
Воисны найӧ буретш тіян водзын — и старик пыр жӧ заводитіс велӧдны.
Коса тӧчитіс, петкӧдліс кыдзи-мый.
Асывсяньыс ыста, аслыныс налы участок торйӧді.
Мед, мед!
Ӧні и куш киӧн дась идравны...
Мыйын делӧыс, геройяс?
— бипурйӧн югдӧдӧм пемыдас видзӧдігмоз горӧдіс сійӧ.
Комбайнсянь, быттьӧ паровозсянь, пыр на ӧвтіс жарӧн.
Тракторист да комбайнер ноксисны кӧнкӧ пытшкас.
Некымын сиктса детинка чӧла видзӧдісны налӧн ноксьӧм вылӧ.
Полевод шыбитіс вӧжжисӧ орччӧн сулалысь детинкалы.
— А горючӧй дінын стӧрӧж эм? — пыр жӧ юаліс сійӧ.
— Эм, эм, Курочкин сулалӧ, — шуисны сылы.
— Эй, шудтӧм кӧзяева!
Петалӧй кодкӧ сёрнитчыны!
— бипур дінӧ матыстчигмоз серамбанӧн шуис старик да мудзпырысь пуксис кодлӧнкӧ вольсалӧм паськӧм вылӧ.
— Вӧвъясныд дасьӧсь? — юаліс сійӧ челядьлысь.
— Дасьӧсь, Александр Васильевич, — вочавидзисны сылы унаӧн ӧттшӧтш.
— Но, сьӧлӧмсянь аттьӧ тіянлы...
Вот, видзӧдлӧй, — бергӧдчис сійӧ Вольтановскийлань, коді вуграліс туй чӧжыс да, буракӧ, нинӧм эз кывлы сы висьталӧмысь.
— Вот, видзӧдлӧй: абу и гырысьӧсь йӧзыс, а кутшӧм ыджыд отсӧг насянь!
Ме любӧйӧс на пиысь весиг ас вылӧ ог веж.
Мӧдӧді ме найӧс вой кежлӧ вӧвъясӧс йирӧдны, а найӧ встречнӧй проект думыштісны: «Ми, пӧ, ӧттшӧтш и горючӧй видзны кутам, и машинаяс, кор комбайнеръяс унмовсясны».
А и збыль ӧд сійӧ — он эновт.
Сідзсӧ, быттьӧкӧ, нинӧм, но, мӧдар боксянь, абу окота...
Пет, пет, Светланушка, висьтавлы!
— турунсӧ ас дінсьыс кинас тапкӧдыштігмоз помаліс сійӧ.
Смуглӧй спокойнӧй ныв пыркӧдчигтыр матыстчис бипур дінӧ.
Сы бӧрся, вомгорулас мыйкӧ нурбыльтӧм бӧрын, мыччысис тракторист.
— А Яков Николаевич нӧ кӧні? — пырысь-пыр кутіс тревожитчыны полевод.
— А Яковӧс медпунктӧ нуисны, язвалӧн приступ, — висьталіс Светлана сэтшӧм мыжа видӧн, быттьӧкӧ сійӧ и вӧлі мыжа Яков висьӧмын.
— Ме, Александр Васильевич, лунджынсӧ МТС-ын тойті: мыйсюрӧ колӧ вӧлі вайны, горючӧй аски кежлӧ закажиті, сводкаяс ассьыным сдайті.
А сійӧ пыр вӧлі ӧтнас.
Ме локті — сійӧ вижӧдӧма, муртса кок йылас сулалӧ.
Мучитчис, мучитчис, а час сайын водовозкакӧд и муніс.
— Татчӧ, сідзкӧ, ті и сувтінныд? — дӧгадайтчис Вольтановский, коді сӧмын ӧні на садьмис.
— Татчӧ, сідзкӧ, ми и сувтім, — сідзжӧ вочавидзис нывка да аслас гырысь, югъялысь синъяснас гордӧя видзӧдліс Вольтановский чужӧм вылӧ.
— Мый, асьныд определяйтанныд? — юаліс Светланалысь бать.
Вомас идзас си босьтӧм бӧрын сійӧ шай-паймунӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ноко, ломзьӧдлӧй бисӧ, — стрӧга шуис сэки бать, кыдзи шулӧны врачьяс, кор найӧ заводитӧны видлавны висьысьӧс.
Комбайн мичаа, загадочнӧя югдіс, лои ичӧтик корабль кодь.
— Тэ, Петро, видлав, бура-ӧ чиститӧма комбайнсӧ, — шуис бать, — а ме вундысь аппаратсӧ видзӧдла.
— Ладнӧ! — мигнитіс Вольтановский Светланалы да ружтігтырйи кайис комбайн вылӧ.
Светлана мыжапырысь муніс сы бӧрся.
Став тушанас машиналань бергӧдчӧмӧн полевод пукаліс бипур дорын, и чужӧм вылас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ нимкодясян шай-паймунӧм.
Кор Емельянов да Вольтановский, машинасӧ видлалӧм бӧрын, бӧр локтісны бипур дінӧ, сійӧ нинӧм йылысь эз юав налысь — чӧволігтыр вомдоръяссӧ вӧрӧдігмоз сійӧ сӧмын видзӧдіс на бӧрся.
— Вундан аппаратыс эз пырав муас? — интересуйтчис бать.
— Зэв нин уліті вундӧм вылӧ пуктӧмныд.
Но, а полотнояс дугдӧмаӧсь уджавны ульсалӧм вӧсна.
Ті нӧ мый, первойысь на асьныд комбайнсӧ нуӧданныд?
Светланалы яндзим лои, и сы вомын бара лои идзас си.
— Да оз, сійӧ тулыссяньыс нин уджалӧ! — ызгисны детинкаяс.
— Сійӧ миян вожатӧй вӧлі, сійӧ ставсӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ... прӧстӧ мудзӧма...
— А участоктӧ ассьыныд бура тӧданныд?
Войнад биыд вылӧ надейтчынытӧ оз позь, кималаснад колӧ нуӧдны.
Полотносӧ вежинныд?
— Вежи.
— Кӧтасьӧм полотносӧ пуктӧй косьтыны, час кык мысти бара вежӧй...
Тэнад кыдзи, Петро?
— Воддза да бӧръя подвесокъяссӧ первойя очисткаыслысь колӧ вӧлӧм лӧсьӧдны да вартан машинаыслысь барабан пиньяссӧ отрегулируйтны, — небрежнӧя вочавидзис Вольтановский, и Сергейлы кажитчис, мый тайӧс ставсӧ сійӧ ӧні думыштіс, а мый збыльвылас некутшӧм нелючки сійӧ эз аддзы.
Сергейлы оз вӧлі ков, медым Вольтановский торжествуйтіс Светлана вылын, татшӧм раминик да спокойнӧй ныв вылын.
— Прӧйдит сыкӧд ӧтчыд, — шуис бать.
Кутіс сяргыны трактор, заводитіс уджавны комбайн, тшын да бус пуркнитіс бипур вылӧ.
И мостик вывсянь Вольтановский горӧдіс сьывны:
<rus>Про-щай, люби-и-мый го-род,</rus>
<rus>Ухо-о-дим но-чью в мо-ре...</rus>
Пидзӧсъяс вылас сувтӧмӧн полевод дыр видзӧдіс комбайн бӧрся.
— Волнуйтысь машина, — синнас югнитіс да шуис сійӧ.
— Ме, Емельянов ёрт, ёнджыкасӧ карса морт, но сиктас кыскис менӧ эз кодкӧ мӧд, а машина.
Сэки муртса-муртса на явитчисны медводдза тракторъяс.
Аддзылі ме найӧс уджалігас — и ставсӧ карсьыс эновті.
Тайӧ нӧ, думайта, мый татшӧмыс, тайӧ жӧ историялӧн переворот!
Кутшӧм нӧ тайӧ земледелие, а?
Тайӧ жӧ индустрия!
И кутшӧм тані мужикъяс вермасны лоны?
Со этайӧяс буди мужикъясыс?
— индіс сійӧ челядь вылӧ, кодъяс кывзісны сылысь висьталӧмсӧ ловшысӧ пыкӧмӧн.
— Со босьтӧй кӧть этайӧс, Васька Крутиковӧс.
Куим во мысти кӧ сійӧ оз ло комбайнерлӧн отсасьысьӧн, ме сійӧс колхозысь вӧтла.
И полевод грӧзитыштіс чуньнас сэтшӧм ён детинкалы, мый сьӧкыд вӧлі тӧдны, кымын арӧса сійӧ.
— Думайтанныд, сідзи и ладмис? — комбайнлысь биа следсӧ синнас ылысь корсигмоз друг юаліс сійӧ.
— Думайта, ладмис, — комбайн бӧрся видзӧдігмоз жӧ шуис бать.
— Ті мунӧй, а ми тані, бипур дорас, пикӧд узьыштам.
— Вот и зэв бур, — окотапырысь сӧгласитчис старик да пыр жӧ кутіс тэрмасьны.
— А тайӧс, комбайн пӧчинитӧмтӧ, ми торйӧн арталам, ті эн маитчӧй.
Муна да ассьыным председательӧс успокоита.
Да и зерновозкаяс колӧ ыстыны.
Бать лэдзис кепкасӧ плеш вылас да матыстчис би дорӧ:
— Узь, пиук, аски тэа-меалӧн сьӧкыд лун...
Но кыдзи нӧ узьсяс, кор сэтшӧм мичаа ломтысьӧ бипур, а войыс пемыд-пемыд, и войся пемыдас, ылысса пещераын моз, мунӧ комбайнлӧн биа видениеыс, и кылӧ мазут дук, турун дук, и кыдзкӧ сьӧлӧм вылад сэтшӧм лӧсьыд, быттьӧ сійӧ первойысь тіпкӧ аслас удовольствие ради.
Сӧмын гырысьяс вермӧны узьны татшӧм войясӧ.
Муртса на Андрей Емельянов унмовсис, кыдзи челядь кутісны ньӧжйӧник сёрнитны...
Найӧ вӧліны куимӧнӧсь: энергичнӧй чужӧма, зэв ён Вася Крутиков, ыджыд ныра, ракапи кодь Алёша да серамбана да мудер чужӧма кызіник Женька.
Пемыдінын, горючӧй тыра бӧчкаяс дінын, дежуритіс ещӧ Алик Курочкин.
Алёша да Женька сӧмын на воӧмаӧсь скӧтӧс войын йирӧданінысь, а Крутиков да Курочкин вӧліны связнӧйясӧн комбайн дінын.
— А войнад скӧттӧ миян оз йирӧдны, — заводитіс сёрнисӧ Сергей да тайӧн кӧсйис висьтавны, мый сійӧ абу выль морт хозяйственнӧй делӧясад.
— А тэ кытысь ачыд? — юаліс Крутиков.
— Лунвыв берегысь...
— Да тіян и прамӧй скӧтыс абу, — лӧгпырысь шуис Женька.
— Нулісны миянӧс экскурсияӧн, аддзылі ме.
А миян вывті жар — мӧсъяс дурмӧны сыысь, йӧлыс чинӧ.
Вот Наталья Ивановна, председательным, и думыштіс вой кежлас скӧтсӧ степӧ вӧтлывны.
Пыр жӧ делӧыс ладмис...
Но, а тіян мый?
Мӧс абу мӧс, кӧза абу кӧза, мыйкӧ шӧркост — сідз-тадз, существо кутшӧмкӧ...
Женька эз вӧв прав, но сыкӧд бура тӧдмасьтӧдз вензьыны Сергейлы кажитчис лӧсявтӧмӧн, и сійӧ нинӧм эз шу.
— Батьыд механик? — недыр мысти юаліс Крутиков.
— Механик.
— Бура, тыдалӧ, делӧсӧ тӧдӧ: пыр жӧ аддзис, мыйын бедаыс.
Ті эн <rus>«Заветы Ильича»</rus> колхозысь локтӧй?
— Сэтысь.
Сэні налӧн Муся Чулаева районас первой места босьтіс.
— Сергей кӧсйис ӧні петкӧдлыны, мый сійӧ вӧвлі татчӧсінъясысь бурджык местаясын.
— Газетаясын сы йылысь печатайтлісны, снимайтісны...
— Ыджыд тай, газетаясын печатайтлісны! — бара уськӧдчис сы вылӧ Женька.
— Миян Драгунский йылысь кольӧм во кыдзи печатайтлісны, кыдзи печатайтлісны, а ӧні воши — и некӧн оз тыдавлы.
— А мый, уна сійӧ босьтіс?
— юаліс ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Алёша.
— Сё комын витӧс, буракӧ...
— веськодьпырысьджык нин шуис Сергей.
Пельпом вывсьыс батьыслысь важ ватниксӧ шыбитігмоз Алёша пидзӧсчанясис.
Чужӧмыс сылӧн лои тревожнӧй да шог.
— Ок, другъяс, сё комын вит кӧ, миян йӧз некыдз оз вӧтӧдны, — тӧждысьӧмпырысь ёртъяс вылас видзӧдлывлігтыр да быттьӧкӧ насянь отсӧг виччысигмоз шуис сійӧ, но найӧ эз успокоитны сійӧс.
— Миян колхозным кӧ таво оз пет водзӧ, сэки став планным миян, ёртъяс, пропадитіс, — тревожитчӧм гӧлӧсӧн содтіс Алёша.
Женька шыбитіс бипурйӧ кос тростник да пӧшти лӧгпырысь видзӧдліс Сергей вылӧ:
— Да но, кывзы тэ болтунъяслысь!
Локтас Семёнов, сылысь ставсӧ бура-мичаа тӧдмалам.
Кутісны кывны кокшыяс.
Брезентӧвӧй кузь паськӧма Алик Курочкин матыстчис би дорӧ.
— Лысва зэв ёна пуксис, а тіян детинканыд вӧтлӧ и вӧтлӧ комбайнтӧ.
Видзӧдтӧ, асылӧдз уджалас.
Орденъяс сылӧн, медальяс — морӧс тырыс.
Абу танкист?
— Танкист.
Берлин босьтіс, Сталинсянь кӧкъямыс благодарность получитіс, — мӧд сёрниӧ вуджӧмла радлігтыр висьталіс Сергей.
— Миян и Светланка кык благодарность имеитӧ, — объяснитны позьтӧм лӧглунӧн бара сюйсис Женька.
— Вот тайӧ разведчица вӧлі!
Воддза воӧ, помнитанныд, «Рассвет» колхозысь куим мӧскӧс гусялісны, а сійӧ найӧс корсис...
Комбайн вывсянь сигнал — ӧта-мӧд борся кылысь некымын кузь нюжйӧдлана гудок — торкис сылысь висьталӧмсӧ.
Детинкаяс чӧв ланьтісны, кывзысисны да мӧвпалісны, мый эськӧ тайӧ вермис значитны.
— Полотно корӧны, — дӧгадайтчис Крутиков, чеччыштіс места вывсьыс да ӧдйӧ кутіс гартны косьмӧм брезент.
— А-э!! Дзик пыр! — степнӧй ногӧн гораа горӧдіс сійӧ пемыдас да, биысь кузь гӧлӧвня перйӧм бӧрын, ӧвтыштіс сійӧн воздухас, ачыс следитіс, медым бикиньясыс сысянь эз разавны, а бӧр гылалісны бипурйӧ.
— Женька, тэ эськӧ мед Аликсӧ вежин, — мыш вылас полотносӧ лэптігмоз распорядитчис сійӧ, — а тэ, Алёша, пастукъясӧс видлыны ветлы.
Унмовсясны ещӧ, кыдзи колян разын, сюрас сэки миянлы Наталья Ивановнасянь.
Медым шобді мусяньыс ылынджык йирӧдасны.
Крутиковлы паныд кыв шутӧг Женька чӧла пасьталіс ватниксӧ и Сергей вылӧ видзӧдлытӧг да некодлы нинӧм шутӧг воши пемыдас.
Би дорӧ матыстчис Алик да делӧвитӧя пуктіс би вылӧ ыргӧн чайник:
— Механикъясным миян кынмасны, кӧть чайӧн найӧс гӧститӧдны.
А тэ, Алёш, пукав: пастукъяслӧн ставыс лючки-ладнӧ, ме найӧс видлыны ветлі.
Стадаыс ылын шобдісяньыс.
Алёша кӧсйӧ нин вӧлі мунны, но сувтіс шай-паймунӧмӧн.
Киас сылӧн вӧлі книга.
Сылы, тыдалӧ, эз вӧв окота мунны би дорысь.
Тайӧ кадас комбайн бара сетіс некымын дженьыдик тревожнӧй сигнал.
— А тӧдан мый?
Тайӧ возчикъясӧс найӧ чуксалӧны, — гӧгӧрвоис Алик.
— Котӧртлы возчикъясла!
Алёша шыбитіс книгасӧ Аликлы:
— Лыддьы пока.
Локта да — сетан.
И котӧртіс сиктлань.
Алик нюжӧдчис книгала:
— Ага, «Настоящӧй морт йылысь повесть».
Мӧдысь нин лыддям, — и долыда нюмъялігтыр, тӧдса местаясӧ пырмунігмоз сувтлӧмӧн кутіс листавны книгасӧ.
Тайӧ вӧлі тӧлка, гӧгӧрвоысь чужӧма, коді степын олысьлы неуна кельыдджык; векньыдик, косіник, лэбачлӧн кодь морӧса; зэв статя, мича детинка. Сылы вӧлі ар дас.
— Кутшӧм замечательнӧй книга! — кывнас шлочкӧдігтыр выльысь шуис сійӧ.
— Громкӧй читкаяс вылын ми сійӧс, другӧ, пӧшти наизусть велӧдім.
А мый нӧ, — ассьыс увлечениесӧ объясняйтігмоз содтіс сійӧ, вештіс книгасӧ бокӧ да босьтчис чайник бердӧ, — быдӧнлы окота лоны Геройӧн, вернӧ?
Миян эм ӧти дядьӧ, овыс сылӧн Мищенко, ки-коктӧг фронт вылысь воис.
Кӧть гортйӧ сійӧс пукты да кладбище вылӧ ну.
«Ог кӧсйы, шуӧ, овны — и ставыс».
Но вот, ми и заводитім Мересьев йылысь тайӧ книгатӧ сылы юрас тувъявны.
И мый жӧ тэ думайтан — тувъялім!
Гончарук, комбайнер, и Семёнов райкомысь — тӧдан сійӧс?
Кытчӧкӧ закажитӧмаӧсь сылы протезъяс, а ми кутім тренируйтны сійӧс ветлӧдлыны.
Ӧні стӧрӧжӧн уджалӧ пасека вылын.
Сэтшӧм бур агитатор — абу миян кодь!
Бипурйӧн да чайникӧн ноксьыштӧм бӧрын сійӧ яндысьӧмӧн видзӧдліс Сергей вылӧ, кызӧктіс да юаліс:
— А тіян, кытысь ті локтінныд, Геройясыс эмӧсь жӧ?
— Эмӧсь, — падъялігтыр вочавидзис Сергей, а ачыс эз тӧд, тадзи-ӧ тайӧ.
— А тэнад батьыд — абу Герой?
— Шофёръяслы оз сетны.
— Мыйла?
Быдӧнлы сетӧны, коді заслуживайтӧ.
Миян вот таво надеяным вӧлі куим Герой вылӧ: Женька бать вылӧ, бригадир сійӧ, ӧти колхозница вылӧ да миян Светлана вылӧ.
Но сӧмын некод оз во сэтчӧдз.
Председатель Наталья Ивановна кӧсйысис миянлы, челядьлы, экскурсия Москваӧ, колхозным кӧ первой местаӧ петас.
«Нуӧдла, шуӧ, недель кежлӧ».
Вот, ми нин план весиг составитлім, кытчӧ ветлыны, мый видзӧдлыны, и тӧдан, став сьӧлӧмсянь нянь идравны кутчысим, а нинӧм оз артмы.
Женька сы вӧсна и скӧр.
Жаль, ей-богу!
Тэ, небось, Москваын вӧвлін?
— Эг.
Бать вӧвлі, а ме эг, — вочавидзис Сергей.
— Эк, кутшӧм окота меным ветлыны Москваӧ!
Окота меным аслым быдлаӧ волыны.
Гашкӧ, и Сталинкӧд кӧнкӧ паныдася.
А мый?
Зэв вермас лоны.
Кыдзи думайтан?
Ме эськӧ пыр жӧ тӧді сійӧс.
— Ме эськӧ тӧді жӧ, сӧмын кытысь сійӧс аддзан!
— Сергей некыдз эз вермы думыштны, кыдзи сійӧ вермис эськӧ паныдасьны Сталинкӧд, и шевкнитіс кияссӧ, сы вӧсна мый нинӧм юрас эз во.
— Но-о, ме эськӧ мед сӧмын Москваас веськавла...да мед миян колхозным передӧвӧйӧн вӧлі... ме эськӧ ставсӧ организуйті, — эз ӧвсьы Алик.
Кӧнкӧ пемыд туй вылас таркакылӧ тыртӧм вӧла-доддя.
— Алёша возчикъясӧс вӧтлаліс.
Унмовсьлӧмаӧсь, тыдалӧ.
Вӧла-доддяяс мунісны, но, сьӧкыда лолалігтыр, кодкӧ матыстчис билань степладорсянь.
— Коді сэні? — плешсӧ кӧрыштӧмӧн горӧдіс Алик.
— Тэ Алёш?
— Тайӧ ме, — кыліс воча Крутиковлӧн гӧлӧсыс; сійӧ шыбитіс би дорӧ кӧтасьӧм полотно да пыдісянь лолалыштіс.
— Сэні тэнӧ тіян механикыд требуйтӧ, — шуис Крутиков Сергейлы.
— Котӧртлы сы дінӧ.
А тэ вод, узь! — прикажитіс сійӧ Аликлы.
— Тайӧ танкистыс, тыдалӧ, бура уджалӧ.
«Асылӧдзыс, шуӧ, гӧняйтӧдны кута, ставнытӧ, пӧ, тіянӧс эбӧссьыд петкӧда, некодлы шойччӧг ог сет».
Сергей гӧгӧрвоис, мый сылы ковмас мунны ӧтнаслы, да кутіс нюжмасьны.
— А кыдзи муннысӧ?
Веськыда?
— юаліс сійӧ гуся надеяӧн, мый Алик колльӧдас сійӧс, но детинкаяс пиысь некод весиг эз гӧгӧрво, мый сійӧ полыштӧ.
— Комбайн вылӧ курссӧ кут да дуит веськыда, — полотносӧ паськӧдігмоз да Сергей вылӧ видзӧдтӧг шуис Крутиков.
Бипурсянь кык воськов сайын лои сэтшӧм пемыд, мый окота вӧлі нюжӧдны киястӧ водзӧ да мунны синтӧм моз.
Сап пемыд вояс сылы каститчисны опасностьяс, виччысьтӧм препятствиеяс, ужасъяс.
Кор Сергейлӧн синъясыс велалісны пемыдас, сійӧ кутіс различайтны степь весьтысь небеса дорсӧ да сьӧд — войсьыс на сьӧдджык — идзас тэчасъяс, прицепнӧй вагонъяс, кӧні, тыдалӧ, олісны тракторнӧй бригадаяс.
Повзьӧдӧм лэбач жбыркнитіс дзик Сергей кок улысь.
Сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс бокӧ.
Кышӧдчисны идзасын мувывса шыръяс.
Кодкӧ тыдавтӧм чӧскыда да спокойнӧя шкоргис-узис.
— Он ва нуӧй? — юаліс кодкӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— Ветлӧдлӧны, ветлӧдлӧны, покой абу!
— Быттьӧкӧ делӧыс муніс чӧв-лӧнь спальняын, а эз восьса степын.
Сэсся сійӧ кыліс коса тӧчитӧм шы и дзик комбайн дінын морӧснас зурасис Ерёмушкин грузӧвик вылӧ.
Старик чӧскыда узис, а чутӧсь сьӧд шӧвк чышъян увсьыс петалӧм дзор сора рыжӧй юрсиа олӧма нывбаба электрическӧй пӧнар би югӧр улын принимайтіс бригадиръяслысь рапортъяс.
Тайӧ вӧлі Наталья Ивановна, колхозса председатель, кыдзи пыр жӧ гӧгӧрвоис Сергей.
Кыз киясыслӧн решительнӧй шенасьӧмыс, мужскӧй нотаяса гора командирскӧй гӧлӧсыс да электрическӧй би водзас пемыдгӧрдӧн кажитчысь плотнӧй чорыд чужӧмыс — ставыс петкӧдліс вына характер да сьӧкыдлунъясысь повтӧмлун.
— Коймӧд бригада миян талун кольччис, — то сводка вылӧ, то сы водзын сулалысь йӧз вылӧ видзӧдлывлігтыр висьталіс сійӧ.
— Аски кӧ он суӧд мукӧдъяссӧ, босьтам тэнӧ, Крутиков, буксир вылӧ, сідзи и тӧд.
Крутиков-бать чӧв олігтыр паськӧдіс кияссӧ.
— Васӧ талун коді ваяліс му вылӧ?
— Ме талун ваялі, — полігтыр петіс, водзлань ичӧтик шочиник тошка, ляпкыдик тушаа, жебиник старик.
— Джын трудоденьтӧ тэнсьыд чинта, Иван Данилыч.
Йӧзыс мыссьытӧмӧсь, чай пузьӧдны оз позь, ужнайтісны ватӧг.
Кутшӧм пустыня Сахара нӧ лӧсьӧдін татчӧ?
— Мыйла нӧ сэні пустыня Сахараыс, Наталья Ивановна, Крутиков кӧ менсьым медбӧръя кӧбылаӧс мырддис!
Он ӧд ас вылад ваяв, кыдзи ті чайтанныд?
— А кӧть и ас вылад, — бумага вылӧ мыйкӧ пасйигмоз спокойнӧя вочавидзис Наталья Ивановна.
— Вермин эськӧ зерновозкаяс вылын вайны, пӧпутнӧй машинаяс используйтны.
Оз вись тэнад сьӧлӧмыд ва вӧснаыс, вот мый!
Сергей эз кыв, мый вочавидзис Иван Данилович: комбайнлӧн жургӧмыс вевттис свет вывсьыс ставсӧ.
Светлана сулаліс штурвал дорын, а Вольтановский следитіс, кыдзи бункерысь няньыс киссьӧ зерновозкаясӧ.
Кинас индӧмӧн сійӧ тшӧктіс Сергейлы кайны мостик вылӧ.
Кияссӧ чургӧдӧмӧн да осторожнӧя гӧгӧрбок видзӧдігтыр Сергей муртса вермис кавшасьны вылӧ.
Ок, и таркӧдіс жӧ!
— Батьыд кӧні? — дзик пель водзас горӧдіс Вольтановский и, кор тӧдмаліс, мый узьӧ, дӧзмӧмпырысь ружтыштіс.
— Мун, чуксав сійӧс, висьтав, мый ме тані асылӧдз кута ноксьыны, медым первойя ветлӧм кежлас менӧ оз планируйт.
— А ті татчӧ кольччанныд?
— Он ӧд эновт!
Аддзан, кыдзи делӧыс мӧдіс.
Кӧтасьӧм перилӧясӧ кутчысьӧмӧн Сергей видзчысьӧмӧн муніс штурваллань.
Трактор да комбайн катласигтыр мунісны пемыдас, кодӧс сӧмын дзик дорӧдыс югдӧдыштӧны вӧлі лампаяс.
Мостик вылын сулавны вӧлі зэв лӧсьыд.
Кутшӧмкӧ аслыссяма радлун вӧсна Сергей йӧжгылясис.
Ак, кутшӧм интереснӧ, страшнӧ да шензьӧдана вӧлі тані!
Мунӧны вӧлі неыджыд гӧра горувті.
Светлана тревожнӧя юаліс Вольтановскийлысь:
— Петя, чинтыны ӧдсӧ, кыдзи думайтан?
Вольтановский зумыша видзӧдліс водзлань:
— Оз ков.
Пуртыслысь ӧдсӧ ме, пӧжалуй, ещӧ содта — няньыс улёват.
Шуйга боксӧ вывлань лэптігмоз комбайн катовтчис гы вылын моз.
Некор на Сергей эз тӧдлыв татшӧм юр бергӧдчан ощущениесӧ.
Кыкнан кинас сійӧ кутчысис перилӧясӧ, сувтіс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да кыскис нырас тракторлысь тшынсӧ, кыдзи медся праздничнӧй дук.
Вот тадзи эськӧ сулавны быдса суткиясӧн да син чӧвтлытӧг кӧзяин синмӧн видзӧдны степсӧ.
«Тшӧкта Вольтановскийлы босьтны менӧ асылӧдзыс связнӧйӧн», — вуджӧртіс сы юрын мӧвп.
— Дядя Петечка, — шыасис сійӧ кыдзи позьӧ меліджыка, — пӧжалуйста, босьтлӧй менӧ асылӧдзыс связнӧйӧн!
— А мый связывайтны? — быттьӧкӧ гӧгӧрвотӧг юаліс Вольтановский.
— Нинӧм тані прӧстасӧ шӧйтны.
Котӧрт батьыд дінӧ.
— Гашкӧ, чай тіянлы вайны, а?
Миян быдса чайник ӧні пузяс, — дум вылас уси Сергейлы.
Ӧти здук кежлӧ Вольтановскийлӧн чужӧмыс бурмыліс.
— Чай?
— сӧгласитчӧмӧн юаліс сійӧ, но сэсся чӧвтліс синсӧ Светлана вылӧ, мыйкӧ, тыдалӧ, вспомнитіс либӧ думыштіс да ӧвтыштіс кинас: — Котӧрт ӧдйӧджык, кутшӧм ещӧ сэні чай!
Котӧрт!
Сергей лапйӧдлыштіс синъяссӧ да нырнас чушкигтырйи чеччыштіс комбайн вылысь да котӧртіс.
Сійӧ котӧртіс туй бӧрйытӧг: сійӧ чайтіс, мый кӧть кытчӧ оз котӧрт, обязательнӧ петас бипур дорӧ; и збыль, кутшӧмкӧ югӧр регыд тыдовтчис сы туй вылын.
Но вот дивӧыд, тайӧ эз вӧв бипур.
Прӧстӧя, но явнӧ карса ногӧн пасьтасьӧм нывбабаяс, дасӧн кымын, ӧзъян фараяса грузӧвик дорын пукаліг да куйлігмоз лӧсьӧдчисны ужнайтны.
Найӧ перъялісны сумкаясысь да кӧрзинкаясысь вялитӧм вобла, ӧгурцы, кольк, помидоръяс да ставсӧ тайӧс пукталісны газетаяс вылӧ.
Найӧ, тыдалӧ, неважӧн на воӧмаӧсь и ӧта-мӧд вежмӧн висьтавлісны аддзылӧмторъяс йывсьыс.
— Детинка, тэ абу молодёжнӧй бригадаысь?
— А мый? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Сергей.
— Газетаястӧ вайны миянлы эн вунӧдӧй, вот мый.
Висьтав — мӧд полевӧй станын пӧ карсаяс, медым ыстасны мыйкӧ лыддьыны.
— Ладнӧ, — шуис Сергей да котӧртіс водзӧ.
Шензянатор: кытчӧ кӧть сійӧ ӧні эз видзӧдлы, быдлаын югъялісны бияс.
Кыдзи нӧ сійӧ водзджыксӧ найӧс эз казявлы!
— А-а-лик! — кывзысигмоз горӧдіс сійӧ, но степын гӧлӧсыс сылӧн вӧлі вывті слаб.
— Папа! — горӧдіс сійӧ ещӧ ӧтчыд.
Пемыдінас, пӧшти орччӧн, кодкӧ чуймӧмысла серӧктіс.
— Папасӧ кодкӧ корсьӧ, — кыліс нывбаба гӧлӧс.
— Тайӧ оз тэнӧ, Костя?
— Менам челядьлы водз на степьясті котравны, — лабутнӧя вочавидзис мӧдыс.
abu
Сергей котӧртіс медматыса билань.
Тайӧ вӧлӧма пастукъяслӧн бипурйыс.
Сійӧ сетчис веськыдвыв.
Кӧнкӧ тані сулалісны горючӧй тыра бакъяс, и на дінын дежуритіс мустӧм, быд кывйӧ крукасьысь Женька, а бакъяс сайын долженӧсь лоны кӧлесаяс вылын посньыдик вагонъяс, но нинӧм татшӧмсӧ сійӧ эз вермы аддзыны.
Ӧтилаын «летучӧй мышь» би югӧр улын шофёръяс дзоньталісны камераяс, мӧдлаын электрическӧй пӧнар би югӧр улын Наталья Ивановна сёрнитіс машинаӧн вундысьяскӧд.
Велосипед вылас лэдзчысьӧмӧн Семёнов кывзіс сылысь.
Сергейлы окота вӧлі уськӧдчыны комсорг дінӧ да висьтавны аслас шог йылысь, но сійӧ кутіс асьсӧ.
«Да ӧд тайӧ кӧнкӧ тані, орччӧн, дзик-дзик орччӧн», — мучитчис Серёжа да бара кытчӧкӧ тӧвзьыштіс пемыдас, ачыс воштіс нин медбӧръя надеясӧ аддзыны батьсӧ.
Сійӧ, буракӧ, котӧртіс часджын дорысь дырджык.
Юрсиыс сылӧн кӧтасис, сійӧ дугдывтӧг виньдаліс воздухнас, волнуйтчӧмысла либӧ сыростьсьыс сылӧн ёна кутісны висьны пиньясыс.
И друг ӧдвылысь котӧртігас сійӧ тӧкӧтьӧ эз тальччы узьысь вылӧ да сувтіс.
«Летучӧй <rus> мышь</rus>» би югӧр улын — бипурйыс кусӧма — Алёша лыддис книга.
— Уф-ф!
Ме ылавлі татчӧ, — ассьыс неважӧнъя полӧмсӧ вунӧдӧм бӧрын нимкодьпырысь шуис Сергей.
— Тэла Крутиков Вася да Курочкин котӧртісны, — книга вывсьыс юрсӧ лэптывтӧг висьталіс Алёша.
— Комбайнсянь миянӧс кыкысь нин вызывайтлісны.
— А батьӧ узьӧ?
— Батьыд тэнад комбайн дінӧ муніс.
Дзоньнас кӧтасьӧм, дзугсьӧм юрсиа да ньылӧдӧмысла пӧсь чужӧма, Сергей пуксис му вылӧ.
Кутшӧм унатор сійӧ тӧдіс карысь и кутшӧм этша пӧльза сетісны знаниеясыс тайӧ степас!
Сійӧ кужис вӧдитчыны радиоприёмникӧн, ворсіс шахматӧн (сӧмын омӧля), кужис корсьны номер телефон-автомат кузя, кужис тӧдмавны контуръяс серти теплоходъяс да тӧдіс ставпӧлӧс черисӧ, кутшӧмъяс вӧліны базар вылын.
abu
Сулалӧ вӧлі синпӧвсӧ чӧвтлыны кутшӧмкӧ машина вылӧ, кыдзи сійӧ тӧдіс нин, кутшӧм марка.
abu
Но татчӧс йӧз тӧдісны сы дорысь ёна унджык.
Пиньяс эз нин висьны, а быттьӧкӧ пыктыштісны, сотчисны.
Сергей дась вӧлі корны Алёшалысь, медым корсисны батьсӧ, но сійӧ ачыс локтіс.
— Кытчӧ вошлін? — стрӧга заводитіс сійӧ, но пыр жӧ казяліс, мый Сергейкӧд мыйкӧ неладнӧ, да дугдіс.
— Мый нӧ, пиук, тэкӧд?
— Пиньясӧй, папа, — сӧмын и вермис вочавидзны Сергей.
Батьыс босьтіс сійӧс киӧдыс да кыв ни джын шутӧг нуӧдіс сиктлань.
7.
— Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны?
На, пукты пӧдушкасӧ юр вылад, шонтысь, — недовольнӧя шуис батьыс; сійӧ эз тӧд, мыйӧн отсавны пиыслы, да скӧраліс аслас кужтӧмлун вылӧ, кор найӧ воисны тётя Саша ордӧ да водісны пуяс улӧ.
— Вера, тэ узян?
— Ланьт, пӧжалуйста, — унйывсьыс вочавидзис Зотова.
Сергей чеччыліс да бӧр водліс, но висьӧмыс эз сет сылы покой, вӧтліс унсӧ, и Сергейлы пыр лои ойзыны да горзыны.
Войыс югдіс нин, и эз нин вӧв ылын кыа петтӧдз.
Друг мазанка ӧдзӧс дзуркнитіс, и тётя Саша, дженьыдик сарапана, мый вӧсна сійӧ вӧлі дзик ыджыд тушаа нывка кодь, балябӧжсьыс лэччӧм юрсисӧ лӧсьӧдыштігмоз, петіс дворӧ.
— Мый тані татшӧмыс? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Мый тэкӧд, Серёжа?
Сергей сулаліс чужӧм бердас кияссӧ пуктӧмӧн да сыркъяліс кыдз позьӧ гусьӧнджык.
Тётя Саша пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Кутшӧмкӧ шензьымӧн плавнӧй да кокни движениеӧн сійӧ босьтіс Сергейӧс моздорас да, некодлы нинӧм висьтавтӧг, нуис аслас комнатаӧ.
Сергей сэтшӧма чуймис та вылӧ, мый чӧв ланьтіс.
Тётя Саша пуктіс сійӧс крӧвать вылӧ да мышкӧдыс тапкӧдігмоз шӧпнитіс унзіль мам гӧлӧсӧн:
abu
abu
— Узь, пиук, узь...
— Тётя Саша... — кӧсйис мыйкӧ шуны Серёжа.
Но тётя Саша узис нин.
Сергей топӧдчис сы чужӧм дінӧ.
abu
И тайӧ дукыс вӧлі сэтшӧм чӧскыд, сэтшӧм колана Сергейлы, мый сійӧ лолыштіс сійӧс ас пытшкас вывті шуда вӧт моз да висьӧмсӧ вунӧдӧмӧн пыр жӧ унмовсис.
Садьмис сійӧ здоровӧйӧн да, кыдзи частӧ овлӧ, вӧлі помкатӧг рад; тайӧ радлуныс виччысис сӧмын случай писькӧдчыны ортсӧ.
Сергей дыр эз восьты синъяссӧ, долыдпырысь виччысис сійӧ минутасӧ, кор серамыс брызьнитас-петас сы пытшкысь, кыдзи квас тыра бутылкаысь пробка.
А пытшкӧсас сылӧн ставыс нин пуис.
И первойыс, мый сійӧ кыліс, вӧлі сійӧ жӧ мелі, быттьӧкӧ нюмъялысь гӧлӧсыс.
— На, Оля, вильӧдышт бӧжсӧ, — шуаліс тётя Саша нылыслы, коді, кыдзи тӧрыт на тӧдмаліс Сергей, уджаліс мам дінас подручнӧйӧн.
Крӧватьлӧн дзуртыштӧмыс да Олялӧн гораа нюжмасьӧмыс висьталісны Сергейлы, мый нывка сы моз жӧ виччысьӧ сійӧ шонді югӧрсӧ, коді гильӧдыштас пель сайтіыд да друг нинӧмсьыс петкӧдас серамтӧ семдытӧдзыд, и сӧмын сэки заводитчас асыв.
Сергей эз вермы кутчысьны да кыдз позьӧ ньӧжйӧджык восьтіс синъяссӧ.
Кор найӧс восьтан сразу, нинӧмысь видзчысьтӧг, тэ дінсаяс мыйлакӧ пыр жӧ казяласны, мый тэ садьмин.
Тётя Саша чургӧдіс нылыслы сельди бӧж, а нылыс, куньса синъяса на, нюжмасигтырйи, дуригмоз кватлаліс кинас воздухсӧ да зілис тӧдлытӧг инмӧдчыны мамыс дінӧ.
— Видзӧдлы, Серёжа нин садьмӧма, а тэ, йӧюк, синтӧ некыдз он вермы восьтыны, — скӧрыськодь шуис тётя Саша, стул бӧр вылысь босьтіс розӧвӧй платье да мыччис сійӧс нылыслы.
Но мӧдыс, вӧсньыдик эшкынӧн юр вывтіыс шебрасигмоз, шытӧг сераліс.
Сергей чеччис, гачаліс утюжитӧм бӧрын шоныд гач, кодӧс тӧждысьӧмӧн песлалӧма да штопайтӧма тётя Саша, да котӧртіс садйӧ.
— Тэ талун, пиук, видзчысьджык менам мазіясысь, — Сергей бӧрся петігмоз шуис тётя Саша.
— Чушкӧмаӧсь найӧ тіянлысь... кыдзи нин сійӧс шуӧны... Вольтановскийтӧ, буракӧ.
И коді сійӧс кыскис улейяс дінас мыссьытӧгыс да пӧсялӧм бӧрас!
Сійӧ серӧктіс, тыдалӧ, уси дум вылас, кутшӧм тешкодь вӧлі тайӧ картинаыс, и лымъеджыд пиньясыс сылӧн югнитісны.
Ыджыд тушаа, статя, балябӧжас шмакӧ гартӧм сьӧд юрсиа, тётя Саша вӧлі зэв лӧсьыд.
Чужӧмыс сылӧн пыр мичаа нюмъяліс то вомдоръяснас, то банбокнас, то синъяснас, то нырвыв чукырнас да сідзжӧ вӧлі зэв прӧстӧй да, кыдзи определитіс Сергей, дзик гӧгӧрвоана.
Тётя Саша чужӧм вылын сразу жӧ тыдовтчыліс сійӧ, мый йылысь сійӧ думайтӧ.
Сергей мыссис мыссян доз дорын.
Пу пызан вылын сулаліс нин завтрак — маа рысь да шобдіысь пӧжалӧм лепёшки.
— Сёй, пиук, тайӧс ме авансысь пӧжалі, — тӧдчӧдӧмӧн шуис тётя Саша, быттьӧкӧ выль пызьысь пӧжалӧм лепёшкиясыс долженӧсь лоны торъя нин чӧскыдӧсь.
Оля петіс, быттьӧ эз и вӧв тӧдса Сергейкӧд, да вомгорулас мыйкӧ сьылігтыр дыр мыссис.
Сергей казяліс, мый сійӧ весиг кыкысь весаліс пиньсӧ и ставсӧ тайӧс вӧчис сы могысь, медым петкӧдлыны, кутшӧм сійӧ культурнӧй.
Вӧлі час ӧкмыс асыв.
Асъя ыркыдыс вежсис пыр ӧтарӧ содысь жарӧн, но пуяс улын налӧн тшӧкыд вуджӧръясыс да ваӧн киськалӧм муысь ещӧ петіс на асъя чӧскыд дук.
Пасека вӧлі керкаыскӧд орччӧн.
Быд улей сулаліс аслас пу улын.
Вылыс вевтъяс вылас куйлісны кос турун чукӧръяс.
Эжа шӧрын тыртӧм ящик вылын сулаліс крана бӧчка.
Дзирдалысь войтъясӧн ваыс войталіс пу ворйӧ.
Мазіяс зіля ноксисны ва дінын.
Мыйӧн сӧмын тётя Саша петіс садйӧ, мазіяс ӧта-мӧд бӧрсяыс лэбзисны сы дорӧ да сідзи пуксялісны сылы сьылі вылас, кияс вылас, пельпомъяс вылас, мый тайӧ местаясыс лоины руд нисьӧ коричневӧй рӧмаӧсь, быттьӧ гӧнаӧсь.
— Нектарыс абу, кынӧмныс сюмалӧ.
Аддзан, повзьӧдлӧны менӧ: «Вай, пӧ, кӧзяйка, сёйны, а то кувтӧдзыд чушкалам», — мазі кокъясӧн небыдика гильӧдӧмысь йиджласигтыр, меліа шуис тётя Саша.
— Оля, вайлы арбуз.
Оля вештіс книгасӧ бокӧ, кодӧс сійӧ быттьӧ лыддис, кӧть эськӧ сёйигӧн лыддьысьны абу лӧсьыд, вайис кык ыджыд арбуз, шӧри поткӧдіс найӧс да нуис улейяс дінӧ.
Мазіяс вӧтчисны сы бӧрся.
— А арбузсӧ ӧмӧй найӧ сёйӧны?
Ме чайті, найӧ цветъяс сёйӧны, — юаліс Сергей, а ачыс шензис, кутшӧм винёвӧсь тётя Сашалӧн мазіясыс.
— Найӧ менам зэв уджалысьӧсь — кӧть мый сет, ставсӧ сёясны.
Эвакуацияысь бӧр локтігӧн Кубаньын ме пыралі сэтчӧс знатнӧй пчеловод дінӧ тӧдмавны, кыдзи сійӧ уджалӧ.
И мазіясыс сылӧн, зонмӧ, сахарнӧй сиропа хина сёйисны, лекарственнӧй ма вырабатывайтісны.
Вот ме сылысь и велӧдчи.
Кор цветъяслӧн дзордзавсяс, бахчевӧйяс бырӧны, ме арбуз вылӧ, вишня да слива коръяс вылӧ вуджӧда найӧс.
Коръяссӧ сиропӧ крӧшита, а найӧ менсьым сёянтортӧ нёняласны — сэтшӧм довольнӧйӧсь, сэтшӧм довольнӧйӧсь!..
Мунам, пиук, ме тэнӧ лавандӧвӧй маӧн гӧститӧда.
Керкасӧ кытшовтӧм бӧрын сійӧ пырис ичӧтик стрӧйбаӧ, кодлысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма марляӧн.
Марля занавеска жӧ ӧшаліс и ӧдзӧсас.
Тыдалӧ, мазіяслы пырны татчӧ оз позь.
Стен пӧлӧныс вӧчалӧм джаджъяс вылын куйлісны сеткаа идзас шляпаяс, щёткаяс, мехъяса кӧрт банкаяс — дымарьяс, маткаяслы проволокаысь вӧчӧм клеткаяс, пробкаяс пыддиыс фитильяса бутылкаяс — тӧвся юктасянінъяс — да уна мукӧд гӧгӧрвотӧмторъяс, кодъяс йылысь Сергей пыр жӧ кутіс юасьны тётя Сашалысь.
Ӧшинь дорын, табуретка вылын шонді водзын, сулаліс ма тыра ыджыд бак.
— Тайӧ ме кисьмытӧм ма сулӧда.
Шуйгаладор пельӧсас пӧтӧлӧкӧдз вӧлі пукталӧма тыртӧм пельсаяс.
Кыліс юмов ма да воск дук.
Сергей видліс кинас искусственнӧй вощинасӧ, таркӧдыштіс кинас пельсаяссӧ, но тані ставыс вӧлі сэтшӧм сӧстӧм, мый эз вӧв лӧсьыд инмӧдчыны кияснад; видзӧдыштіс плакатъяс вылӧ, кодъяс висьталісны, кыдзи олӧ мазі.
— Кыдзи шулӧны, пемыд комнатаын пукалӧны мича нывъяс, сунистӧг, емтӧг кыӧны!
— И тётя Саша пуктіс Сергей водзӧ блюдйӧ прозрачнӧй, сук ма, коді вӧлі дзик сывдӧм драгоценнӧй из кодь.
Сійӧ вӧлі пӧшти рӧмтӧм, сӧмын вый моз лӧсталыштіс.
— А лавандӧвӧй — сійӧ, тётя Саша, мыйысь?
Оля, коді ӧнӧдз пыр на кутіс асьсӧ зэв шаня, эз вермы терпитнысӧ да серӧктіс:
— Лавандасӧ оз тӧд!
Но и но!
И Сергей бара лои ичӧтик детинкаӧн, коді оз тӧд медся прӧстӧйторъяссӧ.
— Кутшӧм чӧскыд дукыс, тётя Саша!
Быттьӧ духи, — ошкыштіс Сергей лавандӧвӧй масӧ.
— Духиыс ӧмӧй татшӧм чӧскыд дукаыс овлӧ, пиук?
Тайӧ ӧд став степным миян, став майскӧй цветыс сылӧн, став радлуныс.
Тулыснад миян, пиук, мукӧд дырйи аслыд окота лоӧ мазіӧн лоны.
Кор кутасны розъявны сливаяс, вишняяс, яблоняяс, сэки чеччигад сьылан и водігад сьылан.
А видзьясыд, пиук, веськыда лӧзӧсь шалфейысь.
А сэсся касатикъяс мӧдасны цветитны, тіян ногӧн ирисъяс, барвинокъяс, гвоздика, тюльпанъяс — гӧрдӧсь, вижӧсь, гӧлубӧйӧсь, — но, синтӧ он вермы вештыны степь вывсьыд!
А мазіясӧй менам кутшӧма сэки радлӧны!
Локтас кутшӧмкӧ мазі, бур груз ваяс и заводитас йӧктыны соты вылас — веськыда теш и грек!
И бергалӧ, и бергалӧ, кытчӧдз ставсӧ оз шызьӧд, и сэтшӧма йӧктыны кутасны!..
Нимкодясьӧны бура ӧктысьӧм вылӧ, гажӧдчӧны!
— А ӧні ӧд цветъясыс абуӧсь, тётя Саша.
Мый найӧ сёйӧны?
— А бахчаяс?
Ӧгурцы цветъяс вылын сідзи и пукалӧны — оз лэччывны.
А дыняяс, а арбузъяс?
Фацелия эськӧ колӧ кӧдзны, да киным оз тырмы: том на миян колхозным, слаб на.
Вот локтан во волӧй батьыдкӧд, менам сэки аслыспӧлӧс ма лоӧ.
Но Сергей весиг прӧстӧй вежливость вӧсна эз вермы кӧсйысьны, мый волас локтан во, сы вӧсна мый код тӧдас, мӧдӧдасны-ӧ ещӧ найӧс батьыскӧд урожай идравны.
— А ӧні, тётя Саша, тіян степныд зэв гажтӧм: пасьтала нянь и нянь, — висьтасис Сергей.
— А кыдзи нӧ няньыс вермас лоны гажтӧмӧн? — збыльысь чуймис тётя Саша.
— Няньыд, кор сійӧ уна, ыджыд радлун миянлы вайӧ.
А цветъяс и ӧні на эмӧсь — шалфейыд уна, макыд, катшасиныд.
— Тайӧ ӧмӧй цветъяс? — скӧрмис Сергей.
И сэтшӧм окота вӧлі сылы ошйысьыштны мыйӧнкӧ асласӧн, мый сійӧ пӧся шуис: — Миян весиг тӧлын розаясыд цветитӧны, а лимонъяс миян комнатаясын быдмӧны...
Но тётя Саша радейтіс ассьыс степсӧ да пӧся дорйис сійӧс:
— Тэ, пиук, степсӧ эн на аддзыв.
Тэ арнас сы вылӧ видзӧдлы: пӧткаыд мыйта, перелётнӧй лэбачыд, кӧчыд!
Войнас мунан районнӧй центрӧ — ловъя кодь степыд, — сэтшӧм зык лэптасны лэбач стаяяс.
А садъяссӧ миянлысь тэ аддзылін?
Вот кыдзи заводитам ми джуджыд юкмӧсъяс — артезианскӧйясӧн шусьӧны — кодйыны да заводитам киськавны садъяссӧ — о-о-о, зонмӧ, мый сэні вӧчсьыны кутас!
Миян, пиук, степь увті ыджыд муувса юяс визувтӧны, а выліас кос, жар.
А кор ми перъям юяссӧ му увсьыс да заставитам ас вылӧ уджавны, сэки миян дінысь и райӧ кайны оз ло окота.
Вот тӧвнас ме муна муувса ваяс кузя курсъяс вылӧ — областьса лектор миянлы сы йылысь висьтавліс...
Пчеловод вылӧ ме важӧн нин сдайті, ӧні тайӧ тыдавтӧм ваыс меным сьӧлӧмӧ пырис.
И думайта сы йылысь — вот сьӧлӧмӧдз йиджис, ӧкаяннӧйыд!
Ассьыс уджъяссӧ помалӧм бӧрын тётя Саша идраліс водительяслысь кӧлуйсӧ, песлаліс Вольтановскийлысь майкасӧ да, юр вылас чышъян чӧвтӧм бӧрын, висьталіс, мый мунӧ складӧ — отсавны бӧрйыны помидор да ӧгурцы.
Оля муніс мамыскӧд, а Сергей кольччис виччысьны батьсӧ.
Стӧрӧж Мищенко включитіс радиорупор, пуксис кывзыштны карса выльторъяс.
Позьӧ вӧлі петны ӧтнаслы, видзӧдлыны, кутшӧмджык тані налӧн степыс.
Жаровня кодь пӧсь, сійӧ лолаліс терпитны позьтӧм жарӧн.
Кӧнкӧ ылын, ру пиас вошласигтыр, уджаліс комбайн, кылісны грузӧвикъяслӧн сигналъяс, но нинӧм сэтшӧмыс, мый эськӧ Сергей эз на аддзыв, эз усь син улас.
Тайӧ лунас сійӧ дыр думайтіс муувса юяс йылысь, и мукӧд дырйи сылы кажитчис, мый сійӧ кылӧ, кыдзи найӧ шумитӧны садъяс да град йӧръяс улын.
«Интереснӧ, а чериыс сэні эм абу?»
— окота лои сылы юавны, но эз лысьт: радиосӧ кывзігмоз инвалид мыйкӧ гижаліс бумага лист вылӧ.
Тётя Саша нылыскӧд воисны бӧр, кор луныс, гӧрдӧдігмоз да бусӧн лолалігмоз, ньӧжйӧник кутіс матысмыны рытлань.
Гажтӧмысла Сергейӧс кутіс личкыны ун.
Став мукӧд степьясысь тайӧ степыс кажитчис сылы торъя нин ӧтсямаӧн да утомительнӧйӧн.
Гашкӧ, и збыль бурджык ойдӧдны сійӧс ваӧн да вӧчавны уна-уна посньыдик тыяс да прудъяс?
— Гажтӧмчин, пиук? — керкалань ӧдйӧ матыстчигмоз юаліс тётя Саша.
— Оленька, пызантӧ лӧсьӧд.
Стӧрӧж Мищенко выключитіс радиорупорсӧ да кӧмасигмозыс доложитіс:
— Талун нёль передача помся, и сэтшӧм бура кылӧ — кӧть дугдывтӧг кывзы.
Кык концерт, доклад да информация...
Вот тайӧ сетыштісны, верманныд аслыныд представитны!
Да, эз скупитчыны...
Кык рыт кежлӧ тайӧ материалыд меным тырмас.
Пызан вылын лоины свежӧй лук, укроп, ӧгурцы, помидор.
Ваӧн пызйӧм бӧрын найӧ вӧліны сэтшӧм чӧскыд дукаӧсь, мый вермисны вензьыны цветъяскӧд.
— А ме нин Оляӧс кымынысь ыстылі тэ дінӧ: «Мун, шуа, ичӧтик гӧстьыд миян гажтӧмчӧ», — быттьӧкӧ сёрмӧмсьыс извиняйтчис тётя Саша, а ачыс тэрыба разӧдаліс тасьті-пань да гӧститӧдіс Сергейӧс.
Оля ньӧти эз вӧв сэтшӧм насмешливӧй, кутшӧмӧн вӧлі асывнас, а вӧлі зэв мудз, прӧстӧй да бур.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, уджалӧма письмоносец пыдди, уджалӧма огороднӧй бригадаын да отсалӧма лэдзны стенгазета.
Сергейлы кӧ эз вӧв унзіль, сійӧ эськӧ сёрнитыштіс Олякӧд, но ӧні вӧлі зэв приятнӧ чӧв олігтыр курччавны да нинӧм йылысь не думайтны.
Кывлӧм выльторъяссӧ помысь помӧ висьталӧм бӧрын Мищенко предупредитіс, мый рытнас кӧсйысисны ещӧ кык концерт, да, протезъяснас дзуртігтыр, муніс.
Но туйыс сылӧн эз вӧв кузь — сійӧ видзчысьӧмӧн водіс турун юр вылӧ сэтчӧ жӧ садъяс.
— Гашкӧ, и тэ узьыштан? — юаліс тётя Саша.
— Босьт сійӧс, Олечка.
Пуяс улын сулаліс марля вонъя паськыд топчан.
Найӧ кыкнанныс пырисны вон улӧ да лоины быттьӧ клеткаын.
— Збыль ме кывлі, мый батьыдкӧд ті дзик море дорысь миян дінӧ локтӧмныд? — юаліс Оля.
— Дыр-ӧ нӧ ті локтінныд?
Сергей вочавидзис, локтім, пӧ, сӧмын ӧти лун.
— Тэ меным висьталышт море йывсьыд, ме ещӧ ни ӧтчыд на сійӧс эг аддзыв, — корис Оля.
Висьтавны море йылысь?
Кутшӧм тайӧ вӧлі прӧстӧйтор, но сэки жӧ выполнитны позьтӧм!
Но вот, олӧны найӧ дзик набережнӧй дорын.
Но, на дорті портӧ пырӧны теплоходъяс, военнӧй катеръяс да чери кыян пыжъяс.
Мореыд зэв ыджыд да вына.
— Степысь на ыджыдджык? — юаліс Оля.
— Дерт, ыджыдджык.
Но, кыйӧны сэтысь чери, купайтчӧны, а моресянь берегӧ дугдывтӧг кучкалӧ гы: рым, рум, рам!
Эз, ставыс тайӧ, дерт, эз вӧв сійӧ, мый колӧ вӧлі висьтавны Олялы.
Но, быдмӧны сэні пальмаяс да уна мукӧдпӧлӧс пуяс, а степыд сэні абу, сӧмын гӧраяс.
Эз, тайӧ ставыс, дерт, эз вӧв сійӧ, мый сувтліс Сергей синъяс водзӧ, кор сійӧ казьтыліс ассьыс гортсӧ да моресӧ.
Но Ольга вӧлі дӧвӧлен сійӧ висьтӧн.
— Ме узьышта — рытнас меным ещӧ мунны на колӧ, а бӧрти тэ бара висьталыштан меным море йывсьыд.
Сергей вермис висьтавны сӧмын сы йылысь, кыдзи сійӧ ачыс оліс море дорын, мӧд опыт сылӧн эз на вӧв; но рыт кежлӧ лӧсьӧдчигӧн кутіс сьӧлӧмсяньыс казьтывны ставсӧ, мый кывліс гырысь йӧзлысь море йылысь.
Рассказыс артмӧ вӧлі бур да зэв кузь, мый Сергей лыддьыліс бурторйӧн жӧ.
Но час мысти, кор Оля вӧлі узьӧ на, батьыс вӧлі пуксьӧдӧ нин сійӧс грузӧвикӧ.
Найӧс мӧдӧдӧны вӧлі выльлаӧ, а татчӧ воалісны машинаяс мукӧд районъясысь.
Тётя Саша сюйыштіс Сергейлы киас лепёшки тыра газет кулёк да банка ма:
— Кор лоӧ кадныд, волӧй.
И сӧмын удитіс макнитны кинас, кыдзи сад сайӧдіс сійӧс.
Тайӧ степса сиктъясыс котӧртісны Сергей дінті, быттьӧкӧ паныдӧн локтысь корабльяс.
...Гожся пемыд кыаыс дрӧжжитігтырйи кусі ылын водзын.
Ловзисны да шызисны ыджыд тӧлӧн эбӧссьыс петкӧдӧм сиктса унзіль уличаяс.
Кытыськӧ матысса сад сайысь вӧсньыдик кевмысян гӧлӧс писькӧдчис тӧв пырыс:
<rus>Коваль ты мой, ковалёчек,</rus>
<rus>Раздуй себе огонёчек,</rus>
<rus>Раздуй себе огонёчек,</rus>
<rus>Скуй дивчине клиночек...</rus>
и кодкӧ гораа серӧктіс, а сэсся кутіс кывны шӧпкӧдчӧм.
«А мый вылӧ нӧ эськӧ нылыслы клинокыс?
— думыштіс Серёжа, а ачыс шуда синъясӧн видзӧдіс небеса вылӧ, коді лунвывланьын вӧлі гӧлубӧй, а рытыввывланьын — дон гӧрд.
— Мый вылӧ сылы клинокыс?
Меным эськӧ сійӧс...» — и сэки пыр жӧ уси дум вылас, мый находитчӧ кӧнкӧ матын, висьталӧмъяс серти, сійӧ страшнӧй местаяссяньыс, кӧні коркӧ тышкасьлӧмаӧсь Фрунзелӧн красноармеецъясыс, а Серёжа дырйи Толбухинлӧн салдатъясыс.
Но вӧлі зэв тешкодь, мый некор на Сергейлы син улас эз усьлыны тышкасян поле вылӧ кольӧм трофейясыс.
Сӧмын ӧтчыд сійӧ аддзыліс кӧлесаястӧм немецкӧй грузӧвик, кӧні тётя Саша видзис курӧгъясӧс, да кытыськӧ ещӧ мӧдлаысь — сотчӧм «мессершмитлысь» остовсӧ.
Да ещӧ талун, «Рассвет» колхозысь нянь босьтігӧн, сылы кажитчис, мый гумла вылын дженьыд гӧна ичӧтик пон лакис важ немецкӧй каскаысь, дорсӧ лапаяснас кутігтыр, медым сійӧ эз пӧлнясь.
Но тайӧ эз вӧв трофейнӧй вещь, а гортса, и босьтны сійӧс эз вӧв лӧсьыд.
— <rus>«Коваль ты мой, ковалёчек...»</rus> — бара кыліс садйын, но дзик матын, и машина кузовын нянь вылын куйлысь Сергей вылӧ веськыда петіс комбайнерлӧн помощница Светлана, сійӧ колхозсьыс жӧ, кытысь и тётя Саша, аддзис машинасӧ, детинкаӧс да чуймӧмысла ланьтіс.
— Тайӧ кодлӧн машинаыс? — Сергейӧс тӧдтӧг юаліс сійӧ.
— Емельяновлӧн.
— А Вольтановскийлӧн коді?
Эсійӧ?
И кытчӧ сійӧ веськалӧма! — шӧйӧвошӧмӧн шуис сійӧ ачыс, тыдалӧ, эз кӧсйы сулавны тыдаланінын, МТС правление ӧшиньяс водзын, но и эз тырмы вӧляыс прӧйдитны бокті.
Сергей важӧн нин эз аддзыв Светланаӧс, и талун сійӧ кажитчис Сергейлы ещӧ нин необыкновеннӧйджыкӧн сэкся серти, кор войнас батьыс да Вольтановский пӧчинитісны сылысь комбайнсӧ.
Но ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм важӧн, сэтшӧм важӧн!
МТС правлениеын водительяс получайтісны бензин вылӧ документъяс, и Светлана должен вӧлі кывны Вольтановскийлысь гора серамсӧ да прибауткаяссӧ.
Со, медбӧрын, сійӧ петіс.
Сійӧ локтіс пельпомъяссӧ вӧрӧдӧмӧн выліас чӧвтӧм кожанкасӧ дугдывтӧг лӧсьӧдалігтыр, и сы вылын тӧдчысь веськодьлун серти Сергей гӧгӧрвоис, мый Вольтановский дзик мыйӧнкӧ мыжа, да юрсӧ сой вылас пуктӧмӧн лэдзчысис узьӧм улӧ.
— И кӧні сӧмын тэ ветлӧдлан? — ылісянь на юаліс Вольтановскийлысь нывка сэтшӧм мелі скӧрлунӧн, кодӧс, кыдзи Сергей бура тӧдіс Зотовакӧд опыт вылын, позьӧ допуститны ёртъяс костын да коді ньӧти оз кажитчы ӧбиднӧйӧн.
— Мӧд лун нин ныртӧ он мыччыв.
— Андрюшка Емельяновкӧд пыр соревнуйтчам, некыдз дугдыны ог вермӧй, — сералігтыр шуис Вольтановский да тайӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый висьталантор дінас сійӧ относитчӧ оз зэв серьёзнӧя.
— Но, сійӧ тэысь оз лэдзчысь — решительнӧй зонмыс... — шуис Светлана.
— Абу сы йылысь сёрниыс.
Кыдзи ас йывсьыд решитін? — торкис сійӧс Вольтановский.
— Да мый нӧ сэні решайтнысӧ, Петя!
Решайт кӧть эн — ӧти туй: ог мун ме тэкӧд, Петенька, вот и став решениеыс.
Вольтановский, тыдалӧ, эз виччысь татшӧм ӧтветсӧ.
— Чорыда! — медальяснас пыркнитӧм бӧрын шуис Вольтановский.
abu
— Но, кыдзи ме кута карас овны...
Мый кернысӧ кута?
И сьӧлӧм вылӧ воан тэ меным, и ставыс, а кыдзкӧ ме пола тэ ног вӧчны...
Тэ кӧ эськӧ миянӧ кольччин, мӧд делӧ...
— Ме карса морт, сьӧкыд меным лоӧ тані, — шуис Вольтановский.
Воча кыв шутӧг Светлана ышловзис.
— А тэныд колӧ, медым ме кольччи?
— кутшӧмкӧ не ас гӧлӧсӧн юаліс сылысь Вольтановский.
— Да?
Висьтав веськыда.
— Колӧ.
Чӧв олыштісны.
— Ветла МТС-са директор дінӧ, сетас кӧ комбайн — кольчча, — думыштчӧмӧн, быттьӧкӧ ачыс аслыс, шуис Вольтановский.
— Машинатӧг ме, Светланка, некутшӧм талантъяс ог имеит.
— Да тэ, Петя, весиг Востриковысь на ёнджык, а сійӧ нин, быдӧн шуасны, чистӧй орёл!
Ме — верит кӧть эн — всё равно лоа Героиняӧн.
Таво эз удайтчы, локтан воӧ ассьым босьта.
Да, тэа-меаӧс кыдзи кутасны уважайтны, тэ кӧ тӧдін!
Тэнад Емельянов дорысь на ёнджыка!
Мыйӧн Сергей кыліс, мый кутісны сёрнитны бать йывсьыс, сійӧ сэтшӧма повзис, мый весиг кӧсичаыс кутіс юкавны.
«Усьӧ дум вылас Светланалы, мый ме тані, да чайтас — нарошнӧ кывзыся!»
— думыштіс сійӧ повзьӧмӧн да шай-паймунӧмӧн.
Неуна успокоитчыштӧм бӧрын сійӧ чошкӧдіс пельяссӧ, но нинӧм нин эз кыв.
Сэки сійӧ видзчысьӧмӧн, разведчик моз, лэптіс юрсӧ да син бӧжнас видзӧдліс бокӧ.
Вольтановский эз нин вӧв, а Светланка, нюмъялігтыр да юрнас качайтігтыр, видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, кыдзи видзӧдӧны синтӧмъяс, — ёнджыкасӧ кывзысис, а эз видзӧд.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм мича и ставнас сійӧ сэтшӧма привлекайтіс ас дорас, мый Сергей кутіс любуйтчыны сійӧн, вунӧдчис да мыйвынсьыс несйис.
Шобді тусьяс, кодъяс вӧлі сибдӧмаӧсь пӧсялӧм чужӧм дінас, сявкнитісны быд бокӧ.
— Ак, мед тэнӧ! — аслас стрӧг синъяснас видзӧдлігмоз надзӧник шуис Светлана да друг, меліа сылы нюммунӧм бӧрын, муніс садлань.
8.
Нянь сдайтанін вӧлі расположитчӧма ичӧтик полустанок дорын.
Джуджыд пемыдвиж шобді гӧраяс кыпӧдчӧмаӧсь кӧрттуй пӧлӧн.
Грузӧвикъяс да бестаркаяс кузь ӧчередьӧн сулалісны ларёкъяс водзын кушинас, кӧні жуисны нянь примитысьяс.
Лэдзалӧм вӧвъяс костын, ӧшъяс, сувтса гӧна осёлъяс костын, горючӧй тыра бӧчкаяс, комбайнъяслы детальяс тыра ящикъяс костын воскреснӧй базар вылын моз шумитісны водительяс, грузчикъяс, колхознӧй завхозъяс, нянь примитысьяс, колхознӧй челядь.
Винаӧн да закускаӧн вузасян ларёк дінын ӧчередьыс сулаліс кытшӧн — найӧ, кодъяс юыштлісны да закуситыштлісны, прилавок дорысь вешйыштӧм бӧрын выльысь сувтлісны ӧчередьӧ.
Медицинскӧй помощь сетан да агрономическӧй консультацияяс сетан палаткаяс костын дӧмлісны косясьлӧм камераяс да пӧчинитісны сийӧс-завод, вежлалісны телега кӧлесаяс да дорисны вӧвъясӧс.
Синтӧм сьылысь ворсіс баян вылын, и сысянь ылӧдз кыліс свежӧй лук дук.
Пельпом вомӧныс волысалӧм сьӧкыд сумкаа нывбаба тойласигтырйи ветлӧдліс йӧз пӧвстті.
— Предлагайта «Настоящӧй морт йылысь повесть!» — шуаліс сійӧ повелительнӧя да стрӧга.
— Поповкинлысь <rus>«Чистая криница»</rus> верма рекомендуйтны, свежӧй «Крокодил»!
Кодлы «Крокодил»?
Быдӧн йылысь гижӧма, позьӧ шуны.
Коді эз лыддьыв?
«Теплоход «Кахетия»!
Врачьяс ногӧн кӧ, зэв волнуйтана эпизодъяс да встречаяс!..
Маркаа конвертъяс!..
Мый тэныд, пиук? — друг веськыда юаліс сійӧ Сергейлысь, коді чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Ме прӧста сідзи...
— Смотри тэ! — шуис сійӧ стрӧга, кыдзи шулывлӧ Вера Зотова.
— Кодлы книга лыддьыштны, мывкыд нажӧвитыштны?..
Нянь сдайтанінын Сергей оліс витӧд лун нин.
Зотова ремонтируйтіс тані ассьыс грузӧвиксӧ да сӧгласитчис, медым детинка ӧні олыштас сы дінын.
Уджыс сылӧн вӧлі уна, и сійӧ эз ёна дӧзмӧд Сергейӧс аслас придиркаяснас, да и Сергей ӧні гӧгӧрвоис, мый Зотова абу скӧр, а прӧстӧ тӧждысьысь да свет вылын медся ёна радейтӧ порядок.
Сергей котраліс железнодорожникъяс ордӧ пузьӧдӧм вала, выльторъясла агитпунктӧ, коді вӧлі торъя вагонын да кытысь корсюрӧ сетлісны видлавны картинкаяса журналъяс, тӧдмавліс нянь примитысьяс палаткаысь, кымын час, босьтліс горючӧй вылӧ ордеръяс, лэдзавліс почтӧвӧй ящикӧ батьыссянь Антон Антоновичлы да Вольтановскийсянь Светланалы письмӧяс.
Сійӧс унаӧн тӧдісны, и ачыс сійӧ унаӧс тӧдіс.
Ӧтчыд сылы паныдасис Яша Бабенчиков.
— Здорово, Яша! — бодрӧя да быттьӧ аскӧдыс тшӧтшъяӧс приветствуйтіс сійӧс Сергей, а Яша эз сразу тӧд тайӧ сьӧд, бусӧссьӧм да гожъялӧм детинкасӧ, эз тӧд, мый тайӧ карысь воӧм автоколоннаса раминик да полысь детинка.
— Здорово, пацан! — салютуйтіс Яша.
— Тэ нӧ мыйла тані?
— Районнӧй сводка сӧмын на передавайтісны...
Тэрмӧдлӧны тіянӧс, Яша, — вочавидзис Сергей сэтшӧм тонӧн, кутшӧмӧн эськӧ кык недель сайын эз лысьт шыасьнысӧ.
Яша неокотапырысь висьталіс пинь пырыс:
— Чулаевалӧн бригадаыс водзын, а колхозыс ставнас бӧрын — веськыда скандал.
Семёнов эз волы?
— Рытнас вӧлі, сэсся кытчӧкӧ муніс.
— Тэ сылы висьтав — миян дінӧ сылы колӧ волыны.
Сідзи, кывзы, и шу: «Бабенчиков корис».
Гӧгӧрвоин?
Паныдаліс тані Сергей и Светланаӧс, комбайнерлысь отсасьысьсӧ, но сійӧ бара эз тӧд Сергейӧс, а Сергейлы зэв окота вӧлі юасьыштны тётя Саша йылысь, и сійӧ дыр ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ Светлана дінті, но Светлана эз чукӧст сійӧс.
Кор Сергей веськаліс нянь сдайтанінӧ, сійӧ первойсӧ повзис гырысьяс пӧвстӧ вошӧмысь.
Эк, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ыджыдджык кӧть ар кыкӧн, мыйта интереснӧй удж эськӧ ӧні уси сы пай вылӧ!
Сергейкӧд ӧти арлыда татчӧс челядь кадсӧ прӧста эз воштыны: найӧ видзисны нянь да горючӧй, получайтісны почта, сдайталісны овощи.
«Кытысь найӧ ставсӧ тӧдӧны да быдтор кужӧны? — вежалӧмӧн думайтіс Сергей.
— А мыйла нӧ ме нинӧм ог куж и быдторйын кольчча, быттьӧкӧ тӧрыт чужи?»
Аслас рӧднӧй карас Сергей сӧмын ылысянь видзӧдіс гырысьяс олӧм бӧрся, оліс аслас особӧй ичӧтик олӧмӧн, а тані ставныс олісны ӧти олӧмӧн, и гырысьяскӧд ӧтмоз челядь тані вӧліны кӧзяеваӧн.
И ӧтчыд асывнас Сергей муніс агитпунктӧ кывзыштны сводка, а сэсся юӧртіс сы йылысь Зотовалы.
Мӧд луннас вайис сылы газета да висьталіс, кутшӧм картина рыт кежлас гӧтӧвитӧ киномеханик.
Тайӧ кадсяньыс уджыс сылӧн лои уна.
— Емельянов, медпункт кор воссьӧ?..
Сергей, котӧртлы, газета вай!..
Серёжа, приёмщикӧс эн аддзыв?
Котӧртлы, висьтав, мый куим машина воис, виччысьнысӧ некор...
Серёжка, Севастопольсаяс некод абуӧсь?.. — дугдывтӧг кыліс Серёжа.
Сійӧ быдӧнӧс нин тӧдіс.
Севастопольса да Керчса шофёръяс, Алуштаса да Симеизса школьникъяс, Евпаторияса солеваръяс — ставныс вӧліны сы син водзын.
Талун сійӧ виччысис батьсӧ.
Чайтісны, мый батьыс нянь тырӧн воас луншӧр кадын кымын и кольччас вой кежлӧ, а Зотова мунас сы пыдди.
Луныс лои беспокойнӧй.
Няньсӧ оз вӧлі удитны принимайтны да сӧвтны вагонъясӧ.
Уджалысь эз тырмы.
Самоход вылын воис Тужиков, райкомса секретарь, дыр мыйкӧ сёрнитіс нянь принимайтысьяскӧд да железнодорожникъяскӧд да дӧзмӧмӧн муніс.
Агитвагон тупкисны.
Киносеанс водзвыв отменитісны.
Бать ректіс няньсӧ да пыр жӧ бӧр муніс, сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Кыдзкӧ сідзи лои, мый индӧм сроксьыс водзджык муніс и Вера Зотова, но ӧні Сергей ньӧти эз повзьы таысь — сійӧ тӧдіс, мый батьыс и мукӧдыс найӧ колоннаысь рыт кежлас бӧр воасны.
А луннас всё равно оз позь вӧлі ни сёйыштны, ни шойччыштны пӧдтан жар вӧснаыс, коді пыр ӧтарӧ кыптіс, кыдзи висьысьлӧн кыптӧ температура.
Небесаыс тупкысис бусӧн, кутіс рудӧдны, пемдыны, горизонт весьтын кызіс ӧдйӧ быдмысь сьӧд полоса.
Тӧлыс ньӧти эз вӧв сэтшӧм, кутшӧм овлӧ море дорын, а жаритӧм кодь пӧсь.
Сійӧ кучкаліс чужӧмад нянь тусьяс сора гырысь бус чиръясӧн и друг быттьӧкӧ вылісянь грымгысис-уси увлань да ойдан ва моз шумӧн паськаліс гӧгӧрбок.
Кодкӧ тешкодь гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Лёк тӧвныр!
Эрд весьтті тӧлыс нӧбӧдіс нин палаткаяс, картузъяс да кепкаяс, таркакылісны киоскъясын ставеньяс, зилякыліс жугалӧм стеклӧ.
— Нянь дінӧ!.. Нянь дінӧ!..— горӧдісны быдладорсянь.
Тӧвныр кутіс гартны нянь чукӧръяс.
Няньыс кымӧрӧн качис воздухӧ.
Йӧзыс здук мында сулалісны шӧйӧвошӧмӧн.
Мукӧдыскӧд тшӧтш Сергей лои матысса нянь чукӧр дінын.
Сійӧс тойлалісны, талялісны сылысь кокъяссӧ, кодкӧ горзіс сылы, но сійӧ эз бӧрддзы и эз повзьы; ас вӧснаыс сійӧ эз пов, ставыскӧд тшӧтш сійӧ переживайтіс лоӧмторсӧ.
Прӧйдитысь дрезина вывсянь кӧрттуй полотно пӧлӧн друг мыйкӧ гӧгыльтчис увлань.
Гӧгыльтчис, чеччыштіс да котӧртіс нянь чукӧрлань.
Сергей тӧдіс Тужиковӧс, партия райкомса секретарӧс, да Семёновӧс.
Найӧ кайисны шобді гӧра вылӧ да кытчӧкӧ индісны кияснас: сэтчӧ, пӧ, ставныд сэтчӧ!
Кык ныв, колхозницаяс, кыскисны нин паськыд да кузь брезент.
На дінӧ котӧртісны йӧз, и уна дас ки кыскисны брезентсӧ тӧвладорсяньыс.
Ичӧт!
Тужиков петкӧдліс кияснас, мый колӧ корсьны ещӧ.
Кыскалісны машинаяс вылысь брезентъяссӧ, фанернӧй щитъяс, эшкынъяс.
Сергей тойлаліс йӧзсӧ да петіс йӧз чукӧр сайӧ.
Ремонт вылын сулалысь машина кузовъясысь асывнас на сійӧ аддзыліс брезентъяс.
— Татчӧ!
Ме бӧрся! — горзіс сійӧ, либӧ сылы кажитчис, мый сійӧ горзӧ.
Сы бӧрся котӧртісны колхозъясса челядь.
— Босьтӧй!
Со сійӧ!
Ещӧ ӧти!
Кыскӧй!
Шензяна, мыйла сійӧс эз дугӧдны, эз юавны, коді тшӧктіс распоряжайтчынысӧ.
Кодлӧнкӧ ён киясыс кватитісны аддзӧм брезентъяссӧ да кыскисны нянь чукӧр дінӧ.
Тавотысь артмӧм гӧп мыйлакӧ друг лои кок улас, и Сергей шлёпкысис сэтчӧ лягушапи моз, но пыр жӧ чеччис, весиг эз видзӧдлы, сералӧны сы вылын али оз.
Кутшӧм значение тайӧ имеитіс!
Юр вывсяньыс да кок улӧдзыс няйтӧссьӧм, мудзӧмысла эбӧссьыс петӧм, но зэв шуда, Сергей дыр на ветлӧдліс нянь гӧраяс дорті, кытыськӧ ваяліс фанера кусӧкъяс, пӧвъяс либӧ прӧста изъяс.
Суховей лёкаліс уна лун.
Керкаясын эз ломтывны пачьяс, му вылын эз пестывны бипуръяс.
Бус вӧснаыс, йики да кыд вӧснаыс, кодъясӧс тӧлыс кымӧрӧн нӧбӧдіс му кузя, сувталісны машина моторъяс.
Курӧгъяс эз петавлыны пукаланінъясысь.
Понъяс дугдісны увтны.
Колхознӧй прудлӧн берегыс вӧлі кӧтасьӧма зэрӧм бӧрын моз.
Тӧлыс койис васӧ да киськаліс йӧзӧн да скӧтӧн талялӧм, подмӧдӧм мусӧ.
Ваыс прудъяс лои тӧдчымӧн этшаджык; сійӧ пачын моз испаряйтчис тӧв йылас.
Абу этша стеклӧ жугалӧма керкаясысь, абу этша потшӧс пӧрӧма, абу этша майӧг йылын косьмысь гырнич жугалӧма, абу этша пу чегъяссьӧма да яблок усьӧма.
Град йӧръяс пусь-пасьмунӧмаӧсь; помидор кустъяс, огурцылӧн да тыквалӧн заясыс чегъяссьӧмаӧсь.
Ещӧ кӧ ӧтчыд лыблас татшӧм тӧв — лэбасны увлань керка вевтъяс, ратшкакывны кутасны керка стенъяс, и доналӧм воздухыс ӧзтас ставсӧ, мый радейтӧ сотчыны, а сэки не пышйыны лёкторсьыд.
«Победа» колхозын дугӧдісны нянь нуалӧм, «Борьба» колхозын гумла вылӧ петкӧдісны став прӧстыняяссӧ да эшкынъяссӧ, медым вевттьыны няньсӧ, «Третья пятилетка» колхозын суткиясӧн дежуритісны насосъяс дорын да юкмӧсъяс дорын.
Муніс лёк степнӧй шторм.
Пуяслӧн веж коръясыс нюкыртчисны, косьмӧмысла чорзисны.
Воздухын кутіс кывны котшӧс дук.
Гашкӧ, кытӧнкӧ ылын степыс ыпъялӧ нин, и уна верст пасьта би, кодӧс вӧтлӧ тӧлыс, туй вывсьыс ставсӧ сотігтыр локтӧ татчӧ?
Сергей ни ӧти минута кежлӧ эз кольччыв батьсьыс, батьыс эз эновтлы машинасӧ суткиясӧн.
Рытнас найӧ воисны «Новая жизнь» колхозӧ, коді налы вӧлі тӧдса нин, да сувтісны час кык кежлӧ шойччыштны колхознӧй агроном Федченко ордӧ.
Кор, тэрмасьӧмӧн мыссьӧм бӧрын, Сергей пырис ляпкыдик комнатаӧ, кӧні вӧліны зэв уна фикусъяс, да стен пасьта ыджыд зеркалаын аддзис киссьӧм гырддзаа, пемыдгӧрд дӧрӧма детинкаӧс, кодлӧн опрятнӧй, дженьыдика шырӧм юрси пыддиыс вӧліны чорзьӧм юрси пратьяс, сійӧ эз сразу тӧд асьсӧ.
Пӧжалуй, ӧні сійӧ неуна вӧлі Бабенчиков кодь, сӧмын Бабенчиков вӧлі ыджыдджык да кыдзкӧ збойджык.
Но Сергейлӧн чужӧмыс, кывшутӧг, лоӧма мужественнӧйджык да неуна геройскӧйджык; кӧть мый, а сійӧ аддзис тайӧс аслас чужӧм вывсьыс, кор яндысьтӧг видзӧдіс зеркалӧ пыр ассьыс выль да, кыдзи сылы кажитчис, мича чужӧмсӧ.
Чужӧмыс сылӧн сотчис тӧвсьыс, синъясыс гырдмӧмаӧсь, пельясыс тиньгисны да юкалісны.
— Он думайт тэ кага йывсьыд, Андрей, — нравоучительнӧя шуис Зотова.
— Кагалы дӧзьӧр колӧ, мам сылы колӧ...
Вернӧ ме шуа? — юаліс сійӧ Федченко гӧтырлысь, и мӧдыс сӧгласитчис сыкӧд.
Бать нинӧм эз шу, а нывбабаяс, быттьӧ полігтыр, мый Емельянов мӧдарӧ гӧгӧрвоас найӧс, ещӧ ёнджыка кутісны сёрнитны сы йылысь, мый детинкалы колӧ семья.
Найӧ индалісны детинкалӧн сьӧдасьӧм дӧрӧм вылӧ, няйт пидзӧсъясыс вылӧ, лёзь юрсиыс вылӧ, и артмӧ вӧлі сідз, мый Сергейлӧн став шудтӧмлунъяссьыс мыжа ӧтнас батьыс.
Но Сергей эз чувствуйт асьсӧ ни ӧбиженнӧйӧн, ни шудтӧмӧн.
Ӧшинь дорын пукалысь батьыслы сійӧ шӧпнитіс:
— Пап, найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны.
Меным зэв лӧсьыд вӧлі, тэ тӧдан... и нинӧм лёксӧ ме эг вӧч... честнӧй ленинскӧй...
Вочакыв шутӧг батьыс топӧдіс детинкаӧс морӧс бердас.
Морӧсыс сылӧн кыпавліс толчокъясӧн, быттьӧ сылӧн лолыс вӧлі тырӧма котӧртӧм бӧрын.
Пырис Федченко да, сос пытшкас дзебӧм чигарканас тшыналігмоз, висьталіс медбӧръя выльторъяс: звӧнитлӧмаӧсь райкомсянь, мый соседъяслӧн кык пӧжар, да требуйтӧмаӧсь лӧсьӧдавны складъяс дорын войся дежурствояс.
— И сэсся, татшӧм, тӧданныд, история, — шуис Федченко да видзчысьӧмӧн пуксис стул вылӧ: — Тольяттиӧс  ранитӧмаӧсь, тӧданныд, Римын.
Морӧс пырыс пуляыс мунӧма.
Федченколӧн гӧтырыс ньӧжйӧник акнитіс.
— Со кыдз, — первойысь шыасис бать, коді пыр на видзӧдіс ӧшинь пыр гӧрд небеса вылӧ.
— Сы вӧсна ранитісны, мый коммунист.
Сы вӧсна, мый паныд сувтіс сволочьяслы!
— Сійӧ бергӧдчис стулнас.
— Тэ тані секретарыс, Федченко ёрт?
— Сійӧ, сійӧ! — Емельянов вылӧ видзӧдігмоз тэрыба шуис агрономлӧн гӧтырыс, быттьӧ Емельянов допрашивайтіс сійӧс, а сійӧ висьтасис.
— Ме думайта тадзи, — водзӧ висьталіс Емельянов: — тіян йӧзыд талун не долженӧсь дугӧдны нянь дорын удж.
Гӧгӧрвоана?
Зотоваӧс, Ерёмушкинӧс, менсьым детинкаӧс, да и ассьыныд став йӧзнытӧ — сикт кузя постъяс вылӧ.
Ме да Вольтановский — сутки чӧж кутам нянь новлыны.
Вай, оформляйт, а меным, позьӧ кӧ, вайӧй стӧкан чай.
Нывбабаяс да Федченко чӧла петісны комнатаысь.
Бать чышкыштіс чужӧмсӧ маслӧӧсь пемыдруд кияснас, быттьӧ мыссис, и дыр думайттӧг Сергей топӧдчис чужӧмбаннас тайӧ мудзӧм, чорзьӧм рӧднӧй кияс дінас.
— Тэ тӧдан, пап, мый ме тэныд висьтала, — синвасӧ ньылалігтыр нурбыльтіс Сергей: — тэ, честное слово, весиг Семёновысь на бурджык.
— Аттьӧ, пиук, аттьӧ, бур морткӧд тэ менӧ сравнитін, — волнуйтчигтыр да аслас волнуйтчӧмысь яндысьтӧг Сергейлысь юрсӧ малалігмоз шуис батьыс.
Сэсся найӧ ланьтісны и, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, дыр пукалісны чӧла, видзӧдісны ӧдйӧ рӧмдысь, тшына, багровӧй рыт вылӧ, коді зэв ӧдйӧ вуджис войӧ.
Бӧрынджык, колхоз правлениеын телефон дорын дежуритігӧн, правлениесянь пӧжарнӧй сарайӧ, а сэсянь сикт помӧ, торъя постъясӧ, и ещӧ ылӧджык, полевӧй станъясӧ, котралігӧн Сергей пыр чувствуйтіс батьыслысь морӧссӧ аслас морӧсыскӧд орччӧн, сылысь кисӧ аслас юр вывсьыс да сылысь сьӧлӧмсӧ ас пытшсьыс, и мыйкӧ выльтор, ён, коді дзик нин эз вӧв детинкалӧн кодь, но сӧмын эз на вермы петкӧдчывнысӧ, быдмис да ёнмис детинкаын.
Войнас Вера Зотова кытшовтіс став бригадаяссӧ, висьтавліс Тольятти йылысь.
Сійӧ кывъяс серти Сергей информируйтіс татчӧс челядьӧс.
Виччысисны Тольятти здоровье йылысь медбӧръя юӧръяс.
Войшӧр кадӧ локтіс Тужиков, сыкӧд — Емельянов.
— Но, пап, кыдзи-мый? — юаліс Сергей.
Тужиков эз гӧгӧрво, код дінӧ шыасисны, да шуис:
— Нинӧм, нинӧм, дорйысим.
— Сійӧ, Тужиков ёрт, Тольяттиӧн интересуйтчӧ, — объяснитіс батьыс.
— А-а!
— Тужиковлӧн унзіль, мудзӧм, муртса видзӧдысь синъясыс усины Сергей вылӧ.
— Ранитчӧма серьёзнӧя, но, тыдалӧ, справитчас.
Куим детинка, быттьӧкӧ команда серти, уськӧдчисны ӧдзӧс сайӧ.
— Тайӧ мый татшӧмыс? — юаліс Тужиков.
Сергей вочавидзис, мый связнӧйяс котӧртісны бригадаясӧ, кӧні часысь часӧ виччысьӧны раненӧй йылысь юӧръяс.
— А, да тайӧ ӧд тэнад пиыд, — друг нюммуніс секретарь.
— Висьтавлісны меным сы йылысь, висьтавлісны.
Видзӧдтӧ, пӧжалуйста, кутшӧм замечательнӧй большевичок быдмӧ...
Аддзан тэ!
Тайӧ войсяньыс Сергей частӧ паныдасьлывліс Тужиковкӧд.
Сылӧн вӧлі шензяна да Сергейлы абу дзик гӧгӧрвоана профессия — партийнӧй работник.
Войдӧр Сергей думайтліс, мый став партийнӧй работникъясыс, Вера Зотова кодьясыс, сӧмын заседайтӧны, агитируйтӧны, петкӧдӧны йӧзӧс субботникъяс вылӧ да вӧчалӧны докладъяс.
Ӧні, Семёнов да торъя нин Тужиков пример вылын, коді вӧлі, колӧ шуны, Семёновысь на интереснӧйджык да аслыспӧлӧсджык, артмӧ сідзи, мый партийнӧй удж — медея сьӧкыд да медся интереснӧй, сы вӧсна мый сійӧ — ставыс.
Уна шензьӧдантор Сергей тӧдмаліс Пётр Петрович Тужиковсянь сы йылысь, кыдзи подкармливайтны шобділысь петасъяссӧ, кыдзи цветиттӧдзыс киськавны садъяс, кыдзи кодйыны юкмӧсъяс, кыдзи лыддьыны книгаяс.
Тӧдмаліс Сергей сы йылысь, мый степыд регыд оз ло, мый сійӧс потшасны садъясӧн, и сэки некутшӧм суховей йӧзлы оз ло ӧпаснӧй.
Тӧдмаліс, мый муувса юясысь васӧ му вылӧ лэптыны зэв кокни — найӧс лэптӧ ветрянӧй двигатель, мый Гончарук зэв бур комбайнер, а Востриков тожӧ замечательнӧй комбайнер, но висьӧ язва желудкаӧн, и кор кутісны ыставны комбайнеръясӧс сибирякъяслы отсӧг вылӧ, шуисны мӧдӧдны Гончарукӧс, кӧть ӧні сійӧ неуна и кольччыштіс мукӧдсьыс.
— Яр старикыс, самолюбивӧй, и Сибирын оз подведит, — утверждайтіс Тужиков.
И Сергей эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи Пётр Петрович водзвыв тӧдӧ та йылысь.
А кор ӧтчыд Емельянов грузӧвик вылын Тужиков веськаліс колхознӧй самодеятельность вечер вылӧ, сійӧ сӧветуйтіс, кытысь босьтны нотаяс да кытысь ньӧбны гитараяс.
Шензьӧдана, зэв лӧсьыд вӧлі сылӧн уджыс!
Сійӧ сэтшӧм уна тӧдіс, мый весиг быттьӧ ӧбижайтчыліс, кор сылысь нинӧм йылысь эз юасьны.
Но Тужиков, кыдзи гӧгӧрвоис Сергей, абу сэтшӧм морт, медым сыысь кокниа позьӧ вӧлі мынтӧдчыны.
Сійӧ ачыс заводитліс юасьны йӧзлысь сы йылысь, мый ачыс эз тӧд, и сюрлывлі жӧ сэки налы, кодъяс эз кужлыны объяснитны делӧсӧ!
Узьны водтӧдзыс сійӧ пыр звӧнитлывліс райкомӧ да гортас, юасьліс уборка йылысь, нылыслӧн здоровье йылысь да сэсся унмовсьліс ӧдйӧ, но неокотапырысь, кыдзи морт, коді вӧчӧ глупӧй, но быть колана делӧ.
Сергей полыштіскодь сыысь.
Код тӧдас, колӧкӧ, Тужиков вермис и мӧвпъястӧ тӧдмавны.
9.
Нянь идралӧм кутіс помасьны.
Емельяновлӧн колоннаыс важӧн нин разӧдчис колхозъясӧ.
Ӧні воисны машинаяс Севастопольысь, Керчысь, Феодосияысь, и водзджык воысьяссӧ кутісны ичӧтикаӧн лэдзавны гортаныс.
Медводз муніс Ерёмушкин, сы бӧрся дядя Жора, ӧчередьыс вӧлі Вольтановскийлӧн, но сійӧ сетіс ассьыс ӧчередьсӧ первой Зотовалы, а сэсся Емельяновлы.
Сійӧ доказывайтіс, мый сылӧн абу ладнӧ сцеплениеыс, и дыр ремонтируйтіс сійӧ МТС-ас, кӧні уджаліс Светлана.
Емельянов эз кут вензьыны.
— Ладнӧ, кольччы, а ме муна.
Серёжкаӧй менам дзикӧдз мучитчис — школаӧ мунтӧдз сылы шойччыштны колӧ.
Пётр Петрович Тужиков, коді первой уговаривайтіс Вольтановскийӧс мунны, тожӧ мыйлакӧ друг сӧгласитчис, медым мунас Емельянов.
Кор Сергей тӧдмаліс, мый аски югдігас найӧ мӧдӧдчасны гортас, кӧть и тешкодь, сійӧ ньӧти эз ло рад тайӧ юӧр вылас.
Сійӧ и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, окота али абу сылы мунны гортас али ещӧ эськӧ ветлӧдлыштіс тайӧ помтӧм-дортӧм степь кузяыс; но ӧтитор вӧлі яснӧ: ставторсӧ переживайтӧм бӧрын сійӧ эз нин вермы лоны воддзакодь Сергейӧн, кодӧс ӧтнассӧ эз лэдзлыны море дорӧ либӧ кинотеатрӧ.
Но мый нӧ эськӧ вӧчны гортын?
Но ӧд и гортыд, кӧнкӧ, вежсис сійӧ кадсяньыд, кор найӧ батьыскӧд мунісны.
Дерт, эз ачыс гортыс, а вообще ставыс сы гӧгӧр.
Да эз, эз ставыс гӧгӧр вежсьы, а прӧста Серёжа лои ыджыд детинкаӧн.
Вӧлӧмкӧ, синъясыс сылӧн ӧнӧдз абу ставсӧ аддзӧмаӧсь; а ӧні найӧ паськыда воссисны, и, дерт, гортсьыс сюрӧ сэтшӧмтор, кодӧс ӧнӧдз Серёжа эз казявлы.
Тӧдӧмысь, Сеня Егоров батьыскӧд ветліс нин мореӧ, а Толька Козловский дедыскӧд гудйысис <rus>«Зеленстрой»</rus> питомникын.
А эз кӧ найӧ нинӧм вӧчны, то Сергейлы сымын бурджык.
Сійӧ идраліс нянь!
Тӧдвылас Сергейлы уси асланыс дворысь руд каньпи, коді первойсӧ зэв ёна поліс гӧгыльтчысь мачысь, а сэсся ворсліс быдторйӧн, мый вӧрис, и Сергей нюммуніс: каньпиыс вӧлі сы кодь жӧ.
Да, гортсьыс сійӧ ӧні аддзас уна выльтор.
Гортӧ, гортӧ!
Гортӧ петан воддза лунас сулаліс зэв лӧнь степнӧй рыт.
Юрсигусьяс стаяясӧн лэбалісны буса акацияяс весьтын.
Сергей любуйтчис удж бӧрын шойччысь степь мичлунӧн.
Сійӧ паськыда шыльквидзис сы водзын.
Бать видлаліс запаснӧй камераяс, весаліс моторысь свечаяссӧ, прӧверитіс да зэлӧдіс тормозъяссӧ да, аслас блокнотӧ мыйкӧ гижалігмоз да арталігмоз, дыр кисьтіс бакӧ горючӧй.
— Интереснӧйтор, вокӧ, артмӧ миян, — гажаа шуис сійӧ Сергейлы.
— Став даннӧйяс серти тыдалӧ, мый ме экономиті литр комын горючӧй.
Татшӧм ногӧн, Сергей Андреевич, ми тіянкӧд вермам гортӧ мунны выль туйӧд.
Мӧд перевал вомӧн.
Помнитан, висьтавлі ме сы йылысь?
— Помнита, — вочавидзис Сергей.
— А, гашкӧ, сэті туйыс лёк да камераястӧ сӧмын поткӧдлам?
Но батьыс кӧсйис вӧчны Сергейлы приятнӧйтор да пыдди эз пукты сылысь воча шуӧмсӧ.
— Туйыс сэті зэв бур!
Да и матынджык, — шуис сійӧ чорыда.
Вот и пом ставыслы, мый переживайтӧма.
Прӧщай, степь!
Прӧщайтӧй, выль йӧз пӧвстын колльӧдӧм дженьыд войясӧй да мӧдпӧлӧс выль йӧз пӧвстын колльӧдӧм кузь-кузь лунъясӧй!
Прӧщайтӧй, комбайнъяс!
Прӧщайтӧй, ураганъяс!
Прӧщайтӧй, юрсигусьяс!
Выльысь аддзысьлытӧдз!
— А тётя Саша ордӧ ми ог пыралӧй? — друг, ачыс эз тӧд мыйла, юаліс сійӧ да гӧрдӧдіс: сьӧлӧмыс сылӧн кӧсйӧ вӧлі висьтавны дзик мӧдтор.
Важ туйӧдыс сылы окота вӧлі мунны сы вӧсна, медым петкӧдлыны асьсӧ выльӧн, кутшӧмӧн важӧн сійӧ эз на вӧв, и тётя Сашалы, и чӧв олысь Олялы, и Бабенчиковлы, и Чумаковалы, а выль туйӧд кӧ мунасны, сэні сійӧс некод оз тӧд.
— Кутшӧм нӧ тётя Саша? — юаліс батьыс.
Сы син водзті прӧйдитысь йӧз пӧвстын тётя Саша эз занимайт сэтшӧм места, кутшӧмӧс сетліс сылы Сергей аслас сьӧлӧмас.
Эз сразу батьлы усь дум вылас пасека вылын колльӧдӧм войыс, Сергейлӧн пинь висьӧмыс да пемыд силуэтыс нывбабалӧн, коді мам моз ас дінас топӧдіс локтӧм детинкаӧс.
Эз сразу сійӧ уськӧд дум вылас пиыслысь восторженнӧй сёрнисӧ кутшӧмкӧ муувса ваяс йылысь, ма йылысь, война вылысь воӧм коктӧм инвалид-агитатор йылысь.
Олӧмыс пырліс детинка пытшкӧ степь кодь жӧ паськыд раздольеӧн.
— Но, мый нӧ, — чеччигмозыс да Сергейӧс юрӧдыс малалігмоз шуис бать. — Раз тэ сідзи кӧсъян... пыралам тэнад став тӧдсаясыд ордӧ...
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Соловей да мельнича изки @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 3‒4.}
СОЛОВЕЙ ДА МЕЛЬНИЧА ИЗКИ
Ӧтчыд соловей пуксис бадь пу вылӧ, коді быдмӧ вӧлі мельнича дорын, да заводитіс зэв мичаа, ливкйӧдлӧмӧн да нюжйӧдлӧмӧн сьывны:
Зэв мылыд, мича менам сьылангор,
Дзик ставыс ланьтӧ, сьывны кута кор.
Ме — соловей, зэв гӧлӧс менам бур,
Мӧд ме кодь сьылысь му вылысь оз сюр!
Тадзи сьыліс соловей, а мельнича изки, коді изӧ пызь, шуаліс сылы:
Дзурки-дзурк!
Дзурки-дзурк!
Вывті ошйысян тэ, друг.
Кор ме чирса, жугла тусьсӧ,
Аслым сьывлывла жӧ гусьӧн.
Мельнича изки сьылӧ, а тусьяс кывзӧны сылысь сьылӧмсӧ да радысла чеччалӧны.
Соловей скӧрмис да бара кутіс сьывны:
Из юра мӧмӧт, ланьт вай, вешйы сэсь.
Тэ мекӧд асьтӧ ӧткодялан весь.
Эм тэнад дзуртны, ружтыны морттуй,
Но сьылысь радӧ ныртӧ тэ эн сюй.
Но мельнича изки водзӧ вӧчис ассьыс уджсӧ, сӧмын шпыньмуніс да вочавидзис соловейлы:
Ме изки, изки, изки,
Дзик лун и вой ме иза,
И сьӧкыд уджысь мем
Быть лоӧ дзуртны нэм.
Зэв бура сьывны кужан тэ,
И аттьӧ таысь тэд.
Но эг кӧ дзурт да вӧч ме пызь,
Сэк няньсӧ сёйин кысь?
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Пышкай да руч @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 5‒7.}
ПЫШКАЙ ДА РУЧ
Вӧлі сэтшӧм кад, кор пышкай да руч олісны ӧтсӧгласӧн да отсасисны ӧта-мӧдыслы, кыдзи бур соседъяс.
Но мудер руч век ӧтарӧ думайтіс сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы пӧрйӧдлыны пышкайӧс.
Ӧтчыд руч шуис:
— Пышкайӧй, муса другӧй, вай кӧдзам шобді.
Ӧтлаын уджалыштам, а кор вартам шобдісӧ, юкам ӧткодя да бура тӧвсӧ и коллялам.
Пышкай сӧгласитчис, и мунісны найӧ ручкӧд му вылӧ шобді кӧдзны.
Но уджавны ручлы эз вӧв окота — дышиник вӧлі ручӧ-чойӧыд.
Вот и думыштіс сійӧ, кыдзи пӧрйӧдлыны пышкайӧс.
— Пышкайӧй, муса другӧй, — шуӧ сійӧ пышкайлы, — тэ уджав тані, а ме муна небесасӧ пыкны, мед эськӧ эз жӧ усь сійӧ да эз лямӧд миянлысь шобдінымӧс.
Муніс пӧръясьысь руч, пуксис му помӧ да пукаліс сэні кузь лунтыр.
А пышкай кӧдзис шобдісӧ.
Воис вундан кад.
Руч бара шуӧ:
— Пышкайӧй, муса другӧй, тэ вунды, а ме муна кымӧръяссӧ пыкны, мед эськӧ эз жӧ зэрмы да эз кӧтӧд миянлысь джуджыда быдмӧм шобдінымӧс.
И збыльысь, буретш сійӧ каднас му весьтті кывтӧ вӧлі кымӧр.
Руч сувтіс бӧр кокъяс вылас да вӧчис сідзи, быттьӧ кымӧрсӧ пыкӧ, а ачыс видзӧдӧ пышкай мырсьӧм-уджалӧм вылӧ да думсьыс сералӧ.
Воис вартан кад.
Руч бара шуӧ:
— Пышкайӧй, муса другӧй, тэ уджав, а ме муна тӧвсӧ вӧтлыны, мед эськӧ эз жӧ пӧльышт сійӧ да эз разӧд миянлысь зарни шобдінымӧс.
Сідзи и пукаліс руч кузь лунтыр му помын, шонді водзын шонтысис, а пышкай сійӧ каднас вартіс став шобдісӧ.
Коркӧ сэсся воис урожай юкан кад.
Пышкай юаліс ручлысь:
— Ручӧ-чойӧ, а кыдзи ми кутам юкнысӧ?
— Пышкайлы ӧти тусь, ручлы — ӧкмысӧс.
Кыдзи шуис, сідзи и юкис: пышкайлы ӧти пай, а ручлы — ӧкмысӧс.
Пышкай, коньӧр, кӧдзис шобдісӧ, вундіс сійӧс, вартіс, а руч му вылын шойччис, но курыштіс-босьтіс урожайсӧ пӧшти ставнас.
Шогсигтырйи мӧдӧдчис пышкай.
Сылы паныд локтӧ пон:
— Мый нӧ тэ, пышкайӧй, жугыль?
Коді нӧ тэнӧ ӧбидитіс?
Пышкай ставсӧ висьталіс понлы: кыдзи сійӧ кӧдзис шобдісӧ, а руч небеса пыкис, кыдзи вундіс шобдісӧ, а руч кымӧръяс видзис, кыдзи вартіс, а руч тӧв вӧтліс.
— Но висьтав: коднымлӧн уджыс сьӧкыдджык?
— юалӧ пышкай.
— Ак тэ, пышкай, йӧюк тэ, йӧюк!
Ручыд ӧд тэнӧ ылӧдлӧма!
Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм сійӧ дыш да пӧръясьысь.
Но, нинӧм, эн шогсьы.
Ми сійӧс велӧдам.
Сёрнитчисны найӧ ставтор йывсьыс, и пышкай бӧр лэбзис руч дорӧ.
Матыстчӧ пышкай руч дорӧ да горзӧ:
— Спаситчы ӧдйӧджык, ручӧ!
Татчӧ локтӧ пон, зэв ыджыд да скӧр.
Грӧзитчӧ тэнӧ сёйны.
Пышйы ӧдйӧджык, а ме тэнсьыд шобдітӧ видзла.
Руч зэв ӧдйӧ заводитіс котӧртны, весиг мышкас эз бергӧдчыв.
А пышкай корис понйӧс, и найӧ босьтісны аслыныс урожайсӧ ставнас.
Тӧвбыд кокаліс шобдісӧ пышкай, пон аслыс тӧвбыд рок пуис дай гӧстьясӧс гӧститӧдіс, но кӧть мед мый, а ставсӧ сёйны эз вермыны.
А тшыг кынӧма руч котраліс вӧрӧд.
И вернӧ пӧслӧвичаыд шуӧ: «Мый кӧдзан, сійӧс и вундан».
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Патила @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 8‒9.}
ПАТИЛА
Ӧтчыд, жар гожся луншӧр кадӧ пастух вӧтліс ассьыс стадасӧ пашкыр дубъяс улӧ, кытчӧ ёнджыка усис вуджӧрыс да кӧні вӧлі медся ыркыд.
Ӧти дышиник ыж лётіктіс-муніс медся бӧрын да колис мукӧдсьыс.
Сійӧ аддзис ӧткӧн сулалысь пу, сувтіс сы улӧ дай шуӧ ачыс аслыс:
— Меным ӧтнамлы и тайӧ гож сайыс лӧсьыд да тырмымӧн.
Сулалӧ-ӧ мунны мукӧдъяс бӧрся?
Водла ме татчӧ шойччыштны!
Веританныд-ӧ, буретш сійӧ кадас петіс кыйсьыны кӧин.
Казяліс сійӧ ыжтӧ да кыкысь чеччыштӧм бӧрын лои сы дорын нин.
— Ыжӧй, ме тэнӧ сёя!
— шуис кӧин.
Ыж повзис, каитчыны кутіс, мый стадасьыс кольччис.
Но повзьӧмсӧ эз петкӧдлы.
— Сёй менӧ, муса кӧинӧй, — вочавидзис сійӧ, — но сӧмын эн ӧні.
Лэдз менӧ асылӧдзыс олыштны.
Ме йирсьышта, сёйышта турунсӧ да ёнмышта.
— А аски асывнас нӧ ме тэнӧ кытысь аддза?
— юаліс бӧбоват кӧин.
— Да ме тэнӧ тані кута виччысьны, буретш тайӧ пу улас, — кӧсйысис ыж.
— А мый тэнад нимыд?
— Патила.
— Йирсьы, мед ёнман, дона Патила, да эн жалит турунсӧ!
А аски луншӧр кадӧ ме бара локта татчӧ!
Мыйӧн сӧмын кӧин саяліс вӧр сайӧ, Патила уськӧдчис вӧтӧдны ассьыс стадасӧ.
Аскинас кӧин локтіс индӧм местаӧ, но ыжӧс сэтысь эз аддзы.
— Кӧні тэ, Патила?
— кутіс омлявны сійӧ.
— Пати-ила!
Пати-и-ла!
Кыліс пастух кӧинлысь омлялӧмсӧ, усьӧдіс сы вылӧ понъясӧс — кӧин муртса ловйӧн мыніс, пышйис ӧкмысӧд гӧра вомӧн дасӧд гӧра сайӧ...
А Патила тӧдіс кӧинлысь гӧлӧссӧ да думыштіс:
«Тайӧ ме Патила, тайӧ ме!
Но ӧні, муса кӧинӧй, ме тэысь ог пов — аслам стадакӧд куйла, ставыскӧд ӧтлаын».
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Кӧр да кӧрпи @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 10‒11.}
КӦР ДА КӦРПИ
Ӧні ме висьтала тіянлы сы йылысь, мый лои ӧтчыд миян вӧрын.
Медся пӧрысь кӧр, кодлӧн вӧліны уна вожъяса зэв мича сюръяс, нуӧдіс кӧр стадасӧ ставнас пӧскӧтина вылӧ.
Дыр сійӧ оліс свет вылын, уна гӧраяс вывті ветлӧдліс и бура тӧдіс, кӧні верман паныдасьны кыйсьысьяскӧд либӧ кӧні эм кутшӧмкӧ опаснӧй гу; тӧдіс сійӧ, кӧні быдмӧ веж чӧскыд турун да кӧні эм йи кодь кӧдзыд ваа ключ.
Гырыся да рӧвнӧя восьлалігтыр сійӧ збодера муніс стада водзвылын.
Эз нин ылын вӧв сійӧ эрдыс, кытчӧ сэтшӧм ёна тэрмасисны кӧръяс, кыдзи друг медся томиник кӧрпиыс, коді вӧлі рудіник, вильыш да кывзысьтӧм, котӧрӧн локтіс пӧрысь кӧр дорӧ да полігтыр шуис сылы:
— Сувтӧй, дедӧ, сувтӧй!
Ни ӧти воськов сэсся водзӧ!
Сэні ыджыд гу эм!
— Эн мешайт, том кӧрпи!
— вочавидзис пӧрысь кӧр.
— Ме бура тӧда став гӧраяссӧ да вӧръяссӧ, а тэ абу на быдмӧмыд сэтчӧдз, медым велӧдны менӧ, пӧрысь кӧрӧс!
Ме некор ог веськав гуӧ!
И сійӧ тшапа мӧдӧдчис водзлань, а сы бӧрся и ставнас стадаыс.
Но эз на найӧ вевъявны мунны весиг дас воськов сайӧ, кыдзи кыліс зэв ёна шумитӧм да тратшкакылӧм шы — тайӧ пӧрысь кӧр усис гуӧ да веськаліс кыйсьысьяс капканӧ.
Мукӧд кӧръясыс быттьӧ кынмисны места выланыс.
Сэки пӧрысь кӧр шуис:
— Кывзӧй, менам пиукъяс, мый ме тіянлы висьтала!
Кыйсьысьяс тані матынӧсь, найӧ кыйӧдӧны тіянӧс, спасайтчӧй, коді кыдзи верманныд!
Пышйӧй дзик ставныд, медым и тіянкӧд эз ло татшӧм лёкторйыс, кутшӧм лои мекӧд.
Прӧститӧй менӧ став ӧбидаясысь да энӧ вунӧдӧй: кывзӧй сӧветсӧ томлысь, сійӧ кӧ тӧлка!
Ме кӧ эськӧ кывзыси аслам ичӧтик внуклысь, ме эськӧ эг татшӧм водз помав ассьым олӧмӧс.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Коді зверьяслӧн генералыс? @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 12‒14.}
КОДІ ЗВЕРЬЯСЛӦН ГЕНЕРАЛЫС?
Вӧлі сэтшӧм кад, кор лев командуйтіс зверьяслӧн став войскаӧн и шулісны сійӧс зверьяслӧн генералӧн.
Но вот лев пӧрысьмис, корис ас дінас ошкӧс да шуис сылы:
— Кывзы, Микайлӧ!
Ме пӧрысьми нин да кӧсъя пуктыны тэнӧ главнӧй воеводаӧн.
Миян вӧрын став зверьяс пытшсьыс ме бӧрын тэ медся ён зверь, и та вӧсна тэныд уси шуд лоны зверьяслӧн генералӧн.
Лев висьталіс тайӧс, сэсся корис медся ичӧтик лэбачӧс — крапивницаӧс — да тшӧктіс сылы коравны став зверьяссӧ, медым сувтӧдны найӧс стройӧ вӧрса ыджыд эрд вылӧ.
Чукӧртчисны став зверьясыс да сувталісны кык радӧн, — быттьӧ настӧящӧй воинъяс.
Сэки и лев ошкӧд локтісны да сувтісны асланыс войска водзӧ.
Вӧліны тані и кӧинъяс, и кӧръяс, и дикӧй кӧзаяс, и ручьяс, — кутшӧм сӧмын животнӧйяс эз вӧвны!
Ӧти радас дзик помас сулалісны осёл да кӧч.
Ош аддзис найӧс да серӧктіс.
— Эй, Микайлӧ, тэ мыйла сералан?
— юаліс сылысь лев.
А ош ещӧ ёнджыка сералӧ.
— Оз во тэныд сьӧлӧм вылад менам войскаӧй али, гашкӧ, сійӧс омӧля сувтӧдӧма?
— чуймис лев.
— Войскаыд тэнад зэв бур и сувтӧдӧма правильнӧя, — вочавидзис ош.
— Ни ӧти генераллӧн абу сэтшӧм ён войскаыс, кутшӧм тэнад.
— Сідзкӧ, мый вылӧ нӧ тэ сералан татшӧм ёнасӧ?
— юалӧ лев.
— А серамӧй менам петӧ осёл вылӧ да кӧч вылӧ, мый и найӧ локтӧмаӧсь да сувтӧмаӧсь мукӧд животнӧйяскӧд орччӧн.
Кӧні нӧ сэтшӧмыс вӧвлі, медым осёл ружьеысь лыйсис либӧ сабляӧн керасис?
А кӧчӧс ӧд быдӧн тӧдӧ кутшӧм сійӧ полысь: ружьеысь кӧ лыясны — бӧжсӧ сылысь он аддзыв!
Вот ме и думышті, — кутшӧм пӧльза наысь вермас лоны, сэтшӧм кӧ найӧ полысьӧсь да нинӧм оз кужны вӧчны?
— Вот и абу сідзи!
— вочавидзис лев.
— Война вылын колӧны и осёл да кӧч кодь воинъяс.
Осёл оз куж ружье кутны да сабляӧн ӧвтчыны, но та пыдди сылӧн зэв ён гӧлӧсыс — бур трубач сыысь артмас.
Кор разӧдчас менам став войскаӧй вӧръясӧ да долинаясӧ, сійӧ гораа равӧстас да чукӧртас став воинъясӧс ме дорӧ.
А кӧч ӧдйӧ котралӧ да служитӧ меным гонецӧн, новлӧдлӧ менсьым приказаниеясӧс став войскаӧйлы.
Война вылын и медся слабиник воиныс пӧлезнӧй.
Воас кад, и тэныд вермас згӧдитчыны весиг сэтшӧм полысьыс, кыдзи миян кӧчным.
Эк, Микайлӧ, юрыд тэнад, ме аддза, ыджыд, но йӧй!
А та вӧсна он вермы тэ лоны зверьяслӧн генералӧн.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Курӧг да ыж @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 15‒16.}
КУРӦГ ДА ЫЖ
Курӧг вайис кольк и заводитіс котсьыны да ошйысьны:
— Ӧдйӧджык ставныд локтӧй татчӧ!
Видзӧдлӧй, кутшӧм мича, кутшӧм еджыд кольк ме вайи!
А орччӧн куйліс раминик ыж аслас ичӧтик сьӧд балякӧд.
Сійӧ куйліс да чӧв оліс.
Курӧг тшапа муніс сы дінті да юаліс:
— Мый нӧ тэ он матыстчы да он видзӧдлы, кутшӧм мича, кутшӧм еджыд кольк ме вайи.
Тэныд нэм чӧжыд не вайлыны татшӧмсӧ!
Ыж раминика вочавидзис:
— Но, мый нӧ, чойӧ, быдӧн вайӧны миян кӧзяинлы мый вермӧны.
Тэ вайин сылы кольк, а ме баля.
И ог ошйысь тайӧн.
— Да, но уна-ӧ сулалӧ менам колькйӧй и кутшӧм доныс тэнад балялы!
— вочавидзис курӧг.
— Со миян кӧзяинным локтӧ — сылысь и юалам.
Кӧзяин тӧдмаліс, мыйысь найӧ вензьӧны, да шуӧ курӧглы:
— Мый нӧ тэ кутін сэтшӧма котсьыны?
Кольк вайин дай ошйысян?
Да ӧти баля пыдди сетасны кыксё кольк!
Ӧні ачыд думышт, тэ кӧ кыпӧдін татшӧм шум ӧти кольк вӧсна, мый вермас вӧчны ыж, коді вайис баляӧс?
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Полысьыд и мырйысь повзяс @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 17‒23.}
ПОЛЫСЬЫД И МЫРЙЫСЬ ПОВЗЯС
Олісны-вылісны дед да баб.
И вӧлі налӧн кань: мича, ыджыд, визя мышкуа — дзик быттьӧ тигр.
Мича вӧлі каньыс, да дыш: эз кӧсйы сійӧ шыръясӧс кыйны.
Но чӧсмасьыштны сійӧ радейтіс.
Мыйӧн аддзас ывлаысь чипанпиӧс, дзебсяс и — тшап!
— кватитас сійӧс да сёяс.
Тадзи сійӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн пӧшти став чипанпиянсӧ куталіс.
Казяліс тайӧс баб да норасис дедлы.
Дед кутіс вильыш каньӧс, сюйис сійӧс мешӧкӧ да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Воис эрд вылӧ, колис каньӧс кӧрталӧм мешӧкӧ пу улӧ дай муніс.
А кань нинӧм оз и тӧд, куйлӧ, вугралӧ да кургӧ.
Сэки эрд вывті котӧртӧ вӧлі руч.
Аддзис сійӧ мешӧктӧ, кыліс, кыдзи кань кургӧ, да чуймис:
— Кутшӧм зверь мешӧкас пукалӧ?
Видзӧдлыны эськӧ...
Разис сійӧ мешӧктӧ — и петіс сэтысь кань.
Нюкыльтіс мышкусӧ, очсыштіс, пушкыртіс бӧжсӧ, а руч чуймӧмпырысь видзӧдӧ: сы мында во вӧрын оліс, а татшӧм зверсӧ эз на аддзыв.
— Висьтав меным, молодеч, коді тэ сэтшӧмыс да кыдзи тэнӧ шуӧны?
— юаліс сылысь руч.
— Менӧ шуӧны Вельможа-каньӧн, — тшапа вочавидзис кань.
— А кӧні тэ олан?
— Ӧнӧдз ме олі йӧз ордын.
— Йӧз ордын?
— эз верит руч.
— И тэ эн пов йӧзсьыс?
— Меным-ӧ повны йӧзысь?
Тэ менӧ он на тӧд.
Ме нинӧмысь ог пов!
— И кӧинысь он повзьы?
— Повны кӧинысь?
Меным?
Тешкодьтор!
Вот сӧмын мед ме паныдася ӧтпырйӧ вит-квайт кӧинкӧд, сэки аддзылан, мый лоӧ...
Руч думыштіс: «Буретш татшӧм зверыс меным и колӧ; сыкӧд абу страшнӧ: любӧй зверысь доръяс».
И юалӧ сійӧ каньлысь:
— Гӧтыра абу тэ, каньӧ?
— Абу, абу гӧтыра.
— И ме дӧва-руч.
Вай гӧтрасям.
— Но мый нӧ, вай, — сӧгласитчис кань.
Мӧдӧдчис руч гӧстьясӧс свадьба вылӧ коравны.
Ӧні сійӧ некодысь нин эз пов, сы вӧсна мый верӧсыс сылӧн вӧлі молодечьяс пӧвстын первой молодеч.
Муніс сійӧ, муніс дай паныдасис энь ошкӧд.
— Ош-бабӧ, ме верӧссайӧ пета, волы ме ордӧ свадьба вылӧ.
— Ладнӧ, вола, — сӧгласитчис энь ош.
— А код сайӧ тэ верӧссаяс петан?
— Вельможа-кань сайӧ.
— Коді нӧ сійӧ сэтшӧм Вельможа-каньыс?
Первойысь кыла сы йылысь.
— Повтӧм молодеч!
— ошйысьӧмпырысь шуис руч.
— Бӧжыс сылӧн ыджыд, быттьӧ паськыд куст, пиньясыс ёсьӧсь, быттьӧ емъяс, гыжъясыс кӧрт кодь ёнӧсь.
Кодӧс кватитас, ловйӧн оз лэдз.
— Страшнӧ меным, ог мун ме, — повзис энь ош.
— Эн пов, — шуӧ сылы руч.
— Вай унджык пӧдарки, — сійӧ тэнӧ оз и вӧрзьӧд.
Сӧгласитчис энь ош да мӧдӧдчис пӧдаркиясла, а руч муніс кӧин ордӧ.
Муніс, муніс, паныдасис кӧинкӧд да висьталіс сылы ставтор йывсьыс.
Кыліс кӧин, кутшӧм страшнӧй Вельможа-каньыд, повзис да ӧткажитчис мунны свадьба вылӧ.
— Эн пов, вай унджык пӧдарки, — некод тэнӧ оз и вӧрзьӧд, — шуис сылы руч.
Сӧгласитчис кӧин да муніс пӧдаркиясла, а руч мӧдӧдчис корсьны кабанӧс.
Аддзис сійӧс дуб улысь — кабан сэні жёлудьяс чукӧртіс — да корис сійӧс свадьба вылӧ.
Но кор кабан тӧдмаліс, кутшӧм страшнӧй Вельможа-каньыд, ӧткажитчис муннысӧ.
— Эн пов, вай унджык пӧдарки, — некод тэнӧ оз и вӧрзьӧд.
Мӧдӧдчис кабан пӧдаркиясла, а руч бӧр локтіс кань дорӧ да ставсӧ висьталіс сылы.
— А кутшӧм нӧ сійӧ, энь ошкыс, зэв ыджыд?
— юаліс Вельможа-кань.
— Со эсійӧ ыджыд пуыс кодь, — шуис руч.
— А кабан?
— Пӧжалуй, ошкысь неуна ичӧтджык.
— А кӧин?
— Сійӧ кабанысь на ичӧтджык.
Повзис Вельможа-кань, весиг гӧныс сылӧн сувтіс, и сійӧ шуис ручлы:
— Ог радейт ме пӧръясьны.
Оз вӧлі ков менӧ сэтшӧм ёна ошкыны став водзас.
— Кыдзи пӧръясьны?
— чуймис руч.
— Ачыд ӧмӧй эн висьтав тэ меным, мый тэ молодечьяс пӧвстын первой молодеч?
— Но да, сійӧ сідзи и эм, но век жӧ абу стӧч сідзи, кыдзи тэ висьталін.
Бӧжӧй менам збыльысь ыджыд, но абу жӧ паськыд куст кодь.
И пиньясӧй менам ёсьӧсь, но абу жӧ ем кодьӧсь, и гыжъясӧй менам ёнӧсь, но абу жӧ кӧрт кодьӧсь.
— Ас вӧснаыд тэ эн пов, — шпыньмуніс руч.
— Ме сэтшӧм ёна ставнысӧ повзьӧді, мый аддзасны гутӧс, а кажитчас налы слӧн.
Оз ӧд прӧстӧ шуны: «Полысьыд и мырйысь повзяс».
Дыр-ӧ, регыд-ӧ, а коли кык час — кад и гӧстьяслы воавны.
Руч петіс найӧс встречайтны, а Вельможа-кань дзебсис пу горсйӧ.
Кутшӧм сӧмын пӧдаркияс эз вайны гӧстьяс!
Энь ош вайис ма гырнич, кӧин — свежӧй яй, а кабан — коптитӧм салӧ.
Мыйӧн руч аддзис тайӧс ставсӧ, дулльыс сылӧн кутіс визувтны, заводитіс сійӧ нювсьыны.
Тшӧктіс сійӧ гӧстьяслы пуксявны, а ачыс матыстчис пу дінӧ да шуис:
— Вельможа-кань, гашкӧ, гӧстьясӧс петан встречайтны?
— Энлы, вай первой сапӧгася!
— шыасис пу горссянь Вельможа-кань.
— Сійӧ сапӧгӧн ветлӧ?
— юаліс кабан.
— Сапӧгӧн, — вочавидзис руч.
Виччысьӧны-виччысьӧны, оз пет пу горсйысь Вельможа-кань.
Бара корӧ сійӧс руч.
— Энлы, лэдз ускӧс гартыштны, — вочавидзӧ Вельможа-кань.
— Сылӧн ус эм?
— чуймис кӧин.
— Э, да ещӧ кутшӧм!
Виччысьӧны-виччысьӧны, оз пет Вельможа-кань.
Бара корӧ сійӧс руч.
— Энлы, вот сӧмын сабляӧс ӧшӧда!
— вочавидзӧ Вельможа-кань.
— Сылӧн и сабля эм?
— юалӧ энь ош.
— Тешкодь жӧ тэ, ош-бабӧ, — шуӧ руч.
— Кытысь нӧ кывлін, медым молодеч саблятӧг ветлӧдліс?
Мыйӧн гӧстьяс кылісны, мый Вельможа-каньлӧн эм сабля, дзикӧдз повзисны.
Думайтіс, думайтіс энь ош, кыдзи эськӧ сылы дзоньвидзаӧн ловсӧ татысь нуны, дай шуӧ:
— Пока виччысям Вельможа-каньӧс, ме кавшася со эсійӧ груша пу вылас, ме зэв ёна радейта сісь грушаяс.
— А ме шӧйтышта вӧрӧдыс, — шуис кӧин.
— Но, а ме коръяс улӧ пыра, медым гутъяс менӧ эз сёйны, — шуис кабан.
Шуӧма — вӧчӧма.
Энь ош кавшасис груша пу вылӧ, кӧин саймовтчис кустъяс сайӧ, а кабан дзебсис коръяс улӧ, сӧмын ӧти пельсӧ чургӧдіс ортсӧ, медым кывны, кор Вельможа-кань петас пу горсйысь.
А руч сэк кості кайис пу вылӧ, медым видзӧдлыны розьсьыс, мыйла кань сэтшӧм дыр оз лэччы.
Видзӧдліс и аддзӧ: кань йӧршитчӧма пельӧсас — повзьӧмысла тіралӧ коньӧр.
— Пет, эн пов, — збодера шуӧ сылы руч.
— Асьныс ставныс тэысь повзисны.
— Ог лысьт.
Найӧ меысь ёнджыкӧсь.
— Но и мый нӧ?
Ме найӧс пӧръяла.
— А кутшӧм нӧ энь ошкыс, ыджыд?
— Шыр кодь.
— А кабан?
— Малязі кодь.
— А кӧин?
— Малязіысь на ичӧтджык.
— Но, сідзи кӧ, ме ог пов!
— радлыны кутіс Вельможа-кань, молодечьяс пӧвстын первой молодеч, да и петіс розьсьыс.
Пашкыртіс ассьыс бӧжсӧ, мыссис, нюкыльтіс мышкусӧ, а ачыс век жӧ полӧмысла тіралӧ.
Ош-бабӧ, кум-кӧин, локтӧй да тӧдмасьӧй Вельможа-канькӧд!
— кутіс чуксавны руч, а ачыс думыштіс: «Мед кӧть эськӧ эз жӧ локны найӧ, а то друг повзяс менам молодечыд да пышъяс ещӧ.
Смек вылӧ сэки менӧ лэптасны».
Но энь ош, кӧин да кабан эз и думайтны тӧдмасьны Вельможа-канькӧд.
Быдӧн на пиысь дзебсис аслас местаӧ да чӧв оліс.
Но рӧкыд вылӧ локтіс сэтчӧ гут; сійӧ курччис кабанӧс.
Кабан вӧрӧдыштіс пельсӧ, медым вӧтлыны гутӧс, а кань думыштіс, мый тайӧ шыр, чеччыштіс пу горсйысь да сапкысис-кутчысис кабанлы веськыда пеляс.
Кабан чилӧстіс, быттьӧ сійӧс пуртӧн сутшкисны, да уськӧдчис котӧртны.
А Вельможа-кань ачыс ещӧ ёнджыка повзис, уськӧдчис мӧдарӧ — и веськыда сійӧ пу вылас, кӧні буретш энь ош пукаліс.
Энь ош думыштіс, мый кань кӧсйӧ сійӧс сабляӧн керыштны, чеччыштіс груша пу вылысь — да веськыда кӧин вылӧ, коді вӧлі дзебсьӧма кустъяс пӧвстӧ.
Кӧин уськӧдчис пышйыны да воши вӧрӧ, быттьӧ тшын.
Сы мында сійӧс и аддзылісны...
А кор став страшнӧй зверьясыс пышъялісны, Вельможа-кань лэччис пу вылысь.
Сэки руч сылысь и юалӧ:
— Но, кыдзи, ыджыд сійӧ, энь ошкыд?
— Слӧн кодь.
— А кӧин?
— Вӧв кодь.
— А кабан?
— Вӧлысь муртса ичӧтджык.
— Повзин тэ?
— шпыньмуніс руч.
— Коді, ме повзи?
Да ме найӧс чипанпиянӧс моз вӧтлі.
Мед помнитӧны, кыдзи волісны свадьба вылӧ Вельможа-кань ордӧ.
— Но, ме аддза, тэ и збыльысь молодечьяс пӧвстын первой молодеч!
— ошкыштіс сійӧс руч.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Полысь кӧч @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 24‒27.}
ПОЛЫСЬ КӦЧ
Тайӧ лои миян вӧрын.
Тіян пӧвстысь быдӧн вӧвліны тайӧ вӧрас да, кӧнкӧ, мыйсюрӧ кывлісны сы йылысь, кыдзи мирнӧй животнӧйяс сувтісны дорйыны асьнысӧ лёк кӧинъясысь.
Но некод оз тӧд ӧти полысь кӧч йылысь, коді эз кӧсйы мукӧдъяскӧд тшӧтш участвуйтны тышын, сы вӧсна мый надейтчис спаситны ассьыс ловсӧ, да и пропадитіс-куліс некутшӧм славатӧг.
Со кыдзи тайӧ лои.
Вӧрын рӧдмисны зэв уна кӧинъяс.
Быдлаын шӧйтісны кӧин стаяяс да джагӧдалісны став мирнӧй да рам животнӧйяссӧ, кодъяс эз удитны пышйыны наысь.
Паныдасясны кӧчкӧд — сёясны сійӧс, кӧзаӧс либӧ кӧрӧс казяласны — уськӧдчасны да сідзжӧ ловйӧн оз лэдзны.
Лунысь лун кӧинъяс лоины пыр скӧрджыкӧсь, эз жалитлыны некодӧс.
Став ловъя ловыс разӧдчисны-пышъялісны вӧр пасьтала, чащаясӧ да логъясӧ, но и сэні эз вермыны спаситчыны.
Кӧинъяс шӧйтісны-корсьысисны быдлаті.
Вӧрыс ставнас сыркакыліс налӧн омлялӧмысь.
Гӧгӧрвоисны мирнӧй животнӧйяс, мый налы грӧзитӧ, оз кӧ кутны тышкасьны кӧинъяскӧд, и решитісны дорйысьны, да не сӧмын дорйысьны, но и дзикӧдз вӧтлыны кӧинъясӧс вӧрысь.
Чукӧртчисны найӧ сӧветуйтчыны.
Ӧти полысь кӧч шуис:
— Ме слабиник кӧч; меным-ӧ сувтны кӧинъяслы паныд?
— Слабиник, шуан?
— эз сӧгласитчы кӧр.
— Ми кӧ ставным чукӧртчам ӧтлаӧ да ӧтсӧгласӧн заводитам тышкасьны, — нырыштам став кӧинъяссӧ.
— Миян сюръясным крепыдӧсь, — шуисны дикӧй кӧзаяс.
— Ми отсалам кӧръяслы тышкасьны кӧинъяскӧд.
— И ми кӧсъям участвуйтны тышын, — дзизгыны заводитісны малязіяс.
— Ми кӧть и абу гырысьӧсь, но сы пыдди жалоясным миян ёсьӧсь.
Тадзи став мирнӧй животнӧйясыс шуисны заводитны тышкасьны хищнӧй кӧинъяскӧд.
Сӧмын ӧтнас кӧч чӧв оліс да кывзіс, а сьӧлӧмыс сылӧн полӧмысла сідзи и йӧктіс.
А кор помалісны сёрнитнысӧ, сійӧ топӧдіс ассьыс кузь пельяссӧ да вомгорулас нурбыльтіс:
— Абуӧсь менам ни сюръяс, ни гыжъяс, ни жало.
Ог вермы ме кӧинъяскӧд тышкасьны.
Но менам эмӧсь ён кокъяс, — найӧ менӧ видзасны врагъясысь.
Сэки кӧр шуис сылы:
— Вернӧ, абуӧсь тэнад ни сюръяс, ни гыжъяс, ни жало.
Но тэ котралан миянысь ставнымысь тэрыбджыка.
Вот тэ и верман тӧдмавны, кӧнӧсь кӧинъяс, да висьтавны миянлы, а ми кутам усьласьны на вылӧ.
— Ог кӧсйы ме лоны разведчикӧн, — шуис кӧч.
— Ме кӧсъя лоны ӧтнам, — ог тіянкӧд, ни ог накӧд.
Тайӧс шуӧм бӧрын полысь кӧч уськӧдчис пышйыны да дзебсис медся сук вӧрас.
Мирнӧй животнӧйяс да кӧинъяс костын заводитчис тыш.
Вӧр пасьтала кыліс сӧмын шум да тратшкакылӧм.
Воздухын юргис омлялӧм да равзӧм шы.
А полысь кӧч куйліс сук вӧр пӧвстын да тіраліс.
Куим лун да куим вой кыссис страшнӧй кось.
Уна мирнӧй животнӧй пӧгибнитіс кӧинъяслӧн ёсь пиньясысь, но кӧинъясӧс вӧлі виӧма ещӧ унджык.
Коймӧд войнас мирнӧй животнӧйяс вермисны кӧинъясӧс.
Кӧинъяс ставыс пышъялісны, сы мында найӧс и аддзылісны.
Ӧти кӧин веськаліс буретш сійӧ сук вӧрас, кытчӧ дзебсис полысь кӧч.
Аддзис кӧч кӧинӧс да заводитіс кевмысьны сылы:
— Эн ви менӧ, дона кӧинӧй.
Ме бур друг кӧинъяслӧн.
Мирнӧй животнӧйяс мырдӧн тшӧктісны меным лоны налӧн разведчикӧн, но ме эг кӧсйы.
— А мыйла нӧ тэ эн лок миянлы отсавны, тэ кӧ миян друг?
— скӧрысь юаліс кӧин.
— А ме абу накӧд, ни абу тіянкӧд.
Ме ачым ӧтнамӧн.
— A-а, абу миянкӧд?
Сідзкӧ, тэ миянлы паныд!
— шуис кӧин, чеччыштіс кӧч вылӧ да сёйис сійӧс.
А сійӧ местасяньыс неылын пу йылын пукаліс пыста.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи кӧин чашйис полысь кӧчӧс, да лэбис висьтавны та йылысь мирнӧй животнӧйяслы.
А мирнӧй животнӧйяс тайӧ кадас чукӧртчисны паськыд эрд вылӧ празднуйтны ассьыныс победасӧ.
Медся ён кӧр — налӧн юрнуӧдысьыс — поздравитіс ставнысӧ победаӧн, видзӧдліс гӧгӧрбок, ставыс-ӧ локтісны, и, кор аддзис, мый кӧч абу накӧд, юаліс:
— А кӧні нӧ кӧчыд, коді надейтчис аслас кокъясыс вылӧ?
Ылӧдз-ӧ найӧ сійӧс нуисны?
Сэки пыста и висьталіс ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс сук вӧр пӧвстысь.
— Сідзи и згинитіс-куліс некутшӧм славатӧг, — помаліс пыста.
— Вот и «ачым ӧтнам»!
— серӧктісны ставныс, кодъяс кылісны пысталысь висьталӧмсӧ, да водзӧ кутісны гажӧдчыны-пируйтны.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Бӧб кӧин @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 28‒31.}
БӦБ КӦИН
Кынӧмыс кутіс сюмавны кум-кӧинлӧн, и сійӧ мӧдӧдчис кыйсьыны.
Кытшовтіс став вӧръяссӧ да увтасінъяссӧ — нинӧм эз аддзы.
Сэки сійӧ мӧдӧдчис видз вылӧ: гашкӧ, сэтысь мыйкӧ сюрас.
Муніс, муніс, чувствуйтӧ — кыйдӧс дук кылӧ.
Видзӧдліс гӧгӧрбок — и мый жӧ аддзӧ?
Видз вылын йирсьӧ чань.
Кӧин гусьӧник матыстчис — да тшап чаньӧс!
— Чаньӧй, чаньӧй, ме тэнӧ сёя!
— шуӧ.
— Зэв кӧ ёна сюмалӧ тэнад кынӧмыд, сёй менӧ, — вочавидзӧ чань.
— Сӧмын первой перйы менсьым подковӧс, а то виньдан.
— Вернӧ шуан!
Бергӧдчы.
Кум-кӧин матыстчис чань дорӧ, медым перйыны сылысь подковсӧ, а чань кыдз тай бринькнитас-чужъяс сылы юрас!
Куимпӧв патурликсис кӧин, быттьӧ кутшӧмкӧ гӧгыль, а чань пышйис сэтысь — сы мында сійӧс и аддзылісны.
Дыр куйліс кум-кӧин видз вылын да доймӧмысла нораа омляліс.
Но тшыг кынӧмнад дыр он куйлы: лои вунӧдны доймӧм йывсьыд.
Сійӧ чеччис да мӧдӧдчис выль кыйдӧсла.
Муніс, муніс да кустъяс пӧвстысь аддзис крукыля сюръяса кӧзаӧс.
— Кӧзаӧй, кӧзаӧй, ме тэнӧ сёя.
— Зэв кӧ ёна сюмалӧ тэнад кынӧмыд, сёй менӧ, — вочавидзӧ кӧза.
— Восьты паськыдджыка вомтӧ, ме ачым тэныд вомад чеччышта, а то ещӧ менам сюръясӧ парсассьыны верман.
Восьтіс кӧин вомсӧ, а кӧза ӧддзӧдчис — да зутш сылы веськыда юрас аслас крукыля сюръяснас!
Куимысь патурликсис кум-кӧин, а кӧзалӧн быттьӧ и дукыс эз вӧвлы.
Кӧин куйліс, куйліс, — а кор воис ас садяс, мӧдӧдчис водзлань.
Сылы паныд локтӧны кык меж: ӧтиыс еджыд, мӧдыс сьӧд.
— Межъяс, межъяс, энлӧй, ме тіянӧс сёя!
— Но, кӧсъян кӧ, сёй; сӧмын коднымӧс тэ первой сёян?
— юалӧ еджыд меж.
— Тэнӧ!
— шуӧ кӧин.
— Бурджык лоӧ, тэ кӧ сёян менӧ, ме томджык, — шуис сьӧд меж.
— Ладнӧ, ме тэнӧ сёя первой, — сӧгласитчис кум-кӧин.
— Но ме кызджык!
— ошйысьыштіс еджыд меж.
Видзӧдӧ кӧин то ӧти межыс вылӧ, то мӧдыс вылӧ, думайтӧ, коднысӧ первой сёйны.
А еджыд меж шуӧ:
— Вайӧй со кыдзи решитам спорнымӧс.
Ме муна видз ӧтар помас, менам вокӧй — видз мӧдар помас, а тэ, кум-кӧин, сувт шӧракостас.
Кодным миян пӧвстысь водзджык котӧртас тэ дорӧ, сійӧс тэ первой и сёй.
— Ладнӧ!
— сӧгласитчис кӧин.
— Сӧмын ӧдйӧджык, а то менам зэв ёна сюмалӧ кынӧмӧй.
Пуксис кӧин индӧм местаӧ да кутіс кеслыны ассьыс пиньяссӧ, а межъяс торйӧдчисны: еджыд меж муніс видз ӧтар помас, сьӧд меж — мӧдар помас.
Ӧддзӧдчисны найӧ — и зур кӧинӧс веськыда кыкнан боксяньыс!
Кӧин пласькысис му вылӧ кулӧм нисьӧ ловъя.
А межъяс ӧдйӧджык пышйисны сэтысь — сы мында найӧс и аддзылісны.
Кӧин воис ас садяс да мӧдӧдчис водзӧ — корсьны удача.
Муніс сійӧ, муніс, аддзӧ — сылы паныд локтӧ осёл.
— Осёл, осёл, ме тэнӧ сёя!
— шуис кӧин да кутіс гальскыны аслас гырысь пиньяснас.
— Мый тэ, эн и думайт, эн босьт ас вылад сэтшӧм грек, — шуӧ осёл.
— Ме тэнӧ став туйясӧдыс нин корси, кокъяс жуявтӧдз нин ветлӧдлі, а тэ кӧсъян менӧ сёйны.
Вот кывзы бурджык, мый ме тэныд висьтала.
Миян сиктын свадьба, менам господаясӧй гӧтрасьӧны и мӧдӧдісны менӧ тэла, кумӧн корӧны лоны тэнӧ.
Мунам регыдджык!
— Ставыс менӧ пӧрйӧдлісны, и тэ пӧрйӧдлан, — эз верит сылы кӧин.
— Збыль висьтала, верма кыв сетны, — шуӧ сылы осёл.
— А он кӧ верит, видзӧдлы мешӧксьыс, коді менам мыш вылын, сэки веритан!
Чеччыштіс кӧин осёллы мыш вылас — и мый жӧ аддзӧ?
Мешӧкын куйлӧны вина тыра кувшин да шаньгаяс.
А мешӧкын кӧ вина да шаньгаяс, — сідзкӧ, осёл и збыль мӧдӧдчӧма свадьба вылӧ.
Кӧин верзьӧмӧн пуксис осёл вылӧ да горзӧ:
— Но, мӧдім!
Да тэрыбджыка восьлав, мед эськӧ не сёрмыны жӧ меным свадьба вылас!
Котӧртӧ осёл туй кузя, а кум-кӧин пукалӧ сы мыш вылын, пӧсь шаньгаяс сёйӧ да вина юӧ.
Кӧин пӧттӧдзыс сёйис, юис, долыд сылы лои — и заводитіс сьывны.
А кӧинлӧн сьылӧмыд — быдӧн тӧдӧны — абу сьылӧм, а омлялӧм.
Кылісны йӧз кӧинлысь омлялӧмтӧ, кватитісны коді вила, коді чер, а коді и понъясӧс лэдзис, уськӧдчисны туй вылӧ да давай лӧсавны кӧинӧс.
Ӧдва-ӧдва кум-кӧин кокъяссӧ нуис, пышйис садъяс пыр да муяс вывті веськыда вӧрӧ.
Писькӧдчис медся сук вӧр чащаас, пуксис дай думайтӧ:
«Эк, бӧб ме, бӧб!
Дедӧй менам вӧлі раминик, полысь, и батьӧй вӧлі шань, йӧз ордӧ свадьба вылӧ некор найӧ эз ветлывны.
А меным вот окота лои кумлы моз свадьба вылын гуляйтыштны, да муртса эг пропадит та вӧсна.
Некор сэсся свадьба вылӧ ог мун!»
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Ошйысьысь руч @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 32‒33.}
ОШЙЫСЬЫСЬ РУЧ
Окота лои ручлы виноградӧн чӧсмасьыштны, да страшнӧ вӧлі ӧтнаслы виноградникӧ пырны.
Нуӧдіс сійӧ аскӧдыс кӧинӧс.
— Ме стӧрӧжысь зэв ёна пола, — шуӧ кӧин.
— Аддзас сійӧ миянӧс да виас!
— Мыйысь тэ полан, кум!
— успокоитіс сійӧс руч.
— Ме тэнӧ ӧбидитны ог сет, да и йӧз виноградникӧ ог нуӧд.
Мунам мекӧд.
Менам эм сизим печатя да дас кык кырымпаса бумага; сэтчӧ гижӧма, мый тайӧ виноградникыс менам.
Ме тайӧ бумагасӧ петкӧдла — и миянӧс некод оз вӧрзьӧд.
— Сідзкӧ, мунам, — сӧгласитчис кӧин.
Воисны найӧ виноградникӧ да заводитісны сёйны виноград.
Сэки стӧрӧж суис найӧс.
Лыйис ружьеысь.
Руч мый вынсьыс заводитіс пышйыны.
Аддзис тайӧс кӧин, уськӧдчис котӧртны сы бӧрся.
Суӧдіс сійӧ ручӧс дай юалӧ:
— Мыйла нӧ тэ пышйин, кума?
Гашкӧ, сизим печатя да дас кык кырымпаса бумагаыд тэнад абу?
— Да стӧрӧж ӧмӧй вермас видзӧдлыны татшӧм порок-тшын пиас менсьым бумагаӧс?
— вочавидзис руч да заводитіс котӧртны ещӧ тэрыбджыка.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Другӧс тӧдмалан, кор веськалан пикӧ @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 34‒39.}
ДРУГӦС ТӦДМАЛАН, КОР ВЕСЬКАЛАН ПИКӦ
Коркӧ-некоркӧ руч да ёж вӧліны зэв бур другъясӧн.
Лун ни вой эз торйӧдчывны.
Ӧтчыд окота лои ручлы сёйыштны виноград, сійӧ и шуӧ:
— Ёжӧ-вокӧй, ветлам виноградникӧ, видлам кисьмӧм виноградсӧ!
— Ме эськӧ муні, ручӧ-чойӧ, да кӧзяинсьыс пола.
— Эн пов, — успокоитіс сійӧс руч.
— Кытчӧдз тэ мекӧд, некутшӧм лёктор тэныд оз ло.
Ме кужа <ns>куимсёногӧн</ns> мудеритны, медым пышйыны лёкторйысь.
А тэ кымынног кужан мудеритны?
— Ме кужа сӧмын <ns>куимног</ns> мудеритны, но найӧ вернӧйӧсь.
Ме найӧс коланінӧ видза.
— А меным ассьым мудеритӧмъясӧс и видзнысӧ нинӧмла, меным найӧ нэм чӧж тырмасны.
Мӧдӧдчисны найӧ.
Ёж, коді кужис сӧмын <ns>куимног</ns> мудеритны, писькӧдчис видзчысьӧмӧн, сы вӧсна мый поліс веськавны капканӧ.
Сійӧ сувтіс первой жӧ винограднӧй лоза дорас да заводитіс тэрыба сійӧс нетшкыны.
А руч, коді кужис <ns>куимсёногӧн</ns> мудеритны, эз видзӧд, кӧні туйыс, да котраліс ӧти лоза дорсянь мӧд дорӧ: ӧтарӧ корсис медся ёна кисьмӧм виноград.
Друг — швач!
И водзӧ котӧртны оз вермы, кокыс веськаліс капканӧ.
— Ой, ой, ёжӧ-вокӧй, мезды менӧ!
— бӧрддзис руч.
— Мый лои, ручӧ-чойӧ?
Мыйла тэ сувтін?
— Ме веськалі капканӧ.
Ӧні кӧзяиныс локтас да виас менӧ.
Заводитліс ёж мездыны ручӧс, да эз вермы.
А сэк кості ылын тыдовтчис виноградниклӧн кӧзяиныс.
Мыйӧн сійӧс аддзис руч, кутіс кевмысьны ёжлы:
— Ой, ой, ёжӧ, дона вокӧй, ӧдйӧджык висьтав меным ассьыд ӧти мудеритӧм, кыдзи меным пышйыны кӧзяинысь.
— Кыдз нӧ сідз?
Эн ӧмӧй тэ меным висьтавлы, мый кужан <ns>куимсёногӧн</ns> мудеритны?
— чуймис ёж.
— Кужа, кужа, да повзьӧмӧйла ме ӧні найӧс ставсӧ вунӧді.
Ӧдйӧджык висьтав меным ассьыд ӧти мудеритӧм, пока кӧзяиныс эз матыстчы!
— Но ладнӧ, висьтала, ручӧ-чойӧ.
Кор кӧзяин матыстчас, тэ лэдзчысь раминик улӧ, меліа сёрнит сыкӧд, кытчӧдз капкансӧ оз восьты.
А сэсся ачыд тӧдан — пышйы, мыйта выныд эм.
Ёж шуис тадзи да котӧртіс-пышйис матысса вӧрӧ виччысьны ручӧс.
А кӧзяин пыр матынджык и матынджык.
Аддзис сійӧ, мый капканас веськалӧма руч, да горӧдіс радысла:
— A-а, веськалін жӧ!
Он пышйы меысь!
Бур и воротник аслам старукалы талун ме вая!
Но руч кутіс сы дорын никлясьны, нораа никсыны да нювны сылысь кисӧ.
Кӧзяин веритіс ручлы да восьтіс капкансӧ, а сылы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі — уськӧдчис мыйвынсьыс котӧртны.
Котӧртіс мыльк дорӧдз, кайис дзик йылӧдзыс да заводитіс дэльӧдны кӧзяинӧс:
— Эй, выжыв пӧль!
Эй тэ, йӧй морт!
А ноко, бӧжӧд менӧ кут!
Сэсь воротникыд первой сорт,
Но оз ло тэныд сэтшӧм шуд!
Зэв ӧбиднӧ вӧлі кӧзяинлы, но вӧтӧдны ручӧс сійӧ, дерт, эз нин вермы.
Сӧмын горӧдіс сылы воча:
— Веськавлы меным ещӧ ӧтчыд!
Ог нин сэсся ме верит тэнад мелілунлы!
И думыштӧй сӧмын, — некымын лун мысти руч бара кутіс нуӧдны ёжӧс виноградникӧ.
— Тэ ӧмӧй вунӧдін нин капканлысь ёсь гыжъяссӧ?
— шпыньмуніс ёж.
— Мыйысь нӧ меным повнысӧ?
— вочавидзӧ руч.
— Менам ӧд коли став куимсёнан мудеритӧмӧй.
Бара найӧ мӧдӧдчисны виноградникӧ.
Ёж, мыйӧн сӧмын воис медводдза лоза дорӧдз, заводитіс тэрмасьтӧг сёйны виноградсӧ.
А руч (быдӧн ӧд тӧдӧны, кутшӧма сійӧ радейтӧ чӧсмасьыштнытӧ) котраліс ӧти лоза дорсянь мӧд дорӧ, медым бӧрйыны медся ёна кисьмӧм виноградсӧ, да бара веськаліс капканӧ.
— Ой, ой, ёжӧ-вокӧй, пӧгибайта!
Висьтав ещӧ меным ассьыд мудеритӧм, кыдзи меным пышйыны татысь.
Жаль лои ёжлы ручыд.
— Кор кӧзяин матыстчас тэ дорӧ, — шуис сійӧ, — тэ лэдзчысь кулӧм улӧ.
Сійӧ нуас тэнӧ виноградник му помӧ, медым рытнас гортас нуны.
Мыйӧн сӧмын сійӧ вешъяс тэ дінысь, тэ и пышйы.
Сідзи и лои.
Руч лэдзчысис кулӧм улӧ.
Кӧзяин пуктіс сійӧс виноградник му помӧ да муніс водзӧ видзӧдлыны ассьыс виноградниксӧ.
Руч дыр эз думайт, чеччыштіс — и веськыда вӧрлань.
Кайис мыльк вылӧ да заводитіс дэльӧдны кӧзяинӧс:
— Эй, выжыв пӧль!
Эй тэ, йӧй морт!
А ноко, бӧжӧд менӧ кут!
Сэсь воротникыд первой сорт,
Но оз ло тэныд сэтшӧм шуд!
Бара куш киӧн муніс кӧзяин.
«Но и мудер жӧ, — думыштіс сійӧ.
— Ог, сэсся ме ог нин верит, кулӧм улӧ кӧ сійӧ лэдзчысяс.
Пыр жӧ нуа сійӧс гортӧ».
Уна-ӧ, этша-ӧ коли кадыс, а руч ёжкӧд бара мӧдӧдчисны виноградникӧ.
Коймӧдысь руч веськаліс капканӧ да бара кутіс кевмысьны ёжлы, медым сійӧ висьталіс сылы ещӧ ӧти мудеритӧм.
— Тайӧ менам медбӧръя нин, — шуис ёж.
— А ме кӧ веськала пикӧ, мый ме сэки кута вӧчны?
Мӧдысь кӧзяинтӧ татшӧм ногнад он нин пӧрйӧдлы.
— Эн тӧждысь, ёжӧ-вокӧй, ме тэныд сэки висьтала, кыдзи ме ног мудеритны.
— Тӧда ме тэнсьыд мудеритӧмъястӧ, — ставныс найӧ капканӧ сюйӧны, — довкйӧдлыштіс юрнас ёж.
— Но, ладнӧ нин, ме и тайӧ пӧрйӧ тэнӧ мезда.
Кор кӧзяин локтас, тэ бара лэдзчысь кулӧм улӧ.
Ӧні сійӧ тэнӧ оз нин коль виноградник му помӧ, кыдзи войдӧр вӧчис, а нуас веськыда гортас, пуктас тэнӧ кильчӧ вылас, медым пыравны пуртла.
Вот сэки тэ эн прӧзевайт!
Ёж помаліс сёрнисӧ, а сэки и кӧзяин матыстчис.
Руч лэдзчысис кулӧм улӧ, но кӧзяин эз верит сылы.
Сійӧ пуктіс ручӧс пельпом вылас да мӧдӧдчис сиктӧ.
Воис, колис ручӧс кильчӧ вылас, а ачыс пырис керкаас пуртла, да ӧттшӧтш и гӧтырсӧ корны:
— Пет, гӧтыр, да видзӧдлы, кутшӧм воротник ме тэныд вайи!
Ручлы сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі: мыйӧн сӧмын кӧзяин муніс, сійӧ уськӧдчис пышйыны садйӧд — да веськыда вӧрӧ.
Кӧзяйка петіс кильчӧ вылӧ, а сэні нинӧм абу.
Горзыны заводитіс сійӧ кӧзяин вылӧ:
— Мыйла тэ менӧ пӧрйӧдлан?
Некутшӧм воротник тані абу!
— Мый тэ сэні сӧран?
— эз верит кӧзяин.
Петіс кӧзяин керкасьыс, аддзӧ, — ручыд и збыль быттьӧ абу и вӧвлӧма.
Сэки кӧзяин гӧгӧрвоис, мый руч сійӧс и коймӧдысь бӧбйӧдліс, и важ дорсьыс ёнджыка скӧрмис да шуис велӧдны ручӧс.
Пырысьтӧм-пыр жӧ муніс виноградникӧ да кодйис джуджыд гуран, медым руч, ещӧ кӧ ӧтчыд локтас виноградла, усяс гуранас да оз вермы петны сэтысь.
Но сы бӧрын, кор руч куимысь веськавліс капканӧ, сійӧ лои видзчысьысьджык да сюсьджык.
Кор найӧ ёжкӧд ещӧ ӧтчыд мӧдӧдчисны виноградникӧ, руч лэдзис водзвылас ёжӧс, а ачыс сы бӧрысь кутіс мунны.
Воисны найӧ виноградник дорӧдз.
Сэки руч аддзис джуджыд гуран дай шуӧ ёжлы:
— Айда, ёжӧ-вокӧй, чеччышт тэ первой, а ме тэ бӧрся.
Ёж и тайӧ пӧрйӧ кывзысис сылысь; ӧддзӧдчис сійӧ, медым гуран вомӧн чеччыштны, да кокъясыс сылӧн вывті дженьыдӧсь вӧліны, — эз вермы чеччыштнысӧ, а усис веськыда гуранӧ.
Буретш сэки виноградниклӧн кӧзяиныс тыдовтчис туй вылын.
Ёж кутіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и тадзи и сідзи заводитлас, кӧсйӧ петны гуранысь, но нинӧм сылӧн оз артмы.
Сэки сійӧ кутіс кевмысьны ручлы:
— Ручӧ-чойӧ, ӧні тэнад ӧчередь менӧ пикысь мездыны.
Висьтав меным ӧдйӧджык ассьыд ӧти мудеритӧм.
— Ог висьтав, ёжӧ-вокӧй, ачыд асьтӧ мезды, — вочавидзис руч.
— Ме сӧмын <ns>куимногӧн</ns> мудеритны кужи и ставсӧ тэныд висьталі, медым тэнӧ пикысь мездыны.
А тэ меным весиг ӧти мудеритӧм он кӧсйы висьтавны!
— Йӧй жӧ нин тэ вӧлін, мый менӧ мездылін.
Ӧні сы пыдди и терпит, — серӧктіс руч.
Ёж гӧгӧрвоис, мый руч оз кӧсйы отсавны сылы, дай шуӧ:
— Ме аддза, мый меным воис пом.
Кулӧм водзвылын ме кӧсъя прӧщайтчыны тэкӧд, кыдзи другкӧд.
Матыстчы ме дінӧ, ручӧ-чойӧ, медым ме верми окыштны тэнӧ.
Руч копыртчис ёж дінӧ, а сійӧ — тшап!
— и кутчысис ручлы веськыда пеляс, да сэтшӧм чорыда.
Кутӧ и оз лэдз.
А кӧзяин пыр матӧджык и матӧджык локтӧ.
Уськӧдчис руч котӧртны, а ёж сы мыш вылын пукалӧ, пеляс чорыда кутчысьӧма.
Воисны найӧ вӧр дорӧдз, ёж и шуӧ ручлы:
— Другӧс тӧдмалан, кор веськалан пикӧ, кума-руч.
Ӧнісянь и век кежлӧ тэ меным сэсся абу друг, и сэтшӧмъяскӧд, кыдзи тэ, ме другасьны ог кӧсйы.
Шуис тайӧс ёж и котӧртіс.
Тайӧ кадсяньыс, мыйӧн паныдасясны вӧрын ёж да руч, сідзи и пышъясны — ӧтиыс ӧтарӧ, мӧдыс — мӧдарӧ.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Детинка да скӧр ош @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 40‒44.}
ДЕТИНКА ДА СКӦР ОШ
Ӧкмыс гӧра сайын дасӧд вылас оліс скӧр да горш энь ош.
Сійӧ уськӧдчыліс быдӧн вылӧ, кодкӧд паныдасьліс.
Гӧраясын сійӧ эз сет некодлы спокой, лэччывліс и видзьяс вылӧ, весиг сиктъясӧдз волывліс: то ӧшкӧс кватитас, то вӧлӧс да лючки-ладнӧтӧ оз нин лэдз.
Йӧз кутісны повны петны видз вылӧ уджавны да скӧтинаӧс пӧскӧтина вылӧ вӧтлыны — сэтшӧм лёк да ён вӧлі ошкыс.
Шуисны сійӧс кутны.
Мыйсӧ сӧмын эз думыштлыны, медым кыйны ошкӧс: и вилаясӧн сы вылӧ уськӧдчывлісны и понъясӧс сы вылӧ усьӧдлісны — пышйыліс сійӧ век дзоньвидзаӧн!
Вот ӧтчыд сійӧ сиктас, коді вӧлі гӧра подулын, локтіс детинка-пастух.
Аддзис сійӧ, мый крестьяна жугыльӧсь, и юалӧ:
— Мый нӧ тіянкӧд лои, бур йӧзӧй!
Висьталісны детинкалы лёк ош йылысь, а сійӧ и шуӧ:
— Ме сійӧс кыя.
— Ой, эн ошйысь!
— шуисны сылы.
— Миян эмӧсь тэысь ёнджык да збойджык молодечьяс, да и то эз вермыны кыйны ошкӧс!
Кысь нин тэныд!
Но детинка пыр ассьыс висьталӧ:
— Тані делӧыс абу вынын да збойлунын.
Колӧ ещӧ мыйсюрӧ, медым справитчыны ошкӧд.
Сета тіянлы кыв, мый кыя ошкӧс и ловйӧн вайӧда сиктӧ.
Крестьяна сӧмын довкйӧдлыштісны юръяснаныс:
— Водзвыв эн ошйысь тэ!
Вот вайӧдан ошкӧс ловйӧн — сэки веритам.
— Ладнӧ, — шуис ичӧтик пастух да мӧдӧдчис веськыда вӧрӧ, кӧні оліс страшнӧй ош.
А ош оліс пастухӧн эновтӧм керкаын аслас ичӧтик пиыскӧд.
Локтіс детинка керка дорӧ, видзӧдліс сійӧс гӧгӧрбок.
Кывзысьыштіс, ӧшиньӧдыс видзӧдліс, аддзӧ — ош абу, и таркӧдчыштіс ӧдзӧсас.
Петіс ичӧтик ошпи, аддзис детинкаӧс дай юалӧ:
— Кывзы, детинка, мый тэ тась корсян?
Тэ он пов сыысь, мый менам мамӧй тэнӧ сёяс?
— Ме пола, ме вывті ёна пола, — вочавидзӧ детинка, — но мый нӧ вӧчан?
Кынӧмыд кӧ сюмалӧ, полӧмтӧ быть вунӧд.
Ме мамтӧм-батьтӧм, ветлӧдла сиктъясӧд, медасяла пастухавны да сідзи и кынӧмпӧтӧс перъя.
А ӧні йӧз повзьӧмаӧсь тэнад мамысь да видз вылӧ скӧтӧс оз лэдзлыны, сы вӧсна и шӧйта ме ӧні уджтӧг.
Зэв ёна кора тэнсьыд, вай меным мыйкӧ сёйыштны, а ме тэныд та пыдди мойдкыв висьтала.
Ошпи вӧлі бур сьӧлӧма — жаль лои сылы детинкаыс, и сійӧ вердіс ичӧтик пастухӧс.
А детинка, кор пӧттӧдзыс сёйис, заводитіс висьтавлыны ошпилы мойдкывъяс, ӧти мойд мӧд мойдысь лӧсьыдджык.
Медся интереснӧй мойдкыв шӧрас детинка друг ланьтіс.
— Висьтав, висьтав!
— корӧ сійӧс ошпи.
— Ог, меным кад мунны, — шуӧ детинка, — а то тэнад мамыд суас менӧ татысь да сёяс.
Но ошпилы сэтшӧм ёна сьӧлӧм вылас воисны тайӧ лӧсьыд мойдкывъясыс, мый сылы эз ло окота янсӧдчыны детинкакӧд, и сійӧ кутіс корны детинкаӧс висьтавны помӧдзыс кӧть тайӧ медбӧръя мойдкывсӧ.
— Ладнӧ, — шуис детинка.
— Ӧні ме дзебся чардакӧ, а кор воас тэнад мамыд, тшӧкты сылы, медым сійӧ менӧ оз вӧрзьӧд.
Сійӧ кӧ сӧгласитчас, ме, лэчча и кута водзӧ висьтавны мойдкывсӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын детинка кайис чардакӧ да дзебсис сэтчӧ.
Сэки и энь ош локтіс.
Ошпи кутіс кевмысьны сылы:
— Мамӧ, талун татчӧ детинка-пастух воліс да сэтшӧм лӧсьыд мойдкывъяс меным висьтавліс!
Зэв эз вӧв окота лэдзны сійӧс.
Но сійӧ менсьым эз кывзысь, сы вӧсна мый поліс, — тэ сійӧс сёян.
Зэв ёна кора тэнӧ, мамӧ, ещӧ кӧ ӧтчыд детинкаыс волас, эн вӧрзьӧд сійӧс, кольӧд сійӧс овны миян ордӧ, — меным гажтӧм тані быдса лунтыръясӧн ӧтнамлы пукавны!
Ми ворсыштам, и мойдкывъяс сійӧ меным висьтавлас.
— Ладнӧ, ог вӧрзьӧд сійӧс, — сӧгласитчис ош.
— Тӧдӧ кӧ лӧсьыд мойдкывъяс, — и ме найӧс кывзышта.
Мыйӧн сӧмын детинка кыліс тайӧс, лэччис чардакысь да кутіс водзӧ висьтавны ассьыс мойдкывсӧ.
А кор помаліс сійӧс, мӧдӧс висьталіс, а сэсся и коймӧдӧс...
Войбыд детинка висьтавліс ошлы да ошпилы мойдкывъяс, ӧти мойд мӧд мойдысь лӧсьыдджык.
Ош кывзіс детинкалысь висьталӧмсӧ да эз и думайт вӧрзьӧдны сійӧс.
Сідзи и кольччис детинка ош ордӧ ошпикӧд ӧтлаын.
Ӧти лун олӧ, мӧдӧс, мойдкывъяс налы висьтавлӧ, а ачыс думайтӧ, кыдзи эськӧ сылы ошкӧс кыйны.
Коркӧ сэсся думыштіс.
Вӧчис керка вевтӧ розь.
Зэригъяс дырйи розя пӧтӧлӧк пырыс зэр ваыс шорӧн визувтліс керкаас, сы вӧсна кос места сэні эз кольлы.
Ош скӧраліс, броткис-пинясис зэр вылӧ, но нинӧм вӧчны эз вермы.
А детинка шуис сылы:
— Эн шогсьы, дона ош-бабӧ, ме тэныд выль керка стрӧита.
Муніс детинка сиктӧ, судзӧдіс чер да кӧрт тув да вӧчис ошлы выль керка — эз керка, а кӧлесаяса зэв мича сундук.
Кор бара вывті чорыда зэрмис, детинка и шуӧ ошлы да ошпилы:
— Вуджӧй выль керкаӧ!
Сэні кос дай вевтыс оз вияв.
Мыйӧн сӧмын найӧ пырисны сэтчӧ, детинка клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, игналіс сійӧс да кутіс гӧгыльтны сундуксӧ сиктӧ.
Сэки ош гӧгӧрвоис, мый сійӧс пӧръялісны, да равӧстіс сідзи, мый вӧр пасьталаыс йӧлӧга юрӧбтіс.
А детинка гӧгыльтӧ да гӧгыльтӧ кӧлесаяса сундуксӧ, шутьлялӧ да сьыланкывъяс сьылӧ.
Кевмысьны кутіс сэки ош:
— Эн пӧгубит миянӧс, детинка!
Ог сэсся кут ме некод вылӧ усьласьны — ни вӧлӧс, ни мӧскӧс ог вӧрзьӧд, весиг ичӧтик кӧчӧс вӧрын ог ӧбидит.
Лэдз миянӧс!
А ичӧтик ошпи кыліс, мый сылӧн мамыс шуалӧ, да чуймис: мыйысь нӧ сійӧ повзис?
— Миянӧс детинка ас ордас нуӧ, — шуӧ сійӧ мамыслы.
— Ми ӧні сы ордын кутам овны.
Сійӧ миянлы мойдкывъяс кутас висьтавлыны.
Но энь ош оз ланьт: равзӧ и равзӧ.
Кылісны йӧз ошлысь равзӧмсӧ, кватитісны коді вила, коді чер, чукӧртчисны ставыс — и мый жӧ аддзӧны?
Гӧгыльтчӧ сикт кузя кӧлесаяса сундук, а сэні ош пукалӧ.
Кӧсйисны ошкӧс вины.
Сэки детинка и шуӧ налы:
— Ме ассьым кывйӧс эг веж — вайи тіянлы ловъя ошкӧс.
А та пыдди ті вӧчӧй сідзи, кыдзи ме кора: лэдзӧй сійӧс ошпиыскӧд ловйӧн-дзоньвидзаӧн.
Оз кут сэсся сійӧ некодӧс вӧрӧдны да ӧбидитны.
Ті нин вӧчӧй сідзи, кыдзи ме кора, лэдзӧй сійӧс!
Думайтыштісны, сёрнитыштісны крестьяна да сӧгласитчисны.
Лэдзисны ошкӧс да ошпиӧс, мед мунасны кытчӧ гажныс.
Но ошъяс эз котӧртны вӧрӧ, а мӧдӧдчисны детинка бӧрся.
Ошпи бара кутіс корны, медым детинка висьталіс выль мойдкыв.
Аддзисны тайӧс йӧз дай шуӧны:
— А ичӧтик пастухыс прав вӧлӧма: медым ошкӧс кыйны, не сӧмын вын да збойлун колӧны, а ещӧ мыйсюрӧ...
А мый, — дӧгадайтчӧй асьныд.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Нуждаыд велӧдас @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 45‒47.}
НУЖДАЫД ВЕЛӦДАС
Ӧти пес кералысьӧн вӧлі кык пи.
Быд лун сійӧ ветліс вӧрӧ пес керавны да босьтліс аскӧдыс тшӧтш и пиянсӧ.
Ачыс керасис, а пияныс отсасисны сылы.
Но вот пияныс быдмыштісны, батьыс и шуӧ налы:
— Ӧні, пиукъясӧй, ті асьныд нин мунӧй вӧрӧ, а ме гортӧ кольчча.
Пияныс сылы вочавидзӧны:
— Батьӧ, а телеганым кӧ миян жугалас, коді нӧ миянлы сійӧс дзоньтас?
— А ті, пиукъясӧй, телегасӧ кӧ жугӧданныд либӧ ещӧ кӧ мыйкӧ тіянкӧд лоӧ, чуксалӧй Нуждаӧс.
Сійӧ тіянӧс велӧдас!
Мӧдӧдчисны кык вок вӧрӧ.
Том киясыд — тэрыбӧсь.
Пессӧ найӧ кералісны весиг унджык сыысь, мыйта вӧлі колӧ, да тэчисны телегаӧ.
Мӧдӧдчисны гортланьыс, а телегаыд туй вылас и жугаліс.
Лэччисны вокъяс му вылӧ да заводитісны мыйвынсьыныс горзыны:
— Нужда, лок телега вӧчны!
Горзісны, горзісны.
Заводитіс нин рӧмдыны, а Нужда век оз лок.
Сэки ичӧтджык вокыс шуӧ:
— Оз лок проклятӧй Нуждаыд.
Огӧ-ӧ асьным босьтчӧй вӧчны телегасӧ?
А ыджыдджык вокыс шуӧ:
— Гашкӧ, Нуждаыд ылӧ мунӧма да оз кыв миянлысь горзӧмнымӧс.
Вай ещӧ ӧтлаын чуксалыштам сійӧс!
Горзісны, горзісны гӧлӧсъяс сибдытӧдзныс, а Нужда век оз лок!
Ичӧтджык вокыс бара шуӧ ыджыдджыкыслы:
— Аддзан, пемдӧ нин.
Гашкӧ, весьшӧрӧ ми горзам?
Код тӧдас, кужӧ али оз ещӧ Нуждаыд телегасӧ дзоньтыны.
Босьтчисны вокъяс удж бердӧ: ӧтиыс киас босьтіс чер, мӧдыс — кузьныр.
Ӧтчыд, мӧдысь!
Клёп-клёп!
И асьныс дзоньтісны телегасӧ.
Кор воисны гортаныс, батьыс юалӧ налысь:
— Но, кыдзи ветлінныд, пиукъясӧй?
А найӧ заводитісны норасьны:
— Ок, батьӧ, жугаліс миян телеганым туй вылас.
Чуксалім ми, чуксалім проклятӧй Нуждатӧ гӧлӧсъяс сибдытӧдзным, а сійӧ сідзи эз и лок.
Босьтім ми сэки чер да кузьныр да асьным вӧчим, кыдзи кужим.
— Эк, пиукъясӧй! — шуис батьыс. — Тайӧ ӧд и эм Нуждаыд!
Ті сійӧс чуксалінныд, а сійӧ тіянкӧд вӧлі.
Некод эз отсав тіянлы, вот ті асьныд и вӧчинныд.
Оз ӧд прӧста шуны: Нуждаыд велӧдас!
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Гӧститӧдчысь кӧзяйка @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 48‒49.}
ГӦСТИТӦДЧЫСЬ КӦЗЯЙКА
Ӧти кӧзяйка ордӧ локтісны гӧстьяс.
Сылы эз вӧв окота гӧститӧдны найӧс, вот сійӧ и шуӧ:
— Ак, вӧлі кӧ эськӧ менам сыр, вӧчи эськӧ ме дона гӧстьяслы попара!
А колӧ тіянлы тӧдны, мый попараӧн шуӧны няньысь, сырысь да ваысь вӧчӧм сёянтор.
— Сыр ми тіянлы вайим, — шуис ӧти гӧстьыс.
— Вот и бур, — нимкодь лои кӧзяйкалы.
— Аттьӧ тіянлы сырсьыд.
Ӧні эськӧ сӧмын нянь судзӧдны — и попара артмас вывті бур.
— И няньыд миян эм.
— Но, сідзи кӧ, вот попараыд и гӧтов.
Колӧ сӧмын тіянлы вала ветлыны да пес поткӧдлыны.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Делӧыс абу чалмаын @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 50‒51.}
ДЕЛӦЫС АБУ ЧАЛМАЫН
Ӧтчыд Мудер Петер мӧдӧдчис карӧ.
Турецкӧй ногӧн сійӧ лыддьысьны эз куж, а быть колӧ вӧлі тӧдмавны, мый сылӧн ӧти бумага вылӧ гижӧма.
Туй вылас сылы паныдасис мича чалмаа тшап барин-эфенди. Петер и шуӧ сылы:
— Эфенди, зэв ёна кора тэнӧ, лыддьы меным со этайӧ бумагасӧ!
— Ог вермы, пиук, ме ог куж лыддьысьны!
— Ай-ай!
Татшӧм тшап эфенди, татшӧм мича чалмаа — и оз куж лыддьысьны!
— довкйӧдлыштіс юрнас Мудер Петер.
— Э-э, пиук, пиук, делӧыс кӧ чалмаын, на, босьт менсьым чалмаӧс!
Пукты сійӧс аслыд юр вылад да лыддьы ачыд ассьыд бумагатӧ.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Кывзысьысь ныв @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 52‒53.}
КЫВЗЫСЬЫСЬ НЫВ
Мам шуис аслас нылыслы:
— Кывзы, нылӧ, мыйла тэ век уджтӧг пукалан?
Босьтчин эськӧ мед удж бердӧ!
— Кутшӧм удж бердӧ, мамӧ?
— юаліс нылыс.
— Да мый став йӧзыс вӧчӧны, сійӧс и тэ вӧч.
— А мый став йӧзыс вӧчӧны?
— Петав соседъяс ордӧ да видзӧдлы.
Мӧдӧдчис нылыс сикт кузя.
Пырис ӧти керкаӧ, а сэні буретш сю тӧлӧдӧны вӧлі.
Пырис мӧд керкаӧ, а сэні песлалӧм бӧрас бельё пуӧдӧны.
Пырис коймӧд керкаӧ — сэні нин пачӧ нянь сюялӧны вӧлі.
Локтіс нылыс гортас, думыштіс, мый и сылы колӧ сю тӧлӧдны, кыдзи тайӧс вӧчӧны йӧз.
А сы вӧсна мый сюыс гортсьыс эз сюр, сійӧ босьтіс пызь, петіс ывлаӧ да кутіс тӧлӧдны.
Тадзи став пызьсӧ тӧвйыв и лэдзис.
Вӧчис ӧти удж — босьтчис мӧд бердӧ.
Шонтіс ва, корсис-корсис, мый эськӧ сэтшӧмсӧ шыбитны сэтчӧ, аддзис батьыслысь лазсӧ да пуис сійӧс.
Коли медбӧръя удж — сюйны мыйкӧ пачӧ.
Ныв босьтіс сола ӧгурцы тыра бӧчка да сюйис сійӧс биас.
Локтіс мамыс гортас да юалӧ:
— Но мый, нылук, велалін уджавнытӧ?
— Велалі, велалі!
— ошйысьӧмпырысь шуис нылыс.
— И пызь тӧлӧді, и лаз пӧжи, и ӧгурцы пӧжалі.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Озыр морт да бедняк @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 54‒56.}
ОЗЫР МОРТ ДА БЕДНЯК
Ӧти бедняк медасис батрачитны гырнич вӧчысь озыр морт ордӧ.
Коли во, а озыр морт ӧткажитчис мынтысьны сылы уджалӧмсьыс.
Деньга пыдди сійӧ сетіс батраклы бубен.
Мый вӧлі вӧчны бедняклы?
Норасьны некодлы.
«Кӧть мед эськӧ осёлӧс сетіс меным кӧзяин.
Быдса во ме сылы мырси-уджалі, со мыйта гырнич вӧчи, а нинӧм эг нажӧвит», — шогсис бедняк.
Босьтіс сійӧ бубенсӧ да муніс озыр морт ордысь.
Муніс-муніс...
Заводитіс рӧмдыны.
Друг аддзӧ — сылы паныд морт локтӧ, а сыкӧд орччӧн дом йылын ош тапиктӧ.
Бедняк висьталіс тайӧ мортыслы аслас шог йылысь и юалӧ:
— Мый нӧ ӧні меным вӧчны?
И кутшӧм пӧльза меным тайӧ бубенсьыс?
Босьтіс сійӧ бубенсӧ да шогысла и шыбитіс муӧ.
А бубен кыдз тай гӧгыльтчас да заводитас зильгыны.
Ошлы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Кучкис сійӧ лапанас бубенӧ — зиль!
Кучкис ещӧ ӧтчыдысь — зиль, зиль!
Кучкалӧ лапаяснас и нимкодясьӧ, и равзӧ.
— Энлы!
— горӧдіс ошкӧс новлӧдлысь.
— Ме думышті, кыдзи велӧдны тэнсьыд кӧзяинтӧ.
Аддзан, со эстӧні мельнича сулалӧ?
Мунам сэтчӧ да водам узьны.
Эн маитчы, аски асывнас тэ пӧлучитан ассьыд удж донтӧ.
А колӧ тіянлы висьтавны, мый югдігас сійӧ жӧ туй кузяыс мельнича дортіыс должен вӧлі мунны базар вылӧ буретш сійӧ гырнич вӧчысьыс.
Мыйӧн сӧмын гырнич вӧчысь тыдовтчис туй вылын, ошкӧс новлӧдлысь сетіс ошлы лапаас бубенсӧ дай шуӧ:
— Мун, Микайлӧ, ворсышт, гажӧдышт озыр мортӧс!
Вот и заводитіс ошкыд бубенӧ кучкавны да равзыны.
Кыліс шумтӧ да равзӧмтӧ гырнич вӧчысь, повзис да заводитіс пӧвсавны осёлӧс, вӧтлыны сійӧс.
Но осёлыд (быдӧн тӧдӧны) осёл кодь жӧ асныра.
Сувтіс места вылас — ни водзӧ, ни бӧрӧ.
Сӧмын горзӧ: «И-и-го-го!»
А сэки ошкыд мельничаысь нин петіс — и веськыда гырнич вӧчысь дорӧ.
Мый вӧчны?
Гырнич вӧчысь чеччыштіс телега вывсьыс да заводитіс мыйвынсьыс котӧртны.
— Чеччы, друг!
— чукӧстіс беднякӧс ош новлӧдлысь.
— Тэнад гырничьясыд тэ дінӧ воисны.
Колӧ тэрмасьны базар вылӧ, — вузавны найӧс.
Петіс бедняк мельничаысь.
Видзӧдӧ — туй вылын сулалӧ телегаӧ доддялӧм осёл да турун йирӧ.
А телегаас — зэв уна гырнич.
— Вот тэныд и дон тэнад уджысь, — шуӧ ошкӧс новлӧдлысь.
— А та пыдди тэ вай меным бубентӧ.
Сійӧ миянлы уна буртор на вӧчас.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ «Кӧзяин пӧт, кӧзяйка пӧт, — идрав, невестка, пызан вылысь!» @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 57‒60.}
«КӦЗЯИН ПӦТ, КӦЗЯЙКА ПӦТ — ИДРАВ, НЕВЕСТКА, ПЫЗАН ВЫЛЫСЬ!»
Ӧти сиктын олісны озыр да горш гозъя.
Налӧн вӧлі пи, кодӧс найӧ гӧтралісны мӧд сиктса ныв вылӧ.
Регыд мысти пиыс муніс кытчӧкӧ аслас делӧяс кузя, а том гӧтырсӧ гортас колис.
Асывнас ставныс пуксисны пызан сайӧ, кӧзяин кӧзяйкакӧд сёйисны кык-куим кусӧк дай шуӧны:
— Кӧзяин пӧт, кӧзяйка пӧт — идрав, невестка, пызан вылысь!
И коньӧр невестка чеччис пызан сайысь сэтшӧм жӧ тшыг, кутшӧм и пуксьыліс.
А кӧзяин да кӧзяйка бӧрыннас ставсӧ сёйисны сыысь гусьӧн.
Тадзи коли некымын лун; дзикӧдз тшыгйӧдісны том ичмоньтӧ.
Шуис сійӧ мунны гортас, аслас сиктӧ, норасьны рӧдняыслы, кутшӧм лёка сійӧ олӧ.
Сійӧ ставсӧ висьталіс мамыслы да вокъясыслы, а ичӧт вокыс и шуӧ:
— Тэ талун, чойӧ, лӧсьӧд сёянтӧ унджык!
Рытнас ме локта тіянӧ гӧститны.
Видзӧдлам, кыдзи менӧ примитасны кӧзяин да кӧзяйка!
Локтіс невестка верӧс керкаас да ӧдйӧджык заводитіс лӧсьӧдны дона гӧстьлы сёян-юан.
Со пемдіс, локтіс вокыс гӧститны.
Невестка ваяліс пызан вылӧ быдпӧлӧс сёянсӧ, — пуксисны ставныс ужнайтны.
Кӧзяин сёйис некымын кусӧк дай шуӧ:
— Кӧзяин пӧт, кӧзяйка пӧт, — идрав, невестка, пызан вылысь!
А гӧсть сылы вочавидзӧ:
— Но, ті кӧ пӧтінныд, чеччӧй пызан сайысь, ми огӧ дӧзмӧй.
Сӧмын ме эг на пӧт, да и чойӧй, тыдалӧ, абу на жӧ.
Ми пукыштам, сёйыштам ещӧ!
Ужнайтісны найӧ чойыскӧд, сэсся вокыс и шуӧ:
— Вайлы меным, чойӧй, мешӧк; ме кӧсъя чукӧртны крӧшкияссӧ да сёян коляссӧ.
А то ещӧ войнас пырасны татчӧ каньяс да сёясны ставсӧ.
Став коляссӧ вокыс чукӧртіс мешӧкӧ да пуктіс сійӧс аслас крӧвать дорӧ.
Ставныс водісны узьны.
Кӧзяйка да кӧзяин вӧліны кӧинъяс кодь тшыгӧсь, сы вӧсна мый ужнайтігас нинӧм эз сёйны.
Войнас кӧзяин чеччис, кӧсйис босьтны мыльӧсъяс тыра мешӧксӧ, но конйыштчис лабичӧ, усис, шум кыпӧдіс, а гӧсть юалӧ:
— Коді локтӧ?
Кӧзяин ланьтіс, бӧр водіс, а кынӧмыс сюмалӧ.
Шуӧ сійӧ аслас гӧтырыслы:
— Ок, гӧтыр, мун лысьтышт буйволицатӧ, вайышт меным йӧв, а то тайӧ гӧсть понда и тшыгла кулан.
Петіс кӧзяйка чуланӧ йӧвла.
А гӧсть ставсӧ кывліс, и кор кӧзяйка пырис бӧр, сійӧ гусьӧникӧн корис:
— Вай, вай ӧдйӧджык юыштны!
Пемыдінад кӧзяйка эз гӧгӧрво, коді тайӧ сёрнитӧ, да мыччис йӧв тыра кринчатӧ гӧстьлы.
Бара кӧзяин да кӧзяйка тшыгйӧн колины.
Коли неуна кад, кӧзяйка шуӧ мужикыслы:
— Ок, мужикӧй, кулам ми тшыгла.
Петалам лок тэкӧд садйӧ, слива пу пыркӧдыштам.
Петісны найӧ садйӧ, а гӧсть наысь водзджык петіс.
Муртса на найӧ заводитісны пыркӧдны слива путӧ, гӧсть кватитіс кузь зіб да кутіс ӧвтчыны сійӧн — раз-раз!
Кӧзяинлы да кӧзяйкалы веськаліс жӧ.
Гӧсть ӧвтчӧ зібнас, а ачыс горзӧ:
— Кӧзяин-батюшка, котӧрт ӧдйӧджык татчӧ!
Тэнад буйволицаыд слива путӧ пыркӧдӧ!
Эз удайтчы кӧзяинлы да кӧзяйкалы и сливаӧн чӧсмасьыштны.
Коли ещӧ неуна кад.
Кӧзяин шуӧ:
— Гӧтыр, а гӧтыр!
Петалам ми тэкӧд град йӧрӧ, кералам капуста кӧчан.
Петісны найӧ, а гӧсть наысь водзджык град йӧрас петіс.
Босьтіс сійӧ бедь.
Кор кӧзяин да кӧзяйка кутісны босьтны капустатӧ, сійӧ заводитіс кучкавны найӧс беддьӧн да горзыны:
— Кӧзяин-батюшка, котӧрт ӧдйӧджык!
Кӧзаяс тэнсьыд капустатӧ талялӧны!
Тадзи и войыс колис.
Асывнас ставныс пуксисны пызан сайӧ, муртса на заводитісны сёйны, вокыд и юалӧ:
— Но, мый, кӧзяин, пӧт?
Кӧзяйка, пӧт?
А найӧ чӧв олӧны, кыв ни джын оз шуны, горша сёйӧны.
Тайӧ кадсяньыс кӧзяин да кӧзяйка некор нин сэсся эз вӧтлывны невесткаӧс пызан сайысь.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Неженка @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 61‒67.}
НЕЖЕНКА
Ӧти сиктын олісны гозъя.
И налӧн вӧлі дзик ӧти ныв, кодӧс найӧ сэтшӧма радейтісны да видзисны, мый эз лэдзлыны сы вылӧ бус чирлы пуксьыны.
Нылыслысь быд кӧсйӧм мам-батьыс зілисны пыр жӧ могмӧдны.
Лунтыр найӧ бергалісны сы гӧгӧр, чеченитісны да лелькуйтісны сійӧс.
Некутшӧм удж дорӧ нылыс эз инмӧдчыв.
Со мый вӧсна сиктын и сетісны сылы ним — Галена, мӧдногӧн кӧ Неженка.
Муртса югдыштас, мамыс да батьыс мунлісны уджавны му вылӧ, а Галена узьліс луншӧр кадӧдз.
Локтас мамыс удж вылысь, чеччӧдас Галенаӧс вольпась вывсьыс, мыськас сылысь чужӧмсӧ, кыас кӧсасӧ, пасьтӧдас, вердас-юкталас.
Сэсся вольсалас пач дорӧ ковёр да пуксьӧдас нывсӧ шонтысьны.
Галеналы кӧ вӧлі кӧдзыд, сійӧ шуліс:
— Вештыштӧй менӧ пачланьыс, вештыштӧй менӧ пачланьыс!
И мам-батьыс вештылісны сійӧс пачлань.
Кор пачыс заводитліс ломтысьны вывті яра да лолі жар, Галена горзыліс:
— Вештыштӧй менӧ пач дорсьыс, вештыштӧй менӧ пач дорсьыс!
Мамыс да батьыс пырысьтӧм-пыр жӧ могмӧдлісны сылысь кӧсйӧмсӧ — вештылісны нывсӧ пач дорысь ылӧджык.
Лунтыр Галена сӧмын сійӧс и тӧдіс, мый горзіс: «вештыштӧй менӧ пачланьыс» да «вештыштӧй менӧ пач дорсьыс», «мыччӧй тайӧс» да «вӧчӧй сійӧс».
Тадзи и быдмис Галена невестаӧдз.
Быдӧн тӧдіс, кутшӧм сійӧ дыш да нежитӧм, и некод эз кӧсйы сы вылӧ гӧтрасьны.
Но вот — кӧсъянныд кӧ, веритӧй, онӧ кӧ кӧсйӧй, энӧй — сюри ӧти том морт, коді кораліс сійӧс.
Галеналӧн мамыс и шуӧ сылы:
— Кывзы, молодеч, миянлысь нывнымӧс оз прӧста шуны Галенаӧн — Неженкаӧн.
Сійӧ ачыс оз тувччы ни ӧти воськов.
Сійӧ велалӧма, медым сійӧс лелькуйтісны да радейтісны, медым сійӧс ки йылын новлӧдлісны, медым став кӧсйӧмъяссӧ сылысь могмӧдісны.
Лунтыр сійӧ пукалӧ пач дорын да сӧмын приказывайтӧ миянлы: «вештыштӧй менӧ пачланьыс», «вештыштӧй менӧ пач дорсьыс».
Кор Галеналӧн кынӧмыс кутас сюмавны — ми вердам сійӧс.
Тэ водзвыв висьтав миянлы, кутан-ӧ тэ сідз жӧ лелькуйтны да нежитны миянлысь нывнымӧс, кыдзи ми, — сэки и сетам сійӧс тэ сайӧ, а он кӧ, — эн дӧзмы, корсь ассьыд шудтӧ мӧдлаысь.
— Ті сӧмын сетӧй Галенаӧс ме сайӧ, а ме кута видзны сійӧс тіянысь ог лёкджыка, — шуис молодеч.
Бура ли, лёка ли — ворсісны свадьба, и том морт нуис Галенаӧс аслас сиктӧ.
А колӧ тіянлы висьтавны, мый том мортыс тайӧ вӧлі зэв гӧль.
Оліс сійӧ век ӧтнас, и вӧлі сылӧн сӧмын пӧрысь велӧдӧм кань.
Тайӧ каньыс вӧлі зэв тӧлка и кужис весиг сёрнитны.
Кузь тӧвся рытъясӧ пуксясны вӧлі том морт да кань ломтысьысь пач дорӧ да варовитӧны.
Сідзкӧ вот, асывнас том верӧс чеччис, ломтіс пач, унджык пес сэтчӧ сюяліс, медым гӧтырыслы вӧлі шоныдджык, пач дорас вольсаліс ковёр, пуксьӧдіс сэтчӧ Галенаӧс, а ачыс муніс му вылӧ уджавны.
Мунтӧдзыс гусьӧник тшӧктіс каньлы видзӧдны, мый сылӧн гӧтырыс кутас вӧчны.
Пач дорын Галена вугыртіс.
А пескыс пачас кос вӧлі, ӧдйӧ ломзис, — сідзи и ӧвтӧ пач дорсянь жарӧн.
Делӧ лои Галеналы, сійӧ заводитіс горзыны:
— Вештыштӧй менӧ пач дорсьыс, вештыштӧй менӧ пач дорсьыс!
Но коді нӧ сійӧс вештас, верӧсыс кӧ му вылын уджалӧ, а сійӧ гортас ӧтнасӧн?
Ковмис сылы аслыс чеччыны да вештыштны ковёрсӧ пач дорсьыс.
А кань век ӧтарӧ пач дорас куйліс, кургис да гӧгӧрбок видзӧдіс.
Рытнас, кор кӧзяин локтіс, кань висьталіс сылы ставсӧ да тшӧктіс аскинас пуксьӧдны Галенаӧс пач дорсьыс ылӧджык.
Том верӧс кывзысис тӧлка каньлысь.
Асывнас сійӧ бара ломтіс пач, ковёрсӧ вольсаліс дзик ӧдзӧс дорас да пуксьӧдіс сы вылӧ гӧтырсӧ.
Кытчӧдз пескыс ломтысис, Галеналы вӧлі шоныд, а кор кутіс пачыс ваймыны, Галеналы лои кӧдзыд.
Сійӧ горӧдіс:
— Вештыштӧй менӧ пачланьыс, вештыштӧй менӧ пачланьыс!
Но коді нӧ сійӧс вештыштас?
Верӧсыс вӧлі му вылын, а кань читкыльтчӧмӧн куйліс дзик пач водзас, кургис да синпӧвнас век ӧтарӧ видзӧдлывліс, мый Галена кутас вӧчны.
А Галена пукаліс-пукаліс, думайтіс-думайтіс, ачыс босьтіс ковёрсӧ да и вештыштіс пачлань матӧджык.
Рытнас кань висьталіс та йылысь кӧзяиныслы.
— Тэ вот мый вӧч, — сӧветуйтіс кань.
— Асывнас, кор кутан мунны удж вылӧ, тшӧкты ковёрлы кӧтны нянь, пуны ӧбед да идравны керка пытшкӧс.
А кор рытнас локтан, видышт ковёрсӧ да нӧйтышт сійӧс быттьӧ сыысь, мый абу вӧчӧма тэнсьыд тшӧктӧмтӧ.
Тадзи верӧсыс и вӧчис.
Аски асывнас сійӧ тшӧктіс ковёрлы:
— Кӧт нянь, пу ӧбед, медым менам локтігкежлӧ ставсӧ вӧлі вӧчӧма!
Да эн вунӧд гӧтырӧс менсьым вердыштны.
А кор рытнас сійӧ локтіс гортас, аддзис, мый ковёр нинӧм абу вӧчӧма: ӧбед путӧм, гӧтырыс тшыг.
Пуктіс сійӧ ковёрӧс лабич вылӧ да ёнакодь нӧйтіс.
Аскинас верӧсыс лӧсьӧдчис мунны гӧрны дай бара шуӧ ковёрлы:
— Ковёр, талун ме муна гӧрны, а тэ пу ӧбед, верд гӧтырӧс, да и меным му вылӧ ӧбед вай.
А он кӧ кут тэрмасьны да ас кадӧ ставсӧ он вӧч, ме тэнӧ бара нӧйта!
Муніс мужикыс му вылӧ уджавны, а гӧтырыс пуксис би дорӧ дай вугыртіс.
Кор лои луншӧр кад, Галена заводитіс видны ковёрӧс:
— Мый нӧ тэ, ковёрӧй?
Эн ӧмӧй тэ кывлы, мый кӧзяиныд тшӧктіс вӧчны удж вылас мунтӧдз?
Ноко, лӧсьӧд ӧдйӧджык ӧбед да ну кӧзяиныдлы му вылӧ!
И менӧ тшӧтш верд: зэв ёна кынӧмӧй сюмалӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Галена кыскис ас увсьыс ковёрсӧ да шыбитіс сійӧс ӧдзӧс сайӧ.
Рытнас локтіс верӧсыс да заводитіс видны ковёрӧс:
— Мыйла нӧ тэ меным эн вай ӧбедсӧ?
Тшыг видзин менӧ кузь лунтыр!
— Нӧйт сійӧс ёнджыка, верӧсӧй, — шуӧ Галена.
— Ме сылы кымынысь шулі, янӧді, а сійӧ кӧть мед мый — лунтыр куйлӧ ӧдзӧс сайын, оз вӧрзьӧдчыв.
Ме муртса жӧ тшыгла эг кув.
— Сідзкӧ, со кыдзи тэ уджалан!
— ещӧ ёнджыка скӧрмис верӧсыс.
— Сідзкӧ и менсьым тшӧктӧмторйӧс он вӧч и менам гӧтырлысь он кывзысь?
Но, энлы тэ менам!
Сійӧ бара пуктіс ковёрсӧ лабич вылӧ, заводитіс сійӧс нӧйтны.
Сэтшӧма тайӧ пӧрйӧ сюри ковёрлы, мый Галеналы весиг жаль сійӧ лои:
— Эновт сійӧс, верӧсӧй, эновт!
Сійӧ кӧ и аски оз вай тэныд сёян, ме мыйкӧ ачым думышта.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис верӧсыс да шыбитіс ковёрсӧ порог сайӧ.
Сідзи и ковмис налы тшыгйӧн водны.
Аски асывнас Галена, кыдзи и век вӧвлі, пуксис шонтысьны пач дорӧ.
Кадысь кадӧ сійӧ видзӧдлывліс ӧдзӧсӧдыс, мый вӧчӧ ковёр.
А ковёр куйліс пыр ӧти местаын да эз и думайт вӧчны сійӧс, мый тшӧктыліс сылы кӧзяин.
Сэки нин Галена некыдзи эз вермы терпитны:
— Ак тэ, кывзысьтӧм ковёр!
Омӧля тэнӧ нӧйтісны тӧрыт, тэ и талун он кывзысь!
Воис ӧбед кад.
Галеналӧн кынӧмыс сюмалӧ, да и мужикыслы пӧра эськӧ ӧбед нуны.
Ковмис Галеналы аслыс босьтчыны удж бердӧ.
Босьтіс сійӧ посни розьяса пож, пожналіс пызь, кӧтіс нянь, чӧскыд ӧбед пуис да мӧдӧдчис му вылӧ верӧсыс дорӧ.
Нимкодь лои верӧсыслы, пуксьӧдіс Галенаӧс аскӧдыс орччӧн; ӧтлаын найӧ и сёйисны.
Лун коли, мӧд.
Галена велаліс мукӧд гӧтыръясысь не омӧльджыка пусьыны да кӧзяйничайтны.
Весиг бурджыка.
Водз асывнас чеччыліс сійӧ, медым колльӧдны верӧссӧ му вылӧ.
А кор воас луншӧр кад, Галена медводз вайӧ му вылӧ верӧсыслы ӧбед.
Дивуйтчӧны соседъясыс, кыдзи сійӧ неженка-гӧтырсӧ уджавны велӧдіс, дивуйтчӧны да ошкӧны Галенаӧс.
Кывліс Галеналӧн мамыс, мый нылыс сылӧн лунтыръясӧн уджалӧ, скӧрмис, кутіс видчыны:
— Кыдзи сідзи?
Верӧсыс кӧсйысис лелькуйтны да нежитны миянлысь нывнымӧс, а ачыс уджавны сійӧс тшӧктӧ!
Мун, старик, вайӧд миянлысь нывнымӧс татшӧм мучитель дорсьыс!
— Мый нӧ, меным и аслым окота видзӧдлыны миянлысь нывнымӧс, гажӧй быри сыысь, — шуӧ батьыс.
Мӧдӧдчис батьыс сійӧ сиктас, кӧні Галена верӧсыскӧд оліс.
Галена аддзис батьсӧ ӧшиньӧдыс, нимкодь лои, уськӧдчис сылы паныд.
Сэсся пыртӧдіс керкаас, овмӧссӧ сылы петкӧдліс.
Со и рыт пуксис.
Галена тшӧктӧ батьыслы виччысьлыны, кор сылӧн верӧсыс удж вылысь воас.
— Но и бур жӧ ныв тэ менам!
Правильнӧ вӧчан, — верӧстӧ колӧ радейтны да уважайтны, — ошкыштіс сійӧс батьыс.
А кор ставныс пуксисны ужнайтны, Галена батьыслы медводз мыччис медся ыджыд мискасӧ.
Гӧститыштіс батьыс ныв ордас, нимкодясьыштіс сылӧн олӧм-вылӧмӧн да бӧр гортас мӧдӧдчис:
— Аттьӧ тэныд, пиӧй, — шуӧ.
— Нылӧйлы тэ бурсӧ вӧчӧмыд унджык сы серти, мыйта кӧсйысьлін.
Локтіс батьыс гортас, а мамыс юалӧ:
— Кӧні нӧ нывным миян?
Мыйла тэ сійӧс эн вайӧд гортӧ?
— Эк, гӧтырӧй, нинӧмысь тэныд скӧравнысӧ!
Кор нывным миян дорын оліс, йӧзыс сійӧс дышӧн да неженкаӧн шулісны, а ӧні сійӧ мортӧн лоӧма.
Сійӧ жӧ ӧд и эм!
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Коді вӧрыс? @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 68‒70.}
КОДІ ВӦРЫС?
Ӧти старик мӧдӧдчис ущельеӧ песла.
Пӧрӧдіс сійӧ ӧти пу да пу горсйысь аддзис быдса мешӧк зарни деньга.
Босьтіс сійӧ мешӧктӧ да вайис гортас.
Локтігас думайтӧ: «Тайӧ деньгаыс абу менам.
Тӧдмала ме, кодлӧн тайӧ деньгаыс, да сета».
Быдӧн, кодлысь сійӧ юавліс, шулісны сылы:
— Тайӧ гусялӧм деньга.
Старик кутіс корсьны вӧръясӧс.
Но кодлысь кӧть оз юав, быдӧн сылы вочавидзлісны:
— Вӧръяс олӧны вӧрын, корсь найӧс сэтысь!
Старик муніс вӧрӧ да паныдасис сэні вокъяс-рӧзбойникъяскӧд.
Юалӧ налысь:
— Ті вӧръяс?
— Абу.
— А кодъяс нӧ ті?
Ми вокъяс-рӧзбойникъяс.
Ми огӧ гусясьӧй, а виалам вӧръясӧс да лёк йӧзӧс, мырддялам налысь деньгасӧ да сеталам гӧль йӧзлы.
— А кодъяс нӧ, сідзкӧ, вӧръясыс?
— Вӧръясыс?
Знатнӧйяс да озыръяс — вот кодъяс настӧящӧй вӧръясыс, — вочавидзисны рӧзбойникъяс.
Босьтіс старик деньга тыра мешӧксӧ — и айда знатнӧйяс да озыръяс ордӧ.
Локтіс дай шуӧ:
— Бур лун!
— Бур лун!
Мый тэныд колӧ?
— юалӧны.
Старик налы висьталіс:
— Аддзи вот тайӧ деньгасӧ вӧрысь.
Тайӧ деньгаыс абу менам, корся, кодлы сійӧс сетны.
Ставыс шуӧны, мый тайӧ гусялӧм деньга.
Ме юаси, — кодъяс вӧръясыс, йӧзыс шуӧны, — ті пӧ вӧръясыс.
Вот и ме вайи сійӧс тіянлы.
— Но-но-но!
Ми медся честнӧй йӧзыс!
— шуӧны озыр йӧз.
— Ми абу вӧръяс.
Но тэ кӧ вайин деньгасӧ, вай ми сійӧс видзлам, а тэ мун да корсь вӧрсӧ.
Кор аддзан, локтан деньгаыдла.
Но срокыс тэныд ӧти во: сёрман — нинӧм он пӧлучит!
Мӧдӧдчис старик.
Юасис ӧтилысь, юасис мӧдлысь — ставыс честнӧйӧсь; вӧръяс абуӧсь.
Коли во, и старик локтіс озыръяс ордӧ деньгала.
— Бур лун!
— Бур лун!
— Эг аддзы ме вӧръястӧ, — шуӧ старик.
— Вайӧй меным деньгасӧ бӧр.
— Но-но, дед, кутшӧм-сэтшӧм деньга?
Сёрмин тэ!
Мун бурджык дзоньвидзаӧн!
Эгӧ ӧмӧй ми тэныд шулӧй, медым тэ эн сёрмы?
Муніс старик сэтысь да и шуӧ:
— <ns>Да-а</ns>, со кодъяс вӧлӧмаӧсь вӧръясыд, — знатнӧйяс да озыръяс!
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Мара — крестьянскӧй ныв @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 71‒76.}
МАРА — КРЕСТЬЯНСКӦЙ НЫВ
Ӧти сиктын оліс старука.
Сылӧн вӧлі Мара нима дзик ӧти ныв, да и сійӧс старукалы лои нуӧдны карӧ деньга нажӧвитны, сы вӧсна мый овнысӧ налы вӧлі нинӧм вылӧ.
А медым веськавны карӧ, колӧ вӧлі кайны джуджыд гӧра вылӧ, коді сулаліс буретш карӧ мунан туй вылын.
Вот найӧ мӧдӧдчисны карӧ; мунісны, мунісны, мудзисны и пуксисны шойччыны.
А гӧра йылӧдзыс ылын на вӧлі!
Пуксис старука дай ышловзис:
— Ок!
Гӧра улысь петіс змей дай юалӧ:
— Тэ мыйла менӧ, пӧчӧ, корин?
— Ме тэнӧ эг кор.
Мудзим ми, пуксим шойччыштны, вот ме и шуи: «Ок».
— А кытчӧ ті мунанныд?
— Карӧ.
Нуӧда ме ассьым нылӧс деньга нажӧвитны.
— А мый сылӧн нимыс?
— Мара.
— Мара, тэ кужан сьывны?
— Кужӧ, кужӧ!
И сьывны кужӧ, и шӧрт печкыны, и нянь пӧжавны!
— Вай меным, пӧчӧ, ассьыд нывтӧ!
— Да ог и тӧд...
А мый сійӧ тэ ордын кутас вӧчны?
— Сьыланкывъяс сьывны, — вот и став уджыс!
Мунан ме ордӧ, Мара?
— Мамӧ кӧ тшӧктас, мыйла нӧ ог мун.
— Вот и бур!
А тэ, пӧчӧ, кор кӧсъян пӧлучитны сылысь удж донсӧ, лок тайӧ местаас да чукӧст: «Ок», — и ме пета тэ дорӧ.
Тадзи и сетіс старука змейлы ассьыс нывсӧ.
Коли куим тӧлысь.
Муніс старука сійӧ местаас да чукӧстіс:
— Ок!
Змей петіс гӧра улысь да сетіс сылы деньга.
Коли ещӧ во.
Воис тулыс.
Бара муніс старука сійӧ местаас да чукӧстіс:
— Ок!
Петіс сы дорӧ змей, старука сылы и шуӧ:
— Кӧсъя ме босьтлыны нылӧс гортӧ, мед гӧститыштас недыр.
А сы бӧрын ме сійӧс бӧр вайӧда тэныд.
Вывті нин ёна гажӧй менам быри сыысь!
Змей лэдзис Мараӧс.
Старука кутіс юасьны нылыслысь, кыдзи сійӧ оліс змей ордын, кутшӧм сылӧн керкаыс да коді ещӧ сэні олӧ.
А Мара сылы вочавидзӧ:
— Коді сэні олӧ, ме ог тӧд, сы вӧсна мый нинӧм ог аддзы, кыла сӧмын гӧлӧс, коді меным век приказывайтӧ.
Кор Ок змей вайӧдіс менӧ аслас пещераӧ, сійӧ сетіс меным кутшӧмкӧ ва тыра доз.
Ме сійӧс юи и нинӧм эг кут аддзыны.
Гӧститыштіс Мара мамыс ордын и воис сылы кад бӧр мунны змей ордӧ.
Мунӧм водзвылас мамыс сетіс сылы губка да велӧдіс, мый сійӧн колӧ вӧчны.
Локтіс Мара пещера дорӧ да чукӧстіс:
— Ок!
Змей петіс гӧра улысь да нуӧдіс сійӧс ас ордас.
Кыдзи и первойысьсӧ, сійӧ тшӧктіс нывкалы юны дозйысь волшебнӧй ва.
А юӧм пыдди Мара гусьӧник кисьтіс став васӧ губка вылӧ.
Змей нуӧдіс сійӧс медся пыді комнатаас, пуксьӧдіс ляпкыдик улӧс вылӧ да шуис:
— Ассьыд уджтӧ тэ тӧдан, — пукав да сьыв, кытчӧдз ме ог лок тэла!
Ок муніс.
Мара видзӧдліс гӧгӧрбок и аддзӧ, мый сы дорын куйлӧ мӧд змей, Окысь на страшнӧйджык: кучикыс ставнас потласьӧма, бӧжнас муӧ швачӧдӧ, вомыс восьса, кывсӧ бокӧ ӧшӧдӧма.
Войдӧр Мара эз вермы сійӧс аддзыны, а ӧні, мыйӧн аддзис, — повзьӧмысла лолыс эз кут шедны, некыдз оз вермы сьывны, кӧть кыдзи оз зіль.
Чушкыны заводитіс змей, ещӧ ёнджыка бӧжнас кутіс швачӧдны.
— Сьыв меным менсьым радейтана сьыланкывйӧс!
— шуӧ.
Мара заводитіс сьывны, а ачыс век ӧтарӧ змей вылӧ видзӧдлывлӧ.
Дыр сьыліс.
Коркӧ сэсся Ок локтіс.
— Видзӧдлы, батьӧ, мый ме талун вайи!
— шуис сійӧ да шыбитіс страшнӧй змейлы веськыда вом дорас цветнӧй изъяса зарни кубокъяс, унасикас ожерельеяс да ыджыд мешӧктыр деньга.
Сӧмын сэки Мара аддзис, мый пӧрысь змей куйліс быдса гӧра сокровищеяс вылын.
Гӧгӧрвоис сэки Мара, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Эз ӧд ӧтчыд гортас сійӧ кывлы страшнӧй чудовище йылысь, коді рӧзӧритӧ налысь странасӧ да бур йӧзӧс виалӧ.
Сідзкӧ, тайӧ став сокровищеяссӧ Ок йӧзлысь мырддялӧма!
А пӧрысь змей видзӧ найӧс.
Гажтӧм сылы вӧлі быдса лунтыръясӧн ӧтнаслы куйлыны, вот Ок и вайӧдіс Мараӧс, медым сійӧ гажӧдіс пӧрысь змейӧс сьыланкывъясӧн.
Тайӧ лунсяньыс Маралы некутшӧм спокой эз ло.
Оз узь, оз сёй, сӧмын и думайтӧ, кыдзи эськӧ сылы змейяс дорысь пышйыны.
Войнас сійӧ чеччис, босьтіс сись да мӧдӧдчис петанінлань.
Но пӧрысь змей дінті мунігӧн сиськыс друг войтыштіс.
Змей садьмис, аддзис нылӧс да зэв ёна скӧрмис.
Корис сійӧ Окӧс да пырысьтӧм-пыр жӧ тшӧктіс сылы нуӧдны Мараӧс куим царство сайӧ.
Ок нуӧдіс Мараӧс куим царство сайӧ пӧрысь кӧлдунья ордӧ да тшӧктіс сылы видзны Мараӧс.
Аслас челядьыс тайӧ кӧлдуньяыслӧн эз вӧв, вот сійӧ и велаліс Мара дорӧ, быттьӧ рӧдимӧй ныв дорӧ.
Олӧ Мара кӧлдунья ордын, а ачыс век думайтӧ, кыдзи эськӧ сылы Ок змейысь пышйыны да мамыс дорӧ бӧр локны.
Регыд став сійӧ царство пасьталаыс кывсис сёрни, мый висьмӧма царлӧн нылыс.
Коді сійӧс лечитас, сылы царь сетас ассьыс джын царствосӧ.
Тайӧ сёрниыс кывсис и Маралы.
«А мый, и меным кӧ видлыны ассьым шудӧс?
— думыштіс сійӧ.
— А то пукала тані, некодӧс ог аддзыв, нинӧм ог тӧд, тадзтӧ и гортӧ некор ог волы».
Мара пасьталіс мужичӧй паськӧм да мӧдӧдчис царь керка дорӧ.
А туйыс вӧлі мунӧ сук вӧрӧд.
Муніс, муніс сійӧ, пуксис вой, и Мара воштіс туйсӧ.
Со аддзӧ: водзын ичӧтик би югъялӧ.
Локтіс сійӧ би дінад, а сэні кык нывбаба пукалӧны.
Кианыс налӧн сунис тупыльяс.
Ӧтикыс гартӧ суниссӧ, мӧдыс разьӧ.
Сійӧ, коді гартіс суниссӧ, вӧлі Лун, а мӧдыс — Вой.
Матыстчис Мара матӧджык, медым тӧдмавны, мый йылысь найӧ кутасны сёрнитны, и кылӧ:
— Висьмӧма царлӧн нылыс, — шуис сійӧ, коді гартіс суниссӧ, — и некод оз вермы сійӧс лечитны.
— А тэ ӧмӧй нинӧм он тӧд?
— юаліс Вой.
— Миян вӧрын олӧ пӧрысь нывбаба.
Зэв уна лун нин сійӧ пуӧ ыджыд пӧртйын дьӧгӧдь.
Кытчӧдз сійӧ кутас пуны дьӧгӧдьсӧ, царлӧн нылыс кутас висьны, а кор сійӧ кусӧдас пӧрт увсьыс бисӧ, царлӧн нылыс кулас.
Сюрас кӧ сэтшӧм морт, коді восьтыштас старукалысь неуна дьӧгӧдьсӧ да нуас царь нывлы, медым мавтны сылысь кияссӧ да кокъяссӧ, — сійӧ бурдас.
Но ӧд некод оз тӧд та йылысь, сы вӧсна царлӧн нылыс, тыдалӧ, регыд кулас.
Мыйӧн сӧмын пуксис асыв, Мара мӧдӧдчис корсьны сійӧ пӧрысь нывбабасӧ, коді пуис дьӧгӧдь.
Босьтыштіс неуна дьӧгӧдьсӧ да вайис царлы.
— Вот, царь, лекарство тэнад нылыдлы.
Отсалас кӧ сійӧ сылы, кӧсйысь меным вӧчны ӧтитор!
Царь, дерт, сӧгласитчис.
Мавтісны царь нывлысь кияссӧ да кокъяссӧ дьӧгӧдьӧн, и сійӧ дзикӧдз бурдіс.
Нимкодь лои царлы, и сійӧ шуӧ Маралы:
— Но, пасибӧ тэныд, молодеч, мый лечитін менсьым нылӧс!
Та пыдди гӧтрась сы вылӧ.
Та кындзи, ме сета тэныд джын царствоӧс!
Царь чайтіс, мый Мара — том зон, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі мужичӧй паськӧма.
— Эн дӧзмы, царь, — вочавидзис Мара, — нинӧм меным тэсянь оз ков, сӧмын вӧч меным ӧти буртор, кыдзи кӧсйысьлін.
Вай меным ассьыд кыксё медся збой воинтӧ, и ме муна косясьны лёк врагкӧд!
Царь сетіс сылы кыксё воинӧс, и мӧдӧдчис Мара накӧд Ок змей пещера дорӧ.
Виисны найӧ страшнӧй змейӧс да сылысь писӧ, босьтісны налысь став озырлунсӧ.
Сеталіс Мара сокровищеяссӧ налы, кодъяслысь Ок змей мырддьывлӧма найӧс, воинъясӧс тшӧтш эз вунӧд, да и мамыслы мыйсюрӧ вайыштіс.
Локтіс сійӧ аслас сиктӧ, и кутісны найӧ овны мамыскӧд бура и олісны тадзи асланыс нэм помӧдзныс.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Зарни лэбач @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 77‒86.}
ЗАРНИ ЛЭБАЧ
Ӧти царлӧн вӧлі зарни яблоня.
Быд лун луншӧр кадӧ тайӧ яблоняыс цветитіс, рыт кежлас сы вылын тыдовтчылісны плодъяс, а войнас плодъясыс кисьмисны, и сэки кодкӧ волывліс садйӧ да нетшкывліс став зарни яблӧкъяссӧ.
Асывнас, кор царь воліс садйӧ, сійӧ эз аддзыв ни ӧти яблӧк.
Дивуйтчис царь, — коді эськӧ вермис волывлыны войнас сійӧ садйӧ да нетшкыны став зарни яблӧкъяссӧ?
Жаль сылы вӧлі воштыны татшӧм ыджыд озырлунтӧ, вот сійӧ и ысталіс гонецъясӧс аслас став царство пасьтала сэтшӧм юӧрӧн: «Коді кутас вӧрӧс, царь сійӧс бура наградитас!»
А сійӧ царствоас оліс ӧти гӧль старик.
Стариклӧн вӧлі куим пи.
Кывлісны найӧ, мый шуӧ царь, — ыджыд пиыс и шуӧ батьыслы:
— Батьӧ, ветла ме талун царь садйӧ да кыйӧда, коді волӧ зарни яблоня дорӧ.
Кута вӧрӧс, озырмам ми сэки!
Босьтіс сійӧ ружье да мӧдӧдчис.
Дзебсис беседкаӧ, коді вӧлі яблоня дорын сулалӧ, да кутіс виччысьны.
Пемдіс.
Унмыс сылӧн кутіс локны.
Сійӧ пуктіс ружьесӧ бокӧ, кӧсйис ойбыртлыны сӧмын здук-мӧд кежлӧ, да и узис асылӧдзыс.
Садьмис, видзӧдӧ: яблоня вылын ни ӧти яблӧк абу!
Муніс сійӧ царь дінӧ, царь сылысь и юалӧ:
— Но, мый?
Аддзылін тэ, коді зарни яблӧкъяссӧ гусявлӧ?
Унмовссьӧма менам и некодӧс ме эг аддзыв, — висьтасис зон.
Аскинас шӧркост вокыс муніс кыйӧдчыны зарни яблоня дорӧ.
Но и сійӧ узис войбыд да некодӧс эз аддзыв.
Коймӧд лунас царь дінӧ муніс медічӧт вокыс.
Сійӧ кутіс корны царӧс, медым сійӧ лэдзис и сылы видлыны ассьыс шудсӧ.
А царь сылы шуӧ:
— Тэнад гырысьджык вокъясыд ветлісны кыйӧдчыны яблоня дорӧ, да некодӧс эз вермыны кыйны, а кытчӧ нин тэныд!
— А ме ветла, видзӧдла!
Босьтіс ичӧт вок ружье, муніс садйӧ да дзебсис беседкаӧ.
А медым не унмовсьны, вундыштіс ассьыс чальсӧ да киськаліс солӧн.
Чуньыс висис и эз лэдз унмовсьнысӧ.
Пукалӧ сійӧ тадзи беседкаын, виччысьӧ, и друг войшӧр гӧгӧр садйӧ жбырк лэбзис лэбач.
Гӧныс сылӧн зарни!
Ачыс шонді моз дзирдалӧ!
И веськыда яблоня дорӧ.
Кутіс сійӧ нетшкыны зарни яблӧкъяссӧ да сёйны найӧс.
Лыйис ичӧт вок ружьеысь, но лэбач жбыркнитіс-лэбзис, колис сӧмын ассьыс ӧти гӧн.
Босьтіс ичӧт вок гӧнсӧ да вайис царлы.
Висьталіс сылы ставсӧ, а царь и шуӧ:
— Зэв мича тайӧ зарни гӧныс, а лэбачыс, тыдалӧ, сёпӧв на мичаджык!
И царь тшӧктіс куимнан вокыслы мунны корсьны зарни лэбачӧс.
— Коді аддзас сійӧс да ваяс меным, — шуис царь, — сылы ме сета джын царствоӧс!
А кытчӧдз онӧ аддзӧй, — бӧр энӧ локтӧй!
Вокъяс копыртчылісны царлы, прӧщайтчисны став рӧдняыскӧд, пуксисны вӧвъяс вылӧ да петісны туйӧ.
А кытчӧ мунны, — и асьныс эз тӧдны.
Кор вокъяс петісны туй вылӧ, ыджыдджык вокъясыс кутісны видны ичӧтсӧ да вӧтлыны ас дінсьыныс.
— Огӧ кӧсйӧй ми тэкӧд ӧтлаын мунны!
Мун ӧтнад, тэ кӧ сэтшӧм тӧлка, мый эн унмовсь да казялін зарни лэбачӧс!
— Да мый нӧ ті, вокъяс, мыйла нӧ ме ӧтнам муна?
Ӧтлаын миянлы кокньыдджык лоӧ корсьны зарни лэбачӧс.
Но вокъясыс сійӧс вӧтлісны, а асьныс водзлань мӧдӧдчисны.
Мунісны, мунісны найӧ, и паныдасис налы старик.
— Оланныд-выланныд, молодечьяс!
Кытчӧ мӧдӧдчинныд?
— юалӧ старик.
— Вывті уна тэ кӧсъян тӧдны, пӧльӧ!
— вочавидзисны вокъяс да мӧдӧдчисны водзӧ.
На бӧрся туй кузя локтӧ вӧлі ичӧт вокыс.
Старик и сійӧс аддзис.
— Олан-вылан, молодеч!
— шуӧ.
— Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Сиа тэныд став бурсӧ, дедушка!
— вочавидзӧ ичӧт вокыс.
— Вай пукыштам тэкӧд, шойччыштам, ме тэныд ставсӧ и висьтала.
Пуксисны найӧ туй бокӧ, ичӧт вокыс перйис нянь тор, чегис сійӧс шӧри да сетіс стариклы.
Сёйигкостіыс сійӧ висьталіс стариклы, мый мунӧ зарни лэбачла, а кытысь сійӧс аддзыны, — оз тӧд.
Сэки старик и шуӧ сылы:
— Тэ эн мун аслад вокъясыд бӧрся.
Абу бур йӧз найӧ!
Регыд тайӧ туйыс вожалас кыкпельӧ.
Вокъясыд кӧ мунасны вылыс туй кузяыс, — тэ мун улыс туйӧдыс, а найӧ кӧ мунасны улыс туй кузяыс, — тэ мун вылыс туйӧдыс.
Ме кута мунны тэ бӧрся да петкӧдла тэныд, кытысь аддзыны зарни лэбачӧс.
Мӧдӧдчис водзлань ичӧт вок.
Видзӧдӧ, — кутшӧм туйӧд мунасны сылӧн ыджыд вокъясыс?
Аддзӧ: найӧ гӧра паныд кутісны кайны, а сійӧ сэки увтасінӧ лэччис.
Тадзи найӧ и торъялісны.
Старик аддзис, мый вокъяс торъялісны, да суӧдіс ичӧт вокӧс.
Сійӧ тшӧктіс сылы водны да шойччыштны, медым эбӧссӧ чӧжыштны.
Водісны найӧ гож сайӧ.
Мыйӧн зон водіс, пыр и унмовсис.
Сэки старик босьтіс сійӧс моздорас да нуис зэв ылӧдз.
Сэсся бара пуктіс сійӧс муӧ да шуӧ:
— Вай, пиук, чеччы, кад петны туйӧ!
Ичӧт вок чеччис, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Тадзи сійӧ нинӧм эз и казявлы.
Мунісны, мунісны найӧ.
Пемдіс.
Бара водісны шойччыштны.
Зон унмовсис.
Старик босьтіс сійӧс моздорас да нуис водзӧ.
Кор югдіс, садьмӧдіс зонмӧс, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Тадзи найӧ мунісны некымын лун, кытчӧдз эз воны кар дорӧ, кӧні оліс зарни лэбач.
Кайисны найӧ джуджыд мыльк вылӧ, кытысянь тыдаліс карыс ставнас, старик и шуӧ том мортлы:
— Аддзан со эстысь джуджыд керкасӧ?
Тайӧ царскӧй палатаяс.
Сэні и олӧ зарни лэбачыд.
Мунан сэтчӧ да аддзан ыджыд мича ворота.
Сійӧ лоӧ восьса, но сы вылын пукалӧны кык стӧрӧж.
Пыр сідзи, мед найӧ тэнӧ эз казявны.
Сэсся ещӧ лоӧ сизимдас сизим ворота, но векньыдджыкӧсь.
Быд ворота вылын пукалӧ ӧти стӧрӧж.
Став ворота пырыс прӧйдитан и аддзан зарни лэбачӧс.
Пукалӧ тайӧ лэбачыс садӧкын, коді лэбач дорсьыс на мичаджык.
Но тэ босьт сӧмын лэбачсӧ, а садӧксӧ эн вӧрзьӧд!
Босьтан кӧ садӧксӧ, тэныд лоӧ лёктор.
Но, мун!
Сӧмын эн вунӧд, кыдзи ме велӧді вӧчны.
Мӧдӧдчис том зон.
Матыстчис ыджыд ворота дорӧ, код вылын пукалісны кык стӧрӧж.
Прӧйдитіс ворота пырыс сідзи, мый стӧрӧжъяс сійӧс эз казявны.
Прӧйдитіс ещӧ сизимдас сизим ичӧтджык ворота пыр, кӧні на пиысь быд вылын пукаліс ӧти стӧрӧж.
Некод сійӧс эз казяв.
И воис сэсся коркӧ зарни лэбач дорӧ.
Зарни лэбач пукаліс зарни садӧкын, коді вӧлі лэбачсьыс на мичаджык.
Босьтіс том морт лэбачсӧ да мӧдӧдчис сыкӧд бӧр.
Муныштіс сійӧ неуна и думайтӧ: «А садӧкыс мичаджык дай донаджык лэбачсьыс!
Мыйла сійӧс татчӧ кольнысӧ?
Вай жӧ босьта ме сійӧс, гашкӧ, нинӧм оз ло!»
Бергӧдчис сійӧ садӧкла; сӧмын на лэптыштіс сійӧс, а садӧк тай кыдз заводитас зильгыны!
Садьмисны сэки стӧрӧжъяс, кватитісны том зонмӧс да нуӧдісны царь дорӧ.
Царь зэв ёна скӧрмис.
— Коді тэ сэтшӧмыс?
— юалӧ сійӧ том зонлысь.
— Мыйла тэныд колӧ менам зарни лэбачӧй?
Том морт висьталіс сылы ставсӧ, сэки царь и шуӧ:
— Ме тэнӧ прӧстита дай весиг сета тэ сайӧ ассьым нылӧс, воан кӧ тэ сылы сьӧлӧм вылас, но та пыдди тэныд ковмас судзӧдны меным лэбалысь вӧлӧс!
А он кӧ вайӧд — ме тэнӧ вины тшӧкта!
Том морт кӧсйысис вайӧдны царлы лэбалысь вӧлӧс, и царь лэдзис сійӧс.
Локтіс сійӧ старик дорӧ тыртӧм киясӧн.
Старик сылысь юалӧ:
— А кӧні нӧ зарни лэбачыд?
Том морт висьталіс сылы, кыдзи сійӧ босьтіс зарни лэбачӧс да кыдзи сылӧн вежыс петіс ещӧ и садӧк вылас, коді вӧлі лэбачсьыс мичаджык дай донаджык.
Кыдзи сійӧс кватитісны стӧрӧжъяс да вайӧдісны царь дорӧ, а царь шуис сылы, мый прӧститас сӧмын сэки, кор сійӧ вайӧдас лэбалысь вӧлӧс.
А оз кӧ вайӧд лэбалысь вӧлӧс — царь сійӧс тшӧктас вины.
— Эн шогсьы, пиук, — шуис сылы старик.
— Ме отсала тэныд корсьны и вӧлӧс.
Мӧдӧдчисны найӧ.
Мунісны, мунісны.
Пемдіс.
Водісны найӧ узьны.
Кор том зон унмовсис, старик босьтіс сійӧс моздорас да нуис ылӧ водзӧ.
Кор югдіс, старик садьмӧдіс сійӧс и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Тадзи найӧ мунісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз воны карӧ, кӧні оліс волшебнӧй вӧв.
Кайисны найӧ джуджыд гӧра вылӧ, кытысянь тыдаліс карыс ставнас, старик и шуӧ том мортлы:
— Аддзан со эстысь джуджыд керкасӧ?
Тайӧ царскӧй дворец, сэні и олӧ лэбалысь вӧлыд.
Мун сэтчӧ, аддзан сэтысь ыджыд мича ворота.
Сы вылын пукалӧны квайт стӧрӧж!
Сы бӧрын ещӧ лоӧ ӧкмысдас ӧкмыс ичӧтджык ворота.
И быд вылын пукалӧ кык стӧрӧж.
Прӧйдит став ворота пырыс сідзи, медым стӧрӧжъяс тэнӧ эз казявны.
И сэтысь тэ аддзан волшебнӧй вӧлӧс.
Сулалӧ тайӧ вӧлыс конюшняын, юрас сылӧн дом, дом помыс узьысь морт киын.
Кор локтан вӧв дорас, босьт сы вылысь седлӧсӧ, мынтӧд кӧртвомсӧ.
Но сӧмын видзчысьӧмӧнджык вӧч тайӧс, эн садьмӧд сійӧ мортсӧ, коді узьӧ лясниас!
Пуксьы вӧв вылӧ да тӧвзьышт веськыда татчӧ, ме тэнӧ кута тані виччысьны.
Помнит, он кӧ босьт седлӧсӧ да мынтӧд кӧртвомсӧ, тэныд лоӧ лёк!
Том зон мӧдӧдчис.
Прӧйдитіс сійӧ ыджыд мича ворота пыр, код вылын пукалісны квайт стӧрӧж.
Прӧйдитіс ещӧ ӧкмысдас ӧкмыс ворота пыр и воис коркӧ сэсся волшебнӧй вӧв дорӧ.
Седлӧыс вӧвлӧн дзирдаліс шонді моз.
Жаль вӧлі босьтны сійӧс вӧв вылысь!
Но мыйӧн том зон думыштіс, мый сыкӧд вермас лоны лёктор, оз кӧ сійӧ пӧрччы седлӧсӧ, босьтіс седлӧсӧ, мынтӧдіс кӧртвомсӧ, колис сӧмын домсӧ.
Сэсся сійӧ чеччыштіс вӧв вылӧ и пырысьтӧм-пыр жӧ лои старик дорын.
Старик пуксис сы мышкӧ, и найӧ мӧдӧдчисны бӧр.
Воисны найӧ сійӧ карас, кӧні оліс зарни лэбач.
Том зон нуӧдіс вӧвсӧ царь дорӧ.
Кор вӧв муніс улича кузя, каменнӧй плитаяс потласисны сы кокъяс улын; кор сійӧ лолаліс, ставсӧ туй вывсьыс чышкис, — сэтшӧм вӧлі ён!
Царь аддзис вӧвтӧ и сылы лои зэв нимкодь.
Прӧститіс сійӧ том зонмӧс, сетіс сылы зарни лэбачӧс садӧкнас, сетіс сы сайӧ и ассьыс нывсӧ.
А нылыс вӧлі настӧящӧй красавица!
Царь пӧдаритіс налы уна бур паськӧм, унасикас донаторъяс, чунькытш, коді дзирдаліс шонді моз, да ӧрешки кыш, кытчӧ вӧлі дзебӧма невесталысь венчайтчан паськӧмсӧ.
Ӧрешки кышсӧ да чунькытшсӧ жӧник босьтіс аслыс, а мукӧд пӧдарокъяссӧ пуктіс доддьӧ, и мӧдӧдчисны найӧ невестакӧд кыкӧн старик дорӧ.
Пуксис старик на дінӧ доддьӧ, и найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Воисны ӧти местаӧдз, чеччис старик доддьысь, висьталіс, кыдзи налы мунны водзӧ, дай вошис.
Мунӧны найӧ дай аддзӧны: туй дорын сулалӧ постоялӧй двор.
Шуисны пырны сэтчӧ, шойччыштны.
Пырӧ том молодеч аслас невестаыскӧд, — и мый жӧ аддзӧ!
Постоялӧй дворас кӧзяинъясыс — сылӧн рӧдимӧй вокъясыс!
А ставыс тайӧ со кыдзи лои.
Кор мӧдӧдчисны вокъяс гӧра паныд кайысь туй вывті, найӧ кутісны думайтны: «Кытысь ми кутам корсьны зарни лэбачсӧ?
Некод сійӧс абу и аддзылӧма, некод абу и кывлӧма сы йылысь.
Ещӧ згинитам кытчӧкӧ туй вылас!
Бурджык лоӧ, восьтам кӧ постоялӧй двор.
Тайӧ туй кузяыс йӧзыс ёна ветлӧны, тӧргуйтны кутам, уна деньга чукӧртам.
А кор царь кулӧ, позьӧ и бӧр мунны».
Тадзи найӧ и вӧчисны.
А кор ичӧт вокыс локтіс налӧн постоялӧй дворӧ, найӧ сійӧс эз тӧдны.
Ичӧт вокыс кутіс юасьны, кодъяс найӧ, кытысьӧсь, эм-ӧ налӧн батьныс, мамныс, вокъяс да чойяс.
Найӧ первойсӧ эз кӧсйыны висьтавны сылы правдасӧ, а бӧрыннас висьталісны ставсӧ.
Сэки ичӧт вокыс юалӧ налысь:
— А ті кӧ ӧні аддзанныд ассьыныд ичӧт вокнытӧ, тӧданныд сійӧс?
— Тӧдам, а кыдзи нӧ!
— вочавидзӧны вокъяс.
— А вӧлі сылӧн кутшӧмкӧ примета?
— Вӧлі — морӧсас пас и веськыд киас пас.
— Татшӧм?
— юаліс ичӧт вокыс да петкӧдліс налы веськыд кисӧ.
— Татшӧм!
— Ме и эм, сідзкӧ, ичӧт вокныд!
Ме судзӧді зарни лэбачӧс да локта сыкӧд царь дорӧ.
Пӧдлалӧй ассьыныд керканытӧ — и мунамӧй ставным ӧтлаын!
Ыджыдджык вокъяс игналісны ассьыныс керканысӧ, пуксисны ставныс доддьӧ и мӧдӧдчисны.
Кык вокыс водзас пукалісны, а ичӧт вокыс аслас невестаыскӧд бӧрас.
Мунігас ыджыдджык вокъяс кутісны сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд:
— Вот воам ми царь дорӧ, сійӧ тӧдлас, мый ичӧт вокным лэбачсӧ аддзис, а ми эгӧ кывзысьӧй сылысь, — лёк миянлы лоӧ!
Мырддьыны эськӧ миянлы вокнымлысь зарни лэбачсӧ садӧкнас!
Нуим эськӧ ми сійӧс сэки царлы, а царь кӧ юалас, кытчӧ миян вокным воши, ми сылы висьталам, мый сійӧ торйӧдчис миянысь и код тӧдас кытчӧ вошис.
Сувтӧдісны найӧ додьтӧ, кватитісны ичӧт вокнысӧ, нуисны сійӧс вӧрӧ, кӧрталісны пу бердӧ, а асьныс додь дорӧ бӧр локтісны.
Локтісны найӧ царь дорӧ.
Нимкодь лои царлы, кор аддзис зарни лэбачӧс.
— А кӧні нӧ тіян ичӧт вокныд, медся сюсь да збой молодечыс?
— Да сійӧ повзис да эз мун миянкӧд! — вочавидзисны вокъяс.
— Кутшӧм нӧ награда ме тіянлы сета? — юалӧ царь.
— Вай миянлы джын царствотӧ, кыдзи кӧсйысин, а сэсся лэдз менӧ гӧтрасьны тайӧ мича ныв вылас, — шуӧ ыджыдджык вокыс.
— Но, кӧсйысьлі кӧ нин, сета тіянлы джын царствоӧс.
Сӧмын сулалӧ-ӧ нюжӧдны свадьбасӧ.
Аддзан, кутшӧм жугыль сулалӧ невестаыс?
Вайӧй ӧні жӧ ворсам свадьбасӧ, а сэсся ті и наградатӧ ассьыныд пӧлучитанныд.
Мый вӧлі вӧчны?
Сӧгласитчисны вокъяс.
Кутісны лӧсьӧдчыны свадьба кежлӧ.
А ичӧт вокыс тайӧ кадас век на кӧрталӧмаӧн оліс вӧрын.
Кык лун да кык вой сійӧ нинӧм эз сёй ни эз ю.
Коймӧд лунас сійӧ местаас локтіс пастух аслас кӧзаясыскӧд.
Разис сійӧ том молодечӧс, юкталіс сійӧс, аслас сёянӧн сыкӧд юксис.
Та пыдди ичӧт вокыс сетіс сылы ассьыс дона паськӧмсӧ и став деньгасӧ, мыйта сылӧн вӧлі.
Колис аслыс сӧмын чунькытш да ӧрешки кыш, кӧні вӧлі венчайтчан платье.
Пастух висьталіс сылы и свадьба йылысь.
Пасьтасис ичӧт вок кӧза куӧ да ӧдйӧджык мӧдӧдчис царь керка дорӧ.
Луннас сылы яндзим вӧлі петкӧдчыны йӧз водзӧ.
А кор пуксис вой, сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, код дорын пукаліс сылӧн невестаыс, судзӧдіс чунькытшсӧ — и пырысьтӧм-пыр жӧ гӧгӧр лои лунын кодь югыд.
Невеста первойсӧ повзис, а сэсся сылы дум вылас уси, мый та мында югыдыс вермас лоны сӧмын сійӧ чунькытшсяньыс, кодӧс пӧдаритіс батьыс сійӧ жӧниклы, да думыштіс:
«Тані сійӧ, менам жӧникӧй, матын ме дорын!»
Асывнас сійӧ шуис царлы:
— Эн дӧзмы, царь, но ме шуи петны верӧссайӧ сӧмын сы сайӧ, коді меным ваяс ӧрешки кыш пытшкын венчайтчан платье!
Царь сӧгласитчис.
Вокъяс уськӧдчисны корсьны мортӧс, коді эськӧ налы вурис сэтшӧм платьесӧ.
Но вӧчны тайӧс некод эз кӧсйысь.
— Абу пӧ сэтшӧм мастерыс му вылын, — шуӧны, — коді эськӧ вермис вурны тіянлы татшӧм паськӧмсӧ.
Сэки локтіс на дінӧ ичӧт вокыс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма кӧза куясӧ, и ыджыдджык вокъясыс сійӧс эз тӧдны.
— Ме верма тіянлы вурны татшӧм платьетӧ, — шуӧ сійӧ, — сӧмын первой нуӧдӧй менӧ невеста дорӧ, медым ме тӧді, кутшӧмӧс сылы платьесӧ вурны: ыджыдӧс али ичӧтӧс.
Вокъяс нуӧдісны сійӧс царскӧй дворецӧ.
Аддзис сійӧ ассьыс невестасӧ да сетіс сылы ӧрешки кыш, кӧні вӧлі венчайтчан платьеыс.
Невеста тӧдіс ассьыс жӧниксӧ, уськӧдчис сылы сьылі вылас.
Висьталісны найӧ ставсӧ царлы.
Вывті ёна скӧрмис царь да тшӧктіс вайӧдны ас дінас кыкнан воксӧ.
Но кӧть мыйта эз корсьны найӧс, сідзи эз и вермыны некысь аддзыны.
Венчайтчис ичӧт вокыс аслас невестакӧд.
Царь сетіс сылы джын царствосӧ, и найӧ овмӧдчисны зэв бура.
Тані и мойдкывлӧн помыс.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Гӧрысь детинка @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 87‒91.}
ГӦРЫСЬ ДЕТИНКА
Ӧти сиктын оліс гӧль нывбаба.
Верӧсыс сылӧн кулі.
Сьӧкыд вӧлі сылы ӧтнаслы овмӧссӧ нуӧдны.
Пиыс ичӧт на вӧлі, — кутшӧм сыысь отсасьысь?
А кор сійӧ быдмыштіс, мамыс ыстіс сійӧс орчча сиктӧ нажӧвитчыны.
Во служитіс детинка озыр кӧзяин ордын.
А кор воис мынтысян кад, кӧзяин сетіс сылы туй вылас тупӧсь нянь да вӧтліс дворсьыс.
— Том на, — шуис сійӧ, — киясыд ёнӧсь, вынаӧсь, и деньгатӧг верман овны.
Мӧдӧдчис детинка гортас.
Мунӧ шогсигтыр и друг аддзӧ: туй вылын куйлӧ чегӧм бордъя пышкай, бус пытшкын пуртікасьӧ, а лэбзьыны оз вермы.
— Эк тэ, коньӧр, коді нӧ тэнӧ тадзсӧ?
— юалӧ детинка.
— Лёк морт муніс, изйӧн меным лыйис!
— вочавидзӧ пышкай.
Жалитіс сійӧс детинка, надзӧникӧн босьтіс мусьыс, сюйис аслыс питшӧгас да мӧдӧдчис гортас.
Локтіс сійӧ гортас, висьталіс ставсӧ мамыслы, кыдзи сійӧс озыр кӧзяин пӧрйӧдліс и сылы лои куш киӧн локны бӧр, и шуӧ:
— Вот сӧмын ӧти другӧс аддзи туй вылысь, — и петкӧдлӧ мамыслы ичӧтик пышкайӧс.
— Кутшӧм тайӧ друг?
— дӧзмис мамыс.
— Шыбит сійӧс каньлы!
Верднысӧ нинӧмӧн жӧ-а.
— Ог, мамӧ, пикӧ воӧмаӧс оз позь эновтны.
Мед пышкай миянын тӧвъяс, бордйыс сылӧн бурдас, сэки ме сійӧс лэдза вӧля вылӧ.
Да и уна-ӧ нӧ сылы сёян колӧ?
Тадзи и кольччис пышкай овны детинка ордӧ.
Детинка нетшыштіс аслас дӧрӧмысь сунис пом, кӧрталіс пышкайлысь бордсӧ, и сійӧ ӧдйӧ бурдіс.
Тӧвбыд сійӧ вердіс пышкайӧс крӧшкиясӧн да юкталіс чуньлысысь, а кор нинӧм вӧлі сёйнысӧ, то и пышкай тшыгъяліс ставыскӧд ӧтлаын.
Воис тулыс, пышкай прӧщайтчис детинкакӧд да лэбзис.
Лэбзис сійӧ веськыда вӧрӧ, керка дорӧ, кӧні оліс ӧти старука.
Пуксис сійӧ старукалы пельпом вылас да кутіс чивгыны-сьывны ассьыс долыд сьыланкывсӧ.
Старука сідзи и акӧстіс, кор аддзис пышкайӧс.
— Кытчӧ тэ тӧвбыд кежлас вошлін, внукӧй?
— юалӧ сылысь старука.
— А ми нин думайтім-шогсим, мый тэ сэсся он нин лок.
Пышкай висьталіс сылы, кыдзи детинка спаситіс сійӧс.
Кывзіс сылысь висьталӧмсӧ старука дай шуӧ:
— Бур сьӧлӧма тэнад другыд.
Аслыс сёйнысӧ нинӧм вӧлі, а тэнӧ, менсьым радейтана внукӧс, вердіс да юкталіс.
Миян сылы колӧ жӧ отсыштны.
Лэбзьы, внукӧй, да вайӧд сійӧс татчӧ.
А ме сылы бур подарок лӧсьӧда!
Лэбзис пышкай бӧр.
Детинка аддзис сійӧс, лои зэв рад да горӧдіс мамыслы:
— Видзӧд, мамӧй, пышкайыд бӧр локтіс миян дорӧ!
Но пышкай сӧмын пуксьыліс детинкалы ки вылас да пырысьтӧм-пыр жӧ бӧр лэбзис вӧрлань.
Сэсся бара локтіс, бара пуксьыліс сылы ки вылас да бара лэбзис вӧрлань.
Детинка гӧгӧрвоис, мый пышкай корӧ сійӧс ас бӧрсяыс.
Мӧдӧдчис детинка сы бӧрся.
Пышкай лэбзьӧ, а детинка сы бӧрся мунӧ.
Ылӧдз мунісны, заводитіс нин пемдыны.
Вой пуксис, и пышкай эз кут тыдавны.
Думайтӧ детинка: «Кытчӧ нӧ меным водзӧ мунны?»
И друг аддзӧ: водзын югъялӧ ичӧтик би.
Муніс сійӧ билань и воис важ керка дорӧ.
Старука встретитіс детинкаӧс, кыдзи дона гӧстьӧс.
— Аттьӧ тэныд, бур детинка, — шуӧ, — мый внукӧс менсьым, пышкайӧс, мездін.
Сэтшӧм ёна ме сійӧс, ассьым рудіникӧс, радейта!
Вердіс сійӧ детинкаӧс да водтӧдіс узьны.
А асывнас петкӧдіс дворас мӧскӧс да кык ичӧтик куканьӧс, корис детинкаӧс да шуӧ сылы:
— Босьт, детинка, тайӧ куканьяссӧ да мӧссӧ.
Мӧссӧ тэ вузав да ньӧб кӧрт гӧр да телега, а куканьяссӧ, смотри, эн вузав!
Найӧ тэныд уна буртор вӧчасны.
А ӧні мун!
Сиа тэныд став бурсӧ!
Муніс детинка да вӧчис ставсӧ сідзи, кыдзи велӧдіс старука: мӧссӧ вузаліс, ньӧбис кӧрт гӧр да телега да мӧдӧдчыліс нин мунны гортас, но друг кыліс сиктса глашатайлысь горзӧмсӧ:
— Кывзӧй сиктса став йӧз царскӧй приказ!
Царлӧн эм ыджыд му.
Коді ӧти лунӧн шонді пуксьытӧдз тайӧ мусӧ гӧрас, кӧдзас сэтчӧ шобді, вундас, вартас да ваяс став шобдісӧ царскӧй дворӧ, сылы царь сетас ставсӧ, мый сійӧ окотитас.
А коді босьтчас, да оз вевъяв, — сылысь юрсӧ пельпом вывсьыс керыштас!
Кыліс детинка царскӧй приказ да шогӧ уси:
— Эк, сетіс кӧ эськӧ старука меным бур вӧвъясӧс, накӧд эськӧ ме эг повзьы царскӧй му вылӧ петны, а куканьяснад уна он гӧр.
— Эн шогсьы, детинка, — шуӧны сэки сылы куканьяс.
— Ми ичӧтикӧсь, да ёнӧсь!
Нуӧд миянӧс царскӧй му вылӧ, доддяв кӧрт гӧрйӧ, ми пырысьтӧм-пыр жӧ став уджсӧ вӧчам!
Вайӧдіс детинка куканьясӧс царскӧй му вылӧ, доддяліс найӧс кӧрт гӧрйӧ, и эз на удит гӧрйыс муас инмыны, кыдзи пырысьтӧм-пыр жӧ гӧрис став мусӧ.
Эз на удит детинка кӧдзны шобдісӧ, кыдзи сійӧ пыр жӧ заводитіс быдмыны да воны.
Кутіс детинка вундыны сійӧс, сэки и луншӧр кад нин лои.
Аддзӧ царь, — пӧшти став уджсӧ вӧчӧма, а шонді пуксьытӧдз дыр на, и ыстіс сійӧ лёк старукаӧс му вылӧ детинка дорӧ.
Локтіс старука му вылӧ дай шуӧ детинкалы:
— Эн тэрмась, пиукӧй!
Луныс кузь на, — вевъялан шобдітӧ вартны!
Пуксьы да шойччышт, кывзышт менсьым мойдкывйӧс!
А детинка радейтіс кывзыны мойдкывъястӧ.
Кутіс старука сылы висьтавны: висьталӧ, а ачыс сылы синмас унзіль порошок киськалӧ.
Унмовсис детинка.
А шонді заводитіс нин пуксьыны.
Пыр улынджык и улынджык.
Регыд и луныс помасяс.
Сэки ӧти куканьыс шуӧ мӧдыслы:
— Шондіыс вот-вот пуксяс.
Огӧ кӧ удитӧй ми шобдісӧ царскӧй дворӧ нуны, пӧгибнитас сэки миян кӧзяинным.
Мый вӧчны?
— А тэ мун со эсійӧ гӧра вылас, — шуӧ мӧдыс, — люкышт шондісӧ, медым сійӧ бӧр бергӧдчис луншӧр кадлань, а ме кӧзяинӧс чуксала.
Матыстчис сійӧ детинка дорӧ да кутіс нювны сылысь кисӧ — оз кыв детинка.
Сэки сійӧ надзӧник люкыштіс сійӧс бокас — садьмис детинка, аддзӧ: шондіыс пӧшти муас нин инмӧ.
Повзис сійӧ, повзьӧмысла весиг заводитіс тіравны.
А сэк кості мӧд куканьыс гӧра дорӧдз нин воис.
Люкыштіс сійӧ шондісӧ, и сійӧ бӧр бергӧдчис луншӧр кадлань.
Заводитіс детинка шобдісӧ вундыны.
Уджыс сідзи и пуӧ сы киясын.
Кор шондіыс саяліс, сэки и став уджыс помасис: вартіс детинка став шобдісӧ, кисьталіс мешӧкъясӧ, мешӧкъяссӧ пукталіс телегаӧ да вайис царскӧй дворӧ.
Петіс сы дорӧ царь, детинка сылысь и юалӧ:
— Но, царь, эн вунӧд ассьыд кӧсйысьӧмтӧ?
Царь зэв ёна скӧрмис и вочавидзис:
— Кор, мый колӧ!
— Ме кӧсъя, — вочавидзӧ детинка, — медым тэ ӧткажитчин престолсьыд!
А шобдіыс, кодӧс ме тэныд вайи му вылысь, мед лоӧ став йӧзыслы, — муыс ӧд абу тэнад, а народлӧн!
Повзис царь, повзьӧмысла весиг вижӧдіс, но мый нӧ керан, — кӧсйысин кӧ — вӧч.
Ковмис сылы пӧрччыны царскӧй венеч, ӧткажитчыны престолысь да пышйыны сук Тилилейскӧй вӧръясӧ.
А шобдісӧ детинка разӧдіс став йӧзыслы.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Нывка-тӧлысь @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 92‒98.}
НЫВКА-ТӦЛЫСЬ
Оліс-выліс ӧти гӧлиник ныв.
Сійӧ вӧлі еджгов юрсиа, бур да кыпыд сьӧлӧма.
Быд удж сылы вӧлі кипод сертиыс.
Пуксяс печкыны — заводитас сьывны да оз и казявлы, кыдзи став кудельсӧ печкас.
Сьӧкыда сылы овсис озыр кӧзяева ордын.
А жалитыштны сійӧс некодлы вӧлі, — мам-батьыс сылӧн важӧн нин кулісны.
Кӧзяева сылы тшӧктылісны вӧчны медся сьӧкыд уджсӧ: и ва ылі юкмӧсысь ваявны, и джодж мыськавны, и двор чышкыны.
Кутас ӧмӧй жалитны кодкӧ батрачкатӧ?
Но сійӧ эз шогсьы, и кымын унджык уджаліс, сымын пыр мичаджык кутіс лоны.
Синнас эз кут вермыны аддзыны нывкаӧс скӧр кӧзяйка, и медся ёнасӧ сы вӧсна, мый нывка вӧлі сэтшӧм мича да кыпыд сьӧлӧма, — сы дорын кӧзяйкалӧн нылыс кажитчыліс ещӧ на мисьтӧмджыкӧн.
Воис кад кӧзяйкалысь нывсӧ сетны верӧссайӧ, да коді нӧ босьтас татшӧм скӧртӧ да мисьтӧмтӧ?
А сійӧ и збыль вӧлі чушканзі кодь лёк.
Да ещӧ дыш.
Дзик луншӧр кадӧдз туплясьӧ вольпась вылын, а мыйӧн чеччас, — пырысь-пыр жӧ пуксяс зеркалӧ водзӧ да заводитас мичмӧдчыны.
— Мыччы тайӧс, вай этайӧс!
— приказывайтліс сійӧ батрачкалы.
А сійӧ кӧ оз удит ас кадӧ вӧчны, лёкысь нетшкывліс сійӧс кӧсаӧдыс.
Вот коркӧ ӧтчыд кӧзяйка шуӧ аслас верӧсыслы:
— Аддзан тэ, кыдзи миян батрачканым лунысь лун лоӧ пыр мичаджык да лӧсьыдджык?
Кӧть коді оз лок миян ордӧ, ставыс сӧмын сы вылӧ и видзӧдӧны, а миянлысь нывнымӧс весиг оз и казявны.
Кытчӧдз сійӧ миян ордын кутас овны, некод миянлысь нывнымӧс верӧссайӧ оз босьт!
— Збыль сідзи, — вочавидзис верӧсыс.
И найӧ шуисны пӧгубитны коньӧр нывкаӧс.
Кӧзяйка пӧжаліс кукурузаысь гӧгрӧс нянь тупӧсь, пуктіс сійӧс кӧрзинаӧ.
Кӧзяин босьтіс кӧрзинасӧ, кӧні вӧлі нянь тупӧсьыс, да нуӧдіс нывкаӧс вӧрӧ.
Пыртіс сійӧс медся тшӧкыдінас.
Кайисны найӧ неджуджыд мыльк вылӧ, кӧзяин сэки перйис кӧрзинасьыс гӧгрӧс нянь тупӧсьсӧ, гӧгыльтіс сійӧс мыльк йывсянь да шуӧ нывкалы:
— Ноко, котӧрт, суӧд нянь тупӧсьсӧ да сёй сійӧс!
Котӧртіс нывка нянь тупӧсь бӧрся.
Дыр котӧртіс, некыдз суӧдны эз вермы, кытчӧдз сійӧ эз сибды кустъяс пӧвстӧ.
Кватитіс сійӧс да горзӧ:
— Ме куті, дядя!
Дядя, кӧні тэ?
Но весьшӧрӧ сійӧ горзіс, — некод нин сылысь горзӧмсӧ эз кыв.
Кайис сійӧ мыльк йылӧ — некод абу.
Страшнӧ сылы лои дай ӧбиднӧ, синваыс кутіс доршасьны.
Мӧдӧдчис сійӧ корсьны туй.
Ӧтиладорӧ уськӧдчыліс, мӧдарладорӧ — абу туйыс, гӧгӧрбок сук пемыд вӧр.
Лунтыр шӧйтіс вӧрӧд нывка.
А кор шондіыс лэччис пуяс сайӧ и вӧрыс пемдіс, зэв шуштӧм сылы лои и сійӧ гораа бӧрддзис.
А сійӧ вӧрас ичӧтик керкаын оліс ӧти старука.
Кыліс сійӧ морт гӧлӧстӧ, петіс керкасьыс да кутіс чуксавны:
— Коді сэні бӧрдӧ?
Ныв али зон?
Тэ кӧ ныв, лок ме дорӧ, ме тэныд бабӧн лоа!
А тэ кӧ зон, мун аслад туйӧд, медым ме тэнӧ эг аддзыв ни эг кыв!
— Локта, бабушка, локта!
— нимкодь лои нывкалы.
Локтіс сійӧ керка дорӧ дай юалӧ:
— А мыйла тэныд зонмыс оз ков, бабушка?
— А сы вӧсна, мый колӧ меным кӧзяйка, а зонмыд кӧзяйничайтнытӧ оз куж.
Пырисны найӧ керкаӧ.
Старука вердіс нывкаӧс.
А нывка сылы ставсӧ ас йывсьыс и висьталіс.
Водісны найӧ узьны.
Асывнас нывка чеччис старушкаысь водзджык, керкасӧ ставсӧ идраліс, чышкис, ва вайис.
Старука чеччис, аддзис, кыдзи сылӧн гӧстяыс кӧзяйничайтӧма, нюммуніс, но нинӧм эз шу.
Сэсся вӧччис праздник лунӧ моз да шуӧ:
— Ме муна гӧститны.
А тэ сэк кості мыссьӧд да верд менсьым внукъясӧс.
И сійӧ пыртіс нывкаӧс медся пыді комнатаас.
Видзӧдӧ нывка, а сы гӧгӧр быдсяма ловъя-ловыс кысъясьӧ: змейяс, лёкгагъяс, черепахаяс, лягушкаяс.
Нывкалы лои страшнӧ, но сэки сійӧ дум вылас уськӧдіс старукалысь тшӧктӧмсӧ да пуис ӧтруб, кӧдзӧдіс сійӧс и вердіс став животнӧйяссӧ.
Сэсся сылы нинӧм лои вӧчнысӧ, и сійӧ кутіс сикӧтш мольяс пысавлыны да быд змейлы, быд черепахалы сьыліас ӧшлыны.
Луншӧр кадӧ локтіс старука.
А зверьяс сылы и шуӧны:
— Видзӧд, кутшӧм миян сикӧтшъясным, бабӧ!
Найӧс миянлы нывкаыд пысавліс!
И сэтшӧм чӧскыда миянӧс вердіс!
Нинӧм эз вочавидз старука, сӧмын нюммуніс бара.
Тадзи коли кымынкӧ лун.
И быдпӧрйӧ старука мунліс гӧститны, а нывка кольччыліс гортас дӧзьӧритны животнӧйясӧс.
Но вот коркӧ ӧтчыд старука босьтіс нывкаӧс аскӧдыс тшӧтш да вайӧдіс сійӧс вӧрӧд визувтысь ю дорӧ.
А колӧ тіянлы висьтавны, мый юыс тайӧ вӧлі эз прӧстӧй, а волшебнӧй: быд часӧ сійӧ вежлаліс ассьыс рӧмсӧ.
Водіс старука турун вылӧ да шуис нывкалы:
— Сьыв меным, донаӧй, сьыланкыв, сьыланкывтӧг меным не унмовсьны.
Пуксис нывка старука дорӧ да заводитіс сьывны надзӧник да сэтшӧм меліа, быттьӧ сьылӧ ичӧтик лэбач.
А старука сылы ещӧ со мый висьталіс:
— Тэ сьыв да видзӧд ва вылӧ.
Ваыс первой лоӧ лӧз, сэсся гӧрд, гӧрд бӧрын сьӧд, а медбӧрын — виж.
Вот кор воас виж ваыс, садьмӧд менӧ.
Да смотри, эн вунӧд!
И унмовсис.
Нывка сьыліс да видзӧдіс ва вылӧ.
Кор юыс лои виж, сійӧ чуксаліс старукаӧс.
Старука чеччис да пырысьтӧм-пыр жӧ шыбитчис виж юӧ.
Нывка кутіс горзыны:
— Кытчӧ тэ, бабӧ?
Тэ ӧд вӧян сэтчӧ!
Но старука суніс ваӧ и сэк жӧ бӧр петіс, киас сылӧн вӧлі виж сундук.
— Мый тайӧ?
— чуймис нывка.
— Тайӧ тэныд пӧдарок сыысь, мый тэ бур сьӧлӧма да бура ме ордын служитін.
Со тэныд ключ; кор локтан гортад, восьтан сундуксӧ и аддзан, мый сэні.
— А кыдзи нӧ ме гортӧ туйсӧ аддза?
— юаліс нывка.
— Тэ мун со тайӧ трӧпа кузяыс.
Сійӧ тэнӧ гортӧдзыд и вайӧдас.
Босьтіс нывка киас виж сундуксӧ, и сэки лои вӧвлытӧмтор: вижысь сійӧ пӧрис зарниӧ, и нывкалӧн став паськӧмыс лои зарни жӧ.
Аттьӧаліс нывка старукаӧс да мӧдӧдчис трӧпа кузя.
Трӧпа вайӧдіс нывкаӧс горт дорӧдзыс.
Аддзисны озыр кӧзяева нывка вылысь зарни платьетӧ да зарни сундуктӧ, уськӧдчисны сы дорӧ, кутісны юасьны, кытысь сійӧ найӧс босьтіс да мый дзебӧма сундукас.
Восьтіс нывка ключнас сундуксӧ, а сэні дзик чукйӧдзыс зарни деньга.
Муртса эз синтӧммыны завидьнысла кӧзяин да кӧзяйка да налӧн нылыс.
— Кытысь тэ тайӧс босьтін?
— кутісны найӧ юасьны нывкалысь.
Нывка налы висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі.
— Вай лӧсьӧдчы ӧдйӧджык да нуӧд ассьыным нывнымӧс сійӧ вӧрас, — шуис кӧзяйка аслас мужикыслы.
Пӧжаліс сійӧ сэтшӧм жӧ гӧгрӧс нянь тупӧсь, и батьыс нуӧдіс нывсӧ вӧрӧ.
Воисны найӧ мыльк дорӧдз, батьыс гӧгыльтӧдіс гӧгрӧс нянь тупӧсьсӧ, нылыс котӧртіс сы бӧрся, а кор кутіс, батьыслӧн и дукыс нин эз вӧв.
Лунтыр шӧйтіс нывка вӧрӧд, а кор пемдіс, сылы лои шуштӧм и сійӧ гораа бӧрддзис.
Кыліс сылысь бӧрдӧмсӧ старука да кутіс чуксавны:
— Тэ кӧ ныв, лок ме дорӧ, а зон кӧ, — мун аслад туйӧд!
— Ме ныв, ныв!
— горӧдіс кӧзяйкалӧн нылыс да мӧдӧдчис керкалань.
Вӧрса старука встретитіс нылӧс меліа, пыртӧдіс сійӧс керкаӧ, водтӧдіс узьны.
Кор пуксис асыв да шондіыс кыпӧдчис, старука чеччис, кутіс идрасьны.
А нывка век узис.
Зумыштчис старука, но нинӧм эз шу.
Садьмӧдіс сійӧ нывкаӧс дай шуӧ:
— Ме муна гӧститны, а тэ идрав керкатӧ, пу ӧтруб да верд менсьым внукъясӧс.
Тэ эн пов, найӧ тэнӧ оз вӧрзьӧдны.
Чеччис нывка вольпась вылысь, босьтіс корӧсь да кутіс чышкысьны.
Но дышӧдчис корӧсьсӧ ваӧн пызйыштны да сӧмын бус лэптіс керкатырыс.
Сэсся корсис ӧтруб, пуис сійӧс да нуис змейяслы, лёкгагъяслы да черепахаяслы.
Кутісны найӧ сёйны да вомнысӧ сотісны.
Кор луншӧр кадӧ старука локтіс гортас, найӧ норасисны сылы:
— Ми сэтшӧм ёна сотчим, бабӧ!
Сэтшӧм ёна сотчим!
Зэв ёна доймӧ, бабӧ!
Нинӧм эз шу старука, зумыштчис бара да нуӧдіс нылӧс волшебнӧй ю дорӧ.
Ме узьышта тані, а тэ видзӧд ю вылӧ: кор ваыс лоӧ лӧз, тэ менӧ эн чуксав, кор лоӧ виж либӧ гӧрд, сідзжӧ эн чуксав, а вот кор ваыс лоӧ сьӧд, тэ менӧ чуксав.
Но, а ӧні сьыв меным сьыланкыв, медым ме унмовси.
Кутіс нывка сьывны, да сэтшӧм гораа да лёка, мый старука заводитіс кевмысьны:
— Ланьт ӧдйӧджык!
Тадзи кӧ кутан сьывны, некор ог унмовсь.
Нывка ланьтіс.
Кор ваыс лои сьӧд, сійӧ чуксаліс старукаӧс.
Шыбитчис старука юӧ да судзӧдіс сьӧд сундук.
— На, кут, вот тэныд награда служитӧмсьыд!
— шуис вӧрса старука да чургӧдіс нывкалы сьӧд сундук.
Кӧзяйкалӧн нылыс босьтіс сьӧд сундуктӧ, и сэки жӧ платьеыс сы вылын дзоньнас лои сьӧд.
Мӧдӧдчис сійӧ трӧпа кузя гортас.
Аддзисны сійӧс мам-батьыс, но эз радӧсь лоны: киас сылӧн волі эз зарни, а сьӧд сундук и платьеыс сы вылын вӧлі зэв сьӧд.
Уськӧдчисны восьтыны сундуксӧ, а сэтысь кыдз тай заводитісны петавны быдсямапӧлӧс змейясыс, лёкгагъясыс да жабаясыс.
Повзисны мам-батьыс да ӧдйӧджык пышйисны комнатасьыс.
Заводитіс сэки кӧзяйка видны верӧссӧ:
— Абу сійӧ вӧрас нуӧдӧмыд тэ миянлысь нывнымӧс!
Батрачка зарни сундук вайис, а миян нывным — сьӧдӧс.
Батрачкалӧн сундукас зарни, а миян нывнымлӧн — гагъяс!
Дыр сійӧ видіс верӧссӧ, а сэсся тшӧктіс сылы дзебны батрачкалысь зарни сундуксӧ да мырддьыны сылысь зарни платьесӧ, медым сійӧн пасьтӧдны ассьыныс нывсӧ.
Кыліс та йылысь коньӧр нывка да шуис пышйыны лёк кӧзяева дорысь.
Петіс сійӧ ворота сайӧ да веськыда вӧрлань кутіс котӧртны.
Кӧзяин уськӧдчис вӧтӧдны сійӧс, вот-вот кутас.
Сэки нывка лэптіс кияссӧ вывлань и друг лэбзис, быттьӧ лэбач.
Кыпӧдчис вылӧ-вылӧ, керкаяс весьтӧ, садъяс весьтӧ, каръяс весьтӧ, и сэки друг пӧрис зарни тӧлысьӧ.
А озыр морт, шензьӧмысла вомсӧ паськӧдӧмӧн, сідзи сулалан и коли: некор на сійӧ эз аддзыв татшӧм шемӧсмӧданаторсӧ.
Сійӧ кадсяньыс быд рыт небесаын петкӧдчӧ нывка-тӧлысь.
Сійӧ югдӧдӧ став мусӧ и дыр-дыр, войбыд видзӧдӧ улӧ: век корсьӧ синъяснас ассьыс рӧднӧй, муса крайсӧ.
{Болгар йӧз (комиӧдіс Н. Елькина) @ Куим вок да ламия @ мойд @ Болгарскӧй мойдъяс @ 1958 @ Лб. 99‒106.}
КУИМ ВОК ДА ЛАМИЯ
Ӧти сиктын олісны куим вок.
Ыджыдджык вокъясыс вӧліны статяӧсь да сюсьӧсь, а ичӧт вокыс раминик да чӧв олысь.
Ыджыдджык вокъясыс и пыдди эз пуктывлыны сійӧс.
— Эк тэ, Келчо-дурак, — сералісны найӧ сы вылын.
А колӧ тіянлы висьтавны, мый бӧбджык йӧзтӧ миян шуӧны Келешӧн, Келчоӧн.
И вот пӧвадитчис волывлыны сійӧ местаясас страшнӧй чудовище — ламия.
Юрыс сылӧн понлӧн кодь, бӧжыс змейлӧн кодь.
Уна лёктор вӧчис сійӧ йӧзлы: ыжъясӧс сёйис, ӧшъясӧс гусявліс, вӧвъясӧс жӧритліс.
Да и йӧзӧс эз жалитлы.
Уна збой молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, но некод эз вермы сійӧс вины.
Кывлісны и куим вок страшнӧй чудовище йылысь.
Вот медся ыджыд вокыс и шуӧ:
— Меысь кындзи, некод оз вермы вины ламияӧс!
Ветла жӧ ме сыкӧд косясьны!
Босьтіс сійӧ сьӧкыд зор дай мӧдӧдчис.
Туй вылас паныдасис морткӧд, коді вузаліс нянь, дай шуӧ сылы:
— Бур асыв!
— Сиа тэныд удача, збой молодеч! — вочавидзӧ морт.
— Кытчӧ тэ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
Морт довкйӧдлыштіс юрнас:
— Э-э, не тэ кодь молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да ставнысӧ сійӧ пӧгубитіс!
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
Сэки морт шуис:
— Сёй став няньсӧ, сэки тэнад выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс ыджыд вок сёйны нянь, сёйис, сёйис, а ставсӧ сёйны сідз эз и вермы.
— Не вины тэныд ламияӧс! — шуис морт.
Но ыджыд вок век жӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс, паныдасис пастухкӧд, коді вӧлі вузалӧ вый да йӧв, дай шуӧ сылы:
— Бур асыв!
— Сиа тэныд удача, збой молодеч!
Кытчӧ тэ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
— Э-э, не тэ кодь молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да ставсӧ сійӧ пӧгубитіс!
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
abu
— Сёй тайӧ став выйсӧ, ю став йӧвсӧ, сэки выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс ыджыд вок сёйны; сёйис, сёйис, юис, юис, но сідз эз и вермы ставсӧ сёйны да юны.
— Не вины тэныд ламияӧс! — шуис пастух.
Но ыджыд вок мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс и воис сэсся пос дорӧ.
А сійӧ пос дорас вӧлі ыджыд сад, кӧні быдмисны яблӧкъяс, грушаяс да сливаяс.
Пырис сійӧ садйӧ да кутіс нетшкыны яблӧкъяссӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый буретш тайӧ сад саяс сулалӧ ламиялӧн керкаыс.
А ламиялӧн вӧлі пи.
Дзонь лунъясӧн сійӧ пукаліс ӧшинь дорас да видзӧдіс, кор кодкӧ локтас пос вылӧ, медым висьтавны та йылысь ламиялы.
Аддзис сійӧ ыджыд воктӧ, кор сійӧ мунӧ вӧлі пос вывтіыс да нетшкӧ яблӧкъяссӧ, дай шуӧ аслас мамыслы:
— Татчӧ локтӧ страшнӧй молодеч, киас сылӧн ыджыд зор!
Сёйӧ сійӧ яблӧк.
— Видзӧдлы ӧдйӧджык, пиук, кыдзи сійӧ яблӧксӧ сёйӧ: засяньыс али сьӧмӧссяньыс?
— Сьӧмӧссяньыс.
— Сідзкӧ, мед локтӧ!
Сэки ыджыд вокыс керка дорас нин матыстчис, пырис дай шуӧ:
— Бур асыв!
— Сиа тэныд удача, молодеч!
Пуксьы, шойччы, — шуис ламия да вайис сылы пӧдушка.
Сэсся сійӧ тэрыба пырис орчча комнатаӧ, медым лӧсьӧдчыны примитны гӧстьӧс.
Пуктіс би вылӧ сёй гырнич, кӧні пӧжалӧны нянь, содтіс ӧдсӧ, да сэтшӧма старайтчис, мый тшынӧдіс став керкасӧ.
Сэсся сійӧ вӧчис сідз, быттьӧ нянь кӧтӧ, да горӧдіс:
— Молодеч, волы татчӧ!
Ме тэнӧ вот мый кӧсъя корны вӧчны: копыртчы, пӧльт бисӧ.
Но сӧмын эн тшынӧд!
Копыртчис ыджыд вок би дорӧ, ламия кватитіс сійӧс да ньылыштіс.
Виччысьӧ, виччысьӧ шӧркост вокыс, аддзӧ, — оз лок ыджыд вокыс.
«Тыдалӧ, лёктор лои сыкӧд», — думыштіс сійӧ дай шуӧ: «Ӧні ме муна ламиякӧд косясьны!»
Босьтіс сійӧ сьӧкыд зор дай мӧдӧдчис.
Туй вылас сійӧ паныдасис сійӧ жӧ мортыскӧд, коді вузасьӧ вӧлі няньӧн, дай шуӧ сылы:
— Бур лун!
— Сиа тэныд удача, збой молодеч!
— вочавидзӧ морт.
— Кытчӧ тэ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
Морт довкйӧдлыштіс юрнас:
— Э-э, не тэ кодь молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да ставсӧ сійӧ пӧгубитіс!
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
Сэки морт шуис:
— Сёй тайӧ став няньсӧ, сэки тэнад выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс шӧркост вокыс сёйны нянь, сёйис, сёйис, а ставсӧ сёйны сідз эз и вермы.
— Не вины тэныд ламияӧс!
— шуис морт.
Но шӧркост вок век жӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс, паныдасис пастухкӧд, коді вузаліс вый да йӧв, дай шуӧ сылы:
— Бур асыв!
— Сиа тэныд удача, збой молодеч!
Кытчӧ тэ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
— Э-э, не тэ кодь молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да ставсӧ сійӧ пӧгубитіс!
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
Сэки пастух шуис:
— Сёй тайӧ став выйсӧ, ю став йӧвсӧ, сэки тэнад выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс шӧркост вокыс сёйны; сёйис да сёйис, юис да юис, но ставсӧ сёйны да юны сідз эз и вермы.
— Не вины тэныд ламияӧс!
— шуис пастух.
Но шӧркост вокыс муніс водзӧ.
Муніс, муніс и воис коркӧ пос дорӧ, код сайын сулаліс ламиялӧн керкаыс.
Аддзис сійӧс ламиялӧн пиыс дай шуӧ аслас мамыслы:
— Татчӧ локтӧ страшнӧй молодеч, киас сылӧн ыджыд зор!
Сёйӧ сійӧ яблӧк.
— Видзӧдлы ӧдйӧджык, пиук, кыдзи сійӧ яблӧксӧ сёйӧ: засяньыс али сьӧмӧссяньыс.
— Сьӧмӧссяньыс.
— Сідзкӧ, мед локтӧ!
Сэки шӧркост вокыс керка дорас нин матыстчис, пырис дай шуӧ:
— Бур асыв!
— Сиа тэныд удача, молодеч!
Пуксьы, шойччы, — шуис ламия да вайис сылы пӧдушка.
Сэсся сійӧ тэрыба пырис орчча комнатаӧ, медым лӧсьӧдчыны примитны гӧстьӧс.
Пуктіс би вылӧ сёй гырнич, кӧні пӧжалӧны нянь, содтіс ӧдсӧ, да сэтшӧма старайтчис, мый тшынӧдіс став керкасӧ.
Сэсся сійӧ вӧчис сідз, быттьӧ нянь кӧтӧ, да горӧдіс:
— Молодеч, волы татчӧ!
Ме тэнӧ кӧсъя корны вот мый вӧчны: копыртчы, пӧльт бисӧ.
Но сӧмын эн тшынӧд!
Копыртчис шӧркост вок би дорӧ, ламия кватитіс сійӧс да ньылыштіс.
Виччысис шӧркост воксӧ ичӧт вокыс, Келчо, виччысис — эз вермы виччысьнысӧ.
«Неладнӧ мыйкӧ, — думыштіс сійӧ.
— Тыдалӧ, найӧс кыкнаннысӧ ламия сёйис.
Мый нӧ, ӧні ме муна косясьны ламиякӧд».
Босьтіс сійӧ зор дай мӧдӧдчис.
Муніс, муніс да паныдасис туй вылас морткӧд, коді вузаліс нянь.
— Бур рыт!
— шуӧ сылы.
— Сиа тэныд удача, збой молодеч!
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
— Ай да Келеш!
Тэысь вынаджык молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да эз вермыны сійӧс вины.
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
Сэки морт шуис:
— Сёй тайӧ став няньсӧ, сэки тэнад выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс ичӧт вок сёйны нянь, сёйис ставсӧ дай ещӧ корис.
— Огӧ, тэ, буракӧ, виан ламияӧс!
— дивуйтчис морт.
Мӧдӧдчис сэки молодеч водзлань.
Муніс, муніс да и паныдасис пастухкӧд, коді вузаліс вый да йӧв, дай шуӧ сылы:
— Бур рыт!
— Сиа тэныд удача, збой молодеч!
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Муна косясьны ламиякӧд!
— Ай да Келеш!
Тэысь вынаджык молодечьяс ветлывлісны косясьны ламиякӧд, да эз вермыны сійӧс вины.
Тэныд-ӧ сійӧс вермыны?
— Но и мый нӧ, мед кӧть мый, а ме муна!
Сэки пастух шуис:
— Сёй тайӧ став выйсӧ, ю став йӧвсӧ, сэки тэнад выныд тырмас вины ламияӧс!
Заводитіс ичӧт вок сёйны вый да йӧв, сёйис ставсӧ, юис дай ещӧ корис.
— Ого, тэ, тыдалӧ, и збыльысь виан ламияӧс!
— дивуйтчис пастух.
Мӧдӧдчис ичӧт вок водзӧ.
Муніс, муніс и воис пос дорӧ.
Аддзис сійӧс ламиялӧн пиыс дай шуӧ аслас мамыслы:
— Локтӧ татчӧ страшнӧй молодеч, киас сылӧн ыджыд зор!
Сёйӧ сійӧ яблӧк.
— Мун ӧдйӧджык, пиук, видзӧдлы, кыдзи сійӧ сёйӧ яблӧксӧ: засяньыс али сьӧмӧссяньыс?
— Засяньыс!
— Тайӧ абу бур водзӧ!
— повзис ламия.
Сэки ичӧт вок керка дорас нин матыстчис, пырис и шуӧ:
— Бур рыт!
— Сиа тэныд удача, молодеч!
Пуксьы, шойччы, — шуис ламия да вайис сылы пӧдушка.
Сэсся сійӧ тэрыба пырис орчча комнатаӧ, медым лӧсьӧдчыны примитны гӧстьӧс.
Би вылӧ пуктіс сёй гырнич, кӧні пӧжалӧны нянь, содтіс ӧдсӧ, да сэтшӧма старайтчис, мый тшынӧдіс став керкасӧ.
Вӧчис сідзи, быттьӧ нянь кӧтӧ, да горӧдіс:
— Молодеч, волы татчӧ!
Ме тэнӧ вот мый кӧсъя корны вӧчны: копыртчы, пӧльт бисӧ, но сӧмын эн тшынӧд!
— Ме тэнад гӧсть, а абу слуга! — вочавидзӧ збой молодеч, а ачыс зорсӧ крепыдджыка кияснас кватитіс.
Аддзӧ ламия, — не босьтны сылы молодечӧс мудеритӧмӧн, да уськӧдчис сы вылӧ.
Но молодеч кадсӧ эз вошты, кучкис сійӧ ламиялы кык пельпом костас.
Торъяліс чудовище кыкпельӧ, а кынӧм пытшсьыс петісны кык вок, кыкнанныс дзик дзоньвидзаӧсь.
Найӧ уськӧдчисны кутлыны да окавны ичӧт вокнысӧ, а сійӧ налы и шуӧ:
— Мися жӧ, ӧні онӧ кутӧй ошйысьны, мый ёнджыкӧсь да тӧлкаджыкӧсь меысь!
Со кутшӧм сійӧ вӧлі, тайӧ Келешыд!
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Елькина Н. А.) @ Петук да турецкӧй султан @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 3‒5.}
ПЕТУК ДА ТУРЕЦКӦЙ СУЛТАН
Оліс-выліс свет вылын гӧль нывбаба.
И вӧлі сылӧн петук.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ гудйысис ёг пытшкын и друг... аддзис алмазнӧй полукрайцар.
Буретш сэки сы дінті мунӧ вӧлі турецкӧй султан.
Сійӧ аддзис петуклысь алмазнӧй полукрайцарсӧ да шуис сылы:
— Вай меным ассьыд алмазнӧй полукрайцартӧ!
Петук лэптіс сорссӧ:
— А ме ог сет!
Сійӧ и менам кӧзяйкалы згӧдитчас.
Но турецкӧй султан мырддис петуклысь полукрайцарсӧ, нуис сійӧс гортас да дзебис аслас сокровищницаӧ.
Скӧрмис петук, лэбзис потшӧс вылӧ да горӧдіс:
— Ку-ка-ре-ку!
Турецкӧй султан, вай меным бӧр менсьым алмазнӧй полукрайцарӧс!
Медым не кывны петуклысь горзӧмсӧ, турецкӧй султан игнасис аслас дворецас да тшӧктіс слугаясыслы топыда пӧдлавны став ӧшиньяссӧ да ӧдзӧсъяссӧ.
Сэки петук жбыркнитіс-лэбзис ӧшинь вылас, кутіс писькӧдчыны стеклӧ пыр, котшкӧдны нырнас, швачӧдчыны бордъяснас да горзыны:
— Кукареку!
Турецкӧй султан, вай меным бӧр менсьым алмазнӧй полукрайцарӧс.
Турецкӧй султан зэв ёна скӧрмис да тшӧктіс слугаыслы:
— Слуга, слуга, кут петуксӧ да, медым сійӧ эз горзы, шыбит сійӧс юкмӧсӧ.
Слуга кутіс петукӧс да шыбитіс сійӧс юкмӧсӧ.
Но юкмӧсын петук кутіс шуавны:
— Ваӧй, ваӧй, пыр менам кынӧмӧ!
И став ваыс юкмӧссьыс бырис — пырис петук пытшкӧ дзик кок увсяньыс да сорсӧдзыс.
Петук сэки бара жбыркнитіс-лэбзис турецкӧй султан ӧшинь вылӧ.
— Кукареку!
Турецкӧй султан, вай меным менсьым алмазнӧй полукрайцарӧс!
— гораа горӧдіс сійӧ.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис турецкӧй султан да тшӧктіс аслас слугаыслы:
— Мун, слуга, кут петуксӧ, шыбит сійӧс доналӧм пачӧ.
Слуга кутіс петукӧс да шыбитіс сійӧс доналӧм пачӧ.
Но петук бара заводитіс шуавны:
— Ваӧй, ваӧй!
Киссьы ме пытшкысь, киськав, кусӧд бисӧ!
Ва пыр жӧ киськаліс бисӧ да кусӧдіс сійӧс.
И петук, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, бара жбыркнитіс-лэбзис ӧшинь вылӧ.
— Кукареку!
Турецкӧй султан, вай меным бӧр менсьым алмазнӧй полукрайцарӧс!
— гораа, лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс петук.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис турецкӧй султан:
— Мун, слуга, кут петуксӧ, шыбит сійӧс малязі позйӧ, медым сійӧс малязіяс чушкасны.
Слуга кутіс петукӧс, шыбитіс сійӧс малязі позйӧ.
Сэки петук бара заводитіс шуавны:
— Мазіяс, мазіяс, дзебсьӧй менам гӧнъяс костӧ, дзебсьӧй менам бордъяс улӧ!
Мазіяс дзебсисны гӧнъяс костас, дзебсисны бордъяс улас, и петук бара жбыркнитіс-лэбзис турецкӧй султан ӧшинь вылӧ.
— Кукареку!
Турецкӧй султан, вай меным бӧр менсьым алмазнӧй полукрайцарӧс!
Турецкӧй султан эз нин тӧд, мый вӧчны петуккӧд.
— Мун, слуга, — горӧдіс султан, — вай петуксӧ, ме сюя сійӧс аслам паськыд шаровары пытшкӧ, пукся сы вылӧ, лямӧда, и сійӧ ланьтас!
Слуга кутіс петукӧс.
Турецкӧй султан сюйис сійӧс аслас паськыд шаровары пытшкӧ.
Сэки петук бара заводитіс шуавны:
— Гӧнъясӧй, гӧнъясӧй, бордъясӧй, бордъясӧй, лэдзӧй став мазіяссӧ, медым найӧ чушкаласны турецкӧй султанӧс!
Медым найӧ чуткаласны турецкӧй султанӧс!
Петісны мазіяс, уськӧдчисны турецкӧй султан вылӧ.
Чеччыштіс султан, заводитіс йӧктыны, чеччавны:
— Ой, ой, чӧрт мед нуас тайӧ петуксӧ!
Нуӧй сійӧс сокровищницаӧ, мед сійӧ корсяс сэтысь ассьыс алмазнӧй полукрайцарсӧ!
Нуисны петукӧс сокровищницаӧ.
Сэні сійӧ бара заводитіс сьывны ассьыс сьыланкывсӧ:
— Кынӧмӧй менам, кынӧмӧй, босьт ас пытшкад став деньгасӧ, кодӧс грабитіс султан!
И пырисны петук кынӧмӧ турецкӧй султанлӧн деньга тыра куимнан ворйыс.
Петук нуис найӧс гортас да сетіс аслас кӧзяйкаыслы.
Кӧзяйкаыс разӧдіс найӧс став гӧля олысьясыслы, да и асьсӧ эз ӧбидит и ӧні на олӧ да сьылӧ, эз на кӧ кув.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Анькытш тусь ыджда кык ӧш @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 6‒9.}
АНЬКЫТШ ТУСЬ ЫДЖДА КЫК ӦШ
А вӧлі тайӧ сэні, кӧні тайӧ некор эз и вӧв.
Океан сайын вӧлі ыджыд море, море шӧрас ыджыд ді, ді шӧрас джуджыд гӧра, гӧра йылас тысяча вося ыджыд пу.
Тайӧ пуыслӧн вӧлі ӧкмысдас ув, ӧкмысдас ӧкмысӧд ув вылас ӧшаліс ӧкмысдас ӧкмыс тайника сумка, а ӧкмысдас ӧкмысӧд тайникас куйліс ӧкмысдас ӧкмыс листбока книга, тайӧ книгаыслӧн ӧкмысдас ӧкмысӧд листбок вылас вӧлі гижӧма татшӧм кывъяс: «Сійӧ, коді тайӧ мойдкывсӧ кывзыны оз кут, шудсӧ аслыс некор оз аддзы, а сійӧ, коді кывзыны сійӧс оз мун, сылӧн мед нырыс торъялас, кыдзи ворота дорысь ключ».
Вот кыдзи!
Оліс сэні гӧль морт.
Сыкӧд орччӧн оліс сыысь на гӧльджык морт.
Ӧтиыслӧн вӧлі пи, мӧдыслӧн ныв, и кык гӧлиник морт шуисны гӧтравны ассьыныс челядьнысӧ.
Мед нин ӧтлаын корысялӧны!
Шуисны и гӧтралісны ассьыныс челядьнысӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд том ичмонь шуис верӧсыслы:
— Кывзы, кӧзяин!
Кӧть эськӧ тэ и абу зэв веруйтысь, а век жӧ заводитлы видзавны пятницаясӧ: гашкӧ, енмыс таысь тэныд буртор вӧчас.
Мужикыс кывзысис да пятницаӧ эз сёй ни ӧти кусӧк.
Но ен сылы нинӧм эз сет.
«Ен сыкӧд, тайӧ енмыскӧд, — думыштіс гӧль морт.
— Заводитла видзавны сизим лун».
Но ен эз сет сылы нинӧм и сизим лун видзалӧмысь.
«Но, зонмӧ, тырмас, — думыштіс бедняк.
— Сылӧн святейшество кӧ кӧсйис, то, дерт, эськӧ мыйкӧ сетіс нин».
Думайтыштіс бедняк да шуис аслас гӧтырыслы:
— Кывзы, гӧтыр!
Пӧжав меным туй вылӧ сӧчӧнъяс, кӧсъя ен дорӧ ветлыны да тӧдмавны, мыйла сійӧ оз отсав гӧль йӧзлы.
Пӧжаліс гӧтыр верӧсыслы сӧчӧнъяс, прӧщайтчис верӧсыс сыкӧд да мӧдӧдчис туйӧ.
Луншӧр кад кежлӧ сійӧ воис Херецкӧй вӧрӧ.
Сэні сійӧ паныдасис дзор стариккӧд, коді гӧрис ӧшъясӧн эжа, да ӧшъясыс вӧліны эз прӧстӧйӧсь, а ичӧтысь-ичӧтӧсь, анькытш тусь ыдждаӧсь.
Бедняк улӧдз копыртчыліс сылы.
Старик сідзжӧ копыртчыліс да юаліс, кытчӧ сійӧ мунӧ.
— Муна корсьны енмӧс, — шуис бедняк.
— Сизим лун ме видзалі, а сылы и нинӧм, ӧні кӧсъя тӧдмавны, мыйла сійӧ меным нинӧмӧн эз отсав.
— Весьшӧрӧ тэ тайӧс заводитӧмыд!
— вочавидзис дзор старик.
— Бурджык ме тэныд отсала, пӧдарита тайӧ анькытш тусь ыджда ӧшъяссӧ, и кутан тэ зэв бура овны.
Сӧмын некодлы найӧс эн вузав, кӧть мыйта тэныд наысь оз сетны.
Вайӧдіс гортас морт пӧдаритӧм ӧшъяссӧ и аски асывнас муніс накӧд вӧрӧ.
Телегасӧ сійӧ свет пасьталасьыс чукӧртіс: коді сылы кӧлеса сетіс, коді вожсӧ, коді мый, — сідзи сійӧ телегасӧ и вӧчис.
Локтіс бедняк вӧрӧ, пӧрӧдіс пу, пилитіс, поткӧдліс.
Но кык пес чуркаысь унджыксӧ эз лысьт пуктыны телегаас: эз надейтчы сійӧ аслас посньыдик ӧшъяс вылӧ.
А найӧ — кӧть и зэв посньыдикӧсь — вӧліны волшебнӧй ӧшъяс.
И кор бедняк кӧсйис нин мӧдӧдчыны бӧр гортас, ӧти ӧшкыс шуис:
— Тэ мый, кӧзяин, сӧмын кык пес чурка пуктін?
Сӧвт телегаад йылӧдзыс, медым сійӧ лайкмуні сьӧкыдысла.
А то та мынданад яндзим и сиктад пырны!
Бедняк сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас.
А ӧш бара шуӧ:
— Эн пов, сӧвт мыйта колӧ.
Бедняк смелмӧдчис, сӧвтіс телегаас йылӧдзыс, кыдзи сӧмын вермис.
Ӧшъяс и заводитісны кыскыны телегасӧ.
Асьныс мунӧны водзвылас, ичӧтикӧсь-ичӧтикӧсь, а додьсӧ ас бӧрсяыс кыскӧны зэв ыджыдӧс.
Сӧмын на найӧ петісны вӧрысь, и пыр жӧ паныдасисны графкӧд да судьякӧд.
Найӧ вывті ёна чуймисны; да ӧд тешкодь и эм: татшӧм ичӧтик ӧшъяс кыскӧны быдса пес додь.
Граф юаліс:
— Донысь-ӧ тэ, бедняк, вузалан меным тайӧ кык ӧшсӧ?
— Найӧ оз вузассьыны, сударь, — вочавидзис бедняк.
Граф скӧрмис да шуис бедняклы, мый сійӧ кӧ лунтырӧн оз пӧрӧд Херецкӧй вӧрысь став пуяссӧ, оз кӧ гӧр дзоньнас сійӧс, оз пинёвт да оз кӧ сэтчӧ кӧдз, то сэсся сійӧ оз нин аддзыв ассьыс ӧшъяссӧ.
Беднякӧс шогӧдіс.
Мый нӧ ӧні сылы вӧчны?
— Эн шогсьы, кӧзяин, — шуис ӧти ичӧтик ӧшкыс, — тэ сӧмын корсь гӧр да ставсӧ, мый колӧ, а миян сайӧ делӧыс оз сувт.
Бедняк судзӧдіс ставсӧ, мый вӧлі колӧ: сикт пасьталаысь чукӧртіс став гӧръяссӧ, пиняяссӧ, кӧдзан машинаяссӧ.
И мӧдӧдчис ӧшъяс вылын Херецкӧй вӧрӧ.
Кор найӧ воисны сэтчӧ, ӧти ӧшкыс шуис аслас кӧзяиныслы:
— Тэ, кӧзяин, вод да узьышт, а ми ставсӧ асьным вӧчам.
Бедняк кывзысис: водіс, унмовсис, а кор садьмис, аддзӧ — став мусӧ нин пинёвтӧмаӧсь, кӧдзӧмаӧсь.
Сэки сійӧ муніс гортас да висьталіс судьялы, мый уджсӧ помаліс.
Граф да судья мунісны вӧрлань, видзӧдлісны ставсӧ гӧгӧрбок и некутшӧм, весиг зэв ичӧтик, тырмытӧмтор эз аддзыны.
— Но, — шуис граф бедняклы, — тэ кӧ ӧти лунӧн он идрав менам видзьяс вылысь став турунсӧ, то сідзи и тӧд, мый колян ӧшъястӧгыд!
Шогӧдіс беднякӧс, а анькытш тусь ыджда ӧш бара нин такӧдӧ сійӧс:
— Эн шогсьы, кӧзяин.
Тэ сӧмын вод бӧрӧздаас да узьышт, а ми асьным ставсӧ вӧчам.
Лунтырӧн найӧ став турунсӧ идралісны.
Сійӧс тэчисны ӧти телегаӧ, да сэтшӧм джуджыда, мый бедняк, кӧть кутшӧма эз чатрась, — йывсӧ сідзи эз и вермы аддзыны.
Вот кутшӧм джуджыд вӧлі!..
Кор матыстчисны замок дорӧ, бедняк пырис граф дінӧ да шуис:
— Дона граф, вайи ме тэныд турун.
Но тэныд ковмас вештыны местасьыс ассьыд замоктӧ, а то ме аслам ошъяскӧд некыдз ог вермы пырны дворад.
Граф эз и кут кывзыны бедняклысь висьталӧмсӧ да аттьӧалӧм пыдди сэтшӧма кучкис сылы сьыліас, мый мӧдыс муртса кок йывсьыс эз усь.
Аддзисны тайӧс анькытш тусь ыджда ӧшъяс, кыскыштісны телегасӧ веськыда замок вылӧ, крукалісны кӧлесанас, нетшыштісны, — замокыд и пӧри.
А граф скӧрысла муртса эз пот.
— Кылан, бедняк! — горӧдіс скӧрмӧм граф.
— Тэ кӧ он ну менӧ да судьяӧс мӧдаръюгыдӧ, то тэнад и ӧшъясыд оз лоны и ачыд тэ бурӧс эн виччысь.
Ме кӧсъя тӧдны, мый сэні вӧчсьӧ!
Эк, сэки беднякӧс дзикӧдз нин шогӧдіс.
Да кыдзи нӧ сійӧ нуас сэтчӧ графӧс, кор весиг некор и аддзывнысӧ эз аддзыв, и кывлынысӧ эз кывлы, кӧні сійӧ, мӧдаръюгыдыс.
Но сэки ӧти ӧшкыс шуис:
— Да эн шогсьы тэ, кӧзяин, сэтчӧ налы и туй!
Сэки бедняк доддяліс ӧшъясӧс, граф да судья пуксисны телега вылӧ, и анькытш тусь ыджда ӧшъяс кутісны нуны найӧс мӧдаръюгыдӧ.
Ичӧтик ӧшъяс воисны сэтчӧ, зурасисны юрнаныс мӧдаръюгыд ӧдзӧсӧ, ӧдзӧсыс воссис, а граф да судья патурликсьӧмӧн лэбзисны улӧ.
Сы мында найӧс и аддзылісны.
— Но, ӧні, кӧзяин, бергӧдчы бӧр!
— шуисны ӧшъяс.
Бедняк сідзи и вӧчис.
И сійӧ кадсяньыс ни граф, ни судья некор нин сэсся эз петкӧдчывны му вылын.
А бедняк аслас анькытш тусь ыджда ӧшъясыскӧд ӧнӧдз на шудаа олӧ, эз кӧ, дерт, кув.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Ичӧтик порсь видзысь @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 10‒15.}
ИЧӦТИК ПОРСЬ ВИДЗЫСЬ
Збыль тайӧ али абу, а ылі мореяс сайын, стеклӧ гӧраяс сайын, сэні, кӧні сулалӧ бокъястӧм пач и жартӧг да партӧг, ӧгыртӧг да пестӧг пӧжалӧ пирӧгъяс, а пӧжассьӧ сэні сизимдас сизим сӧчӧн, ӧта-мӧдсьыс мичаджыкӧсь, ӧта-мӧдсьыс бурджыкӧсь.
Таысь ёнасӧ ме сэсся ог нин вермы пӧръясьны, гашкӧ, ещӧ тайӧс пӧръяла, мый ӧні кӧсъя висьтавны.
Вот сідзкӧ оліс сэні гӧлиник нывбаба.
Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти пи.
Сылы эськӧ буретш порсьясӧс видзны, но сійӧ найӧс эз видз, а сӧмын век ӧтарӧ дурис да вильшасис, и некутшӧм тӧлк сыысь эз вӧв.
Весиг порсь видзысьяс — и найӧ эз босьтны сійӧс асланыс отсасьысьӧн.
Кӧть кыдзи мамыс эз велӧд сійӧс ладӧн да тӧлкӧн овны, нинӧм эз артмы.
Некутшӧм тӧлк эз босьт детинкаысь.
Сӧмын нимыс вӧлі — порсь видзысь.
Вот тайӧ некытчӧ туйтӧм порсь видзысьыс кывліс, быттьӧ ӧти озыр морт кӧсйӧ сетны верӧссайӧ ассьыс нывсӧ.
Да сӧмын сы сайӧ, коді вермас сідзи дзебсьыны, мый и сылӧн нылыс сійӧс оз аддзы.
— Но, порсь видзысь, — шуис детинка ачыс аслыс.
— Ӧні эн янав, петкӧдлы йӧзыслы, мый и тэ абу бӧб!
И порсь видзысь лӧсьӧдчис туйӧ.
Мамыс пӧжаліс сылы пӧим вылын сӧчӧн, детинка пуктіс найӧс сумкаӧ, плавгис пельпом вылас тӧвйылын вушйӧм пасьсӧ и петіс туйӧ.
Муніс, муніс увтас местаясӧд да логъясӧд, гӧраяс да гуранъяс вомӧн, то вӧрті муніс, то степті, сӧчӧнъясыс нин кутісны бырны, а озыр мортлӧн усадьбаыс век абу и абу.
Со быдса недель нин муніс порсь видзысь, медбӧръя сӧчӧнсӧ нин сёйис, но ни усадьба, ни керка, ни ачыс озыр мортыс некӧн эз тыдавны.
Мунӧ ичӧтик порсь видзысь, кынӧмыс сюмалӧ, горшыс косьмӧ, вом пытшкӧсыс дзикӧдз косьмӧма, кывйыс нянь ёкмыль моз пыктӧма.
«Мый нӧ вӧчны? — думайтӧ порсь видзысь.
— Пропадитан нинӧмабу вӧснаыс».
Мӧдӧдчис водзӧ.
Друг аддзӧ — юкмӧс, а ворота вылас пукалӧны кык еджыд гулю.
Матыстчис на дорӧ ичӧтик порсь видзысь.
— Но, гулюясӧй, ме тіянӧс сёя, а то тшыглы кула.
А гулюяс вочавидзисны:
— Эн вӧрӧд тэ миянӧс, порсь видзысь, бурджык лэпты тэ миянлы ведра ва, зэв нин ёна миян горшъясным косьмӧны.
А буртор вӧчӧмсьыд — буртор жӧ и виччысь!
Гулюяс сэтшӧма кевмысисны порсь видзысьлы, мый сійӧ эз ви найӧс.
Матыстчис юкмӧс дорӧ, лэптіс ведра ва, юкталіс гулюясӧс, ачыс юыштіс чӧскыд кӧдзыд васӧ и водзӧ мӧдӧдчис.
Порсь видзысьлӧн горшыс ӧні эз нин косьмы, но зато кынӧмыс ургис, быттьӧ чепйыв пон.
Степын порсь видзысь паныдасис чотысь ручкӧд.
— Но, ручӧй, — шуис порсь видзысь, — думайт ме йылысь мый кӧсъян, кыдзи кӧсъян, сӧмын ме тэнӧ сёя.
— Эн сёй, — кевмысьны кутіс чотысь руч.
— Сёян нуа аслам пиӧйлы.
А вот буртор вӧчӧмсьыд — буртор жӧ и виччысь!
Коркӧ ме тэныд згӧдитча на.
Порсь видзысьлӧн тшыгйысла синъясыс плешкас кайисны, но сійӧ шуис «ладнӧ» и эз вӧрзьӧд ручӧс.
Муніс ичӧтик порсь видзысь, мудзӧмысла да тшыгъялӧмысла конъясьліс.
Муніс гӧрӧм муяс вывті, гӧртӧм муяс вывті, вундӧм муяс вывті...
Став нянь чиръяссӧ сумкасьыс чукӧртіс да сёйис.
Но мый нӧ нянь чиръясыд тшыг кынӧмыдлы?
Муніс порсь видзысь тӧвйылын турун си моз шатлалігтыр, думайтіс, мый пом нин сылы воӧ, мый и местаӧдзыс сійӧ оз во и гортас оз вермы бергӧдчынысӧ.
Друг сійӧ воис ыджыд ты дорӧ.
«Вай, — думайтӧ, — видзӧдла, абу-ӧ тані мыйкӧ сэтшӧмтор, мый эськӧ позис сёйны».
Лэччис вадорӧ дай аддзӧ, мый дзик берег дорас чери гыбалӧ.
Порсь видзысь нюжӧдчис сылань, кватитіс да перйис васьыс.
Но чери кутіс кевмысьны:
— Эн вӧрзьӧд тэ менӧ, ичӧтик порсь видзысь, мынтыся ме тэныд тэнад бурлунысь.
Дыр видзӧдіс ичӧтик порсь видзысь чери вылӧ, вывті нин мича сійӧ вӧлі, сьӧмыс сідзи и дзирдаліс шонді водзас; бӧр лэдзис сійӧ чериӧс ваӧ.
Тшыгъявнытӧ абу кокни, — ичӧтик порсь видзысь кутіс нин каитчыны, мый петіс туйӧ.
Но ӧні ӧткодь нин, каитчы кӧть эн — бӧр он нин бергӧдчы.
Муніс, муніс порсь видзысь водзӧ.
Бара аддзис ворота юкмӧс, а ворот вывсьыс кык еджыд гулюӧс.
— Ӧні ме тіянлысь ог нин кывзы, онӧ нин ті менӧ пӧрйӧдлӧй, — шуис порсь видзысь гулюяслы.
— Ӧні ме нинӧм вылӧ нин ог видзӧдлы да сёя тіянӧс.
Заводитісны кевмысьны еджыд гулюяс, кутісны корны порсь видзысьӧс, медым сійӧ жалитіс найӧс.
Кӧсйысисны сылы таысь вернӧя служитны.
— Да ті ставныд пӧрйӧдланныд менӧ, — шуис ичӧтик порсь видзысь, — а ме йӧй моз кывза да верита.
Мый нӧ меным тшыглы али мый кувны?
Кӧсйис эськӧ сійӧ сёйны гулюясӧс, но найӧ сэтшӧма корисны, сэтшӧма кевмысисны, мый порсь видзысь лэптіс налы юкмӧсысь ведра ва, ачыс пӧттӧдзыс жӧ юис и водзӧ мӧдӧдчис.
Ӧні порсь видзысь збыль нин думыштіс, мый водзӧ терпитны оз вермы и кулас тайӧ страшнӧй тшыглунсьыс.
Сійӧ ачыс нин эз помнит, дыр-ӧ вӧлі туяс.
Думыштіс: мый лоас — ло!
Детинка муніс зэв дыр и коркӧ сэсся воис сійӧ палатаясӧдзыс, кӧні оліс озыр морт.
Видзӧдӧ, дзик воротаяс дорас сулалӧ кӧзяиныс.
Ичӧтик порсь видзысь меліа копыртчыліс сылы.
Озыр морт тшӧтш жӧ копыртчыліс.
— Да кыдзи нӧ тэ, ичӧтик порсь видзысь, веськалін татчӧ, кытчӧ весиг лэбач оз лэбзьывлы?
— юаліс сійӧ.
— Мый тэ татчӧ воштін?
Ичӧтик порсь видзысь висьталіс сылы, мыйла локтіс.
Сійӧ шуис, мый кывліс, быттьӧ кӧзяин кӧсйӧ сетны нывсӧ сӧмын сы сайӧ, коді сідзи вермас сыысь дзебсьыны, мый нылыс сійӧс оз аддзы.
Вот пӧ ме кӧсъя жӧ видлыны, гашкӧ, мыйкӧ менам и артмас.
— Ладнӧ, пиукӧй, ладнӧ, — шуис озыр кӧзяин.
— Но, аддзан, тані ӧкмысдас ӧкмыс юр нин ӧшӧдӧма майӧгъяс йылӧ, — омӧля кӧ дзебсян, тэнад юрыд лоӧ сёӧд.
Ичӧтик порсь видзысь эз повзьы, сӧмын шуис, мый кыдзкӧ-мыйкӧ кутас старайтчыны.
Сэсся найӧ пырисны керкаас.
Ичӧтик порсь видзысь висьталіс, мый сылӧн вывті ёна сюмалӧ кынӧмыс.
Сылы сетісны сёян, и сійӧ пӧттӧдзыс сёйис.
Аски асывнас, мыйӧн сӧмын порсь видзысь чеччис, кӧзяин матыстчис сы дінӧ да тшӧктіс дзебсьыны, пока нылыс сылӧн эз чеччы, сы вӧсна мый чеччас кӧ, сылы ӧдвакӧ удайтчас дзебсьыны.
Котраліс, котраліс ичӧтик порсь видзысь, некыдз эз вермы думыштны, кытчӧ эськӧ дзебсьыны.
Друг сійӧ аддзис ӧшинь вылысь еджыд гулюясӧс, буретш найӧс, кодъяскӧд паныдасис туяс петігӧн.
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ, гулюяс сылы и шуӧны:
— Мунам миянкӧд, ми тэнӧ нуам.
Ичӧтик порсь видзысь веритіс гулюяслы, эз ӧткажитчы.
А найӧ лэбӧдісны сійӧс да дзебисны шонді сайӧ.
Чеччис кӧзяинлӧн нылыс, петіс садйӧ, нетшыштіс медся мича розасӧ, сэсся бергӧдчис каблук вылас да шуис:
— Пет, ичӧтик порсь видзысьӧй, тэ ӧд сэні, шонді сайын!
Ок и скӧрмис жӧ ичӧтик порсь видзысь, да и повзис сійӧ.
Но мый вӧчан?
Сійӧ петіс шонді сайысь да муніс веськыда кухняӧ.
Мӧд луннас ичӧтик порсь видзысь чеччис зэв водз, видзӧдліс ӧшиньӧд и сійӧ туй вывсьыс, коді нуӧдіс керкалань, сійӧ аддзис ручӧс.
Порсь видзысь вашкӧдчыштіс ручкӧд, и руч нуӧдіс сійӧс сизим миля сайӧ му пытшкӧ.
Кӧзяинлӧн нылыс петіс садйӧ, нетшыштіс медся мича розасӧ, бергӧдчис каблук вылас да шуис:
— Пет, ичӧтик порсь видзысь, тэ пукалан му пытшкын, месянь сизим миля сайын.
Мый нӧ вӧчны?
Петіс порсь видзысь и сэтысь.
Коймӧд луннас сійӧ муніс ты дорӧ, кӧні оліс ичӧтик чери.
Чери кывтіс сыкӧд ты медылі пельӧсас да дзебис сійӧс дзик пыдӧсас.
«Но, — думыштіс ичӧтик порсь видзысь, — татысь сійӧ менӧ оз нин аддзы!
Мед заводитлас корсьны».
Но кӧзяинлӧн нылыс петіс садйӧ, нетшыштіс медмича розасӧ, бергӧдчис ӧтчыд каблук вылас да шуис:
— Пет, ичӧтик порсь видзысь, эн пукав сэні, ты пыдӧсас!
«Но, воис меным пом!
— думыштіс ичӧтик порсь видзысь.
— Тыдалӧ, сёӧд майӧгыс усьӧ менам шуд вылӧ.
Куимысь кӧ сійӧ менӧ аддзис, то и нёльӧдысьтӧ меным буртӧ не нин виччысьны».
Водіс порсь видзысь, кӧсйис шойччыштны, но кутшӧм нин сэні узьӧм.
Кузь войбыд шогсис, но сідзи и эз вермы думыштны, кытчӧ эськӧ бурджыка дзебсьыны.
Асывнас, югдігӧн, сійӧ аддзис ӧшинь вылысь кык еджыд гулюӧс, найӧс, кодъяскӧд паныдасьліс медбӧрын юкмӧс дорын.
Кор гулюяс аддзисны сійӧс, ӧтиыс на пиысь пыр жӧ лэбзис, а мӧдыс кольччис.
Порсь видзысь лэдзис гулюӧс ӧшиньӧдыс, а гулю шуис сылы:
— Мунам ӧдйӧджык, тэ пӧран зэв мича розаӧ, и ме розаӧ жӧ пӧрчча.
Тадзи найӧ и вӧчисны.
Луншӧр кад кежлӧ садйын паськалісны став бутонъясыс.
Вывті мича цветъяс цветитісны гӧгӧрбок.
Кӧзяинлӧн нылыс петіс керкасьыс, медым нетшыштны медся мича розасӧ, и аддзис садйысь дзик ӧткодь кык мича цвет.
Кодсӧ нӧ на пиысь бӧрйыны?
Сійӧ нетшыштіс кыкнан розасӧ да сутшкис найӧс аслыс морӧсас.
Сэсся ӧтчыд бергӧдчис каблук вылас, но ичӧтик порсь видзысьӧс эз аддзы, бергӧдчис мӧдысь и бара эз аддзы.
— Но, бать, — шуис ныв, — ог аддзы ме ичӧтик порсь видзысьӧс.
Сэтшӧм мудера сійӧ вермӧма дзебсьыны, мый весиг ме ог вермы сійӧс аддзыны.
— Но кыдзи нӧ сідзи, нылӧй?
— чуймис кӧзяин.
— Ещӧ ӧтчыд тэ бергӧдчы каблук вылад, гашкӧ, и аддзан.
Сэки ӧти розаыс гулюӧн лэбзис нывка морӧс вылысь, а мӧдыс пӧрис ичӧтик порсь видзысьӧ.
Нывка сідзи и шай-паймуніс, кор аддзис сійӧс ас водзсьыс.
А порсь видзысь сывъяліс нылӧс да шуис:
— Менам нылӧй, сьӧлӧмшӧрӧй, ме тэнад, тэ менам.
Ӧні миянӧс янсӧдас сӧмын смерть.
Найӧ кутчысьлісны, окасисны.
Видзӧдліс на вылӧ батьыс: и ичӧтик порсь видзысь, и нылыс — мичаӧсь, лӧсьыдӧсь, сулалӧны найӧ орччӧн, быттьӧ кык цвет.
Ичӧтик порсь видзысь сэтшӧм мича, мый сылы сӧмын тайӧ нылыс пара, а нылыс сэтшӧм мича, мый сӧмын ичӧтик порсь видзысь сылы рӧвня.
Вот и ворсісны свадьба.
Долыда кутісны овны ичӧтик порсь видзысь да сылӧн том гӧтырыс.
Олӧны найӧ, кӧнкӧ, и ӧні на, эз на кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Пастухъяс да гут @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 16‒17.}
ПАСТУХЪЯС ДА ГУТ
Ӧтчыд пастухъяс аддзисны эзысь кольк.
Вот найӧ и шуисны вӧчны ыджыд пир, сы вӧсна мый зэв нин важӧн пӧттӧдзыс эз сёйлыны.
Мунісны найӧ орччӧн олысь озыр морт ордӧ и эзысь кольксӧ вежисны ыджыд тшӧг порсь вылӧ.
Нуисны сійӧс гортаныс, начкисны, жаритісны и кӧсйӧны нин вӧлі пуксьыны сёйны, но друг налы дум выланыс уси, мый порсьсӧ эз солавны.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Кодлы мунны совла?
Некод эз кӧсйы ветлыны, ставныс полісны, мый кольччысь йӧзыс сёясны сылысь пайсӧ.
Ладнӧ.
Думайтісны-думайтісны пастухъяс да шуисны: яйсӧ вевттясны пожйӧн, а совла ветласны ставныс ӧтлаын.
Мунісны, мунісны.
Друг налы паныдасисны кык жандарм.
Вывті ёна повзисны беднякъяс, а мый, аддзасны кӧ жандармъяс налысь жаритӧм порсьсӧ да сёясны сійӧс?
И кутісны найӧ корны жандармъясӧс, мед найӧ оз вӧрзьӧдны жаритӧм порсьсӧ.
Но жандармъяс — найӧ, тӧдӧмысь, радӧсь, аддзисны порсьтӧ да и сёйисны.
Да сійӧ этша на, мый тешитчисны гӧль пастухъяс вылын, лыяссӧ ставсӧ чукӧртісны да пуктісны пож улӧ.
Бӧр воисны беднякъяс, вайисны сов, и мый жӧ найӧ аддзисны?
Порсьыд абу!
Сӧмын лыясыс куйлӧны пож улын, а лыяс вылас — гут.
— Сідзкӧ, артмӧ, гут сёйӧма жаритӧм порсьтӧ!
— шуисны пастухъяс.
Чеччисны найӧ да мӧдӧдчисны судья дорӧ норасьны гут вылӧ.
Локтісны, ставсӧ тӧлкӧн висьталісны, эз вунӧдны и жандармъяс йылысь...
А судьялӧн решениеыс лои татшӧм: мед пастухъяс виаласны гутъясӧс быдлаысь, кытысь сӧмын аддзасны найӧс.
Сэки пастухъяс пӧвстысь медся ыджыдыс чеччыштіс места вывсьыс да кучкис судьялы юрас.
Мӧдыс пыр жӧ усис аслас судейскӧй креслӧ вылысь.
Сэки суд вылӧ корисны мӧд судьяӧс, и кутіс сійӧ юасьны медся ыджыд пастухлысь, мыйла сійӧ сэтшӧм ёна кучкис судьялы юрас.
А пастух век ӧтарӧ ассьыс долис: эз судьяӧс сійӧ ӧбидит, а сӧмын гутӧс виис сы юр вылысь и, сідзкӧ, сӧмын исполнитіс судьялысь приговорсӧ.
Мый вӧчны?
Ковмис лэдзны пастухӧс.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Небесаӧдз быдмӧм фасоль @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 18‒21.}
НЕБЕСАӦДЗ БЫДМӦМ ФАСОЛЬ
Вӧлі тайӧ сэні, кӧні тайӧ эз вӧв.
Нелямын ӧкмыс страна колӧ прӧйдитны да ещӧ ылӧджык пырны, вот сэні и оліс ӧти гӧлиник нывбаба.
Сылӧн вӧлі дзик ӧти пи и дзик ӧти мӧс.
Ӧтчыд налӧн гортас быри став сёян-юаныс, и медым не кувны тшыглы, налы ковмис вӧтлыны ярмарка вылӧ медбӧръя мӧссӧ.
Колльӧдіс нывбаба ассьыс писӧ, велӧдіс сійӧс:
— Мун, пиӧй, нуӧд мӧстӧ ярмарка вылӧ.
Да бура сійӧс вузав, таысь кындзи ӧд надейтчыны миянлы нинӧм вылӧ.
Нуӧдіс пиыс мӧссӧ ярмарка вылӧ, и сэні пыр жӧ сюри сійӧс ньӧбысь.
Пыр жӧ и ладмӧдісны делӧсӧ, вежис детинка мӧссӧ ӧти фасоль тусь вылӧ.
Тайӧ фасоль тусьсӧ детинка вайис гортас дай петкӧдлӧ мамыслы.
Мамыс бӧрддзис, кутіс лыддьӧдлыны, со ӧд кыдзи пӧрйӧдлӧмаӧсь сылысь писӧ.
А детинка бурӧдӧ:
— Эн шогсьӧй, мамук!
Сійӧ старикыс, коді босьтіс менсьым мӧскӧс, шуис, медым ме тайӧ фасоль тусьсӧ садиті талун жӧ, а асывнас пӧ аддза, мый сэтысь быдмас.
Детинка садитіс фасольсӧ ӧшинь улас.
Сійӧ эз вермы терпитны да весиг ужнайтны эз кут.
Узьны водіс сёйтӧг.
Асывнас сійӧ садьмис водз и ӧшиньӧдыс аддзис, мый фасольыс чужӧма.
И сэтшӧм нин сійӧ ыджыд, мый весиг йылыс оз тыдав!
Петіс детинка дворас, медым любуйтчыштны быдмӧгнас.
Петіс, видзӧдіс, видзӧдіс да сідзи эз и аддзы йывсӧ, — вылӧ-вылӧ небесаӧ кыпӧдчӧма фасольыс.
Сэки детинка шуис:
— Вот тайӧ фасоль!
Кайла жӧ ме, мамукӧй, йылӧдзыс.
Оз лэдз мамыс детинкаӧс, оз тшӧкты кайны.
Но сійӧ век жӧ эз кывзы — кайис.
Буретш луншӧр кадӧ детинка кутіс кавшасьны фасоль кузя вывлань.
Кайис да кайис, кайис да кайис и сэтшӧм вылӧдз, мый сылӧн весиг юрыс заводитіс бергӧдчыны, но сійӧ эз шогсьы да кавшасис за кузя — пыр вылӧджык и вылӧджык.
Сэтчӧдз кайис, кытчӧдз эз зурась юрнас пӧтӧлӧкӧ.
А пӧтӧлӧкас вӧлі ичӧтик щель.
Видзӧдліс детинка щелльӧдыс да аддзис, мый гӧгӧрбок югыд.
«Дзик фасоль йылӧдз ме кайи, — думыштіс сійӧ, — а ӧні видзӧдла, мый сэні водзын».
Збодермӧдчыштіс да писькӧдчис щелльӧдыс вылӧ.
И аддзис сійӧ неылысь керка.
«Ӧні рыт жӧ нин-а, — шуис детинка, — вӧзйыся жӧ ме узьны.
А асывнас лэчча гортӧ».
Сійӧ матыстчис керка дінӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ; сылы паныд петіс нывбаба да юаліс:
— Кыдзи тэ локтін татчӧ, детинка?
Мед эськӧ эз жӧ аддзы тэнӧ менам мужикӧй, сизим юра дракон.
А то сійӧ тэнӧ пыр жӧ сёяс.
Детинка кутіс корны нывбабаӧс, медым нывбаба дзебис сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ зэв ёна полӧ драконысь.
Нывбаба юаліс:
— Детинка, тэнад кынӧмыд сюмалӧ?
— Сюмалӧ, тьӧтка!
Зэв ёна сюмалӧ, — вочавидзис детинка.
— Тӧрытсянь нинӧм эг сёйлы!
Нывбаба вердіс детинкаӧс, и детинка сійӧс аттьӧаліс гӧститӧдӧмсьыс.
— Но, а ӧні дзебсьы ӧдйӧджык, — шуис нывбаба, — а то локтас менам мужикӧй и аддзас кӧ тэнӧ татысь, дерт, нин виас миянӧс кыкнаннымӧс.
Но кытчӧ тэнӧ дзебны, медым сійӧ эз аддзы?
Думайтны кутіс нывбаба, эз тӧд, кытчӧ дзебны детинкаӧс.
А сэсся гӧгӧрвоис — вайис вор, сюйис крӧвать улас да тшӧктіс детинкалы пырны сы улӧ.
Кутшӧм окота вӧлі детинкалы узьны, но сійӧ сэтшӧма повзис, мый весиг синъяссӧ эз куньлы.
И вот, кор часі кучкаліс дас кык час, друг кодкӧ кутіс йиркӧдны, таркӧдны ӧдзӧсӧ.
Локтіс сизим юра дракон.
Киняулас сійӧ вайис сьӧд курӧг.
Пуктіс курӧгсӧ пызан вылӧ да шуис:
— Вай кольк!
Курӧг пыр жӧ вайис зарни кольк.
Дракон бара горӧдіс сылы:
— Ещӧ вай кольк!
И курӧг бара вайис кольк.
Дракон сылы бара шуис:
— Вай кольк!
И кытчӧдз дракон тшӧктіс, курӧг век ваяліс колькъяс.
Медбӧрын драконлӧн кутіс сюмавны кынӧмыс и сійӧ горӧдіс:
— Гӧтыр, ужнайтны лӧсьӧд!
Гӧтырыс вайис сёянсӧ пызан вылас, и дракон кутіс сёйны.
Ужнайтӧм бӧрын сійӧ тшӧктіс гӧтырыслы вайны скрипка.
Ворсіс сійӧ, ворсіс скрипканас и друг кыліс бокӧвӧй мортлысь дук.
— Гӧтыр, миян керкаын кодкӧ эм бокӧвӧй?
— Да мый тэ, мужикӧй, — вочавидзис гӧтырыс, — некутшӧм бокӧвӧй морт тані абу.
— Кыдзи нӧ абу!
Вай сійӧс татчӧ!
Ӧні жӧ!
А то ме тэнӧ косявла.
Нывбаба кутіс такӧдны сійӧс.
Сэтчӧдз такӧдіс, кытчӧдз дракон эз лӧнь.
Дракон бара кутіс ворсны скрипкаӧн и сэтчӧдз ворсіс, кытчӧдз эз унмовсь креслӧас.
Лӧня узис дракон, весиг эз шкоргы.
Нывбаба узьны жӧ водіс.
А детинка чошкӧдіс пельяссӧ.
Кор детинка кыліс, мый найӧ кыкнанныс унмовсисны, то гусьӧник петіс вор улысь, босьтіс киняулас сьӧд курӧгсӧ, мӧд киас скрипка, петіс керкасьыс да уськӧдчис котӧртны.
Котӧртіс, котӧртіс, но кор нин кутіс лэччыны сійӧ щелльӧдыс, кыті писькӧдчис выліас, то бергӧдчыліс мышкас, медым видзӧдлыны, оз-ӧ вӧтчы сы бӧрся дракон.
А дракон вӧтчис нин сы бӧрся.
Садь быртӧдзыс повзис детинка и фасоль за кузя тэрыба-тэрыба лэччис увлань.
Му вылын, за дорас, куйліс чер, детинка кватитіс сійӧс да пыр жӧ кераліс засӧ.
А дракон вӧтчис-вӧтчис детинка бӧрся и кор кутіс лэччыны за кузя увлань, гыпмуні-уси му вылӧ.
Усис сійӧ, и жугалісны сылӧн став лапаясыс и став юръясыс.
Сэки детинка сотіс сійӧс, медым некод сэсся эз пов драконысь и медым му вылын весиг и следыс омӧльлӧн эз коль.
Сэсся детинка муніс мамыс дорӧ, а сійӧ, коньӧр, шогсис нин вошӧм пи пондаыс.
— Эн шогсьы, мамукӧй, — шуис сійӧ.
— Ӧні миян и сёяныд, и юаныд, и зарниыд лоӧ тырмымӧн.
— Да кытысь нӧ?
— юаліс мамыс.
— Мӧстӧ тэ вузалін, сыысь тэныд сетісны сӧмын ӧти фасоль тусь.
А ӧні, курӧгтӧ кӧ вузалам, сыысь на этшаджык пӧлучитам!
— Тайӧ курӧгсӧ ми нинӧм вылӧ огӧ вузалӧй!
— вочавидзис детинка.
Сійӧ пыртіс курӧгсӧ гортас, пуктіс сійӧс пызан вылӧ, малыштіс да шуис:
— Вай кольк!
И курӧг пыр жӧ вайис сылы зарни кольк.
Мамыслӧн чуймӧмысла весиг вомыс и синъясыс паськалісны.
Да сідзи паськалісны, мый детинкалы ковмис нуӧдлыны сійӧс лекарь дорӧ, медым лекарь пӧдлаліс сылысь и синъяссӧ и вомсӧ.
Вот мед некод сідзи оз дивуйтчы, а то сыкӧд татшӧмтор жӧ вермас лоны!
Сэсся найӧ локтісны гортаныс, и курӧг налы ваяліс зарни колькъяссӧ сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз озырмыны.
Сэки найӧ стрӧитісны аслыныс керка.
И ньӧбисны нин эз сӧмын мӧс, но и ӧшъясӧс, и вӧвъясӧс, и бур паськӧм аслыныс лӧсьӧдісны.
Детинка ворсіс скрипкаӧн, а мамыс сылӧн пукаліс да кывзіс.
Кодкӧ кӧ оз верит, мед ачыс прӧверитас!
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Бессмертие корсьысь @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 22‒30.}
БЕССМЕРТИЕ КОРСЬЫСЬ
Збыль тайӧ али абу збыль, а сизим страна сайын да сизим океан сайын, киссьӧм пач бокын, да и абу пачас, а ӧти старукалӧн юбкаас, сизимдас сизимӧд оборкаас, оліс-выліс еджыд пытш.
Вот тайӧ пытш мыш вылас сулаліс ыджыдысь-ыджыд кар, а карас оліс морт и вӧлі сылӧн зэв бур пи.
Кутшӧма тайӧ мортыс надейтчис аслас пиыс вылӧ — и став наукаясас сійӧ писӧ велӧдіс и став ремеслӧясас, а сэсся мӧдӧдіс йӧз муясӧ олӧмсӧ видлыны, судьбасӧ испытайтны.
Уна во ветлӧдліс пиыс быдсяма странаясӧд, медбӧрын сэсся батьыс тшӧктіс сійӧс локны гортас.
Но пока том морт ветлӧдліс, оласногыс сылӧн дзикӧдз вежсис.
Том морт лои жугыль да пыр мыйкӧ думайтіс.
Кор старик аддзис писӧ татшӧмӧн, то и ачыс кутіс вывті ёна шогсьыны.
Век думайтіс да гадайтіс — мый вӧсна пиыс тадзи вежсис?
И думсьыс шуис, мый пиыс, тыдалӧ, кодӧскӧ радейтӧ и сы вӧсна гажтӧмчӧ.
Ӧтчыд лои сідзи, мый найӧ колисны гортаныс ӧтнанныс, и батьыс шуис пиыслы:
— Дона пиӧй, мыйла тэ сэтшӧма шогсян?
Он-ӧ радейт тэ кодӧскӧ?
Гашкӧ, невеста тэныд корсьны?
— Оз ков, батьӧ! — вочавидзис пиыс.
— Оз радейтӧм, ни оз гӧтрасьӧм тревожитны менӧ.
Ӧти мӧвп оз сет меным покой, мучитӧ менӧ лун и вой. Ме век ӧтарӧ думайта сы йылысь, мый ми долженӧсь кувны.
Кутшӧм окота меным аддзыны сэтшӧм страна, кӧні йӧзыс некор оз кувлыны.
Вот ме и решиті: кӧть мый мекӧд туйын оз ло, а татшӧм странасӧ корся.
Заводитліс старик не лэдзны писӧ, но пиыс нинӧм вылӧ эз сетчы.
Аски асывнас сійӧ кӧрталіс аслыс вӧняс сабля да петіс туйӧ.
Кор сійӧ петіс аслас странаысь, то друг аддзис, мый зэв ыджыд орёл пукалӧ пу йылын да ёсь гыжъя лапаяснас чашйӧ пу вожъяссӧ, зільӧ найӧс чегъявны.
Эз на удит том морт прамӧйджыка видзӧдлыны орёл вылӧ, кыдзи лэбач лэбзис сы дінӧ, патурликсис, пӧрис мортӧ и юаліс чуймӧм зонлысь:
— Мый нӧ тэ видзӧдан, вокӧ?
— Да вот дивуйтча, — вочавидзис том морт, — некыдз ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла тэ чегъялан пу йывсӧ?
Та вылӧ орёл вочавидзис:
— Сэтшӧм нин наказание миянлы уси — ни меным, ни менам рӧднялы оз позь кувны сэтчӧдз, кытчӧдз ме ог перйы тайӧ пусӧ вужнас.
Но сёр нин, пӧра нин уджсӧ помавны.
Мунам менам гортӧ, туй морт, шойччыштан ме ордын.
Том морт сӧгласитчис, и найӧ мунісны орёл керкаӧ.
Орёллӧн вӧлі зэв мича ныв.
Сійӧ меліа встретитіс найӧс, пыр жӧ лӧсьӧдіс сёйны и вайис ужын.
Ужнайтігӧн орёл юаліс том мортлысь, кытчӧ сійӧ мунӧ и мый корсьӧ, и том морт висьталіс, мый сійӧ шӧйтӧ свет пасьта да корсьӧ сэтшӧм страна, кӧні йӧзыс некор оз кувлыны.
— Но, вокӧ, — вочавидзис орёл, — сідзкӧ тэ аддзин, мый корсин.
Ме вылын и менам рӧдняяс вылын смерть оз ыджыдав, кытчӧдз ме вужнас ог нетшышт тайӧ пусӧ.
А сэтчӧдз коляс квайтсё во.
Гӧтрась менам ныв вылӧ и олӧй ме ордын шудаа.
— Ок, дона батьӧй, — шуис том морт, — ставыс эськӧ тайӧ ладнӧ, но квайтсё во мысти тіянлы век жӧ ковмас кувны, а ме корся сэтшӧм крайяс, кӧні йӧз некор оз кувлыны.
Орёллӧн нылыс сідзжӧ заводитліс корны том мортӧс, медым сійӧ эз мун, но и тайӧ эз отсав.
Сэки сійӧ пӧдаритіс том мортлы шкатулка, а шкатулкаас вӧлі аслас портретыс.
— Дона зонмӧй, — шуис ныв, — тэ кӧ нинӧм вылӧ он кӧсйы кольччыны миян ордӧ, босьт кӧть тайӧс!
Тайӧ шкатулкаыслӧн эм чудеснӧй свойство: кор тэ мудзан, видзӧдлы сы пытшкӧ, а кор видзӧдлан, менсьым портретӧс аддзан, и сэки кутан тӧвзьыны тэ мӧвпысь ӧдйӧджык да тӧвнырысь тэрыбджыка му вывті, воздухті, кытчӧ кӧсъян.
Том морт аттьӧаліс нылӧс шкатулкаысь, пуктіс пӧдаркисӧ зептас и асывнас, гостеприимнӧй кӧзяевакӧд прӧщайтчӧм бӧрын, петіс туйӧ.
Муніс, муніс сійӧ подӧн миртуй кузя, а сэсся, кор вывті ёна мудзис, дум вылас сылы уси шкатулкаын сійӧ перйис шкатулкасӧ, восьтіс, видзӧдліс орёл нывлӧн портрет вылӧ да думыштіс: «Кӧсъя лэбны тэрыб тӧв моз!»
И пыр жӧ кыпӧдчис небесаӧ да кутіс лэбзьыны тэрыб тӧв моз.
Сійӧ лэбзис нин вель дыр, воис джуджыд гӧра дорӧдз и аддзис, мый кутшӧмкӧ куш юра морт тэчӧ зырйӧн кӧрзинаӧ му да новлӧ сійӧс улӧ.
Том морт лэччис муӧ, сувтіс да чуймӧмпырысь кутіс видзӧдны сы вылӧ.
Куш юра морт сувтіс жӧ да юаліс том мортлысь:
— Тэ нӧ мый, вокӧ, дзорган?
— Видзӧда вот, — мыйла тэнад милӧстьыд новлӧ татысь кӧрзинанас мусӧ?
— Ой, дона вокӧй менам, — вочавидзис старик, — сэтшӧм нин наказание миянлы усьӧма.
Ни меным, ни менам семьялы оз позь кувны сэтчӧдз, кытчӧдз ме кӧрзинаясӧн ог новлы татысь гӧрасӧ ставнас и кытчӧдз ог шыльӧд сійӧ местасӧ, кӧні гӧраыс сулаліс.
Но вот и рыт пуксис, пӧра помавны уджсӧ.
Старик матыстчис том морт дорӧ да тшӧктіс сылы узьны сы ордын.
Тадзи и мунісны найӧ ӧтлаын куш юра старик керкаӧ.
А тайӧ кӧзяиныслӧн нылыс вӧлі сёпӧв на мичаджык первойыслӧн дорысь.
Нылыс примитіс найӧс бура, ужын пызан вылӧ вайис.
Ужнайтігӧн старик юаліс том мортлысь, кытчӧ сійӧ мунӧ.
Та вылӧ том морт вочавидзис, мый ветлӧдлӧ свет пасьта и кутас ветлӧдлыны сэтчӧдз, кытчӧдз оз аддзы сэтшӧм страна, кӧні йӧзыс некор оз кувлыны.
— Но мый нӧ, сідзкӧ тэ воин сійӧ местаӧдзыс, кытчӧ кӧсйин, — вочавидзис куш юра старик.
— Ме ӧд висьталі нин тэныд, мый меным и менам семьялы быть лоӧ овны, мый ми ог вермӧй кувны сэтчӧдз, кытчӧдз ме ог новлы тайӧ джуджыдысь-джуджыд гӧрасӧ улӧ и кытчӧдз ог шыльӧд сійӧ местасӧ, кӧні тайӧ гӧраыс сулаліс.
А сэтчӧдз коляс кӧкъямыссё во.
Ӧтлаасьӧй менам нывкӧд, ме аддза, мый ӧтлаын тіянлы абу гажтӧм, и кӧкъямыссё во оланныд тӧлкӧн-ладӧн.
— Да, — вочавидзис том морт, — зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, но ме кӧсъя аддзыны сэтшӧм места, кӧні смертьыс некор оз ыджыдав йӧз вылын.
Сэсся сійӧ сувтіс, сиис гостеприимнӧй кӧзяевалы бура коллявны войсӧ и муніс узьны.
Аски асывнас ставныс найӧ чеччисны зэв водз, и сэки нылыс нин корис том мортӧс кольччыны.
Но сійӧ эз сӧгласитчы.
Сэки ныв пӧдаритіс сылы зарни чунькытш.
А тайӧ чунькытшыс вӧлі волшебнӧй — муртса бергӧдан сійӧс, и сылӧн кӧзяиныс пыр жӧ лоас сійӧ местаас, кӧні кӧсъяс.
Том морт босьтіс чунькытшсӧ, аттьӧаліс мича нылӧс, прӧщайтчис и мӧдӧдчис туйӧ.
Муніс сійӧ миртуй кузя.
Друг сылы дум вылас уси чунькытшыс.
Бергӧдіс сійӧс чуняс и думыштіс: «Кӧсъя лэбзьыны му помасянінӧ».
Кунис синсӧ.
Кор здук мысти восьтіс синсӧ, то аддзис, мый сійӧ мичаысь-мича карын, сылӧн главнӧй улича вылас.
Сійӧ аддзис вывті лӧсьыд, мича паськӧма зэв уна йӧзӧс, заводитліс сёрнитны накӧд кызь сизим разнӧйпӧлӧс кыв вылын (том морт тӧдіс сы мында кыв), но ни ӧти кыв вылын сылы эз ӧтветитны.
Сэки сійӧс шогӧдіс: кыдзи-мый сылы вӧчны.
Сэтчӧдз сійӧ шӧйтіс, кытчӧдз сылы эз паныдась морт, коді вӧлі пасьтасьӧма сідз жӧ, кыдзи и ачыс том мортыс.
Том морт чукӧстіс сійӧс аслас кыв вылын, и мӧдыс вочавидзис:
— Кутшӧм кар тайӧ?
— юаліс том морт.
Морт висьталіс, мый тайӧ гӧлубӧй королевстволӧн столица.
Ачыс корольыс кулі, царствуйтӧ сылӧн мича да мелі нылыс, сійӧ веськӧдлӧ сизим странаӧн, сы вӧсна мый став королевскӧй родысь, сыысь кындзи, некод эз коль.
Том морт аттьӧаліс ӧтветысь да юаліс, оз-ӧ вермы тӧдтӧм морт нуӧдны сійӧс королевскӧй дворец дорӧ.
— Окотапырысь, — вочавидзис тӧдтӧм морт.
Сійӧ нуӧдіс том мортӧс дворец дорӧ и сэні сыкӧд прӧщайтчис.
Том морт пырис дворецӧ и аддзис, мый пос вылын пукалӧ королевна да вышивайтчӧ.
Том морт мӧдӧдчис веськыда сылань.
А ныв аддзис мича гӧстьтӧ, нуӧдіс сійӧс аслас хоромаясӧ да зэв бура примитіс сійӧс.
Кор ныв тӧдмаліс том мортлысь думъяссӧ, сійӧ предложитіс том мортлы кольччыны сы ордӧ да сыкӧд тшӧтш веськӧдлыны странаӧн.
Но том морт вочавидзис королевналы сідз жӧ, кыдзи орёллы да куш юра стариклы.
Сійӧ шуис, мый кӧсйӧ овмӧдчыны сэтшӧм странаын, кӧні смерть оз ыджыдав.
Сэки королевна босьтіс том мортӧс киӧдыс, пыртӧдіс сійӧс бокиса горничаӧ, индіс джодж вылас.
А горнича джоджас сэтшӧм сука вӧлі сутшйӧдлӧма емъяс, мый весиг дзик ӧти ем сатшкыны вӧлі эськӧ некытчӧ нин.
— Том морт, аддзан тэ тайӧ лыдтӧм-щӧттӧм емъяссӧ?
— юаліс королевна.
— Сідзкӧ вот, кытчӧдз став тайӧ емъясыс оз ныжмыны вурсигӧн, ни ме, ни менам семьяӧй кувны огӧ вермӧй.
А сэтчӧдз коляс тысяча во.
Кольччан кӧ ме ордӧ, то ми тэкӧд олыштам да царствуйтыштам.
— Да, — вочавидзис том морт, — но тысяча во мысти век жӧ ковмас кувны, а ме корся сэтшӧм страна, кӧні эськӧ смерть некор эз ыджыдав.
Кӧть кыдзи эз кор том мортӧс вышивайтчысь королевна, — ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Сійӧ чорыда шуис мунны водзӧ.
Сэки королевна шыасис сы дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Ме аддза, мый некыдз тэнӧ он вермы кутны, босьт сідзкӧ месянь кӧть зарни бедьтор.
Бедьторйыс тайӧ волшебнӧй, и тэныд кӧ ковмас, сійӧ вермас пӧрны быдторйӧ, мый тэныд колӧ.
Том морт пуктіс пӧдаркисӧ аслыс зептас, аттьӧаліс королевнаӧс, прӧщайтчис сыкӧд да бара мӧдӧдчис водзӧ.
Муртса на сійӧ петіс карысь, кыдзи аддзис, мый туйсӧ сылысь потшис ыджыд ю, а ю мӧдар берегӧ вон моз лэччӧ небеса.
И водзӧ мунны оз позь, сэні — му пом.
Сэки том морт шуис мунны ю катыд.
Мыйкӧ дыра сійӧ муніс берег пӧлӧн, и друг сійӧ аддзис дзирдалысь замок, коді ӧшаліс воздухын веськыда ю весьтын.
Кӧть кутшӧм сюся том морт эз видзӧд, некутшӧм туй, некутшӧм пос, коді нуис эськӧ му вывсянь замокӧ, сійӧ эз аддзы.
А сылы сэтшӧм окота вӧлі пыравны тайӧ чуймӧдана стрӧйбаас.
Друг сылы дум вылас уси зарни бедьторыс, кодӧс сылы пӧдаритіс вышивайтчысь королевна.
Сійӧ перйис бедьторсӧ, шыбитіс муӧ да кӧсйис, медым бедьторйыс пӧрис поскӧ, коді нуӧдӧ чуймӧдана замокӧ.
И бедьтор пыр жӧ пӧрис зарни поскӧ.
Том морт эз кут дыр виччысьны, тувччис зарни пос вылӧ да и кутіс сы кузя кайны.
Но кор сійӧ матыстчис ворота дорӧ, то аддзис, мый замоксӧ видзӧны страшнӧй, аддзывлытӧм зверьяс, — сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь сійӧ весиг мойдкывъясысь эз кывлы.
Повзис том морт, видзӧдліс гӧгӧрбок.
Друг ӧшиньӧдыс сійӧс аддзис замокса кӧзяйка и пыр жӧ ыстіс служанкасӧ приказӧн, медым зверьяс эз вӧрзьӧдны локтысь мортӧс.
Служанка тэрыба лэччис улӧ да нуӧдіс том мортӧс стража дорӧд мича кӧзяйкалы паныд.
Кор том морт матыстчис замокса кӧзяйка дінӧ, сійӧ шуис том мортлы:
— Ме аддза, мый тэ смел да чорыда сулалан ас кыв вылад, но окота меным тӧдны, мыйла тэ локтін татчӧ и кытчӧ мунан?
Том морт вочавидзис сылы, мый корсьӧ сэтшӧм страна, кӧні смерть оз ыджыдав.
— Тэ воин сэтчӧ, кытчӧ кӧсйин!
— вочавидзис кӧзяйка.
— Ме олӧм да бессмертиелӧн королева.
Тані тэнӧ оз вермы некутшӧм смерть.
Сійӧ пуксьӧдіс том мортӧс, корис аслас пызан дорӧ.
И том морт кутіс овны королева ордын.
Со пӧшти тысяча во нин оліс сійӧ дзирдалысь замокын, но тайӧ лыдтӧм-щӧттӧм воясыс лэбзисны сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи важӧн лэбзьыліс воджын, кор сійӧ овліс му вылын.
Буретш сійӧ вояс, кор тырис бессмертиелӧн королева замокын сылӧн олӧмлы тысяча во, том морт вӧтасис.
Сійӧ вӧтасис, быттьӧ сійӧ гажӧдчӧ гортас батьыскӧд да мамыскӧд ӧтлаын.
И сылы лои сэтшӧм гажтӧм, мый асывнас, чеччӧм бӧрас, сійӧ пыр жӧ висьталіс олӧм да бессмертиелӧн королевалы, мый кӧсйӧ ветлыны гортас ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны аслас мам-бать вылас.
Бессмертиелӧн королева зэв ёна чуймис.
— Донаӧй, мый нӧ тайӧ тэныд юрад воис.
Ӧд тэнад мам-батьыд важӧн нин кулісны.
Кувсьӧмыслы во кӧкъямыссё нин, а гашкӧ и унджык.
Налӧн весиг и следыс нин абу.
Но том морт сулаліс ас кыв вылас.
Королевалы ковмис сӧгласитчыны.
— Тэ кӧ збыль кӧсъян эновтны менӧ, то эн мун кӧть сэтчӧдз, кытчӧдз ме тэныд ставсӧ ог лӧсьӧд туйӧ петігкежлӧ.
И сійӧ ӧшӧдіс том мортлы сьыліас кык ичӧтик бутылка: зарниӧс да эзысьӧс.
Сэсся пыртӧдіс сійӧс ичӧтик комнатаӧ, комната пельӧсысь восьтіс ичӧтик ӧдзӧс да шуис:
— Тырт ассьыд эзысь бутылкатӧ ваӧн, коді тані видзсьӧ.
Тайӧ ваыс абу прӧстӧй: кӧть кодлы тэ сійӧн он резышт, сійӧ пыр жӧ кулас.
Кор том морт тыртіс эзысь бутылкасӧ тайӧ ванас, кӧзяйка пыртӧдіс сійӧс замоклӧн мӧд, бокиса, комнатаӧ.
Сэні пельӧсас вӧлі сэтшӧм жӧ ӧдзӧс, коді нуӧдіс гӧбӧчӧ.
Выв восьтіс ӧдзӧссӧ, тыртіс сійӧ ванас, коді вӧлі джодж улын, зарни бутылкасӧ да шуис:
— Кывзы, том морт!
Тайӧ ваыс сӧдзис бессмертие скалаысь, и сылӧн эм ӧти чудодейственнӧй свойство: кодкӧ кӧ куліс весиг нёль либӧ вит тысяча во сайын, но тэ аддзан сылысь кӧть ӧти лытор, то резышт сы вылӧ, и сійӧ мортыс пыр жӧ ловзяс.
Том морт аттьӧаліс олӧм да бессмертиелӧн королеваӧс пӧдаркиясысь, прӧщайтчис сыкӧд да мӧдӧдчис туйӧ.
Регыд сійӧ локтіс сэтчӧ, кӧні оліс вышивайтчысь королевна, но муртса тӧдіс карсӧ, сэтшӧма сійӧ вежсьӧма.
Том морт пырис дворецӧ.
Сэні вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, быттьӧ сэні некор некод абу овлӧма.
Кайис том морт дворцӧвӧй параднӧй пос кузя и аддзис, мый королевна пукалӧ аслас вышивка дорын юрсӧ копыртӧмӧн.
Том морт матыстчис сы дінӧ, чукӧстіс сійӧс, но королевна весиг эз вӧрзьы.
Том морт котӧртіс сійӧ комнатаас, кытчӧ джоджас коркӧ вӧлі пасьталаыс сутшйӧдлӧма емъяс.
Комнатаыс вӧлі тыртӧм.
Ни ӧти ем эз вӧв сэні.
Медбӧръя емыс ныжмӧма королевна вышивкаын, сідзи сійӧ и кулӧма.
Сэки том морт кватитіс зарни бутылкасӧ, резыштіс сійӧ ванас королевнаӧс, мӧдыс друг лэптіс юрсӧ да заводитіс сёрнитны:
— О муса друг, кутшӧм лӧсьыд, мый тэ менӧ чуксалін.
Тыдалӧ, ме зэв дыр узи.
— Тэ эськӧ узин нэм помасьтӧдзыс, — вочавидзис том морт, — ме кӧ тэнӧ эг ловзьӧд.
Прӧщайтчӧм бӧрын том морт мӧдӧдчис веськыда куш юра старик дінӧ.
Ылісянь на том морт казяліс, мый гӧраыс абу нин.
А кор воис матӧджык, аддзис, мый старик пуктӧма юр улас кӧрзинасӧ, орччӧн зырсӧ, да сідзи и кулӧма.
Том морт перйис ассьыс зарни бутылкасӧ, резыштіс ванас куш юра стариклы да ловзьӧдіс сійӧс.
Аттьӧалӧмсӧ помӧдз кывзытӧг том морт прӧщайтчис стариккӧд да тэрыба мӧдӧдчис орёл дінӧ.
Ыджыд, ён пулӧн и следыс абу кольӧма.
Орёл вужнас нетшыштӧма пусӧ, а ачыс, бордъяссӧ шевкнитӧмӧн, сатшкысьӧма нырнас муӧ да кулӧма.
Том морт перйис зарни флягасӧ, резыштіс ванас орёлӧс, мӧдыс кутіс ловзьыны, выныштчис да заводитіс сёрнитны:
— Ой, кутшӧм дыр ме узи, аттьӧ, муса друг, мый тэ менӧ садьмӧдін.
— Тэ эськӧ узин нэм помасьтӧдзыс, — вочавидзис том морт, — ме кӧ тэнӧ эг ловзьӧд.
Сӧмын сэки орёл гӧгӧрвоис, мый сійӧ ӧтчыд кувліс нин.
Сійӧ тӧдіс том мортӧс, аттьӧаліс сійӧс да шуис, мый бурторйыс сійӧ мынтысяс бурторйӧн жӧ.
Том морт прӧщайтчис орёлкӧд да мӧдӧдчис водзӧ.
Недыр мысти воис сійӧ местаас, кӧні коркӧ сулавліс батьыслӧн керкаыс.
Но керкаыслӧн и следыс абу кольӧма.
Матӧджык матыстчис том морт и аддзис, мый сійӧ местаас, кӧні сулаліс керкаыс, ӧні сернистӧй пруд, коді сільгӧ, бузгӧ да сотӧ, быттьӧ сливаысь вӧчӧм настойка.
Том мортлӧн дзикӧдз нин вошис надеяыс, мый сійӧ аддзылас ассьыс батьсӧ да мамсӧ, и сійӧ шогпырысь бергӧдчис бӧр.
Но кор сійӧ петіс кар сайӧ, кодкӧ друг чукӧстіс сійӧс:
— Сулав, том морт!
Тэ локтін кытчӧ колӧ: со тысяча во нин ме корся тэнӧ.
Том морт видзӧдліс мышкас да тӧдіс, коді чукӧстіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі старука-смерть.
Том морт пыр жӧ бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ и сразу жӧ лои орёл дінын.
Сэтысянь сійӧ веськаліс куш юра старик дорӧ, сэсся вышивайтчысь королевна дорӧ.
Но смерть вӧтчис сы бӧрся сэтшӧм ӧдйӧ, мый, кор том морт ӧти кокнас тувччис нин олӧм да бессмертиелӧн королева замокӧ, смерть кватитіс сійӧс мӧд кокӧдыс да шуис татшӧм кывъяс:
— Сулав, тэ менам!
Олӧм да бессмертиелӧн королева аддзис найӧс да ӧшинь пырыс кутіс шуавны смертьлы, мый пӧ сылы татысь колӧ?
Нинӧм пӧ сылы вӧчны тайӧ странаас, кӧні нинӧм вылын сійӧ ыджыдавны оз жӧ нин вермы-а.
— Да, — вочавидзис смерть, — но ӧти кокнас сійӧ менам странаын, и сійӧ менам!
— Да.
Но ӧд джынйыс сылӧн кыв ни джын шутӧг менам, — вочавидзис олӧмлӧн королева.
— Кутшӧм нӧ тэныд лоӧ выгӧда, ми кӧ сійӧс юкам кыкпельӧ, ни меным, ни тэныд пӧльзаыс таысь оз ло.
Вот мый ме тэныд висьтала: пыр ме ордӧ, тайӧ пӧрйӧ ме тэныд разрешайта.
Делӧсӧ ми решитам ас костын вензьӧмӧн.
Смерть сӧгласитчис, пырис олӧм да бессмертиелӧн королева замокӧ, и королева шуис шыбитны том мортӧс сизимӧд небесаӧ, буретш асъя кодзув мыш сайӧ.
— Ме кӧ верма шыбитны сійӧс сідзи, мый увлань лэччигас сійӧ усяс менам замокӧ, — шуис королева, — сэки сійӧ лоӧ менам.
А усяс кӧ сійӧ замок стен сайӧ, то лоӧ тэнад.
Смерть вензьыны эз кут.
Сэки бессмертиелӧн владычица сувтӧдіс том мортӧс замок шӧрӧ и сэтшӧм ёна чужйис сылы кокнас, мый сійӧ лэбзис веськыда кодзувъяслань и воши син водзысь.
Но кор сійӧ чужйис том мортлы кокнас, то ачыс неуна шатовмуніс и сы вӧсна поліскодь, мый том морт усяс замок стенъяс сайӧ.
Зэв ёна виччысис олӧмлӧн королева сылысь локтӧмсӧ.
Медбӧрын сійӧ аддзис вылысь-вылысь небесаысь мыйкӧ зэв ичӧтик зі кодьӧс.
Тайӧ и вӧлі том морт.
Синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс королева сы бӧрся, кытчӧ сійӧ усяс.
Ещӧ ӧти здук — и сійӧ уси буретш замок стена вылӧ.
Но ӧд найӧ сёрнитчисны, мый том морт должен усьны буретш замокас!
А друг сійӧ стен вывсяньыс усяс смертьлы моздорас!
Повзис кӧзяйка, но сэки ӧвтыштіс кокньыдик лун тӧв и том морт усис стен вывсянь веськыда садйӧ.
Эз вермы терпитны королева, уськӧдчис сы дорӧ, босьтіс сійӧс да пыртіс замокӧ.
Сэсся королева тшӧктіс став йӧзыслы зэв ӧдйӧ ваявны корӧсьяс, ӧзтыны найӧс и сотчысь корӧсьяснас чышкыны смертьӧс замокысь.
Сійӧ кадсяньыс смерть сэсся некор нин эз тувччыв тайӧ порог вомӧныс.
А том морт замокса кӧзяйкакӧд век на олӧны шудаа.
Кодкӧ кӧ оз верит, мед ветлас на ордӧ му помасянінӧ, кӧні найӧ ӧнӧдз на олӧны сійӧ замокас, коді ӧшалӧ ю весьтын воздухын.
И кор сійӧ пырас сэтчӧ, то пыр жӧ тӧдмалас, мый мойдкывйыс тайӧ — дзик збыльтор.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Кӧин-бӧин @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 31‒34.}
КӦИН-БӦИН
Оліс-выліс свет вылын курӧг.
Ветлӧдліс сійӧ дворӧд, кокаліс кӧйдысъяс.
Друг орчча керкасьыс детинка шыбитіс забор вомӧныс из и тайӧ изйыс инмис курӧглы буретш юрас.
Повзис курӧг, уськӧдчис котӧртны и век ӧтарӧ горзіс:
— Пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
Тадзи сійӧ котӧртіс, кытчӧдз сылы эз паныдась петук.
Петук сылысь юаліс:
— Тэ кытчӧ котӧртан, кума?
— Ой, пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Ой, батюшка!
Ас юр вывті муніс!
— Сідзкӧ пышъям ӧтлаын!
Кутісны котӧртны.
Котӧртісны, котӧртісны, налы паныдасис кӧч.
Кӧч юаліс:
— Кытчӧ котӧртанныд, кум петук?
— Ой, пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кума курӧг висьталіс.
— А кума курӧг кытысь тӧдӧ?
— Ас юр вылын испытайті.
— Сідзкӧ пышъямӧй ӧтлаын.
Заводитісны котӧртны ӧтлаын.
Котӧртісны, котӧртісны, налы паныдасис кӧр.
Кӧр юаліс:
— Кытчӧ котӧртанныд, кум кӧч?
— Ой пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кум петук висьталіс.
— А кум петук кытысь тӧдӧ?
— Кума курӧг висьталіс.
— А кума курӧг кытысь тӧдӧ?
— Ас юр вывті муніс.
— Сідзкӧ пышъямӧй ӧтлаын.
Бара котӧртісны, котӧртісны, налы паныдасис руч.
Руч юалӧ:
— Кытчӧ котӧртанныд, кум кӧр?
— Ой, пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кум кӧч висьталіс.
— А кум кӧч кытысь тӧдӧ?
— Кум петук висьталіс.
— А кум петук кытысь тӧдӧ?
— Кума курӧг висьталіс.
— А кума курӧг кытысь тӧдӧ?
— Ас юр вывті муніс.
— Сідзкӧ пышъямӧй ӧтлаын.
Котӧртісны, котӧртісны, налы паныдасис кӧин.
Кӧин юаліс:
— Кытчӧ котӧртанныд, кума руч?
— Ой, пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кум кӧр висьталіс.
— А кум кӧр кытысь тӧдӧ?
— Кум кӧч висьталіс.
— А кум кӧч кытысь тӧдӧ?
— Кум петук висьталіс.
— А кум петук кытысь тӧдӧ?
— Кума курӧг висьталіс.
— А кума курӧг кытысь тӧдӧ?
— Ас юр вывті муніс.
— Сідзкӧ пышъямӧй ӧтлаын.
Заводитісны котӧртны ставныс ӧтлаын.
Котӧртісны, котӧртісны да ставныс горзісны:
— Ой, пышъям, пышъям!
Бушков локтӧ, муыс тіралӧ!
Пемдыны нин кутіс, а найӧ век на котӧртісны.
Друг кыдзи ӧтлаын ставныс котӧртісны, сідзи и усялісны, усялісны, гылалісны зверьясӧс кыйӧм могысь кодйӧм джуджыд гуӧ.
Мый налы вӧчны?
Кыдзи налы петны?
Да и кынӧмныс налӧн зэв ёна сюмаліс.
Друг кӧин шуӧ:
— Но, другъяс-кумъяс, мый нӧ ӧні ми вӧчам?
Зэв нин ёна кынӧмным сюмалӧ.
Миянлы кӧ тані дыр ковмас пукавны, то ми тшыглы кулам.
А ме вот со мый думышті: сравнитам миянлысь нимъяснымӧс, и кодлӧн лоӧ медмисьтӧм, сійӧс и сёям!
Ставныс сӧгласитчисны кӧинкӧд, а сійӧ заводитіс:
Кӧин-<ns>бӧин</ns>, ок и мича жӧ!
Руч-<ns>буч</ns>, ок и мича жӧ!
Кӧр-бӧр, медся мича ним!
Кӧч-вӧч, вот мича!
Петук-<ns>бетук</ns>, ой мича, ой лӧсьыд!
Курӧг-<ns>бурӧг</ns>, ой, прӧстӧ повзян!
Косявлісны найӧ ичӧтик курӧгӧс торъяс вылӧ да сёйисны.
Сёйисны да весиг кыв йывтіыс эз мун.
Кӧин бара заводитіс:
— Кӧин-<ns>бӧин</ns>, ок и мича жӧ!
Руч-<ns>буч</ns>, ок и мича жӧ!
Кӧр-бӧр, медся мича ним!
Кӧч-вӧч, вот мича!
Петук-<ns>бетук</ns>, ой, прӧстӧ повзян!
Косявлісны и петукӧс.
Пӧттӧдзыс сёйисны, но аскинас кынӧмныс бара кутіс сюмавны.
Кӧин бара заводитіс:
— Кӧин-<ns>бӧин</ns>, ок и мича жӧ!
Руч-<ns>буч</ns>, ок и мича жӧ!
Кӧр-бӧр, медся мича ним!
Кӧч-вӧч — ой, прӧстӧ повзян!
Сёйисны и кӧчӧс.
И сійӧ тырмис сӧмын ӧти лун кежлӧ.
Аскинас налӧн кынӧмныс бара кутіс сюмавны.
Друг кӧин бара заводитіс:
— Кӧин-<ns>бӧин</ns>, ок и мича жӧ!
Руч-<ns>буч</ns>, ок и мича жӧ!
Кӧр-бӧр — прӧстӧ повзян!
Косявлісны найӧ и кӧрӧс да сёйисны.
Уна-ӧ, этша-ӧ коли кадыс, кӧин и шуӧ ручлы:
— Но, кума-кумушка, ӧні миянлы некодӧс нин сёйнытӧ.
Либӧ тэ менӧ сёй, либӧ ме тэнӧ сёя.
Вай вермасям, коді вермас — мудерлун али вын?
Заводитісны вермасьны.
Дерт, победитіс кӧин.
Сёйис сійӧ ручӧс, тырмис быдса недель чӧж.
Но вот недельыс колис.
Кӧинлӧн бара кутіс сюмавны кынӧмыс.
Мый сылы вӧчны?
Заводитіс мыйвынсьыс омлявны.
А буретш сэки гу дорӧд мунӧны вӧлі охотникъяс.
Кылісны найӧ кӧинлысь омлялӧмсӧ, матыстчисны да лыйисны сійӧс.
Кусьыс вурисны пась да ӧні на новлӧны, эз кӧ сійӧ косясьлы.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Дурачок-простачок @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 35‒37.}
ДУРАЧОК-ПРОСТАЧОК
Оліс свет вылын гӧлиник морт.
Оліс и куліс.
И наследство пыдди куим пиыслы колис ӧти ӧшкӧс.
А пияныс ас костаныс шуисны сідзи, мый на пиысь быдӧн стрӧитас стойлӧ и кутшӧм стойлӧӧ ӧшкыс пырас, сылӧн и лоӧ.
Шуисны и стрӧитісны.
Кык ыджыдджык пиыс стрӧитісны сэтшӧм стойлӧяс да сэтшӧма мичмӧдісны найӧс, мый весиг поплы и то эськӧ сэні овны эз вӧв яндзим.
Коймӧд писӧ ставныс гӧгӧрбок лыддьылісны неуна йӧйкодьӧн.
Сійӧ вӧчис ӧшлы прӧстӧй стойлӧ кыдз пу ньӧръясысь.
А ӧш — муртса сійӧс лэдзисны, котӧртіс веськыда сійӧ стойлӧас, кодӧс стрӧитіс коймӧд пиыс.
Кык ыджыдджык вокыс скӧрмисны.
Но вӧчны нинӧм.
Стойлӧяснас ноксьӧмсӧ найӧ асьныс думыштісны, но и ковмис налы сетны ӧшсӧ ичӧтджык вокыслы — дурачок-простачоклы.
А сійӧ шыртыштіс ӧшлы сьыліас гез да веськыда кутіс нуӧдны сійӧс ярмарка вылӧ.
Кор сійӧ муніс миртуй вывті, друг кыптіс ыджыд тӧв.
Гыркса бадь, коді сулаліс туй бокын, мавттӧм телега моз заводитіс дзуртны.
«Гм!
— думыштіс дурачок-простачок.
— Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйӧ ньӧбны менсьым ӧшкӧс».
— Эй, мый тэ сетан ӧшсьыс? — горӧдіс бадьлы зон.
Но вочавидзӧм пыдди бадь сӧмын дзуртіс да дзуртіс.
«Эге! — думыштіс зон.
— Ме аддза, сылы колӧ, медым ме чегъялі ӧшлысь сюръяссӧ».
Сійӧ пырысь-пыр чегис ӧшлысь кыкнан сюрсӧ.
А бадь тӧвйылын пыр ӧтарӧ дзуртіс да дзуртіс.
Сэки дурачок-простачок бара горӧдіс:
Сідзкӧ, тэнад деньгаыд абу?
Сійӧ нинӧм, мед шудыд вӧлі-а!
Недыр мысти сійӧ бара горӧдіс:
— Босьт ӧшсӧ, а деньгалаыд ме вола локтан неделяс.
Сэсся сійӧ кӧрталіс ӧшсӧ бадь бердӧ и муніс гортас.
Гортас вокъясыс юалӧны сылысь:
— Но мый, йӧюк, вузалін ӧштӧ?
— А кыдзи нӧ!
— вочавидзис дурачок-простачок.
— Кодлы нӧ тэ сійӧс, йӧйӧй, вузалін?
— юасис медыджыд вокыс.
— Ёна, кӧнкӧ, и пӧрйӧдлісны тэнӧ.
— Нинӧм тіянлы сы понда тӧждысьнысӧ!
— шуис дурачок-простачок.
— Зэв бура ме иналі ӧшкӧс.
Вузалі сійӧс нелямын форинтысь тӧщӧ пытшкӧса пулы!
— А кӧні нӧ тэнад деньгаыд?
— Бадь пу сетас локтан неделяс, кор ме сы дорті кута мунны!
Ыджыдджык вокъясыс кутісны серавны:
— Йӧй тэ, йӧй, тэ кодьыс свет вылас мӧд абу!
Бура жӧ тэ ӧштӧ вузалӧмыд!
Кыдзи вузалін, сідзи и пӧлучитан!
Зэрӧм бӧрын четвергӧ деньгатӧ и пӧлучитан!
Вокъясыс сералӧны дурачок-простачок вылын, а сійӧ быттьӧ оз и кыв.
Недель мысти сійӧ бара муніс тӧщӧ пытшкӧса бадь дінӧ да бара кутіс корны сылысь деньга, а мӧдыс пыр ӧтитор дольӧ:
— Ог сет!
Ог сет!
— Вот кыдзи!
— шуис зон.
— Сідзи тэ аслад кыв вылад сулалан?
Дурачок-простачок босьтіс чер, кучкис сійӧн баддьӧ, да сэтшӧм ёна, мый сійӧ ӧтчыд кучкӧмысь пӧрис.
Видзӧдӧ дурачок-простачок и аддзӧ бадь улысь ыджыдысь-ыджыд пӧрт, и пӧрттырыс деньга.
Сэки зон шуис бадьлы:
— Тӧдан мый?
Тайӧ деньгасьыс ме босьта сы мында, мыйта тэ меным уджйӧза, а ӧстальнӧйсӧ тшӧтш босьта, расходъяс вылӧ.
И сійӧ перйис пӧртсӧ, сюйис вугъяс чер, лэптіс мыш вылас и мӧдӧдчис, горт дорӧдзыс эз сувтлы.
Локтіс гортас, аддзисны вокъясыс уна деньгатӧ, вашкӧдчыштісны ас костаныс да шуисны, мый деньгаыс налы ёнджыка згӧдитчас тайӧ йӧйыслы дорысь.
— Виам сійӧс войнас, — вашнитіс ӧтиыс.
— А сэсся шыбитам ваӧ, — шуис мӧдыс.
Но дурачок-простачок, кыдзи шуласны, пельяссӧ вӧлі чошкӧдӧма: сійӧ кывліс лёк вокъясыслысь вашкӧдчӧмсӧ.
Войнас сійӧ пышйис гортсьыс да муніс норасьны веськыда король дінӧ.
А тайӧ корольыслӧн вӧлі ныв.
Дворецын вӧлі вывті гажтӧм и нылыс сэтшӧма гажтӧмчис, мый некод эз вермы петкӧдлыны сылысь серамсӧ.
Но кор дурачок-простачок висьталіс аслас шог йылысь и ныв кыліс, мый ӧшсӧ сійӧ вузалӧма бадьлы, ныв серӧктіс сэтшӧм-сэтшӧм долыда, мый весиг кӧлӧкӧльчикъяс, кодъяс быдмисны матігӧгӧрса видзьяс вылын, и найӧ кутісны зильгыны.
Сэки король шуис:
— Вот тайӧ зон!
Абу менам йӧй придворнӧйяс кодь.
Ме кӧсйыси, мый сійӧ, коді вермас петкӧдлыны менам нывлысь серамсӧ, гӧтрасяс сы вылӧ.
Ассьым кывйӧс ме ог веж.
Сета тэныд нылӧс дай царстводжынйӧс, а тэнсьыд вокъястӧ тшӧкта ӧшӧдны.
— Тіян величество король!
— шуис дурачок-простачок.
— Энӧ ӧшӧдӧй ті найӧс, гӧль йӧзӧс.
Бура кӧ найӧ олісны, эз пет налӧн вежыс менам эмбур вылӧ.
Да и згӧдитчасны на йӧзыд миян государствоын.
— Ладнӧ, — шуис король.
— Мед лоӧ тэ ногӧн.
Вӧчисны найӧ свадьба да пир, да сэтшӧмӧс, мый сизим лун дай сизим вой пируйтісны, — весиг вӧвъяс, и найӧ юисны эз ва, а вина.
А сэсся найӧ пуксисны кольк кышӧ да кывтісны Кикилла кузя, а кор петасны берегӧ, то тіянӧ гӧститны воласны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Идзас йылын замок @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 38‒58.}
ИДЗАС ЙЫЛЫН ЗАМОК
Овліс коркӧ король.
Сылӧн вӧлі куим пи да куим ныв.
Нывъясыс нэм чӧжыс олісны дворецын иган сайын, и корольлӧн пияныс сідзи ньӧтчыд и эз аддзывны ассьыныс чойяссӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд арнас, рытъявыв, вокъяс збоймӧдчисны да шуисны корны батьыслысь, медым сійӧ лэдзас найӧс гуляйтыштны чойясыскӧд садйын.
Пудъясисны кодлы мунны батьыс дінӧ.
Пудйыс уси медыджыдыслы.
Сійӧ и муніс король дінӧ.
— Бур лун, миян светлейшӧй бать-король!
— шуис том морт.
А чолӧмалӧм вылас вочавидзӧм пыдди, король кватитіс сабля да шыбитіс сійӧс веськыда пи вылас.
Пиыс повзис да пышйис.
Локтіс вокъясыс дінӧ.
Найӧ юалӧны сылысь:
— Мый шуис миян батьным?
Яндзим лои том мортлы висьтасьны, мый сійӧ повзис да пышйис король дорысь, и сӧмын шуис вокъясыслы:
— Ветлӧй и ті сы дорӧ, тіянлы король висьталас сійӧс жӧ, мый висьталіс и меным.
Муніс бать дінас шӧркост пиыс.
— Бур лун, светлейшӧй бать-король!
Но вочавидзӧм пыдди король шыбитіс ассьыс саблясӧ и сы вылӧ.
Шӧркост пиыс тожӧ повзис да пышйис.
Медбӧрын муніс ичӧт пиыс.
Кор пырис королевскӧй покойясӧ, сійӧ шыасис батьыс дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Бур лун, менам светлейшӧй бать-король!
Лэдзлӧй час кежлӧ миянлысь чойяснымӧс, ми кӧть накӧд садйын гуляйтыштам.
Вочавидзӧм пыдди король шыбитіс саблясӧ и ичӧт пиыслы, но том морт чеччыштіс бокӧ, и сабляыс сатшис ӧдзӧсас.
Королевич нетшыштіс саблясӧ ӧдзӧссьыс и копыртчылӧмӧн сетіс сійӧс батьыслы.
Пӧрысь король шуис:
— Ме аддза, пиӧй менам, мый тэысь артмас тӧлк.
Мед лоӧ тэ ногӧн.
Нывъясӧс ме лэдза, но мыйкӧ кӧ накӧд лоӧ, то прӧщайтчӧй олӧмныдкӧд.
И сійӧ лэдзис светлицаясысь нывъяссӧ.
Том йӧзлы лои нимкодь, и найӧ мунісны чойясыскӧд гуляйтны садйӧ.
А садйын орешник вылысь киссисны коръясыс.
Коръясыс бергалісны, тӧлыс нӧбӧдіс найӧс, найӧ гылалісны чойяс да вокъяс кок улӧ.
Долыда гуляйтісны садйын том йӧз, любуйтчисны коръясӧн, цветъясӧн и весиг эз аддзыны, мый вӧчсьӧ гӧгӧрбок.
Друг, весиг некод эз казяв, воши медыджыд королевна.
Вокъяс да чойяс заводитісны котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а королевнаӧс сідзи и эз аддзыны.
Да ещӧ, сэк кості, пока корсисны медся ыджыдсӧ, лёктор лои и кык мукӧд чойыскӧд.
Вошисны и найӧ.
Том йӧз дзикӧдз жугыльмисны.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Мый лоӧ накӧд?
А буретш сэки батьыс корис найӧс ас дінас и, кор тӧдліс лоӧмтор йывсьыс, горӧдіс:
— Сетны эськӧ тіянӧс палачьяслы расправитчӧм вылӧ!
Но тайӧс ме ог вӧч.
Но сідзи тіянлы тайӧ оз жӧ прӧйдит.
Весасьӧй дворецысь менам син водзысь.
И энӧ думайтӧй локны сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ аддзӧй ассьыныд чойяснытӧ.
Шогсьыны кутіс королева.
Вӧліны сылӧн челядь, и эз лоны.
Лӧсьӧдіс королева аслас пияныслы сёян-юан, а медся ичӧтыслы сетіс ещӧ чунькытш дай шуис:
— Пиукӧй, лоӧ кӧ тэкӧд кутшӧмкӧ лёктор, бергӧд чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыд, и лоӧ ставыс сідзи, кыдзи тэ кӧсъян.
Пуксисны вокъяс вӧвъяс вылӧ и мунісны бать замоксьыс, колӧкӧ, нэм кежланыс.
Мунісны найӧ, мунісны и воисны, медбӧрын, туйяс вомӧнасянінӧ.
Сэні найӧ шуисны ӧта-мӧдныслы:
— Янсӧдчамӧй, вокъяс.
Мунамӧй разнӧйладорӧ, видламӧй шуднымӧс, заводитлам корсьны чойяснымӧс.
Медічӧт вокыс муніс шуйгавылӧ.
Муніс сійӧ вывті-вывті дыр, кытчӧдз эз во, медбӧрын, королевскӧй дворец дорӧдз.
И думыштіс сійӧ:
— Колӧ эськӧ пыравны дворецас, да сӧмын паськӧмӧй менам абу мича, туяд зэв нин ёна ротйысис.
Но том мортлы зэв нин лои окота пыравны дворецас.
Сійӧ босьтіс дай пырис дворас.
Но висьтасис эз королевичӧн, а садовникӧн.
Садовник керкалань мунігӧн сылы паныдасис пӧрысь служанка.
Сійӧ юаліс:
— Кытысь нӧ тайӧ тэ?
Сюрин, слава богу!
Тані колӧ висьтавны, мый садовниклӧн вӧлі дзик королевич кодь жӧ пи.
Важӧн нин сысянь эз вӧв некутшӧм юӧр, и служанкалы кажитчис, мый сы водзын сулалӧ садовниклӧн пиыс.
Том морт дивуйтчыштіс пӧрысь служанка кывъяс вылӧ, а сэсся висьталіс сылы ставсӧ, и служанка сетіс сылы татшӧм сӧвет:
— Висьтав садовниклы да сылӧн гӧтырыслы, мый тэ налӧн пи.
Кутшӧм нимкодь лоӧ налы.
Королевич тадзи и вӧчис.
Сійӧ пырис пӧрысь садовник керкаӧ да шуис:
— Оланныд-выланныд, батюшка да матушка!
Важӧн нин ме тіянӧс эг аддзыв.
— Благӧслӧвит тэнӧ енмӧй, пиукӧй!
— вочавидзис пӧрысь садовник.
— Кӧні тэ вӧлін?
Кытчӧ вошлін?
— О, — шуис том морт, — ме кӧсйи светсӧ видзӧдлыны да ставсӧ тӧдмавны.
Миян королевнаяслы ӧд некыдз честьӧ он усь, налы век мичаджык и мичаджык цветъяс вай.
Вот ме и муні тӧлк корсьны и ӧні мыйсюрӧ гӧгӧрвоа нин.
Ок и нимкодь жӧ лои пӧрысь бать-мамыслы.
Думыштны сӧмын — ӧд дыр странствуйтӧм бӧрын воис пиыс!
Найӧ и думыштны эз кужны, мый тайӧ абу налӧн пиыс.
Гӧститӧдісны найӧ сійӧс мыйӧн сӧмын вермисны.
А воскресенье асылӧ колӧ вӧлі нуны куим королевналы цветъясысь куим букет.
Пӧрысь садовник шуис пиыслы:
— Мун, пиукӧй, нетшкы цветъяссӧ да медся мичаяссӧ.
Вӧч наысь куим букет, а ме нуа найӧс дворецӧ.
Петіс королевич садйӧ да бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс.
Сы водзӧ пыр жӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый тшӧктан, дона кӧзяин?
— юаліс сійӧ.
И муртса на ичӧтик морт кыліс приказаниесӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ вайис цвет букетъяс, да сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъясӧс дворецын эз на аддзывны!
Пӧрысь садовник нуис букетъяссӧ дворецӧ да пуктіс найӧс залӧ королевнаяс водзӧ.
А найӧ, муртса на видзӧдлісны букетъяс вылӧ, нимкодьнысла муртса эз уськӧдчыны окавны пӧрысь садовникӧс.
А ӧти королевна котӧртіс батьыс дінӧ:
— Светлейшӧй бать миян государь, локтӧй ӧдйӧджык.
Татшӧм мичлунсӧ ті ещӧ энӧ на аддзылӧй!
Котӧртіс король, котӧртіс и королева, веськыда залӧ локтісны.
А сэні — цветъяс.
Сувтісны король да королева и дыр эз вермыны воны садяныс чуймӧмысла.
А кор воисны садяс, юалісны пӧрысь садовниклысь, кытысь сійӧ судзӧдіс татшӧм букетъяссӧ.
Асланыс садйысь ӧд найӧ татшӧм цветъяссӧ эз на и аддзывлыны.
Пӧрысь садовник вочавидзис:
— Тайӧ цветъяссӧ эг ме садит, эг ме быдты.
Воис менам вошлӧм пиӧй.
Сӧмын сійӧ ӧтнас и вермӧ быдтыны татшӧм мича цветъяссӧ.
Сэки король юаліс:
— Мыйла нӧ тэ эн ысты сійӧс ме дорӧ?
И эн тӧдмӧд весиг?
Та вылӧ пӧрысь садовник вочавидзис:
— Светлейшӧй король менам, зэв ёна омӧльтчӧма сійӧ ветліг-мунігас, а сы вӧсна оз кӧсйы петкӧдчывны дворын, кытчӧдз оз ло важкодьыс.
Локтіс пӧрысь садовник гортас и шуис пиыслы:
— Но, пиук, и ошкисны жӧ менӧ цветъяссьыд!
— Тайӧ нӧ мый на, батьӧ, — шуис том морт, — ми мичаджык цветъяс на быдтам.
Бара лои воскресенье.
Том садовник бара петіс садйӧ да бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ.
Сы водзӧ бара сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— Чукӧрт куим букет, воддзаяс дорсьыс мичаджыкъясӧс!
Ичӧтик морт воши и пыр жӧ бӧр локтіс цветъясӧн.
Том садовник нуис найӧс батьыслы, а сійӧ нуис букетъяссӧ королевскӧй дворецӧ.
Аддзисны королевнаяс цветъяссӧ да радысла муртса эз уськӧдчыны окавны старикӧс.
Корисны батьсӧ и мамсӧ, медым и найӧ видзӧдлісны мича цветъяс вылӧ.
Видзӧдлісны король да королева букетъяс вылӧ, и король шуис:
— Позьӧ ӧмӧй нӧ сӧмын шензьыны татшӧм мичлуныс вылӧ.
Колӧ корны министръясӧс, медым найӧ арталасны, уна-ӧ сулалӧ быд цвет.
Чукӧртчисны министръяс, видзӧдлісны цветъясыс вылӧ да шуисны, мый найӧ мирджынсьыс донаджыкӧсь.
Сэні сэтшӧма вердісны, юкталісны садовникӧс, да эз том садовникӧс, а пӧрысьсӧ, мый сійӧ муртса гортӧдзыс вермис кыссьынысӧ.
Коймӧд воскресеньеӧ пӧрысь садовник бара шуис аслас пиыслы:
— Пиукӧй, талун тэ ачыд нин ну цветъяссӧ дворецӧ.
— Ог, — шуис том морт, — меным водз на дворецас муннысӧ.
Воас кад — муна.
Талун ті на нуӧй цветъяссӧ, батюшка.
— Ладнӧ, пиук, — вочавидзис сылы пӧрысь садовник.
— Мун лӧсьӧд букетъястӧ.
Петіс королевич садйӧ.
Бара бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и бара сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт да юаліс сылысь:
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— Менам дона, вернӧй слуга, — вочавидзис сылы том морт, — вай тэ меным сэтшӧм букетъяс, кутшӧмъяс свет вылас абуӧсь!
И мый нӧ?
Ичӧтик морт вайис сэтшӧм букетъяс, кутшӧмъясӧс свет вывсьыс не аддзыны.
Том садовник нуис найӧс батьыслы.
Старик чуймӧмысла муртса ловъя коли.
— Кытысь тэ найӧс чукӧртан, пиук?
— юаліс сійӧ.
— Садйын ӧд ни ӧти татшӧм цвет абу.
Сэки том морт, медым не явитны ассьыс тайнасӧ, вочавидзис сылы:
— Кыдзи нӧ абу?
Найӧ оз садйын быдмыны, а видз вылын, канава бокын, а сэтчӧ некод оз ветлывлы.
— Кӧть кытысь тэ, пиукӧй, найӧс эн ваяв, но бур, мый тэ найӧс аддзин, — шуис старик да мӧдӧдчис цветъяснас дворецӧ.
Кор том королевнаяс аддзисны тайӧ цветъяссӧ, то нимкодьнысла найӧ муртса эз садьсӧ воштыны.
Бара котӧртісны корны батьсӧ да мамсӧ.
Король да королева локтісны.
— Ой, ой, — шуисны найӧ, — да позьӧ ӧмӧй нӧ татшӧм мичлуныс вылӧ сӧмын аслыным видзӧдны!
Колӧ, медым тайӧ цветъясыс вылӧ министръяс видзӧдлісны, донъялісны, мыйта найӧ сулалӧны.
— Ой, ой, ой!
Ай, ай, ай!
— чукӧртчисны министръяс да кутісны акайтны, дивуйтчыны.
И шуисны найӧ, мый тайӧ цветъясыс донаджыкӧсь став мирсьыс.
Сэки пӧрысь садовникӧс юкталісны, вердісны пӧттӧдзыс да тшӧктісны сылы быть ыстыны дворецӧ писӧ, коді быдтӧ татшӧм мичаысь-мича цветъяссӧ.
Пӧрысь садовник локтіс гортас да тайӧ ставтор йывсьыс висьталіс том мортлы.
— И збыль ӧд, пиукӧй, мыйла эськӧ тэныд не ветлыны дворецӧ?
Ӧні некыдз нин оз позь не мунны.
— Збыль, менам батьӧй, — шуис том морт.
— Ӧні буретш сэтшӧм кад, кор королевскӧй семья ӧтчукӧрын и министръяс эз на разӧдчыны.
Мунӧй, кора тіянӧс, король дінӧ да висьталӧй, мый ме локта, но сӧмын ӧти условие дырйи, медым сійӧ сетас ме сайӧ ассьыс медыджыд нывсӧ.
— Кыдзи нӧ сідзи, — вочавидзис пӧрысь садовник, — сійӧ ӧд корольлӧн ныв, король ӧмӧй сӧгласитчас?
Вот эськӧ тэ кӧ королевичӧн вӧлін — мӧд делӧ.
Том морт та вылӧ вочавидзис пӧрысь садовниклы:
— Шудыс абу сыын, медым королевичӧн чужны, а сыын, медым татшӧм цветъяссӧ быдтыны!
Мун, батьӧ!
А ёна жӧ сералісны дворецын, <ns>сёдивӧ</ns>!
Король да королева шуисны, мый старик дзикӧдз выжывмӧма.
— Мый нӧ тэ, старик, дзикӧдз йӧймин али мый?
— серамсорӧн шуис король.
— Кыдзи нӧ тэ вермин думыштны, мый королевна и друг петас верӧссайӧ прӧстӧй садовник сайӧ!
— Ме тӧда, мый корольяс оз сетны ассьыныс нывъяссӧ прӧстӧй йӧз сайӧ, — вочавидзис пӧрысь садовник, — да вот менам пиӧй тшӧктіс коравны тіянлысь нывнытӧ.
«Шудыс абу сыын, — шуис сійӧ, — медым чужны королевичӧн, а сыын, медым быдтыны татшӧм цветъяссӧ...»
— Вывті нин смел тэнад пиыд!
— скӧрмис король.
— Сэтшӧм кӧ нин сійӧ удал, висьтав сылы — медым ачыс локтас да ачыс и корасяс!
Старик локтіс гортас дай шуӧ пиыслы:
— Король шуис тадзи: тэ кӧ смел, то ачыд лок да ачыд и корась.
Том морт петіс садйӧ, бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и сійӧ жӧ здукас сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— Вайӧд тэ меным, — вочавидзис том морт, — седлӧалӧм вӧлӧс.
Да сэтшӧмӧс, кодысь мичаджыкыс свет вылас эм сӧмын кык вӧв.
— Но, мый нӧ, — шуис ичӧтик морт, — дыр виччысьны оз ковмы.
Вошис и пыр жӧ явитчис седлӧалӧм зэв мича вӧлӧн, кодысь мичаджыкыс свет вылын вӧлі сӧмын кык вӧв.
А седлӧ вомӧнногыс содтӧд вӧлі пуктӧма мичаа вурӧм, дзирдалан паськӧм.
Том морт пасьталіс выль паськӧмсӧ, пуксис седлӧ вылӧ, вӧтліс вӧвсӧ да кытшовтӧмӧн мӧдӧдчис королевскӧй замоклань.
Кор королевнаяс аддзисны сійӧс ӧшинь пырыс, кутісны радлыны, да сэтшӧма, мый и висьтавнысӧ он куж.
И заводитісны ас костаныс вензьыны: быдӧнлы окота лои петны сы сайӧ верӧссайӧ.
А гӧтрасьнысӧ сійӧ вермис сӧмын ӧти вылӧ!
А медбӧрын и ачыс король аддзис, мый кодкӧ верзьӧма пырӧ дворӧ.
Видзӧдліс король прамӧйджыка, аддзӧ — вӧв вылын пукалӧ тӧдтӧм рыцарь.
Король повзис, думыштіс, оз-ӧ нин сійӧ лок объявитны война.
Кор король думыштіс та йылысь, чеччыштіс, уськӧдчис тӧдтӧм мортлы паныд, улӧдз копыртчыліс сылы:
— Лок, лок, пиук, кытысь тэ воин, кытысь усин?
Том морт воча копыртчыліс:
— Кора прӧститны, государь, локті ме пӧрысь садовник керкаысь, а ачым ме сылӧн пи.
Энӧ тӧдӧй менӧ?
Тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын король эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Кутшӧм нин сэні полӧм, — сійӧ быттьӧ эз и вӧвлы.
А вот любопытствоыс дзикӧдз матӧ воштіс корольӧс.
Збыль ӧд, садовниклӧн и татшӧм пи!
— Но мый нӧ, пиук, кӧть кытысь тэ эн лок, пыр комнатаӧ, — шуис король, кор сылӧн чуймӧмыс прӧйдитыштіс.
Кор найӧ пырисны дворецӧ, король тшӧктіс корны королеваӧс да нывъяссӧ.
Король шуис королевалы:
— Видзӧдлы тайӧ зон вылас.
Тайӧ садовниклӧн пиыс.
Кывлін, мый сійӧ думыштӧма?
Кӧсйӧ гӧтрасьны миян ныв вылӧ!
Да вӧвлі ӧмӧй коркӧ татшӧмтор, медым корольлӧн нылыс петіс верӧссайӧ прӧстӧй садовник сайӧ.
Сэки корольлӧн нылыс горӧдіс, да сэтшӧм гораа, мый весиг ывлаӧдзыс кыліс:
— А ме пета сы сайӧ, батьӧ!
Кӧть мед мый, а пета!
Вот кутшӧма сійӧ кутӧма радейтны садовниклысь писӧ!
Но а сэсся ставныс пуксисны ужнайтны.
Кор пӧттӧдзыс сёйисны, том садовник сёрнитыштіс королевнакӧд да мӧдӧдчис гортас.
Аскинас ӧбед бӧрын том морт бара петіс садйӧ, бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ.
Сы водзӧ тӧрытъя моз жӧ: сувтіс ичӧтик морт да юаліс:
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
Том садовник шуис:
— Вайӧд меным тӧрытъяысь на мичаджык вӧв да лӧсьӧд ещӧ мичаджык паськӧм.
Эз на удит том морт видзӧдлыны гӧгӧрбок, кыдзи ставыс нин вӧлі сы водзын: и вӧв и паськӧм.
Том морт вежис паськӧмсӧ, пуксис вӧв вылӧ и бара, мӧд туйӧд нин, мӧдӧдчис королевскӧй дворӧ.
Но и нимкодясисны жӧ!
Ставыс — и король, и королева, и нывъясыс — думыштісны, мый тайӧ абу тӧрытъя гӧсть, а мӧд.
Видзӧдісны да видзӧдісны сы вылӧ, некыдз синъяссӧ вештыны эз вермыны.
Кор пуксисны пызан сайӧ, том садовник юаліс:
— Светлейшӧй батюшка-король, дыр-ӧ нӧ ещӧ меным тіянӧ волыны?
Вот тӧрыт ме волі тіянӧ да бӧр муні.
Талун бара локті да бара, тыдалӧ, муна ӧтнам.
Кор нӧ ми тіян нывкӧд гӧтрасям?
Сӧмын сэки король да королева гӧгӧрвоисны, мый и талунъя гӧстьыс — садовниклӧн сійӧ жӧ пиыс.
И король вочавидзис:
— Мый нӧ вӧчан, пиукӧй, сьӧкыд задача тэ меным сетін.
Абу лӧсьыд, медым ме, король, босьті тэнӧ зятьӧн дворецӧ.
Ме вылын кутасны серавны мукӧд корольяс.
А медым тэ нуӧдін менсьым нылӧс садовник керкаӧ, оз жӧ артмы.
Но тэ прамӧй, тӧлка зон, и ӧта-мӧдныдлы кӧ воинныд сьӧлӧм выланыд, босьт сійӧс.
Сӧмын ӧти условие — ну ассьыд невестатӧ сэтшӧм ылӧ, медым ме сэсся сійӧс эг аддзыв.
Нимкодь лои том садовниклы.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ.
— Воскресеньеӧ вола и нуа.
Воскресеньеӧ югдытӧдзыс на, войшӧр бӧрын, королевич бара бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс и пыр жӧ сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— Стрӧит сэтшӧм жӧ замок, кутшӧм корольлӧн, но сӧмын эн му вылӧ, а воздухӧ, медым сійӧ ӧшаліс сэні идзас йылын.
И ме овмӧдча сэтчӧ аслам том гӧтыркӧд.
Замокыс лоӧ корольсянь ылын-ылын, ылӧджыксӧ и думыштнытӧ он вермы, сэтчӧ некод оз кут веськавны, и век жӧ сійӧ лоӧ матын.
Югдігкежлӧ замокыс вӧлі гӧтов нин.
И сійӧ вӧлі стӧч сэтшӧм, кутшӧм и корольлӧн.
Сӧмын ӧшаліс сійӧ му весьтын, воздухын, кузь вӧсньыдик виж идзас йылын.
Сійӧ сайӧдіс югыдсӧ, и ни ӧти шонді югӧр эз вермы писькӧдчыны королевскӧй дворец ӧшиньясӧд.
Ачыс король весиг решитіс, мый нэм кежлӧ пемдіс и мый некор нин сэсся сійӧ оз аддзыв шондісӧ.
А сэні ещӧ королева-гӧтырыс кутіс сійӧс пилитны, видны, быттьӧ сійӧ мыжа сыысь, мый быдлаын сап пемыд.
— Мун, — шуӧ, — пӧрысь порсь, видзӧдлы, оз-ӧ кутшӧмкӧ рӧзбойник кут кыасӧ дом повод йылын, мыйла некыдз оз югды.
Старик король мӧдӧдчис лысваа турун вывті, сё батюшкоӧй, кӧмтӧм, ӧти дӧрӧм-гач кежсьыс.
Мунӧ король да ӧтарӧ видзӧдлӧ вылӧ, кӧсйӧ тӧдмавны, збыль-ӧ нэм кежлӧ пемдіс али кутшӧмкӧ мӧд помка вӧсна шондіыс оз пет.
Мунӧ король, шогсьӧ.
Кымын час, и то тӧдмавны оз вермы — гӧгӧр пемыд, и некутшӧм часі пемыднас оз тыдав.
И друг аддзӧ вылыті небесаын, дзик аслас дворец весьтас, ӧшалӧ замок.
Качайтчӧ сійӧ сэні, выліас, быттьӧ зарни поз.
Король локтіс гортас дай шуӧ гӧтырыслы:
— Мун видзӧдлы, кутшӧм чудеса!
Королева петіс ворота сайӧ, а сы бӧрся король, и кутісны найӧ кыкнанныс видзӧдны дивӧ кодь замок вылӧ.
— О, батюшки, — шуис королева, — а друг кӧ идзасыс чегӧ, да замокыс кӧ усьӧ, миянлысь ставсӧ дзикӧдз пазӧдас, кисьтас!
Муныштісны найӧ неуна водзӧ да аддзӧны, <ns>сёдивӧ</ns>!
Найӧ дворецсянь, найӧ оланінсянь, вывлань, замокӧ, коді ӧшалӧ идзас йылын, кайӧ мича пос.
Пос ӧтар-мӧдар бокас садитӧма виноград, пуяс.
Тайӧ пуяс вылас кисьмӧм яблӧкъяс, грушаяс, увъяс вылас пукалӧны лэбачьяс, сьылӧны сьыланкывъяс.
Король аддзис тайӧ поссӧ да и шуис гӧтырыслы:
— Мунам, королева, кайлам, видзӧдлам, мый эм замок пытшкас.
Кайисны король да королева пос кузя, пырисны сійӧ замокас, коді ӧшаліс идзас йылын, и аддзисны мый сэні, замокас, том садовник найӧ нывкӧд овмӧдчӧма.
— Пиукӧй, — юаліс король, — коді нӧ тайӧ замоксӧ стрӧитіс?
— Тайӧ замоксӧ, — вочавидзис том садовник, — ме стрӧиті ӧти войӧн.
Кыдзи ті кӧсйинныд, сідзи ме и вӧчи.
Ті ӧд асьныд шулінныд, мый яндзим лоӧ, йӧзыс кӧ тӧдласны, мый тіян дворецын зять пыдди олӧ садовниклӧн пиыс.
И яндзим пӧ лоӧ, шуинныд ті, ме кӧ тіянлысь нывнытӧ садовник керкаӧ нуӧда.
Вот сы вӧсна и стрӧиті ме тайӧ замоксӧ, медым ті колинныд дӧвӧленӧсь: и йӧз сэтчӧ оз веськавны, и тіянсянь сійӧ матын.
Ворсісны найӧ свадьба, и овмӧдчисны том гозъя выль керкаын.
Со и первойя тӧлысьыс нин колис.
Королевич кутіс кыйсьыны ветлывлыны.
Ассьыс гӧтырсӧ сійӧ радейтіс вывті ёна, но сьӧлӧмыс чуксаліс подвигъяс вылӧ и окота вӧлі видзӧдлыны мирсӧ.
Том королевналы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
И сійӧ думыштіс: сылӧн верӧсыс кӧ и водзӧ кутас ветлывлыны кыйсьыны, сійӧ корсяс ассьыс важся возлюбленнӧйсӧ.
А корсьны сійӧс — абу зэв сьӧкыд.
Сӧмын на сійӧ гижис первойя записка, а том принц локтіс нин, быттьӧ гӧститны.
Сёрнитчисны найӧ ылӧдлыны королевичӧс, — мудера налӧн артмис.
А принц сӧмын ӧтитор долис, медым королевна тӧдмаліс верӧсыслысь кутшӧм сэтшӧм вын эм сылӧн, кыдзи сійӧ ӧти войӧн стрӧитіс татшӧм замоксӧ.
Локтіс королевич гортас, а сумкаас сылӧн кык кӧч да кык фазан.
Сетіс королевич найӧс пӧварлы, медым сійӧ ужын пуис.
Вот пуксисны сёйны, а королевна, быттьӧ сідзи прӧста, юалӧ:
— Муса верӧсӧй менам, висьтав мыйын тэнад выныд, кутшӧм ногӧн тэ вермин сэтшӧм букетъяс чукӧртны, дивӧ кодь замок стрӧитны?
Прӧстӧй мортлы ӧд тайӧс нинӧм вылӧ не вӧчны.
Тані либӧ кутшӧмкӧ волшебство, либӧ ачыс чӧртыс тэныд отсасис?
— Эн юась, — вочавидзис королевич.
— Всё равно тэныд таысь некутшӧм пӧльза оз ло.
Но мудер нывбаба эз лэдзчысь.
— Кыдзи нӧ сідзи, верӧсӧй, — шуис сійӧ, — ме королевна, петі верӧссайӧ тэ сайӧ, прӧстӧй садовник сайӧ, а ӧні, кор ме кора висьтавны татшӧм ичӧтиктор, тэ меным он кӧсйы висьтавны?
Королевичлы эз кажитчыны тайӧ кывъясыс, ӧбиднӧ сылы лои.
Но сійӧ терпитіс да шуис:
— Ангелӧй менам, сэтшӧма кӧ нин тэныд окота тӧдны, ме верма висьтавны, мыйын менам вынӧй.
Аддзан тайӧ чунькытшсӧ?
— шуис сійӧ да чургӧдіс кисӧ.
— Сідзкӧ вот, ме кӧ сійӧс бергӧда изнас кипыдӧслань, пыр жӧ локтас менам слуга и вӧчас ставсӧ, мый тэ тшӧктан.
Королевналӧн синъясыс кутісны дзирдавны.
— Бергӧд сійӧс ӧдйӧджык, — шуис сійӧ.
Королевич бергӧдіс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и пыр жӧ сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— юаліс сійӧ.
Тайӧ пӧрйӧ ме тэныд нинӧм ог приказывайт, — шуис сылы королевич.
— Мун, другӧ, шойччы быдса недель.
Ичӧтик морт аттьӧаліс да воши.
А королевна шуис:
— Дона верӧсӧй менам!
Тайӧ чунькытшсӧ колӧ зэв ёна видзны.
Видзны ассьыд синтӧ моз.
Бурджык лоӧ, тэ кӧ перъян сійӧс чуньсьыд да пуктан пызан вылӧ крӧвать дорӧ либӧ кытчӧ кӧсъян.
А то мыйла нӧ сійӧс весьшӧрӧ новлӧдлынысӧ, ещӧ воштан!
Кывзысис королевич, перйис чунькытшсӧ да пуктіс пызан вылӧ, коді сулаліс крӧвать юр водзын.
Том гозъя водісны, дыр на ещӧ любуйтчисны и унмовсисны сӧмын сёрӧн войнас.
Но мый нӧ лои?
А лои со мый.
Крӧвать улын, вор улын, куйліс принц.
Кор принц аддзис, мый королевич чорыда унмовсис, сійӧ петіс крӧвать улысь, кватитіс чунькытшсӧ, сюйис сійӧс чуняс да тэрыба бергӧдіс изнас кипыдӧсланьыс.
Пыр жӧ сувтіс ичӧтик морт да юаліс сылысь:
— Мый прикажитан, проклятӧй кӧзяин?
Приказывайта тэныд, — шуис принц, — кыпӧдны тайӧ замоксӧ да нуны скала йылӧ тасянь сизимдас сизим страна сайӧ.
А тайӧ негодяйсӧ, коді тані узьӧ, ну со эсійӧ мыльк вылас, пукты эжа вылас, мед сійӧ сэні пӧттӧдзыс узяс.
Ичӧтик морт вӧчис ставсӧ сідзи, кыдзи сылы прикажитісны: водтӧдіс ассьыс кӧзяинсӧ эжа вылӧ, а замоксӧ принцкӧд и королевнакӧд ӧттшӧтш нуис сизимдас сизим страна сайӧ да сувтӧдіс сійӧс медся джуджыд скала йылас.
Асывнас, кор король чеччис, шондіыс пырӧ нин вӧлі сылӧн спальня ӧшиньӧд.
«Мый нӧ тайӧ?
— думыштіс король.
— Югыдыс ӧд татчӧ эз пыравлы сысянь, кор менам зять стрӧитіс идзас йылӧ ассьыс замоксӧ?
Мый нӧ лои?
Шондіыс бара воддзамозыс югдӧдӧ?»
Петіс король ворота сайӧ и видзӧдӧ — идзас йылын керкаыс абу.
Король чукӧстіс стражасӧ, стража чукӧртіс йӧзӧс.
Ставныс ӧта-мӧдныслысь юасьӧны, кытчӧ вошис сійӧ замокыс, коді ӧшаліс идзас йылын.
Ставныс юасьӧны, а некод оз тӧд.
Друг ачыс король аддзис мыльк вылысь мортӧс, коді чорыда узис.
Котӧртӧй ӧдйӧджык сы дорӧ!
— горӧдіс король.
— Гашкӧ, сійӧ аддзыліс, кытчӧ вошис замокыс.
Котӧртіс стража мыльклань.
Чуксалісны королевичӧс.
Мыйӧн сійӧ садьмис, сылӧн пыр жӧ дум вылас уси чунькытшыс.
И аддзӧ — чунькытшыс абу.
Королевич пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс чорыда ылӧдлісны.
Сійӧ лэччис мыльк вылысь да шуис корольлы:
— Светлейшӧй батюшка король!
Но и лёк жӧ вӧлӧма тэнад нылыд — ылӧдліс сійӧ менӧ.
Король заводитліс такӧдны сійӧс:
— Эн шогсьы, пиук.
Сыысь кындзи, менам эм ещӧ кык ныв.
Босьт на пиысь кӧть кодсӧ.
Сета тэ сайӧ.
— Ог нин, тырмас, светлейшӧй король, — шуис том морт.
— Татшӧм семьяысь меным гӧтырыд оз ков.
Прӧщайтчам, бурджык.
Муна ме странствуйтны свет пасьта, кытчӧдз ог аддзы тайӧ пӧръясьысь негӧдяйяссӧ.
Королевичлы сетісны туй вылас деньга, пасьтӧдісны сійӧс, и тэрыб вӧв вылын сійӧ петіс туйӧ.
Муніс, муніс сійӧ да воис сук пемыд вӧрӧ.
Вӧрӧд писькӧдчигӧн королевич век думайтіс сы йылысь, кӧні эськӧ сылы шойччыштны.
Друг сійӧ аддзӧ ас водзсьыс ичӧтик керка, ичӧтик ӧшиньӧдыс би югӧр тыдалӧ.
Королевич решитіс пырны да вӧзйысьны узьны.
Таркӧдчыштіс.
Ӧдзӧссӧ восьтіс старука, кывзіс королевичлысь висьталӧмсӧ да лэдзис керкаас.
Тайӧ вӧлі тӧвъяслӧн мамыс.
Со мый сійӧ шуис королевичлы:
— Пиук, бурджык лоӧ, дзебсьы вор улӧ.
А то локтас менам олысьӧй, сизим юра дракон, да кералас тэнӧ кусӧкъяс вылӧ.
Пырис королевич вор улӧ, вевттьысис сэні да кутіс виччысьны.
Старука петіс керкаысь, буракӧ, олысьсӧ встречайтны.
И друг, думайтінныд-ӧ ті, мый лоӧ сэтшӧм дивӧ?
Керкаӧ пырӧ королевичлӧн чойыс, медся ичӧт королевнаыс, коді вошис сэки, кор чойяс да вокъяс гуляйтісны садйын.
— Дона вокӧй, кыдзи тэ татчӧ веськалін?
— юаліс королевна.
— Мувывса йӧз ӧд татчӧ некор на эз волыны, он кӧ лыддьы найӧс, кодъясӧс мырдӧн вайӧдіс менам мужикӧй, сизим юра дракон.
Но колӧ тэрмасьны, он и тӧдлы сійӧ локтас.
Сэки тэныд бур оз ло.
Аддзан тайӧ жидкость тыра дозсӧ?
Сыын менам мужиклӧн выныс.
Ю сійӧс, и тэ кокниа верман драконӧс.
Муртса на королевна шуис тайӧс, кыдзи королевич ӧти здукӧн ректіс бутылкасӧ.
А буретш сэки кодкӧ кутіс таркӧдны ӧдзӧсӧ сё пудъя паличӧн.
— Ой, батюшки, локтіс драконыд!
А дракон пырис нин керкаас да шуис:
— Здорово, свӧяк!
Мыйла локтін?
Да, ачым тӧда — корсян ассьыд чойтӧ, менсьым гӧтырӧс.
Но сёрнитны заводиттӧдз вай вермасьыштам.
Мыйӧн окотитан косясьны — сабляӧн али паличӧн.
— Сабляӧн, — вочавидзис королевич.
Заводитісны косясьны.
И мый нӧ?
Драконлӧн выныс вӧлӧма этшаджык куим неделься курӧгпилӧн дорысь.
Королевич сизимысь шеныштіс — и кераліс драконлысь став сизимнан юрсӧ.
Королевич бӧр локтіс керкаӧ, а сэні сылӧн чойкӧд ӧтлаын пукалӧ старука, тӧвъяслӧн мамыс.
Муртса на королевич пырис, найӧ кутісны юасьны сылысь, кытчӧ сійӧ мунӧ.
— Кытчӧ?
— шуӧ королевич.
— Ачым ог тӧд, кытчӧ ӧні мунны.
Корся ме сійӧ замоксӧ, коді идзас йылын ӧшалӧ.
Энӧ кывлӧй сы йылысь?
Тӧвъяслӧн мамыс шуис:
— Эг, эг кывлы ме татшӧм чудеса йывсьыс.
Но менам пиянӧй-тӧвъяс мир пасьта лэбалӧны, гӧгӧр кытшовтісны, быд пельӧсӧ волісны, быд пельӧсӧ видзӧдлісны.
Найӧ, гашкӧ, тӧдӧны сійӧ замок йывсьыс, но абуӧсь ӧні пияныс, лэбалӧны найӧ.
А чукӧстны кӧ найӧс, сэтшӧм бушков лыбас... тӧвъяс ӧд, кыдзи налы не бушуйтчыны!
А ӧні буретш турун идралан кад, йӧзыс турун зорӧдалӧны.
— Мед кӧть мый, а кор, — шуис королевич, — мӧдногӧн кыдзи тӧдмалан, кытӧн ӧні замокыс?
Локтісны тӧвъяс.
Быд боксянь, быдласянь лэбисны.
Заводитісны бергавны.
И турун доддяяс, кодъяс вӧлі мунӧны туй кузя, ӧшъясыскӧд тшӧтш сідзи и качисны воздухӧ да кутісны лэбзьыны туй весьтті выліті.
Ӧти овмӧсын баринлӧн нелямын баба да мужик зэв ыджыд зорӧдӧ турун тэчисны, а барин век тэрмӧдліс, чожмӧдліс найӧс, — да став нелямыннан мортыс и нелямын ӧтиӧдыс — бариныс туруныскӧд тшӧтш воздухӧ качисны.
Со ставыс тайӧ кыдзи вӧлі.
Лэбисны-воисны тӧвъяс, скӧралӧны:
— Мамӧ, мыйла нӧ тэ миянӧс уджсьыс торкин, ставыс миянӧс видӧны, ёрӧны, мый ми не ас кадӧ локтім.
— Ладнӧ, пиукъяс!
— шуӧ старука.
— Успокоитчӧй.
Ме кӧсъя юавны тіянлысь бур мортлы сӧвет.
Эн-ӧ ті кывлӧй сэтшӧм замок йылысь, коді идзас йылын ӧшалӧ, а гашкӧ, и асьныд аддзылінныд сійӧс?
— Весьшӧрӧ тэ миянӧс тревожитін, мамӧ, — шуисны тӧвъяс.
— Кӧть ми и став мирсӧ гӧгӧртім, быдлаын вӧвлім, а татшӧм замок йывсьыс ми эгӧ на кывлӧй.
Сэки королевич прӧщайтчис чойыскӧд да старукакӧд и мӧдӧдчис кытчӧ синъясыс видзӧдӧны — корсьны вошӧм замоксӧ.
— Терпитышт, терпитышт, — шуис сійӧ чойыслы.
— Воас кад, бӧр локта тэла.
Сійӧ муніс.
Дыр муніс, сизимысь сизим страна нин прӧйдитіс и воис сэтшӧм странаӧ, кӧні олісны ӧшъяс.
Королевичлы паныдасис зэв ыджыд ӧш.
Ӧш сылысь юаліс:
— Кытчӧ мӧдӧдчин, верзьӧма морт?
Королевич вочавидзис:
— Корся замок, коді идзас йылын ӧшалӧ.
Эн-ӧ тэ кывлы сы йылысь?
Ӧшъяслӧн король муніс аслас королевскӧй дворӧ, тутӧстіс трубаӧн.
Воисны буйволъяс кодь жӧ гырысь ӧшъяс, а лапаясныс налӧн ош лапаяс кодьӧсь.
Кор найӧ локтісны, туй весьтын бусыс кыптіс морт судта.
Воисны ӧшъяс, король и юалӧ налысь:
— Энӧ ті кывлӧй, ӧшъяс, сэтшӧм замок йылысь, коді ӧшалӧ идзас йылын?
А то ещӧ, гашкӧ, и асьныд аддзылінныд?
Ӧшъяс пӧвстысь некод абу кывлӧма замок йылысь, ни абу аддзылӧма сійӧс.
Аски асывнас королевич бара мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс, сизимысь сизим страна нин прӧйдитіс, и воис шыръяслӧн странаӧ.
Шыръяс ветлӧдлісны му вывті да вӧліны зэв гырысь гӧрд мӧсъяс кодьӧсь.
— Унаӧнӧсь-ӧ нӧ ті?
— юаліс королевич.
— А кӧні нӧ тіян корольныд?
Аддзыссис и шыръяслӧн корольыс.
Сійӧ петіс водзӧ, а королевич юаліс сылысь:
— Энӧ кывлӧй ті, шыр величество, сэтшӧм замок йылысь, коді ӧшалӧ идзас йылын?
Шыръяслӧн король вочавидзис:
— Энлӧй, кора ассьым йӧзӧс.
Шыръяс став светсӧ гӧгӧртісны, налы-ӧ не тӧдны, кӧні мый эм.
Шыръяслӧн пӧрысь король петіс дворӧ да тшӧктіс тутсыштны трубаӧн.
Котӧрӧн воисны шыръяс.
Сы мындаӧн найӧ локтісны, мыйта турун видз вылын быдмӧ.
Шыръяслӧн король кутіс лыддьыны найӧс, ставыс-ӧ локтісны.
Лыддис, лыддис, лыддис — ӧти шыр абу.
— Ӧти шыр абу, — шуис король.
— А гашкӧ, ті кывлінныд, кӧні сэтшӧм замок, коді идзас йылын ӧшалӧ?
Некод тіян пӧвстысь эз кывлы?
Омӧль!
Эк, кытчӧ нӧ эсійӧ шырыс воши?
Эз-ӧ нин кань сійӧс кут?
Али, гашкӧ, кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс лёктор сыкӧд лои.
Но кутшӧмкӧ кӧ лёктор сыкӧд лои, мукӧд шыръясыс ӧд эськӧ тӧдісны та йылысь.
И друг, батюшкоӧй менам, котӧртӧ ичӧтик тэрыб шыр.
Шыръяслӧн корольыс сы вылӧ тай кыдзи уськӧдчас:
— Тэ кытчӧ, некытчӧ шогмытӧм, вошлін?
Тэ кӧні шӧйтан, кор ме прикажиті став йӧзыслы чукӧртчыны?
— Светлейшӧй король, — шуис сылы шыр.
— Прӧститӧй менӧ бур сьӧлӧмнаныд.
Вӧлі ме сизимдас сизимӧд странаын.
Сэні сулалӧ чистӧй зарниысь вӧчӧм замок.
Замокыслӧн ӧдзӧсыс вӧлі восьса, и ме пыри сэтчӧ.
Кор ме кылі бӧр локтӧм йылысь приказ, ӧдзӧсыс пӧдласис нин.
И мыйта жӧ ме кад вошті, пока розьсӧ писькӧді.
Замоксӧ ӧд чистӧй зарниысь вӧчӧма.
Весиг мышкысь став кучикӧй кульсис.
Вот кутшӧм пикӧ ме веськавлі!
— Кутшӧм нӧ тайӧ сэтшӧм замок?
— юалӧ сылысь король.
— Дивӧтор мыйкӧ висьталӧны сы йылысь, — шуӧ шыр.
— Быттьӧ войдӧр тайӧ замокыс ӧшалӧма идзас йылын.
— Эк, вот чӧртыд!
— горӧдіс шыръяслӧн король.
— Буретш сійӧс ми и корсям!
Но, ладнӧ.
Бур, мый тэ тӧдан, кӧні замокыс.
Тэ мунан тайӧ молодечыскӧд да петкӧдлан сылы туйсӧ.
Мӧдӧдчы!
Королевичлы лои нимкодь.
— Но, — шуис сійӧ шыръяслӧн корольлы, — вот ме тэныд мый висьтала: тэнад шыръяс пӧвстысь сюри сэтшӧм шыр, коді петкӧдлас меным замокӧ туйсӧ.
Та пыдди, кор ме бӧр локта, ме стрӧита тэнад странаын сэтшӧм амбар да кисьта сэтчӧ сы мында нянь, мый тэнад шыръяслы сэсся оз нин ковмы котравны кынӧмпӧт корсьны и ставныд ті век лоанныд пӧтӧсь.
Шыръяслӧн король аттьӧаліс королевичӧс, и королевич петіс туйӧ: сюйис зептас чӧскыд булки, пуксьӧдіс сэтчӧ шырӧс, — сёй, пӧ, мыйта тэныд колӧ, — да пуксис вӧв вылӧ.
Кутісны найӧ лэбзьыны тӧлысь на ӧдйӧджык.
Ӧти лун на эз коль, а найӧ вӧліны нин замок дорынӧсь.
Королевич лэдзаліс ассьыс вӧвсӧ, а ачыс водіс сы дорӧ шойччыштны.
Шондіыс нин лэччис и пуксис рыт, кор королевич садьмис.
А принц да королевна тайӧ кадас больгисны замокас ӧттор-мӧдтор йылысь и эз думыштлыны, мый королевич аддзис найӧс.
Друг сюсь шыр шуис:
— Дона кӧзяинӧй менам!
Тэ вайин менӧ аслад зептад дзик замок дорӧдзыс, но кыдзи судзӧдам чунькытшсӧ, ме кӧ кута пукавны тэнад зептын.
Колӧ тэрмасьны, пока эз на пӧдлавны замоклысь воротасӧ.
— Тэ збыльтор висьталан, — сӧгласитчис королевич да лэдзис шырӧс вӧля вылӧ.
Шыр некод тӧдлытӧг тювкнитіс замокӧ, виччысис, кор воротасӧ пӧдлалісны и принц да королевна водісны узьны.
Да и дыр-ӧ ковмис сылы виччысьны?
Найӧ ӧд водлісны водз.
Повны налы вӧлі нинӧмысь, и вой кежлас найӧ пуктылісны чунькытшсӧ пызан вылӧ крӧвать дорӧ.
Муртса на принц да королевна унмовсисны, шыр кватитіс чунькытшсӧ да тювкнитіс-пырис щелльӧ.
Войыс эз на коль, а шыр пукаліс нин королевич водзын да видзӧдіс, кыдзи сійӧ сюйӧ чунькытшсӧ чуняс.
Бергӧдіс королевич чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и пыр жӧ сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт да юаліс сылысь:
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— Приказывайта тэныд, менам дона слуга, — шуис королевич, — босьтны сійӧ негӧдяйсӧ, коді узьӧ сэні менам крӧвать вылын, петкӧдны да пуктыны скалалӧн медся крут пӧкатас.
Мед сійӧ сэні пӧттӧдзыс узяс.
Сэсся найӧ мӧдӧдчисны бӧр.
Мунісны найӧ вӧръяс вомӧн, писькӧдчисны сук кустарникъяс пыр и, медбӧрын, пырисны сук пемыд вӧрӧ.
Вӧр шӧрас вӧлі ичӧтик эрд, а эрд шӧрас, кӧні быдмисны цветъяс, сулаліс керка.
Королевич решитіс, мый кадыс сёр нин и пӧра нин думыштны узянін йылысь.
Сійӧ таркӧдчыштіс да юаліс, оз-ӧ позь сэні узьны.
— Мый тэ, пиукӧй, — ӧдзӧссӧ восьтігӧн вочавидзис сылы старука.
— Да кыдзи нӧ тэ веськалін татчӧ, кытчӧ весиг лэбач оз лэбзьывлы?
Но, вӧчны нинӧм, ӧні и думайтнысӧ нин сёр, дзик пыр лэбзяс-локтас менам пиӧй, ӧкмыс юра дракон да косявлас тэнӧ.
Пыр ӧдйӧджык крӧвать улӧ да вевттьысь кӧрт ворйӧн.
Муртса на королевич пырис вор улӧ, видзӧдӧ, пырӧ керкаас сылӧн шӧр чойыс, коді вошліс сійӧ лунас, кор найӧ гуляйтісны садйын.
— Муса вокӧй, — шуис сійӧ.
— И юавнысӧ весиг некор, кыдзи тэ веськалін татчӧ.
Лэбзяс-локтас ӧні ӧкмыс юра дракон и косявлас тэнӧ кусӧкъяс вылӧ.
Со аддзан, жидкость тыра доз сулалӧ.
Сыын драконлӧн став выныс.
Юан тайӧ жидкостьсӧ — и драконӧс кокниа верман.
Сӧмын на сійӧ шуис тайӧс, кыдзи королевич ӧти здукӧн ректіс дозсӧ.
А сэки и дракон ӧдӧбтіс-пырис.
Петісны найӧ эрд вылӧ косясьны, а драконыс вӧлӧма кык неделься курӧгпиысь слабджык.
Королевич сылысь став юръяссӧ кераліс: ӧкмысысь шеныштіс — ӧкмыс юр керыштіс.
— Но, чойӧй, — шуис королевич, — ӧні мунам гортӧ ӧтлаын.
Петісны найӧ туйӧ.
Мунісны дзонь недельяс, тӧлысьяс, код тӧдас, гашкӧ, во.
Медбӧрын найӧ бара пырисны пемыд сук вӧрӧ.
Сьӧд вӧр шӧрын вӧлі эрд, и эрд шӧрас сулаліс керка.
Королевич шуис аслас чойыслы:
— Вот тані ми и узям.
Ӧдзӧссӧ налы восьтіс пӧрысь ведьма.
— Олан-вылан, бабушка! — копыртчыліс сылы королевич.
— Тэнад шуд, мый тэ бабушкаӧн менӧ шуин, — вочавидзис ёмабаба, — а то ме перйи эськӧ тэнсьыд кыкнан синтӧ!
Мыйла локтін, висьтав?
— Узьны, бабушка! — шуис королевич.
Ладнӧ, узьӧй, — шуис ведьма.
— Сӧмын ӧдйӧджык дзебсьӧй вор улӧ, а то менам пиӧй, дас кык юра дракон, локтас.
Збыль, тайӧ старукаыслӧн пиыс вӧлі дас кык юра дракон.
Эз на удит королевич аслас чойыскӧд дзебсьыны, кыдзи керкаӧ пырис налӧн медыджыд чойыс.
— Вокӧӧй, — шуис сійӧ, — ӧдйӧджык ю тайӧ дозсьыс жидкостьсӧ.
Таын драконлӧн став выныс, он кӧ ю — сійӧ виас тэнӧ.
Муртса удитіс королевич ректыны дозсӧ, керкаӧ ырскӧбтіс-пырис дракон.
— А-а, морт!
— горӧдіс дракон.
— Ӧні ме тэнӧ косявла дас кык тор вылӧ и сэсся став торъяссӧ сёя.
— Татшӧма горзӧм дорысь, — шуис королевич, — тэ заводитлы бурджык мекӧд ладмӧдчыны.
— Ладнӧ! — равӧстіс дракон.
— Вай косясьны.
Мыйӧн, паличӧн али сабляӧн?
— Сабляӧн! — шуис королевич.
Петісны найӧ эрд вылӧ, а драконыс, драконыс — куим лунся курӧгпиысь омӧльджык вӧлӧма.
Королевич дас кыкысь шеныштӧмӧн керыштіс сылысь дас кыкнан юрсӧ.
Та бӧрын сійӧ бӧр пырис керкаас, чӧскыда ужнайтіс аслас чойясыскӧд, а сэсся ставныс водісны узьны.
Асывнас королевич босьтіс сьӧрсьыс кыкнан чойсӧ, пуксьӧдіс зептас сюсь шырӧс, пуктіс сылы туй вылас чӧскыд булки да петіс туйӧ.
Лун мысти найӧ воисны шыръяс странаӧ.
Сэки королевич бергӧдіс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин? — юаліс сійӧ.
— Стрӧит амбар, — шуис сылы королевич, — тырт сійӧс шобдіӧн да кукурузаӧн.
Амбарсӧ стрӧит сэтшӧм ыджыдӧс, шобдісӧ да кукурузасӧ кисьт сэтчӧ сы мында, медым шыръяслы эз ковмы ветлыны сёянла йӧз странаясӧ.
Шыръяслӧн король дыр аттьӧаліс королевичӧс татшӧм буртор вӧчӧмысь да шуис ичӧтик сюсь шырлы:
— Но, шыр, сы вӧсна мый тайӧ шудыс миянлы уси тэ вӧсна, то ме пукта тэнӧ тайӧ амбарсьыс няньсӧ главнӧй видзысьӧ.
А королевич мӧдӧдчис водзӧ.
Колӧ висьтавны, мый ассьыс гӧтырсӧ, буретш сійӧс, коді пышйис принцкӧд, королевич босьтіс сьӧрсьыс.
Эновтны сійӧс замокас королевич эз лысьт, сійӧ эськӧ пӧгибнитіс сэні.
Вины — сьӧлӧмыс эз жӧ лэпты.
«Мед кӧть служанкаӧн лоӧ», — думыштіс сійӧ.
Вот и воисны найӧ, медбӧрын, тӧвъяслӧн мам дорӧ.
Сэні найӧс виччысис коймӧд чойыс, сійӧ, кодӧс королевич медводз мездіс.
Шойччыштісны найӧ туй бӧрад.
А асывнас королевич решитіс, мый тырмасны нин сылы приключениеясыс, и мойдкывйыслы кад нин помасьны.
Бергӧдіс сійӧ чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Мый прикажитан, дона кӧзяин?
— юаліс ичӧтик морт.
Вай тэ меным бара сійӧ замоксӧ.
И медым аски асывнас ми ставным витнанным вӧлім сэні и медым ӧшаліс сійӧ идзас йылын королевскӧй дворец весьтын.
Кутіс югдыны.
Пӧрысь король садьмис.
Кутшӧм нӧ тайӧ дивӧ?
Кад нин, а асылыс некыдз оз лок.
Котӧрӧн петіс дворӧ, видзӧдӧ — важмозыс ӧшалӧ идзас йылын замок.
Котӧртіс король бӧр, гӧтырсӧ чуксаліс, горзӧ:
— Кылан он, чеччы, гӧтырӧй!
Буракӧ, миян дона зятьным бӧр воӧма.
Мунам видзӧдлам сы вылӧ, здоровайтчам.
Кайисны король да королева пос кузя и пырисны сійӧ замокас, коді ӧшаліс идзас йылын.
И збыль, эз ӧшибитчыны, сэні вӧлі налӧн зятьыс и нылыс налӧн вӧлі, и королевичлӧн куим чой.
— Дона челядьӧй менам, кытысь ті локтінныд, явитчинныд?
— юаліс король.
— Кытысь?
— вочавидзис королевич.
— Ме эськӧ, дерт, верми тіянлы висьтавны.
Да бурджык лоӧ, ті кӧ асланыд нылыдлысь юаланныд, сійӧ тӧдӧ кытысь.
Жугыльмис король.
— Мый ӧні сыкӧд кутан вӧчны? — юаліс король королевичлысь.
— Темница-ӧ шыбитан, казнитны-ӧ тшӧктан, али прӧститан?
Королевич сылы вочавидзис:
— Светлейшӧй батюшка, ме абу лёк морт.
Вӧлі сійӧ менам гӧтырӧн, гӧтырӧн и коляс.
Тэнад мӧд ныв вылад гӧтрасяс менам шӧркост вокӧй, а медічӧт ныв вылад — ыджыд вокӧй.
Шойччыштісны найӧ и аскинас петісны туйӧ: квайт королевна и медічӧт королевич.
Тӧвзисны найӧ тӧлысь на ӧдйӧджык, — ичӧтик морт налы и тані отсаліс.
Кор воисны куим туй крестасянінӧ, королевич бергӧдіс чуньсьыс чунькытшсӧ изнас кипыдӧсланьыс, и пыр жӧ сы водзӧ сувтіс ичӧтик морт.
— Дона кӧзяин, мый прикажитан?
Королевич сылы шуис:
— Вӧч сідзи, медым менам вокъясӧй, кодъяскӧд ме тані янсӧдчи, локтісны татчӧ.
Воши ичӧтик морт и сійӧ жӧ здукас бӧр локтіс.
Кыкнан вокыс сыкӧд — быттьӧ сэні и вӧлӧмаӧсь.
Окасисны вокъяс.
— Кӧні нӧ ті вӧлінныд? — юалӧны найӧ ӧта-мӧдныслысь.
— Видзӧдӧй, — шуис медічӧт вокыс, — ме весиг невестаясӧс тіянлы вая.
А оз кӧ сьӧлӧм выланыд воны, бӧр нуам.
Воисны сьӧлӧм выланыс, да ещӧ кутшӧма!
Локтісны вокъяс чойясыскӧд да невестаясыскӧд гортас, асланыс бать-король странаӧ.
Кор батьыс аддзис, мый найӧ ставныс ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь, сідзи и шуис налы:
— Но, менам дона пиянӧй, ӧні ме верма и кувны.
Мый ме кӧсйи, сійӧ лои, ті ставныд чукӧртчинныд ӧтлаӧ.
А ещӧ бурджык — и кувнысӧ нинӧмла, кор татшӧм радлун воис.
Ворсісны найӧ свадьба, да эз ӧтиӧс, а быдса куимӧс.
Да свадьбаясыс вӧліны сэтшӧм озырӧсь, вина-сураӧсь.
Сэки и королевичлӧн чойясыс аслыныс жӧникъясӧс аддзисны.
А ачыс сійӧ гӧтырыскӧд свадьба бӧрас локтіс аслас тестьыс дінӧ, овмӧдчис сійӧ замокас, коді ӧшалӧ идзас йылын, и ӧнӧдз на олӧ сэні, эз кӧ кув.
Ставыс.
Мойдкывъяс сэсся абуӧсь.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Старука да смерть @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 59‒61.}
СТАРУКА ДА СМЕРТЬ
Вӧвлі тайӧ али эз вӧвлы, а ылі мореяс сайын, стекляннӧй гӧраяс сайын, кӧні киссьӧм пачлӧн ни ӧти бок абу кольӧма, кӧні бурторйыс вӧлі, а лёкторйыс эз вӧвлы, сэні нимтӧм гӧра увті визувтіс нимтӧм ю, сы берегын быдмис тӧщӧ пытшкӧса бадь, сылӧн быд увйын ӧшаліс дӧмасӧсь лёкиник юбка, тайӧ юбкаясыслӧн быд вурысын пытшъяс гуляйтісны, — и сійӧ, коді менсьым мойдкывйӧс кывзыны оз кут, мед видзӧ тайӧ пытш чукӧрсӧ.
А пышъяс кӧ кӧть ӧти пытш, мед видзысьсӧ мукӧд пытшъясыс дзикӧдз курччаласны.
Збыль тайӧ али абу збыль, а овліс свет вылын ӧти старука.
Сійӧ вӧлі пӧрысьджык медся важ эновтӧм туйысь, пӧрысьджык сійӧ садовниксьыс, коді садитіс му вылӧ пуяссӧ.
Но старука кӧть и пӧрысьмис, а некор эз думыштлы сы йылысь, мый вермас коркӧ воны и сылӧн ӧчередь — и сы ордӧ кутас таркӧдчыны смерть.
Лун и вой сійӧ эз веськӧдлы мышсӧ, горт гӧгӧрыс ноксис, идрасис, песласис, вурсис, мыськаліс.
Сэтшӧм сійӧ вӧлі уджалысь, удж вылас сьӧлӧмыс пуис, кажитчис, быттьӧ став мирыслы кӧсйис ставсӧ вӧчны.
А ӧд сылӧн дзик некод эз вӧв.
Но ӧтчыд смерть гижис мелӧн ӧдзӧсас и старукалысь нимсӧ да таркӧдчис старука ордӧ, медым нуӧдны сійӧс аскӧдыс.
А старукалы эз вӧв окота янсӧдчыны овмӧсыскӧд, и кутіс сійӧ мыйвермӧмсьыс кевмысьны смертьлы, мед кӧть ещӧ мыйкӧ дыра эз вӧрзьӧд сійӧс, мед кӧть смерть лэдзис ещӧ неуна, кӧть не дас во, а ӧти во ещӧ олыштны.
Смерть некыдз эз сӧглашайтчы.
А бӧрыннас век жӧ сӧгласитчис:
— Ладнӧ нин, сета тэныд куим час.
— Мый нӧ сэтшӧм этша, — кутіс кевмысьны старука.
— Тэ кӧть менӧ талун эн вӧрзьӧд, аски нуӧд сьӧрсьыд.
— Эн и кор!
— шуис смерть.
— А гашкӧ, позьӧ?
— Некыдз оз позь.
— Но, оз позь!
— Ладнӧ, — шуис смерть.
— Сэтшӧма кӧ нин коран, мед лоӧ тэ ног.
А старукалы лои зэв нимкодь, но сійӧ эз петкӧдлы тайӧс да шуис:
— Вот ме мый ещӧ кӧсъя тэнсьыд корны...
Тэ вот гиж ӧдзӧсӧ, мый аскиӧдз он лок.
Сэки, кор аддза ӧдзӧсысь тэнад киӧн гижӧмтортӧ, спокойнӧджык лоӧ.
Дӧнзисны смертьлы старукалӧн корӧмъясыс, да и весьшӧрӧ кадсӧ воштыны жаль вӧлі.
Перйис сійӧ зепсьыс мелтор да ӧдзӧсас гижис: «Аски».
И муніс аслас делӧясӧн.
Аски асывнас, мыйӧн сӧмын петіс шонді, смерть локтіс старука ордӧ, а сійӧ перина вылын куйлӧ, мӧд перинаӧн шебрасьӧма.
— Но, мунам мекӧд, — шуис смерть.
— Да тэ нӧ мый, гӧлубушка!
— вочавидзӧ старука.
— Видзӧдлы, мый ӧдзӧсас гижӧма.
Смерть видзӧдліс, а сэтчӧ сылӧн киӧн гижӧма: «Аски».
— Ладнӧ, аски локта, — шуис смерть и варгыльтіс-муніс водзӧ.
И збыль, аскинас бара локтіс старука ордӧ.
Мӧдыс тайӧ каднас куйліс на крӧвать вылас да нюжмасис.
Но и сэки, тӧрытъямозыс жӧ, смерть нинӧм эз вермы шедӧдны.
Старука бара индіс сылы ӧдзӧс вылӧ, кытчӧ смерть киӧн вӧлі гижӧма: «Аски».
Сідзи и мӧдӧдчис быд лун, лун бӧрся лун — недель.
Сизимӧд лунас смерть шуис старукалы со мый:
— Ладнӧ, сэсся тэ менӧ он ылӧд.
И чышкис ӧдзӧссьыс гижӧдсӧ.
— Аски, — грӧзитыштіс старукалы смерть, — эн вунӧд.
Мед кӧть мый, а ме локта и нуӧда тэнӧ аскӧд.
Смерть муніс, а старука весиг шӧйӧвошис, — тіралӧ, быттьӧ студень, гӧгӧрвоис — кӧсъян кӧть он кӧсйы, а кувны ковмас.
Пукалӧ старука, а век жӧ оз шогсьы.
Думайтӧ, думайтӧ и некыдз оз вермы думыштны, кытчӧ эськӧ сылы смертьысь дзебсьыны.
А оз сетчы старука.
— Оз вермы лоны, — шуӧ пӧрысь пӧчӧ аслыс ачыс, — медым ловъя морт — и пикӧ воис.
Пуксис бара асыв, а старука нинӧм эз вермы думыштны.
Бутылкаӧ весиг дась вӧлі пырны, вот кутшӧм эз вӧв окота сылы кувны.
Гадайтіс пӧрысь пӧчӧ, гадайтіс, кытчӧ эськӧ сылы бурджыка дзебсьыны, и, медбӧрын, думыштіс.
Кладовкаас сылӧн сулаліс свежӧй ма тыра бӧчка.
«Татысь менӧ смертьыд оз аддзы», — думыштіс старука.
Сійӧ пырис свежӧй ма тыра бӧчкаӧ, да сідзи, мый сӧмын синъясыс, нырыс да вомыс ортсынӧсь вӧліны, а старука ставнас — ма пиын.
Пукалыштіс пӧчӧ, бара кутіс тӧждысьны:
«А друг смерть менӧ и татысь аддзас!
Вай жӧ ме бурджыка дзебся.
Пыра перина пытшкӧ».
Сідзи и вӧчис.
Дзебсис, пукалӧ, оз лолав весиг.
Друг бара заводитіс тӧждысьны: тӧждысьысь вӧлі старукаыс!
Думайтӧ: «А друг и татысь менӧ смертьыс аддзас».
Старука решитіс корсьны бурджык, вернӧйджык дзебсян места.
Петіс пӧрысь пӧчӧ перина пытшкысь.
Сӧмын на заводитіс думайтны, кытчӧ эськӧ дзебсьыны, а сэки комнатаӧ пырис смерть.
И аддзӧ: сулалӧ сы водзын сувтса гӧна страшнӧй чудище, и став гӧнъясыс чудищеыслӧн тіралӧны.
Повзис смерть, сэтшӧма повзис, мый пышйис старука керкаысь ылӧджык; коді тӧдас, гашкӧ и ӧнӧдз на эз волы сэсся старукаысла.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Полушубок @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 62‒65.}
ПОЛУШУБОК
Оліс свет вылын крестьянин.
Сылӧн вӧліны гӧтыр да ныв.
Ӧтчыд локтіс на ордӧ корасьны томиник зон аслас другыскӧд.
Кутісны найӧс зэв бура гӧститӧдны: вайисны курӧгъяс, пирӧгъяс.
А кӧзяин весиг ыстіс нывсӧ кӧбрегӧ винала.
Ныв лэччис кӧбрегӧ да заводитіс видзӧдны, кутшӧм бӧчка медыджыд, — батьыс сылы тшӧктіс кисьтны винасӧ медыджыд бӧчкасьыс.
Пока сійӧ бӧрйис бӧчкасӧ, друг аддзис ӧти кер, кодӧс вӧлі нёровтӧма кӧбрег стен дорӧ.
Мыйӧн аддзис сійӧс ныв, сідзи и думыштіс: вот пӧ локтісны сы дорӧ корасьны, петас ӧні сійӧ верӧссайӧ, чужас сылӧн пи, ньӧбас сійӧ пиыслы ярмарка вылысь полушубок, а детинка пырас коркӧ тӧдлытӧг кӧбрегӧ, кутас чеччавны сэні кер дорын, керйыс пӧрас, виас детинкасӧ, и кодлы нӧ сэки коляс полушубокыс?
Кор нывка думыштіс та йылысь, сэтшӧм шог сылы лои, мый сійӧ пуксис пос тшупӧд вылас да бӧрддзис.
А гортас виччысисны, виччысисны сійӧс и некыдз виччысьнысӧ эз вермыны.
Сэки батьыс ыстіс кӧбрегас гӧтырсӧ.
— Гӧтыр, мун видзӧдлы, кытчӧ нывканым воши?!
Мый нӧ сійӧ сэтшӧм дыр кӧбрегас ноксьӧ?
Гашкӧ, винаыс сылӧн киссис, и сійӧ оз лысьт выліас кайнысӧ?
Лэччис кӧзяйка кӧбрегӧ и аддзис: пукалӧ нылыс пос тшупӧд вылын, бӧрдӧ.
— Да мый нӧ тэкӧд лои, нылӧй, мыйла нӧ тэ сэтшӧм нора бӧрдан?
— А кыдзи нӧ, матушкаӧй, он бӧрд, кор ме аслам став олӧм йылысь думышті.
И сійӧ висьталіс мамыслы, мый йылысь сійӧ думыштіс.
А мыйӧн мамыс кыліс полушубок йылысь, да внукыс йылысь, да сы йылысь, кыдзи сійӧ лэччас кӧбрегӧ, да заводитас чеччавны кер дорын, да кыдзи тайӧ керйыс виас сійӧс...
Мыйӧн кыліс мамыс, сідзи и пуксис нылыскӧд орччӧн да тожӧ кутіс бӧрдны.
А кӧзяин пукалӧ гӧстьяскӧд горничаын и некыдз оз вермы виччысьны, кор ваясны винасӧ.
Скӧрмис, дӧзмис, весиг видчыны заводитіс:
— Ок, паськыд вомъяс, тыдалӧ, став винасӧ кисьтісны.
Муна да ачым видзӧдла, кытчӧ найӧ вошины.
Сійӧ лэччис кӧбрегӧ и аддзӧ: пукалӧны кыкнанныс, пӧрысь и том, куим шорӧн синваныс визувтӧ, а бӧчкаяс дзоньӧсь, вина тыраӧсь.
Кӧзяин некыдз эз вермы тӧлкӧн гӧгӧрвоны, мый тайӧ бабаясыскӧд лоӧма!
— Тырмас тіянлы горӧн горзыны!
Висьталӧй, мый тіянкӧд лои!
А найӧ синвасорӧн:
— Ой, батьӧ, кыдзи нӧ миянлы не бӧрдны, синва не кисьтны, кор миянлы дум выланым уси сэтшӧм шог мӧвп.
И найӧ висьталісны сылы ставтор йывсьыс.
И эня-ныла сэтшӧма вӧрзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ, мый сійӧ пуксис пос тшупӧд вылӧ накӧд орччӧн да кутіс бӧрдны накӧд ӧтлаын.
Виччысис, виччысис жӧник, эз вермы виччысьны.
Чеччис да петіс кӧзяевала кӧбрегӧ.
Локтіс, видзӧдӧ — куимнанныс ӧта-мӧдсьыс ёнджыка ымзӧны-бӧрдӧны.
Видзӧдӧ жӧник и некыдз оз вермы гӧгӧрвоны, мыйысь найӧ сэтшӧм ёна бӧрдӧны.
Юаліс налысь, найӧ сылы ставсӧ висьталісны.
Сэки жӧник кыдзи тай заводитас серавны, мый весиг бӧчкаяс и то заводитісны чеччавны.
— Но, — шуис жӧник, — татшӧм чудакъястӧ ме ещӧ эг на аддзыв.
Мед нин бурджык судьбаӧй решитас, гӧтрасьны меным али абу гӧтрасьны.
Ме ӧні жӧ пета туйӧ да кута странствуйтны сэтчӧдз, кытчӧдз ог паныдась ещӧ тіян кодь жӧ куим чудаккӧд.
Ог кӧ паныдась — энӧ дивитӧй!
А паныдася кӧ, то бӧр локта и гӧтрася тіян ныв вылӧ.
Кыдзи нин судьбаӧй шуас!
И петіс туйӧ.
А невестасӧ да сылысь бать-мамсӧ колис кӧбрегас.
Мед нин пӧ пӧттӧдзыс бӧрдасны.
Муртса на зон прӧйдитіс сизимысь сизим страна, кыдзи аддзис мортӧс, коді вӧлі вӧчӧ зэв тешкодь удж: сы водзын му вылын куйлісны ӧрекъяс, и сійӧ зілис тайӧ ӧрекъяссӧ вилаӧн лэптавны чердакӧ.
Зон матыстчис морт дінӧ матӧджык да юаліс:
— Кӧзяин, мый нӧ ті кӧсъянныд ӧрекъяснас вӧчны?
— Да ме тані покой ог тӧд, — вочавидзис сылы морт.
— Воджын нин нокся, век ӧтарӧ шыблала и шыблала тайӧ ӧрекъяссӧ и некыдз ог вермы лэптыны найӧс чердакӧ.
Ме кӧть и гӧлиник морт, но сё форинт сета сылы, коді тайӧ ӧрекъяссӧ лэптас чердакӧ.
— Ладнӧ, ме тайӧс вӧча, — шуис зон.
Сійӧ босьтіс доз да часджынйӧн став ӧрекъяссӧ лэпталіс чердакӧ.
Сразу жӧ пӧлучитіс сё форинт да мӧдӧдчис водзӧ.
«Да, — думыштіс зон, — ӧти чудак меным паныдасис нин».
Муніс, муніс и бара сылы паныдасис морт.
Зон видзӧдіс, видзӧдіс сы вылӧ да некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧчӧ.
Киясас тӧдтӧм мортлӧн вӧлі вор и сійӧн котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: то пыралас керкаас, то бӧр котӧрӧн петас.
А керкаас — тешкодь весиг — ӧшиньясыс эз вӧвны, а ӧдзӧс пыддиыс вӧлі розь.
Матыстчис зон, здоровайтчис да юаліс:
— Олан-вылан, земляк!
Мый нӧ тэ тайӧ вӧчан?
— Да вот, том морт, тулыснас во нин лоӧ кыдзи ме стрӧиті тайӧ керкасӧ и ог тӧд, мый вӧсна сэні сэтшӧм пемыд.
Видзӧда да, мукӧд керкаясас югыд, а кӧзяеваыс нинӧм оз вӧчны сы могысь, медым югыд вӧлі.
А ме кыдзи стрӧиті ассьым керкаӧс, пыр на ворйӧн кыскалі да кыскалі сэтчӧ югыдсӧ.
Со и ӧні, ачыд аддзан, нокся.
Сё форинт сета сылы, коді вӧчас менсьым керкаӧс югыдӧн.
— Но, тайӧ уджыс меным вынъяс серти, — шуис зон.
Сійӧ босьтіс чер, писькӧдіс кык ӧшинь, ӧдзӧс, и керка пытшкын пыр жӧ югдіс.
Зон пӧлучитіс сё форинт да мӧдӧдчис водзӧ.
«Да, — думыштіс сійӧ, — вот и мӧд чудак!»
Муніс, муніс зон да друг аддзӧ: кутшӧмкӧ нывбаба мырдӧн сюялӧ курӧгпиянсӧ мам улас.
Зон чукӧстіс сійӧс:
— Кӧзяюшка, мый нӧ тэ вӧчан?
— Да вот кӧсъя курӧгпиянӧс мам улас сюявны, — вочавидзис нывбаба.
— Пола, мый найӧ разӧдчасны и варыш кватитас найӧс.
А нинӧм оз артмы: ӧти борд улас сюя, а мӧд борд улӧдыс найӧ бӧр петӧны.
Мӧд борд улас сюя, найӧ первой борд улӧдыс петӧны.
Сё форинт сета сылы, коді велӧдас менӧ, мый накӧд вӧчны!
Зон шуис:
— Ладнӧ, ме велӧда тэнӧ.
Энӧ тӧждысьӧй и энӧ шогсьӧй, кӧзяюшка, и некор курӧгпияннытӧ мырдӧн курӧг улад энӧ сюйӧй.
Кор курӧг аддзас варышсӧ, сійӧ ачыс дзебас пиянсӧ бордъяс улас.
Кӧзяйкалы нимкодь лои бур сӧветысь и сійӧ пыр жӧ сетіс зонлы сё форинт.
Зонлы сідзжӧ нимкодь лои, и сійӧ бергӧдчис бӧр.
А ачыс думыштіс:
«Но вот ме и аддзи куим чудакӧс».
Сійӧ локтіс гортас, пыр жӧ венчайтчис нывкӧд и кык недель мысти найӧ вӧчисны свадьба.
А сэсся ме на йылысь нинӧм эг кывлы, сӧмын кывлі, мый налӧн чужӧма пи, ньӧбӧмаӧсь найӧ сылы полушубок, а керйыс детинкасӧ абу лямӧдӧма.
И ӧнӧдз на найӧ олӧны, эз кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Кык горш ошпи @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 66‒68.}
КЫК ГОРШ ОШПИ
Стекляннӧй гӧраяс мӧдарбокын, шӧвк луд сайын, сулаліс сук вӧр, кыті некод эз ветлывлы, кодӧс некод эз аддзывлы.
Тайӧ сук вӧрас, кыті некод эз ветлывлы, кодӧс некод эз аддзывлы, медся тшӧкыдінас оліс пӧрысь энь ош.
Тайӧ пӧрысь энь ошкыслӧн вӧлі кык пи.
Кор ошпиян быдмисны, найӧ решитісны, мый мунасны свет пасьта шуд корсьны.
Первой найӧ мунісны мамыс дінӧ, да сідзи, кыдзи колӧ, прӧщайтчисны сыкӧд.
Кутліс пӧрысь энь ош пиянсӧ.
И тшӧктіс, медым найӧ некор эз янсӧдчыны ӧта-мӧдыскӧд.
Ошпиян кӧсйысисны не вунӧдны мамыслысь велӧдӧмсӧ да петісны туйӧ.
Первой найӧ мунісны вӧр дорлань, а сысянь видз вылӧ.
Мунісны найӧ, мунісны.
И ӧти лун мунісны и мӧд лун мунісны.
Медбӧрын налӧн став сёян-юаныс быри.
А туй вылас некытысь нинӧм эз позь судзӧдны.
Жугыля тапиктісны орччӧн ошпиян.
— Эк, вокӧй, ёна жӧ менам кынӧмӧй сюмалӧ, — норасис ичӧтджыкыс.
— А менам тэысь ёна сюмалӧ!
— шогпырысь довкйӧдліс юрнас ыджыдджыкыс.
Тадзи найӧ пыр мунісны и мунісны, кытчӧдз друг эз аддзыны ыджыд гӧгрӧс сыр юр.
Заводитлісны юкны сійӧс бурногӧн, кык ӧтыджда тор вылӧ, но эз кужны.
Горшӧсь вӧліны ошпияныс, кыкнанныс полісны, мый мӧдыслы сюрас ыджыдджык торйыс.
Вензисны найӧ, видчисны, эргисны, кытчӧдз на дорӧ друг эз матыстчы руч.
— Мый ті вензянныд, том йӧз?
— юаліс мудер руч.
Ошпиян висьталісны ручлы асланыс шог йылысь.
— Кутшӧм нӧ тайӧ шог, — шуис руч.
— Тайӧ абу шог!
Вайӧй ме юка тіянлы сырсӧ ӧтыдждаӧн: меным кӧть ичӧтджыкыд, кӧть ыджыдджыкыд — дзик ӧткодь.
— Вот бур!
— радпырысь горӧдісны ошпиян.
— Юк!
Руч босьтіс сырсӧ да торйӧдіс сійӧс кыкпельӧ.
Но пӧрысь мудерпозйыд торйӧдіс сырсӧ сідзи, мый ӧти кусӧкыс, — тайӧ весиг видзӧдӧмӧн тӧдчис, — вӧлі мӧдсьыс ыджыдджык.
Ошпиян ӧтпырйӧ горӧдісны:
— Тайӧыс ыджыдджык!
Руч такӧдіс найӧс:
— Надзӧнджык, том йӧз!
И тайӧ шогыд — абу шог.
Неуна терпитыштӧй.
Пырысь-пыр ме ставсӧ ладмӧда.
Сійӧ курччис вель ыджыд кусӧк ыджыдджык торсьыс да ньылыштіс сійӧс.
Ӧні ичӧтджык кусӧкыс лои ыджыдджык.
— И тадзи абу ӧтыдждаӧсь!
— кутісны тӧждысьны ошпиян.
Руч видзӧдліс на вылӧ кӧритӧмӧнмоз.
— Но, тырмас, тырмас, — шуис сійӧ.
— Ме ачым тӧда ассьым делӧӧс!
И сійӧ курччис ыджыдджык торсьыс зэв ыджыд кусӧк.
Ӧні ыджыдджык торйыс лои ичӧтджык.
— И тадзи абу ӧтыдждаӧсь!
— тӧждысьӧмсорӧн горӧдісны ошпиян.
— Да тырмас тіянлы!
— шуис руч; сійӧ муртса-муртса вермис вӧрӧдны вомсӧ, сы вӧсна мый сылӧн вомтырыс вӧлі чӧскыдысь-чӧскыд сыр.
— Нӧрӧвитыштлӧй неуна, и торъясыс лоӧны ӧтыдждаӧсь.
Тадзи руч и юкис сырсӧ.
Ошпиян сӧмын новлӧдлісны сьӧд ныръяснаныс ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, ыджыд кусӧксянь ичӧтлань, ичӧт кусӧксянь ыджыдлань.
Кытчӧдз руч пӧттӧдзыс эз сёй, сійӧ пыр юкис да юкис.
Сэк кежлӧ, кор кусӧкъясыс лоины ӧтыдждаӧсь, ошпиянлы сырыс пӧшти эз и коль: кык зэв ичӧтик тор!
— Но мый нӧ, — шуис руч, — кӧть и этша, но зато ӧтыдждаӧсь!
Бура тіянлы сёйны, ошпиян!
— пыльсъяліс сійӧ и серампырысь легнитіс бӧжнас да пышйис.
Тадзи век овлӧ накӧд, кодъяс горшасьӧны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Еджыд вӧв @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 69‒71.}
ЕДЖЫД ВӦВ
Оліс свет вылын гӧлиник морт.
Нинӧм сылӧн эз вӧв, еджыд вӧв кындзи.
Нянь вылас нажӧвитӧм могысь сійӧ вайӧдлывліс ассьыс вӧвсӧ мельничаӧ, вӧв кывзысьӧмӧн бергӧдліс сэні изки.
Лунысь лун мельнича изіс пызь, лунысь лун уджаліс гӧль морт аслас вӧлыскӧд.
Вывті ёна тайӧ дӧнзис коньӧр вӧвлы.
И сійӧ шуис кӧзяиныслы:
— Бур кӧзяинӧй тэ менам, мыйла нӧ мукӧд йӧзыс кык вӧлӧн изӧны, и сӧмын тэ менӧ доддялін ӧтнамӧс.
Мучитча ме тайӧ мельничаас ӧтнам.
Лунтыр бергала круг кузя, бергӧдла да бергӧдла сьӧкыд изкияс.
— Вӧлӧй менам, — вочавидзис сылы гӧль морт, — помкаыс тані прӧстӧй.
Менам ӧд не сӧмын вӧв либӧ кутшӧмкӧ посни скӧт, весиг гаг и сійӧ абу, медым тэкӧд тшӧтш доддявны.
Сэки еджыд вӧв шуис аслас кӧзяиныслы:
— Делӧыс кӧ сӧмын таын, сет тэ меным вӧля, и ме ачым аслым отсӧгсӧ аддза.
Гӧль морт дзик пыр жӧ лэдзаліс ассьыс вӧвсӧ и вӧв мӧдӧдчис кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Еджыд вӧв петіс туйӧ.
Муніс, муніс, друг аддзӧ — руч гу.
Думайтыштіс еджыд вӧв и вот мый думыштіс: «Вода дзик руч гу дорӧ да кулӧм улӧ сетча».
А руч гуын олісны пӧрысь руч да сылӧн куим пи.
Ӧти ручпилы, коді вӧлі медічӧт, окота лои петавны гусьыс.
Матыстчис петанінланьыс, аддзис еджыд вӧлӧс да думыштіс, мый ывлаыс лымъялӧма.
Локтіс ручпи мамыс дінӧ:
— Ой, мамукӧй, оз позь ӧні петны гуысь, ывлаыс ӧд лымъялӧма!
— Кыдзи нӧ сідзи лымъяліс? — чуймис пӧрысь руч.
— Ывлаас ӧд гожӧм.
Петав, пиукӧй, — шуис мамыс ыджыдджык пиыслы.
— Тэ ыджыдджык, видзӧдлы, мый сэні сэтшӧмыс?
Муніс шӧркост пиыс.
Но и сійӧ аддзис, мый гуысь петанінын куйлӧ еджыд вӧв.
Локтіс шӧркост пиыс мамыс дінӧ да шуис:
— Ой, мамукӧй, и збыль оз позь петны, ывлаыс лымъялӧма.
— Кутшӧм нӧ лым, кор гожӧм шӧр!
— скӧра шуис руч.
— Петав тэ, менам ыджыд пиӧй, тэ быдтор нин гӧгӧрвоан, абу посни вокъясыд кодь.
Видзӧдлы, мый сэні сэтшӧмыс.
Ыджыд пиыс петіс, но и сійӧ локтіс да висьталіс сійӧс жӧ.
— Да, мамукӧй, — локтӧм бӧрас шуис сійӧ.
— Кӧть кутшӧма эн видзӧд, а ывлаын лым!
Гӧгӧрбок дзик еджыд.
— Оз вермы лоны, — шуис пӧрысь руч, — медым гожӧм шӧрын и лым!
И сійӧ ачыс мӧдӧдчис петанінлань.
Матыстчис и аддзӧ, мый тайӧ абу лым, а еджыд вӧв куйлӧ.
Руч кутіс думайтны: кыдзи эськӧ кыскыны сійӧс ылӧджык?
Чукӧстіс сійӧ пиянсӧ, босьтчисны найӧ нёльӧн, а вӧв места вывсьыс оз вӧрзьы.
Сэки пӧрысь руч думыштіс ветлыны аслас кум кӧин ордӧ.
Локтіс и шуӧ:
— Дона кумӧй менам.
И ёна жӧ меным бур кусӧк сюри.
Гу дорӧдз нин сійӧс кыски, но гуас некыдз оз тӧр.
Вот ме и думышті, вай кыскам сійӧс тэнад гуӧ, гашкӧ, сэтчӧ сійӧ и тӧрас.
А сёйны сійӧс кутам шӧриӧн.
Нимкодь лои кӧинлы, мый сійӧс кӧсйӧны бура гӧститӧдны, а ачыс думыштіс:
«Мед сӧмын яйыс менам гуӧ веськалас, а руч сэтысь ни ӧти кусӧк оз босьт».
Найӧ матыстчисны сійӧ места дорас, кӧні куйліс еджыд вӧв.
Кӧин весиг неуна падмыштіскодь:
— Висьтав, кумушка, а кыдзи нӧ кыскыны сійӧс менам гуӧдз?
— Да зэв кокниа, — вочавидзис руч.
— Сідзи жӧ, кыдзи ме кыски сійӧс татчӧ, кӧрталі сылысь бӧжсӧ аслам бӧж дінӧ да и кыски сійӧс гуранъяс да гӧпъяс вомӧн.
И сэтшӧм кокни меным вӧлі!
А ӧні вай кӧрталам сылысь бӧжсӧ тэнад бӧж дінӧ, тэныд кыскынытӧ ёна кокньыдджык.
— Вот тайӧ да, — думыштіс кӧин да пыр жӧ сӧгласитчис.
А руч зэв топыда кӧрталіс кӧинлысь бӧжсӧ еджыд вӧв бӧжӧ.
— Вай, кум, кыскы!
Выныштчис кӧин, муртса сӧнъясыс эз орны зэвтчӧмысла, а вӧв места вывсьыс эз и вӧрзьышт.
Ещӧ ёнджыка выныштчис, и друг еджыд вӧв чеччыштіс кок йылас да кутіс тӧвзьыны.
Гуранъяс вомӧн да гӧпъяс вомӧн сійӧ кыскис кӧинӧс бӧжӧдыс сэтчӧдз, кытчӧдз эз вай бедняк дорӧ.
— Пӧлучайт, кӧзяин, — ме аддзи аслым отсӧг.
Гӧль морт пыр жӧ виис кӧинӧс, кусӧ сылысь вузаліс ыджыд деньга вылӧ да сы вылӧ ньӧбис мӧд вӧв.
Сійӧ кадсяньыс сэсся еджыд вӧв эз нин бергӧдлы изкисӧ ӧтнасӧн.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Сэтӧр тусь @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 72‒79.}
СЭТӦР ТУСЬ
Збыль тайӧ али абу збыль, а сизим море сайын оліс пӧрысь дӧва.
Тайӧ дӧваыслӧн быдмис мичаысь-мича ныв.
Сійӧ зэв ёна радейтіс сэтӧр, сы вӧсна, буракӧ, и нимсӧ сылы пуктісны Рибике, а тайӧ лоӧ — Сэтӧр.
Вот пӧрысь дӧва кулі и Сэтӧр коли сирӧтаӧн.
Коді коньӧр вӧсна кутас тӧждысьны?
Ковмис Сэтӧрлы думыштны, мый ӧні сылы вӧчны, кутшӧм уджӧ кутчысьны, медым не кувны тшыглы.
Сійӧ жӧ карас, кӧні оліс Сэтӧр, оліс ӧтка старука.
Кывліс старука сы йылысь, кутшӧм бур да мича ныв тайӧ Сэтӧрыс, да ыстіс сы ордӧ соседкасӧ, медым висьтавны, мый радпырысь босьтас ас дорас нылӧс да кутас сійӧс вердны сэтчӧдз, кытчӧдз ачыс оз кув.
А Сэтӧр кутас отсасьны сылы горт гӧгӧрын.
Овмӧдчис Сэтӧр старука ордын.
Лунтырся уджсӧ помалӧм бӧрын Сэтӧр пуксьыліс ӧшинь дорӧ да вышивайтчис либӧ кысис.
Некод сійӧс эз вӧрӧд, эз ӧбижайт, кыдзи не ӧтчыд вӧвлывлі сирӧтаяскӧд.
Сійӧ жӧ карас оліс озыр морт.
Сылӧн вӧлі куим пи.
Ӧтчыд найӧ кутісны мунны сійӧ керка дорӧд, кӧні оліс Сэтӧр, и буретш сэки, кор Сэтӧр пукаліс ӧшинь дорас да вышивайтчис.
Медся ичӧт вокыс аддзис сійӧс, и Сэтӧр пыр жӧ воис сылы сьӧлӧм вылас, да сэтшӧм ёна, мый олӧмыс сылы лои эз олӧм кодь, сёйӧмыс эз сёйӧм кодь, юӧмыс эз юӧм кодь, сійӧ сӧмын Сэтӧр йылысь и думайтіс.
И Сэтӧрлы сійӧ сьӧлӧм вылас воис.
А озыр морт, кор кывліс, мый пиыслы сьӧлӧм вылас воӧма гӧлиник ныв, зэв ёна скӧрмис да тшӧктіс слугаясыслы нуны шудтӧм коньӧр Сэтӧрӧс свет помӧ да сэтчӧ шыбитны.
Весьшӧрӧ шӧйтіс медічӧт пиыс Сэтӧр ӧшинь увті.
Вӧлі Сэтӧр, и эз ло Сэтӧр, некор нин сэсся сійӧ оз аддзыв Сэтӧрӧс!..
Лунысь лун сійӧ шогсис, гажтӧмчис, быттьӧ ув вылын гулю.
Но вот ӧтчыд озыр морт корис ас дінас куимнан писӧ да шуис налы:
— Тіян пиысь сійӧ, коді ваяс меным сё аршин пасьта да сё аршин кузьта полотно, да мед полотноыс вӧлі сэтшӧм, мый прӧйдитіс зарни чунькытш пыр, пӧлучитас менам эмбурлысь коймӧд юкӧнсӧ.
Пияныс чукӧртісны ассьыныс кӧлуйсӧ да петісны туйӧ.
Кык ыджыдджык пиыс вӧліны лёкӧсь, и найӧ сёрнитчисны тадзи:
— Вай пышъям ичӧт воксьыд, сійӧ ӧтнасӧн пӧгибнитас, и сэки став овмӧсыс сюрас миянлы!
Сідзи найӧ и вӧчисны — пышйисны гусьӧник медічӧт воксьыс; медічӧт вокыс коли ӧтнасӧн да мӧдӧдчис буретш сійӧ туй кузяыс, коді нуӧдіс му помасянінӧ.
Довгис сійӧ, довгис жугыля, муніс нин сизим страна пыр и эз сувтлы сэтчӧдз, кытчӧдз эз во дзик му помасянінӧдз.
Сэні сійӧ воис каменнӧй пос дорӧдз и сы вӧсна мый вывті ёна мудзис, пуксис перилӧ вылас.
Пуксис да кутіс думайтны.
Мый нӧ ӧні сылы вӧчны?
Со сійӧ му помасянінын нин, а абу ни полотно ни нинӧм, мый эськӧ позис вайны батьыслы.
Пока сійӧ тадзи думыштчӧмӧн пукаліс пос вылын, турун пиысь петіс ичӧтик лёкгаг.
— Мый шогсян, мича том морт?
— юаліс сійӧ.
Том морт эз дзик пыр вермы эновтчыны думъяссьыс.
Сӧмын кор лёкгаг выльпӧв юаліс сылысь, том морт видзӧдліс сы вылӧ да вочавидзис сылы со кыдзи:
— Мый шогся?
А тэныд нӧ мый?
Мун ме дінысь, муса лёкгаг!
Лёкгаг видзӧдліс том морт вылӧ аслас тӧлка синъяснас.
— Мыйла тэ вӧтлан менӧ? — шуис сійӧ.
— Оз ков менӧ вӧтлыны.
Ме ӧд тэныд лёкторсӧ ог кӧсйы!
Том морт эз кут кывзыны сылысь сёрнисӧ да бара кутіс ассьыс думайтны.
Но лёкгаг эз лэдзчысь, век котраліс сы дорті турун пытшті.
— Висьтав тэ меным, мича том морт, кутшӧм шог йирӧ тэнсьыд сьӧлӧмтӧ.
Гашкӧ, ме верма тэныд отсавны!
Сэки том морт сьӧлӧмсяньыс нюммуніс.
Но мыйӧн вермас сылы отсавны татшӧм ичӧтикыс?
Том морт весиг эз вочавидз сылы.
Но лёкгаг век долис ассьыс:
— Висьтась меным, мича том морт, висьтав, мыйысь сэтшӧма шогсян?
А друг ме верма тэныд отсавны?
Сэки том морт вочавидзис сылы:
— Сэтшӧм кӧ нин тэныд окота отсавны, то ме висьтала тэныд ставсӧ.
Батьным тшӧктӧ миянлы, вок чукӧрлы, вайны сылы сэтшӧм полотно кусӧк, коді вӧлі эськӧ сё аршин кузьта и сё аршин пасьта и прӧйдитӧ эськӧ вӧлі зарни чунькытш пыр.
Менам вокъясӧй да ме мӧдӧдчим корсьны тайӧ дивӧ кодь полотносӧ.
Но коді тӧдӧ, мыйӧн помасясны миян став старайтчӧмъясным?
— Но, шогыс кӧ сӧмын таын, — шуис ичӧтик лёкгаг, — сэки, гашкӧ, ме тэныд отсала.
Олышт тані, ме регыд бӧр локта.
И сійӧ воши турун пиӧ.
Муніс лёкгаг чераньяс дорӧ.
Висьталіс налы, мый сылы колӧ.
Чераньяс вочавидзисны:
— Ладнӧ, лёкгаг, кыдзи нӧ нин тэныд не вӧчны буртор.
Сӧмын виччысьышт неуна.
Дзик пыр жӧ ми тэныд кыам полотнотӧ.
Пыр жӧ уна сё черань заводитісны жуны, бергавны; прӧйдитіс недыр кад и полотно вӧлі гӧтов.
Да ещӧ кутшӧм!
Сё аршин кузьта да сё аршин пасьта, дай прӧйдитӧ вӧлі зарни чунькытш пыр.
— Вот тэныд, лёкгаг, полотно, — шуисны чераньяс.
— Гӧтов сійӧ.
Босьт, колӧ кӧ!
Босьтіс лёкгаг полотносӧ, пуктіс ӧрешки кыш пытшкӧ да котӧртіс том морт дорӧ.
А сійӧ век на пукаліс пос вылын да шогсис.
Друг том морт пыркнитчис — мыйкӧ уси сы водзӧ му вылӧ.
Видзӧдліс, а тайӧ лёкгаг уськӧдӧма ӧрешки.
— Мый тэ вайин, ичӧтик лёкгаг?
— юаліс том морт.
— Ме вайи сійӧс, мый тэныд колӧ!
— вочавидзис лёкгаг.
— Мый нӧ тэ вермин вайны?
— Сё аршин пасьта да сё аршин кузьта полотно кусӧк, да сэтшӧмӧс, мый прӧйдитас зарни чунькытш пыр.
— Да тайӧ ӧмӧй полотно? — шуис том морт.
— Тайӧ сӧмын ӧрешки!
— А тэ восьты сійӧс да видзӧдлы, мый пытшкӧсас!
Босьтіс том морт ӧрешкисӧ, восьтіс сылысь кышсӧ да перйис сэтысь полотно.
Том морт разис, разис полотносӧ, но полотноыс вӧлі сы мында, мый, кажитчис, помыс оз ло.
Нимкодь лои том мортлы.
Сійӧ аттьӧаліс ичӧтик лёкгагӧс буртор вӧчӧмысь да мӧдӧдчис гортас.
Туй чӧжыс сійӧ видлаліс аслас зептысь драгоценнӧй ӧрешкисӧ.
Куим туй крестасянінын, буретш сійӧ местаас, кӧні коркӧ эновтісны сійӧс ыджыдджык вокъясыс, том морт паныдасис ӧні накӧд кыкнанныскӧд.
Найӧ пукалісны джуджыдысь-джуджыд додь вылын, а на улӧ вӧлі пукталӧма еджыд полотно тюкъяс.
Медічӧт вокыслы найӧ шуисны:
— Эк, тэ!
Мый нӧ тыртӧм кияснад локтан?
Сӧмын кадсӧ весьшӧрӧ воштін!
Мыйла нӧ, сідзкӧ, босьтчин делӧ бердас, болтун?
«Ладнӧ, — думыштіс том морт.
— Ошйысьӧй, ошйысьӧй, а вот гортад видзӧдлам на, коді миян пӧвстысь мый шедӧдіс!»
Локтісны найӧ гортаныс.
Кык ыджыдджык вокыс кузь лунтыр кыскалісны гортас полотно тюкъяс.
А ичӧт вокыс нюмъяліс да чӧв оліс.
— Но, пиян!
— шуис батьыс.
— Вайлӧй видзӧдла, мый ті сэні судзӧдінныд?
Кутіс сійӧ видзӧдны, да мерайтны, да чунькытш пыр кыскыны сійӧ полотносӧ, кодӧс вайисны ыджыдджык вокъясыс.
Но ни ӧти на пӧвстысь эз прӧйдит.
Ӧчередьыс воис и медічӧт пиӧдзыс.
Восьтіс сійӧ ӧрешки кышсӧ, перйис сэтысь полотносӧ да сетіс батьыслы.
— Вот тайӧ да! — шуис старик.
— Сё аршин кузьта да сё аршин пасьта и век жӧ прӧйдитӧ зарни чунькытш пыр!
Пиӧй менам, тэ кужин судзӧдны корӧмторсӧ, менам эмбурлӧн коймӧд юкӧныс право серти ӧнісянь тэнад!
— А ӧні, — шуис сійӧ, — ме сувтӧда тіян водзӧ мӧд мог: коді тіян пӧвстысь судзӧдас меным сэтшӧм пон, медым сійӧ тӧрис шкатулкаӧ, да медым увтчис эзысь гӧлӧсӧн, да медым увтчӧм шыыс кыліс сизим страна сайӧ, — сылы сета аслам эмбурлысь мӧд коймӧд юкӧнсӧ.
Бара петісны туйӧ сылӧн куимнан пиыс.
Воисны куим туй крестасянінӧ, и на пӧвстысь быдӧн муніс аслас важ туй кузя.
Медічӧт пиыс бара мӧдӧдчис му помасянінӧ, ичӧтик каменнӧй пос дорӧ.
Сійӧ пуксис сэтчӧ да кутіс думайтны.
Лёкгаг бара петіс турун пӧвстысь да кутіс тювкъявны сы водзын бӧрӧ-водзӧ.
— Мый тэкӧд, мича том морт, мый тэ сэтшӧма шогсян? — юаліс сійӧ.
— Эк, тӧлка лёкгаг! — вочавидзис том морт.
— Батьӧй менам тшӧктіс вайны сылы сэтшӧм пон, коді эськӧ тӧрис шкатулкаӧ да увтчис эзысь гӧлӧсӧн, да сэтшӧмӧн, коді эськӧ сизим страна сайӧ кылӧ вӧлі!
— Судзӧдам и тайӧс! — шуис лёкгаг.
— Сӧмын неуна терпитышт.
Ме регыд локта.
И сійӧ воши турун пӧвстӧ.
Котӧртіс веськыда карликъяс дорӧ.
Локтіс да шуис:
— Донаясӧй менам, колӧ меным сэтшӧм пон, медым сійӧ увтчис эзысь гӧлӧсӧн, да сэтшӧмӧн, коді сизим страна сайӧ кылӧ.
И медым тайӧ понйыс тӧрис шкатулкаӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзисны карликъяс, — мед лоӧ сідзи, сетам тэныд ассьыным поннымӧс, тэ век вӧчан миянлы уна буртор.
И ӧти карлик вайис шкатулка, кӧні пукаліс ичӧтик пон.
Лёкгаг босьтіс шкатулкасӧ да котӧрӧн мӧдӧдчис том морт дорӧ, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый весиг крукасис котӧртігас идзасӧ.
Крукасис, усис, бӧр чеччис да водзӧ котӧртіс.
Лёкгаг сетіс том мортлы шкатулкасӧ, но тшӧктіс туй вылас не восьтыны сійӧс, сы вӧсна мый понйыс кӧ пӧ петас, то сэсся сійӧс нэмнад не аддзывны.
Долыдпырысь том морт мӧдӧдчис гортас.
Нинӧмысь свет вылас эз восьты эськӧ ичӧтик шкатулкасӧ!
Куим туй крестасянінын сійӧ паныдасис вокъясыскӧд да муртса эз виньды сералӧмысла, кор аддзис, мый найӧ вайӧдӧны кӧвъяс йылын гырысь и посни понъясӧс.
Кор вокъяс матыстчисны батьыс керка дінӧ, старик сэтшӧм ёна скӧрмис, мый муртса эз вӧтлы ыджыдджык пиянсӧ асланыс понъясыскӧд ӧтлаын.
А понъясыс вӧліны сэтшӧм тшыгӧсь да скӧрӧсь, мый асланыс увтчӧмӧн сувтӧдісны кок йылас не сӧмын сиктсӧ ставнас, но и став матігӧгӧрсӧ!
Медбӧрын матыстчис медічӧт пиыс, сійӧ перйис зепсьыс ичӧтик шкатулка да сетіс сійӧс батьыслы киас.
Ӧні сылы вуджис бать эмбурыслӧн и мӧд пайыс, сы вӧсна мый понйыслӧн гӧлӧсыс вӧлі эзысь и кылӧ вӧлі сизим страна сайӧ, а ачыс сійӧ тӧрис ичӧтик шкатулкаӧ.
Старик сувтӧдіс пияныс водзӧ коймӧд мог.
— Коді аддзас аслыс медся мича невеста, сійӧ пӧлучитас менам эмбурлысь и коймӧд, медбӧръя юкӧнсӧ!
— шуис сійӧ.
Пияныс бара мӧдӧдчисны ылі туйӧ.
Тайӧ пӧрйӧ медічӧт пиыс ньӧти нин эз надейтчы, мый лёкгаг важмозыс жӧ отсалас сылы.
Но век жӧ том морт муніс сійӧ туйӧдыс, кыті ветлӧдліс водзджык.
Кор том морт воис поскӧдз, коді сулалӧ му помасянінын, сійӧ пуксис сідзжӧ, кыдзи и первойысьсӧ и мӧдысьсӧ, да кутіс виччысьны бур удача.
Виччысьны ковмис недыр.
Ичӧтик лёкгаг быттьӧ сэні и вӧлӧма.
— Мый тэкӧд, мича том морт, мый сэтшӧм жугыль! — юаліс сійӧ.
— Ой, ичӧтикӧй менам! — шуис том морт.
— Ме кӧ ог аддзы аслым медся мича невестасӧ, то ог вӧч батьлысь тшӧктӧмсӧ.
Лёкгаг шуис сылы:
— Сідзкӧ, со кутшӧм мог тэ водзӧ сувтӧдӧмаӧсь, мича том морт!
Кывзы менсьым, ме отсала тэныд и тайӧ шогтӧ бырӧдны.
Том мортлы зэв окота вӧлі тӧдны, мый сылы висьталас лёкгаг.
— Кывзы, мича том морт, — шуис лёкгаг.
— Босьт тэ менӧ дзик бӧж йылӧд да мыйвынсьыд кучкы пос перилӧ бердӧ.
Сӧмын сэк кості бергӧдчы да видзӧд аслад вӧв вылӧ.
Сэки тэнад лоӧ му вылын медся мича невестаыс!
Татшӧм сӧветсӧ том морт эз виччысь.
— Ог, дона лёкгагйӧй менам! — вочавидзис том морт.
— Татшӧмтортӧ ме нинӧм вылӧ ог вӧч.
Сэтшӧм уна буртор нин тэ меным вӧчин, а тэ кӧсъян, медым ме тэнӧ вии.
— Но мый нӧ, — шуис ичӧтик лёкгаг, — сідзкӧ, тэнад оз ло мича невестаыд.
Том морт некыдз эз кӧсйы вины ичӧтик лёкгагйӧс.
Аслас кевмысьӧмӧн лёкгаг вайӧдіс том мортӧс сэтчӧдз, мый сійӧ дась вӧлі бӧрддзыны.
А том морт некыдз эз сӧглашайтчы.
Но лёкгаг кевмысис сылы сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз сӧгласитчы.
Копыртчис том морт, кватитіс лёкгагйӧс бӧж йылӧдыс да сэтшӧма кучкис сійӧс перилӧ бердӧ, мый коньӧр лёкгаг пасьмуні тысячапельӧ.
А ачыс том морт сэки видзӧдіс аслас вӧв вылӧ.
Друг сы мышкын кодкӧ шыасис:
— Но, мича том морт, ӧні бергӧдчы.
Бергӧдчис том морт и муртса эз синтӧммы дзирдалӧмыс вӧсна, аддзывлытӧм мичлуныс вӧсна.
Мичаысь-мича ныв сулаліс сы водзын.
Плешкас сылӧн дзирдаліс шонді, морӧсас тӧлысь, а пидзӧсъясас кодзувъяс.
Татшӧм мичлунсӧ сійӧ эз на аддзыв ньӧтчыд, ни вӧтӧн, ни вемӧсӧн.
Мичаысь-мича ныв шыасис сы дорӧ:
— Ӧні нуӧд менӧ аслад батьыд дорӧ.
Тӧдан-ӧ тэ, коді ме сэтшӧмыс?
Ме буретш сійӧ Рибике-Сэтӧрыд, кодӧс тэ аддзылін старука ӧшинь пыр.
А лёкгагйӧ пӧртіс менӧ тэнад пӧрысь батьыд.
Но тэ мездін менӧ.
И ӧні сӧмын зыр да лӧм, мыйӧн кодйӧны гу, янсӧдасны тэа-меаӧс.
Ме тӧда, мый тэ радейтан менӧ, и дась лоны тэнад гӧтырӧн.
Том морт эз тӧд, кытчӧ воштысьны радысла.
А Сэтӧр водзӧ висьталіс:
— Ӧні ме пӧртся старукаӧ.
А то тэнад вокъясыд кӧ аддзасны менӧ, найӧ, кӧнкӧ, виасны тэнӧ и некор тэ он ло менам верӧсӧн, а ме тэнад гӧтырӧн.
Кыдзи шуис Сэтӧр, сідзи и вӧчис.
Пӧртсис пӧрысь мисьтӧм старукаӧ.
Юрсиыс сылӧн вӧлі пратьмӧма, лёзялӧма, быттьӧ доддьын турун.
Кор найӧ паныдасисны кык ыджыдджык вокыскӧд, то ыджыдджык вокъясыс заводитісны нерны ичӧт воксӧ:
— Ок, и мича жӧ невестаыд!
Татшӧм мичаыс свет вылас абу!
И том, и статя, и вывті мича!
Энлы жӧ, вӧтлас тэнӧ батьыд гортсьыд.
Старик виччысис нин найӧс ворота дорас.
Кор сійӧ аддзис медічӧт пиыслысь невестасӧ, то думыштіс, мый пиыс сералӧ сы вылын, да сэтшӧма скӧрмис, мый и збыль муртса эз вӧтлы сійӧс старукаыскӧд ӧтлаын.
Но Сэтӧр вӧлі сюсь.
Старик эз на удит и вомсӧ восьтыны, кыдзи сійӧ ӧти здукӧн пӧрис кыа кодь банйӧм том нылӧ.
Вермисны ӧмӧй сыкӧд рӧвняйтчыны ыджыдджык вокъясыслӧн невестаясыс?
— Но, пиук, менам став эмбурӧй заслугаяс серти ӧнісянь тэнад.
Тэ олӧмӧ пӧртін куимнанторсӧ, мый ме кӧсйи.
А ті кыкнанныд, — шуис сійӧ кык ыджыдджык пиыслы, — мунӧй кытчӧ синъясныд видзӧдӧны.
Ті дзик тӧлктӧмӧсь, да ещӧ лёкӧсь!
Медічӧт пиыс гӧтрасис Сэтӧр вылӧ, и найӧ вӧчисны сэтшӧм свадьба, мый пызанъясыс быдсикас сёян-юансьыс вӧлі чегӧны, и тайӧ сёян-юаныслӧн кӧрыс менам вомын ӧнӧдз на кылӧ.
А Сэтӧр да том верӧсыс сылӧн олӧны и ӧні на.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Еджыд вӧвлӧн Пи @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 80‒88.}
ЕДЖЫД ВӦВЛӦН ПИ
А вӧлі тайӧ сэні, кӧні некор тайӧ эз и вӧвлы.
Ылі море сайын оліс свет вылын еджыд вӧв.
Друг тайӧ еджыд вӧлыслӧн чужис пи, детинка кыдзи детинка.
Вердіс сійӧс еджыд вӧв сизим во, а сэсся шуис:
— Аддзан, пиук, тайӧ ыджыд пусӧ?
— Аддза.
— Сідзкӧ вот: кавшась дзик пу йылӧдзыс да куль сылысь кырсьсӧ — вылісяньыс да уліӧдзыс.
Кайис детинка пу йылӧ, заводитліс кульны кырсьсӧ, кыдзи тшӧктіс еджыд вӧв, но нинӧм сылӧн эз артмы.
Сы бӧрын еджыд вӧв бара вердіс сійӧс сизим во.
Бара еджыд вӧв тшӧктіс сылы кавшасьны пу йылӧ, да ещӧ на джуджыдджык вылӧ, да кульны сылысь кырсьсӧ вылісяньыс да уліӧдзыс.
Кавшасис детинка пу йылӧ да мыйӧн заводитіс, сідзи и кульыштіс кырсьсӧ вылісяньыс уліӧдзыс.
Сэки еджыд вӧв шуис сылы:
— Но, пиук, ме аддза, мый тэнад тырмымӧн нин выныд-эбӧсыд.
Мун лючки-ладнӧ, меным ӧні и кувны нин абу страшнӧ.
Сы бӧрын сійӧ и куліс.
Детинка муніс ылӧ.
Вот сійӧ муніс, муніс туй кузя, аддзис тшӧкыд вӧр да пырис сэтчӧ.
Муніс, муніс сійӧ вӧрті да друг сылы паныдасис морт, коді кулис кырсьсӧ медся джуджыд пуясыслысь, да сэтшӧм кокниа, кыдзи мукӧдыс шабді нетшкӧны.
— Олан-вылан! — шуис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Олан-вылан, пон!
Кывлі ме еджыд вӧвлӧн Пи йылысь, окота меным вӧлі сыкӧд выннам мерайтчыны.
— Мый нӧ, мунам, тайӧ ӧд ме!
Кутісны найӧ вермасьны, но муртса на сӧмын заводитісны, кыдзи еджыд вӧвлӧн Пиыс пыр жӧ швачкис Кырсь кульысьӧс му бердӧ.
— Да, аддза, мый тэ меысь ёнджык!
— шуис Кырсь кульысь.
— Босьт менӧ отсасьысьӧ.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс сӧгласитчис да босьтіс сійӧс отсасьысьӧ.
Ӧні найӧ лоисны кыкӧнӧсь нин.
Вот мунісны найӧ, мунісны, налы паныдасис морт.
А тайӧ мортыс сэтшӧм кокниа жугӧдліс изъяс, кыдзи мукӧдыс крӧшитӧны нянь.
— Олан-вылан! — чолӧмаліс сійӧс еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Олан-вылан, пон!
Кывлі ме еджыд вӧвлӧн Пи йылысь, окота эськӧ меным вӧлі сыкӧд выннам мерайтчыны.
— Мый нӧ, мунам, тайӧ ӧд ме.
Кутісны найӧ вермасьны.
Но муртса сӧмын заводитісны, кыдзи еджыд вӧвлӧн Пиыс лэптіс Из жугӧдлысьӧс да швачкис сійӧс му бердӧ.
— Ме аддза, мый ме ог вермы водзсасьны тэкӧд!
— шуис Из жугӧдлысь.
— А тӧдан мый?
Босьт тэ менӧ ас дінад служитны, ме кута вернӧя служитны тэныд дзик кувтӧдз.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс босьтіс сійӧс служба вылӧ, и ӧні найӧ лоины куимӧнӧсь нин.
Вот найӧ мунісны, мунісны, друг налы паныдасис морт.
А тайӧ мортыс сідзи нюкльӧдліс кӧрт, кыдзи мукӧдыс тестаысь вӧчалӧны кӧлачьяс.
— Олан-вылан!
— чолӧмаліс сійӧс еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Олан-вылан, пон!
Кывлі ме еджыд вӧвлӧн Пи йылысь, окота эськӧ меным вӧлі сыкӧд выннам мерайтчыны.
— Мый нӧ, мунам, тайӧ ӧд ме.
Дыр, дыр найӧ вермасисны, но ӧта-мӧдсӧ некодыс сідзи и эз венны.
Сэки Кӧрт нюкльӧдлысь конъяліс кокнас еджыд вӧвлысь Писӧ.
Сійӧ скӧрмис, чеччыштіс да сэтшӧм чорыда швачкис Кӧрт нюкльӧдлысьӧс му бердӧ, мый мӧдыс эз тӧд, кыдзи и чеччынысӧ.
И сійӧс еджыд вӧвлӧн Пиыс тшӧтш босьтіс ас дінас служитны.
Ӧні найӧ лоины нёльӧнӧсь нин.
Мунісны найӧ, мунісны, видзӧдӧны, пемдыны кутіс.
Вот и думыштісны найӧ кытчӧкӧ узьмӧдчыны.
Стрӧитісны аслыныс чом.
Аскинас еджыд вӧвлӧн Пиыс шуис Кырсь кульысьлы:
— Тэ кольччан татчӧ, пу рок, а ми мунам кыйсьыны.
Но муртса на Кырсь кульысь удитіс пестыны бипур да заводитіс пуны-пӧжавны, кыдзи друг, код тӧдас кытысь, петіс ичӧтик морт: ачыс сійӧ ичӧтик-ичӧтик, а тошкыс сылӧн кузьысь-кузь.
Кырсь кульысь, мыйӧн аддзис сійӧс, повзис, эз тӧд, кытчӧ воштысьны.
А мӧдыс ещӧ кыдз тай горӧдас:
— Ме кузь тошка Бакараст, вай татчӧ роктӧ!
А он кӧ сет, путкыльта сійӧс тэныд мышкад да сёя мыш вывсьыд!
Кырсь кульысь повзис да пыр жӧ сетіс роксӧ.
Кузь тошка Бакараст сёйис сійӧс да бӧр сетіс сылы тыртӧм гырничсӧ.
Кыйсьысьяс локтісны гортаныс, а сёйнысӧ налы нинӧм.
Дӧзмисны найӧ, нӧйтыштісны Кырсь кульысьӧс, на сійӧ эз висьтав налы, кытчӧ лои рокыс.
Аскинас гортас кольччис Из жугӧдлысь.
Муртса сійӧ заводитіс пуны-пӧжавны, кыдзи котӧрӧн локтіс кузь тошка Бакараст да корис сылысь рок:
— А он кӧ сет меным, ме сёя сійӧс тэнад мышку вылын!
Из жугӧдлысь эз сет сылы роксӧ.
Но кузь тошка Бакараст эз думайт шутитны: сійӧ топӧдіс Из жугӧдлысьӧс му бердӧ, пуктіс пӧсь гырничсӧ сылы мышку вылас да сідзи заводитіс сёйны роксӧ.
Локтісны кыйсянінысь куимнан кыйсьысьыс гортас, а Кырсь кульысь сӧмын шпынняліс: сійӧ водзвыв тӧдіс, мый кузь тошка Бакараст мырддяс роксӧ и Из жугӧдлысьлысь.
Коймӧд луннас гортас кольччис Кӧрт нюкльӧдлысь.
Но Кырсь кульысь да Из жугӧдлысь эз висьтавны ни Кӧрт нюкльӧдлысьлы, ни еджыд вӧвлӧн Пилы, мыйла кыкнан лунсӧ найӧ колины роктӧг.
Бакараст матыстчис и Кӧрт нюкльӧдлысь дінӧ, корис сылысь рок, а кор сійӧ эз сет, то пуктіс пӧсь гырничсӧ сылы куш кынӧм вылас да сідзи кутіс сёйны роксӧ.
Куимнан кыйсьысьыс воисны гортаныс.
Но сёянсӧ эз аддзыны и мыйвынсьыс нӧйтісны Кӧрт нюкльӧдлысьӧс.
А еджыд вӧвлӧн Пиыс некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сылӧн став куимнан отсасьысьыс эз пуны рок.
Нёльӧд лунас гортас кольччис ачыс еджыд вӧвлӧн Пиыс.
Мукӧдыс, куимнанныс, мунісны кыйсьыны да кузь лунтыр сералісны сы вылын.
Найӧ тӧдісны, мый кузь тошка Бакараст локтас рокла и сы дорӧ.
И збыльысь, тадзи и лои.
Матыстчис кузь тошка Бакараст, сӧмын удача сылы эз ло: еджыд вӧвлӧн Пиыс кӧрталіс сійӧс тошкӧдыс ыджыд пу бердӧ.
Локтісны куим друг гортаныс кыйсянінысь и аддзӧны — рок сулалӧ пызан вылын и руыс сідзи и пуркйӧ сысянь.
Сёйисны найӧ пӧттӧдзныс, и сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс шуис:
— Мунамӧй, ме тіянлы мыйкӧ петкӧдла.
Сійӧ нуӧдіс найӧс пу дорӧ, кытчӧ кӧрталіс кузь тошка Бакарастӧс, но сылӧн и дукыс эз вӧв: Бакараст мунӧма и нуӧма аскӧдыс тшӧтш пусӧ.
Сэки ставныс нёльнанныс мӧдӧдчисны сы кок туй кузя.
Мунісны найӧ сизим лун да сизим вой и друг аддзисны ыджыд розь.
Тайӧ розьӧдыс, тыдалӧ, и лэччӧма кузь тошка Бакарастыс му пытшкӧ.
Кутісны найӧ сёрнитчыны, мый налы вӧчны, и, медбӧрын, шуисны, мый лэччасны сы бӧрся.
Кырсь кульысь кыис кӧрзина, ньӧръясысь гартіс кузь кӧв да тшӧктіс лэдзны асьсӧ мӧдаръюгыдӧ, но шуис, мый сійӧ кӧ тракнитас кӧвсӧ, мед сійӧс пыр жӧ лэптасны.
Муртса на сійӧ лэччис нёльӧд юкӧнсӧ, кыдзи повзис, тракнитіс кӧвсӧ, и сійӧс лэптісны вылӧ.
— Ме збойджык, ме лэчча, — шуис Из жугӧдлысь.
Но туйыслысь коймӧд юкӧнсӧ лэччытӧдз на и сійӧ кутіс. вӧзйысьны вылӧ.
Сэки Кӧрт нюкльӧдлысь шуис:
— Эк ті, полысь кӧчьяс!
Лэдзӧй менӧ!
Ме весиг сап пемыдсьыс ог повзьы.
Сійӧ лэччис джын туйӧдзыс, а водзӧ лэччыны повзис.
Тракнитіс кӧвсӧ, и сійӧс лэптісны му вылӧ.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс шуис:
— Лэдзӧй менӧ, гашкӧ, ме ог повзьы!
И, дерт, сійӧ эз повзьы.
Лэччис му улӧ, петіс аслас кӧрзинаысь да заводитіс видзӧдны гӧгӧрбок.
Шӧйтіс-шӧйтіс сійӧ сэні, му пытшкас, ӧтарӧ-мӧдарӧ и друг аддзис ичӧтик керка.
Пырис сэтчӧ и кодӧс жӧ сэтысь аддзис?
Асьсӧ кузь тошка Бакарастӧс.
Сійӧ пукаліс керкаын да мавтіс госӧн ассьыс тошсӧ да щӧкасӧ, а пачын пуис рок гырнич.
— Но, старик, — шуис сылы еджыд вӧвлӧн Пиыс, — бур, мый тэ сюрин.
Кӧсйин тэ сёйны рок менам кынӧм вылысь, а ӧні ме сёя роктӧ тэнад кынӧм вылысь.
Сійӧ кватитіс кузь тошка Бакарастӧс, швачкис сійӧс му бердӧ, кисьтіс роксӧ сылы кынӧм вылас и сідзи сёйис сійӧс.
Сэсся петкӧдіс Бакарастӧс керкасьыс, кӧрталіс пу бердӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Вот сійӧ муніс и муніс, матыстчис ыджыд замок дорӧ, кодӧс кытшалісны ыргӧн видз да ыргӧн вӧр.
Кытшовтіс сійӧ замок гӧгӧр, сэсся пырис сэтчӧ.
Замокын сійӧс встретитіс зэв мича ныв.
Ныв аддзис мувывса мортӧс и повзис.
— Мый тэныд татысь колӧ, морт?
Татчӧ ӧд весиг лэбач оз лэбзьывлы!
— Да ме вӧтчи ӧти старик бӧрся, вот и вои татчӧ, — вочавидзис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Но, сідзкӧ прӧщайтчы олӧмыдкӧд.
Воас менам мужикӧй, куим юра гундыр, и виас тэнӧ.
Дзебсьы ӧдйӧджык.
— Ог кӧсйы ме дзебсьыны, — вочавидзис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Ме сійӧс верма.
Муртса на сійӧ шуис тайӧс, пыр жӧ явитчис куим юра гундыр.
— Но, пон, — шуис сійӧ еджыд вӧвлӧн Пилы, — ӧні тэ кулан!
Мунам тышкасьны тэкӧд ыргӧн гумла вылӧ.
И найӧ заводитісны вермасьны.
Но еджыд вӧвлӧн Пиыс пыр жӧ уськӧдіс куим юра гундырӧс да керыштіс сылысь куимнан юрсӧ.
Сэсся сійӧ бӧр локтіс ныв дорӧ да шуис сылы:
— Мезді ме тэнӧ, мича ныв, каям мекӧд му вылӧ.
— Дона мездысьӧй менам, — вочавидзис ныв, — менам ӧд тані уліас кык чой на, найӧс сідзжӧ гундыръяс пышйӧдісны.
Мезды найӧс, и миян пӧвстысь медся мичасӧ бать сетас тэ сайӧ верӧссайӧ, сетас ещӧ аслас эмбурлысь джынсӧ.
— Ладнӧ, — шуис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Мунам, корсям найӧс.
Найӧ мӧдӧдчисны корсьны.
Вот найӧ мунісны, мунісны и аддзисны эзысь замок, кодӧс кытшалісны эзысь вӧр да эзысь видз.
— Тэ дзебсьы татчӧ, вӧрас, — шуис еджыд вӧвлӧн Пиыс нывлы, — а ме муна тэнад чойла.
Ныв дзебсис вӧрӧ, а еджыд вӧвлӧн Пиыс пырис замокӧ.
Замокын сійӧс встретитіс ныв, сійӧ вӧлі первойясьыс на мичаджык.
Ныв аддзис еджыд вӧвлысь Писӧ, повзис да горӧдіс:
— Мувывса морт, кыдзи тэ веськалін татчӧ, кытчӧ весиг лэбач оз лэбзьывлы?
— Локті мездыны тэнӧ.
— Ой, весьшӧрӧ тэ локтін.
Вот воас менам верӧсӧй, квайт юра гундыр, да косявлас тэнӧ кусӧкъяс вылӧ.
А гундыр быттьӧ сэні и вӧлӧма.
Мыйӧн сійӧ аддзис еджыд вӧвлысь Писӧ, дзик пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
— Эй, пон, — горӧдіс сійӧ еджыд вӧвлӧн Пилы, — тэ виин менсьым вокӧс и сы вӧсна тэныд лоӧ кувны!
Мунам тышкасьны эзысь гумла вылӧ.
Мунісны.
Дыр найӧ тышкасисны.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс вермис.
Сійӧ уськӧдіс гундырӧс му вылӧ да керыштіс сылысь став квайтнан юрсӧ.
Сэсся сійӧ кыкнан нылыскӧд мӧдӧдчис водзӧ, медым мездыны налысь медся ичӧт чойсӧ.
Вот найӧ мунісны, мунісны и друг воисны зарни замок дорӧ, кодӧс кытшалісны зарни вӧр и зарни видз.
Тані еджыд вӧвлӧн Пиыс дзебис кыкнан нывсӧ вӧрӧ, а ачыс пырис замокӧ.
Сылы паныд петіс мича ныв.
Мича ныв муртса кок йывсьыс эз усь чуймӧмысла.
— Мый тэныд колӧ татысь, кытчӧ весиг лэбач оз лэбзьывлы? — юаліс сылысь мича ныв.
— Ме локті тэнӧ мездыны, — вочавидзис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Ой, весьшӧрӧ тэ зілян.
Вот локтас менам верӧсӧй, дас кык юра гундыр, и орйӧдлас сійӧ тэнӧ, косявлас кусӧкъяс вылӧ.
Муртса на сійӧ удитіс тайӧс шуны, кыдзи лёкысь дзуркнитіс воротаыс.
— Тайӧ менам верӧсӧй лыйис сэтчӧ паличӧн, — шуис ныв.
— А сійӧ ӧд тасянь сизим миля сайын на!
Но сійӧ дзик пыр жӧ лоас тані.
Муса том морт, дзебсьы ӧдйӧджык!
Но кӧть эськӧ еджыд вӧвлӧн Пиыс и кӧсйис дзебсьыны, дзебсьынысӧ сійӧ эз удит, гундыр быттьӧ сэні и вӧлӧма.
Муртса на сійӧ аддзис еджыд вӧвлысь Писӧ, пыр жӧ тӧдіс сійӧс:
— Но, поп, бур, мый тэ локтін.
Виин тэ менсьым вокъясӧс, и кӧть тэ пытшкын мед вӧлі эськӧ тысяча лов, ставныс найӧ пӧгибнитасны.
Кӧть мед мый, а ме тэнӧ виа, торъяс вылӧ орйӧдла.
Но мунам зарни гумла вылӧ, сэні вермасьыштам.
Дыр найӧ тышкасисны и некыдз эз вермыны ӧта-мӧдсӧ.
Медбӧрын гундыр сэтшӧма кучкис еджыд вӧв Пилы, мый сійӧ пидзӧсӧдзыс пырис муӧ.
Сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс чеччыштіс да кучкис гундырлы сідзи, мый сійӧ коскӧдзыс пырис муӧ.
Чеччыштіс гундыр да бара кучкис еджыд вӧв Пилы.
Сійӧ морӧсӧдзыс пырис муӧ.
Сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс зэв ёна скӧрмис, чеччыштіс да сэтшӧма кучкис гундырлы пельпомас, мый сійӧ дзикӧдз пырис муӧ, сӧмын юръясыс чурвидзисны ортсын.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс дыр эз думайт, кватитіс ассьыс саблясӧ да керыштіс гундырлысь став дас кыкнан юрсӧ.
Сэсся сійӧ бӧр локтіс замокӧ да нуӧдіс сьӧрсьыс став куимнан чойсӧ.
Матыстчисны найӧ сійӧ кӧрзина дінас, мыйӧн лэччис мӧдаръюгыдӧ еджыд вӧвлӧн Пиыс, но кӧть кутшӧма найӧ эз зільны, некыдз эз вермыны пуксьыны сэтчӧ нёльнанныс.
Сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс пуксьӧдіс нывъясӧс кӧрзинаӧ, а ачыс кольччис уліас да кутіс виччысьны, кор и сыла лэдзасны кӧрзинасӧ.
Виччысис, виччысис сійӧ куим вой, куим лун.
Дерт, коньӧр, сійӧ вермис эськӧ кӧть нэмсӧ тадзи виччысьны.
Отсасьысьясыс сылӧн лэптісны нывъясӧс му вылӧ, кутісны радлыны да решитісны, мый найӧ асьныс нуӧдасны нывъясӧс гортаныс.
Мыйла пӧ лэдзны кӧрзинасӧ еджыд вӧвлӧн Пилы, бурджык лоӧ, мед сійӧ сэні, му пытшкас, и олас.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс виччысис, виччысис кӧрзинасӧ, сэсся сылӧн терпениеыс быри.
Надеяыс воши, мый сійӧс лэптасны му улысь, и еджыд вӧвлӧн Пиыс жугыля, гажтӧма мӧдӧдчис бокӧ.
Муртса на сійӧ удитіс неуна вешйыштны, друг ведра помысьмоз зэрмис.
Сійӧ вевттьысис аслас пасьӧн.
А зэрыс век шливгис и шливгис.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс решитіс корсьны аслыс кӧть кутшӧмкӧ юрсюянін.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрбок и друг аддзис грифлысь позсӧ, а позсьыс куим пиӧс, кодъяс кулӧны нин вӧлі зэр улас.
Сійӧ не сӧмын эз вӧрзьӧд найӧс, но жалитіс посниясӧс, вевттис найӧс аслас пасьӧн, а ачыс пырис куст улӧ.
Друг лэбзис-локтіс грифъяслӧн мамыс.
— Коді нӧ тайӧ тіянӧс вевттис?
— юаліс сійӧ пияныслысь.
— Ми огӧ висьталӧй тэныд, а то тэ виан сійӧс.
— Да мый ті!
Ме сійӧс ог вӧрзьӧд.
Мӧдарӧ, кӧсъя сійӧс аттьӧавны.
— Со сійӧ куйлӧ куст улын.
Грифъяслӧн мамыс матыстчис кустарник дорӧ да юаліс еджыд вӧвлӧн Пилысь:
— Кыдзи меным аттьӧавны тэнӧ сыысь, мый тэ спаситін менсьым пиянӧс?
— Нинӧм меным оз ков, — вочавидзис еджыд вӧвлӧн Пиыс.
— Тэ мыйкӧ кор.
Тэ он вермы мунны, ме кӧ ог аттьӧав.
— Но, сідзкӧ ну менӧ му вылӧ!
А грифъяслӧн мамыс шуис:
— Эк, кодкӧ кӧ эськӧ мӧд лысьтіс тшӧктыны меным вӧчны татшӧмтор, — тӧд, мый сійӧ эз ов эськӧ и ӧти час!
А тэ мун босьт куим нянь тупӧсь да куим окорок.
Кӧртав няньсӧ шуйгаладорад, окороксӧ — веськыдладорад.
Кор ме бергӧда юрӧс веськыдвылӧ, вай меным ӧти нянь, бергӧда шуйгавылӧ — сюй меным вомӧ окорок.
А он кӧ кут вердны, ме тэнӧ шыбита.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс вӧчис ставсӧ сідзи, кыдзи тшӧктіс сылы лэбач-гриф.
И найӧ лэбзисны му вылӧ.
Найӧ лэбисны нин дыр, друг лэбач-гриф бергӧдіс юрсӧ веськыдвылӧ, сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс сюйис сылы вомас нянь, сэсся шуйгавылӧ, и еджыд вӧвлӧн Пиыс сюйис сылы окорок.
Недыр мысти сійӧ сёйис ещӧ ӧти нянь, ещӧ ӧти окорок и, медбӧрын ставсӧ вӧлі сёйӧма.
Кутіс нин тыдавны му вылысь югыдыс, кор лэбач-гриф друг бергӧдіс юрсӧ веськыдвылӧ.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс кватитіс пурт да вундіс ассьыс веськыд кисӧ.
Сюйис сійӧс вомас лэбач-грифлы.
Сэсся лэбач бергӧдіс юрсӧ шуйгавылӧ, сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс сетіс сылы ассьыс веськыд коксӧ.
Сэк кежлӧ, кор лэбач сёйис и тайӧс, найӧ воисны му вылӧдз.
Но еджыд вӧвлӧн Пиыс эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс: сійӧ куйліс му вылын, быттьӧкӧ дорӧма, — эз вӧв сылӧн ни ки, ни кок.
Сэки лэбач-гриф перйис аслас борд улысь вина тыра бутылка да сетіс сійӧс еджыд вӧвлӧн Пилы.
— Но, — шуис сійӧ еджыд вӧвлӧн Пилы, — сы пыдди, мый тэ вӧлӧмыд сэтшӧм бур да сетін меным ассьыд киястӧ и кокъястӧ, со тэныд вина бутылка, ю сійӧс.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс юис винасӧ.
И мый нӧ?
Ті эськӧ энӧ веритӧй, эг кӧ ме тайӧс висьтав, — сылӧн друг быдмисны и ки и кок, да и выныс воддза сертиыс сизимпӧв содіс.
Лэбач-гриф бӧр лэбзис му пытшкӧ.
А еджыд вӧвлӧн Пиыс заводитіс корсьны ассьыс отсасьысьяссӧ.
Сійӧ муніс и муніс, друг сылы паныдасис ыджыд ыж стада.
Сійӧ юаліс пастухыслысь:
— Эй, кодлӧн тайӧ стадаыс?
— Да вот куим озыр мортлӧн: Кӧрт нюкльӧдлысьлӧн, Из жугӧдлысьлӧн да Кырсь кульысьлӧн.
— А петкӧдлы, старик, кӧні найӧ олӧны.
Пастух индіс сылы туйсӧ.
Регыд еджыд вӧвлӧн Пиыс воис Кӧрт нюкльӧдлысь замокӧдз, пырис сэтчӧ.
Кӧрт нюкльӧдлысь аддзис еджыд вӧвлысь Писӧ да сэтшӧма повзис, мый весиг синъясыс сылӧн гудырмисны, — повзьӧмысла сійӧ лои кулӧма нисьӧ ловъя.
Еджыд вӧвлӧн Пиыс кватитіс сійӧс и шыбитіс ӧшинь пырыс, да сэтшӧм ылӧ, мый сійӧ усис му помасянінӧ.
Сэсся еджыд вӧвлӧн Пиыс босьтіс нылӧс, нуӧдіс сійӧс Из жугӧдлысь дорӧ, сійӧс тшӧтш жӧ шыбитіс, а Кырсь кульысь, кор тӧдліс, мый еджыд вӧвлӧн Пиыс петӧма му пытшкысь, повзьӧмысла ачыс куліс.
Сэки еджыд вӧвлӧн Пиыс босьтіс став куимнан нывсӧ да нуӧдіс найӧс батьыс дорӧ.
И ёна жӧ нимкодь лои стариклы, кор сійӧ аддзис ассьыс нывъяссӧ!
А кор сійӧ тӧдмаліс ставсӧ, мый лои, то сетіс медічӧт нывсӧ еджыд вӧв Пи сайӧ да сетіс налы тшӧтш аслас эмбурыслысь джынсӧ.
Вӧчисны найӧ гажа свадьба и кутісны овны зэв бура да, гашкӧ, олӧны на и ӧні, эз кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Кӧч @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 89‒90.}
КӦЧ
Збыль тайӧ али абу, а ылі море сайын оліс-выліс кӧч.
Вӧлі сылӧн кӧлӧкӧльчик, и кӧч радейтіс сійӧн зильӧдчыштны.
Ӧтчыд кӧч котӧртіс видз вылӧ йирсьыштны, а кӧлӧкӧльчиксӧ, медым сійӧс некод эз босьт, ӧшӧдіс ичӧтик пу йылӧ.
Муніс кӧч.
А кор бӧр локтіс, то аддзис, мый пуыс быдмӧма, лоӧма джуджыд, джуджыд.
Некыдз кӧч эз вермы судзӧдны ассьыс кӧлӧкӧльчиксӧ.
Сэки кӧч кутіс корны, мед пуыс нюкыльтчис, медым позис эськӧ босьтны кӧлӧкӧльчиксӧ.
Но пу вочавидзис:
— Ёна нин ме копраси тӧвйылын!
Ог-ӧ кут ещӧ тэныд кӧлӧкӧльчик ради копыртчыны.
Скӧрмис кӧч, муніс чер дорӧ.
— Черӧй, черӧй!
Кора тэнӧ, керышт тэ пусӧ, — оз кӧсйы сійӧ менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны.
Чер кӧчлы вочавидзис:
— Тырмас!
Ог кут пусӧ пӧрӧдны.
Ёна нин ме кераси аслам нэмын.
Муніс кӧч из дорӧ.
— Изйӧй, изйӧй!
Кора тэнӧ, ныжды черсӧ.
Чер оз кӧсйы пу пӧрӧдны, пу оз кӧсйы менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны.
Из вочавидзис:
— Мыйла нӧ ме кута черсӧ ныждыны?
Тырмас, уна чер нин меысь ныжмис.
Некутшӧм тӧлк эз шедӧд кӧч и татысь, муніс ва дінӧ.
— Ваӧй, ваӧй!
Кора тэнӧ, ну тэ изсӧ!
Из оз кӧсйы чер ныждыны, чер оз кӧсйы пу пӧрӧдны, пу оз кӧсйы менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны.
Ва вочавидзис:
— Дерт, кута ме из нуны!
И сідз нин мый дыра визувта, век изъяс нуа и нуа.
И тані кӧч эз вермы шедӧдны нинӧм, муніс ӧш дорӧ.
— Ӧш, кора тэнӧ, ю тэ васӧ!
Ва оз кӧсйы из нуны, из оз кӧсйы чер ныждыны, чер оз кӧсйы пу пӧрӧдны, пу оз кӧсйы менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны!
ӧш вочавидзис:
— Ог кӧсйы ме ва юны.
Уна нин ме ва юи да юи.
Ог кӧсйы и ог кут.
Муніс кӧч мясник дорӧ:
— Мясник, кора тэнӧ, начкы тэ ӧшкӧс, ӧш оз кӧсйы ва юны, ва оз кӧсйы из нуны, из оз кӧсйы чер ныждыны, чер оз кӧсйы пу пӧрӧдны, пу оз кӧсйы менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны.
Мясник кӧчлы вочавидзис:
— Ог кут ме ӧштӧ начкыны, нэм чӧж сӧмын сійӧс и тӧда, мый начкыся да начкыся.
Тырмас!
Сэки кӧч и збыльвылӧ скӧрмис да муніс пытш дорӧ.
— Пытш, курччы тэ мясникӧс.
Мясник оз кӧсйы ӧшкӧс начкыны, ӧш оз кӧсйы ва юны, ва оз кӧсйы из нуны, из оз кӧсйы чер ныждыны, чер оз кӧсйы пу пӧрӧдны, пу оз кӧсйы менсьым кӧлӧкӧльчикӧс сетны!
Пытш курччис мясникӧс, мясник муніс ӧшкӧс начкыны, ӧш муніс ва юны, ва муніс из нуны, из муніс чер ныждыны, чер муніс пу пӧрӧдны, пу нюкыльтчис — сетіс кӧчлы кӧлӧкӧльчиксӧ.
Кӧч босьтіс кӧлӧкӧльчиксӧ, кутіс зильӧдчыны.
И ӧні на зильӧдчӧ, эз кӧ дугды.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Омӧльтчӧм поп @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 91‒92.}
ОМӦЛЬТЧӦМ ПОП
Оліс ӧтчыд поп.
Кызысь-кыз.
И сэтшӧма сійӧ тшӧгис, мый весиг еджыд няньыс сылы эз кут кажитчыны.
Эз кут ковны поплы еджыд нянь, — муна пӧ сьӧд нянь корся.
Вот мунӧ сійӧ, а сылы паныд кык странник.
Найӧ юалӧны сылысь:
— Кытчӧ мунанныд, тіян святошество?
— Муна сьӧд нянь корсьны, — вочавидзис поп.
— Еджыд няньыс меным син водзӧ нин оз ков, дӧнзис.
Странникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, и ӧтиыс мӧдыслы надзӧникӧн шуӧ:
— Перйы нопсьыд домтӧ да сюй сійӧс поплы юрас.
Перйис мӧд странникыс нопсьыс домсӧ да сюйис сійӧс поплы юрас, и поп пыр жӧ пӧрис вӧлӧ.
Буретш сэки вӧлі мунӧ на дорті бедняк.
Сувтӧдісны сійӧс странникъяс да юалӧны, кытчӧ сійӧ мунӧ.
Бедняк вочавидзӧ:
— Муна ярмарка вылӧ вӧв ньӧбны.
Челядьӧй менам уна, а кыдзи найӧс вердны-юктавны, некыдз ог вермы гӧгӧрвоны.
Да менам деньга вылӧ ӧмӧй аддзан вӧвтӧ?
Сэки странникъяс шуӧны:
— Ладнӧ, босьт тайӧ вӧвсӧ, уджав сійӧн во.
Но сӧмын тӧд, мый, пу стружкиӧн кындзи, сійӧс нинӧмӧн вердны сэсся оз позь.
Тэ тайӧс некор эн вунӧд.
А кор воыс помасяс, вайӧдан сійӧс татчӧ.
Но а ми танӧсь нин лоам.
Бедняк аттьӧаліс странникъясӧс и нуӧдіс вӧвсӧ.
Во мысти бедняк вайӧдіс вӧвсӧ сійӧ жӧ местаас, кытысь босьтіс.
А странникъяс сэнӧсь нин.
Юалӧны:
— Но, бедняк, мый тэ тайӧ вӧвнас нажӧвитін?
Бедняк вочавидзӧ:
— Ещӧ ӧти вӧв вылӧ нажӧвиті.
Сэки странникъяс шуӧны сылы:
— Ладнӧ.
Уджав сы вылын и водзӧ. Нажӧвит ещӧ мыйкӧ.
Мӧд вонас бедняк нажӧвитіс телега.
Бара вайӧдіс вӧвсӧ странникъяслы, и найӧ сетісны сійӧс бедняклы ещӧ ӧти во кежлӧ.
— Нажӧвит ещӧ мыйкӧ, — шуисны найӧ.
Коймӧд вонас бедняк нажӧвитіс сійӧ вӧвнас сийӧс-завод.
И бара вайӧдіс вӧвсӧ, кыдзи кӧсйысис, странникъяслы.
Сійӧ странникыс, коді сюйис поплы юрас дом, шуис:
— Но, а ӧні нуӧд миянлысь вӧвнымӧс орчча сиктӧ да сувтӧд сійӧс поп конюшняӧ.
Бедняк нуӧдіс вӧвсӧ поп конюшняӧ.
Поптӧг олігӧн сэк кежлӧ попадья дзикӧдз гӧльмис.
Нинӧм сылӧн эз коль, омӧлик мӧскысь кындзи.
Кыдзи и век, попадья чеччис зэв водз лысьтыны ассьыс мӧссӧ.
Пырис конюшняӧ и аддзӧ: сулалӧ бокӧвӧй вӧв и гӧгӧрыс ставыс куйӧд.
Попадья босьтіс вила да тувкис сійӧн вӧвлы бокас.
Петіс попадья конюшняысь, а вӧв кутіс ниртчыны юрнас стен бердӧ.
Дыр ниртчис — сэтчӧдз, кытчӧдз эз шыбит домсӧ.
А мыйӧн шыбитіс, петіс вӧв кучик пытшкысь и бара пӧрис попӧ.
Пырис сійӧ гортас, а гӧтырыс и шуӧ сылы:
— Кӧні нӧ тэ вӧлін, верӧсӧй?
— Кӧні вӧлі? — вочавидзис поп.
— Куим во ме вӧлі вӧлӧн да кыскалі додьяс.
Чӧскыдтӧмӧн кажитчис еджыд няньыд да сӧмын стружки сёйи.
Этша на сійӧ, тэ ещӧ менӧ вилаӧн велӧдыштін.
Эз кӧ эськӧ поп омӧльтчы, эз эськӧ и тӧдлы, кутшӧм нянь чӧскыд.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Лэбач @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 93‒100.}
ЛЭБАЧ
Оліс-выліс старик, и вӧлі сылӧн куим пи.
Воис кад, старик зэв ёна пӧрысьмис.
И вот думыштіс сійӧ ассьыс пӧрысь олӧмсӧ гажӧдны лэбачьяс сьылӧмӧн.
Стрӧиталіс аслас дворӧ скворечникъяс и кор медся джуджыдыс на пӧвстысь вӧлі гӧтов, то сы йылӧ друг пуксис кутшӧмкӧ лэбач да заводитіс сьывны.
Кыліс старик лэбачлысь сьылӧмсӧ и сэтшӧма томмис сыысь, быттьӧ сылы бара лои кызь арӧс.
Сійӧ дыр эз думайт, шыасис пияныс дінӧ да тшӧктіс налы кӧть мед мый, а кыйны тайӧ лэбачсӧ.
Сэки медся ыджыдыс кавшасис пу йылӧ, скворечник дорӧдз, но сӧмын на кӧсйис кватитны лэбачсӧ, кыдзи сійӧ жбыркнитіс да лэбзис.
Ыджыд пиыс видзӧдіс, кытчӧ лэбис лэбачыс, и ылысь-ылысь аддзис вӧр.
Том мортлы кажитчис, мый лэбачыс пуксис сійӧ пу вылас, коді сулалӧ дзик вӧр дорын.
Лэччис медыджыд пиыс пу вылысь да шуис батьыслы:
— Бать, аддзылі ме, кытчӧ лэбачыс лэбзис.
Ветлыны меным сыла али мый?
— Дерт жӧ, пиук, ветлы!
И кымын ӧдйӧджык тэ сійӧс ваян, сымын лоӧ бурджык, — вочавидзис сылы старик, и пиыс кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ тэчис ноптыр сёян-юан, вӧнь дорас кӧрталіс сабля, босьтіс сьӧрсьыс пон, пуксис вӧв вылӧ и петіс туйӧ.
Вӧлі сёр рыт нин, кор медыджыд пиыс воис вӧр дорӧдз.
Сійӧ пестіс бипур да пуксис ужнайтны.
Буретш сэки сы дорті увтчигтыр котӧртіс руч.
Том морт шуис аслас понйыслы:
— Мун, менам вернӧй понйӧй, кут ручсӧ, мый сійӧ кынькъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да увтчӧ.
А руч кыліс тайӧ кывъяссӧ да горӧдіс:
— Тэ пӧран из статуяӧ аслад понйыдкӧд и вӧлыдкӧд тшӧтш!
И том морт измис понйыскӧд и вӧлыскӧд тшӧтш.
Аски асывнас шӧркост пиыс кайис скворечник дорӧдз.
Сійӧ кӧсйис сідзжӧ кватитны лэбачӧс.
А лэбач бара лэбзис, и том морт аддзис сійӧс жӧ, мый аддзыліс сылӧн ыджыдджык вокыс.
Лэччис шӧркост вокыс пу йылысь да шуис:
— Бать, ме аддзылі, кытчӧ лэбзис лэбачыс.
Ветлыны меным сыла али мый?
И сідзи жӧ, кыдзи ыджыдджык вокыс, сійӧ тэчис нопйӧ сёян-юан, босьтіс сьӧрсьыс сабля, чукӧстіс понсӧ, пуксис вӧв вылӧ и скачитіс.
Кадыс вӧлі рытъявыв нин, кор сійӧ воис вӧр дорӧдз.
Муртса сійӧ заводитіс ужнайтны, сы дорті увтчигтыр котӧртіс руч.
Сэки шӧркост вокыс шуис:
— Мун, менам вернӧй понйӧй, кут ручсӧ.
Мый сійӧ шӧйтӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да увтчӧ?
А руч горӧдіс:
— И тэ лоан из статуяӧн аслад понйыдкӧд и вӧлыдкӧд тшӧтш!
И том морт измис понйыскӧд и вӧлыскӧд тшӧтш.
Аскомысь асывнас лэбач бара заводитіс сьывны.
Ӧні кайис нин сыла медічӧт пиыс.
Но муртса сійӧ нюжӧдіс кисӧ, кыдзи лэбач жбыркнитіс и лэбзис.
И медічӧт пиыс аддзис сійӧ жӧ вӧрсӧ и сійӧ жӧ пусӧ, кодъясӧс и сылӧн вокъясыс аддзылісны.
Сійӧ лэччис пу вылысь, босьтіс сёян-юан тыра ноп, сабля, пон, пуксис вӧв вылӧ и мӧдӧдчис.
Кор воис местаӧдзыс, вӧлі нин пемдӧ.
Том морт пестіс бипур да заводитіс ужнайтны.
Сэки сы дорті увтчигтыр котӧртіс руч, и сійӧ шуис ручлы:
— Дона ручӧй менам!
Эн увтчы тэ ме вылӧ, лучшӧ матыстчы татчӧ, пуксьы да ужнайтышт мекӧд.
— Ме эськӧ радпырысь ужнайтышті, — вочавидзис руч, — да вот пола тэнад понйысь.
— Эн пов, — шуис том морт, — ме сійӧс домала.
Сійӧ перйис гез да домаліс понсӧ пу бердӧ.
Кор найӧ ужнайтісны, руч юаліс:
— Тэ нӧ мый, чайтан, лэбач пукалӧ тайӧ пу йылас?
— Дерт, — вочавидзис том морт.
— Ме аддзылі, кыдзи сійӧ лэбзис татчӧ.
Пу йылын тыдаліс кутшӧмкӧ тшупӧд и том морт чайтіс сійӧс лэбач позйӧн.
— Ой, мый тэ шуан! — шуис руч.
— Тайӧ лэбачыс тӧдан кутшӧм ылӧ нин лэбзис.
Но тэ эн шогсьы, ми сійӧс аддзам.
Тайӧ лэбачыс олӧ Гӧлубӧй королевствоын, а сійӧ странаыс сизим страна сайын.
Гӧлубӧй король садйын быдмӧ груша.
Грушаыс тайӧ абу прӧстӧй, а гыркса.
Вот гыркса грушалӧн медся ыджыд гыркъяс и лэбзьылӧ лэбачыс, сэні сійӧ олӧ и пӧжӧ ассьыс пиянсӧ.
Висьталіс тайӧс руч да друг пӧрис мича том мортӧ.
Руч судзӧдіс аслыс вӧв да петіс туйӧ медічӧт пиыскӧд тшӧтш.
Регыд-ӧ, дыр-ӧ найӧ мунісны, вот сизим страна нин прӧйдитісны и воисны, медбӧрын, сійӧ карас, кӧні сулаліс Гӧлубӧй корольлӧн дворецыс.
Путешественникъяс сувтісны постоялӧй дворӧ.
Найӧ колисны вӧвъяссӧ конюшняӧ да мунісны видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ карас.
Кор найӧ матыстчисны королевскӧй сад дорӧ, руч шуис:
— Со сійӧ груша пуыд, кодӧс тэ корсян.
Сӧмын видзчысь!
Лэбачсӧ кутны кокни.
Но кор заводитан лэччыны пу вылысь, грушаяс асьныс мырдӧн кутасны пырны тэныд помад, и тэ кӧ кӧть ӧтиӧс курччан, то пуыс сэтшӧм ёна кутас зильгыны, мый кыпӧдас королевскӧй стражасӧ ставнас.
Кыдзи руч шуис, ставыс сідзи и лои.
Кавшасис том морт пу йылӧ, а лэбач ачыс сылы киас сетчис, и том морт дзебис сійӧс питшӧгас.
Но кор сійӧ кутіс лэччыны бӧр, то грушаяс мырдӧн кутісны пырны сылы вомас.
Том морт весиг лолыштнысӧ поліс, мед эськӧ ненарошнӧ не вӧрзьӧдны грушасӧ.
И вот сійӧ воис нин медся улыс увйӧдзыс.
Сэні сійӧ ышловзис ёнджыка, медым вынсӧ-эбӧссӧ чукӧртны.
И сэки ӧти грушалы сюри здук, сійӧ кучкысис сылы пиняс, — и том морт ненарошнӧ курччис сійӧс.
Гӧгӧрбок кутіс зильгыны.
Сійӧ жӧ здукас локтіс стража да кутіс том мортӧс.
Шуд вылӧ, мортӧ пӧртчӧм руч пыр сулаліс забор сайын и, кор том мортӧс кутісны нуӧдны король дорӧ, сійӧ котӧртіс том морт бӧрся.
Гӧлубӧй король шуис том мортлы:
— Ӧшӧдны эськӧ тэнӧ колӧ сыысь, мый тэ локтӧмыд менам садйӧ гусясьны, но ме прӧстита тэнӧ, но сӧмын ӧти условие дырйи.
Том морт юаліс:
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм условие?
Гӧлубӧй король вочавидзис сылы:
— Гӧлубӧй море берегын сулалӧ мичаысь-мича керка, а тайӧ мичаысь-мича керкаас олӧ ныв.
Верман кӧ тэ сійӧс гусявны да вайӧдны ме дорӧ, ме лэдза тэнӧ вӧля вылӧ.
Том морт шуис:
— Ӧтчыд ме ола и ӧтчыд кула, — заводитла!
Сійӧ петіс королевскӧй дворецысь питшӧгас лэбачсӧ кутігтыр и руч пыр жӧ матыстчис сы дорӧ.
— Аддзан, — шуис сійӧ, — ме ӧд висьтавлі тэныд — эн вӧрӧд грушасӧ.
А тайӧ делӧсӧ вӧчны тэныд лоӧ ещӧ сьӧкыдджык.
Но сійӧс вӧчны ме тэныд ог тшӧкты.
Ачым сы бердӧ босьтча.
Тэ ради ме вӧча ставсӧ.
Тэ мелі, абу вокъясыд кодь.
И вот найӧ петісны туйӧ.
Воисны Гӧлубӧй море дорӧдз, сувтісны берег дорас да видзӧдӧны — мӧдар берегас сулалӧ зэв мича керка и сэні олӧ зэв мича ныв.
Думайтісны, думайтісны — кыдзи эськӧ налы вуджны ю вомӧн.
Медъёна жугӧдіс ассьыс юрсӧ том морт.
А руч нетшыштіс берег дорысь лапкор да вӧчис сыысь пыж да пелыс.
Найӧ кыкнанныс пуксисны пыжӧ да вуджисны море вомӧн.
Кор найӧ воисны мӧдар берегӧ, руч тойыштіс кокнас пыжсӧ, и сійӧ пӧрис зарни туфли гозйӧ, а ачыс руч пӧрис пӧрысь сапожникӧ, да сэтшӧм сійӧ вӧлі пӧрысь, мый тошкыс сылӧн ӧшаліс мочалка моз.
И вот руч-сапожник босьтіс туфлияссӧ, заводитіс гуляйтны туфлияснас дзик керка стен дорӧд.
Аддзис ныв зарни туфлитӧ да горӧдіс:
— Эй, бедняк-сапожник!
Вайлы татчӧ зарни туфлитӧ, ме ньӧба сійӧс тэнсьыд.
— Прӧститӧй, — меліа вочавидзис пӧрысь сапожник, — ме ӧд зэв нин пӧрысь и меным абу кокни тіян дорӧ кайны.
Да и туфлиыс на лӧсялас ли оз ли.
Ті эськӧ, барышня, мед асьныд лэччылінныд татчӧ да тані и мерайтінныд.
Мый нӧ вӧчан?
Ныв лэччис да мерайтіс туфлисӧ.
И думыштны сӧмын!
Туфлиыс сылы вӧлі дзик кок сертиыс, быттьӧ сылы и вӧлі вурӧма.
Ныв кутіс любуйтчыны зарни туфлиӧн, а пӧрысь сапожник друг горӧдіс:
— Хип, хоп, менам туфлиӧй!
Нуӧй миянӧс сэтчӧ, кытчӧ ме кӧсъя.
И найӧ ӧти здукӧн лоины море мӧдар берегын.
Сэні том морт шыасис ныв дорӧ.
— Ми ӧд, — шуис сійӧ, — гусялім тіянӧс сы могысь, медым нуӧдны Гӧлубӧй король дорӧ.
Тӧдсаӧсь-ӧ ті сыкӧд?
Ныв жугыльмис:
— Кыдзи нӧ, ме тӧда сійӧс!
Но ме лучшӧ кула сы сайӧ мунӧм дорысь.
Руч юаліс:
— Сударыня, а тайӧ том морт саяс мунанныд?
— Дерт, — вочавидзис ныв.
— Кутшӧм меным лои нимкодь, ме чайті, мый лоа сылӧн гӧтырӧн.
— А ті, барышня, энӧ шогсьӧй, лоанныд сылӧн гӧтырӧн.
А ме муна Гӧлубӧй король сайӧ, — шуис руч.
И найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Вот спутникъяс воисны Гӧлубӧй корольлӧн столицаӧ.
Сувтісны сійӧ жӧ постоялӧй дворас, кытчӧ сувтлісны водзджык, да сувтӧдісны ассьыныс вӧвъяссӧ конюшняӧ.
Руч патурликсис и пӧрис барышняӧ и лои дзик жӧ сійӧ барышня кодьыс, кодӧс найӧ вайисны море сайысь.
Торйӧдны найӧс ӧта-мӧдсьыс вӧлі некыдз оз позь.
Сэки том морт шуис нывлы:
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Терпитышт.
Ме нуӧда тайӧ барышнясӧ Гӧлубӧй король дорӧ, а ӧстальнӧйсӧ сійӧ ачыс вӧчас.
И кутшӧм нимкодь лои Гӧлубӧй корольлы, кор сійӧ аддзис барышняӧс!
Сійӧ пыр жӧ чукӧртіс ассьыс министръяссӧ, другъяссӧ, и найӧ заводитісны лӧсьӧдчыны свадьба кежлӧ.
Корисны и том мортӧс, коді вайӧдіс невестаӧс, кольччыны свадьба вылӧ, но сійӧ эз сӧгласитчы, муніс, шуис, мый сійӧ тэрмасьӧ гортас.
Ставныс нин пуксисны пызан сайӧ и министръяс пӧвстысь ӧти друг шуис:
— Быдлаті миян сиятельнӧй королеваным зэв мича, сӧмын ӧти тырмытӧмтор сылӧн эм.
Гӧстьяс юалісны:
— Кутшӧм нӧ сылӧн тырмытӧмтор?
Татшӧм сиятельнӧй королевалӧн кӧ эм тырмытӧмтор, то кадлӧн нӧ сійӧ абу?
А министр та вылӧ вочавидзис:
— Мед сійӧ оз лӧгась, а сӧмын синъясыс сылӧн ручлӧн кодьӧсь.
Коді нӧ оз скӧрмы татшӧм кывъяссьыд?
А ещӧ невеста, сылы кӧ шуӧны, мый сылӧн ручлӧн кодь синъяс!
Невеста гусьӧник лэччис пызан улӧ, патурликсис да пӧрис пашкыр бӧжа ручӧ.
Сійӧ котӧрӧн петіс комнатаысь да ньӧв моз лэбзьыштіс.
Кор гӧстьяс воисны садяныс да уськӧдчисны сы бӧрся, сылӧн и дукыс нин эз вӧв.
Руч локтіс постоялӧй дворӧ.
— Но, — шуис сійӧ том мортлы, — лӧсьӧдчӧй ӧдйӧджык и мунамӧй!
Найӧ тэрыба лӧсьӧдчисны и петісны туйӧ.
Сӧмын на найӧ матыстчисны тӧдса вӧр дорӧ, кӧні том морт гӧститӧдіс ручӧс ужынӧн, руч юаліс сылысь:
— Аддзан эсійӧ из статуяяссӧ?
— Кыдзи нӧ найӧс он аддзы, — вочавидзис том морт, — аддза.
— Тӧдан-ӧ тэ, мый тайӧ тэнад ыджыдджык вокъясыд, кыкнан вокыд вӧвъясыскӧд и понъясыскӧд ӧтлаын.
— А кыдзи нӧ найӧ татчӧ веськалісны?
— юаліс том морт.
Руч вочавидзис сылы:
— Да сідзи, другӧй, найӧ усьӧдісны ме вылӧ ассьыныс понъяссӧ, и ме пӧрті найӧс из статуяясӧ.
Окота тэныд аддзывны найӧс ловйӧн?
— Кыдзи нӧ абу окота, — вочавидзис том морт, — быдӧн ӧд должен радейтны ассьыс вокъяссӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзис руч, — ме найӧс ловзьӧда, но мед эськӧ тэ эн жӧ кут каитчыны.
— Некор ме таысь ог кут каитчыны, — вочавидзис том морт.
Сэки руч матыстчис из статуяяс дорӧ, кучкис найӧс ньӧрйӧн да шуис:
— Ловзьӧй и олӧй!
И сэки жӧ кыкнан вокыс ловзисны да лоисны йӧз кодьӧсь жӧ.
И найӧ ставныс мӧдӧдчисны ӧтлаын.
Мыйкӧ дыра накӧд ӧтлаын муніс и руч.
Друг сійӧ шуис:
— Дона том мортӧй менам, водзӧ миян туйясным торъялӧны.
Найӧ прӧщайтчисны ӧта-мӧдыскӧд.
Том морт аттьӧаліс ручӧс, руч аттьӧаліс том мортӧс и мӧдӧдчис аслас туйӧд.
Том морт, сылӧн кыкнан вокыс да ныв мунісны водзӧ.
Ыджыдджык вокъяслӧн вежыс кутіс петны, мунӧны найӧ и скӧралӧны том морт вылӧ, скӧрысла тіралӧны.
— Да вӧвлі ӧмӧй коркӧ сідзи, медым семьяын медводз гӧтрасис медічӧтыс?
— Миянлы татшӧм мича нывсӧ некор не аддзыны, — сёрнитісны найӧ ас костаныс, — кӧть му шарсӧ ставнас кытшовтам.
И шуисны найӧ вины медічӧт воксӧ.
Медся ыджыд вокыс кольччыштіс, ичӧтджыкыс тайӧс эз казяв, и сэки ыджыд вокыс керыштіс сылысь юрсӧ сабляӧн.
Эк, ыджыд шог да лёктор эськӧ лои, но руч ставсӧ водзвыв тӧдіс.
Локтіс сійӧ котӧрӧн да аддзӧ, мый том мортлӧн юрыс ылӧдз нин гӧгыльтчӧма туша дінсьыс.
И вот, быттьӧкӧ нарошнӧ, эз веськав ручлӧн лечитан туруныс, а сійӧ тӧдіс, мый сӧмын тайӧ туруныс и вермас отсавны шогыслы.
Руч заводитіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ и друг аддзис змейӧс.
А змей вомын лечитан туруныс быдса чукӧр.
— Эй, тэ кывзы, — шуис руч змейлы, — вай меным неуна лечитан турунтӧ.
— Дерт жӧ, — вочавидзис змей, — сизим во корси тайӧ турунсӧ, а ӧні босьта да тэныд сета.
Руч скӧрмис, тальччис змейлы бӧж вылас.
Змей бергӧдчыліс, тшапа прысьнитіс, кӧсйис чушкыны ручӧс.
А сэки лечитан туруныс и уси вомсьыс.
Руч тэрыба кватитіс турунсӧ да уськӧдчис котӧртны том морт дорӧ.
Зэв бура зыраліс туруннас сылысь сьылісӧ да пуктіс сы бердӧ юрсӧ.
И друг юрыс йитчис тушаыскӧд важся дорсьыс весиг бурджыка.
А том морт та бӧрын пыр и ловзис.
— Ой, — шуис сійӧ, — кутшӧм чорыда ме узи!
— Не кӧ эськӧ ме, — вочавидзис сылы руч, — узин эськӧ тэ нэм помасьтӧдзыс да ещӧ кык лун дырджык.
Шулі ӧд ме, мый виасны тэнӧ вокъясыд и невестатӧ тэнсьыд мырддясны.
Аддзан, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — сідзи и лои.
А сэсся видзчысь, водзӧ меным мунны тэкӧд оз позь.
Найӧ прӧщайтчисны, и том морт мӧдӧдчис водзӧ.
А руч думыштіс:
«Кымын буртор ме вӧчи тайӧ том мортыслы, меным нӧ кутшӧмкӧ буртор сійӧ вӧчас али оз?»
И думыштіс руч со мый: муныштіс водзӧ, водіс туй вомӧныс, сетчис кулӧм улӧ.
Матыстчис том морт тайӧ места дінас, аддзӧ — куйлӧ туй вылын кулӧм руч.
Том мортлӧн сьӧлӧмыс дрӧгнитіс:
«Абу-ӧ нин тайӧ менам ручӧй?»
Бергӧдліс сійӧ, видлаліс ручӧс, — ручьясыд ӧд ставныс ӧткодьӧсь, — и некыдз эз вермы тӧдмавны — сійӧ ручыс али абу.
Сэки том морт аслыс шуис: сійӧ кӧть абу, но ме ог коль ручӧс тадзи му вылӧ.
Том морт кодйис саблянас гу, сэтшӧмӧс, медым руч тӧрис сэтчӧ, вольсаліс сэтчӧ шӧвк чышъян, пуктіс сы вылӧ ручӧс, вевттис сійӧс вылісяньыс мӧд шӧвк чышъянӧн да небыд нитшкӧн.
Кор том морт заводитіс нин тыртны гусӧ муӧн, руч петіс сэтысь.
— Но, — шуис сійӧ, — ме аддза, дона том морт, мый тэ он вунӧд буртӧ.
Ӧні ми прӧщайтчам: воис кад янсӧдчыны тэкӧд.
Некор нин сэсся ми тэкӧд огӧ аддзысьлӧй.
Шуис тайӧс руч и муніс.
Том морт локтіс батьыс дорӧ, а лэбачыс век на вӧлі сылӧн питшӧгас.
Сійӧ пуксьӧдіс лэбачӧс часі вылӧ, и лэбач заводитіс зэв мичаа сьывны.
Старик чеччыштіс, дзикӧдз томмис.
— Дона пиӧй менам, коді нӧ вайис тайӧ лэбачсӧ?
— Ме сійӧс вайи, батьӧ!
— вочавидзис медічӧт пиыс.
И сійӧ висьталіс, мый сыкӧд вӧчисны вокъясыс.
Старик юаліс медічӧт пиыслысь:
— Мый тэ кӧсъян вӧчны вокъясыдкӧд?
— Найӧ заслужитісны смерть, но ме найӧс ог ви.
Сет налы, батьӧ, деньга, вӧвъяс, и мед олӧны, кыдзи кӧсйӧны.
Мунісны кык скӧр вокыс, а медічӧтыс гӧтрасис аслас невеста вылӧ.
И ӧні на олӧны, эз кӧ кувны.
Вот и ставыс.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Селике, Янош да сылӧн другъяс @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 101‒106.}
СЕЛИКЕ, ЯНОШ ДА СЫЛӦН ДРУГЪЯС
Збыль тайӧ али абу збыль, а океан-море сайын оліс морт.
Вӧлі сылӧн Янош нима пи.
Ӧтчыд батьыс шуис Яношлы:
— Мун, менам пиӧй, сизимысь сизим страна аддзылан, бӧр локтан, сэки, гашкӧ, тэысь кутшӧмкӧ тӧлк и артмас.
Янош кӧрталіс кокпыдӧсъясас туй бокын быдмысь турун, пуктіс мыш вылас кучик сумка, киас босьтіс увйӧсь бедь и мӧдӧдчис йӧзсӧ видзӧдлыны, асьсӧ петкӧдлыны.
Муніс сійӧ, муніс и друг туй вылын паныдасис сылы кузьысь-кузь, косысь-кос морт.
— Олан-вылан! — чолӧмаліс сійӧс ыджыд морт.
— Олан-вылан! — вочавидзис сылы Янош.
— Коді нӧ тэ сэтшӧмыс?
— Ме — Молниеноснӧй.
Кор заводита котӧртны, чардбиысь ӧдйӧджык тӧвзя.
— Эз омӧль эськӧ вӧв, тэ кӧ и збыль сэтшӧм ӧдйӧ котралін, кыдзи висьталан, — шуис Янош.
Буретш сэки вӧрысь звиркнитіс-петіс тэрыб кока кӧр.
Мыйӧн сӧмын Янош аддзис сійӧс, пыр жӧ шуис Молниеноснӧйлы:
— Сэтшӧм кӧ тэ ӧдйӧ котралан, кут меным тайӧ кӧрсӧ!
Молниеноснӧй дыр эз виччысь, — пуджис ассьыс гачкокъяссӧ да заводитіс тӧвзьыны кӧр бӧрся.
Веританныд али он, но ме ачым вӧлі сэки, кор висьталісны, быттьӧ Молниеноснӧй суӧдӧма кӧрӧс куимысь чеччыштӧмӧн.
Кор Молниеноснӧй вайӧдіс Янош дінӧ кӧрӧс, Янош шуис:
— Кӧсъян лоны менам другӧн?
Кӧсъян кӧ, мунам ӧтлаын.
— Мый нӧ, ме дась!
— шуис Молниеноснӧй.
Ӧні найӧ мӧдӧдчисны нин кыкӧн, мунігмозыс сёрнитісны ӧттор-мӧдтор йылысь, и друг налы паныдасис паськыд пельпомъяса ён морт.
— Бур лун! — чолӧмаліс найӧс паськыд пельпомъяса морт.
— И тэныд сійӧс жӧ сиа! — вочавидзис Янош сылӧн чолӧмалӧм вылӧ.
— Коді тэ сэтшӧмыс?
— Ме — <rus>Подними-гора</rus>! — шуис зон.
— Кӧть кутшӧм гӧра нуа аслам мышку вылын.
— Эк, вай видлам! — шуис сылы Янош.
— Тайӧ бур, збыльтор кӧ тэ висьталан.
Сэки <rus>Подними-гора</rus> лэптіс пельпом вылас джуджыд гӧра да кутіс кыскыны сійӧс, быттьӧ гӧн мешӧк.
— Бур, бур! — горӧдіс Янош.
— Гашкӧ, и тэ миянкӧд мунан?
— Мый нӧ, ме дась!
Ӧні найӧ мӧдӧдчисны куимӧн нин.
Мыйкӧ дыра мысти налы паныдасис паськыд-паськыд морӧса морт.
— Бур лун! — чолӧмаліс найӧс паськыд морӧса морт.
— И тэныд сійӧс жӧ сиа! — вочавидзис Янош сылӧн чолӧмалӧм вылӧ.
— Коді тэ сэтшӧмыс и мый вӧчлывлан?
— Ме — Ветродув и верма пӧльтны сэтшӧм ёна, мый менам ӧти пӧльтыштӧмысь керка вевтъяс лэбзьӧны воздухӧ гӧнъяс моз, ӧтчыд пӧльыштӧмӧн ме кыксё — куимсё медся кыз пусӧ пӧрӧда.
— Но видзӧдлам, — вочавидзис сылы Янош, — видлы ассьыд вынтӧ со эсійӧ ылысса гырысь дубъяс вылас.
Тэ кӧ нин сэтшӧм молодеч, то пӧльышт найӧс!
Сэки Ветродув пӧльыштіс сэтшӧма, мый пуясыс вужнас шедісны да кутісны бергалігтыр лэбзьыны, быттьӧ чагторъяс либӧ тӧвнырӧн гартан кос турун чиръяс.
— Вот тайӧ бур! — шуис Янош.
— Он-ӧ и тэ кӧсйы миянкӧд мунны?
— Мый нӧ, ме дась!
Ӧні найӧ мӧдӧдчисны нин нёльӧн.
Регыд паныдасис налы ньӧвъя да ньӧввужъя морт.
— Бур лун! — чолӧмаліс найӧс ньӧвъя морт.
— И тэныд сійӧс сиа! — вочавидзис Янош сылӧн чолӧмалӧм вылӧ.
— Коді тэ сэтшӧмыс и мый вӧчлывлан?
— Ме — <rus>Бей без промаху</rus>, ме сідзи кужа метитчыны, мый из вылысь, изйӧ инмытӧг, верма уськӧдны анькытш тусь.
— Мый нӧ, петкӧдлы ассьыд удаллунтӧ, — шуис сылы Янош, — збыль-ӧ сійӧ, мый тэ висьталан.
И сійӧ пуктіс из вылӧ анькытш тусь, а <rus>Бей без промаху</rus> уськӧдіс сійӧс ньӧввужйысь лэдзӧм ньӧвйӧн.
И ньӧвйыс эз инмы изъяс, кӧть эськӧ анькытш тусьыс вӧлі зэв ичӧтик, пытш мускысь эз ыджыдджык.
— Татшӧмтор ме эг на аддзыв! — шуис Янош.
— Гашкӧ, и тэ мунан миянкӧд?
— Мый нӧ, ме дась!
Ӧні найӧ вӧліны витӧнӧсь нин.
Тадзи найӧ мунісны, мунісны и друг налы паныдасис ичӧтик тушаа латшкӧсіник мужчина.
— Бур лун! — чолӧмаліс найӧс морт.
— Бур лун и тэныд сиа, — вочавидзис Янош чолӧмалӧмыс вылӧ.
— Коді нӧ тэ сэтшӧмыс и мый вӧчлывлан?
— Шуӧны менӧ Петерӧн.
Ме кӧ пукта пельӧс му бердӧ, то тӧдмала ставсӧ, мый думайтӧны да вӧчӧны йӧзыс.
— А он-ӧ кӧсйы и тэ миянкӧд мунны? — юаліс сылысь Янош.
— Мыйла нӧ ог, ме дась, — вочавидзис Петер.
Тадзи мунісны найӧ, мунісны, сизимысь сизим страна прӧйдитісны, стекляннӧй гӧраяс сайӧ кежисны, сэтчӧ, кӧні дженьыдик бӧжа порсьпи му кодйӧ, и ещӧ ылӧджык мунісны, и друг найӧ локтісны сійӧ странаас, кӧні оліс да властвуйтіс зэв озыр да вынйӧра король.
Сылӧн вӧлі ныв, и сэтшӧм сійӧ вӧлі мича, мый ни мойдкывйын висьтавны он куж, ни перӧӧн гижны он вермы.
И ставныс шензьылісны, сэтшӧм сійӧ вӧлі пельк, кокньыдик: мунӧ, быттьӧ тӧв, кокъясыс муас муртса инмыштлӧны.
Эз ӧд прӧста сылӧн нимыс вӧв Селике, а тайӧ лоӧ тӧв.
И вот король юӧртіс страна пасьта, мый сійӧ сетас ассьыс нывсӧ верӧссайӧ сӧмын сы сайӧ, коді сійӧс панъяс.
Но коді тӧдӧ, мый кокъясыс сылӧн абу тырмымӧн тэрыбӧсь, юӧртіс король, мед лучшӧ оз заводит панъясьны, — сійӧ кӧ кольччас Селикеысь кӧть ӧти воськов вылӧ, сійӧс ӧшӧдасны и сылӧн кокъясыс некор нин сэсся оз инмывны муӧ.
Волісны уна-уна гӧль, озыр да быдсяма важнӧй господаяс, но найӧс ставнысӧ ӧшӧдісны джуджыд пуяс йылӧ.
Налӧн кокъясыс сэсся эз нин инмывны муӧ.
Кывлісны та йылысь и квайт друг.
Найӧ дыр эз думайтны, пыр жӧ мӧдӧдісны пӧрысь король дорӧ Молниеноснӧйӧс, медым сійӧ видліс ассьыс шудсӧ, петкӧдліс, мый сійӧ кужӧ вӧчны.
Молниеноснӧй воис пӧрысь король дорӧ и шуис:
— Государӧй менам, ме эськӧ кӧсйи панъясьны тэнад нылыдкӧд.
— Ладнӧ, пиук, — вочавидзис пӧрысь король, — лок ме ордӧ аски югдігас.
Водз асывнас Молниеноснӧй вӧлі нин королевскӧй дворецын.
И уна жӧ сэні вӧлі йӧзыс!
Лыдтӧм-щӧттӧм йӧз чукӧртчӧмаӧсь, медым видзӧдлыны, коді кодӧс панъяс: Селике ли тайӧ кузь тушаа мортсӧ, али сійӧ Селикеӧс.
Ме шуа тіянлы, йӧзыс вӧлі сы мында, мый помыс ни дорыс эз тыдав.
И вот найӧ кутісны котӧртны.
Молниеноснӧй панйис Селикеӧс куимысь чеччыштӧмӧн да воис индӧм местаӧ ёна водзджык Селикеысь.
Яндзим лои нывлы, мый победитіс сійӧс йӧз муысь воӧм морт, но мый нӧ вӧчан?
Сідзи нин лои!
— Ладнӧ, пиук!
— шуис Молниеноснӧйлы пӧрысь король.
— Аддза, мый и тэ мыйсюрӧ путьман вӧчны.
Но, ме чайта, мый нылӧй менам, тыдалӧ, висьӧ, а то эськӧ тэ некыдз эн вермы панйыны сійӧс.
Аски ковмас ещӧ ӧтчыд панъясьны тіянлы.
А Молниеноснӧйлы мый?
Сылы ставыс веськодь.
Аски кӧ и аски.
Аски асывнас, кор шондіыс вӧлі вылын нин, королевскӧй дворец дорын заводитчис состязание.
Видзӧднысӧ йӧзыс локтісны сы мында, мыйта кодзув небесаын.
Кӧть кыдзи Селике эз старайтчы, а Молниеноснӧй бара панйис сійӧс да индӧм местаӧ воис первойӧн.
Яндзимысла ныв вӧлі дась му пырыс мунны.
— Но, менам пиӧй, — шуис Молниеноснӧйлы пӧрысь король, — ещӧ ӧтчыд панъясьӧй.
Сідзи нин век овлӧ: ставыс и век решайтсьӧ коймӧдысяс.
Мед лоӧ сідзи.
Молниеноснӧй сӧгласитчис и тайӧн.
А Селике, медым сэсся не пӧлучитны поражение, ыстіс Молниеноснӧйлы пӧдарок пыдди чудодейственнӧй алмазнӧй чунькытш: сійӧ, коді сюяс чунькытшсӧ чуняс, не сӧмын котӧртны, а весиг ветлыны оз кут вермыны.
Тӧдмаліс та йылысь Петер, но некодлы нинӧм эз висьтав. сӧмын мыйкӧ вашнитіс <rus>Бей без промаху</rus>лы.
Мӧд лунас Селике да Молниеноснӧй бара петісны видз вылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Молниеноснӧй чуньын вӧлі чунькытш и сійӧ ачыс эз гӧгӧрво, мый сыкӧд лои, — муртса лэпталіс кокъяссӧ.
Сӧмын на котӧртысьяс лӧсьӧдчисны котӧртны, кыдзи <rus>Бей без промаху</rus> кватитіс ассьыс ньӧввужсӧ, зэлӧдіс сійӧс, лыйис и Молниеноснӧй чуньысь уси драгоценнӧй изйыс.
А сыын и вӧлі кӧлдуйтӧмыс.
Кыдзи сӧмын <rus>Бей без промаху</rus> уськӧдіс сійӧс?
Но, прӧстӧ чудеса!
Сэки Молниеноснӧй пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара лои важкодьыс пельк.
Куимысь чеччыштӧмӧн сійӧ суӧдіс Селикеӧс да воис индӧм местаӧ ёна водзджык сыысь.
Сэки ныв муртса эз пот скӧрысла.
Пуджӧм гачкока кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь, и друг победитіс сійӧс!
Квайт друг матыстчисны король дорӧ да шуисны, мый ныв налы оз ков.
Сы пыдди найӧ корӧны сы мында зарни да эзысь, мыйта вермас нуны <rus>Подними-гора</rus>.
А ныв, кор аддзис Яношӧс, пыр жӧ дугдіс скӧравны и лои важкодьыс жӧ раминик, сы вӧсна мый кӧть кыдзи эн шу, а Янош век жӧ вӧлі молодеч.
Пӧрысь король сразу жӧ тшӧктіс вайны сё телега зарни да эзысь, и ставсӧ тайӧс, сӧвтісны <rus>Подними-гора</rus>лы мыш вылас.
Но мӧдыс весиг эз чукыртчыв, эз и чувствуйт тайӧ грузсӧ.
Сэки король тшӧктіс вайны ассьыс став драгоценностьяссӧ, чукӧртны став пуртъяссӧ, вилкияссӧ, паньяссӧ, подсвечникъяссӧ — ӧти кывйӧн кӧ, став зарни да эзысь кӧлуйсӧ, и ставсӧ тайӧс найӧ сідзжӧ пуктісны <rus>Подними-гора</rus>лы мыш вылас.
Ёртъяс прӧщайтчисны королькӧд да мӧдӧдчисны бӧр.
Но пӧрысь корольлы лои жаль, мый сетіс ассьыс став драгоценностьяссӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧзлы.
И сійӧ шуис вӧчны тадзи: мӧдӧдас на бӧрся ассьыс нывсӧ, а ачыс вӧчас сідзи, быттьӧ найӧ пышйӧдісны сылысь нывсӧ.
Сэсся мӧдӧдас на бӧрся салдатъясӧс, медым найӧ кералісны тайӧ тӧдтӧм йӧзсӧ кусӧкъяс вылӧ, а драгоценностьяссӧ вайисны сылы бӧр.
Но Селике тайӧ ставтор йывсьыс дӧгадайтчис сыысь водзджык, кор сылӧн батьыс думыштіс ассьыс лёк плансӧ.
И пока сійӧ думайтіс кыдзи мый вӧчны, Селике пышйис, муніс квайт том молодечкӧд гӧраяс да увтасінъяс вомӧн.
Кор король тӧдліс та йылысь, сійӧ зэв ёна скӧрмис и на бӧрся дзик пыр жӧ ыстіс быдса войска.
Но Петер пуктіс пельсӧ му бердӧ, кывзыштіс и сразу жӧ шуис, мый на бӧрся вӧтчӧ быдса войска.
— Но, другъяс, ми тані, буракӧ, и пуктам ассьыным юръяснымӧс.
Селикелӧн батьыс ыстӧма миян бӧрся войска да тшӧктӧма керавны миянӧс посньыдик кусӧкъяс вылӧ, а Селикеӧс да став драгоценностьяссӧ пыр жӧ бӧр вайны гортас.
— Эк, и трус жӧ тэ! — скӧрмис Ветродув.
— Да, и дӧгадайтчыны он вермы!
И зэв полысь!
Нинӧмабусьыс нинӧмла повны.
Ті, другъяс, пуксьӧй, татчӧ, шойччӧй, а ме ачым нин накӧд артмӧдча!
И кутіс сійӧ мыйвынсьыс пӧльтны.
Пӧльтіс, пӧльтіс дугдывтӧг, и регыд мысти кыптіс сэтшӧм бушков, мый став салдатъясыс вӧвъясыскӧд и додьясыскӧд качисны воздухӧ, кутісны бергавны, усисны дзик му помас.
Сэки Ветродув гӧгӧрвоис, мый тайӧ войскаыс сэсся оз нин аддзыв кодзулӧсь небесасӧ, да дугдіс пӧльтны.
Другъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Мунісны, мунісны и воисны Янош бать керкаӧ.
Тані найӧ юкисны ас костаныс озырлунсӧ, ставныс озырмисны да кутісны овны бура.
А Янош гӧтрасис мича Селике вылӧ.
Найӧ ворсісны гажа свадьба, пуисны пӧртъясын, ваялісны пызан вылас воръясын, разнӧйпӧлӧс шыдыс куш вӧлі ӧкмыс, а яя сёянсӧ кӧ лыддьыны, и чуньясыд оз тырмыны!
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Ичӧтик Янко @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 107‒114.}
ИЧӦТИК ЯНКО
Збыль тайӧ али абу, а ылі мореяс сайын, стекляннӧй гӧраяс сайын оліс свет вылын бӧчкаяс вӧчысь гӧлиник морт гӧтырыскӧд да Янко Киш нима пиыскӧд.
Быдмис, быдмис Янко, и друг батьыс сылӧн кулі.
Семьяын нажӧвитысь сэсся эз вӧв, и коньӧр дӧва да пиыс эз тӧдны, кыдзи водзӧ овны, мый вӧчны.
Бӧрдісны коньӧръяс да шогсисны: мый ӧні налы вӧчны?
Ичӧтик Янко школаӧ сэсся эз нин ветлы.
Сылы весиг сёйнысӧ вӧлі нинӧм, кытысь нин школаӧ ветлыны да велӧдчӧмысь деньга мынтыны.
Сэки Янко босьтіс батьыслысь инструментъяссӧ да, кыдзи кужис, мастеритіс-вӧчис пельса.
Сэсся мӧдӧс, сэсся бӧчка, вӧчис ещӧ мыйсюрӧ посниторъяс да мӧдӧдчис ярмарка вылӧ.
Вузаліс ставсӧ, пӧлучитіс неуна деньга да, зэв шуда, тэрыба, мӧдӧдчис гортас.
Мунігас кар помысь сійӧ аддзис челядьӧс.
Найӧ горзігтыр да шутьлялігтыр вӧтчисны каньпи бӧрся, медбӧрын кытшалісны сійӧс да кутісны.
Янко матыстчис челядь дінӧ да юаліс:
— Мый ті вӧчанныд, другъяс?
— А он ӧмӧй аддзы?
Каньӧс кӧсъям вины.
— Дугдӧй, челядь, — шуис Янко.
— Эновтӧй ті сійӧс, коньӧрӧс, бурджык вайӧй меным.
Вот тіянлы сы пыдди грӧш.
— Вай татчӧ!
— горӧдіс детинкаяс пӧвстысь медся ыджыдыс.
Янко Киш сетіс сылы грӧш, босьтіс каньсӧ моздорас да мӧдӧдчис гортас.
Мамыс, кор аддзис сійӧс, пыр жӧ юаліс, кытысь сійӧ босьтіс каньсӧ.
Висьталіс Янко Киш, а мамыс кыдз тай заводитіс лыддьӧдлыны:
— Мый нӧ тэ, пиукӧй, вӧчан?
И мыйла нӧ тэ босьтін каньписӧ?
Аслынымлы ӧд нинӧм сёйнытӧ!
— Эн шогсьы, мамукӧй, — вочавидзис Янко Киш.
— Ӧти олысьӧн унджык лоӧ гортын.
Кӧні кык олысь, сэні и коймӧд олас.
А йӧвсӧ ме каньпилы ньӧба.
Муніс, ньӧбис каньпилы йӧв.
Юктӧдіс сійӧс, а ачыс удж бердӧ босьтчис.
Локтан ярмарка кежлӧ Янко бара мастеритіс некымын дозмук да вузаліс найӧс.
Кор деньганас локтӧ вӧлі гортас, кыдзи и первойысьсӧ, аддзис детинкаясӧс.
Матыстчис на дінӧ да юаліс:
— Мый ті вӧчанныд, другъяс?
— Он ӧмӧй аддзы, понйӧс кӧсъям вины.
— Мый ті, челядь, — шуис Янко.
— Эновтӧй ті сійӧс, коньӧрӧс, либӧ лучшӧ вайӧй меным.
Вот тіянлы сы пыдди грӧш.
Сійӧ босьтіс понпиӧс да нуис гортас.
Мамыс, кор аддзис найӧс, сідзи и горӧдіс:
— Кытысь тэ босьтін тайӧ понписӧ?
Янко висьталіс сылы, а сійӧ заводитіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны:
— Да мыйла нӧ тэ, пиукӧй, вайин гортӧ понписӧ, ӧд миянлы и аслынымлы нинӧм сёйнытӧ?
— Эн шогсьы, мамукӧй, — вочавидзис Янко.
— Кӧні куимӧн олӧны, сэні и нёльӧд олас.
Ме ньӧба понпилы йӧв, и сійӧ кутас овны миянкӧд.
Муніс, ньӧбис понлы йӧв, а ачыс босьтчис удж бердӧ.
Мӧд неделяс Янко бара нуис ассьыс вӧчӧмторъяссӧ ярмарка вылӧ да вузаліс найӧс.
Гортас локтігӧн сійӧ бара аддзис челядьӧс.
— Мый ті вӧчанныд, другъяс?
— юаліс Янко Киш.
— Он ӧмӧй аддзы, змейӧс кӧсъям вины.
— Мый ті, челядь, — шуис Янко.
— Бурджык вайӧй сійӧс меным.
Вот тіянлы грӧш.
Сетісны.
Янко Киш вайис змейсӧ гортас, а мамыс, мыйӧн аддзис сійӧс, горӧдіс:
— Пиукӧй, да мыйла нӧ вайин гортӧ тайӧ страшнӧй гадюкасӧ?
Тэ ӧмӧй тайӧс кӧсъян быдтыны?
— Мамукӧй, — шуис Янко Киш, — энӧ скӧралӧй.
Кӧні нёльӧн олӧны — сэні и витӧд олас.
Ме сылы сідзжӧ ньӧба йӧв.
Сэсся сійӧ бара заводитіс уджавны и нуис ассьыс вӧчӧмторъяссӧ ярмарка вылӧ.
Вузаліс ставсӧ, но гортас локтігӧн некод эз паныдась.
Уджаліс Янко Киш, уджаліс и быдтіс ассьыс зверьяссӧ.
Воджынйӧн змей быдмис, лои зэв ыджыд, и ӧтчыд сійӧ шыасис Янко дінӧ:
— Дона кӧзяинӧй менам, пуксьы ме вылӧ!
Янко Киш пуксис верзьӧмӧн змей вылӧ, и змей вайис сійӧс трактирӧ, коді сулаліс сикт помын.
Змей тані шуис Янколы, медым сійӧ корис трактиршалысь вина бутылка.
Сэк кості, кор кӧзяйка кисьтіс винасӧ бутылкаӧ, змей нуис Янкоӧс сиктджынсӧ.
— Но вот, дона кӧзяинӧй менам, — шуис змей.
— Верд менӧ ещӧ воджын, и сэки, пока кӧзяйка кутас кисьтны бутылкаӧ вина, ме тэнӧ нуа сикт гӧгӧрыс.
Найӧ мунісны гортаныс, и Янко ещӧ тӧждысьӧмӧнджык кутіс вердны змейӧс.
Сэк кості и понпи пӧрис ыджыд-ыджыд понйӧ.
Лои кык вося куканьысь ыджыдджык.
А ичӧтик каньпи лои зэв ыджыд каньӧн, быттьӧ ыджыд пӧрт!
Вот сэки и змей шыасис Янко дінӧ:
— Радейтана кӧзяинӧй менам, пуксьы ме вылӧ.
Янко Киш пуксис змей вылӧ.
Найӧ бара матыстчисны сиктса трактир дорӧ, и пока трактирша кисьтіс бутылкаӧ вина, змей да Янко удитісны кытшовтны сикт гӧгӧрыс.
Та бӧрын найӧ мӧдӧдчисны странствуйтны.
Янко муніс змей вылын, а пон да кань котӧртісны — ӧтиыс ӧти бокӧдыс, мӧдыс мӧд бокӧдыс.
Мунісны, мунісны найӧ мореяс сайӧ, юяс, стекляннӧй гӧраяс сайӧ.
Медбӧрын аддзисны гӧра, код вылын быдмисны гырысь пуяс.
Гӧра пӧкатъясын вӧлі вывті уна гу.
Быд гуысь, быттьӧ керка ӧшиньӧд, мыччасис ыджыд-ыджыд шыр.
Гуясыс сулалісны радӧн-радӧн, быттьӧ керкаяс.
А уличаяс кузя ветлӧдлісны параднӧй мундиръяса вооружитчӧм шыръяс.
Янко Киш сӧмын дивуйтчис.
А пон чукӧстіс мича паськӧма ӧти шырӧс:
— Висьтав, земляк, кӧнӧсь ми и кутшӧм тайӧ страна?
— Ті воинныд шыръяслӧн странаӧ, — вочавидзис шыр.
— Ӧні миян ыджыд делӧяс мунӧны.
Заводитчис народнӧй война сы вӧсна, кодлы лоны корольӧн.
Кык шыр кӧсйӧны лоны корольясӧн.
Принц Гербице да принц Фортунат.
Ме Фортунат войскаысь.
Сійӧ сулалӧ народ дор, и народ ӧні мунӧ сы бӧрся.
Налӧн войскаыс ыджыд, а миян кыкпӧв ыджыдджык!
Тадзи сёрнитігӧн найӧ воисны шыръяслӧн столицаӧ.
И тані Янко Кишӧс нуӧдісны королевскӧй дворецӧ.
Дворецӧ пыранінын гуляйтіс параднӧй мундира шыр; пельпом вылас сылӧн вӧлі ружье.
Сійӧ и нуӧдіс Янкоӧс король дорӧ.
Муртса на найӧ пырисны, король юаліс Янколысь:
— Коді тэ сэтшӧмыс и кутшӧм делӧяс кузя локтін татчӧ, миян владениеясӧ?
Янко Киш висьталіс, мый сійӧ странствуйтӧ свет вывті, да корис корольлысь разрешение мунны сійӧ владениеяс вомӧн.
— Ладнӧ, — шуис Фортунат, — но ӧти условие дырйи, тэ мунан миянкӧд тшӧтш принц Гербицелы паныд.
Янколы дум вылас уси, мый сійӧ ачыс гӧль морт, да окотапырысь сӧгласитчис.
Мӧд луннас найӧ тышкасисны Гербице войскакӧд.
Янко понйыскӧд да каньыскӧд ӧтлаын вӧчисны шыръяслы вывті ыджыд урон.
Зэв регыдӧн принцлысь армиясӧ вӧлі жугӧдӧма.
Босьтісны пленӧ и асьсӧ Гербицеӧс.
Трибунал пыр жӧ судитіс сійӧс смертнӧй казньӧ, и сійӧс казнитісны площадь вылын став шыръяс дырйиыс.
Та бӧрын заводитчис ыджыд пир.
Юисны да сёйисны найӧ сы мында, мыйта вермисны, мыйта тӧрис.
Каньыскӧд, понйыскӧд да змейыскӧд Янко эз кольччы шыръясысь.
Сёйисны, юисны пӧттӧдзыс.
И сӧмын пируйтӧм бӧрас король Фортунат лэдзис Янкоӧс мунны водзӧ.
Гӧстькӧд прӧщайтчигӧн король Фортунат пӧдаритіс сылы свисток.
— Кор тэныд сьӧкыд лоӧ, — шуис Фортунат, — шутёвт сӧмын, и пыр жӧ воас отсӧг.
Янко Киш аттьӧаліс Фортунатӧс да аслас змей вылын мӧдӧдчис водзӧ.
Ӧтар-мӧдар бокъясӧдыс сыкӧд орччӧн котӧртісны пон да кань.
Бара найӧ мунісны, мунісны, кытчӧдз эз воны ыджыд вӧрӧ.
Пыр пыдӧджык и пыдӧджык пырисны сэтчӧ.
Пыр пемыдджык, гажтӧмджык лоис гӧгӧрбок.
Медбӧрын найӧ воисны сэтшӧм местаӧдз, кӧні став пуыс вӧлі гыркӧса.
И сэтысь петалісны зэв ыджыд каньяс.
Найӧ петлісны ӧти гыркӧсысь да пырлісны мӧдӧ.
Тадзи и путешествуйтісны пуысь пуӧ.
Кор Янко Киш аддзис найӧс, сідзи и кынмис места вылас чуймӧмысла.
Друг сы дорӧ чеччыштіс зэв ыджыд кань и, Янко Киш вылӧ да сылӧн спутникъяс вылӧ — змей, пон да кань вылӧ видзӧдігтыр, юаліс:
— Мый тіянлы татысь колӧ?
И пыр жӧ, эз виччысь ӧтветсӧ, кватитіс Янкоӧс киӧдыс да кутіс кытчӧкӧ нуӧдны.
Первойсӧ Янко Киш эз прӧтивляйтчы.
Но недыр мысти думыштіс да кутіс тӧждысьны.
— Кань, — шуис Янко Киш, — кытчӧ тэ менӧ нуӧдан?
— Король дорӧ, — вочавидзис кань.
— Тэ висьталан сылы, мыйла татчӧ локтін.
Найӧ ещӧ неуна муныштісны и воисны сэтшӧм местаӧ, кӧні сулаліс ӧтка дуб.
Дуб гӧгӧрыс ветлӧдлісны зэв ёна вооружитчӧм вывті гырысь каньяс.
Татчӧ и вайӧдісны Янко Кишӧс, — тайӧ вӧлі корольлӧн оланіныс.
Янко пырис каньяслӧн король дворецӧ, а понсӧ, каньсӧ да змейсӧ колис улича вылӧ.
Эз на удит Янко Киш воськовтны порог вомӧн, кыдзи король тшӧктіс сылы ӧтвечайтны.
Янко Киш висьталіс сылы, мый найӧ вошисны, пырисны сійӧ владениеясӧ случайнӧ и кӧсйӧны мунны водзӧ.
Кор король тӧдмаліс, мый Янко Киш странствуйтӧ оз ӧтнасӧн и мый дворецӧ пыранінын сійӧс виччысьӧны змей, пон да кань, сійӧ кӧсйис видзӧдлыны, эз, эз змей вылӧ и, дерт, эз пон вылӧ (кутшӧм прамӧй кань кутас видзӧдны пон вылӧ), каньяслӧн король кӧсйис видзӧдлыны Янко Киш кань вылӧ.
Сӧмын на найӧ воськовтісны дворец порог вомӧн, кыдзи король уськӧдчис Янко Киш кань дінӧ да горӧдіс:
— Вӧлисти ме тэнӧ аддзи, нылӧй менам!
— и висьталіс, мый нылыс сылӧн вошлі вӧрӧ ичӧтик каньпиӧн на, кор вотіс цветъяс, и сысянь эз на кывсьыв, кӧні сійӧ.
— Сюри, сюри менам нылӧй!
— нылыслысь лапаяссӧ топыда кутлігтыр да сылӧн турунвиж синъясӧ меліа видзӧдігтыр шуаліс каньяслӧн король.
— Ыджыд-ыджыд аттьӧ тэныд, Янко Киш, — шуис король, — сыысь, мый тэ спаситін сійӧс.
Король лышкыда наградитіс Янко Китӧс зарниӧн да тшӧктіс слугаясыслы колльӧдны сійӧс дзик границаӧдз.
Куим лун да куим вой нин муніс Янко Киш аслас змей вылын.
Пон котӧртіс бӧрсяньыс.
И друг найӧ веськалісны страшнӧй местаӧ — дикӧй понъяс пӧвстӧ.
Ещӧ кӧ неуна — и лои эськӧ ыджыд лёктор.
Понъяс уськӧдчисны эськӧ на вылӧ став чукӧрнаныс.
Ещӧ кӧ неуна — и найӧ косявлісны эськӧ мудзлытӧм путешественникъясӧс, но сэки друг заводитіс увтны мичаник ичӧтик пон да прикажитіс дикӧй понъяслы успокоитчыны.
Понъяс кывзысисны ичӧтик понлысь, — тайӧ вӧлі налӧн принцессаыс, — и сразу жӧ ланьтісны.
Янко да сылӧн ёртъясыс сӧмын шензисны и эз вермыны гӧгӧрвоны, мый тані вӧчсьӧ.
Друг принцесса уськӧдчис Киш понлы сьылі вылас да заводитіс сійӧс окавны:
— О муса вокӧй менам, кӧні тэ вӧлін ӧнӧдз?
Кутшӧма тэ быдмӧмыд!
Кутшӧма сӧвмӧмыд.
А ме чайті, мый тэ важӧн нин пӧгибнитін.
И пируйтыштісны жӧ принц честь кузя!
Быдса недель дворецын пируйтісны, и ставныс аттьӧалісны Янко Кишӧс.
Сӧмын кор ставсӧ сёйисны да ставсӧ юисны, лэдзисны Янкоӧс да змейӧс ылі туйӧ.
Мунісны найӧ, мунісны.
И друг аддзисны ас водзсьыныс стекляннӧй гӧра.
Кыдзи нӧ вуджны сы вомӧн?
Пӧкатъясыс ӧд сылӧн шыльыдӧсь, вильыдӧсь!
Янко Кишлы дум вылас уси свистокыс, кодӧс сылы пӧдаритіс принц Фортунат, шутёвтіс сійӧн.
И пыр жӧ Янко водзӧ петіс шыр, сетіс сылы ичӧтик шкатулка да сразу жӧ бӧр воши.
Янко Киш восьтіс шкатулкасӧ да аддзис сэтысь ичӧтик мӧлӧт и уна-уна дась пос тшупӧдъяс.
Сійӧ тувъяліс ӧти тшупӧд стекляннӧй гӧраӧ да сувтіс сэтчӧ.
Сэсся тувъяліс мӧдӧс да бара сувтіс сэтчӧ.
Сэсся ещӧ ӧтиӧс и ещӧ ӧтиӧс.
Тадзи, тшупӧдъяссӧ тувъялігтыр, Янко Киш лючки-ладнӧ кайис на кузя и лючки-ладнӧ воис гӧра йылӧдз.
И сэтысь сійӧ аддзис сэтшӧм мича замок, мый он куж висьтавнытӧ.
Змей шуис Янко Кишлы:
— Менам дона кӧзяинӧй, аддзан тэ тайӧ замоксӧ?
Тайӧ менам батьлӧн, змейяс корольлӧн оланіныс.
Ми ӧні змейяслӧн странаын.
И найӧ аддзисны гӧгӧрбоксьыс уна-уна разнӧйпӧлӧс рӧма змейясӧс, сӧмын ӧні тайӧ змейясыс ньӧти эз вӧвны страшнӧйӧсь и весиг видзӧдісны на вылӧ приветливӧя.
Янко да змей пырисны замокӧ.
Змей тӧдмӧдіс Янкоӧс батьыскӧд.
И кор батьыс тӧдмаліс, мый тайӧ Янко воспитайтіс змейӧс, лои зэв рад да шуис:
— Мый тэ кӧсъян, ставсӧ вӧча.
А змей вашнитіс Янко Кишлы:
— Эн босьт нинӧм, сӧмын босьт король чалльысь чунькытшсӧ.
Морт кӧ инмӧдчас тайӧ чунькытшыс дінӧ, сылӧн лоӧ ставыс, мый сійӧ кӧсъяс.
Тайӧс кылӧм бӧрын Янко Киш шуис корольлы:
— Вай меным чальсьыд чунькытштӧ.
— Кутшӧм нӧ тӧлк ӧти чунькытшсьыд?
Тэ унджык кор, — вочавидзис змейяслӧн король.
— Кӧсъян, ме сета тэныд сы мында зарни, мыйта не петкӧдны дас кык во чӧжӧн дас кык телегаӧн, кытчӧ доддялӧма кӧкъямыс ӧшкӧн быдӧнӧ.
Но Янко Киш нинӧм эз кор, чунькытшысь кындзи.
Кор змейяслӧн король убедитчис, мый зон сулалӧ аслас кыв вылын и, чунькытшысь кындзи, нинӧм оз босьт, то сетіс сылы тайӧ чунькытшсӧ.
Найӧ пируйтісны ӧтлаын ещӧ быдса недель чӧж.
Сэсся змей колльӧдіс Янко Кишӧс пон дорӧдз. Пон колльӧдіс кань дорӧдз, а кань гортӧдзыс.
Гортас Янко шуис аслас мамыслы:
— Мамук, ме кӧсъя гӧтрасьны.
Мун ветлы дворецӧ, корав ме сайӧ королевнаӧс.
— Пиукӧй, — вочавидзис коньӧр нывбаба.
— Да кыдзи нӧ тэ вермин думыштны, мый король сетас ассьыс нывсӧ тэ сайӧ.
Ми ӧд сэтшӧм гӧльӧсь, весиг миянлы сёйнытӧ нинӧм!
Шобді тусь, и сійӧ абу!
— Кыдзи нӧ абу?
— серӧктіс Янко Киш.
Сійӧ перйис ассьыс чунькытшсӧ да муртса инмӧдчис сы дінӧ, кыдзи сразу явитчис фея да юаліс сылысь:
— Мый тэныд колӧ, менам бур повелитель?
Янко вочавидзис:
— Мед миян керкаын лоӧ зэв уна шобді.
Медым тыртӧм пельӧс оз коль.
Фея воши, а шобді заводитіс тыртны керкасӧ, да сідзи, мый Янколы да мамыслы ковмис зэв ӧдйӧ петны ывлаӧ.
Сэсся Янко бара корис феяӧс да тшӧктіс вайны сылы зарни шкатулкаын драгоценнӧй изъяс.
Кыдзи Янко шуис, сідзи и лои.
Здук мысти сы водзын кутісны дзирдавны лыдтӧм-щӧттӧм сокровищеяс.
Драгоценностьяс тыра тайӧ шкатулканас и мӧдӧдіс Янко Кит мамсӧ королевна дорӧ корасьны.
Гӧлиник нывбаба локтіс король дорӧ, висьталіс, мыйла сійӧ локтіс, да сетіс пӧдаркисӧ.
Король чуймис: видзӧднысӧ нывбабаыс гӧлиник, а драгоценностьяссӧ вайис — аддзывлытӧмӧс.
«Ог жӧ сразу сет нылӧс тӧдтӧм зон сайӧ.
Колӧ тӧдмавны, збыльысь-ӧ сійӧ сэтшӧм озыр», — думыштіс король.
И шуис Янко Киш мамлы:
— Вот мый, гӧлубушка, ме сета нылӧс тэнад пи сайӧ, но ӧти условие дырйи, мед сійӧ ӧти войӧн стрӧитас аслыс дворец, менам дворец дорысь сизимпӧв бурджыкӧс да нуӧдас сысянь туй менам дворец дорӧ, и мед тайӧ туйыс вӧлі кызь сажень пасьта, и мед туй кыкнанладорбокас вӧлі садитӧма фигӧвӧй пуяс, и мед быд пу вылын пукаліс соловей, и быд соловей дугдыштлывтӧг сьыліс.
Вот сэки ме и сета ассьым нылӧс тэнад пи сайӧ.
Тайӧн и локтіс гортас Янко Кишлӧн мамыс.
Сійӧ висьталіс ставсӧ тайӧс пиыслы, а пиыс вочавидзис:
— Эн шогсьы, мамук, ставыс лоӧ бур.
Сійӧ малыштіс чунькытшсӧ да прикажитіс феялы вӧчны ставсӧ сідзи, кыдзи тшӧктіс король, и медым сійӧс, Янко Кишӧс, да мамсӧ узигас вуджӧдісны выль дворецӧ.
Водз асывнас корольӧс садьмӧдісны соловейяс: найӧ ливкйӧдлісны, щёлкайтісны, шутьлялісны, сьылісны пуяс вылын.
Чеччыштіс король вольпась вывсьыс, гурйыв восьтіс ӧшиньсӧ и аддзӧ: сы водзын мыльк йылын дворец сулалӧ, стӧч сизимпӧв бурджык королевскӧй дорысь, и на костын кызь сажень пасьта туй, и туй кыкнанладорбокас садитӧма фигӧвӧй пуяс, и быд пу вылын соловей.
Вот кутшӧм жӧник король нывлӧн!
Радлыны кутісны и король и сылӧн нылыс.
И король сетіс ассьыс нывсӧ Янко Киш сайӧ.
Вӧчисны найӧ ыджыд пир, гажӧдчисны помся куим во и кутісны овны зэв бура.
А король кулӧм бӧрын странаӧн кутіс веськӧдлыны Янко Киш.
И веськӧдліс сійӧ справедливӧя, аслас бедняк тӧлк серти, народнӧй мудрость серти.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Сы йылысь, кыдзи бедняк пӧрйӧдліс чӧртӧс @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 115‒118.}
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ БЕДНЯК ПӦРЙӦДЛІС ЧӦРТӦС
Оліс свет вылын бедняк.
И сэтшӧм сійӧ вӧлі гӧль, позьӧ шуны, дзик вичко шыр кодь.
А челядь сылӧн вӧлі сы мында, кымын розь пожйын.
Ӧтчыд гӧтырыс шуис сылы:
— Вот мый, мужикӧй, олӧмыд миян абу олӧм кодь.
Ветлы тэ кытчӧкӧ, заводитлы корсьны шуд, гашкӧ и аддзан уджтӧ.
А то ӧд рушкутӧ тувйӧ ковмас ӧшӧдны, недыр и кувны.
Пӧжаліс сійӧ мужикыслы пӧим пытшкын сӧчӧн, пуктіс найӧс сумкаӧ, и петіс бедняк туйӧ.
Муніс, муніс сійӧ и друг паныдасис чӧрткӧд.
— Кытчӧ тэ мунан, бедняк?
— юаліс сылысь чӧрт.
— Да вот ёртӧс корся, кӧсъя шудӧс видлыны.
Мунам ӧтлаын ли мый.
Чӧрт шуис:
— Ладнӧ.
Ме сӧгласен.
Мунам нянь вартны.
Ӧні ар, шобді воис.
Буретш вундан кад.
Нажӧвитам мыйта уджалам.
Сідзи и лӧсьӧдчисны.
Локтісны ӧти кӧзяин дорӧ, медасисны нянь вартны.
Асывсяньыс заводитісны да рытӧдзыс уджалісны.
Сӧмын ӧтитор вӧлі лёк, бедняк тшыгъялӧмысла вӧлі слабиник, висьлӧс.
Кучкас сійӧ чепнас, а кольтаяс куйлӧны, оз вӧрзьыны.
А чӧрт — здоров.
Кыдзи кучкас чепнас, сідзи и став тусьясыс пыр жӧ киссьӧны.
Вот кутшӧм сійӧ вӧлі ён!
Рытнас мунісны кисьтны кӧзяиныслы шобдісӧ.
Видзӧдліс кӧзяиныс, шуис:
— Бура ті, зонъяс, уджалӧмныд.
Аддзан, мыйта вӧчӧмныд.
Ӧтчыдысьӧн став шобдісӧ и вартінныд.
Ковмас мынтыны тіянлы мый нажӧвитінныд.
Уджалігас батракъяс — бедняк да чӧрт — шобдісӧ ӧти чукӧрӧ кисьталісны, а жугсӧ мӧд чукӧрӧ чукӧртісны.
Кӧзяин сетіс налы доз, висьталіс — уна-ӧ позьӧ босьтны шобдісӧ.
А бедняк и юаліс сылысь:
— А жугсӧ он сет?
Шпыньмуніс кӧзяин:
— Жугсӧ босьт мыйта колӧ.
Бедняк босьтіс доз, пуктіс шобдісӧ мыйта вӧлі колӧ, а орччӧн жугсӧ тэчис быдса чукӧр.
Тэчис и юалӧ чӧртлысь:
— Но, кум, бӧрйы, код чукӧрсӧ босьтан, ыджыдсӧ али ичӧтсӧ?
Чӧрт видзӧдліс, аддзӧ: куйлӧ шобділӧн неыджыд чукӧр, а жугйыс — ыджыдсьыс-ыджыд чукӧр, дзирдалӧ ставнас.
Чӧрт шуис:
— Ме ӧд унджык тэысь нажӧвиті, меным унджык и пӧлагайтчӧ: мед ыджыд чукӧрыс лоӧ менам.
Сідзи и юксисны: шобдісӧ бедняклы, жугсӧ чӧртлы.
Мӧд лунас бедняк да чӧрт мунісны уджавны мӧд кӧзяин ордӧ.
Вартісны шобдісӧ — дзонь гӧра.
А дерт ӧд, жугйыд шобді дорсьыд лоӧ унджык.
Чӧрт бара босьтіс аслыс ыджыдджык чукӧрсӧ: уджалӧм серти пӧ и доныс.
И тадзи субӧтаӧдз.
Вот мунісны найӧ гортаныс, нуисны нажӧткасӧ.
Бедняк мешӧк кыскӧ, а чӧрт быдса додьтыр жуг ас вылас лэптӧма.
Воисны.
Нажӧткасӧ сетісны гӧтыръясыслы.
Чӧртлӧн гӧтырыс кутіс жугйысь нянь пӧжавны, а бедняклӧн гӧтырыс шобдіысь.
Няньыс бедняк гӧтырлӧн артмис чӧскыд, банйӧм, рӧшкыд, а чӧрт гӧтырлӧн пӧдӧшва кодь ловзьытӧм, банйытӧм, чӧскыдтӧм — и сёйнытӧ он кут.
Скӧрмис чӧрт:
— Кыдзи нӧ сійӧ сідзи, бедняклӧн гӧтырыс няньсӧ пӧжалӧ тэысь бурджыка.
И ёнакодь нӧйтіс ассьыс гӧтырсӧ.
Выльлунӧ асывсяньыс бедняк да чӧрт бара петісны туйӧ.
— Кылан, бедняк, — шуис чӧрт, — тэ менӧ воддзаысьтӧ бӧбйӧдлін, вай ӧні мунам огӧ вартны, а гусясьны.
Тані ӧти озыр мортлӧн гидтырыс порсьяс.
Вот ми найӧс и гусялам.
Тайӧ делӧ вылад ме мастер.
Тані менӧ он ылӧдлы, он пӧръяв.
Ладнӧ!
Мунісны найӧ помещичӧй усадьба дорӧ.
Пырисны гидйӧ, а сэні порсьясыс — сёысь унджык!
— Тӧдан мый, кумӧй, — шуис бедняк, — колӧ тэа-меалы водзвыв решитны, коднымлы кутшӧм порсьяс босьтны.
А то ӧд тэ тайӧ делӧ вылад — ачыд висьталін — мастер.
Медым меным убыток эз жӧ ло!
— Ладнӧ, — шуис чӧрт. — Да кыдзи нӧ найӧс торйӧдан, чукӧрӧ ӧд он тэч.
— Вай тадзи юкам, — шуис бедняк, — найӧс, кодъясӧс кутан шыблавны тэ, шыблав кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь.
А налы, кодъясӧс кута шыблавны ме, — примета пыдди чикыльта бӧжъяссӧ вывлань.
Сэки ми и кутам тӧдны, коднымлӧн кутшӧм порсь.
Босьтчисны найӧ уджӧ.
Шыблалісны порсь гидысь сё гӧгӧр порсь.
Медбӧрын чӧрт шуис:
— Но тырмас.
Мунам.
А то ещӧ кутасны миянӧс.
Кор найӧ вӧтлісны порсьясӧс ылӧкодь нин и вӧтӧдӧмысь эз кутны повны, чӧрт шуис:
— Ладнӧ, кум, вай разберитчам, юксям.
Юк!
Заводитісны найӧ юксьыны.
Бедняк босьтіс ньӧр да порсьӧс вӧтліс ӧтарладорбокас:
— Тайӧ менам:
И мӧдӧс:
— И тайӧ менам!
Вӧтліс и коймӧдӧс:
— И тайӧ менам!
И тайӧ!
И тайӧ! — аддзан, талӧн бӧжыс вывлань крукыля.
А кутшӧм порсьлӧн бӧжыс абу вывлань крукыля?
Пукалӧ чӧрт, нинӧм гӧгӧрвоны оз вермы.
— И тайӧ менам!
И тайӧ менам!
И тайӧ менам! — шуаліс бедняк.
Сё порсь пиысь сюри куим, кодъяслӧн бӧжъясыс вӧліны веськыдӧсь.
Да и тайӧ порсьясыс, тыдалӧ, висьлӧсӧсь вӧліны.
Вайӧдіс бедняк порсьяссӧ гортас да кутіс овны бура.
А чӧрт важмозыс шӧйтӧ, код тӧдас мый корсьӧ.
Сӧмын сійӧ кадсяньыс кыв сетіс — бедняккӧд сэсся не кутны йитӧд, — сы вӧсна мый найӧ век жӧ тӧлкаджыкӧсь сыысь.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Дыш кань @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 119‒121.}
ДЫШ КАНЬ.
Ӧти бедняк гӧтрасис озыр невеста вылӧ.
Аслас озырлун кындзи, невестаыс нималіс ещӧ став матігӧгӧрас аслас дышлунӧн!
Бедняклы лои сетны кыв, мый сійӧ некор оз кут нӧйтны ассьыс дыш гӧтырсӧ.
Том гӧтыр лун-лун нинӧм эз вӧч, уджавны эз уджав, сӧмын и тӧдіс, мый вӧйпсис соседъяс ордас, ветлӧдліс керкаысь керкаӧ.
А мужикыс помнитіс ассьыс кывсӧ: сідзи ньӧтчыд сійӧс эз и нӧйтлы.
Но вот ӧти асылӧ, удж вылас мунтӧдз, сійӧ шуис каньыслы:
— Кывзы тэ, дыш поз, да кывзы бура.
Медым гортгӧгӧр ставсӧ вӧлі вӧчӧма удж вылысь менам локтӧдз.
И идрась, и ӧбед пу, и чӧрстыр шӧрт печкы.
А он кӧ вӧч, нӧйта тэнӧ сэтшӧма, мый нэм чӧжыд он вунӧд.
Кань кывзіс да паччӧр вылас вуграліс.
А том гӧтыр думыштіс, мый верӧсыс сылӧн, тыдалӧ выжывмӧма, да шуис сылы:
— Верӧсӧй, да кыдзи нӧ тайӧ тэ каньлы тшӧктан став гортгӧгӧр уджъяссӧ вӧчны?
Сійӧ ӧд оз куж!
— Кужӧ кӧть оз, меным дзик веськодь!
— вочавидзис верӧсыс.
— Меным сэсся тшӧктынысӧ некодлы.
Сідзкӧ вот, менам локтігкежлӧ кӧ сійӧ ставсӧ тайӧс оз вӧч, ме сійӧс сэтшӧма нӧйта, мый сійӧ нэм чӧжыс оз вунӧд!
И муніс удж вылӧ.
А том гӧтырыс первой ветліс ӧти соседка ордӧ, сэсся мӧд ордӧ...
Кор локтіс, кань век на вӧлі вугралӧ и биыс, весиг сійӧ, кодӧс вӧлі ӧзтӧма пачас, кусӧма.
Том ичмонь заводитіс шуавны сылы:
— А но, кань, вӧрӧшитчы!
Ломты пачтӧ!
А то виччысь, бур тэныд оз ло!
Но сёрни сёрниӧн и коли, а кань, лапаяссӧ кусыньтӧмӧн, важмозыс узис.
Воис кӧзяин.
Видзӧдліс гӧгӧрбок: аддзӧ — нинӧм абу вӧчӧма.
Кватитіс каньӧс, кӧрталіс сійӧс гӧтыр мышкас да заводитіс кучкавны плетьӧн; сэтчӧдз кучкаліс, кытчӧдз гӧтырыс эз кут кевмысьны.
Ещӧ мед не кевмысьны!
Кань сюйис став гыжъяссӧ кӧзяйкалы мышкас.
— Эн сэсся нӧйт каньсӧ!
Сійӧ ӧд абу мыжа, мый нинӧм оз гӧгӧрво овмӧссьыс.
— А тэ кӧсйысян вӧчны сы пыдди став уджсӧ?
— юаліс верӧсыс.
— Кӧсйыся, кӧсйыся, ставсӧ вӧча, кыдзи тэ висьталін, сӧмын эн нӧйт сійӧс, коньӧрӧс!
— вочавидзис гӧтырыс.
Сідзи и лӧсьӧдчисны.
Том гӧтыр котӧрӧн муніс мамыс дорӧ, висьталіс ассьыс шогсӧ да шуис сылы:
— Кӧсйыси ме став уджъяссӧ вӧчны кань пыдди, мед сӧмын сійӧ эз нӧйт каньсӧ менам мыш вылын.
Сэки шыасис батьыс:
— Кӧсйысин кӧ, должен вӧчны.
А он кӧ вӧч, каньсӧ аски бара нӧйтасны.
И сійӧ бӧр мӧдӧдіс нывсӧ верӧсыс дорӧ.
Аскинас кӧзяин бара висьталіс каньлы, мый сылы колӧ вӧчны, но кань бара места вывсьыс эз вӧрзьыв.
А том гӧтырыс лунтыр бара ветлӧдліс соседысь соседӧ да вӧйпсис.
Сэки верӧсыс бара кӧрталіс каньсӧ гӧтырыслы мышкас да бара нӧйтіс.
Том гӧтыр бара котӧрӧн муніс бать-мамыс дінӧ норасьны, но батьыс вӧтліс сійӧс да сэтшӧма видіс, мый нылыс ӧдйӧ и пышйис на дорысь.
Коймӧд асывнас кӧзяин бара тшӧктіс каньсӧ уджавны.
Но кӧть кутшӧма кань эз пов, а вӧчны нинӧм эз вермы.
Но ӧні сы пыдди ставсӧ вӧчис том гӧтыр.
Сійӧ и пач ломтіс, и ва ваяліс, и ӧбед гӧтӧвитіс, и керка пытшкӧссӧ уберитіс, и чӧрстыр шӧрт печкис.
Став уджъяссӧ вӧчис.
Сьӧлӧмсяньыс сійӧ жалитіс коньӧр каньӧс, да и ачыс эз вермы вунӧдны каньлысь гыжъяссӧ да плетьсӧ, кор верӧсыс ненарошнӧ каньлы пыдди кучкыліс сылы мышкас.
Верӧсыс воис гортас, и ставсӧ вӧлі лючки-ладнӧ вӧчӧма.
Сэки сійӧ кутіс шуавны:
— Эн пов, кань, ӧні ме тэнӧ и чунь помӧн ог вӧрзьӧд!
Том гӧтыр вӧлі весел да дӧвӧльнӧй.
Сійӧ тэрыба лӧсьӧдіс пызан, вайис верӧсыслы ӧбед, и найӧ сёйисны пӧттӧдзыс.
А сэсся кыдзи заводитчис, сідзи и мӧдӧдчис.
Каньӧс сэсся эз нин нӧйтлыны, а том гӧтыр лои сэтшӧм бур кӧзяйкаӧн, мый ставыс дивуйтчисны, мужикыс радліс, и аслыс сылы вӧлі любӧ.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Петер да Кӧрт юра морт @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 122‒131.}
ПЕТЕР ДА КӦРТ ЮРА МОРТ
Ӧтчыд сэні, кӧні сійӧ некор эз и вӧвлы, оліс свет вылын бедняк.
Сылӧн вӧлі дзик ӧти пи.
Коркӧ ӧтчыд бедняк шуис аслас пиыслы:
— Вот мый, пиукӧй, верді-юкталі ме тэнӧ, кытчӧдз верми, а ӧні сэсся ог нин вермы, эбӧсӧй абу, гӧльмимӧй дзикӧдз.
Мун, пиукӧй, кытчӧ синъясыд видзӧдӧны, медась кодкӧ ордӧ уджавны.
Бур уджалысь некӧн матӧ оз во.
Верит менам кывлы, не кӧ гӧльлун да делӧясӧй кӧ менам мунісны бурджыка, нинӧм вылӧ эськӧ тэнӧ эг лэдз; но, а ӧні вӧча сідзи, кыдзи верма.
Бедняк Петер — тадзи шулісны зонсӧ — пуктіс сумкаас чорыд нянь кусӧк, босьтіс сумкасӧ мыш вылас, босьтіс киас увйӧсь бедь и петіс туйӧ.
Сизимысь сизим страна нин прӧйдитіс, а уджсӧ век на эз аддзы.
Ӧтчыд сійӧ паныдасис туй вылас стариккӧд да здоровайтчис сыкӧд:
— Бур лун, дедушка!
— Бур лун, пиук.
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Удж корся.
— Мый нӧ, лок ме ордӧ, ме тэнӧ босьта.
Сэні жӧ и сёрнитчисны.
Петерлӧн олӧмыс тайӧ кадсяньыс лои зэв бур; уджсӧ сійӧ ставсӧ кокниа удитліс вӧчны, да и уджыс сылӧн сы мында и вӧлі — дӧзьӧритны кык вӧв.
И ещӧ колӧ висьтавны, мый стариклӧн воыс вӧлі куим лунысь.
Медбӧръя рытнас старик сетіс Петерлы ӧти ӧрешки.
Старик окотапырысь на видзис эськӧ Петерӧс и водзӧ, но зонмӧс зэв ёна кутіс кыскыны гортас и сійӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы водзӧ кольччыны.
Старик гӧгӧрвоис, мый Петерӧс кутны он вермы и мӧд луннас жӧ лэдзис.
Шогпырысь Петер локтіс гортас.
Ӧбиднӧ вӧлі, мый эз куж сійӧ корны стариклысь аслас уджалӧмысь бур дон.
«Мый вылӧ нӧ меным тайӧ ӧрешкиыс?
— думайтіс Петер.
— Сы вылӧ ӧд весиг гос он ньӧб.
Мыйла сійӧс гортӧ нуны?
Сӧмын янала».
Пуксис сійӧ ю берег дорӧ да и поткӧдіс ӧрешкисӧ.
И мый нӧ?
Кӧсъянныд кӧ, веритӧй, онӧ кӧ кӧсйӧй, энӧ, но сӧмын ме ачым вӧлі сэні буретш сэки, кор муніс та йылысь сёрниыс: ӧрешкисьыс сідзи и гузьӧбтісны вӧвъяс, ӧшъяс, ыжъяс — пом ни дор налӧн оз вӧлі тыдав!
«Кыдзи нӧ ӧні найӧс вӧтлыны гортлань?»
— думайтіс Петер.
Ӧбиднӧысла сійӧ муртса ассьыс гырддзаяссӧ эз курччав.
Друг сы дінӧ матыстчис Кӧрт юра морт да шуис:
— Тэ нӧ мый, зонмӧ, бӧрдан?
— Да кыдзи нӧ меным не бӧрдны?
— вочавидзис Петер.
— Менам вӧлі ӧрешки, поткӧді ме сійӧс йӧйыд, и сэтысь гузьӧбтіс тайӧ став скӧтинаыс.
Мый нӧ ӧні меным накӧд вӧчны?
Кыдзи гортлань вӧтлыны?
— А тэ вот кывзы, пиук, мый ме тэныд висьтала.
Тэ кӧ кӧсйысян нэм чӧжыд некор не гӧтрасьны, ме тайӧ став стадасӧ дзик ӧтитӧг бӧр сюя ӧрешкиад.
Петер вӧлі быдтор вылӧ сӧгласен и пырысьтӧм-пыр жӧ сетіс кыв некор не гӧтрасьны.
Сэки Кӧрт юра шутёвтіс, став скӧтинаыс бӧр гузьӧбтісны ӧрешки кыш пытшкӧ да сэтшӧм ӧдйӧ, мый мӧсъяс, вӧвъяс, ӧшъяс да ыжъяс муртса эз талявны ӧта-мӧдсӧ.
А кор медбӧръя ыж тувччис ӧрешки кыш вомӧн да вештіс ассьыс бӧр коксӧ, ӧрешки ачыс пӧдласис.
Петер зэв спокойнӧя сюйис сійӧс зептас да мӧдӧдчис гортас.
Муртса на сійӧ матыстчис бать керка ворота дорас, кыдзи бара поткӧдіс ӧрешкисӧ, кучкӧмысь кышыс жугаліс и сэтысь бара гузьӧбтіс сэтшӧм уна скӧтина, мый эз вӧв налӧн помыс ни дорыс.
Кор Петерлӧн батьыс аддзис татшӧм уна вӧвъяссӧ, ӧшъяссӧ, ыжъяссӧ, сійӧ сэтшӧма чуймис да кутіс видзӧдны на вылӧ, кыдзи меж выль ворота вылӧ.
Сэсся сійӧ кутіс юасьны пиыслысь, кытысь сійӧ босьтіс та мында скӧтинасӧ.
Петер висьталіс сылы ставсӧ дзик водзсяньыс: кыдзи сійӧ пырис старик ордӧ уджавны, кыдзи уджалӧмсьыс старик сылы мынтіс ӧрешкиӧн, кыдзи Кӧрт юра йӧртіс скӧтинасӧ ӧрешки пытшкӧ и кутшӧм условие сійӧ пуктіс сылы та пыдди, — ставтор йывсьыс, кыдзи ме шуа, висьталіс сійӧ тӧлкӧн-ладӧн.
Недыр мысти найӧ вузалісны мыйкӧ мында скӧтинасӧ, босьтӧм деньгаыс вылӧ ньӧбисны виноградникъяс, и регыд бедняклы уси сэтшӧм шуд, мый сійӧ лои сиктын первой кӧзяинӧн.
Тадзи найӧ и олісны да вылісны, но ӧтчыд батьыс шуис Петерлы:
— Пиук, кадыс ӧд, видзӧдтӧ, мунӧ, пӧра тэныд гӧтрасьны.
— Эк, батьӧ, — вочавидзис Петер, — оз позь меным гӧтрасьнысӧ!
Ме ӧд сеті Кӧрт юралы кыв, мый кувтӧдз ог гӧтрась.
— Чӧв! — шуис батьыс.
— Кутшӧм кыв сетӧм вермас лоны?
Сылы кӧ оз кӧв, медым тэнад вӧлі гӧтыр, тайӧ нин сылӧн шог.
А сійӧ кӧ и локтас татчӧ, то конюшняын ӧд век дась сулалӧ седлӧалӧм бур вӧв.
Тэ тӧвзьыштан сы вылын, и абу сэтшӧм вын, коді эськӧ вермис суӧдны тэнӧ.
Кӧрт юра пыр жӧ воштас тэнсьыд туйтӧ, а тэ, пиук, бӧр локтан гортӧ, и ми бара овмӧдчам, кыдзи ваын черияс!
Сідзи ставыс и лои.
Петер гӧтрасис сьӧд юрсиа ныв вылӧ, и нылыс вӧлі сэтшӧм мича, мый став йӧзыс дивуйтчисны.
Буретш сійӧ кадас, кор свадьба вылын ворсіс музыка и гӧстьяс да кӧзяева пелька йӧктісны чардаш, друг керка дорас локтіс Кӧрт юра да горӧдіс ӧшинь пырыс:
— Вокӧй, тэ помнитан, мый кӧсйысин некор не гӧтрасьны?
Кор Петер аддзис ӧшинь пырыс Кӧрт юраӧс, сійӧ пыр жӧ ырскӧбтіс-петіс керкасьыс, котӧртіс веськыда конюшняӧ, петкӧдіс сэтысь ужсӧ да скачитіс сы вылын сэтшӧм ӧдйӧ, мый Кӧрт юра весиг следсӧ сылысь воштіс.
Аслас тэрыб уж вылын Петер скачитіс сизимысь сизим страна сайӧ, стекляннӧй гӧраяс сайӧ, сэтчӧ, кӧні дженьыд бӧжа порсь мусӧ нырнас кодйӧ и, медбӧрын, матыстчис ичӧтик еджыд керка дорӧ, кӧні оліс зэв пӧрысь старука.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Бур лун, бабушка!
— Бур лун, пиук, кыдзи тэ татчӧ веськалін, кытчӧ и лэбач оз волывлы?
— Пышъя, бабушка, пышъя!
— Тэ кӧ, пиукӧй менам, вӧчин кутшӧмкӧ лёктор, то мун сэтчӧ, кытысь локтін.
— Некутшӧм лёктор ме, бабушка, эг вӧч, вӧтчӧ ме бӧрся Кӧрт юра морт.
— Нинӧм!
Эм менам ичӧтик пон, сійӧ кылас, кор Кӧрт юра лоӧ тасянь сизим миля сайын на.
Сэсся старука петіс кухняӧ, ломтіс пач и кутіс пусьыны да пӧжасьны, медым гӧститӧдны гӧстьӧс.
Муртса на Петер удитіс сёйыштны, кыдзи заводитіс увтны пон.
— Но, пиук, пон заводитіс увтны, мун.
Петер зэв ӧдйӧ седлӧаліс вӧвсӧ да чеччыштіс сы вылӧ.
Кор сійӧ вӧлі мунӧ нин, старука шуис сылы:
— Сулав, пиук!
Вот тэныд чышъян да фунт сьӧкта булка.
Босьт да пукты сумкаад, найӧ тэныд згӧдитчасны на.
Аттьӧаліс Петер старукаӧс сылӧн бурлунысь, сюйис булкасӧ да чышъянсӧ сумкаӧ и муніс.
Сизимысь сизим страна сайӧ муніс Петер, стекляннӧй гӧраяс сайӧ, и ещӧ ылӧджык, сэтчӧ, кӧні порсьпи нырнас мусӧ кодйӧ, и таысь на ылӧджык, и друг бара матыстчис ичӧтик еджыд керка дорӧ, сэні сідзжӧ оліс зэв пӧрысь старука.
Петер пырис сы ордӧ да чолӧмаліс татшӧм кывъясӧн:
— Бур лун, бабушка!
— И тэныд, пиук, луныс мед лоӧ бур!
Кыдзи тэ татчӧ веськалін, кытчӧ и лэбач оз волывлы?
— Ме пышъя, бабушка, пышъя!
— Пиӧй менам, тэ кӧ вӧчин кутшӧмкӧ лёктор, то мун татысь.
— Некутшӧм лёктор ме, бабушка, эг вӧч, а ме бӧрся вӧтчӧ Кӧрт юра морт!
— Нинӧм!
Эм менам ичӧтик понпи.
Сійӧ кутас увтны, кор Кӧрт юра лоӧ тасянь сизим миля сайын на.
Сэсся старука петіс кухняӧ, пуис, пӧжаліс, медым гӧсть эз мун сы ордысь сёйтӧг.
Сы бӧрын, кор Петер пӧттӧдзыс сёйис, заводитіс увтны пон.
— Но, пиук, пон заводитіс увтны, пӧра тэныд мунны!
Петер тэрыба седлӧаліс вӧвсӧ, чеччыштіс сы вылӧ.
Кор сійӧ кӧсйӧ нин вӧлі мунны, старука сылы шуис:
— Энлы, пиук, виччысьлы, вот тэныд фунт сьӧкта булка да чышъян, сюй найӧс аслад сумкаӧ, аддзан, мый найӧ тэныд згӧдитчасны.
Петер аттьӧаліс старукаӧс пӧдаркиясысь да пуктіс найӧс сумкаас.
Ӧні сылӧн вӧліны нин кык булка да кык чышъян.
Петер кучкис вӧлыслы да мӧдіс лэбзьыны, быттьӧ тэрыб тӧв, стекляннӧй гӧраясысь ылӧджык, и весиг ылӧджык сійӧ местаяссьыс, кӧні дженьыд бӧжа порсьпи нырнас мусӧ кодйӧ, и сыысь на ылӧджык.
Сэтчӧдз сійӧ скачитіс, кытчӧдз эз матыстчы ичӧтик еджыд керка дорӧ.
Сійӧ пырис керкаас и сэтысь бара аддзис гӧрбыльтчӧм ичӧтик старукаӧс.
Копыртчыліс сылы:
— Бур лун, бабушка!
— И тэныд сійӧс жӧ сиа, пиук.
Но кыдзи тэ веськалін татчӧ, кытчӧ весиг лэбач оз волывлы?
— Пышъя ме, бабушка, пышъя.
— Тэ кӧ, пиук, вӧчин кутшӧмкӧ лёктор, то весась татысь кытчӧ кӧсъян.
— Некутшӧм лёктор ме, бабушка, эг вӧч, ме бӧрся вӧтчӧ Кӧрт юра морт.
— Но мый нӧ, пиукӧй менам, эм менам пон, коді кылас сылысь локтӧмсӧ да кутас увтны, кор сійӧ лоӧ тасянь сизим миля сайын на.
Тэ ӧні вод да шойччышт, а ме пета кухняӧ, пӧжалышта мыйкӧ тэныд, тшыгйӧн ме ордысь он мун.
Тадзи старука и вӧчис.
Петіс кухняӧ, ломтіс пач, пуис, пӧжаліс сы мында, мый Петер некыдз эз вермы ставсӧ сёйны.
Кор ӧбедыс вӧлі помасьӧ нин, пон заводитліс увтны.
— Но, пиук, понйыд увтӧ, лӧсьӧдчы, но мунтӧдзыд босьт тайӧ фунт сьӧкта булкасӧ да тайӧ чышъянсӧ.
Ӧні тэнад куим булка да куим чышъян; ме ӧд тӧда, мый менам чойясӧй сетісны жӧ тэныд морт ӧти булкаӧн да морт ӧти чышъянӧн.
Сизим лун, сизим вой тэ кутан мунны шойччытӧг, кӧкъямысӧд суткинас локтан сэтшӧм местаӧ, кӧні лоӧ ыджыд пӧжар.
Куимысь кучкан биас куимнан чышъяннад и, кор биыс вешъяс, мун, нинӧмысь эн пов.
Но кор кутан мунны кык би стен костӧд, шуйга кинад шыбит мышкад куимнан булкасӧ.
Петер аттьӧаліс старукаӧс бур сӧвет сетӧмысь да пӧдаркиысь, пуксис аслас вӧв вылӧ и тӧвзис.
Сизим лун, сизим вой скачитіс сійӧ шойччывтӧг.
Кӧкъямысӧд суткинас кыа петігӧн сійӧ и збыль воис сэтшӧм местаӧ, кӧні вӧлі ыджыд пӧжар.
Петер куимысь кучкис чышъянъяснас бисӧ, биыс вешйис шӧрсьыс ӧтар-мӧдарас и кыкнанладорбокас артмисны, быттьӧ би стенъяс.
На костӧд мунігӧн Петер шуйга кинас шыбитіс мышнас куимнан булкасӧ.
И найӧ пыр жӧ пӧрисны куим понйӧ.
Сійӧ пуктіс налы нимъяс: Му кодь сьӧкыд, Кӧрт кодь ён, Сюсь пеля.
Петер удитіс нин прӧйдитны кык би стен костӧд, кор пӧжар дорӧ воис Кӧрт юра морт.
Но би пыр мунны сійӧ эз вермы, — стенъясыс ӧтлаасисны буретш сійӧ ныр улын.
Скӧрысла сэки сійӧ муртса эз йир ассьыс кияссӧ да кокъяссӧ.
Но тайӧн ӧмӧй отсалан?
И сійӧ горӧдіс Петерлы:
— Энлы, проклятӧй!
Пышйин тэ меысь, но нинӧм!
Воас кад — он мун меысь.
Сюрас тэныд!
Тайӧс горӧдӧм бӧрын Кӧрт юра бӧрсӧ век жӧ эз мун.
Сійӧ водіс би дорӧ да кутіс виччысьны.
А Петер успокоитчис, мый Кӧрт юраысь повны сэсся нинӧм, да мӧдӧдчис надзӧник, восьлӧн.
Муніс сійӧ, муніс и друг матыстчис ичӧтик еджыд керка дорӧ.
Чеччыштіс седлӧ вывсьыс, восьтіс ӧдзӧссӧ и аддзис, мый пач дорас ляпкыдик лабич вылын пукалӧ косіник зэв пӧрысь старука да печкӧ, а ӧшинь дорас пукалӧ мича ныв, — чужӧмыс розалӧн моз банйӧма, синъясыс дзирдалӧны, быттьӧ кык сьӧд жук.
Мича ныв сыналіс ассьыс зарни юрсисӧ, а юрсиыс вӧлі коклябӧрӧдзыс сылы судзӧ.
Петер здоровайтчис, и найӧ меліа вочавидзисны сылы.
— Кыдзи тэ веськалін татчӧ, пиук?
— юаліс старука.
— Ме, муса бабушкаӧй, удж корся.
— Судьбаыд тэнӧ вайис, пиук!
Буретш ас кадӧ воин.
Верман ме ордӧ медасьны.
— Радпырысь, бабушка!
Старука медаліс Петерӧс.
Олӧмыс сылӧн лои дзик масленица кодь.
Сійӧ гӧрис, кӧдзис, корсюрӧ ветліс аслас понъясыскӧд кыйсьыны.
Мыйкӧ кӧ коркӧ кыйліс, то зарни юрсиа ныв гӧтӧвитіс сійӧс сэтшӧм чӧскыда, мый веськыда кывтӧ ньылыштан.
Ӧтчыд, кор Петер да ныв колисны гортас ӧтнанныс, сёрни пансис сы йылысь, кытысь Петер рӧднас.
Сэсся ныв юаліс сылысь, кыдзи сійӧ вермис вуджны би вомӧн.
Петер висьталіс, мый сійӧ куимысь кучкис биӧ куим чышъянӧн и сэки биыс вешйис сы водзысь.
Ныв веритіс и эз верит, и, кор ӧтчыд Петер муніс гортсьыс, ныв босьтіс куим чышъян, куимысь кучкис биӧ, и би вешйис сы водзысь быттьӧкӧ кодкӧ тшӧктӧм серти.
Сійӧ кадсянь, кор Петер пышйис Кӧрт юра ныр улысь, сійӧ пыр куйліс да виччысис Петерӧс би дорын.
А кор сійӧ казяліс, мый биыс вешйис, то ни ӧти здук воштытӧг тювкнитіс костӧдыс.
Ныв аддзис сійӧс да сэтшӧма повзис, мый повзьӧмысла кулӧм нисьӧ ловъя уськӧдчис котӧртны гортланьыс, а Кӧрт юра заводитіс вӧтчыны сы бӧрся.
Кор ныв воис гортас, то воштіс садьсӧ да усис кухня джоджас, а Кӧрт юра пырис сы бӧрся керкаас да дзебсис пач улас.
Регыд Петер локтіс кыйсянінысь да аддзис, мый ныв куйлӧ садьтӧгыс, а киас сылӧн чышъянъяс.
Петер лэптіс сійӧс, пуктіс крӧвать вылӧ и эз вешйыв сы дорысь сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз во садяс.
Кор воис гортас Му кодь сьӧкыд, сійӧ водіс пач улас да муртса эз лямӧд Кӧрт юраӧс, коді вӧлі дзебсьӧма сэтчӧ.
Аскинас Петер игналіс ассьыс понъяссӧ сарайӧ, а ачыс муніс вӧрӧ кыйсьыны.
Мыйӧн сӧмын Кӧрт юра аддзис тайӧс, сійӧ пыр жӧ уськӧдчис сы бӧрся.
Петер казяліс, мый кодкӧ сы бӧрся вӧтчӧ.
Мый сылы коли вӧчны?
Сійӧ кавшасис пу йылӧ.
Сэки Кӧрт юра матыстчис тайӧ пу дорас да сувтіс сы улӧ.
— А, ноко, лэччы сэтысь! — горӧдіс сійӧ Петерлы.
— Лэччы ӧдйӧджык!
Помнитан, мый тэ шулін?
А он кӧ помнит, ме тэныд казьтышта: тэ сетін кыв некор не гӧтрасьны.
— Но, — шуис Петер, — ме аддза, мый смерть менам воис.
Сӧмын ӧтитор йылысь кора тэнӧ: лэдз меным куимысь горӧдны!
— А меным нӧ мый, — вочавидзис Кӧрт юра, — горӧд кӧть сёысь, кытчӧдз гӧлӧсыд оз сибды.
А кутӧ тэнсьыд ме век жӧ куля дай кучик вӧча.
Петер кутіс горзыны:
— Кӧрт кодь ён!
Му кодь сьӧкыд!
Сюсь пеля!
Дона понъясӧй менам!
Котӧртӧй ме дорӧ!
Спаситӧй ассьыныд кӧзяинтӧ!
Сюсь пеля кыліс кӧзяиныслысь гӧлӧссӧ, кӧть мӧдыс горзіс ылісянь, да шуис мукӧд кык понйыслы:
— Кыланныд, кӧзяин миянӧс корӧ!
— Кыдзи корӧ!
— вочавидзис Му кодь сьӧкыд.
— Тэ ӧмӧй он тӧд, мый сійӧ ӧні ӧбедайтӧ?
И Му кодь сьӧкыд кучкис мыйвынсьыс Сюсь пелялы, медым сійӧ водзӧвылӧ эз пӧръясь.
Но сэки Петер горӧдіс мӧдысь да ещӧ гораджыка: Кӧрт кодь ён!
Му кодь сьӧкыд!
Сюсь пеля!
Дона понъясӧй менам!
Котӧртӧй татчӧ!
Спаситӧй ассьыныд кӧзяинтӧ!
Тайӧ горӧдӧмсӧ кыліс нин и Му кодь сьӧкыд.
Сійӧ шуис мукӧдыслы:
— Кыланныд?
Кӧзяин збыль миянӧс корӧ.
— Мыйла нӧ сійӧ кутас корны, — шуис Кӧрт кодь ён, — асьныд ӧд тӧданныд, мый тайӧ каднас сійӧ ӧбедайтӧ.
И сійӧ кучкис мыйвынсьыс Му кодь сьӧкыдлы.
Медым водзӧвылӧ оз пӧрйӧдлы ассьыс другъяссӧ!
Коньӧр Петер повзис, эз тӧд, кытчӧ сылы воштысьны и мый вӧчны: ӧд понъясыс эз шыасьны сылӧн кык горӧдӧм вылӧ нин.
И сійӧ горӧдіс горштырнас, мыйта выныс тырмис:
— Кӧрт кодь ён!
Му кодь сьӧкыд!
Сюсь пеля!
Дона понъясӧй менам!
Тэрмасьӧй, котӧртӧй!
Спаситӧй ассьыныд кӧзяинтӧ!
Тайӧ горӧдӧмсӧ кыліс и Кӧрт кодь ён.
Сійӧ шуис кык мукӧд понйыслы:
— И збыль ӧд, кӧзяин чуксалӧ миянӧс.
Ӧдйӧджык котӧртам сылы отсӧг вылӧ!
Кӧрт кодь ён жугӧдіс сарайсӧ, кытчӧ найӧс игналісны, и куимнан понйыс уськӧдчисны котӧртны сыланьӧ, кытысянь кылісны горӧдӧмъяс.
Найӧ локтісны сійӧ пу дінас, код йылын пукаліс налӧн кӧзяиныс. Петер сетіс налы приказ, и понъяс уськӧдчисны Кӧрт юра вылӧ.
Орйӧдлісны сійӧс торъяс вылӧ, и торъясыс вӧліны сэтшӧм посньыдикӧсь, но, мак тусь гырсяӧсь!
Тайӧ кадсяньыс и лои му вылын мак.
Кӧрт юраысь мынӧм бӧрын Петер лэччис пу йылысь да мӧдӧдчис гортас.
Сэні, синва кисьтігтыр, сійӧ прӧщайтчис аслас кӧзяйкакӧд да сылӧн зарни юрсиа мича нывкӧд, коді прӧщайтчигас сетіс сылы алмаза зарни чунькытш.
А чунькытшсӧ тайӧс вӧлі кӧлдуйтӧма.
Но ни ныв, ни Петер та йылысь нинӧм эз тӧдны.
Петер седлӧаліс ассьыс вӧвсӧ, пуксис сы вылӧ да петіс туйӧ.
Эк, и сьӧкыд жӧ вӧлі сылы эновтны тайӧ еджыд керкасӧ!
Сьӧлӧмыс сылӧн сідзи и кӧсйӧ вӧлі потны, эз вӧв окота янсӧдчыны зарни юрсиа нывкӧд!
Но мый вӧчан: сылы колӧ вӧлі тэрмасьны.
Гортас сійӧс виччысисны батьыс дай гӧтырыс.
Виччысьнысӧ нин найӧ эз вермыны сылысь локтӧмсӧ и код тӧдас, гашкӧ, шогсьӧны да гажтӧмчӧны.
Петер матыстчис би дорӧ, перйис куимнан чышъянсӧ, кучкис наӧн биӧ и биыс торъяліс кыкпельӧ.
Муртса на сійӧ вуджис би вомӧн, а сылӧн куимнан понйыс, кодъяс пыр локтісны сы бӧрся, бара пӧрисны куим булкаӧ.
Петер пуктіс найӧс сумкаас чышъянъясыскӧд ӧтлаын.
Мунігас сійӧ пыраліс куимнан старука ордас, быдӧнлы бӧр сетіс чышъянсӧ и булкасӧ да аттьӧаліс бур вӧчӧмысь.
Кор Петер воис гортас, то медводз юаліс батьыслысь:
— Кӧні нӧ менам гӧтырӧй?
— Сідз, вот, пиукӧй, — вочавидзис батьыс.
Тэнад мунӧм бӧрын сійӧ вывті-вывті ёна шогсис, эз ю, эз сёй, пыр кельдӧдіс, пыр вижӧдіс, кыдзи арын коръяс.
И регыд кокъясыс эз кутны новлӧдлыны сійӧс, сэтшӧма сійӧ слабмис, а ещӧ тӧлысь мысти шогысла да гажтӧмысла сійӧ куліс.
Петер кыліс тайӧс да дыр нориника бӧрдіс, быттьӧ кага.
Но мый вӧчан!
Кадыс коли, и, медбӧрын, сійӧ миритчис аслас судьбаыскӧд, решитіс, мый тадзи пӧ, буракӧ, и шуӧма лоны.
Воджын мысти Петер вӧтасис, мый сійӧ должен пӧрччыны шуйга кисьыс да сюйны веськыд киса чуняс сійӧ алмазнӧй чунькытшсӧ, кодӧс сылы пӧдаритіс зарни юрсиа ныв.
Кыдзи сӧмын сійӧ садьмис, пырысьтӧм-пыр жӧ сідзи и вӧчис: перйис чунькытшсӧ шуйга ки чуньсьыс да сюйис веськыд ки чуняс.
И мый жӧ?
Кӧсъянныд веритӧй, кӧсъянныд эн, но тадзи вӧлі збыльвылӧ, ме аслам пельясӧн кывлі, кыдзи висьтавлісны: зон водзын пыр жӧ лои зарни юрсиа мича ныв.
И найӧ шуисны ӧта-мӧдыслы:
— Радейтанторйӧй менам, ӧні ни зырлы, ни лӧмлы, ни гулы миянӧс не янсӧдны!
Вӧчисны гажа пир.
Ме вӧлі жӧ сійӧ пир вылас; ме вӧлі зӧр жугйысь вӧчӧм шпораа;
Дунайӧс и Тиссаӧс сюйисны мешӧкӧ, и кор ме йӧкті, то тӧдлытӧг розьӧді шпораӧн мешӧксӧ.
Сійӧ кадсяньыс и визувтӧны Тисса да Дунай!
Со кыдзи вӧлі, мойдкыв али збыль — тайӧс ме стӧча висьтавны ог куж.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Король Кацор @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 132‒135.}
КОРОЛЬ КАЦОР
Сэні, кӧні тайӧ некор эз и вӧв, оліс дӧва.
Сылӧн вӧлі кань.
Кӧть эськӧ тайӧ каньыс и вӧлі ыджыд нин, а сэтшӧма радейтӧ вӧлі чӧсмасьны, быттьӧ ичӧтик.
Коркӧ ӧтчыд водз асылӧ сійӧ сёйис гырничысь став йӧвсӧ.
Дӧва аддзис тыртӧм дозсӧ, скӧрмис, нӧйтіс каньсӧ да вӧтліс сійӧс гортсьыс.
Кань муніс керкаяс сайӧ и шогсигтыр пуксис пос дорӧ.
А пос помын руч пукаліс да видзӧдіс васьыс черияссӧ, а ачыс бӧжсӧ легӧдіс.
Кань аддзис тайӧс, котӧрӧн локтіс руч дорӧ да кутіс руч бӧжӧн ворсны.
Руч повзис, чеччыштіс, бергӧдчис.
Кань повзис жӧ, вешйыштіс, щӧтьсӧ сувтӧдіс.
Сулалісны найӧ тадзи да видзӧдісны ӧта-мӧдыс вылӧ.
Дзик на некор руч эз аддзыв каньӧс, да и кань первойысь паныдасис ручкӧд.
Сэтшӧм ёна найӧ повзисны, эз тӧдны весиг, мый и вӧчны.
И век жӧ водзджык збоймӧдчис руч.
— Прӧститӧй, энӧ дивитӧй, — заводитіс сійӧ, — кӧсйи эськӧ ме тӧдны, кутшӧм ті рӧдысь да знатнӧй семьяысь-ӧ?
— Ме король Кацор! — тшапа вочавидзис кань.
— Король Кацор?
Прӧститӧй, некор татшӧм йывсьыс эг кывлы!
— Кыдзи эн кывлы!
Меным став зверьясыс подчиняйтчӧны!
Со кутшӧм ыджыд менам властьӧй!
Руч, мыйӧн кыліс та йылысь, шӧйӧвошис да дивуйтчӧмӧн кутіс корны, медым кань ветлас сы ордӧ гӧститны, сёйны курӧг яй.
Делӧыс вӧлі луншӧр кадлань нин, а каньӧс вӧтлісны гортсьыс водз асылын, сылӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс, и сійӧ мӧдысь корӧм эз виччысь.
Найӧ кыкнанныс мӧдӧдчисны руч позлань.
Кань ӧдйӧ велаліс аслас знатнӧй положение дінӧ да нимкодясис, мый руч сэтшӧма прислуживайтӧ сылы, быттьӧ сійӧ и збыльысь прамӧй король.
Тадзи, барин моз, и кутіс асьсӧ кань: сёрнитіс этша, сёйис уна, а ӧбед бӧрын водліс узьны да тшӧктывліс ручлы, медым сійӧс некод эз тревожит, эз беспокоит, кытчӧдз сійӧ ачыс оз садьмы.
Руч пукаліс позйӧ пыранінын, стӧрӧжитіс каньӧс да ӧлӧдіс ставсӧ, коді мунліс сэті.
Вот котӧртіс поз дорті кӧч.
— Кылан, кӧч, тэ эн котрав таті!
— шуис руч.
— Менам господинӧй, король Кацор, узьӧ!
А садьмӧдан кӧ сійӧс, бур тэныд оз ло — он кут тӧдны, кытчӧ и пышйынытӧ.
Сійӧ став зверьяс вылас ыджыд — сэтшӧм сылӧн властьыс!
Повзис кӧч, пышйис, пуксис кушинӧ да кутіс гадайтны: «Коді нӧ тайӧ сэтшӧм король Кацорыс?»
Некор сійӧ войдӧр сы йылысь эз и кывлы весиг.
Мунӧ вӧлі сэті ош.
Кӧч юаліс сылысь, кытчӧ сійӧ мунӧ.
— Да вот кӧсъя гуляйтыштны неуна, лысьӧмӧс веськӧдлыштны, дышӧдіс меным пыр пукавны да пукавны.
— Ой, эн мун тэ таті! — шуис кӧч.
— Эн мун.
Вот руч шуӧ, мый сылӧн господиныс, король Кацор, узьӧ, и сійӧ кӧ садьмас да петас, то он кут тӧдны, кытчӧ и пышйыны.
Сійӧ став зверьяснас веськӧдлӧ, сэтшӧм сылӧн властьыс.
— Король Кацор? — юаліс ош.
— Некор на эг кывлы татшӧм король йывсьыс!
Ӧні эськӧ нарошнӧ нин муна сэтчӧ гуляйтнытӧ да, аддзыла кӧть, кутшӧмджык сійӧ ачыс, король Кацорыс!
Ош муніс руч позлань.
— Ош, кылан, эн ветлӧдлы таті, — шуис руч.
— Менам господинӧй, король Кацор, узьӧ, а петас кӧ сійӧ, то тэ он кут тӧдны, кытчӧ и пышйынытӧ.
Сійӧ ӧд став зверьяснас веськӧдлӧ, сэтшӧм сылӧн властьыс!
Повзис ош, смеллуныс сылӧн быттьӧ эз и вӧвлы.
Локтіс сійӧ кӧч дорӧ, а сэні кӧин дай кырныш нин пукалӧны, норасьӧны, мый и накӧд татшӧм жӧ шог лои.
— Да коді нӧ сэтшӧм король Кацорыс?
Некор на сы йылысь нинӧм эгӧ кывлӧй!
— шуисны ставныс ӧттшӧтш да кутісны тӧлкуйтны да сёрнитчыны, кыдзи эськӧ сійӧс милӧстивитны.
Шуисны корны сійӧс ручкӧд ӧтлаын гӧститны, ӧбедайтны.
Шуисны и пыр жӧ ыстісны кырнышӧс корны.
Аддзис руч кырнышӧс да заводитіс сійӧс видны, мый сійӧ бара нин тані шумитӧ:
— Весась татысь!
Ме ӧд тэныд висьталі нин, мый менам господинӧй, король Кацор, узьӧ!
Вот сійӧ петас, и тэ он кут тӧдны, кытчӧ и пышйынытӧ.
Сійӧ став зверьяснас веськӧдлӧ — сэтшӧм сылӧн властьыс!
— Тӧда, зэв бура тӧда, — сӧгласитчис кырныш.
— Да и эг аслам окота серти ме лок татчӧ.
Мӧдӧдісны менӧ ош, кӧин да кӧч корны тіянӧс ӧбедайтны.
— Вот тайӧ мӧд сёрни, — шуис руч.
— Виччысьлы неуна.
Руч пырис позъяс да висьталіс король Кацорлы, мый найӧс корисны гӧститны.
Руч регыд бӧр петіс да висьталіс кырнышлы, мый король Кацор радпырысь примитіс приглашениесӧ и найӧ локтасны ӧбедайтны, сӧмын — кытчӧ?
— Аски ме локта и ачым нуӧда тіянӧс кытчӧ колӧ! — шуис кырныш.
Бур юӧр кылӧм бӧрын ош, кӧин да кӧч пырысьтӧм-пыр жӧ лӧсьӧдісны походнӧй кухня.
Кӧчӧс пуктісны пӧварӧн, сылӧн пӧ бӧжыс дженьыд и озджык пӧ сійӧ сотчы.
Ош, кыдзи медся ён, ваяліс бипур ломзьӧдны пес.
Кӧин лӧсьӧдіс пызан да жаритіс би вылын яй.
Кор ӧбед вӧлі гӧтов, кырныш муніс гӧстьясла.
Сійӧ лэбзьыліс ӧти пу вылысь мӧд пу вылӧ, лэбаліс поз дінас матын, но лэччыны му вылӧ эз лысьт, — сідзи и пукаліс ув вылын.
— Но, регыд ті сэні? — горӧдіс сійӧ ручлы.
— Виччысьлы неуна, ми пӧшти гӧтовӧсь нин, — вочавидзис руч, — сӧмын неуна лӧсьӧдыштам уссӧ менам милостивӧй господинлысь.
И збыль, король Кацор регыд петіс.
Сійӧ тувччаліс надзӧник, тшапа, но синъяссӧ эз лэдзлы кырныш вылысь, сы вӧсна мый поліс сыысь.
Кырныш лэбзьыліс ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ да тшӧтш тіраліс полӧмысла, сӧмын ӧти синнас неуна видзӧдлывліс грознӧй повелитель вылӧ.
Ош, кӧин да кӧч терпениетӧг виччысисны знатнӧй гӧстьлысь воӧмсӧ и ставныс жугӧдлісны юрнысӧ: «Да коді нӧ татшӧм могущественнӧй король Кацорыс?
Кутшӧмджык сійӧ?»
Найӧ ӧтарӧ петавлісны туй вылӧ видзӧдлыны, оз-ӧ локны гӧстьяс.
— Со сійӧ!
Локтӧ!
Со сійӧ!
Локтӧ!
Ой, ой, кытчӧ пышйыны!
— горӧдіс кӧч да повзьӧмысла уськӧдчис веськыда биӧ.
Ош кыліс горӧдӧмсӧ, повзьӧмысла кутіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кучкысис юрнас пуӧ, да сэтшӧма, мый сійӧ тратшмуніс да шӧри чеги.
Кӧин пышйис бедьнас и быдӧн, код вылын жаритчис яйыс.
А кырныш, медым некодлы лои сёрнитны налӧн яналӧм да повзьӧм йылысь, лэбзис мукӧд бӧрсяыс.
Тшыг гӧстьяс весиг и следсӧ эз суны ни ӧбедыслысь, ни кӧзяеваыслысь.
Шуд вылӧ, кӧч сэк кежлӧ удитіс бура жаритчыны би вылын.
Найӧ перйисны сійӧс, сёйисны пӧттӧдзныс и ӧні на олӧны, эз кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Розан да Фиалка @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 136‒141.}
РОЗАН ДА ФИАЛКА
Оліс свет вылын озыр морт.
Сылӧн вӧлі зэв мича ныв, Фиалка нима, да мӧд гӧтыр, дзик ёма баба кодь.
Эз кут радейтны сійӧ ассьыс падчерицасӧ и ӧтчыд шуис верӧсыслы:
— Фиалкаӧс эськӧ пӧра верӧссайӧ сетны.
Но ме сета сійӧс сӧмын сы сайӧ, коді выдержитас куим испытание.
Уна жӧникъяс волісны Фиалка ордӧ корасьны, а гӧтрасьны сы вылӧ некод эз вермы, — ни ӧти морт эз выдержит куим испытаниесӧ.
Кывліс та йылысь гӧлиник соседыс да шуис аслас пиыслы, Розанлы.
— Мун видзӧдлы Фиалка вылӧ, а воас кӧ сьӧлӧм вылад, гӧтрась сы вылӧ.
Ме тӧда сылысь батьсӧ — сійӧ бур морт.
Розан лӧсьӧдчис и муніс корасьны.
Сэні сійӧ первой сёрнитыштіс нывкӧд.
— Петан-ӧ тэ, мусаӧй, ме сайӧ?
— Ой, нинӧмабусӧ эн и сёрнит!
— вочавидзис Фиалка.
— Менам скӧр мачехаӧй сетас тэныд куим задача, и тэныд найӧс всё равно не вӧчны.
Розан эз повзьы, муніс кӧзяин дорас и шуис, мый кӧсйӧ гӧтрасьны Фиалка вылӧ.
Буретш сэки сэні вӧлі и мачехаыс.
— Выдержитан кӧ куим испытание, гӧтрасян Фиалка вылӧ, а он кӧ выдержит — ас вылад норась, — шуис сійӧ.
— Со тэныд первойя испытание: аддзан эсійӧ ыджыд гӧрасӧ?
Весав сійӧс, сы местаӧ садит виноград, чукӧрт виноградсӧ, а аски, асывнас водзджык, вай миянлы видлыны тайӧ виноградсьыс вӧчӧм вина.
Розан муніс жугыль, локтіс веськыда Фиалка дорӧ.
— Мый тэ шогсян? — юаліс сылысь ныв.
— Ой, ог вермы ме вӧчны сійӧс, мый тшӧктіс тэнад мачехаыд, а сідзкӧ, он ло тэ менам!
Сійӧ тшӧктіс меным ӧти войӧн весавны со эсійӧ ыджыд гӧрасӧ, сы местаӧ садитны виноград, идравны сійӧс, а аски асывнас гӧститӧдны сійӧс тайӧ виноградсьыс вӧчӧм винаӧн.
— Шогыс кӧ сӧмын таын, — вочавидзис Фиалка, — тэ вод да спокойнӧя узь.
А аски асывнас водзджык чеччы, пасьтась и лок ме дорӧ!
Розан водіс узьны.
А аски асывнас видзӧдліс ӧшинь пырыс, аддзис, мый гӧраыс абу, а сы местаын быдмӧ виноград.
Розан пасьтасис и муніс Фиалка дорӧ, а ныв киын вӧлі гӧрд вина тыра стӧкан.
— Вот, — шуис сійӧ, — ну старукалы, мед радлӧ.
Кор пӧрысь пӧчӧ аддзис, мый Розан вайӧ вина, сійӧ муртса эз пот скӧрысла, но шуис:
— Первойя испытаниесӧ тэ выдержитін.
Но аддзан-ӧ эсійӧ вӧрсӧ?
Сідзкӧ вот, тэ пӧрӧдан сійӧс, тэчан пессӧ чукӧрӧ, гӧран мусӧ, кӧдзан, а аски асывнас гӧститӧдан миянӧс чӧскыд шобді няньӧн.
Розан жугыля локтіс Фиалка дорӧ:
— А ӧні тэнад мачехаыд тшӧктіс, медым ме пӧрӧді эсійӧ тшӧкыд вӧрсӧ, тэчи став пуяссӧ чукӧрӧ, гӧри мусӧ, кӧдзи шобді, а аски асывнас гӧститӧді сійӧс шобді няньӧн!
— Сӧмын тайӧс?
Абу ыджыд шог, — шуис Фиалка.
— Вод да спокойнӧя узь!
Асывнас водзджык чеччы да лок ме дорӧ.
Розан водіс узьны.
Асывнас, мыйӧн сійӧ видзӧдліс ӧшинь пырыс, аддзис, мый вӧрыс абу, пуяссӧ тэчӧма бокӧджык, а вӧр местаас кӧдза му.
Розан пасьтасис, муніс Фиалка дорӧ, а сылӧн пызан вылас небыд нянь нин красуйтчӧ.
Фиалка шуис:
— Ну тайӧс старукалы!
Старука аддзис небыд, свежӧй няньсӧ, ещӧ ёнджыка скӧрмис да думыштіс: «Но, энлы, энлы, вот сӧмын вӧч коймӧдторсӧ — и тэнад олӧмлы воас пом!»
А гораа шуис:
— Эм менам куим уж, верман кӧ тэ найӧс седлӧавны да велӧдны найӧс бура ветлыны, Фиалка лоӧ тэнад.
Розан локтіс Фиалка дорӧ да шуис:
— Отсав меным ещӧ ӧтчыд, муса Фиалка!
— Мый нӧ ӧні ещӧ колӧ тайӧ лёк нывбабаыслы?
— Сійӧ шуис, мый сылӧн эм куим уж и верма кӧ ме найӧс седлӧавны да велӧдны бура ветлыны, сэки тэ лоан менам.
— Ой, донаӧй менам! — вочавидзис Фиалка.
— Тайӧ задачаыс медся сьӧкыд.
Первой ужнас лоӧ менам батьӧй, старука пӧртас сійӧс ужӧ.
Но батьӧс тэ жалитышт, сійӧ нинӧмын абу мыжа.
Мӧднас лоӧ менам скӧр мачехаӧй, гӧняйт тэ сійӧс зэв ёна, сылы таысь лёкыс оз ло, а сӧмын пӧльза лоӧ.
А коді коймӧд ужнас лоӧ?
Ачыд дӧгадайтчан, сьӧлӧмыд висьталас тэныд.
Розан муніс конюшняӧ, петкӧдіс старикӧс, чеччыштіс седлӧ вылӧ, гӧгралыштіс неуна, лэччис му вылӧ и бӧр нуӧдіс вӧлӧс конюшняӧ.
Сэсся сійӧ петкӧдіс пӧрысь ёмабабаӧс, чеччыштіс сылы мышку вылас, ёнакодь чужъяліс бокъясас, кучкаліс плетьӧн.
Ок, кыдзи тай сійӧ котӧртас!..
Кор сійӧ муртса нин сулаліс кокъяс йылас, Розан бӧр вайӧдіс сійӧс конюшняӧ.
— Но, пӧрысь пон, — шуис сылы Розан, — тайӧс тэ корсин?
Розан петкӧдіс коймӧд ужсӧ, гӧнысь кокньыдджыка пуксис сы вылӧ, сэсся бӧр лэччис, бӧр нуӧдіс конюшняӧ да чышкис сійӧс шӧвк чышъянӧн.
Аскинас Розан муніс Фиалка дорӧ.
Фиалка сылы шуис:
— Выдержитін тэ став куимнан испытаниесӧ, а менӧ век жӧ оз сетны тэ сайӧ.
— Сідзкӧ ми тэкӧд пышъям, — шуис Розан.
— Да пышъян ӧмӧй на син водзысь, — вочавидзис Фиалка.
— А ми тадзи вӧчам, — шуис Розан, — судзӧдам ем, чуткам ассьыным чуньяснымӧс, куим вир войтӧн войтӧдам пызан вылӧ.
Мачехаыд кӧ кутас чуксавны миянӧс, тайӧ вир войтъясыс, кытчӧдз найӧ оз косьмыны, кутасны ӧтвечайтны миян пыдди.
Кыдзи шуисны, сідзи и вӧчисны — пышйисны.
Муртса на кутіс югдыны, пӧрысь карга чукӧстіс:
— Розан, Фиалка!
— Ме тані! Ме тані! — вочавидзисны вир войтъяс.
Пӧрысь ёмабаба успокоитчис, бӧр водіс.
А сэк кості Розан да Фиалка удитісны нин ылӧкодь мунны.
Мачехаыс бара чукӧстіс:
— Розан, Фиалка!
— Ме тані! Ме тані! — вочавидзисны вир войтъяс.
Успокоитчис старука, бӧр водіс.
Ещӧ ылӧджык мунісны Розан да Фиалка.
Сэки старука бара чукӧстіс:
— Розан, Фиалка!
Некод эз вочавидз.
Чӧв олӧны вир войтъяс.
Косьмӧмаӧсь.
И друг Фиалка шуис:
— Видзӧдлы бӧрвылад, мыйкӧ менам пельӧй сотчӧ, чувствуйта, мый батьӧ вӧтчӧ миян бӧрся.
Розан видзӧдліс бӧрвылас и аддзӧ: старик лэбзьӧ на бӧрся, быттьӧ тӧв.
Розан шыбитіс бӧрвылас тшӧкыд пиня сынан, и на мышкын быдмис тшӧкыд-тшӧкыд вӧр.
Пока старик писькӧдчис сы пыр, найӧ мунісны нин сизимысь сизим страна сайӧ.
Друг Фиалка бара шуис:
— Видзӧдлы бӧрвылад, батьӧ бара суӧдӧ миянӧс.
Розан видзӧдліс бӧрвылас.
— Со сійӧ дзик нин миян мышкын, — шуис Розан да шыбитіс расчёска, а сэтысь сэтшӧма кутіс резны ва, мый старик эз лысьт пырны сэтчӧ.
Сійӧ локтіс гортас, а старука сійӧс зэв ёна нӧйтіс.
Ӧні сэсся ачыс нин ёмабаба кватитіс рос, пуксис сы вылӧ да заводитіс вӧтчыны.
Друг Фиалка шуӧ Розанлы:
— Видзӧдлы бӧрвылад, менам юрӧй лудӧ, оз-ӧ нин пӧрысь карга миян бӧрся вӧтчы!
Сійӧ кӧ, вӧчам тадзи: тэ тані паськыд тыӧ пӧран, а ме пӧра уткаӧ да кута тыӧдыс уявны.
Сідзи и вӧчисны.
Сэки кор карга суӧдіс найӧс, Фиалка долыда резсис-уяліс тыын.
Но эз вӧв эськӧ старука лёк ёмабабаӧн, эз кӧ тӧдмав, коді сэні, тыас, уялӧ.
Сійӧ лэччис рос вывсьыс да пырис тыӧ.
— Энлы жӧ, некытчӧ туйтӧм нывка! — шуис сійӧ.
— Он мун менам киясысь.
Но Фиалка эз шӧйӧвош.
Ылӧдлӧмӧн пыртіс ведьмаӧс дзик ты шӧрӧ, а ачыс друг петіс берегӧ да бӧр пӧрис нылӧ.
Розанӧс пӧртіс зонмӧ.
Найӧ кватитісны россӧ да тӧвзьыштісны сы вылын.
А старука локтіс гортас да буриника нӧйтіс ассьыс стариксӧ, коді нинӧмӧн эз вӧв мыжа.
— Тэ мыжа, мый тэнад нылыд татшӧм! — шуис сійӧ.
И ёрис мачеха ассьыс падчерицасӧ, кӧлдуйтіс сідзи, медым Розан вунӧдіс сійӧс.
А Розан да Фиалка век мунісны и мунісны, муртса нин горт дорӧдзыс эз воны, кор Фиалка друг шуис:
— Тэ мун водзӧ, а ме тані виччысьла.
Кор ковмас тэныд, локтан мела.
А пока ме стрӧита руысь аслым керка.
Розан мӧдӧдчис ӧтнас.
Батьыс сылӧн буретш вӧлі пукалӧ ворота дорас.
— Кӧні нӧ тэ ветлін, шӧйтін, сэтшӧм дыр эн лок? — юаліс сійӧ пиыслысь.
Но Розан вунӧдіс ставсӧ, мый вӧлі, вунӧдіс и Фиалка йылысь и нинӧм эз вермы вочавидзны.
— Бур, мый тэ локтін гортӧ.
Ме гӧтрала тэнӧ, — шуис батьыс.
— Аски жӧ вӧчам свадьба.
— Ладнӧ, батьӧ, буретш кад!
— вочавидзис Розан.
Мӧд луннас йӧз нин чукӧртчисны свадьба вылӧ.
Фиалка, мыйӧн аддзис свадебнӧй шествиесӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да шуис ӧти корысьлы:
— Ме сета тэныд и тэнад корысь-другъяслы ассьым керкаӧс, ті кӧ кутанныд горзыны сійӧс, мый ме тіянлы тшӧкта.
Но корысьяс вочавидзисны, мый налы выгӧднӧджык корны тыртӧм керкаын олӧм дорысь.
Фиалка дорті котӧртісны цыган пиян.
Сійӧ шыасис на дінӧ:
— Кутанныд кӧ горзыны, мый ме тіянлы тшӧкта, тайӧ мича керкаыс ставнас лоӧ тіян.
— Ладнӧ, барышня, — вочавидзисны детинкаяс, — кутам горзыны.
Кор Розан невестаыскӧд мунӧны вӧлі на дорті, дас цыган заводитісны горзыны:
— Сетышт нянь вылӧ.
Эн вунӧд шудтӧм сирӧтаясӧс, кыдзи Розан вунӧдіс ассьыс Фиалкасӧ!
Сӧмын сэки Розанлы дум вылас уси, мый сылӧн аслас эм Фиалка.
Сійӧ пыр жӧ эновтіс ассьыс выль невестасӧ да котӧртіс Фиалка дорӧ.
А невестаыс бӧр локтіс аслас воддза жӧник дорас.
Сылӧн сідзжӧ вӧлі жӧник, кодӧс сійӧ радейтіс.
Розан сайӧ сійӧс мырдӧн тшӧктіс петны скӧр дядьыс, сы вӧсна мый сылӧн жӧникыс вӧлі гӧльджык.
Медбӧрын ставныс гӧтрасялісны, невеста аслас жӧниккӧд, Розан Фиалкакӧд.
А цыганъяслы сюри ыджыд керка.
Вот налы и нимкодь жӧ вӧлі!
Некодлӧн на налӧн нэм чӧжнас эз вӧвлы татшӧм керкаыс.
Найӧ водалісны сэтчӧ узьны и сӧмын асъядорыс казялісны, мый зэв ёна кынмисны.
Восьтісны синъяснысӧ, видзӧдлісны гӧгӧрбок.
И мый жӧ аддзисны?
На юр весьтын кодзувъяс, на улын — веж турун.
Керкаыс ӧд вӧлі руысь, а асъядорыс руыс разаліс.
— Но, — чуймӧмпырысь ӧтлаын шуисны став цыганъясыс, — татшӧм мудера некод на миянӧс некор эз ылӧдлы!
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Тӧлка ичӧтик порсьпи @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 142‒144.}
ТӦЛКА ИЧӦТИК ПОРСЬПИ
Оліс ӧтчыд свет вылын ичӧтик порсьпи.
Оліс сійӧ сук вӧрын дзик ӧтнасӧн.
Вӧлі кӧдзыд тӧв, и сійӧ керка дорас, кӧні оліс ичӧтик порсьпи, локтіс ыджыд кӧин.
Матыстчис сійӧ керка дорас дай шуис:
— Лэдз менӧ ас дінад, порсьпиӧй!
— Ог лэдз, — вочавидзис порсьпи, — тэ менӧ сёян!
— Ог сёй, — кӧсйысис кӧин.
— Лэдз.
Но порсьпи эз кылӧ сетчы, и сэки кӧин кутіс кевмысьны:
— Муса ичӧтик порсьпиӧй!
Тэ кӧ полан менӧ лэдзны, то кора тэнӧ — лэдз кӧть менсьым водз лапаӧс.
Кӧин кылӧ сетчӧдіс порсьпиӧс, и сійӧ лэдзис кӧинлысь ӧти водз лапасӧ аслас керкаӧ, но пыр жӧ пуктіс плита вылӧ ва тыра ведра да лӧсьӧдіс мешӧк.
Регыд мысти кӧин бара шыасис, кутіс лыддьӧдлыны: кутшӧм пӧ сылы шог да сьӧкыд, сы вӧсна мый сӧмын ӧти водз лапасӧ лэдзисны керкаӧ, а мӧдыс тожӧ кӧсйӧ пырны.
— Лэдз менсьым и мӧд водз лапаӧс!
— кутіс кевмысьны кӧин.
Порсьпи лэдзис аслас керкаӧ кӧинлысь и мӧд лапасӧ.
Сэки кӧин бара кутіс омлявны, бара шыасис:
— Муса ичӧтик порсьпиӧй!
Лэдз кӧть ещӧ менсьым ӧти бӧр лапаӧс.
Порсьпи лэдзис керкаӧ кӧинлысь и бӧр лапасӧ.
Но кӧин эз ланьт, лыддьӧдліс да кевмысис:
— Лэдз менсьым и мӧд бӧр лапаӧс керкаад!
Не пӧгибайтны жӧ сылы ывлаын.
Кывзысис кӧинлысь ичӧтик порсьпи — лэдзис и мӧд лапасӧ.
Но кор сійӧ кутіс лэдзны кӧинлысь медбӧръя лапасӧ, порсьпи пуктіс ӧдзӧс дорас мешӧк, и сӧмын на кӧин чеччыштіс керкаӧ, медым сёйны порсьпиӧс, пыр жӧ веськаліс мешӧкӧ.
Порсьпи пырысьтӧм-пыр жӧ крепыда кӧрталіс мешӧксӧ да шыбитіс сійӧс керкасьыс лым вылӧ.
Сэсся босьтіс плита вывсьыс пӧртсӧ и кутіс киськавны кӧинӧс пуан ваӧн да шуавны:
— Чишкав лысӧйӧс пуан ваӧн!
Чишкав лысӧйӧс пуан ваӧн!
Код тӧдас кыдзи — удайтчис кӧинлы розьӧдны мешӧксӧ.
Чепӧсйис сійӧ вӧля вылӧ и пышйис, гӧныс комӧкӧн-комӧкӧн ӧшалӧ, а юр вылыс и дзикӧдз кушмӧма, сӧмын куш плешкыс югъялӧ!
Пышйис кӧин, муртса кокъяссӧ нуис!
Пышйис сійӧ ылӧ, чукӧртіс кӧин стая и вайӧдіс найӧс порсьпи керка дорӧ.
Гашкӧ, пӧ, порсьпи быдса стаяӧс оз вермы.
А порсьпи сэк кості босьтіс киас ичӧтик пӧрт да кайис джуджыд пу йылӧ.
Вот локтісны кӧинъяс.
Сап пемыд.
Корсисны, корсисны порсьпиӧс — эз аддзыны.
Друг ӧти кӧин аддзис порсьпиӧс пу йылысь.
Кутісны найӧ тӧлкуйтны, кыдзи эськӧ порсьпиӧс пу йылысь лэччӧдны.
Ӧти кӧин шуис:
— Вайӧй сувталамӧй ӧта-мӧд вылӧ.
— А коді нӧ уліас кутас сулавны?
— юалісны мукӧдъяс.
— Ми локтім отсавны лысӧйлы, — вочавидзис ӧти кӧин, — мед сійӧ и сувтас уліас.
Сідзи и вӧчисны.
Лысӧй сувтіс уліас, мукӧд кӧинъясыс кайисны сы мыш вылӧ: ӧти вылӧ мӧд, мӧд вылӧ коймӧд.
Ещӧ кӧ ӧти кӧин кайис, и судзисны эськӧ порсьпиӧс, но порсьпи буретш сэки кыдз тай горӧдас:
— Чишкав лысӧйӧс пуан ваӧн!
Лысӧй кӧин повзис, дрӧгнитіс, чеччыштіс да заводитіс котӧртны, а став мукӧд кӧинъясыс усялісны.
Ӧти дойдіс водз лапасӧ, мӧд бӧр лапасӧ, коймӧд сьылісӧ, нёльӧд боксӧ.
Сідзи найӧ и пышйисны.
А порсьпи спокойнӧя лэччис пу йылысь, пырис аслас керкаӧ да олӧ сэні и ӧні на, эз кӧ кув.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Мичаысь-мича @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 145‒154.}
МИЧАЫСЬ-МИЧА.
Овліс коркӧ король.
Сылӧн вӧлі зэв мича ныв.
А соседыслӧн вӧлі куим пи, ставыс ӧткодьӧсь, ӧтиыс мӧдсьыс мичаджык, а медся ичӧтыс — медся мича.
Эз ӧд прӧста сійӧс шуны Мичаысь-Мичаӧн.
Ӧтчыд король шуис, мый сетас аслас королевстволысь джынсӧ дай ещӧ сетас ассьыс мича нывсӧ сылы, коді судзӧдас сылы шондіа-тӧлыся уж.
— А онӧ кӧ судзӧдӧй сійӧс, — шуис король, — то прӧщайтчӧй олӧмныдкӧд.
Мичаысь-Мича кывзіс корольлысь висьталӧмсӧ и шуис аслас вокъясыслы:
— Мунамӧй шуднымӧс корсьны!
А огӧ кӧ аддзӧй, миян олӧмлы пом.
Король сетіс вокъяслы муннысӧ вӧвъяс.
Мунісны найӧ, мунісны, кытчӧдз эз пемды.
Воисны зыбуч дорӧдз.
Сы дорын сулаліс ичӧтик керка.
Керкаас оліс старука, сійӧ лэдзис вокъясӧс узьны.
И вокъяс висьталісны сылы, мый мунӧны корсьны шондіа-тӧлыся ужӧс.
— Шондіа-тӧлыся ужӧс тіянлы не аддзыны! — шуис старука.
— Пӧрысьмытӧдз ме олі, а сы йылысь кывлыны весиг эг кывлы.
Асывнас вокъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Прӧщайтчигас старука сетіс Мичаысь-Мичалы щӧтка.
— Босьт щӧткасӧ.
Сійӧ тэныд ыджыд буртор вӧчас, — шуис старука.
Мунісны найӧ, мунісны, кутіс пемдыны.
Мӧд зыбуч дорысь найӧ бара аддзисны ичӧтик керка.
Сэні сідзжӧ оліс старука.
Мичаысь-Мича мунӧ вӧлі водзвылас, сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс да вӧзйысис узьны.
Найӧс лэдзисны, и найӧ висьталісны старукалы, мый корсьӧны шондіа-тӧлыся ужӧс, да юалісны, эз-ӧ сійӧ кывлы сы йылысь.
— Ме, пиукъясӧй менам, пӧрысьми нин, — шуис старука, — но весиг эг на кывлы татшӧм уж йывсьыс.
Асывнас найӧ бара петісны туйӧ.
Прӧщайтчигас старука сетіс налы кӧрт щӧтка.
— Со тіянлы кӧрт щӧтка, — шуис старука, — сійӧ тіянлы ыджыд буртор вӧчас.
Вокъяслӧн вӧлі кузнеч дядь, найӧ и тэрмасисны, кӧсйисны регыдджык сы ордӧ воны.
Дядь ордас уджалісны дас кык подручнӧй, а ачыс сійӧ оліс дворецын.
Кузнеч ылісянь на аддзис, мый локтӧ Мичаысь-Мича аслас вокъясыскӧд.
Сійӧ восьтіс налы воротасӧ, а кор найӧ лэччалісны вӧвъяс вывсьыныс, пыртӧдіс найӧс керкаас, и племянникъяс висьталісны, кытчӧ найӧ мунӧны.
Кузнеч тӧдіс, кӧні шондіа-тӧлыся ужыс.
— Сы вылын ветлӧдлӧ Кӧрт ныра каргалӧн медся ичӧт пиыс, — шуис кузнеч.
— Скачитӧй сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ воӧй диковиннӧй, вӧвлытӧм керка дорӧдз, сэні и олӧ Кӧрт ныра карга.
Том йӧз шойччыштісны кузнеч ордын.
Сійӧ бура дорис вӧвъяссӧ да ещӧ сетіс содтӧд подков.
— Сійӧ тіянлы, племянникъяс, ыджыд буртор вӧчас, — шуис кузнеч.
И сійӧ прӧщайтчис накӧд.
Шуис, мый кутас виччысьны найӧс бӧр локтіганыс да восьтас аслас керкаыслысь воротасӧ буретш ас кадӧ.
Вокъяс век мунісны и мунісны, кытчӧдз эз воны диковиннӧй керка дорӧдз.
Мичаысь-Мича шуис вокъясыслы, медым найӧ мунасны водзӧ, а ачыс кӧсйис суӧдны найӧс да кежис керкалань.
Мичаысь-Мича домаліс ассьыс вӧвсӧ пу дорӧ.
Шыбитіс щӧткасӧ, кодӧс сетіс старука, пыркнитчис и пӧрис каньӧ.
Котӧртіс керка дорӧ и заводитіс ӧдзӧссӧ парсавны.
Сійӧс лэдзисны, сійӧ пуксис лабич вылӧ, заводитіс кургыны да кывзыны.
Кӧрт ныра карга юаліс аслас моньыслысь, медся ыджыд пи гӧтырыслысь:
— Кор тэнад верӧсыд локтас гортӧ?
— Дас часын, — вочавидзис моньыс.
Шӧркост пиыслӧн гӧтырыс шуис, мый сылӧн верӧсыс локтас гортӧ дас ӧти часын.
А Кӧрт ныра карга медічӧт пиыслӧн гӧтырыс виччысис верӧссӧ войшӧр кадын.
Мичаысь-Мича кывзіс тайӧс ставсӧ, чеччыштіс лабич вылысь, котӧртіс ӧдзӧс дорӧ да заводитіс чашйысьны; сійӧс лэдзисны.
Сійӧ петіс керкаысь, котӧртіс пу сайӧ, пыркнитчис, мортӧ пӧрис, пуксис вӧв вылӧ да скачитіс вокъясыс бӧрся.
Тэрмӧдліс вӧвсӧ, вӧтліс сійӧс, поліс, мый Кӧрт ныра каргалӧн пияныс виасны сылысь вокъяссӧ.
Мунісны, мунісны зонъяс, воисны зыбуч дорӧдз и аддзисны сэтысь пос да луд.
Пос увтіыс визувтіс ва.
Татчӧ найӧ пуксисны шойччыны и унмовсисны.
Но Мичаысь-Мича сулаліс берег дорын и эз узь.
Дас часын локтӧ вӧлі гортас Кӧрт ныра каргалӧн медся ыджыд пиыс.
Кор сійӧ матыстчис пос дінӧ, вӧлыс сылӧн дрӧгнитіс.
— Но, вӧлӧй менам!
Дзоньвидзаӧсь на лыясыс Мичаысь-Мичалӧн?
— юаліс Кӧрт пыра каргалӧн медся ыджыд пиыс.
— Дзоньвидзаӧсь, — вочавидзис Мичаысь-Мича.
Уськӧдчисны найӧ ӧта-мӧдыс вылӧ, кутісны тышкасьны, и некоднанныс эз вермыны ӧта-мӧдсӧ венны.
Буретш сэки на весьтті лэбзьӧ вӧлі кырныш.
Кӧрт ныра каргалӧн пиыс горӧдіс сылы:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй.
Войтӧдышт ме вылӧ ӧти ва войт, ме тэныд сета кулӧм шой.
А Мичаысь-Мича шуис:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй!
Войтӧдышт ме вылӧ ӧти ва войт, ме сета тэныд кык кулӧм шой.
Кырныш войтӧдыштіс ва войтсӧ Мичаысь-Мича вылӧ.
Мичаысь-Мича вермис Кӧрт ныра каргалысь медыджыд писӧ да сетіс сійӧс вӧлыскӧд ӧтлаын кырнышлы.
Дас ӧти часын локтӧ вӧлі Кӧрт ныра каргалӧн шӧркост пиыс.
Кор сійӧ матыстчис зыбуч вомӧн нюжӧдӧм пос дінӧ, вӧлыс сылӧн дрӧгнитіс, кутіс бӧрыньтчыны, эз кӧсйы пос вылӧ кайны.
— Но, вӧлӧй менам! — шуис Кӧрт ныра каргалӧн шӧркост пиыс.
— Дзоньвидзаӧсь на лыясыс Мичаысь-Мичалӧн?
— Дзоньвидзаӧсь! — вочавидзис Мичаысь-Мича.
Уськӧдчисны найӧ ӧта-мӧдыс вылӧ.
Дыр тышкасисны, но некоднанныс ӧта-мӧдсӧ эз вермыны.
Бара сэті лэбзис кырныш.
Кӧрт ныра каргалӧн шӧркост пиыс горӧдіс сылы:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй!
Войтӧдышт ме вылӧ кӧть ӧти ва войт, ме тэныд сета кулӧм шой.
А Мичаысь-Мича шуис:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй!
Войтӧдышт ме вылӧ кӧть ӧти ва войт, ме ӧнтайямоз жӧ сета тэныд кык кулӧм шой.
Сэки кырныш войтӧдыштіс сы вылӧ ва войт.
Мичаысь-Мича вермис Кӧрт ныра каргалысь шӧркост писӧ да сетіс сійӧс вӧлыскӧд тшӧтш кырнышлы.
Войшӧр кадӧ шондіа-тӧлыся уж вылын матыстчис Кӧрт ныра каргалӧн медічӧт пиыс.
Ылісянь на вӧлі тыдалӧ, кыдзи дзирдалӧ да лӧсталӧ сылӧн вӧлыс.
Мыйӧн сӧмын матыстчис пос дорӧ Кӧрт ныра каргалӧн медічӧт пиыс, вӧлыс сылӧн дрӧгмуніс, кутіс табанитчыны и некыдз эз кӧсйы кайны пос вылӧ.
— Мый нӧ, вӧлӧй менам, дзоньвидзаӧсь на лыясыс Мичаысь-Мичалӧн?
— Дзоньвидзаӧсь!
— вочавидзис Мичаысь-Мича.
Найӧ паныдасисны ӧта-мӧдыскӧд пос дорын, заводитісны тышкасьны.
Дыр тышкасисны, но некоднанныс ӧта-мӧдсӧ эз вермыны.
И бара на весьтті лэбзис кырныш да куркнитіс:
— Карр!..
Карр!..
Кӧрт ныра каргалӧн медічӧт пиыс горӧдіс сылы:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй!
Войтӧдышт ме вылӧ кӧть ӧти ва войт, и ме сета тэныд кулӧм шой.
А Мичаысь-Мича шуис та вылӧ:
— Кырнышӧй, кырнышӧй, муса кырнышӧй!
Войтӧдышт ме вылӧ кӧть ӧти ва войт, ме сета тэныд кык кулӧм шой.
Нёль шой тэ месянь пӧлучитін нин.
Кырныш войтӧдыштіс ва войтсӧ Мичаысь-Мича вылӧ, и сійӧ пыр жӧ вермис Кӧрт ныра каргалысь медічӧт писӧ.
Сэсся сійӧ плавгис шондіа-тӧлыся уж вылӧ попона, медым сійӧ эз дзирдав, да садьмӧдіс ассьыс вокъяссӧ.
Найӧ садьмисны и весиг эз тӧдны, мый тані вӧлі.
— Мунамӧй бӧр, — шуис налы Мичаысь-Мича.
Мунісны найӧ, мунісны и медбӧрын матыстчисны Кӧрт ныра каргалӧн керка дорӧ.
Мичаысь-Мича домаліс вӧвсӧ пу дорӧ, пӧртсис каньӧ и муніс парсасьны ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧс лэдзисны, сійӧ чеччыштіс лабич вылӧ да кутіс кывзыны.
Кӧрт ныра каргалӧн моньясыс пукалісны да бӧрдісны асланыс верӧсъяс вӧсна, кодъясӧс виис Мичаысь-Мича.
Медся ыджыдыс шуис:
— Мичаысь-Мича регыд кутас локны бӧр, ме пета туй бокӧ, пӧртся зэв мича яблоняӧ.
Сійӧ кӧ нетшыштас кӧть ӧти яблӧк да сёяс, то кулас лёк смертьӧн, а оз кӧ сёй, то яблоня кватитас сійӧс.
— А ме пӧртся грушаӧ, — шуис шӧркост моньыс.
— Вокъяс пӧвстысь некод оз мун ме дінті грушасӧ нетшышттӧг.
Сійӧ кӧ сёяс грушасӧ, то кулас лёк смертьӧн, а оз кӧ сёй, груша кватитас сійӧс.
Медічӧтыс шуис:
— А ме пӧртся ваӧ, крусталь кодь сӧстӧм ваӧ.
Мичаысь-Мича мудзас туяс, окота лоӧ сылы ва юыштны либӧ купайтчыштны — и сэки сылы пом.
Кань чеччыштіс лабич вылысь, матыстчис ӧдзӧс дорӧ, кӧсйис петны.
А Кӧрт ныра карга шуис аслас медыджыд моньыслы:
— Вайлы татчӧ эсійӧ каньсӧ, абу-ӧ нин тайӧ Мичаысь-Мича?
Но, сійӧ кӧ, — лёк сылы лоӧ!
Кватитісны нывбабаяс каньӧс, видзӧдӧны — и збыль тайӧ Мичаысь-Мича.
— Но и пон жӧ тэ, Мичаысь-Мича!
— горӧдіс Кӧрт ныра карга.
— Ӧні тэ менам киясын!
Тэ, менам шӧркост моньӧй, корсь чер, а ті кыкнанныд босьтӧй каньӧс кокъясӧдыс, порог вылӧ пуктӧй да сылысь юрсӧ керыштӧй.
Но пока найӧ корсисны чер, кань чеччыштіс — и ӧшиньӧ!
Мичаысь-Мича петіс ывлаӧ, сэні пыркнитчис, пӧртсис мортӧ, чеччыштіс вӧв вылӧ да мӧдіс лэбзьыны, быттьӧ тӧвныр, — поліс мый вокъясыс сылӧн веськаласны бедаӧ.
Ещӧ кӧ неуна, и сійӧ сёрмис эськӧ: кӧсйисны нин вокъясыс нетшыштны яблӧксӧ.
— Энлӧй! — горӧдіс Мичаысь-Мича вокъясыслы.
— Ме ачым нетшышта!
Сійӧ кватитіс саблясӧ, чышкис сійӧс чышъянӧн, уськӧдіс ӧти яблӧк, вундіс сійӧс шӧри, и яблӧкысь пыр жӧ ылькнитіс вир.
Мӧдӧдчисны найӧ водзӧ.
Друг видзӧдӧны, туй бокын груша быдмӧ.
Муртса найӧ матыстчисны груша дорӧ, Мичаысь-Мича бара перйис саблясӧ, чышкис сійӧс чышъянӧн, уськӧдіс ӧти груша, вундіс шӧри, и грушаысь сідзжӧ ылькнитіс вир.
Кор найӧ воисны ва дорӧ, Мичаысь-Мича кучкис саблянас ваӧ, и сійӧ пӧрис вирӧ.
Сӧмын сэки сійӧ висьталіс вокъясыслы, мыйла тадзи вӧчис.
И мӧдӧдчисны найӧ водзӧ, кузнеч-дядьыс керка дорӧ.
Кӧрт ныра карга виччысис, виччысис ассьыс моньяссӧ, но эз вермы виччысьнысӧ, пуксис рос вылӧ да уськӧдчис вӧтчыны.
Друг шондіа-тӧлыся уж чошкӧдіс пельяссӧ да шуис аслас кӧзяиныслы:
— Шыбит ассьыд кӧрт щӧткатӧ, дона кӧзяинӧй менам, вӧтӧдӧ миянӧс Кӧрт ныра карга!
Мичаысь-Мича видзӧдліс бӧрвылас и аддзӧ, вӧтӧдӧ найӧс Кӧрт ныра карга.
Сійӧ шыбитіс кӧрт щӧткасӧ, кодӧс сылы сетіс старука, и кӧрт щӧтка пыр жӧ пӧрис сэтшӧм кевны вермытӧм няйтӧ, мый Кӧрт ныра карга пыр жӧ вӧйи пельӧдзыс.
Со сійӧ петіс нин няйтсьыс, сувтіс и бӧр сибдіс сэтчӧ.
Дыр ноксис карга, пока эз пет няйтсьыс, да бара уськӧдчис вӧтчыны Мичаысь-Мича да сылӧн вокъяс бӧрся.
Но тайӧ каднас найӧ ылӧдз нин удитісны пышйыны.
Друг шондіа-тӧлыся уж бара чошкӧдіс пельяссӧ да шуис аслас кӧзяиныслы:
— Шыбит ассьыд подковтӧ, дона кӧзяинӧй менам, Кӧрт ныра карга вӧтӧдӧ миянӧс.
Мичаысь-Мича видзӧдліс бӧрвылас и аддзӧ, мый Кӧрт ныра карга абу нин ылын.
Шыбитіс сійӧ подковсӧ, кодӧс сылы сетліс дядьыс.
Подков ёсь йывъяснас сатшис Кӧрт ныра каргалы кокъясас.
Доймӧмысла сійӧ кутіс чеччавны места вылас.
Кузнеч аддзис, мый вокъяслы грӧзитӧ опасность, восьтіс воротасӧ.
Кӧрт ныра карга удитіс нин инмӧдчывны биа роснас Мичаысь-Мича вӧв дінӧ, кор кузнеч восьтіс воротасӧ.
Вокъяс лэбыштісны веськыда сэтчӧ и пыр жӧ игналісны кӧрт воротасӧ.
А Кӧрт ныра карга нинӧм эз вермы вӧчны, сӧмын зэв ёна зыркӧдчис воротаас да горзіс:
— Розьӧдӧй заборсӧ, кӧть ӧти синмӧн видзӧдла Мичаысь-Мича вылӧ!
— Энӧ розьӧдӧй сэтчӧдз, — шуис Мичаысь-Мича, — кытчӧдз кузнечаын клещиыс оз донав.
Кор кузнечаын клещиыс доналіс, вокъяс розьӧдісны заборсӧ.
Кӧрт ныра карга нюжӧдіс сэтчӧ кывсӧ, найӧ кватитісны сійӧс доналӧм клещинас дай нетшыштісны.
Сэки сійӧ эз вермы терпитны да пышйис.
Вот сэки вокъяс и шойччыштісны.
Кадыс коли, и Мичаысь-Мича шуис:
— Ӧні позьӧ лючки-ладнӧ мунны и миянлы, Кӧрт ныра карга сэсся миян бӧрся вӧтчыны оз нин кут.
Найӧ прӧщайтчисны кузнеч-дядьыскӧд да мӧдӧдчисны гортаныс.
Туй вылас паныдасисны Кынмыськӧд.
Сійӧ вӧлі ӧкмыс пася, ӧкмыс сукмана, и ещӧ ӧкмыс разнӧйсикас паськӧма, а век на кынмис.
Мичаысь-Мича шуис сылы:
— Мунам миянкӧд, ми ещӧ воам на сэтшӧм местаӧдз, кӧні и тэ шоналан!
— Вот тайӧ эськӧ меным и колӧ!
— шуис Кынмысь да мӧдӧдчис накӧд.
Мӧдӧдчисны найӧ водзӧ.
Друг паныдасисны Стӧча лыйлыськӧд.
Сылӧн киясыс сідзи и лудісны — сылы окота вӧлі лыйны кирпичӧн.
Но некытчӧ вӧлі лыйнысӧ, став цельясыс эз вӧвны сы серти — ставныс кажитчисны зэв матынӧсь.
Мичаысь-Мича шуис:
— Мунам миянкӧд, ми ещӧ воам на сэтшӧм местаӧдз, кытысь тэ аддзан тэныд колана цельтӧ.
— Вот эськӧ овны сэтчӧдз, — шуис Стӧча лыйлысь и мӧдӧдчис накӧд.
Мӧдӧдчисны найӧ водзӧ.
Паныдасисны Сюсь синъясакӧд.
Сійӧ вӧлі аддзӧ, мый вӧчсьӧ и вӧръяс, и гӧраяс сайын, но и тайӧ сылы вӧлі этша — окота вӧлі видзӧдлыны пыр ылӧджык и ылӧджык.
Мичаысь-Мича шуис сылы:
— Мунам миянкӧд, воас кад, и тэ, гашкӧ, верман видзӧдлыны сэтшӧм ылӧ, мый пӧттӧдзыд тырмас видзӧдны.
— Тайӧ меным и колӧ!
— шуис Сюсь синъяса.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Паныдасисны Пӧтлытӧмкӧд, коді, мыйта кӧть эз сёй, некыдз эз вермы пӧтны.
Мичаысь-Мича шуис сылы:
— Мунам миянкӧд, ми ещӧ аддзам на сэтшӧм места, кӧні ме тэнӧ пӧттӧдзыд верда.
— Вот тайӧ меным и колӧ! — шуис Пӧтлытӧм да ӧтлаасис на дінӧ.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Паныдасисны Море юыськӧд.
Кор сылы удайтчыліс юыштны Тисса юысь кӧть вомтыр ва, ваыс ямліс ӧти воськов вылӧ.
Со кыдзи сійӧ юліс!
А пӧттӧдзыс юны некыдз эз вермы!
Мичаысь-Мича шуис сылы:
— Мунам миянкӧд, воас на кад, мый ми тэнӧ юктӧдам пӧттӧдзыд!
— Кӧть мед регыдджык!
— шуис Море юысь да ӧтлаасис на дінӧ.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Паныдасисны Тэрыб кокакӧд.
Мыйта сійӧ эз котрав, некыдз эз мудзлы — пӧттӧдзыс котравны эз и сюрлы.
Мичаысь-Мича шуис сылы:
— Мунам миянкӧд, ми ещӧ воам на сэтшӧм местаӧдз, кӧні тэ пӧттӧдзыд котралан.
— Тайӧ меным и колӧ! — вочавидзис Тэрыб кока да ӧтлаасис на дінӧ.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Кор матыстчисны королевскӧй дворец дорӧ, найӧ вӧліны ӧкмысӧнӧсь нин.
Мичаысь-Мича локтіс король дорӧ да шуис, мый вайӧдіс шондіа-тӧлыся ужӧс.
А король та вылӧ вочавидзис:
— Ӧні тэныд мӧд мог сюри: аддзан, тайӧ пачыс ломтысьӧ куимсё во, и сыысь жарджыкыс абу; ме сета нылӧс сӧмын сы сайӧ, коді оз повзьы узьны сэні.
— Ыджыдтор тай, — вочавидзис Мичаысь-Мича да гоз-мӧд кыв шуис Кынмысьлы.
— Вот тайӧ случайсӧ ме важӧн виччыси!
Пессӧ, коді вӧлі дворас, — квайтсё сажень, — сійӧ ставсӧ сотіс.
А сэсся пырис пачас, пукаліс сэні войбыд и век жӧ эз шонав.
Асывнас король ыстіс ассьыс работниксӧ пач дорӧ видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ.
Работник муніс да аддзис, мый Кынмысь пукалӧ пач пытшкын да век ӧтарӧ горзӧ, медым частӧджык лӧдсалісны пачсӧ, а ачыс дрӧжжитӧ, некыдз шонавны оз вермы.
Работник пырис пачӧ дай сотчис.
Мичаысь-Мича локтіс король дінӧ да доложитіс эз сӧмын сы йылысь, мый узис пач пытшкас, но и сы йылысь, мый сотісны квайтсё сажень пес.
Король та вылӧ шуис:
— Вот ещӧ ӧти задача: эм миян куимсё тшӧгӧдӧм ӧш да куимсё бӧчка вина, и сійӧ, коді кӧсйӧ гӧтрасьны менам ныв вылӧ, должен ставсӧ тайӧс сёйны и юны.
— Абу ыджыдтор! — шуис Мичаысь-Мича.
Сійӧ сёрнитіс Пӧтлытӧмкӧд да Море юыськӧд.
Пӧтлытӧм сылы шуис:
— Ӧшъяссӧ энӧ кульӧй, сӧмын сюръяссӧ налысь чегъялӧй.
Пытшкӧссӧ перъявны оз жӧ ков.
Море юысь шуис:
— Перйӧй бӧчкаяссьыс кранъяссӧ, а сэсся ме ачым ставсӧ вӧча.
Пӧтлытӧм ӧтчыдысьӧн сёйис став ӧшъяссӧ и эз на пӧт.
Таысь кындзи, сійӧ сёйис ставсӧ, мый вӧлі позьӧ сёйны и мый сійӧ аддзис матігӧгӧрысь, сёйис весиг кос корка торъяс, кодъяс туплясисны шкапъясын.
Море юысь сідзжӧ юис став винасӧ куимсёнан бӧчкасьыс, колис сӧмын тыртӧм бӧчкаяссӧ да асыкъяссӧ.
Мичаысь-Мича доложитіс корольлы, мый ставсӧ сёйӧма и юӧма.
А король шуис:
— Ӧні ещӧ ӧти задача!
Куимсё во нин лоӧ, кыдзи менам нылӧйлӧн заветнӧй паськӧмыс куйлӧ му помасянінын.
Нылӧс менсьым пӧлучитас сӧмын сійӧ, коді ваяс тайӧ платьесӧ.
Ме ысті нин сыла ӧти мортӧс.
Мичаысь-Мича шуис Сюсь синмалы:
— Видзӧдлы, ылын-ӧ сійӧ мортыс му помасянінсяньыс?
Сюсь синма видзӧдліс да аддзис, мый мортыс му помасянінсянь сы ылнаын, уна-ӧ тасянь да станцияӧдз.
Кыліс та йылысь Тэрыб кока, шуис, мый котӧртлас му помасянінӧ.
Уськӧдчис котӧртны, суӧдіс мортсӧ, уськӧдіс сійӧс му вылӧ.
Сэк кості, пока мӧдыс воис ас садяс, Тэрыб кока удитіс котӧртлыны му помасянінӧ да вайны сэтысь заветнӧй паськӧмсӧ.
А мӧд мортыс пукаліс туй шӧрын и, кор Тэрыб кока кутіс котӧртны сы дорті, тшӧктіс Тэрыб кокаӧс пуксьыны сыкӧд орччӧн.
И муртса на Тэрыб кока пуксис, морт босьтіс да сюйис сылы юр улас вӧв юр, медым сійӧ унмовсис.
Виччысьӧны Тэрыб кокаӧс бӧр, а сійӧ век абу и абу.
— Видзӧдлы, мый сэні лои Тэрыб кокакӧд?
— шуис Сюсь синмалы Мичаысь-Мича.
Сюсь синма видзӧдліс да шуис:
— Сійӧ узьӧ, юр улас сылӧн вӧв юр, а мӧд мортыс заветнӧй паськӧмсӧ вайӧ.
Мичаысь-Мича юаліс Стӧча лыйлысьлысь, оз-ӧ вермы сійӧ лэбӧдны вӧв юрсӧ Тэрыб кока юр улысь.
— Кыдзи нӧ, верма! — шуис Стӧча лыйлысь.
— Да сідзи, мый кыкнан юрыс пусь-пасьмунасны!
— Сідзи оз позь! — шуис Мичаысь-Мича.
— Тэ сӧмын вӧв юрсӧ лэбӧд!
— Кута старайтчыны! — вочавидзис Стӧча лыйлысь.
Корсисны сылы кирпичлысь нёльӧд юкӧнсӧ, и Стӧча лыйлысь шыбитіс сійӧс сідзи, мый лэбӧдіс Тэрыб кока юр улысь вӧв юрсӧ, и Тэрыб кока садьмис.
Садьмис Тэрыб кока да кутіс котӧртны керкалань, суӧдіс сійӧ мортсӧ, мырддис сылысь заветнӧй паськӧмсӧ.
Думыштны эз удитны, кыдзи сійӧ котӧрӧн локтіс му помасянінысь да вайис паськӧмсӧ гортас.
Аддзӧ король — вӧчны нинӧм.
Мудерит эн мудерит, а Мичаысь-Мичаӧс он ылӧд, вензьыны сыкӧд он вермы.
И Мичаысь-Мича гӧтрасис король ныв вылӧ.
Вӧчисны найӧ гажа свадьба и ӧні на олӧны-вылӧны, эз кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Пӧръясьны, и то колӧ кужӧмӧн @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 155‒156.}
ПӦРЪЯСЬНЫ, И ТО КОЛӦ КУЖӦМӦН
Ӧтчыд сиктын оліс трактирщик.
Сылӧн вӧлі зэв мича ныв.
Трактирщик шуис, мый сетас нывсӧ сӧмын сы сайӧ, коді куимысь пӧръялас сійӧс сідзи, мый трактирщик оз верит, а куимысь сідзи кужас пӧръявны, мый веритас.
Тайӧ жӧ сиктас оліс ӧти гӧлиник зон, шутник, теш петкӧдлысь.
Сійӧ радейтіс трактирщиклысь нывсӧ да кӧсйис сы вылӧ гӧтрасьны.
Вот и решитіс шудсӧ видлыны — муніс трактирщик ордӧ.
Трактирщик сылысь и юалӧ:
— Но, мый выльторйыс свет вылас?
— Да нинӧм, — вочавидзис зон, — вот сӧмын Дунай ӧзйӧма, а сійӧс идзасӧн кусӧдӧмаӧсь!
— Ог верит ме, — шуис трактирщик.
Сэки зон муніс.
Мӧд лунас пасьталіс мӧд паськӧм, лэдзис синмӧдзыс шапкасӧ да бара локтіс трактирщик ордӧ.
Трактирщик юаліс сылысь:
— Но, мый выльыс?
Дунай дорын вӧла-додьясӧн новлӧны жаритӧм чери.
Трактирщик думайтыштіс, а сэсся шуис:
— Верита!
Коймӧд лунас зон бара локтіс трактирщик дорӧ да бара мӧдпӧлӧс паськӧмӧн и мӧдпӧлӧс шапкаӧн, кодӧс вӧлі ёнджыка на лэдзӧма синъясӧдзыс.
— Но, мый выльторйыс свет вылас? — юаліс трактирщик.
— Аддзылі ме сэтшӧм лэбачӧс, коді, кор бордъяссӧ паськӧдас, тупкӧ миян государстволысь джынсӧ, — шуис зон.
— Ог ме верит, — шуис трактирщик.
Нёльӧд лунас зон бара локтіс.
— Но, мый выльыс?
— Аддзылі ме Карпатыысь сэтшӧм кольк, кодӧс дас кык морт майӧгъясӧн быгльӧдлісны-йӧткисны, — шуис зон.
Трактирщик думайтыштіс и, медбӧрын, нурбыльтіс:
— Верита.
Зон локтіс и витӧд лунас.
— Но, мый выльторйыс свет вылас?
— Господь ен гӧтрасьӧма!
— смелмӧдчис да шуис зон.
А трактирщик эз вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс:
— Вот талы нинӧм вылӧ ог верит!
Зон локтіс и квайтӧд лунас.
Трактирщик сідзи и эз гӧгӧрволы, мый ӧти и сійӧ жӧ морт сы дорӧ квайтӧдысь локтіс.
— Но, мый выльторйыс свет вылас?
— Рытнас цыганъяс ыджыд пос кузя небесаӧ вӧлі кайӧны скрипкаӧн ворсны.
Бара думыштчис корчмарь и, медбӧрын, шуис:
— Верита.
Тайӧ, гашкӧ, и збыль.
Неважӧн ӧти морт висьталіс меным, мый ен гӧтрасьӧма.
А цыганъясыд ӧд, тӧдӧмысь, зэв бур музыкантъяс, вот и медасисны, кӧнкӧ, сылы свадьба вылас скрипкаӧн ворсны!
Сэки зон висьтасис, мый сійӧ и воліс квайтысьнансӧ трактирщик ордӧ.
Нинӧм он вӧч.
Трактирщик сетіс ассьыс нывсӧ зон сайӧ, и кутісны найӧ овны шудаа.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Скӧр мачеха @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 157‒161.}
СКӦР МАЧЕХА
Олісны ӧтчыд кык сосед.
Кыкнанныслӧн вӧлі гӧтыр да морт ӧти нылӧн.
Друг заводитчис война и усис ӧти соседыс, а мӧд соседыслӧн сэк кості куліс гӧтырыс.
Мый налы коли вӧчны?
Вот дӧвеч да дӧва и ӧтвывтчисны.
Но дӧваыс эз вӧв прамӧй морт, ассьыс падчерицасӧ вывті ёна нӧйтіс.
Эз вермы терпитны ныв татшӧм олӧмсӧ дай муніс гортсьыс.
Муніс, муніс сійӧ дай паныдасис сылы пон.
Чукӧстіс сійӧс пон и тшӧктіс перйыны лы, коді вӧлі сибдӧма сылы горшас.
— Вӧч, нылӧй, буртор, — кутіс кевмысьны пон, — он кут каитчыны.
Ныв окотапырысь перйис лысӧ.
Пон сетіс сылы лысӧ да шуис:
— Тэ кӧ коркӧ он кут тӧдны, мый тэныд вӧчны, то матыст лысӧ вомдорад и сійӧ пырысьтӧм-пыр висьталас тэныд.
Ныв прӧщайтчис понкӧд, аттьӧаліс сійӧс лы сетӧмысь да бур сӧветысь и мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс, муніс.
Друг аддзӧ, пач сулалӧ.
Сӧмын на ныв ӧтвесьтасис сыкӧд, а сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн кутіс корны весавны сійӧс.
— Вӧч, нылӧй, буртор, — корис пач, — он кут жалитны.
Ныв чегъяліс увъяс, вӧчис корӧсь, чышкис пачысь ёгсӧ, зэв мичаа чышкис пач гӧгӧрсӧ, весаліс пачсӧ, любӧ весиг видзӧдны!
А пач сетіс сылы свисток да шуис:
— Ковмас кӧ тэныд, то шутёвт свистокнас, сразу жӧ он кут тыдавны.
Прӧщайтчис ныв пачкӧд, мӧдӧдчис водзӧ.
Друг аддзис кодзувкотӧс.
Коньӧр веськалӧма гуӧ и некыдз сэтысь оз вермы петны.
Сійӧ корис нылӧс отсавны сылы.
Ныв отсаліс кодзувкотлы, и кодзувкот шуис сылы:
— Мунігад кӧ тэ кылан кышакылӧм, то тӧд, мый тэ бӧрся вӧтчӧ лёк ёмабаба.
Прӧщайтчис ныв кодзувкоткӧд, аттьӧаліс сійӧс бур сӧветысь да мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс сійӧ и друг матыстчис зарни палатаяс дорӧ.
Пырис ныв и аддзӧ: палатаясыс зэв ыджыдӧсь, а пукалӧ сэні сӧмын ӧти скӧр старука.
— Олан-вылан, тьӧтушка, — меліа здоровайтчис ныв — сійӧ эз на тӧд, кутшӧм сы водзын ёмабаба.
Но старука эз вочавидз гӧстя чолӧмалӧм вылӧ, а сӧмын юаліс, мыйла сійӧ татчӧ локтіс.
Ныв висьталіс, мый корсьӧ места, кӧсйӧ пырны уджавны.
— Ладнӧ, ме босьта тэнӧ, — шуис старука.
— Уджыд тэнад оз ло уна: быд лун кутан идравны дас кык комната, сӧмын дас коймӧдас — эн пыр.
Пыран кӧ, кутан жалитны.
Сійӧ ещӧ висьталіс нывлы, мый вонас сылӧн куим лун.
Первойя лунас нывлы дум вылас эз и усьлы дас коймӧд комнатаыс.
Мӧд лунас сылы лои зэв окота видзӧдлыны сэтчӧ, но ныв вайӧдліс лысӧ вомдорас — и сылы ньӧти эз ло окота.
Тадзи жӧ сійӧ вӧчис и коймӧд лунас.
А рытнас, кор воыс помасис, старука пуктіс сы водзӧ кык ящик.
Ӧтиыс вӧлі дона, узоръяса, зӧлӧтаӧн мичмӧдӧма, а мӧдыс вӧлі прӧстӧй, парсасьӧм пу ящик.
— Босьт кодсӧкӧ, — омӧлик чуньнас ящикъясӧ тувкыштіг шуис старука.
— Босьт кӧть кодсӧ, кодыс сьӧлӧм вылад воас, — и висьталіс, мый зӧлӧтаӧн мичмӧдӧм ящикас уна мича платьеяс, донаторъяс — озыр приданнӧй, а прӧстӧй ящикас — лекарствояс, кодъясӧн позьӧ лечитны став беднякъяссӧ.
Ныв босьтіс прӧстӧй пу ящиксӧ.
Кӧть кутшӧма старука эз тшӧкты сылы босьтны мӧд ящиксӧ, ныв сулаліс аслас кыв вылас.
— Ладнӧ, — шуис старука нывлы, — но гортӧдзыд вотӧдз ящиксӧ эн лысьт восьтыны, а то лёк лоӧ.
Сэсся и лэдзис нылӧс.
Муніс, муніс ныв ящикнас да друг кыліс страшнӧй кышакылӧм.
«Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— муртса удитіс сійӧ думыштны и сразу жӧ дум вылас уси, мый йылысь висьтавліс сылы кодзувкот.
Ныв шутёвтіс свистокӧн, кодӧс сылы пӧдаритіс пач, и пырысьтӧм-пыр жӧ лоис невидимкаӧн.
Сэки жӧ тӧвзис сы весьтті лёк ёмабаба, но ныв вӧлі невидимкаӧн и кӧть кутшӧма старука эз видзӧд, а аддзыны сійӧс эз вермы.
Скӧрысла ропкигтыр да эргигтыр сійӧ бергӧдчис бӧр.
Ныв виччысьыштіс, пока ведьма эз саяв, и мӧдӧдчис водзӧ.
Кор матыстчис аслас сикт дорӧ, сійӧ бара шутёвтіс и сэки эз нин ло невидимкаӧн.
Петук, коді пукаліс потшӧс вылын, ылісянь нин аддзис сійӧс да горӧдіс:
— Кукареку, кӧзяйка, тэнад падчерицаыд локтӧ мича паськӧма, сьӧрсьыс зӧлӧтӧй ящик вайӧ, а ящиктырыс эмбур!
Скӧр мачеха эз верит петуклы да вӧтліс сійӧс потшӧс вылысь.
Буретш сэки ныв восьтіс калиткасӧ.
Сэки и мачехаыс и сылӧн нылыс тэрмасьӧмӧн пырисны керкаӧ видзӧдлыны, мый вайис сьӧрсьыс падчерицаыс.
Веританныд али он, мед ме му пыр муна, пӧръяла кӧ, — тайӧ прӧстӧй пу ящикас вӧлі сӧмын зӧлӧта, да шӧвкъяс, да парчаысь вурӧм паськӧм.
Мачехалы завидь лои.
Мӧд лунас сійӧ жаритіс, пӧжис, пуис, пӧжаліс — и, медбӧрын, лӧсьӧдіс туйӧ ассьыс нывсӧ, медым и сійӧ вайис аслыс приданнӧй.
Со мунӧ нин мачехалӧн оз падчерицаыс, а рӧдимӧй нылыс и друг паныдасьӧ понкӧд.
Пон чукӧстіс сійӧс да тшӧктіс перйыны горшсьыс лы, шуис, мый ныв кӧ вӧчас буртор, то оз кут каитчыны таысь.
Но ныв тшапа вочавидзис:
— Вот ещӧ! — и содтіс: — Ме перъя лысӧ, и тэ менӧ жӧ курччан.
И мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс сійӧ, муніс, друг аддзӧ, сулалӧ туй бокын пач.
Муртса на ныв ӧтвесьтасис сыкӧд, пач кутіс тшӧктыны весавны сійӧс.
— Вӧч буртор, — шуис пач, — вӧчан кӧ, он кут каитчыны.
Но мам ныв вочавидзис:
— Вот ещӧ, кута тай ме лякӧссьыны!
— и муніс водзӧ.
Тадзи жӧ лои и кодзувкоткӧд паныдасигӧн.
Регыд мысти сійӧ воис аддзывлытӧм мичлуна зарни палатаяс дорӧ.
Пырис сэтчӧ и первой горничасьыс аддзис сӧмын скӧр старукаӧс.
— Олан-вылан, тьӧтушка, — чолӧмаліс сійӧ старукаӧс.
Но старука, кыдзи и водзджык бур сьӧлӧма падчерицалы, эз вочавидз чолӧмалӧм вылӧ да сӧмын шуис:
— И тэ кӧсъян слугаавны?
Ладнӧ.
Босьта.
Тэныд сідзжӧ вонас лоӧ куим лун, и тэнад сідзжӧ оз ло некутшӧм мукӧд удж, сӧмын кутан идравны дас кык комната.
Но дас коймӧдас эн пыр.
А пыран кӧ — ок, и каитчыны жӧ кутан сыысь.
Но асныра мам ныв первойя лунас жӧ и водз асывсяньыс пырис дас коймӧд комнатаӧ.
Пырис и аддзӧ: нинӧм сэні абу, сӧмын кык ящик сулалӧ: зарни да пу.
Мам ныв видзӧдліс ящикъяс вылас да решитіс петны гусьӧникӧн.
Петіс, кӧсйис ӧдзӧссӧ пӧдлавны, а сійӧ оз пӧдлассьы.
Мыйта эз ноксьы, эз вермы ӧдзӧссӧ пӧдлавны.
Старука локтіс гортас, аддзис, мый дас коймӧд комнатаысь ӧдзӧсыс восьса, да шуис:
— Эн кывзы тэ менсьым приказӧс, а ӧні сэсся тэныд ме ордын не овны.
А медым тэ бӧрыннас эн кут шуны, быттьӧ ӧти лун слугаалін дарӧм, пыр дас коймӧд комнатаас да босьт сэтысь кӧть код ящиксӧ, но мый на пытшкын — ме тэныд ог висьтав.
Ныв эз и думышт весиг, босьтіс зарни ящиксӧ.
— Ладнӧ, — шуис старука.
— Мун.
Но гортӧдзыд вотӧдз эн восьты ящиксӧ, а то тэныд бур оз ло!
Сэсся и лэдзис нылӧс.
Муніс, муніс ныв аслас зӧлӧтӧй ящикнас и друг кыліс мышсьыс страшнӧй кышакылӧм.
Эз на удит сійӧ бергӧдчыны, видзӧдлыны, мый тайӧ татшӧмыс, кыдзи ёмабаба уськӧдчис сы вылӧ.
Ныв паляліс аски асывнас, ставнас вирӧссьӧма, гегдытӧдзыс кынмӧма и ӧдва ловъя мӧдӧдчис водзӧ.
Муніс сійӧ, муніс — аддзӧ, оз вермы водзӧ мунны.
Дӧгадайтчис:
«Вай, думайтӧ, видзӧдла, кутшӧм драгоценностьяс куйлӧны ящикас.
Пыр жӧ эбӧсӧй содас».
Шуӧма — вӧчӧма.
Ныв сувтіс, пуктіс ящиксӧ муӧ, восьтіс...
И мый нӧ?
Ящиксьыс чеччыштіс змей!
Уськӧдчис ныв вылӧ да заводитіс сійӧс курччавны, чушкыны.
Повзьӧмысла горш ныв заводитіс котӧртны.
Да сэтшӧм ӧдйӧ котӧртіс дзик гортӧдзыс, муртса лолыс эз пет.
Кор сійӧ вӧлі нин сикт дорын, петук аддзис сійӧс да горӧдіс аслас кӧзяйкаыслы.
— Кукареку, кӧзяюшка, нылыд тэнад локтӧ ставнас вирӧсь, кулӧма нисьӧ ловъя!
Но скӧр мачеха и тайӧ пӧрйӧ эз верит петуклы да вӧтліс сійӧс потшӧс вылысь.
Сэки жӧ ӧграда пытшкас пырис сылӧн нылыс.
И муртса на сійӧ удитіс висьтавны ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі, кыдзи пыр жӧ уси да кулі.
А сы бӧрся падчерицаыслы вежалӧмысла куліс и скӧр мачеха.
А ая-ныла та бӧрын кутісны овны зэв бура.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Бедняк, руч да ош @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 163‒165.}
БЕДНЯК, РУЧ ДА ОШ
Збыль тайӧ али абу, а оліс свет вылын бедняк.
Ӧтчыд асывнас сійӧ петіс му вылӧ мӧскӧн гӧрны.
Кор сійӧ мунӧ вӧлі вӧр дорӧд, то друг кыліс, мый кодкӧ сэні и равзӧ и тёльӧдчӧ.
Бедняк пырис вӧрӧ видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ, и аддзис ыджыдысь-ыджыд дивӧ.
Сійӧ аддзис, мый зэв ыджыд ош косясьӧ ичӧтик кӧчкӧд.
— Но, татшӧмтортӧ ас олӧмын ме эг на аддзыв!
— шуис бедняк и кутіс серавны, да сідзи, мый муртса эз пот сералӧмысла.
— Эк тэ, тӧлктӧм морт! — горӧдіс сы вылӧ ош.
— Да кыдзи тэ лысьтан ме вылын серавны?
Вот ме таысь сёя и тэнӧ и тэнсьыд мӧстӧ!
Сэки бедняклы кутшӧм нин серам.
Сійӧ заводитіс корны ошкӧс, медым эз вӧрзьӧд сійӧс.
А ош некыдз эз кӧсйы сӧгласитчыны.
Сэки бедняк кутіс корны, медым ош эз вӧрзьӧд сійӧс кӧть рытӧдзыс, кытчӧдз сійӧ оз гӧр ассьыс муторсӧ, а то семьяыслы тӧвбыд ковмас пукавны няньтӧг.
— Ладнӧ, — шуис ош.
— Мед лоӧ сідзи, рытӧдзыс ог вӧрзьӧд, но сэки эн дивит, — сёя!
И ош мӧдӧдчис аслас делӧясӧн, а бедняк шогсигтыр гӧрис ассьыс мусӧ и кӧть кыдзи эз думайт, эз тӧд, мыйӧн милӧстивитны грознӧй зверӧс.
Луншӧр кадӧ му вылӧ котӧрӧн локтіс руч.
Аддзис сійӧ, мый бедняк шогсьӧ, да юаліс сылысь, мый сыкӧд, оз-ӧ вермы сійӧ отсавны.
Бедняк висьталіс, мый лои ошкӧд.
— Тайӧ шогыд нӧ кутшӧм на шог?
— шуис руч.
— Тэ эн шогсьы.
Нинӧм сійӧ тэнӧ оз вӧч, и ачыд тэ колян ловъя и мӧскыд тэнад, дай ещӧ пӧлучитан ошлысь кусӧ!
Но уна-ӧ тэ меным мынтан, ме кӧ мезда тэнӧ?
Бедняк эз тӧд, мый кӧсйысьны ручлы.
Сійӧ дась вӧлі сетны сылы ставсӧ, но сылӧн аслас дзик нинӧм эз вӧв, а руч корис уна.
Медбӧрын найӧ сӧгласитчисны: бедняк кӧсйысис сетны ӧкмыс курӧг да ӧти петук.
Кӧсйысис бедняк, а ачыс эз тӧд, мый вӧчны, кытысь ставсӧ тайӧс босьтны?
Но век жӧ кӧсйысис.
— А ӧні, бедняк, кывзы менӧ, — шуис руч.
— Кор рытланьыс ош локтас татчӧ, ме дзебся кустъяс пӧвстӧ да заводита тутсыны, быттьӧкӧ охотник.
Сэки ошкыд повзяс да кутас кевмысьны, медым тэ дзебин сійӧс.
Тэ сюян сійӧс няйт мешӧкӧ да шуан, медым сійӧ эз лысьт весиг вӧрзьӧдчыны.
Сэки ме пета кустъяс пӧвстысь да юала: «Мый тэнад сэні, мешӧкас?»
А тэ вочавидзан: «Сотчӧм мыр».
Ме ог верит тэныд да шуа: «А тэ мыйвынсьыд сатшкы сэтчӧ чер!»
Тэ босьтан чер да сэтшӧм ёна кучкан ошлы, мый сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ и кулас.
Бедняклы лои нимкодь бур сӧветысь.
Ставыс артмис сідзи, кыдзи шуис руч: ошкӧс виисны, а бедняк да сылӧн мӧскыс колины ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь.
— Но мый, збыль ме тэныд висьталі? — юаліс руч.
— Коді эськӧ тэныд сетіс меысь бурджык сӧветсӧ.
Вот некор сэсся эн вунӧд: босьт эн выннад, а сюсьлуннад!..
А ӧні виччысь, аски ме локта тэ ордӧ уджйӧзла — ӧкмыс курӧгла да петукла.
Мед сӧмын госаӧсь вӧліны.
И гортад ло.
А то тэныд бур оз ло!
Бедняк лэптіс ошсӧ телега вылӧ да мӧдӧдчис гортас.
Ужнайтыштіс, бура узис, а руч йылысь эз и думайт; сылысь жӧ ӧд велӧдчис, мый колӧ босьтны сюсьлунӧн, а оз вынӧн.
Асывнас сійӧ муртса на восьтіс синъяссӧ, а руч сэні нин и вӧлӧма.
Йиркӧдчыштіс сы ордӧ да кутіс корны курӧгъясӧс да петукӧс, кодъясӧс кӧсйысьліс бедняк.
— Дзик пыр, дзик пыр, кумушка!
— горӧдіс бедняк.
— Виччысьлы неуна, ме сӧмын пасьтася!
Сійӧ тэрыба пасьтасис, ӧдзӧссӧ эз восьты, а сувтіс джодж шӧрас да заводитіс пон моз увтчыны.
— Бедняк!
Бедняк!
— горӧдіс ывласянь руч.
— Коді нӧ сэні увтчӧ?
Абу-ӧ нин понъяс?
— Понъяс, кумушка, понъяс!
— вочавидзис бедняк.
— Да ещӧ кутшӧмӧсь!
Тані крӧвать улынӧсь, чӧртыс тӧдӧ, кытысь найӧ босьтсьӧмаӧсь!
Тыдалӧ, кылӧмаӧсь тэнсьыд дуктӧ, кумушка, вот и кӧсйӧны уськӧдчыны.
Ме найӧс ӧдва кута!
— Вӧч нин тэ сэтшӧм буртор, — горӧдіс руч, — кут найӧс, кут, кытчӧдз ме ог пышйы.
Мед курӧгъясыд и петукыд кольӧны тэ ордӧ, сӧмын тэ понъястӧ кут!
Кор бедняк восьтіс ӧдзӧссӧ, руч вӧлі гӧраяс сайын нин, увтасінъяс сайын.
А бедняк сэтшӧма сераліс сы вылын, мый, гашкӧ, и ӧні на сералӧ, ловъя кӧ.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Кыдзи ме небесаын вӧлі и му вылӧ бӧр локті @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 166‒171.}
КЫДЗИ МЕ НЕБЕСАЫН ВӦЛІ И МУ ВЫЛӦ БӦР ЛОКТІ
(Абу збыль, а вӧвлытӧмтор — мойдкывсӧ висьталӧ бедняк, бедняклӧн пиыс и ачыс батрак)
Тітӧ нин бура тӧданныд, мый менам батьлӧн вӧлі сё хольд му.
И сы дворысь квайт ошкысь этшаджык доддялӧмӧн некор эз петавны.
Вот озырлуныс вӧлі!
Тужа-нужа некор эз тӧдлыны!
А мый керкапомас частӧкодь весиг нянь коркаыс эз вӧвлы — абу ыджыд шог.
Татшӧмторйыс вӧвлі и миянысь на гӧль йӧзкӧд.
Сідзкӧ вот, ӧтчыд миян вӧлі сэтшӧм уна шобді, мый мамным эз тӧд, мыйысь няньсӧ пӧжавны.
Батьӧ видчис, видчис, амбартыр пӧ шобді, а ми сэтшӧм тӧлктӧмӧсь, мый ог вермӧй весиг сӧчӧн пӧжавны.
Дышӧдіс меным кывзыны батьлысь ропкӧмсӧ да видчӧмсӧ.
Ме доддялі квайт ӧшкӧс, пукті телега вылӧ дас кык шобді мешӧк да мӧдӧдчи мельничаӧ.
А бать да мам мунісны му вылӧ гӧрны.
Кор ми мунім миртуй кузя, телегаыс дай квайтнан ӧшкыс сибдісны.
Сэті вӧлі сэтшӧм няйт, мый весиг ӧшъяс, и найӧ эз вермыны вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
Мый нӧ меным вӧлі вӧчны?
Эновтны шобдісӧ оз позь.
Ветлыны гортӧ мукӧд ӧшъясла?
Да ӧд и найӧ сибдасны няйтас.
Думайті ме да думайті, но сідзи эг и вермы нинӧм думыштны.
Друг менам юрӧ воис мӧвп, быттьӧ и мукӧдъяслысь татшӧмторсӧ ме аддзывлі.
Ме лэдзалі ӧшъясӧс, ректі телега вылысь став шобдісӧ, пуксьӧдалі ӧшъясӧс телега вылӧ, а мешӧкъяссӧ доддялі телегаас.
И заводиті вӧтлыны!
А ыръянитны кӧ кутас кутшӧмкӧ мешӧк, ме сэтшӧм чорыда кучкылі сылы мышку кузяыс вӧжжиӧн, мый сійӧ пыр жӧ раммыліс.
А кор ме перйи плеть да швичниті найӧс плетьнас, то найӧ ӧти здукӧн кыскисны менсьым телегаӧс няйтсьыс, быттьӧ сійӧ некор сэтчӧ эз и сибдыв.
Лёка ли, бура ли, а прӧйдитім ми тайӧ местасӧ.
Вот сэки ме вӧтлі ӧшъясӧс телега вылысь, шобді тыра мешӧкъяссӧ пукталі бӧр, и мӧдӧдчим ми водзӧ, мельничаӧ.
Медбӧрын воим местаӧдзыс.
Здоровайтча мельниккӧд, а сійӧ вочавидзӧ, мый меным ковмас недыр виччысьыштны, сы вӧсна мый мельнича абу гортас, сійӧ мунӧма оз вотны.
— Кулльыс сійӧс нуӧма!
Мый нӧ ӧні ме вӧча?
Но эг кут ме дыр думайтны.
Муні да и корси мельничасӧ.
Сійӧ кайӧма вӧлі джуджыдысь-джуджыд пу йылӧ да сёйӧ оз.
Ме кори сійӧс лэччыны муӧ, сы вӧсна мый менӧ гортын сизимӧн виччысьӧны и ме со кутшӧма тэрмася.
Но сійӧ сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуис, мый оз лэччы сэтчӧдз, кытчӧдз пӧттӧдзыс оз сёй!
Мый нӧ меным коли вӧчны?
Ме куті виччысьны.
Сулалі да сулалі, виччыси, а сійӧ пукаліс да пукаліс пу вылын да эз и думайт лэччыны.
«Но, думысь шуи ме, тырмас менӧ бӧбйӧдлыны!»
Плетьӧй менам вӧлі киын!
Кватиті ме сійӧс кыкнан киӧн да ӧддзӧдчӧмӧн сутшки воропсӧ муӧ.
А ачым сідзжӧ кайи пу йылӧ.
Мый нӧ, и ме сёйышта озсӧ!
Сэні, выліас, ме пӧттӧдз сёйи вотӧссӧ мельничакӧд ӧтлаын.
А сэк кежлӧ, кор ме пӧті, и мельнича умӧма озсьыс.
Лэччим ми му вылӧ, кисьті ме шобдіӧс мельничаӧ, и сэки меным дум вылӧ уси плетьӧй.
Куті ме корсьны сійӧс быдлаысь.
А сійӧ некӧн абу.
Друг аддза: ӧшалӧ плетьӧй джуджыдысь-джуджыд тополь йылын!
А плеть воропыс и абу.
— Кытчӧ нӧ сійӧ лои?
— юалі ме.
Мельнича вочавидзӧ:
— Гашкӧ, ті аддзанныд, да онӧ казялӧй, мый тайӧ топольыс и вӧлі тіян плеть воропнад.
Сӧмын сэки ме видзӧдлі бурджыка тополь вылас.
Тайӧ чӧрт кодь плеть воропыс сэтшӧма менӧ бӧбйӧдліс, мый ме сӧмын ӧні тӧді сійӧс.
Сійӧ, збыльысь сійӧ и эм!
А быдмӧма кутшӧма!
Гӧгӧрбок нин быдмӧмаӧсь увъяс да коръяс, а стволыс лоӧма сэтшӧм кыз, мый кыкнан кинад он шымырт!
— Но, — шуа ме, — ассьым плетьӧс ме татчӧ ог коль!
Куті кавшасьны пу йылӧ.
Кавшася и аддза, мый пуыслӧн став увъяс вылас сквореч позъяс.
«Вот, думайта, бур лоӧ, мам жаритас скворечьяссӧ; пӧттӧдзным сёям...»
Босьті ме да и рази аслам гачкокысь кӧвсӧ да кӧртавлі на бердӧ скворечьясӧс кокъясӧдыс.
Лыдтӧм-щӧттӧм скворечӧс ме кӧрталі да куті кавшасьны водзӧ аслам плетьла.
Пока ме кавшаси, пу лапъяс сідзи и швачӧдісны скворечьясӧс, и ме весиг эг казяв, кыдзи найӧ кыпӧдчисны пу вылысь, а на бӧрся и ме.
И ми лэбзим.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ лэбисны скворечьяс, а воисны Лашко ю дорӧдз.
Буретш сэки бабаяс сэні вӧлі кӧлуй пожъялӧны.
Аддзисны найӧ менӧ да заводитісны горзыны:
— Мича жӧ тэ, мича жӧ тэ!
И асьныс сералӧны.
А ме велалі.
— Гачтӧ лэдз, гачтӧ лэдз!
Ме рази гач кизьӧс и гачсӧ лэбзьӧдісны скворечьяс.
А ме уси веськыда Лашкоӧ!
Да кыйи юсьыс сэтшӧм ыджыд чери, мый весиг телега вылын эг вермы сійӧс нуны гортӧ Бешенеӧдз!
Ме ӧдва кысси сэсся мельнича дорӧдз.
А сэні менӧ виччысисны нин: пызьсӧ важӧн нин вӧлі изӧмаӧсь.
Ме доддялі ӧшъясӧс да мӧдӧдчи гортӧ.
Гортын бать юаліс менсьым:
— Но, пиук, мый тэ вайин?
— Зептын шиш.
— Ок, пиук, и бура жӧ тэ вочавидзин аслад батьыдлы, — шуис бать да сэтшӧма швачкис-кучкис меным, мый ме весиг кӧть пӧлтинник сетісны, эг сӧгласитчы сэсся татшӧмтортӧ терпитны.
Ме бӧрдігтырйи пышйи сарайӧ.
Друг локтӧ бать и юалӧ менсьым:
— Кымын час?
— Сы мында жӧ, мыйта вӧлі и кольӧм пӧрйӧ, — скӧрысь вочавидзи ме.
Сэки бать буриника нӧйтыштіс менӧ.
И вӧлі жӧ меным мыйысь бӧрднытӧ.
Сӧмын рытъядорыс ме локті кухняӧ.
Буретш сэки менам мамӧй босьтӧ вӧлі пожйысь рысь.
И вот код тӧдас кытысь кухняӧ котӧрӧн пырис кӧин.
И мамӧй повзьӧмвывсьыс кватитіс сійӧс пельясӧдыс, шлапнитіс пызан вылӧ да гартіс рысь пытшкӧ.
Сэки сэсся ме эг нин кут повны.
Мам быгльӧдлӧ на вӧлі рысьсӧ, а ми водім узьны, сы вӧсна мый батьӧ шуис: водз асывнас мунам Токайӧ.
Чеччим ми зэв водз.
Мам пуктіс сумкаӧ тупӧсьджын нянь да рысь ёкмыль.
Муртса на ми воим местаӧдзыс да чеччим телега вылысь, ме шуи йӧзыслы:
— Шойччыштамӧй туй бӧрад, а сэсся лунтыр шойччытӧг кутам ытшкыны.
Мый нӧ, йӧзыс сӧгласитчисны мекӧд.
Ытшкышті ме неуна турун, ми пуксим сы вылӧ да заводитім пажнайтны.
А миян косаясным куйлісны сэні жӧ орччӧн.
Ме перйи сумкаысь сёянӧс да шуи, мый сыысь не должен кольны ни ӧти крӧшки.
Первой ме босьтчи рысь ёкмыль бердӧ.
Сӧмын на ме вунді сійӧс, кыдзи чеччыштіс сэтысь дзугсьӧм гӧна кӧин да уськӧдчис котӧртны.
Уськӧдчис котӧртны дай крукасис коса воропӧ да кутіс чеччавны, чеччавны турун вывтіыс косаыскӧд тшӧтш, медым кӧть кыдзкӧ да мынтӧдчыны сыысь.
Пока ми видзӧдім да шензим, кыдзи кӧин чеччалӧ косанас, став турунсӧ вӧлі нин ытшкӧма.
Нимкодь лои миянлы!
И ме шуи йӧзлы:
— Аддзанныд, кутшӧм бур, мый ми первой закуситім.
Ми эськӧ рытӧдзыс эг вермӧ ытшкыны видзсӧ, а кӧин ӧти здукӧн ытшкис.
Вайӧй ӧдйӧджык сёйыштам, а сэсся босьтчам удж бердӧ.
Сэк кежлӧ, кор миян сёйсис, туруныс сэтшӧма косьмис, мый сійӧс кад нин вӧлі куртны да зорӧдавны.
Ме талялі зорӧдсӧ, а мукӧдъясыс вилаясӧн мыччалісны меным турунсӧ.
Ок, и ыджыд жӧ зорӧд ме тэчи!
Йывнас небесаӧ инмӧ!
Сэки ме куті думайтны, кыдзи меным сы вылысь лэччыны.
Но кӧть кутшӧма ме эг думайт, сідзи эг и вермы нинӧм думыштны.
Друг меным дум вылӧ уси, мый небесаын олӧ менам ӧти тьӧтка.
«Зэв матын сэтчӧдз», — думышті ме да решиті, мый буретш кад видлыны сійӧс.
Дыр думайтны ме эг кут.
Поскыс вӧлі ме водзын.
Ме сувті сы вылӧ и куті кайны вывлань.
Со небеса — ок, и ыджыд жӧ сійӧ!
Сэтчӧ и вошнытӧ абу сьӧкыд.
Эг сразу ме аддзы аслам тьӧтка Каталысь керкасӧ.
Бур, мый меным паныдасис детинка.
Ме юалі детинкалысь, оз-ӧ тӧд сійӧ, кӧні олӧ менам тьӧтка Катаӧй.
Сійӧ кӧсйысис петкӧдлыны меным тьӧткалысь керкасӧ.
Ме восьті ӧдзӧссӧ, видзӧда, менам тьӧтка Катаӧй чечевица бӧрйӧ посводзас.
Ме здоровайтчи сыкӧд да юалі, тӧдіс эз менӧ.
— Кыдзи нӧ эг тӧд!
Да кыдзи нӧ тэ веськалін татчӧ?
Пуксьы, племянник, мый сулалан?
Мудзин, кӧнкӧ?
Сійӧ сэтшӧма кутліс да окаліс менӧ, и ме нин чайті, мый помыс талы оз ло.
Сэсся кутіс юасьны бать да мам йылысь.
Но, гӧститышті ме сы ордын лун куим.
Кадыс колис ӧдйӧ.
Нёльӧд лунас ме шуи аслам тьӧткалы, мый муна гортӧ, а то гортын оз тӧдны, кытчӧ ме воши.
Прӧщайтчи и мӧдӧдчи.
Вои пос дорӧдз, видзӧдлі увлань и аддзи: зорӧдыс ляпкалӧма и лоӧма сэтшӧм ичӧтик, мый муртса тыдалӧ.
Гыжъялышті ме юрӧс, думайтышті, кыдзи нӧ гортӧ воны?
Чеччыштны оз позь — сьылідзиртӧ чеган, а мӧд туй тасянь абу.
Вот и ковмис меным бӧр бергӧдчыны тьӧтка дорӧ сӧветла.
Кор ме восьті ӧдзӧссӧ, сійӧ юаліс:
— Мый нӧ бергӧдчин, эн-ӧ нин ассьыд табак кошельтӧ вунӧд?
— Эг, тьӧтка Ката, — вочавидзи ме.
— Табак кӧшельыд ме ордын.
Да вот некыдз ог вермы лэччыны.
Зорӧдыс, кодӧс ме тэчи, ляпкалӧма дзикӧдз да лоӧма ичӧтик, быттьӧ мак тусь.
Тьӧтка аддзис, мый ме зэв ёна жугыльми, да шуис меным:
— Ладнӧ, отсалам тэнад шоглы.
Менам эм на ӧтруб мера, ми кыам сыысь гез, и тэ лэччан тайӧ гез кузяыс му вылӧ.
Тадзи и лои.
Ми кыим ӧтрубысь гез, но сійӧ эз шогмы: зэв нин дженьыд вӧлі.
А ӧтрубыс сэсся менам тьӧткалӧн эз вӧв.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Сэки тьӧтка гусяліс соседыслысь ӧтруб мера, и сыысь ми сідзжӧ кыим гез, а сэсся кыкнансӧ йитім.
Ӧні гезйыс судзис нин муӧдзыс.
Ми бара прӧщайтчим, и ме куті лэччыны увлань.
Кор ме лэччи асланым ӧтруб кузя, гезйыс ещӧ сідз-тадз кутіс.
Но кор ме вои гусялӧм ӧтрубӧдз, гезйыс пырысьтӧм-пыр ори, и ме лэбзи увлань.
Лэбзя ме увлань и аддза — уся ме веськыда турун зорӧд вылӧ.
Уси ме сідзи, уси, а... зорӧд вылын куйліс из.
Вот сы вылӧ и уси ме.
И сэтшӧма кучкыси, мый пыр жӧ изсьыс би сявкнитліс.
Сэки ӧти здукӧн зорӧдыс ӧзйис дай сотчис.
А ме веськалі му вылӧ.
Тадзи ме бӧр вои му вылӧ.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Кодзув синъяса пастух @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 172‒174.}
КОДЗУВ СИНЪЯСА ПАСТУХ
А вӧлі тайӧ сэні, кӧні некор эз вӧвлы.
Сизим страна сайын, океанъяс сайын овліс ӧти король.
Да сэтшӧм скӧр, сэтшӧм лёк, мый йӧзыс повзьылісны весиг сэки, кор кывлісны сылысь нимсӧ.
Тырмымӧн вӧлі корольлы несйыны, кыдзи всадникъяс тэрыб кока вӧвъяс вылын паськӧдлісны тайӧ юӧрсӧ страна пасьта.
И кодікӧ кӧ эз шулы: <rus>«Будьте здоровы!»</rus> сійӧс пыр жӧ казнитлісны.
Вот ставыс и сиисны сылы здоровье, сӧмын ӧти гӧлиник пастух чӧв оліс.
Сійӧс кутісны да вайӧдісны король дінӧ, медым сійӧ сетіс пастухлы страшнӧй приговор.
Кӧть кутшӧма король эз приказывайт, кӧть кутшӧма сійӧ эз горзы, пастух эз кӧсйы шуны сылы <rus>«будьте здоровы!»</rus>.
А помланьыс пуктіс корольлы татшӧм условие: сійӧ сиас корольлы здоровье сӧмын сэки, кор король сетас сы сайӧ ассьыс нывсӧ.
Зонмыс эз вӧв йӧй.
И корольлӧн нылыс сылы сьӧлӧм вылас воис, да и мӧдтор на сылӧн вӧлі юрас: кыдзи эськӧ король кулӧм бӧрын веськӧдлыштны государствоӧн, став делӧяссӧ вӧчны ас ногыс.
А том королевна рад вӧлі петны верӧссайӧ пастух сайӧ.
Пастух вӧлі мича, тӧлка, а синъясыс сылӧн дзирдалісны быттьӧ кык кодзув.
Но король некыдз эз сет ассьыс сӧгласиесӧ.
И весиг думыштіс пастухлы лёк казнь: прикажитіс аслас стражникъясыслы шыбитны сійӧс клеткаӧ еджыд ош дінӧ.
Стражникъяс сідзи и вӧчисны.
Но кор ош аддзис, мый пастухлӧн синъясыс быттьӧ кык кодзув, сійӧ пыр жӧ водіс сы кок дорӧ да кутіс нювны пастухлысь кияссӧ.
Асывнас, кор стража пырис, пастух вӧлі дзоньвидза: сійӧ ворсіс аслас пӧлянӧн, а ош йӧктіс.
Весиг ачыс король воліс дивуйтчыны татшӧм чудесанас.
Но ассьыс нывсӧ сійӧ век жӧ эз кӧсйы сетны верӧссайӧ пастух сайӧ, а думыштіс сылы ещӧ лёкджык казнь — тшӧктіс стражникъяслы шыбитны сійӧс темницаӧ ёжъяс дінӧ.
— Ог пов ме, мед кӧть сё смерть вылӧ ыстасны! — шуис пастух.
— Сэтчӧдз ог шу <rus>«будьте здоровы»</rus>, кытчӧдз король оз сет ме сайӧ нывсӧ.
Шыбитісны сійӧс темницаӧ ёжъяс дінӧ.
Но ёжъяс, мыйӧн сӧмын видзӧдлісны сылы синъясас, эз вӧрзьӧдны сійӧс.
А пастух перйис ассьыс пӧлянсӧ, заводитіс ворсны, и ёжъяс йӧктісны дзик асылӧдзыс, сэтчӧдз, кытчӧдз важ стражасӧ эз веж выль стража.
Бара корисны корольӧс.
Сійӧ видзӧдіс, дивуйтчис, но и тайӧ пӧрйӧ эз кӧсйы сетны ассьыс нывсӧ пастух сайӧ, а прикажитіс шыбитны зонмӧс гуӧ, кытчӧ сутшйӧдлӧма ёсь майӧгъяс.
— Ог пов ме и ёсь майӧгъясысь!
— шуис корольлы пастух.
— Всё равно ог шу <rus>«будьте здоровы»</rus>, кытчӧдз онӧ сетӧй ме сайӧ нывтӧ!
Нуӧдісны сійӧс да шыбитісны гуӧ, кытчӧ вӧлі сутшкӧма сё ёсь майӧг.
Но и тайӧ пӧрйӧ некутшӧм лёктор сыкӧд эз ло.
Пастухлӧн синъясыс югдӧдісны пемыдінсӧ, и усигас сійӧ веськӧдчис ёсь майӧгъяс костӧ.
Усис гу пыдӧсӧ и весиг некыті эз дойд.
Асывнас сійӧ пукаліс нин гу дорын да ворсіс пӧляннас.
Король гӧгӧрвоис, мый татшӧм кокниа пастухкӧд сылы не справитчыны, да думыштіс выльтор.
Сійӧ тшӧктіс доддявны коляска да аскӧдыс орччӧн пуксьӧдіс пастухӧс.
Вӧвъяс лэбзисны тӧвныр моз.
Друг найӧ матыстчисны эзысь вӧр дорӧ.
— Вот, — шуис король, — ме пӧдарита тэныд тайӧ вӧрсӧ, шуан кӧ тэ <rus>«будьте здоровы!»</rus>
— Ог шу ме! — вочавидзис пастух.
— Сэтчӧдз ог шу, кытчӧдз онӧ сетӧй ме сайӧ нывтӧ.
Мӧдӧдчисны водзӧ.
Сэсся матыстчисны зарни замок дорӧ.
— Ме пӧдарита тэныд тайӧ зарни замоксӧ, — шуис король, — шуан кӧ тэ <rus>«будьте здоровы!»</rus>
— Ог шу ме тайӧс и ӧні! — шуис корольлы пастух.
— А сӧмын сэки шуа, кор нывтӧ ме сайӧ сетанныд.
— Ладнӧ, — шуис король.
— Мый вӧчан, мед сійӧ лоӧ тэнад!
Найӧ бӧр локтісны дворецӧ, и король ыстіс гонецъясӧс став страна пасьта пригласитны гӧстьясӧс свадьба вылӧ.
И вӧчисны жӧ сэки став мир пасьта пир!
Первой блюдонас вайисны буретш кушман сора яй.
Кушманыс вӧлі сэтшӧм курыд, мый король несйис, да сэтшӧма, кутшӧма некор на эз несйыв.
— <rus>Будьте здоровы, будьте здоровы, будьте здоровы</rus>! — горӧдіс пастух, и сыкӧд тшӧтш горӧдісны ставныс.
— <rus>Будьте здоровы, будьте здоровы, будьте здоровы</rus>! — век на горзіс пастух, кор мукӧд гӧстьясыс важӧн нин дугдісны.
Тадзи сійӧ горзіс сэтчӧдз, кытчӧдз став гӧстьясыс пир вылын эз кутны серавны да кытчӧдз король эз горӧд:
— Да ланьт нин сэсся!
Но пастух горзіс водзӧ:
<rus>— Будьте здоровы!</rus>
<rus>Будьте здоровы!</rus>
<rus>Будьте здоровы!</rus>
— Да ланьтан али он тэ сэсся?
— скӧрысь горӧдіс король пастухлы.
— Босьт менам королевстволысь джынсӧ, сӧмын ланьт...
Босьт королевствосӧ ставнас!
Пастух пыр жӧ ланьтіс.
Йӧзыс сэки жӧ коронуйтісны сійӧс да сылысь том гӧтырсӧ, и найӧ кыкнанныс кутісны веськӧдлыны государствоӧн, и код тӧдас, гашкӧ, и ӧні на царствуйтӧны, эз кӧ кувны.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Пӧръясьысь Петер @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 175‒182.}
ПӦРЪЯСЬЫСЬ ПЕТЕР
Вӧлі тайӧ сэні, кӧні и колӧ вӧлі лоны.
Сизимысь сизим страна сайӧ колӧ мунны да ещӧ море вомӧн вуджны, вот сэки и веськалан сэтчӧ, кӧні дженьыд бӧжа порсь нырнас мусӧ кодйӧ.
Сэні оліс ӧти бедняк.
Шулісны сійӧс Пӧръясьысь Петерӧн.
Тайӧ честнӧй прӧзвищесӧ сійӧ пӧлучитіс сыысь, мый кужліс пӧрйӧдлыны кодӧс кӧсйыліс.
И вот тадзи лолі быдпӧрйӧ, мый Пӧръясьысь Петерлы окота вӧлі пӧрйӧдлыны озыр мортӧс либӧ правительӧс, а вот беднякӧс, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм вӧлі ачыс, — некор эз пӧрйӧдлы.
Ӧтчыд Пӧръясьысь Петер муніс карӧ.
И коді жӧ медся первой паныдасис сылы?
Кыз, скӧр, несправедливӧй судья.
Петерӧс аддзӧм бӧрын судья здоровайтчис сыкӧд да наяна шуис:
— Олан-вылан, Петер!
Но кыдзи олан?
Кутшӧм тӧв татчӧ тэнӧ вайӧдіс?
Гашкӧ, тэ и менӧ кӧсъян пӧръявны?
Петер тӧдіс судьяӧс.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ. — Пӧръявнытӧ позьӧ.
Сӧмын та могысь меным мыйсюрӧ колӧ судзӧдны, мый тані абу.
— Тайӧ абу ыджыд шог, судзӧд, — вочавидзис судья.
— А ылӧдз тэныд колӧ сыла ветлыны?
— Да мый нӧ, подӧн кӧ суткиджын мунны.
— Но, сідзкӧ, босьт менсьым вӧлӧс, пуксьы сы вылӧ и мун.
Вай сійӧс, мый тэныд колӧ, а сэки видзӧдлам, кыдзи тэ менӧ, мудер судьяӧс, ылӧдлан.
Петер пуксис верзьӧмӧн вӧв вылӧ, но бӧрӧн: чужӧмнас бӧжланьыс, мышнас юрланьыс, петкӧдліс, быттьӧ оз куж ветлыны верзьӧмнас.
Сідзи и сійӧ чеччыштлывліс коньӧр вӧв вылын сэтчӧдз, кытчӧдз эз пет карысь.
А кор сійӧ петіс кар сайӧ, то лэбзьыны кутіс кыдзи бур гусар.
Сылы везитіс дзик первойсяньыс.
Буретш сэки карын вӧлі ыджыд ярмарка.
Петер нуӧдіс сэтчӧ судьялысь вӧвсӧ да вузаліс сё форинтысь.
Но вузавтӧдзыс сійӧ вундіс вӧлыслысь бӧжсӧ.
Вузалӧм бӧрас нуис бӧжсӧ ты дорӧ.
Сэні сійӧ пырис тыӧ да мудера лӧсьӧдіс бӧжсӧ сідзи, медым сійӧ чурвидзис васьыс.
Бӧж мӧдар помас Петер кӧрталіс из.
Сэсся няйтӧсьтіс чужӧмсӧ, паськӧмсӧ да зэв ёна чотігтыр мӧдӧдчис судья дінӧ.
Кор судья аддзис сійӧс, то юаліс:
— Мый тэкӧд, Петер?
— Ок, энӧ нин юасьӧй, господин судья.
Аддзылінныд, кӧнкӧ, кутшӧма ме верзьӧмнад ветла.
Муртса на ме петі кар сайӧ, а вӧлыд кыдз тай чеччыштас тыӧ.
Ме муртса дзикӧдз эг доймы да эг вӧй.
А вот коньӧр вӧлыд вӧйис.
— Пӧрйӧдлан, мошенник! — горӧдіс судья.
— Ме аддза, мый тэ кӧсъян менӧ пӧрйӧдлыны!
— Кутшӧм нин сэні пӧрйӧдлыны!
Ветламӧй видзӧдлам!
И ӧні на тайӧ проклятӧй вӧлыслӧн бӧжыс чурвидзӧ васьыс.
Ме кӧ пӧръялі, то ті, господин судья, век верманныд менӧ пуксьӧдны тюрьмаӧ.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис судья.
— Сӧмын и тэ, Петер, мунан мекӧд, петкӧдлан, кӧні бӧжыс чурвидзӧ!
— Ой, да верма ӧмӧй нӧ ме мунны, ӧд кокӧс дойді, сэтшӧма сійӧ висьӧ, мый ӧдва ветлӧдла, — шуаліс Петер.
Судья босьтіс сьӧрсьыс кык жандармӧс да мӧдӧдчис корсьны вӧвсӧ.
Муртса на найӧ петісны кар сайӧ да матыстчисны ты дорӧ, кыдзи друг аддзисны ваысь чурвидзысь бӧж.
— Видзӧдтӧ, и збыль ӧд Петер абу пӧръялӧма.
Со вӧлыс, сӧмын бӧжыс сылӧн и тыдалӧ.
Мунам лэптам сійӧс.
Гашкӧ, сійӧ ловъя на, — нимкодь лои судьялы.
Да сэтшӧм нимкодь лои, мый эз жандармъяссӧ тшӧкты пырны ваас, а ачыс пырис, медым ӧдйӧджык спаситны вӧвсӧ.
Сійӧ кутчысис вӧв бӧжӧ да кутіс сійӧс кыскыны.
Кыскис, кыскис сэтчӧдз, кытчӧдз изйыс эз мын бӧж дорысь и судья эз шлёпкысь няйтӧ.
— Эстшӧм мошенник!
Пӧрйӧдліс ӧд менӧ! — киас вӧв бӧжсӧ кутігтыр горзіс судья.
— Энлы, энлы, пуксьылан на тэ решётка сайӧ!
Ме тэнӧ велӧда дорын узьлыны!
— грӧзитчис судья.
А сэки Петер другъясыскӧд зэв спокойнӧя пируйтіс трактирын.
Деньгаыс сылӧн вӧлі сы мында, мый некытчӧ вӧлі воштыны.
И друг сійӧ видзӧдліс ӧшиняс да аддзис, мый локтӧ судья!
Юрсяньыс да кок улӧдзыс няйтӧссьӧма и киас кутӧ вӧв бӧж...
А йӧзыс котӧртӧны сы бӧрся да сералӧны.
Да и кыдзи он серав?
Ачыс скӧр судья, а гӧгӧрбок няйт!..
Сэки Петер мыйкӧ думыштіс да тэрыба водзвыв мынтысис кык литра винаысь.
Тайӧ кадас судья пырис трактирӧ.
— Но, мошенник, ӧні тэныд ӧти туй — тюрьмаӧ.
Кутан тӧдны, кыдзи ылӧдлыны менӧ!
Но Петер весиг кывзыны сылысь эз кут.
Горӧдіс, медым вайисны литра вина.
Юис винасӧ, пӧрччис юрсьыс ассьыс няйт шляпасӧ да швачкис-шыбитіс сійӧс джоджас, а сэсся юаліс трактирщиклысь:
— Мый, господин трактирщик, ме тіянлы абу уджйӧза?
Трактирщик вочавидзис:
— Абу.
Сэки судья вунӧдіс вӧв йылысь да кутіс видзӧдны, мыйсяма тайӧ чудо-шляпа.
Швачкасны сійӧс джоджӧ, и лоӧ, мый ставсьыс мынтӧма.
Регыд Петер корис и мӧд литра вина.
Юис и сійӧс, бара швачкис-шыбитіс шляпасӧ джоджас да бара юаліс трактирщиклысь:
— Мый, господин трактирщик, ме тіянлы абу уджйӧза?
— Дерт, абу, — вочавидзис мӧдыс.
Сэки судья дзикӧдз нин вунӧдіс аслас вӧв йылысь да юаліс:
— Петер, кутшӧм нӧ тэнад тайӧ чудо-шляпа?
Видзӧда ме: швачкин-шыбитін тэ сійӧс муӧ, и гӧтов — мынтысьӧмыд нин?
— Эк, господин судья, тайӧ шляпасӧ меным покойник батьӧй на кольліс.
Тайӧ шляпаыс кӧ менам эз вӧв, то ме татшӧм гӧля олігад важӧн нин эськӧ тшыглы кулі.
Быдпӧрйӧ, кор ме локта трактирӧ, век тайӧс шляпаала.
Сэки кӧть мыйта ме другъяскӧд ог сёй да ог ю, швачка сӧмын шляпаӧс муӧ, и некутшӧм уджйӧз менам оз ло.
— Петер, а тэ он вузав меным тайӧ шляпатӧ?
— юаліс горш судья.
— Кыдзи нӧ вузала?
Позьӧ ӧмӧй вузавны батьлысь наследство?
— Кора тэнсьыд, Петер, вузав тэ сійӧс меным.
Ме сета тэныд сы пыдди сё форинт.
— Ог, господин судья, ме сійӧс ог вузав.
— Босьт сё ветымынӧс, — содтіс судья.
— Ладнӧ, сэтшӧма кӧ нин ті коранныд, — вочавидзис Петер.
— Сэтшӧма кӧ нин сійӧ тіянлы сьӧлӧм вылад воис, то ме сета сійӧс кыксё форинтысь.
Судья мынтысис, а Петер сетіс сылы новлӧм няйтсьӧм шляпасӧ.
Судья кватитіс сійӧс да зэв дӧвӧльнӧй мӧдӧдчис гортас.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ кораліс ассьыс став медбур другъяссӧ: стряпчӧйӧс, исправникӧс да мукӧд важнӧй господаясӧс да, медым видлыны шляпасӧ, пригласитіс найӧс медся бур трактирӧ.
Кор гӧстьяс локтісны сэтчӧ да аддзисны, мый судья юрын важ, няйтсьӧм шляпа, то найӧ сэтшӧма кутісны серавны, мый весиг кынӧмъясныс висьмисны.
— Сералӧй, сералӧй, — шуӧ судья.
— Регыд аддзанныд, кутшӧм тайӧ шляпа — доныс ӧд абу.
Онӧ тӧдӧй да сераланныд.
И сійӧ висьталіс ставныслы, кутшӧм тайӧ шляпа.
— Терпитыштӧй неуна и асьныд аддзанныд!
— тшапа шуис судья.
Кыдзи сӧмын сійӧ помаліс, сы вылын кутісны серавны ещӧ ёнджыка.
Сэсся ставныс юисны, сёйисны мыйта кодлы вӧлі колӧ.
Кор ставныс пӧттӧдзыс сёйисны, юисны, судья кватитіс ассьыс няйтсьӧм шляпасӧ да швачкис-шыбитіс сійӧс джоджас.
— Но мый, господин трактирщик, ме тіянлы абу уджйӧза?
— Кыдзи нӧ абу уджйӧзаӧсь! — серӧктіс трактирщик.
Первойсӧ сійӧ чайтіс, мый судья шутитӧ.
Но кор аддзис, мый судья мӧдысь, и коймӧдысь, и нёльӧдысь шыбитіс шляпасӧ джоджас, то гӧгӧрвоис, мый делӧыс неладнӧ.
И шуис:
— Господин судья, ті ӧд энӧ мынтысьӧй!
Ни ӧти, ни ӧти форинт меным энӧ сетӧй!
Сэки судья гӧгӧрвоис, мый Петер пӧрйӧдлӧма сійӧс и тайӧ пӧрйӧ.
«Но, виччысь, негодяй! — думыштіс судья.
— Пуксьӧда ме тэнӧ решётка сайӧ!»
И сійӧ кык жандармкӧд мӧдӧдчис веськыда Петер дорӧ.
Петер ылісянь нин аддзис судьяӧс.
Зэв ыджыд кастрюля, кӧні сійӧ пуис гуляш, петкӧдіс кильчӧ вылас да пуктіс ыджыд джек вылӧ.
И кутіс гуляшсӧ гудравны да видлавны кӧрсӧ.
Кор судья матыстчис да аддзис, мый гуляшыс кастрюляас пусьӧ битӧг, то пырысьтӧм-пыр жӧ вунӧдіс и вӧв йылысь и шляпа йылысь.
— Висьтав, Петер, кутшӧм нӧ тайӧ сэтшӧм кастрюля, кӧні гуляшыс битӧг пусьӧ?
— юаліс сійӧ, а ачыс эз нин вермы терпитнысӧ, кор Петер висьталас сылы.
— Эк, господин судья, — вочавидзис Петер.
— Тайӧ кастрюлятӧгыс меным эськӧ и не овны.
Сійӧ кӧ менам эз вӧв, ме эськӧ важӧн нин кулі тшыглы.
Меным сійӧс дедӧй на сетліс.
Сэтчӧ колӧ сӧмын крӧшитны яй да картупель, кисьтны ва, а пуас сійӧ ачыс.
— А тэ он вузав эськӧ сійӧс меным?
— Ог, господин судья, — вочавидзис Петер.
— Ме сійӧс ог вузав.
Мый эськӧ шуис менам покойник дедӧй, тӧдліс кӧ?
— Да ӧд ме сета тэныд сы пыдди сё форинт.
— Ог, господин судья, энӧ и корӧй.
— Кыксё форинт сета!
Сӧмын вузав меным сійӧс.
— Но, сэтшӧма кӧ нин сійӧ воис тіянлы сьӧлӧм выланыд, — шуис Петер, — ладнӧ, куимсё форинтысь сета.
Ачым кыдзкӧ-мыйкӧ ола.
Судья эз кут вензьыны да сетіс Петерлы дзоньнас куимсё форинтсӧ.
Сэсся Петер отсӧгӧн сійӧ лэптіс ыджыд саӧссьӧм дозсӧ аслыс мыш вылас да кутіс тэрмасьны гортас.
Гортас пуктіс кастрюлясӧ кухня шӧрас.
Служанкаыслы тшӧктіс весавны картупель, вундавны яй да ставсӧ тайӧс пуктыны пуны кухня шӧрӧ, а бисӧ не ломзьӧдны.
Служанкаыс чуймӧмысла весиг синъяссӧ паськӧдіс.
— Да мый нӧ тэ синъястӧ паськӧдін!
Вӧч уджтӧ, бурджык лоӧ! — горӧдіс судья.
— Вот аддзылан ачыд, мый лоӧ!
Но найӧ нинӧм эз аддзыны.
Гуляш эз и думайт пуны!
Яналӧм судья зэв ёна скӧрмис.
Сійӧ котӧртіс Петер дорӧ, медым пуксьӧдны сійӧс решётка сайӧ.
— Но, мошенник Петер!
Ӧні ме тэнӧ пуксьӧда нин решётка сайӧ.
Кутан тӧдны, кыдзи менӧ пӧрйӧдлыны!
— горӧдіс судья.
— Да мыйӧн нӧ ме тіянӧс пӧрйӧдлі?
Эг и думыштлы весиг пӧрйӧдлынысӧ!
— Да сійӧн, мый тэнад кастрюляыд ньӧти оз и пу, — горӧдіс судья.
— Да кыдзи нӧ сійӧ кутас пуны, господин судья.
Ті ӧд асьныд аддзылінныд, мый сійӧ пуӧ джек вылын сулалігӧн.
А сійӧс буретш ті и энӧ ньӧбӧй.
— Сідзкӧ со мый?
— Но дерт, господин судья, — вочавидзис Петер.
— А донысь-ӧ тэ меным сійӧс вузалан?
Сійӧс ме вузала кастрюляысь донтӧгджык.
Кастрюлятӧг сійӧ меным оз ков.
Сета сё форинтысь.
Судья сэки жӧ сетіс сылы деньгасӧ.
Сэсся Петер отсӧгӧн лэптіс джексӧ аслыс мыш вылас, сьӧкыдысла гӧрбыльтчӧмӧн мӧдӧдчис гортас.
Быттьӧ ӧні на син водзын: сійӧ нуӧ джексӧ, а став йӧзыс сералӧны да пиньяссӧ кеслӧны:
— Эк, судьялӧн пескыс бырӧма!
Судья локтіс гортас, пуктіс джексӧ кухня шӧрас, а сы вылӧ пуктіс кастрюлясӧ.
Но кӧть сійӧ виччысис эськӧ нэм помӧдзыс, сылӧн гуляшыс век жӧ эз пусьы.
Ӧні судья дзикӧдз нин гӧгӧрвоис, мый сійӧс пӧрйӧдлісны.
И сійӧ шуис аслыс: «Кӧть сэсся мый сылӧн эм, кӧть сэсся мый сійӧ меным оз петкӧдлы, но та бӧрын ме нинӧм сылысь ог ньӧб».
Судья муніс Петер дорӧ, а мӧдыс, мыйӧн аддзис судьяӧс, пыр жӧ шуис чойыслы:
— Ӧні татчӧ локтас судья.
А ми тэкӧд кутам зэв ёна пинясьны.
Сэсся сійӧ кӧрталіс кынӧм дінас тӧрытъя начкӧм межлысь вир тыра желудоксӧ да шуис чойыслы:
— Судья локтас, ми тэкӧд кутам зэв ёна пинясьны.
Кӧть мый ме тэныд ог шу, тэ меным паныд.
Сэки ме кватита пурт да сутшка аслым кынӧмӧ.
И кула.
А тэ ӧдйӧджык босьт свистулька, — сійӧ куйлӧ шкапын вылыс джаджъяс, — шутёвт сійӧн куимысь меным пельӧ, и ме ловзя.
Тадзи ставыс и артмис.
Кор судья локтіс, чоя-вока пинясисны ас костаныс, да сэтшӧм ёна, мый судья весиг ни ӧти кыв эз вермы шуны.
Сэки Петер кватитіс пурт да матыстіс сійӧс аслас кынӧм дінӧ.
Судья уськӧдчис, кӧсйис кватитны пуртсӧ Петер киысь да горӧдіс сылы:
— Мый тэ вӧчан, Петер?
Сійӧ и видзӧд сутшкан асьтӧ!
— И сутшка, — вочавидзис Петер.
И сэк жӧ сутшкис аслыс кынӧмас пуртӧн.
Межлӧн желудокыс потіс, вирыс ойдӧдіс зонмӧс.
Сэки чойыс кватитіс свистулька да куимысь шутёвтіс сійӧн кулӧм Петерлы пеляс.
Петер тэрыба чеччыштіс да кутіс тільны синъяссӧ.
— О, кутшӧм чорыда ме узи! — шуис Петер.
— Кутшӧм дыр нин ме узи!
— Узин эськӧ тэ нэм помасьтӧдзыс, не кӧ тайӧ свистулькаыс!
— шуис Петерлы чойыс.
— Петер, а кутшӧм нӧ тайӧ свистулька? — юаліс судья.
— Эк, господин судья, не кӧ тайӧ свистулькаыс, ме эськӧ важӧн нин свет вылас эг вӧв.
Муртса ме скӧрмышта, став скӧрӧс ас вылӧ лэдза.
— Вот и ме сідз жӧ!
— шуис судья.
— Кор менам слугаясӧй вӧчӧны мыйкӧ оз ме ног, то лёкӧйла ме гӧтов весиг ачымӧс вины.
Тэ он вузав меным тайӧ свистулькатӧ?
— Да кыдзи нӧ ме сійӧс вузала, господин судья?
Сытӧг ӧд меным олӧмыс абу олӧм.
Но судья кевмысис Петерлы сэтчӧдз, кытчӧдз Петер эз сӧгласитчы.
Найӧ сёрнитчисны, и судья сетіс Петерлы нёльсё форинт.
Судья босьтіс свистулькасӧ, сюйис сійӧс зептас.
Судья вунӧдіс вӧв йылысь, шляпа йылысь, кастрюля йылысь да джек йылысь, зэв нимкодь да дӧвӧльнӧй локтіс гортас.
Ӧні сійӧ вӧлі спокойнӧй!
Ӧні сійӧ вермас скӧравны и скӧрсӧ лэдзны ас вылас.
Тайӧ свистулькаыс сійӧс век ловзьӧдас.
Тадзи сійӧ и лои.
Гортас локтӧм бӧрын судья корис ас дінас ассьыс кучер Яношӧс.
— Но, Янош, кывзы менӧ, — шуис судья.
— Со свистулька, сета сійӧс тэныд.
Пукты сійӧс шкапӧ.
Но медым, тэа-меа кындзи, та йылысь некод эз тӧд.
Кор ме зэв ёна скӧрма и тэ аддзан, мый ме сутшка пуртӧн аслым кынӧмӧ, пыр жӧ кватит свистулькасӧ да куимысь шутёвт меным пельӧ.
Кадыс муніс.
Коркӧ ӧтчыд Янош мыйкӧ эз кывзы судьялысь.
Судья скӧрмис, кватитіс пурт, матыстіс сійӧс кынӧм дінас.
Янош горӧдіс судьялы:
— Господин судья, да мый нӧ тайӧ ті вӧчанныд?
Верманныд вины асьнытӧ!
Судья весиг эз кут сылысь кывзыны да скӧрйывсьыс ӧвтыштчӧмӧн сутшкис аслыс кынӧмас пуртӧн.
Кор Янош аддзис, мый судья уси, то некодлы нинӧм эз висьтав, а пыр жӧ думыштіс свистулька йылысь.
Сійӧ кватитіс свистулькасӧ да куимысь шутёвтіс судьялы ӧти пеляс, сэсся куимысь шутёвтіс мӧд пеляс.
Но сійӧ вермис шутьлявны ещӧ куимсёысь, сы вӧсна мый судья эз ловзьы и ӧнӧдз на.
Ставыс.
{Мадьяр йӧз (комиӧдіс Н. А. Елькина) @ Катица Тердсели @ мойд @ Венгерскӧй народнӧй мойдкывъяс @ 1958 @ Лб. 183‒187.}
КАТИЦА ТЕРДСЕЛИ
Збыль тайӧ али абу, а овліс ӧтчыд свет вылын старука, и вӧлі сылӧн Катица Тердсели нима ныв.
Ныв вӧлі сэтшӧм тӧлка да ас кыв вылас сулалысь, мый любӧйтор вӧчӧмысь сійӧ эз повзьыв.
Лои сідзи, мый висьмис Катица Тердселилӧн мамыс.
Висьмис и шуис аслас нылыслы:
— Эк, нылукӧй!
Тыдалӧ, кула ме регыд.
А ме ӧд сідзи нэм чӧжӧн пӧттӧдз эг и сёйлы.
Вот эськӧ кӧть ӧтчыд дзодзӧг яй видлыны.
Ветлы тэ, нылукӧй, дворецӧ, кор корольлысь дзодзӧг яй тор.
Король тайӧн оз гӧльмы, а меным — любӧ лоӧ: корольлӧн дзодзӧгъясыс медся госаӧсь.
— Да мыйла нӧ ме сэтчӧ муна?
— юаліс Катица Тердсели.
— Король горш, скӧр.
Сетас ӧмӧй нӧ сійӧ дзодзӧг яй торсӧ.
— А тэ видлы, нылукӧй, ветлы, — ас кыв вылас сулаліс мамыс.
— А друг сійӧ сетыштас.
Вӧчны нинӧм, муніс Катица Тердсели дворецӧ.
Локтіс, веськыда король дорӧ вӧзйысис.
Вайӧдісны сійӧс трон дорӧ, сувтіс сійӧ король водзӧ да висьталіс, мыйла локтіс:
— Вай тэ меным, тіян величество король, сӧмын ӧти дзодзӧг яй тор, а он кӧ сет, кулас менам мамӧй.
Кор король кыліс тайӧ кывъяссӧ, весиг трон вылас чеччыштліс, кутіс ӧвтчыны кияснас, горштырнас горӧдіс:
— Ак тэ, некытчӧ туйтӧм нывка!
Да кыдзи тэ лысьтан менам вомысь дзодзӧг мырддьыны, ме ачым, ачым, ачым сёя сійӧс!
Но Катица Тердсели эз повзьы да шуис корольлы:
— Да ӧд дзодзӧгыс тіян уна тысяча!
А ме кора ӧтилысь — да и сійӧ ӧти тор!
А то менам мамӧй кулас.
— А меным нӧ мый?
— ещӧ гораджыка горӧдіс король.
— И мед кулӧ!
А тэ весась татысь!
Весась!
— горзіс король.
— Вӧтлӧй сійӧс татысь, сьылідзирйӧдыс, кулакъясӧн, бедьясӧн!
И корольлӧн слугаясыс уськӧдчисны Катица Тердсели вылӧ да тойлалісны сійӧс дворецысь ывлаӧ.
Сулалӧ Катица Тердсели ӧтнасӧн, коді сылы отсалас?
— Всё равно, — шуис аслыс Катица, — ог сетчы ме, судзӧда висьысь мамлы дзодзӧг яй тор!
Шуис тадзи да думыштіс мый вӧчны, кытшовтіс дворец гӧгӧрыс да пырис мӧдарладорбоксяньыс, мӧд воротаӧд, да сувтіс сэтчӧ.
Сулалӧ Катица Тердсели да гӧгӧрбок видзӧдӧ, быттьӧ кодӧскӧ виччысьӧ.
Друг аддзис, мый пӧвар нуӧ ыджыд тарелка вылын жаритӧм дзодзӧг.
Катица немвиччысьтӧг сувтӧдіс сійӧс да висьталіс, медым сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ муніс король дорӧ, а ачыс кӧсйысис кутыштны тарелкасӧ пӧвар локтӧдз.
Муніс пӧвар король дорӧ, а король вӧтліс сійӧс, горӧдіс, мый эз и думыштлы сійӧс корны.
Но пӧвар долис ассьыс: тайӧ приказсӧ сылы висьталіс ныв, сійӧ сулалӧ кухня дорын да кутӧ дзодзӧг яй тыра тарелка.
Король эз вермы кутчысьны да мӧдӧдчис пӧваркӧд тшӧтш видзӧдлыны ныв вылӧ.
Но сэні, кӧні сулаліс ныв, эз вӧв ни ныв, ни дзодзӧг.
Котӧртісны король да пӧвар кухняӧ, а сэні ставыс увланьюра, и сӧмын ӧдзӧсас гижӧма:
<rus>Здесь была я, здесь была,</rus>
<rus>Гуся доброго взяла,</rus>
<rus>Я, Тердсели Катица,</rus>
<rus>А тебе не нравится?</rus>
<rus>Поступай, как хочется</rus>.
А Катица сэк кості нуис дзодзӧгсӧ гортас.
Кор пӧрысь мамыс пӧттӧдзыс сёйис дзодзӧг яйсӧ, то шуис нылыслы:
— Эк, нылукӧй!
Эн нин элясь — дзодзӧгыс вӧлі зэв чӧскыд.
Сёйышті ме, и эбӧсӧй менам быттьӧ содыштіс.
Да вот мыйкӧ юмовтор колыштӧ.
Ветлы тэ дворецӧ король дорӧ, вайышт сэтысь неуна ма.
Катица кутіс ӧтказывайтчыны.
Сюрас сылы корольсянь, шуаліс сійӧ, но век жӧ сӧгласитчис.
И муніс.
Пырис сійӧ королевскӧй кладӧвӧйӧ и шуис стӧрӧжлы, медым сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ муніс король дорӧ, король пӧ важӧн нин чуксалӧ сійӧс, а сійӧ стӧрӧж локтӧдз стӧрӧжитыштас тані.
Муніс стӧрӧжыс король дорӧ, но король вӧтліс сійӧс, шуис, мый сійӧ эз и думыштлы корны стӧрӧжӧс.
А стӧрӧж долис: тайӧс сылы висьталіс ныв, коді и ӧні на пукалӧ кладӧвӧйын да стӧрӧжитӧ ма.
Сэки король уськӧдчис кладӧвӧйӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый тайӧ Катица Тердселилӧн уджыс.
Кор найӧ локтісны кладӧвӧйӧ, то аддзисны, мый ма тыра медся ыджыд бӧчка вылас вӧлі гижӧма:
<rus>Здесь была я, здесь была,</rus>
<rus>Мёду малость унесла,</rus>
<rus>Я, Тердсели Катица,</rus>
<rus>А тебе не нравится?</rus>
<rus>Поступай, как хочется</rus>.
А Катица босьтіс масӧ, мыйта сылы вӧлі колӧ, да нуис сійӧс мамыслы.
Кор старушка сёйыштіс королевскӧй масӧ, то сылы лои ещӧ лӧсьыдджык, и сійӧ шуис нылыслы:
— Но, нылукӧй, ещӧ неуна — и ме дзикӧдз бурда!
Ветлы тэ король дорӧ дворецӧ да вай меным королевскӧй садйысь яблӧк.
Мый нӧ корольлы ӧти яблӧкыд?
А меным спасение!
Шуӧны, яблӧкъясыс пӧ корольлӧн зэв бурӧсь, гӧрдӧсь, вермӧны лечитны висьӧмъясысь.
Катица первойсӧ ӧтказывайтчис, эз кӧсйы мунны; лёк ӧд сылы лоӧ, король кӧ кутас сійӧс!
Но сэсся век жӧ муніс.
Локтіс Катица королевскӧй садовник дорӧ да шуис сылы, медым сійӧ сразу жӧ муніс король дорӧ, сы вӧсна мый король важӧн нин чуксалӧ сійӧс, а Катица сэк кості стӧрӧжитыштас садсӧ.
Садовник тэрыба муніс король дорӧ, а король вӧтліс сійӧс, шуис, мый сійӧ эз на и думыштлы корны садовникӧс.
Но коньӧр садовник век долис ассьыс: тадзи, пӧ, шуис ӧти ныв, сійӧ и ӧні на караулитӧ сэні, садйын, яблӧкъяс.
Сэки король садовниккӧд ӧтлаын котӧртіс садйӧ, сійӧ сідзи и тӧдіс, мый тайӧ бара Катица Тердселилӧн уджыс.
И мый нӧ?
Сӧмын на найӧ восьтісны садйӧ пыран калиткасӧ, кыдзи аддзисны, мый му вылын туплясьӧ зэв уна гӧрд яблӧк, а калиткаӧ гижӧма:
<rus>Здесь была я, здесь была,</rus>
<rus>Яблочко одно взяла,</rus>
<rus>Я, Тердсели Катица,</rus>
<rus>А тебе не нравится?</rus>
<rus>Поступай, как хочется</rus>.
Корольлӧн скӧрысла муртса сӧп гаддьыс эз пот.
Весьшӧрӧ корлісны врачьясӧс.
Ни ӧти врач эз вермы сійӧс бурдӧдны.
Катица кывліс та йылысь, пасьтасис мужичӧйӧн, локтіс королевскӧй дворецӧ да кӧсйысис бурдӧдны корольӧс.
Катица Тердсели кутыштіс корольлысь кисӧ, видзӧдліс кывсӧ, кучкалыштіс морӧсас да шуис, мый корольлӧн ыдждӧма мускыс.
Вывті ёна сійӧ скӧралӧма да горшасьӧма.
И сӧветуйтіс корольлысь став телӧсӧ солавны да перечавны да вурны ӧш ку пытшкӧ.
Сэки сійӧ оз кут висьны.
Придворнӧйяс сідзи и вӧчисны.
Но сов да переч сэтшӧм ёна сёйисны яйсӧ, мый король эз вермы терпитны, чеччыштіс-петіс ку пытшкысь да ньӧв моз уськӧдчис комнатасьыс.
Буретш сэки сылы вайисны записка, кытчӧ вӧлі гижӧма:
<rus>Здесь была я, здесь была,</rus>
<rus>По заслугам воздала,</rus>
<rus>Я, Тердсели Катица,</rus>
<rus>А тебе не нравится?</rus>
<rus>Поступай, как хочется</rus>.
Сэки нин король сэтшӧма скӧрмис Катица вылӧ, мый ыстіс сы дорӧ салдатъясӧс да прикажитіс игнавны нывкаӧс дворцӧвӧй башняӧ, медым аслыс вины сійӧс.
Кор салдатъяс кватитісны Катицаӧс, сійӧ корис сӧмын разрешение босьтны сьӧрсьыс ассьыс идзас аканьсӧ, коді вӧлі сы ыджда жӧ, кутшӧм и ачыс Катица Тердсели, да сэтшӧм жӧ паськӧма.
Акань пытшкас Катица кисьтіс ма, и салдатъяс нуисны сійӧс башняӧ кӧзяйкаыскӧд ӧтлаын.
Кор Катица Тердселиӧс вайӧдісны дворецӧ, джуджыд башняӧ, сійӧ водтӧдіс аканьсӧ крӧвать вылӧ, а ачыс дзебсис крӧвать улас.
Вот рытнас воссьӧ ӧдзӧс и гусьӧник, кань моз кыйӧдчиг, пырӧ король.
Сійӧ ӧвтыштіс саблянас да пыр жӧ пыдӧ сутшкис сійӧс идзас аканьлы морӧсас!
Юмов ма резыштіс сылы веськыда вомас, и король шуис:
— Сідзкӧ, вот, злӧдейка, кутшӧм тэнад юмов вирыд!
Сы вӧсна, кӧнкӧ, тэ татшӧм и мудер!
И король чышкис саблясӧ да гордӧй, дӧвӧльнӧй, бӧр муніс аслас хоромаясӧ.
А Катица Тердсели петіс крӧвать улысь, сутшкис акань морӧсӧ записка, а ачыс пышйис.
Асывнас слугаяс пырисны башняӧ, аддзисны сабляӧн сутшкӧм аканьӧс да сы морӧс вылысь записка.
Слугаяс пыр жӧ котӧртісны король дорӧ.
Король уськӧдчис башняӧ, кватитіс запискасӧ да лыддис:
<rus>Здесь была я, здесь была,</rus>
<rus>И осталась я жива,</rus>
<rus>Я, Тердсели Катица,</rus>
<rus>А тебе не нравится?</rus>
<rus>Поступай, как хочется</rus>.
Кор король лыддис запискасӧ помӧдзыс, да аддзис, мый ныв бара йӧйтӧдлӧма сійӧс, сэтшӧм ёна скӧрмис, мый пырысьтӧм-пыр жӧ скӧрысла куліс.
А Катица Тердсели аслас мамыскӧд ӧнӧдз на олӧны да вылӧны.
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Авторсянь @ водзкыв @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 3‒10.}
АВТОРСЯНЬ
Гажаа да лӧсьыда олӧ Сӧветскӧй Конституциялӧн яръюгыд шонді улын менам радейтана Латвия.
Содӧ менам республикалӧн экономическӧй вынйӧрыс, бурмӧ уджалысь йӧзлӧн благосостояние, дзоридзалӧ сылӧн культура.
Лӧсьыд овны Сӧветскӧй странаын!
Кокниа да вӧльнӧя лолавсьӧ сӧветскӧй мортлы, кыпыд сылӧн уджыс!
А американо-английскӧй империалистъяс ӧзтӧны выль война.
Найӧ вайӧны народъяслӧн свободалы да независимостьлы страшнӧй угроза.
Найӧ поддерживайтӧны фашистскӧй режим Испанияын да Португалияын.
Народлӧн палач — кровавӧй Франко вӧчис ӧні испанскӧй му вылын веськыд ад.
Сэні гордӧй да свобода радейтысь испанскӧй народ вылын ыджыдалӧ террор да смертьлӧн, дикӧй расправаяслӧн да зверскӧй насилиеяслӧн режим.
И век, кор ме мӧвпала талунъя Испания йылысь, меным тӧдвылӧ усьӧ буржуазнӧй Латвия.
И менам рӧдинаын кисьтісны вир латышскӧй народлӧн медбур пияныс да нывъясыс, и менам странаын вӧлі пӧдтӧма свобода, да рабочӧйяс сідзжӧ тшыгъялісны да вӧліны безработнӧйясӧн.
Аслас медбур воясӧ латышскӧй том йӧзлы ковмывліс уджавны грӧшъясысь кулакъяслы да капиталистъяслы.
Образование вӧлі ылысса мечтаӧн, кодӧс олӧмӧ пӧртны удайтчывліс сӧмын зэв этшаяслы.
Быд правдивӧй, свободнӧй кыв шуӧмысь вермисны уна во кежлӧ пуксьӧдны тюрьмаӧ.
Уна сё том рабочӧйясӧс вӧлі шыбитӧма тюрьмаясӧ, либӧ найӧ надзӧн кулісны вывті сьӧкыд, каторжнӧй удж вылын.
Да, тадзи вӧлі и менам странаын 1940 воӧдз — сійӧ знаменательнӧй воӧдзыс, кор Латвия лоис свободнӧй, шуда сӧветскӧй республикаӧн.
Менам челядьдыр нинӧмӧн оз торъяв мукӧд гӧль йӧзлӧн челядьдырысь.
Бать менам вӧлі батрак, коді оліс зэв дзескыда ыджыд семья вӧснаыс.
Гырысь вокъяс да чойяс уджалісны кулакъяслы, бать батрачитіс немецкӧй баронлӧн имениеын.
Бать активнӧя участвуйтіс 1905 вося революционнӧй движениеын, сійӧс арестуйтлісны, дыр пукаліс тюрьмаын.
Первой мирӧвӧй война бӧрын, кор Латвияӧс ставнас шымыртіс революционнӧй движение, сійӧ бара кутіс деятельнӧя участвуйтны баронскӧй имениеса батракъяслысь забастовкаяс котыртӧмын.
Таысь барон вӧтліс сійӧс удж вылысь.
Овлім ми зэв сьӧкыда — мукӧддырйи гортын эз вӧв весиг нянь кусӧк.
Ковмис и меным мунны батракавны.
Зэв сьӧкыдпырысь удайтчис меным помавны начальнӧй школа.
Школа помалӧм бӧрын ме ещӧ во кымын уджалі кулакъяс-мироедъяс ордын, но эг вермы терпитны ассьым омӧль положениеӧс да муні Ригаӧ.
Ме лои типографияын ученикӧн.
Олі тшыг нисьӧ пӧт, паськӧмӧй киссис, омӧльтчи сэтчӧдз, мый сьӧкыд вӧлі менӧ тӧдны.
Ме эг вӧв сэтшӧмыс ӧтнам.
Дзик ме моз жӧ олісны уна тысяча гӧль йӧз.
Но тшыгъялысь латышскӧй народ, кодӧс немжалиттӧг эксплуатируйтісны, зілис нуӧдны тыш.
Ёнмис да калитчис Латвияса рабочӧй класс, содіс сылӧн сознательность.
Эз кольччыны и том йӧз.
Сійӧ вӧлі нин тӧдса марксизм-ленинизм идеяясӧн.
Революционнӧя настроитчӧм медбур том йӧзысь котыртчис подпольнӧй комсомол.
Миян типографияын сідзжӧ вӧліны некымын зон да ныв — нелегальнӧй комсомольскӧй организацияса членъяс.
Регыд миян вӧлі котыртӧма комсомольскӧй ячейка, кытчӧ пыри и ме.
Ми нуӧдім том йӧз пӧвстын разъяснительнӧй удж, разӧдалім листовкаяс, кодъяс разоблачайтісны капиталистическӧй строй да буржуазнӧй Латвияса правительствоӧс.
Миянӧс личкис тшыгъялӧм, нужда, бесправие да немортнога эксплуатация.
Ыпнитіс забастовка.
Сійӧс пӧдтісны, и миянӧс, некымын комсомолецӧс — забастовкаӧн веськӧдлысьясӧс, — вӧтлісны удж вылысь.
Ме лои безработнӧйӧн.
Но ме эг вӧв ӧтнам.
Мекӧд орччӧн сулалісны подпольнӧй тышын закалитчӧм комсомолецъяс.
Миян сьӧлӧмъясын кыптіс да ёнмис лӧглун капиталистическӧй строй вылӧ, коді потшис миянлы туйсӧ образованиеӧ, шуда будущӧйӧ.
Олӧмыслӧн сьӧкыд впечатлениеяс заставитісны менӧ босьтчыны сэтшӧм оружиеӧ, кыдзи перӧ.
Ме заводиті гижны нелегальнӧя лэдзӧм вылӧ стихъяс.
1934 воын менӧ примитісны коммунистическӧй партияӧ.
Во мысти, кор Латвияса уджалысь йӧз пасйисны 1905 вося революциялысь комын во тырӧм, менӧ арестуйтісны.
Но сы вӧсна, мый менсьым виновность докажитӧмын фактыс вӧлі этша (ми зэв конспиративнӧя нуӧдім ассьыным удж), менӧ бӧр лэдзисны.
1936 вося июль 18 лунӧ Римсянь да Берлинсянь веськыд индӧдъяс серти фашизмлӧн лакейяс — палач Франко да сылӧн подручнӧйяс Кейпо де Льяно, Кабанелльяс, Мола да мукӧдъяс — кыпӧдісны Испанияын Народнӧй фронтса правительстволы паныд мятеж.
Итальянскӧй чернорубашечникъяс да «волонтёръяс», кодъясӧс чукӧртісны Миланын, Римын, Неапольын человеческӧй отребьеысь, марокканскӧй таборъяс да рейхсверысь немецко-фашистскӧй разбойникъяс уськӧдчисны Франколы отсӧг вылӧ.
Налы отсасисны гитлеровскӧй Германиялӧн да фашистскӧй Испаниялӧн авиация, артиллерия да моторизованнӧй частьяс.
Франкистъяс пӧщадатӧг виалісны челядьӧс, старикъясӧс, нывбабаясӧс, жуглісны да грабитісны республикалысь каръяс.
Испанскӧй республиканецъяс — рабочӧйяс, крестьяна, мелкӧй буржуазиялӧн прогрессивнӧй юкӧн — заводитісны нуӧдны коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын народлӧн врагъяслы паныд смертельнӧй тыш.
Му шарлӧн быд помсянь, став пыкӧдъяс жуглӧмӧн, мӧдӧдчисны Испанскӧй республикалы отсӧг вылӧ уна тысяча доброволец.
На пӧвстын вӧліны унасикас видзӧдласъяса да убеждениеяса йӧз, но ставнысӧ найӧс ӧтувтіс ӧти чувство: фашизм дорӧ лӧглун.
Сьӧкыд вӧлі Испанияӧ туйыс.
Лондонын капиталистическӧй державаясса — Америкаса, Англияса, Францияса представительясысь вӧлі котыртӧма Испаниялӧн пытшкӧсса делӧясӧ невмешательство кузя сідз шусяна Комитет, коді збыльвылас отсаліс итало-германскӧй фашистъяслы кутны Испанскӧй республикаӧс блокадаын.
Невмешательство кузя Комитетлӧн корабльяс эз лэдзны испанскӧй портъясӧ оружие да боеприпасъяс тыра транспортъяс, а оружиесӧ да боеприпасъяссӧ республиканскӧй правительство зэв сьӧкыдпырысь ньӧбавліс нейтральнӧй странаясысь.
Но итальянскӧй да германскӧй корабльясӧс, кодъяс вайлісны Франколы итальянскӧй да германскӧй рӧзбойникъясӧс, пушкаяс, снарядъяс, танкъяс, самолётъяс, «комитетчикъяс» лэдзлісны свободнӧя.
Ставыс вӧчсис сы могысь, медым пӧдтыны республикаӧс.
Частӧ вӧвлі сідзи, мый тайӧ комитетлӧн корабльясыс, кор аддзылісны республиканецъяслысь корабльяссӧ, юӧртлісны та йылысь фашистскӧй подводнӧй лодкаяслы да миноносецъяслы, и «контролёръяс» син водзын найӧ вӧйтлісны беззащитнӧй корабльясӧс, кодъяс нуисны осадитӧм республиканскӧй каръясысь челядьӧс либӧ тшыглы кулысь населениелы сёян-юан.
Кор заводитчисны Испанияын событиеяс, ме век на уджалі типографияын.
Испанскӧй народлӧн аслас свобода да независимость вӧсна тышлы латышскӧй рабочӧй класс сетліс ыджыд внимание: быд предприятиеын гусьӧн чукӧртісны деньга Испанскӧй республикалы, уна латышъяс нелегальнӧя эновтісны ассьыныс странасӧ, мунісны сетны класс кузя испанскӧй вокъяслы отсӧг.
1937 вося тулысын партийнӧй организация отсӧгӧн и меным удайтчис мунны Испанияӧ.
Ми, революционнӧй латышскӧй том йӧз, век вылӧ пуктылім пролетарскӧй интернационализмлысь идеяяс, кыдзи велӧдісны миянӧс Ленин да Сталин.
Тайӧ священнӧй идеяяснас вӧлі тырӧмаӧсь миян сьӧлӧмъясным и сэки, кор латышскӧй народ мучитчис на местнӧй буржуазиялӧн да иностраннӧй капиталистъяслӧн сьӧкыд гнёт улын, кодъяс восьсӧн да безнаказаннӧя проповедуйтісны националистическӧй шовинизм да кӧдзисны миянын олысь национальностьяс пӧвстын вражда.
Ми клянитчим сетны, ковмас кӧ, ассьыным олӧмнымӧс испанскӧй народлӧн свобода вӧсна.
Ми гӧгӧрвоим, мый испанскӧй народлӧн свобода вӧсна тыш эм сідзжӧ латышскӧй народлӧн свобода вӧсна тыш, мый Испанияын коричневӧй фашистскӧй чумалы паныд тыш эм сідзжӧ гитлеровскӧй Германиялы паныд тыш, мый тайӧ сідзжӧ тыш Англияса да Америкаса империалистъяслӧн агрессивнӧй планъяслы паныд, кодъясӧс веськӧдӧма социализмлӧн великӧй государстволы, — Сӧветскӧй Союзлы — паныд.
Сталин ёрт велӧдіс, мый «фашистскӧй реакционеръяслӧн гнёт улысь Испанияӧс мездӧм абу испанецъяслӧн частнӧй делӧ, а — став передӧвӧй да прогрессивнӧй человечестволӧн общӧй делӧ».
Буржуазнӧй Латвияысь Испанияӧ веськавны вӧлі зэв сьӧкыд.
Тайӧс гӧгӧрвоны отсалас татшӧм случай.
Став уджалысь йӧзлӧн международнӧй праздник лунӧ — 1937 вося май 1 лунӧ — латышскӧй комсомолецъяслӧн группа эновтіс Латвияса берегъяс да чери кыйысьяслӧн неыджыд баркасӧн решитіс вуджны Балтийскӧй море вомӧн.
Мунігас найӧс суис шторм.
Омӧлик пыж, кольк кыш моз, ветлӧдліс бушуйтысь мореӧд.
Сёян-юан быри, штормкӧд сьӧкыд тышын кутісны бырны отважнӧй комсомолецъяслӧн вынъяс.
Медбӧрын шторм шыбитіс найӧс скалистӧй дітор вылӧ Швецияса берегъяс дорӧ, кӧні некод эз ов.
Комсомолецъяс вӧчисны асланыс дӧрӧмъясысь еджыд флагъяс — бедствие сигнал — да кыпӧдісны найӧс ді вылын.
Колис некымын лун, кор тайӧ флагъяссӧ казяліс береговӧй охранаса шведскӧй судно.
Эбӧссьыс усьӧм, ӧдва ловъя комсомолецъясӧс вайисны Стокгольмӧ да пыр жӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ.
Мездісны найӧс эз регыд, тшӧктісны кызь нёль часӧн эновтны Швеция.
Комсомолецъяс бара петісны туйӧ.
Найӧ гусьӧн писькӧдчисны Данияӧ, а сэсся ӧти пароходлӧн из шом трюмын кузь да вывті сьӧкыд туй бӧрын воисны медбӧрын Францияӧдз.
Сэні найӧ аддзысисны уна сё мукӧд доброволецкӧд, кодъяс локтісны разнӧй странаясысь, медым отсавны испанскӧй народлы.
Некымын лун мысти, пемыд войын, найӧ вуджисны Пиренеи вомӧн да сувтісны ӧти интернациональнӧй бригада радъясӧ.
Тайӧ повтӧм комсомолецъяс пиысь ӧткымынъяс пӧгибнитісны Испанияса фронтъяс вылын, мукӧдъясыс бӧр локтісны рӧдинаас да Великӧй Отечественнӧй войналӧн первойя лунъяссянь жӧ участвуйтісны миян рӧднӧй сӧветскӧй му вылӧ преступнӧя уськӧдчысь гитлеровскӧй ордаяслы паныд тышын.
А мукӧддырйи доброволецъяслы эз удайтчывлы воӧдчыны Испанияӧдз.
1937 вося тулысын Марсельысь петіс пароход, кӧні вӧліны доброволецъяс.
Кор нин вӧлі тыдалӧны Испаниялӧн берегъяс, пароходсӧ торпедируйтіс итальянскӧй подводнӧй лодка.
Доброволецъяс кулісны кыдзи геройяс.
Кулӧм водзвыланыс найӧ сьылісны «Интернационал», кытчӧдз эз вӧйны джуджыд мореӧ.
Сӧмын некымын мортӧс лэптісны республиканскӧй сторожевӧй катеръяс.
Комын кык тӧлысь кыссис аслас свобода да независимость вӧсна испанскӧй народлӧн сьӧкыд, неравнӧй тыш.
Фашизмкӧд тышлӧн историяӧ славнӧй страницаяс гижисны Испанияса прӧстӧй йӧз да интернациональнӧй бригадаясса боецъяс.
Тайӧ найӧ шуисны фашистскӧй ордаяслы «<spa>Nо раsаrаn</spa>!» («Оз прӧйдитны!») и, асланыс кывлы вернӧйӧсь, сулалісны олӧмнысӧ жалиттӧг, кыдзи сулалісны миян боецъяс Сталинград дорын.
Долорес Ибаррури, кодӧс испанскӧй народ шуӧ аслас сӧвестьӧн, шуис: «Бурджык кувны сувтсӧн, чем овны пидзӧсъяс вылын», и тайӧ кывъясыс лоины республиканецъяслӧн девизӧн: найӧ эз пӧкӧритчыны враглы.
Мир некор оз вунӧд республикаӧс бесстрашнӧя дорйысьяслысь — генерал Вальтерлысь, Лукачлысь, Листерлысь, Модестолысь, Лина Оденалысь славнӧй нимъяссӧ.
Сійӧ оз вунӧд и найӧс, кодъяс беспримернӧй героическӧй смертьӧн вӧчисны бессмертнӧйӧн ассьыныс нимнысӧ: капитан Аугустоӧс, лейтенантъяс Бельидоӧс, Валераӧс да Висентеӧс, боец Бидосӧс да уна сё мукӧдъясӧс.
Испанскӧй народ отсаліс республиканскӧй армияса боецъяслы мыйӧн сӧмын вермис: сёян-юанӧн, паськӧмӧн; народ виаліс фалангистъясӧс да диверсантъясӧс, бырӧдаліс франкистскӧй складъяс, взрывайтіс посъяс, кӧрт туйяс.
Испанияса уна тысяча рабочӧйяс да крестьяна добровольнӧя сувтісны республикаӧс дорйӧм вылӧ и, ассьыныс олӧмсӧ жалиттӧг, тышкасисны асланыс свобода вӧсна.
Но вывті нин неравнӧйӧсь вӧліны вынъяс.
Франкоӧс явнӧя поддерживайтісны не сӧмын итальянскӧй да германскӧй фашистъяс, но и Америкаса, Англияса, Францияса правительствояс, кодъяс, сідз шусяна невмешательство политикаӧн вевттьысьӧмӧн, блокируйтісны республиканскӧй Испанияӧс да восьтісны сэтчӧ свободнӧй туй итальянскӧй да германскӧй фашистъяслӧн полчищеяслы.
Помасьлытӧм потокӧн мунісны Франколы орудиеяс да пулемётъяс, снарядъяс да бомбаяс, германскӧй «хейнкельяс», «юнкерсъяс», «мессершмиттъяс».
Став тайӧ техникаыс веськӧдчывліс республиканскӧй армияса боецъяс вылӧ, кодъяслӧн не сӧмын эз тырмыны патронъяс да винтовкаяс, но эз вӧвны весиг колана медикаментъяс да продовольствие.
1939 вося февральын Англия да Франция признайтісны генерал Франколысь фашистскӧй режим.
Лондонын вӧлі котыртӧма Испанияса законнӧй Народнӧй правительстволы паныд контрреволюционнӧй заговор.
Испанскӧй республикалӧн дзик ӧти другӧн вӧлі Сӧветскӧй Союз.
Войнаӧн рӧзӧритӧм Испанскӧй республикалы сӧветскӧй народ мӧдӧдаліс продовольствие, транспорт, промышленнӧй оборудование.
Уна сё испанскӧй челядь, кодъяс воштісны фронтъяс вылын мам-батьсӧ, аддзисны Сӧветскӧй Союзын мӧд рӧдина.
Уна тысяча республиканецъяс да налӧн семьяяс, кодъяс эз кӧсйыны «овны пидзӧсъяс вылын», эновтісны ассьыныс рӧдинасӧ да бойясӧн писькӧдчисны Пиренейяслӧн горнӧй проходъяс пыр Францияӧ.
Но французскӧй правительство тупкис ассьыс границасӧ Испаниякӧд, пыр жӧ интернируйтіс да пуксьӧдіс концлагерьясӧ не сӧмын республиканскӧй армияса да интернациональнӧй бригадаясса боецъясӧс, но и старикъясӧс, нывбабаясӧс, челядьӧс.
Унаӧн концлагерьясын кулісны тшыгъялӧмысь да висьӧмъясысь, а унаӧс французскӧй жандармъяс мырдӧн мӧдӧдісны бӧр Испанияӧ, кӧні найӧс сэн жӧ, граница бердас, лыйлісны франкистъяс.
Но испанскӧй народ эз пукты оружиесӧ.
Уна тысяча геррильерос (партизанъяс) мунісны гӧраясӧ да коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын заводитісны свободнӧй Испания вӧсна тыш.
Ӧнія кад кежлӧ партизанскӧй движение шымыртіс нин Испанияса пӧшти став провинцияяс.
Став мирлы тӧдсаӧсь уна дас сэтшӧм партизанъяс, кыдз Кристино Гарсиа.
Франкистъяслӧн застенокъясын немортнога пыткаяс бӧрын Кристино Гарсиа аддзис ещӧ тырмымӧн вынъяс, медым кулӧм водзын гижны ёртъясыслы: «Весиг вӧлі кӧ эськӧ менам тысяча олӧм, ме эськӧ ставсӧ найӧс сеті аслам народлӧн свобода вӧсна тышлы».
Кровавӧй гитлеровскӧй ставленник генерал Франко мӧд империалистическӧй война дырйи покорнӧя служитіс аслас берлинскӧй кӧзяинлы.
Франколӧн «гӧлубӧй дивизия», кодӧс вӧлі чукӧртӧма отборнӧй фашистскӧй юрвундысьясысь, лыйліс сӧветскӧй нывбабаясӧс да челядьӧс.
Героическӧй Сӧветскӧй Армия дзикӧдз жугӧдіс «гӧлубӧй» бандаӧс.
Грӧмилӧяс да уголовникъяс аддзисны ассьыныс бесславнӧй помсӧ сӧветскӧй му вылын.
Франколӧн режим эм на и ӧні.
Торъялӧмыс сӧмын сыын, мый ӧні тайӧ палачыслӧн мӧд кӧзяева — Америкаса да Англияса империалистъяс.
Тайӧ найӧ ӧні Гитлер да Муссолини пыдди отсалӧны Франколы кутны властьсӧ штыкъяс отсӧгӧн.
Ӧні генерал Франко Уолл-стритса выль кӧзяевалӧн индӧдъяс серти дасьтӧ ещӧ ӧти план: вӧчны Испанияӧс плацдармӧн англо-американскӧй ӧзтысьяслы, кодъяс гӧтӧвитӧны СССР-лы паныд война.
Но испанскӧй народ оз кут воюйтны Сӧветскӧй Союзлы паныд.
Таӧ чуксалӧ испанскӧй коммунистическӧй партия, и тайӧ призыв вылас шыасис став народ.
Испанскӧй народ оз кут кисьтны ассьыс вирсӧ американскӧй монополияяслӧн интересъяс вӧсна.
* * *
Аслам книгаын «Пиренеи мӧдар бокын» (кытысь некымын рассказ лэдзӧма тайӧ сборникас) ме кӧсйи петкӧдлыны испанскӧй народлысь аслас свобода да независимость вӧсна тышсӧ.
Рассказъяс гижӧма Великӧй Отечественнӧй война бӧрын, кор ме медбӧрын верми спокойнӧя заводитны гижны.
Менам рассказъяслӧн геройяс — прӧстӧй йӧз, кодъяскӧд ме паныдасьлі Испанияса фронтъяс вылын да кодъяслӧн палач Франколы паныд героическӧй тыш йылысь ми частӧ кылам и ӧні.
Ме пыдісянь эска, мый свободолюбивӧй, мужественнӧй испанскӧй народ, кодлӧн медводдза радъясын тышкасьӧны и менам рассказъясса геройяс, оз пукты ассьыс оружиесӧ, оз дугӧд тышсӧ.
Сійӧ шедӧдас победа — Испания выльысь лоас свободнӧйӧн!
Жан Грива
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Эстрамадурскӧй чабан @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 11‒17.}
ЭСТРАМАДУРСКӦЙ ЧАБАН
(Мойдкывса збыльтор)
Пособланкосянь Дон-Бенитоӧдз джын туй вылас, Кастилего гӧраясын, эм ичӧтик кар Кабеса-дель-Буэй, мый лоӧ «ӧш юр», кӧть тайӧ карас эз вӧв ни ӧти ӧш да матысса гӧраясын йирсисны сӧмын ыжъяс да кӧзаяс.
Кабеса-дель-Буэй нинӧмӧн оз торъяв Испанияса мукӧд посни каръясысь.
Сылӧн садъясын дзоридзалӧ миндаль да быдмӧны фигӧвӧй пуяс; маслинаяс, кыдзи и быдлаын, кисьмӧны сэні январын, а виноград, арбузъяс да дыняяс сэтшӧм жӧ юмовӧсь, кыдзи Валенсияын.
Кор Пособланкосянь туй кузя матыстчан кар дінӧ, ӧшибкасӧ нимсьыс казялан некымын километр сайсянь на.
Шыбитчӧны синмад оз мелӧн белитӧм керкаяс да веж садъяс, а кар рытыв боксянь гӧралӧн выступ; шонді лэччигӧн гӧраыс зэв ёна мунӧ ранитчӧм ӧш вылӧ, коді усьӧма пидзӧсъяс вылас арена лыа вылӧ да кодлы сюръяс вылас шыбитӧма тореадорлӧн гӧрд чышъян.
И асланыс кадӧ кӧ алькальд * да местнӧй манастырса аббат вӧліны тӧлкаджыкӧсь, найӧ эськӧ нимтісны карсӧ эз Ӧш Юрӧн, а Ранитӧм Ӧшкӧн.
Ставыслы вӧлі тӧдса, мый алькальдъяс эз вӧвны сюсь рӧдысь, и карыс ӧнӧдз шусьӧ Кабеса-дель-Буэй.
* Алькальд — карса голова.
Со сідз, тайӧ карас уна дас, а вермас лоны, и некымын сё во сайын оліс гӧль чабан Карлос.
Кор сійӧ водз асылын петавліс карса уличаяс вылӧ да заводитліс ворсны свирельӧн, керкаясын да картаясын ӧдзӧсъяс паськыда воссьывлісны да уличаяс тырлісны ыжъясӧн да кӧзаясӧн.
Карлос ворсігтырйи мӧдӧдчывліс гӧраясӧ, а ыж да кӧза стада кывзысьӧмӧн вӧтчывліс сы бӧрся, кыдзи пон вӧтчӧ аслас кӧзяин бӧрся.
Шонді лэччигӧн, кор кар бердын бара кывлісны свирель шыяс, челядь котӧртлісны гортаныс да нимкодя горзісны:
— Мамнита, восьты ӧдзӧсъястӧ: ыж король локтӧ!
И мамъяс восьтавлісны ӧдзӧсъяс да йӧрталісны картаясӧ ыжъясӧс да кӧзаясӧс.
Рытъяснас Карлос босьтліс гитара да мунліс рыночнӧй площадь вылӧ, а сьӧд юрсиа том красавицаяс да зонъяс ветлӧдлісны сыкӧд.
Карлос пуксьывліс юкмӧс дінӧ да заводитліс ворсны гитараӧн да сьывны.
Сійӧ вӧлі зэв бур сьылысьӧн, и сы йылысь славаыс паськаліс весиг ылыс каръясӧдз да сиктъясӧдз.
Рынок вылӧ воӧм крестьяна эз тэрмасьны мунны бӧр — найӧ виччысисны рытсӧ, медым кывзыштны, кыдзи сьылӧ Карлос.
— Но и гӧлӧс тайӧ ыж корольыслӧн!
— мӧвпалігтырйи шулісны мужчинаяс ассьыныс кузь каллянъяссӧ мостӧвӧйӧ кучкаліг.
— Да, канарейка серти мичаджык, — шыасьлісны налӧн гӧтыръяс да сетлісны пастухлы ыж йӧлысь вӧчӧм кос сыр кусӧкъяс.
А нывъяс йӧктісны да тшӧтш сьылісны Карлос бӧрся.
— Сьыв, сьыв ещӧ, ыж король!
— корисны нимкодясьысь кывзысьяс.
Сьылӧм вежсьыліс йӧктӧмӧн, а сэк кості скала сайын, коді вӧлі мунӧ ранитчӧм ӧш вылӧ, чим гӧрда ломаліс рытъя кыа.
Ӧтчыд рытын рыночнӧй площадь вомӧн мунісны алькальд Антонио, кодӧс нимтывлісны Кӧч Бӧжӧн, да судья Фредерико, кодӧс шулісны Капуста Кӧчанӧн.
— Кывзы, — шуис судьялы Кӧч Бӧж, — тайӧ корысьсӧ найӧ шуӧны корольӧн, а законнӧй корольлы налогъяс оз мынтыны.
Кыдз тэ думайтан, правильнӧ тайӧ?
— Абу, тайӧ абу закон серти, — вочавидзис Капуста Кӧчан.
— Таысь колӧ судитны.
Мӧд луннас Антонио, Кӧч Бӧж, да Фредерико, Капуста Кӧчан, ордын чукӧртчисны карын власть кутысь став мужъясыс да дыр сӧвещайтчисны, эм-ӧ чабан Карлослӧн право шусьыны корольӧн.
Медбӧрын судья сюйліс кузь петушинӧй перӧсӧ чернила тыра банкаӧ да кос порсь кучик вылӧ гижис:
«Запрещайта Кабеса-дель-Буэйса сылӧн матігӧгӧрса да ылысса олысьяслы шуны чабан Карлосӧс корольӧн, сы вӧсна мый корольӧн колӧ нимтыны сӧмын Испанияса законнӧй корольӧс, кодлы и колӧ исправнӧя мынтыны став налогъяс.
Королевскӧй ним оскорбитӧмысь быдӧнӧс лоӧ кыскӧма кывкутӧмӧ да стрӧга судитӧма, сідзжӧ кыдзи и асьсӧ пастух Карлосӧс, кодӧс аски высочайшӧй суд кутас судитны миян славнӧй карса рыночнӧй площадь вылын».
Алькальдлӧн глашатай киас неыджыд рожокӧн кытшовтіс карса уличаяс.
Рожоклысь шыяс кылӧм бӧрын йӧз восьталісны ӧшиньяс да, юрнысӧ мыччӧмӧн, кывзісны алькальдлысь да судьялысь приказ.
Мӧд луннас, урчитӧм кадӧдз ёна водзджык, ставӧн, ичӧтсянь гырысьӧдз, чукӧртчисны рыночнӧй площадь вылӧ.
Кывсис юӧр, мый чабан Карлослысь керыштасны юрсӧ.
Но Карлос эз волнуйтчы.
Сійӧ корсис ыджыд арбуз, вундіс сылысь йывсӧ да пу паньӧн гумлаліс да сёйис небыдсӧ.
Тыртӧм арбузсӧ Карлос пуктіс юр вылас да мӧдӧдчис рыночнӧй площадь вылӧ.
Глашатайлӧн рожок юӧртіс высочайшӧй суд локтӧм йылысь.
Ставӧн пӧрччисны шапкаяссӧ, сӧмын чабан Карлос колис юр вылас арбузӧн.
— Мыйла тэ он пӧрччы шапкатӧ высочайшӧй суд водзын? — юаліс алькальд Кӧч Бӧж.
— Сы вӧсна мый менам абу шапкаыс.
Корольлы служитігӧн ме сійӧс эг нажӧвит.
И сылӧн величество кӧ кутас ещӧ дыр здравствуйтны, менам абу надея <ns>коркӧ-нибудь</ns> сійӧс лӧсьӧдны.
— Сідзкӧ пӧрччы тайӧ веж огурецсӧ аслад юр вылысь! — скӧра шуис судья Капуста Кӧчан.
— Тайӧ абу ӧгурец, а арбуз, — вочавидзис Карлос.
— Тіянлы, кыдз судьялы, колӧ эськӧ разбирайтчыны таын, мӧдногӧн ті кокниа верманныд сорлавны прав мортӧс мыжакӧд.
— Бур, пӧрччы юрсьыд арбузсӧ да кывзы разбирательство! — скӧрысь шуис Капуста Кӧчан.
— Тайӧ незаконнӧ, уважаемӧй судья!
Судебнӧй церемонияяс вылын суд водзын колӧ пӧрччыны шапкаяс, но некӧн абу шуӧма, мый колӧ пӧрччыны юрысь арбуз.
И если кӧ ті заставитінныд менӧ вӧчны тайӧс, вӧчинныд эськӧ беззаконие да тіянлы грӧзитіс эськӧ наказание.
Мӧд-кӧ, тайӧ дзик ӧти арбуз, коді менам эм, а менам юрӧй — шонді улас дзик ӧти места, кӧні ме верма быдтыны арбузъяс, ӧд сад ни му менам абу.
Коймӧдкӧ, ті кӧ судитінныд озыр мортӧс, мый, збыльысь, овлӧ зэв шоча, ті тшӧктінныд эськӧ сылы нетшкыны став арбузъяссӧ сылӧн бахча вылысь?
Судьяяс шӧйӧвошины.
Найӧ кутісны вензьыны.
Ӧтияс вӧліны сы дор, медым чабан пӧрччис арбузсӧ, мӧдъяс сёрнитісны паныд.
Медбӧрын ыстісны кык вооружённӧй стражаӧс законъяс сводла.
Найӧ доддялісны телегаӧ осёлӧс да вайисны дзонь додьтыр порсь кучик да пергамент.
Ни ӧти законын эз вӧв шуӧма, мый суд водзын колӧ пӧрччыны арбуз.
И суд решитіс: «Сы вӧсна мый арбуз — абу шапка, Карлос вермас не пӧрччыны сійӧс юрсьыс».
Сэк судлӧн председатель юаліс:
— Карса чабан Карлос, мыйла тэ шуан асьтӧ корольӧн?
Он ӧмӧй тэ тӧд, мый ничтожнӧй чабанлы абу лӧсьыд ӧткодявны асьсӧ государстволӧн высокороднӧй главакӧд?
— Ӧти-кӧ, — вочавидзис Карлос, — ме некор эг шулы ачымӧс корольӧн, а шуӧны менӧ корольӧн мукӧдъяс.
Мӧд-кӧ, король меысь абу высокороднӧйджык, сы вӧсна мый, менам мамлӧн висьталӧм серти, ме чужи Кастилегоса медся джуджыд гӧра вылын.
Коймӧд-кӧ, ме думайта, мый абу правильнӧ шуны корольӧс государстволӧн главаӧн — ӧд быдӧнлӧн миян пиысь асланыс юрыс пельпомъяс вылас.
И Карлос индіс рыночнӧй площадь вылӧ, коді вӧлі тырӧма йӧзӧн, кодъяс юрнысӧ чатӧртӧмӧн сюся кывзісны да поддакивайтісны:
— Вернӧ, Карлос, быдӧнлӧн аслас юрыс пельпом вылас!
Тайӧ кывъясыс скӧрмӧдісны судьяӧс:
— Тэ вывті тӧлка, медым овны миян карын, а мятежнӧй сёрнисьыд тэнӧ следуйтӧ зэв чорыда судитны!
Ме аддза, тэ став карсӧ возмущайтан, и йӧзыс окотапырысьджык кывзысисны эськӧ тэнсьыд, менсьым, алькальдлысь да корольлысь серти.
Та вӧсна ми решитім тэнӧ накажитны, тэнсьыд тӧлка юрпыдӧстӧ кык вершӧк вылӧ чинтӧмӧн.
— Сылысь керыштасны юрсӧ!
— шызис народ.
Карлос жӧ сулаліс важногыс спокойнӧя, сылӧн чужӧм вылын эз тӧдчы весиг и вуджӧрыс шоглӧн.
Кор вооружитчӧм стража вайӧдіс Карлосӧс казнь местаӧ, пастух шуис:
— Вӧрӧй ӧдйӧджык, меным колӧ ещӧ ужин кежлӧ слӧймӧдчыны, ме лунтыр немтор эг сёйлы.
Стражаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да шуисны:
— Полӧм вӧснаыс сійӧ йӧймӧма!
Тайӧс кылӧм бӧрын Карлос вочавидзис:
— Дуракъяслы век кажитчӧ, мый мукӧдыс дуракъяс...
Мерайтӧй ӧдйӧджык кык вершӧк менам юр пыдӧссянь да пӧртӧй олӧмӧ судлысь решениесӧ.
Гортын менӧ виччысьӧ сола маслинаясысь да улиткаясысь ужин.
— Бур, — шуис главнӧй страж, — пӧрччы арбузтӧ.
— Арбуз ме ог пӧрччы: ачыс судыс признайтіс, мый ме верма кольны сійӧс юр вылын.
И ті кӧ заставитанныд менӧ босьтны арбузсӧ, незаконнӧй деяниеысь судья тшӧктас керавны тіянлысь юръяснытӧ.
Стражаяс полігтыр видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, сэсся на пиысь ӧти мерайтіс арбуз йывсянь кык вершӧк да веж корка вылас вӧчис шпага помнас визьтор, медым тӧдны, кыті керыштны.
— Подсудимӧй, висьтав ассьыд медбӧръя желаниетӧ, — шыасис Карлос дінӧ киас шпага кутысь страж, — ми обязанӧсь юӧртны сы йылысь судьялы, коді старайтчас сійӧс пӧртны олӧмӧ.
— Менам медводдза да медбӧръя желание, — вочавидзис Карлос: — медым тайӧ лунсянь Испанияын эз нин чужны водзӧвылӧ выль дуракъяс да нартитысьяс, а став важъясыс медым ӧдйӧджык кулісны.
Висьталӧй тайӧс судьялы да шуӧй сылы, мый ме зэв ёна кора сійӧс пӧртны олӧмӧ менсьым желаниеӧс.
Мӧд страж пыр жӧ ӧвтыштіс шпаганас, и Карлос юр вылысь лэбзис веж арбузлӧн кусӧк.
Карлос спокойнӧя пӧрччис юр вывсьыс кольӧм арбуз кытшсӧ, мыччис сійӧс шемӧсмӧм стражалы да шуис:
— Менам желаниекӧд ӧттшӧтш сетӧй судьялы арбузыслысь тайӧ кусӧксӧ да висьталӧй, мый тайӧс ыстӧ Карлос сылӧн еджыд кӧзалы.
Судья лоӧ рад, ӧд меным сэсся нинӧмӧн гӧститӧдны сійӧс, — дзик ӧти баляысь кындзи, коді коли гортын, менам сэсся абу некутшӧм озырлун.
Эз на удит стража гӧгӧрвоны, мый лоис, Карлос воши нин.
А карын тайӧ каднас став ӧдзӧсъясыс вӧліны иганаӧсь, и олысьяс чӧв-лӧньын бӧрдісны радейтана чабан Карлос вӧсна.
Кор стража вайис судьялы арбуз кусӧксӧ, подробнӧя висьталіс, мый лоис, да передайтіс Карлослысь желаниесӧ, судья лёкысла гӧрдӧдіс да польтчис, лоис быттьӧ вина тыра бурдюк.
— Тайӧ бунтарь!
— горӧдіс судья Капуста Кӧчан.
— Ставыс кӧ лоӧны татшӧм жӧ тӧлкаӧсь да мудерӧсь, кутшӧм тайӧ чабаныс, сэки огӧ ми кутӧй веськӧдлыны наӧн, а найӧ миянӧн.
Судлӧн древньӧй законъяс серти, первойсӧ кӧ эз удайтчы керыштны мыжа мортлысь юрсӧ, сійӧ жӧ наказаниесӧ повторитны оз позь.
Корсьӧй пастухсӧ да ӧшӧдӧй сылысь ыж ловсӧ кокӧдыс менам оливкӧвӧй садйын.
Мед сійӧ косьмас шонді водзын, кыдзи косьмӧ виноградлӧн нетшыштӧм роз.
Тэрмасьӧй, ӧд сійӧ мунас гӧраясӧ...
Стражаяс веськӧдчисны чабан лачугалань, восьтісны ӧдзӧссӧ да аддзисны Карлосӧс, коді вӧлі сёйӧ сола улиткаяса маслинаяс.
— Ми локтім тэ дінӧ судья нимсянь.
Судлӧн древньӧй законъяс серти юртӧ керыштны тэнсьыд оз нин позь.
Судья тшӧктіс ӧшӧдны тэнсьыд ыж ловтӧ сылӧн оливкӧвӧй садйӧ медся кыз ув вылас.
— Менсьым ыж лолӧс?
— юаліс стражъяслысь Карлос.
— Менам ыжыс ӧмӧй мыжа менам грекъясысь?
Но, судьялы кӧ сідз нин колӧ, босьтӧй!
И Карлос сетіс вооружённӧй стражалы ассьыс дзик ӧти баля Белохвостикӧс.
Приговор олӧмӧ пӧртӧм бӧрын стража тэрмасис висьтавны судьялы:
— Тіян милӧсть, ставсӧ вӧчӧма тіян приказание серти: сылӧн ыж лолыс ӧшалӧ вывлань кока тіян оливкӧвӧй садйын.
Судья юыштіс вина да малыштіс ассьыс ёсь тошсӧ:
— Бур, бур!
Вернӧй службаысь ме наградита тіянӧс...
Мӧд асывнас, кыдзи век, Карлос восьлаліс уличаяс кузя да ворсіс свирельӧн.
Став ӧдзӧсъяс паськыда воссялісны и уличаясыс тырисны ыжъясӧн да кӧзаясӧн.
Сӧмын баля Белохвостик чужъясис оливкӧвӧй ув вылын да баксіс: «Ме-е-е!..»
Тайӧс кылӧм бӧрын судья да алькальд мӧвпыштісны, мый сэні ойзӧ казнитӧм Карлослӧн лолыс.
Найӧ петісны садйӧ, медым видзӧдлыны.
Белохвостик баляӧс аддзӧм бӧрын найӧ сэтшӧма чуймисны, мый усисны да сэсся эз нин вермыны чеччынысӧ.
Карса детинкаяс мездісны Белохвостикӧс гезъясысь, и сійӧ котӧртіс гӧраясӧ чӧсмасьны кустъяслӧн сочнӧй коръясӧн.
Рытнас рыночнӧй площадь вылын, кор Карлос бара ворсіс гитараӧн, йӧзыс тӧлкуйтісны ас костаныс:
— Судьяӧс да алькальдӧс волнуйтчӧмысла шыбитіс паралич.
Карлос содтіс:
— Найӧ исполнитісны менсьым кӧсйӧмӧс...
Сідзкӧ нимкодясьыштам, другъяс, мый кык насильникӧн, йӧйясӧн да корольлӧн прислужникъясӧн Испанияын лои этшаджык.
А регыд воас кад, кор став тайӧ проклятӧй виннӧй бурдюкъясыс миянысь полӧмла потасны.
Тайӧ рытнас Карлос сьыліс да ворсіс воддза серти ёна мичаджыка, а карса олысьяс гажӧдчисны асылӧдз.
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Максильо @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 18‒32.}
МАКСИЛЬО
1
Кор сылысь юавлісны: «Максильо, кор тэ чужлін?»
— сійӧ смела вочавидзліс:
— Ог тӧд, но меным нин дас арӧс.
Кор ме быдма сэтшӧмӧдз, кутшӧм тэ, меным лоӧ сы мында жӧ, мыйта тэныд.
Альмадэнаса рудокопъяслы кажитчис детинкалӧн остроумиеыс, и найӧ ёна радейтлісны варовитны сыкӧд.
Рытъяснас, кор рудокопъяс помавлісны лунся сьӧкыд уджсӧ да петлісны мупытшкӧсса пемыдінысь, найӧс виччысисны уна челядь.
Батьяслы эз ковмыв дыр дзоргыны ртутнӧй руда вӧсна воспалитчӧм синъясӧн, медым корсьны челядь чукӧрысь ассьыныс радейтанторъяссӧ.
Сӧмын на восьтасны ворота — и челядь асьныс сибдасны асланыс батьяс дінӧ, кыдзи цикадаяс эстрамадурскӧй пуяс дінӧ.
Максильо ылісянь на тӧдмавліс батьсӧ сылӧн аслыснога походка сертиыс (шахтаын обвал дырйи сылысь лязӧдіс коксӧ, и сысянь сійӧ чотіс).
Водзті батьыс векджык босьтліс писӧ ки вылас да нуліс сійӧс став карӧдыс налӧн ичӧтик сёй керка дорӧ.
Ӧні нин Максильо буретш быдмис.
Сійӧ ачыс босьтліс батьыслысь чорыд кисӧ, муніс надзӧн да гырысь воськовъясӧн, зілис вӧчны ассьыс походкасӧ батьыс кодьӧн жӧ.
Мукӧддырйи Максильо эз удитлы батьыскӧд паныдасьтӧдз нуны гортас ассьыс сёй кувшинсӧ, кодӧн сійӧ новліс карса озыр йӧзлы ключ ва.
Сылысь кувшинсӧ аддзӧм бӧрын рудокопъяс юавлісны:
— Ва новлӧдлысь Максильо, кымын кувшин нин тэ талун вузалін?
Татшӧм вопросъяс вылӧ Максильо унджыкысьсӧ эз вочавидзлы.
Эз сы вӧсна, дерт, мый сылы эз кажитчы ним «ва новлӧдлысь».
Та дінӧ сійӧ велаліс нин: став карыс шуис сійӧс сідзи.
Максильо эз вочавидзлы сы вӧсна, мый татшӧм юасьӧмсьыс сійӧ вывті нин ёна дӧзмис.
Мамыс да батьыс рытъяснас юасьлісны та йылысь жӧ.
Сы вӧсна Максильо, юрсӧ тшапа лэптӧмӧн, шыбитліс вывлань кисӧ чуньяссӧ чургӧдӧмӧн, кодлӧн лыдыс петкӧдліс, кымын кувшин сійӧ вузалӧма.
Тайӧ жестыслысь кывсӧ гӧгӧрвоисны быдӧн.
Мужчинаяс пуктывлісны кинысӧ сылӧн пельпом вылӧ да меліа шулісны:
— Максильо, тэ миян молодеч!
Но вӧвліны лунъяс, кор Максильо юасьӧм вылӧ вочавидзліс зумыша чӧв олӧмӧн; тайӧ пырджык вӧвлі тулысын да арся зэръяс дырйи, кор кос тӧвъяс бӧрын волывліс ыркыд, уль морскӧй тӧв.
Югыдлӧз сӧдз небеса вевттьысьліс кыз кымӧръясӧн.
Гӧраяссянь лэччывліс ру да матӧдз матыстчывліс сёй лачугаяс дінӧ; весиг ртутнӧй рудалӧн гӧраыс вевттьысьліс руӧн.
Ваыс сэки тырмывліс быдӧнлы, и сійӧс эз ньӧбны карса весиг медся озыр йӧзыс.
Кор Максильо татшӧм лунъясас юр вылас кувшинӧн прӧйдитліс карса уличаяс кузя, «<eng>Агуа, агуа фриа</eng>! *» горзігтырйи, вӧвлі, мый важ ва ньӧбысьяс, тростникӧвӧй жалюзияс лэптыштӧм бӧрын, шуалісны сылы видчан кывъяс:
* Ва, кӧдзыд ва!
— Осёл!
Ваыс киссьӧ сылы юр вылас, а сійӧ ещӧ котралӧ вала горнӧй шор дінӧдз.
Йӧй...
Аслас дженьыд олӧм чӧжӧн Максильо кывліс сы мында видчӧм да тешитчӧм, мый найӧ эз нин волнуйтны сійӧс.
Сійӧ кужліс достойнӧя вочавидзны тайӧ презрительнӧй кывъяс вылас:
— Сеньорита, менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдӧ тіян ёсь кывныд.
Но ме век жӧ эг сӧветуйт эськӧ тіянлы юны юмов зэр васӧ тіян няйт каменнӧй колодаысь.
Либӧ:
— Сеньора, тіян нежнӧй высокородство вылӧ менам грубӧй ваыс вермас действуйтны омӧля.
Но ичӧт мортлӧн чушкысь ёсь кывъяс эз лёкмӧдны тайӧ йӧзсӧ.
Гожся шонді пӧжигӧн, кор заборъяс дінын косьмисны весиг кактусъяс, тайӧ жӧ карса йӧзыс корисны:
— Максилито, ичӧтик Максилито, вай миянлы кувшин ва!
Звӧнӧн чеччыштліс уличаса изъяс вылын дзирдалысь эзысь деньга, Максильо кыпӧдліс сійӧс да мӧдӧдчывліс вала.
Карӧс матысса горнӧй кряжсянь торйӧдысь сён пыр муніс векни, посни изйӧн вевттьысьӧм трӧпа.
Ылын зэв вылын, руд скалаяс костын, тыдалісны пробкӧвӧй дубъяслӧн веж йывъясыс, ляпкыд лишайникъяс да зэв ыджыд скаласянь ӧшалысь дикӧй виноградлӧн гартчысь заясыс.
Сэні жургис горнӧй ключ.
Гож водзын изъясыс лоисны пӧсьӧсь.
Джынвыйӧ косьмӧм горнӧй лишайник сутшкасис кӧмтӧм кокъясӧ.
Медым не жугӧдны кувшинсӧ, Максильо лэдзліс сійӧс юр вывсьыс да виччысигтырйи босьтліс киняулас.
Прӧст кинас сійӧ кутчысьліс кустъясӧ либӧ пыксис скалаясӧ, кор вильыд изъяс исковтлісны кок увсьыс.
Тадзи мучитчис сійӧ пӧшти дзонь час, кытчӧдз эз во веж пробкӧвӧй дубъяс дінӧдз, кодъяс вуджӧрын дзебсясис ключ.
Сьӧлӧмыс тіпкис морӧсас, кыдзи каньӧн повзьӧдӧм канарейка аслас клетка стенъясас.
Кувшинсӧ шор берег вылӧ пуктӧм бӧрын Максильо нюжӧдчывліс ыджыд турунвиж черепаха кодь излӧн нитшка мыш вылӧ.
Шойччыштӧм бӧрын детинка мездавліс ассьыс паськӧмсӧ лишайниклӧн ёсь емъясысь да чышкавліс вир войтъяссӧ, кодъяс надзӧникӧн визувтісны кокса дойяссьыс.
Сылысь коклябӧрсӧ галькияс вундавны эз нин вермыны, сы вӧсна мый найӧ лоины пробкӧвӧй дуб кырсь кодьӧсь жӧ, кызӧсь да чорыдӧсь.
Максильо радейтіс пукавны из вылын да видзӧдны шорлӧн сӧдз ваӧ.
Быттьӧ зеркалӧын тыдалісны сэні сылӧн кудриа юрыс, сьӧд синъясыс, пемыдкоричневӧй чужӧмыс да паськыд пельпомъясыс.
Шор шӧрын валӧн тыдавтӧм струяыс, коді петіс скалалӧн векни потасысь, лӧня бергӧдліс виж лыа чиръяссӧ.
Детинка частӧ мӧвпавліс, кысь петӧ ваыслӧн тайӧ кӧдзыд струяыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ заводитліс тыртны тайӧ потассӧ изъясӧн.
Прӧстӧй удж: ваыс вештіс изъяссӧ, и шор пыдӧсын, ӧта-мӧдсӧ панйӧмӧн, бара кутісны вӧрны виж лыа чиръяс.
Шойччыштӧм бӧрын Максильо босьтліс кувшинӧ сӧдз кӧдзыд васӧ, виччысигтыр лэптывліс сійӧс мусьыс да заводитліс лэччыны горнӧй трӧпа кузя.
Сійӧ вӧчліс тайӧс сэтшӧм пелька да мастера, мый эз киссьыв ни ӧти войт.
Сыкӧд ӧттшӧтш шор дінӧ корсюрӧ веськӧдчывлісны и мукӧд челядь, но пельклун да ёнлун кузя сійӧс некод эз вермывлы венны.
Максильо пыр первойӧн вӧлі шор дорын да медводз воліс карӧ.
2
Сёй хибарка, кӧні оліс Максильо, вӧлі кар лунвыв бокын.
Сійӧ вӧлі руд да ичӧтик да ылісяньыс мунліс гӧрабокса из чукӧр вылӧ.
Яркӧй рузумӧн вевттьӧм ӧшинь розь пыр гожӧмнас пырис жар, а зэригӧн сӧдзлісны ва войтъяс.
Хижиналӧн ӧти потшӧм пельӧсын оліс еджыд кӧза, мӧд пельӧсын вӧлі плита да бельёлы лӧкань, а сёй джоджас куйлісны важ узьлан мешӧкъяс.
Максильолӧн мамыс пеславліс бельё.
Асывъяснас сійӧ ыджыд тростникӧвӧй кӧрзинаӧн кытшовтліс карса уличаяс.
Кор сійӧ воліс гортас, кӧрзина вӧлі тыр няйт бельёӧн.
Мукӧддырйи сійӧ вайліс некымын апельсин, арбузъяс либӧ виноград розъяс.
— На, Максильо, тайӧс сетіс меным сеньора Дриго.
Петкӧд гӧра бокас кӧзатӧ, а сэсся вай сеньора Дриголы кык кувшин ва.
Максильо радейтліс ассьыс мамсӧ да отсавліс сылы, кыдз сӧмын вермис.
Кор мамыс мӧдӧдчывліс пеславны бельё, а Максильо — шор дорӧ, пиыс век босьтліс мамыслысь сьӧкыд бельё тыра кӧрзинасӧ, а сылы сетліс тыртӧм кувшинсӧ:
— Мамочка, ме отсала тэныд нуны кӧрзинатӧ бассейнӧдз.
Бассейн вӧлі кар сайын.
Руд шифернӧй вевт да гартчысь винограднӧй заяслӧн веж коръяс видзисны прачкаясӧс шонділӧн сотан лучьясысь.
Пӧсь лыа вылын да доналӧм изъяс вылын косьмис бельё.
Ваыс бассейнас, кӧні песласисны нывбабаяс, вӧлі лӧзовъеджыд да кӧза йӧв кодь жӧ сук.
— Максильо, — шмонитісны нывбабаяс детинкаӧс дэльӧдӧммогысь, — тэ нуин кӧ эськӧ алькальдлы ӧти кувшин тайӧ чудеснӧй васӧ, сійӧ эськӧ пӧдаритіс тэныд осёлӧс, медым тэ вермин ветлыны сы вылын гӧраясӧ вала.
— А ті кӧ эн песлалӧ сылысь дӧрӧмъяссӧ, сійӧс эськӧ жӧритісны пытшъяс, да сылӧн став садъясыс да еджыд керкаыс колисны эськӧ тіянлы!
— вочавидзліс Максильо гӧраясӧ кувшинӧн мӧдӧдчигмоз.
— Со, кутшӧм востер кыв вылас!
— бассейн пӧкатын руд бельё зыртігмоз сералісны нывбабаяс.
3
Ӧтчыд карын йӧзыс ёна шызисны.
Нывбабаяс да челядь бӧрдігтыр котӧртісны рудниклань.
Скӧр стражник успокаивайтіс шызьӧм йӧз чукӧрӧс:
— Уськӧдчинныд степнӧй саранча моз!
Первойысь ӧмӧй лоис шахтаясын обвалыс?
На йылысь, кодъяс пӧгибнитісны, юӧртас алькальдлӧн глашатай.
Но нывбабаяс да челядь эз бӧрыньтчыны.
— Кӧні менам падре? * — бӧрдіс ичӧтик нывка дзормӧм мамыслы юбкаас кутчысьӧмӧн.
* Падре — бать.
— Кӧні менам пи?
— горзіс нывбаба, и дзирдалысь синва киссис сійӧ синъясысь.
Максильо муніс гӧраясӧ вала.
Бӧр локтігас сійӧ аддзис уна йӧзӧс, кодъяс повзьӧмӧн котӧртісны рудник вороталань.
Максильо пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый лоис мыйкӧ ужаснӧй.
Ӧтчыд батьыс висьтавліс сылы шахтаын обвал йылысь, кор сылысь дойдіс коксӧ.
Ӧні сійӧ висьтыс яркӧя сувтіс детинка паметьын.
Сылы кажитчис, мый батьыслысь став висьталӧмсӧ сійӧ аддзӧ аслас синъясӧн.
Детинка крукасис да усис.
Сёй кувшиныс кучкысис скалаӧ да пазьмуні посни торъяс вылӧ.
Кӧдзыд ва струяыс швачнитіс Максильо кокӧ да пыр жӧ пырис косьмӧм муӧ.
Сійӧ кыпӧдчис да котӧртіс.
Ёсь изъясыс розьӧдлісны сылысь коклябӧръяссӧ, лишайникъяслӧн емъясыс сатшкысьлісны кокъясас.
Сійӧ некымынысь усьліс, кыпӧдчывліс да бара котӧртліс.
Медбӧрын Максильо воис гортас.
Ӧдзӧсысь ӧдйӧн вештыштіс тростникӧвӧй плетёнка, горӧдіс:
— Мама!
Мама!
Рудникын...
Но мамыс эз вӧв гортас.
Сӧмын плита пытшкӧсысь видзӧдісны сы вылӧ доналӧм шомъяс да комната мӧд пельӧссянь бакӧстіс кӧза.
Максильо уськӧдчис рудниклань.
Ворота дінын из скамья вылын гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс сылӧн мамыс.
Сылӧн синъясыс вӧліны сэтшӧм гӧрдӧсь, кыдз быттьӧ сійӧ уна час чӧж видзӧдӧма югыд августовскӧй шонді вылӧ.
Кӧсичаяс вылас усисны синваӧн кӧтасьӧм вӧсни юрси пратьяс.
— Мама, кӧні падре?
— юаліс Максильо да нежнӧя малыштіс мамыслысь омӧль кияссӧ, кодъяс песласьӧмысь вӧліны чорыдӧсь да кельыдӧсь.
— Несчастье, пиукӧй!
— сыркъялігтырйи вочавидзис мамыс.
— Но падре обязательнӧ локтас...
Оз кӧ, ми кулам тшыглы.
Сійӧ кыпӧдчис, босьтіс Максильоӧс киӧдыс да мудз воськовъясӧн мӧдӧдчис гортланьыс.
Лунтыр мам эз шулы ни ӧти кыв.
Максильолӧн сьӧлӧм вылас сідзжӧ вӧлі сьӧкыд.
Сійӧ пуксис плита дінӧ, пуктіс шомъяс вылӧ ичӧтик сетка да кисьтіс сы вылӧ жолудьяс.
Кор жолудьяс лоины пемыдгӧрдӧсь, сійӧ найӧс босьтіс да, ӧти кипыдӧсысь мӧдӧ шыблалӧмӧн, кутіс кӧдзӧдны.
Кышъяс пиысь перйӧм бӧрын сійӧ дышпырысь заводитіс сёйны жаритӧм жолудьяс.
Плитаын биыс надзӧник кусіс.
Дикӧй каньлӧн синъяс моз, югъялісны пӧимас медбӧръя шомъяс.
Максильо чеччис:
— Мама, ме нуӧда кӧзаӧс гӧраясӧ.
— Нуӧд, Максильо, сӧмын эн кольччы сэтчӧ дыр кежлӧ, гашкӧ батьыд воас...
Но сійӧ кӧ оз во...
— И мам бара заводитіс бӧрдны.
— Эн пов, мама, батьыд кӧ оз лок, ме кута тӧждысьны тэ вӧсна.
Максильо муніс кӧзакӧд гӧраясӧ.
Кӧза спокойнӧя йирис кустъяслысь кос коръяссӧ, а Максильо пуксис из вылӧ, топӧдіс кияснас юрсӧ.
Улын, шонділӧн сотысь лучьяс улын, куйліс кар.
Рудник ворота дінын век на сулалісны йӧз.
Максильо видзӧдліс аслас хибарка вылӧ.
Ӧдзӧс сайысь петіс, сьӧд чышъянӧн гартыштчӧм, мам, сылӧн юр вылас вӧлі бельё кӧрзина.
Сійӧ ньӧжйӧник восьлаліс улича кузя сеньор Дриго керкалань.
«Мамлы колӧ отсавны, — мӧвпаліс Максильо.
— Ме кута бать моз жӧ тӧждысьны сы вӧсна».
Максильо сувтіс, корис кӧзасӧ да надзӧник мӧдӧдчис гӧра пӧкат кузя.
Джуджыд сён сайын паськӧдчисны помасьлытӧм виноградникъяс да оливкӧвӧй садъяс.
Найӧ вӧліны алькальд сеньор Дриголӧн.
Ылын виноградникын тыдалісны виноград чукӧртысьяслӧн уна рӧма фигураяс, а оливкӧвӧй пуяслӧн вуджӧръясын, гутъясысь бӧжъяснас шенасигтыр, сулалісны осёлъяс, кодъяс вылӧ вӧлі пукталӧма виноград тыра сьӧкыд кӧрзинаяс.
«Матын некод абу, — мӧвпыштіс Максильо.
— Ме лэчча виноградникъяс дінӧ да чукӧрта ужын вылӧ улиткаяс».
— А тэ, — шуис сійӧ кӧзалань бергӧдчӧмӧн, — ов тані спокойнӧя да сёй кустъяссьыс коръяссӧ.
Максильо дыр корсис улиткаясӧс винограднӧй лозаяс вылысь, но ни ӧтиӧс эз аддзы.
«Сёр нин, — решитіс детинка.
— Улиткаяс дзебсисны шондіысь.
Но, нинӧм, овсяс натӧг, чукӧрта жолудьяс.
Гашкӧ, воис нин бать.
Сэки ми найӧс жаритам да кутам сёйны, а бать висьталас шахтаын несчастнӧй случай йылысь».
И Максильо ур моз пелька кайис дублӧн увъя йыв вылӧ.
Шондіа боксяньыс жолудьясыс вӧліны нин ӧрешки кодь гырысьӧсь да гӧрдов-коричневӧйӧсь.
Максильо ӧктіс зепъяс тырыс жолудьяс да кутіс лэччыны.
Друг гымӧбтіс пельтӧ поткӧдана лыйӧм шы.
Детинка кыліс пидзӧссьыс зэв ёна доймӧм.
Сійӧ мынтӧдіс кияссӧ да швачкысис-уси му вылӧ.
Сы водзын сулаліс Педро, сеньор Дриголӧн пиыс.
Киас сійӧ кутіс ружье.
Сыкӧд орччӧн сулаліс зэв скӧр кыйсян пон, сылӧн восьса вомысь ӧшӧдчӧма гӧрд кыв:
— Брӧдяга, этша на сылы, мый сійӧ гусявлӧ виноград!
Мыйла тэ кавшасян жолудьясла менам батьлӧн пуяс вылӧ?
— горзіс Педро да грӧзитчӧмӧн шенасис ружьенас.
Максильо кыпӧдчис да, дойсӧ венӧмӧн, кутіс кавшасьны гӧра вылӧ аслас кӧза дінӧ.
4
— Коді эськӧ вермис мӧвпыштны, мый ва новлӧдлысь детинкаысь коркӧ быдмас татшӧм ён зон, — частӧ шулывліс Максильо батьлӧн другыс — рудокоп Пако Алканис.
— Бать дырйиыс тешитчис-чеччавліс уличаяс кузя ва гырничӧн, а ӧні, видзӧдлы, уджалӧ важ рудокоп моз.
Он панъясь сыкӧд.
— Да, зэв бур зон Максильоыс, — шуис старшӧй шахтёр Хуан Перес.
— И кутшӧм лои тӧлка!
Газетаяс лыддьӧ, быттьӧ учитель.
Эз кӧ вӧв тані Максильо, олім эськӧ быттьӧ пемыдын, эг тӧдлӧ эськӧ, мый вӧчсьӧ свет вылас.
— Светыд светӧн, но мыйла некод оз аддзы сійӧс, мый вӧчсьӧ тані, миян ныр улын!
— скӧрысь ропкис вагонеткаяс йӧткалӧм вылын уджалысь Роберто Кихондэ.
— Сёрнитӧны, мый Дриго керкаын вӧчсьӧны кутшӧмкӧ гусяторъяс.
Педро оз петкӧдчыв весиг виноградникъяс вылын.
Ветлӧдлӧ матысса каръясті да вербуйтӧ аслыс сторонникъясӧс.
Кихондэ скӧрысь шыбитіс вагонетка вылӧ медбӧръя зыр тыр руда да муніс.
Рудокопъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Пако Алканислӧн чукырӧсь чужӧмыс быттьӧ кынмис.
Рытнас, кор рудокопъяс помалісны ассьыныс уджсӧ, Пако Алканис торйӧдчис аслас ёртъяс чукӧрысь да босьтіс киӧдыс Максильоӧс:
— Максильо, талун сэтшӧм мича рытыс...
Ме колльӧда тэнӧ.
— Но сідзкӧ, Пако, бурджык нин ме колльӧда тэнӧ: менам кокъясыс ӧд томджыкӧсь.
— Ог, ӧні — ме тэнӧ.
Кӧсъя сёрнитыштны тэкӧд.
— Сёрнитыштны?
— чуймис Максильо.
— Сідзкӧ пыралам миянӧ, мамлы лоӧ нимкодь.
Сійӧ век на оз вермы вунӧдны батьлысь кулӧмсӧ.
— И ме сідзжӧ ог вермы вунӧдны.
Мыйла сэки лои шахтаын взрыв да обвал, меным и ӧнӧдз абу гӧгӧрвоана.
Унатор сёрнитӧны.
Но мун докажит, кор судьяяс да алькальд тшӧгӧны сеньор Дриголӧн порсь яйысь да винаысь.
Сёрнитӧны, мый взрыв логӧдз неуна водзджык шахтасӧ, кӧні лоис обвалыс, воліс видлыны аслас другъясыскӧд Педро...
Тэ кӧ эськӧ вермин вспомнитны, кутшӧм вӧлі сійӧ кадыс, гашкӧ и гӧгӧрвоин эськӧ.
Сэки буретш уси Примо де Ривералӧн диктатура*. Сы дор сулалысьясыс лёкмисны Дриголӧн гончӧй понъяс моз.
* Примо де Ривера — испанскӧй генерал; 1923 восянь 1930 воӧдз веськӧдліс военнӧй диктатура правительствоӧн (сідз шусяна Директорияӧн), коді мыджсис военщина, гырысь буржуазия, духовенство да помещикъяс вылӧ.
А тэнад батьыд вӧлі миян сьӧлӧмӧн и юрӧн.
Максильо дрӧгмуні.
Руд вуджӧр исковтіс сылӧн чужӧм кузя.
Сылы кажитчис, мый сійӧ бара нин кылӧ коксьыс доймӧмсӧ, кытчӧ сибдіс Педролӧн дрӧбыс.
— Пако Алканис, и тэ утверждайтан, мый...
— Ме нинӧм ог утверждайт.
Утверждайтӧны сэк, кор вермӧны докажитны.
Но ме чайта, мый правдаыс мунас миян кок туйяс кузя.
Максильо йӧжгыльтчис, быттьӧ кодкӧ сӧвтіс сы вылӧ сьӧкыд груз.
Чӧла вуджисны Максильо да Алканис хибарка порог вомӧн да пуксисны плита бердӧ.
Мамыс вайис налы шобді нянь кусӧк, сола маслинаяс да шома винаӧн кучик бутыль.
Мужчинаяс сёйисны чӧла шомъяс вылӧ видзӧдігтыр.
— Максильо, — первойӧн заводитіс сёрнитны Пако, — вагонеткаяс йӧткалысь Роберто талун висьталіс, мый проклятӧй Дриго керкаын вӧчсьӧны гуся делӧяс.
Педро ветлӧдлӧ матігӧгӧрса каръясті да вербуйтӧ пистолеросӧс*.
* Пистолерос — вооружитчӧм бандитъяс.
— Пистолеросӧс?
— чуймӧмӧн юаліс Максильо.
— Да, пистолеросӧс.
Колӧ чайтны, мый тайӧ сукин сыныс, сеньор Дригоыс, — республикалӧн враг.
Сы бӧрын, кыдз ми провалитім сійӧс бӧрйысьӧмъяс вылын, сысянь позьӧ виччысьны быдтор.
И ӧні кӧ тайӧ молодчикъясыслы оз удайтчы нин тӧдлытӧг сюйсьыны миян шахтаясӧ, найӧ вермасны петкӧдлыны мукӧд номеръяс.
Вот мый йылысь, Максильо, ме кӧсйи сёрнитыштны тэкӧд.
Пӧрысь рудокоп сёрнитіс удж кузя аслас дас квайт арӧса ёрткӧд сідзи, кыдз быттьӧ на костын некутшӧм торъялӧм арлыднас эз вӧв.
— Ӧні ме муна, Максильо.
Гортын менӧ виччысьӧны гӧтыр да челядь.
Эн вунӧд, мый ме тэныд висьталі.
Тэ миян костын — медся том.
Тэнад эмӧсь важ щӧтъяс Педрокӧд.
Гашкӧ, тэ кодкӧ мӧд серти бурджыка вермин эськӧ разберитчыны тайӧ делӧас.
Ми долженӧсь тӧдны, кыдзи мый миянлы вӧчны.
Максильо колльӧдіс Пакоӧс да пуксис аслас хибаркалӧн ӧдзӧсводзса ыркыд каменнӧй скамья вылӧ.
Пуксис чудеснӧй июльскӧй войяс пиысь ӧти, кодъяс овлӧны сӧмын лунвыв Испанияын.
Джуджыд долинаяс куйлісны пемыдын, а скалистӧй гӧра йывъяс нӧшта югъялісны на рытъя кыа лучьясын.
Небесалӧн гӧрдоввиж дорыс рытыввылын лои эзысь кодьӧн да надзӧник кусі, а асыввывсянь, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма лыдтӧм-щӧттӧм кодзулӧн, кыссис му весьтті фиолетӧвӧй вуджӧр, коді муніс небыд бархатнӧй занавес вылӧ.
Некымын здукӧн кусі рытъя кыалӧн медбӧръя сияниеыс.
Скалаяс весьтын то еджыдӧн, то гӧрдӧн, то турунвиж да лӧз рӧмӧн ӧзйывліс рытъя кодзув.
Матігӧгӧрыс лои югыдджык, и став предметъясыс шыблалісны туманнӧй, кыдз быттьӧ слабмӧдӧм, синмӧн муртса казялана вуджӧръяс.
Друг югъялысь гӧлубӧй небесаыс кутіс дзирдавны кокни зӧлӧтистӧй югыдӧн.
Кодзувъяс кутісны кельдӧдны, а скалаяслӧн выступъяс ӧзйыны, кыдз быттьӧ ылысса пӧжар югӧрын.
Долинаяс весьтын паськаліс пемыдгӧрд да пырыстыдалана, быттьӧкӧ шӧвк, шаль, а кусыньтчӧм горнӧй хребётъяс весьтын кутісны иславны вежласьысь вуджӧръяс.
Зэв ыджыд ломалысь шарӧн оливкӧвӧй рощаяс сайсянь кыпӧдчис тӧлысь.
Лӧз небеса сайысь петӧм бӧрын тӧлысь лоис пыр югыдджык и югыдджык.
Краскаяслӧн величественнӧй симфония помасис.
Лои сэтшӧм югыд, мый позьӧ вӧлі бура аддзыны пробкӧвӧй дубъяслысь йывъяссӧ да горнӧй шор дорысь нитшкӧсь из чукӧрсӧ.
Максильо век на пукаліс да думайтіс.
Сійӧ частӧ пукавліс тані и челядьдырйиыс, кор ловъя на вӧлі батьыс.
Сэки сійӧ вузавліс ва, гусьӧн корсяліс виноградникъясысь улиткаяс да сён дорысь чукӧртліс жолудьяс.
А ӧні сійӧ квайт во нин уджалӧ рудникын.
«Педро!
Педро!
Проклятӧй Педро!» мӧвпаліс Максильо.
Гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый уличасянь кыліс лыа чиръяслӧн шыыс, кодъясӧс кокньыда кыпӧдіс мулӧн пӧся лолалӧмыс.
Друг войся чӧв-лӧньсӧ торкисны кодлӧнкӧ тэрыб воськовъяс.
Переулоксянь котӧртіс пон.
Максильо дрӧгнитіс да кынмис места вылас.
Пон исыштіс воздухсӧ да чеччыштіс сён дор вомӧн.
Сы бӧрся тэрмасисны вит вуджӧр.
Туй вылын дорӧм сапӧгъяс улын гораа шура-шаракыліс изйыс.
Йӧзыс дзебсисны сёнса пемыдас.
Максильо малыштіс ассьыс вӧньясысь кыӧм лаптисӧ.
Найӧс вӧлі крепыда кӧрталӧма.
Киыс исковтіс лӧз уджалан паськӧм зептӧ, чуньяс кылісны пуртлысь кӧдзыд лезвиесӧ.
Кутшӧмкӧ инстинктивнӧй вын кыпӧдіс Максильоӧс.
Сійӧ надзӧник кутіс матыстчыны сён дорлань да исковтіс сылӧн вуджӧрӧ.
Таинственнӧй фигураяс воисны нин сён мӧдар дорас, кодӧс югдӧдіс тӧлысь.
Кытшлалысь трӧпа кузя найӧ кайисны горнӧй шорлань.
Максильо тӧдіс татысь быд куст, быд из.
На сайӧ дзебсясьӧмӧн сійӧ вӧтчис мунысьяс бӧрся сідз жӧ осторожнӧя, кыдзи кӧин мунӧ аслас добыча бӧрся.
Пемыд фигураяс, горнӧй шор дінӧдз воӧм бӧрын, вошисны пробкӧвӧй дубъяс улын.
«Мый вайӧдіс найӧс татчӧ татшӧм сёрнас?
Мый найӧ корсьӧны татысь?» мӧвпаліс, но эз вермы гӧгӧрвоны Максильо.
Сійӧ водіс лишайник пӧвстӧ, шорсянь кыксё кымын метр сайӧ.
Нитшкассьӧм из сайсянь кыліс коставлӧмӧн сёрни, но Максильолы эз удайтчы гӧгӧрвоны ни ӧти кыв.
Сійӧ кӧсйис кыссьыны матӧджык, но поліс, мый сійӧс казяласны.
Друг Максильо дрӧгмуні.
Пробкӧвӧй дубъяслӧн вуджӧр сайысь чеччыштіс пон да, кок туйяс исалігтыр, котӧртіс веськыда сылань.
Максильо пыдӧджык сюйсис лишайникӧ.
Тӧлысь югӧр улын сійӧ мунӧ вӧлі изъяс вылӧ, кодъяс вӧрзьывтӧг куйлісны тані, горнӧй кустъяс пиын, уна тысяча во нин.
Воздухсӧ исалігтыр пон дзик матӧдз матыстчис Максильо дінӧ.
Максильо лӧсьӧдчис чеччыштны, сылӧн став мускулъясыс ёна зэвтчисны.
Но сэк кыліс ёся шутёвтӧм.
Пон кыпӧдіс юрсӧ, сэсся крута бергӧдчис да котӧртіс кӧзяин дінас.
Максильо чышкыштіс кымӧссьыс кӧдзыд пӧсьсӧ да кокньыда ышловзис.
Сійӧ эз пов скӧр понйысь, сыкӧд эськӧ Максильо справитчис.
Но понйыс вермис выдайтны сійӧс, мешайтны сылы тӧдмавны, мыйла локтісны татчӧ тайӧ йӧзыс.
«А гашкӧ найӧ петісны кыйсьыны и тані абу некутшӧм тайна?
— мӧвпаліс Максильо.
— Оз, тайӧ оз вермы лоны.
Пако шуліс, мый Педро пыр ветлӧдлӧ, вербуйтӧ аслыс сторонникъясӧс...
Войся кыйсьӧм?
Оз, тайӧ оз вермы лоны!»
Максильо заводитіс вешйыны матӧджык шорлань.
Но сійӧ кадас, кор сійӧ бура кыліс первойя кывъяссӧ, шор берегын кутісны шурскакывны изъяс да таинственнӧй йӧз петісны пробкӧвӧй дубъяслӧн вуджӧр сайысь.
Найӧ сетчисны ылӧджык гӧраяслань.
Максильо ыркӧдчыштіс кӧдзыд ваӧн да мӧдӧдчис на бӧрся, сідзжӧ виччысигтыр, кыдзи и водзті.
Тайӧ вӧлі горнӧй трӧпа кузя кузь да сьӧкыд туй.
Максильо кӧ, юр вылас кувшинӧн да кӧзаӧс поводті вӧдитӧмӧн, водзджык эз ветлыв таті, сійӧ, дерт, эз эськӧ вермы ӧні вӧтчыны войшӧр кадын ветлысьяс бӧрся.
Медбӧрын, кык час путешествуйтӧм бӧрын, йӧз матыстчисны ляпкыд сён дінӧ.
Татчӧ квайт во сайын Максильо вайӧдлывліс йирсьыны кӧзасӧ.
Сён помас вӧліны важ, джынвыйӧ киссьӧм шифернӧй копияс.
Сёрнитлісны, мый копиясса кӧзяин шиферлӧн кыз пластъяс улысь корсьліс свинеч руда.
Но рудасӧ эз аддзыны, и предприниматель обанкротитчис, а копиясыс кузь кад чӧжӧн киссисны.
Некымын дас во чӧж нин тайӧ сёнас волывлісны сӧмын пастухъяс.
Шифернӧй копиӧ пыранінӧ йӧз сувтісны.
Сэсся найӧ валитчисны шиферлӧн ыджыд чукӧр вылӧ, кодӧн вӧлі тупкӧма пыранінсӧ, да вештісны сійӧс.
Му вылӧ усисны шиферлӧн пластинкаяс.
Усиганыс найӧ зёльмунісны.
Руч, кодӧс повзьӧдіс шумыс, чепӧсйис да котӧртіс гӧраясӧ.
Пон уськӧдчис сы бӧрся.
Йӧзыс виччысьтӧмысла дрӧгнитісны.
Кодкӧ гусьӧник шутёвтіс, но пон воши нин скалаяс сайын.
— Проклятье! — кыліс кодлӧнкӧ скӧр гӧлӧс.
— Ӧні тырмас... туйыс восьса, — шуис кодкӧ.
— Педро, югдӧд миянлы туйсӧ.
Югнитіс электрическӧй фонариклӧн луч, и йӧзыс вошины шахта пытшкын.
Сьӧкыд воськовъяс ылысмисны.
Максильолӧн сьӧлӧмыс волнуйтчӧмысла кутіс тіравны.
«Тайӧ сійӧ, Педро!» пинь пырыс шуис Максильо да некымынысь чеччыштӧм бӧрын лоис шахтаӧ пыранінын.
Сійӧ виччысьӧмӧн исковтіс шахта пыранінса пемыдӧ.
Бара чӧв-лӧнь.
Сӧмын му пытшкӧсысь муртса кылісны кок шыяс да мукӧддырйи зэв слаб гӧлӧсъяс.
Максильо виччысис.
Некымын минута мысти скалаяс сайсянь чеччыштіс пон да котӧртіс веськыда шахтаӧ.
Максильо кутіс лолалӧмсӧ, сэсся, водзлань уськӧдчӧмӧн, кыкнан кинас кватитіс понйӧс голяӧдыс.
Пон усис мыш вылас да, бӧръя кокъяснас чужъясьӧмӧн, мыйвынсьыс зілис мездысьны.
Но Максильолӧн кӧрт чуньясыс, клещияс моз, пыр ёнджыка да ёнджыка топӧдісны понлысь голясӧ.
Сійӧ пелька кватитіс шифер кусӧк да кутіс нӧйтны сійӧн понйӧс.
Животнӧйлӧн тушаыс судорожнӧя кутіс тіравны да нюжаліс.
Максильо кыпӧдіс понлысь шойсӧ, шыбитіс сійӧс кустӧ да бара пырис шахтаӧ.
Ылын, проход помын, шиферлӧн сьӧд чукӧръяс сайын, югъяліс электрическӧй фонариклӧн луч.
Вылісянь войталіс няйт ва.
Максильо зэв осторожнӧя муніс водзӧ.
Гӧгӧр туплясисны шиферлӧн сьӧд звонкӧй пластинкаяс; быд виччысьтӧм воськов вермис сійӧс вузавны.
Шахталӧн главнӧй проход помасис гӧгрӧс помещениеӧн, кысянь уналаӧ разӧдчисны пемыд коридоръяс.
Помещение шӧрын вӧлі турунвиж брезентӧн вевттьӧм вывтас места.
Электрическӧй фонарик югӧрын Максильо бура аддзис Педролысь кос чужӧмсӧ, берет улысь мыччысьӧм юрсияслысь сьӧд пратьяссӧ да вомдор вывсьыс векни усъяссӧ.
— Со сідз, господа, тані куйлӧны оружие да боеприпасъяс, — шуис Педро вывтас места вылӧ индіг.
— Сёрӧнджык ми ставсӧ тайӧс тырмымӧн пӧлучитам Германияысь да Италияысь.
Республиканецъяслӧн оружие абу, но налӧн эмӧсь уна на дор сулалысьяс.
Та вӧсна колӧ бырӧдны ставнысӧ, коді кӧсйӧ миянлы сопротивляйтчыны.
Алмадэнын миянлы медся опаснӧйӧн лоасны рудокопъяс.
Миян победалы колӧ Алканислӧн, Максильолӧн кулӧм.
Ме кывлі, мый найӧ мыйкӧ тӧдмалӧмаӧсь шахтаын взрыв йылысь.
Тайӧ йӧзыс вермасны косявлыны миянӧс торпыригъясӧдз, кыдзи скӧрмӧм лёкгагъяс — змейӧс.
Аски войнас миян веськӧдлӧм улын став отрядъяс долженӧсь пӧлучитны оружие.
«Став Испания весьтын кымӧртӧм небеса!» радиосигнал серти пырысь-пыр выступитны.
Республика должен усьны, медым ми, сеньоръяс, вермим овны сідзи, кыдзи водзджык...
«Арриба, Испания!» («Сувт, Испания!») — сибдӧм гӧлӧсӧн помаліс Педро ассьыс дженьыд висьталӧмсӧ да бӧр вевттис ящикъяссӧ турунвиж брезентӧн.
Максильо зэв осторожнӧя мӧдӧдчис бӧр туйӧ да дзебсис скала сайӧ.
Заговорщикъяс петісны копиысь, тупкисны пыранінсӧ шифернӧй чукӧрӧн да минута кежлӧ сувтісны шойччыштны.
Пемыдын кыліс шутёвтӧм, сэсся мӧдысь, коймӧдысь.
— Мыйсяма чертовщина, кытчӧ вермис воштысьны Морэна? — лёкаліс Педро.
— Вӧтлысьӧ ручьяс бӧрся гӧраясӧд, — содтіс кодкӧ.
— А гашкӧ, бӧр муніс гортад миян кок туйяс кузя, — висьталіс мӧд.
— Татшӧм штукаяссӧ сійӧ вӧчӧ первойысь, — шуис Педро.
— Виччысьлы сӧмын, гортын ме тэнӧ велӧда, нэмтӧ он вунӧд, кыдзи кольны ассьыд господинтӧ!
— Мунам, сюрас понйыд, — предложитіс кодкӧ, и ставӧн мӧдӧдчисны бӧр сійӧ жӧ трӧпа кузяыс, коді вайӧдіс найӧс татчӧ.
Максильо вӧтчис на бӧрся воддза серти смелджыка.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ эз вермы мунны воддзамоз осторожнӧя.
Сійӧ лихорадкаын моз тіраліс сыысь, мый кыліс подземельеын.
Сідзкӧ, сійӧ, Максильо, Алканис да сылӧн мукӧд ёртъяс-рудокопъяс долженӧсь кувны, найӧс приговоритӧма смертьӧ.
И сӧмын сы вӧсна, медым тайӧ проклятӧй сеньоръясыс вермисны беспечнӧя овны да нёнявны народлысь сокъяссӧ!
Тадзи жӧ веськодя решитісны найӧ квайт во сайын сійӧ батьлысь судьбасӧ.
Тӧрыт вӧлі сьӧкыд талы эскыны.
Но ӧні сійӧ аслас пельясӧн кыліс ставсӧ ассяньыс Педросянь.
«Морт виысьяс, морт виысьяс!
— мӧвпаліс Максильо.
— Коді ичӧтсянь вӧтліс менӧ копиӧ?
Коді виис менсьым батьӧс?
Коді менӧ калечитіс, кор ме мамлы чукӧрті вӧрысь жолудьяс?
Коді ӧшиньсянь шыблаліс меным сісь апельсинъяс, кор ме детинкаӧн на ветлӧдлі уличаяс кузя ва кувшинӧн?
Эн ӧмӧй тайӧ тэ, Педро, негодяй, нартитысь, вир юысь да морт виысь?
Но ӧні кежлӧ тэнад планъясыд киссясны.
Педро!
Ва новлӧдлысь Максильо ӧні быдмис нин, сійӧ лои тӧлкаджык, и сылӧн эмӧсь уна, уна другъяс, унджык тэ серти, проклятӧй Педро!»
Максильо вӧтчис заговорщикъяс бӧрся.
Мукӧд здукӧ сылы кажитчис, мый колӧ найӧс панйыны да ӧдйӧджык висьтавны аслас ёртъясыслы тӧдмалӧмтор йылысь.
Сьӧлӧмыс зэв ёна тіпкис морӧсас, вом пытшкӧсыс косьмис.
Но сійӧ кутіс асьсӧ: «Тадзи ме ог вермы вӧчны.
Меным колӧ лоны тайӧ мудер ручьяс сертиыс сюсьджыкӧн».
Кор заговорщикъяс юисны горнӧй шорысь васӧ да, гусьӧн сёрнитігтырйи, мӧдӧдчисны водзлань, Максильо юрын ӧзйис мӧвп...
Медым ыркӧдчыштны, сійӧ сюйис юрсӧ шорса кӧдзыд ваӧ.
Коричневӧй чуньяснас надзӧник пыдзыртіс васӧ кудриа юрсисьыс, сэсся юис да локтіс турунвиж из чукӧр дінӧ, коді куйліс шор берегын.
Кымынысь ичӧтдырйиыс сійӧ шойччывліс сы вылын!
Быттьӧ зэв ыджыд черепаха, из век на куйліс важ местаас, ыджыд да грознӧй.
Максильо пыксис пельпомнас излӧн нитшкӧсь бокӧ да мыйвынсьыс заводитліс воштыштны сійӧс.
Из эз вӧрзьы.
Кажитчис, сійӧ йитчӧма муыскӧд.
Максильо шогпырысь топӧдіс кияснас юрсӧ.
Сійӧ вывті слаб, медым вештыштны изсӧ.
Из гӧгӧр кытшовтӧмӧн сійӧ видлаліс сійӧс долина дорсянь, и сьӧлӧмыс сылӧн дрӧгнитіс.
Из пыксис муӧ, коді вӧлі ӧшйӧма крут кыр весьтӧ.
Максильо действуйтіс ӧдйӧ.
Сійӧ кодйис выступыслысь дорсӧ, сэсся матыстчис из чукӧр дінӧ шорладорсянь да бара мыйвермӧмсьыс кутіс йӧткыны сійӧс — ӧтчыд, ещӧ ӧтчыд, ещӧ ӧтчыд.
Изйыс вӧрзис, сэсся пӧлыньтчис да исковтіс.
Долинаӧ исковтігӧн сійӧ нуис ас бӧрсяыс зэв уна тысяча из да скалаясысь чуктӧм чукӧръяс.
Гӧраяссянь тӧвзис изъя лавина.
Гӧраыс сырмис.
Ылын-ылын скалаын юргис тысяча гӧлӧса йӧлӧга.
Кажитчис, мый гожся войыслысь чӧв-лӧньсӧ косяліс друг лоӧм гым.
Вывлань качис бусысь артмӧм зэв ыджыд кымӧр, сэсся сап пемыдас ставыс бӧр ланьтіс.
Карын ӧзйисны бияс.
Кутісны котравны повзьӧм йӧз.
Кажитчис, мый ставнас карыс садьмис, кыдз быттьӧ ыджыд землетрясениеысь.
Максильо котӧртіс медбӧръя вынъяссӧ зэвтӧмӧн Алканис керкалань.
Сійӧ кватитчис важ ыргӧн кольчаӧ да кутіс кучкавны сійӧн ӧдзӧсас.
Но Алканис вӧлі чеччӧма нин.
Сійӧс тшӧтш садьмӧдіс гӧраясын гымакылӧм.
— Мыйын делӧыс, Максильо?
Висьтав, детинка, мый лоис?
Максильолӧн эбӧсыс быри.
Сійӧ эськӧ уси, эз кӧ кут Алканис.
Пӧрысь рудокоп видзӧдіс Максильолӧн лестукӧдз косясьлӧм дӧрӧм вылӧ, лишайниклӧн ёсь емъясӧн дойдалӧм вирӧсь кияс вылӧ:
— Максильо, менам детинкаӧй, сёрнит вай, висьтав...
Кӧдзыд вина ньылыштӧм ловзьӧдіс Максильоӧс.
— Пако, миянлы колӧ действуйтны тэрыба, — помаліс сійӧ аслас приключениеяс йылысь висьт.
— Педро да сылӧн спутникъяс абуӧсь нин.
Ставныс найӧ куйлӧны изъяс улын долинаын.
Но сеньор Дриго Педро кодь жӧ опаснӧй.
Оружие колӧ босьтны тайӧ жӧ войнас.
Пако окыштіс Максильолысь кымӧссӧ, и пӧрысь рудокоплӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны, кор сійӧ шуис:
— Максильо...
Максильо, муса детинка...
Мунам!
Дас минута мысти копияс вылын кутіс омлявны сирена, а мӧд луннас кар уличаяс кузя ветлісны вооружитчӧм патрульяс, кодъяслӧн сойясас вӧліны гӧрд повязкаяс.
И кор налысь юавлісны: «Коді тіян командирныд?»
— найӧ гордӧя вочавидзлісны:
— Максильо...
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Господьлӧн слуга @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 33‒37.}
ГОСПОДЬЛӦН СЛУГА
1936 вося июнь 18 лунӧ асывнас Сан-Хуаноса священник Чамора, Испанскӧй республикалы паныд фашистскӧй мятеж йылысь тӧдмалӧм бӧрын, тшӧктіс аслас служанка Каталиналы вайны пӧгребысь медся дыр сулӧдӧм вичко винасӧ.
Падре Чамора зэв нимкодя восьталіс пӧдвалын ульсалӧм вӧсна пемдӧдӧм бутылкаяс; кык бакал тыртӧм бӧрын сійӧ лэптіс на пиысь ӧтисӧ.
— Мед пресвятӧй дева Мария отсалас миянлы победитны!
— гораа шуис сійӧ да матыстіс винасӧ вомдорас.
— Ю, муса Каталина, тайӧ святӧй юанторсӧ.
Каталина, коді нэм чӧжыс покорнӧя вӧчліс ставсӧ, мый тшӧктыліс сылӧн кӧзяиныс, эз прӧтивитчы и ӧні.
Роскошнӧй гостинӧйын, кӧні зӧлӧтитӧм рамаясысь видзӧдісны святӧй Мариялӧн невиннӧй синъяс, кыліс хрустальлӧн шы, кодысь пемыд пельӧсъясын бусӧссьӧм чераньвез кузя кутісны котравны повзьӧм чераньяс.
— Мед отсалас миянлы небеса! — вочавидзис Каталина. Сійӧ восторженнӧй синъясӧн видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи сылӧн повелительыс восьтіс коймӧд бутылка.
— Менам мусаӧй, ю ещӧ ӧти бакал да кор звӧнарӧс.
Ме кӧсъя нуӧдны богослужение.
Каталина котӧртіс звӧнарла.
Кор Чамора пӧшти косьтіс нин коймӧд бутылкасӧ, Каталина локтіс бӧр да киӧдыс вайӧдіс звӧнарӧс.
— Падре, — шӧпкис сійӧ, — мӧвпыштлӧй сӧмын, тайӧ грешникыс эз кӧсйы вӧчны тіян тшӧктӧм серти!
Чамора торжественнӧя кыпӧдчис, паськӧдіс кияссӧ да, медым не сорсьыны, кутіс сёрнитны кыдз позьӧ надзӧнджык:
— Пиӧй менам, мый ме кыла!
Тэ эн кӧсйы вӧчны менам тшӧктӧм серти?
Ӧні жӧ кыпӧдчы кӧлӧкӧльня вылӧ да звӧнит сідзи, кыдзи некор на эн звӧнитлы.
Ме кӧсъя нуӧдны богослужение выль порядок честь кузя.
Юрбитыштам, медым ен сетіс генерал Франколы вынъяс победитны.
Мун, менам пиӧй, и эн шу нинӧм паныд, кӧсъян кӧ веськавны райӧ.
Звӧнар аслас сьӧкыд вӧраса чуньяснас нюкралыштіс паськыд доръяса шляпасӧ, кыдз быттьӧ кӧсйис мыйкӧ шуны.
Но падре Чамора эз кӧсйы кывзыны сійӧс, лэптіс кисӧ да водзӧ нуӧдіс:
— Эн вензьы!
Ме аддза, мый тэ сетчӧмыд грека мӧвпъяслы.
Мун да звӧнит, медым приходыс ставнас чукӧртчис вичкоӧ!
— Ме ог кут звӧнитны, — шуис звӧнар.
— Ме некор сэсся ог кут звӧнитны!
Менам киясӧй лоисны пу кодьӧсь жыннянъяслӧн чорыд гезъяс вӧсна.
Аддзысьлытӧдз, святӧй бать.
Миян приход ӧні штурмуйтӧ армейскӧй казармаяс, кытчӧ дзебсьӧмаӧсь республикалы паныд кыпӧдчысьяс.
Ті, падре, он-ӧ кӧсйӧ отсавны миянлы?
— Мун, нечестивец! — горӧдіс падре.
— Ме ачым ӧні чукӧрта вичкоӧ став йӧзсӧ; коді оз лок богослужение вылӧ, сійӧс накажитас господьлӧн праведнӧй суд!
Звӧнар бергӧдчис да тэрыба муніс.
Падре Чамора медбӧръяысь ньылыштіс винасӧ да спокойнӧя шуис:
— Муса Каталина, вай пистолет!
Ме кыла, мый куш ӧти ен кывйыд талун меным оз тырмы.
Чамора пасьталіс сутана да дзебис пистолетсӧ зептас.
— Ӧні ме верма мунны юрбитны.
Пресвятӧй дева Мария, — богородицалӧн изображение дінӧ матыстчӧмӧн да кисӧ морӧс бердас пуктӧмӧн шӧпкис сійӧ, — прӧстит, тэнад вернӧй слугаыд кӧ кодӧскӧ аслас прихожанаысь мӧдӧдас талун мӧдаръюгыдас!
И благӧслӧвит найӧс, кодъяс, республикалысь греховнӧй законъяс торкӧмӧн, бергӧдісны оружиесӧ налы паныд, кодъяс оз повны енмысь ни господьысь.
Ыжъяс кӧ оз кывзысьны пастухлысь, сылӧн эм право найӧс пасьвартны...
Пастырь шатласигтырйи мӧдӧдчис вичколань.
Сы бӧрся, ключьясӧн зёльӧдчигтырйи, вӧтчис вернӧй да кывзысьысь Каталина.
Дзуркнитіс томан.
Вичко ӧдзӧс воссис...
Аслас нэмӧ первойысь падре кыпӧдчис кӧлӧкӧльнялӧн векни, крут пос кузя.
Сы бӧрся вуджӧр моз вӧтчис Каталина.
Найӧ кавшасисны сьӧкыда лолалігтырйи.
Ракаяс гырысь стаяясӧн кыпӧдчисны кӧлӧкӧльня вывсянь да, лёкысь карзігтырйи, кытшлалісны на гӧгӧр.
Бордъя шыръяс торъявлісны лестничнӧй клеткаса стенъяссянь да кучкысьлісны кӧлӧкӧльнялӧн сьӧкыд люкӧ.
Падре Чамора, посъяс лыддиг, кыпӧдчис вывлань.
Пӧдӧм топӧдіс сылысь голясӧ.
Кельдӧдӧм кымӧссьыс визувтіс пӧсь.
И вот сійӧ воис кӧлӧкӧльня йылӧ, кӧні вижӧдӧм ыргӧн жыннянъяссянь, крысаяслӧн руд бӧжъяс моз, ӧшалісны гезъяс.
Казармаяс дорсянь кыліс лыйсьӧм.
Вооружённӧй рабочӧйяслӧн группа тайӧ минутанас жугӧдіс дубӧвӧй ворота.
Чамора шойччыштіс, видзӧдліс казармаяс осаждайтысь йӧз чукӧр вылӧ, чӧвтіс ыджыд пернапас да заводитіс качайтны гырысь жыннянъяслысь кывъяссӧ:
— Господи, отсав миянлы, ӧд оз тӧдны найӧ, мый вӧчӧны!
Каталина вӧчис сійӧс жӧ, мый и сылӧн господиныс, заводитіс качайтны посньыдджык жыннянъяслысь кывъяссӧ.
«Бим-бом!
Бим-били-бом!» кывтіс вевтъяс вывті.
Шемӧсмӧм йӧз видзӧдісны вичколань да эз гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Бой нуӧдны вермысь став олысьяс штурмуйтісны казармаяс.
Гортын колисны сӧмын посни челядь да пӧрысьяс.
Ӧткымынъяс на пиысь тэрмасьӧмӧн мунісны аслыснога богослужение вылӧ.
Коді тӧдас, гашкӧ падре кӧсйӧ юрбитыштны республика да сійӧс дорйысьяс вӧсна!
Но мыйӧн пырисны вичкоӧ да аддзисны лёкмӧм падреӧс, коді сӧмын на исковтіс кӧлӧкӧльня посъяс кузя да пырис алтарӧ, найӧ гӧгӧрвоисны, мый ӧшибитчисны.
Унаӧн пыр жӧ бергӧдчисны гортаныс, а ӧткымынӧн кольччисны кывзыштны падре Чаморалысь проповедьсӧ.
Падре босьтіс молитвенник да заводитіс проповедь.
Проклятьеяс да медся страшнӧй угрозаяс петісны сійӧ вомысь.
Тшыгъялӧм, биа геенна вӧзйис сійӧ налы, коді кутас дорйыны республикаӧс да сувтас паныд генерал Франколы да сылӧн сторонникъяслы.
Вичко надзӧник тыртӧммис. Рӧмыд вичко пытшкын колины сӧмын падре да сылӧн вернӧй служанкаыс.
Падре Чамора усис пидзӧс вылас святӧй Мариялӧн изображение водзӧ да кутіс шӧпкӧдны:
— Аддзан-ӧ тэ, пресвятӧй Мария, кыдзи народыс миянӧс ненавидитӧ да служитӧ сӧтаналы?
Дыр-ӧ тэ кутан лэдзны татшӧм эскытӧмсӧ да тэнад храмлысь эндӧмсӧ!
Друг кыліс взрыв; падре чеччыштіс кокйылас да котӧртіс ӧшиньлань.
Ыджыд бус кымӧр вевттис казармаяссӧ.
Кор сійӧ разаліс, стенъяс сайӧ дзебсьӧм йӧз жугӧдӧм дубӧвӧй ворота пыр уськӧдчисны казармаясӧ.
Падре тупкис кияснас синъяссӧ, медым не аддзыны тайӧ серпассӧ.
Паляліс сійӧ сӧмын сэк, кор улича вылын вичко ӧшинь улын кутісны кывны кок шыяс.
Тайӧ мунісны прихожана оружиеӧн.
Медводзын юр вылас винтовкасӧ лэптӧмӧн восьлаліс звӧнар.
Пистолет стволнас падре жугӧдіс стеклӧсӧ, метитчис да лыйис.
Звӧнар усис.
Мукӧдъясыс шӧйӧвошӧмӧн сувтісны.
Падре дінӧ котӧртіс Каталина, шӧпнитіс:
— Тайӧс сійӧ заслужитіс!
Медым найӧ тӧдасны, мый ен оз коль накажиттӧг ни ӧти кывзысьтӧмӧс.
Бырӧдӧй найӧс ставнысӧ!
Сэки найӧ велаласны гӧгӧрвоны господьлысь скӧралӧмсӧ.
Но падреӧс оз вӧлі ков ызйӧдны.
Сійӧ бара сюйис пистолетсӧ ӧшиняс, метитчис да лыйис.
Звӧнаркӧд орччӧн бусӧсь туй вылӧ усис ещӧ ӧти морт и... эз нин кыпӧдчы.
Мукӧдыс дзебсисны кипарисъяс сайӧ да восьтісны би вичко ӧшиньяс кузя.
Чамора шыбитчис ӧшинь дорысь, котӧртіс алтарь дінӧ да нетшыштіс сэсь дева Мариялысь изображениесӧ.
Джодж плитаяс бердӧ кокнас библиясӧ топӧдӧм бӧрын сійӧ нетшыштіс сэсь вижӧдӧм листъяссӧ.
Ставсӧ чукӧрӧ шыблалӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс истӧг да матыстіс сійӧс кос бумага дінӧ.
— Мый тэ вомтӧ паськӧдӧмыд!
— горӧдіс падре служанкаыслы.
— Эн дзоргы, а отсась!
Мед ставыс чайтасны, мый божий храм ӧзтісны республиканецъяс, и тэ аддзан — став вернӧй католикъясыс кыпӧдчасны налы паныд.
Каталина недыр мӧвпалыштіс, сэсся кокнас пыксис зӧлӧтитӧм дубӧвӧй распятиеӧ да, кияснас сэтчӧ шашаритчӧмӧн, мыйвынсьыс кыскис увлань.
Бипур пыр ёнджыка ӧзйис.
Джуджыд помещениеыс тырис тшынӧн.
Би кывъяс горша гартчисны реликвияяс гӧгӧр да ӧта-мӧд бӧрся жӧритісны найӧс.
Тшын вевт увтіыс Чамора да Каталина уйкнитісны вичкоысь.
Сійӧ каднас, кор святӧй батьлӧн вернӧй служанкаыс пӧдлаліс вичко ӧдзӧс, сы мышкын кыліс лыйӧм шы, и сійӧ лэччысис му вылӧ.
Чамора полігтыр видзӧдліс гӧгӧр, дзебис тшыналысь на оружиесӧ да шуис:
— Мун енкӧд, Каталина.
Мӧдног ме эг вермы...
Тэ ассьыд обязанностьястӧ паныд кыв шутӧг пӧртін олӧмӧ помӧдз.
Меным тэ водзӧвылӧ он ков.
Мый эськӧ шуисны йӧзыс, кор аддзисны менӧ тэкӧд ӧтлаын спасайтчысьӧс?
Йӧз син водзын ме кӧсъя кольны чистӧйӧн, житейскӧй слабостьясын казявтӧмӧн, — тайӧс требуйтӧ менам служба енлы да генерал Франколы!
Падре Чамора виччысигтырйи прӧйдитіс каменнӧй забор бокті вӧрлань.
Пемдӧм бӧрас сійӧ воӧдчис ӧти ыджыд мужскӧй манастыр дінӧдз да ӧтувтчис вооружитчӧм манакъяскӧд.
Войнас найӧ пырисны матысса сиктӧ да уськӧдчисны республикаӧс дорйысьяс вылӧ.
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Винаӧн ичӧтик вузасьысь @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 38‒48.}
ВИНАӦН ИЧӦТИК ВУЗАСЬЫСЬ
Сійӧ, мый йылысь ме кӧсъя висьтавны, — збыль вӧвлӧмтор.
Сы вӧсна кута висьтавны став йывсьыс ньӧти мичмӧдтӧг, сідз, кыдзи кывлі аддзылыссянь, Монтеалегре сиктса испанскӧй крестьянинсянь.
1936 вося июль медбӧръя лунъясӧ Монтеалегре посёлокысь вӧрзис ыджыд караван.
Сэні вӧлі кык кӧлесаа дас повозка, кодъясӧс вӧлі грузитӧма вина тыра зэв гырысь бӧчкаясӧн.
Испанияын повозкаясӧ доддялӧны векджык нёль мулӧс, а на водзӧ осёлӧс.
Осёлъяс вывті мудерӧсь, медым кыскыны повозкаяс, кор сэнӧсь жӧ налӧн кровнӧй рӧдвужыс — мулъяс.
Осёлъяслысь мудерлунсӧ тӧдӧны став испанскӧй крестьяна.
И осёлъясӧс кӧ и ӧнӧдз доддялӧны мулъяскӧд ӧтлаын, ньӧти оз сы вӧсна, медым найӧ отсалісны кыскыны сьӧкыд повозкаяс, а медым мунісны водзын да нуӧдісны ас бӧрсяныс став упряжкасӧ.
Испанскӧй крестьяна ветлӧны вӧжжитӧг, и кор колӧ вежны направлениесӧ, найӧ горӧдлӧны: «Веськыдвыв!
Шуйгавыв!
Веськыда!»
Крестьяна висьтавлӧны, мый лапъя пеля скӧтина кывзӧ тайӧ командасӧ бурджыка, кыдзи салдатъяс асланыс командирлысь приказсӧ.
Повозкаяс веськӧдчисны Альбасет карӧ, нуисны вузӧс вылӧ кольӧм вося урожайысь вӧчӧм шоммӧм винограднӧй сок.
Караваншӧрса ӧти повозкаын пукаліс Хуанито, крестьянин Адольфо Феррералӧн пи.
Хуанитолӧн батьыс эз вӧв дзик дзоньвидза да сы вӧсна кольччис гортас.
Чинчильскӧй крепостьса уль пӧдвалъясын нёль во чӧж пукалӧмыс чинтіс сылысь здоровьесӧ.
Чинчильскӧй крепость сулаліс Альбасетсянь неылын, скалистӧй гӧралӧн куш йылын да ылісянь муніс кутш поз вылӧ.
Тайӧ пемыд да уль крепостьса пӧдвалъясын кулісны уна сё народнӧй герой — Испаниялӧн свобода вӧсна тышкасьысьяс.
И сӧмын кор республиканецъяс воисны власть бердӧ, воссисны шуштӧм подземельелӧн ӧдзӧсъясыс.
Сэтысь петісны мучитчӧм йӧз — крестьяна да рабочӧйяс.
На пӧвстын, кодӧс республика мездіс крепостьысь, вӧлі и Хуанитолӧн батьыс — Адольфо Феррера.
Тюрьмаын пукалӧмыс колис сы вылын джуджыд след.
Сійӧ частӧ кызіс да мукӧддырйи ветлывліс врач дінӧ орчча кар Аламансасӧ.
Кор батьыс босьтчывліс кутшӧмкӧ эновтны позьтӧм уджӧ, Хуанито шуліс:
— Эн пессьы, бать, ме вӧча сійӧс тэысь ог омӧльджыка.
— Ладнӧ, — вочавидзліс батьыс да надзӧник малаліс Хуанитолысь сьӧд юрсисӧ.
— Зон тэ менам кӧть кытчӧ...
Уджалысь, пельк...
Весиг нимкодясьны ог вермы!
И талун, кор Монтеалегре сиктса крестьяна сӧвтісны повозкаяссӧ, Хуанито шуис:
— Эн мырсьы, бать, бурджык ме муна.
abu
Верман ме вылӧ надейтчыны.
— Мун, Хуанито, мун, пиук!
Кокъяс менам мыйкӧ висьӧны...
Да и веськыда кӧ шуны...
Татшӧм беспокойнӧй лунъяс...
Вермас заводитчыны гымавны...
— Гымавны?
Тэ шмонитан, бать?
Зэра кадыс воыслӧн ещӧ ылын на.
— Ак тэ, менам ичӧтик нинӧм гӧгӧрвотӧм морт!
— серӧктіс бать мулъясӧс доддялігӧн.
— Гымавлӧ и сэзь небеса дырйи.
— Тайӧс ме ещӧ некор на эг аддзыв, — вочавидзис Хуанито вина бӧчка вылӧ кайигмоз.
— Но, бать, аддзысьлытӧдз!
Ме чайта, мый гымыс оз путкыльт миянлысь вина бӧчканымӧс...
«Веськыда!
Веськыдвыв!..» кылісны гора гӧлӧсъяс, и вина бӧчкаясӧн кык кӧлесаа повозкаяс быгыльтчисны туй вылӧ.
Хуанито ӧтувтчис мукӧд мунысьяс дінӧ, и кузь караван надзӧник вӧрзис туйӧ.
Луныс вӧлі жар да душнӧй.
Косьмӧм долинаяс да руд гӧраяс весьтын яркӧй чутъясӧн вежӧдісны виноградникъяс да оливкӧвӧй ротаяс.
Тані и сэні юкмӧсъяс дінын, гож водзын, гырысь ва кӧлесаяс бергӧдлігтыр, дыша талялісны мусӧ осёлъяс.
Кӧдзыд ва струяяс дзирдалігтыр визувтісны каменнӧй жӧлӧбъяс кузя да зигзагообразнӧй бӧрӧздаясті му ӧрешки, помидоръяс да ӧгурцы градъяс костті.
Туйыс вӧлі изъя да шыбеля.
Повозкаяс дзуртігтырйи пӧлыньтчывлісны ӧти колеяысь мӧдӧ.
Крут пӧкатаинъясын ямщикъяс чеччыштлісны бӧчкаяс вывсьыс да винтитлісны тормозъяс.
Кузь пельяссӧ вӧрӧдіг осёлъяс надзӧник восьлалісны водзын, корсисны рӧвнӧйджык туй.
Кор повозкаяслӧн кузь радыс воис асфальтированнӧй шоссеӧдз, коді нуӧдӧ Аламансассянь Альбасетӧдз *, ямщикъяс бӧр пуксисны бӧчкаяс вылӧ.
Старикъяс ӧзтісны каллянъяс, а Хуанито, плеть пыдди камышӧвӧй беддьӧн шенасиг, горӧдіс сьыланкыв, кодӧс кывліс батьсяньыс:
* Тайӧ каръясыс сулалӧны центральнӧй Испанияын, Валенсиясянь Мадридӧ мунан туй вылын.
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а!
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а!
<rus>Если спросит кто, что ценней всех благ,</rus>
<rus>Про свободу я эту песню спою!</rus>
<rus>Если ей грозит ненавистный враг,</rus>
<rus>За свободу я жизнь отдам свою!</rus>
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а!
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а!
Оле!
— Оле!
— шыасисны возчикъяс.
«Оле!
Оле!» юркнитіс йӧлӧгаыс ылын Чинчильскӧй высотаяс вылын.
Важысянь нин рытъяснас бать дінын чукӧртчывлісны сиктсаяс, варовитісны, пӧся вензисны да торйӧдчигӧн сьывлісны уна мича сьыланкывъяс.
Но тайӧ мукӧдъяс серти ёнджыка помнитсьӧ Хуанитолы.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі зэв прӧстӧй да крестьяна сьылісны сійӧс мукӧдсьыс частӧджык.
— Эй, осёл!
— Хуанито орӧдіс сьыланкывсӧ да швичнитіс осёлӧс, коді бергӧдіс рожасӧ шобді мулань да надзмӧдіс воськовъяссӧ.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Шонді водзын руд ю моз дзирдалысь асфальтированнӧй шоссе муніс изъя мылькъяс кузя, веськӧдчис гӧраӧ.
Скалистӧй обрыв кузя нуӧдӧм шоссе — дзик ӧти места, код пыр позьӧ прӧйдитны тайӧ проклятӧй бесплоднӧй плоскогорье вомӧныс.
Со сэні, гӧра йылын, кыпӧдчӧны Чинчильскӧй крепостьса башняяслӧн пиньяс кодь йывъясыс.
Решёткаяса пемыд ӧшиньяс слепӧй сингуранъяснаныс бергӧдчӧмаӧсь гӧраяслӧн косьмӧм пӧкатъяслань.
Шуштӧм башняясӧс кытшалӧма уна лыда бойницаяса кыз гранитнӧй стенаӧн.
Крепостьыс ыджыдалӧ став места вылас.
Матігӧгӧрса сиктъясысь олысьяс висьталӧны тайӧ крепость йывсьыс страшнӧй историяяс.
Озыр йӧзлӧн кровожаднӧй слугаяс тані немортногӧн пытайтісны да мучитісны миритчытӧм крестьянаӧс.
Крепостьса быд изйӧ вӧлі йиджтысьӧма налӧн вирыс да кулӧмводзвывса пӧсьыс.
Крестьяна вӧтлісны осёлъясӧс, зілисны ӧдйӧджык мунны тайӧ страшнӧй местасьыс.
Хуанито мӧвпаліс.
Тайӧ крепостьса шуштӧм подземельеясын нёль во пӧдіс сылӧн батьыс, сылӧн муса, бур батьыс!
Кузь нёль во!
Кор гортӧ воисны жандармъяс, найӧ дорисны батьсӧ кандалъясӧн да кутісны сы вылын издевайтчыны: «Видзӧдлы шонді вылас, проклятӧй мятежник!
Чинчильскӧй пӧдвалъясын тэ сійӧс сэсся некор нин он аддзыв!»
Но бать аддзис шонді.
Ӧні Испанияӧн веськӧдлісны республиканецъяс.
Найӧ мездісны батьсӧ, и сійӧс сэсся некод нин оз дзеб тюрьмаӧ.
Гортас сылӧн эм винтовка, и мед сӧмын кодкӧ заводитлас сійӧс вӧрзьӧдны!
Хуанито бара кутіс сьывны:
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а-а-а!
А-а-а-а!
Сёр рытын бусӧн вевттьысьӧм повозкаяслӧн кузырад пырис Альбасетса уличаяс вылӧ.
Крестьяна сувтісны станция бердӧ, лэдзалісны осёлъяссӧ да нуӧдісны найӧс юктавны юкмӧсъяс дінӧ.
Сэсся найӧ бӧр локтісны, кӧрталісны мулъясӧс да осёлъясӧс повозкаяс бердас да кисьтісны налы коричневӧй юмов стручёкъяс.
Та бӧрын Хуанито муніс карӧ.
Вӧлі зэв жар вой.
Лунтырӧн доналӧм мостӧвӧйясса изъяс да керка стенъяс ымралісны жарӧн.
Пальмаяслӧн кузь коръяс вӧлі ӧшӧдчӧмаӧсь му бердӧдзыс, быттьӧ перелётнӧй лэбачьяслӧн мудзӧм бордъяс, кодъяс арнас, Африкаӧ мунігмоз, шойччывлісны тані, гӧраясын.
Уличаясыс вӧліны вӧвлытӧм чӧлӧсь.
Сӧмын камышӧвӧй штораяс сайын кыліс гусьӧн сёрнитӧм.
Друг войся чӧв-лӧньсӧ поткӧдісны лыйсьӧм шыяс, кодъяс кылісны ӧттшӧтш некымын кварталын.
Пуляяс, майскӧй жукъяс моз, лэбалісны уличаясті да розьӧдалісны карнизъяс да белитӧм стенъяс.
Качис еджыд ракета, сы бӧрся — кар мӧд юкӧнын гӧрд.
Ракетаяс вӧчисны ёсь кытшъяс да, му вылӧ усигӧн, киссисны уна рӧмӧн.
Карын заводитчис суматоха.
Гымакывны кутісны военнӧй патрульлӧн воськовъяс.
Лыйсьӧм шы кыліс пыр гораджыка.
Хуанито повзис да котӧртіс станциялань.
Сы мыш сайын кодкӧ горӧдіс, сэсся кутісны лыйсьыны.
Гӧгӧр шутлялісны пуляяс.
Но сійӧ эз сувт да воис ас садяс сӧмын сэк, кор, сьӧкыда лолалігтыр, воис повозкаяс дінӧ, кодъяс улын узисны сылӧн ӧти сиктсаясыс.
Хуанито тойлаліс найӧс:
— Чеччӧй!
Кыпӧдчӧй!
Карас лыйсьӧны...
Крестьяна ӧдйӧ кыпӧдчалісны да кывзысисны.
Да, карас збыль лыйсисны.
Кӧнсюрӧ потласисны ручнӧй гранатаяс.
Гымӧбтіс артиллерийскӧй залп.
Муыс сыркмуні, и небесаас кыпӧдчис гӧрд би.
Уличаяс вылын тыдовтчисны лӧз рабочӧй паськӧма вооружитчӧм йӧз.
Найӧ котӧртісны станциялань, ӧти на пиысь сувтӧдаліс часӧвӧйясӧс, а сэсся локтіс повозкаяс дінӧ да горӧдіс:
— Чеччӧй да локтӧй отсӧг вылӧ!
Ті, буракӧ, кӧсъянныд, медым фашистъяс вундалісны голясӧ став народлысь?
— Ме нинӧм ог гӧгӧрво, — нурбыльтіс ӧти крестьянин, — ми Монтеалегре посёлокысь, вайим татчӧ вузавны вина.
— Вина!
Уличаяс вылын киссьӧ вир, а найӧ вайисны татчӧ вина!
Республиканецъяс ті али республикалӧн врагъяс?
— Монтеалегреса крестьяна век вӧліны республика дор, — шыасисны сійӧ жӧ сиктса крестьяна, кытысь вӧлі Хуанито.
— Сідзкӧ локтӧй отсӧг вылӧ!
Республикалы грӧзитӧ опасность: фашистъяс проклятӧй жандармъяскӧд да офицеръяскӧд ӧтвыв лӧсьӧдчӧны кисьтны миянлысь вир.
Найӧ кӧсйӧны бырӧдны республикаӧс да бӧр сюйны испанскӧй народӧс рабствоӧ.
Отсалӧй дорйыны станциясӧ!
— Миян абуӧсь винтовкаяс!
— шуис ӧти старик.
— Винтовкаяс?
Пӧлучитанныд, кор босьтам казармаяс, а пока — изъясӧн да майӧгъясӧн...
Крестьяна юксисны кык группа вылӧ да кутісны стрӧитны баррикадаяс.
Найӧ быгыльтісны повозкаясысь бӧчкаяс да тупкисны станцияӧ пыранінъяс.
Хуанито чуктӧдаліс мостӧвӧйясысь изъяс да пукталіс найӧс чукӧръясӧн бӧчкаяс сайӧ.
Но неприятель эз лок станцияӧ.
Асъядорӧ карыс ланьтіс.
Лыйсьӧм шыыс надзӧникӧн вешйис Чинчильскӧй возвышенностьлань; сэсся и сэні ставыс ланьтіс.
Улича кузя восьлалісны рабочӧй гвардиялӧн вооружённӧй патрульяс.
Станцияӧ локтіс самӧй сійӧ боецыс, коді войнас сувтӧдаліс часӧвӧйясӧс.
— Карыс миян киын!
— нимкодьпырысь юӧртіс сійӧ.
— Заговорщикъяс бӧрыньтчисны Чинчильскӧй возвышенность вылӧ.
Войнас ми штурмуйтім казармаяс, и ӧні миян эм уна оружие.
Мунамӧй!
Хуанито нимкодя чеччыштліс...
Но, ӧні найӧ пӧлучитасны оружие да лоӧны настоящӧй боецъясӧн!
Жаль, мый тані абу батьыс винтовканас!
— Винтовкаяс ми босьтам, но кольччыны татчӧ ог вермӧ, — сёрнитісны крестьяна.
— Миянлы колӧ мунны гортӧ.
Гашкӧ, и Монтеалегреын виччысьӧны миянлысь отсӧг.
— Ті некытчӧ онӧ вермӧ мунны, — вочавидзис рабочӧй гвардияса боец.
— Ми кӧсйим нуны Аламансас карӧ оружие да боеприпасъяс, но Чинчильскӧй возвышенностьын став туйяссӧ босьтӧмаӧсь фашистъяс.
Найӧ укрепитчисны и важ крепостьын.
Виччысьлӧй некымын лун, кытчӧдз республиканецъяс оз вӧтлыны найӧс сэсь.
— Вайӧй меным оружиетӧ, ме нуа!
— боецлань матыстчис да шуис детинка.
— Виччысьышт, кор тэнад йӧлыд вомдоръяс вывсьыд косьмас, — сэки кутан сёрнитны!
— дӧзмыштӧмпырысь и ӧттшӧтш шмонитӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Кыдзи тэ нуан?
Да найӧ тэнӧ ловйӧн жаритасны вертел вылын, кутасны кӧ!
— Сюям винтовкаяссӧ да патронъяссӧ вина бӧчкаӧ, и ме гусьӧник муна.
Менӧ некод оз кут.
Шуа тіянлы, некод менӧ оз кут!
Боец думыштчис.
Сійӧ видзӧдліс детинкалӧн дзирдалысь синъясӧ да чорыд кӧсйӧмлунӧн тырӧм чужӧм вылас.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм герой!
— серӧктіс тӧдтӧм морт да чорзьӧм кинас нежнӧя вӧрӧдыштіс Хуанитолысь коричневӧй банбокъяссӧ.
— Кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?
— Менӧ шуӧны Хуан Феррераӧн.
Менам бать — Монтеалегреысь крестьянин.
— Мый?
Тэ Адольфо Феррералӧн пи?
Нёль во пукалі ме тэнад батькӧд ӧтлаын Чинчильскӧй подземельеясын.
Ладнӧ, мунам мекӧд штабӧ!
Час мысти Хуанито бӧр локтіс станцияӧ.
Ӧні сійӧ воис татчӧ кыдз настӧящӧй, ыджыд мужчина.
Крестьянакӧд ӧтлаын сійӧ лэдзис медся ыджыд бӧчкасьыс винасӧ да тыртіс сійӧн став тыртӧм флягаяссӧ.
Кольӧм винаыс визувтіс мостовӧй изъяс кузя канаваӧ.
Бӧчкасӧ бӧр лэптісны повозка вылӧ да доддялісны мулъясӧс да осёлӧс.
Хуанито, кузь камышӧвӧй беддьӧн тшапа шенасигтыр, муніс казармаяслань.
Рытгорулӧ Чинчильскӧй крепостьлань мӧдӧдчис повозка, код вылын вӧлі ыджыд вина бӧчка.
Бӧчка вылын пукаліс детинка да гораа вӧтліс мулъясӧс:
— Но, но!
Ӧдйӧ, ӧдйӧ!
Мый ещӧ сэн, мый!..
Повозка прӧйдитіс республиканскӧй аванпостъяс, кодъяс вӧліны руд гранитнӧй блокгаузъяс сайын, да воши мылькъяс сайӧ.
Шондіыс надзӧник дзебсис горизонт сайӧ, лои дзик пемыд.
Детинка муніс да дугдывтӧг горӧдлывліс:
— Эй, осёл!
Ӧдйӧ, ӧдйӧ!
Крут туйыс да сы бокын скалистӧй пӧкатъясыс висьталісны сы йылысь, мый крепостьыс матын нин, кӧть пемыдас вӧлі ещӧ сьӧкыд на сійӧс аддзыны.
Водзын ӧта-мӧд бӧрсяыс ломзисны алӧй бияс да кылісны лыйсьӧм шыяс.
Медым не веськавны пуляяс улӧ, детинка лэччис повозкаысь да, скалаяс сайӧ дзебсьӧмӧн, кутіс кыссьыны туй бокті горӧдлӧмӧн:
— Эй, осёл!
Ӧдйӧ, ӧдйӧ!
— Сувт!
— друг кыліс горӧдӧм.
Хуанитолӧн кутісны тіравны пидзӧсъясыс.
«Оз артмы!» воис юрас, но сійӧ нин пелька чеччыштіс туй вылӧ да сувтӧдіс додьсӧ.
— Коді сэні?
— юаліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Ме ветлі Альбасетӧ вина вузавны, ӧні гортӧ муна, — вочавидзис Хуанито.
Пемыдсьыс мыччысисны нёль вооружитчӧм морт да матыстчисны додь дінӧ.
— Мый тэ тані шляйтчан, карапуз, войшӧр кадӧ боевӧй зона кузя?
Кӧсъян, буракӧ, медым тэнӧ лыйисны, а?
— шуис на пиысь ӧтиыс.
— Ме кӧ эськӧ тӧді, мый тані боевӧй зона, ме эськӧ эг мун.
— Кӧть мед эськӧ вина миянлы вайин ли, мый ли, проклятӧй тэнад меж юр!
Ветлӧдлӧ тані тыртӧм бӧчкаӧн!
— Сеньор, — вочавидзис Хуанито, — ті пемыднас, буракӧ, он аддзӧй: менам пельпомъяс вылын абу меж юр, а дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и тіян.
А винасӧ ме эг вай сы вӧсна, мый эг чайт войын паныдасьны ньӧбасьысьяскӧд.
— Тэ кӧ он тупкы горштӧ, ми пукталам тэныд кыв вылад изъяс!
Висьтав, кӧні олан да кытчӧ мунан?
— Да матын тасянь, Виляр сиктын, — пӧръяліс детинка.
— Сідзкӧ меным позьӧ мунны?
Мулъяслӧн кынӧмыс сюмалӧ, и бать виччысьӧ гортын!
— Ладнӧ, а тэнад батьлӧн эм ещӧ винаыс?
— Да, сеньор, зэв бур малага да дзонь мешӧк жаритӧм миндаль.
Лэдзанныд кӧ менӧ мунны, ме асывнас вая.
— Оз позь тэныд эскыны, паршивец!
Миян пиысь ӧти мунас тэкӧд.
А висьтав вай, тэнад батьыд — республиканец али фашист?
— Тайӧс ме ог тӧд, сеньор.
Тӧда сӧмын, мый сійӧ — крестьянин, — вочавидзис детинка.
— Сідзкӧ, сійӧс колӧ ӧшӧдны.
Испанияса став крестьянаыс республика дор...
Тэнад батьыд кӧ оз сет миянлы миндаль да вина, ми сійӧс ӧшӧдам.
Гӧгӧрвоан-ӧ тэ, кыдъя мешӧк, мый сэтшӧм миндальыс да винаыс, кор морт эз жӧритлы лунтыр!
— горзіс охранник.
— Кай бӧчка вылад да мун кыдз мый позьӧ ӧдйӧджык.
А тэ, Анатолио, пуксян сыкӧд орччӧн.
Кӧсйысьӧмторйыс кӧ оз ло тані кык час мысти, сэк виччысь!..
Виннӧй заправкатӧг не выдержитны миянлы аския пеклӧсӧ!
Хуанито кайис бӧчка вылӧ, а сы бӧрся кавшасис охранник.
Мулъяс тӧвзисны гӧра горув.
Хуанито вунӧдіс весиг тормозитнысӧ.
Мукӧддырйи кажитчис, мый повозка зурасяс скалаӧ да жугалас торпыригъясӧдз.
— Осторожнӧйджыка!
— горзіс сы мышкын охранник.
— Нинӧм, сеньор, эн полӧй, менам повозкаын бур осёл!
— вочавидзис Хуанито.
Кор петісны равнина вылӧ, повозка кутіс мунны надзӧнджык.
Хуанито перйис питшӧгсьыс вина тыра фляга да гӧститӧдіс охранникӧс.
— Тіянлы видзи, сеньор, мед эз ло гажтӧм муннытӧ.
Охранник горша кватитіс флягасӧ, вылӧдз лэптіс сійӧс сынӧдас да кутіс вомнас кутавны вина струйкаяс.
Фляга косьтӧм бӧрын сійӧ, вомдорсӧ чышкалігмоз, юаліс:
— Посёлокӧдзыс ылын?
— Да, сеньор, ылынкодь на.
— Сідзкӧ ме неуна вугралышта.
Эн вунӧд сӧмын менӧ садьмӧдны, кор кутам матыстчыны.
— Кыдз тшӧктанныд, сеньор.
Пемыднас кӧ ме ог казяв, аддзас менам осёл, — эскӧдіс Хуанито.
— Мӧд татшӧм тӧлка осёлыс абу став Испанияын.
Ӧтчыд сійӧ орӧдчис домалӧминысь да кӧрталӧм синъясӧн локтіс гортӧдз став туйсӧ.
Но и горзіс жӧ сійӧ сэк... йӧй моз!
Горт дінӧ матыстчигӧн сійӧ век горзӧ...
Но охранник шкоргис нин, гезъясӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма бӧчка, кутчысьӧмӧн.
Хуанитолӧн винаыс вӧлі тырмымӧн чорыд, медым уськӧдны кокйывсьыс тайӧ рӧзбойниксӧ.
Хуанито муныштіс ещӧ неуна, сэсся пелька чеччыштіс бӧчка вывсьыс да корсис повозкасьыс кузь гез.
Повозка увтіыс сійӧс крестӧн-крестӧн нуӧдӧм бӧрын Хуанито виччысьӧмӧн шыбитіс кыкнан помсӧ узьысь мортлӧн кияс да кокъяс вомӧн.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник сувтӧдіс додьсӧ, кӧрталіс гез помъяссӧ, сюйис гӧрӧдас ассьыс плетьсӧ да кыкнан кинас кутіс сійӧс гартны.
Гезйыс вина бӧчка гӧгӧр пыр ёнджыка зэлаліс.
Медбӧрын сійӧ сэтшӧма тапӧдіс охранникӧс, мый сійӧ садьмис:
— Мый тэ вӧчан, проклятӧй негодяй?
— Сеньор, ме кӧрталі тіянӧс, медым ті энӧ усьӧ узигад.
А ӧні сетӧй меным ассьыныд автоматтӧ да энӧ горзӧ: тані неылын республиканецъяс!
Охранник покорнӧя ланьтіс.
Хуанито кайис вылӧ да прӧверитіс гезъяссӧ.
Найӧс вӧлі кӧрталӧма тырмымӧн крепыда.
Сэсся сійӧ гордӧя лэптіс пельпом вылас автоматсӧ да горӧдіс:
— Осёл, ӧдйӧджык!
Мед эськӧ не сёрмыны.
Тэ век жӧ медся мудрӧй светвывса став осёлъяссьыс!
Охранник кутіс тракйысьны, зілис мездысьны, сэсся сатшкис пиньяссӧ гезйӧ.
— Тэ кӧ кутан йирны гезсӧ, ме тэнӧ гӧститӧда свинцовӧй миндальӧн тэнад жӧ автоматысь, — грӧзитіс Хуанито.
...Аламансас карын баррикадаяс сайын вӧлі зэв чӧв.
Республиканецъяс видзисны быд патрон, быд порок чир.
Сӧмын манастырсянь, кытчӧ вӧлі дзебсьӧмаӧсь манакъяс, кадысь кадӧ кывліс лыйсьӧм шы.
Енлӧн слугаяс библияяс да крестъяс пыдди вооружитчисны винтовкаясӧн да патронъясӧн.
Манастыр ӧшиньяссянь найӧ лыйлісны челядьлы да нывбабаяслы.
Местнӧй республиканецъяслӧн вождь Адольфо Феррера ветлӧдліс баррикадаяс дінті.
Сійӧ тревожитчис: витӧд вестӧвӧйӧс нин мӧдӧдісны отсӧгла Альбасетӧ, но ни ӧти на бӧрсӧ эз лок.
Винтовкаяс вӧліны этша, и боеприпасъяс тшӧтш помасисны.
Феррера сувтіс баррикада дорӧ, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма шоссе вомӧн, да видзӧдіс, муртса ӧзйыны заводитчысь, асъя кыа вылӧ.
«Оз кӧ удит воны отсӧг, ковмас мунны гӧраясӧ.
Мӧд петан туй абу...»
— Командир ёрт, туй кузя кодкӧ локтӧ, — шӧпнитіс дозорнӧй, кодлӧн киас вӧлі вӧралан ружье.
— Пуктылӧй пельнытӧ асфальт бердӧ!
Но и пельтӧ пуктывтӧг асъя чӧв-лӧняс позьӧ вӧлі бура кывны кӧлесаяслысь таркӧдчӧм да мулъяслысь кок шыяс.
Рӧмыдсьыс петіс повозка.
— Зарядитны винтовкаяс!
— сетіс команда Феррера.
Ачыс сійӧ водіс туй бокӧ да метитчис.
— Кажитчӧ, найӧ унаӧнӧсь, — доложитіс дозорнӧй.
— Внимание! — сетіс команда Феррера.
— Би пока не восьтыны.
Лои чӧв.
И друг асъя рӧмыдас юрӧбтіс сьыланкыв:
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
<rus>Если ей грозит ненавистный враг,</rus>
<rus>За свободу я жизнь отдам свою!</rus>
Свобода!
А-а-а-а-а-а!
Феррера чеччыштіс, винтовкаыс уси сылӧн кисьыс.
— Хуанито!
— горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ Хуанитолӧн гӧлӧс!
Феррера кватитіс винтовкасӧ да котӧртіс шоссе кузя повозкалы паныд.
— Хуанито!
— горзіс сійӧ котӧртігмозыс.
— Муса Хуанито, тайӧ ми!
Бусӧн вевттьысьӧм Хуанито чеччыштіс додь вывсьыс.
Автоматыс тіраліс сы киын.
Бать!
Тайӧ, збыль, вӧлі батьыс.
А сійӧ чайтіс, мый бара веськаліс враг киӧ!
Батьыс кутліс сійӧс да крепыда топӧдіс морӧс бердас:
— Тэ ловъя, Хуанито!
Менам муса пиукӧй, тэ ловъя!
— Не сӧмын ловъя да дзоньвидза, но мыйсюрӧ тіянлы вайи.
— И Хуанито гордӧя индіс аслас додь вылӧ: — Пӧлучайтӧй вот тайӧ негодяйсӧ, сё винтовка да боеприпасъяс.
Винтовкаясыс бӧчкаынӧсь...
Колӧ босьтны Чинчильскӧй крепость да горнӧй туйяс.
Тадзи тшӧктісны меным висьтавны тіянлы альбасетскӧй республиканецъяс.
Пемдігас найӧ сідзжӧ петасны наступлениеӧ.
Сигнал — гӧрд ракета.
Мыйӧн сӧмын важ киссьӧм замокӧс югдӧдіс петысь шонді, манастыр вӧлі нин республиканецъяс киын.
Луншӧр каднас республиканецъяс веськӧдчисны Чинчильскӧй высоталань.
Рытъя рӧмыднас найӧ воисны мылькйӧдз, код вылын скалаяс пӧвстын вӧліны укрепитчӧмаӧсь заговорщикъяс.
— Шойччышт, бать, — шуис Хуанито.
— Ме садьмӧда тэнӧ, кор качас гӧрд ракета.
Менӧ сэні кодсюрӧ виччысьӧны.
Ме налы должен вайны миндаль...
Найӧ некыдзи оз виччысьны, мый ме вая налы сы мында свинцовӧй миндалина!
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Пепе @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 49‒69.}
ПЕПЕ
Ӧти бӧрся мӧд пырисны карӧ автомашинаяс.
Кор найӧ сувтісны базарнӧй площадь вылӧ, сук бус кымӧр качӧдчис вывлань, кыпӧдчис ичӧтик карса керкаяс серти вылӧджык.
Парикмахеръяс, машинаяслысь шум кылӧм бӧрын, эновтісны ассьыныс клиентъяссӧ да ставныс ӧтитӧг котӧртісны улича вылӧ.
Кианыс тасмаясӧн да бритваясӧн найӧ сэтшӧм дыр восторженнӧя чолӧмалісны локтысьясӧс, мый эновтӧм клиентъяслӧн тшӧкаяс выланыс удитліс косьмыны майтӧг быгйыс.
Сэки найӧ пыравлісны бӧр, выльысь майтӧгавлісны тошъяссӧ да недыр мысти бара котӧртлісны улича вылӧ.
Тайӧ кыссис сэтчӧдз, кытчӧдз шофёръяс, радиаторъяссӧ ваӧн тыртӧм бӧрын, эз заводитлыны машинаяссӧ да эз мӧдӧдчывны водзӧ.
Кор колонна вӧрзис места вывсьыс, эз вермыны пукавны асланыс местаясын и парикмахерскӧйса посетительяс.
Найӧ сідзжӧ котӧртісны ывлаӧ да, кабыртӧм кулакъяссӧ кыпӧдӧмӧн, горзісны: «Мед олас Народнӧй армия!
Смерть франкистъяслы!
Найӧ оз прӧйдитны!»
Республиканскӧй армияса боецъяс, винтовкаяссӧ лэптӧмӧн, заводитісны сьывны Мадрид дорйысьяслысь популярнӧй сьыланкыв: «Но пасаран!
Но пасаран!» *
* «Оз прӧйдитны»
Ставлӧн нимкодясян тайӧ минутаясас ичӧт Пепе эз вермы бура вӧчны ассьыс обязанностьяссӧ: сійӧ вунӧдліс мыськыны мыльницаяс да чышкыны парикмахерскӧйын джоджсӧ, мый вӧсна не ӧтчыдысь нин пӧлучайтліс мастерсянь строгӧй выговор.
Но кор карӧ пыравлісны воинскӧй частьяс, сійӧ бара вошліс парикмахерскӧйысь да бӧр воліс сӧмын сэк, кор медбӧръя машинаыс тутсігтыр вошліс кар сайын.
Республиканецъясӧс встречайтіг да колльӧдіг Пепе век казьтывліс ассьыс батьсӧ, коді война заводитчигас на муніс фронт вылӧ.
Ӧтчыд, кор Пепе, кыдзи и пыр, локтіс удж вылӧ, сійӧс корис мастер да шуис:
— Пепе, аски удж вылад эн лок.
Ми ставӧн мунам фронт вылӧ.
Мадридлы грӧзитӧ опасность.
— А мый нӧ ме ӧтнам кута тані вӧчны?
Босьтӧй и менӧ фронт вылӧ.
Ме кута бритны тіянлысь тошъяснытӧ.
Ӧд тіянлы некор лоӧ занимайтчыны сійӧн: ковмас тышкасьны фашистъяскӧд.
— Огӧ, дона детинка!
Тэныд колӧ на быдмыштны.
Коркӧ водзӧвылӧ кӧ миян рӧдиналы бара кутас грӧзитны опасность, сэки и тэныд ковмас сувтны сійӧс дорйыны, кыдзи вӧчам ӧні тайӧс ми.
Прӧщайт, Пепе, тэ бур, славнӧй детинка!
Эн казьтыв менӧ лёкӧн сыысь, мый ме мукӧддырйиыс видыштлывлі тэнӧ.
Сійӧ лэптыштіс детинкаӧс да топыда окыштіс сійӧс.
Тайӧ мелілуныс мастерлӧн, коді сэтшӧм частӧ вӧвлывлі чорыд сыкӧд, вӧрзьӧдіс детинкаӧс синва петтӧдзыс.
Но сылы вӧлі яндзим петкӧдлыны синва петӧмсӧ, и сійӧ нетшыштсис мастер киясысь да котӧртіс улича вылӧ.
Рытнас, кор карса став мужчинаяс мунӧны вӧлі фронт вылӧ, Пепе вайис аслас ичӧтик садйысь некымын дыня да, мастерлы найӧс мыччиг, шуис:
— Босьтӧй сьӧрсьыныд.
Ӧд туй вылын тіянлы окота лоӧ юны.
— Аттьӧ, мусаӧй!
Тэ тшӧтш локтін колльӧдны миянӧс?
— Да, тшӧтш!
Пепе пырис колльӧдысьяс чукӧрӧ.
Детинка отсаліс мастерлы нуны сылысь вещӧвӧй сумкасӧ, и сылы кажитчис, мый тайӧ ӧти луннас сійӧ лоис дас арӧсӧн ыджыдджык.
Сійӧ сёрнитіс серьёзнӧя, ыджыд морт моз, бура мӧвпаліс ассьыс ӧтветъяссӧ, да зілис восьлавны сэтшӧм жӧ гырысь воськовъясӧн, кыдзи сыкӧд мунысьяс.
Ылын кар сайын, гӧраясын, кутісны прӧщайтчыны.
Фронт вылӧ мунысьяс, ассьыныс сумкаяссӧ пельпомъяс вылас пукталӧмӧн, вӧрзисны чукыля шоссе кузя водзӧ.
Ылын гӧраясын юргис налӧн сьыланкыв: «Но пасаран!..»
Кор ланьтісны сьыланкывлӧн медбӧръя шыяс, колльӧдысьяс чӧла мӧдӧдчисны гортаныс.
Колис сӧмын ӧтнас Пепе.
Сійӧ пукаліс туйбокса из вылын да мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
Шондіыс дзебсис гӧра йывъяс сайӧ.
Кузь сук вуджӧръяс, кодъяс кыссисны муяс кузя, лоисны пыр сукджыкӧсь да регыд вевттисны став матігӧгӧрсӧ.
Ывла вылыс быттьӧ кутіс вугравны, ставыс гӧгӧр лӧнис.
Сӧмын ылын гӧраясын дзуртісны крестьянскӧй повозкаяс да гажтӧма горзіс мул.
Но друг кӧнкӧ дзик небеса дорас кыліс грымакылӧм, коді муніс ылысса гым вылӧ.
Тайӧ грымакылӧмыс пальӧдіс детинкаӧс.
Сійӧ дрӧгнитіс, кыпӧдыштіс юрсӧ да кутіс кывзыны.
Кӧть Пепе аслас нэмын некор на эз кывлы ни ӧти лыйӧм шы, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ оръялысь грымгӧмыс кылӧ фронтсянь.
Аслыснога, таӧдз тӧдлытӧм дрӧжжитӧм, коді лои полӧм вӧснаыс, ток моз котӧртіс сылӧн туша кузяыс.
«Ӧні кӧ быттьӧ гӧраясын мыччысис враг, — мӧвпыштіс детинка, — мый эськӧ ме верми вӧчны?
Кыдзи меным дорйыны ассьым карӧс?
Менам ӧд нинӧм абу — винтовка ни пушка...»
Кузя грымакылӧм кыліс сэсянь, кытчӧ муніс мастер, кодӧс сійӧ талун кутіс радейтны став сьӧлӧмсяньыс, и карса став мужчинаяс.
Вермас лоны, найӧ ставныс сэні куласны?
Гашкӧ, налы колӧ отсӧг?
Детинкалы лои сэтшӧм шуштӧм, кыдз некор на сійӧ нэмын.
Бодрӧй уверенностьыс, кодӧн сійӧ сідз гордитчис да кодӧс сэтшӧма видзис аслас сьӧлӧмас лунтыр, друг воши.
Сійӧ тэрыба чеччыштіс кокйылас да уськӧдчис котӧртны.
Сійӧ дзикӧдз пӧсяліс, кор воис первойя керкаяс дінӧдз.
Тані, йӧз пӧвстын, сылы лоис яндзим.
Кыдзи сійӧ вермис пӧрны полысь кӧчӧ?
Мый шуисны эськӧ сы йылысь батьыс да мастер, аддзылісны кӧ, кыдзи сійӧ котӧртіс?
А ачыс ӧд кымынысь корис найӧс босьтны сійӧс фронт вылӧ...
«Оз, оз, тайӧ оз вермы сэсся лоны, — янӧдіс сійӧ асьсӧ.
— Ставыс кӧ тадзи полісны да пышъялісны, враг эськӧ важӧн нин вермис миянӧс».
И детинка сетіс аслыс кыв лоны век повтӧмӧн, сэтшӧм жӧ повтӧмӧн да мужественнӧйӧн, кыдзи став республиканецъяс.
Дзикӧдз нин пемдіс, кор Пепе воис аслас ичӧтик хибаркаӧдз, коді сулаліс векни чукля переулок помын.
Сійӧ гусьӧник восьтіс ӧдзӧссӧ да кӧсйис кайны аслас чорыд вольпась вылас, но мамыс кыліс, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧсыс, да юаліс:
— Кытчӧ тэ та дыра кежлас вошлін, Пепе?
— Ме колльӧді боецъясӧс, мама, да недыр задержитчи.
— Бур, ӧдйӧджык ужнайт да вод.
Джаджйын — кружкаын кӧза йӧв, пачын — жолудьяс.
Гашкӧ найӧ эз на кӧдзавны.
Мунан узьны — тупкы ӧшиньтӧ.
Сэтшӧм кӧдзыдӧн пӧльтӧ гӧраяссянь...
— Бур, мама.
Узь спокойнӧя, ме ставсӧ вӧча.
А кор республиканецъяс победитасны, ми ньӧбам стеклӧ да стеклӧалам ӧшиньнымӧс.
Сэки миян керканым лоӧ сэтшӧм жӧ мича, кутшӧмӧсь кар шӧрын озыръяслӧн керкаяс.
Збыль, мама?
— Мый тэ шуин?
Стеклӧ?
Да тэ дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэнад батьыд!
Кор тэ чужин, а ӧшиньсянь веськыда тэ вылӧ кутіс пӧльтны тӧв, тэнад батьыд шуис меным: «Эн шогсьы, виччысям и ми бурджык лунъяссӧ.
Ньӧбам стеклӧ, и миян ичӧтик хибарка лоӧ дворец кодь жӧ».
А со — тэ быдмин, батьыд муніс фронт вылӧ, а стеклӧ век абу и абу...
— Тэ меным он эскы, мама?
Пепе чувствуйтіс асьсӧ ӧбидитӧмӧн да ланьтіс.
Мамыс тшӧтш ланьтіс, и детинка кыліс, кыдз сійӧ гусьӧн бӧрдіс юрсӧ эшкынӧн вевттьӧмӧн.
Пепе кыскис пӧимысь жолудьяс, корсис йӧв да заводитіс сёйны.
Сэсся сійӧ косясьлӧм сера рузумӧн тупкис ӧшиньсӧ да кайис вольпась вылас.
Дыр эз вермы сійӧ унмовсьны.
А кор медбӧрын унмовсис, сійӧ вӧталіс, мый рӧднӧй кар гӧгӧр шувгӧ пӧжар.
Пельпомъяс вылас винтовкаӧн сулалӧ батьыс, кодӧс югдӧдіс би, а киас кутӧ синтӧ ёрысь югыд стеклӧ тор.
Первойя лунъясас уджтӧгыд Пепе чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Ӧні позьӧ вӧлі дзонь лунъясӧн сулавны базарнӧй площадь вылын да видзӧдны мунысь машинаяс вылӧ.
Но регыд тайӧ сылы дышӧдіс.
Машинаяс республиканецъясӧн, кодъяс мунісны фронт вылӧ, лоины быдлунъяторйӧн.
Пепе кутіс корсьны аслыс мӧд удж.
Сійӧ корис виноградаръясӧс босьтны сійӧс аскӧдныс виноградникъяс вылӧ.
Дзонь лунъясӧн сійӧ колляліс кар сайын шонділӧн сотысь югӧръяс улын.
Сійӧ вундаліс сочнӧй розъяс, упакуйталіс найӧс кӧрзинаясӧ да нуаліс вина вӧчан заводӧ.
Коркӧ ӧтчыд, ассьыс сьӧкыд кӧрзинасӧ лэптігӧн, Пепе кыліс шум.
Небесаын тыдовтчисны самолётъяс.
Воздухсӧ жургӧм шыӧн тыртӧмӧн найӧ лэбисны карлань.
Ставыс, кодъяс уджалісны виноградник вылын, полӧмӧн следитісны стальнӧй пӧткаяслӧн лэбӧм бӧрся кияснас ёран шонді югӧръясысь синнысӧ сайӧдӧмӧн.
Самолётъяс кытшлалісны нин карса черепичнӧй вевтъяс весьтын.
— Проклятӧй хищникъяс!
— скӧра видчисны мужчинаяс.
— Оз тырмы налы фронтыс!
Ӧні лэбӧны тылӧ — виавны миянлысь гӧтыръясӧс да челядьӧс!
Сьӧкыд бомбовозъяс вӧчисны кар весьтын ещӧ некымын кытш, лэччисны неуна улӧджык да шыбитісны ассьыныс смертоноснӧй грузсӧ.
Грымӧбтісны зэв гора взрывъяс.
Вывлань качис сук тшын.
Гигантскӧй гӧрд кымӧр вевттис карсӧ.
Ставӧн уськӧдчисны карӧ.
Самолётъяс кытшлалісны на керкаяс весьтын, лыйлісны найӧс пулемётъясысь.
Пепе видзӧдліс вывлань да машина бордъясысь аддзис сьӧд крестъяс.
— Тайӧ немецкӧй фашистъяс!
— горзіс котӧртігмозыс ӧти крестьянин.
— Мый налы колӧ миянсянь?
Проклятӧйяс!..
Кор Пепе котӧртіс аслас керкаӧдз, сійӧ аддзис ӧдзӧс водзсьыс изъяс вылысь ассьыс мамсӧ.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма.
Керкаыслысь еджыд стенъяссӧ вӧлі жугӧдӧма бомбалӧн осколокъясӧн, керка вевтсӧ некымынлаті розьӧдӧма.
Пепе повзис да котӧртіс отсӧгла соседъяс дінас.
Соседъяс доддялісны тележкаӧ осликӧс да нуисны мамсӧ больничаӧ, кӧні тырыс нин вӧліны раненӧйяс.
Тайӧ ужаснӧй луннас быд керкаысь позьӧ вӧлі кывны ойзӧм да бӧрдӧм.
Некор аслас олӧмын Пепе эз вӧв татшӧм ӧтка, кыдзи ӧні.
Дзик войбыд сійӧ куйліс аслас чорыд койка вылын синсӧ куньлытӧг.
«Мый ӧні вӧчны?
— мӧвпаліс сійӧ.
— Кытчӧ ме ӧтнам муна?»
Асывнас сійӧ веськӧдчис гӧраясӧ, кайис медся джуджыд утёс вылас да кутіс сюся видзӧдны фронтлань.
Горнӧй хребётсӧ горизонт дінас вӧлі вевттьӧма лӧзоват тшынӧн, сійӧ пӧшти ӧтлаасис небесаыскӧд.
Кыдзи эз зіль Пепе аддзыны мыйкӧ кӧть гӧра йывсянь, тайӧ сылы эз удайтчы.
Сійӧ сӧмын бура кыліс орудиеяслысь шысӧ.
Талун орудиеяслӧн лыйсьӧмыс сылы кажитчис нӧшта гораджыкӧн сійӧ лун сертиыс, кор сійӧ колльӧдіс мастерӧс.
Детинкалы лои гӧгӧрвоана: враг матыстчӧ карлань.
«Мый шуас бать, кор тӧдмалас, мый рӧднӧй кар сетӧма враглы?
Оз, тайӧ оз вермы лоны, ме муна отсӧг вылӧ!..»
Гортас локтӧм бӧрын Пепе пуктіс аслас сумкаӧ бритваяс, мыльница да помазок, сюйис зептас чорыд нянь кусӧк да веськӧдчис больничаӧ прӧститчыны мамыскӧд.
Мамыс сэтшӧма шемӧсмис пи кывъяссьыс, мый весиг эз сразу аддзы вочавидзан кывъяссӧ.
Сэсся, аслас слаб киас Пепелысь ичӧтик кисӧ босьтӧмӧн, шуис:
— Тэ ӧд сэтшӧм на ичӧт!
Мый тэ кутан вӧчны фронт вылас?
— Мама, нинӧм кӧ мукӧдтор ме ог кут вермыны вӧчны, кута бритны тошъяс.
Тайӧс ӧд ме кужа вӧчны бура.
— Тошъяс!..
— синва пырыс кӧсйис нюмъёвтны мамыс.
— Но, бур!
Гӧгӧрвоа, мый ӧтнадлы тэныд овны абу кокни.
Сӧмын эн мун ылӧдз да эн вунӧд менӧ.
Кодӧскӧ кор гижыштны меным ас йывсьыд юӧр.
Ӧд меным сэтшӧм окота лоӧ тӧдмавны, кӧні тэ.
И волывлы менӧ видлыны.
— Но, дерт, мама, обязательнӧ локта, мыйӧн сӧмын кутас позьны.
Эн думайт, мый ме тэнӧ вунӧда.
Эскы меным: мыйӧн сӧмын помасяс война, ми батькӧд кыкнанным локтам тэ дінӧ да пуктам миян керка ӧшиньӧ мича стеклӧ.
Аддзысьлытӧдз, мама!
— Аддзысьлытӧдз, пиук!
Детинка окыштіс мамсӧ да котӧртіс больничаысь.
Сійӧ воис шоссеӧдз да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис сійӧ жӧ туй кузяыс, кыті мунісны доброволецъяс.
Рӧднӧй карса керкаяс регыд вошины син водзысь.
Детинка лоис гӧраясын, скалаяслӧн пемыд, уль потасъяс костын, кодӧс прӧйдитӧм бӧрын сійӧ петіс изъя паськыд плоскогорье вылӧ, код вылын быдмисны увъя шоч дубъяс.
Воздухас эз вӧв тӧвлӧн весиг ичӧтика пӧльыштӧм.
Луншӧр кадся жар шондіыс койис му вылӧ сотысь югӧръяссӧ.
Аслас ботинкияслӧн вӧньысь кыӧм пӧдӧшваяс пырыс Пепе кыліс доналӧм шоссеыслысь жарсӧ.
Рудовлӧз асфальтыс вӧлі небзьӧма да сибдаліс пӧдӧшваясас.
Торъя местаясын сійӧ весиг тшынасис шонді водзас, быттьӧ пӧсь сьӧд няйт.
Лунтыр Пепе муніс тӧдтӧм туй кузя фронтлань.
Орудиеяслӧн гымалӧмыс лоис пыр гораджык, а мукӧддырйи позьӧ вӧлі весиг торйӧдны пулемётъяслысь сяргӧм.
И вот долинаын матысса гӧра сайын дзирдыштісны кӧрт туйлӧн рельсъясыс.
Джуджыд топольяс вуджӧрын тыдовтчис ичӧтик станция, код дінӧ сӧмын на матыстчис поезд.
Паровоз шыблаліс тшын чукӧръяс, кодъяс, вывлань кайигмоз, пыр ыдждісны, лоисны тешкодь формаясаӧсь, а сэсся разалісны.
Вагонъясысь петісны салдатъяс, а восьса платформаяс вылысь веськыда рельсъяс вылӧ ректісны автомашинаяс.
Детинкалӧн косьмис горшыс, и сійӧ пырис станцияӧ юыштны.
Ва бак дінын сулалісны локтысьяс.
Сёрнитісны найӧ кутшӧмкӧ тешкодь, Пепелы тӧдтӧм кыв вылын.
Детинка чуймӧмӧн сувтіс, паськӧдіс синъяссӧ.
Сійӧс чуймӧдіс не сӧмын тӧдтӧм сёрниыс, но и тайӧ йӧзыслӧн видыс.
Ӧткымынъяслӧн вӧліны еджыд юрсияс да яснӧй кельыдлӧз синъяс, а ӧти вӧлі дзик сьӧд, кыз вомдоръяса да шом кодь сьӧд югъялысь юрсиа.
Ставныс найӧ вӧліны республиканскӧй армия формааӧсь.
Ыджыд любопытствоӧн Пепе видзӧдіс негр вылӧ.
Кор сійӧ юис да мӧдӧдчис аслас автомобильлань, детинка вӧтчис сы бӧрся.
Боец, кор аддзис детинкалысь чуймӧм вӧсна паськалӧм синъяссӧ, локтіс сы дінӧ, босьтіс сійӧс ки вылас да юаліс эз дзик испанскӧй кыв вылын:
— Но мый, дружок, тэ полан меысь?
— Негр паськыда серӧктіс.
Детинка аддзис дзирдалысь еджыд пиньяс, мелі синъяс да гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортсьыс повны нинӧмла.
Пепе тшӧтш серӧктіс да кутчысис аслас кияснас негрлы сьыліас:
— Ньӧти от пов.
А ті кытчӧ мунанныд?
— Фронт вылӧ, малыш.
А тэ кытчӧ?
— Тшӧтш фронт вылӧ, — вочавидзис Пепе.
— Мый сэтшӧмыс?
Фронт вылӧ!
— горӧдіс негр да, детинкаӧс му вылӧ лэдзӧм бӧрын, бара кутіс серавны, но ӧні нин нӧшта гораджыка да гажаджыка.
— Мый нӧ тэ кӧсъян сэн вӧчны?
Ха, ха, ха!..
Пепе друг кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм шудтӧмӧн, кыдзи некор на эз вӧвлы.
Мыйла сійӧ эз мун станция бокті, гӧраяс пыр — сэтчӧ, кысянь кыліс орудиеяслӧн грымгӧм!
Ӧд тайӧ тӧдтӧм йӧзыс вермасны бергӧдны сійӧс бӧр, да сылы ковмас заводитны ассьыс туйсӧ выльысь.
Пепе надзӧник кутіс вешйыны боклань, сумка дорас кисӧ топӧдӧмӧн, медым котӧртігас эз гылавны бритваясыс, и друг кутіс котӧртны.
Боецъяс чуймӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ, и Пепе ас бӧрсьыс кыліс негрлысь гӧлӧссӧ:
— Виччысьышт, детинка, кытчӧ тэ?
Ми ӧні тшӧтш мунам!
Но Пепе, бӧрлань бергӧдчывтӧг, котӧртіс водзӧ шоссе кузя сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз эз тыр лолыс.
Сувтыштліс, видзӧдліс бӧрлань да кор аддзис, мый сы бӧрся некод оз вӧтчы, шойччыштіс неуна, а сэсся кутіс восьлавны водзӧ.
Кузь туй бӧрын детинкалӧн кутіс сюмавны кынӧмыс.
Сійӧ пуксис дубъяс улӧ канава бокӧ да заводитіс сёйны сьӧрсьыс босьтӧм нянь торсӧ.
Сійӧс личкис мудзӧмыс.
Сійӧ лэччысис турун вылӧ да кулӧм морт моз пыр жӧ унмовсис.
Сійӧ аддзис вӧт.
Сійӧ — фронт вылын.
Враг уськӧдчис сылӧн кар вылӧ.
Гигантскӧй машинаяс локтісны Пепе вылӧ ужаснӧя грымгӧмӧн да жургӧмӧн, а сійӧ оз вермы ни лыйсьыны, ни котӧртны, ни горзыны.
Сы гӧгӧр чукӧртчисны кутшӧмкӧ тешкодь мужчинаяс, найӧ мыйкӧ варовитӧны да сералӧны.
Пепе бара кӧсйӧ горӧдны, но вомдоръяссӧ сылысь быттьӧ дорӧма, и сійӧ оз вермы шуны ни ӧти кыв.
Друг сійӧ кыліс гора гӧлӧсъяс да кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ кокньыдлун.
Детинка восьтіс синъяссӧ, но сійӧ, мый сійӧ аддзис син водзсьыс, кажитчис сылы водзӧ вӧтасьӧмӧн на.
Шоссе вылын сулаліс автомашинаяслӧн дзонь караван, а детинка гӧгӧр сулалісны сійӧ жӧ йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ некымын час сайын паныдасис станция вылын.
Сы вылӧ улӧдз копыртчӧмӧн сулаліс нюмъялысь негр; сійӧ треситіс Пепеӧс пельпомӧдыс да шмонитіс:
— Пышйин всё-таки и миянӧс эн виччысьышт, но со ми тэнӧ и кутім.
Но, чеччы ӧдйӧджык да кай машинаас!
Ми тэнӧ катайтыштам.
Сійӧ босьтіс Пепеӧс ки вылас да нуис аслас машиналань.
Пепе вӧлі сэтшӧма шӧйӧвошӧма, мый весиг эз пыксьы.
Сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ сӧмын сэк, кор негр пуксис сыкӧд орччӧн, заведитіс моторсӧ да найӧ мӧдӧдчисны.
Ӧні пышйыны вӧлі сёр нин.
Первойсӧ Пепе мӧвпыштіс, мый сійӧс нуасны бӧр, гортас, но кор казяліс, мый машина мунӧ фронтлань, успокоитчис.
Сӧмын сійӧ век на эз вермы аддзыны кывъяссӧ, медым панны сёрни.
Сылы лои яндзим аслас пышйӧмысь: ӧд сійӧ рытнас, кор сійӧ колльӧдіс ассьыс мастерсӧ, сійӧ сетіс аслыс кыв некор, некутшӧм помкаяс вӧсна не пышйыны.
А вот ӧні сійӧ бара пышйис, кыдзи медся полысь кӧч!
Яндзим!
Детинкалысь сьӧкыд мӧвпъяссӧ торкис сылӧн спутникыс:
— Кыдз тэнад нимыд, малыш?
— Пепе.
— А менам — Джим.
Тэ он пов меысь?
Висьтав смела?
— Ог, ӧні ог пов, а первойсӧ полі.
Ме чайті, мый ті мӧдӧданныд менӧ бӧр гортӧ.
— Ӧні ме ог вермы тайӧс вӧчны, весиг кӧть и кӧсйи: абу кадыс.
Талун рытнас на ми долженӧсь лоны фронт вылын.
Но тэ кӧ пышйин гортсьыд гусьӧн, ми тэнӧ всё-таки бергӧдам бӧр.
Висьтав веськыда, тэ батьсяньыд пӧлучитін разрешение мунны фронт вылӧ?
— Менам батьӧй абу гортын!
— гордӧя вочавидзис детинка.
— Сійӧ сражайтчӧ мадридскӧй фронт вылын.
Миянлысь карӧс лыйлісны неприятельскӧй самолётъяс.
Мамӧс ранитісны, сійӧ больничаын.
Сійӧ разрешитіс меным мунны фронт вылӧ.
Ме парикмахер да ог кӧ кут кужны воюйтны, кута бритны боецъяслысь тошъяссӧ.
Пепе кыскис сумкасьыс бритваяс да петкӧдліс найӧс аслас спутниклы.
Джим внимательнӧя видлаліс сылысь став бритчан принадлежностьяссӧ, довкнитыштіс аслас кудриа юрнас да шуис:
— Тэ молодеч!
Висьтав, он-ӧ кӧсйы тэ кольччыны миян Интернациональнӧй бригадаӧ?
— Интернациональнӧй бригадаӧ?
— чуймис детинка.
Тайӧ бригада йывсьыс Пепе частӧ кывлывліс.
Ставыс ошкисны Интернациональнӧй бригадаысь боецъясӧс, кодъяс воисны мукӧд странаясысь, медым дорйыны испанскӧй народлысь свобода.
Сійӧ унатор кывліс на йылысь, но сылы некор на эз удайтчывлы найӧс аддзывны.
И весиг сэні, станция вылын, сылы и юрас эз во, мый тайӧ йӧзыс, кодъяс вӧліны республиканскӧй армия формааӧсь — Интернациональнӧй бригадаса боецъяс.
Ӧні, кор тӧдмаліс та йылысь, сійӧ сьӧлӧмсяньыс нимкодясис наӧн да эскис налы, а Джим вылӧ видзӧдіс ыджыд уважениеӧн.
И сэк Пепе пыр жӧ шуис аслыс некытчӧ не мунны на дінысь да кольччыны Джимкӧд.
— Бур, ме кольчча тіянкӧд.
Кытысь ті локтінныд?
— Ме — Америкаысь.
— А мыйла нӧ сэсся некод абу тэ кодь сьӧд?
— Сы вӧсна мый найӧ — абу негръяс.
Унджыкыс на пиысь воисны татчӧ матысса европейскӧй странаясысь.
Найӧ эновтісны ассьыныс семьяяснысӧ — батьяссӧ, мамъяссӧ, гӧтыръяссӧ да челядьсӧ, медым отсавны тіянлы дорйыны тіянлысь Испаниятӧ.
Кор ми тэкӧд лоам фронт вылын, ми мынтам налы водзӧс, кодъяс ранитісны тэнсьыд мамтӧ.
Быд минутаын содіс детинкалӧн Джим дінӧ дӧверие чувство.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ылысса странаясысь локтӧм йӧз, кодъяс эновтӧмаӧсь ассьыныс семьяяснысӧ да локтӧмаӧсь татчӧ тышкасьны генерал Франколы паныд, — татшӧм йӧзыс оз вермыны лоны омӧль йӧзӧн.
Ӧд найӧ тышкасисны сэтшӧм жӧ делӧ вӧсна, код вӧсна сійӧ, Пепе, мунӧ фронт вылӧ.
Детинка чорыда решитіс кольччыны Джимкӧд.
А сы бӧрын, кор найӧ победитасны, сійӧ нуас Джимӧс аслас бать-мам дінас аслас ичӧтик карӧ, дзоньталас керка стенъясын бомба осколокъясысь артмӧм став потасъяссӧ, пуктас ӧшиньӧ стеклӧ, и ставныс найӧ сэні овмӧдчасны шудаа.
Да, регыдджык эськӧ вермыны ненавистнӧй врагӧс!
Сійӧ кӧсйис юавны Джимлысь, сӧгласитчас-ӧ сійӧ локны найӧ карӧ, но яндысьыштіс да сы вӧсна мӧвпыштіс водзджык тӧдмавны, мый кӧсйӧ вӧчны Джим война бӧрас.
— Джим, — яндысьӧмӧн заводитіс сійӧ, — мый тэ кутан вӧчны, кор врагӧс вермам?
Тэ кольччан овны миянын Испанияын?
— Ог, Пепе, ме бӧр муна Америкаӧ.
И сэні эмӧсь народӧс нартитысьяс, кодъяскӧд лоӧ тышкасьны сідз жӧ, кыдзи тані генерал Франкокӧд.
Сӧмын сэки, кор став мирса народъяс лоӧны свободнӧйӧсь, ме вола тэ дінӧ гӧститны.
Кутан тэ виччысьны менӧ, Пепе?
— Ме некор ог вунӧд тэнӧ, Джим.
А кор ме лоа тэ кодь жӧ ыджыд, локта тэныд отсасьны.
Тэнад тожӧ эм мам да бать?
Пепе аддзис, кыдзи сылӧн выль друг чужӧм вылысь пыр жӧ воши нюмыс.
— Огӧ кутӧ ӧні сёрнитны та йылысь, — шога шуис Джим.
— Кор ми воам места вылӧ да лоӧ прӧст минута, ме тэныд мыйсюрӧ висьтала.
Сёрни ори.
Джим сьыліс кутшӧмкӧ шог негритянскӧй сьыланкыв да видзӧдіс машина ӧшиньӧ, код сайын вӧлі тыдалӧ лӧзов лентаӧн гартчысь шоссе.
Медбӧрын машинаяслӧн колонна кежис шоссе вылысь да сувтіс степын дубъяс вуджӧр улӧ.
Пепе Джимкӧд петісны машинаысь.
Кор моторъяслӧн шумыс ланьтіс, бура кутіс кывны, кыдзи орчча гӧра сайын сяркӧдчӧны пулемётъяс.
Минута мысти гӧраяс быттьӧ ойӧстісны.
Заводитчис артиллерийскӧй перестрелка.
Воздухыс вӧрзис да кутіс грымакывны горнӧй потоклӧн бешенӧй, пуан ва моз.
Вӧрзис и муыс.
Лыйсьӧмъяслысь гымалӧмсӧ повторитіс ны ылысса гӧраяс.
Кажитчис, мый сэні потласьӧны уна сё снарядъяс — ӧти снаряд мӧдысь ылынджык, ӧти мӧдысь ичӧтджык.
Кор ставыс ланьтіс, мӧдар баксянь кыліс выльысь лыйӧм.
Пепе йӧжгыльтчис, кыдз быттьӧ дорйис асьсӧ снарядъясысь, но Джим сійӧс такӧдіс:
— Эн пов, тайӧ оз миян кузя.
Сэні мунӧ артиллерийскӧй перестрелка.
Кор сувтӧдалам миянлысь орудиеяс, сэки заводитам и ми.
А ӧні враг оз на тӧд, мый ми воим.
— Ме ньӧти ог пов, Джим.
Ме сӧмын эг на велав.
— Нинӧм, велалан.
Дерт, воюйтны абу чӧскыд.
Но кор враг уськӧдчӧ, грӧзитӧ миян олӧмлы да свободалы, то воюйтны колӧ.
Не тышкасьны нартитысьяскӧд — преступление!
Кыдзи тэныд кажитчӧ, Пепе?
Детинка довкнитіс юрнас.
Джим, коді воис спаситны сылысь мусӧ, сылысь рӧднӧй карсӧ, дерт, век висьталӧ правда.
Рытывбыд артиллеристъяс лӧсьӧдісны огневӧй позицияяс.
Найӧ трамбуйтісны дубъяс улын мусӧ, рӧвнӧй, шыльыд площадкаяс вылас сувтӧдісны пушкаяс.
Маскируйтісны орудиеяссӧ увъясӧн.
Пепе отсасис быдлаын, кӧні сӧмын вӧлі позьӧ.
Сійӧ кодйис му, кыскаліс кералӧм пу увъяс, а кор пушкаясӧс вӧлі сувтӧдалӧма нин места вылас, тряпкаӧн чышкаліс на вылысь туйвывса буссӧ.
Шонді дзебсис гӧраяс сайӧ.
Битвалӧн шумыс надзӧникӧн ланьтіс.
Лунся душнӧй жарсӧ вежис войшӧр кадся ыркыд.
Артиллеристъяс кутісны лӧсьӧдчыны узьны.
Гезъясӧн найӧ крепитісны неыджыд брезентӧвӧй палаткаяс, чорыд му вылас вольсалісны кос степнӧй турун.
— Ӧні тырмас, — шуис Джим, кор Пепе тшӧтш вайис ыджыд моздортыр турун.
— Пуктам уліас пу увъяс, медым лоас небыдджык.
И ӧзтам неыджыд бипур.
Гӧраяс сайсянь противник оз аддзы.
А битӧгыд миянӧс вильӧдасны номъяс.
Пепе ӧктіс дзонь чукӧр кос дубӧвӧй увъяс, и регыд найӧ палатка водзын югыда ыпъяліс нин бипур.
Джим аслас другкӧд пуксисны бипур дінӧ да босьтчисны сёйны.
Ужын бӧрын Джим ӧзтіс папирос.
— Кутшӧм чудеснӧй войясыс тэнад рӧдинаын, Пепе!
— А тэнад рӧдинаын найӧ абу ӧмӧй татшӧмӧсь!
— юаліс детинка.
— Менам рӧдинаын?..
Веськыда кӧ шуны, менам сійӧ и абу.
— Но ӧд тэ меным шуин, мый локтін Америкаысь...
— Эк, Пепе, кутшӧм жаль, мый тэ вывті на том: тэ ставсӧ он на и гӧгӧрво...
Америка негръяслы — ад, а абу рӧдина.
Менсьым мамӧс виисны сэні, кыдзи тані кӧсйисны вины тэнсьыд.
Правда, эз бомбаӧн, а улича вылын изъясӧн.
Виисны сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі негритянка, мый сылӧн кучикыс сэтшӧм жӧ сьӧд, кутшӧм и менам.
— Но Америкаын ӧмӧй сідзжӧ эмӧсь фашистъяс?
— чуймӧмӧн юаліс Пепе.
— Эмӧсь.
Сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и найӧ, кодъяскӧд ми воюйтам Испанияын.
Став мирас эм сӧмын ӧти страна, кӧні абуӧсь татшӧм негодяйясыс.
Став йӧзыс олӧны сэні дружнӧя, лӧсьыда да свободнӧя.
Тайӧ прекраснӧй страна, Пепе, великӧй да могучӧй!
Шусьӧ сійӧ Сӧветскӧй Союзӧн.
Тэныд эз удайтчывлы кывлыны сы йылысь?
— Кывлі.
Менам бать тшӧкыда сы йылысь висьтавліс.
Сійӧ эскис, мый и ми Испанияын овмӧдчам сэтшӧм жӧ бура, кыдзи сэні.
Кыдз тэ мӧвпалан, тайӧ лоас, Джим?
— Да, лоас.
Сӧмын та вылӧ колӧны на кузь, чорыд тыш да жертваяс.
Шудтӧ мортлы некод оз сет, сійӧс колӧ завоюйтны.
Тайӧс тэ помнит, малыш.
Тэныд колӧ лоны ыджыдӧн, тӧлкаӧн да мужественнӧйӧн.
И тэныд ковмас тышкасьны сы вӧсна, медым став народъяслы овсис бура, медым став йӧзыс вӧліны свободнӧйӧсь, шудаӧсь да олісны вокъяс моз.
Кӧсъян-ӧ тэ лоны татшӧм борецӧн, Пепе?
— Да, Джим, кӧсъя.
Бипур дзикӧдз сотчис да пӧрис ӧгыр чукӧрӧ, кодъяс вевттьысисны пӧимӧн.
Пемыдлӧз небесасӧ вӧлі кӧдзӧма кодзувъясӧн, быттьӧ гартыштӧма пырыстыдалана зӧлӧтистӧй шебрасӧн.
Шочиника гӧраясын кывліс дженьыд, оръясьлысь лыйсьӧм шы.
Кӧнкӧ матын восьлаліс часӧвӧй.
Джим лэдзис кисӧ детинка пельпом вылӧ да шуис:
— Мунам узьны.
Аски лоӧ сьӧкыд лун.
Найӧ сувтісны да пырисны палаткаӧ.
Пепе дыр на эз вермы унмовсьны.
Сійӧ думайтіс аслас выль друг Джим йылысь, сылӧн мам йылысь, кодӧс Америкаын виисны изъясӧн, сійӧ думайтіс прекраснӧй, могучӧй страна йылысь, код йылысь сэтшӧм бура висьтавліс сылы Джим.
Водз асылын сійӧс чуксаліс Джим:
— Чеччы, малыш, ю кофе.
Час мысти миянлы колӧ мунны наблюдательнӧй пост вылӧ.
Тэ ӧд кӧсъян мунны миянкӧд гӧраясӧ?
Пепе пырысьтӧм-пыр жӧ чеччыштіс аслас узян местаысь да тільыштіс синъяссӧ.
Ывла вылын вӧлі муртса на югдӧ.
Пашкыр зэв гырысь дубъяс, маскируйтӧм пушкаяс, кодъяс вӧлі мунӧны турунвиж кустъяс вылӧ, гигантскӧй горнӧй цеплӧн йывъясыс ӧдва тыдалісны асъя югыдас.
Гӧраяс сайын вӧлі фронтлӧн передньӧй линия; сэні вӧлі на спокойнӧ да лӧнь.
Асъя ыркыдыс, быттьӧ кӧдзыд киӧн, инмӧдчывліс паськӧм увтіыс детинка яйӧ.
Пепе дрӧжжитіс кӧдзыдысла.
Тайӧ вӧлі сійӧ олӧмын медводдза вой, кодӧс сійӧ колльӧдіс рӧднӧй карсянь, аслас керкасянь ылын, мамсянь ылын.
Талун сійӧс виччысьӧ боевӧй крещение.
Ставыс тайӧ нӧшта ёнджыка содтіс кӧдзыд чувствуйтӧмсӧ.
Но Пепе эз пов, сійӧс сӧмын беспокоитіс мӧвп, мед эськӧ сійӧ первой луннас жӧ эз получит задание, кодӧс сійӧ оз вермы вӧчны.
Мый лоас, ковмас кӧ сылы рытнас локны Джим дінӧ, сылӧн бур, шань Джим дінӧ, да висьтавны сылы, мый сійӧ, Пепе, эз выполнит задание?
Оз, тайӧ оз ло.
Пепе лоас збой, кыдзи настӧящӧй мужчина, кулас, ковмас кӧ, но вӧчас ставсӧ, мый тшӧктас Джим.
Завтрак бӧрын Джим кытчӧкӧ минута кежлӧ ветліс да локтіс кӧртӧдӧн, кӧні тырыс вӧлі турунвиж паськӧм:
— Пепе, талун тэ некодӧс бритны он кут, а мунан мекӧд наблюдательнӧй пунктӧ.
Пасьтав военнӧй форма, медым враг эз казяв тэнӧ.
Пепе пасьталіс вайӧм паськӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі сылы вывті ыджыд да вӧчис Пепеӧс укшальӧн.
Но кор сійӧ пуктіс юр вылас ичӧтик пыж кодь турунвиж шапкасӧ гӧрд звёздочкаӧн, гордӧя кутіс чувствуйтны асьсӧ испанскӧй республиканскӧй армияса настӧящӧй боецӧн.
— Но, ӧні мунам, — шуис Джим да мыччис сылы инструмент тыра ящик.
— Вожӧд вай сійӧс пельпом вылад — кокньыдджык лоӧ кайны гӧра вылас.
Удайтчас кӧ, талун жӧ велӧда тэнӧ вӧдитчыны винтовкаӧн.
Но, мӧдім, детинка!
— Но мый ме вӧча, уськӧдчас кӧ ӧні враг?
Мыйӧн ме кута лыйсьыны?
— Пушкаӧн, Пепе.
Ми ӧд артиллеристъяс.
Миянлы кыкнаннымлы колӧ веськӧдлыны биӧн.
Наблюдательнӧй пунктсӧ оборудуйтӧма нин войнас.
Весиг телефоннӧй линия нюжӧдӧма.
Мунам ӧдйӧджык да босьтчам уджӧ.
Детинка эз гӧгӧрво, кыдзи найӧ кутасны лыйлыны пушкаясысь гӧраяс вывсянь, кор пушкаясыс колисны улын, долинаын.
Но сійӧ поліс юавны та йылысь Джимлысь, медым не петкӧдлыны асьсӧ нинӧм гӧгӧрвотӧмӧн.
Джим палатка дінӧ локтісны нӧшта некымын боец, кодъяслӧн мыш саяныс вӧліны телефоннӧй проводъяса гырысь тюрикъяс.
Джим разис палаткасӧ, сы вӧсна мый луннас сійӧс вермисны казявны противниклӧн самолётъяс.
Та бӧрын ставныс мӧдӧдчисны туйӧ, гӧраяслань.
Пепе зэв нимкодьпырысь кавшасис скалаяс вывті, медся нин сы вӧсна, мый таын сійӧ вермис соревнуйтчыны мукӧдъясыскӧд.
Кӧть инструмент ящикыслӧн тасмаыс ёна вундіс пельпомсӧ, Пепе зілис мунны медводзын.
Кор найӧ матыстчисны нин гӧра йывлань, Джим сувтӧдіс сійӧс:
— Эн тэрмась сэтшӧма, Пепе.
Тадзи тэ, пӧжалуй, веськалан веськыда враглы вомас!
Ӧні лэдз вай меным мунны водзын.
Кӧнкӧ тані матын миян наблюдательнӧй пункт.
Ме корся сэтчӧ гуся туй.
Джим воши гӧра йыв сайын, а мукӧд боецъясыс пуксялісны ыджыд утёс сайӧ да пондісны виччысьны водзӧвылӧ индӧдъяс.
— Копыртчӧй муланьыс!
— горӧдіс Джим, коді мыччысис гӧра вылын.
Боецъяс водісны му бордӧ да надзӧник кутісны кыссьыны водзлань.
Регыд найӧ воисны лэччанінӧдз, кӧні вӧлі сӧмын на кодйӧм да пу увъясӧн маскируйтӧм гу.
Найӧ синлы воссис лӧзов тшынруӧн вевттьысьӧм долина, кодлӧн мӧдар бокас кыпӧдчис сэтшӧм жӧ горнӧй цепь, кыдзи и тані, — скалистӧй, коді вевттьысьӧма турунвиж — коричневӧй кустъясӧн да кодӧс ставнас серӧдӧма окопъяслӧн зигзаг модаа визьясӧн.
Гӧра скалаяс вылын кыпӧдчис шонділӧн ыджыд биа шар.
Долинаын лӧзов тшынруыс кельдӧдіс, лоис пыр югыдджык.
Гӧра бокын, кытчӧ вӧлі расположитчӧма неприятель, окопъяс доръясын ёнджыка тӧдчис проволочнӧй заграждение.
Долинасянь кыссьӧмӧн локтісны сёрмӧм секретнӧй постъяс.
Республиканецъясладорсянь кыліс лыйӧм шы, кодлӧн йӧлӧгаыс ёся да кузя юрӧбтіс асывводзса свежӧй сынӧдас.
Пепе, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдіс воча сулалысь гӧра вылӧ, кӧні кустъяс костын мыччысявлісны врагъяслӧн пемыд фигураяс.
Пепе юр весьтын шутёвтіс пуля.
Джим тэрыба кватитіс детинкаӧс пельпомӧдыс да пуксьӧдіс окопӧ:
— Пепе, тэныд ӧмӧй абу жаль аслад юрыд?
Да и миянлысь расположениесӧ тэ верман тадзнад выдайтны!
Пепе серӧктіс: враг эз веськав.
Волнуйтчӧмла тіралӧмыс, коді шымыртліс сійӧс асывнас, дзикӧдз быри.
Детинкалы лои шоныд да гажа.
Джим перйис ящикысь сюръяс кодь кык стекляннӧй трубка да сувтӧдіс найӧс треножник вылӧ.
Сэсся сійӧ маскируйтіс ставсӧ тайӧс увъясӧн да нуыштіс треножниксӧ окоп дорӧ.
— Пепе, вот тайӧ — артиллерийскӧй оптическӧй дальномер, кодӧн тӧдмалӧны расстояние.
Лок вай татчӧ, видзӧдлы пытшкас.
Пепе копыртчис дальномер дінӧ, и сійӧ синлы воссис шензяна картина.
Мӧдарбокса гӧраясыслӧн цепыс друг лоис сэтшӧм матын — кинад судзан.
Гӧраяс костын тыдаліс векни долина крестьяналӧн посни керкаясӧн, кодъяс костын жӧдзисны вражескӧй салдатъяс.
Керкаяс гӧгӧрыс вӧліны стройнӧй, джуджыд топольяс: ӧткымынлаын вежӧдісны виноградникъяс, оливкӧвӧй рощаяс, а ылын чурвидзисны ылысса карлӧн башняяс.
Чукля грунтӧвӧй туйяс кузя тӧвзисны автомашинаяс да лэптісны бусысь артмӧм гырысь кымӧръяс.
И со тані, сэтшӧм матын, сӧмын некымын сё метр ылнаын, сулалӧ враг!
Друг лӧзов асъя тшынруас, коді, пырыстыдалана югыд шебрас моз, вевттис зэв мича панорамасӧ, кыськӧ петкӧдчис кольквиж бобув.
Аслас бархатнӧй бордъяснас кокниа да мичаа шенасигтыр сійӧ кыпӧдчывліс да лэччывліс асъя ыркыд сынӧдас, кыдз быттьӧ сійӧс нуисны тыдавтӧм гыяс.
Сійӧ лэбис веськыда Пепе вылӧ; но сійӧ минутаас, кор детинкалы кажитчис, мый бобувлӧн бархатнӧй бордъясыс вот-вот инмасны сылӧн синлыскас, бобув чепӧсйис бокӧ да воши.
Пепе бергӧдіс аппаратсӧ, медым бобув бара веськаліс син улӧ, но друг сувтіс да горӧдіс:
— Джим, неприятельлӧн пулемёт!
Джим вежис прибор дінысь детинкаӧс.
Сійӧ минута кымын наблюдайтіс, сэсся катовтіс юрсӧ бӧрлань да нюмдіс сэтшӧм паськыд нюмӧн, мый шонді водзын дзирдовтісны сылӧн крепыд еджыд пиньясыс:
— Чудеснӧ, Пепе!
Тэ действуйтан нин, кыдзи настӧящӧй разведчик.
Нинӧм, ӧні жӧ дасьтам би да сетам перец тайӧ негодяйясыслы, медым найӧ пыр кежлӧ ланьтісны да эз нин сэсся тревожитны миянӧс.
Джим босьтіс бумага да карандаш, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс прибор пытшкӧ да арталіс неприятельскӧй пулемёт дінӧдз дистанциясӧ.
Сэсся сійӧ пуксис телефон дінӧ, сетіс батареялы распоряжение да некымын минута мысти командуйтіс:
— Би!
Мыш сайын сыркмуніны гӧраяс.
Разведчикъяс юр весьтті, нора омлялігтыр, лэбзисны снарядъяс.
Тшынлӧн зэв гырысь еджговвиж кывъяс кыссисны му кузя да кутісны нювны скалаяссӧ.
Прибор дінӧ копыртчӧмӧн Джим сюся следитіс сійӧ места бӧрсяыс, кӧні взрывайтчисны снарядъяс.
Кор тшыныс разаліс, сійӧ нимкодя горӧдіс:
— Лок, Пепе, видзӧдлы!
Точнӧй удж...
Детинка видзӧдліс прибор пытшкӧ да аддзис, мый гӧра мӧдар бокын, сэні, кысь, бобув бӧрся следитіг, сійӧ случайнӧ аддзис вражескӧй пулемёт, жугалӧм скалаяскӧд орччӧн жервидзисны гӧрд сёй гуяс.
Матын эз вӧв ни ӧти лов.
Снарядъяс воисны асланыс цельӧдз.
Тайӧ лунсяньыс Пепе частӧ ветлывліс Джимкӧд наблюдательнӧй пунктӧ.
Сӧмын вежоннас кыкысь сійӧ кольччывліс батареяӧ — бритны артиллеристъясӧс.
Но и тайӧ лунъясыс кажитчисны детинкалы.
Сійӧ зэв ӧдйӧ тӧдмасис став боецъясыскӧд.
Ставныс найӧ вӧліны разнӧй странаясысь, но зілисны сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд испанскӧй кыв вылын.
Медым ӧдйӧджык велӧдны испанскӧй кыв, найӧ зілисны частӧджык паныдасьлыны да варовитны Пепекӧд.
Быдлаын, кӧть кӧні эз петкӧдчыв детинка, сійӧ вӧлі колана гӧстьӧн.
Быд салдат пӧся радейтіс ассьыс рӧдинасӧ, и Пепе кывліс уна интереснӧйтор йӧз муяс йылысь.
— Ми кӧ колям ловъяӧсь, — шулісны детинкалы сылӧн выль другъясыс, — кутам воюйтны свобода вӧсна и миян рӧднӧй муяс вылын.
Прӧст минутаясӧ Пепе частӧ мӧвпавліс тайӧ йӧз йывсьыс, кодъяс лоисны сылы сэтшӧм жӧ матыссаӧн да донаӧн, кутшӧмӧн вӧліны батьыс да мамыс.
Детинка первойысь кутіс гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд дружба вермас заводитчыны йӧз костын, кодъяс кӧть и чужисны да быдмисны разнӧй странаясын да кодъяслӧн разнӧй кывйыс да разнӧй рӧма кучикыс, но мӧвпъясыс ӧткодьӧсь да кӧсйӧмсӧ веськӧдӧма ӧти цельлань.
«Ме лоа сэтшӧмӧн жӧ, — мӧвпаліс Пепе.
— Кор быдма, муна и ме мукӧд странаясӧ отсасьны налы, кодъяс тышкасьӧны свобода вӧсна.
Ме отсала Джимлы накажитны найӧс, коді мунӧ свободалы паныд, кодъяс изъясӧн виисны сылысь мамсӧ сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі сьӧд кучик!..»
Лунъяс мунісны лунъяс бӧрся, недельяс ӧдйӧ вежлалісны ӧта-мӧдсӧ.
Зэв чорыд, вир кисьтана тышъяс заводитчисны Пепелӧн рӧднӧй кар вӧсна.
Враг эз ӧтчыд заводитлы писькӧдчыны водзӧ, но республиканскӧй войска да Интернациональнӧй бригада сетлісны налы отпор, сулалісны крепыд, жугӧдны позьтӧм стена моз.
Уна дасысь враг лыйліс Джимлӧн батарея кузя, но боецъяс эз эновтлыны ассьыныс орудиеяссӧ; найӧ зарядитлісны сійӧс пелька, тэрыба да виччысисны гӧрасянь Джимлысь команда: «Би!»
Бой мунан лунъясӧ Пепе вӧвлі Джим дінын наблюдательнӧй пунктын.
Детинка отсаліс сылы корсьны неприятельӧс да вайліс батареясянь аслас командирлы завтрак да ужын.
Детинка регыд велаліс фронтӧвӧй олӧмлӧн став сьӧкыд условиеяс дінӧ.
Сійӧс эз повзьӧдлыны ни пуляяс, ни снарядъяс, кодъяс быд лун некымын сёясӧн омлялігтыр лэбзьылісны юр весьтті.
И со, фронт вылын пуксис чӧв.
Боецъяс вайӧдісны асьнысӧ порядокӧ, чиститісны амуниция, велӧдчисны, лӧсьӧдчисны выль бойяс кежлӧ.
Велӧдчис и Пепе.
Сійӧ подробнӧя изучайтіс орудиеяслысь устройство, быд лун некымын час велӧдчис лыддьысьны.
Джим кыдзкӧ ӧтчыд шуис сылы:
— Пепе, тэныд колӧ велӧдчыны!
Сійӧ ёна ковмас олӧмад.
И детинка пӧся босьтчис велӧдчӧмӧ.
Регыд сійӧ кутіс лыддьыны нин газета, а кыдзкӧ ӧтчыд ачыс гижис аслас мамыслы письмӧ:
«Дона мама!
Ме фронт вылын да чувствуйта ачымӧс зэв бура.
Менам друг Джим, миян командирным, кӧсйысис меным, кор ме велала лыддьысьны да гижны, нуӧдлыны менӧ аслас автомобильӧн тэ дінӧ гӧститыштны.
Виччысь миянӧс, мама, ми регыд локтам.
Окала.
Пепе».
Джим ассьыс кӧсйысьӧмсӧ эз вунӧд.
Сійӧ асывнас, кор Пепе тӧдмаліс, мый талун найӧ мунасны мамыс дінӧ, сійӧ эз вермы кутны ассьыс нимкодьлунсӧ.
Аслас мундирсьыс кизьяссӧ чиститігӧн сійӧ пыр думайтіс мам йывсьыс.
«Мый эськӧ сэтшӧмсӧ нуны мамлы пӧдарки вылӧ?
Колӧ сӧветуйтчыштны Джимкӧд.
Вермас лоны, сійӧ мыйкӧ мӧвпыштас».
Асьсӧ порядокӧ вайӧдӧм да пасьтасьӧм бӧрын детинка петіс ичӧтик палаткаысь.
Ывлаын вӧлі васӧд кӧдзыд поводдя.
Сьӧкыд, пемыд кымӧръяс лэччисны дзик му дінӧдзыс.
Лыйсьӧм йылысь татшӧм лунӧ нинӧм вӧлі и мӧвпавны.
Арся зэръяс дырйи небзьӧм мусьыс пакталіс уна ва, коді кыпӧдчис вылӧ да сукмӧм бӧрас бӧр лэччис му вылӧ посни зэр войтъясӧн.
Кажитчис, мый став местасӧ кытшалӧма небыд пухӧн.
Сук руыс мукӧддырйи некымын лун кежлӧ дзикӧдз дзеблывліс гӧра йывъяссӧ.
Артиллерийскӧй лыйсьӧмъяс татшӧм лунъясӧ вӧвліны шоча.
Фронт вылын пуксьывліс гажтӧм чӧв-лӧнь.
Пепе видзӧдліс гӧгӧрбок, кынмӧмысла вӧрӧдыштіс пельпомъяснас да мӧдӧдчис артиллерийскӧй автопарклань — ичӧтик долинаӧ, кӧні быдмисны сук, увйӧсь дубъяс, кодъяс улын сулалісны маскируйтӧм машинаяс.
Джим, дерт, ӧні сэні, лӧсьӧдӧ мунігкежлӧ машина.
Кухня дінті мунігӧн, коді вӧлі снарядъясӧн жугӧдӧм ичӧтик керкаын, Пепе сувтіс.
Сылы син улас уси кодӧнкӧ шыбитӧм пу ящик, код гӧгӧр быдмис петшӧр.
Ящикысь тыдаліс дзирдалысь стеклӧ тор.
Стеклӧ вӧлі вевттьысьӧма лысваӧн да югъяліс турунвиж рӧмӧн.
Детинкалы юрас воис шуда мӧвп: «Нуа ме тайӧ стеклӧсӧ мамлы, пукта сійӧс миян керка ӧшиньӧ, медым тӧвся морозъяс дырйи комнатаын вӧлі шоныд.
Ме вӧча сійӧс, мый кӧсйыси.
Мама кутас гордитчыны меӧн».
Пепе матыстчис ящик дінӧ да бура видлаліс сійӧс.
Воздухлӧн чорыда сыркмунӧмысь гырысь стеклӧяс вӧлі жугавлӧмаӧсь посни торъяс вылӧ.
И сӧмын ӧти стеклӧ, коді топыда топалӧма дзик ящик стен бердас, вӧлі дзонь.
Пепе кыскис сійӧс, весалыштіс уль турунӧн да мӧдӧдчис аслас аддзӧмторйӧн автопарклань.
Сьӧлӧм вылас сылӧн друг лои зэв гажа.
Воськовъяс лоины нӧшта кокньыдджыкӧсь да пелькджыкӧсь; сійӧ вештіс ассьыс гӧрд звездаа шапкасӧ балябӧж вылас да заводитіс шутьлявны гажа негритянскӧй сьыланкыв, мыйӧ велӧдіс сійӧс Джим.
Джим пукаліс нин машинаын да виччысис Пепеӧс.
Сійӧ тожӧ вӧччӧма да вӧлі зэв бур настроениеа.
— Браво, Пепе!
— горӧдіс сійӧ да кутіс швачӧдчыны кияснас, кор детинка, негритянскӧй мотив шутьлялігтырйи, матыстчис сы дінӧ.
— Тэ чудеснӧя шутьлялан, Пепе, настӧящӧй сквореч моз.
Но, лэбач, лэб тэрыбджыка, ӧдйӧджык пыр машинаӧ!
Эн вунӧд, мый ми долженӧсь бӧр локны татчӧ талун рытнас на.
Но мый тайӧ тэнад киад?
Стеклӧ?
Тайӧ нӧ кодлы?
— Тайӧ менам мамлы пӧдарки, Джим.
Миян керка ӧшиньын абу стеклӧыс.
А ме кӧсйыси мамалы пуктыны стеклӧсӧ.
Джим, тэ разрешитан меным босьтны сійӧс аскӧд?
— Мыйла нӧ ог?
Босьт.
Зэв бур, малыш, мый тэ кӧсъян отсавны аслад мамлы.
Ме вӧчи эськӧ сідз жӧ, менам кӧ мам вӧлі ловъя...
Но, бур, а ӧні ӧдйӧджык кай!
Мӧдӧдчим...
Пепе тэрыба чеччыштіс машинаӧ, пуксис да осторожнӧя пуктіс пидзӧсъяс вылас дзирдалысь стеклӧсӧ.
Журӧбтіс мотор.
Машина дрӧгмуні.
Пуяс вывсянь киссисны посни ва войтъяс да веськалісны дӧрӧм пытшкӧ.
Первойсӧ найӧ мунісны зэрӧн мыськӧм му кузя.
Машинасӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Пепе бура видзис ассьыс пӧдаркисӧ да следитіс небеса бӧрся, коді лунвывсяньыс кутіс воссьыны.
Руд руыс надзӧник разаліс, небеса вылас кутіс тӧдчыштны шонділӧн югыд дискыс.
Торъя местаясын петкӧдчисны нин гӧраяслӧн контуръяс, кодъяс ӧні, рулӧн югыд вевт улын, вӧлі мунӧны сьӧд шом чукӧръяс вылӧ.
Мотор дугдывтӧг жургис, тӧвзьӧдіс машинасӧ водзлань крут, чукля горнӧй туй кузя.
Пепе нимкодясис джуджыд долинаясӧн, кодъяслӧн дубӧвӧй да оливкӧвӧй расъясыс кажитчисны сэтшӧм посниӧн, мый вӧлі мунӧны кустъяс вылӧ.
Машина кытшовтіс гӧралысь крут хребетсӧ да кутіс надзӧник лэччыны долинаӧ.
Шондіӧс тупкысь ру друг ори, быттьӧ сійӧс вештіс кутшӧмкӧ тыдавтӧм ки, и став матігӧгӧрсӧ ойдӧдісны яркӧй зӧлӧтӧй югӧръяс.
Руд долинаяссянь кокни тшын моз вывлань кутіс кыпӧдчыны ру, коді вӧлі зэв аслыссикас формаяса.
Скалаяс гӧгӧр гартчиг да аслас туй вылын паныдасьысь кустъясӧ инмӧдчыліг ру надзӧник кайис вывлань, гӧраяс йывлань.
Сійӧ, коді зэръяс дырйи первойысь веськавлӧ татчӧ гӧраясӧ, вермис эськӧ мӧвпыштны, мый долинаын сотчӧны уна сё бипур, кодъяслӧн тшыныс вевттьӧ став матігӧгӧрсӧ.
Пепелӧн стеклӧыс дзирдаліс шонді югӧръяс улын, кыдзи прожектор.
Детинка нимкодясис ывла вывнас да гажаа сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
Сійӧ сьыліс да думайтіс сы йылысь, кутшӧм лӧсьыд лоас, кор врагӧс лоӧ вермӧма да боецъяс локтасны гортаныс, босьтчасны мирнӧй уджӧ.
«Миян будущӧй олӧмлӧн мичлун вӧсна сулалӧ тышкасьны, сулалӧ кувны», тадзи частӧ шулывліс сылы сылӧн тӧлка друг Джимыс.
Пепелысь мӧвпъяссӧ торкис муртса кылысь оръявлысь жургӧм.
«Самолёт!» вирдовтіс сылӧн юрын.
Сійӧ кутіс дзоргыны югъялысь, шондіӧн яркӧя югдӧдӧм сера кымӧръяс вылӧ.
Жургӧмыс кыліс пыр гораджыка.
Друг детинка юр весьтын кымӧрыс разаліс.
Лӧз небесаын шонділӧн югыд вылын мыччысис вуджӧр, коді ӧдйӧ содіс.
Самолёт бордъяс вылын бура кутіс тыдавны сьӧд крест.
— Фашистъяс!
— горӧдіс детинка да кутіс лёкысь камӧдны шофёрскӧй кабина вевтӧ.
— Джим, Джим, сувт!
Фашистскӧй самолёт!..
Джим крута тормозитіс, чеччыштіс кабинасьыс да минута кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ вывлань:
— Истребитель, Пепе!
Чеччышт ӧдйӧджык, дзебсям скалаясас.
Аддзан, кыдз сійӧ миян весьтын кытшлалӧ...
— Эн виччысь, Джим!
Пукта сӧмын стеклӧсӧ да пыр жӧ котӧрта тэ дінӧ.
Самолёт лэччис увлань.
Друг воздухас кыліс пулемётлӧн кузя сяргӧм.
Детинка йӧжгыльтчис да матыстіс чужӧмсӧ стеклӧ дінӧ, коді гажаа дзирдаліс шонді водзын.
Сійӧ друг кыліс юрас ёна кучкӧм.
Лӧз небесаыс лои сьӧдӧн, шонділӧн югыдыс пемдіс.
Став мирыс аслас мичлуннас бергӧдчис пемыд войӧ.
Джим чеччыштіс машина кузовӧ да уськӧдчис детинка дінӧ, коді кусыньтчӧмӧн куйліс аслас дзирдалысь стеклӧ вылын.
Джим кыпӧдыштіс кагаӧс, босьтіс сійӧс ки вылас, сійӧ эз эскы ужаснӧй лоӧмторлы:
— Пепе... кывзы, Пепе!
Тэ ӧд мунан аслад мамыд дінӧ, менам детинка!..
Но Пепе эз вочавидз.
Стеклӧ вылӧ надзӧникӧн войталісны алӧй вир войтъяс...
Некымын минута мысти машина ньӧжйӧник вӧрзис туйӧ.
Руль сайын пукаліс жугыль Джим.
Карӧдз, кӧні оліс Пепелӧн мамыс, эз нин вӧв ылын.
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Паламоссаса чери кыйысьяс @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 70‒90.}
ПАЛАМОССАСА ЧЕРИ КЫЙЫСЬЯС
1
Луис Вентэро чужис да быдмис Средиземнӧй море берег дорын, Паламосса рыбацкӧй посёлокын, Пиренеисянь квайтымын верст кымын лунвывлань.
Севернӧй Испанияса унджык рыбацкӧй посёлокъяс моз жӧ сійӧ вӧлі топыда сюйсьӧма аслас рудіник керкаяснас неыджыд куръялӧн ньывкӧс берег дінӧ.
Паламоссалӧн кыкнан бокын куръялӧн берегъяс, кӧні быдмисны веськыд пожӧмъяс да пинияяс, крута кыпӧдчӧны вывлань.
А морскӧй гыяслы паныд кыссьӧны ёсь подводнӧй скалаяслӧн грядаяс да кузь скалистӧй мысъяс.
Медся ӧпаснӧйӧн на пиысь вӧлі святӧй Себастьянлӧн мыс, а сідзжӧ Чёрный мыс, коді вӧлі Паламоссасянь войвывлань.
Эз ӧти пыж пӧгибнитлы Чёрный мысса подводнӧй скалаяс вылын.
Чери кыйысьяс эз окотапырысь сёрнитлывны тайӧ местаяс йывсьыс, а коркӧ кӧ и казьтывлісны найӧс, сӧмын омӧль кывъясӧн.
— Чёрный мыс — чери кыйысьлы гибель!
— велӧдісны пӧрысь морскӧй кӧинъяс том йӧзӧс.
— Шторм дырйи бурджык мун мореасджык, некор эн матыстчы тайӧ проклятӧй места дінас.
Чёрный мыс дінті рыбацкӧй пыжӧн прӧйдитігӧн ылісянь на позьӧ вӧлі кывны юргысь шуштӧм шум, коді мунӧ зэв ыджыд чудовищелӧн лолалӧм вылӧ, — тайӧ гартчысь быгйӧсь ваясыс пырисны кытчӧкӧ му пытшкас да сьӧкыда жургӧмӧн-грымгӧмӧн бӧр чепсасисны сэсь.
Пӧрысь рыбачкаяс сёрнитісны, мый тайӧ кылӧ морскӧй ёмаяслӧн лолалӧмыс, а дедъяс быттьӧкӧ асланыс синъясӧн аддзылӧмаӧсь налысь позсӧ.
Но том йӧз татшӧм висьтъяс вылас сӧмын серавлісны да эз эскыны ни ӧтияслы, ни мӧдъяслы.
Куим вося военнӧй штормъяс, кодъяс бушуйтісны Испанияын, воисны Паламоссаӧдз сӧмын война медбӧръя лунъясӧ.
Республиканецъяс отступайтісны, сы вӧсна мый налӧн эз тырмы оружие да боеприпасъяс.
Барселона босьтӧм бӧрын фашистскӧй армия, дикӧй марокканскӧй дивизияяс да итальянскӧй моторизованнӧй соединениеяс, саранча полчищеяс моз, уськӧдчисны Каталонияса плодороднӧй долинаяс вылӧ.
Сотчисны каръяс да сиктъяс, курыд тшыныс тупкис шондісӧ.
Фашистскӧй самолётъяс лыйлісны беженецъясӧс, кодъяс мунісны туйяс кузя французскӧй границалань.
Республиканскӧй армиялӧн основнӧй вынъясыс, код радъясын тышкасис и Вентэролӧн пи — Селестино, отступайтісны бойясӧн Пиренеилань, а республиканецъяслӧн юкӧн муніс Каталонскӧй гӧраясӧ да заводитіс партизанскӧй война.
Чери кыйысь Луис Вентэро ӧні эз петавлы мореӧ.
Сійӧ волнуйтчӧмӧн ветлӧдліс берег кузя да видзӧдіс горизонтвесьтса тшын вылӧ, нервнӧя курччаліс каллянлысь мундштуксӧ.
Сылы кажитчис, мый враглӧн дорӧм сапӧгъяс талялӧны сылысь мусӧ, сылысь телӧсӧ.
Республикалӧн куим во чӧж существуйтігӧн йӧз кутісны чувствуйтны асьнысӧ асланыс мулӧн кӧзяеваӧн.
И ӧні, кор тайӧ мусӧ рӧзӧритісны фашистъяс, найӧ испытывайтісны дзик жӧ сійӧс, мый испытывайтӧ морт, код керкаӧ пырӧны вооружённӧй бандитъяс.
Мунысь республиканецъяс вылӧ Вентэро видзӧдіс сэтшӧм пӧся да любӧа, кыдз быттьӧ найӧ вӧліны сылӧн аслас пияныс.
Кор туй вылын мыччысьлісны боецъяс, Вентэро век гусьӧн надейтчис, мый вот-вот на пӧвстысь сійӧ аддзас и ассьыс Селестиносӧ, коді ещӧ подростокӧн на война первойя лунъясӧ муніс доброволецӧн фронт вылӧ.
Чери кыйысь встречайтіс боецъясӧс туй вылын, вӧзйис налы табак, дыр варовитіс накӧд да прӧщайтчигӧн ёна кабыртліс налысь кияссӧ.
Со боецъяслӧн группа локтіс сылӧн хибарка дінӧ да корис нянь.
Вентэро и ачыс няньсӧ важӧн нин эз аддзыв: став няньсӧ вӧлі сетӧма победа вылӧ, кодӧс сэтшӧм нетерпениеӧн да сэтшӧм помасьлытӧм эскӧмӧн виччысисны паламосскӧй чери кыйысьяс.
Но вӧлі сылӧн медбӧръяысь кыйӧм чери — прекраснӧй, бура коптитӧм, душистӧй.
— Босьтӧй, рӧднӧйяс, — вӧзйис Вентэро боецъяслы, — босьтӧй туй выланыд!
Да эн вунӧдӧй, мый ми виччысям тіянлысь бӧр воӧмтӧ...
Матыстчавлісны и мукӧд чери кыйысьяс.
Найӧ кыскывлісны тасмаяс сайсьыныс шома вина тыра кучик флягаяс.
Нывбабаяс вайлісны сёй кувшинъясын кӧза йӧв.
Кор группа мунліс, ставныс шогпырысь колльӧдлісны найӧс.
Рыбачкаяс ышлолалісны сьӧд кӧсынка помъяснаныс синванысӧ чышкалігтыр.
Вермас лоны, мукӧд туйяс кузя восьлалісны и налӧн пияныс, сэтшӧм жӧ мудзӧсь да тшыгӧсь, кутшӧмӧсь тайӧяс медбӧръя патрон бырӧдӧм бӧрын.
Сійӧ войнас Вентэро эз вермы унмовсьны.
Дасысь кымын сійӧ чеччыліс, петаліс порог вылӧ да кывзысис.
Кӧнкӧ ылын, Чёрный мысланьын, грымакыліс морскӧй артиллерия.
Вылын посёлок весьтын, войся пемыдсӧ вундіг, лэблісны снарядъяс.
Вентэро бура торйӧдліс и снарядъяслысь муртса кылана шутьлялӧмсӧ и налысь ылысса взрывайтчӧмъяссӧ, кодъясысь сыркмунліс морскӧй берег дорыс.
Тайӧ взрывъяс сертиыс пӧрысь чери кыйысь вермис артыштны, мый враг матыстчӧ.
— Кармен, найӧ вот-вот татчӧ воасны!
— тӧдчымӧн волнуйтчӧмӧн шуис гӧтырыслы Луис.
— Снарядъяс потласьӧны дзик матын.
— Да водышт тэ, узьышт ичӧтика, — успокаивайтіс сійӧс гӧтырыс.
— Миян йӧз оз лэдзны найӧс.
Оз вермы лоны, медым татчӧ локтісны фашистъяс.
Селестино ӧд тшӧтш тышкасьӧ.
А сійӧ оз лэдз татшӧмторсӧ.
— Но миян йӧзлӧн ӧд абуӧсь оружие да патронъяс.
Тэ ӧд кывлін, мый сёрнитісны боецъяс!
Ӧти винтовка кык-куим боецлы.
Патронъяссӧ видзӧны асланыс олӧмысь ёнджыка.
Снарядъяс пӧшти абуӧсь.
Тэ думайтан, мый тадзи позьӧ дыр кутчысьны?
А налы — мӧдарсаясыслы — Германия да Италия сетӧны ставсӧ: винтовкаяс, танкъяс, самолётъяс, пушкаяс...
Вентэро пӧрччис вӧньысь кыӧм лаптияссӧ да водіс крӧвать вылӧ.
Но унмыс эз лок: сьӧлӧм вылас вӧлі тревожнӧ, а мӧвпъясыс чепсасисны, быттьӧ морскӧй пӧткаяс бушков водзын.
«Франция, Франция!
— ропкис сійӧ вомгорулас да нёняліс каллянлысь курыд кӧра мундштуксӧ.
— Сэтшӧм ӧмӧй Пиренейясыс джуджыдӧсь, мый тэныд оз тыдав миян мучитчӧмыс?»
Вентэро бара кыпӧдчис крӧватьсьыс, содтіс светильникӧ оливкӧвӧй вый, лӧсьӧдіс фитильсӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Вылын, берег дінын, мыйкӧ зэв яра жургис, быттьӧ зэв ыджыд скӧрмӧм малязі.
Со брызьмунісны да киссисны кольтаяслӧн югыд бикиньяс, кыліс лыйсьӧм кодь швачнитӧм.
«Лыа туй вылын сибдӧма автомашина», мӧвпыштіс Вентэро.
Сійӧ тӧдіс, мый фронтӧвӧй машинаяс оз включайтны фараяс, медым не выдайтны асьнысӧ, но тадзи абу сьӧкыд и ылавны.
Друг мостовӧй вылын кылісны кок шыяс.
Пыр матынджык и матынджык...
Вентэро шытӧг пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ да кынмис.
Кок шыяс матыстчисны.
Кодкӧ локтіс ӧдзӧс дорӧдз, недыр виччысьыштӧм бӧрын, кутіс пемыдінас кималасӧн корсьны ыргӧн кольча да муртса игӧдчыштіс.
Вентэро дугдіс лолалӧмысь.
Бара кыліс кокниа да ӧткодя котшкӧдӧм шы.
Абу, тайӧ абу враг.
Враг эськӧ зырӧдӧмӧн пырис.
— Коді сэні?
— ӧдзӧс костӧд гусьӧн юаліс Вентэро.
— Коді гольӧдчӧ?
— Тані олӧ чери кыйысь Вентэро?
Вентэро восьтіс ӧдзӧссӧ да муртса кывворсӧ эз вошты.
— Селестино, — шӧпкис старик, — и тэ отступайтан?
Неужели миянӧс вермасны, Селестино?
Ме ог гӧгӧрво...
Ог вермы ме эскыны талы...
— Ме ог отступайт, бать.
Менам группа талун враг тылын уськӧдчис фалангистъяслӧн автоколонна вылӧ да сотіс сійӧс.
Ӧти грузӧвик оружиеӧн да боеприпасъясӧн ми босьтім...
А вот писькӧдчыны асланым дінӧ эг вермӧ: став туйяс вылас сулалӧны налӧн танкъяс.
Оружиесӧ колӧ дзебны, бать.
Сійӧ миянлы ковмас на.
Ми кольччам водзӧ нуӧдны тыш тылын...
Отсав, бать.
Бать кусӧдіс светильниксӧ.
Кармен узис коставлӧмӧн лолаліг.
Чӧв-лӧньыс кадъясӧн торксьывліс сӧмын канонада гымалӧмысь, коді кыліс моресянь.
— Аддзан, Селестино, войвывланьын, тасянь неылын, эм Чёрный мыс.
Тэ помнитан, дерт, мый сэтчӧдз абу сьӧкыд воӧдчыны вӧр трӧпа кузя.
Чёрный мыс — сиктъяссянь бокын, ылын лёк синъясысь да коварнӧй пельясысь.
Весиг пыжъяс, и то оз окотапырысь матыстчыны сы дінӧ.
Тэ вӧлін ичӧт на, кор сэні менсьым пыжӧс шторм пазӧдіс.
Дыр ме вартчи сэки, кытчӧдз случайнӧ гы эз шыбит менӧ щельӧ.
Сэні вӧлӧма пещера.
Зэв ыджыд пещера...
Дас мортӧдз вермисны эськӧ сэтчӧ дзебсьыны.
А пыдіас терраса эм, паськыд да кос, весиг бушков дырйи сійӧс прилив оз ойдӧдлы.
Ме сэні сутки олі, кытчӧдз шторм эз ланьт.
Куті ме та йылысь сэсся чери кыйысьяслы висьтавлыны, а найӧ менӧ серамвыв лэптісны.
Вот сідз, пиук, думайта, мый таысь бурджык местасӧ не аддзыны.
И абу доступнӧй, и вернӧй.
— Сідзкӧ мый жӧ вӧчны, бать?
Кадыс этша!
Противник вермас босьтны посёлоксӧ.
Да и югдытӧдзыс абу ылын.
— Вот мый...
Мунӧй берег пӧлӧныс вӧр туй кузя.
Сувтӧдӧй грузӧвиктӧ бухточка дінӧ, святӧй Себастьян да Чёрный мысъяс костӧ.
Сэні туйыс матыстчӧ дзик море дорас, да и берегыс ньывкӧс.
А ме мореӧд мӧдӧдча моторка вылын...
Сёрнитчим?
— Сёрнитчим.
Аддзысьлытӧдз, бать!
— Аддзысьлытӧдз, Селестино!
Вентэро чукӧртіс фалы, пӧнар, бензин тыра бидонъяс да тэрмасьӧмӧн муніс рыбацкӧй пыжъяс куйланінӧ.
Сійӧ некутшӧм шытӧг заведитіс моторсӧ, и пыж вундіс морелысь зеркалӧсӧ, коді муртса югъяліс сывдӧм зарни югыдӧн.
Бухтаысь петӧм бӧрын Вентэро содтіс ӧдсӧ...
Берегсянь пӧльтысь кокни тӧв улын ваыслӧн шыльыд веркӧсыс муртса катласис.
Татшӧм поводдя дырйи вапытшса скалаяс абу страшнӧйӧсь: найӧ бура тӧдчӧны на гӧгӧр гартчысь эзысь рӧма гыяс серти.
Вентэро пырис святӧй Себастьян да Чёрный мысъяскостса куръяӧ.
Сійӧ чинтіс ӧдсӧ, пыжыс кокниа исковтіс берег пӧлӧныс.
Вентэро кутіс сюся видзӧдны берегдорса вӧрӧ.
Регыд сійӧ казяліс, кыдзи меддорса пожӧмъяс улын югнитіс би.
Кодкӧ куритчис.
Вентэро локтіс берег дінӧ да шутёвтіс.
Пемыдсьыс кодкӧ петіс да кутіс матыстчыны пыжлань.
— Селестино! — муртса кывмӧн шыасис чери кыйысь.
— Ме...
Оружие кустъяс пиын нин.
Но мый вӧчны машинанас?
Сійӧ вермас миянӧс выдайтны.
— Со сэні, шуйгавылас, эм крут кыр.
Кӧть дзонь поезд сэтчӧ лэдз.
Сибдӧдӧй рульсӧ да кыр йывсяньыс сійӧс...
Некымын минута мысти кыр йылӧ чепӧсйис грузӧвик, сунгысис нырнас, патурликасис воздухас да воши морскӧй пучинаын.
Гораа швучнитісны да разӧдчисны гыяс.
Скалаяссӧ резыштіс быгнас.
Вӧрысь локтісны кӧкъямыс боец, кодъяс вылӧ вӧлі сӧвтӧма винтовкаяс да патрон ящикъяс.
— Миян некымын ящик толӧн, кык пулемёт да кык мешӧк продовольствиеӧн.
Ковмас вӧчны некымын рейс, — шуис Селестино.
— Ӧтчыдысьӧн ог вуджӧд, — содтіс батьыс.
— Нёльлы ковмас мунны мекӧд: ковмас отсавны ректыны.
Пыдӧдз пуксис пыж, кывтны колӧ вӧлі надзӧник.
Тӧладжык поводдя дырйи татшӧм грузӧн мореӧ он пет.
Пыжӧн веськӧдлігӧн пӧрысь рыбак сюся видзӧдіс береговӧй скалаяс вылӧ.
Тані матын колӧ лоны пещералы, коді коркӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Вот сійӧ!
Тшӧкыд винограднӧй лозаясысь завесаа кыр улын муртса тӧдчис щель.
Вентэро выключитіс моторсӧ да веськӧдіс пыжсӧ веськыда тайӧ щель вылас.
Пелыс помнас сійӧ вештыштіс дикӧй виноградлысь ӧшалысь гирляндасӧ, и пыжыс плавнӧя пырис пемыд расщелинаӧ.
Вентэро ӧзтіс пӧнар.
Сылӧн югыдыс югдӧдіс кузьмӧс бассейн, кодӧс вӧлі кытшовтӧма гыясӧн жугӧдлӧм скалаясӧн; пыдіас кыпӧдчис ньывкӧс терраса.
Пещерасянь пӧльтіс ыркыдӧн да ва сынӧдӧн.
— Но кыдз, бур?
— юаліс пӧрысь рыбак.
— Тані тіянӧс некод оз аддзы.
Правда, прилив либӧ шторм дырйи пыжӧн татчӧ он лок, позьӧ сӧмын вартчӧмӧн воӧдчыны.
— Зэв бур!
Ме эськӧ некор эг эскы, мый тані татшӧм бухта.
Ёртъяс, делӧ дінӧ, югдытӧдзыс колӧ вӧчны ставсӧ!
Кор ставыс вӧлі гӧтов, Селестино петкӧдіс батьсӧ берег вылӧ.
— Мед пыжыс кольӧ тіян ордӧ, Селестино.
Миян пыжъяс тырмасны.
Мӧд войнас кӧ поводдяыс оз тшыксьы, вая шебрасъяс, прӧдукта да бензин.
Паламоссаса чери кыйысьяс отсаласны асланыс ёртъясыслы.
Та йылысь ті энӧ беспокоитчӧй.
Тіян дінӧ локтігӧн ме кута сьывны.
Ті и тӧдӧй, мый повны нинӧмысь.
Но, пока, пиук...
Чукӧрт вай кос увъяссӧ да ну сьӧрсьыд.
Оланіныд ӧд тіян ыркыд...
Войнас тшыныс оз тыдав, вот и шонтысьӧй бипур дорын...
— Бать, век жӧ тэ мамлы эн висьтав миян йылысь.
Бурджык лоас, сійӧ кӧ оз тӧдмав, мый ме тані, горт дінын.
— Ло спокойнӧй, некодлы ог висьтав.
Кывъяслӧн кузьӧсь кокъясыс, лунтырӧн найӧ му гӧгӧр котӧртасны...
2
1939 вося тулыс вӧлі торйӧн нин шоныд да шондіа.
Февральын Каталонияын дзоридзаліс нин миндаль.
Гӧра йывъясын сылісны лымъяс, уна сё быгъя шоръяс котӧртісны скалаяссянь, нуисны долинаясӧ гӧраяслысь лымъя ыркыдсӧ.
Шор берегъяс кузя, шыльыд изъяс вылын, кӧмтӧм нывбабаяс, кыдзи пыр, песлалісны бельё.
Налӧн сёрниыс век зільлывліс вевттьыны ваыслысь шумсӧ, а сьыланкывъяс паськавлісны зэв ылӧдз.
Тані жӧ, берегдінса неыджыд лудъяс вылын, том рыбачкаяс бергалісны танецъясын, быттьӧ берегдорса гыын водоросльяс.
Но ӧні нывбабаяс лоисны букышӧсь да чӧлӧсь.
Нывъяс пукалісны гортаныс гажӧдчытӧг, кыисны да тревожнӧя видзӧдалісны быд мунысьӧс ӧшинь решётка пыр.
Весиг мужчинаяс сиктъясса площадьяс вывті дугдісны ветлӧдлыны чукӧръясӧн да вензьыны.
Найӧ ёна игнавлісны ӧдзӧсъяс да дзонь часъясӧн мӧвпалігтырйи видзӧдісны би вылӧ да нёнялісны ассьыныс калляннысӧ.
Кодкӧ кӧ коркӧ камӧдчис ӧдзӧсӧ, надзӧник сувтлісны да, иган восьтытӧдз, юасисны, коді сэні.
Войналӧн шумыс Пиренеи гӧрапод дінын надзӧник ланьтіс.
Республиканецъяс чорыд бойясын сетісны позянлун беженецъяслы да армиялы мунны Пиренеи пыр Францияӧ.
Найӧ, кодъяс эз удитны мунны гӧраяс вомӧн, бӧр локталісны асланыс грабитӧм оланінъясӧ.
Уналы сідзи эз и удайтчы аддзывны, кыдзи найӧ садйын дзоридзалӧ миндаль: фалангистъяслӧн пуляяс куталісны найӧс туй вылас.
И Паламосса тайӧ лунъясӧ ланьтіс, быттьӧ кулі.
Ни ӧти чери кыян пыж эз петавлы мореӧ; берег дінын катласисны пыжъяс мачтаяс бердӧ топыда гартлӧм парусъясӧн, моторъяссянь дугдіс кывны бензин дук, весиг пелысъяссӧ чери кыйысьяс нуисны гортаныс.
Сӧмын корсюрӧ, войяснас, кутшӧмкӧ ӧтка моторка петавліс мореӧ.
Некод весиг эз и интересуйтчыв, коді сійӧс нуӧдӧ да кытчӧ сійӧ веськӧдчӧма.
Код тӧдас, гашкӧ, тайӧ береговӧй охраналӧн патрульяс!
Войяснас посёлокысь кутісны вошласьны дзонь семьяяс.
Соседъяс шӧпкисны сы йылысь, мый берегсянь кылӧны горзӧмъяс, ойзӧмъяс да лыйсьӧм.
Смельчакъяс, кодъяс вӧліны орчча кар Палафругелльын, висьтавлісны, мый аддзылісны зэв ыджыд концентрационнӧй лагерь.
Лагерӧ шыблалісны республиканскӧй армияса пленнӧй боецъясӧс, беженецъясӧс да республика дор мунысьясӧс.
Тайӧ висьтъясыс нӧшта ёнджыка шызьӧдісны матігӧгӧрса олысьясӧс.
Сӧмын некымын тӧлысь мысти йӧзыс надзӧник кутіс успокоитчыны.
Морт, коді быд воськолын вермӧ веськавны смертельнӧй опасностьӧ, вочасӧн привыкнитӧ сы дінӧ да надзӧник велӧдчӧ кутны асьсӧ.
Тадзи вӧлі и ӧні.
3
Ӧтчыд пожӧма ягысь, Паламосса дінысь, петісны мулъяс вылын тошка кык крестьянин; налӧн и сідз мугыд чужӧмъясыс морскӧй тӧв вӧсна дзикӧдз вӧлі пемдӧмаӧсь.
Мулъяс вылӧ вӧлі пукталӧма дыняяс, вина да виноград тыра кыӧм кӧрзинаяс.
Крестьяна мӧдӧдчисны Палафругелльӧ.
Ӧтиыс на пиысь, гӧгӧрбок сюся видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник шуис:
— Думайта, мый шонді лэччигкежлас воам и кӧрт туйӧдз.
— Дерт, удайтчас кӧ сӧмын...
— Кывзы, вай сёрнитчам не больгыны!..
Кымын ёнджыка тэ кутан мунны кодъюра морт вылӧ, сымын бур.
— И сьылам мый-нибудь.
Тӧдан «Ӧтчыд войын Севильяын...»?
— Огӧ, сьылам «Кармела»...
Тайӧ гораджык...
Кыкнанныс горӧдісны сьывны, быттьӧ найӧ петӧм водзвылас юисны море вина.
Палафругелльскӧй шоссе дінын, коді нуӧдӧ водзӧ Бисбалуӧ да Флассуӧ, найӧ кежисны неуна шуйгавылӧ.
Туй кежанінас сулалісны кык вооружённӧй салдат — фалангистъяслӧн контрольнӧй пост.
— Стоп, старикъяс!
— горӧдіс ӧтиыс на пиысь.
— Кытчӧ?
— Флассуӧ, базар вылӧ, сеньорес, — нурбыльтіс крестьяна пиысь ӧтиыс.
— Налог колӧ мынтыны...
Деньга колӧ...
Колӧ вузавны фрукты да вина, сеньорес.
— Правильнӧ.
Онӧ мынтӧ налогъяс — тюрьмаӧ веськаланныд.
Чайтсьӧ сӧмын, мый онӧ вермӧ нуны ті местаӧдзыд винанытӧ, асьныд юанныд.
Фалангистъяс локтісны матӧджык да сюся видлалісны кыӧм кӧрзинаяс.
Кӧрзинаяс эз кыпӧдны некутшӧм сомнение.
Ӧтиас вӧлі вина, а мукӧдъясас — фрукты.
— А оз-ӧ ло бурджык, — друг гораа серӧктіс фалангист, — ми кӧ сійӧс юам?
И мулъяслы кокньыдджык, и тіянлы оз ков сьӧктӧдны асьнытӧ юӧмӧн.
А то ті ещӧ и мулъястӧ и кӧрзинаяснытӧ вошталанныд!
— Ми век кывзысьлім сеньоръяслысь.
Сеньоръяслы кӧ угоднӧ, юӧй.
Крестьяна пиысь ӧтиыс кыскис кӧрзинаысь вина кувшинсӧ да горӧдіс:
— Ребята, эм абу тіян фляга?
Вайӧй сійӧс татчӧ!
Постӧвӧйяс разисны тасмаяссьыс турунвиж нойӧн эжӧм итальянскӧй модаа флягаяс, разисны алюминиевӧй пробкаяс да горша кутісны видзӧдны виналӧн гӧрд струйка вылӧ, коді киссис кувшинысь флягаӧ.
Винасӧ юыштӧм бӧрын да флягаяссӧ выльысь тыртӧм бӧрын найӧ вешйисны туй боклань да сетісны команда:
— А ӧні весасьӧй, медым комендант тіянӧс эз казяв.
Тіян, навернӧ, пропускныд абу...
Крестьяна ӧдйӧ сӧвтчисны да кучкисны асланыс мулъяслы.
Рытӧдзыс найӧ прӧйдитісны ещӧ некымын дорожнӧй контрольнӧй пост.
Кувшинъяс да фруктӧвӧй кӧрзинаяс лоисны тӧдчымӧн кокньыдджыкӧсь...
Но дыняяс дінӧдз найӧ некодлы эз сетны инмӧдчывны.
Шонді лэччигкежлӧ крестьяна кежисны туй вылысь да вошины пробкӧвӧй дубъяслӧн сук ягын.
— Ме жӧ шулі, мый миянлы удайтчас, — шуис на пиысь ӧтиыс.
— Домав мулъястӧ, а ме ветла разведкаӧ.
Ставыс кӧ ладнӧ, кутам действуйтны.
Эшелоныс должен мунны некымын час мысти.
Перйы пока дыняястӧ да лӧсьӧд взрывательяссӧ...
Крестьянин воши вӧрса пемыдас.
Сійӧ виччысигтырйи писькӧдчис водзлань да регыд пу стволъяс костті аддзис багралысь рытъя кыасӧ.
Сійӧ кутіс кывзысьны.
Сӧмын коръяслӧн кокниа кышакылӧм да сёрмӧм пӧткалӧн горӧдӧм — и сэсся нинӧм.
Крестьянин петіс вӧр дорӧ, код дінті кыссис кӧрт туйлӧн полотно.
Нинӧм...
Сӧмын рельсъяс дзирдалӧны лэччысь шондіысь.
Сійӧ дыр видзӧдіс гӧгӧрбок да сэсся мӧдӧдчис бӧр.
Тол да взрывательяс вӧлі перйӧма дыняясысь.
Тшыгъялӧм мулъяс горша уськӧдчисны дыня коркаяс вылӧ...
Регыд наысь нинӧм эз коль!..
Часджын мысти крестьяна мӧдӧдчисны бӧр.
Задача вӧлі выполнитӧма, и колӧ вӧлі мунны.
И сӧмын сэк, кор крестьяна вӧліны ылынӧсь нин, войся пемыдсӧ поткӧдіс ломзьылӧм, а сы бӧрын кыліс пельтӧ чунӧдана взрыв.
Мӧд луннас базаръяс вылын крестьяна гусьӧн нимкодясигтыр висьтавлісны ӧта-мӧдныслы, мый войнас взорвитӧма кӧрт туй, а ӧттшӧтш и составсӧ, кӧні тырыс вӧліны фалангистъяс, кодъяс мунісны Пиренеиӧ партизанъяс бӧрся «кыйсьӧм» вылӧ.
4
Быд коймӧд войын пещералань мӧдӧдчыліс пыжа.
Медводз Луис Вентэро петавліс ылӧ мореӧ.
Ыджыд кытшов вӧчӧм бӧрын сійӧ выключайтліс моторсӧ, босьтчывліс пелысъясӧ да ёна сыныштчавлӧмӧн вӧтліс пыжсӧ пещералань.
Тайӧ жӧ туйӧд сійӧ бӧр воліс гортас.
Пыж пыдӧсын сылӧн век куйлісны сардина кыян тывъяс.
Корсюрӧ сійӧ босьтлывліс сьӧрсьыс и свежӧй чери, кодӧс юклісны сылы чери кыйысь ёртъясыс: татшӧм случайясын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик нин увереннӧя.
Не сӧмын Селестино, но и став мукӧд партизанъяс зэв ёна виччысисны Вентэроӧс.
Сійӧ вайліс налы газетаяс, сӧстӧм бельё, паськӧм да прӧдукта.
Дзонь часъясӧн найӧ пукавлісны бипур дінын да кывзісны стариклысь висьтъяс.
— Тӧдӧ-ӧ кодкӧ Флассуӧ базар вылӧ миян ветлӧм йылысь? — юаліс Селестино.
— Кодлы колӧ тӧдны, найӧ и тӧдӧны.
Взрыв бӧрын став туйяссӧ участокъяс вылӧ юклісны, быдлаын — патрульяс.
Но йӧзыс налы та вылӧ уна колӧ.
Палафругелльскӧй концентрационнӧй лагерысь, шуӧны, джын постъяссӧ босьтӧмаӧсь.
И карса гарнизонсӧ мӧдӧдісны вӧръяс видлавны.
Обыскъяс мунӧны быдлаын, унаӧс арестуйтісны.
Кык лун сайын Паламоссаӧс миянлысь дзикӧдз гугӧдісны.
Партизанъяс дружнӧя сёйисны Вентэроӧн вайӧм гӧснечьяс да зэв значительнӧя нюмъялісны.
— Сідзкӧ тайӧ, правда, бать, мый карса гарнизон ыстісны да лагерса охрана чинтісны? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Селестино.
— Но да.
Та йылысь быдлаын сёрнитӧны.
Войдӧрлун, кор ме вӧлі локта базарсянь, шоссе кузя кытчӧкӧ маршируйтіс фалангистъяслӧн ыджыд группа.
На бӧрся — полевӧй кухня да грузӧвик прӧдуктаӧн...
Став сертиыс тӧдчӧ, мый мунӧны найӧ дыр кежлӧ.
— Да, тайӧ бур выльтор, ребята!
— воодушевитчис Селестино.
— Но-но, мед сӧмын найӧ мунасны ылӧджык.
А сэні ми...
— А вот тайӧс меным сетіс менам сосед Марсиано Пенья, — водзӧ нуӧдіс Луис Вентэро да разис сьӧкыд ноптор.
Сэні вӧлі ыджыд сёй кувшин оливкӧвӧй выйын пӧжалӧм рис рокӧн.
— Тайӧн ті эн тэрмасьӧ: кос да бура пӧжалӧма, оз тшык...
Тэ ӧд помнитан, Селестино, Марсиано Пеньялысь пиянсӧ?
Кыкӧн усисны мадридскӧй фронт вылын, а коймӧдыс, ыджыдыс, командуйтіс бригадаӧн.
Сёрнитӧны, вежон сайын французскӧй жандармъяс мырдӧн мӧдӧдӧмны сійӧс бӧр Испанияӧ.
Фалангистъяслы кӧсйисны выдайтны...
Поездын Церберы * дінын сійӧ ӧшӧдчӧма.
* Ичӧтик кар Средиземнӧй море берег вылын, Франция да Испания граница дорын.
— Ӧшӧдчӧма?!
— Селестинолӧн синъяс паськыда воссисны.
— Бедняга, неужели сылӧн эз вӧв мӧд петан туй?
— Правильнӧ вӧчис, Селестино.
Лучшӧ нин пӧгибнитны аслад ки помысь, враглы мишеньӧн лоӧм дорысь.
Найӧ миянлысь став республиканецъясӧс, кодъясӧс бӧр бергӧдӧны Францияысь, сэні жӧ, Пиренеиас, лыйлӧны...
Но меным кад.
Регыд нин асыв...
— Олышт, бать, ещӧ неуна.
Делӧ менам эм.
Меным колӧ видзыштны аски час кык кымын посёлокса кӧзаясӧс.
Кыдз тайӧс вӧчны?
— Думайта, мый тайӧ удайтчас.
Кӧть аски и абу менам ӧчередь, но ме босьтча, вӧтла стадасӧ берег пӧлӧныс.
А тэ пет паныд.
— Ставыс ладнӧ, бать.
— Став бурсӧ, ребята!
Селестино, пиук, аддзысьлытӧдз!
Вентэро чеччыштіс пыжйӧ да пелысъясӧн сынӧмӧн петіс мореӧ.
5
Палафругелльскӧй концентрационнӧй лагерь кыссис карсянь Паламоссалань.
Сылӧн территорияыс босьтіс матігӧгӧрса посёлокъяслӧн ӧтувъя пӧскӧтиналысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
Таысь возмущайтчисны не сӧмын олысьяс, но весиг ыжъяс да кӧзаяс.
Найӧ важ привычка сертиыс век сюйсисны лагерлань.
И со ӧтчыд ыжъяслӧн да кӧзаяслӧн стада писькӧдчис веськыда лагерь потшӧс дінӧ.
Животнӧйяс, юрнысӧ чатӧртӧмӧн, сатшкысисны ныръяснаныс кӧдзыд колючкаясӧ да, кыдз быттьӧ протестуйтӧмӧн, мыйвынсьыс заводитісны баксыны.
Автоматӧн вооружитчӧм медматысса охранник чепӧсйис сторожевӧй будкаысь да уськӧдчис пастух вылӧ:
— Святӧй Мария!..
Мый синтӧ куньӧмыд, черепаха этатшӧм, лодырь, дыш куль!
Мый меным, тэнад паршивӧй кӧзаяс да ыжъяс вӧсна карцерын пукавны?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый миянлы прикажитӧма лыйлыны быдӧнӧс, коді матыстчас ӧграда дінас?
А тэнад стадаыд муртса эз юр выланым миянлы пуксьы.
Ме лыйла ставнас стадатӧ, ещӧ ӧтчыдысь кӧ аддза татшӧмсӧ!
— Сеньор, да приказас ӧмӧй шуӧма, мый кӧзаясӧ колӧ лыйлыны?
— кӧсйис шмонитӧмӧн мынтӧдчыны пастух.
— Абу справедливӧ, сеньор, скӧтина дінӧ применяйтны сэтшӧм жӧ законъяс, кутшӧм и йӧз дінӧ.
— И вот сы вӧсна, мый приказын нинӧм та йылысь абу шуӧма, ме и лыйла найӧс ставсӧ ӧтитӧг!
Охранник чургӧдіс автоматсӧ.
Пастух котӧртіс сторожевӧй будка дінӧ:
— Эн лыйлӧй, сеньор, лоӧй сэтшӧм бурӧсь, эн лыйлӧй!
Став тайӧ ыжъясыс да кӧзаясыс миян посёлокысь.
Да ме кӧ ӧтиӧс кӧть на пиысь вошта, менӧ жӧ виасны рытнас!
Ме тіянлы быд лун кута ваявны йӧв, сеньор, сӧмын эн лыйлӧй!
— А сьӧлышта ме сы вылӧ, мый тэнӧ виасны, — воча шуис охранник.
— Кодлы тэ колан?
Сэтшӧмъяссӧ, кутшӧм тэ, ми быд лун мӧдӧдам сёясӧн мӧдаръюгыдас.
Ӧти пуляӧн ӧттшӧтш куимӧс.
Во мысти ставнытӧ виалам, вот сэки и видзӧй ассьыныд кӧзаяснытӧ.
Но, а ӧні...
Да ладнӧ, мун да пыр жӧ вӧтлы ассьыд скӧтинатӧ потшӧс дорсьыс!
И мед тайӧ водзӧ эз вӧв!
— Грасиас, сеньор, мучас грасиас!*
* Аттьӧ, сеньор, зэв ыджыд аттьӧ!
Кос бедь вылӧ мыджсьӧмӧн пастух чотігтыр надзӧник довгис чуткасьысь потшӧс дінті да гӧгӧр бура видзӧдіс лагерсӧ.
Потшӧс сайын чукӧртчис заключённӧйяслӧн чукӧр.
Животнӧйяс пыр на баксісны да мырдӧн нетшкысисны чуткасьысь потшӧс вомӧн.
— Мунӧй, кежӧй! — горзіс на вылӧ пастух.
— Мунӧй татысь, мунӧй!
Кажитчис, мый пастух оз обращайт некутшӧм внимание сы вылӧ, мый вӧчсьӧ ӧграда сайын, кӧть и казяліс сэсь тӧдса чужӧмъяс.
Друг сійӧ кыліс гуся шӧпкӧм:
— Селестино!
Кылан, Селестино, збыль ӧмӧй тайӧ тэ?
— Ньӧжйӧджык, — буркнитіс Селестино.
— Лоӧй дасьӧсь да виччысьӧй...
— И сійӧ бара кутіс горзыны скӧтина вылӧ: — Мунӧй, шогмытӧм тварьяс!
Мунӧй татысь, мунӧй!
Недыр мысти пастух стадаыскӧд саяліс вӧрын.
Селестино тӧдмаліс ставсӧ, мый вӧлі колӧ.
Сійӧ тӧдіс ӧні, кӧні сулалӧны сторожевӧй постъяс, кыдзи на дінӧ матыстчыны, кымын рада чуткасьысь проволокаыс.
Сійӧ тӧдіс ӧні и сійӧс, мый лагерын пукалӧны сылӧн вӧвлӧм стрелкӧвӧй батальонса командирыс да некымын боец.
Найӧс, навернӧ, босьтӧмаӧсь пленӧ война медбӧръя лунъясас, кор батальон веськаліс кытшӧ.
Разведка прӧйдитіс удачнӧя.
6
Шондіыс пуксис берегдорса вӧр сайӧ.
Мореыс югъяліс гӧрд зарниӧн, но ылысса горизонтсӧ вевттисны нин пемыд кымӧръяс.
Пемыдлӧз горизонтлы паныд кыссис пыр нюжалысь да нюжалысь Чёрный мыслӧн вуджӧрыс.
Море вылӧ лэччис рӧмыд, первойсӧ кокни да сӧдз, но сэсся пыр сукмис да вевттис став матігӧгӧрсӧ.
Воздухыс лоис сьӧкыд.
Быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гигантскӧй чудовище лолалӧмысь вевттьысис став берег дорыс жар воздушнӧй гыясӧн.
И друг петіс тӧв.
Зэв тэрыба чукӧртчисны море весьтын кымӧръяс.
Биа плетьӧн вундаліс пемыдсӧ чардби, юргис гым.
Берегдорса скалаяс сыркмунісны.
Первойя гымыштӧм бӧрын лоис мӧд да коймӧд.
Зэрлӧн сьӧкыд войтъяс шер сорӧн кутісны шырны кос турунсӧ да чуткасьысь кактусъясӧс.
Ставыс тупкысис пемыдӧн, кодӧс дугдывтӧг вундавліс чардбилӧн синтӧ ёран югыдыс.
Пещераын бипур дорын пукалісны Селестино отрядса вооружённӧй боецъяс.
Терраса дінын кокниа катласис моторка, кӧні вӧлі пулемёт.
— Операция должен лоны талун.
Бурджык поводдясӧ не виччысьны, — шуис Селестино да кутіс видзӧдны пещера свод вылӧ, коді тіраліс гымалӧмысь.
— Санчес, — шыасис сійӧ блед, тошкасьӧм чужӧма ыджыд, косіник боец дінӧ, — тэ кык боецкӧд кольччан берег вылын моторка дорӧ да тупкан пулемётӧн миянлысь локтӧмсӧ.
— Селестино, ме ог кӧсйы торйӧдчыны тэкӧд.
Мекӧд тэныд пыр удайтчӧ, — шуис нюмъялӧмӧн Санчес.
— Уськӧд тӧдвылад, кор ми взорвитім фалангистъястыра состав...
Ме ӧмӧй эг вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн колӧ лоны мужчиналы?
— Буретш та вӧсна тэ кольччан берег вылын.
Мыйкӧ кӧ лоас...
Тэ вежан менӧ.
Гӧгӧрвоин, друг?
— Эн сёрнит тадзи, нинӧм оз вермы лоны, — воча шуис Санчес.
— Пыр колӧ надейтчыны медся бур вылас...
— ...и лоны дасьӧн медся омӧль кежас, — помаліс Селестино.
— Татшӧм воинскӧй азбука.
Юрсӧ лэдзӧмӧн Селестино видзӧдіс бипурлӧн ыпъялысь би вылӧ.
Сылӧн рыжӧй кӧсичаясыс биӧн югдӧдӧм вӧсна кутісны дзирдавны зарниӧн.
Джуджыд сингуранъясас беспокойнӧя ӧзйисны карӧй синъяс.
Синкымъяс костас мыччысисны посни ёсь чукыръяс.
Недыр мысти Селестино быттьӧ паляліс да видзӧдліс ручнӧй часі вылӧ:
— Санчес, четвертьтӧм кык...
Лӧсьӧдӧй пыж!
Ми мунам пелысъяс отсӧгӧн.
Чӧла кыпӧдчисны боецъяс да видлалісны снаряжениесӧ.
Сотчысь кос увъясыс трачкӧдчигтырйи киссисны ӧгыръясӧн да вевттьысисны еджыд пӧимӧн.
Векни щель пыр пещераӧ писькӧдчисны быгзьӧм гыяс.
Кадысь кадӧ найӧ шыблалісны подземельеӧ свежӧй воздухлысь струяяс, кодъясысь лэбзьывліс кусысь бипурлӧн пӧимыс.
Пыж, кӧні пукалісны партизанъяс, чӧв руд вуджӧрӧн исковтіс мореӧ.
Берег вылӧ чеччӧм бӧрын Санчес кык боецкӧд да пулемётӧн лӧсьӧдчис Чёрный мысдорса неыджыд высотка вылӧ, а мукӧдъясыс Селестино веськӧдлӧм улын мунісны водзӧ лагерлань.
Медым не вошны пемыдас, найӧ мунісны дзик ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Зэрыс киссис ведраысь моз.
Пӧшти дугдывтӧг югъяліс чардби да гымаліс гым.
Регыд партизанъяс кӧтасисны лысьӧмӧдзыс.
Сибдалысь каталонскӧй сёйыс кыскис найӧ кокъясысь вӧньысь кыӧм кокни лаптияссӧ.
Ёсь изъяс емӧн моз розьӧдісны кӧмтӧм кокъяссӧ.
Зэрлӧн руд пемыд пырыс ылын кутісны гудыра пӧртмасьны лагерлӧн электрическӧй пӧнаръяс.
Боецъяс сувтісны тшӧкыд бадь куст дінӧ, чегъялісны увъяс да маскируйтчӧм бӧрын вӧрзисны водзӧ.
Кор гӧгӧр югзьыліс чардбиысь, найӧ кынмывлісны места вылас да лоліны дзик кӧтасьӧм, тӧлӧн песӧм кустъяс кодьӧсь.
Регыд пӧнаръяс би улын позьӧ нин вӧлі торйӧдны проволочнӧй потшӧс да лагерса сторожевӧй будкаяс.
— Ковтӧг шум не кыпӧдны, — шӧпкӧмӧн сетіс приказ Селестино.
— Помнитӧй, мый геррильеро * лыйлӧ сӧмын сэк, кор чегӧ пуртыс либӧ сылӧн другыс веськалӧма смертельнӧй опасностьӧ.
* Геррильеро — партизан.
Партизанъяс ещӧ неуна муныштісны, сэсся Селестино шеныштіс кинас, и ставӧн водісны.
Ӧти на пиысь, автоматӧн, кольччис места вылас да сатшкис ас водзас ув, а мукӧдъясыс параясӧн кутісны кыссьыны сторожевӧй будкаяслань.
Зэрис пыр ёнджыка.
Гырысь зэр войтъяс, муӧ швачкысьӧм бӧрын, торъявлісны посни ва бусӧ, коді сук руӧн вевттис партизанъясӧс.
Ӧграда дінын эз вӧв ни ӧти охранник.
Ставныс найӧ пукалісны да вугралісны сторожевӧй будкаясын, кодъяслӧн вевтъясыс сыркакылісны зэр вӧсна.
Самӧй сійӧ кадас, кор кусі чардби да кыліс гымлӧн чорыда кучкӧм, сторожевӧй будкаяс дінын кӧтасьӧм му вылысь кыпӧдчисны партизанъяс.
Тайӧ каднас кӧ гымӧбтіс лыйӧм, весиг некымын дас шаг ылнаын некод эськӧ сійӧс эз кыв.
Но лыйӧм эз вӧв.
Узьысь фалангистъяс ӧшӧдісны юръяснысӧ да лэдзисны кисьыныс автоматъяссӧ, быттьӧ найӧс вирдыштіс чардбиыс.
Регыд стальнӧй ножичьяс восьтісны проволочнӧй заграждениеясын туйяс.
Селестино уськӧдчис ӧти барак дінӧ да нетшыштіс ӧдзӧссӧ.
— Ёртъяс, ті свободнӧйӧсь!
— горӧдіс сійӧ барак проход кузя котӧртіг.
— Туйыс восьса!
Петӧй!
Ӧдйӧ, ӧдйӧ!
Няйт наръяс вылысь, асланыс пельяслы эскытӧг, кыпӧдчалісны оръясьӧм паськӧма, слабмӧм да тшыгъялӧм вӧсна омӧльтчӧм йӧз.
Найӧ жугыля видзӧдісны гӧгӧрбок да мӧвпалісны: «Ещӧ ӧтиӧс пыткаяс йӧймӧдӧмаӧсь...»
Но Селестино ӧшліс налы пельпомъяс вылас фалангистъяслысь мырддьӧм автоматъяс да шуаліс:
— Тэрмасьӧй, ёртъяс, тэрмасьӧй!
Сэні миян йӧз...
Найӧ тіянӧс нуӧдасны...
Баракъясысь котӧртісны пасьтӧмкодь йӧз.
Тэрмасьӧмӧн топӧдчисны найӧ проходъясын, кутчысьлісны колючкаясӧ, конъясьлісны да бара котӧртісны.
Ӧти бӧрся мӧд найӧс ньылыштліс войся пемыдыс, дзебис сук зэрыс.
Фалангистъяслӧн дорожнӧй постсянь шосселадорсянь лэбзис гӧрд ракета.
Некымын секунда мысти пемыдсӧ вундіс трассирующӧй пуляяслӧн кольта.
Лыйлыны кутісны и карладорсянь.
Лагерь эновтӧм бӧрын Селестино водіс аслас боецъясыскӧд ӧтлаӧ да восьтіс чорыд би преследовательяс кузя.
Гымалӧм сэк кості кутіс лӧньны.
Сӧмын гымлӧн ылын муралӧмыс да лыйсьӧмлӧн сяргӧмыс пӧрӧдісны да воздухсӧ.
Му бердӧ ёна топӧдчӧмӧн Селестино дугдывтӧг лыйліс.
Надзӧник сы гӧгӧр артмис свинеч кытш.
Сӧмын сэк, кор войыс вевттис ставнысӧ, кодъяслы удайтчис писькӧдчыны чуткасьысь проволока да пуляяс пыр, Селестино кыпӧдчис да котӧртіс.
Сы бӧрся вӧтчисны преследовательяс.
7
Лыйсьӧм шыыс торкис Луис Вентэролысь унсӧ.
Кӧнкӧ матын тэрыба таркӧдчис пулемёт.
Шумыс содіс, быд минутаын сійӧ матыстчис посёлоклань.
Друг мыйкӧ сьӧкыд путкыльтчис забор вомӧн.
Регыд кыліс ӧшиньӧ кокниа котшкӧдӧм.
Вентэро пуксис койка вылас.
Кокньыд йирмӧг котӧртіс туша кузяыс.
Неужели тӧдмалісны, неужели локтісны арестуйтны и сійӧс?
Оз, сійӧ сідз оз сетчы...
Вентэро малалӧмӧн корсис матрац увсьыс кок помланьсьыс мыйкӧ чорыдӧс.
Топалӧм идзассӧ вештыштӧм бӧрын сійӧ кыскис сэсь револьвер, йӧткис стволас патрон да чӧла, кок чунь йылас, кутіс матыстчыны ӧшинь дорас, коді петіс дворӧ.
Камӧдӧм кыліс мӧдысь.
Вентэро кывзысис.
— Падре, спасит менӧ!
Чепӧсйӧмӧн Вентэро вештіс ставеньсӧ.
Ӧшинь дорын, стен бердӧ мыджсьӧмӧн; сулаліс Селестино.
Сылӧн вомдоръясыс муртса кывмӧн шӧпнитісны:
— Ме ранитчи, падре.
Ме бӧрся вӧтчӧны, регыд найӧ лоӧны танӧсь...
Некымын пуля сатшкысисны керка стенӧ.
Лыйсисны нин посёлок сайын.
Югыд бияс ыпнитлывлісны да кусліны сё вося пожӧмъяс костын.
Вентэро йӧткыштӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да чеччыштіс ывлаӧ.
Ён рыбацкӧй кияс кватитісны ранитчӧм писӧ.
Юасьны вӧлі некор.
Колӧ вӧлі тэрмасьны...
Сьӧкыда лолалігтыр сійӧ вайис Селестиноӧс пыж дінӧдз, водтӧдіс сійӧс пыдӧсас да заведитіс моторсӧ.
Мотор чорыда сярӧбтіс, пыж чеччыштӧмӧн нетшыштчис водзлань да тӧвзис мореӧ.
Посёлок да берегдорса скалаяс вӧйисны ру пытшкӧ.
— Селестино, висьтав кӧть мыйкӧ!
Мый лоис?
Селестино эз вӧр.
Ранитчӧм лядьвейсьыс дугдывтӧг сӧдзис вир.
Ӧні Вентэро эз кут ылыстчыны берег дорысь: сук руын кокниа позьӧ вӧлі воштыны направлениесӧ.
А берег дінын быд минутаын грӧзитіс опасность жугавны вапытшса скалаяс бердӧ.
Вентэро веськӧдліс пыжӧн пемыдас.
Чери кыйысьлӧн ёсь нырисыс да привычнӧй курсыс кокньӧдісны задачасӧ.
Регыд моторка матыстчис Чёрный мысса скалистӧй пещера дінӧ.
8
Пещераын дзузган билӧн гудыр югӧр улын, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, пукалісны комын кымын партизан.
Найӧ жугыля чӧв олісны да шпуткисны сигаретъяс.
Вывті сьӧкыд вӧлі налы командирӧс воштӧмыс.
Отряд, правда, содіс, но Селестино бӧр эз лок.
Разведчикъяс би улын корсисны вӧрсӧ ставнас, но ассьыныс командирсӧ эз аддзыны.
Бур, уси кӧ бойын.
А мый, босьтісны кӧ пленӧ!..
Дзузганлӧн пӧлнясьысь биыс шыблаліс пещера сводъяс вылӧ вӧрысь сьӧд вуджӧръяс.
Ортсысянь пыравліс тӧв.
Ру надзӧник разаліс.
Гыяс век содісны да гора шумӧн визувтісны пещераӧ.
— Лоас шторм...
— вомгорулас шуис Санчес.
— Коньӧр Селестино!
Лагерысь мездӧм партизанъяс завтракайтісны.
Лагерын некымын тӧлысь чӧж найӧ сёйлісны сӧмын ӧти сьӧд чечевичнӧй похлёбка няньтӧг.
Сы вӧсна Вентэроӧн вайӧм рис рок кажитчис налы сэтшӧм чӧскыдӧн, мый зэв ыджыд сёй кувшин вӧлі ректӧма син лапнитігкості.
Гыяслӧн швачӧдчӧм да тӧвлӧн шум пыр кутіс кывны кокниа трачкӧдчӧм, коді пыр матыстчис пещералань.
Партизанъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, кыпӧдчисны да кутісны видзӧдны щельӧ, код пыр муртса тӧдчис асъя югыдыс.
Трачкӧдчӧм ланьтіс.
Кыліс сьыланкыв, кодӧс ӧдва вӧлі позьӧ кывны.
Щельын мыччысис моторкалӧн сьӧд, сиралӧм нырыс.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм Вентэро пелыснас йӧткаліс пыжсӧ.
Пыж пыдӧсас куйліс вирӧн ойдӧм Селестино.
Пещераын лои чӧв-лӧнь.
Пыж сатшкысис нырнас сэтчӧ, кытчӧ пыр сувтлывліс.
Пӧрысь чери кыйысь бережнӧя лэптіс писӧ.
— Селестино, но шу мыйкӧ, пиук.
Тэ ӧд ловъя.
Тэ кутан ещӧ овны.
Тэ должен овны!
Вентэро чашнитіс-косяліс Селестинолысь вирӧн кӧтасьӧм гачкоксӧ.
Пуляыс лядьвейӧдыс мунӧма пырыс.
Ранасьыс век на сӧдзис вир.
Бать бӧрддзис.
Виччысьтӧмтор вӧсна изӧймитӧм боецъяс медбӧрын воисны садяныс.
Найӧ уськӧдчисны отсавны.
Ранасӧ мыськисны да кӧрталісны.
Селестинолысь пульссӧ видлӧм бӧрын Санчес такӧдіс Вентэроӧс:
— Ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Пульсыс уджалӧ.
Сӧмын вирсӧ сійӧ уна воштіс.
Но, да абу страшнӧ, справитчас.
Успокоитчы, падре, успокоитчы!
— Ухаживайтышт сы бӧрся, Санчес.
Мӧд войнас ме вола видлыны сійӧс.
А ӧні муна.
Сёр нин, да и пола, эз-ӧ ло <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> гортын.
Посёлоксӧ ставнас пуляясӧн розьӧдлісны.
Вентэро йӧткыштіс пыжсӧ, но мореӧ петтӧдз, шуис:
— Мыйкӧ кӧ мекӧд лоӧ, то...
Селестино тӧдӧ Марсиано Пеньяӧс — миян посёлокса чери кыйысьӧс, коді воштіс ассьыс став пиянсӧ.
Сійӧ вежас менӧ быдторйын.
Ми сідзи сёрнитчим...
Аста ла ависта!*
* Аддзысьлытӧдз!
— Аста ла виста, падре! — кыліс дружнӧй вочакыв, и Вентэро петіс мореӧ.
Ӧні сійӧ мӧвпыштіс вӧчны, татчӧ локтігӧн серти, ыджыдджык кытш.
Руыс дзикӧдз разаліс, и асъядорса рӧмыдас бура тӧдчисны берегыслӧн визьясыс.
Тӧлыс содіс.
Багралысь небесаыс горизонт дінас руыслӧн медбӧръя лёзьясӧн висьталіс матыстчысь шторм йылысь.
Вентэро крута бергӧдіс моторкасӧ веськыда Паламосса вылӧ.
Ыджыд ӧдӧн пыж исковтіс береглань.
Ылын тӧдчисны нин посёлоклӧн руд керкаяс, чери кыйысьяслӧн стоянка пӧлӧн еджыд лыа визь да гырысь рыбацкӧй баркасъясын мачтаяслӧн шоч рас.
Медбӧрын кутісны тыдавны и моторнӧй пыжъяс...
Вентэро пуктіс кипыдӧссӧ кымӧсас да кутіс видзӧдны берег вылӧ.
Стоянкасянь вӧрзисны куим моторнӧй пыж.
Веерӧн паськӧдчӧмӧн найӧ босьтісны курссӧ веськыда Вентэро вылӧ.
Киыс сылӧн инстинктивнӧ выключитіс моторсӧ.
Пыжыс ещӧ неуна муныштіс инерция кузя, а сэсся сувтіс да кутіс гыяс вылын качайтчыны.
Абу, тайӧ абу чери кыйысьяс.
Оз тадзи найӧ петны мореӧ.
Чери кыйысьяслӧн моторкаяс мунӧны кильватернӧй колоннаӧн, ӧта-мӧд бӧрсяыс.
А татшӧм поводдя дырйи, кор сійӧ и видзӧд кыпӧдчас шторм, чери кыйысьяс вообщӧ оз петны мореӧ.
Пыжаяс матыстчисны зэв ыджыд ӧдӧн.
Асъя руд югыдас тыдалісны нин кусыньтчӧм вӧрзьытӧм силуэтъяс.
Вентэро вӧлі шӧйӧвошӧма.
Мый вӧчны?
Бӧр бергӧдчыны мореӧ?
Ылӧдз не мунны: оз тырмы бензин.
Да и код тӧдас, корсьӧны-ӧ найӧ именнӧ сійӧс, Вентэроӧс.
Сорсьӧм кутшӧмкӧ...
А гашкӧ, век жӧ чери кыйысьяс?
Пыжъяс пиысь ӧти бергӧдчис веськыда сы вылӧ, мукӧдъясыс кутісны кытшавны, кутчысисны лыйӧм ылнаын.
Да, ӧні гӧгӧрвоана: найӧ вӧтчӧны сы бӧрся, но сайӧдчыны вӧлі сёр нин.
Вентэро босьтчис тывъясӧ да кутіс шыблавны найӧс мореӧ, быттьӧ немтор эз и ло.
Сійӧ осторожнӧя перйис зепсьыс зарядитӧм револьверсӧ да сюйис сійӧс чулки саяс.
Кыдзи тӧдан, вермас лоны, мый тайӧ век жӧ недоразумение...
Шӧрса пыжыс локтіс дзик нин матӧ.
Сы вылын выключитісны моторсӧ, и сійӧ шыльыда исковтіс веськыда Вентэро вылӧ.
Борт сайсянь чурвидзисны сизим юр да сизим автомат.
Вентэро дрӧгнитіс.
Пыжъяс зурасисны бортъяснаныс.
Некымын ки крепыда кутчысисны моторкалӧн сиралӧм бортӧ, и фалангистъяс формаа куим зон чеччыштісны пыжас.
— Манос арриба! *
* Киястӧ вывлань!
Кыкӧн на пиысь чургӧдісны автоматъяссӧ, коймӧдыс видлаліс Вентэролысь зепъяссӧ.
— Кысянь тэ тайӧ, проклятӧй?
— Чери кыя...
Кӧсйи шыбитны тывъяссӧ ылӧджык мореӧ, но матыстчӧ шторм...
Думайта, тані лоӧ бурджык...
— Но, и кодӧс нӧ кӧсйин кыйны?
Партизанъясӧс?
— Сеньор, партизанъясыс ӧмӧй мореын олӧны?
Дас воясӧн чери кыя, но татшӧмсӧ эг аддзывлы, сеньор.
— Ах, эн аддзывлы!
И весиг талун войнас эн слӧймыв?
Кутшӧм тайӧ вир пыж пыдӧсас?
Вентэро шай-паймуні.
Сӧмын ӧні сійӧ казяліс пыж пыдӧссьыс вирсӧ.
— Ог тӧд, сеньор.
Важӧн нин мореӧ эг петавлы, талун первойысь...
И ачым ог гӧгӧрво, кытысь сылы тані лонысӧ...
— Зэв бур, пуксьы да инды, кытчӧ тэ найӧс нуин, либӧ... тані жӧ мореын!
— Фалангист инмӧдіс автомат дулосӧ Вентэро морӧсӧ да чуньнас индіс ва вылӧ.
— Бӧрйы!
Сэк кості локтісны и мукӧд пыжъяс.
Вентэро сулаліс да мӧвпаліс, могучӧй да спокойнӧй, быттьӧ торйӧдӧма смертьысь дзонь вечностьӧн.
Лестукъясӧдз косявлӧм кымӧръяс, кодъяс кывтісны горизонт весьтті, ӧні кыссисны нин веськыда юр вывті.
Гыяслӧн швачкӧмыс пыр содіс.
Тӧвлӧн чорыда кучкалӧмъясыс вӧтлісны берег вылӧ сьӧкыд гыяссӧ.
Вентэро решитчис:
— Бур, сеньоръяс, мунамӧй...
Ӧти кинас сійӧ кватитчис руль румпельӧ.
Бара кутіс омлявны мотор.
Пыжыс вӧчис кытшов да босьтіс курссӧ войвывлань.
Фалангистъяс пуксисны Вентэро бӧрӧ автоматъяснысӧ дасьӧн кутӧмӧн.
На бӧрся вӧтчисны мукӧд пыжъяс.
Пыжъяс матыстчисны святӧй Себастьян мыс дінӧ.
Водзын вӧліны вапытшса скалаяс, места, код дінӧ шторм дырйи некод на ещӧ эз лысьтлы матыстчыны.
Быгйыс тані кыпӧдчис сук еджыд шапкаӧн.
Скалаясӧ жугавлігӧн гыяс лэбзьывлісны вылӧ воздухас, бӧрсӧ киссисны зэв посни ва бусӧн да вевттисны жугӧдлӧм скалаяссӧ еджыд руӧн.
Вентэро зумыша веськӧдліс.
«Селестино, пиукӧй менам, тэ не должен кувны, он лысьт.
Тэныд колӧ овны.
Тэ должен нуӧдны тышсӧ водзӧ да победитны...» мӧвпаліс пӧрысь рыбак.
Варкйысь мореысь друг быдмис зэв ыджыд, веж водоросльясӧн вевттьысьӧм окала.
«Но, пӧра! — мӧвпыштіс Вентэро. — Пӧра!»
Мотор пельтӧ чунӧдмӧн ойӧстіс, пыж веськӧдчис окала вылӧ.
Фалангистъяслӧн синаканьясыс паськалісны смертельнӧя повзьӧмысла.
Вентэро копыртчис да кватитіс чулки пытшкӧссьыс револьверсӧ.
Ӧти бӧрся мӧд кыліс некымынысь лыйӧм шы.
Ки бергӧдіс румпельсӧ.
Пыж крута шыбитчис мыс вылӧ да качис воздухас.
Мыйкӧ ратшнитіс...
Вентэро кыліс морӧсас ёна кучкӧм.
Сійӧ патурликасис воздухас да швачкысис кӧтасьӧм скала вылӧ.
Бергӧдчис юрыс.
Кияс судорожнӧя кӧсйисны кутчысьны вильыд изйӧ, но кипыдӧсъяс сӧмын исковтісны нильӧг водоросльяс кузя.
Ещӧ ӧтчыдысь сійӧс кватитіс гы да кучкис скалаӧ.
И сэк сійӧ кыліс, мый вӧйӧ бешенӧй вабергачӧ...
Лун мысти чери кыйысьяс аддзисны святӧй Себастьян да Чёрный мысъяс костысь берег вылысь некымын шой.
Ӧтиӧс на пиысь найӧ тӧдісны.
{Жан Грива (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Пиренеи мӧдар бокын @ висьт @ Жан Грива. Испания йылысь рассказъяс @ 1955 @ Лб. 91‒115.}
Сиӧма франкистъясӧн мучитӧм партизан Кристино Гарсиалӧн паметьлы
ПИРЕНЕИ МӦДАР БОКЫН
1
Рытывбыд найӧ кыпӧдчисны Сьерра Невадалӧн лунвыв бокті.
Шуйгавылын кыпӧдчис тайӧ горнӧй грядалӧн медся джуджыд пик — Пико дель Мулхасэн.
Аслас лымъя балябӧж вылӧ кымӧръяслысь гӧна шапкасӧ чатӧртӧмӧн сійӧ быттьӧ иронизируйтіс: «Ок ті, напраснӧ мучитчанныд!
Менам величественнӧй высотаясӧ некор не воӧдчыны...»
Йӧз кавшасисны, кавшасисны да вильдывлісны, кутчысьлісны скалаяслӧн выступъясӧ, сетлісны ӧта-мӧдыслы кияснысӧ да бара кыпӧдчылісны вывлань.
Сувтлытӧг, час бӧрся час, упорнӧя кайисны найӧ пыр вывлань да вывлань.
Водзын муніс вооружённӧй йӧзлӧн колонна.
Найӧ вӧліны скала выступъясӧн да сутшкасьысь кустарникӧн косявлӧм паськӧмаӧсь; найӧ юръяс вылын вӧліны лӧз беретъяс либӧ турунвиж сомбрерояс.
Крут ущельеяс да скалаяс костӧд туйсӧ корсиг на бӧрся надзӧник кыссисны мул вӧтлысьяс, грузӧн нӧбъялӧм, асланыс нёль кока другъясыскӧд.
Сэсся муніс нывбабаяслӧн да челядьлӧн чукӧр, а шествие помас вӧлі сэтшӧм жӧ вооружённӧй колонна, кутшӧм и водзас.
Крут гӧра йыв пыр матысмис.
Аслас несправедливӧй ирониясьыс яндысьӧмӧн Пико дель Мулхасэн тубыртіс ассьыс пельпомъяссӧ небыд кымӧр шебрасӧн.
Руд пемыд пырыс скалаяс вылӧ киссис тӧлысь югӧрлӧн кокни, муртса тӧдчана эзысьыс.
Кельыд войшӧрся рӧмыдын ылын уліас век на кыліс шоча лыйсьӧм, кодӧс даспӧв повторяйтіс гӧраясын йӧлӧга.
Нывбабаяс да челядь дрӧгмунлісны да полігтырйи видзӧдлісны гӧгӧрбок.
Найӧс повзьӧдліс ёсь, унаысь кылысь йӧлӧгаыс.
Корсюрӧ кажитчис, мый пулемёт кисьтӧ ассьыс смерть вайысь свинечсӧ тані жӧ, найӧ юр весьтын.
Лыйсьӧм шы надзӧник ылыстчис да медбӧрын дзикӧдз ланьтіс.
Долинаяс тупкысисны войся сьӧд вуджӧръясӧн да тырисны чӧв-лӧньӧн — чӧв-лӧньӧн, коді унмовсьӧдӧ битваясын мудзӧм боецъяслысь телӧсӧ, кокниа да тӧдлытӧг пӧдлалӧ синлапъяс да кутшӧмкӧ кад кежлӧ заставляйтӧ вунӧдны смертельнӧй опасность да партизанскӧй олӧмлысь став сьӧкыдлунсӧ.
Йӧзыс вугралісны мунігмозыс, конъясьлісны скалистӧй изторъясӧ да изъясӧ, мунісны пыр надзӧнджык.
Гырысь челядьсӧ мамъясыс топӧдлісны ас берданыс, медым найӧ эз усьны пропастьлӧн пемыд вомас, коді воссис насянь некымын воськов сайын.
Посниясӧс кыпӧдлісны мулъяслӧн мышъяс вылӧ да кӧртавлісны нопъявлӧм кӧрзинаяс бердӧ.
А медся ичӧтъяссӧ мужчинаяс нуисны асланыс паськыд пельпомъяс вылын.
Мудзӧм мулъяс видлалісны гыжъяснас гуранӧсь горнӧй трӧпасӧ, конъясьлісны да чошкайтісны, а мужчинаяс чӧла вӧтлісны найӧс.
Лоис кӧдзыд.
Муыс вевттьысис пужлӧн кельыд кристаллъясӧн.
Горнӧй шоръяс эз нин шумитны, эз ызгыны, кыдзи лунын, а жургисны яснӧя да ритмичнӧя, кыдзи свирельяс веж долинаясын.
Мудзӧм йӧз вӧчисны привал сук козъяс пӧвстын, кодъяс вевттисны ньывкӧс пӧкатсӧ, лымйӧсь эрдъяссянь неылын.
Мулъясӧс мездісны нопъясысь да лэдзисны йирсьыны: пуяс костын быдмис сочнӧй турун.
Мужчинаяс чукӧртісны кос лӧп, ӧзтісны неыджыд бипуръяс да пуксялісны на гӧгӧр.
Тыра кӧрзинаясысь перйисны чорыд нянь крайяс, сола маслинаяс, а челядьлы — косьтӧм инжир.
Биыс горша ньылаліс кос лӧпсӧ.
Бипурлӧн шоныдыс шонтіс мудзӧм йӧзӧс, налӧн синлапъясыс топавлісны.
Скромнӧй ужын бӧрын пӧшти ставныс унмовсисны.
Дзик бипур бердас муӧ пыдӧдз пырӧм ыджыд руд изсянь торъяліс неыджыд тушаа, крут вӧрасъяса морт, кодлӧн вӧліны ыджыд неспокойнӧй синъяс да гӧрба вӧсни ныр улас векни сьӧд усъяс.
— Макарио!
— пуктіс сійӧ кисӧ ӧти мужчина пельпом вылӧ.
— Эй, Макарио Родригес!
И тэ ӧмӧй унмовсин нин?
Сійӧ, код дінӧ мортыс шыасис, чур-чермуні да лэптіс мудзӧм синъяссӧ.
— Эг, Александро Ортэга.
Мудзи ёна, но ун оз лок.
Пукала да мӧвпала.
— Ладнӧ, мӧвпалыштам бӧрас ӧтлаын.
А ӧні колӧ постъяс сувтӧдлыны.
Код сійӧс тӧдас...
— Сьӧкыд задание, командир ёрт.
Ставӧн зэв ёна мудзисны.
— Сувтӧдав мул вӧтлысьясӧс.
Найӧ талун эз участвуйтны бойын.
— Дзик ӧти туй, Александро.
Мед пукыштасны ӧти часӧн охранаын.
Макарио Родригес муніс чуксавны мул вӧтлысьясӧс.
Александро Ортэга бӧр пуксис излӧн чорыд мыш вылӧ.
Веськыда сы водзын лымъя лавина коркӧ ытшкӧма тайӧ вӧрас паськыд прӧсек, код пыр ӧні зэв мичаа воссис видыс гӧралӧн рытыв пӧкатӧ.
Александро видзӧдіс водзӧ да надзӧник сьыліс:
<rus>Раскрой пещеры, Сьерра Невада,</rus>
<rus>Тем, кто в бой за свободу идет.</rus>
<rus>Пуля врага тех не настигает,</rus>
<rus>Кого любовь твоя бережет</rus>.
Часӧвӧйясӧс сувтӧдӧм бӧрын Макарио бӧр локтіс бипур дінӧ:
— Командир ёрт, ставыс лючки-ладнӧ...
Ӧні кад шойччыштны и тэныд.
— Ог, ме узьны ог на кӧсйы.
Тайӧ луныс меным абу мукӧдъяс кодь.
Пробуйтлы тӧдмавны...
— Нимлун?
— Абу.
— Чужан лун?
Эн тӧдмав.
— Мый нӧ сэтшӧмыс, Александро?
Ог вермы тӧдмавны.
Александро видзӧдліс Макарио вылӧ да шога нюмъёвтіс:
— Макарио, и ме пӧшти вунӧді нин та йылысь.
Тайӧ вӧлі зэв важӧн...
Вот татшӧм жӧ войӧ, квайт во сайын, ме эновті ассьым рӧдина — Астурияӧс, менам бать-углекоплысь пемыд хижинасӧ.
Сійӧ кадас ме вӧлі зэв на том, и некод эз эскы, мый менам партизанскӧй отряд, кӧні вӧліны сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ме, том зонъяс, эз сетлы фалангистъяслы спокой дзонь во чӧж нин.
Но найӧ всё-таки веськалісны менам кок туй вылӧ.
Батьӧс да мамӧс лыйлісны, менсьым пӧшти став другъясӧс кутісны, но меным удайтчис пышйыны.
Дыр кад чӧж дзебсяси ме сэні жӧ, гӧраясын, дасъясысь волывлі углекоплӧн ичӧтик лачугаӧ... сэні вӧлі тыртӧм да шуштӧм.
Ӧтчыд войын ме кералі увйӧсь инжирнӧй пу да гранатнӧй яблоня, кодъяс быдмисны миян садйын юкмӧс дорын, ӧзті хибаркаӧс, кӧні чужи да быдми, да муні сійӧ муясысь.
Сантандерскӧй гӧраясын паныдаси фалангистъяскӧд, кодъяс вӧтчисны ыджыд партизанскӧй группа бӧрся.
Первойсӧ фалангистъяс кӧсйисны менӧ лыйлыны.
Ме зіли эскӧдны найӧс, мый менам абу некутшӧм йитӧд партизанъяскӧд.
Сы вӧсна мый ме вӧлі зэв на том, найӧ джынвыйӧ эскисны меным да смертнӧй приговорсӧ вежисны концентрационнӧй лагерӧн.
Найӧс, кодъясӧс эз лыйлыны, коді эз кув тшыглы да выдержитіс став мучитӧмсӧ, мӧдӧдісны воджын мысти Пиренеи вылӧ стрӧитны французскӧй граница дорын укреплениеяс.
Ӧти страшнӧй войӧ ми дзонь компания вуджим граница вомӧн.
Францияын миянӧс арестуйтісны да бӧр пуксьӧдісны концентрационнӧй лагерӧ Бискайскӧй заливсянь неылӧ.
Сэні вӧліны бывшӧй испанскӧй республиканскӧй армияысь да Интернациональнӧй бригадаысь уна тысяча борец.
Вот, Макарио, кыдзи ме сэки эновті ассьым рӧдинаӧс!..
Макарио кывзіс висьталӧмсӧ аслас командир вылысь ни ӧти секунда кежлӧ синсӧ вештывтӧг.
Ас нывсьыс Александро висьталіс первойысь.
Найӧ отрядса партизанъяс пиысь ӧнӧдз на некод эз тӧд, кытысь босьтсис тайӧ стрӧг боевӧй ёртыс.
Макарио тӧдмасис сыкӧд во сайын кымын партизанскӧй штабын, кор найӧс кыкнаннысӧ ыстісны Андалузияӧ веськӧдлыны тайӧ отряднас.
Дасъясысь найӧ видзӧдісны смертьлы синмас, терпитісны неудачаяс, венлісны сверхчеловеческӧй сьӧкыдлунъяс, шедӧдлісны победаяс.
Бипур дінын ыркыд вина ньылалігӧн, бойяс бӧрын, боец-партизанъяс висьтавлісны асланыс олӧм йылысь, рӧднӧй сторона йылысь, асланыс матысса йӧз йылысь.
Александро пыр вӧлі чуткӧй ёртъяс дінас, нимкодясис ставныскӧд ӧтлаын, кор та вылӧ вӧлі помкаыс, шогсис, кор суліс кутшӧмкӧ беда.
Но ас йывсьыс некор эз висьтавлы.
— Александро, кыдзи нӧ тэ бара веськалін Испанияӧ?
— Тайӧ вывті кузь история, висьтавны кӧ сійӧс став подробностьяснас...
Французскӧй концентрационнӧй лагерысь ёртъяс велӧдісны менӧ лыддьысьны да гижны.
Ме лыдди уна бур книга, кодъясӧс гижисны революциялӧн великӧй вождьяс Ленин да Сталин.
Лыддьысьны ковмывліс гусьӧн, медым эз казявны французскӧй жандармъяс.
Регыд ме лои коммунистическӧй партияса членӧн.
Ми велӧдчим да лӧсьӧдчим выль бойяс кежлӧ, да — Францияын, колючӧй проволока сайын...
Кор гитлеровскӧй войска оккупируйтісны Францияӧс, миянӧс мӧдӧдісны углекопъясӧн шахтаясӧ.
Ме веськалі Гар департаментӧ.
Миянӧс заставляйтісны уджавны рабъясӧс моз, югыдсянь югыдӧдз, но ми эгӧ сетчӧй.
Ми взорвитім некымын шахта, а асьным пышйим гӧраясӧ.
Сэні ми ӧтувтчим Францияса свободнӧй пиян дінӧ да накӧд ӧттшӧтш заводитім фашистскӧй оккупантъяскӧд тыш не олӧм вылӧ, а кулӧм вылӧ.
Сталинград дорын победа вӧлі и миян победаӧн.
Ми лоим нӧшта смелджыкӧсь да тышкасим ярджыка.
Сӧмын шоч железнодорожнӧй составлы удайтчывліс мунны Гар департаментысь асыввывса фронт вылӧ.
Регыд меным дӧверитісны веськӧдлыны тайӧ департаментас став партизанскӧй движениеӧн.
А кор воис победа, кодӧс вӧлі шедӧдӧма сэтшӧм жестокӧй виркисьтана бойясын, львинӧй доляыс кодъяслӧн вӧлі славнӧй Сӧветскӧй Армиялӧн, ме, дерт, нимкодяси, но гӧгӧрвои, мый абу на став врагъясӧс миянлысь вермӧма.
Пиренеи мӧдар бокын дзебсясисны найӧ, кодъяс пышйисны свободолюбивӧй народъяслӧн справедливӧй судысь.
Миян рӧдина лои европейскӧй реакциялӧн гадючӧй позйӧн, свободалӧн да подлиннӧй демократиялӧн став противникъяслы позйӧн.
Вот та вӧсна и эн шензьы, Макарио, мый талун ме тіянкӧд ӧтлаын.
Ме выльысь вуджи Пиренеи вомӧн, сӧмын мӧдарлань.
Ме клянитчи пуктыны ассьым винтовкаӧс сӧмын сэк, кор Испания лоӧ свободнӧйӧн!
Вот кыдз, старина Макарио...
И талун буретш тырӧ квайт во, кыдз ме эг вӧв аслам рӧднӧй местаясын.
Квайт во...
Asturіas, tіerra querіda...*
* «Астурия, радейтана му» — астурийскӧй партизанъяслӧн сьыланкывйысь.
Александро лэптіс шуйга кисӧ, код вылын югъяліс компаслӧн циферблат, а веськыдсӧ нюжӧдіс рытыв-войвывлань.
— Видзӧд, Макарио, вот сэні Астурия, менам рӧднӧй сторонушка.
Морт кутшӧмакӧ мунӧ компаснӧй ем вылӧ.
Кыдзи сійӧ веськӧдчӧма ӧти помнас пыр войвылӧ, сідзи и мортлӧн мӧвпъясыс — век аслас рӧдиналань.
Но тэ, гашкӧ, он сэтшӧм ёна тайӧс чувствуйт?
Тэ ӧд татысь, тані чужин, быдмин...
— Кыдз тэ верман тадзи сёрнитны, Александро!
— пӧся шуис Макарио.
— Бур, ме прӧстӧй крестьянин, ог куж прамӧя гижны да лыддьысьны, но та вӧсна ӧмӧй менам абу сьӧлӧм, абуӧсь мӧвпъяс да чувствояс?
Ме кӧ эськӧ вӧлі сэтшӧм, эг эськӧ пукав тайӧ войнас Сьерра Невада гӧраясын киын винтовкаӧн, а спокойнӧя узи аслам ичӧтик хижинаын да шонділӧн первойя югӧръяскӧд муні эськӧ ноксьыны пӧтлытӧм, лёк терратеньентэлӧн * виноградникъясын.
* «Терратеньентэ» — помещик.
Абу сідз, Александро!
Ме эськӧ эг эновт ассьым гӧтырӧс, челядьӧс, халупаӧс, омӧлик кӧлуйӧс да эг мун эськӧ смерть вылӧ, сідз жӧ кыдзи тэ, эг кӧ эськӧ радейт миянлысь муӧс, миянлысь рӧдинаӧс да свободаӧс.
Уськӧдлы дум вылад, Александро, кыдзи некымын тӧлысь сайын ми асланым партизанскӧй отрядкӧд прӧйдитім Сьерра Морена гӧраясті да Андалузияса кос степьясті.
Кыдзкӧ рытын ме видзӧді ва виччысьысь долинаяс вылӧ, и менам висис сьӧлӧм, войбыд ме эг вермы унмовсьны.
Ыркыд валӧн дзик ӧти войт сэні сулалӧ пӧсьлӧн да синвалӧн уна сё войт дон.
Крестьяна тысячаясӧн кулӧны сэні тшыглы да уджалӧны рабъяс моз, медым некымын сеньорлӧн, му владелецъяслӧн, вӧліны шобді тыра йӧртӧдъяс, порсьяс тыра картаяс, вина тыра пӧгребъяс да зёльгысь эзысь тыра зепъяс.
Тайӧ паразитъясыс и чуньнас оз кӧсйыны вӧрзьӧдны, медым муыс лоис плодороднӧйджык, медым войнас миянлысь мышнымӧс торйӧдіс кӧдзыд сёй джоджсьыс моздортыр идзас, медым ставӧн вермисны сёйны нянь кусӧк да закуситны юмов винограднӧй ягӧдӧн.
Но кор ми победитам, Александро, ми мырддям терратеньентэлысь мусӧ да сетам сійӧс налы, кодъяслӧн гӧрбыльтчӧмаӧсь мышъяс да гаддялӧмаӧсь кияс, коді аслас нэм чӧжӧн кодйис да небзьӧдіс йӧзлысь мусӧ, но вӧлі пыр корысьӧн.
Зэръяс дырйи горнӧй юяс нуӧны долинаяс кузя морелань сы мында ва, мый сійӧ тырмис эськӧ Андалузияса, Эстрамадураса да Кастилияса став муяслы да ещӧ колис на.
А сеньоръяс та йылысь оз думайтны.
Найӧ думайтӧны сӧмын асланыс кынӧм йылысь да кӧшелёк йылысь.
Найӧ ёнджыка тӧждысьӧны асланыс мулъяс да осёлъяс вӧсна, а оз йӧз вӧсна.
Кор помасяс нартитысьяскӧд тыш, кор народ лоӧ свободнӧйӧн да муыс кутас принадлежитны став народлы, ми заводитам природакӧд тыш.
Ми пӧртам кос степьясӧс плодоноснӧй садъясӧ.
Ми потшам плӧтинаясӧн горнӧй юяс да каналъяс кузя ваям васӧ сійӧс виччысьысь муяслы, кӧдзаяслы да садъяслы.
Кос степын, кӧні ӧні ыжъяслӧн да кӧзаяслӧн стадаяс терпеливӧя корсьӧны нярмӧм турун идзьяс, кутасны куснясьны винограднӧй лозаяс, кутасны шумитны оливкӧвӧй, персикӧвӧй да инжирнӧй пуяслӧн рощаяс.
Вына градъяс вылын кутасны кисьмыны му ӧрешки, помидоръяс да ӧгурцы.
Рабочӧйяс каръясын кутасны стрӧитны миянлы унасикас машинаяс, а ми сетам налы озыр урожайлысь плодъяссӧ, кодъясӧс лоӧ босьтӧма выльмӧдӧм муяс вылысь.
Александро, ме эг лыддьыв тӧлка книгаяс.
Ме ог тӧд, гашкӧ, коркӧ ми вермам вӧчны олӧмсӧ нӧшта на мичаджыкӧн, кыдзи ме верма вообразитны сійӧс аслам коньӧр юрӧн.
Но сідзи, кыдзи ӧні, оз вермы кольны и оз коль.
Вот мый йылысь ме думайта, Александро, и лунын и войын.
Та йылысь думайтӧны став миян йӧзыс тані, гӧраясын, и эстӧні — долинаясын.
Быдысь, кор ме кыла горнӧй шорлысь гораа жургӧмсӧ, меным дум вылӧ усьӧ Гвадалквивир, менам гӧль посёлок, тшыг степьяс.
Найӧ и вайӧны будущӧй йылысь тайӧ чуднӧй мечтаяссӧ...
Макарио ланьтіс да кутіс зумыша видзӧдны бипурлӧн гӧрд шомъяс вылӧ.
Александро кокниа кутыштіс ӧти кинас аслас другыслысь пельпомъяссӧ:
— Тайӧ абу пустӧй мечтаяс, Макарио, а аския лунлӧн действительность.
Ме сідзжӧ частӧ думайта та йылысь, думайтӧны и мукӧдъяс.
И тайӧ абу омӧль, друг.
Тайӧ би, коді шонтӧ миянӧс бойын, би, коді некор оз кус, кытчӧдз кутас существуйтны испанскӧй народ!
А народ миян кутас овны.
Абу сэтшӧм вын, коді эськӧ вермис бырӧдны испанскӧй народӧс!
Макарио, воас кад, и тайӧ мечтаяссӧ, кодъясӧс вӧтӧн аддзӧны тайӧ войнас уна тысяча партизан, Испанияса став гӧраясын, найӧ аддзасны збыльвылӧ!
Гашкӧ, ог аддзы ме, гашкӧ и тэ, но испанскӧй народ аддзас...
Макарио лэптіс ассьыс яснӧй синъяссӧ Александро вылӧ, и видзӧдласыс тайӧ вӧлі шоныд, кыдз асъя шонділӧн югӧръяс.
— Тэ герой, Александро!
Кӧсйи эськӧ, медым Испанияын унджык вӧліны татшӧм геройясыс!
— Оз ков сідзи сёрнитны.
Ме зіля сӧмын выполняйтны ассьым долг.
Героизм жӧ — тайӧ сэтшӧмтор, кор вӧчӧны унджык, мыйта тшӧктӧ долг.
— А тэ ӧмӧй он сідзи вӧч?
— Ог, миян мог — мездыны Испанияӧс фашистскӧй чумаысь, а ми сійӧс эгӧ на мездӧй.
Найӧ ланьтісны.
Мыччысис тӧлысь, ставыс гӧгӧр югдіс.
Александро видзӧдліс ручнӧй часі вылӧ:
— Шойччыштам час-мӧд, а сэсся — бара туйӧ.
Тайӧ войнас миянлы колӧ вуджны хребет вомӧн да лоны Сьерра Невадалӧн рытыввыв пӧкатын.
Меститам миян базаын нывбабаясӧс да челядьясӧс да лӧсьӧдам выль операциялысь план.
Мун вод, Макарио.
Кор воас кад, ме чуксала тэнӧ.
Бура узьны!
Найӧ разӧдчисны.
Быдлаын вӧлі зэв лӧнь.
Сӧмын горнӧй шоръяс, долинаӧ тэрмасигтыр, сьылісны ассьыныс войшӧрся сьыланкывъяссӧ.
2
Гренадаын фалангистъяслӧн штаб тайӧ войнас вӧлі кодзувкот кар кодь, кытчӧ шыбитісны из.
Орхив карысь, коді сулаліс Сьерра Морена горнӧй грядалӧн лунвыв пӧкатын, Гренадасянь ветымын километр сайын, воисны юръяс, кодъяс шызьӧдісны став фалангистъясӧс.
Кутшӧма эз кутны яндысьны тайӧ краснӧйясыс!
Эз пемыд войын, а лунын партизанъяслӧн ыджыд группа кытшаліс карсӧ, бырӧдіс пӧшти ставнас фалангистъяслысь местнӧй гарнизонсӧ, взорвитіс копияс да спокойнӧя муніс гӧраясӧ.
Партизанъяскӧд ӧтлаын гӧраясӧ мунісны и некымын дас крестьянин гӧтыръяснас, челядьнас, кодъяс сьӧрсьыныс босьтісны скӧт да ассьыныс кӧлуйсӧ.
Бӧръя тӧлысьясӧ партизанъяслӧн уськӧдчылӧмъяс Гренада гӧгӧрын эз вӧвны шоча овланторйӧн, но ӧні уськӧдчылӧм лои лунын да вайис фалангистъяслы зэв гырысь жертваяс.
— Югдігас ыстыны гӧраясӧ кык самолёт-разведчик да фалангистъяслысь кык батальон горнӧй мортираясӧн.
Скандал!
Бырӧдны ставнысӧ, и челядьӧс...
Кыланныд?
А бандитъяслысь главарсӧ босьтны ловйӧн.
Ми используйтам сійӧс мукӧд могъяс вылӧ.
Гӧгӧрвоана?
Но, распоряжайтчӧй да докладывайтӧй операция мунӧм йылысь!
Коронэль * Морсильо лёкысла гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый мунны кутіс кисьмӧм гранат вылӧ, лёкысь шыбитіс вилка вылас телефоннӧй трубкасӧ да нервнӧя кутіс ветлӧдлыны комната кузя:
* Коронэль — полковник.
— Адъютант!
Ёнмӧдны штабса охрана, ыстыны карӧ патрульясӧс!
Мунӧй!
Адъютант чепӧсйис ӧдзӧсӧ.
Небыд креслӧын пызан дінын пукаліс морт, дзик куш юра да кыз щӧкаа; синъясыс сылӧн нервнӧя котралісны.
Сійӧ чӧв оліс да гораа барабанитіс дженьыд чуньяснас письменнӧй пызан кузя.
Сійӧ видзӧдліс скӧрмӧм коронэль вылӧ да юаліс:
— Тайӧ тіян окончательнӧй решение, сеньор Морсильо?
Вопроссӧ вӧлі сетӧма испанскӧй кыв вылын, но зэв тӧдчана иностраннӧй акцентӧн.
— Да, барон фон Эйсберг... то-есть — сеньор Чичаро, кӧсйи ме шуны, — веськӧдчис коронэль.
— Прӧститӧй, ме шуи тіянӧс важ нимнад.
Чичаро недыр чӧв оліс, дӧзмӧмысла сылӧн зэвтчисны черлыясыслӧн ён мышцаясыс.
Сэсся лэптіс щӧкасӧ, кыдзи кӧза, коді ёсь емъясӧн желлялӧма кывсӧ.
— Коронэль, ті век на вунӧданныд менсьым ӧнія фамилияӧс.
Прӧститӧй, мый меным лоӧ тіянлы та вылӧ индыны, но тіян вунӧдчӧмныд вермас вайны миянлы гырысь неприятностьяс.
Ті кӧ эськӧ лыддинныд иностраннӧй газетаяс, ті эськӧ тайӧс гӧгӧрвоинныд.
Найӧ пӧшти ставсӧ эрдӧдісны.
Найӧ тӧдӧны, мый Франколысь армиясӧ велӧдӧны вӧвлӧм гитлеровскӧй генералъяс.
Найӧ тӧдӧны и сійӧс, мый военнӧй промышленностьын да лабораторияясын уджалӧны миян специалистъяс, мый Испанияын дзебсясьӧны миян национал-социалистическӧй партияса руководящӧй кадръясысь уна тысяча морт.
Тайӧ вопросас тіян ӧшибканыд вермас вайӧдны омӧльторъясӧдз.
Недель мысти нин заграничнӧй газетаясын вермас лоны выль сенсация.
Мӧвпыштлӧй, мый шуис эськӧ каудильо *, коммунистъяс кӧ кутісны быд пельӧсын горзыны, и эз, дерт, помкаястӧг, мый фалангистъяс дінын уджалӧны сӧветникъясӧн гитлеровскӧй гестапоса бывшӧй сотрудникъяс.
* Каудильо — тадзи фалангистъяс шуӧны Франкоӧс.
Осторожнӧйджыкӧн колӧ лоны миянлы, коронэль.
Весиг ичӧтик ӧшибка вермас вӧчны вред миян политикалы.
Сеньор Чичаро вӧчис особӧй ударение бӧръя фраза вылас да многозначительнӧя нюмъёвтіс.
— Ме тайӧс гӧгӧрвоа, сеньор, — дорйис асьсӧ коронэль.
— Ме водзӧвылӧ кута старайтчыны не вӧчны татшӧм ӧшибкаяссӧ.
Но, веськыда кӧ шуны, ме ог думайт, медым свет вылас вӧліны уна сэтшӧм осёлъясыс, кодъяс эськӧ миянлы эскисны.
Сеньор Чичаро успокоитчис да матыстчис стен бердӧ, кӧні ӧшаліс Испаниялӧн ыджыд карта.
Лӧз флажокъясӧн сэні вӧлі пасъялӧма районъяс, кӧні действуйтӧны партизанъяс.
Сійӧ матыстіс карандаш помсӧ коричневӧй пятно дінӧ, код вылын сьӧд букваясӧн вӧлі печатайтӧма: «Сьерра Невада».
— Аддзанныд-ӧ, коронэль, меным кажитчӧ, мый тіян планныд абу бура мӧвпыштӧма.
Менам ыджыд опыт Белоруссияса партизанъяскӧд тышкасьӧмын.
Первой тіянлы колӧ вӧлі сетны распоряжение, медым карательнӧй экспедиция сотіс горнӧй гряда гӧгӧрысь став сиктъяссӧ, кодъяс отсалӧны партизанъяслы.
Мужчинаясӧс лыйлыны, нывбабаясӧс да челядьӧс мӧдӧдны концентрационнӧй лагерьясӧ да бырӧдны найӧс сэні шумтӧг, медым население прӧста эз шызьы.
Партизанъяслы паныд паськӧдны энергичнӧй операция, поддержитны сійӧс артиллерияӧн да самолётъясӧн.
Военнӧй операциякӧд ӧттшӧтш колӧ используйтны и ловушкаяс.
Дерт, татшӧм мероприятиелы колӧ корсьны настӧящӧй йӧзӧс.
Тіян, навернӧ, эмӧсь ещӧ «Гӧлубӧй дивизиялӧн» колясъясыс.
Ленинград дорын бойясын найӧ прӧйдитісны бур школа.
Киясныс налӧн тіравны оз кутны.
Мый ті шуанныд менам предложение йылысь, коронэль?
— Гӧгӧрвоана, гӧгӧрвоана...
Тайӧ абу омӧль идея, но сійӧ, шуа веськыда, требуйтӧ ёна хлопочитӧм.
И, сыысь кындзи, ме ог тӧд, ёна-ӧ серьёзнӧй став тайӧ делӧыс.
— Кыдз, ті ещӧ сомневайтчанныд, коронэль?
Тайӧ пучӧйясыс надзӧник йирасны миян государстволысь подувъяссӧ.
Сьӧкыдлунъясысь повны оз ков.
«Сьӧд удж — еджыд нянь!»
— вот кыдз коркӧ велӧдліс миянӧс фюрер.
Тайӧ кывъяс дырйиыс сеньор Чичаро сьӧкыда ышловзис да кунис ассьыс гӧгрӧс синъяссӧ, сетчис ылысса да приятнӧй казьтылӧмъясӧ.
Коронэль Морсильо видзӧдліс сы вылӧ, веськӧдчис да примитіс решение.
Сійӧ босьтіс пызан вылысь гӧрд карандаш, чертитіс карта вылын Сьерра Невада район гӧгӧр кытш да крестӧн черкйӧдліс став сиктъяссӧ, кодъяс веськалісны чертитӧм район пытшкӧ.
— Бур, мед лоӧ тіян ног.
А то вермас лоны сідзи, мый миян «гӧлубӧй империя» миянлы ӧти неприятнӧй лунӧ киссяс сідз жӧ, кыдзи киссис тіян «коймӧд империяыд».
Став тайӧ сиктъяссӧ ме тшӧкта бырӧдны.
Кӧсйи эськӧ ме аддзыны, кытысь тайӧ проклятӧй геррильеросъясыс босьтасны ӧні продовольствие да выль пополнение...
Но кывзӧй, сеньор Чичаро, — нимкодя горӧдіс коронэль, — менам югнитіс нӧшта на бурджык идея!
Сійӧ копыртчис сеньор Чичаро пель дінӧ да кутіс сылы мыйкӧ шӧпкӧдны, мый бӧрын найӧ гораа серӧктісны.
— Но, мый шуанныд менам предложение вылӧ?
— юаліс Морсильо.
Сеньор Чичаро тэрыба чеччыштіс кок йылас да топӧдліс каронэльлысь кисӧ:
— Тіян гениальнӧй юр, коронэль!
И абу этшаӧсь, ме эськӧ шуи, тӧдӧмлунъяс миян делӧын.
Пыр и тӧдчӧ, мый ті прӧйдитінныд миян Германияын бур школа.
Тайӧ зэв бур идея, коронэль...
Сӧмын тані колӧ зэв стрӧг тайна.
Коронэль Морсильо пуксис письменнӧй пызан сайӧ:
— Бур, ме гижа приказ.
Прӧститӧй, сеньор, тайӧ оз ло дыр.
Недыр мысти сійӧ кыпӧдчис, котшнитіс каблукъяснас, мыйысь чорыда зёльӧбтісны шпораясыс, да шыӧдчис адъютант дінас, кодлӧн повзьӧм чужӧмыс мыччысис восьтӧм ӧдзӧсын:
— Лӧсьӧдны завтрак!
Вина — медся бурсӧ да медся важсӧ гренадскӧй пӧдвалъясысь!
— Гӧгӧрвоана, господин коронэль.
Разрешитӧй мунны?
— Мунӧй!
3
Лунтыр пӧльтіс лун тӧв.
Сахаралӧн пӧсь лолалӧмыс, коді воис Гибралтарскӧй пролив пыр, личкис да сотіс, кыдзи пеклӧын.
Косьмӧм горнӧй лишайникъяслӧн ёжлӧн кодь емъясыс сатшйӧдлісны партизанъяслысь кокъяссӧ вӧньысь кыӧм лаптияс пырыс.
Шор берег вылын партизанъяс вӧчисны дженьыдик привал, веськӧдісны горш косьмӧмъяснысӧ да некымын минута мысти бара вӧрзьӧдчисны водзӧ.
Водзӧ вӧчӧм быд воськов вӧлі налы дона, быд лишнӧй минута кежлӧ задержитчӧм вермис налы сулавны уна дас олӧм.
Коймӧд сутки нин найӧ эз тӧдны ни узьӧм, ни шойччӧм.
Горнӧй хребетлӧн векни трӧпаяс кузя колӧ вӧлі прӧйдитны Сьерра Невадалӧн центральнӧй долина дінті, медым петны кытшысь.
На мышкын дугдывтӧг вӧлі кылӧ канонада да пулемётысь лэдзалӧм дженьыд очередьяс.
Артиллерийскӧй снарядъяслӧн взрывъясысь жугласисны Мулхасэнса скалаяс.
Гӧралӧн шыльыд пӧкат вылын ыпнитлывліс би да петкӧдчывлісны тшынлӧн руд кытшъяс, а тӧвлӧн пӧся лолалӧмыс кыпӧдіс найӧс вывлань да пӧртіс причудливӧй лентаясӧ, кодъяс серпантин моз гартчисны скалаяс гӧгӧр.
Коронэль Морсильолӧн йӧзыс зілисны пӧртны олӧмӧ асланыс начальниклысь приказ.
Рытъя рӧмыдас ыпнитлывлісны долинаясын крестьянскӧй лачугаяслӧн кос вевтъяс, би кывъяс нюлісны посни сиктъяс, скӧтӧс да йӧзӧс, кодъяс эз удитны мунны да дзебсьыны пемыдас.
Крестьяна мунісны гӧраясӧ: мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, пӧрысьяс.
Найӧ мунісны ӧти мыльксянь мӧдӧдз, чукӧртчылісны чукӧръясӧ да зумыша видзӧдісны долинаса би вылӧ.
Найӧ, кодъяслӧн ещӧ гражданскӧй войнасянь на вӧлі дзебӧма винтовкаяс, судзӧдісны найӧс гуся местаясысь да ӧшӧдалісны пельпом выланыс.
Кӧть патронъясыс вӧлі этша, но винтовкаясыс кыдзкӧ пыр жӧ внушайтісны наӧн владейтысьяслы отвага да кывкутӧмлысь чувство.
Найӧ сетавлісны индӧдъяс, котыртісны йӧзӧс, а асьныс петкӧдчывлісны век сэні, кӧні медся ёна грӧзитіс опасность.
Некор ещӧ Сьерра Невадалӧн скалаяс эз дзеблавны сы мында преследуйтана йӧзӧс, мыйта ӧні.
Фалангистъяс вылӧ лэччисны вылісянь изъя лавинаяс, и эз ӧти олӧм помасьлы крестьянаӧн меткӧя лэдзӧм пуляясысь.
Партизанскӧй отряд, кодӧн веськӧдлісны Александро Ортэга да Макарио Родригес, ӧдйӧ содіс.
Выль партизанъясӧс бура испытывайтісны, медым отрядӧ эз сюйсьыны случайнӧй йӧз либӧ, мыйысь позьӧ вӧлі повны, шпионъяс да предательяс.
Выль йӧзлы колӧ вӧлі судзӧдны оружие.
Крестьяна лэччывлісны долинаясӧ, кодйысисны дворъясын да перйывлісны оружие.
А частӧджык оружиесӧ вӧлі дзебӧма матігӧгӧрса скала щельясӧ.
— Коді эськӧ вермис эскыны, мый Андалузияса гӧраяс да керкаяс дзеблалӧны сэтшӧм уна оружие!
— нимкодьпырысь шуис Александро.
— А тэ ӧмӧй думайтан, мый тэнад рӧдинаын, Астурияын, делӧясыс мӧдногаӧсь?
Со аддзан, — гордитчана гӧлӧсӧн шуис Макарио да лэптіс ассьыс винтовкасӧ, — видзӧдлы менам винтовка приклад вылӧ...
Коричневӧй пу вылын вӧлі визьнитӧма пулялӧн ёсь йылӧн: «1936 во, мадридскӧй фронт».
Рытнас партизанскӧй отряд бӧрйис узянін вылӧ неыджыд горнӧй котлован, кытчӧ сьӧкыда позис веськавны, но кысянь тыдаліс став матігӧгӧрыс.
Котлован гӧгӧрыс сувтӧдісны часӧвӧйясӧс, а горнӧй трӧпаяс кузя ыстісны патрульясӧс.
Александро да Макарио пырисны ыркыд пещераӧ, ӧзтісны бипур да кутісны лӧсьӧдны водзӧвылӧ действуйтан план.
Друг кылісны кодлӧнкӧ тэрыб воськовъяс.
Кодікӧ рӧмыдас матыстчис на дінӧ, крукасьліс изъясӧ да кокъясыс инмылісны зёльгысь гранит торъясӧ, кодъяс шумӧн да трачкакылӧмӧн исковтісны крут скалистӧй стен кузя долинаӧ.
Александра да Макарио лэптісны синъяснысӧ карта вылысь да видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Коді локтӧ?
— кыліс пыранінын часӧвӧйлӧн стрӧг гӧлӧс.
— Патрульлӧн командир Мигуэль Морено.
Меным колӧ сёрнитыштны командиркӧд.
Зэв срочнӧ.
Верманныд ті сійӧс садьмӧдны?
— Сійӧ оз на узь.
Виччысьлӧй, ме доложита.
Пещераӧ джуджыд пыранінын, кодлысь улыс юкӧнсӧ вӧлі вевттьӧма брезентӧн, медым ортсысяньыс эз тыдав биыс, тыдовтчис часӧвӧй:
— Ортэга ёрт, тіянкӧд кӧсйӧ сёрнитны патрульлӧн командир Мигуэль Морено.
— Мед пырас.
Пещераӧ пырис неыджыд тушаа морт.
Кор сійӧ пуксис бипур дінӧ да шевгӧдіс паськыд вурун плащсӧ, бура кутіс тӧдчыны подростоклӧн вӧсньыдик станыс.
Мигуэль пуктіс аслас пидзӧсъяс вылӧ винтовкасӧ да, частӧ лолалігтыр, кипыдӧснас чышкис пӧсялӧм плешсӧ.
— Командир ёрт, лагерсянь некымын километр сайын ми паныдасим гӧраясын партизанъяслӧн отрядкӧд, коді кӧсйӧ ӧтувтчыны миянкӧд, — докладывайтіс Мигуэль.
— Ладнӧ, но мыйла тэ эн вайӧд найӧс татчӧ, Мигуэль?
— Сы вӧсна мый найӧ унаӧнӧсь.
Морт квайтымын, ставныс мулъяс вылынӧсь да зэв бура вооружитчӧмаӧсь.
— Мый нӧ найӧ шуӧны?
— Ми хефэ *, найӧ нинӧм оз кӧсйыны миянлы висьтавны.
Дольӧны сӧмын ӧтитор: нуӧдӧй миянӧс тіян командир дінӧ.
* Начальник.
— Кытчӧ нӧ найӧ колисны?
— Миян патруль дінын.
Найӧ виччысьӧны тіянӧс сёрнитчӧм вылӧ.
Водзӧ ми найӧс эг лэдзӧй.
— Мый шуан, Макарио?
— юаліс Александро аслас вежысьлысь.
Макарио чӧла видзӧдіс бипур вылӧ да мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
— Квайтымын бура вооружитчӧм йӧз вӧліны эськӧ миянлы эз омӧль пополнениеӧн.
Найӧ, тыдалӧ, важ партизанъяс.
Абу дивӧ, мый найӧ оз кӧсйыны дӧверяйтны миян патрульяслы.
Александро, ме ветла и ставсӧ лӧсьӧда.
— Но найӧ кӧсйӧны сёрнитны сӧмын командиркӧд, — суитчис сёрниас Мигуэль Морено.
— Ладнӧ, сідзкӧ ме муна ачым, — помаліс Александро Ортэга.
Сійӧ кыпӧдчис, шыбитіс пельпомъяс вылас плащ, сьыліас ӧшӧдіс автомат да юрас пуктіс берет.
— Видзӧдлам, кутшӧм йӧз.
Ребятаыс кӧ бурӧсь, Макарио, примитам найӧс ас дінӧ.
— Но, Александро, ӧтнад эн мун!
Босьт аскӧдыд некымын дас мортӧс.
Ме пыр жӧ кора, — шуис Макарио да кыпӧдчис, медым вӧчны шуӧмторсӧ.
— Оз, оз ков.
Мед ребята шойччасны.
Водзын ӧд миян патруль...
Мунам, Мигуэль!
Тӧждысьӧмӧн кыпӧдчис и Мигуэль Морено.
Зон заводитіс партизанитны неважӧн на, но вермис нин выполнитны некымын кывкутана задание.
Сійӧ вӧлі Гренадаысь.
Кор фалангистъяс арестуйтісны подпольнӧй уджысь сылысь батьсӧ да мамсӧ, сійӧ муніс гӧраясӧ.
Гренадаын сылӧн колис батьсяньыс дядь да некымын друг.
Кор Мигуэль мӧдӧдчывліс карӧ разведкаӧ, сійӧ век сувтліс на ордӧ.
Том разведчиклӧн татшӧм походъяс бӧрын партизанскӧй отрядын лоліны свежӧй газетаяс да уна выль юӧръяс.
Александро Ортэга вӧлі нин пещераысь петанінын.
Мигуэль сувтіс, кыдз быттьӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но нинӧм эз шу да муніс командир бӧрся.
Сійӧс мучитіс шуштӧм подозрение, но сійӧ яндысис висьтавны сы йылысь: ещӧ лыддясны полысь кӧчӧн.
— Ме муна водзас, Ортэга ёрт.
Гӧраясын пемыд да трӧпаясыс векниӧсь.
Мунӧй дзик ме бӧрся.
Ме нуӧда тіянӧс.
— Ладнӧ, Мигуэлито, мун водзын.
Тэ мужественнӧй зон.
Кор неуна быдмыштан, ме назначита тэнӧ разведчикъяслӧн командирӧн.
Кӧсъян эськӧ?
— Да, Ортэга ёрт.
Меным тайӧ зэв кажитчӧ.
Найӧ дыркодь лэччисны гӧра пӧкат кузя.
Ставсӧ гӧгӧр вӧлі шымыртӧма войся чӧв пемыдӧн.
Сӧмын тані и сэні долинаясын пӧжаръяс местаын чусалісны ӧгыр чукӧръяс, да сынӧдас кыліс сотчӧм дук.
Некымынысь найӧ кыпӧдчывлісны гӧра йывъяс вылӧ, сэсся бӧр лэччывлісны.
Пемыд том коз понӧльяс сайын кыпӧдчис дзик веськыд скала.
— Ортэга ёрт, сэні миян патруль да бокӧвӧй партизанъяс.
Ме муна водзӧ да висьтала, медым некымын партизан локтісны татчӧ тіян дінӧ.
— Да, мун действуйт.
Тадзи бурджык.
Ме виччысьла трӧпа помас, вот эсійӧ чегӧм пу улас.
Подростоклӧн фигураыс воши войся пемыдас.
Александро Ортэга пуксис пу улӧ, нетшыштіс козлысь увсӧ да кутіс надзӧник, ӧтиӧн-ӧтиӧн, нетшкыны ёсь емъяссӧ.
Вӧрын кутісны трачкакывны кос увъяс.
Пуяс костті вуджрасисны пемыд фигураяс.
Найӧ кыпӧдчывлісны, бара копыртчылісны.
Неужели тайӧ сӧмын кажитчис?
Александро Ортэга чышкыштіс синъяссӧ.
Эз, сэні локтісны йӧз.
Налӧн кок шыясыс кылісны нин зэв матын.
Ыджыд скала дінын, код сайӧ воши ичӧтик Мигуэль, долинаӧ киссис гальки.
Кажитчис, мый сэні, пемыдінас, тышкасьӧны некымын морт.
Друг войся чӧв-лӧньсӧ орӧдіс Мигуэль Мореналӧн вӧсни, гора гӧлӧсыс:
— Бӧрлань!
Командир ёрт, бӧрлань!
Миянлысь патрульӧс... виалӧмаӧсь!
Горӧдӧм бӧрся сяркнитіс дженьыдик автоматнӧй очередь.
Александро кватитіс ассьыс автоматсӧ.
Но сэк жӧ быд боксянь сы вылӧ уськӧдчисны вооружённӧй йӧз.
Ён кияс топӧдісны голясӧ.
Юрӧ кучкӧм... и гӧраяс, долинаяс, пуяс да вӧрысь йӧз — ставыс вӧйи пемыдӧ, воштіс формасӧ да смыслсӧ.
4
Кор Александро Ортэга бӧр воис садяс, сійӧ дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мый сыкӧд лои.
Ичӧт помещениеыс муніс горт вылӧ.
Сійӧ куйліс уль, лёк дука сёй джоджын, висисны бокъясыс; пельӧсын сісь идзас пиын ноксисны крысаяс.
Вылын, пӧшти дзик пӧтӧлӧк дінас, кыз стенын тыдаліс сьӧд кӧрт решёткаа кузьмӧс розь.
«Тюрьма!
— вӧлі медводдзаӧн, мый гӧгӧрвоис Александро.
Надзӧник сылы уси дум вылас став лоӧмторйыс.
— Проклятӧй негодяйяс!»
Зёлькнитіс ключ.
Кутісны омлявны сімӧм ӧдзӧс дзиръяс.
Ӧдзӧс рӧмыдын мыччысисны кык вооружённӧй фалангист.
— Сувт!
Допрос вылӧ!
— кыліс пельтӧ вундысь гӧлӧс.
Александро сьӧкыдпырысь кыпӧдчис.
Юрыс висис да бергӧдчис.
Кажитчис, мый голясӧ век на топӧдӧны кӧрт чуньяс.
— Тэрыбджыка!
— горӧдіс сійӧ жӧ вундысь гӧлӧсыс.
Александро ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Найӧ прӧйдитісны некымын коридор, кайисны посъяс кузя.
Медбӧрын сувтісны ыджыд, ёна югдӧдӧм ӧдзӧс дінын.
— Сеньор коронэль, разрешитӧй пыртӧдны?
— ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧн, чинтӧм, подобострастнӧй гӧлӧсӧн юаліс охранникъяс пиысь ӧтиыс.
Ӧтветӧн вӧлі начальник килӧн небрежнӧя вӧрзьыштлӧм.
Ӧдзӧс воссис, и Александроӧс йӧткыштісны югыд помещениеӧ.
Пызан дорын пукаліс фалангалӧн офицерскӧй формаа кузь, косіник морт.
Сылӧн гӧрба ныр вылас югъялісны ӧчкияслӧн кыз стеклӧяс.
Ӧчкияслӧн сьӧд дужкаяс ӧдва кутчысисны ӧшалысь пельяс вылас.
Чукырӧсь, виж чужӧмыс вӧлі мунӧ нярмӧм капуста кор вылӧ.
Кымӧсыс вӧлі ёна петӧма водзлань, а сы улын джуджыд гуранъясын котралісны сьӧд синъяс.
Сыкӧд орччӧн пызан вылын куйлісны револьвер да нюглясьысь арапник.
Пызан улын, кыз мордасӧ воддза лапаяс вылас пуктӧмӧн, куйліс пашкыр гӧна зэв ыджыд пон.
Александро пыригӧн сійӧ нюжӧдіс сылань мордасӧ, исыштіс паськыд ныр розьяснас воздухсӧ, сэсся дышпырысь паськӧдіс вомсӧ, очсӧдіс да бара пуктіс мордасӧ лапаяс вылас.
— Пуксьӧй, сеньор Александро, — шуис пызан сайын пукалысь фалангист да индіс кинас пызан мӧдар бокса улӧс вылӧ.
— Лоам тӧдсаӧсь: коронэль Морсильо.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, но Александро быттьӧ эз и аддзы тайӧс.
Сійӧ пуксис да спокойнӧя видзӧдліс коронэль чужӧмӧ.
— Тӧданныд-ӧ ті, мый тіянлысь партизанскӧй отрядтӧ ставнас талунъя войӧ босьтӧма пленӧ?
Ставнас, медбӧръя мортӧдз...
И тайӧс вӧчисны менам партизанъяс!
— Коронэль мудера серӧктіс да нуӧдіс водзӧ: — Висьталӧй, кыдзи найӧ тіянлы кажитчисны?
Абу ӧмӧй молодечьяс?
Александро дрӧгмуні.
Неужели ставнысӧ кутісны?
И Макариоӧс и ичӧтик Мигуэльӧс?
Оз, оз, тайӧ оз вермы лоны!
Сійӧ зілис петкӧдлыны асьсӧ спокойнӧйӧн, но кыліс, кыдзи сырмӧны банбокъяслӧн мускулъясыс да гырысь пӧсь войтъяс исковтӧны кымӧссяньыс сылӧн тшӧкыд синкымъяс вылас.
Сійӧ мурч-курччис пиньяссӧ, медым пӧдтыны горӧдӧмсӧ, да тупкис синъяссӧ кипыдӧснас.
Коронэль дыр да внимательнӧя кыйӧдіс Александро бӧрся, сэсся заводитіс выльысь:
— Да, тадзи сійӧ век овлӧ, кор йӧз кӧсйӧны юрнас розьӧдны стенсӧ.
Висьталӧй, сеньор Ортэга, неужели Испанияын сэтшӧм омӧля нин овсьӧ, мый ті нарошнӧ сюянныд ассьыныд юрнытӧ петляӧ?
Сёрнитӧй, кора тіянӧс, мыйла ті чӧв оланныд?
Меным ті смела верманныд дӧверитны ассьыныд став мӧвпъяснытӧ.
Тані некод оз кывзы.
Кора.
Ме виччыся.
Меліа, любезнӧя кыліс коронэльлӧн гӧлӧс.
Александро век на чӧв оліс.
— Ог гӧгӧрво, мыйла ті юасянныд менсьым став татшӧмтор йывсьыс?
— медбӧрын шуис сійӧ.
— Кажитчӧ эськӧ, мый менам видзӧдласъясыс долженӧсь лоны тіянлы тӧдсаӧсь меӧн вӧчӧм делӧяс серти.
— Но йӧз вежлалӧны ассьыныс видзӧдласъяссӧ.
Ме сідзжӧ коркӧ вӧлі убеждённӧй республиканецӧн, а ӧні...
— Ті лоинныд республикалӧн палачӧн, — содтіс Александро.
— Ті волнуйтчанныд и онӧ гӧгӧрвоӧй, мый сёрнитанныд.
Сёрниыс мунӧ тіян олӧм йылысь, — стрӧга шуис коронэль.
— Гӧгӧрвоана-ӧ тіянлы, мый туйыс тіян...
— Сӧмын ӧти, — торкис Александро коронэльӧс.
— Менӧ виасны...
Ме гӧгӧрвоа и дась та дінӧ.
— Эм и мӧд туй.
Ті кӧ окотитанныд лоны миянлы пӧлезнӧйӧн... пӧлезнӧйӧн асланыд рӧдиналы...
Мый вермас лоны таысь благороднӧйджыкыс?
Тіянлы кӧ оз кажитчы ӧнія положениеыс, миян достижениеясыс, отсалӧй миянлы.
— Сеньор, ті предлагайтанныд грабитны крестьянаӧс, сотны налысь керкаяс, преследуйтны быд свободнӧй мысль, эксплуатируйтны да нартитны уна миллион йӧзӧс ичӧтик чукӧрлӧн интересъяс вӧсна...
— Но татшӧм порядокыс ӧмӧй сӧмын Испанияын?
— торкис Александроӧс коронэль Морсильо.
— Быдлаын ӧд тадзи: Америкаын, Англияын, Африкаын, Индияын...
Тадзи сійӧ вӧлі, тадзи сійӧ лоас.
Сэтшӧм историялӧн законыс.
А ті ещӧ эсканныд чудесаясӧ, сыӧ, мый суитчасны мукӧд державаяс да путкыльтасны генерал Франкоӧс.
Йӧй юръяс!
Франко кӧ и мунас, тайӧ лоас оз народлӧн кӧсйӧм серти, а сӧмын миянкӧд сёрнитчӧм бӧрын.
А ми колям да кутам выполняйтны сылысь вӧлясӧ.
Народ — курӧг кодь, коді кватлалӧ ид тусь да оз аддзы, мый сылы юр вылас киссьӧ дзонь мешӧк тусь, коді грӧзитӧ сылы смертьӧн.
Ті ӧмӧй онӧ аддзӧ, мый уна государствояс поддерживайтӧны миянӧс?
А мыйла эськӧ налы вӧчны мӧдногӧн?
Найӧ абу сэтшӧм синтӧмӧсь, кыдзи ті.
Кытысь ещӧ ті аддзанныд татшӧм озыр свинеч рудаяссӧ?
А миян ртутнӧй копияс!
Кӧні ещӧ татшӧм озыр кӧрт рудаыс, пробкӧвӧй дублӧн татшӧм вӧръясыс, оливкӧвӧй садъясыс, апельсинъясыс да винаясыс, кыдзи миянын?
Тайӧ озырлунъясыс эксплоатируйтсьӧны быдсикас иностраннӧй монопольнӧй компанияясӧн.
Та вӧсна зэв естественнӧ, мый найӧ миянлы отсалӧны да поддерживайтӧны миянлысь политика.
Кӧинъяс пӧтӧсь и ыжъяс дзоньӧсь.
— Тайӧ кӧинъясыс кӧсйӧны водзӧвылӧ захватитны ставнас Европасӧ да Латинскӧй Америкаӧс, — содтіс Александро.
— Ті дзик правильнӧ гӧгӧрвоанныд миянлысь политикасӧ.
Сӧмын сы вӧсна ме татшӧм дыр и сёрнита тіянкӧд.
— Но правильнӧ гӧгӧрвоны — тайӧ оз на ло поддерживайтны.
— Англия да Америка миянӧс гӧгӧрвоӧны и поддерживайтӧны.
Налӧн абу серьёзнӧй возражениеяс Франко режимлы.
Найӧ бура тӧдӧны, мый народнӧй республика дырйи мупытшкӧсса озырлунъяс вуджасны народ киясӧ.
Концессияясӧс, кодъяс эмӧсь тайӧ государствояса компанияяслӧн, лоӧ аннулируйтӧма.
Миян государственнӧй устройство сідзжӧ оз кыпӧд налысь возражениеяс.
Ӧткымынторъяс кузя найӧ весиг завидьтӧны миянлы.
Франция?
Сійӧ миянлы прамӧя отсаліс.
Франциялӧн сэкся нейтралитеттӧг ми эськӧ эгӧ победитӧй гражданскӧй войнаын.
Ми ыджыд уджйӧзаӧсь Блюм да Даладье водзын.
Вот сідзи: ставыс тіянлы паныд, и ті ставыслы паныд.
Оз ло тӧлкаӧн надейтчыны сы вылӧ, мый тіянӧс спаситас ӧтнас Сӧветскӧй Союз.
Здоровӧй юр да яснӧй вежӧр аддзӧны олӧмсӧ и будущӧйсӧ сӧмын сідз, кыдзи ме тіянлы найӧс рисуйта.
Ме предлагайта тіянлы уджавны миянкӧд — весавны миянлысь провинцияясӧс партизанъясысь.
Ми огӧ вунӧдӧй тіянӧс, зӧлӧтаӧн кисьтам!
Ті верминныд эськӧ овны Испанияса медся уважаемӧй сеньоръяс серти не омӧльджыка.
— Эм кык Франция, Америка да Англия, — старайтчис кыдз мый позьӧ спокойнӧйджыка сёрнитны Александро.
— Эм сідзжӧ кык Испания: ми да ті, народ да сійӧс нартитысьяс.
Но народӧс тіянлы не победитны.
Честнӧй, благороднӧй испанецъяслы зывӧк тіян зӧлӧтасьыд.
Сійӧс киськалӧма народлӧн пӧсьӧн да вирӧн...
— Ланьт, негодяй!
— грымӧбтіс коронэльлӧн гӧлӧс.
Пон звирк-чеччис, кусыньтіс ассьыс пашкыр бӧжсӧ, нюлыштчис да зэв лёкысь видзӧдліс аслас господинлӧн враг вылӧ.
Воздухсӧ вундіс плетьлӧн шутёвтӧм.
Лэчыд дой сотыштіс Александроӧс.
Александро чеччыштіс, кватитіс улӧс, но сылысь кисӧ тшапнитіс пон.
Бокса, сёрнитігӧн джынвыйӧ восьса ӧдзӧсъяс ӧні воссисны гурйыв, и сэні мыччысис барон фон Эйсберглӧн топыд фигураыс.
— Сеньор Чичаро, — горзіс лёкысла пузьӧм коронэль, — Сьерра Невадаса изъяскӧд ме сёрнитны ог кӧсйы!
Гашкӧ, видлам...
— Нимкодьпырысь, коронэль.
Важысянь нин менам мускулъяслы эз вӧв подходящӧй удж.
Коронэль личкис пызан вывсьыс ичӧтик кнопка.
Пырисны кык охранник.
— Кӧрталӧй кияссӧ тайӧ люкасьысь скӧтинаыслысь да нуӧдӧй гӧрд комнатаӧ!
— горӧдіс коронэль.
Александроӧс чужъялӧмӧн йӧткыштісны комнатаысь.
— Мунам нуръясьыштам.
Тайӧ ӧрешкисӧ оз ло зэв кокни йирны.
...Векни ӧдзӧс пыр Александроӧс пыртӧдісны гӧгрӧс, циркӧвӧй арена кодь, ӧшиньястӧм помещениеӧ.
Стеннӧй нишаын, неуна вылынджыкинын, коді вӧлі мунӧ театральнӧй сцена вылӧ, ӧзйис югыд люстра.
Вывтас местаыс петіс помещениеас овалджынйӧн.
Шӧрас сэні сулаліс кузь ляпкыд пызан, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма завтрак вылӧ, сы вылын — бутылкаяс да унапӧлӧс кӧдзыд закускаяс.
Пызан гӧгӧр веськыд радӧн вӧлі сувтӧдалӧма небыд ляпкыд креслӧяс.
Коронэль Морсильо да Чичаро кайисны вывтас местаас, пуксисны, заводитісны юны да панісны мирнӧй сёрни.
Александро сувтіс ӧдзӧс дінӧ да кутіс видзӧдны помещениесӧ.
Стенъясас ӧшалісны йӧзӧс пытайтӧм вылӧ разнӧй кӧрт да пу приспособлениеяс: унапӧлӧс формаа да ыдждаа ударнӧй оружие, гезйысь вӧчӧм петляяс, кӧрт кандалъяс, горт кодь ящик, электрическӧй проводъяс контактъясӧн, мӧлӧтъяс да лӧмъяс.
Дзирдалысь люстраыс ёна югдӧдіс гӧгрӧс помещениесӧ.
Сійӧ вӧлі ставнас краситӧма гӧрд маслянӧй краскаӧн.
Сплошнӧй вогнутӧй стенаӧ вӧлі сюйӧма крукъяс, циркӧвӧй купол кодь джуджыд пӧтӧлӧк бердӧ вӧлі кӧрталӧма трапеция.
Кузь гез помъяс, крыса бӧжъяс моз, ӧшалісны пӧтӧлӧксянь.
Нишаын вывтас местаас ӧшаліс генерал Франколӧн зӧлӧтӧй рама пытшкын портрет.
— Сеньор Чичаро, — кыліс коронэльлӧн гӧлӧс, — меным удж водзын медся ёна кажитчӧ курыд малага сола миндальӧн.
Чудеснӧй напиток!
Сійӧс кужӧны гӧтӧвитны сӧмын Испанияын.
Сійӧ возбуждайтӧ фантазия да вӧчӧ тӧлкаджыкӧн вемтӧ.
Ог эскы, медым святӧйяслӧн райын вӧлі таысь на бурджык юантор.
— Но, коронэль, — шыасис Чичаро (сылӧн кывйыс тӧдчымӧн сорласис), — а мыйӧн омӧль астурийскӧй анисӧвӧй?
Ми, немецъяс, радейтам ёсьджыкторъяс, сы вӧсна мый миян характер чорыдджык да резкӧйджык.
Ті, испанецъяс, коронэль, неуна небыдджыкӧсь.
Миян, — сійӧ кытшовтіс чуньнас помещение гӧгӧр, — татшӧм кӧлуйыс надзӧник вуджис история областьӧ.
Миян вӧліны кӧлесаяс вылын смертоноснӧй машинаяс, смерть комбинатъяс, кодъяс бырӧдісны луннас тысячаясӧн.
Ті вывті ёна кутчысянныд историяӧ и, прӧститӧй, коронэль, лоинныд неуна гажтӧмӧсь.
Ті вывтіджык увлекайтчанныд чувствоясӧн да воштанныд тӧлкнытӧ...
А ӧні заводитам, коронэль.
Видлам кинымӧс.
Найӧ ещӧ ӧтчыд чокнитчисны да сувтісны.
Стенысь босьтісны да пасьталісны халатъяс, пуджисны сосъяснысӧ да кузь резинӧвӧй перчаткиасисны.
Кианыс арапникъясӧн найӧ лэччисны площадка вылысь да шатласигтырйи локтісны Александро дінӧ.
— Но, кыдз асьсӧ чувствуйтӧ свободнӧй Испания, дорӧм Прометей?
— пиньяссӧ жергӧдӧмӧн юаліс коронэль.
— Тӧдса тэныд сійӧ, кодлӧн портретыс ӧшалӧ стенас?
Александро нинӧм эз вочавидз.
— Но, лок матӧджык, лок матӧджык, миян гӧраясысь повтӧм зон!
Кусыньт ассьыд куснясьтӧм мыштӧ каудильо чужӧм водзын!
Александро эз вӧрзьӧдчы.
— Ах, тэ он кӧсйы?
Артавны кужан?
Лыддьы, кымын тэнад пиньыд.
Ӧти, кык, куим...
Коронэль Морсильо ырыштчис да кучкис Александролы банбокас.
Мӧдысь, юрас, кучкис Чичаро.
Александро син водзын ставыс бергӧдчис.
Сійӧ шатовтчис да паськыда паськӧдіс кокъяссӧ, медым не усьны.
Пон сатшкысис пиньяснас сылы мышкас.
Сэсся сійӧс нӧйтісны арапникъясӧн.
Медбӧрын истязательяс мудзисны; сьӧкыда лолалігтырйи найӧ вешйисны пызан дінӧ да заводитісны юны.
Александро колис ӧтнас джоджын.
Мышкыс сотчис, быттьӧ биӧн сотӧм бӧрын.
Сійӧ кыліс, кыдзи мыш да кокъяс кузяыс визувтіс пӧсь вир.
— Коронэль, — заводитіс Чичаро, — великӧй Германия аслас асыввыв областьясын практикуйтіс пыткаяслысь метод, кодӧс вӧлі нимтӧма гестаповскӧй инструкцияясын «чӧрт качельясӧн».
Арестованнӧйӧс ӧшӧдлісны кокъясӧдыс пӧтӧлӧкӧ да качайтісны сідзи, мый юрыс сылӧн кучкассис стенъясас да джоджас.
Ох, коронэль!
— куснясьӧмӧн сераліс Чичаро.
— Тайӧ приёмнас весиг мыжтӧмъяссӧ заставляйтісны лоны мыжаясӧн.
Сӧмын убеждённӧй коммунистъяс эз сдайтчывны.
Великолепнӧй приём, коронэль!
Коронэль юис ыджыд румка анисӧвӧй вина да чукыртчис:
— Испанияын эмӧсь пыткаяслӧн аслас национальнӧй орудиеяс, аслас методъяс, кодъясӧс ми видзам, кыдзи испанскӧй историялысь священнӧй реликвияяс.
Вот сэні, стенас, ӧшалӧ сідз шусяна «испанскӧй сапӧг», коді дас кӧкъямысӧд нэмӧдз паськыда применяйтсис не сӧмын миянын, но и Европаса став тюрьмаясын.
Сійӧ, кыдзи аддзанныд, артмӧма кык кӧрт пластинаысь, кодъясӧс кусыньтӧма кок формаӧн.
Пластинаяс пытшкас эмӧсь дженьыд, тшӧтшыд пома кӧрт выступъяс.
Пластинаяссӧ пуктӧны ӧти либӧ кыкнан кок вылас, пидзӧссьыс улӧджык, да надзӧник зэлӧдӧны винтъясӧн.
Выступъясыс личкӧны кокчӧр лыяс вылӧ.
Тайӧ терпитны вермытӧма, мучительнӧя дойдӧ.
Медым содтыны мучениеяссӧ, личкӧмсӧ слабмӧдӧны винтъясӧн да сэсся винтитӧны найӧс бара, а пластинаяс кузяыс позьӧ котшкӧдны мӧлӧтъясӧн, медым штыръясыс — выступъясыс — нӧшта пыдӧджык сатшкысисны телӧас лыяссӧ дрӧбитны грӧзитӧмӧн.
Но, кыдзи, сеньор Чинаро?
— Гениальнӧ, коронэль, гениальнӧ!
Зэв жаль, ме татшӧм процедурасӧ эг аддзыв.
Тайӧ нӧшта интереснӧйджык ловъя йӧзӧс ва бӧчкаӧ вӧйтӧм дорысь.
Миян кӧ великӧй предшественник — герцог Альба — чеччис гортйысь, сійӧ эськӧ вӧчис миянлы комплиментъяс.
Юам дай заводитам.
Тіян здоровье, коронэль!
Миянӧс виччысьӧ удж...
Найӧ локтісны стен бердӧ да лэдзисны пыткаяс нуӧдӧм вылӧ сьӧкыд орудие.
— Эй, — горӧдіс коронэль, — ветлывлін-ӧ тэ коркӧ сапӧгӧн?
— Испанияыс ставнас, тіянысь кындзи, ветлӧдлӧ рубищеӧн да вӧньясысь кыӧм лаптиясӧн.
— Бур, ми кӧть кӧмӧдам тэнӧ кулӧмводзвылад.
Морсильо корис кык охранникӧс — ыджыд тушаа, тшӧг фалангистъясӧс.
Коронэльлӧн знак серти охранникъяс уськӧдчисны Александро вылӧ да личкисны сійӧс джоджас.
Чичаро пуксис сылы кынӧм вылас, а Морсильо кушӧдіс Александролысь кокъяссӧ да сюйис найӧс пытка орудиеӧ.
— Кор тэ вежан мӧвпъястӧ, восьты ассьыд вомтӧ.
— Некор талы не лоны!
— Сідзкӧ тэ кулан!
— Веськодь...
Но народ бессмертнӧй... сійӧ отомститас тіянлы...
Александро терпитны позьтӧм дой вӧсна мурч-курччис пиньяссӧ.
Еджыд ру, первойсӧ пырыстыдалана, сэсся пыр сукджык, гудыртіс сылысь синъяссӧ.
Мый тайӧ, оз-ӧ тыдав сэні, ылын, гӧра?
Сьерра Невадаыс ставнас кыпӧдчис да аслас партизанъяскӧд тшӧтш локтӧ сы дінӧ отсӧг вылӧ...
Эз, тайӧ вӧлі Испания киас куим рӧма республиканскӧй знамяӧн...
Александро воштіс садьсӧ, сійӧ нинӧм нин сэсся эз кыв.
Александро паляліс.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрбок: сійӧ жӧ камераыс, кӧні сійӧ колльӧдіс первойя войсӧ.
Оз позь вӧлі тӧдмавны, дыр-ӧ сійӧ узис.
Коронэль Морсильо да Чичаро матын эз вӧвны.
Пельӧсысь кыліс тӧдса гажӧдчӧм: крысаяс йирисны сісь идзас.
Камера ӧшинь пыр омӧлика писькӧдчис югыд.
Кельыд небеса вылын резкӧя тӧдчисны тюремнӧй решёткалӧн кыз кӧрт крестъяс.
Александро заводитліс кыпӧдчыштны, но эз вермы.
Терпитны позьтӧма висисны ранитӧм кокъясыс.
Юрын жувгис, мышкыс ёнтіс нӧйтӧмысь да пон курччалӧмысь.
Сійӧ нюжӧдчис васӧд сёй джоджӧ да кутіс наблюдайтны ыджыд черань бӧрся, коді кыис пӧтӧлӧк улын руд чераньвез.
Кок шыяс...
Кодкӧ матыстчӧ ӧдзӧс дінӧ.
Гольснитіс ключ, и камера ӧдзӧсъясын мыччысис сутанаа священник, кодлӧн киас вӧлі крест да евангелие.
Чужӧмыс сылӧн тюремнӧй ӧшиньлӧн слаб югыдас кажитчис кельыдвижӧн, воскӧвӧй сись кодьӧн.
Сійӧ матыстчис кок чунь йылас, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, и сутана сосъясыс вӧчисны найӧс варыш бордъяс кодьӧн.
— Грешник, он-ӧ узь тэ?
— юаліс сійӧ.
— Восьты ассьыд синъястӧ да грешнӧй вомтӧ.
Шыӧдчам господь дінӧ молитваӧн, медым кулӧм бӧрад сӧтана эз шыбит тэнсьыд ловтӧ адскӧй биӧ, а медым райын ангелъяс пуктісны сійӧс Спасительлӧн стопаяс дінӧ.
Александро веськодя бергӧдіс юрсӧ кортӧм гӧстьлань.
Священник лэптіс чуньсӧ вывлань, ӧзтытӧм церковнӧй сисьӧс моз, да водзӧ нуӧдіс:
— Грешник, висьтав ассьыд грекъястӧ!
Тэ кӧ вӧчин преступление государстволы да генерал Франколы паныд, сідзкӧ тэ грешитін и католическӧй вичколы да енлы паныд.
Сы вӧсна мый священнӧй писаниеын висьтавсьӧ, мый миян правительяс — тані, му вылын, — енлӧн наместникъяс.
Юрбит да висьтав грекъястӧ всевышньӧй водзын.
Коді юрбитӧ, сылы прӧститсьӧ; налы, кодъяс копыртасны юрнысӧ, воссясны небеснӧй царствиелӧн ӧдзӧсъяс.
— Ме эска менам народлы, свободалы да республикалы.
Мӧд ен менам абу.
— Грешник, эн богохульствуйт!
Эн казьтыв народ йылысь.
Народ грека, сійӧс виччысьӧны адскӧй мучитчӧмъяс.
А свобода да республика — тайӧ кывъяс, кодъясӧс тэныд пеляд шӧпкӧдӧ сӧтана.
Александро эз вермы сэсся терпитны.
Сійӧ мыджсис кияс вылас да пуксис джоджас.
Священник петитчис, швачнитіс-пӧдлаліс евангелиесӧ да пернапасасис.
— Чӧртыс мед эськӧ тэнӧ босьтіс тэнад став адскӧй мукаяснад!
— гораа кыліс Александролӧн гӧлӧсыс, коді вӧлі тырӧма народлӧн врагъяс дінӧ джуджыд лӧглунӧн.
Священник бергӧдчис да тэрыба уйкнитіс камераысь.
Александро колис ӧтнас.
Сійӧ куйліс сынисадь.
Садьмӧдіс сійӧс кодлӧнкӧ ён киыс, коді вӧрӧдіс пельпомӧдыс:
— Александро Ортэга!
— Да, ме гӧтов...
— Сёрнит гусьӧнджык, Ортэга.
Александро лэптіс гӧрдӧдӧм синлапъяссӧ.
Сы дінын копырвидзис тюремнӧй надзиратель.
— Вот тіянлы письмӧ.
— Тюремнӧй надзиратель сюйис Александро киӧ неыджыд ӧрешки да содтіс: — Тайӧс сетіс меным тӧрыт рытнас менам покойнӧй воклӧн пи — Мигуэль Морено.
Сійӧ виччысьӧ ӧтвет.
Тэрмасьӧй.
Найӧ...
— сійӧ индіс коридорӧ, — регыд локтасны...
Надзиратель муніс.
Александро сюйис вомас ӧрешкисӧ.
Кышыс кокниа потіс, сы вӧсна мый кыкнан джынсӧ сылысь вӧлі клеитӧма.
Сійӧ паськӧдіс вӧсни папироснӧй бумажка, кодӧс вӧлі гартыштӧма вӧсни графитнӧй стерженёк вылӧ.
Синъясыс, кажитчӧ, эз лыддьыны, а горша ньылалісны руд букваяссӧ.
Александролӧн синъясыс гудырмисны.
Аслас олӧмын сійӧ первойысь бӧрддзис, бӧрддзис кага моз; сыркъялігтыр топӧдчис сійӧ чужӧмнас васӧд тюремнӧй джоджӧ.
Сук кымӧръяс пыр писькӧдчис шонді луч, яръюгыд луч, коді югдӧдіс став мирсӧ.
Найӧ вӧліны ловъяӧсь!
Ставӧн!
И Макарио и Мигуэль вӧліны ловъяӧсь!
Найӧ клянитчисны нуӧдны тышсӧ победнӧй помӧдз...
Александролӧн чуньяс кватитісны графитнӧй стерженёк.
Сійӧ пуктіс бумагасӧ кипыдӧс вылас да чистӧй лист бокас гижис:
«Менам убеждениеяс сэтшӧм жӧ нерушимӧйӧсь, кыдзи век.
Менӧ виасны, гашкӧ, час мысти, гашкӧ и водзджык.
Но тайӧ оз повзьӧдлы менӧ, ӧд ме тӧда, мый вӧсна кула.
И кор ме аддза, кыдзи тіралӧны франкистъяс, кодъяс водзвыв чувствуйтӧны ассьыныс судьбасӧ, сэк меным кажитчӧ, мый колӧ сетны нӧшта унджык.
Весиг вӧлі кӧ эськӧ менам тысяча олӧм, ме ставсӧ эськӧ найӧс сеті аслам народлӧн свобода вӧсна тышлы.
Тышкасьӧй водзӧ, менам другъяс!
Бурджык кувны сувтсӧн, пидзӧсъяс вылын олӧм дорысь.
Мед олас коммунистическӧй партия!
Ми победитам!»
Александро кусыньтіс бумажкасӧ да сюйис тыртӧм кышӧ; сибдалысь доръясыс сылӧн клеитчисны.
Сійӧ кыссис камера ӧдзӧсъяс дінӧ да муртса котшнитыштіс.
Надзиратель восьтыштіс ӧдзӧссӧ да босьтіс ӧрешкисӧ.
Коридор мӧдар помын кылісны гора кок шыяс.
Палачьяс локтісны эштӧдны ассьыныс уджнысӧ.
Александро Ортэга медбӧръяысь видзӧдліс небесалӧн еджыд визь вылӧ...
{Гукасян О. А. (комиӧдіс Елфимова Т.) @ Ичӧтик мстительяс @ повесьт @ Ованес Гукасян. Ичӧтик мстительяс @ 1955 @ Лб. 5‒96.}
АВТОРСЯНЬ
Дона челядь, «Ичӧтик мстительяс» повесть лыддьытӧдз ме кӧсъя вӧчны тіянкӧд неыджыд путешествие Иранӧд, сійӧ странаӧдыс, кӧні чужисны, страдайтісны да тышкасисны тайӧ повестьса том геройясыс.
Предупреждайта тіянӧс — ми огӧ аддзылӧй ни дзоридзалысь садъяс, ни муяс, кодъяс обрабатывайтсьӧны тракторъясӧн да комбайнъясӧн, ни белитӧм керкаяс, кодъяс вӧйӧмаӧсь веж садъяс пиӧ, ни школаяс, ни шуда челядьӧс.
Сідзкӧ, вайӧ со эсійӧ туй кузяыс пырам сиктас.
Ті татшӧм сиктъяссӧ энӧ аддзывлӧй; тіянлы кажитчас, мый татчӧ разӧдӧмаӧсь да шыблалӧмаӧсь из чукӧръяс.
Но, изъяс костті прӧйдитӧм бӧрын, ті аддзанныд вольсасьысь тшын, кыланныд скӧтлысь баксӧм, челядьлысь бӧрдӧм.
Вот татшӧм сяма землянкаясас олісны йӧз кык тысяча во сайын.
Татшӧм сиктъясыс Иранын уна и ӧні, торйӧн нин страналӧн пустыннӧй местностьясын.
Иранын унджык крестьяналӧн абу му, найӧ — крепостнӧйяс; шуӧны найӧс «кара», мый лоӧ «бобыль», мӧдногӧн кӧ морт, кодлӧн абу юр сюянін.
Весиг землянкаыс кӧні найӧ коллявлісны ассьыныс олӧмнысӧ, эз вӧв асланыс.
Кыасянь кыаӧдз уджалӧны крепостнӧйяс ханъяслы да помещикъяслы; медся ичӧтик провинностьясысь найӧс нӧйтӧны плетьясӧн.
Муяссӧ крестьяна гӧрӧны пу гӧрйӧн, а эмӧсь сэтшӧм районъяс, кӧні гӧрӧны керъясӧн, кодъяс бердӧ крепитӧма ёсь изъяс.
Ті онӧ аддзӧй школаяс — ті аддзанныд пемыд пельӧсъяс, кӧні няйт цыновкаяс вылӧ лажыньтчӧмаӧсь челядь и мулла велӧдӧ найӧс грамотаӧ молитвенник серти, киас кутӧ бедь.
Оз бурджыка овны гӧль йӧз и карын: удж оз сюр.
Бур, кодлыкӧ кӧ удайтчас медасьны грузчикӧн караван-сарайӧ *. Ещӧ сьӧкыдджык медасьны рабочӧйӧн фабрикаясӧ да заводъясӧ, кодъяс Иранын этша: Иран — абу индустриальнӧй страна.
* Караван-сарай — постоялӧй двор да вевта рынок, кӧні сулалӧны магазинъяс, складъяс, торговӧй контораяс.
Ми прӧйдитам тіянкӧд буса каръясӧд; тайӧ каръясас джынвыйӧ киссьӧм мечетьяс, векньыдик уличаяс, продовольственнӧй лавкаяс, кӧні тырыс гутъяс, керкаяс, кодъяслӧн ни ӧти ӧшинь оз видзӧд улича вылӧ.
Татысь ми аддзам уна корысьясӧс, кодъяс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулалӧны улича вылын, кыті гуляйтӧны озыръяс.
Огӧ-ӧ пыралӧй ми ковёр кыан фабрикаяслӧн уль пӧдвалъясӧ, кӧні мышкыртчӧмӧн джынвыйӧ пемыдын уджалӧны ревматизмӧн висьысь нывбабаяс да мужчинаяс, а накӧд орччӧн — сизим-кӧкъямыс арӧса челядь?
Огӧ-ӧ ветлӧй ми кучик вӧчан заводъясӧ да табачнӧй фабрикаясӧ, кытысь ми аддзам эбӧссьыс петӧм рабочӧйясӧс?
Огӧ-ӧ пыралӧй ми караван-сарайӧ?
Татысь ми аддзам купечьяслысь корт кассаяссӧ, а магазинъяс ӧдзӧс дорысь — грузчикъясӧс, кодъяс сьӧдӧдӧм, потласьӧм чуньяснас лыддьӧны лунтырӧн нажӧвитӧм медякъяс.
Но медся сьӧкыда овсьӧ нефтянӧй промыселъясса рабочӧйяслы.
Асланыс сьӧкыд да эбӧссьыс петкӧдана уджсьыс найӧ пӧлучайтӧны сэтшӧм этша, мый унаӧн кулалӧны тшыглы.
«Мыйла нӧ тайӧ странаас сэтшӧм терпитны вермытӧм сьӧкыда овсьӧ крестьяналы да рабочӧйяслы?» — юаланныд ті.
Тайӧ юалӧм вылас позьӧ вочавидзны дженьыда: сы вӧсна, мый Иран озыръяс да ханъяс киын, кодъяс не сӧмын асьныс нажӧвитӧны миллионъяс асланыс народ щӧт весьтӧ, но ещӧ и вузавлӧны асланыс страналысь озырлунъяссӧ иностраннӧй капиталистъяслы.
Войдӧр Иран вӧлі полуколонияӧн да тӧвар иналан рынокӧн англичаналӧн, сэсся немецъяслӧн, а ӧні — медсясӧ американецъяслӧн.
Американскӧй да английскӧй капиталистъяс вайӧны татчӧ озыръяслы роскошь предметъяс, парфюмерия, галантерея, автомашинаяс, а ньӧбӧны донтӧм-донысь да нуӧны народ киясӧн перйӧм нефть, зерно, хлопок, шабді, рис, вурун.
Найӧ, тайӧ чужеземнӧй грабительясыс, овмӧдчисны тані, быттьӧкӧ гортаныс.
Найӧ занимайтӧны каръясын быдса кварталъяс.
Найӧ захватитісны нефтеноснӧй Лунвыв Иран.
Найӧ пукалӧны асланыс роскошнӧй виллаясдорса пальмаяс улын да юӧны шербет *, а нефтьлӧн настӧящӧй кӧзяиныс — иранскӧй рабочӧй — мучитчӧ сотысь шонді югӧръяс улын, узьлӧ нефтьӧн йиджтысьӧм лыа вылын, кулӧ тшыглы да висьӧмъясысь.
* Шербет — юмов напиток.
Эз ӧтчыд кыпӧдчывны Иранса уджалысь йӧз ассьыныс правояссӧ дорйӧм могысь, зілисны мездысьны кыдзи иранскӧй, сідзи и чужеземнӧй капиталистъяслӧн гнётысь, но Иранса правительяс — помещикъяс да капиталистъяс — пӧдтылісны вир пытшкын народнӧй восстаниеяссӧ.
Иранскӧй демократъясӧс — учительясӧс, студентъясӧс, ремесленникъясӧс, рабочӧйясӧс, торйӧн нин рабочӧй-нефтяникъясӧс, — найӧ ӧшӧдавлісны, сісьтылісны тюрьмаясын.
Найӧс калечитлісны, лыйлісны, ыставлісны ссылкаясӧ.
Но асланыс тышын Иранса уджалысь йӧз упорнӧйӧсь да венны вермытӧмӧсь.
Тайӧ борец-патриотъяс пӧвстас эмӧсь и нывбабаяс, и том йӧз, и челядь.
Найӧ радейтӧны ассьыныс рӧдина — Иран — да ассьыныс народ.
И ме аддзылі тайӧ народсӧ да страдайтлі тайӧ странаас — ме чужлі сэні, скиталец-эмигрантлӧн вевт улын.
Сӧмын 1946 воын, великӧй Сталинлӧн бать сяма тӧждысьӧм вӧсна, меным уси шуд тысяча репатриант-землякъяскӧд ӧтлаын локны рӧднӧй Сӧветскӧй Арменияӧ да окыштны сылысь свободнӧй, дзоридзалысь мусӧ.
Тіянкӧд, менам муса другъяс, ӧні сёрнитӧ свободнӧй сӧветскӧй морт, тіян ыджыдджык вок, коді войдӧр ёна страдайтліс, а ӧні, тіян моз жӧ, шуда.
Челядь, ӧні ме сӧветскӧй гражданин, и ме шуда.
Меным сьӧкыд, кор ме казьтыла ассьым воддза олӧмӧс, Иранӧс, кодӧс вузалӧма иностранецъяслы.
Сьӧлӧмӧй менам ойдӧ вирӧн, кор думайта, мый свободолюбивӧй народ, кодкӧд ме коркӧ овлі, коді коркӧ сетіс меным юр сюянін аслас пӧлыньтчӧм хижина вевт улын, век на страдайтӧ.
Но ми кылам гӧлӧссӧ свободолюбивӧй народлысь.
Иранскӧй уджалысь йӧз кыпӧдчасны чужеземец-грабительяслы паныд тыш вылӧ.
Народ кӧсйӧ лоны аслас странаса кӧзяинӧн, и сійӧ доръяс ассьыс правояссӧ.
Заводитам жӧ миянлысь путешествиенымӧс.
Ми прӧйдитам синваӧн тырӧм долинаӧд, коді регыдъя кадӧ, тӧдӧмысь, кутас дзоридзавны да лоас свободолюбивӧй иранскӧй народлӧн свободнӧй странаӧн.
Ованес Гукасян
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Батьлӧн кулӧм да сійӧс дзебӧм.
Мир Фарух
Кор кулі менам бать, меным муртса на тырис дас арӧс.
Бать уджаліс грузчикӧн караван-сарайын да, мыш вылас вывті сьӧкыд тюкъяс кыскалӧм вӧсна, кадысь водз пӧрысьмис.
Тайӧ вӧлі вӧйӧм банбокъяса, чусаммӧм синъяса да омӧльтчӧм, кельыд чужӧма гӧрбыльтчӧм морт.
Ми олім зэв гӧля, бать муртса нажӧвитліс нянь вылӧ.
Сылы отсасис менам мам — прачка.
Бать менам кулі озыр купеч Теймур-ханлӧн склад дорын, пос тшупӧдъяс вылас, сы вӧсна мый сьӧкыд ной тюк нуигӧн чегис ассьыс сюрсалысӧ.
Луншӧр кадӧ сылӧн ёртъясыс-грузчикъяс вайисны сійӧс гортӧ.
Висьысь мам бурӧдны вермытӧма бӧрдіс.
Ме ог на вӧлі гӧгӧрво лоӧмторсӧ.
Меным кажитчис, мый бать важмозыс кутас кыскавны грузъяс, а войяснас кызӧдны да ружтыны кокъясыс да мышкыс висьӧм вӧсна.
Но батьӧс гартыштісны еджыд саванӧ да нуисны гортысь омӧлик вӧв вылын.
Медым ньӧбны дӧра да мынтысьны муллалы покойникӧс сьылӧдӧмысь, менам мам вузаліс важ кӧлуй ньӧбалысьлы, миян ылысса рӧднялы, ыргӧн пӧрт, куим жӧч таз да дзик ӧти украшение, коді мичмӧдліс миянлысь керка пытшкӧснымӧс — турунвиж коврик.
Сы вӧсна мый миян вӧлі уджйӧз бакалейщик Баширлы, сійӧ босьтіс мамлысь мича, но важӧн нин тыртӧммӧм свадебнӧй сундуксӧ да эшкын, коді миян вӧлі дзик ӧти.
Помнита, кыдзи сылы тайӧ кажитчис этша и сійӧ кӧсйис мырддьыны важ кӧлуй ньӧбалысьлысь ыргӧн пӧрт, а мӧдыс, вӧрзьӧдчытӧг куйлысь бать вылӧ индігмоз, горӧдіс:
— Да кӧні нӧ тэнад сӧвестьыд!
Колӧ мортсӧ дзебнысӧ али оз?
Кор гартісны батьӧс саванӧ, кок увсьыс ӧшӧдчис неыджыд дӧратор.
Мулла дугдіс сьывны гажтӧминик молитвасӧ, копыртчис покойник весьтӧ, косяліс ӧшӧдчӧм дӧраторсӧ да сюйис зептас.
«Тайӧ носӧвик вылӧ», — нурбыльтіс сійӧ да сибдӧм гӧлӧсӧн водзӧ кутіс назгыны-сьывны.
Кладбище вывсянь мамӧс бурӧдны воисны батьлӧн ёртъясыс — сырилетки паськӧма гӧрбыльтчӧм нёль грузчик.
Шонді лэччандорыс воис менам мамлӧн пӧдругаыс, прачка Айшэ, аслас ичӧтик Биби нылыскӧд.
Айшэ пырис бӧрдігтыр, но, менам батьлысь ёртъяссӧ аддзӧм бӧрын, ланьтіс, пидзӧсчанясис мам дінӧ да босьтіс сылысь кисӧ аслас гӧрдӧдӧм, быттьӧ сотчӧм, киясас.
Тьӧтка Айшэ уджаліс прачкаӧн американскӧй банкир Вильям Смит ордын.
Батьлӧн ёртъясыс тӧдлісны Айшэӧс сӧмын сылӧн турунвиж чадра сертиыс, некод на пиысь некор эз аддзыв сылысь чужӧмсӧ.
Ӧд мужчинаяс дырйи миян нывбабаяслы оз вӧлі позь петкӧдлыны ассьыныс чужӧмсӧ.
Тьӧтка Айшэ дугдіс бӧрднысӧ да сӧмын шогпырысь довкйӧдліс юрнас.
Биби сулаліс мамыс дінын да, лоӧмторсӧ гӧгӧрвотӧг, шензигтыр видзӧдіс ме вылӧ.
Мамыс сылы кыв ни джын абу висьталӧма сійӧ шог йывсьыс, коді суис миянӧс.
Удж вывсьыс воӧм бӧрын Айшэ пырысь-пыр локтӧма миянӧ.
Бибилӧн киясыс вӧліны мыськытӧмӧсь да вижӧсь метлица * вӧсна.
Биби, тайӧ кӧкъямыс арӧса нывкаыс, нажӧвитліс луннас нёль шай *, сійӧ отсасис соседыслы, Джабар дядьлы, коді вузасис корӧсьӧн.
Биби эз на тӧд, мый менсьым батьӧс нуисны кладбище вылӧ.
Эз тӧд, мый праздник лунъясӧ менам бать оз нин кут сылы сэсся вайны содзтыр жаритӧм анькытш да изюм.
А кутшӧма нимкодясьліс Биби тайӧ содзтыр чӧскыдторйыс вылӧ, кодӧс вайлывліс менам бать!
Изюмсӧ да анькытшсӧ сійӧ пысавліс сунис вылӧ да ӧшӧдліс, сикӧтшӧс моз, сьыліас.
Кутшӧм мусаникӧн кажитчыліс меным сійӧ тайӧ здукъясас!
* Метлица — быдмӧг.
* Шай — иранскӧй кӧпейка.
Кор Биби тӧдмаліс, мый Абдулла дядь оз нин сэсся лок гортӧ, синъяссьыс тюрӧбтіс курыд синва...
Сьӧлӧмӧй менам кутіс потны — ме эг вермы терпитны, котӧрӧн уськӧдчи пӧдвалысь...
Кор ме бӧр пыри, миян конураным вӧлі тырӧма горшӧ сатшысь, пӧдтан тшынӧн, коді пуркйис-кайис менам бать ёртъяслӧн кузь каллянъясысь.
Налӧн сьӧд, чукырӧсь, важӧн нин бритлытӧм чужӧмъясыс вӧліны шогӧсь.
Мамӧй менам ставнас йӧжгыльтчӧма пельӧсӧ, киссьӧм тюфяк вылӧ, тьӧтка Айшэ век на довкйӧдліс юрнас, а Биби чуймӧм синъясӧн видзӧдіс менам батьлӧн заплечник * вылӧ — дзик ӧтитор вылӧ, коді коли сылӧн кулӧм бӧрын.
* Заплечник — волыса мешӧк, кытчӧ тырыс сюялӧма идзас; мыш вылас сійӧс пуктӧмӧн грузчик кокньӧдӧ сьӧкыдторъяс новлӧдлӧмсӧ.
Юрӧс ӧшӧдӧмӧн ме пукси заплечник дорӧ да куті нетшкыны сэтысь идзассӧ.
Грузчикъяс мый йылысь кӧ пӧся вензисны.
— Кывзы, чойӧ, — шуис на пиысь ӧти, дзор тошка старик.
— Ёртъяс тшӧктӧм серти талун ме сёрниті Мир Фарухкӧд, Теймур-ханлӧн приказчиккӧд.
Теймур-хан обязан тіянлы мыйкӧ мынтыны.
Миян шудтӧм ёртным, тэнад верӧсыд, кулі.
Ми чайтам, мый талун-аски Мир Фарух тэ ордӧ пыралас.
Требуйт сылысь олӧм донсӧ!
— дзор тошсӧ треситігтыр помаліс старик.
— Да, да, олӧм донсӧ!
— юрнас жугыля довкйӧдлігтыр эскӧдісны мукӧдыс.
— Аллах, аллах!..
— шӧпкӧдіс мам.
Асланыс няйт кӧшельясысь медбӧръя грӧшъяссӧ мамлы платье бӧждорас кисьтӧм бӧрын найӧ надзӧник петісны пӧдвалысь.
Мам дыр видзӧдіс тайӧ сьӧдасьӧм медякъяс вылас...
Кор вӧлі на лун да дзирдаліс шонді, батьлӧн кулӧмыс эз кажитчы меным сэтшӧм страшнӧйӧн, но кор ставныс мунісны да пӧдвалын кутіс пемдыны, меным дум вылӧ усины батьлӧн вирӧсь вомдоръясыс, сьӧлӧмӧй менам топаліс, и ме ёна-ёна бӧрддзи.
Кокъяссӧ ӧдва кыскигтыр мам матыстчис ме дінӧ, топӧдіс аслас косьмӧм, вӧйӧм морӧс бердас, и ме куті чувствуйтны сылысь шоныд синвасӧ, коді визувтіс менам чужӧм кузя.
Став тушаӧн тіралігтыр ме топӧдчи сы бердӧ.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
Мам топыдджыка топӧдіс менӧ ас бердас, и ми кыкнанным полігтыр видзӧдлім неуна воссьыштӧм ӧдзӧс вылӧ.
— Неужели узянныд?
Татшӧм водз?
— кыліс ортсысянь чирӧм гӧлӧс.
— Тайӧ Мир Фарух!
— шӧпнитіс мам да ружтігтыр сувтіс кок йылас.
Сы вӧсна мый дворыс вӧлі вылынджык миян ӧдзӧс порогысь, то ме аддзи первой ыджыд ботинкияс да паськыд лӧз шаровары, сэсся кыз кынӧм, кӧні тӧлысь-джын моз бовъяліс зарни часі чеп, а сэсся нин дзирдалысь ичӧтик синъяса арбуз кодь ыджыд юр.
«Сідзкӧ вот кутшӧм тайӧ Мир Фарухыс!»
— думышті ме.
И повзьӧмла тювкниті батьлӧн заплечник сайӧ.
Но тайӧ эз отсав меным, сы вӧсна мый, комнатасӧ синъяснас кытшовтӧм бӧрын, сійӧ эз аддзы бурджык места да, гораа чушкигтырйи, пуксис заплечник вылӧ.
— Мый тіян татшӧм пемыд, а?
— заводитіс Мир Фарух.
— Энӧй на биасьӧй?
Хе-хе-хе!
— китсьыны кутіс сійӧ.
— Видзтанныд?
Бура вӧчанныд...
Мам ӧшӧдіс юрсӧ да нинӧм эз вочавидз.
Тайӧс кӧ эськӧ шуис миян сосед, портнӧй Асад, ме непременнӧ эськӧ вочавидзи, мый миян карасиныс важӧн нин быри.
Но, дзикӧдз повзьӧм, ме чӧв олі.
— Дыр жӧ ме шӧйті, кӧзяйка, кытчӧдз тэнӧ эг аддзы, — нырнас нускигтыр сёрнитіс Мир Фарух.
— Юаси став паныдасьысьяслысь.
Индылісны меным этшавылӧ дас керка, и быдлаын — Абдулла грузчикъяс.
Медбӧрын ме объясниті, мый сійӧ, кодӧс талун...
Мам гораа бӧрддзис.
— Бӧрд, бӧрд!
— водзӧ сёрнитіс Мир Фарух.
— Ставыс аллах киын.
А вермас лоны, сійӧ и бурводзӧ.
Ме чуйми: тайӧ кыз рушкуаыс лыддьӧ, мый менам батьлӧн кулӧмыс бурводзӧ!
Со кыдз, сідзкӧ, менсьым батьӧс нуис аллах!
И тайӧ лунсяньыс ме куті представляйтны аллахсӧ кыдзи кутшӧмкӧ зэв лёк существоӧс, кодлӧн абу некутшӧм жалитӧм, сійӧ кӧ мырддис миянлысь сэтшӧм бур сьӧлӧма мортӧс, кутшӧмӧн вӧлі менам бать.
Мир Фарух кыскис зепсьыс табак кӧшельсӧ, паськыд вӧнь костсьыс перйис кузь каллян, пестіс сійӧс табакӧн да заводитіс куритчыны.
— Да, чойӧ, — шушкыляліс-висьтавліс сійӧ да пӧляліс табак тшынсӧ, — ме тэ дінӧ веськыда миян кӧзяин дінсянь, ассяньыс Теймур-хан дінсянь.
Сійӧ мӧдӧдіс менӧ, медым, ӧти-кӧ, висьтавны тэныд ассьыс жалитӧм, а, мӧд-кӧ, сы вӧсна мый... кхе-кхе...
Абдулла...
Батьлысь нимсӧ кылӧм бӧрын мам бара бӧрддзис.
— ...сы вӧсна мый Абдулла... да, позьӧ шуны, мый сійӧ сетіс миян вӧсна олӧмсӧ.
Теймур-хан, менам кӧзяин, кӧсйӧ отсавны сылӧн вернӧй слуга семьялы.
Тӧданныд-ӧ ті, кымын гӧль мортлы отсаліс Теймур-хан, менам кӧзяин!
Юрсиӧс менам юрысь позьӧ лыддьыны, но сылысь бур вӧчӧмъяссӧ он лыддьы...
Мам сыркъяліс, а ме видзӧді Мир Фарухлӧн куш юр вылӧ: сэні эз вӧв ни ӧти юрси, ни ӧти!
— Талун, — шушкыляліс Мир Фарух, — Теймур-хан юасис менсьым синва сорӧн... да, синва сорӧн... юасис, кыдзи отсавны тіянлы.
Но, а ме предложиті, мый тіянлы медся бур.
Тэ, дерт, тӧдан, мый тэнад верӧсыд босьтліс уджӧн Теймур-ханлысь... хм... неыджыд сумма...
— Мый?!
— горӧдіс мам.
— Энлы, чойӧ, эн пов.
— И Мир Фарух нюмъялігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
— Но да, босьтліс... босьтліс уджӧн неыджыд сумма...
— Покойнӧй нинӧм эз висьтавлы меным та йылысь!
— Кытысь нӧ кывлінныд, медым мужчина быдтор висьтавліс аслас гӧтырлы.
Клянитча пророкӧн, и ме эськӧ эг висьтав.
Вот паныдасян сыкӧд мӧдаръюгыдын, юалан да тӧдмалан, сідзи-ӧ сійӧ.
Да, сійӧ сідзи и вӧлі!..
И вот миян шань, бур сьӧлӧма Теймур-хан, менам кӧзяин, решитіс пӧдаритны тіянлы тайӧ уджйӧзсӧ!
— торжественнӧя помаліс Мир Фарух.
— Но, ме муна, — шуис сійӧ чеччигмозыс.
— Менам кӧзяин тшӧктіс висьтавны, мый аски мулла да Абдуллалӧн ёртъяс дырйи сійӧ сетас тэныд тайӧ вексельсӧ.
Мам чӧв оліс.
Кияснас юрас кутчысьӧмӧн сійӧ гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс комната пельӧсын.
— Эге!
— менӧ друг казялӧм бӧрын да ассьыс бедьсӧ лэптігмоз горӧдіс Мир Фарух.
— Да тэнад со кутшӧм пи, а тэ ропкан аллах вылӧ!
Джоджӧ упорнӧя видзӧдігтыр ме чеччи места вылысь.
— Тэ, дерт, кыдзи и тэнад батьыд, лоан грузчикӧн, сідз ӧд?
— меным пельпомӧ бедьнас кучкалігтыр шуис Мир Фарух.
— Смотри, ло кывзысьысьӧн, а то омӧль лоӧ!
И сэки сійӧ сэтшӧм ёна тувкис бедьнас меным бокӧ, мый ме чукыртчылі, синъясӧй тырины синваӧн, и менам, ачым ог тӧд кыдзи, горӧдсис:
— Лӧсьыд кӧ лоны грузчикӧн, мед тэнад пиыд кыскалас тюкъяссӧ!
Ах, некытчӧ туйтӧм кутюпи!
— равӧстіс Мир Фарух да ырыштчис ме вылӧ бедьнас.
Мам, тушатырнас дрӧжжитіг, уськӧдчис ме дінӧ.
Ме дзеби юрӧс сылӧн косясьлӧм бӧждорас.
— Вӧч та бӧрын йӧзыдлы буртӧ!
— пос кузя кайигӧн броткис Мир Фарух.
— Аллах, аллах!
— шӧпкӧдіс мам.
— И оз яндысь ырыштчыны бедьнас сирӧта вылӧ!
Ме лои сирӧтаӧн, но эг на тӧд, мый сійӧ лоӧ.
Мам окыштіс менӧ, бурӧдіс.
Ми йӧжгыльтчим миян омӧлик тюфяк вылӧ пӧдвал пельӧсын.
Меным вӧлі тешкодь не кывны сэсся батьлысь ружтӧмсӧ.
Сэсся ме унмовси.
Ме вӧтаси, быттьӧ ме бӧрся вӧтлысьӧ Мир Фарух да мыйкӧ горзӧ аслас бабалӧн кодь гӧлӧснас.
А ме мыйвермӧмысь пышъя сыысь да ог вермы аддзыны ни ӧти восьса ӧдзӧс, ни ӧти щель, медым тювкнитны сэтчӧ.
МӦД ГЛАВА
Сирӧта.
Фальшивӧй вексель.
Мамлӧн висьӧм
Асывнас ме садьми мамлӧн гораа кызӧм шыӧ.
Ме пыр жӧ кыпӧдчи, пукси вольпась вылӧ да очсалігтыр куті тільны унзіль синъясӧс.
Палялӧм бӧрын дум вылӧ меным бара усины батьӧс дзебӧм, сылӧн жугыль ёртъясыс да проклятӧй Мир Фарух.
— Гасан, пиукӧй, — шӧпнитіс мам, — ӧшинь вылын, буракӧ, эм няньтор — сёйышт.
Но кынӧмӧй менам эз сюмав.
Ме чувствуйті ачымӧс мудзӧмаӧн, сы вӧсна мый узи шебрастӧг; нинӧм сёйтӧг ме довги дворӧ.
Дворным миян вӧлі ичӧтик да быттьӧ дзебӧма муас.
Сёйысь вӧчӧм джуджыд стенаяс, кодъяс кытшавлісны дворсӧ куим боксянь, торйӧдлісны сійӧс ортсыса мирсьыс.
Сійӧ вӧлі нёль пельӧса кӧрӧбка кодь!
Дворысь улича вылӧ петӧм бӧрын ме аддзи аскӧд ӧти арлыда челядьӧс.
Ӧтилаӧ чукӧртчӧмӧн стен бердын найӧ ворсісны орёл да решкаысь.
На пиысь ме казялі миян озыр соседъяслысь челядьсӧ да полицмейстер Салим Мирзалысь писӧ, Муртузӧс, коді ошйысис югъялысь кизьяса аслас мундирнас да пу саблянас.
Сійӧ вӧлі зэв дыш да век пышъяліс урокъяс вывсьыс.
Ме завидуйті сылы да сылӧн шуда ёртъяслы, кодъяс ветлісны школаӧ, — найӧ лыддисны книгаяс, сёрнитісны учителькӧд, аддзылісны уна интереснӧйторъяс.
Найӧ сералісны ме вылын, мукӧддырйиыс жӧ, теш петкӧдлӧм ради, эз ӧткажитлыны меным да восьтылісны картинкаяса книгаяссӧ, кодъяс вылӧ ме дзорги синъясӧс паськӧдӧмӧн.
Ме чувствуйті ачымӧс шудтӧмӧн, сы вӧсна мый эг тӧд ни ӧти буква, а найӧ ставныс дэльӧдісны менӧ, кучкалісны меным юрӧ, кыскалісны юрсиӧд.
Найӧ корлісны менӧ ас дінаныс сӧмын сэки, кор налӧн оз тырмы вӧлі ворсысьыс.
Медся нин мучитіс менӧ Муртуз сыысь, мый ме сыысь бурджыка вӧлі кужа чеччавны, котравны и мачӧн ворсны.
На дінӧ матыстчӧм бӧрын ме сувті стен дорӧ, шонді водзӧ.
Тасянь ме видзӧді налысь ворсӧмсӧ.
Муртуз видчис, сы вӧсна мый ворссис деньгасӧ.
Деньга сылӧн век вӧлі.
Помнита, ӧтчыд сійӧ ошйысьӧмӧн висьталіс, мый на ордӧ рытъяснас чукӧртчывлӧны гӧстьяс, ворсӧны картіӧн, и шуда ворсысьяс пӧдаритлывлӧны сылы кранӧн * морт.
Мукӧддырйиыс жӧ сійӧ гусявліс батьыслысь.
* Кран — иранскӧй рубль
Муртузлы талун эз везит.
Скӧрйывсьыс сійӧ друг кутіс котравны тротуар кузяыс, сэсся, менӧ аддзӧм бӧрын, зывӧкпырысь юаліс:
— Эй, няйт рожа, мый тэ тані сулалан?
Тэ кӧ абу трус, ворсышт миянкӧд.
— Деньгаысь ог ворс, — шуи ме видзчысьӧмӧн.
— Он ворс, сы вӧсна мый деньгаыд тэнад абу.
Грузчиклӧн пи!
— Кӧть менам и вӧлі деньгаыс, ме эськӧ всё равно эг ворс, — вочавидзи ме гордӧя.
— Ме сеті клятва батьлы!
Муртуз зывӧкпырысь вежыньтіс вомсӧ:
— «<ns>Се-ті кл-я-тва</ns>»!.. Ыджыд тай!.. «Ме сеті клятва батьлы»!
— нерыштіс сійӧ менӧ.
— Грӧш доныс тэнад клятвалы, пасьтӧм рака!
Ме мурч-курччи пиньясӧс, синва пӧдтіс менӧ.
Кӧсйи унатор шуавны сылы, но эг решитчы, полі, мый бӧрддза.
Бергӧдчи да котӧрті гортӧ.
— Си-рӧ-та!.. Си-рӧ-та!.. — горзіс Муртуз.
— Си-рӧ-та!.. — горзісны сы бӧрся сійӧ шайкаса детинкаяс.
Ме котӧрӧн пыри пӧдвалӧ.
Сэтысь ме суи батьлысь кык ёртӧс, кодъяс сёрнитісны мамкӧд.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі тӧрытъя дзор тошка старикыс.
Ме сулалі кӧдзыд стен бердӧ нёровтчӧмӧн, кок чуньясӧс паськӧдӧмӧн.
— Фальшивӧй!
— негораа сӧдзӧдіс пинь пырыс дзор тошкаыс.
— Рӧзбойник, подделайтӧма вексельсӧ, медым оз ков мынтысьны.
Шуа тэныд, чойӧ, ми эрдӧдам мошенничествосӧ.
Чеччы, ӧні жӧ мунам!
Но мам, полотно кодь кельыд, эз сӧгласитчы мунны.
— Аллах накӧд! — шӧпкӧдіс сійӧ.
— Висьталӧй, вӧвлі-ӧ коркӧ озыръяслӧн сӧвестьыс?
Мед Абдуллалӧн вирыс тасасяс налы горшас.
Оз сетны ни ӧти кӧпейка — мед!
Оз ков меным олӧм доныс!..
Ог кут корны тайӧ морт виысьясыслысь, ог кут!..
Старик довкйӧдліс юрнас:
— Тайӧ вексельсӧ сылысь колӧ босьтны.
Думыштлы, мый найӧ вермасны вӧчны аски-аскомысь — вермасны перйыны судӧн...
Асьтӧ кӧ он жалит, жалитышт кӧть питӧ!
— Вӧчӧй асьныд, — ышловзис мам.
— Ме ог мун Теймур-хан ордӧ — законъясыс сы дор.
Батьлӧн ёртъясыс лэптісны мыш выланыс ассьыныс бусӧссьӧм заплечникъяссӧ да ышловзьӧмӧн петісны миян уль руа пӧдвалысь.
— Видз мамтӧ, сійӧ висьӧ, — шӧпнитіс меным пельӧ дзор тошка старик.
— Тэ ӧні ыджыд пыддиыс гортад.
Кор найӧ мунісны, мам водіс да эз сёрнит мекӧд сёр войӧдз.
Корсюрӧ сійӧ ньӧжйӧник ружтіс, корис юны.
Сійӧс кынтіс, плешкыс да банбокъясыс сылӧн ӧзйисны, а кор ме мыччылі сылы сёй чашкаын ва, сылӧн тіралісны омӧльтчӧм пӧсь киясыс, и ваыс солькъяссис.
Менам эз бергӧдчы кывйӧй висьтавны сылы улича вылын лоӧмтор йылысь.
Бур, мый сійӧ та йылысь эз тӧдмав.
И ещӧ унатор на сійӧ эз тӧдмав.
Мыйта шог ме терпиті, кор сійӧ эз нин вӧв!
КОЙМӦД ГЛАВА
Мамлӧн кулӧм.
Батьлӧн ёртъясыс босьтӧны менӧ асланыс покровительство улӧ
Мӧд лун асывнас ме садьми зэв сёрӧн.
Шондіыс вӧлі вылын нин, и сылӧн югӧръясыс пырисны комнатаӧ бусӧссьӧм ӧшинь пыр.
Мам узис пыр сійӧ жӧ положениеын, бок вылас, пидзӧсъяссӧ кинас кутӧмӧн.
Кынӧм сюмалӧмла дум вылӧ уси ӧшиньвывса чорыд няньтор.
Няньторсӧ ваын кӧтӧдӧм бӧрын ме сьӧкыдпырысь няклялі сійӧс.
Друг меным уси дум вылӧ, мый мам коймӧд лун нин нинӧм эз босьтлы вомас.
Ме ньӧжйӧник, кок чунь йылын, матыстчи сы дінӧ, пидзӧсчаняси.
Менӧ шензьӧдіс, мый мам узис спокойнӧя да весиг эз кыз.
Сылӧн омӧльтчӧм банбокъяс вылас вӧліны посньыдик ньылӧм войтъяс.
Шочиник сьӧд юрсиыс лэччӧма косіник чужӧм вылас.
Сійӧ лолаліс сьӧкыда, но рӧвнӧя.
Меным жаль вӧлі сійӧс чуксавны, ӧд сійӧ кык вой эз куньлы синъяссӧ.
Ме кӧсъя нин вӧлі ньӧжйӧник вешйыны, но сійӧ друг дрӧгнитіс, восьтіс синъяссӧ.
— Гасан, пиук!
— муртса кывмӧн шуис сійӧ да зілис нюжӧдны кокъяссӧ.
Ме пыр жӧ топӧдчи сы бердӧ, киӧс пукті сылы юр улас.
Сійӧ ставнас вӧлі ньылӧдӧма, ньылӧмыс вӧлі кӧдзыд-кӧдзыд.
— Гасан, — водзӧ сёрнитіс мам, — ме... ме муна тэнад батьыд дінӧ...
Прӧстит, пиук, мый ми эгӧ вермӧй мӧдӧдны тэнӧ школаӧ...
Сідзи нин артмис, менам донаӧй...
Кор быдман — тӧдмалан, мый таын ми абу мыжаӧсь.
— Мам!..
— шӧпниті ме.
— Батьыд кулі, эз аддзыв тэнӧ медбӧръясьыс, но тэ он вунӧд ассьыд коньӧр батьтӧ.
Сійӧ тэнӧ зэв ёна радейтліс...
Быдман, лоан бур мортӧн...
— Мам... мамукӧй!.. — бӧрді ме.
— Кӧсйысь лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм тэнад батьыд.
Эн ло пьянникӧн, эн ворс картіӧн, эн ӧбижайт бур йӧзӧс, ло зільӧн...
И ещӧ висьтала тэныд: мстит, Гасан, отомстит миян врагъяслы!..
Бӧрдігтыр ме топӧді морӧс бердӧ мамлысь юрсӧ да чувствуйті, кыдзи кӧдзалісны сылӧн омӧлик киясыс.
Друг сійӧ дрӧгнитіс да ланьтіс.
Ме нориника чуксалі сійӧс, но сійӧ эз шыась.
Ме дыр бӧрді и, кор очми, ас дінысь аддзи соседъясӧс да кык грузчикӧс — миянлысь другъясӧс.
Том грузчикыс кага моз бӧрдіс, а старикыс сулаліс пидзӧсъяс вылас мам телӧ водзын да ньӧжйӧник шуаліс:
— Лоӧй проклятӧсь, преступникъяс да вир юысьяс!
Сылӧн жугыль чужӧм вылӧ видзӧдігӧн ме чувствуйті, мый тайӧ кывъясыс петӧны сьӧлӧмсяньыс.
Миян керка вӧлі тыртӧм.
Дзебны мамӧс вӧлі нинӧм вылӧ.
Сійӧс дзебисны грузчикъяс асланыс медбӧръя грӧшъяс вылас, и, кладбище вылысь воӧм бӧрын, ме эг нин аддзы ассьыным важ оланінӧс.
Бакалейщик Башир босьтӧма сійӧс да вӧчӧма сэтчӧ сыр видзан склад.
Батьлӧн ёртъясыс босьтісны ас выланыс ме вӧсна тӧждысьӧмсӧ.
Менӧ нуис ас ордас дзор тошка Мазлум Али — тадзи шуисны менам батьлысь медся матысса другсӧ.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Ме пыра удж вылӧ сапожник Сулейман ордӧ.
Сылӧн висьтъяс олӧмлӧн несправедливостьяс йылысь.
Мир Фарух преследуйтӧ менӧ
Менам покровитель Мазлум Али вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Ӧтчыд сійӧ висьталіс меным, мый томдырйиыс сійӧ вӧлӧма мутӧм крестьянинӧн: абу вӧлӧма ни аслас му, ни керка.
Татшӧм крестьянасӧ миян шуӧны бобыльясӧн.
Судьбаыс налӧн ставнас помещикъяс да ханъяс киын.
Бобыльяс чеччӧны муртса югдігас да мунӧны помещик муяс вылӧ, садйӧ, град йӧрӧ, вӧтлӧны луд вылӧ вӧв табунъяс, ыж стадаяс.
И став тайӧ сьӧкыд уджсьыс кӧзяин сӧмын вердӧ бобыльясӧс да и то тшыг кулӧмысь.
Помещиклы да ханлы сетӧма право нӧйтны бобыльӧс кувтӧдзыс, найӧ кӧ шуасьӧны либӧ оз сӧглашайтчыны.
Бобыльяс — тайӧ йӧз, кодъясӧс ньӧти оз дорйы закон; скӧт Иранын донъявсьӧ вылӧджык бобыль дорысь.
Тшыгъялӧмсӧ да мучитчӧмсӧ терпитны вермытӧмла Мазлум Али ещӧ томдырйиыс на пышйӧма деревнясьыс Севернӧй Иранӧ да локтӧма миян карӧ.
Деревняыс, кытысь сійӧ пышйӧма, вӧлӧма зэв ылын миян карсянь, сы вӧсна помещикыслы абу удайтчӧма кутны кывзысьтӧм бобыльсӧ.
Миян карын Мазлум Али лоӧма грузчикӧн, а сы вӧсна мый нажӧткаыс сылы эз тырмыв, сійӧ абу лӧсьӧдӧма ассьыс семья.
— Аски ме босьта тэнӧ аскӧд караван-сарайӧ, — шуис сійӧ меным.
— Кутан уджавны сапожник Сулейман ордын.
Сійӧ дӧмлӧ башмакъяс караван-сарай пельӧсын.
Мастер Сулейман зэв ёна радейтліс тэнсьыд батьтӧ.
Думайта — ладмас и тэкӧд...
Мӧд лун асывнас ме пукси сапожниккӧд орччӧн караван-сарай пельӧсӧ, сьӧдасьӧм, омӧлик стул вылӧ, неыджыд рабочӧй станок дорӧ.
Сулейманлы ме пыр жӧ вои сьӧлӧм вылас.
Ме велалі варавны сурӧвӧй сунис, ӧдйӧ бӧрйыны кучик торъяс пӧвстысь дӧмас вылӧ шогмана кусӧкъяс да мыччавны найӧс сылы.
Важ модаа кузьмӧс ӧчки пырыс, кодӧс пельяс саяс вӧлі шыртыштӧма сунисӧн, Сулейман меліа видзӧдіс менам быд движение бӧрся.
Мукӧддырйиыс сійӧ висьтавліс меным мойдъяс царьяс да народнӧй геройяс йылысь, кодъяс спасайтісны беднякъясӧс грознӧй вишапъясысь *, кодъяс мырддявлісны налысь васӧ.
Сулейман аслас синъясӧн аддзылӧма Магомет Али шахӧс, коді рӧзӧритӧма государстволысь казнасӧ, мый вӧсна ёна скӧрмӧма народыс, кыпӧдӧма восстание да уськӧдчӧма шахлӧн дворец вылӧ.
Тӧдлӧма сідзжӧ дженьыдик кадся царствуйтӧмсӧ шахлӧн пилысь Ахмедлысь.
Тайӧ вӧлі кад, кор карса олысьяс полісны виӧмысь да грабитӧмысь да та вӧсна эз петавлыны рытъяснас керкаяссьыс.
Сэсся сійӧ висьталіс Реза-шах йылысь — ӧнія иранскӧй царь йылысь.
* Вишапъяс — восточнӧй преданиеяс серти, чери кодь чудовищеяс, кодъяс видзлісны гӧраясын ва.
Сулейман висьтавліс видзчысьӧмӧн, полігтыр видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
Бура уна лун кольӧм бӧрын, кор ми лоим нин другъясӧн, сійӧ висьталіс меным, кыдзи Реза-шах нартитӧ прӧстӧй народӧс, Иранӧс вӧчис иностранецъяс киын игрушкаӧн, кыдзи страналӧн озырлуныс визувтӧ казнаӧ, а сэтысянь ыджыд пароходъяс вылын кывтӧ йӧз государствоясӧ.
Унатор ме эг гӧгӧрволы сійӧ кывъясысь, но век жӧ чувствуйті, мый мастер Сулейман — бур сьӧлӧма морт, мый сійӧ скӧралӧ и шогсьӧ, кор аддзӧ несправедливостьсӧ, мый сійӧ вӧлі менам батьлӧн другӧн.
Сійӧ вӧлі бур морт да кӧть сылӧн вӧлі ыджыд семья, но быд пятницаӧ, сы пыдди медым мунны мечетьӧ юрбитны, сетліс быдса кран корысь Фатьмалы, коді йӧжгылясис караван-сарай ворота дорын.
— Стрӧиталӧмаӧсь мечетьяс... народ йылысь думайтны некодлы, — шуис сійӧ ӧтчыд шогпырысь.
— Сӧмын Москва думайтӧ народ йылысь.
— А ылын-ӧ олӧ тайӧ бур Москваыс?
— юалі ме челядь сяма гӧгӧрвотӧмлунӧн.
— Ылын!
— нюмъялігтыр вочавидзис мастер да ышловзьӧм бӧрын повторитіс: — Ылын!..
Но сійӧ олӧ миян народлӧн сьӧлӧмъясын — вот быдман, тӧдмалан!
Ме нинӧм эг гӧгӧрво мастер кывъясысь, но аддзи, кыдзи сылӧн чукыръясӧн кытшалӧм синъясыс тырины синваӧн, и сійӧ тіралысь кияснас малыштіс менсьым пашкыртчӧм кудриӧс.
— А мыйла сійӧ мечетьясыс?
— недыр чӧв олыштӧм бӧрын выльысь юалі ме, кор кучик партук бӧждорнас мастер чышкис ӧчкисьыс синва войтсӧ.
— Мыйла?
Неужели сӧмын сы вылӧ, медым муллаяс дзебисны кулӧмаясӧс?
Мастер зумыштчис:
— Да, медым нёнялісны вирсӧ ловъяяслысь, а кор найӧ кулӧны — кулисны налысь кучиксӧ.
Меным уси дум вылӧ батьӧс гуалан лун, кыдзи мулла ньӧти яндысьтӧг нетшыштіс саван тор, кыдзи менам мам, медым мынтысьны муллалы кладбищевывса молитваысь, вузаліс ассьыным медбӧръя эмбурнымӧс.
Меным окота лои тӧдмавны, коді сійӧ — Москваыс.
— А мыйла Москваыс оз ӧбижайт гӧльясӧс?
— юалі ме Сулейманлысь.
— Тсс!
— друг торкис менӧ мастер.
— Мир Фарух локтӧ!
— А мед локтӧ!
— вочавидзи ме немтӧждысьтӧг.
— Мир Фарух озыр морт, а муллаяс дорйӧны озыръясӧс.
Чӧв ов!
Ме сюйи ва тыра сёй дозйӧ кос кучик тор, медым сійӧ небзис.
— Видза олан, мастер!
— кылі ме Мир Фарухлысь гӧлӧссӧ.
— Видза олан, господин, — уджсӧ неокотапырысь бокӧ пуктігмоз вочавидзис мастер.
— Мый прикажитан?
— Пустяки! — вочавидзис Мир Фарух нывбабалӧн кодь гӧлӧснас.
— Ботинкилӧн чуктыштӧма нырыс. — колӧ... сійӧс... вурыштны.
— Ставнас торъялӧма?
— скӧрысь юаліс мастер.
— Абу-абу!
— кияснас ӧвтчигтыр чилӧстіс Мир Фарух.
— Муртса-муртса, чаль чунь тӧрмӧн.
— Ладнӧ, ысты — видзӧдла, — нурбыльтіс мастер да бара кутіс котшкӧдны мӧлӧтнас.
— Ба, кодӧс ме аддза!
— немвиччысьтӧг горӧдіс Мир Фарух да бӧрыньтчис ассьыс гӧгрӧс юрсӧ водзлань нюжӧдӧмӧн.
— Тайӧ абу-ӧ Абдуллалӧн пи?
— Сійӧ, менам выль отсасьысь, — вочавидзис мастер.
Ме гӧрдӧді, йӧжгыльтчи.
— Видзчысь, видзчысь тайӧ негӧдяйсьыс!
Тшыксьӧм детинка!
Мастер лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ да лэптіс Мир Фарух вылӧ читкыртӧм синъяссӧ.
— Онӧ ӧшибайтчӧй, господин?
— юаліс Сулейман да видзӧдласнас мерайтіс Мир Фарухӧс.
— Тшыксьӧм детинка!..
Тшыксьӧм!
— скӧрысь шуис Мир Фарух.
— Ме ог чайт, медым Абдуллалӧн пи вӧлі тшыксьӧма, — вочавидзис мастер, — а сійӧ кӧ и сэтшӧм, мастер Сулейман сійӧс исправитас.
Мир Фарух довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ен мед сетас, ен мед сетас...
И тӧдан, мый ещӧ висьтала?
Гыж ыджда на, а кӧзяиныслы уджйӧза нин.
Виччысь, кор сійӧ быдмас, мынтас уджйӧзсӧ!
— Кутшӧм уджйӧз?
— зумыштчис Сулейман.
— Батьыслӧн уджйӧзыс.
Вексель эм...
— Но ӧд Теймур-хан прӧститӧма тайӧ уджйӧзсӧ!
— Да, тайӧ збыль, Теймур-хан зэв бур морт, сійӧ кӧсйис прӧститны, но всемилосерднӧй пророк эз лэдз тайӧс вӧчны.
— Пророк? — чуймис мастер.
— Мыйла тані пророкыс?
— Абу «тані», а вӧтӧн, — кияссӧ небесалань нюжӧдіг вочавидзис Мир Фарух.
— Ачыс пророк уськӧдчӧма вӧтӧн менам кӧзяинлы да шуӧма: «Некутшӧм уджйӧзъяс эн прӧщайт.
Стрӧит тайӧ деньга вылас мечеть, кӧні эськӧ веруйтысьяс юрбитісны меным!»
Волнуйтчӧмысла Сулейман сутшкысис шыланас.
— Кыдз нӧ сідз? — нурбыльтіс сійӧ.
— Кыдз нӧ сідз?
— Да сідз, кыдзи ме шуи, — скӧрмытӧг водзӧ висьталіс Мир Фарух.
— Сійӧ вӧлі гӧлӧс аллахлӧн, пророклӧн кӧсйӧм.
Нинӧм он вӧч, — ышловзис сійӧ.
— Кольӧ ӧтитор: мынтыны уджйӧзсӧ.
— А кор Теймур-хан заводитас стрӧитны мечетьсӧ? — шогпырысь юаліс сапожник.
— Кор аллах пӧдаритас менам кӧзяинлы наследникӧс.
Тадзи прикажитіс пророк...
Да, — виччысьтӧг торкис сійӧ асьсӧ, — ме тэныд пыр жӧ мӧдӧда ботинкиӧс.
А тайӧ негӧдяйсӧ, — воздухас бедьнас ӧвтчигтыр индіс сійӧ ме вылӧ, — нетшкы пельӧдыс, видзӧд сы бӧрся, мед сійӧ ас кадӧ мынтас уджйӧзсӧ!
Ме дзикӧдз шӧйӧвоши: сідзкӧ, ме уджйӧза, ме, сирӧта, кодлы муртса на дас арӧс?!
И найӧ нэм чӧж кутасны преследуйтны менӧ, кытчӧдз ме ог мынты налы тайӧ фальшивӧй вексель кузяыс!
Меным дум вылӧ уси коньӧр бать, сы кок дорын мам, коді век кежлӧ муніс ме дінысь, куті чувствуйтны ачымӧс дзик ӧткаӧн, и менам банбокъяс кузя тюрӧбтіс-визувтіс синва...
Збыльысь, менам батьлӧн ёртъясыс и менам покровитель радейтісны менӧ и вӧліны дасьӧсь видзны менӧ быдсяма лёкторъяссьыс, но век жӧ ме вӧлі сирӧтаӧн.
Сулейман, коді гусьӧник видзӧдіс ме бӧрся, тіралан гӧлӧсӧн шуис:
— Эн бӧрд, пиук, тэнад батьыд нинӧмӧн абу уджйӧза налы.
Босьт асьтӧ киясад.
Олӧмад кӧ тэ лоан вынтӧмӧн да полысьӧн, ковмас мынтыны, а лоан кӧ смелӧн да ёнӧн, настӧящӧй мортӧн, сьӧлыштан налы чужӧмас.
Эн бӧрд!
Тэ зэв на ичӧт.
Код тӧдас, гашкӧ, кор быдман, тайӧ несправедливостьыскӧд лоӧ помалӧма...
Эн шогсьы: ми кӧ огӧ аддзылӧй, то тэ да тэнад тшӧтшъяясыд, тӧдӧмысь, аддзанныд тайӧ шуда лунсӧ.
Ме чӧв олігтыр ньылалі синваӧс.
— Сійӧ шуӧ, — водзӧ висьталіс сапожник, — нырыс муртса чуктыштӧма, а ме тӧда, мый тайӧ жаднӧйыслысь ботинкисӧ ковмас ставнас пӧчинитны.
Важӧн нин колӧ эськӧ ботинкисӧ шыбитны.
Кымынысь нин ме сійӧс пӧчинитлі, и век сійӧ вот тадзи жӧ шуӧ: «муртса-муртса», и некор ни ӧти кӧпейка оз мынты, сы вӧсна мый быттьӧкӧ сетіс меным караван-сарайысь места.
А ӧд тайӧ пельӧссьыс ме тӧлысьнас мынта кызь кран!
Коньӧр Сулейман!
Ыджыд семьяа морт, лунтырӧн сійӧ нажӧвитліс куим кранысь не унджык, а мукӧддырйиыс и ни ӧти грӧш.
Миянлысь чӧв олӧмнымӧс виччысьтӧг торкис воысь экипаж, коді сувтіс караван-сарай ворота водзӧ.
Экипажысь чеччис балябӧжланьыс вештӧм паськыд шляпаа косіник франк (став йӧзсӧ, кодъяс чужлісны Западнӧй Европаын, ми шулім франкъясӧн); шляпа увсьыс чурвидзис кузь чорыд юрси.
Сійӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчис Теймур-хан контораӧ, коді вӧлі каравансарай пытшкын.
Контораысь, леститчанаа нюмъялігтыр, сылы паныд котӧрӧн петіс Мир Фарух.
Франк кучкис стэкнас балябӧжас грузчиклы, коді, дзикӧдз пӧсялӧм, кӧртавліс тюк да эз казяв, мый сійӧ потшӧ туйсӧ иностранецлы.
— Бӧлбан! — равӧстіс франк да стэкыслысь наконечниксӧ чышкыштіс дӧраас, мыйӧн вӧлі вурӧма тюксӧ.
— Прохвост! — броткыштіс Сулейман.
— Кучкалӧ мортсӧ да сэсся чиститӧ бедьсӧ, быттьӧкӧ сійӧ лякӧссис...
Мерзавец!
Гӧсть водзын копрасьыштӧм бӧрын Мир Фарух нуӧдіс сійӧс контораӧ.
— Мастер, — юалі ме, — коді тайӧ франкыс?
Со кымынӧдысь нин сійӧ локтӧ Теймур-хан дінӧ.
— Рӧзбойник! — шогпырысь вочавидзис Сулейман.
— Немец... кутшӧмкӧ купеч Отто Шмидт...
Но ылӧдлӧ, дерт, сійӧ абу купеч.
Чӧртыс тӧдӧ, коді сійӧ сэтшӧмыс, сӧмын абу купеч...
Мый вермас лоны общӧйыс купечлӧн тюрьмаса начальниккӧд либӧ кутшӧмкӧ генералъяскӧд!..
Ӧні став делӧясыс миян странаын франкъяс киын.
Войдӧр тані вӧліны сӧмын англичана, а ӧні ещӧ содісны немецъяс...
Грабитӧны, немъяндысьтӧг грабитӧны миянлысь странанымӧс!
Эх! — ышловзис сійӧ.
— Мый ме тэныд висьтала!
Тэ ичӧт на.
Кор быдман — тӧдмалан.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ водзӧ висьталіс:
— Ен мед сетас, медым тэ олін эн сідз, кыдзи олім ми.
Ен мед сетас, медым тэ олін шонді улын!
Ме нинӧм гӧгӧрвотӧмпырысь видзӧдлі вывлань.
Небесаын югъяліс шонді.
Сійӧ ыпъяліс сайласьлігтыр, и тайӧ здукас югдӧдіс кымӧръясӧс, кодъяс лоины чим гӧрдӧсь.
Кутшӧм шонді йылысь висьталіс Сулейман, ме сэки эг гӧгӧрво.
Сӧмын ӧні меным лои гӧгӧрвоана, мый, кор миян народ шуӧ «овны шонді улын», сэки сійӧ тӧдвылас кутӧ свободнӧй олӧм.
ВИТӦД ГЛАВА
Мир Фарухлӧн ботинки.
Менам пышйӧм.
Первой вой восьса небеса улын
Улича помын тыдовтчис Мир Фарухлӧн ичӧт арлыда слугаыс.
Мыш саяс сійӧ вайис кӧзяиныслысь ыджыд ботинкисӧ.
Кор детинка шыбитіс сійӧс муӧ, кыптіс бус, а чуктӧм пӧдметкиясыс кутісны дрӧжжитны, быттьӧ понъяслӧн нюжӧдӧм кывъяс.
— Бара сійӧ жӧ ботинкиыс? — недӧвӧльнӧя шуис сапожник.
— Ме сійӧс дас во нин дӧмла!
Детинка шпыньмуніс:
— Сійӧ жӧ.
Но и скуп. Тӧвнас ӧшинь увсьыс лымсӧ весиг жалитӧ!
Мастер довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ладнӧ, мун!
Ме куті дзоргыны киссьӧм ыджыд ботинки вылӧ.
— Шыбит ваас, мед небзьыштас, — шыасис ме дінӧ Сулейман.
— Талун сёр нин.
Медым сійӧс дӧмны, ковмас быдса лун.
Уф!
— кучик партуксӧ дӧзмӧмпырысь разялігтыр ышловзис сійӧ.
Ми чукӧртім зэв ыджыд мешӧкӧ ассьыным став мастерскӧйнымӧс, коді вӧлі восьса небеса улын, и сапожник кыскис тайӧ мешӧксӧ вой кежлӧ караван-сарай кузнечаӧ.
— Но, кыдзи делӧясыд, Сулейман?
— горнысь доналӧм кӧрт прут клещиӧн кыскигмоз юаліс кузнеч.
— Тэ мыйкӧ абу варов.
— Эх, — ышловзис сапожник, — тэ доран озыръяслы вӧвъяс, медым найӧ ӧдйӧджык гӧняйтісны, а ме — налысь кокъяссӧ, медым найӧ ёнджыка талялісны миянӧс.
Кузнеч шогпырысь шпыньмуніс.
И, быттьӧкӧ вочакыв пыдди, кыліс дінті мунысь восьса экипажысь гораа сералӧм:
— Сідз, шуан, бура заработайтім, а?
Слава аллахлы!..
Дас квайт тысяча?..
Вот тайӧ барыш!
Экипажын пукаліс ачыс Теймур-хан, а паныдӧн, сы кок дорын, лажыньтчӧма Мир Фарух...
Вӧтӧн ме войбыд дӧмлі Мир Фарухлысь ботинкисӧ, и кымын ёнджыка дӧмлі, сымын унджык лоалісны сэні розьясыс.
Асывнас менам первой делӧӧн вӧлі кыскыны сьӧкыд мешӧкнымӧс асланым пельӧсӧ.
Недыр мысти воис мастер.
— Но кыдзи, донаӧй, небзисны ӧні эсійӧ ӧш гыжъясыс?
— юаліс сійӧ, Мир Фарухлӧн ботинки вылӧ индігмоз, кодъясӧс вӧлі сюйӧма ваӧ.
Ме ӧдва лэпті найӧс сьӧдӧдӧм васьыс.
Меным кажитчис, мый кыкнан ботинкиыс вӧліны пуд сьӧктаӧсь.
Ме сутшки шылаӧн — найӧ век на вӧліны из кодьӧсь.
— Шыбит ваас! — скӧрмис мастер да чеччис места вывсьыс.
Кор сійӧ нервничайтіс, петавліс пальӧдчыштны кузнеч Сафар дінӧ либӧ матысса чайханаӧ куритны каллян.
Мый меным вӧлі вӧчны?
Кыдзи нарошнӧ, кӧзяин эз сет меным уджсӧ.
Ме нёровтчи шондісьыс пӧсялӧм стен бердӧ, читкырті синъясӧс да думыштчи.
Завидьпырысь думайті мекӧд ӧти арлыда озыр челядь йылысь, кодъяс быд асыв, кор ме мӧдӧдчылі караван-сарайӧ, киняулас книгаяс кутігтыр, гажаа мунлісны школаӧ.
Унджыкыс на пиысь, дерт, Муртуз моз жӧ, дышӧдчисны.
Ме аддзи тайӧс налӧн грубӧй поведение серти, ошйысяна сёрни да чернила пятнаяс серти, кодъяс вӧліны налӧн бур костюмъяс вылын.
Ме думайті унатор йылысь, мыйысь лишитӧма гӧль йӧзлысь челядьсӧ.
Сэсся менам синъяс водзті прӧйдитісны жугыль чужӧмъясыс менам дона бать-мамлӧн, кодъяс быттьӧкӧ шуалісны: «Коньӧр Гасан, ми колим тэнӧ сирӧтаӧн тайӧ жестокӧй мирас!»
Менсьым думъясӧс пӧраӧн торклісны горзӧмыс осёлъяслӧн, кодъясӧс вӧлі домалӧма караван-сарай гидӧ, либӧ скӧра эргӧмыс тшыг понъяслӧн, кодъяс лукйысисны воротадорса ёг чукӧрын.
Тані жӧ шумитісны грузчикъяс, и ме кылі грымакылӧмсӧ ящикъяслысь, кодъясӧс шыблалісны каменнӧй плитаяс вылӧ.
Тайӧ хаос пырыс джуджыд минарет вывсянь, коді вӧлі рынок шӧрын, сьыліс муэдзин *.
* Муэдзин — мулла, коді чуксалӧ мусульманаӧс юрбитны.
Друг ме кылі валысь сялькӧдчӧм да нимкодьпырысь шлячкӧдчӧм.
Ме восьті синъясӧс да кынми места вылӧ: сьӧд сера ыджыд еджыд пон, коді вӧлі курччӧма Мир Фарухлысь кӧтасьӧм ботинкипӧвсӧ, тювкнитіс караван-сарай ворота увті.
— Кутӧй, кутӧй! — повзьӧмла горӧді ме.
— Кодӧс? — юаліс ме дінті мунысь грузчик, коді нуис сьӧкыд тюк да ӧдва лэпталіс кокъяссӧ.
— Понсӧ!
Пышйӧдіс Мир Фарухлысь ботинкипӧвсӧ! — горзі ме.
Грузчик веськодьпырысь серӧктіс:
— Жаль, мый эз асьсӧ Мир Фарухӧс!
— Мир Фарух абу сэтшӧм!
Мед эськӧ ачыс эз пышйӧд пиньясас понсӧ!
— шыасис кузнец Сафар, коді тыдовтчис ӧдзӧс дорын.
Йӧз, кодъяс петалісны лавкаясысь менам горзӧм шыӧ, гажаа кутісны серавны.
Кутшӧмкӧ ичӧтик тушаа морт, коді чепӧсйис парикмахерскӧйысь майтӧгалӧм чужӧма, сераліс мыйвермӧмсьыс.
Шумас воис и мастер.
Сійӧ заводитіс бурӧдны менӧ, шуис, мый абу ыджыд шог — грӧш доныс киссьӧм ботинкиыдлы.
Друг воис и ачыс Мир Фарух.
— Шуӧны, пон пышйӧдӧма менсьым ботинкиӧс?
— чирӧстіс сійӧ.
— Ме на вылӧ мынті быдса зӧлӧтӧй туман *.
Гӧгӧрвоанныд, зӧлӧтӧй туман!
* Туман — дас чӧлкӧвӧй.
Повзьӧмла ме куті сырмыны.
Мир Фарухлӧн шырлӧн кодь синъясысь, кажитчис, петіс би, а польдчӧм пемыдгӧрд чужӧм вылас картупель моз чурвидзис зывӧк гӧна пудпаса ыджыд ныр.
— Тайӧ тэ мыжаыс, змейпи! — лэптӧм бедьнас ме вылӧ уськӧдчигмоз чирӧстіс сійӧ.
Ме кылі мышкӧ чорыда кучкӧм, горӧді доймӧмысла, мурч-курччи пиньясӧс да, грузчикъясӧс тойлалігтыр, кодъяс кӧсйисны лӧньӧдны дзикӧдз скӧрмӧм Мир Фарухӧс, чепӧсйи караван-сарайысь.
— Гасан, сулав, сулав! — горзісны меным бӧрсянь батьлӧн ёртъясыс.
Ме кылі мастерлысь сьӧлӧм дойдана гӧлӧссӧ да ещӧ кодъяслыськӧ гӧлӧсъяссӧ, кодъяс видісны Мир Фарухӧс, но котӧрті бергӧдчывтӧг, чуймӧм ветлысь-мунысьяс вылӧ зурасьлігтыр.
Ме котӧрті кар сайӧ, муяс вылӧ.
Тані ме сувті, гӧгӧрбок видзӧдлі.
Ме бӧрся некод эз вӧтчы.
Ме сьӧкыда лолалігтыр пукси муӧ.
Гӧгӧр шыльквидзисны вӧльнӧй муяс, на сайын мылькъяс, а ещӧ ылынджык дзирдалісны лымъя гӧра йывъяс.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі карсянь ылын — менам темницасянь ылын, лёк йӧзсянь ылын!
Тыр кӧзяинӧн тані ачымӧс чувствуйтӧмӧн ме нюжӧдчи эжа вылӧ.
Шондіыс меліаліс менӧ.
А вылын небесаас вӧльнӧя да плавнӧя шлывъяліс орёл.
Тайӧ вояс ме нэм чӧжӧн первойысь узи восьса небеса улын.
Асывнас, кор ёнакодь тшыгъялӧм бӧрын ме лэччи карӧ, эг мун ни сапожник Сулейман ордӧ, ни аслам покровитель Мазлум Али ордӧ.
Ме лои беспризорнӧйӧн.
Судьбаӧй ӧтлаӧдіс менӧ сэтшӧм жӧ увтыртӧм, кыдзи и ме, челядькӧд; накӧд ме коллялі челядьдырся гажтӧм воясӧс, кодъяс колины нэм кежлӧ паметьӧ.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Ме лоа «Мстительяс» отрядса членӧн.
Миян юрнуӧдысь Кули
Не кӧ тшыгъялӧм, ме некор эськӧ эг мун карӧ, сэтшӧм сійӧ вӧлі меным мустӧм.
Менӧ зэв ёна кыскис менам бур сьӧлӧма покровитель дінӧ, а ещӧ ёнджыка сапожник Сулейман дінӧ, но кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын тойлаліс менӧ самостоятельнӧй, вӧльнӧй олӧмлань.
И сідз, морӧспань увті терпитны вермытӧма висис.
Ме эг вермы терпитны да мӧдӧдчи карӧ.
Кодлӧн эськӧ вермис жальыс петны да сетны меным няньтор?
Корны?
Тайӧ вӧлі меным медся мустӧмӧн.
Кор ме, лёзь юра, кӧмтӧм, косясьлӧм гача да няйт дӧрӧма, муні кар кузя магазинъяс да озыр ветлысь-мунысьяс дінті, ме быттьӧ кылі гӧлӧссӧ батьлысь: «Гасан, эн кор — сійӧ дышъяслӧн делӧ.
Кӧсйысь меным овны честнӧй трудӧн!»
А коді вермис сетны меным удж, меным, некодӧн тӧдтӧм ичӧтик зонкалы, кор и верстьӧ йӧз воясӧн кольлісны уджтӧг?
Озыръяслӧн челядь, кодъяс ворсісны уличаяс вылын, лыйлісны менӧ изъясӧн, а быгзьӧм вома лавочникъяс горзісны: «Весась татысь, негодяй!
Дерт, кӧсъян мыйкӧ гусявны!»
И ме, зумыш да скӧр, тшыгъялӧмла тіралысь пидзӧсъяса, юрӧс ӧшӧдӧмӧн мунлі тайӧ йӧзсьыс ылӧджык.
Тадзи шӧйті ме некымын лун карса уличаясӧд.
Ӧтчыд ме кылі полицейскӧйяслысь пель чунӧдана шутёвтӧм да горзӧм: «Кут, кут!»
Шӧйӧвошӧмӧн ме сувті да куті гӧгӧр видзӧдны.
Горзӧмъяс да шутьлялӧмыс кылісны орчча уличасянь.
Друг ме аддзи детинкаяслысь чукӧр, кодъяс вӧліны няйтӧсь, сырилетки паськӧмаӧсь, кыдзи и ме.
Морӧс берданыс морковь чукӧр топӧдӧмӧн найӧ мыйвермӧмсьыс котӧртісны меладорӧ.
Медводзын котӧртіс лёзь юрсиа, няйтысла сьӧдӧдӧм яя, кузь тушаа детинка.
Сы вылын вӧлі сӧмын омӧлик гач.
Сійӧ частӧ сувтлывліс, ышӧдіс сы бӧрся котӧртысь детинкаясӧс да сэк жӧ еджыд, дзирдалысь пиньяснас йирис морковь.
Детинкаяс пиысь некымынӧн котӧртісны ме дінті да кежисны матысса уличаӧ.
Синъясӧс паськыда паськӧдӧмӧн ме видзӧді пышйысь детинкаяс чукӧр вылӧ.
На бӧрся, киясаныс плетьясаӧсь, тыдовтчисны вӧтчысьяс.
На пӧвстын вӧлі полицейскӧй.
«Мед эськӧ найӧ эз кватитны и менӧ!»
— думышті ме.
Со ме дінті котӧртіс медбӧръя детинкаыс.
Ме видзӧдлі сылӧн гӧрбыльтчӧм фигура вылӧ, куш спина вылас, видзӧдлі плетьясӧн вооружитчӧм йӧз вылӧ, полицейскӧйлӧн югъялысь ыджыд бляхаа шапка вылӧ да мыйвермӧмысь уськӧдчи детинкаяс бӧрся.
Ме котӧрті кыккокйыв.
Ме пӧшти лыдди ачымӧс тайӧ командаса членӧн.
Ӧд и менӧ эз ичӧтджык скӧрлунӧн преследуйт Мир Фарух.
Ме сідзи эг и тӧдмав, кытчӧ сувтісны челядь бӧрся вӧтчысь звермӧм йӧзыс.
Сӧмын кор ми лоим кар сайынӧсь, буса, тыртӧм улича вылын, ме сувті збой детинкаяс отрядкӧд ӧтлаын.
Сійӧ, коді котӧртіс медводзын, вӧлӧма юрнуӧдысьӧн.
Сійӧ сувтіс улича шӧрӧ, сюйис кык чуньсӧ вомас, кыв улас, гораа шутёвтіс да грознӧя лэптіс кулаксӧ.
— Но кыдз? — шыасис сійӧ властнӧя сійӧс кытшалысь отряд дінӧ.
— Ставныд-ӧ танӧсь?
Некод эз коль?
Беспризорникъяс кутісны синъяснас корсьны ӧта-мӧдсӧ.
На пиысь ӧти, менӧ аддзӧм бӧрын, петук моз горӧдіс, кӧрис чужӧмсӧ да сувтіс ме водзӧ.
— Миян дінӧ локтӧма кутшӧмкӧ петушок! — меным кывсӧ петкӧдлігмоз горӧдіс сійӧ.
— Матыстчы ме дінӧ! — прикажитіс вожакыс.
— Коді тэ?
Ме полігтыр видзӧдлі сы вылӧ.
— Коді тэ, кытысь?
— Менам мам-батьӧй куліны... — вомгорулын ӧдва шуышті ме.
— Со кыдз!
— Детинка нюммуніс.
— Сідзкӧ, тэ сирӧта?
Тэныд некӧн овны?
Ме копырті юрӧс.
— А мый тэнад нимыд?
— Гасан.
— Гасан?
Тэ лоан Гасан Второй.
Миян отрядын эм нин ӧти Гасан.
Эй, чӧртпи, кӧні тэ?
Водзӧ петіс ставнас няйт, сырилетки паськӧма ар дас кыка детинка.
— Видзӧдышт выль ёртыс бӧрся.
Ме принимайта сійӧс миян отрядӧ.
— Кули вермас дӧверитны меным, — пиньяссӧ петкӧдліг нюмъёвтіс Гасан Первый.
— Сетӧй и сылы морковсӧ...
Тэ, тӧдӧмысь, тшыг, а?
— ёрт ногӧн шыасис сійӧ ме дінӧ.
Ме эг вочавидз да ещӧ улӧджык лэдзи юрӧс.
— Сетӧй, сетӧй, мед чӧсмасьыштас.
Гасан Первый зілис сюйны меным киӧ ыджыд морковь — ме пыкси.
— Ме... ме тайӧс ог сёй... — шӧпниті ме.
— Ті, тӧдӧмысь, гусялінныд...
Вожакыс виччысьтӧг веськӧдчис, бара пуктіс кияссӧ коскас, и сылӧн гырысь сӧдз синъясас ыпнитіс скӧрлун.
— Гусялім?!
Но да, дерт гусялім.
А коді нӧ миянӧс вердас?
Коді сетас удж?
Тайӧс ми гусялім веськыда додьяссьыс!
Ми грабитім, а эгӧ гусялӧй!
— Абу ӧмӧй ӧткодь? — эг сетчы ме.
— Вот тэ!
— серамсорӧн шуис вожакыс.
— Чипанпи, а рассуждайтӧ нин!..
Йӧюк, ми тайӧс мырддим озыръяслысь, гӧгӧрвоан?
А тэ тӧдан, мый озыръяс грабитісны да вайӧдісны корысьясвыйӧдз миянлысь мам-батьнымӧс и миянӧс?..
Вот ми налы мститам!
Меным дум вылӧ усины Сулейманлӧн рассказъясыс.
Дум вылӧ уси и менам мамӧй, сылӧн медбӧръя кывъясыс: «Мстит, Гасан, отомстит миян врагъяслы!»
Но тадзи ӧмӧй колӧ мститнысӧ?
Ӧд менам бать шуліс, мый колӧ овны честнӧй трудӧн, оз ков ӧбижайтны йӧзӧс.
— Ми мститам лёк, скӧр йӧзлы, — водзӧ сёрнитіс вожакыс.
— Гӧгӧрвоан, чипанпи?
Миян отряд шусьӧ «мстительнӧйӧн».
Ме — главнӧй мстительыс, Кули, а найӧ — менам ёртъяс, — шуис сійӧ ичӧтик беспризорнӧйяс вылӧ индігмоз, кодъяс любопытствоӧн видзӧдісны ме вылӧ да тойлалісны ӧта-мӧднысӧ.
«Ов честнӧй трудӧн, эн ӧбижайт йӧзӧс!»
— писькӧдчисны юр вемӧ батьлӧн кывъясыс.
— Ми мститам лёк йӧзлы, — водзӧ висьталіс Кули.
— Тэ кӧ абу озыръяс пиысь, кольччы миянкӧд, мӧдногӧн — айда!
Ме надзӧникӧн лэпті юрӧс, и менам видзӧдласӧй паныдасис вожакыслӧн чорыд видзӧдласкӧд.
— Ме... кольчча тіянкӧд, — шӧпниті ме муртса кывмӧн.
Кули нюжӧдіс меным кисӧ, сэсся бӧрыньтчис ӧти воськов да аслас ыджыд кулакнас друг кучкис меным морӧсӧ.
— Доймӧ?
Немтор!
Ло збойӧн, велӧдчы пыр чорыда выдерживайтны кучкӧмъяс, велӧдчы водзсасьны кулакъяснад да жуглыны ныръяссӧ тэ вылӧ уськӧдчысьяслысь.
Сэки Кули пыр лоӧ тэкӧд, кыдзи тэнад ыджыдджык вок!
Сьӧлӧмӧй менам тыри радлунӧн: ме абу ӧтнам, менам эмӧсь дорйысьяс, ёртъяс.
Сэсся ме горша йири морковь, кыдзи честнӧй, заслужитӧм сёян.
Сійӧс быдладорсянь сеталісны меным.
— Ура!
— дружнӧя горӧдіс ставнас отрядыс.
Детинкаяс лэптісны менӧ кияс выланыс да кутісны качайтны.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Ми мститам помещиклы, коді мырддис ва гӧль йӧзлысь.
Ми мститам Мир Фарухлы
Миян эз вӧв постояннӧй узьланін, сідз жӧ кыдз первойя шонді югӧръяс мыччысигӧн эгӧ тӧдӧй, мый кутам вӧчны, кытчӧ мунам.
Ми узьлім керка воротаяс улын либӧ жӧ вевта рынок стен бердын, миянлы кӧ удайтчывліс тювкнитны сэтчӧ войся стӧрӧжъясӧн казявтӧг.
Стӧрӧжъяс, медым не унмовсьны, кадысь кадӧ чуксасисны ӧта-мӧдыскӧд да кытшовтлісны пемыд, тыртӧм уличаясӧд, магазин ӧдзӧсъясысь пудъя томанъяс видлалігмоз.
Вевта рынок стен бердын миян узьӧмным частӧ торксьывліс.
Лунтырӧн мудзӧм бӧрын ми кыдзсюрӧ водлывлім, мыш на мыш, медым шонтыны ӧта-мӧднымӧс, но муртса заводитлім ойбыртны, пыр жӧ садьмывлім видчӧм шыӧ да кучкалӧмъясысь.
Звирк чеччыштӧм бӧрын ми уськӧдчывлім ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тайӧ стӧрӧжъясыс тӧдісны не сӧмын миянлысь нимъяснымӧс, но и миянлысь кличкаяснымӧс да вӧтлысисны миян бӧрся весиг луннас.
Спокойнӧя да безопаснӧя ми вермим узьны сӧмын косьмӧм ю пос улын да муяс вылын.
Ме вунӧді казьтыштны гырысь чугуннӧй трубаяс йылысь, кодъяс туплясисны кар сайын, кладбище вылӧ нуӧдысь туй вылын.
Сёрнитісны, мый тайӧ трубаяссӧ ваявлӧмаӧсь оросительнӧй канал вылӧ кутшӧмкӧ помещиклы, коді кӧсйӧ вӧлӧм мырддьыны васӧ матысса сиктын олысь гӧль йӧзлысь.
Тайӧ трубаясыс вӧліны кык метр кузьтаӧсь да паськыдӧсь.
Ми пыравлім сэтчӧ да немтӧждысьтӧг унмовсьлім.
Но тайӧ кыдз быттьӧ миянлы вылӧ вӧчӧм «кӧрт зыбкаясыс» эз дыр миянлы служитны: помещик мырддис васӧ посёлокса гӧль йӧзлысь, и регыд ми аддзим канал, код кузя ваыс визувтіс помещик муяс вылӧ.
Ас вӧснаным да ӧбидитӧм крестьяна вӧсна отомститны кӧсйӧмӧн ми унаысь заводитлім жугӧдны каналсӧ, и медбӧрын тайӧ миянлы удайтчис.
Ми шедӧдім тайӧс миян ёрт — Колам отсӧгӧн.
Дядьыс сылӧн вӧлі гӧль кузнечӧн.
Аслас неыджыд кузнечаын, коді вӧлі базар вылын, сійӧ вӧчаліс кӧлесаяслы кӧрт асыкъяс.
Ӧнӧдз сулалӧ сійӧ менам синъяс водзын — ньылӧдӧм омӧльтчӧм морӧса да быттьӧ маслӧӧссьӧм мускулъяса.
Кузнеч аслас отсасьысьыскӧд ӧтлаын брусок вылын, кодӧс вӧлі крепитӧма накӧвальня бердӧ, кусняліс донӧдӧм кӧрт.
Сэки ме эг гӧгӧрволы, мыйла сійӧ сэтшӧм омӧль да мудз да мыйла абу мойдкывса зэв ён великан-кузнеч кодь.
Коламлӧн кывъяс серти (кодлы ми сетім «кузнеч» кличка — дядьыслӧн профессия серти), тайӧ неграмотнӧй кӧлеса вӧчалысьыс тӧдіс наизусть «Бабек Ахангяра» былина — шӧр нэмъясса азербайджанскӧй кузнеч Бабек йылысь, народнӧй герой, повстанецъяслӧн вожак йылысь, коді ӧтувтӧма ханскӧй крепостнӧйясӧс.
Ме весиг помнита тайӧ былинасьыс строфа, кодӧс мукӧддырйиыс сьывліс миян «кузнеч» Колам:
...И кыпӧдчис збой кузнеч Бабек, босьтіс меч-молния, кодӧс вӧчис аслас жӧ киясӧн, чукӧртіс мучитчӧм йӧзӧс — крепостнӧйясӧс, рабочӧйясӧс, кодъяс кодйисны каналъяс, кузнечьясӧс, каменотёсъясӧс да нянь вундысьясӧс, — вооружитіс ставнысӧ найӧс да нуӧдіс тайӧ ратьсӧ таранлы паныд!..
И вот гаечнӧй ключӧн, кодӧс корис дядьыслысь Колам, ми сьӧкыдпырысь разим болтъяс, кодъяс йитісны канал трубаяссӧ, да перйим ӧти труба.
Сэсся ми быгыльтім сійӧс косьмӧм артезианскӧй юкмӧсӧ, коді вӧлі метр сё сайын магистральсяньыс.
Каналлӧн восьса вомӧд шумӧн ылькнитіс ва да кутіс ойдӧдны муяссӧ.
Ми пырысь-пыр жӧ уськӧдчим пышйыны.
Сэсся ми тӧдмалім, мый помещик, коді думыштӧма, мый каналсӧ жугӧдісны крестьяна, кодсюрӧӧс тшӧктӧма арестуйтны.
Вермис-ӧ тайӧ злӧдейыс тӧдны, мый делӧсӧ имеитӧ оз крестьянакӧд, а миянкӧд!
Медым докажитны, мый крестьяна абу мыжаӧсь, да медым найӧс мездыны тюрьмаысь, ми тувъялім каналдорса пуӧ пӧвтор, кытчӧ Кули шомӧн гижис:
Палач-помещик, тшӧкты лэдзны мыжтӧм крестьянаӧс.
Тэнсьыд проклятӧй каналтӧ жугӧдім ми, «ичӧтик мстительяслӧн» отряд!
Тэнад кровнӧй враг Кули.
Кыдзи ми бӧрынджык тӧдмалім, арестуйтӧмаясӧс некымын лун мысти вӧлі лэдзӧма, но крестьяналы век жӧ ковмис босьтны ас выланыс канал ремонтируйтӧм кузя расходъяссӧ.
Помещиклы скӧр посланиеным дона сувтіс миянлы.
Полиция пӧлучитіс приказ кӧть кыдз, а кутны миянлысь отряднымӧс.
Кадыс муніс.
Ми довъялім кар кузя узьтӧг да шойччытӧг, тшыгӧсь да юрсюянінтӧмӧсь, но гордӧйӧсь сыысь, мый миян «уколъяс» беспокоитӧны нин господа помещикъясӧс да помӧдз скӧрмӧдӧны полицейскӧйясӧс, мый миян вылӧ обращайтӧны вниманиенысӧ властьяс.
Ӧтчыд ми пукалім кар сайын, казармаяссянь неылын ӧти траншеяын, да больгим-сёрнитім.
Меным окота лои висьтавны аслам ёртъяслы Теймур-ханлӧн фальшивӧй вексель йылысь да сы йылысь, кыдзи Мир Фарух кучкис менӧ кыз беддьӧн, кор пон пышйӧдіс сылысь некытчӧ туйтӧм ботинкипӧвсӧ.
Но муртса ме помалі ассьым висьталӧмӧс, кыдзи Кули, помӧдз скӧрмӧм, чеччыштіс да кулакъяссӧ чабыртӧмӧн матыстчис ме дінӧ да горӧдіс:
— Чипанпи, мыйла тэ ӧнӧдз чӧв олін?
Кыдз тэныд абу яндзим!
— Ме абу чипанпи, — тожӧ кок йылӧ сувтігмоз шуи ме ӧбидитчӧмӧн, — меным дас кыкӧд арӧс нин!
— Ещӧ бурджык! — щӧкасӧ малалігтыр вочавидзис Кули.
— Важӧн колӧ вӧлі босьтны водзӧс тайӧ негӧдяйясыслысь!
— Ме думайта та йылысь жӧ лун и вой, но ог тӧд, мый вӧчны.
— Ладнӧ, пуксьы! — шуис миян вожак.
— Талун жӧ мыйкӧ думышта.
Ме пукси муӧ, неуна дӧзмӧм: «Неужели Кули думайтӧ, мый ме трус?»
Но менам сьӧлӧмӧй бурмис да ме весиг дугді лӧгавны Кули вылӧ, кор ми кыдз колӧ накажитім Мир Фарухӧс.
Вот кыдзи тайӧ лои.
Мир Фарухлӧн вӧлі привычка быд пятницаӧ ветлӧдлыны караван-сарайӧд тюкъяссӧ сэтысь прӧверяйтӧм могысь.
Иранын пятница — праздник лун.
Тайӧ лунас караван-сарайын дугӧдсьӧ ставсикас тӧргуйтӧм и купечьяс шойччӧны гортаныс.
Мир Фарух гуляйтіс тайӧ лунъясас караван-сарайӧд быдсикас тӧваръяса гырысь тюкъяс видлалігмоз да сэк жӧ сьыліс кутшӧмкӧ тешкодь сьыланкывйысь аслас нэм чӧжӧн велӧдӧм куим строка:
<rus>Ты красива, я богат.</rus>
<rus>Но я и богат, и красив,</rus>
<rus>И люблю всласть поесть!..</rus>
Мыйӧн Кули тӧдмаліс месянь пӧрысь скрягалӧн тайӧ привычка йывсьыс, сійӧ шлочнитіс аслыс плешкас:
— Петан туй сюри!
Клянитча аллахӧн, Мир Фарух йӧктыштас миян водзын.
И пятницаӧ водз асывнас стӧрӧжъясысь гусьӧн ми вуджим караван-сарайлӧн джуджыд ӧграда вомӧн.
— Сёрмӧ!
— чай тыра гырысь ящикъяс сайӧ дзебсясигмоз быд минутаӧ броткис Кули.
— Регыд воас, — ышӧді ме миянлысь нетерпеливӧй вожакнымӧс.
Медбӧрын ми кылім ворота дорысь усьысь чеплысь зёлькнитӧмсӧ, и недыр мысти караван-сарайӧ пырис Мир Фарух.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр, шудаа нюмъялігтыр, миянӧс казявтӧг сійӧ прӧйдитіс миян дінті.
Восьлаліс сійӧ надзӧник да явӧ нимкодясигтыр, сы вӧсна мый весиг сёрнитіс ачыс аскӧдыс:
— Виччысьлы, Фарух, воас лун и тэныд, лоан и тэ караван-сарайын кӧзяинӧн!..
Кхе-кхе!..
Кули тшӧктӧм серти ми водзвыв жугӧдім чай тыра ӧти ящик, кодӧс вӧлі пуктӧма мӧд ящик вылӧ, да кисьтім чайсӧ, медым кажитчис, мый ящикыс усьӧма грузчикъяслӧн небрежность вӧсна.
Тайӧ ящик дорӧдзыс воӧм бӧрын Мир Фарух чуймӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да скӧрысь шуис:
— Немуджтӧмъяс, петкӧдла ме тіянлы аски, кыдз колӧ пуктавны ящикъяссӧ!
— и копыртчис да содзнас кутіс куравны чайсӧ ящикӧ.
Тайӧ здукас из, кодӧс меткӧя шыбитіс Кули, веськалі сылы.
Мир Фарух надзӧник веськӧдчис да бергӧдіс юрсӧ.
Сійӧ жӧ секундаас юр вывсьыс лэбзис шапкаыс — тайӧ вӧлі Гасан Первый киӧн вӧчӧмтор.
Засадаын пукалігӧн ми шыблалім изъяс, шутьлялім да чуксасим петукъяс моз.
Мир Фарух бергаліс, быттьӧ дурпоп, да горзіс бабалӧн кодь аслас вӧсньыдик гӧлӧснас.
— Сулав!
Эн вӧрзьы места вывсьыд!
— немвиччысьтӧг кыліс Кулилӧн скӧрысь горӧдӧм.
Мир Фарух быттьӧ кынмис муас.
Сійӧ зэв ёна повзис.
— Тэнсьыд босьтӧ водзӧс «мстительяслӧн» отряд Чёрнӧй кварталысь вожак Кули юрнуӧдӧм улын.
Кылан, бӧлбан?
Мир Фарух мыйкӧ чилӧстіс сыланьӧ видзӧдіг, кодарсянь кыліс гӧлӧсыс.
— Тэнсьыд босьтӧ водзӧс «мстительяс» отрядса член Гасан, честнӧй грузчик Абдуллалӧн пиыс, — бара кыліс Кулилӧн гӧлӧс.
— Кылан, бӧлбан?
Ӧтвечайт!
— Кыла, — повзьӧмысла муртса кывмӧн шӧпнитіс Мир Фарух.
— Тэ да тэнад кӧзяиныд, пӧрысь хрыч Теймур-хан, энӧ думыштӧй перйыны коркӧ Гасансянь деньга фальшивӧй вексель серти, кылан?
— Кыла, — став тушанас нин тіралігтыр нурбыльтіс Мир Фарух.
— Но, а ӧні сьылышт миянлы ассьыд радейтана сьыланкывтӧ, гажӧдышт зонъясӧс, — спокойнӧй тонӧн нин распорядитчис Кули.
Мир Фарух лэптіс пельпомъяссӧ да нориника чимӧстіс:
— Ме ӧд ог куж сьывнысӧ, господин главнӧй начальник!
— Сьыв! — кыліс Кулилӧн скӧрысь горӧдӧм.
Мир Фарух ышловзис, чышкыштіс плешсӧ да, надеятӧг кинас ӧвтыштӧм бӧрын, кутіс омлявны:
<rus>Ты красива, я богат.</rus>
<rus>Но я и богат, и красив,</rus>
<rus>И люблю всласть поесть!..</rus>
Детинкаяс пиысь кодкӧ сынан бердӧ ляскис папироснӧй бумага да кутіс ворсны свадебнӧй мелодия.
Нимкодьысла детинкаяс куснясьӧмӧн сералісны.
— Тайӧ збыль: тэ радейтан чӧскыда сёйны, — бара юрӧбтіс Кулилӧн гӧлӧс.
— Чайта, тані тэ пӧтін.
Мун висьтав та йылысь аслад кӧзяиныдлы.
Но, зіля!
Дрӧжжитігтыр да гӧгӧр видзӧдігтыр Мир Фарух мӧдӧдчис вороталань.
Неригтыр ми бара лыйлім сылы изъясӧн.
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи сійӧ ниглясис наысь пышйигӧн!
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Миянлысь отряд кутӧма.
Доныс миянлы ставнымлы — ӧти ковер
Канал жугӧдӧм бӧрын полицейскӧйяс корсисны миянӧс, кыдзи ищейка понъяс.
А представление, кодӧс ми вӧчим караван-сарайын, помӧдз скӧрмӧдіс найӧс.
Мир Фарух котраліс кар кузя, котӧртліс губернатор дінӧ, сысянь — полицияӧ да кевмысис видзны сійӧс «мстительясысь».
И вот ӧтчыд луншӧр бӧрын, кор миян отряд немтӧждысьтӧг колляліс кадсӧ казармаясдорса ӧти траншеяын, ми друг казялім миян юръяс весьтын шонді водзын дзирдалысь штыкъяс.
Полицейскӧйяс туялӧмаӧсь миянлысь бивуакнымӧс, кӧть ми пырим сэтчӧ зэв осторожнӧя.
Миянӧс кытшалісны.
Пышйӧм йылысь оз позь вӧлі и думайтны.
Ми сдайтчим, и миянӧс нуӧдісны полицейскӧй управлениеӧ.
Ветлысь-мунысьяс любопытствоӧн видзӧдісны миян вылӧ.
Кодсюрӧ ышлолалісны, мукӧдыс лӧгпырысь сералісны; ӧти грӧзитыштіс миянлы кулакнас.
Друг ме аддзи любопытнӧйяс пиысь покровительӧс.
Сьӧлӧмӧй менам ёкмуні.
— Кодӧс ме аддза!..
Гасан!
— ме дорӧ котӧртігмоз да кияснас шенасигтыр горӧдіс сійӧ.
Но полицейскӧйлӧн штыкыс потшис сылы туйсӧ.
— Аллах, аллах, тіянӧс нуӧдӧны тюрьмаӧ? — шогпырысь шуис пӧрысь грузчик.
— Эн пов, бать! — чорыд гӧлӧсӧн вочавидзис сылы Кули.
— Тэнад Гасан молодеч, а Чёрнӧй кварталысь Кули сулалӧ сы мыш сайын, кыдзи гӧра!
Полицейскӧй управление ворота дорын миян стража цепь пыр тювкнитіс, быттьӧ чӧртпи, Гасан Первый да сорлассис йӧз чукӧрас.
— Мед олас Гасан Первый! — горӧдіс Кули.
Ӧти полицейскӧй кучкис сылы балябӧжас.
Кули бергӧдчис сылань, паськӧдіс сералысь паськыд синъяссӧ, сэсся нюжӧдіс кывсӧ да тешкодя вежыньтіс чужӧмсӧ.
— Нӧйт, а век жӧ пышйис! — горӧдіс сійӧ нимкодьпырысь.
Сыысь полӧмӧн, мед эськӧ ещӧ кодкӧ эз пышйы, полицейскӧйяс тэрмасигтыр пыртӧдісны миянӧс воротаӧд, сэсся нуӧдісны паськыд двор вомӧн, кӧні сулалісны омӧльтчӧм, жарысла мучитчӧм корысьяс.
Миянӧс йӧткыштісны му джоджа неыджыд каморкаӧ, коді вӧлі полицияса начальник кабинеткӧд орчча.
— Медбӧрын и миянлы уси шуд имеитны ассьыным комната! — гажаа шутитыштіс миян вожак.
— Миян делӧясным, кыдзи аддзанныд, бурӧсь.
— Кыдзи «бурӧсь»? — недӧвӧльнӧя шыасис писти сера чужӧма Колам.
— Тойыштісны миянӧс розьӧ — мый тан бурыс!
— Энлы, энлы, — нюмъялігтыр шуис Кули.
— Ме веськала ловушкаад ог первойысь.
Тайӧ камерасӧ лӧсьӧдӧма налы, кодъяс вӧчисны ичӧтик проступокъяс.
Татчӧ тойлалӧны кызь нёль час кежлӧ кодъюраясӧс, кодъясӧс куталӧны уличаяс вылысь, либӧ молодчикъясӧс, кодъяс хулиганитӧны ресторанъясын да тышкасьӧны ӧта-мӧдныскӧд.
Тэ ещӧ он на тӧд настӧящӧй тюрьмасӧ!
— А кор юсясны полицейскӧйяс либӧ чиновникъяс, найӧс кытчӧ пуксьӧдӧны?
— Татчӧ жӧ...
Настроениеным ставнымлӧн вӧлі зэв бур.
Ми шмонитім да сералім, сьылім да йӧктім.
Писти сера чужӧма Колам томан розьӧд кутіс весиг серавны ӧдзӧс сайын сулалысь дежурнӧйӧс.
— Миян другным пелька пышйис, а? — шуис сійӧ полицейскӧйлы.
— Кыдзи тайӧ ті сійӧс энӧ кутӧй!
— Найӧ бура куталӧны сӧмын госа курӧгъясӧс дворъясысь, — сералігтыр шуис Кули.
— Ланьт! — горӧдіс полицейскӧй.
— Кукареку!
— ещӧ гораа горӧдіс Колам.
Час кык мысти миян темница ӧдзӧс воссис и тыдовтчис писарлӧн гӧрд чужӧмыс.
Сійӧ пырис полицейскӧйкӧд.
Киас сылӧн вӧлі кыз тетрадь, а пель саяс чурвидзис карандаш.
— Сувтӧй! — равӧстіс сійӧ.
Сы пыдди, медым пӧртны олӧмӧ сылысь тшӧктӧмсӧ, ми кутім серавны.
— Ланьтӧй!..
Сувтӧй!
— бара равӧстіс писарь.
Ми неокотапырысь чеччим асланым местаясысь.
— Сідз!
Ме должен тіянӧс гижавны.
Висьталӧй ассьыныд нимъястӧ...
Ӧтикӧн, ӧтикӧн, эн ставныд ӧттшӧтш, кыланныд?
Сӧмын висьталӧй ассьыныд настӧящӧй нимъястӧ!
Ми кутім горзыны ӧта-мӧд вежмӧн.
— Ланьтӧй!..
Тайӧ кутшӧмкӧ йӧйяс!
— шыасис писарь полицейскӧй дінӧ.
— Шулі жӧ ме, мый абу менам делӧ сёрнитны накӧд.
— Ладнӧ, мун, ме тӧда, кыдзи накӧд сёрнитны, — вочавидзис полицейскӧй.
Миян «мстительяс» пиысь ӧти серӧктіс.
— Коді тайӧ?
— плетьсӧ лэптігмоз грӧзитана, горӧдіс полицейскӧй.
— Ме, — сурова вочавидзис Кули.
— Тэ?..
Со тэныд!
Шутёвтіс плеть, и швачнитіс Кулилы юрас.
Сьӧкыд думыштны, мый лои та бӧрын!
Миян каморка пыр жӧ вежсис, ставыс сэні гудыртчис.
Кылӧ вӧлі сӧмын полицейскӧйлӧн мыйвынсьыс горзӧмыс да полицейскӧйлы отсӧг вылӧ пырӧм дежурнӧйяслӧн плетьясӧн швичйӧдлӧмыс.
Бусыс пӧдтіс миянӧс, пырис синъясаным.
Миянӧс нӧйтісны, и ми нӧйтім, горзім, шутьлялім, быдногыс дорйысим миян вылӧ усьласьысь зверьясысь.
Друг ортсысяньыс кыліс дӧзмӧм гӧлӧс:
— Накажитны дворын, кыдзи колӧ, а не тані!
Мешайтанныд уджавны?
— Кывза, ваше превосходительство!
И миянӧс нӧйтісны полицейскӧй управление дворын.
Пиньяснымӧс мурч-курччӧмӧн ми чӧв олігтыр терпитім чорыда кучкалӧмъяссӧ.
Тайӧ сьӧкыд вояс ми унмовсялім ӧта-мӧд бердӧ топыда топӧдчӧмӧн.
Аски асывнас миянлы быдӧнлы сетісны нянь кусӧк да кутшӧмкӧ зэв чӧскыдтӧм похлёбка стӧкан.
— Юӧй, тайӧ яя бульон, — ошйысьыштіс полицейскӧй управлениеса пӧвар, коді вӧлі сэтшӧм жӧ няйт, кыдзи и ми.
Ми эг вермӧй юны тайӧ вукӧдана гудыр васӧ, кӧть и вӧлім дзик тшыгӧсь.
— Тіянӧс тюрьмаӧ оз мӧдӧдны, — загадочнӧя водзӧ висьталіс пӧвар, — ме тӧда.
— Кытысь тэ тӧдан?
— зумыштчӧмӧн юаліс миян вожак.
— Кывлі, — тешкодя шпыннялігтыр шуис пӧвар.
— Кытысь тэ кывлін, другӧ?
— юаліс Кули сы моз жӧ шпыннялігтыр.
— Ме муртса на начальник кабинетысь, нуи сылы шашлык.
Ох, и радейтӧ жӧ сійӧ шашлыксӧ!
— синъяссӧ кылӧдӧмӧн шуис пӧвар.
— Но и мый жӧ?
— Шашлык — зэв бур сёянтор.
Его превосходительство быд асыв сёйӧ квайт вертел да юӧ кык бутылка гӧрд вина.
Молодеч!
— Молодеч жӧритнысӧ?
— дӧзмӧмпырысь юаліс миян пиысь ӧти.
— Да ланьт тэ!
— вомаліс сёрнитысьӧс Кули.
Пӧвар зумыштчис, быттьӧ сійӧс шогӧдіс, мый его превосходительствоӧс ӧбижайтӧны, да надзӧник висьталіс водзӧ:
— Талун сійӧ завтракайтӧ оз ӧтнас — талун сы ордын гӧсть, коврӧвӧй фабрикаса кӧзяин господин Ибрагим Ашрафи.
Коньӧр начальник, гашкӧ, лоӧ тшыг.
Но немтор, Ашрафи мунӧм бӧрын ме выльысь жарита его превосходительстволы вит порция.
А тайӧ Ашрафиыс тожӧ ӧбжӧра!
— Ладнӧ, — торкис Кули, — тэ бурджык висьтав, кыдзи тӧдмалін, мый миянӧс оз мӧдӧдны тюрьмаӧ.
Пӧвар бара тешкодя нюммуніс:
— Тюрьмаяс ӧні тырӧсь, и его превосходительство решитіс сетны тіянӧс коврӧвӧй фабрикаса кӧзяин Ашрафилы, медым ті сэні уджалінныд.
— Водзӧ! — вомдорсӧ курччалігтыр шуис Кули.
— Его превосходительство — бур морт, сійӧ быдӧнлы сеталӧ пӧдаркияс.
Ашрафикӧд чокнитчӧм бӧрын сійӧ шуис: «Босьт, мед лоӧны тэнад!»
И найӧ сӧгласитчисны.
— Водзӧ, водзӧ!
— Господин Ибрагим Ашрафи — тожӧ бур морт, сійӧ кӧсйысис мӧдӧдны его превосходительстволы исфаганскӧй мича ковёр *.
Господин Ибрагим непременнӧ мӧдӧдас...
А сыысь, мый ме бура гӧтӧвита шашлык, сійӧ пӧдаритіс меным ӧти кран, со!
* Исфаганскӧй ковёр — ковёр, кодӧс кыӧма Исфаган карын.
Исфаганскӧй ковёръяс славитчӧны асланыс узоръясӧн да расцветкаӧн.
Сэки пӧвар, идиотскӧй нюмӧн нюмъялігтыр, няйт френч зепсьыс перйис ыджыд эзысь монета да, кывнас шлочнитӧм бӧрын, видзчысьӧмӧн сюйис сійӧс зептас.
Кор пӧвар муніс, Кули шыасис миян дінӧ речӧн.
— Ребята! — волнуйтчан гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Вӧлӧмкӧ миянӧс вузалӧмаӧсь ӧти исфаганскӧй ковёрысь.
Вот кутшӧм миянлы доныс миян властительяс чайтӧм серти!..
Тайӧ фабрикаас пыдзыртасны миянлысь став сокнымӧс, а газетаяс кутасны висьтавлыны, мый беспризорнӧй челядьӧс воспитывайтӧны, сетӧны налы удж, велӧдӧны овны...
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Ми ловъявылысь пырам гуӧ.
Миян лютӧй надсмотрщик Дьявӧл Исах
Кыдзи водзвыв висьталіс пӧвар, сідзи и лои.
Мӧд лун асывнас полицейскӧйяс нуӧдісны миянӧс выль застенокӧ.
Тайӧ вӧлі сёйысь вӧчӧм мисьтӧм здание, коді сулаліс джуджыд стенаӧн кытшалӧм тыртӧм дворын.
Миян бӧрся дзуртігтыр пӧдласис сьӧкыд кӧрт ворота.
Ми повзьӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ — тайӧ дзуртыштӧмас миянлы кажитчис грознӧй предупреждение: «Ӧнісянь дугдӧй думайтны вӧля йылысь, татысь ті некор онӧ петӧй!»
Коврӧвӧй фабрика вӧлі куим судта зданиеын, нӧ сӧмын вылыс судтаыс, коді вӧлі склад пыдди, вӧлі му веркӧс вылас, став мукӧд помещениеыс вӧліны му пытшкын.
Тайӧ пемыд подземельеас, коді югдӧдсьыліс чусыд карасин лампаясӧн, ми долженӧсь вӧлі кыны зэв мича, яркӧй ковёръяс озыр купечьяс да ханъяс дворецъясӧ да керкаясӧ.
Полицейскӧйяс вайӧдісны миянӧс ворота дорӧдз да сетісны ыджыд тушаа, лӧз синдоръяса косіник мортлы.
Весиг ӧні кӧ ме аддзи сійӧс вӧтӧн — честнӧй кыв, ме эськӧ повзи.
Тайӧ вуджӧр кодь мортыс киас кутіс плеть, кодӧс вӧлі вӧчӧма проволокаысь да сухожилиеясысь, а мӧдас — ичӧт арлыда рабочӧйяслысь список.
Ме шуи — ичӧт арлыдаяслысь, сы вӧсна мый фабрикаын сӧмын куимӧн вӧліны Кули ыдждаӧсь (ар дас сизимаӧсь), мукӧдыс вӧліны ме ыдждаӧсь.
Вуджӧр кодь морт чӧв олігтыр нуӧдіс миянӧс помещение шӧр юкӧнӧ.
Дас станок пиысь сӧмын ӧти вӧлі занят; сэні уджаліс кулӧм мортлӧн кодь кельыд чужӧма детинка.
Дзуртысь табуретка вылӧ пуксьӧм бӧрын вуджӧр кодь морт восьтіс тетрадь да лэчыд гӧлӧсӧн шуис:
— Мед быдӧн висьталас ассьыс нимсӧ!
Ми ӧчередьӧн висьтавлім ассьыным нимъяснымӧс.
— Ладнӧ, — шуис вуджӧр кодь морт табуретка вылысь чеччигмоз.
— Ме ӧні улісьыс ыста мастерӧс, коді кутас велӧдны тіянӧс.
Кывзысьӧй сылысь!
Смотри, мед ме эг кыв, мый ті дуранныд либӧ пышъяланныд уджысь!
Водзвыв висьтала: куля кучикнытӧ.
Менӧ шуӧны Исах!
А коді менӧ бура тӧдӧ, сійӧ шуӧ: Дьявӧл Исах.
Сійӧ матыстчис пу вевт дорӧ, коді вӧлі мастерскӧй джодж шӧрын, да лэптіс сійӧс.
Улісяньыс кылісны гӧлӧсъяс, станокъяслӧн стучитӧм.
Быд кыв нюжйӧдлӧмӧн кодкӧ командуйтіс:
— <ns>Е-джы-дӧс... гӧр-дӧс... ви-жӧ-с</ns>!..
Сэсся ми тӧдмалім, мый тайӧ мастер, кодлӧн дінас уна рӧма сунисъяс; сійӧ асывсянь рытӧдз нюжйӧдлӧмӧн висьтавлӧ ковёр кыысьяслы сунисъяслысь рӧмъяссӧ.
Ковёрлысь основасӧ юклӧма квадратикъяс вылӧ, и быд квадратикӧ кысьӧ аслас рӧм, коді составляйтӧ узорлысь ичӧтик юкӧн.
Ткачьяс кывзӧны командасӧ да механическӧя сюялӧны квадратикъясас то ӧти рӧма сунис, то мӧд рӧма.
Кули тэрмасьӧмӧн матыстчис ӧтнасӧн уджалысь ичӧт арлыда ткач дінӧ да юаліс:
— Кӧнӧсь нӧ тайӧ станокъяс дорсьыс рабочӧйясыс?
Детинка лэптыштліс косіник пельпомъяссӧ да, ӧдзӧс-вевт вылӧ, коді нуӧдіс улі судтаас, полӧмӧн видзӧдлывлігтыр, шуис:
— Юалан — кӧнӧсь?..
Мӧдаръюгыдас...
Оз коль недель, медым эз нуны кодӧскӧ...
Тайӧ вӧлі настӧящӧй кага-старик.
— Мыйла нӧ найӧ кулалӧны?
Висьӧны?
— Тшыгъялӧмысь, нӧйтӧмысь, висьӧмысь...
— А мый сетӧны сёйны?
— пыдісянь ышловзьӧм бӧрын юаліс Кули.
— Луннас сьӧд нянь тор да анькытша похлёбка кӧш.
Кули нюжӧдчис, бара ышловзис да, миянлы синъясӧ гажтӧма видзӧдіг, нюжӧдіс:
— Ребята-другъяс, медлёк гуас кусӧ миян лунным!
Тайӧ лоӧ, мый весиг Кули уси шогӧ.
Миянӧс ставнымӧс босьтіс дрӧж.
Недыр мысти улыс судтаысь кайис косіник мастеркӧд Дьявӧл Исах да, миянӧс кысян делӧӧ велӧдны сылы прикажитӧм бӧрын, воши синъяс водзысь, быттьӧ привиденье.
Тайӧ вӧлі мӧд Мир Фарух, фабрикаса кӧзяинлысь воля исполняйтысь, сылӧн преданнӧй пон да миян палач.
ДАСӦД ГЛАВА
Ме велӧдча грамотаӧ.
Книга лыддьӧм тані лыддьыссьӧ преступлениеӧн.
Фабрикаса кӧзяинлӧн пи.
Кровавӧй пятница
Ми олім некымын тӧлысь, эгӧ аддзылӧй вӧльнӧй светсӧ, тшыгъялім, быд лун нӧйтісны.
Вӧля вылын ми кӧть кык тӧлысьын ӧтчыд мыссьывлім каналъясса кӧдзыд ваӧн да кутшӧмакӧ вуштывлім ас вывсьыным няйтсӧ, а тані вӧлі шуӧма миянлы сісьмыны ловъявывсьыным.
Эз вӧв ни канал, ни пывсян.
Пӧдса пӧдвалъясысь кыліс няйт да ньылӧм дук.
Миян лёзялӧм юрсиным лои пу кодь, сійӧс оз вӧлі позь сынавны весиг чуньясӧн, и мы шырим ножичӧн ӧта-мӧднымлысь.
Быд недельӧ ичӧт арлыда рабочӧйяс пиысь кодкӧ кувліс.
Миян отрядысь регыд пӧгибнитісны Железный Самед да Хромой Аскяр.
Миян фабрикаӧ веськавлісны сӧмын сирӧтаяс да беспризорнӧйяс, кодъяс вӧсна некод эз тӧждысь, но ме чорыда эски, мый унаӧн утверждайтӧны, мый тані ми лоам йӧзӧн.
Ми ӧдйӧ дружитчылім миян выль ёртъяскӧд.
Шудтӧмлун матыстӧ йӧзӧс.
Улыс судтаысь меным медъёна сьӧлӧм вылӧ воис гӧлубӧй мечтательнӧй синъяса детинка, кодӧс, кӧть сійӧ и эз вӧв варов, быдӧн радейтісны.
Сійӧс шуисны Кярим.
Сійӧ вӧлі учительлӧн пи.
Мам-батьыс сылӧн кулӧмаӧсь чахоткаысь, и детинка веськалӧма Дьявӧл Исах лапа улӧ.
Кор ме казялі, мый сылы оз тырмы паёкыс, кодӧс сійӧ пӧлучайтіс, ӧтчыд вӧзйи нянь тор, кӧть и ачым вӧлі тшыг.
Кяримлӧн гӧлубӧй синъясыс тырины синваӧн, и медым сійӧс не петкӧдлыны, сійӧ копыртіс юрсӧ, кутіс менсьым киӧс да шӧпнитіс:
— Гасан, тэ бур ёрт!
Но сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис сёйны вӧзйӧм нянь торсӧ, зато сьӧлӧмсяньыс мекӧд дружитчис.
Ӧтчыд ме висьталі сылы ассьым мечтаясӧс, кодъясӧс сэтшӧм немжалиттӧг пӧгубитіс проклятӧй олӧмыс, аслам медыджыд кӧсйӧм йылысь — лыддьысьны велӧдчыны кӧсйӧм йылысь.
Кярим копыртчис менам пель дорӧ да гусьӧник шӧпнитіс:
— Ме тэнӧ велӧда.
Ме гусьӧн вайи аскӧд бать йылысь дзик ӧти казьтылантор — учебник — и дзеби сійӧс станок улӧ.
Менам радлунӧй вӧлі помтӧм.
Но меным тані эз удайтчы велӧдчыны лыддьысьны.
Ме велӧді сӧмын вит буква и учебниксӧ мырддисны.
Сэк жӧ нӧйтісны менӧ да ичӧтик учитель-другӧс.
Ставыс тайӧ лои менам неӧкуратность вӧсна.
Ме вунӧді висьтавны, мый быд пятницаӧ Ибрагим Ашрафикӧд волывліс миян дінӧ и сылӧн дас нёль арӧса пиыс.
Сійӧ волывліс мича, бур костюма. Сылӧн вӧлі бедь, код помӧ сюйӧма ем.
Ог ӧшибитчы, шуа кӧ, мый тайӧ тшапитчысь кӧзяйчикыс волывліс сӧмын сы могысь, медым ошйысьыштны миян водзын, мый сійӧ фабрикантлӧн пи.
Сэк жӧ сійӧ зілис аслас проклятӧй емнас чуткыны миянлы балябӧжаным.
Тайӧ вӧлі сылы зэв любӧтор.
Кисӧ мыш саяс пуктӧмӧн шутьлялігтыр сійӧ ветлӧдліс миян дінті, кыдзи тайӧс вӧчліс сылӧн кыз рушкуа батьыс.
Грамотаӧ велӧдчан менам коймӧд луныс вӧлі пятница.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый эз вӧв Дьявӧл Исах, ме пукті ныр улӧ восьса учебник да кыигмоз видзӧдлывлі учебникӧ.
Ылалӧмла ме эг казяв, кыдзи господа лэччӧмаӧсь миян дінӧ уліӧ.
Ставным ми полім тайӧ волывлӧмъяссьыс, сы вӧсна мый Ибрагим Ашрафи быдпӧрйӧ мый дорӧ кӧ придирайтчис да тшӧктывліс немжалиттӧг нӧйтны миянӧс либӧ кольны сёянтӧг.
Талун сійӧ аддзис письти сера чужӧма Коламлысь, коді пукаліс ме водзвылын, рӧмъяссӧ кыдзкӧ местанас вежлалӧм.
Юрӧс лэдзӧмӧн ме кывзі Ашрафилысь видчӧмсӧ.
Сэсся сійӧ чужйис Коламлы да горӧдіс:
— Дась нянь сёйысьяс, рӧзбойникъяс!
Дуранныд тані?
Тыдалӧ, тіянӧс тані такӧдӧны!
Тайӧс вӧлі шуӧма Дьявӧл Исах адрес кузя.
И кӧзяин видзӧдліс сы вылӧ зэв скӧрысь:
— Бур, нинӧм шуны!
Сӧмын думайтан, кыдз эськӧ грабитны менӧ, пӧлучитны ассьыд жалӧваньетӧ да нинӧм не вӧчны!
Кӧзяинлы вочавидзӧм пыдди Дьявӧл Исах уськӧдчис шудтӧм Колам вылӧ да кутіс сійӧс швичйӧдлыны-нӧйтны.
«Коньӧр!»
— думышті ме, но полӧмӧйла эг лысьт видзӧдлыны.
Кули коймӧд сутки нин висис, куйліс выліын, склад помещениеын.
«Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі тані, — думайті ме, — пансис эськӧ бушков!»
Но бушковыс чукӧрмис менам юр весьтын.
— Бать!
Вӧлӧмкӧ, со мыйӧн найӧ тані занимайтчӧны!
— немвиччысьтӧг кылі ме гӧлӧссӧ Ашрафи пилысь.
Ме чувствуйті, кыдзи сійӧ чуткис аслас емнас меным балябӧжӧ; сэсся копыртчис, босьтіс восьса книгасӧ да сетіс сійӧс батьыслы.
— Миянлы шог вылӧ, корысьяс тожӧ кутісны лыддьыны книгаяс!
— тешкодя шпыннялігтыр да юрсӧ довкйӧдлігтыр горӧдіс Ашрафи.
— Кодлысь аддзин?
— юаліс сійӧ пиыслысь.
Пиыс индіс ме вылӧ.
Юрӧс копыртӧмӧн ме кынми места вылӧ.
— Негодяй!
Эновтін уджтӧ да лыддян книга!
Чиновникӧн али господинӧн думайтан лоны, а?
Лок татчӧ!
— равӧстіс кӧзяин.
Ме полігтыр матыстчи сы дінӧ.
— Тайӧ тэнад книгаыс?
— книга дорышнас меным юрӧ зэв ёна кучкӧм бӧрын горӧдіс Ашрафи.
— Тэнад?
Коді тэныд лэдзис вайны татчӧ книгасӧ?
Ме эг вочавидз.
Мый меным вӧлі висьтавнысӧ!
Всё равно эськӧ нӧйтісны.
— Вод!
— прикажитіс Ашрафи.
Ме кывзысьӧмӧн воді.
Друг кыліс Кяримлӧн нежнӧй, дрӧжжитысь гӧлӧсыс:
— Энӧ нӧйтӧй сійӧс!..
Книгаыс менам, сійӧс ме сылы сеті!..
Энӧ нӧйтӧй!..
Весьшӧрӧ сійӧ висьталіс асьсӧ.
Миянӧс кыкнаннымӧс зэв ёна нӧйтісны.
Миян горзӧмысь воӧма ас садяс Кули, да, гырдмӧм синъяса, тыдовтчис порог дорын.
Кабыртӧм кулакъясыс сылӧн тіралісны, а дзирдалысь гырысь синъяссьыс петіс би.
— Зверь!
— фабрикаса кӧзяин вылӧ зэв скӧрысь видзӧдігтыр горӧдіс сійӧ.
Миян палачьяс бергӧдчисны.
— Нуӧдны сійӧс!
— пинь пырыс сӧдзӧдіс Ашрафи.
Складса ён стӧрӧжъяс уськӧдчисны Кули вылӧ, тратшкакылігтыр песовтісны сылысь кияссӧ мышкас, кӧрталісны.
— Нӧйтӧй сійӧс!
— равӧстіс кӧзяин, кор аддзис, мый прӧтивниксӧ венісны.
Дьявӧл Исах да кӧзяинлӧн дас нёль арӧса пиыс зоръясӧн уськӧдчисны пӧкӧритчытӧм рабочӧй вылӧ.
Найӧ немжалиттӧг нӧйтісны Кулиӧс, кодӧс таӧдз куим лун треситіс лихорадка!..
А книгасӧ бӧрас сотісны.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
Ми лӧсьӧдам пышйӧм йылысь план.
Лондон, Берлин, Нью-Йорк да миян кӧзяин Ашрафи
Кровавӧй пятница прӧйдитіс, но шог казьтылӧмыс сы йылысь коли.
И ми корсим способ босьтны водзӧс.
Шоглуныс крепыда дружитіс миянӧс, и ми олім ӧти семьяӧн, гӧгӧрволім ӧта-мӧднымӧс ӧти видзӧдлас серти.
Кор Дьявӧл Исах нӧйтіс миян пиысь кодӧскӧ либӧ кольліс ӧбедтӧг, ми видзӧдлывлім ӧта-мӧд вылӧ, и миян синъяс висьталісны:
«Водзӧс босьтан лунӧ ми тайӧс сылы казьтыштам!»
Кӧть кровавӧй пятница бӧрын ми дзикӧдз воштім надея Кулилӧн бурдӧм вылӧ, но тайӧ стойкӧй зонмыс бара чеччис вольпась вылысь.
Первойя жӧ рытас сы бӧрын, кор Кули пуксис станок сайӧ, сійӧ корис ас дінас «ичӧтик мстительясӧс» да волнуйтчӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн висьталіс:
— Ребята, овны тадзи оз позь!
Ми тані згинитам, кыдзи лёльӧяс.
Мый йылысь ті думайтанныд?
— Колӧ пышйыны!
— вочавидзим ми ӧтвылысь.
— И ме тадзи думайта.
Миян пиысь быдӧн вӧлі эскӧ, мый Кули думыштӧма нин пышйӧм йылысь плансӧ, но сійӧ шогпырысь содтіс:
Да, ме уна думайті, но воротаыс век пӧдса, а стенъясыс джуджыдӧсь...
— Сідзкӧ...
— Пышйыны колӧ кӧть мед мый эз ло, а кыдзи пышйыны — ковмас обсудитны...
Сэки ӧдзӧсӧд мыччысис «призрак», и ми разӧдчим.
Тайӧ вӧлі миян медводдза совещание, коді помасис некутшӧм результаттӧг.
Но цельсӧ вӧлі сувтӧдӧма, и миян сьӧлӧмъясын, ичӧтик отверженнӧйяс сьӧлӧмъясын, сійӧ поддерживайтіс олӧм.
Миян олӧмлӧн медсьӧкыд часъясӧ ми думайтім сы йылысь, сійӧ сетліс миянлы вынъяс.
Но кутшӧм ногӧн татысь мунны, кольлі миянлы гӧгӧрвотӧмӧн на.
Ӧтчыд, кор ми, кокъяс кресталӧмӧн, пукалім станокъяс сайын да уджалім, пос вылын кылісны кок шыяс.
Ме верми куньса синъясӧн ӧшибитчытӧг тӧдмавны, коді мунӧ ме дінті — озыр морт али гӧль.
Миян карын озыр йӧз восьлалӧны важнӧя да надзӧник, и налысь важнӧй походкасӧ колльӧдӧ ботинкиыслӧн дзуртӧмыс.
Вот и талун ме кылі татшӧм дзуртӧмсӧ миян подземелье пос вылысь.
— Пӧжалуйтӧй, пӧжалуйтӧй!
— кодӧскӧ пырны коригмоз леститчӧмӧн шушкис кӧзяин.
Ме смелмӧдчи здук кежлӧ дугӧдлыны уджӧс да видзӧдлыны синкым увті пос кузя лэччысь морт вылӧ.
Векджык кӧзяин волігӧн ни ме, ни менам ёртъяс эгӧ лысьтлӧй вештывны синъяснымӧс станок вылысь.
Гӧстьыс вӧлі сэтшӧм кузь тушаа, мый сылӧн паськыд шляпаыс инмис пӧтӧлӧкын ӧшалысь лампаӧ, кӧні вӧлі тайӧ мортыслӧн шляпа кодь жӧ абажур.
Пырысь морт помся шуаліс:
— О’кэй, о’кэй!
Сылӧн вижоват синъяс вылас дзирдаліс гӧгрӧс рогӧвӧй ӧчки, а кузь голя йылас катласис ичӧтик юр.
Сійӧ вӧлі дона клетчатӧй нойысь вурӧм костюма.
— Мистер Болдерс, аллах свидетель, ставыс тайӧ тіянлы пешкеш * вылӧ, — куимпельӧ кусыньтчӧмӧн угодливӧя шуаліс Ашрафи.
— Некутшӧм купечлысь ті онӧ аддзӧй татшӧм ковёръяссӧ.
Менам фабрикаысь ковёръяс ньӧбалӧны Берлинын, Лондонын, нуӧны ещӧ ылӧ.
Вуруныс миян зэв бур, и краскаяс медбурӧсь, оз вушйыны.
Ме эска, мый менам ковёръяс ваясны тіян фирмалы уна барыш.
Эскӧда тіянӧс, мый ми торйӧдім Нью-Йорклы медся дона ковёръяссӧ.
* Пешкеш — пӧдарок.
— Ставыс тайӧ зэв бур, — заводитіс кузь тушааыс персидскӧй сёрни неправильнӧя шуаліг, кор кӧзяин помаліс ассьыс выступлениесӧ, коді повторяйтчис став посетительяслы ӧти и сійӧ жӧ выражениеясӧн, — но мыйла нӧ ковёръястӧ ті сетанныд миянлы, а нефть, хлопок, вурун — Берлинлы да Лондонлы?
— Но ӧд, мистер Болдерс, менам сӧмын ковёръяс — и сэсся немтор.
— Всё равно.
Ті, иранецъяс, долженӧсь думыштлыны!..
Нью-Йорк да Вашингтон ӧмӧй гӧльджыкӧсь Берлинысь либӧ Лондонысь?
Али киясыс налӧн оз судзны, медым босьтны?..
Судзасны, другӧ, судзасны...
И найӧ босьтасны!..
Вот нефть ті сетінныд англичаналы.
А американецъяс ӧмӧй оз употребляйтны нефтьсӧ?
— Дерт, употребляйтӧны, дерт!
— Оз нуждайтчыны вурунын?
— Дерт, нуждайтчӧны.
— О’кэй!
Зэв бур!
Сідзкӧ, ми и тайӧс босьтам.
Господин Ашрафи мудера нюммуніс:
— Ӧні лэдзӧй меным висьтавны...
— Кора тіянӧс.
— И кузь тушаа нюммуніс ӧчкинас дзирдыштіг.
— Кодлӧн тайӧ фабрикаыс?
Ӧд абу жӧ этійӧ кутю-пияныслӧн!
— Тӧдӧмысь.
— Ковёръясыс кодлӧн?
— Тіян.
— Менам эм право вузавны найӧс али абу?
— Эм.
— Кодлы вузавны?
— Сылы, коді унджык сетас.
— То-то!..
Мед тіян фирма сетас унджык, а ме и фабрикасӧ и тайӧ няйт чужӧмаяссӧ — ставсӧ, ставсӧ сета тіянлы.
Меным, мистер Болдерс, вот тайӧ колӧ, — Ашрафи зыралыштіс певнас водз чунь йывсӧ: — деньга... долларъяс!..
Мед Нью-Йорк сетас меным деньга, мед сійӧ сетас меным уна деньга да пуксяс менам местаӧ — ме лоа сылӧн кывзысьысь слугаӧн!
— О’кэй, тадзи и лоӧ!
— нюмъялігтыр шуис гӧсть да дӧвӧля тапкӧдыштіс кӧзяинлы пельпомас.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Фабрика стена сайын появляйтчӧ Гасан Первый.
Пышйыны оз удайтчы.
Пӧжар.
Миянӧс йӧртӧны тюрьмаӧ
Кузь тушаа американецкӧд удачнӧя тӧргуйтчӧм бӧрын кӧзяин радысла наградитіс Дявӧл Исахӧс, и сійӧ юсис да склад помещениеӧ водіс узьны.
Юсис и складса стӧрӧж, ён детина, коді кокньыдпырысь нулывліс пельпом вылас куим-нёль ковёр.
Татшӧм ногӧн, тайӧ рытас миян бӧрся надзор эз вӧв.
Свободаӧн пӧльзуйтчӧмӧн ми петім пӧдвалысь тыртӧм, тӧлысьӧн югдӧдӧм дворӧ.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Сӧмын ылісянь кыліс муэдзинлӧн гӧлӧсыс.
Уличасянь, стена сайсянь, виччысьтӧг кыліс шутёвтӧм.
Ми дрӧгнитім да кутім сюся кывзыны.
Тайӧ вӧлі «мстительяс отрядлӧн» особӧй шутёвтӧм.
Шутьлялӧмлы унасикас оттенокъяс сеталӧмӧн ми вермим ӧта-мӧдлы сетавны сигналъяс.
Миян «шутьлялан словарын» вӧліны миянлы медся колана некымын понятиеяс: «котӧрт», «опаснӧ», «эн вӧрзьы места вывсьыд», «виччыся», «нянь», «гез», «пурт»...
— Сета юрӧс керыштны, мый тайӧ Гасан Первый! — долыдпырысь горӧдіс Кули.
Сійӧ котӧртіс стена дорӧ да сідзжӧ вочавидзис шутёвтӧмӧн.
Ме мӧдӧдчи сы бӧрся.
Стена сайсянь бара кыліс шутёвтӧм.
— Тайӧ сійӧ, Гасан Первый!
— Мый сійӧ висьталӧ? — юалі ме, сы вӧсна мый эг на бура разбирайтчы миян отрядлӧн словарын.
— Юалӧ, кутшӧмӧсь миян делӧясным, кыдзи позьӧ миянӧс мездыны.
— А тэ, мый тэ вочавидзин?
— Ме кори сылысь гез.
— А сійӧ?
— Кӧсйысис вайны аски рытнас.
Кор ми тӧдмалім, мый Дьявӧл Исах сторожкӧд ӧтлаын абу на юӧмаӧсь став водкасӧ, решитім, мый найӧ кутасны юны, тӧдӧмысь, и мӧд войнас.
Кули чукӧртіс миянӧс да висьталіс ассьыс смел плансӧ.
Кули чайтӧм серти, Гасан Первый должен вӧлі шыбитны стена вомӧн гезйыслысь ӧтар помсӧ, а мӧдар помсӧ кӧртавны пуӧ.
Ми долженӧсь вӧлі ӧтикӧн-ӧтикӧн каттьысьны гез кузя вылӧ да сэсся чеччавны улӧ.
Ме да Кули кӧсйысим чеччыштны медбӧръяясӧн.
Стена дорын сулалігӧн Кули должен вӧлі отсавны челядьлы кавшасьны стена вылӧ, ме жӧ — следитны миян палачьяс бӧрся да, найӧ кӧ садьмасны, сетны тревожнӧй сигнал.
Но татшӧм вӧлі Кули планлӧн сӧмын первой джынйыс.
«Ичӧтик мстительяс» отрядлӧн вожак эз вермы мунны тайӧ адсьыс водзӧс босьттӧг.
Сійӧ решитіс ӧзтыны склад.
Мӧд войнас, муртса удитісны петны стена вомӧн некымын детинка, тыдовтчисны войся стӧрӧжъяс, кодъяс кытшовтлісны фабрикасӧ ортсысяньыс.
Налӧн горзӧмыс да кӧрт воротаӧ зорйӧн кучкалӧмыс садьмӧдіс миянлысь душегубъясӧс буретш сійӧ минутаас, кор складыс вӧлі ыпъялӧ-сотчӧ нин.
Миянӧс, кодъяс эгӧ удитӧй пышйыны, куталісны, кӧртавлісны да нуӧдісны тюрьмаӧ, миянӧс колльӧдісны полицейскӧйяс.
Кор миянӧс петкӧдісны, ме бергӧдчылі да аддзи пӧжар биӧн югдӧдӧм гижӧд, кодӧс Кули гижис мелӧн миян ад стенӧ:
Татшӧм ногӧн жӧ сотчасны биын йӧзӧс нартитысьяслӧн став логовищеясыс!
«Ичӧтик мстительяслӧн» отряд.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Общӧй камера.
Редактор Федагар да сылӧн ёртъясыс.
Ме лоа грамотнӧйӧн.
Сӧветскӧй Союз йылысь да великӧй Сталин йылысь
Кор миянӧс тойлалісны тюрьмаса общӧй камераӧ, ми думайтім, мый ӧнісянь миянлы спасение абу.
Но тюрьмаын олӧм эз кажитчы сэтшӧм страшнӧйӧн, кор ми лоим редактор Федагар да сылӧн ёртъяс обществоын.
Унджык заключённӧйясыс, кодъяс пукалісны тайӧ камераас, вӧліны дзор юрсиа, чукырӧсь чужӧма гӧрбыльтчӧм йӧз.
Первойсӧ миянлы кажитчис, мый накӧд опаснӧ сёрнитны.
Но некымын лун мысти ми нин дружитчим накӧд.
Найӧ сёрнитісны миянкӧд, кыдзи несчастье кузя ёртъяскӧд, да меліалісны миянӧс, кыдзи ассьыныс шудтӧм челядьӧс.
Ме некор ог вунӧд, кыдзи на пиысь ӧти, чӧскыд сёян тыра тубрас «вӧля вылысь» пӧлучитӧм бӧрын, юкис сійӧс ӧтмындаӧн миян костын, аслыс колис сӧмын ӧти пирожок.
Тюрьмаӧ пуксьӧдӧм бӧрын некымын лун мысти ме висьми.
Менӧ биаліс, став тушаӧй юкаліс, терпитны вермытӧма висис юр.
Камераса шуштӧм обстановкаын меным кажитчис, мый юрӧй менам пыктӧ, век ыдждӧ, вот-вот потас...
Кор ме медбӧрын вои ас садьӧ да восьті синмӧс, аддзи ас дінысь редактор Федагарӧс да доктор Наджатӧс, коді шуис:
— Кажитчӧ, бурдӧ.
Федагар пукаліс менам крӧвать помын.
Ме сӧмын ӧні казялі, мый ме вылӧ вӧлі павгӧма сійӧ кокньыдик пальтосӧ, мыйӧн сійӧ векджык шебрасьліс унмовсигас.
Ме видзӧдлі да аддзи муса чужӧмъяс — Кулилысь, Коламлысь.
Миян ӧстальнӧй ёртъясным пукалісны мукӧд камераясын, а Гасан Первыйӧс, кодӧс кутӧмаӧсь сійӧ вояс, кор эз удайтчы пышйыны, шыбитісны, кыдзи главнӧй виновникӧс, карцерӧ, коді вӧлі подземельеын да код йылысь висьтавлісны зэв страшнӧйторъяс.
— Кули, — муртса нюмъялігтыр шӧпниті ме, — Кули...
— Ми танӧсь, Гасан-джан, ми тэкӧд!
— Дыр ме куйлі?
— Дас ӧти лун.
Но ӧні кутін бурдны...
Мый тэныд колӧ?
— юаліс Кули да, менам юр вылӧ кисӧ пуктӧм бӧрын, шыасис доктор Наджат дінӧ: — Доктор, сылӧн жарыс абу.
— Да, сійӧ бурдӧ, — вочавидзис Наджат.
— Мӧдногӧн эз и вермы лоны!
— ме дінӧ копыртчигмоз нюмъялігтыр шуис Федагар.
— Сы вылӧ тэ и «ичӧтик мститель»!
Ме аттьӧалана видзӧдлі сы вылӧ:
— А ті кытысь тӧданныд, мый ме «ичӧтик мстительяс» отрядысь?
— Та йылысь висьталіс меным тіян вождьныд Кули.
— Кули?..
Кули — миян ыджыдджык вок.
— Кули — тіян ёртъяс пиысь ӧти, — скромнӧя юрсӧ копыртӧмӧн воча шыасис миян вожак.
Ме видзӧді сылӧн сӧдз синъясӧ, сылӧн кельыд мелі чужӧм вылӧ.
— Кули — кремень-зон, настӧящӧй мужчина!
— нюмъялігтыр шуис Федагар.
— Сійӧ лоас зэв пӧлезнӧй миян делӧын.
Сылӧн честнӧй, бур да отважнӧй сьӧлӧм!
Ме ӧмӧй эг тӧд миянлысь вожакнымӧс!
Кыдзи меным висьталісны бӧрынджык, менам висьман первой лунсянь жӧ ме вӧсна став тӧждысьӧмсӧ Кули босьтӧма ас вылас.
Но кутшӧм тайӧ «делӧ», код йылысь казьтыштіс редактор Федагар?
Неужели ми кольччам Кулиысь?
Огӧ, ми мунам сы бӧрся, кӧть кытчӧ сійӧ эз мун!..
Ме тӧдмалі, мый лечитӧма менӧ доктор Наджат, Федагарлӧн друг.
Правда, сьӧрсьыс сылӧн лекарствояс абу вӧлӧмаӧсь, но, сылӧн сӧвет серти, тӧблывлӧмаӧсь менсьым кӧдзалӧм кокъясӧс, плеш вылӧ пуктывлывлӧмаӧсь кӧдзыд компрессъяс.
А редактор Федагар коллявлӧма менам крӧвать дорын узьтӧм войяс.
Менам висьмытӧдз ме, Кули да Колам узьлім, куткыртчӧмӧн, ӧти нар вылын, но кор ме висьми, Федагар водтӧдӧма менӧ аслас койка вылӧ да узьлӧма пуксӧн менам юр водзын...
Бурдӧм бӧрын ме вӧзйыси Федагарлысь мунны аслам койка вылӧ:
— Ті думайтанныд, мый ме кага?
Кӧні сӧмын да кутшӧм условиеясын ковмыліс меным узьлыны!
Ӧд ме «мстительяс» отрядысь, а ті лыддянныд менӧ кагаӧн!
— Кытысь тэ босьтін, мый ми тэнӧ лыддям кагаӧн?
— нюммуніс Федагар.
— Да, кагаӧн!..
Вот Кули йылысь шуинныд, мый сійӧ лоас пӧлезнӧйӧн тіян делӧын.
Ме ог тӧд, кутшӧм делӧ йылысь ті сёрнитанныд... тӧдӧмысь, думыштінныд пышйыны да онӧ дӧверяйтӧй меным.
Но тӧдӧй: кӧні Кули, сэні и ми.
Миянӧс торйӧдас сӧмын смерть!
— Таын ме ог сомневайтчы, — менӧ кутлігтыр шуис Федагар.
Ме висьталі сылы, мый ме зэв ёна кӧсъя лоны грамотнӧйӧн, висьталі Кярим йылысь, менам первой учитель йылысь, коді ӧні сідзжӧ вӧлі тюрьмаын.
Ме та йылысь тӧда.
Сійӧ карцерын Гасанкӧд ӧтлаын.
Тіян пышъян войӧ Кярим мырддьӧма ӧти стӧрӧжлысь зорсӧ да сэтшӧма сылы кучкӧма, мый сійӧ пыр жӧ кулӧма.
— Кярим бура вӧчис! — ӧзъян синъясӧн горӧді ме.
— Тӧданныд, мый ми пережитім, кымынӧн миян пӧгибнитісны тайӧ палачьяс нӧйтӧмсьыс!
— Тӧда, — шога вочавидзис Федагар.
— Кяримлӧн батьыс тожӧ тышкасис тайӧ преступникъясыскӧд.
Коньӧр водз кулі...
Но миян вынным унджык, миянкӧд народ!
Ме кывзі Федагарӧс вомӧс паськӧдӧмӧн, и менам челядь сьӧлӧмӧй тіпкис радӧйла, мый тайӧ мортыс сёрнитӧ сідзи, быттьӧ и сійӧ страдайтіс миянкӧд ӧтлаын коврӧвӧй фабрикаын.
— Ті уна страдайтінныд? — юалі ме сылысь.
— Вот коймӧдысь нин менӧ шыбитісны тюрьмаӧ.
Ме редактор.
Миян газетаным шусьыліс «Пемыдысь».
— А редакторлӧн уджыс ӧмӧй преступнӧй?
— наивнӧя юалі ме, кӧть чорыда эски, мый тайӧ мортыс вӧлі способнӧй сӧмын бур делӧяс вылӧ.
Федагар нюмъёвтіс:
— Редактор — сійӧ морт, коді вӧчӧ газета...
Миян газетаын ме печатайті статьяяс йӧзлӧн страданиеяс да нуждаяс йылысь, сэтшӧм беспризорнӧйяслӧн, кыдзи ті, терпитны вермытӧм олан условиеяс йылысь.
— Мыйла ті сідзсӧ вӧчинныд?
— Татшӧм ногӧн ми поддерживайтім мучитчӧм народлысь духсӧ да котырталім найӧс единӧй знамя улын нартитысьяслы паныд тыш вылӧ.
— А ті... ті кодъяс сэтшӧмъясыс?
— Ми — народлӧн другъяс, нартитӧм йӧзлӧн другъяс, революционеръяс.
Ми велӧдам йӧзӧс, висьтавлам, мый вӧчны, медым бырӧдны насилие да увтыртӧм.
Менам синъясын чепӧсйис синва, ме кватиті Федагарлысь кисӧ да копыртчи, медым окыштны сійӧс.
Но сійӧ тэрыба нетшыштіс кисӧ, шӧпнитіс:
— Оз ков, ме абу мулла и абу хан...
— А мый ті кутанныд вӧчны, кор петанныд тюрьмаысь?
— недыр чӧв олыштӧм бӧрын юалі ме Федагарлысь.
— Бара кутам лэдзны газета.
Кутам велӧдны, сувтӧдны йӧзӧс правильнӧй олан туй вылӧ.
Воспитывайтны настӧящӧй йӧзӧс, народ шудлун вӧсна тышкасьысьясӧс!
Менам синъясӧй тырины синваӧн.
— Федагар, — шӧпниті ме, — велӧдӧй менӧ лыддьысьны да гижны!
Ме кута сьӧлӧмсянь велӧдчыны, и, кор пета тюрьмаысь, кута уджавны тіян газетаын, кута отсасьны тіянлы миян врагъяслы паныд.
Федагар пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ да шуис:
— Ми талун жӧ заводитам занимайтчыны.
Ме кута занимайтчыны и Куликӧд и Коламкӧд.
— Кули грамотнӧй, — шуи ме.
— Тайӧ бур, но велӧдчыны век пӧлезнӧ.
И ми век на велӧдчам: ме, доктор Наджат и миян мукӧд ёртъяс.
Кули тіянысь ыджыдджык, но ёна кольӧма бӧрӧ.
А татшӧм левпилы колӧ уна тӧдны...
Сійӧ жӧ луннас миян камераын воссис аслыссикас школа, а недыр мысти ме тэрыба нин лыддьыси.
Ӧтчыд бумага тор вылӧ Федагар гижис ӧти кыв да предложитіс миянлы перепишитны сійӧс.
Тайӧ кывйыс вӧлі: МОСКВА.
— Ме тӧда тайӧ мортсӧ! — нимкодьпырысь кекеначигтыр горӧді ме.
— Тайӧ бур морт, коді думайтӧ миян йылысь, отверженнӧйяс йылысь!
Федагар чуймӧмпырысь видзӧдліс ме вылӧ.
Ме висьталі сылы мастер Сулейман йылысь, кузь тушаа агент Нью-Йорк йылысь, озыр господаяс Вашингтон, Берлин да Лондон йылысь, кровавӧй пятница йылысь...
Федагар внимательнӧя кывзіс менӧ, а кор ме помалі, шуис:
— Тэ гӧгӧрвоӧмыд правильнӧя.
Но сӧмын Вашингтон, Берлин да Лондон — абу йӧз, а иноземнӧй государствояслӧн столицаяс.
Озыръяс, кодъяс олӧны сэні, кӧсйӧны босьтны асланыс киясӧ Иран да пычкыны соксӧ народлысь.
На пиысь быдӧн кӧсйӧ ӧтнасӧн владейтны миян шудтӧм странаӧн, босьтны нянь да мукӧд озырлунъяс, кодӧс шедӧдӧма миян коньӧр народлӧн пӧсьӧн да вирӧн.
А Иранлӧн правительяс вузавлӧны налы миянлысь странанымӧс.
Сӧмын ӧтнас Москва миян друг, отсалӧ миянлы бырӧдны саранча да мӧдӧдӧ нянь, сэк кор миян озыр йӧз вузавлӧны иранскӧй нянь заграницаӧ.
Москваын йӧзыс свободнӧйӧсь да шудаӧсь, сэні абуӧсь тіян кодь юрсюянінтӧм да шудтӧм челядьыс...
— Коді нӧ шахыс тайӧ бур странаас?
— юалі ме челядь сяма гӧгӧрвотӧмлунӧн.
Федагар нюмъёвтіс менсьым дзугсьӧм юрсиӧс малыштігмоз:
— Сэні шахыс абу.
Сэні власть бердас сулалӧ народ — рабочӧйяс да крестьяна пиысь медбур йӧзыс.
Тайӧ странанас веськӧдлӧ народӧн радейтана, народ пиысь петӧм да народӧн бӧрйӧм вождь — великӧй Сталин.
Сэні быдлаын эмӧсь школаяс да университетъяс.
Сэні рабочӧйяс шудаӧсь да пӧтӧсь.
Сэні крестьяна свободнӧйӧсь и налӧн эм му, коді принадлежитӧ налы.
Ме кывзі, быттьӧ кӧлдуйтӧм, и сэсся эг нин пов ни тюрьмаысь, ни тшыгъялӧмысь, ни нӧйтӧмъясысь, сы вӧсна мый эски, мый великӧй Сталин коркӧ миянлы отсалас.
— Но, — водзӧ висьталіс Федагар, — ми асьным долженӧсь тышкасьны, а не пукавны нинӧм вӧчтӧг да виччысьны.
— Ме дась тышкасьны! — волнуйтчигтыр горӧді ме.
— И ми! — кылісны гӧлӧсъяс.
Ме эг казяв, мый кӧдзыд, уль джоджын пукалісны да кывзісны Федагарӧс сідзжӧ Кули, Колам да мукӧд заключённӧйяс.
— Миян народ победитас, кутас кӧ тышкасьны! — чорыда шуис Федагар.
Сэки сійӧс соскӧдыс кыскыштіс кыз стеклӧяса ӧчкиа, мисьтӧма быдмӧм чурвидзысь тошка томиник заключённӧй.
Тайӧ вӧлі Седки, портнӧй.
Кӧкъямыс во нин сійӧ пукаліс тюрьмаын.
Седки ранитӧма ножичӧн офицерӧс, коді видӧма сійӧс сыысь, мый Седки вайӧма сылы мундирсӧ кӧсйысьӧм кадсьыс кык часӧн сёрӧнджык.
Сёрмӧмыслы помканас лоӧма сійӧ, мый тайӧ лунас Седкилӧн чужӧма первой кага.
Чужӧма ичӧтик Асад, а батьыс таысь веськалӧма тюрьмаӧ.
Седки, мышсӧ веськӧдлытӧг, пӧшти прӧстӧ уджаліс тюрьмаса начальниклы, сылӧн рӧдняяслы да тӧдсаяслы джынвыйӧ пемыд, уль камераын да та вӧсна пӧльзуйтчис кутшӧмсюрӧ льготаясӧн.
Сылы разрешайтісны пӧлучайтны «вӧля вылысь» сунис, ем, табак, сакар да мукӧдсикас посниторъяс, кодъясӧс сійӧ ньӧбавліс.
Татшӧм ньӧбасян лунъясас миян камераын вӧлі праздник.
Седки отсӧгӧн ӧти озырмыліс табакӧн, мӧд — сакарӧн, коймӧд — солӧн.
Седкиӧс радейтісны став заключённӧйяс.
— Мый лои? — юаліс Федагар да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс портнӧйлы пыктӧм, гырдмӧм синъясас; ыджыд стеклӧяс пырыс синъясыс кажитчисны гырысьӧн, синваӧн тырӧмаӧн.
Седки перйис зепсьыс куснялӧм бумагатор:
— Пӧлучиті талун... вӧлі сюйӧма нянь сьӧмӧсӧ.
Федагар ӧдйӧ босьтіс сы ордысь бумагаторсӧ, видзӧдліс гӧгӧр да кутіс горша лыддьыны.
Ми сулалім редактор гӧгӧр, коді пукаліс койка вылын, пельпом вылас вӧлі павгӧма пальто.
Ставным видзӧдім тайӧ бумагатор вылас — «вӧля вывсянь» юӧртор вылӧ, — коді дрӧжжитіс Федагарлӧн вӧсньыдик, кельыд чуньяс костын.
Первойсӧ Федагар вӧлі спокойнӧй, сдержаннӧй, сэсся вочасӧн синъясыс сылӧн ӧзйисны, и сійӧ кутіс сьӧкыда лолавны.
Федагар кусняліс бумагаторсӧ, сетіс сійӧс доктор Наджатлы да скӧрысь кучкис кулакнас пидзӧсас.
— Германия уськӧдчӧма Сӧветскӧй Союз вылӧ! — шуис сійӧ.
— Тайӧ гижӧ Неймат.
Немецъяс господствуйтӧны миян странаын.
Найӧ пукалӧны став учреждениеясын, найӧ киын миян хозяйство, торговля, армия.
Сійӧ либӧ мӧд фирмаса управляющӧй ним улын быдлаын шӧйтӧны немецкӧй генералъяс да офицеръяс, кодъяс пасьтасьӧмаӧсь штатскӧй паськӧмӧн...
Миянлысь демократъясӧс преследуйтӧны, пытайтӧны!..
Иранын ёнмӧ витӧд колонна!
Ставыс тайӧ вайӧдӧ миянлысь странанымӧс гибельӧ!
Федагар ланьтіс, кутіс видзӧдны ӧти точкаӧ, сэсся пыдісянь ышловзис да водзӧ висьталіс:
— Но, другъяс, Неймат гижӧ, мый миян йӧз кыпӧдӧны массаӧс.
Демократия заводитіс зэв чорыд тыш немецъяскӧд да налӧн сообщникъяскӧд.
— Ага! — нимкодьпырысь горӧдіс доктор Наджат.
— Немецъяс укрепитчисны Иранын, — водзӧ висьталіс Федагар, — но миян могущественнӧй сосед — Сӧветскӧй Союз — доръяс ассьыс границасӧ да оз лэдз кучкыны аслас тылӧ!
Тайӧ вояс Федагар дыр висьтавліс миянлы немецъяс, англичана да американецъяс йылысь, объясняйтіс, мый сэтшӧмыс фашизм, и ми чӧв олігтыр кывзім сійӧс.
А сэк кості доктор Наджат таркӧдіс чуньнас орчча камера стенӧ.
Федагарӧс кывзігмоз ме сэк жӧ следиті докторлӧн тешкодь поведение бӧрся.
— Мыйла сійӧ таркӧдӧ стенас?
— шӧпкӧдӧмӧн юалі ме Федагарлысь.
Сійӧ нюмъёвтіс:
— Письмӧыслысь содержаниесӧ передавайтӧ миян ёртъяслы, кодъяс пукалӧны орчча камераын.
Найӧ сідзжӧ передайтасны соседъясыслы, и тадзи тюрьмаыс ставнас тӧдмалас важнӧй событиеяс йылысь.
— Неужели став камераясас эмӧсь тіян ёртъяс? — чуйми ме.
Федагар шога нюмъёвтіс.
— Став камераясас и став тюрьмаясас, — вочавидзис сійӧ.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Федагар вайӧдӧ прокурорӧс сердечнӧй припадокӧдз.
Ёртъяскӧд расправа.
«Шонді кутас дзирдавны.
Небеса эз век кежлӧ тупкысь кымӧръясӧн!»
Ме некор ог вунӧд тайӧ шудтӧм лунсӧ.
Дугдывтӧг киссис зэр.
Ме сулалі камераса решеткаа ӧшинь дорын да велӧді урок.
Корсюрӧ менӧ поправляйтігмоз Федагар следитіс менам лыддьысьӧм бӧрся.
Камераын друг кутісны волнуйтчыны да гусьӧник шӧпкӧдчыны заключённӧйяс.
— Локтӧ... Ачыс прокурор локтӧ!
Ме первой на кылі сы йылысь.
Арестуйтӧм бӧрын миянӧс ни ӧтчыд эз допроситлыны.
— Дзеб книгатӧ, — предупредитіс менӧ Федагар: — запретитӧма.
Ме думышті сотӧм учебник йылысь да пыр жӧ сюйи книгасӧ аслам вольпась улӧ.
Миян камера ӧдзӧс воссис, и порог дорын мыччысисны гражданскӧй паськӧма йӧз, кодъясӧс колльӧдісны жандармъяс.
Ме век чайтлі, мый прокурор да сылӧн сотрудникъясыс ӧбязательнӧ долженӧсь новлыны военнӧй форма, зёльӧдчыны сабляясӧн да револьверъясӧн.
И ме чуйми, кор аддзи, мый йӧз, кодъяс йылысь полігтыр висьтавлӧны весиг медся повтӧм заключённӧйяс, — прӧстӧ зэв мичаа пасьтасьӧм чиновникъяс, кодъяс нинӧмӧн абу вооружитчӧмаӧсь.
Прокурорлӧн вӧлі вижӧдӧм чужӧм да ичӧтик збой синъяс.
Кизь петляас сылӧн чурвидзис гвоздика.
Сійӧ прӧйдитіс водзӧ, сувтіс камера шӧрӧ да горӧдіс чирӧм гӧлӧсӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн косіник да ичӧтик тушалы:
— А ноко, сувтӧй радӧн, тэрыба!
Заключённӧйяс сувталісны стен пӧлӧн кык радӧн.
Прокурор надзӧник прӧйдитіс радъяс пӧлӧн.
Ме кылі ботинкиясыслысь дзуртӧмсӧ.
— Кыдзи олан? — ӧти заключённӧй водзӧ немвиччысьтӧг сувтӧм бӧрын да сылысь нырсӧ вывлань лэптӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Заключённӧй, кодӧс шуисны Айюб, вӧлі ар квайтымына крестьянин, паськыд пельпомъяса, паськыд дзор тошка.
Сӧнӧд кияснас сійӧ чабраліс няйт арестантскӧй халат пӧласӧ да чӧв оліс.
— Кодкӧд ме сёрнита!
Пельтӧммин, али мый?
— кокнас зымнитӧм бӧрын да заключённӧйлы чужӧмас чуньнас зурӧдіг повторитіс прокурор.
— Ме юала: кыдзи тэ олан?
Айюб чатӧртіс юрсӧ, медым эз инмы прокурорлӧн чуньыс, да ньӧжйӧник вочавидзис:
— Ӧдва-ӧдва лолалам.
Огӧ палатаясын олӧй — тюрьмаын!
Пукалам тіян приказ серти.
Гвоздикаа морт нюжӧдіс голясӧ да дзирдыштліс синъяснас сук синкымъяс увтіыс:
— Тӧдан ӧд, мый вӧсна пукалан.
Мыйла прӧстасӧ больган!
— Мый вӧсна?
Висьтав — кывза, — ньӧжйӧник вочавидзис заключённӧй.
— Тайӧс тӧдӧ шахскӧй закон.
— «Закон, закон»!.. — броткыштіс Айюб да чӧв ланьтіс.
Айюбӧс вӧлі нэм кежлас пуксьӧдӧма тюрьмаӧ ещӧ Ахмед шах дырйи на сыысь, мый зырйӧн кучкӧмӧн виӧма налог чукӧртысьӧс.
— А тэ?
Тэ кыдзи олан? — юаліс гвоздикаа морт том зонлысь, коді ӧзъян синъясӧн видзӧдіс прокурорлӧн дзирдалысь ботинки вылӧ да нервничайтігтыр курччаліс вомдоръяссӧ.
— Ме?.. Зэв бура, — юрсӧ лэптывтӧг вочавидзис сійӧ.
— Слава богу!
Вот аддзан, эмӧсь жӧ йӧз, кодъяс и тані чувствуйтӧны асьнысӧ зэв бура, — шыасис сійӧ Айюб дінӧ, — а тэ...
Тадзи, заключённӧйяс вылын издевайтчигтыр, прокурор воис Федагар дінӧдз.
— Кутшӧмӧсь делӧясыд, редактор? — ехиднӧя юаліс сійӧ.
— Бура-ӧ юргӧ тэнад гӧлӧсыд «Пемыдысь»?
Вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн Федагар кутіс видзӧдны камераса пемыд пельӧсӧ.
— Виччысям тэнсьыд бӧръя статьяяс, — немъяндысьтӧг шпыннялігтыр водзӧ висьталіс прокурор, — а найӧ... ха-ха-ха... мыйкӧ оз петны!
Тайӧ здукӧ кыліс чорыда кучкӧм шы да юрӧбтіс Федагарлӧн гӧлӧсыс:
— Тэ кутан на лыддьыны менсьым статьяясӧс, зверь!..
И зэв регыд!
Зэв дӧвӧльнӧй, неважӧн на гордӧя сералысь морт шатовмуніс.
Зэв ёна скӧрмӧмысла сійӧ кутіс киргыны да кутчысис морӧсас.
Ӧні нин сералісны заключённӧйяс.
Но налӧн радлӧмыс кыссис недыр.
Прокурорӧс кутісны киясӧдыс сылӧн ёртъясыс.
Сэсся жандармъяс уськӧдчисны Федагар вылӧ да заводитісны нӧйтны сійӧс плетьясӧн тані жӧ, камераын.
Ӧти пуксис сылы сьылі вылас, мӧд — кокъяс вылас.
Миянлы окота вӧлі уськӧдчыны тайӧ истязательяс вылас да мырддьыны на киысь миянлысь Федагарнымӧс, но доктор Наджат крепыда кутіс менӧ дрӧжжитысь пельпомъясӧд да волнуйтчан гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс:
— Спокойнӧя!..
Оз ков!..
Ми налы бӧрас отомститам!..
А зэрыс век ӧддзис.
Друг ёна гымыштӧмысь сыркмуніс камера.
Сэсся коридорсянь кылісны кок шыяс да горзӧмъяс:
— Ливень, ливень!..
Ваыс ойдӧдӧ улыс судтасӧ!..
— Мед ойдӧдӧ! — чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс прокурор.
— Некодӧс эн лэдзӧй!
Мед пӧдасны тайӧ понъясыс!
Но ачыс и сылӧн ёртъясыс, ассьыныс зверскӧй расправасӧ дугӧдӧм бӧрын, котӧрӧн петісны камераысь.
А коридорын век ёнджыка котралісны да горзісны.
Заключённӧйяс тӧждысигтыр котралісны пельӧсысь пельӧсӧ.
— Ребята! — горӧдіс Федагар.
— Жугӧдӧй ӧдзӧссӧ, отсалӧй карцерса ёртъяслы — найӧ пӧдасны!
Гымаліс дугдывтӧг.
Ми ставным тойлалім ӧдзӧссӧ, но сійӧ эз сетчы.
Коридорын кутісны зяльскыны винтовка затворъяс.
Тайӧ вӧлі стража, кодӧс сувтӧдіс кок йылас тюрьмаса начальство.
— Коді вӧлі тайӧ зверыс?
— юалі ме Федагарлысь, кор кобис и тюрьмаын кутіс лӧньны.
— Прокурор.
— Кыдзи сылӧн нимыс?
— Мыйла тэныд сылӧн нимыс?
— ышловзис менам учитель.
— Сійӧ аслас батьлӧн достойнӧй наследник.
— Коді нӧ сылӧн батьыс?
— Мир Фарух.
Ме кучки кулакъясӧн аслым пидзӧсӧ:
— Вир юысьлӧн пи!
— Тэ тӧдан Мир Фарухӧс?
— Тӧда, — пыдісянь ышловзьӧм бӧрын шуи ме.
— Пиыс Берлинын фашистъяс ордын воспитывайтчис.
Аддзан, кутшӧм мошенникъяс киын миян правосудиеным!
Менам Топавліс сьӧлӧмӧй.
Миян пемыд, уль руа камераын воздухыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Ме инстинктивнӧя бергӧдчи решеткаа векньыдик ӧшиньлань.
— Шонді югӧр! — кӧсйытӧг горӧдсис менам.
— Шонді кутас дзирдавны.
Небеса эз век кежлӧ тупкысь кымӧръясӧн!
— чорыда шуис менам друг Федагар.
Тайӧ гажтӧм, гымалан лунас ми век кежлӧ воштім ассьыным радейтана другъясӧс — Гасан Первыйӧс, Кяримӧс, отважнӧй Аскярӧс да ещӧ унаӧс на: найӧ пӧдісны карцерын.
А шондіыс кутіс дзирдавны та бӧрын — миян дона другъяс пӧгибнитӧм бӧрын.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА.
Мездмӧм.
«Пемыдысь» газеталӧн нимыс вежсьӧ «Асывӧ».
«Ичӧтик мстительяс» бара аддзысьӧны ёрта-ёртныскӧд
Сьӧкыд воштӧмъяс, мучитчӧмъяс да страдайтӧмъяс бӧрын гажа, шуда асылӧ петім ми тюрьмаысь.
Збыльысь кутіс дзирдавны шонді!
Сылӧн югӧръясыс, быттьӧ спасительнӧй кияс, пырисны камераӧ решеткаа ӧшинь пыр, кор миянӧдз кылісны нимкодь гӧлӧсъяс, волнуйтчана кок шыяс да «ура» горзӧмъяс.
— Мый лои? — ӧшинь пыр юаліс Федагар томиник заключённӧйлысь, кодлӧн ӧти киас зёльӧдчисны на жугӧдӧм кандал торъясыс.
— Узянныд, али мый?..
Петӧй вӧля вылӧ — свобода!
Охранаыс ставнас пышйӧма!
— А тюрьмаса начальник?
— Тожӧ пышйӧма, фашист Шмидткӧд!
— Коді тэныд висьталіс?
Мыйла найӧ пышйисны?
Федагарлӧн юалӧм вылӧ эз вочавидзны: заключённӧйлы вӧлі не сыӧдз...
Ме, Кули да Колам ӧдва вермим котӧртны пемыд тюремнӧй коридоръяс да посъяс кузя Федагар да доктор Наджат бӧрся.
Узникъяс, нимкодьнысла асьнысӧ помниттӧг, кыдзсюрӧ тэрмасисны петанінлань.
Быдӧн тэрмасис ӧдйӧджык веськавны гортас.
Колӧ вӧлі аддзывны тайӧ йӧзыслысь нимкодьлунсӧ!
Кодсюрӧ на пиысь волнуйтчӧмысла сэтшӧма слабитісны, мый усьлісны муас да кевмысисны отсавны налы петны, петкӧдны найӧс.
Ыджыд тушаа заключённӧй, коді вӧлі босьтӧма мыш вылас дзӧрысь старикӧс, сьӧкыда лолалігтыр тэрмасис петанінлань.
Мый тайӧ — чудеса, вӧт али вемӧс?
Ми весиг полім юавны та йылысь ӧта-мӧднымлысь.
Тюрьма воротаысь петӧм бӧрын доктор Наджат гартыштіс чигарка, пыдісянь кыскыштіс тшынсӧ, сэсся мыччис сійӧс Федагарлы да шуис:
— Тайӧ збыль: ми свободнӧйӧсь!..
Видзӧдлы, видзӧдлы шонді вылас!
— Да, свободнӧйӧсь! — вочавидзис мӧдыс.
— Ӧні уджавны, Наджат!
Доктор пуктіс кисӧ другыс пельпом вылӧ да шуис:
— Да, ӧні уджавны!
Тайӧ шонді улас!..
Кыдзи кутас шусьыны миян выль газетаным?
Тэ дӧгадайтчин!?
Федагар видзӧдліс небесаӧ, сэсся шонді вылӧ да, яръюгыд шонді югӧръясысь читкырасигтырйи, шуис:
— «Асыв», Наджат, «Асыв»!
— И ме та йылысь жӧ думышті, — другсӧ кутлігтырйи шуис Наджат.
Тайӧ здукӧ кылісны нимкодьпырысь горӧдӧмъяс.
Миянлань локтісны том йӧз, кодъяс котӧрӧн петісны тюрьмаысь.
На пиысь медся томыс, пашкыр юрсиа, ӧзъян чужӧма, сувтіс миянсянь кык воськов сайӧ, пыркнитіс плеш вывсьыс юрсисӧ, нимкодьпырысь видзӧдліс Федагар вылӧ да кияссӧ паськӧдӧмӧн уськӧдчис сы дінӧ.
— Федагар, Федагар, ті петінныд нин?!
А ми корсим тіянӧс камераясысь!
Наджат кутліс кияссӧ миянӧс кытшалысь йӧзлысь да помся шуаліс:
— Аттьӧ, ёртъяс!..
Миян спасительяс, федайяс!.. *
* Федай — самоотверженнӧй.
Тадзи ӧні шуӧны Иранын демократъясӧс, кодъяс став вынсьыныс тышкасьӧны народлӧн свобода вӧсна.
«О, сідзкӧ со найӧ, вӧлявывса ёртъяс!»
— думайті ме да ӧдва куті ачымӧс, медым не уськӧдчыны налы сывтыръяс.
Меным окота вӧлі ставнысӧ найӧс окавны, висьтавны налы, мый ме найӧс помтӧг ёна радейта.
Но ме яндыси.
— Ті вот мый йылысь висьталӧй, — нюмъялігтыр сёрнитіс доктор Наджат: — кутшӧмӧсь делӧясыд?
Том морт, кодлӧн кывзысьтӧм чубыс бара лэччис плеш вылас, тӧдчӧданаа лэптіс певсӧ да, кывнас шлочнитӧм бӧрын, вочавидзис:
— Народ кыпӧдчис!..
Витӧд колонна разгромитӧма.
Фашистъяс бергӧдчывтӧг пышйӧны.
А миянӧ — ассьыныс тылсӧ дорйӧм могысь — воӧны сӧветскӧй войска.
— Вот аддзан, — шыасис Федагар доктор Наджат дінӧ, — ме жӧ шулі, мый миян войвывса соседъяс обеспечитасны асланыс границаяслысь безопасностьсӧ!
— Тайӧ абу на ставыс! — водзӧ висьталіс том морт.
— Лунвывсянь Иранӧ пырисны англо-американскӧй войска.
— А найӧ нӧ мыйла, англичанаыс да американецъясыс? — юаліс доктор Наджат.
— Налӧн границаясыс ӧмӧй мунӧны тожӧ миян страна бердті?
— Эх, Наджат, Наджат! — шуис Федагар.
— Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана?
Найӧ кӧсйӧны займитны нацистъяслысь местасӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— Кывзы, Наджат, тэ талун збыль садьтӧ воштін.
Тайӧ тэныд оз лӧсяв...
Мый миянлы вӧчны? — повторитіс Федагар да гордӧя видзӧдліс том йӧз вылӧ.
— Ми водзӧ нуӧдам священнӧй делӧ, кодӧс заводитіс миян народ, да лӧсьӧдам миян странаын настӧящӧй демократическӧй порядокъяс.
— Да ӧд и ме сы йылысь жӧ тӧлкуйта! — кага моз нюмъялігтыр горӧдіс Наджат.
Миянӧс кытшалысь том йӧз пӧвстысь ӧти мыччис докторлы папирос:
— Курит, доктор, тайӧ тэнад радейтана табакыд!
— Тайӧ тэ, Салим?
— уськӧдчис Наджат том морт дінӧ.
— Ме, доктор, ме, тэнад наборщик.
Ме дась тайӧ жӧ здукас заводитны уджавны типографияын!
— А мый вӧчин тэ ӧнӧдз?
— Типография тупкӧм бӧрын ме кыкысь пукалі тюрьмаын, но кыкнанысьсӧ пышйи.
— Бур! — наборщиклы кисӧ нюжӧдігмоз горӧдіс Федагар.
— Миян делӧын колӧны тэ кодь зонъясыс!
И найӧ топыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кисӧ.
Ме эг вермы кутчысьны, уськӧдчи тайӧ вок сямӧн топӧдӧм кияс дорас, топыда кутчыси наӧ да шуи оръясяна гӧлӧсӧн:
— А миянӧс?..
Ті онӧ вунӧдӧй миянӧс — менӧ, Кулиӧс, Коламӧс?..
Ті кӧсйысинныд босьтны миянӧс аскӧдныд!
Федагар нюммуніс.
— Гасанысь артмас настӧящӧй газетчик! — серьёзнӧя шуис Наджат.
Ме гордӧя чургӧді морӧсӧс.
— А ми? — сюйсис Кули.
— Ми мый кутам вӧчны?
— О, — нюмъялігтыр вочавидзис Наджат, — типографияын уджыс тырмас быдӧнлы!
Нимкодьысла Кули тувкис кулакнас Коламлы бокас; мӧдыс, бокас кутчысьӧмӧн, кусыньтчис, сэсся веськӧдчис, серӧктіс да кӧсйис сідз жӧ вочавидзны другыслӧн шутка вылӧ, но Федагарлӧн видзӧдлӧмыс сувтӧдіс сійӧс:
— Видзыштӧй кулакъяснытӧ, найӧ тіянлы ковмасны на!
Сэки ми кылім радпырысь горзӧмъяс.
Тайӧ вӧліны миян ёртъяс, кодъяс пукалісны мукӧд камераясын.
— Мед олас «ичӧтик мстительяслӧн» отряд! — воздухас кулакнас ӧвтчигтыр горӧдіс Кули.
Но кор сійӧ лыддис миянӧс, чужӧмыс сылӧн лои жугыль: отрядын эз тырмы пӧшти джын йӧзыс.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Ме первойысь аддза сӧветскӧй войска.
Бара Мир Фарух.
Мыйла Мир Фарухлӧн жугыль чужӧм
Ме сёрнитчи аслам другъяскӧд встретитчыны аски карса сад ворота дорын да буса, йӧзтӧм переулокъясӧд петі карса центральнӧй улича вылӧ.
Ме любопытствоӧн видзӧдалі нывбабаясӧс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь чадраӧн, налысь омӧлик, кӧмтӧм челядьсӧ.
Ворота дорӧ чукӧртчӧмӧн найӧ варова сёрнитісны.
Нывбабаяс, кодъяс некор эз петавлыны асланыс оланін порог сайӧ, кодъяслӧн век вӧлі юрвывтырыс тӧждысьӧм горт да челядь вӧсна, тайӧ бледӧдӧм, мучитчӧм нывбабаясыс вӧлі висьтавны позьтӧма гажаӧсь тайӧ лунас.
Некор эг аддзыв ме татшӧм радлӧмсӧ тайӧ гажтӧм карсьыс.
Йӧз кутчысьлісны, шудысла бӧрдісны да шӧйӧвошӧмӧн котралісны, эз тӧдны, кытчӧ мунны.
Збыльысь позьӧ вӧлі думыштны, мый ставныс найӧ, кыдзи и ме, петӧмаӧсь тюрьмаысь!
Юрӧй менам бергӧдчис, синъясӧй вералісны воздухас качысь шапкаясысь, чышъянъясысь, мыйясӧн ӧвтчисны керка вевтъяс вывсянь, балконъяссянь, восьса ӧшиньяссянь.
Тадзи ме шӧйті, нимкодьӧйла коддзӧм, йӧз чукӧрын, кор менам пельясӧдз кыліс зэв мича музыка шы.
Гораа тутсісны трубаяс, фанфараяс, таргис барабан.
Йӧз чукӧрсӧ йӧткалігтыр ме писькӧдчи водзӧ да вомӧс паськӧдӧмӧн куті видзӧдны ылӧ.
Менам син водзын виччысьтӧг воссис шензьӧдана картина.
Улича кузя, пелька тувччалігтыр да шонді водзас штыкъяснас дзирдалігтыр, мунісны боецъяс.
Водзвылас муніс военнӧй оркестр.
Шонді югӧръяс синъёрана дзирдалісны зарниасьысь инструментъяс вылын.
Боецъяслӧн мужественнӧй чужӧмъясыс нюмъялісны, а туй кузяыс, веськыдвывсяньыс и шуйгавывсяньыс, волнуйтчысь народ шыблаліс налы кок улас цветъяс.
Кодъяс нӧ тайӧ йӧзыс, кодъяс вӧсна татшӧма радлӧны миян улича вылын?
Ыджыд тушааӧсь, статяӧсь, мичаа пасьтасьӧмаӧсь, нимкодьӧсь, гӧлубӧй синъясаӧсь!
Некор ме эг аддзыв, медым миян народ нимкодя встречайтліс иранскӧй салдатъясӧс, кодъяс, киссьӧм паськӧмаӧсь, жугыльӧсь, мудзӧсь, корсюрӧ прӧйдитлісны бусӧсь уличаяс кузя.
Сійӧ салдатъясыс эз сьывны — налы вӧлі не сьыланкывйӧдз, — а налӧн командиръясныс горӧдлывлісны ветлысь-мунысьяс вылӧ да немжалиттӧг кучкалісны найӧс, найӧ кӧ неуна эз удитлыны кежны...
Кодлы эськӧ воис юрас шыблавны налы кок улас цветъяс!
Мӧдарӧ, йӧзыс пышйылісны, кыдзи сӧмын найӧ петкӧдчылісны гуысь петӧм призракъяс моз карса уличаяс вылын.
А талун?..
Ставыс тайӧ вӧлі быттьӧ мойдын — народлӧн тайӧ кыпыдлуныс, ставлӧн нимкодясьӧмыс!
Быттьӧ вӧтӧн, ме тувки мекӧд орччӧн сулалысь детинкалы, коді вылӧ шыблаліс ассьыс шапкасӧ, да горӧді сылы пеляс:
— Русскӧйяс!
Русскӧйяс!..
Ме вылӧ видзӧдтӧг детинка горӧдіс:
— Да, да... сӧветскӧй войска... русскӧйяс... шурави*, освободительнӧй армия!
* Шурави (перс.) — сӧветскӧйяс.
— И «ура» горӧдігмоз сійӧ бара шыбитіс шапкасӧ вывлань.
Кутшӧм шуд!..
Со найӧ, шурави, русскӧйяс, кодъяс йылысь висьтавліс Федагар!
И ме чепӧсйи водзӧ; ачым кӧсйи став аслам существоӧн йитчыны накӧд, кодъяс йылысь мӧвпалі.
— Вокъяс, вокъяс, лэдзӧй менӧ, лэдзӧй на дінӧ! — кылі ме ас бӧрвылысь пӧрысь мортлысь волнуйтчана гӧлӧс.
Ме бергӧдчи.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис, сетіс туй дзор юрсиа крестьянинлы, коді вӧтліс мӧскӧс.
— Лэдзӧй менӧ...
Ме вайи карӧ мӧскӧс, медым вузавны да мынтыны уджйӧз, но ӧні кӧсъя вӧчны жертвоприношение тайӧ славнӧй геройясыслы!
Ме эг аддзыв, кыдзи старик вӧтліс мӧссӧ матыстчысь войскалань, кыдзи водтӧдіс сійӧс изйӧн вольсалӧм туй вылӧ.
Но ме аддзи воздухӧд дзирдыштысь кинжал.
Командир, коді муніс водзас, ӧдйӧ лэччис вӧв вывсьыс, медым мешайтны жертвоприношениеыслы.
Но сэк, кор крестьянин, командирӧс сывйыштӧмӧн синвасорӧн кевмысис, медым сійӧ лэдзис вӧчны жертвоприношение, пиыс сылӧн, батьыслысь кӧсйӧмсӧ олӧмӧ пӧртны зілиг, ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн сутшкис мӧскыслы, и алӧй вир ӧтлаасис цветъяскӧд, кодъясӧс шыблалісны туй вылӧ.
Асыввылын жертвоприношение — гӧстьӧс уважайтӧм да радейтӧм йылысь медбур знак.
«Ура» горзӧмъяс дугдывтӧг сыркӧдісны воздухсӧ.
Менам волнуйтчӧмла слабитісны кокъясӧй.
— Мед унапӧв содасны русскӧйяслӧн вынъясыс!
Великӧй Сталинлы ура!
Менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс киссьӧм чадраӧн вевттьысьӧм нывбаба, коді уськӧдчис ӧти сӧветскӧй офицер дінӧ да мыччис сылы ассьыс кагасӧ:
— Кутлы менсьым кагаӧс, русскӧй вок, кутлы!
Мед сійӧ лоас сэтшӧм жӧ геройӧн, левпиӧн, кутшӧм тэ, мучитчӧмысь да страдайтӧмысь народъясӧс мездысьӧн!
Томиник командир копыртчис, босьтіс джынвыйӧ пасьтӧм кагасӧ аслас ён киясӧ, лэптіс сійӧс юр весьтас, сэсся кутіс, окыштіс.
Сьӧд синъяссӧ паськӧдӧмӧн кага нюмъёвтіс да нюжӧдчис ичӧтик кияснас воинлӧн фуражка вылын дзирдалысь гӧрд звезда дорӧ.
— И кутшӧм бур сьӧлӧма йӧз тайӧ русскӧйясыс, — волнуйтчигтыр шӧпкисны йӧз чукӧрын.
— Мед олас народъяслӧн дружба!
Ура миян батьлы — великӧй Сталинлы!
Менам гӧлӧсӧй воши гораа «ура» горзӧмъясын.
Он вермы висьтавны ставсӧ, мый ме аддзылі да пережиті сійӧ лунас праздник дырйи моз радлысь улича вылын...
Сэсся ме мӧдӧдчи караван-сарайлань, медым кутлыны ассьым муса Сулейманӧс да висьтавны сылы, мый талунсянь ме абу сирӧта.
Караван-сарай ворота дорысь ме аддзи... Мир Фарухӧс.
Куим вонас сійӧ ещӧ ёнджыка кызӧма, а пӧльтчӧм чужӧм вылас шырлӧн кодь синъясыс котралісны ещӧ на тэрыбджыка.
Мир Фарух вӧлі кулӧм морт кодь кельыд чужӧма.
Менӧ казялӧм бӧрын сійӧ ымӧстіс да крута кежис туй вывсьыс.
«Со кыдз! — нимкодьпырысь думышті ме.
— Кор ме паныдаси сыкӧд, Мир Фарух эз кут пинясьны, грӧзитчыны да весиг бергӧдчис, мед сӧмын меным нинӧм не шуны!»
Но ме эг дыр думайт.
Менӧ аддзисны.
Караван-сарайлӧн тӧдса пельӧссянь, кияссӧ нюжӧдӧмӧн, меным паныд котӧртіс нин пӧрысь сапожник Сулейман.
Ме дінӧ тэрмасисны грузчикъяс, батьлӧн ёртъясыс.
А грузчикъяс пиысь ӧти, коді нуис мыш вылас сьӧкыд тюк, шыбитіс сійӧс, уськӧдчис ме дінӧ да топыда кутіс менӧ.
Тайӧ вӧлі менам покровитель Мазлум Али.
— Медбӧрын!
Медбӧрын воин, пиук!.. — няйтысла сьӧдасьӧм чужӧмӧс менсьым окалігтыр броткис сійӧ.
— Ого!
Кутшӧм молодечӧн лоӧма!
— кылі ме Сулейманлысь гӧлӧссӧ.
И сапожник кутіс меліавны да кутлыны менӧ.
Ме висьталі налы аслам несчастьеяс йылысь.
Кор ме помалі, Сулейман юаліс:
— Беглец, тэ бурджык со мый висьтав: кутан аскисянь ветлыны ме дінӧ уджавны?
Ме нюмъёвті:
— Мастер, аскисянь ме кута уджавны сэтшӧм делӧын, коді ставнымлы миянлы ваяс шуд.
— Тайӧ нӧ кӧні?
— Типографияын.
Федагар да сылӧн другъяс ордын.
— И мый нӧ, сэсся он кут волывлыны миян дінӧ?
— Дерт, кута!
Ме кута волывлыны тіян дінӧ быд лун да ваявны «Асыв» газета.
И кута лыддьыны тіянлы менам учитель Федагарлысь статьяяссӧ ставтор йывсьыс, мый вӧчсьӧ свет вылас.
— Кыдзи, тэ кужан лыддьысьны? — чуймис менам покровитель.
— Кужа, — шуи ме нюмъялігтыр.
— Велӧдісны тюрьмаын.
— Вот тэныд на!
Ай да Гасан! — нимкодьпырысь шуалісны грузчикъяс.
— Аллах мед видзас тэнӧ!
— немвиччысьтӧг шуис Мазлум Али.
— Ме уна думайті тэ йылысь.
«Кытчӧ воши детинкаыс? — шогси ме.
— Кулі али веськалі вӧръяс шайкаӧ?»
Но, вӧлӧмкӧ, артмӧма дзик мӧдног.
Вот радлыны кутас Абдуллалӧн душаыс райын!..
Тэ вӧлӧмыд бур пи!..
Шуан, аскисянь кутан уджавны типографияын?
Сідзкӧ, лоан писарь кодь?
Но ӧд тэ киссьӧм паськӧма...
Эн, тэ миян вылӧ эн видзӧд, — сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас, — ми и сідзи кыдзкӧ-мыйкӧ олам.
А тэныд колӧ паськӧм.
Ноко, ветлам магазинӧ пӧдласьтӧдзыс.
Ме видзті некымын кран.
Пасьтӧдам тэнӧ.
А кор кула, ёртъяс оз эновтны, кыдзкӧ-мыйкӧ дзебасны.
Ме муртса верми кутны синваӧс, кор думышті, мый и менсьым бать-мамӧс дзебисны ёртъясыс.
— А мый вӧчлывлӧ Мир Фарух?
— недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыаси ме Сулейман дінӧ.
— Сійӧ мыйкӧ зэв жугыль и, менӧ аддзӧм бӧрын, вештіс синъяссӧ бокӧ.
Сулейман серӧктіс:
— Сюрыштіс!
Нацист Шмидт, коді оліс сы ордын, пышйис, а Мир Фарух думайтіс, мый сылӧн нэм кежлас эм вернӧй защитник.
Пышйысьлысь комнатасӧ займитісны демократъяс.
Шуӧны, мый немецыс абу вевъялӧма босьтны сьӧрсьыс документъяссӧ да абу удитӧма найӧс сотны.
А тӧдан, коді сійӧ?
Ӧти стеклӧа ӧчкиа сійӧ косіник франкыс, коді воліс кӧзяин ордӧ караван-сарайӧ.
Сійӧ ещӧ кучкис ӧти грузчиклы сьыліас, а сэсся чышкис бедь помсӧ, быттьӧкӧ сійӧ лякӧссис.
Сійӧ вӧлӧма немецкӧй фашист, кутшӧмкӧ генерал...
А ӧні пышйӧма и документъяссӧ кольӧма.
— Кутшӧм документъяс? — интересуйтчышті ме.
Кодъяс висьталӧны Мир Фарухлӧн удж йылысь.
— Со кыдз!
Сідзкӧ, Мир Фарух отсасьӧма фашистъяслы?
— Да, сійӧ налы отсасьӧма.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Типографияын.
«Ичӧтик мстительяслӧн» отряд кывзӧ первой лекция.
Дьявӧл Исахлӧн речь
Мӧд лун рытнас ми вӧлім нин типографияын.
Ӧти комната торйӧдім экспедиция улӧ — тані тэчим газетаяс, гижалім адресъяс.
Колӧ вӧлі аддзыны, кутшӧм сьӧлӧмсяньыс бергӧдліс Кули печатнӧй машиналысь ыджыд кӧлесасӧ да кыдзи сійӧ сэк жӧ сьыліс!
Кор ме локті типографияӧ выль костюмӧн, менӧ встретитісны ыджыд радлунӧн.
А Кули кутліс менӧ да окаліс.
— Вот кыдзи долженӧсь ӧні пасьтасьны ставныс «ичӧтик мстительяс»!
— шуис сійӧ.
Та йылысь тӧждысисны нин миян гырысьджык ёртъяс.
Рытнас типографияӧ воис доктор Наджат, кодлӧн мышкас вӧлі зэв ыджыд ноп.
Джынвыйӧ пасьтӧм челядь зіля уськӧдчисны паськӧм вылӧ, быдӧн бӧрйис ас сертиыс.
Ставсӧ тайӧс мӧдӧдісны Федагарлӧн ёртъясыс, кодъяслы удайтчӧма не веськавны тюрьмаӧ.
— Ёртъяс! — шуис Федагар, кор челядь пасьтасисны.
— Вайӧ уджалыштамӧй сідзи, медым аски петас «Асывлӧн» первой номер.
Вӧлі решитӧма лэдзны газетасӧ шонді петігкежлӧ.
И ми уджалім войбыд.
Наборщикъяс чӧв олігтыр ӧдйӧ набирайтісны статьяяс, кодъясӧс вайлісны редакцияысь, кӧні, пызан сайысь чеччывтӧг, уджалісны Федагар да Наджат.
Кор уджыс вӧлі мунӧ зэв пӧся, порог дорын тыдовтчис кутшӧмкӧ том морт, коді яндысигтыр видзӧдіс гӧгӧр.
Ме матыстчи сы дінӧ да юалі, мый сылы колӧ.
Сійӧ яндысьӧмӧн объяснитіс, мый кӧсйӧ аддзывны редакторӧс.
Ме нуӧді сійӧс Федагар дінӧ.
Стихотворение?
— рукопись вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс Федагар да кутіс лыддьыны:
Менам медся шуда лун
<rus>День нашего счастья, согретый теплом,</rus>
<rus>Встает над полями, лесами, морями.</rus>
<rus>И птица свободы взмахнула крылом,</rus>
<rus>Кружа пад полями, лесами, морями...</rus>
<rus>Разорваны цепи, повержен наш враг,</rus>
<rus>Который сковал наши вольные души.</rus>
<rus>Летите, орлы!</rus>
<rus>Побеждайте вы мрак,</rus>
<rus>Зовите отважных, будите уснувших!</rus>
<rus>Мы жизнь обновм, раскуем кандалы...</rus>
<rus>Товарищи!</rus>
<rus>Полною грудью вздохните!</rus>
<rus>Неситесь же гордо, родные орлы,</rus>
<rus>Ворота зеленой весны распахните!</rus>
<rus>Мы к вам обращаемся, дети земли!</rus>
<rus>Рабочие!</rus>
<rus>Бейтесь за мир непреклонно!</rus>
<rus>Враги вас ничем одолеть не смогли,</rus>
<rus>Навеки прославлены ваши знамена.</rus>
<rus>Смотрите!</rus>
<rus>Смотрите!</rus>
<rus>Согретый теплом,</rus>
<rus>День светлого счастья сияет над нами,</rus>
<rus>И птица свободы взмахнула крылом,</rus>
<rus>Паря над морями, лесами, горами!</rus>
Зэв бур, печатайтам!..
Коді тэ?
— Студент, — ёна гӧрдӧдіг да юрсӧ лэдзигмоз вочавидзис том морт.
— Молодеч, сьӧлӧмсянь гижӧма!
Тайӧ кывъяссьыс радлігтыр студент топыда кутліс кисӧ, кодӧс нюжӧдіс сылы Федагар, да шуис:
— Ме важӧн гижа, но некӧн вӧлі печатайтнысӧ.
Ӧд важ газетаясыс, асьныд тӧданныд...
Зато талун — менам олӧмын медся шуда лун!
— Вот мый вӧсна тэ шуӧмыд стихотворениетӧ «Менам медся шуда лун»!
Зэв бур!
«Асыв» окотапырысь кутас печатайтны татшӧм произведениеястӧ.
Вай, вай!
— шуис Федагар да тапкӧдыштіс студентлы пельпомас.
Войыс коли тӧдлытӧг, и «Асыв», кыдзи ми кӧсйысим, чужис первойя шонді югӧръяскӧд ӧттшӧтш.
Тэрмасьӧмӧн сёйыштӧм бӧрын, ми — ме, Кули, Колам да некымын мукӧд ёртъяс — котӧртім уличаяс кузя, киняуланым вӧліны газета стопаяс.
Ми бӧр воим типографияӧ тыртӧм киясӧн часысь этшаджык кад кольӧм бӧрын.
— И ни ӧти экземпляр эз коль?
— встретитіс миянӧс Федагар.
— Веськыда киясысь нетшкисны!
— сераліс Кули.
— Аддзан, Наджат, — кияссӧ зыралігтыр шуис Федагар, — ми весиг вунӧдім кольны аслыным экземпляр: детинкаяслысь ставсӧ ньӧбӧмаӧсь.
— Немтор! — вочавидзис доктор.
— Народ тшыгъяліс, ми долженӧсь сетны сылы ставсӧ.
Сійӧ жӧ лунас карса ӧти ыджыд помещениеын ми кывзім первой лекция.
Карлӧн быд помсянь локталісны рабочӧйяс, ремесленникъяс, грузчикъяс — паськӧм сертиыс кӧ, унджыкыс гӧль йӧз.
Кыдзи миянлы вӧлі не волнуйтчыны да не гордитчыны, кор пызан сайын, кодӧс вӧлі вевттьӧма гӧрд нойӧн, тыдовтчис миян Федагар!
Ми кутім мыйвермӧмысь клопайтны сійӧс приветствуйтігмоз.
Кор аплодисментъяс лӧнисны да лои чӧв-лӧнь, Федагар пыдісянь ышловзис, сэсся чатӧртіс юрсӧ да заводитіс:
— Граждана, ёртъяс, вокъяс да чойяс!..
И час кымын сьӧлӧмсяньыс, пӧся висьтавліс сійӧ народлӧн нуждаяс йылысь.
Меным кажитчис, мый ме кыла сійӧс первойысь.
— Медым овны морт ногӧн, — висьтавліс Федагар, — миянлы колӧ аслыным босьтны киӧ миян страналысь озырлунъяссӧ.
Ми долженӧсь мырддьыны найӧс чужеземецъяс киысь, кодъяс пукалӧны миян народлӧн сьылі вылын, вӧтлыны найӧс сідзи жӧ, кыдзи вӧтлім нацистъясӧс...
Шедӧдамӧй жӧ аслыным шуд асланым киясӧн!
Мый миянлы сетісны миян асланым ханъяс, медым виччысьны бурсӧ чужеземецъясысь?..
Колӧ ёнмӧдны демократическӧй движение, дӧверитны йӧзлы, кодъяс петісны народ пӧвстысь, налы, кодъяс оз жалитны ассьыныс олӧмсӧ, медым миян челядьлӧн олӧм лоис югыд да гажа.
Колӧ пыр жӧ восьтавны школаяс, заводитны эксплуатируйтны миян страналысь недраяс, колӧ сетны удж тшыгъялысьяслы.
Оз ков сетны нефть англичаналы, кодъяс донтӧм-донысь босьтӧны сійӧс аслыныс, миянлы кольӧны сӧмын миянлысь пӧсьнымӧс...
Фашизм лоӧ разгромитӧма став мир пасьта!
Ті асьныд аддзылінныд, кыдзи пышйисны русскӧйясысь тӧрыт немецкӧй фашистъяс, кодъяс яндысьтӧг кӧзяйничайтісны миян странаын.
Тані лӧсялӧ казьтыштны великӧй поэт Фирдоусилысь кывъяссӧ.
Кор Махмуд шах кутіс серавны сы вылын, сійӧ сылы вочавидзис:
<rus>Я лев рычащий,</rus>
<rus>А ты принял меня за овцу...</rus>
Федагар ланьтіс, и залыс ставнас сувтіс.
Кажитчис, ми ставным составляйтім ӧти существо и миян пытшкын тіпкис ӧти сьӧлӧм.
Йӧз шыблалісны вылӧ ассьыныс уна сера, вушйӧм шапкаяссӧ.
Зал сыркакыліс нимкодьпырысь горзӧмъясысь: «Мед олас русскӧй народ!
Мед олас Сталин!»
Ме аддзи нимкодь чужӧмъяссӧ менам ёртъяслысь — Кулилысь, Коламлысь да мукӧдъяслысь.
— Ёртъяс! — друг юрӧбтіс доктор Наджатлӧн гӧлӧсыс.
— Кодъяс кӧсъянныд, верманныд выступитны.
И сэк жӧ трибуна вывсянь кутіс сёрнитны кельыд чужӧма, омӧлик старик; сійӧс вежис том морт, а сы бӧрын кайис нывбаба.
Мед аллах век сетӧ русскӧйяслы победа, мед сійӧ сетас кузь нэм тайӧ отважнӧй воинъясыслы, кодъяс вайисны миянлы да миян челядьлы свобода да шуд!
— висьтавліс сійӧ важиник чадрасӧ чужӧм вывсьыс вештӧмӧн.
И друг, леститчигтыр, притворяйтчӧмӧн нюмъялігтыр, сьӧд кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн да шуйгавылӧ и веськыдвылӧ дугдывтӧг копрасигтыр, трибуна вылӧ кайис... Дьявӧл Исах.
— Шыбитӧй сійӧс! — кылісны скӧрмӧм гӧлӧсъяс.
— Энлӧй!
Кывзыштам, мый висьталас!
— Палач!
— Бандит!
Но Дьявӧл Исах эз шӧйӧвош.
Горзӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ век сідз жӧ леститчана нюмъялігтыр спокойнӧя виччысис.
Залын вочасӧн лои лӧнь.
Ме кылі пукалысьяслысь сьӧкыд лов шысӧ.
— Господа!..
Абу, ме кӧсйи шуны, вокъяс!..
Ми, ремесленникъяс, уджалам кӧзяевалы.
На пиын эмӧсь лёкъяс и буръяс...
— Йӧткыштӧй тайӧ извергсӧ! — кыліс скӧр том гӧлӧс.
— Шыбитӧй тайӧ вир юысьсӧ!
Ме тӧді гӧлӧссӧ да бергӧдчи.
Тайӧ горзіс Кули.
Сійӧ ставнас дрӧжжитіс, кӧсйис уськӧдчыны Дьявӧл Исах вылӧ, коді кӧть и тіраліс полӧмысла, но век жӧ, леститчана нюмъявны зілигтыр, видзӧдіс Кули вылӧ да броткис:
— Тайӧ тэ, Кули?..
Кхе-кхе!..
Бур лун, ёрт...
Да, ме! — горӧдіс Кули.
— Весась татысь, дьявӧл, не то ме босьта тэнсьыд ловтӧ!
Кыптіс страшнӧй шум.
Федагар мыйвермӧмсьыс звӧнитіс кӧлӧкӧльчикӧн, но сійӧс некод эз кывзы.
Медбӧрын кутшӧмкӧ ён детина, трибуна вылӧ пелька чеччыштӧм бӧрын, кватитіс Дьявӧл Исахӧс сьыліӧдыс да шыбитіс улӧ.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
«Гӧрд знамя рейхстаг весьтын!»
Менӧ кӧсйылӧны подкупитны.
Ме ог сетчы рӧдиналы изменитысьяслы
Ӧти мича асылӧ ме котӧрті карса садьмӧм уличаяс кузя, киняулын вӧліны свежӧй газетаяс.
Веськыд киын ме куті паськӧдӧм газета, коді знамя моз дӧлаліс менам юр весьтын.
— Победа!
Победа! — горӧдлывлі ме радпырысь да кыпыда.
— Гӧрд знамя рейхстаг весьтын!
Ветлысь-мунысьяс быд минутаӧ сувтӧдлісны менӧ да веськыда нетшыштлісны дрӧжжитысь кияснаныс газеталысь праздничнӧй номер.
Тайӧ лунас миян «Асыв» вӧлі збыльысь праздничнӧй: первойя листбок вывсянь видзӧдіс рӧднӧй великӧй Сталинлӧн нюмъялысь чужӧмыс, а сы улын гырысь гӧрд шрифтӧн ломзисны кывъяс: «Чудеснӧй асыв!»
Тайӧ вӧлі 1945 вося май 9 лун.
Пошкигтыр ме котӧрӧн пыри чайханаӧ, коді вӧлі кар шӧрын.
Быд асыв виччысисны менӧ сэні рабочӧйяс, ремесленникъяс, грузчикъяс.
Газетасӧ ми векджык заводитлім вузавны шонді петігӧн.
Сійӧ некор эз сёрмывлы, а тайӧпӧрйӧ ми уджалім войбыд.
Чайханаын пыр жӧ кыптіс висьтавны позьтӧм шум.
Йӧз радысла кутлісны ӧта-мӧднысӧ, кодсюрӧ бӧрдісны, быттьӧ челядь.
Друг кодкӧ менӧ чукӧстіс:
— Газетчик, волы татчӧ!
Пызан сайын пукалісны вижӧдӧм, мустӧм чужӧма куим мужчина.
На пиысь ӧти пинжак зепсьыс кыскис вина бутылка да кутіс кисьтавны чайнӧй стӧканъясӧ.
— Бур юӧръясӧн тэ воин миян дінӧ, — шуис сійӧ притворяйтчӧмӧн нюмъялігтыр.
— Матыстчы, юышт миянкӧд победа вӧсна!
Ме бӧрыньтчи, чувствуйті, мый тайӧ йӧзыс думыштӧмаӧсь мыйкӧ омӧльтор, да вочавидзи:
— Победа вӧсна ме дась сетны ассьым олӧмӧс, но вина ог ю.
— Ю! — шуис меным тӧдтӧм морт сідз жӧ коварнӧя нюмъялігтыр да мыччис стӧкан.
— Талун ставныс долженӧсь юны!
— Ме кӧсйыси батьлы некор не юны!
— Коді нӧ тэнад батьыд? — орӧдіс сійӧ грубӧя.
— Кутшӧм сійӧ морт, мый запрещайтӧ тэныд юны, да ещӧ татшӧм лунӧ!
Ме дрӧгниті да сюся видзӧдлі сёрнитысь вылӧ: кодлысь паметьсӧ сійӧ бесчеститӧ!
— Менам бать — грузчик Абдулла, — скӧрлунӧс ӧдва кутігтыр шуи ме.
— Сійӧ ӧні абу ловъя.
— А-а-а! — нюжӧдіс морт.
— Сідз-сідз...
Мед енмыс успокоитас сылысь душасӧ!
Ме кӧсъя нин вӧлі бергӧдчыны, медым ӧдйӧджык вузавны кольӧм газетаяссӧ, кыдзи друг сійӧ кутчысис меным соскӧ:
— Кывзы, вузав меным став тайӧ газетаяссӧ.
— Мыйла нӧ ставсӧ? — чуймӧмӧн юалі ме.
— Ме верма тіянлы сетны сӧмын куим газета.
Талун газетасӧ кӧсйӧны лыддьыны зэв унаӧн, став карыс!
Морт нюмъялігтыр довкйӧдлыштіс юрнас:
— Тэ эн гӧгӧрво менсьым.
Ми кӧсъям ньӧбны тэнсьыд став газетаяссӧ миян заводса рабочӧйяслы, кодъяс ӧні станокъяс дорынӧсь да оз вермыны ньӧбны тайӧ номерсӧ.
— Ті кӧ — заводса кӧзяева да зэв радӧсь победа лунлы, мыйла нӧ тайӧ великӧй лунас заставляйтанныд рабочӧйясӧс уджавны?
Лэдзӧй найӧс, мед талун и найӧ празднуйтыштасны ставыскӧд да асьныс ньӧбасны газетасӧ.
— Он вузав? — скӧрысь юаліс сійӧ менсьым.
— Ме жӧ тіянлы висьталі.
— Ме мынта кыкмында, куиммында!
— Весиг кӧть сетанныд зӧлӧта газетаяс сьӧкта мындаыс жӧ, то и сэки ог вузав тіянлы, — шуи ме да мӧдӧдчи петанінлань.
— Энлы, энлы! — кылі ме ас бӧрысь.
Ме бергӧдчи.
Вомсӧ вежыньтӧмӧн тӧдтӧм морт кыскис зепсьыс бумажник, восьтіс сійӧс да перйис вижӧдӧм, некымынпельӧ куснялӧм бумагатор.
— А ме кӧ сета тэныд вот тайӧс, вузалан? — менам синъяс водзын паськӧдӧм бумагаторсӧ кутігтыр загадочнӧя шуис сійӧ.
— Мый тайӧ? — юалі ме нинӧм гӧгӧрвотӧг.
— Тэнад батьлӧн вексель, грузчик Абдуллалӧн уджйӧз.
Ме кынми места вылӧ...
Дум вылӧ уси мамлӧн кулӧмыс, Мир Фарух, батьлӧн ёртъясыс да на пиысь ӧтилӧн кывъясыс: «Чойӧй, тайӧ вексельыс — фальшивӧй!»
Ме нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧді вушйӧм бумагатор вылӧ, коді вӧлі тӧдтӧм морт киын.
— Но кыдз, сӧгласитчан? — нюжӧдіс сійӧ мисьтӧма нюмъялігтыр, буракӧ думайтіс, мый победитіс нин.
— А коді тэ сэтшӧмыс? — юалі ме скӧрысь.
— Мыйла тэ ордын тайӧ фальшивӧй вексельыс?
— Ме? — шпыньмуніс сійӧ.
— Ме Теймур-ханлӧн пи.
— А ме Мир Фарухлӧн пи, свидетель, — шыасис пызан сайын пукалысьяс пиысь ӧти.
Ме тӧді прокурорӧс, «праведнӧй судса» вӧвлӧм представительӧс.
Вирӧй чепӧсйис меным юрӧ.
Ме шуи:
— Тайӧ вексель сертиыс ті верманныд босьтны менсьым деньга сӧмын сэк, кор выльысь пуксянныд асланыд воддза местаясаныд.
А миянлысь «Асыв» ме ог вузавлы рӧдиналы изменитысьяслы!
И тэрыба петі чайханаысь...
Рытнас, гӧрдӧдӧм да мудз, типографияӧ пырӧм бӧрын ме аддзи Федагарӧс, доктор Наджатӧс, «Асыв» газетаса наборщикъясӧс да «ичӧтик мстительяс» отрядысь став членъяссӧ, кодъяс пукалісны пызан гӧгӧр, кытчӧ вӧлі пукталӧма бутылкаяс да быдсяма сёянсӧ.
Кули пуксьӧдіс менӧ аскӧдыс орччӧн да сетіс стӧкан гӧрд вина.
Ме видзӧдлі вина вылӧ, сэсся менам шуда ёртъяс вылӧ, сэсся бара вина вылӧ да шуи:
— Федагар ёрт, батьлы ме сетлі клятва некор нэмӧн не юны...
Но талун... тайӧ шуда лунас...
— Ю! — горӧдіс меным Федагар.
— Талун тэнад эм та вылӧ право!
Грузчик Абдулла кӧ эськӧ оліс тайӧ лунӧдзыс да вӧлі тайӧ трапеза саяс, сійӧ эськӧ разрешитіс тэныд юыштны и ачыс эськӧ юис миянкӧд!
И ме юи став уджалысь йӧзлӧн бать здоровье вӧсна — великӧй Сталинлӧн здоровье вӧсна.
Тайӧн помасьӧ Гасанлӧн рассказыс.
Коймӧд во, кыдзи ме вошті сійӧс син водзысь.
Висьталӧны, сійӧс бара шыбитӧмаӧсь тюрьмаӧ.
Договорлы вернӧй, сӧветскӧй правительство петкӧдіс ассьыс войскасӧ Иранысь.
Ӧні сэні кӧзяйничайтӧны американецъяс да англичана, кӧть, договор серти, война помасьӧм бӧрын найӧ тожӧ долженӧсь вӧлі петкӧдны ассьыныс войскасӧ.
Иранскӧй фашистъяс бара лэптісны юръяснысӧ.
«Асыв» газета тупкӧма, а сылысь сотрудникъяссӧ да лыддьысьяс пиысь унаӧс пуксьӧдӧма тюрьмаӧ.
Но ставыс ӧмӧй тайӧ кольӧ тадз!
«Ме некор ог шогсьы, весиг медся сьӧкыд лунъясас!» — повторяйтліс Гасан.
Сійӧ эз воштыв надея.
И ме чорыда эска, мый ӧти гажа, чудеснӧй асылӧ сійӧ бара петас аслас пемыд тюрьмаысь.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Кыдзи стрӧитісны миянлысь улича @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 3‒13.}
КЫДЗИ СТРӦИТІСНЫ МИЯНЛЫСЬ УЛИЧА
Мича миян уличаным!
Сійӧ кӧть и кар помын, а центрын серти абу омӧльджык.
Керкаяс мичаӧсь, джуджыдӧсь, кыдз быттьӧ бӧрйӧма.
Дворъясын — ворсӧм вылӧ площадкаяс, пуяс, цветъяса клумбаяс, скамьяяс.
Миян улича вылын медыджыд керкаыс — сійӧ 7‒17 номера, да и 1‒5 номера керка сідзжӧ абу ичӧт.
Лӧз пӧнар улӧ тувъялӧм еджыд щиток вылӧ гижӧм тайӧ лыдпасъясыс унатор йылысь висьталӧны сылы, коді кужӧ гӧгӧрвоны налысь кывсӧ.
Улича вылын керкаяслӧн номеръясыс унджыкысьсӧ мунӧны дорвыв.
Ӧтар бокас нечётнӧйяс: 1, 3, 5, 7, 9... А мӧдарас чётнӧйяс: 2, 4, 6, 8, 10... А миян став номеръясыс кыкпӧвстаӧсь: 1‒5, 7‒17, 19‒25.
Мыйла нӧ тайӧ тадзи?
Тайӧ кузь история, друг он висьтав сійӧс.
Некымын во сайын сійӧ местаас, кӧні ӧні сулалӧны гырысь, выль керкаяс, вӧліны ичӧтик пу керкаяс.
Дыр олісны найӧ свет вылын, и сьӧкыд лои налы пӧрысьладорыс служитны йӧзлы.
Ӧти керкалӧн стенъясыс вежыньтчисны.
Мӧдлӧн вевтыс киссис: сійӧ эз нин вермы тышкасьны зэркӧд да лымкӧд.
А коймӧд керкалӧн кильчӧыс сісьмис — йӧзлы ковмыліс чеччавны кык тшупӧд вомӧн коймӧдӧ.
Челядьлы тайӧ нинӧм эз сулав, а гырысьяс ропкисны: «Тадзтӧ и коктӧг колян!»
Сёрнитны кӧ важ олысьяскӧд, найӧ висьталасны, кутшӧм сьӧкыда овсис коркӧ йӧзлы тайӧ пу керкаясас.
Югыд комнатаяса, электричествоа да водопровода бур керкаяс вӧліны сӧмын главнӧй уличаяс вылын, кар шӧрын.
Квартираяс сэні вӧліны донаӧсь — уджалысь мортлы эз зеп серти.
Кар шӧрын ӧшиньяс да воротаяс вылысь частӧ позьӧ вӧлі аддзыны турунвиж билетъяс.
Тайӧ висьталіс, мый квартираыс тыртӧм, сэтчӧ лэдзӧны олысьясӧс.
А миян уличавывса керкаясын вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый сьӧкыд вӧлі бергӧдчыны.
Быд ичӧтик комнатаын оліс кык семья; комнатасӧ вӧлі юкӧма кыкпельӧ ситеч занавесӧн.
А вӧвлі и сідзи: комнатаын нёль пельӧс и быд пельӧсын торъя олысь.
Лолавны нинӧмӧн, шум...
Татшӧм керкаясас челядь быдмисны кельыдӧсь, омӧльӧсь.
Ворсыштны некӧн: дворъяс няйтӧсь, помӧй кисьталанінъясысь лёк дук кылӧ.
Туйсӧ абу моститӧма, арын он прӧйдит.
Вала колӧ ветлыны карнанӧн да ведраясӧн ю дорӧ — сійӧс и видзӧд, вильдан сёйӧд берег вылын, ватӧ кисьтан.
Электричество йылысь и сёрниыс эз вӧв.
Пукалісны рытъяснас жӧч карасин лампаӧн, коді эз сы мында югдӧд, мыйта тшынӧдіс.
Тадзи вӧлі сійӧ кадас, кор Россияын ставыс вӧлі заводчикъяс, помещикъяс киын — на киын, кодъяс олісны кар шӧрын квартираясын да особнякъясын.
Но вот рабочӧйяс асьныс лоины странаын кӧзяинъясӧн да заводитісны выльногӧн стрӧитны каръяс, медым бура овсис ставныслы, кодъяс уджалӧны.
Уна каръяс сэтшӧма вежсисны, мый ӧні найӧс муртса и тӧдан.
Кор Москваӧ воӧны йӧз, кодъяс важӧн нин эз волыны сэтчӧ, найӧ и асланыс синъяслы оз веритны.
Быдлаын выль, уна судта керкаяс.
Быттьӧкӧ сказочнӧй башняяс, кыптӧмаӧсь кар весьтӧ некымын дас судтаа высотнӧй зданиеяс.
Кор найӧс стрӧитісны, Москва весьтын пемыд небесаын ӧзйисны биа гырысь треугольникъяс.
Корсюрӧ найӧ заводитлісны вӧрны да надзӧник бергӧдчывлісны то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ.
А на улын зэр моз сявкйисны синтӧ ёрысь бикиньяс да ӧзйывлісны чардбияс, кодъяс здук кежлӧ югдӧдлісны гӧлубӧй биӧн матігӧгӧрса керкаяслысь ӧшиньяссӧ.
Биа треугольникъяс вӧлі артмӧмаӧсь электрическӧй лампочкаясысь, кодъясӧс ӧшлӧма подъёмнӧй кранлӧн стрела вылӧ.
Кран кыпӧдліс вывлань стальнӧй колоннаяс да балкаяс и решёткаяса каркас — лоан зданиелӧн стальнӧй скелет кыптӧмкӧд тшӧтш пыр вывлань кыптіс и ачыс.
А гӧлубӧй чардбияс ӧзйывлісны сэні, кӧні зэв вылын уджалісны смел да пельк йӧз, кодъяс электрическӧй би жарӧн сваривайтісны стальнӧй колоннаяссӧ поперечнӧй балкаяскӧд.
Эз дыр тыдав стальнӧй каркас.
Сійӧс пыр жӧ пасьтӧдісны каменнӧй паськӧмӧн.
Колоннаяс костын пыр вылӧджык кыптісны кирпичнӧй стенъяс, а ортсысяньыс — кирпич вывті — зданиесӧ облицуйтісны мича плитаясӧн.
Москва перестраивайтсьӧ оз кыдзи веськалӧ, а план серти, кодӧс Сӧветскӧй правительстволӧн тшӧктӧм серти лӧсьӧдісны архитекторъяс.
Кӧні вӧліны векньыдик, чукыльӧсь закоулокъяс да переулокъяс, ӧні шылькнитчисны джуджыд керкаяса, пушкыр пуяса, комнатаын кодь шыльыд да чистӧй мостӧвӧя паськыд уличаяс.
Дерт, абу сэтшӧм кокни перестроитны зэв ыджыд кар, коді быдмис уна нэм чӧж.
Оз прӧста шуны: «Москваыд эз друг стрӧитсьы».
Но воысь воӧ пыр этшаджык и этшаджык кольӧны миян посньыдик, важ керкаяс.
Воис ӧчередь и миян уличаӧдз.
Тэ ичӧт на вӧлін да он тӧд, кыдзи локтісны миян ордӧ строительяс да кык воӧн стрӧитісны уна гырысь керкаяс.
Интереснӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи найӧ уджалісны!
Первойясӧн босьтчисны уджӧ землекопъяс.
Кодйисны фундаментлы рӧвъяс — котлованъяс.
Керкатӧ ӧд оз позь сувтӧдны веськыда небыд му вылӧ.
Керка сьӧкыд, а муыс небыд.
Заводитан стрӧитны керкатӧ, а сійӧ и кутас вӧйны, да та дырйи ӧтар бокыс пуксяс ёнджыка мӧдар сертиыс, пӧлыньтчас, потласяс.
И помасяс стрӧитӧмыс сійӧн, мый керкасьыс колясны сӧмын развалинаяс.
Медым тайӧ эз ло, керкасӧ стрӧитӧны фундамент вылӧ: кирпичысь, либӧ гырысь изъясысь, либӧ искусственнӧй изйысь — бетонысь зумыд опора вылӧ.
Тайӧ опорасӧ стрӧитны колӧ тӧлкӧн.
Лоас кӧ сійӧ векни, керкатӧ оз вермы кутны.
Ӧд тэ и ачыд тӧдан: лыжиӧн и небыд лым вылын он вӧйлась, а векньыдик коньки и юждӧм лым вундӧ.
Но этша на, медым фундаментыс вӧлі сӧмын паськыд.
Колӧ ещӧ, медым сійӧс вӧлі сюйӧма пыдӧ да мыджсис эз вылысса, небыд муӧ, а улысса, топалӧм да зумыд муӧ.
Выліас муыс абу надёжнӧй: сэні частӧ эм ва — зэрысь либӧ сылӧм лымйысь.
Тӧлын, кыдзи сӧмын кӧдздӧдас, муын ваыс йизьӧ и йиыс заводитӧ кыпӧдны фундаментсӧ му пытшсьыс.
А фундаментыскӧд ӧтлаын и керкаыс кутас качайтчыны.
Ставсӧ тайӧс бура тӧдӧны строительяс.
И та вӧсна найӧ кодйӧны фундамент улӧ тырмымӧн джуджыд гуяс — котлованъяс, медым быд стен улын вӧлі изйысь надёжнӧй опора, коді сулалӧ топыд, кос му вылын.
Войдӧр стрӧитчигӧн мусӧ кодйылісны зырйӧн.
А кӧні муыс вӧлі сэтшӧм чорыд, изйӧсь, мый кӧрт зыр сэтчӧ эз мӧрччы, ковмыліс босьтлыны лӧм да кирка.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ уджыс, и босьтліс сійӧ уна кад, торйӧн нин сэк, кор керкасӧ стрӧитлісны ыджыдӧс.
А ӧні землекопъяслы отсалӧ ён машина — экскаватор.
Кор миян улича вылын стрӧитісны керкаяс, экскаватор лэпталіс котлованъясысь мусӧ сэтшӧм зырйӧн, кутшӧмӧс войдӧр и вӧтӧн некод эз вермыв аддзывны.
Зырйыс тайӧ пиньӧсь.
Сійӧ сатшкысьӧ муӧ аслас стальнӧй пиньяснас, босьтӧ мусӧ, быттьӧ паськыд горшӧ, да кисьтӧ грузӧвикӧ.
Татшӧм зырнад уджавны абу сьӧкыд, дерт, кужан кӧ управляйтны сійӧн.
Пукалӧ экскаватор вылын ичӧтик будкаын машинист да рычагъяс личкалӧ.
А экскаватор кывзӧ сылысь быд движение: то ӧтарӧ бергӧдчас, медым босьтны му, то мӧдарӧ, медым кисьтны мусӧ грузӧвикӧ.
Оз на удит ӧти грузӧвик мунны, кыдзи локтӧ нин мӧд — тыртӧм.
Землекоплы кольӧ сӧмын весавны котлованлысь бокъяссӧ да шыльӧдны.
Ӧдйӧ вӧчисны землекопъяс ассьыныс уджсӧ да асланыс зэв ён работниккӧд — экскаваторкӧд ӧтлаын вуджисны орчча участокӧ.
Сэні землекопъяс кутісны кодйыны мӧд керкалы котлован.
А сійӧ каднас первой участокын бетонщикъяс заводитісны фундамент стрӧитны.
Накӧд сідзжӧ воис ыджыд машина — бетономешалка.
Тайӧ сэтшӧм машина, коді кужӧ вӧчны искусственнӧй из — бетон.
Бетонсӧ сійӧ вӧчӧ руд порошокысь — цементысь, лыаысь да дрӧбитӧм изйысь — щебеньысь.
Бетономешалка гудралӧ найӧс ваӧн, кытчӧдз оз артмы мыйкӧ тесто кодь.
Из должен лоны чорыд, сы вылӧ сійӧ и из.
Оз прӧста шуны: «из кодь чорыд».
А бетон, кор сійӧс сӧмын на вӧчисны, сэтшӧм небыд, мый сылы позьӧ сетны любӧй форма.
Тыртны кӧ, шуам, бетонӧн ящик, да бурджыка топӧдны сійӧс, да сетны чорзьыны, то артмас буретш ящик формаа каменнӧй плита.
Но, да мый тані объясняйтнысӧ: коді тіян пӧвстысь эз вӧчавлывлы лыаысь пирӧгъяс!
Кутшӧм формаыс, сэтшӧм и пирӧгыс артмӧ.
Но сӧмын лыасьыд пирӧгыд дыр оз ов, потласьӧ да киссьӧ.
А бетоннӧй плитаыд кымын дырджык, сымын ёнджык лоӧ.
Ставсӧ тайӧс быдӧн эськӧ вермис аддзывны, кор уджалісны миян улича вылын бетонщикъяс.
Найӧ вӧчисны фундаментлы пу форма — опалубка — да тыртісны тайӧ зэв ыджыд формасӧ бетонӧн.
А сэсся бетонщикъяс вуджисны мӧд участокӧ, кӧні землекопъяс удитісны нин лӧсьӧдны фундаментлы котлованъяс.
Бетонщикъяс кутісны мӧд керка стрӧитны, а землекопъяс коймӧдӧ нин босьтчисны.
Тадзи и мунісны строительяс ӧта-мӧд бӧрсяыс улича пӧлӧн: землекопъяс бӧрся — бетонщикъяс, бетонщикъяс бӧрся — каменщикъяс.
Каменщикъяс сідзжӧ асланыс работниккӧд воисны, да ещӧ кутшӧм ёнкӧд!
Сійӧ дзик великан кодь, дас судтаа керкаысь джуджыдджык.
Киыс сылӧн сӧмын ӧти, да зато морт ки серти кызьпӧв кымын кузьджык.
Сійӧ вермӧ ӧтпырйӧ кыпӧдны нёльсё кирпич, либӧ дас кык тшупӧда каменнӧй пос, либӧ дас вит тонна сьӧкта быдса перегородка.
Шуӧны тайӧ великансӧ — башеннӧй кран.
Шӧрас сылӧн — стеклӧа стенъяса ичӧтик будка.
Будкаас — морт, крановщик.
Пукалӧ мортыс сэтшӧм вылын, мый кажитчӧ зэв ичӧтикӧн.
Со сійӧ мыйкӧ вӧчис кинас — а мый, улісянь оз тыдав.
И кран-великан кывзысьӧмпырысь мӧдӧдчис керка пӧлӧн.
Крановщик мыйкӧ личкыштіс.
Кран бергӧдчис керкалань да кутіс ӧдйӧ кыпӧдны вывлань кирпич тыра ящик.
Воис ящикыс медвылыс судтаӧдзыс, а сэні нин рабочӧйяс виччысьӧны, медым примитны сійӧс да ректыны.
А войдӧр йӧзлы ковмыліс кыскавны кирпичсӧ асланыс мыш вылас.
Кирпич ваялысьясӧс шулісны «кӧза» кыскалысьясӧн.
Шулісны найӧс тадзи сы вӧсна, мый найӧ новлісны кирпичсӧ «кӧза» вылын — эз ловъя, а пу кӧза вылын.
Кирпичьяссӧ тэчлісны нӧсилкаӧ, кодлысь кыкнан воропсӧ вӧлі кусыньтӧма.
Тайӧ воропъясыс вӧліны кӧза сюр кодьӧсь.
Та вӧсна и шулісны нӧсилкасӧ «кӧзаӧн».
«Кӧзасӧ» пуктылісны пызан кодь сэтшӧм станок вылӧ, медым босьтны не мусянь: босьтны сійӧс мусянь ещӧ сьӧкыдджык.
Сэсся морт пуктыліс «кӧза» вылӧ комын кымын кирпич да лэптыліс мыш вылас сідзи, медым «кӧзалӧн» сюръясыс водісны сылы пельпомъяс вылас.
Та вылӧ колӧ вӧлі уна вын, да и велавны колӧ вӧлі.
А коді велавтӧгыд лэптас ас вылас «кӧзатӧ», сійӧ, вӧвлывлі, сідзи и пуксяс нӧсилканас и быдӧн муӧ.
А ӧд татшӧм грузнас ковмывліс катласьысь пӧвъяс кузя нёльӧд, витӧд судтаӧдз кыпӧдчыны.
Со кыдзи войдӧр уджавлісны стрӧитчигад.
А ӧні, кор миян улича вылын керкаяс стрӧитісны, некутшӧм «кӧза» кыскалысьяс эз вӧвны.
Мыйла йӧзыслы мучитчынысӧ:мед налы кирпичсӧ машина кыскалӧ.
Ӧдйӧ муніс каменщикъяслӧн уджыс.
Торйӧн бура уджаліс ӧти том мастер.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ петіс асылын удж вылӧ да аддзӧ: кирпичьяслӧн сійӧ рад улас, кодӧс сійӧ тэчис тӧрыт лун помланьыс, ӧшаліс плакат.
А плакат вылас гырысь букваясӧн гижӧма:
ЧОЛӦМ МИЯН СТРОЙКАВЫВСА МЕДБУР КАМЕНЩИКЛЫ!
Чуймис мастер да шуӧ аслас подручнӧйыслы:
— Но, ӧні кутчысь, другӧ!
Яндзим лоӧ, плакатыс кӧ миян ордын оз дыр гӧститны кут.
Заводитісны найӧ уджавны ещӧ бурджыка.
Стеныс мастер кияс улын кутіс кыптыны ещӧ ӧдйӧджык.
Лун помланьыс сійӧ видзӧдліс стен вылас, аддзӧ — плакатыс зэв улӧ кольӧма.
Локтӧ аскинас, а плакатыс бара кирпичьяслӧн вылысса рад дорын.
Тадзи и мӧдӧдчис налӧн сійӧ лунсяньыс: луннас сійӧ мыйвынсьыс зільӧ мунны плакатсьыс вылӧджык, а асыв кежлӧ плакатыс бара суӧдӧ сійӧс.
Ӧтлаын найӧ медвылыс судтаӧдзыс и воисны.
Лоис том мастер став улича вылын медся знаменитӧй каменщикӧн.
А ӧд уджыс каменщикыдлӧн абу прӧстӧй.
Тайӧ абу кокни удж — посньыдик кирпичьясысь ыджыд керка тэчны.
Кужтӧг да киподтуйтӧг тані нинӧм он вӧч.
Медым стенъяс эз киссьыны, кирпичьяссӧ колӧ пуктавны правильнӧя да крепитны ӧта-мӧдыскӧд.
Столяр крепитӧ материалсӧ клейӧн, вурсьысь — сунисӧн, плӧтник — кӧрт тувъясӧн, а каменщик — растворӧн.
Раствор — сійӧ цементысь либӧ известьысь да лыаысь вӧчӧм тесто.
Кор татшӧм тестоыс веськалӧ кык кирпичкостса щельӧ, сійӧ кымын дырджык, сымын ёнджыка чорзьӧ да сэтшӧма крепитӧ кирпичьяссӧ, мый сэсся найӧс некыдз он вермы торйӧдны ӧта-мӧд дінсьыс.
Кусыньтӧм воропа ичӧтик тэлебӧн каменщик шляпйӧдлӧ растворсӧ кирпичьяслӧн улысса рад вылӧ.
А раствор вылас тэчӧ вылыс радса кирпичьяссӧ.
Да тэчӧ найӧс оз кыдзи веськалӧ, а сідзи, медым щельясыс эз лоны ӧтвесьтынӧсь.
Тэчны кӧ стенсӧ правильнӧ, сійӧ уна сё во сулалас.
Эмӧсь важ керкаяс, кодъяс тысяча во сулалісны, а век на быттьӧ выльӧсь.
Пока каменщикъяс тэчӧны керкалысь стенъяссӧ, мукӧд рабочӧйяс сувтӧдалӧны перегородкаяс, пукталӧны балкаяс, вольсалӧны на вылӧ джодж, тупкӧны пӧтӧлӧк, нюжӧдӧны водопровод, электричество да телефон, сувтӧдалӧны керка шонтӧм вылӧ батареяяс.
Со и стрӧитісны керкасӧ дзик вевтӧдзыс.
Ӧні воис кад босьтчыны уджӧ кровельщикъяслы.
И бара ставыс, кыдзи ӧчередьын, мунісны водзӧ.
Землекопъяс заводитісны кодйыны нёльӧд керкалы котлованъяс, бетонщикъяс лӧсьӧдны коймӧд керкалы фундамент, каменщикъяс кутісны тэчны мӧд керкалысь стенъяс, а кровельщикъяс заводитісны вевттьыны первой керкасӧ.
Кровельщикъяс бӧрся воисны штукатуръяс да маляръяс.
А сэсся воисны найӧ, кодъяс вӧліны ӧчередьын медбӧръяясӧн, кодъяслы и стрӧитӧма вӧлі керкасӧ.
А кодлы стрӧитӧма вӧлі керкасӧ?
Сійӧс стрӧитысьяс кодь жӧ уджалысь йӧзлы: каменщикъяслы да сталеваръяслы, учительяслы да врачьяслы, слесарьяслы да наборщикъяслы, учёнӧйяслы да инженеръяслы.
Олысьяс эз подӧн локны, а воисны грузӧвикъясӧн да вайисны пызанъяс да стулъяс, шкапъяс да буфетъяс, крӧватьяс да диванъяс, тасьтіяс да тарелкаяс, книгаяс да чачаяс.
Кодкӧ вайис кань, кодкӧ садӧкын кутшӧмкӧ лэбач, кодкӧ пон.
И со первой керкаын вылысса судтаас сьылӧ нин щегол, акань пукалӧ улыс судтаас ӧшинь вылын.
Мӧд керкаын сӧмын на электричество нюжӧдӧны.
Коймӧдын пӧтӧлӧк штукатуритӧны.
Нёльӧд керкасӧ вевттьӧны.
Витӧдын стенъяс тэчӧны.
Квайтӧдын фундамент вӧчӧны.
Сизимӧдын кодйӧны фундаментлы котлованъяс.
А кӧкъямысӧдын — сӧмын на пасъялӧны, кытчӧ сюйны фундаментсӧ.
Сулалӧны ӧні миян улича вылын кык радӧн дас кык вок — дас кык керка.
Медся ыджыдыс — первойяыс, сійӧс водзджык заводитісны стрӧитны, водзджык и помалісны.
А медся томыс — дас кыкӧдыс, ӧні сэтчӧ сӧмын на овмӧдчӧны.
Дворъясын быдмӧны цветъяс, челядь ворсӧны волейболӧн.
Быд керкаын лифт ветлӧ вывлань да увлань.
Воротаяс дорын сулалӧны мича машинаяс.
Сьӧкыд веритны, мый дзик на неважӧн ставыс тайӧ вӧлі сӧмын бумага вылын — плотнӧй бумагалӧн зэв гырысь листъяс вылын, кытчӧ архитектор чертитіс и керкаяслысь планъяссӧ, и налысь ортсыса да пытшкӧсса устройствосӧ.
Но вот, ӧні тэныд гӧгӧрвоана, мыйла миян улича вылын татшӧм тешкодь номеръяс.
Кӧні сулалісны войдӧр 1, 3, 5 номеръяса посньыдик керкаяс, ӧні 1‒5 номера ӧти ыджыд керка.
Кӧні вӧлі 7, 9, 11, 13, 15, 17 номеръяса квайт керка, ӧні квартал кузьта нюжӧдчис 7‒17 номера зэв ыджыд керка.
Ӧтчыд мунісны миян улича кузя кыкӧн: ӧтиыс — олӧма нин, дзор уска, а мӧдыс — детинка.
Сувтісны найӧ 1‒5 номера керка дорӧ.
Дзор ускаыс и шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм ыджыд!
Тайӧ керкаыс менам.
Мӧдісны водзӧ.
Сувтісны 7‒17 номера керка дорӧ.
Дзор ускаыс и шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм ыджыд!
Тайӧ керкаыс менам.
Мӧдісны водзӧ.
Сувтісны коймӧд керка дорӧ.
Дзор ускаыс бара шуӧ:
— А тайӧ ещӧ ыджыдджык, ещӧ бурджык.
Тайӧ керкаыс сідзжӧ менам.
И со мӧдар бокас, кӧні кино, сідзжӧ менам керкаыс.
Да тайӧ улича вылас, шуны кӧ, став керкаясыс менам.
Детинка чуймис:
— Ті, дяденька, шмонитанныд.
Оз жӧ вермы ӧти морт ӧтпырйӧ став керкаясас овны!
А дзор ускаыс сералӧ:
— Овнытӧ ме ола ӧти керкаын, а штукатуриті найӧс ставсӧ.
Муна на дінті, и сьӧлӧмӧй радлӧ: менам тайӧ керкаясыс!
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Миян уличавывса машинаяс @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 14‒19.}
МИЯН УЛИЧАВЫВСА МАШИНАЯС
Мыйта миян улича вылын машинаясыс!
Мунӧны найӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс, и помыс налы абу.
Тайӧ ставыс тэнад тӧдсаяс.
Тэ найӧс ним сертиыс тӧдан.
Со «Победа».
Со ичӧтик «Москвич».
Сійӧ вермӧ нуны сӧмын нёль мортӧс, лыддьыны кӧ тшӧтш шофёрсӧ.
Зато и бензиныс сылы колӧ неуна.
А тайӧ кутшӧм ыджыд, ён машина?
Сійӧ кокниа панйис и «Победаӧс», и «Москвичӧс», и троллейбусӧс.
Тайӧ «ЗИС‒110».
abu
abu
Тайӧ машинаыс вермӧ босьтны тэнӧ, и тэнсьыд мамтӧ, и тэнсьыд батьтӧ, и тэнсьыд воктӧ, и чойтӧ, и бабтӧ, — квайт мортӧс шофёрсӧ лыддьытӧг.
Ӧдйӧ мунӧны машинаяс.
Но налы ковмылӧ надзмӧдлыны мунӧмсӧ да сувтлыны, кор туйяс вомӧнасянінын светофор шуӧ: «Сувт!»
Светофор шуӧ тайӧс оз кывъясӧн, а знакъясӧн.
Сылӧн куим пӧнар, куимнанныс ӧта-мӧд весьтас: гӧрд, кольквиж да турунвиж.
Кор ӧзйӧ гӧрд би, тайӧ лоӧ: «Сувт!
Туйсӧ тупкӧма!»
Кор ӧзйӧ турунвиж би, тайӧ лоӧ: «Мун!
Туйыс свободнӧй!»
А кольквиж би висьталӧ: «Эн тэрмась!
Дзик пыр ме тэныд висьтала, свободнӧй туйыс али абу».
Кытысь нӧ светофорыс тӧдӧ, мый колӧ шуны?
Аддзӧ ӧмӧй сійӧ куим синнас, туйыс свободнӧй али абу?
Оз, сійӧ, дерт, нинӧм оз аддзы.
Сы пыдди аддзӧ милиционер, коді пукалӧ улича пельӧсын стеклӧа будкаын.
Сійӧ управляйтӧ светофорӧн, ӧзтӧ сійӧ пӧнаръяссӧ, кодъясӧс колӧ.
Милиционер лэдзӧ машинаяссӧ ӧчередьӧн: то миян улича кузя, то мӧд кузя, коді вомӧналӧ миянлысь уличанымӧс.
Эз кӧ эськӧ вӧв милиционерыс да светофорыс, машинаясыс зурасисны эськӧ ӧта-мӧдыскӧд.
Но эмӧсь машинаяс, кодъясӧс милиционеръяс лэдзӧны ӧчередьтӧг.
Найӧ тӧвзьӧны уличатыр тутсігтыр, оз сувтлыны некутшӧм перекрёстокын.
Ӧти вылын гижӧма: <rus>«Скорая помощь»</rus>.
Ӧшинь пырыс тыдалӧны нӧсилкаяс.
Нӧсилка вылын — висьысь.
Шофёркӧд орччӧн пукалӧ еджыд халата морт — врач либӧ санитар.
Мыйла тайӧ машинасӧ ставыс лэдзӧны?
Сы вӧсна, мый висьысьӧс колӧ ӧдйӧджык нуны больничаӧ.
А со и мӧд машина, коді тӧвзьӧ и став машинасӧ панйӧ, и некод сійӧс оз сувтӧд.
Сы вылӧ нинӧм абу гижӧма.
Но сійӧс тэ пыр жӧ эськӧ тӧдін.
Сӧмын пӧжарнӧй машинаяс овлӧны би кодь гӧрдӧсь.
Да и кыдзи сійӧс он тӧд, кор сэні пукалӧны дзирдалысь каскаяса пӧжарнӧйяс, а нуӧ сійӧ кузь пос да ыджыд трубичаӧ гартӧм пӧжарнӧй рукав!
Пӧжарнӧй машинатӧ лэдзӧны некытчӧ сувтлытӧг.
Ӧд бисӧ колӧ ӧдйӧджык кусӧдны, кытчӧдз сійӧ керкасӧ эз сот!
Та вӧсна и гӧрд машинаыс тӧвзьӧ сэтшӧм ӧдйӧ.
Оз весьшӧрӧ шуны, кодкӧ кӧ ёна тэрмасьӧ: «Мый тэ тэрмасян, быттьӧ пӧжар вылӧ!»
Уна машина прӧйдитӧ миян улича кузя, и быдӧнлӧн аслас делӧ.
Со мунӧ машина, кытчӧ гижӧма «Нянь».
Сэні, кыдзи шкапын, джаджъяс, а на вылын пу подносъясын свежӧй, сӧмын на пӧжалӧм нянь тупӧсьяс.
Со мӧд машина, кытчӧ гижӧма «Чери».
Сійӧ нуӧ чери.
А тайӧ машинаыс — ёг идралӧм вылӧ.
Сійӧ отсалӧ лӧсьӧдны дворъясын да уличаясын порядок.
Ветлысь-мунысьяс шыблалӧны чигарка помъяс да бумагаяс оз тротуар вылӧ, а ящикӧ — урнаӧ.
Машиналӧн эм ыджыд кӧш, кытчӧ кисьтӧны урнаысь ёгсӧ.
Кӧшыс ачыс кыпӧдчӧ машиналӧн пӧката вевт вывті, и ёгыс киссьӧ восьсаинті кузовӧ.
Эм и ещӧ ӧти машина <rus>«Скорая помощь»</rus>, сӧмын абу висьысь йӧзлы, а висьысь машинаяслы.
Овлывлӧ, сувтас улича вылын трамвай либӧ троллейбус.
Мыйла сійӧ сувтіс?
Сы вӧсна, мый проводыскӧд мыйкӧ лоӧма.
Колӧ эськӧ проводсӧ пӧчинитны, да кыдзи сыӧдз судзӧдчан?
Проводыс вылын.
Сэки и локтӧ <rus>«Скорая техническая помощь»</rus> машина.
Машина вылын столб, а столб вылас — перилӧяса гӧгрӧс площадка.
Площадка вылас сулалӧ морт.
Тайӧ мастер, коді кужӧ лӧсьӧдавны проводъяс.
И со столб заводитӧ быдмыны да кыпӧдны вывлань площадкасӧ и мортсӧ.
Видзӧдан да, мастерыс судзӧдчӧма нин проводӧдзыс да лӧсьӧдӧ сійӧс.
А эмӧсь ещӧ машинаяс, кодъяс весалӧны туй вылысь лым.
Кольӧм тӧлын Москваса уличаяс вылын вӧлі зэв уна лым.
Водз асывсянь дворникъяс заводитлісны весавны лымсӧ.
А сійӧ пыр усис и усис.
Лымйыс мешайтіс йӧзлы ветлыны подӧн и машинаӧн.
Найӧ решитісны корны отсӧг вылӧ чудеснӧй зыр.
Аддзылін-ӧ тэ, кыдзи уджалӧ чудеснӧй зырйыс?
Сійӧ мунӧ улича кузя, чукӧртӧ лымсӧ лапаяснас да шыблалӧ грузӧвикӧ.
Гожӧмнас чудеснӧй зырйыс шойччӧ.
А уджӧ босьтчӧ машина-лейка.
Сійӧ киськалӧ, мыськӧ уличаяс.
Мунӧ тайӧ ыджыд лейкаыс, а сэтысь ваыс кыкнанладорас кык фонтанӧн резӧ.
Ва войтъяс пыр шонді югӧръяс писькӧдчӧны да дзирдалӧны разнӧй рӧмӧн, кыдзи гранёнӧй стеклӧын.
Тэ, дерт, эн ӧтчыд аддзыв: сулалӧ небесаын ӧшкамӧшка ӧтар помыс кымӧръяс сайын, мӧдарыс — вӧр сайын.
А тані абу небесаын, а московскӧй улича вылын — уна рӧма ичӧтик ӧшкамӧшка.
И оз сулав, а локтӧ веськыда тэ вылӧ ва войтъяснас.
Нюжӧдан китӧ — ӧшкамӧшкаӧдз судзан.
Мича миян уличаным!
Тротуаръяс пӧлӧн быдмӧны пашкыр нинпуяс.
Найӧ гырысьӧсь.
Найӧ сэтшӧмӧсь, быттьӧ тані найӧ и быдмисны.
А коді олӧ миян улича вылын, сійӧ тӧдӧ, мый нинпуяс миян ордӧ неважӧн на воисны.
Войдӧр тайӧ пуясыд пыр ӧтилаын сулалісны.
А ӧні колӧ кӧ найӧс машинаясӧн нуӧны да садитӧны мӧдлаӧ.
Да ещӧ вӧчӧны тайӧс гожӧмын — июньын, июльын, — кор нинпулӧн паськалӧны став коръясыс.
Нинпусӧ перйӧны вужъяснас и мунас.
Медым вужъясыс эз чегъясьны да муыс эз киссьы, нинпусӧ пуӧны пу ящикын, кыдзи гырничын цвет.
Но цветыд — ичӧтик, а пуыд — ыджыд, сьӧкыд.
Кыдзи сійӧс кыпӧдан да гуӧ лэдзан?
Сэки босьтчӧ уджӧ машина-грузчик.
Сійӧ лэдзӧ нинпусӧ грузӧвик вылысь да лэдзӧ вужъяснас гуӧ.
Гӧгӧрыс йӧз сулалӧны да шензьӧны, кутшӧм пелька веськӧдлӧ механик машинанас: некодӧс оз зургы, ассьыс уджсӧ вӧчӧ осторожнӧя.
И со нинпу олӧ нин карын шума улича вылын.
А асывнас на сійӧ оліс аслас гортас — лӧнь раскын, тасянь уна сё километр сайын...
Неважӧн миян улича вылын сюйисны муӧ трубаяс.
Сюйисны найӧс сы могысь, медым йӧртны сэтчӧ Синичкаӧс.
Синичка — сійӧ абу лэбач, а ичӧтик ю.
Войдӧр сійӧ визувтіс му вывті, улича кузя.
А ӧні сійӧс йӧртісны, кыдзи тюрьмаӧ, му пытшкӧсса трубаясӧ, медым сійӧ эз мешайт йӧзыслы.
Трубаясыс сэтшӧм гырысьӧсь, мый тэ вермин эськӧ гуляйтны пытштіыс копыртчытӧг.
Медым сюйны трубаяссӧ, бара корисны отсӧг вылӧ сійӧ машинасӧ, коді садитіс пуяс.
Сійӧ, быттьӧ киӧн, босьтліс зэв ыджыд труба да лэдзліс местаас.
Сэтшӧм сійӧ пельк, ён!
Видзӧдлы аслыд кок улад.
Улича вылын тайӧ мостовӧйсӧ машинаяс жӧ стрӧитісны.
Со ӧні буретш мостовӧйсӧ асфальтӧн вевттьӧны.
Улича кузя мунӧ машина-укладчик.
Сійӧ рӧвнӧя вольсалӧ сьӧд пӧсь асфальт да сэні жӧ топӧдӧ, трамбуйтӧ сійӧс, медым чорыдджык вӧлі, да ещӧ шыльӧдӧ вылісяньыс гладилкаӧн.
Укладчик дінӧ частӧ матыстчывлӧ грузӧвик-самосвал.
Тайӧ сэтшӧм грузӧвик, коді ачыс ректӧ грузсӧ кытчӧ колӧ.
Самосвал сетӧ укладчиклы пӧсь асфальтлысь запассӧ да мунӧ выль грузла.
И со мостовӧй вылын тшынасьӧ нин асфальтӧвӧй рок.
Сійӧ ӧдйӧ кӧдзалӧ, чорзьӧ.
Чорзьытӧдзыс сійӧс колӧ топӧдны да шыльӧдны.
Ӧд мостовӧй должен лоны шыльыд, медым машиналы кокни вӧлі котӧртны, медым туйыс куйліс на водзын быттьӧ пызандӧра.
Пызандӧра гладитӧны утюгӧн.
И туйлы сідзжӧ думыштісны утюг — зэв ыджыд стальнӧй каток.
Киӧн сійӧс он быгыльт.
Та вылӧ колӧ ён мотор.
Тэ, кӧнкӧ, эн ӧтчыд аддзыв, кыдзи ветлӧдлӧ пӧсь асфальт вывті да шыльӧдӧ сійӧс сьӧкыд каток, коді кажитчӧ зэв ньӧжмыдӧн.
Ӧні вай бара видзӧдлам миянлысь уличанымӧс.
Сьӧкыд эськӧ вӧлі стрӧитны татшӧм уличатӧ, эз кӧ вӧвны миян машинаяс.
Машинаяс отсалісны рабочӧйяслы стрӧитны керкаяс, машинаяс садитісны пуяс, машинаяс вольсалісны асфальт, и машинаяс котӧртӧны ӧні тайӧ асфальт вывтіыс.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Метро @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 20‒27.}
МЕТРО
Тайӧ рассказыслысь нимсӧ тэ ачыд гижан сылы лӧсьӧдӧм рамкаӧ, кор тӧдмалан сизим нӧдкыв, вочавидзан сизим вопрос вылӧ.
Сӧмын вочавидзны колӧ дженьыдджыка: ӧд рамкаас местаыс этша.
Став сизимнан вопросыс вылӧ колӧ сетны ӧти ӧтвет.
Кӧні некор оз овлы ни зэр, ни лым?
Кӧні тӧлын шоныд да гожӧмын ыркыд?
Кӧні войнас лунын кодь югыд?
Кӧні ю визувтӧ йӧз юр весьтті?
Кӧні абуӧсь пыр олысьяс, а эмӧсь сӧмын воӧм йӧз?
Кӧні кадсӧ петкӧдлӧны стрелкаястӧм часіяс?
Кӧні посъяс асьныс двигайтчӧны да ӧдзӧсъяс асьныс воссьӧны?
Тэ, кӧнкӧ, дӧгадайтчин нин.
Став сизимнан вопросыс вылӧ ӧтветыс ӧти: метроын.
Ӧні тэ тӧдан, кыдзи колӧ шуны тайӧ рассказсӧ.
Коді воліс Москваӧ, сійӧ воліс метроӧ.
А коді ачыс эз вӧв, то йӧзсянь кывліс, мый Москва улын эм мупытшса кар — аслас уличаясӧн, мраморнӧй дворецъясӧн.
Мупытшса уличаяс — туннельяс кузя — котӧртӧны дворецсянь дворецӧдз мича электрическӧй поездъяс.
Сэні — мупытшса тайӧ царствоас — ставыс абу сэтшӧм, кыдзи выліас му веркӧсас.
Выліас лун вежсьӧ войӧн.
А уліас пыр югыд, сэні он гӧгӧрво, мый ӧні — лун али вой, асыв али рыт.
Кытысь нӧ му пытшкас югыдыс?
Тайӧс другӧн он и гӧгӧрво.
Ӧти дворецын югыдыс локтӧ пӧтӧлӧксяньыс.
Лунын кодь югыд, а лампаяс оз тыдавны — сэтшӧм бура дзебӧма найӧс.
Мӧд дворецын югыдыс кыпӧдчӧ вывлань мраморнӧй чашаясысь, быттьӧ фонтанысь ва.
Коймӧдын — кыпӧдчӧны радъясӧн крустальнӧй светильникъяс.
Нёльӧдын — светильникъяс кытшалӧны куполъяссӧ.
Лыдтӧм-щӧттӧм проводъяс кузя котӧртӧ светильникъясӧ электрическӧй ток да югдӧдӧ му пытшкӧсса пемыдсӧ.
Мупытшса карын некор оз овлы ни зэр, ни лым, ни жар, ни кӧдзыд.
Выліас турӧб.
Йӧз котӧртӧны воротникъяссӧ лэптӧмӧн, шапка пельяссӧ лэдзӧмӧн.
А метроын спокойнӧ, лӧнь.
Тэ кӧ эськӧ эн кынмы сӧмын на улича вылын, то эн и шу эськӧ, мый ӧні тӧв.
Гожӧмын — мӧдарӧ.
Выліас жар, пӧдтӧ, а метроын ыркыд.
Тані поводдя кывзысьӧ мортлысь.
Воздухыс метроын свежӧй да чистӧй.
Сэні эмӧсь сэтшӧм машинаяс — вентиляторъяс, кодъяс отсалӧны проветривайтны мупытшса карсӧ.
Аддзылін-ӧ тэ Москваысь, паркъясысь да скверъясысь, ыджыд каменнӧй будкаяс?
Тайӧ будкаясыслӧн быд бокын — кӧрт решёткаа джуджыд ӧшинь.
Решёткаыс сэтшӧм тшӧкыд, мый сы пыр нинӧм он аддзы.
А пытшкас мыйкӧ жургӧ.
Тэ, кӧнкӧ, эн ӧтчыд думайтлы: мый тайӧ будкаас жургӧ?
Метролы татшӧм будкаыс — мортлы кыдзи ныр либӧ вом.
Решёткаяса ӧшиньяс пыр метро лолалӧ свежӧй воздух.
Будкасӧ сы вӧсна и сувтӧдӧма веж пуяс пӧвстӧ, медым воздухыс веськаліс сэтчӧ свежӧйджык.
Будкасянь воздухыс мунӧ увлань — джуджыд юкмӧсӧ.
А сэні, уліас, сулалӧ ён машина — вентилятор.
Сійӧ и жургӧ.
Вентилятор кыскӧ ас пытшкас воздух да сэсся вӧтлӧ сійӧс водзӧ — станцияӧ.
А мукӧд вентиляторъяс вӧтлӧны тшыкӧм воздухсӧ ортсӧ.
Но мыйла метроын гожӧмнас ыркыд, а тӧвнас шоныд?
Тӧлын, кор воздухыс кӧдзыд, сійӧс лэдзӧны перегонъясын; воздухсӧ заставляйтӧны мунны станцияӧ кузь туйӧд — мупытшса коридоръяс-туннельяс пыр, медым сійӧ удитіс мунігас шонавны.
А гожӧмын свежӧй воздухыс пырӧ станцияясын, а петӧ перегонъясын, кор сійӧ шоналіс нин.
Поездъяс сідзжӧ отсалӧны проветритны мупытшса карсӧ.
Кор найӧ тӧвзьӧны туннельясті, найӧ тойлалӧны водзӧ сьӧкыд, пӧсь воздухсӧ.
Воздухыслы инасьнысӧ некытчӧ, и сійӧ писькӧдчӧ вывлань та вылӧ лӧсьӧдӧм петанінъясӧ.
Со мыйла метроын лолавсьӧ кокниа, кӧть и сэні йӧзыс пыр зэв уна.
Ӧдйӧ ветлӧны поездъяс му пытшті, налы некод оз мешайт тӧвзьыны мыйвынсьыс, некод оз вомӧнав туйсӧ.
Му веркӧсын йӧз ветлӧны автобусъясӧн, трамвайясӧн, троллейбусъясӧн.
Сійӧ каднас, кор трамвай мунас станцияясӧ сувталігтыр куим километр, а троллейбус да автобус — нёль, метроын поезд тӧвзяс быдса дас километр.
Кымын мортӧс нӧ нуӧ метро ӧти лунӧн?
Быд вагонӧ тӧрӧ морт кыксё, а вагоныс — квайт либӧ нёль.
Коді кужӧ артасьны, сійӧ пыр жӧ шуас, кымын мортӧс нуӧ поезд, кор сійӧ тыр.
А поездыс кымын?
Медым лыддьыны найӧс, колӧ видзӧдлыны, частӧ-ӧ найӧ ветлӧны.
Тані вермасны отсавны часіяс, кодъяс эмӧсь быд станцияын.
Часіясыс тайӧ особеннӧйӧсь — стрелкаястӧмӧсь, а кадсӧ петкӧдлӧны зэв точнӧя.
Кыдзи сӧмын поезд мунас станцияысь, часі заводитӧ петкӧдлыны кад, медым йӧзыс тӧдісны, важӧн-ӧ муніс поезд, дыр-ӧ ещӧ виччысьны мӧдӧс.
Быд вит секунда мысти часі вылын ломзьӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс лыдпасъяс, быттьӧ кругӧд котӧртӧны: 5, 10, 15, 20 — и тадзи 60-ӧдз.
Коляс квайтымын секунда, и шӧрас пыр жӧ ӧзъяс ыджыд лыдпас 1.
Тайӧ лоӧ, мый поезд мунӧмсянь прӧйдитіс минута.
Коляс ещӧ квайтымын секунда — ломзяс лыдпас 2.
Но тайӧ каднас локтіс нин мӧд поезд, босьтіс пассажиръясӧс да мӧдӧдчис туйӧ.
Часілы лоӧ заводитны счётсӧ выльпӧв.
Поездын тысяча кыксё пассажир, а поездъяс ветлӧны быд кык минута мысти либӧ весиг частӧджык.
Вот и артав, уна-ӧ йӧз вермасны мунны ӧти лунӧн метролӧн став линияяс кузя.
Пӧжалуй, сразу он и артышт.
Кык лунӧн метро вермас нуны Москваса став олысьясӧс, быд морт кӧ мунас сӧмын ӧтчыд ӧти помсянь мӧдӧдз.
Кык тӧлысьӧн метро вермис эськӧ нуны сы мында йӧзӧс, мыйта олӧ миян став странаын.
А кык воӧн сійӧ нуис эськӧ свет вылысь став йӧзсӧ.
Ӧдйӧ тӧвзьӧны поездъяс му пытшті: быд кык минута мысти — поезд.
Но мыйла нӧ найӧ оз зурасьны, мыйла бӧръяясыс оз зургысьны воддзаясас?
Быд поездын эм машинист.
Сійӧ пыр кутӧ кисӧ кнопка вылын, коді включайтӧ да выключайтӧ мотор.
Машинист видзӧдӧ стеклӧ пыр да, аддзас кӧ ылысь гӧрд сигнал, сразу жӧ выключайтӧ моторсӧ да сувтӧдӧ поездсӧ.
А коді нӧ ӧзтіс гӧрд сигналсӧ?
Кутшӧмкӧ морт?
Эз, эз морт, а сійӧ поездыс, коді мунӧ водзынджык.
Поездсӧ вӧчӧма сідзи, мый сійӧ ачыс кужӧ ӧзтыны светофорын гӧрд да турунвиж бияс.
Гӧрд би — туйыс абу прӧст.
Турунвиж би — туйыс прӧст.
Но, а машинист кӧ оз казяв гӧрд сигналсӧ да мунас водзӧ?
Тайӧ оз вермы лоны.
Метроса машинистъяс — опытнӧй, прӧверитӧм йӧз.
Найӧ тӧдӧны, мый налӧн киясын уна йӧзлӧн олӧмыс.
Но ӧд машинист вермас друг висьмыны да не казявны гӧрд сигналсӧ, мыйысь сійӧ ньӧти абу мыжа.
Мый лоӧ сэки поездкӧд?
Татшӧм случай вылас думыштӧма умнӧйтор — автостоп.
Тайӧ прибор-стӧрӧж.
Сійӧ пыр дась действуйтны.
И кыдзи сӧмын воддза вагоныс мунас гӧрд сигнал дорті, автостоп пыр жӧ тормозитас, сувтӧдас поездсӧ: «Стоп!
Водзӧ оз позь!»
Метроын ставсӧ вӧчӧма сідзи, медым йӧз вермисны ветлыны нинӧмысь повтӧг.
Вот тэ мунан поездын да весиг он тӧд, мый поезд бӧрсяыд следитӧ станциясянь дежурнӧй.
Сійӧ и веськӧдлӧ став движениенас.
Станцияӧдз тэныд ылын на, а дежурнӧй аддзӧ му пыр, кыдзи мунӧ туннельті тэнад поездыд.
Но вермас ӧмӧй морт аддзыны му пыр?
Вӧлӧмкӧ, вермӧ.
Та могысь движениеӧн командуйтысьлӧн — диспетчерлӧн — эм медбӧръя станцияса стенас светитчысь карта.
Сы вылын разнӧй рӧма визьясӧн да пасъясӧн петкӧдлӧма туйяс, кежанінъяс, стрелкаяс, сигналъяс.
Диспетчер видзӧдӧ тайӧ карта вылас да аддзӧ, кыдзи мунӧны поездъяс линия кузя.
Быд поезд мӧдӧдӧ ас йывсьыс сигнал, юӧр: «Ме воа!»
Диспетчер вермӧ тасянь, места вывсьыс вешйывтӧг, вуджӧдны туйяс вылысь стрелка, медым мӧдӧдны поездсӧ мӧд туй кузя.
Сійӧ веськӧдлӧ движениеӧн ылісянь.
Кыдзи нӧ удайтчӧ сылы вӧчны тайӧс?
А тані мортлы отсалӧ электрическӧй ток.
Ток котӧртӧ проводъясӧд станцияӧ да заставляйтӧ светитчыны дежурнӧй комната стенысь картасӧ.
И сійӧ жӧ электрическӧй токыс передавайтӧ стрелкаяслы дежурнӧйлысь приказсӧ, вуджӧдӧ поездъяс ӧти туй вылысь мӧдӧ.
Метроса став чудесаяс йылысь некымын минутаӧн он висьтав.
Сэні вагонъяс асьныс йитчӧны ӧта-мӧд дінас да артмӧдӧны поезд.
Сэні ӧдзӧсъяс асьныс воссьӧны и пӧдлассьӧны.
Сэні посъяс асьныс нуӧны йӧзсӧ вывлань и увлань.
Посъясыс тайӧ абу сплошнӧйӧсь, а вӧчӧма торъя тшупӧдъясысь, кыдзи звеноясысь.
Быд тшупӧд гӧгыльтчӧ роликъяс вылын рельсъяс кузя, быттьӧ тележка.
А вывлань кыскӧ тшупӧдъяссӧ чеп, код бердӧ найӧс кӧрталӧма.
Йылӧдзыс воӧм бӧрын тшупӧдъяса чептыс мунӧ джодж улӧ да бӧр лэччӧ увлань выль пассажиръясла.
И порученьяс сідзжӧ котӧртӧны тшупӧдъяс весьтӧд, оз кольччыны наысь.
Колӧ шуны, тайӧ сӧмын кажитчӧ, мый тані ставыс вӧчсьӧ йӧзтӧг, ачыс.
Ӧд и машина-автоматъясӧн сідзжӧ веськӧдлӧны йӧз.
Метроын эм уна чудеснӧй машина, кодъяс отсалӧны йӧзлы ӧдйӧ да нинӧмысь повтӧг ветлыны му пытшті.
abu
Но тані шензьынысӧ колӧ оз машинаяс, а сӧветскӧй йӧз вылӧ, кодъяс создайтісны и тайӧ машинаяссӧ и ставнас мупытшса тайӧ карсӧ.
Тэ чайтан, кокни вӧлі стрӧитны му пытшкын дворецъяссӧ да туннельяссӧ?
И эз прӧстӧ му пытшкын, эз кутшӧмкӧ кушин улын, а зэв ыджыд керкаяс улын, Москваса уличаяс улын.
Колӧ вӧлі перйыны Москва улысь быдса гӧраяс лыа, сёй, из да та дырйи не тшыкӧдны мостӧвӧйяс, не вӧрзьӧдны трубаяс, кодъяс пыр мунӧ газ да ва, не орӧдны электрическӧй да телефоннӧй кабельяс-проводъяс.
Метролысь линияяссӧ кытсюрӧ ковмис писькӧдны Москва-юлӧн русло увті.
Вот и артмис, мый юыс визувтӧ сэні йӧз юръяс весьтті.
Но строительяслы медся ёна ковмис ноксьыны эз му веркӧсса, а му пытшкӧсса юясӧн.
Му пытшкӧсса юяс ньӧдздӧдісны лыа да сёй.
Ва нуис аскӧдыс лыа чиръяс, и ва лыа лоліс плывунӧн, заводитліс двигайтчыны, киссьыны сэтысь, кӧні муніс уджыс.
Медым позьӧ вӧлі уджавны, уналаысь васӧ ковмис качайтны насосъясӧн.
Валы паныд лэдзисны воздух.
Сійӧс качайтісны трубаяс кузя увлань, и воздух вӧтліс васӧ, косьтіс лыасӧ.
А сэки туннель стрӧитігӧн лыасӧ перйыны вӧлі кокньыдджык нин.
Валы паныд лэдзисны кӧдзыд.
Плывунӧ вӧтлісны трубаясті зэв кӧдзыд жидкость.
Сійӧ кынтіс лыасӧ, чорзьӧдіс.
И та бӧрын лыаыскӧд вӧдитчынысӧ лоис кокньыдджык.
Сійӧ дугдывліс «кывтны», эз мешайт йӧзлы уджавны.
Со кутшӧм тӧлкӧн да смела стрӧитісны миян инженеръяс да рабочӧйяс Москва улын мупытшса чудеснӧй кар — метро.
Но кад нин кӧть помланьыс висьтавны, мый нӧ сійӧ «метро» кывйыс, кыдзи сійӧ артмис.
Сёрнитігӧн ми частӧ дженьдӧдам кывъяс, кузь кывъясысь вӧчам дженьыдъясӧс.
Тадзи вӧлі и «метро» кывкӧд.
Сійӧс кӧ не дженьдӧдны, колӧ шуны «метрополитен».
Артмис тайӧ кузь кывйыс мӧд кузь кывйысь: «метрополис».
Вуджӧдны кӧ роч вылӧ «метрополис» кывсӧ, лоӧ: главнӧй кар, столица.
Метро — сійӧ столичнӧй туй.
Мупытшса татшӧм туйясыс эмӧсь и мукӧд столицаясын — Берлинын, Лондонын, Парижын.
Париж, Франциялӧн столица — мича кар.
Сэні паськыд бульваръяс кузя, кодъяс пӧлӧн быдмӧны пашкыр пуяс, тӧвзьӧны дона, мича автомобильяс.
А сэтчӧс метроын уль руа да жар, кыдзи пывсянын.
Стенъясыс няйтӧсь, сэтчӧ тырыс ӧшлӧма объявлениеяс.
Заграницаын метро стрӧитысьяс тӧждысисны сӧмын ӧтитор вӧсна — медым сійӧ нуис унджык йӧзӧс.
А сы йылысь, медым станцияяс радуйтісны синтӧ, медым ветлыны вӧлі удобнӧ да лӧсьыд, некод эз и думайт.
abu
abu
Мӧдногӧн думайтісны миян метро стрӧитысьяс.
Найӧ помнитісны, мый Москваса уна сё тысяча олысь да гӧстьяс быд лун кутасны лэччыны метроса посъяс кузя, медым мунны удж вылӧ, школаӧ, университетӧ, театрӧ, библиотекаӧ.
Кыдзи нӧ не тӧждысьны сы вӧсна, медым воздухыс метроын вӧлі сӧстӧм, светыс — приятнӧй, вагонъясыс — удобнӧйӧсь, станцияяс — мичаӧсь?
Ӧд ветлыны сэні кутасны сӧветскӧй йӧз.
А сӧветскӧй морт — аслас странаын кӧзяин.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Кыдзи ю воис тэ ордӧ гӧститны @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 28‒34.}
КЫДЗИ Ю ВОИС ТЭ ОРДӦ ГӦСТИТНЫ
Тэ восьтін кран да пуктін сы улӧ чашка.
Кранын мыйкӧ чушкыштіс да чашкаӧ струяӧн кутіс визувтны кӧдзыд, чистӧй ва.
Кытысь локтіс ваыс?
Юысь.
Но тэнад керкасянь юӧдзыс ылын.
Кыдзи нӧ локтіс ваыс кранӧдз?
И кыдзи сійӧ вермис кыпӧдчыны витӧд судтаӧдз?
Валӧн тайӧ путешествие йывсьыс и лоӧ висьталӧма ӧні.
Быдӧн тӧдӧ, кыдзи ва петӧ водопроводысь: восьтін кран ва и кутіс петны.
А кыдзи ваыс пырӧ водопроводас?
Карсянь ылын ю вылын, дзик берег дорас, сулалӧ башня.
Ӧшиньясыс сылӧн абу ва вылас, а ва улас.
Тайӧ ӧшиньясас решёткаяс пыр лун и вой пырӧ ва.
Ӧшиньяс дорӧ волывлӧны черияс, видзӧдлывлӧны башняас, а пырны оз вермыны: решёткаыс оз лэдз.
А решётка саяс эм ещӧ посньыдджык синъяса сетка.
Сетка пыр весиг черипиян — малява — оз вермыны писькӧдчыны.
Дерт, эз вӧв эськӧ лёк, кухняын кӧ кранысь вакӧд ӧтлаын петісны йӧршъяс да гуринаяс.
Пуктін кран улӧ кастрюля — со тэныд и ӧбед кежлӧ юква!
Но йӧршъяс да гуринаяс кранӧдз всё равно эськӧ эз воны, а сӧмын тыртісны эськӧ водопроводсӧ.
Ю нуӧ аскӧдыс унатор: и турун, и чагъяс, и пуяс вылысь коръяс...
Та вӧсна и вӧчӧма башняын решёткаяс да сеткаяс, медым эз веськавны сэтчӧ кортӧм гӧстьяс.
Гӧгӧрбок лӧнь, абу ни ӧти морт.
Сӧмын шочиника мунас берегті подӧн либӧ верзьӧмӧн речнӧй милиционер.
Сійӧ видзӧдӧ ю вылын порядок бӧрся.
А порядокъясыс тайӧ местаясас стрӧгӧсь.
Тані оз лэдзны купайтчыны ни пыжӧн ветлыны.
Тані оз позь песласьны, йирсьӧдны мӧсъясӧс да весиг сідз гуляйтны.
Мыйла нӧ лӧсьӧдӧма тані татшӧм стрӧг правилӧяссӧ?
Юсӧ видзӧм могысь.
А мыйла юсӧ видзны?
Вермасны ӧмӧй сійӧс гусявны?
Оз, гусявны сійӧс, дерт, оз вермыны.
Видзны колӧ сы могысь, медым юӧ нинӧм эз шыблавны, медым эз гудыртны васӧ.
Веськалас кӧ ваӧ няйт, сійӧ вермас воны и кранӧдз.
И йӧз, кодъяс кутасны юны татшӧм васӧ, вермасны висьмыны.
Но оз сӧмын йӧз — юыс ачыс гудыртӧ ассьыс васӧ.
Сійӧ кырӧдӧ берегъяс да нуӧ аскӧдыс му комӧкъяс, сёй, лыа.
Торйӧн гудыр овлӧ ваыс тулысын.
Сэки быд боксянь визувтӧны юӧ шоръяс да нуӧны сэтчӧ ставсӧ, мый удайтчис налы босьтны визувтігас.
Тувсов ытва дырйи либӧ ёна зэрӧм бӧрын ваыс лоӧ мукӧддырйиыс кофе кодь коричневӧй либӧ йӧв кодь еджыд.
Но татшӧм кофесьыд да татшӧм йӧвсьыд пӧльзаыс этша.
Заводъясын машинаяслы ва вермас лоны и оз дзик чистӧй, но юӧм да мыссьӧм вылӧ сійӧс быть колӧ весавны.
И вот ён насосъяс вӧтлӧны башняысь васӧ трубаясті ва весалан станцияӧ.
Ва весалан станция оз прӧста шусьы станцияӧн.
Тані валы лоӧ визувтны надзӧнджык, шойччыны юсянь кранӧдз мунан туй вылын.
Кор ваыс ӧдйӧ визувтӧ, сылӧн тырмӧ выныс кыскыны и му комӧкъяс, и лыа, и сёй.
А гӧраяс вывсянь визувтысь шоръяс нуӧны пӧкатъясӧдыс ю долинаясӧ весиг гырысь изъяс.
А медым ваыс нинӧм эз ну, колӧ заставитны сійӧс визувтны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык.
Ва весалан станцияын ва надзӧникӧн мунӧ зэв ыджыд бак пыр. Бакыс кык судта керка ыджда.
Тані ваыс кольӧ пыдӧсас сійӧ няйтсӧ, кодӧс вайис аскӧдыс.
А медым няйтыс пуксис пыдӧсас ӧдйӧджык, вӧчӧны со мый: ваас кисьтӧны сэтшӧм вещество, кытысь пыр жӧ артмӧ еджыд быг.
Видзӧдлан бакӧ — кажитчӧ, быттьӧ ваас лым усьӧ.
Быгйыс пуксьӧ пыдӧсас да босьтӧ аскӧдыс няйтсӧ.
Бакысь ваыс петӧ сӧмын муртса гудыркодь.
Синмӧн видзӧдігӧн сійӧ вермас весиг кажитчыны чистӧйӧн.
Но синлы тані веритны оз позь.
Видзӧдлыны кӧ ыдждӧдысь труба — микроскоп пыр, тыдовтчӧ, мый быд ва войтын эмӧсь олысьяс.
На пӧвстысь медся посниясыс, кодъяс дзик палочкаяс да запятаяяс кодьӧсь, — сійӧ бактерияяс.
Башняын решёткаяс да сеткаяс эз лэдзны чериясӧс да турун.
Но найӧ эз вермыны кутны существоясӧс, кодъясӧс оз позь аддзыны прӧстӧй синмӧн.
А кутны найӧс колӧ.
Ӧд на пӧвстын мукӧддырйи сюрлӧны сэтшӧм зловреднӧй бактерияяс, кодъясысь морт вермӧ висьмыны.
Мый нӧ колӧ вӧчны, медым ни ӧти бактерия эз вермы писькӧдчыны водопроводӧ?
Кыдзи тупкыны тыдавтӧм враглы туйсӧ?
Черитӧ не лэдзны кокни: пуктін решётка — и ставыс.
А позьӧ-ӧ вӧчны сэтшӧм посни синъяса решётка, медым сы пыр эз вермыны писькӧдчыны весиг синмӧн аддзыны позьтӧм бактерияяс?
Татшӧм решёткасӧ вӧчны позьӧ, сӧмын оз кӧрт прутъясысь, а изъясысь да лыаысь.
Бакын сӧдзӧм ва мунӧ ыджыд, югыд залӧ.
Джоджсӧ сэні вольсалӧма еджыд кафельнӧй плиткаясӧн.
Шӧрас — проход, а бокъясас — нёль пельӧса ичӧтик прудъяс кодь бассейнъяс.
Бассейнъясас пыдӧсыс абу сплошнӧй, а щелльӧсь — медым ваыс вермис мунны пырыс.
Пыдӧсас куйлӧ посньыдик изъясысь слӧй, а изъяс вылас — лыаысь кыз слӧй.
Ва прӧйдитӧ лыа пырыс, а няйт да бактерияяс кольӧны сэтчӧ.
Но ӧд бактерияыс лыа чир серти унапӧв ичӧтджык.
Кык лыа чир костӧд бактерия мунас быттьӧ паськыд ворота пыр.
Мый нӧ кутӧ сійӧс тайӧ воротаясас?
Делӧыс тані со мыйын.
Кор юса васӧ лэдзӧны лыа пыр, сійӧ тупкӧ лыа чиръяссӧ бактерияяслӧн да зэв посньыдик водоросльяслӧн вӧсньыдик плёнкаӧн.
Вот тайӧ ловъя плёнка бердас и сибдӧны бактерияясыс, кор мунӧны лыа чиръяс костӧд чукыльӧсь туйяс кузя.
Артмӧ, мый бактерияяс асьныс отсалӧны йӧзлы весавны васӧ бактерияясысь.
Залын, кӧні сысъялӧны васӧ, тыртӧм да лӧнь.
Бассейнъясын ваыс кажитчӧ вӧрзьывтӧмӧн.
Позьӧ думыштны, мый тані нинӧм оз и вӧчны.
Проходті ветлӧдлӧ чистӧй халата, войлочнӧй туфлиа морт.
Ассьыс сапӧгъяссӧ сійӧ пыригас пӧрччӧма, медым не пыртны ывла вылысь няйтсӧ.
Кажитчӧ, мый сійӧ сӧмын любуйтчӧ бассейнъясса ваӧн.
А збыльысьсӧ сійӧ видзӧдӧ, бура-ӧ мунӧ уджыс.
Ваыс кӧ петӧ зэв ньӧжйӧ, сідзкӧ лыаас чукӧрмис вывті уна няйт.
Морт матыстчӧ уна кнопкаа дӧска дінӧ.
Сійӧ личкӧ кнопкасӧ, и пыр жӧ ӧти трубаяс тупкыссьӧны, мӧдъяс воссьӧны.
Ваыс дугдӧ визувтны няйт бассейнӧ, а мунӧ мӧдӧ, кодӧс весалӧма нин.
Тайӧ залсьыс ваыс петӧ дзик сӧдз.
И век жӧ ӧткымын бактерияяслы удайтчӧ писькӧдчыны.
Ва весалан станцияын эм комната, кӧні пызанъяс вылын сулалӧны микроскопъяс да быдсямапӧлӧс мукӧд приборъяс.
Пызанъяс сайын уджалӧны еджыд халатъяса йӧз — лаборантъяс.
Найӧ прӧверяйтӧны васӧ, видзӧдӧны, эз-ӧ сійӧ гусьӧн вай йӧзлы тыдавтӧм врагъясӧс.
И лаборант кӧ аддзас микроскоп пыр татшӧм врагсӧ, сійӧ пыр жӧ юӧртас та йылысь ставныслы, кодлы колӧ.
Речнӧй милиционеръяслы сетсьӧ приказ: тӧдмавны, коді да кӧні няйтӧсьтіс васӧ.
Вермас лоны, станциясянь некымын километр сайын песлалісны юын бельё, кодӧс новліс висьысь, и юыс вайис сьӧрсьыс заразнӧй бактерияяссӧ.
Медым вины и татшӧм дзебсясьысь врагсӧ, ваӧ кисьтыштӧны яд — кольквиж рӧма едкӧй газ хлор.
Кисьтыштӧны сійӧс неуна, медым сійӧ эз вӧч йӧзлы вред.
Йӧзыс весиг оз кывны хлорыслысь дуксӧ, кор кутасны юны васӧ.
А медым вины бактерияяссӧ, и тайӧ лоӧ тырмымӧн.
И со ва муніс сійӧс весалан станция пыр.
Васӧ позьӧ нин юны.
Но кыдзи нуны сійӧс тасянь карӧ налы, кодлы сійӧ колӧ?
Карӧдз ылын, и керкаясыс сэні джуджыдӧсь — уна судтааӧсь.
Мый колӧ вӧчны, медым ва муніс сэтшӧм ылӧ да сэтшӧм вылӧ?
Кор ва визувтӧ вӧля вылын, сійӧ котӧртӧ увлань, кытчӧ кыскӧ сійӧс аслас сьӧктаыс.
Тэ ӧд тӧдан: мыльк вывсянь котӧртны сэтчӧ кыпӧдчӧм серти кокньыдджык.
Та вӧсна и ва визувтӧ шорысь юӧ, ичӧтджык юысь ыджыдджык юӧ — пыр улӧджык и улӧджык, кытчӧдз оз во медся увтас местаӧдз, мореӧдз.
А водопроводын валы колӧ мунны оз увлань, а вывлань, оз мореӧ, а карӧ, оз сэтчӧ, кытчӧ кокньыдджык мунны, а сэтчӧ, кытчӧ тшӧктӧны йӧз, — кӧть дасӧд судтаӧдз.
Ачыс ваыс нинӧмвылӧ вывлань оз кай.
Вот и лоӧ вӧтлыны сійӧс мырдӧн.
Та могысь васӧ мӧдӧдӧны сійӧс весалан станциясянь мӧд станцияӧ, коді шусьӧ насоснӧйӧн.
Сэні зэв ён насосъяс йӧткӧны васӧ мупытшса трубаясӧ — водоводъясӧ.
Водовод — ыджыд, кыз труба, и кыссьӧ сійӧ уна километр ылнаӧ.
Кыдзи мупытшса юлӧн русло кузя, ва локтӧ водоводӧд карӧдз да сэні разалӧ мукӧд трубаясӧд, кодъяс абу нин сэтшӧм кызӧсь.
Вӧля вылын юясӧ визувтӧны шоръяс.
А тані, мӧдарӧ, юӧс заставляйтӧны визувтны быд бокӧ шоръясӧн.
Тайӧ шоръясыс, кодъясӧс йӧртӧма трубаясӧ, мунӧны керкаяс дінӧ да кыпӧдчӧны медся вылыс судтаясӧдз.
Тэ восьтін кран.
Ва ёна бузгӧмӧн петӧ кранысь.
Мыйла сійӧ сэтшӧма терпитны вермытӧг писькӧдчӧ трубаысь?
Сы вӧсна, мый сійӧс ыджыд вынӧн йӧткӧны насоснӧй станцияса ён насосъяс.
Но овлывлӧ, мый насосъяссӧ сувтӧдлӧны ремонт вылӧ.
Мый сэки вӧчны?
Неужели кольны керкаяссӧ ватӧг?
Оз, быдсяма случай кежлӧ васӧ заптӧны водонапорнӧй башняясӧ.
Тэ, кӧнкӧ, эн нин ӧтчыд аддзыв выліас ичӧтик гӧгрӧс керкаа джуджыд башняяс.
Тэныд, вермас лоны, и аслыд окота вӧлі кыпӧдчыны векньыдик пос кузя, видзӧдлыны, мый сэні сэтшӧмыс.
А сэні зэв ыджыд гӧгрӧс бак, кӧні тырыс ва.
Настӧящӧй пруд — сӧмын абу му вылын, а мусянь ёна вылынджык — керкаяс да пуяс весьтын.
Татшӧм джуджыд башнясӧ стрӧитӧны сы могысь, медым баксьыс ваыс муніс ыджыд вынӧн да вермис кыпӧдчыны вылыс судтаясӧдз.
Тадзи ю локтӧ кар сайсянь тэ ордӧ гортад.
Сійӧ локтӧ аслас пыр овлысь грузтӧг: чериястӧг, водоросльястӧг, ёгтӧг, нюйттӧг, бактерияястӧг.
Ва локтӧ тэ ордӧ гӧститны, но оз сэтшӧм, кутшӧм вӧля вылын, а чистӧй, сӧдз.
Сійӧ оз нин визувт, кыдзи сылы окота.
Сійӧ лои кывзысьысь.
Сійӧ кутас сёльгыны вӧсньыдика либӧ ыльӧбтас ключӧн, сідзи, кыдзи тшӧктан сылы.
Эз сэтшӧм прӧстӧ вӧв раммӧдны васӧ да вайӧдны тэ дінӧ.
Сійӧс видзисны верзьӧма да пода речнӧй милиционеръяс.
Сійӧс прӧверяйтісны лаборантъяс да докторъяс.
Инженеръяс да рабочӧй-водопроводчикъяс стрӧитісны сылы кузь туй да тайӧ туй вылас станцияяс.
Овлывлӧ, мый васӧ босьтӧны оз юысь и оз тыысь, а му пытшкысь.
Сэки лоӧ писькӧдны мусӧ, буритны сэтчӧ скважина, медым воны ваӧдзыс.
А ва визувтӧ мукӧддырйиыс зэв пыдіті, лыалӧн, сёйлӧн, излӧн кыз слӧйяс улын.
Скважинаӧ лэдзӧны трубаяс.
А ваыс кӧ ёна пыдын, скважинаас лэдзӧны и насосъяс, медым найӧ качайтісны васӧ вывлань.
Ставыс тайӧ абу кокни удж.
Сійӧс вӧчны колӧ оз этша кужанлун да тӧдӧмлун.
И ӧні, кор тэ кутан юны ва да мыссьыны, тэныд лоӧ гӧгӧрвоана, мый сійӧ сэтшӧм водопроводыс да кутшӧм уна йӧз долженӧсь вӧлі уджавны, медым тэ вермин сӧмын кран бергӧдӧмӧн корны ас дінад юысь либӧ му улысь ва.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Тыдавтӧм уджалысь @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 35‒41.}
ТЫДАВТӦМ УДЖАЛЫСЬ
Миян эм уджалысь.
Сійӧс некод эз аддзывлы, но тӧдӧны сійӧс быдӧн.
Сійӧ ставсӧ кужӧ вӧчны, да ещӧ кутшӧм ӧдйӧ!
Асывнас шуан сылы:
«Пузьӧд чай!»
И вит минута мысти чайникын ваыс пуӧ нин ключӧн.
Тшӧктан сылы: «Пу ӧбед кежлӧ рок!»
И рок булькӧдчӧ нин кастрюляын — сійӧс и видзӧд, ортсӧ петас.
Бельё колӧ утюжитны — сійӧ и тайӧ уджсӧ тӧдӧ.
Рытын, кыдзи сӧмын пемыд лоӧ, сійӧ лампа ӧзтӧ.
Гӧстьяс пос вылынӧсь на, а сійӧ горзӧ нин:
«Восьтӧй ӧдзӧстӧ!»
Гажтӧмыд сыкӧд оз босьт.
Сійӧ и сьывны кужӧ и мойдны кужӧ.
Да сэтшӧм гӧгӧрвоысь да пӧслукман!
Тэ сӧмын кинад вӧрзьӧдыштан, а сійӧ тӧдӧ нин, мый тэ кӧсъян, да тэрмасьӧ вӧчны сійӧс.
Керкаын сійӧ быдӧнлы отсалӧ, да и улича вылын сытӧг нинӧм оз артмы.
Колӧ тэныд кар мӧд помӧ веськавны — подӧн эськӧ тэ быдса лун кыссин, ӧдва эськӧ лолыд колис.
А сійӧ тэнӧ сэтчӧ дас вит минутаӧн нуас.
Кӧть сійӧ и китӧм, а быдтор вылӧ мастер.
Керка стрӧитігӧн сійӧ кирпич кыскалӧ вывлань.
Заводын сійӧ кӧрт дорӧ да сталь вундалӧ.
Мельничаын нянь изӧ.
Обувнӧй фабрикаын отсалӧ йӧзлы сапӧгъяс вурны.
Сійӧ быдлаын локтӧ первойысь чукӧстӧм бӧрын.
И лунын и войын — сійӧ пыр дась уджавны.
Коді нӧ сійӧ татшӧмыс — тайӧ тэрыб, пӧслукман, мудзлытӧм уджалысьыс?
Кыдзи сійӧс шуӧны?
И кытысь сійӧ локтӧ?
Шуӧны сійӧс — электрическӧй ток.
А кытысь сійӧ локтӧ, тайӧс тэ ӧні тӧдмалан.
Видзӧдлы жӧ электрическӧй утюг, электрическӧй чайник, электрическӧй плитка, пызанвывса лампа вылӧ.
Тайӧ разнӧй предметъяс, а мыйӧнкӧ мунӧны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Мыйӧн нӧ?
И чайниклӧн, и утюглӧн, и лампалӧн, и плиткалӧн эм кузь бӧж — электрическӧй провод.
Тайӧ проводыс — туй, кыті мунӧ электрическӧй ток.
Пырав пызан йӧрад, корсь провод кусӧк да пӧрччы сы вылысь паськӧмсӧ.
Вылысса паськӧмыс сылӧн матерьеысь.
Матерье паськӧм улас сылӧн резинӧвӧй дӧрӧм.
И сӧмын сэк, кор тэ пӧрччан сы вылысь тайӧ дӧрӧмсӧ, тэ аддзан асьсӧ проводсӧ — вӧсни ыргӧн проволокаяслысь пучок.
Вот тайӧ проволокаяс кузяыс и веськалӧ токыс лампаӧ либӧ чайникӧ.
А резинӧвӧй дӧрӧмӧн пасьтӧдӧны проволокаяссӧ сы вӧсна, медым ток эз мун кытчӧ оз ков.
Провод кузя кӧ мунӧ ток да проводыс куш, эн вӧрӧд сійӧс кинад, а то проводысь электрическӧй токыс котӧртас тэнад киӧ.
Ӧти здукӧн мунас сійӧ тэ пыр муӧ, да та дырйи сэтшӧма тракнитас тэнӧ, мый тэ и ачыд он ло рад.
Кӧть сійӧ и оз тыдав, а курччасьӧ зэв ёна.
А проводыс кӧ резинӧвӧй дӧрӧма, токсьыс позьӧ не повны.
Резина пыр сійӧ петны оз вермы.
А кытысь токыс воӧ проводас?
Та могысь сылы лоӧ вӧчны кузь путешествие.
Сійӧ шнурыс, коді эм быд электрическӧй чайниклӧн да быд плиткалӧн, сійӧ сӧмын ичӧтик переулок.
Кор тэ сюян штепсельӧ вилка, тэ йитан тайӧ переулоксӧ ыджыд уличакӧд.
Ыджыд улича — сійӧ провод, коді мунӧ стен кузя пӧтӧлӧкӧдз, а сэсся пӧтӧлӧк пӧлӧн передньӧйӧдз.
Тэ, дерт, аддзывлін передньӧйсьыд счётчик да пӧв вылысь фарфорӧвӧй пробкаяс.
Счётчик сы вӧсна и шусьӧ тадзи, мый сійӧ пыр арталӧ, уна-ӧ ток уджаліс плиткаясын, лампаясын, чайникъясын.
А фарфорӧвӧй пробка — сійӧ стӧрӧж.
Сійӧ сулалӧ буретш сэні, кыті ток пырӧ квартираӧ.
Пока ставыс порядокын, некутшӧм лёктор ток вӧчны оз вермы.
Но, а проводкӧд кӧ мыйкӧ лоӧ, ток вермас донӧдны проводсӧ да вӧчны керкаын пӧжар.
Вот сэки и стӧрӧж-пробка шуӧ токлы:
«Сулав!
Ог лэдз!»
Кыдзи нӧ сійӧ шуӧ тайӧс?
А со кыдзи.
Медым веськавны тіян квартираӧ, токлы колӧ мунны пробка пыр вӧсньыдик проволока кузя.
Муртса сӧмын ток заводитас ёнджыка шонтыны проволокасӧ, сійӧ сотчас.
Сэки токлы туйыс пыр и тупкысяс.
Да мӧдногӧн оз и позь.
Пробка быттьӧ шуӧ токлы:
«Чайникъяс да утюгъяс шонтыны — тайӧ пӧжалуйста.
А проводъяс сотны — тайӧс ме ог лэдз.
Ог та вылӧ лэдз ме тэнӧ керкаас».
Но, а кытысь нӧ век жӧ токыс локтӧ керкаас?
Сійӧ локтӧ керкаӧ му улысь.
Уличаяс кузя мунӧны автомобильяс, троллейбусъяс, автобусъяс.
Тайӧс быдӧн аддзӧ.
А вот сійӧс, мый вӧчсьӧ улича улын, миян кокъяс улын, оз быдӧн тӧд.
Сэні, пемыдінын да лӧнинын, юысь визувтӧ трубаясӧд чистӧй ва.
Керкаяс дінӧ локтӧм бӧрын ва кыпӧдчӧ став судтаясӧ, медым йӧз вермисны мыссьыны, пуны сёян, пеславны бельё.
Водопроводнӧй трубаяссянь неылын мостовӧй улын нюжӧдӧма и мукӧд трубаяс — зэр валы.
Овлывлӧ, карын зэв ёна зэрас.
Кажитчӧ, ставсӧ ойдӧдас, уличаясыс юясӧ пӧрӧны.
А кобас, и ва бара абу.
Сӧмын асфальт сьӧдӧдіс да кутіс дзирдавны, сы вӧсна мый мыськисны сійӧс.
Кытчӧ воши ваыс?
Тротуаръяс пӧлӧн сійӧ котӧртіс жӧлӧбъясӧд мостӧвӧйвывса решёткаяслань, а на пыр уськӧдчис увлань, мупытшса трубаясӧ.
И тайӧ трубаясыс нуисны васӧ юӧ.
Сэні и шуӧма визувтны валы, а уличаяс вылын должен лоны кос.
Мостӧвӧйяс увті мунӧ трубаясӧд газ, коді сотчӧ гӧлубӧй биӧн кухняясса плитаын да ваннӧй комнатаса колонка улын.
Газ — ылысса гӧсть.
Сійӧ локтӧ Москваӧ Волга берегъяссянь.
Сэні, Саратов кар дорын, газсӧ перйӧны му пытшкысь да вӧтлӧны Москваӧ стальнӧй трубаясті, кодъяслӧн кузьтаыс уна сё километр.
Москваса да мукӧд каръясса уличаяс вылын движениеыс ыджыд, а уличаяс улын — ещӧ ыджыдджык.
Мостовӧй увті мунысь туйяс пӧвстын эмӧсь и электрическӧй токлы туйяс.
Быд татшӧм туй — сійӧ абу комнатаса вӧсни шнур, а труба кодь кыз кабель, кӧні эм уна ыргӧн жилаяс-проводъяс.
И пасьтӧдӧма тайӧ проводъяссӧ металлысь да сиралӧм бумагаысь вӧчӧм прочнӧй паськӧмӧ, медым сійӧ и токсӧ эз лэдз ортсӧ и видзис кабельсӧ тшыкӧмысь.
Ӧти кабель кузя мунӧ ток, коді нуӧ телефон пыр сёрнияс.
Мӧд кабель передайтӧ телеграммаяс.
А коймӧд кабель нюжӧдӧма токлы, коді югдӧдӧ керкаяс, шонтӧ утюгъяс да чайникъяс, новлӧдлӧ трамвайяс, заставляйтӧ заводъясын уджавны машинаясӧс.
Кытысянь нӧ тайӧ ток-уджалысьыс веськалӧ муувса кабеляс?
Сійӧ чужӧ электрическӧй станцияын да сэтысянь разалӧ быд бокӧ мупытшса да муверкӧсса туйяс кузя керкаясӧ, заводъясӧ, трамвайяслӧн да троллейбусъяслӧн моторъясӧ.
Веськалін кӧ эськӧ тэ электрическӧй станцияӧ, тэ аддзин эськӧ кузь джуджыд зал.
Залыс сэтшӧм кузь, мый тэ эськӧ сёысь воськовтін, а помӧдзыс эн во.
Зал ӧтар боксьыс тэ аддзин эськӧ радӧн сулалысь топкаяс — пачын кодь топкаяс, сӧмын ёна гырысьджыкӧсь.
Топкаяслӧн ӧдзӧсъяс пыр сэні сідзи и ӧвтӧ жар би.
А зал мӧдар бокын стенын югъялӧны стеклӧысь да дзирдалысь металлысь вӧчӧм быдсямапӧлӧс приборъяс.
Стеклӧ улын веськыдвылӧ и шуйгавылӧ котралӧны стрелкаяс.
А стенын улынджык — кнопкаяслӧн да ичӧтик маховик-кӧлесаяслӧн кузь рад.
Стен дорын — топкаяслань мышкӧн — сулалӧ машинист.
Сійӧ видзӧдӧ приборъяс вылӧ да корсюрӧ то кнопка личкӧ, то ичӧтик кӧлеса бергӧдӧ.
Тыдалӧ, сійӧ мыйӧнкӧ веськӧдлӧ, кыдзи машинаын шофёр либӧ корабль вылын рулевӧй.
Мыйӧн нӧ сійӧ веськӧдлӧ?
Биӧн, ваӧн да воздухӧн.
Би бушуйтӧ топкаясын.
Ва пуӧ топкаяс весьтын ыджыд котёлъясын.
А воздух мунӧ топкаясӧ трубаясті.
Сійӧс вӧтлӧны сэтчӧ машина-воздуходувкаяс.
Мыйла тані колӧ воздухыс?
Медым топкаясын биыс бурджыка ломзис.
А мыйла колӧ биыс?
Медым котёлъясын ваыс нуис.
А мыйла ваыслы колӧ пунысӧ?
Медым котёлъясысь муніс трубаясӧд пар.
А мыйла парыс?
Пар мунӧ трубаясӧд мӧд залӧ, коді сэтшӧм жӧ ыджыд да джуджыд.
Сэні сулалӧны зэв ён парӧвӧй турбинаяс.
Турбина — сійӧ машина, код пытшкын эм кӧлеса.
А тайӧ кӧлеса вылас став асык кузялаыс, кругӧн, пукталӧма ичӧтик стальнӧй зыръяс.
Тадзи найӧс шуӧны сы вӧсна, мый найӧ воропъястӧм ичӧтик зыръяс кодьӧсь.
Ыджыд парӧвӧй турбинаын татшӧм зырйыс — уна тысяча.
Со машинист матыстчис кыз труба дорӧ, код кузя пар мунӧ котёлысь турбинаӧ, да заводитіс надзӧникӧн восьтыны вентиль.
А вентиль — сійӧ запор, кран кодь.
Восьтан сійӧс — пар мунӧ трубаӧд, тупкан — пар дугдӧ мунны.
Парлы сетісны туй, и сійӧ чушкигтыр зэв ӧдйӧ уськӧдчис турбинаӧ.
А сэні сылӧн туй вылын — ичӧтик стальнӧй зыръяс.
Личкис пар ӧти зыр вылӧ, мӧд вылӧ, коймӧд вылӧ...
И турбинаын кутіс жургыны.
Тайӧ заводитіс бергавны кӧлесаыс.
А пар мунӧ пыр водзӧ турбина пӧлӧн, личкалӧ ичӧтик зыръяс вылӧ, и пыр ӧдйӧджык бергалӧ кӧлеса, пыр гораджыка жургӧ турбина.
Тэ, колӧ чайтны, эн ӧтчыд вӧчлы бумагаысь жбырган.
Пӧльыштан жбырган бордъяс вылӧ — сійӧ и бергалӧ.
Но тэнад бумажнӧй жбырганыд — чача.
Сійӧс вӧчӧма абу удж вылӧ, а ворсӧм вылӧ.
А парӧвӧй турбина уджалӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалӧ ыджыд машина — генератор.
Генератор пытшкын сідзжӧ эм кӧлеса, сӧмын устройствоыс сылӧн дзик мӧдпӧлӧс.
И кор турбиналӧн кӧлесаыс бергалӧ, сійӧ бергӧдлӧ генераторлысь кӧлесасӧ, а та вӧсна генератор заводитӧ сетны электрическӧй ток.
И ток котӧртӧ проводъясӧд керкаясӧ, заводъясӧ, электрическӧй кӧрт туйяс вылӧ.
Со медбӧрын ми тэкӧд и воим сійӧ местаӧдзыс, кӧні чужӧ ток.
Ми тэкӧд тӧдмалім, кытысь токлӧн сэтшӧм выныс, мый сійӧ вермӧ ӧтпырйӧ югдӧдны уна уличаяс, новлӧдлыны троллейбусъяс, кыпӧдны стройка вылын кирпич.
Эз кӧ эськӧ сотчы котёлса топкаын из шом — эз вӧв эськӧ и пар.
Эз кӧ вӧв эськӧ пар — эз бергав эськӧ и турбиналӧн кӧлесаыс.
Эз кӧ бергав эськӧ турбиналӧн кӧлесаыс — эз уджав эськӧ генератор.
Эз кӧ уджав эськӧ генератор — эз мун эськӧ электростанциясянь ток.
А овлӧны ещӧ водянӧй электростанцияяс да водянӧй турбинаяс.
Сэні уджалӧ оз пар, а ва.
Сійӧ локтӧ паськыд трубаӧд вылісянь, водохранилищесянь, да бергӧдлӧ турбиналысь лопастьяссӧ.
Ӧні, кор тэ кутан включайтны чайник либӧ лампа, тэныд лоӧ гӧгӧрвоана, кыдзи чужӧ невидимка-ток да кутшӧм путешествие вӧчӧ сійӧ электрическӧй станциясянь тэнад комнатаӧдз.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Фонарики-сударики @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 42‒47.}
<rus>ФОНАРИКИ-СУДАРИКИ</rus>
<rus>Фонарики-сударики,</rus>
<rus>Скажите-ка вы мне,</rus>
<rus>Что видели, что слышали</rus>
<rus>В ночной вы тишине.</rus>
Тайӧ важ сьыланкывсӧ кылӧм бӧрын кӧ уличавывса пӧнар дугдіс эськӧ чӧв овны да кутіс миянкӧд сёрнитны, сійӧ вермис эськӧ висьтавны ас йывсьыс да аслас предокъяс йылысь уна интереснӧйтор.
Кутшӧм югыда койӧ сійӧ ас гӧгӧрыс электрическӧй би!
Ылісянь сыкӧд, чӧв олігтыр, мигайтчӧны сылӧн вокъясыс, кодъяс дзик сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм сійӧ ачыс.
Кык кузь радӧн мунӧны найӧ водзлань, быттьӧ синтӧ ёран еджыд сикӧтшъяс, кодъясӧс нюжӧдӧма улича пӧлӧн.
Москваын тайӧ пӧнарыслӧн квайтымын вит тысяча вок.
Найӧ кайӧны посъяс вылӧ, медым любуйтчыштны Москва-юын асланыс отражениенас.
Найӧ кытшалӧны гажа хороводӧн площадьяс.
Найӧ видзӧдлывлӧны став переулокъясӧ, медым некӧн эз вӧв ни ӧти пемыд, гажтӧм пельӧс.
Уна тысяча пӧнарлӧн биыс ӧзйӧ быттьӧ команда серти сыӧдз ёна водзджык, кор рӧмыд, коді заводитіс тыртны карсӧ, воас керкаяслӧн подувъяссянь высотнӧй зданиеяслӧн медся вылыс судтаясӧдз.
И пӧнаръяс бӧрся заводитӧны ӧзйыны вывескаяслӧн светитчысь букваяс да рисунокъяс — гӧрдӧсь, лӧзӧсь, турунвижӧсь, гӧлубӧйӧсь; ӧзйӧ би магазинъяслӧн мича витринаясын; заводитӧны тыдавны занавескаяс пыр квартираясысь цветнӧй абажуръяс.
Ми сэтшӧма велалім электрическӧй би дінӧ, мый огӧ донъялӧй сійӧс.
Ӧд электричество лои миян обычнӧйторйӧн эз сӧмын карын, но и уна колхозын.
А кутшӧма радлісны йӧз, кор первойысь ломзисны керкаясын электрическӧй лампочкаяс да уличаяс вылын электрическӧй пӧнаръяс!
Тані колӧ висьтавны сы йылысь, кыдзи мирын первойысь ӧзйисны электрическӧй пӧнаръяс.
Делӧыс вӧлі Ленинградын, коді сэки шусис Петербургӧн.
Уличаясыс вӧліны тыртӧмӧсь да лӧньӧсь.
Перекладинаяса пу столбъяс вылын пемыд стеклӧяс сайын мигайтісны да трачкакылісны карасинӧвӧй лампаяслӧн кольквиж рӧма бияс.
Кӧнсюрӧ лампалӧн биыс нюжӧдчыліс вывлань, быттьӧ кӧсйис ёнджыка югдӧдны уличасӧ.
Но кымын вылӧджык нюжӧдчыліс биыс, сымын ӧдйӧджык саӧссьыліс лампа стеклӧыс, кодӧс и сытӧг нин важӧн пӧнарщик эз чышкывлы.
А та вӧсна пӧнар гӧгӧр лоліс ещӧ пемыдджык.
И друг ӧти татшӧм пӧнарын, кодъяс сэтшӧм ёна мунлісны кладбищеса крестъяс вылӧ, ӧзйис гажа, югыд, еджыд би, быттьӧкӧ улича вылын ӧзйис ичӧтик шонді.
И сразу татшӧм жӧ би ӧзйис и орчча пӧнарын.
Сэті мунысь морт сувтіс, чуймӧмысла кынмис места вылас.
Лавкаса детинка, коді нуӧ вӧлі кытчӧкӧ юр вылас кӧрзинка, кватитіс кӧрзинкасӧ кыкнан кинас да котӧрӧн мӧдӧдчис аддзывлытӧм билань.
Регыд пӧнаръяс дорӧ чукӧртчисны уна йӧз.
Быд минутаын йӧзыс пыр содіс: найӧ котӧртісны пӧнаръяслань быд боксянь.
Кыдзи и овлывлӧ, локтіс и порядок бӧрся видзӧдысь — городӧвӧй.
— Мый эн аддзылӧй? — горзіс сійӧ привычка серти.
Но йӧзыс и збыльысь некор на эз аддзывны электрическӧй бисӧ, та вӧсна вӧтлыны найӧс эз вӧв сэтшӧм кокни.
Со мый висьталӧ тайӧ первой электрическӧй пӧнаръяс йывсьыс ӧти старик, коді сэки, 1873 воын, вӧлі детинкаӧн на:
«Ме муртса верми корны батьӧс мунны мекӧд.
Миянкӧд ӧтлаын мунісны уна йӧз сійӧ жӧ могӧн — видзӧдлыны электрическӧй би.
Пемыдінысь ми регыд веськалім бура югдӧдӧм кутшӧмкӧ улича вылӧ.
Уличавывса кык пӧнарын карасинӧвӧй лампаяс вӧлі вежӧма накаливание лампаясӧн, кодъяс сетісны югыд еджыд би.
Зэв уна йӧз любуйтчисны тайӧ бинас, небесаса тайӧ бинас».
Коді нӧ вежис карасинӧвӧй лампочкаяссӧ электрическӧйясӧн?
Тайӧс вӧчис опыт ради сійӧ, коді изобретитіс электрическӧй лампочка, — замечательнӧй русскӧй учёнӧй Александр Николаевич Лодыгин.
Электрическӧй пӧнаръяс регыд лоины и заграницаын — Парижын.
Тайӧ вӧліны мӧд изобретательлӧн, сідзжӧ русскӧйлӧн, — Павел Николаевич Яблочковлӧн — «электрическӧй сисьяс».
Сисьяс сотчисны мича розоват биӧн.
Французъяс нимкодясисны «русскӧй биӧн» — тадзи найӧ шуисны электрическӧй освещениесӧ.
Но электрическӧй пӧнар эз сразу завоюйт весиг и ыджыд каръяс.
Сылӧн вӧлі соперник, кодкӧд ковмис выдержитны дыр кадся тыш.
Тайӧ соперникнас вӧлі газӧвӧй пӧнар.
Газ и ӧні уджалӧ миянлы, но сӧмын мӧд должностьын: сійӧ пузьӧдӧ чай, пуӧ кухняса плита вылын сёян да шонтӧ ваннӧйын ва.
А войдӧр сылӧн главнӧй делӧнас вӧлі югдӧдны уличаяс да керкаяс.
Первойя газӧвӧй пӧнаръяс Россияын лоины 1825 воын, но прӧйдитіс на эз этша кад сыӧдз, кор газ кутіс югдӧдны Петербургын керкаяс, магазинъяс да уличаяс.
Ӧні миянлы сэтшӧм освещениеыд кажитчис эськӧ пемыдӧн да неприятнӧйӧн.
Газӧвӧй пӧнар дорын мортлӧн чужӧмыс кажитчӧ кулӧмлӧн кодьӧн, турунвижӧн.
Газӧвӧй пӧнарлӧн эм ещӧ и омӧль привычка: сійӧ оз чӧв ов, кыдзи мукӧд пӧнаръяс, а сёрнитӧ, либӧ, стӧчджыка кӧ, чушкӧ.
И тайӧ дугдывлытӧг чушкӧмыс пельыдлы абу нин сэтшӧм любӧ.
Но сійӧ кадас, кор газ вӧлі выльторйӧн, сійӧс встретитісны нимкодясигтыр.
Газетаясын гижлісны: «Лун и вой вермас ӧзйыны комнатаын би, оз требуйт ни ӧти мортӧс, медым сы бӧрся видзӧдісны.
Сійӧс позьӧ лэдзны пӧтӧлӧксянь улӧ, кӧні сійӧ кутас сетны став комната пасьта ассьыс югыдсӧ, кодӧс оз пемдӧд подсвечник да коді оз тшынӧд».
Миян прадедушкаяслы да прабабушкаяслы уличаяс вылын газӧвӧй пӧнаръяс да керкаясын горелкаяс кажитчисны карасинӧвӧй пӧнар да сальнӧй сись серти техникалӧн чудоӧн.
Сійӧ воясся журналъясысь позьӧ аддзыны зэв уна стихъяс, рисунокъяс, карикатураяс, кодъяс ошкӧны газ да сералӧны сылысь став предшественникъяссӧ.
Ӧти рисунок вылын — вӧсни кокъяса йӧктысь газӧвӧй пӧнар, а орччӧн — сальнӧй сись, кыз, укшаль.
Тайӧ сись улас, кыдзи пу улын, пукалӧны кыкӧн: книгаа старик, чулкиа да кысян емъяса старука.
Найӧ весьшӧрӧ зільӧны уджавны пемыд би дырйи, кодӧс сетӧ сись.
Сылӧм гос войталӧ налы юръяс вылас.
Мӧд карикатура вылын петкӧдлӧма вӧччӧм дамаӧс, а сыкӧд орччӧн — няйт корысьӧс.
Дамалӧн пельпом вылас юр пыддиыс югыд газӧвӧй пӧнар, а корысьлӧн — карасинӧвӧй пемыд лампа.
Но и карасинӧвӧй пӧнаръяс кажитчылісны коркӧ югыдджыкӧн маслянӧйяс серти, кодъяс вӧліны наӧдз.
Коноплянӧй лампӧвӧй вый сотчис карасин серти ёна омӧльджыка.
Кутшӧмӧсь вӧліны уличаяс маслянӧй пӧнаръяслӧн би дырйи, висьталӧ Гоголь аслас «Невскӧй проспект» повестьын:
«Но мыйӧн сӧмын рытъя рӧмыдыс шымыртас керкаяссӧ да уличаяссӧ да рӧгӧзаӧн вевттьысьӧм будочник кавшасяс пос вылӧ ӧзтыны пӧнар... сэки Невскӧй проспект бара ловзьӧ да заводитӧ вӧрны... воӧ сійӧ таинственнӧй кадыс, кор лампаяс сетӧны ставыслы кутшӧмкӧ ышӧдана, чудеснӧй свет...
Кузь вуджӧръяс шӧйтӧны стенъяс да мостовӧй вывті да муртса оз инмӧдчыны юръяснас Полицейскӧй поскӧдз...
Ылӧджык, ен могысьӧн, ылӧджык пӧнарсьыс!
И ӧдйӧджык, кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунӧй водзӧ!
Сійӧ шуд на, мынанныд кӧ сійӧн, мый сійӧ лякӧсьтас тіянлысь щегольскӧй сюртукнытӧ аслас дука маслӧнас».
Важ картинаяс да рисунокъяс вылысь позьӧ аддзыны, кутшӧмӧсь вӧліны пӧнаръяс да пӧнарщикъяс сё воысь унджык сайын кымын.
Со ӧти московскӧй улича, кутшӧм сійӧ вӧлі сійӧ кадас.
Ляпкыдик керкаяс, пӧвйысь вӧчӧм мосткияс — тротуаръяс, и на пӧлӧн, ӧта-мӧдсьыс ылын, — пӧнаръяслӧн пу столбъяс.
Найӧс краситӧма <rus>«в ёлочку»</rus> сьӧд да еджыд полосаясӧн.
Уска салдат, блин кодь картуза да мундира, коді важӧн нин воштӧма ассьыс первойя рӧмсӧ, мунӧ улича кузя, кутӧ шуйга киас ичӧтик пос.
Веськыд киас сылӧн — векни, кузь ныра чайник кодь пӧсуда, кодӧс вӧчӧма жӧчысь.
Пӧсудаас — лампӧвӧй маслӧ.
Пӧнарщик сувтӧдӧ визя столб бердӧ поссӧ да ружтігтырйи кыпӧдчӧ вывлань.
Омӧля югдӧдісны маслянӧй пӧнаръяс.
Но и найӧ кажитчисны вывті югыдӧн налы, кодъяслы найӧ ӧзйисны первойысь.
А вӧлі и сэтшӧм кад — во куимсё сайын кымын, — кор уличаяс вылын пӧнаръясыс и ньӧти эз вӧвны.
Гортсьыс петігӧн йӧз босьтлісны аскӧдыс пӧнар, кытчӧ стеклӧ пыддиыс вӧлі пуктӧма слюда.
Колӧ шуны, йӧз шоча петавлісны асланыс керкаяссьыс — гашкӧ, сӧмын кодкӧ мунас пӧнарӧн конюшняӧ либӧ кладӧвӧйӧ.
Но корсюрӧ югдывліс и пемыд уличаяс вылын.
Кор рытнас мунліс кар кузя боярскӧй свадьба, жӧник да невеста водзын мунлісны пӧнарщикъяс, нулісны слюдянӧй пӧнаръяс, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма сисьяс, быд сись кык пуд сьӧкта.
Сисьяссӧ вӧлі пасьтӧдӧма сідз жӧ, кыдзи и гӧстьяссӧ: найӧс пасьтӧдлісны атласӧн да бархатӧн, мичмӧдлісны эзысь да зарни асыкъясӧн.
Пӧнаръяссӧ да сисьяссӧ нулісны уличаяс кузя эз сэтшӧма югыд ради, мыйта ошйысьӧм ради, — медым чуймӧдны йӧзсӧ озыр боярскӧй свадьбаӧн.
А мый вӧлі, кор эз вӧвны и татшӧм пӧнаръясыс?
Сэки карсӧ югдӧдліс небеснӧй пӧнар — тӧлысь, вӧлі кӧ сӧмын войыс тӧлыся.
Со кутшӧм история вермис эськӧ висьтавны уличнӧй пӧнар аслас предокъяс йылысь.
Да став бедаыс сыын, мый
<rus>Фонарики-сударики</rus>
<rus>Горят себе, горят.</rus>
<rus>Что видели, что слышали,</rus>
<rus>О том не говорят.</rus>
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Чиститчан комната @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 48‒52.}
ЧИСТИТЧАН КОМНАТА
Важ книгаясын висьтавсьӧ, мый сӧмын на во куимсё кымын сайын весиг корольяс и то мыссисны эз быд лун.
Францияын, например, корольлы асывъяснас сетлісны кӧтӧдӧм кичышкӧд, кодӧн сійӧ чышкыліс чужӧмсӧ да кияссӧ.
И ставӧн лыддьылісны, мый тайӧ тырмымӧн.
Ӧти французскӧй королева йылысь висьтавлісны, мый оз позь гӧгӧрвоны, мичаӧсь сылӧн киясыс али мисьтӧмӧсь: сэтшӧм найӧ вӧліны няйтӧсь.
1648 воын Парижын петіс книга сы йылысь, кыдзи долженӧсь кутны асьнысӧ придворнӧй кавалеръяс.
Тайӧ книгаас гижӧма:
«Корсюрӧ позьӧ ветлыны пывсянӧ, медым телӧыд вӧлі чистӧй.
Оз ков дышӧдчыны быд лун мыськыны киястӧ.
Пӧшти тадз жӧ частӧ колӧ мыськыны и чужӧмтӧ».
Тыдалӧ, йӧзыс мыссьылӧмаӧсь шоча, ковмыліс кӧ налы казьтывны, мый мукӧддырйи оз мешайт мыськыны и чужӧмнысӧ.
Но и тайӧс ӧткымынъяс лыддьылісны лишнӧйӧн.
1782 воын Францияын вӧлі печатайтӧма поведениелӧн правилӧяс йылысь книга, кӧні висьтавсис:
«Медым весавны чужӧмтӧ няйтысь, сійӧс колӧ быд лун чышкыны еджыд салфеткаӧн.
Мыськыны сійӧс ваӧн абу сэтшӧм пӧлезнӧ, сы вӧсна мый сэки чужӧмыд тӧлын кутас повны кӧдзыдысь, а гожӧмын — жарысь».
Знатнӧй щӧгӧльяс, кодъяс вӧччылісны шӧвкӧ да бархатӧ, омӧля тӧждысисны сы вӧсна, медым бельёныс налӧн вӧлі чистӧй.
Найӧ вежлісны сійӧс тӧлысьнас ӧтчыд, а то и кык тӧлысьнас ӧтчыд.
Найӧ думайтісны эз сы йылысь, медым дӧрӧмыс вӧлі чистӧй, а сы йылысь, медым манжетъяс вылын прӧшвиыс вӧлі донаджык.
Вой кежлӧ дӧрӧмсӧ пӧрччылісны мукӧд паськӧмыскӧд ӧтлаын да узьлісны дзик пасьтӧг.
Носӧвик сэки вӧлі выльторйӧн.
Весиг медся важнӧй йӧз пӧвстын эз этша вӧвны сэтшӧмъяс, кодъяс лыддьылісны сійӧс ковтӧм роскошӧн, а вот крӧватьяс весьтын вонъяс вӧліны уна керкаясын.
Дворецъясын крӧватьяс весьтын вӧчлісны торйӧн пышнӧй вонъяс нёль зӧлӧтитӧм кок вылын.
Тайӧс вӧчлісны эз сэтшӧма мичлун ради, мыйта сы ради, медым спаситчыны лудікъясысь, кодъяс гылалісны пӧтӧлӧкысь.
Колӧ шуны, лудікъясысь тайӧ зонтикъясыс эз спасайтны: вон чукыръясын лудікъяслы вӧлі ещӧ лӧсьыдджык.
Татшӧм кӧ няйт вӧлі дворецъясын, то мый нин шуны уличаяс йылысь.
Парижса олысьяс зілисны ветлыны керка стенъяс пӧлӧн, сы вӧсна мый улича шӧрас вӧлі паськыд канава, кыті визувтіс няйт ва.
Кадысь кадӧ кытысянькӧ вылісянь горӧдлісны:
— Видзчысь, кӧтӧда!
И та бӧрын пыр жӧ вылыс судтаса ӧшиньсянь кисьтлісны неосторожнӧй мунысьлы юр вылас помӧй.
Со кыдзи овлісны парижсаяс кыксё-куимсё во сайын.
Миян йӧз эз вӧвны татшӧм дуркӧсь.
Иностранецъясӧс, кодъяс волывлісны Москваӧ, чуймӧдліс сійӧтор, мый рочьяс частӧ ветлӧны пывсянӧ.
Английскӧй врач Коллинс гижліс:
«Пывсьӧны тані ёна да пывсянъясыс вайӧны ыджыд доход...
Кор горйын изъясыс шоналасны, койӧны на вылӧ кӧдзыд ва.
Ӧткымынъяс котӧрӧн петалӧны пывсянсьыс, пасьтӧгыс быглясьӧны лым вылын да пырӧны бӧр».
Весиг гӧль йӧзлӧн вӧлі дворас пывсян.
Ветлісны сэтчӧ ӧбед бӧрын.
Жарыс сэні вӧлі сэтшӧм, мый лолавнытӧ нинӧмӧн.
Лабичьясӧ да вылыс джоджӧ пуктылісны турун, а сы вылӧ — дӧра.
Кор йӧз кӧсйылісны пывсьыны корӧсьӧн, найӧ водлісны татшӧм вольпась вылас да тшӧктылісны швачӧдны асьнысӧ корӧсьӧн.
abu
Йӧз эз вермывлыны терпитны жарсӧ, котӧрӧн петавлісны пывсянысь да уськӧдчывлісны юӧ: ӧд пывсянъяс унджыкысьсӧ стрӧитлісны ю дорӧ.
Тӧлын киськасьлісны ывлаын кӧдзыд ваӧн либӧ быглясьлісны лым вывті.
Тайӧ сетліс бур закалка, и йӧз шочджыка висьлісны.
А кор найӧ висьмылісны, бара жӧ мунлісны пывсянӧ.
Пывсянсӧ лыддьывлісны став висьӧмъяссьыс медбур лекарствоӧн.
И таын вӧлі мыйкӧ мында правда.
Ӧні наука докажитіс, мый сы могысь, медым лоны здоровӧн, колӧ частӧджык мыссьыны да купайтчыны, колӧ дружитны вакӧд да майтӧгкӧд.
Весиг дошкольникъяс и то ӧні тӧдӧны, мый няйтын олӧны синмӧн тыдавтӧм существояс — микробъяс, кодъясысь йӧз висьмӧны.
Чистота бӧрся стрӧга видзӧдӧны оз сӧмын гортын, но и школаын.
Таын школьнӧй врачлы да учительяслы отсалӧны асьныс челядь.
Оз на удит мыссьытӧм школьник пырны классӧ, кыдзи сійӧс сувтӧдӧ санитар:
— А ноко, петкӧдлы киястӧ!
Абу зэв любӧ, кор тэнӧ янӧдӧны став класс водзын.
Да и кыдзи он мыссьы, ставсӧ кӧ вӧчӧма сідзи, медым мыссьыны вӧлі удобнӧ да лӧсьыд.
И уличаяс вылын, и стадионъяс вылын, и заводъясын эмӧсь душевӧй комнатаяс, душевӧй павильонъяс.
abu
Миян став выль керкаясын (а ӧд выль керкаясыс миян уна) быд квартираын эм чиститчӧм вылӧ торъя комната, кӧні главнӧй местасӧ занимайтӧны ванна да газӧвӧй колонка.
Тайӧ колонкасӧ вӧчӧма сэтшӧм мудера, мый биыс ачыс кусӧ сулалӧ сӧмын тупкыны васӧ.
Тадзи вӧчӧны сы могысь, медым колонка эз пуксьы, ваыс кӧ друг оз кут локны.
Ӧд кор ваыс мунӧ колонка пыр, сійӧ кӧдзӧдӧ колонкасӧ.
А кӧдзавнысӧ кӧ оз кут, то колонка доналас, и металлыс, кодӧн сійӧс паяйтӧма, сылас да кутас визувтны.
Ыджыд каръясын эмӧсь уна сэтшӧм керкаяс, кӧні ваннӧйясын колонкаясыс абуӧсь.
Пӧсь ваыс локтӧ став квартираясӧ пӧдвалсянь.
А пӧдвалас васӧ шонтӧны оз биӧн, а пӧсь ваӧн.
Кытысь нӧ босьтӧны тайӧ пӧсь васӧ?
Сійӧ локтӧ электрическӧй станциясянь.
Электрическӧй станцияын парӧвӧй котёлса пар бергӧдлӧ турбиналысь кӧлесасӧ.
А турбинасянь уджалӧ машина, коді сетӧ электрическӧй ток.
Ассьыс уджсӧ вӧчӧм бӧрын пар мунӧ турбинаысь.
Но сійӧ пӧсь на: сійӧ сетіс эз став шоныдсӧ, кодӧс пӧлучитіс котёлын сотчысь из нюмсянь.
Войдӧр тайӧ кольӧм шоныдыс пропадитліс некутшӧм пӧльзатӧг.
Парсӧ кӧдзӧдлісны ваӧн, медым парсьыс бара лои ва, коді бӧр мунліс котёлӧ.
А юысь босьтӧм шоналӧм васӧ бӧр лэдзлісны юӧ.
Та вӧсна татшӧм станция дорас весиг медся ыджыд морозъяс дырйи ю эз кынмывлы.
Кӧть чери кый!
Но эм-ӧ миянлы коланлун шонтыны тӧлын ю да видзны та вылӧ из шом?
Дерт, абу.
Бурджык тайӧ из шомнас квартираяс шонтыны.
abu
abu
Кор комнатаын ӧшиньяс улын батареяясыс пӧсьӧсь, оз повзьӧд некутшӧм мороз.
Но позьӧ-ӧ тайӧ ванас мыссьыны?
И позьӧ-ӧ юны сійӧс?
Оз. Сійӧ абу сэтшӧм чистӧй.
Но век жӧ и татшӧм ваыс вермас згӧдитчыны: сійӧ ӧд пӧсь да, сідзкӧ, сылӧн шоныдӧн позьӧ шонтыны водопроводысь чистӧй ва.
Та могысь водопроводнӧй васӧ мӧдӧдӧны оз сразу квартираясӧ, а заставляйтӧны первой пыравны пӧдвалӧ.
Сэні бетоннӧй пӧдушка вылын куйлӧ подогреватель, кодлӧн пытшкас зэв уна трубка.
Тайӧ подогревателяс электростанциясянь локтысь пӧсь ва паныдасьӧ кӧдзыд вакӧд, коді локтіс карӧ ылісянь — водопроводнӧй станциясянь.
Паныдасьӧны найӧ сӧмын недыр кежлӧ.
И век жӧ пӧсь ва удитӧ сетны ассьыс шоныдсӧ кӧдзыд валы сійӧ трубкаясыслӧн стенкаясыс пыр, кодъяс кузя сійӧ локтӧ.
А сэсся шонтӧм чистӧй ваыс мунӧ вывлань — кухняясӧ да ваннӧй комнатаясӧ.
Кор ми кӧдзыд дырйи ветлӧдлам лымйӧн тырӧм уличаяс вывті, ми огӧ и думайтӧй сы йылысь, мый миян кокъяс увті трубаясӧд котӧртӧ электростанциясянь пӧсь ва.
Тайӧ трубаяссӧ гартӧма, пасьтӧдӧма, быттьӧ пасьӧн, некымын слӧй асбестӧн, шлакӧвӧй ватаӧн да мукӧд материалъясӧн. Татшӧм паськӧмыс оз лэдз кӧдзавны ваыслы кадысь водзджык.
Тадзи ӧти и сійӧ жӧ электростанция сетӧ миянлы ӧтпырйӧ и шоныд и электричество.
Та вӧсна и нимыс сылӧн сэтшӧм кузь — теплоэлектроцентраль.
Но эм сылӧн и дженьыдджык ним.
Константинӧс шуӧны Костяӧн, Валентинаӧс — Валяӧн.
А теплоэлектроцентральӧс шуӧны ещӧ дженьыдджыка.
Теплоэлектроцентраль артмӧма куим кывйысь: тепло-электро-централь. Быд кывлысь босьтісны первой буквасӧ, и артмис дженьыд ним: ТЭЦ.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Ылысса местаясысь гӧсьтъяс @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 53‒59.}
ЫЛЫССА МЕСТАЯСЫСЬ ГӦСТЬЯС
Заводын, кӧні уджалӧ тэнад батьыд, клубӧ, ыджыд зал шӧрӧ сувтӧдісны ёлка.
Ёлкаыс джуджыд — пӧтӧлӧкӧдз.
Интереснӧ, кытысь татшӧмсӧ корсисны!
Быдмис ёлка вӧрын да эз тӧдлы, мый сылӧн пемыдтурунвиж рӧма лапъяс пӧвстын ӧзъясны разнӧй рӧма бияс, кутасны дзирдавны гӧрд стекляннӧй шаръяс, вылісянь уліӧдз нюжӧдчасны эзысь да зарни зэрлӧн сунисъяс, ӧшъясны интереснӧй чачаяс.
Эз тӧд ёлка, мый сы улын, сэні, кӧні сӧмын кӧчьяс дзебсьывлісны да белӧй грибъяс быдмисны, овмӧдчас гӧрд ныра да ыджыд еджыд тошка дед Мороз, а дзик йылас, коді, быттьӧ башня йылын шпиль, кутас югыда ӧзйыны вит югӧра ыджыд кодзув.
Гажа вӧлі тэныд да тэнад ёртъяслы котравны ёлка гӧгӧр.
Гажа вӧлі ворсны, сьывны да йӧктыны музыка шы улӧ.
И кутшӧм эз вӧв окота мунны гортад, кор помасис челядьлӧн тайӧ выль вося праздникыс!
Но зато тэ локтін эн куш киӧн.
Тэныд и мукӧд челядьлы клубын сетісны пӧдарки — пырыстыдалана гӧрд целлофанысь ичӧтик мешӧкъяс.
А тайӧ мешӧкъясас со мый вӧлі.
Медводз ыджыд, гӧрд яблӧк.
Сійӧ воис тэ дінӧ ылісянь.
Гожӧмнас сійӧ дзебсясис ыджыд яблонялӧн коръяс пӧвстын.
Тайӧ дуб кодь крепыд яблоняыс быдмӧ садйын, коді сулалӧ сэні, кысянь кыпӧдчӧны лымъя джуджыд гӧраяс.
Пуыс кӧ вӧлі эськӧ слабджык да ичӧтджык, сійӧ эз вермы эськӧ кутны зэв гырысь плодъяссӧ.
Сійӧ местаясас яблӧкыс сэтшӧм уна, мый весиг карыслы сетісны ним Алма-Ата, мый лоӧ казахъяс ногӧн «яблӧкъяслӧн бать».
Алма-Атасянь Москваӧдз абу матын.
Медым воны выль во кежлӧ, алма-атинскӧй яблӧкъяслы ковмис мӧдӧдчыны туйӧ недельысь водзджык.
Найӧс нуисны кӧрт туй кузя пустыняяс да степьяс вомӧн, вӧръяс да гӧраяс вомӧн.
Кор поезд сувтлывліс станцияын, йӧзыс сёрнитісны: «Кутшӧм чӧскыд дукыс!
Тыдалӧ, тайӧ вагонъясас яблӧкъяс нуӧны».
Сійӧ ичӧтик гӧрд мешӧкас, кодӧс тэныд пӧдаритісны, вӧлі тшӧтш и мандарин.
Мандарин сідзжӧ ылысса местаясысь гӧсть.
Сійӧ воис Чёрнӧй море берегсянь — сэтшӧм местаяссянь, кӧні оз овлы тӧв, кӧні пыр шоныд, кыдзи парникын.
Та вӧсна и вермӧны сэні быдмыны мандаринӧвӧй да лимоннӧй пуяс, кодъяс полӧны кӧдзыдысь.
На вылысь оз гылавны тӧв кежлӧ коръясыс, кыдзи яблоняяс либӧ сэтӧр кустъяс вылысь, а пуяс пыр сулалӧны турунвижӧсь.
Сэні эмӧсь и чайнӧй кустъяс.
Найӧ быдмӧны радъясӧн мылькъяслӧн пӧкатъяс вылын.
Налӧн коръясысь и вӧчӧны чай.
А лимоннӧй, апельсинӧвӧй, мандаринӧвӧй, гранатӧвӧй пуяс быдмӧны сэні быдса расъясӧн.
Кор гранатӧвӧй пуясыс дзоридзалӧны, кажитчӧ, мый коръяс пӧвстас дзебсясьӧны гӧрд биторъяс.
Лимонлӧн дзоридзьясыс гӧрдоватӧсь, а апельсинӧвӧй пулысь дзоридзьяссӧ быттьӧкӧ вӧчӧма еджыд воскысь.
Кутшӧм сэні чӧскыд дук, кор пуяслӧн лапъясыс ӧшйӧны увлань плодъяслӧн сьӧкта вӧсна!
Ӧти мандаринӧвӧй либӧ апельсинӧвӧй пу вермас тыртны плодъяснас муртса ли оз быдса грузӧвикӧс.
Яблӧк да мандарин кындзи, мешӧкад вӧлі ещӧ печенье.
Сійӧс пӧжалісны Москваын, кондитерскӧй фабрикаын, а пызьсӧ изісны шобдіысь, коді быдмис колхознӧй му вылын.
Печенье кындзи, сэні вӧлі ещӧ леденцы да шоколаднӧй кампетъяс.
Найӧс вӧчисны конфетнӧй фабрикаын.
Мыйта ковмис йӧзлы трудитчыны, медым и яблӧк, и печенье, и мандарин, и кампетъяс, кодъясӧс тэ сэтшӧма радейтан, веськалісны ичӧтик гӧрд мешӧкад!
Думыштлы, мый эськӧ вӧлі, тэныд кӧ аслыд ковмис вартны нянь, вӧчны печеньелы сливкиысь вый, леденцылы — сакарнӧй свеклӧысь сакар, дӧзьӧритны Алма-Атаын яблӧкъяс, нетшкыны Грузияын пуяс вылысь мандаринъяс.
Тэныд ковмис эськӧ лоны ӧтпырйӧ уна местаын да уджавны эз кык, а уна тысяча киӧн.
Но тэ вӧсна тӧждысисны садоводъяс да земледелецъяс, пекарьяс да кондитеръяс, рабочӧйяс да железнодорожникъяс.
Чӧскыдторъяс, кодъясӧс тэныд пӧдаритісны, колӧ вӧлі вайны разнӧй туйясӧд Москваӧ.
Налӧн путешествиеын медбӧръя станцияыс — тайӧ ыджыд магазин.
Магазинын тэ, дерт, вӧлін эн ӧтчыд.
Тэ аддзылін, кыдзи сэні аквариумын тювъялӧны черияс.
Тэныд эз вӧв окота мунны фруктӧвӧй отделысь, кӧні сорласьӧны Крымса да Кавказса, Алма-Атаса да Ташкентса садъяслӧн дукъясыс.
Тэ любуйтчин тӧвнас зэв ыджыд ёлкаӧн.
Тэ кытшовтін став отделъяссӧ — и мяснӧй, и овощнӧй, и кондитерскӧй, — и век жӧ тэ аддзылін сӧмын магазинджынсӧ.
Эм и мӧд джын, кытчӧ ньӧбасьысьясӧс оз лэдзны.
Кор тэ ветлӧдлін мамыдкӧд магазинті, тэ эн и тӧд, мый тэнад кокъяс улын эм мӧд магазин — муувса магазин.
Ставыс, мый вузалӧны прилавокъяс вылын, сэтчӧ локтӧ му улысь.
Керкаясын эмӧсь лифтъяс — йӧзлы подъёмнӧй машинаяс.
А магазинын — яблӧкъяслы, грушаяслы, пызьлы, сакарлы, выйлы, яйлы подъёмнӧй машинаяс.
Кор выліас прилавокъясыс заводитӧны тыртӧммыны, пыр жӧ кыпӧдӧны лифтӧн тӧвартыра ящикъяс, бӧчкаяс, кӧрзинаяс.
Мяснӧй отдел улын эм муувса мяснӧй отдел, рыбнӧй отдел улын — муувса рыбнӧй отдел.
И тадзи магазинса быд отдел улын, быд комната улын.
Тэ кӧ лэччин эськӧ муувса мяснӧй отделӧ, то кажитчис эськӧ, мый гожӧм шӧрын пуксис тӧв.
Стенъяс пӧлӧн мунысь трубаяс вылысь тэ аддзин эськӧ пуж.
Тэнад вомысь, кыдзи кӧдзыд дырйи, петіс эськӧ лолалігад ру.
Кытысь сэні сэтшӧм кӧдзыдыс?
Кӧдзыдсӧ сэні вӧчӧны машинаяс.
Гортад тэнад эмӧсь отопление вылӧ трубаяс, а муувса магазинын — кӧдзӧдӧм вылӧ трубаяс.
Машинаяс вӧтлӧны тайӧ трубаясӧдыс кӧдзыд жидкость, медым и воздухыс гӧгӧр вӧлі кӧдзыд.
Выліас, магазинын, уна йӧз.
Прилавокъяс сайын сулалӧны продавецъяс, прилавокъяс водзын — ньӧбасьысьяс.
Муувса магазинын йӧзыс ёна этшаджык: абуӧсь ни продавецъяс, ни ньӧбасьысьяс.
Но и тані мунӧ удж.
Тані гӧтӧвитӧны прӧдуктаяссӧ вузалігкежлӧ: веситӧны сакар, кералӧны яй, сортируйтӧны фрукты.
Со еджыд халата работница тэчӧ пӧв вылӧ мандаринъяс.
Пӧв вылас — розьяс.
Ичӧтик мандаринъяс прӧйдитӧны розь пырыс, а гырысьяс — оз.
Мыйла работницаыс вӧчӧ тайӧс?
Дерт, оз ворсӧм ради.
Сійӧ торйӧдлӧ мандаринъяссӧ ыджда сертиыс.
Видзӧдӧмӧн вӧчны тайӧс оз позь: верман ӧшибитчыны.
Мандаринъяссӧ лоӧ мерайтны: коді ыджыдджык — сійӧ и донаджык.
Молочнӧй отделын тэчӧны клеткаясӧ колькъяс.
Клеткаяс улын — лампочкаяс.
Колькйыс кӧ тшыкӧма — би водзын тайӧ пыр жӧ тыдовтчас.
И выйлы, и яйлы, и черилы, и яблӧкъяслы, и грушаяслы, и виноградлы тані, му улын, вӧчӧны экзамен.
abu
Найӧс прӧверяйтӧны и рӧм сертиыс, и вкус сертиыс, и дук сертиыс.
Колӧ кӧ, мӧдӧдӧны прӧверка вылӧ лабораторияӧ.
Лабораторияын эмӧсь сэтшӧм приборъяс, кодъяс ставсӧ чувствуйтӧны мортлӧн ныр либӧ кыв серти бурджыка.
Найӧ пыр жӧ шуасны, абуӧсь-ӧ йӧлын либӧ выйын кутшӧмкӧ тыдавтӧм грибокъяс, кодъяс тшыкӧдӧны прӧдуктаяссӧ.
Уліас, му пытшкын, сы вӧсна и кӧдзыд, медым быдсяма кортӧм гӧстьяс — грибокъяс, микробъяс — эз вельмыны воны магазинӧ.
Кӧдзыдтӧ найӧ оз радейтны.
Сёйлін-ӧ тэ тӧлын кынтӧм оз либӧ фасоль?
Кӧдзыдыс эз лэдз озлы да фасольлы тшыкны, эз сибӧд на дінӧ микробъясӧс.
И тайӧн кӧдзыдыс нюжӧдіс тэныд гожӧмсӧ январӧдз: тэ сёйин озсӧ январын, быттьӧ июльын.
Микробъяс быдногыс писькӧдчӧны магазинӧ.
Найӧ локтӧны гут кокъяс вылын либӧ прӧстӧ бускӧд — воздухӧд.
Медым гутъяс эз вермыны пуксьыны прӧдуктаяс вылӧ, найӧс колӧ вевттьыны.
Но сэк жӧ тӧварсӧ колӧ видзны восьсӧн, медым ньӧбасьысь аддзис, мый куйлӧ прилавок вылын.
Кыдзи нӧ решитны татшӧм могсӧ: ӧтпырйӧ и тупкыны и восьтны?
Сійӧс решайтӧны тадзи: прилавоксӧ вевттьӧны стеклӧӧн.
Стеклӧ пыр ставыс тыдалӧ, а гутъяс сэтчӧ оз вермыны пырны.
Коркӧ тайӧ магазин местаас вӧлі ичӧтик лавка.
Вывеска вылас вӧлі гижӧма: <rus>«Мелочная торговля»</rus>, сы вӧсна мый тані ставсӧ вузалісны ичӧтикаӧн.
Джаджъясын нянькӧд орччӧн куйліс майтӧг.
Ӧти и сійӧ жӧ прилавок сайсянь сеталісны и сисьяс, и пирӧгъяс.
Сельди тыра пельса дорын сулаліс ырӧш бӧчка.
Гутыс лавкаын вӧлі зэв уна.
Гутъяс вӧліны тӧвар дорӧ бесплатнӧй приложениеӧн.
Морт ньӧбліс лавкаысь нянь, а няняс — гут.
Вайліс вом дорас ырӧш кружка, а ырӧшас — гут.
Прилавок вылын сакар кажитчис гутъяс вӧснаыс сьӧдӧн.
А ӧшинь вылын муніс гутъяслӧн настӧящӧй пир.
Сэні куйлісны тупкытӧг капуста кӧчанъяс, ӧгурцы, кос чери.
Лавкаса кӧзяин эз и думайт сы йылысь, мый тӧварсӧ колӧ дзебны гутъясысь, сы вӧсна мый найӧ новлӧдлӧны висьӧмъяс.
Сійӧ думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: кыдзи эськӧ нажӧвитны унджык деньга, а ӧстальнӧйӧдзыс делӧыс сылы эз вӧв.
Дзик мӧдногӧн вӧчӧма магазинъяссӧ ӧні.
Миян государство тӧждысьӧ ньӧбасьысьяслӧн здоровье вӧсна.
Ӧд сійӧ йӧзыс, кодъяс волывлӧны магазинӧ, найӧ и странаын кӧзяинъяс, а сідзкӧ и магазинын кӧзяинъяс.
Важӧн нин абу миян улича вылын молочнӧй лавкаыс, абу и кык судта ичӧтик кирпичнӧй керкаыс, кӧні сійӧ вӧлі.
Тайӧ керка местаас сулалӧ зэв ыджыд здание, а сылысь улыс судтасӧ ставнас занимайтӧ «Гастроном» магазин.
Магазинын — чистота, прилавокъяссӧ гутъясысь тупкӧма стеклӧӧн, а витринаясӧ пукталӧма ворсан яблӧкъяс, ӧгурцы, калбасъяс.
Мукӧддырйиыс татшӧм ворсан яблӧксӧ чайтан настӧящӧйӧн.
А сійӧ куйлӧ воясӧн и оз тшык.
Но микробъяс писькӧдчӧны магазинӧ оз сӧмын гут кокъяс вылын — найӧс вайӧны и йӧз: кияс вылас, паськӧм вылас.
Ньӧбасьысьӧс он вермы тшӧктыны мыськыны кисӧ магазинӧ пыригӧн.
Сылы позьӧ сӧмын запретитны видлавны прӧдуктасӧ кинас.
А продавецъяслы эм закон: частӧ да бура мыськыны кияссӧ.
Тані гыжъяс костад няйт — преступление.
Продавецъяс дзик больничаса санитаръяс кодьӧсь.
Налӧн и еджыд халатъяс и еджыд шапочкаяс.
Эм тані и доктор.
Сійӧ видзӧдӧ сы бӧрся, правильнӧ-ӧ нуӧдсьӧ магазинын микробъяскӧд война.
Но ыджыд магазин ёнджыкасӧ фабрика кодь, а абу больнича кодь.
Тані уджалӧны уна сё йӧз да уна машинаяс.
Машина-грузӧвикъяс вайӧны дворӧ прӧдуктаяс.
Ӧти грузӧвик вылын гижӧма: «Нянь», мӧд вылын — «Яй», коймӧд вылын — «Бакалея».
Машина-транспортёръяс нуӧны дворысь ящикъяс, бӧчкаяс, мешӧкъяс муувса складъясӧ.
Яблӧк тыра ящик пуктӧны прочнӧй, паськыд лента вылӧ, и лентаыс ачыс нуӧ ящиксӧ муувса сійӧ отделас, кӧні видзӧны яблӧкъяс.
Машинаяс вундалӧны пилаясӧн яй тушаяс.
Выліас, магазинын, машинаяс гижалӧны чекъяс.
Тэ, дерт, аддзылін, кыдзи кассирша личкалӧ кассаын кнопкаяс.
Касса — сійӧ машина, коді ачыс и печатайтӧ, и вундӧ, и йӧткыштӧ чексӧ.
Да та дырйи сійӧ ещӧ юӧртӧ, уна-ӧ пӧлучитіс деньга.
Сылӧн ичӧтик ӧшиньын чеччыштӧны лыдпасъяс: сы мындатӧ чӧлкӧвӧй да кӧпейка.
А вески!
Тайӧ сідзжӧ тӧлка машина.
abu
Вескияс асьныс висьталӧны и продавецлы и ньӧбасьысьлы, уна-ӧ найӧ веситісны.
Та могысь вескияслӧн эм кык стрелка да кык циферблат: водзсяньыс и мышсяньыс.
Кыдзи сӧмын продавец пуктас тӧварсӧ вески вылӧ, стрелкаыс мӧдӧдчӧ туйӧ.
Ӧні колӧ видзӧдны, кутшӧм лыдпас весьтӧ сійӧ сувтас: петкӧдліс кӧ сійӧ 400 — сідзкӧ, веситӧма 400 грамм.
Лунтыр мунӧ магазинын удж.
Вокзалъясысь, пристаньысь, заводъясысь, фабрикаясысь котӧртӧны машинаяс, нуӧны магазинӧ нянь, йӧв, вый, яблӧкъяс, сакар...
Муувса кладӧвӧйясӧ чукӧртӧны разнӧй помъяссянь сійӧс, мый вердӧма муӧн, юкталӧма ваӧн, быдтӧма шондіӧн, шедӧдӧма уна йӧзлӧн уджӧн.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Кыдзи кар пӧжалӧ нянь @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 60‒67.}
КЫДЗИ КАР ПӦЖАЛӦ НЯНЬ
Став йӧзыс сёйӧны нянь.
Но оз ставыс тӧдны, кыдзи пӧжалӧны няньсӧ.
Мыйта лоӧ ноксьыны нянькӧд!
То сылы кӧдзыд, то вывті жар.
Мукӧддырйиыс няньшом оз кӧсйы ловзьыны.
А то ачыс заводитас петны шомӧссьыс кадысь водзджык.
Характерыс няньлӧн капризнӧй: талун артмис ульджык, аски сотчас.
Войдӧр быд кӧзяйка ачыс пӧжавліс аслас семьялы няньсӧ.
Да и ӧні на эмӧсь местаяс, кӧні няньсӧ пӧжалӧны гортас, ыджыд пачын.
Кӧзяйка первой кисьтӧ шомӧсӧ ва, пуктӧ сэтчӧ сов да рокӧс.
Сэсся кисьтыштӧ неуна пызь да гудралӧ, медым артмис няньшом.
Та бӧрын сійӧ тупкӧ шомӧссӧ да дыр кежлӧ сувтӧдӧ шоныдінӧ.
Вот тані и заводитӧ няньшомыс ловзьыны.
Мыйла сійӧ кыптӧ?
Сійӧ ӧд абу ловъя.
Ловъянад сійӧ абу ловъя, но зато рокӧсыс сэні ловъя.
Рокӧс комӧк — сійӧ шар кодь зэв посньыдик грибокъяслӧн чукӧр.
Быд шарик сэтшӧм ичӧт, мый сійӧс и ыдждӧдысь стеклӧ пыр он аддзы.
Тані колӧ оз ӧти стеклӧ, а некымын — колӧ микроскоп.
Но кор зэв уна грибок чукӧртӧма ӧтлаӧ, налысь став чукӧрсӧ аддзыны абу сьӧкыд.
Тайӧ грибокъясыс аслысногӧн лолалӧны, кӧть и ньӧти оз сідзи, кыдзи йӧз либӧ зверьяс.
Няньшомӧ веськалӧм бӧрын найӧ заводитӧны лолавны.
Налӧн лолалӧмысь няньшомыс заводитӧ кыптыны, синмасьны.
Тайӧ грибокъясыс вӧсна лоӧ тӧждысьны, медым налы вӧлі шоныд.
Та вӧсна и тупкӧны нянь шомӧссӧ дӧраӧн, та вӧсна и сувтӧдӧны сійӧс шоныдінӧ.
Но со няньшомыс ловзис, кӧзяйка суктіс сійӧс, вӧчис сыысь тупӧсь, пуктіс зыр вылӧ да сюйис пачӧ.
Садьмасны асывнас челядь, заводитасны тільны синъяссӧ кулакъяснас, а няньыс пызан вылын нин — сідзи и гильӧдӧ ныртӧ чӧскыд дукӧн.
Да кутшӧм ещӧ нянь!
Сьӧмӧсыс небыд, синмӧсь, розьӧсь — тайӧ сы вӧсна, мый сэні рокӧс уджаліс, розьӧдліс.
Коркаыс банйӧма, кампет кодь юмов.
Да тайӧ кампет и эм.
Ортсысяньыс, кӧні вӧлі жарджык, сакарыс сьӧдӧдіс, лои кампетӧн.
А кытысь сэтчӧ сакарыс веськаліс?
Ӧд кӧзяйка няньшомас сійӧс эз пукты.
Няньшомын сакар ачыс артмис крахмалысь.
А крахмалыс вӧлі пызьын.
Тадзи пӧжавлісны няньсӧ войдӧр.
Но, а кыдзи пӧжалӧны сійӧс ӧні?
Со тэ водзын куйлӧ пызан вылын нянь.
Кытысь сійӧ воис тэ ордӧ?
Магазинысь.
А магазинас коді сійӧс вайис?
Шофёр вайис машинаӧн.
Уна татшӧм машинаыс ветлӧ карын.
Быд вылӧ гижӧма гырысь букваясӧн: <rus>«Хлеб»</rus>.
Пытшкӧссяньыс машинаыс — быттьӧ джаджъяса шкап, а джаджъясас нянь тыра пу подносъяс.
Но кытысь машинаыс босьтӧ няньсӧ?
Хлебозаводысь.
Кар — великан.
Сійӧ быд лун сёйӧ сы мында нянь, мый ставсӧ кӧ эськӧ ӧтлаӧ чукӧртны, артмис эськӧ керка ыджда тупӧсь.
Медым лойны татшӧм тупӧсьсӧ, ковмис эськӧ керкаысь ыджыдджык нянь шомӧс.
А кутшӧм ковмис эськӧ зыр да кутшӧм ки, медым этатшӧм тупӧсьсӧ да этатшӧм зырйӧн сюйны этатшӧм пачӧ!
Татшӧм ыджыд да татшӧм ён киясыс йӧзлӧн абуӧсь.
Но зато налӧн эм пельпом вылас юр, медым думайтны.
И тайӧ юръясыс думыштісны кар-великанлы великанскӧй пекарня.
Великанскӧй пекарняын ставыс вӧчсьӧ ачыс, мойдкывйын моз.
Со вайисны хлебозаводӧ пызь — эз мешӧк и эз кыкӧс, а быдса поезд.
Вагонъясысь мешӧкъясыс асьныс лэччӧны пӧкатті пӧдвалӧ, кыдзи тэ тӧлын исковтан мыльк йывсянь.
Сэні воысьясӧс встречайтӧны нин да пыр жӧ водтӧдӧны шойччыны.
Мед шоналыштасны туй бӧрас.
Но пызькӧд ӧтлаын татчӧ мукӧддырйиыс воӧны и кортӧм гӧстьяс: шӧрт торъяс, чаг, кӧрт тув, кизь.
Прихожӧйысь водзӧджык татшӧм гӧстьяссӧ лэдзны оз позь.
Ӧд найӧ кӧ гусьӧникӧн веськаласны няняс, нинӧм бурыс оз ло.
Чаг торйӧн верман виньдыны, а кизьӧн — пиньтӧ чегны.
Но кыдзи мынтӧдчыны наысь?
Не лукйысьны жӧ быд мешӧкын.
Мыйла лукйысьны?
Тані позьӧ ёна прӧстӧйджыка прӧверитны, кодӧс колӧ, а кодӧс оз ков лэдзны заводӧ.
Кор пызьыс куйлыштас, шойччыштас, сійӧс кисьтӧны ыджыд воронка пыр гуӧ.
А туяс вӧчӧны сылы прӧверка.
Первой заставляйтӧны сійӧс мунны магнит дорті.
Кӧртыдлы магнит — быттьӧ приманка.
Сійӧ оз нин лэдз мунны ни ӧти кӧрт чирлы — пыр жӧ кыскас ас бердас.
А пызьсӧ магнит кыскыны оз вермы.
Сійӧ мунӧ сы дінті водзӧ.
Но, а чаг торъяс, шӧрт помъяс да быдсямапӧлӧс мукӧд ёг — найӧ, мый абу кӧртысь?
Кыдзи найӧс кутавны?
Ӧд магнит дорӧ найӧ оз сибдыны!
Медым найӧс кутавны, пызьсӧ лоӧ пожнавны.
Пызь — посни, сійӧ мунас медся ичӧтик пож син пыр.
А чаг торлы да шӧрт помлы пожйыд — быттьӧкӧ стен...
И со пызь пӧдвалын нин, пыдын му пытшкын.
Сэні сійӧ виччысьӧ ассьыс ӧчередьсӧ, кор сыла локтасны.
Коді локтас?
Йӧз?
Оз, оз йӧз.
Пӧдвалӧ ӧти бӧрся мӧд лэччӧны вылісяньыс кӧшъяс.
Найӧс нуӧ сэтчӧ оз мортлӧн киыс, а чудеснӧй машина-самотаска.
Ас пыддиыс йӧз заставитісны уджавны машинаӧс.
Сійӧ ачыс гумлалӧ да ачыс кыскӧ пызьсӧ пӧдвалысь.
Кӧш бӧрся кӧш кыпӧдчӧны вылыс судтаӧ, быттьӧ метроын самодвижущӧй пос вылын пассажиръяс.
Воас пызь выліӧдзыс да кутас котӧртны еджыд шоръясӧн, кыдзи прудъясӧ, ыджыд пӧртъясӧ — йӧртӧдъясӧ.
Но и сэні сійӧ олас оз дыр.
Веськалӧ сійӧ йӧртӧдъясӧ вылісяньыс, а мунӧ улісяньыс — пыдӧсас эм розь.
Кытчӧ нӧ мунӧ пызьыс?
Кузь путешествиеӧ.
Медым лоны няньӧн, сылы ковмас испытайтны туяс уна вежсьӧмъяс.
Сійӧ лоас няньшомӧн, кызас, польдас, кыдзи санаторийын.
Хлебозавод и збыльысь ёнджыкасӧ санаторий кодь, а абу завод кодь.
Работницаяс — еджыд халатаӧсь, еджыд кӧсынкааӧсь, быттьӧ медицинскӧй сестраяс.
Локтас кӧ кодкӧ бокӧвӧй, и сійӧс тшӧктасны халат пасьтавны.
Да тайӧ и гӧгӧрвоана.
Ӧд няньыд абу кирпич, кӧть и ортсысяньыс сы кодь.
Нянь должен лоны чистӧйӧн, а то сійӧс некод оз кут сёйны.
Мый нӧ тайӧ работницаясыс вӧчӧны?
Первой — пызьсӧ веситӧны.
Вескиыс тані особеннӧй: ачыс веситӧ пызьсӧ стӧч сы мында, мыйта колӧ, оз унджык ни оз этшаджык.
Кӧть вескиыс и оз куж сёрнитнысӧ, но сійӧ тӧдӧ кык кыв.
Ӧти кывйыс: «Веситам».
Мӧдыс: «Гӧтов».
Кор пызьыс киссьӧ, вески вылын ӧзйӧ лампочка, тайӧ лоӧ: «Веситам».
Но со лампочка кусі, тайӧ лоӧ: «Гӧтов».
Вески веситіс порция пызь — стӧч сы мында, мыйта колӧ ӧти шомӧсӧ.
А нянь шомӧсыс тані сідзжӧ аслыспӧлӧс — абу сэтшӧм, кутшӧм кухняын кӧзяйкалӧн.
Тайӧ нянь шомӧсас тӧрӧ сы мында пызь, мыйта оз вермы босьтны мыш вылас весиг медся ён морт.
Татшӧм нянь шомӧссӧ и места вывсьыс оз позь вӧлі эськӧ вештыны.
Но йӧзыд сюсьӧсь, найӧ сувтӧдісны сійӧс кӧлесаяс вылӧ.
Вот чуймисны эськӧ кӧзяйкаяс, аддзылісны кӧ!
Тадзтӧ и кастрюляяс да скӧвӧрӧдаяс позьӧ кӧлесаяс вылӧ сувтӧдны.
И ведраяс асьныс котӧртасны вала.
Кытчӧ нӧ мунӧ кӧлесаяс вылас нянь шомӧсыс?
Первой мунӧ няньшомла, сэсся вескилань — пызьла, сэсся вала, совла.
Сылы ставсӧ колӧ заптыны, медым нянь артмис.
Та бӧрын нянь шомӧс мунӧ сэтшӧм ки дінӧ, коді ставсӧ гудралӧ да лойӧ сы пытшкын.
Киыс тайӧ абу мортлӧн, а стальнӧй.
Йӧзлӧн татшӧм гырысь да ён киясыс оз овлыны.
Матыстчӧ нянь шомӧс стальнӧй ки дінӧ да заводитӧ места вылас бергавны.
А стальнӧй ки то вывлань кыпӧдчылас, то увлань лэччас, бергӧдлӧ, лойӧ няньшомсӧ, кыдзи зэв бур пекарь.
Мыйта йӧзӧс мездӧ ӧти татшӧм машинаыс сьӧкыд уджысь!
Машина лойис няньшомсӧ.
А йӧз сетӧны нин нянь шомӧслы выль приказ: мунны шойччыны.
И нянь шомӧс кывзысьӧмӧн мӧдӧдчӧ шойччыны ыджыд шоныд комнатаӧ.
Сэні сы кодьясыс унаӧн нин чукӧрмӧмаӧсь.
Найӧ сулалӧны сэні, быттьӧ узьӧны.
Но тайӧ сӧмын кажитчӧ тадзи.
Збыльысьсӧ тані и мунӧ главнӧй уджыс.
Нянь шомӧсъясын няньшомыс кыптӧ, синмасьӧ, сійӧ ставнас польдӧ.
Няньшомыс кыптіс, кызіс да урчитӧм часӧ бара мӧдӧдчӧ туйӧ.
Тані ставыс вӧчсьӧ часі серти.
Кытчӧ нӧ мунӧ няньшомыс?
Сійӧ мунӧ сэтшӧм пурт дінӧ, коді ачыс вундалӧ няньшомсӧ кусӧкъяс вылӧ.
Но первой колӧ корны няньшомсӧ петны шомӧссьыс.
Ачыс сійӧ петны оз кӧсйы.
И лоӧ шомӧслы путкыльтчывны вывлань пыдӧсӧн, медым мездысьны няньшомсьыс.
Тані нинӧм нин он вӧч.
Няньшом дышиника петӧ шомӧсысь ыджыд воронкаӧ, а воронкаысь водзӧ кыссьӧ кыз еджыд змей моз.
Вот сэки пурт и босьтчӧ уджӧ: вундалӧ змейсӧ кусӧкъяс вылӧ.
Но няньшом кусӧкъяс — сійӧ абу на нянь.
Уль няньшомтӧ некод оз сёй.
Сійӧс колӧ пуктыны формаӧ да пӧжавны.
Тэрыб работницаяс пелька, зэв ӧдйӧ шыблалӧны кусӧкъяссӧ формаясӧ.
Сӧмын и кылӧ: шлёп! шлёп!
А формаяс асьныс мунӧны пачлань.
Найӧс нуӧ зыбкаясын, быттьӧ пузчужӧм кагаясӧс, кузь да паськыд лента.
Мунӧны найӧ надзӧник сэтшӧм коридорӧд, кӧні зэв шоныд.
Туяс няньшом водзӧ кызӧ.
Сійӧ тэрмасьтӧг кыптӧ, паськалӧ, мыйта сылы формаыс лэдзӧ.
Та вӧсна и артмӧны ӧткодь тупӧсь-кирпичьяс.
А коридорсьыс тупӧсьясыс веськалӧны медбӧрын зэв ыджыд пачӧ, кодлӧн джудждаыс кык судта керка ыджда.
Пачын жар!
Няньшом сэні сквӧзь пӧжасьӧ, косьмӧ, пасьтасьӧ вылісяньыс рӧшкыд, банйӧм коркаӧн.
Няньыс мунӧ пач пыр, а мӧдар бокас сійӧс виччысьӧны нин, принимайтӧны.
Сійӧ ачыс усьӧ формасьыс, а манитчис кӧ, сылы отсалӧны петны.
Йӧз первой видзӧдӧны: удачнӧй-ӧ няньыс, ставыс-ӧ сылӧм порядокын.
Няньыс кӧ пӧжассьӧма бура, абу жугласьӧма, сійӧс пыр жӧ тэчӧны джаджъяса телега вылӧ, коді книгаяслы этажерка кодь.
Сӧмын тайӧ джаджъясас абу книгаяс, а пу подносъяс.
Нянь куйлӧ подносъяс вылас да кӧдзалӧ.
Мӧдног оз позь: мӧдӧдан кӧ сійӧс магазинӧ пӧсьӧн, то, сійӧс и видзӧд, жугласяс туяс.
Но овлывлӧ, мый нянь оз удайтчы.
Сэки сійӧс шыблалӧны бокӧ, кӧрзинаӧ.
Кодлы нӧ колӧ урӧдыд?
Сійӧс мӧдӧдасны бӧр — выльысь пӧжавны, медым вӧчны сыысь бур нянь.
А сэк кості завод дінӧ ӧти бӧрся мӧд локтӧны машинаяс.
Быд вылын гижӧма: <rus>«Хлеб»</rus>.
Машина мышсяньыс гурйыв воссьӧны ӧдзӧсъяс.
Нянь тыра подносъяс ӧти бӧрся мӧд сюявсьӧны машинаӧ джаджъяс вылӧ.
Ӧні няньлы туйыс ӧти — магазинӧ.
Сэні сійӧ мунас вески вылӧ, вески вывсянь — сумкаӧ, сумкасянь — пызан вылӧ, пызан вывсянь — веськыда тэныд вомад.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Письмӧяслӧн путешествие @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 68‒74.}
ПИСЬМӦЯСЛӦН ПУТЕШЕСТВИЕ
Мыйкӧ гольснитіс, и ӧдзӧсӧд пырис выль посетитель.
Югыдыс здук кежлӧ пырис керкаӧ да югдӧдіс унапӧлӧс общество, коді чукӧртчӧма сэтчӧ.
Тайӧ керкаыс вӧлі тешкодь — ни ӧти ӧшинь, пӧтӧлӧкас ӧдзӧс, джоджыс кыскыссьӧ.
Гӧстьясыс сідзжӧ вӧліны эз дзик обычнӧйӧсь: на пӧвстысь унаӧн вӧлі еджыд, гӧлубӧй, розӧвӧй, лӧз бумага паськӧмаӧсь.
Татчӧ колӧ содтыны, мый керкаыс вӧлі зэв ичӧтик — абу керка, а керкатор — да мый ортсысяньыс сійӧс вӧлі краситӧма лӧзӧн.
И сэки, тэ кӧ весиг абу ёна дӧгадливӧй, тэныд лоӧ гӧгӧрвоана, мый сёрни мунӧ медся обыкновеннӧй почтӧвӧй ящик йылысь да мый сэні вӧліны эз йӧз, а письмӧяс.
Тані вӧліны письмӧяс, кодъяс пасьталӧмаӧсь став рӧмъяса конвертъяс; картинкаяса да картинкаястӧм открыткаяс.
Конвертъяссӧ мичмӧдісны яркӧй маркаяс, кодъяс вылын вӧлі петкӧдлӧма учёнӧйясӧс да писательясӧс, лётчикъясӧс да шахтёръясӧс, корабльяс да самолётъяс.
Ӧти конверт вылын маркаыс сӧвсем эз вӧв.
Тайӧ билеттӧм пассажирыс, тыдалӧ, рассчитывайтіс, мый сылӧн мунӧмысь мынтысясны сэк, кор сійӧ воас назначение местаӧдзыс.
Быд письмӧлӧн вӧлі аслас характер, кодӧс позьӧ вӧлі определитны весиг конвертсӧ восьтлытӧг.
Делӧвӧй письмӧ кокниа позьӧ вӧлі тӧдмавны машинкаӧн печатайтӧм адрес серти.
Челядьлӧн письмӧяс эз пыр лыддьысьлывны правописание правилӧяскӧд.
Открыткаяс вӧліны дасьӧсь больгыны ставлы сійӧс, мый вӧлі налы тшӧктӧма висьтавны кодлыкӧ ӧтилы.
Татшӧм откровеннӧй вӧлі налӧн характерыс!
Зато конвертъяс крепыда видзисны ассьыныс тайнасӧ, и налӧн вид серти оз позь вӧлі шуны, кутшӧм юӧръяс найӧ нуӧны — шог али гажа юӧръяс.
Эз вӧв весиг кык письмӧ, кодъяс вӧліны эськӧ ӧта-мӧдыс кодьӧсь.
И кӧть найӧ чукӧртчисны мыйкӧ дыра кежлӧ ӧтлаӧ, налы колӧ вӧлі торйӧдчыны.
Ӧтияс лӧсьӧдчисны вӧчны кузь путешествие мореяс да гӧраяс вомӧн, вӧръяс да степьяс вомӧн.
А мукӧдъяс петісны туйӧ сӧмын сы могысь, медым веськавны сійӧ жӧ карса мӧд улича вылӧ.
Частӧ гольскысьліс вевтыс, и пыр выль и выль гӧстьяс воалісны ичӧтик лӧз керкаӧ.
Налы кутіс нин лоны дзескыд, кыдзи друг на улын джоджыс вӧрзис да пӧшти ставнас петіс керкасьыс.
Но письмӧяс эз усьны мостовӧй вылӧ.
Найӧ став араванас гузьгысисны мешӧкӧ, кодӧс пуктіс улісяньыс почтальон.
Сӧмын мича картинкаа ӧти открытка эз пет, топӧдчис стен бердас.
Но и сійӧс эз вунӧдны.
Почтальон сюйис кисӧ кузь зептӧ, кодӧс вурӧма мешӧк дорӧ пытшкӧссяньыс, нуӧдіс гӧгӧр кималасӧн да пыр жӧ аддзис открыткасӧ, кодлы окота лоӧма ворсны дзебсясьӧмӧн.
Тасянь и заводитчис письмӧяслӧн путешествиеыс.
Мешӧксӧ пуктісны машинаӧ да нуисны почтамтӧ татшӧм жӧ мукӧд мешӧкъяскӧд ӧтлаын.
Кор ми лэдзам ящикӧ письмӧ, ми огӧ тӧждысьӧй сы йылысь, кыдзи сійӧ аддзас туйсӧ.
Ми тӧдам, мый тырмымӧн гижны конверт вылӧ некымын кыв, медым письмӧ эз вош, весиг ковмас кӧть сылы вӧчны путешествие пемыд сибирскӧй тайгаӧ либӧ ущельеӧ, коді вошӧма Кавказса гӧраяс пӧвстӧ.
Тайӧ волшебнӧй кывъяссӧ, кодъясӧс шуӧны адресӧн, гижӧма кӧ правильнӧ, письмӧ быть воас буретш сэтчӧ, кытчӧ сійӧс мӧдӧдӧма.
Кыдзи нӧ сійӧ аддзӧ туйсӧ?
Таын сылы отсалӧны йӧз, кодъяс уджалӧны почта вылын.
Найӧ разбирайтӧны письмӧяссӧ да видзӧдӧны, кытчӧ кутшӧм письмӧлы колӧ мунны.
Почтамтын ыджыд комнатаын стенас вӧчӧма ящик кодь клеткаяс, кодъяс водзсяньыс восьсаӧсь.
Быд ящикӧ веськалӧны письмӧ-пӧпутчикъяс — шуам, став письмӧяс, кодъяслы колӧ мунны Ленинградӧ да Москва да Ленинград костса став станцияясӧ.
Письмӧ-пӧпутчикъясысь лӧсьӧдӧны пакет, пакетъяссӧ тэчӧны мешӧкӧ, мешӧкъяссӧ печатайтӧны сургучӧн да пуктӧны мунысь лента вылӧ.
Тайӧ лентаыс ачыс нуӧ найӧс ывлаӧ, машина дорӧ.
И со письмӧ-пӧпутчикъяс тӧвзьӧны нин вокзалӧ, медым веськавны мунысь поездӧ.
Тутӧстіс паровоз, зёлькнитісны буферъяс — поезд вӧрзис.
Ӧти пассажиръяс видзӧдӧны ӧшиньӧ, мӧдъяс лыддьысьӧны, коймӧдъяс вугралӧны.
Но йӧзлы, кодъяс мунӧны почтӧвӧй вагонын, некор видзӧдны ӧшиньӧ либӧ вугравны.
Найӧ тэрмасьӧны разберитны да тэчны джаджъясӧ письмӧяс, медым ни ӧти письмӧ эз мун аслас станцияысь водзӧджык.
И бара чукӧртчӧны ӧти компанияӧ, ӧти мешӧкӧ, став письмӧясыс, кодъяслы колӧ ӧтпырйӧ чеччыны поездысь.
Поезд сувтӧ вӧршӧрса ичӧтик станцияӧ.
Сувтлӧ сӧмын ӧти минута кежлӧ.
Но уна-ӧ колӧ кад, медым сетны письмӧяс тыра мешӧк киысь киӧ либӧ прӧстӧ пуктыны сійӧс перрон вылӧ?
А сэні письмӧяссӧ виччысьӧны нин.
Найӧс нуӧны почта вылӧ, коді сэні жӧ, станциякӧд орччӧн.
И час мысти кымын сиктса письмоносец мунӧ нин улича кузя.
Сылы паныд котӧртӧны колхознӧй челядь:
— А миянлы газета!
А миянлы эм-ӧ письмӧяс?
Челядь завидьпырысь видзӧдӧны асланыс ӧти ёрт вылӧ, коді важнӧя нуӧ гортас оз сӧмын газета, но ещӧ и Москвасянь ыджыд, кыз письмӧ.
Ставӧн тӧдӧны, кодсянь сійӧ пӧлучитіс письмӧсӧ: ыджыдджык воксяньыс — студентсянь.
Кольӧ кык лун, и ещӧ кызджык ӧтветнӧй письмӧ, став семьясянь ӧтпырйӧ, мӧдӧдчӧ бӧр туйӧ.
Почтӧвӧй ящикысь, коді ӧшалӧ сельскӧй сӧвет стенын, сійӧ веськалӧ сиктса почта вылӧ, а почтасянь — почтӧвӧй вагонӧ, вагонсянь — машинаӧ, машинасянь — московскӧй Главнӧй почтамтӧ.
Конверт вылӧ гижӧма:
МОСКВА, Д‒40
Ленинградскӧй шоссе, 40, кв. 371
СЕРГЕЕВ Николай Ивановичлы
Сиктын тӧдӧны дзик быд мортӧс.
А Москваын корсьны Сергеев Николай Ивановичӧс абу сэтшӧм кокни.
Москваын кымын уличаыс, а быд улича вылын кымын керка, а быд керка кымын судтаа, а быд судтаын кымын морт!
Главнӧй почтамтын кӧ письмӧяссӧ пыр жӧ сеталісны почтальонъяслы, кыдзи сиктын, почтальонъяслӧн рудзмунісны эськӧ кокъясыс.
Ӧд налы ковмис эськӧ восьлавны кар ӧтар помсянь мӧдӧ.
А карыс ӧд абу ичӧтик: нюжӧдчӧма уна километр вылӧ.
Медым лӧсьыдджык да кокньыдджык вӧлі нуавны письмӧяссӧ, карсӧ юкисны частьяс вылӧ да на пӧвстысь быдын восьтісны почтӧвӧй отделение.
Адресын кӧ гижӧма «Москва, Д‒40», сідзкӧ тайӧ письмӧсӧ колӧ мӧдӧдны почтамтсянь столицаса Ленинградскӧй районӧ, нелямынӧд почтӧвӧй отделениеӧ, Ленинградскӧй шоссе вылӧ.
Но ӧд Москваӧ воӧ оз ӧти письмӧ.
Быдласянь локтӧны Москваӧ поездъяс да вайӧны сьӧрсьыныс уна сё тысяча письмӧ.
Кыдзи ӧдйӧджык разберитны тайӧ письмӧяссӧ, медым тӧдны, кытчӧ кодӧс нуны?
Кадсӧ тані воштыны оз позь: ӧд письмӧ не должен дыр куйлыны.
Думышт ачыд, тэныд юӧртӧны: «Лоа Москваын пырмунігмоз витӧд числӧӧ куим час лунын, встречайт вокзалын».
А тэ тӧдмалан та йылысь он витӧд, а квайтӧд числӧын, кор поездыс важӧн нин муніс.
Медым письмӧяс эз куйлыны почтамтын, найӧс колӧ ӧдйӧджык разберитны да нуны почтӧвӧй отделениеясӧ.
Миян быдлаын — и заводъясын, и шахтаясын, и рудникъясын — йӧзлы отсалӧны машинаяс.
И почтамтын сідзжӧ эмӧсь машинаяс, кодъяс кокньӧдӧны да ӧддзӧдӧны уджсӧ.
Сэні эм машина, коді ачыс пуктӧ письмӧяс вылӧ печать.
Сійӧ уджалӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый удитӧ штемпелюйтны часӧн комын тысяча письмӧ.
Сэні эмӧсь трубаяс, кыті котӧртӧны телеграфнӧй переводъяс.
Переводсӧ пуктӧны кузь гӧгрӧс кӧрӧбкаӧ — патронӧ.
Сжатӧй воздух вӧтлӧ тайӧ патронсӧ трубаӧд сійӧ залсьыс, кӧні принимайтӧны переводъяссӧ, сійӧ залас, кытчӧ сувтӧдӧма телеграфнӧй аппаратъяс.
Но медся дивӧ кодь машинаыс сійӧ, коді сортируйтӧ письмӧяссӧ почтӧвӧй отделениеяслӧн номеръяс серти.
Сійӧ сэтшӧм ыджыд, мый занимайтӧ пӧшти став комнатасӧ.
Ӧтар бокас пукалӧны сортировщицаяс да личкалӧны клавишъяс, кытчӧ гижӧма номеръяс.
А мӧдар бокас стенас вӧчӧма ящикъяс: кымын почтӧвӧй отделение, сы мында и ящик.
Сортировщица босьтӧ письмӧ, код вылӧ гижӧма «Москва, Д‒40», шыбитӧ сійӧс машинаӧ да личкӧ «40» гижӧда кнопка.
И машина пыр мунӧм бӧрын письмӧыс веськалӧ буретш нелямынӧд ящикӧ.
А сэні делӧӧ босьтчӧ вязальнӧй машина.
Сійӧ кӧртавлӧ пакетъясӧ став письмӧяссӧ, кодъясӧс колӧ мӧдӧдны ӧти и сійӧ жӧ отделениеӧ.
Некымын минута мысти пакетъяса мешӧкъяс мунӧны нин Ленинградскӧй шоссе вылӧ.
Почтӧвӧй отделениеын письмӧяссӧ бара разбирайтӧны участокъяс серти.
Быд почтальонлӧн аслас участок, кодӧс сійӧ тӧдӧ, кыдзи ассьыс комнатасӧ: весиг и пемыд дырйи оз вош.
И, медбӧрын, колхозсянь письмӧ веськалӧ медбӧръя почтӧвӧй ящикӧ, кодӧс тувъялӧма квартира ӧдзӧсӧ — буретш сэтчӧ, кӧні олӧ студент Сергеев.
Ми сэтшӧма велалім почта дінӧ, мый весиг огӧ шензьӧй сы вылӧ.
Ми тӧдам, мый письмӧ быть воас местаӧдз, кытчӧдз кӧть ми сійӧс огӧ мӧдӧдӧй.
Тайӧ местаыс кӧ кӧрт туйсянь ылын, станциясянь письмӧыс мӧдӧдчас водзӧ машинаӧн.
Сылӧн туй вылын кӧ лоӧ ыджыд ты либӧ море, сійӧ кывтас пароходӧн.
А кытчӧ он веськав ни поездӧн, ни пароходӧн, ни автомобильӧн, письмӧ лэбас самолётӧн.
Войвывса мореясын абу миян сэтшӧм ді, кӧні йӧз эз пӧлучайтны эськӧ гортсяньыс юӧръяс да эз мӧдӧдны эськӧ ас йывсьыс юӧръяс.
Почта, телефон, телеграф йитісны миян шымыртны позьтӧм странаса став каръяссӧ да сиктъяссӧ ӧта-мӧд костас.
abu
Октябрьскӧй революцияӧдз миян странаын сиктса письмоносецъяс эз на вӧвны.
Не сӧмын деревняын, но и ыджыд сиктын почтӧвӧй ящик вӧлі шоча паныдасьланторйӧн.
Медым мӧдӧдны сиктысь письмӧ, колӧ вӧлі мунны почта вылӧ карӧ.
Сэні, кӧні кӧрт туйяс да пароходъяс эз вӧвны, почтасӧ новлісны эз автомобильясӧн да эз самолётъясӧн, а вӧвъясӧн да верблюдъясӧн, понъясӧн да кӧръясӧн.
Мунас вӧлі морт ылі Войвылӧ либӧ пустыняӧ да сы йылысь дыр абу некутшӧм юӧр.
Рӧднӧйясыс оз и тӧдны, ловъя сійӧ али пӧгибнитіс.
abu
Сё во сайын Москваын эз на вӧв ни ӧти почтӧвӧй ящик.
Кор колӧ вӧлі мӧдӧдны письмӧ, сійӧс нуисны эз почта вылӧ, а мелочнӧй лавкаӧ, кӧні вузасисны быдсяматорнас — няньӧн, майтӧгӧн, кос чериӧн.
Лавка ӧдзӧсъясас вӧлі гижӧма: «Тані принимайтӧны карса почта вылӧ письмӧяс».
Почтӧвӧй маркаяс сэки эз жӧ вӧвны.
Медым мӧдӧдны письмӧ, колӧ вӧлі мынтыны лавкаса кӧзяинлы кызь кӧпейка.
Луннас куимысь почтальонъяс кытшовтлісны став мелочнӧй лавкаяс да чукӧртлісны письмӧяс.
Почтальонъяслӧн видыс вӧлі зэв внушительнӧй: юр вылас — кык юра ыргӧн орёла лакируйтӧм кучик картуз, бокас — кортик.
А почтальон кӧ нуліс почтасӧ мӧд карӧ, сійӧ босьтліс сабля.
Тыдалӧ, почта новлӧмыс эз вӧв безопаснӧй, колӧ кӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыд оружие.
Почтасӧ новлісны кӧрӧба телегаӧн, кытчӧ доддявлісны куим вӧлӧс.
Туйяс вӧліны сэтшӧм лёкӧсь, мый почтальонӧс, коді пукаліс телега кӧрӧбын письмӧяс тыра чемоданъяс вылын, гуранъясын шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сьӧкыд вӧлі почтальонъяслы — торйӧн нин омӧль поводдя, рӧспута дырйи.
А письмӧяслы вӧлі ещӧ омӧльджык.
Найӧс эз шоча воштывлыны.
Мукӧддырйиыс найӧс вайлісны мӧдӧдӧм бӧрас уна недель мысти.
Йӧз тӧдмавлісны выльторъяссӧ, кор найӧс оз нин позь вӧлі шуны выльторъясӧн.
Колӧ казьтыштны сійӧ кадсӧ, медым прамӧя донъявны миянлысь ӧнія почтанымӧс да уна тысяча почтӧвӧй работникъяслысь чёткӧй, тэрыб уджсӧ, кодъяс вӧчӧны матынӧн миян рӧдинаса медся ылысса каръяссӧ да сиктъяссӧ.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Мирын медся точнӧй часі @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 75‒81.}
МИРЫН МЕДСЯ ТОЧНӦЙ ЧАСІ
Часӧвӧй мастерскӧйын шумыс эз бырлы весиг сэк, кор мастеръяс помавлісны уджсӧ да разӧдчывлісны гортаныс.
Быдласянь сӧмын и кылӧ вӧлі: тик-так, так-так.
Ыджыд часіяс точкисны гораа да коставлӧмӧн, шӧркодьяс — ичӧтджык шыӧн да тэрыбджыка, а медся поснияс — зэв тэрыба да муртса кывмӧн шӧпкӧдчӧмӧн.
Точкисны найӧ эз ӧти гӧлӧсӧн, а ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый найӧ мый йылысь кӧ вензьӧны.
Но кыдзи овлывлӧ корсюрӧ и вензьысь йӧзкӧд, тані быдӧн долис ассьыс да эз кӧсйы кывзыны мукӧдъяссӧ.
А кор воліс кад звӧнитны, заводитчывліс сэтшӧмтор, мый кӧть пышйы.
Ӧти часіяс заводитлісны звӧнитны вывті водз, мӧдъяс, мӧдарӧ, кольччылісны да садьмылісны сэки, кор мукӧдыс ланьтісны нин.
Ӧткымынъяслӧн вӧлі приятнӧй, певучӧй гӧлӧс.
Но муртса сӧмын найӧ заводитлісны ассьыныс сьыланкывнысӧ, кыдзи найӧс венліс старикъяслӧн гораа кызӧмыс. Найӧ сьӧкыда нин вешталісны циферблат вывті ассьыныс стрелкаяссӧ.
Овлывліс, мый старикъяс пӧвстысь кодкӧ ылавліс да звӧнитігӧн вунӧдліс дугдыны ас кадӧ.
Ӧтчыд луншӧр кадӧ ыджыд часі, коді сулаліс стен дорын джоджын, дас кыкысь пыдди кучкис комын куимысь, мыйысь мастер, коді ремонтируйтіс часісӧ, сы вылӧ зэв ёна скӧрмис.
Пӧрысь часілы вӧлі нин сизимдас сайӧ арӧс.
Мастерлы сідзжӧ вӧлі сизимдасысь унджык.
Дыр кад вӧснаыс часілӧн зӧлӧтитӧм циферблатыс пемдіс, стрелкаясыс сьӧдӧдісны.
Мастерлӧн дзормис юрсиыс да чукырӧссис чужӧмыс.
Часі нэм чӧжыс сійӧс и вӧчис, мый петкӧдліс кад.
А мастер нэм чӧжыс ноксис часіясӧн, старайтчис велӧдны дышъясӧс не кольччыны, а тэрыбъясӧс не тэрмасьны.
Кутшӧм сӧмын часіяскӧд эз имеитлы делӧ пӧрысь мастер!
Сійӧ лӧсьӧдліс и кӧрт туйяс вылысь станционнӧй часіяс, и морскӧй хронометръяс, и сійӧ часіяссӧ, кодъяс серти тутсӧны заводъяс, кор заводитны да кор помавны смена.
Татшӧм часіяссӧ мастер лӧсьӧдліс торйӧн бура.
Сійӧ гӧгӧрволіс, кутшӧм важнӧ, медым часі муніс точнӧя.
Морскӧй хронометр кӧ ӧшибитчас кӧть некымын секунда вылӧ, корабль воштас мореын туйсӧ.
Ӧд хронометр — сійӧ сэтшӧм приборъясысь ӧти, кодъяс серти морякъяс тӧдмалӧны, кӧні корабльыс.
Кӧрт туй вылын кӧ часі кольччас либӧ мунас водзӧ, вермасны зурасьны поездъяс.
А кутшӧма колӧ, медым часі правильнӧя муніс заводын!
Ӧд сэні став уджыс мунӧ часі серти.
Быд рабочӧй старайтчӧ уджавны ӧдйӧджык, видзны кадсӧ.
Тані мукӧддырйиыс лоӧ лыддьыны кадсӧ непӧштӧ минутаясӧн, а секундаясӧн.
Вот пӧрысь мастер и кӧсйис, медым часі, кодӧс сійӧ ремонтируйтіс да прӧверяйтіс, вӧчис ассьыс уджсӧ ӧшибкаястӧг.
Но сылы некыдз эз удайтчы шедӧдны, медым найӧ ни ӧти секунда эз кольччыны и эз мунны водзӧ.
Кор пӧрысь мастер асывнас волывліс мастерскӧйӧ, сійӧ пыр недӧвӧльнӧя чукыртчыліс, кор вӧлі аддзас, мый став часіясыс петкӧдлӧны разнӧй кад.
И вот ӧтчыд пырис мастерскӧйӧ пӧрысь астроном — сетны ассьыс часісӧ ремонтируйтны.
Астроном радейтіс часіяс да тӧдіс наын тӧлк.
Старикъяс сёрниӧ воисны.
— Кымын во ола, — шуис часӧвӧй мастер, — а ме эг на аддзыв часі, коді некор эськӧ эз кольччы и эз мун водзӧ.
Татшӧм часіыс абу и оз вермы лоны.
Астроном серӧктіс.
— Эм, — шуис сійӧ, — ті ӧшибайтчанныд: татшӧм часіыс эм.
— Кӧні нӧ сійӧ?
Кӧсйи эськӧ ме видзӧдлыны сы вылӧ?
— Да ті асьныд тайӧ часі вылас сулаланныд.
Пӧрысь мастер видзӧдліс аслас кок улас да кыпӧдыштліс пельпомъяссӧ:
— Мый нӧ тайӧ ті ме вылын серавны думыштінныд?
— Да ме ньӧти ог серав, — шуис астроном.
— Ми тіянкӧд сулалам му вылын.
А Му да кодзулӧсь небеса — сійӧ свет вылас медся точнӧй часі: найӧ некор оз кольччыны и некор оз мунны водзӧ.
И со мый пӧрысь астроном висьталіс пӧрысь часовщиклы.
Стӧч кызь нёль часӧн бергӧдчӧ Му аслас ось гӧгӧр.
Но ми огӧ казялӧй, мый Му бергалӧ.
Миянлы кажитчӧ, мый Му сулалӧ вӧрзьывтӧг, а двигайтчӧны небесаын кодзувъяс, кыдз быттьӧ чертитӧны кругъяс ӧти и сійӧ жӧ вӧрзьывтӧм точка гӧгӧр — мирлӧн полюс гӧгӧр.
Ми кӧ тіянкӧд сулалім эськӧ зэв ыджыд часілӧн минутнӧй стрелка вылын да видзӧдім циферблат вылӧ, миянлы сідзжӧ кажитчис эськӧ, мый стрелкаыс сулалӧ вӧрзьывтӧг, а циферблат вылын лыдпасъясыс кытшлалӧны миян гӧгӧр.
Кодзулӧсь небеса — сійӧ небеснӧй часілӧн циферблат.
Со ӧшинь сайын — дзирдалысь югыд кодзув.
Кызь нёль час мысти, небесаті кытшовтӧм бӧрын, сійӧ бӧр воас важ местаас.
Тайӧ небеснӧй часіас абу механизм, коді вермис эськӧ бусӧссьыны, тшыксьыны.
Тайӧ часіыс пыр мунӧ точнӧя, оз мун водзӧ ни оз кольччы весиг секундалӧн тысячаӧд юкӧн вылӧ.
Сы серти и позьӧ прӧверяйтны свет вылысь став часіяссӧ.
Но та могысь кодзувъяссӧ колӧ видзӧдны оз прӧстӧй синмӧн, а особӧй труба пыр.
Ӧд прӧстӧй синнад он аддзы точнӧя, локтіс-ӧ кодзулыс бӧр сійӧ жӧ местаас.
...Шӧрас гӧгрӧс башняа здание.
Башняын купол улын сувтӧдӧма телескоп — ыджыд труба, код пыр видзӧдӧны небесаӧ.
Садйын, здание дорас, цветникъяс пӧвстын сулалӧны посньыдик башняяс да раздвижнӧй вевта керкаяс.
Сэтчӧ сідзжӧ сувтӧдӧма кодзувъяс бӧрся видзӧдӧм да найӧс фотографируйтӧм вылӧ приборъяс.
Тайӧ Государственнӧй астрономическӧй институт.
Садйын сулалысь ӧти керкаын эм инструмент, коді служитӧ кад арталӧм вылӧ.
Тайӧ неыджыд труба, кодӧс сувтӧдӧма зумыд каменнӧй фундамент вылӧ.
Труба пыр видзӧдігӧн астроном кыйӧдӧ сійӧ здуксӧ, кор кызь нёль часӧн полнӧй кытш вӧчӧм бӧрын кодзув бӧр воас сійӧ жӧ местаас — сійӧ линия вылас, коді мунӧ небесаті войвывсянь лунвылӧ мирлӧн полюс вомӧн.
Астрономлӧн эмӧсь таблицаяс, кӧні висьталӧма, звёзднӧй часі серти кутшӧм кадӧ мунӧ тайӧ линия пырыс сійӧ либӧ мӧд кодзув.
Вот тайӧ и эм точнӧй кад, код серти колӧ лӧсьӧдны став мукӧд часіяссӧ.
Но весиг труба пыр видзӧдігӧн астроном оз эскы аслас синмыслы.
Кодзувъяс ветлӧм бӧрся сылы отсалӧ видзӧдны самопишущӧй прибор, коді пасъялӧ перӧӧн сылысь туйсӧ бумажнӧй лента вылӧ.
И сыкӧд ӧтпырйӧ мӧд перӧ гижалӧ сійӧ жӧ лента вылас секундаяс да секундалысь юкӧнъяс.
Астроном изучайтӧ бӧрынджык тайӧ гижӧдсӧ да тӧдмалӧ, мый петкӧдліс часі, кор кодзув прӧйдитіс колана линияті.
Медым наблюдениеясын эз вӧвны ӧшибкаяс, Пулковскӧй обсерваторияын вӧчисны труба дінас «электрическӧй син» — сэтшӧм прибор, коді кодзувлысь мунӧмсӧ наблюдайтӧ морт син серти точнӧйджыка.
А миян ӧти инженер думыштіс прибор, коді печатайтӧ лента вылӧ кодзувлысь мунан кадсӧ: сы мындатӧ секунда, секундалӧн сы мындатӧ дасӧд да сёӧд юкӧнъяс.
Тадзи небеснӧй часі серти тӧдмалӧны точнӧй кад.
Но кутшӧм кӧть бур эз вӧв небеснӧй часіыс, сылӧн эм ыджыд тырмытӧмтор.
Весиг медся донтӧм часі и то петкӧдлӧ кадсӧ лунын и войын, мича и зэра поводдя дырйи.
А небеснӧй часі серти кадсӧ тӧдмавны позьӧ сӧмын войын, да и то сӧмын сэк, кор небесаыс абу кымӧра.
Но ӧд тӧдны точнӧй кад колӧ пыр, лунын и войын.
Мый нӧ вӧчны, кыдзи велӧдчыны хранитны точнӧй кадсӧ запасӧн, медым позьӧ вӧлі прӧверяйтны часі кор колӧ, а не виччысьны вой да мича поводдя?
Та вылӧ Астрономическӧй институтын эм зэв точнӧй часі — кад видзысь.
Медым тайӧ часіыс кыдз позьӧ этшаджык кольччис либӧ муніс водзӧ, сійӧс видзӧны весиг ичӧтика вӧрзьыштӧмысь, тӧвлӧн медся кокниа пӧльыштӧмысь, шоныд да кӧдзыд вежсьӧмысь.
Часілӧн медся важнӧй частьыс, кодысь зависитӧ мунӧмыслӧн точностьыс, — сійӧ маятник.
Сійӧ зэв чувствительнӧй поводдя дінӧ.
Жар поводдя дырйи сійӧ качайтчӧ надзӧнджык, кӧдзыд дырйи заводитӧ качайтчыны ӧдйӧджык.
Медым тайӧ эз вӧв, астрономическӧй часілысь циферблатсӧ да механизмсӧ видзӧны маятниксьыс торйӧн.
Механизмыс да циферблатыс выліын — аппаратнӧй комнатаын.
А маятник олӧ улын, джуджыд пӧдвалын, кӧні и тӧлын и гожӧмын, и кӧдзыд и жар дырйи градусник петкӧдлӧ ӧти и сійӧ жӧ либӧ пӧшти ӧти и сійӧ жӧ температура.
Зумыд фундамент да кыз каменнӧй стенъяс видзӧны маятниксӧ толчокъясысь: вылітіыс кӧть весиг грузӧвик мунас, маятник тайӧс оз кывлы.
Медым маятникӧс видзны весиг омӧлик пӧльыштӧмысь, сійӧс сюйисны ыргӧн стенъяса да стекляннӧй вевта футлярӧ.
Тайӧ футлярсьыс воздухсӧ, мыйта позьӧ, качайтӧны насосӧн.
Ӧд воздух вермас лоны, поводдя серти, то ёнджыка, то омӧльджыка плотнӧйӧн, и маятник вылӧ тайӧ тӧдчӧ: плотнӧйджык воздухын качайтчыны сылы сьӧкыдджык.
Маятник сэтшӧм чуткӧй, мый ылісянь чувствуйтӧ весиг морт телӧсянь локтысь шоныдсӧ.
Та вӧсна старайтчӧны пӧдвалӧ пыравлыны шочджыка — недельын сӧмын ӧтчыд.
Кыдзи нӧ йитӧма маятниксӧ аслас механизмыскӧд да аслас циферблатыскӧд?
Та могысь пӧдвалсянь нюжӧдӧма выліӧ, аппаратнӧйӧ, электрическӧй проводъяс.
Маятник веськӧдлӧ механизмӧн да часі стрелкаясӧн проводъяс кузя, кыдзи ми заставляйтам звӧнитны звӧнокӧс, кор личкам кнопкасӧ.
Со кутшӧм удивительнӧй часі!
Ачыс сійӧ вылын, а сьӧлӧмыс сылӧн тіпкӧ пыдын му пытшкын, стеклӧ вевта ыргӧн керкаын.
Тайӧ часіыс бура видзӧ кадсӧ.
Сійӧ мунӧ водзӧ либӧ кольччӧ суткиӧн секундалӧн кык-куим тысячаӧд юкӧнысь оз унджык.
И главнӧйыс: сылысь мунӧмсӧ изучитӧм бӧрын пыр позьӧ шуны, уна-ӧ сійӧ кольччас либӧ мунас водзӧ ӧти лунӧн, кык лунӧн, недельӧн.
А тадз кӧ, то весиг омӧль поводдя дырйи, кор оз позь прӧверитны часіяссӧ кодзувъяс серти, век жӧ позьӧ определитны, секундалӧн кымынӧд юкӧн вылӧ найӧ ӧшибайтчӧны.
Тадзи аддзӧны да видзӧны точнӧй кад, быттьӧ медся ыджыд драгоценность.
Но кадлӧн Служба существуйтӧ оз сӧмын та могысь.
Точнӧй кадсӧ сы могысь и видзӧны, медым передавайтны сійӧс став страна пасьта — ставлы, кодлы сійӧ колӧ.
А кодлы сійӧ колӧ?
Сытӧг эз вермыны эськӧ уджавны не сӧмын кӧрт туйяс, аэродромъяс, заводъяс, электростанцияяс, но и театръяс, школаяс, научнӧй институтъяс.
Уличаяс вомӧнасянінын, вокзалъясса башняяс вылын светитчӧны рытъяснас часіяслӧн циферблатъясыс, кодъяс петкӧдлӧны точнӧй кад.
Кыдзи нӧ передайтӧны обсерваторияысь точнӧй кадсӧ став страна пасьта?
Та могысь кадлӧн Службаса аппаратнӧйын эм ещӧ особӧй передающӧй часі.
Сійӧс прӧверяйтӧны часі-хранитель серти.
Передающӧй часі луннас некымынысь висьталӧ миянлы радио пыр, кымынӧд час.
Висьталӧ и кывйӧн и тутӧстӧмӧн.
Коді миян пӧвстысь эз кывлы тайӧ кывъяссӧ.
— Радио кывзысь ёртъяс, прӧверитӧй часінытӧ.
Коймӧд сигнал сетсьӧ московскӧй кад серти сы мындатӧ часын.
Та бӧрын кылӧ гораа точкӧм, быттьӧкӧ комнатаӧ пыртісны ыджыд часі.
А сэсся точкӧмыс дугдӧ, и ми кылам куимысь тутӧстӧм.
Тайӧ куим тутӧстӧмыс — кыкысь кузьджыка (лӧсьӧдчӧй!) да ӧтчыд дженьыда (вештӧй стрелкаяснытӧ!)
— вевттьӧны став шыяссӧ: оркестрлысь звукъяс, гажа сьыланкыв, медся увлекательнӧй рассказ.
И на вылӧ некод оз норась: найӧ вӧчӧны колана делӧ.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Кӧлесаяс вылын кар @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 82‒90.}
КӦЛЕСАЯС ВЫЛЫН КАР
Ыджыд югыд комната шӧрын сулалӧ корабль — мачтаяса, трубаяса, борт пӧлӧныс гӧгрӧс ӧшиньяса.
Корабльсӧ кытшалісны челядь — гырысьяс и поснияс.
Медся гырысьясыс бура нин тӧдӧны, кӧні корабльыслӧн нырыс да бӧжыс, кӧні капитанлӧн мостикыс.
А ичӧтикъяс омӧля на разбирайтчӧны сыын, мый сійӧ татшӧмыс.
Куим арӧса детинка старайтчӧмӧн сюйӧ ӧти гӧгрӧс ӧшиньӧ булка кусӧк.
Оз-ӧ нин сійӧ думайт, мый корабльыс ловъя?
Либӧ, вермас лоны, сійӧ гӧститӧдӧ пассажиръяссӧ, кодъяс пукалӧны сэні каютаясас?
Детинка вылын заводитӧны серавны.
Живӧй природа радейтысьяс видзӧдӧны аквариумын зарни рӧма черияс вылӧ.
Со ӧти чери кыпӧдчис вывлань кӧрымла, кватитіс сійӧс, крута бергӧдчис да ньӧв моз тювкнитіс увлань, быттьӧкӧ поліс, мый мырддясны сылысь сёянсӧ.
Ыджыд комнатаын гажа да шума.
Ӧти пельӧсын йӧткалӧны рельсъяс кузя ворсан поезд, мӧдын — асьныс ислалӧны пуысь вӧчӧм джуджыд чой йывсянь.
Ӧтияс стрӧитӧны кубикъясысь керкаяс, мӧдъяс унмовськӧдӧны, пасьтӧдӧны аканьясӧс.
Кӧні нӧ тайӧ ставыс мунӧ?
Детскӧй садйын?
Абу, тайӧ абу детскӧй сад.
Ӧд тані челядьыс медся разнӧй арлыдаӧсь: и школьникъяс, и дошкольникъяс, и весиг мамъяслӧн киясас нёньпом кагаяс.
Ставныс найӧ, тыдалӧ, воисны татчӧ дзик на неважӧн.
Мӧдногӧн воспитательница эз сорлав эськӧ налысь нимъяссӧ да эз шу эськӧ Ваняӧс Петяӧн.
Да и Петя да Ваня бурджыка тӧдісны эськӧ ӧта-мӧдсӧ.
А тані став челядьыс новичокъяс.
И ещӧ ӧтитор абу гӧгӧрвоана: мыйла стен сайын кылӧ тутсӧм, свиститӧм да кодлӧнкӧ сьӧкыда, гораа лолалӧм, быттьӧкӧ сэні зэв ыджыд чудовищелӧн сэтшӧма тырӧма лолыс котӧртӧм вӧснаыс?
Граждана пассажиръяс! — кылӧ друг код тӧдас кытысь гӧлӧс.
— Куим номера поезд мӧдӧдчӧ дас кык час дас вит минутаын квайтӧд номера платформасянь.
Ӧні сэсся ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
Тайӧ челядьыс — абу прӧстӧ челядь, а посни пассажиръяс.
А комнатаыс, кӧні найӧ ворсӧны, абу ясли и абу детскӧй сад, а вокзалын мамъяслы да кагаяслы комната.
Тані челядь виччысьӧны поезд, кытчӧ колӧ налы пуксьыны.
Войнас найӧ бура узисны ичӧтик крӧватьяс вылын, кодъяс радъясӧн сулалӧны спальняын.
Асывнас найӧ мыссисны да завтракайтісны.
А ӧні поезд виччысигкості ворсӧны.
Кутшӧм бура думыштӧмаӧсь тайӧс — лӧсьӧдны вокзалъясын челядьлы комнатаяс!
Войдӧр татшӧм комнатаясыс эз вӧвны.
Пыран вӧлі коймӧд класса залӧ.
А сэні и тюкъяс вылын, и сундукъяс, и скамьяяс вылын, и прӧстӧ джоджын пукалӧны да куйлӧны йӧз.
Шум, горзӧм, грымакылӧм.
Посни челядь горзӧны, бӧрдӧны.
Мамъяс асьныс дасьӧсь бӧрддзыны.
Кокни ӧмӧй унмовськӧдны кагаӧс тані!
Гырысьджык челядь бӧрся сідзи и видзӧд: котӧртасны платформа вылӧ, а сэні корсь найӧс.
Вермас лоны, и поезд улӧ веськаласны!
А ӧні миян быд вокзалын эм мамъяслы да кагаяслы комната, а гырысь вокзалъясын — спальняяса, ворсӧм вылӧ комнатаса, столӧвӧйяса, душевӧйяса да мыссян комнатаяса быдса квартираяс.
Но со сійӧ жӧ гӧлӧсыс, коді кылӧ код тӧдас кытысь, шуӧ:
— Заводитӧны пуксявны куим номера поездӧ...
Мамъяс тэрмасьӧмӧн пасьтӧдӧны челядьсӧ, прӧщайтчӧны няняяскӧд да воспитательницаяскӧд да петӧны платформа вылӧ.
А сэні сулалӧ нин поезд.
Неважӧн краситӧм вагонъяс сідзи и дзирдалӧны.
Ӧшиньясын — еджыд занавескаяс, ичӧтик пызанъяс вылын — абажура лампаяс.
Дзик быттьӧкӧ кӧлесаяс вылын керкаяс, да ещӧ кутшӧм уютнӧйӧсь.
Платформа вывті котӧртӧны электрическӧй вагонеткаяс, кытчӧ сӧвтӧма багаж, ӧдйӧ восьлалӧны еджыд партукъяса да морӧсас бляхаяса носильщикъяс.
На бӧрся пассажиръяс ӧдва удитӧны вӧтчыны.
Кутшӧмкӧ гражданин, кодлӧн шляпаыс лэччӧма балябӧжас да разьсьӧма ботинкиыслӧн шнурыс, шӧйӧвошӧмӧн котралӧ платформа вывті.
Сійӧ шыасьӧ ставыс дінӧ ӧти и сійӧ жӧ вопросӧн:
— Эн-ӧ аддзылӧй ті ар кӧкъямыса кымын матросскӧй шапкаа рыжӧй детинкаӧс?
Воваӧн шуӧны.
Но Воваӧс некод абу аддзылӧма.
Ветлӧй вокзалса дежурнӧй дінӧ, — сӧветуйтӧ кодкӧ.
— Либӧ дорожнӧй милицияӧ...
И друг кылӧ сійӧ жӧ тӧдса гора да бура кылысь гӧлӧс.
Кӧть кытчӧ эн мун, сійӧ быдлаын кылӧ:
Гражданин Иванов!
Тіян пиныд, Воваыд, виччысьӧ тіянӧс вокзалса дежурнӧй комнатаын.
— Вот аттьӧ!
— радпырысь шуӧ рассеяннӧй гражданин бур невидимка дінӧ шыӧдчигмоз, уськӧдчӧ бӧрлань да муртса оз уськӧд кок йывсьыс кутшӧмкӧ кыз гражданкаӧс.
Но кутшӧм нӧ тайӧ бур невидимкаыс?
Кӧні сійӧ?
Коді сійӧ?
Сійӧ пукалӧ вокзалса ӧти комнатаын, коді шусьӧ радиоузелӧн.
Сы водзын — пызан, письменнӧй пызан кодь.
Пызан вылас — ыджыд радиоприёмник, громкоговоритель да пластинкаяслы круг, кыдзи патефонын.
Кор колӧ шуны сёысь кымын ӧти и сійӧ жӧ кывъяс, например: «Вокзалын уджалӧ кӧлуй видзан камера», морт, коді пукалӧ пызан сайын, заводитӧ патефоннӧй пластинка.
А колӧ кӧ шуны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый абу гижӧма пластинка вылӧ, морт ачыс висьталӧ микрофон пыр, коді сулалӧ сэні жӧ пызан вылын.
И сылӧн гӧлӧсыс, коді лоӧ унапӧв гораджык, юралӧ вокзал пасьта.
Ӧд громкоговорительяс лӧсьӧдӧма тані быдлаын.
А платформа вывсянь йӧз водзӧ пуксялӧны поездӧ.
Быд вагон дорын сулалӧ проводник.
Сійӧ прӧверяйтӧ билетъяс.
Йӧз пырӧны вагонӧ.
А сэні найӧс виччысьӧ нин мӧд проводник.
Сійӧ индалӧ пассажиръяслы местаяссӧ.
Вагонын лӧнь да тыртӧм на.
Но со вагон заводитӧ вочасӧн тырны йӧзӧн.
Тані пыр жӧ позьӧ гӧгӧрвоны, коді велалӧма частӧ ветлыны, а коді унджык кадсӧ гортас пукалӧ.
Велалӧм пассажиръяс локтӧны поезд вӧрзьытӧдз некымын минутаӧн водзджык, и та дырйи оз тыдав, мый найӧ ёна тэрмасьӧны, быттьӧкӧ тайӧ абу поезд, а троллейбус: ӧтиӧ сёрмам — бӧрсяньыс мӧд локтӧ.
А гортас пукавны велалӧм йӧз локтӧны первойясӧн — и оз локны, а котӧртӧны, ловныс тырӧма, ӧдва пошкӧны.
Найӧ меститӧны ассьыныс багажсӧ вылысса джаджъяс да сеткаяс вылӧ, пуксялӧны скамьяяс вылӧ да кокньыдика ышлолалӧны.
— Но мыйла нӧ колӧ вӧлі тадзи тэрмасьны да волнуйтчыны, — шуӧ кодкӧ колльӧдысьяс пӧвстысь: — Поезд вӧрзьытӧдз быдса часджын на.
Бурджык водзджык воны, а не сёрмыны, — раминика вочавидзӧ мунысь морт, но тӧдчӧ, мый сійӧ ёна яндысьӧ.
Кольӧ дас вит минута, и сійӧ бара заводитӧ волнуйтчыны да вӧтлыны колльӧдысьяссӧ вагонысь:
— Но мунӧй, мунӧй!
А то поездыс нуас ещӧ тіянӧс!
А со и бур невидимка предупреждайтӧ став громкоговорительяс пыр поезд мунтӧдз вит минутаӧн водзджык:
— Колльӧдысьясӧс кора петны вагонысь.
Сійӧ кадӧ, кор пассажиръяс подӧн да машинаясӧн локталӧны вокзалӧ, занимайтӧны вагонъясын местаяс, пукталӧны джаджъясӧ кӧлуйсӧ, толпитчӧны площадкаяс вылын, прӧщайтчӧны, окасьӧны, горзӧны мыйкӧ пӧдса ӧшиньяс пыр, кӧсйысьӧны быд лун гижны гортас — вокзалын ноксьытӧг да шумтӧг мунӧ пассажиръяслы тыдавтӧм удж.
Медвылыс судтаас, комнатаын, кӧні стенъясас ӧшӧдӧма небыд ткань, пукалӧ пызандорса креслӧын железнодорожник формаа морт.
Тайӧ диспетчер, коді веськӧдлӧ поездъяс ветлӧмӧн.
Сійӧ вермӧ сёрнитны аслас участокса любӧй станциякӧд.
А участокыс сылӧн абу ичӧт: медылысса станцияӧдзыс сё километр.
Кор тэныд колӧ звӧнитны ёртыдлы, тэ босьтан аппарат вылысь трубка да набирайтан номер.
Сёрнитігад тэ кутан трубкасӧ сідзи, медым сылӧн ӧтар помыс вӧлі пель дорад, а мӧдыс — вом дорад.
Но диспетчерлӧн телефоныс ньӧти абу сэтшӧм.
Сылы оз позь кутны трубкасӧ киас, сы вӧсна мый киыс сылӧн занят: сійӧ чертитӧ ыджыд бумага лист вылӧ цветнӧй карандашъясӧн поездъяслысь туйяссӧ, кодъяс котӧртӧны ӧні рельсъяс кузя сылӧн участокті.
Тырмымӧн видзӧдлыны тайӧ бумага лист вылас, медым аддзыны, кӧні кутшӧм поезд, ӧдйӧ-ӧ мунӧ сійӧ, оз-ӧ сёрмы, кутшӧм станцияті прӧйдитіс да кутшӧм дінӧ матыстчӧ.
Телефонлысь рожоксӧ, код пыр сёрнитӧ диспетчер, крепитӧма кузь подставка вылӧ, коді вермӧ нюжавны, кыдзи складнӧй метр.
Кыскыштін — и рожокыс вом дорад.
Медым корны кутшӧмкӧ станция, диспетчер бергӧдӧ ичӧтик ящикын ключ, коді сулалӧ сылӧн ки дорын шуйгавылас.
Ящикын татшӧм ключыс уна, и быд дорын — станциялӧн ним.
Тані оз ков босьтны трубка, набирайтны номер.
Бергӧдін ключ, личкин кокнад педаль — и ставыс гӧтов: пызан вылын сулалысь громкоговорительын кылӧ гӧлӧс:
— Сэтшӧмтӧ станция кывзӧ.
Кор колӧ, диспетчер вермас корны ӧтпырйӧ аслас «кругысь», мӧдногӧн кӧ аслас участокысь, став станцияяссӧ.
Медым вӧчны татшӧм «общӧй собраниесӧ», колӧ сӧмын бергӧдны особӧй ключ.
Диспетчер пукалӧ комнатаын ӧтнас, а сёрнитӧ ӧтпырйӧ кызь станцияса кызь дежурнӧйкӧд.
Куим номера поезд сӧмын на локтӧ платформа дорӧ, а диспетчер дасьтӧ нин сылы свободнӧй туй.
Ӧд куим номераыс — сійӧ сэтшӧм поезд, коді должен тӧвзьыны зэв ӧдйӧ, сувтлыны сӧмын ыджыд станцияясын.
Диспетчер вызывайтӧ линиясӧ да сетӧ матысса станцияясса начальникъяслы приказ сетны скорӧй поездлы туй.
Тайӧ пӧрйӧ депоын лӧсьӧдӧны поездлы паровоз.
Но и мича жӧ, но и багатыр жӧ тайӧ «ИС» паровозыс!
Но сійӧ абу сӧмын мича да ён, — сійӧс вӧчӧма сідзи, медым йӧзыслы сэні уджавнысӧ вӧлі кокни.
Мукӧд, важ паровозъясын машинистлӧн отсасьысьлы аслыс колӧ шыблавны зырйӧн топкаӧ из шом.
Сьӧкыд тайӧ уджыс.
Ӧд паровозлы колӧ уна из шом, медым ӧдйӧ нуны сэтшӧм кузь состав.
А «ИС» паровозын из шомыс ачыс мунӧ тендерысь топкаӧ.
Сійӧс вӧтлӧ сэтчӧ да шыблалӧ топкаса решётка вылӧ машина — механическӧй кочегар.
Кыдзи нӧ лӧсьӧдӧны паровозсӧ туйӧ?
Первой сійӧ локтӧ эстакада дорӧ.
А эстакада — сійӧ джуджыд столбъяс вылын сулалысь ичӧтик керка.
Керка пытшкас, ыджыд бункеръясын — уліас воронкаа ящикъясын, — из шом.
Рабочӧй личкӧ рычаг, и бункерысь киссьӧ вылісяньыс паровоз тендерӧ из шом — буретш сы мында, мыйта колӧ.
Паровоз мунӧ водзӧ — колонка дінӧ, и тендерса бакӧ ыльӧбӧн киссьӧ ва...
И со ставыс дась мунігкежлӧ.
Паровоз сулалӧ нин поезд водзын да лолалӧ парӧн.
Пассажиръяс сулалӧны коридоръясын ӧшиньяс дорын.
Колльӧдысьяс петісны вагонъясысь.
Платформа вылын ыджыд часілӧн ӧти стрелкаыс петкӧдлӧ дас кык, а мӧдыс матыстчӧ куимлань.
12 час да 13 минута, 12 час да 14 минута...
Главнӧй кондуктор сулалӧ поездлӧн первой вагон дорын да видзӧдӧ паровоз водзын ылын тыдалысь светофорлӧн гӧрд би вылӧ.
Биыс гӧрд — сідзкӧ, туйсӧ тупкӧма, мунны оз позь.
А тайӧ кадас вокзалса центральнӧй башняын станцияса дежурнӧй бергӧдӧ аппарат вылын вороп.
Аппарат весьтын ыджыд пӧв, код вылын бура тыдалӧ став станцияыс сылӧн туйясӧн, стрелкаясӧн, светофоръясӧн.
Ставсӧ тайӧс петкӧдлӧма абу краскаӧн и абу тушӧн: туйяс пыдди пӧв вылын — векньыдик металлическӧй полоскаяс, светофоръяс пыдди — ичӧтик гӧгрӧс ӧшиньяс сайын зэв ичӧтик электрическӧй лампочкаяс.
Дежурнӧй бергӧдіс вороп.
Орчча дӧска вылын гӧрд би пыдди ӧзйис ичӧтик ӧшиняс турунвиж би.
И сэк жӧ паровоз водзын, светофорын, сідзжӧ ӧзйис турунвиж сигнал.
Главнӧй кондуктор сетӧ свисток.
Паровоз вочавидзӧ гораа тутӧстӧмӧн.
И поезд плавнӧя, быттьӧ неокотапырысь, вӧрзьӧдчӧ места вывсьыс.
Позьӧ думыштны, мый и сылы жаль торйӧдчыны миян каркӧд.
Колльӧдысьяс мунӧны вагон бӧрся, ӧвтчӧны кияснас, чышъянъяснас, шапкаяснас.
Но налы лоӧ восьлавны, а сэсся и котӧртны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Унаӧн пыр жӧ кольччӧны.
А медся томъяс да тэрыбъяс кӧсйӧны котӧртны поездкӧд орччӧн.
Но вӧтчан ӧмӧй сы бӧрся!
А выходнӧй светофорын бара нин гӧрд би.
Тайӧ лоӧ: туйыс занят.
Ӧні мӧд поездӧс оз нин позь мӧдӧдны станциясянь тайӧ жӧ рельсъясыс кузя.
Коді нӧ ӧзтіс гӧрд бисӧ?
Станцияса дежурнӧй?
Эз, тайӧс вӧчис ачыс поездыс.
Кыдзи нӧ сійӧ вӧчис тайӧс?
Тані колӧ шуны, мый кык светофор костті рельсъяс кузя пыр мунӧ электрическӧй ток: ӧти рельс кузя ӧтарӧ, мӧд кузя — мӧдарӧ.
Аслас участокті котӧртігӧн ток веськалӧ сэтшӧм приборӧ, коді ӧзтӧ светофорын лампаяс.
Но со светофор дорӧ воис паровоз.
Сылӧн кыкнан кӧлесаыс да осьыс, код вылын найӧ пукалӧны, — сійӧ быттьӧкӧ пос, коді йитӧ веськыд да шуйга рельссӧ.
И ток, сы пыдди медым мунны кузь туйӧд приборас пыравлӧмӧн, коді включайтӧ светофорын лампаяс, котӧртӧ дженьыд туй кузя, пос кузя, ӧти рельссянь мӧдӧ.
А прибор, кор ток оз кут сэтчӧ воны, вочавидзӧ та вылӧ сійӧн, мый кусӧдӧ турунвиж би да ӧзтӧ гӧрдӧс.
Татшӧм устройствоыслы сетісны кузь ним «автоматическӧй блокировка», сы вӧсна мый сійӧ автоматическӧя, ачыс, «блокируйтӧ», мӧдногӧн кӧ тупкӧ участоксӧ, кор сэті мунӧ поезд.
Пассажиръяс вермасны лоны спокойнӧйӧн.
На водзын турунвиж бияс — туйыс прӧст: та йылысь тӧждысис диспетчер.
А мышкас ӧзйӧ светофорын гӧрд би, кодӧс ӧзтіс ачыс поездыс.
Тані поездъяс зурасьны оз вермыны.
Но, а бӧрсяньыс локтысь поездса машинист кӧ ру либӧ турӧб вӧсна оз казяв светофорсьыс гӧрд бисӧ?
Татшӧм случай вылас паровознӧй будкаын мукӧд приборъяс пӧвстын эм и ичӧтик светофор.
Кор туйвывса ыджыд светофорын ӧзйӧ гӧрд би, сэтшӧм жӧ би ӧзйӧ и паровознӧй будкаын ичӧтик светофорын веськыда машинистлӧн синъяс водзын.
А друг машинист оз казяв ас кадӧ гӧрд сигналсӧ?
Татшӧм йӧзсӧ кӧрт туйяс вылын оз видзны.
Морт, коді нуӧдӧ поезд, должен лоны сюсь, точнӧй, внимательнӧй.
Но ӧд быдӧн вермасны висьмыны, не казявны сигналсӧ не аслас мыж вӧсна.
Сэки мый?
Сэки поездлысь кӧлесасӧ пыр жӧ тормозитас «автоматическӧй стӧрӧж».
Тайӧ абу морт, а сэтшӧм устройство, коді ачыс сувтӧдӧ паровозсӧ, кыдзи сӧмын сійӧ торкас запрет да мунас гӧрд би дінті...
Поезд ӧдйӧ котӧртӧ рельсъяс вывті.
Таркӧдчӧны вагон джодж улын кӧлесаяс.
Ӧшиньясӧд видзӧдчӧны пассажиръяс.
Петя да Ваня — буретш найӧ, кодъяс узисны мамъяслы да кагаяслы комнатаын, — сідзжӧ кӧнкӧ ӧти вагонынӧсь.
Колӧ чайтны, найӧ сюся видзӧдӧны поезд дорті мунысь муяс вылӧ да шензьӧны, мыйла мӧсъяс сэтшӧм ичӧтӧсь да мыйла матысса пуяс котӧртӧны бӧрӧ, а ылысса вӧр быттьӧ тэрмасьӧ вӧтчыны поезд бӧрся.
Пассажир, коді воштыліс вокзалын писӧ, сідзжӧ, кӧнкӧ, тані, эз кӧ сійӧ ылалӧмыс вӧсна коль поездсьыс, кор петавліс ӧти станцияӧ гуляйтыштны.
Вагонъясын сёрнитӧны, лыддьӧны книгаяс, сёйӧны.
Йӧз велалісны поезд дорӧ да чувствуйтӧны сэні асьнысӧ кыдзи гортаныс.
И кӧлесаяс вылын керка-вагонъяслӧн кузь рада тайӧ ичӧтик карыс, кӧні уна сё олысь, тӧвзьӧ рельсъяс вывті лунын и войын, мича поводдя и турӧб дырйи.
Быдса ичӧтик кар тӧвзьӧ зэв ӧдйӧ, грымакылігтыр мунӧ посъяс вывті да тыртӧ шумӧн туннельяс.
И некод оз пов, мый сійӧ зурасяс кытчӧкӧ либӧ путкыльтчас крута бергӧдчигӧн джуджыд насыпь вывсянь увлань.
Тайӧ странствуйтысь ичӧтик карсӧ видзӧны и диспетчер, коді пукалӧ аслас тешкодь телефон дорын, и станцияса дежурнӧй, и машинист, коді сюся следитӧ паровознӧй будкаын приборъяс бӧрся, и железнодорожнӧй картузъяса ещӧ уна мукӧд йӧз.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Ю да кар @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957. 91‒100.}
Ю ДА КАР
Сулаліс коркӧ ичӧтик ю дорын ичӧтик кар.
Ю кузя волывлісны карлань тӧваръяс тыра пыжъяс да баркаяс.
Крут турунвиж берегті лэччывлісны юлань нывбабаяс, кодъяслӧн пельпомъяс вылас вӧліны карнанъяс.
Но кад муніс водзӧ, и кар ӧтлаасьліс матысса сиктъяскӧд.
Туйяс пӧлӧн, кодъяс воисны сылань, стрӧитсисны керкаяс.
И туйясыс вочасӧн лоисны уличаясӧн.
Пу керкаяс пӧвстын то сэні, то тані кыпалісны каменнӧй керкаяс.
Нэмысь нэмӧ кар лои пыр мичаджык да озырджык.
Пыр вылӧджык кыпӧдчисны керкаяс, и пыр унджык вӧлі тайӧ керкаясас йӧзыс.
Кар быдмис, а ю колис важкодьыс.
И карлы юыс лои ичӧт, кыдзи тэныд ичӧт ӧні кольӧм вося дӧрӧмыд.
Ыджыд корабльяс эз вермыны матыстчыны карлань ичӧтик ю кузя.
А уна-ӧ груз босьтлісны ичӧтик пыжъяс?
Да и ваыс карлы эз кут тырмыны.
Йӧз кутісны думайтны: «Карным миян ыджыд да озыр, странаын медся главнӧй кар.
Сылы эськӧ ыджыд ю дорын сулавны, медым локтісны сылань корабльяс став мореяс вылысь.
А сійӧ сулалӧ ичӧтик ю дорын.
Сійӧс и видзӧд, ставнас сійӧс юасны».
Вӧлі тайӧ странаас паськыд, ыджыд ю.
Сэтшӧм паськыд, мый ӧтар берегсяньыс муртса вӧлі тыдалӧ мӧдыс.
Паськыд ва туйӧн муніс сійӧ вӧръяс да степьяс пыр.
А вӧлі сійӧ сэтшӧм джуджыд, мый сы кузя медся гырысь корабльяс вермисны плавайтны.
Юыс быдторйӧн вӧлі бур.
Ӧтитор вӧлі омӧль: столицаӧдз сысянь вӧлі ылын.
Йӧз кутісны думайтны: «Кыдзи эськӧ миянлы ыджыд юсӧ асланым столицалань матыстны?»
Кокни вӧлі шуны тайӧс, да абу кокни вӧчны.
Ӧд карсянь юӧдзыс вӧлі ылын.
Торйӧдісны найӧс пемыд вӧръяс да джуджыд мылькъяс.
Увланьыд ваыд и ачыс визувтӧ, а кыдзи тшӧктыны сійӧс визувтны вывлань?
Мукӧдъяс кӧ татшӧм делӧад эз и босьтчыны: но тайӧ странаас йӧзыс вӧліны аслыспӧлӧсӧсь.
Найӧ и эз татшӧм чудесаяс вӧчавны.
Дружнӧя босьтчисны найӧ уджӧ, и регыд ыджыд юсянь ыджыд карӧдз кутіс мунны джуджыд русло.
Кӧні вӧліны мылькъяс, сэті ваыс ачыс кыпӧдчис зэв ыджыд пос кузя, ӧти тшупӧдсянь мӧдӧ.
Ва пос кузя кутісны локтавны карӧ гырысь корабльяс.
Море берегъясӧдз столицасянь ылын, и век жӧ локтӧны сэтчӧ вит мореысь корабльяс.
Кӧні нӧ тайӧ странаыс?
Тэ ачыд сэні олан.
Медым аддзывны аслад синъясӧн, кыдзи могучӧй Волга юса ва локтӧ Москвалань мылькъяс, вӧръяс да джуджыд сёнъяс вомӧн, колӧ пуксьыны да мунны Химки речнӧй портӧ.
Кымын водзӧджык, сымын унджык веж пуяс да муяс тыдалӧны троллейбус восьса ӧшиньясӧд.
Горький нима улича вылын сійӧс колльӧдӧны кык радӧн сулалысь нинпуяс.
А Ленинградскӧй шоссе вылын нинпуыс сэтшӧм уна, мый найӧ мунӧны оз кык, а некымын радӧн.
Со и медбӧръя остановка.
Юӧдз ылын на, но ставыс висьталӧ ва йылысь.
Парклысь ӧградасӧ мичмӧдӧма якӧръясӧн да якӧрнӧй чепъясӧн, а пыранінас сулалӧ джуджыд подножие вылын нывлӧн фигура, коді кутӧ юр весьтас ичӧтик паруснӧй корабль.
Паськыд аллея мунӧ цветникъяс пӧлӧн ыджыд еджыд пароход кодь зданиелань.
Здание гӧгӧрыс — палубаяс кодь галереяяс.
Шӧрас кыпӧдчӧма нёль пельӧса башня. Сэні эм капитанскӧй мостик кодь балкон.
А мостик весьтын мачта моз кыпӧдчӧ выліас пятиконечнӧй зарни звездаа джуджыд шпиль.
Тэ частӧ волывлін обыкновеннӧй вокзалъясӧ, но речнӧй вокзал тэ эн на аддзыв.
Перронъяс пыдди тані гранитнӧй набережнӧйяс — причалъяс.
Рельсъяс да шпалъяс пыдди ва, код весьтӧд лэбалӧны еджыд каляяс.
Паровозъяс да вагонъяс пыдди еджыд пароходъяс да теплоходъяс.
Теплоход виччысигӧн интереснӧ ветлыны видзӧдлыны грузӧвӧй порт.
Вокзалсянь грузӧвӧй портӧдз мунны колӧ сӧмын некымын минута.
Паськыд асфальтӧвӧй площадка вылын сулалӧны выль автомобильяс, кодъяс сӧмын на воисны Москваӧ, куйлӧны ӧта-мӧд вылӧ тэчӧм автомобильнӧй шинаяс, кодъяс зэв ыджыд резинӧвӧй кӧлачьяс кодьӧсь, кыпӧдчӧны вывлань шобді тыра мешӧк чукӧръяс, дзирдалӧны шонді водзын сов гӧраяс.
Став тайӧ быдсямапӧлӧс вещьяссӧ тані шуӧны ӧти и сійӧ жӧ нимӧн — грузъяс.
Войдӧр речнӧй пристаньясын грузъяссӧ баржаясысь да пароходъясысь петкӧдлісны берегӧ грузчикъяс.
Тайӧ вӧліны ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, ён мускулъяса йӧз.
Кор колӧ вӧлі нуны берегӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд, сьӧкыд ящик, грузчик лажыньтчыліс да сылы лэптылісны тайӧ ящиксӧ мыш вылас.
Колӧ вӧлі не сӧмын вын, но и пельклун, медым пыр жӧ не чегны сюрсалытӧ да не кувны места вылад.
Грузчик муніс шатлалігтыр сходни кузя, старайтчис кыдз позьӧ ӧдйӧджык нуны грузсӧ местаӧдзыс да пуктыны му вылӧ.
Грузчикъяс пӧвстын эз вӧвны нелямын арӧсысь пӧрысьджык йӧз.
Уджыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый дыр сійӧс эз выдерживайтны.
Ӧні миян пристаньясын йӧзлы отсалӧны стальнӧй грузчикъяс.
Найӧтӧ оз тӧдны, мый сэтшӧм мудзӧмыс.
На пӧвстын эмӧсь сэтшӧм силачьяс, кодъяс кокниа босьтӧны палуба вылысь грузӧвик да сувтӧдӧны сійӧс набережнӧй вылӧ.
Со найӧ сувтісны стройӧн берег вылӧ.
Ылісянь кажитчӧ, мый тайӧ сулалӧны бӧр кокъяс вылас кузь сьыліяса руд чудовищеяс.
Тайӧ подъёмнӧй кранъяс.
На пӧвстысь ӧти вӧрзис места вывсьыс да надзӧникӧн мӧдӧдчис рельсъяс вывті.
Выліас, стеклӧа ичӧтик будкаын пукалӧ машинист.
Кран матыстчис причал дорын сулалысь грузӧвӧй теплоходлань да сувтіс.
Кузь сьылі — кранлӧн стрелаыс — бергӧдчис теплоходлань.
И минута мысти ва весьтын ӧшйис воздухӧ рудоват «Победа» машина.
Тайӧ машинаыс эз на ветлӧдлы уличаяс да туйяс кузя, но локтіс нин Горькийсянь Москваӧ ва туйӧд да вуджис воздухӧд теплоход вывсянь берегӧ.
Портын йӧзлӧн эмӧсь и мукӧд отсасьысьяс.
Палуба вылын сулалӧны кран-лилипутъяс да перъялӧны трюмъясысь ящик бӧрся ящик.
Транспортёръяслӧн кузь лентаясыс нуӧны берегӧ мешӧкъяс.
Набережнӧй кузя ӧдйӧ мунӧ трактор кодь гӧрд машина.
Водзсяньыс сылӧн кык стальнӧй ки.
Машина матыстчӧ пӧвлань, код вылын куйлӧны чукӧрӧн автомобильнӧй шинаяс, босьтӧ тайӧ пӧвсӧ аслас стальнӧй кияснас, кыпӧдӧ сійӧс да нуӧ складӧ.
Сэні куйлӧны нин чукӧрын, ӧти вылас мӧд, татшӧм жӧ шинаяс.
Стальнӧй грузчик кыпӧдӧ ассьыс грузсӧ ещӧ вылӧджык да пуктӧ сійӧс медся вылӧ.
Но кад нин бӧр мунны пассажирскӧй вокзалӧ, медым не сёрмыны теплоход вылӧ.
Колӧ шуны, весиг медся ылалысь мортлы сьӧкыд вӧлі эськӧ сёрмыны.
Ӧд радио зэв частӧ терпеливӧя да настойчивӧя повторяйтӧ: «Граждана пассажиръяс!
Заводитісны пуксявны «Леваневский» теплоход вылӧ».
Векньыдик пу пос кузя — трап кузя — пассажиръяс вуджӧны гранитнӧй набережнӧй вылысь теплоходӧ.
Гажа йӧз чукӧр занимайтӧ палубаяс вылын скамьяяс.
Кылӧ кузя тутӧстӧм, быттьӧкӧ теплоход шуӧ Москвалы: «Аддзысьлытӧдз!»
Кажитчӧ, мый набережнӧйыс надзӧникӧн вӧрзьӧ места вывсьыс да мунӧ бӧрӧ.
Быд секундаын пыр паськыдджык лоӧ шыльыд ваыс, коді торйӧдӧ теплоходӧс вокзалысь.
Корма сайын, быттьӧкӧ кык колея, бӧр котӧртӧны береглань кык гы, кодъясӧс кыпӧдіс теплоход.
Шоссейнӧй туйяс вылын машинаяслы туйсӧ индӧны туй пӧлӧн сулалысь ичӧтик столбъяс.
А ва туй вылын столбъяс пыдди и веськыдвывсянь и шуйгавывсянь нюжӧдчисны кык визьӧн еджыд да гӧрд бакенъяс.
Бакен — сійӧ тыртӧм кӧрт ящик, коді сулалӧ якӧр вылын.
Быд бакенын эм электрическӧй пӧнар.
Рытъясын став тайӧ пӧнаръясыс ӧзйӧны, и ва весьтӧд нюжӧдчӧ бияслӧн визь.
Тані он нин вош.
Пӧнаръяслӧн биясыс быттьӧкӧ маякъяс.
Москвасянь Волгаӧдз абу матын: сё кызь кӧкъямыс километр кузьта нюжӧдчис Москва нима канал — искусственнӧй ю, кодӧс вӧчисны сӧветскӧй йӧз.
Обыкновеннӧй ю визувтӧ вылісянь увлань, а улісянь вывлань кыпӧдчыны оз куж.
А искусственнӧй ю Волгасянь Москваӧдз мунігӧн кыпӧдчӧ улісянь вывлань быдса комын квайт метр.
Та могысь нарошнӧ стрӧитӧма зэв ыджыд ва пос.
Со теплоход, коді мунӧ Волгасянь Москваӧ, матыстчис тайӧ поскыслӧн первой тшупӧд дінӧ.
Тайӧ местаас каналсӧ потшӧма воротаӧн.
Быттьӧкӧ мойдын, зэв ыджыд, сьӧкыд воротаяс воссьӧны, и теплоход пырӧ паськыд кузь коридорӧ — шлюзӧ.
Веськыдвылын и шуйгавылын вылӧдз кыпӧдчӧны шлюзлӧн стенъясыс.
abu
А вакӧд ӧтлаын кыпӧдчӧ и теплоход.
Сы водзын бара воссьӧны воротаяс, но мукӧд нин, и судно петӧ шлюзысь.
Тадзи тшупӧдысь тшупӧдӧ кыпӧдчӧ ваыс тайӧ вӧвлытӧм юас.
А тшупӧдъясыс абу посниӧсь — быдын кӧкъямыс метр.
Кыдзи нӧ тшӧктыны васӧ мунны вывлань, став правилӧяслы паныд?
Та могысь шлюзъяс дорын эмӧсь насоснӧй станцияяс.
Сэні ён насосъяс вӧтлӧны васӧ трубаясӧд каналысь шлюзӧ.
А кыдзи нӧ лэччӧны ва пос кузя теплоходъяс, кодъяс мунӧны Москваысь?
Увлань лэччыны — абу вывлань кавшасьны.
Кор теплоход пырӧ шлюзӧ, васӧ лэдзӧны ортсӧ.
Валӧн уровеньыс пыр ӧтарӧ чинӧ.
Теплоход вывсянь кажитчӧ, мый стенъяс лоӧны пыр джуджыдджыкӧсь.
А збыльысьсӧ теплоходыс лэччӧ ваыскӧд ӧтлаын увлань.
Коді нӧ восьтӧ да пӧдлалӧ сьӧкыд воротасӧ, коді приказывайтӧ валы кыпӧдчыны да лэччыны шлюзын?
Тайӧс вӧчӧ морт, коді уджалӧ шлюзса джуджыд башняын.
Сы водзын мраморнӧй стенын стрелкаяса часі кодь приборъяс.
Стен пӧлӧн сувтӧдӧма пӧката пызан, код вылын стрӧг порядокын разместитӧма ичӧтик ӧдзӧс вугъяс кодь управляйтан ключьяс.
Быд вуглӧн аслас делӧ.
Бергӧдан кӧ ӧти вуг, воссясны шлюзъяслӧн воротаясыс; бергӧдан кӧ мӧдӧс, заводитасны уджавны насосъяс.
Башняса морт, кыдзи мойдкывса волшебник, веськӧдлӧ шлюзлӧн став олӧмнас.
Ключьяс бергӧдлӧмӧн сійӧ вермӧ сетны разнӧй машинаяслы кӧкъямыссё ветымын приказ.
Некор на эз вӧвлы свет вылас сэтшӧм каналыс, кыдзи Москва нима канал.
Канал увті котӧртӧны туннельясӧд автомобильяс да трамвайяс.
Канал весьтті мунӧны кӧрт туй посъяс вывті поездъяс.
Волгасянь неылын канал паныдасьӧ Сестра юкӧд.
Медым сетны каналлы туй, юсӧ ковмис йӧртны трубаӧ.
Теплоходӧн кывтігӧн йӧз аддзӧны, кыдзи петӧ канал улысь вӧля вылӧ Сестра ю.
Уна ковмис уджавны йӧзлы, медым стрӧитны канал сылӧн став плӧтинаяснас, водохранилищеяснас, шлюзъяснас, насоснӧй станцияяснас, маякъяснас, пристаньяснас, пассажирскӧй вокзалъяснас.
Медым заставитны Волгаӧс локны московскӧй Кремль стенъяслань, сійӧс ковмис потшны плӧтинаӧн, и сійӧ ёна паськаліс, артмӧдіс сэтшӧм ыджыд искусственнӧй ты, мый сійӧс нимтісны мореӧн: «Московскӧй море».
Пу йывъяс вывті, кодъяс лоисны ва улын, ӧні кывтӧны теплоходъяс.
Канал нуӧ Москвалань васӧ дас кыкпӧв унджык сы серти, мыйта сетліс войдӧр Москва-ю.
Эм му шар вылын знаменитӧй Панамскӧй канал.
Сійӧ йитӧ кык океан — Великӧй да Атлантическӧй.
Сійӧс стрӧитісны комын воысь дырджык.
А Москва нима канал, коді нелямын сизим километрӧн кузьджык, стрӧитісны сӧмын нёль во да кӧкъямыс тӧлысь.
Кор теплоход палуба вывсянь видзӧдан шыльыд ва вылӧ, кӧні отражайтчӧны берегъяслӧн турунвиж пӧкатъясыс, сьӧкыд представитны аслыд, мый вӧчсис тані каналсӧ стрӧитігӧн.
Каналлӧн кодйӧм пӧкатъясын асывсянь войӧдз уджалісны му кодъян мощнӧй машинаяс.
Тутсісны паровозъяс, кодъяс новлісны му тыра поездъяс.
Каналлӧн кос пыдӧсті ветлӧдлісны грузӧвикъяс, йӧз.
Лун бӧрся лун, тӧвся кӧдзыд и гожся жар дырйи, строительяс упорнӧя мунісны водзӧ, венісны став препятствиеяссӧ: мылькъяс, джуджыд сёнъяс, зыбучьяс.
Москвасянь неылын налы туйсӧ потшисны мылькъяс.
Но йӧз эз бӧрыньтчыны, эз кытшовтны мылькъяссӧ, а вундісны гӧрасӧ сэтшӧм джуджыд выемкаӧн, кытчӧ тӧрис эськӧ вит судта керка.
Москва нима канал стрӧитӧм — сійӧ зэв ыджыд уджлӧн юкӧн, кодӧс вӧчӧны сӧветскӧй йӧз.
Волга вылын ӧти бӧрся мӧд кыптӧны плӧтинаяс да гидростанцияяс.
На пӧвстысь медся ыджыдъяссӧ лоӧ стрӧитӧма Куйбышев да Сталинград каръяс дорын.
Татшӧм гырысь гидростанцияясыс миян планета вылын эз на вӧвны.
Электрическӧй ток мунас Куйбышевсянь да Сталинградсянь и Москваӧ, и Поволжьеса каръясӧ, и колхозъясӧ, кодъяс Волга берегъяссянь уна сё километр сайынӧсь.
Волгаса валӧн выныс заставитас тӧвзьыны кӧрт туйяс вывті электрическӧй поездъясӧс, кутас уджӧдны заводъясын станокъяс да муяс вылын электрическӧй тракторъяс.
Плӧтинаяс кыпӧдасны васӧ вылӧ да пӧртасны юсӧ паськыд тыяслӧн визьӧ.
Капитанъяслы оз лоны сэсся страшнӧйӧсь ляпкыдінъяс, кытчӧ войдӧр эз ӧтчыд сибдывны суднояс.
Ыджыд волжскӧй теплоход палуба вывсянь пассажиръяслы кутас кажитчыны, мый найӧ кывтӧны море кузя.
Тӧла поводдя дырйи тыяс-водохранилищеяс вывті кутасны мунны радъясӧн джуджыд гыяс.
Ковмас стрӧитны сэтшӧм суднояс, медым найӧ эз повны бушколысь.
Войнас корабльяслы туйсӧ кутасны югдӧдны яркӧй прожекторъяс.
Тӧвнас водохранилищеясті мунасны ледоколъяс.
Найӧ кутасны кавшасьны нырнас йи вылӧ, жугӧдлыны сійӧс асланыс сьӧктанас да писькӧдны корабльяслы туй.
Гожся жар кадӧ Волгаса ва мунас тыяс-водохранилищеясысь канал кузя муяс вылӧ.
1952 вося июль 27 лунӧ миян став страна торжественнӧя празднуйтіс В. И. Ленин нима Волго-Донскӧй канал восьтӧм.
Тайӧ каналыс йитіс кык могучӧй ю — Волгаӧс да Донӧс.
Корабльяс мунӧны нин Москваысь Ростов-на-Дону карӧ ва туйӧд, коді куим тысяча кыксё ветымын километр кузьта.
Москва нима каналысь петӧм бӧрын теплоход мӧдӧдчӧ Волга кывтыд Горькийлань, мунӧ Куйбышевскӧй да Сталинградскӧй гидроэлектростанцияяслӧн стрӧитсьысь плӧтинаяс дорті, а сэсся бергӧдчӧ рытыввылӧ, Волго-Донскӧй канал кузя.
Шлюзъяслӧн поскӧд теплоход кыпӧдчӧ Волга да Дон костса водоразделӧ, а сэсся лэччӧ выль Цимлянскӧй мореӧ, коді лои сы бӧрын, кор Донӧс потшисны плӧтинаӧн Цимлянская станица дорын.
Сэтысянь абу нин ылын и Ростовӧдз.
А Ростовсянь позьӧ кывтны водзӧ Чёрнӧй море кузя Батумиӧ, Сочиӧ, Одессаӧ.
Тадзи Москва лои вит морелӧн портӧн.
Войдӧр сэтысь позьӧ вӧлі мунны ва кузя Балтийскӧй, Белӧй да Каспийскӧй мореясӧ.
А ӧні, кор заводитчис Волго-Дон вылын навигация, Москвасянь ва туй воссис сідзжӧ Чёрнӧй да Азовскӧй мореясӧ.
Абу кокни потшны плӧтинаясӧн паськыд юяс, вӧчны искусственнӧй мореяс — водохранилищеяс да писькӧдны сэтшӧм каналъяс, кыдзи Волго-Дон.
Но миян строительяслӧн эм ставыс, мый та вылӧ колӧ: и тӧдӧмлунъяс, и опыт, и делӧ радейтӧм, и вынйӧра машинаяс.
Босьтны кӧть восьлалысь экскаватор.
Сійӧ вит судта керка ыджда.
Сылӧн кӧшыс сэтшӧм ыджыд, мый сэтчӧ тӧрас легкӧвӧй автомобиль.
Стальнӧй ки, кӧні экскаватор кутӧ тайӧ кӧшсӧ, квайтымын вит метр кузьта.
А кутшӧмӧсь тайӧ грӧмадинаыслӧн кокъясыс!
Кок лапа пыддиыс зэв ыджыд, пытшсяньыс тӧщӧ балка.
Оз ӧдйӧ вештав коксӧ тайӧ стальнӧй чудовищеыс.
Но зато и воськолыс сылӧн абу ичӧтик — дзонь кык метр.
Машинаӧн веськӧдлӧ оз прӧстӧй машинист, а инженер, коді помаліс институт.
Сы водзын управляйтан пульт вылын — кнопкаяс.
Тайӧ кнопкаяссӧ личкалӧмӧн сійӧ заставляйтӧ восьлалысь великанӧс босьтны ӧтпырйӧ дас нёль кубометр му да вуджӧдны сійӧс бокӧ сё ветымын метр ылнаӧ.
А кутшӧм гырысь землесоснӧй снарядъяс уджалӧны миян плӧтинаяс стрӧитанінын!
Ӧти татшӧм машинаыс вермӧ перйыны суткиӧн тысяча вагон му.
Морт, коді сулалӧ чудовище мыш вылын центральнӧй рубкаын, кнопкаяс личкалӧмӧн веськӧдлӧ вынйӧра электрическӧй двигательясӧн.
Кодйыны кӧ мусӧ обыкновеннӧй зырйӧн да новлыны телегаӧн, ковмис эськӧ комын вит тысяча землекоп да дас вит тысяча вӧв, медым вежны тайӧ ӧти машинасӧ.
Татшӧм машинаясыс некор на эз вӧвлыны.
И абу дивӧ: ӧд йӧз некор на эз решайтлыны татшӧм могъяссӧ да эз перестраивайтлыны ассьыныс странасӧ татшӧм ӧдйӧ да татшӧм зэв ыджыд пространство вылын.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Школа йылысь висьт @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 101‒108.}
ШКОЛА ЙЫЛЫСЬ ВИСЬТ
Эм миян улича вылын здание, кодӧс кокни аддзыны, он кӧть весиг помнит адрессӧ.
Сійӧс пыр жӧ позьӧ тӧдны паськыд кильчӧ да гырысь, частӧ сувтӧдлӧм ӧшиньяслӧн куим рад серти.
Татшӧм ӧшиньяссӧ да татшӧм кильчӧсӧ он аддзы улича вылын некутшӧм мӧд керкаысь.
Но эм тані ещӧ ӧти вернӧй примета: паськыд кильчӧ дінӧ быд асыв чукӧртчӧны быдласянь кианыс сумкаяса челядь.
Тані и вывеска вылас оз ков видзӧдны.
Пыр жӧ тӧдчӧ, кутшӧм тайӧ здание.
Свет вылын ставторйыслӧн эм история.
Эм аслас история и школалӧн.
Тэ, вермас лоны, думайтан, мый школаясын пыр вӧліны партаяс да класснӧй дӧскаяс, гырысь залъяс да паськыд коридоръяс, библиотекаяс да физическӧй да быдсямапӧлӧс мукӧд приборъяса кабинетъяс?
Эз, войдӧр школа вӧлі мӧдпӧлӧс да велӧдчисны сэні мӧдногӧн.
Вай мунам тэкӧд сразу нёльсё кымын во бӧрӧ...
— Буки-аз — ба.
Веди-аз — ва.
Глаголь-аз — га...
Мый тайӧ?
Кутшӧм кыв вылын?
Некыдз он гӧгӧрво.
Кӧть нин мед сёрнитіс кодкӧ ӧтнас, а то горзӧны ставныс ӧтпырйӧ, да ещӧ оз ӧтвылысь.
Матыстчам керкалань.
Гашкӧ, мыйкӧ и гӧгӧрвоам.
Гӧлӧсъяс лоины гораджыкӧсь, а гӧгӧрвоны век жӧ нинӧм оз позь.
— Буки-рцы-аз — бра.
Глаголь-веди-аз — гва.
Добро-веди-аз — два...
Добро, два, глаголь — быттьӧкӧ роч кывъяс, а смыслсӧ век жӧ он гӧгӧрво.
Видзӧдлам калькалӧм ӧдзӧсӧд, кытысь кылӧ тайӧ тешкодь хорыс.
Кузь пызан сайын пукалӧны скамьяяс вылын коклябӧрӧдзыс кутшӧмкӧ тешкодь кафтанъяса челядь.
Ӧдзӧслань матынджык — поснияс, а кымын водзӧджык, сымын гырысьджыкъяс.
Гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ горзӧны хорӧн найӧ, кодъяс посниджыкӧсь.
Пельӧсын ӧбраз улын — ыджыд еджыд тошка старик.
Сійӧ сідзжӧ кузь кафтана.
Сы водзын, киас книга кутігтыр, сулалӧ детинка да мыйкӧ тэрыба лыддьӧ.
— Колӧ лабутнӧя лыддьыны!
— грознӧя торкӧ сійӧс старик.
— А ноко, выльысь лыддьы.
Да тайӧ школа!
Абу миян ӧнія школа, а сэтшӧм, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Видзӧдлам книгаӧ, коді куйлӧ пызан вылын ӧти велӧдчысь водзын.
Листбок вылас гырысь букваяс да орччӧн гижӧдъяса картинкаяс.
Тайӧ, тыдалӧ, букварь.
И букваясыс сэні абу сэтшӧмӧсь, кыдзи ӧні, и кывъясыс важӧсь, а гӧгӧрвоны век жӧ позьӧ.
Со и кутшӧмкӧ стихъяс.
Мый йылысь нӧ найӧ?
<rus>Розгою дух святый детище бити велит,</rus>
<rus>Розга убо ниже мало здравия вредит,</rus>
<rus>Розга разум во главу детям вгоняет,</rus>
<rus>Учит молитве и злых всех встягает...</rus>
Но челядь тӧдмасьӧны розгакӧд оз сӧмын книга серти.
Учитель оз радейт шуны кыкысь ӧти и сійӧ жӧ торсӧ.
Сійӧ лыддьӧ розгасӧ аслас медбур отсасьысьӧн да быд минутаӧ пӧвсалӧ челядьӧс.
Партаяс тайӧ школаас абуӧсь.
Ӧти кузь пызан сайын тані ӧтпырйӧ велӧдчӧны гырысь и посни челядь.
Сэк, кор посньыдъяс вӧчӧны букваясысь «складъяс»: буки-аз — ба, веди-аз — ва, гырысьясыс прӧститчисны нин букваркӧд да зубритӧны мӧд книга, «часослов» серти, молитваяс либӧ гижалӧны азбукаысь «прописьяс» — быдсяма поучениеяс да изречениеяс.
«Кисьмытӧм виноград абу юмов, том морт абу вежӧра».
Либӧ:
«Коді кӧсйӧ уна тӧдны, сылы колӧ этша узьны, а мастерлы угождайтны».
Мастерӧн шулісны сэки учительӧс.
Сылы колӧ вӧлі угождайтны оз сӧмын зіля велӧдчӧмӧн да асьтӧ бура кутӧмӧн, но и праздникъяс кежлӧ пӧдаркияс вайӧмӧн.
Учительлы мынтысисны эз сӧмын деньгаӧн, но и сёянӧн — няньӧн да выйӧн, уткаясӧн да порсьпиянӧн.
Кор ученик помавліс ӧти книга да босьтчывліс мӧдӧ, сійӧ вешйыліс скамья вылын учительлань матӧджык.
Тайӧ, миян ногӧн, ӧніяногӧн, сійӧ вуджис мӧд классӧ.
Тайӧ луннас сійӧ вайліс учительлы рок гырнич да гривна деньга, кодӧс вӧлі гартыштӧма бумагаӧ.
Став велӧдчысьяслы вӧлі ыджыд развлечениеӧн, кор школаӧ вайӧдлісны выль мортӧс.
Писӧ киӧдыс кутігтыр бать пырас керкаӧ, пернапасасяс ӧбразъяс водзын да улӧдз копыртчылас учительлы.
Та бӧрын найӧ заводитлісны «рядитчыны» — сёрнитчыны сы йылысь, мыйӧ велӧдас учитель детинкасӧ да уна-ӧ босьтас таысь.
Сёрнитчӧм бӧрын кикутлісны, быттьӧкӧ ӧтиыс мыйкӧ вузаліс рынок вылын, а мӧдыс ньӧбис.
Учительлы кок улӧдзыс копыртчылӧм бӧрын новичок перйыліс питшӧг сайсьыс водзвыв заптӧм указка.
Учитель сетліс сылы букварь да пуксьӧдліс кузь пызан помӧ, ӧдзӧссянь неылӧ.
Помасьлытӧмӧн кажитчыліс новичоклы первой велӧдчан луныс.
Гортаныс сёйыштны ветлӧм бӧрын челядь бӧр волісны школаӧ.
Гортӧ урокъяс эз сетсьывны.
Зато школаын велӧдчылісны асывсяньыс сизим кымын чассянь пемдытӧдзыс.
И со помасис школьнӧй лун.
Но гортаныс разӧдчытӧдз велӧдчысьяслы колӧ вӧлі кӧртавны книгаяс вылысь застёжкаяссӧ (сэки переплётъяслӧн вӧліны застёжкаяс) да пуктыны книгасӧ джаджйӧ.
Гортӧ книгаяс эз босьтлыны.
Сэсся колӧ вӧлі чышкыны джодж, бус, вайны юкмӧсысь ва.
Прӧщайтчигӧн учитель внушайтіс челядьлы, медым гортаныс найӧ мунісны «смирениеӧн» ӧта-мӧдсӧ тойлавтӧг, изъясӧн шыбласьтӧг.
А асывнас муртса югдас — бара школаӧ.
Сьӧкыд вӧлі велӧдчыны сійӧ кадас.
Ставсӧ зубритісны наизусть кывйысь кывйӧ.
Миян коді кужӧ лыддьыны ӧти книга, лыддяс и мӧдӧс.
А сэки сійӧ мортыс, коді велӧдіс на память «часослов», вермис не гӧгӧрвоны «псалтырь».
Ӧд книгаяссӧ тайӧс абу вӧлі печатайтӧма типографияын, а гижӧма кипомысь, и переписчик омӧля тӧждысис аслас лыддьысьысь йылысь: рукописьын мукӧддырйиыс не сӧмын эз вӧв торйӧдӧма кывъяссӧ, но и быдса фразаяс мунісны некутшӧм точкаястӧг да запятаяястӧг, сувтлытӧг, ӧти бӧрся мӧд.
Со и видлы лыддьыны мытшласьтӧг татшӧм книгасӧ да ни ӧтчыд не тӧдмасьны розгакӧд.
Ещӧ сьӧкыдджык вӧлі велӧдчыны артасьны.
Лыдпасъяс пыдди вӧліны букваяс.
Буква А петкӧдліс единица, Б — двойка, В — тройка.
Но букваясыс тырмӧ вӧлі сӧмын единицаяслы, десяткаяслы да сотняяслы.
Ковмыліс содтавны значокъяс.
Например, круг шӧрын буква А петкӧдлӧ вӧлі дас тысяча, кругыс кӧ вӧлі точкаясысь — тайӧ вӧлі сё тысяча, а дженьыдик визьясысь круг петкӧдліс миллион.
Кутшӧмджык вӧлі содтавны да чинтавны числӧяс, кодъясӧс гижӧма татшӧм способӧн?
Кӧсъян али он и тані ковмыліс зубритны наизусть.
Этша вӧлі сійӧ кадас грамотнӧй йӧзыс.
Да мый сёрнитны сы йылысь, мый вӧлі некымын нэм сайын!
Юасьны кӧ старикъяслысь, найӧ висьталасны, мый сӧмын на некымын дас во сайын эз быд детинкалы либӧ нывкалы удайтчывлы веськавны школаӧ.
Эм миян тӧдса старушка.
Лыддьысьны сійӧ велӧдчис дзик на неважӧн.
Эз кокниа сійӧ велав таӧ: томдырйиыд паметьыд бурджык.
Мыйла нӧ сылы эз удайтчы велӧдчыны челядьдырйиыс?
Школаыс матігӧгӧрас эз вӧв?
Сійӧ вернӧ, мый школаыс налӧн сиктсянь вӧлі ылын — верст сизим сайын, да ещӧ нюр вомӧн колӧ вӧлі мунны.
Но эз таын вӧв делӧыс.
Кор сійӧ вӧлі ичӧт на, то частӧ корліс мамыслысь:
— Лэдз менӧ школаӧ.
— А мыйӧн нӧ тэ мунан?
Тэнад и сапӧгыд абу и пасьыд омӧлик.
— Но кыдзкӧ-мыйкӧ муна.
— Да кытысь нӧ тайӧс аддзылӧма, медым нывкаясӧс велӧдны!
Детинкаяс и то оз ставныс ветлыны.
А нывкалы тайӧ и дзик нинӧмла.
Быдман — верӧссайӧ мунан.
Кага видзны тэ и ӧні кужан.
Мыйла нывкалы грамотаыс?
Но нывка сэтшӧма корис мамыслысь, мый сійӧ медбӧрын сӧгласитчис:
— Но ладнӧ!
Велӧдчан, лоӧ кодлы покойникъясӧс сьылӧдны.
Сэки нин нывка ачыс ӧткажитчис велӧдчӧмысь: страшнӧ кажитчис сылы сьылӧдны покойникъясӧс.
Вӧлі сылӧн вок.
Сійӧ сідзжӧ пыр вӧзйысис школаӧ.
И сійӧс первойсӧ эз кӧсйыны лэдзны.
— Салдатӧ мунан — сэні велӧдасны.
А гортад и книгаястӧг делӧыс уна.
Но вокыс эз лэдзчысь.
И со мӧдӧдісны сійӧс школаӧ.
Кӧть и сьӧкыда, но вурӧдісны сапӧг.
Ньӧбисны грифельнӧй пӧв да грифель; мамыс вурис лӧскутъясысь сумка — грифельнӧй пӧвсӧ да букварсӧ новлӧдлыны.
Заводитіс детинка ветлӧдлыны школаӧ.
Да эз зэв ёна кажитчы сійӧ сылы.
Мыйкӧ кӧ абу сідз — учитель колскӧбтас юрад линейкаӧн.
А то лыа вылӧ сувтӧдас пидзӧсчаньӧн.
Гырысь лыа — изъяс сора — кисьтасны мешӧкӧ да тайӧ мешӧк вылас и сувтӧдасны.
Доймӧ вӧлі.
Кымынысь шыбитлісны челядь тайӧ ненавистнӧй мешӧксӧ кытчӧкӧ кустъяс пиӧ!
Но лыаыс ю берег дорын вӧлі уна.
Вошӧм мешӧк пыдди лоліс выль.
Ветлӧдліс детинка школаӧ куим во — сиктса школаясын сэки вӧлі куим класс.
Окота вӧлі сылы ещӧ велӧдчыштны, да некӧн.
Ӧні быдӧнлы колӧ сизим, а то и дас класс помавны, а коді радейтӧ наука, вермас бӧрынджык ещӧ институтӧ, университетӧ мунны.
А сэки сиктса школа вӧлі кыдзи тупик — мунны сэтысь некытчӧ.
Велалін кӧ, шуам, муртса артасьны, лыддьысьны да гижны, верман крест пыдди ассьыд кырымпастӧ пуктыны, но и ладнӧ, тырмас тэныд.
Сьӧкыд вӧлі сійӧ кадас крестьяналӧн да рабочӧйяслӧн челядьлы писькӧдчыны наукаӧ.
Средньӧй школаын — гимназияын либӧ реальнӧй училищеын — шоча позьӧ вӧлі аддзыны заводса рабочӧйлысь писӧ, а крестьяналӧн пиян йылысь и сёрнитны нинӧм.
А ӧні миян став челядьыс долженӧсь велӧдчыны.
Кымын школа стрӧитӧма бӧръя дас вояс чӧжӧн не сӧмын каръясын, но и сиктъясын!
Сӧмын на петӧ вӧр сайысь кӧдзыд руа воздухын тӧвся гӧрд шонді, а сиктъясса уличаясті, посёлокъясті, лымйӧн тырӧм юяслӧн йи вывті мунӧны нин чукӧръясӧн школьникъяс.
Ылӧдз кылӧны налӧн лэчыд, гажа гӧлӧсъясыс.
Со тыдовтчис нин керка вевтъяс весьтын джуджыд кирпичнӧй здание — сиктын медся ыджыд здание.
Челядь гордитчӧны асланыс школаӧн — сылӧн просторнӧй классъясӧн, паськыд коридоръясӧн, гимнастическӧй залӧн, библиотекаӧн, кӧні сы мында интереснӧй книгаяс, кабинетъясӧн, кытчӧ чукӧртӧма быдсямапӧлӧс хитроумнӧй научнӧй приборъяс, мастерскӧйясӧн, живӧй уголокӧн, кӧні олӧны лэбалысь, плавайтысь да котралысь пӧткаяс да зверьяс.
Карса школьникъяслы, колӧ чайтны, кажитчис эськӧ тешкодьӧн, мый класс ӧшиньясӧд тані тыдалӧны оз паныда сулалысь керкалӧн стенъясыс, а ылысса вӧръяс да муяс.
Неживӧй природа кузя урок вылын кодкӧ челядь пӧвстысь перйӧ зепъяссьыс ракушкаяслӧн отпечатокъяса изъяс, кодъясӧс аддзис ю берегысь.
А кор мунӧ сёрни пӧлезнӧй быдмӧгъяс йылысь, учитель пызан вылын красуйтчӧны яблӧкъяс да грушаяс, кодъясӧс быдтісны том мичуринецъяс школьнӧй садйын.
Миян став челядь ветлӧны школаӧ.
Некод оз коль неграмотнӧйӧн.
Да мӧдног и оз позь.
Ӧд миян странаын олӧм подулас — наука.
Наукатӧг и завод он стрӧит, и канал он писькӧд, и он чукӧрт колхознӧй муяс вылысь ыджыд урожай.
Наука отсалӧ миянлы став миян делӧясын да уджъясын.
И наукаӧ первой тшупӧдыс — сійӧ школа.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Книжнӧй кар @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 109‒115.}
КНИЖНӦЙ КАР
Абу сэтшӧм кокни кытшовтны му шар гӧгӧр, мунны полюсӧдз, кыпӧдчыны медся джуджыд гӧра йылӧдз, писькӧдчыны океан пыдӧслань.
Но путешествуйтны позьӧ и места вывсьыд вӧрзьывтӧг.
Татшӧм путешествиеыс вылӧ оз ков ни корабль, ни самолёт.
Сулалӧ сӧмын босьтны киад книга, кыдзи сійӧ ӧти здукӧн вуджӧдас тэнӧ и полюс вылӧ, и гӧра йылӧ, и океан пыдӧсӧ.
Абу сэтшӧм корабль и абу сэтшӧм самолёт, кодъяс вермисны эськӧ нуны мортӧс сэтчӧ, кытчӧ нуӧ сійӧс книга.
Тэнад эм книгаяс тыра аслад джадж.
На пӧвстысь медся радейтанаяссӧ тэ сы мындаысь нин лыддьылін, мый тӧдан наизусть.
Тэнад мамыд норасьӧ, мый тэныд книгаяссӧ оз вермы заптыны.
Но, шуд вылӧ, тэ лоин ӧні школьникӧн да гижсин настӧящӧй библиотекаӧ.
Ветлыны сэтчӧ абу ылын: колӧ мунны сӧмын некымын керка кост.
Лыддьысян залын кузь пызанъяс сайын пукалӧны челядь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый пӧшти став местаясыс занятӧсь, комнатаын сэтшӧм лӧнь, быттьӧ сійӧ тыртӧм.
Сӧмын шочиника кылӧ кодлӧнкӧ шӧпкӧдчӧм либӧ листбокъяслӧн кышакылӧм.
Лыддьысьысьяс вылӧ стенъяссянь ошкӧмӧн видзӧдӧны писательяс: Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Горький...
Тышкасьны медся ёна радейтысьяс да буянъяс кутӧны тані асьнысӧ кыдзи примернӧй детинкаяс.
И абу дивӧ.
Налы абу вильшасьӧмӧдз!
Книга лыддигӧн найӧ ветлӧны кималасӧн мупытшса пещераяслӧн переулокъясӧд, либӧ стрӧитӧны овтӧм ді вылын пыж, либӧ путешествуйтӧны сибирскӧй тайгаӧд Гайдар повестьысь Чуккӧд да Геккӧд ӧтлаын.
Библиотекаса джаджъясын книгаыс зэв уна.
Кыдзи нӧ библиотекарь аддзӧ буретш сійӧ книгасӧ, коді ӧні колӧ?
Та вылӧ сылӧн эм каталог.
Тайӧ — книгаяс мирті туй индалысь.
Каталог видлалігӧн библиотекарь корсьӧ книгалысь нимсӧ да сылысь адрессӧ: сэтшӧмтӧ шкап, сэтшӧмтӧ джадж.
Библиотекаын джаджйыс да шкапыс уна.
Но кутшӧм ичӧтик кажитчис эськӧ тэныд библиотекаыс, тэ кӧ волін эськӧ Ленин нима библиотекаӧ!
Москваын эм зэв ыджыд руд керка, коді абу мукӧд керкаяс кодь.
Сійӧ сэтшӧм джуджыд, мый тэнад уси эськӧ юрсьыд шапкаыд, тэ кӧ кутін эськӧ лыддьыны судтаяссӧ — улісяньыс медся выліӧдзыс.
Ӧшиньясыс керкаас сэтшӧм уна да на костын простенокъясыс сэтшӧм векньыдикӧсь, мый став стеныс кажитчӧ руд каменнӧй переплёта сплошнӧй зэв ыджыд ӧшиньӧн.
Мукӧд керкаясас и ӧшиньясыс и простенокъясыс ёна паськыдджыкӧсь.
Да и этажъясыс ӧта-мӧдсьыс ылынджыкӧсь.
Ортсысянь видзӧдігӧн весиг и дӧгадайтчыны сьӧкыд, мый сэні, тайӧ стен саяс, коді дзирдалӧ уна сё стеклӧӧн.
Коді олӧ джуджыд, векни ӧшиньяса тайӧ таинственнӧй керкаас?
Сэні олӧны оз йӧз, а книгаяс.
Зэв ыджыд руд здание — сійӧ Ленин нима библиотекалӧн, мирын медся ыджыд библиотекалӧн книгохранилище.
Тані видзӧны уна миллион книга — ёна унджык сы серти, мыйта олӧ Москваын йӧзыс.
Книгохранилище — сійӧ зэв уна уличаяса да переулокъяса настӧящӧй книжнӧй кар.
Быд судтаын шӧртіыс мунӧ главнӧй улича, а сысянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ кежӧны переулокъяс.
Переулокъяс пӧлӧн, быттьӧ керкаяс, сувталӧмаӧсь книжнӧй шкапъяс.
Коді сӧмын оз ов тайӧ карас!
Мича, зӧлӧтитӧм томкӧд орччӧн сулалӧ скромнӧй, пыр новлан паськӧма вӧсньыдик книга.
Оз шоча овлы, мый татшӧм скромнӧй книгаыс ёна вежӧраджык да вермас висьтавны сылӧн кыз зӧлӧтитӧм сосед серти унджык.
Важ, ёна нин вӧдитӧм книгаяс, кодъяс мунісны уна лыддьысьысьяслӧн ки пыр, сулалӧны орччӧн выль книгаяскӧд, кодъяс сӧмын на петісны типографияысь.
Эмӧсь тані книгаяс, кодъясӧс шоча босьтлӧны джаджъясысь, сы вӧсна мый найӧс лыддьӧны омӧля.
А эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъясӧс частӧ корӧны лыддьысьысь дінӧ.
Найӧ частӧ путешествуйтӧны книжнӧй карысь читальнӧй залӧ.
Гӧгӧрвоана, книгаяс асьныс ветлыны оз кужны.
Найӧс лоӧ новлӧдлыны.
Книжнӧй карса главнӧй улича кузя, быттьӧ автобусъяс, котӧртӧны бӧрӧ и водзӧ ручнӧй тележкаяс.
Тележкаяс вылын нуӧны книгаяс лифтсянь джадж дінӧ.
Но книжнӧй карын транспортлӧн главнӧй видыс — сійӧ электрическӧй кӧрт туй.
Сійӧ мунӧ книжнӧй карсянь читальнӧй залъясӧ.
Сы кузя ветлӧны бӧрӧ и водзӧ ичӧтик электрическӧй поездъяс.
Быд поездын — кык ичӧтик вагон.
Вагонъясас путешествуйтӧны бара жӧ оз йӧз, а книгаяс.
Поезд ӧдйӧ тӧвзьӧ, тотшкӧдӧ кӧлесаяснас.
Станцияын сійӧ сувтлӧ да босьтӧ пассажиръясӧс.
Минута кымын сулалыштӧм бӧрын сійӧ бара вӧрзьӧ туйӧ.
Станцияыс нёль, а туйлӧн кузьтаыс — нёльсё метр, тэнад кӧкъямыссё воськов.
Кыдзи прамӧй карын, тані эмӧсь и милиционеръяс, и пӧжарнӧйяс, и почта, и книгаяслы больнича.
Пӧжарнӧйяс следитӧны порядок бӧрся, видзӧдӧны, медым некод эз куритчы.
Кор куритан, верман уськӧдны истӧг тув либӧ чигарка пом!
Ковмас кӧ, тані водзвыв дасьтӧма билы паныд оружие: кузь рукавъяса пӧжарнӧй кранъяс да огнетушительяс.
Мукӧддырйи овлывлӧ, мый кутшӧмкӧ важ книга локтӧ книжнӧй карӧ калечитчӧм, ранитчӧм.
Дыр олігас сылы унатор ковмис аддзывны.
Книга коркаыс бакшасьӧма сырость вӧсна.
Сылӧн листбокъяс пельӧсъясын тыдалӧны розьяс — тайӧ шыръяслӧн ёсь пинь туйяс.
Татшӧм книгасӧ пыр жӧ мӧдӧдӧны книжнӧй больничаӧ.
Сэні сійӧс весалӧны бакшасьӧмысь, клеитӧны косявлӧм листъяссӧ.
Книга кӧ воис пасьтӧм, сійӧс пасьтӧдӧны.
Книжнӧй карын эм мастерскӧй, кӧні уджалӧны книжнӧй портнӧйяс.
Найӧ вурӧны книгаяслы паськӧм — калинкорысь, кучикысь.
Книгаяссӧ тані видзӧны, медым найӧ дырджык олісны, дырджык служитісны йӧзлы.
Книгаяслӧн врагъяслы — гагъяслы, шыръяслы, книжнӧй номыръяслы — книжнӧй карӧ пырны стрӧга запретитӧма.
Медым книга эз висьмы, сійӧс видзӧны сыростьысь.
Библиотекаса работникъяс видзӧдӧны сы бӧрся, медым книжнӧй карын поводдяыс тӧлын и гожӧмын вӧлі ӧткодь — эз вывті кӧдзыд, эз вывті уль руа.
Тані быдлаын ӧшалӧны стенъясас градусникъяс да ещӧ сэтшӧм приборъяс, кодъяс петкӧдлӧны, лоӧ-ӧ воздухыс косджык либӧ ульджык.
Книжнӧй карын эм и почта.
Кор лыддьысян залын колӧ кодлыкӧ книга, лыддьысьысь корӧ сійӧс ас ордас письмӧӧн.
Письмӧас сійӧ гижӧ книгалысь нимсӧ да адрессӧ: книжнӧй карса кутшӧм улича вылын да кутшӧм керкаын сійӧ олӧ.
А лыддьысьысь кӧ оз тӧд адрессӧ, сійӧ мӧдӧдӧ письмӧсӧ «адреснӧй столӧ».
Сэні пукалӧны йӧз, кодъяс сӧмын сійӧс и вӧчӧны, мый корсьӧны книгаяслысь адресъяс.
Налӧн эм карточкаяса уна ящикъяс.
Быд карточка вылӧ гижӧма книгалысь нимсӧ да адрессӧ.
Ящикъясын карточкаясыс сулалӧны оз кыдзи веськалӧ, а порядокӧн, букваяс серти: первой буквасянь — А-сянь медбӧръя букваӧдз — Я-ӧдз.
Адреснӧй столысь письмӧсӧ мӧдӧдӧны почта вылӧ.
А почтаыс — муувса станцияын, книжнӧй карын.
Сэні письмӧяссӧ босьталӧны вагонъясысь да пукталӧны кокни алюминиевӧй трубочкаясӧ.
Быд трубочка мӧдӧдӧны вывлань — сійӧ судтаас, кодӧс индӧма адресын.
Та могысь книжнӧй карын лӧсьӧдӧма подъёмнӧй машина — лифт кодьӧс: улісянь выліӧдзыс став судтаяс пыр котӧртӧ паськыд лента.
Лента вылас эмӧсь кольчаяс, кытчӧ сюялӧны трубочкаяссӧ, да ещӧ зепъяс, медым пуктавны сэтчӧ книгаяссӧ.
Лентакӧд ӧтлаын трубочка котӧртӧ вывлань.
Кор сійӧ воӧ буретш сійӧ судтаӧдзыс, кодӧс индӧма письмӧын, сійӧ зурасьӧ крючокӧ.
Тайӧ крючокыс йӧткыштӧ сійӧс кольчасьыс, и трубочка быгыльтчӧ жӧлӧбӧд почтӧвӧй ящикӧ.
Письмӧ воис сійӧ улича вылас, кӧні олӧ книга.
Ӧні колӧ вайны письмӧсӧ гортас.
Тайӧс вӧчӧ дежурнӧй библиотекарь.
Сійӧ, быттьӧ письмоносец, перйӧ письмӧсӧ трубочкаысь, лыддьӧ адрессӧ да мунӧ веськыда сійӧ книжнӧй шкап дінӧ, кодӧс индӧма адресын.
И со медбӧрын письмӧ воис книгаӧдз.
Книгасӧ босьтӧны джаджсьыс да мӧдӧдӧны уджавны читальнӧй залӧ.
Мунны сылы ковмас оз этша.
Первой сійӧ мунӧ главнӧй улича кузя тележкаӧн мукӧд книгаяскӧд ӧтлаын.
Сэсся лентаса зептын лэччӧ увлань — му улӧ.
Сэсся ичӧтик вагонын книга мунӧ му увті «Читальнӧй зал» станцияӧдз.
А сэні сійӧ бара веськалӧ лифтӧ да кыпӧдчӧ сійӧ залас, кӧні сійӧс виччысьӧ нин лыддьысьысь.
Ставыс тайӧ мунӧ ньӧти оз дыр, сы вӧсна мый книжнӧй карсӧ стрӧиттӧдз йӧз уна думайтісны.
Да мӧдногӧн тані оз и позь.
Шутка ӧмӧй, мыйта тані книгаыс!
И кымын мортлы колӧны найӧ!
Ленин нима библиотекаын эм гырысьяслы дас кык да челядьлы кык читальнӧй зал.
Тайӧ залъясас быд лун волывлӧ вит тысяча морт.
Кокни ӧмӧй вӧлі эськӧ корсьны да вайны на пӧвстысь быдӧнлы книга, библиотекаын кӧ эз вӧв татшӧм бура котыртӧма уджсӧ?
Мый вӧлі эськӧ, книжнӧй карын кӧ библиотекарьяслы ковмис котравны посъяс кузя, кыпӧдчыны то дас квайтӧд, то дас кӧкъямысӧд судтаӧдз, корсьны книгасӧ уна миллион книга пӧвстысь?
Ленин нима библиотекаын — тысяча кӧкъямыссё служащӧй.
И век жӧ найӧ мудзисны эськӧ кокйывсьыс усьтӧдз, налы кӧ эз отсавны поездъяс, лифт, книжнӧй адреснӧй стол да книжнӧй почта.
Лыддьысьысьяслы ковмис эськӧ виччысьны тӧлысьясӧн, пока корсясны книгасӧ.
И кор книга медбӧрын воис эськӧ читальнӧй залӧ, лыддьысьысь важӧн нин эз вӧв эськӧ места вылас.
Ӧні колӧ нин вӧлі эськӧ корсьны оз книгасӧ, а лыддьысьысьсӧ: кытчӧ сійӧ воши, мыйла оз лок лыддьысьны?
А сійӧ и вунӧдіс думайтны книга йывсьыс!
Но, шуд вылӧ, лыддьысьысьлы оз ковмы виччысьны татшӧм дыр.
И со сійӧ пукалӧ нин пызан сайын да лыддьысьӧ.
Сыкӧд орччӧн и мукӧд лыддьысьысьяс — студентъяс, учительяс, рабочӧйяс, инженеръяс, врачьяс...
Да лыддьӧдлан ӧмӧй ставсӧ, коді волывлӧ Ленин нима библиотекаӧ!
Ӧд миян странаын ставыс велӧдчӧны — поснияссянь гырысьясӧдз.
Заводын уджалӧм бӧрын токарьяс, слесарьяс, сталеваръяс занимайтчӧны курсъяс вылын, рабочӧй том йӧзлӧн школаясын.
И ставныслы налы колӧны книгаяс.
Унджыкысьсӧ овлывлӧ сідз, кӧні уна йӧз, сэні уна и шум.
А читальнӧй залын пыр лӧнь: сёрнитӧны тані шӧпкӧдчӧмӧн, медым не мешайтны соседъясыслы.
Тані весиг стулъяс и то кутӧны асьнысӧ скромнӧя: оз тотшкӧдчыны, оз дзуртны.
Стул кокъяс помын небыд резинӧвӧй ичӧтик сапӧгъяс; татшӧм сапӧга стул тотшкӧдчыны оз вермы.
Челядьлы читальнӧй залъяс — библиотекаын медся мичаӧсь.
Рукописьяс отделын эмӧсь книгаяс, кодъясӧс гижӧма перӧӧн, а абу печатайтӧма типографияын.
Ӧд вӧлі кад, кор книгаяссӧ печатайтны эз на кужлыны.
Тані эмӧсь книгаяс, кодъясӧс вӧчӧма абу бумагаысь, а кукань кучикысь.
Ӧткымын важ книгаяслӧн листбокъясыс дзирдалӧны эзысьӧн да зарниӧн.
Художник татшӧм книгасьыс рисуйтліс да краситліс быд заглавнӧй буква, быд картинка.
Шоч книгаяс оз сетны киас ставныслы, кодъяс кӧсйӧны видзӧдлыны найӧс, — та вӧсна ӧд найӧ вермасны кокниа тшыкны.
И век жӧ быдӧн вермӧ найӧс лыддьыны.
Кыдзи нӧ тайӧс вӧчӧны?
Библиотекаын эм зал, кӧні шоч книгаяссӧ петкӧдлӧны экран вылын, кыдзи киноын.
Та могысь книгасӧ снимайтісны фотоаппаратӧн.
Видзӧдлыны кӧ снимок вылас, сэтысь нинӧм он аддзы — сэтшӧм посниӧсь букваясыс.
А экран вылын тыдалӧ ыджыд книга, та вӧсна ставсӧ позьӧ кокниа лыддьыны.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Сцена вылын мир @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 116‒124.}
СЦЕНА ВЫЛЫН МИР
Помасис спектакль.
Мукӧд зрительяскӧд ӧтлаын тэ петан театральнӧй подъездысь.
Тэ водзын бара карса улича, ветлысь-мунысьяс, кодъяс кытчӧкӧ тэрмасьӧны, автомобильяс, троллейбусъяс.
Нинӧм эз вежсьы сійӧ каднас, кодӧс тэ коллялін театрын.
А тэныд кажитчӧ, мый колисны вояс.
Ӧд тайӧ некымын часнас тэ олін муртса эн быдса олӧм.
Занавес пӧдласьліс да сэсся бара воссьыліс, сцена вылын лун вежсьыліс войӧн, гожӧм — тӧлӧн.
Пьесаса геройкӧд ӧтлаын тэ вӧлін и пемыд тайгаын, и корабль борт вылын, и горнӧй вершина вылын.
Тэ дзикӧдз вунӧдін ас йывсьыд, кор видзӧдін йӧзлӧн приключениеяс вылӧ, кодъяс йылысь войдӧр нинӧм эн кывлы.
Тэ став сьӧлӧмсяньыд радлін геройлӧн удачаяслы.
А кор сылӧн олӧмыслы грӧзитіс опасность, тэ должен вӧлі казьтыштны аслыд, мый ставыс тайӧ мунӧ оз збыльысь, а театрын.
И век жӧ тэныд, кӧнкӧ, сідзи и окота вӧлі уськӧдчыны отсавны геройлы либӧ гораа, залтырнас горӧдны сылы, медым сійӧ видзчысис врагъясысь, кодъяс кӧсйӧны вӧчны сылы лёктор.
Сы бӧрын, кор тэ первойысь волін театрӧ, тэ сӧмын и думайтін сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык бара веськавны сэтчӧ, — ӧд тэ тӧдмалін, кутшӧм эм театрлӧн волшебнӧй вын.
Сійӧ вермас нуны тэнӧ оз сӧмын мукӧд крайясӧ, но и мукӧд кадъясӧ.
...Карса площадь вылын сулалысь ыджыд здание дінті мунігӧн йӧз оз и казявны, мый тайӧ каменнӧй стенъяс саяс кыпӧдчӧны древньӧй карса теремъяс да сторожевӧй башняяс.
Брунгӧ набатнӧй жыннян, и шлемъяса да кольчугаяса, боканыс колчанъяса да кианыс кузь копьёяса русскӧй воинъяс мӧдӧдчӧны походӧ, медым вӧтлыны врагӧс.
А вермас лоны, сэні, войся пемыдас, дзирдалӧны Жар-птицалӧн зарни бордъясыс да лэбӧ му весьтӧд Конёк-горбунок вылын верзьӧмӧн добрӧй молодеч...
Кутшӧм сӧмын чудесаяс он аддзыв театрын!
А думайтлін-ӧ тэ коркӧ сы йылысь, кыдзи вӧчсьӧны тайӧ чудесаясыс?
Кыдзи сійӧ вӧр сэтшӧм ӧдйӧ вежсьӧ карӧн, а крестьянинлӧн ичӧтик керка лоӧ дворецӧн?
Театр стенъяс сайын югыд на, а сцена вылын вой, и кымӧръяс пӧвстын то мыччысьлас, то вошлас тӧлысь.
Ывла вылын гожӧм, а театрын омлялӧ турӧб да шлапкӧ-усьӧ лым.
Тэ думайтан — зэв кокни волшебнӧй палочкатӧг пӧртны керкаяс дворецъясӧ, заставитны гожӧмын усьны лымйӧс да медым луншӧр-лунӧ пуксис вой?
Та могысь театрын лӧсьӧдӧма уна сложнӧй приспособлениеяс, машинаяс, осветительнӧй да звукӧвӧй приборъяс.
Но должен вӧлі кольны кык тысяча воысь унджык, пока йӧз воисны тайӧ ставторйӧдзыс.
Ӧнӧдз сохранитчисны древньӧй греческӧй да римскӧй театръяслӧн развалинаясыс.
Найӧ ньӧти эз вӧвны ӧнія театръяс кодьӧсь.
Сцена пыдди — восьса площадка.
Пӧтӧлӧк пыдди театрлӧн вӧлі небеса.
Миян актёръяс ворсӧны сцена вылын.
А древньӧй театрын сцена вылын эз ворсны, а ворсісны восьса площадка — орхестра вылын, кодӧс эз вӧв торйӧдӧма видзӧдысьясысь занавесӧн.
Видзӧдысьяслӧн местаясыс кытшавлісны орхестрасӧ подков моз — амфитеатрӧн — да располагайтчисны тшупӧдъясӧн, медым водзынджык пукалысьяс эз сайӧдны актёръяссӧ наысь, кодъяс пукалісны бӧрынджык.
Тадзи и ӧні вӧчӧма амфитеатръяс стадионъяс вылын да циркъясын.
Миян «сцена» кыв лои греческӧй «скена» — палатка — кывйысь.
Первой скенаӧн шулісны пӧвйысь вӧчӧм неыджыд здание, кӧні пасьтасьлісны актёръяс.
Сэсся скенаыс ыдждіс, и сылысь фасадсӧ кутісны краситны да мичмӧдны колоннаясӧн да статуяясӧн, медым сійӧ вӧлі дворец либӧ храм кодь.
Артмис мыйкӧ декорация кодь, код водзын орхестра вылын муніс представление.
Театр лои дзик мӧдӧн, кор сійӧ веськаліс восьса небеса улысь керкаӧ, вевт улӧ.
Сценаыс лои зэв ыджыд кӧрӧбка формаа, амфитеатр пӧрис зрительнӧй залӧ, и найӧс торйӧдіс занавес.
Лоины и разнӧйпӧлӧс декорацияяс — быд пьесалы торйӧн.
Но ставыс тайӧ лои эз сразу.
Сӧмын на куимсё кымын во сайын Лондонын «Глобус» театрын, кӧні мунісны Шекспирлӧн трагедияяс да комедияяс, некутшӧм декорацияяс эз вӧвны.
Сцена вылӧ петӧм бӧрын актёръяс висьтавлісны, кӧні мунӧ действиеыс: улича вылын либӧ садйын, либӧ дворецса залын.
И видзӧдысьяс веритісны налы кыв вылӧ.
Татшӧм театрыс ньӧти на эз вӧв миян ӧнія театръяс кодь.
Тайӧ вӧлі вевттӧм гӧгрӧс здание.
Лэбулыс вӧлі сӧмын сцена весьтын.
Ворсісны лунся югыд дырйи.
И колӧ кӧ вӧлі петкӧдлыны вой, то вайлісны факелъяс либӧ актёръяс ветлӧдлісны сцена вывті видзчысьӧмӧн, кок чуньяс йылас, быттьӧкӧ пемыдын.
Сценасӧ вӧлі юкӧма кыкпельӧ вешъясьысь занавесӧн.
Занавесводзса местаыс петкӧдліс улича, площадь, битвалысь поле.
Кор занавессӧ вештылісны, действиеыс вуджліс керка пытшкӧ.
А выліас, сайса сцена весьтын вӧлі ещӧ балкон, коді, колӧ шуны, вермис лыддьыссьыны и башняӧн и скалаӧн.
Мый эз аддзыны синъяс, найӧс содтіс видзӧдысьяслӧн воображениеыс.
Тайӧ йӧзыслы оз вӧлі уна ков.
Лондонскӧй мастерӧвӧйяс, матросъяс, грузчикъяс дасьӧсь вӧліны сулавны быдса часъяс да видзӧдны представлениесӧ.
Колӧ шуны, тайӧ театрас зрительнӧй залыс вӧлі ньӧти эз сэтшӧм, кутшӧм ӧні.
Сылысь шӧрсӧ ставнас занимайтліс «двор», либӧ «юкмӧс», кыдзи сэки шулісны, кӧні эз вӧвны ни скамьяяс, ни стулъяс, кӧні видзӧдысьяс эз пукавны, а сулалісны.
А двор гӧгӧр муніс галереяяслӧн куим ярус, кӧні вӧліны пукалан местаяс.
Ёна озырджык вӧлі театрыс королевскӧй дворецын.
Сэні и публикаыс вӧлі мӧд — эз мастерӧвӧйяс да матросъяс, а придворнӧй кавалеръяс да дамаяс.
Представлениеяс мунісны рытъясын, и сценасӧ югдӧдісны маслянӧй лампаяс да сисьяс.
Тані вӧліны нин декорацияяс, кодъясӧс рисуйтӧма рамаӧ зэвтӧм дӧра вылӧ.
Вӧлі татшӧм театрыс и Россияын.
1672 воын царь Алексей Михайлович тшӧктӧм серти Преображенскӧй сиктын, государь дворын, вӧлі стрӧитӧма «Комедийнӧй храмина».
Тайӧ вӧлі ыджыд пу керка.
Пытшкас вӧлі вӧчӧма «рундукъяс» — помостъяс да «полкаяс» — видзӧдысьяслы местаяс, кодъяс лэччисны тшупӧдъясӧн.
Декорацияяссӧ рисуйтлісны дӧра вылӧ пӧтка бордъясӧн.
Сӧмын ӧти «небеса» вылӧ муніс куимсё квайтымын метр матерье.
Стенъяссӧ вӧлі тупкӧма гӧрд да турунвиж нойӧн.
Сцена водзын сулалісны радӧн сальнӧй сисьяса лубянӧй кӧрӧбкаяс.
Царь пукаліс дзик сцена водзын скамья вылын, а царицалы да царевнаяслы вӧлі вӧчӧма клетьяс — тупкӧм ложаяс, кытысянь найӧ видзӧдісны решётка пыр.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма сы могысь, медым найӧ вермисны видзӧдны, а найӧс асьнысӧ эз аддзыны.
Ӧткымын видзӧдысьяс сулалісны самӧй сцена вылас.
Первойя представлениеыс сэтшӧма кажитчис царлы, мый сійӧ колляліс театрын быдса дас час: видзӧдіс и «Эсфирь йылысь комедия», и «Иосиф йылысь» гажа комедия, и «Адам да Ева йылысь» нор комедия...
Муніс нэм бӧрся нэм.
И кымын водзӧджык, сымын озырджыкӧсь да пышнӧйджыкӧсь лоины театральнӧй представлениеяс.
А та вӧсна и театръясыс лоины мӧдпӧлӧсӧсь.
Сцена водзын лои оркестрлы углубление.
Ёнджыка кутісны югдӧдны сценасӧ.
Быд спектакльлы рисуйтлісны торъя декорацияяс рама вылӧ зэвтӧм зэв ыджыд дӧраяс вылӧ.
Медым вӧлі кытчӧ идравны декорацияяссӧ, сцена весьтӧ, вевт улас, вӧчисны ещӧ мӧд, вылысса сцена.
Сэтысянь лэдзлісны гезъяс йылын кымӧръяс, тӧлысь, шонді.
И сэтысянь жӧ лэбзьылісны енъяс, ангелъяс, драконъяс, кодъясӧс сідзжӧ лэдзлісны гезъяс йылын, кӧть налӧн и вӧліны пельпомъяс саяс бордъяс.
Вылысса сцена кындзи, лои и улысса — джодж улын.
Сэтчӧ вӧйлывлісны — «му пытшкӧ» — да сэтысь бӧр петавлісны — «му пытшкысь» — ставыс, кодъяслы колӧ вӧлі пьеса серти: чӧртъяс, призракъяс, кӧлдуйтӧм замокъяс.
Тадзи вежсис театр, кытчӧдз эз ло сэтшӧмӧн, кутшӧм ӧні.
Зрительнӧй залын тэнад местасянь он аддзы, дерт, кыдзи устроитӧма театрсӧ.
Но тэныд кӧ разрешитісны эськӧ видлавны сійӧс, тэ казялін эськӧ пӧтӧлӧк улысь, дзик вевт увсьыс, струна моз зэвтӧм уна дас крепыд канат-трос.
Найӧс нюжӧдӧма ичӧтик кӧлесаяс-блокъяс пыр.
Трос ӧтар помас ӧшӧдӧма груз, а мӧдарас — зэв ыджыд рама, кытчӧ зэвтӧма дӧра.
Дӧра вылас рисуйтӧма декорация: ичӧтик сикт, кӧні керкаяс костӧд чукльӧдлӧ туй, либӧ море берег, кытысянь тыдалӧны корабльяс, либӧ лымъя гӧраяс, либӧ прӧстӧ комната стен.
Вылыс сценалӧн бокӧвӧй стенъяс пӧлӧн веськыдвылас и шуйгавылас сулалӧны вит судтаӧн перилӧяса машиннӧй галереяяс.
Тайӧ галереяяс вывтіыс ветлӧдлӧны рабочӧйяс, кодъяс кыпӧдӧны да лэдзӧны декорацияяссӧ.
Пока тэ антракт дырйи пукалан буфетын пызан сайын да юан лимонад, вылыс сцена вылын мунӧ удж.
Режиссёрлӧн отсасьысьыс тшӧктӧ машинистлы идравны вӧр да сувтӧдны сы местаӧ гӧра.
И вӧр пыр жӧ заводитӧ кыпӧдчыны тросъяс кузя вывлань пӧтӧлӧк улӧ, а сы местаӧ лэччӧны гӧраяс.
Удж мунӧ и джодж улын, улысса сцена вылын.
Тэ кӧ лэччин эськӧ сэтчӧ кӧрт пос кузя, то веськалін эськӧ, кыдзи корабль вылын, трюмӧ.
Тайӧ первой трюм увсьыс тэ аддзин эськӧ мӧдӧс, коймӧдӧс, нёльӧдӧс.
Джоджӧ вӧчӧм розь пыр татчӧ лэдзӧны декорацияяс, кодъяс вӧчисны нин ассьыныс делӧсӧ.
Татчӧ мунӧ джодж кусӧк, кор действие серти колӧ вӧчны горнӧй пропасть, и тасянь жӧ кыпӧдчӧны торъя площадкаяс вылын скалаяс, посъяс, памятникъяс.
Первой трюмын — осветительнӧй будка. Осветительыс веськӧдлӧ югыдлӧн да вуджӧрлӧн ворсӧмӧн, лунлӧн да войлӧн вежсьӧмӧн, шонді петӧмӧн да лэччӧмӧн, тӧлысь югӧръясӧн да кыаӧн.
Сійӧ вермас и тыртны югыдӧн став сценасӧ и веськӧдны векньыдик югӧр сӧмын ӧти актёр чужӧмӧ.
Природалӧн абу сэтшӧм явление, кодӧс сійӧ эз вермы эськӧ петкӧдлыны аслас осветительнӧй аппаратъяс, прожекторъяс, волшебнӧй пӧнаръяс отсӧгӧн.
Сійӧ вермӧ ӧзтыны сцена весьтын пӧжар да севернӧй сияние, тшӧктыны ӧшкамӧшкаӧс пӧртмасьны небесаын, вундыны войся пемыдсӧ чардбилӧн зигзагъясӧн.
Войдӧр кымӧръяссӧ лэдзлісны гез йылын вылісянь.
А ӧні тырмымӧн включитны особӧй осветительнӧй аппарат, медым небесаті кутісны котӧртны кымӧръяс.
А шыяс?
Мый вӧчӧны, медым действие дырйи кыліс гымалӧм, грымгисны пушкаяс, брунгисны жыннянъяс, кыліс мӧсъяслӧн баксӧм?
Та могысь пӧльзуйтчӧны шыясысь «консервъясӧн» — пластинкаясӧн либӧ лентаясӧн, кытчӧ гижалӧма шыяссӧ.
Режиссёрлӧн отсасьысьлы сулалӧ сӧмын сетны команда, кыдзи репродукторысь кутас кывны и тӧвлӧн шутьлялӧм, и морскӧй прибойлӧн шум, и паровозлӧн тутсӧм.
Режиссёрлӧн отсасьысьыс быттьӧкӧ мостик вылын капитан — сулалӧ управляйтан пульт дорын да сеталӧ приказъяс.
Сы водзын микрофон да кнопкаяса да рубильникъяса щит.
Сійӧ личкӧ кнопкаӧ да шуӧ микрофон пыр: «Оркестр, лӧсьӧдчыны!»
И скрипачьяс пыр жӧ босьтӧны смычокъяссӧ, флейтистъяс матыстӧны вомдорас флейтаяссӧ, а трубачьяс — трубаяссӧ.
Режиссёрлӧн отсасьысь сетӧ сигнал, и занавес воссьӧ.
Сійӧ шуӧ: «Сетны югыд», и сценасӧ югдӧдӧны шонділӧн синтӧ ёрысь югӧръяс.
Сылӧн команда серти рабочӧйяс лэдзӧны ӧти декорацияяс да кыпӧдӧны мӧдъясӧс.
Веськыдвывсянь и шуйгавывсянь петӧны сцена вылӧ башняяса, скалаяса, посъяса платформаяс.
Войдӧр и колоннаяссӧ, и посъяссӧ, и скалаяссӧ, и пуяссӧ рисуйтлісны дӧра вылӧ.
Но татшӧм рисуйтӧм из вылад он пуксьы, рисуйтӧм ӧшиньӧд он видзӧдлы.
Овлывліс, мый публикалӧн синъяс водзын скалаяс да колоннаяс заводитлісны качайтчыны ичӧтик тӧвруысь.
Медым сцена вылын мирыс вӧлі ёнджыка мунӧ настӧящӧй мир вылӧ, художникъяслы ковмис лоны строительясӧн.
Ӧні найӧ декорацияяссӧ оз сӧмын рисуйтны, но и стрӧитӧны найӧс фанераысь, жӧчысь да быдсяма мукӧд материалысь.
Но кымын сложнӧйджыкӧсь лоліны декорацияясыс, сымын найӧс сьӧкыдджык вӧлі вежлавны да сувтӧдавны.
Ӧд ӧти делӧ — кыпӧдны тросъяс вылын дӧра, кытчӧ рисуйтӧма замок.
И мӧд делӧ — вайны либӧ нуны сцена вылысь замок, кодӧс стрӧитӧма пуысь.
Художникъяслы ковмис корны отсӧг вылӧ инженеръясӧс.
Декорацияяс ӧдйӧ вежлалӧм могысь думыштісны подъёмнӧй площадкаяс, кодъяс петӧны трюмысь да платформаяс, кодъясӧс гӧгыльтӧны сцена вылӧ рельсъяс вывті.
Но тані медъёна отсаліс бергалысь сцена.
Зэв ыджыд гӧгрӧс сцена торйӧдлӧма некымын пельӧ.
Ӧти юкӧныс петкӧдлӧ комната, мӧдыс — сад, коймӧдыс — улича.
Круг, код вылӧ тайӧс ставсӧ сувтӧдӧма, ичӧтик кӧлесаяс вылын, кодъяс шумтӧг ветлӧны рельсӧвӧй кольцо кузя.
Кор трюмын включайтӧны электродвигатель, круг заводитӧ бергавны ось вылас.
Колӧ сӧмын некымын секунда, медым комната вежны садйӧн, а сад — уличаӧн.
Позьӧ вӧчны и сідз, медым видзӧдысьяс аддзисны, кыдзи актёръяс петӧны комнатаысь садйӧ, а садйысь — улича вылӧ.
Та могысь колӧ сӧмын, медым актёръяс мунісны ӧтарӧ, а сцена бергаліс мӧдарӧ.
Абу этша думыштӧма машинаяс, аппаратъяс, хитроумнӧй приспособлениеяс сы могысь, медым сценавывса мир кажитчис настӧящӧй мирӧн.
И век жӧ театрын, кыдзи и олӧмын, главнӧйыс — абу машинаяс да абу аппаратъяс, а йӧз.
Актёръястӧг и театрыс абу, а машинаястӧг сійӧ тырвыйӧ вермас существуйтны, да и существуйтліс коркӧ.
Асланыс пионерскӧй лагерын челядь сідзжӧ вӧчӧны театр.
Сэні налӧн ставыс прӧстӧ, затеяястӧм.
Вӧрса кушин — сійӧ зрительнӧй зал.
Кустъяс — сійӧ кулисаяс, кодъяс сайысь петӧны сцена вылӧ актёръяс.
Сэні жӧ, кустъяс сайын, дзебсясьӧ «сценавывса машинист».
Кор колӧ, медым ылын кыліс поездлӧн шум, «машинист» тутсӧ настӧящӧй паровозысь оз омӧльджыка.
А кор пьеса серти должен шутьлявны турӧб, сійӧ заводитӧ сэтшӧма омлявны, мый йирмӧг босьтӧ.
Тайӧ турунвиж театрас и занавесыс турунвиж — щит, кодӧс кыӧма пу лапъясысь.
А щитлы рамасӧ вӧчӧма бедьясысь.
Рамалӧн вылысса пельӧсъясас кӧрталӧма гезъяс.
Сулалӧ сӧмын «машинистлы» лэдзны гезсӧ, щит усьӧ турун вылӧ да восьтӧ сценасӧ.
А кор «машинист» зэлӧдӧ гезъяссӧ, щит кыптӧ, мыджсьӧ муӧ тувъялӧм майӧгъясӧ.
Медым вӧчны декорацияяс, тырмымӧн вайны эрд вылӧ лагерысь пызанъяс, скамьяяс, табуреткаяс, важ ящикъяс, прӧстыняяс, фанера кусӧкъяс.
Кутшӧм долыд стрӧитны татшӧм материалсьыс школа, либӧ колхознӧй улича, либӧ древньӧй карлысь стен!
И режиссёр кӧ бура сувтӧдас пьесасӧ, а актёръяс ворсасны сійӧс интереснӧя да дружнӧя, аплодисментъяс дыр кутасны юргыны пуяс пӧвстын, повзьӧдлыны вӧрса пӧткаясӧс да зверьясӧс.
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Цирк @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 125‒133.}
ЦИРК
Гӧгрӧс манеж вывті рӧдтӧ вӧв, сійӧ став тушанас неуна пӧлыньтчыштӧма круг шӧрлань.
Седлӧ вылын сулалӧ посньыдик мольясӧн дзирдалысь дженьыдик юбкаа наездница. Сійӧ ӧдва инмӧдчӧ седлӧӧ ӧти кокнас, кияссӧ паськӧдӧма.
Тэ кӧ видлін эськӧ мунны вӧв вылын татшӧм ногӧн — эн пуксӧн, а сувтсӧн, да ещӧ ӧти кок вылад, — тэ эськӧ и думыштныд эн удит, кыдзи шлопкысин эськӧ му вылӧ.
А наездница кутӧ асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ сы улын абу вӧв, а рӧвнӧй да вӧрзьывтӧм джодж.
Со сійӧ кокниа да кыпыда чеччыштіс водзлань да вывлань.
Здук — и сійӧ усяс да доймас!
Но оз!
Сійӧ дженьыд кадколастнас, кор наездница лэбӧ воздухӧд, вӧв удитӧ мунны буретш сы ылнаӧ, медым наездницалӧн кокъясыс бара веськалісны аслас двигайтчысь опора вылӧ.
Гырысь да посни зрительяс, кодъяс волнуйтчӧмӧн видзӧдӧны тайӧ зрелище вылас манежсӧ кытшалысь стулъяс вывсянь, дружнӧя клопайтӧны.
Найӧ любуйтчӧны наездницалӧн пельклунӧн.
Но тані абу сӧмын пельклун — тані и точнӧй расчёт.
Цирксӧ стрӧитігӧн ставсӧ арталісны сідз, кыдз быттьӧ тайӧ абу цирк, а железнодорожнӧй станция либӧ завод.
Здание шӧрас манежыс абу прямоугольнӧй, кыдзи театрын сцена, а гӧгрӧс.
Ӧд «цирк» кыв лоӧ «круг».
Вермис ӧмӧй прямоугольнӧй театральнӧй сцена вылын наездница татшӧм жӧ увереннӧя седлӧ вылын сулалігӧн тӧвзьыны да вӧчавны сложнӧй акробатическӧй упражнениеяс?
Быд пельӧсын, кежигъясын, вӧв надзмӧдліс эськӧ рӧдтӧмсӧ.
И вӧлі эськӧ опаснӧ надейтчыны татшӧм невернӧй опора вылӧ.
Кор мукӧддырйи театрын сцена вылӧ петкӧдӧны настӧящӧй, ловъя вӧлӧс, тайӧ кажитчӧ тешкодьӧн.
Сы пыдди, медым следитны представление бӧрся, зрительяс синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдӧны тайӧ выль ворсысь вылӧ, быттьӧкӧ аддзӧны вӧвсӧ первойысь на.
А сійӧ беспокойнӧя педзӧ, ӧвтчӧ бӧжнас да, кыдзи тыдалӧ, театральнӧй подмостки вылын чувствуйтӧ асьсӧ оз бура.
Да и збыльысь, кыдзи петкӧдлыны сылы театрын ассьыс вӧв талантъяссӧ?
Сійӧ кӧ видлас рӧдтыны либӧ скачитны став тайӧ пуяс, башняяс да дворецъяс пӧвстӧд, кодъяс сулалӧны оз крепыда, сійӧс и видзӧд, путкыльтас кутшӧмкӧ вынйӧра дуб либӧ косялас дворецлысь стенсӧ.
А циркын вӧв ас местаас.
Весиг манежлысь ыдждасӧ и то арталӧма сы вылӧ.
Кругыс кӧ вӧлі ичӧтджык, вӧвлы вӧлі эськӧ дзескыд — сылы некӧн эськӧ вӧлі развернитчынысӧ.
А кругыс кӧ вӧлі ыджыдджык, сьӧкыд вӧлі эськӧ веськӧдлыны вӧв рӧдтӧмӧн.
Колӧ шуны, мый кӧть кутшӧм бура абу дрессируйтӧма вӧвсӧ, сы бӧрся лоӧ видзӧдны да исправляйтны сылысь ӧшибкаяссӧ.
Кор наездник-акробат сувтӧ седлӧын кияс вылас, чеччалӧ, патурликасьӧ воздухын, сійӧ, дерт, оз вермы ачыс веськӧдлыны вӧвнас.
Тайӧс вӧчӧ манеж шӧрын сулалысь манежса инспектор, коді киас кутӧ кузь плеть.
Тані сійӧ — быттьӧ оркестрын дирижёр.
Дирижёр то ӧддзӧдӧ, то надзмӧдӧ смычокъяслысь котралӧмсӧ, литавраяслысь кучкалӧмсӧ, барабанъяслысь таргӧмсӧ.
А манежса инспектор веськӧдлӧ ловъя инструментӧн — вӧлӧн.
Кор вӧлыс заводитӧ рӧдтыны неправильнӧ, оз рӧвнӧя, инспектор пыр жӧ заставляйтӧ сійӧс исправитны ӧшибкасӧ.
Сійӧ кокньыдика инмӧдчӧ вӧв пельпомӧ аслас кузь плетьлӧн вороп помнас.
И вороп помӧн инмӧдчылӧм бӧрын бура велӧдӧм вӧв шыасьӧ тайӧ привычнӧй сигнал вылас, надзмӧдӧ либӧ ӧддзӧдӧ рӧдтӧмсӧ.
Но ӧд циркын вӧвъясыс оз сӧмын тӧвзьыны круг кузя.
Мукӧддырйиыс найӧ выступайтӧны и асьныс, наездниктӧг — йӧктӧны вальс, вӧчалӧны манеж вылын восьмёркаяс, копрасьӧны, сувтлӧны пидзӧсъяс вылас, тувччалӧны водз кокъяснас барьер вывті, а бӧр кокъяснас манеж вывті либӧ сувтӧны барьер вылӧ нёльнан кокъяснас да рӧдтӧны сэті, быттьӧ туй кузя.
Первой радъясын пукалысь посни челядьлы овлывлӧ страшнӧкодь, кор вӧвъяс рӧдтӧны насянь сэтшӧм матіті.
Но повны тані нинӧмысь.
Вӧвъяссӧ бура велӧдӧма.
И ставсӧ арталӧма сідз, медым некутшӧм неприятностьяс эз вӧвны.
Медым манежса инспектор вермис судзӧдчыны вӧлӧдз плетьнас, вӧвсянь манеж шӧрӧдз костыс должен лоны плеть кузьтаысь да мортлӧн нюжӧдӧм киысь не ыджыдджык.
А плеть должен лоны сы кузьта, медым сійӧс вӧлі удобнӧ кутны киын.
Кӧть кутшӧм циркӧ тэ он мун, тэ быдлаысь аддзан ӧтыджда круг.
Но делӧыс абу сӧмын манежлӧн ыдждаын.
Ыджыд тӧдчанлун ворсӧ и грунт, код вывті рӧдтӧ вӧв, и барьер, коді кытшалӧ манежсӧ.
Театрын некод оз кут киськавны сценасӧ пилипызьӧн.
А циркын колӧ, медым вӧв кок улын вӧлі пилипызь, а пилипызь улас топыд, зумыд грунт.
Лӧсьӧдны тайӧ грунтсӧ — абу прӧстӧй делӧ.
Тані сідзжӧ колӧ точнӧй расчёт.
Казявлін-ӧ, мый круговӧй дорожка кузя котӧртігӧн либӧ велосипедӧн кытшовъяс вӧчигӧн йӧз тӧдлытӧг пӧлыньтчыштӧны круг шӧрлань?
Пӧлыньтчӧ бергӧдчигӧн и самолёт, кыпӧдӧ ӧтар бордсӧ да лэдзӧ мӧдсӧ.
Кор тэ кутан велӧдны физика, сэки тӧдмалан, мый тані действуйтӧ вын, кодӧс шуӧны центробежнӧйӧн.
Тайӧ выныс заставляйтӧ и трамвайнӧй вагонӧс неуна пӧлыньтчыштны бергӧдчигӧн: та вӧсна татшӧм местаясас ортсыса рельссӧ вӧчӧны пытшкӧсса сертиыс джуджыдджыкӧн.
Тайӧ жӧ лоӧ и вӧвкӧд, кор сійӧ рӧдтӧ манеж вывті.
Сылӧн став тушаыс пӧлыньтчӧ шӧрланьыс.
И медым сійӧ эз чужъяв кокъяснас барьер стенӧ, тайӧ стен дорас киськалӧны пилипызь.
Со и артмӧ, мый центробежнӧй вын вӧсна циркын манежсӧ вӧчӧны оз плоскӧйӧн, а дорышъяса блюд кодьӧн.
Кор вӧв рӧдтӧ, сійӧ чужъялӧ кокъяснас оз барьерлӧн чорыд стенӧ, а стен дорӧ вольсалӧм небыд пилипызьӧ.
Но, а барьерсӧ позьӧ-ӧ стрӧитны кыдзи веськалӧ?
Оз.
Сійӧ кӧ лоӧ вывті джуджыд, вӧв оз вермы сувтны сы вылӧ водз кокъяснас.
Вӧчны кӧ сійӧс вывті векньыдӧн, вӧв кутас вильдавны, кор сылы ковмас рӧдтыны барьер вывті.
Сэні, кӧні видзӧдысьяс аддзӧны сӧмын искусство да пельклун, эм ещӧ и математически точнӧй расчёт.
Цирклысь зданиесӧ некор он сорлав мӧд зданиекӧд.
Сійӧ гӧгрӧс, сы вӧсна мый сылысь шӧрсӧ занимайтӧ гӧгрӧс манеж, а манежсӧ быдласянь кытшалӧны видзӧдысьяслы тшупӧдъясӧн вӧчӧм местаяс.
Здание весьтас вӧчӧма ыджыд полушарие — купол.
И тайӧ сідзжӧ абу случайнӧ.
Театрын видзӧдысьяслы оз ковмывлы чатӧртлыны юрсӧ да видзӧдны вывлань.
Действиеыс пыр мунӧ на водзын, а оз на весьтын.
А циркын, манеж кындзи, эм ещӧ и «воздушнӧй сцена».
Тайӧ воздушнӧй сцена вылас, дзик купол улас, и артистъясыс «воздушнӧйӧсь» — найӧс сідзи и шуӧны «воздушнӧй гимнастъясӧн».
Найӧ пӧкӧритісны воздухсӧ ёна водзджык сыӧдз, кор вӧлі изобретитӧма самолёт.
Бордъяс налӧн абуӧсь.
И век жӧ найӧ лэбалӧны.
Со гимнаст кыпӧдчӧ гезйысь вӧчӧм пос кузя ичӧтик мостик вылӧ.
Сійӧ кутчысьӧ трапеция перекладинаӧ, кодӧс ӧшӧдӧма цирк купол улӧ, чеччыштӧ мостик вывсьыс да заводитӧ вӧчавны замысловатӧй упражнениеяс.
Сійӧ кутчысьӧ перекладинаас то кияснас, то пидзӧсъястіыс кусыньтӧм кокъяснас.
Но сійӧ век жӧ кутчысьӧ.
И друг сійӧ лэдзчысьӧ трапециясьыс да лэбзьӧ!
Видзӧдысьясӧс полӧмысла йирмӧг босьтӧ: пасьмунас ӧмӧй?
Ӧд сійӧ лэбзьӧ манеж весьтӧд уна судтаа керка вылнаын!
Но мӧд здукӧ ставныс кокниа ышловзьӧны: некымын метр лэбӧм бӧрын воздушнӧй гимнаст кутчысьӧ мӧд трапецияӧ да медбӧрын сувтӧ мостик вылӧ.
Сійӧ нюмъялӧ да чолӧмалӧ видзӧдысьясӧс кинас ӧвтчӧмӧн.
Сійӧтӧ эз пов.
А сылы воча тӧвзьӧ нин паныда ӧшалысь мостиксянь мӧд гимнаст.
Найӧ ӧти трапециясянь мӧд трапецияӧ лэбзигӧн вӧчалӧны быдсяма штукаяс.
Повны оз ков: ставыс тані мунӧ быттьӧ нотаяс серти.
Гимнастъяслы бара нин абу опаснӧ — найӧ мостик вылынӧсь.
Мыйта колӧ смеллун, пельклун, аслад движениеясын уверенность да точность, медым лэбавны бордъястӧг, патурликасьны воздухын, чеччавны купол увсянь увлань юрӧн, кыдзи вартчысь чеччыштӧ ваӧ!
Правда, уліас — сетка, коді ас кадӧ кватитӧ воздушнӧй пловецӧс.
Но и тані сійӧ петкӧдлӧ лэбигас пельклунлысь чудесаяс.
Сійӧ оз лэб увлань, кыдзи мешӧк, а удитӧ сеткаӧдз метр вылнаын кымын бергӧдчыны да удобнӧя водны сетка вылӧ мышнас, быттьӧ гортас диван вылӧ.
Со кӧні артыштӧма секундалысь быд дасӧд юкӧн да быд сантиметр!
Но точнӧй расчётыс абу сӧмын таын.
Медым позьӧ вӧлі кӧртавны купол дінӧ воздушнӧй гимнастикалы быдсяма снарядъяс — трапецияяс, кольчаяс, шаръяс, самолётъяс — да медым тайӧ снарядъясыс выдерживайтісны йӧзлысь сьӧктасӧ, да ещӧ тэрыб движение дырйи, колӧ и канатъяссӧ, и тросъяссӧ вӧчны надёжнӧйӧн и куполсӧ стрӧитны крепыдӧс.
Сійӧс рассчитывайтӧны сідзи, медым сы улӧ позис ӧшӧдны уна дас тонна груз.
Театрын позьӧ ӧшӧдны пӧтӧлӧк улӧ уна сё лампочкаа ыджыд люстра, а циркын став воздушнӧй пространствоыс должен лоны прӧст.
И колӧ расположитны осветительнӧй приборъяссӧ сідзи, медым найӧ эз мешайтны артистъяслы уджавны, а зрительяслы видзӧдны.
Но циркын йӧз пӧкӧритісны эз сӧмын воздух.
Найӧ вӧчӧны пельклунлысь да отвагалысь чудесаяс сідзжӧ и ва вылын.
Кор программаын водянӧй пантомима, манеж пӧрӧ тыӧ, кытчӧ вылісяньыс ущелье кузя лэччӧ водопад.
Тайӧ водянӧй сцена вылас позьӧ ворсны сэтшӧм пьеса, кутшӧмӧс он сувтӧд театрын: кораблекрушение, вӧйысьясӧс спасайтӧм, корабль вылӧ уськӧдчӧм.
Кыдзи нӧ пӧртӧны манежсӧ тыӧ?
Та могысь сэтчӧ вольсалӧны брезент, коді оз лэдз ва да кодлысь доръяссӧ кыпӧдӧма да кӧрталӧма стойкаясӧ.
Зрительнӧй залса стенъяс сайын сулалӧны вылын ва тыра бакъяс.
Васӧ шонтӧны, медым актёръяслы плавайтнысӧ эз вӧв кӧдзыд.
Видзӧдысьяс син водзын ва бузгӧмӧн воӧ бассейнӧ.
И некымын минутаӧн артмӧ метрӧн-джынйӧн джуджда ты.
Тайӧ вермас кажитчыны чудоӧн.
Но тайӧ абу чудо, а точнӧя думайтӧм удж, кодӧс подулалӧма техника бура тӧдӧм вылын.
Кутшӧм сӧмын волшебнӧй зрелищеяс он аддзыв циркысь!
Видзӧдысьлы кажитчӧ, мый сійӧ веськаліс мойдкывса мирӧ, кӧні мунӧны медся шензяна превращениеяс, кӧні йӧз друг вошӧны да код тӧдас кытысь петӧны бӧр, кӧні ставсӧ югдӧдӧма кутшӧмкӧ причудливӧй, вежласьысь светӧн.
Тайӧ мойдкыв.
Но мойдкыв саяс сулалӧ наука.
Колӧ уна велӧдчыны, медым вӧчны став тайӧ чудесаяссӧ светитчысь краскаяс, прожекторъяс, зеркалӧяс, волшебнӧй пӧнаръяс да быдсяма мукӧд приборъяс да приспособлениеяс отсӧгӧн.
Со тэ пукалан циркын да видзӧдан фокусникъяс да акробатъяс вылӧ, йӧз вылӧ, кодъяс лэбалӧны купол улын, ветлӧдлӧны гез вывті, кыпӧдчӧны ӧта-мӧдыслы пельпомъяс вылас, артмӧдӧны ловъя колоннаяс, пирамидаяс, заставляйтӧны ошъясӧс ветлӧдлыны велосипедъясӧн да мотоциклъясӧн, а морскӧй левъясӧс — качӧдлыны нырнас цветнӧй колпакъяс да мачьяс.
Тэныд интереснӧ да долыд.
Но тэ он и думайт сы йылысь, кутшӧм уна упорнӧй удж, тӧдӧмлунъяс, пытливӧй мӧвп пуктӧма татчӧ ставторъяс.
Босьтны кӧть морскӧй левъясӧс.
Тӧдан-ӧ тэ, мыйла колпакъясӧн да мачьясӧн жонглируйтны заставляйтӧны именнӧ тайӧ зверьяссӧ, а оз кодъясӧскӧ мӧдъясӧс?
Тані сідзжӧ отсаліс наука, животнӧйяслысь олӧмсӧ изучайтӧм.
Природа наблюдайтысьяс казялісны, мый морскӧй левъяс радейтӧны ворсыштны асланыс кыйдӧсӧн: найӧ качӧдлӧны чериӧс нырнас, а сэсся кутӧны сійӧс.
Дрессировщикъяс воспользуйтчисны тайӧ наблюдениенас да велӧдісны морскӧй левъясӧс жонглируйтны.
Морскӧй левъяс корсюрӧ быттьӧкӧ мыйкӧ шуалӧны, тайӧ неуна мунӧ серам вылӧ.
Знаменитӧй дрессировщик Дуров веськӧдіс та вылӧ внимание да шедӧдіс сійӧс, мый морскӧй лев сераліс, кор Дуров шуліс сылы: «Сералышт».
Владимир Леонидович Дуров нэм чӧжыс изучайтіс животнӧйяслысь привычкаяссӧ да пӧвадкаяссӧ сы могысь, медым подчинитны найӧс аслас вӧлялы.
И зверьяс кывзысисны сылысь, кӧть сійӧ найӧс некор эз нӧйтлы.
Бэби нима слӧн босьтліс хоботас мел кусӧк да старайтчӧмӧн рисуйтіс класснӧй дӧска вылӧ визьяс.
А тайӧ кадас партаяс сайын пукалісны, кыдзи примернӧй школьникъяс, да видзӧдісны дӧска вылӧ медся разнӧйпӧлӧс зверьяс да пӧткаяс: фокстерьер Пик, сенбернар Лорд, ичӧтик осёл, кукань, порсь, пеликанъяс, морскӧй лев.
На водзын партаяс вылын куйлісны пуысь вӧчӧм книгаяс, и найӧ старайтчӧмӧн листалісны страницаяссӧ: коді чужӧмнас, коді нырнас.
Тӧдмавны тайӧс вӧлі прӧстӧ — книга лист улас куйліс кутшӧмкӧ чӧсмасянтор.
Но эз вӧв кокни велӧдны животнӧйясӧс страницасӧ ӧкуратнӧя бергӧдӧмӧн судзӧдны чӧсмасянторсӧ.
Кор пӧрысь сенбернар заводитліс терпитны вермытӧмысла очсавны, кыдзи тайӧс частӧ вӧчӧны понъяс, Дуров шыӧдчыліс сы дінӧ да вайӧдліс сылы пример лыдди соседъяссӧ, кодъяс урок вылын оз очсавны...
Тадзи Дуров, животнӧйяслӧн привычкаясӧн да особенностьясӧн пӧльзуйтчиг, заставляйтліс ассьыс бӧжа да бордъяса артистъяссӧ выступайтны быдсяма рольясын.
Но и ичӧтик фокстерьер и добродушнӧй великан слӧн — тайӧ сэтшӧм животнӧйяс, кодъясысь публика оз пов.
А овлывлӧ, мый манеж вылын выступайтӧны медся лёк хищникъяс — тигръяс, левъяс, леопардъяс.
Татшӧм случайясас цирклӧн манежыс пӧрӧ зоологическӧй садйӧ.
abu
Дрессировщик тӧдӧ, кыдзи воспитывайтны да кыдзи обращайтчыны дикӧй животнӧйяскӧд, медым найӧ эз вӧрзьӧдны сійӧс.
Сійӧ смела водӧ левкӧд либӧ тигркӧд орччӧн.
Но колӧ, медым и видзӧдысьяс эз беспокоитчыны асланыс олӧм вӧсна.
Зоологическӧй садйын зверьяс олӧны клеткаясын.
И циркын сідзжӧ колӧ клетка, коді торйӧдӧ зверьясӧс видзӧдысьясысь.
Тайӧ клеткаыс должен лоны тырмымӧн джуджыд.
И сысянь должен мунны кӧрт решёткаӧн тупкӧм проход сійӧ помещениеясас, кӧні олӧны зверьяс.
Строительяс решитісны и тайӧ могсӧ.
Быдӧн, коді волывліс циркӧ, помнитӧ, кутшӧм ӧдйӧ артмӧ манеж гӧгӧр пытшкӧслань кусыньтӧм ёсь помъяса прутъясысь решётка.
Циркын ставсӧ бура думайтӧма, медбӧръя мелочӧдз.
Тані абу нинӧм случайнӧйыс либӧ лишнӧйыс.
Со кык номеркостса кадколастын, пельк наездница петӧм водзвылын, манежса уджалысьяс куранъясӧн матыстӧны барьерлань пилипызь.
Найӧ вӧчӧны тайӧс йӧз син водзын.
Ӧд занавесыс циркын абу.
Медым видзӧдысьяс тайӧ каднас эз гажтӧмчыны, найӧс тешитӧ зэв ичӧтик шапкаа, дженьыдик пинжака, вывті паськыд, кузь гача тешкодь морт.
Сійӧ вӧчӧ сідз, быттьӧ отсалӧ манежса уджалысьяслы.
Но збыльысьсӧ сійӧ сӧмын торкасьӧ налы.
Сійӧ разӧдӧ пилипызьсӧ аслас чангыля ныра ботинкинас.
Сійӧ гартчӧ ставныслӧн кок улас, усьлӧ, сувтлӧ да бара усьлӧ.
И та дырйи сійӧ быдногыс зільӧ петкӧдлыны, мый уджалӧ мукӧдсьыс унджык.
Эбӧссьыс петӧм бӧрын сійӧ пуксьӧ, упкӧ-лолалӧ, чышкалӧ пӧсьсӧ.
Йӧзыс сералӧны.
Найӧ зэв бура гӧгӧрвоӧны, кодӧс петкӧдлӧ тайӧ тешкодь да укшаль мортыс.
Сійӧ сералӧ дыш йӧзӧс, кодъяс оз уджавны, а сӧмын петкӧдлӧны, быттьӧкӧ уджалӧны.
Тайӧ мортыс лэдзчысьӧ йӧй улӧ да велӧдӧ йӧзӧс ум-разумӧ: издевайтчӧ предрассудокъяс да суевериеяс вылын, эрдӧдӧ порокъяс да тырмытӧмторъяс.
Сійӧ петкӧдлӧ асьсӧ укшаль да нинӧм вӧчны кужтӧм мортӧн.
Но кор сійӧ нерӧ наездникъясӧс, акробатъясӧс, жонглёръясӧс, тыдовтчӧ, мый сійӧ зэв пельк да быдтор кужӧ.
Тайӧ видзӧдысьяслы урок: мортӧс колӧ донъявны оз сылӧн вид серти, а сылӧн делӧяс серти.
Клоунлӧн быд шутка либӧ басня, кодӧс ворсісны дрессируйтӧм животнӧйяс, оз сӧмын петкӧдлыны серам, но и лоӧны поучительнӧйӧн.
Цирк и гажӧдӧ и велӧдӧ миянӧс.
Кор ми видзӧдам лэбалысь йӧз — воздушнӧй гимнастъяс вылӧ, повтӧм наездникъяс да гез кузя ветлӧдлысьяс вылӧ, думыштны позьтӧм тэрыб жонглёръяс вылӧ, ми думайтам: со мортыд вермӧ лоны кутшӧм ён, пельк, смел!
{Маршак И. Я., Сегал Е. А. (комиӧдіс Лыткин В. А.) @ Школаын да карын живӧй уголок @ висьт @ М. Ильин, Е. Сегал. Рассказъяс сы йылысь, мый тэнӧ кытшалӧ миян карын @ 1957 @ Лб. 134‒143.}
ШКОЛАЫН ДА КАРЫН ЖИВӦЙ УГОЛОК
Быд школаын эм живӧй уголок.
Тадзи шусьӧ комната, кӧні ӧти клеткаын олӧ кролик, мӧдын — ёж, коймӧдын — пинькай, нёльӧдын — еджыд шыръяслӧн либӧ морскӧй свинкаяслӧн семейство.
Тані эм и аквариум, кӧні обыкновеннӧй гычьяс пӧвстын важнӧя плавайтӧ паськыд синъяса да веер кодь бӧжа диковиннӧй чери.
Тані эм и террариум, кӧні изъяс пӧвстын дзебсясьӧ пельк лёкгаг.
Тэ гижсин нин юнӧй натуралистъяслӧн кружокӧ да кутан быд недель дежуритны живӧй уголокын.
Тӧждысянторйыс дежурнӧйлӧн уна: колӧ удитны и урокъясӧдз и урокъяс бӧрын весавны клеткаяс, вердны кроликӧс капустаӧн, кисьтны шыдӧс да пызьын олысь номыръясӧс пинькайяслы кормушкаӧ, не вунӧдны сетны лёкгаглы йӧв.
Ноксьӧмыс уна, но зато аслад посньыдик быдтанторъястӧ видзӧдігӧн тэ быд лун кутан тӧдмавны зверьяслӧн, черияслӧн, пӧткаяслӧн олӧм да привычкаяс йылысь мыйкӧ выльӧс.
Но, а кыдзи бурджыка тӧдмасьны сійӧ животнӧйясыскӧд, кодъясӧс он аддзы школьнӧй живӧй уголокысь?
Гортса животнӧйяс: понъяс, каньяс, мӧсъяс, чипанъяс, уткаяс — ставыс тайӧ тэнад важ тӧдсаяс, а мукӧддырйи и другъяс.
Но кытысь аддзыны слӧнӧс, крокодилӧс, леопардӧс?
Сӧмын ӧмӧй нӧ картинкаяс вылысь?
Ӧд он жӧ мун корсьны найӧс став свет пасьтасьыс, сы пыдди, медым велӧдчыны школаын?
Дерт, оз ков!
Тэ верман спокойнӧя водзӧ велӧдчыны.
Мунны тэныд некытчӧ оз ков, сы вӧсна мый зверьяс асьныс воисны тэ ордӧ.
Ӧд абу сӧмын быд школаын, но и быд ыджыд карын эм аслас живӧй уголок.
Ӧти местаын тайӧ живӧй уголокыс шусьӧ зоопарк, мӧдлаын — зоосад, коймӧдлаын — зверинец.
Кутшӧм лӧсьыд зоопаркын!
Веськалан сэтчӧ — и пыр жӧ вунӧдан, мый тэ ӧні кар шӧрын.
Гӧгӧр турун, тыяс, скалаяс, а автомобильяслысь тутсӧмсӧ да трамвайнӧй звӧнокъяссӧ венӧны зверьяслӧн равзӧмыс.
Зоопаркын ставсӧ вӧчӧма сы могысь, медым сэтчӧ волывлысьяслы вӧлі лӧсьыд да удобнӧ.
Кутас кӧ сюмавны кынӧмыд либӧ окота лоӧ юыштны, торъя бедаыс абу.
Тайӧ случай вылас тані эм буфет да ларёкъяс.
А мудзан кӧ — пуксьы шойччыны скамья вылӧ, зоопаркын найӧ мыйта колӧ.
Мудзны да кынӧм сюмавтӧдз овны тані абу дивӧ.
Паркыс ыджыд, сразу кытшовтны сійӧс сьӧкыд.
Да и сулалӧ-ӧ тэрмасьны?
Ӧд йӧзыс локтӧны татчӧ оз сӧмын сы могысь, медым гуляйтыштны.
Гуляйтныд найӧ вермисны эськӧ и мӧдлаын.
Найӧ локтӧны татчӧ сы могысь, медым бурджыка видзӧдны зверьясӧс, наблюдайтыштны налысь олӧмсӧ.
А та могысь колӧ дырджык сулавны клеткаяс дорын, а не тэрмасьӧмӧн прӧйдитны на дінті.
Мый сӧмын он аддзы татысь: обезьянаяс, левъяс, тигръяс, слӧнъяс, бегемотъяс, зебраяс, страусъяс...
А площадка вылын посньыдик зверпиян — кутшӧм найӧ тешкодьӧсь!
Кор видзӧдан зверьяс вылӧ, юрад пыр жӧ воӧ уна вопрос.
Кӧні найӧ чужисны?
Кыдзи найӧс шуны?
Мый найӧ сёйӧны?
Кодысь полӧны да код вылӧ усьласьӧны?
Вреднӧйӧсь найӧ мортлы, али пӧлезнӧйӧсь?
И став тайӧ вопросъяс вылас зэв кокни пӧлучитны ӧтвет.
Быд клетка вылын эм ичӧтик пӧвтор, а сэтчӧ гижӧма клеткаын олысьлысь нимсӧ да краткӧй биографиясӧ.
Тэ мунан зоопаркысь мудзӧмӧн, но зэв дӧвӧльнӧй: ӧд тэныд вӧлі сэтшӧм любӧ гуляйтыштны скалаяс да тыяс пӧвстӧд, да и тӧдмалін тэ уна выльтор да интереснӧйтор.
Тэ мунан, а зверьяс кольӧны зоопаркын, налы мунны некытчӧ.
Тані найӧ узьлӧны, сёйӧны, юӧны, вердӧны ассьыныс пияннысӧ.
Тані налӧн керканыс, карныс.
Тайӧ карас уна олысьяс чужисны тасянь ылын.
Тані эмӧсь и еджыд ошъяс — полярнӧй мореясса олысьяс, и тропическӧй вӧръясын жар дінӧ велалӧм обезьянаяс.
Эмӧсь тані джуджыд гӧраясын олысь межъяс-архаръяс да пустыняясын чужысь зверьяс — левъяс.
И эз кокни вӧв овмӧдны найӧс ставнысӧ ӧтлаын, да сідз, медым налы вӧлі лӧсьыд, медым найӧ эз висьны, а быдмисны да ёнмисны, «медым и кӧинъяс вӧліны пӧтӧсь и ыжъяс дзоньӧсь», медым зверьяс эз сёйны ӧта-мӧднысӧ да эз усьласьны зоопаркӧ волывлысь йӧз вылӧ.
Посньыдик попугайяслы клеткасӧ тырмымӧн тупкыны проволочнӧй сеткаӧн.
Левъяслы да тигръяслы вӧля вылӧ туйсӧ колӧ тупкыны кыз кӧрт прутъясысь вӧчӧм решёткаӧн.
А слӧн оланінын барьеръяслы да перегородкаяслы и татшӧм решёткаыс вывті слаб.
Тані колӧны оз прутъяс, а рельсъяс да балкаяс.
Да и то вӧвліны случайяс, кор слӧнлы удайтчывліс кусыньтны стальнӧй рельс аслас вынйӧра бивеньяснас.
Мыйта сьӧкыд мог ковмис решитны йӧзлы, кодъяс стрӧитісны зоопарк!
Ӧд налы колӧ вӧлі тӧждысьны оз сӧмын сы вӧсна, медым зверьяс эз пышйыны, а пӧткаяс эз лэбзьыны, — колӧ вӧлі вӧчны клеткаяссӧ, загонъяссӧ, вольеръяссӧ сідзи, медым сэні олысьяс чувствуйтісны асьнысӧ кыдз позьӧ бурджыка.
Гӧраясын олысь межъяслы да туръяслы вӧчисны джуджыд мыльктор, медым найӧ вермисны чеччавны ӧти изсянь мӧд вылӧ, кыдзи асланыс гортын.
Цапляяслы, фламингояслы да аистъяслы вӧчисны вутшъяса да діторъяса искусственнӧй нюр.
Еджыд ошъяслы тэчисны изйысь да вевттисны бетонӧн скала да тайӧ скаласӧ кытшалісны паськыд да джуджыд рӧвӧн, кодӧс тыртісны ваӧн.
Татшӧм жӧ джуджыд рӧвӧн кытшалісны и «Зверьяслысь ді», кӧні олӧны оз кӧрт прутъяс сайын, а быттьӧ вӧля вылын левъяс да тигръяс, кӧинъяс да ошъяс.
Татшӧм рӧвъясыслысь пасьтасӧ колӧ вӧлі артыштны сідзи, медым медся ён да пельк зверь эз вермы чеччыштны на вомӧн.
Уна тысяча йӧз волӧны зоопаркӧ уджысь прӧст часъясӧ.
Но эмӧсь и сэтшӧм йӧз, кодъяс волывлӧны татчӧ уджавны, а оз шойччыны.
Вот тайӧ йӧзыс и тӧждысьӧны зверьяс карын олысь разнӧйпӧлӧс животнӧйяс вӧсна.
Тайӧ найӧ быд лун вайӧдӧны порядокӧ зверьяслысь, черияслысь, пӧткаяслысь оланінсӧ.
Найӧ видзӧдӧны сы бӧрся, медым обезьянаяс оланінын пыр вӧлі шоныд, кыдзи кӧнкӧ тропикъяс дорын, медым сэні, кӧні олӧны слӧнъяс, антилопаяс да левъяс, термометрын ртутьыс эз лэччывлы кӧкъямыс градус шоныдысь улӧджык.
Ас ордас гортаныс тропическӧй зверьяс да пӧткаяс пӧлучайтӧны шондісянь оз сӧмын уна шоныд, но и уна югыд.
Медым и войвылын сетны налы унджык шонді югӧръяс, найӧс югдӧдӧны тӧвнас искусственнӧй шондіӧн — ультрафиолетӧвӧй лампаӧн.
Ас орданыс, гортаныс, тропическӧй пӧткаяс велалісны кузь лунъяс дінӧ.
Пемыд дырйи найӧ оз сёйны, олӧны тшыгйӧн.
Медым тайӧ эз ло, налы водз асылын да рытын ӧзтӧны некымын час кежлӧ электрическӧй би.
Югдӧ налӧн водзджык да пемдӧ сёрӧнджык сы серти, кыдзи тайӧ овлӧ миян крайясын тӧлын.
Зоопарк — зверьяслӧн кар, но сійӧ абу сӧмын кар.
Тані жӧ орччӧн эм и дачнӧй места.
Мартын, муртса сӧмын заводитас шонтыны тувсов шонді, вуджӧны гожся помещениеясӧ первой дачникъяс — хищнӧй пӧткаяс.
Апрельын петкӧдӧны тӧвся квартираясысь ошъясӧс, кенгуруӧс, сурокъясӧс да морскӧй левъясӧс.
Слӧнъясӧс, антилопаясӧс да левъясӧс дачаӧ оз на вуджӧдны, но торйӧн шоныд лунъясӧ найӧс лэдзлӧны гуляйтыштны.
Майын ставыс, обезьянаясысь да слӧнъясысь кындзи, — вӧльнӧй воздух вылынӧсь.
Тайӧ неженкаясыс и ӧні на гуляйтӧны сӧмын зэв мича поводдя дырйи.
Медбӧрын воӧ июнь, и найӧ тожӧ вуджӧны гожся положение вылӧ.
Гожӧмын, жар дырйи, став зверьясыс олӧны дачнӧй помещениеясын.
Но сулалӧ пӧльыштны первой кӧдзыд тӧвнырлы — и лунвылын олысьяс, шоныд радейтысьяс заводитӧны кынмыны.
Первойясӧн, сентябрын на, вуджӧны тӧвся квартираясӧ жар странаясын олысь обезьянаяс да пӧткаяс.
Октябрын тыртӧммӧны шоныд радейтысь став зверьяслӧн да пӧткаяслӧн дачаясыс.
Черияс и то бӧр мунӧны восьса водоёмъясысь аквариумъясӧ.
Ноябрын зоопаркын ставсӧ нин вӧчӧма тӧвся лад вылӧ.
Гожся помещениеясӧ кольччӧны сӧмын найӧ, кодъяс оз повны кӧдзыдысь: ручьяс, туланъяс, анчаяс, уръяс.
Со кутшӧм сьӧкыд веськӧдлыны тайӧ зэв ыджыд «живӧй уголокнас», кӧні олысьясыс сэтшӧма оз мунны ӧта-мӧд вылас.
Ӧд и тӧв и гожӧм, и асыв и рыт разнӧй животнӧйяслы воӧ разнӧй кадӧ.
И тайӧ ставтор йывсьыс лоӧ помнитны зоопаркын уджалысьяслы.
Мыйта налӧн ноксьӧмыс кӧть нин пӧткаяскӧд!
Гожся помещениеясӧ вуджӧдӧм водзвылын оз позь вунӧдны дженьдӧдны бордъяссӧ налысь, кодъяс вермасны лэбзьыны.
Том пӧткаяслысь бордъяссӧ дженьдӧдӧны июльын, медым найӧ эз думыштны арнас мӧдӧдчыны ылі туйӧ лунвылӧ.
Колӧ шуны, эмӧсь и сэтшӧм пӧткаяс, кодъяс сэтшӧм дӧвӧльнӧйӧсь зоопаркын асланыс олӧмнас, мый кольччӧны сэтчӧ и тӧв кежлӧ асланыс вӧля серти.
Уткаяс-крякваяс чукӧртчӧны ыджыд стаяясӧ, кытшлалӧны зоопарк весьтӧд, быттьӧ прӧщайтчӧны сыкӧд, да бӧр пуксьӧны кутшӧмкӧ пруд вылӧ.
Мыйла налы лэбзьынысӧ?
Ӧд на йылысь тані сэтшӧма тӧждысьӧны!
Найӧ оз страдайтны тані ни тшыгъялӧмысь, ни кӧдзыдысь.
Медым уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс, пеликанъяс эз кынтыны лапаяссӧ, пруд вылын прӧрубъяслысь доръяссӧ вольсалӧны идзасӧн да сайӧдӧны тӧв пӧльтӧмысь йиысь да лымйысь вӧчӧм валъясӧн.
Тэныд кажитчӧ, мый уявнысӧ налы кӧдзыд.
А найӧ прӧрубын шонтысьӧны: ӧд кӧдзыд лунӧ ва шоныдджык воздухысь.
Зоопаркын животнӧйясӧс оз сӧмын изучайтны, но и старайтчӧны вежны налысь привычкаяссӧ: перелётнӧй пӧткаясӧс велӧдӧны не лэбзьыны, жар странаясын олысьясӧс велӧдӧны войвывса морозъяс дінӧ да велавтӧм сёян дінӧ.
Босьтны кӧть бегемотъясӧс.
Ас орданыс гортас, Африкаын, найӧ олӧны Нил юын да тыясын да сёйӧны водоросльяс да турунъяс, кодъяс сэні быдмӧны.
Но оз жӧ позь ваявны Москваӧ африканскӧй тыясысь водоросльяс, торйӧн нин сы вӧсна, мый бегемот сёйӧ зэв уна.
Первойсӧ бегемотъясӧс видлісны вердны дона, чӧскыд сёянӧн — яблокъясӧн, лимонъясӧн, еджыд няньӧн, рис рокӧн.
Но татшӧм сёяныс налы эз чӧсты — найӧ частӧ висисны.
Сэки найӧс велӧдісны грубӧйджык сёян дінӧ.
Ӧні найӧ сёйӧны и турун, и ӧтруб.
И сёяныс мунӧ налы пӧльза вылӧ — найӧ чувствуйтӧны асьнысӧ зэв бура.
Зоопаркын эм особӧй лаборатория, кӧні научнӧй работникъяс решайтӧны сложнӧй задачаяс: мыйӧн да кор вердны зверьясӧс, пӧткаясӧс, чериясӧс, змейясӧс, лёкгагъясӧс.
Ӧд вкусъясыс налӧн медся разнӧйӧсь, да и абу сӧмын вкусъясыс.
Найӧ прӧстӧ эз вермыны эськӧ овны, сёйисны кӧ эськӧ найӧ лӧсявтӧм сёян.
Верман-ӧ тэ представитны аслыд вӧлӧс, коді сёйис эськӧ яй, либӧ каньӧс, коді пӧткӧдчис эськӧ турунӧн да зӧрйӧн?
Дерт, он!
Сы могысь, медым вердны животнӧйясӧс, колӧ тӧдны, мый кодлы пӧлезнӧ.
Уна зверьяслы сёянсӧ сетӧны ульӧн.
А вот обезьянаяслы сёянсӧ лӧсьӧдӧны, быттьӧ йӧзлы.
Кухняын налы пуӧны и картупель, и рок, и компот.
Сетӧны налы и йӧла чай.
Колӧ шуны, медся ёна найӧ радейтӧны оз картупель, оз рок, а фрукты да ӧрешки.
Вердӧны обезьянаясӧс луннас некымынысь, кыдзи шойччан керкаын.
Налӧн эм и завтрак, и ӧбед, и ужын.
Йӧз, кодъяс уджалӧны кормӧвӧй лабораторияын, думайтӧны оз сӧмын сы йылысь, мый сетны зверьяслы, но и сы йылысь, ыджыд-ӧ колӧ налы порцияыс.
А зоопаркын олысьяслы порцияясыс пӧлагайтчӧны медся разнӧйӧсь: кодлы карликлы мында, а кодлы и великанлы мында.
Зэв посньыдик попугайяслы тырмымӧн кызь вит грамм любӧй сёян, а вот зоопаркса гигантлы — слӧнлы, медым пӧтны, колӧ дзик мӧд порция.
Быд лун сылы сетӧны сё килограммӧн ӧтруб, жмых, сьӧд нянь.
Сакар сійӧ сёйӧ оз кусӧкъясӧн, кыдзи ми тэкӧд, а килограммъясӧн.
Сов сійӧ пӧлучайтӧ луннас оз чепӧль, а быдса стӧкан.
Куим лунӧн сійӧ сёйӧ мешӧк картупель.
Кор зверьяс висьӧны, налы сетӧны лекарствояс.
Тані лоӧ мудеритны.
И мудеритны колӧ кужӧмӧн: быд зверкӧд аслысногӧн.
Чӧсмасьны радейтысь ошлы лекарствосӧ сетӧны вареньеын либӧ маын.
Слӧнлы лекарствосӧ сорлалӧны водкаӧн, кодӧс сійӧ ёна радейтӧ.
Обезьянаяслы ковмывлӧ мукӧддырйиыс некымын час не сетны юны, медым налӧн зэв ёна кутіс косьмыны горшыс, а сэки найӧ дугдӧны капризничайтны да юӧны лекарствосӧ вакӧд либӧ компоткӧд ӧтлаын.
Животнӧйяслы зоопаркын эм рентгеновскӧй аппарата да исследованиеяс вӧчӧм да лечитӧм вылӧ мукӧд аппаратъяса лечебница.
Эмӧсь лабораторияяс, кӧні вӧчӧны анализъяс.
Лечитӧны зверьясӧс врач-ветеринаръяс.
А обезьянаяс дінӧ корлывлӧны корсюрӧ и сэтшӧм врачьясӧс, кодъяс лечитӧны йӧзӧс.
Абу сьӧкыд кывзыны да выстукивайтны ручнӧй обезьянаӧс, а вот мый вӧчны тигркӧд?
Ӧд сылы нинӧм оз сулав чашйыны врачӧс кусӧкъяс вылӧ.
Тані делӧыс сідзжӧ оз артмы мудериттӧг.
Зверӧс йӧртӧны особӧй клеткаӧ, кодлӧн стенъясыс матысмӧны ӧта-мӧд дінас.
И кор тигрӧс топӧдӧма стен бердӧ, сылы быть лоӧ пӧкӧритчыны да лэдзны кывзыны асьсӧ.
Но животнӧйяс йылысь тӧждысьны заводитӧны ёна водзджык сы серти, кор найӧ веськалӧны зоопаркӧ.
И, пӧжалуй, кокньыдджык ноксьыны животнӧйяскӧд, кор найӧ места вылынӧсь нин, асланыс карын, кӧні налы ставсӧ лӧсьӧдӧма, сы серти, медым вайны найӧс места вылас дзоньвидзаӧн.
Кутшӧм сӧмын туйясӧд да способъясӧн оз нуны животнӧйясӧс сійӧ местаяссьыс, кӧні найӧс кыйӧны!
Ошпиянӧс, кодъясӧс вӧралысь босьтӧ гуысь энь ош улысь, сійӧ сюйӧ питшӧгас, медым найӧ эз кынмыны.
Низьӧс да туланӧс сюйӧны гӧна кепысьӧ либӧ шапкаӧ.
Сӧмын на чужӧм косуляӧс сюйӧны шоныд мешӧкӧ, кӧні эм юрыслы розь, да кӧрталӧны тайӧ мешӧксӧ седлӧ бердӧ.
Животнӧйяс путешествуйтӧны и вӧла-додьясын, и грузӧвикъясын, и поездса вагонын, и пароход палуба вылын, и весиг самолётын.
Медым тигр бура кутіс асьсӧ воздухӧд путешествуйтігӧн, сійӧс гартӧны брезентӧн, пасьтӧдӧны сы вылӧ намордник да кӧрталӧны сылысь синъяссӧ.
Шимпанзеясӧс нуӧны торъя купеын да босьтӧны налы билетъяс, кыдзи йӧзлы.
Черепахаясӧс да змейясӧс торйӧн клопочитчытӧг мӧдӧдӧны ящикъясын почта пыр: ӧд найӧс позьӧ не вердны некымын лун.
А вот дельфинъяскӧд делӧыс сложнӧйджык: медым найӧ вермисны уявны весиг сэк, кор путешествуйтӧны косінті, тӧварнӧй вагонса стенъяс дорӧ ӧшӧдӧны крюкъяс йылын ыджыд брезентӧвӧй бассейн.
Слӧнлы торйӧдӧны перегородкаӧн торъя купе, коді занимайтӧ вагонлысь джынсӧ.
Вагонлӧн мӧд джынъяс мунӧ вожатӧй.
Сэні тӧвнас ломтысьӧ пач.
Гажтӧмысла слӧн кыскӧ ас дінас ставсӧ, кытчӧ вермӧ нюжӧдчыны хоботнас.
Медым сійӧ эз сотчы да эз вӧч пӧжар, пачсӧ сувтӧдӧны сысянь ылӧджык.
Абу кокни кыйны зверӧс да вайны сійӧс ловъяӧн да дзоньвидзаӧн зоопаркӧ, торйӧн нин тайӧ кӧ абу кӧч и абу ур, а лев либӧ слӧн.
Но зоопаркын эмӧсь и сэтшӧм левъяс да слӧнъяс, кодъясӧс эз ков кыйны да вайны ылісянь.
Налӧн рӧдинаыс абу Африка и абу Индия, а Москва.
Неважӧн Московскӧй зоопаркын чужис ичӧтик слӧн Карат, а сылысь ыджыд воксӧ сідзи и шуӧны чужан места сертиыс — Москвич.
Зоопаркын эмӧсь уна татшӧм зверьяс-землякъясыс, кодъяс чужисны Москваын.
Найӧ дружитӧны ас костаныс.
Молодняклы площадка вылын левпиян ворсӧны кӧзапиянкӧд, ошпиян — динго понъяскӧд.
Налӧн привычкаясыс ньӧти абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧля вылын быдмӧм зверьяслӧн.
Ӧд тані найӧс дӧзьӧритӧны да воспитывайтӧны йӧз.
Воспитательяс пӧвстын эмӧсь и челядь — юнӧй натуралистъяс.
И тэ сідзжӧ верман веськавны на лыдӧ, кутан кӧ бура уджавны школаын юннатъяслӧн кружокын.
Школаын живӧй уголок — сійӧ первой тшупӧд.
Зоопаркын юннатъяслӧн кружок — сійӧ вылыссаджык нин тшупӧд.
А тэ кӧ и водзӧ кутан интересуйтчыны биологияӧн — олӧм йылысь наукаӧн, тэ пыран университетӧ биологическӧй факультетӧ да кутан изучайтны законъяс, кодъяслы подчиняйтчӧ животнӧйяслӧн олӧмыс.
Кор тӧдан тайӧ законъяссӧ, тэ верман участвуйтны ловъя природаын сійӧ великӧй перестройкаас, коді мунӧ миян странаын.
Тэ кутан создавайтны животнӧйяслысь выль пӧрӧдаяс да вежлавны важъяссӧ.
Тэ кутан переселяйтны зверьясӧс, пӧткаясӧс, чериясӧс вӧръясысь степьясӧ, юясысь да тыясысь искусственнӧй мореясӧ — водохранилищеясӧ.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Орёллӧн шойччанін @ висьт @ В. Каверин.
Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 3-10}
ОРЁЛЛӦН ШОЙЧЧАНІН
Челядьдырйи тайӧс шулім «Орёллӧн шойччанінӧн».
Важ дуб вылын кык косьмӧм кыз вожъяс костын сійӧ вӧчліс шалаш. Сэні коллявліс быдса лунъяс — кузь гожся лунъяс, кодъяс заводитчылісны скӧтлӧн сьӧкыда болскӧмсянь, кор найӧ келісны шор вомӧн, да помасьлісны ылӧдз кылан пила шыӧн — рытъяснас мельнича дорын вӧчлісны дранкияс.
Сэки тайӧ вӧлі ворсӧм — дзебсьыны йӧзысь «Орёллӧн шойччанінӧ» книгаӧн, кыдзи перуанецъяс* тышкасисны конквистадоръяскӧд**, дорйисны наысь ассьыныс аслыспӧлӧс да мича каръяссӧ.
* Перуанецъяс — Перуын олысьяс. Перу — Южнӧй Америкаын рытыввыв юкӧнас государство.
** Конквистадоръяс — завоевательяс, авантюристъяс.
XVI нэм заводитчигӧн найӧ босьтісны Южнӧй Америкалысь шӧр юкӧнсӧ, сэтчӧс олысьяссӧ массӧвӧя виалӧмӧн.
Ӧні ставыс вӧлі сідз жӧ ворсӧм кодь и ньӧти эз вӧв сэтшӧм!
Пожӧм йывсянь, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма наблюдательнӧй пункт, му вылын тыдалісны блиндажъяслӧн посньыдик мылькъяс, веськыдвылас гежӧдик пуяс костын сулалісны немецъясӧн маскируйтӧм орудиеяс, а шуйгавылас тыдаліс ю, кыті кывтісны жугӧдӧм перевозлӧн торъясыс.
Да, тайӧ абу нин ворсӧм!
Пожӧм быдмис векньыд ущелье вевдорын. Наблюдательнӧй пункт дорӧ оз позь вӧлі локны некыті, тайӧ ущельеӧдыс кындзи.
Мартынов прикажитіс минируйтны сійӧс. Панин тайӧс вӧчис сиктса морт моз тэрмасьтӧг, мый кажитчис зэв тешкодьӧн татшӧм том, банйӧм чужӧма весел зонлы.
Панин кындзи пост вылын вӧліны ещӧ красноармеецъяс: Точилов, Капустин да Румер.
Румер вӧлі Ленинградскӧй университетысь аспирант, кузь тушаа, сьӧд, новліс ӧчки.
Первойсӧ сыысь неуна полыштісны — «учёнӧй пӧ».
Панин, серам петкӧдлысь да весел морт, ӧтчыд уважайтӧмӧн шуис сы йылысь: «юр вемлӧн культура».
Сэсся Румер дорӧ велаліны сы вӧсна, мый сылӧн «юр вемлӧн культураыс» эз мешайт сылы знаменитӧй артистъяс моз висьтавлыны анекдотъяс.
На пӧвстын медся пӧрысь вӧлі Капустин — тошка, этша сёрниа, семьяа морт, профессияыс столяр, а сідзжӧ ёна радейтіс кыйсьыны, тӧдмавліс пӧткаясӧс гӧлӧсъяс сертиыс, вӧрын асьсӧ чувствуйтіс дзик ас керкаас моз.
Ас йывсьыс Мартынов эз радейтлы сёрнитны, — да и тайӧ лунъясӧ эз вӧв кадыс казьтылӧмъяс висьталӧм вылӧ.
Ӧтчыд сійӧ эз судз рок тыра котёлокӧдз, кодӧс ӧшӧдіс кузь тушаа Капустин. Сэки сылы уси дум вылас, мый сы олӧмын пыр падмӧдчис ичӧт тушаыс.
А ӧні тайӧ вӧлі бурторйӧн.
Сійӧ пукаліс пожӧм вылын турунвиж лэбач моз, — эз тыдав сэні.
Но сылӧн лӧнь гӧлӧсыс став вӧр пасьта шыаліс миян орудиеяс гымӧн.
Полкын Мартыновысь бурджыка некод эз кужлы корректируйтны лыйсьӧм.
Эз ӧд прӧста сетны сылы тайӧ участоксӧ, фронтлӧн паськыд линияяс пиысь медся важнӧйсӧ.
Первойя куим лунсӧ ставыс вӧлі бур.
Наблюдательнӧй пост вӧлі лӧсьӧдӧма зэв матӧ немецкӧй позицияяс дорӧ, и Мартынов аддзис ставсӧ: подозрительнӧй мича пуяс, кодъяс сайын друг мыччысьліс боеприпасъяс тыра грузӧвик, либӧ кухня, либӧ бензин тыра цистерна.
Сійӧ велаліс сы водзын куйлысь места дорӧ, и весиг ни ӧти медся ичӧтик вежсьӧм эз коль сыӧн казявтӧг.
Лӧнь гӧлӧсӧн сійӧ висьтавліс сы йылысь, мый аддзыліс, и миян орудиеяс лыйлісны грузӧвикъяс кузя, цистернаяс кузя, атака кежлӧ лӧсьӧдчысь немецкӧй частьяс кузя.
Нёльӧд лунас, асъя югдандор, кык мина усины наблюдательнӧй пункт дінӧ.
Тайӧ вермис лоны случайнӧйӧн.
Но недыр мысти минаяс бара гымгысисны.
Первойӧн ранитіс Точиловӧс — осколокъяс веськалісны морӧсас да кокас.
Румер Капустинкӧд кӧрталісны ранаяссӧ да водтӧдісны из скала улӧ.
Сійӧ чӧв куйліс, эз норась.
Но рытъявылыс сійӧ документъяссӧ сетіс лейтенантлы. Румерлы тшӧктіс гораа лыддьыны письмӧ, кодӧс гижис чойыслы наблюдательнӧй пунктӧ мӧдӧдчигӧн:
«Дона чойӧй, вермас лоны, ми тэкӧд огӧ аддзысьлӧй.
Эн гажтӧмчы ме вӧсна.
Тэ менам олӧмын уна вӧчин, вӧлін меным мамтуйӧ. Тэ тӧд, ме тэныд зэв унаторйӧн водзӧса.
— Ӧні содты мыйкӧ ещӧ, — слаб гӧлӧсӧн шуис Точилов.
— Мый?
— Ассяньыд.
Румер пӧрччис ӧчкисӧ да сюся видзӧдліс сы вылӧ.
Точилов куйліс серьёзнӧй, кельдӧдӧм чужӧма.
— Сійӧ менам, вокӧ, стрӧг, — содтіс сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.
— Пӧрысь нин.
Сійӧ менӧ быдтіс.
abu
— Лейтенант гижас, — шуис Румер.
— Да ми ставным гижам, Вася.
Тэ бурдан на.
— Ог бурд, вокӧ...
А мый ті гижанныд?
Сійӧ кыкпӧрйӧ кывзіс, мый гижисны письмӧлӧн мӧдар листбокас Мартынов да Румер.
— Оз ков геройсӧ гижны, — шуис сійӧ.
— Кутшӧм ме герой!
Гижӧй: «Честнӧя пӧртіс олӧмӧ комсомолецлысь долгсӧ».
Войнас сійӧ кулі.
Ӧні лои помӧдз гӧгӧрвоана — наблюдательнӧй пунктсӧ казялісны, мӧдногӧн кӧ эськӧ немецъяс эз лыйлыны пожӧм пуясӧн тырӧм скалистӧй высота кузя: татшӧмыс тані вӧлі мыйта колӧ.
Сійӧ вӧлі пӧшти восьса, но нёль морт олӧмын нинӧм эз вежсьы. Найӧ вӧлі йитчӧмаӧсь уна тысяча ёртъяскӧд сӧмын вӧсньыд телефоннӧй проволокаӧн, код кузя Мартыновлӧн дженьыдик отчётъяс вылӧ ӧні висьталісны медся дона дружескӧй чолӧмъяс.
Пыр сідзи жӧ ӧти-мӧд бӧрся кайлісны пӧрысь пожӧм йылӧ, и сійӧ жӧ серпас — лунын, рытын, войын — воссьывліс на водзын.
Сідз жӧ Капустин сухӧй паёкысь кужӧмӧн вӧчліс мыйкӧ ӧбед модааӧс, сідз жӧ серам петкӧдлысь Панин шмонитіс сы вылын, а Румер висьтавліс анекдотъяс.
Вӧлі зэв сьӧкыд — ни ӧти кыв не шуны Точилов йылысь, кодӧс войнас гуалісны пӧрысь пожӧм улӧ и коді быттьӧ пыр на оліс на пӧвстын.
Но найӧ эз сёрнитны сы йылысь.
Вӧлі сэтшӧм матын смертьыс, бурджык сы йылысь не сёрнитны да не думайтны.
Дерт, вӧлі эськӧ кокньыдджык, вермисны кӧ найӧ лыйсьӧм вылӧ вочавидзны.
Но сэки пунктсӧ дзикӧдз казяласны.
Найӧ вермисны вежны местасӧ.
Но выиграйтісны эськӧ этша, а наблюдайтӧмын унатор эськӧ воштісны.
Найӧ вермисны мунны ас йӧз дорӧ, — полкса командир кыкысь юаліс лейтенантлысь: «Колӧ али оз мунны?»
Но, лейтенант чайтӧм серти, муннысӧ коланлуныс эз на вӧв.
Минаяс пыр тшӧкыдджыка взрывайтчисны скалаяс костын.
Кадысь кадӧ изъя зэр — жугӧдӧм породалӧн осколокъяс — веськавліс дзебасӧ.
Ӧтчыд изйӧн орӧдіс провод. Панин, дорвыв да ёна лыйсьӧм вылӧ видзӧдтӧг, часджын кыскасис кустарникын, корсис орӧминсӧ.
Мӧдысь — тайӧ вӧлі лёкджык — изтор жугӧдіс Румерлысь ӧчкисӧ, а сійӧ ӧчкитӧг, кыдзи ачыс шуліс, «метр ылнаысь оз аддзы — чипан али пулемёт».
Ӧні важ пожӧм вылын вежласисны сӧмын Мартынов да Капустин.
Нёльӧд лун помасигӧн немецъяс восьтісны артиллерийскӧй би.
Тайӧ минутаӧдзыс луныс кольліс кутшӧмкӧ естественнӧй законъяс серти, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сӧветскӧй мулӧн тайӧ ичӧтик юкӧн вылас.
Сёйлісны пыр ӧти кадӧ, узьлісны ӧчередьӧн.
Лун мыйӧнкӧ торъявліс войысь.
Ӧні ставыс гудрасис.
Ачыс сынӧдыс, мыйӧн найӧ лолалісны, пӧрысь пожӧма вӧрлӧн сӧстӧм, ыркыд сынӧд, лои мӧдпӧлӧсӧн — шутьлялысьӧн, потласьысьӧн, ӧпаснӧйӧн.
Сійӧ вермис друг уськӧдчыны, путкыльтны, шыбитны, швачкыны скалаӧ.
Весиг кор дугдыласны лыйсьыны, дыр на пельясын жуньгӧ юр весьтын лэбалысь снарядъяслӧн зывӧктана шыыс.
Но нинӧм эз вежсьы.
Увйӧсь да пашкыр пожӧм вылын важмоз пукаліс морт, и нинӧм эз коль казявтӧг сылӧн кӧть и узьтӧм, но сюсь синъясысь.
Витӧд сутки вылӧ войнас ранитіс Румерӧс.
Сійӧ вӧчис зэв мисьтӧма, некодлы эз висьтав та йылысь да пемыдас кыдзсюрӧ ачыс кӧрталіс ранитчӧм пельпомсӧ да коксӧ.
Сійӧ шуис, тайӧ пӧ нинӧм, заводитліс висьтавны анекдот сы йылысь, кыдзи...
Но кывджынъяс ланьтіс, кор аддзис, кутшӧм стрӧг чужӧмӧн сы вылӧ видзӧдӧны Мартынов да Капустин.
— Ёртъяс, да мый ті!
— гажаа шуис сійӧ.
— Збыльысь, нинӧм торъяыс.
Видзӧдлӧй, весиг куснясьӧ.
И сійӧ заводитліс кусыньтны ранитчӧм коксӧ.
Мартынов чӧв олыштіс, сэсся тшӧктіс Капустинлы:
— Тэ колльӧдан сійӧс команднӧй пунктӧ. Ме ӧні висьтала командирлы, медым паныд ыстас санитаръясӧс.
Мартынов Панинкӧд колины ӧтнанныс наблюдательнӧй пункт вылын.
Нинӧм эз вежсьы.
Пӧрысь пожӧмсӧ жугӧдіс снаряд. Мартынов кайис мӧд вылӧ, ляпкыдджык вылӧ.
Ӧні сійӧ немецкӧй линияяссӧ эз важмоз бура аддзы.
Но важмоз сійӧ лэдзчысьлытӧг веськӧдліс миян батареяяс биӧн, и немецъяслы ковмыліс ыліті кытшовтны сыӧн наблюдайтан районсӧ, позицияяс вылӧ йӧзсӧ да боеприпасъяссӧ вайигӧн.
Снарядъяс орӧдлісны полевӧй телефонлысь проводъяссӧ, и Панин дыр кежлӧ вошлывліс кустарникъяс пӧвстӧ, корсис орӧминъяссӧ.
Квайтӧд сутки помын сійӧ муніс да бӧрсӧ эз лок.
Мартынов лэччис пожӧм вылысь да дзебасын куйлӧмӧн дыр виччысис сійӧс.
Медбӧрын мӧдӧдчис корсьны, аддзис — Панин куйлӧ гуранын, морӧс пырыс мунӧма пуля.
Панинлы сюрӧма ораніныс, сійӧ удитӧма йитны проводсӧ, ӧні со кутӧ на сійӧс кынмӧм киясас.
Нинӧм эз вежсьы!
Линия йитӧма.
Позьӧ на уджавны.
Мартынов кайис пожӧм йылӧ.
Но пыр жӧ син вылас уси — немецъяс вежӧны позициясӧ да кытшовтӧны батареяясӧс, кодъяс лыйсьӧмӧн сійӧ веськӧдліс.
Та йылысь Мартынов юӧртіс полкса командирлы.
Панин усьӧм йылысь сійӧ эз висьтав.
Со воис сизимӧд лун — кад, кор колӧ босьтны оружиесӧ усьӧм ёртъясыслысь да лӧсьӧдчыны оборона кежлӧ.
Югдіс. Мартынов аддзис, — немецъяс водзӧджык локтӧмӧн лоины сысянь эз рытыввылын, а асыввылын, миян позицияяссянь зэв матынӧсь.
Сійӧс ранитіс чужӧмас, кӧть эз дӧбильки, но ёна доймис, буракӧ, осколокыс вӧрзьӧдіс кутшӧмкӧ нерв.
Сійӧ пӧшти дзикӧдз пельтӧммис.
Сійӧ эз сёйлы нин кык сутки.
Но наблюдайтӧмсӧ нуӧдіс водзӧ.
Сійӧ дугдіс видзӧдны сӧмын квайтӧд часын, кор бара — кымынӧдысь нин!
— орӧдісны проводсӧ.
Мартынов стӧча, мый вылӧ сійӧ ачыс шензис, мӧвпнас пасйис минутасӧ, кор тайӧ лои.
Пельпомас ӧшӧдіс автомат да кутіс сюявны зепъясас гранатаяс.
Бӧр гач зептас гранатаыс эз тӧр.
Сійӧ сюйліс сэтчӧ кисӧ, кыскис бумажник.
Минута мында думайтіс, сэсся ӧддзӧдчӧмӧн шыбитіс бумажниксӧ скалаяслань.
Граната донаджык!
Тыдалӧ, немецъяс чайтісны, мый чегъясьӧм пожӧмъяса скалистӧй гӧра сайын куйлӧны миян салдатъяс сёысь оз этшаджык. Найӧ бура киськалісны сійӧс минаяс да снарядъяс шерӧн.
Мартынов нӧрӧвитыштіс, сэсся заводитіс видзчысьӧмӧн кыссьыны кустарникъяс пӧвстӧд сыланьӧ, кӧні ю берегын тыдалісны перевозлӧн торпыригъясыс.
Берегас быдмис сук камыш, и камышлӧн вежоват сора виж визьыс кыссис пӧшти миян шуйга флангӧдз.
Сійӧ петіс берег дорӧ.
Сылы воча камыш пӧвстысь тыдовтчисны немецкӧй салдатъяс. Найӧ мыйкӧ горзігтырйи котӧртісны Мартыновлань...
Воддза лунас вӧлі сетӧма приказ контратака йылысь, и миян, немецъясӧс лӧжнӧй вуджанінӧн ылӧдӧмӧн, юсӧ вуджисны келӧмӧн да уськӧдчисны враг вылӧ мышсяньыс.
Высота, кӧні вӧлі наблюдательнӧй пункт, колис бӧрӧ, а команднӧй пункт лӧсьӧдчис ущельеӧ, код весьтӧ ӧшйӧма снарядӧн чегӧм пӧрысь пожӧм.
Полкса командир кайис сэтчӧ.
Тасянь сизим лун чӧж да сизим вой чӧж юргис гӧлӧс, кодӧс кывзіс став полкыс, мортлӧн гӧлӧс, кодлы уна тысяча тӧдса и тӧдтӧм ёртъяс став сьӧлӧмсяньыс сиисны удача да шуд.
Тайӧ мортыс воши, дерт, виисны.
Полкын медбур наблюдатель!
Кутшӧм ыджыд воштӧм!
Полкса командирлы дум вылас уси Мартыновлӧн кучик курткаа да виж брезентӧвӧй сапӧга ичӧтик тушаыс.
Сійӧ ышловзис, сэсся скалаяс пӧвстын вошласяна векньыд трӧпа кузя кутіс лэччыны политотделлӧн землянка дорӧ.
Полкса командир пырис землянкаӧ. Кучик курткаа ичӧтик морт, кодлысь юрсӧ вӧлі кӧрталӧма бинтӧн, сувтіс сылы паныдӧн.
Сійӧ шатлаліс; сійӧс кутыштісны.
Сійӧ воськовтіс да ярскӧба сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Майор ёрт, лэдзӧй доложитны: частьӧ воис лейтенант Мартынов.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Кнопка @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 11-18}
КНОПКА
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, кызіник, гӧрд банбокъяса ныв, лентаӧн кыӧм дженьыд кӧсаясыс чурвидзисны пель весьтас.
Сылӧн вӧлі уна ним: Мячик, Чижик, а кор сійӧ уджаліс госпитальын, ӧти боец нимтіс сійӧс энергия чукӧрӧн.
Сійӧ збыльысь вӧлі мунӧ чукӧр вылӧ, кытчӧ ӧтлаасисны тэрыб коклӧн шыясыс, варов сёрниыс, гӧрд банбокъясыс да кӧсаясыс.
Тайӧ вӧлі ачыс энергияыс — гажа, тэрыб да ӧзйысь, быттьӧ ракета.
Но ставпӧлӧс нимъяссьыс коли медся прӧстӧйыс — Кнопка.
Вермас лоны, тайӧ нимсӧ сетісны сылӧн ичӧтик кнопка кодь ныр вӧснаыс.
Но сійӧ эз дӧзмыв.
Кнопка кӧ, мед кнопка!
Главнӧйӧн вӧлі: быдлаӧ вевъявны да быдтор вӧчны аслыс.
И сійӧ вевъявліс быдлаӧ.
Тайӧ лунас, коді вӧлі медся пӧсь сылӧн дас квайт арӧса олӧмын, сійӧ асывсяньыс удитіс пинясьны шофёркӧд, вежны кӧртӧдъяс медсанбатын куйлысь ранитчӧм боецъяслысь, вердны найӧс, ветлыны полевӧй почтӧвӧй станцияӧ письмӧясла, вӧчны уна даспӧлӧс удж, кодъяс йылысь висьтавны зэв дыр.
Ӧні колӧ вӧлі нуны раненӧйясӧс тылӧ, и сійӧ кутіс отсасьны шофёрлы, коді мыйкӧ ныр улас ропкигтыр со нин быдса час ноксис розялӧм шинаӧн.
Раненӧйясӧс сійӧ тӧдіс нимнаныс, а кодӧс эз тӧд, шуліс «голубушкаӧй».
— Но, голубушка, ӧні вот татчӧ, — шуаліс сійӧ лейтенантлы, коді сы пельпом вылӧ ӧшӧдчӧмӧн да став вынъяссӧ зэвтӧмӧн муніс санитарнӧй машина дорӧ.
— Ноко, ещӧ ӧтчыд!..
Бур!
Со и ставыс!..
Туй кузяыс дорвыв лыйлісны. Сы йылысь Кнопка висьталіс, кор ставсӧ бура пуксьӧдаліс машинаӧ да коли сӧмын вайны машинаӧ боецъяс вылысь пӧрччӧм оружиесӧ.
— Вот мый, ёртъяс, — тэрыба шуис сійӧ, — ми мунам полнӧй газ вылын.
Гӧгӧрвоана?
Туй кузя лыйлӧны.
Гӧгӧрвоана?
Сідзкӧ, ковмас видзны ассьыныд юрнытӧ поткӧдӧмысь.
Гӧгӧрвоана?
Ставыс вӧлі гӧгӧрвоана. Некод эз чуймы, кор машина неуна бӧрӧ сетчыштлӧм бӧрын друг чепӧсйис места вывсьыс да кутіс лэбны танкъясӧн кодйӧм туй кузя.
— Кутчысьӧй!
Раз!
— шулывліс Кнопка, кор машина, гуранӧ сунліг, лёкысь ружтіс.
— Эм!
Мӧдім водзӧ!
Пыр матынджык кылісны снарядъяслӧн взрывъяс.
Туй шӧрын друг кынтывлісны тшын сора сьӧд му столбъяс. Ӧти татшӧм столб сайӧ вошліны, сэсся качисны вывлань первой кӧрым тыра телега, сэсся мотоциклист, коді мыйлакӧ сувтӧма вӧлі шоссебокса стӧрӧжкасянь неылын, а сы бӧрын и ачыс стӧрӧжкаын коді бӧр киссис му вылӧ пӧвъяс, керъяс да изъяс зэрӧн.
— Ковмас виччысьыштны, — бергӧдчылӧмӧн горӧдіс шофёр.
— Э-эй!
Кнопка!
— Вай водзӧ! Прӧйдитам!
Но прӧйдитны оз вӧлі позь.
Шофёр кежис да, туй бокӧд муныштӧм бӧрын, сувтӧдіс машинасӧ гежӧдик кустарникъяс пӧвстӧ.
Бурджык дзебсянін эз вӧв.
Но и тайӧ эз вӧв дзебасӧн.
Кнопка эз кӧсйы кольны раненӧйясӧс машинаӧ, коді вӧлі немецъяслы бур цельӧн.
Быдӧнӧс голубушкаӧн да умницаӧн шуалігтыр сійӧ кыскаліс боецъясӧс ӧтиӧн да водтӧдаліс канаваӧ машинасянь метр кызь вит сайӧ кымын.
Вӧлі август тӧлысся жар лун.
Шонді сулаліс небеса шӧрын.
Жар гожӧм вӧсна муыс вӧлі закала косьмӧма, а сы весьтын вераліс пӧсь сынӧд.
Гӧгӧр эз вӧв некутшӧм вуджӧр сай.
Ставныслӧн горшныс косьмис. Та йылысь первойӧн висьталіс кӧрталӧм юра ичӧтик лейтенант. Сійӧ туй чӧж пыр ышӧдіс мукӧдсӧ, а ӧні вермытӧмысла нюжӧдчӧмӧн, сьӧкыда лолалігтыр куйліс канава пыдӧсын.
— Ватор абу, сестрица? — юаліс сійӧ.
И, быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмаӧсь, став раненӧйяс кутісны норасьны горш косьмӧм вылӧ.
Ва эз вӧв.
Жугӧдӧм шоссейнӧй стӧрӧжкасянь метр сё сайын кымын тыдаліс юкмӧс сруб.
Но эм-ӧ сэні ваыс — некод эз тӧд.
Эм кӧ, кыдзи воӧдчыны сыӧдз му вомӧн, кӧні дорвыв взрывайтчисны снарядъяс?
— Кӧні ведраыд?
— юаліс шофёрлысь Кнопка.
Шофёр видзӧдліс ныв вылӧ, нинӧм шутӧг довкйӧдлыштіс юрнас.
— Машинаад коли?
Да мый тэ чӧв олан?
Машинаад?
— Но, машинаын, — дыша буркнитіс шофёр.
— Тэ на бӧрся видзӧдлы, ладнӧ?
Шофёр эз на удит думыштны, Кнопка чеччыштіс канаваысь да кутіс кыссьыны машиналань.
Тайӧ вӧлі бедаджын — кыссьыны машинаӧдз да корсьны полотноысь вӧчӧм ведра ящикысь, кӧні вӧлі быдсяма лӧптыс, кодӧс шофёр мыйлакӧ кыскаліс аскӧдыс.
Сійӧ босьтіс ведрасӧ, блин моз куснялӧмӧн сюйис тасма костас.
Главнӧйыс вӧлі водзын — воӧдчыны шоссейнӧй стӧрӧжкаӧдз, а медся главнӧйыс ещӧ на водзын — стӧрӧжкасянь, канаваӧ дзебсясьтӧг нин, писькӧдчыны юкмӧс дорӧдз.
Дерт, первойя главнӧйыс абу нин, вӧлӧмкӧ, сэтшӧм сьӧкыд.
Канаваыс джуджыд, а Кнопка ичӧтик.
И эз кӧ эськӧ кадысь кадӧ, аслыс гӧгӧрвотӧм любопытство вӧсна, кыпӧдлы пельяс весьтас чургӧдчӧм кӧсаясӧн мичмӧдӧм юрсӧ, тайӧ туй юкӧныс сылы кажитчис прӧстӧ гуляйтӧмӧн.
Дерт, войдӧр гуляйтігӧн сійӧ эз кыскасьлы кынӧм вылас да эз мыджсьывлы рудзавмӧн кияс вылас.
Но сэки вӧлі ӧти, а ӧні мӧд.
Вот и стӧрӧжка, стӧчджыка кӧ, сылӧн торпыригъясыс.
abu
Ӧнӧдз Кнопка эз думыштлы, эм-ӧ ваыс юкмӧсас.
Та йылысь сӧмын здук кежлӧ мӧвпас воліс, кор ылісянь видзӧдіс юкмӧс вылас, да пыр и вунӧдіс.
Но ӧні сійӧ бара думыштіс: «А друг кӧ ваыс абу?»
Первойсӧ сылы збыльысь лолі страшнӧ.
Гӧгӧр сэтшӧм ад, сы юр весьтын сэтшӧм шуштӧма омляліс сынӧдыс, сэтшӧм сьӧкыд вӧлі лолавны, сэтшӧма мудзисны киясыс, сэтшӧма кажгис пиньяс улас лыа, — а ставыс тайӧ, колӧкӧ, весьшӧрӧ.
Но сійӧ кыссис водзӧ.
Сруб сулаліс град йӧрын, а град йӧрсӧ вӧлі потшӧма. Потшӧсыс кӧть ляпкыд да киссьӧма, но колӧ кытшовтны.
Кокни шуны — «кытшовтны»!
Колӧ метр комын кымын кыссьыны би улын.
Кнопкалӧн киясыс ёнтісны, мышкыс юкаліс. Чужӧмнас муӧ топӧдчӧмӧн да ӧтсяма лолавны зільӧмӧн сійӧ решитіс, мый оз позь кыссьыны.
Ведраыс вӧлі кузь кӧв йылын: сійӧс шыбитас потшӧс вомӧн, гашкӧ, юкмӧсас веськалас.
Нёльысь сійӧ шыбитліс ведрасӧ, но эз веськав, витӧдысяс вӧлисти веськаліс.
Но ведраыс уси шумтӧг.
Кнопка гӧгӧрвоис, мый юкмӧсыс кос.
Минута кымын сійӧ куйліс вӧрзьытӧг: оз позь шуны, мый сійӧ кӧсйис бӧрддзыны, но горшыс гӧрддзасис, и сылы ковмис некымынысь пыдісянь лолыштны, медым лӧньӧдны сьӧлӧмыслысь вывті нин нӧйтчӧмсӧ.
— Эм сэні ваыс! — друг шуис сійӧ аслыс.
— Абу кос!
Эм, да пыдын.
Сійӧ пӧрччис вӧньсӧ да кӧрталіс гез помӧ.
Ведра муртса кывмӧн шляпкысис — али тайӧ сылы прӧстӧ кажитчис?
Матыстчис дзик потшӧс дорӧ да, гырддза вылас кыпӧдчыштӧмӧн, виччысис некымын секунда.
Гез пыр ӧтарӧ зэлаліс.
Кнопка неуна тракнитыштіс сійӧс, гӧгӧрвоис — ведра тырис ваӧн.
— Ноко, голубушка, — шуис сійӧ не то ведраыслы, не то аслыс да ньӧжйӧ кутіс каттьыны гезсӧ.
Тыдовтчис ведраыс — кӧтасьӧма, паськалӧма, ва тыра. Кнопка ӧдйӧ чеччыштӧмӧн кинас кватитіс ведрасӧ.
Медводз колӧ пӧттӧдз юны.
Ва уна, быдӧнлы тырмас.
Гашкӧ, мыссьыны?
Но мыссьыны эз кут.
Ӧнітӧ эськӧ уна, но мыйта сійӧ ваяс раненӧйясӧдз?
И сӧмын ӧні думыштіс, кыдзи сійӧ бӧрсӧ мунас тыр ведранас, — ӧні ӧд сійӧс он сюй вӧнь костад.
Эк, мый лоны, ло!
Кватитіс ведрасӧ да котӧртіс стӧрӧжкалань.
Кӧнкӧ матын взорвитчис снаряд.
Ныв здук кежлӧ лажыньтчыліс, сэсся котӧртіс водзӧ.
Лов тырӧм вӧснаыс кисӧ сьӧлӧм весьтас пуктӧмӧн сійӧ сувтіс стӧрӧжка дорӧ да тӧждысьӧмӧн видзӧдліс ведра пиӧ: эз-ӧ уна киськась?
Абу на уна!
И кыссьӧм дорысь бурджык котӧртны.
Ӧні ставыс бур — стӧрӧжкалань машинаӧдз абу ылын, да и сыӧдз канава кузя позьӧ мунны.
— Виччысьышта, мед лӧньыштас, — шуис аслыс, — сэсся водзӧ!
Друг сійӧ кыліс кодлыськӧ гӧлӧс.
Первой сійӧ думыштіс, мый кажитчис, сы вӧсна мый тайӧ гӧлӧсыс чукӧстіс сійӧс сэтшӧм нимӧн, кутшӧмӧн шулывліс став йӧз пытшкысь сӧмын ӧти морт.
— А, Энергия чукӧр!
Чолӧм!
— Мый?
— кӧсйытӧг шусис сылӧн и сэк жӧ аддзис вальмӧм пӧвъяс костысь чургӧдӧм ки.
Тайӧ вӧлі тӧдса боец, коді став госпитальын ӧтнасӧн эз кӧсйы шуны сійӧс Кнопкаӧн.
Медбӧръяысь сыкӧд аддзысьліс Ленинградын, кор сійӧ петіс госпитальысь фронт вылӧ бӧр мунӧм вылӧ.
— Дзик пыр, голубушка! — шуис Кнопка, сы вылысь жугалӧм пӧвъяссӧ ньӧжйӧ босьталігтыр.
— Виччысьлы, донаӧй!
Сійӧ тшӧктіс боецлы кутчысьны кияснас сы сьыліӧ да сыкӧд кыссис метр кызь кымын.
Ведра ваыс сылы дум вылас уси, кор воис санитарнӧй машина дінӧ.
— Ладнӧ, регыд бӧр котӧртла, — тэрыба вашнитіс сійӧ аслыс.
— Жаль сӧмын, шоналас.
Ок, эг путьмы тупкыны ведраӧс!
Шофёр казяліс, мый ныв оз ӧтнасӧн лок, чеччыштіс канаваысь да бауӧн кыссис сы дорӧ.
Найӧ кыкӧн вайисны раненӧйӧс дзебасӧ, ньӧжйӧ пӧрччисны сы вылысь гимнастёркасӧ, и, ӧдйӧ шӧпкиг, Кнопка кутіс сувтӧдны вир петӧмсӧ да кӧртавны ранасӧ.
Некод нин эз кор юны Кнопкалысь, некод весиг эз юав, эм-ӧ ваыс юкмӧсас.
Ичӧтик лейтенант куйліс юрсӧ чатӧртӧмӧн да косьмӧм вомдоръяссӧ калькнитӧмӧн.
Сійӧ сӧмын видзӧдліс Кнопка вылӧ, нинӧм эз шу.
— Тэ мый, Кнопка? — юаліс шофёр, кор казяліс, мый сійӧ кадысь кадӧ терпениетӧг видзӧдлывлӧ стӧрӧжка вылӧ.
— Нинӧм, — вочавидзис Кнопка.
— Кажитчӧ, лӧньджык лои, а?
Буретш вӧлі эз «лӧньджык», а «гораджык», шофёр сӧмын пыркнитіс юрнас.
— Дерт, лӧньджык, — упряма ропкис Кнопка. Друг сійӧ ырскӧбтіс канаваысь да мыйвынсьыс котӧртіс стӧрӧжкалань.
Некымын минута мысти сійӧ воис бӧр, киас ва тыра ведраӧн.
Дерт, сійӧ лэбис сэтшӧм ӧдйӧ, да ваыс киськассис пӧшти ведраджынйыс, но коли ещӧ уна на, кӧдзыд, сӧдз, чӧскыд ва.
— Голубушкаяс, вайи!
Веськыд кыв, вайи!
— горӧдіс Кнопка йӧктыштіг, а ачыс шензьӧмӧн видзӧдіс ва вылӧ.
— Вот тайӧ да!
Вайи!
Часджын мысти лыйсьӧм лӧнис. Раненӧйясӧс Кнопка юктӧдіс да мыссьӧдіс, водтӧдаліс машинаӧ. Сійӧ туй вывсянь видзӧдліс медбӧръяысь юкмӧс да канава костса снарядъясӧн кодйӧм му вылӧ.
Пинь улас друг чирсмуніс лыа, казьтыштіс, кыдзи сійӧ кыссис кияс вылас ӧшӧдчӧмӧн да кыдзи веськыдвылын и шуйгавылын взрывайтчисны снарядъяс.
«Тыдалӧ, ме повтӧм, али мый?»
— думыштіс сійӧ да зэлыда кӧрталіс дженьыд косаысь разьсьӧм лентасӧ.
Некымын минута мысти сійӧ вунӧдіс нин та йылысь.
Машина важмоз суналіс гуранъясӧ, колӧ вӧлі видзӧдны, медым раненӧйяс эз усьны нӧсилка вылысь.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Мужестволӧн школа @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 19-30}
МУЖЕСТВОЛӦН ШКОЛА
Омӧлик пӧрысь морт пукаліс креслӧын, киас кутіс морт юр лы.
Юрсӧ сійӧ бергӧдӧма шуйгавылӧ, синъясас помтӧм мелілун.
Видзӧдлӧй сылӧн кольӧм нэмлы характернӧй квадратнӧй бакенбардъяса, паськыд куш плешка чужӧмӧ и скульпторлӧн мӧвпыс тіянлы лоӧ гӧгӧрвоана.
Мый эм сэтшӧмыс сійӧ — сёрнитысь, думайтысь, вӧрысь дивӧ, коді шусьӧ мортӧн, — со мый йылысь думайтӧ старик.
Ыджыд вӧля тӧдӧмлунӧ — вот мый петкӧдлӧ аснас пытшкӧсса ӧдӧбыс тайӧ вӧртӧм фигураыслӧн — военно-полевӧй хирургиялы подув пуктысь гениальнӧй Пироговлы памятникыс.
Эз ӧти поколениелӧн, медицинскӧй институтӧ пыригӧн, тіравлы сьӧлӧмыс пӧрысь доктор дорті мунігӧн, коді первойысь гӧгӧрвоис, мый война — ыджыд опытнӧй хирургическӧй поле.
Но сійӧс сэтшӧм бура гӧгӧрвоны да вылӧ донъявны сылысь Крымскӧй войнадырся подвигъяссӧ, збыльысь лыддьыны сійӧс аслас учительӧн вермис сӧмын миян том поколение, коді прӧйдитіс Великӧй Отечественнӧй войналысь суров школасӧ.
ЗАРНИ ВЕРБАЯС
1941 вося июнь 25-ӧд лунӧ Оксана Пашук сдайтіс экзамен терапия* кузя.
* Терапия — медицинаын ыджыд область пытшкӧсса висьӧмъяс кузя да найӧс лечитӧм кузя.
Сылы вӧлі кӧть и дас ӧкмыс арӧс на, сійӧ велӧдчис коймӧд курс вылын нин Одесскӧй медицинскӧй институтын.
Сійӧ жӧ лунас сійӧ ветліс военкоматӧ вӧзйысьны, медым босьтісны армияӧ, но сылы ӧткажитісны.
— Миянлы татшӧм ичӧтъясыд оз ковны, — шуис комиссар.
Сійӧ сэтшӧма расстроитчис, весиг эз юав, мый эз кажитчы комиссарлы: сылӧн арлыдыс али ичӧт тушаыс.
Ладнӧ, эз, мед эз!
Оксана кодйис окопъяс да сдайталіс экзаменъяс.
Колӧ шуны, экзаменъяссӧ сійӧ сдайталіс война чӧж.
Декабрь тӧлысьын сійӧ перйис ассьыс, муніс армияӧ.
Но война сійӧс встретитіс сурова.
Рытыввыв фронт вылын обороняйтчигӧн Оксана суткиысь дырджык куйліс лым вылын и висьмис ты ӧдӧмӧн.
Садьсӧ воштіс Ржев дорын, паляліс сӧмын Сталинградын.
Паляліс — и оз гӧгӧрво, мыйла бӧрдӧны сы вольпась дорын сулалысь нянькаяс.
— И нинӧмла вӧлі налы бӧрднысӧ, — сераліг висьталӧ Оксана, — кык тӧлысь мысти ме лои тайӧ госпитальын старшӧй сестраӧн.
Важ привычка серти Оксана удитіс Сталинградын, кытчӧ матыстчис фронтыс, сдайтны экзаменъяс нёльӧд курсысь.
Госпитальсӧ, кӧні сійӧ нуӧдіс практика, вӧлі жугӧдӧма.
Оксана кыскаліс йӧзӧс сотчысь зданиеысь да вуджӧдаліс найӧс мӧдар берегас.
А сэсся сідзи и кольччис уджавны вуджӧдчанінӧ.
Коді эз кывлы знаменитӧй Севернӧй вуджанін йылысь?
Ставыс, мый отсаліс сталинградскӧй дивизияяслы бырлытӧм упорствоын, муніс тайӧ вуджанінті.
Муртса сӧмын рӧмдыштас — снарядъяс, патронъяс, гранатаяс, нянь, сукар, танкъяс и йӧз — ставсӧ сӧвтлісны баржаясӧ, пыжъясӧ, тральщикъяс, катеръяс вылӧ да войнас немецъясӧн кытчӧ веськалӧ лыйсьӧм улын мӧдӧдлісны Сталинградлань.
А карсянь пыжъясӧн, катеръясӧн да баржаясӧн вуджӧдлісны раненӧйясӧс. Вот тайӧ раненӧйяссӧ и «видзис» Оксана Пащук.
Ичӧтик блиндажын, ӧти прӧстыня ӧшӧдӧмӧн, сійӧ зілис вӧчны кӧть мыйкӧ мында операционнӧй кодьӧс. Блиндажыс вӧлі передӧвӧйсянь ветымын метр сайын.
Противниклӧн авиация ӧшаліс вуджанін весьтын, артмывліс, мый боецъяс лыддьывлісны ӧти лунас тысячапӧв лэбзьылӧмъяс дай унджык.
Асывсяньыс сёр рытӧдз дугдывтӧг качлісны вылӧ сынӧдас му да тшын.
Но кӧть кутшӧм лязгысь да взрывайтчысь биа ад эз вӧчлыны немецъяс Севернӧй вуджанінын, ичӧтик тушаа ныв аслас «операционнӧйын» пыр сідзжӧ кӧртавліс раненӧйясӧс, сідз жӧ шмонитіс накӧд, видзӧдавліс карточкаяс да гижаліс письмӧяс налӧн другъяслы, гӧтырпуясыслы да гӧтыръясыслы.
Тайӧ олӧмас, кодӧс Оксана эз веж эськӧ мӧд вылӧ, вӧлі случай, код йылысь бӧрынджык сійӧ казьтывліс кутшӧмкӧ гажаа шензьӧмӧн.
Немецъяс Волга дорӧ петӧмӧн миянлысь ӧти полк орӧдісны.
Кык вежон чӧж эз позь петкӧдны ни раненӧйясӧс, ни вайны продовольствие да боеприпасъяс.
Вӧлі ноябрь, Волга кузя кывтіс йи, и тешкодьӧн кажитчисны тайӧ йи пӧвстас катеръяс да паськыд волжскӧй баржаяс.
Ичӧтик пароходлы колӧ вӧлі мунны кӧкъямыс километр немецкӧй батареяяс пӧлӧн, кодъяс ю кузяыс быд боксянь креставлӧмӧн лыйлісны.
Тайӧ пароходӧн раненӧйясла мӧдӧдчис Оксана.
Вӧлі тӧлыся вой.
Бомбаяс взрывайтчӧмысь бияс ыпнитлісны да куслісны заводъяс весьтын, ставыс вӧлі би пытшкын — му, ва, небеса.
Пароход вылын вӧліны уна тысяча снарядъяс, ӧзъяна жидкость тыра ящикъяс, патронъяс.
Ваыс сы гӧгӧр пуис, а сійӧ муніс, писькӧдчис йи пӧвстті, муніс чушкигтыр, весиг ёнасӧ эз и тэрмась.
— Капитан скӧраліс ме вылӧ, — висьталіс Оксана, — сійӧ вӧлі пӧрысь, суевернӧй.
Кыдз нӧ!
Пароход вылын нывбаба — сійӧ ӧд шудтӧмлун!
А ме сылы пыр ӧтарӧ сьыла: «Капитан, капитан, нюммунышт!» да доля, мися, ме абу сэтшӧм нывбабаяс пӧвстысь, кодъяс вайӧны шудтӧмлун.
Ми воим.
Колӧкӧ, тайӧ вӧлі прӧстӧ удача.
А колӧкӧ, ми воим сы вӧсна, мый кӧсйим быть воӧдчыны.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кыдзи встретитісны торъялӧм полкса медпунктын тайӧ зэв кузь шинеля ичӧтик нывсӧ.
— Да тӧдан-ӧ, мыйта миян раненӧй!
— горзіс старшӧй врач, Оксанаӧс кутліг да кыкнан банбоксӧ окаліг.
Войнас Оксана примитіс пароход вылӧ куимсё раненӧйӧс, на пиысь унджыкыс сьӧкыда ранитчӧмъяс, да мӧдӧдчисны бӧр.
Воддза лунас моз жӧ пароход кузя немецъяс дугдывтӧг лыйлісны.
Но шудлун колльӧдӧ збойясӧс.
Мӧдар берегас ёртъясыс сійӧс шензьӧмӧн встретитісны.
Некод эз надейтчы сійӧ бӧр воӧм вылӧ.
Начсанарм*, Оксана моз жӧ украинец, шуис зэв долыда серӧктӧмӧн:
— Но и ныв!
Кытчӧ оз мун, сы бӧрысь быдлаын быдмӧны зарни вербаяс!
* Начсанарм — армияса санитарнӧй отделысь начальник.
Сідзи и сэксянь сійӧс кутісны шуны: Зарни вербаяс.
ПАРТИЗАНСКӦЙ ВРАЧ
Дерт, 4-ӧд курсса студентка — медичка Аня Маслова сьӧлӧмсяньыс эськӧ серӧктіс, шуисны кӧ сылы 1941-ӧд воын тулыснас, мый некымын тӧлысь мысти сійӧ кутас вӧчавны операцияяс столӧвӧй пуртӧн да прӧстӧй пӧперечнӧй пилаӧн.
Но огӧ кутӧй тэрмасьны висьталӧмӧн.
Шуам сӧмын, тайӧ историяас главнӧй героиняыс вӧлі збыльысь.
Война суис Аня Масловаӧс Рославльын, кӧні сійӧ нуӧдіс практика да кӧні олісны сылӧн мам-батьыс.
Июнь тӧлысь помын сылысь ранитісны коксӧ, сійӧ эз вермы мунны, кор немецъяс босьтісны карсӧ.
Чайтліс-ӧ сійӧ сэки, мый лоас партизанкаӧн?
Эз.
Кык тӧлысь чӧж сійӧ дзебсясис сиктын, надейтчис вуджны фронт вомӧн.
Эз удайтчы, — и сэки сійӧ бӧр локтіс Рославльӧ да пырис немецъяслы служба вылӧ.
Роч ныв кужис бура сёрнитны немецкӧй кыв вылын, образованнӧй (сійӧ висьтасис врачӧн, и тайӧ вӧлі пӧшти збыль), Аня ӧдйӧ пырӧдчис немецъяслы дӧвериеӧ.
Дерт, гестаповецъяс кыкысь кутлісны сійӧс.
Дерт, сувтӧдлісны сійӧс стен бердӧ, петкӧдлісны, мый кӧсйӧны лыйлыны, — пуляясыс пырисны стенӧ сы юрысь вылӧджык.
Но ставыс тайӧ вӧліны фашистскӧй сяма шуткаяс.
Тайӧ «ичӧтик» испытаниеяс бӧрас немецъяс збыльысь кутісны дӧверяйтны сылы, да ещӧ нин кор сійӧ шуис господин обер-лейтенант фон Ронскийлы, гарнизонса начальниклы, мый сійӧ кӧ сы местаын вӧлі, вӧчис дзик жӧ сідзи.
И сійӧ лои немецкӧй служба вылын врач-эпидемиологӧн.
Тайӧ вӧлі буретш лӧсялана удж.
Этшаник кольӧм сиктса медпунктъяс вӧліны доктор Маслова веськӧдлӧм улын.
Дерт, немецъяс эз тӧдны, мый збыльвылассӧ найӧ вӧліны партизанскӧй явкаясӧн.
Фельдкомендатураыс вӧлі Рославльын, начальствоыс тшӧкыда пыравліс Масловаяс керкаӧ, и варов том кӧзяйка тӧдіс ставсӧ, мый кӧсйӧны вӧчны немецъяс, кодъяс надейтчисны пӧдтыны паськалысь партизанскӧй тышъяс.
Дерт, унаысь артмывлісны зэв дивуйтчанторъяс.
Фельдкомендатура мӧдӧдлывліс текстъяс нарошнӧйясӧн — и нарошнӧйяссӧ вӧрын виавлісны.
Ӧтчыд карательнӧй отряд обер-лейтенант команда улын петіс облаваӧн да веськаліс лыйлӧм улӧ.
Асьсӧ обер-лейтенантӧс ранитісны.
Гӧгӧрвоана, сійӧс лечитісны немецкӧй врачьяс.
Но доктор Маслова быд лун юасис сылӧн здоровье йылысь.
Тадзи мунісны делӧяс — ӧти кывйӧн кӧ, эз лёка.
Друг — тайӧ вӧлі 1942 воын май тӧлысьын — доктор Маслова висьмис сыпнӧй тифӧн.
Первой лунъяссӧ сійӧ ылӧдліс, менам пӧ прӧстӧ малярия.
Но немецъяс, кодъяс биысь моз полісны сыпнякысь, вайисны ассьыныс врачӧс, и сійӧ тшӧктіс нуны Аняӧс больничаӧ.
Ӧтитор йылысь думайтіс сійӧ, ӧтитор зэв ёна кӧсйис — кыдзкӧ не воштыны садьсӧ.
Сійӧ шуаліс умножайтӧмлысь таблица.
Сійӧ шуаліс аслыс: «Анечка, донаӧй, сӧмын эн сійӧ».
Но кӧкъямысӧд лунас сійӧ кутіс садьтӧгыс сӧрны да сійӧн выдайтіс асьсӧ.
Немецъяс вермисны сійӧс прӧстӧ вины.
Но тайӧ эськӧ налы нинӧм эз сет: тайӧ ныв киясын вӧліны йитӧдъяс, кодъяс нуӧдісны буретш партизанскӧй движение шӧрас.
Найӧ пыр жӧ эськӧ вермисны босьтны сійӧс гестапоӧ.
Но тайӧн эськӧ повзьӧдісны сылысь ёртъяссӧ.
Со мыйла медводз найӧ решитісны бурдӧдны доктор Масловаӧс — бурдӧдны, мед сёрнитны сыкӧд сідзи, кыдзи кужӧны сёрнитны гестапоын.
Бурдӧдны, а сы бӧрын (тайӧ вӧлі решитӧма) паськыда чукӧртны йӧзӧс да найӧ син водзын ӧшӧдны.
Некор на немецкӧй врачьяс сэтшӧм бура эз вӧдитчыны роч йӧзкӧд.
Ачыс господин фон Ронский воліс сы дінӧ и зэв меліа шуис:
— Ок, Анна!
Ме ог верит, мый тіян сӧнъясын оз визувт кӧть этшаник германскӧй вир.
Сиделкаяс эз кольлыны висьысьӧс ни ӧти минута кежлӧ.
Сылысь быд кыв зэв кывзісны.
Сылысь быд кӧсйӧм пыр жӧ вӧчлісны.
Немецъяс боксянь тайӧ вӧлі ворсӧм — зэв кужана ворсӧм, кыдзи найӧ чайтісны.
Доктор Маслова боксянь тайӧ эз вӧв ворсӧм зэв прӧстӧй помка вӧсна: садьтӧг сӧригӧн асьсӧ выдайтӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ та йылысь вунӧдіс.
Садяс воӧм бӧрын сійӧ сьӧлӧмсяньыс сӧмын шензис, мыйла немецъяс татшӧма тӧждысьӧны сы здоровье вӧсна.
Кор колӧ вӧлі виччысьны, мый сійӧс виасны, Аня думайтіс мӧдарӧ, мый сылӧн олӧмыс некор на эз вӧвлы татшӧм надежнӧйӧн.
Сійӧ заводитіс бурдны, кӧть вӧлі ещӧ зэв на слаб.
Сійӧ кӧсйис мунны гортас — немецъяс и тані вӧчисны сы кӧсйӧм серти — лэдзисны гортас.
Но тӧдӧмлуныс сылӧн помасис сійӧ жӧ лунас.
Доктор Дуцков — знаменитӧй хирург, уджаліс рославльскӧй больничаын, — кык кывйӧн разӧдіс Анялысь ылалӧм мечтасӧ и висьталіс, мый колӧ пышйыны, кыдз-мый позьӧ регыдджык.
Пышйисны зэв кужӧмӧн.
Доктор Дуцков мӧдӧдчис прӧверитны кутшӧмкӧ медпункт.
Мыйлакӧ — эз висьтав помкасӧ — сійӧ босьтіс аскӧдыс став инструментарийсӧ, зэв уна медикаментъяс да перевязочнӧй материал.
Мыйлакӧ доктор Масловалӧн мамыс да дас сизим арӧса вокыс сійӧ жӧ рытнас петісны гуляйтыштны, а гортсяньыс бура ылӧдз мунӧм бӧрын кежисны туйсяньыс вӧрӧ да мунісны войбыд, асылӧдз, пырисны зэв пыді вӧрӧ.
Некымын лун мысти рославльскӧй фашистскӧй газетаын петіс объявление: «Немецкӧй комендант юӧртӧ, мый коді вайӧдас ловйӧн либӧ кулӧмӧн доктор Дуцковӧс либӧ доктор Масловаӧс, сылы сетасны награда 25 тысяча марка».
Партизанскӧй врачлӧн уджыс аслыспӧлӧс, требуйтӧ ыджыд мужество, вынйӧр, асьтӧ жалиттӧм, — сылы, дерт, сетасны колана места Великӧй Отечественнӧй война летописьясын.
Ставнас походнӧй госпиталь — инструментарий, бинтъяс, медикаментъяс — врач киын.
Би улын сійӧ кӧртавлӧ раненӧйясӧс.
Шойччигӧн оз эштыв пуксьывны — буретш мукӧдӧн шойччан часъясас и заводитчӧ сылӧн медпӧсь уджыс.
Лоӧ вӧлі уджавны сідзи, мый тшӧкыда оз позь ӧзтыны бипур, медым шонтыны ва либӧ пузьӧдны инструментъяс.
Партизанъяс некор оз кольны ассьыныс, раненӧйясӧс, и врачлӧн удж — лӧсьӧдны сідзи, медым налӧн туйын кӧртӧдъясыс эз усьны, грануляция (ранаӧс вевдор бурдӧдӧм) эз нетшыштсьы.
Вот мый меным висьталіс Аня Маслова Корсики сикт бердын бой йылысь. Сыысь сійӧс наградитӧмаӧсь «<rus>За боевые заслуги</rus>» медальӧн.
«...Ю берег вылын войнас ми виччысим ассьыным ӧти мортӧс, коді служитіс Корсики сиктса немецкӧй пӧлицаын.
Сылы колӧ вӧлі висьтавны миянлы немецкӧй пароль.
Медбӧрын кыліс валӧн кокньыда тёльскӧм, и кӧтасьӧм морт, юр вылас кӧлуй чукӧрсӧ кутіг, петіс берегӧ.
Пароль вӧлі «Гамбург».
Но эз ковмы миянлы тайӧ парольыс!
Ми кыссим сиктлань ӧта-мӧд бӧрся ыджыд сад дорті. Миян водзын мунысьяс немецъяс горӧдӧм вылӧ вочавидзисны «Гамбург». Но артмис дзик роч акцентӧн.
Кыліс автоматнӧй очередь, и бой заводитчис виччысьӧм серти водзджык.
Ӧні отрядын вӧліны кык врач.
Ме кӧртавлі раненӧйясӧс да сеті налы отсӧг, мый верми сетны тані.
Сотчысь керкаяс би югӧр улын ме кыскалі найӧс лӧньджык местаясӧ.
Ме кӧртавлі найӧс дӧраӧн, бинтъяс миян эз вӧвны.
Некымынысь ме син водзті вуджӧртліс вокӧй — сійӧ мукӧд зонъяскӧд атакуйтіс школа, кӧні вӧлі пӧлица.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ ӧвтыштіс гранатаӧн да сійӧс шыбитігӧн уси муӧ кымыньӧн.
Ме эг тӧд, ранитчис сійӧ али виисны.
Ме эг вермы сійӧ каднас матыстчыны сы дорӧ, менам сідзи нин вӧлі кык раненӧй.
Некымынысь ме видзӧдлі сы вылӧ, оз-ӧ чеччы.
Оз. Куйлӧ.
Медбӧрын, кор ӧзйис школа, сылӧн шевгӧдӧм кияс сертиыс да чӧв куйлӧм сертиыс ме гӧгӧрвои, мый сійӧс виӧмаӧсь.
Бой муніс нёль час чӧж.
Немецкӧй гарнизонӧс ми дзоньнас жугӧдім да бырӧдім.
Ми босьтім боеприпасъяс да мунім.
Командирлӧн приказ серти ми аскӧдным нуим и раненӧйясӧс и виӧмаясӧс».
1942 воын тӧвнас отрядын уджалісны кӧкъямыс врач нин.
Луцков юрнуӧдӧм улын лӧсьӧдім госпиталь: стрӧитім да сюйим му улӧ ыджыд сруб, кӧні вӧлі тырмымӧн места и палатаяслы, и перевязочнӧйлы, и операционнӧйлы.
Некымын ныв-партизанкаяс уджалісны сестраясӧн — госпитальын вӧлі лӧсьӧдӧма дорвыв дежурство.
Медся сложнӧй операцияяс вӧчлім му пытшкын, Макеевскӧй вӧрын.
Но вот воис лун, кор партизанскӧй врачьяслы ковмис прӧститчыны асланыс мупытшса госпиталькӧд да бара сетчыны ветлан олӧмӧ.
Кор Аня Маслова ӧтлаасис отрядкӧд, сэні вӧлі сё кызь кымын морт.
Сы син водзын отряд пӧрис ыджыд вынӧ. Сылы паныд немецъяслы ковмис шыбитны нёль батальон.
Тайӧ вӧлі тӧвнас 1943 воын.
Колӧ вӧлі мунны, и командование приказ серти партизанъяс мӧдӧдчисны миян армиякӧд ӧтлаасьӧм вылӧ. Армия вӧлі матыстчӧ Клетняӧ.
И вот кык тысяча морт, на пӧвстын уна нывбабаяс, мӧдӧдчисны туйӧ, аскӧдныс нуисны раненӧйясӧс.
Немецъяс вӧтчисны на бӧрся, вомӧнавлісны туйяс, вӧчлісны засадаяс.
Важӧн быри перевязочнӧй материал, ӧти ыджыд бой дырйи воши инструментарий.
Войяснас оз позь вӧлі пестывны бипур.
Врачьяс юклісны раненӧйяс костын спирт капляясӧн, кыдзи медся донатор.
Эз вӧвны наркотическӧй средствояс.
Шойччытӧг мунӧмӧн врач-партизанъяс нуӧдісны ассьыныс уджсӧ.
Вот ӧти операция, кодӧс туйын вӧчисны Луцков да Маслова.
Отряд вӧлі оборонаын, но некымын минута мысти колӧ вӧлі мӧдӧдчыны водзӧ.
Сулаліс комын градуса мороз.
Раненӧй — отрядын медбур разведчикъяс пытшкысь ӧти, да врачьяс вӧліны полушубокаӧсь.
Операциясӧ нюжӧдны оз вӧлі позь: разведчиклӧн заводитчис газӧвӧй гангрена.
Да и тайӧ местаясас оборонасӧ кутны партизанъяс эз вермыны колӧ вӧлі сэтысь мунны.
— Дас минута, — шуис доктор Луцков отрядса командирлы.
— Кызь, — вочавидзис командир.
И линия кузя передайтісны приказ: кутчысьны ещӧ кызь минута.
Раненӧйӧс кыскыштісны додь дорышӧ.
Коксӧ пуктісны мыр вылӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма парашютнӧй матерьеӧн.
Тайӧ вӧлі операционнӧй пызан.
Вир сувтӧдӧм вылӧ некымын пинцет, ручнӧй пила да прӧстӧй столӧвӧй пурт — со и став инструментъясыс хирург киын.
Тайӧ инструментъяссӧ, на лыдын и пиласӧ шӧри кусыньтӧмӧн вӧлі сюйӧма ведраӧ.
Найӧс пуӧдісны бипур вылын да чышкалісны бензинӧн.
Пуляяс шутьлялӧм улын, кодъяс помся орйӧдлісны пу чальяс хирургъяс юр весьтын, заводитчис тайӧ вӧвлытӧм операцияыс.
Ми тыр правоӧн вермам сины сійӧс великӧй Пироговӧс казьтылӧмлы, — висьталіс меным Аня Маслова, — торъя нин думыштны кӧ, мый миян эз вӧв некутшӧм асептическӧй средство, ӧтитор кындзи, дзик пироговскӧй кындзи — тэрыблун да стӧчлун хирургӧн кияс вӧрасын.
Кызь минута мысти операция помасис, и врачьяс ӧтлаасисны боецъяскӧд.
Засадаяс пыр писькӧдчӧмӧн, немецкӧй гарнизонъяс жугӧдалӧмӧн, немецъясӧн босьтӧм сиктъяс пыр тышӧн мунӧмӧн партизанъяс Клетня районын йитчисны армиякӧд.
Командование наградитіс Аня Масловаӧс первой степеня «Отечественнӧй войналӧн партизанлы» медальӧн да мӧдӧдіс сійӧс велӧдчыны.
Выльысь студентка-медичкаӧ воӧм бӧрын партизанскӧй врач Аня Маслова бура помаліс Первой медицинскӧй институтын витӧд курс.
Пироговлы памятник вылын гижӧмаӧсь тӧдчана кывъяс сы йылысь, мый нинӧм оз вермы лоны вылынджык гражданин нимысь, кодӧс Рӧдина сетӧ аслас пилы. Сэтчӧ гижӧма: «Не сӧмын бойын подвигъясысь, но и наукаын да гражданственностьын уджысь».
Вермис-ӧ Пирогов водзвыв аддзыны, мый роч студенчестволӧн ылысса поколение татшӧм бура кужас йитны ӧтисӧ мӧдыскӧд.
Памятникдорса садйын шума.
Том гажа чужӧмъяс мунӧны ті водзті, тувсовъя тӧв листалӧ учебниклысь листъяс, ті кыланныд серам, тіян пельыд чуналӧ ӧтчаяннӧй споруйтӧмысь — мунны-ӧ талун театрӧ, аски асыв кӧ экзамен, абу ӧд кутшӧмкӧ предмет кузя, а хирургия кузя.
Кодлӧнкӧ дискӧс моз шыбитӧм берет ставныслӧн серам улын качӧ сынӧдӧ — тайӧ пӧсь спорлӧн видзчысьтӧм результат.
Эскытӧмлун чужӧ мӧвпын — энлы, да аддзылісны-ӧ тайӧ синъясыс сійӧс, мый морт историяын первойысь лои миян му вылын?
Аддзылісны.
Олӧмӧ воськовтігӧн тайӧ зонъясыс да нывъясыс встретитісны войналысь став сьӧкыдлунъяссӧ да мунісны гымлы паныд восьса синъясӧн.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Пи @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 31-37}
ПИ
Олег Кошевойӧс казьтылӧм вылӧ
Сійӧ куйліс джоджын пемыдас да видзӧдіс ӧдзӧсувса югӧр вылӧ. Ӧдзӧс сайын, сапӧгъяснас зымгиг, ветлӧдліс, шутьляліс, сьыліс, гажтӧмчис часӧвӧй.
Киыс чегӧма, пыктіс. Бур, мый допрос бӧрын пыр жӧ пӧрччис пинжаксӧ.
Пинжакыс вӧлі ыджыд, батьыслӧн.
Сійӧ вевттьысис сійӧн, кокъяссӧ кусыньтіс.
Колӧ думайтны!
Талун колӧ вӧлі дум вылӧ уськӧдны да висьтавны аслыс «Тарас Бульба». Но ӧні тайӧ вешйис да кутіс кажитчыны позьтӧмӧн: ӧд талуныс вӧлі сылы медбӧръя войӧн.
Ӧдзӧс улысь югӧр рӧмдіс — шонді лэччис.
Рыт.
Регыд югӧрыс ньӧти оз кут тыдавны, вошӧ.
Пуксяс вой.
Сэсся ньӧжйӧник бӧр кутас югдыны.
Пуксяс асыв.
И смерть воас.
Талун колӧ думайтны медся главнӧй йылысь.
Но медглавнӧйыс бӧрын нин.
Сійӧ вермис кутчысьны, эз выдайт ёртъяссӧ.
Ӧні позьӧ думайтны кӧть мый йылысь. Допросъяс водзӧ оз лоны.
Лоӧ вой. Сэсся асыв.
И смерть.
Сійӧ кунис синъяссӧ да быттьӧ суніс пемыдас, тайӧ вой пыдӧсас, кодысь пышйыны некытчӧ он вермы.
Шонді улын виж берег уси сылы дум вылас.
Сійӧ, Вася Гребёнка да Шура Казанцев сунласисны заклад вартӧмӧн, а сэсся дыр куйлісны лыа вылын, и мыйлакӧ ставыс вылӧ серамыд петӧ — весиг сы вылӧ, мый сьӧлӧмыд татшӧм ёна чеччӧ да сэтшӧм сьӧкыд лолыштны.
Сійӧ пыр сунавліс восьса синъясӧн.
Ставыс вӧлі турунвиж рӧма, ва улын ставыс вӧрис, ньӧжйӧ, быттьӧ тшапитчӧмӧн ворсісны водоросльяс, сир сулаліс нырсӧ вужляӧ сюйӧмӧн, сэсся друг, чардби моз, югнитіс вывлань.
Тайӧ вӧлі ещӧ некодӧн на восьтытӧм таинственнӧй мир — эз тані, дерт, а кӧнкӧ ылын-ылын, Тихӧй океан ва пыдӧсын.
Во куим кымын сайын сылы сюри книга «Морепыдӧсса тайнаяс», кӧні ӧти учёнӧй висьталіс, мый сійӧ аддзыліс куим либӧ нёль километр пыднаӧ ва пиӧ лэччӧмӧн.
Мореса югъялысь чудовищеяс гӧгӧртісны сылысь подводнӧй камерасӧ, «лоӧ вӧлі чепӧльтны асьтӧ, медым тӧдны, мый тайӧ абу вӧт», — тадзи гижис учёнӧй.
Сылы вӧлі дас вит арӧс, кор сійӧ лыддис тайӧ книгасӧ. Сійӧ решитіс, мый лоӧ учёнӧйӧн, океанлысь тайнаяс восьтысьӧй.
Та вӧсна вӧлі колӧ уна тӧдмавны, гӧгӧрвоны да помнитны.
Колӧ вӧлі лыддьыны уна тысяча книга и гижны ӧтиӧс, кӧні лоӧ висьталӧма, мый сійӧ аддзыліс эз куим, а дас куим километр пыднаысь, кӧнкӧ Марианскӧй островбокса помтӧм океан пыдӧсысь.
Ёртъясыс шулісны, тайӧ пӧ оз вермы лоны.
Но унатор олӧмын кажитчӧ вермытӧмӧн, кытчӧдз мортлӧн вӧля да вежӧр оз докажитны вермӧмсӧ.
Кор немецъяс пырисны карӧ, кажитчис вермытӧмӧн, мый школьник-комсомолецъяс кужасны вӧчны сійӧс, мый найӧ вӧчисны.
Но тайӧ кажитчис сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз эз докажитны вермӧмсӧ мортлӧн вӧля да вежӧр.
Чойыс вурис флагъяс, кодъясӧс ноябрь 7-ӧд лунся войын ӧшӧдісны больнича вылын да карса паркӧ медся джуджыд пу йылӧ.
Сылы дум вылас уси чойыс, кӧсаяса да лентаяса, и кутшӧм тэрыба сійӧ сёрнитіс, а рытъяснас сьывліс вӧсньыдик гӧлӧсӧн кузь да нор казацкӧй сьыланкывъяс.
Кор нӧ тайӧ вӧлі, — сійӧ скӧрмыліс чойыс вылӧ сыысь, мый сійӧ клеитіс аслас тетрадьӧ гежӧда сюрлысь суданскӧй марка?
Кольӧм во.
Кольӧм во сійӧ ӧмӧй чукӧртіс на маркаяс?
Синваыс доршасис сылӧн — друг лои сылы сэтшӧм жаль сійӧ зонкаыс, коді кольӧм во на чукӧртіс да вежлаліс маркаяс.
Кутшӧм кокниӧн, кутшӧм прӧстӧйӧн вӧлі олӧмыс!
Гожӧмнас баддяинӧ чери кыйны ветлісны, киноӧ волывлісны, — олісны, кыдзи олісны став челядьыс.
Кутшӧм кокни вӧлі шуны асьтӧ комсомолецӧн.
Сизимӧд классысь став челядьыс, сылӧн ӧттшӧтшъяясыс да пионерскӧй бипурдорса другъясыс, пырисны комсомолӧ, а сійӧ накӧд тшӧтш.
Тайӧ вӧлі сідзи и колӧ, сэтшӧм прӧстӧ.
Но, вӧлӧмкӧ, лоны комсомолецӧн — сійӧ абу сӧмын чукӧртны заметкаяс школьнӧй газетаӧ, разӧдны повесткаяс, ветлыны «текущӧй момент» йылысь лекцияяс вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ эм жугалӧм керка пӧдвалын гуся собрание вылын торжественнӧй клятва: «Ме кӧ нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна, мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлӧ проклянитасны, а менӧ ачымӧс мыждас ёртъяслӧн суров киыс».
Вӧлӧмкӧ, тайӧ — берег дорын засада: часъясӧн куйлан гальки из бердӧ топӧдчӧмӧн, сэсся друг чеччыштан, кучкан — и лэбӧ ваӧ немецкӧй офицерлӧн шойыс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ — листовкаяс, кодъясӧс шыблалан киносеанс дырйи, гӧбӧчын ас вӧчӧм радиоприёмник, жугӧдӧм карса пывсян улын оружие склад.
Тайӧ — чӧв олӧм, кор мамыд юасьӧ, мыйла тӧрыт тэ сэтшӧм сёрӧн локтін гортад.
Тайӧ — мамлӧн шогсяна видзӧдлӧм, кытысь тэ лыддян ас вӧснаыд гордость, тайӧ — кузь узьтӧм войясӧ шогсьӧм, сьӧлӧм ыркмунлӧм, кор подкова сапӧгъяслӧн тэрмасьтӧм шыыс гора матыстчылас керкалань да кокниа лолыштӧм, кор кок шы ылыстчас, а сэсся ньӧти оз кут кывны.
Донаӧй мамӧй!
И друг мучитана, сьӧлӧм доймытӧдз пыдзыртана шог шымыртіс сійӧс.
Сійӧ кулӧ!
Сійӧ кутас ӧшавны плӧщадь вылын, копыртчӧм да боквыв пӧлыньтчӧм юрӧн.
Миян йӧз видзӧдлытӧг тэрмасьӧмӧн кутасны мунны дінтіыс, а немецъяс спокойнӧя кутасны точйӧдлыны аппаратъясӧн да мыйкӧ увтны асланыс проклятӧй кыв вылын.
Сійӧ бергӧдчис кымыньӧн, курччис дзоньвидза кисӧ.
— Мамӧ, — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн, — кӧні тэ?
Меным сьӧкыд, отсав меным!
И сійӧ аддзис мамсӧ.
Сылісны стенъяс, и мамыс пырис, веськыд, кельыд чышъяна, тӧдса платьеа, морӧсас чышъян помъяссӧ сутшкӧма.
Мамыслӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, и сылы лои страшнӧ, мый мамыс оз аддзы сійӧс, ӧні жӧ помассяс тайӧ вӧтыс, тайӧ шудыс.
— Ме тані, мамӧ!
Мамыс бергӧдчис — и кыдзи югдісны сылӧн синъясыс, кутшӧм мелілунӧн тыри сылӧн чужӧмыс, кыдзи кутісны тіравны нюжӧдӧм киясыс!
— Донаӧй тэ менам, да тэ-ӧ тайӧ?
— Ме, мамӧ.
— Мый найӧ вӧчисны тэкӧд!
— Нинӧм, мамӧ.
Пукалышт мекӧд.
Ӧд сэсся ми огӧ аддзысьлӧй.
Мамыс пуксис сы дінӧ, кутіс киясӧдыс.
Кутшӧм бур, тэ локтін да.
Меным сэтшӧм окота тэнӧ аддзӧдлыны!
Мамыс окыштіс сылысь кисӧ, сэсся кыскис чышъян увсьыс ёкмыльтор, и ёкмыльсӧ разьтӧдз на сійӧ кыліс вом пытшкас нянь кӧр.
Но сійӧ пыр жӧ вӧтліс тайӧ нянь кӧрсӧ.
Сійӧ эз кӧсйы талун думайтны кынӧм сюмалӧм йылысь, сійӧ мешайтіс сылы думайтны.
Ме бура кутчыси?
Меным вӧлі сьӧкыд.
Тэ думайтін ме йылысь?
— Думайті, мусаӧй!
— Тэ шулін, ме вывті повтӧм, сы вӧсна мый меным ставыс интереснӧ.
Ме сэки вӧлі ичӧт, а ӧні меным кажитчӧ, ме тэысь ыджыдджык арлыдӧн.
Ме ставсӧ тӧдмалі — радейтӧм и лӧглун, ылӧдчӧм и правда.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ олӧмыс.
Тэ дыр ов, мамӧ! Ладнӧ?
— Да, мусаӧй.
— А менсьым конькиӧс сет Петька Горбуновлы.
И сет меным кыв, мый тэ он кут волывлыны видзӧдны ме вылӧ.
Ӧні висьтав меным мыйкӧ.
Эн сы йылысь, мый ми сёрнитім.
Мам кутіс висьтавлыны, а пиыс кывзіс и эз кывзы сылысь, челядьдырйи моз, кор кывзан, а думъясыд код тӧдӧ кӧні ветлӧны.
И друг нюмыд петас, кор думыштан, мый луннас Лиза Ткачева патурликасис даддьӧн, да сідзи, ӧти гынсапӧгыс мыні да ӧшйис коз йылӧ, лэбач моз.
Кывзан и он кыв — и унмыд личкӧ, и ставыс нин кажитчӧ ичӧтӧн, гӧгрӧсӧн — чашкаяс тыра пызан, самӧвар и ачыс мамӧ, сылӧн меліа вӧрысь вомдоръяснас...
— Тэ он скӧрав ме вылӧ?
Тэ ӧд тӧдан, — ме мӧдног эг вермы.
— Тӧда, донаӧй.
— А кулӧмысь ме ог пов, — шуис сійӧ чорыда, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс чеччыны радысла, гордостьла, сыысь, мый тайӧ вӧлі збыль.
— Смертьыд овлӧ унапӧлӧс, збыль?
Овлӧ омӧль, лёк, повзьӧм вӧсна.
А менам лоӧ честнӧй, кутшӧм честнӧйӧн вӧлі олӧмӧй!
Мамыс чеччис да улӧдз, дзик му бердӧдзыс, копыртчыліс сылы.
— Абу тэныд смерть, — шуис сійӧ.
— Тэнад кулӧмыд — сійӧ олӧм нэмъяс кежлӧ.
— Тырмас, мамӧ!
— вочавидзис пиыс.
Сійӧ повзис, мый мамыс бӧр мунас, кутіс висьтавны мыйкӧ медся прӧстӧйсӧ, медым сійӧ бара лои сылӧн мамӧн, а эз веськыд, стрӧг, шог сьӧд синъяса нывбабаӧн, коді улӧдз копыртчыліс сылы.
Но мамыс бӧрыньтчис ӧти воськов, кыпӧдчис, и сійӧ чувствуйтіс, мый мамыс кӧнкӧ сы весьтын вылын, ещӧ вӧрзьӧдчыштас — и сійӧ вошӧ югыдыскӧд, коді вештіс сы водзысь тюрьмаысь стенъяссӧ.
— Эн мун, мамӧ.
Мамыс эз кыв, но вомдоръясыс вӧрӧм серти гӧгӧрвоис сылысь медбӧръя кывъяссӧ:
— Мукӧдъяс менӧ виччысьӧны.
Сійӧ ӧтнасӧн вӧлі пемыдас, и ӧдзӧсувса югӧр пыр югдіс да югдіс.
Сійӧ вӧлі ӧтнасӧн.
Помассис шудлун аддзыны мамӧс да сёрнитны сыкӧд, кывзыны сылысь, мый сылы абу и оз ло смерть.
Но мамыслӧн медбӧръя кывъясыс колины сыкӧд тані, сылӧн медбӧръя войся пемыдас: «Тэнад смерть — сійӧ уна нэмъяс кежлӧ олӧм».
«Чӧвлы, да ме ӧмӧй ӧтнамӧн шогмана тайӧ кывъяслы?
— юаліс сійӧ ассьыс.
— Абу ӧмӧй дасьӧсь примитны смерть восьса синъясӧн менам ёртъясӧй, кодъяс сідз жӧ рӧднӧй му водзын сетісны священнӧй клятва отомститны да честнӧя сійӧс вӧчисны?
Оз ӧмӧй найӧ виччысьны, мый ачыс Рӧдина локтас на дорӧ тайӧ сьӧкыд асъя часас?
И сійӧ локтас, кыдз локтіс ме дорӧ, и кутас велӧдны найӧс, кыдзи менӧ, велӧдны медбӧръя честьӧ да славаӧ...»
Газетаысь: «Казньводзса войӧ быд камераӧ Морзе азбукаӧн вӧлі висьталӧма штаблысь медбӧръя приказ: «Аски миянӧс нуасны казнь вылӧ.
Миянӧс нуасны кар кузя.
Ми кутам сьывны Ленинлысь радейтана сьыланкыв.
Ми кулам, но немецъяс миян виселицаяс вуджӧрӧн оз вермыны тупкыны шондісӧ, коді петас мездӧм роч му весьтӧ».
Газетаысь: «Найӧ, кодъяс аддзылісны тайӧ шапкатӧм, дзормӧм юра том зонкасӧ, помнитны кутасны сійӧс нэм чӧжыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі дзирдалӧ, синъясыс сявкйӧны югӧр»...
Германскӧй офицерлӧн дневникысь:
«3/І-1943 во.
Казнь дас куим роч мортлы.
Талун ме гӧгӧрвои, Германия ворссяс войнаын».
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Ичӧтик салдатъяс @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 38-44}
ИЧӦТИК САЛДАТЪЯС
— Тулыснас 1942-ӧд воын менам команда улын, — заводитіс капитан-лейтенант Гурамишвили, — морякъяслысь неыджыд группа шыбитісны пыді тылӧ. Дас лун ми коллялім вӧрын, лӧсьӧдчим босьтны немецкӧй аэродром.
Командование тшӧктіс нӧрӧвитлыны.
Миян запасъяс помасисны, ковмис петны корсьны сёян.
Красноармейскӧй гимнастёркаа, скӧр да мудзӧм, ме воді неыджыд сиктсянь километрджын сайӧ.
Немецъяс ветлісны керкаясті.
Ме аддзылі, кыдзи найӧ нуисны туй кузя межӧс, тшӧгӧм межӧс, коді нора баксіс, быттьӧ тӧдіс, мый сійӧс пыр жӧ жаритасны.
Тайӧ ставыс вӧлі Май первой лун водзвылын, и миянлы зэв окота вӧлі пасйыны праздниксӧ бур яя ӧбедӧн.
Колис час кымын. Буса миртуй вылысь, коді крута кежӧ сиктлань, ме аддзи дас вит арӧса кымын зонкаӧс, мунӧ верзьӧмӧн ичӧтик гнедӧй вӧв вылын.
Сійӧ кежис вӧрӧ, чеччис вӧв вывсьыс, поводӧдыс сійӧс нуӧдігтыр неуна муныштіс да сувтіс месянь зэв матын векни веретя вылӧ. Веретяыс туйсяньыс оз тыдав, сайӧдӧма стена кодь сук козъясӧн.
Сійӧ орйӧдлӧмӧн шутёвтіс, меліа, кутшӧмкӧ пӧтка моз. Мӧд зонка, ичӧтджык, гӧна шапкаа, турбыльтчис кысянькӧ вывсянь, сувтіс зонка водзын, лэптіс кисӧ кӧзырёк дорас.
Ме эг кывлы, мый сійӧ сылы висьталіс.
Но тайӧ вӧлі рапорт — вот мый менӧ чуймӧдіс!
Кыдз настӧящӧй командир, первойыс кывзіс сійӧс, сэсся киасисны.
«Командир» тшӧктіс пуксьыны. Найӧ пуксисны мыръяс вылӧ. Кутісны мый йылысь кӧ ичӧт гӧлӧсӧн зэв збыльысь сёрнитны.
— Челядь, — шуи ме ньӧжйӧ, — эй, челядь!
Найӧ бергӧдчылісны меланьӧ, ичӧтджыкыс пыр жӧ воши кустъяс пӧвстӧ.
Месянь веськыдвылын неуна вӧрзисны козъяс.
Сійӧ вӧлі нин сэні, менӧ кытшовтіс флангсянь военнӧй наукалӧн став правилӧяс серти.
— Сёрнитыштам, — шуи ме первойыслы.
Сійӧ матыстчис.
Тайӧ вӧлі рыжӧй, паськыд чужӧмъяса, укшаль зонка.
— Тэ тайӧ сиктсьыс?
— Да, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— А тэ коді, дяденька?
— Красноармеец.
Ас йӧз дорӧ писькӧдча.
Сійӧ ланьтыштліс, а сэсся юаліс:
— Но, ладнӧ.
А мый тэныд колӧ?
— Нянь.
Сійӧ бара чӧв олыштіс.
— А эстӧні вӧрас — тіян йӧз жӧ?
— Бур разведкаыд, — шуи ме.
— Миян, дерт.
— Ладнӧ, дяденька. Мунам!
— Кытчӧ?
— Энӧ полӧй, дяденька, — вочавидзис сійӧ да шпыньмуніс, — няньла мунам.
Мӧд зонкаыс тшӧтш мӧдӧдчис миянкӧд. Нюр вомӧн вуджӧм бӧрын ми саялім вӧрзьӧдлытӧм пӧрысь вӧр сайӧ.
Вӧрыс вӧлі тырӧма пӧрӧм пуясӧн, гырысь коз лапъяс улын вӧлі рӧмыд.
Ме тувччи пӧрӧм кыз коз вылӧ, кокӧй пидзӧсӧдз пырис сісь пуӧ.
Туй вылын кыкпӧрйӧ миянлы паныд сюрлісны зонкаяс, менӧ колльӧдысьлӧн кодь жӧ арлыдаӧсь.
Шӧпкӧмӧн сійӧ налы шуис кыв-мӧд: военнӧйяс моз нюжӧдчӧмӧн найӧ кывзісны сійӧс да мӧдӧдчисны миян бӧрся.
Медбӧрын ми сувтім.
Рыжӧй детинка воши пӧрӧм пуяс чукӧрӧ, коді артмӧдіс мыйкӧ пещера модааӧс, и минута мысти ме, быттьӧ му пытшкысь, кылі сылысь гора гӧлӧссӧ.
Коли ещӧ минута, сэсся «пещераысь» мыччысис кубанка шапкаа кузь морт, вӧнясьӧма кавказскӧй тасмаӧн, паськыд пельпомъяса.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ да кутіс видзӧдны ме вылӧ аслас сюсь синъясӧн. Мыйкӧ тӧдса тыдовтчис сы чужӧмын — тыдовтчыліс да воши.
«Кытысь ме аддзылі тайӧ мортсӧ?» — думышті ме.
Но менам эз вӧв кадыс думайтӧм вылӧ.
Сійӧ кутіс юасьны менсьым, ме — сылысь. Ми сёрнитім часджын чӧж, кыкнанным юасьӧмъяс вылӧ зэв кужӧмӧн эгӧ сеталӧй веськыд ӧтветъяс.
— Да ті тшыгӧсь, — друг шуис сійӧ.
— Саша, вайӧй сёян, тэрыбджыка!
Коймӧд зонка воши, и вит минута мысти меным вайисны тшӧг межлысь жаритӧм кокпӧв да нянь — мыйта колӧ нянь!
Ме сёйи да думайті: «Кӧні ми аддзысьлім?»
Ми некӧн эгӧ аддзысьлӧй!
Но тайӧ вӧлі тӧдчана журналист Николаев, и ме эг ӧтчыдысь аддзывлы сылысь портретсӧ газетаясысь да журналъясысь.
Ме чайта, сылы вӧлі ар комын вит кымын.
Серьёзнӧя сёрнитігӧн сійӧ друг ӧдйӧ видзӧдлас ме вылӧ...
Азартнӧй, челядьлӧн кодь ышмӧм сэки югнитлас сы синъясын, и дивӧ: сійӧ лолі дас сизим арӧса зон кодь, кодлы свет вылас ставыс кажитчис вӧвлытӧм интереснӧйӧн да выльӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ лунъяснас, мыйта ме олі сы ордын, сійӧ висьталіс меным зэв уна историяяс, и медся обыкновеннӧй олӧм тайӧ историяас лоліс чуймӧданаӧн, тешкодьӧн, чудеса кодьӧн.
Ме помнита, кыдзи сійӧ шуис ӧти зонкалы:
— Тэ лоан адмиралӧн.
И кыдзи омӧлик зонка друг видзӧдліс сы вылӧ ӧзйӧм ыджыд сьӧд синъяснас!
Сылӧн вӧлі Максим нима пи, и сійӧ вӧлі сылӧн историяын главнӧй геройӧн.
Ме коллялі Николаевкӧд куим лун и, кӧть кутшӧм тешкодь шуны, ме куті радейтны сійӧс.
Сійӧ веськӧдліс партизанскӧй отрядӧн, но уджъяс костын котыртіс — кодлы ещӧ тайӧ вермис воны юрас, сылы кындзи? — челядьлысь гуся союз врагъяслы паныд, кодъяс мырдӧн сюйсисны налӧн керкаясӧ да школаясӧ.
Найӧ, тайӧ зонкаясыс, аддзылісны ставсӧ.
Ӧтилӧн вокыс, морӧс вылас пӧвтор пысалӧмӧн, ӧшаліс карса плӧщадь вылын, мӧд вокыс сутшкис пурт немецкӧй салдатлы голяас да пышйис рӧднӧй сиктсьыс.
Найӧ взрывайтлісны посъяс, пуктавлісны туй вылӧ минаяс, найӧ пилитлісны телеграфнӧй столбъяс.
Бур разведчикъяс, найӧ кыйӧдісны немецкӧй эшелонъясысь мунӧмсӧ.
Найӧ лӧсьӧдлісны йитӧд партизанскӧй отрядъяс костын, а немецкӧй частьяс костысь йитӧдсӧ орйӧдлісны.
И Николаев, быд выльтор дорӧ сылӧн ыджыд романтическӧй вкусъясӧн, командуйтіс тайӧ посни салдатъяснас, кодъяс сійӧс радейтісны.
Отрядсӧ шуисны Максим нимӧн.
Асывнас — тайӧ вӧлі Май первой лунӧ, ме аддзылі картина, коді шензьӧдіс менӧ да коли паметьӧ век кежлӧ.
Шондіӧн паськыда югдӧдӧм эрд вылын сулалісны зонкаяс, коді сапӧга, а коді и кӧмтӧм, но дзик воинскӧй стройын моз.
Кыліс команда «смирно» — сійӧс сетіс рыжӧй Саша, коді торжественнӧй лун кузя вӧлі пасьталӧма руд, паськыд, кӧнкӧ, батьыслысь, пинжак, кодӧс мичмӧдӧма гӧрд лентаӧн, — и Николаев петіс эрд вылӧ.
Кык зонка нуисны сы бӧрся знамя, вушйӧм, чукрасьӧм, — настӧящӧй боевӧй знамя.
Зэлӧдӧм паськӧмъяса да серьёзнӧй, но югъялан синъяса, Николаев поздравитіс отрядӧс Первой май праздникӧн.
Ме вӧлі виччыся, мися, ӧні кыла торжественнӧй обещание, кодӧс сетӧны челядь пионерскӧй галстук босьтігӧн.
Но друг кылісны строй водзын воинскӧй клятваысь кывъяс, кодлӧн скуп йӧлаыс паськаліс пӧрысь вӧр пӧвстын.
— Ме, Сӧветскӧй Союзса гражданин, — ньӧжйӧ шуаліс командир, и зонкаяс, радысла да волнуйтчӧмысла кельыдӧсь, шуалісны сы бӧрся:
— Ме, Сӧветскӧй Союзса гражданин...
— Сета торжественнӧй клятва...
— Сета торжественнӧй клятва...
Том боецъяс, — найӧ ӧти пидзӧс выланыс сувтӧмӧн шуалісны скуп кывъяс партизанскӧй клятваысь.
Помӧдз дасьӧсь сьӧд, суров войналӧн уджӧ, найӧ клянитчисны тышкасьны честьӧн да достоинствоӧн, мужественнӧя да кужӧмӧн.
Менам горшын гӧрддзасис.
Яндзим висьтавны — тӧдлытӧг синва петіс.
— Но и челядь, но и челядь! — шуалі ме аслым вомгорулӧ.
— Но и челядь...
Николаев лэдзаліс челядьӧс, и ми колим кыкӧн.
— Неважӧн ме висьталі налы, — шуис сійӧ, — мый немецъяс пилитісны да нуисны Петергофысь Самсонлысь статуя; ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кутшӧм чужӧмъясӧн найӧ менӧ кывзісны!
Ті правӧсь — найӧ миянӧс вежысьяс.
Коді кутас стрӧитны, оз кӧ тайӧ зонкаясыс, выль каръяс, садитны садъяс, гӧрны-кӧдзны тыртӧммӧм муяс?
Бӧр локтас Самсон, а немецъяс кӧ сывдісны сійӧс снаряд вылӧ, тайӧ зонкаясыс кисьтасны выль Самсонӧс, и сійӧ сідз жӧ кутас югъявны шонді водзын, выль поколениелӧн здоровье кузя тост лэптіг, выль поколение кузя, коді нинӧм эз сет чорыд тыштӧг.
Ті шуанныд: тайӧ романтика, поэзия!
Мед, ме важ романтик, а поэзия — Максим нима отрядын лоӧ вооружениеӧн.
Да, ме тіянӧс кора: пыралӧй сы ордӧ, кор воанныд Москваӧ.
Ми пукалім Брянскӧй вӧръясын ещӧ вежон.
Колӧ шуны, немецъяслы тайӧ вӧлі медся лӧнь лунъясӧн.
Бырлісны немецкӧй обозъяс вылӧ усьласьӧмъяс, туйяс минируйтӧм, часӧвӧйясӧс виалӧм.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма менам корӧм серти — ме полі, мися, партизанъяслӧн действиеяс серти немецъяс казяласны миянӧс.
Но сэк кості ми нуӧдім паськыд да колана разведка и таын миянлы Максим нима отряд сетіс зэв ыджыд отсӧг.
Медбӧрын, приказ воис.
Ог кут висьтавны аэродром босьтӧм йылысь — ас кадӧ та йылысь гижлісны газетаясын.
Висьтала сӧмын, бӧр воӧм бӧрын ме ыджыд шудлунӧн доложиті, мый комын кӧкъямыс фашистскӧй самолёт оз нин кутны водзӧ бомбитны миянлысь каръяс да сиктъяс.
Москваын ме звӧниті Максимлы. Локтіс ме дінӧ военнӧй формаа, банйӧм чужӧма том зон да, кӧзырёк дорӧ кисӧ лэптіг, шуис:
— Капитан-лейтенант ёрт, тіян приказание серти локті.
Ме висьталі сылы бать йывсьыс, висьталі сысянь поклон. Сійӧ кывзіс менӧ ме водзын веськыда сулалӧмӧн, видзӧдіс ме вылӧ збой да мечтательнӧй синъяснас.
— Максим нима отряд?
— гӧрдӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Сідзкӧ, бать надейтчӧ, мый меысь лоӧ тӧлк.
Но мый нӧ, ме зіля, мед сылӧн надеяыс збыльмас.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Вӧнь @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 45-52}
ВӦНЬ
— Немецъяс ас бӧрсяньыс ставсӧ жугӧдлӧны, — шуис менам друг, медицинскӧй служба кузя капитан, — но жуглӧм каръяс уличаясті мунігӧн ме думайта ог тайӧ кирпичьяс йывсьыс, кодъяс вӧліны коркӧ керкаясӧн.
Выль, мичаджык керкаяс сувтасны на местаӧ, — видзӧдлӧй, кутшӧм энергияӧн, кутшӧм зільлунӧн уджалӧны миян йӧз Харьковын, Орёлын, Ростовын.
Ме думайта йӧз йылысь.
Вот кытысь ме аддза гырысь воштӧмъяс, кодъясӧс нинӧмӧн вештыны он вермы.
Профессор Снежков йылысь история ме тіянлы висьтавлі?
— Энӧй на.
— Тайӧ вӧлі тӧдчана учёнӧй-бактериолог.
Ме нинӧм ог гӧгӧрво тайӧ наукасьыс, но мем вӧлі тӧдса, мый сійӧ уджалӧ синмӧн аддзытӧм микробъяс йылысь наукаын, кодъяс оз тыдавны весиг микроскоп пыр.
Тайӧ уджас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тыр кӧзяинӧн, — ӧтчыд ме кывлі кыдз врачьяс обществоын сійӧс шуисны гениальнӧй учёнӧйӧн.
Сійӧ лои знаменитӧйӧн, и сылӧн ортсыса видыс вӧлі знаменитӧй мортлӧн.
Со менам киӧй, — капитан-лейтенант петкӧдліс ассьыс паськыд ён кисӧ, — сійӧ вошӧ вӧлі сылӧн ыджыд лапаын.
Сійӧ вӧлі величественнӧйӧн аслас дзормӧм пашкыр юрсияснас, джуджыд плешнас, грознӧй да вывлань качӧм синкымъяснас.
Свободнӧй да восьса характера морт, сійӧ оліс паськыда да восьсӧн.
Студентъяс радейтісны сійӧс.
Кор немецъяс босьтісны карсӧ, сійӧ вӧлі висьӧ.
Но эз на удит кольны ӧти вежон, сы керка дорӧ локтіс легкӧвӧй машина. Кутшӧмкӧ морт штатскӧй паськӧма, кизь петляас сюйӧма дзоридз, киас дона беддя, кайис пос кузя да мича роч кыв вылын юаліс, оз-ӧ позь аддзӧдлыны профессор Снежковӧс.
Сёрниныс вӧлі дженьыд.
Часджын мысти машина муніс, а профессор чукӧстіс пӧрысь тьӧткаӧс, коді оліс сы ордын.
— Вот, Мария Петровна, — шуис сійӧ.
— Немецъяс юалӧны: ог-ӧ кӧсйы ме мунны Берлинӧ.
Кӧсйысьӧны сотны светджынсӧ да ещӧ содтӧд медся бур бактериологическӧй институт.
Кыдзи ті та вылӧ видзӧданныд?
Тьӧтка сӧмын пернапасасис.
— Оз кажитчы? — нимкодь лои профессорлы.
— А ӧні ме тіянлысь кора: вурӧй меным вӧнь.
— Кутшӧм вӧнь?
— Часлы, ме сійӧс тіянлы рисуйта.
Бумагатор вылӧ профессор рисуйтіс уна посни зепъяса вӧнь.
А ачыс сӧвтіс вещевӧй мешӧк.
Муртса пемдыштіс, сійӧ петіс аслас лабораторияӧ.
Сэні бӧрйис ценнӧй культураа микробъясӧн пробиркаяс да сюяліс вӧнь зепъясас.
Ог тӧд, мыйся культураяс сэні вӧліны.
Тӧда сӧмын, мый на пӧвстысь кодсюрӧ вылын уджаліс некымын во и вӧлі нин матын помавны. Сійӧ уджыс должен вӧлі век кежлӧ мездыны йӧзӧс холераӧн висьмӧмысь.
Лабораторияысь петӧм бӧрын сійӧ тьӧтушка отсӧгӧн вӧняліс тайӧ вурӧм вӧньсӧ.
— Ме немецъяслысь кори думайтыштны, — шуис сійӧ сылы.
— Аски луншӧр кадын кӧсйи вочакыв сетны.
Кор локтасны, висьталӧй, мый ме вися, куйла садьтӧг.
Но, а пырасны кӧ, — нинӧм он вӧч, — шуӧй, мый тшӧкті висьтавны поклон.
Профессор сёр войын петіс гортсьыс.
Планыс сылӧн вӧлі прӧстӧй — ӧні кежлӧ дзебсьывны ӧти сиктын тӧдса семья ордын, а сэсся корсьны партизанъясӧс да накӧд мӧдӧдны дона вӧньсӧ фронт линия вомӧн.
Эз ылӧдз мун ӧти войӧн.
Неважӧнся сьӧлӧм висьӧмыс петкӧдліс асьсӧ. Да сійӧ вӧлі н арлыда нин, медым мыш сайын нопйӧн мунны кузь туй.
Кыа кусӧм бӧрын сійӧ водіс му вылӧ шобді пиӧ да кутшӧм Тӧдтӧмӧн кажитчис сылы тайӧ веж, усъяс вылын лысва войтъяса шобдіыс.
Друг сійӧ думыштіс, мый ставыс лоӧ бур, мый сылӧн уджыс оз сюр немецъяс киӧ.
Ӧтитор вӧлі лёк — нэм чӧжыс сійӧ узьліс веськыд бок вылас, а ӧні колӧ вӧлі кыдзкӧ унмовсьны мыш вылас.
Сійӧ унмовсис мыш вылас алӧймӧм джуджыд небесаӧ видзӧдӧмӧн.
Мӧд войнас сійӧ матысмис тӧдса сикт дорӧ.
Сиктыс сылы эз сюр.
Сы пыдди сэні да тані сулалісны сьӧдӧдӧм сюръяяс, индісны места вылӧ, кӧні войдӧр вӧліны керкаяс.
Сиктсӧ вӧлі сотӧма, да и тыдалӧ, неважӧн на, кӧнсюрӧ сотчӧм керъясыс тшыналісны на.
Колӧ вӧлі мунны водзӧ.
Кытчӧ?
Сійӧ восьлаліс водзӧ, — горасьыс петан паськӧмыс киссис.
Дзормӧм юрсиас пуксис кыз бус.
Ӧти сиктын сійӧ вежис ассьыс киссьӧм ботинкияссӧ лапти вылӧ, мӧдын — пинжаксӧ дӧмаса толстовка вылӧ.
Сылӧн быдмис тош — дзугсьӧм, дзор, зумыштчӧм синкымъяс улын синъясыс лоины скӧрӧсь. Беддьӧн котшкӧдігтыр сиктъяс кузя мунігӧн сылы паныдасьысь старукаяс вӧлі повзясны да пернапасасьӧны.
Кӧсъянныд веритӧ, кӧсъянныд энӧ, но и немецъяс сыысь полісны.
Ӧти сиктын обознӧй салдатъяс кутісны сійӧс да нуӧдісны комендатураӧ.
Нервнӧй, ичӧтик уска, ёсь немец уськӧдчис сы вылӧ — да джӧмдіс, кор старик лэптіс сы вылӧ спокойнӧй да веськодь видзӧдласысла страшнӧй синъяссӧ.
— Котӧртлӧй аппаратныдла, Вилли! — шуис сійӧ мӧдлы, ӧчкиалы...
— Роч корысь!
Быд газета радпырысь печатайтас татшӧм фототӧ.
Найӧ фотографируйтісны сійӧс — и учёнӧйлӧн ӧти татшӧм портрет петіс фашистскӧй газетаын, кыдзи «рочьяслӧн гӧльлун да бӧблун йылысь выль доказательство».
Немецъяс чайтісны, мый на водзын нэмӧвӧйся корысь, да лэдзисны сійӧс.
Мӧдысь мотоциклист, кодлӧн машинаыс лёкысь жургис, но эз вӧрзьы места вывсьыс, шутёвтӧмӧн, понйӧс моз, чукӧстіс сійӧс.
Профессор матыстчис.
Сылӧн ортсыса видыс салдатлы кажитчис подозрительнӧйӧн.
Машина вывсяньыс нюжӧдчылӧмӧн сійӧ нетшыштіс сійӧс тошкӧдыс.
— Ачыс ен, — шуис сійӧ сералігтыр. Аддзис, мый тошкыс настӧящӧй, тшӧктіс профессорлы йӧткыштны мотоциклетсӧ.
Минута мысти машина вӧрзис да воши кыптӧм бус пиӧ.
Помасис турунвиж рӧма паськыд степнӧй полоса.
Мӧдісны Курскӧй вӧръяс, — вӧлі матын Льгов.
Ӧні, узьӧмъяс бӧрын, профессор муртса вермӧ вӧлі чеччыны.
Мышкыс дубаліс, кокъясыс доймалӧмаӧсь вирӧдз, сьӧлӧмыс висис, висьӧмыс вӧлі ёнтӧ шуйга киас.
Ӧтчыд сійӧ пуксис шор дорӧ да недыр мысти палялі кӧдзыдла, тешкодь чувствоысь, быттьӧ кодкӧ сійӧс личкӧ йиа киясӧн, мырдӧн восьтӧ сылысь синъяссӧ.
Сійӧ куйліс балябӧжнас шорӧ веськалӧмӧн, тыдалӧ, усьӧма садьсӧ воштӧмӧн.
Мыйла усигас абу жугалӧмаӧсь сылӧн пробиркаясыс, — тайӧс сійӧ и ачыс эз куж висьтавны.
Но вӧньыс, ньылӧм дукӧн тырӧм да сійӧс мучитысь дона вӧньыс, вӧлі дзоньвидза, — эз прӧста тьӧтушка стежит зепъяссӧ небыд матерьеӧн.
— Слаб лои, — чеччигмозыс шуис сійӧ аслыс.
Некымын лун мысти сійӧ гӧгӧрвоис, мый эбӧсыс дзикӧдз быри.
Сійӧ повзис.
Но эз сыысь повзьы, мый сійӧ кольӧ овтӧм вӧрын вывлань качӧм дзормӧм тошнас куйлысьӧн.
И эз сыысь, мый некод оз лок тупкыны сылысь синъяссӧ, кодъяс аддзывлісны сэтшӧм унатор.
Сійӧ повзис, мый сыкӧд тшӧтш вошӧ сылӧн уджыс, коді колӧ вӧлі йӧзлы.
Сійӧ ӧти лун шӧрын пырис ыджыд сиктӧ, пырис дзебсясьтӧг нин.
Сійӧ тӧдмаліс, мый тані эм больнича, кодӧс абу жугӧдлӧмаӧсь фашистъяс.
— Чолӧм, доктор, — шуис сійӧ ассьыс ӧчередьсӧ виччысьӧм бӧрын комнатаӧ пырӧм мысти. Сэні пукаліс еджыд халата вӧсньыдик нывбаба.
— Чолӧм, дедушка.
Кытысянь?
— Ылісянь, — шуис профессор.
— Ме тіян дінӧ гуся делӧӧн, доктор.
Ме тіянӧс ог тӧд, но ті роч морт да врач, тайӧ лоӧ тырмымӧн.
Делӧыс сыын, мый...
Рытнас, мыссьӧмӧн да сынасьӧмӧн, сійӧ пукаліс стенын вышивайтӧм кичышкӧдъяса сӧстӧм керкаын да висьталіс, висьталіс помтӧг.
Сы водзын сулаліс жаритӧм картупель тыра тарелка, сылы кажитчис тешкодь вӧтӧн, мый позьӧ, весиг колӧ босьтны тайӧ картупельсӧ вилкиӧн.
Сёрнитчисны, мый сійӧ кольччас доктор Клитина ордӧ некымын лун кежлӧ.
Тайӧ вӧлі ӧпаснӧ: Клитиналӧн верӧсыс служитіс Краснӧй Армияын, немецъяс следитісны сы бӧрся, и старӧста-подлец эз ӧтчыдысь волывлы сы дорӧ сёрниясӧн.
Висьысьяс аддзылісны, кыдзи профессор пырис доктор дінӧ, кыдзи сійӧ нуӧдіс сійӧс гортас.
Но мый сэсся вӧчан. Гашкӧ, кольны сы ордӧ вӧньсӧ да аслыс мунны.
Шуисны, мый кор ковмас, тадзи и вӧчасны.
Сійӧ садьмис войнас чуланын, некымын минута куйліс синъяссӧ восьтытӧг да унзіль пыр кывзысис сыӧ, мый садьмӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі кышӧдчӧм, кӧнкӧ, матын стена сайын, ӧшинь улын вашкӧдчӧны.
Чулансӧ вӧлі вӧчӧма пӧвйысь, керка бокас, и сылы кажитчис, мый косьмӧм пӧвъяс костӧдыс югнитіс ичӧтик би югӧр.
Сійӧ кыпӧдчис гырддза вылас, сэсся чеччис.
Ньӧжйӧник таркӧдісны ӧшиньӧ.
Ӧні би югӧрыс лои ӧдзӧс улын, — кӧзяйка петіс посводзӧ сиськӧн.
Сійӧ юаліс:
— Коді сэні?
Эз на удитны вочавидзны, профессор гӧгӧрвоис, мый локтісны сыла.
Тэрмасьтӧг сійӧ пӧрччис вӧньсӧ.
Пельӧсас тэчӧма вӧлі лёк кӧлуй. Сійӧс вештыштӧмӧн вӧньсӧ видзчысьӧмӧн пуктіс джоджӧ, потшис сійӧс жугалӧм кӧзлаӧн да кӧлуйсӧ вӧнь вылас бӧр тэчис.
Сэсся петіс.
Мый вӧлі бӧрас, сійӧ омӧля помнитӧ, кӧть и эз воштыв садьсӧ.
Сійӧс кытчӧкӧ нуисны, сійӧ крукасис, усис, сійӧс кутісны чужъявны, сійӧ пыр жӧ бӧр чеччис.
Кутшӧмкӧ тыра мешӧкъяс сулалісны керкаын, кӧні пукаліс комендант, тыдалӧ, тані вӧвлӧма сельпо.
Комендант мыйлакӧ тшӧктіс пӧрччӧдны сійӧс. Сійӧ дыр сулаліс пасьтӧм, зілис водзсасьны висьӧмкӧд, коді сьӧлӧмсяньыс век на ёвкйӧдліс шуйга киас.
Но вот сійӧ збоймис.
Немецъяс горзісны сы вылӧ, гораа сёрнитісны ас костаныс.
Сійӧ кывзысис да друг ачыс кутіс сёрнитны немецкӧй кывйӧн.
— Мый ті грӧзитанныд меным? — зывӧкӧн шуис профессор.
— Вот ме сулала тіян водзын, пасьтӧм, куш му вылын, — и нинӧм оз сулавны ме водзын тіян став танкъясыд да пушкаясыд.
Сы вӧсна мый ме — йӧзлӧн мӧвп, ме — Россия.
Вины менӧ кӧсъянныд ті, немецъяс?
Киясныд дженьыдӧсь.
И вианныд, — да онӧ виӧй!
Ме сьӧлала тіян вылӧ, дуракъяс.
Дерт, не кӧ тайӧ сёрниыс, немецъяс пыр жӧ виисны сійӧс.
Но найӧ чайтісны, мый на водзын тӧдчана партизан. Сы вӧсна сійӧс мӧдӧдісны Курскӧ.
Куим тӧлысь сійӧ куйліс няйт пӧдвалын мукӧд куланвыйӧдз воӧм роч ёртъяс пӧвстын.
Ми сійӧс сэтысь и аддзим.
Кор ми босьтім сійӧс пӧдвалысь да кияс вылын нуим больничаӧ, сійӧ вӧлі ловъя на.
Первойӧн, мый сійӧ шуис садяс воӧм бӧрын, тайӧ вӧлі сиктлӧн ним, кытчӧ колис сійӧ ассьыс вӧньсӧ.
Вӧньыс сюри, да нарошнӧйкӧд вӧлі мӧдӧдӧма сылы.
Сійӧ кулі, но колис аслас московскӧй ученикъяслы подробнӧй индӧдъяс, кыдзи водзӧ нуӧдны сылысь уджсӧ.
1943-ӧд вося сентябрь мӧд лун — коркӧ мирса став академияяс кутасны пасйыны тайӧ лунсӧ.
Кулӧм водзвылас сійӧ висьталіс тайӧс, мый ті кывзінныд менсьым.
Ме эг содты ни ӧти кыв.
Меным тшӧкыда сійӧ усьлывлӧ дум вылӧ, — помаліс капитан, — и ме водзын сійӧ абу почтеннӧй, мича, пӧрысь профессор, кодӧс ме тӧдлі войнаӧдз.
Абу. Ме водзын сійӧ лаптиа, дӧра дӧрӧма, дзормӧм ыджыд тошка.
Со сійӧ восьлалӧ туй кузя, бедьнас котшкӧдігтыр, зумыштчӧм кузь синкымъяс увсяньыс видзӧдӧ водзӧ.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Куимӧн @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 53-60}
КУИМӦН
Найӧ вӧліны куим прӧстӧй сӧветскӧй морт, кодъяс йылысь позьӧ вӧлі сӧмын шуны, мый ас костаныс дружнӧйӧсь да тӧдӧны ассьыныс уджсӧ.
Но дружнӧйӧсь вӧліны сӧмын Куликов да Чеберда. А коймӧдыс — штурман Жилин — неважӧн на, война заводитчигӧн, воис эскадрильяӧ.
Сы вылын серавлісны — стӧчджыка кӧ, эз сы вылын, а сылӧн кутшӧмкӧ сё арӧса тьӧтка вылын, коді некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сылӧн детинкаыс муніс авиацияӧ. Письмӧясас сылысь пыр корис «лэбавны улітіджык».
«Тэныд кӧ абу сиӧма став йӧзлы моз ветлыны му вывті, — гижис сійӧ, — кора тэнӧ, Петенька, лэбав улітіджык».
Да и эскадрильяын ставыс неуна сералыштлыны ӧта-мӧд вылас и медся ёна Чеберда да Куликов вылын.
Чеберда вӧлі кузь тушаа, ыджыд ныра да зэв радейтліс сьывны, торъя нин лэбалігӧн.
Куликов — ичӧтик, зэв кужӧ серам петкӧдлыны.
На костын эз вӧв весиг ичӧтик — пытшкӧсса ни ортсыса — ӧткодьлун.
Колӧкӧ, та вӧсна и на вылӧ помся рисуйтавлыны карикатураяс, шулісны «Патӧн да Паташонӧн», лӧсьӧдалісны стихъяс.
Тайӧ некодлы эз мешайт уважайтны найӧс сідз, кыдзи быд организацияын уважайтӧны бур да прамӧй йӧзӧс.
И вот ӧти мича лунӧ — ӧні кежлӧ шулам сӧмын тадзи — тайӧ куим мортыс бур сӧветскӧй бомбардировщик вылын мӧдӧдчисны сэтчӧ, кытчӧ налы вӧлі прикажитӧма.
Мый налы вӧлі прикажитӧма, найӧ вӧчисны «отлично» вылӧ: сідз шусяна «вражескӧй объектысь» колисны сӧмын шомторъяс.
Самолёт вылӧджык качӧдчӧмӧн бӧр мӧдӧдчис базалань.
Уджъяс мунісны бура, Чеберда весиг заводитіс сьывны ассьыс радейтанасӧ: «сувтыштлы тэ, сувтыштлы, мича нылӧй, сувтыштлы».
Друг шуйгавывсянь мыччысисны немецкӧй самолётъяс.
Найӧ эз унаӧн вӧвны, сӧмын кык истребитель, кодъяс матыстчисны сэтшӧм збоя, быттьӧ лётчикъяс вӧліны водзвыв уверенӧсь победаын.
Сӧмын кык «мессершмидт».
Но, кыдз тӧдса, бомбардировщикӧс абу вӧчӧма сынӧдын тыш вылӧ.
Сылӧн мӧд, серьёзнӧйджык специальность.
Кык истребитель ӧти бомбардировщиклы паныд — абу ӧткодь вынъяс.
Но Чеберда решитіс примитны бойсӧ.
Сьӧкыд шуны, куим секунда пиысь кутшӧмӧ вӧлі тадзисӧ решитӧма, тыдалӧ — первойяас, сы вӧсна мый мӧдас да коймӧдас сійӧ казяліс нин: «мессершмидтъяс» зільӧны пырны сылы бӧжас.
Чеберда эз вӧв сэтшӧм мортӧн, мед лэдзны «пырны сылы бӧжас».
Найӧ уськӧдчылісны ӧтчыд — эз артмы!
Уськӧдчылісны ещӧ ӧтчыд — бара эз артмы.
Куликов, кужӧмӧн цельсӧ аддзӧм бӧрын, личкис пулемёт гашеткасӧ.
Колӧ шуны, ӧти «мессершмидт» пӧлучитіс сійӧс, мый сылы вӧлі колӧ: сійӧ друг ыпнитіс да тювис увлань.
Море веркӧс вылын сійӧ ещӧ ӧтчыд нетшыштчӧмӧн качліс — и воши ва пиӧ.
Сэсся найӧ босьтчисны мӧд «мессершмидтӧ», коді, вӧлӧмкӧ, ёна пелькджык да скӧрджык первойя дорсьыс.
Сійӧ первойсӧ эз вермы миян лыйлӧм улын кутчысьны да пышйыліс, сэсся бара уськӧдчис атакаӧ.
Кӧсйис-ӧ сійӧ отомститны али регыдъя пом виччысьӧмыс сетіс сылы смеллун, — но тайӧ пӧрйӧ сійӧ атакуйтіс миянлысь самолётӧс удачнӧя.
Миян самолётлысь веськыдвыв плоскостьсӧ жугӧдіс, некымын минута мысти стройысь петіс радио, дугдіс уджавны шуйга мотор.
«Мессершмидтлы» удайтчис пырны бӧжӧ, и миян самолёт кутіс воштыны высотасӧ.
Петан туй вӧлі сӧмын ӧти — восьтыны би асланым самолёт стабилизатор пыр, либӧ, прӧстӧ кӧ шуны, розьӧдны ассьыным бӧжнымӧс.
Тайӧ вӧлі, дерт, рискуйтана петан туй, сы вӧсна мый самолётъяс, кыдзи тӧдса, оз радейтны лэбавны бӧжтӧг.
Но Куликов вӧчис тайӧс — и мӧд «мессершмидт» пӧрис борд вылас, ӧзйис да кутіс тэрмасьтӧг усьны мореӧ.
Да, сійӧ уси тэрмасьтӧг, буракӧ, эз вӧв окота усьнысӧ. Штурман Петя Жилин удитіс, кӧть и вӧлі тшына, бура аддзывны сылысь кольквиж рӧма юрсӧ да фюзеляж вывсьыс крестъяссӧ.
Сідзи и колӧ тэныд!
Ӧні кад думыштны гортӧ воӧдчӧм йылысь.
История, кодӧс колӧ тӧдны ставлы — и миян другъяслы и миян врагъяслы, — заводитчӧ тайӧ минутасяньыс.
Самолёт вӧлі быдлаті розьӧдлӧма пуляясӧн.
Бӧжыс сылӧн эз коль.
Веськыдвыв плоскостьысь нёльӧд юкӧныс чеги да уси.
Улын вӧлі море, а рӧднӧй берегъясӧдз сё миля, колӧкӧ, унджык на.
Самолёт эз кут кывзысьны, и ӧдйӧ воштіс высотасӧ.
— Кыксё ветымын метр! — юӧртіс Жилин.
Чеберда довкнитіс юрнас да водзӧ нуӧдіс самолётсӧ.
— Кыксё метр!
Самолёт лэбзис водзӧ.
— Сё сизимдас метр!
Сизимдас метр!
Кызь.
Тӧдӧмысь, тайӧ вӧлі пом.
Чеберда сувтӧдіс моторсӧ, и машина сьӧкыда пуксис ва вылӧ.
Самолёт ва вылын эз дыр кутчысь.
Мӧдногӧн кӧ шуны, сійӧ вӧйис стӧч минутаӧн-джынйӧн мысти.
Но тайӧ минутаӧн-джынйӧннас лётчикъяс удитісны шыбитчыны, аскӧдныс босьтісны резинӧвӧй шлюпка.
Ӧтнаныс мореын, берегсянь ылын, кузь да сьӧкыд смертельнӧй тыш бӧрын, кор быд секунда думайтан — кувны али овны, спаситчӧм вылӧ став надеяяс бырӧм бӧрын найӧ эз шӧйӧвошны и тані.
Чеберда прикажитіс паськӧдны шлюпка.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи сӧмын позьӧ куим мортлы, кодъяс комбинезонаӧсь кутчысисны ва вылын ыджыд резина кусӧк гӧгӧр.
Но штурман доложитіс, мый пӧльтан шланг вӧйи, а пелысъяссӧ кылӧдіс.
— Пӧльтны вомӧн!
Кӧтасьӧм комбинезонъясӧн водзӧ эз позь кутчысьны ва вылын, лои шыбитны.
Шыбитісны кӧмкот.
Ӧта-мӧдсӧ кутӧмӧн, найӧ ӧчередьӧн пӧльтісны шлюпкасӧ, зілисны кыдз позьӧ унджык сынӧд лолыштны тыясаныс, кадысь кадӧ водлісны мыш вылас, медым ланьтӧдыштны нӧйтчан сьӧлӧмсӧ.
Найӧ мыйвынсьыс вермасисны, но пӧгибнитісны эськӧ, пемдытӧдз кӧ эз удитны пӧльтны шлюпкасӧ.
Кор заводитіс пемдыны, — а лунвылын век зэв ӧдйӧ пемдӧ, — шлюпка пӧльтӧмсӧ помалісны.
Найӧ кайисны сэтчӧ да водісны.
Кодарӧ сынны?
Тайӧс решитісны ӧдйӧ, штурман тӧдмаліс кодзувъяс серти.
Но мыйӧн сынны?
Вочакыв вӧлі — сынны куш киясӧн.
Найӧ сынісны войбыд. Сынны вӧлі зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый пӧльтӧм шлюпкаын пуклӧсъясыс пыдынӧсь, пуксӧн сынны он вермы.
Сынісны борт вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, видзчысьӧмӧн, мед шлюпкаыс эз путкыльтчы.
Сынісны, а ньылӧмыс визувтіс мышъяс кузьтаыс, кӧть войнас и вӧлі ыркыд.
Сынісны тшыгӧсь, мудзӧмаӧсь, эз чувствуйтны дубалӧм кияссӧ.
Найӧ войбыдӧн мунісны куим либӧ нёль миля.
Тыр югыд тӧлысь сулаліс море весьтын, ӧти кадӧ найӧ кывтісны нюжалысь эзысь визь пӧлӧн; мыйлакӧ кажитчис, мый тайӧ тӧлыся туйӧдыс найӧ ӧдйӧджык воасны ас берегӧ.
Бой дырйи ранитчӧм да мореса солӧн сёйӧм кисӧ видлалігӧн Жилин шуис:
— Но, ёртъяс, ми тайӧс Гитлерлы казьтыштлам.
Куликов некыдз эз вермы велавны сынны водӧмӧн — пыр пӧрліс ваӧ.
Шмонитны радейтысь Чеберда сылы шуис велӧдана шыӧн:
— Ваыс небыд, кытчӧдз ті онӧ ёна швачкысьӧй.
Тайӧ вӧлі вой, кор найӧ шмонитісны на.
Сэсся воис лун — лӧнь, жар, тӧврутӧм лун. Найӧ гӧгӧрвоисны, мый водзын уна на татшӧм жӧ лӧнь да шондіа лунъяс.
Позьӧ на ещӧ вӧлі овны, эз кӧ эськӧ горш косьмы.
Но колӧ вӧлі овны — горш косьмӧм, кынӧм сюмалӧм да матӧ кувмӧнвыйӧдз мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Колӧ вӧлі овны — да не сӧмын овны, но и действуйтны, мунны водзӧ, сэсся кӧть мед мый лоӧ!
Луншӧр бӧрын тӧвзьысьыштіс. Жилин шуис пыр жӧ вӧчны парус.
Та вылӧ муніс буретш вит минута.
Найӧ пӧрччисны гимнастёркаяссӧ, йитлісны найӧс да нюжӧдісны шлюпка вомӧныс.
Тӧв пӧльтіс паруссӧ, и шлюпка мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Тайӧ вӧліны медся лӧсьыд часъяс — луншӧрсянь шонді лэччытӧдз.
Кынӧмъяс эз нин сюмавны, дубалісны.
Сӧмын сьӧкыд вӧлі сулавны, мед эськӧ не путкыльтчыны да зільны ёнджыка веськӧдны тӧвсӧ ас вӧчӧм парусӧ.
Найӧ вежласисны.
Сэсся заводитісны кутны паруссӧ пуксӧн.
Сэсся бара сулалӧмӧн.
Но найӧ мунісны водзӧ — мунісны!
Жилин арталӧм серти, найӧ мунісны кызь миля.
Чеберда век на шмонитіс.
Кор Жилин унмовсис да лэдзис кияссьыс паруссӧ, сійӧ пуксис сы местаӧ, шуис:
— Ті кӧ мудзинныд, энӧ лэбалӧй, а войдӧр бурджыка шойччӧй.
Но шонді лэччандор тӧв лӧнис.
Комын квайт час чӧж лётчикъяслӧн тадзи мунӧмыс — тайӧ вӧлі медся шудтӧм кад.
Тӧв лӧнис и шлюпка сувтіс.
Бара колӧ вӧлі сынны мореса солӧн сёйӧм, пыктӧм да би пиын моз сотчан киясӧн.
Жилин друг тупкис синъяссӧ да шуис, мый сійӧ кулӧ.
Тайӧ кык луннас сійӧ зэв ёна вежсис: гожъялӧм чужӧмыс быгаліс, синъясыс вӧйины.
Командир видіс сійӧс, шуис, мый сылӧн прикажиттӧг некодлы оз позь кувны да и «кувны ӧні кежлӧ некутшӧм помка на абу».
Кор войнас бара ӧвтыштіс слабиник тӧвру, сійӧ пидзӧс вылас сулалӧмӧн паруссӧ кутіс ӧтнасӧн.
Шлюпка мӧдӧдчис водзӧ, и сійӧ шуис:
— Ӧдйӧ мунӧм — прогресслӧн медбур друг.
Сійӧ шмонитіс на.
Тадзи воис коймӧд лун — шогӧн тырӧм лун, кор кутіс кажитчыны, мый бырины медбӧръя эбӧсъяс.
Тӧв ёнмис. Найӧ ӧчередьӧн сулалісны кок выланыс, аснаныс вежисны парус.
Паруссӧ кутны найӧ эз нин вермыны.
Да ӧні сійӧ оз нин и вӧлі ков!
Тӧв ёнмис, шлюпка ӧдйӧ муніс водзӧ.
Кымынысь найӧ видзӧдлісны сыланьӧ, кӧні найӧс виччысисны другъясыс!
Да энлы, виччысьӧны-ӧ найӧс?
Кӧнкӧ, важӧн нин лыддьӧны пӧгибнитӧмӧн: ӧд прӧйдитіс нин базаысь мунӧмсянь куим сутки.
Тайӧ вӧлі пӧшти позьтӧмтор — чайтны, мый тэ бӧр локтан, мый водзӧ оз нин ков сувтны шатласиг пидзӧс вылӧ да, синъястӧ тупкӧмӧн, думайтны сӧмын ӧтитор йылысь: кыдзкӧ не усьны!
Но кувны оз позь вӧлі — командир эз тшӧкты.
Прӧйдитіс коймӧд лун. Тӧв, код йылысь сэтшӧма мечтайтісны лётчикъяс, гимнастёркаяссӧ парусӧ вӧчӧм бӧрын, кутіс ёнмыны.
Шлюпка выліті пырис ва, шлюпкаыс вермис ванас ойдны, лои сійӧс койны.
Буретш тайӧ минутаас Чеберда аддзис ылысь вӧсньыдик визь.
Тайӧ вермис лоны му.
А абу кӧ?
Сійӧ некодлы нинӧм эз висьтав.
Но недыр олыштӧм бӧрын, кор Жилин васӧ койигӧн уси да неуна эз пӧд шлюпка пыдӧсас, Чеберда кыскис сійӧс да шуис важмоз шмонитан гӧлӧсӧн:
— Вывті грузитӧм самолёт дзик жӧ вӧйысь кодь, коді зільӧ кутны юрсӧ ва веркӧсын.
Тайӧ вӧлі му!
Но сэтчӧдз вӧлі ылын на.
Ӧні найӧ сынісны дас минута чӧж, а шойччисны час чӧж.
Сэсся — час пиын сӧмын вит минута сынісны.
Куликов вӧзйис петны берегӧ вартчӧмӧн. Но тайӧ вӧлі смерть вылӧ мунӧм, а командир тшӧктіс овны да тышкасьны.
Войбыд найӧ мунісны берегсянь кӧкъямысдас либӧ сё метр ылнаын, гыясыс то вайлісны найӧс берегӧ, то шыбитлісны бӧр.
Сӧмын асывнас миян разведчик-самолёт базаӧ мунігӧн аддзис шлюпкасӧ.
Сэки жӧ сійӧс берегсяньыс казялісны да лӧсьӧдчисны петны отсӧг вылӧ.
Разведчик пуксис ва вылӧ, матыстчис шлюпка дорӧ.
Кымынкӧ минута мысти куимнан лётчикыс вуджисны самолётӧ.
А некымын лун мысти найӧ бара лэбисны сэтчӧ, кытчӧ налы прикажитны.
И мый налы вӧлі прикажитӧма, сійӧс найӧ бара вӧчисны «отлично» вылӧ.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Смертьысь ёнджык @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 61-66}
СМЕРТЬЫСЬ ЁНДЖЫК
Воддза лунӧ комиссар корис Корневӧс да Тумикӧс аслас каютаӧ да паніс сёрни немецкӧй дальнобойнӧй батарея йылысь, коді лыйліс передньӧй крайӧ да пыдӧджык, сійӧн важӧн нин быдӧнӧс дӧзмӧдіс.
— Миянлы сійӧ вайӧ оз этша воштӧмъяс, — шуис комиссар, — сэсся сійӧ мешайтӧ миянӧн думыштӧм ӧти операциялы.
Колӧ сійӧс бырӧдны.
Сійӧ юаліс, мый найӧ думайтӧны самопожертвование йылысь, но эз веськыда юав, а заводитіс кызь кӧкъямыс панфиловецлӧн подвигсянь, кодъяс сетісны ассьыныс том олӧмсӧ Рӧдина вӧсна.
Ӧні тайӧ жӧ вопросыс сулалӧ на водзын — Корнев да Тумик водзын, медбур разведчикъяс водзын, кодъясӧс наградитӧма Сӧветскӧй Союзса орденъясӧн да медальясӧн.
Первойӧн вочавидзис Тумик.
— Рӧдина вӧсна позьӧ выполнитны, — ӧдйӧ шуис сійӧ.
Корнев сӧгласитчис жӧ, и решитӧма вӧлі петны берегӧ ӧкмыс час асылын.
Кадыс друг лои зэв уна, позьӧ вӧлі куйлыштны да думайтыштны, торъя нин сы вӧсна, мый тайӧ ӧд, кӧнкӧ, медбӧръяысь, а сэсся, пӧжалуй, оз удайтчы.
Тумик воюйтіс воысь дырджык, кыкысь ранитчыліс.
Сійӧ вӧлі Романенко отрядын.
Сійӧ вӧвлі и знаменитӧй сопка «Колпак» босьтігӧн, кор дас кӧкъямыс моряк сизим час чӧж тышкасисны паныд кык батальонкӧд, а кор помасисны боезапасъяс, морякъяс кутісны водзсасьны изъясӧн.
Найӧ путкылялісны зэв гырысь изъяс да шыблалісны найӧс немецъяс вылӧ.
Краскаяссӧ чӧвталісны бокӧ, сӧмын бескозырка кежысь колины, «сьӧлалім ми сійӧ смерть вылас, некод сыысь оз повзьы!»
Ӧні делӧыс сідзжӧ эз смертьын вӧв.
Ӧд сійӧ комиссарлы шуис:
— Позьӧ выполнитны Рӧдина вӧсна.
Со та йылысь сылы окота вӧлі думайтыштны.
Кӧть Тумик служитіс флотын нёльӧд во нин, сійӧ том на вӧлі — кызь ӧти арӧса.
Важся олӧм йылысь сійӧ тӧдіс батьсяньыс да неуна русскӧй историяысь, кодӧс велӧдліс школаын.
Сылӧн батьыс вӧлі Первой Коннӧй армияса ӧти полкын комиссарӧн.
Сы ордӧ Армавирӧ быд гожӧм волісны уска военнӧйяс, заводитӧмаӧсь нин дзормыны, кузь кавалерийскӧй шинеляӧсь, да дыр сёрнитлісны сыкӧд.
Найӧ тапкӧдісны ӧта-мӧднысӧ пельпомас, пыр шуалісны: «Но, кыдзи, вокӧ, а?»
А сэсся батьыс корліс Коляӧс ас дінас, и ускаяс чӧв видзӧдісны сы вылӧ да гадайтісны, мый сыысь артмас.
Тумиклӧн весиг серамыс петіс, — сэтшӧм важӧн тайӧ вӧлі.
Но, быттьӧ тӧрыт на; сійӧ аддзис ас водзас ичӧтик керка, пӧлӧстчӧм поска кильчӧ, сад йӧрысь батьсӧ — дженьыда шырӧм да дзормӧм юрсиа, но ещӧ стройнӧй, пельк, кор сійӧ бедь вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, пӧлӧстӧм кубанкаа да аслас куим орденӧн ӧдйӧ мунліс гӧстьяслы паныд.
Война заводитчӧм мысти сійӧ Тумиклы ыстіс письмӧ: «Тышкась ме пыдди, да и ас пыддиыд».
Но, дерт, и сылы аслыс ковмис воюйтны, кор немецъяс матыстчисны Армавир дорӧ.
Сідзкӧ — Рӧдина...
Мый сійӧ сэтшӧм Рӧдинаыс?
Сылы окота лои думыштны мыйкӧ, кутшӧмкӧ бур кывъяс — прӧщайтчана письмӧ ёртъясыслы либӧ мыйкӧ та модааӧс.
Сійӧ заводитліс нин думнас лӧсьӧдны татшӧм письмӧсӧ, но эновтіс.
Кывъясыс вӧліны пыр паныдасьлан кодьӧсь, кодъясӧс сійӧ тысяча-пӧв лыддьыліс газетаясысь.
Сылы окота вӧлі мичаа гижны, «лӧз воротникъяс» сьыланкыв кодьӧс, медым ёртъясыс кутісны помнитны сылысь кывъяссӧ да шуалісны найӧс, кор ковмас мунны Рӧдина вӧсна бойӧ.
Но мичаасӧ эз артмы.
Да, бать!..
А бур эськӧ вӧлі ещӧ ӧтчыд ветлыны батькӧд Батумиӧ, а сэні пышйывны сыысь гӧраясӧ, Махинджауриӧ!
Сэні метеостанцияын уджаліс ныв-армянка, и сійӧ, быттьӧ ненарошнӧ, быд рыт нывлы лӧсьӧдчыліс паныд, кор нылыс ветліс гижавны приборъяслысь петкӧдлӧмсӧ.
Ныв вӧлі вӧсньыдик, сьӧд, пель улас сьӧд ловгӧн — и сэтшӧм прамӧй морт да серьёзнӧй.
Сійӧ пыр вомавліс зонмӧс, а сэсся найӧ пукавлісны изъя важ стен вылын, кӧні коркӧ вӧлӧма генуэзскӧй крепость.
Уліас быдмисны кипарисъяс, миндальнӧй рощаяс, вӧліны табак муяс, а на сайын, тыдавтӧм берег сайын — море.
Да, та йылысь сулалӧ казьтыштны, ещӧ нин кор думыштан — ӧдвакӧ коркӧ лолӧ пукавны тайӧ изъя стен вылас.
Сідзкӧ, Рӧдина!
Казбек гӧра вылӧ сійӧ ветлывліс аслас друг Миша Рубинкӧд, сыкӧд ӧтлаын велӧдчисны школаын да ФЗУ-ын, а сэсся комын ӧкмысӧд воын добровольнӧй комсомольскӧй набор дырйи ӧтлаын мунісны флотӧ.
Найӧ босьтлісны аскӧдныс Казбек вылӧ конькияс, ислалісны ледник вывті — зэв эськӧ ӧпаснӧ, но кыскӧ сэтчӧ!
Кор лолі жар, найӧ коньки вылын ислалісны дӧрӧм кежсьыс.
Гортын эмӧсь карточкаяс, — дзоньвидза кӧ керканым.
Сэсся найӧ узьмӧдчылісны «Казбек» ресторанын да сьӧлӧмсяньыс дыр сёрнитлісны.
Быттьӧ тысяча олӧмъяс водзӧвылӧ вӧліны, и колӧ вӧлі сӧмын кужны бӧрйыны медся бурсӧ, свет вылын медся интереснӧйсӧ.
И найӧ бӧрйисны — морскӧй олӧм, Рабоче-Крестьянскӧй Морскӧй Флотын служитӧм.
Тадзи Тумик казьтыштіс ассьыс олӧмсӧ, медся главнӧйсӧ, медся интереснӧйсӧ олӧмсьыс.
Бать — тайӧ вӧлі рӧднӧй керка, челядьдыр да школа, ныв Шура — тайӧ вӧлі радейтӧм, а Миша Дубин — друг, коді пыр висьтавліс, мый свет вылын эм настӧящӧй дружба нэмъяс кежлӧ.
Найӧ — батьыс, сійӧ нылыс да Миша сыкӧд вӧліны война чӧж.
И вӧліны ӧні, кор сійӧ куйліс аслас койка вылын иллюминатор улын да кыліс, кыдзи ызгигтырйи нӧйтчӧны берегӧ гыяс.
Но друг ставыс сылы лои сэтшӧм ясыд, весиг сійӧ пуксис койка вылас, да шымыртіс кияснас пидзӧссӧ.
— Эг прӧста жӧ ов ме му вылын, — шуис сійӧ аслыс, — сы вӧсна мый, ӧткодь кӧ кыдзи овны, сэки сэтшӧм жӧ ӧткодь, кыдзи кувны.
Но менам кӧ смерть лоӧ мичаӧн, сідзкӧ, мичаӧн вӧлі и менам олӧмӧй.
Тайӧ дружбаыс да йияс вывті конькиӧн ислалӧмыс, тайӧ чуймымӧн мича войясыс Махинджауриын, и беддя да куим ордена бать вӧсна гордостьӧй...
Мый смерть!
Абу некутшӧм смерть, — бара шуис сійӧ аслыс да радуйтчӧмӧн да волнуйтчӧмӧн кывзысис аслас кывъясӧ.
— Мед ме ог нин ло ловъяӧн, но народ кутас тӧдны, — ме сеті ставсӧ, мый меным вӧлі дона да мелі.
И шуас ме йылысь бать: «Эз кув сійӧ, сійӧ ме дінын менам кувтӧдз».
И шуасны ёртъяс: «Тайӧ вӧлі повтӧм моряклӧн сьӧлӧм».
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый колӧ вугыртлыны кӧть час кежлӧ, но ӧні, кор сьӧлӧм вылас лои сэтшӧм кокньыд, эз вермы унмовсьны, и сійӧ ещӧ неуна куйлыштіс куньса синъясӧн.
Тумик аддзӧ вӧлі, кыдзи сылӧн Корнев ёртыс сись пом би дінын гижӧ письмӧ, и сылы окота вӧлі шуны ёртыслы, мый налӧн абу смертьыс.
Но сійӧ нинӧм эз шу.
Корневлӧн вӧлі гӧтыр да ичӧтик пи.
Сійӧ гижис налы. Коді тӧдас, мый йылысь ӧні сійӧ думайтіс гырысь сьӧд синкымъяссӧ зумыштӧмӧн.
Первойя видзӧдлӧмӧн найӧ гӧгӧрвоисны, мый толсӧ пуктӧм бӧрын оз позь мунны, — батареяыс уджаліс, и гӧгӧр вӧліны уна йӧз.
Позьӧ вӧлі вӧчны сӧмын сідз, кыдз шуис комиссар: взорвитны сійӧс аскӧдыд тшӧтш.
И тайӧс вӧчны кокни, — батареясянь неылын куйлісны штабельӧ тэчӧм снарядъяс.
Найӧ кутісны лудъясьны, сы вӧсна мый тырмымӧн вӧлі ӧтиыслы взорвитчыны, а мӧдыслы позис бӧр ас йӧз дорӧ мунны.
Найӧ сёрнитчисны: бӧр мунас сійӧ, коді кыскас быдса истӧг тув.
Тумик босьтіс кыкнан киас быдса истӧг тувъяс да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Но, Корнев, кыскы.
Найӧ кутчысьлісны, окасисны.
Прӧщайтчигӧн Тумик сетіс ёртыслы ассьыс карточкасӧ, кӧні вӧлі снимайтчӧма автоматӧн — куйлӧ, метитчӧ, — ёртъясыс шулісны, мый зэв бура петӧма.
Корнев муніс.
Сійӧ вӧлі батареясянь метр сё кызь сайын кымын, кор кыліс взрыв да биыс ыпнитліс небесаӧдз, югдӧдліс овтӧм край — лым да пемыд ущельеяс скалаяс костысь, Рӧдиналӧн скалаяс костысь.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Муисто @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 67-84}
МУИСТО
Январь, 1927 во.
Ассьым ичӧтик нылӧс киӧдыс кутӧмӧн ме сулала керӧсъяс костын, кысянь лэччӧны шонді улын югъялысь веськыд да южмӧм лыжи туйяс.
Лымйыс сэні уна, быттьӧ лымйысь жӧ вӧчӧм зэв гырысь йӧз сюрс вояс чӧжӧн кыскалӧмаӧсь сійӧс татчӧ да мичаа тэчӧмаӧсь, медым век кежлӧ дзебны тыяс да нюръяс вомӧн вольсалӧм потшъяс, медым кокни да вӧсни вӧр кажитчис ещӧ на кокньыдӧн да вӧсньыдӧн.
Ново-Сиверскӧйса детинкаяс ислалӧны чой йывсянь, — и кутшӧм збоя тыр ӧд вылын, бедьястӧг, найӧ бергалӧны, кутшӧм ӧдйӧ кайӧны «ёлочкаӧн» асланыс дженьдӧдӧм лыжияс вылын!
— Вот быдмыштан да тадзи жӧ кутан иславны, Наташа, — шуа ме нывлы. Сійӧ сӧгласитчӧ:
— Ладнӧ.
Менам нылӧй торъя нин видзӧдӧ ӧти детинка вылӧ.
Ар дас вита, ёсь ныра, еджыд юрсиа, гыӧртӧм синлапъяса, балябӧжас вешйӧм шапкаа, сійӧ котӧртӧ гӧра вылӧ, кысянь челядь шӧтӧны сійӧс лым мачьяс шерӧн.
Э, да тані мунӧ война.
Со сійӧ уси лым пиӧ.
Удача лоӧм вӧсна ышмӧм противник горзӧмӧн уськӧдчӧ сы вылӧ, ещӧ здук — и еджыд юрсиа детинка сюри пленӧ.
Он на босьт!
Друг сійӧ чеччыштӧ.
Дженьыдика шутёвтӧ — и сылӧн салдатъяс уськӧдчӧны киссьӧм трамплин сайсянь.
Засада.
Лымъя кымӧр, кӧні лэбалӧны лым мачьяс.
Противник бӧрыньтчӧ, котӧртӧ, и еджыд юра детинка уськӧдчӧ суӧдны.
Со сійӧ суӧдӧ врагъяс пиысь ӧтиӧс, кватитӧ сійӧс пельпомӧдыс, уськӧдӧ.
Противникӧс му бердӧ личкӧм бӧрын сійӧ шуӧ дженьыдик финскӧй кыв.
— Папа, юав сылысь: сійӧ финн?
— Ме карел, — гордӧя шуӧ детинка.
Сылӧн ещӧ ӧзйӧны на синъясыс.
Чужӧмыс кокньыдика банйӧма.
Сійӧ сулалӧ миян водзын — тэрыб, вӧсньыдик.
Шапка увсяньыс веськыд пратьӧн ӧшйӧма плеш вылас югыд юрсиыс.
— Мый тэ сылы шуин финскӧй кывйӧн?
— «Муисто».
Мӧдногӧн кӧ — казьтылӧм вылӧ.
* * *
Кузь дас вит во чӧж тайӧ тӧвся шондіа луныс вӧлі менам паметьын.
Вӧвлі-ӧ збыльысьсӧ сійӧ али эз вӧвлы — абу ӧмӧй ӧткодь!
И друг со сійӧ кыптӧ ме водзын — южмӧм лыжи туйяса джуджыд чойяс, вӧрын морозлӧн швачкӧм, сім лӧз небеса.
— Со тіянлы кодкӧд колӧ сёрнитны,— шуис меным госпитальса главнӧй врач, — Антоновкӧд.
Разведотрядысь старшӧй политрук.
Наградитӧма куим орденӧн.
Миянӧ веськаліс документъястӧг.
— Мыйла документъястӧг?
— Разведчик.
Веськыда разведкасянь веськалі.
Дас минута мысти старшӧй политрук — еджгов синъяса, еджыд русыд юрсиа, лӧсьыд чужӧм тэчаса, — чотігтырйи пырис кабинетӧ.
Сійӧ кутіс сёрнитны, и менӧ чуймӧдіс роч ова мортлӧн тӧдчана финскӧй акцентыс.
— Ме карел, — вочавидзис сійӧ, — но кокниа сёрнита финнъяс кыв вылын.
Меным ковлӧ паныдасьлыны финнъяскӧд.
Разведчик, сэтшӧм нин удж.
Ми сёрнитім ӧбедӧдз.
Мӧд луннас ме локті асывсянь, ми пукалім сад йӧрын, ме гижи, кытчӧдз кӧдзыд тӧвйылын эз кутны кынмыны чуньясӧй.
Тайӧ вӧліны Великӧй Отечественнӧй войнадырся боевӧй делӧяс йылысь рассказъяс.
ПЕРВОЙЯ РАССКАЗ
«Пемдандор петім ми, — сизим морт.
Быдӧнӧс ме вӧлі вокӧс моз бура тӧда.
— Ті кӧ верманныд куим сутки кежлӧ лоны финнъясӧн, — шуи ме другъяслы, — вӧчӧй тайӧс.
Найӧ сералісны.
Рейд водзвылын ме прикажиті шыбитны зепъяссьыс куритчан бумага.
Разведчикӧс вермас эрдӧдны весиг ичӧтик бумагатор.
Ми босьтім каллянъяс.
Ме ачым прӧвериті лыжияс вылысь креплениеяс, аслыным сёян-юан да боеприпасъяс.
Чужӧмъясас ме эг видзӧдлы.
Налӧн чужӧмъясныс меным вӧліны быттьӧ восьса книга.
Восьса друглы, пӧдса враглы.
Миян ичӧтик отрядлӧн вӧлі мог: писькӧдчыны пыдӧ противник тылӧ да взорвитны кӧрт туй пос.
Ми нуим аскӧдным тол, уна тол, сыкӧд колӧ кужны вӧдитчыны.
Миян водзын вӧлі ты, мӧдар берегас — туй, и тайӧ туйсӧ колӧ вӧлі вуджны финнъясӧн казявтӧг.
Разведчикъяс эз первойысь нин заводитлыны вуджны фронт вомӧн тайӧ местатіыс.
Но найӧ ты кузяыс эз зэв лысьтлыны мунны — местаыс восьса.
Найӧ кытшовтлісны тысӧ — да сюрлісны.
Но тайӧ вӧлі восьса местаӧн не сӧмын миянлы.
Белофиннъяс думайтісны: «Коді нӧ мунас тайӧ ты кузяыс, сійӧ куйлӧ миян водзын еджыд пызандӧра моз?!»
Ми прӧйдитім.
Ми бӧрйим свет вылын медся лёк поводдясӧ.
Пурга шутьляліс, катшашыдӧс швачкис чужӧмӧ, и ачыс дявӧлыс эськӧ эз казяв миянӧс маскировочнӧй халатӧн, кодӧс ме тшӧкті пеславны рейдӧ мунтӧдз.
Но колӧ мунны зэв видзчысьӧмӧн.
Километр мунӧм мысти ми водім лымйӧ.
Кык морт мунісны водзӧ.
Найӧ казялісны дженьыдик майӧгъяс йылысь провод, — инмӧдчы сыӧ, и пыр жӧ ӧзъясны сигнальнӧй шашкаяс: тревога!
Воськовтім провод вомӧн.
Берег дорӧ матыстчим эгӧ веськыд уголӧн, а параллельнӧя.
Сідзи ме тшӧкті.
Найӧ ӧвтыштісны кинас — и ми петім туй вылӧ.
Ӧні колӧ вӧлі зэв мудера вӧчны, медым белофиннъяс эз туявны миянӧс.
Лыжи бедьяс лэптӧмӧн (найӧ дзуртісны) ми мунім туй кузя километр-джын, а сэсся пӧрччим лыжияс да подӧн бӧр бергӧдчим.
Ми, разведчикъяс, мудер йӧз.
Векньыдик трӧпаӧд, коді пыртіс вӧр пиӧ, ми сідзжӧ мунім подӧн.
А ӧні — лыжи вылӧ!
Фронтлӧн линия коли бӧрӧ.
Зэв сьӧкыд мунны лыжияс вылын войбыд да быдса лун, сэсся бара войбыд.
Но ми — разведчикъяс, миянлы нинӧм, мед сьӧкыд кӧ.
Ми мунім вой, лун, бара вой.
Поводдя пыр ӧтарӧ мичаммис.
Тайӧ миянлы вӧлі омӧль.
Ми видчим, — дерт, финнъяс ног.
Со и станция, а сы сайын — кӧрт туй пос.
— Колӧ миянлы петляӧн кытшовтны, — шуи ме ёртъяслы.
— Миян бӧрся кӧ кок туйяс серти вӧтчӧны, мед миян син водзті прӧйдитасны.
Сэки ми удитам мунны, либӧ, миянӧс кӧ казяласны, вины найӧс.
Ми вӧчим кык километр кузя петля да водім асланым лыжи туйсянь ветымын метр бокӧджык, а флангъясӧ сувтӧдім дозоръясӧс.
Куим ёрткӧд ме мӧдӧдчи станциялань.
Ми вӧлім сысянь сё воськов ылнаын.
Ставыс лӧнь.
Посёлок, ветлӧны йӧз.
Пос вомӧн мунӧны эшелонъяс.
Салдатъяс миянӧс эз аддзывны.
Война эм война, смерть пыр вӧтлысьӧ тэ бӧрся.
Пемдіс. Отряд матыстчис станциялань да водіс оборонаӧ.
Ми кыкӧн петім пос вылӧ.
Ми эгӧ аддзӧй часӧвӧйясӧс; сӧмын улын водокачка дорын сулалісны куим салдат да сёрнитісны асланыс семья йылысь.
Дзик лос шӧрас ми пуктім тол.
Шнур дженьыд, вит минута кежлӧ.
Тадзи ме тшӧкті, медым делӧыс вернӧджык лои.
Первойя истӧг тув ӧзйыліс да кусі.
Ме думышті: «Но, дерт, ӧні казялісны!»
Эз. Шынитӧв.
Мӧд шнур ӧзйис. Ми мунім.
Вит минута — дженьыд кад.
Но корсюрӧ найӧ кажитчӧны вит воӧн.
Ӧти, мӧд, коймӧд, нёльӧд...
Ми куйлам. Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Витӧд.
Кутшӧм вылӧ качис сійӧ поскыс!
Ми эгӧ жалитӧй тол.
Биӧн сотчан гырысь пӧвъясысь зэр киссис небесасянь.
Тайӧ вӧлі зэв бур, да!
Враглӧн главнӧй линия, коді снабжайтіс фронтсӧ, вӧлі петкӧдӧма стройысь дас вит сутки кежлӧ».
МӦД РАССКАЗ
«Решитім босьтны «кыв» бойӧн Кузьмӧс ты районысь, кӧні кузь берег пӧлӧныс сулалісны финнъяс.
Миян позициясянь веськыд берег вылын сулалісны кык барак.
Ӧдвакӧ сэні вӧлі ыджыд гарнизон.
Но кӧть и ыджыд — ӧткодь, миянлы колӧ вӧлі жугӧдны сійӧс да босьтны «кыв».
Сэтшӧм приказ, а ми, разведчикъяс, бура тӧдам, мый сійӧ лоӧ приказыс.
Ме юки отрядӧс группаяс вылӧ.
Ӧти кутас лыйлыны баракъяс кузя, мӧд босьтас пленнӧйӧс, коймӧд видзӧдас да доръяс мӧдсӧ.
Тадзи ме арталі, и тайӧ вӧлі бур арталӧм.
Но война эм война.
Война вылын овлӧны немвиччысьтӧмторъяс.
Тэ арталан тадзи да этадзи, тэ думайтан: «Кутшӧм ме тӧлка, ставсьыс тӧлкаджык».
Но война, вӧлӧмкӧ, тӧлкаджык на.
Кык километр ми кыссим лов кутӧмӧн, чужӧмъясӧн гӧрим лымсӧ.
Войыс вӧлі тӧлыся, и, кор берегӧдз коли кутшӧмкӧ кӧкъямысдас метр, финнъяс восьтісны автоматъясысь да ручнӧй пулемётъясысь би.
Ме прикажиті воча не лыйсьыны, овны шынитӧв.
Ми лым пытшкын дыр куйлім, ичӧтик еджыд шыръяс моз.
Ракета.
Мӧд. Коймӧд.
Прожекторъяс.
Сэсся ставыс лӧнис.
Мыйыс ӧд оз чудитчыв мудзӧм мортлы!
Ме прикажиті бӧрыньтчыны.
Мый вӧчны?
Бӧр мунны?
Но ми, разведчикъяс, упрямӧй йӧз.
Бӧрӧ сетчылам, а сэсся бара водзӧ.
И ми бара мунім водзӧ. Ӧні мунім войвывтіджык, матітіджык береглань, кӧні сулалісны баракъясыс.
Но тайӧ вӧлі проклятӧй вой.
Миян пытшкысь ӧти вӧрзьӧдіс сигнальнӧй провод, миян гӧгӧр ӧзйисны квайт шашка, ми талялім найӧс, но вӧлі сёр нин.
Бара тревога.
Ме думышті: «Ӧні финнъяс мӧдӧдасны разведчикъясӧс.
Мӧдӧдасны найӧс контрольнӧй лыжи туй кузя, но оз дзик туйӧдыс, а неуна бокитіджык, медым эз веськавны засадаӧ».
Тайӧ вӧліны, дерт, менам мӧвпъяс.
Но ме тӧда финнъясӧс.
Тайӧ вӧлі мӧвп, коді меным отсаліс бӧрйыны засадалысь местасӧ.
Ме прикажиті кодйыны лым пиӧ окопторъяс, лыжи туйсянь неуна бокӧджык. Ми водім, виччысям, кор зверь ачыс котӧртас капканӧ.
Ми куйлім да думайтім быдӧн ассьыным, но ставным кӧсйим ӧтитор — медым тайӧ лои ӧдйӧджык.
И тайӧ лои зэв регыд.
Кык финн петісны баракысь да мӧдӧдчисны контрольнӧй лыжи туйкӧд параллельнӧя.
Найӧ пӧшти зурасисны миян веськыдвыв флангӧ, лоины месянь ветымын метр сайын, ме сеті автоматысь очередь.
Найӧ водісны.
Сэсся ӧтиыс чеччис, кӧсйис пышйыны. Ме бара лыйи да раниті сійӧс.
Сійӧ уси, горӧдіс:
— Ме ас морт!
— Ми ас йӧз жӧ,— шуи ме финнъяс кыв вылын.
Сійӧ кутіс ёрччыны.
— Меткӧя жӧ ті лыйланныд ас йӧз кузя,— скӧрысь шуис мӧдыс.
— Ми чайтім, ті рочьяс,— шуи ме.
— Кӧнкӧ тані шӧйтӧны роч разведчикъяс.
Миянӧс ыстісны найӧс корсьны.
Ми вӧлім маскировочнӧй халатаӧсь и пыр сёрнитім накӧд финскӧй кыв вылын, асьным пыр матыстчим на дінӧ.
Раненӧй ёрччигтырйи чеччис.
— Оз ков вӧлі пышйыны,— шуи ме сылы.
— Тэ пышйыны кутін, ме лыйи.
Тэ ӧмӧй эн тадзи жӧ вӧч?
Ми кӧрталім сылысь ранасӧ.
Ми пӧрччим сы вылысь автоматсӧ, медым кӧртавнысӧ вӧлі лӧсьыдджык. А мӧдыс автоматсӧ вӧлі ӧшӧдӧма пельпом саяс.
— Но вот, а ӧні кывзӧй менӧ: ме роч, а ті — менам пленнӧйяс.
Тайӧ вӧлі налы войшӧр кадся чардби кодьӧн.
Найӧ гӧгӧрвоисны ставсӧ, чужӧмъясныс лоины зэв серьёзнӧйӧсь.
Ми пуктім раненӧйӧс запаснӧй лыжи вылӧ да кыским, а мӧдыс восьлаліс миян водзвылын да чӧв оліс.
Асывнас ми вӧлім асланым штабын».
КОЙМӦД РАССКАЗ
«Калевала» — ыджыд книга, сійӧс гижӧма карело-финскӧй му вылын.
Ме рӧдинанам сійӧ местасьыс, кӧні гижӧма «Калеваласӧ».
Вейнемейнен вӧлі разведчикӧн, пӧрысь опытнӧй мортӧн, коді весиг кылӧ вӧлі, кыдзи быдмӧ турун.
Кор сійӧ сьыліс, черияс волісны береглань, а тӧв водліс кок улас кывзысь пон моз.
Ме лыддьылі «Калевала», — сэні гижӧма, кыдзи природа отсалӧ бойын.
Ми — разведчикъяс, миянлы колӧ тӧдны природатӧ.
Тэ гӧгӧрво лым, — и сійӧ дзебас тэнсьыд туйтӧ.
Вӧр, тэ кӧ сійӧс гӧгӧрвоан, шуас тэныд: — «Локтӧй, пырӧй».
Нюр, кыті тэ прӧйдитін, сувтӧдас врагъясӧс, кужан кӧ тэ лыддьыны сійӧс, кыдзи лыддин «Калевала».
Но вот вӧлі миян ӧтчыд, кыдзи природа муніс миянлы паныд. Ме висьтала, кыдзи ыджыд зэр торкис миянӧс.
Миянлы колӧ вӧлі прӧйдитны куимсё ветымын километр йӧз муӧд, босьтны даннӧйяс да взорвитны сійӧтор, мый карта вылын вӧлі босьтӧма ичӧтик гӧрд кытшӧ.
Мый сійӧ «даннӧйясыс»?
Сійӧ правда, кодӧс миянысь дзебӧ противник.
Мырддьыны сылысь тайӧ правдасӧ да сыӧн бӧр локны ас йӧз дорӧ — со кутшӧм мог вӧлі миян водзын.
Водзӧ мунан туй — тайӧ ӧти туй.
Бӧрӧ мунан туй — тайӧ дзик мӧд.
Тэ мунан водзӧ да граница дорын колян ставсӧ, мый дона тэныд ас олӧмад.
Тэ радейтан нылӧс — вунӧд сійӧс.
Ещӧ ӧти рейд, и тэ мунан отпускӧ да кутан пукавны бать керкаын, челядь кутасны полігтырйи кывзыны тэнӧ, — вунӧд та йылысь, разведчик!
Вунӧд!
Тэ ӧтнадӧн йӧз муын, тэнад абу нимыд.
Ви сійӧс, коді тэнӧ тӧдас.
Кыкпӧв ви сійӧс, коді мешайтас тэныд.
Куимпӧв ви сійӧс, коді казялас, мый прикажитіс тэныд разведкаса начальник.
Но водзӧ мунан туй — тайӧ сӧмын уджлӧн нёльӧд юкӧныс.
Куим вежон ми коллялім ылі тылын.
Ми вӧчим, мый прикажитіс миянлы разведкаса начальник.
Ми мырддим противниклысь правдасӧ да юким сійӧс куимпельӧ. Сюрам ли, мый ли кӧ, мед кӧть ӧтилӧн даннӧйяс воасны миян йӧз киӧдз. Ӧти нуис документъяс, мӧд — фото, коймӧд — картаяс да ещӧ мыйсюрӧ.
Кор ми мӧдӧдчим бӧр, лымйыс вӧлі сылӧ нин.
Сійӧ сибдіс лыжи креплениеяс вылын, йизис, — мунны вӧлі пыр сьӧкыдджык.
Тайӧ вӧлі бӧр мунігӧн первойя сутки, и сійӧ, миянлы колӧм серти, кузьджыка нюжаліс.
Но вот, медбӧрын, сутки помасис.
Ми сувтлім шойччыштны, пӧрччим паськӧмнымӧс, пыдзралім да бӧр пасьтасим.
Ми узим, быд часын вежласиг.
Пӧльтіс вой тӧв, и ме надейтчи, мися, асывнас кынмыштас.
Ми мӧдӧдчим водзӧ, и заводитіс войтасьны зэр.
Ме быдми войвылын.
Меным комын арӧс.
Тайӧ местаясас медводдза зэрыс овлывлӧ тӧлысьӧн кымын сёрӧнджык.
Лым бушковъяс тані овлӧны весиг июньын.
А тайӧ вӧлі зэр — кокньыдик, шочиник, а сэсся пыр ӧтарӧ ӧддзис.
Прамӧй зэр, а веськыда чужӧмӧ пӧльтӧ чизыр тӧв.
Сьӧкыд разведчиклы ылі туйын вежны тӧвтӧ гожӧм вылӧ.
Мый сійӧ лоӧ лым?
Тайӧ друг, тэнӧ гӧгӧрвоысь друг.
Кыссьӧ сопкаяс костті лыжня, чукльӧдлӧ да друг вошӧ, и вӧтчысьяс воштӧны туялӧмтӧ.
Другным эз мун миян дор.
Ещӧ некымын час, и ми шыбитім лыжияс.
Кокньыд шуны — ми шыбитім лыжияс!
Ӧні ми вермим сёйыштны луннас сӧмын ӧтчыд.
Туйыс лои куимпӧв кузьджык.
Ми мунім ва лымйӧ пидзӧсӧдз вӧйласиг.
Зэв кокни вӧлі веськавны миян след вылӧ, сы вӧсна мый позьӧ вӧлі сійӧс, пӧжалуй, самолётсянь аддзыны.
Нинӧм, ми мунім!
Коли ещӧ мунны кӧкъямысдас километр. Тэ мун сійӧс, а сы бӧрын, колӧкӧ, гарышт, мый Тэнад эм гӧтыр либӧ мам.
Ёртъясыд встретитасны тэнӧ да поздравитасны бура воӧмӧн шуштӧм странаысь, коді «Калевалаын» шусьӧ Похьела странаӧн.
Тайӧ вӧлі бӧр локтӧмлӧн мӧд сутки — ӧтипӧлӧс, тырӧма тӧлӧн да зэрӧн, сэсся бара зэрӧн да тӧлӧн.
Ми мунім кӧтасьӧм ватникаӧсь, улыс дӧрӧмным ньылӧдіс.
Няньысь артмис рок, а рок-концентрат лои кӧдзыд шыдӧн, кодӧс ми сёйим зэр ва сорӧн.
Но документъяс вылӧ да фото вылӧ эз усь ни ӧти зэр войт.
Дерт, кокньыдджык эськӧ вӧлі, позис кӧ бара шойччыштны.
Но зэрмӧм вӧсна та йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Юрсянь кок улӧдз кӧтасьӧмаӧсь, ми пуксьывлім ва му вылӧ, и кӧдзыдыс, коді поліс миянысь мунігӧн, пукалігӧн матыстчис да быдӧнланьӧ нюжӧдіс ассьыс чизыр кияссӧ.
Ми мунім да вӧталім ю дорын жар луншӧр кад, июльскӧй луншӧр кад, кор юр весьтын дзирдалӧ югыд шонді.
Кӧнкӧ му вылын эм би, код дорын позьӧ косьтыны паськӧм, шонтыны кияс, куйлыштны куньса синъясӧн.
Кӧнкӧ пукалӧны пач дорын шоныд шерстянӧй чулкияса йӧз, варовитӧны, дыр варовитӧны, а землякъясыс пырӧны керкаӧдз шынитӧв кывзӧны налысь висьтъяссӧ.
Водзӧ, разведчик!
Водз на тэныд думайтны рӧднӧйяс йывсьыд.
Ас муӧдз коли ещӧ квайтымын километр.
Медводдзаӧн эбӧссьыс усьны кутіс миян пӧвстысь медся том морт — Вася Каратаев, зонка, коді муніс война вылӧ дасӧд классянь.
Сійӧ вӧлі зэв бур сапёрӧн да минёрӧн.
Сійӧ радейтіс шулыны: «Сапёр олӧмас ӧшибайтчӧ сӧмын ӧтчыд».
Кузь, бур статя зон, разведчик вылӧ неуна лишнӧй мича, мӧдног кӧ, вывті синмӧ шыбитчана.
Сійӧ муніс бокитіджык да друг водіс. Ми чеччӧдім сійӧс, а сійӧ шуӧ: ме пӧ кӧсйи неуна шойччыштны, а сэсся тіянӧс суӧдны лыжи вылын.
А лыжияс миян вӧлі гуалӧма лым пиӧ, сійӧ местасяньыс войбыд нин мунім.
Ме сійӧс куті пельпомъясӧдыс да видзӧдлі синъясас.
Ме гӧгӧрвои сылысь сэтшӧм чувствосӧ, кор ставыс веськодь, — кулан-ӧ, олан-ӧ тэ.
Ме шуи сылы: «Колӧ мунны, Вася». Сійӧ муніс, сы вӧсна мый тӧдіс: сійӧ кӧ усяс, ми нуам сійӧс, а сэки эськӧ миянлы ещӧ сьӧкыдджык лои.
Ми мунім водзӧ.
Ми корсюрӧ весиг сьылім, дерт, вомгорулын, сы вӧсна мый рейдын пыр вашкӧдчӧмӧн сёрнитӧны, — кор бӧр воан ас местаӧ, весиг тешкодь кывзыны гора сёрнисӧ.
Ми эгӧ думайтӧй кулӧм йылысь — чӧрт сыкӧд!
Ми мунігмоз сёйим консервъяс да юим спирт — быд километрысь награда пыдди ӧтчыд ньылыштмӧн. Вир ёвкйис кӧсичаӧ.
Ми пӧрччим ватникъяс да мунім свитер кежысь, миян мышку вылын ньылӧмным кӧдзыдысла гыӧртіс.
Водзын локтӧ вӧлі медся сьӧкыдыс.
Водзын вӧлі сійӧ, мый йылысь бурджык не думайтны.
Тані Панин сувтӧдіс менӧ.
Сійӧ вӧлі паськыд чужӧма, гӧлӧсыс грубӧй, пельпомъясыс ёнӧсь.
Сійӧ сувтӧдіс менӧ, пӧрччис мышку вывсьыс мешӧксӧ.
Сійӧ перйис сэтысь мӧд мешӧк, ичӧтикӧс, прорезиненнӧйӧс, — сэні вӧліны документъяс да фото, нюжӧдіс сійӧс меным.
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, — шуис сійӧ, — ме кӧ ог во.
Ме лёкысь горӧді сы вылӧ.
Ме горӧді сы вылӧ, кӧть рейдын и сёрнитӧны вашкӧдчӧмӧн, кӧть ми и вӧлім кык воськов сайын сійӧ местасяньыс, код йылысь ӧні бурджык вӧлі не думайтны.
Ме шуи, мися, виа тэнӧ. Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сьӧкыд синлапъяссӧ муртсапырысь восьтыштлӧмӧн.
Сійӧ эз тӧд, мый и вӧчны.
Ме шыбиті сылы документъясӧн тыра мешӧксӧ. Сійӧ шуис, мый зіляс воӧдчыны местаӧдз.
«Нервъяслӧн лощина» — тадзи шусьыліс сійӧ местаыс, кыті колӧ вӧлі миянлы прӧйдитны.
Тайӧ местаыслы татшӧм ним сетіс война.
Колӧ вӧлі мунны быдса вит километр крут сопкаяс пӧлӧн трӧпа кузя, кодӧс противник эз лэдзлы ас син увсьыс.
Миян эз вӧв вынным, медым кытшовтны сійӧс.
Зэр вӧтліс миянӧс тайӧ трӧпа вылас.
Ме шуи: «миян эз вӧв вынным».
Но вын сюри, кор ми водім му вылӧ да кутім кыссьыны тайӧ трӧпа кузяыс.
Вӧлі водз асыв, либӧ лун, либӧ рыт.
Зэрӧ.
Врагъяс вермисны вины миянӧс прӧстӧ изъясӧн.
Но найӧ кутісны лыйсьыны.
Ми прӧйдитім. Найӧ миянӧс сёрӧн казялісны.
Воча лыйсиг трӧпа джынсӧ мунӧм мысти ми чеччим.
Панин виис пулемётчикӧс. Ми кутім котӧртны.
Ме кылі горӧдӧм да ачым горӧді, ог помнит мыйла — скӧрмӧмла али ӧбидала.
Ещӧ комын, кызь, дас воськов.
Вася уси.
Ме чеччӧді сійӧс, сійӧ вӧлӧмкӧ ранитчӧма.
Кор ме куті чеччӧдны, сійӧ вӧлі мыйвынсьыс куснясьӧ.
Врагъяс миян бӧрся эз вӧтчыны. Базаӧдз коли куим километр гӧгӧр.
Ми прӧйдитім.
Но кор ми прӧйдитім нин, Вася бара водіс. Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ сэсся оз вермы чеччыны.
Ми пуктім сійӧс плащ-палатка вылӧ да нуим, но зэр ӧти минутаӧн ойдӧдіс плащ-палаткасӧ и Васякӧд ӧттшӧтш ми кыским уна зэр ва, сьӧкыд зэр ва. А зэрыс важмоз муніс миянкӧд орччӧн.
Сійӧ кольліс миянысь да бара суӧдіс — ӧтырышъя зэр, ӧтипӧлӧс шумӧн.
Ме Панинлы прикажиті мунны водзӧ, а ачым кольччи Васякӧд.
Ме пуксьӧді сійӧс бужӧдын ыджыд чургӧдчӧм из улӧ, медым сійӧ шойччыштіс зэрсьыс.
Зэв вӧлі сьӧкыд пукавны сыкӧд орччӧн, узьтӧг, да видзӧдны, кыдзи сійӧ вочасӧн кӧдзалӧ.
Сійӧ прӧститчис мекӧд. Ме кӧсйыси сылы миянӧн П. босьтӧм мысти корсьны сылысь мамсӧ да сетны сылы сысянь часі да висьтавны поклон.
Сійӧ шуис:
— Бур, ме эг сэні...
Сійӧ вӧлі рад, мый кулӧ ас странаын, а оз руа Похьела странаын.
Ми киасьӧмӧн прӧститчим, дыр кежлӧ торйӧдчӧм водзын другъяс моз да разведчикъяс моз.
Сійӧ кулі. А час мысти менӧ корсисны, — Панин воӧма базаӧдз.
Кобис.
Мыччысис шонді.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, и ме, джынвыйӧ кулӧма кодь, джынвыйӧ узя, доложиті разведкаса начальниклы миян рейдлӧн результатъяс йылысь.
Ми нинӧм эгӧ вӧчӧй — сӧмын вайим ас йӧзлы правда, кодӧс тӧдмалім.
Морскӧй пехоталӧн десант уськӧдчис А. вылӧ — сійӧ эськӧ эз вӧв, эгӧ кӧ ми вайӧй сійӧ правдасӧ.
Т-ын автобаза вылӧ уськӧдчӧм — коді тӧдас, гашкӧ, миян командование эз решитчы сы вылӧ, ыджыд зэркӧд миян тыш кӧ эз помась победаӧн?
Колян вежонӧ фашистскӧй салдатъяс тыра транспорт муніс ва пыдӧсӧ норвежскӧй фиордъяс дорын, — сійӧ эськӧ воис местаӧдзыс, ми кӧ эгӧ удитӧй воны.
Тайӧ прӧстӧй история сы йылысь, кыдзи му вылын кобӧ весиг медся ыджыд зэр бӧрын».
НЁЛЬӦД РАССКАЗ
«Ми бур зонъяс — дас вит бур зон разведотрядысь.
Ми корсям правда вӧръясысь, гӧраясысь — быдлаысь, кытчӧ миянӧс ыстас миян штаблӧн начальник.
Ме заводиті корсьны правдасӧ, кор меным вӧлі дас квайт арӧс.
Сэки ме вӧлі Финляндияын, удж вылын.
Ӧти морт, нимыс Ахонен, выдайтіс менӧ.
Сійӧ висьталіс ме йылысь, и сы вӧсна ме нёль во пукалі тюрьмаын.
Тайӧ вӧлі зэв гажтӧм да ӧтипӧлӧс олӧм.
Корсюрӧ ме думайтлі Ахонен йылысь.
Меным окота вӧлі, мед сійӧ эськӧ вӧлі ловъя да дзоньвидза.
Меным окота вӧлі аслым вины сійӧс, — неуна сёрнитыштны, сэсся вины.
Коркӧ сійӧ вӧлі меным другӧн, и ме пӧдариті сылы часі гижӧдӧн: «<fin>Муисто</fin>» — казьтылӧм вылӧ.
Война бӧрын финнъяскӧд меӧн вежсисны, и ме вои гортӧ.
Заводитчис Великӧй Отечественнӧй война. Вӧлі сійӧ, мый йылысь ме тіянлы висьталі, и ещӧ унатор вӧлі, мый йылысь коркӧ водзӧ висьтала.
Но вот — тайӧ вӧлі дзик неважӧн, июльын. Меным прикажитны кык тӧлысь кежлӧ мунны противниклӧн ылі тылӧ, медым вӧчны ӧти задание, код йылысь ме, дерт, ӧні ог вермы висьтавны.
Меным сетісны кык тӧлысь, сы вӧсна мый тайӧ заданиеыс вӧлі зэв интереснӧй.
Ме босьті сӧмын куим мортӧс: радистӧс, подрывникӧс да ещӧ ӧти зонмӧс, коді миян отрядын медся бура кужис снимайтны часӧвӧйясӧс.
Ми мунім куим сутки, кытшовтім передньӧй крайсӧ квайтымын километр сайті.
Тайӧ вӧлі проклятӧй места: кык ты, на костын трӧпа, ставнас восьса, а берег кузяыс ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧны патрульяс.
Куим час чӧж ми кыйӧдчим тайӧ трӧпа бӧрсяыс.
Сэсся мунім сы кузя.
Дерт, ми мунім бӧрӧн, мӧдногӧн кӧ, мышкӧн водзӧ, медым финнъяс думайтісны, мый ми мунім мӧдарӧ.
Ми мунім бӧрӧн, кокъяснымӧс вылӧ лэпталіг, и та вӧсна вӧлі серамным петӧ.
Но тайӧ эз вӧв сералана, сы вӧсна мый гӧгӧр вӧлі ставсӧ минируйтӧма, а вӧлі вой, и быд минутаӧ ми вермим качны сынӧдӧ, слабиник синтӧм вурдысьяс моз.
Ми прӧйдитім.
Асывнас ми фронт линиясянь вӧлім ылынӧсь нин. Вӧраинын пуксим шойччыштны.
Радист вугыртіс, ме куті чуксавны сійӧс, колӧ вӧлі юӧртны штабӧ миянлысь координатъяс.
Сійӧс чуксалігкості ме друг аддзи кык часӧвӧйӧс. Найӧ локтӧны веськыда миян вылӧ.
Но тайӧ эз вӧвны часӧвӧйяс.
Тайӧ вӧліны офицер да сылӧн связнӧй — ичӧтик тушаа офицер да кузь рыжӧй связнӧй, кыкнанныс автоматаӧсь да пуртаӧсь.
Дерт, ми вермим найӧс вины.
Но мыйла?
Миянлы колӧ вӧлі мунны ещӧ ёна на ылӧ!
Лӧнь тӧв моз миянлы колӧ вӧлі прӧйдитны ӧти губерния, сэсся мӧдӧс, — ни ӧти след кольтӧг.
Найӧ миянӧс оз вӧлі аддзыны, найӧ пыр ӧтарӧ матыстчисны.
Первойӧн муніс офицер.
Со сійӧ дышпырысь кыскис портсигар, очсӧдіс...
И ме тӧді сійӧс...
Тайӧ вӧлі Ахонен.
Ме сійӧс эг аддзыв квайт во, сійӧ зэв ёна вежсьӧма.
Но кӧть мед прӧйдитіс эз квайт, а куимысь квайт и ещӧ куимысь, ме эськӧ сійӧс тӧді.
— Пуртӧн, — тадз шуи ме радистлы.
Ме эг шу, а петкӧдлі киясӧн: тупкыны вомсӧ — да пуртӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис да копыртліс юрсӧ.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма зэв ӧдйӧ.
Радист чеччыштіс, сутшкис салдатлы пуртӧн да кыкнанныс усины му вылӧ.
А ми кватитім Ахоненӧс да ичӧт детинкалысь моз мырддим сылысь автоматсӧ да пуртсӧ.
И вот сійӧ пукалӧ мышнас пу бердын, кельыд, пӧрысь, жугалӧм акань кодь.
Сійӧ чӧв оліс, — сідзкӧ, финнъяс вӧліны ылынӧсь.
— Чолӧм, Ахонен, — шуи ме сылы, — видзӧдтӧ, да тэ тай старшӧй лейтенант нин.
Молодеч, честнӧй кыв — молодеч!
Сійӧ ланьтӧмӧн видзӧдіс.
Сэсся шуис:
— Коді тэ татшӧмыс?
Ме тэнӧ ог тӧд.
— Ми коркӧ аддзысьлім, — вочавидзи ме.
— Тэ менӧ бура гӧститӧдін.
Лӧсьыд аддзӧдлыны важ другӧс.
— Но ме тэнӧ ог помнит.
— Сійӧ нинӧм.
Сы пыдди ме тэнӧ помнита.
Ми вермим босьтны сійӧс: старшӧй лейтенант — бур контрольнӧй пленнӧй.
Но миян вӧлі мӧд задание, код йылысь меным, кӧть и жаль, оз позь висьтавны.
— Ӧні тэ тӧдін менӧ, Ахонен? — юалі ме, кор сійӧ неуна воис асвыйӧныс да корис куритчыны. Ме куритӧді сійӧс.
Сійӧ довкнитіс юрнас, — сідзкӧ, тӧдіс.
Тайӧ меным вӧлі нимкодь.
Ме тоби сійӧс да аддзи часі гижӧдӧн: «Муисто» — казьтылӧм вылӧ.
— Бура муніс тайӧ часіыс, Ахонен? — юалі ме сылысь.
— Дерт, бура, тайӧ пӧдаркиыс ӧд вӧлі сӧстӧм сьӧлӧмсянь.
Кад вӧлі мунны.
Миян вӧлі мӧд задание, и ме верми вины сійӧс, некутшӧм приказ торктӧг.
Сэсся ми гуалім сійӧс да шыльӧдім местасӧ — кустарник, нитш да турун, — ставыс сідз, кыдзи вӧлі му пуксьӧмсянь.
Лӧнь тӧв моз миянлы колӧ вӧлі прӧйдитны ӧти губерния да мӧдӧс, — некутшӧм след кольтӧг.
Куим вежон ми коллялім противник тылын и вӧчим сійӧс, мый миянлы прикажитіс штабса начальник.
Миянлы сюрис правда, кӧть финнъяс дзеблісны сійӧс пыдӧ, зэв пыдӧ.
Бӧр мунігӧн менӧ ранитісны. Ёртъяс нуисны менӧ пельпом выланыс дас вит километр да видісны менӧ, кор ме кӧсйи лыйсьыны.
Найӧ радейтісны менӧ.
И ме радейті найӧс.
Ми — разведчикъяс, миянлы мӧдног оз позь».
* * *
Политрук висьталӧ зэв спокойнӧя.
Сӧмын кадысь кадӧ кокньыдик волнение котӧртас чужӧм кузяыс. Кельыд да вӧсни банйӧмыс мичмӧдӧ чужӧмсӧ. И Ново-Сиверскӧйысь тэрыб да вӧсньыд зонкалӧн важӧн вунӧм серпасыс сувтіс менам син водзын.
Тайӧ сійӧ — ме тӧді сійӧ зонкасӧ.
— Ме коркӧ аддзылі тіянӧс, — шуи ме сылы.
— Ті овлінныд Ново-Сиверскӧйын?
Сійӧ чуймис.
— Да.
Но ме сэні овлі зэв нин важӧн.
— Зэв важӧн.
Тіянлы вӧлі сэки дас вит арӧс кымын.
Но ті и сэки воюйтінныд.
Сійӧ серӧктіс.
Вӧсньыдик чукыръяс визьнитісны руд да думыштчӧм синъяс дортіыс, кодъяс сэтшӧм уна аддзылісны.
Войнавывса морт пукалӧ ме водзын, местьлӧн да правдалӧн морт.
«Ми — разведчикъяс, ми корсям правда».
Мӧд, ыджыд правда сувтӧ тайӧ кывъяс сайын — сійӧ правдаыс, код ним вӧсна босьтіс оружие миян став народ, ичӧтсянь ыджыдӧдз.
— Петкӧдлӧй часітӧ!
Нюмъялӧмӧн сійӧ кыскис зепсьыс часі, восьтіс вевтсӧ.
Ме лыдди:
«Муисто» — казьтылӧм вылӧ.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Прӧщайтчан салют @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 85-92}
ПРӦЩАЙТЧАН САЛЮТ
Тані вӧлі зэв бур места: ичӧтик ю вылын мельнича, юыс уси тасянь вит-квайт километр сайын Балтийскӧй мореӧ.
Мельничаыс вӧлі тыдалӧ пуксян шонді югӧръясысь гӧрдӧдӧм пожӧмъяс костӧд.
Сэтшӧм вӧлі гӧгӧр лӧнь, сэтшӧм мичаа воссьӧма тайӧ паськыд югыдіныс, — некыдзи он вермы вӧлі мӧвпыштны аслыд, мый тані мунӧ пӧщадатӧм, миритчывтӧм война и мый краснофлотскӧй формаа нёль зон — сійӧ эм форпост морскӧй пехота частьяс пытшкысь ӧтилӧн.
Тайӧ форпостыс оз кыв ни оз тыдав, ӧткодь коръяскӧд, дзебсьӧма оврагъясӧ да гуясӧ, помасьлытӧм терпениеӧн видзӧдӧ став бӧрсяыс, мый вӧчсьӧ сы бердын му вылын да небесаын.
Мельнича пытшкӧсын вӧлі рӧмыд да ыркыд.
Пельӧсас куйлісны на пызь тыра мешӧкъяс.
Быдлаын, быд щельын пуксьӧма пызь бус. Сы вӧсна нёльнан боецыс регыдӧн прамӧя едждісны.
Найӧ видлалісны мельнича пытшкӧссӧ, сэсся сувтісны асланыс пост вылӧ.
Саша Пегов кольччис чардакӧ, укшаль ичӧтик Зайцев сувтіс ю весьтын веськыдвылас, ӧкуратнӧй Веретьев дзебсис вӧрӧ, а связист Курочкин ноксис плӧтина дорын, маскируйтчис да лӧсьӧдіс связь.
Заводитчисны виччысьӧмлӧн кузь часъяс.
Ньӧжйӧ матысмис вой.
Вуджӧръяс лоины кузьджыкӧсь.
Море весьтын кыптіс вӧсньыдик еджыд ру, и берегъяс воштісны стрӧг визьяссӧ.
Туй, код вылӧ чардак ӧшиньсянь видзӧдіс Саша Пегов, сьӧдӧдіс, воддзамоз ясыда вӧлі тӧдчӧ сӧмын чукыльясын.
Первой час нин кадыс, а сійӧ тӧдчӧ.
Сідзкӧ, кутас тӧдчыны да тыдавны войбыд.
Пегов помаліс Ленинградын школа да муніс фронт вылӧ.
Ленинградӧ колины сылӧн старикъяс.
Сылы вӧлі сӧмын кызь арӧс, и нинӧм абу дивӧыс, сійӧ кӧ эз ёна думайтлы: радейтӧ-ӧ сійӧ ассьыс карсӧ.
Дерт, сійӧ радейтіс: тайӧ вӧлі рӧднӧй кар, кӧні сійӧ чужис да быдмис.
Но сійӧ эз тӧд, кутшӧма сійӧс радейтіс!
Мунан воддза лунас Пеговӧс лэдзлісны некымын час кежлӧ гортас.
Сійӧ прӧщайтчис старикъяскӧд, а сэсся набережнӧй вылын аддзысис тӧдса нывкӧд, и найӧ гуляйтісны Летньӧй сад пӧлӧн.
Выборгскӧй сторона весьтын небесаыс вӧлі пемыдлӧз, югыдлӧз, оранжевӧй — став рӧмаыс, кутшӧм эм природаын.
Кӧнкӧ сэні жӧ вӧлі шонді.
А Петропавловскӧй крепость весьтын ставыс вӧлі дзик мӧднога — нинӧм эз вӧрзьы, вевттьысьӧма руд руӧн.
— Вот, Саша, мый тэ кутан дорйыны, — шуис ныв.
— Гӧгӧрвоин?
Сійӧ серӧктіс да шуис:
— Гӧгӧрвои.
...Тайӧ ыджыд, зэв мича карыс ӧні узьӧ Нева берегын.
Сійӧ узьӧ быд ворота дорӧ да быд керка вевт вылӧ сторожевӧй постъяс сувтӧдалӧмӧн.
На весьтын сынӧдын ӧшалӧны аэростатъяс, найӧ быттьӧ кыз юръяса ыджыд эзысь черияс кодьӧсь.
Петроградскӧй вылын узьӧ мамыс, а, колӧкӧ, оз узь да думайтӧ сы йылысь: «Кӧні менам Сашаӧй?»
Сылы кажитчис, мый кокньыдик бус кымӧр кыптыліс нӧрыс йылын, кӧні туйыс крута кайис вылӧ да друг ори.
Но кымӧртор сыліс.
Шынитӧв!
И Тайӧ лӧняс, кӧні корсюрӧ кывліс черилӧн дышиника гыбыштлӧм, зэв ылын друг кыліс металлическӧй шы.
Зайцев исковтіс берегсянь да котӧртіс плӧтина вомӧн.
— Танкъяс, — сьӧкыда лолаліг шуис сійӧ.
— Аддза.
Тайӧ вӧлі зэв виччысьтӧмтор: танкъяс тані, татшӧм матынӧсь моресянь.
Воздушнӧй десант?
Сідз али абу, а тайӧ вӧліны танкъяс.
Нинӧмла вӧлі юавны, тӧдӧ-ӧ та йылысь связист да юӧртіс-ӧ сійӧ частьса командирлы.
Связист юӧртіс нин.
Кык минута мысти частьлӧн донесениеяс журналын лои гижӧд: «Казялӧма вит немецкӧй танкӧс.
Локтӧны миян вылӧ».
Мый вӧсна краснофлотскӧй формаа нёль зон куйлісны войбыд, видзӧдісны мусӧ да небесасӧ, — тайӧс вӧлі вӧчӧма.
Ӧні налы позьӧ вӧлі мунны ас йӧз дорӧ, судзсяс кӧ кадыс, либӧ дзебсьыны, лэдзны танкъяссӧ водзӧ да действуйтны тылын.
Найӧ эз вӧчны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ.
Оружиеныс эз уна вӧв: нёль винтовка, некымын граната чукӧр.
Но сы пыдди туйыс крута лэччис увлань да километрджын муніс ю пӧлӧн, потшкӧн вольсалӧм местаті.
Сэсся заводитчис пос, а сы сайын плӧтина — ставыс векньыд местаяс, лӧсьыдӧсь защита вылӧ.
Ӧні найӧ нёльнанныс чукӧртчисны чардакӧ да кывзысисны, кыдзи содӧ матысмысь колонналӧн ӧтипӧлӧс жургӧмыс.
Пегов видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.
Веретьев, ӧкуратнӧй да, кыдзи и век, лӧсьыда пасьтасьӧма, спокойнӧя виччысис приказание.
Гашкӧ, сійӧ ӧні вӧлі неуна кельыдджык мукӧддырйи серти.
Ичӧтик Зайцев ладмӧдчис ӧшинь дорӧ, — сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сійӧ олӧм чӧжыс танкъяслы паныд и тышкасьліс.
Сӧмын неуна шӧйӧвошыштіс связист, мыйлакӧ аппаратсӧ вайис чардакӧ, ӧшӧдліс сійӧс пельпом вылас, сэсся бӧр пӧрччис.
— Но, ёртъяс, — волнуйтчӧмсӧ дзебны зільӧмӧн шуис Пегов, — сідзкӧ, ми найӧс ӧні встретитам.
Тэ, Зайцев, кольччан татчӧ.
Веретьев, лэччы улӧ.
А Курочкин дзебсяс плӧтина сайӧ мӧдар боксяньыс.
Тэ, Курочкин, босьт граната чукӧр, тэ первойӧн шыбитан.
А ми Зайцевкӧд кутам действуйтны тасянь.
Грымгӧм пыр матысмис, мыльк вылын мыччысисны медводдза танкъяс.
Найӧ локтісны ыджыд скоростьӧн, — ӧні на со вӧліны ылын, а со нин матысмӧны да матысмӧны.
Петіс шонді, и блед асъя югыдын танкъяс локтісны и локтісны — зумышӧсь, гӧрбаӧсь, мисьтӧмӧсь.
Кажитчӧ, эз вӧв свет вылын вын, коді эськӧ вермис сувтӧдны тайӧ грознӧй мунӧмсӧ.
На бӧрын колины жуглӧм каръяс, уна тысяча шойяс.
На бӧрын вӧлі грабитӧм Европа.
На водзын вӧліны ичӧтик мельничаын краснофлотскӧй формаа нёль зон.
Пегов неуна поліс, мый Курочкин водзджык шыбитас гранатаяссӧ.
Пегов важӧнкодь нин чайтіс Курочкинӧс нервнӧй мортӧн.
Водзвывса танк ӧні вӧлі матын. Курочкин кӧ взорвитас сійӧс пос вылӧ кайтӧдзыс, нинӧм оз артмы: бӧръяясыс кытшовтасны да кутасны лыйсьыны тылсянь.
Колӧ вӧлі мӧдӧдны Зайцевӧс... а Зайцевӧс оз позь вӧрзьӧдны, сійӧ бура лыйсьӧ.
Веретьевӧс...
Али мунны аслыс?..
Секунда, мӧд, коймӧд...
Танк ӧддзӧмйывсьыс кайис пос вылӧ.
Взрыв!
Связист шыбитіс гранатаяс.
Тыдалӧ, гранатаяссӧ шыбитӧмыс артмис бура. Танк сувтіс да крута мӧдӧдчис веськыдвылӧ.
Веськыдвылас вӧлі ю, танк жугӧдіс перилӧсӧ и виӧм чудовище моз ӧшйис ва весьтӧ.
Стрелокыс восьтіс люк.
Пегов шыбитіс люк пиас граната.
Ӧні колӧ вӧлі уськӧдчыны мӧд танк вылас. Сы вылӧ уськӧдчыны вӧлі ёна сложнӧйджык, сы вӧсна мый сійӧ эз кай пос вылас, а сувтіс пос дорас, быттьӧ думыштчис: мый ӧні вӧчны?
Мӧд граната чукӧр лэбис сы вылӧ пельӧс сайсянь — тайӧ шыбитіс Веретьев.
Танк ӧдӧбтыліс водзӧ, сэсся бӧрыньтчис.
Сэтысь йӧзыс чеччалісны, и ичӧтик Зайцев винтовкаысь витпӧрйӧ помся лыйӧмӧн виис найӧс.
Но асьсӧ сійӧс виисны жӧ.
Снарядӧн нуис мельнича вевтсӧ, а осколок веськалі сылы морӧсас.
Друг лои шынитӧв.
Бокӧ шыбитӧм Пегов кыпӧдчис да ньӧжйӧник сувтіс пидзӧс вылас.
Усигас сійӧ кучкысис вескиӧ да ӧні, жугласьӧм пӧвъяс улысь петігӧн, кыліс, кутшӧм ёна доймӧ пельпомыс: тыдалӧ, вӧрзьӧма.
Сійӧ босьтіс Зайцевлысь винтовкасӧ, зарядитіс сійӧс да лэччис улӧ.
Веретьев сулаліс ичӧтик ӧшинь дорын лар вылын.
Тыдалӧ, сійӧ аддзӧ вӧлі мыйкӧ зэв интереснӧйӧс. Сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс, кинас индіс Пеговлы, медым сійӧ сувтіс сы дінӧ.
Дзик ӧшинь улас вӧлі станок, мый вылын вӧчлісны дранка, а водзынджык — пилитӧм да обделка вылӧ лӧсьӧдӧм пипуысь штабельяс.
Штабельяс костӧдыс кыссис морт.
Мельничалӧн мӧд боксянь тыдовтчыліс ещӧ ӧти.
Коймӧд, нёльӧд.
— Кӧсйӧны кытшӧ босьтны, — вашнитіс Веретьев.
— Да.
А кӧні Курочкин?
— Ог тӧд.
Штабельяссянь станокӧдз костыс вӧлі метр вит кымын.
Котӧртасны сэті найӧ ӧтикӧн али атакаӧ уськӧдчасны?
Дерт, ӧні петасны да уськӧдчасны.
Найӧ эз уськӧдчыны атакаӧ.
Кутісны ӧтиӧн-ӧтиӧн котӧртавны да дзебсявны станок улӧ.
Веретьев кӧсйис лыйны, но Пегов эз лэдз: бурджык вӧлі найӧс паныдавны ӧдзӧс дорын, а кор кутасны бӧр пышйыны, лыйлыны станок да штабельяс костысь.
Кык минута мысти найӧ Тыдовтчисны ӧдзӧс дорын: первой ӧти сюйліс полігтырйи юрсӧ, видзӧдліс, сэсся бӧрӧ бергӧдчылӧмӧн шуис мыйкӧ немецкӧй кыв вылын.
Сы бӧрын пырис мӧд да сувтіс порог вылас.
Веретьев лыйис, и первойя фашистыс уси.
Мӧдыс ӧдӧбтіс бӧрлань.
Станок улын пукалысьяс уськӧдчисны пышйыны. Пегов да Веретьев винтовкаысь лыйлӧмӧн виисны найӧс.
Бара лои шынитӧв, и тайӧ лӧняс Пегов друг бура кыліс сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ.
Сійӧ пӧшти эз волнуйтчы, сӧмын кыкысь-куимысь юаліс: «Кӧні Курочкин» — вунӧдчӧмӧн, мый та йылысь юавліс нин.
Войдӧр сійӧ некор эз думайтлы смерть йылысь, эз думайт сы йылысь и ӧні, кор смертьыс вӧлі сэтшӧм матын и, тыдалӧ, он вермы сыысь пышйыны.
Сійӧ думайтіс ӧні сы йылысь, мый танкъяссӧ вермисны сувтӧдны, миян, колӧ чайтны, петісны нин, миян самолётъяс воасны татчӧ, унавылӧ нин, дас минута мысти.
«Ок, кутчысьны эськӧ тайӧ дас минутсӧ!»
Страшнӧй кучкысьӧм, мыйысь пемдыліс синъясын, кыліс Пегов юр весьтын.
Лар вылын сулалысь Веретьев дорын стеныс катовтчис да ньӧжйӧник киссис.
Пегов аддзыліс, кыдзи усьӧм матича пӧрӧдіс кок йывсьыс Веретьевӧс да лямӧдіс джодж бердас.
Пегов виччысьыштіс минута мында, — эз нин лыйсьыны, — да уськӧдчис сы дінӧ.
Веретьевӧс усьӧм матичанас виӧма.
Ӧні, сідзкӧ, ставыс помасис.
Веретьевӧс да Зайцевӧс виисны.
Абу ловъя и Курочкин, ловъя кӧ, сійӧ эськӧ локтіс, вермис кыссьыны плӧтина увті.
Пегов коли ӧтнасӧн тайӧ киссьӧм ичӧтик мельничаас.
Но эз на ставыс помась, сылӧн вӧліны на патронъяс.
— А но, матыстчылӧй, матыстчылӧй... — шуаліс сійӧ аслыс.
И быттьӧ сы корӧм кузя, ыджыд тушаа немец тэрмасьтӧг петіс танксьыс да мӧдӧдчис мельничалань, сы киссьӧм торпыригъяслань.
— Сдайтчӧй, руссен! — горӧдіс сійӧ.
Пегов лыйис сылы. Немец уси.
— Ноко, локтӧй, коді ещӧ.
Ноко!
Сійӧ нёровтчис, медым бурджыка мыджны винтовкасӧ.
Мӧд чорыда кучкӧм — ӧні улас нин, мельничалӧн из фундаментас, — шыбитіс Пеговӧс бокӧ.
Танкъяс матыстчисны мельнича мышсяньыс да лыйлісны сы кузя веськыд наводкаӧн.
Медбӧръя винтовочнӧй лыйсьӧмъяс ланьтісны, а найӧ пыр лыйлісны да лыйлісны, кӧсйисны чышкыштны, жугӧдны, бырӧдны тайӧ ичӧтик керкасӧ да сыкӧд тшӧтш рочьяслысь гӧгӧрвотӧм упорствосӧ.
Тыдалӧ, Пегов ранитчис, кӧть и эз кыв дойсӧ.
Минута либӧ мӧдӧс сійӧ быттьӧ кӧсйис кутчысьны садь воштӧмсьыс, но эз вермы, джынвыйӧ вунӧдчис.
Шум ылыстчис, воши, а сійӧ шынитӧлын куйліс восьса синъясӧн.
Мый аддзисны тайӧ минутаас сылӧн синъясыс?
Гашкӧ, челядьдырся свободнӧй да шуда, море йылысь мечтаӧн шонтӧм олӧмыс прӧйдитіс сы водзын?
Либӧ сьӧлӧмыслы матысса кар, мича юӧн да стрӧг мелі плӧщадьяснас зэв кыпыд кар?
Час мысти мельнича дорӧ воисны миян частьяс.
Отступайтігас немецкӧй танкъяс сувтісны сотчысь пос водзын.
Пос кузяыс лыйліс миян артиллерия.
Ылӧдз гӧгӧр паськаліс орудиеяслӧн гымыс.
Тайӧ вӧлі прӧщайтчана салют краснофлотскӧй формаа куим том зонлы.
На пиысь нёльӧдыс висьталіс тайӧс, мый ті лыддинныд.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Медся коланаыс @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 93-99}
МЕДСЯ КОЛАНАЫС
Войнаӧдз батьыс уджаліс магазинын вузасьысьӧн. Маришалы нравитчис сылысь мыйсюрӧ ньӧбасьны бокӧвӧй ньӧбасьысь моз.
— Веситӧй меным, пӧжалуйста, куимсё грамм ливернӧй калбас.
Тайӧ кусӧксьыс, тайӧ, буракӧ, госаджык.
Батьыс сераліс. Сійӧ вӧлі сэтшӧм на том, интереснӧй, лӧсталан сьӧд нарукавникъяса, еджыд шапкаа да еджыд мича курткаа.
Магазинын вӧлі югыд. Джаджъяс пӧлӧн ӧшалісны эзысь бумага пиӧ гартӧм мича калбас кругъяс, кодъясӧс некод эз ньӧб, сулаліс никелированнӧй вугъяса мича холодильнӧй шкап, нюкыльтӧй стеклӧ улын тыдалісны мраморнӧй прилавокъяс, и гӧгӧр ставыс дзирдаліс да югъяліс.
Воддза олӧмыс, войнаӧдз, Мариналы кажитчис тайӧ магазин кодьыс.
Ӧні магазин ӧдзӧссӧ вӧлі тувъялӧма, ӧшинь весьтас сулалісны джуджыд щитъяс, и Мариша зільліс ӧдйӧджык мунны сы дорті, — сійӧ эз кӧсйы казьтыштны важ олӧмсӧ.
«Эштам на ещӧ казьтывны», — шуліс мамыс.
И сійӧ вӧлі дзик прав.
Батьыс ӧні служитіс эвакогоспитальын, кӧлуй складын.
Сійӧ быдтіс усъяс, лои омӧль да кузь.
Быдпӧрйӧ сійӧ ас ӧбедсьыс мыйкӧ вайліс гортас, а мамыс скӧраліс, мыйла сійӧ ачыс нинӧм оз сёй, ставсӧ вайӧ налы.
Сійӧ чӧв оліс, а сэсся корліс Маришаӧс, юасис, кыдзи коли луныс, и пыр малаліс сійӧс юрӧдыс да тӧждысьӧмӧн видзӧдіс.
Ӧні сійӧ пыр думайтіс да думайтіс.
«Тэ эн думайт, Лев», — ӧтчыд шуис сылы мамыс.
И сійӧ вӧлі дзик прав.
* * *
Школаяслы колӧ вӧлі воссьыны сентябрын, но эз воссьыны. Мариша решитіс мунны госпитальӧ, дерт, эз сестраӧн, сылӧн эз вӧв медицинскӧй образование, а сідз, — мыйкӧ лыддьыны раненӧйяслы либӧ овмӧс гӧгӧрыс отсасьны.
Сійӧ поліс, мый шуас та вылӧ мамыс. Но мамыс сӧгласитчис и весиг муніс сыкӧд военком ордӧ.
— Кымын арӧс? — юаліс военком.
— Дас нёль.
— Ог вермы.
Челядьлы миян удж абу.
— Ті сійӧс онӧ тӧдӧй, — шуис мамӧ.
— Менам нылӧй кӧзяйственнӧй, тӧлка.
Ті верманныд сылы веритчыны.
— Мунӧй Краснӧй Армия Домӧ, — шуис военком.
— Позьӧ кӧ, тіянӧс босьтасны.
ДКА-ын сетісны направление Васильевскӧй островвывса сортировочнӧй госпитальӧ — зэв ылын, но ӧткажитчыны эз вӧв лӧсьыд.
Первойсӧ вӧлі гажтӧм, торъя нин войяснас: то ӧти раненӧй ойӧстас, то мӧд, и со кажитчӧ, мый ставнас ыджыд палатаыс ойзӧ да пемыдас гирскӧ пиньяснас. Сӧмын ӧдзӧс дорын ылын муртса тыдыштӧ карасин лампалӧн слаб би.
Но сэсся Мариша велаліс.
Мам шуліс, мый олӧмын страшнӧ сӧмын гӧгӧрвотӧмтор.
И, кыдзи век, сійӧ вӧлі дзик прав.
Трамвайяс эз нин ветлыны, и Мариша госпитальын колляліс вежон, а сэсся кык лун кежлӧ воліс гортас.
И быдпӧрйӧ сійӧ воліс мӧд карӧ, мӧд мирӧ.
Тайӧ мирас ставыс вӧлі сӧмын медся коланаыс — и весиг кывъяс сӧмын медся коланаӧсь, кодъястӧг некыдзи оз позь овны.
«Медся колана», — кажитчӧ, шуалісны тувъялӧм ӧшиньяса сьӧд керкаяс.
«Медся колана», — шуаліс воздушнӧй заграждениелӧн аэростат, кодӧс нуисны Михайловскӧй сад кузя красноармеецъяс, быттьӧ ыджыд руд чериӧс нёкчимӧдыс кӧвъясӧн шыркнитӧмӧн.
Но медся коланаыс пыр ӧтарӧ лои этшаджык.
Бать кулі декабрь помын.
Сійӧ госпитальын ӧтчыд мыссис ваннаын, кынмис дай кулі.
И сійӧ жӧ лунас содтісны нянь норма, — сійӧ кывліс на та йылысь радио пыр юӧртӧмсӧ.
Горт судзӧдны вӧлі сьӧкыд, но Мариша судзӧдіс: гортйын батьыс куйліс сӧстӧм, вӧччӧдӧмӧн, дзормыштӧм мича сьӧд усъяса.
Мамыс ӧні вольпасьысь чеччывліс гежӧда, и Мариша овмӧсас ноксис ӧтнасӧн.
Сійӧ квайт час асылын чеччыліс да кывзыліс сводка.
Сэсся ветліс магазинӧ няньла да локтӧм бӧрын ломтыліс таганчик, кодӧс ачыс тэчис кирпичысь гӧгрӧс пач пиӧ.
Чай юӧм бӧрын мунліс песла.
Унджыкысьсӧ сійӧ чукӧртліс чагторъяс, но вӧлі кӧ пес сетанінын бур начальник, сійӧ гортас вайліс и чурка помъяс.
abu
Оз нин позь вӧлі мамыслы гора лыддьыны, сы вӧсна мый тӧвся югыдыс муртса пырис ставеньяс костӧд.
Мамлы оз позь вӧлі думайтны, и ӧні Мариша шуліс сылы: «Мама, эн думайт».
Но ачыс сійӧ думайтіс да думайтіс...
Январь тӧлысьын мамлы лои кокньыдджык, ӧні сійӧ гортсӧ овны вермис ӧтнасӧн. Мариша шуис мунны сандружинницаяс курсъяс вылӧ.
РОКК*-ын председательнас вӧлі нывбаба, да вель скӧр.
* РОКК — Краснӧй Крестаӧн Российскӧй общество.
— Челядьӧс огӧ босьтӧй, — шуис сійӧ, — гӧгӧрвоан?
Но Мариша эз мун, пуксис кильчӧ вылас. РОКК-ӧ локтіс госпитальысь тӧдса доктор, кӧні Мариша войдӧрджык уджавліс.
Калькнитыштӧм ӧдзӧс пыр сійӧ кыліс, кыдзи доктор шуис РОКК-са председательлы:
— Буретш татшӧм нывкаясыс и колӧны миянлы.
Тадзи Мариша лои сандружинницаӧн.
Сійӧ велӧдчис кӧртавлыны раненӧйясӧс, петкӧдны найӧс «бой мунанінысь» да уна мукӧдторйӧ, мый колӧ вӧлі тӧдны программа серти.
Ӧбедсӧ ӧні сійӧ пӧлучайтіс курсъяс вылын, и вӧлі пӧшти бур ӧбед. Ӧбедсӧ сійӧ нуліс мамыслы.
Ачыс сійӧ пӧшти нинӧм эз сёйлы, но асьсӧ эз омӧля чувствуйт, а занятиеяс вылын кӧ корсюрӧ заводитліс бергӧдчыны юрыс, сӧмын думыштас мам йывсьыс, и юр бергӧдчӧмыс дугдывліс.
Мамыслы сійӧ висьталіс, мый пӧлучайтӧ мӧд ӧбед.
Но ӧні сійӧ сёйліс ассьыс став няньсӧ — куимсё грамм, сы вӧсна мый тайӧ дзик нин вӧлі колӧ.
Кӧть Мариша мам вӧснаыс зэв ёна тӧждысис, мамыс кулі.
Тайӧ лои войын.
Мариша узьӧ вӧлі сыкӧд ӧтлаын, да друг кыліс киргӧм.
Сійӧ ӧзтіс сартас да кутіс юасьны: «Мамочка, мый тэкӧд?»
Но мамыс нинӧм эз шу, сӧмын киргис.
Сэки Мариша киас сартаса биӧн кутіс котравны керкаас олысьяс ордӧ.
Сійӧ таркӧдчис орчча квартираӧ, сылы эз восьтыны: тыдалӧ, ставныс кулӧмаӧсь либӧ некод гортас эз вӧв.
Сійӧ котӧртіс двор пырыс соседка ордӧ, коді волывліс на дінӧ.
Соседка локтіс да шуис: «Тэнад мамаыд кулӧма».
Мариша сыналіс мамыслысь юрсӧ, вежис паськӧмсӧ, вӧчис ставсӧ, кыдзи колӧ.
Аслас челядьдырся ичӧтик даддьӧн нуис сійӧс Нева вомӧн кладбище вылӧ; мунігас даддьыс некымынысь пӧрлі.
Вӧлі пӧльтӧ кӧдзыд тӧв, лымйыс пырис сос пиас.
* * *
Ӧні медся коланаыс коли зэв этша.
Тыртӧм да кӧдзыд квартираын Мариша ломтіс ассьыс таганчиксӧ, пуксис сы водзӧ лажыньтчӧмӧн, шонтіс варччӧм гӧрд кияссӧ.
Сылӧн неуна висис юрыс, и сылы кажитчис, мый карын став нывкаясыс ӧні пукалӧны лажыньтчӧмӧн таганчик дорын да думайтӧны ӧтитор йылысь.
Сылы кажитчис, мый уна йӧз кӧ ӧтпырйӧ думыштасны ӧтитор йылысь, лоас мыйкӧ виччысьтӧмтор, весиг чудеса вермас лоны.
Сійӧ тӧдлытӧг унмовсис.
Таганчикыс ваймис, медбӧрын кусі.
Тӧв восьтіс квартира ӧдзӧссӧ, и Смерть, кодлӧн тайӧ войнас уджыс вӧлі уна, видзӧдліс комнатаӧ да аддзис нывкаӧс, коді куткыртчӧма кӧдзалӧм пач дорын мам пась улас.
— Ещӧ ӧти, — веськодя шуис Смерть.
— Ме ог кӧсйы кувны, — вӧтӧн вочавидзис Мариша.
— Меным оз позь кувны.
Ме эг на вӧч ставсӧ, мый эськӧ верми вӧчны.
— Тырмас, Мариша! — шуис Смерть.
— Тэ он жӧ нин ов асылӧдз-а.
— Мун, — шуис Мариша.
— Думыштлы, кыдзи тэ коркӧ овлін, — бара шуис Смерть, — кутшӧм уна вӧлі медся коланаыс.
Тэ бӧрдлін, кор чужан лун кежлад эз вӧв дась выль платьеыд.
А ӧні?
Тэнад колис сӧмын чусалан бикинь таганчикад.
Видзӧд!
И сійӧ кусі.
Кад, Мариша, кад!
Тадзи найӧ сёрнитісны тыртӧм кӧдзыд квартираын, кӧні гуляйтіс Невасянь воӧм кӧдзыд тӧв. Тайӧ сёрнисӧ кывзіс став карыс — и му улӧ лэччӧм заводъясын войся сменаяс, и Эрмитажлӧн гырысь колоннаяс: на пиысь ӧтиӧс вӧлі розьӧдӧма снаряд, и, колӧкӧ, та вӧсна сійӧ кывзіс торъя нин ёна.
— Чӧвлӧ, чӧвлӧ, — шуис Летньӧй садйын пӧрысь дуб, код вылысь ньӧжйӧ уси лым комӧк гӧн кодь небыд лымйӧн тырӧм аллея вылӧ.
— Ноко, мый шуас та вылӧ миян Мариша?
— Меным оз позь кувны, — шуис Мариша.
— Мый нӧ, прӧстӧ ме велӧдчи кӧртавлыны раненӧйясӧс да петкӧдны найӧс бойысь, да программа серти ещӧ уна мукӧдторъясӧ?
Ме эськӧ кӧть кулі, ӧтнамлы кӧ меным вӧлі колӧ менам олӧмӧй.
Слабмӧм кинас сійӧ бурджыка шебрасис мам пасьнас.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд — чеччыны, кор оз куснясьны ни киясыд, ни кокъясыд.
Но Мариша чеччис, векся моз, квайт часын, кывзіс сводка да, векся моз, мӧдӧдчис магазинӧ няньла.
Сійӧ муніс ньӧжйӧ, зэв ньӧжйӧ, лыддис ассьыс воськовъяссӧ.
Сійӧ пыр чайтліс, мый магазиныс гортсяньыс зэв матын, и збыль сійӧ вӧлі кыксё кызь воськов сайын, да ещӧ магазинас прилавокӧдз нёль воськов.
Бӧр локтӧм бӧрын ломтіс таганчик.
Соседкаыс вайис сылы шыд, видзӧдіс, кыдзи Мариша сёйӧ, да бӧрдыштіс.
— Лок ме ордӧ овны, менам донаӧй, шуис сійӧ.
— Нинӧм, кутам овны.
Колӧ овны.
И сійӧ вӧлі дзик прав.
* * *
Тӧлысь мысти сандружинницаяслӧн отряд мӧдӧдчис фронт вылӧ. Мариша муніс войся уличаяс кузя, прӧщайтчис каркӧд, кӧні ставныс сэтшӧма вӧлі колӧны ӧта-мӧдныслы.
И кар колльӧдіс сійӧс.
«Аддзысьлытӧдз, нылӧй!
— шуалісны тувъялӧм ӧшиньяса керкаяс, первойя видзӧдлігӧн кулӧмӧн кажитчысьӧсь, но ловъяӧсь, ловъяӧсь.
— Бур туй, нылӧй!
Бӧр лок победаӧн!».
«Бӧр лок победаӧн, Мариша!»
— шуалісны Эрмитажлӧн колоннаяс.
И сійӧ колоннаыс, кодӧс вӧлі розьӧдӧма снарядӧн, дыр на видзӧдіс Мариша бӧрся — пыр видзӧдіс, кӧть отряд важӧн нин чукыльтіс Халтурин уличасянь Марсово полеланьӧ да важӧн нин оз вӧлі тыдав кӧдзыд да ньӧжмыд войлӧн пемыдас.
{В. Каверин (комиӧдіс Л. В. Панюкова) @ Куимпӧрйӧ аддзысьлӧм @ висьт @ В. Каверин. Мужестволӧн школа @ 1957 @ Лб. 100-108}
КУИМПӦРЙӦ АДДЗЫСЬЛӦМ
Бомбаяс шыбитісны миянсянь зэв матӧ. Отбойлӧн ылысмысь сигнал кыліс на пельясын, кор ми котӧртім бомбаӧн пасьвартӧм керка дорӧ.
Тӧв ёнмис; кыптіс бушков, и друг быттьӧ кодкӧ кар вылӧ кисьтіс ыджыд кӧрзина тыр уль гырысь лым.
Лым уси витӧд этажсянь гылалӧм книгаяс вылӧ, кӧні пӧлыньтчӧмӧн ӧшйӧма американскӧй шкап, уси жуглӧм мебель торпыригъяс вылӧ, кодъяс пӧвстын чурвидзис кӧтасьӧм сьӧд рояль вевт, уси лӧз гырысь цветъяса обой вылӧ, кодӧн вӧлі шпалеритӧма ӧти комнатаын джынвыйӧ кольӧм стенъяссӧ.
Зэв тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи лымйыс уси веськыда комнатаӧ, кыдзи татшӧм поводдя дырйи туплясьӧны му вылын эшкынъяс, юрлӧсъяс, книгаяс.
И друг — раз-два!
Маршируйтӧм кыліс кӧнкӧ матын, сэсся команда: «Сувт!»
И минута мысти руд комбинезонъяса уна детинаяс, быттьӧ атакаӧ, уськӧдчисны киссьӧм керка дорӧ.
Тайӧ вӧлі комсомолецъяслӧн отряд: школьникъяс, ремесленникъяс, том рабочӧйяс, студентъяс.
Наӧн командуйтіс кузь тушаа, омӧлик, дас квайт арӧса кымын зон. Сійӧ вӧлі еджыд кубанкаа, гӧгӧр тасмаяса, киас босьтӧма ыджыд компас.
Найӧ котӧртлісны сы дорӧ, нюжӧдчылісны военнӧйяс моз, кисӧ кӧзырёк дорӧ вайліг, а сійӧ сулаліс капитанскӧй мостик вылын моз, жуглӧм мебельяс чукӧр вылын да сеталіс приказаниеяс.
Тайӧ ставыс вӧлі вӧтын моз — бушков, коді гартчан лымйӧн ӧти здукӧн тыртіс киссьӧм керкасӧ, и тайӧ зонкаясыс, налӧн том энергиялӧн пуӧмыс, коді друг сюйсис бедалӧн да жуглӧмлӧн страшнӧй картинаӧ.
Кодйысисны бомбоубежищеӧ. Кубанка шапкаа зон чеччыштіс аслас капитанскӧй мостик вылысь да суніс кытчӧкӧ му пытшкӧ.
Минута мысти сійӧ кияс вылас петкӧдіс ичӧтик косіник старикӧс, нуис сійӧс кокньыда, кагаӧс моз.
Бомбоубежищесянь кылісны гӧлӧсъяс, сэтысь петісны йӧз — бледӧсь, коскӧдзныс кӧтасьӧмаӧсь; пӧдвалыс ойдӧма.
Но ставныс вӧліны ловъяӧсь. Сӧмын старик, коді куйліс му вылын, — нюжӧдчӧмӧн, дзор тошсӧ вывлань чургӧдӧмӧн, — кажитчис кулӧмаӧн.
Сійӧс вӧлӧмкӧ тыртӧма известкаӧн да посни изторъясӧн, лолавнысӧ вӧлі нинӧмӧн.
Но еджыд кубанкаа зон эз кӧсйы сӧгласитчыны морт кулӧмкӧд.
Сійӧ нетшыштіс старик вылысь пинжаксӧ, пуктіс пельсӧ сы морӧс бердӧ.
Ог тӧд, кыліс-ӧ сійӧ сьӧлӧмыслысь муртса тіпкӧмсӧ, но чеччис да кодлыкӧ тшӧктана шыӧн шуис: «Ва!», ньӧжйӧник лэптіс стариклысь кисӧ.
Ещӧ ӧтчыд лэптіс, сідз жӧ ньӧжйӧник.
Коймӧдысь!
Йӧз пӧвстын висьталісны, мый тайӧ старикыс — тӧдчана профессор-химик, сійӧ семьясӧ мӧдӧдіс, а ачыс эз кӧсйы мунны, кольччис Ленинградӧ.
Локтіс мудзӧм врач, видлаліс старикӧс да шуис, мый регыд кулӧ, а сэсся шуис: «А ноко, видлам!».
Вӧчис укол, сэсся мӧдӧс да коймӧдӧс.
Киссьӧм керкаысь олысьясӧс соседъясыс нуӧдісны ас орданыс, милиция сувтӧдіс охрана, комсомолецъяс ветлӧдлісны киссьӧм керкаын, — а еджыд кубанкаа том зон век эз вешйы старик дінысь.
Сійӧ важӧн нин шыбитіс кубанкасӧ, разяліс воротник кизьяссӧ.
Пӧсьыс сы чужӧм вылысь киссис шорӧн, сійӧ уджаліс сьӧлӧмсяньыс, чужӧмыс вӧлі кельыд, упрямӧй, скӧр.
Кажитчис, мый сійӧ тышкасис веськыда смертькӧд, и смертьыс то бӧрыньтчыліс тайӧ том повтӧмлун водзын, то матыстчыліс.
И друг — кулӧм чужӧмын кыдз быттьӧ тӧдчис кокньыдика вӧрзьыштӧм.
Синкымъясыс дрӧгмунны.
Жугалӧм диван вылын шогпырысь пукалысь врач уськӧдчис старик дінӧ.
Тадзи ме Петя Курковӧс первойысь аддзи.
Сэки ме нинӧм на вӧлі ог тӧд сы йылысь.
Но дыр кежлӧ коли паметьын тайӧ зонмыс, коді эз сӧгласитчы смертькӧд да став том вынсӧ зэвтӧмӧн веніс сійӧс.
* * *
Тӧлысь мысти ми аддзысим выльысь.
Тайӧ вӧліны лунъяс, кор страналӧн став магистральяс кузя асыввылӧ кыссисны военнӧй заводъяслӧн гырысьторъяс вылӧ разберитӧм цехъяс.
Лунтыр ми сулалім кутшӧмкӧ ичӧтик станция вылын, миян дінті пыр мунісны станокъяс да кажитчис: медым чукӧртны да лэдзны найӧс уджӧ, ковмасны вояс да вояс.
Ва юны корсигмоз ме сувті ӧти теплушка дорӧ.
Ӧдзӧссӧ вӧлі восьтыштӧма, шпалъяс вылӧ уси нёль пельӧса югӧр.
Теплушкаын вӧлі гора сёрнитӧны, кодкӧ вензис, сэсся серӧктіс да друг вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сьывны:
<rus>До свиданья, девушки, напишите, девушки,</rus>
<rus>Как вас встретил Дальний Восток.</rus>
Ог тӧд мыйла, но друг менам син водзын сувтіс Ленинградын тӧндзияса войыс.
Станция вылын вӧлі пемыд да лӧнь, небесаыс кодзувтӧм, войнаыс ачыс, кажитчӧ, вошис тайӧ пемыдас, а такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі ставын: и тайӧ сӧстӧм том гӧлӧсас, и туйвывса веж да гӧрд бияслӧн слаба югъялӧмас.
Сьыланкыв лӧнис, кодкӧ чеччыштіс теплушка ысь, тыдовтчыліс еджыд кубанка.
Тайӧ вӧлі Петя.
Ми кутім сёрнитны. Час мысти ме тӧді нин сылысь став историясӧ — тӧдчана, но ӧттшӧтш зэв прӧстӧй история.
Дас куим арӧсӧн сійӧ колис сирӧтаӧн: батьыс вӧлӧма лётчикӧн, пӧгибнитӧма авиационнӧй катастрофа дырйи.
Батьыслӧн кулӧмыс ыджыд шогӧ уськӧдіс ичӧт детинкаӧс. Батьсӧ сійӧ ёна радейтіс.
Сійӧ пырис уджавны заводӧ.
Первой уджаліс слесарлы отсасьысьӧн, сэсся сетісны разряд.
Кӧсйис батьыс моз лоны лётчикӧн, война заводиттӧдз кутіс велӧдчыны, велӧдчис войясын, кӧсйис пырны авиашколаӧ.
Сійӧ висьталіс, — и мыйта том мичлуныс вӧлі тайӧ висьтас да сыын, кор батьсӧ казьтылігӧн сійӧ волнуйтчис да волнуйтчӧмсӧ венӧм могысь петкӧдлана тӧждысьтӧг мыйкӧ шутьляліс, и тасмаӧн зэлӧдӧм сылӧн вӧсни статьын!
Тадзи ми ветлӧдлім да сёрнитім. Югдандорын кӧнкӧ миянсянь зэв матын кыліс кага гӧлӧс. Сійӧ чукӧстіс:
— Мамочка!
Ми кытшовтім составсӧ да асъя рӧмыдын аддзим ичӧтик нывкаӧс.
Тайӧ вӧлі станциясянь километрджын сайын, тані вӧлі уна лым, сэсся нинӧм эз вӧв, а куим кымын арӧса нывка, гӧна шапкаа, пася, муфточкаа, сулаліс рельсъяс вылын да эз бӧрд, а сӧмын кадысь кадӧ лӧня шуаліс: «Мамочка...»
— А кӧні тэнад мамаыд? — сы дорӧ лажыньтчӧмӧн юаліс Петя.
Нывка чӧв оліс.
Сэсся сійӧ висьталіс, мый сійӧс шуӧны Люся Воронцоваӧн, адресыс — Краснӧй Флотлӧн набережнӧй, 23 керка, 4-ӧд квартира.
Но Краснӧй Флотлӧн набережнӧйыс вӧлі ылын-ылын.
Некымын минута мысти ми вӧлім нин военнӧй комендант ордын.
Няйт фронтӧвӧй шинельясаӧсь, гожъялӧмаӧсь, мудзӧмсьыс грубӧй чужӧмаӧсь воӧм командиръяс кытшовтісны нывкаӧс, и налы сійӧ бара висьталіс, кыдзи сылӧн нимыс да кутшӧм адресыс.
Миян поездъяс станция вылын сулалісны ещӧ час квайт кымын, менам муніс первойӧн, — и тайӧ квайт час чӧжыс ми пыр корсим Люсялысь мамсӧ.
Комендант тшӧктіс сетны нывкаӧс районса комиссияӧ.
Ми мунім комиссияӧ, Люся аддзис сэні пукалысь кыз тьӧткаӧс да зэв гораа бӧрддзис. А тьӧтка лёк гӧлӧсӧн горӧдіс сылы: «Эн равзы!». Петя друг кватитіс ас ордас нывкаӧс да муніс.
Ме петі сы бӧрся.
Сэсся ми вердім Люсяӧс, сійӧ сёйис шоколад да ставнас мавтчис.
Сэсся Петя кияс вылын унмовсис. Ми гӧгӧрвоим, мый сійӧс оз позь кольны ӧтнассӧ, сылӧн муфточкаӧн, кӧні куйлісны пасьтӧм акань да Ленинградысь няньтор.
Мый вӧчны?
Ми Петякӧд эгӧ ӧтилаӧ мунӧй, — сійӧ аслас заводкӧд асыввылӧ, а ме — рытыввылӧ.
— Босьтны сійӧс аскӧд али мый?
— серьёзнӧя юаліс менсьым Петя.
Ме вочавидзны эг удит.
Станция вылын заводитісны тэрыба ветлӧдлыны, тӧдса санитар котӧртіс миян дорті, ӧвтчис бумагаясӧн, и менам ВСП* друг вӧрзис, — кыдзи тайӧ век овлӧ ВСП-кӧд.
Ме чеччышті подножка вылӧ.
Петя горӧдіс:
* ВСП — военно-санитарнӧй поезд.
— Аддзысьлытӧдз, ми аддзысьлам на!
— Кӧсйис лэптывны кисӧ, но киясас вӧлі Люся, сы вӧсна сӧмын довкнитіс юрнас.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс узьысь нывка вылӧ, — татшӧмӧн сійӧ ньӧжйӧ кывтіс менам вагон пӧлӧн.
Ещӧ прӧйдитіс паметьӧ нэм чӧж кежлӧ кольӧм тӧвся куим тӧлысь. Тайӧ кадыс вӧлі тырӧма став мирӧс чуймӧдана Москва дорын миян танкъяслӧн шумӧн да Сибирын выль стройкаяс шыӧн, кӧні ывла вылын, нелямын градуса мороз дырйи, миян йӧз тэчисны заводъяс.
Газеталӧн редакция тшӧктіс меным гижны очерк том стахановец йылысь, — ме сэки олі Уралын ӧти ыджыд промышленнӧй центрын.
Колӧ вӧлі мунны карӧ, орудийнӧй заводӧ.
— Вот кодӧс ми тіянлы сетам — Мосашвилиӧс, — шуис меным парткомса секретарь, — али Чапайӧс.
А мый, сетам кӧ Чапайӧс? — кутшӧмкӧ радлӧмӧн юаліс сійӧ олӧма мастерлысь, коді локтӧма кутшӧмкӧ делӧӧн да виччысис миян сёрнилысь помасьӧмсӧ.
— Чапай — бур, тӧлка, — шуис мастер.
— Мый тӧлкаыд, сійӧ зэв азартнӧй!
Видзӧдлан да, ловъя морт тэ водзын сулалӧ.
А писательлы сэтшӧмыс и колӧ.
Сійӧ звӧнитіс. Дас вит минута мысти локтіс Петя Курков.
Ме ог помнит, мый йылысь ми сёрнитім аддзысьӧм мысти первойя минутаясӧ.
Ме юалі сылысь:
— Мыйла Чапай?
Сійӧ серӧктіс да шуис:
Да тайӧ ёртъяс менӧ тадзи шуӧны кубанка вӧсна.
Но сы висьталігӧн ме думайті, мый сійӧ и збыльысь мунӧ Чапаев вылӧ, — сӧмын усъяс оз тырмыны.
Сэтшӧм жӧ удал да синъясас веськыдлун, сэтшӧм жӧ упрямӧй да зумыда кутӧ юрсӧ да пельпомъяссӧ.
Сійӧ висьталіс аслас удж йылысь, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сылы первойсӧ, сы вӧсна мый став йӧзсӧ ковмис уджӧдны выльног да заводын дыр нин уджалысь старикъяс вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь.
Кыдзи сійӧ изучайтіс кузь туйсӧ, кодӧс мунліс металлӧн кусӧкыс сы бригадаӧ веськавтӧдз, да кыдзи сэки воис прӧстӧй мӧвпӧ — вежны ӧти колана деталь вӧчӧмсӧ, и кыдзи тайӧ сетіс экономия сё тысяча шайт дон да производственнӧй процессӧ ӧддзӧдіс пӧшти кыкпӧв.
— А Люся?
Мый сыкӧд лои?
— Ме тэ бӧрын быд станцияын корси сылысь мамсӧ, — шуис Петя, — но эг аддзы.
Тыдалӧ, туяс кулӧма.
Ленинградӧ гижлі, Краснӧй Флотлӧн набережнӧй вылӧ.
Некутшӧм вочакыв эз во.
— А кӧні Люся?
— Ме дінын.
Али абу дзик ме ордын, — содтіс Петя да неуна гӧрдӧдыштіс, — сійӧс миян ӧти ныв босьтіс.
Сійӧ жӧ керкасьыс.
Пыралӧй, а?
Ме шуи, мися, дерт, пырала.
Петя оліс заводсяньыс неылын, выль керкаын, улича вылын, кодлы горсовет абу на сетӧма нимсӧ.
Ме дыр кытшлалі дворъясӧд, кодъяс тырӧмаӧсь стрӧитчан ёгӧн. Ӧти двор сайын друг воссис ю дорын джуджыд да паськыд берег.
Ме петі сэтчӧ да аддзи Люсяӧс.
Тӧндзи сійӧ вӧлі пася, а ӧні кокни платьеа. Колӧкӧ, тайӧ абу и Люся?
Сійӧ сулаліс скамья дорын да зэв зіля гартіс пасьтӧм аканьӧс. Скамья вылын пукаліс кызіник, банйӧм чужӧма ныв да лыддьысис.
— Люся!
Кыкнанныс лэптісны юрнысӧ — синъясныс серьёзнӧйӧсь да шензянаӧсь.
Петя локтіс часджын мысти. Тайӧ часджыннас ме тӧдмалі ставсӧ Люся олӧм йылысь.
Тайӧ вӧлі зэв бур олӧм, сӧмын мыйлакӧ тӧдчис, мый Люся вӧсна ёнджыкасӧ тӧждысьӧ Петя, а нылыслы Люсяӧдз быттьӧ мог абу.
Но ме видзӧдлі Лена Светач вылӧ — тадзи шуӧны нывсӧ, — да гӧгӧрвои, мыйла Петя парткомын сёрнитігӧн ныв йылысь казьтыштӧм мысти сэтшӧма гӧрдӧдіс.
Сэсся Лена Люсякӧд мунісны, — Люсялы кад вӧлі узьны, а ми Петякӧд гуляйтім ю пӧлӧн сёр рытӧдз.
Сійӧ висьталіс, — Лена локтӧм морт жӧ, киевлянка, ӧтнасӧн жӧ.
Сэсся сійӧ друг челядь моз менсьым юаліс:
— Мича, збыль?
Ю кузя ньӧжйӧ кывтіс ыджыд баржа, а сы бӧрысь пур. Шонді пуксис, кыаыс висьталіс аски тӧла лун лоӧм йылысь.
Ми сёрнитім Петялӧн бригада йылысь, заводскӧй столӧвӧй йылысь, сэсся мый тані июньын войясыс сӧмын неуна пемыдджыкӧсь Ленинградын дорысь.
Кадысь кадӧ, кор эз сюрлыны кывъяс, Петя дженьыда да зумыда шеныштліс кияснас, и ме видзӧді машина маслӧӧн йиджтысьӧм визьяса тайӧ чорыд кияс вылас, кодъяс осаждённӧй Ленинградын сетісны олӧм старик-профессорлы, кодъяс видзчысьӧмӧн кутісны война кадся туйяс вылын мамсӧ воштӧм ичӧтик узьысь нывкаӧс.
Ми сёрнитім медся прӧстӧйторъяс йылысь, но на сайын кылісны мукӧд кывъяс, мукӧд мӧвпъяс.
Сійӧ мӧвпъяс йывсьыс ме бара выльпӧв думышті, кор восьлалі лӧнь войся кар уличаяс вывті.
Зонлӧн, пӧшти детинкалӧн на, олӧмыс прӧйдитіс ме водзын, и быдса поколениелӧн татшӧм чорыд воськовъясын ме первойысь аддзи войналысь гырысь итогъяссӧ.
Шог бӧрся локтӧ радлун, йӧз аддзӧны ӧта-мӧдсӧ, и мича надеяяс югъялӧны том синъясын.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Лю вокъяс @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 3‒7.}
ЛЮ ВОКЪЯС
Коркӧ-некоркӧ овліс море берег дорын ӧти бур нывбаба.
Сылӧн вӧлі вит пи — Лю вокъяс: первой Лю, мӧд Лю, коймӧд Лю, нёльӧд Лю да витӧд Лю.
Найӧ вӧлі сэтшӧма мунӧны ёрта-ёрт выланыс, мый некод эз вермыв торйӧдны найӧс ӧта-мӧдсьыныс.
Весиг мамыс мукӧд дырйиыс сорсьывліс.
Но быдӧнлӧн вокъяс пиысь вӧлі аслас торъялӧм.
Ыджыд вокыс, первой Лю, вермис юны дзонь море, а сэсся лэдзны сійӧс бӧр.
Мӧд Лю эз пов биысь.
Коймӧд Лю вермис нюжӧдны ассьыс кокъяссӧ кӧть мый кузьта.
Нёльӧд Люлӧн тушаыс вӧлі крепыдджык медся крепыд кӧртысь.
А медся ичӧтыс, витӧд Лю, гӧгӧрволіс лэбачьяслысь да зверьяслысь сёрни.
Найӧ олісны шудаа и эз гӧля.
Первой Лю кыйис чери.
Мӧд Лю видзис гортас би.
Коймӧд Лю да нёльӧд Лю уджалісны му вылын.
А витӧд Лю видзис дзодзӧгъясӧс да ыжъясӧс.
Ӧтчыд сійӧ местаас, кӧні олісны Лю вокъяс, локтіс кыйсьыны сійӧ областьса озыр да лёк правитель.
Вӧр дорысь сійӧ аддзис стада да детинка-пастухӧс.
Тайӧ вӧлі витӧд Лю.
Сы дінын узис мича горнӧй кӧзапи.
Правитель кватитіс ассьыс ньӧв-пищальсӧ, метитчис кӧзаӧ.
Повзьӧм Лю горӧдіс — кӧзапи ӧтчыд чеччыштӧмӧн дзебсис вӧрас.
Пуяс пӧвстысь мыччысис кӧр.
Лю горӧдіс сылы кӧръяслӧн кыв вылын: «Спаситчы!»
— и кӧрыд воши.
Эрд вылӧ гажаа чеччалігтырйи петісны кӧчьяс.
Лю горӧдіс кӧчьяслӧн кыв вылын — и кӧчьяс гӧнитісны.
Став зверьяс дзебсисны, вӧр тыртӧммис.
Напраснӧ правитель лыйсис ньӧв-пищальысь — сӧмын ньӧвъяссӧ вошталіс.
Сійӧ зэв ёна скӧрмис.
А бур Лю радліс, мый удитіс отсавны аслас вӧрса другъясыслы.
Сэки лёк правитель тшӧктіс кутны витӧд Люӧс.
Сійӧс нуисны карӧ да шыбитісны клеткаӧ тшыг тигр дінӧ.
Правитель чайтіс, мый тигр косявлас смел гӧль мортӧс, но витӧд Лю кутіс сёрнитны тигркӧд тигръяслӧн кыв вылын, и скӧр зверь эз вӧрзьӧд сійӧс.
Та йылысь тӧдмаліс правитель, нӧшта ёнджыка скӧрмис.
Сійӧ тшӧктіс витӧд Люлысь керыштны юрсӧ.
Но сэки тюрьмаас, кытчӧ йӧртісны витӧд Люӧс, писькӧдчис нёльӧд Лю, кодлӧн телӧыс вӧлі Крепыдджык медся крепыд кӧртысь.
Сійӧ кольччис тюрьмаас аслас вокыс пыдди, а витӧд Лю спокойнӧя петіс да мӧдӧдчис гортас.
Найӧ вӧлі сэтшӧма мунӧны ӧта-мӧд выланыс, мый некод немтор эз казяв.
Мӧд асывнас нёльӧд Люӧс петкӧдісны карса площадь вылӧ.
Палач кӧсйис керыштны сылысь юрсӧ, но медся сьӧкыд да крепыд мечыс кучкысис нёльӧд Люлӧн кӧрт сьыліӧ да жульмуні посни торъяс вылӧ.
Сэки лёкысла пузьӧм правитель тшӧктіс шыбитны повтӧм гӧль мортӧс джуджыд из гӧра вывсянь.
Войнас тюрьмаӧ гусьӧн пырис коймӧд Лю, коді вермис нюжӧдны ассьыс кокъяссӧ кӧть мый кузьта, да кольччис сэні аслас вок пыддиыс.
И бара некод немтор эз гӧгӧрво.
Кыа петігӧн коймӧд Люӧс нуӧдісны джуджыд из гӧра вылӧ.
Кор тойыштлісны мортӧс тайӧ из гӧра вывсяньыс, сійӧ жугавліс кувтӧдзыс.
Вот палачьяс тойыштісны увлань коймӧд Люӧс, а сійӧ спокойнӧя нюжӧдіс ассьыс чудеснӧй кокъяссӧ да сувтіс на вылӧ, кыдзи быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Вывті ёна скӧрмӧм правитель гӧнитіс аслас дворецас.
Тайӧ жӧ луннас сійӧ тшӧктіс сотны пӧкӧритчытӧм Люӧс бипур вылын.
Палачьяс тэчисны площадь вылын правитель дворец водзын зэв ыджыд бипур.
Ньӧв-пищальяса стража кытшаліс площадь.
Быдласянь сэтчӧ локтісны уна йӧз.
Сэк кості мӧд Лю, коді оз пов биысь, писькӧдчис тюрьмаӧ да гусьӧник вежис коймӧд Люӧс.
Сӧмын сійӧ удитіс тайӧс вӧчны — правитель сетіс знак заводитны казнитны Люӧс.
Палачьяс кватитісны мӧд Люӧс да шыбитісны сійӧс ыджыд бипур шӧрӧ.
Биыс качис керкаясысь вылӧджык.
Мӧд Лю воши би пытшкын да сьӧд тшынын.
Йӧзыс жаляддза бӧрддзисны.
А чорыд сьӧлӧма правитель лёкысла сераліс.
Но регыд тшыныс разаліс, и ставӧн аддзисны: би шӧрын сулалӧ мӧд Лю да нюмъялӧ, кыдзи быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Правитель муртса эз пӧд скӧрысла.
— Мыйсяма нӧ тайӧ морт? — горӧдіс сійӧ.
— Биын оз сотчы, из гӧраӧ эз пасьмун, меч сійӧс оз босьт, и весиг скӧр тигр сійӧс оз вӧрзьӧд!
Но кӧть мый, а оз вермы лоны сідз, медым ме, зэв ыджыд вына правитель, эг вермы кусыньтны прӧстӧй крестьянинӧс!
И чорыд сьӧлӧма правитель решитіс нуны Люӧс ылӧ мореӧ, кӧртавны сылы сьыліас сьӧкыд из да вӧйтны.
«Гашкӧ, сійӧ и ваысь оз пов? — мӧвпыштіс правитель.
— Век жӧ изйыс оз сет сылы кыптыны вылӧ.
Мед кольччӧ море пыдӧсас!»
И тайӧ жӧ рытнас сійӧ прикажитіс казнитны Люӧс.
Зэв сьӧкыда писькӧдчис тюрьмаӧ первой Лю, коді вермис юны ставнас моресӧ.
Сійӧ кольччис вок местаас да кутіс виччысьны.
Рытнас сійӧс нуӧдісны корабль вылӧ.
Правитель аслас свитаыскӧд меститчис мӧд корабль вылӧ.
Корабльяс мунісны ылӧ мореӧ.
Медся джуджыд местаас первой Люлы кӧрталісны сьыліас ыджыд из да скӧр правительлӧн знак серти шыбитісны морскӧй гыясӧ.
Мыйӧн первой Лю дзебсис ва пытшкӧ, сійӧ пыр жӧ кутіс юны моресӧ.
Правитель аддзис: море вошӧ кытчӧкӧ — да вижӧдіс повзьӧмысла.
Регыд тыдовтчис море пыдӧсыс.
Корабльяс путкыльтчисны.
Правитель да сылӧн свитаыс сибдісны мореса нюйтас.
Сэк кості первой Лю разис изсӧ да спокойнӧя петіс берегӧ.
Сэсся сійӧ лэдзис моресӧ бӧр.
Правитель аслас свитаыскӧд сідзи и колины море пыдӧсас.
А народыс радліс скӧр правитель кулӧм кузя да ошкис вермыны позьтӧм Лю вокъясӧс.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Виж аист @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 8‒10.}
ВИЖ АИСТ
Висьталӧны, мый овлӧма коркӧ Фучжоуын ӧти гӧль студент.
Шуисны сійӧс Миӧн.
Сійӧ сэтшӧм вӧлі гӧль, мый весиг чай чашкаысь мынтысьны сылы вӧлі нинӧмӧн.
Ми, дерт, кулі эськӧ тшыгла, не кӧ ӧти чайнӧйса кӧзяин.
Сійӧ вердіс да юкталіс студент Миӧс дон босьттӧг, гӧль мортӧс жалитӧм вӧсна.
Но вот ӧтчыд Ми локтіс чайнӧйса кӧзяин дінӧ да шуис:
— Ме муна.
Деньга менам абу, и мынтысьны ставсьыс, мый ме тані юи да сёйи, меным нинӧмӧн.
Но ме кӧсъя тэнӧ аттьӧавны мӧдногӧн.
Вот, видзӧд!
И сійӧ перйис зепсьыс виж мел тор да рисуйтіс чайнӧй стенас аистӧс.
Аист вӧлі дзик ловъя кодь, сӧмын виж.
— Тайӧ аистыс, — шуис Ми, — ваяс тіянлы менам долг серти даспӧв унджык деньга.
Быд кадӧ, кор чукӧртчасны йӧз да куимысь клопнитасны воча ки, сійӧ лэччас стенысь да кутас йӧктыны.
Но помнитӧ ӧтитор йылысь: некор эн заставляйтӧ аистӧс йӧктыны ӧти мортлы.
И лоас кӧ татшӧм несчастье, тӧдӧй — аист кутас йӧктыны медбӧръяысь.
А ӧні прӧщайтлӧй!
Тайӧ кывъяс шуӧм бӧрын студент Ми бергӧдчис да петіс.
Кӧзяин шензис, но век жӧ решитіс видлыны.
Кор аскинас чайнӧйын чукӧртчисны уна йӧз, сійӧ корис ставнысӧ куимысь клопнитны воча ки.
И пыр жӧ виж аист лэччис стенысь да йӧктіс кымынкӧ танец.
Да ещӧ кутшӧм гажаа да тешкодя!
А сэсся муніс бӧр.
Гӧстьяс ёна радлісны-дивуйтчисны, окайтісны, эз лысьтны эскыны асланыс синъяслы.
И тадзи вӧлі век, кор йӧз чукӧртчылісны чайнӧйын.
Татшӧм дивӧтор йылысь юӧр паськаліс быдлаӧ.
Йӧзыс помся локтісны чайнӧйӧ, и кӧзяин ӧдйӧ озырмис.
Студент Милӧн кӧсйысьӧмыс кутіс збыльмыны.
Но вот ӧтчыд чайнӧйӧ пырис озыр чиновник.
Аддзӧ — гӧгӧр пукалӧны сӧмын крестьяна да ремесленникъяс.
Скӧрмис да тшӧктіс ставнысӧ вӧтлыны.
Слугаяс уськӧдчисны бедьясӧн — йӧз пышъялісны, и чиновник колис ӧтнасӧн.
Пуктіс кӧзяин водзӧ деньга чукӧр да тшӧктіс петкӧдлыны сылы аистӧс.
Деньгатӧ аддзӧм бӧрын кӧзяин вунӧдіс ставсӧ да куимысь клопнитіс кинас.
Аист зэв неокотапырысь лэччис стенысь да йӧктіс ӧти танец.
Сійӧ вӧлі зэв жугыль да быттьӧ висьӧдчис.
Сэсся сійӧ муніс бӧр да эз нин вӧрзьыв.
Чиновник горзіс, грӧзитчис, но нинӧм вӧчны эз вермы.
А войнас чайнӧй ӧдзӧсӧ кодкӧ ёна кутіс котшкӧдны.
Кӧзяин муніс восьтыны — аддзӧ, сулалӧ студент Ми да чӧв олӧ.
Перйис Ми зепсьыс пӧлян, заводитіс ворсны да мышкас видзӧдлытӧг мӧдӧдчис мунны.
Аист пыркнитчис, чеччыштіс стенсьыс да мӧдӧдчис сы бӧрся.
Тайӧ кадсянь некод нин некор эз аддзыв студент Миӧс да сылысь волшебнӧй виж аистӧс.
Пӧрысь йӧз шуӧны, мый петкӧдчас кӧ кӧнкӧ татшӧм дивӧторйыс, то сійӧ — ставлы.
А босьтас кӧ сійӧс сӧмын ӧти морт, сійӧ кыдз быттьӧкӧ эз и вӧвлы — пыр жӧ кытчӧкӧ вошӧ.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Упорнӧй Юн Су @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 11‒13.}
УПОРНӦЙ ЮН СУ
Коркӧ овліс Фучжоусянь матын ичӧтик детинка, нимыс сылӧн вӧлі Юн Су.
Батьыс сылӧн кулі, коли сійӧ ӧтнас мамыскӧд.
Налӧн, гӧльяслӧн, гортас нинӧм эз вӧв.
Мукӧд дырйиыс оз вӧлі весиг сюр китыр рис.
Воис кад Юн Сулы велӧдчыны, а сылӧн эз вӧв ни бумага, ни тушь, ни гижны кисточка.
Но Юн Су чорыда решитіс: «Кута велӧдчыны!»
И сійӧ кутіс мӧвпавны, кыдзи жӧ пӧръявны гӧльлунсӧ.
Асывнас сійӧ локтіс озыр сосед ордӧ да шуис:
— Ме кывлі, мый ті корсянныд гортса уджалысьӧс.
Босьтӧй менӧ!
Менам арлыд ичӧт, тайӧ збыль, да ӧд ме уна ог и кор: лэдзӧй менӧ шочиника видзӧдлыны, кыдзи велӧдчӧны тіян пияныд, и меным сэсся нинӧм оз и ков.
Озыр мортлы лои нимкодь: воис уджалысь, коді оз кӧсйы босьтны дон!
И сійӧ сӧгласитчис.
Асывсянь да рытӧдз трудитчис Юн Су озыр морт керкаын.
Став няйт да сьӧкыд уджсӧ кольлісны сылы.
Но та пыдди Юн Су вермыліс шочиника видзӧдлывны книгаясӧ, кодъяс серти велӧдчисны кӧзяинлӧн челядь.
А мукӧд дырйи удайтчывліс кывзыны и дзонь урок: локтас учитель — а Юн Су дзебсяс пельӧсӧ да кывзӧ.
Сідзи и велӧдчис.
Во мысти сійӧ ачыс нин заводитіс лыддьыны кывъяс.
Но вот лёкыс — гижны эз сяммы!
Нинӧм вылын вӧлі гижнысӧ.
Думыштчис Юн Су: мый вӧчны?
И мӧвпыштіс.
Овліс Юн Су аслас мамыскӧд ичӧтик керкаын дзик море берег вылын.
Гыясыс лунтыр шыльӧдісны посни морскӧй лыасӧ.
И вот Юн Су босьтіс кузь бедь да локтіс море берегӧ.
Тэрыба рисуйтіс лыа вылӧ ӧти кыв.
Ылькнитіс гы да ставсӧ мыськовтіс.
Рисуйтіс бара — и выльысь ставсӧ мыськовтіс мӧд гы.
Тадзи сійӧ вермис помтӧг гижны кисточкатӧг да бумагатӧг.
Но ӧні сылы кутісны ковны книгаяс.
Ӧтчыд Юн Су локтіс аслас озыр кӧзяин дінас да шуис:
— Ме уджалі тіянлы прӧста, дон босьттӧг — ӧні кӧсъя корны дон.
Но лэдзанныд кӧ менӧ лыддьыны тіянлысь книгаястӧ, ме кӧсйыся уджавны ті ордын тадзи жӧ ещӧ во.
Кӧзяинлы жаль вӧлі воштыны татшӧм выгоднӧй работникӧс, и сійӧ сӧгласитчис.
Ӧні Юн Сулӧн лоины книгаяс.
Матыстчис тӧв.
Лунъяс лоины дженьыдджыкӧсь.
Юн Сулы лоӧ вӧлі уджавны пемыдӧдз, а велӧдчыны сӧмын войын.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гӧль, мый эз вермы ньӧбны весиг лампаӧ вый.
Но Юн Су эз сетчы.
Кор вой тӧлыся, сійӧ лыддьысис да гижис тӧлысь югӧр улын.
А кор тӧлысьыс эз вӧв, Юн Су кутавліс турун пиысь светлячокъясӧс да клеиталіс найӧс бамбук бедь вылӧ.
Ловъя светлячокъяслӧн слабӧй свет улын упорнӧй Юн Су лыддьысис войясын.
Коли уна во.
Юн Су шедӧдіс мый вӧлі кӧсйӧ — сійӧ лои великӧй учёнӧйӧн.
И ӧнӧдз йӧз казьтылӧны ичӧтик гӧль морт Юн Сулысь упорствосӧ.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Тигр да Осёл @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 14‒15.}
ТИГР ДА ОСЁЛ
Висьталӧны, мый зэв важся кадӧ Китайын абу вӧвлӧмаӧсь осёлъяс.
Но вот ӧти купеч, ылі муясысь локтігӧн, ньӧбис осёлӧс — медся кызсӧ да медся йӧйсӧ.
Грузитіс сійӧс пыжӧ да вайис гортас.
Тані лэдзис вӧля вылӧ — йирсьыны.
Регыд осёлӧс аддзис тигр.
Мӧвпалыштіс, гадайтыштіс да решитіс: «Тайӧ ыджыд, тшӧг зверь — буракӧ, дракон.
Зэв нин кузьӧсь сылӧн пельясыс!»
Дзебсис вӧр пытшкӧ да кутіс гусьӧникӧн видзӧдлывлыны.
Друг осёл лэптіс юрсӧ да горӧдіс.
Горзӧмыс вӧлі страшнӧй.
Тигр зэв ёна повзис, ылӧджык котӧртіс: чайтіс, мый осёл сійӧс сёяс.
Дыр пукаліс кустъяс пытшкын, дрӧжжитіс повзьӧмысла.
Сэсся видзӧдліс: осёл ветлӧдлӧ видз вылын, турун йирӧ.
Тигр неуна смелмӧдчис, кыссис матӧджык.
Нинӧм лёкыс эз ло!
Сэки сійӧ петіс эрд вылӧ да муртса кылана нявӧстіс.
Осёл пузис скӧрысла: лапйӧдлыны кутіс пельяснас, равӧстіс.
«Э-э, да тэ, тыдалӧ, йӧй, скӧралан кӧ быд нинӧм абусьыс!»
— мӧвпыштіс тигр да нӧшта ӧтчыд нявӧстіс.
Вывті ёна скӧрмӧмла осёл кутіс чужъясьны.
— Ок, — гораа шуис тигр, — тэнад тай тӧлкыд зэв этша!
Куш ӧти йӧйлун да упрямство.
— Чеччыштіс осёл вылӧ да йирис сійӧс.
И ӧнӧдз век осёлъяс скӧралӧны нинӧм абуысь, а кор кутан найӧс ланьтӧдны — чужъясьӧны.
Тайӧ примета сертиыс осёлъясӧс и тӧдмалӧны.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Лыйсьысь И @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 16‒18.}
ЛЫЙСЬЫСЬ И
Уна во сайын овліс Китайын знаменитӧй кыйсьысь, кодӧс шуисны лыйсьысь И-ӧн.
Сійӧ кыйис посни зверь-пӧткаӧс — лэбачьясӧс, кӧчьясӧс, ручьясӧс.
Ветлывліс и гырысь зверьяс вылӧ — ошъяс, кабанъяс, дикӧй межъяс вылӧ.
Кыйсьысь И лыйсис сэтшӧм стӧча, мый некор эз видзӧд, веськаліс эз сійӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
Ньӧв лэдзӧм бӧрын сійӧ кучкаліс вӧвсӧ да лэбзис ньӧв бӧрся, коді век суӧдліс кыянторсӧ.
Став Китай пасьталаын эз вӧв сыкӧд ӧткодь лыйсьысь.
Сӧмын сылӧн велӧдчысь Фын Мын вермыліс вермасьны сыкӧд.
Кор найӧ ылысянь лыйлісны ӧта-мӧдныслы, ньӧвъясыслӧн кӧрт йывъясыс бикиньяс сявкйиг зурасьлісны воча сынӧдас.
Но Фын Мын оз вӧлі куж кутавны вомнас да шӧри чегъявны пиньнас врагъяслысь ньӧвъяссӧ, кыдзи вӧлі сяммӧ тайӧс вӧчны лыйсьысь И.
Но вот ӧтчыд Китай весьтын ӧшйис зэв страшнӧй беда.
Небеса вылын мыччысисны ӧттшӧтш дас шонді.
Даснан шондіыс немжалиттӧг сотісны и лунын и войын.
Став туруныс, став быдмӧгъясыс сотчисны, а йӧзыс да зверьясыс кутісны пӧдны жарысла.
Кыйсьысь И аддзис шогсӧ, кодӧс вайисны народлы тайӧ шондіясыс, да кутіс мӧвпавны, кыдзи мездысьны наысь.
Сійӧ босьтіс ассьыс сьӧд пуысь вӧчӧм медся крепыд ньӧв-пищальсӧ, пуктіс сы вылӧ ӧттшӧтш дас ньӧв да кутіс лэдзавны ньӧв бӧрся ньӧв да сэтшӧм ӧдйӧ, мый, кажитчис, сійӧ лэдзис сӧмын ӧти ньӧв: сынӧдас кыліс дугдывтӧг шутьлялӧм.
Но збыльвылас ньӧвъяс лэбзисны эз ӧти туйӧд, а паськыда и быд ньӧв пасьвартіс ӧти шонді.
Тадзи лыйис сійӧ ӧкмыс шонді.
А дасӧд шондіыс повзьӧмысла исковтіс бамбук рас сайӧ.
Му вылын друг лои пемыд да кӧдзыд.
Повзис лыйсьысь И, мый эз кольӧд небеса вылын ни ӧти шонді, жалитны кутіс, мый некодлы ӧні шонтыны мусӧ, да шогсигтыр кутіс мӧвпавны выль беда йылысь.
Медбӧръя шонді сэк кості думыштіс, мый лыйсьысь муніс, видзчысигтырйи кыпӧдчыштас да кыйкнитліс рас сайсянь.
Сэсь сійӧ аддзис лыйсьысьӧс да повзьӧмысла бӧр гӧгыльтчис увлань.
Лыйсьысь И-лы, кодӧс народыс бӧрас нимтіс «шондіӧ инмысьӧн», лои нимкодь, мый кӧть ӧти шонді коли, чукӧртіс ньӧвъяссӧ, босьтіс ассьыс ньӧв-пищальсӧ, да муніс.
Но, шуӧны, сійӧ кадсянь шонді век на полӧ лыйсьысьысь.
Петас сійӧ асыввылын, недыр югдӧдыштас мусӧ дай бӧр дзебсяс рытыввылын.
Сійӧ кадсянь и мӧдіс сутки юксьыны лун да вой вылӧ.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Кага да мудрец @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 19‒21.}
КАГА ДА МУДРЕЦ
Ӧти гожся лунӧ мудрец, муніс аслас коляскаас да мӧвпаліс.
Друг коляскаыс сувтіс.
Мудрец копыртчис да аддзис туй шӧрсьыс ичӧтик детинкаӧс, коді ворсіс черепокъясӧн.
Сійӧ стрӧитіс наысь кар.
Детинка видзӧдліс коляска вылӧ, но эз вӧрзьы места вывсьыс, медым вешйыны туй вылысь.
Мудрец шыасис сы дінӧ:
— Тэ мый, ичӧт морт, он лӧсьӧдчы сетны менам коляскалы туй?
Ичӧтик детинка видзӧдліс сы вылӧ улысянь вывлань да вочавидзис:
— Абу меын помкаыс, господин.
Ті аддзанныд, ме стрӧита кар.
Оз карса стена сет туйсӧ коляскалы, а коляска кытшовтӧ карса стенаӧс.
Татшӧм вочавидзӧмыс шензьӧдіс мудрецӧс.
Сійӧ лэччис коляскаысь, матыстчис детинка дінӧ да шуис:
— Кывзы, ичӧт морт: тэ меным кажитчан вывті тӧлкаӧн аслад арлыд серти!
Детинка вочавидзис:
— Мыйла нӧ?
Кӧч аслас олӧмлӧн коймӧд луннас нин вермӧ котравны да чеччавны муяс вывті.
Мыйла нӧ меным, сизим арӧса мортлы, оз позь тӧдны кык-куим тор?
Мудрец нюмъёвтіс, сэсся юаліс:
— Ме тэныд сета некымын вопрос, позьӧ?
Тэ кӧ вочавидзан меным на вылӧ, ме кута веритны, мый тэ збыльысь мыйсюрӧ тӧдан.
— Ме дась, — шуис детинка.
— Сідзкӧ висьтав меным: кутшӧм биысь абу тшын?
Кутшӧм ваын оз ов чери?
Кутшӧм гӧра вылын абуӧсь изъяс?
Кутшӧм пулӧн оз быдмыны увъяс?
Детинка мӧвпалыштіс да вочавидзис:
— Светлячоклӧн би оз сет тшын.
Ключ ваын оз ов чери.
Лыа гӧраяс вылын абуӧсь изъяс.
Сісьмӧм пулӧн оз быдмыны увъяс.
Мудрец нимкодя да шензьӧмӧн кывзіс детинкалысь ӧтветъяс.
Но эз удит сійӧ и кыв шуны, кыдзи детинкалӧн синъясыс мудера югъёвтісны да сійӧ шуис:
— А верма-ӧ ме юавны тіянлысь мыйсюрӧ йылысь?
— Юась!
— вочавидзис мудрец.
Но сӧмын тадз сёрнитчӧмӧн: ті кӧ он вермӧ вочавидзны, ковмас тіянлы кытшовтны менсьым черепичнӧй карӧс.
— Ме дась! — шуис, нюмъялігтыр мудрец.
— Висьталӧй: кымын кодзув небеса вылын?
— Муса дитяӧй, — шуис мудрец, — мыйла тэ юасян сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс сэтшӧм ылынӧсь миянсянь.
Юав менсьым сы йылысь, мый матынджык, и ме тэныд вочавидза.
— Сідзкӧ, — водзӧ юаліс детинка, — висьталӧй меным, пӧжалуйста, кымын си тіян синкымын?
Мудрец серӧктіс.
Вот тайӧ история!
Ичӧтик кага мудерджык сыысь!
Нюмъялігтыр кайис сійӧ аслас коляскаӧ да тшӧктіс ямщиклы кытшовтны черепичнӧй карсӧ, кодӧс стрӧитіс детинка.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Чиновник, салдат да крестьянин @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 22‒27.}
ЧИНОВНИК, САЛДАТ ДА КРЕСТЬЯНИН
Важӧн овлісны ӧти керкаын куим ныв — крестьянкаяс, куим чой.
Воис кад, и ставныс найӧ мунісны верӧссайӧ.
Ыджыд чойыс лои озыр чиновниклӧн гӧтырӧн, шӧркодьыс — медалӧм салдатлӧн гӧтырӧн, а ичӧтыс муніс верӧссайӧ гӧль крестьянин сайӧ.
Ыджыд чойясыс серавлісны ичӧт вылас да шуавлісны сылы:
— Кутшӧм мужикӧс тэ аслыд бӧрйин!
Гӧль дай абу велӧдчӧма: нинӧм сылӧн абу да нинӧм сійӧ оз тӧд.
Миян мужикъяс, небось, абу сы кодьӧсь!
Ичӧт чой ӧтвет сетӧм пыдди чӧв оліс.
Оліс сійӧ аслас мужикыскӧд збыльысь эз зэв бура, но и эз гӧля: позьӧ шуны, рис налӧн керкаысь эз быравлыв.
Сы пыдди мужикыс сійӧс ёна радейтліс да сійӧ мужиксӧ радейтіс.
Уджавлісны найӧ ӧтлаын асывсянь да войӧдз, олісны дружнӧя да вӧліны шудаӧсь.
Дерт, забеднӧ вӧлі сылы кывзыны аслас чойясыслысь серамсӧ, но ичӧт чой тӧдіс, мый кӧть мужикыс сылӧн абу велӧдчӧма, но тӧлка — и чиновникысь и салдатысь тӧлкаджык.
Но ассьыс мӧвпъяссӧ сійӧ кадӧдз некодлы эз висьтавлы.
Но вот ӧтчыд мӧдӧдчисны ыджыд чойясыс гӧститны асланыс бать-мам ордас.
Босьтісны сьӧрсьыныс мужикъяссӧ — петкӧдлыны, да и пӧдаркияс — ошйысьыштны.
Лӧсьӧдчис туйӧ и ичӧт чойыс аслас мужикыскӧд.
Ыджыд чойыс воис чиновниккӧд озыр коляскаын, сійӧ вӧлі вӧччӧма зэв вӧсни шӧвкысь вурӧм пышнӧй паськӧмъясӧн.
Чиновник пукаліс тшапа да век поліс чукравны ассьыс халатсӧ.
А бать-мамлы пӧдарок пыдди найӧ вайисны зӧлӧтитӧм кисточка да фарфоровӧй гижан прибор — сэтшӧмторъяс, мый аслыныс налы воштыны вӧлі некытчӧ.
Шӧркодь чойыс воис повозкаын, кытчӧ вӧлі доддялӧмаӧсь мича мулӧс.
Сылӧн верӧс-салдатыс боевӧй снаряжениеа гӧнитіс верзьӧмӧн ён вӧв вылын.
Шумӧн-гамӧн воисны найӧ батьмам ӧшинюлас, повзьӧдісны пӧрысьясӧс, ставсӧ шызьӧдісны.
А пӧдарок вылӧ вайисны сӧмын важ сийӧс-завод — сэтшӧмтор, мый аслыныс налы оз вӧлі ков.
Чӧла да казявтӧг воис ичӧт чойыс аслас мужик-крестьянинкӧд.
Воисны найӧ подӧн, и паськӧмныс налӧн вӧлі прӧстӧй, но чистӧй.
Нимкодясьысь батьмамлы сетісны найӧ мешӧк рис, кувшин вина да паськӧм вурны бура ыджыд полотно пона.
Радӧсь лоины батьмам, пуксьӧдісны став зятьясӧс пызан сайӧ да кутісны бура-лӧсьыда варовитны.
Рытланьыс гӧстьяслы окота лои сёйыштны.
Пӧрысь мам кутіс ноксьыны кухняын, а ичӧт нылыс муніс сылы отсасьны.
А ыджыд да шӧркодь чойясыс кольччисны комнатаӧ. Найӧ шмонитісны да сералісны ичӧт чой вылын.
Регыд вина да закускаяс вӧліны нин пызан вылынӧсь.
Сэк думыштісны чиновник да салдат петкӧдлыны ассьыныс ыджыд грамотанысӧ да ӧттшӧтш сералыштны крестьянин вылын.
Чиновник шуис:
— Мый ми кутам тадзи прӧстӧ юны — тадзтӧ гажтӧм!
Вай заводитламӧ стихъяс сочиняйтны!
Коді оз сяммы, сійӧ оз ю дорвыв куим чашка вина.
— Бур, ме сӧгласитча, — шуис салдат.
— Ме ог тӧд, верма ог, — шуис крестьянин, — но пробуйтла.
Чиновник шуис:
— Ме вӧзъя висьтавны тадз: небеса вылын, му вылын, коді медся колана, мый ставсьыс ён.
Тайӧ кывъясӧн и буретш артмас стих — нёль строчка.
— Заводит! — горӧдіс салдат.
— Но мый нӧ, и ме сӧгласитча, — шуис крестьянин.
Кисьтісны аслыныс куим зять вина чашкаӧн, батьмамыс да куим ныв сувтісны гӧгӧр — кывзыны да артыштны, коді быдӧнысь бурджыка висьталас.
Первойӧн сувтіс чиновник.
Сійӧ лэптіс чашка вина да шуис:
— Ме заводита.
Менам стих лоас татшӧм:
Лӧз небесаті гӧрд сыч лэбзьӧ,
Му вылын мудер руч со дзебсьӧ.
Чиновник ставсьыс ёна колӧ,
Печатьлӧн вынысь быдӧн полӧ.
Ставӧн кутісны клопӧдны воча ки да горӧдісны:
— Бура висьталӧма, мича стихъяс!
Ю ассьыд чашкатӧ!
И чиновник юис.
Мӧд мортӧн кыпӧдчис салдат.
Сійӧ шуис:
Менам стихъяс мӧднога.
Ме висьтала:
Орёл мед шӧйтӧ небесаын,
Скӧр тигр му вылын, вӧръяс сайын —
Салдат тан медся колан мортыс,
Медъёныс — лэчыд меч сы ордын.
И бара ставӧн кутісны клопӧдны воча ки да горӧдісны:
— Лӧсьыда думыштӧма, бур стихъяс!
Ю ассьыд чашкатӧ!
И салдат юис.
Сэк кыпӧдчис крестьянин да шуис:
Ме, дерт, абу велӧдчӧм морт да татшӧм лӧсьыд стихъяс думыштны ог вермы.
Но сы пыдди менам стих лоӧ правильнӧйджык.
Ме висьтала:
Мед небесаӧ лэбӧ ньӧв,
А му вылын куйлӧ капкан —
Прӧстӧй крестьянин медся колан,
И медся ён кузнечлӧн мӧлӧт.
Помаліс крестьянин, и ставӧн горӧдісны:
— Мыйсяма нӧ тайӧ стихъяс!
И абу складнӧйӧсь и мисьтӧмӧсь.
Да и мый тан правильнӧйыс.
Ковмас тэныд не юны куим чашка дорвыв.
Ыджыд чойяс сералӧны, мужикъясныс налӧн сералӧны, сӧмын пӧрысь батьмам пукалӧны чӧлӧсь, юрнысӧ лэдзӧмӧн.
Эз вермы терпитны ичӧт чойыс, тэрыба чеччис.
Чужӧмыс сідзи и ӧзйӧ ӧбиднӧй кывъясысь.
Кутіс сёрнитны орласян гӧлӧсӧн:
— Ті думайтанныд, мый стих кӧ шыльыд, сідзкӧ сійӧ и бур?
Мужик менам прӧстӧй, да абу йӧй.
Складнӧя шуны оз куж, но шуас кӧ — лоӧ вернӧ.
А ті кӧ эн гӧгӧрвоӧ, сідзкӧ кывзӧ!
Ме висьтала:
Мед небесаӧ качысь ньӧвйыс —
Орёл да сычӧс сэн жӧ виас.
Капкан, код куйлӧ вӧрын гуся,
Тигрӧс, ручӧс сійӧ кыяс.
Крестьянин, дерт жӧ, медся колан:
Сійӧ вердӧ ставсӧ светысь,
А кузнечлӧн сьӧкыд мӧлӧт
Дорӧ и печать, и мечьяс.
— Вот тайӧ стихотворение!
Вот тайӧ правильнӧ! — шыасисны крестьяна-батьмам.
— Ковмас чиновниклы да салдатлы не юны куим чашкаӧн.
А крестьянин мед юӧ!
Сідзи и вӧчисны.
Крестьянинлӧн гӧтыр нимкодьпырысь видзӧдіс ӧні ыджыдджык чойяс вылас.
А найӧ яндысьӧмысла эз лысьтны кыпӧдны синъяснысӧ.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Тигр, кӧр да руч @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 28‒29.}
ТИГР, КӦР ДА РУЧ
Ӧтчыд тигр гуляйтіс керӧс бокті.
Друг аддзӧ — ичӧтик кӧр йирӧ пуяс улысь веж турун.
Кӧр казяліс тигрӧс, кынмис места вылас повзьӧмысла.
Пышйыны некытчӧ!
Сэки ичӧтик кӧр чукӧртіс ассьыс став збойлунсӧ да думыштіс ылӧдны тигрӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ тигрыс некор на ещӧ эз аддзыв ловъя кӧрӧс.
Сы вӧсна сійӧ петкӧдліс, мый быттьӧ эз казяв тигрӧс, бергӧдчис да спокойнӧя кутіс йирсьыны.
Тигр шензис: мыйла тайӧ аслыссяма зверыс оз пышйы?
Матыстчис матӧджык да юаліс:
— Висьтав, мусаӧй, мый вылӧ тэнад юр вылад сюръясыс?
Кӧр нюмъёвтіс да вочавидзис:
— Сы вылӧ, медым косявлыны тигръясӧс.
— А висьтав вай, мый вӧсна тэнад мышкад да бокъясад сы мында еджыд чутъясыс?
— юаліс бара тигр.
Кӧр вочавидзис:
— Быд кадӧ, кор ме сёя тигрӧс, петӧ выль еджыд чут.
Ме сы мында нин сёйи ті воксӧ, мый ӧні став чутъяссӧ и лыддьыныс ог вермы.
Татшӧм кывъяс бӧрын тигр повзис да пышйис.
Туй вылас паныдасис ручкӧд да висьталіс сылы аслас повзьӧм йылысь.
Руч серӧктіс.
— Ичӧтик кӧр лёкногӧн смекайтчӧма тэ вылын! — шуис сійӧ.
Но тигр эз эскы да тіраліс повзьӧмысла.
— Но, тэ кӧ сэтшӧма нин полан, — шуис руч, — лэдз менӧ кайны мыш вылад: ми ӧтлаын мунам ичӧтик кӧр дінӧ да ставсӧ тӧдмалам.
Кор ичӧтик кӧр аддзис найӧс, сійӧ гӧгӧрвоис, мый руч висьталӧма тигрлы став збыльлунсӧ.
Кыдзи ӧні спаситчыны?
И друг сійӧ горӧдіс мыйвынсьыс:
— Аттьӧ тэныд, муса ручӧй-чойӧй!
Тӧрыт тэ кӧсйысин вайӧдны ме дінӧ зэв ыджыд тигрӧс, а талун ме аддза — тэ кужан кутны ассьыд кывтӧ!
Кутшӧм мича тигрӧс тэ меным вайӧдан!
И буретш ӧбед кежлӧ!
Тигр кыліс тайӧ кывъяссӧ, чеччыштіс да мыйвермӧмсьыс уськӧдчис пышйыны, а пиньясас кутіс коньӧр ручӧс.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Тигр да руч @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 30‒31.}
ТИГР ДА РУЧ
Ӧтчыд камышъяс пӧвстын руч паныдасис тшыг тигркӧд.
Тигр кутіс эравны — руч кынмис повзьӧмысла.
Мӧвпыштіс: «Воис менам медбӧръя час, ог кӧ пӧръяв визя тушааӧс».
Но мый вӧчны?
Тигр вот-вот чеччыштас!
Сэк руч кутіс петкӧдлыны, мый быттьӧ сійӧ тіралӧ оз полӧмысла, а серам петӧмла: «Ха-ха-ха!»
Чуймӧм тигр пуксис гӧгӧрвотӧмысла да юаліс:
— Тэ мый вылын сералан?
— Тэ вылын, шудтӧмӧй! — вочавидзис руч да нӧшта ёнджыка кутіс мырдӧн серавны.
— Мый?
Ме вылын? — равӧстіс тигр.
— Дерт жӧ! — шуис руч.
— Тэ, коньӧрӧй, думайтан, мый ӧні сёян менӧ, а ме ог вермы кутчысьны серамла.
Ха-ха-ха!..
Ӧд тэысь некод нин оз пов!
Сы пыдди меысь полӧны быдӧн, весиг морт!
Тигр думыштчис.
«А друг збыль?
Сэк ручтӧ вӧрзьӧдны ӧпаснӧ!».
Но сылӧн век на ещӧ эз эскыссьы.
— Ме аддза, мый тэ он эскы, — шуис руч.
— Лок ме бӧрся.
Йӧзыс кӧ меысь оз повзьыны, сэк верман сёйны менӧ ставнас, весиг бӧжӧн.
Тигр сӧгласитчис, и найӧ мӧдӧдчисны.
Кутісны матыстчыны туй дорӧ, а сэті карысь локтісны крестьяна.
— Эн кольччы! — горӧдіс руч да котӧртіс водзлань.
Тигр гырыся чеччалігтырйи — сы бӧрся.
Йӧз аддзисны — страшнӧй тигр гӧнитӧ туйлань!
Горӧдісны, шыблалісны ставсӧ да уськӧдчисны котӧртны.
Сэк руч мыччысис кузь турун пӧвстысь, кӧні сійӧ весиг оз вӧлі тыдав, да горӧдіс тигрлы:
— Но мый, аддзылін?
Сӧмын менам бӧжысь найӧ пышйисны.
А тэ вылӧ некод эз и видзӧдлы!
Йӧй тигр яндзимысла лэдзис рожасӧ увлань да гажтӧма довгис бӧр аслас ка мышъяс пиӧ.
Ӧні руч сераліс нин збыльысь!
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Руч да курӧг яй @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 32‒33.}
РУЧ ДА КУРӦГ ЯЙ
Ӧтчыд руч гусяліс крестьянинлысь курӧгсӧ.
Вайис сійӧс аслас гуас, куштіс, но сёйны пырысь-пыр эз кут.
«Рыт нин, — мӧвпыштіс руч, — луннас ме ёна мудзи.
Бурджык аски вӧча настоящӧй пир, а ӧні прамӧйджыка узьышта».
Сійӧ пуктіс курӧгсӧ аслыс юр улас пӧдушка пыдди дай водіс.
Бергаліс, бергаліс, а унмовсьны некыдз оз вермы!
Сэк бӧр сувтіс, малалыштіс курӧгсӧ да шуис:
— Тайӧ пӧдушкаыс вывті небыд — некыдз он унмовсь!
Бурджык, пӧжалуй, сёйны медся госа местаяссӧ, сэк сійӧ чорыдджык лоас.
Сідзи и вӧчис: сёйис пӧшти став яйсӧ бокъяссьыс да ичӧтика мыш вывсьыс и бара водіс.
Но и ӧні унмовсьны эз удайтчы: кажитчис, мый пӧдушка лои вывті чорыд.
Сэк руч выльысь кыпӧдчис да шуис:
— Ӧні ме веськӧда ассьым ӧшибкаӧс: госаджыкинсьыс кута сёйны этшаджык, а гостӧминсьыс — унджык.
Сійӧ сёйис став яйсӧ, мый кольлі на бокъясас да мышкас, и бара кунис синъяссӧ.
Но и коймӧдысь унмыс эз лок.
Сэк руч думыштіс: «Ӧд водзджык менам и пӧдушкаыс эз вӧвлы, а ме век узьлывлі шонді петтӧдз кыдз быттьӧ кулӧма!»
Сэк сійӧ сёйис бордъяссӧ да кокъяссӧ и, пӧт кынӧмӧн, водіс веськыда курӧг лыяс вылӧ.
Пыр жӧ унмовсис да узис дзик асылӧдзыс.
И сӧмын асывнас гӧгӧрвоис: эз пӧдушка сылы узьны мешайт, а курӧг яйыс!
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Хуан Сяо @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 34‒41.}
ХУАН СЯО
Висьталӧны, мый коркӧ ичӧтик сиктын Хуанхэ ю берег дорын овлӧма гӧль морт, кодлӧн нимыс — Хуан Сяо.
Уджаліс сійӧ асывсянь да войӧдз шойччывтӧг, а оліс тшыг нисьӧ пӧт.
И лои сылы мунны работникӧн аслас озыр дядь ордас.
Кыдзкӧ ӧти асылӧ, мыйӧн Хуан Сяо заводитіс вердны курӧгъясӧс, лэбзис сэтчӧ зэв ыджыд варыш, кватитіс медся тшӧг курӧгсӧ да нуис рытыввывлань.
Но курӧгыс вӧлі сьӧкыд, да варыш лэбис уліті.
Хуан Сяо пыр жӧ мӧдӧдчис вӧтчыны варыш бӧрся, медым мырддьыны сылысь курӧгсӧ, мыйӧн сӧмын сійӧ пуксяс.
Варыш лэбис пыр ылӧджык и ылӧджык да медбӧрын пуксис садйӧ, кӧні быдмисны зэв гырысь, пышнӧй хризантемаяс.
Пырис Хуан Сяо садйӧ да аддзис цветъяс пӧвстысь вӧвлытӧм мича нылӧс.
Видзӧдліс нылыс аслас джуджыд, арся ва кодь, синъяснас мича том морт вылӧ и кутісны радейтны найӧ ӧта-мӧдсӧ.
— Кыдз тэнӧ шуӧны? — юаліс Хуан Сяо.
— Юань Мэй.
А тэнӧ?
— Хуан Сяо.
— Ме радейта тэнӧ, Хуан Сяо, и кӧсъя лоны тэнад гӧтырӧн.
Корсь почтеннӧй мортӧс да ысты сійӧс менам бать дінӧ сватӧн.
Шуда локтіс Хуан Сяо гортас да корис ассьыс дядьсӧ лоны сылы сватӧн.
Но Юань Мэйлӧн батьыс тӧдмаліс, мый Хуан Сяо гӧль морт, да сетіс сватлы татшӧм ӧтвет:
— Кӧсйӧ кӧ сійӧ лоны менам зятьӧн, мед корсяс да сетас Юань Мэй пыдди кыдзи свадебнӧй пӧдарок дас зарни кирпич, мерка тыр зарни бобыяс, куим гӧрд юрси да жемчужина, коді ваӧ оз вӧй.
Оз кӧ сет, не аддзывны сылы менсьым нылӧс.
Мыйӧн кыліс дядьсяньыс, кутшӧм дона да зэв шоча паныдасьлысь сокровищеяс корӧ сылысь Юань Мэйлӧн батьыс, Хуан Сяо дыр шогсис, но немтор эз вермы думыштны.
И сэк сійӧ решитіс ветлыны пӧрысь мудрец дінӧ, медым корны сылысь сӧвет.
Сійӧ ӧдйӧ лӧсьӧдчис да смела мӧдӧдчис кузь да сьӧкыд туйӧ.
Муніс сійӧ, муніс, воис ыджыд кар дорӧ да аддзӧ шензянатор — йӧзыс стрӧитӧны стена, а стенаыс киссьӧ.
Карса олысьяс юасисны Хуан Сяолысь, кытчӧ да мыйла сійӧ мунӧ, а кор тӧдмалісны, мый сійӧ мунӧ сӧветла пӧрысь мудрец дінӧ, кутісны сійӧс корны:
— Тӧдмав и миянлы вылӧ мудрецлысь, мыйла стенаыс оз стрӧитчыссьы.
Кар гӧгӧрыс быдлаын сулалӧ, а тайӧ местаас бӧр киссьӧ.
Кӧсйысис Хуан Сяо вӧчны, мый найӧ корисны да бара мӧдӧдчис водзлань.
Муніс сійӧ, муніс да воис сиктӧдз.
Паныдасис сійӧ крестьянакӧд, кодъяс тӧдмалісны, кытчӧ да мыйла сійӧ мунӧ, да кутісны корны:
— Тӧдмав и миянлы вылӧ пӧрысь мудрецлысь, мыйла миян сикт сайын вишня дзоридзалӧ, а плодъяссӧ оз вай.
Кӧсйысис Хуан Сяо вӧчны и тайӧ корӧм серти да мӧдӧдчис водзлань.
Муніс сійӧ, муніс и аддзӧ — керка порог вылын старик пукалӧ.
Юаліс сылысь старик, кытчӧ да мыйла сійӧ мунӧ, а сэсся кутіс корны:
— Тӧдмав и меным вылӧ мудрецлысь, кыдз бурдӧдны менсьым нылӧс.
Сылы нин дас кӧкъямыс ар, но сійӧ немӧй, и некод оз босьт сійӧс верӧссайӧ.
Кӧсйысис Хуан Сяо вӧчны старик корӧм серти да мӧдӧдчис водзӧ.
Тадзи муніс сійӧ уна лун да уна вой и эз этша сьӧкыдторкӧд паныдасьлыв аслас туй вылын: то ковмывліс сылы вуджны зэв визув ю вомӧн, то кавшасьны крут из гӧра вылӧ, то мучитчыны горш косьмӧм вӧсна пустыняын.
Медбӧрын сы водзын воссис помтӧм море.
Сувтіс Хуан Сяо берег вылас да кутіс ачыс аскӧдыс варовитны, кыдзи сылы вуджны море саяс да веськавны пӧрысь мудрец дінӧ.
Сэк вартчис сы дінӧ ыджыд сьӧд черепаха, кыліс сылысь сёрнисӧ да шуӧ:
— Ме верма вуджӧдны тэнӧ океан вомӧн, но сӧмын тэ и ме йылысь эн вунӧд.
Зэв уна вояс нин колины, кыдзи ме вартча гыяс вывті и ог вермы лэччыны море пыдӧсӧ.
Тӧдмав и меным вылӧ мудрецлысь, кыдзи меным мездысьны татшӧм бедаысь.
Кӧсйысис Хуан Сяо вӧчны, мый корис черепаха, пуксис сылы мыш вылас, да сійӧ вуджӧдіс Хуан Сяоӧс океан вомӧн.
Регыд сійӧ воис мудрец оланінӧдз.
Пӧрысь мудрец аддзис Хуан Сяоӧс да юаліс, мыйла сійӧ сы дінӧ локтіс.
Сэк Хуан Сяо кутіс висьтавлыны — медводз сы йылысь, мый корисны сылысь карса да сиктса олысьяс, старик да черепаха, а сэсся вӧлись норасис и аслас шог вылӧ.
И вочавидзис пӧрысь мудрец:
— Карса олысьяс оз вермыны стенасӧ тэчны сы вӧсна, мый сэтчӧ муас кодйӧма дас зарни кирпич.
Вишня оз сет плодъяс сы вӧсна, мый сы улын эм меркатыр зарни бобыяс.
Старик нывлы торкӧны сёрнитны юр вылас куим гӧрд юрси.
Найӧс кӧ нетшыштасны — сійӧ кутас сёрнитны.
Черепахалӧн вомас эм жемчужина, коді ваӧ оз вӧй.
Перйы жемчужинасӧ, и черепаха вӧйӧ море пыдӧсӧ.
И тадзи, мукӧдъяслы отсалӧмӧн, тэ отсалан аслыд.
Аттьӧаліс Хуан Сяо пӧрысь мудрецӧс да гажаа мӧдӧдчис бӧр.
Ыджыд сьӧд черепаха важӧн нин виччысис сійӧс и, мыйӧн сӧмын Хуан Сяо петкӧдчис, юаліс:
— Но, мый шуис пӧрысь мудрец?
Вуджӧд менӧ мӧдар берегас — и тӧдны кутан.
Мӧдар берегас Хуан Сяо тшӧктіс черепахалы паськӧдны вомсӧ, перйис жемчужина, коді оз вӧй ваӧ, и дӧвӧльнӧй черепаха пыр жӧ лэччис море пыдӧсӧ.
Жемчужинаӧс питшӧгас дзебӧм бӧрын шуда Хуан Сяо тэрыба мӧдӧдчис водзлань.
Старик пукаліс порог вылас да виччысис сійӧс.
— Но, мый тэныд шуис пӧрысь мудрец?
— юаліс сійӧ.
— Нуӧд менӧ аслад ныв дінад, ме лечита сійӧс, — вочавидзис Хуан Сяо.
Мыйӧн сійӧ нетшыштіс ныв юр вылысь куим гӧрд си, ныв пырысь-пыр кутіс сёрнитны.
Синва кисьтӧмӧн аттьӧалісны Хуан Сяоӧс бать да ныв, а сійӧ дзебис юрсияссӧ питшӧгас да долыда мӧдӧдчис водзлань.
Сикт помын сійӧс терпениетӧг виччысисны крестьяна.
— Но, мый шуис пӧрысь мудрец? — юалісны найӧ.
— Петкӧдлӧй меным, кӧні тіян вишняыд, и ме заставита сійӧс вайны плодъяс, — вочавидзис Хуан Сяо.
Вайӧдісны Хуан Сяоӧс вишня дінӧ, сійӧ кодйис зарни бобыяс тыра мерка, и сэки жӧ увъяс вылын мыччысисны кисьмӧм алӧй вишняяс.
Эз тӧдны крестьяна, кыдзи и аттьӧавны Хуан Сяоӧс, а сійӧ нӧшта кыпыдджык сьӧлӧмӧн восьлаліс водзӧ.
Карса олысьяс сідзжӧ виччысисны сійӧс да пырысь-пыр юалісны:
— Но, мый шуис пӧрысь мудрец?
Хуан Сяо веськыда локтіс сійӧ местаас, кӧні вӧлі киссьӧ стенаыс, кодйис му пытшсьыс дас зарни кирпич да шуис:
— А ӧні стрӧитӧй стенатӧ.
Йӧз тэчисны стена.
Сулалӧ сійӧ крепыда, оз киссьы.
А Хуан Сяо тэрмасис гортас.
Сійӧ вӧлі шуда, мый отсаліс мукӧдъяслы да аддзис ставсӧ, мый вӧлі сылы колӧ.
Шензис Юань Мэйлӧн батьыс, мый Хуан Сяо сяммис вӧчны сідз, кыдз сійӧ шуліс да судзӧдны сэтшӧм дона свадебнӧй пӧдаркияс.
Зэв эськӧ эз вӧв окота сылы сетны нывсӧ голь морт сайӧ, да лои вӧчны сідз, кыдз кӧсйысьліс.
Кутісны овны Хуан Сяо да Юань Мэй бура да ӧта-мӧдсӧ радейтӧмӧн.
Хуан Сяо сэтшӧма радейтіс ассьыс гӧтырсӧ, мый эз вермы сыысь и минут кежлӧ торйӧдчывны, да корис сійӧс рисуйтны ассьыс портретсӧ.
Гортсьыс мунігӧн сійӧ век босьтліс портретсӧ аскӧдыс.
Ӧтчыд, му вылын уджалігӧн, сійӧ гажтӧмчис гӧтыр вӧснаыс, перйис портретсӧ да кутіс нимкодясьны сійӧн.
И друг зэв ёна пӧльыштіс тӧв, нетшыштіс портретсӧ Хуан Сяо киысь да нуис код тӧдас кытчӧ.
Корсис, корсис сійӧс Хуан Сяо да сідзи нинӧм абуӧн и муніс гортас.
А портретсӧ тӧвныр пыр лэбӧдіс да лэбӧдіс, кытчӧдз эз лэбзьы веськыда императорскӧй дворецлӧн зарни залӧ.
Император кутіс любуйтчыны Юань Мэй портретӧн да тшӧктіс аслас придворнӧйяслы:
— Меным ещӧ эз на удайтчыв паныдасьлыны татшӧм мича нывкӧд.
Босьтӧй портретсӧ да мунӧй корсьны сійӧс.
Он кӧ аддзӧй — казнита тіянӧс.
Дыр корсьысисны придворнӧйяс став страна пасьтаыс, кытчӧдз эз локны Хуан Сяо керка дінӧ.
Аддзисны Юань Мэйӧс да пыр жӧ тӧдісны портретвывса мича нылӧс.
Кӧть Юань Мэй и ёна бӧрдіс, придворнӧйяс кватитісны сійӧс да нуӧдісны император дінӧ.
Но мунӧм водзвылас Юань Мэйлы удайтчис шӧпнитны Хуан Сяолы:
— Кор менӧ нуӧдасны, босьт ыжку пась, пасьтав сійӧс вывлань гӧнӧн да сідзи лок император дінӧ.
А ме нин вӧча, мед ми бӧр лоим ӧтлаын.
Кор Юань Мэйӧс вайӧдісны дворецӧ, император пуксьӧдіс сійӧс аскӧдыс орччӧн да эз кӧсйы торйӧдчывны сыысь весиг ни ӧти минут кежлӧ.
Но кӧть кыдз император эз тӧждысь сы вӧсна, сійӧ век вӧлі чӧв-лӧнь, шог да ньӧтчыд оз нюмъёвтлы.
Ӧтчыд, кор император напраснӧ зілис гажӧдны Юань Мэйӧс, зарни залӧ пырис Хуан Сяо, коді вӧлі пасьтасьӧма гуга ыжку пасьӧн.
Юань Мэй видзӧдліс сы вылӧ да гажаа серӧктіс.
— Мый тэнӧ сэтшӧма гажмӧдіс, Юань Мэй? — чуймис император.
— Меным кажитчӧ тайӧ морт вылас пасьыс.
Вот тэ кӧ эськӧ тадзи пасьтасин, ме эськӧ век сералі.
Император радпырысь корис ас дінас Хуан Сяоӧс да кутіс сыкӧд вежсьыны паськӧмнас.
Хуан Сяо пӧрччис ассьыс пасьсӧ да пасьталіс императорлысь паськӧм, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма драконъясӧн.
Но мыйӧн сӧмын император пасьталіс ыжку пась, Юань Мэй горӧдіс придворнӧйяслы:
— Эй, тшӧктӧ дзик пыр жӧ керавны юрсӧ тайӧ пася мортыслысь, сійӧ оскорбитіс менӧ!
Придворнӧйяс кватитісны императорӧс да виисны, а Хуан Сяо пуксис сы местаӧ, Юань Мэйкӧд орччӧн, и сійӧ кадсяньыс найӧ некор нин эз торйӧдчывны.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Жёлтӧй юса енлӧн невеста @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 42‒46.}
ЖЁЛТӦЙ ЮСА ЕНЛӦН НЕВЕСТА
Великӧй Жёлтӧй ю дінса мылькъяс вылын тыдалӧны зэв важ киссьӧм стрӧйбаяс — вичкояслӧн да манастыръяслӧн колясъяс.
Некод тайӧ киссьӧм стрӧйбаяс дінтіыс оз ветлӧдлы.
А сёрмӧм ветлысь-мунысь кӧ веськалас на дінӧ рытын, тайӧ местасӧ тӧдмалӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧ ӧдйӧджык вешйыны ылӧджык.
Шуштӧм, абу бур места!
И висьтавлӧны пӧрысьяс, мый кывлісны найӧ асланыс бать мамсяньыс, а найӧ асланыс бать мамыслӧн бать мамсяньныс тайӧ киссьӧм стрӧйбаяс йывсьыс.
Коркӧ, ёна-ёна важӧн, сулалісны Великӧй Жёлтӧй ю берег вылын шуштӧм вичкояс да манастыръяс.
Овлісны сэні зэв горш да вывті лёк манакъяс.
Став чериыс юас, став муыс гӧгӧрыс вӧліны тайӧ манакъяс киын.
Спинаяс веськӧдлытӧг уна сюрс крестьяна лун-лун уджавлісны на вылӧ.
Чери кыйысьяс да сэні ветлысь-мунысь купечьяс мынтісны налы дань да ваялісны вичкоясӧ озыр пӧдаркияс.
Но ставыс вӧлі этша горш манакъяслы.
Найӧ ветлӧдлісны сиктъясӧд да каръясӧд да висьтавлісны прӧстӧй йӧзлы, мый быттьӧ Хуанхэ пыдӧсын олӧ Великӧй Желтӧй юлӧн кӧзяин Хэбо.
Быд во корӧ сійӧ аслыс гӧтыр вылӧ Китайысь медся мича нылӧс.
И он кӧ сет сылы гӧтырпу, шызяс Великӧй ю, ойдӧдас муяс, нуас сиктъяс да каръяс.
Тшыгъялӧм да смерть уськӧдчасны сэк китайскӧй народ вылӧ.
Тадзи сёрнитісны манакъяс, а йӧзыс кывзісны да веритісны.
Частӧ волывлісны манакъяс озыр керкаӧ, кӧні быдмис невеста-ныв.
Повзьӧдӧм озыр бать мам сетлісны налы став зарнисӧ да эзысьсӧ, мый налӧн вӧлі, медым мездыны ассьыныс радейтана нывсӧ страшнӧй смертьысь.
И манакъяс пӧдаркияс мунлісны бӧр.
А Желтӧй юлӧн гудыр ваӧ найӧ шыбитлісны кутшӧмкӧ мича нылӧс гӧль семьяысь.
Тадзи вӧлі воысь-воӧ.
Бӧрдісны шудтӧм мамъяс асланыс нывъяс вӧсна, ропкисны прӧстӧй йӧз.
Сы пыдди чорыд сьӧлӧма манакъяс озырмисны да нимкодясисны.
Но вот ӧтчыд воис ставлы талы пом.
И лои сійӧ со тадзи.
Самӧй сійӧ луннас, кор манакъяс думыштісны сетны дракон Хэболы жертваӧ ещӧ ӧти нылӧс, Великӧй Желтӧй ю кузя кывтіс мудрӧй судья Си Ен-пао.
Вӧлі сійӧ прӧстӧй семьяысь петӧм морт, торъявліс ыджыд тӧлкӧн да веськыдлунӧн да аслас нэмын ньӧтчыд эз ӧбӧдитлыв гӧль мортӧс.
Сылысь веськыдлун да честность ошкывлісны быдлаын.
Си Ен-пао ӧні локтіс ылі туйысь.
Кузя путешествуйтӧмысь мудзӧм бӧрын сійӧ пукаліс аслас пыжын да мӧвпаліс.
Друг берегысь сійӧ кыліс гӧгӧрвотӧм шум.
Видзӧдліс занавесъяс сайсянь — аддзӧ, дзик ва дорас сулалӧны зэв уна йӧз.
Ставныс вӧччӧмаӧсь праздничнӧй паськӧмъясӧн, но чужӧмъясныс быдӧнлӧн шогӧсь да унаӧн бӧрдӧны.
Тшӧктіс Си Ен-пао сынысьяслы веськӧдчыны берегланьыс — тӧдмавны, мый лоис.
Сынысьяс сувтӧдісны пыжсӧ бужӧд дорӧ да кутісны юасьны йӧзлысь.
А сэсся бӧр локтісны да висьталісны Си Ен-паолы чорыд сьӧлӧма манакъяс йылысь да мича нывлӧн страшнӧй судьба йылысь.
Аддзис Си Ен-пао шудтӧм нылӧс, коді невеста моз вӧлі вӧччӧма гӧрд шӧвкъясӧн, тӧдмаліс став йывсьыс да зэв ёна скӧрмис.
Но скӧрмӧмсӧ эз петкӧдлы.
Сэк кості главнӧй манак, медся лёкыс да медся горшыс, тшӧктіс заводитны жертва сетӧм.
Сьӧд паськӧма прислужникъяс кватитісны драконлысь невестаӧс да кыскисны сійӧс бужӧдлань.
Йӧзыс уськӧдчисны пидзӧс выланыс, тупкисны синъяссӧ кияснас.
Гӧгӧр кылісны бӧрдӧм да горзӧм шыяс.
Друг йӧз шызисны.
Найӧс тойлалігтыр бужӧдлань котӧртісны сынысьяс.
Кылісны гӧлӧсъяс: «Господин воис!
Господин воис!»
Йӧз вешйисны, сетісны туй, и слугаяс вайисны паланкин *, кӧні пукаліс Си Ен-пао.
* Паланкин — вевта нӧсилкаяс, кодъясӧн Китайын да мукӧд восточнӧй странаясын пӧльзуйтчӧны экипаж пыдди.
Ставӧн сувтісны.
Си Ен-пао лэччис му вылӧ, вежливӧя ставнысӧ чолӧмаліс да корис висьтавны, мый тані вӧчсьӧ.
Сэк петіс старшӧй манак да висьталіс, мый гӧрд шӧвка нылыс — ю енлӧн невеста да мый сійӧс колӧ шыбитны юӧ, а он кӧ — ен скӧрмас.
— Мудрӧй решение! — вочавидзис Си Ен-пао.
Прислужникъяс кӧсйисны тойыштны шудтӧм нылӧс джуджыд бужӧдсянь, но Си Ен-пао шуис:
— Сувтлӧй!
— Йӧзыс дугдісны весиг лолавны.
— Оз-ӧ кажитчы тіянлы, — водзӧ нуӧдіс Си Ен-пао, — мый абу лӧсьыд тадзи мӧдӧдны гӧтыр Великӧй юса енлы?
Первой колӧ ыстыны ю пыдӧсас гонецӧс — мед висьталас енлы радлана событие йылысь.
Вот тэ, — Си Ен-пао бергӧдчис старшӧй манаклань, коді вӧлі медся горш да медся лёк, — мун висьтав сылы да ӧдйӧджык бӧр лок.
Си Ен-паолӧн знак серти сынысьяс кватитісны лёк манакӧс да шыбитісны сійӧс юӧ.
Кутісны виччысьны.
Кадыс мунӧ, а гонец бӧр эз во.
— Мыйкӧ тай нӧ сійӧ дыр ветлӧдлӧ! — шуӧ Си Ен-пао.
— А ноко, мӧдӧдчыв жӧ тэ сы бӧрся да тэрмӧдлышт сійӧс — невестаыс ӧд виччысьӧ.
И сынысьяс шыбитісны ваӧ мӧд манакӧс.
И тайӧ тшӧтш воши.
Сэк став мукӧд манакъясыс вывті ёна повзьӧмысла уськӧдчисны пидзӧс выланыс мудрӧй Си Ен-пао водзӧ, висьталісны ассьыныс став плутуйтӧмсӧ да ылӧдчӧмсӧ да бӧрдігтыр корисны сӧмын кольны найӧс ловйӧн.
— Бур! — шуис Си Ен-пао.
— Сетӧй бӧр йӧзыслы ставсӧ, мый ті налысь грабитінныд.
И тӧдӧй водзӧвылӧ: кыла кӧ нӧшта ӧтчыд та йылысь — ог нин прӧстит!
А ӧні мунӧй!
И повзьӧм манакъяс пышъялісны коді кытчӧ.
Сійӧ кадсянь тыртӧммисны вичкояс да манастыръяс Великӧй Жёлтӧй ю берегын да киссисны.
Но йӧз век на помнитӧны горш манакъяслӧн лёклун йылысь да Си Ен-паолӧн веськыдлун да ыджыд мывкыд йылысь.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Йӧлӧга @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 47‒48.}
ЙӦЛӦГА
Ӧтчыд понпи довгис ылӧдз гӧраясӧ.
Зумыш, пасьтӧм из гӧраяс ӧшалісны векньыдик трӧпа весьтын.
Лои кӧдзыд да пемыд.
Понпи эз нин ӧтчыд кывлы кӧзяинсянь, кутшӧм джуджыдӧсь да скӧрӧсь тайӧ гӧраясыс, кымын смел морт воши обвалъяс улын да пропастьяс пыдӧсын, и та вӧсна абу дивӧ, мый ӧні сылӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Но сійӧ лыддис асьсӧ збойӧн да эз кӧсйы петкӧдлыны ассьыс полӧмсӧ, та вӧсна чукӧртіс смеллунсӧ да некымынысь тявкнитіс.
Гӧраса йӧлӧга дзик сідз жӧ повторитіс сылысь увтӧмсӧ.
Но пон мӧвпыштіс, мый тайӧ ачыс гӧраыс сылы вочавидзис.
Тшапмыштӧм понпи веськодя видзӧдіс гӧра вылӧ да гораа варовитіс:
— Кӧть тайӧ гӧраыс и джуджыд, а гӧлӧсыс сылӧн меысь ньӧти абу гораджык.
Йӧй йӧз кӧ эськӧ эз лӧсьӧдлыны сы йылысь страшнӧй лӧсявтӧмторъяс, миян костын эськӧ эз вӧв некутшӧм торъялӧм.
Тайӧ ошйысяна сёрнисӧ кыліс гӧра весьтті кывтысь кымӧрлӧн гым да эз вермы кутны ассьыс скӧрлунсӧ — гымыштіс:
— Мый тэ сэн больган?
А ыджыд гӧра унаысь повторитіс:
— Мый тэ сэн больган?
Пӧшти дзикӧдз пельтӧммӧм коньӧр понпи вашнитыштіс:
— Ме... ме... немтор...
И, бӧжсӧ топӧдӧмӧн, уськӧдчис бӧрас видзӧдлытӧг пышйыны гортас.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Шонді гӧра @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 49‒53.}
ШОНДІ ГӦРА
Зэв важӧн овлісны Чендуын кык вок.
Олісны найӧ ӧти керкаын, но эз ӧтсӧгласӧн.
Ыджыд вокыс вӧлі горш да озыр, а ичӧтыс гӧль.
Да и ыджыд вокыслӧн гӧтырыс эз радейт ассьыс гӧль рӧднясӧ.
Воис тулыс.
Кад нин кӧдзны рис.
Ыджыд вокыс кӧдзис, а ичӧтыслӧн эз вӧв кӧйдысыс.
Сэк ичӧт вокыс кутіс корны ыджыдыслысь:
— Вайышт меным кӧдзны ичӧтика ристӧ.
Урожай чукӧрта да ставсӧ бӧр сета.
Ыджыдыслы жаль лои сетны аслас воклы весиг китыр рис.
А гӧтырыс сылӧн шуис:
— Бур.
Ме тэныд пыр жӧ вая, сӧмын виччысьышт ичӧтика.
Сійӧ тэрыба пуис гырничтыр рис да сетіс сійӧс ичӧт воклы.
Нинӧм лёктор чайттӧг, кӧдзис ичӧт вокыс рис кутіс виччысьны, кор чужас рӧсада, медым садитны сійӧс му вылӧ.
Но пуӧм рис тусьяс, дерт, эз чужны.
И сӧмын дзик ӧти ичӧтик тусь сетіс петас.
Веж петас быдмис-быдмис да лунысь-лун лои век джуджыдджыкӧн.
Ичӧт вокыс асывсянь да войӧдз тӧждысис тайӧ дзик ӧти петас вӧснаыс.
Киськаліс, небзьӧдіс мусӧ, видзис гагъясысь да лёльӧясысь.
И рис быдмӧг пӧри паськыд увъяса да джуджыд настоящӧй пуӧ.
Увъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм тшӧкыдӧсь да сы мында, мый найӧ тупкисны мусӧ ставнас; гырысь тусьяс личкисны найӧс муӧдз.
И вот воис вундан кад.
Водз асывнас ичӧт вок босьтіс чер, локтіс му вылӧ да кераліс чудеснӧй пусӧ.
Но мыйӧн сӧмын пуыс уси му вылӧ — сынӧдыс пемдіс, кыпӧдчис тӧв да зэв ыджыд сьӧд лэбач петкӧдчис му весьтын.
Сійӧ кватитіс чудеснӧй пусӧ да кутіс лэбзьыны.
Сэк ичӧт вок кутчысис пу увъясас да лэбачлы ковмис нуны и пусӧ и мортӧс.
Лэбзис лэбач море берегӧдз, мудзис, пуксис му вылӧ.
— Кывзы, мортӧй, — шуис лэбач, — мый тэныд тайӧ пусьыс?
Сет сійӧс меным.
Ме нуа тэнӧ волшебнӧй гӧра вылӧ, кӧні изъяс пыдди разӧдӧма зарни да эзысь.
Тэ босьтан сэсь мында кӧсъян.
Ичӧт воклы лои зэв нимкодь.
Эновтіс пусӧ, кайис лэбачлы мыш вылас, и найӧ кыпӧдчисны воздухӧ.
— Кунь синъястӧ, — шуис лэбач.
Ичӧт вок кунис синъяссӧ — и сӧмын тӧлыс кутіс шутьлявны пельясас.
Регыд лэччисны найӧ кутшӧмкӧ ді вылӧ.
— Но вот, — шуис лэбач, — видзӧд, мыйта зарниыс.
Котӧрт, ӧкты, мыйта тэныд колӧ.
Но сӧмын эн горшась.
Тайӧ Шонді гӧра.
Ог кӧ ас кадӧ удитӧ мунны тась — локтас узьны вой кежлӧ шонді да сотас тэнӧ, и ме сэк нинӧм отсавны тэныд ог вермы.
— Бур, — шуис ичӧт вок.
Сійӧ чеччыштіс му вылӧ да сувтіс.
Зарни, эзысь, зэв дона изъяс дзонь чукӧръясӧн куйлісны гӧгӧр да сэтшӧма дзирдалісны, мый ёрисны синъяс.
Мӧвпалыштіс ичӧт вок, лэптіс мусьыс ичӧтик зарни кусӧк да дзебис зептас.
— Мыйла сэтшӧм этша? — чуймис лэбач.
— Тырмас меным.
— Но, сідзкӧ, пуксьы ме вылӧ — лэбзям.
Пуксис ичӧт вок лэбачлы мыш вылас, кунис синъяссӧ, и час мысти найӧ пуксисны нин му вылӧ дзик керка дорас.
Прӧщайтчис ичӧт вок лэбачкӧд да муніс гортас, а лэбач бӧр лэбзис.
Некымын лун мысти ичӧт вок ньӧбис бура ыджыдкодь му, стрӧитіс керка да муніс ыджыд вок да сылӧн лёк гӧтыр ордысь.
Кутіс овны ӧтнас, уджаліс асывсянь да рытӧдз и шогсьӧм эз тӧдлыв.
Но ыджыд вок завидьтӧм вӧснаыс эз аддзы аслыс места.
Локтіс сійӧ ӧтчыд ичӧт вок дінас да кутіс юасьны:
— Кысь тэ босьтін зарнисӧ?
Ичӧт вок и висьталіс, кыдз мый вӧлі.
Котӧртіс ыджыд вок аслас гӧтыр дінас, а гӧтырыс и шуӧ:
— Но, тайӧс вӧчны кокнисьыс кокниджык.
Бара пуис рис гырнич, и ыджыд вок кӧдзис пуӧм рис му вылӧ.
И бара мыччысис сӧмын ӧти петас да кыпӧдчис веськыда небесаӧдзыс.
А кор ыджыд вок кераліс сійӧс, бара лэбзис зэв ыджыд лэбач да кутіс корны:
— Сет меным, мортӧй, тайӧ пусӧ!
Ме тэнӧ нуа Шонді гӧра вылӧ, и тэ чукӧртан сэсь зарни да эзысь мыйта тэныд колӧ.
— Ну ӧдйӧджык! — горӧдіс ыджыд вок.
Лэбзисны найӧ морешӧрса ді вылӧ да пуксисны волшебнӧй гӧра вылӧ.
— Мун да чукӧрт зарнисӧ, — шуис лэбач.
— Но, эн сёрмӧдчы.
Локтас бӧр шонді — сотас тэнӧ аслас югӧръяснас.
Но ыджыд вок и кывзынысӧ эз кут.
Зарни кок улын сотчӧ, дона изъяс уна рӧма биясӧн дзирдалӧны, эзысь куйлӧ еджыд чукӧръясӧн.
Тіравны кутісны ыджыд воклӧн горшлунысла киясыс да кокъясыс.
Уськӧдчис сійӧ став тайӧ сокровищеяс вылас да кутіс найӧс зепъясас сюявны.
Да ӧтарӧ зільӧ унджык кватитны!
— Тырмас! — горзӧ лэбач.
— Сьӧкыд лоӧ бӧрсӧ лэбны!
— Нинӧм, лэбзян! — вочавидзис ыджыд вок, а ачыс зепъясас сьӧкыдторъяс вӧснаыс ӧдва нин вӧрис.
— Кад нин! — горзӧ лэбач.
— Шонді бӧр нин локтӧ!
— Виччысьыштан!
Нӧшта кусӧк-мӧд босьта, — вочавидзис горш морт.
Сэк кості море сайсянь кыпӧдчис доналӧм зэв ыджыд шонді.
Нюжӧдіс сійӧ ассьыс биа югӧръяссӧ ді вылӧ да и сотіс горш вокӧс.
А лэбач кыпӧдчис воздухас да лэбзис.
Пӧрысь йӧз шуӧны, мый век тадзи овлӧ: шонді некор оз ӧбӧдит гӧль мортӧс, шонтас сійӧс да пӧдаритас аслас зарниысь ичӧтик юкӧн.
Но горш озыр морт кӧ думыштас кватитны ставсӧ ӧтнаслы, скӧрмӧм шонді сотас сійӧс аслас югӧръяснас.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Орёл да пустыня @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 54‒57.}
ОРЁЛ ДА ПУСТЫНЯ
Ылын, Китай рытыввылын, шуштӧм помтӧм пустыняын оліс ӧтка орёл.
Гӧгӧр куйлісны кос лыаяс — ни куст, ни шор некӧн эз тыдав.
Ӧтчыд орёл кыпӧдчис вылӧ-вылӧ да, аслас вына бордъяснас шывкъяліг, видзӧдліс светлӧн нёльнан бокас.
И аддзис сійӧ, мый асыввылын гыалӧ помтӧм-дортӧм лӧз море; войвылын кынмӧма аслас чӧв-лӧняс нэмӧвӧйся сук вӧр; рытыввылын ӧшкамӧшка рӧмъясӧн небесаас дзирдаліс рытъя кыа; лунвылын лелькуйтӧ синъяс видзьяслӧн изумруд рӧма веж турун.
И мӧвпыштіс орёл: «Кутшӧм гӧль да зумыш менам рӧднӧй край!
Ме кӧсъя, медым и тані визувтісны паськыд ваа юяс да гажаа кышӧдчисны садъяс».
Но медым воӧдчыны асыввывса мореӧдз да гумовтны сэсь ва, колӧ лэбзьыны вит сюрс ли *, а медым рыт кежлӧ бӧр воны аслас позйӧ, колӧ лэбзьыны нӧшта вит сюрс ли.
*Ли — кузьта мера, коді приблизительнӧ равнӧй километрджынлы.
«Лэбны меным рытыввылӧ, либӧ лунвылӧ, дзик ӧткодь, век ковмас лэбны луннас дас сюрс ли да быд рыт бӧр воны гортӧ», — мӧвпыштіс орёл.
Но, сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, ассьыс вынъяссӧ жалиттӧг, кутчысис уджӧ.
Быд лун орёл эз тӧдлы ни ӧти минута спокой.
Ӧтчыд, кор сійӧ, мудзӧм, лэбзис мореӧдз, море сылы шуис:
— Мыйла тэ век тадзи тэрмасян?
Гӧгралышт ме вывті дырджык, нимкодясьышт менам владениеясӧн.
Зэв ыджыд менам царство, и уна сэн быдсикас діяс, дивӧ кодь черияс да морскӧй чудовищеяс.
Гашкӧ, тэ радейтан гымалӧм да ыджыд тӧв?
Виччысьышт неуна.
Тэ аддзан найӧс налӧн став мичлуннас.
А войнас тэ верман шойччыны любӧй пещераын, кодъяс лыдтӧм-тшӧттӧм менам берегын.
Но орёл вочавидзис:
— Аддзысьлытӧдз, ме бӧр воа аски.
И ва гумовтӧм бӧрын сійӧ качӧдчис небесаас да мӧдӧдчис бӧр туйӧ.
Войвывса вӧр шуис орёллы:
— Кольччыв татчӧ кӧть недыр кежлӧ, другӧй.
Регыд кутас рӧмдыны.
Узь тані.
Али тэныд оз кажитчы ме ордын?
Медся важ кадъяссянь ни ӧти морт эз прӧйдитлыв ме пыр.
А менам вӧрса войтыр зэв прӧстӧйӧсь да бурӧсь, найӧ радейтӧны йӧктыны да сьывны.
Кӧсъян аддзӧдлыны найӧс?
Ме тӧдмӧда тэнӧ ошкӧд да сюзькӧд.
Меным сэтшӧма колӧ, мед тэ гӧститыштін ме ордын некымын лун!..
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм лӧсьыд колльӧдны вой менам увъяс вевт улын!
Он удит куньны синъястӧ — аддзан сэтшӧм мича вӧтъяс, кодъяс йылысь и кывйӧн не висьтавны.
Но орёл вочавидзис сійӧ жӧ кывъясӧн:
— Аддзысьлытӧдз, ме бӧр воа аски.
Чегис нырнас пу ув, вӧчис кытш вӧр весьтӧд да лэбзис бӧр.
Рытъя кыа нюжӧдіс орёллань ассьыс нежнӧй кияссӧ да вашнитіс:
— Олышт ме дінын!
Йӧктігтырйи ми тэкӧд лэбзям небесаӧ, медым некор сэсся не лэччывны му вылӧ.
О, кутшӧм лӧсьыд эськӧ лоӧ миянлы ӧтлаын!
Но орёл, рытъя кыа дінті лэбзигмоз, шуис:
— Аддзысьлытӧдз.
Тэ збыльысь зэв мича!
Лунвывса видзьяс, сэтшӧм жӧ мичаӧсь, кыдзи ачыс тулысыс, шыасисны орёл дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Мыйла тэ век сӧмын сутш кежлӧ мыччысьлывлан сынӧдас да пыр жӧ вошан?
Лэччы миян дінӧ.
Но орёл шуис:
— Аддзысьлытӧдз, ме ещӧ вола тіян дінӧ.
Рытнас аслас лыа позъяс орёл дыр эз вермы унмовсьыны.
Сійӧ мӧвпаліс аслас лунся удж йывсьыс.
Татшӧм минутаясас орёл шуаліс аслыс:
«Да, сьӧкыд удж ме заводиті!
Уджалан, уджалан, а помыс тэнад уджъяслы оз тыдав.
Метӧ аддза, мый рытыввыв да асыввыв, войвыв да лунвыв зэв мичаӧсь.
Но позьӧ ӧмӧй нӧ торйӧдчыны менам пустынякӧд — сылӧн рытъя ыркыдкӧд да садьмысь асывлӧн нимкодьлункӧд.
И менам решение чорыд: ме вуджӧда пустыняӧ морскӧй ваяс, веж вӧръяс, рытъя кыа да лунвывса тулыс.
Вермас лоны, ме вылын кутасны серавны, но ме вӧча, мый кӧсйи — и коркӧ менам рӧднӧй пустыняын кутасны жургыны шоръяс да шувгыны вӧръяс.
Мед тайӧ сӧмын мечта, но сӧмын тайӧ уджын ме аддза ассьым шуд!»
И быд выль асыв бара суліс орёлӧс уджалігӧн.
{Китайса йӧз (комиӧдіс Матвеев А. М.) @ Кыдзи пон да кань лоисны врагъясӧн @ мойд @ Китайскӧй народнӧй мойдъяс @ 1953 @ Лб. 58‒61.}
КЫДЗИ ПОН ДА КАНЬ ЛОИСНЫ ВРАГЪЯСӦН
Коркӧ зэв важӧн Китайын овліс гӧль морт, нимыс сылӧн вӧлі Си Шань.
Сылӧн вӧлі ю дорын ичӧтик важ керка, кӧні сійӧ овліс аслас гӧтырыскӧд да кык радейтанторкӧд — понкӧд да канькӧд.
Ӧтчыд Си Шань аддзис туй вылысь важ, сімӧм кольча да вайис сійӧс гортас.
Сійӧ эз тӧд, мый тайӧ кольчаыс волшебнӧй, да шыбитіс сійӧс пельӧсӧ.
Но тайӧ лунсяньыс Си Шань кутіс озырмыны.
Сӧмын сэк сійӧ да сылӧн гӧтырыс гӧгӧрвоисны, мый кольчаыс тайӧ абу прӧстӧй.
— Тӧдан, — шуис гӧтырыс, — миянлы колӧ бурджыка дзебны тайӧ кольчасӧ.
Но кытчӧ?
Найӧ аддзисны ичӧтик пу ящик да пуктісны сэтчӧ кольчасӧ.
Ящиксӧ ӧшӧдісны крук вылӧ ӧдзӧс бердӧ.
Налы шог вылӧ, ю мӧдлапӧлас оліс вӧр.
Сійӧ гусяліс ящиктӧ.
Тайӧ лунсянь Си Шань кутіс гӧльмыны.
Каньлӧн да понлӧн олӧм сідз жӧ омӧльтчис.
— Колӧ думыштны, кыдзи отсавны миян кӧзяинлы, — шуис ӧтчыд пон.
— Да, миянлы колӧ гусявны бӧр вӧр ордысь кольчасӧ, — шуис кань.
И найӧ мӧвпыштісны мӧдӧдчыны ӧпаснӧй туйӧ.
Но муртса муныштісны керка дінысь — аддзисны ю, код вомӧн колӧ вӧлі налы вуджны.
Кань горӧдіс:
— Ме водзӧ ог мун — ме ог куж вартчыны!
— Нинӧм! — шуис пон.
— Кай менам мыш вылӧ, и ме тэнӧ вуджӧда.
Сідзи и вӧчисны.
Мӧдар берегсьыс найӧ кокниа корсисны вӧрлысь керкасӧ да пыр жӧ аддзисны асланыс кӧзяинлысь ящиксӧ — сійӧ ӧшаліс ӧдзӧс весьтас.
Но кыдзи судзӧдны сэсь кольчасӧ?
— Тэд колӧ кутны шырӧс, — шуис пон каньлы.
— Ми заставитам сійӧс вӧчны ящикас розь.
Сідзи и вӧчисны.
Кань кутіс шырӧс, и дзӧля зверь, полӧмысла тіралігтырйи, кутчысис уджӧ.
Йирис ящикас розь, и кольча быгыльтчис му вылӧ.
— Ӧні ӧдйӧджык гортӧ!
— нимкодьпырысь горӧдісны пон да кань.
Кань кватитіс кольчасӧ пиньнас, кавшасис понлы мыш вылас, да найӧ бӧр вуджисны ю вомӧн.
Мыйӧн воисны мӧдар берегас, кань чеччыштіс медся матысса керка вевт вылӧ и, керка вевтсянь керка вевт вылӧ чеччалігтырйи, ӧдйӧ котӧртіс аслас кӧзяинъяс дінӧ.
Колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм рад лои Си Шань, кор сійӧ аддзис вошӧм кольчасӧ!
Сійӧ пӧттӧдзыс вердіс каньӧс яйӧн, а Си Шаньлӧн гӧтырыс меліа малаліс сійӧс.
Регыд воис и пон.
Сылы лои дыр котӧртны чукля уличаясті да переулокъясті.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, но пон аддзис, мый кольча гортын нин, и сы вӧсна меліа нюгльӧдліс бӧжнас да нюмъяліс.
Но Си Шань да сылӧн гӧтырыс эз тӧдны, мый пон отсаліс аддзыны кольчасӧ.
Найӧ сӧмын аддзисны, мый сійӧ кӧтасьӧма да зэв няйтӧсь.
И вӧтлісны сійӧс ывлаӧ.
А кань шонтысис би дорын, кыдз быттьӧ нинӧмтор эз и ло.
Сійӧ весиг кыв эз шу понйӧс дорйӧм могысь.
Но ӧнӧдз кань чувствуйтӧ ассьыс мыжсӧ да зільӧ не веськӧдчыны понлы син водзас.
Да и пон оз вермы вунӧдны татшӧм ӧбида.
Мыйӧн сӧмын аддзас каньӧс, пыр жӧ уськӧдчӧ сы вылӧ да кыйӧдӧ курччыны.
Артыштӧй асьныд, позьӧ ӧмӧй мыждыны сійӧс таысь?
{Комаровскӧй Г. Н., Комаровскӧй Н. С. (комиӧдіс Коканин Н.) @ Корейскӧй детинка йылысь повесть @ повесьт @ Глеб Комаровскӧй, Николай Комаровскӧй. Корейскӧй детинка йылысь повесть @ 1953 @ Лб. 3‒82.}
КОРЕЙСКӦЙ ДЕТИНКА ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ
1. АСЪЯ ТӦВРУ
Шондіыс вӧлі мыччысьыштӧма нин море сайысь, а долинаын олысь йӧз аддзисны гӧра йывъясысь сӧмын сылысь алӧй югӧръяссӧ.
Свежӧй тӧв уськӧдчис ущельеысь, личкис му бердӧ сук кустарник, ворсыштіс пожӧм йывъясӧн да котӧртіс водзӧ муяс весьтті, мыйысь шобді му вылын коли тіралысь векни туй.
Сеул кар помын тӧв чышкыштіс кос коръяссӧ, кежис векни уличаӧ да лэбзис площадь вылӧ.
Тані сійӧ уськӧдчис еджыд каменнӧй керка вылӧ, пӧльыштіс буссӧ сьӧдасьӧм вевт вывсьыс, йиркӧдчыштіс пӧдса ставеньясӧ да мӧдіс скӧрысь пӧльтны полотно вывеска вылӧ, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма первой да мӧд судтаяс костӧ.
Виж полотно вылын ядӧвитӧй гӧрд краскаӧн ӧзйисны английскӧй букваяс:
«Гажа цапля»
Южнӧй Кореяӧ американскӧй войска вотӧдз тӧв шпорӧдіс тані мӧд вывеска — сійӧ ӧшаліс зарниӧн краситӧм бедь йылын, и керка вевтсянь муӧдз нюжалӧм сьӧд полотно вылын японскӧй кывъясӧн вӧлі гижӧма:
ВИЖ ДРАКОН.
Сеул карса медбур гостиницалӧн да ресторанлӧн кӧзяин Хан Хо Сан кужліс овны любӧй власть дырйи.
Кӧзяйничайтлісны Кореяын японецъяс — сійӧ служитіс японецъяслы.
Сӧветскӧй войска вӧтлісны японецъясӧс Севернӧй Кореяысь — Хан Хо Сан спокойнӧя примитіс тайӧс: сылӧн муяс, домъяс, гостиница да ресторан — аттьӧ судьбалы!
— вӧліны лунвылын.
Мед войвылын вӧчсьӧны кывлытӧмторъяс — помещикъяслысь мырддисны муяс да юклісны найӧс крестьяна костын (тадзи висьтавлісны татчӧ пышйысь озыр кореецъяс), — Хо Сан вермис узьны спокойнӧя: тані, лунвылын, американецъяс оз лэдзны татшӧмторсӧ.
Дерт, зараза пырӧ и лунвылӧ.
Кор Хо Сан ветлӧдлӧ аслас муяс вывті, сійӧ чувствуйтӧ да тӧдӧ, мый, эз кӧ вӧв американецъясӧн лӧсьӧдӧм порядок, став тайӧ беднякъясыс, кодъяс олӧны сы муӧн да сы милӧстьясӧн, вӧйтісны эськӧ ассьыс кӧзяинсӧ матысса юӧ...
Тӧв некымынысь кытшовтіс площадь гӧгӧр да бара мӧдіс гӧгравны «Гажа цапля» дорын.
Ӧні сійӧ писькӧдчис двор пытшкӧ да качайтіс ляпкыдик воротасӧ.
Тӧв мудеритіс: сійӧ бӧрыньтчывліс, дзебсьывліс площадь мӧдар помас, кавшасьліс стенъяс кузя да друг уськӧдчывліс важ пӧвъяс вылӧ.
Ворота тіраліс да дзуртіс.
Медбӧрын тӧв збоймис да восьтіс ӧдзӧссӧ...
Ывлаӧ петіс дженьыдик еджыд курткаа детинка.
Чургӧдӧм кияс вылас сійӧ нуис быдсямапӧлӧс кӧмкот чукӧр.
Ассьыс неудобнӧй грузсӧ щӧканас кутігтыр да кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр, медым не джӧмдыны изъясӧ, сійӧ воис ӧтка пу дорӧдз.
Ляпкыдик, бусӧсь турун вылӧ шлёпмунісны ботинкияс, туфлияс, щӧткаяс да бархатнӧй лӧскутторъяс.
Триньӧдчигтыр гӧгыльтчисны гӧгрӧс жӧч банкаяс...
Мудзӧм кияссӧ зыралігмоз детинка матыстчис чукырӧсь пу ствол дорӧ.
Сьӧд кырсь вылын тыдалісны пасъяс: ичӧтикъяс, лэбысь гагъяс кодьӧсь, кодъяс петкӧдлісны недельяс, гӧгыльясысь столбик — тӧлысьяс.
Детинка лыддис гагъяссӧ, думыштчис да чукля пуртӧн гирснитіс столбик улӧ рӧвнӧй дас сизимӧд круг.
Сійӧ дас сизим тӧлысь олӧ «Гажа цапля» гостиницаын да важӧн нин велаліс сыӧ, мый колӧ шыасьны не аслас Ли Кай Су ним вылӧ, а пон ним «бой» вылӧ.
Кай Су быдса лунъясӧн идравлӧ номеръяс, пыркӧдӧ коврикъяс, котралӧ кар кузя могъясӧн, отсасьӧ пӧварлы да пӧсуда мыськалысьлы, поткӧдлӧ пес, ваялӧ ва да кужӧмӧн новлӧдлӧ дзирдалысь поднос вылын кофе да письмӧяс.
Сійӧ кужӧ угодитны весиг ӧкмысӧд номерын олысь кузь тушаа американецлы.
Но тайӧ сійӧс оз радуйт.
Ыджыд тай, удж!
Аслас деревняын сійӧ садьмывліс та дорысь на водзджык, а му вылын да град вылын уджавны ёна сьӧкыдджык — мыштӧ веськӧдны он вермы...
Кай Су шыбитӧ бокӧ туфли да сюйӧ киас сьӧкыд виж башмак.
Забор сайсянь сы дінӧдз кылӧ горнлӧн чушкӧм да гажа сьыланкыв.
Тайӧ сьылӧ Кай Сулӧн землякыс да другыс, слесарь Син Пек Чан.
Сылы позьӧ сьывны...
Сійӧ сирӧта да некодӧс оз виччысь деревняысь.
Ещӧ тӧлысь сайын на Кай Суӧс видлыны должен вӧлі волыны бабыс...
Сійӧ скӧрысь шыбитӧ кисьыс чиститӧм башмаксӧ да сюйӧ киас мӧдсӧ.
Сійӧ сьӧкыд тӧвнас, кор тшыгъялӧмысь кулі Кай Сулӧн ичӧтджык вокыс — Бон Хи, — бабыс вайӧдіс сійӧс татчӧ, «Гажа цапля» кӧзяин ордӧ.
Бабыс копрасигтыр эскӧдіс Хо Санӧс, мый внукыслы дас кык арӧс, а абу кӧкъямыс, кыдзи шутитӧ кӧзяин.
Кыз Хо Сан видзӧдіс ичӧтик, омӧлик Кай Су вылӧ да шлочкӧдіс кывнас:
детинкаыс сылы эз кажитчы.
Хо Сан кӧсйис аддзыны аслас гостиницаысь гажа, кыз банбокъяса бойӧс.
Но воыс вӧлі тшыгъялана, да сэтшӧм детинкаыс, код йылысь думайтіс Хо Сан, эз вӧв став Южнӧй Кореяын.
Таысь кындзи, Кай Су донъявсис зэв донтӧма.
Бабыс кутліс внуксӧ да шуис:
— Прӧщайтлы, Кай Су.
Уджав бура.
Ӧшӧдіс мышкас рис тыра ичӧтик мешӧк — Кай Сулысь вося удж донсӧ — да муніс гортас, деревняӧ.
Кай Су радейтӧ бабсӧ да сылы сетӧм кывсӧ помнитӧ бура.
Кӧзяин дӧвӧльнӧй сы уджӧн.
Бабыс рад, мый сылӧн муса внукыс оз тшыгъяв.
Но мыйла сійӧ оз лок?
Кай Су ассьыс дӧзмӧмсӧ петкӧдлӧ виж башмак вылын.
Нориника дзуртӧ кучик, чорыд щӧткаысь чукӧрӧн гылалӧ щӧтьыс.
Тӧв шумитыштіс коръясӧн да лёкысь уськӧдчис Кай Су вылӧ.
Сылы воча детинка лэптіс юрсӧ: тӧв лолаліс видзвывса цветъясӧн. Кай Сулы дум вылас усины ылысса рӧднӧй местаясыс.
Сылы весиг кажитчис, мый сійӧ абу Сеулын, а аслас гортын, деревняын.
Со пӧльыштіс рис мулӧн васӧд свежестьыс...
abu
abu
Кай Су куньӧ синъяссӧ да кылӧ бабыслысь сьыланкывсӧ:
<rus>Начало жизни человека — светлый ручеёк, что бежит с горы.</rus>
<rus>Смеясь, прыгает он через камни.</rus>
<rus>Но, спустившись в долину, медленно течёт, обходя осторожно утёсы.</rus>
<rus>И, дойдя до обрыва, падает в море и тает бесследно...</rus>
Кай Су меліа малыштіс щӧтканас башмаксӧ.
Кӧнкӧ гораа таркнитісны.
Кай Су восьтіс синъяссӧ...
Виж башмак ныр вылын дзирдаліс сьӧд чут.
Кай Су сорлалӧма щӧткаяссӧ!
Сійӧ тэрмасьӧмӧн чышкыштіс кучиксӧ турунӧн.
Вакса дугдіс югъявны, но эз дзикӧдз мын.
Кай Су некымынысь сьӧлыштіс башмак вылӧ да мӧдіс ниртны сійӧс соснас.
Еджыд соскыс сьӧдасис.
Кай Су мыш кузя котӧртіс йирмӧг...
Воротаӧ мӧдісны зэв гораа йиркӧдчыны.
Кай Су восьтіс дзиръясӧ.
Котӧрӧн пырис кореец-полицейскӧй.
Кай Сулы прикажитіс садьмӧдны кӧзяинсӧ.
Кӧзяин звирк чеччыштіс, и кыкнанныс котӧртісны ӧкмысӧд номерӧ.
Сэні олӧ кузь тушаа американец.
Кай Сулы дум вылас уси: виж башмак!
Котӧртӧ номер ӧдзӧс дорӧ.
Пуктіс башмаксӧ.
Ӧдзӧс сайсянь кылӧ кирган гӧлӧс:
— Бой!
Кай Су бокног пырис номерӧ.
Кузь тушаа американец пукалӧ вольпась вылын.
Хо Сан чеччалігтыр котралӧ комната кузя да то ӧти, то мӧд кинас гыжъялӧ голясӧ.
Кай Су чуймӧма.
Сьӧкыд эскыны, мый татшӧм кыз, татшӧм важнӧй морт, кыдзи Хан Хо Сан, вермӧ сы ӧдйӧ котравны да сэтшӧм тешкодя гыжъясьны.
Американец кучкалӧ аслыс кокпӧкъяс.
Кай Су лэбыштӧ номерысь да бӧр пырӧ виж башмакъясӧн.
Кокъяссӧ сэтчӧ сюйӧм бӧрын американец синъяснас индӧ Кай Сулы ӧдзӧс вылӧ.
Кӧзяин эз обратит внимание пачкайтӧм куртка вылӧ!
Американец эз казяв башмак вылысь сьӧд чутсӧ!
Кай Су петӧ, и суматохалӧн помкаыс кольӧ тӧдмавтӧмӧн.
2. ИНТЕРЕСНӦЙ СОБЫТИЕЯС
Асъя тӧвру Кай Су юрӧ пӧльыштіс уна выль мӧвпъяс.
Ӧнӧдз сійӧ вӧлі убедитчӧма, мый сы гӧгӧрса олӧмыс некор оз вежсьы.
Кай Су тӧдіс, мый сылӧн кӧ батьыс, дядьыс да бабыс уджалӧны асланыс му вылын, а Хан Хо Сан уджавтӧг босьтӧ налысь джынсьыс унджык урожайсӧ, то тайӧ сы вӧсна, мый муыс Хан Хо Санлӧн.
Гӧгӧрвоана сылы вӧлі сідзжӧ и сійӧ, мый сійӧ, Кай Су, должен вӧчны бура да ӧдйӧ ставсӧ, мый сылы тшӧктас Хан Хо Сан, а ачыс Хан Хо Сан нинӧм не должен вӧчны, сы вӧсна мый сійӧ кӧзяин.
Кӧзяин вердӧ Кай Суӧс да узьтӧдлӧ сійӧс.
Скӧрав кӧть эн скӧрав, а раз тадзи вӧчӧма — колӧ терпитны.
Гашкӧ, и пулы сьӧкыд сулавны нэм чӧжыс ӧти местаын да окота гуляйтыштны, а ва, кӧнкӧ, мудзис нин визувтнысӧ.
Но шоръяс да юяс оз дугдыны визувтӧмсьыс, и некод на эз аддзывлы гуляйтысь пуясӧс.
Сідзкӧ, быдӧнлы колӧ вӧчны сійӧс, мый шуӧма судьбаӧн.
Но талун кӧзяин шызьӧма, кыдзи варышӧс аддзигӧн пияна курӧг.
Кай Су зэв бура тӧдіс кузь тушаа американецлысь привычкаяссӧ: сійӧ быд асыв отсасьліс сылы пасьтасигас.
Тайӧ вӧлі гажтӧм удж.
Американец ышлолаліс, кызӧдіс, а кор медбӧрын пӧрччывліс войся дӧрӧмсӧ, дыр малаліс кипыдӧснас гӧна гӧрд морӧссӧ.
Сэсся, некод вылӧ видзӧдтӧг, американец нюжӧдліс кисӧ да войся пызан вылысь босьтліс румка вина.
Кай Су пыр жӧ выльысь тыртліс румкасӧ да мыччывліс гӧна руд халат.
Заводитчыліс шойччӧм.
Американец дыр куритліс трубка...
А вот талун сійӧ Кай Су отсӧгтӧг, румка йылысь вунӧдӧмӧн, сэтшӧм ӧдйӧ чеччыштіс да пасьтасис, быттьӧ комнатаыс тыри змейясӧн.
Кай Су неуна вежалӧ аслас друглы Пек Чанлы: сійӧ тӧдӧ сы мында страшнӧй да забавнӧй историяяс да сэтшӧм бура кужӧ висьтавлыны, мый сылысь окотапырысь кывзӧны гырысьяс.
Сыысь кындзи, Пек Чан арӧсӧн ыджыдджык Кай Суысь да некор оз гажтӧмчы.
Но талун сійӧ, Кай Су, мӧдас висьтавлыны Пек Чанлы кывлытӧм событиеяс йылысь, кодъяс вӧчсьӧны «Гажа цапля» гостиницаын.
Кай Сулы лоӧ зэв гажа, и сійӧ окотапырысь босьтчӧ удж бердӧ.
Пожӧм чуркаяс поткӧдлігӧн сійӧ воображайтӧ, мый кералӧ кос увъяс рӧднӧй сиктдорса вӧрын, да, лэбачьяс сьылӧмлы подражайтӧмӧн, гораа шутьлялӧ.
Сійӧ сьӧкыда быгыльтӧ вина тыра бӧчка, и сылы кажитчӧ, мый сійӧ баб мойдсьыс буретш сійӧ кореецыс, кодлы уси шуд аддзыны волшебнӧй из.
Сулалӧ вӧрзьӧдны тайӧ изсӧ места вывсьыс, и ставыс лоас мӧдногӧн: гӧраяс пырасны му пытшкӧ, долинаяс кыптасны небесалань, Желтӧй море тупкыссяс цветъясӧн, черияс мӧдасны сьывны, а буйволъяс лэбзясны кымӧръяслань...
Сійӧ мӧдіс чиститны свекла, старайтчис, медым кышыс эз орлась.
Пӧрысь стряпуха Ан Хи нюммуніс:
— Тэ рӧзӧритан Хо Санӧс.
Кай Су гудйысьыштіс кӧрзина пытшкын, корсис ныр кодь йӧга свекла, пуртӧн вӧчис кык син да сюйис сійӧс пурт йылас:
— Кутшӧм Хо Санӧс?
Со тайӧс?
Пӧвар видзӧдліс да тӧкӧтьӧ эз пӧд серамысла: свеклаыс, кыдзи кык ва войт, вӧлі кӧзяин юр кодь.
Кор Кай Су вайис кухняӧ ва, плита дорын сулаліс крестьянскӧй еджыд паськӧма тӧдтӧм морт да мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс висьтавліс.
Кай Су видзчысьтӧг клёнӧбтіс ведраяснас, и тӧдтӧм морт бергӧдчыліс да ланьтіс.
Кай Су пукалыштіс неуна, но ставныс чӧв олісны.
Вӧлі гӧгӧрвоана: тӧдтӧм морт вайӧма важнӧй юӧръяс, но эз кӧсйы висьтавны на йылысь Кай Су дырйи.
Кай Су ышловзис да муніс гостиницаӧ — идравны тыртӧм номеръяс.
Комнатаясысь Кай Су петкӧдліс ывлаӧ цыновкаяс, вольсавліс найӧс эжа вылӧ матӧджык кухня дорӧ, но пӧрысь Ан Хи пыр жӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Тайна бара пышйис.
3. ЗАБОРЫН ЩЕЛЬ
Кай Су гӧгӧр вӧчсисны загадочнӧйторъяс, но сійӧ эз вермы тӧдмавны налысь смыслсӧ.
Ворота дорӧ матыстчис американскӧй флажока автомобиль.
Двор вомӧн котӧртіс — эз мун важнӧя, а котӧртіс! — «Гажа цапля» гостиницаса кӧзяин Хан Хо Сан, чеччыштіс машинаӧ да воши.
Ворота дорті муніс полицейскӧйяс тыра грузӧвик.
Ӧкмысӧд номерса восьса ӧшиньӧд кылӧ, кыдзи горзӧ кузь тушаа американец.
Кай Су тӧдӧ, мый американец ӧтнас.
Сідзкӧ — телефон пыр.
Улича кузя мунӧны паськыд идзас шляпаяса кык крестьянин.
Налы паныд старик тойлалӧ зелень тыра тележка.
Сувтлытӧг, паныдасьысьяс вылӧ видзӧдтӧг, старик юалӧ:
— Фузанын?
Найӧ ньӧжйӧник вочавидзӧны:
— Фузанын!
— да мунӧны водзӧ.
Кай Су мыш сайсьыс кылӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧм.
Видзӧдлӧ бӧрвылас.
Орчча керкаас помещайтчӧ велосипедъяс да вурсян машинаяс ремонтируйтан мастерскӧй; тайӧ керка дворысь гостиницаӧс торйӧдысь щельӧд сы вылӧ видзӧдісны сьӧд синъяс.
Тайӧ Син Пек Чан.
Сьӧд синъяс частӧ мигайтӧны, мый кыв вылын лоӧ: «Лок татчӧ».
Кай Су небрежнӧя, быттьӧ случайнӧ, матыстчӧ забор дорӧ да вӧчӧ вид, мый чукӧртӧ чагторъяс да бумагаторъяс.
Татшӧм видзчысьӧмыс коланатор: кыз Хо Сан да мастерскӧйса кӧзяин оз лэдзны челядьлы аддзысьлыны.
Щель пыр кылӧ тэрмасяна шӧпкӧм:
— Кай Су!
Миян сиктын мыйкӧ вӧчсьӧ...
Сэтчӧ муніс полиция...
Кай Су висьталӧ ставсӧ, мый талун лои.
— Войнас сёрнитыштам.
Кай Су вочавидзӧ:
— Кыдзи век.
Землякъяс торйӧдчӧны.
Кай Су мунӧ гостиницаӧ.
Номеръяс ӧдзӧсъяс дорӧ пукталӧ кӧмкот.
Пуксьӧ коридорпомса ӧшинь вылӧ да виччысьӧ, кор мӧдасны садьмавны гостиницаын олысьяс.
Сійӧ радейтӧ тайӧ чассӧ.
Чӧв-лӧнь, позьӧ думайтны и некод тэныд оз торк.
А талун эм мый йылысь думайтыштны.
Кытчӧ да мыйла муніс кӧзяин?
Мый йылысь висьтавліс кухняын тӧдтӧм морт?
Мыйла бӧрдіс Ан Хи?
Мыйла пӧвар, коді аддзӧ весиг сійӧс, мый вӧчсьӧ сы мыш сайын, эз казяв, кыдзи Кай Су гусяліс яй кусӧк?
Мыйла талун ставныс либӧ шӧпкӧдчӧны, либӧ горзӧны, кыдзи ӧкмысӧд номерса американец?
Гашкӧ, збыльысь кодкӧ вештіс места вывсьыс волшебнӧй изсӧ да ӧні ставыс лоас мӧдног: кӧзяин кутас пукавны тані ӧшинь вылын да виччысьны, кор садьмас сизимӧд номерын олысь пинясьысь нывбаба да ыстас сійӧс почта вылӧ?
А Кай Су?
Кай Су пуксяс терраса вылӧ, гож сайӧ, да мӧдас следитны дворын порядок бӧрся.
Либӧ оз: Кай Су мӧдас узьны ӧкмысӧд номерын.
Дыр узьны...
А кузь тушаа американец мед виччысьӧ.
И кор нин сійӧ вывті ёна дӧзмас, Кай Су тшӧктас сылы мыччыны трубка да кутас кучкавны мундштукнас сылы плешкас сэтчӧдз, кытчӧдз...
Оз!
Медся бур пуксьыны автомобильӧ да мунны аслас деревняӧ.
А Пек Чан?
Дерт, найӧ мунасны ӧтлаын...
Лоӧ ставыс яснӧ: руль сайын пукалӧ Пек Чан, пружиннӧй пӧдушкаяс вылын — Кай Су да пӧрысь Ан Хи.
Тайӧ нин обязательнӧ!
Автомобиль петӧ туй вылӧ.
«Ту-у-у-у...» Коді сэні кежӧ туй вывсьыс?
Ак, тайӧ кӧзяин!
Сійӧ чеччыштӧ канаваӧ...
Пӧрччӧ шляпасӧ...
Копрасьӧ...
А но сійӧс!
Вот эськӧ позьӧ кӧ вӧлі шонді петтӧдз пукавны аслас фанза дорын! * Пукавны да виччысьны, кытчӧдз ӧдзӧсӧд оз пет бабыс.
* Фанза — керка.
Со сійӧ петіс, ичӧтик, пельк вӧраса.
Восьталӧ ӧшинь ставеньяс...
Бергӧдчис...
Синъяс дорсяньыс пельясӧдзыс котӧртӧны чукыръяс...
«Кай Су, внукӧй менам, ме тӧді, мый тэ локтан!..»
Воссьӧ сизимӧд номерса ӧдзӧс.
Мыччысис кузь ныр.
Нывбаба горзӧ:
— Бой!
Кай Су чепӧсйӧ места вывсьыс.
Воссьӧ мӧд ӧдзӧс:
— Бой!
Кай Су котӧртӧ тазйӧн.
Ӧдзӧсъяс клопайтӧны.
Кай Су кухняын.
— Бой!
Кай Су нуӧ пӧсь кофе.
Кай Су весалӧ корӧсьӧн пу улын пальтоысь бус.
Кай Су котӧртӧ почта вылӧ.
— Бой!
— Бой!
— Бой!
4. ВОСТЫМАСЬӦМ
Южнӧй Корея весьтӧ пуксис вой.
Гӧраяс вылысь лэччисны гудыр кымӧръяс да, лӧз небеса кузя ньӧжйӧник паськалігтыр, вевттисны эзысь кодзувъяслысь тіралысь биторъяссӧ.
Небеса сьӧкыд грузӧн ӧшйис му весьтӧ да мӧдіс кажитчыны пещераса тшынассьӧм пӧтӧлӧк кодьӧн.
И сӧмын войвылын, прозрачнӧй небесалӧн векньыдик визь вылын, гажаа ворсісны востымъяс.
Гостиницалӧн мӧдӧд судтаса ӧшиньясысь югӧрыс водіс му вылӧ виж квадратъясӧн.
Дворӧд, то сьӧд вуджӧръяс сайӧ саявліг, то би югӧръяс улӧ повтӧг мыччысьлывліг, гуляйтӧны Кай Су да Пек Чан.
Пек Чан сёйӧ яй, кодӧс асывнас гусяліс сылы вылӧ землякыс.
Кай Су гораа да кыпыда висьтавлӧ талунъя чуймӧдана событиеяслысь подробностьяссӧ.
Другъяс тӧдӧны, мый кыз Хан Хо Сан югыднас кӧ бӧр эз во, то непременнӧ узьмӧдчас аслас поместьеын: сійӧ полӧ пемыдсьыс.
Висьтавлӧ Пек Чан:
— Тэ нин верит меным, Кай Су: и менам Хорёк и тэнад Хо Сан шызисны эз весьшӧрӧ.
— Пек Чан чинтӧ гӧлӧссӧ.
— Ме весиг думайта, мый миян крайясӧ воӧма Ким Ир Сен...
Кай Су сувтіс би югӧр улӧ.
Кутшӧм кореец оз тӧд ассьыс славнӧй генералсӧ Ким Ир Сенӧс да сылысь бесстрашнӧй подвигъяссӧ!
Но Пек Чан сідзи кужӧ висьтавлыны, мый позьӧ кывзыны историясӧ, коді весиг тӧдса нин тэныд.
— Тэ тайӧс он на тӧд, Кай Су... — ньӧжйӧник да быттьӧ окотатӧг заводитӧ висьтавны Пек Чан, но регыд торксьӧ, горӧдӧ да заводитӧ пӧся висьтавлыны.
— Хесандинын чукӧртчӧма японскӧй армия...
Сизимдас ӧкмыс тысяча морт, пушкаяс, пулемётъяс.
Японскӧй генерал тшӧктӧма кореецъяслы ассьыныс риссӧ сетны салдатъяслы.
Кольӧ лун — рис абу...
Генерал виччысьӧ...
Мӧд лун кольӧ — бара нинӧм абу...
Генерал скӧрмӧма да прикажитӧма вайӧдны ас дінас карысь медся пӧрысь мортсӧ.
«Мыйла абу рис?»
«Ким Ир Сен эз тшӧкты...»
«Ага!
Рытӧдз кӧ оз ло рис, ме ӧзта Хесандин!»
Старик ставсӧ висьталӧма Ким Ир Сенлы.
Ким Ир Сен босьтӧма рис тыра мешӧк да мунӧма генерал дінӧ.
Генерал горзӧ:
«Ӧзта, ӧшӧдла, лыйла!..»
Ким Ир Сен шуӧ:
«Нӧрӧвит...
Тэнад самурайясыд тшыгӧсь?
Ме найӧс верда.
Кор найӧс ставнысӧ татчӧ!»
Чукӧртчӧмаӧсь японецъяс.
Сулалӧны да пиньяссӧ йирӧны — тшыгӧсь.
«Ставныс танӧсь?»
«Ставныс».
Ким Ир Сен босьтӧ рис да муас кы-ы-ыдзи шыбитас...
Р-р-р-раз!..
Ба-бах!..
Быд рис тусьысь — сё корейскӧй воин!
«<ns>Мансе-е-е-е-е</ns>!»*
*Мансе — кореяса ногӧн «ура!».
Японецъяс пышйыны...
Кытчӧ сэн!
А Ким Ир Сен пыр шыблалӧ да шыблалӧ...
Генерал муӧд кыскасьӧ, бӧрдӧ:
«Коль ловйӧн!
Ме тэныд став зарниӧс сета».
Ким Ир Сен шуӧ:
«Ладнӧ, вай».
Сеталіс зарнисӧ кореецъяслы, а генералӧс вӧчис крысаӧн.
Землякъяс сералыштісны.
Кай Су юаліс:
— А збыль, мый японецъяс Ким Ир Сен юр вылӧ кӧсйысьӧмаӧсь ыджыд деньга?
— Збыль.
Сӧмын дуракъяс найӧ...
Мамыс кыӧма сылы сэтшӧм дӧрӧм, — пуля чеччӧ бӧр и би оз сот...
Сёрнитісны кӧлдуйтӧм ньӧвъяс йылысь да вензьыштісны вӧнь йылысь, коді вӧчӧ мортӧс тыдавтӧмӧн...
Сэсся Пек Чан петкӧдліс, кыдзи Хо Сан мынтысьӧ мясниклы.
Кай Су сэтшӧма серӧктіс, мый кӧнкӧ ылын повзьӧмпырысь лявӧстіс пон.
Кузь тушаа американец видзӧдліс дворӧ да ӧдйӧ пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Пек Чан видзӧдліс другыс вылӧ да гажаа мигнитіс.
Тӧдтӧм йӧз ордын, рӧднӧй сиктсянь бокын, асланыс олӧм чӧжын детинкаяс талун первойысь вермисны свободнӧя да пӧттӧдз сёрнитны.
Налӧн войся аддзысьлӧмъясыс пыр вӧліны дженьыдӧсь да тревожнӧйӧсь.
Забор щель пыр челядь тэрмасьӧмӧн висьтавлісны кольӧм лунся событиеяс да котӧртлісны бӧр, кор кывлісны Хо Санлысь кызӧдӧмсӧ либӧ кагалысь бӧрдӧмсӧ.
Шонді петігӧн Пек Чан сулаліс нин биӧн ыпъялысь горн дорын.
Сійӧ важ мехъясӧн пӧльтіс би.
Сійӧ ниртіс сім, паяйтіс, дорччис, клепайтіс. Сы вӧсна сылӧн паськӧмыс пыр вӧлі вевттьысьӧма ыргӧн да кӧрт опилкиӧн.
Удж бӧрын сійӧ ӧшӧдліс мыш саяс кыӧм кӧрзина, пуксьӧдліс сэтчӧ кӧзяиныслысь куим арӧса нывсӧ, чышкыліс мастерскӧй, пеславліс бельё, вердліс да юктавліс ӧшъясӧс да курӧгъясӧс.
Та дырйи сійӧ сьыліс да йӧктіс, быттьӧ свадьба вылын.
Нывкасӧ зыбкаӧ водтӧдӧм бӧрын Пек Чан шырис кӧзяиныслы табак, гырйын тойис ид, штопайтіс ассьыс партуксӧ.
Идзас вылӧ водігӧн Пек Чан кӧртавліс кокас зыбкаысь кӧвсӧ да вугралігтыр виччысис шырлысь чипсӧм — Кай Сулысь условнӧй сигналсӧ.
Кай Су щельӧд мыччывліс кутшӧмсюрӧ сёян, а варов да пыр гажа Пек Чан небзьӧдліс ёртыслысь бессильнӧй скӧрсӧ бур, мелі кывйӧн.
А ас кадӧ шуӧм бур кыв частӧ донаджык медся чӧскыд шаньгаясысь.
Землякъяс важӧн нин решитісны пышйыны асланыс кӧзяева ордысь.
Найӧ век сёрнитлісны та йылысь да пыр вензьылісны, а мукӧд дырйиыс волісны пиньӧдз да чӧв олігтыр янсӧдчывлісны.
Кай Су кӧсйис пышйыны гортас, рӧднӧй деревняас, отсасьны бабыслы.
Пек Чан корис сійӧс пышйыны гӧраясӧ да чукӧртны разбойникъяслысь шайка — грабитны озыръясӧс.
Но талун, тӧдтӧм юӧръясӧн шызьӧмаӧсь, найӧ чӧв олігтыр видзӧдісны войвылӧ, кӧні сӧстӧм небесаын ӧзйывлісны да куслісны востымъяс.
Найӧ аддзисны нин асьнысӧ горнӧй трӧпаясӧд, ю берегъяс пӧлӧн, чӧскыд дука видзьяс вывті, пемыд вӧръясӧд восьлалысьясӧн...
И кор Пек Чан шуис: «Кад!», Кай Су решительнӧя вочавидзис: «Кад!»
И кыкнанныс петісны улича вылӧ.
Найӧ аддзисны, кыдзи кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вынлӧн небыдика пӧльыштӧм повзьӧдіс и кыз Хо Санӧс и кузь тушаа американецӧс.
Ёртъяс чувствуйтісны, мый тайӧ бур вын: сійӧ тыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ смеллунӧн да пӧсь надеяясӧн.
Сэки, кор Кай Су да Пек Чан вӧлі петӧны Сеул кар предместьеысь гӧраяс пыр мунысь важ, вунӧдӧм туй вылӧ, ӧкмысӧд номерса американец вӧлі звӧнитӧ телефон пыр кутшӧмкӧ полковниклы да зэв ёна сӧветуйтӧ ёнмӧдны наблюдение граница бӧрся, коді торйӧдӧ Южнӧй Кореяӧс Севернӧйысь.
5. «СЕМЬ — ТРИ»
Землякъяс чӧв олігтыр да тэрмасьӧмӧн восьлалісны косьмӧм туй кузя.
Кымӧръяс косясьлісны торпыригъясӧ.
Найӧ пышйисны югдӧмсьыс, ӧтлаасьлісны да дзебсьывлісны ӧта-мӧд саяс.
Ӧтияс ӧзйывлісны алӧй биӧн, бергалігтыр сывлісны, мукӧдъяс сьӧкыдпырысь кайлісны вывлань, быттьӧ спасайтчисны матыстчысь асылысь.
Кай Су да Пек Чан сувтісны обрыв весьтӧ.
Веж долинаын куйліс сикт.
Йӧз уджалісны нин муяс вылын.
Крестьяналӧн идзас шляпаясыс вӧліны виж цветъяс кодьӧсь.
Тайӧ туйӧдыс найӧ некор на эз ветлыны.
Сиктыс вӧлі тӧдтӧм.
Но Кай Су да Пек Чан чужлісны деревняын, татшӧм жӧ фанзаын, кутшӧм сэні, увтасінас, рис идзас кольтаясысь вӧчӧм татшӧм жӧ вевт улын, и шелковица пу паськӧдӧма сы весьтӧ ассьыс лапъяссӧ дзик жӧ тадзи.
— Водзӧ! — горӧдіс Кай Су да котӧртіс увлань, долинаӧ.
Сійӧ тӧвзис гырыся чеччалігтыр.
Сійӧ лэбзис воздухӧдыс, крут трӧпинкаӧ кокъяснас муртса инмӧдчывлігмоз, да эз вӧв выныс сувтны.
Паськыд канава вомӧн чеччыштӧм бӧрын сійӧ вильдіс ва турун вылӧ, уси морӧс вылас да патурликасигтыр ӧдйӧ быгыльтчис туй дорӧдз.
Кай Су сувтіс кок йылас, видліс доймӧм боксӧ да лэптіс юрсӧ.
Косьмӧм бадьясӧ кутчысьлывлігмоз Пек Чан ньӧжйӧник лэччис гӧра йывсянь.
Мукӧд дырйиыс сійӧ бауасьліс.
Кай Су эз вермы терпитны да серӧктіс:
— Э-э-эй, храбрӧй атаман, жалитышт менӧ!
Пек Чан воис векньыдик трӧпинкаӧдз да, вылӧ чеччалігтыр, котӧртіс увлань.
Сувтлытӧг сійӧ лэбыштіс Кай Су вылӧ да уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс.
Землякъяс сьӧлӧмсяньныс вермасисны.
Кай Су мӧдіс вермыны противниксӧ, но сійӧ ӧдйӧ мынтӧдчис да серьёзнӧя шуис:
— Энлы.
Туй кузя муніс страннӧй шествие.
Шляпа пыддиыс юрас еджыд кӧртӧда, джынвыйӧ пасьтӧм, омӧльтчӧм крестьянин, коді доддясьӧма кык кӧлесаа телегаӧ, шатласигтыр довгис туй кузя.
Телега вылын пукаліс вазьӧм синъяса пӧрысь старука.
Сы гӧгӧр жуисны пасьтӧм челядь.
Телега бӧрся, кыдзи горт бӧрся, юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, восьлалісны куим зон да том нывбаба.
Бӧрынджык чотігтыр восьлаліс детинка.
Мышкас сійӧ нуис кыӧм кӧрзина; сэні, вомнысӧ паськӧдӧмӧн, куйлісны омӧльтчӧм петух да курӧг.
Пек Чан котӧрӧн матыстчис детинка дінӧ:
— Ті кытчӧ?
— Вӧтліс, — неокотапырысь вочавидзис сійӧ.
— Коді вӧтліс? — юасис Пек Чан.
— Помещик.
— Мыйысь?
— Ог тӧд.
— Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— Ог тӧд...
Мун, кытчӧ тэныд колӧ.
Деревня помын, кустъяс улын, куйлісны пробковӧй американскӧй шлемъяса кык корейскӧй полицейскӧй.
Найӧ дышпырысь ворсісны шегйӧн.
На пиысь ӧтиыс крукыля чуньнас чукӧстіс детинкаясӧс.
Кор детинкаяс матыстчисны, сійӧ юаліс:
— Кытчӧ?
Кай Су да Пек Чан шӧйӧвошины да чӧв олісны.
Полицейскӧй шыбитіс муӧ шегъяссӧ, лыддис очкояслысь лыдсӧ да, челядь вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Но?
Пек Чан кызӧктіс:
— Ми мунам гортӧ, Прохладнӧй Долинаӧ...
Полицейскӧйяс видзӧдлісны ёрта-ёрт вылас да ӧттшӧтш бергӧдісны юръяснысӧ.
Мӧд секундаас Кай Су да Пек Чан котӧртісны нин гежӧд кустарник пӧвстті...
Пожӧм вӧр дорӧ найӧ сувтісны шойччыштны.
— Колӧ мунны вӧрӧд, — шуис Кай Су.
... Пуяс кышакылісны да дзуртісны.
Кай Су нюммуніс:
— Полан?
— Но вот ещӧ!..
А мый ми мӧдам сёйны?
— Пыр аддзан.
Кай Су корсис важ, потӧм пу да зымнитіс сэтчӧ кокнас.
Потасысь звирк петіс ур.
Кай Су мӧдіс кавшасьны пу кузя.
Горсйысь мыччысисны кык ичӧтик урпи да пыр жӧ дзебсисны.
— Эн полӧй, — шуис Кай Су, — ми юксям честнӧя.
Кай Су тыртіс зепсӧ ӧрехъясӧн да лэччис муӧ.
Сёйӧм бӧрын найӧ юисны шорысь йи кодь кӧдзыд ва.
Пек Чан гажмис да мӧдіс висьтавлыны, кутшӧм эськӧ бур вӧлі аддзыны тайӧ вӧрсьыс пещера да чукӧртны разбойникъяслысь отряд.
Сэсся кыкнанныс мӧдісны висьтавлыны тигръяс йылысь страшнӧй историяяс...
Вӧрын пемдіс, и Пек Чан пыр частӧджык конъясьліс пу вужъясӧ.
Найӧ мунісны нин уна час чӧж, а вӧр эз помась, эз гежӧдмы.
Кай Су некымынысь кайліс пуяс йылӧ, но гӧгӧр вӧліны сӧмын пожӧмъяслӧн сук шапкаясыс.
Рытланьыс, мудзӧмаӧсь да тшыгӧсь, найӧ гӧгӧрвоисны, мый ылалӧмаӧсь.
— Колӧ вӧлі мунны сиктъяс пыр, — скӧра броткис Пек Чан.
— Мудзин?
Вольпась вылӧ окота лои водны? — серамсорӧн шуис Кай Су.
— А кыдзи нӧ Ким Ир Сенлӧн салдатъясыс?
— Найӧ жӧ вӧвъяс вылынӧсь...
Рытъя рӧмыдыс мешайтіс аддзыны Кай Сулысь чужӧмсӧ, но Пек Чан гӧгӧрвоис, мый сійӧ сералӧ, ӧбидитчис да ланьтіс.
— А ӧд, пӧжалуй, тэ прав!
— Кай Су пуктіс кисӧ Пек Чанлы пельпом вылас.
— Бур эськӧ аддзыны ыджыд пещера да чукӧртны став Кореясьыс детинкаяссӧ.
— Дерт жӧ! — варовмис Пек Чан.
— Пещера пыранінӧ сувтӧдны пушка...
— Ме лои эськӧ атаманӧн, а тэ...
Пек Чан горӧдіс да воши.
Кай Су ӧвтыштіс кинас воздухӧд.
Пек Чан эз вӧв...
— Пек Чан! — ньӧжйӧник чукӧстіс Кай Су.
Ӧтвет пыдди шыасис кутшӧмкӧ лэбач.
Кай Су кутіс кывзыны.
Сы кокъяс улын мыйкӧ кышакылыштіс...
Кай Су повзис да чепӧсйис котӧртны, но джӧмдіс вужйӧ да уси.
Синъяссӧ кияснас тупкӧмӧн сійӧ куйліс, поліс вӧрзьӧдчыны.
Друг дзик пель дорсьыс сійӧ кыліс кызӧм да кутшӧмкӧ кывъяс.
«Демон! — думыштіс Кай Су да йӧжгыльтчис.
— Сійӧ гусяліс Пек Чанӧс, а ӧні корсьӧ менӧ...»
Му пытшсянь гӧлӧс яснӧя шуис:
— Кай Су, кытчӧ тэ сэтчӧ дзебсин?
Тайӧ сёрнитіс Пек Чан.
«Тӧда ме тайӧс!»
Кай Су тупкис чуньяснас ассьыс пельяссӧ.
Сулалӧ сӧмын шыасьны...
Став демонъясыс тадзи мудеритӧны!..
— Кай Су!..
Кай Су!..
Тупкӧм пельяс пыр гӧлӧсыс кыліс слаба, но Кай Сулы кажитчис, мый демоныс горзӧ то пу йывсянь, то му пытшсянь...
Медбӧрын гӧлӧсыс ланьтіс.
Кай Су восьтыштіс синъяссӧ.
Кутшӧмкӧ чудовище, гӧна лапаяссӧ чургӧдӧмӧн, видлалӧ пуяслысь стволъяссӧ да, джӧмдалігтыр да сыркъялігтыр, матыстчӧ Кай Сулань.
Кай Су сувтіс кок йылас.
Чудовище пыр жӧ уськӧдчис сы дінӧ да пондіс тракйыны сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Мый нӧ тэ эн шыась!
— горзіс сы вылӧ Пек Чан.
— Ме вӧйи ош гуӧ, ӧдва верми петны...
Мунам ӧдйӧджык!
Тайӧ зэв бур гу.
Неуна ичӧтджык, но бӧрыннас ми корсям мӧдӧс.
Дзуртысь пожӧм вужъяс улысь детинкаяс видлалісны тӧдтӧм зверлысь гу.
Сійӧс вӧлі вольсалӧма коръясӧн да лысъясӧн.
Кыкнанныс решитісны, мый таысь бурджык узянін и мӧвпыштны оз позь.
Землякъяс тупкалісны гуӧ пыранінсӧ увъясӧн.
Топӧдчисны ёрта-ёрт бердас да мӧдісны шонтысьны.
Кай Сулы дум вылас уси, мый аски оз ков чеччыны шонді петтӧдз да весавны ботинкияс, мый регыд найӧ воасны Прохладнӧй Долинаӧдз и сійӧ аддзас ассьыс бабсӧ.
Сылы окота лои висьтавны та йылысь Пек Чанлы, но сійӧ узис нин...
Пек Чан вӧлі дӧвӧлен: сійӧ узис настоящӧй пещераын!
И пыранінас кӧ эз вӧв пушка, то тайӧ вӧлі сэтшӧм мелочь, код вылӧ оз сулав видзӧдны.
... Кай Су садьмис да, синъяссӧ восьтытӧг, мӧдіс кывзыны.
Мый лоӧма?
Мыйла оз кывны автомобильяслӧн тутсӧмъяс да уличнӧй тӧргӧвечьяслӧн ёсь гӧлӧсъяс?
И ӧдзӧсъяс оз клопайтны, и пӧрысь Ан Хи оз клёнӧдчы ведраясӧн, и кылӧ оз жаритӧм лук дук, а цвет да лыс дук.
И некод оз горзы: «Бой!»
Кай Сулы дум вылас уси ставыс, мый лои, уськӧдчис узьысь Пек Чан дінӧ да мӧдіс сійӧс тракйыны.
Пек Чан повзьӧмпырысь шӧпкӧдіс:
— Ме ӧні жӧ, кӧзяин, ӧні жӧ...
Ещӧ неуна, и ме садьма...
Кай Су кыскис сійӧс гуысь.
Шонді кӧчьяс чеччалісны пожӧм лапъяс вывті.
Гажаа сьылісны лэбачьяс.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд буса Сеул, гостиница, слесарнӧй мастерскӧй, кӧзяеваӧс, ӧкмысӧд номерса американецӧс...
Ставыс тайӧ сылі, кыдзи дзугсьӧм вӧт, коді некор оз повторитчы.
Другъяс шӧйӧвошисны.
Куканьяс, кодъясӧс лэдзӧмаӧсь дзескыд гидысь, кажитчисны эськӧ накӧд орччӧн, медся спокойнӧй, медся благонравнӧй животнӧйясӧн.
Детинкаяс чеччалісны кустъяс вомӧн, кавшасьлісны пуяс йылӧ, вермасисны, горзісны, сьылісны став тӧдса сьыланкывъяссӧ да сочинитісны некымын выль сьыланкыв.
Мудзӧм бӧрын найӧ решитісны составитны водзӧ действуйтӧмлысь план.
Пек Чан сулаліс аслас кыв вылын, медым совещание муніс пещераын.
Колӧ вӧлі петны вӧрысь да корсьны туй Прохладнӧй Долинаӧ.
Ноксьӧм бӧрын детинкаяслӧн ёна мӧдіс сюмавны кынӧмныс.
Пек Чан мӧдіс казьтывлыны став сёянторъяссӧ, кодъясысь сійӧ эськӧ ӧні эз ӧткажитчы.
Пӧся споруйтӧм бӧрын сійӧ сӧгласитчис, мый чӧскыдджыкӧс ӧрехъясысь, мыйӧн тӧрыт гӧститӧдіс Кай Су, сійӧ аслас олӧмын нинӧм эз видлы.
— Вернӧ! — шуис Кай Су.
— Бурджык йирны пу кырсь да тӧдны, мый некод тэнӧ оз чукӧст: «Бой!», чем...
Сійӧ ланьтіс да мӧдіс кывзыны.
Кӧнкӧ неылын трачмуніс кос лап.
Кутіс кывны кутшӧмкӧ зверлӧн тэрыба лолалӧмыс.
— Т...т... тигр!
— мыкталігтыр шӧпнитіс Пек Чан.
Детинкаяс кынмисны места выланыс.
Кыз гӧлӧс гораа шуис:
— Бой, Бой, лок татчӧ!
Кытчӧ тэ сэтчӧ дзебсин?
Пошкигтыр кодкӧ пыр матыстчис.
Кутіс бура кывны, кыдзи тӧдтӧм зверь исалӧ воздухсӧ.
Кай Су топӧдчис Пек Чан бердӧ да сьӧкыдпырысь апаліс воздухсӧ.
— Тайӧ кӧ демон, тэ эн пов, — тэрыба шуис Пек Чан.
— Ме тӧда волшебнӧй кывъяс, кодъясысь сійӧ вошӧ.
И сійӧ дрӧжжитана вӧсни гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
<kor>Се-ме-не, кле-мане...</kor>
<kor>Фьюнь си-па, жень ме-не...</kor>
<kor>Кут, кут,</kor>
<kor>Фуст</kor>!
Сійӧ куимысь сьӧлыштіс гуӧ пыранінӧ да содтіс: «Фуст!
Фуст!»
Увъяс костӧд, мыйӧн вӧлі тупкӧма «разбойничӧй пещераӧ» пыранінсӧ, мыччысис гӧна лапа.
Кыз гӧлӧс горӧдіс:
— Бой!
Лапа воши.
Сы пыдди тыдовтчисны кияс да шыблалісны увъяссӧ.
— А ноко, шырпиян, петӧй шонді водзас!
Землякъяс, кодъяс чуймисны татшӧм тэрыб вежсьӧмъясысь, петісны гуысь.
На водзын сулаліс кузь тушаа, гӧна шапкаа косіник старик.
Сы бердӧ жмитчис кузь гӧна ыджыд пон.
Сійӧс и старик нимтіс «Бойӧн».
И старик и пон видзӧдісны детинкаяс вылӧ мелі синъясӧн да нюмъялісны.
Старик юасис детинкаяслысь, кыдзи найӧ веськалісны татчӧ да, кор тӧдмаліс, мый налы колӧ мунны Прохладнӧй Долинаӧ, ошкытӧг довкнитіс юрнас:
— Сідз, сідз...
Ме нуӧда тіянӧс туй дорӧдз.
Пыраламӧ менам фанзаӧ...
Бой, эн бергав кок улын!..
Сідз кӧ нин артмис, ӧтлаын и ужнайтам...
Американецъяс запретитісны миянлы имеитны оружие.
Интереснӧ, кор найӧ дугӧдасны лэбавны лэбачьяслы да уявны черияслы?
— Старик мудера нюммуніс.
— Ме нелямын во кыйся тайӧ вӧръясас.
Менӧ сідз жӧ сьӧкыд уськӧдны кок йылысь, кыдзи тайӧ пусӧ, — вужъясыс пыдынӧсь: кымын пӧрысь, сымын пыдынджык...
Старик петкӧдліс детинкаяслы самострел, куим фазанӧс, кодъясӧс виӧма сылӧн ньӧвъясӧн, ошйысьыштіс пӧрысь поннас Бойнас, коді тӧдіс, мый кыйсьӧм дугӧдӧма, эз увтчы да ассьыс делӧсӧ вӧчис чӧв олігтыр.
Стариклӧн фанзаыс сулаліс вӧр дорын.
Ужин виччысигкості старик пуктіс детинкаяслы ныр улас деревенскӧй сёян — небзьӧдӧм чери да курӧг колькъяс — да мӧдіс куштыны пӧткаӧс.
Старик вӧлі рад гӧстьяслы да дугдывтӧг сёрнитіс:
— Вот японецъяс дырйи вӧлі...
Ме быдтылі рис, помещик босьтліс сійӧс аслыс — меным кольліс идзасыс...
Вӧлі урожайтӧм во.
Тӧвбыд ме перъялі лым улысь курыд вужъяс.
Но тулыс кежлас эз кольны и вужъясыс...
Ме сеті пиӧс во кежлӧ карӧ фабрикаӧ...
Сійӧ пышйис.
Сійӧс кутісны да нӧйтісны бедьясӧн...
А менам фанза вылысь шыблалісны вевтсӧ да ӧзтісны...
Ме эг вунӧд тайӧс.
Эз вунӧд и пиӧй.
Кор сылы тырис дас вит арӧс, сійӧ пышйис гӧраясӧ да корсис Ким Ир Сенӧс.
И найӧ ӧтлаын ветлӧдлісны Корея кузя да виалісны японецъясӧс...
Воисны русскӧйяс да шыбитісны мореӧ японецъясӧс...
Менам пиӧй уджаліс крестьянскӧй народнӧй комитетын.
Комитет юкліс крестьяналы помещичӧй му.
Но воисны американецъяс.
Менсьым пиӧс шыбитісны тюрьмаӧ...
Кореяӧс юкисны лунвыв да войвыв вылӧ...
Войвылын выль олӧм заводитчис нин — сэні Ким Ир Сен.
А тані бара коли страшнӧй закон <rus>«семь — три»</rus>...
— Мый тайӧ сэтшӧмыс?
— юаліс Пек Чан.
Старик лэптіс чугунысь дас редька тор.
Пуктіс найӧс радӧн.
Юрсӧ довкйӧдлігтыр сьылігмоз мӧдіс висьтавлыны:
[...]
Куимнанныс дыр чӧв олісны.
Порог вылын пукалігмоз детинкаяс ичӧтик черӧн кералісны бипур вылӧ увъяс.
Би вылын старик жаритіс фазанӧс да висьтавліс детинкаяслы, кыдзи кырсьысь вӧчны лепёшкаяс, кыдзи му шыр позъясысь корсьны ид тусьяс да кыдзи корсьны вӧрысь юӧм вылӧ ва.
Старик ӧти фазанӧс гартыштіс кукурузнӧй коръясӧн да нюммуніс Пек Чанлы:
— Тайӧн тэ гӧститӧдан другтӧ туйын.
Ужнайтӧм бӧрын сёй джоджӧ старик вольсаліс гӧна куяс да шуис:
— Дыр олӧ сійӧ, коді шондіысь водз чеччӧ.
А ещӧ дырджык олӧ сійӧ, коді шондікӧд тшӧтш унмовсьӧ.
Но Кай Су дыр эз вермы унмовсьны.
Первой сылы мешайтіс фанзаӧ йӧрмӧм шомгаг.
Сійӧ скӧрысь дзизгис да зурасьлывліс стенъясӧ, а Бой ньӧжйӧник эргис.
Сэсся, кызӧдіг да окайтігтыр, чеччис старик да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс маслӧӧн мавтӧм бумагаӧ вӧчӧм розь пыр, и Кай Сулы кажитчис, мый старик кодкӧдкӧ сёрнитӧ.
Вӧрладорсянь кыліс сюзьлӧн букӧстӧм.
Бой чеччыштіс да никсігтыр мӧдіс парсавны ӧдзӧссӧ.
Старик вешйис ӧшинь дорысь, шуис понлы: «Щип!»
Кай Су муртса удитіс куньны синъяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый старик кывзӧ налысь ловшысӧ, да мӧдіс ньӧжйӧник шкоргыны.
Сюзьлӧн букӧстӧм кыліс мӧдысь.
Кай Су чужӧм кузя котӧртіс кӧдзыд ру.
Фанзалӧн ӧдзӧсыс воссьыліс да бӧр пӧдлассис.
Кай Су кучкис Пек Чанлы банбокас, чеччыштіс да котӧртіс ӧшинь дорӧ.
Небесаыс гӧрдӧдӧ нин вӧлі, и позьӧ вӧлі аддзыны старикӧс.
Сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс да видзӧдіс вӧрлань.
Сы дінын, водз кокъяснас жӧдзигтыр, сулаліс пон.
Чурвидзысь пельясыс сылӧн дрӧгнитлывлісны.
Пек Чан жара лолаліс Кай Су балябӧжӧ да щӧканас зырис сійӧс бумагавывса розь дорысь.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань, но сійӧс ортсысяньыс вӧлі игналӧма.
— Кай Су!.. — сӧмын и вермис шуны Пек Чан.
Сылы дум вылас усины висьтъяс злӧй колдунъяс йылысь, кодъяс ылӧдӧны ас дінаныс челядьӧс, а сэсся вӧчӧны найӧс змейясӧн, лягушкаясӧн да мукӧд мутиясӧн...
Решитісны пыр жӧ пышйыны ӧшиньӧд, но кор Пек Чан лэптіс кисӧ, медым косявны рамасьыс бумагасӧ, ывласянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Ли Чун муніс увлань ю кузя.
Сійӧ мӧдас виччысьны тіянӧс Синьӧй Ручей дорын.
Тайӧ сёрнитіс старик.
— Тэнад ставыс дась?
— Кыдзи век, — вочавидзис старик.
— Пырӧй.
Кай Су да Пек Чан уськӧдчисны куяс вылӧ да, медым эз казявны, мӧдісны шкоргыны.
Фанза тырис йӧзӧн.
— Ме виччыся тіянӧс коймӧд вой.
— Ми вӧлім ичӧтик пирушка вылын.
Ставныс серӧктісны.
Кай Су восьтыштіс шуйга синсӧ.
Фанзаӧд чотігтыр ветлӧдліс паськыд пельпомъяса кореец.
Сылӧн гожъялӧм чужӧм вылын ворсіс вирпас, быттьӧ яр би югӧр.
Сьӧд синъясас ӧзйылісны да куслісны бикиньяс.
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас Кай Сулы гажа биӧс, коді котралӧ бипур ӧзйытӧдз увъяс кузя.
Кай Су ас кежас нимтіс сійӧс «Весёлый Огонёкӧн».
Весёлый Огонёк, джоджын пукалысь кореецъяс гӧгӧр кытшлалӧмӧн, ветлӧдліс фанза кузя.
Кажитчис, некод эз кывзы сійӧс — ставныс вӧлі вӧчӧны ассьыныс удж: ӧтияс чиститісны дженьыдик ружьеяс, мӧдъяс бинтуйтісны кокъяссӧ...
Пидзӧс вылас лажыньтчӧмӧн старик кӧртавліс коскӧдзыс пасьтӧм зонкалысь ранитчӧм пельпомсӧ.
— Американскӧй отряд думыштіс гӧститӧдны миянӧс калёнӧй ӧрешкиӧн...
Кореецъяс — вежливӧй народ, но медся вежливӧй на пиысь — Кан Те Му.
Весёлый Огонёк пуктіс кисӧ раненӧй зонкалы юр вылас.
— Сійӧ первой видліс американскӧй угощение...
Сы висьтысь, коді тырӧма шуткаясӧн, Кай Су тӧдмаліс, мый стариклӧн гӧстьясыс — партизанъяс, мый найӧ тышкасьӧны захватчикъяслы паныд да мый неважӧн найӧ выдержитӧмаӧсь бой американскӧй отрядкӧд да жугӧдӧмаӧсь сійӧс.
Старик да Весёлый Огонёк кытчӧкӧ петісны да вайисны патронъяс тыра ящик.
Ящикыс вӧлі муӧсь, да эз вӧв сьӧкыд дӧгадайтчыны, мый старик видзӧма сійӧс град йӧрас.
Сідз жӧ кокни вӧлі гӧгӧрвоны, мый Весёлый Огонёк, кӧть и сійӧ вӧлі том на да ичӧт тушаа, — став тайӧ повтӧм йӧзыслӧн начальник.
И дзик нин гӧгӧрвоана вӧлі, мыйысь сідзи повзисны и кыз Хан Хо Сан да ӧкмысӧд номерса кузь тушаа американец...
Другъяс важӧн нин пукалісны синъяссӧ паськӧдӧмӧн да горша кывзісны партизанъяслысь сёрнисӧ, видзӧдісны налӧн быд вӧрзьӧм бӧрся.
Весел рассказчик кыкысь кымын видзӧдліс детинкаяс вылӧ да шӧпкӧдчыштіс стариккӧд.
Сэсся сійӧ пуксис Кай Су дінӧ да кык чуньнас кыскыштіс сійӧс нырӧдыс.
— Прохладнӧй Долинаӧ? — юаліс сійӧ.
— Да, да, — тэрыба шыасис Пек Чан.
— Но ми вермам...
Ті кӧ босьтанныд миянӧс, ми... ми...
— Бурджык кывзӧй менсьым...
Прохладнӧй Долинаын олӧ Тек Сан.
Сійӧ менам друг.
— Сійӧ миян сосед, — шуис Кай Су.
— Висьтав сылы, мый Алӧй Бабочка лэбзьӧма Синьӧй Ручей дорӧ.
Тек Сан кӧ чукӧртас йӧзӧс, мед нуӧдас найӧс гӧраяс пыр.
Ме виччыся сійӧс тӧлысь помӧдзыс.
Повторит!
Кай Су повторитіс.
— Повторит и тэ.
Пек Чан ньӧжйӧник да торжественнӧя, кывйысь кывйӧ, висьталіс ставсӧ, мый колӧ вӧлі висьтавны Тек Санлы, да гордӧя видзӧдліс Кай Су вылӧ.
Весёлый Огонёк кутліс старикӧс, нюммуніс детинкаяслы да шуис:
— Туйӧ!
Партизанъяс чеччисны да мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Старик муніс колльӧдны отрядсӧ.
Кор сійӧ воис бӧр, куяс, кодъяс вылын узисны, вӧлі уберитӧма, джоджсӧ сӧстӧма чышкӧма, а Кай Су да Пек Чан пукалісны фанзадорса изъяс вылын да виччысисны кӧзяинсӧ.
Старик шлочнитіс кывнас:
— Дыр олӧ сійӧ, коді удж вылын оз унмовсь.
А ещӧ дырджык олӧ сійӧ, коді ёртыс вӧсна синсӧ оз куньлы.
Старик петкӧдліс другъяслы деревняӧ мунан туй да кокньыдика шлёпнитіс кыкнанныслы балябӧжас.
И кор Кай Су да Пек Чан мӧдӧдчисны векньыдик визув ю берег пӧлӧн, то кустъяс сайӧ саявліг, то бӧр мыччысьлывліг, старик сулаліс аслас важ фанза дорын да видзӧдіс на бӧрся сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз саявны крут гӧра сайӧ.
6. ЗАРНИ ӦЧКИА МОРТ
Кай Су да Пек Чан некымын лун чӧж нин вӧліны туйынӧсь.
Землякъяс прӧйдитісны зэв уна ичӧтик деревняяс.
Кор паныдасьлісны деревенскӧй полициякӧд, найӧ висьтасьлісны корысьясӧн.
Тайӧ эз кыпӧдлы некутшӧм юасьӧмъяс да сетліс право узьны вевт улын.
Ӧти деревняын, кытчӧ Пек Чан да Кай Су эз на удитны пырны, полицейскӧйяс кутісны детинкаӧс, коді кӧсйӧма ӧзтыны помещиклысь керка.
Другъясӧс эз лэдзны кольччыны тайӧ деревняас, и найӧ узьмӧдчисны му вылӧ.
Турунъяслӧн чӧскыд дук, тӧдтӧм шыяс, войся пӧткаяслӧн шуштӧм горзӧмъяс — ставыс тайӧ уськӧдліс налы дум вылас горт йывсьыс гажтӧм мӧвпъяс.
— Ог гӧгӧрво, — ышловзис Пек Чан да довкнитіс юрнас деревнялань.
Деревняыс вӧйӧма войся пемыдас, и сӧмын билӧн векньыдик югӧръясыс висьталісны сы йылысь, мый тані олӧны йӧз.
— Узьӧны...
Узьӧны, быттьӧ нинӧм абу лоӧма...
Кай Су сідзжӧ видзӧдіс чусыд бияс вылӧ да яснӧя син водзас сувтісны найӧ, кодъяс вӧліны ӧні ичӧтик фанзаясын.
Бумажнӧй ставеньяс сайын, кодъяс пыр писькӧдчӧны вижоват бияс, оз узьны...
Пӧрысь кореец, коді лунтыр уджаліс му вылын да град йӧрын, пукалӧ би дорын да дженьыд пуртӧн вӧчӧ тасьті либӧ внукыслы ворсантор.
Сьӧкыд удж бӧрын дыр он вермы унмовсьны, а кияс, кодъяс сьӧдасьӧмаӧсь жарсьыс, оз вермыны овны весь.
А со сэні ӧзйис би.
Тайӧ баб, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Кай Сулӧн, садьмис кага бӧрддзӧмысь, да, зыбка весьтӧ копыртчӧмӧн, сьылӧ гажа сьыланкыв сы йылысь, кыдзи бӧб тигрлы, кутш вылӧ завидьтӧм вӧсна, окота лоӧма лэбавны, чеччыштӧма скала вывсянь да жугалӧма торпыригӧдз...
А со котӧртӧ ичӧтик битор — буракӧ, садьмис став семьяыс, петӧны видзӧдлыны чужӧм кукань вылӧ...
— Узьӧны.
А партизанъяс оз узьны!
— Пек Чан сёрнитіс гораа да скӧрысь.
Друг сійӧ чеччыштіс кок йылас.
— Помещикъяс да полицейскӧйяс — трусъяс, а найӧ, — сійӧ индіс деревнялань, — полӧны наысь!
Мыйла тайӧ?
Кай Су нинӧм эз вочавидз.
— И тэ бур!
Сӧмын и думайтан сы йылысь, медым ветлӧдлыны зырйӧн, сёйны кукса * да копрасьны помещиклы...
* Кукса — лапшаа суп.
— Ме?!
Копрасьны помещиклы?!
— Но да...
Думайтан, ме ог тӧд...
— Пек Чан скӧраліс пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Мыйла тэ он кӧсйы чукӧртны войска да вӧтлыны став помещикъяссӧ, полицейскӧйяссӧ да американецъяссӧ корейскӧй му вылысь?
— Ме сӧмын та йылысь и мӧвпала, — спокойнӧя вочавидзис Кай Су.
Чӧв олыштіс да содтіс: — Сӧмын кыдзи тайӧс вӧчны?
— И тэ он тӧд?
— А тэ тӧдан?
— Ме? Эк, тэ!..
И Пек Чан мӧдіс висьтавлыны, кутшӧм кокниа позьӧ чукӧртны быдса армия.
Сылӧн ставыс нин вӧлі водзвыв мӧвпыштӧма да артыштӧма.
Другъяс ылалісны да, ёрта-ёртнысӧ кывзытӧг, сёрнитісны сэтчӧдз, кытчӧдз эз кут кельдӧдны небеса да эз мӧдны гораа сьывны лэбачьяс.
Кыкнанныс решитісны формируйтны армиясӧ Прохладнӧй Долинасянь.
— А баб мӧдас ставныслы пуны-пӧжавны, — висьталіс Кай Су.
— А Чан Бай Су лӧсьӧдас тешкодь сьыланкыв американецъяс йылысь и ми кутам сьывны сійӧс быд победа бӧрын.
— А коді лоас генералӧн?
— Ме!
Кай Су пыр жӧ ланьтіс да зумыштчис.
Пек Чан мӧдіс висьтавлыны, кутшӧм ногӧн мырддявны американецъяслысь самолётъяс, но казяліс, мый другыс оз кывзы, да сідзжӧ ланьтіс.
Ичӧтик кымӧръяс лоины алӧй цветъяс кодьӧсь.
Деревнясянь кыліс ошъяслӧн буксӧм.
Тӧв лои шоныд да шань.
Сы лолалӧмысь куньсисны синъяс.
Кай Су бергӧдчис мыш вылас.
Сійӧс мӧдіс личкыны ун.
— Кывзы!
— Пек Чан жара лолаліс Кай Су пельӧ.
— Генералъясӧн лоам ӧчередьӧн: талун ме, аски тэ...
Ладнӧ?
Кай Су куйліс куньса синъясӧн да чӧв оліс.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ да тапкӧдыштіс Пек Чанлы мышкас.
«Генералъяс» кутчысисны да регыд унмовсисны.
Унйывсьыс Пек Чан некымынысь горӧдліс да ӧвтчис кияснас: муніс ответственнӧй сражение.
Кай Су вӧлі ранитчӧма.
Кореецъяслы паныд врагъяс шыбитісны гырысь частьяс, но Пек Чан ылӧдіс неприятельскӧй армияӧс гӧраясӧ да, Весёлый Огонёк отрядкӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, окружитіс сійӧс да босьтіс пленӧ...
Кай Су узис спокойнӧя да частӧ нюмъяліс.
Сійӧ аддзис ассьыс мусӧ свободнӧйӧн.
Пек Чан садьмӧдіс Кай Суӧс сійӧ часас, кор сійӧ эштӧдіс стрӧитны сё ӧшиньяса, джуджыд башняа ыджыд фанза, код вевт вылын дӧлаліс шӧвк флаг.
Землякъяс висьталісны ёрта-ёртныслы ассьыныс вӧтъяснысӧ да мӧдӧдчисны туйӧ.
Регыд найӧ воисны ыджыд сиктӧ да мӧдісны векньыдик улича кузя. Улича вылас вӧлі вӧвлытӧм чӧв-лӧнь, мый ёна чуймӧдіс найӧс.
Шондіыс эз на пуксьы, а став ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма бумага ставеньясӧн.
Ни фанзаясдорса ичӧтик град йӧръясын, ни улича вылын эз тыдавны йӧз.
Детинкаяс мӧдӧдчисны надзӧнджык.
Туй чукыльтанінын найӧ кытшовтісны косьмӧм бадь кустъяс да повзьӧмпырысь сувтісны: на водзвылын тыдовтчис выль черепичнӧй вевта да джуджыд кильчӧа еджыд керка.
Керка стен пӧлӧн дышпырысь ветлӧдлісны кык полицейскӧй.
Найӧ восьлалісны ёрта-ёртныслы паныд, паныдасьлісны кильчӧ дорын да, бергӧдчӧм бӧрын, торъявлісны.
Полицейскӧйяс пиысь ӧтиыс аддзис детинкаясӧс, воис стен пельӧсӧдз, сувтіс да ӧвтыштіс на вылӧ кинас, кыдзи пон вылӧ, коді ылалӧмӧн веськалӧма бокӧвӧй дворӧ.
Полицейскӧй гораа шӧпнитіс:
— Узьны!
Кай Су да Пек Чан котӧртісны.
Сикт помын найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Мый тайӧ? — юаліс Кай Су.
Пек Чан думыштчис:
— Колӧ тӧдмавны...
Найӧ кытшовтісны деревнясӧ да аддзисны, мый черепичнӧй вевта керкалӧн дворыс петӧ паськыд шор дорӧ.
Крут берег пӧлӧн сулаліс ньӧръясысь кыӧм джуджыд забор, кодӧс мавтӧма сёйӧн.
Джуджыд турун пӧвстӧ дзебсясигтыр Кай Су да Пек Чан кыссисны забор дорӧ да дзик му бердсьыс аддзисны розь, кодӧс тупкӧма дворсяньыс ыджыд изйӧн.
Буракӧ, тайӧ вӧлі курӧгъяслы петанін.
Пек Чан видзчысьӧмӧн вештыштіс изсӧ.
Ас водзвывсьыныс детинкаяс аддзисны ыджыд ковёр.
Сы вылын, кузь валик формаа японскӧй пӧдушка вылӧ лэдзчысьӧмӧн, джынвыйӧ куйліс стежитӧм халата кыз морт.
Чуймӧмысла Кай Су муртса эз горӧд: тайӧ вӧлі сылӧн кӧзяиныс, Хан Хо Сан.
Кай Су эз тӧд, мый Хо Санлӧн вӧлӧма уна деревня.
Сійӧ донтӧм донысь ньӧбалӧма найӧс пышйысь японецъяслысь.
Хо Сан вӧлі дӧвӧлен.
Урожай локтӧ зэв бур.
Бунтуйтчысь крестьяна лӧнисны американскӧй салдатъясӧс аддзӧм бӧрын.
Хо Сан нюмъяліс.
На водзвылын ляпкыдик скамья вылын пукаліс зарни ӧчкиа морт.
Кияснас ӧвтчигтыр сійӧ мыйкӧ тэрыба висьтавліс.
Хо Сан кывзіс джынвыйӧ куньса синъясӧн.
Челядь кынмисны места выланыс.
Зарни ӧчкиа морт тэрыба висьтавліс:
— Мӧд кад, Хо Сан...
Сійӧс, мый тэ вӧчан, вӧчны оз нин позь.
Народ кывзысьӧ войвыв тӧлӧ.
Ті кӧ, помещикъяс, онӧ кӧсйӧ, медым ӧзйис лунвылыс дзоньнас, оз ков скӧрмӧдны крестьянаӧс, оз ков...
Ӧд тэ кореец.
Колӧ думыштлыны и ичӧтджык вокъяс йывсьыд...
Сійӧ копыртчис Хо Сан пель весьтӧ, но сёрнитны мӧдіс воддзадорсьыс гораджыка:
— Колӧ кужны вӧчны впечатление, Хо Сан.
Тюрьмалысь ортсыладор стенъяссӧ штукатуритӧны да краситӧны оз сы могысь, медым лӧсьыдджык вӧлі сэні пукавны.
abu
Кӧсйысь народлы бур олӧм, Хо Сан, и сійӧ дугдас бунтуйтны...
Йӧзӧд «пять — пять», и тэ мынтӧдчан полицияӧс видзӧм вылӧ расходъясысь.
Хо Сан восьтіс синъяссӧ.
Зарни ӧчкиа морт панйис сылысь мӧвпсӧ:
— Тӧда, тӧда: дед, прадед, предокъяс...
Но колӧ кужны восьлавны музыка такт улын.
Хо Сан вазьӧм вомдоръяснас вочавидзис:
— Медбур музыка — зарнилӧн ньӧжйӧникӧн зёлякылӧм.
Сы звӧн улын восьлалӧ став мирыс.
— Оз ставыс, Хо Сан, оз ставыс!
— Тӧда!
— Хо Сан скӧрмис.
— Тіян сёрниясыд, уговоръясыд, переговоръясыд, проповедьясыд бурӧдз оз вайӧдны!
Кодӧс тӧрыт нӧйтіс беднякъяслӧн тайӧ чукӧрыс?
Тэнӧ.
Мыйысь?
Мича кывъясысь.
— Но тайӧ жӧ косясьӧм, тайӧ абу доказательство...
— Да, косясьӧм.
Но косясигӧн вермӧ сійӧ, коді нӧйтӧ, а оз сійӧ, кодӧс нӧйтӧны.
— Но политика корӧ...
— Тырмас!
— Кывза...
Мӧдіс ӧдйӧ пемдыны, и Хо Сан пырис керкаӧ.
Зарни ӧчкиа морт тювкнитіс сы бӧрся.
Детинкаяс недыр пукалыштісны турун пӧвстын да, кор ӧзйисны первойя кодзувъяс, бӧр кыссисны му вылӧ.
Бадьяс пытшті найӧ воисны туй дорӧдз да котӧртісны гӧралань.
Сэні пожӧмъяс улӧ другъяс чукӧртісны лыс да чорыда унмовсисны чӧскыд дука небыд перина вылын.
7. МЫЙ АДДЗЫЛІСНЫ КАЙ СУ ДА ПЕК ЧАН РӦДНӦЙ МУ ВЫЛЫСЬ
Кай Су пукаліс киссьӧм фанза порог вылын да старательнӧя тойис гырйын соевӧй тусьяс.
Пек Чан пидзӧс вылас кутіс пасьтӧм детинкаӧс, вӧчаліс зверскӧй рожаяс да люкаліс сійӧс плешнас, мыйысь детинка чирзіс да сераліс.
Кай Су пыркнитіс цвет вылысь буссӧ да шуис:
— Ставыс.
Тётушка Цон Син, ми мӧдім.
Фанза пытшсянь шыасис:
— Энлӧй, шань детинкаяс!
Сёйыштӧй!
— Аттьӧ, тётушка Дон Син.
Пӧра.
Шондіыс нин вылын.
Фанзаысь петіс том нывбаба:
— Ме тӧрыт эг и сёрнит тіянкӧд, шань детинкаяс...
Кытчӧ нӧ ті мунанныд?
— Прохладнӧй Долинаӧ.
— Тӧда ме тайӧ деревнясӧ, вӧвлывлі сэні.
Сӧмын абу нин сэтшӧм прохладнӧй сійӧ, кыдзи ті думайтанныд.
— Мыйла?
— Сотісны сійӧс.
Кай Су чеччыштіс.
Пек Чан лэдзис джоджӧ детинкасӧ:
— Кыдзи сотісны?
Коді?
— Ог тӧд.
Гашкӧ, полиция... Гашкӧ, салдатъяс...
Йӧз сёрнитӧны: сэні дзебсясьӧмаӧсь партизанъяс.
Кай Су да Пек Чан копыртчылісны:
— Аттьӧ узьтӧдӧм вылад, тётушка Дон Син.
Нывбаба мыччис налы кык кос лепёшка:
— Аскиа рытысь водзджык онӧ воӧй, шань детинкаяс, да и то, перевал вомӧн кӧ вуджны верманныд.
— Ми тӧдам.
Фанза дорӧ ичӧтик вӧв вылын матыстчис зарни ӧчкиа морт.
Сійӧ нюммуніс нывбабалы, лэптыштліс кинас руд шляпасӧ да рӧдтіс водзӧ.
Нывбаба неокотапырысь довкнитіс юрнас да бергӧдчис.
Челядь тӧдісны тайӧ мортсӧ.
Пек Чан юаліс:
— Коді тайӧ?
Нывбаба курччис пиньяссӧ:
— Змей!..
Кыскасьӧ деревняясӧд да чушкӧ: «Ті и энӧ ӧбижайтчӧй и энӧ пинясьӧй кӧзяеваяскӧд, а мыйӧнкӧ кӧ недӧвӧльнӧйӧсь, висьталӧй та йылысь ӧтлаын...» Вот миян йӧз и мунісны карӧ висьтавны, коді мыйӧн недӧвӧльнӧй.
И мужикӧй менам накӧд тшӧтш.
— Нывбаба шпыньмуніс: — Муыс сылы этша кажитчӧма.
Муніс юасьны, мыйла войвылын крестьяналы и муяс сетісны и урожай оз мырддявны, а миянын ставыс сідз жӧ, кыдзи и вӧлі японецъяс дырйи.
Пек Чанлы лои интереснӧ:
— А найӧ?
— Коді «найӧыс»?
— Но найӧ, кодъяслысь сійӧ юасис...
Мый найӧ сылы висьталӧмаӧсь?
— Ог тӧд.
— А мужикыд мый висьталӧ?
— Ог жӧ тӧд...
Мужикӧс найӧ, шань детинкаяс, сизимӧд тӧлысь тюрьмаын видзӧны.
Кай Су ӧдва кывзіс помӧдз нывбабалысь висьталӧмсӧ да ӧдйӧ котӧртіс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ удитас мыйӧнкӧ отсавны аслас деревнялы, аслас рӧднӧйяслы.
Пек Чан муртса суӧдіс сійӧс гӧраясӧд вуджан перевал дорын.
Кай Су куйліс пӧсь му вылын.
Пельпомъясыс сылӧн тіралісны.
Пек Чан копыртчис да кинас инмӧдчис Кай Су юрӧ.
— Кай Су...
Кай Су...
— сьӧкыда заводитіс Пек Чан, но кывъясыс пышйисны сы дінысь.
Сійӧ малаліс Кай Сулысь мышсӧ да шуаліс, шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кыв, мыйӧн петкӧдліс ассьыс единственнӧй другсӧ ёна радейтӧм: — Кай Су...
Кай Су...
Кай Су бӧрддзис...
Сійӧ сыркъялігтыр шуаліс:
— О Пек Чан!..
Хо Сан ӧмӧй кореец?
Зарни Ӧчки ӧмӧй кореец?
Абу, Пек Чан...
Тэ вӧлӧмыд прав...
Ме кӧсъя лоны разбойникӧн!
Котӧртам бӧр.
Колӧ ӧзтыны Хо Санлысь керкасӧ, выль черепичнӧй вевта керкасӧ...
Вӧйтам Хо Санӧс, вӧтлам ӧкмысӧд номерысь кузь тушаа американецӧс...
Тэ тӧдан став кӧлдуйтан кывъяссӧ, тшӧкты демонъяслы: мед нуасны сійӧс, дзебасны му пытшкӧ...
Телегаӧ доддялам Зарни Ӧчкиӧс.
Мед новлас медся сьӧкыд изъяссӧ.
Ме кута кучкавны сійӧс плетьӧн сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз во обрыв дорӧдз.
Сэки ме тойышта сійӧс мореӧ...
Сэсся ме висьтала понъя стариклы — помнитан Бойтӧ?
— кыдзи ми отомститім сы пи вӧсна...
Сійӧ мӧдас серавны, Пек Чан, сійӧ мӧдас радлыны миянкӧд тшӧтш!..
Кай Сулӧн сыркъялӧмыс мӧдіс лӧньны да регыд дзикӧдз дугдіс.
Кай Су да Пек Чан решитісны мунны не перевал вомӧн — тані туйыс вӧлі дженьыдджык, — а деревняясӧд да сиктъясӧд.
Налы окота лои бурджыка тӧдмавны сы йылысь, мый лоӧма Прохладнӧй Долинаын.
Пек Чанлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ кыпыда висьтавліс аслас другыслы матысса сражениеяс йылысь.
Шойччанінъясын сійӧ чертитліс му вылӧ крепостьяслысь планъяс.
Но Кай Су пӧшти эз кывзы сылысь висьталӧмсӧ.
Кор землякъяс лӧсьӧдчывлісны узьны, сійӧ дыр эз вермы унмовсьны: дум вылас усьлі ставыс, мый аддзылісны найӧ асланыс рӧднӧй му вылысь.
Мыйӧн Кай Су куньліс синъяссӧ, сылысь телӧсӧ кытшавліс шоныд ру; телӧыс воштыліс сьӧктасӧ да качліс вывлань.
Но тайӧ эз вӧв вӧт — сійӧ кыліс Пек Чанлысь быд кыв, чувствуйтіс, кыдзи юкалӧны сылӧн мудзӧм кокъясыс, да тӧдіс, мый сулалӧ восьтыны синъястӧ — и ставыс вошас.
Сійӧ ньӧжйӧник лэбзис Пек Чанкӧд ӧтлаын прӧйдитӧм рӧднӧй му весьтӧд.
Муяс вылысь найӧ аддзылісны пу гӧръясӧн гӧрысь корейскӧй крестьянаӧс.
Вӧрдоръясӧд ветлӧдлісны тіралысь кокъяса старукаяс: найӧ кулисны пуяс вылысь кырсь, медым изны сійӧс да содтыны чумизаӧ.
А гашкӧ, тайӧ вӧліны эз старукаяс, а том нывбабаяс: ӧд шогыд пӧрысьмӧдӧ морттӧ арлыд дорысь ӧдйӧджык.
Но частӧджык тыдалӧ татшӧм картина: помещик тшӧктӧм серти полицейскӧйяс наказывайтӧны ас кадӧ мынтытӧм уджйӧзысь крестьянскӧй семьяӧс.
Полицейскӧй кыскӧ нырбордъясӧ сюйӧм кольчаӧд омӧльтчӧм ӧшкӧс, а сы бӧрся, кисӧ ӧшлы бокъясас пуктӧмӧн, зумыша восьлалӧ кореянка.
Сійӧ прӧщайтчӧ аслас сёрниттӧм отсасьыськӧд.
Ичӧтик детинка кутчысьӧ ӧшлы бӧр кокас, зільӧ сійӧс не лэдзны.
Ӧш сюр йылӧ нывка ӧшӧдӧ видзвывса цветъясысь вӧчӧм венок да бӧрдігтыр окалӧ сылысь вомдорсӧ.
Американскӧй журналса сотрудник, коді лэбзьӧма Кореяӧ корсьны аслас лыддьысьысьяслы тешкодь материал, корӧ полицейскӧйӧс сувтны.
Сійӧ дыр лӧсьӧдӧ аппаратсӧ йӧз чукӧр вылӧ, сэсся думыштӧ, мый гезъя полицейскӧй абу зэв гажа зрелище, корӧ сійӧс вешйыны бокӧ да щёлкнитӧ затворӧн.
Сэсся тшӧктӧ нывкалы ещӧ ӧтчыд окыштны ӧшкӧс, но тайӧ пӧрйӧ нюммунны, сы вӧсна мый синва вермас шогӧдны сылысь чувствительнӧй лыддьысьысьяссӧ.
Американец ачыс чышкӧ нывкалысь синвасӧ, некымынысь щёлкнитӧ затворӧн да представляйтӧ, кутшӧм ыджыд впечатление вӧчас сылӧн фотографияыс, кодӧс лоӧ печатайтӧма краскаясӧн синтӧ ёран еджыд бумага вылӧ первойя листбокас.
Виж пиньяссӧ жергӧдлігтыр американец гижӧ блокнотас фотографиялысь нимсӧ: «Вӧскресенье лунся прогулка»...
Сэсся Кай Су да Пек Чан мунісны Южнӧй Кореяса муяс да туйяс кузя...
И некысь найӧ эз аддзывны радпырысь нюмъялӧмъяс, эз кывлыны гажа сьыланкывъяс, кодъясӧс сэтшӧм ёна радейтӧ корейскӧй народ.
8. ОВРАГЫСЬ ПЕТЫСЬ ТШЫН
Кай Су да Пек Чан эз казявны, кыдзи ӧддзӧдісны воськовъяснысӧ да матыстчисны Прохладнӧй Долина дорӧ.
Найӧ мунісны еджыд трӧпа кузя, и ставыс, мый уна тӧлысь сайын кажитчис обычнӧйӧн либӧ прӧстӧ эз казявлыны, сувтіс на син водзӧ эз кыдзи вӧт, кыдзи горт йылысь гажтӧмчӧм, а зэв тыдаланаӧн, яснӧйӧн да гӧгӧрвоанаӧн.
Ставыс вӧлі важкодь, матыса да дона, но такӧд тшӧтш выль да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана, кыдзи праздничнӧй платьеа бабыс.
Пек Чан инмӧдчӧ Кай Су пельпомӧ:
— А со и кык вок...
Косьмӧм шор берегын сулалӧны кык дуб.
Найӧ йитчӧмаӧсь кузь увъяснаныс да кутчысьӧм йӧз кодьӧсь.
Шор берег дорын землякъяс пӧрччӧны киссьӧм дӧрӧмъяснысӧ да дыр да старайтчӧмӧн мыссьӧны.
Налы окота пырны асланыс деревняӧ чистӧйӧн.
Кай Су котӧртӧ шор вомӧн.
Пек Чан резӧ сылы ваӧн.
Здук кежлӧ ичӧтик войтъясын тыдовтчӧ ӧшкамӧшка.
Кай Су первойӧн кайӧ крут берег вылӧ.
Сійӧ видзӧдӧ мыльк йывсянь Прохладнӧй Долина вылӧ да нинӧм оз вермы гӧгӧрвоны.
Неприступнӧй крепостнӧй стенаӧн кытшалӧмаӧсь муясӧс руд гӧраяс.
Налӧн серпасъясыс вежсьытӧм спокойнӧйӧсь.
Сідз жӧ, кыдзи и сэки, янсӧдчан лунӧ, долина кузя сулалӧны турунвиж пуяс.
И небесаыс сэтшӧм жӧ, неуна вижов гӧра йывъяс дорын да синтӧ ёрана лӧз юр весьтын.
И весиг лӧз-гӧрд кымӧртор кажитчӧ сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн кольліс сійӧс Кай Су, кор бабыскӧд муніс Сеулӧ.
Но кӧні нӧ балагур да затейник Чан Бай Сулӧн фанзаыс?
Кӧні Син Тек Ченлӧн кык ӧшиня, кудриа акацияӧн кытшалӧм фанзаыс, коді Прохладнӧй Долинаын вӧлі медся мичаӧн?
Кӧні корейскӧй старина йылысь мудзлытӧм сьылысь Ку Сек Чуклӧн фанзаыс?
Кӧні паськыд вевтыс, код йылын синтӧ ёран лакӧн югъявлісны оранжевӧй да пемыдвеж тыкваяс?
Кӧні бедняк Тек Санлӧн муӧ пырӧм, бок вылас нёровтчӧм фанзаыс?
— Ӧд ми долженӧсь сылы висьтавны, мый Алӧй Бабочка лэбзьӧма Синьӧй Ручей дорӧ.
Весёлый Огонёк виччысьӧ сійӧс тӧлысь помӧдз...
— Кӧні нӧ миян фанзаясным, Пек Чан?
Но Пек Чан нинӧм эз вочавидз.
Вывті уна рӧзӧритӧм да сотӧм деревняяс да сиктъяс аддзыліс сійӧ корейскӧй му вывті кузь туй чӧжӧн.
Вевттӧм ӧтка стенъяс, туй вылын туплясьысь сьӧд гӧлӧвняяс, плетеньяслӧн торпыригъяс казьтывлісны: тані вӧлӧма деревня.
Но Прохладнӧй Долинаын ыджыд бипур сотӧма не сӧмын йӧзлысь оланінъяс, кустъяс, град йӧръяс, турун, му, но и самӧй паметьсӧ сы йылысь, мый тані коркӧ вӧлӧма деревня.
Тӧв лэптіс пӧим сюръяяс, да кажитчис, мый муыс тшынасьӧ.
Кай Су чепӧсйис водзлань, кыдзи чеччыштӧм водзвылын, да кыв шутӧг индіс Пек Чанлы ичӧтик овраг вылӧ.
Сэтысь петіс настоящӧй тшын.
Детинкаяс котӧртісны сэтчӧ.
Найӧ аддзисны некымын выль шалаш.
Ӧти шалаш дорын пукаліс Кай Сулӧн бабыс, дзик сідзи жӧ, кыдзи пыр пукавліс аслас фанза ӧдзӧс дорын.
Сійӧ мыйкӧ гудраліс чугунысь.
Сійӧ спокойнӧя кутліс первой Кай Суӧс, сэсся Пек Чанӧс да прӧстӧ шуис:
— Ті омӧльтчӧмныд, детинкаяс...
А тэ, Кай Су, быдмӧмыд...
Тіянлы колӧ вежны дӧрӧмъяснытӧ.
Мыччы меным беддьӧс, Кай Су!
— и, пыктӧм кокъяснас сьӧкыда восьлалігтыр, пырис шалашӧ.
Ставыс тайӧ ӧтлаын — шалашъяс, бипур, сёянлӧн дукыс, бабыс — вӧлі рӧднӧй керкаӧн да пыр жӧ успокоитіс детинкаясӧс.
Паньяс пыдди бедьторъяс пуртӧн вӧлалігмоз бабыс висьтавліс:
— Видзӧдлӧй, кутшӧм чистӧя обработайтісны миянлысь деревнянымӧс — ни ӧти фанза эз вунӧдны.
А мыйла?
Сы вӧсна, мый гӧль морт вермас воштыны вынсӧ, гӧтырсӧ, челядьсӧ, другъяссӧ, мусӧ, но не должен воштыны сійӧс, мыйӧн наградитіс сійӧс чужигас судьбаыс...
— А мыйӧн, бабушка? — юаліс Пек Чан.
Баб стрӧга видзӧдліс сы вылӧ да ланьтіс.
Сійӧ эз радейт, кор висьталігас сійӧс торклісны.
— Тайӧ сэтшӧм сокровище, коді отсалӧ гӧль мортлы быд бедаын...
— Баб видзӧдіс Кай Су вылӧ.
Сійӧ дӧзмис Пек Чан вылӧ да вӧчис вид, мый оз аддзы сійӧс.
— Тайӧ сокровищеыс — терпение.
И баб висьталіс детинкаяслы, кыдзи скӧрмӧма помещик, кор крестьяна ӧткажитчӧмаӧсь сетны сылы урожайлысь сизимӧд юкӧнсӧ, да корӧма полицияӧс.
— Сэки Чан Бай Су мӧдіс горзыны да шуис помещикӧс грабительӧн.
Полицейскӧйяс нуӧдісны Чан Бай Суӧс, и тэнад батьыд, Кай Су, янӧдіс став мужчинаяссӧ, и крестьяна уськӧдчисны полицейскӧйяс вылӧ.
И нинӧм бурыс таысь эз артмы...
Виисны Дан Кой Хиӧс, ранитчис Сель Най...
Сійӧ куйлӧ эстӧні, шалашын...
Народ юксис.
Ӧтияс мунісны войвылӧ.
Сэтчӧ жӧ муніс и тэнад батьыд, Кай Су.
Мукӧдъяс мунісны Тек Сан бӧрся.
Сійӧ шуис: «Му вӧдитысь ӧмӧй эновтӧ ассьыс мусӧ, сы вылын кӧ быдмис ядӧвитӧй турун?
Колӧ не пышйыны, а нетшыштны сійӧс вужнас!»
Тюрьмаӧ нуигӧн партизанъяс лыйлісны корейскӧй народлысь предательяссӧ да мездісны Чан Бай Суӧс.
Ме тӧда: тайӧс вӧчис Тек Сан — сійӧ пыр чорыда пӧртліс олӧмӧ ассьыс кывсӧ...
Найӧ этшаӧнӧсь.
Медым бырӧдны корейскӧй му вылысь ядӧвитӧй турун, колӧ уна ки...
Гӧраяс вомӧн туйыс сьӧкыд весиг томъяслы.
Вот ме и кольччи...
Бедьторйӧн баб гудралыштіс чугун пытшкысь пуанторсӧ:
— Сёйӧй.
Татшӧм роксӧ тіянлы эз сюрлы видлыны?
Эз?
Тайӧ дублӧн вужъясыс...
А сэсся, кор миян йӧз вӧліны Прохладнӧй Долинасянь ылынӧсь нин, воисны американскӧй салдатъяс, скӧрмисны, мый абу кутӧмаӧсь партизанъясӧс, да жуглісны да сотісны деревнясӧ.
* * *
Войнас баб вайис шалашӧ крестьянскӧй град йӧр ыджда шоныд эшкын да муніс раненӧй Сель Пай дінӧ.
Детинкаяс пыр жӧ юр вывтіыс шебрасисны эшкынӧн да, ёрта-ёртныслы чужӧмас лолалігтыр, мӧдісны шӧпкӧдчыны:
— Вот аддзан, аддзан!
Став Прохладнӧй Долинаыс мунӧма Ким Ир Сен дінӧ...
Эк, Кай Су, Кай Су, эг думайтлы ме, мый тэ повзян!..
— Ме?
— чуймис Кай Су.
— Ланьт, либӧ ме...
— Сылы эз сюр колана кыв, скӧрысь тувкнитіс Пек Чанлы бокас да бергӧдчис сылань мышкӧн.
— Тышкась, тышкась!
— сьӧкыда лолалігтыр шуис Пек Чан.
— Ме ӧд ог кор — ме и ӧтнам верма мунны.
Кольччы...
Ме думайтлі, тэ мужчина...
Пукав аслад мыльк вылын да копрась помещиклы.
Да смотри эн вошты терпениетӧ.
Ладнӧ, ме и ӧтнам чукӧрта войска... сӧмын тэ сэки ме дінӧ эн сюйсьы...
И Пек Чан нарошнӧ мӧдіс гораа шкоргыны.
Кай Су бергалыштіс, сэсся заводитіс гыжъясьны сідзи, медым гырддзаыс инмаліс Пек Панлы мышкас.
Пек Чан эз вермы терпитны да серӧктіс.
— Сідзкӧ, аски мунам?
— спокойнӧя юаліс Пек Чан.
— Сӧмын вот... бабушка...
— Жаль?
— Но да...
Асывнас бабыс, внукыслысь да Пек Чанлысь кывзӧм бӧрын, шуис:
— Татшӧм кадӧ детинкаяс долженӧсь лоны батьясныскӧд ӧтлаын.
Мунӧй!
— и колльӧдіс найӧс гӧраяс вомӧн мунысь гуся трӧпа дорӧдз.
9. ВИРӦСЬ ТРӦПА
Гӧраяс вомӧн вуджан туй тайӧ местаас лыддьысьліс сьӧкыдӧн да ӧпаснӧйӧн.
Но мӧд дженьыд туй войвывлань эз вӧв.
Баб висьталіс трӧпаяс йылысь, кыті мунісны Прохладнӧй Долинаса йӧз, лӧсьӧдыштіс Кай Сулысь курткасӧ да Пек Чанлысь вӧньсӧ да бӧр мӧдӧдчис гортас.
Детинкаяс мунісны чӧв олігтыр.
Туруна видзьяс вежсисны куш площадкаясӧн.
Пыр частӧджык и частӧджык паныдасьлісны джуджыд трещинаяс.
Кай Су сувтіс да дыр видзӧдіс перевал йыв вылӧ.
Гӧраяс весьтті кыскасисны еджыд кымӧръяс.
Ичӧтик скала вӧлі ӧш сюр кодь.
— Со и Сломаннӧй Рог!
— кашкигтыр шуис Пек Чан да видзчысьӧмӧн лэдзис изъяс вылӧ сёян тыра мешӧксӧ, кодӧс лӧсьӧдіс налы туй вылас бабыс.
Шор дорӧ землякъяс пуксисны шойччыштны.
Кай Су кӧрталіс мешӧксӧ мышкас да чеччис.
Сійӧ эз вермы пукавны места вылас — сылы окота вӧлі ӧдйӧджык вӧтӧдны Прохладнӧй Долинаса йӧзӧс.
— Тэ мый? — чуймис Пек Чан.
— Ӧд бабыд тшӧктіс гӧраяс вылӧ кайны асывнас...
Вунӧдін?
Кай Су видзӧдліс гӧра йылас.
Шондіыс вӧлі саялӧма нин, и гӧраяслӧн серпасъясыс ньӧжйӧник сылісны.
Сійӧ эз вунӧд бабыслысь сӧветъяссӧ.
Сійӧ и ачыс тӧдіс, кутшӧм ӧпаснӧ вуджны гӧраясӧд войын.
Но позьӧ ӧмӧй узьны, кор тӧдан, мый став Прохладнӧй Долина мунӧ ӧні пыр водзӧ и водзӧ войвывлань, Ким Ир Сенлань!
— Мунам!
— шуис сійӧ зумыша да, Пек Чанлань бергӧдчывтӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Трӧпаыс частӧ вожавліс кыкпельӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ вайӧдліс пыдӧстӧм обрыв дорӧ.
Ковмывліс бергӧдчыны бӧр да мунны выльысь.
Сломаннӧй Рог дорын туйыс петіс лымъя эрд вылӧ.
Лымйыс ёрис синъястӧ да звӧнитіс пельын.
Окота лои узьны.
Воисны лӧз изъяс дорӧдз, кодъяс йылысь висьталіс бабыс.
— Со аддзан, — гажаа шуис Кай Су, — регыд увлань лэччан туй.
Паськыд трещина дорын Пек Чан гыжъялыштіс балябӧжсӧ: трещина вомӧн куйліс кыз пожӧм.
— Ставыс вернӧ.
Вуджам мӧдарас — пыр мунам шуйгавыв...
Сэсся увлань...
Сэсся вӧр...
Сэсся Зӧлӧтӧй Ручей деревня...
И ставыс!
А тэ бӧрдан!
Пек Чан дӧзмис:
— Ме ог бӧрд...
— Сійӧ бара видзӧдліс куйлысь пожӧм вылӧ.
— А вот кыдзи ми вуджам мӧдарас?
Кыкнанныс видзӧдлісны увлань.
Трещина пыдӧсын гӧвкъялісны ру лентаяс.
Кажитчис, мый сылӧн пыдӧсыс абу.
— А со тадзи!
— шуис Кай Су да тувччис пу вылӧ.
Пу дзуртыштіс да мӧдіс лайкъясьны.
Мӧд помыс сылӧн эз тыдав пемыдас.
Кай Су вӧчис некымын воськов.
Пӧльыштіс чизыр тӧв.
Кай Су шатовмуніс, лажыньтчис да пуксис верзьӧмӧн кер вылас.
— Лок нин, лок! — горӧдіс сійӧ Пек Чанлы.
Пек Чан пыр жӧ пуксис пу вылӧ, но эз вӧрзьӧдчы.
— Вод сы вылӧ, вод! — горзіс сылы Кай Су.
Пек Чан мӧдіс ӧдйӧ кыссьыны.
— Эн видзӧд увлань!
— Кай Сулӧн гӧлӧсыс кыліс кысянькӧ ылісянь.
Пек Чанлы кажитчис, мый сійӧ кыссьӧ уна час чӧж.
Сійӧ эз вермы терпитны да восьтіс синъяссӧ.
Сы улын зэв пыдын бешенӧя пуис мыйкӧ еджыд.
Тӧв писькӧдчис сос пыр, мыш кузя котраліс йирмӧг.
Сійӧ кӧсйис кыссьыны водзӧ, но киясыс лоины зэв сьӧкыдӧсь да син водзас мӧдісны йӧктыны дзирдалысь чутъяс...
Мыйкӧ кутіс кыскыны сійӧс вывлань, и сійӧ, став вынъяссӧ чукӧртӧм бӧрын, чорыда шымыртіс кокъяснас пожӧмсӧ.
Сэсся кокъясыс слабитісны, син водзас чутъясыс лоины зэв ӧдйӧ бергалысь кольчаясӧн, сійӧ кутіс чувствуйтны, мый пуыс пышйӧ сы дінысь...
— Садьмы!
Пек Чан восьтіс синъяссӧ.
Сы весьтӧ копыртчӧма Кай Су.
Сійӧ пӧляліс сылы вомас.
— Но и бур! — серьёзнӧя шуис сійӧ да веськодьпырысь юаліс: — Повзин?
Ме и ачым сідзжӧ...
Пек Чан гӧгӧрвоис, мый сійӧс кыскӧма Кай Су, да мыжапырысь вочавидзис:
— Нинӧмысь ог пов, а кор вылын — кияс-кокъяс слабитӧны...
Ме нин кӧсйи шыбитчыны ваас.
Всё равно, думайта, пом...
Шойччыштісны.
Сёрнитісны сы йылысь, кор да мыйла овлӧ страшнӧ.
Чизыр тӧв мӧдіс омлявны да шутьлявны.
Гӧгӧр гартчыны кутіс йӧв кодь еджыд ру, да пыр жӧ, быттьӧ небесасӧ мыйӧнкӧ тупкисны, лои пемыд.
Детинкаяс сувтісны.
Найӧ кӧсйисны воӧдчыны пуяс дорӧдз, виччысьны погода лӧньӧмсӧ, но тӧв шыблаліс найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Лок ме бӧрся! — тшӧктіс Кай Су.
Сы мыш сайын мунны Пек Чанлы вӧлі кокни.
Но веськыд кокыс сылӧн кутіс кынмыны, и сійӧ копыртчис лэптыштны чулкисӧ.
Тӧв личкис сійӧс му бердӧ.
Сійӧ кӧсйис веськӧдчыны и эз вермы.
— Кай <ns>Су-у-у</ns>!..
Тӧв вевттис сылысь гӧлӧссӧ, тупкис синъяссӧ, пӧльтіс пельясӧ...
Пек Чан заводитіс кыссьыны бауӧн да лым вылысь аддзис коктуй.
«Сійӧ мунӧма татчӧ!»
Пек Чан мӧдіс кыссьыны ӧдйӧджык.
«Ӧні татчӧ...
Тані сійӧ усьӧма...
Сідз...»
Пек Чан дугдіс кыссьыны.
Кытысь нӧ лоины выль коктуйясыс?
«Ок ме йӧй!
Да ӧд сійӧ кыссьӧ бауӧн, сідз жӧ кыдзи ме...»
Коктуй вайӧдіс Пек Чанӧс обрыв дорӧ.
Сылысь пыдӧссӧ вӧлі вевттьӧмаӧсь лым кымӧръяс.
Найӧ пуисны, торъявлісны да восьтывлісны сьӧд, пыдӧстӧм кушинъяс.
Пек Чанлӧн бергӧдчис юрыс да киясыс лоины небыдӧсь да вынтӧмӧсь.
Сійӧ кунис синъяссӧ да, гырддзаяснас йӧткасигтыр, бӧр кыссис обрыв дорысь.
Садяс неуна воӧм бӧрын сійӧ мӧдіс корсьны коктуйяс, но тӧв удитӧма нин шыльӧдны вӧсньыдик лым веркӧссӧ.
Ӧні сійӧ пӧльтіс эз ӧткодя: омлялыштас кӧин моз да ланьтас, быттьӧ кывзӧ, кыдзи йӧлӧгаыс повторяйтӧ сылысь омлялӧмсӧ.
Чӧв-лӧньыс, коді лолывлӧ сэк, кор гӧраяс некымынысь повторитасны пургалысь омлялӧмсӧ, вӧлі страшнӧйджык омлялӧм дорсьыс.
Тайӧ вӧлі чардби югнитӧм бӧрын гымлысь сярӧбтӧмсӧ виччысьӧм кодь.
Но вот Пек Чан пельӧдз воис Кай Сулӧн слабиник гӧлӧсыс, коді кыліс обрыв дорсянь.
Пек Чан ӧдйӧ кыссис дзик обрыв дорӧдзыс.
Сы вӧсна, мый тӧлыс мӧдіс лӧньны, обрывлӧн пыдӧсыс вӧлі тыдалӧ пӧшти ставнас.
Пек Чан водзлань нюжӧдіс юрсӧ.
Гӧлӧс кыліс улісянь, но кӧть кутшӧма эз видзӧд Пек Чан, Кай Су некӧн оз вӧлі тыдав.
— Ме тані, Пек Чан...
Тані, тэ улын...
Пек Чан копыртчис обрыв весьтӧ.
Кай Су ӧшаліс пропасть весьтын, ӧти кинас кутчысьӧма вӧсньыдик баддьӧ.
Чужӧмыс, коді тыдаліс Пек Чанлы, вӧлі вирӧсь.
Пек Чан ёна повзис.
Ӧти местаысь сійӧ аддзис йизьӧм скалаысь векньыдик щель.
Сэтысь чурвидзис чукля вуж.
Сыӧ кокнас мыджсьӧмӧн сійӧ исковтіс увлань.
Сійӧ вермис эськӧ нюжӧдны кисӧ Кай Су дінӧдз, но сійӧ ӧшаліс тӧкӧтьӧ веськыдвылынджык.
— Верман кутчысьны меӧ?
— Ог...
Ог вермы...
Менам киӧй мыйкӧ лоӧма, — муртса кывмӧн вочавидзис Кай Су.
— Тэ мун...
Мун, Пек Чан...
Сӧмын эн видзӧд ме вылӧ, ме регыд...
Пек Чан, увлань юрӧн ӧшалігӧн, мӧдіс разьны ассьыс тасмасӧ.
Вӧчис сыысь петля да мӧдіс шыблавны сійӧс Кай Су вылӧ.
Некымынысь промахнитчӧм бӧрын сійӧ шыбитіс тасмасӧ Кай Сулы сьыліас.
Прӧст кисӧ Кай Су сюйис петляас...
Коли лэдзны кисьыс бадьсӧ.
Кай Су эз решайтчы тайӧс вӧчны: сійӧ поліс ас бӧрсяыс кыскыны пропастьӧ Пек Чанӧс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
— И Пек Чан кутчысис тасмаас сэтшӧм ёна, мый кутісны доймыны пельпомъясыс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!..
Кай Су лэдзис кисӧ.
Кыкнанныс ӧшйисны пропасть весьтӧ.
Пек Чан кӧсйис кыпӧдчыны кок йылас.
Тайӧ вӧлӧма позьтӧмторйӧн.
Тӧв качайтіс налысь телӧяснысӧ.
Ёсь дой кокысь быри.
Кокыс слабитіс, и ӧти секунда кежлӧ Пек Чанкӧд лолі сійӧ жӧ, мый лолі сэки, кор сійӧ кыссис трещина вомӧн.
Сійӧ кыліс аслас мыш вылысь Кай Сулысь кисӧ.
Чуньяс, быттьӧ чорыд увъяс, сатшкысьлісны кучикӧ да пыр кайисны вывлань и вывлань...
Кай Сулысь кирган гӧлӧссӧ: «Эн кут, лэдз менӧ!» кывтӧдз на Пек Чан гӧгӧрвоис, мый Кай Су кавшасьӧ сы кузя, кыдзи пу кузя.
Со сійӧ кавшасьӧ сы кокъяс кузя...
Пек Чанлы лои кокньыдджык.
Кай Су вӧлі нин обрыв дорын да кыскис сійӧс кокӧдыс.
Найӧ куйлісны восьса синъясӧн, эз вермыны вӧрзьӧдчыны.
Сэсся унмовсисны.
Найӧс садьмӧдісны шонділӧн первойя югӧръясыс.
Пек Чан аддзис, мый Кай Су, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, пукалӧ да быттьӧ пинь висьӧмысь качайтчӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Тэ мый?
— Мешӧкыд! — ымӧстіс Кай Су.
Тайӧ вӧлі виччысьтӧм ударӧн.
Колӧ вӧлі мунны пӧшти кык лун, а сёян тыра мешӧк куйліс пропасть пыдӧсын.
Пек Чан гажаа шутёвтіс да шуис:
— Мыйкӧ думыштам!
Кай Су гажмис, и другъяс, ёрта-ёртыслысь тӧрытъя подвигъяссӧ ӧта-мӧдвежмӧн ошкигтыр, мӧдӧдчисны увлань.
Но думыштны нинӧм эз удайтчы, и сёрӧн рытнас, Зарни Ручейлань матыстчигӧн, найӧ шатласисны мудзӧмысла да тшыгысла.
Налы кажитчис, мый найӧ кылӧны телегаяслысь дзуртӧм да асланыс сиктса йӧзлысь гӧлӧсъяс; тайӧ сетіс налы вын, и найӧ пырисны деревняӧ, но, матысса фанза дорӧ вотӧдз, эбӧссьыс петӧмаӧсь, усины туй бокса турун пӧвстӧ.
Кор найӧ садьмисны, то ас гӧгӧрсьыс аддзисны тӧдтӧм крестьянаӧс.
Став олысьыс чукӧртчӧмаӧсь видзӧдлыны омӧльтчӧм да джынвыйӧ пасьтӧм челядь вылӧ, кодъяс код тӧдас кытысь воӧмаӧсь войнас деревняӧ да унмовсьӧмаӧсь улича шӧрӧ.
Ставныс виччысисны, мый найӧ шуасны.
Пек Чан пуксис да юаліс, эз-ӧ прӧйдитны деревня пыр Прохладнӧй Долинаса йӧз.
Пек Чан ачыс эз кыв ассьыс гӧлӧссӧ, и сылы кажитчис, мый сійӧ эз шу тайӧс, а сӧмын мӧвпыштіс.
Но крестьяна гӧгӧрвоисны сылысь юалӧмсӧ, да на пиысь ӧти, чотысь, Пек Чан пель весьтӧ копыртчӧм бӧрын, гораа да торйӧн быд кыв шуаліг, кыдзи пельтӧм мортлы, висьталіс, мый Прохладнӧй Долинаса йӧз кык лун сайын прӧйдитісны войвылӧ.
Землякъяс пыр жӧ чеччисны да кӧсйисны мунны сылань, кодарлань ӧвтыштіс кинас чотысь крестьянин.
Но сійӧ жӧ крестьяниныс ӧлӧдіс найӧс да, банбоксӧ коричневӧй гыжъяснас гыжъялыштӧм бӧрын, шыасис йӧз дінӧ:
— Нуӧдам найӧс сы дінӧ.
Мед найӧ сылы ставсӧ висьталасны.
«Сылы» кывсӧ сійӧ шуис гораджыка.
Ставныс довкнитісны юръяснаныс, и другъясӧс тойыштісны ичӧтик фанза пытшкӧ.
Джоджас куйліс ён морт, кодлысь юрсӧ вӧлі бинтуйтӧма.
Синъяснас лапнитӧмӧн сійӧ тшӧктіс налы пуксьыны.
Морт дыр, синъяссӧ лапйӧдлытӧг, видзӧдіс сьӧд синъяснас то Кай Су вылӧ, то Пек Чан вылӧ.
Сэсся синлапъясыс сылӧн тупкысисны, и сійӧ ышловзис.
Чотысь крестьянин копыртчис куйлысь морт пель весьтӧ да шуис:
— Тэнад деревняысь челядьыс.
Юась налысь.
Мортлӧн синъясыс ӧзйисны.
Пек Чан горӧдіс да чабыртіс Кай Сулысь пидзӧссӧ.
Кыкнанныс ӧттшӧтш мӧдісны висьтавлыны:
— Тек Сан, Тек Сан!..
Алӧй Бабочка лэбзьӧма Синьӧй Ручей дорӧ.
Тек Сан кӧ чукӧртас йӧзӧс, мед нуӧдас найӧс гӧраяс вомӧн.
Весёлый Огонёк кутас виччысьны тэнӧ тӧлысь помӧдз.
Медбӧръя кывъяссӧ горӧдіс ӧтнасӧн Кай Су: Пек Чанлӧн эз тырмы лолыс.
— Сӧмын тэ он удит, Тек Сан.
Тӧлысьыс помассьӧ аски...
Тек Сан лэптіс юрсӧ.
Кӧртӧдыс лэччис да тупкис ӧти синсӧ.
Сійӧ шӧпнитіс:
— Аттьӧ...
Аттьӧ, зонкаяс...
Менам йӧз сэнӧсь нин...
А кытчӧ мунанныд ті?
— Сэтчӧ, кытчӧ мунӧ Прохладнӧй Долина, — Ким Ир Сен дінӧ.
Тек Санлӧн юрыс копыртчис.
— Висьталӧй Ким Ир Сенлы, — шуис сійӧ зумыша, — висьталӧй, мый ставыс лючки-ладнӧ, лунвыв лоас свободнӧйӧн...
Детинкаясӧс вердісны, сетісны сьӧрсьыныс косьтӧм чери да истӧг кӧрӧбка да бура висьталісны, кыдзи позьӧ дженьдӧдны туй, медым вӧтӧдны ассьыныс йӧзсӧ.
Вӧр дорын Кай Суӧс да Пек Чанӧс сувтӧдісны кӧмтӧм кокшыяс.
Туй кузя деревнясянь, ёрта-ёртнысӧ ордъялігтыр, котӧртісны детинка да кык нывка.
Детинкаыс вӧлі паськыд морӧса да землякъясысь дзонь юрӧн кузьджык.
Киас сылӧн югъяліс паськыд кыйсян пурт.
— Но? — дӧсадаӧн да тревогаӧн юаліс Пек Чан, кор котӧртысьяс кашкигтыр заводитісны юрсянь кокулӧдз видзӧдны сы вылӧ да Кай Су вылӧ.
— Ме — Оленьлӧн пи, — гордӧя шуис детинка да гирснитіс пурт дорнас гыжсӧ.
Кай Су паськӧдіс вомсӧ...
Олень вӧлі знаменитӧй партизан.
Сылӧн повтӧмлун да славнӧй делӧяс йылысь, землякъяс кывлісны Сеулын на.
Тайӧ сійӧ кыпӧдіс салдатскӧй восстание, займитіс некымын кар да жугӧдіс американскӧй гарнизон.
Тайӧ сійӧс, Оленьӧс, неравнӧй бойын унапӧв ранитчӧмаӧс, захватитісны да шыбитісны страшнӧй сеульскӧй Кемукван тюрьмаса медся дзескыд камераӧ.
Та йылысь гырысь букваясӧн вӧлі печатайтӧма газетаясын.
Сэки жӧ вӧлі объявитӧма сійӧс казнитан лун.
А мӧд лун асывнас Олень пышйӧма каменнӧй стенъяс пыр, а Кемукван сотчӧма, кодӧс ӧзтӧмаӧсь куим боксянь.
Оленьлысь портретъяссӧ, кодъясӧс вӧлі печатайтӧма югъялан еджыд бумага вылӧ, Кай Су да Пек Чан унаысь аддзылісны Сеул керка стенъясысь.
Сійӧ видзӧдіс стенъяс вывсянь сідз жӧ повтӧма да гажаа, кыдзи видзӧдіс ӧні кыйсян пурта тайӧ детинкаыс.
— Сійӧ пышйис войвылӧ, тайӧ збыль? — чӧв олӧм бӧрын юаліс Пек Чан.
Оленьлӧн пиыс презрительнӧя шпыньмуніс:
— Миян сиктӧ волісны салдатъяс, и офицер юаліс менсьым, кытчӧ пышйис менам бать.
И ме шуи: «Олень, менам бать, оз пышъяв, а вӧтӧдӧ».
Офицер кучкис меным плетьӧн да тшӧктіс сотны миянлысь фанзанымӧс.
Нывка, коді вӧлі Олень пи кодь — землякъяс гӧгӧрвоисны, мый сійӧ сылӧн чой, — пуктіс морӧс бердас паськӧдӧм чуньяссӧ, мыйӧн петкӧдліс детинкалысь збыльтор йылысь висьталӧмсӧ.
Детинка меліа видзӧдліс чойыс вылӧ:
— Салдатъяс нӧйтісны и сійӧс...
Нывка горӧдіс:
— Ме шуи: «Локтас бать, и ті мӧданныд кыскасьны сы кок улын, трусъяс!»
Детинка довкнитіс юрнас.
Сэсся зумыштчис.
— Ми колльӧдам тіянӧс Чёрнӧй Камень дорӧдз...
А ті мунӧй водзӧ, — шуис сійӧ нывкаяслы.
Нывкаяс дышпырысь котӧртісны бӧрвылас частӧ видзӧдлывлігтыр.
— Ті корсянныд Оленьӧс, ме тӧда...
Ме висьтала, кыдзи сійӧс корсьны.
Кай Су да Пек Чан видзӧдлісны ёрта-ёртыс вылӧ.
— Ми мунам Прохладнӧй Долина бӧрся...
Пек Чан содтіс:
— Войвылӧ...
Сэні Ким Ир Сен да став миян йӧзыс...
Детинка сувтіс.
Сувтісны и землякъяс.
— А тані ӧмӧй, лунвылас... — детинкалӧн вомдоръясыс пӧшти эз вӧрны, но быд кыв вӧлі кылӧ яснӧя, — ...тані ӧмӧй абу тіян йӧз?
Кай Су курччис вомдорсӧ да решительнӧя мӧдӧдчис водзӧ.
Пек Чан мӧдӧдчис сы бӧрся.
Оленьлӧн пи вӧтӧдіс найӧс да пуктіс кисӧ Кай Су пельпом вылӧ:
— Рӧднӧй мулӧн кос сёйтор донаджык чужбинаса госа муысь.
Кай Су дрӧгнитіс.
Татшӧм жӧ кывъяс частӧ шулывліс бабыс.
Сійӧ видзӧдліс детинкалы синмас:
— Сэні менам бать да став Прохладнӧй Долина.
Оленьлӧн пи нинӧм эз вочавидз.
— Кытысь корсьны Оленьӧс? — юаліс Пек Чан.
— Сійӧ ӧмӧй ӧтнас?
Найӧ унаӧнӧсь, и найӧ быдлаын.
Пек Чан шӧйӧвоши.
Олень пилӧн синъясыс лоины кӧдзыдӧсь, и кор детинкаяс воисны неыджыд скала дорӧ — букетъяса да юръяс вылас венокъяса нывкаяс виччысисны найӧс тані, — сійӧ коса шуис:
— Со Чёрнӧй Камень.
Скалаыс збыльысь вӧлі лӧзов-сьӧд, и дзик сы йылын качайтчис яркӧй изумруднӧй пу, быттьӧкӧ кӧсйис мынтӧдчыны мусьыс да лэбны небесаланьыс.
Детинка лажыньтчис да пурт йывнас чертитіс му вылас туй, кыті колӧ мунны, медым вӧтӧдны Прохладнӧй Долинаӧс.
Кай Су подробнӧя юасис юяс, сиктъяс да туй чукыльяс йылысь, а Пек Чан — сійӧ вӧлі эскӧ, мый сразу ставсӧ гӧгӧрвоис — мӧдіс видлавны Чёрнӧй Каменьсӧ да сылы лои зэв окота тӧдмавны, мыйла сы дорын куйлӧны из чукӧръяс.
Ӧти чукӧръяс — найӧ вӧліны зэв уна — тэчӧмаӧсь посньыдик ёсь изъясысь, мукӧдъяс — найӧ вӧліны этшаджыкӧсь — тэчӧма гырысь чорыд изъясысь.
Пек Чан дінӧ, пуртӧн ворсігтыр, матыстчис Оленьлӧн пиыс:
— Кор кореецъяс мунӧны Олень дінӧ, быдӧн пуктӧ татчӧ из.
Тайӧ клятва...
— А ыджыд изъясыс?
— Тайӧ дзонь деревняяс.
Пек Чан кватитіс детинкаӧс киӧдыс:
— Но висьтав меным, кыдзи сійӧс корсьны?
— Быдӧн мунӧны первой гӧраясӧ.
Сэні висьталасны, мый колӧ вӧчны...
Кай Су чеччис му вылысь.
Сійӧ бура усвоитіс туйсӧ.
Ставныс ньӧжйӧник да чӧв олігтыр воисны юлань кежысь чукыль дорӧдз.
Оленьлӧн пи сувтіс да соснас чышкис пуртсӧ.
— Ме думайті, ті мунанныд гӧраясӧ, бать дінӧ.
И кӧсйи...
Но, всё равно.
Со... — Сійӧ мыччис Кай Сулы пуртсӧ: — Босьт, всё равно...
Сійӧ зэв ёсь да некор оз сім.
Детинка кӧрис синкымъяссӧ да скӧрысь видзӧдліс нывкаяс вылӧ:
— Ме бӧрся!
— и котӧртіс Чёрнӧй Каменьлань.
Землякъяс видзӧдісны на бӧрся, но ни детинка, ни нывкаяс эз и бергӧдчывны налань.
Регыд найӧ саялісны скала сайӧ.
— Кай Су, — решительнӧя шуис Пек Чан, кор найӧ вӧлі лэччӧны ю дорӧ, — абу лӧсьыд, мый ми пышъям асланым му вылысь.
— Ми бӧр локтам.
— Ас му вылысь оз пышйыны, Кай Су.
Кай Су эз сразу вочавидз.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ войвывлань:
— Сэні менам бать, сэні став Прохладнӧй Долина.
— Но менам батьӧй абу!
— Пек Чан мӧдіс скӧравны.
— Менам некод абу, Кай Су...
Кай Су дыр видзӧдіс другыс вылӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— А ме?
Менӧ он лыддьы другӧн?..
Пек Чан гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
* * *
Луннас муннысӧ вӧлі сьӧкыд.
Найӧ узисны вуджӧра бадьяс пӧвстын, виччысисны, кор прӧйдитас жарыс, да мунісны войся да рытся ыркыд дырйи.
Лунъяслысь щӧтсӧ вӧлі важӧн нин воштӧма.
Найӧ воисны ю дорӧдз, код йылысь налы висьталісны.
Ещӧ неуна — и воас изйысь вӧчӧм пос.
Сідзкӧ, найӧ регыд вӧтӧдасны ассьыныс йӧзсӧ.
Берег пӧлӧн мунны вӧлі кокньыдджык.
Но ю частӧ кежлывліс веськыд туйысь бокӧ.
Детинкаяс мунісны веськыд визь кузя, то берег дорысь бокӧ кежлігмоз, то бӧр сы дорӧ матыстчывліг.
Быд воськов вӧлі дона.
Со и пос!
Детинкаяс сюйисны ассьыныс мудзӧм телӧяснысӧ кӧдзыд ва пиӧ.
Ваыс сотіс найӧс — найӧ терпитісны...
Налы колӧ вӧлі чукӧртны медбӧръя вынъяссӧ.
Пельясын шум ньӧжйӧник лӧнис.
Найӧ казялісны, мый найӧс личкӧ ун.
Сэки найӧ петісны пос вылӧ да водісны туй вомӧн.
Найӧс садьмӧдтӧг ӧні оз вӧлі позь вуджны пос вомӧн.
Унмовсисны найӧ ӧти здукӧн.
Час мысти Кай Су дрӧгнитіс да лэптіс юрсӧ.
Пек Чан куйліс восьса синъясӧн.
— Кылан? — юаліс Кай Су.
— Мый эськӧ тайӧ?
Муыс тіраліс.
Тӧв вайис на пельӧдз кутшӧмкӧ шыяс.
Ӧшибка эз вермы лоны...
Детинкаяс кыпӧдчыштісны.
Мешайтіс эжӧрлӧн кышакылӧмыс.
Найӧ бара пуктісны юрнысӧ му бердӧ.
— Локтӧны, — сьӧкыдпырысь шуис Кай Су.
Пек Чан бӧрддзис.
Детинкаяс сюся кывзісны пыр содысь шумсӧ.
— Миян йӧз! — шӧпнитіс Кай Су.
Детинкаяс сувтісны кок йыланыс.
Ӧні шыяс воисны на дорӧдз и воздухӧд.
Найӧ юксисны торъяс вылӧ: со мыйкӧ гольснитіс изйӧ... со морт гӧлӧс...
Кай Су да Пек Чан видзӧдлісны ёрта-ёртыс вылӧ да заводитісны котӧртны.
Друг налы кажитчис, мый шумыс дугдіс.
Найӧ сувтісны.
Сьӧлӧмъясыслӧн гораа тіпкӧмыс мешайтіс кывзынысӧ.
Коли некымын минута, и найӧ бара вермисны торйӧдны виччысян шумсӧ ва сялькӧдчӧмысь да тӧв лолалӧмысь.
Шыяс тӧдчымӧн матыстчисны.
Детинкаяс видзӧдісны туй вылӧ, виччысисны Прохладнӧй Долинаса крестьянаӧс.
Но шум содіс найӧ пельпомъяс сайын.
Кыліс гора команда.
Кай Су да Пек Чан туй вылысь исковтісны увлань да дзебсисны пос улӧ.
Пос кузя гӧна вӧвъяс вылын мунісны корейскӧй салдатъяс.
На бӧрся нёль морта радъясӧн мунісны арестованнӧй кореецъяс — мужчинаяс и нывбабаяс, пӧрысьяс и томъяс... став Прохладнӧй Долинаыс.
Кай Сулӧн батьыс муніс первойя радас.
Кияссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма.
Кык нывбаба нуӧдісны киясӧдыс кутӧмӧн балагур Чан Бай Суӧс.
Юрыс сылӧн вӧлі кӧрталӧма рузумторйӧн, и вир чутъяс тыдалісны сы вылын.
Но Чан Бай Су, салдатъяслань синнас мигайтігтыр, висьтавліс мыйкӧ сэтшӧмӧс, мыйысь йӧзыс сы радын ӧдва кутісны нюмнысӧ.
Восьлаліс Ку Сек Чук, и сыкӧд орччӧн муніс сылӧн пиыс.
И уна ещӧ рӧднӧй да дона йӧз мунісны пос кузя, Кай Су да Пек Чан дінті.
Ыджыд американскӧй картуза векни пельпомъяса кореец — буракӧ, отрядса командир — мыйкӧ скӧрысь горӧдіс, и колонна сувтіс.
Салдатъяс вӧвъяснаныс пырисны ваӧ.
Ньылӧдӧм вӧвъяс пызйысисны да терпитӧмӧн виччысисны, кор визулыс нуас ю пыдӧссьыс лэптӧм нюйтсӧ.
Кор вӧвъяс юисны, лэдзисны матыстчыны ва дорӧ арестованнӧйяслы.
Нывбабаяс видзчысьӧмӧн мыськисны Чан Бай Сулысь вирӧсь юрсӧ да, рузумторсӧ пожъялӧм бӧрын, выльысь кӧрталісны.
Чан Бай Су дугдывтӧг шмонитіс:
— Ӧні менам тыква мӧдас быдмыны...
Земляк, — шыасис сійӧ вӧв вылысь лэччысь салдат дінӧ, — уна-ӧ тіянлы мынтӧны быд корейскӧй юрысь?
Салдат чӧв олігтыр бергӧдчис мӧдарӧ.
— Кӧнкӧ, бура мынтӧны, раз ті татшӧма старайтчанныд...
А мыйӧн тіянлы мынтысьӧны?
Долларъясӧн?
А?
Салдат скӧрмис.
Сійӧ ёна гӧрдӧдіс да горӧдіс:
— Ланьт!
Кай Сулӧн батьыс — сійӧ пукаліс берегын ранитчӧм кокъяссӧ ваӧ лэдзӧмӧн — бергӧдіс юрсӧ да дыр видзӧдіс салдат вылӧ.
— Ме тӧдлі тэнсьыд батьтӧ да дедтӧ, Ли Бон, — кывъяссӧ сьӧкыда шуалігтыр шуис сійӧ.
— Бур йӧз вӧліны...
Сійӧ чӧв олыштіс да мӧдіс видзӧдны ва вылас.
— Найӧ эськӧ сьӧлыштісны тэныд чужӧмад, Ли Бон!
Салдат нуӧдіс ассьыс вӧвсӧ пу вуджӧр улӧ.
— Тек Сан висьтавліс збыльтор: ас му вылысь оз пышйыны, ассьыс мусӧ дорйӧны...
А коді доръяс сійӧс, не кӧ ми асьным?
Американскӧй картуза кореец бара горӧдіс, и арестованнӧйяс чеччалісны.
А кор пленнӧйяс бӧрся мунысь салдатъяс саялісны да бусыс пуксис туй бокса турун вылӧ, пос улысь петісны Кай Су да Пек Чан.
Найӧ дыр видзӧдісны сылань, кодарлань нуӧдісны Прохладнӧй Долинаса йӧзӧс, да мӧдӧдчисны войвывлань.
Налы окота лои пыр жӧ висьтавны Ким Ир Сенлы ставсӧ, мый лои Прохладнӧй Долинаӧд.
10. «ТЭ МЕНӦ ВИЧЧЫСЬ, КАЙ СУ...»
Севернӧй Корея торъяліс Южнӧй Кореяысь джуджыд визув юӧн.
Войвыв границаыс муніс джуджыд кыркӧтшӧд.
Кыкнанладор берегас быдмис вӧр.
Пуяс копыртчӧмаӧсь ва весьтас, и паныдасьлісны сэтшӧм местаяс, кӧні пуяслӧн сук лапъясыс йитчылісны ёрта-ёртныскӧд да артмӧдлісны ю весьтас веж коридор.
Кай Су да Пек Чан пукалісны ва дорын сё вося пу вужъяс улын.
Севернӧй Кореяысь найӧс торйӧдіс ва.
Американскӧй пост дорті кыссигӧн найӧ аддзылісны, кыдзи палатка вуджӧр сайын салдатъяс ворсісны картіӧн.
Тайӧ берегын вӧлі ставыс лючки-ладнӧ.
А вот кыдзи мӧдар берегас — он тӧд.
Коръясысь да турунысь детинкаяс вӧчисны аслыныс шапкаяс, кутчысисны вужъясӧ да шумтӧг пырисны ваӧ.
Берег дорсяньыс сразу вӧлі зэв джуджыд.
Кай Су ньӧжйӧник сетіс команда:
— Но!
Пек Чан мынтӧдіс кисӧ да пыр жӧ воши ва улӧ...
Здук мысти мыччысьліс сылӧн юрыс, и сы серти, кыдзи Пек Чан тіралігтыр ньылаліс воздухсӧ, Кай Су гӧгӧрвоис, мый сылӧн другыс вӧйӧ.
Сійӧ мыджсис шуйга ки вылас да кватитіс Пек Чанӧс юрсиӧдыс.
Сійӧ зэв сьӧкыдпырысь кавшасис берегӧ.
— Тэ мый? — чуймис Кай Су.
Пек Чан сьӧкыда лолыштіс:
— Ме... Гӧгӧрвоан, ме эг тӧд, мый юыс сэтшӧм джуджыд...
Тӧді кӧ эськӧ, ме велӧдчи...
ме ӧд ог куж вартчыны...
Кай Су, ва вылӧ видзӧдігмоз, дыр, вывті дыр чӧв оліс.
Пек Чан виччысис, кор сійӧ лэптас сы вылӧ синъяссӧ.
Кай Су видзӧдліс вернӧй друг вылас да нюммуніс:
— А гашкӧ, мыйкӧ думыштам, Пек Чан?
Пек Чан копыртіс юрсӧ:
Он, Кай Су, тані нин нинӧм он думышт.
— Но мый нӧ, Пек Чан...
Шойччышт, и мунам бӧр.
Ме тэнӧ виччысьышта.
— Кай Су ышловзис.
— Сӧмын ме тэнӧ зэв ёна кора: велӧдчы ӧдйӧджык!
Пек Чан кельдӧдіс:
— Ог, Кай Су...
Тэ вартчы...
Со сійӧ, войвыв берегыс.
Вудж пока ӧтнад, Кай Су.
Кай Су гӧгӧрвоис, мый Пек Чанлӧн тайӧ решениеыс чорыд да вежны позьтӧм, да топыда кутліс земляксӧ.
Пек Чан шӧпнитіс:
— Тэ менӧ виччысь, Кай Су, ме регыд локта.
Кай Су пырис ваӧ, йӧткыштчис вужъяс дорысь да мӧдіс ӧдйӧ вартчыны войвыв береглань.
Синва пырыс Пек Чан аддзис Кай Суӧс, коді кыссис крут берегӧд.
Сэсся сійӧ аддзис, мый Кай Су сувтіс веськыда да пырис сук вӧрӧ.
11. КАЙ СУ НЮМЪЯЛӦ
Лейтенант Николаев пасьталіс больничнӧй халат да мӧдӧдчис корсьны главнӧй врачӧс.
Коймӧд палата дорӧ сійӧ сувтіс да видзӧдліс матӧвӧй стеклӧӧ гыжъясӧн вуштӧм розьӧд.
Халатсӧ шевгӧдӧмӧн комната кузя ветлӧдліс дзор уска морт.
Сійӧ кытшовтліс табуретка гӧгӧр, коді сулаліс сы туй вылын, куимысь гырыся воськовтӧмӧн воліс тумбочка дорӧдз, сюся видзӧдліс стенса чут вылӧ, сёрнитіс, стӧчджыка — бронгис кыз басӧн: «Сідз...» Бергӧдчыліс, бара кытшовтліс табуретка гӧгӧр, ӧні мӧдарладорсяньыс нин, матыстчыліс крӧвать дорӧ, кӧні узис сьӧд юрсиа детинка, да бронгис: «Сідз...»
Николаев видзчысьӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис палатаӧ.
Синъяснас доктор индіс сылы табуретка вылӧ, бергӧдчис да сувтлытӧг мӧдӧдчис крӧвать дорсянь стен дорӧ.
Детинка бергаліс да йирис пиньяссӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ ымзіс да сьӧкыдпырысь — сӧнъясыс пӧльтчылісны вӧсньыдик сьылі вылас — лэптыліс юрсӧ.
Николаев, детинка вылӧ дугдывтӧг видзӧдігмоз, шуис:
— Кызь коймӧд.
— Мый «кызь коймӧд»? — сувтлытӧг юаліс дзор уска морт.
— Кызь коймӧд рейс вӧчанныд, Иван Петрович.
Ті кӧть эськӧ табуреткасӧ вештінныд — мешайтӧ.
Дзор уска морт торксис важмоз ветлӧдлӧмысь.
— А тӧдса-ӧ тіянлы, лейтенант ёрт, — доктор вӧчис страшнӧй синъяс, — мый приёмнӧй часъяс установитӧма куимсянь сизим часӧдз?
Николаев чӧв оліс.
Сійӧ бура тӧдіс аслас друглысь характерсӧ.
Доктор пыр кыпӧдіс ассьыс гым кодь гӧлӧссӧ:
— Больничнӧй порядокъяс торкны ме ог лэдз!..
И энӧ возражайтӧй!
Детинка мыйкӧ нурбыльтіс.
Доктор кутіс ӧвтчыны кияснас Николаев вылӧ да шӧпнитіс:
— Лӧньджыка, кора не шумитны...
Сійӧ видзчысьӧмӧн пуктіс кисӧ висьысьлы плеш вылас.
Детинка ланьтіс.
Доктор броткис:
— Тіян молодечьясыд тожӧ... радӧсь старайтчыны...
Тадзи не сӧмын детинкаӧс — менӧ позьӧ повзьӧдны...
Николаев кӧсйис висьтавны докторлы, кыдзи пограничникъяс вайӧдісны сы дінӧ детинкаӧс, коді вӧлі джынвыйӧ пасьтӧм, омӧльтчӧма, кыдзи сійӧ друг унмовсис ӧбед дырйи да кутіс чувствуйтны асьсӧ лёка, но дум вылас уси, мый унаысь нин висьтавліс та йылысь, да чӧв ланьтіс.
А доктор пыр броткис, но сэтшӧм ньӧжйӧ да гӧгӧрвотӧма, мый кажитчис, быттьӧкӧ кывъясыс сибдалӧны сылӧн чорыд ус пытшкас да оз вермыны петны ортсӧ.
Медбӧрын сійӧ дзикӧдз ланьтіс да мӧдіс ветлӧдлыны комнатаӧд, тайӧ пӧрйӧ вӧчаліс правильнӧй кытшовъяс.
— Ті, сідзкӧ, серьёзнӧя решитінныд босьтны сійӧс ас орданыд?
Николаев шӧйӧвоши:
— Но... недыр кежлӧ, дерт, кытчӧдз ме тані...
Ӧд армия регыд мунас Кореяысь.
Менӧ, тӧданныд кӧ, зэв ёна интересуйтӧны асыввывса йӧзлӧн кывъяс.
Китайскӧй кыв ме неуна тӧдышта...
А кореецъяс, тӧданныд, сэтшӧм поэтическӧй народ...
Ме гижи некымын сьыланкыв.
Чудеса!
Доктор кутіс кывзыны:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А ноко, вешйыштӧй!
Николаев вешйис койка дорысь.
Доктор зумыштчис да кыскис зепсьыс каллян.
Детинка сёрнитіс:
— Видза олан, Пек Чан...
Ме тӧді, мый тэ мыйкӧ думыштан...
Колӧ висьтавны баблы, медым сійӧ муніс эз гӧраяс пыр, а веськыда Тек Сан дінӧ.
Кыдзи тэ думайтан?..
Сылы лоӧ сьӧкыд перевал вылын...
А тэ молодец, Пек Чан!..
Ме висьтала Ким Ир Сенлы, кыдзи тэ спаситін менӧ перевал вылын...
Николаев, киас словарик кутігмоз, сюся кывзіс Кай Сулысь сӧрӧмсӧ.
Колана кывъяс аддзӧм бӧрын сійӧ копыртчис пӧдушка весьтӧ да корейскӧй ногӧн шуис:
— Русскӧйяс — кореецъяслӧн другъяс.
Кай Сулӧн косьмӧм вомдоръясыс нюммунісны.
— Да сійӧ гажа морт! — шуис Иван Петрович да павтыртіс эшкынсӧ.
Сійӧ видліс чуньяснас ёсь лыяссӧ да шуис:
— Багатыр!
Со мускулъясыс, кӧть ӧні жӧ циркӧ...
Мыйын сӧмын лолыс кутчысьӧ!
Н-да...
Истощениелӧн крайньӧй степень...
А кыдзи сьӧлӧмыс?
— Кывзыштіс трубкаӧн да гажаа содтіс: — А сьӧлӧмыс — высшӧй сорт!
Николаев юаліс шӧпкӧмӧн, кыдзи век сёрнитлӧны висьысь дінын:
— Бурдас?
— А кыдзи жӧ! — детинкаӧс шебралігмоз вочавидзис доктор.
— Сӧмын вот мый, Коля.
Тіян затеяныд некытчӧ туйтӧм: морт ті занятӧсь, а сылы, — сійӧ довкнитіс юрнас Кай Су вылӧ, — требуйтчӧ стрӧг режим.
Кольӧй сійӧс ме ордӧ.
Миян порядок, бур уход...
Николаев мӧдіс волнуйтчыны:
— Оз позь, Иван Петрович, ті ме дорысь занятӧсьджык!
А узьлыны сійӧ кутас диван вылын.
— Но, диван вылын кӧ, сэки дерт...
— И доктор, коді вӧлі рад, мый удайтчис ёртыс вылын шутитыштны, серӧктіс.
Николаев успокоитчис.
— Кутшӧм нӧ тайӧ висьӧм? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Лунвывса...
Тшыгъялӧм.
Доктор восьтіс ӧшиньсӧ.
Комнатаӧ пырис стройнӧй сьыланкыв: больнича дорті восьлаліс нывъяслӧн да зонъяслӧн колонна.
Корейскӧй том йӧз лӧсьӧдчисны праздник кежлӧ.
— Зэв бур край!
— кыз гӧлӧсӧн шуис доктор.
— Не Волга кӧ, нинӧм вылӧ эськӧ эг мун татысь...
А тайӧ кагасӧ чери выйӧн колӧ юктавны.
Онӧ вунӧдӧй?
Ладнӧ, ме тіянлы ставсӧ гижа.
...Больничнӧй ворота дорын доктор кутіс Николаевӧс китель кизьӧдыс:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Асывъяснас — шоколад...
А главнӧйыс — фрукты, фрукты, фрукты!..
Доктор кайис пос кузя да саяліс ӧдзӧс сайӧ.
12. ЛУНВЫВСЯНЬ ЗМЕЙ
Кык неделя мысти, выль сапӧгъясӧн дзуртігтыр, Кай Су гуляйтіс Кореяса древньӧй столица — Пхеньян — кузя.
Кар лӧсьӧдчис корейскӧй народӧс мездысь Сӧветскӧй войскаӧс торжественнӧя колльӧдӧмъяс кежлӧ.
Площадьяс вылын сулалісны алӧй полотнищеяса джуджыд мачтаяс.
Уличаяс вомӧн гезъяс йылын дӧлалісны уна рӧма флажокъяс.
Керка стенъясын, магазин ӧшиньясын ӧшалісны Ленинлӧн, Сталинлӧн да Народнӧй комитетса глава Ким Ир Сенлӧн мичмӧдӧм портретъяс.
Зданиеяслӧн выльысь краситӧм стенъясын дзирдаліс августовскӧй шонділӧн мелі югӧрыс.
Кай Су вермис свободнӧя ветлӧдлыны любӧй уличаӧд, вермис сулавны любӧй ворота дорын да весиг видзӧдлыны двор пытшкас, кӧні тожӧ муніс тэрмасяна удж: рамаяс вылӧ зэвтлісны гӧрд тканьяс, пилитчисны, стружитчисны, краситісны пу брусъяс, проволока бердӧ кӧртавлісны бумагаысь вӧчӧм пӧнаръяс.
Уджалысь кияс эз тырмыны.
Ӧти местаын Кай Су нуис да сувтӧдіс стен бердӧ неыджыд пос.
Нывкаяс корисны, медым сійӧ отсаліс мичмӧдны пожӧм лапъясӧн да ловъя цветъясӧн школаӧ пыранін.
Кай Су эз сӧглашайтчы гирляндаяс распределяйтӧмӧн, придирайтчис, споритіс, кавшасьліс табуретка вылӧ, то лэптывліс гирляндаяссӧ вылӧджык, то лэдзліс улӧджык да медбӧрын добитчис сійӧс, мый школаӧ пыранінын кыкнанладорас, ӧтвылнаын, мича бипуръясӧн ӧзйисны букетъяс, кодъясӧс вӧлі гартлӧма зарни лентаясӧн, а буретш турунвиж венок шӧрӧ, еджыд цветъяса рама пытшкӧ расположитчис Ким Ир Сенлӧн портрет.
Кай Су сюся видзӧдіс флагъяс вылӧ, кодъяс ӧшӧдчӧмаӧсь керка вевтъяс вывсянь, видзӧдіс прӧшвиа воротаяс вылӧ, кытчӧ вӧлі тувъявлӧны медбӧръя кӧрт тувъяс.
Сійӧ дыр сулаліс джуджыд трибуна водзын — сійӧ ещӧ эз на вӧв вевттьӧма гӧрд материеӧн, и сысянь кыліс свежӧй пожӧм дук.
Тайӧ дукыс уськӧдіс дум вылас Прохладнӧй Долинаӧс.
Кай Сулы окота лои сёрнитны.
Йӧзыс вӧлі оз эштыны.
Найӧ вежливӧя ӧтвечайтісны сы юасьӧмъяс вылӧ, но пыр жӧ заводитлісны ассьыныс уджсӧ.
А сылы колӧ вӧлі внимательнӧй, гӧгӧрвоысь кывзысь.
И Кай Су сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
«Мыйла эськӧ, — думайтіс сійӧ, — не стрӧитны пос, медым лунвывса олысьяс, кодъяс оз кужны вартчыны, вермисны вуджны татчӧ, войвылӧ?..»
Кай Су аддзӧ асьсӧ, быттьӧ сійӧ сулалӧ пос вылын...
Сійӧ тӧдӧ, кодӧс позьӧ лэдзны...
«Бабушка, Пек Чан, бать... став Прохладнӧй Долина!
«Вуджӧй, пӧжалуйста!»
Кутшӧм дӧсаднӧ: Николаевлӧн комнатаыс ичӧтик, ставныс оз тӧрны.
Энлӧй!
Ми мунам доктор ордӧ — сылӧн ыджыд крӧватьяса уна комната...
А Пек Чан мунас ме ордӧ.
Ми мӧдам узьлыны ӧтлаын диван вылын, ӧти эшкын улын, кыдзи баб ордын, шалашын...»
«А, и тэ мунан пос кузя, кыз Хо Сан?
Но оз артмы!..»
Кай Су уськӧдчӧ аслас важ кӧзяин вылӧ да кучкалӧ сылы кыз кынӧмас...
Сы дінті мунысь нывъяс чуймӧмӧн видзӧдӧны корейскӧй детинка вылӧ, коді кияснас да кокъяснас кучкалӧ акация куст.
Найӧ сералӧны...
Но Кай Су оз аддзы нывъясӧс.
Сійӧ мукӧд челядькӧд тшӧтш котӧртӧ военнӧй оркестр бӧрся.
Сылӧн синъясыс дзирдалӧны эзысь трубаясысь югыдджыка.
Улича чукыльтанінын Кай Сулы дум вылас усьӧ, мый русскӧй офицер Николаев талун петкӧдлас сылы ыджыд чудо: картинаяс, кодъяс ветлӧдлӧны да сёрнитӧны...
Еджыд колоннаяса ыджыд керка дорын Николаев эз вӧв.
Кай Су сувтіс часӧвӧйкӧд орччӧн да кынмис места вылас, мӧдіс виччысьны.
Керка вевтъяс весьтын тыдалӧ священнӧй гӧра Марамбо.
Вӧсни югӧрӧн кыпӧдчӧ небесалань памятник, кодӧс вӧчисны Севернӧй Кореяса уджалысь йӧз Сӧветскӧй Армия честь кузя, коді мездіс тайӧ угнетённӧй странасӧ нелямын вося японскӧй игоысь.
Памятник йылас — зарни пятиконечнӧй звезда.
Кай Су сеталӧ нимъяс ставыслы, мый аддзӧ.
Керка дорсянь площадь дорӧдз уличасӧ нимтіс «Визув Юӧн», дзор уска докторӧс — «<rus>Тихий Гром</rus>ӧн», а русскӧй офицер Николаевӧс — «Ыджыд Пек Чанӧн».
Кай Су видзӧдӧ Марамбо гӧрайывса звезда вылӧ да думайтӧ сылы ним.
Сы дінӧ шумтӧг сувтӧ кузь автомобиль.
Сэтысь петӧ русскӧй офицер.
Кай Су котӧртӧ сы дінӧ да нюжӧдӧ кисӧ.
Офицер кӧрӧ синкымъяссӧ.
Кай Су шуӧ:
— Здравствуй!
Офицер нюмъялӧ.
Найӧ киасьӧны.
Офицер пуктӧ кисӧ фуражка бердас да кайӧ пос кузя.
Кай Су оз кӧсйы петкӧдчыны невежаӧн да сідзжӧ кисӧ пуктӧ юр бердас, кӧть сійӧ фуражкатӧм.
Сійӧ матыстчӧ автомобиль дорӧ да сюся видзӧдӧ сьӧд лак вылысь ассьыс вуджӧрсӧ.
— Кай Су!
Кай Су бергӧдчӧ.
Николаев!
Ӧні найӧ мунасны видзӧдны картинаяс: найӧ ветлӧдлӧны да сёрнитӧны...
Тайӧс висьталіс кореянка — Николаевлӧн соседкаыс.
Кай Су тӧдіс сӧмын сэтшӧм роч кывъяс, кыдзи «здравствуй», «свобода», «товарищ», «победа», «земля», «Ленин», «Сталин».
Николаев тӧдіс корейскӧй кыв вылын сӧмын некымын фраза.
Мунісны чӧв олігтыр.
Туй муніс базар вомӧн.
Тані вӧлі дзескыд да шума.
Николаев кутіс Кай Суӧс киӧдыс, и найӧ ньӧжйӧник писькӧдчисны йӧз чукӧр пыр.
Кай Сулы сьӧлӧм вылас воис сійӧ, мый кыліс.
Сёрнитісны бур урожай йылысь, сы йылысь, коді уна-ӧ вузалас рис да уна-ӧ босьтас деньга.
Сёрни тырӧма шуткаясӧн.
Некымын минута чӧжӧн Кай Су аддзис сы мында нюмъялӧм, мыйта эз аддзывлы сійӧс ас олӧм чӧжыс.
Сылы окота лои сюйсьыны йӧз сёрниӧ, висьтавны аслас деревня йылысь.
Йӧз чукӧр тупкис туйсӧ.
Кай Су кыліс тӧдса гӧлӧс.
Сёрнитысьӧс аддзыны мешайтісны сылы кывзысьяслӧн мышъясыс.
Николаев нуӧдіс Кай Суӧс йӧз чукӧр пӧлӧн.
Кодкӧ висьтавліс лунвылын делӧяс йылысь.
Кай Су мӧдіс кывзыны.
Ӧні лунвылын абу жӧ омӧль, а мыйӧнсюрӧ весиг бурджык тані дорысь.
Американецъяс отсалӧны крестьяналы.
Тӧваръяс вайисны сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъясӧс ми эгӧ и аддзывлӧй...
Кодкӧ юаліс:
— А муыс век на помещикъяс киын?
— Но мый нӧ!
Помещикъясыс ӧмӧй абу кореецъяс?
Абу ӧмӧй ми ӧти странаса челядь?
Пыр позьӧ договоритчыны...
Ставныс серӧктісны.
Кыліс ёсь гӧлӧс:
— Позьӧ!..
Урожайсӧ шӧриӧн: помещиклы — рис, а крестьянинлы — идзас...
abu
Бурджык нин, другӧ, кӧдзны ас му вылӧ!
— Кӧдзӧй, кӧдзӧй, уджалӧй...
А сэсся русскӧйяс босьтасны аслыныс тіянлысь урожайнытӧ.
Весьшӧрӧ али мый найӧ воисны...
Николаев да Кай Су кӧсйисны кытшовтны йӧз чукӧрсӧ, но йӧз чукӧр чепӧсйис бокӧ да кыскис найӧс ас бӧрсяыс.
Кай Су аддзис лунвылысь воӧм мортӧс: сійӧ вӧлі крестьянскӧй паськӧма.
Сійӧ тэрыба ӧвтчис кулакъяснас, кужтӧг дорйысис.
Йӧз чукӧр пытшкысь чепӧсйис еджыд халата старик да, увъя беддьӧн ӧвтчигтыр, котӧртіс лунвывса морт дінӧ, коді уськӧдчис пидзӧс вылас да вывлань лэптіс тіралысь кияссӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧ дзӧрысь мортыс, кодӧс Кай Су аддзыліс аслас кӧзяин Хо Сан дворысь.
Сэки сійӧ вӧлі чужеземнӧй костюма да зарни ӧчкиа.
— Змей! — горӧдіс Кай Су.
— Ме тӧда тэнӧ! — да уськӧдчис крестьянскӧй паськӧмӧн пасьтасьӧм морт вылӧ, но лейтенант Николаев чорыда кутіс сійӧс киӧдыс.
— Энӧ лэдзӧй сійӧс! — горзіс Кай Су.
— Сійӧс ыстӧма кыз Хо Сан!
Николаев пуктіс кисӧ Кай Сулы пӧсь вомдоръяс бердас.
Старик лэдзис бедьсӧ да скӧрысь юаліс:
— Тайӧ збыль?
— Детинка ылӧдчӧ! — вочавидзис дзӧрысь морт.
Кай Су бара горӧдіс:
— Тэ ачыд ылӧдчан, полысь руч!
Николаев дінӧ матыстчис еджыд халата пӧрысь кореец да, роч кывъяс сьӧкыда корсялігмоз, шуис:
— Офицер ёрт, арестуйтӧй сійӧс.
Народ вермас косявлыны ылӧдчысьӧс...
Детинка мыйкӧ тӧдӧ.
— Сійӧ шыасис йӧз дінӧ:
— Нуӧдӧй сійӧс начальник ордӧ.
Старик сувтӧдіс пидзӧс вылын сулалысь мортӧс.
Кай Су восьлаліс Николаевкӧд орччӧн, арестованнӧй бӧрвылын.
Юрыс сылӧн сотчис жарысла.
«Тэнад шуд, Змей, мый русскӧйяс сэтшӧм бурӧсь, — думайтіс сійӧ.
— Сюрин кӧ эськӧ тэ ме да Пек Чан киӧ — ми эськӧ заставитім тэнӧ кок улын кыскасьны!»
Кай Сулы тӧдвылас уси аслас батьыс, Прохладнӧй Долина местаын пӧим, и сылы окота лои кутчысьны лунвывсянь кыссьӧм змейлы горшас.
Куимнанныс матыстчисны керка дорӧ да кайисны паськыд пос кузя.
Кай Су видзӧдліс мышкас.
— Детинка! — йӧз чукӧрсянь горӧдіс беддя старик.
— Эн пов, висьтав ставсӧ, мый тӧдан.
Кай Су довкнитіс юрнас.
Коридорын Николаев дінӧ матыстчис том кореец да, мый йылыськӧ сылысь рочӧн юалӧм бӧрын, видзӧдліс Кай Су вылӧ:
— Тэнӧ шуӧны...
— Сійӧ вӧчис вид, быттьӧ зэв бура тӧдӧ Кай Суӧс, но вунӧдіс сылысь нимсӧ.
Кай Су висьталіс ассьыс нимсӧ.
— Кывзы, Кай Су, тӧдан кӧ тэ тайӧ мортсӧ, — чуньнас сійӧ индіс Змей вылӧ, — висьтав ставсӧ меным, и ме висьтала начальниклы.
Ме тӧда русскӧй кыв.
Кай Су веськӧдчис.
Сылы окота вӧлі кыдз позьӧ бурджыка выполнитны важнӧй поручениесӧ.
Воссис джуджыд ӧдзӧс, и ставныс пырисны ыджыд комнатаӧ.
Кай Су пыр следитіс Змей бӧрся.
Сійӧ поліс, мый Змей ылӧдлас бур сьӧлӧма русскӧйясӧс.
Первой кывъяс шуӧм бӧрын жӧ Кай Су мӧдіс сюся кывзыны.
— Да, ме лунвылысь.
— Змей висьталіс ньӧжйӧник да нориника.
— Крестьянин.
Му менам абу.
Ме батрак.
Сы вӧсна ме и вуджи границасӧ.
Тані сетӧны му.
Кай Су тіраліс скӧрмӧмысла.
Сійӧ первойысь кылӧ татшӧм чудовищнӧй ылӧдчӧмсӧ.
Сійӧ звирк чеччис стул вывсьыс, но сійӧс кутіс Николаев.
И начальник спокойнӧя кывзӧ сылысь!
И гижӧ...
Кывзыштам, мый сійӧ ещӧ висьталас.
— Ме висьтавлі сы йылысь, мый аддзылі лунвылын.
Корея свободнӧй.
Ӧд быд морт вермас шуны сійӧс, мый думайтӧ...
Тайӧ детинкасӧ ме ог тӧд.
Переводчик шуис:
— Кай Су, лок татчӧ, пызан дорас, да висьтав ставсӧ, мый тӧдан тайӧ морт йывсьыс.
Кай Су нинӧм эз вунӧд.
Сійӧ висьтавліс дыр, а начальник терпеливӧя гижис.
— А кыдзи тэ ногӧн, Кай Су: тайӧ мортыс висьтавліс збыльтор?
— Эз! — чорыда вочавидзис Кай Су да лӧня содтіс:
— Видзӧдлӧй сылы синъясас, кыдзи найӧ кодзлалӧны.
Тӧдтӧм морт вӧрӧдіс пӧрысь еджыд чуньяссӧ.
— Видзӧд, — Кай Су шыасис начальник дінӧ да нюжӧдіс сылань ассьыс вӧсньыдик, тӧкӧтьӧ пыктыштӧм чуньяса чорыд кияссӧ.
— Со киясыс...
Сійӧ видзӧдліс кельдӧдӧм чужӧма тӧдтӧм морт вылӧ да зывӧка нюммуніс.
— А тайӧ кинас... — Кай Су инмӧдчис Змей киӧ, — тайӧ кинас весиг кыдз колӧ гыжъясьны оз позь.
И, морӧссӧ вылӧ лэптӧмӧн, начальниклы синмас видзӧдігтыр, Кай Су кынмис места вылас.
Сійӧ аддзывліс, мый тадзи вӧчлывлісны сӧветскӧй воинъяс.
Кор тӧдтӧм мортӧс нуӧдісны, ставныс малалісны Кай Суӧс юрӧдыс, тапкӧдісны пельпомас, кутлісны сылысь кисӧ.
Кай Су быдӧнлысь топыда кутліс кисӧ, и ставныс вермисны убедитчыны, мый сійӧ эз омӧля кут киясас зыр да гӧр, да эскисны, мый винтовка сійӧ мӧдас кутны оз омӧльджыка.
Переводчик тайӧс висьталіс сылы кывйысь кывйӧ да ассяньыс содтіс, мый сійӧ, Кай Су, шань детинка.
13. «РАДЕЙТ АССЬЫД РӦДИНАТӦ!»
Сизим час асылын Кай Су носки кежсьыс кок чунь йылас ветлӧдліс комнатаӧд.
Сапӧгсӧ сійӧ эз кӧмав.
Сійӧ дзуртіс зэв лӧсьыда, но неуна гораджыка тайӧ асъя часнас.
Кай Су эз кӧсйы торкны унсӧ лейтенант Николаевлысь.
Талун корейскӧй народ торжественнӧя колльӧдӧ Сӧветскӧй Армияса воинъясӧс, кодъяс мездісны да ӧні эновтӧны Севернӧй Кореяӧс.
Ассьыныс мездысьяссӧ аттьӧалӧм могысь войвывса олысьяс вӧчисны ыджыд праздник — корейскӧй народлӧн Сӧветскӧй Союзӧс радейтан да уважайтан праздник, — и сійӧ, Кай Су, получитіс трибуна вылӧ билет.
Сійӧ тӧдӧ, мыйысь сылы сетісны татшӧм почётнӧй билетсӧ.
Тайӧ сы вӧсна, мый сійӧ эрдӧдіс врагӧс.
Сійӧ бура помнитӧ аслас народлысь став врагъяссӧ.
Лейтенант Николаев вермас спокойнӧя мунны гортас:
Кай Су ӧні ачыс вӧтлас аслас рӧдиналысь врагъяссӧ.
Эз ӧд весьшӧрӧ сійӧ клянитчы Пек Чанкӧд ӧтлаын лоны корейскӧй народлӧн сэтшӧм жӧ вернӧй пиӧн, кыдзи Ким Ир Сен.
Курточка зепсьыс Кай Су кыскӧ пригласительнӧй билет да окалӧ зарниӧн печатайтӧм Сталинлысь изображениесӧ.
Кор Николаев мунас Россияӧ, Кай Су тшӧктас, медым Николаев висьталас Сталинлы, кутшӧм шуда Кай Су.
Кай Су кӧмалӧ сапӧгсӧ да петӧ улича вылӧ.
Сылы сьӧкыд пукавны ӧти местаын.
Сійӧ ветлӧдлӧ керка дорті, кывзӧ лэбачьяслысь сьылӧм, видзӧдӧ, кыдзи гӧрдӧдӧны кокньыдик кымӧръяс, кыдзи священнӧй гӧра Марамбо вылын ӧзйис зарни пятиконечнӧй звезда...
Кай Су да Николаев мунӧны Визув Ю улича кузя да кежӧны площадь вылӧ, кӧні сулалӧ трибуна.
Сійӧс эжӧма гӧрд кумачӧн.
Тіралысь флагъяс да зарни шнуръяс вӧчӧны сійӧс корабль кодьӧн.
Площадь вылын некод абу — водз на.
Демонстрация оз на регыд заводитчы.
Николаев нуӧдӧ Кай Суӧс джуджыд тшупӧдъяс дорӧ да петкӧдлӧ сылы места, кӧні сійӧ мӧдас пукавны.
Сэсся найӧ мунӧны ыджыд керка вороталань.
Кай Су тӧдӧ, мый тайӧ Народнӧй комитет.
Дворас ичӧтик сад.
Пу вуджӧръяс улын уна йӧз.
Кай Су аддзӧ тӧдсаясӧс.
Со еджыд костюма да еджыд картуза, доктор <rus>Тихий Гром</rus>.
Со начальник, кодлы Кай Су висьталіс зӧлӧтӧй ӧчкиа морт йылысь правдасӧ.
Кай Су матыстчӧ на дінӧ да нюжӧдӧ кисӧ.
Тӧдсаяслы сійӧ прӧстӧ шуӧ:
— Здравствуй!
Тӧдтӧм йӧзлы гораа да яснӧя висьталӧ ассьыс нимсӧ:
— Ли Кай Су...
Йӧзыс уна.
Сійӧ тэрмасьтӧг кытшовтӧ ставныс дінті да солиднӧя кутлӧ кинысӧ.
Сылы нюмъялӧны.
Сійӧ ас кежсьыс нимтӧ тайӧ садсӧ «Нюмъяслӧн сад».
Кай Су кытшовтіс быд морт дінті, еджыд кителя да еджыд полотно шляпаа кореец кындзи, коді ньӧжйӧник сёрнитӧ мичаа пасьтасьӧм пӧрысь нывбабакӧд.
Кай Су тӧдӧ, мый оз позь матыстчыны гырысьяс дінӧ, кор найӧ оз эштыны, да терпеливӧя виччысьӧ.
Медбӧрын!
Еджыд кителя да полотно шляпаа кореец сулалӧ ӧтнас.
Кай Су кияссӧ нюжӧдӧмӧн котӧртӧ сы дінӧ да висьталӧ ассьыс нимсӧ:
— Ли Кай Су.
Кореец топыда кутлӧ сылысь кисӧ да шуӧ:
— Ким Ир Сен.
Кай Су тшӧкмунӧ.
Сійӧ бӧрыньтчӧ некымын воськов да дыр видзӧдӧ Ким Ир Сенлӧн яснӧй том синъясас...
Да, дерт жӧ, тайӧ сійӧ!
Нюмъялӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧ портрет вылас, кодӧс Кай Су отсаліс мичмӧдны цветъясӧн...
Кай Су матыстчӧ сы дінӧ да висьталӧ баб йывсьыс, Прохладнӧй Долина йылысь, Тек Сан йылысь, Олень йылысь да Весёлый Огонёк йылысь...
Ким Ир Сен кывзӧ сылысь сідзи, кыдзи кывзӧны сьыланкыв — куньса синъясӧн.
— Сійӧ коли мӧдар берегас...
Но ӧд сійӧ локтас?
Партизанъяс нетшыштасны ядӧвитӧй турунсӧ?
Збыль?
Ми эгӧ тӧдӧй, мый ю...
Сэні менам бать да бабушка...
Аддза ог ме найӧс?
Ким Ир Сен восьтӧ синъяссӧ:
— Абу сэтшӧм меч, кодӧн эськӧ позьӧ вӧлі шӧри керыштны гӧп.
Кай Су сералӧ:
— Весиг ва войт он керышт.
Ким Ир Сен видзӧдӧ часі вылӧ.
Кай Су гӧгӧрвоӧ тайӧс да повзьӧ: коли медся главнӧйыс.
Сійӧ мунӧ Ким Ир Сенкӧд орччӧн да юалӧ:
— Мый вӧчны, Ким Ир Сен, медым лоны тэ кодьӧн?
Ким Ир Сен копыртчӧ Кай Сулань да шуӧ:
— Радейт ассьыд рӧдинатӧ!
Кай Су видзӧдӧ Ким Ир Сен бӧрся.
Сэсся сійӧ котӧртӧ ворота сайӧ.
Сэні нин ворсӧны эзысь трубаясӧн.
Сійӧ местасянь, кӧні пукалӧны доктор да Кай Су, бура тыдалӧ ставыс, мый вӧчсьӧ площадь вылын.
Дзик синъяс водзын — керка ыджда кык портрет: Ленинлӧн да Сталинлӧн.
Портретъяссянь шуйгавылын — оркестр.
Мӧдар бӧкас, площадь вомӧныс, топыд стройӧн сулалӧны сӧветскӧй салдатъяс.
Кай Су корсьӧ синъяснас на пӧвстысь офицер Николаевӧс.
Тайӧ позьтӧмтор: знамяяс, орденъяс, эзысь трубаяс сэтшӧма дзирдалӧны, мый синъясыд доймӧны, кыдзи ю вылын шонді дзирдалӧм вылӧ дыр видзӧдӧмысь.
Кай Су бергӧдӧ юрсӧ веськыдвылӧ.
Сэні — трибуна.
Сы вылын сулалӧ Ким Ир Сен.
Сійӧ гырддзанас мыджсьӧма трибуна барьер вылӧ.
Мича!
Кай Су водзын абу барьерыс.
А жаль!
Сы водзын кодлӧнкӧ паськыд мышкыс.
Кай Су ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧ, кыдзи сулалӧ Ким Ир Сен, да кӧсйӧ мыджсьыны водзвылын пукалысь морт пельпом вылӧ — сэтшӧм окота лоны Ким Ир Сен кодьӧн!
Ӧні сійӧ сулалӧ сідзи жӧ, кыдзи и Ким Ир Сен.
— Пуксьы!
Кутшӧм ышмысь...
— Доктор вӧчӧ страшнӧй синъяс да тувкӧ чорыд чуньнас Кай Сулы кынӧмас.
Но кокни шуны «пуксьы», кор грымӧбтіс оркестр да площадь вылӧ петісны школьникъяс!
Со найӧ матыстчӧны трибуна дорӧ.
Став нывкаясыс ӧткодь платьеаӧсь.
Найӧ нуӧны ыджыд букетъяс.
А со нывкаяс, кодъяслы Кай Су отсаліс мичмӧдны школасӧ.
Неужели найӧ оз аддзыны сійӧс?
Нывкаяс матыстчӧны трибуна дорӧ да шыбитӧны Ким Ир Сенлы цветъяс.
Ким Ир Сен гораа горӧдӧ:
— Мед оласны свободнӧй Кореяса школьникъяс!
И став площадьыс ӧтчыд лолыштӧмӧн куимысь горӧдӧ:
— <kor>Мансе</kor>!
Но медгораа горзӧ Кай Су.
Мунӧны кузь трубаяса зонъяс.
На бӧрся — ловъя цветъяса му.
Тайӧ нывъяс.
Найӧ танцуйтӧны.
Унапӧлӧс рӧма гыяс ойдӧдӧны площадьсӧ...
Друг площадь пасьтала кылӧ горӧдӧм:
— Мансе!
Мансе!
Мансе!
Автомобиль.
Вылын скала йылын сулалӧ меча нывбаба.
Скала улын — японец.
Сійӧ дрӧжжитӧ, зільӧ чеччыштны автомобиль вылысь.
Кай Су йӧктӧ да сералӧ.
<rus>Тихий Гром</rus> кӧсӧя видзӧдлӧ Кай Су вылӧ да ош моз мурзӧ:
— Видзӧй гӧлӧстӧ, том морт!
Но Кай Су нинӧм оз кыв...
Мунӧны японецъяскӧд бойясын участвуйтысь партизанъяс.
Гордӧя дӧлалӧ косясьлӧм, тшынасьӧм знамя.
Кай Су тӧдӧ еджыд халата старикӧс, коді базар вылын ӧвтчис беддьӧн зарни ӧчкиа Змей вылӧ.
Ӧні старик киын стариннӧй ружье.
Дуло помас — гӧрд флажок.
Кай Су нюжӧдӧ кияссӧ партизанъяслань дзик жӧ сідзи, кыдзи тайӧс вӧчӧ Ким Ир Сен, да гораа горзӧ:
— Мансе!
И друг партизанъяс дружнӧя сылы вочавидзӧны:
— Мансе!
Мунӧны рабочӧйяс...
Мунӧны крестьяна...
Бурнӧй потокӧн мунӧ Кай Су син водзті ликующӧй рӧдинаыс.
Мунӧны оръявлытӧг.
Со мӧдӧдчисны гидростанция стрӧитысьяс; найӧ нуӧны плотиналысь ыджыд макет.
Качайтӧны знатнӧй йӧзӧс.
Йӧз чукӧр весьтӧ вывлань лэбӧны том корейскӧй инженеръяс, кореянка-ударницаяс...
Трибуна дорті мунысьяс пельпом вылын сулалысь ныв шыбитӧ Ким Ир Сенлы киас букет.
Ким Ир Сен кутӧ цветъяссӧ.
Воздухын лӧня бергалӧны алӧй лепестокъяс.
Кай Су сьылӧ быд сьыланкыв, и сылы кажитчӧ, мый сылӧн гӧлӧсыс лэбзьӧ карса керка вевтъяс весьтті, священнӧй гӧра Марамбо весьтті, юяс да видзьяс, сиктъяс да туйяс весьтті.
Сійӧ эскӧ, мый сылӧн сьылӧмыс войвывса тӧвкӧд ӧтлаын лэбзяс Пек Чан друг сьӧлӧмӧдзыс...
Кольӧны час бӧрся часъяс.
Тысяча бӧрся тысячаяс мунӧны свободнӧй Кореялӧн долыд йӧз...
Кай Су мудзис.
Сы пельясын шумитӧ, бузгӧ водопад...
Оркестрлӧн шыяс...
Сьыланкывъяслӧн шыяс...
Тысяча гӧлӧса <kor>«мансе»</kor>...
Но сылы долыд.
Сійӧ матыстчӧ Тихий Гром дінӧ да топӧдчӧ сылӧн чуткасьысь банбок бердас.
— А? Да, да, — броткӧ доктор, кипыдӧснас малыштӧ Кай Сулысь чорыд юрсисӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ нетшыштӧ ёг турун, куритчӧмсьыс вижӧдӧм чуньнас инмӧдчылӧ аслас вазьӧм синмӧ.
Оркестр мӧдіс ворсны стариннӧй корейскӧй сьыланкыв сы йылысь, кыдзи Чонпяксан гӧраяс нюжалӧмаӧсь кузь чепӧн, сы йылысь, кыдзи перевалъясӧд кыссьӧ вирӧсь туй...
И, ёнмиг да площадьӧс, уличаясӧс да переулокъясӧс тыртігмоз, жар тӧлӧн качисны Пхеньян весьтӧ памятнӧй кывъяс многострадальнӧй Корея йылысь, качисны да сылісны яръюгыд шонді улын.
Кольӧмсӧ казьтывлігмоз народ сьыліс важ сьыланкыв, кодӧс вӧлі тэчӧма ышлолалӧмъясысь да ойзӧмысь.
Сьыліс ставнас площадьыс, сьыліс ставнас карыс, сьыліс ставнас странаыс, кольӧм йылысь казьтылігмоз, водзӧ повтӧма видзӧдігмоз...
Площадь вылӧ торжественнӧя пырис выль колонна.
Став йӧзыс сувталісны асланыс местаясысь да пӧрччалісны шапкаяснысӧ.
Мунісны корейскӧй нывбабаяс, и первойя радъясас величавӧя восьлалісны медся пӧрысьясыс на пиысь.
Мышканыс нуисны найӧ кыӧм кӧрзинаяс.
Кӧрзинаясысь мыччасисны гӧрд банбокъяса, сьӧд юрсиа отчаяннӧй внукъяс да внучкаяс да радпырысь ӧвтчисны кияснаныс...
Первойя радыс торйӧдчис колоннасьыс да увереннӧй воськовъясӧн мӧдӧдчис Ленин да Сталин портретъяслань.
Сэтчӧ нывбабаяс сувтісны.
Видзчысьӧмӧн, кыдзи тайӧс кужӧны вӧчны сӧмын мамъяс, найӧ босьтісны кӧрзинаяссьыныс внукъяссӧ да внучкаяссӧ да нюжӧдісны найӧс портретъяслань.
И сюся да бурпырысь видзӧдіс на вылӧ Ленин, бать моз нюмъяліс Сталин...
— Ленин мансе!
— Сталин мансе!
— Ким Ир Сен мансе!
Доктор нетшыштіс юрсьыс еджыд картузсӧ да шыбитіс небесалань.
Юръяс весьтын кутісны лэбавны шапкаяслӧн, чышъянъяслӧн, цветъяслӧн чукӧръяс...
Площадь вылӧ петіс сӧветскӧй генерал.
Ставныслӧн синъясыс видзӧдісны верзьӧма вылӧ.
Сылӧн еджыд вӧлыс гораа тотшкӧдіс аслас водз кокъяснас, и чӧв-лӧняс вӧлі кылӧ сылӧн пӧсь ловшыыс.
Генерал киын дзирдыштіс шашка.
Гораа да торжественнӧя грымӧбтіс оркестр.
Вӧрзисны знамяяс...
Раз, два!
Раз, два!
Сӧветскӧй Армия прӧщайтчис корейскӧй народкӧд.
Кай Су аддзис офицер Николаевӧс.
Налӧн синъясыс паныдасисны.
Николаев нюммуніс, и Кай Су кутіс чувствуйтны асьсӧ верстьӧ мортӧн, ёнӧн да повтӧмӧн.
Та вӧсна Кай Сулы ньӧти эз вӧв яндзим синваысь, коді визувтіс сылӧн гожъялӧм банбокъяс кузяыс...
А кор площадьыс тыртӧммис да оркестрлӧн шыясыс мӧдісны кывны лӧнь колыбельнӧй сьыланкыв моз, Кай Су пуктіс юрсӧ сосед пельпом вылас да думайтіс сы йылысь, кыдзи стрӧитчас да мӧдас цветитны выль садъясӧн Прохладнӧй Долина да сійӧ Пек Чанкӧд, бабыскӧд да батьыскӧд ӧтлаын мӧдас пукавны выль фанза порог вылын, видзӧдны рытъя, кусысь кымӧръяс вылӧ да казьтывны сӧветскӧй офицер Николаевӧс да доктор <rus>Тихий Гром</rus>ӧс.
{А. С. Пушкин (комиӧдіс Г. А. Федоров) @ Чериалысь да чери йылысь мойд @ мойдан кывбур @ А. С. Пушкин. Чериалысь да чери йылысь мойд @ 1956 @ Лб. 3.12.}
А. С. ПУШКИН
ЧЕРИ КЫЙЫСЬ ДА ЧЕРИ ЙЫЛЫСЬ МОЙД
Ылын зэв, лӧз море дорын,
Старик да старука олісны;
Важмӧм землянкаын найӧ
Стӧч комын да куим во вылісны.
Старикыс тывъяліс чери,
Старука гортоліс-печкис.
Ӧтчыд чӧвтіс старик мореӧ тывсӧ,
Нюйт тырӧн тывйыс бӧр локтіс.
Мӧдпӧрйӧ тыв сійӧ чӧвтіс,
Морскӧй турунӧн тывйыс сэк локтіс.
Коймӧдысь тыв сійӧ чӧвтіс,
Ӧти чериӧс тывйыс вайис.
Чериыс абу прӧстӧй, а зарни.
И кутіс кевмысьны сэк зарни чери,
Мортногӧн шыасис тадзи:
«Бӧр менӧ лэдз ваӧ, пӧльӧ,
Бура ме мынтыся сыысь:
Вӧча ставсӧ, мый тэныд колӧ».
Старик чуймис зэв, повзис:
Ӧд комын да куим во кыйсьӧ,
Но эз кывлы на черилысь сёрни.
Зарни чериӧс бӧр лэдзис пӧльӧ
Да меліа висьталіс сылы:
«Ен тэкӧд, бур зарни чери!
Нинӧм оз ков меным тэсянь;
Мун жӧ бӧр мореӧ, уяв,
Гуляйт да ов вӧля вылын».
Локтіс пӧльӧ старука дорӧ,
Висьталіс сёдивӧ йылысь.
«Талун ӧд шедліс мем чери,
Эз прӧстӧй чери, а зарни;
Миян ног сёрнитіс сійӧ,
Гортас бӧр, мореас вӧзйысис,
Ыджыд дон сы пыдди кӧсйысис:
Вӧча пӧ, мый тэныд колӧ.
Дон босьтны эг лысьт ме сылысь;
Мореӧ бӧр лэдзи зіля».
Старука видчыны кутіс:
«Дзик жӧ тэ йӧй, пӧрысь выжыв!
Абу кужӧмыд дон сылысь босьтны!
Медым кӧть вор сылысь корин,
Асланым дзикӧдз со потіс».
Мӧдӧдчис пӧльӧ лӧз море дорӧ;
Аддзӧ: мореыс гыалӧ муртса.
Зарни чериӧс чуксавны кутіс.
Локтіс сы дорӧ чери да юаліс:
«Мый нӧ нин, пӧльӧ, тэд колӧ?»
Старик копыртчис черилы, шуис:
«Государыня-чери, эн лӧгась:
Пиняліс пӧрысь гӧтырӧй, видіс,
Менӧ, старикӧс, матӧ дзик воштіс:
Выль вор тай ковмӧма сылы,
Асланым дзикӧдз пӧ потіс».
Шуис сэк тадз зарни чери:
«Эн шогсьы, мун гортад, пӧльӧ,
Выль ворйыд лоас пӧ тіян».
Локтіс пӧльӧ старука дорӧ,
Старукалӧн ворйыс нин выль.
Ещӧ на ёнджыка старука видчӧ:
«Дзик жӧ тэ йӧй, пӧрысь выжыв!
Йӧйыд корӧмыд вор со!
Ворйыд нӧ ыджыд-ӧ добра?
Пырысь-пыр мун чери дорӧ;
Копыртчыв, кор сылысь керка».
Вот муніс пӧльӧ лӧз море дорӧ
(Море вылын тӧлакодь, гыа),
Кутіс чуксавны зарни чериӧс сійӧ,
Локтіс сы дорӧ чери да юаліс:
«Мый нӧ нин, пӧльӧ, тэд колӧ?»
Старик копыртчис черилы, шуис:
«Зарни чери, эн лӧгась, эн дӧзмы:
Ещӧ ёнджыка старука видчӧ,
Меным, пӧрысьлы, спокой оз сетлы:
Пинясьысь бабаӧй керка нин корӧ».
Шуис сэк тадз зарни чери:
«Эн шогсьы, мун гортад, пӧльӧ,
Ладнӧ: лоас и керка мед тіян».
Муніс пӧльӧ землянка дорас,
А сылӧн и следыс нин абу;
Сы водзын чардака керка,
Пач труба — кирпичысь, еджыд,
Воротасӧ дуб пуысь вӧчӧма.
Горт дорын старука пукалӧ,
Мый вермӧ мужиксӧ видӧ:
«Дзик нин тай йӧймӧмыд, выжыв!
Йӧйлаыд керка со корин!
Бӧр мун да копыртчыв черилы:
Ог кӧсйы лоны крестьянкаӧн,
Кӧсъя лоны столбовӧй дворянкаӧн».
Муніс пӧльӧ лӧз море дорӧ
(Лӧз море абу спокойнӧй);
Кутіс чуксавны зарни чериӧс сійӧ,
Локтіс сы дорӧ чери да юаліс:
«Мый нӧ нин, пӧльӧ, тэд колӧ?»
Старик копыртчис черилы, шуис:
«Государыня-чери, эн лӧгась:
Важсьыс ёнджыка старука дурмис,
Меным, пӧрысьлы, спокой оз сетлы:
Оз нин кӧсйы лоны крестьянкаӧн,
Кӧсйӧ лоны столбовӧй дворянкаӧн».
Шуис сэк тадз зарни чери:
«Эн шогсьы, мун гортад, пӧльӧ».
Локтіс пӧльӧ старука дорӧ,
И мый жӧ аддзӧ?
Джуджыд терем.
Гӧтырыс сулалӧ кильчӧ пос вылын,
Дона соболь ку душегрейкаа,
Юрас парчаысь вурӧдӧм кичка,
Сьылі гӧгӧрыс жемчугысь сикӧтш,
Зарни чунькытшъяс киясас уна,
Кокас — сапожки мичасьыс-мича.
Сы водзын зільысь-зіль слугаяс;
Найӧс сійӧ нӧйтӧ да юрсиӧд кыскалӧ.
Старукалы старик сідз шуис:
«Здравствуй, барыня, сударыня, дворянка!
Надейнӧ, сьӧлӧмыд ӧні бурмис нин».
Старука горӧдіс сы вылӧ лёкысь,
Гидняӧ уджавны мужиксӧ ыстіс.
Вот вежон дай мӧд сідзи колис,
Ещӧ ёнджыка старука дурмис;
Бара чери дінӧ старикӧс ыстӧ:
«Ветлы, копыртчыв черилы зіля:
Ог кӧсйы лоны столбовӧй дворянкаӧн,
Кӧсъя лоны ме вӧльнӧй царицаӧн».
Повзис да кевмысьны пондыліс пӧльӧ:
«Мый нӧ тэ, йӧймин мӧй, баба?
Кыв шуны, ни тувччыны он куж,
Царство пасьтала серавны мӧдасны».
Ещӧ ёнджыка скӧрмис старука,
Банбокас мужиклы лӧсыштіс.
«Кыдз тэ лысьтан, сьӧд мужик, вензьыны,
Вензьыны мекӧд, столбовӧй дворянкакӧд?
— Мун, мун морелань, бурӧн тэд шуа;
Он кӧ ачыд мун, мырдӧн нуасны».
Мӧдӧдчис морелань пӧльӧ
(Мореыс сьӧдӧдӧм ставнас),
Зарни чериӧс чуксавны кутіс,
Локтіс сы дорӧ чери да юаліс:
«Мый нӧ нин, пӧльӧ, тэд колӧ?»
Старик копыртчис черилы, шуис:
«Государыня-чери, эн лӧгась!
Бара нин менам старука бунтуйтӧ:
Оз нин сійӧ кӧсйы лоны дворянкаӧн,
Кӧсйӧ лоны вӧльнӧй царицаӧн».
Шуис сэк тадз зарни чери:
«Эн шогсьы, мун гортад, пӧльӧ!
Ладнӧ! Царицаӧн лоас старука!»
Локтіс пӧльӧ старука дорӧ,
Мый жӧ? сы водзын царскӧй палатаяс,
Аддзис сэсь гӧтырсӧ сійӧ,
Пызан сайын царицаӧн пукалӧ,
Служитӧны сылы бояра да дворяна,
Кисьталӧны юны заморскӧй винаяс;
Печатнӧй преникӧн закуситӧ старука;
Сы гӧгӧр сулалӧ грознӧй стража,
Пельпоманыс черъяс быдӧнлӧн.
Мыйӧн аддзис старик, зэв ёна повзис;
Гӧтырлы кок улӧдз копыртчис,
Шуис: «Здравствуй, грознӧй царица!
Но ӧні сьӧлӧмыд бурмис нин?»
Эз и видзӧдлы сы вылӧ старука,
Син водзсьыс вӧтлыны тшӧктіс.
Котӧрӧн воисны бояра да дворяна,
Кутісны старикӧс шошаас зурӧдны.
А ӧдзӧс дорын стража уськӧдчис,
Черъясӧн муртса эз керавлы;
А йӧзыс сы вылын сералӧ-ваксьӧ:
«Пӧрысь невежалы, сідз пӧ и колӧ!
Водзӧ мед, невежа, велалан:
Йӧз доддьӧ некор эн пуксьы!»
Вот вежон дай мӧд бара коли,
Ещӧ на ёнджыка старука дурмис;
Царедворецъясӧс мужикла ыстіс.
Корсисны старикӧс, вайӧдісны сы дорӧ.
Стариклы шуӧ старука:
«Ветлы вай, копыртчыв черилы,
Ог кӧсйы лоны вӧльнӧй царицаӧн,
Кӧсъя лоны морскӧй владычицаӧн,
Медым овны меным Окиан-мореын,
Медым служитӧ мем зарни чери
Да котралӧ, кытчӧ ме ыста».
Эз лысьт пӧрысь морт паныд кыв шуны,
Эз кут вензьыны сы дырйи пӧльӧ,
Вот мӧдӧдчис лӧз море дорӧ,
Аддзӧ — мореыс веж валйӧн ветлӧ:
Польдӧмны, кыптӧмны скӧралысь гыяс,
Лёкысь равзӧны, резсьӧны быгйӧн.
Зарни чериӧс пӧль кутіс корны,
Локтіс сы дорӧ чери да юаліс:
«Мый нӧ нин, пӧльӧ, тэд колӧ?»
Старик копыртчис черилы, шуис:
«Государыня-чери, эн дӧзмы!
Мый меным проклятӧй бабакӧд вӧчны?
Оз нин сійӧ кӧсйы лоны царицаӧн,
Кӧсйӧ лоны морскӧй владычицаӧн;
Медым овны Окиан-мореын сылы,
Медым тэ ачыд служитан сылы,
Да котралан, кытчӧ кор ыстас».
Дзик нинӧм эз висьтав чери,
Сӧмын бӧж йывнас кучкыштіс ваӧ
Да и уйыштіс мореӧ пыдӧ.
Дыр на зэв виччысис пӧльӧ,
Сэсся мӧдӧдчис старука дорӧ.
Видзӧдӧ: бара землянканыс сулалӧ;
Порог дорын старука пукалӧ,
А сы водзын потӧм вор куйлӧ.
{Ованес Туманян (комиӧдіс Л. Барышева) @ Кӧзяин да работник @ мойд @ Ованес Туманян. Кӧзяин да работник @ 1952 @ Лб. 3-15.}
ОВАНЕС ТУМАНЯН
КӦЗЯИН да РАБОТНИК
АРМЯНСКӦЙ МОЙД
Олісны-вылісны кык гӧль вок.
Думайтісны найӧ, думайтісны, мый налы вӧчны да кыдзи овны, медым вердны семьянысӧ. Вот и думыштісны: ичӧтджык вокыс кольччас гортас, а ыджыдджык вокыс медасяс работникӧн озыр морт ордӧ, а нажӧткасӧ кутас мӧдӧдны гортас.
Сідзи и вӧчисны.
Ыджыдджык вокыс медасис озыр морт ордӧ.
Уджавны сійӧ кӧсйысис тулысӧдз, кор заводитас кӧкны кӧк.
Кӧзяин пуктіс работниклы кывлытӧм условие.
— Тэ кӧ, — шуӧ, — срокысь водз скӧрман — мынтан меным тысяча шайт, а ме кӧ скӧрма — мынта ме.
— Да ӧд менам абу тысяча шайтыс, кытысь нӧ найӧс босьтны?
— Эн шогсьы, сэки тэ дон босьттӧг служитан дас во.
Первойсӧ зонмыд повзис татшӧм тешкодь условиесьыд, но сэсся сэки жӧ думыштіс: «А мый вермас лоны?
Мед вӧчӧ, мый окота, ог кут скӧравны — да и ставыс.
А сійӧ кӧ скӧрмас — мед ачыс и мынтӧ, сёрнитчӧм серти».
— Ладнӧ, — шуӧ зон, — сӧгласен.
Сёрнитчисны, и кутіс гӧль вок служитны.
Мӧд лунас зэв водз садьмӧдіс кӧзяин зонмӧс да ыстіс сійӧс му вылӧ вундыны.
— Мун, — шуӧ, вунды югыднас, а мыйӧн пемдас, бӧр лок.
Работник лунтыр вундіс, ёна мудзис да рытнас воис гортас.
— Мыйла нӧ тайӧ тэ бӧр воин?
— юалӧ кӧзяин.
— Шонді пуксис, сы вӧсна и вои.
— Тадзи оз шогмы!
Ме тэныд шулі, вунды, кытчӧдз оз пемды.
Шонді пуксис, сы пыдди петіс сылӧн тӧлысь вокыс.
Сійӧ ӧмӧй омӧльджыка югдӧдӧ?..
— Кыдзи тайӧ позьӧ? — чуймис работник.
— А-а, тэ нин скӧралан? — юалӧ кӧзяин.
— Ог, ог скӧрав...
Ме сӧмын шуа, мый мудзи...
Неуна шойччышта... — повзьӧмӧн нурбыльтіс зон да бара довгис му вылӧ.
Вундіс сійӧ, вундіс тӧлысь лэччытӧдз.
Но муртса на лэччис тӧлысь — бара петіс шонді.
Эбӧссьыс петӧм работник кок йывсьыс усьӧ.
— Мед му пыр мунасны и тэнад муыд, и тэнад сёян-юаныд, и тэнад жалованньӧыд! — став надеясӧ воштӧмӧн мӧдіс видны сійӧ кӧзяинсӧ.
— Эге, тэ, тыдалӧ, скӧралан? — быттьӧкӧ мусьыс чужис кӧзяин.
— Тэ кӧ скӧралан, сёрнитчӧм кольӧ сёрнитчӧмӧн.
Эн шу сэсся, мый ме эг закон серти вӧч.
И, сёрнитчӧм серти, кӧзяин заставляйтӧ работникӧс либӧ мынтыны урчитӧм донсӧ, либӧ прӧста уджавны сы ордын дас во.
Работник веськаліс кык би костӧ: и тысячаыс абу, медым сетны кӧзяинлы, да и дас во уджавны татшӧм морт ордад он вермы.
Думайтіс сійӧ, думайтіс да, медбӧрын, сетіс кӧзяинлы тысяча шайт вылӧ расписка да, жугыль, куш киясӧн воис сійӧ бӧр гортас.
— Но кыдзи делӧясыд? — юалӧ ичӧт вокыс.
И ыджыдджык вокыс помысь-помся висьталіс, мый сыкӧд лои.
— Эн шогсьы! — шуӧ ичӧтджык вокыс.
— Ӧні тэ кольччы гортад, а ме муна тэ пыдди.
Лӧсьӧдчис ӧні ичӧтджык вокыс, муніс да медасис сійӧ жӧ кӧзяин ордас.
Озыр морт бара урчитіс срок, кӧк кӧкны заводитчытӧдз;
abu
скӧрмас кӧ работник — мынтас кӧзяинлы тысяча шайт либӧ прӧста уджалас сы ордын дас во;
скӧрмас кӧ кӧзяин — мынтас работниклы тысяча шайт да лэдзас сійӧс.
— Ме абу сӧгласен, — вочавидзӧ зон.
— Тэ кӧ скӧрман — мынтан меным кык тысяча; ме кӧ скӧрма — мынта тэныд кык тысяча либӧ жӧ дон босьттӧг уджала кызь во.
— Ладнӧ! — шпыннялӧ кӧзяин.
Сёрнитчисны, и ичӧтджык вок медасис озыр морт ордӧ.
Заводитчӧ асыв, а работник оз и думайт чеччыны.
Кӧзяин дугдывтӧг пыралӧ да петалӧ, а работник места вывсьыс оз вӧрзьы.
— Чеччы жӧ, зонмӧ, регыд луншӧр кад!
— А-а, тэ мый, скӧралан?
— лэптыштӧ юрсӧ работник.
— Ог, ог скӧрав, — повзьӧмӧн вочавидзӧ кӧзяин.
— Ме сӧмын шуа: абу-ӧ пӧра миянлы му вылӧ.
— Но тадз кӧ — нинӧм, мунам, тэрмасьны некытчӧ.
Медбӧрын, работник чеччӧ да заводитӧ лаптиасьны.
Кӧзяин пыралас да петалас, а сійӧ век лаптиясӧн ноксьӧ.
— Тэрмасьышт тэ, зонмӧ!..
— А-а, да тэ, тыдалӧ, скӧралан?
— Ог, ог и думайт.
Ме сӧмын кӧсйи шуны: мед эськӧ ог сёрмӧ ми му вылӧ...
— Тайӧ мӧд делӧ, а сёрнитчӧм сёрнитчӧмӧн.
Пока работник лаптиасис, пока найӧ воисны му вылӧ, лои луншӧрбӧр.
— Пӧра ӧмӧй ӧні вундыны?
— шуӧ работник.
— Аддзан, быдӧн пуксялӧны ӧбедайтны, ӧбедайтам и ми, а сэсся и удж бердӧ.
Ӧбедайтісны.
А работник и шуӧ:
— Ми уджалысь йӧз.
Колӧ неуна ойбыртыштны, медым вын содтыштны, сідз ӧд?
И чужӧмсӧ турун вылӧ пуктӧмӧн узис рытӧдзыс.
— Кывзы, чеччы, пемдіс нин.
Быдӧнлӧн вундыссис, сӧмын миян му идравтӧм.
Чегны эськӧ сьылідзирсӧ сылысь, коді мӧдӧдіс тэнӧ ме ордӧ!
Мед тэ нянь торнас виньдан!
Чӧрту тэнад уджыд!
Но и бедаӧ жӧ ме веськалі! — этшсьыс петіс кӧзяин.
— А-а, да тэ, тыдалӧ, скӧралан? — лэптіс юрсӧ работник.
— Да ог жӧ, некод оз и думайт скӧравны.
Ме сӧмын сы йылысь, мый пемдіс, пӧра гортӧ.
— Тайӧ мӧд делӧ, мунам.
Сӧмын помнит уговор — лёк сылы лоӧ, коді скӧрмас!
Воисны гортаныс, а сэні гӧстьяс.
Кӧзяин ыстіс работниксӧ ыж начкыны.
— Кутшӧмӧс?
— Кутшӧм шедас.
Работник петіс.
Регыд озыр мортӧс чукӧстісны, котӧрт пӧ ӧдйӧджык, работникыд пӧ начкӧма тэнсьыд став ыжъястӧ!
Котӧртіс кӧзяин и аддзӧ: работник начкалӧма сылысь став ыжъяссӧ.
Кутчысис кӧзяин юрас да давай лыддьӧдлыны:
— Медым юр вылад тэныд киссяс керкаыд, ӧкаяннӧй!
Мый тэ вӧчин, дзикӧдз рӧзӧритін менӧ!..
— Ӧд тэ жӧ ачыд шуин, начкы, коді шедас, а меным ставныс веськалісны ки улӧ, вот ме ставнысӧ и начки.
Мый нӧ ме сэтшӧмсӧ вӧчи! — спокойнӧя вочавидзӧ работник.
— А вот тэ, ме аддза, скӧрмин!
— Ог, ме ог скӧрав, а меным жаль: мыйта менсьым ыжъясӧс весьшӧрӧ начкалін.
— Ладнӧ, он кӧ скӧрав, кута служитны.
Кӧзяин мӧдіс думайтны, кыдзи эськӧ мынтӧдчыны работниксьыс.
Сёрнитчылісны первойя кӧк кӧктӧдз.
А тӧлыс сӧмын на заводитчӧ, ещӧ ылын на тулысӧдзыс да кӧк кӧктӧдз.
Думайтіс, думайтіс кӧзяин да со мый думыштіс: нуӧдіс ассьыс гӧтырсӧ вӧрӧ, пуксьӧдіс пу вылӧ да тшӧктіс кӧкны.
Ачыс бӧр гортас воис да и шуӧ работникыслы:
мунам пӧ вӧрӧ кыйсьыны.
Кор матыстчисны найӧ вӧр дорӧ — кӧзяйка и мӧдіс кӧкны:
— Кук-ку!
Кук-ку!..
— Ого!
Поздравляйта тэнӧ, — шуӧ кӧзяин, — кӧк воӧма, срок тэнад помасис!
Зон пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Эз помась, — шуӧ, — кывліс-ӧ кодкӧ, медым тӧвшӧр тӧлын кӧк кӧкӧ.
Тайӧ кӧксӧ эськӧ колӧ лыйны — кутшӧм сійӧ кӧк!
И тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ метитчис.
Кӧзяин горӧдіс да уськӧдчис сы дінӧ:
— Эн лый, ен могысь!
Мед му пыр мунас сійӧ луныс, кор ми паныдасим тэкӧд!
Этатшӧм шог аслам юр вылӧ босьті!..
— Мый нӧ тэ, тыдалӧ, скӧралан?
— Да, да, зонмӧ, тырмас сэсся.
Мунам — мынта тэныд донтӧ да и мына тэысь.
Ме пукті условие — ме и должен сыысь мынтысьны.
Сӧмын ӧні ме гӧгӧрвои важ поговоркасӧ: «Эн кодйы мукӧдлы гу, ачыд усян».
Тадзи вежӧрсяліс озыр морт, а ичӧтджык вок косявліс ыджыдджык вокыслысь распискасӧ, получитіс сыысь кындзи тысяча шайт да воис бӧр гортас.
{А. Фадеев (комиӧдіс Л. Сидорова) @ Метелица @ роман юкӧн @ А. Фадеев. Метелица @ 1954 @ Лб. 3-24.}
А. ФАДЕЕВ
Метелица
1
Август заводитчигӧн уль руа войшӧр кадӧ Левинсон отрядӧ воис коннӧй эстафета.
Ыстӧма сійӧс пӧрысь Суховей-Ковтун — партизанскӧй отрядъяс штабса начальник.
Пӧрысь Суховей гижис главнӧй партизанскӧй вынъяс вылӧ японецъяс уськӧдчӧм йылысь, Известка дорын смертнӧй бой йылысь, сы йылысь, мый ачыс сійӧ, ӧкмыс пуляӧн ранитчӧм, дзебсясьӧ вӧралан керкаын...
Эстафетасӧ Левинсон пӧлучитіс войшӧр бӧрын часджын мысти, а ещӧ часджын мысти пастух Метелицалӧн коннӧй взводыс тӧвзьыштіс туйяс кузя, разӧдіс тревожнӧй юӧр.
Сьӧд вӧр шӧрӧ пырӧм бӧрын Левинсон пӧшти воштіс связьсӧ мукӧд отрядъяскӧд.
Вӧрса трӧпаясӧд, кытчӧ уна во чӧж нин абу тувччылӧма морт, нуӧдіс сійӧ ассьыс партизанъяссӧ.
Став Улахинскӧй долинасӧ вӧлі босьтӧмаӧсь японецъяс да колчаковецъяс.
Неприятельскӧй разведка корсьысис быдлаті да унаысь зурасьліс Левинсонлӧн дозорнӧйяс вылӧ.
Водз асылын Левинсонӧс торйӧдісны гӧраясысь, но кык час чӧж тышкасьӧм бӧрын, кор виисны сылысь комын кымын мортӧс, сійӧ писькӧдчис противник отрядъяс пыр.
Колчаковскӧй конница вӧтчис сы бӧрся.
— Сэсся кутчысьны тайӧ районын оз позь, — зумыша шуис Левинсон.
— Дзик ӧти туй — войвывлань.
— Сійӧ восьтіс полевӧй сумкасӧ да перйис карта.
— Со... таті позьӧ мунны гӧраясӧд...
Збыльысь, ылын, но мый нӧ вӧчан...
Левинсон решитіс узьмӧдчыны вӧрын.
Сійӧ кӧсйис разведкаӧн тӧдмавны туйсӧ да петны Тудо-Ваки долинаӧ, коді вӧлі озыр вӧвъясӧн да няньӧн.
— Разведкаӧ мунас Метелица, узьны кутам тані, — шуис Левинсон аслас помощник Баклановлы да сетіс распоряжение.
— Сувтӧй! — горӧдісны водзвылын.
Горӧдӧмсӧ висьталісны ёрта-ёртныслы, и, сэки, кор водзвывсаясыс сувтісны нин, бӧрвывсаясыс пыр на зырисны.
— Метелицаӧс!
Метелицаӧс корӧны...
— бара кыліс горӧдӧм.
Некымын секунда мысти, варыш моз куткыртчӧмӧн, лэбовтіс-воис Метелица, и став отрядыс гордӧя видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи сійӧ важ пастух сямӧн пукаліс вӧв вылас.
Метелицаӧс разведкаӧ мӧдӧдігӧн Левинсон тшӧктіс сылы бӧр воны тайӧ жӧ войнас.
Метелица эновтіс отрядсӧ луншӧр бӧрын нёль часын кымын да сьӧлӧмсяньыс тэрмӧдліс ассьыс вӧвсӧ.
Дзикӧдз нин пемдіс, кор сійӧ петіс вӧрысь да сувтӧдіс вӧвсӧ киссьӧм вевта, важ, сісьмӧм омшаник* дорӧ.
* Омшаник — мазіясӧс тӧвйӧдӧм вылӧ шоныд помещение.
Сійӧ домаліс вӧвсӧ да, ки улас киссьысь, рӧшкыд сруб пельӧсас кутчысьӧмӧн, кавшасис пельӧс вылас, рискуйтіс усьны пемыд гуас.
Джынвыйӧ кусыньтӧм зумыд кокъяс йылас кыпӧдчыштӧм бӧрын сійӧ минута дас сулалыштіс вӧрзьӧдчытӧг, сюся кывзіс да видзӧдіс пемыдас.
Метелица чеччыштіс седлӧас да петіс туй вылӧ.
Важӧн ветлывтӧмысла туйыслӧн сьӧд сёртасъясыс муртса тӧдчисны турун пӧвстас.
Кыдзьяслӧн вӧсньыдик еджыд стволъясыс тыдалісны пемыдас, быттьӧкӧ кусӧдӧм сисьяс.
Сійӧ кайис мыльк йылӧ: шуйгаладорас сулалісны визьӧн ляпкыдик гӧраяс, тайӧ визьыс быттьӧ гигантскӧй зверлӧн гӧрбыс; бузгис ю; верст кык сайын, буракӧ, дзик ю дорас, ломтысис бипур; водзын, туйсӧ вомӧналігмоз, кыссисны сиктлӧн вӧрзьытӧм вижов бияс.
Метелицалы лои кӧдзыд: сійӧ вӧлі кизявтӧм салдатскӧй фуфайкаа, кодӧс пасьталӧма орлассьӧм кизьяса, восьса юрйыла гимнастёрка вылас.
Сійӧ решитіс первой мунны бипур дорӧ.
Видзчысьӧм могысь перйис кобурасьыс револьверсӧ да сюйис тасма костас, фуфайка улас, а кобурасӧ дзебис седлӧсайса сумкаас.
Сійӧ вӧлі дзик нин матын бипурсянь, — друг пемыдас кыліс вӧвлӧн тревожнӧй гӧрдлӧм.
Уж чепӧсйис да, ён тушанас тіраліг, пельяссӧ вӧрӧдігтыр, гӧрӧктіс воча.
Тайӧ жӧ здукас би дорын вӧрзис вуджӧр.
Метелица ёна кучкис плетьнас да лэбыштіс вӧлыскӧд ӧттшӧтш.
Бипур дорын, повзьӧм синъяссӧ паськӧдӧмӧн, ӧти кинас плетяс кутчысьӧмӧн, а мӧд кисӧ лэптӧмӧн, быттьӧ кӧсйис дорйысьны, сулаліс сьӧд юрсиа косіник детинка.
Сійӧ вӧлі лаптиа, киссьӧм гача, не ас сертиыс кузь пинжака, кодӧс гартыштӧма туша гӧгӧрыс да вӧнялӧма пыш кудельӧн.
Метелица друг сувтӧдіс вӧвсӧ дзик детинка ныр улӧ, тӧкӧтьӧ эз таляв сійӧс.
Сійӧ аддзис ас водзвывсьыс повзьӧм синъяс, пидзӧсӧдыс киссьӧм гач увтіыс тыдалысь яйсӧ, кӧзяиныслысь пасьталӧм важ пинжак, кытысянь сэтшӧм мыжапырысь чурвидзис вӧсньыдик да тешкодь челядь сьылі.
— Мый нӧ тэ сулалан?
Повзин?..
Ок тэ, воробей, воробей!
Вот йӧйыд тожӧ!
— заводитіс Метелица.
— Сулалӧ, и ставыс!
А талялі кӧ тэнӧ?..
Повзьӧмысла детинка муртса вермис лолыштнысӧ.
— А мый нӧ тэ бузуй моз уськӧдчин? — пыр на полігтыр шуис сійӧ.
— Повзян ӧд — тані менам вӧвъяс...
— Вӧ-ӧвъяс? — серамсорӧн нюркнитіс Метелица.
— Видзӧдтӧ!
— Сійӧ пуктіс кияссӧ коскас, чатӧртчыштіс, детинка вылӧ видзӧдігтыр, да друг серӧктіс.
Детинка яндысьӧмӧн, недӧверчивӧя кыскыштіс нырсӧ, но, кор гӧгӧрвоис, мый страшнӧйыс нинӧм абу, а ставыс, мӧдарӧ, артмӧ вывті гажаа, чукыртчис сідзи, мый нырыс сылӧн лыбис вывлань, да сідзжӧ — дзик челядь моз — серӧктіс озорнӧя да вӧсньыдика.
Виччысьтӧмысла Метелица прысьнитіс-серӧктіс ещӧ гораджыка, и найӧ кыкнанныс сералісны тадзи некымын минута: ӧтиыс — седлӧ вылас ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр, а мӧдыс — турун пӧвстӧ водӧмӧн, кипыдӧсъяснас муӧ мыджсьӧмӧн да быд серӧктігӧн став тушанас бӧрвыв йӧткыштчылігмоз.
— Но и петкӧдлін жӧ серам, кӧзяин! — кокъяссӧ стременасьыс мынтӧдігмоз шуис медбӧрын Метелица.
— Чудак тэ, збыльысь!..
— Сійӧ чеччыштіс муӧ да нюжӧдіс кияссӧ билань.
Детинка дугдіс сералӧмысь да кутіс видзӧдны сы вылӧ серьёзнӧя да нимкодьпырысь шензьӧмӧн, быттьӧ виччысис сысянь ещӧ кутшӧмкӧ тешитчӧмъяс.
— Но и весел жӧ тэ, дьявӧл! — шуис сійӧ медбӧрти.
— Метӧ? — шпыньмуніс Метелица.
— Ме, вокӧ, весел...
— А ме сэтшӧма повзи, — веськыда висьтасис детинка.
— Менам тані вӧвъяс.
А ме картупель пӧжала...
— Картупель?
Тайӧ бур!
Дом поводсӧ кисьыс лэдзтӧг Метелица пуксис орччӧн.
— Кытысь нӧ тэ босьтан сійӧс, картупельсӧ?
— Вот ещӧ, кытысь босьта...
Да тані сійӧ помтӧм!
— И детинка ӧвтыштіс кинас ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Сідзкӧ, гусявлан?
— Гусявла.
Вай ме кутыштла вӧвтӧ...
Да ме, зонмӧ, ог лэдз, эн пов.
Бур ужыс!
— вӧвлӧн лӧсьыд, косіник, зэлыд кынӧма, мускулистӧй туша вылас опытнӧй синъясӧн видзӧдлӧм бӧрын шуис детинка.
— А тэ ачыд кытысь?
— Бур ужыс, — сӧгласитчис Метелица.
— А тэ кытысь?
— А со, — бияслань довкнитіс юрнас детинка.
— Ханихеза — миян сиктным...
Сё кызь керка...
— Сідз...
А ме Воробьёвкаысь, гӧраяс сайсьыс.
Гашкӧ, кывлін?
— Воробьёвкаысь?
Эг, эг кывлы — ылын, буракӧ...
— Ылын.
— А миянӧ мыйла?
— Да кыдзи шуны...
Та йылысь, вокӧ, дыр лоӧ висьтавны...
Вӧвъяс тіянлысь думайта ньӧбны; вӧвъясыс пӧ тіян тані уна...
Ме, вокӧ, найӧс, вӧвъястӧ, ёна радейта, — мудера шуис Метелица, — ачым нэм чӧж видзи найӧс, сӧмын йӧзлысь.
— А ме, думайтан, ассьым?
Кӧзяйскӧйясӧс...
Детинка перйис сос письыс омӧлик, няйт кисӧ да плеть воропнас кутіс гудйыны пӧимсӧ, кытысь веж петкӧдлана да пелька гӧгыльтчисны сьӧд картупельяс.
— Гашкӧ, тэныд нянь колӧ? — юаліс сійӧ.
— Менам эм, сӧмын этша...
— Аттьӧ, ме сӧмын на ӧні сёйи — со кытчӧдз, — шуис Метелица да кинас петкӧдліс сьылі вылас.
Детинка чегис картупельсӧ, пӧлялыштіс сійӧс, культӧгыс джынсӧ сюйис вомас, бергӧдлыштіс кыв вылас да азыма кутіс аклявны.
Аклялыштӧм бӧрас сійӧ видзӧдліс Метелица вылӧ да шуис:
— Сирӧта ме, воджын нин, кыдзи сирӧта.
Батьӧс менсьым казакъяс виисны, и мамӧс виисны, и вокӧс тожӧ...
— Казакъяс? — пыркнитчис Метелица.
— А коді нӧ?
Виалісны дзик прӧстаысь.
Да и керканымӧс дзоньнас сотісны, да эз миянлысь ӧтнаннымлысь, а керка дас кык, и быд тӧлысь волывлӧны, ӧні сідзжӧ морт нелямын олӧны.
А миян сайын эм волостнӧй сикт, Ракитнӧй, сэні быдса полк гожӧм чӧж нин олӧ.
Ок, и лёкалӧны!
Босьт картупельсӧ...
— Кыдзи нӧ ті сідзи — и энӧ пышйӧй?..
Аддзан, кутшӧм тіян вӧрыс...
— Метелица весиг сувтыштіс.
— Мый нӧ вӧрыд?
Нэмтӧ вӧрад он пукав.
Да и нюр сэні — петнытӧ он вермы, сэтшӧм зыбуч...
— Тӧдан мый? — чеччигмозыс шуис Метелица.
— Видзыштлы менсьым вӧлӧс, а ме сиктас ветла.
Тіян тані, ме аддза, не сӧмын мыйкӧ ньӧбны позяс, а весиг медбӧръятӧ мырддясны...
— Мый тэ сэтшӧм регыд?
Пукалышт...
— шуис ичӧтик пастух, пыр жӧ жугыльмис да сідзжӧ сувтіс.
— Ӧтнамлы гажтӧм тані, — нор гӧлӧсӧн шуис сійӧ, кевмысяна да вазьӧм ыджыд синъяснас Метелица вылӧ видзӧдігтыр.
— Оз позь, вокӧ, — паськӧдліс кияссӧ Метелица.
— Ӧні буретш тӧдмавны, пока пемыд...
Да ме регыд бӧр локта, а вӧвсӧ чоталам...
Кӧні сэні налӧн медся главнӧйыс олӧ?
Детинка висьталіс, кыдзи корсьны поплысь керкасӧ, кӧні олӧ эскадронса начальник, и кыдзи бурджык мунны керкаяс сайті.
— А понъясыс тіян уна?
— Понъяс тырмымӧн, да найӧ абу лёкӧсь.
Метелица чоталіс вӧвсӧ, прӧщайтчис да трӧпа кузя мӧдӧдчис ю пӧлӧн.
Детинка шогпырысь видзӧдіс сы бӧрся, кытчӧдз сійӧ эз вош пемыдас.
2
Часджын мысти Метелица вӧлі нин дзик сикт дорын.
Трӧпа кежис веськыдвылӧ, но сійӧ муніс водзӧ ытшкӧм видз вывті, кытчӧдз эз зурась сиктса град йӧръясӧ.
Сикт узис нин; бияс кусалісны; кодзувъяс югӧр улын муртса тыдалісны хатаяслӧн шоныд идзас вевтъясыс.
Кык переулок прӧйдитӧм бӧрын Метелица кежис коймӧдӧ.
Понъяс колльӧдісны сійӧс чирӧм гӧлӧсӧн увтчигтыр, быттьӧ асьныс повзьӧмаӧсь, но некод эз пет ывлаӧ, некод эз чукӧст сійӧс.
Метелица прӧйдитіс ещӧ некымын переулок, бергалыштіс вичко дорын, и медбӧрын зурасис поповскӧй садлӧн краситӧм заборӧ.
Метелица видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кывзыштіс, эз казяв немтор подозрительнӧйсӧ, шумтӧг да тэрыба чеччыштіс забор вомӧн.
Садйыс вӧлі тшӧкыд, но коръясыс гылалӧмаӧсь нин.
Метелица, пӧшти лолавтӧг, писькӧдчис пыдӧджык.
Кустъясыс друг помассисны, и ассяньыс шуйгавылысь сійӧ аддзис югыд биа ӧшинь.
Сійӧ вӧлі восьса.
Керкаас пукалісны йӧз.
Рӧвнӧй, небыд югӧр югдӧдіс гылалӧм коръяссӧ, и яблоняяс сулалісны сэні зарни рӧмаӧсь...
Комната пытшкас пызан сайын йӧз ворсісны картіӧн.
Веськыдвылас пукаліс шыльыда мавтӧм, шоч юрсиа, ичӧтик тушаа, пӧрысиник поп; сійӧ пелька вӧрӧдіс ичӧтик косіник кияссӧ, чача кодь чуньяснас шытӧг лӧсьӧдліс картіяссӧ.
Метелицалы паныдӧн пукаліс мича чужӧма ён офицер, кодлӧн вомас вӧлі каллян.
Метелица чайтіс сійӧс эскадронса начальникӧн.
Шуйгавылас пукаліс офицер сьӧд папахаа да погонъястӧм буркаа, кодӧн гартовтчывліс быд раз, кор шыбитліс картісӧ.
Метелица, копыртчӧмӧн да бокног бӧрыньтчигмоз, вешйис ӧшинь дорсьыс.
Мыйӧн сійӧ кежис аллеяӧ, друг чужӧм на чужӧм зурасис морткӧд, коді ӧти пельпом вылас вӧлі павкнитӧма казачӧй шинель; сы бӧрвылын тыдалісны ещӧ кыкӧн.
— Тэ мый тані вӧчан?
— шензигтыр юаліс тайӧ мортыс да кутыштіс шинельсӧ, коді тӧкӧтьӧ эз усь, кор сійӧ зурасис Метелицакӧд.
Метелица чеччыштіс бокӧ да чепӧсйис кустъяс пӧвстӧ.
— Сулав!
Кут сійӧс!
Кут!
Татчӧ!..
Эй!..
— горӧдісны некымын гӧлӧс.
Дженьыдик лыйӧм шыяс сяркнитісны сы бӧрся.
Метелица, коді воштіс картузсӧ, кустъясӧ крукасьлігтыр тӧвзис-котӧртіс кытчӧ веськалӧ, но гӧлӧсъяс лӧвтісны, омлялісны кӧнкӧ водзвылын нин, и улича вывсянь кыліс понлӧн лёкысь увтчӧм.
— Со сійӧ, — кут! — кияссӧ нюжӧдӧмӧн Метелицалань уськӧдчигмоз горӧдіс кодкӧ.
Пуля жуньӧбтіс дзик пель дінтіыс.
Метелица лыйис жӧ.
Морт, коді котӧртіс сылы паныд, джӧмдіс да уси.
— Дугдан, он кут... — торжественнӧя шуис Метелица, коді медбӧръя минутаӧдзыс збыльысь эз верит, мый сійӧс вермасны кутны.
Но кодкӧ ыджыд да сьӧкыд уськӧдчис сы вылӧ бӧрсяньыс да лямӧдіс ас улас.
Метелица кӧсйис мынтӧдны кисӧ, но юрас чорыда кучкӧмысь сійӧ воштіс садьсӧ...
Сэсся сійӧс нӧйтісны дугдывтӧг, и, весиг садьсӧ воштӧм бӧрын, сійӧ кыліс тайӧ кучкалӧмъяссӧ ещӧ и ещӧ...
3
Увтасын, кӧні узис Левинсонлӧн отрядыс, вӧлі пемыдкодь да уль руа, но Хаунихедзи сайын, гӧрдоввиж вӧркостса эрд вылын мыччысис шонді, и вӧр весьтын ньӧжйӧник мӧдіс заводитчыны лун.
Вӧвъяс дорӧ вугыртӧм дневальнӧй унйывсьыс кыліс настойчивӧй шы, быттьӧ сяркӧдісны пулемётысь, повзьӧмпырысь чеччыштіс да кватитіс винтовкасӧ.
Но тайӧ котшкӧдчис сизь юбердса пӧрысь ловпу вылын.
Дневальнӧй ёрччыштіс да, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, киссьӧм шинельнас гартыштчӧм бӧрын, петіс эрд вылӧ.
«А Метелица пыр на абу...
Жӧритіс, буракӧ, пӧттӧдзыс, да стынитӧ кӧнкӧ керкаын, а тані тшыглы пукав!»
— думыштіс дневальнӧй.
Сійӧ эз кӧсйы тревожитны Левинсонӧс да чуксаліс сылысь помощниксӧ Баклановӧс.
— Мый?
Эз во?
— нинӧм гӧгӧрвотӧм синъяснас унйывсьыс дзоргигтыр шыасис Бакланов.
— Кыдзи эз во?
Энлы, да тэ, вокӧ, эновт, оз вермы тайӧ лоны...
Ак, да!
Но, садьмӧд Левинсонӧс.
— Сійӧ чеччыштіс, тэрмасьӧмӧн зэлӧдіс тасмасӧ, кык син костас кӧрис унзіль синкымъяссӧ.
Левинсон, кӧть кутшӧм чорыда эз узь, пыр жӧ восьтіс синъяссӧ да пуксис.
Дневальнӧй да Бакланов вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый Метелица абу воӧма да мый важӧн нин кад выступайтны.
Тайӧ жӧ минутаас сійӧ сулаліс пидзӧсъяс вылас да, шинельсӧ гартігмоз, ӧтвечайтіс Баклановлӧн тревожнӧй юасьӧмъяс вылӧ.
— Но, и мый нӧ сэтшӧмыс?
Ме сідзи и чайті...
Дерт, ми сійӧс паныдалам туй вылас.
— А ог кӧ паныдалӧй?
— Ог кӧ паныдалӧй?..
Кывзы, абу-ӧ тэнад лишнӧй кӧв шинель кӧртавны?
— Чеччы, чеччы, кӧбылка!
Сикт босьтны!
— узьысьясӧс кокнас тувкӧдігтыр горзіс дневальнӧй.
Турун пӧвстысь мыччысялісны партизанъяслӧн пашкыртчӧм юръяс.
Сы йылысь мӧвп, мый Метелица вермис сюрны врагъяс киӧ, омӧля пырис йӧзлы юрас.
Быд партизан зіля да полігтыр вӧтліс тайӧ мӧвпсӧ ас дінсьыс.
Мӧдарӧ, дневальнӧйлӧн чайтӧмыс, мый взводнӧй «жӧритіс да стынитӧ кӧнкӧ керкаын», кӧть и тайӧ некыдзи оз вӧлі лӧсяв тэрыб да исполнительнӧй Метелицалы, пыр унджык чукӧртіс ас дорас тадзи думайтысьясӧс.
Унаӧн явӧ броткисны Метелицалӧн «подлость да несознание вылӧ» да дӧзмӧдчисны Левинсонлы, требуйтісны пыр жӧ выступитны Метелицалы воча.
И кор Левинсон медбӧрын сетіс приказ выступайтны, отрядын кыптіс сэтшӧм радлӧм, быттьӧкӧ тайӧ приказыскӧд тшӧтш збыльысь помасьлісны став бедаясыс да мытарствоясыс.
Найӧ мунісны час и мӧдӧс, а чурвидзысь сьӧд чуба взводнӧй век на эз тыдовтчы трӧпа вылын.
Найӧ мунісны ещӧ сы мында жӧ, а Метелица век эз вӧв.
Сьӧд пемыд вӧрдорӧ отряд матыстчис жугыля чӧв олігтыр.
4
Метелица воис ас садяс ыджыд пемыд сарайын.
Сійӧ куйліс куш уль му вылын.
Сылы пырысь-пыр дум вылас уси ставыс, мый сыкӧд лои.
Кучкалӧмъяссьыс сылӧн пыр на шувгис юрыс, юрсиыс косьмӧма вир сорнас — тайӧ едӧм вирсӧ сійӧ чувствуйтіс плеш да банбокъяс вывсьыс.
Первойя мӧвп, коді воис сылы юрас, вӧлі мӧвп сы йылысь, оз-ӧ позь пышйыны.
Сійӧ кытшовтіс сарайсӧ ставнас, видлаліс став розьяссӧ, заводитліс весиг жугӧдны ӧдзӧссӧ.
Быдлаын сійӧ зурасьліс кӧдзыд пуӧ, а щельясыс вӧліны сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый на пыр муртса писькӧдчис арся асывлӧн чусыд югӧрыс.
Эз на удит Метелица бурджыка видзӧдавны сарайсӧ, кыдзи ӧдзӧс сайын кыліс ноксьӧм, дзуртыштіс иган, и рудов асъя югӧркӧд ӧттшӧтш пырисны сарайӧ ӧружиеа да лампасъяса* кык казак.
Метелица, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдіс на вылӧ.
* Лампас — паськыд цветнӧй нашивка гачлӧн ортсыладор вурысас.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ падъялігтыр сулыштісны ӧдзӧс дорын.
Сійӧыс, коді вӧлі бӧрвылас, беспокойнӧя мӧдіс чушкыны нырнас.
— Мунам, землячок, — медбӧрын шуис водзвывсаыс.
Метелица, юрсӧ упрямӧя копыртӧмӧн, петіс ортсӧ.
Недыр мысти сійӧ сулаліс сылы тӧдса морт водзын — сьӧд папахаа да буркаа морт водзын — буретш сійӧ комнатаас, кытчӧ видзӧдіс войнас поп садсянь.
Сэні жӧ, креслӧӧ нюжӧдчӧмӧн, Метелица вылӧ чуймӧмпырысь меліа видзӧдігтыр, пукаліс мича ён офицер, кодӧс Метелица тӧрыт чайтіс эскадронса начальникӧн.
Ӧні, кыкнан вылас видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ гӧгӧрвоис, мый начальникнас вӧлӧма буретш абу тайӧ кыз офицерыс, а мӧдыс — буркааыс.
— Верманныд мунны, — ӧдзӧс дорӧ сувтысь казакъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын дженьыдика шуис тайӧ мӧдыс.
Найӧ, ӧта-мӧдсӧ лёкног тойлалігтыр, петісны комнатаысь.
— Мый тэ тӧрыт вӧчин садъяс? — Метелица водзӧ сувтӧм бӧрын да сы вылӧ аслас точнӧй, мигайттӧм синъяснас видзӧдігтыр тэрыба юаліс начальник.
Метелица чӧв олігтыр, атласнӧй сьӧд синкымъяссӧ муртса вӧрӧдігмоз, серамсорӧн кутіс дзоргыны сы вылӧ да аслас став виднас петкӧдліс, мый сійӧ нинӧм оз висьтав.
— Тэ шыбит тайӧ йӧйталӧмъяссӧ, — ньӧти скӧрмытӧг да гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг бара шуис начальник.
— Мый нӧ весьшӧрӧ висьтавны? — снисходительнӧя нюмъёвтіс взводнӧй.
Эскадронса начальник некымын секунда видзӧдіс сылӧн писти сера вӧрзьытӧм чужӧм вылӧ, кытчӧ косьмӧма вир.
— Мый нӧ тэ — татчӧс али воин кыськӧ?
— Эновт, ваше благородие!.. — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн да муртса асьсӧ кутігтыр, медым не уськӧдчыны сы вылӧ, решительнӧя шуис Метелица.
— О-о! — первойысь шензьӧмӧн да гораа шуис буркаа морт.
Сійӧ кыскис кобурасьыс револьверсӧ да матыстіс сійӧс Метелица ныр улӧ.
Взводнӧй, ӧшиньлань бергӧдчӧм бӧрын, кынмис места вылас.
Сы бӧрын, кӧть кутшӧма эз повзьӧдлыны сійӧс револьверӧн, кӧть кутшӧма эз корны висьтавны ставсӧ веськыда, вӧля вылӧ лэдзны кӧсйысьӧмӧн, сійӧ эз шу ни ӧти кыв, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы юасьысьяс вылас.
Дзик допрос шӧрас ньӧжйӧникӧн воссьыштіс ӧдзӧс, и кодлӧнкӧ повзьӧм да бӧб синъяса кузь юрсиа юр мыччысис комнатаӧ.
— А-а, — шуис эскадронса начальник, — чукӧртчисны нин?
Висьтав ребяталы, медым босьтасны тайӧ молодечсӧ.
Сійӧ жӧ кык казакыс петкӧдісны Метелицаӧс ывлаӧ да, восьса калитка вылӧ индӧм бӧрын, мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Метелица эз бергӧдчыв бӧрвылас, но чувствуйтіс, мый кыкнан офицерыс тожӧ локтӧны сы бӧрся.
Найӧ петісны вичкодорса площадь вылӧ.
Сэні, пу керка дорын, жуисны йӧз, кодъясӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь верзьӧма казакъяс.
Метелица лэптіс юрсӧ да видзӧдліс тайӧ уна сера, жуысь да чӧв олысь йӧз чукӧр вылас. Тані вӧліны мужикъяс, детинкаяс, сера дӧра юбкаяса нывбабаяс, уна рӧма чышъяна нывъяс, чурвидзысь чубъяса збой верзьӧмаяс, кодъяс пасьтасьӧмаӧсь сэтшӧм мичаа, лӧсьыда да сӧстӧма, быттьӧ лубочнӧй картинкавывсаяс.
Сійӧ прӧйдитіс йӧз чукӧр пыр да сувтіс керка дорӧ.
Офицеръяс, сійӧс панйӧм бӧрын, кайисны кильчӧ вылас.
— Татчӧ, татчӧ, — аскӧдыс орччӧн места индігмоз шуис эскадронса начальник.
Метелица ӧтчыдӧн воськовтіс поссӧ да сувтіс сыкӧд орччӧн.
Ӧні сійӧ вӧлі бура тыдалӧ быдӧнлы — струна кодь зэлыд да статя, сьӧд юрсиа, небыдик пимиа, кизявтӧм дӧрӧма, фуфайка увтіыс тыдалысь турунвиж тугъя вӧня.
— Коді тӧдӧ тайӧ мортсӧ? — юаліс начальник, ёсь, сувтса синъяснас ставнысӧ кытшовтігмоз, то ӧти чужӧм вылӧ, то мӧд вылӧ здук мында видзӧдігмоз.
И быдӧн, код вылӧ видзӧдліс, шӧйӧвошӧмӧн да синсӧ лапйӧдлігтыр копыртлісны юрнысӧ.
— Некод оз тӧд? — мӧдысь юаліс начальник.
— Тайӧс ми пырысь-пыр тӧдмалам...
Нечитайло! — горӧдіс сійӧ да кинас ӧвтыштіс сыланьӧ, кӧні карӧй вӧв вылын гарцуйтіс кузь казачӧй шинеля ыджыд тушаа офицер.
Йӧз чукӧр шызьыштіс.
Водзвылын сулалысьяс бергӧдчисны бӧрлань.
Кодкӧ сьӧд жилеткаа решительнӧя писькӧдчис йӧз чукӧр пыр, юрсӧ сідзи копыртӧмӧн, мый тыдаліс сӧмын сылӧн шоныд мехӧвӧй шапкаыс.
— Лэдзӧй, лэдзӧй! — тэрыба шуаліс сійӧ да ӧти кинас вешталіс йӧзсӧ, а мӧднас кодӧскӧ кыскис ас бӧрсяыс.
Медбӧрын сійӧ писькӧдчис дзик кильчӧ дорӧдзыс, и ставныс аддзисны, мый сійӧ вайӧдӧ кузь пинжака, сьӧд юрсиа косіник детинкаӧс, коді полігтыр пыксис да паськӧдӧм сьӧд синъяснас видзӧдлывліс то Метелица вылӧ, то эскадронса начальник вылӧ.
Йӧз чукӧр ёнджыка шызис, гораджыка кутісны кывны ышлолалӧмъяс да бабаяслӧн видзчысяна сёрни.
Метелица видзӧдліс увлань да друг тӧдіс сьӧд юрсиа детинкаӧс — буретш сійӧ ичӧтик пастухсӧ, кодлы сійӧ колис тӧрыт ассьыс вӧвсӧ.
Мужик, коді кутіс детинкаӧс киӧдыс, пӧрччис шапкасӧ да, начальниклы копыртчылӧм бӧрын, заводитліс:
— Со тані ичӧтик пастух менам...
Но, буракӧ, повзис, мый сылысь оз кывзыны, копыртчис детинкалань да, Метелица вылӧ чуньнас индӧм бӧрын, юаліс:
— Тайӧ али мый?
Некымын секунда чӧж ичӧтик пастух да Метелица видзӧдісны ӧта-мӧдныслы веськыда синъясаныс.
Сэсся детинка видзӧдліс эскадронса начальник вылӧ, сэсся сійӧс киӧдыс кутысь мужик вылӧ, пыдісянь ышловзис да отрицательнӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ...
Йӧз чукӧр, коді сэтшӧма ланьтліс, мый кылӧ вӧлі кыдзи ноксьӧ вичко старӧста гидын кукань, муртса вӧрзьыштліс да бӧр ланьтіс.
— Да тэ эн пов, йӧюк, эн пов, — Метелицалань чуньнас тэрыба индігмоз меліа убеждайтіс мужик...
— Коді нӧ эськӧ, эз кӧ тайӧ?..
Да тэ висьтав, висьтав...
А-а, гад!.. — скӧрысь шуис сійӧ да мыйвынсьыс тракнитіс детинкаӧс киӧдыс.
— Да сійӧ, ваше благородие, кодлы нӧ мӧдыслы лоны?
Сӧмын полӧ детинкаыс, а кодлы нӧ мӧдыслы, кор вӧлыс седлӧа да сумкаас кобура...
Рытнас воӧма би дорӧ.
«Видзышт пӧ, — шуӧ, — менсьым вӧлӧс», а ачыс сиктӧ.
А детинкаыд абу вермӧма виччысьнысӧ — югдӧма нин, абу вермӧма виччысьнысӧ, да и вайӧдӧма вӧвсӧ, а вӧлыс седлӧа да сумкаас кобура.
Код нӧ мӧд вермис лоны?
— Коді воӧма?
Кутшӧм кобура?
— юаліс начальник.
Мужик ещӧ шӧйӧвошӧмӧнджык кутіс ӧвтчыны шапканас да бара, мыкталігтыр да дзугсялігтыр, висьталіс сы йылысь, кыдзи сылӧн пастухыс вайӧдӧма асывнас йӧзлысь вӧв, коді вӧлӧма седлӧа, а сумкаас вӧлӧма револьвернӧй кобура.
— Со вӧлӧм мый, — нюркнитіс эскадронса начальник.
— Но сійӧ жӧ оз признайт? — детинкалань юрнас довкнитігмоз шуис сійӧ.
— Но вай сійӧс татчӧ — ми сійӧс допроситам ас ног.
Детинка, кодӧс бӧрсяньыс тойлаліс мужик, матыстчис кильчӧ дорӧ, но, буракӧ, эз лысьт кайны сэтчӧ.
Офицер котӧртіс пос кузя увлань, кватитіс сійӧс тіралысь косіник пельпомӧдыс да, асланьыс кыскыштӧм бӧрын, сувтӧдіс ассьыс ёсь, страшнӧй синъяссӧ детинкалӧн повзьӧмысла паськӧдӧм синъяс вылӧ.
— А-а... а! — синсӧ кылӧдӧмӧн друг горӧдіс детинка.
— Да мый нӧ тайӧ лоӧ? — кутчысьны вермытӧг горӧдіс кутшӧмкӧ нывбаба.
Тайӧ жӧ здукас кодлӧнкӧ пельк да тэрыб телӧ лэбыштіс кильчӧ вывсянь.
Йӧз чукӧр чепӧсйис ӧтарӧ-мӧдарӧ, — эскадронса начальник уси чорыда кучкӧмысь...
— Лыйӧй сійӧс!..
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— горӧдіс мича офицер да беспомощнӧя чургӧдіс кипыдӧссӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, мый сійӧ ачыс кужӧ лыйсьыны.
Некымын верзьӧма уськӧдчисны йӧз чукӧр пытшкӧ, вӧвъяснас разӧдісны йӧзсӧ.
Метелица, став тушанас враг вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, зілис чабыртны сійӧс горшӧдыс, но мӧдыс, сьӧд бордъяс кодь буркасӧ шевгӧдӧмӧн, пессис да, тіралысь кинас тасмаас кутчысьӧмӧн, зілис перйыны револьверсӧ.
Медбӧрын сылы удайтчис восьтыны кобурасӧ, и сійӧ жӧ здукас, кор Метелица чабыртіс сылысь горшсӧ, сійӧ лыйис сылы некымынысь дорвыв.
Кор воны вевъялысь казакъяс кыскисны Метелицаӧс кокъясӧдыс, сійӧ кутчысьлывліс на ещӧ турунас, зілис лэптыны юрсӧ, но юрыс вынтӧг бӧр усьлі да кыссис муӧдыс.
— Нечитайло! — горзіс мича офицер.
— Чукӧртны эскадрон!..
Ті тожӧ мунанныд? — юаліс сійӧ начальникыслысь.
— Командирлы вӧв!
Часджын мысти тыр боевӧй снаряжениеа казачӧй эскадрон петіс сиктысь да скачитіс вывлань, сійӧ туйӧдыс, кыті колян войнас локтіс Метелица.
5
Бакланов, коді мукӧдыскӧд тшӧтш ёна беспокоитчис, медбӧрын эз выдержит.
— Кывзы, вай ме водзвылас муна, — шуис сійӧ Левинсонлы.
— Збыльысь ӧд, чӧрт сійӧс тӧдас!
Сійӧ ӧддзӧдіс вӧвсӧ да чайтӧм дорсьыс весиг регыдджык петіс вӧрдорӧ; эжсялӧм омшаник дорӧ.
Сылы эз ковмы кайлыны вевт вылас: верстджын сайысь сійӧ аддзис чой йылысь лэччысь морт ветымын верзьӧмаӧс.
Кустъяс пӧвстӧ дзебсьӧм бӧрын Бакланов сувтыштліс, медым прӧверитны, оз-ӧ тыдовтчыны чой сайсянь выль отрядъяс.
Некод эз тыдовтчы сэсся; эскадрон муніс восьлӧн, радъяссӧ торкӧмӧн; вӧв вылын кыдзсюрӧ пукалӧм сертиыс да сы серти, кыдзи довкйӧдлісны юръяснысӧ збоймӧм вӧвъяс, позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый эскадрон муртса на ӧні мунӧма гӧнечӧн.
Бакланов бергӧдчис бӧр да тӧкӧтьӧ эз зурась Левинсонкӧд, коді вӧлі петӧ вӧрдорас.
Сійӧ сетіс знак сувтны.
— Унаӧн? — сылысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын юаліс Левинсон.
— Морт ветымын.
— Пехота?
— Абу, верзьӧмаяс...
— Кубрак, Дубов, лэччыны вӧвъяс вылысь — ньӧжйӧник командуйтіс Левинсон.
— Кубрак — веськыдвыв флангӧ.
Дубов — шуйгавылӧ...
Метелица взводӧн командуйтӧм Баклановлы передайтӧм бӧрын да сылы татчӧ кольччыны прикажитӧм бӧрын Левинсон ачыс лэччис вӧв вывсьыс да мӧдӧдчис цепь водзвылын, муртса чотыштігтыр да маузернас ӧвтчигтыр.
Кустъяс пӧвстысь петтӧг сійӧ водтӧдіс цепсӧ, а ачыс ӧти партизанкӧд кыссис омшаник дорӧ.
Эскадрон вӧлі дзик нин матын.
Виж околышъяс да лампасъяс серти Левинсон тӧдіс, мый тайӧ вӧліны казакъяс.
Сійӧ аддзис и сьӧд буркаа командирсӧ.
— Висьтав, мед татчӧ кыссясны, — шӧпнитіс сійӧ партизанлы, — сӧмын мед оз сувтны, а то...
Но, мый видзӧдан?
Ӧдйӧ!..
— И Левинсон зумыштчӧмӧн йӧткыштіс сійӧс.
Эскадрон вӧлі сэтшӧм нин матын, мый кылісны вӧв кок шыяс да верзьӧмаяслӧн видзчысяна сёрни; позьӧ вӧлі весиг аддзыны ӧткымын чужӧмъяс.
Левинсон аддзис налысь выражениеяссӧ, торйӧн нин ӧти мортлысь, мича да ён офицерлысь, коді муртса на петіс водзвылас; вомас сылӧн вӧлі каллян, а ачыс зэв тешкодя пукаліс седлӧас.
— Взво-оод!.. — друг горӧдіс Левинсон вӧсньыдик, нюжйӧдлана гӧлӧсӧн.
— Пли!..
Первойя кывъяссӧ сылысь кылӧм бӧрын мича офицер чуймӧмӧн лэптіс юрсӧ.
Но сійӧ жӧ здукас сы юр вылысь лэбис картузыс, и чужӧмыс сылӧн лои вывті ёна повзьӧм да шӧйӧвошӧм выражениеа.
— Пли!.. — бара горӧдіс Левинсон да лыйис ачыс, зілис веськавны мича офицерлы.
Эскадрон дзугсис; унаӧн, на лыдын тшӧтш и мича офицер, гылалісны му вылӧ.
Кымынкӧ секунда чӧж шӧйӧвошӧм йӧз да кыккокйыв сувталӧм вӧвъяс пессисны ӧти местаын, мыйкӧ горзісны, но ёна лыйсьӧм вӧснаыс нинӧм эз кыв.
Сэсся тайӧ суматохасьыс петіс ӧтка верзьӧма, сьӧд папахаа да буркаа, и, вӧвсӧ кутігтыр да шашканас ӧвтчигмоз, заводитіс йӧктыны эскадрон водзвылас.
Мукӧдыс, тыдалӧ, сылысь кывзысисны омӧля — ӧткымынъяс, вӧвъяссӧ клестайтігтыр, пышйисны нин сы дінысь; эскадроныс ставнас уськӧдчис на бӧрся.
Партизанъяс чеччыштісны местаяс вывсьыныс, медся збойясыс уськӧдчисны вӧтчыны, мунігмозныс лыйсигтыр.
— Вӧвъясӧс! — горзіс Левинсон.
— Бакланов, татчӧ!
Вӧвъяс вылӧ!..
Бакланов лэбовтіс сы дінті, слюда моз югъялысь шашкаа кисӧ лэдзӧма увлань; сы бӧрся горзігтыр тӧвзьыштіс Метелицалӧн взводыс...
Кор бойыс помасис да казачӧй эскадрон, уна морт да вӧв воштӧм бӧрын, саяліс кыддза раскӧ, партизанъяс корсисны ассьыныс разведчиксӧ.
Казакъяс шыбитӧмаӧсь сійӧс ыджыд керка сайӧ, потшӧс бокӧ.
Метелица куйліс бок вылас, и юрсиыс сылӧн сорласьӧма арся быгалӧм туруныскӧд.
Первойӧн сиктӧ пырис Метелицалӧн взводыс.
Йӧзыс лэччалісны вӧвъяс вывсьыныс, топыда кытшалісны асланыс командирлысь телӧсӧ, а Бакланов пидзӧсчанясис да видзчысьӧмӧн лэптыштіс му бердсьыс взводнӧйлысь сьӧд юрсиа юрсӧ.
— Но, мый? — юаліс вӧв вылын матыстчысь Левинсон.
— Оз лолав... — мусьыс чеччытӧг надзӧник ӧтветитіс Бакланов.
Сэки партизанъяс чукӧрын тыдовтчис ичӧтик пастух.
Сійӧ писькӧдчис радъяс пыр, ас бӧрсяыс вайӧдіс Метелицалысь вӧвсӧ.
Йӧзыс вешйыштісны, лэдзисны найӧс водзӧ.
— Со сійӧ, вӧлыс сылӧн, — шуис детинка.
— Видзышт пӧ, шуӧ...
А ачыс бӧрсӧ эз во...
Вӧлыс тіян, босьтӧй...
{Н. Гарин (комиӧдіс Т. Елфимова) @ Тёма да Жучка @ висьт @ Н. Гарин. Тёма да Жучка @ 1954 @ Лб. 3-24.}
Н. ГАРИН
ТЁМА да ЖУЧКА
Тёмалы дум вылас уси, мый лунтыр эз аддзыв ассьыс Жучкасӧ.
Жучка некор некытчӧ эз янсӧдчыв сыысь.
Друг Тёмалы юрас воисны гӧгӧрвотӧм недружелюбнӧй намёкъяс Акимлӧн, коді эз радейтлы Жучкаӧс сыысь, мый сійӧ гусявліс сылысь провизиясӧ.
Юрас сылы пырис подозрение.
Кытчӧ вермис вошны Жучка?
Тёма синъяс водзӧ друг сувтіс Жучка, раминик, безӧбиднӧй Жучка, и мӧвп, мый сійӧс вермисны вины, тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ сэтшӧм шогӧн, мый сійӧ эз выдержит, восьтіс ӧшиньсӧ да мыйвынсьыс мӧдіс чуксавны:
— Жучка, Жучка!
На, на, на! Цу-цу! Фью, фью, фью!
Комнатаӧ чепӧсйис-пырис зэрлӧн шумитӧмыс да уль руа, ыркыд воздух.
Жучка эз шыась.
Мӧвп, мый сійӧ сэсся оз нин аддзыв ассьыс читкыль гӧна Жучкасӧ, оз нин сэсся аддзыв, кыдзи сійӧ, Тёмаӧс аддзӧм бӧрын, кутас нораа никсыны да кыссьыны сы дінӧ кынӧм вылас, мӧвп, мый, гашкӧ, сійӧ абу нин ловъя, тыртіс Тёмалысь сьӧлӧмсӧ отчаяниеӧн, и сійӧ шогпырысь бара горзіс:
— Жучка! Жучка!
Гӧлӧсыс сылӧн тіраліс да вибрируйтіс, юргис сэтшӧм нежнӧя да сьӧлӧм вӧрзьӧданаа, мый Жучка должен вӧлі шыасьны.
Но ӧтвет эз вӧв.
Тёма лэччис кухняӧ нуӧдысь пос кузя, видзчысьӧмӧн прӧйдитіс ӧдзӧсъяс пӧлӧн, векньыдик коридорӧд воис петанінӧдз, думайтігтыр мыйкӧ дыра сулалыштіс да котӧртіс дворӧ.
Сійӧ кытшовтіс дворсӧ, видзӧдліс Жучкалӧн радейтана став пельӧсъясӧ, но Жучка некӧн эз вӧв.
* * *
Вой.
Тёма узьӧ нервнӧя да возбуждённӧя.
Дзузганлӧн чусыд югӧрыс слабиника югдӧдӧ нёль детскӧй крӧвать да витӧдӧс ыджыдӧс, кӧні ӧні пукалӧ ӧти дӧрӧм кежсьыс, лэдзалӧм кӧсаа няня, пукалӧ да унзільпырысь качайтӧ ичӧтик Аняӧс.
— Няня, кӧні Жучка? — юалӧ Тёма.
— И-и, — вочавидзӧ няня.
— Жучкаӧс кутшӧмкӧ ирӧд шыбитӧма важ юкмӧсӧ.
— Да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Кӧть эськӧ мед виис первой, а то сідзи, ловйӧннас...
Лунтыр пӧ никсӧма сьӧлӧмшӧрыд...
Тёма синъяс водзӧ друг сувтӧ сад пельӧсса важ, эновтӧм юкмӧс, кытчӧ важӧн нин шыблалӧны быдсяма пежсӧ, син водзас воӧ сылӧн нильӧг, кизьӧр пыдӧсыс, кодӧс найӧ Иоськакӧд радейтлісны мукӧддырйиыс югдӧдны сэтчӧ шыблалӧм ӧзтӧм бумагаясӧн.
— Коді шыбитӧма? — юалӧ Тёма.
— Коді?
Да висьталас ӧмӧй!
Ёна повзьӧмӧн Тёма кывзӧ няняыслысь кывъяссӧ.
Мӧвпъясыс ӧта-мӧд бӧрсяыс жуӧны сы юрын, уна планъяс вуджрасьӧны, кыдзи спаситны Жучкаӧс, сійӧ бӧръялӧ ӧти лӧсявтӧм проект бӧрся мӧдӧс и ас тӧдлытӧгыс бара унмовсьӧ.
Сійӧ бара садьмӧ торкӧм унсьыс кутшӧмкӧ тойыштӧмысь; сійӧ вӧтасис, кыдзи кыскӧ юкмӧсысь Жучкасӧ кузь петляӧн.
Но Жучка пыр мынліс, и Тёма решитіс ачыс лэччыны юкмӧсас Жучкала.
Тёма зэв бура помнитӧ, кыдзи сійӧ кӧрталіс столб бердӧ гез да, тайӧ гезъяс кутчысьӧмӧн, видзчысигтыр мӧдіс лэччыны срубйӧд увлань; сійӧ воис нин джынйӧдзыс, кор кокъясыс сылӧн друг вильснитісны, и сійӧ тювгысис-уси лёк дука юкмӧс пыдӧсӧ.
Тайӧ усьӧмсьыс сійӧ садьмис да бара дрӧгнитіс, кор казьтыштіс усьӧмыслысь впечатлениесӧ.
Вӧтыс шензьӧдана яснӧя сулаліс сы синъяс водзын.
Ставеньяс костӧд слабиника писькӧдчис асъя югыдыс.
Тёма чувствуйтіс став тушаыслысь доймана мудзӧм, но, слаблунсӧ венӧм бӧрын, решитіс пыр жӧ выполнитны вӧтыслысь первойя джынсӧ.
Сійӧ мӧдіс тэрыба пасьтасьны.
Пасьтасьӧм бӧрас Тёма матыстчис няня вольпась дорӧ, лэптіс джоджын куйлысь сернӧй истӧг тыра кӧрӧбка, китыр босьтіс аслыс зептас, кок чунь йылас прӧйдитіс детскӧй комната пыр да петіс столӧвӧйӧ.
Сы вӧсна мый терраса вылӧ петысь ӧдзӧсыс вӧлі стекляннӧй, тані вӧлі югыдкодь нин.
Столӧвӧйын вӧлі ставыс идравтӧм, кыдзи пырджык овлӧ асывъясын: пызан вылын сулаліс кӧдзыд самӧвар, мыськавтӧм стӧканъяс, чашкаяс. Пызандӧра вылын туплясисны нянь торъяс, сулаліс кӧдзалӧм жаркӧй блюдо, выліас кынмӧма госыс.
Тёма матыстчис торйӧн сулалысь ичӧтик пызан дорӧ, кӧні куйліс газета стопа, видзчысьӧмӧн перйис шӧрсьыс некымын номер, кок чунь йылас матыстчис стекляннӧй ӧдзӧс дорӧ да ньӧжйӧник, медым эз кыпты шум, бергӧдіс ключсӧ, личкыштіс вугсӧ да петіс терраса вылӧ.
Сылы чужӧмас ӧвтыштіс асъя ыркыд уль воздух.
Луныс сӧмын на вӧлі заводитчӧ.
Кельыдлӧз небесаын ӧтилаын и мӧдлаын ӧшалісны клӧкъясӧн вурун кодь пушыд кымӧръяс.
Сад весьтын кокньыдик тшын моз ӧшаліс ру.
Терраса вылын некод эз вӧв, и сӧмын туплясис мамыслӧн чышъяныс, кодӧс вунӧдӧмаӧсь скамейка вылӧ.
Терраса тшупӧдъяс кузя сійӧ лэччис садйӧ.
Садйын сідзжӧ вӧлі ставыс идравтӧм, кыдзи и столӧвӧйын.
Ӧта-мӧд бердас сибдӧм, гугассьӧм коръяса цветъяс, кыдзи найӧс тӧрыт топӧдӧма зэрыс, кусыньтчӧмаӧсь няйт му бердас.
Кӧтасьӧм виж туйясыс висьталісны тӧрытъя шоръяслӧн вын йылысь.
Тӧв нетшкӧма пуяс вылысь коръяссӧ, и найӧ сідзи и сулалісны нёровтчӧмӧн, быттьӧ узисны асъя чӧскыд унмӧн.
Тёма мӧдӧдчис главнӧй аллеяӧд, сы вӧсна мый каретникысь колӧ вӧлі босьтны петля вылӧ вӧжжи.
А потшъяссӧ сійӧ решитіс нетшыштны беседкаысь.
Каретник вӧлӧма игана, но Тёма тӧдіс сэтчӧ пыранін и томантӧг: сійӧ копыртчис му бердӧ да пырис воротаувса щельӧд, кодӧс кодйӧмаӧсь понъяс.
Сарайӧ пырӧм бӧрын сійӧ босьтіс кык вӧжжи да кузь гез, мый вылын вӧлі косьтывлӧны бельё.
Сійӧ аддзис пӧнар да думыштіс, мый бумагаӧн дорысь бурджык лоӧ югдӧдны юкмӧссӧ пӧнарӧн, сы вӧсна мый сотчысь бумага вермас усьны Жучка вылӧ — сотны сійӧс.
Тёма петіс сарайысь да бӧрйис беседка дорӧдз меддженьыд туйсӧ — вуджис веськыда стена вомӧн, коді торйӧдіс дворсӧ садйысь.
Пиньяснас сійӧ кутіс пӧнарсӧ, сьылі вылас гартліс вӧжжисӧ, вӧнясис гезнас да кавшасис стена вылӧ.
Сійӧ пельк вӧлі, но талун сьӧкыд вӧлі кавшасьнысӧ: юрас быттьӧкӧ котшкӧдчисны кык мӧлӧт, и сійӧ тӧкӧтьӧ эз усь.
Выліас кавшасьӧм бӧрын сійӧ здук кежлӧ пуксьыштліс, сьӧкыда лолалігтыр, сэсся ӧшӧдіс кокъяссӧ да копыртчис, медым бӧрйыны места, кытчӧ чеччыштны.
Сійӧ аддзис улісьыс ӧтторъя винограднӧй кустъяс и сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый сійӧс ставнас резас, кор веськалас выльӧн на кӧтасьӧм коръяс пӧвстӧ.
Сійӧ видзӧдліс бӧрӧ, но, медым весьшӧрӧ кадыс эз вош, решитіс чеччыштны.
Сійӧ век жӧ бӧрйис синъяснас гежӧдджык кустъяса места да чеччыштіс веськыда тыдалыштысь сьӧд му вылӧ.
Но тайӧ эз спасит сійӧс лысваӧн резсьӧмысь, сы вӧсна мый колӧ вӧлі писькӧдчыны виноградниклӧн ӧтторъя кустъяс пӧвстті, и сійӧ петіс туй вылӧ дзикӧдз кӧтасьӧма.
Тайӧ кӧдзыд ваннаыс пырысь-пыр освежитіс сійӧс, и сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ сэтшӧм кыпыдӧн да здоровӧйӧн, мый кыккокйыв мӧдіс котӧртны беседкалань, пелька кайис гӧра йылӧ, нетшыштіс кымынкӧ потш, медкузьяссӧ, да гырысь воськовъясӧн лэччис гӧра горув.
Кузь туруна пустыннӧй местаын ӧткӧн чурвидзысь, эновтӧм, важ юкмӧс дорӧ котӧрӧн воӧм бӧрын Тёма чукӧстіс надзӧник:
— Жучка, Жучка!
Ӧтвет виччысигмоз Тёма чӧв ланьтіс.
Первойсӧ сійӧ нинӧм эз кыв, аслас сьӧлӧм тіпкӧм кындзи да юрас мӧлӧтъясӧн кучкалӧм кындзи.
Но вот кысянькӧ ылісянь, улын, кыліс нориника, кузякодь никӧстӧм.
Тайӧ никӧстӧмсьыс Тёмалӧн сьӧлӧмыс доймымӧн топавліс, и сійӧ кыдзкӧ ойӧстӧм моз бара гораа чукӧстіс:
— Жучка! Жучка!
Ӧні Жучка тӧдіс кӧзяиныслысь гӧлӧссӧ да кутіс никсыны нимкодьпырысь да нораа.
Синва петтӧдзыс вӧрзис сьӧлӧмыс Тёмалӧн, кор Жучка тӧдіс сійӧс.
— Муса Жучка!
Мусаӧй, мусаӧй, пырысь-пыр ме тэнӧ кыска!
— горзіс сійӧ, быттьӧ Жучка гӧгӧрвоис сылысь.
Сылы воча Жучка ӧтветитіс бара нимкодьпырысь никсӧмӧн, и Тёмалы кажитчис, мый сійӧ корис сійӧс тэрмасьыштны.
— Пырысь-пыр, Жучка, пырысь-пыр, — вочавидзис сылы Тёма да, Жучка водзын примитӧм обязательствосӧ тырвыйӧ сознавайтӧмӧн, мӧдіс выполняйтны ассьыс вӧтсӧ.
Медводз сійӧ решитіс тӧдмавны, кутшӧм делӧыс.
Сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ кыпыдӧн да напряжённӧйӧн, кыдзи и век.
Висьӧмыс кытчӧкӧ воши.
Кӧртавны пӧнар, ӧзтыны сійӧс да лэдзны юкмӧсӧ позьӧ вӧлі ӧти минутаӧн.
Копыртчӧмӧн Тёма кутіс видзӧдны пемыдас.
Пӧнарыс чусыда югдӧдіс юкмӧслысь сьӧдӧдӧм срубсӧ, лэччис пыр пыдӧджык и пыдӧджык да, медбӧрын, куим сыв пыднаын югдӧдіс пыдӧссӧ.
Вӧсньыдик джуджыд щелльӧн чусыдіника югнитіс Тёма водзын пемыдлӧн помтӧм джудждаас вӧрзьывтӧм, зеркалӧ кодь пырыстыдалана, дука веркӧсыс, кодӧс быдладорсянь кытшалӧмаӧсь джынвыйӧ сісьмӧм срублӧн нильӧг стенъясыс.
Смертьлӧн кутшӧмкӧ ужасӧн ӧвтыштіс сы вылӧ тайӧ ылысса, нежнӧя югъялысь страшнӧй веркӧссяньыс.
Сійӧ быттьӧ кутіс чувствуйтны ас вывсьыс сылысь инмӧдчылӧмсӧ да дрӧгнитіс аслас Жучка вӧсна.
Сылӧн кынмис сьӧлӧмыс, кор аддзис пельӧсын вӧрысь сьӧд чут да муртса тӧдіс, стӧчджыка — угадайтіс тайӧ беспомощнӧй фигурасьыс ассьыс коркӧ вӧвлӧм визув, гажа Жучкасӧ. Жучка пукаліс сруб тшупӧд вылын.
Кадсӧ воштыны вӧлі оз позь.
Сыысь полӧмла, тырмас-ӧ Жучкалӧн выныс виччысьнысӧ, кор сійӧ ставсӧ лӧсьӧдас, Тёмалӧн кыкпӧв содіс выныс.
Сійӧ тэрыба бӧр кыскис пӧнарсӧ, а медым Жучка эз думайт бара пемыдас кольӧм бӧрын, мый сійӧс эновтісны, лӧсьӧдчигчӧжыс Тёма горзіс:
— Жучка, Жучка, ме тані!
И нимкодясис, мый Жучка ӧтвечайтӧ сылы пыр сідзи жӧ радпырысь никсӧмӧн.
Медбӧрын ставыс вӧлі дась.
Кык потш, кытчӧ вӧлі уліас кӧрталӧма перекладина, кӧні ӧшаліс петля, да пӧнар вӧжжи кузя ньӧжйӧник мӧдісны лэччыны юкмӧсӧ.
Но тайӧ гӧгӧрбок бура думыштӧм планыс немвиччысьтӧг торксис Жучкалӧн тэрыблун вӧсна, коді ставсӧ дзугис.
Мыйӧн сӧмын лэччысь снарядыс воис Жучка дорӧдз, сійӧ кӧсйис кутчысьны сэтчӧ лапаяснас.
Тайӧ инмӧдчылӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым петляыс чеччыштіс, а Жучка, равновесиесӧ воштӧм бӧрын, уси няйтӧ.
Сійӧ кутіс бультікасьны лёкысь никсігтыр да корсьны ассьыс эновтӧм тшупӧдсӧ.
Мӧвп, мый сійӧ торкис делӧсӧ, мый Жучкаӧс позьӧ на вӧлі спаситны и ӧні сійӧ ачыс мыжа сыысь, мый Жучка пӧгибнитас, мый сійӧ ачыс вӧчис гибельсӧ аслас любимицалы, заставляйтӧ Тёмаӧс, дыр думайттӧг, решитчыны выполнитны вӧтыслысь мӧд джынсӧ — аслыс лэччыны юкмӧсӧ.
Сійӧ кӧрталӧ вӧжжисӧ ӧти сюръя бердас, коді кутӧ перекладинасӧ, да пырӧ юкмӧсӧ.
Сійӧ сознавайтӧ сӧмын ӧтитор, мый ни ӧти секунда воштыны оз позь.
Сылы ӧвтыштӧ зывӧк лёк дукӧн.
Здук кежлӧ сійӧс шымыртлӧ полӧм, мед эськӧ не пӧдны, но сылы усьӧ тӧдвылас, мый Жучка пукалӧ нин сэні сутки чӧж; тайӧ успокоит сійӧс, и сійӧ лэччӧ водзӧ.
Нюжӧдӧм кокнас сійӧ видзчысьӧмӧн корсьӧ аслыс выль мыджӧд, да, сійӧс аддзӧм бӧрын, первой видлӧ, сэсся чорыда тувччӧ да лэдзӧ мӧд коксӧ.
Сійӧ местаӧдзыс воӧм бӧрын, кытчӧ сибдісны шыбитӧм потшкыс да пӧнарыс, сійӧ бурджыка крепитӧ пӧнарсӧ, разьӧ вӧжжи помсӧ да лэччӧ водзӧ.
Лёк дукыс всё-таки чувствуйтчӧ да бара беспокоитӧ и повзьӧдлӧ сійӧс.
Тёма заводитӧ лолавны вомнас.
Лои бурджык: дукыс оз кыв, полӧм дзикӧдз бырӧ.
Уліас сідзжӧ ставыс бур.
Жучка, коді бара нин пуксьӧма важ местаас, успокоитчӧма да, гажаа никсӧмӧн, петкӧдлӧ сочувствие тайӧ безумнӧй вӧчӧмтор вылас.
Жучкалӧн тайӧ спокойствиеыс да ыджыд уверенностьыс вуджӧны детинка вылӧ, и сійӧ лючки-ладнӧ воӧ пыдӧсӧдзыс.
Жучка да Тёма костын лоӧ сьӧлӧм вӧрзьӧдана свидание другъяслӧн, кодъяс эз нин чайтны аддзӧдчывны тайӧ светас.
Тёма копыртчӧ, малалӧ сійӧс, Жучка нюлӧ сылысь чуньяссӧ да сэтшӧм сьӧлӧм вӧрзьӧданаа, сэтшӧм нежнӧя никсӧ, мый Тёма дась бӧрддзыны.
Медым не воштыны кадсӧ, видзчысигтыр Тёма кутчысьӧ пиньяснас няйтӧссьӧм вӧжжиӧ, прӧст помнас кӧрталӧ Жучкаӧс, сэсся тэрмасигтыр кавшасьӧ вывлань.
Татшӧм изменасӧ аддзӧм бӧрын Жучка заводитӧ лёкысь никсыны, но тайӧ никсӧмыс заставляйтӧ Тёмаӧс сӧмын ӧдйӧджык кавшасьны.
Но кайныд сьӧкыдджык лэччӧм дорсьыд!
Колӧ воздух, колӧны вынъяс, а ӧтиыс и мӧдыс Тёмалӧн этша нин.
Тіралігтыр сійӧ морӧстырнас кыскӧ ас пытшкас юкмӧсса воздухсӧ, тэрмасьӧ водзӧ, и кымын ёнджыка тэрмасьӧ, сымын ӧдйӧджык бырӧны сылӧн вынъясыс.
Тёма лэптӧ юрсӧ, видзӧдӧ вылӧ, ылысса сӧдз небесаас, аддзӧ кытыськӧ вылысь ас весьтсьыс ичӧтик гажа лэбачӧс, коді немтӧждысьтӧг чеччалӧ юкмӧс дор вылын, и сьӧлӧмыс сылӧн топавлӧ шогысла: сійӧ чувствуйтӧ, мый оз во вылысӧдзыс.
Полӧм шымыртӧ сійӧс.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ сувтӧ, оз тӧд, мый вӧчны: горзыны, бӧрдны, чуксавны мамсӧ?
Одиночестволӧн, вынтӧмлунлӧн чувство, пӧгибнитӧм йылысь мӧвп пырӧны сылы сьӧлӧмас.
— Оз ков повны, оз ков повны! — зэв ёна полӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуалӧ сійӧ.
— Яндзим повны!
Трусъяс сӧмын полӧны.
Коді вӧчӧ омӧльтор — полӧ, а ме омӧльтор ог вӧч, ме спасайта Жучкаӧс, менӧ и папа и мама таысь ошкасны.
Папа война вылын вӧлі, сэні страшнӧ, а тані ӧмӧй страшнӧ?
Тані ньӧти абу страшнӧ.
Вот шойччышта и каттьыся водзӧ, сэсся бара, сэсся бара шойччышта да бара каттьыся, тадзи и воа, а сэсся и Жучкаӧс кыска.
Жучкалы рад лоӧ, ставныс кутасны шензьыны, кыдзи ме сійӧс кыски.
Тёма сёрнитӧ гораа, гӧлӧсыс сылӧн ёнмӧ, юргӧ энергичнӧйджыка, чорыдджыка, и сэсся, успокоитчӧм бӧрын, кавшасьӧ водзӧ.
Кор сійӧ бара чувствуйтӧ, мый заводитӧ мудзны, бара гораа шуалӧ аслыс:
— Ӧні бара шойччышта да бара каттьысьышта.
А кор ме кая да висьтала, кыдзи ме ачым ас вылӧ тешкодя горзі, ставныс кутасны серавны, и ме тшӧтш.
Тёма нюмъялӧ да бара спокойнӧя виччысьӧ, кор содасны вынъясыс.
Татшӧм ногӧн сылӧн юрыс коркӧ и мыччысьӧ юкмӧслӧн вылысса сруб весьтын.
Сійӧ медбӧръяысь выныштчӧ, петӧ ачыс и кыскӧ Жучкасӧ.
Ӧні, кор делӧсӧ вӧчӧма, вынъясыс сылӧн ӧдйӧ бырӧны.
Асьсӧ чорыд му вылысь чувствуйтӧм бӧрын Жучка энергичнӧя пыркнитчӧ, лёкысь уськӧдчӧ Тёмалы морӧс вылас да нюлӧ сылысь вомдоръяссӧ.
Но тайӧ этша, вывті этша сы вылӧ, медым петкӧдлыны став аттьӧалӧмсӧ, — сійӧ уськӧдчылӧ ещӧ и ещӧ.
Нимкодьысла сійӧ быттьӧкӧ воштӧ садьсӧ.
Тёма бессильнӧя ӧвтчӧ кияснас сы вылӧ, бергӧдчӧ сылань мышкӧн, зільӧ дзебны кӧть чужӧмсӧ, медым не лякӧсьтны сибдалан, дука няйтнас.
Ӧтитор мӧвпалігтыр — не лякӧсьтны Жучка бердӧ чужӧмсӧ, Тёма нинӧмтор оз аддзы, но друг сійӧ случайнӧ видзӧдлӧ кладбище стена вылӧ, и Тёма кынмӧ места вылас.
Сійӧ аддзӧ, кыдзи стена сайсьыс надзӧник мыччысьӧ кодлӧнкӧ страшнӧй сьӧд юр.
Тёмалӧн зэвтчӧм нервъясыс оз выдерживайтны, сійӧ лёкногӧн горӧдӧ да садьтӧгыс усьӧ эжа вылӧ; Жучкалы лои зэв нимкодь, сійӧ ӧні некод мешайттӧг петкӧдлӧ Тёмалы ассьыс ёна радейтӧмсӧ да признательностьсӧ сыысь, мый Тёма спаситіс сійӧс.
Еремей (тайӧ вӧлі сійӧ), коді вӧлі локтӧ важ кладбищесянь выльӧн ытшкӧм турун нӧбйӧн, Тёмаӧс аддзӧм бӧрын, гӧгӧрвоис, мый колӧ тэрмасьны сы дінӧ отсӧг вылӧ.
Плеш вылас пуктӧм йиа компрессӧн крӧвать вылын куйлысь Тёма час мысти воис ас садяс.
{М. Горький (комиӧдіс Kodko) @ Воробейпи @ мойд @ М. Горький. Мойдъяс @ 1952 @ Лб. 3-7.}
М. ГОРЬКИЙ
ВОРОБЕЙПИ
Воробейяслӧн дзик жӧ сідзи, кыдзи и йӧзлӧн: гырысь ай воробейяс да энь воробейяс — лэбачьяс гажтӧмӧсь и быдтор йылысь висьтавлӧны, кыдзи книгаясын гижӧма, а томъяс — олӧны асланыс вежӧрӧн.
Оліс-выліс виж вома воробей, шуисны сійӧс Пудикӧн, а оліс сійӧ пывсян ӧшинь юр йылын, вылыс карниз саяс, пакляысь, посни нитшкысь да мукӧд небыд материалысь вӧчӧм шоныд позйын.
Лэбавны сійӧ эз на заводитлы, но бордъяснас ӧвтчыліс нин да пыр видзӧдчис позсяньыс: окота ӧдйӧджык тӧдмавны, мый сэтшӧм вӧльнӧй светыс да лӧсялӧ-ӧ сійӧ сылы.
— Мый, мый? — юавліс сылысь воробей-мам.
Пиыс пыркнитлывліс бордъяссӧ, видзӧдіс му вылӧ да чивӧстлывліс:
— Чим-чим сьӧд, чим-чим сьӧд!
Волывліс воробей-бать, вайлывліс Пудиклы гагъясӧс да ошйысис:
— Чив ӧд ме?
Воробей-мам ошкис сійӧс:
— Чив-чив!
А Пудик ньылаліс гагъясӧс да думайтіс:
— Чиркыд ӧмӧй чӧскыд!
И дугдывтӧг юрсӧ мыччывліс позсьыс, гӧгӧр видзӧдаліс.
— Чивзысь пи, чивзысь пи, — тӧждысис мам, — видзӧд, чергӧдчан увлань.
— Чӧв, чӧв? — шыасьліс Пудик.
— Абу чӧв, чӧв, а черкнитчан муӧ, кань тэнӧ — чик! и сёяс! — кыйсьыны лэбигӧн висьталіс батьыс.
Тадзи ставыс и муніс, а бордъяс эз тэрмасьны быдмыны.
Ӧтчыд пӧльыштіс тӧв — Пудик шыасис:
— Чив, чив?
— Тӧлыс пӧльыштас тэ вылӧ — чирк! да шыбитас муӧ — каньлы!
— висьталіс мамыс.
Пудиклы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас, сійӧ и шуис:
— А мыйла пуяс качайтчӧны?
Мед дугдасны, сэки тӧлыс оз ло...
Мам заводитліс висьтавны сылы, мый тайӧ абу тадз, но Пудик эз верит — сійӧ любитіс ставсӧ объясняйтны аслысногӧн.
Мунӧ пывсян дорті мужик, кияснас ӧвтчӧ.
— Бордъяссӧ сылысь дзикӧдз чегъялӧма кань, — шуис Пудик, — куш лыясыс кольӧмаӧсь!
— Тайӧ морт, найӧ ставныс бордтӧмӧсь! — висьталіс воробей-мам.
— Мыйла?
— Налӧн сэтшӧм чиныс, медым овны бордъястӧг, найӧ век кокъяс йылас чеччалӧны.
— Мыйла?
— Вӧлі кӧ налӧн бордъяс, найӧ эськӧ сідзи жӧ миянӧс куталісны, кыдзи ми батьыдкӧд гебъясӧс...
— Чӧв! — шуис Пудик.
— Сӧрӧм, чепуха!
Быдӧнлӧн колӧ лоны бордъяс.
Мыйӧн му вылын омӧльджык воздухын дорысь!..
Кор ме ыджыдӧдз быдма, ме сідз вӧча, медым ставныс лэбалісны.
Пудик эз верит мамыслы; сійӧ ещӧ эз на тӧд, мый мамлы кӧ он верит, тайӧ помасяс лёка.
Сійӧ пукаліс дзик поз дорас да горш тырнас сьыліс ассьыс лӧсьӧдӧм стихъяс:
Аттӧ, бордтӧм мортӧй, тэ
ветлӧдлан кык кока.
Тэ кӧть ыджыд, тэнӧ век
гебйыс сёйӧ лёка!
Ме кӧть ичӧтик да жеб,
ачым сёя уна геб.
Сьыліс, сьыліс да и уси позсьыс, а воробей-мамыс сы бӧрся, а виж бугыля рыжӧй кань сэні нин.
Повзис Пудик, бордъяссӧ паськӧдіс, качайтчӧ рудов кокъяс йылас да чивзӧ:
— Честь тэныд, честь...
А мамыс йӧткалӧ сійӧс бокӧ, гӧныс сылӧн сувтӧма — страшнӧй, збой, вомсӧ паськӧдӧма — каньлы синмас метитчӧ.
— Чожа, чожа!
Лэбзьы, Пудик, лэбзьы ӧшинь вылӧ, лэбзьы...
Повзьӧмыс кыпӧдіс ичӧтик воробейӧс му вылысь, сійӧ чеччыштіс, мӧдіс бордъяснас ӧвтчыны — жбырк-жбырк — дай ӧшинь вылӧ!
Сэки и мамыс воис — бӧжтӧм, но зэв рад, пуксис сыкӧд орччӧн, кокыштіс сійӧс балябӧжас да шуӧ:
— Мый, мый?
— Чӧвлы, чӧвлы! — шуис Пудик.
— Быдторйӧ ӧтпырысьӧн он велав!
А кань пукалӧ му вылын, воробей-мамлысь гӧнъяссӧ лапасьыс весалӧ, видзӧдӧ на вылӧ — рыжӧй, виж бугыля — да жалитӧмӧн нявзӧ:
— Не-е-быдик воробейпиыс, быттьӧ шы-ырпи... Ня-а-ав!
И ставыс помасис зэв бура, вунӧдны кӧ сы йылысь, мый мамыс лои бӧжтӧм...
{М. Горький (комиӧдіс Kodko) @ Иванушка-дурачок йылысь @ мойд @ М. Горький. Мойдъяс @ 1952 @ Лб. 8-14.}
М. ГОРЬКИЙ
ИВАНУШКА-ДУРАЧОК ЙЫЛЫСЬ
Роч народнӧй мойд
Оліс-выліс Иванушка-дурачок, ачыс вӧлі зэв мича, а мый кӧть оз вӧч, ставыс тешкодя сылӧн артмӧ — оз йӧзлӧн моз.
Медаліс сійӧс казакӧ ӧти мужик, а ачыс гӧтырыскӧд мӧдӧдчис карӧ; гӧтырыс и шуӧ Иванушкалы;
— Колян тэ челядькӧд, видзӧд на бӧрся, верд-юктав найӧс!
— А мыйӧн? — юалӧ Иванушка.
— Босьт ва, пызь, картупель, крӧшит да и пу — артмас рок.
Мужик тшӧктӧ:
— Ӧдзӧстӧ видз, медым челядь оз пышйыны вӧрӧ!
Мужик гӧтырыскӧд муніс;
Иванушка кайис пӧлатьӧ, садьмӧдіс челядьӧс, лэччӧдіс найӧс джоджӧ, ачыс пуксис на бӧрладорӧ да и шуӧ:
— Но, вот, ме видзӧда тіян бӧрся!
Челядь мыйкӧ дыра пукалыштісны да и сёйны кутісны корны;
Иванушка пыртіс керкаӧ дзонь пельса ва, кисьтіс сэтчӧ мешӧкджын пызь, четверик картупель, ставсӧ тайӧс карнанӧн гудраліс да и шуӧ аслыс гораа:
— А крӧшитнысӧ нӧ кодӧс колӧ?
Кылісны челядь — повзисны:
— Сійӧ ещӧ миянӧс крӧшитас!
Да гусьӧникӧн и пышйисны керкасьыс.
Иванушка видзӧдліс пышйысьяс вылӧ, гыжйыштіс балябӧжсӧ да мӧвпалӧ:
— Кыдзи нӧ ме ӧні на бӧрся видзӧдны кута?
Да ещӧ ӧд и ӧдзӧс видзны колӧ, медым сійӧ оз пышйы!
Видзӧдліс пельса вылӧ да шуӧ:
— Пусьы, рокӧй, а ме муна челядь бӧрся видзӧдны!
Дзир йывсьыс перйис ӧдзӧссӧ, пуктіс сійӧс пельпом вылас и муніс вӧрӧ; друг сылы паныд локтӧ Ош — дивуйтчӧ, мурзӧ:
— Эй, тэ, мыйла нӧ пусӧ вӧрас ваян?
Висьталіс сылы Иванушка, мый сыкӧд лои, — Ош пуксис бӧр кокъяс вылас да сералӧ:
— Со кутшӧм тэ дурачок!
Вот ме тэнӧ сёя таысь!
А Иванушка шуӧ:
— Тэ лучше челядьсӧ сёй, медым водзӧ найӧ батьмамыслысь кывзысисны да эз котравны вӧрӧ!
Ош ещӧ ёнджыка кутіс серавны, сідзи и быглясьӧ му вывті сьӧмдӧмысла.
— Некор на татшӧм йӧйӧс эг аддзыв!
Лок мунам, ме тэнӧ аслам гӧтырлы петкӧдла!
Нуӧдіс сійӧс аслас гуӧ.
Мунӧ Иванушка, ӧдзӧснас пожӧмъясӧ крукасьлӧ.
— Да шыбит тэ сійӧс!
— шуӧ Ош.
— Ог, ме ассьым кыв ог веж: кӧсйыси видзны да и видза, ог эновт!
Воисны ош гуӧ.
Ош шуӧ гӧтырыслы:
— Видзӧд, Маша, кутшӧм дурачокӧс ме тэныд вайӧді!
Кӧть век серав!
А Иванушка юасьӧ Ош гӧтырлысь:
— Тьӧтка, челядьӧс эн аддзыв?
— Менам — гортынӧсь, узьӧны.
— А нолтӧ, петкӧдлы, абу-ӧ найӧ менам?
Ӧш гӧтыр петкӧдліс сылы куим ошпиӧс; Иван и шуӧ:
— Абу найӧ, менам кык вӧлі.
Сэки и Ош гӧтыр казяліс, мый сійӧ йӧёват, да кутіс серавны:
— Да тэнад ӧд морт челядь вӧліны!
— Но да, — шуӧ Иванушка, — тӧдан ӧмӧй найӧс, посниястӧ, кодлӧн кутшӧм!
— Вот тешкодь мортыд! — шензьӧ Ош гӧтыр да шуӧ мужикыслы:
— Микайлӧ Потапыч, огӧ сёйӧй сійӧс, мед сійӧ миян ордын казакын олас!
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Ош, — сійӧ кӧть и морт, да лёктӧ оз вӧч, вывті нин рам!
Сетіс Ош гӧтыр Иванушкалы наберушка да тшӧктіс:
— Мун ветлы да вот вӧрысь ӧмидз: челядь садьмасны да ме найӧс чӧсмӧдышта.
— Ладнӧ, — шуӧ Иванушка, — тайӧс ме верма вӧчны!
А ті ӧдзӧссӧ видзыштӧй!
Муніс Иванушка вӧрӧ ӧмидзаинӧ, вотіс наберушкатыр, пӧттӧдзыс сёйис да бӧр мӧдӧдчис ошъяс ордӧ, ачыс ыджыд гӧлӧсӧн сьылӧ:
— Эк, кутшӧм дуркӧсь
Енгагъяс эмӧсь!
Вот эськӧ — кодзувкот
Либӧ кӧть и дзодзув!
Иванушка воис ош гуӧ да горзӧ:
— Со ӧмидз вайи!
Ошпиян котӧрӧн локтісны наберушка дорӧ, мурзӧны, ӧта-мӧдсӧ тойлалӧны, турбылясьӧны, — зэв радӧсь!
А Иванушка видзӧдӧ на вылӧ да шуӧ:
— Ок-ма, жаль, мыйла ме абу Ош, эськӧ и менам тшӧтш вӧліны челядь!
Ош гозъя сералӧны.
— Ой, бур йӧзӧй! — мурзӧ Ош, — да такӧд овны оз позь — кулан сералӧмысла!
— Вот мый, — шуӧ Иванушка, — ті тані видзыштлӧй менсьым ӧдзӧссӧ, ме ветла челядьӧс корсьны, а то кӧзяин менӧ ойкӧдас!
А Ош гӧтыр тшӧктӧ мужикыслы:
— Миша, тэ эськӧ мед отсалыштін сылы!
— Колӧ отсыштны, — сӧгласитчис Ош, — зэв нин сійӧ тешкодь!
Мӧдӧдчис Ош Иванушкакӧд вӧр трӧпаясті, мунӧны, варовитӧны другъяс моз.
— Дзик жӧ тэ йӧй! — шензьӧ Ош.
А Иванушка юалӧ сылысь:
— А тэ — сюсь?
— Метӧ?
— Но да!
— Ог тӧд.
— Ме ог жӧ тӧд.
Тэ — скӧр?
— Абу.
Мыйла?
— А ме ногӧн — коді скӧр, сійӧ и йӧй.
Ме вот абу жӧ скӧр.
Сідзкӧ, ми тэкӧд некоднанным абу йӧйӧсь!
— Видзӧдтӧ, кытчӧ бергӧдіс!
— чуймис Ош.
Друг аддзӧны: куст улын пукалӧны кык челядь, унмовсьӧмаӧсь.
Ош юалӧ:
— Тайӧ тэнад али мый?
— Ог тӧд, — шуӧ Иванушка, — налысь колӧ юавны.
Менам вӧлі сёйны корӧны.
Садьмӧдісны челядьӧс, юалӧны:
— Кынӧмныд сюмалӧ?
Найӧ кыдз горӧдасны:
— Важӧн нин сюмалӧ!
— Но, — шуӧ Иванушка, — тайӧяс, сідзкӧ, менам и эмӧсь!
Ӧні ме лэччӧда найӧс сиктӧ, а тэ, дядюшка, вай, пӧжалуйста, ӧдзӧссӧ, а то меным аслым некор, меным ӧд рок на колӧ пуны!
— Ладнӧ инӧ! — шуис Ош.
— Вая!
Мунӧ Иванушка челядь бӧрся, видзӧдӧ на бӧрвывті муӧ, кыдзи сылы тшӧктӧма вӧлі, а ачыс сьылӧ:
— Сё дивӧ, чудеса!
Кӧчкӧд шомгаг вензьӧ.
Кыдз пу улын куйлӧ руч,
Вывті ёна шензьӧ!
Пырис керкаӧ, а кӧзяеваыд воӧмаӧсь нин карсьыд. Аддзӧны: джодж шӧрын сулалӧ ва тыра пельса, кисьталӧма сэтчӧ картупель да пызь, челядь абуӧсь, ӧдзӧс вошӧма жӧ, — пуксьӧмаӧсь найӧ лабичӧ да зэв шога бӧрдӧны.
— Мый бӧрдад?
— юалӧ налысь Иванушка.
Сэки найӧ аддзисны челядьнысӧ, кутісны радлыны, кутлӧны найӧс, а сэсся, пельса вылӧ индӧмӧн, юалӧны Иванушкалысь:
— Тайӧ нӧ тэ мый вӧчӧмыд?
— Рок!
— Тадзи ӧмӧй нӧ колӧ?
— А ме мыйӧн тӧда — кыдзи?
— А ӧдзӧсыд нӧ кытчӧ вошӧма!
— Дзик пыр ваясны — со сійӧ!
Видзӧдлісны кӧзяева ӧшиньӧд, а улича кузя Ош локтӧ, ӧдзӧс кыскӧ, а йӧзыс коді кытчӧ веськалӧ пышйӧны сыысь, керка вевтъяс вылӧ, пуяс вылӧ кайӧны; понъяс повзьӧмаӧсь — повзьӧмысла сибдӧмаӧсь потшӧс костъясӧ, дзиръя увъясӧ, сӧмын ӧтнас рыжӧй петук збоя сулалӧ улича шӧрын да горзӧ Ош вылӧ:
— Ки-ку-руль-лю-у! Юртӧ керала!
{М. Горький (комиӧдіс Kodko) @ Мый лолі Евсейкакӧд @ мойд @ М. Горький. Мойдъяс @ 1952 @ Лб. 15-23.}
МАКСИМ ГОРЬКИЙ
МЫЙ ЛОЛІ ЕВСЕЙКАКӦД
Ӧтчыд ичӧтик детинка Евсейка — зэв бур морт! пукаліс море берег вылын, вугырӧн кыйис чери.
Тайӧ зэв гажтӧм делӧ, чериыс кӧ ышнясьӧ да оз шед.
А луныс вӧлі жар, гажтӧм вӧснаыс Евсейка кутіс вугравны и — бульк!
— уси ваӧ.
Уси, но нинӧм, эз повзьы и ньӧжйӧник кывтӧ, сэсся суніс да пырысьтӧм-пыр жӧ воис море пыдӧсӧдз.
Пуксис из вылӧ, коді небыда вевттьысьӧма васа рыжӧй быдмӧгъясӧн, видзӧдӧ гӧгӧр — зэв лӧсьыд!
Тэрмасьтӧг кыссьӧ алӧй морскӧй звезда, солиднӧя ветлӧдлӧны изъяс вывті уска лангустъяс, бокногӧн вешъялӧ краб; быдлаын изъяс вылын, быттьӧ гырысь вишняяс, тыдалӧны актинияяс, и гӧгӧр лыдтӧм-тшӧттӧм быдсяма любопытнӧйторъяс: со дзоридзалӧны, качайтчӧны морскӧй лилияяс, вуджрасьӧны, быттьӧ гутъяс, тэрыб креветкаяс*, со кыссьӧ морскӧй черепаха, а сы сьӧкыд щит весьтын ворсӧны кык ичӧтик турунвиж чери, дзик быттьӧ бобувъяс воздухын, а со еджыд изъяс вывті нуӧ ассьыс ракпаньсӧ рак-отшельник.
Сы вылӧ видзӧдігӧн Евсейкалы дум вылас усины весиг стихъяс:
<rus>— Дом — не тележка у дядюшки Якова...</rus>
И друг кылӧ, юр весьтас быттьӧкӧ кларнет чипӧстіс:
— Ті коді татшӧмыс?
Видзӧдӧ, юр весьтас сылӧн лӧзов-эзысь сьӧма, зэв ыджыд чери, синъяссӧ быльӧдӧма, пиньяссӧ жергӧдӧма, лӧсьыда нюмъялӧ, быттьӧкӧ сійӧс жаритӧмаӧсь нин, да сійӧ куйлӧ блюд вылын пызан шӧрын.
— Тайӧ ті сёрнитанныд? — юаліс Евсейка.
— Ме-е...
Чуймис Евсейка да скӧрысь юалӧ:
— Кыдзи нӧ тайӧ ті?
Черияс ӧд оз сёрнитны.
А ачыс думайтӧ:
«Но и но!
Немецкӧй кыв ме ньӧти ог гӧгӧрво, а черияслысь кывсӧ дзик пыр гӧгӧрвои!
Ок, кутшӧм молодчина!»
И морӧссӧ лэптӧ да гӧгӧр видзӧдалӧ: уялӧ сы гӧгӧрын уна рӧма, ворсысь ичӧтик чери да сералӧ, сёрнитӧ:
— Видзӧдлӧй жӧ!
Со чудище матыстчис: кык бӧж!
— А сьӧмыс — абу, ок!
— И бордйыс сӧмын кык!
Мукӧдъясыс, збойджыкъясыс, матыстчӧны дзик Евсейка ныр дінӧдз да эльтчӧны:
— Мича, мича!
Евсейка ӧбидитчис:
— Вот яндысьтӧмъясыд!
Быттьӧ оз гӧгӧрвоны, мый на водзын настоящӧй морт...
И кӧсйӧ кутны найӧс, а найӧ ки увсьыс пышйӧны, ворсӧны, тойлалӧны ӧта-мӧдсӧ ныръяснас боканыс и сьылӧны хорӧн, ыджыд ракӧс неригтырйи:
— Изъяс улын олӧ рак,
Сійӧ некор оз сёй тшак,
Ракыд оз тӧд гутлысь кӧр,
Горша йирӧ чери шӧр.
А сійӧ, усъяссӧ скӧрысь вӧрӧдігмоз, броткӧ, нюжӧдлӧ шыранъяссӧ:
Сюранныд кӧ меным, ме тіянлысь кывъяснытӧ шыра!
«Серьёзнӧй кутшӧм», — думыштіс Евсейка.
А ыджыд чери дӧзмӧдчӧ сылы:
— Кытысь ті тайӧс босьтінныд, мый став чериыс — немӧйӧсь?
— Папа висьталіс.
— Мый сэтшӧмыс — папаыс?
— Сідз-тадз...
Ме кодь кымын жӧ, сӧмын — ыджыдджык, и уска сійӧ.
Кор оз скӧрав, сэки зэв муса...
— А черисӧ сійӧ сёйӧ?
Сэки Евсейка повзис: висьтав сылы, мый сёйӧ!
Синъяссӧ лэптіс вывлань, аддзӧ ва пырыс гудыр турунвиж небесасӧ и шонді сэні, виж, быттьӧ ыргӧн поднос; думыштіс детинка да пӧръяліс:
— Оз, сійӧ оз сёй черитӧ, лыӧсь зэв...
— Но — кутшӧм невежество!
— ӧбидитчӧмӧн горӧдіс чери.
— Абу жӧ ставным ми лыӧсь зэв!
Пример вылӧ — менам семейство...
«Колӧ вежны сёрнисӧ», — мӧвпыштіс Евсей да вежливӧя юалӧ:
— Ті вӧлінныд миянын выліас?
— Колантор!
— скӧра чушнитіс чери.
Сэні лолавнытӧ нинӧмӧн...
— Сы пыдди — гутъясыс кутшӧмӧсь...
Чери кытшовтіс сы гӧгӧр, сувтіс веськыда ныр весьтас да друг и шуӧ:
— Гу-утъяс?
А ті мыйла татчӧ сунсинныд?
«Но, заводитчӧ!
— думыштіс Евсейка.
Сійӧ, йӧйыд, сёяс менӧ...».
И, быттьӧкӧ немтӧждысьтӧг, вочавидзис:
— Сідзи, гуляйта...
— Гм! — бара чушнитіс чери.
— А вермас лоны, ті — вӧйӧм морт нин?
— Вот ещӧ! — ӧбидитчӧмӧн горӧдіс детинка.
— Ньӧти абу!
Ме, со, ӧні чечча и...
Заводитліс чеччыны, а — оз вермы: быттьӧ сійӧс сьӧкыд эшкынӧн гартӧмаӧсь ни бергӧдчыны, ни вӧрзьӧдчыны!
«Ӧні ме кута бӧрдны — думыштіс сійӧ, но сэки жӧ гӧгӧрвоис, мый бӧрд кӧть эн — ваын синваыд оз тыдав, да решитіс, мый бӧрдны оз сулав, гашкӧ, кыдзкӧ мӧдног удайтчас мынтӧдчыны тайӧ неприятнӧй историясьыс.
А гӧгӧрыс — господи! — чукӧрмис быдсяма морскӧй олысьыс — лыдыс абу!
Кок вылас кавшасьӧ голотурия, коді лёка рисуйтӧм порсьпи кодь, да чушкӧ:
— Кӧсъя тіянкӧд бурджыка тӧдмасьны...
Ныр водзас тіралӧ морскӧй гадь, пӧльтчӧ, пошиктӧ, укӧрайтӧ Евсейкаӧс:
— Бур! бур!
Абу рак, абу чери, абу моллюска! ай-я-яй!
— Виччысьлӧй, ме, гашкӧ, ещӧ авиаторӧн на лоа, — шуӧ сылы Евсей, а пидзӧс вылас сылы кайис лангуст да, сунис йылын кодь синъяссӧ быгльӧдлігтыр, вежливӧя юалӧ:
— Позьӧ тӧдмавны, кымын час?
Уёвтіс дінтіыс сепия, ачыс дзик кӧтӧдӧм носӧвӧй чышъян кодь; быдлаын вуджрасьӧны сифонофоръяс, быттьӧ стекляннӧй шарикъяс; ӧти пельсӧ гильӧдӧ креветка, мӧдсӧ — тожӧ видлалӧ кодкӧ любопытнӧй; весиг юр вывтіыс путешествуйтӧны ичӧтик ракъяс, — дзугсьӧмаӧсь юрси пытшкас да нетшкӧны сійӧс.
— Ой, ой, ой! — ас кежас горӧдіс Евсейка, став вылас беззаботнӧя да меліа видзӧдны зілигтыр, кыдзи папаыс, кор сійӧ мыжа, а мам сы вылӧ скӧралӧ.
А гӧгӧрыс ваас ӧшйӧмаӧсь черияс, — лыдтӧм-тшӧттӧм! — ньӧжйӧник вӧрӧдыштӧны бордъяссӧ да, детинка вылӧ синъяснысӧ шармӧдӧмӧн, броткӧны алгебра моз гажтӧма:
— Кыдзи вермӧ овны сійӧ устӧг, сьӧмтӧг?
Ми жӧ, чери чукӧр, эгӧ олӧй эськӧ бӧжтӧг!
Абу ӧткодь сійӧ микӧд, абу рак кодь.
Тайӧ чудолӧн рӧднянас колӧ лоны осьминог?
«Йӧйяс! — ӧбидитчӧмӧн думайтӧ Евсейка.
— Русскӧй кывйысь менам колян во кык четвёрка вӧлі...»
И пукалӧ сідз, быттьӧ нинӧм оз кыв, весиг кӧсйис веськодьпырысь шутьлялыштны, но, вӧлӧмкӧ, оз позь: ваыс пробка моз пырӧ вомас.
А варов чери пыр юасьӧ сылысь:
— Тіянлы кажитчӧ миян ордын?
— Оз... колӧ шуны — да, кажитчӧ...
Менам гортын тожӧ зэв лӧсьыд! — вочавидзис Евсей да бара повзис:
«Бур йӧзӧй, мый ме висьтала?!
Друг сійӧ скӧрмас, да найӧ кутасны менӧ сёйны...»
Но гораа шуӧ:
— Вайӧй мыйӧнкӧ ворсамӧй, а то меным неуна гажтӧм...
Тайӧ ёна воис сьӧлӧм вылас варов черилы, сійӧ серӧктіс, гӧгрӧс вомсӧ сэтшӧма паськӧдӧмӧн, мый кутісны тыдавны гӧрд нёкчимъясыс, легӧдӧ бӧжсӧ, югъялӧ ёсь пиньяснас да старука гӧлӧсӧн горзӧ:
— Тайӧ бур — ворсыштны!
Тайӧ зэв бур — ворсыштны!
— Кайыштам вывлань! — предложитіс Евсей.
— Мыйла?
— юаліс чери.
— А увланьсӧ ӧд сэсся оз позь!
И сэні, выліас, гутъяс.
— Гу-утъяс!
Ті радейтанныд найӧс?..
Евсей радейтіс сӧмын мамсӧ, батьсӧ да мороженӧй, но вочавидзис:
— Да...
— Но, мый нӧ?
Кайыштам!
— шуис чери да юрсӧ бергӧдіс вывлань, а Евсей пырысь-пыр кутчысис сылы нёкчимас да горзӧ:
— Ме гӧтов!
— Сулавлӧй!
Ті, чудовище, вывті пыдӧ сюйинныд меным нёкчимъясӧ ассьыныд лапаястӧ...
— Нинӧм!
— Кыдзи сійӧ — нинӧм?
Прамӧй чери оз вермы овны лолавтӧг.
— Господи! — горӧдіс детинка.
— Но мый ті век споруйтанныд?
Ворсны кӧ ворсны.
А ачыс думайтӧ:
«Мед эськӧ сӧмын сійӧ менӧ ичӧтика лэптыштас вывлань, а сэки нин ме пета».
Чери мӧдіс уйны, быттьӧ йӧктігтыр, да мыйвынсьыс сьылӧ:
Бордъяссӧ вӧрӧдӧ
Ёсь пиня сир,
Ёдіӧс виччысьӧ,
Кыйӧдчӧ пыр!
Посни черияс бергалӧны да равзӧны хорӧн:
Вот тайӧ бур!
Вӧтлысьӧ сир,
Но ёді оз сюр!
Вот тайӧ бур!
Уйисны-уйисны, кымын вылӧджык — сымын пыр ӧдйӧджык да кокньыд, и друг Евсейка кутіс чувствуйтны, мый сылӧн юрыс петіс ваысь.
— Ой!
Видзӧдӧ — луныс сэзь, ва вылын ворсӧ шонді, турунвиж ваыс солькйӧдлӧ берег вылас, шумитӧ, сьылӧ.
Евсейкалӧн вугыр шатиныс плавъялӧ берег дорсяньыс ылын, мореын, а ачыс Евсейка пукалӧ сійӧ жӧ из вылас, код вывсянь уси, да — дзик нин кос!
— О-о, — шондіыслы нюмъялігтыр шуис сійӧ, — со ме и петі!
{М. Горький (комиӧдіс В. В. Кривошеин) @ Январь 9-ӧд лун @ висьт @ М. Горький. Январь 9-ӧд лун @ 1958 @ Лб. 3-32.}
МАКСИМ ГОРЬКИЙ
ЯНВАРЬ 9-ӧд ЛУН
...Йӧз чукӧрыс кажитчис океанса сьӧд гы кодьӧн, кодӧс быттьӧ муртса на садьмӧдӧма кыпӧдчысь бушков, сійӧ ньӧжйӧник шлывгис-визувтіс водзӧ; йӧзлӧн руд чужӧмъясыс вӧліны гылӧн гудыр быг рӧма бурысьыс кодьӧсь.
Синъясыс дзирдалісны скӧра, но ӧта-мӧд вылас найӧ видзӧдісны сідз, быттьӧ эз эскыны асланыс решениелы да шензисны ас выланыс.
Сёрни шыяс кытшлалісны юръяс весьттіыс ичӧтик руд лэбачьяс моз.
Сёрнитісны вомгорулас, серьёзнӧя, быттьӧ правдайтчисны ӧта-мӧд водзаныс.
— Терпитны сэсся огӧ вермӧй, со мый вӧсна петім...
— Некутшӧм помкатӧг йӧзтӧ он вӧрзьӧд...
— «Сійӧ» ӧмӧй гӧгӧрвоас тайӧс?..
Унджыксӧ сёрнитісны «сы» йылысь, эскӧдісны ӧта-мӧдсӧ, мый «сійӧ» — шань, бур сьӧлӧма морт да — ставсӧ гӧгӧрвоас...
Но сійӧ кывъясыс, кодъяс отсӧгӧн рисуйтісны сылысь образсӧ, вӧліны косӧсь.
Кокниа позис казявны, мый «сы» йылысь зэв нин важысянь — а, гашкӧ, и некор — эз мӧвпыштлыны серьёзнӧя, эз представляйтны сійӧс, кыдзи ловъя мортӧс, эз тӧдны, коді сійӧ сэтшӧмыс, и весиг омӧля гӧгӧрвоисны — мый могысь «сійӧ» да мый вермас вӧчны.
Но талун «сійӧ» коліс, быдӧн тэрмасис гӧгӧрвоны «сійӧс» и, тайӧ мортсӧ аддзывтӧм вӧснаыс, син водзаныс сувтліс мыйкӧ сэтшӧм ыджыд — зэв ыджыдтор.
Надеяыс вӧлі зэв ыджыд, и найӧ требуйтісны асланыс мыджсьӧм вылӧ великӧй мортӧс.
Корсюрӧ йӧз чукӧрын кывліс смела горӧдӧм:
— Ёртъяс!
Эн ылӧдлӧй асьныд асьнытӧ...
Но асьнысӧ ылӧдлынысӧ быть коліс, и ӧтка мортлысь гӧлӧссӧ пӧдтылісны повзьӧм да дӧзмӧм горӧдӧмъяс.
— Ми кӧсъям восьсӧн...
— Тэ, воканӧй, ланьт!..
— Со и, — отеч Гапон...
— Сійӧ тӧдӧ!..
Йӧз чукӧр полӧмпырысь, видзчысьӧмӧн солькъясис-визувтіс канал кодь уличаті да торъявліс чукӧръяс вылӧ. Зыксьӧмсьыс да вензьӧмсьыс кыліс ӧтсяма ызгӧм шы; сьӧд, кизьӧр массаыс зурасьліс керка стенъясӧ да выльысь ойдӧдліс улича шӧрсӧ.
Тӧдчис: сэні унаӧн эз эскыны аслыныс да напряжённӧя виччысисны мыйкӧ сэтшӧмтор, мый эськӧ югдӧдіс цельлань мунан туйсӧ успехӧ эскӧмӧн да тайӧ эскӧмыс йитіс эськӧ ӧтлаӧ став торпыригсӧ ӧти вынйӧра, стройнӧй телӧӧ.
Ассьыныс падъялӧмсӧ найӧ кӧсйисны дзебны да эз вермыны, позис казявны кутшӧмкӧ тӧждысьӧм, и налӧн пельясыс торйӧн нин сюся кыйисны быдсяма шыяс.
Восьлалісны муртса-муртса, кывзысисны, видзӧдісны водзӧ, мыйкӧ дугдывтӧг корсисны синъяснас.
Налӧн гӧлӧсъясыс, кодъяс эскисны сӧмын асланыс пытшкӧсса вынлы, а эз кутшӧмкӧ ортсыса мӧд вынлы, — тайӧ гӧлӧсъясыс повзьӧдлісны да дӧзмӧдісны мунысьяссӧ. Тайӧ гӧлӧсъясыс вӧліны вывті ёсьӧсь налы, кодъяс лыддьӧны, мый найӧ вермасны асьныс сёрнитны восьсӧн сійӧ выныскӧд, код дінӧ найӧ мунӧны.
Но, уличаысь уличаӧ визувтігӧн, йӧз чукӧрыс ӧдйӧ содіс, и вочасӧн кутіс кажитчыны, мый ортсысянь тайӧ содӧм вӧснаыс ёнмӧны и пытшкӧсса вынъяс, мый народ-раб збыльысь вермас корны властьлысь, медым видзӧдліс сійӧ, кутшӧм ыджыд сылӧн нуждаыс.
— Ми ӧд йӧз жӧ, мый кӧть эн шу-а...
— «Сійӧ» ӧмӧй оз гӧгӧрво: ми корам...
— Должен гӧгӧрвоны!..
Ог бунтуйтчӧй...
— Сэсся ӧд, — отеч Гапон...
— Ёртъяс!
Мездлунтӧ оз корны...
— О, господьӧй!..
— Да дугдыв тэ, вокӧ!..
— Тойыштӧй сійӧс кытчӧкӧ, дьявӧлӧс!..
— Отеч Гапон бурджыка тӧдӧ кыдзи колӧ...
— Кор йӧзыс кӧсйӧны эскыны, найӧ аддзӧны...
Сьӧд пальтоа, пельпомас рыжӧй дӧмаса кузь тушаа морт кайис тумба вылӧ, босьтіс куш юрсьыс шапкасӧ да заводитіс сёрнитны гораа, торжественнӧя; синъясыс югъялісны, гӧлӧсыс дрӧжжитіс.
Сёрнитіс «сы» йылысь, царь йылысь.
Но первойсӧ кажитчис, мый сылӧн кыпыд кывъясыс да сёрниногыс искусственнӧйӧсь, эз тӧдчы сэтшӧм чувствоыс, коді вермӧ заразитны тшӧтш мукӧдъясӧс да вӧчны пӧшти чудеса.
Тайӧ мортыс быттьӧкӧ мырдӧн зілис уськӧдны тӧдвылас, петкӧдлыны йӧзыслы кутшӧмкӧ вунӧдӧм, ӧбликтӧм, виръяйтӧм образ, коді некор, нэмсӧ эз вӧв тӧдса йӧзлы, а ӧні сійӧ ковмис сылы, — морт кутіс сы вылӧ ассьыс надеяяс.
И вочасӧн найӧ ловзьӧдісны кулӧмасӧ.
Йӧз чукӧр кывзіс пельяс чошкӧдӧмӧн — мортыс сёрнитіс налӧн кӧсйӧмъяс йылысь, тайӧс найӧ чувствуйтісны.
И кӧть некод эз куж веськыда шуны, збыльысь-ӧ «сылӧн» эм сэтшӧм вын, кутшӧм овлӧ мойдъясын, век жӧ быдӧн чайтіс, мый сэтшӧм выныс эм, сійӧ должен лоны.
Оратор кывъясысь артмис сэтшӧм «образ», коді тӧдса нин вӧлі ставӧнлы календарьясса картинкаяс серти, кодӧс тӧдісны нин найӧ мойдъяс серти, — а мойдъясын тайӧ образыс век вӧлі морт дор.
Ораторлӧн гора, гӧгӧрвоана кывъясыс рисуйтісны сэтшӧм существоӧс, коді вӧлі властнӧй, мелі, справедливӧй, бать моз кужис внимательнӧя тӧждысьны народ вӧсна.
Эскӧмыс йиджис пыр пыдӧджык, шымыртіс йӧзсӧ, ышӧдіс найӧс, пӧдтіс муртса кылыштысь сомнениеяссӧ...
Быдӧн зілис ӧдйӧджык сетчыны важӧн нин виччысян настроениелы, быдӧн кӧсйис пӧртны тайӧ уна сера йӧз чукӧрсӧ ас ногыс жӧ думайтысь ӧти ыджыд ёкмыльӧ, и ӧта-мӧд дінӧ топӧдчӧмсьыс да зыртчӧмсьыс шоналісны сьӧлӧмъяс, содіс уверенность да успех вылӧ надея.
— Гӧрд флагъясыд миянлы оз ковны! — горзіс куш юра морт.
Сійӧ восьлаліс медводзас да шенасис шапканас, а юрыс сылӧн муртса тӧдчымӧн лӧсталіс, довкъяліс йӧз син водзын, кыскис налысь вниманиесӧ.
— Ми бать дорӧ мунам!..
— Ӧбидитны оз сет!
— Гӧрд рӧмыс — миян вирлӧн рӧм, ёртъяс! — век на юргис йӧз чукӧр весьтын ӧтка, лэчыд гӧлӧс.
— Народ вермас мездысьны сӧмын ас выннас, сійӧс сэсся некод оз мезды.
— Оз ков!..
— Мутияс, чӧртъяс!
— Отеч Гапон — крестӧн, а сійӧ — флагӧн.
— Том на, а сэтчӧ жӧ командуйтны сюйсьӧ!..
Медся слаба эскысьясыс мунісны йӧз чукӧр шӧрын и сэтысянь дӧзмӧмпырысь да тревожнӧя горзісны:
— Весасяс мед, коді флагаыс!..
Ӧні мунісны ӧдйӧджык, зумыдджык воськолӧн да быд тувччигӧн пыр ёнджыка ышӧдісны ӧта-мӧднысӧ, мый найӧ ӧткодь настроениеаӧсь да ылӧдлісны асьнысӧ.
Мунысьяслы юръяс дурмытӧдзыс кажитчис, мый тайӧ мортыс, коді сӧмын на чужис на вежӧрын, — важысянь нин, челядьдырсянь тӧдса мойдъясысь бур сьӧлӧма герой. И сы вӧсна мый йӧзыс зэв ёна кӧсйисны эскыны, «сійӧ» быдмис и быдмис налӧн воображениеын...
Кодкӧ горзіс:
— «Сійӧ» радейтӧ миянӧс!..
И дерт, мунысьяс пыдісянь эскисны, мый найӧс радейтӧ тайӧ существоыс, кодӧс асьныс жӧ сӧмын на ӧні лӧсьӧдісны.
Кодыр йӧз чукӧрыс ылькнитіс уличасянь ю берег дорӧ да аддзис ас водзсьыс салдатъяслысь зэв кузь, чегласьысь визь, коді потшис налы пос вылӧ туйсӧ, — тайӧ вӧсньыдик, руд потшӧсыс эз сувтӧд йӧзӧс.
Паськыд юлӧн югыдлӧз веркӧсын бура тӧдчисны салдатъяслӧн мыгӧръяс, и наын нинӧм повзьӧдланаыс эз вӧв, найӧ чеччалісны; шонтісны кынмысь кокъяссӧ, шенасисны кияснас, тойлалісны ӧта-мӧднысӧ.
Водзвылысь, ю сайсьыс, йӧзлы тыдаліс пемыд керка — сэні виччысис найӧс «ачыс» царь, тайӧ керкаыслӧн кӧзяин.
Ыджыд да вына морт, бур сьӧлӧма да радейтысь, сійӧ, дерт, эз вермы тшӧктыны аслас салдатъяслы, медым найӧ эз лэдзны сы дінӧ народӧс, коді радейтӧ сійӧс да кӧсйӧ сёрнитны сыкӧд аслас нужда йылысь.
Но век жӧ уна чужӧмъяс серти позис казявны, мый найӧ паныдасисны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмторкӧд, и водзын мунысьяс неуна надзмыштісны.
Ӧтияс бергӧдчылісны мышлань, мукӧдъяс кежыштісны бокӧ, и быдӧн зілис петкӧдлыны ӧта-мӧдныслы, мый салдатъяс йылысь — найӧ тӧдісны, шензьӧданаыс тані нинӧм абу.
Ӧткымынъяс спокойнӧя дзоргисны зарни ангел вылӧ, коді дзирдаліс джуджыд енэжас гажтӧм крепость весьтын, мукӧдъяс нюмъялісны.
Кодлӧнкӧ гӧлӧсыс жалитӧмпырысь шуис:
— Кӧдзыд салдатъясыслы!..
— Н-да-а...
— А лоӧ сулавны!
— Салдатъяс — пӧрадок видзӧны.
— Спокойнӧя, ребята!..
Смирно!
— Ура, салдатъяс! — горӧдіс кодкӧ.
Пельпомъяс вылас виж башлыка офицер нетшыштіс пуртӧссьыс саблясӧ да тшӧтш мыйкӧ горзіс локтысьяслы воча, шенасис воздухас нюкыльтӧм сталь полосанас.
Салдатъяс сувтісны топыда орччӧн-орччӧн да сулалісны вӧрзьӧдчытӧг.
— Тайӧ нӧ мый найӧ? — юаліс кыз нывбаба.
Сылы эз вочавидзны.
И ставныслы, кыдзкӧ друг лои муннысӧ сьӧкыд.
— Бӧрлань! — кыліс офицерлӧн горӧдӧмыс.
Кымынӧнкӧ видзӧдлісны бӧрвыв — на мышкын вӧліны тшем йӧз, а уличасянь пемыд ю моз визувтысь йӧз потоклӧн помыс эз тыдав; сувтысьяс эз вермыны кутны бӧръяяслысь зырӧмсӧ, и йӧз чукӧрыс паськаліс, тыртіс посдорса площадьсӧ.
Кымынкӧ морт петісны водзлань, перйисны еджыд чышъянъяс да, найӧс вывлань лэптӧмӧн, мӧдӧдчисны офицерлань.
Мунісны да горзісны;
— Ми — асланым государь дінӧ...
— Дзик спокойнӧя!..
— Бӧрлань!
Ме тшӧкта лыйлыны!..
Кор офицерлӧн гӧлӧсыс воис йӧз чукӧрӧдз, сійӧ шензьӧмӧн гызис.
Мый «сы» дорӧ оз лэдзны, — та йылысь кодсюрӧ на пӧвстысь шулісны и водзджык, но медым лыйлыны народӧс, коді мунӧ «сы» дінӧ спокойнӧя, эскӧ сылӧн вынӧ да бур сьӧлӧмӧ, — тайӧ тшыкӧдіс лӧсьӧдӧм образсӧ.
«Сійӧ» став вынсьыс на вынаджык, и сылы некодысь повнысӧ, сылы нинӧмла йӧткыштны ас дінсьыс ассьыс народсӧ штыкъясӧн да пуляясӧн...
Косіник, тшыгъялысьлӧн кодь блед чужӧма, кузь тушаа да сьӧд синъяса морт друг горӧдіс:
— Лыйлыны?
Он лысьт!..
И, йӧз чукӧрлань шыӧдчӧмӧн, гораа да скӧрысь висьталіс водзӧ:
— Мый?
Шулі ме — оз лэдзны найӧ...
— Кодъяс?
Салдатъяс?
— Оз салдатъяс, а — со сэні...
Сійӧ шеныштіс кытчӧкӧ водзлань.
— Кодъяс вылынджыкӧсь...
А-а!
Ме жӧ шулі!
— Тайӧ ещӧ кыдзи на артмас...
— Тӧдмаласны, мыйла ми мунам, — лэдзасны!..
Шумыс содіс.
Кылісны скӧрысь горӧдӧмъяс, код вылын кӧ сералысь гӧлӧсъяс.
Ӧнӧдз быттьӧ ставыс на вӧліс гӧгӧрвоана, а вот паныдасис тайӧ мыджӧдыс, и гудыртчисны синъяс.
Йӧзлӧн вӧрасъясыс лоины нервнӧйджыкӧсь.
Юладорсянь пӧльтіс ыркыд тӧв.
Вӧрзьӧдчытӧг дзирдалісны ёсь штыкъяс.
Бӧрвывсянь век зырисны и, ӧта-мӧд костын кывъясӧн шыбласигмоз, йӧзыс исковтісны водзӧ.
Найӧ, кодъяс петалісны чышъянъясӧн, кежисны бокӧ, вошисны йӧз чукӧрас.
Но водзвылас ставныс — мужчинаяс, нывбабаяс, поснияс — сідзжӧ шенасисны еджыд чышъянъясӧн.
— Кутшӧм сэн лыйлӧм?
Мый могысь? — солиднӧя сёрнитіс дзормыштӧм тошка олӧма дядьӧ.
— Прӧстӧ найӧ оз лэдзны пос вылас, босьтӧ пӧ да мунӧ веськыда йи вывтіыс...
И друг сынӧдас мыйкӧ коса сюр-сярмуніс, сыркнитіс, швичнитіс йӧз чукӧрсӧ уна дас тыдавтӧм плетьясӧн.
Здук кежлӧ став гӧлӧсъясыс быттьӧкӧ кынмылісны.
Но массаыс надзӧник кыссис водзӧ.
— Пуляястӧг... — не то шуис, не то юаліс кодкӧ.
Но ӧтилаын и мӧдлаын кылісны ойзӧмъяс, кокъяс улӧ усисны некымын морт.
Кутшӧмкӧ нывбаба гораа оксӧмӧн кутчысис кинас морӧсас да тэрыб воськовъясӧн уськӧдчис водзӧ, сыланьӧ чургӧдӧм штыкъяс вылӧ.
Сы бӧрся котӧртісны тшӧтш и мукӧдъяс, вӧтӧдісны сійӧс, панйисны.
И бара сюр-сярмуніс ӧти-мӧд бӧрся ружейнӧй залп, воддзасьыс на гораджык.
Забор дорын сулалысьяс кылісны, кыдзи сыркмунісны пӧвъясыс, — быттьӧкӧ скӧрйывсьыс йирыштісны найӧс тыдавтӧм пиньяс.
А ӧти пуля шутёвтіс забор пӧлӧн, нетшыштіс сэтысь чагторъяс да шыбитіс найӧс йӧз чужӧмъясӧ.
Йӧзыс усялісны кыкӧн, куимӧн ӧтпырйӧ, сунласисны муас, кутісны кынӧмъяссӧ, кытчӧкӧ котӧртісны чотігтырйи, кыссисны лым кузя, и быдлаын лым вылас ӧзйыштісны яргӧрд чутъяс.
Найӧ паськалісны, руалісны да пырисны синмӧ...
Йӧз чукӧрыс сетчис бӧрвыв, здук кежлӧ сувтовкерліс, кынмыліс места вылас, и друг сэсся кыліс весьӧпӧртысь, мусӧ тірзьӧдысь уна сё гӧлӧсъяслӧн ойӧстӧм.
Тайӧ мыйвынысь горӧдӧмыс паськаліс воздухтіыс помасьлытӧм, уна сера, дрӧжжитысь кымӧр моз. Сэні вӧліс и дой, и повзьӧм, и водзӧс вӧзйӧм, и лоӧмторсӧ гӧгӧрвотӧм, и отсӧг корӧм.
Юръяссӧ копыртӧмӧн унаӧн уськӧдчисны водзлань, мед босьтны сьӧрсьыныс виӧмаяссӧ да ранитӧмаяссӧ.
Ранитчӧмаясыс сідзжӧ горзісны, грӧзитісны кулакъяснас, став чужӧмъяс друг вежсисны, и синъясыс ставныслӧн югъялісны быттьӧкӧ йӧйяслӧн моз.
Паника — кор ставсӧ друг шымыртӧ ёна повзьӧм да кор йӧзсӧ кос листъясӧс моз тӧвныр чукӧртӧ ӧтчукӧрӧ, гартӧ-нуӧ найӧс кытчӧкӧ, медым пышйыны да дзебсьыны, — татшӧмторйыс эз вӧв.
Вӧлі весьӧпӧртӧдз повзьӧм, коді сотыштіс кыдзи кын кӧрт, сійӧ йизьӧдіс сьӧлӧмъяс, чепляліс яй да тшӧктіс видзӧдны чашкӧдӧм синъясӧн лымсӧ сёйысь вир вылӧ, вирӧссьӧм чужӧмъяс, кияс, паськӧм вылӧ, ловъя йӧз пӧвстас страшнӧ спокойнӧй шойяс вылӧ.
Вӧліны курыд шогӧн тыр вынтӧм скӧралӧмъяс, уналӧн шӧйӧвошӧм да веськыда видзӧдысь синъяс, зумыша кӧрӧм синкымъяс, чорыда кабыртӧм кулакъяс, лёкысь шенасьӧмъяс да чорыд кывъяс.
Но кажитчис, мый йӧз морӧсъясын медся уна вӧлі чукӧрмӧма йирмӧг чужтысь, лов сувтӧдысь шензьӧм.
Ӧд таӧдз найӧ муртса на здук сайын мунісны кутшӧмкӧ тӧдса туйӧд тӧдса цельлань, ас водзсьыс найӧ аддзисны мойдын кодь югыд образ, кодӧн любуйтчисны, кодӧс радейтісны да код вылӧ надейтчисны став сьӧлӧмсяньыс.
Кык залп, вир, шойяс, ойзӧм, и — ставыс друг вошис, рудмис; лётмунісны кияс, сувтісны сьӧлӧмъяс.
Педзисны ӧти местаын, быттьӧкӧ кокъяссӧ вӧлі мыйӧнкӧ кӧрталӧма да кӧртӧдсӧ эз вермыны орӧдны; ӧтияс кыв шутӧг да тэрмасьӧмӧн кыскалісны ранитчӧмаясӧс, чукӧртісны шойяс, мукӧдъясыс видзӧдісны налӧн удж бӧрся шӧйӧвошӧмӧн, кын чужӧмъясӧн, быттьӧ аддзисны кутшӧмкӧ вӧт.
Унаӧн горзісны да норасисны салдатъяс вылӧ, видісны да кӧритісны найӧс, шенасисны кияснаныс, босьтлісны юрсьыныс шапкаяснысӧ, мыйлакӧ копрасисны, грӧзитісны кутшӧмкӧ ыджыд скӧрлунӧн...
Салдатъяс сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, кок бердас ружьеяссӧ лэдзӧмӧн, чужӧмъясыс налӧн сідзжӧ вӧліны кынӧсь, чужӧм кучикыс зэвтчӧма, банлыясыс чургӧдчӧмаӧсь.
Кажитчис, мый салдатъясыслӧн синъясыс еджыдӧсь, а вомдоръясыс кынмӧмаӧсь...
Йӧз чукӧрас кодкӧ мыйвынсьыс горзіс:
— Ӧшибка!
Ӧшибка лои, вокъяс!..
Миянӧс примитісны мӧдъяс пыдди!
Эн эскӧй!..
Мунӧй, вокъяс, — колӧ объяснитны!..
— Гапон — изменник! — чилзіс пӧнар йылӧ каттьысьысь томиник зонка.
— Мый, ёртъяс, аддзанныд, кыдзи встречайтӧ тіянӧс?..
— Энлы, — тайӧ ӧшибка!
Тадзи оз вермы лоны, тэ гӧгӧрво!
— Сет туйсӧ ранитчӧмаыслы...
Кык рабочӧй да нывбаба нуисны кузь тушаа косіник мортӧс; сійӧ вӧлі туплясьӧма лым пиын, пальто соссьыс войталіс вир.
Чужӧмыс сылӧн лӧзӧдӧма, ещӧ ёнджыка косьмӧма, и муртса вӧрысь сьӧд вомдоръясыс шӧпкӧдісны:
— Ме тай шулі — оз лэдзны!..
Найӧ сійӧс дзеблалӧны, — мый налы — народыд!
— Конница!
— Пышйӧй!..
Салдатъяслӧн стенаыс дрӧгнитіс да воссис кык ӧдзӧса пу ворота моз, на костті прысьйисны-вартӧдісны вӧвъяс, кыліс офицерлӧн горӧдӧм, верзьӧмаяс весьтын вирскӧбтісны, вундыштісны сынӧдсӧ сабляяс, югнитісны эзысь лентаяс моз, ставныс шеныштчисны ӧтарлань.
Йӧз чукӧр сулаліс да довкъяліс, волнуйтчис, виччысис, эз эскы.
Лои лӧньджык.
— Ма-арш! — кыліс горштырӧн горӧдӧм.
Быттьӧ тӧвныр кучкис йӧз чужӧмъясӧ, и кажитчис, муыс бергӧдчис кок улын, ставныс уськӧдчисны котӧртны, йӧтласисны да конъявлісны ӧта-мӧднысӧ, колисны ранитчӧмаясӧс, чеччалісны шойяс вомӧн.
Вӧвъяслӧн сьӧкыд кок шыыс вӧлі пыр матынджык и матынджык, салдатъяс омлялісны, налӧн вӧвъясыс скачитісны ранитчӧмаяс, усьӧмаяс, кулӧмаяс вомӧн, югъялісны шашкаяс, сынӧдсӧ поткӧдісны повзьӧм да доймӧм вӧсна горзӧмъяс, корсюрӧ кыліс стальлӧн шутёвтӧм да морт лыӧ сылӧн швачкысьӧм.
Нӧйтӧм йӧзлӧн горзӧмыс пӧри гора да кузя нюжалысь ойзӧмӧ...
— А-а-а!..
Салдатъяс шеныштчалісны сабляяснас да лэдзлісны найӧс йӧз юръяс вылӧ, и кучкӧм бӧрас налӧн тушаясыс катовтчылісны боклань.
Налӧн чужӧмъяс вӧліны гӧрдӧсь, синтӧмӧсь.
Гӧрдлісны вӧвъяс да та дырйи мисьтӧма жерйӧдлісны пиньяссӧ, Гогйӧдлісны юръяссӧ...
Йӧзӧс йӧршитісны уличаясӧ...
И пыр жӧ, кыдз сӧмын вӧв кок шыяс ылысмисны, котӧртысьяс сувтісны лов шысӧ муртса кутӧмӧн, видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс быльсмунӧм синъясӧн.
Уна чужӧмъяс мыжапырысь нюмъёвтісны, а кодкӧ и серӧктіс да горӧдіс:
— Но, и котӧрті жӧ ме!..
— Быть котӧрт!.. — вочавидзисны сылы.
И друг быд боксянь кутісны горзыны шензьӧмӧн, полӧмӧн, скӧра...
— Тайӧ нӧ мый, вокъяс, а?
— Виавны кутісны, православнӧйяс!
— Мыйысь?
— Со и правительство!
— Кералӧны, а?
Вӧвъясӧн талялӧны...
Унатор на гӧгӧрвотӧг жӧдзисны ӧти местаын да юксисны ӧта-мӧдныскӧд асланыс скӧрлунӧн.
Эз тӧдны, мый вӧчны, некод некытчӧ эз мун, быдӧн топӧдчис орччӧн сулалысь дінӧ да зілис аддзыны кутшӧмкӧ петан туй тайӧ став дзугсьӧм чувствояссьыс, видзӧдісны виччысяна синъясӧн ӧта-мӧд вылас, кывзысисны, мыйкӧ корсисны, бергалісны.
Найӧ вӧлі ёнджыка шемӧсмӧмаӧсь повзьӧм дорысь. Шензьӧмысла ставныс лётмунісны, некыдз эз вермыны сайкавны тайӧ виччысьтӧм, страшнӧй, некодлы ковтӧм здук бӧрас, кор вӧлі кисьтӧма дзик мыжтӧмъяслысь вирсӧ...
Том гӧлӧс гораа чукӧстіс:
— Эй!
Локтӧй чукӧртамӧй ранитчӧмаяссӧ!
Ставӧн тірмунісны, тэрыба мӧдӧдчисны ю дорлань.
А налы паныд, уличалань кыссисны лым питіыс да шатлалісны кок йылас вирӧн ойдӧм, лым сюръя кодь калечитӧм йӧз.
Найӧс босьталісны кияс вылӧ, нуисны, сувтӧдлісны извозчикъясӧс, вӧтлалісны додьясын пукалысьясӧс, кытчӧкӧ нуалісны.
Ставӧн лоины тӧждысьысьӧсь, зумышӧсь, чӧлӧсь.
Гӧгӧрбок видлалісны ранитчӧмаяссӧ, мыйкӧ чӧла мерайтісны, донъялісны, пыдісянь корсисны вочакыв сійӧ страшнӧй вопрос вылас, коді сувтіс на водзӧ быттьӧ мыгӧртӧм, лёзьялысь сьӧд вуджӧр.
Сійӧ бырӧдіс неважӧн лӧсьӧдӧм геройлысь, царлысь, милӧсть да бур сетысьлысь образсӧ.
Но сӧмын ӧткымынъяс на лысьтісны гораа висьтавны сы йылысь, мый тайӧ образыс пасьмуніс.
Тайӧс вӧчнысӧ вӧлі сьӧкыд, — сы вӧсна мый та бӧрын вошис медбӧръя надея...
Муніс рыжӧй дӧмаса пальтоа, куш юра морт, сылысь чусыд рӧма юр лысӧ ӧні вӧлі краситӧма вирӧн, сійӧ лэдзӧма пельпомъяссӧ да юрсӧ, кокъясыс сылӧн конъясьлісны.
Сійӧс нуӧдісны паськыд пельпомъяса, шапкатӧм, кудриа юрсиа зон да косясьлӧм пася блед чужӧма нывбаба.
— Висьтав, Михайло, — кыдзи нӧ тайӧ? — шӧпкӧдіс ранитчӧм морт.
— Оз жӧ позь — йӧзӧс лыйлыны!..
Тайӧ оз вермы лоны, Михайло.
— А — вӧлі! — горӧдіс зонмыс.
— И лыйлісны... И сабляясӧн кералісны... — шогпырысь шуыштіс нывбаба.
— Сідзкӧ, та вылӧ приказание сетӧма, Михайло...
— И вӧлі! — скӧрысь горӧдіс том морт.
— А тэ чайтін — тэкӧд сёрнитны мӧдасны?
Стӧкан вина сетасны?
— Энлы, Михайло...
Ранитчӧмаыс сувтіс, мыджсис спинанас стен бердӧ да горӧдіс:
— Православнӧйяс!..
Мыйысь миянӧс виалӧны?
Кутшӧм закон серти?
Код тшӧктӧм серти?
Йӧзыс мунісны сы дінті юръяссӧ копыртӧмӧн.
Мӧдлаын забор пельӧсӧ чукӧртчисны некымын дас морт, да на шӧрын кодлӧнкӧ тэрыб, оръясьысь гӧлӧс сёрнитіс тревожнӧя да скӧрысь:
— Гапон тӧрыт вӧлӧма министр ордын, сійӧ ставсӧ тӧдіс, мый лоас, сідзкӧ — сійӧ миянлы изменитіс, — сійӧ нуӧдіс миянӧс веськыда смерть вылӧ.
— Кутшӧм пӧльзаыс сылы?
— А ме — тӧда?
Волнение паськаліс быдлаӧ, став водзӧ сувтісны вопросъяс. Найӧс унаӧн эз на гӧгӧрвоны асьныс, но быдӧн нин чувствуйтіс, мый найӧ важнӧйӧсь, ыджыдӧсь, суровӧсь и на вылӧ быть колӧ вочавидзны.
Волнение биын ӧдйӧ сотчис кысянькӧ бокисянь отсӧгӧ эскӧм, корысялӧмысь кутшӧмкӧ чудеснӧй мездысь вылӧ надея.
Улича шӧрті муніс кыз нывбаба, омӧлик паськӧма, мелі мам чужӧма, гырысь шогсьысь синъяса.
Сійӧ бӧрдіс да, веськыд кинас вирӧсь шуйга кисӧ кутыштігтырйи, шуаліс:
— Кыдзи понда уджавны?
Мыйӧн челядьӧс вердны?..
Кодлы норасьны?..
Православнӧйяс, кӧнӧсь нӧ народсӧ дорйысьясыс, весиг и царь кӧ сылы паныд?
Сылӧн вопросъясыс, гораӧсь да яснӧйӧсь, садьмӧдісны йӧзсӧ, вӧрзьӧдісны да шызьӧдісны найӧс.
Сы дінӧ матыстчалісны котӧрӧн быд боксянь да, сы гӧгӧр сулалігтырйи, зумыша да пельяс чошкӧдӧмӧн кывзісны сійӧс.
— Сідзкӧ, народлы — абу законыс?
Ӧткымынъяс сӧмын пыдісянь ышлолалісны.
Мукӧдъяс надзӧник видчисны.
Кысянькӧ кыліс лэчыда да скӧра горӧдӧм:
— Пӧлучиті отсӧг — пиӧйлысь коксӧ чегӧмаӧсь...
— Петрухаӧс — кувтӧдзыс!..
Горзісны унаӧн, пельяс чунавтӧдз, и пыр ёнджыка юргис водзсасьны чуксасьысь йӧлӧга, кылісны ёсь, чорыд кывъяс, кодъяс кыпӧдісны скӧрлун чувство, садьмӧдісны вежӧр, мый морт виысьясысь колӧ дорйысьны.
Блед чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны кутшӧмкӧ решение.
— Ёртъяс!
Ми век жӧ мунам карас... гашкӧ, мыйкӧ и шедӧдам...
Мунамӧй, надзӧник!
— Ӧткӧн-ӧткӧн виаласны...
— Вайӧй сёрнитлам салдатъясыскӧд, — гашкӧ, найӧ гӧгӧрвоасны, мый абу сэтшӧм законыс — виавны народӧс!
— А, гашкӧ, эм, — кытысь ми тӧдам?
Йӧз чукӧрыс надзӧник, но дугдывтӧг вежсис, сыысь вочасӧн артмис народ.
Том йӧз разӧдчалісны неыджыд чукӧръясӧн, ставныс найӧ мунісны ӧтарлань, бара юланьӧ.
И нуисны и нуисны ранитчӧмаясӧс, виӧмаясӧс, ӧвтіс шоныд вир дукӧн, то ӧтилаын, то мӧдлаын кылісны ойзӧмъяс да горзӧм шыяс.
— Яков Зиминлы — веськыда плешкас...
— Аттьӧ царь-батюшколы!
— Да-а, — встретитіс!
Кодъяскӧ чорыда ёрччыштісны.
Весиг ӧти татшӧм кывсьыс часджын сайын йӧз чукӧрыс чуш-чашкерис эськӧ сырилетки вылӧ.
Дзоляник нывка котӧртіс да горзіс ставныслы:
— Мамӧӧс энӧ аддзылӧй?
Сы вылӧ видзӧдісны кыв шутӧг да сетісны туй.
Сэсся кыліс чегӧм киа нывбабалӧн гӧлӧс:
— Тані, тані ме...
Уличаыс тыртӧммис.
Том йӧз муналісны тэрыбджыка и тэрыбджыка.
Олӧмаяс сідзжӧ муналісны зумыша да тэрмасьтӧг кытчӧкӧ кыкӧн-куимӧн да, синкымъяс увсяньыс видзӧдӧмӧн, колльӧдісны томуловӧс.
Сёрнитісны этша...
Сӧмын корсюрӧ кодкӧ-кодкӧ курыда ышловзяс да шуыштас негораа:
— Сідзкӧ, народӧс тойыштісны ӧні?..
— Проклятӧйяс, морт виысьяс!..
Жалитісны виӧмаясӧс. Но виӧма вӧлі сідзжӧ и ӧти сьӧкыд, рабскӧй предрассудок. Тайӧс быдӧн гӧгӧрвоис, но некод сы йылысь эз сёрнит и эз нин шу пельясӧс парсалысь тайӧ нимсӧ, медым не вӧрӧшитны сьӧлӧмысь шогсӧ да скӧрлунсӧ...
А, вермас лоны, чӧв олісны сы йылысь сы вӧсна, мый полісны лӧсьӧдны кулӧм пыддиыс мӧдӧс...
...Царь оланін гӧгӧр сулалісны топыд, оръявлытӧм радӧн руд салдатъяс, дворец водзын площадь вылас сулаліс конница, чурвидзисны пушкаяс, найӧ вӧліны ичӧтикӧсь да мыйӧнкӧ мунісны пиявкаяс вылӧ.
Дворец гӧгӧрысь кыліс турун, куйӧд да вӧв ньылӧм дук, дворецлӧн битӧм ӧшиньяс улын гӧвкъяліс кӧртӧн зяльскӧм шы, шпораяслӧн триньгӧм, командаяс горзӧм, вӧв кок шы.
Салдатъяслы паныд — кӧдзыд йылас педзӧны оружиетӧм уна тысяча скӧр йӧз, на весьтын — рудоват, бус кодь ру, кодӧс ышлолалӧны найӧ.
Салдатъяслӧн рота ӧти флангнас мыджсис Невскӧй проспект пельӧсса здание стен бердӧ, мӧднас — садлӧн кӧрт решёткаас да вомӧналіс площадь вылысь дворецлань туйсӧ.
Пӧшти дзик салдатъяс дінын — штатскӧйяс, быдногыс пасьтасьӧм йӧз, унджыкыс рабочӧйяс, уна нывбабаяс да посниулов.
— Разӧдчӧй, господа! — гӧлӧссӧ лэптытӧг шуаліс фельдфебель.
Сійӧ ветлӧдліс фронт пӧлӧн, вешталіс йӧзсӧ салдатъяс дінысь кияснас да пельпомнас. Сійӧ зілис не видзӧдны йӧз чужӧмъясӧ.
— Мыйла ті онӧ лэдзӧй? — юасисны сылысь.
— Кытчӧ?
— Царь дінӧ!
Фельдфебель здук кежлӧ сувтыштліс да кутшӧмкӧ гажтӧминик чувствоӧн горӧдіс:
— Да ме жӧ висьтала — абу сійӧ!
— Царыс абу?
— Но да!
Висьталӧма тіянлы абу, — и весасьӧй!
— Дзикӧдз абу царыс?
— эз дугды юасьны серамсора гӧлӧс.
Фельдфебель бара сувтіс, лэптіс кисӧ.
— Татшӧм кывъяссьыд — виччысь!
И мӧдджык тонӧн объяснитіс:
— Карас — абу сійӧ!
Йӧз чукӧрсянь вочавидзисны:
— Некӧн абу!
— Кувсис!
— Лыйлінныд ті сійӧс, дьявӧлъяс!
— Ті чайтід — народӧс вианныд?
— Народтӧ — он ви!
Сійӧ быдтор вылӧ тырмас...
— Ті царӧс виинныд, — гӧгӧрвоанныд?
— Вешйӧй, господа!
Эн сёрнит!
— Тэ коді?
Салдат?
Мый сэтшӧм — салдатыс?
Мӧдлаын ёсь тошка старик кыпыда висьталіс салдатъяслы:
— Ті — йӧз, ми — сэтшӧмӧсь жӧ!
Ӧні ті шинеляӧсь, аски лоад дукӧсаӧсь.
Удж кутанныд корсьны, сёйны ковмас.
Удж абу, сёйны нинӧм.
Лоӧ и тіянлы, зонъяс, сідзжӧ вот, кыдзи ми.
Лыйлыны, сідзкӧ, тіянӧс ковмас?
Виавны сыысь, мый тшыгӧсь лоанныд, а?
Салдатъяслы кӧдзыд.
Найӧ жӧдзисны, чеччалісны, зымӧдісны кокъяснас мостӧвӧйса изъясӧ, зыртісны пельяссӧ, киысь киӧ шыблалісны ружьеяссӧ.
Речьяссӧ кывзіг ышлолалісны, лапйӧдлісны синъяссӧ, тяпкӧдісны турдӧм вомдоръяснас, сульсялісны.
Кынмӧмысь лӧзӧдӧм чужӧмъясыс ӧтсяма шогӧсь, бӧбкодьӧсь, салдатъяс — ичӧт тушааӧсь, асланыс штыка винтовкаяс судтаысӧсь. Тайӧ — 144-ӧд Псковскӧй полкса дас ӧтиӧд рота.
На пиысь ӧткымынъяс, синъяссӧ читкыртӧмӧн да пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, быттьӧ кытчӧкӧ метитчисны, тыдалӧ, муртса вермисны кутны ассьыныс скӧрлунсӧ тайӧ йӧз вылас, кодъяс вӧсна лоӧ кынмыны.
Налӧн рудоват, гажтӧм визьысь ӧвтіс мудзӧн да шогӧн.
Бӧрвывсянь йӧткышталӧмъяс вӧсна мукӧддырйиыс ӧткымынъяс тойыштавлісны салдатъясӧс:
— Лӧньджыка! — надзӧник шуыштас вӧлі руд шинеля слуга.
Йӧзыс пыр пӧсьджыка горзісны мыйкӧ налы.
Салдатъяс кывзісны синъяссӧ лапйӧдлӧмӧн, налӧн чужӧмъясыс мыйыськӧ чукрасисны, и сэтысь тыдаліс мыйкӧ сэтшӧм коньӧрсяма да полана.
— Эн вӧрӧд ружьесӧ! — горӧдіс кодкӧ на лыдысь кузь гӧна шапкаа ӧти том мортлы.
А зонмыс тшукӧдліс чуньнас салдатлы морӧсас да шуаліс:
— Тэ салдат, а абу палач.
Тэнӧ босьтісны дорйыны Россияӧс врагъясысь, а тшӧктӧны лыйлыны народӧс...
Гӧгӧрво!
Народ — тайӧ и эм Россияным!
— Ми — огӧ лыйлӧй! — вочавидзис салдат.
— Видзӧд — сулалӧ Россия, русскӧй народ!
Сійӧ кӧсйӧ аддзӧдлыны ассьыс царсӧ...
Кодкӧ эз лэдз помавнысӧ, горӧдіс:
— Оз кӧсйы!
— Мый лёкыс сыын, мый народ кӧсйис сёрнитыштны царкӧд аслас делӧяс йылысь?
Но, висьтав, а?
— Ог тӧд ме! — шуис салдат да сьӧлыштіс.
Сылӧн соседыс содтіс:
— Оз позь миянлы сёрнитнысӧ...
Шогпырысь ышловзис да копыртіс юрсӧ.
Ӧти салдатик друг меліа юаліс сы водзын сулалысьлысь:
— Земляк, — абу-ӧ Рязаньысь ті?
— Псковысь.
А мый?
— Сідз.
Ме — Рязаньысь...
И, паськыда нюмъёвтіг, йӧжгыльтліс йирмӧгсьыс пельпомъяссӧ.
Йӧзыс гыалісны рӧвнӧй руд стена водзын, нӧйтчисны сэтчӧ, кыдзи юлӧн гыясыс берегса изъяс бердӧ.
Бӧрыньтчылӧм мысти бергӧдчылісны бӧр.
Ӧдвакӧ унаӧн гӧгӧрвоисны, мый вӧсна найӧ танӧсь, мый найӧ кӧсйӧны да виччысьӧны?
Яснӧя гӧгӧрвоӧм цель, мыйкӧ стӧча кӧсйӧм эз чувствуйтсьы.
Быдӧнлӧн вӧлі курыд ӧбида чувство. Быдӧн скӧрмӧмаӧсь, уналӧн вӧлі кӧсйӧм босьтны водзӧс.
Тайӧ йитіс ставнысӧ, кутіс улича вылын, но некытчӧ вӧлі воштыны тайӧ чувствояссӧ, некодлы — босьтны водзӧссӧ...
Салдатъяс вылӧ кияс эз лыбны — найӧ прӧстӧ вӧліны бӧбӧсь, шудтӧмӧсь, турдӧмаӧсь, унаӧн эз вермыны кутчысьнысӧ да дрӧжжитісны, пиньясыс зяткакылісны.
— Квайт час асывсянь сулалам! — висьтавлісны найӧ.
— Прӧстӧ беда!
— Вод да — кув...
— Мунінныд эськӧ ті, а?
И ми сэки эськӧ казармаясӧ, шоныдінӧ...
— Мый ті майшасяд?
Мый виччысяд? — шуаліс фельдфебель.
Сылӧн кывъясыс, солиднӧй чужӧмыс да серьёзнӧй, увереннӧй сёрниыс сайкӧдісны йӧзсӧ.
Ставас, мый йылысь сійӧ висьталіс, вӧліс кутшӧмкӧ аслыссикас смысл, ёна ыджыдджык сылӧн прӧстӧй кывъяс дорысь.
— Нинӧм виччысьнысӧ...
Сӧмын войскаыс тіян вӧсна страдайтӧ...
— Миянӧс лыйлыныс кутанныд?
— юаліс сылысь башлыка том морт.
Фельдфебель чӧв олыштіс да спокойнӧя вочавидзис:
— Тшӧктасны — кутам!
Тайӧ пыр жӧ чужтіс зэв уна кӧритан кывъяс, ёрччӧм да серам.
— Мыйысь?
Мыйысь?
— юасис ставсьыс гораа кузь тушаа рыжӧй морт.
— Начальстволысь приказаниеяссӧ онӧ кывзӧй!
— объяснитіс фельдфебель да кутіс зыртны пельсӧ.
Салдатъяс кывзісны йӧз чукӧрлысь сёрнисӧ да некутшӧм радлунтӧг лапйӧдлісны синъяснас.
Ӧти надзӧник шуыштіс:
— Ӧні эськӧ мыйкӧ пӧсьтор кӧ!..
— Вирӧс менсьым — кӧсъян? — юаліс кодлӧнкӧ скӧр да шог гӧлӧс.
— Ме абу зверь!
— букыша да ӧбидитчӧмӧн шыасис салдат.
Уна синъяс видзӧдісны кузь визьӧн сулалысь салдатъяслӧн ӧтсяма паськыд, дорвыв йитчӧм чужӧм вылӧ кӧдзыд да чӧв любопытствоӧн, кедзовтӧмӧн да зывӧктӧмӧн.
Но ёна унджыкыс зілисны шонтыны найӧс ас морӧс пытшкын ыпъялысь биӧн, мыйкӧ вӧрзьӧдны казармаӧн крепыда топӧдӧм сьӧлӧмъясысь, казеннӧй муштраӧн ёгӧсьтӧм юръясысь.
Унджык йӧзыс кӧсйисны мыйкӧ вӧчны, кыдзкӧ пӧртны олӧмӧ ассьыныс чувствояссӧ да мӧвпъяссӧ да упрямӧя нӧйтчисны тайӧ руд, кӧдзыд изъяс бердас, кодъяслы коліс ӧтитор — шонтыны ассьыныс телӧяссӧ.
Пыр пӧсьджыка юргисны речьяс, пыр яркӧйджыкӧсь лоины кывъяс.
— Салдатъяс! — сёрнитіс крепыд, ыджыд тошка да гӧлубӧй синъяса мужчина.
— Ті русскӧй народлӧн пиян.
Гӧльмис народыс, вунӧдісны сійӧс, некод сійӧс оз дорйы, абу сылӧн удж ни нянь.
Со сійӧ талун локтіс корны царсянь отсӧг, а царь тшӧктӧ тіянӧс лыйлыны сійӧс, виавны.
Троицкӧй пос дорын — лыйлінныд, виинныд сёысь не этшаджыкӧс.
Салдатъяс!
Народ — тіян батьяс да вокъяс — тӧждысьӧ не сӧмын ас вӧснаыс, — а и тіян вӧсна.
Тіянӧс сувтӧдӧны народлы паныд, усьӧдӧны виавны батьясӧс да вокъясӧс.
Думыштлӧй!
Ті ӧмӧй он гӧгӧрвоӧй, мый аслыныд паныд мунанныд?
Тайӧ спокойнӧй да рӧвнӧй гӧлӧсыс, мелі чужӧмыс да дзор сіяса тошкыс, мортыслӧн став ӧбликыс да сылӧн прӧстӧй, вернӧй кывъясыс, тыдалӧ, волнуйтісны салдатъясӧс.
Сы видзӧдлас водзын, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, найӧ кывзісны сюся, ӧткымынъяс, юрнас довкйӧдліг, ышлолалісны, мукӧдъяс букшасисны, бергалісны, а кодкӧ надзӧник сетіс сӧвет:
— Вешйы, — офицерыс кывлас!
Кузь тушаа, еджыд синкымъяса, ыджыд уска офицер ньӧжмыда восьлаліс фронт пӧлӧн да, веськыд кисӧ перчаткиаліг, горзіс пинь пырыс:
— Ра-азӧдчӧй!
Ве-есасьӧй татысь!
Мый?
Сёрнитны, ме тэныд сёр-рнита!..
Чужӧмыс сылӧн вӧлі польдчӧма, гӧрд синъясыс кольча кодьӧсь, еджговӧсь, но чусмӧмаӧсь.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг, зумыда тувччаліс кокъяснас муӧ, но сы воӧм бӧрын кадыс кутіс лэбны ӧдйӧджык, быттьӧкӧ быд секунда тэрмасис пышйыны, сы вӧсна мый поліс тыртны асьсӧ мыйӧнкӧ сэтшӧмӧн, коді вӧлі оскорбительнӧйӧн, зывӧкӧн.
Сы бӧрся, быттьӧ кыссис некодӧн аддзытӧм линейка, сійӧ рӧвняйтіс салдатъяслысь фронтсӧ, найӧ дзебалісны кынӧмъяссӧ, чургӧдалісны морӧсъяссӧ, видзӧдлывлісны сапӧг ныръяс вылас.
На пиысь ӧткымынъяс индалісны синъяснаныс офицерлань да вӧчлісны скӧр чужӧмъяс.
Офицер сувтіс строй помӧ да горӧдіс:
— Смирно-о!
Салдатъяс вӧрзьыштісны, сэсся кынмисны.
— Приказывайта разӧдчыны! — шуис офицер да тэрмасьтӧг перйис пуртӧсысь шашкасӧ.
Разӧдчыны некыдз эз позь, — ичӧтик площадь ставнас вӧлі тыр, а уличасяньыс, мышладорсянь, пыр воисны и воисны йӧз.
Офицер вылӧ видзӧдісны ыджыд лӧглунӧн, сійӧ кыліс серам, видчӧм, но сулаліс налы паныд зумыда, вӧрзьӧдчытӧг.
Сійӧ сувтса синъяснас видзӧдіс рота вылӧ, рыжӧй синкымъясыс муртса-муртса дрӧгнитлісны.
Йӧз чукӧрын содіс шум, сійӧс, тыдалӧ, дӧзмӧдіс тайӧ спокойствиеыс.
— Тайӧ — сетас командатӧ!
— Сійӧ и командатӧгыс дась керыштны...
— Видзӧд, сельдисӧ кыскӧма...
— Эй, барин!
Виавны — дась?
Йӧз быттьӧ пыр ёнджыка вельмисны, лоины удалджыкӧсь, гӧлӧсъяс юргисны пыр гораджыка, серам лои пыр ёсьджык.
Фельдфебель бергӧдчыліс офицерлань, дрӧгнитіс, едждӧдіс да тшӧтш перйис саблясӧ.
Виччысьтӧг шуштӧма тутӧстіс рожок.
Йӧз видзӧдісны горнист вылӧ — сійӧ немортног польдчӧдіс банбокъяссӧ да арыштіс синъяссӧ, и кажитчис — чужӧмыс ӧні жӧ потас.
Рожокыс дрӧжжитіс сы киын да тутсіс зэв дыр.
Но йӧзыс венісны тайӧ назгысь ыргӧн шысӧ. Найӧ кутісны шутьлявны, омлявны, чилзыны, горзыны ёрччан да кӧритан кывъяс, гажтӧма лӧвтны, горзыны сыысь, мый смертьысь пышйыны тась он вермы и прӧстӧ сідзи, удальство ради.
Кымынӧнкӧ сьӧд ёкмыльӧн пласьмунісны муас да топӧдчисны сы бердӧ, мукӧдъяс тупкалісны чужӧмъяссӧ кияснас, а дзор тошка морт чашнитіс пальто кизьяссӧ да восьса морӧсӧн уськӧдчис ставсьыс водзлань, веськыда видзӧдіс салдатъяс вылӧ гӧлубӧй синъяснас да мыйкӧ висьталіс-висьталіс налы, но сылысь кывъяссӧ равзӧм да горзӧм пырыс некод эз кыв.
Салдатъяс шурк лэптісны ружьеяссӧ да кутісны метитчыны, найӧ ставныс кынмисны ӧткодь, виччысяна позаын да штыкъяссӧ чургӧдісны йӧзлань.
Позьӧ вӧлі казявны, мый штыкъяслӧн визьыс ӧшаліс воздухас эз рӧвнӧя: ӧтияс лыбӧмны вывлань, мӧдъяс лэччӧмны увлань да этшаджыкыс видзӧдісны веськыда йӧз морӧсъясӧ, и ставныс найӧ кажитчисны небыдикӧн, дрӧжжитісны да быттьӧкӧ небзьӧм вӧснаыс нюклясисны.
Кодкӧ лёкысь горӧдіс повзьӧм гӧлӧсӧн:
— Мый ті вӧчанныд?
Морт виысьяс!
Штыкъяс пыр жӧ кыдзсюрӧ дрӧгнитісны, повзьӧмсорӧн артмис залп; лыйӧм шысьыс, пуляяс инмӧмысь, виӧмаяс да ранитчӧмаяс усьӧмсьыс йӧз чукӧр катовтчис бӧрлань.
Ӧткымынъяс кутісны кыв шутӧг чеччавны сад решётка вомӧн.
Резыштіс ещӧ залп.
И ещӧ.
Пуля суӧдіс сад решётка вылын детинкаӧс, сійӧ друг кусыньтчис да ӧшйис сэтчӧ увлань юрӧн.
Кузь тушаа, пашкыр юрсиа стройнӧй нывбаба надзӧник ойкнитіс да небыдика усис сысянь матын.
— Ок ті, проклятӧйяс! — горӧдіс кодкӧ.
Лоис тыртӧмджык да лӧньджык.
Бӧрвывсаяс пышъялісны уличаяс вылӧ, дворъясӧ, йӧз чукӧр сьӧкыда бӧрыньтчис, быттьӧ сійӧс тойлалісны тыдавтӧм кияс.
Йӧз костын да салдатъяс костын прӧстмис кымынкӧ сажень пасьта му, кодӧс вӧлі ставнас тыртӧма телӧясӧн.
На пиысь ӧтияс чеччалісны бӧр да тэрыба котӧртісны йӧзлань, мӧдъяс зэв сьӧкыдпырысь кыпӧдчалісны да колисны ас местаас вир туйяс: найӧ шатлалігтыр сідзжӧ кытчӧкӧ муналісны и на бӧрся артмылісны вир следъяс.
Уна йӧз куйлісны вӧрзьӧдчытӧг, гатшӧн и кымыньӧн и бок вылас, но ставныслӧн тушаясыс тешкодя нюжӧдчӧмаӧсь, быдӧнӧс быттьӧкӧ кватитлӧма смерть, а найӧ мыйвынсьыныс нетшыштчӧмаӧсь сылӧн киясысь...
Кыліс вир дук.
Татшӧм жӧ дука овлывлӧ жар лун бӧрын рытнас море дорын, кор береглань пӧльтӧ солакодь дэбыдик тӧв. Лолалӧм вылӧ тайӧ сынӧдыс оз туй, сійӧ коддзӧдӧ, и кымын дырджык сысъялан сійӧс, сымын ёнджыка и унджык сійӧ колӧ.
Сыысь заводитӧ бергӧдчыны юрыд, кыдзи тайӧс тӧдӧны мясникъяс, салдатъяс да ремеслӧ сертиыс мукӧд ловъя лов виалысьяс.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис ойзігтырйи, налӧн ёрччӧмыс, видчӧмыс да доймӧм вӧсна горзӧмыс сорласис ӧтлаӧ да артмӧдіс шутьлялысь, омлялысь да равзысь тӧвныр.
Салдатъяс сулалісны зумыда, важмозыс вӧрзьӧдчывтӧг, быттьӧ кын сюръяяс.
Чужӧмъясыс налӧн рудмисны, вомдоръясыс топалісны, быттьӧкӧ став тайӧ йӧзыс сідзжӧ кӧсйисны горзыны да шутьлявны, но кутчысисны, эз лысьтны.
Найӧ видзӧдісны ас водзаныс арыштӧм синъясӧн да эз нин лапйӧдлыны.
Тайӧ видзӧдласас эз вӧв нинӧм морт ногаыс, кажитчис, кын чужӧмъяса тайӧ пыдӧстӧм, руд чутъясыс нинӧм оз аддзыны.
Оз кӧсйыны аддзыны, гашкӧ, гусьӧник полӧны, мый видзӧдласны кӧ шоныд вир вылас, кодӧс найӧ кисьтісны, ещӧ лоӧ окота кисьтны сійӧс.
Налӧн киясын ружьеяс тіралісны, штыкъяс дзӧрисны, гудралісны сынӧдсӧ.
Но виръяй кӧть и тірзис, а морӧсъясын сьӧлӧмъяс эз вермыны ыпнитны, сы вӧсна мый найӧс нартитысьясыс сэні эз кольны ни ӧти ӧгыр чир, сы вӧсна мый налысь юр вемсӧ вӧлі топыда тубралӧма няйт лӧж пиӧ.
Мусяньыс кыпӧдчис гӧлубӧй синъяса тошка морт да бара заводитіс сёрнитны ымзысь гӧлӧсӧн да ставнас сыркъялігтырйи:
— Менӧ — эз вины...
Тайӧ сы вӧсна, мый ме висьталі тіянлы святӧй правда...
Йӧз чукӧр бара зумыша да надзӧник вешйис водзлань, медым идравны кулӧмаясӧс да ранитчӧмаясӧс.
Некымын морт сувтісны орччӧн сыкӧд, коді сёрнитіс салдатъяскӧд, да сы ног жӧ, ӧта-мӧд вежмӧныс, сылы кывсӧ помавны сеттӧг, горзісны, корисны кевмысьӧмӧн, видчисны, но торъя скӧрлунтӧг, нора да жалитӧмпырысь.
Гӧлӧсъяссьыс кыліс, мый найӧ век на эскӧны веськыд кывлӧн вынӧ, кӧсйӧны петкӧдлыны жестокостьлысь ковтӧмлунсӧ да безумиесӧ, зільӧны вайӧдны салдатъяс вежӧрӧдз налысь сьӧкыдысь-сьӧкыд ӧшибкасӧ.
Зілисны да кӧсйисны, медым салдатъяс гӧгӧрвоисны, кутшӧм позорнӧй да зывӧктор найӧ вӧчӧны не ас вӧлясьыныс...
Офицер перйис чехолсьыс револьверсӧ, гӧгӧрбок видлаліс сійӧс да мӧдӧдчис тайӧ йӧз чукӧр дінас.
Найӧ бӧрыньтчисны тэрмасьтӧг, кыдзи тай бӧрыньтчывлӧны гӧра йывсянь ньӧжйӧник гӧгыльтчысь изйысь.
Гӧлубӧй синъяса тошка морт сулаліс вӧрзьӧдчытӧг. Сійӧ встретитіс офицерӧс кӧритан пӧсь кывъясӧн да, кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧін, индіс найӧс кытшалысь вир вылӧ.
— Мыйла тадзсӧ лои, мӧвпыштлӧй?
Дорйысьныд нинӧмӧн!
Офицер сувтіс сы водзӧ, тӧждысьӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ, нюжӧдіс кисӧ.
Лыйӧм шыыс эз кыв, тыдаліс сӧмын тшыныс; сійӧ пуркнитліс ӧтчыд, мӧдысь, коймӧдысь.
Коймӧд бӧрас морт лигышмуні, чатӧртчис бӧрлань да, веськыд кинас шенасигтырйи, усис.
Виысьлань уськӧдчисны быдласянь, — сійӧ бӧрыньтчис, шашканас ӧвтчигтырйи, быдӧнлань чурйӧдліс ассьыс револьверсӧ...
Кутшӧмкӧ зонка усис сылы кок улас, офицер сутшкис сылы кынӧмас шашкаӧн.
Горзіс лёкгоршысь, чеччаліс ӧтарсянь мӧдарӧ, быттьӧ ыръянитысь вӧв.
Кодкӧ шыбитіс сылы чужӧмас шапкасӧ, лыйлісны вирӧссьӧм лым комӧкъясӧн.
Штыкъяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн сы дінӧ котӧрӧн воисны фельдфебель да кымынкӧ салдат — и сэки уськӧдчылысьясыс пышъялісны.
Победитель грӧзитіс налы бӧрсяньыс саблянас да сэсся друг ещӧ зурӧбтіс сійӧн зонка телӧӧ, коді куснясис кокъяс улын да ойдіс вирӧн.
И бара кутіс назгыны рожок.
Йӧзыс котӧрӧнсорӧн весалісны площадьсӧ тайӧ шы улын, коді гартчис сынӧдас да быттьӧ тӧдчӧдліс салдатъяслысь тыртӧм синъяссӧ, офицерлысь повтӧмлунсӧ, сылысь гӧрд йыла шашкасӧ, дзугсьӧм уссӧ...
Вирлӧн ловъя, гӧрд рӧмыс дэльӧдіс синъяс, кыскис найӧс ас дінас, коддзӧдіс да чужтіс скӧрысь кӧсйӧм аддзыны сійӧс унджык, аддзыны быдлаысь.
Салдатъяс кыдзкӧ дасьтысисны, дзӧрисны юрнаныс да, кажитчӧ, корсисны асланыс пуляяслы выль ловъя цельяс.
Офицер сулаліс строй помын, шенасис шашканас да мыйкӧ горзіс оръялысь гӧлӧсӧн, скӧрысь, йӧй моз.
Ӧтарсянь и мӧдарсянь сыланьӧ лэбисны горӧдӧмъяс:
— Палач!
— Мерзавец!
Сійӧ заводитіс шыльӧдны ассьыс уссӧ.
Сяркнитіс ещӧ залп, ещӧ...
Уличаясыс вӧліны тырӧсь йӧзӧн, кыдзи кӧйдыс тыра мешӧкъяс.
Тані рабочӧйяс вӧліны этшаджыкӧн, унджыкыс — посни тӧргӧвечьяс, служащӧйяс.
Ӧткымынъяс на пиысь аддзылісны нин вир да шойяс, мукӧдъяссӧ нӧйтліс нин полиция.
Найӧ петісны гортсьыныс полӧмысла, быдлаӧ паськӧдісны сійӧс да некымынпӧв содтісны ортсыса шуштӧмлунсӧ.
Мужчинаяс, нывбабаяс, челядь — ставныс бергалісны полӧмпырысь, кывзысисны мыйкӧ виччысигтырйи.
Сёрнитісны ӧта-мӧд костас йӧзӧс виалӧм йылысь, ойзісны, ёрччисны, юасисны кокньыдика ранитчӧм рабочӧйяслысь, корсюрӧ муртса шӧпкӧдчисны да дыр мыйкӧ висьтавлісны ӧта-мӧдныслы гусьӧн.
Некод эз тӧд, мый колӧ вӧчны, и некод эз мун гортас.
Чувствуйтісны да дӧгадывайтчисны, мый тайӧ вир кисьтӧм бӧрас лоас ещӧ на мыйкӧ важнӧйджыктор, ыджыдджык да трагичнӧйджык сійӧ кымынкӧ сё виӧм да ранитчӧмаяс дорсьыс, кодъяс налы весиг и абу тӧдсаӧсь.
Тайӧ лунӧдзыс найӧ олісны пӧшти олӧм йывсьыс мӧвпавтӧг, власть, закон, начальство да асланыс правояс йылысь найӧ тӧдісны зэв этша и эз кужны висьтавны, мыйла буретш ставыс тадзи, а не мӧдног.
Но кӧть налӧн представлениеясыс вӧліны зэв дзугӧсь, юр вемсӧ налысь век жӧ вӧлі гантайтӧма сук да топыд везйӧн, тупкӧма кыз да нильӧг кеньӧн: йӧзыс велалӧмаӧсь думайтны, мый олӧмас эм кутшӧмкӧ сэтшӧм вын, коді локтас да доръяс найӧс, эм — закон.
Тайӧ привычка саяс позис дзебсьыны да не повны, позис вунӧдны став беспокойнӧй мӧвпъяссӧ.
Тадзсӧ овсис эз лёка, и, кӧть олӧмыс унаысь кокньыдика зурӧдліс, парсавліс да тодмышкавліс, а корсюрӧ и ёнджыка кучкывліс да тревожитіс тайӧ пемыд юръяссӧ, найӧ вӧліны крепыдӧсь, винёлӧсь, вежсьытӧмӧсь да ӧдйӧ бурдӧдлісны став гыжнаяссӧ.
А талун синъясыс пыр жӧ воссисны, паськалісны, да морӧсыс тырис тревогаӧн, кӧдзыдӧн.
Став важыс, привычнӧйыс путкыльтчис, жугаліс, вушйис.
Ставныс, ӧтияс ёнджыка, мӧдъяс омӧльджыка, чувствуйтісны асьнысӧ гажтӧма, ӧткӧн и, кажитчис, оз нин сюр некод, коді эськӧ вермис дорйыны найӧс циническӧй да лёк вынысь, коді оз тӧд ни право, ни закон.
Сы киясын вӧліны ставлӧн олӧмъясыс, и сійӧ вермис некодысь повтӧг кӧдзны смерть йӧз пӧвстас, вермис бырӧдны ловъяясӧс, кыдзи сійӧ окотитас да мыйта сылы ковмас.
Некод эз вермы сійӧс торкны.
Некодкӧд сійӧ эз кӧсйы сёрнитны.
Сы киын вӧлі став властьыс, и сійӧ спокойнӧя петкӧдліс, кутшӧм тайӧ властьыс ыджыд: веськодя, син лапнитлытӧг вольсаліс уличаяссӧ шойясӧн, ойдӧдіс найӧс вирӧн.
Быдӧнлы тыдаліс, кыдзи немдумайттӧг сійӧ ворсіс тайӧ вирнас.
Сы водзын ставныс тіралісны, полісны кывворсӧ воштытӧдз.
Но сійӧ жӧ пыр ёнджыка садьмӧдіс вежӧрсӧ да тшӧктіс бурджыка мӧвпыштны, кыдз эськӧ выльногӧн дорйыны личностьӧс, кыдзи выльногӧн дорйыны олӧмсӧ.
Юрсӧ мулань зэв улӧдз копыртӧмӧн, вирӧсь кияснас довкйӧдлігтыр восьлаліс кутшӧмкӧ топыд тэчаса, латшкӧсіник тушаа морт.
Сылӧн пальтоыс водзсяньыс вӧлі ёна вирӧссьӧма.
— Тіянӧс ранитісны? — юалісны сылысь.
— Эз.
— А вирыс?
— Абу менам тайӧ, — мунігмозыс вочавидзис сійӧ.
И друг сэсся сувтіс, бергӧдчис да заводитіс сёрнитны не ас ногӧныс гораа:
— Тайӧ вирыс абу менам, господа, — тайӧ вирыс налӧн, кодъяс эскисны...
Сійӧ эз помав, виччысьтӧг мӧдӧдчис водзӧ и бара копыртіс юрсӧ.
Йӧз чукӧрӧ, нагайкаяснас шенасигтырйи, писькӧдчис верзьӧмаяслӧн отряд.
Наысь пышъялісны коді кытчӧ кужис, уськӧдалісны кокйывсьыс ӧта-мӧднысӧ, кавшасисны стенъясӧ.
Салдатъяс вӧліны кодӧсь, найӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг нюмъялісны, довкъялісны седлӧаныс да кодсюрӧ, быттьӧ асланыс кӧсйытӧг, швичйӧдлісны юръясӧ да пельпомъясӧ.
Кучкалӧмсьыс ӧти усис, но пыр жӧ чеччыштіс да юаліс:
— Мыйысь?
Э-эк тэ, зверь!
Салдат ӧдйӧ нетшыштіс мыш сайсьыс винтовкасӧ да, вӧвсӧ сувтӧдлытӧг, лыйис сійӧс ки вывсяньыс.
Мортыс бара уси.
Салдат серӧктіс.
— Мый вӧчӧны? — тірзян гӧлӧсӧн горзіс кутшӧмкӧ почтеннӧй, бур паськӧма господин да быдлаӧ бергӧдліс ассьыс повзьӧм чужӧмсӧ.
— Господа!
Ті аддзанныд?
Ызгӧмыс содіс да паськаліс дугдывтӧг, негораа, но век жӧ мыйкӧ надзӧник, полігтырйи чужис да казявтӧг чатӧртӧдіс юръяс, садьмӧдіс, ловзьӧдіс дзикӧдз нин куслӧм, думайтны кужтӧм да уджавны велавтӧм вемъясӧс.
Но сюрисны и мир корсьысьяс.
— Энлӧй, мыйла сійӧ салдатсӧ дӧзмӧдіс?
— Салдатыс — кучкис!
— Сылы колӧ вӧлі кежыштны!
Ворота пытшкӧсланьын кык нывбаба да студент кӧрталісны рабочӧйлысь ранитчӧм кисӧ.
Сійӧ чукрасис, гӧгӧр видзӧдіс синкымъяс увсяньыс да висьталіс кытшалысьяслы:
— Некутшӧм гуся мӧвпъяс миян эз вӧвны, та йылысь сёрнитӧны сӧмын подлецъяс да сыщикъяс.
Ми мунім восьсӧн.
Министръяс тӧдісны, мыйла мунам, на ордын эмӧсь миян петициялӧн копияяс.
Шуисны эськӧ мед подлецъяс, мый эн пӧ мунӧй, оз позь.
Кадыс налӧн вӧлі висьтавны миянлы та йылысь, — ми эг талун чукӧртчӧй...
Ставныс тӧдісны, — и полиция, и министръяс, — мый ми мӧдӧдчам.
Рӧзбойникъяс...
— Мый ті коринныд? — юаліс серьёзнӧя мӧвпалігтыр дзор да косіник старик.
— Корим, мед царь чукӧртіс народсянь выборнӧйясӧс да веськӧдліс накӧд ӧтвыв, а не чиновникъяскӧд.
Рӧзӧритісны Россиянымӧс, сволочьяс, грабитісны ставнысӧ.
— Збыль тайӧ... Контрольыд колӧ! — тӧдчӧдіс старик.
Рабочӧйлысь кӧрталісны ранасӧ, видзчысьӧмӧн лэдзисны пуджӧм соссӧ.
— Аттьӧ, господа!
Ме шулі ёртъяслы — весьшӧрӧ ми мунам!
Тӧлк оз ло...
Ӧні — тайӧ бура тыдалӧ.
Сійӧ видзчысьӧмпырысь сюйис кисӧ пальто кизьяс костас да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис бокӧ.
— Ті кыланныд, кыдзи найӧ сёрнитӧны?
Тайӧ, тӧданныд кӧ...
— М-да-а!
Но и тадзисӧ вир кисьтны...
— Талун — сійӧс, аски — менӧ вермасны...
— М-да-а...
Мӧдлаын пӧся вензисны:
— Сійӧ вермис не тӧдны!
— Сідзкӧ нӧ — мый сыысь?
Но йӧз, кодъяс зілисны ловзьӧдны кулӧмторсӧ, сюрисны этша нин, найӧс аддзыны вӧлі сьӧкыд.
Казявлісны кӧ, мый найӧ век на кӧсйӧны ловзьӧдны кулӧм вуджӧрсӧ, пыр жӧ кыптылісны скӧр гӧлӧсъяс.
На вылӧ уськӧдчылісны врагъяс вылӧ моз, и найӧ пыр жӧ саявлісны.
Улича вылӧ пырис да топӧдіс йӧзсӧ артиллерийскӧй батарея.
Салдатъяс пукалісны вӧвъяс вылын да передокъяс вылын, найӧ зумыштчӧмӧн видзӧдісны йӧзлӧн юръяс весьтті водзлань.
Сулалысьяс сетісны туйсӧ дышпырысь да видзӧдісны чӧла, пиньяс курччӧмӧн.
Зильӧдчисны кӧртвомъяс, грымгисны ящикъяс; пушкаяс, дзӧрысь хоботъяснас копрасиг, видзӧдісны мулань, быттьӧ исалісны сійӧс.
Ставыс тайӧ вӧлі кулӧм мортӧс гортйын нуӧм кодь.
Кӧнкӧ сярӧбтісны лыйӧм шыяс.
Йӧзыс кынмисны места выланыс, чошкӧдісны пельяссӧ.
Кодкӧ надзӧник шуыштіс:
— Ещӧ!..
И друг уличаыс быттьӧ гажмис.
— Кӧні, кӧні?
— Ді вылас...
Васильевскӧйын...
— Ті кылад?
— Да збыль ӧмӧй?
— Честнӧя шуа!
Оружейнӧй магазин босьтӧмаӧсь...
— О-о?
— Телеграфнӧй столбъяс пилитӧмаӧсь, вӧчӧмаӧсь баррикада...
— М-да-аа... Со кыдз?
— Найӧ унаӧнӧсь?
— Унаӧн!
— Эк, — кӧть эськӧ мед водзӧссӧ мынтісны прӧста вир кисьтӧмсьыс!..
— Мунам сэтчӧ!
— Иван Иванович, мунамӧй, а?
— М-да-а... тайӧ, тӧданныд кӧ...
Йӧз чукӧр весьтын кыпӧдчис морт фигура, и пемыдас гораа юрӧбтісны чуксалан кывъяс:
— Коді кӧсйӧ тышкасьны мездлун вӧсна?
Народ вӧсна, олӧм вылӧ, удж вылӧ мортлӧн право вӧсна?
Коді кӧсйӧ кувны будущӧй вӧсна тышын — лок отсӧг вылӧ!
Ӧтияс мунісны сы дінӧ, и улича шӧрас артмис топыда топӧдчӧм йӧз чукӧр, а ӧткымынъяс тэрмасигтырйи весасисны кытчӧкӧ ылӧджык.
— Ті аддзанныд, ку письыс петӧны йӧзыс.
— Законнӧ, зэв законнӧ!
— Йӧйталыштасны бара... ай-ай-ай!
Йӧзыс саялісны рытъя рӧмыдас, разӧдчалісны гортаныс, и быдӧн ас пиас нуис кутшӧмкӧ тревога, быдӧн поліс, мый сійӧс колисны дзик ӧтнассӧ, и унаӧн кутісны гӧгӧрвоныджык, кӧть ылӧсас, асланыс олӧмыслысь серсӧ, кӧні найӧ вӧліны некутшӧм праватӧмӧсь, тӧлктӧм олӧмас рабъясӧн...
И вӧліны дасьӧсь пыр жӧ йитчыны став дінас, мый лоӧ выгӧднӧ, удобнӧ...
Лои страшнӧ.
Пемыдыс орйӧдліс йӧзкостса йитӧдъяссӧ, — ортсыса интереслысь слабиник йитӧдъяссӧ.
И быдӧн, кодлӧн морӧсас эз вӧв ӧгыртор, тэрмасис ӧдйӧджык аслас шоныд позйӧ.
Пемдіс пыр ёнджыка.
Но ӧшиньясын бияс эз ӧзъявны...
— Драгунъяс! — горӧдіс киргысь гӧлӧс.
Пельӧс сайысь виччысьтӧг ырскӧбтіс-петіс верзьӧма ичӧтик отряд.
Вӧвъяс первойсӧ педзыштісны места вылас да сэсся друг уськӧдчисны йӧз вылӧ.
Салдатъяс весьӧпӧртӧдз равӧстісны, кутісны омлявны, и тайӧ шыясас эз вӧв нинӧм морт ногаыс, югыдыс, садяыс. Тадзи горзывлӧны сӧмын сэк, кор абу нин некутшӧм петан туй.
Пемыдас и йӧзыс и вӧвъясыс лоины посниджыкӧсь и сьӧдджыкӧсь.
Шашкаяс муртса дзирдыштлісны, горзӧмъяс кылісны омӧльджыка — ёнджыка кылісны кучкалӧм шыяс.
— Нӧйтӧй, ёртъяс, найӧс мый сюрас кианыд!
Вир пыдди вир, — нӧйтӧй!
— Пышйы!
— Эн лысьт, салдат!
Ме тэныд абу мужик!
— Ёртъяс, изъяснас!
Ичӧтик рудіник фигураяссӧ тойлалігтырйи вӧвъяс чеччалісны, гӧрдлісны, корсйӧдлісны, тринякыліс сталь, кылісны команда шыяс.
— От-деление...
Тэрмасигтырйи да оръясьлӧмӧн тутсіс труба.
Котӧртісны йӧз, тойлалісны ӧта-мӧднысӧ, усялісны.
Уличаыс тыртӧммис, а сы шӧрын тыдовтчисны сьӧдіник мылькторъяс, и кысянькӧ ылісянь нин, пельӧс сайсянь, кыліс, кыдзи грымӧдӧны-вартӧдӧны вӧвъяс...
— Тіянӧс ранитіс, ёртӧй?
— Кажитчӧ... пельӧс чӧлсыштісны...
— Мый вӧчан куш кияснад!..
Тыртӧм уличаас пыр на кыліс лыйсьӧмлӧн йӧлӧга шыыс.
— Эз на мудзны, — дьявӧлъяс!
Шынитӧв.
Тэрмасьысь воськовъяс.
Эз эскыссьы, мый тайӧ улича вылас лӧнь и некод оз ветлы.
Быдласянь татчӧ локтӧ мургысь, васӧд шы, — быттьӧ карас ыльнитіс море.
Кӧнкӧ матын пемыдас муртса кылыштіс ойзӧм...
Кодкӧ котӧртӧ да лолалӧ сьӧкыда, коставлӧмӧн.
Полігтырйи юалӧны:
— Мый, ранитіс?..
Яков?
— Энлы, нинӧм!
— вочавидзӧ киргысь гӧлӧс.
Пельӧс сайсянь, кытчӧ саялісны драгунъяс, бара петіс йӧз чукӧр да кутіс сук, сьӧд визьӧн визувтны став улича пасьта.
Кодкӧ мунысьяс лыдысь водзын, кодӧс эз позь торйӧдны пемыдас йӧз чукӧрсьыс, висьталӧ:
— Талун миянсянь вирӧн босьтісны обязательство — ӧнісянь ми долженӧсь лоны гражданаӧн.
Сійӧс веніс кодлӧнкӧ сыркъялан гӧлӧс:
— Да, — петкӧдлісны асьнысӧ миян батьяс!
И кодкӧ грӧзитчигтырйи шуис:
— Ми тайӧ лунсӧ огӧ вунӧдӧй!
Мунісны ӧдйӧ, топыд чукӧрӧн, сёрнитісны унаӧн ӧтпырйӧ, гӧлӧсъяс кыдзсюрӧ сорласисны да кыптіс гӧгӧрвотӧм, мургысь шум.
Корсюрӧ ӧткымынъяс горӧдлісны мыйвермӧмсьыс да здук кежлӧ венлісны ставнысӧ.
— Мыйта виалісны йӧзсӧ!
— Мыйысь?
— Оз!
Оз позь миянлы вунӧдны тайӧ лунсӧ!..
Бокисянь кыліс оръясьысь, киргысь, лёкӧс пророчествуйтысь гӧлӧс:
— Вунӧданныд, рабъяс!
Мый тіянлы — мукӧдъяслӧн вирыс?
— Чӧв ов, Яков...
Лои пемыдджык да лӧньджык.
Йӧз мунісны да, гӧлӧслань бергӧдчывлігтырйи, броткисны.
Керкаса ӧшиньсянь улича вылӧ муртса усьыштіс вижов югӧр.
Сійӧ югдӧдіс пӧнар столб дорысь кык мортӧс.
Ӧтиыс пукаліс муас да мыджсис мышнас столб бердӧ, мӧдыс копрасис сы дінын да, тыдалӧ, кӧсйис кыпӧдны сійӧс.
И бара кодыскӧ на пиысь муртса кывмӧн, шогпырысь шуис:
— Рабъяс...
{Е. Д. Стасова (комиӧдіс Л. В. Потолицын) @ Татшӧм вӧлі Владимир Ильич Ленин @ казьтылӧм @ Е. Д. Стасова. Татшӧм вӧлі Владимир Ильич Ленин @ 1966 @ Лб. 5-22.}
Е. Д. Стасова
ТАТШӦМ ВӦЛІ ВЛАДИМИР ИЛЬИЧ ЛЕНИН
1905 вося сентябрын менӧ ыстісны Женеваӧ веськӧдлыны сэні Центральнӧй Комитетса став техническӧй уджъясӧн.
Женеваӧ воӧм бӧрын ме пыр жӧ муні «Ильичьясӧ» — квартираӧ, кӧні Владимир Ильич оліс Надежда Константиновнакӧд да сылӧн мамыскӧд, Елизавета Васильевнакӧд.
Локті да суи ӧтнассӧ Владимир Ильичӧс.
Сійӧ пыр жӧ нуӧдіс менӧ комнатаӧ, коді ӧттшӧтш вӧлі и кухняӧн, и столӧвӧйӧн, да кутіс помся юасьны сы йылысь, мый вӧчсьӧ Питерын, Россияын, Петербургскӧй да Центральнӧй Комитетъясын.
Сэсся другысьӧн чепӧсйис-чеччис да шуӧ: «Виччысьлӧй!»
Мися, мыйкӧ, ме, тӧдӧмысь, эг сідз вӧч, кыдзи колӧ.
А Владимир Ильич матыстчис буфет дінӧ, перйис сэтысь чайник, кисьтіс сэтчӧ ва, ӧзтіс газӧвӧй плита, лӧсьӧдіс пызан вылӧ ставсӧ, мый колӧ чай юигӧн, да та бӧрын нин водзӧ нуӧдіс мекӧд сёрнисӧ.
Владимир Ильич тшӧкыда ачыс «кӧзяйничайтліс».
Сідз вӧлі лӧсьӧдӧма налӧн семьяас: горт гӧгӧрса удж вӧчліс сійӧ, коді вӧлі прӧст.
Кывзысян да юасян модаыс Владимир Ильичлӧн вӧліс аслыс нога: юасигӧн сійӧ веськӧдлывліс мортсӧ сылы колана сёрнитантор вылӧ, юавлывліс сэтшӧмторъяс, кодъяс интересуйтлісны сійӧс.
И сэки, Женеваын миян медводдзаысь сёрнитігӧн, Владимир Ильич тӧдмаліс став тӧдчанаторсӧ, мый ме верми юӧртны Россияын олӧм-вылӧм йылысь.
Буретш 1905 вося тулысын да гожӧмын мунісны врачьяслӧн, учительяслӧн, адвокатъяслӧн да интеллигенция пӧвстын мукӧд группаяслӧн съездъяс; найӧ котыртісны союзъяс, кодъясысь артмис «Союзъяслӧн союз».
Ме висьталі Владимир Ильичлы, кыдзи ми тышкасим либералъяскӧд тайӧ съездъяс да союзъяс вылас.
Владимир Ильич кывзіс менӧ да шуис:
— Тӧданныд мый, тіянлы колӧ вӧчны та йылысь доклад миян татчӧсса роч колониялы*.
* Роч колонияӧн Владимир Ильич шуліс став рочьяссӧ, кодъяс либӧ велӧдчисны Женеваса высшӧй учебнӧй заведениеясын, либӧ олісны сэні кыдзи эмигрантъяс.
Ме шӧйӧвошлі, сы вӧсна мый некор эг вӧчлы докладъяс.
Но Владимир Ильич эскӧдіс менӧ, мый докладыс тайӧ колана.
Доклад дасьтігӧн ме аддзи, кутшӧм бур велӧдысьӧн да ёртӧн вӧлі Владимир Ильич.
Сійӧ дӧзмытӧг индаліс меным планын, а сэсся и доклад тезисъясын тырмытӧмторъяс.
Собрание (вылын сійӧ председательствуйтіс и доклад помасьӧм бӧрын некымын кывйӧн индіс менам ӧшыбкаяс вылӧ.
1905 воын октябрь 20-ӧд лунӧ (ноябрь 2-ӧд лунӧ) роч социал-демократъяслӧн собрание вылын ме медводдзаысь кывзі Владимир Ильичӧс кыдзи ораторӧс.
Ленин выступитіс Россияын политическӧй событиеяс йылысь рефератӧн.
Мый шензьӧдіс менӧ Владимир Ильичлӧн тайӧ докладас?
Доклад вылын вӧліны не сӧмын большевикъяс, но и меньшевикъяс да эсеръяс.
Но доклад чӧжыс некод эз шу ни ӧти воча кыв, некод эз торк докладчикӧс.
Кор докладыс помассис да председатель юаліс, эм-ӧ кодлӧнкӧ юалӧм, некод эз шыась.
Мый нӧ, збыльысь меньшевикъяс да эсеръяс вӧліны тырвыйӧ ӧтсӧгласаӧсь докладлӧн быд юкӧнкӧд?
Дерт, эз!
Но ленинскӧй логикалӧн выныс вӧлі сэтшӧм, мый сійӧ быдӧнӧс веніс.
Сӧмын аскинас меньшевикъяс палялісны да кутісны яра вензьыны Владимир Ильич докладлӧн видзӧдласъяскӧд.
Ортсысянь Владимир Ильичлӧн сёрнитан модаыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Унджыкысьсӧ сійӧ ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ, корсюрӧ сюйлывліс ыджыд чуньяссӧ жилет сайӧ, корсюрӧ нюжӧдліс веськыд кисӧ веськӧдӧм водз чуньӧн водзлань.
Казьтывсьӧ меным 1906 вося партийнӧй конференция, коді муніс первойсӧ Петербургын, Загороднӧй проспект вылын, а сэсся Териокиын.
Териокиын заседание вылын сёрнитісны и большевикъяс, и меньшевикъяс.
Тӧд вылӧ усьлӧ Фёдор Данлӧн выступлениеыс.
Сійӧ шыӧдчыліс йӧз дінӧ сідз, кыдзи эськӧн царскӧй генерал сёрнитліс салдатъяскӧд: тшапитчӧмпырысь.
Сы бӧрын выступайтіс Владимир Ильич.
Сійӧ сёрнитіс яръюгыда, образнӧя.
Выступление бӧрын сійӧс гӧгӧрбок кытшалісны ёртъяс.
Сы кындзи, мый Владимир Ильич вӧлі миян веськӧдлысьӧн, сійӧ вӧлі и миян медся матысса ёртӧн, код дінӧ ми вермим локны асланым быд шогӧн, быдсяма гӧгӧрвотӧмторйӧн, быдсяма вопросъясӧн — не сӧмын политическӧйясӧн, но и личнӧйясӧн.
Владимир Ильич век сьӧлӧмсянь тӧждысьліс аслас ёртъяс вӧсна.
Висьтала аслам олӧмысь ӧти вӧвлӧмтор йылысь. Тайӧ вӧлі 1905 вося октябрь помын.
Олі ме сэк Женеваса ӧти пансионын.
Ӧтчыд Владимир Ильич пырис ме ордӧ и кутіс юасьны, кыдзи ми уджавлім Бауманкӧд Москваын, кыдзи ӧтлаын пукалім тюрьмаын.
Ме висьталі, мый Бауман пукаліс изоляторын, да ми тюрьмаын корсим позянлун кутшӧмкӧ ногӧн йитчыны сыкӧд, медым ас кадӧ юӧртавны сылы ставсикас выльторъяс йылысь.
Кор Судебнӧй Палата вештіс миянлысь делӧ видлалӧм, ми кутім корны, медым Бауманӧс лэдзисны порука вылӧ, но нинӧм таысь эз артмы.
Менӧ кывзӧм бӧрын Владимир Ильич шуис:
«А Надя* вермис вӧчны сідз, мый Николай Эрнестовичӧс лэдзисны, но нинӧм бурыс таысь эз ло, сы вӧсна мый, тюрьмаысь петӧм бӧрын, регыд мысти сійӧс виисны черносотенецъяс».
* Сёрниыс мунӧ Н. Э. Бауманлӧн гӧтыр Капитолина Поликарповна Медведева йылысь, кодлӧн вӧлі кличка — Надежда Константиновна Кузьмина.
Сӧмын та бӧрын Владимир Ильич сетіс меным английскӧй газет, кӧні юӧртсьыліс Бауманӧс виӧм йылысь.
Владимир Ильич тӧдіс Бауманкӧд менам дружба йылысь и сы вӧсна эз кӧсйы, медым сылӧн кувсьӧм йылысь ме тӧдмалі газетысь.
1906 во кадколастса казьтылӧмъясысь торъя нин ясыда помнита Владимир Ильичлысь Стокгольмскӧй съезд вывсянь воӧмсӧ.
Стокгольмысь бӧр локтігӧн Ленин недыр кежлӧ сувтліс Гаагаӧ, кӧні гижис кадетъяс йылысь ассьыс статьясӧ.
Тайӧ каднас меным ковмыліс вуджӧдавны съездвывса делегатъясӧс рубеж сайӧ, а сэсянь бӧр Россияӧ, ковмывліс сідз жӧ вуджӧдавны Швеция пыр лунвывса сійӧ ёртъяссӧ, кодъясӧс ыстылісны рубеж сайӧ ньӧбны оружие, сы вӧсна мый Россиялӧн лунвылын большевикъяс дасьтісны на вооружённӧй восстание.
Закавказьеысь воысьяс лыдын вӧлі и ӧти грузин.
Сійӧ висьталіс меным сы йылысь, мый вӧчлісны кадетъяс Тифлисын.
Сійӧс кывзӧм бӧрын ме мӧвпышті, мый тайӧ материалыс вермас згӧдитчыны Владимир Ильичлы статьяас, и мӧдӧді тайӧ ёртсӧ Ленин ордӧ, но эг висьтав аслыс, код дінӧ ме сійӧс ыста.
Кутшӧмкӧ кад мысти тайӧ ёртыс локтӧ ме дінӧ и шуӧ:
— Мый тэ вӧчин!
Ме весиг повзикодь да юала сылысь:
— А мый сэтшӧмыс?
Сійӧ вочавидзӧ:
— Тӧдан, ме локті ёртыс дінӧ, сійӧ кутіс ме вылӧ сідз видзӧдны, мый менӧ быдӧн страх босьтіс.
И петкӧдліс, кыдзи Владимир Ильич читкыртіс шуйга синсӧ, а веськыднас кутіс видзӧдны чуньяс косттіыс.
Збыльысь, Владимир Ильичлӧн вӧлі татшӧм мода: сійӧ читкыртліс ӧти синсӧ, а мӧд бердас матыстліс кык чунь да на костті и видзӧдіс сёрнитысь вылӧ.
Сӧмын бӧръя висьӧм дырйи вӧлі казялӧма, мый Владимир Ильичлӧн синъясыс абу ӧткодьӧсь: ӧтиыс близорукӧй, мӧдыс — дальнозоркӧй, и кор сійӧ куньтыртліс ӧти синсӧ, а мӧднас видзӧдіс чуньяс косттіыс, сэки сійӧ бурджыка аддзис.
А сы вӧсна, мый сылӧн синъясыс збыльысь видзӧдісны зэв ёся, позьӧ вӧлі чайтны, мый сылӧн синъясыс розьӧдӧны тіянӧс.
Грузин первойсӧ падмылӧма, нинӧм абу сяммӧма висьтавны, а сэсся збоймӧма да пӧся висьталӧма ставсӧ Владимир Ильичлы.
Ме вылӧ сійӧ дӧзмыліскодь сыысь, мыйла эг висьтав, мый мӧдӧда сійӧс Ленин ордӧ.
Ме сылы и вочавидзи:
— Мыйла вӧлі тэныд тайӧс висьтавны?
Тэ кутін эськӧ водзвыв лӧсьӧдны ассьыд докладтӧ, а Ленинлы колӧ, медым ставсӧ висьталін сідз жӧ прӧстӧя, кыдзи меным.
Стокгольмскӧй съезд бӧрын Петербургын мунісны Государственнӧй думаӧ бӧрйысьӧмъяс.
Бӧрйысьӧмводзвывса агитация нуӧдігӧн ми мӧдӧдавлім фабрикаясӧ да заводъясӧ агитаторъясӧс.
На пӧвстын вӧлі и Владимир Ильич.
Меньшевикъяс элясьлісны, мый налӧн абу сэтшӧм ораторыс Петербургын.
Найӧ шулывлісны меным: «Тіян сэтшӧм ораторыс эм, сійӧ кыв шутӧг мунӧ сэтчӧ, кытчӧ тіянлы колӧ».
И збыльысь эз вӧвлы, медым Владимир Ильич эз лок явка вылӧ (ми ӧд уджалім нелегальнӧя), медым тӧдмавны, кытчӧ сылы колӧ мунны выступайтны, сідз жӧ кыдз эз вӧв сэтшӧмтор, медым сійӧ эз мун доклад вылӧ либӧ сёрмис собрание вылӧ.
Мӧд луннас Ильич, нинӧмтор вунӧдтӧг, юӧртліс миянлы сы йылысь, кыдзи кывзісны докладсӧ, уна-ӧ йӧз волісны собрание вылӧ, мыйджык йылысь юасисны, кутшӧм тырмытӧмторъяс сійӧ организацияас, кытчӧ сійӧс ыстылісны.
...1906 во бӧрын Владимир Ильичкӧд ме аддзыси нин сӧмын 1917 воын, кор сійӧ воис Петроградӧ.
Казьтыла, кыдзи ми Татьяна Алексеевна Словатинскаякӧд да Центральнӧй Комитетса да Петербургскӧй комитетса аппаратысь мукӧд ёртъяскӧд чукӧртчим Кшесинскаялӧн дворецын и мӧдӧдчим Финляндскӧй вокзалӧ.
Сьӧкыдпырысь ме верми писькӧдчыны йӧз пыр, медым петны платформа вылӧ поезд дорӧ.
Эз удит Владимир Ильич чеччыны поезд вылысь, кыдзи сійӧс пыр жӧ лэптісны кияс вылӧ да нуисны веськыда вокзал зданиеӧ, кӧні сійӧс виччысис нин делегация меньшевикъяс Чхеидзе да Скобелев юрнуӧдӧм улын.
Владимир Ильич сьӧкыдпырысь вермис кывзыны Чхеидзеӧс, а сэсся вочакыв пыдди сійӧ пыр жӧ шыӧдчис рабочӧйяс, салдатъяс дінӧ да кутіс сёрнитны накӧд.
Сы бӧрын, кыдзи рабочӧйяс бара лэптісны сійӧс ки выланыс да петкӧдісны улич вылӧ, Ленин броневик вывсянь висьталіс речь, кодӧн чолӧмаліс революцияын участвуйтысьясӧс да чуксаліс найӧс социалистическӧй революциялӧн победа вӧсна тыш вылӧ.
Финляндскӧй вокзалын аддзысьӧм бӧрын ми ставным чукӧртчим Кшесинскаялӧн дворецӧ.
Дворецын сулалісны броневӧй частьясысь салдатъяс, найӧ сетісны помещениесӧ ЦК-лы да ПК-лы.
Тайӧ собрание дырйи Владимир Ильич юасис, мый вӧчсьӧ Петербургын да Россияын, а ачыс тӧдмӧдіс миянӧс апрельскӧй тезисъяслӧн медтӧдчана мӧвпъяскӧд.
Владимир Ильич зэв радейтліс сьылӧм, асывладорыс сійӧ вӧзйис сьывны хорӧн.
Ми сьылім уна пӧлӧс революционнӧй сьыланкывъяс: «Варшавянка», «Гӧрд знамя», а сэсся кодкӧ нюжӧдіс «Марсельеза».
Владимир Ильич чукыртчыліс да шуис: «Оз, оз ков сьывны тайӧ буржуазнӧй сьыланкывсӧ, сьыламӧй «Интернационал».
Ставнысӧ, кодъяс бура тӧдісны Ленинӧс, чуймӧдіс Владимир Ильичлӧн уджын вӧвлытӧм зільлуныс.
Казьтывсьӧны 1917–1920 вояс кадколастса вӧвлӧмторъяс. Тайӧ кадас ме уджалі партия ЦК-са секретарӧн.
Надежда Константиновна либӧ Мария Ильинична волісны ме дінӧ либӧ юӧртлісны телефон пыр:
— Колӧны кутшӧмкӧ мераяс.
Владимир Ильич, помся уджалӧм вӧсна, оз нин вермы узьны, а кор ми тшӧктам сылы шойччыны, сійӧ сӧмын киӧн шенасьӧ: «Некор».
Сэки ковмыліс звӧнитны телефон пыр ЦК-са членъяслы да лӧсьӧдны постановление Владимир Ильичлы шойччӧм вылӧ отпуск сетӧм кузя, а кор постановлениеыс вынсьӧдсьыліс — юӧртны сылы телефон пыр:
— Владимир Ильич, эм ЦК-лӧн постановление сетны тіянлы отпуск сы мында лун кежлӧ.
Воча кывлі сылысь дӧзмӧм гӧлӧс:
— Корсянь тшӧктанныд петны отпускӧ, Елена Дмитриевна?
Владимир Ильич оз вензьы, сы понда, мый та кузя эм колана постановление партия ЦК-лӧн, но сійӧ зэв ёна дӧзмӧма: ӧд партия устав серти вопрос видлавсьӧ сійӧ ёрт дырйи, кодлы инмӧ тайӧ вопросыс, тані жӧ видлалісны Владимир Ильичӧс, сылӧн вӧлялы паныд.
Отпускалігас Владимир Ильич ветліс зверь-пӧтка кыйны, вотліс тшак, кыйліс чери, но уджавны эз уджав, некутшӧм ногӧн эз кӧсйы торкны партиялӧн ЦК-лысь постановление.
Центральнӧй Комитетлысь постановление Владимир Ильич пуктывліс зэв вылӧ.
А со 1921 во кадколастса ӧти лоӧмтор.
Мартын центральнӧй Германияын кыптіс восстание.
Тайӧ восстание кузя Германияса Коммунистическӧй партиялӧн Центральнӧй Комитетын вӧліны ыджыд вензьӧмъяс.
Клара Цеткин вӧлі Центральнӧй Комитетса членӧн.
Кор вынсьӧдісны решение, код кузя Клара Цеткин вӧлі паныд, сійӧ петіс Центральнӧй Комитетысь.
Недыр мысти сійӧ жӧ 1921 вонас Клара Цеткин воис Москваӧ Коминтернлӧн ІІІ конгресс вылӧ.
Письмӧяс лыдысь ӧтиын Клара гижис меным (ме сэки вӧлі Германияын) Владимир Ильичкӧд аддзысьӧм йылысь.
Колӧ пасйыны, мый Владимир Ильич зэв вылӧ донъявліс Клараӧс.
1919 вося тулысын Владимир Ильичлы Кларасянь воис гижӧд, но сы вӧсна, мый сэки Германиякӧд вӧліны сӧмын нелегальнӧй йитӧдъяс, то гижӧдыс, тыдалӧ, веськавліс уна зепъясӧ, а гашкӧ, весиг и сапӧгъясӧ, и сы вӧсна уналаті вӧлі вушйӧма.
Владимир Ильич нинӧм эз гӧгӧрво гижӧдсьыс, ыстіс сійӧ меным да корис видлыны лыддьыны сійӧс, сэтшӧма Кларалӧн гижӧдыс интересуйтіс сійӧс.
Ме видлі лыддьыны сійӧс и лупа пыр, и куш синмӧн, но торъя кывъяс кындзи сідз жӧ нинӧм эг гӧгӧрво.
Кутшӧмкӧ кад мысти Владимир Ильич сувтӧдіс ме водзӧ мог чукӧртны став материалсӧ, кутшӧм меным сюрас, нывбабаяс пӧвстын удж йылысь да ыстыны сійӧс Кларалы, — сійӧ век интересуйтчыліс тайӧ вопроснас, и, сідзкӧ, Сӧветскӧй Россияса нывбабаяс йылысь выль материал колӧ сылы.
И со Клара гижис меным, мый кор сійӧ локтіс Владимир Ильич ордӧ, то Ленин петкӧдліс сылы сэтшӧм пуж, кутшӧм сылӧн олӧмын эз вӧвлы.
Сійӧ гижис меным, мый Владимир Ильич шуӧма сылы: «Клара, ті важ революционер, ті век кыдз колӧ нуӧдлінныд ассьыныд туй визьтӧ.
Мый нӧ ті вӧчинныд ӧні?
Ті петінныд Центральнӧй Комитетысь сы вӧсна, мый мунінныд паныд сылӧн решениелы.
Мый сэтшӧм партиялӧн ЦК?
Тайӧ ӧмӧй кутшӧмсюрӧ йӧз чукӧр, кутшӧмсюрӧ коллектив?
Дерт жӧ, абу.
Тайӧ партияысь медся бур йӧзлӧн коллектив, и ті Центральнӧй Комитетысь петӧмӧн, орӧдінныд авторитетсӧ не сӧмын Центральнӧй Комитетлысь, но и став партиялысь».
Клара гижис меным, мый сійӧ сетіс кыв Владимир Ильичлы, или кыдзи сійӧ ачыс гижис: «Ме кучки сылы киӧ (татшӧм кывъясӧн сэкся кадӧ вузасьысь да ньӧбасьысь тӧдчӧдлісны дон кузя ассьыныс ладмӧдчӧмсӧ), сыын, мый некор сэсся ог вӧч татшӧм ногӧн, а мыйкӧ кӧ менӧ падмӧдас, кута сӧветуйтчыны роч ёртъяскӧд».
Со кутшӧм вылӧ пуктыліс Владимир Ильич партиялысь авторитетсӧ.
...Ме гижлі нин, кыдзи Ленин тӧждысьліс ёртъяс вӧсна.
Сійӧ дугдывтӧг тӧждысьліс сідз жӧ налӧн дзоньвидзалун вӧсна.
Кор сійӧ тӧдмаліс, мый Ф. Э. Дзержинский сьӧкыда уджалӧм вӧсна кутіс кызӧдны вирӧн, а шойччыны оз кӧсйы, сэк Ильич звӧнитіс меным телефон пыр:
— Елена Дмитриевна, гижӧй постановление: «Ф. Э. Дзержинскийлы тшӧктыны кык вежон кежлӧ петны отпускӧ да шойччыны Нарофоминскын».
Нарофоминскын сэки вӧлі Москва гӧгӧрса медся бур совхоз, и Дзержинскийлы сэні лоӧ бур сёян-юан.
Владимир Ильич, коді быдтор артавлывліс гӧгӧрбок, кутіс тӧд вылын и сійӧс, мый совхозын эз вӧв телефон, сідзкӧ, Дзержинский оз кут звӧнитны Москваӧ и та вӧсна бурджыка вермас шойччыны.
Казьтывсьӧ Владимир Ильичлӧн А. Д. Цюрупа дінӧ отношениеыс.
Цюрупа ёрт эз видз ассьыс здоровьесӧ, а Владимир Ильич эз ошкыв татшӧмторсӧ.
Сійӧ шулывліс, мый коммунистъяс — казеннӧй эмбур и таргайтны сійӧс, кыдз кӧсъян, оз позь.
Первойсӧ Ленин небыдика гижис Цюрупалы, мый сійӧ «дзик позьтӧма вӧдитчӧ казеннӧй эмбурӧн».
Кор тайӧ эз мӧрччы, сійӧ ыстіс чорыд гижӧд:
«Казеннӧй эмбур лёка видзӧмысь — (2 припадок) йӧзӧдны А. Д. Цюрупалы 1-й ӧлӧдӧм и тшӧктыны пыр жӧ мунны гортас...
Ленин».
Позьӧ вайӧдны уна посньыдджык примеръяс, ӧд сэкся кадӧ Центральнӧй Комитетса секретарь нуӧдіс не сӧмын политическӧй удж, но и снабжениеӧн ноксис.
Владимир Ильич тшӧкыда звӧнитліс меным сы йылысь, мый татшӧмтӧ ёртлы колӧ судзӧдны шапка, а мӧдлы — сапӧг, коймӧдлы — нӧшта мыйкӧ.
Аскинас Владимир Ильич тӧдмавліс, пӧртӧма-ӧ олӧмӧ сылӧн тшӧктӧмыс.
Нӧшта ӧти буртор позьӧ висьтавны Владимир Ильичлӧн уджаланног йылысь. Сійӧ пыр нуӧдліс тыш аппаратын быдсяма писанинакӧд, ковтӧг гижасьӧмкӧд.
Владимир Ильич тшӧктіс ставсӧ, мый позьӧ, вӧчны телефон пыр, а не панны гижасьӧм.
Ачыс сійӧ тшӧтш зілис шочджыка гижны запискаяс, а ассьыс индӧдъяссӧ сетліс телефон пыр.
Владимир Ильич вӧлі зэв скромнӧйӧн.
Такӧд йитӧдын ме кӧсъя висьтавны татшӧмтор.
Ӧти анкета юалӧм вылӧ: «Кутшӧм кывъяс тӧдӧ?»
— Владимир Ильич вочавидзис: «Английскӧй, немецкӧй, французскӧй — омӧля, итальянскӧй — зэв лёка».
Збыльысьсӧ, вӧлі дзик эз тадз.
Ачым эг ӧтчыд казявлы да, висьтала тшӧтш, кыдзи тӧдіс Владимир Ильич иностраннӧй кывъяссӧ.
1920 вося июньын, Коминтернлӧн Мӧд конгресс воссьӧм водзвылын, Москваӧ воисны французскӧй социалистическӧй партияысь кык представитель, на лыдын и Марсель Кашен, Французскӧй Коммунистическӧй партия котыртысьясысь ӧти.
Кор ЦК-са членъяс чукӧртчисны Владимир Ильичлӧн кабинетӧ, сійӧ корис менӧ и шуис: «Ті, Елена Дмитриевна, язычница, вай пуксьӧй ме дінӧ матӧджык (Владимир Ильич нимтыліс менӧ язычницаӧн иностраннӧй кывъяс тӧдӧмысь) и висьталӧй меным, оз кӧ сюр мен кутшӧмкӧ кыв, но сӧмын, кора тіянӧс, шуӧй гораа, сы вӧсна мый шӧпкӧдчӧм торкӧ мӧвпъястӧ.
Сэтшӧм лоӧ омӧльтор, ме кӧ вунӧда кутшӧмкӧ кыв!»
Часӧн-джынйӧн сёрнитчӧмъяс чӧж мем ковмис висьтавны ӧти или кык кыв, сы понда мый Владимир Ильич зэв бура сёрнитіс французскӧй кыв вылын.
Коминтернлӧн Мӧд конгресс вылын Владимир Ильич аслас сёрниын критикуйтіс Германияысь Коммунистическӧй партияса юрнуӧдысьяслысь тырмытӧмторъяссӧ да итальянец Серратилысь туйвизьсӧ.
Кор сёрниыс муніс Германияса Коммунистическӧй партия йылысь, Владимир Ильич сёрнитіс немецкӧйӧн, а кор кутіс видлавны Серратилысь тырмытӧмторъяссӧ, пыр жӧ вуджис французскӧй кыв вылӧ.
Ме вӧлі конгресслӧн тайӧ заседание вылын, коді муніс Кремльлӧн Андреевскӧй залын, помнита, кыдзи залыс шензьӧмла шызис.
Ыджыд зал акнитіс: иностранецъяс чуймисны сылы, мый роч морт, коді сӧмын на зэв бура сёрнитіс немецкӧйӧн, сідз жӧ кокньыда сёрнитӧ французскӧй кыв вылын.
Со кутшӧм «омӧля» Владимир Ильич тӧдліс иностраннӧй кывъястӧ.
Владимир Ильичлысь скромность петкӧдлан нӧшта ӧти пример.
Сійӧ ёна радейтліс музыка.
Сылӧн мамыс Мария Александровна зэв бура ворсліс фортепьяно вылын, и челядьыс пыр кывзылісны сылысь ворсӧмсӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд, 1919-ӧд либӧ 1920-ӧд воын, А. Д. Цюрупа ордын вӧлі музыкальнӧй рыт.
Ӧти пианист ворсіс Бетховенлысь соната «Appassionata», кодӧс Ленин бура тӧдліс и ёна радейтліс.
Ме матыстчи Владимир Ильич дінӧ и юалі, кажитчис-ӧ сылы сонатасӧ ворсӧмыс.
— Мыйла ті менӧ юаланныд? — вочавидзис сійӧ.
— Кутшӧм тӧдчанлун позьӧ сетны менам кывъяслы?
Ӧд ме сӧмын музыка радейтысь.
Владимир Ильичлысь вӧвлытӧм дисциплинированность петкӧдлан ӧти пример тайӧ гижӧдас вайӧдлі нин, висьтала ӧні 1918-ӧд воын вӧвлӧмтор.
Тайӧ вӧлі Владимир Ильичлӧн Петроградысь Москваӧ воӧм бӧрын регыд мысти, сэк, кор сійӧ овмӧдчис Кремльын.
Кремльса комендант Мальков ёрт сувтӧдіс Владимир Ильич квартираӧ нуӧдан коридорӧ ВЦИК школаса курсантъяслысь пост.
Сэні вӧліны том йӧз, код пӧвстысь унаӧн эз тӧдны Владимир Ильичӧс чужӧм вылас.
Комендант сетіс приказ: некодӧс не лэдзны Ленин квартираӧ пропусктӧг.
И со ӧтчыд Владимир Ильич муніс Совнаркомӧ аслас кабинетӧ, а лунся пропусксӧ вунӧдіс гортас.
Луннас сылы мыйкӧ ковмис гортсьыс, и сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ, матыстчис дежурнӧй курсант дінӧ, а сійӧ корӧ сылысь пропуск.
Владимир Ильич индіс аслас оланін ӧдзӧс вылӧ и шуӧ:
— Со жӧ ӧдзӧсыс менам квартираӧ...
Курсант вочавидзӧ:
— Нинӧм ог тӧд.
Эм приказ комендантлӧн: пропусктӧг некодӧс не лэдзны.
Владимир Ильич бергӧдчис, ветліс комендатураӧ, босьтіс пропусксӧ и сӧмын сэки пырис гортас.
Помасис суткися дежуритӧм.
Дежурнӧй локтіс аслас командир дінӧ да висьталіс пропусктӧм морткӧд лоӧмтор йылысь.
Курсантӧс кывзӧм бӧрын командир юаліс сылысь:
— А тӧдан, кодӧс тэ эн лэдз?
— Ог вермы тӧдны!
— Совнаркомса Председательӧс, Ленинӧс.
Курсант весиг юрас кутчысис да котӧртіс Владимир Ильич ордӧ прӧща корны.
Но Владимир Ильич шуис:
— Тіянлы нинӧмысь прӧща корны.
Кремльса комендантлӧн приказ либӧ тшӧктӧм — закон.
Кыдз нӧ ме, Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧветса Председатель, верми торкны законсӧ?
Ме мыжа, а ті правӧсь.
Тӧд вылӧ усьлӧ и сійӧ, кыдзи Владимир Ильич донъявліс кад.
ЦК-лӧн заседаниеяс урчитчывлісны пырджык 10 час асыв кежлӧ.
Восьтыліс заседаниесӧ Владимир Ильич 10 час 15 минутысь не сёрӧнджык.
Жаляддза сійӧ сетліс 15 минут и такӧд йитӧдын шуліс французскӧй пословица: «un quart dʼheure de grace» сёрмӧдчысьяслы чукӧртчӧм вылӧ.
Ораторъяслы сёрнитны сетсьыліс стӧча индӧм кад, быд мортлы пырджык кык минут.
Владимир Ильич тшӧкыда видзӧдлывліс аслас часі вылӧ, медым ораторъяс асланыс сёрнинас эз босьтны унджык кад.
Помнита, кыдзи Ленин шулывліс: «Оратор ёрт, помнитӧй, ме сеті нин тіянлы минут джын лишнӧй».
Куритны Владимир Ильич кабинетын оз позь вӧлі, торъя нин 1918 воын Ильич ранитчӧм бӧрын.
А мый вӧчны дугдывтӧг шпуткысьяслы: заседание вылын куритчыны оз позь, заседание вылысь петны нинӧм и шуны.
Мый жӧ вӧчлісны миян куритчысьяс?
Владимир Ильич кабинетын сылӧн пызансянь веськыдладорын сулаліс ыджыд голланка пач, пач саяс юшкаяса труба розь.
Вот и саймовтчылісны куритчысьяс да шпуткылісны труба розьӧ.
Кор мунліс гӧлӧсуйтӧм, Владимир Ильич эз вермы аддзыны, кыдзи гӧлӧсуйтӧны куритчысьяс, сы вӧсна, мый пачыс вӧлі ыджыд.
Сійӧ мудера куньтыртлывліс синъяссӧ да юавліс: «А кыдзи гӧлӧсуйтӧны пачсайса делӧяс кузя мастеръяс?».
Ещӧ ӧти серпастор.
Владимир Ильичлӧн кабинетын ӧшаліс плакат: «Оз позь куритны».
Но Владимир Ильич дінӧ волывлысь ёртъяс пыдди эз пуктывны тайӧ тшӧктӧмсӧ.
Волывліс, шуам, Алексей Максимович Горький, коді зэв уна куритліс.
Куритчысьлӧн мунӧм бӧрын Владимир Ильич пыр котравліс восьтыны форточка, сы понда мый сійӧ эз вермы лолавны табак сынӧдӧн.
И со ӧтпыр сійӧ корис комендантӧс и шуис:
«Колӧ чӧвтны тайӧ плакатсӧ.
Нинӧмла ӧшӧдлыны сэтшӧм плакатъяс, кодъясӧс ми огӧ вермӧй пӧртны олӧмӧ.
Тайӧ сӧмын велӧдӧ дисциплина торкавны».
Владимир Ильич донъявліс кадсӧ не сӧмын ассьыс, но и мукӧд ёртъяслысь.
Сійӧ кӧ индыліс кодлыкӧ приём, а асывнас тӧдмавліс, мый урчитан часӧ сійӧ оз вермы примитны тайӧ ёртсӧ, сійӧ ачыс, а эз секретарь пыр, звӧнитліс да ладмӧдчыліс тайӧ ёртыскӧд кад йылысь, кор позяс сійӧс примитны.
Матыстчыліс кӧ урчитан час, кор колӧ вӧлі примитны кутшӧмкӧ ёртӧс, а срочнӧй уджъяс (сэкся кадӧ татшӧмторйыс вӧвлі тшӧкыда) эз сетны позянлун примитны виччысьысьӧс, сійӧ мӧдӧдліс секретарӧс приёмнӧйӧ висьтавны локтысьлы: «Энӧ виччысьӧй, энӧ пукалӧй весьшӧрӧ, энӧ воштӧй кадтӧ, примитны тіянӧс Владимир Ильич оз вермы».
А сэсся секретарлы колӧ вӧлі сёрнитчыны тайӧ ёртыскӧд, кор сійӧ вермас локны Владимир Ильич дінӧ приём вылӧ, да гижны сылысь телефонсӧ, мед Владимир Ильич вермас сылы звӧнитлыны.
1919-ӧд или 1920-ӧд воын — стӧча ог помнит — Владимир Ильич корис менӧ и сувтӧдіс ме водзӧ ыджыд политическӧй мог.
Ме куті пыксьыны, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый ме сӧмын йӧзӧс котыртысь и татшӧм мог водзын лыддя ачымӧс теория боксянь вынтӧмджыкӧн.
Владимир Ильич мудера читкыртіс синъяссӧ и кутіс юасьны:
— А ті «Рабочӧй мыслькӧд» тышкасьлінныд?
— Тышкасьлі.
— А «экономистъяскӧд» тышкасьлінныд?
— Тшӧтш.
— А меньшевикъяскӧд?
— Тшӧтш.
— Сідзкӧ, мунӧй и пӧртӧй олӧмӧ тайӧ могсӧ.
Владимир Ильич тайӧ юасьӧмнас петкӧдліс, мый ми велӧдчам не сӧмын книгаяс серти, но и олӧмысь.
Пыдісянь тӧдны олӧм, уджавны йӧз пӧвстын, бура тӧдны йӧзлысь кӧсйӧмъяс да коланлунъяс, озырмыны народлӧн сюсьлунӧн да опытӧн — тайӧ мудзлытӧг велӧдіс миянӧс Владимир Ильич Ленин.
* * *
Женеваын Давид Дюфур нима улича, 3-ӧд номера керка. 1904 воын тані оліс В. И. Ленин. (Веськыдвылас пельӧсса еджыд керкаыс.)
Стокгольмын Народнӧй керка, кӧні 1906 воын муніс РСДРП-лӧн IV (Ӧтувтчан) съезд.
Финляндскӧй вокзал да сы водзса площадь.
1917 во.
Броневик, код вывсянь сёрнитіс В. И. Ленин Финляндскӧй вокзал дорын 1917 вося апрель 3 (16) лунӧ.
РСДРП(б) Центральнӧй Комитетлӧн, Петроградскӧй комитетлӧн да большевикъяс Военнӧй организациялӧн помещение 1917 воын (Кшесинскаялӧн вӧвлӧм дворец).
Вӧралан ружье, кодӧс 1923 воӧ пӧдаритісны В. И. Ленинлы Первой тульскӧй оружейнӧй заводса рабочӧйяс да служащӧйяс.
Московскӧй губернияса Баулино сиктын керка, кӧні овліс В. И. Ленин вӧралігъясын.
Москва.
Кремльлӧн Троицкӧй башня.
Кремльын В. И. Ленинлӧн кабинет.
{Николай Островскӧй (комиӧдіс С. Тимушев) @ Бушколын чужысьяс @ роман @ Николай Островский. Бушколын чужысьяс @ 1957 @ Лб. 3-199.}
НИКОЛАЙ ОСТРОВСКИЙ
БУШКОЛЫН ЧУЖЫСЬЯС
ПЕРВОЙ КНИГА
Первой глава
Ӧдзӧсӧ ньӧжйӧник таркнитісны.
Людвига вештіс синъяссӧ книга вылысь да кывзысьыштіс.
Ньӧжйӧника, но настойчивӧя таркнитӧм кыліс мӧдысь.
Тадзи таркӧдчылӧ сӧмын старик Юзеф — видзчысьӧмӧн да гусьӧник, быттьӧ водзвыв извиняйтчӧ беспокоитӧмысь.
Людвига аслас кӧсйытӧг видзӧдліс важся часілӧн стрелкаяс вылӧ.
«Первой час...
Мыйла ковмис стариклы локны татшӧм сёрӧн?»
Жеромскийлӧн книга исковтіс эшкын кузя ковёр вылӧ.
То ли куш пельпом вылӧ плавгӧм шӧвк халатсянь муртса чувствуйтсьысь кӧдзыдысь, то ли гӧгӧрвотӧм полӧмысь, Людвига дрӧгмуніс.
— Тайӧ тэ, Юзеф?
— Ме, ясновельможная пани.
Сы серти нин, мый пӧрысь лакей спальняӧ пырӧм бӧрын вунӧдіс улӧдз копыртчывны, и сылӧн шӧйӧвошӧм чужӧм серти Людвига гӧгӧрвоис: лоӧма мыйкӧ виччысьтӧмтор.
— Пан граф Эдвард воис, графиня...
— Мый тэ шуин?..
Эдвард?..
Кӧні нӧ сійӧ? — пӧшти вашкӧдӧмӧн юаліс Людвига, кӧть эськӧ аслыс кажитчис, мый сійӧ горӧдіс.
Людвига виччысис быдтор, сӧмын эз верӧсыслысь воӧмсӧ.
Здук-мӧд сійӧ зілис крепитчыны гӧлӧснас, но весьшӧрӧ.
Сійӧ садьтӧгыс котӧрӧн петіс комнатасьыс.
Ыджыд гостинӧйын чусыда ломаліс рояль вылӧ пуктӧм сиська би.
Салдатскӧй руд шинеля морт вӧлі пӧрччӧ пельпом вывсьыс вещевӧй сумка.
Ӧдзӧс воссьӧм шыӧ сійӧ зэв ӧдйӧ бергӧдчис.
Людвига инстинктивнӧя гартыштчис халатнас — сы водзын, би югыдсӧ сайӧдӧмӧн, сулаліс синмӧдзыс лэдзӧм, нямрасьӧм папахаа тӧдтӧм мужчина.
Людвига чуймӧмӧн видзӧдіс тӧдтӧм мортлӧн паськыд тош вылӧ.
Салдат кутіс Людвигаӧс киӧдыс да кыскыштіс асланьыс.
Людвига шатовмуніс, но мужичӧй кияс кутісны крепыда.
Кор тошка тӧдтӧм чужӧм матыстчис сылӧн синъяслань, повзьылӧмыс бырис сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и кыпаліс.
Ӧні ни папаха, ни мисьтӧм тош эз вермыны пӧръявны.
Эдвардлысь синъяссӧ, — сылысь неуна читкыра синъяссӧ да вӧсньыдик синкымъяссӧ, — Людвига тӧдіс эськӧ тысяча синъяс пӧвстысь.
И век жӧ тайӧ эз вӧв сылӧн Эдди, пыр ӧкуратнӧй, зарни эполетъяса гвардейскӧй полковник.
Ӧні сылӧн ускысь да тошкысь, няйт паськӧмсьыс нырад ӧвтіс махоркалӧн чорыд дукӧн, кӧтасьӧм шинельлӧн лёк улис дукӧн.
Могельницкий гӧгӧрвоис гӧтырыслысь мӧвпъяссӧ.
Сійӧ окыштіс кӧсичадорса кудритчысь юрсисӧ, а эз тіралысь кызкодь вомдорсӧ, да лэдзис сійӧс.
Юзеф, коді пырис гостинӧйӧ, сулаліс орччӧн.
— Тайӧ Юзеф мыжа, мый ме тэкӧд аддзыси татшӧм чужӧмӧн да паськӧмӧн.
Юзефлы оз ков вӧлі висьтавны менам воӧм йылысь, кытчӧдз ме эг мыссьы да веж паськӧмӧс, — папахасӧ пӧрччигмоз, быттьӧ извиняйтчис, надзӧник шуис Эдвард.
Мудзпырысь шылькнитіс кинас дзугсьӧм юрсисӧ.
Тайӧ тӧдса шылькнитӧмыс бӧрын Людвиглы верӧсыс лоис важсямозыс жӧ матыссаӧн.
Сылы лои забеднӧ, мый дона мортлӧн няйт паськӧмыс да ортсыса мисьтӧмлуныс вӧсна сылӧн здук кежлӧ кыптыліс зывӧктӧм.
Сійӧ вунӧдіс, мый сэні вӧлі Юзеф, топӧдчис верӧсыс бердӧ, сывйыштіс сылысь юрсӧ да окаліс рӧднӧй, вежсьытӧм синъяссӧ.
И ӧні нин верӧсыс вештіс сійӧс ас бердсьыс осторожнӧя, но решительнӧя:
— Бӧрас, Людвись, бӧрас...
Меным колӧ пӧрччыны став тайӧ пежсӧ, а главнӧй — мыссьыны.
Меным кажитчӧ, няйтыс сквӧзь йиджис ме пытшкӧ: бӧръя кык лунсӧ ме локті паровоз выліын да узьлі из шом вылын, стӧчджыка кӧ — ньӧти эг узь...
Кор час мысти Эдвард пырис гӧтырыс дорӧ спальняӧ, Людвига чуймис: тошкыс эз вӧв, но и кудриа юрсисӧ вӧлі бритӧма жӧ.
Паськыд плешка правильнӧй формаа ыджыд юрсӧ быттьӧ полируйтӧмаӧсь.
Сійӧ бара эз вӧв ас кодьыс, сы вӧсна мый войдӧр сійӧ юрсӧ эз бритлыв; тӧдіс, мый бритӧм юрыс сылы оз лӧсяв.
Руд костюм, кодӧс Юзеф вайис важ графскӧй гардеробысь, казьтыштіс Людвигалы верӧссайӧ мунан первойя тӧлысьяс йылысь, кор найӧ олісны Ниццаын.
Сэні Людвига первойысь аддзис сійӧс штатскӧй паськӧмӧн.
— Но, ӧні меысь позьӧ не повны, менам донаӧй, и весиг окыштны позьӧ, — шуис сійӧ.
Асыв кыйкнитіс спальняӧ рудіник векни югӧрӧн, коді писькӧдчис омӧля тупкысьӧм ӧшинь занавес костӧд.
Людвига садьмис, но поліс садьмӧдны верӧссӧ да вӧрӧшитчытӧг видзӧдіс узьысь вылӧ.
Эдвард лолаліс пыдісянь, и быд лолыштігӧн шӧвк дӧрӧмыс кыпавліс паськыд гӧна морӧс вылас.
Упрямӧй вомыс вӧлі неуна калькалыштӧма.
Узьлытӧм войяс, опасность пыр виччысьӧм — ставыс тӧдчисны ӧтпырйӧ.
Крепыд винаысь, чӧскыд сёянысь да гӧтырыслӧн мелілунысь сылӧн бергӧдчис юрыс, сы вӧсна сійӧ муртса удитіс висьтавны Людвигалы медся главнӧйсӧ да пыр жӧ унмовсис.
Сійӧ тані сы вӧсна, мый тані Людвига.
Дерт, некор сійӧс эз вунӧдлы.
И тайӧ кузь да опаснӧй туйсӧ Парижсянь кык фронт пыр вуджӧма сы ради.
Правда, сылы сетісны кутшӧмсюрӧ поручениеяс...
Но сійӧ эськӧ эновтіс ӧмӧй Париж, военнӧй министерствоын уджсӧ да рискуйтіс аснас да терпитіс нуждаяс, эз кӧ виччысь сійӧс тані Польшаса медся мича нывбабаыс?
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис унмовсигмозыс нин.
Верӧсыслӧн дженьыдик висьтысь Людвига гӧгӧрвоис, мый матысмӧны ыджыд событиеяс, и ачыс нин дӧгадайтчис, мый матысмӧ кутшӧмкӧ опасность — жуглысь, страшнӧй, коді грӧзитӧ нырыштны сылысь став оланногсӧ, став олан подувсӧ.
И век жӧ сійӧ вӧлі шуда.
Мый кӧть оз ло, кытчӧдз верӧсыс тані, повны нинӧмысь.
Ставсӧ, мый колӧ, решитас да вӧчас, кыдзи вӧвлі и войдӧр, верӧсыс.
Людвига пыр дзебсьыліс сылӧн паськыд пельпомъяс сайӧ, мед не решитны аслыс кутшӧмкӧ серьёзнӧй практическӧй вопрос.
Эдвард садьмис сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и унмовсис.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, да кыкнанныс нюммунісны.
— Кыдзи тэ чайтан, кутшӧмджык садьмыны буретш сійӧ здукас, кор чувствуйтан, мый тэнӧ кырлӧдлӧны ныж пуртӧн, и бандитлысь рожа пыдди друг аддзыны тэнӧ?..
Но сёр нин, кад чеччыны.
— Синтӧ кунь, Эдвард, ме дзик пыр пасьтася.
Эдвард нюммуніс.
Лэптіс ковёр вылысь усьӧм книга, вӧчис вид, быттьӧ лыддьысьӧ.
Жеромский.
«<rus>Верная река</rus>».
Восстаниеяслӧн, самоотречениеяслӧн, верностьлӧн романтика...
Людвига пыр на важкодьыс.
Век важмозыс корӧ куньны синъяс.
Верстьӧ кага!
Романтическӧй существо!..
Граф Могельницкийяслӧн важся палаццоын, став кызь сизимнан комнатаас, заводитчис быдлунъя асъя олӧм.
Улыс судтаас, кӧні тшӧтш оліс и прислуга, важӧн нин садьмисны.
Кухняын гӧтӧвитісны завтрак.
Кык горничнӧй да томиник лакей идралісны вестибюль да ыджыд гостинӧй.
Выліас ставныс на узисны.
Людвигалӧн горничнӧйыс, дас квайт арӧса мичаник Хеля, пӧрысь Юзефлӧн внучкаыс, кӧсйис идравны аслас кӧзяйкаыслысь будуарсӧ, но ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Хеля висьталіс та йылысь дедыслы.
Старик эз тшӧкты тревожитны графиняӧс да идравны талун сылысь комнатаяссӧ.
Гӧтыр туалетнӧй пызан вылысь тӧдса дона безделушкаяс видлалігмоз Эдвард виччысис Людвигалысь воӧмсӧ.
Сійӧ регыд пырис Юзефкӧд ӧтлаын.
Старик улӧдз копыртліс дзор юрсӧ.
Лӧз казакин улын бура тӧдчисны сылӧн чурвидзысь кос лопаткаясыс.
Юзеф служитіс Эдвардлы, кор мӧдыс вӧлі кагаӧн на.
Графъяслӧн семьялы старик служитліс сідз жӧ, кыдзи вермӧны служитны сӧмын пӧрысь дворӧвӧй понъяс, кодъяс дасьӧсь уськӧдчыны быдӧн вылӧ, коді видлас пырны кӧзяин керкаӧ.
Оз позь вӧлі и думыштны, медым Юзеф эз вӧв палаццоын.
Могельницкийяс велалісны сы дорӧ сідзи жӧ, кыдзи вестибюльӧ пыранінын сулалысь стальнӧй паськӧма кык средневекӧвӧй рыцарь дінӧ.
Рыцарьяслӧн фигураясыс Юзеф моз жӧ наследство серти вуджлісны кӧленаысь кӧленаӧ.
Старик вӧлі лакейӧн.
И сылӧн пияныс да внукъясыс, быттьӧ наследство серти, лолывлісны граф Могельницкийяс семьялӧн лакейясӧн.
Дас вит арӧса детинкаӧн Юзеф кутіс служитны Эдвард дедлы.
Со мыйла Эдвард тырвыйӧ дӧверитчыліс дворецкийлы да сёрнитлывліс сыкӧд явӧджык.
— Тэ, Юзеф, ставсӧ вӧчин сідзи, кыдзи ме тшӧкті тэныд?
— Да, ясновельможнӧй панлӧн воӧм йылысь некод оз тӧд.
Ме ачым идрала графлысь комнатаяссӧ.
Со, пӧжалуйста, кабинет ӧдзӧсысь ключыс, коді нуӧдӧ ясновельможная пани спальняӧ.
Тіян мунӧмсянь сэтчӧ, меысь да графиняысь кындзи, некод эз пыравлы...
Кор Хеля кутас идравны комнатаяс, мед ясновельможнӧй пан олыштас аслас кабинетын.
Дерт, внучка некодлы оз висьтав, но тадзи лоӧ бурджык...
Юзеф сёрнитіс ньӧжйӧник, пӧрысь морт моз киргыштӧмӧн.
Сылӧн кузь дзор бакенбардъяса омӧльтчӧм чужӧм вылӧ видзӧдігӧн Эдвард сӧмын ӧні казяліс, кутшӧм ёна Юзеф пӧрысьмӧма бӧръя куим вонас.
— Зэв бур, Юзеф.
Ӧні висьтав меным немецкӧй майор йылысь.
Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Адольф Зонненбург, ясновельможнӧй пан.
Майор олӧ гувернёр комнатаын.
Сылӧн эм денщик.
Тайӧ лодырыс пыр гартчӧ кухняын да узьлӧ Адамкӧд ӧтлаын лакейскӧйын.
Пан майор дворянскӧй рӧдысь да, лысьта тіянлы висьтавны, абу омӧль морт.
Сійӧ дугӧдіс аслас салдатъяслысь безобразничайтӧм курӧг-пӧткаяс видзанінын, а то ӧд найӧ вӧлі начкалӧны миянлысь дзодзӧгъяснымӧс, курӧгъяснымӧс...
— Кымын немец имениеын?
— торкис сійӧс Эдвард.
— Быдса эскадрон.
Тӧлысь чӧж нин налӧн вӧвъясыс сёйӧны миянлысь зӧрнымӧс.
Его сиятельство первойсӧ эз разрешит, сэки немецъяс арестуйтісны пан управляющӧйӧс, и амбаръястӧ ковмис восьтыны.
Ӧні, кор миянӧ овмӧдчис пан майор, немецъяс кӧть турунсӧ кутісны судзӧдны сиктъясысь, а то ставыс миян...
— Кӧні олӧны салдатъясыс?
— Фольваркын.
— Бур.
Тэ кор мунан отец Иероним дорӧ?
Ме талун жӧ кӧсъя аддзӧдлыны сійӧс.
— Пыр муна.
Сэсся некутшӧм тшӧктӧмъяс оз лоны?
— Оз.
Ӧдзӧс дорын Юзеф сувтовкерис.
— Отец Иеронимлы позьӧ висьтавны ясновельможнӧй пан воӧм йылысь?
Эдвард мыйкӧ дыра чӧв оліс, сэсся утвердительнӧя довкнитіс юрнас.
Могельницкийяс колисны ӧтнанныс.
Эдвард матыстчис гӧтырыс дінӧ.
— Прӧстит менӧ, Эдди, но ме ог гӧгӧрво, мыйла тэныд ковмис отец Иеронимыс?
Ог жӧ ме вермы веритны, мый тэ решитчин пӧкаитчыны сылы аслад грекъясын!
— Сійӧ гораа серӧктіс.
Эдвард меліа кутыштіс сійӧс.
— Тэныд ӧмӧй мустӧм отец Иеронимыс?
— Абу.
Но неуна тешкодь: тэнад воӧм йылысь оз тӧдны ни батьыд, ни вокыд, ни Стефания.
— А отец Иеронимлы мӧдӧда торъя корӧм.
Мед тэнӧ тайӧ оз шензьӧд.
Ме эг вермы войнас ставсӧ садьмӧдны.
Ӧд гортын немецъяс, но а ме... французскӧй офицер.
Тэ ӧд гӧгӧрвоан, Людвись?
Аски меным колӧ мунны Варшаваӧ, и кымын этшаджыкӧн кутасны тӧдны менам воӧм йылысь, сымын бурджык.
— Кыдзи, бара мунан?
— Ме регыд бӧр воа, Людвись.
— И со, медым тайӧ часъяссӧ колльӧдны мекӧд, тэ коран мустӧм иезуитӧс.
Эдвард шпыньмуніс.
— Отец Иеронимлы колӧ сетны ӧти поручение.
Тайӧ тэныд абу интереснӧй делӧ.
Тэ прӧстит менӧ, но, кор воас отец Иероним, миянлы колӧ сёрнитны сыкӧд ас кежысь.
Сійӧ мыйкӧ корӧма кардиналлысь.
Сідз, вичко делӧяс...
Тайӧ сылӧн секрет, и сылы оз ло лӧсьыд, медым кодкӧ вӧлі сёрнитігас.
А ӧні ме мыйсюрӧ тэнсьыд юала.
— Ме кывза, Эдди.
— Висьтав, тайӧ майорыс тіянкӧд ӧтлаын ӧбедайтӧ?
— Да, папа да Стефания корӧны сійӧс быд сёйигӧн.
Сійӧ кутӧ асьсӧ зэв бура.
Тырмымӧн кокниа сёрнитӧ французскӧй кыв вылын...
Сӧмын мукӧддырйи сійӧ вайӧдлывлӧ ещӧ ӧти офицерӧс, обер-лейтенант Шмульткеӧс.
Сэтшӧм грубӧй баварец.
Кывлін кӧ эськӧ тэ сылысь вульгарнӧй комплиментъяссӧ!
И пыр сетӧ тӧдны, мый тані кӧзяеваыс абу ми, а найӧ.
Папа шуӧ, мый Шмультке вӧчӧ сылы ыджыд услугаяс, но сійӧ меным век жӧ зэв мустӧм.
Эдвард гӧгӧрвоис сійӧ кывъясысь мыйкӧ ыджыдджыктор, сы серти, мый Людвига висьталіс, и синкымъясыс сылӧн ньӧжйӧник кӧрсисны.
Людвига казяліс тайӧс да чунь помъяснас инмӧдчыліс сылӧн синкымъясӧ, шыльӧдіс кымӧс вывсьыс вомӧна чукырсӧ.
Тайӧ чӧла инмӧдчылӧмыс пыр миритліс найӧс.
Кор та бӧрын Людвигалӧн чуньясыс матысмисны Эдвард вомдоръяслань, сійӧ невӧляысь кутіс видзӧдны сылӧн чунькытшын дзирдалысь изъяс вылӧ.
— Людвись, кӧні тэ видзан ассьыд драгоценностьястӧ?
Чуймӧмысла кузь синлысъясыс Людвигалӧн кыптісны вывлань.
— Тешкодь, Эдди!
Тэ он юась сы йылысь, кыдзи ме олі тайӧ куим восӧ, а интересуйтчан...
— Тэ кага, Лю...
Ме юалі та йылысь сы вӧсна, мый меным колӧ тӧдны, кутшӧм ценностьяс эм миян.
Бӧрынджык ме тэныд висьтала, мыйла тайӧ колӧ.
Тэ он помнит, уна-ӧ войдӧр сулавлісны тэнад бриллиантъясыд зарни вылӧ вуджӧдӧмӧн?
— Кыдзкӧ мама висьтавліс тётялы, мый драгоценностьясыс, кодӧс сетӧма меным приданнӧйӧ, сулалӧны матӧ сё сизимдас тысяча шайт.
А уна-ӧ сулалӧны бриллиантъясыд, кодъясӧс пӧдаритлін меным тэ, — ачыд тӧдан.
Эдвард ӧдйӧ арталіс: «Сё сизимдас да сё кызь — кыксё ӧкмысдас тысяча.
Дас шайта зарни деньга тыра бӧчка, кодӧс гуалӧма паркын, — ещӧ кыксё тысяча.
Французскӧй банкын квайтсё тысяча франк.
Лондонскӧй банкын Людвига ним вылын дас кык тысяча фунт.
Да менам зептын дас сизим тысяча немецкӧй марка.
Со ставыс, мый позьӧ лыддьыны деньгаӧн.
Матӧ миллион шайт зарниӧн.
Татысь Людвига да менам пай вылӧ воӧ сӧмын джынйыс.
И тайӧ ставыс, мый колис менам личнӧй сизим миллионысь!..
Ӧд ӧкмыс тысяча десятина мутӧ, экономиятӧ да фольварктӧ, парӧвӧй мельничатӧ, кучик вӧчан заводтӧ да тысяча квайтсё десятина вӧртӧ ӧні, кор ставыс гӧгӧр ратшкакылӧ-резьдалӧ да грӧзитӧ киссьыны, капиталнад лыддьынытӧ сьӧкыд.
Тайӧ став вӧснаыс колӧ на тышкасьны...
А ӧні кежлӧ миян эм миллионджын зарни деньга, и тайӧ бурджык на нинӧмабу дорысь».
Ӧдзӧс сайын кылісны кодъяслӧнкӧ гӧлӧсъяс да серам.
— Владек, велӧдчы, медбӧрын, кутны асьтӧ кыдзи колӧ!
— кодлыкӧ висьталіс нывбаба гӧлӧс.
Воча кыліс пыльснитӧм.
— Тайӧ Стефа да Владислав, — тревожнӧя шӧпнитіс Людвига.
— Юзеф висьталіс налы, мый ме вися, а найӧ век жӧ локтісны.
Эдвард пырис гӧтыр спальняас да кыскис аскӧдыс и Людвигаӧс.
Тэрыба восьтіс ӧдзӧссӧ аслас кабинетӧ.
— Налы нинӧм на эн висьтав да старайтчы регыдджык ыстыны найӧс, — шуис сійӧ ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз.
— Мый тэкӧд, донаӧй?
Тэ, шуӧны, висян? — комнатаӧ пыригмоз шуаліс Стефания.
Сы бӧрся, быттьӧ коньки вылын, пырис Владислав Могельницкий.
— Клянитча честьӧн, но сійӧ важмозыс на вывті мича!
— нурбыльтіс сійӧ да, Стефанияӧс пелька ордйӧмӧн, матыстчис Людвигалань.
Кор Владиславлӧн сибдалысь вомдоръясыс инмӧдчисны сы киӧ, Людвига, кыдзи и пыр, кезнитіс зывӧкысла.
Людвига и ачыс эз тӧд мыйла, но тайӧ еджыд синкыма зонмыс, пока сійӧ детинкасянь вочасӧн быдмис мужчинаӧ, лоис сылы пыр ёнджыка мустӧмӧн.
— Кыдзи аддзан, Людвись, сійӧ зэв уна деньгаыс, кодӧс видзисны миянлысь пивернымӧс воспитайтӧм вылӧ, вошис весь.
Сійӧ, быттьӧ скачкаяс вылын жокей, пыр зільӧ чепӧсйыны водзӧ!
— зывӧка нюмъялігтыр шуис Стефания.
Владек тшапа лӧсьӧдіс галстук-бобувсӧ.
— Быстрота да натиск — великӧй полководецъяслӧн девиз!
— и, неприятнӧй сёрнисӧ мӧд тема вылӧ вуджӧдӧм могысь, Владислав корис Стефанияӧс петкӧдлыны Людвигалы верӧссяньыс сӧмын на воӧм письмӧсӧ.
— Мый гижӧ Станиславыд?
— интересуйтчис Людвига, кутыштіс Стефанияӧс пельпомӧдыс да пуксис сыкӧд орччӧн диван вылӧ.
Владек пуксис налы паныдӧн да бура тӧдысь морт моз кутіс видзӧдны Стефаниялысь шӧвк чулкиа кыз кокчӧръяссӧ да Людвигалысь стройнӧй кокъяссӧ.
— «Менам муса Стефочка, — нарошнӧ гораа лыддис Людвига, медым Эдвард аслас кабинетсянь вермис кывны ставсӧ, — миян штабным ӧні сулалӧ Киевын.
Тайӧ ыджыд да тырвыйӧ культурнӧй кар, эм буркодь опера.
Тӧрыт, например, ми кывзім «Фаустӧс», и миян полковникным, пӧрысиник Беклендорф, шензис: «Дзик быттьӧ Мюнхенын!
А ӧд варварскӧй страна, кӧні жуӧны бандитъяс».
Ме тэныд гижлі нин, мый кор ми босьтім Острог кар, меным сетісны отпуск — кык недель, и ме ветлі Малые Боровицыса миян волынскӧй имениеӧ.
Тэ и думыштнытӧ он куж, кутшӧма ме скӧрми, кор аддзи сэтысь ставсӧ.
Керканымӧс грабитӧмаӧсь — комнатаяс тыртӧмӧсь, ӧшиньяс жулльӧмаӧсь.
Весиг кӧрт вевтсӧ керка вывсьыс нетшкӧмаӧсь.
Машинаястӧ гусялӧмаӧсь.
Фольваркысь вӧвъястӧ да скӧттӧ нуӧмаӧсь крестьяна, нянь амбаръястӧ жуглӧмаӧсь.
Киссьӧм стрӧйбаясысь кындзи, немтор абу кольӧма.
Быдлаын няйт да тыртӧм.
Управляющӧйсӧ виӧмаӧсь, служащӧйяс пышйӧмаӧсь.
Боровицыын сулалысь франкфуртскӧй взвод отсӧгӧн ме вӧчи следствие да обыскъяс.
Роч поп отец Паисий, код ордӧ ме сувті, висьталіс меным, кыдзи да кодъяс грабитісны имениенымӧс.
Сылӧн сӧвет серти ми вӧчим сикт пасьта обыск.
Дерт, сійӧ, мый сюри, сӧмын колясъясыс, ставыс тӧрис куим комнатаӧ.
Франкфуртскӧй взводӧс ме кори овмӧдчыны миян керкаӧ.
Гетманскӧй вартаса начальник (помнитан корчмарь Мазуренколысь писӧ?) аслас семьянас миян керкаӧ жӧ овмӧдчис.
Ме пукті сійӧс имениеӧн временнӧя управляйтысьӧн.
Сійӧ вӧлӧмкӧ зэв пӧлезнӧй да кывзысьысь зон.
Сійӧ кӧсйысис меным бӧр чукӧртны имениеӧ дзик ставсӧ, медбӧръя чагторйӧдз.
Комын марка вылад бурджык управляющӧйтӧ меным ӧні не аддзыны.
Сиктысь сійӧ ставсӧ тӧдӧ да мый позьӧ чукӧртны бӧр чукӧртас.
Салдатъяслы да сылы овны сиктсянь бокын лӧсьыдджык, — тані найӧ ставныс ӧтлаынӧсь, и уськӧдчасны кӧ на вылӧ, кокньыдджык лоӧ водзсасьнысӧ.
Колӧ шуны, гӧгӧр шӧйтӧны партизанскӧй бандаяс.
Кӧть и жаль, ставныс, кодъясӧс индіс меным поп, миян вотӧдз мунӧмаӧсь вӧрӧ.
Кольӧма сӧмын «быдло».
Медым тайӧ негӧдяйясыслы водзӧвылӧ эз вӧв пӧваднӧ грабитны, ме тшӧкті Мазуренколы медся вреднӧйяссӧ розгаавны.
Дерт, ме экзекуция дырйиыс эг вӧв...»
— Кутшӧм ужас!
— шӧпнитіс Людвига да лэдзис письмӧа кисӧ пидзӧс вылас.
— Да, тайӧ дзикӧдз рӧзӧритіс Станиславӧс да Стефаӧс.
Боровицыын кӧть стрӧйбаясыс кольӧмаӧсь, а галицияса имениеыс дзикӧдз сотчӧма.
Ме сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ сэні мӧмъялӧ?
Ме эськӧ ӧшӧдалі сиктсьыс джын олысьсӧ, мырдди эськӧ став мӧсъяссӧ, вӧвъяссӧ да няньсӧ тайӧ скӧтинаясыслысь, — содтіс Владислав.
— Ме шуа, мый ужаснӧ, кор нӧйтӧны плетьӧн йӧзӧс, гашкӧ, кодъяс нинӧмын абу мыжаӧсь.
И тайӧс вӧчӧ Станислав!
Ме ог тӧд...
Но тайӧ оз лӧсяв истиннӧй аристократлы, — волнуйтчӧмӧн торкис сійӧс Людвига.
— Тэныд лӧсьыд тадзитӧ сёрнитны!
Тіян Эдвардкӧд ставыс дзонь, а ми Станиславкӧд ӧні пӧшти корысьяс, — ыпнитіс Стефания.
— Интереснӧ тӧдны, мый тэ кӧсйин шуны «истиннӧй аристократъяс» кывъяснас, — пузис Владислав.
— Сӧмын ӧмӧй ті, Чернецкийяс, достойнӧйӧсь тайӧ честьыслы?
— Тырмас, Владек, тырмас! — ӧвтыштчис кинас Стефания.
— Ме видзӧда да, ті онӧ кӧсйӧй кывзыны письмӧсӧ.
abu
Владислав ещӧ на кӧсйис мыйкӧ шуны, но ӧдзӧсӧ таркнитісны; пырис ыджыд тушаа слуга да висьталіс, мый его сиятельство кӧсйӧ аддзӧдлыны ясновельможная паниӧс, да почтительнӧя кежис, сетіс туй кыз стариклы, коді ньӧжйӧник, коксӧ ӧдва кыскиг, пырис комнатаӧ.
«Регыд воасны Юзеф да отец Иероним, а тані, быттьӧ нарошнӧ, ставныс ӧтпырйӧ чукӧртчисны да, буракӧ, другӧн оз мунны.
Колӧ висьтавны Юзефлы, медым нуӧдас отец Иеронимӧс веськыда Эдди кабинетӧ.
Да и вообщӧ ставыс тайӧ тешкодь: Эдди воис, а некод оз тӧд!
Сэтшӧм ӧмӧй сылы тайӧ опаснӧ?
А тані ещӧ этайӧ мустӧм детинкаыс!»
— скӧрысь думыштіс Людвига.
— Проклятӧй ар!
Менам бара гӧгӧрбок висьӧ, и ме мыйлакӧ кынма.
Адам, шебрав менсьым кокӧс да верман мунны.
Лӧсьӧд вольпась, — кывъяссӧ муртса шуаліг киргыштіс старик.
Сійӧс пӧдтіс, и сійӧ лолаліс сьӧкыда, шывгӧмӧн.
Адам петіс.
— Ми, папа, лыддим Стасьлысь письмӧ, — старик дорӧ пуксиг шуис Стефания.
Чусмӧм синъясыс графлӧн югдыштісны:
— Но мый нӧ сэні?
Висьталӧй!
Письмӧлысь первойя джынсӧ старик ради ковмис лыддьыны мӧдысь.
Сэсся Стефания лыддис водзӧ:
— «Став йывсьыс гижны ме ог вермы, кӧть письмӧсӧ мӧдӧда военнӧй почтаӧн.
Нинӧм бурсӧ, кӧть и жаль, висьтавны ог вермы.
Украина лоис дзик бедьясӧн шызьӧдӧм мазі поз кодь.
И тайӧ бедьяссьыс ӧти — миян немецкӧй армия.
Мазіяс заводитісны чушкыны пыр частӧджык.
Стальнӧй сеткатӧг опаснӧ петны ворота сайӧ.
Код тӧдас, гашкӧ, ме регыд аддзыся тіянкӧд.
Кутам надейтчыны, мый судьба оз дасьты миянлы трагедия, и ми аддзысям ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь.
Мый кывсьӧ Эдвард йылысь?
Ставныд-ӧ ті здоровӧсь?
Привет тіянлы ставныдлы, менам донаяс Людвига, бать да Владек.
А тэнӧ, Стефочка, окала да...»
Но, тані нин личнӧ меным.
— Стефания серӧктіс.
— Меным зэв нимкодь, мый Станислав воас.
А то ӧд зэв гажтӧм.
Тайӧ помасьлытӧм войнасьыс дӧзмыны нин заводитан, торйӧн нин бӧръя вояснас.
Сезон чӧжӧн кутшӧмкӧ кык бал и вӧлі.
Медся интереснӧй йӧзыс фронтъяс вылынӧсь.
Кытчӧ он мун, быдлаын эсійӧ салдатчинаыс.
Торйӧн нин тані, мужицкӧй Украинаын.
Ме чайта, Берлинын да Парижын олӧны кыдзи колӧ, а тані гажтӧмысла йӧймыны позьӧ.
— Ог гӧгӧрво, мыйысь нимкодясьнысӧ, — скӧрысь шуис старик.
— Кыдзи мыйысь?
Стась жӧ воас.
Казимир Могельницкий недӧвӧльнӧя видзӧдліс Стефания вылӧ.
— Унаног позьӧ воны.
Письмӧын зэв бура гижӧма, мый немецъяслӧн положениеыс абу зэв крепыд.
И абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый лоӧ, найӧ кӧ эновтасны Украина.
Ӧд на бӧрся татчӧ локтасны большевикъяс.
Владислав зывӧка прысьнитіс:
— Но мый тэ, папа!
Украинаын куимсё тысяча немецкӧй салдат.
Мирын тайӧ медбур армия, а большевикъяс — винтовкаясӧн вооружитчӧм мужикъяслӧн чукӧр, стада, коді пышйӧ весиг бронеавтомобиль аддзӧмысь.
Шмультке меным висьтавліс, кыдзи найӧ вӧтлӧмаӧсь тайӧ скӧтсӧ Брест-Литовсксянь Ростовӧдз.
Лейтенант чорыда эскӧ, мый немецъяс регыд босьтасны Баку, а сэсся и Москва.
Старик шеныштіс кинас.
— Ак, ланьт тэ, пӧжалуйста, аслад Шмульткенад!
Сійӧ аслас ныр улас нинӧм оз вермы вӧчны эсійӧ мужикъясыскӧд!
Кор крестьяна мырддисны Зайончковскийяслысь видзьяс вывсьыс турунсӧ, мый вӧчисны тэнад Шмульткеыд да Зонненбургыд?
Шуисны, мый ӧти эскадронӧн сэтчӧ мунны опаснӧ.
А Баранкевичлӧн сахарнӧй заводын мый вӧлі?
Тешкодь!
Детинкаяслӧн неыджыд чукӧр пулемётӧн куим час чӧж найӧс завод дорӧ эз лэдзны.
А тэныд тайӧ кажитчӧ нинӧмабуӧн!
Быд асыв ми вермам садьмыны би пытшкын.
Ме ог вермы спокойнӧя узьны.
Ме тӧда, мый вермасны вӧчны тайӧ зверьясыд, найӧ велалісны нин виавнытӧ.
Найӧс вермас кутны сӧмын вын.
Ме весиг и думыштнысӧ пола, мый лоас, оз кӧ ло тайӧ выныс.
Немецъяс — миян дзик ӧти опора.
Найӧ кӧ мунасны, ми пӧгибнитам.
Стариклӧн тырис лолыс.
Вир сӧнъясыс кӧсичаясас польдчисны лӧз нидзувъяс моз.
Сійӧ, став тушанас тіралӧмӧн, заводитіс сьӧкыда кызны.
Ставӧн ланьтісны.
Людвига матыстчис ӧшинь дорӧ.
Подъезд дорын сулаліс коляска.
— Прӧститӧй, ме тіянӧс здук кежлӧ эновтла, — ӧдзӧслань муніг шуис Людвига.
— Ме ставнам тіян, пан Эдвард!
— ньӧжйӧник шуис отец Иероним, кор Людвига колис найӧс ас кежаныс.
Найӧ пукалісны ӧта-мӧдныслы паныд письменнӧй пызандорса джуджыд креслӧясын.
Отец Иеронимлӧн дзирдалысь ичӧтик сьӧд синъясыс видзчысьӧмӧн видзӧдісны Могельницкий вылӧ.
Эдвард чувствуйтіс тайӧс, кӧть и кажитчис, мый отец Иероним мудзӧма да джынвыйӧ вугралӧ.
— Ті шензянныд, отец Иероним, менам воӧм вылӧ?
— Эдвард видзӧдіс аслас собеседник чуньяс бӧрся, кодъяс гартісны кыӧм вӧньыслысь тугсӧ.
— Шензя?
Хм...
Вермас лоны!
Налӧн синъясыс паныдасисны.
Найӧ чӧла видзӧдісны ӧта-мӧд вылас здук-мӧд;
Эдвардлы кажитчис, мый сійӧ инмӧдчыліс бритва дорышӧ.
— Ме думайта, мый ми тіянкӧд лоам откровеннӧйӧсь да пыр жӧ вуджам делӧ дінӧ, — торкис чӧв олӧмсӧ Эдвард.
Отец Иероним сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Его святейшество кардинал Камарини корис висьтавны тіянлы привет да сетны неыджыд записка.
Со сійӧ.
Отец Иероним некымынысь лыддис бумагаторсӧ, кытчӧ латыньӧн вӧлі гижӧма мыйкӧ рецепт сямаӧс.
«А ӧд сыысь вермис артмыны бур боксёр», — воис юрас Эдвардлы, коді наблюдайтіс отец Иероним бӧрся.
Збыльысь, отец Иероним вӧлі нёль пельӧса ён черлыяса ыджыд юра да кыз сьыліа морт.
Сьӧд сутана вевттис вердаса, крепыд тушасӧ.
— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, его святейшество кӧсйӧ, медым ме отсалі тіянлы, весиг унджык — вӧчи ставсӧ, мый ті лыддянныд коланаӧн тшӧктыны меным вӧчны, — шуис медбӧрын отец Иероним.
— Ті правильнӧ гӧгӧрвоинныд.
Но тіянлы, кыдзи тӧда, абу помӧдз гӧгӧрвоана Ватиканлӧн выль ориентацияыс.
Сёрӧнджык тіянлы объяснитасны, а ӧні ме тіянлы висьтала, кутшӧмӧсьджык делӧясыс, — вочавидзис Эдвард.
— Да тайӧ меным зэв интереснӧ.
— Сідзкӧ, вот, отец Иероним, — пӧшти вашкӧдӧмӧн заводитіс Эдвард.
— Ті, дерт, тӧданныд, немецкӧй армиялысь расположитчӧмсӧ?
— Да, общӧя...
Эдвард перйис бок зепсьыс географическӧй карта да паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ.
Кыкнанныс копыртчисны сы весьтӧ.
Эдвардлӧн чуньыс ньӧжйӧник кыссис Чёрнӧй моресянь Балтийскӧйлань.
— Со, примернӧ, немецкӧй оккупациялӧн границаясыс: Ростов-на-Дону, Харьков, веськыда кӧ — ставнас Украина... татчӧ, Польшалань, сэсся Белоруссия, Литва, Латвия и помасьӧ Эстонияӧн.
Тайӧ пӧшти куимпӧв ыджыдджык Германиялӧн аслас став территорияысь.
Ме сёрнита сӧмын Германия йылысь, — водзӧ висьталіс Эдвард, — сы вӧсна мый Австро-Венгрия тані ворсӧ второстепеннӧй роль.
Французскӧй генеральнӧй штаблӧн тырвыйӧ стӧч даннӧйяс серти, австро-германскӧй командованиелӧн тайӧ пространство вылас эм кызь ӧкмыс пехотнӧй да куим кавалерийскӧй дивизияысь не этшаджык.
Тайӧ армияыслӧн общӧй лыдыс — куимсё кызь тысяча морт.
Отец Иероним муртса казявмӧн шпыньмуніс.
— Ме гӧгӧрвоа, мыйла ті нюмъяланныд, отец Иероним; ті думайтанныд, мый нинӧмла вӧлі эновтны Париж сы вылӧ, медым артавны, кымын сё тысяча салдат эм Германиялӧн сійӧ территория вылын, кӧні Франциялӧн ни ӧти на абу.
Ме шуа — ни ӧти на, сы вӧсна мый война мунӧ на.
А война, отец Иероним, не сӧмын лӧсьӧдӧ выль границаяс, но и выль государствояс.
Ӧні ме висьтала тіянлы сійӧс, мый лоӧ военнӧй тайнаӧн да мый ради ме вои татчӧ.
Ӧти-кӧ, Германия войнасӧ ворссис нин.
— Ворссис война? — эз дзеб ассьыс чуймӧмсӧ отец Иероним.
— Антанта ӧмӧй жугӧдіс нин сійӧс рытыввыв фронт вылын?
— Эз, фронтыс эм на, но тайӧ нин агония.
Налӧн помыс матыстчӧ пытшкӧссяньыс.
Миян военнӧй разведка юӧртӧ Австрияын, а сідзжӧ Берлинын да Гамбургын рабочӧйяслӧн да салдатъяслӧн уна выступлениеяс йылысь.
Ӧти броненосец вылын кыптіс восстание.
Бунтъяс лунысь лун содӧны, и кайзерлӧн правительствоыс накӧд нинӧм вӧчны оз вермы.
Оз вермыны лоны сомнениеяс, мый матысса лунъясӧ ми кывлам Австрияын да Германияын революция йылысь.
Немецъяслӧн выныс бырӧ.
Нинӧм эз отсав налы: ни Россиялысь медся плодороднӧй областьяс мырддьӧм, ни тшыгъялысь Германияӧ Украинаысь нянь да скӧт нуӧм; нация водзӧ воюйтны оз нин вермы, сы вӧсна мый сылӧн тылыс ыпъялӧ.
Австрия жӧ вообщӧ кутчысьӧ сӧмын Германия отсӧгӧн.
Кыдзи аддзанныд, Германиякӧд лоӧ сійӧ жӧ, мый и Россиякӧд.
Вӧлі эськӧ неправильнӧ думайтны, мый Россияысь революционнӧй зараза оз писькӧдчы Европаӧ.
Сійӧ писькӧдчис нин.
Ачыс Людендорф признайтіс, мый немецъяслӧн частьясыс, кодъясӧс вуджӧдӧны Украинасянь французскӧй фронт вылӧ, заразитчӧмаӧсь большевизмӧн да абу боеспособнӧйӧн, весиг опаснӧйӧсь, сы вӧсна мый разлагайтӧны мукӧдъясӧс...
— Висьталӧй, пан Эдвард, тайӧ инмӧ сӧмын Германиялы?
— торкис сійӧс отец Иероним.
Недыр чӧв олісны.
Эдвард сӧмын ӧні казяліс, мый ломтытӧм кабинетын кӧдзыд.
Вӧлі кылӧ, кыдзи Людвига ворсӧ рояль вылын.
Сійӧ сьӧкыда вӧрзис креслӧын, зумыштчис да, музыкаӧн кыпӧдӧм став шоныдсӧ да нежнӧйсӧ ас дорсьыс вӧтлӧмӧн, заводитіс ньӧжйӧ да чорыда:
— Большевизм вермас жӧритны став цивилизованнӧй мирсӧ, он кӧ сійӧс бырӧд чужигас.
— Эдвард гӧлӧсын кыліс чорыд решимость да сійӧ, мый сӧмын ёсь ныриснас кыліс сы водзын пукалысь иезуит, — полӧм.
Эдвард чеччис, некымынысь воськовтіс, сувтіс отец Иероним водзӧ да висьталіс водзӧ: — Киссьӧ Германскӧй империялӧн став зданиеыс...
Мый лоӧ сэні водзӧвылӧ, шуны сьӧкыд.
Берлин кӧ вӧчас Москва моз жӧ да лӧсьӧдас сӧветъяс, то тайӧ лоӧ страшнӧй грӧзӧн.
Ӧд союзнӧй войска пыртны революцияӧн шымыртӧм странаӧ — лоӧ Украинаын немецъяслысь судьбасӧ повторитӧм.
Социал-демократъяс кӧ — ме сёрнита правӧйяс йылысь — кутасны асланыс киясын власть, сэки демократическӧй курӧг вежас императорскӧй орёлъясӧс, и Германия некымын во кежлӧ воштас великӧй державалысь рольсӧ.
Отец Иероним синъясысь Эдвард казяліс немӧй юалӧм.
— Ті юаланныд, мыйла ме вои татчӧ, кӧні немецъяс вермасны лыйлыны менӧ, кыдзи французскӧй шпионӧс?
— Ме, кажитчӧ, та йылысь эг юав.
Но, висьтася, тайӧ менӧ интересуйтӧ.
— Зэв бур.
Прӧститӧй кузь водзкывсьыс.
И сідз, мыйла ме тані?..
Мыйӧн сӧмын Берлинын заводитчас пӧжар, Украинаын да Польшаын немецкӧй армия киссяс.
Тайӧ быть сідз.
Немецъяс мунасны, и став территорияыс, коді вӧлі на киын, вуджас Краснӧй Армия киясӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд, мый сэки лоӧ?
Краснӧй Москва — краснӧй Берлин!
Тайӧ — Европалӧн пом.
Ни Франция, ни Англия тайӧс лэдзны оз вермыны.
Ситуация крута вежсьӧ.
Войдӧр австро-немецкӧй армия вӧлі барьерӧн, коді торйӧдіс Европаӧс коммунистическӧй Россияысь.
Ӧні тайӧ барьерыс киссьӧ.
Сы пыдди кӧ ми огӧ стрӧитӧй выльӧс, сӧветъяс шымыртасны ставсӧ...
— Кыдзи нӧ талы позьӧ торкны? — юаліс сюся кывзысь отец Иероним.
Эдвард босьтіс киас карта.
— Лӧсьӧдны Польскӧй республика аслас национальнӧй армияӧн, коді тупкас краснӧйяслы туйсӧ Рытыввылӧ.
Латвия да Эстония пӧлучитасны «самостоятельность» да Польшакӧд да Румыниякӧд ӧтлаын Франция протекторат улын лӧсьӧдасны вооружитчӧм буфер Россия да Рытыввыв странаяс костын.
Англия жӧ пырас Мурманскӧ да Архангельскӧ.
Союзнӧй десантъяс кутасны зырны краснӧйясӧс войвывсянь, флот — Балтийскӧй моресянь.
Мӧд английскӧй зона — Севернӧй Кавказ, Баку, Средньӧй Азия.
Французскӧй флот первой позянлун дырйи пырас Чёрнӧй мореӧ да босьтас Одесса да мукӧд портъяс.
Японецъяс босьтісны Владивосток да пырӧны нин Сибирӧ.
Сэні жӧ действуйтӧны роч белӧй армия да чехословацкӧй корпус.
Тайӧ каднас Польша заводитлас босьтны правобережнӧй Украина, Литва да Белоруссия, а тайӧ кӧ оз артмы, лӧсьӧдас сэні Сӧветъяслы враждебнӧй государство.
Тайӧ кытшас топӧдӧм Москва пӧдас.
Но миянлы, полякъяслы, колӧ тэрмасьны, кытчӧдз хаос эз шымырт и миянлысь крайнымӧс.
Колӧ дасьтыны вооружённӧй вынъяс, кодъяс вермисны эськӧ сотны биӧн быдӧнӧс, коді думыштас немецъяс мунӧм бӧрын лӧсьӧдны Польшаын сӧветъяс либӧ мыйкӧ сы сямаӧс.
Миянлы важнӧ выиграйтны кад, чукӧртны вынъяс, вооружитны найӧс, лӧсьӧдны властьлысь органъяс, жандармерия.
Франция сетас миянлы уджйӧзӧн амуниция, оружие, мӧдӧдас тысячаӧн-джынйӧн кымын офицерӧс.
И сэки ми кутам сёрнитны мӧдногӧнджык.
Но ӧні колӧ действуйтны, и зэв решительнӧя.
Тайӧ ӧд абу сӧмын общӧй политикалӧн, но и миян да тіян судьбалӧн вопрос: ми кӧ огӧ бырӧдӧй польскӧй большевикъясӧс, то найӧ бырӧдасны миянӧс!
Эдвард ланьтіс да кутіс видзӧдны карта вылӧ.
Сэсся, быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас, содтіс:
— Да, его святейшество кардинал тшӧктіс меным висьтавны тіянлы, мый тіян уджныд кӧ лоӧ удачнӧй, то Волыньын тіянысь бурджык генеральнӧй викарийӧс* сылы не аддзыны.
Отец Иеронимлӧн синъясыс видзӧдісны пыр ӧтмоза.
— Ме виччыся тіянлысь тшӧктӧмъяс, пан Эдвард.
— Зэв бур, отец Иероним! — Эдвард пуксис.
— Сідзкӧ, кутам действуйтны...
Лун кык мысти ме муна Варшаваӧ совещание вылӧ.
Тайӧ каднас тӧдмӧдӧй обстановканас округса ассьыд коллегаястӧ.
Вӧчӧй тайӧс видзчысьӧмӧн.
— Эдвард казяліс, кыдзи иезуитлӧн мӧдісны вӧрны чуньясыс, да гӧгӧрвоис, мый бӧръя кывъяссӧ эз ков шуны.
— Менам воӧм да менам могъяс йылысь — ни ӧти кыв.
Куим недель мысти менам гӧтырлӧн чужан лун.
Тайӧ помка улас ми чукӧртам матігӧгӧрса медбур фамилияяссӧ да миян действиеясын колана медся озыр йӧзсӧ.
Тайӧ жӧ каднас ті чукӧртанныд ас орданыд ксёндзьяслысь совещание.
Сэсся тіянлы личнӧ колӧ аддзысьлыны местнӧй политиканъяскӧд.
Коді сэні налӧн юрнуӧдысьыс?
— Пепеэсовец — адвокат Садкевич.
— Сійӧ нӧ социалист нин?
Ӧдйӧ!
Наян бесыд!
Ті сыкӧд осторожнӧйджыка, отец Иероним!
Ситуация воссьытӧдз сійӧ вермас куимысь вузавны миянӧс немецъяслы.
Ме вая Варшаваысь некымын офицерӧс, кодъясӧс ковмас устроитны бурджык семьяясӧ.
Кутам бӧрйыны йӧзӧс, кутам гусьӧник вооружайтны найӧс...
Мед кодкӧ тіян коллегаяс пӧвстысь шыӧдчас чукӧстчӧмӧн отчизна да великӧй Польша вӧсна тыш вылӧ.
Весиг сійӧс кӧть арестуйтасны — абу важнӧ, мездам!
Ме вая деньга.
Ӧні кежлӧ со дас вит тысяча марка.
Да, висьталӧй кодлы колӧ немецкӧй маркалӧн регыдъя крах йылысь.
Варшаваын ме аддзӧдла папскӧй нунцийӧс* да кора сӧветуйтны, кыдзи тіянлы действуйтны водзӧвылӧ.
А ӧні главнӧй мог — чукӧртны вынъяс...
Со, кажитчӧ, ставыс, мый ме кӧсйи тіянлы висьтавны.
Ӧні ме кора тіянӧс мунны князь Замойский ордӧ да сетны сылы тайӧ письмӧсӧ.
Кыкнанныс сувтісны.
Мӧд глава
Франциска дыр нин видзӧдіс пес поткӧдлысь зон вылӧ.
Со сійӧ шеныштчис, кучкис, и ылӧ бокӧ лэбис чуркаджынйыс.
Мӧдысь кучкис, коймӧдысь...
Ӧдйӧ содіс поткӧдлӧм пес чукӧр.
И сыын, кутшӧм кокниа кыпавліс чер, чувствуйтсис уверенность да том вын.
— Тэ кӧть шойччышт неуна.
Кытчӧ тэрмасян? — шуис Франциска пыркӧдӧм ковёрсӧ гартіг.
Том зон нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдліс горничнӧй вылӧ.
Синъясыс зонлӧн лӧзӧсь, на весьтын сьӧд синкымъяс, быттьӧ шевкнитчӧм бордъяс...
Кывзысьтӧм юрси прать ӧшӧдчӧма син вылас.
«Мича детинкаыс, нинӧм он шу, кӧть тайӧс оз на тӧд.
Вомдоръясыс челядьлӧн кодьӧсь, окавлытӧмӧсь», — нывбабалӧн опытнӧй синмӧн донъяліс Франциска.
Нюммуніс зонлы.
Тайӧ ыджыд тушаа да ён зонмас мыйкӧ эм бур, вӧрзьӧдлывтӧм.
И тешкодь, гӧлӧсыс сылӧн абу том зонлӧн кодь оръясьысь, а зумыд, быттьӧ верстьӧ мортлӧн.
— Гашкӧ, ме тіянлы мешайта?
— Да онӧ! — паныдаліс Франциска.
— Да ӧд тэ асывсяньыс уджалан шойччывтӧг, быттьӧ тэнӧ кодкӧ тэрмӧдлӧ.
Тэ ӧбедайтлін?
— Менам эсійӧ... ӧбедайтнысӧ нинӧмӧн.
Да и оз ков.
— Но да, висьтав!
Сӧрӧм!
Отсав ковёрсӧ пыртны, сэсся мунам кухняӧ, сёйыштам.
Ме эг на жӧ ӧбедайт.
Зон эз тӧд, мый вӧчны.
— Сэтшӧм сёрниыс эз вӧв...
Старшӧйныд тіян, лӧз кафтанаыд, коді медаліс, ӧбед йылысь эз казьтыв.
— Сійӧ менам айка...
Босьт ковёрсӧ!
Сёйыштан, сэні налӧн оз сӧмын тэныд — дас мортлы тырмас.
Эн пов, сыысь оз гӧльмыны!
— Франциска виччысьны вермытӧмысла лӧсьӧдыштіс водздӧрасӧ.
Том зон лэптіс пельпом вылас ыджыд ковёр да мӧдӧдчис горничнӧй бӧрся палаццоӧ.
— Вай миянлы, Барбара, мыйкӧ сёйыштны.
Да унджык!
Колӧ зонсӧ вердны, да и менам кынӧм сюмалӧ, — кухняӧ пырӧм бӧрын шуис Франциска.
— Тайӧ праздникнад керкаын ставыс мӧдарӧ путкыля!
А мый лоӧ, кор праздникыс воас...
Сё гӧстьӧс ковмас примитны, карысь оркестр...
Матка боска!
Татшӧмыс важӧн нин эз вӧвлы, — висьтавліс Франциска зонмӧс пызан сайӧ пуксьӧдіг, кытчӧ Барбара вайис нин борщ тыра тарелкаяс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— зонлы мӧд тарелка борщ лӧдігӧн юаліс Франциска.
— Раймонд.
— А овыд?
— Раевский.
— Тэ карысь?
Тэнад бать-мамыд эмӧсь?
— Эмӧсь.
— Тыдалӧ, омӧля овсьӧ, нажӧтка вылӧ кӧ ветлӧдлан?
Батьыд война вылын?
— Абу.
— А кӧні нӧ?
— эз ӧвсьы Франциска.
Зон чӧв оліс.
Франциска гӧгӧрвоӧмӧн ышловзис.
— Эновтіс, кӧнкӧ, тіянӧс?
Кухняӧ котӧрӧн пырис Хеля.
Видзӧдліс тӧдтӧм зон вылӧ да тэрыба висьталіс:
— Панъяс мунӧны Замойскийяс ордӧ...
Графиня коляскаын, а том граф верзьӧмӧн.
Ӧні Анеля кудритӧ графиня Стефанияӧс, а ме муна конюшняӧ, мед час мысти вайӧдасны вӧвъяссӧ.
Ӧдзӧс бара воссис.
Пырис Юзеф.
— Кухняын бара бокӧвӧйяс!
Ме мый шулі, Франциска?
И сэсся — ӧдйӧджык сёй, тэнӧ выліӧ корисны, — дӧзмӧмӧн шуис сійӧ.
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Сёйыштны бура оз сетны!
Асывсянь сёр войӧдз котралан-котралан — и пыр этша!
Век мыйкӧ зыртчӧны, — скӧрысь шуис Франциска.
— Но-но, кывтӧ дженьдӧд! — горӧдіс Юзеф.
— А тэ, зонка, помав уджтӧ да сэки шойччы, мыйта колӧ.
Тані тэныд нинӧм вӧчнысӧ...
Пессӧ тэчан сэтчӧ жӧ, пыді дворас, сараяс.
Дворсӧ чышкы.
Сэки и локтан деньгаыдла.
Но, мунӧй асланыд местаясӧ! — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Юзеф.
Зон чеччис сэтшӧм ӧдйӧ, мый старик бӧрыньтчис.
— Аттьӧ гӧститӧдӧмсьыныд, — нисьӧ Франциска, нисьӧ Юзеф дорӧ шыасьӧмӧн шуис Раймонд да ӧдйӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор лои тэчӧма медбӧръя моздор пес, чышкӧма двор, Раймонд пасьталіс ассьыс фуфайкасӧ, босьтіс киняулас черсӧ да мӧдӧдчис параднӧй подъездлань.
Палаццо сулаліс мыльк вылын, а мыльк горувтіыс визувтіс ю.
Юлань лэччисны кык паськыд гранитнӧй пос.
Крут кыркӧтш заводитчанінын мегыр моз мунісны клумбаяс да метр судта проволочнӧй сетка.
Посъяс дорас — эновтӧм фонтанлӧн гӧгрӧс бассейн.
Важӧн тані вӧлі Могельницкий графъяслӧн укрепитӧм замок.
Крепостьлӧн колясъясыс юладорсяньыс кольӧмаӧсь на.
Банладорнас палаццо видзӧдіс парклань.
Параднӧй подъездъяс дорын — бетонируйтӧм ыджыд кытшджын.
Гӧрд лыаӧн киськалӧм паськыд аллея нуӧдіс парклӧн главнӧй вороталань.
Фруктӧвӧй сад торйӧдіс палаццоысь флигельяс, конюшняяс да мукӧд служебнӧй стрӧйбаяс.
Подъезд дорын сулаліс вевттӧм коляска.
Ён кучер ӧдва кутӧ яр вӧвъясӧс.
Дыр доддявлытӧм мича уж терпитны вермытӧмысла кокис гыжнас бетонсӧ.
Бужгыльтчыліс скӧр синъяснас матыстчысь Раймонд вылӧ да лёкысь корснитіс.
— Но, эн дур, чӧрт! — вӧжжисӧ зэлӧдігмоз горӧдіс уж вылӧ кучер.
Кылісны кокньыдик кок шыяс.
Раймонд бергӧдчис да паныдасис Людвига синъяскӧд.
Найӧ видзӧдлісны сы вылӧ сӧмын ӧти здук.
Но Раймонд дзоргис Людвига вылӧ чуймӧмӧн, кыдзи видзӧдӧны челядь.
Людвига кокниа кайис коляскаӧ.
— А кӧні Стефания?
И менам вӧлӧй?
Ян, котӧртлы конюшняӧ, мед пыр жӧ меным вайӧдасны Ласкаӧс.
Кымынысь колӧ тшӧктыны!
— скӧрысь шуаліс кодкӧ Раймонд мышкын.
Кучер сьӧкыда лэччис кӧзла вылысь.
— Вӧвъяссӧ кодлыкӧ колӧ кутны, ясновельможнӧй пан.
— Эй тэ?
Кыдзи тэнӧ?
Кутышт вӧвъяссӧ! — кыз вомдоръяссӧ тшапа чургӧдӧмӧн тшӧктана горӧдіс Раймондлы кавалерийскӧй курткаа да крагаяса том морт, коді терпиттӧма бергӧдліс киас стэк.
Сійӧ вӧлі устӧм на, дженьыд кокъяса да кыз.
— Ме тіянлы абу лакей!.. — артмис Раймондлӧн.
Владислав здук кежлӧ шӧйӧвошлі.
Сэсся зэв лёкысь шеныштіс стэкнас, но эз кучкы: гӧгӧрвоис, мый кучкӧмсьыс тайӧ зонмыс вермас поткӧдны чернас сылысь юрсӧ.
— Сідзкӧ весась татысь!
Коді тэнӧ татчӧ лэдзис?
Эй, Юзеф, али коді сэні!
Кӧні тіянӧс чӧртыс новлӧдлӧ?
— кучер киысь вӧжжисӧ нетшыштіс горӧдіс Владислав.
Раймонд ньӧжйӧник мӧдӧдчис подъездысь бокӧ, веськӧдчис кухнялань расчётла.
Тайӧ кадас петіс Стефания.
Сеткасянь некымын воськов сайын, коді торйӧдіс рӧвнӧйинсӧ обрывысь, Раймонд сувтіс.
Сійӧ видзӧдіс аллея кузя тӧвзьысь мотоцикл вылӧ; мотоциклнас веськӧдліс немецкӧй салдат, кодлӧн пельпом саяс вӧлі дженьыдик карабин.
Мотоцикл петіс дзик коляска водзвылас, и моторлӧн пель чунӧдана жургӧмысь вӧвъяс чепӧсйисны боквыв.
Уж сувтіс кыккокйыв, дышлоыс ратшмуніс.
Владек шыбитіс вӧжжисӧ да уськӧдчис подъездлань, мед не веськавны вӧв кок улӧ.
Мед не зурасьны, салдат сетіс полнӧй газ да крута бергӧдіс мотоциклсӧ бокӧ.
Таысь вӧвъяс чепӧсйисны водзлань да гӧнитісны кыркӧтшлань.
Стефаниялӧн лёкысь горӧдӧмыс сӧмын ӧддзӧдіс найӧс.
Ещӧ некымын воськов — и ставыс путкыльтчас увлань.
Вӧвъяс эз аддзыны кустъясӧн сайӧдӧм кыркӧтшсӧ.
Раймонд уськӧдчис дурмӧм вӧвъяслы паныд да сэк жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз вермы сувтӧдны повзьӧмысла йӧймӧм вӧвъясӧс.
Найӧ нырыштасны сійӧс водзджык, да сійӧ нинӧм вӧчны оз удит...
И сӧмын бӧръя здукас сійӧ казяліс аслас киысь черсӧ.
Со сійӧ, ужлӧн дурмӧм нырвомыс, сы водзын нин!..
Плешкас черӧн ёна кучкӧмысь вӧв усис.
И ӧтпырйӧ, дорӧм дышлоӧн зургӧмысь, усис ачыс зонмыс.
Сы вылӧ усис конъясьӧм мӧд вӧлыс.
Горзӧм шыӧ чукӧртчис став дворняыс.
Кельдӧдӧм Людвигаӧс кватитісны коляскаысь да сӧмын сэки уськӧдчисны муын нӧйтчысь вӧв дорӧ, код улын куйліс Раймонд.
Кор сійӧс, медбӧрын, мездісны, сійӧ вӧлі садьтӧм.
Сійӧс пуктісны му вылӧ.
Чужӧмыс вӧлі кельдӧдӧма, и кажитчис, мый сійӧ крепыда узьӧ.
Мужчинаяс бергалісны вӧвъяс дорын.
Поткӧдӧм юра уж куйліс сідз жӧ вӧрзьытӧг, кыдзи и сійӧс уськӧдысьыс.
— Да ӧд сійӧ поткӧдіс вӧвлысь юрсӧ!
Этатшӧм бур вӧлӧс виисны, — шыасис медбӧрын ас садяс воӧм Владислав.
— Благодарение енлы, мый графиня дзоньвидза!
Езус Христос!
Мый эськӧ вӧлі!
И граф Эдвард муніс, — повзьӧмысла косьмӧм вомдоръяснас шӧпкыштіс Юзеф.
Владиславлӧн неважӧнся повзьӧмыс вежсис скӧрлунӧн, и сійӧ уськӧдчис слугаяс вылӧ:
— Тайӧ ставыс тіян вӧсна, дармоедъяс!
Дышминныд, негодяйяс!
Кӧні ті вӧлінныд, кор коляскасӧ вайӧдісны?
И кыдзи лысьтӧ быдсяма салдатняыс шӧйтны тані аслас таркӧдчаннас?
Тайӧс нин вӧлі шуӧма керкаысь петысь Зонненбурглы.
Майор извинитчис Людвига водзын сылы вӧчӧм неприятностьысь.
Владислав тэрыба матыстчис сы дінӧ.
— Господин майор, ме кора арестуйтны эсійӧ балбессӧ, коді чуть эз пӧгубит графиняӧс...
Таысь кындзи, вӧлыс сулалӧ некымын тысяча марка, кодӧс тіян идиотыд нэм чӧжыс оз вермы нажӧвитны.
Сэсся ті долженӧсь висьтавны тіян салдатъяслы, мый тані абу проходнӧй двор, — немецкӧйӧн, кывъяссӧ сорлаліг, шуис Владислав.
Кузь, вобла кодь кос майор вежливӧя кӧзырнитіс Людвигалы да бергӧдчис Владиславлань.
— Мый тіянлы месянь колӧ, том морт?
— Ме тіянлы абу том морт, а граф Могельницкий!
Кора не вунӧдны тайӧс, господин фон Зонненбург!
— Зэв бур.
Но ті кӧ кутанныд сёрнитны тадзи жӧ и водзӧ, то ме ог кӧсйы кывзыны тіянӧс.
Мотоциклист пӧртіс олӧмӧ ассьыс обязанностьяссӧ и оз вермы кывкутны сыысь, мый ті шыбитінныд вӧжжисӧ да эновтінныд графиняӧс ӧтнассӧ, — орӧдіс Зонненбург да пырис салдаткӧд керкаӧ; мунігмозыс косяліс пакет, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Дзик секретнӧ, зэв срочнӧ.
Восьтыны личнӧ».
Тайӧ суматохаас Раймонд йылысь вунӧдісны.
Людвига медводз казяліс сійӧс.
— О, енмӧй, мыйла нӧ ті эновтінныд сійӧс отсӧгтӧг!
— горӧдіс сійӧ.
— Ӧні жӧ пыртӧй сійӧс керкаӧ!
Стефа, кор майорлысь, медым ыстас фельдшерла.
Майор аслас комнатаын лыддис:
«...Передайта шифруйтӧм радиограмма — двоеточие...
Австро-Венгрияын зэв ыджыд брожение...
Сылӧн императорскӧй да королевскӧй величество чӧвтчис престолысь...
Приказывайта став средствоясӧн, агитаторъясӧс лыйлӧмӧдз, кутны войскаясын дисциплина... точка...
Подчиняйтчыны сӧмын верховнӧй главнокомандованиелӧн приказъяслы.
Людендорф.
Содтӧд индӧдъяс лоасны...
Лыддьӧм бӧрын сотны...» — шӧпкӧдіс Зонненбург.
— Садьсӧ воштӧма.
Тайӧ шок, чегӧминъяс абуӧсь.
Пасьтӧдны сійӧс оз на ков.
Дзик пыр ми сылы камфара сюям, — висьтавліс немец-фельдшер, кодлӧн мундир соскас вӧлі Краснӧй крестлӧн кӧртӧд.
Раймонд куйліс куритчан комнатаын паськыд диван вылын шоныд эшкын улын.
Дӧзьӧритісны сійӧс лакей Адам да Франциска.
Налы зіля отсасис тшӧтш и Стефания.
Кор Раймонд кутіс воны садяс, комнатаӧ пырис Людвига.
— Вот...
Пульсыс бурмӧ...
Том морт кутӧ асьсӧ бура.
Ӧні сылы колӧ бура шойччыны...
Мый тайӧ?
Ворсӧны сбор?
Меным колӧ мунны.
Час мысти ме бӧр воа.
Но сійӧс ӧтнасӧн эновтны оз ков, — диван вылысь чеччигмоз шуис фельдшер.
— Ті верманныд мунны, — Францискалы да Адамлы шуис Стефания, — ми графинякӧд недыр олыштам тані.
Ставыс бур, сійӧ воӧ садяс, — Людвигалӧн немӧй юалӧм вылӧ лӧня вочавидзис Стефания, кор найӧ колисны ӧтнанныс.
— Кыдзи тэ чайтан, Людвига, мича ӧд сійӧ?
— Стефа, кыдзи тэныд абу яндзим?
Раймонд мырдӧнсорӧн восьтыштіс сьӧктӧм синлапъяссӧ.
Сылӧн юр дорын пукалысь Стефания меліа копыртчис сы дінӧ.
Зон дыр видзӧдіс гудыртчӧм синъяснас бура пасьтасьӧм тӧдтӧм дама вылӧ, сылӧн лукав синъяс вылӧ, карминӧн краситӧм вомдоръяс вылӧ да эз гӧгӧрво, кӧні сійӧ да мый сыкӧд лои.
Стефания видзчысьӧмӧн висьталіс сылы став лоӧмтор йывсьыс.
Зон заводитліс чеччыны, но Стефания эз лэдз:
— Куйлӧй спокойнӧя!
Людвига казяліс зонлысь вӧрзьӧдчӧмсӧ, локтіс диван дорӧ да босьтіс Раймондӧс киӧдыс.
— Кыдзи меным аттьӧавны тіянӧс?
— чӧла шуис Людвига.
Ӧшинь улын бара сярӧбтіс мотоцикл, коді нуис майорӧс.
Сӧмын ӧні Раймондлы уси ставыс тӧдвылас.
Сылы лои кӧдзыд да гажтӧм.
— Кӧні менам паськӧмӧй?
Меным колӧ мунны, — шӧпнитіс сійӧ.
— Дзик пыр ваясны тіянлысь паськӧмтӧ да отсаласны пасьтасьны.
Но ті не долженӧсь мунны; кытчӧдз он дзикӧдз бурдӧ, — Людвига бӧрся комнатаысь петігмоз шуис Стефания.
Юр бергӧдчӧмысла шатлалігтыр, муртса кок йылас сулаліг, Раймонд пасьтасис.
Кор комнатаӧ пырис Юзеф, коді вайис ной костюм, сапӧг гоз да кыйсян куртка, Раймонд вӧлі пасьтасьӧма нин.
— Тайӧс тэныд мӧдӧдіс ясновельможная пани.
— И Юзеф пуктіс вайӧм кӧлуйсӧ стул вылӧ.
— Таысь кындзи, сійӧ тшӧктіс сетны тэныд кыксё марка, — нюжӧдіс сійӧ зонлы кредиткаяслысь пачка.
— Сідзжӧ тшӧктісны вердны тэнӧ да нуны вӧлӧн карӧдз.
Комнатаыс ньӧжйӧник бергӧдчис Раймонд синъяс водзын.
Сійӧ, медым не усьны, ньӧжйӧник шенасис кинас.
— А пес поткӧдлӧмысь уна-ӧ колӧ? — юаліс сійӧ.
— Пескысь — куим марка, кыдзи сёрнитчылім.
Но ӧд тэныд сетісны кыксё марка, мый нӧ ещӧ?
Раймонд перйис кредиткаяс пачкаысь куим марка, ӧстальнӧйсӧ пуктіс пызан вылас да кыв шутӧг петіс.
Парк ворота сайын бергӧдчыліс да дыр видзӧдіс усадьба вылӧ.
Сэсся ньӧжйӧник мӧдӧдчис карлань.
Тӧлыс швачӧдіс сылы чужӧмас, пырис фуфайка улас.
А сійӧ пыр муніс, конъясьлігтыр да шатласигтыр, быттьӧкӧ код морт...
— Господин обер-лейтенант, тайӧ кыкыслӧн пропускъясыс абу порядокын.
Кыдзи тшӧктанныд? — рапортуйтіс латшкӧсіник тушаа вахмистр.
Шмультке видзӧдліс кутӧм йӧз вылӧ.
Ӧтиыс на пиысь, мышкыракодь, щӧть кодь тошка, вӧлі австрийскӧй салдатлӧн киссьӧм формаа, лӧгпырысь видзӧдіс сы вылӧ синъяссӧ частӧ лапйӧдлігтыр, быттьӧ офицер папиросысь тшыныс курӧдіс сылысь синъяссӧ.
Мӧдыс, кузь тушаа, сигара пӧим кодь дзор кузь уска, сьӧд пинжака, дженьыд салдатскӧй сапӧгъяса, сулаліс спокойнӧя да веськодьпырысь видзӧдіс вагонъясысь петысь пассажиръяс вылӧ.
— Мыйла тіян пропуск вылын абуӧсь визаяс? — стрӧга юаліс Шмультке.
— Сэні нин куим эм, а нёльӧдсӧ эз пуктыны — некодлы.
Ставныс тэрмасьӧны гортас, налы абу визаӧдз, — кутшӧмкӧ лӧг радлунӧн вочавидзис первойыс.
— Кыдзи сулалан?
Сулав бура!
Ме тэнӧ велӧда, каналья, кыдзи сёрнитны офицеркӧд!
Кутшӧм полкысь?
Мыйла погонъястӧм да кокардатӧм?
Дезертируйтан, мерзавец?
— горӧдіс Шмультке, кор, медбӧрын, аддзис, код вылын песны скӧрлунсӧ станция вылын куим сутки помся дежуритӧмысь, кӧні сылӧн эскадроныс куталіс поездъясысь австро-венгерскӧй армияса дезертиръясӧс.
— Кутшӧм ме дезертир?
Вӧлі Россияын пленын, ӧні гортӧ бӧр воа.
Верманныд видзӧдлыны, — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн вочавидзис салдат.
Шмультке видлаліс кутӧм йӧзлысь документъяснысӧ.
Чукрасьӧм, няйт свидетельство вылын, кодӧс сетӧма военнопленнӧй Мечислав Пшигодскийлы, вӧлі киевскӧй комендатуралӧн штамп да дженьыдик пасйӧд: «Прӧверитӧма.
Инвалид.
Разрешитӧма мунны олан местаас».
Мӧд свидетельствоыс вӧлі варшавскӧй водопроводса монтёр Сигизмунд Раевский ним вылӧ, кодлы сідзжӧ разрешайтсис мунны аслас семья оланінӧ.
— Мый тэ вӧчин Россияас дас сизимӧд во бӧрын?
— Картупель кери, господин обер-лейтенант.
Салдатлӧн вочакылысь Шмультке кыліс явӧ сералӧм.
— Нинӧм, тэ менам пукалыштан, кытчӧдз ми ставсӧ огӧ тӧдмалӧй...
А тіян мыйла визаыс абу? — шыасис Шмультке кузь тушаа дінӧ.
— Ме ог куж немецкӧйнад сёрнитнытӧ, — вочавидзис сійӧ польскӧй кыв вылын.
— Сійӧ поляк и оз гӧгӧрво тіянӧс, — вуджӧдіс салдат.
— Ми сыкӧд воим ӧтлаын.
Сійӧ ветліс жӧ комендатураӧ визала, но сэні некодлы вӧлі пуктыны визасӧ.
Ми сыкӧд землякъяс, татчӧсъяс.
Объяснитӧм эз отсав.
Став тайӧ лунъясас Шмультке вӧлі сэтшӧм скӧр, мый ӧдва кутчысис крут мераясысь.
Ӧні сылы вӧлі зэв окота кучкыны нырвомас тайӧ хамыслы, коді недель сайын на тіраліс быд офицер водзын, а ӧні, кор эсійӧ идиотскӧй Австро-Венгрияас заводитчис шызьӧм, лысьтӧ сыкӧд сідзи сёрнитны...
Мый нӧ лоӧ водзӧ?
Талун поездысь чеччӧдісны ветымын сизим дезертирӧс, на лыдын дас ӧтиыс оружиеаӧсь.
А телеграммаяс юӧртӧны, мый заводитӧны пышйыны ставныс.
Тайӧ гыыс кӧ воас татчӧдз...
Чӧртыс мед босьтас!
— Нуӧдӧй найӧс комендатураӧ!
Аски тӧдмалам, збыль-ӧ найӧ олӧны тайӧ карас.
— Но вот, воим, шусьӧ!
Пӧжсьы тайӧ лудік позъяс войбыд...
Асывнас сійӧ тӧдмалас!..
Тӧлысь чӧж локті, гортӧ вои, а тані порог дорад тэнӧ томан сайӧ!
Но, ен мед видзас, татшӧмыд кӧ меным пемыдінын ки улӧ сюрас!
— герчнитіс пиньяснас Пшигодский да скӧрысь шыбитіс ассьыс нопсӧ пу нар вылӧ, кор найӧс игналісны тыртӧм арестантскӧйӧ.
— Тэ ачыд неуна мыжа, другӧ: колӧ вӧлі сыкӧд кокниджыка.
Тэ кӧні олан?
— Да тані, карсянь неылын, Могельницкийяслӧн имениеын.
— А коді сэні тэнад?
— Да гӧтыр, бать, вок...
Шуны кӧ, йӧзыс уна.
Кӧнкӧ, олӧны да вылӧны!
Миян рӧдным Могельницкийяс ордын нэмсӧ нин лакеялӧ.
Бать — дворецкӧй, вок — лакей, гӧтырӧй менам — горничнӧй.
А ме налӧн конюхӧн вӧлі.
Лакейӧн эз босьтны — рожаӧй мисьтӧм.
Да и ме эськӧ ачым эг мун.
Пон удж!
Сулав бӧр кок йылад да легӧд бӧжтӧ, кор тэнӧ кӧзяиныд нырад печиктас.
Вӧвъясыдкӧд ёна лӧсьыдджык.
Раевский вольсаліс ассьыс паськӧмсӧ лабич вылӧ, пӧрччис шапкасӧ да, салдатлань чужӧмнас бергӧдчӧмӧн, водіс.
Мӧдыс видзӧдіс сылӧн дзормӧмысла эзысь рӧма юрси вылӧ.
— Кымын арӧс тіянлы, пане Раевский?
— Нелямын вит.
А мый?
— Да со, видзӧда, дзормӧмыд дзикӧдз.
Мыйла эськӧ?
Раевскийлӧн суров, сук синкымъясыс вӧрзьылісны.
— Овлывлӧ, мый дзормӧны и кызь арӧсӧн.
Недыр кыкнанныс чӧв олісны.
— Скрытнӧй морт тэ, пане Раевский, — шуис, медбӧрын, Пшигодский.
— Ме важӧн нин тіян бӧрся видзӧда.
Со шуинныд немецыслы, мый онӧ гӧгӧрвоӧй, а ӧд абу збыль!
Раевский сюся видзӧдліс сы вылӧ.
Пшигодский такӧдана нюммуніс:
— Верманныд не тӧждысьны, пане Раевский!
Ме кӧть и скӧр рӧдысь, но лолӧс чӧртлы эг на вузав.
Меным эм жӧ мый йылысь думайтны.
Эсійӧ немецкӧй калбасыс кӧ тӧдіс, кутшӧм «картупель» ме кери таво, сійӧ эськӧ мекӧд мӧдног сёрнитіс.
Интересуйтӧ кӧ, верма висьтавны мыйсюрӧ аслам олӧмысь.
Вӧчнысӧ нинӧм жӧ-а.
Сёрни-баснинад кадыс ӧдйӧджык коляс...
Раевский видзӧдіс салдатлӧн беспокойнӧя вӧрӧшитчӧм бӧрся.
— Тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала, Пшигодский? — эз пыр вочавидз сійӧ.
— Оз ков век висьтавлыны ставсӧ, мый окота висьтавны.
Ті меным кажитчанныд прамӧй мортӧн.
Но ӧні абу сэтшӧм кад, медым сёрнитны лишнӧй сэні, кӧні и сытӧг позьӧ.
Со, шуам, энӧ кӧ эськӧ ті тальччӧй немецыслы гадь вылас, ми эськӧ тіянкӧд ӧні гортынӧсь нин вӧлім...
Салдат пуксис сы дінӧ нар вылӧ.
— Мый збыль, сійӧ збыль!
Но, тӧданныд, овлӧ сэтшӧм кад, кор сьӧлӧм вылад гажтӧм.
И колӧ кодлыкӧ висьтавны та йылысь.
Торйӧн нин, чувствуйтан кӧ, мый сійӧ морт ногӧн гӧгӧрвоас ставсӧ.
Со ӧні ме пӧшти гортын, а ыджыд радлун таысь менам абу...
— Мыйла?
— Да со кыдзи ставыс тайӧ артмӧ.
Висьтала первойсяньыс, ылісянь...
Гӧтраси ме буретш война водзас.
Аддзи сиктысь аслым бур нылӧс, весиг мичаӧс, кӧть и неуна вильышӧс.
Овмӧдчим ми Францискакӧд фольваркын, графскӧй усадьбакӧд орччӧн...
Заводитчис война.
А графъяслӧн сідзи артмис: медыджыд пиыс, Эдвардыс (сылӧн имениеыс Варшава дорын), служитіс русскӧй гвардияын, а шӧркостыс, Станиславыс (сылӧн имениеыс Галицияын да Украинаын), мобилизация кузя лоис австрийскӧй офицерӧн.
Кор немецъяс босьтісны миянлысь местаяснымӧс, сійӧ лоис татчӧс гарнизонса начальниклӧн адъютантӧн.
Артмӧ сідзи: кӧть коді оз ворссьы войнасӧ, а Могельницкийяс оз ворссьыны.
Бать корӧм серти граф Станислав босьтіс менӧ денщикӧ.
И ставыс эськӧ нинӧм.
Да вот кыдзкӧ господа казялісны Францискаӧс.
Кажитчис налы, вӧчисны сійӧс горничнӧйӧн.
Овны сійӧ вуджис палаццодорса флигельӧ.
Индісны сійӧс пӧрысь граф бӧрся видзӧдны.
Граф пыр висьӧ.
Войбыд колӧ сы бӧрся видзӧдны.
Сэки ме куті казявны Францискалысь мыйкӧ неладнӧ.
Нинӧм сійӧ меным оз висьтав, но аддза — мучитӧ сійӧс мыйкӧ.
Волывлі ме сы дорӧ карсянь быд рыт.
Видзӧда ме ӧтчыд асывнас (сійӧ вӧлі узьӧ на), морӧсыс сылӧн лӧз печатӧсь, быттьӧ кодкӧ курччалӧма сійӧс.
Пузис менам сьӧлӧмӧй.
Муртса эг джагӧд!
Сэки сійӧ висьталіс, мый кӧвъясьӧ сы дінӧ пӧрысь граф.
Пикӧ воштӧма.
Абу Францискалы сыысь спасение.
Кор сійӧ заводитӧма мездысьны, граф грӧзитӧма, мый мӧд луннас жӧ менӧ фронт вылӧ мӧдӧдасны, а сійӧс дворысь вӧтласны...
И сэтшӧмтор меным висьталіс, мый ме дзикӧдз дурми.
Сылы, пӧрысь гадлы, важӧн нин кувны кад!
Куйӧд мешӧк.
Нинӧм вӧчны оз вермы...
Оз кӧть вермы, а баба дінӧ лезитӧ.
Пиньнас йирӧ...
Лунтыр ме ветлӧдлі йӧй кодь.
Войнас локті — Франциска абу.
Уськӧдчи керкаас.
Заводиті жугӧдчыны пӧрысь граф ӧдзӧсӧ.
Мый бӧрыннас вӧлі, чӧртыс тӧдас!
Ог тӧд...
Но ставныс чукӧртчисны, эз лэдзны, кӧть ме и тышкаси йӧй моз!
Граф Станислав сэтшӧма кучкис револьвернас меным юрӧ, мый менӧ шойӧс моз кыскисны дворӧ.
Арестуйтісны «кодъюрӧн зычитӧмысь».
А мӧд луннас — эшелонӧ и фронт вылӧ.
Сэки ме первойя позянлун дырйи и сдайтчи рочьяслы.
Нуисны миянӧс Сибирӧ, концентрационнӧй лагерьясӧ.
Тайӧ вӧлі дас витӧд во помын.
Терпитім жӧ ми сэні бедатӧ!
Лун кежлӧ быд салдатлы комын вит кӧпейка!
А офицеръяслы — сизим шайт.
Салдатъяс кулалісны тифысь да тшыгъялӧмысь, а офицеръяслы кӧть мый...
Сэки лоис революция.
Дас сизимӧд восӧ ми шӧйтім ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А вот кор большевикъяс босьтісны кодсюрӧӧс нёкчимӧдыс, сэки и ми, пленнӧйяс, вӧрны кутім.
Офицеръяс пӧвстысь аддзыссис ӧтчаяннӧй зон — венгерец, лейтенант Шайно.
Сійӧ миянлы веськыда шуис:
«Жуглӧй, ёртъяс, складъяс, босьталӧй прӧдукта да обмундирование!»
Ми сідзи и вӧчим.
Сӧмын большевистскӧй революцияыд сэтчӧдз эз на во.
Миянӧс и пыркӧдыштісны.
Шайноӧс да миянӧс, салдатъяс пӧвстысь юрнуӧдысьясӧс, йӧртісны тюрьмаӧ, лӧсьӧдчисны судитны военнополевӧйӧн.
Но сэки заводитчис!
Воисны большевикъяс и миян лагерьясӧдз.
Ставнымӧс мездісны.
Заводитчисны митингъяс.
И вот пленнӧйяслӧн ӧти юкӧныс шуис отсавны большевикъяслы.
Чукӧрмим ми тысячаӧн-джынйӧн кымын, эгӧ кӧ унджык, — венгерецъяс, галичана...
Унджыкыс кавалеристъяс.
Вооружитчим, судзӧдім вӧвъяс.
Босьтім карсӧ.
Восьтім тюрьма.
Аддзим Шайноӧс и веськыда юалам сылысь: «Тэ кӧ збыльысь прамӧй морт да сочувствуйтан прӧстӧй йӧзлы, то босьт команда да действуйт».
Лейтенант дыр эз думайт: «Рад старайтчыны.
Вайӧй, — шуӧ, — вӧв да кык маузер!»
И мӧдім ми пыркӧдны господа роч офицеръясӧс.
И сэтшӧма меным тайӧ кажитчис, мый ме быдса воджын вӧв вылысь эг лэччыв.
Лейтенант Шайно военнопленнӧйяскӧд кольччис Дальньӧй-Востокӧ партизанитны, а менӧ кыскис матӧджык гортланьӧ.
Локті ме Украинаӧ.
Тані меным бара жӧ сюрис удж.
Воюйті, кытчӧдз эг веськав немецъяс киӧ.
Ыстісны сиктӧ разведкаӧ.
Веськалі разъезд шӧрӧ.
Бур, мый оружиеӧс сьӧрысь эг босьт.
Военнопленнӧйӧн висьтаси — важ документъясӧй отсалісны.
Новлӧдлісны, новлӧдлісны менӧ.
Медбӧрын гортӧ лэдзисны...
Пшигодский ланьтіс да пукаліс вӧрзьӧдчытӧг юрсӧ мудзпырысь ӧшӧдӧмӧн.
— Мыйла тэ большевикъяс ордын аслад удж йылысь меным висьтавлан?
Ме тэныд бокӧвӧй морт, сӧмын на куим лун локтам ӧтлаын.
Веськалан тэ коркӧ татшӧм сёрнияснад негодяй шӧрӧ да асьтӧ ачыд стен бердӧ сувтӧдан, — лӧня шуис Раевский.
— Тайӧ ме тіянлы висьталі, медым энӧ кӧсӧя видзӧдӧй...
— А мый тэныд меӧдз?
Видзӧда ме, тешкодь тэ кутшӧмкӧ.
Матыстчан тэ быттьӧ он сыладорсянь.
Вай эновтам да водам узьны.
Арестантскӧйын пемдіс.
Стенъяс сайын лӧнисны морт гӧлӧсъяс.
Кылӧ вӧлі, кыдзи ӧшиньӧ шаргӧ зэр...
— Ме тіянӧс, Раевский ёрт, сӧмын ӧні тӧді, кор шапкатӧ пӧрччинныд.
Куим лун думайті, кытысь ме тіянӧс аддзылі?
Зэв нин ті мунанныд своднӧй интернациональнӧй бригадаса комиссар вылӧ.
Сӧмын местаыс тані абу тіянлы кодь и овныд мӧд — сійӧс шулісны Хмурый ёртӧн.
А бурджыка кӧ видзӧдлыны — артмӧ ӧти и сійӧ жӧ...
Вот ме и висьталі, медым энӧ кӧсӧя видзӧдӧй.
Аддзанныд, абу нин ми сэтшӧм бокӧвӧйяс.
Раевский шпыньмуніс дзор ускас.
— Овлӧны сэтшӧм ӧткодь йӧзыд!
Сӧмын сійӧ опаснӧ, — вермасны нинӧмабусьыс ӧшӧдны...
Пшигодский пуктіс кисӧ Раевскийлы пельпом вылас.
— Верманныд лоны уверенӧсь, Хмурый ёрт... извиняйтча, ёрт... пане Раевский.
Эг ӧд ме весьшӧрӧ воджын Краснӧй Армияын ов — мыйсюрӧӧ велалі...
Стен сайын кыліс матысмысь поездлӧн тарӧдӧмыс.
Бара морт гӧлӧсъяс.
Кодкӧ восьтіс ӧдзӧс.
Коридорын — гора командаяс.
Арестантскӧйӧ пырисны австрийскӧй войскалӧн салдатъяс.
Кор комнатаыс дзикӧдз тырис салдатъясӧн, немецкӧй драгунъяс игналісны ӧдзӧссӧ.
Пыр жӧ лои шума да дзескыд.
Салдатъяс лӧсьӧдчисны наръяс вылӧ, джоджӧ, ӧшинь пӧдушка вылӧ, пызан пыдди сувтӧдӧм ящик вылӧ.
Збой кавалерист, кодлӧн морӧс вылас вӧлі Кӧрт крест орден, мигнитіс Пшигодскийлы:
— Отступайтан жӧ, камрад?
Тэ мый ачыд погонъястӧ нетшкин али тэныд эсійӧ оберыс, сукин сыныс, нетшкис?
— Ме военнопленнӧй.
А ті мый, ребята, гортлань?
— невӧляысь нюммунӧмӧн юаліс Пшигодский.
Кавалерист пыдди вочавидзис ефрейторскӧй нашивкаяса зумыд морт:
— Да, бессрочнӧй отпускӧ.
Гӧгӧр серӧктісны.
— Гортӧ гычьясӧс кыйны.
— Гӧтыръясным ультиматум пуктісны: огӧ кӧ локтӧй, то отставка сетасны.
Со ми и тэрмасям.
Пельӧссянь кодкӧ дӧзмӧмӧн шуис:
— Тыдалӧ, мый тэрмасьыштім.
Шуліс полкӧвӧй сӧветыд — мунны став полкӧн!
Сэки эськӧ тайӧ драгунъяссьыд сӧмын ва местаыс колис.
— Эн шогсьы!
Асланым воасны — мездасны.
— Кор прудтӧ кырӧдас, розьсӧ шапканад он тупкы...
— Воюйтім, тырмас!
Дзикӧдз пемдіс.
Салдатъяс ӧзтісны сись, восьтісны сумкаяссӧ да заводитісны ужнайтны.
— Пуксьӧй, камрадъяс!
Кынӧмныд сюмалӧ, кӧнкӧ?
— пуртнас консерв банка восьтіг, корис Раевскийӧс да Пшигодскийӧс кавалерист.
Раевский аттьӧаліс.
Пшигодский окотапырысь сӧгласитчис: сійӧ кык лун нин эз сёйлы.
— Ті сідзкӧ Россиясянь, камрад?
Но, кыдзи сэні?
Шуӧны, овны оз позь.
Збыль? — юаліс сылысь олӧма пехотинец.
— Кодсюрӧлы сэні збыльысь жар — фабрикантъяслы, помещикъяслы и ставныслы, кодъяс царь дырйи тэа-меа кодь мыш вылас пукалісны.
Найӧс большевикъясыд сідзи топӧдісны, мый найӧ ӧдва лолалӧны.
Но, а рабочӧйясыд да крестьянаыд, найӧ воюйтӧны.
Ачыд тӧдан зыртчӧны на вылӧ быд боксянь, — повтӧг, некодысь видзчысьтӧг, збоя вочавидзис Пшигодский.
— А збыль, мый большевикъяс помещикъяслысь муяссӧ мырддисны да крестьяналы юклісны?
— А кыдзи тэ думайтан, муніс ӧмӧй эськӧ сэки крестьяниныд сӧветскӧй власть вӧсна воюйтны?
— А збыль, мый большевикъяс издевайтчӧны пленнӧйяс вылын?
— Сӧрӧм!
Офицеръяслӧн больгӧм.
А сы йылысь, мый большевикъяслӧн пленнӧйясысь быдса интернациональнӧй бригадаяс эмӧсь, тіянлы эз висьтавлыны?
— Висьтавлісны кутшӧмкӧ изменникъяс йылысь...
Миянӧс эсійӧ оберыс изменникъясӧн жӧ шуис.
— Кыдзи ті думайтанныд, Венгрияын миянлы мутӧ сетасны жӧ?
— Босьтан... кык метра судта...
— Кыдзи сідзи ог босьт?
А мый вӧсна нӧ ме воюйті?
— Регыдӧн жӧ тэ воинскӧй уставтӧ вунӧдӧмыд!
«Император вӧсна да...»
— Но, императортӧ, шуам, скипидарӧн нин мавтісны!
— вомас ыджыд нянь кусӧк сюйыштіг долыда пыльснитіс кавалерист.
Пшигодский эз кольччы сыысь да, салдатъяслысь сёрнисӧ кывзіг, дугдывтӧг долыда нюмъяліс.
Кор банкаыс рекмис, Пшигодский чышкыштіс соснас уссӧ, аттьӧаліс кавалеристӧс да, некод дорӧ шыӧдчытӧг, юаліс:
— А мыйла ті, камрадъяс, оружиетӧг гортаныд мунанныд?
Тадзнад тіянӧс жандармъяс ставнытӧ чукӧрӧн куталасны.
Мӧдӧдчинныд эськӧ некымын эшелонӧн ӧтлаын, офицеръястӧг.
Тані ӧти камрад та йылысь казьтыліс нин.
Винтовкаыд гортад пыр згӧдитчас, кор ковмас вӧрзьӧдыштны кодӧс колӧ.
А со вот...
Раевский гусьӧник тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Неуна кокниджыка, — польскӧй кыв вылын вашнитіс сійӧ.
Асывнас найӧс садьмӧдіс ружьеысь лыйсьӧм.
Ставӧн чеччисны ӧта-мӧдыскӧд тревожнӧя сёрнитіг.
— Мый тайӧ?
— Раевскийлысь юаліс Пшигодский.
Мӧдыс гӧгӧрвотӧг лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Кызь кымын минута мысти ставыс лои гӧгӧрвоана.
Прикладъясӧн жугӧдӧм ӧдзӧсӧд тӧрӧдчисны некымын салдат, и быдласянь кылісны нимкодь горӧдӧмъяс.
— А-а-а!
Да ӧд тайӧ миян — комын сизимӧд стрелкӧвӧйысь.
Тасмаас ӧшӧдӧм тесака кузь тушаа артиллерист кыз гӧлӧсӧн мурӧстіс:
— Босьталӧй ранецъяснытӧ, камрадъяс!
Ӧдйӧ!
Мунам водзӧ.
Ми эсійӧ драгунишкаяссӧ чеплялыштім неуна.
Чуть водзӧ эгӧ мунӧй, да тӧдмалім, мый ті танӧсь.
Но, но, тэрмасьӧй!
Карса площадь вылын найӧ янсӧдчисны.
Пшигодский крепыда топӧдліс Раевскийлысь кисӧ.
— Став бурсӧ!
Ме кӧ тіянлы мыйлакӧ ковма, то ті тӧданныд, кытысь аддзыны менӧ.
Став бурсӧ, пане Раевский!
Некымын воськов бӧрын сійӧ бергӧдчыліс да ӧвтыштіс кинас.
Раевский воча довкнитіс юрнас...
Пӧдвалӧ тӧдса пыранінӧ Раевский сувтіс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый волнуйтчӧ.
Дас ӧти во сайын сійӧс татысь петкӧдісны куим жандарм.
Со тані, пос тшупӧдъяс вылас, Раймондӧс киӧдыс кутігтыр, сулаліс Ядвига.
Нёльӧд жандарм паныдаліс сылы туйсӧ...
Мый накӧд?
Ловъяӧсь-ӧ?
Кутшӧм тешкодь — оз тырмы смеллуныс лэччыны улӧ да таркнитны ӧдзӧсӧ.
Но со ӧдзӧс воссис.
Пос тшупӧдъясті тэрыба кайӧ прӧстӧй кыӧм жакета ныв.
Ӧдзӧс бара воссис. Мыччысис челядь юр.
— Тётя Сарра, кампеттӧ ваян?
— Дерт жӧ, менам гӧрд юрӧй, вая!
Пӧдлав ӧдзӧстӧ.
— Висьталӧй, тані олӧ Ядвига Раевская?
— лӧня сёрнитны зілиг юаліс Раевский.
Ныв сувтіс.
— Раевская?
Оз...
Да, сійӧ овліс тані некымын во сайын.
Ӧні тані олӧ сапожник Михельсон.
А Раевскийяс олӧны Краковскӧй переулокын.
— Сідзкӧ, сійӧ и пиыс сылӧн ловъяӧсь?
— Ядвига Богдановна да Раймонд?
Дерт жӧ ловъяӧсь.
А ті нӧ важӧн нин найӧс энӧ аддзылӧй?
— Да, важӧн...
Ті онӧ вермӧй висьтавны налӧн керкалысь номерсӧ?
— Ті кӧ на ордӧдз, то мунамӧй ӧтлаын.
Ме быд асыв пырала Ядвига Богдановнаӧс нуӧдны — ми сыкӧд ӧти мастерскӧйын уджалам.
Мунамӧй...
Аскӧдыс орччӧн Раевский кылӧ каблукъяслысь тотшӧдӧм.
Раевский муніс ныв вылӧ видзӧдтӧг, но синбӧжнас кыйис сылысь любопытнӧя видзӧдӧмсӧ.
Сійӧ йӧзтӧ помнитліс первойя видзӧдлӧмсянь, а нывкаыс, кодӧс ичӧтик детинка нимтіс Сарраӧн, мукӧд серти паметяс пуксис ёнджыка.
Торйӧн нин гырысь сьӧд синъясыс, кодъясын веськодь кӧдзыд видзӧдласыс пыр жӧ быри, кор сійӧ шыӧдчис ичӧтик детинка дінӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм том (сылы, кӧнкӧ, дас сизимысь абу унджык), позис эськӧ чайтны, мый сійӧ — тайӧ карапузыслӧн мам.
Раевскийлы вӧлі окота тӧдмавны Ядвига да пиыс йылысь унджык сы серти, мый висьталіс ныв, но велалӧм видзчысьӧмыс эз лэдз юасьны.
Кӧть медся сьӧкыдыс пельпом вывсьыс и уси — сійӧ тӧдӧ, мый найӧ ловъяӧсь, но матысса аддзысьӧм водзвылын волнуйтчӧмыс содіс.
Кутшӧм сылӧн пиыс?
Ӧд детинкалы ӧні дас кӧкъямыс арӧс.
Сійӧ нин верстьӧ морт...
А Ядвига?
А мый, сылӧн кӧ мӧд верӧс?
Ӧд дас ӧти во колис!
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
Он вермы шыбитны тайӧ кузь кадыслысь сьӧктасӧ, кыдзи он вермы пышйыны и дзормӧмсьыд...
— Но, со ми и воим!
Нывлӧн гӧлӧсыс небыд, мыла.
Раевский ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ.
Жакет кодьыс жӧ руд рӧма кыӧм шапкасӧ пасьталӧма тшапитчытӧг.
Нырыс правильнӧй, ичӧтик вомыс мичаник.
Сійӧ нюмъяліс, буракӧ, мыйкӧ дӧгадайтчис.
— А, Саррочка!
Пыр локта...
— Ме абу ӧтнам, Ядвига Богдановна, тіян ордӧ гӧсть.
Бур лун, Раймонд.
Ляпкыдик ичӧт комната пӧтӧлӧкӧ Раевский пӧшти мыджсис юрнас.
Дзик ӧти ӧшинь видзӧдіс кутшӧмкӧ сарай стенлань.
Вӧлі пемыд и дзескыд.
Ядвига, коді вӧлі пасьталӧ пальтосӧ, бергӧдчис.
Сигизмунд пӧрччис сьӧктаммӧм кияснас шапкасӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Бур лун, Ядзя!
Здук-мӧд Ядвига видзӧдіс паськыда восьтӧм синъяснас.
— Зигмунд!..
Ядвига сыркъяліс-бӧрдіс верӧс дорас топӧдчӧмӧн, быттьӧ поліс, мый сылысь бара мырддясны сійӧс.
— Мыйла нӧ бӧрдан, менам донаӧй, мыйла?
Со ми и бара ӧтлаынӧсь...
Оз ков, Ядзя...
— такӧдіс сійӧс Раевский.
Раймонд синсӧ вештывтӧг видзӧдіс батьыс вылӧ.
Тайӧ сы йылысь висьтавліс мамыс кузь рытъясын ыджыд мелілунӧн да радейтӧмӧн.
Аслас вежӧрын Раймонд лӧсьӧдіс батьыслысь мича образ, мужественнӧйлысь, ёнлысь, справедливӧйлысь да честнӧйлысь.
Детинка сьӧлӧмын батьсӧ радейтӧмкӧд тшӧтш быдмис лӧглун на дінӧ, кодъяс сійӧс преследуйтісны, дорисны чепъясӧн, ыстісны катаргаӧ.
Детинка эз вермы бура гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм «катаргаыс».
Сійӧ сӧмын чувствуйтіс, мый катаргаыс мыйкӧ лёк, зэв сьӧкыдтор.
Мамыс висьтавліс зэв ылысса, кӧнкӧ свет помас, страна — Сибирь йылысь, кӧні зэв кӧдзыд, тшем вӧр либӧ лымйӧн тырӧм овтӧм кушинъяс.
Уна сё километръяс вылӧ — ни ӧти ловъя лов.
И вот сэні, сійӧ шуштӧминас, пыдын му пытшкын чептӧн дорӧм йӧз перйӧны царлы зарни.
Найӧс видзӧны салдатъяс.
Сійӧ и эм катарга.
И сэні сылӧн батьыс.
Мыйта синва кисьтіс детинка мамыслысь шог висьтъяссӧ сы йылысь кывзіг, коді кӧсйис сӧмын ӧтитор — корысьяслы да гӧльяслы шуда олӧм.
Кодлы, эз кӧ пиыслы, вермис висьтавны мам аслас бырлытӧм шог йылысь, калечитӧм том олӧм йылысь, сы йылысь, кодӧс эз дугдыв радейтны да виччысис тайӧ став кузь вояс чӧжыс.
Ассьыс бырлытӧм став мелілунсӧ сетіс мамыс пиыслы.
Детинка быдмис йӧз шог да сьӧкыдлунъяс дорӧ чуткӧйӧн да отзывчивӧйӧн.
Мамыслӧн сійӧ вӧлі дзик ӧти радлунӧн, мамыс сӧмын сы ради и оліс.
Колисны вояс.
Детинка быдмис ён мужчинаӧ.
Частӧ сы вылӧ видзӧдігӧн мамыс казьтывліс ассьыс том кадсӧ, сійӧ кадсӧ, кор Сигизмунд волывліс аддзысьлыны сыкӧд, сэтшӧм жӧ томкӧд да мичакӧд.
Кыдзи тешитчис сы вылын олӧмыс...
Медся бур кадтӧ овны другтӧг, тӧдны быд часын, мый сійӧ страдайтӧ...
И со сійӧ, бать да верӧс, воис.
Дзор да суров.
Кымӧс вылас быттьӧ сабляӧн керыштӧм кык вурыс, джуджыд чукыръяс.
Батьыс кузьджык Раймондысь.
Сійӧ ён.
Раймонд чувствуйтӧ тайӧс пельпомъясӧдыс сывйыштӧм кияс сертиыс.
— Тато, мусаӧй!
— гусьӧник шӧпкӧдӧ сійӧ.
Сарра яндысьӧмпырысь видзӧдіс ставторйыс вылӧ.
Сылы эз вӧв лӧсьыд, мый сійӧ вӧлі тані.
«Со сійӧ, Раймондлӧн таинственнӧй батьыс!..
А ме ӧд пӧшти гӧгӧрвои», — аслас другъяс вӧсна нимкодясиг думайтіс сійӧ.
— Ядвига Богдановна, — ме котӧрта, а ті кольччӧй.
Ме висьтала, мый ті висьминныд, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Ядвига быттьӧ садьмис.
— Ах да, мастерскӧй...
Виччысьлы, Саррочка!
Меным оз позь кольччыны — талун ӧд Шпильман тшӧктіс тэа-меалы мунны Могельницкийяс ордӧ.
Ме кӧ ог лок, сійӧ менӧ вӧтлас...
— Сійӧ бергӧдчис верӧсланьыс да шӧпкӧдіс, быттьӧ оправдывайтчис: — Прӧстит, Зигмунд, меным колӧ мунны.
Меным колӧ аслым мерайтны да сдайтны дона заказ.
Ме старайтча локны водзджык...
Но...
Раймонд тэныд ставсӧ висьталас...
Господьӧй!
Збыль ӧмӧй, мый тэ воин?
Порог дорын сійӧ ещӧ ӧтчыд кутліс верӧссӧ да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Тайӧ нылыс — тіян тӧдса?
— тэрыба юаліс пиыслысь Сигизмунд.
— Да, бать.
— Вӧтӧд найӧс да висьтав мамыдлы, медым менам воӧм йылысь ни мамыд, ни тайӧ нылыс некодлы нинӧм оз висьтавны.
Раймонд гӧгӧрвоис да ӧдйӧ петіс комнатасьыс.
Кор сійӧ воис бӧр, батьыс мыйкӧ мӧвпалігтыр пукаліс пызан дорын ки вылас дзор юрсӧ лэдзӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ да нюмдіс суров мелілунӧн.
Раймонд сулаліс сы водзын да эз тӧд, мый шуны.
— Тіян, кӧнкӧ, кынӧмныд сюмалӧ?
— медбӧрын надзӧник юаліс сійӧ.
— Сюмалӧ.
Сӧмын эн шу меным «ті».
Бара ланьтісны.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Пиыс тӧдіс бать йывсьыс унатор, но батьыс пи йывсьыс — нинӧм.
Сигизмунд Раевскийӧс повзьӧдліс тайӧ тӧдтӧмлуныс.
Мыйӧн кӧсйис лоны тайӧ ыджыд тушаа том зонмыс?
Кутшӧма ладмасны найӧ?
Лоас-ӧ сійӧ сылӧн другӧн да соратникӧн, либӧ коляс джынвыйӧ бокӧвӧйӧн, не ас мортӧн, кодысь колӧ дзебсясьны, кыдзи и сосед-обывательясысь?
Кыдзи и пыр, Раевский бергӧдчис опасностьлы паныд.
— Пуксьы, пиук, висьтав, кыдзи ті олінныд...
Раймонд, яндысьӧмсорӧн нюмъяліг, пуксис пызан сайӧ.
Батьыс видзӧдіс сылӧн ныв кодь нежнӧй мича чужӧм вылӧ да зумыштчис.
Сійӧ корсис тайӧ чужӧм вывсьыс повтӧмлун да сӧмын лӧз синъяссьыс здук кежлӧ казявліс мыйкӧ коланаӧс.
— Мыйсянь заводитны, бать?
— Тэ велӧдчан?
— Ог, куим во сайын нин ме помалі карса школа.
Водзӧ велӧдчыны эг вермы — миян эз вӧв деньганым.
Мама кӧсйис, но ме эг сӧгласитчы, медым сійӧ вурсис суткинас кызь час чӧж.
И ме куті уджавны Баранкевичлӧн сахарнӧй заводын...
Комнатаын чӧв-лӧнь.
Кылӧ сӧмын, кыдзи рӧвнӧя точиктӧ часі.
— Тэ ме вӧсна эн мун талун заводӧ?
— Эг...
Ме некымын тӧлысь нин ог уджав сэні...
— Мыйла?
Раймонд тревожнӧя вӧрзьӧдчыліс.
— Менӧ вӧтлісны заводысь.
— Мыйысь?
Раймондлӧн синъясыс читкыртчисны.
— Найӧ меным сетісны свидетельство, мый менӧ вӧтлісны складъяс грабитӧмын участвуйтӧмысь...
Раймонд ланьтіс, кор аддзис, кутшӧм ӧдйӧ зумыштчисны батьыслӧн синкымъясыс.
— Но тайӧ абу збыль, бать!
Тайӧ подлӧй лӧж.
Ми сӧмын корим мынтысьны миянлы квайт тӧлысся уджысь.
Рабочӧйяс бӧрйисны Баранкевич дорӧ мунны депутация, том йӧз ыстісны менӧ.
Баранкевич горзіс миян вылӧ, быттьӧ понъяс вылӧ, а сэсся вӧтліс.
Контора водзын миянӧс виччысисны заводса став рабочӧйяс.
Ми висьталім, кыдзи примитіс миянӧс кӧзяин.
Но, сэні и заводитчис.
Кор немецкӧй охрана заводитіс вӧтлыны миянӧс, ми разоружитім сійӧс да мырддим пулемёт.
Тшӧктім кассирӧс мынтыны жалӧванье списокъяс серти.
Кор кассаысь деньгаыс эз тырмы, восьтім складъяс да тшӧктім складовщиклы сетны быд мортлы деньга пыдди куим мешӧк сакар.
Некутшӧм грабитӧм эз вӧв!
Ми пӧрысь салдатъяскӧд видзим уличасӧ немецкӧй драгунъясысь.
Баранкевич удитӧма корны найӧс карысь телефон пыр.
Кор ми лыйлім став лентаяссӧ, сэки пышйим разіпели.
Но пулемётыс немецъяс киӧ эз веськав, ми сійӧс дзебим надёжнӧй местаӧ...
Раймонд ланьтіс.
Батьыс мӧвпалігтыр гартіс дзор уссӧ да нюмъяліс.
— Сэсся мый вӧлі?
— Сэсся немецъяс сакарсӧ йӧзыслысь бӧр мырддисны.
Унаӧс арестуйтісны, а мукӧдъяссӧ Баранкевич вӧтліс да эз мынты ни ӧти кӧпейка.
Меным да мукӧдъяслы, кодъяс вӧлім делегацияын, заводса администрация сетіс кӧин билетъяс.
Но ме, бать, эг босьт ни ӧти пунт сакар.
А Баранкевич меным эз мынты сё кӧкъямысдас марка.
Тайӧ быдса воджынйысь...
— Ладнӧ, пиук.
Тэ менӧ аслад пулемётчикъясыдкӧд кыдзкӧ тӧдмӧд.
А ӧні вай сёйыштам, эм кӧ мыйкӧ.
— Прӧстит, тато, сӧмын селёдка...
Коймӧд глава
Парклӧн ыджыд чугуннӧй воротаыс эз пӧдласьлы — сэті сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пыралісны экипажъяс.
Могельницкийяслӧн югыд палаццо подъезд дорын дугдывтӧг жуӧм — воалісны корӧм гӧстьяс.
Вестибюльын лакейяс пӧрччалісны на вылысь паськӧмнысӧ.
Гостинӧйӧ пыранінын воысьясӧс встречайтісны Стефания да Владислав.
Бальнӧй сьӧд платье топӧдіс Стефаниялысь топыд яя телӧсӧ, колисны кушӧсь сӧмын пельпомъясыс да сойясыс.
Сійӧ меліа нюмъяліс.
Сійӧ встречайтіс гӧстьясӧс сэтшӧм меліа нюмъялігтыр, мый посни шляхтичьяс, кодъяс первойсӧ полісны графскӧй керка мичлунысь да дзирдалысь обществоысь, збоймыштісны да лоисны увереннӧйджыкӧсь.
Волнуйтчӧмысла да збыльвылӧ аристократӧн асьсӧ петкӧдлыны кӧсйӧмысла Владислав вӧлі гӧрд: сійӧ кӧсйис, медым тайӧ посни сошкаыс, кодъясӧс корисны татчӧ политическӧй соображениеяс вӧсна, пыр жӧ чувствуйтісны сыын граф Могельницкийӧс.
Мелкопоместнӧй дворяналы сійӧ веськодьпырысь нюжӧдліс кык чунь, гырысь помещикъяслы шуліс некымын чолӧмалана кыв.
И сӧмын кор воис аслас семьяыскӧд князь Замойский, сійӧ уськӧдчис паныд.
Ыджыд залысь кылісны инструментъяслӧн шыяс.
— А со и пан Баранкевич гӧтырыскӧд, — шӧпнитіс Владислав Стефаниялы.
На дінӧ матыстчис зэв ыджыд тушаа морт, сэтшӧм жӧ кыз, кутшӧм косіник вӧлі сылӧн гӧтырыс, кодӧс сійӧ нуӧдіс киӧдыс кутӧмӧн.
Тшӧг сьыліыс дзескыд крахмальнӧй воротник увсьыс вӧлі бызгыльтчӧма.
Сылӧн раклӧн кодь гырд былялӧм синъясыс сувтісны Стефания вылӧ.
— О-о-о!
Вельможнӧй пани талун синтӧ ёрӧ!
Ме кӧ вӧлі ар дасӧн кымын томджык... гэ... умм... да!.. — серӧктіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
Сылӧн гӧтырыс, пани Анеля, гажтӧма нюмъяліс.
Владиславлы кажитчис, мый кизьясыс сахарозаводчик жилетысь пыр жӧ орасны, оз вермыны кутны зэлӧдӧм кыз рушкусӧ.
Баранкевичьяс пырисны гостинӧйӧ.
Лакей висьталіс Стефаниялы, мый автомобильӧн воисны господа немецкӧй офицеръяс.
Владислав сюся видзӧдліс Стефания вылӧ.
— Тэ эн вунӧд, Стефа, мый Эдвард тшӧктіс тэнӧ не лэдзны немецъясӧс син увсьыд?
Найӧс колӧ нуӧдны ичӧт гостинӧйӧ.
Чукӧртны унджык паненкаясӧс, кодъяс сёрнитӧны немецкӧй кыв вылын, а главнӧй — не жалитны вина, — тэрыба висьталіс сійӧ.
— Тӧда...
Со и найӧ.
Ме примита найӧс, а тэ мун выліӧ Эдвард ордӧ да висьтав сылы налӧн воӧм йылысь...
И медым Людвига локтас меным отсасьны.
Быдӧн нин юасьӧны сы йылысь...
Владислав муніс.
Стефания встретитіс немецъясӧс меліа нюмъялігтыр.
Зонненбургкӧд орччӧн восьлаліс эз на пӧрысь полковник, карса гарнизонысь начальник.
На бӧрся — куим офицер, на пӧвстын — Шмультке.
Зонненбург тӧдмӧдіс найӧс Стефаниякӧд.
Полковник инмӧдчыліс шыльӧдӧм уснас Стефания ки дінӧ.
— Зэв признательнӧй, графиня, любезнӧя корӧмысь да рад аддзыны немецкӧй армияса ӧти офицерлысь гӧтырсӧ, — шуис сійӧ.
— Надейтча, ваше превосходительство, тіянлы оз ло гажтӧм миянкӧд?
— О, мый ті, мый ті!
— вочавидзис полковник.
Офицеръяс кытшын Стефания мӧдӧдчис залӧ.
Зонненбург кутыштіс Шмульткеӧс.
— Господин лейтенант, усадьба гӧгӧрыс караултӧ ті сувтӧдінныд?
— Так точно, господин майор!
...Эдвард кабинетын пукалісны некымын морт.
Тані вӧліны: Эдвард, коді тӧрыт воис Варшаваысь, отец Иероним, князь Замойский, Баранкевич, викарнӧй епископ Бенедикт да штатскӧй паськӧма куим том морт.
Людвига аппартаментъясӧ пыранінын пукаліс Юзеф.
Кор воис пӧрысь князь Могельницкий, кодӧс вайӧдіс лакей, Юзеф улӧдз копыртчылӧмӧн восьтіс сылы ӧдзӧссӧ да пыр жӧ пӧдлаліс сійӧс лакейлӧн ныр улын.
— Верман мунны.
Кор ковман, ме кора.
Пиыс нинӧм гӧгӧрвотӧг лэптыштліс пельпомъяссӧ да заводитіс лэччыны поскӧд.
— А кӧні эсійӧ брӧдяга Мечиславыс?
Тэ сы бӧрся видзӧдышт, Адам.
Вот ещӧ енсянь наказаниеыд!..
Адам сувтовкерис да жугыля видзӧдліс батьыс вылӧ.
— Тӧрыт рытсянь, кор сійӧ нӧйтіс Францискаӧс, ме эг аддзыв сійӧс.
Шуӧны, мый мунӧма фольварк салдатъяс дінӧ.
Батьыс пыригӧн Эдвард сувтіс.
— Но, ӧні, буракӧ, ставӧн чукӧрмисны.
Пока уліын гажӧдчӧны, ми мыйсюрӧ йылысь удитам сёрнитыштны.
Тӧдмась, бать, — шуис Эдвард, кор Казимир Могельницкий матыстчис сылы паныд кыпӧдчысь тӧдтӧм том йӧз дінӧ.
— Капитан Врона, — висьтасис том йӧз пӧвстысь ӧти, гырд синъяса, кельыд чужӧма морт.
— Лейтенант Варнери, — шуис мӧд, стройнӧй, лӧз синъяса.
— Поручик Заремба, — кыз гӧлӧсӧн ньӧжйӧник шуис коймӧд, латшкӧсіник, дженьыдика тшӧтшӧдӧм уска морт.
Комнатаӧ тэрыба пырис Владислав.
— Эдвард, воисны немецъяс — полковник, некымын офицер...
Людвига лэччис уліӧ.
Кылан, туш ворсӧны?
Тэнсьыд став тшӧктӧмъястӧ вӧчӧма.
Тэ разрешитан меным кольччыны татчӧ?
— Ог.
Лэччы улӧ, гажӧд гӧстьясӧс.
Часджын мысти воан, — коса вочавидзис Эдвард.
Владислав чукыртчыліс, но бергӧдчис военнӧйногӧн да петіс.
Талун асывнас сылы сетісны подпоручиклысь чин да индісны Эдвардӧн формируйтан польскӧй легионса взводлӧн командирӧн.
— Сідзкӧ, панство кӧ разрешитас, ме заводита, — шуис Эдвард, кор ставныс пуксялісны.
Улісянь кылісны мазурка шыяс.
— Аскомысь ми шуим выступитны.
Водзӧ нюжмасьны оз позь.
Австриецъяс пышйӧны гортаныс, эновтӧны ставсӧ.
Талун ми кывлім Германияын революция йылысь.
Миян положениеным зэв сьӧкыд.
Мунысь немецъясӧс преследуйтӧны партизанскӧй отрядъяс.
Найӧ регыд пырасны татчӧ.
Пан Зайончковский шуӧ, мый налӧн сиктъясын заводитчӧ нин...
Кыдзи тіянлы тӧдса, ноябрь сизимӧд лунӧ Люблинын котыртӧма польскӧй правительство, кодӧн юрнуӧдӧ пепеэсовец Дашинский...
Баранкевич чорыда шеныштіс кинас.
— Тайӧ абу сэтшӧм страшнӧ, — такӧдіс сійӧс Эдвард.
— Правда, Дашинский кӧсйысис аслас декларацияясын всеобщӧй, прямӧй, гуся да равнӧй бӧрйысян право, кӧкъямыс часа уджалан лун да весиг крестьяналы сетны му, — издевайтчӧмӧн висьтавліс Эдвард.
— Но ставыс тайӧ талун кежлӧ колана декорацияяс.
Найӧс ми зэв кокниа шыбитам, кор миян киын лоӧ выныс.
Ӧнӧдз жӧ Дашинскийлӧн декларацияяс ради мужикъяс асьныс видзӧны имениеяс: кыдз жӧ народлӧн озырлун.
Колӧ ӧтитор: медым вооружитӧм вынйӧрыс вӧлі миян киясын.
Миян ӧні эм сӧмын сё кымын морт.
Тайӧ тырмымӧн, медым босьтны карсӧ.
Карса австрийскӧй гарнизон эз ло.
Дзик ӧти вын — немецкӧй драгунъяслӧн эскадрон...
Но немецъяскӧд ми сёрнитчам.
Торйӧн нин, мый налӧн асланыс регыд оз коль ни ӧти салдат.
— Кытысь ті босьтінныд сійӧ сё мортсӧ?
— юаліс епископ, кос старик, коді бӧрйӧдліс чуньяснас чётка мольяс.
Ӧнӧдз сійӧ кутчысис немецъяс дор да ӧні кӧсйис тӧдмавны, ёна-ӧ збыль став тайӧ заводитчӧмыс, кытчӧ сэтшӧм ёна сійӧс кыскис отец Иероним.
— Тайӧ — австрийскӧй армияысь расформируйтӧм польскӧй легионса салдатъяс да местнӧй польскӧй военнӧй организацияса членъяс.
Но, сэсся — бур семьяясысь том йӧз...
Кар босьтӧм бӧрын мӧд луннас миян лоӧ куимпӧв унджык...
И ковмас кӧ, пан Дашинский кӧсйысис мӧдӧдны народнӧй милициялысь отряд, кодӧс сійӧ котыртіс.
— Тэ... умм... да! — скӧрысь кызӧктіс Баранкевич.
— Синмӧн ог аддзы эсійӧ став социалистъяссӧ да мукӧд мазурикъяссӧ!.. «Народнӧй милиция!»
Ыджыд тай!
Меным, шуны кӧ, ёнджыка на кажитчӧ «жандарм» кыв.
— Аттьӧ комплиментсьыд, — аслас пельӧссянь шыасис капитан Врона, нюмдӧм пыдди сылӧн чужӧмыс вежыньтчыліс.
Кор Врона нюмъяліс, кажитчыліс, мый кулӧм морт жерйӧдлӧ пиньсӧ, — сэтшӧм вӧрзьывтӧмӧсь вӧліны сылӧн чужӧмыс да гудыр синъясыс.
Переворот бӧрын Врона должен вӧлі лоны жандармъяслӧн шефӧн.
— Коді нӧ лоас карса голованас? — юаліс епископ.
Эдвард нюммуніс.
— Власть лоас миян, округса штаб киясын.
А магистратын кутасны пукавны марионеткаяс, адвокат Сладкевич кодьяс...
Недель куим мысти ми чукӧртам тысячаӧн-джынйӧн кымын салдатӧс.
Тайӧ нин лоӧ неыджыд армия...
Епископ небыдика торкис сійӧс:
— Ті думайтанныд, мый тайӧ тырмымӧн?
Капитан Врона гусьӧник шӧпнитіс Варнерилы:
— Тайӧ кос нидзулыс абу нин сэтшӧм йӧй...
Старик Зайончковский друг чеччис улӧс вылысь.
— Меным кажитчӧ, его преосвященство оз гӧгӧрво кадлысь став серьёзностьсӧ.
Ті кӧ, карса олысьяс, кӧні пыр сулалӧ кутшӧмкӧ гарнизон, чувствуйтанныд асьнытӧ мыйкӧ мында безопасностьын, то миянлы асланым имениеясын лоӧ войяссӧ не узьны!
Ӧд гӧгӧр мужикъяс.
Быд дас украинец вылӧ — ӧти поляк...
Тайӧ холопъясыс узьӧны и вӧтасьӧны, кыдзи эськӧ налы ӧтлаасьны партизанъяскӧд...
— Стӧчджыка кӧ, мырддьыны миянлысь мунымӧс, — содтіс Замойский, — национальнӧй вопросыд тані сӧмын содтӧд вылӧ.
— Му — крестьяналы, заводъяс — рабочӧйяслы, панъясӧс — стен бердӧ, ксёндзьясӧс — виселица вылӧ...
Тадзи, буракӧ, налӧн? — спокойнӧя шуис Врона.
— Огӧ кутӧй кежны сёрнисьыс, панъяс! — дугӧдіс сійӧс Эдвард.
— Сідзкӧ, аскомысь ми босьтам карса комендатура, управа да вокзал.
Объявитам военнӧй положение да доброволецъясӧс чукӧртӧм.
А сэсся видзӧдлам, кыдзи делӧясыс кутасны мунны.
Епископ ядӧвитӧя шпыньмуніс.
— Мед пан граф менӧ извинитас, мый ме торка сійӧс.
Но ме кӧсъя мыйсюрӧ стӧчмӧдны, — ньӧжйӧник шуис сійӧ да, чёткаяссӧ эновтӧмӧн, кутіс дзоргыны аслас крысалӧн кодь синъяснас Эдвард вылӧ.
— Сӧмын на пан Зайончковский шуис, мый ме ог кут тӧдвылын положениелысь став серьёзностьсӧ...
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма зэв наяна.
— Но ме думайта, мый тайӧн грешита ог ме.
Ме комын вит во служита енлы тайӧ краяс, и меным кад нин тӧдны, кутшӧмӧсьджык збыльвылӧ делӧясыс.
Ме абу воин, а сӧмын енлысь кывсӧ смиреннӧя проповедуйтысь.
И меным да отец Иеронимлы весиг абу места тайӧ совещание вылас.
Но вичкоын служитысьяс волывлісны мукӧддырйи военнӧй сӧветъяс вылӧ, медым висьтавны збой воеводаяслы опасность йылысь, коді лоас налӧн походъясын...
Ті ставныд зэв бур католикъяс.
Меным, кыдзи тіян пастырлы, быть лоӧ висьтавны, мый ме думайта ставтор йывсьыс.
— Епископ бура дыр кежлӧ ланьтліс.
— Энӧ вунӧдӧй, панъяс, мый ми тіянкӧд олам буретш русско-австрийскӧй граница вылын.
Ӧні тайӧ границаыс абу.
Найӧ — украинецъясыс, кодъяс олісны Россияын, тӧдӧны нин, мый сэтшӧм революцияыс.
Ті, думайта, энӧ вунӧдӧй, кыдзи найӧ соталісны ассьыныс помещикъяссӧ?
Немецкӧй оккупация недыр кежлӧ пӧдтыліс найӧс.
Мукӧд украинецъяс, кодъяс олӧны тані жӧ орччӧн, Галицияын, эз вӧчны тайӧс сӧмын сы вӧсна, мый ен милостьӧн ыджыдаліс австрийскӧй император, и сылӧн вӧлі армия, коді кутіс порядок...
Ӧні жӧ абу ни императорыс, ни армияыс.
Ті лӧсьӧдчанныд босьтны асланыд киясӧ власть сійӧ крайын, кӧні йӧзыслӧн ӧкмыс дасӧд юкӧныс — украинецъяс.
Пан Эдвард лыддис меным граф Потоцкийлысь да князь Радзивиллысь письмӧяссӧ.
Налӧн поместьеясыс да заводъясыс став Волынь да Подолия пасьтаын.
Найӧ сідзжӧ чукӧртӧны отрядъяс да лӧсьӧдчӧны босьтны власть.
Найӧ виччысьӧны миянлысь отсӧг...
А мый тайӧ лоӧ, панъяс?
Тайӧ лоӧ, мый польскӧй государство чужтӧдзыс на думайтӧ Украинакӧд да Белоруссиякӧд война йылысь.
Ӧд тіянлы сэні ковмас воюйтны став сэтчӧс олысьяскӧд, кодъяс кутасны тышкасьны тіянкӧд, кыдзи иноземнӧй оккупантъяскӧд да помещикъяскӧд...
Ӧні думыштлӧй, вермас-ӧ том государство мунны тайӧ, прӧститӧй шуӧмысь, авантюра вылӧ, пӧгибнитны рискуйттӧг?
Польшаын кӧ миян эм большинство, кодӧс позьӧ кыпӧдны москальяслы да холопъяслы паныд ассьыным Отчизнаӧс дорйӧм вылӧ, то кыдзи ті кыпӧданныд украинецъясӧс да белорусъясӧс украинецъяслы да белорусъяслы паныд польскӧй помещикъяс вӧсна?
Енмыс аддзӧ, менам мечта — сійӧ став мирын католическӧй вичколӧн победа!
Но, панъяс, ми абу челядь.
И ми долженӧсь тӧдны, мый Украинаӧс оккупируйтӧм вылӧ немецъяслы ковмис куимсё кызь тысяча салдат!
А ті сӧмын на тӧлысь мысти надейтчанныд кык тысяча вылӧ...
Ме думайта, панъяс, мый колӧ жертвуйтны Потоцкийяслӧн, Радзивиллъяслӧн, Сангушкояслӧн да мукӧд вит-ӧ-квайт магнатъяслӧн интересъясӧн да ёнмӧдны Польскӧй королевствоӧс сэні, кӧні миян эм подув...
Князь Замойский, кодлысь нимсӧ епископ дипломатичнӧя эз шу магнатъяс лыдын, скӧрысь курччис вомдорсӧ.
— Гэ... умм... да! — пыдзыртіс Баранкевич да кучкис пидзӧсас кулакнас (сійӧ ӧдва кутіс скӧрлунсӧ).
Баранкевич пыр повзьӧдлывліс сыкӧд сёрнитысьясӧс аслас зэв гораа кызӧктӧмнас, кодӧс сійӧ пыр помавліс «да» содтӧмӧн.
— Кора прӧститны, ваше преосвященство!
Сідзкӧ, ті меным сӧветуйтанныд эновтны ассьым заводӧс да пышйыны Варшаваӧ?
И тайӧс жӧ вӧчны ставныслы, кодъяс пукалӧны тані?
Эновтны ассьыным имениеяснымӧс, став овмӧснымӧс, воны корысьясӧн Варшаваӧ да «ёнмӧдны» сэні Польскӧй королевство?
Аттьӧ!
Но ми думайтам мӧдног!
Ми кутам тышкасьны медбӧръя лолыштӧмӧдз...
Но медым ми ас вӧляысь сетім ассьыным став овмӧснымӧс дурмӧм няйт скӧтъяслы!
Мыйӧн нӧ сідзкӧ ті миянӧс лыддянныд?
Епископ зывӧка топӧдіс вомдоръяссӧ.
— Пан Баранкевич видзӧдӧ став лоӧмтор вылас аслас заводса труба йывсянь, кысянь тыдалӧ гӧгӧрыс сӧмын вит километра пасьта; и Польшалӧн интересъясыс, кыдзи нациялӧн, сылы веськодьӧсь.
— Но абу ӧмӧй быд шляхтичлӧн идеал — моресянь мореӧдз великӧй Польша?
— места вывсьыс чеччигмоз горӧдіс Заремба.
Епископ весиг эз бергӧдчыв сыланьӧ.
— Омӧлик пример, господин поручик!
Тысяча сизимсё сизимдас кыкӧд вося Великӧй Польша, кор сы киясын вӧліны Украиналӧн, Литвалӧн да Белоруссиялӧн юкӧнъяс (да колӧ шуны, весиг и сэки Польшалӧн границаясыс вӧліны Чёрнӧй моресянь ылынӧсь) сыысь и пӧгибнитіс, мый быд уезд думайтіс сӧмын ас йывсьыс, быд воевода босьтліс кыдз позьӧ унджык: муяс, медым ӧтувтны найӧс аслас владениеяскӧд, сы вӧсна мый ни ӧти магнат эз думайт государство йылысь, а сӧмын тӧждысис аслас интересъяс вӧсна...
Мыйкӧ татшӧм кодьӧс жӧ ті кӧсъянныд вӧчны ӧні, — кӧдзыда вочавидзис Зарембалы епископ.
— Тешкодь, но его преосвященство нинӧм эз шу паныд, кор немецъяс босьтісны Украинаӧс, — скӧра шуыштіс князь Замойский.
— Сійӧ вӧлі реальнӧй вын...
Ӧні киссьӧны империяяс, гылалӧны коронаяс...
Россия би пытшкын.
И миянлы, огӧ кӧ ми кӧсйӧй пӧгубитны асьнымӧс, колӧ лоны осторожнӧйджыкӧн.
Ме сы дор, медым укрепитчыны сэні, кӧні эм подув!
Ме — осторожность дор!
Енмыс аддзӧ, мый тіян кӧ вӧлі вын, ме эськӧ благӧслӧвиті тіянӧс бырӧдны проклятӧй большевикъясӧс не сӧмын Польшаысь...
Ме муна, но медым панъяс помнитӧны, мый миян тані, асланым гортаным, эмӧсь на йӧз, кодъяс кодйӧны нин миянлы гу.
Помнитӧй, мый весиг Польшаын, Дашинскийлӧн правительство кындзи, кӧнсюрӧ эмӧсь нин и сӧветъяс.
Епископ сувтіс, копыртчыліс ставныслы да петіс.
Отец Иероним, коді сёрнитігчӧжыс чӧв оліс, чеччис жӧ да петіс сы бӧрся.
Найӧ лэччисны гуся поскӧд, медым некод эз казяв.
Лӧня петісны паркӧ, кӧні сулаліс епископлӧн вевта коляскаыс, кыв шутӧг пуксисны экипажӧ.
Сӧмын кор нин матыстчисны карлань, епископ бергӧдчис отец Иеронимлань да ньӧжйӧник шуис:
— Ті, дерт, бӧр мунанныд на дорӧ, отец Иероним?
Но, сідзкӧ, ті аски воланныд ме ордӧ да висьталанныд ставсӧ.
Зільӧй действуйтны граф вылӧ, медым сійӧ эз ышмы Замойскийлӧн да Потоцкийлӧн кывъяс вылӧ.
Налӧн чукӧртӧм став отрядъясыс долженӧсь кольны тані, а не пырны Украинаӧ.
Сэсся ме кывлі, мый тіян ордын вӧлӧмаӧсь матігӧгӧрса ксёндзьяс...
Ме думайта, мӧдысь ті чукӧртчанныд ме дырйи.
Ме лоа карын лун дас кымын.
Ті, дерт, тӧданныд, мый ме вуджа краковскӧй епископствоӧ?
Но, пока ме тані, кора метӧг нинӧм не вӧчны...
Помнитӧй, отец Иероним, тайӧ став заводитчӧмыс кӧ торксяс, тіянлы викарнӧй епископӧн не лоны.
Та вӧсна оз ков кедзовтчыны менам отсӧгысь да сӧветъясысь...
Энӧ вунӧдӧй, мый осторожность — мудростьлӧн чой!
Отец Иероним курччаліс вомдоръяссӧ.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ школьникӧн, кодӧс нетшкӧны пельӧдыс, кор кутасны преступление вӧчигӧн.
«Кытысь тайӧ пӧрысь ручыс ставсӧ тӧдӧ?
Да, тайӧ сутанаа дьявӧлыскӧд колӧ лоны осторожнӧйджыкӧн!»
Экипаж сувтіс карса ксёндз керка дінӧ.
Отец Иероним восьтіс ӧдзӧссӧ, отсаліс епископлы петны.
— Мед благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис епископ прӧщайтчигас.
— Кучер бӧр нуӧдас тіянӧс.
А столӧвӧйын шорӧн киссис вина, тронякылісны бакалъяс.
Сэні уна юисны да сёйисны.
Сёрнитісны ставныс ӧтлаын ӧта-мӧднысӧ кывзытӧг.
Висьтавлісны, вензисны, доказывайтісны.
Лакейяс ӧдва сулалісны кок йыланыс.
Юзеф жалитӧмӧн видзӧдіс, кыдзи бырӧ дас вит тысяча маркаыс, кодӧс сетіс граф Эдвард.
Олӧма дамаяс пуксялісны гостинӧйын диванъяс вылӧ да дугдывтӧг вӧйписны ассьыныс тӧдсаяссӧ.
Спортивнӧй комнатаын Владислав гӧгӧр чукӧртчисны том йӧз.
Поручик Заремба, коді висьталіс патриотическӧй призывъяса речь, заводитіс гижавны доброволецъясӧс.
Став кандидатъяссӧ вӧлі индӧма водзвыв.
Вербуйтӧмаяс пӧвстысь быдӧнлы сетсьыліс назначение да инструкция.
Оружие тыра ящикъяс вӧлі вайӧма нин, и аски рытнас колӧ вӧлі став оружиесӧ сетавны.
Кодсюрӧ полісны, но эз петкӧдлыны тайӧс.
Владислав ошйысис шкапысь перйӧм офицерскӧй нашивкаяса мундирнас, кодӧс вурисны сылы вокыс мундирысь.
Доброволецъясӧс гижалӧм бӧрын збодермыштӧм ради сьылісны «<pol>Еще Польска не сгинела</pol>» да чукӧрӧн петісны залӧ.
Немецъяс пӧрысь граф кабинетын ворсісны картіӧн.
Найӧс дугдывтӧг гӧститӧдісны винаӧн.
Частӧ пыравліс сэтчӧ Стефания, медым тӧдмавны, тырмымӧн-ӧ эм пызан вылын вина да важмозыс-ӧ офицеръяс ылалӧмаӧсь ворсӧмӧн.
Кор казяліс, мый винаыс кольӧма нин этша, сійӧ шуис Владиславлы:
— Тшӧкты вайны кабинетӧ бургундскӧйӧс.
Владислав юис уна нин да вӧлі код.
Первойя служанка, коді веськаліс сылы син улас, вӧлі Хеля.
— Котӧрт ӧдйӧджык кӧбрегӧ да вай кӧрзинатыр бургундскӧй вина!
Ӧдйӧ!
— Ме ог гӧгӧрво винаястӧ, ясновельможнӧй пане.
Ме тшӧкта батьӧс, сійӧ ваяс.
Владислав мыйкӧ дыра видзӧдіс ныв вылӧ.
— Колӧ ӧні жӧ!
Мунам, ме ачым бӧръя.
Кӧбрегӧ лэччӧм бӧрын Владислав гусьӧникӧн пӧдлаліс кӧбрег ӧдзӧссӧ.
Сиська биӧн сы водзвылын мунысь Хеля немтор эз казяв.
Кӧрзинаӧ бутылкаяс пуктӧм бӧрын Хеля копыртчис, медым кыпӧдны сійӧс.
Но Владислав друг йӧткыштӧмӧн уськӧдіс нывсӧ джоджӧ.
Праздничайтӧм выліын муніс водзӧ...
Владек видзчысьӧмӧн восьтыштіс кӧбрег ӧдзӧссӧ — некод абу.
Сійӧ петкӧдіс бутылка тыра кӧрзинасӧ пос вылӧ, клопкис ӧдзӧссӧ да гоннялігтырйи кутіс игнавны сійӧс ключ вылӧ.
Выліысь сылы быттьӧ кылісны кодлӧнкӧ кок шыяс.
Бокиса ӧдзӧсӧд сійӧ петіс дворӧ, а ключсӧ колис томанас.
Пакӧститчысь пон моз сійӧ пырис буфетнӧйӧ да ӧтпырйӧ юис стӧкан портвейн.
Буфетнӧй пельӧсын пукалісны кык гӧсть, кодъяс чувствуйтісны асьнысӧ тайӧ вечер вылас эз зэв бура.
Тайӧ вӧліны: вурсян мастерскӧйяслӧн кӧзяин Шпильман, ичӧтик, вертлян морт, да коммерческӧй банкса директор Абрамахер, куш юра, ньӧжмыд, кыз морт.
Найӧ эз казявны Владиславӧс да сёрнитісны ас костаныс водзӧ.
— Ті гӧгӧрвоанныд, господин Абрамахер, кутшӧм ӧбиднӧ?
Кор менам Исаак кӧсйис гижсьыны доброволецӧ, сылы шуисны, мый «жидъясӧс» оз босьтны!
Тайӧ, видзӧдтӧ, польскӧй армия!
— Но и мый нӧ? — Исаак скӧрмис.
Ме куті Баранкевичӧс да шуа сылы: «Кывзӧй, ме сеті тайӧ делӧ вылас дас тысяча марка, ме сета ещӧ куимсё комплект военнӧй обмундирование!
Но оз ӧмӧй позь Исаакӧс индыны каптенармусӧн либӧ сетны хозяйственнӧй часть кузя кутшӧмкӧ офицерскӧй должность?
Сійӧ, слава богу, помаліс коммерческӧй училище да абу йӧйджык эсійӧ панокъяссьыс, кодъяслӧн зептаныс абу ни ӧти грӧш.
Лӧсьыд ӧмӧй, шуа, тадзи относитчыны союзникъяс дінӧ сӧмын сы вӧсна, мый найӧ еврейяс?
— Но и мый нӧ?
— Но, Баранкевич ставсӧ ладмӧдіс.
Исаакӧс босьтісны хозяйственнӧй частьӧ.
Сӧмын офицер чинтӧ сылы сідзи и эз сетны.
Пока сійӧ — сержант.
Но тайӧ немтор!
Исаак — тӧлка детинка, и ставыс кӧ лоӧ бур, сійӧ кӧть мый, а лоас офицерӧн!
Медым тайӧ меным сувтас ещӧ дас тысяча!
Абрамахер казяліс Владиславӧс да тувкис Шпильманлы бокас.
Найӧ кутісны шӧпкӧдчыны.
— Сідзкӧ, ті думайтанныд, господин Шпильман, мый найӧ босьтасны властьсӧ?
— А кыдзи ті думайтанныд, мыйла тайӧ ставыс вӧчсьӧ?
— Но, а кыдзи ті видзӧданныд та вылӧ?
— А кыдзи меным видзӧдны, господин Абрамахер?
Ме думайта, и ті сӧгласитчанныд, мый бурджык панъяс, сӧветскӧй власть дорысь.
Ӧд гӧльясыд кӧ вермасны панъястӧ, то тіянлы ни меным найӧ нинӧм оз кольны.
И, код тӧдас, гашкӧ, и юрнымӧс тшӧтш...
Ме тӧдмалі, мый менам рабочӧйяс пӧвстын татшӧм сёрниясыс тӧрыт вӧлӧмаӧсь нин: мед сӧмын воас сӧветскӧй властьыд, ми эсійӧ вир юысь Шпильманыслы ставсӧ казьтыштам...
Тьфу, ӧкаяннӧйяс!
Ме сійӧ корысьяссӧ верда, и аттьӧ пыдди — «вир юысь»!
Висьталӧй, эм свет вылас справедливостьыс?
— Ті тӧданныд, коді тайӧс шуис? — юаліс Абрамахер.
— Но, а кыдзи нӧ!
Менам эмӧсь ас йӧз.
Шуалӧма Сарка, сапожник Михельсонлӧн нылыс.
Сійӧ, буракӧ, олӧ тіян керкаын?
Ме, дерт, сійӧ дряньсӧ аски жӧ вӧтла!
Но сійӧ ӧмӧй сӧмын ӧтнасӧн!
И колӧ жӧ вӧлі австриецъяслы сідзи вӧчны!
Кажитчӧ, порядочнӧй йӧз, и на тэныд — революция!
Абрамахер торкис сійӧс:
— Сідзкӧ, ті аски босьтанныд асланыд счёт вылысь ме ордысь иностраннӧй валютатӧ?
Ме думайта, ставсӧ тайӧс колӧ дзебны пыдӧджык.
Но ӧні, кӧть и жаль, сійӧс оз позь некытчӧ вуджӧдны ни нуны...
Ті тэрмасьӧйджык, а то, код тӧдас, мый таысь артмас!
Кутӧй тӧдвыланыд, мый тайӧ Могельницкийыд вермас пуктыны лапасӧ и тіян банк вылӧ.
Мыйла эськӧ и оз?
— Ті зарни морт, господин Абрамахер!
Ті му пытшсьыс нёль аршин судта аддзанныд.
Веритӧй меным, сюрис кӧ эськӧ сэтшӧм идиот, коді эськӧ ньӧбис менсьым мастерскӧйясӧс да керкаясӧс, ме эськӧ, син лапниттӧг, талун жӧ вузалі!
И джын донысь, ей-богу!
Сэтшӧм лёк положениеыс!..
Сійӧ жӧ гуся пыранінӧд палаццоӧ бӧр воигӧн отец Иероним кыліс кӧбрег пытшкысь горзӧм шы.
Отец Иероним сувтіс.
— Восьтӧй!
Ради бога!
Ме пола!
Тайӧ горзіс нывбаба.
Ключыс вӧлі томан помас.
Отец Иероним бергӧдіс сійӧс.
Пемыдын садь быртӧдзыс повзьӧм Хелялы кажитчис, мый сійӧ аддзис дьявӧлӧс.
<pol>— Езус Христос!</pol>
<pol>Свента Мария!</pol>
Мездӧй! — лёкгоршӧн горӧдіс сійӧ.
— Мый тэкӧд, менам дитяӧй?
Эн пов!
Эн ӧмӧй тэ тӧд отец Иеронимӧс?
Хелялӧн дзугсьӧм висьталӧмысь сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.
Сійӧ босьтіс нылӧс киӧдыс.
— Мунам мекӧд...
Отец Иероним игӧдчӧм шыӧ вылыс судтаса ӧдзӧссӧ восьтіс Стефания, коді буретш вӧлі тані.
— Мый лоис, отец Иероним? — повзьӧмӧн юаліс сійӧ, кор аддзис Хелялысь вежсьӧм чужӧмсӧ.
— Прӧститӧй, графиня, мем колӧ сёрнитыштны тайӧ кагаыскӧд ас кежысь.
Разрешитӧй пырны тіян будуарӧ.
— Пӧжалуйста, но мый нӧ лоис?
Отец Иероним вӧчис сылы кинас знак, пыртӧдіс Хеляӧс комнатаӧ, пуксьӧдіс диван вылӧ да бӧр петіс Стефания дорӧ, ӧдзӧссӧ ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс.
— Лоис зэв мисьтӧмтор.
Колӧ вӧчны сідзи, медым сійӧс некод эз тӧдлы.
Мунӧй асланыд спальняӧ да кывзӧй.
Ті меным ковманныд на, — тэрмасьӧмӧн шӧпкӧдіс отец Иероним.
— Да, менам дитяӧй, сійӧ, мый тэ висьтавлан, ужаснӧ, тэ кӧ висьталан збыльтор.
Ӧні кывзы менӧ, нылӧй менам.
Тэ кӧсъян висьтавны та йылысь бать-мамыдлы?
Оз ков вӧчны тайӧс!
Тэ асьтӧ ачыд пӧгубитан.
Господа вӧтласны тэнсьыд бать-мамтӧ ывла вылӧ, а тэнӧ пуксьӧдасны тюрьмаӧ лӧж сёрниысь.
Ӧд тэ ачыд висьталін, мый тэнӧ графкӧд некод эз аддзыв.
Кывзы менсьым, аслад духовнӧй батьлысь.
Ачыс ен тшӧктӧ прӧститны аслад врагъяслы ӧбидасӧ!
И тэныд, тэ кӧ вунӧдан ставсӧ, тэнад христианскӧй поступокысь унатор прӧститасны...
Тэ кӧ сетан кыв чӧв овны, ме висьтала тэнад ӧбида йылысь графиня Стефаниялы.
Сійӧ бур сьӧлӧма католичка да оз жалит зарнисӧ, медым кӧть неуна вештыны мыжсӧ ен водзын тэнӧ ӧбидитысьлысь.
Клянитчы жӧ, менам дитяӧй, пресвятая Мария нимӧн, мый тэ та йылысь некодлы он висьтав.
Верит, мый ме тэныд кӧсъя сӧмын бур.
Ме кевма тэныд благословение.
Омӧль морт жӧ оз пышйы ен накажитӧмысь!
Отец Иеронимлӧн синъясыс гипнотизируйтісны Хеляӧс, и сійӧ муртса кывмӧн шӧпкӧдіс:
— Ме ог висьтав.
Отец Иероним меліа пуктіс ассьыс сьӧкыд кисӧ сылы юр вылас да шӧпкӧдіс молитва.
Орчча комнатаын Стефания, яндзимысла гӧрдӧдӧм чужӧма, скӧраліс, мый отец Иероним милостьӧн сылы лоӧ ворсны тайӧ историяас мисьтӧм роль, бӧрйис аслас шкатулкаысь посньыдик зарни вещьяс...
Рытывбыд Людвига вӧлі кыпыд да гажа.
Общӧй внимание, нимкодясьӧм, ассьыс мичлунсӧ гӧгӧрвоӧм, Эдвард воӧмысь шудыс, волнуйтысь чувство, мый сійӧ — тайӧ гажа обществоас первойя морт, кольмӧдісны сылысь юрсӧ.
Медбур семействоысь том йӧз лыддисны честьӧн корны сійӧс танцуйтны мазурка либӧ краковяк.
И сійӧ танцуйтіс юр бергӧдчытӧдзыс тэрыб национальнӧй танецъяс, кыпӧдіс радлӧм и дзор усъяса старикъяслысь и том панъяслысь.
— Сійӧ шензьӧдмӧн мича!
— танцуйтысь Людвига вылысь нимкодясян синсӧ вештывтӧг шуис Варнери.
Капитан Вронакӧд сійӧ вӧлі лэччӧ пос кузя залӧ, Эдвардӧс да князь Замойскийӧс колис ас кежаныс.
Пос бӧръя тшупӧдъяссянь тыдаліс залыс ставнас.
— Нывбабаяс — абу менам стихия, мосье Варнери!
Чепӧль кокаин менӧ волнуйтӧ став тайӧ патентуйтӧм красавицаясысь ёнджыка, — французскӧй кывъяссӧ коверкайтӧмӧн вочавидзис Врона.
Варнери зывӧка чукыртчыліс.
— Вкусъяс йылысь оз вензьыны...
Кыдзи ті чайтанныд, лӧсьыд лоӧ, ме кӧ кора сійӧс танцуйтны вальс?
Ог соссьы, ме пӧшти влюбитчи!
— Ме чайта, корны позьӧ, сэтшӧм кӧ нин окота.
Но сӧмын помнитӧй, бокӧвӧйяслы ті — Замойский ичӧтджык пилӧн гувернёр...
Сиа успех!
Кӧть та вылӧ и абу некутшӧм надея, — шуис Врона.
Латшкӧсіник тушаа вахмистр мырдӧн тшӧктіс Юзефлы корны лейтенант Шмульткеӧс.
Старик гӧгӧрвоис, мый вахмистр пырас и разрешиттӧг, да муніс висьтавны.
Некымын минута мысти, Стефанияӧс киӧдыс кутігтыр, локтіс Шмультке.
Обер-лейтенант вӧлі гажа юра.
Вахмистрӧс аддзӧм бӧрын сійӧ скӧрысь вӧрзьӧдліс а-ля Вильгельм уснас.
— Мый лоис, Зуппе?
Ме ӧд висьтавлі, медым менӧ весьшӧрӧ эз тревожитны.
Шмультке эз лэдз Стефаниялысь кисӧ, и Стефания мунны эз тэрмась.
Вахмистр эз лысьт сёрнитны сы дырйи, но лейтенантлӧн ускыс сэтшӧм скӧра вӧрзьыліс, мый сійӧ тэрыба рапортуйтіс:
— Лысьта доложитны, господин обер-лейтенант, ме куті фольваркысь Мечислав Пшигодскийӧс, кодӧс ті ӧтчыд арестуйтлінныд нин. Сійӧ шуӧ асьсӧ военнопленнӧйӧн да пышйис мукӧд арестантъяскӧд ӧтлаын вокзал вылӧ дезертиръяс уськӧдчылігӧн...
— Арестуйтӧма — и зэв бур!
Вермин та йылысь доложитны и аски.
Вахмистр педзыштіс места вылас.
— Но тайӧ мортыс смущайтіс салдатъясӧс...
Таысь кындзи, фольваркӧ локтіс господин майорлӧн кодъюра денщикыс да вайис кыськӧ вина тыра кӧрзина.
Сійӧ кутіс висьтавлыны салдатъяслы, быттьӧ сійӧ тӧдӧ, мый Германияын лоис... — Вахмистр джӧмдіс да сідзи и эз шу страшнӧй кывсӧ.
Шмультке лэдзис Стефаниялысь кисӧ.
— Мый сэтшӧмыс?
— Сэки сійӧ военнопленнӧйыс кутіс ышӧдны салдатъясӧс арестуйтны господа офицеръясӧс.
— Тырмас!
А тэ кӧні вӧлін?
Прӧститӧй, графиня, меным колӧ мунны.
Повзьӧм Стефания тэрмасьӧмӧн кайис выліӧ Эдвард дорӧ.
Тэрыба висьталіс ӧдзӧс дорын пукалысь Юзефлы сылысь писӧ арестуйтӧм йылысь.
Старик ӧдйӧ лэччис улӧ.
Стефанияӧс кывзӧм бӧрын Эдвард юаліс сӧмын на пырысь Вроналысь:
— Пӧрысь Юзефлысь мӧд писӧ ті вербуйтінныд?
— Эгӧй.
Сійӧ аслыссяма морт.
Асывнас менам предложение вылӧ сійӧ вочавидзис, мый сійӧ воюйтіс нин пӧттӧдзыс да сысянь тырмас.
Каземир Могельницкий, коді век на пукаліс пиыс кабинетын, садьмис вугралӧмысь.
— Колӧ, медым Шмультке эз лэдз кияссьыс тайӧ негодяйсӧ...
Кха-кха-кха...
Вообщӧ абу гӧгӧрвоана, кытысь сійӧ воис.
— Сійӧ бара кутіс кызны.
— Ӧд тайӧ типыс вермас вӧчны любӧй преступление...
Ме сӧмын талун тӧдмалі, мый сійӧ тані.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, нӧйтӧма Францискаӧс...
Кора тэнӧ, Эдвард, примит мераяс!
— Эн тӧждысь, бать, немецъяс и миянтӧг дзебасны сійӧс, кытчӧ колӧ.
Миянлы тайӧ историяыс сӧмын кивыв...
Денщикыс, тыдалӧ, лыддьылӧма майорыслысь секретнӧй бумагаяссӧ, и бур, мый салдатъясыс тӧдӧны революция йылысь.
Нинӧм, Стефа, ставыс тайӧ пустяк!
Мунамӧй, князь, видзӧдлам, кыдзи гажӧдчӧны том йӧзыс, — сэтысянь зэв бура ставыс тыдалӧ.
Франциска рытывбыд уджаліс кухняын.
Гӧстьяслы сёян ваявны сійӧс эз лэдзны сы вӧсна, мый чужӧмас вӧлі кык ыджыд лӧз чут.
Кор Юзеф висьталіс сылы верӧссӧ арестуйтӧм йылысь, сійӧ первойсӧ шай-паймуніс, а сэсся скӧрысь заводитіс гольӧдчыны тарелкаясӧн.
— Но и мед!
Меным кутшӧм делӧ!
Сійӧ меным абу верӧс!
Му пырыс мед мунас татшӧм олӧмыд!
Мед кӧть сійӧс ӧшӧдасны, меным абу жаль.
Синваыс мешайтіс сылы сёрнитнысӧ.
Сылы вӧлі жаль ачыс, аслас вошӧм том кадыс.
Дум вылас усины став оскорблениеясыс, ӧбидаясыс, кодъясӧс сійӧ терпитіс тайӧ керкаас.
И медся ёна век жӧ ӧбижайтчис Мечислав вылӧ, коді нӧйтіс сійӧс воан лунас.
И кутшӧм мисьтӧм кывъясӧн сӧмын эз шуав Францискаӧс!
Синваыс чепӧсйис ещӧ ёнджыка.
Жаль вӧлі ачыс, жаль и Мечислав.
Мый сійӧ сэні вӧчис?
Мыйӧн тайӧ помасяс?
И сыысь, мый Мечиславлы грӧзитіс лёктор, Франциска поліс.
Сійӧ эз кӧсйы висьтасьны, мый сійӧ полӧ Мечислав судьба вӧсна, мый Мечислав пыр на дона сылы.
Стефания жальпырысь видзӧдліс Франциска вылӧ.
Горничнӧй, бӧрдӧмысь кутчысиг, полігтыр гартіс фартук помсӧ.
— Ме ӧдвакӧ верма мыйкӧ вӧчны.
Пӧрысь граф зэв оз радейт тэнсьыд верӧстӧ.
Да и кадыс ӧні сэтшӧм...
— Ті ставсӧ верманныд, ясновельможная пани.
Кора тіянӧс!
Тіянлы тырмымӧн сёрнитыштны господин офицеркӧд, и сійӧ лэдзас, — кевмысьӧмӧн шӧпкӧдіс Франциска.
Стефания отрицательнӧя довкнитіс юрнас.
— Ог, ме та йылысь лейтенанткӧд сёрнитны ог вермы!
Да и менӧ тэ шензьӧдан — морт тэнӧ нӧйтӧ, а тэ...
— Но мый нӧ!
Нӧйтӧ — сідзкӧ, радейтӧ...
— Со кыдзи! — Стефания гӧгӧрволіс, кутшӧм роль ворсіс тайӧ делӧас пӧрысь граф, и водзӧ нуӧдны сёрнисӧ эз лыддьы коланаӧн.
Сійӧ кӧсйысис горничнӧйлы неопределённӧя да коридорсянь, кытчӧ корліс сійӧс Франциска, пырис залӧ.
...Хеля йирмӧгысла гартчис эшкынӧн.
Повзьӧм мамыс пукаліс орччӧн.
— Гашкӧ, ыстывны докторла, нылукӧй?
— Нинӧм, мамук, прӧйдитас.
Ме неуна кынмышті.
Коль менӧ ӧтнамӧс...
— Но, ӧні тэ меысь он пышйы, каналья, кыдзи первойысьтӧ!
Сідзкӧ, тэ шуан арестуйтны офицеръясӧс?
Ӧні ми вермам на чинтыны тэ кодь понйыдлысь нэмтӧ.
Но, висьтав ставсӧ, мӧдногӧн...
Шмультке кучкис парабеллум стволнас пызанӧ.
— Нимыд, овыд?
— Пшигодский Мечислав.
...Ыджыд залын танцуйтісны мазурка.
Тшапа тотшӧдісны каблукъяснас панъяс, лӧсьыда шлывгисны нывбабаяс.
— Менӧ ті очаруйтінныд, графиня!
Людвига нюмъяліс.
Сійӧ видзӧдіс Варнери пельпом вомӧн сылань, кӧні сулаліс гордӧй да тшап Эдвард.
А лейтенант думайтіс, мый Людвига нюмъялӧ сылы...
— Мед олас моресянь мореӧдз великӧй Польша!
Мед олас польшаса великӧй дворянство!
Смерть миян врагъяслы! — горзіс Владислав, коді дзикӧдз нин воштӧма юӧмысла садьсӧ.
— Виват! — вочавидзис сылы зал здук кежлӧ оркестрлысь шысӧ веніг.
Нёльӧд глава
— Татэ, видзӧд, шонді гӧститны локтіс!
— ичӧтик кияснас Мойше куталӧ няйт джоджысь зарни югӧръяс.
— Татэ!
Ме тэныд шондісӧ неуна вайышта...
Сійӧ пышйӧ, оз кӧсйы...
Мойше читкыралӧ синъяссӧ.
Ӧтка югӧр кучкис сылы чужӧмас.
Мойше тӧдӧ, шонді ӧні мунас узьны, сэки лоас дзик пемыд.
Ӧні дед да татэ кутасны тэрыба-тэрыба котшкӧдны мӧлӧтъяснаныс.
Найӧ пыр тадзи вӧчӧны, кор шонді лэччӧ, сы вӧсна мый налӧн абу карасиныс.
А налы колӧ вӧчны сапӧгъяс.
Аски локтас скӧр дядя, кодлӧн тасма костас ӧшалӧ ыджыд пурт, да кутас горзыны дедыс вылӧ.
Мойше оз тӧд, мый йылысь дядяыс сёрнитӧ дедыскӧд, а дедыс тӧдӧ да дядялы висьтавлӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Дедыс быдтор тӧдӧ.
Кӧть мый Мойше оз юав сылысь, пыр висьталас...
Со бабыс ӧзтӧ нин тренога улысь чагъяс.
Регыд кутам сёйны.
Мойшелы уси дум вылас, мый сылӧн важӧн нин сюмалӧ кынӧмыс.
Сійӧ чӧскыдтортӧ важӧн нин эз сёйлы.
Пыр выйтӧм фасоль.
Кор нин бабыслы дышӧдас пуны фасольсӧ?
Гашкӧ, тётя Сарра ваяс сылы яблӧк либӧ кампет?
Мойше радейтӧ кампеттӧ да тётя Сарраӧс.
Тётя Сарра мелі, бур.
Кор сійӧ оз вурсьы, пыр ворсӧ Мойшекӧд.
Мойше аддзыліс сійӧ керкасӧ, кӧні зэв уна тётяяс мыйкӧ вурӧны...
Тётя Сарралӧн синъясыс гырысьӧсь-гырысьӧсь!
Вакса кодь сьӧдӧсь.
И сэтысь Мойше аддзӧ асьсӧ...
Мойшелӧн эм жӧ аслас пельӧс — пызан улын.
Тані сылӧн став озырлуныс — ичӧтик скамья, кучик торъяс, ичӧтик мӧлӧт, пу тувъяс.
Мойше сідзжӧ вурӧ сапӧгъяс, сӧмын аканьяслы.
Мойшелы пызан улын лӧсьыд.
Тані сійӧ некодлы оз мешайт, и мама оз горзы сы вылӧ, мый сійӧ гартчӧ кок улын.
Татэ да дедыс уджалӧны мӧд пельӧсын, пӧтӧлӧкса ӧшинь весьтын.
Сэті шонді волывлӧ гӧститны зэв, шоча, но недыр кежлӧ волывлӧ.
Мойше оз на удит ворсыштны сыкӧд, а сійӧ пышйӧма нин.
Ещӧ пельӧсын пач, — сэні мама да бабушка.
Ещӧ пельӧсын крӧвать.
Бабыс узьлӧ паччӧрын.
Тётя Сарра узьлӧ сундук вылын.
Дедыс — кучик тыра ящик вылын.
Татэ да мама — крӧвать вылын, а Мойше ставныскӧд ӧчередьӧн.
Керкаын нёль пельӧс, а сылы нёль арӧс.
Татэ тӧрыт висьтавліс дедыслы...
Мойше эз удит казьтыштны, мый шуис татэ.
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
А-а-а! Тётя Сарра!
Мойше весиг чеччыштліс нимкодьысла.
Сійӧ сывйыштіс кияснас тётя Сарралысь пидзӧссӧ.
Ӧні сійӧ тӧдмалас, вайис-ӧ тётяыс гӧснечсӧ...
Мойше тӧдӧ, кӧні рытъясын медлӧсьыд пукавны, — тётя Сарра пидзӧс вылын!
Сылӧн кузь да кыз кӧсаяс.
Налӧн помъясыс пашкырӧсь, и сэтшӧм лӧсьыд гильӧдны найӧн ныртӧ.
Тэрыба тотшкӧдчӧны мӧлӧтъяс...
Регыд рытыс тупкас керкаысь ӧшиньсӧ сьӧд шапканас.
Сӧмын треногаувса би кутас югдӧдны комнатасӧ...
Мамэ шӧралӧ нянь.
Татэ да дед мыськӧны кияснысӧ.
— Тэ нӧ мый чӧв олан, Саррочка?
— юаліс татэ.
— Менӧ Шпильман вӧтліс мастерскӧйысь.
— Мыйысь? — пӧшти ӧтпырйӧ горӧдісны ставныс.
Сӧмын Мойше чӧв олӧ.
— Сыысь, мый ме шуи сійӧс вир юысьӧн.
Мойше оз тӧд, мый сэтшӧм «вир юысьыс», но сійӧ, колӧ чайтны, страшнӧйтор.
— Мый нӧ, тэ думайтін, мый таысь сійӧ тэныд жалӧванье содтас?
— мамэлӧн гӧлӧсыс скӧр.
Сійӧ оз радейт тётя Сарраӧс.
— Тэ ногӧн, Фира, меным коліс чӧв овны?
Сійӧ быд тӧлысь чинтіс миянлысь удж доннымӧс, тшӧктыліс уджавны дас нёль часӧн сутки.
Ачыс озырмис, а миянлысь грӧшъяснымӧс мырддяліс.
Прӧтивнӧй гадина.
— Мый нӧ ӧні вӧчны?
Ми думайтім тэнад жалӧваньеӧн локтан тӧлысьын Абрамахерлы квартираысь мынтысьны, — повзьӧмӧн шуис дед.
— Кутшӧм нӧ сылы делӧ сэтчӧдз?
Сійӧ олӧ аслас юрнас...
Муртса абу вельможная пани!
Сійӧ лысьтӧ грубитны кӧзяинлы, а аски сылы сёйнысӧ лоӧ нинӧм.
Али тэ надейтчан, мый тэнӧ вокыд да батьыд вердасны? — горзӧ мамэ.
Мойше полӧмӧн видзӧдӧ мамыс вылӧ.
Сійӧ косіник, нырыс сылӧн ёсь.
Мамэ пыр висьӧ да пыр скӧралӧ.
— Оз ков пинясьны, Фира.
Гортын кӧ несчастье, то пинясьӧмысь сійӧ оз чин.
Тайӧс шуӧ дед.
Сійӧ радейтӧ тётя Сарраӧс да Мойшеӧс.
Дедыс пӧрысь.
Тошкыс сылӧн кузь, еджыд.
Синкымъясыс скӧрӧсь, а синъясыс бурӧсь.
Дед пыр пукалӧ мышкыртчӧмӧн, сы вӧсна сылӧн мышкыс и гӧрба.
Кодкӧ таркӧдчӧ ӧдзӧсӧ.
Со сійӧ воссьӧ, и Мойше аддзӧ важнӧй Абрамахер дядьӧс.
Ставныс видзӧдӧны сы вылӧ да чӧв олӧны.
Медбӧрын дед шыасис:
— Бур рыт, господин Абрамахер!
Пуксьӧй, пӧжалуйста!
Фира, биась сиськӧ.
Мойшелы окота юавны дедлысь: талун ӧмӧй субӧта?
Но сійӧ полӧ важнӧй дядьысь.
— Ме пыри юавны тіянлысь, Михельсон: кӧсъянныд-ӧ ті мынтысьны квартирасьыд, али меным ковмас примитны мукӧд мераяс? — юаліс важнӧй дядя.
— Ті нин виччысьыштлӧй неуна, господин Абрамахер.
Быть мынтысям.
Сӧмын деньганым ӧні абу.
Ни ӧти марка!
Асьныд тӧданныд, сьӧкыд ӧні овны гӧль мортыдлы.
Мый нажӧвитан, сійӧс и сёян.
Вот думайтім, Сарра босьтас жалӧванье, но сійӧс господин Шпильман вӧтлӧма...
— надзӧник вочавидзӧ дед.
Дядя видзӧдліс тётя Сарра вылӧ.
Сійӧ дзик тшӧг кань кодь, коді пукалӧ забор вылын да кыйӧдӧ воробейясӧс.
Мудер кань!
Кажитчӧ, мый сійӧ узьӧ, а сійӧ ставсӧ аддзӧ.
И сӧмын воробей пуксяс забор вылӧ, кань сійӧс — цап лапанас!..
И ускыс дядьыслӧн дзик каньлӧн кодь.
— Менӧ тайӧ ставыс интересуйтӧ омӧля.
Ме юала: кор ті мынтанныд квартирасьыд?
Сійӧ шапкаасьӧ.
Регыдджык кӧть муніс!
— Аски кӧ ті онӧ мынтӧй став нёльнан тӧлысьсьыс квайтымын марка, то аскомысь ті кутанныд квартируйтны ывла вылын.
— Кыдзи ывла вылын?
Ӧд сэні нин тӧв!
Полӧй енсьыс, господин Абрамахер.
Эм жӧ тіян сьӧлӧмныд.
Ӧд ті тожӧ еврей! — бӧрддзис бабушка.
— Медводз ме — керкаса кӧзяин.
Енлы да корысь еврейяслы ме быд тӧлысь жертвуйта неуна унджык сыысь, мыйта ті уджйӧзаӧсь меным.
Но ті кӧ думайтанныд, мый еврей еврейлы не должен мынтыны квартираысь, то ті ёна ӧшибайтчанныд, — шуӧ дядя.
— Кутшӧм тайӧ квартира?
Тайӧ жӧ горт! — горӧдіс татэ сідз, мый Мойше дрӧгмуніс.
— Ха!
Горт?
А ті дас вит марка вылад дворецын кӧсъянныд овны?..
Но, ме висьталі.
Аски медым деньга вӧлі!
И вообщӧ корсьӧй аслыныд мӧд оланін.
Ме ог кӧсйы видзны аслам керкаын честь тӧдтӧм грубиянъясӧс.
— И дядя бергӧдчис ӧдзӧслань.
Мамэ уськӧдчис сы бӧрся.
— Сулавлӧй, господин Абрамахер!
Энӧ скӧрмӧй верӧс вылӧ сылӧн кывъясысь.
Ми велӧдчытӧм йӧзыд, гашкӧ, и огӧ кужӧй сёрнитны, кыдзи колӧ.
Ті нин прӧститӧй, господин Абрамахер!
Дерт, ми мынтам!..
А гашкӧ, мыйкӧ мында доныс ми уджыштам тіянлы?
Ті, например, медаланныд прачкаӧс?
Ме верма тіянлы пеславны бельенытӧ...
Гашкӧ, мыйкӧ колӧ вурны госпожа Абрамахерлы да нывъясыдлы? То Сарра вермас вурны, — нориника кевмысис важнӧй дядьӧлы мамэ.
Дядя ещӧ ӧтчыд видзӧдліс тётя Сарра вылӧ да вочавидзис:
— Ладнӧ, ме виччысьла некымын лун...
Медым сійӧ, — дядя индіс чуньнас тётя Сарра вылӧ, — аски локтас менам контораӧ.
Гашкӧ, сылы сюрас удж...
Но деньгатӧ ті век жӧ дасьтӧй...
И важнӧй дядя муніс.
Мойшелы зэв окота петкӧдлыны сылы кывсӧ, но аддзылас кӧ мамэ, сійӧ бара нетшкас сійӧс пельӧдыс, кыдзи асывнас, кор Мойше кӧрталіс каньлы бӧжас кӧрт тув тыра кӧрӧбка.
Сӧмын сёр войын воліс Сигизмунд Раевский ичӧтик комнатаӧ.
Ядвига тревожнӧя видзӧдлывліс сы вылӧ.
Войнас, верӧссӧ кутліг, шӧпкӧдіс:
— Ме тэнӧ сэтшӧм шоча аддзывла...
Бара, Зигмунд, ставыс сідзи, кыдзи и сэки!
Абу местаын менам сьӧлӧмӧй — пола ме тэ вӧсна!
Сідз нин, буракӧ, менам рӧд вылын гижӧма...
Кор бӧр воин, аслам шудӧйлы эг верит.
Ӧд сы мында во — гӧгӧрво, Зигмунд, сы мында во! — ӧтнам тэтӧг...
Сигизмунд кыв шутӧг пуктіс ассьыс ыджыд кисӧ сылы пельпом вылас.
Тайӧ инмӧдчӧмыс Ядвигалы вӧлі донаджык мелі кывъясысь.
Эз кужлыв Сигизмунд висьтавлыны татшӧм кывъяссӧ и войдӧр.
Но Ядвига ӧмӧй оз тӧд, кутшӧм пӧся, кутшӧм меліа вермӧ сійӧ радейтны.
Сійӧ паметьын ловзис Варшаваын гуся собрание вылын налӧн первойя аддзысьӧмыс.
Сылӧн сэки нин вӧлі партийнӧй кличка — Хмурый ёрт.
Ядвига муніс тайӧ собрание вывсьыс Польшаса социал-демократическӧй рабочӧй партияса членӧн.
Горт дорӧдзыс колльӧдіс выль ёртӧс водопроводын уджалысь кузь тушаа слесарь, комитетса член, Хмурый ёрт.
Сійӧ войсяньыс заводитчис налӧн дружба, а сэсся и радейтчӧм.
— Ме пола весиг думыштны, Зигмунд, мый тіянӧс вермасны мырддьыны менсьым.
Ме шуа — тіянӧс, сы вӧсна мый пиным лоис тэнад вуджӧрӧн.
Сійӧ тэ вылысь синсӧ оз вештыв...
Ме тӧда, мый мӧдногӧн и лоны оз вермы.
Но гӧгӧрво, кутшӧмджык менам сьӧлӧмлы?
Кӧні кӧть ме эг вӧв, мый кӧть ме эг вӧч — пыр думайта тіян йылысь!
Ме сы мында страдайті, сы мында переживайті, мый ог вермы терпитны тайӧ воштӧмсӧ...
Быттьӧ сійӧс дугӧдӧм могысь, Сигизмунд топӧдіс чуньяснас сылысь пельпомсӧ.
— Тадз оз позь, Ядзя!
Ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
Ме тӧда жӧ, мый сэтшӧм дойыс.
Мамлӧн тайӧ, дерт, ёнджык.
Воштыны — ужаснӧ.
Но мый нӧ вӧчан?
Ӧд тэ вӧлін партияын.
Тэ бура тӧдан, мый заводитчис кӧ кось, то могыс ӧти — жугӧдны врагӧс, кӧть мый дон тайӧ эз сувт, вермас лоны, медся донасӧ!
— Сійӧ чувствуйтіс аслас морӧс вылысь гӧтырыслысь юрсӧ да синваӧн кӧтасьӧм банбоксӧ.
Ядвига кывзіс сійӧс шӧйӧвошӧмӧн да дорйысьтӧг.
— Ме ог кӧсйы ӧні тэнӧ дивитны партияысь торйӧдчӧмысь.
Овлывлӧ, слабджыкъяс оз вермыны терпитны тышлысь сьӧкыдлунсӧ.
Эз быдӧн вермыны тайӧ воясӧ кутны кианыс партийнӧй знамя.
Мукӧдъяс вешйисны — ассьыныс став тӧждысьӧмсӧ да мӧвпъяссӧ сетісны семьяыслы.
Налы семьяыслӧн пӧгибнитӧмыс — асланыс пӧгибнитӧм.
Но позьӧ ӧмӧй став олӧмсӧ тӧрӧдны тайӧ комнатаас?
Думыштлы, Ядзя!
Тэ бӧр локтан миян дінӧ, менам донаӧй, и таын выльысь аддзан шудтӧ...
Мый кӧть эз ло миянкӧд, тэнад пыр коляс олӧмлӧн цель, медся мича, медся благороднӧй, кутшӧмӧс сӧмын тӧдӧ человечество.
Ядвигалӧн вомдоръясыс меліа инмӧдчылісны Сигизмундлӧн морӧс дінӧ, кӧні тіпкӧ сьӧлӧмыс.
Мортлӧн ыджыд нежностьӧн шымыртӧм Сигизмунд топӧдіс сійӧс ас бердас...
А комната мӧдар помас, кисӧ шевгӧдӧмӧн да пыдіа лолалігтыр, крепыда узис пиныс.
Сійӧ вӧтасис.
Найӧ батьыскӧд сулалӧны джуджыд нӧрыс йылын.
Гӧгӧр помтӧм степь.
Вой.
А сэні, кӧні асыввыв, яръюгыд кыа.
И кажитчӧ, быттьӧ степыс сотчӧ.
Тӧлыс вайӧ матысмысь бушковлысь скӧра муракылӧмсӧ.
Ылісянь, кытчӧдз судзӧ син, локтӧны уна йӧз.
Шонді водзын биысь на ярджыка ыпъялӧны знамяяс.
Дзирдалӧ сталь.
Муыс дрӧжжитӧ вӧв кокъяс улын.
И тайӧ став весьтын юралӧмӧн паськалӧ вынйӧра сьыланкыв.
«Тайӧ, пиук, миян локтӧны.
Мунам паныд», — шуӧ бать да босьтӧ сійӧс киӧдыс...
Раевскийяс садьмисны водз.
Вӧлі воскресенье.
Талун водокачкаса машинист керкаын, станциясянь километрджын сайын, юбердса джуджыд сёнын, долженӧсь вӧлі аддзысьны революционнӧй рабочӧйяс.
Став тайӧ лунъяснас да рытъяснас Раевский корсяліс найӧс ӧти бӧрся мӧдӧс сійӧ йитӧдъяс сертиыс, кодӧс видзӧны йӧз, кодъяс кӧть ӧтчыд тышкасьлісны коркӧ асланыс нартитысьяслы паныд.
Корсис сійӧ и важ подпольщикъясӧс, кодъяс мыйкӧ дыра кежлӧ орӧдчылӧмаӧсь тышсьыс.
И мый кӧть сійӧ эз вӧч, сійӧ пыр чувствуйтіс мышсьыс писӧ, коді видзис сійӧс.
И ӧні, кор машинистлӧн ыджыд комнатаын чукӧртчисны рабочӧйяс, Раймонд пукаліс стрелочниклӧн тыртӧм будкаын, коді сулаліс депоӧ кежанінса мыльк йылын.
Тасянь сылы тыдаліс гӧгӧрбок.
Улын, ю дорын, водокачка.
Веськыдладор ӧшинь пыр тыдалӧны кӧрт туй насыпь да войвывлань мунысь стальнӧй рельсъяс.
Шуйга ӧшинь пыр тыдалӧны депоӧ подъезднӧй туйяс, депо сайын — вокзал.
Машинист Ковалло пыр на ноксис тані, быттьӧкӧ лӧсьӧдіс пос.
Кор юпӧлӧнса трӧпа кузя прӧйдитіс нёльӧд морт, Ковалло босьтіс киняулас черсӧ да мӧдӧдчис будкалань.
— Ӧні сюся видзӧд, том морт, — косіника шуис сійӧ Раймондлы.
— Локны татчӧ некодлы.
Кодкӧ кӧ случайнӧ веськалас, лэдз.
А кор сійӧ заводитас лэччыны горувлань, ӧвтышт шапканад.
Ме нылӧс ыста дворсянь видзӧдны.
Сійӧ меным висьталас.
И сійӧ лэччис увлань.
— Олеся, пет видзӧд горт гӧгӧрыд.
Да эн вунӧд, мый ме тэныд висьталі, — комнатаӧ пыригмоз ныв дорас шыасис Ковалло.
— Кажитчӧ, ӧні ставӧн?
Сідзкӧ, позьӧ сёрнитыштны.
— И Ковалло видзӧдліс пукалысьяс вылӧ.
Аслас щӧть кодь тошнас да дженьыдика шырӧм юрсинас сійӧ вӧлі ёж кодь.
Сылӧн руд тӧлка синъясыс сувтісны Раевский вылӧ.
— Сідзкӧ, кыв сетсьӧ тэныд, Зигмунд.
Заводит, а ми кывзыштам, — пызан дорӧ пуксигмоз шуис сійӧ.
И, мукӧдъяс дорӧ шыӧдчӧмӧн, юаліс:
— Кӧнкӧ, тӧдмасинныд нин?
Ми ӧд сыкӧд важ тӧдсаяс.
Кыдзи ті тӧданныд, сійӧс мӧдӧдісны татчӧ вӧрзьӧдны сулалан васӧ.
А то ми тані йӧзсьыс колим...
Карын заводитчӧ тыш, колӧ та йылысь тӧлкуйтыштны.
Григорий Ковалло сёрнитіс украинскӧй кыв вылын.
— Ёртъяс! — заводитіс Раевский.
— Местнӧй революционнӧй комитет тшӧктіс меным сёрнитыштны тіянкӧд ӧттор-мӧдтор йылысь.
— А кодъяс сэні, сійӧ комитетас?
— прӧстӧйиника юаліс косіник Воробейко, коді чӧла пукаліс комната пельӧсын.
Пукалысьяс пӧвстын сійӧ вӧлі медся том.
Раевский видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
— Верманныд лоны спокойнӧйӧн, йӧз надёжнӧй...
Воробейко смутитчис.
— Миян эм нин партийнӧй организация, — водзӧ висьталіс Раевский.
— Правда, ми этшаӧнӧсь — сӧмын комын сизим морт.
Но тайӧ прӧверитӧм йӧз.
Карын, буракӧ, мунӧ переворот.
Немецъяс мунӧны, а панъяс босьтӧны властьсӧ асланыс киӧ.
Талун миянлы нинӧмӧн кучкыны тайӧ кияс кузяыс.
Сідзкӧ, колӧ действуйтны, колӧ кыпӧдны железнодорожникъясӧс, сахарнӧй заводысь рабочӧйясӧс!
А то эсійӧ рака чукӧрыс укрепитчас, и сэки оз ло зэв кокни путкыльтны найӧс.
Раевскийлы паныдӧн пукалысь Данило Чобот, ён морт, антрацит кодь сьӧд, мыйӧн сійӧ вердліс аслас паровозлысь топкасӧ, сьӧкыда вӧрзьӧдчис, и сы улын важ табуреткаыс нориника дзуркнитіс.
— Ставыс гӧгӧрвоана...
А вот мыйӧн ми кутам панъяскӧд тышкасьны?
Йӧзтӧ ми кыпӧдам, тайӧ факт!
А оружиеыд абу!
Кулакнад уна он воюйт, — ассьыс кыз гӧлӧссӧ чинтыштӧмӧн мурӧстіс сійӧ.
Ставыс видзӧдлісны сылӧн ыджыд кулакъяс вылӧ.
— Делӧыс кӧ оружие сайын, ылӧдз ветлыны оз ковмы — сизимӧд туй вылын тупикын сулалӧ пломбируйтӧм вагон.
Сэні винтовка тыра ящикъяс.
Ачым аддзылі, кыдзи грузитісны, — гажмис Воробейко.
— Но, а патронъясыд станциябердса артиллерийскӧй складын, мыйта колӧ!
Ми кӧть тавой сійӧ вагонсӧ ваям татчӧ, водокачка дорӧ, тані ӧти здукӧн ректам да тэчам запаснӧй камераӧ.
Водокачка бокын, тайӧс некод оз и казявлы...
Сӧмын оз ков нюжмасьны.
Раймонд видзӧдіс будка дорӧ матыстчысь зон вылӧ.
Сійӧ локтіс веськыда насыпь вывті.
Тӧв вайис сьыланкыв:
<rus>Ты навек моя, кохана,</rus>
<rus>Смерть одна разлучит нас!</rus>
Вӧлі кӧдзыд, но ватнӧй курткаыс зонлӧн вӧлі кизявтӧм.
Сылы, тыдалӧ, вӧлі зэв долыд.
Рыжӧй шапкаыс вӧлі дзик юрчут йылас.
Воӧм рудзӧг рӧма кудриа юрсисӧ летйис тӧв.
Зон локтіс, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, да сьӧлӧмсяньыс сьыліс.
Раймонд тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі Андрий Птаха, сахарнӧй заводса котельнӧйысь кочегар.
Ӧні Раймондӧс тревожитіс сӧмын ӧтитор — кытчӧ мунӧ Птаха.
Сиктӧ кӧ, то сійӧ мунас переезд вомӧн веськыдвылӧ.
Со сійӧ переезд вылын...
Эз, бергӧдчис татчӧ!
Гӧгӧрвоана, мунӧ водокачкалань!
Сэсся некытчӧ.
Раймонд эновтіс ассьыс постсӧ.
— Эй, Андрюша!
Птаха бергӧдчис, чуймӧмӧн видзӧдліс код тӧдас кытысь босьтсьӧм Раймонд вылӧ да мӧдӧдчис сылы паныд.
— Тэ кытчӧ, Андрий?
— Ме Григорий Михайлович ордӧ.
Со сылӧн керкаыс горулас.
— А мый тэ сэні кутан вӧчны?
— Мый вӧчны?
Хм...
Да пыр сійӧс жӧ.
Сылӧн эм зэв интереснӧй пӧтка...
Вот ме и ветла быд воскресенье кывзыны сійӧс.
Лӧсьыда сьылӧ, шельмаыд!
— наяна нюмъяліг вочавидзис Птаха да крепыда топӧдліс Раймондлысь кисӧ.
— А тэ мыйла тані?
— Ме? Сідз... Случайнӧ веськалі.
Некор эг вӧвлы тайӧ местаясас... окота лои видзӧдлыны, — шуис Раймонд.
Птаха дугдіс нюмъявны.
Смел рудов синъясыс сылӧн эскытӧма видзӧдлісны Раймонд вылӧ.
Сійӧ друг лэдзис шапкасӧ синкымӧдзыс.
— Окота лои видзӧдлыны?
Аддзылі ме татшӧм сьӧлаястӧ!
— И зумыштчӧмӧн скӧра содтіс: — Бурджык тэныд мӧд места корсьны.
Тані видзӧдалӧма нин, гӧгӧрвоин?
— Немтор эг гӧгӧрво!
— Но, сідзкӧ тышкасьтӧг оз прӧйдит.
— Тышкасьны?
Мыйысь?
Буракӧ, тэ талун юыштӧмыд...
Но Птаха перйис нин зепсьыс кисӧ.
— Тэ мый йӧй улӧ лэччысян?
Думайтан, тіян власть ӧні да позьӧ дурака валяйтны?
Сьӧвзя ме тайӧ став вылас!
А вот мӧда штукатуритны, сэки тӧдмалан, кыдзи хохолъяскӧд связывайтчыны!
И приказ тэныд оз отсав!
— грӧзитӧмӧн шуис Андрий.
— Дугды, Андрий!
Кутшӧм власть?
Кутшӧм приказ?
Тэныд кӧ нин сэтшӧм окота тышкасьны, корсь кодӧскӧ мӧдӧс, — вочавидзис Раймонд, коді кутіс дӧзмыны Андрий кывъясысь.
— Мый, повзин?
Тӧдӧ каньыд, кодлысь яйсӧ сёйӧма!
Ставныд ті, полячишкаяс, ӧткодьӧсь: вывсяньныд шӧвк, а рушкуаныд гӧвк!
Велалӧмныд ветлыны хохолъяс вылын, осёлъяс вылын моз.
Раймонд воськовтіс сылань.
Муртса асьсӧ кутӧмӧн ньӧжйӧник шуис:
— Эн кӧ вӧв тэ код, татшӧм кывъяссьыд эськӧ ме тэнсьыд ордлытӧ чегъялі...
Кӧвъясин, пурсян пон моз!
А ме тэнӧ ещӧ прамӧй зонмӧн лыддьылі...
Мыйысь тэ став польскӧй народсӧ оскорбляйтан?
Кутшӧм ме вылын шӧвк?
Код мыш вылын ме ветла?
Эх тэ, мыр!
Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ сёрниыс, горувсянь кӧ лэчыд ныв гӧлӧс эз чукӧст:
— Андр-и-й!
Кыкнанныс бергӧдчисны.
Горулын, керка дорын, водянӧй камералӧн цементируйтӧм площадка вылын сулаліс Олеся.
Птаха здук-мӧд сулалыштіс да думайтіс, мый вӧчны.
Сэсся бара йӧткыштіс шапкасӧ юрчут йылас да заводитіс лэччыны.
Некымын воськов бӧрын сійӧ сувтовкерис да, Раймонд вылӧ видзӧдтӧг, кытчӧкӧ боклань, шуис:
— А тэ век жӧ корсь аслыд мӧд места.
А то, кӧть тэ и ас морт, а нырвомтӧ жугӧда, гӧгӧрвоин?
Олеся терпитны вермытӧма виччысис Андрийлысь матысмӧмсӧ.
Весиг татчӧ, сёнас, видзӧдлывліс кӧдзыд да кос брӧдяга-тӧв.
Олесялы ковмис венласьны сыкӧд, медым видзны ассьыс юбкасӧ тӧвлӧн немъяндысьтӧм киясысь.
Кыӧм шоныд свитер топыда пукаліс сылӧн морӧс да пельпомъяс вылын.
Олесялы вӧлі дас сизимӧд арӧс.
Сійӧ вӧлі сьӧд синъяса, мугов чужӧма, збой да тэрыб нывка.
Нывлӧн яндысьыштӧмыс да збойлуныс сорласисны сылӧн быд вӧрасын.
И тайӧ сетіс сылы торъя мичлун.
Гӧраяс вылын олысь том кӧза кодь стройнӧй Олеся тӧдіс аслас мичлун йылысь.
Сыын садьмисны нин нывбабалӧн чувствояс. И Олесялӧн быд вӧрасын вӧлі сы мында мичлун да тшапитчыштӧм, мый весиг ачыс эз казявлы тайӧс, кор вӧчліс, медым воны кодлыкӧ сьӧлӧм вылас.
— Тэ мый йылысь сёрнитін сыкӧд? — веськыда юаліс Андрийлысь Олеся, весиг эз сет здоровайтчынысӧ.
— Сідз... рӧдвуж йылысь...
Сылӧн батьыс да менам пӧчӧй — двоюроднӧй тӧдсаяс...
А тэ мый, синмасьӧмысь сыкӧд ворсан?
Мыйла нӧ ывлаын, керкаад он кор?
Ме кӧсйи сылы пуж петкӧдлыны да тэ...
Андрий друг ланьтіс.
Нывлӧн читкыртӧм синъясыс видзӧдісны сэтшӧм кӧдзыда, мый сылы эз ло лӧсьыд.
— А ещӧ мый?
Тайӧ юалӧмсьыс Птаха кыліс скӧрлун.
Коса веськаліс изйӧ.
Андрий эз кӧсйы лӧгасьны — эз та ради лок татчӧ.
Но Раймондкӧд паныдасьӧм да Олесялӧн скӧр допросыс торкисны ставсӧ.
— Ещӧ мый?
— Олеся зымнитіс каблукнас бетонӧ.
— Ещӧ ме шуи сылы, медым сійӧ усйысис татысь чӧртъяс дінӧ, гӧгӧрвоин?
Андрий решитіс, мый луныс торксис жӧ нин-а, и муніс веськыда.
Друг пӧльыштысь тӧлыс суис Олесяӧс немвиччысьтӧг.
Олеся скӧрысь кучкис лыбӧм юбкаас.
Андрий лэдзис синъяссӧ.
— Кутшӧм осёл!
Кутшӧм осёл!
Мый ӧні мортыс думыштас?
— шӧпкис Олеся.
Андрий аддзис сылӧн синъясысь синва.
— Но, мед ме осёл, а мыйла нӧ тэ бӧрдан?
Ме ӧд тэныд нинӧм сэтшӧмсӧ...
— Ме бӧрда?
Эз тырмы, медым ме быд детинка водзын бӧрді.
Тӧлыс синтӧ вундӧ, а сійӧ...
Тожӧ ухажор!
Зырымыд на ныр улад, а сэтчӧ жӧ...
Висьтав тэ меным, мыйла тэ волывлан татчӧ?
Кымынысь шулывлі, мися, аддзыны тэнӧ ог кӧсйы!
— Ме мыйкӧ тайӧс эг кывлы.
— Мун син водзысь, мустӧм.
Олеся бергӧдчис.
Андрий эз тӧд, кыдзи бурасьны сыкӧд.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Раймонд локтіс татчӧ эз аддзӧдчывны.
Олеся эськӧ сэки асьсӧ кутіс мӧдногӧн.
— Куритчыны шогӧйла али мый? — жугыля шуис сійӧ да сюйис кисӧ зептас табакла.
Чуньяс улас шедіс кусыньтӧм бумага.
Сійӧ перйис бумагасӧ, разис сійӧс да ещӧ ӧтчыд лыддис: «Волыньын Польскӧй государствоса вооружённӧй вынъясӧн командуйтысьлӧн приказ...»
— Тэ он тӧд, Олеся, тэнад батьыд лыддьыліс эз тайӧс?
Мый сійӧ вӧчӧ?
Гашкӧ, меным сы дінӧ пыравны, тэныд кӧ эг сьӧлӧм вылад во?
— Бать дінӧ оз позь — сылӧн гӧстьяс.
Вай меным!
— Олеся босьтіс Андрий киысь листсӧ.
Приказсӧ вӧлі печатайтӧма польскӧй да роч кыв вылын.
Олеся ӧдйӧ лыддис сійӧс да бергӧдчис Андрийлань.
— Ме бӧрся эн лок, ме пыр воа...
— И котӧртіс гортланьыс.
Андрий гажмис.
Делӧясыс, буракӧ, ладмӧны.
Сійӧ бергӧдчис тӧвлы мышкӧн да нимкодьысла заводитіс гартны ыджыд чигарка.
Комнатаын зэв сюся кывзісны.
Раевский ньӧжйӧник да гораа лыддис:
— «Первой параграф.
Польскӧй народлӧн воля серти талунсянь став властьыс карын легионеръяс штаб киын».
— Аддзылінныд?
Локтіс Украинаӧ да командуйтӧ польскӧй народ нимсянь!
— горӧдіс Остап Щабель, сьӧд синкымъяса мича морт, депоса молотобоец.
— Интереснӧ налысь юавны, кор найӧ польскӧй народыслысь юасьлісны? — тэрыба сувтіс стройнӧй Метельский, и сылӧн синъясын ыпнитіс ярлун.
— «Мӧд параграф.
Объявляйта карын осаднӧй положение.
Сизим час бӧрын уличаяс вывті ветлыны оз позь, кодӧс лоӧ кутӧма — лыйлыны.
Коймӧд параграф.
Менам разрешиттӧг оз позь нуӧдны некутшӧм собраниеяс, сходъяс, чукӧртчӧмъяс.
Йӧзӧс, кодъясӧс кутасны командованиелы да выльӧн котыртӧм властьлы паныд агитация нуӧдігӧн, тшӧкта лыйлыны места выланыс».
— Ого!
— Пыр жӧ тӧдчӧны кӧинлӧн пиньясыд!
— Нинӧм шуны, «польскӧй народлӧн власть»!
— А сійӧ самӧй польскӧй народсьыс полӧны чӧртысь моз!
— «Нёльӧд параграф.
Предупреждайта, мый Польскӧй государствоса гражданалысь личнӧй владениеяссӧ либӧ налысь эмбурсӧ мырдӧн босьтӧм кутас лыддьыссьыны грабитӧмӧн да захватчикъясӧс лоӧ накажитӧма, кыдзи бандитъясӧс».
— Ага.
Вот тасянь эськӧ мед и заводитісны!
— Народыс мыйкӧ оз тыдав, а вот помещиклӧн плетьыс син водзын, — шуыштіс Чобот.
— Му йылысь чӧв олӧны на, медым йӧзыс эз бунтуйтчыны.
Кадыс терпитӧ — тӧв... — шуис Воробейко.
— А владениеясыс, тэ ногӧн, мый? — бергӧдчис сылань Щабель.
— Водзӧ лыддя.
«Витӧд параграф.
Объявляйта выльӧн формируйтчысь частьясӧ доброволец-полякъяслысь набор.
Быд доброволецлы лоӧ сетӧма сёян-юан, обмундирование да жалӧванье, тӧлысьнас ветымын марка».
— А водзӧ мый? — эз терпитсьы Коваллолӧн.
— Водзӧ?
«Командование кутас нуӧдны немжалиттӧм тыш большевикъяскӧд, кыдзи Польскӧй государстволӧн медся опаснӧй врагъяскӧд.
Кодъясӧс лоӧ тӧдмалӧма, мый сійӧ большевистскӧй партияса член, приказывайта пыр жӧ сетны военно-полевӧй судӧ да видлавны делӧсӧ кызь нёль часӧн».
— Тайӧ нин специальнӧ миянлы!
— На дорын дыр он ов вӧльнӧй светад!
Чобот скӧрысь шамыртіс ассьыс сук юрсисӧ.
— Коді налӧн сэтшӧм тэрыбыс? — юаліс сійӧ.
Раевский видзӧдліс кырымпас вылӧ.
— Полковник Могельницкий.
Здук кежлӧ комнатаын лои чӧв-лӧнь.
Раевский пуктіс приказсӧ пызан вылӧ.
— Ме думайта, ёртъяс, мый ӧні ставыс гӧгӧрвоана?
Чобот зумыштчӧмӧн видзӧдіс ӧшиньӧ да нырнас чушкис.
Раевский видзӧдліс витнан пукалысь вылас да эз аддзы налӧн синъясысь ни полӧм, ни шӧйӧвошӧм.
«Бур йӧз чукӧртчӧмаӧсь».
Серьёзнӧйӧсь рабочӧйяслӧн чужӧмъяс.
Неуна зумышӧсь.
Щабель не арлыд сертиыс суров.
Воробейко мый йылысь кӧ жугыля думайтӧ.
Щабель да Воробейко эз тӧдны, мый Ковалло, Чобот да доктор Метельский вӧліны ревкомса членъясӧн.
Налы ӧтнасӧн Раевский вӧлі ревкомлӧн представительӧн.
Раевский матыстчис кӧзяиныс дінӧ.
— Колӧ ребятаӧс мӧдӧдлыны карӧ тӧдмавны, мый да кыдзи.
Медым Раймонд тэнад нылыдкӧд ветласны.
— Бур, пыр висьтала.
— Ӧні ми сёрнитыштам сы йылысь, мый миянлы колӧ вӧчны, — шуис Раевский.
Олеся котӧртіс Птаха дінӧ.
— Мунам, мустӧм, карӧ!
Гуляйтыштам, видзӧдлам, мый сэні вӧчсьӧ.
Кор кайисны чой паныд, сійӧ решительнӧя шуис:
— Тэныд колӧ миритчыны Раевскийкӧд, мӧдногӧн ме тэкӧд — некытчӧ!
Эн кӧ вӧв эськӧ тэ сэтшӧм йӧй, висьталі эськӧ, мыйла тайӧ зонмыс тані.
И котӧртіс будкалань.
— Мунам карӧ, Раймонд.
Бать шуис, колӧ пӧ видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ.
Тіян батьыд кольччис миянӧ, кутас виччысьны.
Татчӧ локтас Воробейко.
— И кор матыстчис Андрий, волнуйтчӧмӧн содтіс: — Птаха тіянлы нинӧмабусӧ сӧрӧма, но сійӧ век жӧ бур зон.
Ті сы вылӧ энӧ скӧралӧй.
Но, мӧдім!
Птаха муніс и сёрнитіс, быттьӧ сылӧн Раймондкӧд нинӧм эз и вӧв.
Вокзалын кыліс ружьеысь некымынысь лыйӧм шы.
Тревожнӧя тутӧстіс паровоз, но кыдзкӧ пыр жӧ ланьтіс, лоис чӧв.
— Андрий, тэ вӧлін карын?
Мый сэні вӧчсьӧ?
— тревожнӧя юаліс Олеся.
— А чӧртыс тӧдӧ!
Аддзылі кавалеристъяслысь отряд.
Карса управа дорын — винтовкаяса фендрикъяслӧн чукӧр.
Ӧтиӧс тӧді — Сладкевичӧс, адвокатлысь писӧ.
Шапкаясаныс ӧшлӧмаӧсь еджыд орёлъяс...
Унджыкыс гимназистъяс.
Тешкодь!
Кӧрт туй линияяс вылын некод эз вӧв.
Деполӧн воротаясыс пӧдсаӧсь.
Тайӧ йӧзтӧминас вӧлі мыйкӧ грӧзитана.
Станция вомӧн нюжӧдӧм пос дінӧ некымын воськов вотӧдз тӧварнӧй склад пельӧссянь налы тыдыштліс кодлӧнкӧ мыгӧрыс.
Тайӧ вӧлі австрийскӧй полицейскӧй.
Сійӧ уськӧдчыліс боклань, но аддзис куим мортӧс да успокоитчис.
Пошкигтырйи да гӧгӧрбок видзӧдіг сійӧ горӧдіс налы польскӧй кыв вылын, ачыс ӧвтыштіс кинас войвылӧ:
— Ті сэні энӧ аддзылӧй оружиеа йӧзӧс?
— Эгӧ, — вочавидзис Раймонд, коді куим пӧвстысь ӧтнасӧн сёрнитіс польскӧй кыв вылын.
Полицейскӧй уськӧдчис котӧртны водокачкалань.
Но Птаха друг конъяліс сійӧс, и кыз шуцман ӧдвывсьыс нюжӧдчис муӧ.
Сэтшӧм жӧ ӧдйӧ Андрий лоис сы вылын.
Кӧть кутшӧма эз пессьы мӧдыс, но зонлӧн крепыд киясысь мездысьны эз вермы.
— Раймонд, перйы сылысь левольверсӧ!
Да ӧдйӧджык!
Раймонд копыртчис полицейскӧй дорӧ, тэрыба да волнуйтчӧмӧн восьтіс кобурасӧ да перйис сэтысь револьверсӧ.
Птаха тэрыба чеччыштіс полицейскӧй дінысь, а таӧдз кыскис полицейскӧй пуртӧсысь паськыд тесак, да сувтіс дорйысян позаӧ.
Раймонд бергӧдліс киас мырддьӧм маузерсӧ да эз тӧд, мый сійӧн вӧчны.
Ставыс артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Олеся эз удит и шыасьнысӧ.
Полицейскӧй сувтіс кокйылас.
Повзьӧмысла да скӧрмӧмысла сылӧн тіраліс улыс черлыыс.
Но Птахалӧн збой видзӧдласыс эз лэдз весиг и думыштны водзсасьӧм йылысь.
— Но, а ӧні котӧрт!
Жмит кокбӧрля вылад!
— и Андрий ӧвтыштіс тесакнас воздухын войвывлань.
— Он гӧгӧрво?
Но, кыдзи тіян ногӧн — махен драпис чӧртӧвӧй матери!
Раймонд дзебис револьверсӧ зептас.
Сэки полицейскӧй бӧрланьӧ быд здук видзӧдлывлігмоз заводитіс тэрыба мунны на дорысь.
Некымын воськов мунӧм бӧрын сійӧ разис тасмасӧ да шыбитіс ӧні нин ковтӧм кобурасӧ да пуртӧссӧ.
Андрий муніс да босьтіс найӧс.
Сэсся тесаксӧ сюйис пуртӧсас да, нимкодя нюмъялігтырйи, локтіс бӧр.
— Кытчӧ эськӧ меным тайӧс сюйыштны?
— Тэ мый, йӧймин?
А сійӧ кӧ нӧ миянӧс ставнымӧс лыйліс?
— уськӧдчис сы вылӧ Олеся.
— Эх, эськӧ да гашкӧ, но гашкӧыд и кашкӧ!
Мый чӧртысла сылы пистолетыс?
Лавкаыс помасис жӧ-а!
А меным сійӧ згӧдитчас!
— Но, а штыкыс тэныд мыйла?
Шыбит сійӧс да мунам!
— Но да!
Сыысь кык зэв бур пурт вӧчны позяс.
Ме сійӧс татчӧ, пос улас, сюйышта.
Татысь оз тыдав.
Пос вылын сійӧ суӧдіс найӧс.
— Кывзы, Андрий, тэ кӧ кӧсъян ещӧ мыйкӧ вӧчны татшӧмӧс, эн лок миянкӧд.
Миян важнӧй делӧ, — коса шуис Раймонд.
— Но, мый лясінныд?
Ставыс жӧ ладнӧ!
Важӧн нин меным колӧ вӧлі пистолетыс, а тані, видзӧда, киысь добраыс пышйӧ.
А ёна ме полицайсӧ повзьӧді!
Кӧнкӧ, дасӧд верст нин котӧртӧ!
Тешкодь!
— И Андрий сэтшӧм сьӧлӧмсянь серӧктіс, мый Раймонд да Олеся тшӧтш нюммунісны.
Андрийлӧн кыптіс настроениеыс.
Пос вывті сійӧ муніс йӧктӧмсорӧн да сьылігтырйи.
<ukr>Гоп, кумэ, нэ журыся,</ukr>
<ukr>Туды-сюды поверныся!</ukr>
Сідз жӧ друг сылы воис юрас мӧвп помавны ставсӧ бурторйӧн.
— Тӧдан мый, Раймонд, пӧдарита тэныд пистольсӧ!
Босьт!
Тӧд менсьым дружбаӧс!
Ме аслым мӧдӧс судзӧда.
Олеся крута бергӧдчис сыланьӧ.
— Тэ мый, бара думайтан кодкӧ вылӧ уськӧдчыны?
Эн лок миянкӧд!
Кылан?
Эн лок!
— Да ог!
Мый тэ меным талун настроениеӧс тшыкӧдан?
Ме сьӧлӧмсянь, а тэ...
Шуи, дурны ог мӧд, мый нӧ ещӧ колӧ?
Этша ӧмӧй кытысь ме верма аслым судзӧдны?
Кутшӧм тэныд делӧ?
На, Раймонд, кобурасӧ да новлы на здоровье...
Мый тайӧ бабйӧыс военнӧй делӧад гӧгӧрвоӧ!
— Тэ бабйӧ йывсьыд кокниджыка!
Но Андрий эз нин кывзы Олесяӧс.
Сывйыштіс Раймондӧс да яндысьӧмӧн нюмъялігтыр шуис:
— Коді важсӧ казьтыштас, сылысь синсӧ перйыны, гӧгӧрвоин?
А таысь ми тэкӧд ещӧ морт ӧтиысь лыям на коланаинын. Ладнӧ?
Вочакыв пыдди Раймонд пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
Витӧд глава
Тайӧ воскресенье асылын Могельницкийяс палаццоын садьмисны зэв водз.
Польскӧй легионеръяс формаа оружиеа йӧз конюшняясын седлӧавлісны вӧвъяссӧ.
Флигельясын, кӧні оліс дворня, пехотинецъяс виччысисны выступление кежлӧ сигнал.
Шмультке да Зонненбург сӧмын на помалісны завтракайтны.
Комнатаӧ пырис Юзеф да сетіс майорлы записка.
Майор лыддис да шуис:
— Графиня Стефания корӧ миянӧс пыравны ас ордас зэв срочнӧй да важнӧй делӧ кузя.
Найӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, но пыр жӧ чеччисны пызан сайысь да, мундиръяссӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, чӧла мӧдӧдчисны старик бӧрся.
Мӧд судтаын Юзеф паськыда восьтіс Стефания будуарысь ӧдзӧссӧ да кинас корис немецъясӧс пырны.
Но графиня пыдди найӧс виччысисны оружиеа тӧдтӧм формаа некымын офицер.
На пиысь ӧти пӧдлаліс немецъяс бӧрся ӧдзӧссӧ да, киас револьверсӧ кутіг, кольччис сулавны на мышкын.
— Мый тайӧ лоӧ?
— коса юаліс Зонненбург.
Шмульткелӧн киыс ачыс нюжӧдчис тасмаланьыс.
Но револьверыс колис майор комнатаӧ.
Будуар пельӧсын джуджыд креслӧясын пукалісны Баранкевич да пӧрысь граф.
— Пуксьӧй, господа, — шуис офицеръяс пиысь ӧти, нюммунігас кельыд чужӧмыс вежыньтчыліс.
Немецъяс важмозыс сулалісны.
Баранкевич сьӧкыда кыпӧдчис креслӧысь да матыстчис налань.
Сійӧ, кыдзи важ тӧдса, нюжӧдіс налы кисӧ, но кыкнан офицерыс весиг эз вӧрзьӧдчыны.
Баранкевич гӧрдӧдіс.
— Тэ... умм... да! — заводитіс сійӧ.
— Делӧыс со мыйын, господа.
Сы вӧсна, мый ті мунанныд миян крайысь да онӧ вермӧй видзны миянӧс да кутны порядок, ми шуим вӧчны тайӧс асьным.
— Коді сійӧ миыс? — скӧрысь кӧсӧйтчыліс сы вылӧ Зонненбург.
— Ми — сійӧ польскӧй легионлӧн штаб.
Имеита честь тӧдмӧдны!
— и Баранкевич бергӧдчис ӧти польскӧй офицерлань.
— Полковник граф Могельницкий, легионлӧн начальник.
— Эдвард Могельницкий?
Французскӧй службаса полковник?
— Пӧшти вернӧ, господин обер-лейтенант.
Ме, збыльысьсӧ, роч гвардияса полковник, но война чӧж вӧлі Францияын кыдзи роч военнӧй миссияса член да Россияын большевикъяслӧн переворот бӧрын лои французскӧй службаса офицерӧн, — вочавидзис Эдвард кӧдзыд вежливостьӧн.
— Сідзкӧ, миянлы колӧ тіянӧс арестуйтны.
— Неуна сёрджык, господин обер-лейтенант.
Да и корим ми тіянӧс татчӧ дзик мӧд могӧн.
Кыкнанладорыслы лоӧ бурджык, ми кӧ спокойнӧя обсудитам лоӧм положениесӧ, — водзӧ нуӧдіс Эдвард.
— Ми босьтам карсӧ.
Тіянсянь ми корам нейтралитет.
Ми огӧ кутӧй мешайтны тіянлы татысь эвакуируйтчыны, но ӧти условие дырйи, ті онӧ кутӧй суитчыны миян делӧясӧ.
Дерт, оружиелӧн да обмундированиелӧн став складъяс вуджӧны миян киясӧ.
— Шмультке скӧрысь пыркнитіс юрнас.
— Ті асьныд аддзанныд, мый тайӧ абу гӧльяслӧн бунт, но тіян отступайтысь частьяс бӧрся локтӧны краснӧйяс.
Немецкӧй войска мунӧм бӧрын найӧ пыр жӧ уськӧдчасны миян вылӧ.
Со мый вӧсна миянлы лоӧ быть, тіянлысь мунӧмтӧ виччысьтӧг, босьтчыны округын порядок лӧсьӧдӧмӧ да мобилизуйтны миянлысь вынъяснымӧс.
Ме шыӧдча тіян дінӧ, господин майор да господин обер-лейтенант.
Ті кыкнанныд дворянинъяс да офицеръяс.
Правда, ми тіянкӧд вӧлім враждебнӧй лагерьясын.
Но ӧні тіян и миян ӧти враг — революция.
Ті кӧ заводитанныд миянкӧд тыш, то тайӧ лоӧ сӧмын краснӧйяслы кивыв.
Ме ог думайт, мый ті кӧсъянныд тайӧс!
Некымын минута чӧв олісны.
Шмультке юалана видзӧдліс Зонненбург вылӧ.
— Бур...
Но кыдзи та вылӧ видзӧдлас его превосходительство гарнизонса начальник?
— шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Зонненбург.
— Его преосвященство епископ Бенедикт сёрнитчис нин господин полковниккӧд, — ньӧжйӧник шуис кодкӧ Зонненбург мышкын.
Немецъяс бергӧдчисны.
На водзын сулалі отец Иероним, коді тӧдлытӧг пырис комнатаӧ сёрнитігас.
Сійӧ сетіс Зонненбурглы печатайтӧм конверт; немецъяс лыддигкості сійӧ муніс пельӧсӧ да пуксис пӧрысь графкӧд орччӧн.
— И сідз, господа офицеръяс, тіян вочакыв? — юаліс Эдвард.
— Миянлы ковмас сӧмын подчинитчыны, — надзӧник вочавидзис Зонненбург.
— Зэв рад!
Ті, господа, дерт, свободнӧйӧсь.
Ӧнісянь ті гӧстьяс миян керкаын.
Вӧчӧй буртор, висьталӧй асланыд салдатъясныдлы сы йылысь, кыдзи колӧ налы кутны асьнысӧ.
Поручик Заремба, дзебӧй ассьыныд револьвернытӧ.
Подпоручик Могельницкий, висьталӧй отрядлы менсьым приказ лӧсьӧдчыны.
Господа офицеръяс, займитӧй ассьыныд местаястӧ.
Часджын мысти неыджыд отряд, кавалерияысь да пехотаысь, куим пулемётӧн мӧдӧдчис карлань.
Ыджыд камераын вӧлі рӧмыд.
Кыз решёткаяса неыджыд кык ӧшиньӧд лунъюгыдыс пӧшти эз и пыр.
Дзескыд.
Дас вит морт пыдди тані комын ӧти.
Пӧвйысь вӧчӧм наръяс вылын тырыс йӧз.
Дука да няйт.
Джоджын куйлысь багатыр кодь крестьянин бергӧдіс юрсӧ Пшигодскийлань да, паськыд тошсӧ сынанӧн моз витнан чуньнас сыналіг, шуис:
— Мый тэ сэн кравзан?
Нэм чӧж ляхъяс нартитлісны миянӧс!
Пан велаліс лыддьыны миянӧс скӧтъясӧн, сідзи и нимтӧ — «быдло».
Оз ло поляк да хохол костын мирыд му вежӧмӧдз!
Пшигодский скӧрысь сьӧвзис.
— Кутшӧм тэ гӧгӧрвотӧм морт!
Ставсӧ тэныд сетӧма тырмымӧн, а вежӧрыд этша...
Да босьт тэ менӧ да асьтӧ, шуам, варгыль кока ош!
Мыйла тэа-меалы лӧгавны, висьтав вай?
И тэнӧ и менӧ помещик видзӧдӧ доддявны да гӧняйтӧдны ныр вылӧ усьтӧдз.
Артмӧ, поляк поляклы — абу ӧткодь.
Абу жӧ ӧд став полякъясыс помещикъяс, чӧртыс мед босьтас!
Эмӧсь и тэ кодь гачтӧмъяс!
Крестьянин кывзіс эскытӧг.
— Небось, вӧлін кӧ помещикӧн, эськӧ пан Зайончковскийысь эн омӧльджыка плетьӧн куль.
Ачыд, шуан, гачтӧм, а пыр на долян — «дурак, пӧ тэ, сиктса меж, а ме пӧ, вежӧра».
Асьтӧ вылӧ пуктан...
Пшигодский кыпӧдчис да пуксис нар вылӧ.
Здук-мӧд жугыля видзӧдіс сёрнитысь ёрт вылас, сэсся нюмдіс.
— Йӧй морт!
Ме жӧ тэкӧд бурысь, а тэ дӧзмин.
— Тайӧ йӧйсӧ да ошсӧ бурӧн лыддян?
— Дугды, папаша!
Тэ менам кывъясӧ эн крукасьлы, тэ пыдӧджык видзӧд!
Нар улысь мыччысис бритӧм юр, и Пшигодский вылӧ видзӧдлісны ручлӧн кодь синъяс.
— Но и асныраӧсь жӧ ті, пане Пшигодский!
Кӧсъяд тайӧ ӧшсьыс тэрыб кока ужӧс вӧчны!
Хи-хи-хи! — и руч кодь синъяса морт петіс нар улысь, кӧні сійӧ узис.
— А кутшӧм тэныд, понлы, делӧ? — спокойнӧя вочавидзис сылы крестьянин, коді гӧгӧрвоис польскӧй сёрнисӧ.
Пшигодский сідзжӧ лӧгысь видзӧдліс няйтысла сьӧдасьӧм гожся костюма да нямрасьӧм галстука вертлян морт вылӧ.
— Менам быдтор дінӧ делӧ эм, сы вылӧ ме и...
— Шулер да зеп ректысь! — помаліс сы пыдди камера пельӧссянь том мортлӧн гора гӧлӧс.
— Тэ, кычан, надзӧнджык сэні, а то...
— И морт тӧдчӧдана петкӧдліс кинас.
Пшигодскийкӧд орччӧн куйлысь косіник кельыд чужӧма олӧма рабочӧй сюйсис венӧ:
— Видзчысьӧмӧнджык кулакъяснад, пан Дзёбек.
Пшеничек вернӧ шуис.
Факт, мый тэ камерасьыс став прӧст йӧзыслысь зепсӧ ректін.
— Ме? Ректі? — И Дзёбек сюйис кисӧ зептас.
Камераын важӧн нин садьмисны, но сӧмын ӧні кутісны вӧрӧшитчыны.
И тайӧ вӧрӧшитчӧмас Дзёбек чувствуйтіс грӧз.
— Кыдзи тэ думайтан, Патлай, мыйла сійӧ кисӧ зептас сюйӧ быдпӧрйӧ, кыдз сӧмын сылысь бӧжсӧ топӧдӧны?
Повзьӧдны ли мый кӧсйӧ али сылӧн сэтшӧм поганӧй привычка?
— юаліс соседыслысь Пшигодский.
— Ме тӧда, сылӧн сэні безопаснӧй бритва, — сапӧгсӧ кӧмаліг шуис пельӧсса зон.
Сэсся сійӧ тэрыба сувтіс да, джоджын куйлысьяс вомӧн восьлаліг, матыстчис Дзёбек дінӧ.
Тайӧ вӧлі кузь тушаа еджыд юрсиа лӧз синъяса зон, код вылын вӧлі пекарлӧн уджалан паськӧм.
Полиция арестуйтіс сійӧс уджалігас сыысь, мый сійӧ пуртӧн уськӧдчис кӧзяиныс вылас, коді вӧлӧм нӧйтӧ дас арӧса ученикӧс.
Кӧзяин мыніс кокньыдик гижнитчӧмӧн, но Пшеничекӧс виччысис суд.
— Петкӧдлы, мый тэнад сэні! — горӧдіс сійӧ Дзёбеклы.
Камера лӧнис.
Тайӧ здукас коридор кузя котӧртіс кодкӧ стӧрӧжъяс пӧвстысь.
Сэсся кыліс сьӧкыд сапӧгъяслӧн зымгӧм.
Камераысь ӧдзӧссӧ восьтісны.
Порог вылын сулаліс ставныслы тӧдтӧм формаа офицер.
Сы мышкын — некымын салдат.
Тюрьмаса повзьӧм начальник листаліс арестантъяслӧн аттестатъяса кыз книга.
Пшигодский ӧдйӧ сувтіс.
Ӧти салдатын сійӧ тӧдіс ассьыс воксӧ — Адамсӧ, а офицерыс вӧлі сійӧ паныс, коді вӧзйис сылы пырны польскӧй легионӧ.
— Тані, господин капитан, крестьяна, кодъясӧс арестуйтӧма восстаниеысь, — боргис немецкӧй кыв вылын тюрьмаса начальник.
— Тайӧ Зайончковскийлысь турун босьтӧмысь? — юаліс Врона.
— Да-да...
Сэсся сахарнӧй заводысь сизим рабочӧй...
— Тӧда.
— Ещӧ некымын морт разнӧй делӧясысь.
На пӧвстын кык поляк.
Дзёбек, кодӧс мыжалӧны шулеритӧмысь да шантажысь, да Пшигодский...
Сійӧ комендатуралӧн торъя щӧт вылын.
— Тӧда.
— Врона корсис нин синнас Пшигодскийӧс.
— Но, а мукӧдыс посни делӧясысь.
На лыдын ӧти несовершеннолетньӧй — Пшеничек.
Врона босьтіс книгасӧ; Пшигодский, сахарнӧй заводысь рабочӧйяс да крестьяна овъяс весьтӧ поле вылас гӧрд карандашӧн вӧчис пас.
— Мукӧдъяссӧ лэдзны.
Нинӧмла вердны дармоедъясӧс!
Мунамӧй водзӧ.
Мӧд камера восьтігкості тюрьмаса начальник удитіс лыддьӧдлыны найӧс, кодъясӧс лэдзӧны.
Кызь минута мысти камераын колисны дас квайт морт.
Патлай тэрмасьӧмӧн висьталіс Пшеничек пыр гӧтырыслы некымын кыв, Пшигодский жӧ надейтчис сёрнитны вокыскӧд.
— Пане капитан, вӧчӧй милӧсть, лэдзӧй менсьым вокӧс, Мечислав Пшигодскийӧс, сійӧ ӧкмысӧд камераын.
Сійӧ нуӧдіс агитация немецъяслы паныд, таысь и босьтісны...
Адамлӧн гӧлӧсыс тіраліс.
Сійӧ эз вештыв кисӧ конфедератка кӧзырёк дорысь.
— Рядӧвӧй Пшигодский, ме ачым тӧда, мый вӧча.
Мунӧй вороталань!
Адам кынмис места вылас.
— Мый ме шуи?
Кругом марш!
Мый сулалан, <pol>пся крев</pol>?
Чӧв-лӧнь.
Чужӧмас кулакӧн кучкӧмысь Адам шатовмуніс да муртса эз уськӧд ружьесӧ.
— Марш, а то лыя, понйӧс моз!
Адам сьӧкыда вӧрзис места вывсьыс.
Ньӧжйӧник мӧдӧдчис коридор кузя джоджӧд винтовкасӧ кыскигтыр.
Ӧкмысӧд камера дорті мунігӧн сійӧ паныдасис вокыс синъяскӧд.
Мӧдыс ставсӧ кывліс.
Переворот да арестуйтӧмаясӧс мездӧм йылысь юӧр паськаліс карын зэв ӧдйӧ.
Регыд тюрьма дорӧ чукӧртчисны уна йӧз.
Легионеръяслӧн отряд некодӧс эз сибӧд матӧ ворота дорӧ.
Раймонд, Андрий да Олеся вӧліны танӧсь жӧ.
Тюрьмаысь мездӧмаясӧс босьтісны топыд кытшӧ да юасисны, но некод тӧлкӧн нинӧм эз тӧд.
Кор ворота сайысь котӧрӧн петіс пекарь паськӧма том зон, сійӧс пыр жӧ кытшалісны.
— Тэ нӧ пукалін жӧ?
— Да!
— Сідзкӧ, ставсӧ мездӧны? — юаліс сылысь Раймонд.
— Но да, ставсӧ.
Сӧмын жуликъясӧс...
А кодъяс честнӧйӧсь, найӧс ещӧ содтӧд томан сайӧ.
— Артмӧ, тэ — жулик?
Раймонд, видз зепъястӧ!
А то сылӧн — син лапнитлігкості, и гӧтов!
Пшеничек скӧрысь бергӧдчис Андрийлань.
— Тайӧ тэ шуин, мый ме жулик?
<pol>Сакраменска потвора</pol>!
— Ачыд висьтасин! — тышкасьны лӧсьӧдчиг горӧдіс Андрий.
— Да мый ті усьласянныд петукъяс моз?
Тӧлкӧн мортыслысь юасьны оз лэдзны!
— Пшеничекӧс соскӧдыс тракйиг горӧдіс олӧма нывбаба.
— Шуан, оз ставсӧ?
А кодъясӧс нӧ кольӧны?
— Ме жӧ висьталі, — кодъяс правда вӧсна, найӧ и кутасны пукавны!
А менӧ кӧ ещӧ кодкӧ нимтас жуликӧн, ме сылысь нырвомсӧ пазӧда...
Ме правда вӧсна пукалі!
А мыйла лэдзисны, чӧртыс тӧдӧ!
— Эй, тэ!
Мый тэ тані сӧран?
Кӧсъян бӧр решётка сайӧ?
— грӧзитӧмӧн горӧдіс Пшеничек вылӧ бур паськӧма господин, став карыслы тӧдса калбаснӧй заводысь кӧзяин, да тувкис пекарлы мышкас беддьӧн.
Андрий нетшыштіс сылӧн киясысь бедьсӧ.
— Тэ мыйысь сылы кучкин, сись калбас?
На, босьт сдача!
— И Андрий пелька уськӧдіс тӧргӧвеч юрысь котелоксӧ.
— Кутӧй сійӧс! <ns>Поли-ци-я</ns>! — горӧдіс мӧдыс куш юрас кутчысиг.
Кылісны вӧв кок шыяс.
— Тайӧ нӧ мыйла чукӧртчӧмаӧсь?
— Вӧв вывсяньыс Эдвард Могельницкий зывӧка видзӧдліс тюрьма дорӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
— Поручик Заремба, весавны площадьсӧ!
— <ns>Ра-зӧд-чӧй</ns>! — командуйтіс Заремба.
Сы юр весьтын дзирдыштіс палаш.
Йӧз чукӧр уськӧдчис котӧртны.
Тюрьма дорын легионеръяслӧн отряд босьтіс ружьеяссӧ наперевес.
Тайӧ вермис лоны и командирӧс приветствуйтӧмӧн и йӧз чукӧрӧс повзьӧдӧмӧн.
Кык квартал котӧртӧм бӧрын Раймонд, Олеся да Пшеничек сувтісны.
Легионеръяс разӧдісны йӧз чукӧрӧс да гӧнитісны водзӧ.
— Кӧні нӧ Андрийыс?
Ті сійӧс энӧ аддзылӧй? — волнуйтчис Олеся.
Котӧртӧмсьыс сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, сійӧ лолаліс пыдісянь.
Том пекарь видзӧдліс ныв вылӧ, сэсся Раймонд вылӧ да жугыля нюммуніс.
Пельӧссянь котӧрӧн петіс Андрий.
Сійӧ котӧртіс кокниа чеччалігтыр да бергӧдліс киас бедь.
— А-а-а!
Со ті кӧнӧсь!
Фу...
А ме кольышті неуна...
— Сылӧн синъясыс сералісны.
Другъясыс дорӧ воӧм мысти сійӧ мыджсис заборӧ да заводитіс серавны.
— Эх, ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кыдзи сійӧ пышйис!
Кула!
Кор ставыс уськӧдчисны, ме колбасникыслы ещӧ ӧтчыд пӧвсышті бедьнас.
Сійӧ тай кыдзи ӧддзӧдчис!
Да сэтшӧм ӧдйӧ, мый ме ӧдва суӧді.
Содті ещӧ ӧтчыд!
Сійӧ меысь, чӧртысь моз, забор сайӧ...
Пшеничек тшӧтш сераліс.
На вылӧ видзӧдігӧн Раймондлы да Олесялы сьӧкыд вӧлі кутны асьнысӧ, медым не серӧктыны.
— Ме тэкӧд сэсся некытчӧ ог мун.
Сӧмын янӧдан...
Вот эг тӧдлы, мый тэ сэтшӧм хулиган...
— Мый нӧ, ме абу мыжа, мый талун луныс сэтшӧм, — сідз-тадз вочавидзис Андрий.
— На, другӧ, бедьтӧ.
Тэнӧ тайӧн нӧйтісны, вот и босьт аслыд казьтылӧм вылӧ...
А висьтав, миянлысь заводсаясӧс тэ сэтысь эн аддзыв?
Патлайӧс, Широкийӧс? — бедьсӧ мыччиг юаліс пекарлысь Андрий.
— Но, кыдзи нӧ!
Ме ӧтлаын накӧд пукалі.
Бур морт Василий Степановичыс!
Заводсаясыс ставныс ӧтлаынӧсь...
Накӧд ещӧ Пшигодский эм.
Тожӧ бур морт, — сьӧкыда корсяліс украинскӧй кывъяссӧ Пшеничек.
— А тӧдан мый? — думайтыштӧм бӧрын шуис Раймонд.
— Мунамӧй Василий Степанович гӧтыр ордӧ, тэ сылы ставсӧ висьталан.
— Да сійӧ и сідз корис висьтавны гӧтырыслы мыйсюрӧ.
— Но сідзкӧ и мӧдім.
Вай тӧдмасям.
— Господин капитан, мездӧмаяс пиысь ӧти морт кӧсйӧ висьтавны тіянлы мыйкӧ важнӧйтор.
— Тюрьмаса начальник индіс Дзёбек вылӧ.
— Но, мый сэні?
Регыдджык! — канцелярияӧ пыригмоз шуис Врона.
— Кора разрешитны, ясновельможнӧй пане, поздравитны тіянӧс победаӧн!
Ме ачым поляк, и ме... — кыпыда заводитіс Дзёбек.
— Дженьыдджыка!
Дзёбек ньылыштіс бӧръя кывъяссӧ, жергӧдліс пиньяссӧ да тэрыба заводитіс:
— Ме, кыдзи поляк, обязан отчизна водзын служитны тіянлы вераӧн...
Тюрьмаӧ ме веськалі ӧшибкаӧн...
— Дженьыдджыка, <pol>пся крев</pol>! — равӧстіс Врона.
— Лыддя аслам долгӧн висьтавны, пане капитан, мый ӧкмысӧд номера камераын колисны опаснӧй йӧз...
Торйӧн нин эсійӧ Патлайыс...
Но и Пшигодский...
Найӧ дугдывтӧг нуӧдӧны краснӧй пропаганда...
Торйӧн нин опаснӧй Патлай.
Сійӧ заклятӧй большевик, пане капитан.
Ті лэдзинныд эсійӧ зонка Пшеничексӧ.
Сійӧ зэв опаснӧй зонка!
Сійӧ пыр на гӧгӧр гартчис.
Патлай мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы мунӧм водзвылас.
Абу кӧ сёр, тшӧктӧй кутны сійӧс.
Пан капитанлы кӧ колӧ, ме верма ставсӧ висьтавны.
— Бур!
Сёрнитыштам...
Да, мый ті кӧсъяд вӧчны?
— Мый тіянлы колӧ, пане капитан.
— Мый нӧ, видлам!
Гашкӧ, тіянысь оз омӧль агент артмы.
Но сӧмын фокусъястӧг!
А то плешкад пуля да кладбище вылӧ.
— О, мый ті, пане капитан!
Ме вӧча ставсӧ.
Рытнас Раевский да пиыс видзчысьӧмӧн матыстчисны асланыс керка дорӧ.
Ӧшинь вылын ломаліс лампа.
— Сідзкӧ, ставыс ладнӧ.
Мама гортын.
Батьыс пырис квартираас, пиыс кольччис стӧрӧжитны ворота дорас.
Лунтыр том зон кытшлаліс карті, выполняйтіс батьыслысь индӧдъяссӧ.
Здук мысти керкаысь петіс мамыс.
Мунігас шӧпнитіс пиыслы пеляс:
— Муна Патлай гӧтыр ордӧ.
Миянын Олива.
Батьтӧ виччысис.
— И саяліс пемыдас.
«Муса, дона мам!
Кыдзи сійӧ вежсис!
Кутшӧмкӧ мӧд лои — дзик том...»
— Ставсӧ лоас вӧчӧма, Раевский ёрт.
Миян типография складын сулалӧ запаснӧй «бостонка».
Киӧн уджалан.
Тавой миян срочнӧй заказ налӧн штабсянь.
Приказъяс, мобилизационнӧй анкетаяс да воинскӧй книгаяс колӧ печатайтны.
Ме пӧпуттьӧ и тіянлы сійӧс ставсӧ этшаникӧн вая.
Гашкӧ, згӧдитчасны.
А тайӧс ме войнас ачым печатайта.
Витсё штука, унджыксӧ ог удит.
Сӧмын асъядорыс воззваниеяссӧ ковмас складсьыс нуны.
И наборсӧ тшӧтш, а то разберитнысӧ меным сійӧс некор лоӧ.
А сэсся ме тіянлы шапирограф торйӧн-торйӧн вая.
Сійӧ зэв коланатор.
А то ӧд ӧдвакӧ удайтчас печатайтны самӧй типографияас.
Ӧд найӧ, кор лыддясны, ставсӧ гудыртасны...
Тайӧ делӧсӧ колӧ вӧчны кужӧмӧн, а то и юртӧгыд колян, — спокойнӧя да тӧлкӧн висьталіс Олива.
Пӧрысь наборщик воис Раевскийлы сьӧлӧм вылас.
Став чужӧмыс посньыдик чукырӧсь.
Меднӧй оправаа ыджыд ӧчки, а на сайын — лӧз, шань синъяс.
— Висьталӧй, Олива ёрт, сэні, тіянысь кындзи, некод абу, кодлы эськӧ позис дӧверитчыны?
— Код тӧдас.
Эмӧсь, дерт, порядочнӧй йӧзыд, но петляад оз пырны.
Комнатаса йӧз.
Мукӧдыс ещӧ омӧльджыкӧсь — кык пепеэсовец, сионист да куимӧн — кытчӧ тӧв пӧльыштас.
Сӧмын, гашкӧ, Эмма Штольберг?
Сылӧн батьыс венгерец, но нывкаыс тані чужлӧма.
Том на, а быттьӧкӧ сідзи абу шыбитана.
— Бур, Олива ёрт, действуйтӧй.
Наборщик сувтіс.
— Да, муртса эг вунӧд!
Висьталӧй, ті миянлы печать вӧчны онӧ вермӧй?
— Ме, дерт, абу гравер, но, пӧжалуй, вӧча.
Тіянлы ӧд оз ков зэв фасонистӧй.
Хе-хе...
— Сылӧн чужӧм вылысь чукыръясыс вӧрзисны, а синдоръясас чукӧртчисны веерӧн.
— Но, став бурсӧ.
Мӧдӧдӧй ребятатӧ вит час асыв кежлӧ.
Раевский кутыштіс минута кымын Оливалысь свинеч бусысь сьӧдасьӧм кисӧ.
— Мыйла ті абу партияынӧсь, Олива ёрт?
— Пӧрысь нин...
Кытчӧ меным.
Мед нин томъяс.
А ме отсышта.
Менӧ кӧть и ӧшӧдасны, то абу жаль — ассьым нэмӧс олі.
Дерт, кувнытӧ некодлы абу окота, но век жӧ томыдлы сьӧкыдджык.
— Сійӧ видзӧдліс Раевский вылӧ ӧчки вывтіыс стрӧга, и кыдзи кажитчис Сигизмундлы, кӧритӧмпырысь.
Кор Олива петіс, Раймонд пырис комнатаӧ.
— Со мый, пиук, ми тэныд поручайтам котыртны том йӧзлысь коммунистическӧй союз.
Партиялы колӧны сторожевӧйяс да разведчикъяс, преданнӧй том йӧз.
Тэ ачыд аддзан, ми врагъяс пӧвстынӧсь.
Ӧти неосторожнӧй воськолысь, вӧрзьӧдчӧмысь вермас пӧгибнитны став организацияным.
Том йӧз мукӧддырйи опыт тырмытӧмысла абу осторожнӧйӧсь, со мыйла союзӧ выль ёртъясӧс примитӧм — зэв важнӧй делӧ.
Примитны позьӧ сӧмын повтӧмъясӧс, сознательнӧйясӧс, кодъяс дасьӧсь весиг сетны ассьыныс олӧмнысӧ.
Думышт ачыд, мый ми примитім трусӧс и сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн веськаліс жандармъяс киӧ.
Асьсӧ видзӧм ради сійӧ вузалас ставсӧ.
Сылӧн революционностьыс тырмас сӧмын первойя арестӧдз.
Эмӧсь опаснӧй приключениеястӧ татшӧм радейтысьясыд.
Миян тышным налы — абу кровнӧй делӧ.
Найӧ ворсӧны революциянас.
Тайӧн тшӧкыдджыка страдайтӧны интеллигентикъяс, кодъяс лыддьӧмаӧсь приключенческӧй книгаяс.
Кор ворсӧмыс вуджӧ смертьӧ, сэки найӧ заводитӧны тіравны.
Выль организациялысь основнӧй ядросӧ ми индам ӧтлаын.
Кодӧс тэ лыддян медся достойнӧйӧн?
Раймонд думыштчис.
— Ме ог тӧд, бать.
Тайӧ ӧд сэтшӧм серьёзнӧ, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Бур, ме отсала тэныд.
Мый тэ думайтан Олеся Ковалло йылысь?
Сійӧ бур рӧдысь.
Найӧ кыкӧн — ая-ныла.
Кровнӧй йитӧд — кровнӧй делӧ.
Олеся, меным кажитчӧ, смел нывка.
— Да, ме сідзжӧ чайта.
— Но вот!
Ӧти ёрт эм нин.
Сэсся кодӧс тэ тӧдан?
Раймонд дыр чӧв оліс, сэсся шуис:
— Сарра Михельсон.
Сійӧс Шпильман удж вывсьыс вӧтліс, а керкаса кӧзяиныс талун вӧтліс найӧс улича вылӧ.
Сідзи и пукалӧны дворас кӧлуй чукӧр вылас.
Ме сійӧс сӧмын на аддзылі, налы некытчӧ воштысьнысӧ...
Кыдзи эськӧ отсавны налы, бать?
Раевский мый йылысь кӧ думайтіс.
— Мед вуджӧны миянӧ.
— Но кытчӧ нӧ найӧ тӧрӧдчасны?
Тані и сідзи бергӧдчыны некӧн, а найӧ квайтӧн.
Сэсся кӧлуй...
— Немтор, миянлы татысь мунны жӧ колӧ.
Тэ ӧд тӧдан, мый карын корсьысьӧны нин.
Миянӧс талун-аски казяласны.
Мед вуджӧны, миян кӧлуйӧн распоряжайтчӧны, кыдзи кӧсйӧны.
А миянлы ковмас овмӧдчыны разіпели.
Ме пока овмӧдча Ковалло ордӧ, мамаыд — тётя Марцелинаясӧ, а тэ — кутшӧмкӧ ёрт ордӧ...
Но ми тэкӧд ылалім.
Сідзкӧ, Сарра.
Бур.
Коді ещӧ эм тэнад примета вылын?
— Эм ещӧ Андрий Птаха.
Сылӧн смеллуныд — кӧть чинты.
Сӧмын сійӧ зэв вильыш да вермас лишнӧй старайтчыны.
Ме ногӧн, сійӧ сознательнӧй, сӧмын зэв горяч.
Раевский нюммуніс.
— А ті сійӧс кутыштны мӧданныд.
Осторожность воас сэки, кор гӧгӧрвоас, мый сійӧ вермас пӧгубитны не сӧмын асьсӧ...
Сійӧ нӧ тэнад друг?
— Да...
Но абу на дзикӧдз...
Зато сійӧ ёна артмӧ Олесякӧд...
— и Раймонд тӧдчымӧнъя смутитчис.
— Ага.
Мый нӧ, тайӧ абу омӧль.
Дружбаыд — ыджыдтор...
Кодӧс тэ ещӧ думайтан?
— Ещӧ сійӧ зонмыс, коді Патлайкӧд ӧтлаын тюрьмаын пукаліс.
Чех Пшеничек.
Характер сертиыс сійӧ Андрий кодь.
— Бур.
Аски тэ сёрнит быдӧнкӧд торйӧн, мукӧдъяслысь нимъяссӧ висьтавтӧг.
Висьтав став сьӧкыдлунъяс йывсьыс, мед ребята тӧдісны, мый вылӧ найӧ мунӧны.
И сӧмын налӧн бур сӧгласие бӧрын позьӧ лыддьыны найӧс коммунистическӧй союзса членъясӧн.
Первойя группасӧ утвердитас ревком, а сэсся выль ёртъясӧс кутанныд примитавны асьныд...
Ӧні тэ мунан водокачка дорӧ.
Сэні войнас лоӧ серьёзнӧй делӧ.
Ковалло висьталас.
Тэнад оружиеыд эм?
— Да, револьвер, кодӧс Андрий мырддис полицейскӧйлысь.
— Тэ кужан сійӧн вӧдитчынысӧ?
— Ог.
— Вай ме петкӧдла.
Кор Раймонд освоитіс оружиелысь прӧстӧйиник механикасӧ, батьыс шуис:
— Босьт.
Эн вунӧд: лыйны колӧ сӧмын сэк, кор мӧд петан туй абу нин.
Но заводитін кӧ нин лыйсьыны, то дорйысь медбӧръя патронӧдз.
Ӧтчыд кӧть дасысь лыян — жандармъяслӧн водзӧсныс ӧткодь...
Мун, пиук, да ло осторожнӧйӧн...
Первойысь батьыс сыкӧд тадзсӧ сёрнитіс.
Раймондлы окота вӧлі кутлыны батьсӧ, топӧдчыны морӧс бердас, шуны: «Бать, уважайта тэнӧ да радейта!»
Но казяліс батьыслысь терпиттӧма вӧрзьӧдчӧмсӧ да тэрмасьӧмӧн петіс.
Водокачка дорӧ мунігӧн пыраліс Сарра дорӧ, медым гажӧдыштны сійӧс.
Сёрнитны жӧ нывкӧд, кыдзи тшӧктіс батьыс, сійӧ эз вермы.
Пыр мешайтчисны.
Сылӧн колис на час кык кымын прӧст кад, и сійӧ веськӧдчис заводса окраинаӧ, кӧні оліс Птаха.
Андрий вӧлі гортас.
Сійӧ пукаліс крӧвать вылас да мандолина вылын ворсіс украинскӧй сьыланкывъясысь да йӧктӧмъясысь попурри.
Сійӧ сӧмын на помаліс жугыль мелодия «<ukr>Та нэма гирш ныкому, як тай сыротыни</ukr>» да заводитіс ворсны бесшабашнӧй тэрыб гопак.
Ворсіс сійӧ зэв бура.
И киясыслӧн казявтӧм ӧдйӧ вӧрӧмыскӧд тэрыба йӧктіс сылӧн чубыс.
Сылӧн ичӧтджык вокыс, ӧкмыс арӧса Василёк, пӧдушка вылӧ увланьюрӧн сувтӧмӧн вӧчаліс кокъяснас быдсяма крендельяс.
Кор сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ, усьліс крӧвать вылас, но пыр жӧ, быттьӧ чань, чужйыштчыліс да бӧр сувтліс увланьюрӧн.
Раймондӧс аддзӧм бӧрын Андрий помаліс ворсӧмсӧ сэтшӧм фортиссимоӧн, мый кык струна весиг орисны, мыйысь мандолина кӧзяинлы лоис зэв нимкодь.
— А ӧд бура ме тайӧс пызйышті!
Весиг струнаясыс тринь орисны! — чеччыштіс сійӧ крӧвать вывсьыс да пуктіс мандолинасӧ пызан вылас.
Андрийлӧн мамыс комнатаас эз вӧв — сійӧ мунӧма соседъяс ордас.
— Меным, Андрий, тэкӧд колӧ сёрнитыштны ӧти важнӧй делӧ йылысь.
— А мый лоис? — тӧждысьӧмӧн юаліс Птаха.
— Валяй, висьтав!
— Ас кежын колӧ.
Андрий бергӧдчис Василёклань.
Сійӧ пукаліс нин пӧдушка вылас, шенасис кӧмтӧм кокъяснас да гудйис нырсӧ.
— Василёк, петав ывлаӧ!
— А мый ме сэтысь эг аддзыв?
— Ме тэныд шуи — петав!
Тані и тэтӧг артмӧдчам.
— Ог пет.
Сэні кӧдзыд, а сапӧгӧй абу.
— Мамыдлысь ботинкисӧ кӧмав.
— Но да!
Медым сійӧ менӧ нӧйтіс!
— Тэ мый, тасма ковмис?
Мый нӧ, тэ ногӧн, меным тэ вӧсна ывлаӧ лоӧ петны?
— Мыйла петны?
Ме тупка пельӧс, а ті сёрнитӧй.
— Васька! — лэптіс гӧлӧссӧ Андрий.
Но Василёк пукаліс важмозыс да эз и кӧсйы кывзысьны.
Андрий заводитіс разьны тасмасӧ.
Василёк сюся кыйӧдіс сы бӧрся.
Раймонд босьтіс Птахаӧс киӧдыс.
— Петам, Андрюша, ывлаас.
Сэні и збыльысь кӧдзыд.
Найӧ пуксисны пос тшупӧд вылӧ.
Комната ӧдзӧс ньӧжйӧник дзуркнитіс.
— Васька!
Нӧйта ӧд!
Ме тэныд кывзыся!
Ӧдзӧс ӧдйӧ пӧдласис.
— Тэ мый, сійӧс збыльысь нӧйтлывлан?
— Да ог!
Но стервоыд дзик ме кодь.
Ме сылы ӧтитор, сійӧ меным мӧдтор.
А нӧйтны ог вермы — радейта шельмаӧс.
Сійӧ тӧдӧ тайӧс.
Ставсӧ вӧчас, сӧмын сыкӧд колӧ бурӧн.
Оз радейт, жаба, медым сы вылын командуйтісны...
Найӧ пукалісны дыр да гусьӧник сёрнитісны.
Андрий колльӧдіс Раймондӧс калиткаӧдз.
Сэні найӧ сулалыштісны чӧла ӧта-мӧдныслысь кияссӧ кутігтыр.
— Тэ гӧгӧрвоан, Андрий, та йылысь некод не должен тӧдны.
— Раймонд, ме жӧ шуи!
Гу!
Ме ачым унаысь думайтлі: да абуӧсь ӧмӧй сэтшӧм йӧз, медым свет вылас правда лӧсьӧдісны?
А тані артмӧ, мый эмӧсь.
— А гашкӧ тэ эновтчан?
Сэки аски висьталан.
— Ме?!
Да мед ме му пырыс муна тайӧ местаас, ме кӧ бӧрыньтча!
Эх, Раймонд, он гӧгӧрво тэ менсьым характерӧс!
Сідзи, думайтан, бызгун...
А ӧд и менам сьӧлӧмӧй бур олӧмсьыс шогсьӧ...
Пемыд кӧдзыд вой.
Чизыр тӧв пушкис-пӧльтіс кӧрт туй линияяс кузя.
Вокзалын, жандармскӧй отделение ӧдзӧсысь вежисны вывескасӧ.
Нимыс колис важыс, но сӧмын польскӧй кыв вылын.
Жандармскӧйын пукалысьяс пиысь некод эз тӧд, мый запаснӧй туй вылын маневрӧвӧй паровоз быттьӧ тӧдлытӧг зурасис ӧтка вагонӧ, а сэсся йӧткис сійӧс ас водзвылас, сідз жӧ тӧдлытӧг сувтіс да мӧдӧдчис бӧр.
А вагон нин ачыс гӧгыльтчис сэтчӧ, кӧні сійӧс виччысисны морт кызь кымын.
Асъявылыс сійӧ жӧ паровозыс нуис вагонсӧ водокачкадорса тупикысь важ местаас.
Кыа петтӧдз на Раймонд петкӧдіс типография складысь мешӧкӧ гартыштӧм воззваниеяслысь пачка.
Сійӧ войбыд эз узь.
Но водзын вӧлі на медся опаснӧй уджыс.
Асывнас Михельсонлӧн семьяыс вуджис Раевскийяс комнатаӧ.
Керкаса кӧзяинъяслы Ядвига висьталіс, мый сійӧ пиыскӧд мунӧ карысь.
Водокачка вылын содіс выль олысь...
Врона куимысь лыддис сӧмын на печатайтӧм листовка.
«Став странаясса пролетарийяс, ӧтувтчӧй!»
Заголовокыс польскӧй, украинскӧй да немецкӧй кывъяс вылын.
Вооружённӧй восстаниеӧ чукӧстчӧм!
«Став власть Сӧветъяслы!..
Долой капиталистъясӧс, помещикъясӧс...
Му крестьяналы...»
Ах, <pol>пся крев</pol>!
А ӧд печатайтӧма типографияын — миян ныр улын...
Мый шуас Могельницкий?
А главнӧй, чӧрт мед босьтас, кырымпас: «<ns>Революцио-о-оннӧй комитет</ns>».
Сідзкӧ, сэтшӧмыс эм нин...
— Эй, коді сэні!
Ӧдзӧсын тыдовтчис часӧвӧй.
— Вайӧдны татчӧ Дзёбекӧс, <pol>пся его мать</pol>!
Дзёбек котӧрӧн пырис жандармерияса начальник кабинетӧ палашнас грымакыліг, коді кыссис муӧдыс, кыдзи новлісны сійӧс австрийскӧй гусаръяс.
— Честь имеита...
Дзёбек тшӧкмуніс, кор аддзис, кыдзи друг векыштчис Вроналӧн чужӧмыс.
Воззваниесӧ киас кутігтыр капитан чеччис пызан сайысь.
Дзёбек эз тӧд, сералӧ-ӧ Врона али сылӧн вомдоръясыс асьныс тіралӧны.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
— Честь имеита доложитны, пане начальник, менам агентъяс сӧмын на юӧртісны та йылысь.
Асывнас на кинематограф афишакӧд ӧтлаын кодъяскӧ ӧшлӧмаӧсь тайӧ листъяссӧ.
Изволитӧй видзӧдлыны, пане начальник, ӧтар бокас тіян приказныд, а мӧдарас воззвание.
Найӧ сідзи и клеиталӧмаӧсь: кӧні вӧлі удобнӧ — воззваниесӧ, а кӧні — приказсӧ...
Сэсся, лысьта висьтавны, кутшӧмкӧ ар даса кымын детинка котӧртіс центральнӧй уличаясті миян газетаӧн, шыблаліс тайӧ листъяссӧ да горзіс: «Лыддьӧй штаблысь приказ!»
Кор постӧвӧйяс лыддисны да кватитчисны, то сылӧн и дукыс нин эз вӧв...
Сідзжӧ лысьта висьтавны, заводын да кӧрт туй вылын тайӧ листъяссӧ разӧдісны тӧдтӧм йӧз...
Ме арестуйті нин став типографиясӧ.
Но, миян материалъяс кындзи, сэтысь нинӧм эгӧ аддзӧй.
Сэні эм ППС-са кык член, найӧ юрнаныс ручайтчӧны, мый налӧн некод эз вермы печатайтны.
Буракӧ, налӧн асланыс машина эм!
— А кытысь найӧ босьтісны приказъяссӧ?
— Лысьта висьтавны, управаысь кындзи — некытысь.
Сэні приказъясыс коридорас сідзи пачкаясӧн туплясьӧны.
Быдӧн, кодлы окота вермис босьтны.
Врона кыкысь воськовтіс вахмистрлань.
Дзёбек бӧрыньтчис сы мында жӧ.
— Кывзӧй ті!
Шулер!
Ме сеті тіянлы мундир да чин, но, ті кӧ тайӧс ставсӧ онӧ тӧдмалӧй, ме тіянӧс ӧшӧда да ещӧ тшӧкта плетьӧн сёысь кучкыны.
Со тіянлы тысяча марка!
Чукӧрт ассьыныд став шайкатӧ да натӧг, кодъяс тайӧс печатайтісны, энӧ локтӧй...
А вӧчанныд — подпоручиклысь чин да тысяча марка!
Клянитча енмӧн, ме вӧча честьлы паныд преступление!
Татшӧм хамскӧй рожалы оз лӧсявны офицерскӧй погонъясыд.
Но ті найӧс пӧлучитанныд, онӧ кӧ кӧсйӧй ӧшавны...
Энӧ думайтӧй деньганас пышйыны — ме аддза тэнӧ и му улысь.
Марш!
Дзёбек кватитіс деньгасӧ да бергӧдчис сэтшӧм ӧдйӧ, мый палашыс эз удит сы бӧрся, да вахмистр конйыштчӧмысла муртса эз усь.
Палашсӧ кутігтыр сійӧ чепӧсйис коридорӧ.
— Сідзкӧ, со мыйысь тіянлысь верӧстӧ фронт вылӧ мӧдӧдісны, — шӧпнитіс Людвига.
— Ясновельможная пани!
Кора тіянӧс!
Кокъястӧ тіянлысь окавны кута...
Пан граф тіянлы ставсӧ вӧчас!..
Мездӧй сійӧс! — Людвигалысь пидзӧсъяссӧ кутігтыр сыркъялӧмӧн бӧрдіс Франциска.
— Бур, ме ставсӧ вӧча, сӧмын дугды бӧрднытӧ, — шӧйӧвошӧмӧн шуаліс Людвига.
— Святӧй Мария ради тэрмасьӧй, ясновельможная пани!
Тавой найӧс лыйласны.
Ачыс капитаныс шуис, — джоджысь сьӧкыда кыпӧдчигмоз висьталіс Франциска.
— Ме пыр жӧ муна граф дорӧ.
Успокоитчы, Франциска, — шуис Людвига.
Мучитчӧм нывбабалӧн кевмысяна синъясысь мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн сійӧ ӧдйӧ петіс комнатаысь.
— Коді сэні?
Ах, тайӧ тэ, Людвись!
Прӧстит менӧ, но ме ог эшты.
— Эдвард пуктіс полевӧй телефонлысь трубкасӧ пызан вылас.
Сылӧн кабинетын ӧні вӧлі штаб.
Пызан вылас — кык телефон.
Стенас — крайлӧн карта, кытчӧ сатшйӧдлӧма гӧрд да сьӧд флажокъяс.
Диван вылын куйлісны палашыс да револьверыс.
— Эдди, ӧти минута...
Ме кора тэнӧ вӧчны меным ӧтитор...
— Висьтав, Людвись.
Тэ жӧ тӧдан, мый ме тэныд ставсӧ вӧча.
Тринькнитіс телефон.
Эдвард босьтіс трубкасӧ.
— Да, ме.
Мый?
Павлодзын восстание?
Мый сэтшӧмыс?
Вокзалын лыйсьӧны?
Пыр жӧ тӧдмалӧй, мыйын делӧыс.
Дерт жӧ...
Кыпӧдӧй ставнысӧ кокйылӧ...
Пыр жӧ воа...
Мый?
Немецкӧй эшелон?
Мӧдӧдӧй ӧти взвод видзны усадьба.
Да.
Пыр жӧ воа.
Эдвард скӧрысь шыбитіс трубкасӧ пызан вылӧ.
— Мый лоис, Эдди?
Могельницкий тэрмасьӧмӧн тасмаасис, кӧні ӧшалісны палаш да револьвер.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зумыш.
— Неыджыд неприятностьяс.
Ми ставсӧ тайӧс бырӧдам...
Регыд тані лоас кавалеристъяс взводкӧд Владислав.
Эн волнуйтчы, менам мусаӧй, ставыс ладмас.
Но век жӧ лоӧй дасьӧн мунігкежлӧ...
Ме звӧнитла штабсянь.
Но, прӧщай!
— Эдди, а менам корӧмӧй?
— Прӧстит, тэ сы йылысь висьталан рытнас...
— Но сэки лоӧ сёр.
Ме кора тэнӧ, Эдди, кевмыся...
Вӧч тайӧс ме ради — мезды Юзефлысь писӧ!
Меным страшнӧ весиг шуны, но сійӧс кӧсйӧны лыйлыны тавой.
Людвига потшис сылысь туйсӧ.
— Ах, тэ со мый йылысь?
Но, тайӧс вӧчны оз позь!
Сійӧ опаснӧй морт.
И вообщӧ, менам донаӧй, эн суитчы тайӧ делӧясас.
Ме тэрмася, Людвись.
— Кора тэнӧ, Эдди!
Вӧч тайӧс ме ради...
Кылан?
Кора!
Сійӧ сывйыштіс верӧссӧ пельпомӧдыс да нежнӧя топӧдчис сы бердӧ.
Но Эдвард вештіс сылысь кияссӧ бокӧ.
— Ме ог вермы кольччыны татчӧ ни ӧти минута.
Менӧ виччысьӧны.
Вокзалын абу спокойнӧ...
Прӧщай...
Людвига кутчысис сылы мундир соскас.
— Эдди, миян радейтчӧм ради кора тэнӧ!
Он кӧ тэ вӧч — сідзкӧ, он радейт...
Эдвард крута бергӧдчис сылань, кӧдзыд, дзик бокӧвӧй.
— Ме кора тэнӧ, ме, медбӧрын, требуйта... да, требуйта не суитчыны штаб делӧясӧ!
Тэ коран позьтӧмтор.
Мый тэныд наӧдз?
Найӧ дасьӧсь бырӧдны миянӧс, а тэ ещӧ доръян найӧс...
Тэнад гуманностьыд оз лӧсяв.
Найӧс колӧ бырӧдны дурмӧм понъясӧс моз!
Пӧжалуйста, истерикатӧг!
Меным отсалӧм пыдди тэ сӧмын мешайтан...
Ӧдзӧс пӧдласис.
Коридорын кылісны тэрыб воськовъяс да шпораяслӧн зильгӧм шы.
Минута мысти куим верзьӧма гӧнитісны карлань.
Квайтӧд глава
Дзёбек чорыда шуис нажӧвитны подпоручиклысь погонъяс да тысяча марка, а оз кӧ удайтчы, пышйыны ылӧджык.
И сідзи нин важӧн вӧлі кад вежны местасӧ.
Но ӧні, кор муніс ворсӧм да сӧмын на юклісны картіяс, шулер веніс сыын трусӧс.
Войдӧр «кучкыны банк кузя».
Виччысь, кор бара воас татшӧм сумасшедшӧй кадыс, кор сэтшӧм жӧ кокни лоны генералӧн, кыдзи и лоны ӧшӧдӧмаӧн.
Сӧмын мед не вильдыны!
Ыджыд ворсӧмыд овлӧ ӧтчыд...
И сійӧ действуйтіс.
Дзёбек босьтіс аскӧдыс кык капралӧс да жандармерияысь сержант Кобыльскийӧс, коді неважӧн на служитіс пани Пушкальская «заведениеын» швейцарӧн, да ӧдйӧ мӧдӧдчис рабочӧй посёлокӧ.
Керка дорӧ, кӧні оліс Пшеничек, пролётка сувтіс.
— Стоп! — Дзёбек чеччыштіс туй вылӧ.
— Кобыльский, ме бӧрся!
Гашкӧ, ми суам тайӧ стерво Пшеничексӧ...
— И палашсӧ кутыштіг сійӧ котӧрӧн пырис дворӧ.
— Со сійӧ, со сійӧ!
Сувт! Лыя! — йӧй моз горӧдіс Дзёбек, кор сылӧн ныр улын кузь тушаа пекарь бӧр чепӧсйис коридорӧ.
Леон бомба моз лэбыштіс комнатаӧ да пыр жӧ игналіс ӧдзӧссӧ ключӧн.
— Езус-Мария!
Мый нӧ тайӧ?— горӧдіс мамыс.
Но ӧдзӧсӧ жугӧдчисны нин.
— Кобыльский, жугӧд, а то пышъяс!
Сержант ӧдӧбтчис да став тушанас ӧшйис ӧдзӧсӧ.
Дзир йылысь чуктӧм ӧдзӧскӧд ӧтлаын сійӧ тювгысис комнатаӧ да равновесиесӧ воштӧмысла нюжӧдчис джоджӧ.
Сійӧ жӧ здукӧ Пшеничек уськӧдчис ӧшиньлань, жугӧдіс юрнас рамасӧ да чеччыштіс садйӧ.
Жугалӧм ӧшиньлӧн зёльмунӧм, жугӧдчӧмӧн пырӧм йӧз да пиыслӧн пышйӧмыс чуймӧдісны пӧрысь Пшеничек гозъяӧс.
Найӧ шемӧсмисны повзьӧмысла.
— Кут сійӧс! — йӧйталіс Дзёбек, кодлы пӧрӧдӧм ӧдзӧс да джоджысь чеччысь Кобыльский мешайтісны котӧртны ӧшинь дорӧ.
— Бара пышйис...
Эх тэ, тумба!
Мый видзӧдін?
Ныр улад вӧлі, сволочь!
Доймӧм пидзӧссӧ зыраліг Кобыльский зумыша вочавидзис:
— Сійӧ, пане Дзёбек, тіян ныр улад жӧ вӧлі...
Дзёбек уськӧдчис старик вылӧ:
— Но, тэ, пӧрысь кляча!
Лӧсьӧдчы!
Ми сэні тэнӧ шонтыштам, тэ миянлы висьталан, кӧні сійӧ дзебсясьӧ.
— Пане военнӧй, менӧ нӧ мыйысь?
— чешскӧй да польскӧй сёрни сорлаліг шӧшкыльтіс старик.
— Тэ ещӧ юасян, мыйысь, каналья?
Ме тэныд мый тӧрыт шулі, — мыйӧн сӧмын воас, пыр жӧ юӧртны меным!
— Да кӧні нӧ шуӧма, пане, медым рӧднӧй пи вылӧ?..
— Но, сідзкӧ, ми тэнӧ велӧдыштам.
Тэ ставсьыс таысь ӧтветитан...
Марш!
— Кытчӧ ті сійӧс нуӧданныд?
— повзьӧмӧн горӧдіс старука.
— Шӧть тэ, ведьма!
Ставныд ті ӧткодьӧсь...
Шӧть, а то тэныд тані и пом...
Старик муніс кык жандарм костын шапкатӧм юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Гӧгӧрбок сулалісны чӧв олысь соседъяс да шензисны, мыйысь арестуйтісны кӧлесаяс честнӧй вӧчысьӧс, коді оліс тайӧ керкаас ньӧтчыд зыксьытӧг пӧшти кызь во.
Часджын мысти нёль жандарм пырисны ичӧтик керкаӧ, повзьӧдісны Патлайлысь челядьсӧ да гӧтырсӧ.
Налӧн воӧмыс пыр жӧ шыбитчис синмӧ.
Тані олісны сахарнӧй заводса рабочӧйяс.
Патлайӧс тӧдісны быдӧн.
Некымын минута мысти керка дорӧ чукӧртчисны рабочӧйяс.
— Мый тэныд висьталіс тюрьмаысь петысь зонкаыс?
Висьтав! — варыш моз уськӧдчис Патлай гӧтыр вылӧ Дзёбек.
— Ме нинӧм ог тӧд... — шӧпкӧдіс ичӧтик, омӧлик, повзьӧм нывбаба.
Посньыдик челядьыс сы мышкын йӧжгыльтчисны пельӧсӧ.
— Но, тэ... — Дзёбек мисьтӧма ёрччыштіс. — Тэ менам висьталан!
Сійӧ тэрмасис.
Сыщиклӧн нырисыс висьталіс сылы, мый буретш тані позьӧ аддзыны туйпомсӧ, коді, кӧть кыдзи, а вайӧдас воззвание печатайтысьяс дорӧ.
— Но, сідзкӧ, вот...
Тӧрыт тэ ордын вӧлі эсійӧ Пшеничекыс...
Сійӧ пукалӧ нин миянын да ставсӧ висьталіс...
Дерт, сы бӧрын, кор ми сійӧс кульыштім плетьӧн...
Аддзан, соссьыны нинӧмла.
Миянлы колӧ сӧмын прӧверитны.
Тэ кӧ кутан чӧв овны либӧ ылӧдчыны, ме тэнсьыд кучиктӧ куля.
Висьтав!..
Нывбаба бӧрыньтчис пельӧслань, сылы вӧлі шуштӧм.
— Ме... нинӧм ог тӧд...
Дзёбек тэрмасис.
— Кобыльский, сетышт сылы!
Дегенератлӧн кодь векни кымӧса да ӧшлӧм кодь сьыліа нёль пельӧса Кобыльский лэптіс кисӧ, кӧні кутіс кыӧм нагайка.
И мам и челядь горӧдісны ӧтпырйӧ — мам доймӧмысла, челядь повзьӧмысла.
— Ланьт, сука...
Висьтав, мый тэныд юӧртісны!
Висьтав!
Кобыльский, содты ещӧ!
Нывбабалӧн лёкгоршӧн горӧдӧмыс пуртӧн моз кырыштіс ывлаын сулалысьясӧс.
— Мый найӧ сыкӧд вӧчӧны?
— Ой, хлопецъяс, мый нӧ ті сулаланныд?
Пырӧй керкаас.
— Гашкӧ, сэні нывбаба вылас тешитчӧны, а ті вомъяснытӧ паськӧдӧмныд...
— Этша на, мый мортсӧ тюрьмаын сісьтӧны, ещӧ и бабасӧ нӧйтӧны...
— Эй, мужикъяс, мӧдім!
— Сувтӧй! Кытчӧ? — горӧдіс рабочӧйяс вылӧ ӧдзӧс дорын сулалысь капрал.
— А мый ті накӧд вӧчанныд?
— Мыйла найӧ горзӧны?
— Лэдз керкаас!
— Мыйла понятӧйястӧг?
Тайӧ скӧр горӧдӧмъяссӧ кылӧм бӧрын Дзёбек уськӧдчис ӧдзӧслань.
— Тайӧ мый татшӧмыс?
Пыр жӧ разӧдчӧй!
Некод эз мун.
Мӧдарӧ, зык вылӧ быд боксянь котӧрӧн локталісны пригородса олысьяс.
— Тётя Марусяӧс нагайкаӧн нӧйтӧны!
Ме ачым ӧшиньӧдыс аддзылі...
— горзіс забор вылӧ кавшасьӧм Василёк.
— Мыйысь бабасӧ нӧйтанныд? — зумыштчӧмӧн юаліс Дзёбеклысь олӧма рабочӧй.
Йӧз чукӧр жмитіс.
Дзёбек чувствуйтіс, мый полӧмыс кӧдзыд змей моз кыссьӧ мыш кузяыс.
Сійӧ тӧдіс: йӧз чукӧр нырыштас сійӧс, казялас кӧ тайӧ полӧмсӧ.
Сійӧ нетшыштіс кобурасьыс револьверсӧ.
— Разӧдчӧй, а то лыя!
Воддза радыс нюкыльтчис, но бӧрыньтчыны ылӧдз эз вермы, — сы вӧсна мый бӧрсяньыс жмитісны.
Сӧмын Дзёбек водзын сулалысь тошка рабочӧй эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Тэ тайӧн эн ӧвтчы!
Ставнымӧс он лыйлы...
Весасьӧй татысь бурӧн...
Лыйӧм шы ёнкнитіс ставныслысь сьӧлӧмсӧ.
Рабочӧй кутчысис морӧсас, шатовмуніс да уси боквылас.
Йӧз чукӧр пыр жӧ шочмис.
Жандармъяс петкӧдісны керкасьыс Патлайлысь гӧтырсӧ да шыбитісны извозчик пролёткаӧ.
Револьверъяссӧ дасьӧн кутігтыр жандармъяс сувтісны подножка вылас.
Дзёбек да Кобыльский чеччыштісны мӧд пролёткаӧ да гӧнитісны.
А виӧм морт дорӧ чукӧрмис пыр унджык и унджык йӧз.
Юӧр, мый польскӧй жандармъяс виӧмаӧсь слесарь Глушкоӧс, паськаліс карбердса переулокъяс кузя.
Сійӧ йиджтысис быд пельӧсӧ да воис медся ылысса землянкаясӧдз.
Унджык йӧзыс уськӧдчисны Патлай керка дорӧ, медым асланыс синъясӧн аддзывны сійӧс.
Мукӧдъяс пӧся сёрнитісны лоӧмтор йывсьыс асланыс керкаяс дорын.
— Мыйысь виӧмаӧсь? — юасисны ӧтпырйӧ некымын гӧлӧс сылысь, коді вайліс тайӧ юӧрсӧ.
— Патлай гӧтырӧс дорйӧма.
Сійӧс эсійӧ Кобыльскийыс — тӧданныд, коді тай Пушкальская ордын вышибалаӧн служитіс, — револьверысь лыйис.
— Эз Кобыльский, а сійӧ, коді базарын рулетка бергӧдліс.
А ӧні сійӧ на ордын вахмистр пыдди.
— А кӧні нӧ законыс?
Йӧзӧс виалӧны дзик нинӧмабусьыс.
— Законыс ӧти — коді бедь босьтіс, сійӧ и капрал.
Олім выль кӧзяеваӧдз!
— Да, ӧні сідзи: лунсӧ олін, эз ӧшӧдны — шу аттьӧ.
Но и олӧм!
И сӧмын кӧнсюрӧ мунісны чорыдджык сёрнияс.
— Тайӧ ті мый йылысь, хлопецъяс?
— Да сідзи, больгам...
Тайӧ гадъясыс мый окота сійӧс и вӧчӧны.
А ми ёнджыкасӧ больгам.
Больгыштам — и гортӧ!
А войнас тэ ордӧ локтасны, сювтӧ лэдзасны...
— Мый нӧ тэ, сэтшӧм збойыс, тані сулалан?
Мун панъяс дорӧ да сёрнитышт накӧд.
— Тэ мый пиньтӧ кеслан?
Сэні йӧзӧс лыйлӧны, а тэныд серам!
— Шулі ме: энӧ нуӧй, хлопцы, немецъяслы ружьеястӧ.
Ӧні со немецъясыс усйысьӧны, а панъясыдкӧд нинӧмӧн водзсасьны.
Сідзи и доддяласны.
— Йӧзыс кӧ эськӧ дружнӧй вӧлі, а то быдӧн ас вӧснаыс тіралӧ.
— Вот, вот!
Петкӧдлас зептас пигасӧ и давай пышйыны, медым эз кутны.
— Сӧмын ми фронтовикъяс тані морт куимсё чукӧрмим...
Ог верит ме, медым ставӧн винтовкаяснысӧ сдайтісны!
Но сэки сёрниӧ чорыда сюйсьӧ гӧтырыс:
— Гнат, мун гортӧ.
Мун гортӧ, шуа!
...Баранкевичлӧн заводын помалӧ вӧлі уджсӧ мӧд смена.
Главнӧй заводскӧй ворота дорын чукӧрмис смена вылӧ воысьяслӧн ыджыд чукӧр.
Мыйкӧ мында рабочӧйыс контрольнӧй будка пыр мунісны заводса цехъясӧ, мукӧдъясыс, кодъяс кывлісны Глушкоӧс виӧм йылысь, сувтісны ворота дорӧ.
— Мый сулаланныд?
Прӧйдитӧй, шуа тіянлы! — горзіс заводса пӧрысь стӧрӧж.
— Удитам...
Гудокыс эз на вӧв.
Андрий шыблаліс топкаӧ медбӧръя порция из шом.
Часі стрелка матысмӧ вӧлі куим часлань.
Кочегаръяс вежсьылісны мукӧдъяс серти дас минутаӧн водзджык.
— Кывлін, Андрюша, Глушкоӧс ляхъяс лыйӧмаӧсь, — сы дінӧ матыстчигӧн шуис сылӧн ёртыс кочегар Дмитрусь.
Котельнӧйӧ пырис выль смена, и Андрий кыліс торъя кывъяс:
— А ворота дорын зык заводитчӧ!
— Аддзылін, охранникъяс сэтчӧ котӧртісны?
Ӧшинь сайын кыліс лыйӧм шы.
Кочегаръяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Мый сэні?
Кымынкӧ здук ставныс чӧв олігтыр кывзысисны, виччысисны ещӧ лыйӧм шыяс.
Пос кузя Андрий кайис котёл кожух вылӧ.
Выліас — векньыдик куим ӧшинь.
На пиысь ӧти вӧлі восьса.
Сы пыр тыдаліс заводса ворота.
Сэні вӧчсис мыйкӧ неладнӧ.
Воротаводзвывса площадьыс ставнас вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Кутшӧмкӧ морт кайӧма ӧграда вылӧ да мыйкӧ горзіс йӧз чукӧрлы.
Ворота дорӧ ӧти бӧрся мӧд котӧрӧн локталісны легионеръяс, кодъяс видзисны заводсӧ.
Орчча машиннӧй отделениеысь котельнӧйӧ котӧрӧн пырис младшӧй механик, пан Струмил.
— Мыйла ті онӧ сетӧй смена вылӧ гудок? — мыйвынсьыс горзіс сійӧ.
— Кӧні Птаха?
Сетӧй гудоксӧ!
Но кор аддзис, мый сылысь некод оз кывзы, механик ачыс кватитіс кольчасӧ, коді ӧшаліс гез помын да коді вӧлі восьтӧ гудоклысь клапансӧ, и кыскыштіс сійӧс увлань.
Пель чунӧдана шы шемӧсмӧдіс Андрийӧс.
Сійӧ вунӧдіс став йывсьыс.
Сійӧ аддзис сӧмын ворота дорын заводитчысь ноксьӧмсӧ, и друг — гудоклӧн лёк шыыс.
Став ӧдзӧсъясӧд заводса дворӧ ыльӧбтіс йӧз.
Рабочӧйяс пӧвстын — джынйыс нывбабаяс.
Андрий ӧдйӧ лэччис джоджӧ.
Струмил лэдзис кольчасӧ.
Гудок ланьтіс.
Сӧмын ӧні механик аддзис Птахаӧс:
— Кӧні тэ шляйтчин?
— Ме ӧшиньӧд видзӧді...
— А-а-а, ӧшиньӧд!
Сідзкӧ, пӧлучит расчёт.
Тэнӧ медалісны уджавны...
Босьтчӧй удж бердӧ! — горӧдіс Струмил кочегаръяслы да котӧртіс машиннӧй отделениеӧ.
Андрий некымын секунда сулаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Сійӧс шымыртіс ӧти мӧвп.
Сійӧ падъяліс, вӧтліс тайӧ мӧвпсӧ.
Но мӧвпыс веніс нин сылысь волясӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис, кыдзи вылісянь чеччыштӧм водзвылын.
И мӧд здукнас сійӧ уськӧдчис нин ӧдзӧслань, игналіс сійӧс, сюйис ключсӧ зептас.
Сэсся бӧр локтіс котёлъяс дорӧ, кватитіс кольчасӧ да ӧшйис сы вылӧ.
Гудок равӧстіс выльысь.
— Тэ мый, йӧймин, Андрий! — уськӧдчисны кочегаръяс Птаха дінӧ.
— Кӧсъян, медым миянӧс ставнымӧс вӧтлісны?
Но Андрий эз кывзы налысь.
Сійӧ пыр кыскис кольчасӧ увлань.
— Дугды, Андрюша!
Вӧтласны ӧд ставнымӧс, — кутіс кевмысьны Дмитрусь.
Андрий прӧст кинас кватитіс сьӧкыд лӧм, кодӧн жуглісны из шом, да горӧдіс Дмитрусьлы чужӧмас:
— Висьтав хлопецъяслы, медым весасясны татысь!
Запаснӧй ӧдзӧсӧд...
Мед висьталасны, мый лӧмӧн найӧс куті кучкавны...
Но сылысь висьталӧмсӧ эз кывны.
Сэки Андрий лэдзис кольчасӧ.
Гудок пыр жӧ ланьтіс.
Кыкнан кинас лӧмсӧ кватитӧмӧн, синъяснас дзирдалігтыр, из шом бусысь ставнас сьӧдасьӧм, сійӧ горзіс ёртъясыслы:
— Петӧй запаснӧй пыр!
Ёртъяс, бурӧн кора — петӧй ӧні жӧ...
Ме гудитны кута, медым йӧзсӧ кыпӧдны...
Мед менӧ ӧтнамӧс нӧйтӧны...
Петӧй, хлопцы, а то кучка лӧмнас!
Ӧдйӧджык!
— Сійӧ шеныштчис.
Кочегаръяс чукӧрӧн уськӧдчисны запаснӧй ӧдзӧслань.
Андрий каличаліс ӧдзӧссӧ кӧрт крукӧн, ассьыс лӧмсӧ сюйис ӧдзӧс вугъяс костӧ да бара кутчысис кольчаӧ.
Бара, воздухсӧ поткӧдіг, равӧстіс гудок, шог йылысь страшнӧй юӧртысь.
Карысь сійӧ быдӧнӧс петкӧдіс уличаяс вылӧ.
Сійӧ сувтӧдіс Баранкевичлысь шоч юрсисӧ.
Сійӧ заставитіс кельдӧдны Вронаӧс да шыбитіс дрӧжӧ Дзёбекӧс.
Тюрьмаын сюся кывзысисны тайӧ шыас.
Немецкӧй эшелонысь петалісны салдатъяс да дзоръялісны гӧгӧрбок.
А гудок пыр равзіс...
Котельнӧй ӧдзӧсӧ жугӧдчисны охранникъяс.
Но кӧртӧн дорӧм сьӧкыд ӧдзӧс муртса тіралыштіс прикладъясӧн кучкалӧмысь.
— Вайӧй пос!
Марш ӧшиньяс дорӧ!
Лыйлӧй сы кузя, пся его мать!
— горзіс охраналы капрал.
Андрий казяліс опасностьсӧ сӧмын сэки, кор ӧшиньӧд гымӧбтіс лыйӧм шы да пуляыс шутёвтіс юр весьттіыс.
Сійӧ кӧсйытӧг лэдзис кольчасӧ.
Гудоклӧн равзӧмыс ланьтіс.
Выльысь лыйӧмысь видзчысьӧмӧн Андрий шыбитчис шом гуӧ.
Кияссӧ водзлань чургӧдӧмӧн ӧшиньӧ сюйсис легионер, кодлӧн киас вӧлі карабин.
Птаха шыбласис шом гуын шедӧм шыр моз.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сылӧн бунтлы воӧ пом.
Сійӧс шымыртіс отчаяние.
Ӧшиньыс вӧлі векни, и легионер муртса сюйис сэтчӧ ӧти пельпомсӧ.
Мышсяньыс сійӧс йӧткисны.
Сэки Андрий кватитіс антрацит кусӧк да, пуля улӧ сюрӧмысь видзчысьтӧг, чеччыштіс гусьыс.
Шеныштчис, мыйвынсьыс шыбитіс из шомӧн ӧшиньӧ да веськаліс легионерлы чужӧмас.
Легионер ойӧстіс.
Чужӧмыс сылӧн пыр жӧ вирӧссис.
Сійӧ уськӧдіс карабинсӧ да уси охранникъяслы ки вылас, кодъяс кутісны сійӧс улісяньыс.
Карабин зяльскысис котельнӧйлӧн цемент джоджӧ.
Бара гымӧбтіс лыйӧм.
Андрий дурмис радысла.
Сійӧ бомбардируйтіс ӧшиньсӧ из шомӧн.
Ӧшинь сайын кыліс лёкысь видчӧм.
Пос вылысь йӧз тэрмасьӧмӧн лэччисны муӧ.
Андрий дзикӧдз ярмис.
Сійӧ разис ассьыс тасмасӧ да кӧрталіс сійӧн кольчасӧ давление регулятор бердӧ.
Гудок бара равӧстіс.
Эз нин оръявлӧмӧн, сы вӧсна мый Птаха кӧрталіс тасмасӧ зэлыда.
Ӧні Андрийлӧн киясыс вӧліны прӧстӧсь.
Мед сійӧс эз босьтны немвиччысьтӧг, сійӧ дугдывтӧг шыблаліс из шомсӧ ӧшиньӧ.
Тышкасигас Птаха вунӧдіс, мый котельнӧйын эм ещӧ кык ӧшинь.
Сӧмын кор кыкнан пӧдлалӧм ӧшиньясысь зиль-зёльмуніны стеклӧясыс да стенсьыс киссис штукатуркаыс, Андрий гӧгӧрвоис, мый куимнан ӧшиняс сійӧ оз вевъяв.
Пуляяс бара вӧтлісны сійӧс из шом гуӧ.
Ӧти ӧшиньын тыдовтчис карабин пом.
Андрий скӧрысь шыбитіс сэтчӧ изйӧн.
Но лыйисны мӧд ӧшиньсянь, и сійӧ чеччыштіс бӧрӧ.
— Вот ӧні пом! — шуис Андрий да муртса эз бӧрддзы.
Збойлуныс кутіс эновтны сійӧс.
Сійӧ пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна мудзис.
Да, водзсасьӧмысь эновтчӧмӧн нин, пуксис гу пельӧсӧ.
Мыйкӧ ёна тувкис сылы бокас.
Птаха невӧляысь кватитіс предметсӧ, кытчӧ зурасис.
Тайӧ вӧлі пӧжарнӧй кинжалӧн наконечникыс, мыйӧн кочегаръяс кӧтӧдлісны из шом.
Мудзӧм вежӧрас мыйкӧ югнитіс.
— А-а, ті думайтанныд, мый менӧ босьтінныд нин, сволочьяс, панскӧй ловъяс!
Видзӧдлам! — горзіс сійӧ, кӧть эськӧ гудоклӧн лёкысь равзӧм пыр сійӧс некод эз кыв.
Андрий лёкысь бергӧдліс кӧлесасӧ, коді вӧлі сетӧ шлангъясӧ ва.
Ёся шутёвтӧмӧн брандспойтысь чепӧсйис пӧсь ру.
Сы бӧрся ыльӧбтіс пӧсь ва.
Из шом гу тырис руӧн.
Андрийлы нинӧмӧн лои лолавны.
Тіралысь кияснас сійӧ кватитіс брандспойтсӧ да, чуньяссӧ соталігтыр, пӧсь ва резӧмысь мучитчигтыр, веськӧдіс пуан ва струясӧ котельнӧйӧ.
И, сы йылысь думайттӧг, мый сійӧс вермасны вины, клеснитіс пуан васӧ ӧшиньясӧ.
Сійӧ йӧй моз йӧктіс радысла да кывзіс, кыдзи ойзісны ӧшиньяс сайын.
abu
Сьӧлӧмыс сылӧн кӧсйис быттьӧ чеччыштны морӧс пытшсьыс.
Котельнӧй ставнас тырис руӧн.
Джоджӧд визувтіс пӧсь ва.
Андрий спасайтчис сыысь котёл подув вылын.
Сылы вӧлі сьӧкыд лолавны.
Сотіс кисӧ.
Но петан туй аддзытӧмыс тшӧктіс сійӧс водзсасьны водзӧ.
Гудок равзіс картырнас.
Могельницкий скачитіс штабӧ.
— Мый тіян тані вӧчсьӧ? — скӧрысь юаліс сійӧ Вроналысь.
Капитан пуктіс кисӧ кӧзырёк дінӧ.
— Буракӧ, серьёзнӧй беспорядокъяс, пане полковник.
Менам вахмистр лыйӧма ӧти рабочӧйӧс, коді вӧлӧм водзсасьӧ.
И вот заводын ӧткажитчисны уджавны, митингуйтӧны.
Ме ысті сэтчӧ Зарембаӧс... — спокойнӧя рапортуйтіс Врона.
Эдвард скӧрысь курччаліс вомдоръяссӧ.
— Коді тайӧ гудитӧ?
Мыйла ті ӧнӧдз энӧ дугӧдӧй тайӧ набатсӧ?
Мый, найӧ босьтісны заводсӧ?
Врона неуна лэдзыштіс кисӧ.
Сылы эз вӧв лӧсьыд сулавны нюжӧдчӧмӧн.
Сійӧ виччысис вӧльнӧя сувтны тшӧктӧм, кыдзи тайӧ овлӧ старшӧй да младшӧй офицеръяс костын вежливость ради.
— Эз, заводын миян охранникъяс.
Но ӧти кочегар игнасьӧма котельнӧйӧ, и ӧнӧдз эг вермӧ вӧтлыны сійӧс сэтысь.
Могельницкий скӧрысь кучкис кинас палаш воропӧ.
— Ӧти морт, шуанныд?
Кывзӧй, капитан, мый тайӧ — тешитчӧм?
Ӧти морт шызьӧдӧ став карсӧ, а ті спокойнӧя видзӧданныд.
Ӧшинь сайын юргис гудок, вынйӧра, ланьтлытӧм.
Тайӧ петкӧдіс Могельницкийӧс терпениесьыс.
Врона сулаліс сы водзын вӧрзьывтӧг, мыр моз, чужӧмыс быттьӧ измӧма.
Эдвард сӧмын ӧні казяліс ассьыс вунӧдчӧмсӧ.
— Вольно!
Ті жӧ гӧгӧрвоанныд, мый ӧні абу таӧдз, — дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс сійӧ кинас.
Врона кыв шутӧг лэдзис кисӧ.
Ӧшинь сайын мыйкӧ шарскӧбтіс, быттьӧ чегъялісны кос увъяс, и ланьтіс.
Могельницкий ӧдйӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Тайӧ Заремба аслыс туй писькӧдӧ, — висьталіс Врона.
Могельницкий бергӧдчис сылань.
— Кыдзи кутӧны асьнысӧ эшелонса немецъяс?
— Пока бура.
Карӧ ветлӧны быдса взводъясӧн.
Пыр дасьӧсь.
Эшелон дорӧ некодӧс оз лэдзны...
Найӧ морт сизимсё.
Нёль орудие, бронеавтомобиль.
Разложение оз тӧдчы, офицеръяс места выланыс...
Магазинъясысь найӧ босьтісны став продовольствиесӧ да мынтысисны распискаясӧн.
Ме тшӧкті полицейскӧйяслы найӧс не вӧрзьӧдны, а магазинъяссӧ тупкыны.
Кутасны кӧ жугӧдчӧмӧн пырны, то мыйкӧ ковмас вӧчны.
— Да, да, найӧс оз ков вӧрзьӧдны, — шуис Могельницкий эз нин сэтшӧм скӧра.
— Висьталӧй, кыдзи тіян ногӧн, тайӧ ставыс «налӧн» удж?
Врона гӧгӧрвоис, код йылысь сёрнитӧ полковник.
— Дерт жӧ.
Ӧти воззваниеыс мый сулалӧ.
Но век жӧ, эз кӧ ви вахмистр эсійӧ хлопсӧ, ме думайта, вӧлі эськӧ лӧнь.
— А тіянлы удайтчис мыйсюрӧ тӧдмавны?..
Коді сійӧс печатайтіс?
— Нинӧм на эз.
Могельницкий прӧйдитіс пельӧссянь пельӧсӧдз, мыйкӧ решайтіс.
Сэсся лэптыштіс палашсӧ, пуксис пызан дорӧ.
— Вот мый, пане капитан, — шуис сійӧ решительнӧя.
— Слушаюсь. — Врона бара нюжӧдчис.
— Ті гӧгӧрвоанныд, пане Врона, лоӧ кӧ карын татшӧм обстановкаыс ещӧ лун-мӧд, то...
— Гӧгӧрвоа, — вочавидзис Врона.
Могельницкий чеччис.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс кинас шинельыслысь зарни жгутӧн вурӧм джуджыд воротниксӧ, быттьӧ сылы сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ, да помаліс ассьыс мӧвпсӧ:
— Сідзкӧ, босьтчӧй уджӧ.
Медвойдӧр приказывайта тавой лыйлыны тюрьмаса став эсійӧ швальсӧ.
Нуӧдӧй найӧс кытчӧкӧ ылӧджык кар сайӧ.
Мед аски та йылысь клеиталасны став кар пасьта менам нимсянь юӧртӧм.
— Слушаюсь.
— Сэсся, кодкӧ кӧ мыччас нырсӧ ывла вылӧ сизим час рыт бӧрын, — лыйлӧй!
Эдвард выныштчӧмӧн сюйис киас перчаткисӧ.
— Скӧтӧс колӧ йӧртны стойлоӧ.
Стада пыр коляс стадаӧн.
Сы вылӧ и плеть лӧсьӧдӧма.
Ӧшинь сайын омляліс гудок.
— И мед ме сэсся эг кывлы тіянлысь, пане капитан, татшӧм ӧтветъястӧ...
Сэтшӧм нога ӧтветъяссӧ, мый ті энӧ вермӧй венны ӧти мортӧс, коді век на омлялӧ.
— Сэні Заремба.
Гудок должен дугдыны, пане полковник.
Могельницкий эз кывзы сійӧс, веськӧдчис ӧдзӧслань.
— Ті мунанныд мекӧд.
Пост вылын сулалысь жандармскӧй капрал сетіс налы честь да, кор найӧ лэччисны улӧ, пырис Врона кабинетӧ да пуксис телефон дорӧ.
Штаб водзын построитчис кавалеристъяслӧн взвод.
Владислав Могельницкий ветлӧдліс строй водзын, кыз заднас седлӧ бердӧ ляскысьӧмӧн, да помся лӧсьӧдышталіс эзысьӧн вурӧм конфедераткасӧ.
Воксӧ да Вронаӧс аддзӧм бӧрын зургис шпоранас вӧлыслы да чирӧстӧмӧн горӧдіс:
— Взвод, сми-и-и-рно!
Эдвард пуктіс коксӧ стремяӧ, выныштчис, медым «кокниа» чеччыштны седлӧӧ.
«Пӧрысьма ли мый?
Тайӧ парижса лимузинъяс бӧрад весиг ветлынытӧ он куж, — дӧзмӧмпырысь думыштіс сійӧ да кӧрсьыліс дойысла.
— А сэтчӧ жӧ тайӧ геморройыс!
Ньӧти оз лӧсяв кавалеристлы...»
Врона матыстчис сы дінӧ.
— Видзӧдлам, кутшӧм сэні серьёзнӧй беспорядокъяс, — ироническӧя шуис Эдвард да инмӧдчыліс шпораяснас вӧлыслы бокас.
Владислав чилӧстӧмӧн сетіс команда, и бӧрсяньыс нестройнӧя кутісны кывны вӧв кок шыяс.
Первойя йӧз чукӧрсӧ найӧ аддзисны аптека дорысь.
— Мыйын делӧыс? — скӧрысь горӧдіс Эдвард да чувствуйтіс, мый сылӧн кутіс тіравны веськыд синкымыс.
Медматын сы дорын сулаліс бура, но гӧлиника пасьтасьӧм кызіник интеллигентнӧй дама.
— Татчӧ вайисны куим раненӧйӧс...
Ӧти нывбабалысь перйӧмаӧсь синсӧ, — вочавидзис сійӧ польскӧй кыв вылын да кыдзкӧ мыжапырысь нюммуніс.
— Коді найӧс ранитіс?
Дама падмис да эз тӧд, мый вочавидзны.
— Таті вӧвъяс вылын мунісны тіян жӧ, господин офицер.
— Нӧйтӧны йӧзсӧ дзик нинӧмабусьыс...
Врона крута бергӧдіс вӧвсӧ сылань, кысянь кылісны гӧлӧсъясыс.
— Коді тайӧс шуис?
Йӧз чукӧрын заводитчис жуӧм.
Бӧръя радъяссьыс заводитісны нин пышйыны.
— Босьтчылӧй наӧ, — пинь пырыс сӧдзӧдіс Эдвард да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
Йӧз чукӧр паськаліс сы водзын, быттьӧ небыд уль нянь, кытчӧ сюйисны кулак.
— Эй, ті!
Марш гортъясаныд!
Ещӧ кӧ кӧть ӧти стерво петас ывла вылӧ, мед прӧститчас юрыскӧд!
— Пане подпоручик, тшӧктӧй плетявны найӧс...
— кыліс Эдвард аслас мыш сайысь Вроналысь приказсӧ.
Сійӧ друг нетшыштіс дом поводсӧ да скачитіс.
«А мустӧм жӧ тайӧ жандармскӧй службаыд.
Няйт удж!» — зывӧка кезнитіс сійӧ.
Татшӧм жӧ зывӧк лоис сылы первойысь, кор фронтъяс вомӧн вуджигӧн кӧлыс сайсьыс сюрис той.
Врона вӧтӧдіс сійӧс.
— Ме думайта, пане полковник, тіянлы оз ков ӧтнадлы ылӧдз торйӧдчыны взводысь.
Дзик пыр пан Владислав справитчас сэні, и ми мӧдӧдчам водзӧ.
— Но, тайӧ стадаыслы тырмымӧн и ӧти нагайка, — зывӧка вочавидзис Эдвард.
— Да, но кӧть ӧти кӧ на пӧвстысь лыяс изйӧн...
Горзӧмъяс бӧрвылын ланьтісны.
Взвод матысмис.
Улича вӧлі тыртӧм.
— Ставсӧ тайӧс войдӧр вӧчліс полиция, а ӧні, кыдзи аддзанныд, аслыным лоӧ уличаяссӧ весавны тайӧ куйӧдсьыс.
Врона скӧрысь шпыньмуніс.
«Велалӧмыд, небось, ӧгыртӧ йӧз киӧн куравны, штабнӧй крыса!
Немтор, найӧ тэнӧ неуна небзьӧдыштасны...
Виччысьлы, оз татшӧмтор на ло», — кутшӧмкӧ нимкодьлунӧн думыштіс капитан.
Врона войнасӧ ставнас колляліс окопъясын.
Кыкысь контужитчыліс.
Сійӧ вӧлі рӧзӧритчӧм помещик семьяысь.
Ӧдва воӧдчис капитан чинӧдз.
Сійӧ вӧлі шудтӧм олӧмас, да война вылын дзикӧдз сьӧлӧмыс чорзис.
Сійӧ ненавидитіс руд салдатскӧй массаӧс, но ненавидитіс сідзжӧ и найӧс, кодъяс фронт мыш сайын коллялісны олӧмсӧ ылі штабъясын, каръясын, наслаждайтчисны ставнас, мый эз сюрлы сылы.
Сылӧн эз вӧв ни деньга, ни йитӧдъяс, кодъяс вермисны эськӧ петкӧдны сійӧс няйт окопъясысь, сэтчӧ, тылӧ, кольмымӧн гажа олӧмӧ.
Австриецъяслы пленӧ веськалӧм бӧрын сылы весиг лои нимкодь, сы вӧсна мый мыніс ас скӧрлун вӧснаыс сы вылӧ лӧгалысь аслас жӧ салдатъясӧн мышкас пуля лэдзӧмысь.
Австрияын сійӧс, кыдзи полякӧс, вербуйтіс аслас легионӧ Пилсудский.
И Врона бара кутчысис профессиональнӧй морт виысь уджӧ, сӧмын фронт мӧдарладорас нин, мундирыслысь рӧмсӧ да кокардасӧ вежӧм бӧрын.
Кор немецъяс эз ладмӧдчыны Пилсудскийкӧд да пуксьӧдісны сійӧс Магдебургскӧй крепостьӧ (дерт, тайӧ бутафорскӧй пуксьӧдӧмсӧ комфортабельнӧя обставитӧмӧн), а сылысь легионсӧ расформируйтісны, Врона, коді эз кӧсйы водзӧ воюйтны австрийскӧй армияын, пышйис Варшаваӧ.
Варшаваын сійӧс аддзисны польскӧй войскӧвӧй организацияса вербовщикъяс, а сэсся поручик Зарембакӧд ӧтлаын мӧдӧдісны Могельницкий дорӧ Волыньӧ.
— А со бара йӧз чукӧр! — горӧдіс Эдвард.
Врона лэптіс юрсӧ.
Кык центральнӧй улича вомӧнасянінын, пӧдса булочнӧй дорын, збыльысь вӧлі ыджыд йӧз чукӧр.
Врона бергӧдчыліс да ӧвтыштіс кинас.
Взвод гӧнитӧдӧмӧн вӧтӧдіс да построитчис на мыш сайӧ.
Йӧз чукӧрсянь кылісны горӧдӧмъяс:
— Мыйла няньсӧ оз вузавны?
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс?
Тшыглы кувны, али мый?
Медым сетны взводлы туй, Эдвардлы колӧ вӧлі либӧ вешйыны бокӧ, либӧ писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр.
Сійӧ ёна тувкис вӧвсӧ шпораяснас.
Збой вӧв сувтіс кыккокйыв.
Нывбабаяслӧн да челядьлӧн повзьӧмӧн горӧдӧмъяс, скӧр кывъяс — нинӧм тайӧ эз сувтӧд Эдвардӧс.
Самолюбиеыс эз лэдз сылы бӧрыньтчыны.
Вомдорсӧ лёкысь курччалігтыр сійӧ зырис йӧз чукӧр вылӧ.
— Да кытчӧ нӧ ті?
Челядь... аддзанныд, челядь! — лёкысь горӧдіс кутшӧмкӧ нывбаба.
Эдвард кыпӧдчыштіс стременаяс вылас.
— <ns>Са-а-абляяс</ns>!.. — чилӧстіс Владислав.
Кодкӧ кватитіс Эдвардлысь вӧвсӧ дом поводӧдыс.
Тайӧ вӧлі медбӧръя толчок.
Эдвард нетшыштіс палашсӧ пуртӧссьыс.
Ещӧ ӧти здук, и сійӧ эськӧ керыштіс юрсӧ наглецлысь.
Но стрӧг лэчыд горӧдӧм: «<deu>Zurück</deu>» да дзик вӧв юр дінын тыдовтчысь немецкӧй картузлӧн гӧрд околышыс сувтӧдісны сійӧс.
Эдвард зэлӧдіс поводсӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ казяліс йӧз чукӧрысь некымын немецкӧй салдатӧс, а переулоксьыс военнӧй повозка, коді, буракӧ, локтӧма няньла.
Бӧрсяньыс Владислав помаліс командасӧ:
— <rus>...наголо</rus>!
— <rus>Отставить</rus>! — вермытӧм лӧглунӧн горӧдіс Эдвард.
Врона казяліс жӧ немецъясӧс.
Найӧ сулалісны ӧні топыд радӧн да потшисны сылы туйсӧ дженьыдик тесак-штыкъяса сьӧкыд винтовкаяснысӧ видзчысьӧмӧн водзӧ чургӧдӧмӧн.
Йӧз чукӧрысь пӧшти некод эз коль.
Найӧ разӧдчисны, прӧстмӧдісны уличасӧ.
Сӧмын ылісянь смелджыкъяс пиысь кодсюрӧяс видзӧдісны, мыйӧн помасяс тайӧ виччысьтӧм паныдасьӧмыс.
Гудок пыр водзӧ равзіс.
Сійӧ казьтыліс Эдвардлы мӧд опасность йылысь.
Чужӧмыс вочасӧн кельдӧдіс.
Дерт, найӧ вермисны эськӧ нырыштны тайӧ пемыдтурунвиж мундира некымын мортсӧ.
Но на сайын сулалісны нёль орудие, бронеавтомобиль да сизимсё штык.
Ковмис жертвуйтны самолюбиеӧн да мунны компромисс вылӧ.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд.
Но Могельницкийлӧн бура делӧсӧ артыштӧмыс пыр вӧлі вылынджык.
— Мый тіянлы колӧ? — косіника юаліс сійӧ немецкӧй кыв вылын сылысь, коді кутіс сылысь вӧвсӧ дом поводӧдыс.
Тайӧ вӧлі еджыд синкымъяса лейтенант, близорукӧй лӧз синъяса, кодъяс кыйӧдісны пенсне стеклӧ пырыс Эдвард бӧрся.
— Меным колӧ, медым ті сюйинныд саблятӧ пуртӧсад.
Эдвард видзӧдіс, кыдзи сёрнитігас лейтенант ныр улын тешкодя тіраліс ускыс.
— Тайӧ кӧ тіянӧс нервируйтӧ, то ме верма вӧчны тіянлы сэтшӧм любезностьсӧ, — шуис Эдвард да тэрмасьтӧг сюйис палашсӧ пуртӧсас, сэки сылӧн неуна вундысис чуньыс.
Вундысьӧминсӧ мӧд чуньнас топӧдіг Эдвард тӧдчӧдӧмӧн видзӧдліс лейтенант вылӧ, сэсся салдатъяс вылӧ.
Лейтенант кизялӧ нин вӧлі кобурасӧ, кытчӧ сӧмын на сюйис револьверсӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис салдатъясланьыс, и увтыштӧм кодь ёсь команда кыпӧдіс салдатъяслысь винтовкаяссӧ мыш вылас.
— Кодкӧд имеита честь сёрнитны? — юаліс немец.
— Полковник граф Могельницкий, — кӧзырёк дорас пуктыліс кисӧ Эдвард.
— Полковник?
Позьӧ юавны, кутшӧм армияысь?
Ме мыйкӧ эг аддзыв татшӧм формасӧ, — ещӧ ёнджыка читкыртіс синъяссӧ лейтенант.
— Польскӧй армияысь, — надзӧник вочавидзис Эдвард да чувствуйтіс, мый сійӧс бара шымыртӧ лёк ярлун.
— Польскӧй армияысь? — шензьӧмӧн юаліс лейтенант.
— Ми ог тӧдӧй татшӧм армиясӧ.
— Дженьыдик ускыс сылӧн бара инмыштліс нырас.
— Он тӧдӧй!
Мый нӧ, ме чайта, водзӧвылӧ ті сыкӧд тӧдмасянныд, — скӧра вочавидзис Эдвард да кыскыштіс поводсӧ.
— Сёрнитыштӧй сыкӧд, пане Врона...
Нянь кӧ колӧ, мед босьтӧны.
Ме ог вермы сэсся сёрнитны тайӧ швабыскӧд.
Ещӧ некымын кыв, и ме поткӧда сылысь юрсӧ дурацкӧй ӧчкиыскӧд ӧтлаын, — шуис сійӧ польскӧй кыв вылын да, немецӧс боктіыс ордйӧдӧмӧн, гӧнитіс водзӧ.
Владислав аслас взводыскӧд вӧтчис сы бӧрся.
Тюрьма дорын ставыс вӧлі лӧнь.
Ворота дорын — сьӧкыд пулемёт гӧгӧр легионеръяслӧн чукӧр.
— Ті помнитанныд, пане Врона, мый ме тіянлы шуи?
— Меным быть лоӧ помнитны, пане полковник.
Тані вахмистр нуӧдӧ медбӧръя допрос...
Гудок горзіс.
Эдвард сувтӧдіс вӧвсӧ, дыр кывзысис тайӧ горзӧмас, и веськыд синкымыс сылӧн бара кутіс тіравны.
Сійӧ кӧсйис дугӧдны тіралӧмсӧ кинас инмӧдчылӧмӧн, но тайӧ эз отсав.
— Капитан, висьталӧй, мед тюрьмасянь звӧнитасны штабӧ да ставсӧ, коді сэні эм, ыстасны завод дорӧ...
Буракӧ, Заремба нинӧм жӧ эз вермы вӧчны.
Ковмас аслым босьтчывны.
Ме нин тупка сылысь горшсӧ.
— Сійӧ кучкис вӧлыслы.
Взвод ӧдва вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Йӧз уськӧдчылісны дворъясӧ, мыйӧн сӧмын аддзылісны гӧнитысь верзьӧмаясӧс.
Кодъяс эз удитны дзебсьыны, жмитчисны стенъяс бердӧ.
Налы кӧ кӧнкӧ и паныдасьліс йӧз чукӧр, сійӧ пыр жӧ разӧдчыліс.
Сӧмын заводлань матӧджык татшӧм чукӧръясыс лоины пыр сукджыкӧсь да разӧдчалісны эз нин сэтшӧм ӧдйӧ.
Ещӧ ӧти чукыль, и йӧз чукӧр прудитіс завод дорӧ став туйяссӧ.
Тані вӧлі некымын тысяча морт.
Йӧз чукӧрлӧн ызгӧмыс сорласис гудок равзӧмкӧд.
Тайӧ уна йӧзсӧ аддзӧм бӧрын Эдвард шӧйӧвошис.
Сійӧ эз виччысь тайӧторсӧ.
Невӧляысь сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ.
Сы дорӧ гӧнитісны Врона да Владислав.
Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны.
Сулавны тадзи йӧз водзын оз вӧлі позь.
— Капитан, тшӧктӧй налы разӧдчыны.
Пырысьтӧм-пыр!
Пока Врона горзіс йӧз чукӧр вылӧ, Эдвард сеталіс приказаниеяс.
— Босьтны карабинъяс!
Лыйлыны сӧмын команда серти.
— Займитӧй со эсійӧ переулоксӧ...
Плетялӧй сэні сулалысьяссӧ!
Веськыдвылӧ и шуйгавылӧ плетьӧн кучкаліг легионеръяс зырисны йӧзсӧ переулокысь да построитчисны мегырӧн.
— Медбӧръяысь, — горзіс Врона, — приказывайта!
Йӧз чукӧр, быттьӧ сійӧс поткӧдісны шӧри, бӧрыньтчис, завод ворота дорӧ туйсӧ колис восьсӧн да сувтіс вӧрзьывтӧг.
Эдвард вешйис ӧтарӧ.
Владислав да Врона — мӧдарӧ.
— Пока лыйлыны воздухӧ, — ньӧжйӧник шуис Могельницкий.
— Передайтӧй командасӧ взводлы.
Легионеръяс босьтісны винтовкаяснысӧ прицел вылӧ.
Йӧз чукӧрын заводитчис паника.
Но йӧз чукӧр да легионеръяс костын коластыс содіс надзӧн.
Бӧрын сулалысьяс эз тӧдны, мый вӧчсьӧ водзас, да невӧляысь кутісны на вылӧ ыльӧбтысьясӧс.
Повзьӧмнысла воддзаясыс пӧрлӧдлісны кокйывсьыныс бӧрвывса йӧзсӧ да восьтісны аслыныс туй, содтісны паникасӧ.
Эдвард торжествуйтіс: «стада эм стада».
— Пли! — горӧдіс Эдвард.
Залп вундіс воздухсӧ, быттьӧ кодкӧ чашнитіс кыкпельӧ зэв ыджыд полотно.
Йӧз чукӧр бӧрыньтчис нин ӧдйӧджык, колис муӧ уськӧдӧм йӧзӧс.
Налы, кодъяс сулалісны на кокъяс вылас, кажитчис, мый тайӧ куйлӧны виӧмаяс да ранитчӧмаяс.
— Пли! — горӧдіс Эдвард.
Сійӧ дугӧдіс тайӧ командасӧ сӧмын сэки, кор взвод лыйліс став обоймасӧ.
Площадь вӧлі джынвыйӧ прӧст.
Йӧз бӧрыньтчисны пыр ылӧджык, пыр ӧдйӧджык...
Заводлӧн воротаыс воссис.
Зарембалӧн взводыс сабляяссӧ кыскӧмӧн вӧтчис пышйысьяс бӧрся.
— Марш водзӧ! — горӧдіс Эдвард.
— Йӧршитӧй найӧс местааныс!
Владиславлӧн взводыс уськӧдчис водзӧ.
Эдвард да Врона гӧнитісны вороталань...
Часджын вӧтлысисны йӧз бӧрся кыкнан взводыс.
Ывла вылын эз коль морт лов.
Нӧйтӧмаяс да ранитӧмаяс олӧмсӧ спаситӧм могысь кыссисны асьныс.
Могельницкий бӧрся заводӧ воисны Баранкевич да карса голова Сладкевич.
Ӧнӧдз найӧ и петкӧдчынысӧ эз лысьтны.
Заводскӧй дворын сулалісны кӧкъямыссё кымын рабочӧй.
— Мыйла ті энӧ лэдзӧй найӧс татысь? — шензьӧмӧн юаліс Эдвард подпоручик Зайончковскийлысь, кодӧс Заремба колис татчӧ резервӧ.
Подпоручик, дзик на детинка, кужтӧг кӧзырнитіс да вочавидзис:
— Сідзи тшӧктіс пан поручик.
Сійӧ поліс, мый найӧ ӧтлаасясны этайӧяскӧд.
— Тожӧ политик!
Заводсӧ колӧ вӧлі весавны пыр жӧ.
А то сэні, улича вылас, чайтісны, мый тані ставнысӧ ӧшӧдісны.
Лёкджык провокация оз позь и думыштны! — адвокатлысь да сахарозаводчиклысь кияснысӧ кутліг скӧрысь шуаліс Могельницкий.
— Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ?
Тайӧ жӧ бунт!
Колӧ талы пуктыны пом!
— Энӧ тӧждысьӧй, пане Баранкевич, ставсӧ, мый колӧ, лоӧ вӧчӧма, — такӧдіс сійӧс Эдвард.
— Но менам заводын тырыс свеклӧ.
Сійӧ менам сісьмас!
Ме ог вермы лэдзны, медым заводӧй сулаліс...
Быд лун меным сулалӧ некымын тысяча, — скӧрысь шуаліс Баранкевич.
Эдвардлы зывӧк вӧлі тайӧ кыз мортыс, код горшлун йылысь ветлісны анекдотъяс.
— Эмӧсь свеклӧ дорысь серьёзнӧйджыкторъяс, пан Баранкевич.
Павлодзиын восстание.
Холмянкаын да Сосновкаын кыпӧдчӧмаӧсь мужикъяс...
— А кыдзи нӧ миян семьякӧд? — повзьӧмӧн горӧдіс подпоручик Зайончковский.
— Энӧ тӧждысьӧй, подпоручик: карӧ локтігӧн ме паныдаси тіян батьыдкӧд да став семьяныдкӧд.
Найӧ ӧні миян ордынӧсь.
Ставныс ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь.
— Прӧститӧй, пане полковник...
— Немтор, ме гӧгӧрвоа тіянӧс.
— Сэсся эсійӧ немецъясыс вокзалсьыс...
Босьтӧны магазинъясысь ставсӧ, мый думыштасны, — сюйсис Сладкевич.
Могельницкий бергӧдчис сылань да скӧрысь шуис:
— Ме чайта, пан Сладкевич оз ӧткажитчы мунны сёрнитыштны со накӧд, — индіс сійӧ рабочӧйяс вылӧ.
Дворӧ пырис нин Владислав аслас взводджынйыскӧд.
Мӧд джынйыс патрулируйтіс уличаяс.
— Приказ выполнитӧма, пане полковник, — бӧръя кык кывсӧ торъя любӧпырысь тӧдчӧдӧмӧн доложитіс сійӧ Эдвардлы.
Гудоклӧн равзӧм вӧсна Эдвард муртса кыліс сійӧс.
Сійӧ матыстчис вокыс дорӧ.
Владислав копыртчис сы дінӧ.
— Босьт взводтӧ да мун гортӧ.
Тані и тэтӧг артмӧдчам, а сэні некод абу.
Сувтӧдав часӧвӧйясӧс да ло дасьӧн.
Кут йитӧд телефон пыр штабкӧд.
Но, ен тэкӧд.
Владислав кӧзырнитіс да кутіс бергӧдны вӧвсӧ.
Воротаӧд пырис аслас йӧзкӧд Заремба.
— Пане Баранкевич, мунӧй бурӧдӧй ассьыныд гӧтыртӧ.
Порядок лӧсьӧдӧма.
Рытнас локтӧй миянӧ, сёрнитыштам.
А ме ӧні босьтчыла та дорӧ.
— И Эдвард видзӧдліс ру вылӧ, коді кыпӧдчис котельнӧй вевт весьтын.
— Пане Заремба, тшӧктӧй рабочӧйяслы эновтны заводсӧ.
Всё равно эсійӧ попугайсӧ некод оз кыв.
Кызь минута мысти медым некод эз вӧв.
А ми мунам тупкам горшсӧ эсійӧ бестияыслысь.
Подпоручик Зайончковский мунігмозыс рапортуйтіс Эдвардлы:
— Ӧні сійӧ, пане полковник, тупкис русӧ.
Буракӧ, сылы сэні лолавнысӧ нинӧмӧн лои.
Ми радлам нин вӧлі.
Но кор ми матыстчим ӧшиньяс дорӧ, то сійӧ лыйис карабинысь да ранитіс ӧти салдатӧс...
Делӧыс сыын, мый первойя атака дырйиыс легионер, кодлы лыйис изйӧн, уськӧдіс сэтчӧ ассьыс карабинсӧ.
Сэні вӧлі нёль патрон.
Усигас карабиныс лыйис.
Сідзкӧ, коли куим.
Ӧні сійӧ бандитыс лыйис.
Сідзкӧ, сылӧн кык патрон...
Сэсся сійӧ пыр вермас кутчысьны шлангӧ.
Сійӧ сэні, быттьӧ крепостьын...
Механик шуӧ, мый руыс тырмас ещӧ некымын час.
— Корӧй татчӧ механиксӧ.
Сизимӧд глава
Василёк писькӧдчис заводӧ смена вылӧ воысь рабочӧйяслӧн первойя чукӧркӧд.
Сійӧ кӧть мый, а медводдзаӧн кӧсйис висьтавны вокыслы, кыдзи виисны Сергей дядьӧс, налысь соседсӧ.
Василёк унаысь писькӧдчывліс вокыс дінӧ весиг уджалігас, стӧрӧжъяскӧд паныдасьӧмысь видзчысигтыр змей моз тювкнитліс рабочӧйяс дінті.
Частӧ быдса сменаяс колльӧдліс сійӧ вокыскӧд котельнӧйын, зільліс лоны сылы мыйӧнкӧ пӧлезнӧйӧн.
Кочегаръяс радейтісны тайӧ визув детинкасӧ, коді ӧдйӧ гӧгӧрволіс кочегарнӧй делӧысь тӧлксӧ.
Ӧтчыд сійӧ весиг веськаліс пан Струмиллы син улас, но кочегаръяс сувтісны детинка дор, и механик шеныштіс кинас.
Детинка отсавліс кочегаръяслы ректыны из шом тыра вагонъяс, тӧдіс котельнӧйысь став пыран-петан туйяссӧ да регыд аддзис аслыс зэв бур гуся туй, кыті пыравліс котельнӧйӧ, ӧдзӧсдорса став контролёръяссӧ кытшовтӧмӧн.
Сійӧ писькӧдчывліс из шом видзан дворӧ, кавшасьліс паськыд вентиляционнӧй трубаӧд, сы кузя лэччывліс выгребнӧй гу дорӧ, кытчӧ кисьтавсис отработаннӧй из шом шлак.
Сэсся кӧрт балка кузя сійӧ кыссьывліс из шом гу дорӧ, а сэтысянь, кык-куим кусӧк антрацит путкыльтӧм бӧрын, веськавліс котельнӧйӧ, гуран кодьӧ, кытысь босьтлісны из шом.
Ассьыс секретсӧ Василёк эз висьтав некодлы, весиг вокыслы.
Сылы вӧлі любӧ немвиччысьтӧг локны кочегаръяс дінӧ да кыпӧдны налысь радлӧм сы пельклунӧн, кыдзи сійӧ тювкнитлывліс контролёръяс бокті.
Василёк зэв ёна повзис, кор сійӧ тӧдмаліс, мый Андрий игнасьӧма котельнӧйӧ да мый сійӧс кӧсйӧны вины.
Лов шысӧ кутӧмӧн детинка видзӧдіс легионеръяс бӧрся, кодъяс зілисны пырны котельнӧйӧ.
Кор тайӧ зільӧмысь нинӧм эз артмы, сы радлӧмлы помыс эз вӧв.
Василёк котраліс рабочӧйяс пӧвстын да, синваӧн тырӧм синъяснас кевмысьӧмӧн видзӧдіг, юасис тӧдса кочегаръяслысь:
— Висьталӧй, дядя, мый найӧ сыкӧд вӧчасны?
Кочегаръяс зумыша чӧв олісны.
А ӧти босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс бокӧ:
— Весась татысь, пока ловъя.
Ӧтилы сюри нин...
Али кӧсъян, медым и тэнсьыд сьылідзиртӧ чегисны?
Василёк мынтӧдчис сыысь.
Синванас мыссигтыр бара котӧртіс видзӧдлыны, мый вӧчӧны легионеръяс.
Сійӧс, мый вӧчсис котельнӧйын, видзӧдісны став рабочӧйясыс, кодъясӧс кутісны заводса дворын.
Ӧтка мортлӧн ӧтчаяннӧй збойлуныс, код водзын вынтӧмӧсь лоины оружиеа легионеръяс, пӧкӧритіс сьӧлӧмъяснысӧ.
Зумыш, сьӧкыд уджӧн мучитчӧм йӧз чувствуйтісны ӧтка морт водзсасьӧмын кӧритӧм асланыс пассивностьысь.
А гудоклӧн шыыс эз лэдзлы вунӧдны та йылысь ни ӧти минута кежлӧ.
Птахалӧн судьбаыс ӧні тревожитіс быдӧнӧс.
Явӧ кутісны сійӧс ошкыны, медся нин нывбабаяс.
Кылісны скӧр гӧлӧсъяс:
— Яндысинныд эськӧ, мужикъяс, видзӧднытӧ!
Ӧтнассӧ эновтінныд кувны, а асьныд — пышйинныд!
— Ёнджыкасӧ бабаяскӧд воюйтанныд...
— Бабаясыдлысь пиньяссӧ кисьтны — найӧ геройяс...
Нывбабаяс горзӧмӧн, гудок шыӧн да став лоӧмторнас шызьӧм рабочӧйяс ӧткажитчисны петны дворысь.
Легионеръяс кутісны действуйтны штыкъясӧн.
Кавалеристъяс зырисны найӧс вӧвъяснас да кучкалісны плетьясӧн.
Зарембалӧн равзӧмлаыс сибдіс гӧлӧсыс.
Скӧрмӧм рабочӧйяс кыскисны вӧв вывсьыс ӧти легионерӧс.
Сійӧс ӧдва мездісны.
Зарембалӧн эскадроныс сьӧкыдпырысь весаліс дворсӧ.
Василёк эз аддзы аслыс места.
Тайӧ котралысь ичӧтик детинкасӧ казялісны нин легионеръяс.
— Эй, тэ!
Мый тэныд татысь колӧ?
Сулав, <pol>пся твоя мать</pol>!
Кытчӧ котӧртан? — горӧдіс сы вылӧ ӧти.
Василёк суныштіс йӧз чукӧрӧ да, гырддзанас и юрнас уджалігтыр, писькӧдчис самӧй сукинас.
Василёк поліс, медым сійӧс эз кутны, да служебнӧй ӧдзӧсӧд пышйис из шом складӧ и сӧмын тані дум вылас уси аслас гуся туйыс...
Из шом гу дорӧ воӧм бӧрын Василёк дыр кысъясис пемыдас из шом вывті, пидзӧсъяснас да юрнас изъясӧ ёна зурасьлігтыр, корсис гуран кодьӧ туйсӧ да эз аддзы сійӧс.
Тайӧ туйсӧ вӧлі тыртӧма выльӧн вайӧм из шомӧн.
Сэки детинка заводитіс вештавны шомсӧ, сьӧкыд кусӧкъяссӧ новліс бокӧ.
Ӧти татшӧм кусӧк быгыльтчис да ёна швачнитіс сылы кӧмтӧм кокас.
Василёк уси да дыр бӧрдіс.
Но бӧрдыштӧм бӧрын бара босьтчис уджӧ.
Сійӧ кодйис нин неыджыд гу.
Но кодйынысӧ лои пыр сьӧкыдджык.
Из шомсӧ колӧ вӧлі кыскавны вылӧ да шыблавны ылӧджык, медым сійӧ эз быгыльтчы юр вылас.
Из шом бусыс пырис нырас и синмас.
Сійӧ несъяліс да сьӧласис.
Но из шом чукӧр эз чин.
Василёк думыштіс, мый оз сійӧ местаті кодйы.
Сылы лои ӧбиднӧ да шуштӧм.
Сійӧ бара бӧрддзис.
— Андрий, Андрю-ю-юшка!.. — горӧдіс сійӧ мыйвынсьыс.
Андрий чеччыштіс, быттьӧ сійӧс чушкисны.
— Тьпу, чӧрт!
Сылы кажитчис, мый кӧнкӧ мыш саяс бӧрдӧ Василёк.
Птаха сулаліс из шом гуын, киас кутіс карабин да синсӧ эз вештыв ӧшиньяс вылысь.
Брандспойт куйліс сэні жӧ орччӧн.
Руыс, коді муртса эз пӧдты сійӧс, ньӧжйӧник петіс ӧшиньясӧд.
Котельнӧйын вӧлі пемыд да сьӧкыд лолавны.
Андрийлы мукӧддырйиыс кажитчис, мый ставыс тайӧ — лёк вӧт.
Коли нин куим час, а сійӧс некод эз мезды.
И ставыс, мый сійӧ вӧчис, дзик весьшӧрӧ.
Сійӧс всё равно босьтасны да лыйласны.
И некодлы таӧдз абу мог.
Ставныс бокынӧсь, сӧмын сылы ӧтнаслы, Птахалы, быть лоӧ пуктыны ассьыс юрсӧ!..
— Андрюшка! — кӧнкӧ дзик матын горзіс Василёк.
Вылісянь быгыльтчис из да чорыда кучкис Андрийлы пельпомас.
Сы бӧрын радпырысь горӧдӧм: «Тайӧ ме, Васька!» кутіс Птахаӧс лыйӧмысь.
Настӧящӧй, ловъя Василёк лэччис сы дінӧ.
Андрийлӧн пиньясыс кутісны зяткакывны, кор думыштіс, мый сійӧ муртса ӧні эз лый воксӧ.
— Андрюшка, тайӧ ме...
Сэтчӧ найӧ воисны ещӧ унаӧн...
Двортырыс верзьӧмаяс.
И медся главнӧйыс налӧн...
Пышйы татысь!
Тані розь эм...
Ме сы пыр быдпӧрйӧ ветлывлі.
Сӧмын ӧні шомсӧ йылӧдзыс кисьталӧмаӧсь, ме эг вермы писькӧдчынысӧ, — воксӧ кутлігтыр горзіс Василёк сылы пеляс.
Андрийлӧн сьӧлӧмыс кутіс ёна тіпкыны.
— Кысянь тэ татчӧ пырин?
— Из шом дворсянь.
— Сэті туйыс абу...
— А ме труба пыр.
Сійӧ паськыд!
И тэ тӧран.
Мунам, Андрюшка, мунам!
А сэні найӧ зэв унаӧнӧсь!
Остап дядь шуӧ, найӧ пӧ тэнӧ виасны!
Василёк кыскис Андрийӧс розь дорӧ.
— Пыр, а ме тэ бӧрся!
Василёк кавшасис вывлань.
Птаха ещӧ ӧтчыд видзӧдліс котельнӧйсӧ, кусысь топкаяссӧ да кавшасис сы бӧрся.
Василёк виччысис нин сійӧс.
Андрий осторожнӧя лэптіс предохранительсӧ да мыччис сылы карабин.
Сэсся, пельпомъяссӧ парсалігтырйи, пырис розяс да, киссьысь из шомӧ кияснас кутчысьлывлігтыр, сьӧкыдпырысь кайис выліас.
Василёк тэрмӧдліс сійӧс.
Андрий кутчысис кияснас сьӧкыд из глыбаӧ да путкыльтіс сійӧс розяс.
Детинка отсасис сылы, кияснас и кокъяснас йӧткаліс сэтчӧ антрацит кусӧкъяс.
Минута мысти розьсӧ вӧлі тыртӧма.
Василёк нуӧдіс Андрийӧс аслас туйясӧд.
Птаха полӧмӧн думайтіс, мый лоас, оз кӧ тӧр сійӧ вентиляционнӧй трубаӧ.
Кокниа лолыштіс сійӧ, кор Василёк бӧрся сюйис юрсӧ да пельпомъяссӧ да ньӧжйӧник кутіс кыссьыны водзлань.
Кор найӧ петісны выліас, вӧлі буситыштӧ-зэрӧ.
Из шом дворыс эз вӧв заводскӧй территория вылас, сійӧс вӧлі торйӧдӧма джуджыд каменнӧй стенаӧн.
Татчӧ локтісны подъезднӧй кӧрт туйяс.
Василёк муніс разведкаӧ.
Регыд сійӧ бӧр воис да висьталіс, мый туйяс вылын некод абу.
— Сэні куим радӧн тыртӧм вагонъяс сулалӧны.
Вагонъяс увтіыс позяс прӧйдитны, и некод оз аддзыв.
А задньӧй ворота дорын некод абу.
Сійӧс томлалӧмаӧсь.
Ми вагон вылӧ каям, а вагон вывсяньыс ворота вомӧн — и айда муяс вылӧ!
— висьталіс Василёк Андрийлы пеляс.
Найӧ лэччисны из шом гӧра вылысь да копыртчӧмӧн кутісны котӧртны вагонъяс костӧд.
Василёклӧн планыс вӧлӧма зэв бур.
Медбӧръя вагоныс сулаліс дзик ворота дорын.
Найӧ вуджисны решёткаа кӧрт ворота вомӧн да мӧдісны котӧртны кӧрт туй полотно кузя.
Василёк, кияссӧ шевгӧдӧмӧн да кык метрӧн чеччалігтыр, лэбач моз лэбис водзвылын.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс бӧрвылас, вермӧ-ӧ вӧтчыны сы бӧрся вокыс.
Андрий котӧртіс мыйвынсьыс.
Зэрыс швачӧдіс налы чужӧмас.
Уліті шлывгысь сьӧкыд кымӧръяс вевттисны небесасӧ ставнас.
Андрий эз шыбит карабинсӧ.
«Всё равно виасны, кутасны кӧ.
Кӧть кыкӧс решита кувтӧдз», — думайтіс сійӧ, эз на эскы, мый спаситчас.
И сӧмын сэки, кор заводыс коли ылӧ бӧрвылас да подъезднӧй туйяс кутісны кежны вокзаллань, Андрий сувтіс да мудзӧмысла пуксис насыпь вылӧ...
— Сулав, Василёк, ог вермы сэсся! — горӧдіс сійӧ да кутчысис кинас сьӧлӧм бердас.
— Котӧртам, Андрюшка, котӧртам, а то вӧтӧдасны!
— полӧмпырысь гӧгӧрбок видзӧдалігтыр детинка инас ӧшйытӧг чеччаліс места вылас.
Сунисӧдз кӧтасьӧм сійӧ йӧжгылясис кӧдзыдысла да полӧмысла.
Няйтӧн резсьӧм куш кокъясыс сылӧн гегдісны.
Шпал вылын сулалігӧн сійӧ кадысь кадӧ зыртіс воча кок.
Сылы кажитчис, мый Андрий пукалӧ зэв дыр.
— Тырмас нин, Андрюшка, котӧртам!
Птаха мудзпырысь бергӧдчис, видзӧдліс Василёк кокъяс вылӧ да омӧлик картузыс вылӧ, коді блин моз ляскысьӧма юр бердас, видзӧдліс куим кусыньӧн кусыньтчӧм нывбаба ковтаа сылӧн фигура вылӧ и сылӧн горшдіныс гӧрддзасис. Жальысла сылы лои зэв ӧбиднӧ тайӧ пон сяма олӧмсьыс, кор сійӧ эз вермы нажӧвитны тайӧ кагаыслы весиг кӧмкотыс да паськӧмыс вылӧ.
«А ӧні и нянь кусӧк оз ло.
И аслым некытчӧ воштысьны...»
— Андрюшка, — нориника нюжӧдіс Василёк.
Андрий чеччис.
Сэтысянь, кӧні сук ру пытшкӧ вӧйис заводыс, кыліс гудоклӧн скӧра омлялӧм.
— Гудитӧ, — аслас отсасьысьлысь кыз бассӧ долыда кывзігтыр сьӧлӧмсяньыс шӧпнитіс сійӧ.
И эз нин кут котӧртны, а мӧдӧдчис тэрыб воськовъясӧн.
Василёк быд здукӧ бӧрлань видзӧдлывліг котӧртіс орччӧн.
Джуджыд насыпь вывсянь Птаха аддзис водокачка дорысь тӧдса керка и сӧмын ӧні кутіс веритны, мый спаситчис.
— Василёк, вокӧй!
Дзоляник пацан...
Васька, стервец!
Сьӧлыштам ӧні на вылӧ!
А тэысь водзӧс босьта на налысь...
— Сійӧ кутыштіс воксӧ, топӧдіс морӧс бердас.
Ӧні нинӧм вӧлі повны синваысь.
Коді аддзас найӧс, кор зэрӧ ведраысь моз.
— Ми вермам заводитны сӧмын войнас.
А петны ӧні комын мортлы — йӧйталӧм, — скӧрысь нин орӧдіс Раевский.
Чобот упрямӧя довкнитіс юрнас.
— Войӧдзыс найӧ став йӧзсӧ разӧдасны и миянлысь йӧзнымӧс тюрьмаын виасны.
Ӧні — самӧй кад.
Ме абу сӧгласен — и пом!
Сы бӧрын пӧся заводитіс сёрнитны Метельский.
— Сигизмунд ёрт, Чобот прав.
Кор масса петіс ывла вылӧ, кор рабочӧйясӧс лыйлӧны, ми обязанӧсь выступитны оружиеӧн.
Медым миянӧс пасьвартасны, но ми огӧ вермӧй не выступитны.
Мӧдног ми вевттям асьнымӧс позорӧн...
Тайӧ ӧд марксизмлӧн аксиома...
Мед выступлениеыс кӧть и водзджык на, но сійӧ кӧ нин заводитчис, ми долженӧсь юрнуӧдны сійӧн.
Раевский дивитӧмӧн кӧсӧйтчыліс сылань.
— Юрнуӧдӧм оз ло кыссьыны бӧрын.
Метельский пузис.
— Первойысь кыла, мый оружиеӧн выступитӧм — лоӧ бӧрын кыссьӧм.
Меным тешкодь тіянсянь кывны татшӧмторсӧ.
— Факт, — нурбыльтіс Чобот.
Метельский нервнӧя кутіс ветлӧдлыны комната кузя.
Паськыд, мича кымӧса векньыдик чужӧмыс сылӧн бара кельдӧдіс.
Гырысь сьӧд синъясыс ӧзйисны пытшкӧс биӧн.
Сылӧн став фигураас тӧдчис кутшӧмкӧ рӧшкыдлун.
Раевский ещӧ ӧтчыд видзӧдліс том врач вылӧ да надзӧнджыка нин вочавидзис:
— Ми вывті нюжӧдім ассьыным совещаниенымӧс.
Думайта, кад нин помавны тайӧ тӧлктӧм вензьӧмсӧ.
Чобот да доктор прӧтивӧсь.
Ме да Ковалло — сы дор, медым выступитны войнас.
Тайӧ кад кежлас ми чукӧртам да вооружитам кыксё морт кымын железнодорожникъясӧс да сахарникъясӧс.
Сэк кежлӧ Сосновкаысь локтас Щабель да, вермас лоны, сыкӧд тшӧтш крестьяна...
Выступитны жӧ, медым сӧмын выступитны, — тайӧ абу большевикъяс ног.
Метельский ёрт, миянӧс клеймитасны позорӧн, ми кӧ шыбитам комын коммунистӧс вернӧй да пӧльзатӧм смерть вылӧ.
А кывзыны кӧ тіянлысь, то ті сетанныд враглы тайӧ позянлунсӧ.
Ме ещӧ ӧтчыд висьтала: став коммунистъяслы ӧні колӧ мобилизуйтны рабочӧйясӧс.
Да, да!
Колӧ сёрнитны быдӧнкӧд, код вылӧ эм надея, мед сійӧ босьтчас оружиеӧ.
Ті асьныд аддзылінныд, кыдзи панъяслӧн оружиеа неыджыд чукӧр расправляйтчис некымын тысяча морткӧд.
Мый вӧсна?
Сы вӧсна, мый рабочӧйясӧс абу вӧлі котыртӧма, найӧс нӧйтісны.
Сы вылӧ и эм партия, медым котыртны отпор.
Тані оз ковны мича кывъяс.
Вайӧй думыштамӧй сы йылысь, кыдзи бурджыка да ӧдйӧджык вооружитны рабочӧйясӧс.
Ме чайта, мый став йывсьыс тані сёрнитім тырмымӧн.
Тайӧ каднас ёртъяс, кодъясӧс ми ыстім, вӧчисны миян серти унджык...
Миян эм оружие, но абуӧсь патронъяс.
Та йылысь оз ков вунӧдны!
Ме прӧтив, кыдзи ті шуанныд, патронъяс судзӧдны торйӧн да вайны найӧс татчӧ.
Складыс вокзалсянь матын, и неуна кӧ ог удайтчӧй, ми колям патронъястӧг.
Та вӧсна отряд чукӧртчӧ татчӧ да став массанас мунӧ патроннӧй складъяс дорӧ, бырӧдӧ караульнӧйясӧс, босьтӧ патронъяс да вооружитчӧмӧн нин заводитӧ кар вылӧ наступление...
Чобот йӧткыштас заводӧ оружиеа да патронъяса кык платформа.
Посёлокын ми вооружитам ӧстальнӧйсӧ, кодъяс эз на удитны либӧ эз на решитчыны сувтны миян дор.
Миян подулӧн лоӧ посёлок.
Отрядын унджык йӧзыс лоӧны сэтысь.
Со и ставыс!
Ковалло ошкана кызӧктіс.
— Зэв жаль, мый тані абу Патлай ёрт.
Но войнас ми мездам сійӧс, сы вӧсна мый тюрьма лоӧ карас медводдза пунктӧн, код вылӧ ми кутам наступайтны.
Сідз, ёртъяс, решитӧма.
Ме кыдзи председатель тшӧкта тіянлы пыр жӧ заводитны действуйтны.
Но медым ми вӧлім уверенӧсь, кора тіянӧс вочавидзны — подчинитчанныд-ӧ ті талы?
Чобот ӧбидитчӧмӧн видзӧдліс Раевский вылӧ.
— Кутшӧм нӧ вермас лоны сумленньӧ?
Мый нӧ ми партейнӧй дисциплинасӧ огӧ гӧгӧрвоӧй?
Раевский мудзпырысь шпыньмуніс.
Сійӧ петіс пызан сайысь, матыстчис Метельский дорӧ да дружескӧя пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
— Висьталӧй, доктор, ті судзӧданныд став коланторсӧ перевязкаяс вӧчны?
Виртӧг ӧд оз коль...
— Ставсӧ, мый колӧ, ме судзӧда.
Кытчӧ тшӧктанныд меным ӧні мунны?
— Энӧ лоӧй кагаӧн, Метельский.
Абу кад!
Ветлӧй вокзалӧ, олыштӧй немецъяс дорын.
Ті кыдзи кӧрт туйвывса доктор верманныд сёрнитны офицеръяскӧд.
Кутшӧм налӧн настроениеныс?
Бур эськӧ тӧдны, кутшӧм позицияӧ сувтасны немецъяс, кор миян заводитчас легионеръяскӧд тыш.
...Найӧ ӧтлаын петісны кильчӧ вылӧ.
Рӧмдіс.
Зэрис.
Вӧлі уль руа да букыша.
— Поводдяыс бур, — шуис Раевский.
— Мый нӧ, другъяс, янсӧдчылам ӧкмыс час рытӧдз.
Тэ, Григорий Михайлович, ветлы аслад депосаяс дорӧ.
Вит кымын партияса член мед локтасны татчӧ.
Колӧ, медым тані миян вӧлі опора.
Кодлӧн эм оружие, мед босьтӧны сьӧрсьыныс...
А со и тэнад чикышыд лэбӧ!
Раевский меліа нюммуніс.
Вылісяньыс котӧрӧн лэччис Олеся.
— Ставсӧ, мый тэ тшӧктін, бать, ме вӧчи, — шуис сійӧ пошкигтырйи.
Сійӧ неуна яндысис боковӧйяссьыс.
Дзикӧдз кӧтасьӧм платьеыс сибдіс яй бердас, и Олеся тэрмасис пырны комнатаас.
— А Раймонд кӧні? — сувтӧдіс сійӧс Раевский.
— Ми сыкӧд карын янсалім час кык сайын.
Сійӧ ӧні посёлокын...
Ядвига Богдановна нуис тіян важ квартираӧ кутшӧмкӧ бумага тубрас...
Раймонд тшӧктіс висьтавны, мый тюрьма дорын сулалӧны вит морт да пулемёт.
Ме пыралі Воробейко ордӧ, сійӧ висьталіс, мый паровоз лоӧ, — ӧдйӧ висьталіс Олеся да тювкнитіс комнатаӧ.
— Бур тэнад нылыд, — шогпырысь ышловзис Чобот.
Сылӧн челядьыс эз вӧв.
— Аттьӧ.
Жаль, мый ӧтнас менам.
А нывкаыс быттьӧ нинӧм, — друг зумыштчӧмӧн ньӧжйӧник вочавидзис Ковалло.
Зэрыс ӧддзис.
Кӧсӧй струяяс тыртісны кильчӧсӧ.
Метельский пыдӧджык сюйыштіс шляпасӧ да плавгысис резинӧвӧй плащнас.
— Мӧдім?
Раевский колльӧдіс найӧс синъяснас будка дорӧдз.
Сӧмын кор найӧ кежисны разнӧйинӧ, сійӧ пырис керкаӧ.
Олеся удитӧма нин вежсьыны да петіс сы дорӧ аслас комнатасьыс.
— А ті, кӧнкӧ, немтор эн сёйлӧй? — яндысьӧмӧн юаліс сійӧ ва кӧсасӧ пыдзраліг.
— Ме пыр жӧ пуа картупель да вая шома капуста...
Бать некор оз гӧгӧрво пачӧ гырнич сюйны.
Ме ӧд сылы лӧсьӧдлі, — шуткаысь моз шуаліс сійӧ.
Могельницкий скӧрысь кучкаліс кыӧм нагайка помнас сапӧг гӧленяс.
— Зільджыка думайтӧй, пане Струмил!
Менам кадыс абу.
Ті лэдзинныд тайӧ безобразиесӧ, и, дас минутаӧн кӧ онӧ нинӧм кужӧй думыштны, кыдзи дугӧдны гудоксӧ, пола, мый меным лоӧ лыйлыны тіянӧс.
Эдвард аддзис, кыдзи механиклӧн кутісны тіравны пидзӧсъясыс.
Сійӧ весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Прӧститӧй, пане полковник, мыйӧн нӧ ме мыжа?
— Энӧ оправдывайтчӧй, а висьталӧй, кыдзи сійӧс вӧтлыны сэтысь.
— Ме думайтлі нин...
— Омӧля думайтінныд, — торкис сійӧс Эдвард.
Найӧ сулалісны машиннӧй отделениеын.
— Оз-ӧ позь сы дорӧ лэдзны русӧ?
— Сійӧ выключитіс машиннӧй отделениесӧ, — нурбыльтіс Струмил.
И друг, вомсӧ паськӧдӧмӧн, сідзи и кынмис тайӧ идиотскӧй выражениенас места вылас, юрас воис кутшӧмкӧ мӧвп.
Нимкодя кучкис аслыс кымӧсас:
— Эм, аддзи!
Пан полковник вежӧртӧдіс менӧ.
Ми тупкам тшын петан розьсӧ.
Сэки сійӧ тшыннас пӧдас.
— Действуйтӧй.
Часджын мысти, кор сук, сьӧд тшын дугдіс петны котельнӧй ӧшиньясӧд, Эдвард тшӧктіс:
— Прӧверитӧй!
Запаснӧй ӧдзӧс воссис, и капрал, код сайын сулалісны некымын легионер, кызігтыр да синсӧ лапйӧдліг, шӧйӧвошӧмӧн доложитіс:
— Некодӧс эгӧ аддзӧй, пане полковник...
— Мы-ы-ый? — чунь лотшмунтӧдзыс Эдвард чабыртіс нагайка воропсӧ.
Котельнӧйысь петіс чад дук.
Эдвард крута бергӧдчис да, некод вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Заремба, Врона, Зайончковский да Струмил пырисны котельнӧйӧ.
Зэр вылӧ видзӧдтӧг Эдвард ветлӧдліс двор кузя.
— Но? — лёкысь юаліс сійӧ, кор Врона да Заремба локтісны бӧр.
Зайончковский да Струмил лыддисны бурджыкӧн не петкӧдчыны сы син водзӧ.
— Сійӧ збыль абу...
И он вермы думыштны, кытчӧ сійӧ вермис дзебсьыны...
Ӧні, кор ланьтіс гудок, лои кыдзкӧ вывті лӧнь.
— Сідзкӧ, сэні некод эз вӧв?
Али кыдзи тайӧс ставсӧ тшӧктанныд гӧгӧрвоны?
— Вӧлі, но кытчӧ муніс — думыштны ог кужӧй... — кияссӧ шевгӧдіс Заремба.
— Сідзкӧ, сійӧ пышйис?
— Тайӧ эз вермы лоны — став ӧдзӧссӧ видзим.
Немтор ог гӧгӧрво, пане полковник...
— Ті кӧ эськӧ энӧ вӧлӧй боевӧй офицерӧн, поручик, ме эськӧ тіянкӧд мӧдног вӧчи.
Пане Врона, кор ми карын лӧсьӧдам порядок, приказывайта пуксьӧдны поручикӧс дас вит сутки кежлӧ строгӧй арест улӧ.
Эй, коді сэні, вайӧй вӧв!
...Водокачка дорын керка кутіс тырны йӧзӧн.
Медводз локтіс Ядвига.
Пока Олеся ноксис кухня пач дорын, сійӧ удитіс висьтавны верӧсыслы став выльторъяссӧ.
Сы бӧрся локтіс Воробейко.
Сійӧ перйис пальто увсьыс разьӧм двустволка да патронташ.
Приклад бердӧ стволъяссӧ крепитӧм бӧрын зарядитіс ружьесӧ да любӧпырысь сувтӧдіс сійӧс пельӧсӧ.
— Ме сюялі патронъясӧ картеч.
Кызь воськов сайӧ смела позьӧ...
Войнад он гӧгӧрво, мыйысь лыйсьӧны, а шумсӧ тырмымӧн вӧчас.
Первойсӧ бур!
А тайӧ закуска вылӧ, — немецкӧй патронъяса обойма зепсьыс перйиг гордитчӧмӧн шуис сійӧ.
— Вит штука...
Сосед детинкалысь кори.
Аддзӧма кыськӧ, чӧртпиыд.
Сылы мый вылӧ?
А миянлы ёна ковмас...
Сетам вит мортлы ӧти патронӧн, быдӧн ӧтчыд шковгыны вермас...
Воробейко видзчысьӧмӧн пуктіс пызан вылӧ обоймасӧ.
Ваыс шорӧн визувтіс сы вылысь.
Но машинистлы отсасьысьлӧн вӧлі бур настроение.
Сійӧ тешкодя вӧрӧдіс еджгов синкымъяссӧ да, нырсӧ частӧ кыскышталіг, кыпыда висьтавліс, кутшӧм «ӧтчаяннӧй» зонъясӧс сійӧ вайӧдас.
— Мунігад пӧдметкитӧ вундасны! — эз аддзы сійӧ крепыдджык кывъяс.
— Кор дзикӧдз пемдас, ме вайӧда найӧс.
А ӧні ме бӧр муна.
Сэні колӧ на кодсюрӧкӧд сёрнитыштны, да и паровозсӧ инавны.
Не кӧ эськӧ немецъяс, то сьӧвзьыны сӧмын и вӧлі да...
Чӧртыс найӧс буретш вайӧдіс!
Висьталӧны, ӧні пӧ водзӧ налы туйыс абу — панъяс налы пробкаяс сувтӧдалӧны...
Но, ме мӧді, — кутіс тэрмасьны сійӧ.
Посводзас нин мыйкӧ уси дум вылас да бергӧдчыліс.
— А гашкӧ, вайны ӧні кежлӧ тіянлы камераысь винтовка?
А то вайӧдас омӧльыс татчӧ кутшӧмкӧ стервоӧс, дорйысьнытӧ нинӧмӧн!
Раевский довкнитіс юрнас.
Кор Воробейко локтіс бӧр, керкаас вӧліны нин Раймонд да некымын рабочӧй.
На пӧвстын — кузь тушаа еджыд юрсиа зон, кодӧс Раймонд тӧдмӧдіс батьыскӧд.
— Тайӧ Пшеничек.
Сійӧ тэныд висьталас Патлай да мукӧд ёртъяс йылысь.
Ме сыкӧд паныдаси Степовой ордын.
Раевский топыда кутліс зонлысь кисӧ.
— А тайӧяс, — пырысь рабочӧйяс вылӧ синнас индігмоз вашнитіс Раймонд, — пулемётчикъяс.
Помнитан, тэ шулін, медым ме тӧдмӧді тэнӧ?
Со эсійӧ кузьыс, Степовой, а мӧдыс, ускаыс, Гнат Верба, — тайӧ важ салдатъяс.
Пулемётсӧ найӧ вайисны разьӧмӧн мешӧкъясын.
Ми сійӧс ӧні чукӧртам водокачка вылын.
Лентаыс эм, сӧмын патронъяс абуӧсь...
Мукӧдъясыс сёрджык воасны, кыдзи тэ тшӧктін.
Комнатаын кутіс лоны дзескыд.
Кузь тушаа рабочӧй видлаліс Воробейколысь вайӧм винтовкасӧ.
— Дзик на выль!
Штыкыс со тадзи пуктыссьӧ: раз, два — и гӧтов!
Раевский юасис рабочӧйяслысь, кутшӧм настроениеыс посёлокса йӧзлӧн.
Ядвига муніс Олесялы отсасьны.
Раймонд корис аскӧдыс Пшеничекӧс да сідзжӧ пырис кухняӧ.
— Со, Олеся, выль ёрт.
Помнитан сійӧс?
Пшеничек эз тӧд, кытчӧ воштыны кӧтасьӧм картузсӧ да бергӧдліс сійӧс киас.
Сылы висьталісны нин батьсӧ арестуйтӧм йылысь.
Старик вӧсна тӧждысьӧмыс эз сет сылы спокой.
— Пуксьӧй со татчӧ, лабичас.
Кӧть и дзескыд, но извинитӧй нин, — корис Олеся да пелька кисьтіс гырничысь ыджыд тасьтіӧ пуӧм картупель.
Ядвига выяліс шома капуста.
Раймонд чувствуйтіс, мый колӧ висьтавны нывкаыслы Андрий йылысь.
— Олеся, ті тӧданныд, коді тайӧ гудитӧ?
— Ог, а мый?
— Шуӧны, Птаха пӧ котельнӧйӧ игнасьӧма.
Нывлӧн сьӧд синкымъясыс дрӧгмунісны.
Сійӧ эз чувствуйт, мый пӧсь чугуныс сотӧ сылысь чуньяссӧ.
— Кыдзи Андрий?
Ӧтнасӧн?
— Да.
Сійӧс кытшалісны...
Ӧнӧдз пыр на сійӧ водзсасьӧ налы.
Пшеничек видзӧдіс Олеся вылӧ жугыль синъясӧн.
— Кыдз нӧ сідз, Раймонд?
Мыйла сійӧс эновтісны?
Мый нӧ сійӧ ӧтнасӧн вӧчас?
Раймонд эз вермы видзӧдны Олесялы синмас.
Сійӧ петіс кухняысь.
— Бать, тэ помнитан, ме тэныд висьтавлі Андрий Птаха йылысь?
— Помнита.
— Тайӧ сійӧ гудитӧ заводын.
Сійӧс виасны.
Разрешит миянлы, бать, кора тэнӧ...
Раймонд чувствуйтіс, мый сы мышкын сулалӧ Олеся.
— Разрешит миянлы...
Регыд ещӧ ёртъяс воасны посёлокысь...
Ставыс тӧдӧны Андрюшасӧ.
Разрешит миянлы мездыны сійӧс!
— Да, жаль зонмыс!
Виасны найӧ сійӧс, — негораа шуис ӧдзӧс дорын сулалысь кузь тушаа рабочӧй, сійӧ, кодӧс Раймонд шуис пулемётчикӧн.
Сигизмундлӧн синкымъясыс ӧтлаасисны ӧти визьӧ.
— Миян абуӧсь патронъяс.
Сэсся торйӧн-торйӧн выступитны оз позь.
Некод эз вӧрзьӧдчы.
Раймонд сулаліс батьыс водзын, быттьӧ немӧй корысь.
Раевский видзӧдліс нывлӧн паськыда восьтӧм синъясас, и Олеся гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз веж кывсӧ.
— Господи!
Абу ӧмӧй тіян сьӧлӧмныд!
— муртса кывмӧн вашнитіс сійӧ.
Раевскийлӧн дзор юрыс недыр кежлӧ мудзпырысь лэччыліс ки вылас.
Ус помъясыс сурова ӧшӧдчисны увлань.
Олесялы дум вылас уси, мый тайӧ мортыс эз узь кык вой.
А кымын узьтӧм вой вӧлі таӧдз!
Кутшӧм радейтӧмӧн да уважениеӧн сёрнитӧ сы йылысь батьыс.
Тайӧ шоча нюмъялысь мортыс Олесякӧд паныдасигӧн пыр вӧвлі мелі.
Олесялы лои яндзим аслас первойя мӧвпысь...
Гудок друг ори.
Некымын секунда некод эз шу ни ӧти кыв.
Олеся бӧрддзис да уськӧдчис аслас комнатаӧ.
Сійӧ водіс крӧвать вылас да сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Ядвига чӧла малаліс сійӧс юрӧдыс.
Керкаӧ воалісны пыр выль и выль йӧз.
Локтысьяс ӧдва тӧрӧдчисны водокачкаса машиннӧй отделениеӧ, сарайӧ, ыджыд комнатаӧ да кухняӧ.
Бӧр локтісны Ковалло, Чобот, накӧд тшӧтш железнодорожникъяс.
Быдӧнӧс мучитіс вопрос, мый вӧсна ланьтіс гудок.
— Писькӧдчисны жӧ буракӧ!
И друг ӧдзӧсын мыччысис Птаха.
Сы бӧрся — Василёк.
— Вот тэныд и на!.. — акнитісны ставӧн.
Птахалы кажитчис тайӧ горӧдӧмас кутшӧмкӧ разочарование, весиг дӧзмӧм.
— Птаха, тэ? — кухняысь петігмоз горӧдіс Раймонд.
— А коді нӧ? — нурбыльтіс Андрий, кодӧс шензьӧдіс татчӧ чукӧртчӧм уна йӧзыс да ещӧ сійӧ, мый пос дорын Василёкӧс да сійӧс сувтӧдіс вооружитчӧм Воробейко.
Сёрнитны заводитісны ставӧн ӧтпырйӧ.
— Видзӧдтӧ, висьталӧны, сійӧ пӧ заводын гудитӧ, а сійӧ гуляйтӧ!
Раймондлысь горӧдӧмсӧ кылӧм бӧрын котӧрӧн пырис комнатаӧ Олеся.
Ковалло синкым пырыс видзӧдліс Андрий вылӧ:
— Тані тэ йылысь мойдъяс висьталӧны, быттьӧкӧ тэ гудитан, а, вӧлӧмкӧ, весьшӧрӧ?
— Сідзкӧ, сэні кодкӧ мӧд.
Повзьӧмнысла эсійӧ балда-кочегаръясыс сорлалӧмаӧсь...
— Коді нӧ гудитіс?
— Ӧтчаяннӧй, тыдалӧ, зонмыс!
— Настӧящӧй боец!
Зэв бур морт!
Зэв жаль, негӧдяйясыс кӧ сійӧс виисны, — волнуйтчӧмӧн шуис Раевский да сувтіс.
Андрийлӧн забеднӧысла пемдіс син водзыс.
Мучитчӧм, тайӧ некымын час чӧжнас омӧльтчӧм, сійӧ сулаліс юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн, кӧтасьӧма, ставнас шомӧн няйтчӧма.
Тайӧс некод эз казяв.
Овлӧ сідз: йӧз, кодъяс думайтӧны мыйкӧ мӧд ыджыдджыктор йылысь, оз казявны сійӧс, мый пыр жӧ эськӧ шыбитчис синмӧ мукӧддырйи.
Птаха йылысь пыр жӧ вунӧдісны.
Сійӧ вӧлі дӧсаднӧй эпизодӧн.
Сійӧс лыддисны геройӧн, а сійӧ вӧлӧмкӧ бовъялысь зонмӧн.
Тайӧ кыпӧдіс ставныслысь недовольство, весиг ӧбида ӧшибкасьыс.
Олесялы лоис яндзим аслас синваысь да сыысь, мый ставныс аддзылісны бӧрдӧмсӧ и мый вермасны думыштны сы йылысь быдсямасӧ.
Сійӧ, мый Птаха веськаліс татшӧм положениеӧ, кӧть и эз аслас мыж вӧсна, ёна вӧрзьӧдіс нывлысь самолюбиесӧ.
Олеся ӧбидитчӧмӧн видзӧдліс коньӧр кодь Андрий вылӧ.
«И мый ме сыын аддзи бурсӧ?
Сулалӧ йӧй моз!
Кӧть мед муніс ли мый!» — скӧрысь думыштіс сійӧ.
Раймонд зілис не паныдасьны Олеся синъяскӧд.
Сылы эз вӧв лӧсьыд.
Василёк скӧрысь видзӧдчис вокыс мыш сайсянь.
Сійӧ эз гӧгӧрво, кыдзи тайӧс Андрюшкаыс терпитӧ.
«На ногӧн, ми заводас эгӧ и вӧлӧй?
А сійӧ, мый менам чуньясӧй из шомӧ доймалісны, налы тайӧ веськодь, — мыйлакӧ буретш чуньяс йывсьыс думыштіс сійӧ.
— А мамӧ ещӧ нӧйтны кутас», — шога нин думыштіс сійӧ да дась вӧлі бӧрддзыны.
Сійӧ нин заводитіс нырсӧ кыскавны.
Андрий лэптіс юрсӧ.
Олеся аддзыліс, кыдзи друг кельдӧдіс сылӧн чужӧмыс.
Андрий шатовмуніс да, медым не усьны, кутчысис кинас стенӧ.
«Мый сійӧ, код али мый?
Сӧмын тайӧ эз тырмы!» — повзьӧмӧн думыштіс Олеся... но мыйкӧ сылы висьталіс мӧдтор йылысь.
Олесялы лои жаль сійӧ.
Сійӧ матыстчис Андрий дінӧ да надзӧник шуис:
— Мый тэ тані боввидзан?
Мун кухняӧ.
Код кодь тэ лоӧмыд!
Тожӧ герой...
Андрий воськовтіс водзӧ, вештіс сійӧс кинас.
— Сідзкӧ, менӧ серам вылӧ лэптінныд?
Ме олӧмӧс эг жалит...
Ті ставныд пышйинныд, менӧ ӧтнамӧс расправа вылӧ колинныд!
Ме ӧтнам тышкаси накӧд, тіянсянь отсӧг виччыси, а ті тані ыркӧдчинныд...
А ӧні сераланныд...
— Андрий ньылаліс синвасӧ.
Ставныс бара видзӧдісны сы вылӧ.
Струна моз, зэлалӧм гӧлӧсыс, волнуйтчӧмыс, сылӧн мудзӧм видыс тшӧктісны видзӧдлыны Андрий вылӧ мӧд синмӧн.
Птаха эз вермы водзӧ сёрнитны.
Шатласигтыр сійӧ пырис кухняӧ, сэтысянь — Олеся комнатаӧ.
Тані Андрий водіс веськыда джоджас да сідзи куйліс сынисадь.
Ставнас тайӧн шӧйӧвошӧм Олеся весьшӧрӧ зілис тӧдмавны сылысь мыйкӧ.
Зато Василёк окотапырысь висьтавліс кухняын Раймондлы да Пшеничеклы став лоӧмтор йывсьыс.
Ичӧтик свидетельӧс нуӧдісны Раевский дорӧ.
Кор Василёк велалыштіс да шоналіс, сійӧ висьталіс мӧдысь, весиг эз вунӧд содтыны:
— А ружьесӧ Андрюшка сьӧрсьыс босьтіс, ей-бо!
Сійӧ сарай сайын сулалӧ.
Пырысь-пыр вая.
— И сӧгласие виччысьтӧг петіс ывлаӧ.
Регыд сійӧ бӧр пырис.
— Со!
Зарядитӧма.
Сигизмунд пырис Олеся комнатаӧ.
Птаха век на куйліс джоджын.
Раевский кыкнан кинас кыпӧдіс сылысь юрсӧ.
Зонлӧн визувтіс синваыс.
— Ті молодчина, Птаха!
Ме ассьым кывъясӧс бӧр ог босьт...
А ёртъясыдлы колӧ прӧститны налысь ӧшибканысӧ.
Птаха босьтіс сылысь кисӧ.
— Тайӧ ме гудиті, — шӧпнитіс сійӧ.
— Некод таын ӧні оз сомневайтчы.
Раевский казяліс аслас киясысь сылысь пыктӧм чуньяссӧ.
— Мый тіян кияскӧд?
— Ме соті найӧс пӧсь ваӧн...
— Ті кольччанныд татчӧ да шойччанныд.
Ме мезда тіянӧс бойын участвуйтӧмысь.
Видзӧй нывбабаясӧс.
Кӧкъямысӧд глава
Дзузганлӧн гӧрд кывйыс нюліс ӧш гос тыра сёй тасьтілысь дорсӧ.
Коридор стенын ӧвтчис бордъяснас кутшӧмкӧ ыджыд лэбачлӧн вуджӧрыс.
Сарра пукаліс пидзӧсъяссӧ кияснас кутігтыр да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ичӧтик би кыв вылӧ.
Меер дратваӧн вурис сапӧг гӧлень.
Ӧдзӧссайса ичӧтик комнатаын лӧнис.
Сэні водалісны узьны.
Меер нарошнӧ бӧрйис шумтӧмджык удж, медым не мешайтны узьысьяслы.
Пӧрысиник татэ висьӧдчис.
Став тайӧ ноксьӧмыс — оланінысь вӧтлӧм, выль местаӧ вуджӧм — дзикӧдз висьмӧдісны сійӧс.
Важ заказчикъяс татчӧ оз локны — ылын, а выльясӧс регыдӧн он аддзы.
Бур сапожниклӧн репутацияыс чужӧ воясӧн.
Выль местаад ставсӧ заводит выльысь.
Сьӧкыд, вывті сьӧкыд тайӧ, кор тэныд квайтымын нёль арӧс...
Мый бурсӧ да нимкодьсӧ аддзыліс аслас кузь нэм чӧжӧн бать?
Сарралы дум вылас усины сылӧн висьтъясыс.
Батьыслӧн олӧмыс кажитчис сылы ӧта-мӧдыс кодь ичӧтик руд пу тувъяслӧн помасьлытӧм лёддзӧн.
Мӧлӧтлӧн ӧткодя тотшӧдӧмыс, кучик дукыс, кусыньтчӧмӧн пукалӧмыс да асъя кыасянь сьӧд войӧдз каторжнӧй удж.
И тадзи дас ӧти арӧссянь...
Стенын лэбач ӧвтчис бордъяснас.
Сарра кунис синъяссӧ.
И сійӧс ӧмӧй асьсӧ, и Меерӧс, и Мойшеӧс, ичӧтик гӧрд юра Мойшеӧс, виччысьӧ сэтшӧм жӧ судьба?
Важӧн, кор сійӧ вӧлі дзик на йӧй, бабыс шулывліс сылы: «Судьба — сійӧ загадочнӧй гӧсть, и быд ныв виччысьӧ сійӧс пӧсь надеяӧн.
Тайӧ судьбасӧ ыстӧ ачыс ен.
Сыысь он пышйы.
И скӧрмӧдны судьбаӧс оз ков.
Кымын покорнӧя примитӧ сійӧс мортыд, сымын милӧстяджык сы дорӧ сійӧ...»
Бабыс важӧн нин куліс.
Вунісны сылӧн мойдъясыс, эз чужны челядь юрӧ сыӧн кӧдзӧм библейскӧй кӧйдысъясыс.
И локтас кӧ ӧні, тайӧ кӧдзыд арся вояс, аслас таинственностьӧн венчайтӧм судьбаыс, Сарра пӧдлалас эськӧ шоглун йылысь тайӧ лёк юӧрсӧ ваялысь водзын ӧдзӧссӧ.
Сійӧ и сідзи тӧдӧ, мый жестяник Фальшток волывлӧ на ордӧ сӧмын сы могысь, медым курдӧдны сылысь олӧмсӧ.
Фальшток уверен асас — сылӧн эм мастерскӧй, сійӧ озыр жӧник.
И кӧть сылӧн мамыс дзик ёма кодь (сійӧ и ӧні на нӧйтлӧ писӧ), кутшӧм сылы делӧ сэтчӧдз, кыдзи кутас овны тайӧ ёмаыскӧд сылӧн гӧтырыс?
Сылӧн куим рабочӧй да керка...
Сылы колӧ гӧтрасьны.
А мыйӧн Сарра омӧль невеста?
Сійӧ кутас чужтыны сылы челядь да пуны чӧскыд фиш...
А мый сійӧ вит во мысти лоӧ старукаӧн, — мый нӧ, сэтшӧм нин судьбаыс еврейскӧй нывлӧн, батьыслӧн кӧ, нылыс кындзи, нинӧм абу...
Кодкӧ ньӧжйӧник игӧдчыштіс ӧдзӧсӧ...
Меер бергӧдчис.
Ӧні стенын тӧдчис кутшлӧн кодь ныра пашкыр юрыслӧн профильыс.
— Тайӧ Раймонд...
Сійӧ... мела локтіс, — чеччигмозыс ньӧжйӧник шуис Сарра.
Раймонд вайис аскӧдыс уль арся войлысь дуксӧ.
— Ме дзик пыр пасьтася, — Сарра ньӧжйӧник восьтіс комната ӧдзӧссӧ.
Раймонд киасис Мееркӧд да пуксис сапожниклы паныдӧн батьыслӧн ичӧтик улӧс вылӧ.
Жакетсӧ пасьталігтыр петіс Сарра.
Меер вараліс дратва.
Сарра аддзис — Меер абу дӧвӧлен.
— Кытчӧ ті зэригас мунанныд... и татшӧм сёрӧн.
Аддзӧмныд кад!
— Меер шуис тайӧс еврейскӧй кыв вылын.
И век жӧ Раймонд гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ да гӧрдӧдіс.
Сарра здук-мӧд падъялыштіс, сэсся ньӧжйӧник юаліс:
— Позьӧ сылы висьтавны?
— Ме ог тӧд, — вочавидзис Раймонд.
— Чайта, мый позяс, — решитіс Сарра.
— Кывзы, Меер, эновтлы здук кежлӧ ассьыд дратватӧ!
— Менам срочнӧй заказ, менам кадыс абу...
— Меер, талун карын заводитчӧ восстание...
— Сарра ланьтіс, кор аддзис, мый сы вылын кынмисны Меерлӧн сылӧн кодь жӧ гырысь да сьӧд синъясыс.
— Восстание?
Кытысь тэ тӧдан?
И... — Сійӧ эз помав.
Сарра инмӧдчыліс сылы пельпомас:
— Меер, гашкӧ, тэ мунан миянкӧд?
— Кытчӧ?
— Мунан кӧ, висьталам.
Меер тэрыба лапйӧдліс синъяссӧ да висьлӧса вежыньтліс паръяссӧ.
— Некытчӧ ме ог мун! — варӧн мавтӧм дратвасӧ чорыда зыраліг шуис сійӧ.
Стенын лэбачлӧн вуджӧрыс шеныштчис бордпӧвнас.
— И тэ он мун...
Мун узьны...
А сылы висьтав, мед сэсся сійӧ татчӧ оз волыв...
Да, да, медым оз волыв!
Ме ог кӧсйы, медым тэнӧ ӧшӧдісны, — шӧпкӧдіс сійӧ повзьӧмӧн да скӧрысь.
Раймонд кывзысис тӧдтӧм сёрниӧ да зілис гӧгӧрвоны, мый йылысь сёрнитӧны.
Сыланьӧ муртса довкнитӧм серти сійӧ гӧгӧрвоис, мый Меер сёрнитӧ сы йылысь.
— Мый нӧ, кольччы, а ме муна.
Ме думайтлі, мый тэ абу татшӧм...
— Сарра кӧсйис шуны «трус», но эз вермы шуны тайӧ кывсӧ.
Колодкаа гӧлень усис Меер пидзӧс вылысь джоджӧ.
Ставныс повзьӧмӧн видзӧдлісны ӧдзӧс вылӧ.
— Тэ кӧть мед думыштін семья йылысь... батьыд йылысь!
Мый тэ кӧсъян, медым миянӧс ставнымӧс виисны?
Кӧні тэнад сӧвестьыд?
Мый тэныд сэтысь колӧ?
— шӧпкӧдіс Меер.
— Менам сӧвестьӧй?..
Ме овны кӧсъя, Меер.
Овны кӧсъя!
Тайӧ ӧмӧй бессӧвестнӧ?
— Хе!
Овны кӧсъян?
А мунан смерть вылӧ...
— Ме сэсся тадзи ог вермы!
Пыр тшыгъявны, овны корысьӧн...
Медым быдӧн, кодлӧн эм деньга да власть, вермис чужъявны сапӧгнас самӧй сьӧлӧмад...
Висьтав, мыйла овны со татшӧм нидзулӧн, кодӧс быд эсійӧ гадинаыс вермас нырыштны?
Бурджык мед менӧ виасны улича вылын!
— сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн став сьӧлӧмсяньыс висьталіс Сарра.
— Коді тэнӧ велӧдіс тадзи сёрнитнысӧ?
— Олӧмыс велӧдіс, тайӧ проклятӧй олӧмыс...
— Тэысь вежӧраджык йӧз нинӧм эз вермыны вӧчны, а тэ думайтан светсӧ путкыльтны?
Сарра сувтіс.
— Эз вермыны вӧчны?
Тэ виччысян, медым тэныд кодкӧ вӧчис.
А ачыд тэ кутан кыскасьны Шпильманъяс да Баранкевичьяс водзын!
Проклинайтны судьбатӧ да грӧзитны кулакнад, кор тайӧс некод оз аддзы...
А ми кӧсъям помавны накӧд!
Найӧ ӧд и тэнад врагъяс.
Мыйла нӧ тэ полан на вылӧ лэптыны китӧ?
Кӧні нӧ тэнад сӧвестьыд?
Меер скӧрысь видзӧдліс Сарра вылӧ.
— Менам сӧвестьӧй — тайӧ семья.
— Сійӧ нервнӧя нямраліс косіник чуньяснас вар комӧк.
— Миянтӧг найӧ тшыглы куласны.
Гӧгӧрвоан?
Куласны!
И некод налы оз отсав...
Кӧсъян мунны — мун!
— Сійӧ шеныштіс кинас ӧдзӧслань.
— Мун, мун!
А ме еврей, гӧль сапожник...
Менам рӧдинаыс абу, код вӧсна ме должен пуктыны юрӧс...
Вӧлі роч царь — менӧ понйӧс моз гӧняйтӧдлісны.
Локтісны немецъяс — сідз жӧ.
Ӧні полякъяс — ывла вылӧ полан петны.
Но, а на пыдди кӧ локтасны гетманскӧй гайдамакъяс, миянлы нӧ кокниджык лоӧ?
Ме ог тӧд, кутшӧм сэні восстание и коді кодӧс кӧсйӧ вӧтлыны.
Ме сӧмын тӧда, мый еврейлы колӧ гортас пукавны...
— Тавой рабочӧйяс кыпӧдчасны.
— Рабочӧйяс? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Меер.
Вокзал вылын кузя тутӧстіс паровоз.
Здук кежлӧ ланьтліс.
Сэсся ещӧ куимысь дженьыдика тутӧстіс.
Тутсӧмыс кыліс татчӧ ылісянь, слабиника.
Раймонд тэрыба сувтіс.
— Прӧщайтлы, Меер! — волнуйтчӧмӧн шуис Сарра.
— Сідзкӧ, тэ мунан?
— Меерлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Да.
Меер шога видзӧдліс сы вылӧ.
Сарра виччысьыштіс ещӧ неуна.
— Виасны тіянӧс.
Мыйӧн ті налы паныд мунанныд? — муртса кывмӧн нурбыльтіс сійӧ.
Сэсся, гӧрд синлапъяссӧ лапйӧдліг, копыртчыліс, кыпӧдіс джоджысь кучикӧ вурӧм сапожнӧй пурт.
— Босьт кӧть тайӧс...
Ӧдзӧсыс на бӧрся пӧдласис.
Меер дыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Тревожнӧй, шог мӧвпъяс ӧдӧлитісны сійӧс.
...Ӧта-мӧд бердӧ топӧдчӧмӧн сувтсӧн комнатаӧ вермисны тӧрӧдчыны морт ветымын.
Мукӧдъясыс сулалісны ывла вылын, кильчӧ вылын да машиннӧй отделениеӧ нуӧдан ӧдзӧс дорын.
Ставныслӧн вӧліны штыкъяса винтовкаяс.
Переездлань видзӧдысь ӧшиньсӧ Олеся тупкис эшкынӧн.
Андрий, коді вӧлі пасьталӧма нин Григорий Михайловичлысь кос паськӧмсӧ, — Ковалло тшӧктіс сылы пасьтасьнысӧ, — сулаліс мукӧдъяскӧд кухняын.
Василёклы Олеся корсис батьыслысь жӧ гачсӧ, сетіс сылы ассьыс важ свитерсӧ, и ӧні Василёк зіля кӧмаліс сылысь чулкисӧ.
Сэні жӧ сы дорын сулалісны Олесялӧн ботинкиясыс.
Кыкнан вокыслысь ва да няйт паськӧмсӧ Олеся шыбитіс чуланӧ.
— Но и кузьӧсь жӧ! — нускис Василёк.
Сійӧ тэрмасис.
Сылы окота вӧлі кывзыны, мӧй висьталіс кузь тушаа дзор уска дядьӧыс.
— Ме думайта, другъяс, уна сёрнитны оз ков, — шуис Раевский.
— Быдӧн тіян пӧвстысь татчӧ локтіс добровольнӧ, быдӧн тӧдӧ мыйла.
Вайӧ жӧ, ёртъяс, чорыда шуам: кодлӧн сьӧлӧмыс оз терпит тышсӧ, мед мунас.
А найӧ, кодъяс кольччасны, кодъяс решитісны помавны эсійӧ грабительясыскӧд, миян нэмӧвӧйся врагъяскӧд, найӧ мед сетасны рабочӧй кыв тышын не пышйыны.
— Раевский чӧв олыштіс.
— А коді кутас пышйыны...
— сійӧ видзӧдліс ёртъясыслы чужӧмас, быттьӧ юасис налысь.
— Сійӧс лыям! — помаліс сы пыдди Степовой.
Раевский аддзис сійӧс синъяснас.
— Да, коді пышъяс, сійӧ не сӧмын трус, но и предатель.
Раевский сулаліс ӧшинь дорын винтовка вылӧ мыджсьӧмӧн.
Сійӧ сёрнитіс гӧлӧссӧ лэптытӧг, кыдзи век, надзӧник, быд кыв ясыда шуӧмӧн, аслас мӧвпъяслы медся прӧстӧй да гӧгӧрвоана кывъяс корсяліг.
И сы вӧсна, мый тайӧ паськыд пельпомъяса, ставсӧ тӧдысь синъяса, ён мортыс вӧлі спокойнӧй, быдӧнлӧн ёнмис аслас вынъясӧ уверенность.
Тайӧ мортыслӧн пытшкӧсса пӧкӧритан выныс петіс прӧстлунысь, кӧні эз вӧв некутшӧм асьсӧ петкӧдлӧм, ас делӧас чорыда эскӧмысь, коді характернӧ сэтшӧм йӧзлы, кодъяс став олӧмнысӧ сиӧмаӧсь революционнӧй тышлы.
Ковалло видзӧдліс часі вылӧ:
— Зигмунд, кад нин.
Раевский шапкаасис.
— Да, другъяс, — гораа шуис сійӧ.
— Бурджык кыкпӧв думыштны да ас кадӧ мунны бӧр, а не пышйыны бӧрын...
Некод весиг эз вӧрзьӧдчы.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдіс ёртъясыс вылӧ юрвывсяньыс кокулӧдзыс.
Тӧдчис, мый унджыкыс на пӧвстысь эз вӧвлыны фронт вылын.
Ружьеяснысӧ кутісны магазиннӧй кӧрӧбкасӧ асланьыс бергӧдӧмӧн, ременьсӧ сэтшӧма зэлӧдӧмаӧсь, мый киыд оз тӧр.
Но чужӧмъяс сертиыс тӧдчӧ — кутасны тышкасьны!..
Со кӧть нин эсійӧ чангыль ныра пельӧдзыс сюйӧм кепкаа зонмыс, — винтовкасӧ топӧдӧма ас бердас, быттьӧ нылӧс.
Синъясыс серьёзнӧйӧсь, но челядьлӧн моз наивнӧя чургӧдӧм паръясыс висьталӧны, мый сылы ар дас кӧкъямыс.
Бӧрсяньыс кучик картуза косіник рабочӧй став пыддиыс вочавидзис:
— Думайтны миянлы нинӧм.
Найӧ, кодъяслӧн гайкаясныс слабӧсь, гортаныс кольччисны.
А коді татчӧ локтіс, эз сы могысь, мед бӧр мунны.
Раевский босьтіс винтовкасӧ мыш саяс.
— Висьталӧй, другъяс, ывлаын сулалысьяслы да ставныслы мукӧдыслы миянлысь решениенымӧс.
Революционнӧй комитет командирӧн индіс менӧ.
А ті бӧрйӧй кык отсасьысьӧс, — шуис Раевский.
— Чобот!
— Степовой!
— Сэсся некодӧс?
— Некодӧс!
— Сідзкӧ выступитам.
Найӧ, кодъяслӧн эмӧсь патронъяс, мунӧны водзын.
Босьтам склад, сэтысянь посёлокӧ, а сэсся тюрьма вылӧ.
Быд десятка тӧдӧ ассьыс командирсӧ?
— Кыдзи нӧ!
— Тӧдам!..
Сё квайтымын куим морт мунісны войся пемыдас.
Налӧн кок шыныс сорласис зэрлӧн шаргӧмкӧд да тӧвлӧн шутьлялӧмкӧд.
Ковалло эновтіс керкасӧ медбӧръя мортӧн.
Сійӧ весиг эз кутыштлы нывсӧ, — кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд Ядвига да Птаха дырйи.
«Не ас кадӧ, шуасны, пӧрысь чӧртыд нормис.
Ещӧ, видзӧдан да, синваыд на петас».
Сійӧ гӧгӧрбок видзӧдліс тӧдса комната пытшсӧ да, кокъяс вылас видзӧдӧмӧн, нарошнӧ веськодя шуис:
— Тэ, эсійӧ, нылук... эн пов!
Ӧбед кежлӧ воам.
А тэ миянлы картупель сэк кежлӧ жаритышт да ӧгурцы перйы...
Но, ло дзоньвидза...
Порог дорын ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс.
Олесялӧн синваыс доршасьӧма.
— Но, вот ещӧ!
Шуи, ӧбед кежлӧ воам...
И тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Тэ, Андрий, видзӧдыштав тані.
Игнась да некодӧс эн лэдз.
Ме эськӧ кӧть тэныд ружье коли, да сідзсӧ лёкджык.
Черыс тані, посводзын...
Кильчӧ вылын надзӧник шуис Андрийлы:
— Оз кӧ удайтчы, босьт Олесяӧс, Ядвига Богдановнаӧс, кӧлуй чукӧртор да мунӧй Сосновкаӧ.
— А керкасӧ нӧ кыдзи?
— А чӧрт сыкӧд!
Жугӧдасны кӧ, миянлы тані не овны жӧ.
Тэ нывкасӧ видз...
— Григорий Михайлович, да ме...
— Тӧда, мый тэ...
Вот и видзӧд.
А менӧ кӧ...
Ковалло чӧв олыштіс.
Найӧ вӧліны нин дзиръя дорын.
Андрий эз аддзы старикӧс.
— То тэ ло сылы вок пыдди...
Зэр шум пыр Андрий ӧдва гӧгӧрвоис:
— Менам, сыысь кындзи, некод абу...
— Менам сідзжӧ...
— Но, сэні аддзам, а ӧні — видзӧд...
Андрий пырис керкаӧ.
Кӧсйис каличавны ӧдзӧссӧ, — эз вермы.
Медводзысь кыліс чуньяссьыс терпитны вермытӧм дой.
— Олеся, игнав, а то менам киясӧй пыктӧмаӧсь, чӧртыс мед найӧс босьтас!
Ыджыд комнатаысь бисӧ кусӧдісны.
Ядвига пуксис ӧшинь дорӧ.
Кӧрт туй кузя кӧ мунас платформаа паровоз заводлань — сідзкӧ, патронъяс судзӧдісны...
Сигизмунд тшӧктіс нывбабаяслы кольччыны.
Вӧлі кӧ Ядвига накӧд, сылы вӧлі эськӧ спокойнӧджык.
Водзын помтӧм кузь вой, мучитчана, тревожнӧй виччысьӧм...
— Петкӧдлы киястӧ!
Господьӧй, мый нӧ тэ чӧв олан? — повзьӧмӧн горӧдіс Олеся.
Сійӧ тэрыба вайис пакет, кодӧс колис Метельский, да, жалитӧмысла чукрасигтыр, заводитіс видзчысьӧмӧн кӧртавны Андрийлысь сотчӧм чуньяссӧ, кӧні лестукъясӧн ӧшаліс кучикыс.
Василёк вуграліс.
— Мун кухняӧ да вод лабичас, — меліа шуис Андрий.
Василёк дрӧгмуні.
— А, гашкӧ, ме гортӧдз муна?
Мамӧ мӧдас нӧйтны.
Кӧні тэ, шуас, лунтырсӧ шӧйтін? — жугыля вочавидзис детинка.
— Немтор оз ло.
Вод узь, а аски ӧтлаын мунам.
Шуи, чуньӧн некод оз вӧрзьӧд!
Тэнсьыд кӧ кывзыны, быттьӧ мамным миян сӧмын и тышкасьӧ.
— Тэныд нинӧм, а меным быдпӧрйӧ сюрӧ...
— А тэ мый, кӧсъян медым тэнад дурӧмысь тэнӧ юрӧдыд малалісны?
Василёк забеднӧпырысь чышкис нырсӧ соснас да чӧла муніс кухняӧ.
Сійӧ муртса на водіс лабич вылӧ и пыр жӧ унмовсис.
Вомдоръяссӧ курччӧмӧн Андрий видзӧдіс, кыдзи Олесялӧн тэрыб чуньясыс нежнӧя инмӧдчылісны сы киӧ, торйӧдлісны сотчӧм кучик торъяссӧ да гартісны чуньяссӧ лым еджыд кӧртӧдӧн.
Медым вӧлі лӧсьыдджык кӧртавлынысӧ, сійӧ пуксис джоджӧ.
Андрий видзӧдіс сы вылӧ вывсянь улӧ да аддзис, кыдзи сылӧн быд нюкыльтчылігӧн сідзжӧ вӧрзьылісны нывлӧн мича синлысъясыс да нежнӧй вомдоръясыс, кодъяс сибавтӧмлуннаныс кыскисны ас дорас.
Андрий некор эз окавлы найӧс.
Сійӧ эз смелмӧдчыв вӧчны тайӧс, сы вӧсна мый тӧдіс, мый Олеся оз прӧстит сэтшӧм ышмӧмсӧ.
И сійӧ виччысис, видзис нывлысь дружбасӧ.
Олеся вӧлі помалӧ нин кӧрталӧмсӧ.
Ножичла копыртчигӧн, медым вундыны бинт помъяссӧ, сійӧ шуис:
— А тэ терпитысь вӧлӧмыд...
Сӧмын ӧти здук кежлӧ Андрий аддзыліс ковта юрйылӧдыс сылысь еджыд морӧссӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс доймыны и ёнтыны.
Тайӧ дерзостьсьыс, мыйысь весиг ачыс эз вӧв мыжа, лои яндзим.
И ыджыд шогӧн тырис сылӧн сьӧлӧмыс.
— Мый тэкӧд?
Ме тэнӧ дойді?
— Да.
Но ме сэсся ог мӧд...
— Аддзан, кутшӧм ме укшаль — тувки да эг и казявлы.
Андрий чӧв оліс.
— Тэ вод, шойччы, а ме муна Ядвига Богдановна дорӧ.
Но, ме кусӧда...
Андрий дыр на пукаліс пызан дорын ки вылас юрсӧ пуктӧмӧн да жугыля думайтіс.
Сэсся мудзпырысь водіс джоджӧ, кытчӧ Олеся вӧлі вольсалӧма матрац, да зілис унмовсьны.
«И мый ме сибалі сы дорӧ?
Быттьӧ, сыысь кындзи, мича нывъясыс свет вылас абуӧсь».
Андрийлы вӧлі окота эскӧдны асьсӧ, мый Олесяын нинӧм бурыс абу.
«Эмӧсь сыысь мичаджыкӧсь.
Босьтны кӧть нин Паша Соллогубӧс либӧ Марина Коноплянскаяӧс.
Би кодь нывъяс!
И меліӧсь, и накӧд дурыштны позьӧ...
Да этша ӧмӧй мича нылыс?
Да ӧд, — колӧ вӧлі сылы сибдыны та дорӧ.
Сералӧ, дэльӧдӧ, командуйтӧ...
Чуньнад сійӧс эн вӧрзьӧд!
И сійӧ ставсӧ тайӧс терпитӧ, кӧть эськӧ не татшӧм нывъяс на сы вылӧ видзӧдлывлӧны».
Тайӧ мӧвпъяссьыс Андрийлы лои ещӧ на ӧбиднӧджык.
«Сэтшӧм нин, тыдалӧ, менам планетаӧй.
Ставыс мӧдарӧ артмӧ».
Сійӧ заводитліс вунӧдчыны, но мӧвпыс бӧр воис сы водзӧ здукся аддзылӧмӧн.
Тайӧ вӧліны нывлӧн мича сьӧд синлысъясыс, сылӧн серамбана задорнӧй синъясыс...
Страдайтіг да волнуйтчиг нывбабаяс чӧла сулалісны ӧшинь дорын.
Ядвига сӧветуйтіс Олесялы узьыштны.
— Мыйкӧ кӧ кыла, ме чуксала тіянӧс.
Кухняын чӧскыда нускис-узис Василёк.
Олеся кок чунь йылас пырис комнатаӧ.
Керкаын лӧньыс личкис сійӧс.
Сійӧ эз аддзы аслыс места.
Опасность овмӧдчис татчӧ сійӧ лунсяньыс, кор батьыс медводдзаысь паныдасис Раевскийкӧд.
Олеся ёна да сьӧлӧмсяньыс радейтліс батьсӧ.
Бать йывсьыс думыс эз вешйыв сы юрысь.
Медым не садьмӧдны Андрийӧс, ныв видзчысьӧмӧн водіс крӧвать вылас.
Но Птаха эз узь.
Сылысь ёнтіс кисӧ.
— Тэ он узь? — сылысь вӧрзьӧмсӧ казялӧм бӧрын вашкӧдӧмӧн юаліс Олеся.
— Ог.
— Киясыд висьӧны?
— Мый меным киясыд?
Тані сьӧлӧмӧй спокой оз сет.
Сійӧ пуксис джоджас да шога копыртіс юрсӧ пидзӧсъяс вылас.
— Тэ тайӧ мый йылысь?
— Олеся неуна копыртчыштіс сылань.
— Ме сы йылысь, мый абу шудыс олӧмас.
Сӧмын ӧти ӧбида...
И чӧртыс тӧдӧ, мыйла йӧзыс свет вылас олӧны?
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын несправедливость...
Олеся тшӧтш пуксис.
Андрий чувствуйтіс сійӧс орччӧн.
Сылы лои зэв окота висьтавны ассьыс став ӧбидасӧ.
«Висьтала сылы ставсӧ и муна.
Мед менӧ виӧны сэні».
Андрий нюжӧдіс кисӧ, медым сувтны, да веськаліс кинас Олесялы пидзӧсъясас.
И пыр жӧ Олеся пуктіс кияссӧ сылӧн кӧрталӧм ки вылӧ.
Медым не дойдны найӧс, Олеся ньӧжйӧник кутіс вештыны сылысь кисӧ пидзӧс вывсьыс.
Андрий ставсӧ вунӧдіс — и ӧбидаяссӧ и кӧритӧмсӧ.
Коли сӧмын ӧти кӧсйӧм, мед кӧть меліа инмӧдчылас, кӧть кыв шуас тайӧ муса, сэтшӧм мича да рӧднӧй нылыс.
— Олеся, — шуис сійӧ нора да лӧня.
— Олеся, мыйла тэ тадзи?
— Тэ мый йылысь?
— Олеся, абу менам мӧд шуд, тэысь кындзи...
Сійӧ сывйыштіс нывлысь пидзӧсъяссӧ.
Олеся эз вермы водзсасьны.
Кыдзи вештыны тайӧ калечитчӧм кияссӧ?
— Андрий, — ӧлӧдӧмӧн шӧпнитіс сійӧ.
Андрий вомдоръяснас инмӧдчис сы пидзӧсъясӧ.
Чорыд дӧра скӧрмӧдіс сійӧс.
Ставсӧ вунӧдӧмӧн да дойсӧ кывтӧг сійӧ шамыртіс юбкасӧ калечитчӧм кинас.
— Андрий!..
Но сійӧ окаліс нин сылысь пидзӧссӧ, и нывлӧн эз вӧв выныс торкны тайӧс.
Таиӧ страстнӧй порывнас повзьӧдӧм Олеся шай-паймуні да эз тӧд, мый вӧчны тайӧ сумасшедшӧй зонмыскӧд.
А кор очмис, Андрий ачыс нин ньӧжйӧник тупкис сылысь куш пидзӧссӧ.
— Олеся...
Кыаӧй менам.
Олеся друг сувтіс.
Андрий лэдзис сійӧс.
Кыв ни джын шутӧг Олеся муніс Раевская дінӧ.
«Но, мый ме вӧчи?
Ӧні ставыс воши.
Но и мед!»
— Андрий шеныштіс кинас.
Лэчыд дой казьтыштіс ас йывсьыс.
Андрий уськӧдчис вольпась вылӧ.
Сьӧлӧмыс чеччаліс.
«Пыр тадзи — ставыс мӧдарӧ.
Но и мед.
Аски муна да некор нин сэсся ог аддзӧдчыв, — шуис сійӧ аслыс и пыр жӧ эз верит шуӧмторйыслы.
— Вот кор тэныд сійӧ нырвомад кучкалас, сэки, гашкӧ, и мунан.
И то видзӧдлан на...
А мый тэ видлан на тайӧс, ӧні нин тыдалӧ.
И мый сійӧ ме йылысь думыштас?
Йӧз тыш вылӧ мунісны.
Гашкӧ, куласны...
Нылыс бать вӧснаыс мучитчӧ, а ме дӧзмӧда сійӧс.
Эг аддзы мӧд кад».
Сылы лои яндзим аслас поступокысь.
«А кор нӧ вӧлі висьтавнысӧ сылы?
Гашкӧ, аски ме овны ог кут».
Сійӧ талун эз ӧмӧй чудоӧн пышйы смертьсьыс?
Кӧнкӧ ылын муртса кывмӧн трачмуні.
Андрий кутіс кывзысьны.
Сэсся пидзикокасис.
«Заводитчис али мый?» — вирдыштіс сылӧн юрас.
Сійӧ сувтіс, видзчысьӧмӧн чургӧдіс кисӧ водзӧ да сьӧдас мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Комнатаын кыкнан нывбабаыс ляскысьӧмаӧсь ӧшиняс.
— Тайӧ ме, — пызанӧ зурасис да шуис Андрий.
— Ме восьта форточкасӧ, — шӧпнитіс Ядвига.
Ӧвтыштіс уль руӧн.
Зэрис.
Вӧлі пемыд да лӧнь.
Тадзи найӧ дыр сулалісны куимӧн, виччысисны да чӧв олісны.
— Видзӧдӧй, со бияс!
Тайӧ паровоз!
Сідзкӧ, удайтчис?
— горӧдіс Олеся.
Сап пемыдын югнитісны кык син.
Кажитчис, сэні выліас, пыдісянь лолаліг да чушкиг, кыссис кутшӧмкӧ чудовище.
Найӧ кывзысисны ылысмысь грымакылӧм шыӧ.
Кар узис.
Зэр шаргӧм да ва жургӧм шы пыр друг кыліс дженьыдика шковгӧм.
А некымын здук мысти кӧрт вевт вылӧ быттьӧ кодкӧ шыбитіс содзтыр из.
Кутшӧмкӧ беспокойнӧй стӧрӧж кутіс ветлӧдлыны посёлокті.
Пальӧдіс йӧзсӧ аслас сярганнас, игӧдчис ӧшиньясӧ, сувтӧдіс быдӧнӧс кокйылӧ.
Чӧв, тыртӧм уличаяс шызисны.
Кутісны дзирдавны бияс.
Йӧзыс эз тыдавны, но кылісны.
Вывті нин гораа кутісны сёрнитны найӧ.
Кутшӧм крепыда нин узис сержант Кобыльский, но и сійӧс садьмӧдісны тайӧ сёрниясыс.
Сійӧ чепӧсйис штабысь улыс гач кежсьыс, кӧмтӧгыс.
Тані абу сапӧгӧдз да шинельӧдз — ен мед отсалас пышйыны.
Зёльмуніны стеклӧяс.
Ывла вылын ставыс шызис.
Штаблӧн кӧрт вевт вылын кодкӧ грымгис-йӧктіс трепак.
Веськыда Кобыльский чужӧм водзын мыйкӧ югнитіс да зэв гораа клопмуні.
Кобыльский шыбитчыліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да копыртчӧмӧн котӧртіс улича вомӧн паныда воротаӧ.
Грымакылӧмас сюйсис рӧвнӧй да гораа таргӧм.
Тайӧ тюрьма ворота кузя переулоксянь стрӧчитіс Степовой.
— Водзӧ, другъяс! — кыліс Раевскийлӧн вына гӧлӧсыс.
Раймонд котӧртіс сыкӧд орччӧн площадь вомӧн, тайӧ сап пемыдас сійӧ поліс воштыны батьсӧ син увсьыс.
Ворота дорын сійӧ кытчӧкӧ конъясис, муртса эз усь да чепӧсйис батьыс бӧрся дворӧ.
Тюрьмаӧ пыранінын — пӧнаръяс.
Ӧдзӧссяньыс лыйлісны.
Батьыс котӧрӧн пырис сэтчӧ.
Бӧрвылас — сапӧгъясӧн зымгӧм.
Дугдывтӧг лыйсьӧм.
Штыкъяслӧн зяльскӧм.
Кодкӧ пышйис.
Кодӧскӧ вӧтӧдісны.
Горзӧны...
Ӧдзӧс дорын дженьыдик тыш...
Раймонд бытшкис штыкнас легионерӧс, коді вӧлі метитчӧ батьыслы.
— Нӧйт шляхтаӧс!
Ныр найӧс, бога мать! — коридорӧ пыригӧн равзіс Чобот.
Разіпели спасайтчисны сылӧн штыкысь легионеръяс.
Раевский котӧртіс нин пос кузя вылі судтаӧ.
Сійӧс панйис пель вылас лэччӧм кепкаа том зон.
Чоботлӧн гӧлӧсыс юраліс коридорын:
— Эй, Патлай, кӧні тэ?
Шыась!
Миян вермисны...
Патла-а-а-й!
Дзёбек котраліс задньӧй дворті погонъяссӧ пельпомсьыс нетшкиг.
Юрас вӧлі ӧти мӧвп: «Пом...
Пом...
Дзик пыр найӧ воасны татчӧ.
Кытчӧ пышйыны?»
Водзӧ некытчӧ — тупик.
Сійӧ чепӧсйис уборнӧйӧ.
Полӧмыс вӧтліс сійӧс лёк дука гуӧ.
Сійӧ пырис пеж, зывӧк кизьӧр пытшкӧ, кыссис пӧвъяс улӧ, чувствуйтіс, мый пыр жӧ пӧдас лёк дуксьыс.
Но век жӧ думайтіс ӧтитор йылысь — овны!
Тюрьмаса начальниклысь канцеляриясӧ босьтісны медся бӧрын.
Тані вӧлӧмаӧсь Пшигодский, Патлай да Цибуля, буретш сійӧ багатыр-крестьяниныс, кодкӧд Пшигодский сёрнитліс камераын.
Степовой да мӧд пулемётчик, Гнат Верба, кольччисны ворота дорӧ.
Гнатлӧн ӧні вӧлі аслас пулемёт, кодӧс мырддисны легионеръяслысь тюрьма атакуйтігӧн.
Зумыд Верба ноксис сы дорын.
— Босьтӧй менӧ ас дорад, — яндысьӧмӧн шуис сылы Сарра.
— Ме кута ставсӧ вӧчны, мый ті меным тшӧктанныд.
Верба, коді пидзӧсчанясьӧмӧн видлаліс, кокниа-ӧ бергалӧ пулемётыс, шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Думыштіс да шуис:
— Абу бабйӧ удж тайӧ!
Пулемётыд — абу тіянлы вурсян машина, барышня.
Сарраӧс тайӧ вочакывйыс зэв ёна оскорбитіс.
Сійӧ вешйис бокӧ.
— Мыйла ті сійӧс ӧбидитінныд?
— вомаліс Бербаӧс Раймонд.
На дінӧ котӧрӧн воис рабочӧйяскӧд Пшеничек.
— Пышйис, <pol>сакраменскӧй потвораыс</pol>! — дӧзмӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Коді пышйис? — юаліс Степовой.
— Да сійӧ мерзавецыд, лэбач нырыс...
Кыдзи сійӧс? — уси дум вылас: — Дзёбек!
Быдлаысь корсим — абу!
А пленнӧйяс висьталӧны, тані пӧ вӧлі.
Верба сюйис лента, пуксис бурджыка.
— Степовой, ӧні ме вевт вомӧныс лэдза проба пыдди очередь...
И пыр жӧ сярӧбтіс.
— Ставыс порядокын.
Степовой ёрччыштіс.
— Пшеничек, котӧрт канцелярияӧ!
Висьтав, мый проба.
А сідзи ставыс лӧнь, панъяс эз на воны садяс...
Коридорын нин Пшеничек кыліс Раевскийлысь гӧлӧссӧ.
— Заводӧ да тюрьмаӧ укрепитчӧм йылысь, сосновскӧйяслысь да холмянскӧйяслысь воӧм виччысьӧм йылысь предложение некытчӧ оз шогмы!
Колӧ действуйтны ӧдйӧ, оз ков сетны панъяслы воны садяныс.
Асылӧдзыс карыс должен лоны миян киын.
Ӧні, кор найӧ шӧйӧвошисны, колӧ нӧйтны да нӧйтны.
Тӧдӧй, мый джын салдатыс имениеын.
Регыд найӧ воасны татчӧ.
Сійӧс торкисны некымын гӧлӧс.
Ставсӧ найӧс вевттис Чоботлӧн кыз гӧлӧсыс:
— Факт!
Тайӧ ме ногӧн — нӧйтны кӧ, садь быртӧдзныс.
Вӧтлам панъясӧс вокзаллань!
Ставӧн сувтісны.
Раевский сеталіс медбӧръя индӧдъяс.
— Винтовкаяс тыра телегаяссӧ вайны татчӧ.
Коді кӧсйӧ арестованнӧйяс пӧвстысь, мед вооружайтчӧны.
Ті, Цибуля ёрт, босьтӧй заводысь вӧв да гӧнитӧй Сосновкаӧ.
Щабель кытчӧкӧ сэтчӧ сибдіс...
А тіян хлопецъясыд мед кольччасны татчӧ да отсаласны миянлы.
Налы ӧні сетасны оружие.
Чобот, босьтӧй ветымын мортӧс да наступайтӧй рыноксянь ю дорӧдз.
Топӧдӧй найӧс вокзаллань.
А ми атакуйтам управа...
Кутӧй йитӧд.
Энӧ вунӧдӧй парольтӧ.
Энӧ вунӧдӧй — ревком лоӧ заводын.
Ставӧн мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Пшигодский матыстчис Раевский дорӧ.
— А меным кытчӧ...
Хмурый ёрт?
Став чужӧмыс сылӧн вӧлі лӧз печатӧсь.
— Тайӧс тані? — лӧз печатъяс вылӧ индіг дженьыдика юаліс Раевский.
— Да, — зумыша вочавидзис Пшигодский.
— Разрешитӧй тіян дінын лоны?
— Ладнӧ.
— А гашкӧ ми, комиссар ёрт, имение вылас уськӧдчылам?
Сэні став позтырнас кыям.
Ми кӧ найӧс рӧскодӧ лэдзам, делӧыс гажаджыка мӧдас, — шуис сійӧ.
Раевский чувствуйтіс, кутшӧм ыджыд лӧглун тойлалӧ Пшигодскийӧс та вылӧ.
— Оз, оз позь.
Босьтам карсӧ, сӧмын сэки...
Пшигодский чӧла босьтіс винтовкасӧ да лёкысь зэлӧдіс патронташа тасмасӧ.
Коридорын Раевскийӧс виччысис Цибуля.
— Ті, сідзкӧ, тані старшӧй пыдди? — юаліс сійӧ.
— Да, кыдз быттьӧ, — нюммуніс Раевский.
— Сідзкӧ, ме ог мун Сосновкаад.
Войнад ещӧ налы лапаас шедан...
Тані ми отсыштам тіянлы, а югдігас ме вӧрзя.
Сэки тыдавныджык кутас, кодарӧ мый мӧдӧдчас.
«Вежӧра мужикыс», — думыштіс Раевский.
— Тіян крестьянаыд, кодъяс пукалісны тюрьмаас, морт кызь лоӧны, вот и командуйтӧй наӧн...
Заремба лёкысь бергӧдліс телефоннӧй ручкасӧ.
— Алло!
Алло!
— трубкасӧ кинас тупкиг горзіс сійӧ.
Лыйсьӧм шыыс матысмис.
— Алло?
Имение?
Чӧв олӧны, пся их мать!
Мунісны гортаныс, а тані тэ на пыдди пессьы...
Алло!
Имение!
Некутшӧм шы...
— Заремба мисьтӧма ёрччыштіс
Ӧдзӧсӧд мыччысис Врона, киас вӧлі парабеллум.
— Да шыбитӧй ті трубкатӧ, поручик!
Найӧ жӧ проводъяссӧ орйӧдлісны.
Мунам ӧдйӧджык.
Зёльмуніны стеклӧяс.
— Со аддзанныд, управатӧ ковмас сетны.
А то тані шыр налькйын моз джагӧдасны.
Отступайтам вокзаллань.
Тайӧ бесъясыд кытшалӧны рынокладорсянь.
Босьтасны клещиӧ, сэки он мун.
А Могельницкий сэтшӧм жӧ — босьтӧма мода гортас ветлыны.
И отрядджынсӧ аскӧдыс новлӧдлӧ, — поскӧд котӧрӧн лэччиг скӧраліс Заремба.
— Аслад куыд донаджык, — вочавидзис Врона.
Ывлаын Заремба сувтіс.
— Но, думыштӧй, капитан, кодкӧд воюйтан?
Со тайӧ зырымбедьясыскӧд?
Кӧнкӧ ставныслы горшок вылӧ пуксьыны окота.
Тожӧ салдатъяс, пся крев!
— скӧрысь сьӧлыштіс сійӧ.
— Мый дерьмо, сійӧ збыль, поручик.
Вӧлі кӧ эськӧ менам баварецъяслӧн рота, ме эськӧ тайӧ сволочьястӧ здукӧн лӧньӧді.
Заремба кутіс сійӧс соскӧдыс.
— Сулавлӧй, а мый, збыльысь кӧ корны немецъясӧс отсыштны?
Лыйсьӧмыс ӧддзис.
— Оз мунны.
Гашкӧ, сӧмын провокацияӧн...
На дорӧ котӧрӧн локтісны некымын легионер.
— Найӧ Приречняынӧсь нин, пане поручик, — пошкигтыр висьталіс ӧти.
— Ланьт! — уськӧдчис сы вылӧ Заремба.
— Эй, ті!
Кытчӧ котӧртанныд, пся ваша...
Дзик матын сярӧбтіс пулемёт.
Вылын юр весьтын шутёвтісны пуляяс.
Ӧні нин и Заремба и Врона уськӧдчисны котӧртны.
На водзвылын чукӧрӧн котӧртісны легионеръяс.
А бӧрсяньыс, пыр матысмиг, кувгисны лыйсьӧм шыяс.
Вокзалдорса площадь вылӧ Заремба да Врона сувтісны.
— Колӧ сувтӧдны тайӧ трусъяссӧ! — горӧдіс Врона.
— Татчӧ, ме дінӧ!
Ме дінӧ! — горӧдіс Заремба да скӧрысь кучкис револьвернас ки улас первойя сюрысь легионерлы юрас.
— Тэ кытчӧ?
Сувт, шуа тэныд!
Ме тэныд петкӧдла, <pol>пся твоя мать</pol>!
Сійӧ, кодлы кучкис, чирӧстіс:
— Энӧ нӧйтӧй, тайӧ ме, пане поручик!
Заремба ёрччыштіс.
— Подпоручик Зайончковский!
Кӧні тіян салдатъясныд, а?
Кӧні салдатъясныд, юала?
Ті — сморчок, а абу офицер...
Марш водзӧ!
Неылын Врона сідзжӧ куталіс пышйысьясӧс.
Вочасӧн найӧ лӧсьӧдыштісны кутшӧмкӧ порядок, пырисны вокзалӧ да сэтысянь заводитісны лыйсьыны.
Ӧкмысӧд глава
Могельницкийяс столӧвӧйын ужнайтісны.
Эдвард, коді сӧмын на воис, висьтавліс карын лоӧмтор йылысь.
Прислуга дырйи сійӧ сёрнитіс видзчысьӧмӧнджык.
Зато Владислав пӧттӧдзыс ошйысис:
— Налы во кежлӧ тырмас!
Да, ми бура уджалыштім...
Людвига пукаліс чӧла да пӧшти нинӧм эз сёй.
Баранкевич, порсьпи начинка — гречневӧй рок сёйиг, норасис пӧрысь графлы:
— Мый меным вӧчны свеклӧнас — ог тӧд.
А сакарсӧ...
Кытчӧ воштыны сакарсӧ?
Да!
— Друг дум вылас уси сылы мыйкӧ да весиг тшӧкмуніс.
— Ті тӧданныд, — бергӧдчис сійӧ Эдвардлань, — талун меным вайисны записка, кӧні немецкӧй эшелонысь кутшӧмкӧ каптенармус тшӧктӧ пыр жӧ грузитны квайт вагонтыр сакар да вайӧдны немецкӧй эшелон дорӧ...
Кыдзи тіянлы тайӧ кажитчӧ — квайт вагонтыр сакар!
Но, тӧданныд, тайӧ нахальствоысь нахальство!
Эдвард зумыштчис.
— И мый нӧ пан Баранкевич думайтӧ вӧчны?
— небыдика юаліс отец Иероним.
Сахарозаводчик дӧзмис тайӧ юалӧмсьыс.
— Кыдзи, мый вӧчны?
Ме и ӧти сакар кусӧк ог сет, не сӧмын квайт вагон.
— Сэки найӧ босьтасны асьныс, — вочавидзис отец Иероним порсь яй вундіг.
— Ме надейтча, пан Эдвард оз лэдз тайӧс вӧчны?
Эдвард эз вочавидз.
— Квайт вагон — тайӧ нинӧм на.
Со миянлысь мырддисны ставсӧ, и ми асьным муртса спаситчим, — шуис старик Зайончковский.
— Ме чайта, мый пан Эдвард медводз ыстас ассьыс отрядсӧ миян имениеӧ.
Ме кора вочны тайӧс аски жӧ, пока крестьяна эз на удитны дзеблавны грабитӧм эмбурсӧ.
Баранкевич весиг дугдіс сёйнысӧ.
— Сідз, тіян ногӧн, квайт вагон сакарыс — пустяк?
Тайӧ квайт тысяча пуд!
Квайт тысяча пудйыс, — вилкисӧ пыркӧдігмоз киргыштіс Баранкевич.
— Тайӧ кызь кӧкъямыс тысяча кӧкъямыссё шайт зарниӧн...
— Да, но тайӧ сӧмын на тіян озырлунлӧн неыджыд юкӧн, а миянлысь ставсӧ мырддисны, — эз вермы кутчысьнысӧ пани Зайончковская.
Баранкевич крута бергӧдчис сылань.
— Кора прӧститны...
Тэ... умм... да!
Но пани, тыдалӧ, бурджыка тӧдӧ менсьым озырлунӧс...
Пырис Юзеф, и неприятнӧй сёрни орис.
— Пан майор да пан обер-лейтенант корӧны разрешение пырны.
Найӧ мунӧны вокзал вылӧ да кӧсйӧны прӧститчыны, — зумыша шуис сійӧ.
Могельницкийяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Кор, — дженьыда шуис Эдвард.
Немецъясӧс корисны пызан дорӧ.
Сёрни эз йитчы.
— Прӧститӧй, господа, ті онӧ тӧдӧй талунъя воӧм эшелонса командирыслысь овсӧ? — офицеръяслысь друг юаліс Эдвард.
— Полковник Пфлаумер, — вочавидзис майор.
— Эшелоныс талун мунӧ? — надеяпырысь юаліс Баранкевич.
Зонненбург зільліс нюммунны:
— Та йылысь обычнӧ оз сёрнитны...
— Прӧститӧй, ме сідз интересуйтчи, — ӧбидитчис Баранкевич.
Бара пырис Юзеф.
— Кора прӧститны, ворота дорын сулалӧны кутшӧмкӧ верзьӧмаяс.
Караулса начальник корӧ тіянӧс, ясновельможнӧй пане, петавны сёрнитчыны, — Владислав дорӧ шыӧдчӧмӧн шуис сійӧ.
Владислав тэрмасьӧмӧн петіс.
— Ті сідзкӧ вузаланныд миянлы эскадроннӧй вӧвъяснытӧ?
— лейтенантлань копыртчӧмӧн ньӧжйӧник юаліс пӧрысь граф.
Зонненбург пукаліс насянь ылын.
— Кыдзи тіянлы висьтавны...
Тайӧ абу дзик лӧсьыд.
Господин майор прӧтив...
— Но ті верманныд и сытӧг вӧчны.
Ті ӧд мунанныд.
Джын салдатыд дезертируйтісны, мукӧдыс тэрмасьӧны гортаныс.
Кытчӧ ті вӧвъяснытӧ нуанныд аскӧдныд?
Ті ӧд поездӧн мунанныд.
— Ме гӧгӧрвоа, господин граф, но делӧыс...
— Донын, — отсаліс сылы граф.
— Да, пӧжалуй, и сыын.
Ме висьталі тіянлы донсӧ — нелямын тысяча марка.
Но маркалӧн доныс усьӧ.
Ме пола, мый Берлинӧ воӧм бӧрын ме верма ньӧбны на вылӧ сӧмын бутерброд.
Асьныд думыштӧй, ӧкмысдас бур вӧлысь тайӧ доныд зэв ичӧт.
Казимир Могельницкий скӧрысь кутіс кызны.
— Но ті ӧд найӧс всё равно аскӧдныд онӧ босьтӧй!
Шуам, ті тавой мунанныд, — ӧд вӧвъясыд колясны миянлы прӧста...
Гӧстьяс, кодъяс нуӧдісны ӧтувъя сёрни, эз кывзыны найӧс.
Шмультке думсьыс чорыда ёрччыштіс, но асьсӧ кутіс, вочавидзис:
— Дерт, ог босьтӧй.
Шуны кӧ, ме эськӧ верми кольччыны татчӧ некымын лун кежлӧ.
Эшелон бӧрся походнӧй порядокӧн локтӧ миян франкфуртскӧй полк, кӧні, кыдзи ме тӧда, служитӧ тіян пиныд.
Найӧс кӧ оз задержитны, некымын лун мысти найӧ лоӧны тані...
Пӧрысь граф кутіс беспокоитчыны.
Эдвард тшӧктіс сылы кӧть кыдзи, а ньӧбны немецъяслысь вӧвъяссӧ.
— Но, ладнӧ, ме сӧгласитча сетны ветымын тысяча, сідз, бур вӧчӧм ради.
Ӧд ми тіянкӧд бур тӧдсаяс.
— Прӧститӧй, граф, господин майор меным вӧчис знак, — миянлы кад мунны...
Тӧданныд, ме тіянлы тожӧ кӧсъя буртор вӧчны.
Тайӧ абу скромнӧ, но ме тіянлы висьтала: господин майор тшӧктіс меным лыйлыны став вӧвъяссӧ...
Но тіян кӧ эм тысяча шайт зарниӧн, — именнӧ зарниӧн! — то ме ог пӧрт олӧмӧ тайӧ приказсӧ, и тіян пиыдлӧн лоӧны сылы колана вӧвъясыс!
Решайтӧй!
Ӧдзӧс воссис.
Котӧрӧн пырис Владислав.
— Бур гӧстьяс, Эдвард!
Сэні граф Роман Потоцкий аслас спутникъяскӧд.
Эдвард тэрыба сувтіс.
Гӧстьяс заводитісны вашкӧдчыны.
Вына магнатлӧн воӧмыс ставнысӧ шызьӧдіс.
— Кор! Мый нӧ тэ? — тшӧктіс Юзефлы пӧрысь граф.
Комнатаӧ пырисны некымын военнӧй.
Водзвылас — погонъястӧм да мукӧд различайтан знакъястӧм руд офицерскӧй мундира да лӧз рейтуза кузь тушаа Роман Потоцкий.
Кокъясас — шпораяса кузь гӧленя сапӧгъяс.
Саблясӧ да револьверсӧ сійӧ кольӧма вестибюльӧ.
Потоцкий тэрыба видзӧдліс пукалысьяс вылӧ.
Надменнӧй руд синъясыс здук кежлӧ сувтлісны Людвига вылӧ, сэсся сувтісны немецъяс вылӧ.
Вомдоръясыс топалісны.
Эдвард матыстчис нин сы дорӧ.
— Зэв рад аддзыны тіянӧс миян керкаын.
Потоцкийкӧд да сылӧн спутникъяскӧд тӧдмӧдісны ставнысӧ.
— Но, кыдзи здоровьеыс пан Иосифлӧн?
— Аттьӧ, бать здоров, — вочавидзис Потоцкий.
Зонненбург чеччис пызан сайысь.
— Став бурсӧ!
Ми мунам, — пӧрысь графлы кисӧ сетіг шуис Шмультке.
— Ах, да! — кватитчис Могельницкий.
— Ме кора тіянӧс кольччывны некымын минута кежлӧ.
Ме сёрнитышта пикӧд.
— Бур!
Сэк кості ми пасьтасям...
Немецъяс ставныслы копыртчылісны да петісны.
Локтысьяс пуксялісны пызан сайӧ.
Эдвард висьтавліс Потоцкийлы:
— Найӧ олісны миян керкаын.
Ӧні мунӧны вокзал вылӧ — сэні налӧн эшелоныс...
Потоцкий скӧрысь видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, кыті петісны немецъяс.
— Тӧда.
На вӧсна миянлы ковмис комын верст мунны вӧвъясӧн.
Пилсудчикъяслӧн отрядыс взорвитӧма пос, медым тупкыны налы туйсӧ.
А ті накӧд, кыдзи тыдалӧ, абу зыкынӧсь?
— содтіс сійӧ кокни иронияӧн.
Эдвард казяліс тайӧ ирониясӧ.
— Зыксьынытӧ колӧ вын, а менам сійӧ абу.
Сэсся, наысь кындзи, тані и сідзи эм кодкӧд ноксьыны.
Сёрниас сюйсис пӧрысь граф:
— Прӧстит, Эдди, мый ме торка, но лейтенант корӧ вӧвъяссьыд тысяча шайт зарниӧн.
Мӧдногӧн...
Эдвардлы эз вӧв лӧсьыд, мый батьыс та йылысь сёрнитӧ Потоцкий дырйи, да эз лэдз сылы помавны:
— Вӧч, мый колӧ.
Старик ружтігтыр чеччис.
Ӧдзӧс дорсянь Юзеф тэрмасис нин сылы отсӧг вылӧ.
— Висьталӧй миянлы, граф, мый выльыс Варшаваын? — юаліс Эдвард.
— Мый выльыс Варшаваын?
Меным, збыльысь, сьӧкыд вочавидзны та вылӧ.
Выльторйыс уна! — вочавидзис Потоцкий да ньӧжйӧникӧн шуис Эдвардлы: — Меным колӧ сёрнитны тіянкӧд ас кежын.
— Бур, — сідз жӧ надзӧник вочавидзис Эдвард.
Эдвард кабинетӧ чукӧртчисны сӧмын мужчинаяс.
Баранкевич, отец Иероним да Зайончковский кындзи, тані вӧліны некымын помещик, кодъяс пышйисны Шепетовкаысь, Старо-Константиновысь да Антонинысь.
Рейтуз зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн да некод вылӧ видзӧдтӧг, быдпӧрйӧ Эдвард дорӧ шыӧдчӧмӧн, быттьӧ тӧдчӧдіс, мый лыддьысьӧ сӧмын сыкӧд, Потоцкий ветлӧдліс кабинет кузя да сёрнитіс:
— Ті юаланныд, коді сэтшӧм Пилсудскийыс?
Мунӧм водзвылын ме сёрниті сыкӧд.
Сійӧ вына морт.
— Потоцкий сувтіс пызан дорӧ, видзӧдліс слӧн лыысь вӧчӧм мича рама пытшкысь Людвигалӧн ичӧтик портрет вылӧ.
— Да, вына морт, и сыкӧд лоӧ лыддьысьны...
Баранкевич торкис сійӧс:
— Но, шуӧны, сійӧ пӧ социалист?
Потоцкий зывӧка видзӧдліс сы вылӧ да серӧктіс:
— Пилсудский — социалист?
Коді тіянӧс тайӧн повзьӧдіс?
— А эз ӧмӧй сійӧ ноксьывлы кольӧм воясын ППС-кӧд? — юаліс Зайончковский, коді ӧбидитчис Баранкевичӧс омӧльтӧмысь.
Потоцкий ньӧжйӧник пуктіс пызан вылӧ Людвигалысь портретсӧ.
— Ме ог тӧд, мый сійӧ вӧчліс войдӧр.
Этша ӧмӧй кутшӧм йӧйталӧм оз вӧчлы мортыд?
Ме тӧда сӧмын ӧтитор — и тайӧ абу сӧмын менам мӧвп, — мый Пилсудский, медводз, польскӧй патриот, а тайӧ медся важнӧ.
И миянлы, дерт, бурджык, «государствоса начальникӧн» кӧ лоас сійӧ, а оз князь Сапега, шуам, кӧть тайӧ вӧлі эськӧ приятнӧджык...
Отец Иероним, коді, кыдзи и век, пукаліс пельӧсын, видзчысьӧмӧн юаліс:
— Прӧститӧй, вельможнӧй пане, но абу-ӧ опасностьыс сыын, мый, аслас кӧсйӧмысь кындзи, генерал Пилсудский лоас чачаӧн аслас партия киын, шуам, Дашинский да сы кодьяс киясын?
Потоцкий некымын секунда сюся видзӧдіс отец Иероним вылӧ.
— Ага, духовнӧй отец сідзжӧ политикаӧ кутчысьӧ.
Эдвардлы эз кажитчы магнатлӧн тайӧ самоувереннӧй тоныс.
— Отец Иероним сетіс зэв интереснӧй вопрос, — шуис сійӧ коса.
— Ті неправильнӧ гӧгӧрвоанныд и Юзеф Пилсудский йылысь и ППС йылысь!
Ме ногӧн, сійӧ ёна матынджык ми дорӧ.
А ППС ставнас сы киын — сійӧ средство, медым кыпӧдны йӧз пӧвстын сылысь нимсӧ.
Ставыс тайӧ гӧль йӧзлы!
И миянлы жӧ бурджык, найӧ кӧ кутасны эскыны Пилсудскийлы.
Да, лоӧ маневрируйтны...
Сылӧн мыджӧдыс — военнӧй организация, сідз шусяна «пилсудчикъяс».
На пӧвстын, дерт, абу этша пепеэсовецъяс, но найӧ, тӧданныд, сэтшӧм социалистъяс...
Пилсудский артасьӧ сӧмын миянкӧд, сы вӧсна мый миян эм вын и зарни!
Медым ті тӧдінныд сы йылысь, ме висьтала, кыдзи вӧлі лӧсьӧдӧма правительство.
— О, пӧжалуйста!
Тані, тайӧ проклятӧйинас, нинӧм он тӧдлы... — ставныслысь кӧсйӧмсӧ висьталіс Баранкевич.
— Дерт, кыдзи и пыр, заводитчис портфельяс вӧсна тыш.
Князь Сапега висьтавліс, мый претендуйтысьяс муртса ӧта-мӧдныслы нырвоманыс абу кучкалӧмаӧсь, — став сійӧ национал-демократъясыс, людовецъясыс да мукӧдъяс.
Сэки Пилсудский корис ас дорас легионеръяс мӧд бригадаысь капитан Морачевскийӧс, важ пепеэсовецӧс да пилсудчикӧс, да шуис: «Ме назначиті тіянӧс премьер-министрӧн.
Сувт во фронт!»
Морачевский сетіс честь.
«Верманныд мунны!»
Премьер-министр бергӧдчис каблукъяс вылас да петіс...
Лоӧй уверенӧсь, мый сійӧ Морачевскийыс, код вылӧ ӧткымынӧн демократъяс пӧвстысь видзӧдӧны кыдзи ас морт вылӧ, и пикнитнысӧ оз лысьт, оз кӧ тшӧкты Пилсудский!..
Эдвард кусӧдіс папироссӧ.
— А кутшӧмӧсь сылӧн планъясыс?
Кыдзи сійӧ видзӧдӧ миян действиеяс вылӧ?
Потоцкий сувтіс Эдвардлы паныд.
— Таысь тіянлы нинӧм повны, граф.
Сёрнитӧны, — и тайӧ, дерт, факт!
— мый Пилсудский, ас вылас «государстволӧн начальниклысь» ним босьтігӧн, шуис: «Ме ог лэдзчысь тайӧ званиесьыс сэтчӧдз, кытчӧдз польскӧй шы оз гижты Польшалысь границасӧ Балтийскӧй моресянь Чёрнӧйӧдз!»
И сійӧ вӧчас тайӧс, ми кӧ вермам справитчыны бунтуйтчысь гӧльясыскӧд!
— Потоцкий сувтіс ӧшинь дорӧ да зумыштчӧмӧн дыр видзӧдіс войся пемыдас.
— А мый, миян положениеным ӧмӧй сэтшӧм омӧль?
— полӧмсӧ дзебтӧг юаліс Казимир Могельницкий да кутіс курксыны-кызны.
Потоцкий виччысис, кор сійӧ дугдас кызнысӧ.
Но старикӧс кызӧдіс ёнджыка.
Сійӧ кутчысис кинас горшас.
Эдвард, коді зумыша пукаліс креслӧын, тӧждысьӧмпырысь бергӧдчис сылань.
Потоцкий зывӧка видзӧдіс льӧбзьысь старик вылӧ.
Медбӧрын Могельницкий дугдіс киргыны.
— Ті юаланныд, граф, кутшӧмджык миян положениеным, — пӧся заводитіс Потоцкий, и синъясыс сылӧн бара югнитісны.
— Ме думайта, ті сідзжӧ чувствуйтанныд, кыдзи миян кок улын тіралӧ муыс.
Тайӧ землетрясение, господа!
Медся страшнӧйыс, пӧжалуй, сыын, мый тайӧ абу сӧмын миянын.
Войдӧр кӧ позьӧ вӧлі спаситчыны, то ӧні тайӧ пӧшти абу позяна.
И миянлы кольӧ сӧмын ӧтитор — заводитны ланьтӧдны дурмӧм стадасӧ!
Потоцкий крута воськовтіс пызанлань.
— Варшаваын эмӧсь сэтшӧм господаяс, кодъяс тэчӧмаӧсь нин ассьыныс сундукъяссӧ да ньӧбӧмаӧсь билетъяс...
Сійӧ скӧрысь серӧктіс.
— Сӧмын некод оз тӧд, кытчӧ найӧ лӧсьӧдчӧны пышйыны.
Ме ог тӧд, кутшӧм тані тіян настроениеныд, но ме тӧда, мый ми, Потоцкийяс, а миянкӧд Сангушкияс, Радзивиллъяс, Замойскийяс, Тышкевичьяс, Браницкийяс — ставныс, кодъяс озырӧсь да знатнӧйӧсь Польшаын да кодъяслӧн эмӧсь имениеяс тані, Украинаын, — ми огӧ пуктӧй оружиенымӧс сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ бырӧдӧй ставнысӧ, кодъяс нюжӧдісны ассьыныс пеж кияссӧ миян овмӧс дорӧ!
Да, ми керыштам тайӧ кисӧ юрыскӧд ӧтлаын!
Эдвард синбӧжнас видзӧдліс Потоцкий вылӧ.
«Да, талы эм мый воштыны!
Некымын дас сахарнӧй завод, уна сё тысяча десятина му, миллиардджын состояние, — тайӧ, дерт, кутас тышкасьны!
Ме кӧ кутшӧмкӧ вит миллион вӧсна рискуйта юрӧн, то сылы нин ачыс енмыс тшӧктіс», — думыштіс сійӧ.
— Тэ... умм... да!
Тайӧ бура шуӧма.
Именнӧ кисӧ юрыскӧд, хо-хо-хо!
Но та могысь колӧ, медым Варшаваын эз лэдзны власть бердӧ эсійӧ мазурикъяссӧ — социалистъяссӧ.
Ме, тӧданныд, кор кывлі, мый Пилсудский назначитіс Игнатий Дашинскийӧс министрӧн, менам быдса лун кынӧмӧй висис, — кыдзи и пыр грубӧя да вывті гораа кутіс сёрнитны Баранкевич.
— Но, думайта, сійӧс кӧ министрӧн вӧчисны, то бур оз ло!
Сійӧ, бестияыд, аслас Люблинын и сідз нин тырмымӧн пакӧститчис...
Тэ... умм... да!
Кӧкъямыс часа уджа-ла-ан лун!
Кыдзи тайӧ тіянлы кажитчӧ?
Ме дас кык часа уджалан луннас пӧгибайта.
А найӧ...
Потоцкий кинас дугӧдіс сійӧс.
— Ме видзӧда, пан ставсӧ упрощайтӧ.
Дашинскийыд, польскӧй социалистъяс партиялӧн тіянӧс повзьӧдлысь тайӧ вождьыс, ас ногыс зэв пӧлезнӧй морт.
Тайӧ сумасшедшӧй вабергачас, коді шымыртіс Польшаӧс, сӧмын сы кодь йӧз и вермасны спаситны тіянӧс да миянӧс.
А ті сійӧс, колӧ кӧть оз, виданныд.
Игнатий Дашинский кӧ збыльысь вӧлі опаснӧй мортӧн, то, эскӧда тіянӧс, Пилсудский эськӧ эз назначит сійӧс министрӧн, — скӧрмыны заводитӧмӧн нин шуис сійӧ.
— Тэ... умм... да!
Но...
Потоцкий эз сет Баранкевичлы висьтавны.
— Пан дзик телеграфнӧй столб кодь.
Кора прӧститны, ме, збыльысь, эг кӧсйы ӧбидитны тіянӧс.
Крепыд убеждениеыд пӧлезнӧ, но не татшӧм мераын, — издевайтчӧмӧн серӧктіс Потоцкий.
— Да, пан вермас успокоитчыны: ноябрь дас кӧкъямысӧд лунӧ Дашинский петіс отставкаӧ.
— Мый вӧсна? — интересуйтчис отец Иероним.
— Буракӧ, сылы ӧні абу выгӧднӧ лоны министрӧн.
Ті гӧгӧрвоанныд, сійӧ век жӧ «народлӧн представитель», а ППС-лы быть лоӧ ворсны оппозицияӧ.
Оз быдӧнлы, шуам, во сьӧлӧм вылас миян законнӧй кӧсйӧмным пыр жӧ панны война украинецъяскӧд, белорусъяскӧд да литовецъяскӧд.
Гӧль йӧзыд, видзӧдтӧ, оз кӧсйыны сэсся воюйтны.
Да мый найӧ!
Кодсюрӧ весиг и буржуа да помещикъяс пӧвстысь, кодъяслӧн имениеясныс ӧнӧдз тыр безопасностьын, лыддьӧны миянлысь планъяснымӧс зэв рискованнӧйӧн.
Но татшӧм курӧгъясыс, миян шуд вылӧ, абу нин зэв уна.
Век жӧ ми тшӧктам найӧс ректыштны ассьыныс кӧшельяснысӧ.
Найӧ кӧ думайтӧны, мый сӧмын ми кутам лӧсьӧдавны асланым деньга вылӧ быдса полкъяс да дорйыны налысь сундукъяснысӧ, то найӧ ёна ӧшибайтчӧны.
Баранкевич примитіс тайӧ кывъяссӧ ас щӧт весьтас.
— Тэ... умм... да!
Но абу жӧ озырлуныс быдӧнлӧн ӧткодь.
Эдвард чувствуйтіс, мый Баранкевич вермас шуны Потоцкийлы кутшӧмкӧ дерзость да сюйсис сёрниас.
— Висьталӧй, граф, абу кӧ тайӧ секрет, кытчӧ ті думайтанныд мӧдӧдчыны тасянь?
— Тіянлы ме верма висьтавны ассьым маршрутӧс.
Ме муна Здолбуновоӧ.
Сэні формируйтчӧ менам полкӧй, кодӧн ме кута командуйтны.
Да, ті энӧ на мӧдӧдӧй «государстволӧн начальниклы» ассьыныд рапорт да шыӧдчӧм, медым отрядса став командиръяслы утвердитісны офицерскӧй звание? — шуис Потоцкий.
— Эг, — вочавидзис Эдвард.
— А мый, Пилсудскийлы ӧмӧй быть колӧ утвердитны тайӧс?
— Да, но таысь тіянлы нинӧмла тӧждысьнысӧ.
Сійӧ вӧчас тайӧс кыв шутӧг.
Ӧні кадыс сэтшӧм, мый формальностьястӧ лоӧ эновтлыны.
Ті думайтанныд жӧ формируйтны полксӧ?
Но, вот!
Польскӧй армияса полковниклӧн чиныс тіянлы обеспечитӧма.
Эдвард ыпнитіс-гӧрдӧдіс.
— Ме, граф, вит во нин новлӧдла гвардияса полковниклысь звание, ӧні кежлӧ — французскӧй службаса полковниклысь.
И ог кӧсйы юасьны тайӧ выльӧн пӧжалӧм генералыслысь, кӧсйӧ сійӧ сетны меным тайӧ званиесӧ али оз...
Потоцкий курччис парсӧ.
— Тіян делӧ, граф.
Но примечание ради тайӧс позьӧ вӧчны.
Тайӧ ёнмӧдӧ армиялысь авторитетсӧ.
Меным Пилсудскийыд абу жӧ ен.
Но ме примиті полковниклысь звание, менам вокъяс — сідзжӧ.
И нинӧм омӧльсӧ таысь ог аддзы, — шуис сійӧ коса.
Сійӧ щёлкнитіс каблукъяснас.
— Разрешитӧй, граф, эновтны тіянӧс.
Меным и менам йӧзлы колӧ шойччыштны, сы вӧсна мый югдігас ми петам туйӧ.
Эдвард ачыс колльӧдіс Потоцкийӧс сылы лӧсьӧдӧм комнатаӧ.
Кор найӧ колисны ас кежаныс, Потоцкий шуис:
— Тайӧ господаяс дырйиыс ме эг лыддьы коланаӧн висьтавны ставсӧ.
Налӧн кывныс ӧшалӧ оз нин сэтшӧм крепыда, сы вӧсна ме эг висьтав медся главнӧйсӧ.
Ті лоанныд сэтшӧм любезнӧйӧсь кольччывны ме дорӧ?
— Пӧжалуйста!
Ме кывза тіянӧс, граф.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ.
— Ті тӧданныд, мый Пилсудский тшӧктіс разоружитны немецъясӧс став Польша территория вылын? — юаліс Потоцкий.
— Да.
Но тайӧ абу пыр позяна...
Например, менам вынӧй оз тырмы.
Потоцкий эскытӧг видзӧдліс Эдвард вылӧ.
— Регыд воас князь Радзивилл.
Сэсся легионеръяслӧн уна посни отрядъяс татчӧ жӧ локтӧны.
Ті кӧ верманныд задержитны эшелонсӧ кык кымын лун, то найӧс позяс сэк разоружитны.
Миянлы ӧд колӧны орудиеяс, боеприпасъяс...
— Дерт, меным кӧ отсаласны, ме разоружита найӧс.
Но кутӧй тӧдвыланыд — матігӧгӧрса сиктъясын заводитчӧ повстанческӧй движение.
Например, кызь верст сайын эм ыджыд сикт Сосновка, сэні пан Зайончковскийлӧн имение.
Тырмымӧн вӧлі Зайончковскийлы мырддьыны крестьяналысь спорнӧй турун да рудзӧг, медым холопъяс кутчысисны вилаясӧ.
Сылӧн вӧлі сӧмын дас кымын легионер.
Дерт, найӧ эз вермыны водзсасьны.
И крестьяна разоружитісны легионеръясӧс, нӧйтісны.
А Зайончковскийяс ӧдва спаситчисны.
Холмянка сиктын — сідз жӧ.
А Павлодзиын настӧящӧй восстание: сэні виӧмаӧсь помещиксӧ, лыйлӧмаӧсь став легионеръяссӧ.
Потоцкий кывзіс сійӧс вомдорсӧ крепыда топӧдӧмӧн.
— Ставыс тайӧ посни неприятностьяс...
Но ме кӧсъя тӧдмӧдны тіянӧс украинскӧй делӧясӧн, — шуис Потоцкий.
— Ме кывза.
— Ті, дерт, тӧданныд, мый ноябрь ӧтиӧд лунӧ галичана объявитісны Западнӧй Украинскӧй республика котыртӧм йылысь.
— Меным та йылысь висьтавліс отец Иероним.
— Да, пӧлинӧ, коді тайӧ манакыс?
— Тайӧ иезуит...
Сылы кардинал дӧверяйтӧ.
Сійӧ абу омӧль информатор.
— А-а!
Ме сідз и чайті.
Сійӧ, дерт, вежӧраджык тайӧ тшӧгӧм заводчиксьыс.
Но ме ылалі.
Варшаваын лыддьӧны, мый миянлы медводз колӧ босьтны Галиция, — сэні нефть, кӧрт...
Ми первойсӧ вӧлім тайӧ планыслы паныд, — ӧд унджык имениеясным миян Волыньын, Подолияын, а абу Галицияын.
Но пилсудчикъяс миянӧс эскӧдісны, мый Галиция бӧрын пыр жӧ кутчысясны Украина дінӧ.
Ми тӧлкуйтім та йылысь заинтересованнӧй уна йӧзкӧд да воим выводӧ, мый Галицияӧс босьтӧм ньӧти оз торк миянлысь планъяснымӧс, а мӧдарӧ, миян лоӧ обеспечитӧм тыл.
Ми сӧгласитчим сэтшӧм условиеӧн, мый Галицияӧ Пилсудский мӧдӧдас ассьыс резервъяссӧ да галицияса помещикъяслысь отрядъяссӧ, а ми ассьыным вынъяснымӧс веськӧдам Волынь да Подолия вылӧ.
Эдвард ошкана довкнитіс юрнас:
— Тайӧ справедливӧ.
Быдӧн кутас тышкасьны аслас поместье вӧсна ёнджыка, отвлечённӧй «Великодержавнӧй Польша» понятие серти.
Потоцкий шпыньмуніс.
— А кутшӧмӧсь делӧясыс Москвакӧд? — юаліс Эдвард.
Потоцкий пыр жӧ дугдіс нюмъявны.
— Москвакӧд лоас ыджыд война.
Пилсудский узьӧ и вӧтасьӧ Наполеонлысь туйсӧ...
Но, оз кӧ Москваӧдз, то кӧть нин Смоленскӧдз.
Ӧні Эдвард нюммуніс.
— Онӧ-ӧ ті лыддьӧй, мый тайӧ — опаснӧй историческӧй сравнение.
— Ог!
Сэки вӧлі мӧд ситуация.
Веритӧй, мый Варшаваын абу нин сэтшӧм йӧйӧсь.
Москваӧс топӧдӧны кӧрт кытшӧ, и Пилсудский тырмымӧн мудер морт, медым пӧльзуйтчыны тайӧн да торйӧдны Польшалы вель ыджыд роч яй кусӧк.
Жаль сӧмын, мый ыджыд война вылӧ миян порокным абу...
А сэні ещӧ Украина.
— Да, граф, ті кӧсйинныд менӧ тӧдмӧдны...
— Со аддзанныд, вӧрзьӧдан ӧтитор — видзӧд мӧдтор вылӧ.
Да, мый ті тӧданныд Симон Петлюра йылысь?
— Пӧшти нинӧм, сыысь кындзи, мый тайӧ субъектыс ӧні веськӧдлӧ сідз шусяна Украинскӧй директорияӧн, — вочавидзис Эдвард.
Потоцкий мыйкӧ корсис зепъяссьыс.
— Тайӧ морт йывсьыс тіянлы колӧ висьтавны.
Ӧд тіян сыкӧд ковмас ноксьыны.
Ӧні сылӧн бандаясӧн тырӧма пӧшти ставнас Волынь и Подолия.
Краснӧйяс разалӧмаӧсь сэні чукӧръясӧн разнӧй местаясын...
Со сійӧ!
— Потоцкий перйис бумажниксьыс нёльпельӧ кусыньтӧм лист.
— Дженьыдик характеристика, кодӧс тшӧктіс сетны тіянлы князь Сапега, миян киевскӧй агентура донесениелӧн копия.
Эдвард босьтіс листсӧ.
— Меным сы йылысь висьтавлісны Парижын на, военнӧй министерствоын.
Тайӧ авантюристыс кольӧм во генерал Табуиӧс ылӧдӧма, кор Киевын вӧлі на сідз шусяна Центральнӧй рада.
— Дзик збыль.
Вот ті лыддьӧй, сэні зэв стӧча гижӧма сылысь портретсӧ.
Эдвард вомгорулас лыддис:
— «Правильнӧй чертаяса кузьмӧс чужӧмыс сылӧн нинӧмӧн оз шыбитчы синмад.
Сылӧн руд, пыдӧ вӧйӧм синъясыс дзебсясьӧны, полӧны воча видзӧдӧмысь.
Ыджыд черлыыс, ӧшӧдчӧм льӧбъя паськыд вомыс, ӧшйӧм щӧкаыс, неуна чошвидзысь гырысь пельясыс — нинӧм оз петкӧдлы энергия, смеллун да волялысь вынсӧ, кодъяс характеризуйтӧны вождьӧс.
Абу зэв ыджыд мывкыдлуна, паськыд политическӧй комбинацияяс дорысь интригаясӧ ёнджыка пырӧдчысь, Петлюра торйӧн нин сяммӧ дасьтыны посньыдик подпольнӧй «событиеяс», ӧтпырйӧ нуӧдны действиелысь кык противоположнӧй линия, ӧдйӧ заводитны, мый лоӧ виччысьтӧмторйӧн не сӧмын аслас противникъяслы, но и другъясыслы.
Эгоист да честолюбец, сійӧ ассьыс личнӧй интересъяссӧ пуктӧ вылӧджык служба долгысь.
Сійӧ пӧлучитіс эз зэв ыджыд образование да сідзи и коли, шуны кӧ нин стӧча, зауряднӧй мортӧн».
Эдвард тӧдчана видзӧдліс Потоцкий вылӧ, сэсся лыддис водзӧ:
— «Петлюра чужліс Полтаваын 1877 воын зажиточнӧй казацкӧй семьяын да воспитайтчыліс сэтшӧм семинарияын, кӧні гӧтӧвитісны национальнӧй украинскӧй движение.
1905 вося революция суис сійӧс правӧй социал-демократӧн.
Сійӧ — неыджыд калибра публицист весиг вынъяс сертиыс жебиник сэкся украинскӧй интеллигенция фон вылын. Та йылысь висьталӧны сылӧн статьяясыс, кодъяс петісны сёрӧнджык торъя книгаӧн.
Сійӧ редактируйтӧ Киевын еженедельник «Слово», сэсся Москваын журнал «Украинскӧй олӧм», кӧні печатайтсьылісны война заводитчигӧн верноподданническӧй воззваниеяс.
Та вӧсна Петлюра и эз аддзыв фронтсӧ.
Сійӧс мобилизуйтісны пыді тылӧ административнӧй удж вылӧ, кӧні сійӧ спокойнӧя виччысис военнӧй действиеяслысь помасьӧмсӧ.
1917 вося июньын сійӧ вӧлі Центральнӧй радаса правительствоын военнӧй делӧяс кузя генеральнӧй секретарӧн.
Сійӧ заводитіс подражайтны Керенскийлы, заимствуйтіс сылысь ставсӧ, весиг модаяссӧ.
Петлюра ораторствуйтӧ салдатъяслӧн митингъяс вылын Керенский моз жӧ традиционнӧй наполеоновскӧй поза босьтӧмӧн.
Сы бӧрын, кор рабочӧйяс да салдатъяс вӧтлісны Киевысь Центральнӧй радаӧс, Петлюра лои большевикъяслы паныд пӧщадатӧг тышкасьысьяслӧн медся активнӧй сторонникӧн да юрнуӧдӧ Центральнӧй радаса крайньӧй правӧй крылоӧн.
1918 во заводитчигӧн Петлюра пыр жӧ вежӧ французскӧй ориентация немецкӧй вылӧ да немецкӧй оккупационнӧй войска обозын бӧр локтӧ Киевӧ.
Тані сійӧ эз лёка овмӧдчы гетман Скоропадский бердын, но регыд воис сыкӧд зыкӧ, мыйысь сійӧс временнӧ арестуйтлісны.
Тайӧн сійӧ сюся воспользуйтчис бӧрынджык, кор висьтасис немецъяслы да гетманлы паныд «тышкасьысьӧн», кӧть эськӧ неважӧн на нюліс налысь коклябӧрнысӧ.
Директорияын сійӧ медся правӧй, и збыльысьсӧ ставнас веськӧдлӧ оз Винниченко, а Петлюра.
Да и вообщӧ Винниченколысь мунӧмсӧ решитӧма, и сэки Петлюра кыв шутӧг лоас сы местаын.
Ӧні тайӧ демагогыс да авантюристыс используйтӧ немецъяслы да помещикъяслы паныд повстанческӧй движениесӧ аслас карьеристскӧй цельясын.
Сійӧ нинӧмӧн оз брезгуйт, шыблалӧ лозунгъяс: «Самостийнӧй Украина вӧсна», «Долой польскӧй панъясӧс», а мӧдарас — «Долой москальясӧс» да мукӧдъясӧс.
Деникин штаббердса миян агентура юӧртӧ, мый Петлюра мӧдӧдіс Деникин дінӧ ассьыс эмиссарӧс да вӧзйӧ ассьыс услугаяс.
Но, кыдзи висьталӧны, Деникин эз кӧсйы имеитны сыкӧд делӧяс.
Ми думайтам, мый Петлюраӧс позьӧ ньӧбны мыйкӧ ыджда моральнӧй да материальнӧй вознаграждение вылӧ, и сійӧ кутас служитны Польскӧй царстволы, дерт, сы бӧрся кӧ бура видзӧдны, тайӧ мортыс вермас вузавны любӧй кӧзяинӧс любӧй здукӧ, кор тайӧ лоӧ сылы выгӧднӧ.
Корам тайӧс Варшаваын кутны тӧдвылын.
Ещӧ шуам, Петлюра вермас служитны Польшалы, сійӧс кӧ колананогӧн обработайтан.
Кӧть сылӧн войскаыс, кӧні ставыс крестьяна, настроитчӧма миянлы паныд, но «головнӧй атаман» эз нин ӧтчыд петкӧдлы, мый сійӧ кужӧ сувтӧдны ассьыс политикасӧ увлань юрӧн.
Дзик ӧти, кодкӧд Петлюра кутас збыльысь тышкасьны, — сійӧ большевикъяскӧд, кодъясӧс сійӧ синнас оз аддзы да кодъясӧс бырӧдӧ став эбӧссьыс.
Ми лыддям, мый ӧні медся бур кад, медым босьтны кӧть Волынскӧй да Подольскӧй губернияяс.
Колӧ пӧльзуйтчыны сійӧн, мый Россия зэлӧдӧ став вынъяссӧ мукӧд фронтъяс вылын.
Казьтылам, мый тайӧс вӧчны лоӧ сьӧкыдджык, кор краснӧй партизанскӧй полкъяс ӧтувтчасны ӧти армияӧ.
Тайӧс колӧ вӧчны тӧдлытӧг, петлюровскӧй отрядъясӧс лунвылӧ зырӧмӧн, да, пока петлюровецъяс тані разбойничайтӧны да еврейскӧй погромъяс вӧчалӧны, позьӧ Волыньлысь войвыв юкӧнсӧ весавны сійӧ бандаясысь да восстановитны Речь Посполитаялысь властьсӧ».
Эдвард пуктіс письмӧсӧ пызан вылӧ.
— Мый нӧ, тайӧ миянлы зэв бура лӧсялӧ, — думыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, ті миянкӧд сӧгласенӧсь жӧ? — гажмис Потоцкий.
— Да.
— Ӧні ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм должен лоны миян политиканым: пока миян вынным этша, действуйтны гусьӧник, мырддявны Россиялысь да Украиналысь уезд бӧрся уезд.
Белоруссияын налӧн войсканыс пӧшти абу.
Россиялы война ми огӧ на объявитӧй, а, быд удобнӧй случайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кутам вӧтлыны краснӧй частьясӧс Белоруссияысь да Украинаысь.
Та могысь иностраннӧй делӧяс кузя выль министр пан Василевский кыпӧдіс нин печатьын Сӧветскӧй правительстволы паныд кампания.
Та вылӧ сюрис крукасяніныд!
— Кутшӧм? — юаліс Эдвард.
— Найӧ Москваын лишитісны дипломатическӧй привилегияясысь пан Жарновскийӧс, кодӧс Регенционнӧй радаса посланник Ледницкий колис Москваӧ асьсӧ вежысьӧн.
Василевский кыпӧдіс нин зык да мыжалӧ большевикъясӧс международнӧй право нарушайтӧмысь, ыстіс кык ультиматум, кӧні требуйтӧ восстановитны Жарновскийӧс аслас правоясын да бӧр сетны посольстволысь архивъяс.
Эдвард чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Энлӧй, ме тіянӧс эг гӧгӧрво.
Ӧд Жарновский вӧлі збыльысьсӧ эз Польшаса, а немецкӧй оккупантъяслӧн представительӧн?
Ӧд миян правительство объявитіс Регенционнӧй радаӧс вне закона!
Потоцкий серӧктіс.
— Миянлы тайӧ гӧгӧрвоана.
Тайӧ сідз.
Коді Польшаын оз тӧд, мый Регенционнӧй радаын вӧліны немецкӧй лакейяс, кодъяс вузавлісны Польшаӧс немецъяслы «торйӧн и ставнас»!
Правда и сійӧ, мый найӧс объявитӧма вне закона, но дипломатъяслы сійӧ фактыс, мый Москваын тайӧ решение сертиыс вештісны Жарновскийӧс, кыдзи <rus>вне законаrus</rus> явитӧм мортӧс, посольскӧй полномочиеясысь, тырмымӧн, медым горзыны международнӧй правояс нарушитӧм йылысь, кӧть эськӧ тыр вежӧралы тайӧ и абу гӧгӧрвоана.
Но делӧыс сыын, медым корсьны мыйӧкӧ крукасьны.
Миян газетаяс горзӧны нин, мый большевикъяс оскорбляйтӧны Польшалысь честьсӧ, арестуйталӧны посолъясӧс, но и ставсӧ та сямӧн...
Тайӧ донӧдыштас общественнӧй мнениесӧ, сетас кутшӧмкӧ оправдание белорусскӧй фронт вылын миян наступайтӧмлы...
Эдвард вӧрзьӧдчыліс, медым пуксьыны лӧсьыдджыка.
— Дерт, тадзи кӧ вӧлі вӧчӧма мукӧд государствокӧд, эз вӧв эськӧ бур.
Но большевикъяслы паныд тышын быд средство бур!
— Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Да, ме тшӧкті жандармерияса начальниклы лыйлыны талун дас ӧкмыс краснӧйӧс, кодъяс пукалӧны томан сайын.
Разрешитӧй, ме звӧнитла штабӧ?
Потоцкий сувтіс.
— Аски мунӧм водзвыланыд ми тіянкӧд аддзысьлам на? — юаліс Эдвард.
— Ӧдвакӧ.
Ми мунам югдігас.
Ме кора тіянӧс кутны мекӧд топыд йитӧд.
— Кӧсйыся.
Лоӧй туяныд осторожнӧйӧсь!
Людвига шогпырысь кывзіс часілысь кучкалӧм.
— Езус-Мария!
Кутшӧм шуштӧм вой!
— шӧпнитіс сійӧ.
Унмыс эз лок.
Став тайӧ войяссӧ Эдвард узьліс аслас кабинетын.
Ӧні сэтчӧ узьмӧдчисны Потоцкийлӧн офицеръясыс.
Эдвард, тӧдӧмысь, локтас татчӧ.
Людвига эз кӧсйы аддзысьны сыкӧд.
Мый йылысь найӧ вермасны ӧні сёрнитны?
И вот ӧні сійӧ локтас кыдзи верӧс.
Та вӧсна лоас выль спор...
Кор сійӧ кыліс ӧдзӧс воссьӧм шы, гартчис эшкыннас.
Эдвардлӧн спальняысь вӧлі аслас ключ.
Войдӧр тайӧ вӧлі колана аддзысьӧмъяс.
Ӧні Людвига чувствуйтіс асьсӧ тайӧ мортыслӧн рабыняӧн; шӧвк пиӧ пасьтасьӧм рабыня, коді вермӧ приказывайтны слугаяслы, новлӧдлыны титул, лыддьыны асьсӧ ичӧтик царицаӧн сӧмын сы могысь, медым ставыс тайӧ подчиняйтчис сылӧн волялы...
Кутшӧм тайӧ вӧлі лӧсьыд войдӧр и кутшӧм сьӧкыд ӧні!..
Эдвард пырис спальняӧ.
— Ме кольчча татчӧ, — шуис сійӧ сы вӧсна мый тӧдіс, Людвига оз узь.
Людвига чӧв оліс.
Эдвард пӧрччысис.
Сы серти, кутшӧм лёкысь сійӧ разис тасмасӧ, Людвига гӧгӧрвоис — скӧралӧ.
Эдвард матыстчис крӧвать дорӧ да, эшкынсӧ павтыртіс шуис асьсӧ кутӧмӧн:
— Талун ме кӧсъя лоны тэкӧд...
Людвига заводитліс шебрӧдны эшкыннас кушалӧм пельпомъяссӧ, но Эдвард шыбитіс эшкынсӧ джоджӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, Эдди?
Ме ог кӧсйы, медым тэ кольччин татчӧ!.. — оскорбитчӧмӧн горӧдіс Людвига.
— А ме кӧсъя!
Сійӧ пуксис крӧвать вылӧ да пуктіс кисӧ гӧтыр морӧс вылас.
— Мун, Эдди!
Ме тэнӧ синмӧн ог вермы видзӧдны...
Мун! — дорйысис Людвига.
— Кывзы, Людвись, ме дӧзми нин ставсьыс таысь.
Тэ ӧмӧй збыль думайтан, мый и водзӧвылӧ ме кута узьлыны диванъяс вылын да виччысьны, кор тэ бурасян?
Татшӧм венласьӧмыс абу ме серти.
Вай бурджык бурасям!
Эдвард копыртчис сы дорӧ.
Людвига вештіс сійӧс:
— Эновт менӧ!..
Но Людвигалӧн джынвыйӧ куш телӧыс коддзӧдіс нин сійӧс.
Эдвард кокньыдика вештіс гӧтырыслысь кияссӧ да мырдысь босьтіс...
Сэсся бергӧдчис мышкӧн да пыр жӧ унмовсис.
Людвига бӧрдіс.
Медся забеднӧ вӧлі сыысь, мый сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вынтӧмӧн, мый тайӧ грубӧй мырдӧналӧмыслы вермӧ сӧмын вочавидзны синваӧн.
Эдвард вӧлі сылы зывӧк.
Кыдзи сійӧ вермӧ узьны сылысь нывбаба гордостьсӧ оскорбитӧм бӧрын!
И кыдзи сылысь сьӧлӧмсӧ оз тревожит сійӧтор, мый сылӧн приказ серти тавой лыйласны йӧзӧс!
Сійӧ зывӧка вешйис дорланьыс да видзчысьӧмӧн, медым сійӧ оз садьмы, чеччис да муніс аслас комнатаӧ.
И сэні, диван пельӧсӧ йӧжгыльтчӧмӧн, дыр гусьӧн бӧрдіс.
Адам, коді сӧмын на воис караулысь, юис кӧдзыд чай.
Гӧтырыс да Хеля узисны нин.
Флигельын бара вӧліны тырыс бокӧвӧй йӧз — тані узисны граф Потоцкий конвойысь кызь куим морт.
Сійӧ зумыштчӧмӧн сёйис нянь шӧрӧм да видзӧдіс ас водзас нинӧм аддзытӧм синъясӧн.
Ӧшиньӧ таркнитісны.
Адам неокотапырысь чеччис, муніс восьтыны ӧдзӧссӧ.
Порог вылын сулаліс Франциска.
Сійӧ сӧмын на воӧма карысь.
Адам чӧла лэдзис сійӧс комнатаӧ, пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— Но, мый?
Франциска босьтіс пельпом вывсьыс ва чышъянсӧ.
— Нинӧм! — вочавидзис сійӧ.
— Ме сійӧс эг аддзыв — эз лэдзны...
Адам юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс сы водзын, кутіс киас сёйтӧм нянь шӧрӧмсӧ.
— Тані тэла волісны...
— Мыйла? — лӧгпырысь юаліс Франциска.
Адам мурч-курччис пиньяссӧ да, бокӧ видзӧдігтыр, вочавидзис:
— Бать корис Потоцкийлы вольпась лӧсьӧдны...
Франциска пыдісянь ышловзис, быттьӧ сылы вӧлі сьӧкыд лолавнысӧ.
— Вольпась лӧсьӧдны?
— сылӧн гӧрддзасис горшдіныс.
Сійӧ зывӧка видзӧдліс Адам вылӧ.
— И мый тэ вочавидзин?
— Мый локтан, кор воан.
Францискалӧн гырысь руд синъясыс вижӧдісны.
Мыйкӧ йӧй кодь, кутны вермытӧм ӧзйыштіс наын.
— Сволочьяс ті ставныд! — шӧпкӧдіс сійӧ лӧгпырысь.
— Кылан!
Сволочьяс!
И тэ и тэнад батьыд... мед проклят лоӧ сійӧ, пӧрысь пон!..
Адам шатовмуніс сы дорысь.
— Мыйла тэ Хелятӧ эн ысты?
— Сійӧ оз куж... — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Адам.
— Кужас!
Тайӧ кнур Владиславыс велӧдіс нин...
Ті жӧ миянӧс тані ставнымӧс вузалінныд...
Тэнад шуд, мый Барбараыд чужӧм вылас абу мича, а то и сыкӧд эськӧ быдӧн узьлісны, кодлы лои окота...
— Мый тэ сёрнитан?
— Тэ Хеляыдлысь юав — сійӧ висьталас...
И кутшӧм шудтӧм рӧк вайӧдіс менӧ татчӧ?
Адам скӧрысь видзӧдіс сы вылӧ.
— Мый видзӧдан?
Воктӧ, гашкӧ, ӧні ӧшӧдӧны, а тэ пон моз видзан найӧс, медым кодкӧ тӧдлытӧг эз сюй пуртсӧ графскӧй сювйӧ...
Холуй проклятӧй!
Франциска йӧткыштіс сійӧс да котӧрӧн петіс посводзӧ.
Франциска кывъясӧн скӧрмӧдӧм Адам лёкысь пальӧдіс нывсӧ.
Дасӧд глава
Водокачка вылын куимӧн волнуйтчиг да тіраліг кывзісны, кыдзи вочасӧн ӧддзис лыйсьӧм шыыс.
Со нин сярӧдчисны вокзал дорын.
Шыяслӧн пыр содысь бушколын кыліс чорыд тыш.
Кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн Андрий быттьӧ кынмис места вылас.
— Мый нӧ найӧ колисны миянӧс татчӧ?
Кыдз нӧ сідз артмӧ, медым ме сулалі да виччыси, коді кодӧс вермас?
На ногӧн, ме некытчӧ ог шогмы?
— шуис сійӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалысь Ядвига кыскыштіс сийӧс ас дорас да мам моз такӧдіс.
— Мый нӧ вӧчан?
Миянлы тшӧктісны кольччыны татчӧ.
Олеся чӧв оліс.
Дворын кылісны гӧлӧсъяс да, кыдзи кажитчис Андрийлы, вӧвлӧн корскӧм шы.
Олеся кутіс Птахаӧс пельпомӧдыс.
— Андрий, мый тайӧ?
Птаха кӧдзавліс.
«А мый, ляхъяс кӧ?
Сэки ставыс», — думайтіс сійӧ да чувствуйтіс, кыдзи топавліс сьӧлӧмыс.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
Табуреткаясӧ зурасьліг Андрий уськӧдчис ӧдзӧслань.
Тані джоджас куйліс чер.
— Григорий Михайлович!
Тайӧ ме, Щабель.
Восьты!
— А, Щабель! — нимкодь лои Олесялы да уськӧдчис ӧдзӧслань жӧ.
Ме восьта...
— Коді тайӧ? — сувтӧдіс сійӧс Андрий...
— Тайӧ миян йӧз...
— И сійӧ заводитіс восьтыны каличсӧ.
— Но, вот и ме, — шуис кодкӧ тыдавтӧм, ыджыд тушаа.
— А миян мунісны нин, — кӧритӧмӧнмоз шуис Олеся.
— Кылам!
Сёрмыштім ми — холмянскӧйяскӧд пыр донъясим.
Найӧ Могельницкий дорӧ ходокъясӧс вӧлі кӧсйӧны ыстыны.
Эн пӧ вӧрзьӧд миянӧс — и ми тэнӧ огӧ вӧрзьӧдӧй.
Накӧд вензигӧн кадыс и колис...
Биась, Олеся, мый ли.
— И Щабель ӧзтіс истӧгсӧ.
Здук кежлӧ сійӧ аддзыліс Андрийӧс.
— Тайӧ коді? — эскытӧма юаліс Щабель.
— Тайӧ Андрий, — мыйлакӧ смутитчис Олеся.
— Сійӧс бать кольӧдіс татчӧ.
Щабель бӧрся комнатаӧ пырис латшкӧсіник тушаа паськыд пельпомъяса крестьянин.
— Здрасьте, кӧзяева!
Щабель киасис Ядвигакӧд.
— Тайӧ Евтихий Сачек Сосновкаысь, — крестьянин вылӧ индіг шуис сійӧ.
Олеся сувтӧдіс ӧзтӧм лампасӧ пызан вылӧ да тэрмасьӧмӧн муніс ӧшинь дорӧ, медым занавесавны сійӧс.
— Миянкӧд ветымын кымын морт сосновскӧйяс да комынӧн кымын холмянскӧйяс.
Налы ӧні винтовкаяс сетны колӧ, — шуис Щабель.
Ядвига нуӧдіс сійӧс бокӧджык.
— Раевский ёрт шуис, мый тіянлы мунігмозыс шыбитасны патронъяссӧ ю бокӧ.
Сійӧ тшӧктіс висьтавны тіянлы, медым ті нуӧдінныд ассьыныд отряднытӧ Могельницкийяс усадьбаӧ.
Тадзи легионеръяслысь юкӧнсӧ лоӧ задержитӧма, пока миян босьтасны карсӧ.
А ті медводз зільӧй босьтны фольварксӧ.
Сэні сулалӧны немецкӧй вӧвъяс...
Щабель ӧдйӧ бергӧдчис Сачеклань.
— Пыр жӧ босьтам винтовкаяс да мунам фольваркӧ.
Висьтав аслад хлопецъясыдлы, мый сэтысь бур вӧвъясӧс судзӧдам...
— Тайӧ бур! — нимкодь лои Сачеклы.
— Мыйкӧ менам вӧвъясӧй чотны мӧдісны, и кык вӧлыд меным буретш...
— Но, ладнӧ, ладнӧ!
Мӧдім.
Кылан, мый карас вӧчсьӧ?
Больгыны тані некор...
Найӧ петісны ывлаӧ, кӧні найӧс виччысисны крестьяна.
Птаха решительнӧя шуис Ядвигалы:
— Ме накӧд муна!
— Кыдзи мунанныд?
А тіян киясныд?.. — шӧйӧвошис Ядвига.
— А ми ас кежын колям?
Бур тай дорйысь!
Сідзкӧ ме муна жӧ.
Ме ӧтнам татчӧ нинӧм вылӧ ог кольччы!
— пузис Олеся.
— Сэки и меным колӧ мунны, — ньӧжйӧник шуис Ядвига.
— Вот и мунам ставным ӧтлаын.
Ме ог кӧсйы кольччыны, ме тані пола, — ыръянитіс Олеся.
— Кытчӧ нӧ тэ мунан?
Сэні ӧд война, — шуис Андрий.
— Но и мый нӧ!
Босьтам Ядвига Богдановнакӧд бинтъяса сійӧ сумкасӧ да кутам отсавны, кодӧскӧ калечитасны кӧ.
Андрий эз тӧд, мый вочавидзны.
— А мый шуас меным Григорий Михайлович?
— Мыйла тэныд?
Ме ачым сылы вочавидза.
Мунамӧй, Ядвига Богдановна.
Раевская пасьтасис нин.
— Олеся, разь менсьым веськыд киӧс, — корис Андрий.
— Кыдзи разя?
Сійӧ жӧ ставнас сотчӧма...
— Тэ меным кык чунь, со этайӧясӧс, разь, медым ме затворӧн верми вӧдитчыны.
— Ме ог разь — сэні дзик восьса яй...
Андрий воськовтіс Ядвигалань.
— Кора тіянӧс, разьӧй!
А то ме пиньӧн орӧда.
Ядвига мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ да чӧла заводитіс разьны бинтсӧ.
— Ме неуна кольышта, со таті...
Пырис Щабель.
— Ставыс порядокын — патронъяс, винтовкаяс эм!
Дзик пыр мӧдӧдчам...
Зэрыс кобӧ...
— И ми тіянкӧд, — шуис Ядвига.
Птаха котӧрӧн петаліс ывлаӧ да бӧр пырис винтовкаӧн.
Пинжак зепъястырыс вӧліны патронъяс.
— А меным тэ вайин? — юаліс Олеся.
Став тайӧ кад чӧжнас найӧ первойысь паныдасисны синнаныс.
— Тэныд? — чуймӧмӧн юаліс Андрий да нюммуніс.
Сійӧ сетіс Олесялы ассьыс винтовкасӧ да тэрмасьӧмӧн заводитіс сюявны сылы жакет зепъясас патронъяса обоймаяс.
— Ӧні ме велӧда тэнӧ, кыдзи колӧ зарядитны.
Со босьтан таті — раз!
Сэсся асланьыд...
Аддзан, патроныс чеччыштіс.
Раз — йӧткыштін дулоас...
Бӧр талань!
Ӧні кыскыштан курокӧдыс — и свет вылас ӧти гадӧн этшаджык нин...
Прикладсӧ крепыда кут пельпом бердад.
Босьт, ме пыр жӧ аслым судзӧда.
Мунігас нин Андрий кватитчис.
— А Василёк?..
Кытчӧ детинкасӧ воштыны?
— Сійӧ котӧртіс кухняӧ.
— Васька, чеччы ӧдйӧджык!
Да садьмы нин тэ, узьысь вань!
Ми мунам.
Кылан?
Мунам!
Тэ игнав ӧдзӧссӧ да узь.
Ми регыд бӧр воам...
Унзільйывсьыс Василёк нинӧм эз гӧгӧрво.
Андрий йӧтлаліс нин сійӧс ӧдзӧслань.
— Каличась да вод узь.
Василёк унйывсьыс куньтыраліс синъяссӧ да мыйкӧ боргис аслыс, но медбӧрын гӧгӧрвоис жӧ, мый колӧ игнавны ӧдзӧссӧ да водны узьны.
Сійӧ сідзи и вӧчис.
...Щабель босьтіс фольварксӧ ньӧти лыйсьытӧг.
Налӧн уськӧдчӧмыс вӧлі дзик виччысьтӧм.
Усадьбаын Эдвард сувтӧдіс ружье улӧ дзик ставсӧ, коді вермис новлӧдлыны оружие, да мӧдӧдчис карӧ.
Палаццоын коли сӧмын граф Потоцкий аслас конвойыскӧд.
Усадьба гӧгӧр пансьӧм лыйсьӧм шысӧ кылӧм бӧрын Эдвард бӧр бергӧдіс ассьыс отрядсӧ.
«Мый тайӧ? — думайтіс сійӧ.
— Карын бой?
Чӧртыс тӧдӧ, коді кодкӧд тышкасьӧ.
Немецъяс ӧмӧй тадзсӧ вельмисны?
Но, а фольваркын кодъяс?»
Сійӧ тшӧктіс кытшавны усадьбасӧ.
Ворота дорын сійӧ паныдасис Потоцкийкӧд.
Сійӧ вӧлі вӧв вылын.
— Мый тайӧ, тіян ногӧн, граф?
— Ог тӧд.
Каркӧд йитӧдыс абу.
Фольварксянь кылісны шочиника лыйсьӧм шыяс.
Войын сэтчӧ Могельницкий мунны эз решитчы.
Сійӧ шуис виччысьлыны асывсӧ, не ылыстчыны усадьбаысь весиг ни ӧти воськов.
А фольваркын тайӧ кадӧ вӧлі неладнӧ.
Фольварксӧ босьтӧм бӧрын холмянскӧйяс да сосновскӧйяс сэні жӧ заводитісны юксьыны вӧвъясӧн да воисны спорӧдз.
— Ми медводз пырим дворас, вӧвъясыс миян!
— горзіс кузь тушаа холмянец, коді пукаліс нин седлӧалӧм немецкӧй вӧв вылын да кутіс поводӧдыс ещӧ куимӧс.
Сы дінӧ матыстчис Сачек.
— Сет, шуа тэныд!
Висьтав аттьӧ, мый ӧтиыс сюри.
А тэ ставсӧ курыштны кӧсъян...
Менам со став вӧвъясӧй чотӧны, а тэ кватлалан...
Вӧвъяс вӧсна вензисны став фольварк пасьтала.
Щабель, коді вӧлі имение кузя лыйлысь цепын, шочмӧм лыйсьӧм шыяс серти гӧгӧрвоис, мый мыйкӧ мында крестьянаыс пышйӧмаӧсь.
Сійӧ уськӧдчис вороталань.
— Гей, мужикъяс!
Мый нӧ ті?
Но сылысь некод эз кывзы.
Кӧнсюрӧ ӧта-мӧднысӧ прикладъясӧн нин гӧститӧдісны.
Кузь тушаа холмянец ызйӧдіс ассьыс йӧзсӧ.
— Босьтам вӧвъяссӧ да усйысям гортӧ!
Мед найӧ асьныс справитчӧны...
Мыйла миянлы юрнымӧс сиравны?
Айда гортӧ, хлопцы!
А коді оз кут лэдзны, то куль сійӧс винтовкасьыд.
Щабель сёрӧн гӧгӧрвоис опасностьсӧ.
— Кытчӧ ті, хлопцы?
Мый нӧ тайӧ — вузаланныд, сідзкӧ? — горзіс сійӧ.
— Вешйы туй вывсьыс! — горӧдіс сы вылӧ кузь тушаа холмянец.
— Медым сосновскӧйяс сетасны вӧвъяснысӧ, сэки кольччам...
А миянлысь Могельницкий ставсӧ мырддис, ми кӧть тайӧн пӧльзуйтчыштам...
— Мый сыкӧд больгынысӧ?
Айда, хлопцы, гортӧ!
А то ещӧ кытшаласны татчӧ да юртӧгыд колян...
Щабельӧс зырисны бокӧ.
Птаха муртса удитіс кыскыны Олесяӧс вӧв кокъяс улысь.
Вӧвъяснысӧ кулиг, ӧта-мӧд выланыс чепсасиг да мыйвермӧмысь матькиг, холмянецъяс скачитісны на дінті.
Здук мысти найӧ эз нин кутны тыдавны.
Первойя лыйӧм шыяс кылӧм бӧрын немецъяс заводитісны вӧрӧшитчыны.
Эшелон пӧлӧн мӧдісны котравны фельдфебельяс.
Кылісны дженьыдик командаяс.
Кор лыйсьӧмыс торйӧн нин ӧддзис да кутіс матысмыны вокзаллань, штабнӧй класснӧй вагон дорын горнист заводитіс ворсны тревога.
— Господин полковник, тіянӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны кутшӧмкӧ военнӧй; асьсӧ шуӧ польскӧй офицерӧн.
— Вайӧдӧй, — шуис полковник Пфлаумер.
— Честь имеита представитчыны — капитан Врона.
— Мыйӧн объяснитны тайӧ лыйсьӧмсӧ? — грӧзитӧмӧн юаліс полковник.
— Делӧыс со мыйын, господин полковник.
Карын кыптіс большевистскӧй восстание.
Миянлы вӧлі предъявитӧма ультиматум — не сюйсьыны найӧ действиеясӧ.
Найӧ кӧсйӧны разоружитны тіянлысь эшелонтӧ, а офицеръяснытӧ лыйлыны.
Ми войбыд тышкасим, но ӧні лои быть корны тіянлысь отсӧг.
Ми вӧчим ставсӧ, медым эз ло эськӧ тайӧ бунтыс.
Но миян бырины вынъясным, и миянлы быть ковмас эновтны карсӧ.
Вокзал дорын лыйсьӧмыс быттьӧ вынсьӧдіс сылысь кывъяссӧ.
Полковник гӧгӧр сулалісны стальнӧй шлемъяса немецкӧй офицеръяс.
Немецъяс тшӧкыд цепӧн водалісны тӧварнӧй станциялӧн парапет пӧлӧн, мукӧд салдатъясыс ноксисны платформаяс вылын бронеавтомобиль да орудиеяс дорын.
— Тэк-с, — пинь пырыс сӧдзӧдіс Пфлаумер да сьӧлыштіс сигара помсӧ.
— Найӧ кӧсйӧны разоружитны миянӧс?
Но, тайӧс ми видзӧдлам на...
— Дерт, господин полковник, ті кӧ сюйсянныд, то тайӧ мразьсьыс нинӧм оз коль.
Врона аддзис офицеръяс пӧвстысь Шмульткеӧс.
Лейтенант мыйкӧ ньӧжйӧник висьталіс полковниклы.
— Прӧститӧй, кыдзи тіянӧс?..
— Капитан Врона, — висьталіс Шмультке.
— Ага!
Сідзкӧ быть сюйсям.
Кора тіянӧс, нуӧдӧй ассьыныд салдатъястӧ со эстчӧ!
— шуйгавылӧ шеныштіс сійӧ кинас.
— Ми дзик пыр заводитам операция.
Лэдзны орудие!
Лэччӧдны бронеавтомобильсӧ муӧ!
Полкӧвӧй сӧветса господин председатель, висьталӧй салдатъяслы бойлысь помкасӧ.
Югдігкежлӧ рабочӧйяс босьтісны карсӧ.
Щабель чорыда кутчысис фольваркын, дорис Могельницкийӧс усадьба бердас.
Но кор тыр победаыс вӧлі нин матын, вокзалсянь кутісны йиркакывны вына залпъяс.
Сэтысянь кар кузя резьӧбтісны биӧн да стальӧн.
Ӧтпырйӧ сярӧбтісны дас вит пулемёт.
Немецъяс мӧдӧдчисны кар вылӧ.
Раевский чорыда водзсасис дзонь час чӧж.
Но уличаяс кузя шуркъяліс бронеавтомобиль да веськӧдліс аслас пулемётъяслысь бисӧ переулокъясӧ да дворъясӧ.
— Эк, бомбаыд абу! — скӧраліс Чобот.
Восставшӧйяс бӧрыньтчисны, эновтісны улича бӧрся улича.
А немецъяслӧн нюдзвиж цепьяс методическӧя да рӧвнӧя мунісны водзӧ.
Сэтшӧм жӧ рӧвнӧя станциясянь гыпйӧдлісны нёль орудие, шыблалісны карӧ сьӧкыд снарядъяс.
— Мый нӧ, Зигмунд, артмӧ — ворссим?
— Раевскийкӧд орччӧн тэрыба восьлаліг шуис Ковалло.
— Да, таысь ме медъёна полі.
Тані провокациятӧг эз артмы...
Метельский тӧрыт кӧсйис сёрнитны полкӧвӧй сӧветкӧд, но председательыс, продажнӧй душа, грӧзитчӧма арестуйтны сійӧс.
Ӧні колӧ йӧзсӧ видзны.
Кутам Сосновкалань бӧрыньтчыны.
Карысь колӧ петны кыдзи позьӧ ӧдйӧджык, асылӧдзыс, а то тані кытшаласны...
Кар вӧйӧма асъя ру пытшкӧ.
Рабочӧйяслӧн медбӧръя цепьяс эновтісны нин пригородсӧ.
Щабель кутіс кывзысьны.
— А ӧд миян мунӧны карсьыд...
Кылан, лыйсьӧны пригородын нин?
Тыдалӧ, немецъяс косьӧ пырисны.
Мый нӧ, сідзкӧ и миянлы югдытӧдзыс колӧ бӧрыньтчыны...
Вӧліны кӧ эськӧ тані холмянецъяс, позис эськӧ и усадьба вылӧ уськӧдчывны, а сідз вӧчны нинӧм.
Висьтав, мед мунӧны! — шуис сійӧ Сачеклы.
— Фольварксӧ ӧзтам? — юаліс Санек.
— Оз ков.
Миян жӧ ӧд лоӧ, — дугӧдіс Щабель.
— Мед пуксялӧны вӧвъяс вылас.
— А бабаяссӧ нӧ кытчӧ? — недӧвӧльнӧя нурбыльтіс Сачек.
— Найӧс вӧвъяс вылӧ жӧ пуксьӧдам.
— Тані ме кӧлуйторйӧн подвода дасьті, ӧтисӧ позьӧ пуксьӧдны!
Щабель отсаліс Олесялы пуксьыны седлӧӧ.
— Он усь? — дом поводсӧ сетігӧн юаліс сійӧ.
— Ог, ме асланым сиктын ветлывлі верзьӧмнад.
— Но, а ружьетӧ пельпом вомӧныд волысав.
Эк, и вояка жӧ тэ геройскӧй, — шмонитыштіс сійӧ, но пыр жӧ зумыштчис...
Птаха гӧнитіс Олесякӧд орччӧн.
Сылы пыр кажитчис, мый ныв вермас усьны...
Часджын мысти найӧ ӧтлаасисны карысь мунысьяскӧд.
Эдвард Могельницкий воис вокзал вылӧ, медым личнӧ аттьӧавны полковник Пфлаумерӧс отсӧг сетӧмысь.
— Мыйӧн верма лоны пӧлезнӧйӧн тіянлы?
Висьталӧй, и ставсӧ, мый ме верма, пыр жӧ лоӧ вӧчӧма.
Полковник Пфлаумер ӧткажитчис услугаясысь.
— Аттьӧ.
Миян эм став коланаыс.
Но миян бӧрся локтӧ пехотнӧй франкфуртскӧй полк.
Господин Шмультке шуӧ, сэні пӧ служитӧ тіян вокныд.
Кыдзи меным тӧдса, налы оз тырмы продовольствие да шоныд паськӧм.
Заводитчӧны кӧдзыдъяс.
Вот ті кӧ налы отсаланныд, тайӧ лоӧ зэв бур.
— Дерт жӧ, дерт жӧ! — эскӧдіс сійӧс Эдвард.
— Гашкӧ, господин полковник разрешитас меным наградитны сылысь доблестнӧй салдатъяссӧ?
Ме кӧсъя сетны налы сё маркаӧн морт вылӧ...
— Тайӧс позьӧ.
Ме висьтала та йылысь полкӧвӧй сӧветлы.
Да, ми думайтам олыштны тані франкфуртскӧй полк вотӧдз да корам, медым миянлы эз торкавны пекарняысь босьтны нянь.
Могельницкий пуктыліс кисӧ кӧзырёк бердас.
— Ме пыр жӧ сета приказ ваявны тіянлы няньсӧ татчӧ, вокзал вылӧ.
Ӧні разрешитӧй миян дамаяс да став семья нимсянь корны тіянӧс да господа офицеръясӧс вечер вылӧ, кодӧс вӧчам миян родӧвӧй имениеын тіян честь кузя.
Тіянла лоӧ ыстӧма экипажъяс.
— Аттьӧ!
Ме висьтала офицеръяслы.
Ставыс кӧ лоӧ чӧв-лӧнь, ми локтам.
Могельницкий аслас штабыскӧд муніс.
— Колӧ тэрмасьны, а то ми накӧд вермам не справитчыны, — шуис Вроналы Могельницкий, кор найӧ бӧр вӧлі локтӧны карӧ.
— Мӧдӧдӧй кык курьерӧс Замойский ордӧ.
Мед сійӧ босьтас ассьыс отрядсӧ Павлодзи дорысь да локтас татчӧ.
Мед сылы висьталасны менам нимсянь, мый, кыдзи ми вермам немецъясӧс, ме отсала сылы жугӧдны павлодзинскӧйясӧс.
А ті дасьтӧй вокзал вылын ставсӧ, мый колӧ.
Миян планным кӧ провалитчас, то ковмас эвакуируйтны карсӧ да восьтыны немецъяслы туй...
Холмянецъясӧс син увсьыныд энӧ воштӧй, кор найӧ петкӧдчасны.
Действуйтӧй энергичнӧя!
Потоцкий эз мун тайӧ лунас, кыдзи думайтіс.
Карын восстаниеыс кутіс сійӧс.
Кор положениесӧ вӧлі бӧр лӧсьӧдӧма, Эдвард кабинетын вӧлі разработайтӧма немецъясӧс разоружитан план, кодӧс вӧзйис Потоцкий.
Потоцкий дорйис тайӧ плансӧ сэтшӧм ёна, мый Эдвард нинӧм эз вермы шуны паныд, медым эз мыжавны сійӧс полӧмын.
— Ті шуанныд — риск, но кӧні сійӧ абу?
Ме ачым кута отсасьны тіянлы и эска, мый ми разоружитам немецъясӧс, — самоувереннӧя сёрнитіс Потоцкий.
Найӧ сёрнитігӧн отец Иероним висьталіс, мый локтіс холмянецъяслӧн делегация.
Эдвард тшӧктіс арестуйтны найӧс.
— Ме найӧс ӧшӧда!
Найӧ жугӧдісны Холмянскын миянлысь фольварк, а татысь пышйӧдісны менсьым ньӧбӧм вӧвъясӧс!
— горӧдіс сійӧ.
Но сэки друг сюйсис сёрниӧ Потоцкий.
— Ӧшӧдны век позьӧ.
А оз-ӧ позь найӧс используйтны миянлысь плантӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь?
Эдвард чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті думайтанныд?
Тайӧ жӧ сброд!..
— Нинӧм, нинӧм!
Мед отец Иероним сёрнитыштас накӧд.
Висьталӧй налы, мый рыт кежлӧ кӧ найӧ мӧдӧдасны вокзал дорӧ ветымын мортӧс да отсаласны миянлы разоружитны немецъясӧс, то налы лоӧ сетӧма добычаыслысь мыйкӧ мында пай, деньга да графлысь прӧща, — отец Иероним дінӧ шыасьӧмӧн тшӧктіс Потоцкий.
— Но, ті асьныд тӧданныд, кыдзи тайӧс вӧчны...
Отец Иероним муніс, но регыд бӧр локтіс.
— Найӧ корӧны, медым вельможнӧй пан ачыс висьталіс налы та йылысь.
Эдвард видзӧдліс Потоцкий вылӧ.
— Нинӧм, петалӧй.
Тайӧ ӧд нинӧмӧ оз обязывайт.
Эдвард сувтіс.
Рытнас, кор Могельницкийяс усадьбаын чукӧртчисны пӧшти став немецкӧй офицеръясыс, Эдвард да Потоцкий конвой кытшын мӧдӧдчисны вокзал вылӧ.
Вечер вылӧ тэрмасьӧмӧн чукӧртӧм паннаяс зілисны гажӧдны немецъясӧс.
Гажмыштӧм Юзеф эз жалит Винасӧ.
Немецъяс вочасӧн тӧдмасялісны.
Шмультке да Зонненбург ухаживайтісны Стефания бӧрся.
А мудер полька козьналіс немецъясӧс наян видзӧдласъясӧн, сераліс.
И некодлы эз вермы воны юрас, мый ӧні вӧчсьӧ вокзал вылын.
Кузь кокъяса немецкӧй салдат котраліс вагонысь вагонӧ да нимкодя горзіс восьса ӧдзӧсъясӧ:
— Тэрмасьӧй босьтны сё маркаӧн!
А то, код тӧдас, вермас не тырмыны.
Деньгасӧ сеталӧны вокзалын первой классын.
Вагонъяс тыртӧммисны.
Салдатъяс тыртісны первой да мӧд классъясса залъяс.
Фельдфебель горӧдалӧмӧн шуаліс овъяс, а управаса куим служащӧй быдӧнлы сеталісны сё маркаа ассигнация.
Пызанъяс дорын — зыксьӧны, горзӧны, вензьӧны.
Кодкӧ босьтӧма кыкысь, сійӧс кутӧмаӧсь.
А сэки Дзёбек, код дінысь век на кыліс клящӧй дук, кӧть сійӧ куимысь нин мыссис пывсянын, кытчӧ сійӧс быдпӧрйӧ ыстыліс Врона, некымын жандармкӧд нуӧдіс Воробейкоӧс паровоз дорӧ.
— Пуксьы да нуӧд эшелон дорӧ.
Воан да пыр жӧ ӧддзӧд, медым эшелонсӧ вӧлі ӧти здукӧн жӧ петкӧдӧма станция сайӧ.
Нуан верст нёль да сувтан.
Смотри менам, мыйкӧ кӧ...
— И сійӧ петкӧдліс машинистлӧн отсасьысьлы револьверсӧ.
— Но найӧ жӧ менӧ таысь виасны!
— Нинӧм тэныд оз ло!
Пуксьы и мун.
А кутан кӧ лишнӧй варгыны, тані тэныд и амба!
Воробейко проклинайтіс асьсӧ станция вылӧ кольччӧмысь да кайис паровоз вылӧ.
Станция пасьтала кылісны горзӧмъяс.
Стрелкаяс вылын таркакыліг, вочасӧн ӧдсӧ содтӧмӧн, состав лэбыштіс вокзал дорті да саяліс депо сайӧ.
Салдатъяс пиысь кодсюрӧ заводитлісны суӧдны, но регыд казялісны весь зільӧмнысӧ да сувтісны.
Унджык салдатыс вӧлі оружиетӧм.
Сӧмын унтер-офицеръяслӧн вӧліны револьверъяс да ӧткымын салдатъяслӧн — тесакъяс.
— Измена!
Миянӧс предайтісны! — гӧгӧрбок кылісны скӧрысь горзӧмъяс.
Скӧрмӧм салдатъяс нӧйтісны управаса мыжтӧм служащӧйясӧс, пӧрӧдісны деньгатыра пызансӧ.
Пенснеа еджгов лейтенант, коді ӧтнасӧн колис офицеръяс пӧвстысь, зілис лӧсьӧдны порядок.
— Коді оружиеа, ме дінӧ!
Но вӧлі сёр нин.
Вокзалсӧ кытшалісны Могельницкийлӧн отрядыс да Потоцкийлӧн йӧзыс.
А войвылӧ туйсӧ тупкисны холмянецъяс.
Наӧн командуйтіс кузь тушаа крестьянин, коді быдторйын кывзысис Зарембалысь; сійӧ кызь кымын легионеркӧд вӧлі холмянецъяс пӧвстын.
Некымын залп бӧрын немецкӧй салдатъяс ӧткӧн-ӧткӧн кутісны петавны вокзалысь, кыдзи налы вӧлі тшӧктӧма.
Часӧн-джынйӧн мысти шинельястӧм, кодъясӧс пӧрччӧдісны на вылысь, а кодсюрӧ и кӧмтӧг, куимладорсянь полякъясӧн кытшалӧм немецъясӧс вӧлі петкӧдӧма станция сайӧ.
— Внимание! — горӧдіс Заремба.
— Тіянлы тшӧктӧма, здук кежлӧ сувтлытӧг, мунны водзӧ.
Немтор. Фатерландӧдзыд и подӧн воанныд!
Сылы вочакыв пыдди вӧлі шуштӧм чӧв-лӧнь.
Некымын сё морт юръяснысӧ жугыля копыртӧмӧн чӧла восьлалісны няйтті найӧс пӧръялысь йӧз вылӧ лютӧй лӧглун дзебӧмӧн...
— Но, мый ме шулі тіянлы? — нимкодя горӧдіс Потоцкий вӧв вылас гарцуйтіг.
— Ӧні мунам господа офицеръяс дінӧ.
Накӧд ми лоам неуна вежливӧйджыкӧсь.
Оз ков вунӧдны, мый найӧ талун асьнысӧ кутісны бура.
Ме гижа князь Замойскийлы, медым сійӧ лэдзис найӧс эксцессъястӧг.
— Да, дерт, — сӧгласитчис Эдвард.
Эшелон тӧвзьыштіс тыртӧм полустанок дорті да часджын мысти локтіс орчча станцияӧ.
Воробейко сувтӧдіс паровозсӧ да чеччыштіс пос тшупӧдъяс вывсьыс.
Эшелон дорӧ быд боксянь котӧртісны оружиеа йӧз.
— Эй, хлопцы, мый татшӧмыс?
Кытысь составыс?
Видзӧдӧй, да со кык немец!
А тані ещӧ ӧти...
Воробейкоӧс кытшалісны.
Латшкӧс тушаа паськыд тошка дядьӧ, коді вӧлі вӧнясьӧма пулемётнӧй лентаясӧн, тасма костас сюйӧма наган да бомба, юаліс:
— Коді сэтшӧмыс лоан?
Висьтав!
Ме атаман Березня.
— Повстанецъяс, сідзкӧ? — нимкодь лои Воробейколы.
— А ме думайті, эг-ӧ панъяс киӧ веськав?
А артмӧ — асланымлы...
— Сійӧ долыда нюмъяліс.
— А ме тіянлы, ёртъяс, броневик вайи да нёль орудие.
Эм, мыйӧн панъяслысь боксӧ шонтыны...
Миян эз артмы.
Кыпӧдчим ми, значит, ассьыным йӧзнымӧс тюрьмаысь мездім, легионеръясӧс пасьвартім, — сэсся со тай — немецъяс сюйсисны тайӧ делӧас!
Быдса полк!
Дерт, жугӧдісны миянӧс.
Миян Сосновкалань бӧрыньтчисны, а немецъяс да ляхъяс костын кутерьма заводитчис.
Босьтісны менӧ ляхъясыд нёкчимӧд, медым ме немецкӧй эшелонсӧ станциясьыс нуи.
Но, ме и вои татчӧдз.
Со сійӧ кыдзи артмис, ёртъяс!
Воробейкоӧс кытшалысь йӧз чӧла кывзісны сійӧс.
— А тэ, случайнӧ, абу большевикъяс лыдысь? — юаліс сылысь тошкаыс, коді шуис асьсӧ Березняӧн.
— Фактически лоа партийнӧй коммунистӧн, — гордӧя вочавидзис Воробейко.
— А-а-а, коммунист!
И тошкаыс мисьтӧма ёрччыштіс.
— Сідзкӧ ми ті воктӧ гыж костӧ нырам.
Босьтӧй сійӧс, хлопцы!
Воробейко шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧрбок.
— Кодъяс нӧ ті сэтшӧмъясыс?
— Ми — петлюровецъяс.
Эн кывлы сэтшӧмъяссӧ, а?
Жидъяслы служитысь! — скӧрысь жергӧдіс пиньяссӧ тошкаыс.
— Сідзкӧ, ті — контра? — вӧрзьӧм гӧлӧсӧн шуис Воробейко.
— Гӧгӧрво, кыдзи кӧсъян.
Нуӧдӧй сійӧс переезд сайӧ да мӧдӧдӧй сійӧс Карлы Марксылы, налӧн асланыс енмыслы, — ӧвтыштіс кинас тошкаыс.
Некымын морт кватитісны Воробейкоӧс да нуӧдісны бокӧ.
Эшелонсӧ грабитісны нин.
— Тані али мый котшкӧбтам?
Кытчӧ сійӧс ылӧсӧ нуан? — шуис ӧти петлюровец.
Воробейко шогпырысь видзӧдліс гӧгӧрбок.
Переезд сайын заводитчисны муяс.
Пӧльтіс кӧдзыд тӧв.
Воробейко повзьӧмысла дрӧгнитіс, мый вот ӧні сійӧс виасны и некод весиг та йылысь оз тӧдлы.
И ставыс сэтшӧм кокниа...
— Тэ православнӧй?
Сідзкӧ, пернапасась, а то дзик пыр эштӧдам, — спокойнӧя шуис ӧти петлюровец.
— Мыйысь? — юаліс Воробейко.
— Шуис атаман — рӧскодӧ лэдзны, сідзкӧ заслужитін.
— Мый нӧ ме тіянлы сэтшӧмсӧ вӧчи?
Эмбур тыра эшелон вайӧді.
Абу ӧмӧй тіянлы яндзим нинӧмабусьыс уджалысь мортӧс вины?
— Да ӧд тэ коммунист?
Воробейко поліс, мый сылы мышкас лыясны, да бергаліс то ӧтиланьыс, то мӧдланьыс.
— Ми ӧд, рабочӧйясыд, ставным большевикъяс!
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Менам батьӧй нэм чӧжыс батракавліс.
Мыйысь нӧ винысӧ?
Ӧти петлюровец думайтіг шуис:
— Гашкӧ, ми лэдзам сійӧс?
Мый вылӧ сійӧ миянлы?
Мӧд нерешительнӧя нурбыльтіс:
— Чӧрт сыкӧд — мед мунӧ!
Коймӧдыс, коді босьтӧма нин вӧлі винтовкасӧ киас, бӧр волысаліс мыш саяс.
— Валяй, да видзӧд, атаманлы син улас эн веськав.
А коммуниясьыд пет, йӧюк!
— А ті меным мышкӧ онӧ резьӧбтӧй? — веськыда юаліс Воробейко.
— Сідзкӧ вӧчанныд, бурджык ӧні лыйӧй сьӧлӧмӧ, медым не мучитчыны.
Всё равно — помыс ӧти...
— Валяй, валяй!
Первойя дас воськовсӧ Воробейко видзӧдлывліс бӧрас, виччысис лыйӧм.
Сэсся чепӧсйис котӧртны муяслань.
...Асъядорыс кӧдздӧдіс.
Гӧпъяс да нюръяс кынмисны.
Сосновкаын, Цибуля керкаын, чукӧртчис штаб.
Вӧлі шуӧма: ревкомса членъяс бӧр мунасны карӧ уджавны.
Сійӧ рабочӧйясыс, кодъяс надейтчӧны, мый найӧ оз сюрны, сідзжӧ мунасны карӧ.
Мыйкӧ мында кольччасны Цибуля отрядӧ.
Мукӧдыс мунасны Павлодзиӧ.
Заседание помланьын скач воис Холмянкаысь мужик да вайис страшнӧй юӧр: Могельницкий тшӧктӧма ӧшӧдны карса управа дорӧ дас ӧти холмянецӧс.
Мукӧдыслы, быдӧнлы морт ветымынысь кучкӧмаӧсь шомполӧн, мырддьӧмаӧсь вӧвъяснысӧ да лэдзӧмаӧсь гортаныс.
Патлай, Щабель, Чобот да мыйкӧ мында рабочӧй грузитісны пулемётъяснысӧ телега вылӧ да мӧдӧдчисны Павлодзиӧ.
Степовой карӧ мунны бӧр эз кӧсйы да мӧдӧдчис накӧд жӧ.
Фольваркысь мырддьӧм квайтымын вӧв пиысь Щабельлы удайтчис корны сосновскӧйяслысь сӧмын дасӧс.
Кор винтовкаяс да патронъяс тыра ящикъясӧн грузитӧм телегаяс петісны сиктысь, дас верзьӧмакӧд тшӧтш Щабель вӧрзис туйӧ.
— Ті, нывъяс, миян вӧсна энӧ бӧрдӧй!
Регыд бӧр воам, овмӧдчам шуда да озыра, — Олесякӧд да Сарракӧд прӧщайтчигӧн шмонитіс сійӧ.
Том йӧзӧс вӧлі шуӧма кольны Сосновкаӧ.
Ӧти бӧрся мӧд карӧ локтісны Ковалло, Метельский, Ядвига да Раевский.
Ковалло вель ёна чуймис, кор водокачка кильчӧ вылысь аддзис самӧвар дорын ноксьыс тӧдтӧм нывбабаӧс.
«Тайӧ нӧ нин мый татшӧмыс?» — думыштіс сійӧ.
Нывбаба аддзис сійӧс да нюммуніс.
— Кӧзяин, буракӧ, воис?
А то абу лӧсьыд йӧз керкаад кӧзяитнытӧ.
Ме — Андрийлӧн мамыс, Мария Птаха.
— Бур лун!
Со кыдзи лои тӧдмасьны.
— Ковалло меліа кутліс сылысь кисӧ.
Андрийлӧн мамыс вӧлі ыджыд тушаа, ён, и мый медся шензьӧдіс Коваллоӧс, том.
Кор Раевский пырис дворӧ, сійӧ суис найӧс варов сёрни сайын.
— Вот ме налы и висьтала: «А чӧртыс тӧдӧ, кӧні сійӧ шӧйтӧ!
Мый ме сылы — нянька?
Слава богу, дас сизим арӧс!
Ме сы вӧсна абу кывкутысь.
Кор кутанныд, кӧть кучиксӧ сылысь кульӧй!»
А аслам сьӧлӧмӧй ёнтӧ.
Сӧмын, думайта, оз кутны найӧ сійӧс, сы вӧсна мый менам Андрийка абу сэтшӧм, медым налы кианыс сетчис.
Ок, и шог меным хлопецъяскӧд!
Кутшӧм ӧтиыс, сэтшӧм и мӧдыс...
Ичӧтсӧ кӧть нӧйтыштны позьӧ, а мӧдыслы мый вӧчан, кор сійӧ тушанас меысь ыджыдджык?
Раевскийӧс аддзӧм бӧрын сійӧ ланьтіс.
Колис недель.
Тӧв пуксис немвиччысьтӧг.
Ядвига оліс ыджыд чой ордас.
Марцелина служитіс польскӧй кооперативын продавщицаӧн.
Енлы эскысь, ас кежын олысь, сійӧ некор эз вӧв чойыскӧд матысса йитӧдын.
Кыдзи став пӧрысь нывъяс, сылӧн вӧліны аслыссяма модаяс: сылӧн комнатаын олісны сизим кань.
Марцелина чуксаліс найӧс медся тешкодь нимъяснас да прӧст кадӧ пыр ноксис накӧд.
Быд воскресеньеӧ ӧкуратнӧя ветліс костелӧ и ксендзлӧн вӧлі бур щӧт вылын.
Мукӧддырйи сійӧ ветлывліс ксендзлӧн экономка дорӧ гӧститны, коді вӧлі сылӧн дзик ӧти матысса тӧдсаӧн.
Талун рытнас Марцелина локтіс сы ордӧ, но гортас сійӧс эз су.
Ӧдзӧссӧ восьтіс ачыс ксендзыс, паськыд куш плешка варов кыз морт.
— Пырӧй, панна Марцелина, пани Ванда пыр локтас, — шуис сійӧ.
— Но, мый тіян бурыс, панна? — юаліс ксендз, кор Марцелина раминика пуксис гостинӧй пельӧсӧ.
— Нинӧм, аттьӧ.
Олам ӧні чойкӧд.
— Ак, со кыдзи! — шуис ксендз, мед сӧмын мыйкӧ шуны.
— Висьталӧй, мыйла ме ог тӧд тіянлысь чойнытӧ?
Марцелина лэдзис синъяссӧ.
— Сійӧ оз ветлы костелӧ, пане ксёндже.
— Ак, со кыдз!
Сійӧ, буракӧ, дӧва?
Помнитсьӧ, ті арнас, буракӧ, корлінныд менӧ юрбитыштны сылӧн верӧс кузя.
— Слава богу, сійӧ ловъя, пане ксёндже.
Сійӧ неважӧн локтіс.
— Со кыдз!
Ксендз ветлӧдліс комнататі посни воськовъясӧн, юасис, жалитіс, вӧлі сэтшӧм мелі, мый небзьӧм сьӧлӧма Марцелина окотапырысь висьтавліс сылы ставсӧ, мый йылысь сійӧ юасис.
— Сідз, сідз...
Нинӧм, менам донаӧй, эн шогсьы.
Жаль, дерт, зэв жаль, мый ставныс найӧ вунӧдісны ентӧ.
Но святӧй отецыд быдтор вермӧ вӧчны.
Найӧ бӧр локтасны сы дорӧ...
Да, смутнӧй кад заводитчис, — думыштчӧмӧн шуис ксендз.
— Бур рыт, отец Иероним.
Со и тӧв.
И лымъялӧ.
Но, прӧйдитамӧй ме ордӧ...
— Оз-ӧ кажитчы тіянлы, отец Иероним, мый ставыс тайӧ неуна тешкодь?
— Да, дерт.
Торйӧн нин ӧні.
Ті шуанныд — сылӧн овыс Раевская?..
Кык лун чӧж Дзёбек, штатскӧй паськӧмӧ пасьтасьӧмӧн, кыйӧдчис Ядвига бӧрся.
Войнас сы пыдди кыйӧдчис Кобыльский.
Дзёбеклы кыкысь удайтчыліс аддзывны Ядвигалысь чужӧмсӧ.
Дзёбеклы бура пуксис вежӧрас кыӧм еджыд шапкаа тайӧ кызкодь мича нывбабаыслӧн чужӧмыс, сылӧн лӧсьыд походкаыс, небыдик, мича гӧлӧсыс.
Сійӧ ылісянь вермис тӧдны Ядвигаӧс.
Первойсӧ сійӧ сетіс сылы комын арӧс.
Но мӧдысь паныдасигӧн, матысяньджык видзӧдлігӧн, содтіс ещӧ витӧс.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ тайӧ нывбабаыс эз вӧчлы.
Рытӧдзыс сійӧ уджаліс мастерскӧйын.
Гортас локтігӧн пыраліс лавкаӧ.
Сэсся, час ӧкмысын кымын, муніс доктор ордӧ, пан Метельский ордӧ, а сэсся — бӧр гортас.
Войнас некытчӧ эз ветлыв.
Мӧд луннас рытъявылыс Дзёбек дӧзмис весьшӧрӧ ветлӧдлӧмысь.
Сійӧ тшӧктіс кыйӧдны аслас ӧти агентлы, а ачыс босьтчис подробнӧй разведкаӧ.
Регыд сійӧ тӧдіс нин, мый Раевская войдӧр овлӧма мӧд улича вылын, и абу ӧтнасӧн, а пиыскӧд.
Быттьӧ ботинки пӧчинитӧм могысь Дзёбек воліс сапожник Михельсон ордӧ.
Тупыльыс вочасӧн заводитіс разьсьыны.
Шпильмансянь капитан Врона тӧдмаліс Сарра йылысь.
— А сапожниклӧн нылыс абу!
И эсійӧ Раевскаяыслӧн пиыс тшӧтш жӧ...
Тані, пане начальник, абу ставыс ладнӧ!
Кор Баранкевич ставсӧ висьталіс Раймонд Раевский йылысь, Врона ачыс босьтчис тӧдмавны ставсӧ.
Коймӧд луннас водз асылын Ядвига пырис Патлай гӧтыр ордӧ.
— Эм! — нимкодя шуис Дзёбек.
Тайӧ вӧлі первойя сьӧкыд улика.
Патлайлысь гӧтырсӧ восстание бӧрын, кор сійӧс вӧлі мездӧма, шуисны мыйкӧ дыра не вӧрзьӧдны.
Но керка бӧрсяыс кыйӧдісны.
— Осторожнӧйджыка, а то став делӧсӧ торканныд!
— ӧлӧдіс Врона больгысь Дзёбекӧс, кор сійӧ докладывайтіс аслас успехъяс йылысь.
— Пока ті нинӧм на онӧ тӧдӧй.
Аски асывнас Вроналы ӧтпырйӧ звӧнитісны и заводсянь и вокзалса жандармскӧй управлениесянь.
— Тавой бара вӧлі ӧшлӧмаӧсь ревкомлысь дженьыдик воззваниеяс: «Ёртъяс рабочӧйяс!
Миянӧс эз жугӧдны.
Ми сӧмын временнӧ бӧрыньтчим.
Виччысьӧй — ми регыд бӧр локтам.
Мед враг тӧдӧ тайӧс.
Мед олас рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн власть!
Революционнӧй комитетса председатель Хмурый».
Врона пуктіс телефон трубкасӧ да думыштчис.
Сэсся перйис ичӧтик жӧч кӧрӧбка, босьтіс еджыд порошок чепӧль да чӧсмасьӧмӧн кыскыштіс нырас.
Раевский сувтіс магазиндорса пельӧсӧ да кутіс виччысьны Ядвигаӧс.
Ядвига должен вӧлі мунны таті удж бӧрас.
Раевскийлы колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
Ӧнӧдз найӧ аддзысьлісны сӧмын Метельский ордын.
Врачлӧн приёмнӧйыс та вылӧ вӧлі медбур местаӧн.
Сыкӧд орччӧн сулаліс латшкӧсіник тушаа шоныд полушубока морт.
Раевскийлӧн вӧлі важся привычка — не шыбитчыны йӧзлы синмас прӧста сулалӧмӧн и сійӧ бергӧдчис тӧвлы мышкӧн да ӧзтіс папироссӧ.
Тӧв вӧтліс улича кузя кокньыдик лым.
— Разрешитӧй ӧзтыны, — корис полушубока морт да гегдӧм чуньяснас перйис омӧлик папирос кӧрӧбка.
— Пӧжалуйста.
Акцент сертиыс Раевский гӧгӧрвоис, мый сійӧ поляк.
Тротуар кузя мунісны йӧз.
Кӧдзыдыс тэрмӧдліс найӧс.
Витрина стеклӧысь Раевский аддзис улича кузя мунысь Ядвигаӧс.
Ядвига эз казяв сійӧс.
Полушубока морт кутіс тэрмасьны.
Сійӧ сідзи эз и ӧзты папироссӧ.
Раевский видзӧдліс сы бӧрся да, папироссӧ куритіг, спокойнӧя мӧдӧдчис сы бӧрся.
Сійӧ аддзыліс — Ядвига пырис нянь лавкаӧ.
Полушубока морт сувтіс лавка дорас.
Раевский сувтовкерис афиша дорӧ.
Кор Ядвига петіс, полушубока морт мӧдӧдчис сы бӧрся.
Раевский улича мӧдар боктіыс ордйис керкасӧ, кӧні оліс Ядвига, весигтӧ эз видзӧдлы сэтчӧ.
Переулокын полушубока морт дышиника донъясис извозчиккӧд.
Раевский муніс да думайтіс.
Вомыс курзис да перйис папироссӧ.
Сійӧ вӧлі куритӧма нин помӧдзыс — тшынасис мундштукыс.
Сюсь синмыс казяліс Метельский керка дорысь лишнӧй мортӧс.
Доктор квартираын сулаліс шапирограф.
«Ковалло ӧні Метельский ордын.
А, со и ещӧ!
Но, тайӧ дзик бӧлбан.
Абу на удитӧмаӧсь бӧрйыны матерӧйяссӧ».
Раевский муніс лишнӧй кык квартал, кежис переулокӧ.
Аддзис — сы бӧрся некод оз лок.
«Ядвига, Ковалло, Метельский, — коді вӧлі неосторожнӧй?
Некодӧс на пиысь оз позь нин предупредитны.
Тӧдӧмысь — Ядвигалы оз ков вӧлі локны карӧ...»
Сьӧлӧм вылас друг лои сьӧкыд да шог.
«Ядвига!»
Сійӧ зурасис пельпомнас пӧнар сюръяӧ да пыр жӧ очмис.
Тэрыба мӧдӧдчис посёлокӧ.
Колӧ предупредитны мукӧдъяссӧ...
Гнат Верба кытшовтіс ставнысӧ да сӧветуйтіс мунны карысь кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
Сэсся Раевский ыстіс сійӧс карӧ.
Час мысти сійӧ бӧр локтіс да вайис шог юӧр.
Мыйӧн пемдіс, Раевский да Верба петісны карысь.
Найӧс босьтіс доддяс базар вылысь локтысь крестьянин.
Туйын найӧ вежӧн лоины Щабелькӧд.
Сійӧ кольӧма вӧвъяссӧ орчча сиктӧ да локтіс карӧ подӧн.
Войнас посёлокын заводитчисны дорвыв арестъяс.
Дас ӧтиӧд глава
Скӧраліс пурга...
Вӧрса мельнича ӧшиньӧ сійӧ кояліс лым.
abu
Жугыля шувгис вӧр...
Андрийӧс кӧдзыд босьтіс.
Сійӧ мыджсис мышнас дуб бердӧ да, киас карабинсӧ чабыртӧмӧн, син доймытӧдзыс видзӧдіс войся пемыдас.
Быд чегысь увлӧн трачнитӧм кажитчис сылы морт кок шыӧн.
Кор сійӧ мудзліс нервнӧй напряжениесьыс, сійӧ кытшовтліс дуб гӧгӧрыс, и сэки сылӧн синъясыс шойччылісны важ мельнича ӧшиньӧд тыдалысь би югӧрын.
Биясыс висьталісны олӧм йылысь, йӧз йылысь, кодъяс дзебсисны скӧр пургаысь мельниклӧн шоныд комнатаясӧ.
«Пшеничек, кӧнкӧ, бара ме йылысь мыйкӧ сӧрӧ...
Олеся, кӧнкӧ, сералӧ.
Мый нӧ, мед сералас».
Андрий нюммуніс.
Кыдзи и век, Олеся йылысь казьтыштігӧн, сьӧлӧм вылас лои кокни.
Йӧзыс шуӧны тайӧс радейтӧмӧн.
Мый нӧ, мед лоас радейтӧм!
Андрий думыштчис...
А мый, лоас кӧ сійӧ знаменитӧй боецӧн?
Хуторъясті да сиктъясті кутасны ветлыны сы йылысь легендаяс, страшнӧй лоӧ сылӧн нимыс врагъяслы, а сійӧ, збой да том, кутас лэбавны аслас эскадронъяс водзвылын рӧднӧй мусӧ шляхтаысь весаліг.
И пан Баранкевич, сыысь спасайтчиг, кутас висьтавлыны аслас вӧсни сьыліа гӧтырыслы, тайӧ мерлина кодь каньыслы: «Ӧд тайӧ буретш сійӧ Птахаыд, пся его мать, буретш сійӧ кочегарыд миян заводса котельнӧйсьыд».
Олеся кутас следитны сылӧн победаяс бӧрся да сьӧлӧмсяньыс, дерт, кутас гордитчыны, мый вот буретш тайӧ зонмыс, код йылысь ставыс сёрнитӧны, окаліс сылысь пидзӧсъяссӧ да шуаліс пӧсь кывъяс...
И оз нин кут шутитны сы вылын, и оз нии аддзы Андрий сы синъясысь гуся сералӧмсӧ.
Видзӧдлас Олеся сы вылӧ, кодӧс вевттьӧма слава, и первойысь Андрий аддзас ныв синъясысь нимкодьлун да радейтӧм...
Пӧшти дзик орччӧн трачнитіс кос ув.
Кияс асьныс кыпӧдісны карабинсӧ пельпом бердас.
Ёся горӧдіс:
— Сулав!
Коді локтӧ?
Лыя!
Мыйкӧ сьӧд да ыджыд вӧрзис водзвылас, и прӧстудитчӧм гӧлӧс вочавидзис:
— Эй!
Коді сэні мельнича дорас?
Ме — Щабель!
Андрий лэдзис карабинсӧ.
Сійӧ тӧдіс гӧлӧссӧ.
— Тайӧ ме, Птаха!
— горӧдіс сійӧ.
Со вӧвлӧн юрыс сыкӧд орччӧн, а тулупа да ыж ку шапкаа верзьӧма копыртчис Андрий дорӧ, видзӧдліс.
— Кытчӧ вӧвсӧ сувтӧдны?
Коді сэні керкаас?
Цибуля тані? — киргис Щабель.
— Ставныс сэнӧсь! — горзіс Птаха.
— А мый Павлодзиын?
— Ме карсянь.
Сэні пом.
Ревкомӧс босьтӧмаӧсь...
Птаха шатовмуні:
— Да мый нӧ тайӧ?
Войшӧрӧдз пӧся вензисны.
Ревкомӧс арестуйтӧм йылысь юӧр жугыльмӧдіс ставнысӧ.
Полушубоксӧ пӧрччигӧн Щабель шуис:
— Кодкӧ вузаліс!
Ставнысӧ арестуйтӧмаӧсь...
Щабель эз тӧд, мый Раевскийлы удайтчис мунны Павлодзиӧ.
Дыр, зэв дыр вӧлі комнатаын сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Пӧим кодь блед лои Раймондлӧн чужӧмыс.
Кузь тушаа Цибуля зумыша нетшкис ассьыс паськыд тошсӧ.
Сійӧ видзӧдіс пельӧсӧ, быттьӧ пемыдас, скамья улас, вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді кыскис сылысь видзӧдлассӧ.
Юрсӧ пидзӧс бердас копыртӧмӧн, медым эз аддзыны синвасӧ, Олеся йӧршитчис пач пельӧсӧ.
Неважӧн на сылӧн гора серамыс гажӧдіс ставсӧ.
Паськыда восьтӧм синъясӧн Сарра видзӧдіс великан Цибуля вылӧ, весьшӧрӧ зілис аддзыны сы поведениеысь кӧть ичӧтик надея.
Но сосновскӧй повстанец вӧлі зумыш.
Птаха, кодӧс сӧмын на вежис пост вывсьыс Пшеничек, друг чеччис лабичсьыс да лёкысь шыбитіс ассьыс ичӧтик шапкасӧ:
— Мый нӧ ті пукаланныд, дедъяс?
Мездыны ревкомсӧ колӧ!
Уськӧдчам став отрядӧн кар вылӧ — и пом!
Кералам панъяссӧ и ассьыным йӧзнымӧс мездам!
Цибуля ньӧжйӧник бергӧдіс сылань ассьыс сьӧкыд юрсӧ.
— Мыйӧн уськӧдчан, сосунок!
Пукалін кӧ лӧня, вежӧраджык эськӧ вӧлін!
Андрийӧс быттьӧ сотыштіс.
— Кыдзи мыйӧн уськӧдчам?
Ме жӧ шуа — став отрядӧн!
Кыпӧдам мужикъясӧс сиктъясысь!
А тэ менӧ сосунокнад эн нимты, а то ме ог видзӧдлы, мый тэнад тошкыд коскӧдзыд, а сідзи косьӧбта, мый...
— Андрий... — ньӧжйӧник шуис Сарра.
Птаха сайкаліс.
Сачек скӧрысь мурӧстіс.
— Тэ кокньыдджыка, детинка!
Татшӧм кывъяссьыд вермам и плетявны.
Тані кӧть и абу царскӧй армия, но командирыд и миян эм командир, и сійӧ кӧ сёрнитӧ, колӧ кывзыны да гӧгӧрвоны.
А вот быдмыштан, бӧръям тэнӧ командирӧн, и кутан ассьыд вежӧртӧ петкӧдлыны.
— Плеть йывсьыд — тайӧ тэ весьшӧрӧ! — зумыштчӧмӧн шыасис Пшигодский.
— Тайӧ тэнад фельдфебельскӧй модаыд на кольӧма.
Украинскӧй кывъяс ньӧжйӧник шуаліг Раймонд юаліс:
— Цибуля ёрт, ті онӧ кӧсйӧй кар вылӧ уськӧдчыны, кӧть нин тюрьма вылӧ?
Либӧ, веськыда кӧ шуны, ті онӧ нуӧдӧй ассьыныд отряднытӧ, медым мездыны ревкомӧс?
Цибуля сьӧкыда ӧшӧдчис аслас ыджыд тушанас пызан вылӧ да кызӧктіс.
— Ме ӧмӧй шулі, мый ӧтказывайтча?
Но кыдзи сійӧс нуӧдан?
Асьныд ӧд тӧданныд, — ветымын верзьӧма мужик, кызь морт винтовкаяса, мукӧдъясыслӧн вӧралан берданкаяс.
Но, ещӧ морт кызь витӧс додьясӧ пуксьӧдам.
Ме сосновскӧйяс пыдди сёрнита, ас йӧз пыдди.
Мукӧд сиктъясӧ ёнасӧ эн сюйсьы.
Сэні асьныс аслыныс кӧзяинъяс.
Шуам, на вылӧ кӧ эськӧ карательяс уськӧдчисны, дерт, водзсасьны кутасны.
А карсаястӧ мездыны — пӧжалуй, оз мунны.
Карад войскаыс миян дорысь унджык.
Кодлы окота пулемёт улӧ пырны?
— Сідзкӧ тэ он кӧсйы? — недружелюбнӧя юаліс Щабель.
Цибулялӧн чужӧмыс вежсис.
— Горячӧсь ті, карсаяс!
Тіянлы вай да пукты...
Ме, шуам, муна тіянкӧд, ог ӧткажитчы, ме важ буртӧ век помнита.
Ме эг на вунӧд, коді менӧ панскӧй лыйлӧмысь мездіс, но мужикъясыдлы таӧдз кутшӧм мог?
Да и, веськыда кӧ шуны, виаласны миянӧс, дзодзӧгъясӧс моз, ӧтитӧг, и некодӧс ми огӧ мездӧй и ассьыным юрнымӧс пуктам, а ме, кыдзи командир, ставсьыс должен кывкутны.
Щабель друг торкис сійӧс:
— Шыбит, Цибуля, еджыд ӧш йывсьыд мойдны!
Висьтав веськыда — тіян гайканыд личыд, партизанъясыдлӧн.
Асланыд керкаясысь ылӧджык воюйтны онӧ ветлӧй.
Пыр зілянныд асланыд гӧтыръяс дорӧ матӧджык, а революцияыд тіянлы веськодь!
Эк!
Мелкӧй буржуазия тіян пытшкын пукалӧ, мед сійӧ куимысь проклят лоӧ!
— Тайӧ ми буржуйяс? — чуймис Сачек.
— Мый нӧ тэ сэтшӧмыс? — горӧдіс сылы Птаха.
— Кор ми тіянлысь йӧзтӧ тюрьмаысь мездім — смерть вылӧ мунім.
А ӧні, кор ревкомлы панъяс петля лӧсьӧдӧны, то ті «нинӧм онӧ тӧдӧй».
— Андрий, оз ков зыксьыны.
Цибуля ёрт ӧд эз тадз шу.
Сідз ӧд, Емельян Захарович?
— повстанец дорӧ матыстчиг шуис Сарра.
Цибуля сьӧкыда вӧрзис лабич вылын да, тошсӧ малалігтыр, нурбыльтіс:
— Ме кӧ буржуазия, то нинӧм и сёрнитны, а ме дорӧ кӧ ёртъяс моз, то ме ог ӧткажитчы отсыштны, но карӧ ме ог мун.
Виасны ставнымӧс... — крепыда вундыштіс сійӧ медбӧръя кывъяссӧ.
— Сідзкӧ, миян йӧзлы, артмӧ, пом? — ньӧжйӧник шуис Щабель.
— Но, тайӧ оз ло!
Тайӧ оз вермы лоны, пока ми ловъяӧсь! — артмис Раймондлӧн.
— Раймонд, найӧ кӧ оз кӧсйыны, ми асьным мунам, — шуис Олеся.
— Ме тшӧтш муна!
— И ме... — негораа шуис Сарра.
— И тэныд абу яндзим, Цибуля, челядьӧс смерть вылӧ лэдзны? — эз вермы терпитны Пшигодский.
— Шуи, карӧ ог мун.
А кодлы окота, мед мунӧ.
Ещӧ сизимӧс босьтасны.
— Но и чӧрт тіянкӧд! — горӧдіс Птаха.
— Лӧсьӧдчӧй, вокъяс!
Миянлы тані вӧчны нинӧм.
Мед менӧ капустаӧс моз шырасны, но мед ме пукалі тані да виччыси, кар миян йӧзӧс ӧшӧдасны?
Да бурджык меным свет вылас не овны!
И Щабель и Пшигодский гӧгӧрвоисны положениеыслысь сьӧкыдлунсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый партизанъяс отсӧгтӧг ревком мездыны быд заводитчылӧм сиӧма неудача вылӧ.
Пшигодский тӧдіс кутшӧм асныра Цибуля.
Сійӧс чегны некыдз оз позь, и Пшигодский корсис мӧд туйяс.
И эз кодкӧ мӧд, а Птаха индіс сылы тайӧ туйсӧ.
— Тэ кыдзи думайтан, Щабель, найӧс кутасны судитны али сідзи?.. — юаліс Пшигодский.
— Кутшӧм сэн суд!
А гашкӧ мода вылас вӧчасны военнополевӧй.
Всё равно ӧти пом.
Аски кӧ нинӧм огӧ вӧчӧй, то, пӧжалуй, лоӧ сёр.
— Кыдзи сёр? — кельдӧдіс Олеся.
Чӧв-лӧнь.
Сійӧ лои терпитны вермытӧм.
— Но, миян кӧ пӧгибнитасны, сэки пом, — некодлы пӧщада ог сет!
Во чӧж кута чукӧртны йӧзӧс, но чукӧрта, и сэки водзӧс мынта.
Мед ме лоа куимысь проклят, ме кӧ ог ви став тайӧ Могельницкийястӧ!
Уськӧдча усадьба вылас да ставнысӧ ӧтитӧг вуж выйӧныс.
Вир вӧсна вир! — пӧся горзіс Андрий.
— Сулав, зонмӧ, а ӧд тайӧ и збыльысь туяна! — нимкодя горӧдіс Пшигодский.
— Мый туяна?
Могельницкийясӧс керавны?
Матын гырддзаыд, да он курччы! — зывӧктӧмӧн шпыньмуніс Цибуля.
Но Пшигодский эз нин кывзы сійӧс да нимкодя видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Вот кывзӧй, кутшӧм лӧсьыда артмӧ, — заводитіс сійӧ.
— Кыдзи миянкӧд став панъясыд да офицеръясыд вӧчӧны?
Зверьяс моз!
Налы кӧ лапаас шедін — прӧщайтчы олӧмыдкӧд.
Он кӧсйы ярмо кыскавны — плешкад пуля.
А ми нӧ святӧйяс али мый?
Курччасьысь змейӧс куш киӧн оз босьтлыны...
— Кытчӧ тэ тайӧс синан? — торкис сійӧс Сачек.
— А сэтчӧ, мый ми уськӧдчам талун югдігас, шуам, ог кар вылӧ, а графскӧй усадьба вылӧ.
— Мый нӧ, бабаяскӧд али мый воюйтны кутан?
Графыс ӧд карын, сыӧдз он судз!
— Тэ ланьтлы, Сачек.
— Уськӧдчам, сідзкӧ, усадьба вылӧ.
Ичӧт Холмянкаысь заставасӧ налысь ордъям бокиті.
Кытшовтӧмнас верст дас кык лоӧ.
Татшӧм поводдянад и ачыс чӧртыс оз казяв.
Но, вот сідз...
Нырыштам ми сэні налысь охранасӧ.
Могельницкий и думыштнысӧ оз куж, медым аслас тылын видзны ыджыд часть.
Тӧдӧ ӧд сійӧ партизанъясыдлысь модатӧ — ас позйысь ылӧ не мунны.
— Но, но, кывлім, водзӧ мый? — ырыштчис Сачек.
— А водзӧ — босьтам налысь гӧтыръяснысӧ, пӧрысь гадсӧ содтӧд.
Видзӧдан да, и ачыс Могельницкийыс миян киӧ шедӧ.
Сійӧ волывлӧ карсяньыс частӧкодь.
Меным сэні став туйясыс тӧдсаӧсь.
Босьтам ставнысӧ, асланыс додьясӧ жӧ пуксьӧдам — и айда!
Корсь эрд вылысь тӧвтӧ.
Дзебам найӧс ылӧджык бурджык местаӧ, а сылы телефон пыр, ачыс кӧ оз сюр, шуам: миян йӧз пӧвстысь кӧ вӧрзьӧдан кӧть ӧти мортӧс чуньнад, ми сэки тэнсьыд тані милуйтны ог кутӧй.
А?
— Молодеч, Пшигодский, вот тайӧ ме ног!
Кутшӧм прӧстӧ, чӧртыд! — нимкодя горӧдіс Птаха.
Ставныс видзӧдісны Цибуля вылӧ да виччысисны вочакыв.
Великан шыасис эз дзик пыр.
Сійӧ пыр думайтліс дыр, некор эз тэрмасьлы.
Но сылӧн чӧв олӧмыс нин сетліс надея.
— Да.
Тайӧ туянаджык.
Та йылысь позьӧ и тӧлкуйтыштны.
Тайӧ бурджык, кар вылӧ уськӧдчӧм дорысь.
Сӧмын пола ме, мый уськӧдчам ми имение вылас, а сэні некод абу, и лоас тайӧ миян весьшӧрӧ... — век на колебайтчис Цибуля.
— Сідзкӧ, решитӧма? — ышӧдіс сійӧс Щабель.
— Тэ кыдзи видзӧдан та вылӧ, Сачек?
— Ме, Емельян Захарович, кыдзи ті...
А сідзи мӧвпыс абу омӧль.
Видзӧдан да, сэні кӧлуйсьыс мужикъяслы мыйсюрӧ чуктас...
— Но, ті тайӧс шыбитӧй! — ньӧжйӧник ӧлӧдіс сійӧс Раймонд, но сэтшӧм решительнӧя, мый Сачек кутіс лапйӧдлыны синъяснас.
— А ме мый?
Миянлысь жӧ сійӧс и грабитӧма.
— Миянлы ревком колӧ мездыны, а тэ... — скӧрмис Щабель.
— Ладнӧ, мед инӧ сідз, ме сӧгласен, — помаліс ассьыс мӧвпсӧ Цибуля.
И начальниклӧн спокойнӧй гӧлӧсӧн тшӧктіс: — Мун, Сачек, сиктӧ, медым час мысти хлопцы вӧліны вӧвъяс вылынӧсь.
Босьтан сӧмын верзьӧмаясӧс, подаяс мед кольччасны.
Татшӧм делӧ вылад тырмас.
Сідз, мед час мысти...
Людвига сулаліс библиотекаын ыджыд ӧшинь дорын.
Войся пурга вочасӧн лӧнис.
Ӧтка лым чиръяс ньӧжйӧникӧн гылалісны пух кодь лым ковёр вылӧ.
Эдвард муніс тӧрыт сёрӧн, весиг эз прӧститчы.
Мый лои?
Мыйла сылы лои сэтшӧм шуштӧм да гажтӧм тайӧ ыджыд керкаас?
Унатор сылы вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Унаторйын сійӧ дзикӧдз дзугсьывліс.
Ставныс найӧ — и Эдвард, и Потоцкий, и отец Иероним — сёрнитӧны независимӧй Польша вӧсна тыш йылысь, но героизм, благородство да самоотверженность пыдди — предательство, нӧйтӧм, виселица.
Тайӧ политика.
А сылӧн личнӧй олӧмыс?
Сійӧ тані бокӧвӧй.
Правда, и войдӧр сійӧ тайӧ керкаас эз вӧв рӧднӧй.
Сійӧс радейтліс да шонтіс сӧмын ӧтнас верӧсыс.
Коркӧ ӧмӧй вӧлі матыссаӧн Людвигалы тайӧ мустӧм старикыс, пиньтӧм развратникыс, кодлӧн пеж олӧм йылысь сійӧ нинӧм эз тӧдлы, кытчӧдз Францискакӧд историяыс эз восьты сылысь синъяссӧ?
Тайӧ Владекыс?
Или Стефания...
Но Эддиыс, сылӧн Эддиыс?!
«Эг ӧмӧй, — думайтіс Людвига, — ме сійӧс радейтлы?»
И коді таын мыжа?
Ачыс Эдди али, вермас лоны, ачыс сійӧ.
Со ӧд, вӧлӧма, сійӧ оз тӧд ассьыс верӧссӧ!
А коркӧ сылы кажитчыліс сійӧ геройӧн, повтӧм рыцарӧн.
Сійӧ ӧмӧй вермис думыштлыны, мый Эдди вермас вӧчны сэтшӧм лёктор?
Сылы дум вылас усины управадорса виселицаяс и сійӧ дрӧгнитіс...
Тайӧ сійӧ, Эдвард, тшӧктіс ӧшӧдны предательскӧя кутӧм йӧзсӧ, кодъяс веритісны сійӧ честнӧй кывлы.
Коді тшӧктіс сійӧс вӧчны тадзсӧ?
Врона?
Людвига полӧ тайӧ мортсьыс.
Людвига вешйис ӧшинь дорсьыс.
Книгаястыра джуджыд дубӧвӧй шкапъяс сулалісны стенъяс пӧлӧн.
Татчӧ, библиотекаас, сійӧ пыравліс частӧ быдса часъяс кежлӧ да вӧйтчыліс приключениеяс, фантастика да романтика мирӧ.
Ӧні сійӧс татчӧ кыскис вунӧдчыны кӧсйӧм.
Сійӧ матыстчис восьса шкап дорӧ да веськодьпырысь видзӧдліс зарни корешокъяса книгаяс вылӧ.
«Кольӧм йылысь письмӧяс», — лыддис сійӧ.
Мӧвпыс бара бергӧдчис Эдвард дорӧ...
Сылы дум вылас уси важ вунӧдӧм письмӧ, кодӧс лун-мӧд сайын сійӧ аддзис ӧти книга костысь.
Сэні покойнича графиня, Эдвардлӧн мамыс, гижис аслас гортса врачлы аслас ыджыд пиыслӧн «томдырся вильшасьӧмъяс йылысь», кодъяс графиняӧс зэв ёна беспокоитӧны.
Ӧд детинкаыс вермас заразитчыны лёк висьӧмӧн.
Пӧрысь графиня корис уважаемӧй пан докторӧс видлавны горничнӧй Вераӧс, кодлы лоӧ тшӧктӧма видзӧдны том граф комнатаяс бӧрся...
Яндзим, вежӧгтӧм и скӧралӧм — ставыс ыпнитіс выльысь, и Людвига бӧрддзис.
Но регыд дугдіс.
Бӧрдны та йылысь ӧні, кор ставыс киссьӧ, сы бӧрын, кор Эдвард, тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын, сӧмын зывӧка шпыньмуніс!
Колӧ мунны мам ордӧ.
И сэні, верӧссьыс ылын, думыштны став йывсьыс да сэки решитны...
Дворын кыліс лыйӧм шы.
Людвига матыстчис ӧшинь дорас да кынмис.
Дворті гӧняйтіс ыж ку полушубока верзьӧма морт.
Ӧти киас сылӧн вӧлі карабин, кодысь, тыдалӧ, сӧмын на лыйӧма.
Аллея кузя усадьбалань гӧнитісны ещӧ некымын верзьӧма.
Парксянь веськыда подъездлань лэбыштісны кыкӧн, чеччыштісны вӧвъяс вывсьыныс да котӧртісны палаццолань.
Кымынкӧ минутаӧн двор тырис вооружитчӧм верзьӧмаясӧн.
Наӧн веськӧдліс тошка великан.
Сійӧ шеныштіс кинас и найӧ разӧдчисны усадьба пасьтала.
Людвига кыліс тошкалысь гӧлӧссӧ.
Керка пытшкын ещӧ кыкысь шковгис.
abu
Да, йӧз, кодъяс уськӧдчисны усадьба вылӧ, вӧліны партизанъяс.
Сылы лои шуштӧм.
Збыль ӧмӧй тайӧ смерть?
Со найӧ пырасны татчӧ.
На пиысь ӧти лыяс сылы.
И ставыс...
Корны пӧщада виселицаяс, лыйлӧм да ылӧдлӧм бӧрын?
Мынтысьны Эдди жестокостьысь!
Здук кежлӧ сійӧ быттьӧ кынмыліс места вылас повзьӧмысла, сэсся асьсӧ дорйыны кӧсйӧмыс тшӧктіс сылы мунны ӧдзӧс дорӧ да игнавны сійӧс.
Но кымынкӧ воськов бӧрын сійӧ сувтіс.
Гордостьыс да гӧгӧрвоӧмыс, мый некытчӧ воштысьны, кутісны сійӧс.
Сійӧ сулаліс комната шӧрас да полӧмысла шӧйӧвошӧмӧн виччысис, кор воссяс ӧдзӧсыс.
И ӧдзӧс воссис кодлӧнкӧ чорыда чужйӧмысь.
Библиотекаӧ пырис ыж ку полушубока да пельбокас вештӧм ичӧтик шапкаа кузь тушаа зон.
Сійӧ вирдыштіс синъяснас комната кузя.
Казяліс Людвигаӧс да чургӧдіс карабинсӧ.
<rus>— Руки вверх!</rus>
А, чӧрт, бара нывбаба!
Сійӧ пыр жӧ лэдзис карабинсӧ да, котӧртӧмысла кашкигтыр, юаліс:
— Висьтав, кӧні тіян мужикъясныд дзебсясьӧны?
Вайӧд найӧс ставнысӧ татчӧ, всё равно аддзам!
И сэк жӧ, Людвигалысь кельыд чужӧмсӧ казялӧм бӧрын, небыдджыка нин шуис:
— Ми краснӧй партизанъяс, гӧгӧрвоан?
Энӧ полӧй.
Тіянлысь мужикъястӧ, офицеръясӧс корсям, а бабаяскӧд ми ог воюйтӧй.
А ме тіянӧс должен вежӧм вылӧ босьтны. Мунам.
Людвига паныдасис видзӧдласнас зонлӧн руд отважнӧй синъяскӧд.
— А ті, гашкӧ, абу буржуйяс пиысь?
— Ме графиня Могельницкая.
— А-а-а!
Сідзкӧ мунам!
— Сійӧ индіс ӧдзӧс вылӧ.
Коридор кузя котралісны оружиеа йӧз, шобсисны став комнатаясас.
Тані Людвига паныдасис отец Иеронимкӧд.
Сійӧс нуӧдісны кык партизан.
— А, Птаха!
Лэбачӧс кыйин? — горӧдіс ӧтиыс.
— А миянлы со дзодзӧг шеді!
Ми сійӧс телефон дорысь кутім, штабӧ вӧлі звӧнитӧ, — шуис мӧдыс отец Иеронимӧс сутанаӧдыс кутіг.
На дінті котӧртысь Пшеничек кыліс медбӧръя кывъяссӧ да сералӧмӧн горӧдіс:
— Ми, святӧй отец, абу сэтшӧм йӧйӧсь, ми проводъястӧ водзвыв вундалім!
Весь, папаша, старайтчӧмыд!
Миян киӧ кӧ веськалін, и святӧй духыд тэныд оз отсав!
Пос вылын сулаліс дженьыдик ватнӧй пинжака ыджыд тушаа том морт, тасма йылас сылӧн ӧшаліс сабля.
Киыс сылӧн вӧлі тасма костас сюйӧм револьвер вороп вылын.
Тайӧ чужӧмыс Людвигалы вӧлі тӧдса, но кытысь сійӧс аддзыліс, казьтыштны эз вермы.
Улыс судтаысь, вестибюльысь, Людвига аддзис пася Стефанияӧс да шӧйӧвошӧм прислугаӧс.
Вылыс судтасянь, винтовка прикладнас грымӧдіг, котӧрӧн лэччис Пшигодский.
Сійӧ скӧрысь уськӧдчис лакейяс вылӧ.
— Эй, ті, пон рӧд, мый вомъястӧ паськӧдӧмныд?
Вайӧй панъяслы пасьяс, <ns>ӧд-йӧ</ns>!
А то...
— И сійӧ скӧрысь видзӧдліс пӧрысь Юзеф вылӧ.
— Висьтав, кытчӧ дзебсис эсійӧ мерзавец Владиславыс?
Ме тӧда, мый сійӧ тані, гортас.
Кытчӧ сійӧ воштысис, висьтав!
Тэ ӧд тӧдан, кӧні сійӧ скӧтинаыс дзебсясьӧ! — горӧдіс Пшигодский батьыслы.
Пӧрысь Юзефлӧн чужӧмыс векыштчис.
— Ме немтор ог тӧд.
Пан Владислав, кӧнкӧ, муніс.
А тэысь, тыдалӧ, гез бӧрдӧ, — гусьӧник содтіс сійӧ.
— Ладнӧ, киӧс тэӧ пежавны ог кӧсйы, — вочавидзис сылы пиыс.
— А жаль, сійӧ кӧ тані, да ме эг аддзы.
Эй, хлопцы, кыскӧй татчӧ пӧрысь нопсӧ! — горзіс сійӧ выліӧ.
Некымын партизан кияс выланыс вайисны пасьясӧн гартӧм пӧрысь графӧс, кодӧс повзьӧмысла босьтіс столбняк.
Вестибюльлӧн гырысь ӧдзӧсъясыс, кодъяс нуӧдісны дворӧ подъездлань, вӧліны восьсаӧсь.
Прихожӧйӧ веськыда верзьӧмӧн пырис Цибуля.
Сылӧн гӧлӧсыс юркнитіс став керка пасьтала:
— Ӧдйӧджык, хлопцы, ӧдйӧджык эштӧдӧй!
Тэрмасьӧй!
Ӧдйӧджык, шуа тіянлы!
Пшигодский уськӧдчис ещӧ ӧтчыд прӧверитны комнатаяссӧ.
Вылыс судтаын, Эдвард кабинетын, Щабель да Сачек тэчисны графскӧй чемоданӧ кабинетысь аддзӧм бумагаяс.
Раймонд помалӧ вӧлі полковниклы письмӧ.
Некымын минута мысти усадьбалӧн воротаысь петісны ош куясӧн вевттьӧм кык вӧла-доддя.
Воддзаас пукалісны Людвига, Стефания да Франциска, кодӧс Пшигодский мырдӧн тшӧктіс колльӧдны графиняӧс.
Мӧд доддяс пуксьӧдісны пӧрысь графӧс да ксендзӧс.
Паськыд туй вылӧ петӧм бӧрын верзьӧмаяс кытшын тройкаяс мӧдӧдчисны тӧвзьыны кыккокйыв.
Подъезд дорын вӧвъяс вылын колисны сӧмын куимӧн: Раймонд, Птаха да Пшеничек.
Кызь минута мысти и найӧ эновтісны усадьбасӧ.
Могельницкийясӧс вӧлі шуӧма дзебны важ вӧралан керкаӧ, коді вӧлі найӧ сосед, помещик Манежкевичлӧн.
Керкаыс сулаліс сьӧд вор шӧрын.
Уна километръяс пасьта гӧгӧрбок вӧлі пожӧма яг.
Медматысса Гнилые Воды сиктӧдз вӧлі сизим километр.
— Тані лӧнь местаыс.
Могельницкийлы и юрас оз во корсьны найӧс татысь, аслас ныр улысь.
Сійӧ Сосновка вылӧ кутас зырсьыны, — вӧчис ас ногыс осторожнӧй Цибуля.
Олеся да Сарра, кодъяс воисны татчӧ водз асылын, заводитісны сысянь, мый игналісны чуланӧ старик-стӧрӧжӧс да сылысь гӧтырсӧ да висьталісны налы, мый тайӧ невӧляысь арестуйтӧмыс дыр оз нюжав.
Веськыд кокнас чотысь партизан, кодӧс сиктса челядь нимтісны «Рупь двадцатьӧн», отсасис налы.
Вӧвъяссӧ да додьяссӧ конюшняӧ сувтӧдӧм бӧрын сійӧ пырис керкаӧ, пӧрччис шапкасӧ, пернапасасис распятье вылӧ, коді ӧшаліс столӧвӧй пельӧсын, да ньӧжйӧник лэдзис пельпом сайсьыс винтовкасӧ.
— Мый, дядя, веруйтан? — шуткаӧн моз юаліс сылысь Олеся.
— Да, непӧштӧ мый веруйта либӧ ог веруйт, а сэтшӧм нин христианскӧй обычайыд, — вочавидзис «Рупь двадцать».
— Да и святӧйясыс налӧн миянлӧн кодьӧсь жӧ, кӧть вераыс налӧн и польскӧй.
Найӧ ломтісны ыджыд пач да камин.
Столӧвӧйысь кындзи, керкаын вӧлі ещӧ куим комната да кухня.
Столӧвӧй стенъясын ӧшалісны зверь юръяс.
Важся бусыс да чераньвезйыс висьталісны сы йылысь, мый тані важӧн нин некод эз ов.
Манежкевич имениеӧдз тасянь вӧлі дас куим километр.
Керкаас оліс сӧмын вӧрса стӧрӧж.
Кор «Рупь двадцать» петіс вӧвъяс дорӧ, Олеся гусьӧник шуис Сарралы:
— Мый ӧні сэні вӧчсьӧ?
Кыдзи тэ думайтан, Саррочка?
Сарра чӧла пуксис дубӧвӧй скамья помӧ.
Олеся тревожнӧя ветлӧдліс горнича кузя, здук кежлӧ сувтыштліс ӧшинь дорӧ, видзӧдліс, оз-ӧ кодкӧ тыдав вӧрса трӧпа вылын.
Сійӧ эз пӧрччы еджыд дубитӧм пасьсӧ, кодӧс сылы пӧдаритіс Цибулялӧн гӧтырыс.
Юрсӧ вӧлі кыдзсюрӧ гартыштӧма пухӧвӧй чышъянӧн.
Сійӧ тувччаліс аслас валегияснас дзик ошпи моз.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, Саррочка, кутшӧм сьӧкыд сьӧлӧм вылын!
Ме эськӧ ставсӧ сеті, медым тӧдны, мый батькӧд! — пӧдругаыскӧд орччӧн пуксиг шуаліс сійӧ.
— Мыйла тэ чӧв олан, Сарра?
Збыль ӧмӧй найӧс виасны?
Сійӧ шамыртіс кияснас пидзӧсъяссӧ да ланьтіс.
Надеяыс то лоліс, то бӧр вошліс.
И ныв мудзис тӧдтӧмлун да виччысьӧм вӧснаыс.
Сарра кыв шутӧг кыскыштіс сійӧс, и Олеся кывзысьӧмӧн топӧдчис сы пельпом дорӧ.
— Оз ков, Олеся.
То тэ веритан, то ӧтчаивайтчан.
Тэ кӧть кодсӧкӧ ӧтисӧ, а то, тэ вылӧ видзӧдӧмӧн, ме тӧлк вылысь тшӧтш воша.
Каминын трачкӧдчис сотчысь пес.
Керкаын лӧнь.
Сӧмын ылі чуланын шӧпкӧдчӧны повзьӧм старик да старука.
— Ага!
Здоровье тіянлы, примитӧй гӧстьясӧс!
— лэбыштіс столӧвӧйӧ Птаха.
Ӧти здукӧн вӧралан керка тыри йӧзӧн.
Татчӧ вайӧдісны сӧмын Людвигаӧс да Стефанияӧс.
Пӧрысь графӧс да отец Иеронимӧс туйджынсяньыс босьтіс аскӧдыс Сосновкаӧ Цибуля.
— Тадзи бурджык.
Быдторйыс вермас лоны.
Меным отряднад Манежкевич ордӧ мунны оз туй.
Колям сэтчӧ охрана пыдди вит мортӧс.
Мед тіян том йӧзныд и видзасны, а ми Сосновкаӧ.
Могельницкийыд сэтчӧ быть нин жмитас.
Ми ассьыным делӧнымӧс вӧчим, а сиктсӧ мужикъястӧг кольны оз позь.
Сідзи ли мый? — Щабель дорӧ шыасис Цибуля.
Мӧдыс думыштіс да сӧгласитчис.
Людвига да Стефания меститчисны столӧвӧйкӧд орчча комнатаӧ.
Сэні сулалісны кучикӧн эжӧм кык паськыд диван да пианино.
Татчӧ жӧ вайӧдісны и Францискаӧс.
Раймонд, Птаха, Пшеничек, Олеся да Сарра меститчисны столӧвӧйӧ.
Тэрыб Леон удитіс тӧдмасьны старик гозъякӧд.
Сійӧ паніс накӧд дружескӧй сёрни, кыдзи вермис бурӧдіс найӧс да сэтшӧма воис налы сьӧлӧм вылас, мый старикъяс весиг вердісны сійӧс асланыс сёянъясӧн. Сёяныс, кыдзи сійӧ регыд мысти тӧдмаліс, вӧлі бура уна.
Сійӧ пырис горничаӧ чӧскыд дука окорокӧн да, дивуйтчан гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын, сералігтыр, кывъяссӧ лёкног шуаліг, висьталіс:
— А пӧрысьясыс симпатичнӧйӧсь, весиг окорок пӧдаритісны.
Тэ мый, Андрий, ме вылӧ сідз видзӧдан?
Думайтан, гусялі?
Сідзкӧ мунам да юалам.
Сійӧ и эм!
Горничаӧ пырисны Пшигодский да Щабель.
— Кыдз быттьӧ ставыс порядокын, — Раймондлӧн немӧй юалӧм вылӧ вочавидзис Щабель.
— Додьяс да вӧвъяс сюйӧма конюшняӧ, сторожевӧйяс ас местаасӧсь.
Зэв ёна лымъялӧ, час мысти став кок туйяссӧ тыртас.
А Цибуля нарошнӧ мунас Холмянка дорті.
Сэні сійӧс казяласны, юӧртасны, миянысь ылӧдасны боклань.
Мудера думыштіс тайӧ ошкыд!..
— А кутшӧма кажитчӧ тэныд сійӧ манакыс? — юаліс Раймонд.
Сёрниӧ сюйсис Птаха.
— Синъяс сертиыс тӧдчӧ, мый стерво: морт вылӧ веськыда оз видзӧд.
Ме быдӧнӧс пырыс аддза...
— Но, аддзан кӧ, колӧ тӧдны, мый ме асывсяньыс на нинӧм эг сёйлы да рушкуын тыртӧм, — терпитны вермытӧг торкис сійӧс Леон.
— Тайӧ тэ эн сёйлы?
Но и яндысьтӧм син жӧ тэ, Лёнька!
Збыль ӧд, став чехъясыс пӧръясьӧны! — скӧра шуис Птаха.
— А ме кывлі, мый чехъяс пӧръясьнысӧ хохолъяслысь велӧдчылӧмаӧсь, — воча шуис Леон.
Кор ставныс пуксялісны пызан сайӧ, запасливӧй «Рупь двадцать» перйис мешӧксьыс нянь тупӧсь да юкис сійӧс кӧкъямыс пельӧ.
Сарра вундаліс ветчина.
Пшигодский чеччис пызан сайысь, матыстчис орчча комнатаса ӧдзӧс дорӧ, ньӧжйӧник восьтыштіс сійӧс да чукӧстіс:
— Франциска!
— Мый тэныд? — эз друг шыась мӧдыс.
— Лок татчӧ, сёйышт, — коса вочавидзис Пшигодский.
— Ог!
Сэки Мечислав восьтіс ӧдзӧссӧ паськыдджыка, воськовтіс порог вомӧныс да ещӧ на косджыка шуис:
— Гашкӧ, локтан?
Людвига да Стефания видзӧдісны тайӧ сцена бӧрсяыс.
Найӧ пукалісны диван вылын пасьяссӧ пӧрччытӧг.
Людвига — жугыль да став дінас веськодь, Стефания — повзьӧм да шай-паймунӧм.
Франциска ӧтнас пӧрччӧма ассьыс пальтосӧ.
Комнатаын вӧлі шоныд.
Сійӧ пукаліс неыджыд пызан дорын морӧс вылас кызіник, мичаник кияссӧ кресталӧмӧн.
— Сёй ачыд.
Ме пӧт, — ещӧ ӧтчыд упрямӧя ӧткажитчис сійӧ.
Мечиславлы эз ло лӧсьыд, мый сылы враждебнӧй кык морт аддзӧны, кыдзи сыкӧд сёрнитӧ гӧтырыс.
Сійӧ каитчис нин, мый сэтшӧм лёка артмис Францискакӧд миритчыны тайӧ заводитчылӧмыс.
Но мунны бӧр вӧлі сьӧкыд.
Друг диван вылысь чеччис Стефания.
Сійӧ ӧдйӧ матыстчис на дорӧ.
— Висьталӧй, пане Пшигодский, мый миянӧс виччысьӧ? — волнуйтчӧмӧн гусьӧник юаліс сійӧ.
— Ме абу пан, а конюх, графиня! — сэтшӧм жӧ ньӧжйӧ вочавидзис сылы Мечислав.
— Ме эг кӧсйы тайӧн оскорбитны тіянӧс.
Ӧд ті поляк и гӧгӧрвоанныд, мый миян ставыс тадзи сёрнитӧны.
Да и ме ог та йылысь тіянкӧд кӧсйы сёрнитны.
Ме да графиня Людвига кӧсъям тӧдны ассьыным судьбанымӧс...
— Сылӧн гӧлӧсыс дрӧгмуніс, полӧмыс тшӧктіс сылы дорйысьӧм могысь грӧзитны.
— Кывзӧй, пане, прӧститӧй...
— Сійӧ падмис.
— Кыдзи нӧ тшӧктанныд тіянӧс шуны?
— Ми ӧта-мӧднымӧс шуам ёртъясӧн, — вежливӧйӧн лоны зілиг вочавидзис Мечислав.
Стефания зывӧка топӧдіс краситӧм вомдоръяссӧ.
— Но ті асьныд гӧгӧрвоанныд, мый ме тіянлы абу ёрт.
Но, эновтам тайӧс.
Ми корам, медым ті миянлы висьталінныд, мый ті кӧсъянныд миянкӧд вӧчны.
Энӧ вунӧдӧй, Пшигодский, мый ставсьыс таысь тіянлы чорыда лоӧ мынтысьны...
— Ладнӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ артмӧдчам! — торкис сійӧс Пшигодский.
— Ті эськӧ мед думыштлінныд асланыд бать да вок йывсьыд!
— Ме на йылысь ог вунӧдлы.
— И тіянлы абу яндзим?
Тіян семьяыд сы мында во преданнӧя служитӧ миянлы, а ті лоинныд рӧзбойникӧн да позоританныд ассьыныд семьятӧ! — эз вермы кутчысьны Стефания.
— Стефа! — дугӧдіс сійӧс Людвига.
— Помнитӧй, Пшигодский, ті кӧ ӧні жӧ онӧ лэдзӧй миянӧс, тіянлы не мынны виселицаысь.
Ті ӧд асьныд гӧгӧрвоанныд, мый граф оз эновт тайӧс...
— Стефа! — скӧрысь нин чукӧстіс Людвига.
Франциска беспокойнӧя вӧрзьӧдчис.
Мечислав чужӧм серти сійӧ казяліс, мый ӧні сійӧ вермас вӧчны мыйкӧ зэв лёктор.
Сійӧ тэрыба матыстчис верӧсыс дорӧ:
— Мунам сёйны!
На бӧрся ӧдзӧсыс пӧдласис.
Стефания бара кутіс повны.
— Пӧгибнитім ми тэкӧд, Людвись!
Ӧд тайӧ рӧзбойникъясыс нинӧм водзын оз сувтны!
<pol>Свента Мария</pol>! — шӧпкӧдіс сійӧ.
— Мыйла тэ найӧс дӧзмӧдан татшӧм сёрнияснас?
— А тэ кӧсъян, мед ме тайӧ быдло водзас бӧрді?
— Оз ков бӧрдны, и грубитны оз ков.
— Грубитны?
Да сійӧ жӧ хам!
Кутшӧм жаль, мый Шмультке эз ӧшӧд сійӧс ещӧ сэки на!
Кутшӧм прав Эдвард, — татшӧм скӧтъяссӧ сӧмын ӧшӧдавны!
Тэ аддзылін, кыдзи сійӧ сёрнитіс мекӧд? — Людвига дінӧ пуксиг шӧпкӧдіс Стефания.
Дас кыкӧд глава
Рытъявылыс Сосновка да Малая Холмянка костын заводитчисны сёрнитчӧмъяс.
Письмӧяссӧ новлӧдлісны крестьяна, кодъяс эз вӧвны партизанскӧй отрядын.
Первой письмӧас, кодӧс вайисны Цибулялы, вӧлі гижӧма со мый:
«Сосновка сикт.
Партизанскӧй отрядса командир Емельян Цибулялы.
Тіянлысь письмӧтӧ меным вайисны талун дас ӧти час асылын.
Тіянӧн босьтӧм йӧзысь вӧзъя выкуп вит тысяча шайт зарниӧн.
Мынтыся зарни царскӧй витаясӧн.
Деньгасӧ лоӧ сетӧма вежсигас пыр жӧ.
Кутшӧм ногӧн нуӧдны вежсьӧмсӧ — индӧй асьныд.
Тайӧс колӧ вӧчны аски жӧ.
Предупреждайта тіянӧс да тіянлысь сообщникъяснытӧ, мый тіянӧн босьтӧм нывбабаяслысь, батьлысь да вичкоса служительлысь кӧ вӧрзьӧданныд кӧть ӧти юрси, то тіянлы некодлы не мынны чорыд наказаньеысь.
Сыысь кындзи, лоӧ лыйлӧма став большевикъяссӧ, кодъясӧс ми арестуйтім карын да кодъясӧс ми тіян уськӧдчытӧдз кӧсйим судитны да кодъяслы, тіянлы тӧдвылӧ, оз грӧзит смертнӧй казнь, весиг лоӧ кӧ мездӧма менам семьяса членъясӧс деньга вылӧ.
Найӧс лоӧ сӧмын пуксьӧдӧма тюрьмаӧ.
Виччыся пыр жӧ вочакыв.
Кӧсйыся сёрнитчӧмъяс помасьтӧдз некутшӧм военнӧй действиеяс не нуӧдны.
Полковник Могельницкий.
1918 во, декабрь 21 лун».
Сачек гораа лыддис тайӧ письмӧсӧ Цибулялы.
Найӧ пукалісны кыкӧн Емельян Захарович керкаын.
— Но, мый тэ та вылӧ шуан? — аслас отсасьысьлысь юаліс Цибуля.
Сачек мӧдіс тэрыба лапйӧдлыны шочиник синлысъяснас да шпыннялігтыр вочавидзис:
— Сы вылӧ кӧ жмитыштны, то сійӧ и дасӧс сетас.
Цибуля сюся видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ первойысь на аддзис.
— Дасӧс, шуан?
— Пӧжалуй, сетас.
— А кыдзи нӧ карсаясыс? — юаліс Цибуля.
— Ме жӧ шуа, мый жмитыштны кӧ, дас тысяча зарни сетас.
Сылӧн, небось, тэа-меа серти унджык эм.
Кымын нэм ми вок вылас ислалісны, — тэрмасис Сачек радысла, мый Цибуля сэтшӧм спокойнӧя кывзіс сылысь каймӧстчӧмсӧ.
— Карсаясыд мый!
Ачыс гижӧ — но, тюрьмаӧ пуксьӧдасны, сэні, видзӧдан да, кутшӧмкӧ вежсьӧм лоас.
Тюрьмаыд — абу лыйлӧм.
Видзӧдан да, миян вынъясным содасны.
Березня вот ассьыныс йӧзсӧ ыстыліс миянкӧд ӧтувтчӧм кузя.
Найӧ сідзжӧ панъяслы паныд.
Сӧмын найӧ большевикъяскӧд оз ладмыны.
А миянлы мый таӧдз?
— Сідз, сідз... — нурбыльтіс Цибуля да бара кутчысис тошкас.
— А меным кажитчӧ, мый полковникыс тюрьма йывсьыс сӧрӧ.
Тӧда ме налысь модасӧ.
Холмянскӧйяс веритісны, а сійӧ аттьӧ пыдди найӧс ӧшӧдіс.
Цибуля зумыштчис, и Сачек сёрӧн казяліс ассьыс ылалӧмсӧ.
— А тэ, Сачек, сука.
Меным тэ йылысь хлопцы водзджык нин висьтавлісны, но ме думайтлі весьшӧрӧ, а тэ, видзӧда да, рӧднӧй батьтӧ вузалан.
— Да мый ті, Емельян Захарович, ме сідз, прӧстӧ шуи.
Тіян вӧля, вӧчӧй, кыдзи кужанныд.
— Сідз, сідз...
Босьт бумага да гиж: «Деньга вылӧ огӧ вузалӧй».
Гижин?
«Вайӧдӧй Холмянкаӧ Раевскийӧс, сылысь гӧтырсӧ, Коваллоӧс да Метельскийӧс».
Гижин?
Сідз.
«Сэки вежсям куш эрд вылын, да медым пӧръясьтӧг.
Мыйкӧ кӧ — лыйла тіянлысь.
Ми абу холмянскӧйясыд».
Сідзи и гиж налы.
Эм?
Лыддьы.
Сідз.
Но, вай кырымала.
Рытнас вӧралан керкаӧ бӧр воис «Рупь двадцать»; сійӧ вайис Могельницкийлысь кыкнан письмӧсӧ.
Мӧд письмӧас Цибулялы полковник гижис дженьыда:
«Ме сӧгласен вежны менсьым семьяӧс большевикъяс вылӧ.
Вежсьӧмсӧ вӧчам тадзи: Сосновка да Холмянка сиктъяскостса эрд вылын ӧта-мӧдсяньыс верст ылнаын вежсян войтырӧн сувтӧны неыджыд отрядъяс дас мортӧн тіянладорсянь и миянладорсянь.
Первойӧн долженӧсь вежны менсьым гӧтырӧс — графиня Людвига Могельницкаяӧс.
Ті лэдзанныд сійӧс, сійӧ мунӧ эрд вомӧн миян отрядлань; ми лэдзам ӧти мортӧс, кодӧс ті коранныд мездыны, и мукӧдъяссӧ татшӧм жӧ ногӧн».
— Ура! — горӧдіс Птаха да заводитіс гажаа йӧктыны.
Ставнысӧ шымыртіс радлун.
Весиг асьсӧ пыр кутысь Сарра кутіс клопайтны да уськӧдчис кутлыны гажмӧм Олесяӧс.
— Со аддзан, Олеся, кутшӧм лӧсьыд, регыд тэ кутлан ассьыд батьтӧ.
— Господи, збыль ӧмӧй? — нюмъялігтыр шуис Олеся.
Птаха дугдіс йӧктыны.
— Кывзы, Лёнька, — чепӧсйис сійӧ Пшеничек дорӧ.
— Абу-ӧ пӧрысьясыдлӧн мыйкӧ сэтшӧмтор, тӧдан, мыйысь свет вылын овны овлӧ гажаджык?
— И Андрий мигнитіс первойысь шпыньмунӧм Раймондлы.
— Дурмӧм мӧслысь йӧвсӧ? — пыр жӧ гӧгӧрвоис сійӧс Леон.
— Ме чайта, налӧн ставыс эм.
Ӧд панъясыд кыйсигад, небось, шонтысьӧны шпиритуснад.
Ме ӧти здукӧн, сӧмын кыдзи начальство?
Гашкӧ, тайӧ оз лӧсяв программа серти? — ӧдзӧслань мунігӧн нин сувтыштліс Леон.
— Ме думайта, тайӧ оз ков... — шуис Раймонд, невӧляысь яндысьӧмӧн, мый сійӧ первой сувтӧ паныд да тайӧн быттьӧ босьтӧ ас вылас начальниклысь рольсӧ.
— Оз ков, зонъяс, мыйла сійӧ миянлы? — сы дор жӧ сувтіс Сарра.
— Оз кӧ ков и оз, — пыр жӧ кӧдзаліс Птаха.
— Мый нӧ сійӧс ӧлӧдан, Саррочка?
Андрий кӧ нырсӧ соснас чышкӧ, сідзкӧ сійӧ гӧгӧрвоис, — гораа серӧктіс Олеся.
— А, триньӧбтіс зильгуныд! — нюммуніс Щабель.
Весиг зумыш Пшигодский дугдіс видзӧдны букышӧн.
— Гажа йӧз тайӧ миян ребятаным, накӧд и кувны абу гажтӧм, — ньӧжйӧник шуис сійӧ Щабельлы.
Щабель копыртчис сы дорӧ да сэтшӧм жӧ ньӧжйӧник юаліс:
— Кыдзи ті думайтанныд, Пшигодский ёрт, ог-ӧ ветлӧй тэа-меа Цибуля дорӧ?
Ребятасӧ татчӧ колям, пост вылын вежласьны накӧд куим партизанӧс кольӧдам.
Лыддинныд?
Могельницкий налы деньга вӧзйӧма.
Быдторйыс вермас лоны.
Ветлам, а?
Пшигодский думайтыштіс да сӧгласитчис.
— Вот мый, хлопцы, ми ӧні Пшигодский ёрткӧд мунам Сосновкаӧ, — пызан сайысь петігмоз гораа шуис Щабель, — а ті тані лоӧй начеку.
Раймонд, ми поручайтам тэныд командуйтны асланыд неыджыд отрядӧн.
Асъявылыс ми воам бӧр да нуам найӧс, — индіс сійӧ кинас ӧдзӧс вылӧ, — Сосновкаӧ.
Ворота дорын вӧв вывсяньыс нин Щабель велӧдіс Раймондӧс:
— Видзӧд гӧгӧрбок сюся.
Ӧшиньяссӧ тупкалӧй.
Стӧрӧжевӧйястӧ ачыд прӧверяйт.
Вӧвъястӧ доддялӧй да видзӧй дасьӧн.
Постӧвӧйясыд кӧ казяласны налысь отрядсӧ либӧ разведкасӧ, пуксьӧд графиняяссӧ доддьӧ, асьныд верзьӧмӧн и кульӧй мыйвермӧмсьыд Сосновкаӧ веськыда вӧрса прӧсек кузя.
Ӧти кывйӧн кӧ, думайт ачыд, кыдзи бурджык.
Тайӧ кадас двор мӧдар помас Пшигодский прӧщайтчис Францискакӧд:
— Тэ нӧ мый, накӧд мунан, вежасны кӧ? — негораа юаліс сійӧ.
— Гашкӧ, и муна.
Кытчӧ меным?
— Эн мун накӧд!
Мун бать ордӧ Сосновкаӧ.
— Тайӧ тэ ордӧ ли мый?
Медым бара нӧйтін?
Ог, абу ме йӧй.
Ог кӧсйы ме тэкӧд овны, гӧгӧрвоан?
Ог кӧсйы!
— Франциска!
— Тэ меным эн грӧзит!
Ме тэ сайӧ эг сы ради мун, медым тэ менӧ кулакъяснад утюжитін.
Чизыр тӧв пӧльыштіс налы пӧсь чужӧмъясас.
— Пшигодский! — чукӧстіс Щабель.
— Ог кут нӧйтны, мун бать ордӧ.
Сэні сёрнитам.
А на ордӧ эн мун, а то виа...
Кор став ӧшиньяссӧ керкаысь вӧлі тупкалӧма, Раймонд да Птаха ещӧ ӧтчыд кытшовтісны усадьба гӧгӧр.
Лымъявны дугдіс.
Войыс вӧлі сэзь.
Тӧлысь шлывгис пу туганъяс йывті.
Пожӧмъяссянь усисны кузь вуджӧръяс.
Вӧрын лӧнь.
Кок улын муртса кывмӧн дзуртӧ небыдик лым.
Сійӧ вевттис гӧгӧр ставсӧ шоныд ватнӧй эшкынӧн, тӧбис сы пиӧ ичӧтик керка да стрӧйбаяс.
Кылӧ вӧлі, кыдзи конюшняын вӧвъяс лӧня рӧмидзтісны зӧр.
— Видзӧдӧй, ёртъяс, сюся, — висьталіс Раймонд куим партизанлы, — асъявылыс ми тіянӧс бара вежам.
Мыйкӧ кӧ казяланныд, сетӧй тӧдны.
Разӧдчӧй асланыд местаясӧ.
Кор найӧ Андрийкӧд вӧлі пырӧны столӧвӧйӧ, Пшеничек, коді сӧмын на пырис караулысь, висьтавліс нин нывъяслы мыйкӧ тешкодьӧс...
— Мый сійӧ тані сӧрӧ? — патроннӧй подсумокъяса тасмасӧ разиг юаліс Птаха.
— Сійӧ висьталӧ, мый тэ аслад вуджӧр бӧрся котралӧмыд, чайтӧмыд, мый сійӧ легионер.
Збыль тайӧ? — сераліс Олеся.
Ӧні Птаха небыда шпыньмуніс да шеныштіс кинас.
— Мый нӧ, профессияыс сылӧн сэтшӧм — мельник...
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчны, Раймонд? — юаліс Сарра.
— Ме думайта, мый ті Олесякӧд верманныд водны узьны, а ми долженӧсь дежуритыштны тайӧ войсӧ.
Пукалыштам, сёрнитыштам мыйсюрӧ йылысь.
— Ме ог кӧсйы узьны, — ӧткажитчис Сарра.
— И ме ог, — сы бӧрся шуис Олеся.
— Но, сідзкӧ колӧ мыйкӧ вӧчны, а то войбыдтӧ сідз пукавны гажтӧм, и Андрий бара кутас ме вылӧ воны, а менам терпениеӧй бырас, и лоӧ скандал, — заводитіс ассьыс «шырӧн-каньӧн» ворсӧмсӧ Леон.
— Тэ эн зэв «петукнад петкӧдчы», — нерыштіс сійӧс Андрий.
— Мый нӧ, ме кӧть омӧля, но украинскӧй кыв вылад сёрнита, а тэ чешскӧйнас мый гӧгӧрвоан?
— Бара заводитісны.
Дӧнзис нин! — скӧрмис Олеся.
— Эх, мандолина эськӧ татчӧ!
Ме эськӧ ворсышті полечка, а ті эськӧ йӧктінныд.
Всё равно помыс ӧти.
Аски ӧд миян праздник.
Кутшӧм рад лоӧ Григорий Михайлович, кор миянӧс аддзас, Олеся! — горӧдіс сійӧ.
— Олесяӧс, дерт, а тэ нӧ сылы кутшӧм радлантор? — юаліс Леон.
Андрий недыр чӧла видзӧдіс Леон вылӧ, а сэсся шуис:
— А ӧд тіян и збыльысь оз лёка делӧныд мӧдӧдчы!
— Тэ мый йылысь? — виччысьӧмӧн юаліс Леон.
— Ме мельник йылысь.
Батьыс сылӧн кутас пызь изны, тэ кывнад, а сійӧ, — и Андрий «сійӧ» кывсӧ шуис торйӧн тӧдчӧдӧмӧн, — пирӧгъяс пӧжавны.
Тані тэныд быдса фабрика.
— Мыйла тэ найӧс ӧтлаӧдін, Раймонд?
Мӧдӧд ӧтисӧ караулӧ, и лӧнь лоӧ, — вӧзйис Олеся.
— Ми ассьыным пай дежуриті нин, а тэ, окота кӧ, верман сулалыштны винтовкаӧн, — паныд шуис Леон.
Сарра пукаліс пызан сайын юрнас кияс вылас мыджсьӧмӧн.
Раймонд, саблясӧ да маузерсӧ пӧрччытӧг, шойччис джуджыд креслӧын камин дорын.
— Коймӧд комнатаса шкапысь ме аддзылі гитараяс да мандолинаяс, — шуис Сарра.
— Мыйла нӧ тэ чӧв олін? — нимкодя горӧдіс Птаха.
— Миянлы ӧд эз вӧв музыкаӧдз, да и ӧні, пӧжалуй, водз на гажӧдчынысӧ, — вочавидзис ныв.
Сылысь лывкйӧдлана небыдик гӧлӧссӧ кывзігӧн Раймонд син водзӧ сувтіс сылӧн чужӧмыс, сьӧд, кӧдзыд ыджыд синъясыс да решительнӧй, неуна упрямӧй вомдоръясыс.
Тешкодь, но сэк жӧ и гӧгӧрвоана — ӧтнаслысь сылысь Андрий кывзысьӧ кывшутӧг.
Раймонд оз на помнит, медым тайӧ беспокойнӧй зонмыс шуліс сылы лёк кыв.
— Лёнька, босьт лампа, мунам струментъяс видзӧдлыны, — шуис Птаха.
Став комнатаяссьыс ӧдзӧсъясыс петӧны вӧлі ӧти общӧй коридорӧ.
Леон лампаӧн муніс водзас.
Птаха сы бӧрся.
Чулан дорын сійӧ сувтовкерис, кывзысьыштіс.
«Пӧрысьяс узьӧны».
Комнатаын, кӧні вӧліны Людвига, Стефания да Франциска, надзӧникӧн сёрнитісны.
— А ключыс тані дзик весьшӧрӧ чурвидзӧ, — шуис Андрий да сюйис сійӧс зептас.
— Всё равно налы сӧмын миян комната пыр муннысӧ позьӧ, да и кытчӧ пышйыны?
— вочавидзис Леон, но век жӧ видліс, игана-ӧ ӧдзӧсыс.
Минута мысти найӧ бӧр воисны да вайисны куим гитара да мандолина.
— Наӧн во кызь кымын некод абу ворслӧма, став гитараяссьыс ӧти вылӧ ӧдва струнаяссӧ чукӧртан.
Ме дзик пыр лӧсьӧда, — шуис Андрий да зіля босьтчис уджӧ.
— Сарра, ми ужнайтнысӧ налы эгӧ на сетлӧй? — ӧдзӧс вылӧ индіс кинас Раймонд.
— Эг, эсійӧ кызыс ӧткажитчис босьтны сёянсӧ, — вочавидзис Олеся.
— Мый нӧ вӧчны? — юаліс Раймонд.
— Мый нӧ меным сылы колӧ вӧлі кевмысьны али мый?
Сійӧ ме вылӧ сідзи видзӧдліс, — шуис Олеся.
— Нинӧм, кынӧмыс кӧ сюмалас, ачыс корас, — струнаяссӧ пелька гартіг такӧдіс Андрий.
Раймонд матыстчис пызан дорӧ, кӧні сулаліс ветчина да нянь тыра тарелка, да юалӧмӧн видзӧдліс Сарра вылӧ.
Мӧдыс мӧвпалігтыр видзӧдіс камин би вылӧ да эз казяв сійӧс.
— Век жӧ колӧ тайӧс сетны налы, — шуис сійӧ да босьтіс тарелкасӧ.
Сарра видзӧдліс сы вылӧ да шпыньмуніс.
— Кыдз тэ чайтан, Раймонд, тэнсьыд батьтӧ ветчинаӧн жӧ вердӧны?
И сійӧ сідз жӧ пыксьӧ? — юаліс сійӧ.
— Да, но сійӧ шляхта киясын.
Кутшӧм вермас лоны ӧткодялӧм?
Бара кӧ ӧткажитчасны, ме коля налы, и мед кыдзи кӧсйӧны. — Сійӧ мӧдӧдчис орчча комнатаӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтіс Франциска.
Людвига, коді куйліс диван вылын, кыпӧдчис да пуксис.
Стефания эз вӧрзьы.
— Ме вайи тіянлы ужын.
Мыйла ті онӧ кӧсйӧ сёйны? — юаліс сійӧ Людвигалысь.
— Аттьӧ, но ми абу тшыгӧсь, — вочавидзис Людвига.
Сылӧн сюмаліс кынӧмыс, но сійӧс смущайтіс Стефания, коді веськыда ӧткажитчис босьтны мыйкӧ «хамъяслысь».
Раймонд пуктіс ветчина да нянь тыра тарелкасӧ пызан вылӧ.
— Верма тіянлы юӧртны, мый аски тіянӧс вежасны миян ёртъяс вылӧ, кодъясӧс кутіс жандармерия.
— Миянӧс вежасны?
Тайӧс ті збыль висьталінныд? — пыр жӧ «садьмис» узьысь улӧ лэдзчысьӧм Стефания.
— Ті, навернӧ, шоча паныдасьлінныд йӧзкӧд, кодъяслы позьӧ веритны, — коса вочавидзис Раймонд.
Ӧні, кор сійӧ вӧлі кӧч ку шапкатӧм, Стефания да Людвига тӧдісны сійӧс.
— Висьталӧй, эсійӧ Пшигодскийыс тані на?
Ме мыйкӧ ог кыв сылысь гӧлӧссӧ, — полӧмпырысь юаліс Стефания.
— Абу, сійӧ муніс дасьтыны вежсьӧмсӧ.
— <rus>Слава богу!</rus> — кокниа ышловзис Стефания да пыр жӧ вежсис.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Раймонд вылӧ юрсяньыс кок улӧдзыс да, кыдз позьӧ меліджыка, юаліс:
— Висьталӧй, кыдзи ті веськалінныд тайӧ ужаснӧй компанияас?
Людвига поліс, мый Стефания шуас мыйкӧ ещӧ на лӧсявтӧмӧсджык, да пуктіс ветчина тыра тарелкасӧ аслас пидзӧс вылӧ.
— Ми кутам ужнайтны, — нюммуніс сійӧ.
Раймонд воськовтіс ӧдзӧслань.
Стефания сувтӧдіс сійӧс:
— Висьталӧй, мыйӧн ті докажитанныд, мый висьталінныд збыль?
Раймонд перйис зепсьыс Могельницкийлысь письмӧяссӧ.
— Ме верита тіянлы, — протестуйтіс Людвига, кор Раймонд чургӧдіс сылы письмӧяссӧ.
Но Стефания босьтіс да горша лыддис кыкнан письмӧсӧ.
— <pol>Матка боска ченстоховска</pol>!
Кӧть мед тайӧ войыс ӧдйӧджык колис!
— горӧдіс сійӧ да сетіс письмӧяссӧ Людвигалы.
— Ті графлы пыр жӧ сувтӧдінныд условие тіян ёртъяс вылӧ вежӧм йылысь? — юаліс сійӧ.
— Да, ме ачым гижи тайӧ письмӧсӧ.
— А позьӧ тӧдмавны, мый ті вочавидзинныд сылӧн первой вӧзйӧм вылӧ?
— Мыйла нӧ оз позь?
Шуим, мый деньга вылӧ огӧ вежӧй, миянлы ӧд колӧ мездыны ёртъяснымӧс...
— Раймонд петіс да колис ӧдзӧссӧ неуна восьсӧн.
— Эм!
Лӧсьӧді! — горӧдіс Птаха да босьтіс первой аккорд.
Минута мысти чуньясыс котӧртісны нин гриф кузя, и мандолина кутіс сьывны сы киясын.
— Босьт, Олеся, ворсыштам ассьыным радейтананымӧс, — ассьыс музыкальнӧй вступлениесӧ орӧдіг шуис Птаха.
Олеся босьтіс киас гитара, кокньыдика инмӧдчыліс чуньяснас басъясӧ, и сылы дум вылас уси юдорса ичӧтик водокачка да рытъяс, кодъясӧс найӧ колльӧдлісны куимӧн.
«Кыдзи сійӧ ӧні сэні, муса батьӧй!
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс аския аддзысьӧм йылысь...»
— Ме виччыся, Олеся.
И заводитчис нориник сьыланкыв.
Сійӧ то лӧньліс ылі степнӧй курганъяс сайын, то, кажитчис, тӧлыс вайліс сійӧс ылісянь.
Лирическӧй мелодияӧ друг ӧдйӧ пырисны долыд шыяс.
Торжественнӧй маршӧн воськовтіс му вылӧ тулыс, и сикт помын шоныд рытъясӧ том гӧлӧсъяс заводитлісны сьывны.
<rus>Ой там, ой там, за Дунаем,</rus>
<rus>Та за тихим Ду-на-а-ем...</rus>
Сьыланкывсӧ вежис полька, задорнӧй, тшапиник.
Андрий вунӧдіс ставсӧ.
Сійӧ ворсіс сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый сылӧн ворсӧмыс мӧрччис весиг Стефаниялы.
— А ӧд лӧсьыда ворсӧ... — шуис сійӧ.
Людвига нимкодясис мастера ворсӧмнас.
Музыка пальӧдіс сайкалӧм дойсӧ.
— Раймонд, кодлы ме ворса? — скӧрмис Андрий.
Леон матыстчис Сарра дорӧ.
— Мӧвпалысь нывбаба!..
Дона ёрт!..
Аския лун ради разрешитӧй йӧктыштны.
Сарра шеныштчис сыысь.
abu
abu
— Но йӧктыштнысӧ жӧ позьӧ?
Мыйла шогсьыны!..
Али мекӧд онӧ кӧсйӧй?
Олесялӧн гитараыс заводитіс ворсны гора басӧн.
Сарра сувтіс.
Леон осторожнӧя кутіс сійӧс коскӧдыс, крепыд кинас бергӧдіс ас гӧгӧрыс.
Кор йӧктӧны кык том да мича морт — лӧсьыд.
Раймонд нюмъялӧмӧн видзӧдіс налӧн кокни да мича йӧктӧм бӧрся.
«Бура йӧктӧ, чортов чехыд», — вежаліс Птаха.
Франциска сулаліс ӧдзӧс дорын да видзӧдіс йӧктысьяс вылӧ.
Сійӧ паныдасис Раймонд синъяскӧд, и кыкнанныс невӧляысь нюммунісны, кыдзи коркӧ, первойысь паныдасигӧн.
Раймонд здук мында думайтіс.
«Но ӧд Сарра йӧктӧ...» И сійӧ решительнӧя разис тасмасӧ, пуктіс саблясӧ да маузерсӧ пызан вылӧ да, яндысьыштӧмысла гӧрдӧдӧмӧн, матыстчис Франциска дінӧ.
Сійӧ дыр думайттӧг пуктіс кисӧ Раймонд пельпом вылӧ, и горничаын кутіс бергавны выль пара.
— Тэ кылан, Людвига, найӧ ӧд танцуйтӧны.
И Франциска тшӧтш.
— Восьса ӧдзӧсӧд Стефаниялы тыдаліс горничаыс ставнас.
— Вӧлӧма ворсӧ оз сійӧ, сійӧ йӧктӧ Францискакӧд; сійӧ зонмыс, коді воліс татчӧ.
Олеся важӧн нин шыбитіс гитарасӧ, пӧрччис валегисӧ да йӧктіс небыд чулкиподнас.
Ӧтнас Птахалы колӧ вӧлі ворсны, медым не торкны общӧй гажсӧ.
Медбӧрын сійӧ дӧзмис.
— Мый нӧ тайӧ, ме ӧтнам должен ворсны?
Тайӧ абу справедливӧ, — шуис сійӧ.
— Мый нӧ вӧчан, Андрюша, ми ӧд огӧ кужӧй! — горӧдіс сылы Леон.
— Но, ещӧ неуна, Андрюша, ӧдйӧджык войыс коляс.
Сэки Андрий сувтіс да, ставныслы шензьӧм вылӧ, муніс орчча комнатаӧ.
— Кора прӧститны, — шуис сійӧ.
— Ме кывлі, мый став образованнӧйясыс тайӧ штуковина вылас ворсӧны, — индіс сійӧ чуньнас пианино вылӧ, — вот кора, вӧчӧй буртор, верманныд кӧ тайӧ струмент вылас, — полечка миянлы, а то ставныс йӧктӧны, а меным лоӧ ӧтнамлы ворсны, — шыасис сійӧ Людвига дорӧ.
Сылӧн прӧстлуныс, веськыдлуныс да йӧктыны челядьлӧн кодь кӧсйӧмыс пӧкӧритісны Людвигаӧс.
Нюмъялігтыр сійӧ матыстчис пианино дорӧ, да медводдза сюрӧм мотивсӧ, Рахманиновлысь «Итальянскӧй полька», тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, инмӧдчис чуньяснас клавишаясӧ.
Птаха, аслас тӧдлытӧг, бергӧдчис Стефаниялань:
— Кора прӧститны, ог ӧбида вылӧ, а гажа рыт да аски асыв вӧсна...
Кора тіянӧс йӧктыштны мекӧд.
Руд синъяса, лым еджыд пиньяснас дзирдаліг, сулаліс сійӧ сы водзын, тайӧ кудриа юрсиа зонмыс.
Стефания решитіс, мый лоӧ выгӧднӧджык сӧгласитчыны...
Андрий аддзыліс, мый Олеся скӧрмис.
Сарра тожӧ.
Но тайӧ эз сувтӧд сійӧс...
Сӧмын сёр войшӧрын вӧралан керкаын лоис лӧнь.
Ставныс унмовсисны.
Узис Людвига, и унйывсьыс сылы кажитчис, мый сідзи и колӧ лоны: буретш тайӧ ичӧтик керкаас, татшӧм аслыспӧлӧс обстановкаын сійӧ должен вӧлі паныдасьны тайӧ йӧзыскӧд.
Кутшӧм лӧсьыд, мый сійӧ эз ӧшибитчы: тайӧ йӧзыс, кодъясӧс сійӧ дорйис, кодъяслы симпатизируйтіс, вӧліны збыльысь зэв шань йӧзӧн.
Крепыда узисны заложникъяс да налӧн стӧрӧжъясыс.
Паськыд скамья вылын унмовсисны сывйыштчӧмӧн Сарра да Олеся, кодъясӧс Андрий тӧждысьӧмӧн шебрӧдіс аслас полушубокӧн.
Ачыс Андрий, юр улас кисӧ пуктӧмӧн, узис джоджын, Леон — пызан вылын, Раймонд — мӧд лабич вылын.
Партизанъяслы ывлаын дышӧдіс ветлӧдлыны усадьба гӧгӧр торйӧн.
Найӧ куимнанныс чукӧртчисны конюшняӧ.
Тані вӧлі шоныд.
Кыкӧн водісны доддьӧ, а «Рупь двадцатьӧс» ыстісны караулитны.
Сылы окота лои юыштны, сійӧ пырис керкаӧ, юис коридорын сулалысь бӧчкаысь быдса кӧш ва да пуксис шонтысьны пач дорӧ, да и унмовсис.
Доддьӧ водӧм партизанъяс, сы вылӧ надейтчӧмӧн, тожӧ тӧдлытӧгыс унмовсисны.
Войнас Стефания чеччис, пасьталіс пасьсӧ, мехӧвӧй шапкасӧ да петіс орчча комнатаӧ.
Татшӧм путешествиеяс дырйи дворӧ найӧс колльӧдлывліс кодкӧ нывъяс пиысь, ӧні жӧ ставныс узисны.
Стефания ньӧжйӧник восьтіс ӧдзӧссӧ коридорӧ, — сэні, кияссӧ шевгӧдӧм, пач дорын чӧскыда узис партизан, сылӧн винтовкаыс сулаліс тан жӧ, стен бердас.
Стефания недыр сулалыштіс коридорын, сэсся ньӧжйӧник восьтіс ӧдзӧссӧ.
Ывлаын некод абу.
Тіпкысь сьӧлӧмӧн Стефания петіс ывлаӧ, сулалыштіс неуна, сэсся ӧдйӧ мӧдӧдчис вороталань.
«Сувтӧдасны кӧ, висьтала, мый меным колӧ», — думайтіс сійӧ, ачыс чувствуйтіс, кыдзи тіпкӧ сьӧлӧмыс.
Но сійӧс некод эз сувтӧд.
Со тайӧ прӧсекыс нуӧдӧ Гнилые Воды сиктӧ.
Стефания эз ӧтчыд кежавлы татчӧ Станиславкӧд юыштны ырӧш, кор верӧсыскӧд ӧтлаын ветлывліс кыйсьыны.
Кымын ылӧджык сійӧ ылыстчис усадьбасянь, сымын ӧдйӧджык муніс да, медбӧрын, заводитіс котӧртны ботыяснас конъясьліг.
Но век на эз эскы, мый мездмис.
Керкасянь километр кык кымын сайын сійӧ кутіс чувствуйтны, мый мудзис.
Котӧртны водзӧ эз нин вермы.
Сьӧлӧмас бытшкис.
Сійӧ пӧрччис ботысӧ, колис найӧс лым вылӧ да мӧдӧдчис джуджыд ботинкияс кежсьыс.
Медбӧрын сійӧ кыліс понъяслысь увтчӧм, а кор матыстчис сикт помӧ, сійӧс сувтӧдіс польскӧй кыв вылын горӧдӧм:
— Сулав!
Коді локтӧ?
Потшӧс сайсянь чеччыштісны кык вооружённӧй морт.
Тайӧ вӧліны Заремба эскадронысь легионеръяс.
— Мед вельможнӧй пани оз волнуйтчы.
Менам сержант нуӧдас тіянӧс карӧдз.
Таті ӧд матын.
Туйыс безопаснӧй, ми сӧмын на сэтысянь.
Но, вӧрзьы, — ӧвтыштіс кинас сержантлы Заремба.
Мӧдыс зэлӧдіс вӧжжисӧ.
Вӧвъяс вӧрзисны.
Стефания тӧждысьӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас.
Зарембалӧн эскадроныс гӧнечӧн мӧдӧдчис сиктысь вӧрлань.
Заводитӧ вӧлі югдыны.
Медводз садьмис «Рупь двадцать», коді узис коридорын.
Сылы лои кӧдзыд.
Стефанияӧн восьтӧм ӧдзӧс кӧдзӧдіс коридорсӧ.
Сылӧн повзьӧм горӧдӧмыс: «Хлопцы, спасайтчӧй — ляхъяс!» — садьмӧдіс ставнысӧ.
Сэсся «Рупь двадцать» нинӧм эз шу. — Заремба лыйис сылы юрас.
Раймонд уськӧдчис оружие дорӧ.
Коридорӧ пырисны легионеръяс.
Птаха кань моз чеччыштіс кокйылас.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн сійӧ воис комната пельӧсӧдз, кӧні сулаліс сылӧн карабиныс.
Пызан вылысь чеччыштысь Леон унзільйывсьыс нинӧм эз гӧгӧрво.
Первой здукас немтор эз гӧгӧрвоны и нывъяс.
Андрий уськӧдчис ӧдзӧслань.
Андрий муртса восьтыштліс ӧдзӧссӧ да, бӧрвыв шыбитчӧмӧн, бӧр клопкис-пӧдлаліс сійӧс.
Коридорын гымыштіс некымынысь лыйӧм.
Некымын местаӧд розьӧдӧм ӧдзӧсысь лэбисны чагторъяс.
Сӧмын удача мездіс Андрийӧс смертьысь.
Леон, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый лоис.
Сійӧ путкыльтіс пызансӧ да пыкис сійӧн ӧдзӧссӧ, а ачыс уськӧдчис винтовкала.
Андрий ӧдзӧс пыр лыйліс комната пельӧссянь.
— Бӧрӧ! — равзіс коридорын Заремба.
— Дугдӧй лыйлынытӧ!
Тані графиня, пся ваша мать!
Бӧрӧ!
Коридор тыртӧммис.
— Ми найӧс и сідзи босьтам.
Сэні куим детинка, а лыйсигад позьӧ вины графиняӧс, — ассьыс бӧрыньтчӧмсӧ помкааліс поручик.
— Не кӧ эськӧ тайӧ лайдакыс, — скӧрысь чужйис сійӧ «Рупь двадцатьлы» бокас, — ми эськӧ найӧс узигас босьтім.
— Мый лои, пане поручик?
Мыйла ті бӧрыньтчинныд?
— матыстчис Заремба дінӧ верзьӧма Владислав, кор аддзис, мый салдатъяс бӧр мунӧны вӧрлань.
— Найӧс колӧ босьтны косьтӧг.
Удитісны садьмыны, — скӧрысь вочавидзис том Могельницкийлы Заремба.
— Но ті ӧд вӧлінныд нин керкаас! — пузис Владислав.
Тайӧ горӧдӧмнас оскорбитчӧм Заремба эз вермы кутчысьнысӧ:
— Ме-тӧ вӧлі керкаас, подпоручик, но ті, кажитчӧ, сэні энӧ вӧлӧй.
Кора тіянӧс занимайтчыны асланыд взводӧн да не вӧчавны чин серти ыджыдджыкъяслы оскорбительнӧй замечаниеяс.
Ме тӧда, мый ме вӧча.
Владек скӧрысь бергӧдіс вӧвсӧ да вешйис.
— Тупкалӧй ӧшиньяссӧ скамьяяснас! — командуйтіс Раймонд.
Горничаӧ вӧчисны баррикада.
Раймонд котӧрӧн пырис комнатаӧ, кӧні вӧліны пленницаяс.
Сійӧ аддзис сӧмын кельдӧдӧм Людвигаӧс да шӧйӧвошӧм Францискаӧс.
— Ради бога, мый лои?
Кӧні Стефания? — уськӧдчис сы дорӧ повзьӧм Людвига.
Раймонд тэрыба видзӧдліс комнатасӧ гӧгӧрбок.
— Кыдзи кӧні?
Сійӧ должен лоны тані! — горӧдіс сійӧ.
— Со мый!
Пышйӧма, гадюкаыд!
Узим ми тэкӧд, Раймонд, и честьнымӧс и славанымӧс, — шогпырысь шуис сы мышкын Птаха.
— Мый нӧ ті кутанныд вӧчны?
— Людвига кутіс сійӧс киӧдыс.
Птаха нетшыштіс кисӧ.
— Кутам водзсасьны медбӧръяӧдз...
Водалӧй джоджас, ме эсійӧ ӧшинь пырыс кута лыйлыны! — горӧдіс сійӧ.
— Всё равно ловйӧн огӧ сетчӧй.
Пропадитны кӧ, не весьшӧрӧ.
Сійӧ лёкысь вештіс сьӧкыд дивансӧ ӧшиньлань.
— А ті мыйла кольччинныд?
— юаліс Людвигалысь Раймонд.
— Ме нинӧм эг тӧдлы сылӧн пышйӧм йылысь... — муртса кывмӧн вочавидзис Людвига.
— Пане поручик, конюшняысь кыкӧс кутім, — доложитіс Зарембалы капрал да индіс чуньнас партизанъяс вылӧ.
Заремба выразительнӧя шеныштіс кинас.
Керкаын кыліс дженьыдик залп.
Леон да Птаха сулалісны ӧшинь дорын дасьӧсь лыйны любӧй здукӧ быдӧнлы, коді сюрас мушка йылӧ.
— Эй, сэні, керкаас, эн лыйлӧй!
Пан поручик кӧсйӧ тіянкӧд сёрнитны! — ывласянь кыліс кодлӧнкӧ ён гӧлӧсыс.
Керкаын чӧв олісны...
— Кывзӧй, ті, кодъяс сэтчӧ йӧршитчинныд!
Менӧ, поручик Зарембаӧс, ыстіс татчӧ полковник Могельницкий...
Кыланныд? — горзіс ывласянь Заремба.
— Кылам! Мый таысь? — воча горӧдіс Пшеничек.
— Тшӧкта тіянлы сдайтчыны.
Керкаын чӧв олісны.
Нывбабаяс пукалісны, кыдзи налы тшӧктісны, джоджын.
Маузера кисӧ водзӧ чургӧдӧмӧн Раймонд кыйӧдіс ӧдзӧс бӧрся.
— Мӧдысь висьтала.
Ме тшӧкта тіянлы сдайтчыны.
Тіянӧн босьтӧм графиня Могельницкая кӧ ловъя да дзоньвидза, кӧсйыся кольны тіянӧс ловйӧн.
Онӧ кӧ сдайтчӧй, то ставнытӧ ӧтитӧг лыйла.
Сета думыштӧм вылӧ вит минута.
Керкаын чӧв олісны.
Раймонд, Птаха да Пшеничек видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Людвига налӧн видзӧдлас серти гӧгӧрвоис, мый найӧ оз сдайтчыны.
Ывлаын виччысисны...
Смерть ветлӧдліс кӧнкӧ матын керка гӧгӧрын да зілис аддзыны кост, медым пырны татчӧ.
— Эй, сэні, керкаын, сдайтчанныд?
— Мун чӧрту, гад!
Кутам тышкасьны медбӧръяӧдз!
Мед олас коммуна! — горӧдіс Андрий.
Сочи — Москва
1934–1936 вояс
ПЕРВОЙ КНИГАЛӦН ПОМ
МӦД КНИГА
Первой глава
Ывлаын, тыдалӧ, сӧветуйтчисны.
Сэсся Заремба горӧдіс:
— Медбӧръяысь юала: сдайтчанныд?
Керкатӧ эскадрон кытшаліс.
Некодлы ловйӧн не мунны.
Сдайтчӧй, пока ме эг веж думӧс.
Чӧрт тіянкӧд, кӧсйыся лэдзны тіянӧс кытчӧ гажныд, сӧмын сдайтчӧй да лэдзӧй графиняӧс!
Ӧні керкаын ставныс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Коді налы веритас? — шуис Птаха.
Сэки джоджысь чеччис Людвига.
— Разрешитӧй меным сёрнитыштны тайӧ офицерыскӧд, и ме шедӧда тіянлы свобода!
Кора тіянӧс веритны менам честнӧй кывлы, мый ме тіянӧс ог ылӧд!
Ӧд водзсасьны весьшӧрӧ.
Найӧ тіянӧс виасны.
Ме кора тіянлысь, пане Раевский! — ещӧ ёнджыка волнуйтчигтыр шыасис сійӧ Раймонд дінӧ.
Раймонд весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Пане графинялы позьӧ веритны.
Сійӧ славнӧй нывбаба, абу пани Стефания кодь, — друг сувтіс Людвига дор Франциска.
— Графъяс пӧвстын сійӧ медся честнӧй да шань!
Птаха здук-мӧд сюся видзӧдіс Людвига вылӧ.
Людвига вочавидзис сылы правдивӧй видзӧдласӧн.
— Мый нӧ, мед сёрнитӧ.
Видзӧдлам, мый артмас, — медбӧрын сӧгласитчис сійӧ.
Некод нинӧм эз шу паныд.
Положениеысь петны позьтӧмыс вӧлі гӧгӧрвоана ставныслы.
— Сёрнитӧй, — сӧгласитчис Раймонд.
— Пане Заремба, тайӧ сёрнита ме — Людвига Могельницкая.
— Ті ловъяӧсь, вельможнӧй пани?
Энӧ тӧждысьӧй, ми мездам тіянӧс!
— горзіс сылы Заремба.
— Ме ловъя и дзоньвидза.
Ті кӧсйысянныд, пане поручик, мый лэдзанныд ставнысӧ, кодъяс эмӧсь тані, вӧля вылӧ?
Сэки найӧ косьтӧг сдайтчасны...
— Лэдза.
Мед сдайтчасны.
— Тайӧ дворянинлӧн да офицерлӧн кыв?
Ме тіян вӧсна поручитчи аслам честьӧн.
Ті менӧ онӧ янӧдӧй?
Висьталӧй веськыда!
— Мед сдайтчӧны, лэдза кытчӧ гажныс.
— Ме верита тіян честьлы, пане Заремба, и кута корны керка пытшкӧссаясӧс сдайтчыны.
Людвига бергӧдчис Раймондлань.
— Ме тӧда Зарембаӧс — сійӧ честнӧй офицер.
Сійӧ пӧртас олӧмӧ ассьыс кывсӧ.
Пуктӧй оружиенытӧ, и сійӧ лэдзас тіянӧс вӧля вылӧ, ме верита! — кевмысьӧмӧн шуаліс сійӧ.
— Мый тэ шуан, Сарра? — джоджын пукалысь ныв дорӧ копыртчиг юаліс Раймонд.
— Пӧръяласны найӧ миянӧс, Раймонд...
Кутшӧм позор!
Мый ми вӧчим!..
— Оз, найӧ оз лысьтны пӧръявны.
Ме кута дорйыны тіянӧс, — эскӧдіс сійӧс Людвига.
Недыр сӧветуйтчыштӧм бӧрын шуӧма вӧлі сдайтчыны.
Первойя мортӧн кильчӧ вылӧ петіс Птаха.
Сійӧ пыр жӧ зурасис чотысь партизан шойӧ.
И сылы первойысь лои страшнӧ.
Керкасӧ вӧлі кытшалӧмаӧсь салдатъяс.
Кильчӧ дорын сулаліс Заремба, киас сылӧн вӧлі револьвер.
Птаха видзӧдліс сылы синмас и гӧгӧрвоис, мый тайӧ дворсьыс ылӧджык сылы не мунны.
И сылы лои жаль ачыс.
Медбӧръяӧн петісны нывбабаяс, накӧд Людвига.
Зонъясӧс пыр жӧ кутісны шобны.
Некымын салдат уськӧдчисны керкаӧ оружиела.
— Поздравляйта тіянӧс, графиня, шуда мездмӧмӧн! — кӧзырнитіс Заремба шпораяснас зёлькнитіг.
— Бур лун, пане Заремба! — кутліс сылысь кисӧ Людвига.
— Нуӧдӧй тайӧясӧс татысь! — тшӧктіс сійӧ да бергӧдчис Людвигалань.
— Висьталӧй, кыдзи тайӧ негӧдяйясыс обращайтчисны тіянкӧд?
— Зэв бура.
Ті ӧні лэдзанныд найӧс?
Заремба зывӧка шпыньмуніс.
— Сулалӧ-ӧ сёрнитны тайӧ шваль йывсьыс!
Слава богу, мый ті ловъяӧсь!
Пан полковник войбыд эз узь.
Мунамӧй, ме нуӧда тіянӧс додь дорӧ.
Пан Владислав тані жӧ.
Ми сыкӧд неуна лӧгасьыштім, сійӧ сэні... — шуис Заремба да чургӧдіс Людвигалы кисӧ.
— Пане Заремба, ме кӧсъя, медым ті лэдзинныд найӧс ме дырйи.
Ме, дерт, верита тіянлы, но найӧ веритісны сӧмын меным, и тайӧ менӧ обязывайтӧ, — тӧждысьӧмпырысь шуис Людвига.
— Кутшӧм кыв йылысь вермас мунны сёрни?
Ті отсалінныд миянлы, таысь ыджыд аттьӧ.
А тайӧяскӧд нинӧм церемонитчыны.
Сылысь мӧвпъяссӧ быттьӧкӧ иллюстрируйтіг ӧти салдат тувкис Олесялы мышкас прикладнас.
— Мун, шуӧны тэныд! — сӧдзӧдіс сійӧ нывлы, коді эз кӧсйы мунны.
Олеся уси.
Птаха уськӧдчис салдатлань.
— Эн лысьт нӧйтны!
Сержант Кобыльский, чужӧмас прикладӧн чорыда кучкӧмӧн, уськӧдіс Андрийӧс муӧ.
— Ах, со тіян честьныд, морт виысьяс! — горӧдіс Сарра.
Ӧти салдат кучкис сылы чужӧмас плетьӧн.
Раймонд уськӧдіс ас водзсьыс сулалысь салдатӧс да уськӧдчис отсӧг вылӧ.
Заремба лыйис сылы, но эз веськав.
Раймондӧс заводитісны нӧйтны.
Сійӧс кучкалісны прикладъясӧн, нагайкаясӧн...
Оружиетӧм Леон уськӧдчис тайӧ чукӧрас мездыны ёртсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ жандармскӧй сержант Кобыльский да кык салдат кватитісны муысь чеччысь Олесяӧс да кутісны кыскыны сійӧс.
Франциска уськӧдчис на бӧрся.
— Кытчӧ ті сійӧс кысканныд, негӧдяйяс?
Пани графиня, мездӧй!
— горзіс йӧй нисьӧ прӧсуж Франциска.
Сійӧ эз лэдз Олесяӧс.
— Заремба, дугӧдӧй тайӧ подлостьсӧ!
Ме презирайта тіянӧс!
Ті... негодяй! — горӧдіс Людвига.
Поручиклӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— <rus>Отставить!</rus>
 <rus>По местам, пся ваша мать</rus>! — равӧстіс сійӧ.
— Кобыльский, эновтӧй нывкасӧ, шуа тіянлы!
Салдатъяс дугдісны нӧйтны да ньӧжйӧник разӧдчисны.
Жандармъяс лэдзисны Олесяӧс.
Нагайкаясӧн кучкалӧмысь Сарра да Раймонд чужӧмъяс вылын вир визьяс, лым вылын садьтӧг куйлысь Птаха чужӧм вылын вир да став лоӧмторйыс кажитчисны Людвигалы кошмарӧн.
Вирӧн ойдӧм Птаха вӧрзьӧдчис.
Сійӧ воис садяс.
Людвига бӧрдігтыр копыртчис сы дорӧ.
Сійӧ отсаліс Птахалы сувтны.
Андрий шатлалігтыр сувтіс, лӧгпырысь видзӧдліс Людвига вылӧ да кызігтыр, вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдіг, сьӧлыштіс кипыдӧсас куим вирӧсь пинь.
— Мунамӧй, графиня.
Тіянлы тані абу места, — коса шуис Заремба.
— Ме ог вешйы татысь ни ӧти воськов, кытчӧдз ті онӧ лэдзӧй найӧс! — сыысь зывӧка бергӧдчӧмӧн шуис Людвига.
— Кора тіянӧс, вельможнӧй пани, эновтӧй тайӧ местасӧ.
Тіянӧс виччысьӧ вӧла-доддя.
А тайӧ йӧзыскӧд лоӧ вӧчӧма закон серти, — ещӧ косджыка шуис Заремба.
Людвига крута бергӧдчис сылань.
Сійӧ синъясысь Заремба лыддис сэтшӧм лӧглун, мый сылы эз ло лӧсьыд.
— Заремба, ті — негодяй!
Но тӧдӧй: ті кӧ на пӧвстысь кодӧскӧ вианныд, ме помала аскӧд!
Клянитча таын тіянлы!
— Сета тіянлы дворянинлысь кыв, графиня, мый на пӧвстысь некодӧс, — вочавидзис Заремба некымын воськов сыысь бӧрыньтчиг, — ме ог лыйлы.
Лэдзны жӧ найӧс ог вермы, правоӧй абу.
Салдатъяс кытшын найӧ мунісны топыд чукӧрӧн.
Птаха век на сьӧласис вирӧн, колис лым вылӧ алӧй чутъяс.
Найӧс сэсся эз нин нӧйтны, сы вӧсна мый бӧрсяньыс муніс вӧла-доддя, кӧні пукаліс мучитчӧм Людвига.
Франциска пукаліс салдаткӧд орччӧн, скӧр, замкнутӧй.
Раймонд ёна топӧдіс Андрийлысь гырддзасӧ аслас морӧс бердӧ, — найӧ мунісны кутчысьӧмӧн.
Птаха вӧлі зэв слаб.
— Узим ми ассьыным честьнымӧс, Раймонд!
А пиньясӧс менсьым правильнӧ кисьтісны, медым тӧді, кодкӧд йӧктыны!..
{Пешков А. (комиӧдіс Туркин К. И.) @ В. К. Арсеньевлы А. Пешковлӧн (М. Горькийлӧн) письмӧ @ письмӧ @ В. К. Арсеньев. Дерсу Узала @ 1957 @ Лб. 3.}
В. К. АРСЕНЬЕВЛЫ А. ПЕШКОВЛӦН (М. ГОРЬКИЙЛӦН) ПИСЬМӦ
Уважаемӧй Владимир Клавдиевич, книганытӧ Тіянлысь ме лыдди ыджыд наслаждениеӧн.
Ог висьтав сылӧн научнӧй ценность йылысь, коді дерт несомненнӧй да ыджыд, но менӧ увлекитіс да очаруйтіс сылӧн изобразительнӧй выныс.
Тіянлы удайтчӧма ӧтувтны асаныд Бремӧс да Фенимор Куперӧс, — тайӧ, веритӧй, абу омӧль ошкӧм.
Гольд йылысь гижӧмныд Ті зэв бура, меным сійӧ «Следопыт» дорысь ёнджыка ловъя фигура, ёнджыка художественнӧй.
Сьӧлӧмсянь поздравляйта Тіянӧс.
Гӧгӧрвоана, ме лоа зэв рад пӧлучитны тайӧ чудеснӧй книгаыслысь мӧдӧд изданиесӧ авторсяньыс, но, таысь кындзи, ме кора Тіянӧс висьтавны «Книжнӧй делӧлы», медым меным ыстасны ещӧ кык экземпляр.
Тайӧ тӧдсаяслы, кодъяс босьтлісны менсьым первой изданиесӧ да кодъяслы ме моз жӧ кажитчис книгаыс.
Мыйла Ті онӧ предложитӧй Госиздатлы издайтны Тіянлысь тайӧ трудтӧ?
Важностьыс сылӧн сідз жӧ неоспоримӧй, кыдзи и мичлуныс.
Тіян, тӧдӧмысь, эмӧсь фотографияяс, книгасӧ позис эськӧ иллюстрируйтны.
Думыштлӧй, кутшӧм лӧсьыд лыддянтор том йӧзлы, кодъяс долженӧсь тӧдны ассьыс странасӧ.
Ыста Тіянлы ассьым книгаӧс.
Лоӧй дзоньвидзаӧсь.
А. ПЕШКОВ
4.1.28. Sorrento.
{Арсеньев В. К. (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Дерсу Узала @ роман @ В. К. Арсеньев. Дерсу Узала @ 1957 @ Лб. 7‒249.}
В. К. АРСЕНЬЕВ
ДЕРСУ УЗАЛА
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Войся гӧсть.
Кабанъясӧс кыйӧм.
Корейскӧй сиктын происшествие.
Лефу ю кывтыдын.
Ханка ты дорын.
Первой глава
ВОЙСЯ ГӦСТЬ
1902 воын вӧралан командакӧд ме писькӧдчи Цимуха ю катыд, коді усьӧ Уссурийскӧй заливӧ.
Менам отрядын вӧліны квайт сибирскӧй стрелок да вьюкъяса нёль вӧв.
Долинасӧ, кыті визувтӧ юыс, татчӧс переселенецъяс шуӧны «Стекляннӧй падьӧн».
Татшӧм нимсӧ сійӧ пӧлучитіс китайскӧй кыйсян фанзасянь, кодлӧн ӧшиняс вӧлі пуктӧма неыджыд стеклӧ тор.
Уссурийскӧй крайын стеклӧ вӧлі сэки зэв дона.
Важ олысьяс висьталӧны, мый лӧгалігӧн врагъяс зільлісны веськавны ӧта-мӧд ордас да жугӧдлыны стекляннӧй пӧсуда.
Та вӧсна нинӧм абу шензянаыс, мый китайскӧй фанза ӧшиньын стеклӧ тор вӧлі роскошӧн.
Первой переселенецъяс нимтісны «Стекляннӧйӧн» эз сӧмын фанзасӧ да юсӧ, но и став матігӧгӧрса местасӧ.
Сиктсьыс ми петім водз, тайӧ жӧ луннас воим Стекляннӧй падьӧдз да кежим сэтчӧ.
Кымын водзӧджык ми кайим гӧраяс вылӧ, сымын ёнджыка дубӧвӧй шоч вӧрыс вежсис смешаннӧй вӧрӧн, кӧні вӧліны и уна сус пуяс.
Туй индалысьнас миянлы вӧлі ичӧтик трӧпа, кодӧс вӧчӧмаӧсь китайскӧй охотникъяс.
Лунысь лун трӧпаыс лои пыр лёкджык и лёкджык.
Тыдалӧ вӧлі, мый йӧз таті важӧн нин абу ветлывлӧмаӧсь.
Трӧпаыс вӧлі тырӧма турунӧн, сійӧс уналаті вомӧнавлісны пӧрӧм пуяс.
Регыд мысти ми сійӧс дзикӧдз воштім да мӧдӧдчим туйтӧг.
Коймӧд лунас рытъядорыс ми воим горнӧй хребет дінӧ.
Ассьым маршрутӧс ме некор эг нюжӧдлыв рӧмдытӧдз да сувтлывлі бивакӧн * сідзи, медым пемдытӧдзыс лӧсьӧдны палаткаяс да ваявны вой кежлас пес.
* Бивак — шойччанін, ывла вылын оланін.
Сэк кості, кор стрелокъяс ноксисны бивак дорын, ме пӧльзуйтчылі прӧст кадӧн да ветлывлі видзӧдавны матігӧгӧрсӧ.
Татшӧм сяма экскурсияяс дырйиыс менам спутникӧн пыр вӧвлі Олентьев, отличнӧй морт да зэв бур охотник.
Шондіыс муртса на удитіс дзебсьыны горизонт сайӧ, и сійӧ кадас, кор сылӧн югӧръясыс зарниӧдісны на гӧра йывъяссӧ, долинаясын тыдовтчисны нин рӧмдандырся вуджӧръяс.
Кельыд небеса фон вылын резкӧя тӧдчисны вижӧдӧм коръяса пуяслӧн йывъясыс.
Ляпкыдик хребет вомӧн вуджӧм бӧрын ми веськалім долинаӧ, кӧні быдмис сук вӧр.
Паськыд горнӧй шор муніс сы вомӧн.
Тані ми торйӧдчим.
Ме муні галькиа кос берегӧд шуйгавыв, а Олентьев — веськыдвыв.
Эз на коль и кык минута, кор Олентьевладорын друг гымӧбтіс лыйӧм шы.
Ме бергӧдчи да тайӧ здукас аддзи, кыдзи мыйкӧ пельк да уна сера вуджӧртчис воздухас.
Ме уськӧдчи Олентьев дінӧ.
Сійӧ тэрмасигтыр заряжайтіс винтовкасӧ, но, рӧкыд вылӧ, ӧти патрон сибдіс магазиннӧй коробкаас, и затворыс эз пӧдлассьы.
— Кодӧс тэ лыйин? — юалі ме сылысь.
— Буракӧ, тигрӧс, — вочавидзис сійӧ.
— Зверь пукаліс пу вылын.
Ме бура метитчи и, буракӧ, веськалі.
Медбӧрын сибдӧм патронсӧ вӧлі шедӧдӧма.
Олентьев выльысь зарядитіс ружьесӧ, и ми видзчысигтыр мӧдӧдчим сійӧ месталаньыс, кытчӧ саяліс животнӧйыс.
Кос турун вылын вир серти ми тӧдмалім, мый зверь збыльысь вӧлі ранитчӧма.
Друг Олентьев сувтіс да кутіс кывзысьны.
Водзын, миянсянь неуна веськыдвылын, кыліс шкоргӧм.
Тшӧкыд папоротникъяс пӧвстті нинӧм эз тыдав.
Муӧ пӧрӧм ыджыд пу потшис миянлысь туйнымӧс.
Олентьев заводитліс нин вуджны пӧрӧм пу вомӧныс, но ранитчӧм животнӧй кыліс сійӧс да тэрыба уськӧдчис паныд.
Олентьев тэрмасьӧмӧн лыйис веськыда, метитчытӧг, и зэв удачнӧя.
Пуляыс веськалӧма зверлы юрас.
Сійӧ уси пу вылӧ да ӧшйис сэтчӧ сідзи, мый юрыс да водз кокъясыс ӧшӧдчисны ӧтарладорас, а бӧрладорыс — мӧдарас.
Животнӧй ещӧ некымынысь конвульсивнӧя вӧрзьыштліс да заводитіс йирны мусӧ.
Тайӧ кадас сьӧктаыслӧн центрыс вежсис, животнӧй надзӧник исковтіс водзлань да сьӧкыдпырысь уси охотник кокъяс дінӧ.
Первой видзӧдлӧмсяньыс жӧ ме тӧді манчжурскӧй пантераӧс, кодӧс татчӧс олысьяс шуӧны «барсӧн».
Кань пӧрӧдаысь тайӧ великолепнӧй представительыс вӧлі ыджыд.
Тушаыслӧн кузьтаыс нырсяньыс бӧжӧдзыс вӧлі пӧшти метрӧн-джынйӧн.
Куыс пантералӧн, бокъясас да мыш вылас сімвиж, кынӧм улас еджыд, вӧлі сьӧд чутъясӧсь.
Тайӧ чутъясыс расположитчӧмаӧсь радъясӧн, кыдзи визьясыс тигрлӧн.
Бокъясас, кокъясас да юрас найӧ вӧліны сплӧшнӧйӧсь да посньыдӧсь, а сьылі вылас, мыш вылас да бӧж вылас — гырысьӧсь, чунькытш кодьӧсь.
Уссурийскӧй крайын пантера олӧ страна лунвыв юкӧнас.
Медсясӧ сійӧ сёйӧ сера кӧръясӧс, дикӧй козуляясӧс да фазанъясӧс.
Тайӧ животнӧйыс вывті мудер да осторожнӧй.
Мортысь спасайтчигӧн пантера кайӧ пуӧ да бӧрйӧ сэтшӧм ув, коді лоӧ сы кок туйяслы паныд да, сідзкӧ, буретш мӧдарланьын, кодарлань видзӧдӧ охотник.
Ув вылӧ нюжӧдчӧм бӧрын сійӧ пуктӧ юрсӧ водз кокъяс вылас да тадзи чӧв ланьтӧ.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый ув бердӧ топӧдӧм тушаыс сылӧн юрладорсяньыс омӧльджыка тыдалӧ бокладорсяньыс серти.
Виӧм животнӧйлысь кучиксӧ кульны ковмис миянлы часысь дырджык.
Кор ми мӧдӧдчим бӧр, вӧлі дзик нин рӧмыд.
Ми мунім дыр да коркӧ и аддзим биваклысь бияссӧ.
Регыд мысти пуяс костӧд позьӧ вӧлі торйӧдны йӧзлысь мыгӧръяссӧ.
Найӧ вӧрисны да частӧ сайӧдлісны аснаныс бисӧ.
Бивак дорын понъяс встретитісны миянӧс дружнӧя увтчӧмӧн.
Стрелокъяс кытшалісны пантераӧс, видлалісны сійӧс да сёрнитісны сы йылысь.
Мӧд лунас ми мӧдӧдчим водзӧ.
Отрядным миян веськаліс сэтшӧм местаӧ, коді вӧлі тырӧма пӧрӧм пуясӧн.
Сӧмын рытъявылыс ми воим кутшӧмкӧ вершина дорӧ.
Йӧзӧс да вӧвъясӧс сувтӧдӧм бӧрын ме кайи выліас, медым видзӧдлыны гӧгӧр.
Сійӧ, мый ме аддзи, пырысь-пыр жӧ разӧдіс менсьым сомневайтчӧмъясӧс.
Купол сяма гӧраыс, кытчӧ ми ӧні воим, вӧлӧма буретш сійӧ горнӧй узелнас, кодӧс ми корсим.
Кор ме бӧр лэччи отряд дінӧ, шондіыс вӧлі улын нин горизонт весьтас, и колӧ вӧлі тэрмасьны корсьны ва, коді зэв ёна коліс и йӧзлы и вӧвъяслы.
Гӧраыс первойсӧ лэччис ньывкӧса, а сэсся лои крут.
Вӧвъяс лэччисны бӧр кокъяс вылас мыджсьӧмӧн.
Вьюкъяс исковтісны водзлань, и седлӧяс бердас кӧ эз вӧвны шлеяяс, найӧ эськӧ лэччисны налы юр выланыс.
Ковмис ёна чукльӧдлыны, но зэв уна пӧрӧм пуяс вӧсна тайӧ эз вӧв кокни.
Перевал сайын ми пырысь-пыр веськалім оврагъясӧ.
— Немтор, — шуалісны стрелокъяс, — кыдзкӧ-мыйкӧ войсӧ узям.
Оз ӧд ков тані миянлы во сулавны.
Аски аддзам гажаджык места.
Эз вӧв окота меным сувтны татчӧ, но вӧчны вӧлі нинӧм.
Ущелье пыдӧсас ызгис поток; ме муні сэтчӧ, бӧрйи рӧвнӧйджык места да тшӧкті лӧсьӧдавны палаткаяс.
Вӧрса чӧв-лӧньыс пырысь-пыр кутіс горавны чер шыясӧн да йӧз гӧлӧсъясӧн.
Стрелокъяс заводитісны ваявны пес, лэдзавны вӧвъясӧс да лӧсьӧдны ужын.
Коньӧр вӧвъяс!
Изъяс да пӧрӧм пуяс пӧвстын найӧ долженӧсь вӧлі тшыгъявны.
Зато аски, удайтчас кӧ миянлы воны земледельческӧй фанзаясӧдз, ми найӧс вердам пӧттӧдзныс.
Миян бивакын ставыс вочасӧн кутіс лӧньны.
Чай бӧрын быдӧн заводитіс вӧчны ассьыс делӧ: коді весаліс винтовкасӧ, коді лӧсьӧдіс седлӧ либӧ дӧмліс косясьлӧм паськӧмсӧ.
Татшӧм уджыс век овлывлӧ уна.
Ассьыныс делӧяссӧ помалӧм бӧрын стрелокъяс, ёрта-ёрт бердас топыда топӧдчӧмӧн да шинельяснаныс шебрасьӧмӧн, унмовсисны, быттьӧкӧ кулӧмаяс.
Вӧвъяслы эз сюр вӧрсьыс йирсьыштны, и найӧ бӧр локтісны бивак дінӧ да, юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, кутісны вугравны.
Эгӧ узьӧй сӧмын ме да Олентьев.
Ме гижалі дневникӧ прӧйдитӧм маршрутсӧ, а сійӧ дӧмліс ассьыс кӧмкотсӧ.
Час дасын рытнас ме тупки тетрадьӧс, тубыртчи буркаӧн да воді би дорӧ.
Друг вӧвъяс лэптісны юръяснысӧ да чошкӧдісны пельяснысӧ; сэсся найӧ ланьтісны да бара кутісны вугравны.
Первойсӧ ми эгӧ веськӧдӧй та вылӧ некутшӧм внимание да водзӧ сёрнитім.
Коли некымын минута.
Ме мыйкӧ юалі Олентьевлысь, сійӧ эз шыась, и ме бергӧдчи сылань.
Сійӧ сулаліс мыйкӧ виччысигмоз, бипур югӧрсӧ сайӧдӧма кинас да видзӧдӧ кытчӧкӧ бокӧ.
— Мый лои? — юалі ме.
— Кодкӧ лэччӧ гӧра вывсянь, — вашнитіс сійӧ.
Ми кыкнанным кутім кывзысьны, но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, сэтшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм овлывлӧ сӧмын вӧрын арся кӧдзыд войӧ.
Вылісянь друг кутісны гылавны посни изъяс.
— Тайӧ, буракӧ, ош, — шуис Олентьев да мӧдіс зарядитны винтовкасӧ.
— Лыйны оз ков!
Ме — морт!..
— кыліс пемыдсьыс гӧлӧс, и недыр мысти миян би дорӧ матыстчис морт.
Сійӧ вӧлі вӧчӧм кӧр куысь вурӧм курткаа да сэтшӧм жӧ гача.
Юрас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ кӧртӧд, а кокъясас унты *, мыш саяс ноп, а киас сошка да важ кузь берданка.
* Унты — кӧмкот, кодӧс вурӧма йӧра куысь либӧ кӧр куысь.
— Здравствуй, капитан, — ме дінӧ шыасигмоз шуис воысь морт.
Сэсся сійӧ сувтӧдіс пу бердӧ ассьыс винтовкасӧ, мыш сайсьыс пӧрччис нопсӧ да, пӧсялӧм чужӧмсӧ дӧрӧм соснас чышкӧм бӧрын, пуксис би дорӧ.
Ӧні ме бура верми видзӧдны сы вылӧ.
Сылы вӧлі ар нелямын вит.
Тайӧ вӧлі латшкӧс тушаа, паськыд пельпомъяса морт.
Гожъялӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі туземецлӧн кодь: гырысь черлыяс, ичӧтик ныр, монгольскӧй синъяс да паськыд вом.
Тӧдтӧм морт эз видзӧд миян вылӧ сідзи, кыдзи видзӧдім сы вылӧ ми.
Питшӧгсьыс сійӧ кыскис табак кӧшель, пестіс ассьыс каллянсӧ да чӧв олігтыр мӧдіс куритчыны.
Сылысь юасьтӧг, коді сійӧ да кытысь, ме вӧзйи сылы сёйыштны.
Тадзи пыр вӧчсьӧ пармаын.
— Аттьӧ, капитан, — шуис сійӧ.
— Менам ёна сюмалӧ кынӧмӧй, менам талун сёяныс абу.
Сы сёйигкості ме водзӧ видзӧді сы вылӧ.
Тасма дорас сылӧн ӧшаліс вӧралан пурт.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі охотник.
Киясыс сылӧн вӧліны чорзьӧмаӧсь, парсассьӧмаӧсь.
Сэтшӧм жӧ, но ещӧ гырысьджык гыжна туйяс вӧліны чужӧм вылас: ӧти — плешкас, а мӧд — банбокас, пель дорас.
Миян гӧсть эз вӧв варов.
Олентьев эз вермы кутчысьнысӧ да веськыда юаліс воӧм мортлысь:
— Тэ коді лоан: китаец али кореец?
— Ме гольд, — дженьыдика вочавидзис сійӧ.
— Тэ, буракӧ, охотник? — юалі ме сылысь.
— Да, — вочавидзис сійӧ.
— Ме век вӧравны ветлӧдла, мӧд удж абу, чери кыйны ог жӧ куж, куш вӧравны кужа.
— А кӧні тэ олан? — водзӧ юасис сылысь Олентьев.
— Менам гортыс абу.
Ме пыр ола сопкаясын.
Биася, палатка вӧча — узя.
Дугдывтӧг вӧравны ветлывла, гортын моз ола.
Сэсся сійӧ висьталіс, мый талун вӧтлысьӧма кӧръяс бӧрся, ранитӧма ӧти энь кӧрӧс, но омӧля.
Ранитчӧм кӧр бӧрся мунігӧн веськалӧма миян кок туй вылӧ.
Кок туйыс вайӧдӧма сійӧс оврагӧ.
Кор пемдӧма, сійӧ аддзӧма би да локтӧма веськыда сы вылӧ.
— Ме гусьӧник локті, — висьталіс сійӧ.
— Думайта: кутшӧм йӧз татшӧм ылӧ сопкаӧ локтӧмаӧсь?
Видзӧда — капитан эм, казак эм.
Ме сэки веськыда локті.
— Тэнӧ кыдзи шуӧны? — юалі ме тӧдтӧм мортлысь.
— Дерсу Узала, — вочавидзис сійӧ.
Менӧ заинтересуйтіс тайӧ мортыс.
Мыйкӧ сыын вӧлі аслыссяма.
Сёрнитіс сійӧ прӧстӧя, надзӧник, кутіс асьсӧ скромнӧя, ньӧти эз пов миянысь...
Ми варовмим.
Сійӧ дыр висьтавліс меным аслас олӧм йылысь.
Ме паныдаси первобытнӧй охотниккӧд, коді нэм чӧжыс олӧма пармаын.
Олӧмын коланторъяссӧ сійӧ перйыліс ружьеӧн да ассьыс кыйдӧссӧ вежлаліс китаецъяслы табак вылӧ, свинеч да порок вылӧ.
Винтовкаыс сылы кольӧма батьсяньыс.
Сэсся сійӧ висьталіс меным, мый сылы ӧні ветымын куим арӧс, мый сылӧн некор эз вӧв аслас горт, сійӧ нэм чӧжыс олӧма ывлаын да сӧмын тӧлын вӧчлывлӧма кырсьысь либӧ сюмӧдысь аслыс юрта.
Муртса помнитана челядьдырся олӧмсьыс казьтылӧмъясыс вӧліны: ю, чом, би, бать, мам да ичӧтик чой.
— Ставныс важӧн куліны, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ да думыштчис.
Сійӧ недыр чӧв олыштіс да водзӧ висьталіс:
— Менам войдӧр тожӧ вӧліны гӧтыр, пи да ныв.
Оспа став йӧзсӧ виис.
Ӧні ме ӧтнам коли...
Окота вӧлі меным петкӧдлыны сылы ассьым сочувствиеӧс, мыйкӧ сылы вӧчны, и ме эг тӧд, мый именнӧ.
Медбӧрын меным юрӧ воис мӧвп: ме вӧзйи сылы вежны сылысь важ ружьесӧ выль вылӧ, но сійӧ ӧткажитчис, шуис, мый берданкаыс сылы дона кыдзи бать йывсьыс паметь, мый сійӧ сы дінӧ велалӧма да мый берданкаыс лыйӧ зэв бура.
Сійӧ нюжӧдчис пу дінӧ, босьтіс ассьыс ружьесӧ да кутіс кинас малавны сылысь ложасӧ.
Небесаын кодзувъяс вешйисны мӧдлаӧ да петкӧдлісны войшӧр бӧр, а ми век на пукалім би дорын да варовитім.
Ёнджыкасӧ сёрнитіс Дерсу, а ме кывзі, и кывзі сьӧлӧмсянь.
Сійӧ висьтавліс меным вӧралӧм йылысь, тигръяскӧд аслас паныдасьлӧмъяс йылысь.
Ӧтчыд сы вылӧ уськӧдчылӧма тигр да ёна дойдалӧма.
Гӧтырыс корсьӧма сійӧс дорвыв некымын лун да аддзӧма кок туй сертиыс. Вир воштӧмысла Дерсу ёна слабитӧма.
Сы висигкості гӧтырыс ветлывлӧма вӧравны.
Сэсся ме куті юасьны сылысь тайӧ места йывсьыс, кӧнӧсь ми ӧні.
Сійӧ висьталіс, мый тасянь заводитӧ визувтны Лефу ю да мый аски ми воам первой вӧралан фанзаӧдз.
Ӧти узьысь стрелок садьмис, чуймӧмӧн видзӧдліс кыкнанным вылӧ, мыйкӧ нурбыльтіс вомгорулас, нюммуніс да бара унмовсис.
abu
abu
Час мысти асыввылыс мӧдіс гӧрдӧдны.
Ме видзӧдлі часі вылӧ: вӧлі квайт час асыв.
Кад вӧлі чуксавны ӧчереднӧй артельщикӧс.
Ме куті вӧрӧдны сійӧс пельпомӧдыс.
Сійӧ пуксис да кутіс нюжмасьны.
Бипурлӧн югӧрыс ёрис сылысь синъяссӧ — сійӧ чукрасис.
Сэсся, Дерсуӧс аддзӧм бӧрын, шпыньмуніс да шуис: «Вот дивӧыс — морт кутшӧмкӧ...», — да заводитіс кӧмасьны.
Регыд мысти миян бивак бара ловзис: кутісны сёрнитны йӧз, садьмисны вӧвъяс, бокын кутіс чирзыны лэбач-пищуха; овраг пыдӧсас сылы шыасис мӧд; кутіс кывны сизьлӧн горзӧм да сьӧд сизьлӧн таргысь музыкаыс.
Парма вочасӧн садьмис.
Пыр лои югыдджык и югыдджык, и друг шонді югӧръяс кольтаӧн чепӧсйисны гӧраяс сайсянь да югдӧдісны став вӧрсӧ.
Миян бивак ӧні лои мӧднога.
Бипур местаын куйліс пӧим чукӧр; биыс эз тыдав; муын туплясисны тыртӧм консервнӧй банкаяс; сэні, кӧні сулаліс палатка, талялӧм турун вылас сӧмын чурвидзисны потшъяс.
Мӧд глава
КАБАНЪЯСӦС КЫЙӦМ
Чай юӧм бӧрын стрелокъяс заводитісны тэчны вӧвъяс вылӧ вьюкъяс.
Дерсу тожӧ кутіс лӧсьӧдчыны.
Сійӧ нопъясис, босьтіс киас сошка да берданка.
Отряд вӧрзис туйӧ.
Дерсу мӧдӧдчис миянкӧд.
Ущельеыс, кыті ми мунім, вӧлі кузь да чукыльӧсь.
Веськыдладорсяньыс и шуйгаладорсяньыс сы дінӧ петавлісны татшӧм жӧ мукӧд ущельеяс.
Наысь ызгигтыр визувтіс ва.
Распадокыс * лои паськыдджык да вочасӧн пӧри долинаӧ.
Тані пуясын вӧліны важ лӧсасъяс; найӧ петкӧдісны миянӧс трӧпа вылӧ.
* Распадок — тадзи татчӧс олысьяс шуӧны векни долина.
Гольд муніс водзвылын да сюся видзӧдіс кок улас.
Мукӧддырйиыс сійӧ копыртчывліс да кияснас видлаліс гылалӧм коръяссӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — юалі ме сылысь.
Дерсу сувтіс да шуис, мый тайӧ трӧпаыс абу вӧла, а пода, мый мунӧ сійӧ низь налькъяс дінті, мый некымын лун сайын мунӧма таті ӧти морт и мый, тӧдӧмысь, тайӧ вӧлӧма китаец.
Гольдлӧн кывъясыс ставнымӧс миянӧс чуймӧдісны.
Кор сійӧ казяліс, мый огӧ веритӧй сылы, горӧдіс:
— Кыдзи ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Видзӧдлӧй асьныд.
Та бӧрын сійӧ вайӧдіс сэтшӧм доказательствояс, мый миян став сомнениеяс пырысь-пыр бырины.
Ставыс вӧлі сэтшӧм яснӧй да сэтшӧм прӧстӧй, мый ме шензи, кыдзи водзджыксӧ ме эг казяв тайӧс.
Трӧпа вылын некӧн оз вӧлі тыдавны вӧв кок туйяс; ӧтар-мӧдарас сулалісны пуяс; миян вӧвъяс писькӧдчисны сьӧкыдпырысь да вьюкъясыс ӧтарӧ крукасьлісны пуясӧ.
Сэсся чукыльясыс лоины сэтшӧм крутӧсь, мый вӧвъяс эз вермыны бергӧдчыны да налы ковмыліс кытшовтны; шоръяс вомӧн кок туйыс муніс кер вывті, и некор трӧпаыс эз лэччыв ваӧ; туйсӧ потшысь пӧрӧм пуяссӧ абу кералӧма — йӧзыс мунісны свободнӧя, а вӧвъясӧс кытшовтӧдлісны бокыті.
Ставыс тайӧ доказывайтіс, мый трӧпаыс оз шогмы вьюкъясӧн путешествуйтӧм вылӧ.
— Важӧн ӧти морт мунӧма, — быттьӧкӧ аслыс шуаліс Дерсу.
— Мортыс мунӧм бӧрын зэрӧма.
— И сійӧ кутіс артавны, кор вӧлӧма медбӧръя зэрыс.
Час кык ми мунім тайӧ трӧпа кузяыс.
Вочасӧн лыска вӧрыс кутіс вежсьыны сора вӧрӧн.
Пыр частӧджык и частӧджык кутісны паныдасьлыны тополь, клён, пипу, кыдз пу да нинпу.
Ме кӧсъя вӧлі вӧчны мӧд привал, но Дерсу сӧветуйтіс ещӧ неуна муныштны.
— Ми регыд балаган аддзам татысь, — висьталіс сійӧ да индіс пуяс вылӧ, кытысь вӧлі кульӧма кырсьсӧ.
Ме сразу гӧгӧрвои сійӧс.
Сідзкӧ, кӧнкӧ матын должен лоны сійӧ, мый вылӧ кульӧма тайӧ кырсьсӧ.
Ми мӧдӧдчим тэрыбджыка, и дас минута мысти шор берег дорысь аддзим ӧти ската неыджыд балаган, кодӧс вӧчлӧмаӧсь охотникъяс либӧ жень-шень * корсьысьяс.
Сійӧс гӧгӧр видзӧдалӧм бӧрын миян выль тӧдса бара шуис, мый некымын лун сайын эжа вывті мунӧма китаец да мый войсӧ сійӧ узьӧма тайӧ балаганас.
Зэрнас кӧтӧдӧм пӧим, турун вольпась, кӧні узьӧма морт, да лӧз матерьеысь вӧчӧм эновтӧм наколенникъяс висьталісны та йылысь.
Сэки ме гӧгӧрвои, мый Дерсу абу прӧстӧй морт, а следопыт.
* Жень-шень — быдмӧг, кодлӧн вужъяс, китаецъяс чайтӧм серти, эм чудодейственнӧй лечебнӧй вын.
Колӧ вӧлі вердыштны вӧвъясӧс.
Ме решиті воспользуйтчыны тайӧн, воді сус пу вуджӧр сайӧ да пырысь-пыр унмовси.
Час кык мысти менӧ садьмӧдіс Олентьев.
Садьмӧм бӧрын ме аддзи, мый Дерсу поткӧдлӧма пес, чукӧртӧма сюмӧд да ставсӧ тайӧс пукталӧма балаганӧ.
Ме чайті, мый сійӧ кӧсйӧ сотны сійӧс, да куті ӧлӧдны тайӧс вӧчӧмысь.
Но вочавидзӧм пыдди сійӧ корис менсьым чепель сов да китыр рис.
Меным лои интереснӧ, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны, — ме сеті, мый корис.
Гольд зэв бура гартыштіс сюмӧдӧн истӧг, сюмӧдӧн жӧ торйӧн гартыштіс сов да рис да ставсӧ тайӧс ӧшӧдіс балаганӧ.
Сэсся сійӧ ортсысяньыс лӧсьӧдышталіс кырсьсӧ да кутіс лӧсьӧдчыны мунны.
— Тыдалӧ, тэ кӧсъян бӧр локны татчӧ? — юалі ме Гольдлысь.
Сійӧ пыркнитіс юрнас.
Сэки ме юалі сылысь, кодлы сійӧ колис риссӧ, совсӧ да истӧгсӧ.
— Кутшӧмкӧ мӧд морт локтас, — вочавидзис Дерсу, — балагансӧ аддзас, кос пес сюрӧ, истӧг сюрӧ, сёйны сюрӧ — оз пропадит.
Менӧ зэв ёна шензьӧдіс тайӧ.
Гольд тӧждысис сылы тӧдтӧм морт вӧсна, кодӧс сійӧ некор оз аддзыв да мортыс весиг оз кут тӧдны, коді дасьтӧма сылы пессӧ да сёянсӧ.
Меным уси тӧдвылӧ, мый стрелокъяс, бивакысь мунігӧн, век сотлісны кырсьсӧ бипур вылын.
Вӧчисны найӧ тайӧс эз ышмӧм ради, а сідзи прӧстӧ, гажӧдчӧм могысь, и ме некор эг дугӧдлыв найӧс.
— Вӧвъяс дасьӧсь.
Колӧ эськӧ мунны, — шуис Олентьев, коді локтіс ме дінӧ.
— Вӧрзьӧй, — шуи ме стрелокъяслы да мӧдӧдчи водзӧ трӧпа кузя.
Рыт кежлас ми воим сійӧ местаӧдзыс, кӧні ӧтлаасьӧны кык ичӧтик ю, кытысянь, колӧ шуны, и заводитчӧ Лефу ю.
Ужын бӧрын ме водз воді узьны да пыр жӧ унмовси.
Мӧд лунас, кор ме садьми, став йӧзыс вӧліны нин кок йыланыс.
Ме тшӧкті седлӧавны вӧвъясӧс да сэк кості, пока стрелокъяс ноксисны вьюкъясӧн, вевъялі лӧсьӧдны планшет * да мӧдӧдчи водзӧ Гольдкӧд ӧтлаын.
* Планшет — компаса папка, кытчӧ чертитӧны съёмка туйын мунігӧн.
Быд километр бӧрын трӧпаыс лои паськыдджык да бурджык.
Ӧтилаын куйліс черӧн пӧрӧдӧм пу.
Дерсу матыстчис, видзӧдліс сійӧс да шуис:
— Тулыснас пӧрӧдӧмаӧсь, кык морт уджалӧмаӧсь: ӧти мортыс кузь тушаа — черыс сылӧн ныж, мӧд мортыс ичӧтик — черыс сылӧн лэчыд.
Тайӧ шензьӧдана мортыслы эз вӧв некутшӧм гусятор.
Сійӧ тӧдіс ставсӧ, мый тані вӧвлӧма.
Сэки ме решиті лоны внимательнӧйӧн да заводитлі ачым тӧдмавны ставсӧ кок туйяс сертиыс.
Регыд мысти ме аддзи ещӧ ӧти кералӧм мыр.
Гӧгӧр туплясисны чагъяс, кодъяс вӧліны сираӧсь.
Ме гӧгӧрвои, мый кодкӧ перйӧма ломзьӧдчан.
Но, а водзӧ?
А водзӧ ме эг вермы нинӧм думыштны.
— Фанза матын, — шуис Гольд.
Збыльысь, регыд бара кутісны паныдасявны кырссьӧм пуяс (ме тӧді нин, мый тайӧ лоӧ), а насянь неылын, дзик ю берег дорас, неыджыд эрд шӧрын сулаліс вӧралан фанза.
Тайӧ вӧлі сёялӧм стенъяса, кырсь вевта стрӧйба.
abu
abu
Пытшкӧсса обстановкаыс фанзалӧн вӧлі грубӧй.
Пӧрт, кодӧс сюйӧма ляпкыдик пачӧ, кытысянь мунӧны тшын петанінъяс, кодъяс шонтӧны наръяссӧ, кык-куим сизьдӧм вор, ва юан пу кӧш, кухоннӧй кӧрт пурт, пӧртсӧ мыськалӧм вылӧ ичӧтик корӧсь, кык ичӧтик скамья, маслянӧй лампа — вот ставыс, мый вӧлі тайӧ фанзаас.
Татысянь ми мунім ёна нин ветлӧм трӧпаӧд.
Стрелокъяс шыбитісны поводъяссӧ вӧвъяслы сьыліяс выланыс да лэдзисны налы аслыныс бӧрйыны туйсӧ.
Вежӧра животнӧйяс мунісны бура да быдногыс зілисны, медым не крукасьны вьюкъяснас пуясӧ.
Нюраинъясын да изйӧсинъясын найӧ эз чеччавны, а восьлалісны видзчысьӧмӧн, быдпӧрйӧ видлывлісны почвасӧ кокъяснаныс, медым тувччыны водзӧ.
Татшӧмӧсь буретш татчӧс вӧвъяс, кодъяс велалӧмаӧсь путешествуйтны парматі вьюкъясӧн.
Тадзи ми воим земледельческӧй фанзаясӧдз, кодъяс сулалісны юлӧн веськыдладор берегас, джуджыд гӧра подув дорын.
Воинскӧй отрядлӧн немвиччысьтӧг воӧмыс шемӧсмӧдіс китаецъясӧс.
Ме тшӧкті Дерсулы висьтавны налы, медым найӧ эз повны миянысь да водзӧ вӧчисны ассьыныс уджсӧ.
Татчӧс китаецъяс оз сы мында видз-му вӧдитны, мыйта вӧралӧны да зверӧс кыйӧны.
Правда, фанза гӧгӧрыс вӧліны обработайтӧм неыджыд му участокъяс.
Китаецъяс кӧдзӧны шобді, чумиза да кукуруза.
Но неважӧн кабанъяслӧн быдса стадаяс лэччӧмаӧсь гӧра вывсянь долинаясӧ да кутӧмаӧсь талявны-сёйны кӧдза-пуктасъяссӧ: та вӧсна лоӧма кості керны овощисӧ.
Ӧні муӧ гылалісны жолудьяс, и дикӧй порсьяс ылыстчӧмаӧсь вӧръясӧ.
Шондіыс вӧлі вылын на небесаас, и ме решиті кайлыны гӧра вылӧ, медым сэтысянь видзӧдлыны матігӧгӧрсӧ.
Мекӧд тшӧтш муніс и Дерсу.
Ми босьтім сьӧрсьыным сӧмын винтовкаяс.
Пуяслӧн вижӧдӧм коръясыс заводитӧмаӧсь нин гылавны, и сӧмын дубъяс сулалісны асланыс нярмӧм паськӧмаӧсь.
Гӧраыс вӧлі крут.
Кыкысь кымын ми пуксьылім шойччыны, сэсся бара кавшасьлім вывлань.
Гӧгӧр став мусӧ вӧлі парсалӧма.
Дерсу частӧ сувтлывліс да видзӧдаліс кок туйяссӧ.
На серти сійӧ тӧдмавліс животнӧйяслысь арлыдсӧ, энь али ай, аддзис кок туйсӧ чотысь кабанлысь, аддзис места, кӧні кык кабан косясьӧмаӧсь да ӧтиыс вӧтлысьӧма мӧд бӧрсяыс.
Сы висьталӧм серти ставсӧ тайӧс ме представиті яснӧя.
Меным кажитчис тешкодьӧн, кыдзи тайӧ водзті ме эг казявлы кок туйяссӧ.
Час мысти ми воим гӧра йылас, коді вӧлі тырӧма дрӧбалӧм горнӧй породаӧн.
Татчӧ ми пуксим изъяс вылӧ да кутім видзӧдны гӧгӧр.
— Видзӧдлы, капитан, — джуджыд овраг мӧдарладорас индігмоз шуис меным Дерсу.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Ме видзӧдлі да аддзи кутшӧмкӧ сьӧд чут.
Ме чайті, мый тайӧ кымӧрлӧн вуджӧр, да висьталі та йылысь Дерсулы.
Сійӧ серӧктіс да индіс небеса вылӧ.
Ме видзӧдлі вывлань.
Небесаын эз вӧв ни ӧти кымӧртор.
Некымын минута мысти чут вежис ассьыс формасӧ да неуна вешйис бокӧ.
— Мый тайӧ татшӧмыс? — юалі ме Гольдлысь.
— Тэ он гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
— Колӧ видзӧдлыны.
Ми кутім лэччыны.
Недыр мысти ме казялі, мый чут локтӧ миянлань жӧ.
Минута дас мысти Гольд сувтіс, пуксис из вылӧ да кинас петкӧдліс, медым ме вӧчи тадзи жӧ.
— Миянлы ковмас тані виччысьны, — шуис сійӧ.
— Колӧ чӧла пукавны, чегъявны нинӧм оз ков, сёрнитны — оз жӧ.
Ми кутім виччысьны.
Регыд мысти ме бара аддзи чутсӧ.
Ӧні ме верми торйӧдны сылысь составнӧй юкӧнъяссӧ.
Тайӧ вӧліны кутшӧмкӧ ловъя ловъяс, кодъяс дугдывтӧг вешъялісны ӧтилаысь мӧдлаӧ.
— Кабанъяс! — горӧді ме.
Збыльысь, тайӧ вӧліны дикӧй порсьяс.
Найӧ вӧліны сэні сёысь унджыкӧн.
Ӧткымын животнӧйяс вешйывлісны бокӧ, но пыр жӧ бӧр волісны чукӧрас.
Регыд мысти позьӧ вӧлі аддзыны быд животнӧйӧс торйӧн.
— Ӧти морт зэв ыджыд, — гусьӧникӧн шуис Дерсу.
Ме эг гӧгӧрво, кутшӧм морт йылысь сійӧ висьталӧ, да видзӧдлі сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн.
Стада шӧрас, кыдзи джуджыд рӧч, тыдаліс зэв ыджыд кабанлӧн мышкыс.
Сійӧ вӧлі ставсьыс ыджыд.
Стада пыр матыстчис.
abu
— Ыджыд мортыс матӧ оз лок, — шуис Дерсу, и ме бара эг гӧгӧрво сійӧс.
Медся ыджыд кабаныс вӧлі стада шӧрас, уна животнӧйяс шӧйтісны ӧтарын и мӧдарын, и кодсюрӧяс мунлісны табунсяньыс ылӧдзкодь; и кор тайӧ ӧтка порсьясыс матыстчисны дзик миян дінӧдз, ыджыд кабаныс вӧлі лыйны позьтӧм ылнаын на.
Ми пукалім вӧрзьӧдчытӧг.
Друг ӧти кабан, коді вӧлі миянсянь матын, лэптіс вывлань ассьыс нырвомсӧ.
Сійӧ мыйкӧ някляліс.
Ме зэв бура помнита сылысь ыджыд юрсӧ, чошкӧдӧм пельяссӧ, подвижнӧй чужӧм-рожасӧ да еджыд клыкъяссӧ.
Животнӧй кынмис места вылас, дугдіс няклясьны да кутіс дзоргыны скӧр синъяснас миян вылӧ.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис опасностьсӧ да ёся рукӧстіс.
Ӧти здукӧн стадаыс ставнас шумӧн да прыськайтігтыр чепӧсйис бокӧ.
Тайӧ здукас гымӧбтіс лыйӧм шы.
Ӧти животнӧй гыпкысис-уси муӧ.
Дерсу винтовкаысь петіс на тшын.
Вӧрын ещӧ некымын секунда кыліс чегъясьысь увъяслӧн трачкӧдчӧм, сэсся ставыс лӧнис.
Кабан, кодӧс виис Гольд, вӧлӧма кык арӧса порсь.
Ме юалі стариклысь, мыйла сійӧ эз лый айсӧ.
— Тайӧ пӧрысь морт, — шуис сійӧ клыкъяса кабан йылысь.
— Сійӧс абу чӧскыд сёйны: яйыс неуна дука.
Менӧ чуймӧдіс, мый кабанъясӧс Дерсу шуӧ мортъясӧн.
Ме юалі сылысь та йылысь.
— Сійӧ всё равно мый морт, — бара шуис сійӧ, — сӧмын дӧрӧмыс мӧд.
Пӧръялӧм гӧгӧрвоӧ, скӧрмӧм гӧгӧрвоӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Всё равно кыдзи морт...
Меным лои яснӧ: тайӧ первобытнӧй мортыс очеловечивайтіс ас гӧгӧрсьыс ставсӧ.
Дерсу тэрыба кулис виӧм кабанӧс, лэптіс сійӧс пельпом вылас, и ми мӧдӧдчим гортлань.
abu
abu
abu
Коймӧд глава
КОРЕЙСКӦЙ СИКТЫН ПРОИСШЕСТВИЕ
Асывнас ме садьми мукӧдъяссьыс сёрӧнджык.
Ме сразу казялі, мый шондіыс абу.
Небесаыс ставнас вӧлі кымӧра.
Кор Дерсу казяліс, мый стрелокъяс пукталӧны кӧлуйсӧ сідзи, медым найӧс эз кӧтӧд зэр, шуис:
— Тэрмасьны оз ков.
Луннас ми мунам бура, рытнас зэрмас.
Ме юалі сылысь, мыйла сійӧ чайтӧ, мый луннас оз зэр.
— Тэ ачыд видзӧдлы, — вочавидзис Гольд.
— Аддзан, ичӧтик лэбачьясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбалӧны, ворсӧны, сёйӧны.
Регыд кӧ лоӧ зэр, сэки найӧ чӧв-чӧв пукалӧны, быттьӧкӧ узьӧны.
Збыльысь, меным тӧдвылӧ уси, мый зэр водзын век овлывлӧ чӧв-лӧнь да рӧмыд, а ӧні, мӧдарӧ, вӧрыс оліс тыр олӧмӧн: быдлаын шыасялісны ӧта-мӧдныслы сизьяс, сойкаяс, кедровкаяс да гажаа шутьлялісны ноксьысь поползеньяс.
Ми юалім китаецъяслысь туйсӧ да мӧдӧдчим водзӧ.
Лефу юлӧн долинаыс тані сразу паськалӧ.
Тасянь заводитчӧны йӧз оланінъяс.
Луншӧр бӧрын час кык мысти ми воим сиктӧдз.
Неуна шойччыштӧм бӧрын ме тшӧкті Олентьевлы ньӧбны зӧр да бура вердны вӧвъясӧс, а ачым Дерсукӧд муні водзӧ.
Меным окота вӧлі регыдджык воны корейскӧй сиктӧдз да войсӧ узьны вевт улын.
Арын кымӧра лунӧ век рӧмдӧ водз.
Час витын кымын кутіс войтасьны-зэрны.
Ми мӧдӧдчим тэрыбджыка.
Регыдӧн туйыс вожаліс.
Ӧтиыс муніс ю сайӧ, мӧдыс быттьӧкӧ нуӧдіс гӧраяслань.
Ми бӧрйим мӧдсӧ.
Сэсся кутісны паныдасявны ещӧ мукӧд туйяс, кодъяс быдладорсянь вомӧнавлісны миянлысь туйнымӧс.
Кор ми матыстчим корейскӧй сикт дінӧ, вӧлі дзик ним пемыд.
Тайӧ кадас стрелокъяс воисны туй вожаланінӧдз; эз тӧдны, кодарӧ мунны, да кыкысь лыйисны.
Ме полі, мый найӧ вермасны ылавны, да вочавидзи лыйӧмӧн жӧ.
Друг медматысса фанзасянь кыліс горӧдӧм, и та бӧрын сы ӧшиньсянь гымӧбтіс лыйӧм шы, сэсся мӧд, коймӧд, и некымын минута мысти кутісны лыйсьыны сикт пасьталаыс.
Ме нинӧм эг вермы гӧгӧрвоны: зэр, горзӧм, ружьеысь лыйсьӧм...
Мый лои, мыйла тадзи шызисны?
Друг ӧти фанза сайсянь тыдовтчис югӧр.
Кутшӧмкӧ кореец нуис ӧти киас факел, а мӧдас — берданка.
Сійӧ котӧртіс да горзіс мыйкӧ аслысногӧн.
Ми уськӧдчим сылы паныд.
Факелыслӧн нерӧвнӧй гӧрдоват югӧрыс чеччаліс ва гӧпъясӧд да югдӧдіс сылысь повзьӧм чужӧмсӧ.
Миянӧс аддзӧм бӧрын кореец шыбитіс факелсӧ муӧ, веськыда лыйис Дерсулы да пышйис.
Муас киссьӧм карасиныс ыпнитіс да ӧзйис тшына биӧн.
— Тэ эн ранитчы? — юалі ме Дерсулысь.
— Эг, — шуис сійӧ да кутіс лэптыны факелсӧ.
Ме аддзи, мый сылы лыйлӧны, а сійӧ сулаліс веськыда, ӧвтчис кияснас да мыйкӧ горзіс кореецъяслы.
Лыйсьӧмсӧ кылӧм бӧрын Олентьев чайтӧма, мый миян вылӧ уськӧдчисны хунхузъяс.
Сійӧ кольӧма вӧвъяс дінӧ кык мортӧс да мукӧд йӧзыскӧд чепӧсйӧма миянлы отсӧг вылӧ.
Медбӧрын матысса фанзаяссянь лыйсьӧмыс дугдіс.
Сэки Дерсу заводитіс сёрнитны кореецъяскӧд.
Найӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйыны восьтыны ӧдзӧсъяссӧ.
Некутшӧм корӧм-вӧйпӧмъяс эз отсавны.
Кореецъяс видчисны да грӧзитчисны бара заводитны лыйсьыны ружьеясысь.
Нинӧм вӧчны, колӧ вӧлі сувтны бивакӧн.
Ми биасялім ю берег дорас да заводитім сувтӧдавны палаткаяс.
Бокынджык сулаліс важ, киссьӧм фанза, а сыкӧд орччӧн вӧлі тэчӧма пес чукӧръяс, кодъясӧс кореецъяс дасьтӧмаӧсь тӧв кежлӧ.
Сиктас дыр на ещӧ лыйсисны.
Сійӧ фанзаясас, кодъяс вӧліны бокынӧсьджык, лыйсисны войбыд.
Кодлы лыйлісны?
Кореецъяс и асьныс эз тӧдны тайӧс.
Стрелокъяс и видчисны, и сералісны.
Мӧд лунас вӧлі шуӧма лунтыр шойччыны.
Ме тшӧкті стрелокъяслы видлавны седлӧяс, косьтыны сійӧс, мый кӧтасьӧма, да весавны винтовкаяс.
Кобис; ыркыд рытыв-вой тӧв косявліс кымӧръяссӧ, мыччысис шонді.
Ме пасьтаси да муні видзӧдлыны сиктсӧ.
Кажитчӧ эськӧ, мый тӧрытъя лыйсьӧм бӧрын кореецъяс долженӧсь вӧлі локны миян бивакӧ да видзӧдлыны йӧзсӧ, кодъяслы найӧ лыйлісны.
Нинӧм эз ло татшӧмыс!
Орчча фанзаысь петісны кык мужчина, найӧ вӧліны паськыд соска еджыд курткааӧсь, еджыд ватнӧй гачаӧсь; кокъясаныс вӧлі гезйысь кыӧм кӧмкот.
Найӧ весиг эз видзӧдлыны миян вылӧ да прӧйдитісны дінтіным.
Мӧд фанза дорын пукаліс старик да путшкис шӧрт.
Кор ме матыстчи сы дінӧ, сійӧ лэптіс юрсӧ да видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм синъясӧн, кӧні эз тыдав ни любопытство, ни шензьӧм.
Туй кузяыс миянлы паныд локтіс еджыд юбкаа да еджыд ковтаа нывбаба.
Сійӧ нуис юр вылас ва тыра сёй кувшин да муніс веськыда, рӧвнӧй походкаӧн, синъяссӧ лэдзӧма муӧ.
Миян весьтӧдз воӧм бӧрын сійӧ эз кежышт да, синъяссӧ лэптывтӧг, прӧйдитіс миян дінті.
И быдлаысь, кӧть кыті эг мун, ме аддзылі сійӧ шензьӧдана веськодьлунсӧ, мыйӧн сэтшӧма торъялӧны кореецъяс.
Кореецъяс олӧны хуторъясӧн.
Налӧн фанзаясыс ӧта-мӧдсьыс ылынӧсь, и быд фанза сулалӧ аслас муяс да град йӧръяс шӧрын.
Со мыйла неыджыд корейскӧй сикт занимайтӧ унджыкысьсӧ некымын квадратнӧй километра пространство.
Бивакӧ бӧр локтігӧн ме пыри ӧти фанзаӧ.
Сылысь вӧсни стенъяссӧ пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс вӧлі мавтӧма сёйӧн.
Фанзаын вӧлі куим ӧдзӧс, ӧдзӧсъясас вӧліны решёткаа ӧшиньяс, кодъясӧс клеиталӧма бумагаӧн.
Нёль ската идзас вевт вӧлі вевттьӧма кыӧм кос турунӧн.
Фанзаысь ме аддзи буретш сійӧ нывбабасӧ, коді паныдасис миянлы туй вылын.
Сійӧ вӧлі лажыньтчӧма да пу кӧшӧн киськалӧ пӧртйӧ ва.
Вӧчис тайӧс сійӧ надзӧник, вылӧдз кыпӧдліс кӧшсӧ да киськаліс васӧ кыдзкӧ тешкодя — ни вывтіыс веськыдладорас.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс ме вылӧ да чӧв олігтыр водзӧ вӧчис ассьыс уджсӧ.
Нар вылын пукаліс ар ветымына мужчина да куритчис каллянӧн.
Сійӧ эз вӧрзьы да нинӧм эз вочавидз менам чолӧмалӧм вылӧ.
Ме пукалышті минута кымын, сэсся петі ывлаӧ да мӧдӧдчи аслам спутникъяс дорӧ.
Ӧбед бӧрын ме муні видзӧдлыны матігӧгӧрса местаяссӧ.
Кор ме бӧр мӧдӧдчи, вӧлі рӧмдӧ нин.
Корейскӧй сиктын важмозыс вӧлі шынитӧв.
Фанзаяс весьтын кузь трубаясысь гартчисны еджыд тшынторъяс.
Найӧ ӧдйӧ сылісны рытъя ыркыд воздухас.
Туйяс вылын кӧнсюрӧ вуджрасисны кореецъяслӧн еджыд мыгӧръясыс.
Уліас, дзик ю дорас, ӧзйис би.
Тайӧ вӧлі миян бивак.
Ваыс юас кажитчис сьӧдӧн, и сылӧн лӧнь веркӧс вылын отражайтчисны бипурлӧн биыс да небесаын мигайтысь кодзувъяс.
Би дорын пукалісны стрелокъяс; ӧти мыйкӧ висьтавліс, мукӧдыс сералісны.
— Ужнайтны!
— горӧдіс артельщик.
Серам да шуткаяс пырысь-пыр ланьтісны.
Чай юӧм бӧрын ме пукси би дорӧ да куті гижавны ассьым наблюдениеясӧс.
Дерсу лӧсьӧдіс нопсӧ да гудраліс бипур.
— Неуна кӧдзыдкодь, — пельпомъяссӧ йӧжгылялігтыр шуис сійӧ.
— Мун узьны фанзаӧ, — сӧветуйті ме сылы.
— Ог кӧсйы, — вочавидзис сійӧ, — ме век тадзи узьла.
Мышладорас сійӧ пуктіс кымынкӧ бадь ньӧр, вевттис найӧс палатка дӧраӧн, сэсся вольсаліс муӧ кӧза ку, пуксис сы вылӧ, пельпомъяс вылас чӧвтіс кучик курткасӧ да ӧзтіс каллянсӧ.
Некымын минута мысти ме кылі надзӧник шкоргӧм.
Дерсу узис.
Юрыс сылӧн ӧшӧдчӧма морӧс вылас, киясыс лётмунӧмаӧсь, кусӧм калляныс усьӧма вомсьыс да куйліс пидзӧсъяс вылас...
«И тадзи нэм чӧжыс, — думышті ме.
— Кутшӧм сьӧкыда, кутшӧм ыджыд лишениеясӧн перйӧ тайӧ мортыс аслас олӧмын коланторъяссӧ!..»
Мӧд лунас муртса югдігас ми ставным нин вӧлім кок йылынӧсь.
Войнас миян вӧвъяс абу аддзӧмаӧсь корейскӧй муяс вылысь кӧрымсӧ да мунӧмаӧсь гӧраяс вылӧ ӧтава йирны.
Найӧс корсигкості артельщик пузьӧдіс чай да пуис рок.
Кор стрелокъяс бӧр вайӧдісны вӧвъясӧс, ме вевъялі нин помавны ассьым уджӧс.
Кӧкъямыс час асылын ми петім туйӧ.
Кымын водзӧджык ми мунім, сымын ёнджыка и ёнджыка долинаыс лои видз сяма.
Гӧраяс вешйисны кытчӧкӧ бокӧ, и на местаӧ тыдовтчисны паськыд да ньывкӧс мылькъяс, кӧні быдмисны сук кустарникъяс.
Рытнас ме пукалі Дерсукӧд бипур дорын да сёрниті сыкӧд Лефу ю кузя водзӧ маршрут йылысь.
Меным зэв окота вӧлі видзӧдлыны Ханка ты, код йылысь гижліс Пржевальский.
Гольд висьталіс, мый водзынджык лоӧны гырысь нюръяс да прӧйдитны позьтӧминъяс, и сӧветуйтіс кывтны пыжӧн, а вӧвъясӧс да командаысь некымын мортӧс кольны.
Сылӧн сӧветыс вӧлі правильнӧй.
Асывнас ме босьті аскӧд сӧмын Олентьевӧс да стрелок Марченкоӧс, а мукӧд йӧзсӧ мӧдӧді Черниговка сиктӧ да тшӧкті виччысьны сэні.
Старӧста отсӧгӧн миянлы удайтчис судзӧдны туяна на пыж.
Лунтыр ми оборудуйтім пыжнымӧс.
Пелыс-ӧпаснӧйяс лӧсьӧдалігӧн Дерсу ачыс вӧчаліс бедьторъясысь ӧключинаяс, лӧсьӧдаліс пуклӧсъяс да дасьтіс зібъяс.
Ме любуйтчи, кутшӧм бур киподтуйӧн сійӧ уджаліс.
Сійӧ некор эз тэрмась, став действиеяссӧ вӧлі водзвыв думыштӧма, нинӧмын эз вӧв торксьылӧм.
Тыдалӧ вӧлі, мый нэм чӧжнас сійӧ прӧйдитӧма сэтшӧм школа, коді велӧдӧма сійӧс лоны энергичнӧйӧн, деятельнӧйӧн да весьшӧрӧ не воштыны кадсӧ.
Случайнӧ ӧти керкаысь сюри дасьтӧм кос нянь.
А сэсся миянлы нинӧм оз вӧлі ков.
Став мукӧдторйыс — чай, сакар, сов, шыдӧс да консервъяс — миян вӧлі тырмымӧн.
Тайӧ жӧ рытас, Гольд сӧветуйтӧм серти, став эмбурсӧ вӧлі пукталӧма пыжӧ, а асьным ми кольччим узьны берегӧ.
Нёльӧд глава
ЛЕФУ Ю КЫВТЫДЫН
Кор дзикӧдз югдіс, Дерсу садьмӧдіс миянӧс.
Сійӧ шонтӧма чай да жаритӧма яй.
Завтракайтӧм бӧрын ми лэдзим пыжнымӧс ваӧ да вӧрзим туйӧ.
Зібъясӧн йӧткасьӧмӧн миян пыж бура муніс ва кывтчӧс.
Километр вит мунӧм бӧрын ми воим кӧрт туй пос дорӧ да сувтім шойччыны.
Дерсу висьталіс, мый тайӧ местаясас сійӧ волывлӧма батьыскӧд, кор вӧлӧма детинкаӧн на.
Найӧ татчӧ волывлӧмаӧсь кӧзаясӧс кыйны.
Кӧрт туй йылысь сійӧ кывлӧма китаецъяссянь, но водзджыксӧ сійӧс некор абу аддзывлӧма.
Кӧрт туй пос дорын гӧраяс помасисны.
Ме петі пыжысь да кайи медматысса сопка вылӧ, медым медбӧръяысь видзӧдлыны гӧгӧр.
Зэв мича панорама воссис менам синъяс водзын.
Бӧрвылын, асыввылын, тыдалісны гӧраяс; лунвылын вӧліны ньывкӧс мылькъяс, кӧні быдмӧ коръя шоч вӧр; войвылын, мыйта судзис синмыд, шыльквидзис помтӧм-дортӧм увтас пространство, кӧні быдмис турун.
Мыйта кӧть ме эг зіль видзӧдны, ме эг вермы аддзыны тайӧ увтас местаыслысь помсӧ.
Сійӧ кыссис ылӧ да вошлі кытчӧкӧ горизонт саяс.
Корсюрӧ пӧльтыштіс тӧв.
Туруныс копрасис да гыаліс море моз.
Лефу юӧс ылӧдз позис аддзыны ловпуяс да бадьяс серти, кодъяс тшӧкыда быдмисны сы берегъяс пӧлӧн.
Недыр шойччыштӧм бӧрын ми кывтім водзӧ.
Бивакӧ сувтім водзкодь на.
Пыжын дыр пукалӧмысь дӧзмим, быдӧнлы окота вӧлі петавны да веськӧдыштны позялӧм кокъяссӧ.
Менӧ кыскис му вылӧ.
Олентьев да Марченко заводитісны лӧсьӧдны бивак, а ми Дерсукӧд мунім кыйсьыны.
Первой воськовсянь жӧ зэв кузь турун кытшаліс миянӧс быдладорсянь.
Туруныс вӧлі сэтшӧм кузь да сэтшӧм сук, мый морт, кажитчӧ, вӧйлі сэтчӧ.
Уліас кок улын — турун, водзладорын и бӧрладорын — турун, ӧтар-мӧдарладорын — турун, и сӧмын выліын кельыдлӧз небеса.
Кажитчӧ, ми мунім турун море пыдӧсті.
Тайӧ впечатлениеыс лолі ещӧ вынаджыкӧн, кор, кутшӧмкӧ вутш вылӧ кайӧм бӧрын, ме аддзылі, кыдзи гыаліс степыс.
Видзчысигтыр да полігтыр ме бара сунлі турун пӧвстӧ да муні водзӧ.
Тайӧ местаясас сэтшӧм жӧ кокни ылавны, кыдзи и вӧрын.
Ми некымынысь воштылім туйсӧ, но пыр жӧ тэрмасим веськӧдны ассьыным ӧшибканымӧс.
Кутшӧмкӧ вутш аддзӧм бӧрын ме кайлі сы вылӧ да зіли кӧть мыйкӧ видзӧдлыны водзвылысь.
Дерсу шамыртліс кияснас турунсӧ да кусыньтліс сійӧс му бердас.
Ме видзӧді водзӧ — гӧгӧр шыльквидзис помтӧм гыалысь турун море.
Главнӧй олысьясыс тайӧ нюра степьясас — лэбачьяс.
Вӧлі арся перелёт кад.
Уна тысяча лэбачьяс гырысь и посни стаяясӧн лэбисны лунвывлань.
abu
Ӧта-мӧд бӧрсяыс лэбигӧн найӧ то кыпӧдчывлісны вывлань, то лэччывлісны увлань.
Кажитчис, быттьӧкӧ горизонтсӧ везйӧдлӧма чераньвезйӧн.
Медвылын лэбисны орёлъяс.
Бордъяссӧ шевкнитӧмӧн найӧ шлывгисны, вӧчалісны ыджыд кытшъяс.
Мый налы ыджыд расстояниеясыд?
Кодсюрӧыс на пиысь бергалісны сэтшӧм вылын, мый муртса вӧлі тыдалӧны.
Наысь улынджык, но век жӧ мусяньыс вылын, лэбисны дзодзӧгъяс.
Тайӧ осторожнӧй лэбачьясыс мунісны правильнӧй кӧсякъясӧн, сьӧкыдпырысь, не дружнӧя ӧвтчисны бордъяснаныс да тыртлісны воздухсӧ асланыс гора горзӧмъяснас.
Накӧд орччӧн лэбисны еджыд юра дзодзӧгъяс да юсьяс.
Уліті, муланьыс матынджык, тӧвзисны тэрмасьысь уткаяс.
Сэні вӧліны гордаяслӧн стаяяс.
Тысячаясӧн лэбзисны жыдачьяс да мукӧд посни уткаяс.
Соколъяс вӧчлісны мича кругъяс, дыр сулалісны ӧти местаын да, бордъяссӧ тірӧдігтыр, сюся кыйӧдісны му вылысь кыйдӧс.
Мукӧддырйиыс найӧ лэблісны бокӧ, бара вӧчлісны кругъяс, друг топӧдлісны бордъяссӧ да увлань юрӧн уськӧдчылісны улӧ, но мыйӧн инмӧдчылісны турунӧ, тэрыба бӧр кыпӧдчылісны вывлань.
Морскӧй сивкаяс лэбалісны нюръяс весьтті.
Сулалан ва гӧпъяс, тыдалӧ, вӧліны налы вехаясӧн, кодъяс серти найӧ кутісны направлениесӧ.
Друг немвиччысьтӧг кытыськӧ воисны кык козуля.
Найӧ вӧліны миянсянь воськов квайтымын сайын.
Сук турун пӧвстас найӧ пӧшти эз тыдавны, вуджрасисны сӧмын чургӧдӧм пельяса юръясныс да бӧр кокъяс дорас еджыд чутъясыс.
Воськов сё ветымын кымын котӧртӧм бӧрын козуляяс сувтісны.
Ме лыйи ружьеысь да эг веськав.
Кыліс лыйӧм шылӧн кузя нюжалана йӧлӧгаыс да паськаліс ылӧдз ю кузяыс.
Уна тысяча лэбач кыпӧдчисны ва вылысь да горзігтыр лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Повзьӧм козуляяс чепӧсйисны места вывсьыныс да бара кутісны котӧртны-чеччавны.
Сэки метитчис Дерсу.
И сійӧ здукас, кор ӧти козулялӧн юрыс тыдовтчыліс турун весьтын, сійӧ личкис куроксӧ.
Кор тшыныс разаліс, животнӧйяс эз нин тыдавны.
Гольд выльысь зарядитіс ассьыс винтовкасӧ да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис водзлань.
Чӧв олігтыр ме муні сы бӧрся.
Дерсу видзӧдліс гӧгӧр, сэсся бергӧдчис, ветліс бокӧджык да бӧр локтіс.
abu
— Кодӧс тэ корсян? — юалі ме.
— Козуляӧс, — вочавидзис сійӧ.
— Да ӧд сійӧ муніс!
— Эз, — шуис сійӧ увереннӧя.
— Ме сылы юрас веськалі.
Ме тожӧ куті корсьны виӧм животнӧйӧс, кӧть и эг бура верит Гольдлы.
Меным кажитчис, мый сійӧ ӧшибитчис.
Минута дас мысти ми аддзим козуляӧс.
Збыльысь, сылы веськалӧма юрас.
Дерсу лэптіс сійӧс пельпом вылас да надзӧник мӧдӧдчис бӧр.
Бивак дорӧ ми воим рӧмдігӧн нин.
Вис дорын сьӧдаліс кутшӧмкӧ рас.
Пуясыс ӧні оз вӧлі тӧдчыны: найӧ ставныс лоӧмаӧсь ӧткодьӧсь.
На пыр тыдаліс миян бипурлӧн югыдыс.
Рытыс вӧлі лӧнь да ыркыд.
Кылӧ вӧлі, кыдзи кытчӧкӧ неылӧ миянсянь шумӧн пуксис утка чукӧр.
Лэбӧм сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый тайӧ жыдачьяс.
Ужын бӧрын Дерсу да Олентьев заводитісны кульны козуляӧс.
Мӧд лунас ми чеччим водзкодь, тэрмасьӧмӧн юим чай, пукталім пыжӧ ассьыным кӧлуйнымӧс да кутім кывтны Лефу ю кузя.
Кымын водзӧджык, сымын чукыльӧсьджык лои юыс.
Сылӧн «кривунъясыс» (тадзи шулісны татчӧс олысьяс сылысь чукыльяссӧ) вӧчалӧны пӧшти быдса окружностьяс, бергӧдчӧны бӧр, бара чукыльтӧны, и абу места, кыті эськӧ юыс кӧть неуна визувтіс веськыда.
Сьӧкыд аддзыны Лефу юлысь руслосӧ сылӧн висъясӧн артмӧдӧм лабиринтысь.
Юыс лои лӧньджык.
Зібъяс, кодъясӧн, ю пыдӧсас мыджсьӧмӧн, стрелокъяс йӧткалісны пыжсӧ водзлань, частӧ сибдывлісны, и сэтшӧм ёна, мый мынлывлісны кияссьыныс.
Тайӧ местаясас Лефу абу ӧтджуджда.
То миян пыжным зурасьліс ляпкыдінъясӧ, то кывтліс сэтшӧм джуджыдінъясті, мый зібйыс муртса судзлывліс пыдӧсӧдзыс.
Берег дорас почваыс неуна чорыд, но мыйӧн сӧмын муныштан неуна бокӧ, то пырысь-пыр веськалан нюрӧ.
Рыт кежлас ми тӧкӧтьӧ эгӧ воӧй Черниговка ю дорӧдз да сувтім шойччыны векньыдик перешеек вылӧ, коді вӧлі Черниговка ю да неыджыд вис костын.
Талун вӧлі торъя ыджыд перелёт.
Олентьев виис некымын утка, кодъясысь ми пуим зэв бур ужын.
Кор пемдіс, став лэбачьясыс дугдісны лэбны.
Гӧгӧр сразу лои чӧв-лӧнь.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый тайӧ степьясас некод оз ов, а ӧд эз вӧв ни ӧти ты, ни ӧти гӧп, ни ӧти вис, кӧні эськӧ эз узьны юсьяс, гӧрд юра косысьяс, уткаяс да ва вылын олысь мукӧд лэбачьяс.
Аскинас ми ставным садьмим зэв водз.
Артмис тайӧ кыдзкӧ случайнӧ, сідзи ачыс.
Мыйӧн сӧмын петыштіс кыа, лэбачьяс кыпӧдчисны воздухӧ да горзігтыр да ызгигтыр бара кутісны лэбны лунвывлань.
Медводз кыпӧдчисны дзодзӧгъяс, на бӧрся лэбисны юсьяс, сэсся уткаяс, и медбӧръяясӧн нин вӧрзисны мукӧд перелётнӧй лэбачьясыс.
Первойсӧ найӧ лэбисны уліті му весьтӧд, но, мыйӧн югдыштіс, кыпӧдчалісны пыр вылӧджык и вылӧджык.
Юыс вожаліс уна вожъяс вылӧ, кодъяслӧн кузьтаыс некымын дас километр.
Вожъясыс торъялӧны висъяс вылӧ да асьныс бара на вожавлӧны.
Тайӧ висъясыс паськыд полосаӧн нюжӧдчӧмаӧсь ю ӧтар-мӧдар бокӧдыс да вӧчӧны сэтшӧм лабиринт, кытчӧ зэв кокни ылавны, он кӧ мун главнӧй руслоӧдыс да вежыд кӧ петас кутшӧмкӧ вож вылӧ, медым весьтасавны.
Ми кывтім главнӧй руслоӧдыс да сӧмын нин ёна колігӧн кежлывлім бокӧ, медым первой жӧ позянлун дырйи бара петны ю вылӧ.
Тайӧ висъясыс, кӧні быдмисны бадь да камыш, дзикӧдз дзеблісны миянлысь пыжнымӧс.
Ми кывтім шынитӧв да унаысь матыстчылім лэбачьяс дінӧ лыйӧм ылна дорысь матӧджык.
Мукӧддырйиыс ми сувтыштлывлім нарошнӧ да дыр видзӧдім найӧс.
Медводз ме казялі сьӧд кокъяса да вижовтурунвиж ныра еджыд цапляӧс.
Сійӧ тшапа ветлӧдліс берег дорӧдыс, довкйӧдліс юрсӧ да внимательнӧя видзӧдіс ю пыдӧссӧ.
Пыжсӧ аддзӧм бӧрын лэбач чеччыштліс кыкысь, сьӧкыдпырысь кыпӧдчис воздухӧ, неуна лэбыштіс да пуксис орчча вис вылӧ.
Сэсся ми аддзим выпь-лэбачӧс.
Рудоввиж гӧныс, няйтвиж нырыс, виж синъясыс да сэтшӧм жӧ виж кокъясыс вӧчисны сійӧс зэв мисьтӧмӧн.
Тайӧ букыш лэбачыс гӧрбыльтчӧмӧн ветлӧдліс лыа вывті да дугдывтӧг вӧтлысис ноксьысь кулик бӧрся.
Кулик лэбыштлас неылӧдз и мыйӧн сӧмын пуксяс муӧ, выпь-лэбач пыр жӧ мӧдӧдчас сэтчань восьлӧн и, кор матыстчас матӧдз, уськӧдчас котӧрӧн да зільӧ кокыштны сійӧс аслас ёсь нырнас.
Пыжнымӧс аддзӧм бӧрын выпь пырис турун пӧвстӧ, нюжӧдіс сьылісӧ, лэптіс юрсӧ да кынмис места вылас.
Кор пыж кывтіс сы дінті, Марченко лыйис сылы, но эз веськав, кӧть пуляыс лэбис сэтшӧм матіті, мый инмис сыкӧд орччӧн быдмысь камашъясӧ.
Выпь эз вӧрзьӧдчы.
Дерсу серӧктіс.
— Тайӧ зэв мудер морт.
Пыр тадзи пӧрйӧдлӧ, — шуис сійӧ.
Збыльысь, ӧні выпь-лэбачӧс он нин вӧлі вермы аддзыны.
Гӧныслӧн рӧмыс да вывлань лэптӧм нырыс дзикӧдз вошины турун пӧвстас.
Водзӧ ми аддзим выль картина.
Улын ва весьтас, берег дорас, бадь ув вылын пукаліс ӧти зимородок.
Тайӧ ыджыд юра да ыджыд ныра ичӧтик лэбачыс, кажитчӧ, вуграліс.
Друг сійӧ уськӧдчис ваӧ, сунліс да бӧр тыдовтчис ва веркӧс вылас, вомас кутіс ичӧтик чериӧс.
Кыйдӧссӧ ньылыштӧм бӧрын зимородок пуксис ув вылӧ да бара кутіс вугравны, но, кор кыліс матыстчысь пыжлысь шумсӧ, горзігтыр лэбис ю пӧлӧн.
Сылӧн гӧныс вӧлі югыдлӧз.
Неылӧ лэбӧм бӧрын сійӧ пуксис куст вылӧ да медбӧрын дзикӧдз воши син улысь.
Гоз-мӧдысь ми аддзылім нюрвывса <rus>курочка-лысуха</rus>ясӧс — ыджыд кокъяса сунласьысь сьӧд лэбачьясӧс, кодъяс кокниа да свободнӧя ветлӧдлӧны васа быдмӧгъяслӧн коръяс вывті.
Воздухын найӧ кажитчисны беспомощнӧйӧн; тыдалӧ вӧлі, мый тайӧ абу налӧн рӧднӧй стихияыс.
Лэбиганыс найӧ кыдзкӧ тешкодя бовйӧдлісны кокъяснысӧ.
Кажитчис, быттьӧкӧ найӧ неважӧн петӧмаӧсь позсьыныс да абу на велалӧмаӧсь лэбавны кыдзи колӧ.
Сулалан ваясын кӧнсюрӧ олісны ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь пельяса да уна рӧма гӧнъясысь артмӧм воротничокъяса поганкаяс.
Найӧ эз лэбзьыны, а тэрмасисны дзебсьыны турун пӧвстӧ либӧ сунны ваӧ.
Поводдяыс вӧлі бур.
Вӧлі арся шоныд лунъясысь ӧти, кодъяс сэтшӧм частӧ овлывлӧны Лунвыв-Уссурийскӧй крайын октябрын.
Небесаыс вӧлі дзик кымӧртӧм, сэзь; кокньыдик тӧв пӧльтіс рытыввывсянь.
Татшӧм поводдяыс век пӧръясьлӧ; частӧ сы бӧрын заводитӧны пӧльтны кӧдзыд тӧвъяс, и кымын дырджык сулалӧ татшӧм лӧнь поводдяыс, сымын резкӧйджык овлывлӧ вежсьӧмыс.
Талун миянлы удайтчис наблюдайтны асыввылын му шарлысь теневӧй сегментсӧ.
Рытъя кыа пӧртмасис торъя яркӧй краскаясӧн.
Первойсӧ сійӧ вӧлі кельыд, сэсся лои изумруднӧй-турунвижӧн, и тайӧ турунвиж фон вылас, кыдзи ӧтарӧ-мӧдарӧ катовтчысь сюръяяс, горизонт сайсянь кыптісны кык югыдвиж югӧр.
Некымын минута мысти югӧръяс вошины.
Кыалӧн турунвиж югӧрыс лои чав виж, а сэсся гӧрд.
Медся бӧръя явлениеыс вӧлі сыын, мый гӧрд горизонтыс сьӧдӧдіс, быттьӧкӧ тшынысь.
Шонді лэччӧмкӧд ӧттшӧтш асыввылын тыдовтчис му шарлӧн теневӧй вуджӧр помыс.
abu
Ортсыса дорыс тайӧ вуджӧрыслӧн вӧлі чим гӧрд, и кымын улӧджык лэччис шондіыс, сымын вылӧджык кыпӧдчис вуджӧрыслӧн сегментыс.
Регыд мысти чим гӧрд визьыс сорласис рытыввывса гӧрд кыакӧд, и сэки пуксис пемыд вой.
Ме видзӧді да шензи, но друг кылі, мый Дерсу броткӧ:
— Нинӧм он гӧгӧрво.
Ме дӧгадайтчи, мый тайӧс сійӧ шуӧ ме йылысь, да юалі, мыйын делӧыс.
— Тайӧ абу бур водзын, — небеса вылӧ индігмоз шуис сійӧ.
— Ме чайта, кыптас ыджыд тӧв.
Рытнас ми эгӧ дыр пукалӧй би дорын.
Асывнас чеччим водз, лунтырнад мудзим да та вӧсна, мыйӧн сӧмын ужнайтім, пырысь-пыр жӧ водім узьны.
Югдандорса унным миян вӧлі кутшӧмкӧ сьӧкыд.
Став тушааным кыліс мудзӧм да слабитӧм, вӧрим ньӧжмыда.
Сы вӧсна мый татшӧм состояниеыс вӧлі ставнымлӧн, ме повзи, чайті, мый ми висьмим лихорадкаӧн либӧ мыйӧнкӧ отравитчим, но Дерсу успокоитіс менӧ, шуис, мый тайӧ век овлывлӧ поводдя вежсигӧн.
Неокотапырысь ми сёйим да неокотапырысь мӧдім кывтны водзӧ.
Поводдяыс вӧлі шоныд; некутшӧм тӧвру эз вӧв; камышъяс сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг да быттьӧкӧ вугралісны.
Ылысса гӧраяс, кодъяс водзтісӧ бура тыдалісны, ӧні дзикӧдз вӧйины пемыдас.
Кельыд небесаӧд нюжӧдчисны вӧсньыдик кузь кымӧръяс, и шонді гӧгӧрын лоины венецъяс.
Ме казялі, мый гӧгӧрбок эз нин вӧв сэтшӧм олӧмыс, кыдзи тӧрыт.
Кытчӧкӧ вошины и дзодзӧгъяс, и уткаяс, и став посни лэбачьясыс.
Сӧмын небесаын шлывъялісны орланъяс.
Буракӧ, налы вӧліны веськодьӧсь тайӧ атмосфернӧй вежсьӧмъясыс, кодъяс кыпӧдлісны мувывса став животнӧйясыслысь общӧй апатия да унзіль.
— Немтор, — шуис Дерсу.
— Ме думайта, шонді джынйыс помассяс, мӧд тӧв петас.
Ме юалі сылысь, мыйла лэбачьяс дугдісны лэбны, и сійӧ лыддис меным перелёт йылысь кузь лекция.
Сы висьталӧм серти, лэбачьяс радейтӧны лэбны тӧв паныд.
Кор абу некутшӧм тӧвру да поводдяыс шоныд, найӧ пукалӧны шоръясын.
Тӧлыс кӧ пӧльтӧ налы бӧрсяньыс, найӧ кынмӧны, сы вӧсна мый кӧдзыд тӧлыс писькӧдчӧ налы гӧн улас.
Сэки лэбачьяс дзебсьӧны турун пӧвстӧ.
Сӧмын немвиччысьтӧм лым вермас мырдӧн тшӧктыны бордъяясӧс лэбны водзӧ, тӧв вылӧ да кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг.
Витӧд глава
ХАНКА ТЫ ДОРЫН
Кымын матӧджык матыстчим Ханка ты дорӧ, сымын нюраджык лолі равнинаыс.
Висъяс берег дорын быдмисны эз нин пуяс, а шочиник, жебиник кустарникъяс.
Ю визувлӧн лӧньӧмыс сразу кутіс тӧдчыны быдмӧгъяс серти.
Тыдовтчисны лилияяс, кувшинчикъяс, курослепъяс, васа ӧрешки да с. в.
Ӧткымынлаын туруныс вӧлі быдмӧма сэтшӧм сука, мый пыж эз вермы мунны турун пӧвстті, и миянлы ковмыліс ыліті кытшовтны.
Ӧтилаӧ ми ылалім да веськалім кутшӧмкӧ прӧйдитны позьтӧминӧ.
Олентьев кӧсйыліс петны пыжысь, но мыйӧн сӧмын тувччис берегӧ, пыр жӧ вӧйи пидзӧсӧдзыс.
Сэки ми бергӧдчим бӧр, пырим кутшӧмкӧ тыӧ да сэні случайнӧ аддзим ассьыным виснымӧс.
Турунӧн быдмӧм лабиринт коли ӧні бӧрвылӧ, и ми вермим радлыны, Мый татшӧм кокниа мынім.
Ориентируйтчыны лунысь лун лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Водзджыксӧ пуяс серти позьӧ вӧлі ылӧдз аддзыны юлысь мунан туйсӧ, а ӧні некӧні эз вӧвны весиг кустъяс, и некымын метр водзысь он вӧлі вермы висьтавны, кодарлань кежас вискыс: шуйгавыв али веськыдвыв.
Дерсулӧн водзвыв висьталӧмыс збыльмис: луншӧр гӧгӧр заводитіс пӧльтны лун тӧв.
Сійӧ вочасӧн содіс да такӧд тшӧтш кутіс пӧльтны рытыввывладорсянь.
Дзодзӧгъяс да уткаяс бара кыпӧдчисны воздухӧ да мӧдісны лэбны уліті му весьтӧдыс.
Ӧтилаын вӧлі уна кер, кодъясӧс вайӧма татчӧ Лефу ю ытва дырйиыс;
татчӧ ми решитім сувтны бивакӧн, сы вӧсна мый пес вӧлі тырмымӧн.
abu
Некымын минута мысти стрелокъяс ректісны нин пыж, а Дерсу биасис да лӧсьӧдіс палатка.
Ханка ты дорӧдз пыжӧн вӧлі колӧ кывтны ещӧ километр дас вит, а веськыда — кык-куим километрысь не унджык.
Решитім, мый аски ми Дерсукӧд мунам подӧн да рӧмдігас бӧр воам.
Марченко да Олентьев долженӧсь вӧлі кольччыны да виччысьны миянлысь бӧр локтӧмнымӧс.
Рытнас быдӧнлӧн вӧлі уна прӧст кад.
Ми пукалім бипур дорын, юим чай да варовитім.
Кос пес ломтысис югыд биӧн.
Камышъяс качайтчисны да шумитісны, и тайӧ шумсьыс тӧлыс кажитчис ёнджыкӧн сы серти, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі збыльвылас.
Небесаыс вӧлі пемыд, и сэні муртса-муртса тыдалыштісны сӧмын гырысь кодзувъяс.
Тысянь миянӧдз кыліс прибойлӧн ызгӧмыс.
Асывнас небесаыс тупкысис слӧя кымӧръясӧн.
Поводдя лёкмис, но эз сэтшӧма, медым мешайтіс миян экскурсиялы.
Час дасын асывнас, колана распоряжениеяс сеталӧм бӧрын, ми Дерсукӧд петім туйӧ.
Ми чайтім, мый рыт кежлас бӧр воам, да мунім кокни паськӧмӧн, став лишнӧйсӧ колим бивакӧ.
Тужурка улӧ ме пасьталі фуфайка, а Дерсу босьтіс сьӧрсьыс палатка дӧра да кык гоз мехӧвӧй чулки.
Мунігас сійӧ частӧ видзӧдлывліс небеса вылӧ, мыйкӧ шуаліс вомгорулас да сэсся юаліс менсьым:
— Кыдзи, капитан, ми регыд бӧр локтам али огӧ?
Ме думайта, войнас ёна лёкмас.
Ме вочавидзи сылы, мый Ханкаӧдз абу ылын и дыр овны сэні ми огӧ мӧдӧй.
Дерсу вӧлі кылӧ сетчысь.
Сійӧс пыр вӧлі позьӧ кокниа уговоритны.
Сійӧ лыддис аслас долгӧн висьтавны грӧзитысь опасность йылысь и, аддзис кӧ, мый сылысь оз кывзыны, пӧкӧритчыліс, муніс чӧв олігтыр, но некор эз вензьыв.
— Ладнӧ, капитан, — вочавидзис сійӧ меным.
— Тэ ачыд видзӧд, а меным кыдзи бур, сідзи и бур.
Дерсу век шулывліс тадзи, кор сійӧ вӧлі сӧгласен.
Мунны вӧлі позьӧ сӧмын висъяс да ичӧтик тыяс берег пӧлӧн, кӧні муыс вӧлі неуна косджык.
Ми мӧдӧдчим шуйгаладор берегӧдыс сійӧ вис пӧлӧныс, код дорын вӧлі миян бивакным.
Вискыс дыр муніс миянлы колана направлениеын, но сэсся друг крута кежис бӧрӧ.
Ми эновтім сійӧс да, ичӧтик шор вомӧн вуджӧм бӧрын, петім мӧд, векни, но зэв джуджыд вис дорӧ.
Сы вомӧн чеччыштӧм бӧрын ми бара пондім мунны камыш пӧвстті.
Мыйкӧ дыра ми мунім веськыда, сулалан ва гӧпъяс кытшлалігтыр да вутш вывсянь вутш вылӧ чеччалігтыр.
Тадзи, буракӧ, ми мунім километр куим кымын.
Медбӧрын ме сувті, медым ориентируйтчыны.
Ӧні тӧлыс пӧльтіс войвывсянь, буретш тыладорсянь.
Тростник зэв ёна качайтчис да шумитіс.
Мукӧддырйи тӧлыс кусыньтлывліс сійӧс му бердас, и сэки позис аддзыны сійӧс, мый вӧлі водзвылын.
Войвыв горизонтыс нёйкмӧма вӧлі кутшӧмкӧ тшын кодь сьӧд пемыдӧн.
Кымӧръяс пырыс небесаас гудыра тыдаліс шонді, и тайӧ кажитчис меным бур предзнаменованиеӧн.
Медбӧрын ми аддзим Ханка ты.
Сійӧ быгзьӧма да ызгис.
Дерсу индіс меным лэбачьяс вылӧ.
Тайӧ эз вӧв спокойнӧй перелёт — тайӧ вӧлі тэрмасьӧмӧн пышйӧм.
Лэбачьяс, кыдзи шуӧны вӧралысьяс, мунісны валӧн да кыдзсюрӧ.
Дзодзӧгъяс лэбисны уліті, пӧшти дзик му бердӧдыс.
Кор найӧ локтісны миянлы паныд, найӧ вӧліны лэбалысь древньӧй ящеръяс кодьӧсь.
Ни кокъяс, ни бӧж оз вӧлі тыдав — тыдаліс мыйкӧ тшӧтшӧдӧм бӧжа кодь, коді ӧвтчӧ кузь бордъяснас да вывті ӧдйӧ матыстчӧ.
Миянӧс аддзӧм бӧрын дзодзӧгъяс пырысь-пыр качӧдчылісны вывлань, но, опаснӧй местасӧ кытшовтӧм бӧрын, бара лӧсьӧдчылісны важногыс да бӧр лэччывлісны матӧджык мулань.
Луншӧр гӧгӧрын ми Дерсукӧд воим Ханка дорӧ.
Тайӧ дуб ваа мореыслӧн видыс вӧлі грознӧй.
Ваыс сэні пуис пӧртйын моз.
Турунсялӧм нюръяс кузя дыр мунӧм бӧрын свободнӧй ва стихия вылӧ видзӧдны вӧлі долыд.
Ме пукси лыа вылас да куті видзӧдны ва вылӧ.
Мыйкӧ торъя сьӧлӧм вылӧ воана эм прибойын.
Позьӧ быдса часъясӧн видзӧдны, кыдзи ваыс швачӧдчӧ берегас.
Тыыс вӧлі тыртӧм.
Некӧн эз тыдав ни ӧти парус, ни ӧти пыж.
Час кымын ми шӧйтім берег пӧлӧныс да лыйлім лэбачьясӧс.
— Утка дугдіс лэбны, — шуис Дерсу.
Збыльысь, лэбачьяслӧн перелёт пыр жӧ помасис.
Горизонтдорса сьӧд пемыдыс друг мӧдіс кыпӧдчыны вывлань.
Шондіыс ӧні ньӧти нин оз вӧлі тыдав.
Сьӧд небесаӧдыс, коді тупкысьӧма кымӧръясӧн, быттьӧкӧ панласигтыр, котӧртісны ӧтка еджгов кымӧръяс.
Доръясыс налӧн вӧлі косясьлӧма да ӧшалісны, быттьӧкӧ няйт вата.
— Капитан, миянлы колӧ регыдджык бӧр мунны, — шуис Дерсу.
— Ме неуна полышта.
Збыльысь, кад вӧлі думыштны бӧр мунӧм йылысь.
Ми вежим кӧмъяснымӧс да мӧдӧдчим бӧр.
Кустъяс дорӧдз воӧм мысти ме сувтыштлі, медым медбӧръяысь видзӧдлыны ты вылӧ.
Сійӧ пессис аслас берегъяс костас да кыпӧдіс вывлань вижов быг.
— Ваыс туны мӧдіс, — виссӧ видзӧдалігмоз шуис Дерсу.
Сійӧ вӧлі прав: ыджыд тӧв вӧтліс васӧ Лефу вомлань, ваыс петіс берегъяссьыс да кутіс ойдӧдны равнинасӧ.
Регыдӧн ми воим кутшӧмкӧ вис дорӧ, коді потшис миянлысь туйнымӧс.
Местаыс меным кажитчис тӧдтӧмӧн.
Дерсу эз жӧ тӧд сійӧс.
Ме сувті, думайтышті недыр да мӧдӧдчи шуйгавыв.
Вис кутіс чукыльтны да муніс кытчӧкӧ бокӧ.
Ми эновтім сійӧс да мӧдӧдчим веськыда лунвывлань.
Некымын минута мысти ми веськалім нюрӧ да долженӧсь вӧлі бӧр бергӧдчыны вис дорӧ.
Сэки ми кежим веськыдвывлань, зурасим выль вискӧ да келім сы вомӧн.
Тасянь ми мӧдӧдчим асыввывлань, но веськалім зыбучӧ.
Ӧтилаысь миянлы сюри кос места.
Пос моз нюжаліс сійӧ нюр вомӧныс.
Мусӧ кокъясӧн видлалігтыр ми видзчысьӧмӧн писькӧдчим водзӧ да километрджын мунӧм мысти воим косінӧ, кӧні сука быдмис турун.
Нюр ӧні коли бӧрвылӧ.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Вӧлі час нёль кымын, а кажитчис, быттьӧкӧ рӧмдіс нин.
Сьӧкыд кымӧръяс лэччисны улӧдз да тэрыба тӧвзисны лунвывлань.
Ме ногӧн, ю дорӧдз коли кык да джын километрысь не унджык.
Ылын тыдалысь ӧтка сопка, кодкӧд паныдӧн миян бивакным, вӧлі ориентировочнӧй пунктӧн.
Ылавны ми эгӧ вермӧй, вермим сӧмын сёрмыны.
Друг дзик немвиччысьтӧг миян водзвылын лои ыджыдкодь ты.
Ми решитім кытшовтны сійӧс.
Но сійӧ вӧлӧма кузь.
Сэки ми мӧдӧдчим шуйгавыв.
Воськов сё ветымын мунӧм бӧрын миянлы паныдасис выль вис, коді муніс веськыда тылань.
Ми шыбитчим мӧдарлань да регыд мысти воим сійӧ жӧ зыбуч нюр дорас.
Сэки ме решиті ещӧ ӧтчыд корсьны шудӧс веськыдладорысь.
Некымын минута мысти кок улын кутіс шлячкакывны ва; водзынджык тыдалісны гырысь гӧпъяс.
Лои гӧгӧрвоана, мый ми ылалім.
Делӧыс кутіс лоны серьёзнӧй.
Ме висьталі Гольдлы, мый колӧ бергӧдчыны бӧр да корсьны сійӧ перешеексӧ, коді вайӧдіс миянӧс тайӧ ді вылас.
Дерсу сӧгласитчис.
Ми бергӧдчим бӧр, но мӧдысь аддзыны сійӧс эгӧ нин вермӧй.
Друг тӧв сразу лӧнис.
Ылісянь кыліс миянӧдз Ханка тылӧн ызгӧмыс.
Заводитіс рӧмдыны.
Воздухын кутісны лэбавны лым чиръяс.
Тӧлыс лӧньліс сӧмын некымын минута кежлӧ, и та бӧрын кыптіс тӧвныр.
Лымъявны кутіс ёнджыка.
«Ковмас узьмӧдчыны», — думышті ме да друг тӧдвылӧ уси, мый тайӧ ді вылас пескыс абу — ни ӧти пу, ни ӧти куст, нинӧмыс абу, ваысь да турунысь кындзи.
Ме повзи.
— Мый мӧдам вӧчны? — юалі ме Дерсулысь.
— Ме ёна пола, — вочавидзис сійӧ.
Сэки сӧмын ме гӧгӧрвои, кутшӧм сьӧкыд положениеӧ ми веськалім.
Миянлы быть колӧ вӧлі кольччыны войнас пурга дырйи нюръяс пӧвстӧ, битӧг да шоныд паськӧмтӧг.
Куш ӧти надея менам вӧлі Дерсу вылӧ.
Сысянь ӧтнассянь ме аддзи ассьым спасениеӧс.
— Кывзы, капитан, — шуис сійӧ, — бура кывзы!
Миянлы колӧ тэрыба уджавны.
Огӧ кӧ бура уджалӧй — ми пропадитім.
Колӧ тэрыба вундыны турун.
Ме эг юась сылысь, мыйла тайӧ колӧ вӧлі.
Ме сӧмын ӧтитор гӧгӧрвои: «Колӧ ӧдйӧджык вундыны турун».
Ми тэрыба пӧрччим ас вывсьыным став снаряжениенымӧс да зэв ёна тэрмасигтыр кутім уджавны.
Сэк кості, кор ме чукӧртлі моздор турун, кодӧс позьӧ вӧлі босьтны ӧти киӧн, Дерсу вевъявліс вундавны сы мында, мый муртса вермис шымыртны кыкнан кинас.
Тӧлыс то содліс, то лӧньыштліс, то пӧльтіс сэтшӧм вынӧн, мый пӧшти оз позь вӧлі сулавны кокъяс йылад.
Менам паськӧмӧй кутіс йизьыны.
Муртса ми удитлім пуктыны муӧ вундӧм турунсӧ, кыдзи вывсяньыс пыр жӧ тыртліс сійӧс лымйӧн.
Ӧткымынлаысь Дерсу эз тшӧкты вундыны турунсӧ.
Сійӧ ёна скӧраліс, кор ме сылысь эг кывзысь.
— Тэ он гӧгӧрво! — горзіс сійӧ.
— Тэныд колӧ кывзыны да уджавны.
Ме гӧгӧрвоа.
Дерсу разис ружьеясысь ременьяс, босьтіс ассьыс тасмасӧ; менам зептысь сюри гезтор.
Ставсӧ тайӧс сійӧ гартыштіс да сюйис питшӧгас.
Пыр ёнджыка пемдіс да кӧдздӧдіс.
Лым вӧснаыс позьӧ на вӧлі мыйкӧ аддзыны мусьыс.
Дерсу уджаліс зэв тэрыба.
Сы гӧлӧсын кыліс полӧм да скӧралӧм.
Сэки ме бара босьтлі пурт да уджалі эбӧсысь петтӧдз.
Дӧрӧм вылӧ меным уси уна лым.
Сійӧ кутіс сывны, и ме мӧді кывны, кыдзи кӧдзыд ва войтъяс визувтӧны мышку кузя.
Ме чайта, мый турунсӧ ми вундім часысь дырджык.
Чизыр тӧв да чуткасьысь лым доймытӧдз бытшлалісны чужӧмтӧ.
Менам кутісны кынмыны киясӧй.
Ме куті шонтыны найӧс лолалӧмӧн да уськӧді пуртӧс.
Кор Дерсу казяліс, мый ме дугді уджавны, бара горӧдіс меным:
— Капитан, уджав!
Ме ёна пола.
Регыд пропадитам.
Ме висьталі сылы, мый вошті пуртӧс.
— Нетшкы турунсӧ кияснад! — тӧвлысь буалӧмсӧ венны зілигмоз горӧдіс сійӧ.
Автоматическӧя, пӧшти садьтӧг, ме чегъялі камыш и дойдалі киясӧс, но полі дугдыны уджалӧмысь да нетшки турунсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз эг пет эбӧсысь.
Синъясӧй менам гудыртчисны, пиньясӧй зяткакылісны, кыдзи лихорадка дырйи.
Кӧтасьӧм паськӧмӧй поркъяліс да рутшка-ратшкакыліс.
Менӧ мӧдіс вугрӧдлыны.
«Вот, вӧлӧмкӧ, кыдзи кынмӧмла кулӧны», — вирдыштіс менам юрын мӧвп, и та бӧрын менам быттьӧкӧ садьӧй бырис.
Друг ме кылі, мый кодкӧ тракйӧ менӧ пельпомӧд.
Ме вои ас садьӧ.
Ме весьтын копыртчӧмӧн сулаліс Дерсу.
— Пидзӧсчанясь, — шуис сійӧ меным.
Ме кывзыси да киясӧн мыджси муас.
Дерсу шебрӧдіс менӧ аслас палатканас да сэсся вывсяньыс мӧдіс тыртны турунӧн.
Сразу лои шоныдджык.
Кутіс войтавны ва.
Дерсу дыр ветлӧдліс ме гӧгӧр, кураліс лымсӧ да таляліс сійӧс.
Ме куті шонавны да сэсся чорыда унмовси.
Меным кажитчис, мый ме дыр узи.
Друг ме кылі Дерсулысь гӧлӧссӧ:
— Капитан, вешйышт.
Ме выныштчи да вешйышті бокӧ.
Гольд пырис палаткаӧ, водіс мекӧд орччӧн да кутіс шебрӧдны аслас кучик куртканас.
Ме нюжӧді киӧс да кималасӧн тӧдмалі, мый менам кокъясын тӧдса мехӧвӧй кӧмкот.
— Аттьӧ, Дерсу, — шуи ме сылы.
— Шебрась ачыд.
— Немтор, немтор, капитан, — вочавидзис сійӧ.
— Ӧні повны оз ков.
Турунсӧ ме ёна кӧрталі.
Тӧлыс оз вермы жугӧдны.
Кымын ёнджыка тыртіс миянӧс лымйӧн, сымын шоныдджык лои миян чомйын.
Вывсянь войтавны дугдіс.
Ортсысянь кыліс тӧвлӧн омлялӧм.
Быттьӧкӧ кӧнкӧ тутсісны гудокъяс, звӧнитісны кӧлӧкӧлъяс.
Сэсся меным кутісны каститчыны кутшӧмкӧ йӧктӧмъяс, кытчӧкӧ ме уси пыр улӧджык и улӧджык да медбӧрын чорыда да дыр кежлӧ унмовси.
Тадзи, буракӧ, ми узим час дас кык.
Кор ме садьми, вӧлі пемыд да лӧнь.
Друг ме казялі, мый куйла ӧтнам.
— Дерсу! — горӧді ме повзьӧмпырысь.
— Ошъяс, — кылі ме гӧлӧс ортсысянь.
— Ошъяс.
Пет.
Колӧ асланым ош гуӧ мунны!
Тэрмасигтыр ме петі ортсӧ да ас тӧдлытӧг тупки синъясӧс киӧн.
Гӧгӧр ставыс едждӧдӧма лымсьыс.
Воздухыс вӧлі свежӧй, пырыстыдалана.
Кынмӧма.
Небесаті шлывгисны оръясьлӧм кымӧръяс, кытъястікӧ тыдаліс лӧз небеса.
Кӧть гӧгӧр на вӧлі букыд да рӧмыд, чувствуйтчис нин, мый регыд мыччысяс шонді.
Лымйӧн лямӧдӧм туруныс куйліс визьясӧн.
Дерсу чукӧртӧма неуна кос турун, ӧзтӧма неыджыд би да косьтіс сы вылын менсьым кӧмкотӧс.
Ӧні ме гӧгӧрвои, мыйла Дерсу ӧткымынлаысь эз тшӧкты нетшкыны турунсӧ.
Сійӧ гартлӧма сійӧс да тасмаяс да гезторъяс отсӧгӧн ӧшӧдӧма шалаш весьтӧ, медым сійӧс эз нӧбӧд тӧв.
Ме аттьӧалі Дерсуӧс спасениеысь.
— Ми ӧтлаын ветлам, ӧтлаын уджалам.
Пасибӧ оз ков.
— И, быттьӧкӧ сёрнисӧ вежӧм могысь, сійӧ шуис: — Тавой уна морт пропадитіс.
Ме гӧгӧрвои, мый «мортъяс», кодъяс йылысь висьталіс Дерсу, вӧліны лэбачьяс.
Та бӧрын ми разим турун чомнымӧс, босьтім ассьыным ружьеяс да мӧдӧдчим корсьны перешеек.
Вӧлӧмкӧ, миян бивакным сэтысянь зэв матын.
Нюр вомӧн вуджӧм бӧрын ми неуна муныштім Ханка тылань, а сэсся кежим асыввылӧ, Лефу юлань.
Пурга бӧрын степь кажитчис тыртӧмӧн да кулӧмаӧн.
Дзодзӧгъяс, уткаяс, каляяс, косысьяс — ставныс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь.
Рудоввиж фон вылас гырысь еджыд чутъясӧн тыдалісны лымйӧн тырӧм нюръяс.
Мунны вӧлі лӧсьыд: кӧтасьӧм муыс кынмӧма да лыбӧдіс мортӧс.
Регыд мысти ми петім ю дорӧ, а час мысти воим бивакӧ.
Олентьев да Марченко абу шогсьӧмаӧсь миян вӧсна.
Найӧ чайтӧмаӧсь, мый Ханка ты дорысь ми аддзим оланін да узьмӧдчим сэтчӧ.
Ме вежи кӧмкотӧс, юи чай да воді бипур дорӧ.
Би мӧдарладорас узис Дерсу.
Аски асывнас ёна кӧдздӧдіс.
Ва быдлаын кынмис; ю кузя кывтіс шуга.
Лефу дорса висъяс вомӧн ми вуджим лунтыр.
Ми унаысь веськавлім помасьысь вожъясӧ да ковмывліс бӧр бергӧдчыны.
Медбӧръя бивакысь мунігӧн Дерсу тшӧктіс Олентьевлы отсавны сылы кыскыны пыжсӧ берегӧ.
Сійӧ бура весаліс сэтысь лыасӧ да чышкаліс турунӧн, сэсся путкыльтіс вывлань пыдӧсӧн да пуктіс утъяс вылӧ.
Ме нин тӧді, мый тайӧс вӧчӧны сы могысь, медым кутшӧмкӧ морт, йӧрмас кӧ, вермас пӧльзуйтчыны сійӧн.
Асывнас ми прӧщайтчим Лефукӧд да подӧн мунім Черниговкаӧ, кӧні миянӧс виччисьӧны вӧлі мукӧдыс, вӧлаяс.
тайӧ жӧ луннас луншӧр бӧрын воим Дмитровка сиктӧ, коді вӧлі Уссурийскӧй кӧрт туй мӧдарладорын.
Кӧрт туй вомӧныс вуджигӧн Дерсу сувтыштліс, кинас видліс рельссӧ, видзӧдліс кыкнанладорас да шуис:
— Гм, ме тайӧс кывлывлі.
Быдлаын йӧз сёрнитісны.
Ӧні ачым гӧгӧрвои.
Сиктын ми узьмӧдчалім квартираясӧ, но Гольд эз кӧсйы пырны керкаӧ да, кыдзи век, кольччис узьны ывлаӧ.
Рытнас менам гажӧй быри сыысь да петі корсьны сійӧс.
Войыс кӧть и вӧлі пемыд, но усьӧм лым сертиыс мыйсюрӧ позьӧ вӧлі аддзыны.
Быд керкаын ломтысисны пачьяс.
abu
abu
Керка ӧшиньяссянь югӧрыс уси ывла вылӧ да югдӧдіс толаяссӧ.
Мӧдарладорас, керкаяс сайын, шор дорын тыдаліс би.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ Дерсулӧн бивакыс, да мӧдӧдчи веськыда сэтчӧ.
Гольд пукаліс би дорын да мый йылысь кӧ думайтіс.
— Мунам керкаӧ чай юны, — шуи ме сылы.
Сійӧ эз вочавидз меным да юаліс:
— Кытчӧ аски мунам?
Ме висьталі, мый мунам Черниговкаӧ, а сэтысянь — Владивостокӧ, да куті корны сійӧс мунны мекӧд.
Ме кӧсйыси регыд мысти бӧр локны пармаӧ, вӧзйи жалӧванье...
Ми кыкнанным думыштчим.
Ог тӧд, мый думайтіс сійӧ, но ме чувствуйті, мый менам сьӧлӧмӧ пырис курыд шог.
Ме бара куті висьтавлыны сылы карса олӧмлӧн удобствояс йылысь.
Дерсу кывзіс чӧв олігтыр.
Медбӧрын сійӧ ышловзис да шуис:
— Ог, капитан, аттьӧ.
Владивостокӧ ме ог вермы мунны.
Мый кута сэні вӧчны?
Вӧравны ветлыны оз позь, низьӧс кыйны ог жӧ вермы.
Карын олігӧн ме регыд пропадита.
«Збыльысь, — думышті ме, — вӧрын олысь оз вермы овны карын, и огӧ ме лёктор вӧч, мый ылӧда сійӧс тайӧ туй вывсьыс, кытчӧ сійӧ сувтӧма челядьдырсяньыс?».
Дерсу чӧв оліс.
Сійӧ, тыдалӧ, думайтіс, мый вӧчны сылы водзӧ.
Сэсся, быттьӧкӧ аслас мӧвпъясыслы вочавидзигмоз, шуис:
— Аски ме муна веськыда.
— Сійӧ индіс кинас асыввылӧ.
— Нёль во ветлӧдла.
Даубихи корся, сэсся Улахиӧ ветла, сэсся Фудин ю дорӧ, гӧраяс вылӧ да море дорӧ.
Ме кывлі, сэні пӧ, мореладорас, быдторйыс уна: низь эм, кӧр эм жӧ.
Дыр на ми пукалім сыкӧд би дорын да сёрнитім.
Ме вевъялі велавны Дерсу дінӧ.
Ӧні меным вӧлі жаль янсӧдчыны сыкӧд.
Аски асывнас медводз меным уси тӧдвылӧ сійӧ, мый Дерсу должен мунны миян дінысь.
Чай юӧм бӧрын ме аттьӧалі кӧзяеваӧс да петі ывлаӧ.
Стрелокъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь нин мунны.
Дерсу вӧлі на дінын жӧ.
Первой видзӧдлӧмсянь жӧ ме аддзи, мый сійӧ лӧсьӧдчӧма ылі туйӧ.
abu
Дмитровкасянь километр кымын мунӧм бӧрын Дерсу сувтіс.
Воис янсӧдчӧмлӧн сьӧкыд здук.
— Прӧщай, Дерсу, — сылысь кисӧ топӧдлігмоз шуи ме.
— Сиа тэныд став бурсӧ.
Ме некор ог вунӧд сійӧс, мый вӧчин тэ меным.
Прӧщай.
Гашкӧ, коркӧ аддзысям.
Дерсу прӧщайтчис стрелокъяскӧд, сэсся довкнитіс меным юрнас да мӧдӧдчис кустъяс пыр шуйгавыв.
Ми сулалім места выланым да видзӧдім сы бӧрся.
Минута вит мысти сійӧ кайис ичӧтик нӧрыс йылӧ, кӧні быдмисны посни кустъяс.
Югыд небеса фон вылас бура тыдаліс сылӧн фигураыс — мышкас ноп, киясас сошка да ружье.
Тайӧ здукас гӧраяс сайсянь петіс дзирдалысь шонді да югдӧдіс Гольдӧс.
Нӧрыс йылӧ кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс, бергӧдчис миянлань чужӧмӧн, ӧвтыштіс кинас да саяліс нӧрыс сайӧ.
Быттьӧкӧ мыйкӧ ори менам морӧсын.
Ме куті чувствуйтны, мый вошті матысса мортӧс.
— Бур морт сійӧ, — шуис Марченко.
— Да, татшӧм йӧзыд этша, — вочавидзис сылы Олентьев.
«Прӧщай, Дерсу, — думайті ме.
— Тэ спаситін менсьым олӧмӧс.
Ме некор ог вунӧд тайӧс».
МӦД ЧАСТЬ
Юяс, вӧръяс да нюръяс вомӧн.
Парма пыр.
Сихотэ-Алинь вомӧн морелань.
Море берег пӧлӧн.
Немвиччысьтӧм встреча.
Амба.
Проклятӧй места.
Морелань бӧр локтӧм.
Гырысь кӧръяслӧн баксӧм.
Ошкӧс кыйӧм.
Вӧрын пӧжар.
Тӧвся поход.
Иманлань.
Сьӧкыд положение.
Медбӧръя туй.
Квайтӧд глава
ЮЯС, ВӦРЪЯС ДА НЮРЪЯС ВОМӦН
Коли нёль во.
Меным предложитісны котыртны выль экспедиция, медым обследуйтны Сихотэ-Алинь хребет, Ольга заливсянь войвывлань берегдорса полосасӧ да Уссури да Иман юяслысь йывъяссӧ.
Тайӧ кадас Сихотэ-Алиньлӧн центральнӧй юкӧн йылысь сведениеяс вӧліны зэв на этша.
Зауссурийскӧй крайса побережье йылысь вӧліны сӧмын морскӧй офицеръяслӧн отрывочнӧй юӧрторъяс. Тайӧ офицеръясыс шочиника волывлісны татчӧ мерайтны бухтаяслысь да заливъяслысь джудждаяссӧ.
abu
Экспедиционнӧй отрядӧ веськалісны медбур стрелокъяс, унджыкыс сибирякъяс.
Правда, тайӧ вӧліны зумыш да абу варов йӧз, но зато челядьдырсяньыс велалӧмаӧсь быд сьӧкыдтор дінас.
Экспедициялӧн вьючнӧй обозас вӧлі дас кык вӧв.
Зэв важнӧ вӧлі, медым йӧзыс изучитісны вӧвъяссӧ да вӧвъясыс велалісны йӧз дінас.
Та могысь команда чукӧртчис походӧдз тӧлысь водзджык.
Чукӧртчаніннас вӧлі назначитӧма Шмаковка станция, коді вӧлі неуна лунвылынджык сійӧ местасяньыс, кыті кӧрт туй вуджӧ Уссури ю вомӧн.
1906 вося май дас витӧд лунӧ кӧрт туй кузя вӧлі мӧдӧдӧма команда вӧвъяскӧд, а дас квайтӧд лунӧ петісны Хабаровскысь и экспедицияса став мукӧд участникъясыс.
abu
abu
Мӧд лунсӧ вӧлі сетӧма казакъяслы да стрелокъяслы асланыс распоряжениеӧ.
Найӧ лӧсьӧдалісны аслыныс унтыяс, вуралісны наколенникъяс, дасьталісны патронташъяс да вообщӧ помӧдз вылӧ лӧсьӧдчисны петны туйӧ.
Петан лунас, май 19 лунӧ, ми ставным чеччим водз, но туйӧ петім сёрӧн.
Тайӧ пыр тадзи овлӧ.
Первой лӧсьӧдчӧмъяс век нюжалӧны.
Водзӧсӧ, туяс, ставныс велалӧны порядок дінӧ: быдӧн тӧдӧ ассьыс вӧвсӧ, ассьыс вьюксӧ, кутшӧм кӧлуй сылӧн должен лоны, мый первой колӧ пуктыны, мый бӧрынджык, мыйяс ковмывлӧны туйын да мыйяс бивакын.
Сиктъяскостса няйт туй Шмаковкасянь мунӧ гӧра пӧкатъясӧд.
Став посъяссӧ сэтысь сотӧмаӧсь тулысся пӧжаръяс, и вуджавны ичӧтик юяс вомӧн, кодъяс ӧні лоӧмаӧсь визув потокъясӧн, эз вӧв зэв кокни.
Опытнӧй син сразу эськӧ казяліс, мый тайӧ первой поход: отряд ёна нюжӧдчӧма, вӧвъяс вылысь дугдывтӧг лэччывлісны седлӧяс, разьсявлісны пӧдпругаяс, йӧз частӧ сувтлывлісны да выльысь кӧмасьлісны.
Кодлы уна ковмывліс путешествуйтны, сійӧ тӧдӧ, мый тайӧ тадзи и овлывлӧ.
Лунысь лун шойччыны сувтлывлӧны шочджыка, вочасӧн ставыс ладмӧ, и водзӧ мунӧмыс лоӧ нин рӧвнӧй да торксявтӧм.
Мӧд лунас туйыс вайӧдіс миянӧс Уссури ю дорӧ.
Долинаыс ставнас вӧлі ойдӧма ваӧн.
Вывтас местаяс кажитчисны діясӧн.
abu
Крестьяна висьтавлісны, мый ытва дырйи орчча сиктъясӧ туй кузя ветлӧм-мунӧм дзикӧдз дугдывлӧ и сэки сэтчӧ писькӧдчылӧны сӧмын пыжъясӧн.
Сёрнитыштӧм бӧрын ми решитім кайны ю паныд сійӧ местаӧдзыс, кӧні юыс визувтӧ ӧти руслоӧд, да заводитлыны вуджны вартчӧмӧн вӧвъяскӧд.
Медбӧрын ми аддзим сійӧс, мый корсим.
Километр вит сайын кымын миянсянь юыс чукӧртіс ас пытшкас став висъяссӧ.
Уна кос релкаяс * сетісны позянлун матыстчыны дзик ю бердӧдзыс.
Но та могысь колӧ вӧлі кытшовтны нюръяс.
* Релка — ойдӧм равнина вылын вывтасін.
Вӧвъяс табунитчалісны нин, найӧ эз чужъясьны да эз курччавны ӧта-мӧднысӧ.
Поводӧдыс колӧ вӧлі нуӧдны сӧмын медводдза вӧвсӧ, а мукӧдыс мунісны сы бӧрся асьныс.
Ӧти стрелок муніс бӧрвылын да вӧтлышталіс сэтшӧм вӧвъясӧс, кодъяс кежлісны бокӧ либӧ кольччывлісны.
Ӧти релка вывсянь мӧд релка вылӧ писькӧдчигмоз да нюръяс кытшовтігмоз ми регыдӧн воим вӧрӧдз, коді быдмис ю берег дорас.
Миян шуд вылӧ, китаецъяслӧн вӧлӧма пыж.
Правда, сійӧ вӧлі пож кодь розьӧсь, но век жӧ тайӧ вӧлі пӧсудина, коді кокньӧдіс миянлысь вуджӧдчӧмнымӧс.
Пыжлысь письтӧминъяссӧ ми кыдзкӧ-мыйкӧ кӧнӧпатитім, пӧвъяссӧ тувъявлім кӧрт тувъясӧн, а ӧключина пыддиыс тувъялім пу тувъяс, кытчӧ кӧрталім гезйысь вӧчӧм петляяс.
Кор ставсӧ лои лӧсьӧдӧма, ми заводитім вуджӧдчыны.
Первой вуджӧдім седлӧяс, сэсся — йӧзӧс.
Коли вуджӧдавны вӧвъясӧс.
Асьныс вӧвъяс эз кӧсйыны лэччыны ваӧ и колӧ вӧлі, медым кодкӧ вартчис накӧд тшӧтш.
Тайӧ опаснӧй делӧ вылас вӧзйысис казак Кожевников.
Сійӧ пӧрччысис дзик пасьтӧг, пуксис медся восьлӧса еджыд вӧв вылӧ да смела пырис ваӧ.
Мукӧд вӧвъяссӧ стрелокъяс пыр жӧ вӧтлісны на бӧрся ваӧ.
Мыйӧн сӧмын Кожевников вӧвлӧн кокъясыс эз мӧдны судзны пыдӧсӧдзыс, казак чеччыштіс вӧв вывсьыс, кутчысис сылы бурысяс да кутіс вартчыны орччӧн.
Сы бӧрся вартчисны и мукӧд вӧвъясыс.
Берегсянь тыдаліс, кыдзи Кожевников ышӧдіс вӧвсӧ да кинас тапкӧдіс сылы сьыліас.
Вӧвъяс вартчисны пызйысигтыр, ныр розьяссӧ паськӧдӧмӧн да пиньяснысӧ жергӧдӧмӧн.
Кӧть визулыс кылӧдіс найӧс, век жӧ вартчисны ӧдйӧкодь.
Удайтчас-ӧ Кожевниковлы вартчыны вӧвъяскӧд индӧминӧдз?
Улынджык быдмисны кустъяс да пуяс; берегыс вочасӧн лои крутджык да вӧлі тырӧма пӧрӧм пуясӧн.
Мыйӧн сӧмын вӧлыслӧн кокъясыс судзисны ва пыдӧсӧдз, казак пырысь-пыр жӧ пуксис вӧв вылас да верзьӧмӧн петіс берегӧ.
Сы вӧсна мый ӧти вӧвъяс вӧліны ёнджыкӧсь, мукӧдъяс слабджыкӧсь да вартчисны надзӧнджык, став табуныс нюжӧдчис ю кузяыс.
Кор Кожевниковлӧн вӧлыс воис мӧдар берегас, медбӧръя вӧлыс вӧлі ю шӧрас на.
Лои яснӧ, мый сійӧс кылӧдас визулыс.
Сійӧ зэвтӧма став вынъяссӧ да кутчысис ва катчӧс, зілис венны визувсӧ, а визулыс нуис сійӧс пыр ылӧджык и ылӧджык.
Кожевников аддзис тайӧс.
Мукӧд вӧвъяссӧ виччысьӧм бӧрын сійӧ гӧнечӧн уськӧдчис берег пӧлӧныс кывтыдлань.
Бӧрйис места, кӧні эз вӧвны пӧрӧм пуяс, кустъяс пӧвстті писькӧдчис ю дорӧ, сувтіс вартчысь вӧвлы тыдаланінӧ да мӧдіс чуксавны сійӧс, но юыслӧн шумыс вевттис сылысь гӧлӧссӧ.
Еджыд вӧв, код вылын пукаліс Кожевников, чошкӧдіс пельяссӧ, вылӧ лэптіс юрсӧ да видзӧдіс ва вылӧ.
Друг гора гӧрӧктӧм юрӧбтіс ю кузя.
Вартчысь вӧв кыліс тайӧ гӧрӧктӧмсӧ да кутіс вежны направлениесӧ.
Некымын минута мысти сійӧ петіс берегӧ.
Сылы лолыштны сетӧм бӧрын казак сермӧдаліс сійӧс да нуӧдіс табунӧ.
Сэк кості пыжӧн вӧлі вуджӧдӧма мукӧд йӧзсӧ да налысь грузъяссӧ.
Ю вомӧн вуджӧм бӧрын экспедиция зілис кытшовтны нюр да регыдджык петны гӧраяс дорӧ.
Кор кутісны чувствуйтны кокъяс увсьыныс чорыд му, йӧз и вӧвъяс мӧдісны мунны кыпыдджыка.
Миянлы ковмис вуджны ещӧ ӧти ичӧтик ю, коді визувтіс векньыдик, зэв ёна нюрсялӧм долинаӧд.
Йӧз чеччалісны вутш вывсянь вутш вылӧ, но вӧвъяслы вӧлі сьӧкыд.
Жаль видзӧднытӧ на вылӧ: найӧ вӧйласисны кынӧмӧдзныс да частӧ усьлывлісны.
Ӧткымын вӧвъяс сэтшӧма сибдылісны, мый эз нин вермыны кыпӧдчыны отсавтӧг.
Ковмывліс босьтавны на вылысь грузсӧ да вуджӧдавны ас вылын.
Кор медбӧръя вӧлыс вуджис нюр вомӧн, вӧлі рытгорув нин.
Ми муныштім ещӧ неуна да бивакӧн сувтім сӧдз ваа шор дорӧ.
Рытнас стрелокъяс да казакъяс пукалісны бипур дорын да сьылісны сьыланкывъяс.
Кыськӧ сюрӧма налы гудӧк.
Налӧн тӧждысьтӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн некод эськӧ эз верит, мый сӧмын кык час сайын на, мучитчӧмаӧсь да мудзӧмаӧсь, найӧ тільсисны нюрын.
Решитӧма вӧлі аскинас лунтыр шойччыны.
Колӧ вӧлі косьтыны кӧлуй, весавны седлӧяс да шойччӧдыштны вӧвъясӧс.
Стрелокъяс асывсяньыс босьтчисны удж бердӧ.
Быдӧн на пиысь тӧдіс, мый сылӧн неладнӧ да мый колӧ лӧсьӧдны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Водзӧ экспедиция должен вӧлі мунны гӧраяс вомӧн.
Таті миянлы колӧ вӧлі вуджны зэв ёна нюрсялӧм вит векньыдик долина.
Тані вӧлі вывті няйт.
Казакъяс заводитлісны нуӧдны вӧвъясӧс трӧпа бокӧдыс, но тайӧ вӧлӧма ещӧ сьӧкыдджык.
Медым посйыштавны зыбучинсӧ, стрелокъяс кералісны бадьяс да шыблалісны найӧс вӧвъяслы кок улас.
Тадзи кокниджык вӧлі вуджны йӧзлы, но тайӧ омӧля отсаліс вӧвъяслы.
Татшӧм жебиник поскыс сӧмын пӧръявліс найӧс, найӧ тувччывлісны бокӧ да усявлісны.
Ковмис бара ректыны на вылысь грузсӧ да вьюкъяссӧ нуавны ас вылын.
Медбӧрын и тайӧ нюръяссӧ вуджим.
Чорыд му вылӧ петӧм мысти отряд сувтіс шойччыны.
Водзӧ трӧпа муніс гӧра пӧкатъясӧд, кытшовталіс горнӧй ключьяс гӧгӧр да надзӧник катӧдіс вывлань.
Туй вылас кутшӧмкӧ задержка вӧсна вӧвъяс колины бӧрӧ, а ми мунім водзӧ.
Вӧр дорын сулаліс киссьӧм важ фанза.
Тані ми пуксим изъяс вылӧ да кутім виччысьны вӧвъясӧс.
Друг кузь сьӧд визь вуджӧртчис бокланьын.
Стрелокъяс уськӧдчисны сэтчӧ.
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ ыджыд пресмыкающӧй.
Сійӧ тэрыба кыссис турун пӧвстті кустъяслань.
Стрелокъяс котӧртісны ӧтар-мӧдар бокӧдыс, эз лысьтны локны матӧджык.
Найӧс повзьӧдіс змейлӧн ыдждаыс.
Минута мысти сійӧ кыссис муын куйлысь пу дінӧдз да дзебсис сэтчӧ.
Тайӧ вӧлі сісь сьӧмӧса кер пом.
Кодкӧ кватитіс бедь да кутіс зурӧдны сійӧн сэтчӧ.
Талы воча сэтысянь кыліс дзизгӧм, а сэсся сэтысь пондісны петавны мазіяс.
Сідзкӧ, пу пытшкӧсас вӧлӧма налӧн поз.
Но кытчӧ нӧ эськӧ воши змейыс?
Неужели сійӧ пырис мазіяс дорӧ?
Мыйла нӧ эськӧ, сідзкӧ, мазіясыс эз шызьыны сідзи жӧ, кор ми горсас сюйим бедь?
Тайӧ вӧлі интереснӧ ставнымлы.
Стрелокъяс заводитісны керавны пусӧ.
Сійӧ вӧлі сісь да кокниа пазавліс.
Ми аддзим змейӧс.
Сійӧ надзӧник веглясис, зілис дзебсьыны сісь чаг пӧвстас.
Но тайӧ эз спасит сійӧс.
Удайтчис керыштны сылысь юрсӧ черӧн.
Змейӧс кыскисны ортсӧ.
Тайӧ вӧлӧма уж — Шренк семьяысь.
Кузьтаыс сылӧн вӧлі метрӧн-джынйӧн, кызтаыс — квайт сантиметр.
Пу пытшкӧсас горсыс первой вӧлі векни, а сэсся дінланьыс неуна паськаліс.
Лэбач гӧн, посни кос турун да кучик, коді ужлӧн усьӧма лысігас, висьталісны сы йылысь, мый тані вӧлі сылӧн позйыс, а матынджык петанінланьыс вӧлі мазі поз.
Кор змей петаліс пу пытшкысь либӧ пырліс сы пытшкӧ, сійӧ кыссьыліс мазіяс дінті.
Тыдалӧ, и уж и мазіяс велалӧмаӧсь ӧта-мӧд дінас.
Стрелокъяс интересӧн видзӧдісны ужӧс.
— Сылӧн мыйкӧ эм пытшкас, — шуис ӧти стрелок.
Збыльысь, ужлӧн кынӧмыс вӧлі польдӧма.
Зэв ёна ми чуймим, кор уж кынӧм пытшкысь аддзим кузь ныра куликӧс!
Кыдзи тайӧ ужыс ньылыштӧма татшӧм лэбачсӧ да абу виньдӧма сійӧн?
Гольдъяс висьтавлӧны, мый уссурийскӧй уж ёна радейтӧ сёйны лэбачьясӧс.
На висьталӧм серти, сійӧ вылӧдз кавшасьӧ пуяс вылӧ да уськӧдчӧ лэбачьяс вылӧ сэки, кор найӧ пукалӧны позъясас.
Медся бура тайӧ удайтчӧ сылы сэки, кор позсӧ вӧчӧма горсйӧ.
Тайӧ гӧгӧрвоана.
Но кыдзи сійӧ сяммӧ кутны сэтшӧм лэбачӧс, коді котралӧ да лэбалӧ, и кыдзи сійӧ вермис ньылыштны куликӧс, кодлӧн кузь нырыс, кажитчӧ, должен вӧлі мешайтны ньылыштнысӧ?
Ужӧс кыйигӧн ми эгӧ и казявлӧй, кыдзи кыпӧдчӧма гыма кымӧр.
Му вылын сразу лои пемыдджык.
Та вӧсна йӧзлы ковмис мунны вӧвъяс дінӧ.
abu
Гыма кымӧр локтіс зэв ӧдйӧ.
Водзладорыс сылӧн вӧлі еджговруд да быттьӧкӧ тшынасис; торъя кымӧръяс котӧртісны ӧтар-мӧдар бокӧдыс да, кажитчӧ, вензисны гыма кымӧркӧд, кодныс ӧдйӧджык мунасны.
Гыма-зэрысь пышйыны миянлы эз удайтчы.
Муртса на ми вӧрзим, и пыр жӧ зэрмис.
Первой небесасянь уси некымын гырысь войт, а сэсся кутіс кисьтны ведра дорысь моз.
Векджык татшӧм чорыд зэръясыс регыд помасьлӧны, но Уссурийскӧй крайын овлӧ мӧдногӧн.
Частӧ буретш кузь зэръяс заводитчӧны гыма зэрӧн.
Тадзи вӧлі и ӧні.
Гыма зэр прӧйдитіс, но шонді эз мыччысь.
Гӧгӧр, дзик горизонт дорӧдзыс, небесаыс тупкысис слӧя кымӧръясӧн, кодъяс кисьтісны му вылӧ посни да тшӧкыд зэр.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Зэр дінас ӧтлаасис тӧв; руаліс.
Руыс шебрӧдіс гӧра йывъяссӧ да то лэччывліс долинаӧ, то друг бӧр кыпӧдчывліс вывлань, и сэки ёнджыка зэрмыліс.
Сідзсӧ неыджыд ю ӧні ёна ойдӧма да вӧлі страшнӧй.
Ваыс визувтіс вӧр пыр.
Ойдӧминъясӧд йӧз вуджлісны кокниа.
Вӧвъяс жӧ тувччалісны кытчӧсюрӧ да вӧйласисны джуджыд гуранъясӧ.
Но вот вӧр помасис.
Миян водзын воссис вӧрдорса эрд.
Эрд мӧдарладорас, гӧраяс дорын, вӧлі ичӧтик сикт Загорнӧй.
Но веськавны сэтчӧ эз вӧв кокни.
Поссӧ, кодӧс стрӧитлӧмаӧсь ю вомӧныс староверъяс, ваыс жугӧдӧма.
Кык часысь дырджык ми ноксим, медым лӧсьӧдны поссӧ.
Зэрыс быдӧнлы нин вӧлі веськодь.
Тані ставнымлы ковмис бура купайтчыны.
Коркӧ и пырим сиктӧ.
Ӧти ӧшиньӧд тыдовтчис нывбаба чужӧм. Сэсся туй вылын мыччысис мужчина.
Тайӧ вӧлі старӧста.
Кор сійӧ тӧдмаліс, кодъяс ми сэтшӧмъясыс да кытчӧ мунам, корис миянӧс сувтны сы ордӧ.
Казакъяс ёна кӧтасисны да зілисны регыдджык ректыны грузсӧ вӧвъяс вылысь да пырны керкаӧ.
Керкаас джоджсӧ вӧлі сӧстӧма мыськӧма, пӧтӧлӧкъяссӧ бура стружитӧма, стенъяссӧ лӧсьыда кӧнӧпатитӧма.
Ми заводитім пӧрччысьны да няйтӧсьтім джоджсӧ.
Таысь миянлы эз ло лӧсьыд.
— Немтор, немтор, — шуаліс кӧзяин.
— Бабаяс чышкасны.
Аддзан ӧд, поводдяыс кутшӧм!
Пармасянь сӧстӧмӧн он во...
Некымын минута мысти пызан вылӧ вайисны пӧсь нянь, ма, колькъяс да йӧв.
Ми аппетитӧн, позьӧ шуны горша, заводитім сёйны.
Ми юалім Кокшаровкаӧ мунан туй йылысь.
Вӧлӧмкӧ, водзӧ некутшӧм туй абу да став татчӧс староверъясысь сӧмын ӧтнас Паначев вермас колльӧдны сэтчӧ веськыда гӧраяс вомӧн.
Старӧста ыстіс сыла.
Паначев пырысь-пыр воис.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар нелямын сайӧ.
Тошсӧ, тыдалӧ, сійӧ некор абу шырлӧма, и сійӧ быдмӧма клӧкъясӧн.
Лои сэтшӧм впечатление, быттьӧкӧ сійӧ муртса на чеччӧма узянінысь да абу на вевъялӧма сынасьныс.
Керкаӧ пырӧм бӧрын Паначев куимысь пернапасасис ӧбразъяс вылӧ да куимысь копыртчыліс сідзи, медым киыс инмыліс джоджӧдзыс.
Кузь юрсиыс лэччис сылы синъяс вылас.
Сійӧ быд минутаӧ пыркнитліс юрсӧ да шыбитліс юрсисӧ бӧрвыв.
— Видза оланныд, — шуис сійӧ ньӧжйӧник, вешйис ӧдзӧслань да кутіс нямравны ассьыс шапкасӧ.
Кор ми корим Паначевӧс колльӧдны миянӧс Кокшаровкаӧдз, сійӧ окотапырысь сӧгласитчис.
— Ладнӧ, муна, — шуис сійӧ прӧстӧя, и тайӧ «мунаас» кыліс дасьлун услужитны, покорность да сознавайтӧм, мый сӧмын сійӧ ӧтнас тӧдӧ сэтчӧ туйсӧ.
Решитім мунны аски, кобас кӧ.
Аскинас (май 31 лунӧ), мыйӧн сӧмын кутіс югдыны, ме уськӧдчи ӧшинь дорӧ.
Кобӧма, но поводдяыс вӧлі букыш.
Руыс саванӧн моз шебрӧдӧма гӧраяссӧ.
Сы пыр омӧля тыдалісны долина, вӧр да ю берег вылас кутшӧмкӧ стрӧйбаяс.
Оз кӧ зэр, сідзкӧ позьӧ мунны водзӧ.
Но ковмис виччысьыштны: эз вӧв пӧжассьӧма нянь.
Дас час асылын миян отряд, кодӧс нуӧдіс Паначев, петіс сиктысь.
Миянлы колӧ вӧлі вуджны хребет вомӧн, коді торйӧдіс Даубихеӧс Улахеысь, да нимтӧм ю кузя петны Фудзин вом дорӧ.
Вочасӧн поводдяыс мичаммис: ру быри; быдлаті му кузя струяясӧн визувтіс ва; кӧтасьӧм дзоридзьяс лэптісны ассьыныс юръяссӧ; воздухын бара кутісны лэбавны чешуекрылӧйяс.
Паначев нуӧдіс миянӧс трӧпатӧг лӧсасъяс кузя.
Уссурийскӧй парма — абу рас, а первобытнӧй вӧр.
Пуяссӧ гартлӧмаӧсь дикӧй виноград да лианаяс.
Мыйӧн пыдӧджык пырим вӧрӧ, пырысь-пыр жӧ ковмисны черъяс.
Паначев висьталіс, мый Загорнӧйсянь Кокшаровкаӧдз сійӧ ветлывліс ӧти лунӧн.
Правда, ӧти лунсӧ сійӧ арталіс югдандорсянь рӧмдандорӧдз.
А сы вӧсна мый вьюкъясӧн ми мунім ньӧжйӧджык, то арталім тайӧ туйсӧ мунны кык суткиӧн, ӧтчыд сӧмын узьны вӧрын.
Луншӧр гӧгӧр ми сувтім шойччыны.
Йӧз пырысь-пыр жӧ пӧрччысялісны да кутісны перъявны ёрта-ёртыслысь клещьясӧс.
Лёк вӧлі Паначевлы.
Сійӧ дугдывтӧг гыжъясис.
Клещьяс пырӧмаӧсь сылы тошкас да сьыліас.
Асланыс телӧ вылысь клещьясӧс шыблалӧм бӧрын казакъяс заводитісны перъявны понъяс вылысь.
Вежӧра животнӧйяс зэв бура гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да терпеливӧя переноситісны операциясӧ.
Дзик мӧдног лои вӧвъяскӧд: найӧ гогйӧдлісны юръяснысӧ да ёна пессисны.
Ковмис пуктыны уна вын, медым мездыны найӧс паразитъясысь, кодъяс пыдӧдз пырӧмаӧсь налы вомдоръясас да синлапъясас.
Чай юӧм бӧрын Паначев бара муніс водзӧ, сы бӧрся — черъяса стрелокъяс.
Рытнас бипур дорын жуисны йӧз.
Паначев пукаліс бокын да чӧв олігтыр сёйис нянь.
Казакъяс босьталісны вьюкъяс, сувтӧдалісны номсайӧдъяс да лӧсьӧдісны ужын.
Ӧткымынъяс пӧрччысисны пасьтӧг, белье вывсьыс босьталісны клещьясӧс да лёкысь видчисны.
— А мый, дядя, кымын верст Кокшаровкаӧдз? — староверлысь юаліс казак.
— А коді сійӧс тӧдас!
Кодкӧ ӧмӧй мерайтліс пармасӧ?
Парма, сійӧ парма и эм.
Аски эськӧ колӧ нин воны, — вочавидзис старовер.
Тайӧ «эськӧ колӧ нин воны»-ас кыліс падъялӧм.
— Тэ бура тӧдан тайӧ местаяссӧ? — водзӧ юасис сылысь казак.
— Да ог сэтшӧм бура.
Кыкысь ветлывлі и эг ылавлы.
Немтор, воам ньӧжйӧникӧн.
Аскинас вӧлі июнь 1 лун.
Туяс миян отряд юксис куимпельӧ.
Рабочӧй авангард, кодӧн веськӧдліс Паначев, муніс водзын, сы бӧрся — вьюкъяс.
Экспедицияса мукӧд участникъяс мунісны на бӧрын.
Мунім ми зэв ньӧжйӧ.
Ковмывліс частӧ сувтавлыны да виччысьны, кор водзвылас рабочӧйяс кераласны-писькӧдасны туйсӧ.
Луншӧр гӧгӧрын вӧвъяс друг дзикӧдз сувтісны.
— Вӧтлы! — горзісны бӧрвывсянь.
— Энлы!
Старовер лӧсасъяссӧ воштіс, — вочавидзисны воддзаяс.
— А ачыс кӧні сійӧ?
— Да муніс водзӧ туй корсьны.
Коли минута кызь кымын.
Медбӧрын Паначев бӧр воис.
Колӧ вӧлі сӧмын видзӧдлыны сы вылӧ, медым гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс.
Сійӧ вӧлі пӧсялӧма, мудзӧма.
— Но мый, эмӧсь лӧсасъясыс? — юалісны сылысь.
— Абуӧсь! — вочавидзис старовер.
— Найӧ, буракӧ, шуйгавылӧ колины.
Миянлы колӧ тадзи мунны, — асыв-войвылӧ кинас индігмоз шуис сійӧ.
Мӧдӧдчим водзӧ.
Ӧні Паначев муніс эз нин сэтшӧм увереннӧя, кыдзи водзджыксӧ: то сійӧ сетчыліс шуйгавыв, то шыбитчыліс мӧдарладорӧ, то крута бергӧдчыліс бӧрлань, сідзи, мый шондіыс, коді ӧнӧдз вӧлі миян водзладорын, лолывлі бӧрвылын.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ мунӧ сьӧдас.
Ме заводитлі сувтӧдлыны сійӧс да юасьны, но тайӧ юасьӧмъяссьыс сійӧ ещӧ ёнджыка шӧйӧвошліс.
Чукӧртім ичӧтик сӧвет, кӧні кодкӧ шуис бергӧдчыны бӧр, лӧсасъясӧдз, но Паначев шуис, мый сійӧ нуӧдас и туйтӧг и, мыйӧн сӧмын каяс перевал вылӧ да видзӧдлас гӧгӧр, босьтас колана направление.
Колӧ вӧлі шойччӧдыштны вӧвъясӧс.
На вылысь ректім грузсӧ да лэдзалім йирсьыны.
Казакъяс заводитісны пузьӧдны чай, а Паначев да менам отсасьысьӧй кайисны орчча сопка вылӧ.
Часджын мысти найӧ бӧр воисны.
Менам отсасьысьӧй юӧртіс, мый, гӧраясысь кындзи, кӧні быдмӧ вӧр, сійӧ нинӧм абу аддзылӧма.
Паначев эскӧдіс миянӧс, мый тайӧ местаыс сылы тӧдса, но сы гӧлӧсын кыліс падъялӧм.
Мыйӧн сӧмын ми вӧрзим шойччанінысь, пыр жӧ веськалім сэтшӧм пӧрӧминӧ, кытысь эгӧ вермӧй петны рытӧдзыс.
Паначев нуӧдіс миянӧс кыдзкӧ тешкодя.
То ми кавшасьлім гӧра вылӧ, то мунім пӧкатӧдыс, то бара лэччылім долинаӧ.
Пырджык, кор ылалан, мунан кыдзсюрӧ.
Лунтыр ми мунім да сувтім сэтчӧ, кытчӧ суис миянӧс вой.
Гажтӧм вӧлі бивакын.
Тӧдӧм, мый ми ылалім, быдӧн вылӧ действуйтіс зэв лёка.
Торъя гажтӧмӧн кажитчис Паначев.
Сійӧ ышлолаліс, видзӧдлывліс небеса вылӧ, дзугліс юрсисӧ да кияснас швачӧдіс аслас армяк пӧлаӧ.
— Тэ клещьяссӧ тошсьыд перъяв, — шулісны сылы стрелокъяс.
— Вот морыд, — сёрнитіс сійӧ ас кежас.
— Рӧкыд вылӧ, вошті лӧсасъяссӧ!
Колӧ вӧлі тӧдмавны, ыджыдӧсь-ӧ миян продовольственнӧй запасъяс.
Загорнӧйысь мунігӧн ми босьтім нянь куим лун кежлӧ.
Сідзкӧ, аски кежлӧ продовольствие тырмас на, но мый лоӧ, и аски кӧ ми огӧ петӧй Кокшаровка дорӧ?..
Рытъя совещание вылын решитім стрӧга кутчысьны асыввывса направлениеӧ да водзӧ не кывзыны Паначевлысь.
Мӧд лунас муртса югдігас на ми вӧлім кокъяс йылынӧсь нин.
Миян положениеын колӧ вӧлі тэрмасьны.
Биваксянь километр куим мунӧм бӧрын миянлы друг сюрины лӧсасъяс.
Найӧ вӧліны важӧсь, тырӧмаӧсь.
— Кодлӧн тайӧ лӧсасъясыс? — юалі ме.
— Китаецъяслӧн, — вочавидзис Паначев.
— Сідзкӧ, и тіян пармааныд эмӧсь китаецъяс? — юалісны сылысь казакъяс.
— Кӧні найӧ абуӧсь? — вочавидзис старовер.
— Пармаын быдлаын китаецъяс.
Кӧть кытчӧ эн мун, быдлаысь найӧс аддзан.
Лӧсасъяссӧ вӧлі вӧчалӧма тшӧкыда и мунісны найӧ миянлы колана направлениеын; та вӧсна ми решитім мунны на серти, кытчӧдз позьӧ.
Паначев сы вӧсна и ылаліс, мый ассьыс пасйӧдъяссӧ пукталӧма гежӧда.
Сійӧ абу артыштӧма, мый коркӧ найӧ вушъясны да ылісянь кутасны тыдавны омӧля.
Лӧсасъяс визь кузя мунігӧн регыд мысти ми аддзим низь кыян налькъяс.
Кодсюрӧяс на пиысь вӧліны важӧсь, мукӧдыс — выльӧсь, тыдалӧ, найӧс неважӧн на вӧчалӧмаӧсь.
Ӧти нальк потшис туйсӧ.
Кожевников лэптіс керсӧ да шыбитіс сійӧс бокӧ.
Сы улын мыйкӧ куйліс.
Тайӧ вӧлӧма низьлӧн лыясыс.
Тыдалӧ, регыд сы бӧрын, мыйӧн ичӧтик зверь сюрӧма налькйӧ, сійӧс тыртӧма лымйӧн.
Гӧгӧрвотӧм, мыйла китаец абу видзӧдлӧма ассьыс налькъяссӧ пармаысь мунтӧдзыс.
Гашкӧ, сійӧ заводитлӧма видлавны найӧс, но кыпӧдчысь бушков мешайтӧма сылы локны меддорса лӧсасъяс дінӧдз либӧ сійӧ висьмӧма...
Дыр виччысьӧма кыйӧм низь ассьыс кӧзяинсӧ, а тулыснас, кор лымйыс сылӧма, ракаяс кокалӧмаӧсь дона хищникӧс, и ӧні сыысь кольӧмаӧсь сӧмын гӧн клӧкъяс да посни лыяс.
Меным тӧдвылӧ уси Дерсу.
Вӧлі кӧ сійӧ миянкӧд, ми тӧдмалім эськӧ, мыйла низь кольӧма налькйӧ.
Гольд, тӧдӧмысь, эськӧ аддзис туйтӧ да петкӧдіс миянӧс.
Луншӧр гӧгӧр ми кайим хребет вылӧ, кӧні быдмис вӧр.
Асланым положение йылысь сёрнитӧм бӧрын ми решитім лэччыны долинаӧ да мунны шор кывтыдыс.
Хребетыслӧн асывладорыс вӧлі крут, тырӧма пӧрӧм пуясӧн да нӧбӧдӧм породаясӧн.
Ковмис лэччыны чукльӧдлӧмӧн, мый вылӧ муніс уна кад.
Шор, код пӧлӧн ми мунім, регыд мысти кутіс чукыльтны лунвывлань; сэки ми мӧдӧдчим веськыда да вуджим ещӧ некымын горнӧй отрог.
Паначев уджаліс чӧв олігтыр; сійӧ важмозыс муніс водзвылын, а ми довгим сы бӧрся.
Ӧні веськӧдны ӧшибкасӧ оз нин позь, и коли вӧчны ӧтитор: мунны шор пӧлӧныс сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз вайӧд миянӧс Улахе ю дорӧ.
Дыр шойччигӧн ме ещӧ ӧтчыд прӧвериті продовольствие запасъяс.
Тыдовтчис, мый кос нянь тырмас сӧмын талун ужнайтны; та вӧсна ме сӧветуйті чинтыны лунся нормасӧ.
Рытъявылыс первойысь явитчисны гебъяс; найӧс тані шуӧны «гнусӧн».
Уссурийскӧй геб — пармалӧн бич.
Курччӧм бӧрас пыр жӧ воссьӧ рана, кытысь петӧ вир.
Дойыс зэв ёна лудӧ, и кымын ёнджыка гыжъялан сійӧс, сымын ёнджыка кутас лудны.
Кор гебйыс уна, ни ӧти минута кежлӧ оз позь босьтлыны чужӧм вывсьыд сеткатӧ.
Геб пырӧ синмад, сюйсьӧ юрсиад, пельясад, сосъясад да зӧлитмӧн курччалӧ сьылітӧ.
Чужӧмыд пыктӧ, кыдзи рожаӧн висигӧн.
Лун куим мысти организм вырабатывайтӧ иммунитет, и пыкӧсыс чинӧ.
Йӧз вермисны дорйысьны гнусысь сеткаясӧн, но вӧвъяслы вӧлі омӧль.
Гебъяс вильӧдісны налысь вомдоръяссӧ да синлапъяссӧ.
Коньӧр животнӧйяс пыркӧдісны юръяссӧ, но нинӧм эз вермыны вӧчны асланыс мучительяскӧд.
Гнуслы паныд медся бур средство — терпение.
Терпитны вермытӧм мортӧс гнус вермас бӧрдтӧдзыс дӧзмӧдны.
Тайӧ медбӧръя средствонас запаситчӧмӧн ми мунім сэтчӧдз, кытчӧдз шондіыс дзикӧдз эз лэччы горизонт сайӧ.
Паначев пыр жӧ муніс разведкаӧ.
Вӧлі дзик нин пемыд, кор сійӧ бӧр воис да висьталіс, мый гӧра вывсянь сійӧ аддзылӧма Улахелысь долинасӧ да мый аски луншӧр кежлӧ ми петам вӧрысь.
Тайӧ юӧрыс ставнымӧс ышӧдіс; йӧз кутісны шмонитны да серавны.
Эз вӧв веж петана миян ужынным.
Кольӧм нянь крӧшкияссӧ вӧлі юкӧма быдӧнлы ӧтмындаӧн.
Асывнас, мыйӧн сӧмын ми муныштім бивакысь, пыр жӧ веськалім трӧпа вылӧ.
Сійӧ вӧлӧма кыйсян трӧпа да кайис кытчӧкӧ гӧраяслань.
Паначев нуӧдіс миянӧс сы кузя.
Ми заводитлім тӧждысьны, но вӧлӧмкӧ тайӧ пӧрйӧ сійӧ прав.
Трӧпа вайӧдіс миянӧс вӧралан фанза дорӧ.
Смешаннӧй вӧрыс ӧні вежсис коръя шоч вӧрӧн.
Вӧвъяс, кор кутісны чувствуйтны туй помасьӧмсӧ, мӧдісны восьлавны тэрыбджыка.
Медбӧрын ми петім вӧрысь.
Некымын минута мысти ми воим ю дорӧ да мӧдар берегсьыс аддзим Кокшаровка сикт.
Староверъяс вайӧдісны миянлы пыжъяс да вуджӧдісны седлӧяс да вьюкъяс.
Вӧвъясӧс вӧтлыны эз ковмы: тӧлка животнӧйяс зэв бура гӧгӧрвоисны, мый мӧдарладорас найӧс виччысьӧ бур кӧрым.
Найӧ асьныс пырисны ваӧ да вартчисны мӧдар берегас.
Тайӧ переход бӧрас йӧз и вӧвъяс ёна мудзисны.
Кокшаровкаын ми сулалім куим сутки.
Сизимӧд глава
ПАРМА ПЫР
Июнь квайтӧд лунӧ ми прӧщайтчим Кокшаровкакӧд.
Миян вӧвъяс шойччисны да ӧні мунісны ӧдйӧджык.
Лӧдзьяс да гебъяс кымӧрӧн вӧтчисны миян бӧрся.
Медся сьӧкыд вӧлі налы, кодъяс мунісны медбӧрын.
Зэв уна геб вӧлі отряд бӧжын.
Ковмыліс ӧчередьӧн вежласьны местаясӧн.
Кокшаровка сиктсянь туйыс мунӧ Улахе веськыдладор берегӧд, и сӧмын ӧтилаын, кӧні юыс кырӧдӧ утёсъяссӧ, сійӧ ылыстчылӧ гӧраысь, но зэв регыд бара петӧ долинаӧ.
Рододендрон кустъяс ёна розъялісны, и та вӧсна скалаясыс, кӧні найӧ быдмисны, кажитчисны сьӧдгӧрд-фиолетӧвӧйӧн.
Фудзинлысь долинасӧ позьӧ шуны лугӧвӧйӧн.
Пӧрысь дуб, пашкыр нинпу да сьӧд тополь быдмӧны сэні ӧткӧн-ӧткӧн.
Ӧтар-мӧдарладорас ляпкыдик гӧраяс вылын быдмӧ сора вӧр, медсясӧ ньыв пуяс да козъяс.
Долиналӧн дикӧй мичлуныс вошыштӧма йӧз овмӧдчӧм вӧсна.
Быттьӧкӧ лэбачьяс, кодъяс дзебсьӧмаӧсь вӧралысьясысь, сэні и тані пуяс костӧд тыдалісны китайскӧй фанзаяс.
Фанзаяс гӧгӧр паськыда шыльквидзисны кӧдза муяс да град йӧръяс.
Мыйыс сӧмын эз вӧв тані: шобді, кукуруза, чумиза, зӧр, снотворнӧй мак, бобы, табак да уна мукӧд быдмӧгъяс, кодъясӧс ме эг тӧд.
Фанзаяс дорын матынджык быдмисны: фасоль, картупель, кушман, тыква, дыня, капуста, салат, сёркни, ӧгурцы, помидоръяс, уна сорт лук да горошек.
Муяс вылын быдлаын тыдалісны китаецъяслӧн лӧз фигураясыс.
Найӧ дугдылісны уджавны да дыр коллялісны миянӧс синъяснаныс.
Воинскӧй отрядлӧн воӧмыс, тыдалӧ, ёна шызьӧдіс найӧс, а вьюкъяса вӧвъяс петкӧдлісны, мый тайӧ отрядыс локтӧ ылісянь да мунӧ ылӧ.
Ме мӧдӧдчи ӧти фанза дорӧ.
Бокӧвӧй йӧзӧс казялӧм мысти понъяс кутісны увтчыны горштырнаныс да уськӧдчисны миянлы паныд.
Шум вылас фанзасьыс петіс ачыс кӧзяиныс.
Сійӧ пырысь-пыр тшӧктіс рабочӧйясыслы отсавны стрелокъяслы ректыны вӧвъяс вылысь грузсӧ.
Китайскӧй фанза — оригинальнӧй стрӧйба.
Стенъяссӧ сылысь вӧчӧма сёйысь; вевтыс тростникысь, кык ската.
Бумагаӧн клеиталӧм решёткаа ӧшиньяс пӧшти ставнас босьтӧны сылысь водзладорса фасадсӧ; зато бӧрвылас да бокъясас абуӧсь некутшӧм ӧшиньяс.
Фанза пытшкӧсас, ӧдзӧс ӧтар-мӧдар бокас, изйысь тэчӧм ляпкыдик кык пач, ӧтиас и мӧдас кӧрт пӧрт.
Тайӧ пачьяссяньыс тшын петанінъясыс мунӧны стенъяс пӧлӧныс, наръяс увті, да шонтӧны найӧс.
Наръяссӧ тэчӧма плитнякӧвӧй изйысь да лӧсьӧдӧма узьлӧм вылӧ.
Найӧ пасьтанас морт туша кузьтаӧсь, и вольсалӧма сэтчӧ идзас циновкаяс.
Китаецъяс век узьлӧны пасьтӧг, юрнаныс фанза пытшкӧслань да кокъяснаныс стенлань.
Фанза шӧрас треножник вылын сулалӧ важ, потӧм пӧрт, кодӧс тыртӧма лыаӧн да пӧимӧн.
Тайӧ жаровня, кытчӧ тэчӧны пачысь кыскалӧм биа ӧгыръяс, кор сёян пуӧма да наръяс буретшӧдз шоналӧмаӧсь.
Ковмас кӧ шонтыны сёян, китаецъяс пестӧны би веськыда жаровняас.
Та вӧсна морт туша дорысь вылыссаджык предметъясыс тшынассьӧмаӧсь да кыза вевттьысьӧмаӧсь саӧн.
Ми лӧсьӧдчим фанзаын гортын моз.
Китаецъяс зілисны водзвыв тӧдмавны миянлысь став кӧсйӧмъяснымӧс...
Ӧбед бӧрын ме петі видзӧдлыны сарайяс.
Ӧти стрӧйбалысь джынсӧ торйӧдӧма спирт вийӧдӧм вылӧ.
Мӧд джынъяс вӧлі мельнича, кык изкиа, улысса изкиыс оз бергав.
Изкисӧ бергӧдлӧны вӧвъяс.
Кӧрталӧм синъяса вӧв гӧгралӧ да бергӧдлӧ вылыс изкисӧ.
Пызьсӧ торйӧдӧны кыдсьыс пожйӧн.
Тайӧ пожйыс торъя шкапын, и сійӧс вӧрӧдӧ кокъяснас морт.
Сійӧ жӧ видзӧдӧ вӧв бӧрся да кисьталӧ сюсӧ.
Мельничакӧд орччӧн сулалӧ кладӧвӧй, кӧні видзӧны изӧм и изтӧм нянь да вообщӧ мукӧд кӧлуй.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Орчча фанзаын пуисны панты.
Ме пыри сэтчӧ видзӧдлыны, кыдзи вӧчсьӧ тайӧ операцияыс.
Пуисны ывлаын.
Би весьтын куим из вылын сулаліс ва тыра пӧрт.
Китаец-пантовар внимательнӧя следитіс сы бӧрся, медым ваыс вӧлі пӧсь, но эз пу.
Киас сійӧ кутіс пу вожка, кытчӧ бечёвкаӧн кӧртавлӧма том кӧр сюръяс.
Пантысӧ ваӧ сюйлӧм бӧрын сійӧ неуна кӧдзӧдыштліс найӧс, русӧ пӧлялӧмӧн, сэсся бара сюйліс найӧс пӧртйӧ да бара кӧдзӧдліс пӧлялӧмӧн.
Пантыяс пуӧны быд лун, кытчӧдз найӧ оз сьӧдӧдны да оз чорзьыны.
Татшӧм ногӧн вӧчӧм пантысӧ позьӧ видзны уна во чӧж.
Видзан кӧ найӧс пӧсь ваас кык-куим секундаысь дырджык, найӧ потласьӧны да воштӧны ценностьсӧ.
Кор ме мӧдӧдчи бӧр, шондіыс вӧлі лэччӧ нин.
Мыйӧн сӧмын шонді инмис горизонтӧ, став китаецъясыс, быттьӧкӧ команда серти, дугдісны уджавны да надзӧник, тэрмасьтӧг мӧдӧдчисны гортаныс.
Му вылӧ некод эз коль.
Фанзаӧ воӧм бӧрын ме пукси гижны дневник.
Пыр жӧ ме дінӧ пуксисны кык китаец.
Найӧ видзӧдісны менам ки бӧрся.
Тайӧ кадас ме мыйкӧ гижи машинальнӧя, бумага вылӧ видзӧдтӧг.
Найӧ радпырысь горӧдісны.
Пырысь-пыр нар вылысь чеччыштісны некымын морт.
Вит минута мысти ме дінын сулалісны фанзаса став олысьясыс, и быдӧн корисны гижны сійӧс жӧ ещӧ и ещӧ.
Кукурузаысь кизьӧриник рок, неуна сола овощи да сьӧд шобді пызьысь пӧжалӧм кык ичӧтик нянь — вот ставыс, мый сёйӧны рабочӧйяс ужнайтігас.
Кокъяснысӧ улысас сюркнялӧмӧн ичӧтик пызан сайын пукалігӧн найӧ сёйисны чӧв олігтыр.
Ужын бӧрын китаецъяс пӧрччысисны да водалісны наръяс вылӧ.
Кӧзяинлы мынтысьӧм бӧрын ми мӧдӧдчим Фудзин ю катчӧс; юыс тані вӧчӧ П буква кодь чукыль.
Татысянь трӧпа кежӧ веськыдвыв гӧраяслань, мыйӧн тӧдчымӧн чинтӧ туйсӧ.
Трӧпаыс вуджӧ кык ляпкыдик кряж вомӧн да ыджыд шор вомӧн.
Луншӧр кадӧ ми воим шор дорӧ да сувтім шойччыны.
Чай юӧм бӧрын ме эг мӧд виччысьны, кор вӧвъяс вылӧ тэчасны вьюкъяс, сеті колана распоряжениеяс да трӧпа кузя мӧдӧдчи водзӧ.
Горнӧй отрог вомӧн вуджысь мӧд перевал вылын трӧпа вожаліс: ӧтиыс муніс шуйгавыв, а мӧдыс — веськыда вӧрӧ.
Ме бӧрйи мӧдсӧ.
Вӧрыс лои тшӧкыдджык да гырысьджык; кӧнсюрӧ вуджрасисны сус пуяслӧн тшӧтшыд йывъясыс да ёсь йыла коз пуяс, кодъяс век вӧчӧны вӧрсӧ шуштӧмӧн.
Ас тӧдлытӧг ме лэччи орчча долинаӧ, кыті жургис-визувтіс шор.
Ме мудзи да пукси шойччыны ыджыд сус пу улӧ.
Ылісянь кылісны кутшӧмкӧ ӧтсяма да нориник шыяс.
Найӧ матысмисны, и та бӧрын ме кылі ас юр весьтысь лэбачлысь лэбӧм шы да кызіника курксӧм.
Надзӧник ме лэпті юрӧс да аддзи восточно-сибирскӧй вӧрса горлицаӧс.
Видзчысьтӧмла ме мыйкӧ уськӧді киысь — горлица повзис да лэбис сук вӧрӧ.
Мӧд ёся горзӧм серти ме тӧді сибирскӧй кедровкаӧс.
Регыд ме аддзи сійӧс — ыджыд юраӧс, сераӧс, ньӧжмыдӧс.
Сійӧ пелька кавшасьліс пуяс вылӧ, киллис коз пу кольяс да сэтшӧм ёся горзіс, быттьӧ кӧсйис став вӧрыслы юӧртны, мый тані эм морт.
Медбӧрын меным дышӧдіс пукавны ӧти местаын; ме решиті бергӧдчыны бӧр да мунны отряд дінӧ.
Тайӧ здукас менам пельӧдз кыліс кутшӧмкӧ кышакылӧм.
Кылӧ вӧлі, кыдзи кодкӧ видзчысьӧмӧн мунӧ сук вӧрӧдыс.
«Буракӧ, зверь», думышті ме да лӧсьӧді винтовкаӧс.
Кышакылӧм матысмис.
Лов шыӧс пыкӧмӧн ме зіли сук вӧр пырыс аддзыны матыстчысь животнӧйӧс.
Друг сьӧлӧмӧй менам кынмис: ме аддзи промышленникӧс.
Воддза воясся опыт серти ме тӧді, кутшӧм опаснӧйӧсь татшӧм йӧзыскӧд паныдасьӧмъясыс.
Уссурийскӧй крайса пармаын век верман паныдасьны дикӧй зверьяскӧд.
Но медся неприятнӧйыс — морткӧд паныдасьӧм.
Зверь спасайтчӧ мортысь пышйӧмӧн; а сійӧ кӧ уськӧдчывлӧ, то сӧмын сэки, кор сійӧс вӧтлӧдлӧны.
Татшӧм случайяс дырйиыс и охотник и зверь — кыкнанныс тӧдӧны, мый колӧ вӧчны.
Мӧд делӧ — морт.
Пармаын свидетельяс абуӧсь, и та вӧсна обычайыс выработайтӧма аслыспӧлӧс сноровка.
Морт, коді аддзис мӧд мортӧс, медводз должен дзебсьыны да лӧсьӧдны винтовкасӧ.
Тайгаын быдӧн шӧйтӧны оружиеӧн: китаецъяс, кореецъяс и зверопромышленникъяс.
Зверопромышленник — тайӧ морт, коді олӧ пӧшти куш вӧралӧм помысь.
abu
abu
Сылӧн уна интереснӧй приёмъяс, кодъяс лоӧмаӧсь уна вося опытӧн: сійӧ тӧдӧ, кӧнджык олӧ зверь, кыдзи сійӧс кытшовтны, кытысь корсьны ранитчӧмаӧс.
Кужӧ тэрыба, шумтӧг кыйӧдны зверӧс, подражайтны животнӧйяс горзӧмлы.≠
Но колӧ торйӧдны зверопромышленникӧс промышленникысь.
Промышленник мунӧ пармаӧ оз вӧралӧм могысь, а вообщӧ «прӧмысел вылӧ».
Ружьеысь кындзи сьӧрас сылӧн эм сапёрнӧй зыр да кислотаяс тыра ичӧтик сумка.
Сійӧ корсьӧ зарни, но сюрӧ кӧ, дась кыйны «косачьясӧс» (китаецъясӧс) да «юсьясӧс» (кореецъясӧс), вермас гусявны йӧзлысь пыж, вины мӧскӧс да вузавны яйсӧ кӧр яй пыдди.
Татшӧм промышленникыскӧд паныдасьӧмыс ёна опаснӧйджык зверкӧд паныдасьӧм дорысь.
Ме паныдаси именнӧ промышленниккӧд.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь паськӧмӧн: джынвыйӧ китайскӧй, джынвыйӧ русскӧй.
Сійӧ муніс ме дінті, мышкыртчӧма да дугдывтӧг кыйялӧ-видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Друг сійӧ сувтіс, пелька нетшыштіс пельпом вывсьыс винтовкасӧ да тожӧ дзебсис пу сайӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ аддзис менӧ.
Татшӧм положениеын ми вӧлім некымын минута.
Медбӧрын ме решиті бӧрыньтчыны.
Гусьӧник кысси кустъяс пӧвстӧд бӧрӧ да минута мысти вои мӧд ыджыд пу дорӧдз.
Промышленник тожӧ бӧрыньтчис да дзебсясис кустъяс сайӧ.
Сэки ме гӧгӧрвои, мый сійӧ полӧ меысь.
Сійӧ некыдзи эз вермы чайтны, мый ме ӧтнам, да думайтіс, мый матігӧгӧрын эмӧсь уна йӧз.
Ме вешйышті ещӧ неуна да видзӧдлі гӧгӧр.
Пуяс костӧд вуджрасис сылӧн лӧз паськӧмыс.
Сьӧлӧм вылын менам лои долыдджык.
Видзчысигтыр, ӧти пу дорсянь мӧд пу дорӧ, ӧти из дорсянь мӧд из дорӧ, ме куті ылыстчыны опаснӧй места дорысь и, кор куті чувствуйтны ачымӧс опасностьысь ылын, петі трӧпа вылӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи отряд дінӧ.
Часджын мысти ме вӧлі сійӧ местаас, кӧні вожалісны туйяс.
Меным тӧдвылӧ усины Дерсулӧн урокъясыс, и ме куті видзӧдавны кыкнан трӧпасӧ.
Вӧв кок туйяс мунісны шуйгавылӧ.
Ме мӧдӧдчи тэрыбджыка да часджын мысти матыстчи Фудзин дорӧ.
Ю сайысь ме аддзи китайскӧй фанза, кодӧс гӧгӧрыс потшӧма, а сы дорын шойччис миян отряд.
Тайӧ местасӧ шуӧны Иолайза.
Тайӧ вӧлі медбӧръя земледельческӧй фанза.
Водзын локтӧ парма, дикӧй да пустыннӧй, коді ловзьывлӧ сӧмын тӧлын, низьясӧс кыйигӧн.
Отряд виччысис менӧ.
Ме тшӧкті ректыны вӧвъяс вылысь грузсӧ да сувтӧдавны палаткаяс.
Тані колӧ вӧлі медбӧръяысь тырмымӧн босьтны продовольствие.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ю вылысь ме аддзи кык китаецӧс, кодъяс перйисны жемчуг.
Ӧтиыс сулаліс берегын да мыйвынсьыс пыксис зібйӧн ю пыдӧсас, а мӧдыс зіб кузя пыравліс ваӧ.
Веськыд кинас сійӧ ӧктіс ракпаньяс, а шуйганас кутчысьӧма зібйӧ.
Зібнас уджавны ковмыліс сы вӧсна, мый юыс вӧлі зэв визув.
Водолаз олӧ ва улын минутаджынйысь оз дырджык.
Сійӧ вермис эськӧ овны сэні и дырджык, но кӧдзыд ваыс заставляйтӧ сійӧс тэрмасьны петны ва веркӧс вылӧ.
Та вӧсна китаецъяс сунласьӧны паськӧмӧн.
Ме пукси берегӧ да куті видзӧдны, кыдзи найӧ уджалӧны.
Ваын недыр олӧм бӧрын водолаз минута вит кымын шонтысис гож водзын.
Сы вӧсна мый найӧ сунласисны переменаӧн, то артмыліс — часӧн найӧ кыкнанныс лэччылісны дасысь кымын, не унджык.
Тайӧ кад чӧжнас найӧ удитісны судзӧдны сӧмын кӧкъямыс ракпань, и на пиысь ни ӧти эз вӧв жемчуга.
Китаецъяс висьтавлісны, мый примернӧ ветымын ракпаньысь ӧти овлӧ жемчуга.
Гожӧмбыдӧн найӧ перйӧны кыксё кымын жемчужина витсё-квайтсё шайт дон.
Тайӧ китаецъясыс ветлӧдлӧны край пасьталаыс да корсялӧны нюйта ваысь висъяс.
Недыр мысти китаецъяс эновтісны ассьыныс уджнысӧ, пасьталісны кос паськӧм да юыштісны шонтыштӧм водка.
Сэсся найӧ пуксисны берегӧ, ичӧтик мӧлӧтъясӧн кутісны жугӧдлыны ракпаньяссӧ да корсьны сэтысь жемчуг.
Меным тӧдвылӧ уси, мый водзджык ю берегъяс дорысь ме унаысь аддзывлі татшӧм пазӧдлӧм ракпань чукӧръяссӧ.
Сэки ме эг вермы дӧгадайтчыны, мыйла найӧс пазӧдлӧны.
abu
Дерт, жемчуг корсьӧны хищническӧя.
Ракпаньяссӧ жугӧдлӧны да шыблалӧны сэтчӧ жӧ места вылас.
Кӧкъямысдас ракпаньысь китаецъяс торйӧдісны кык драгоценнӧйӧс.
Мыйта кӧть ме эг видлав найӧс, эг вермы аддзыны жемчугсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз меным эз индыны сійӧс.
Тайӧ вӧліны дзирдалысь няйт-руд рӧма неыджыд наростъяс.
Перламутрӧвӧй слӧйыс вӧлі жемчуг дорсьыс яркӧйджык да мичаджык.
Сы бӧрын кор ракпаньясыс косьмыштісны, китаецъяс видзчысьӧмӧн торйӧдісны жемчужинаяссӧ кыкнан створка бердсьыс пуртӧн да сюйисны найӧс ичӧтик кучик мешӧкъясӧ.
Мӧд лунас ми петім Иолайзаысь водзкодь.
Туй индалысьнас миянлы вӧлі неыджыд трӧпа.
Кымын ылыстчим фанзасянь, сымын трӧпаыс лои лёкджык и лёкджык.
Быд пӧрйӧ, кор пыран вӧрӧ, коді нюжалӧ некымын сё километр, ас тӧдлытӧгыд испытывайтан полӧм.
Татшӧм первобытнӧй вӧрыс — аслыссяма стихия.
Кымын водзӧ, сымын ёнджыка паныдасьлісны пӧрӧм пуяс.
Гӧраяс вылын растительнӧй слӧйыс зэв вӧсни, та вӧсна пуяслӧн вужъясыс оз пырны пыдӧдз, а паськалӧны веркӧсӧдыс. Пуяс сулалӧны оз зумыда да найӧс кокниа пӧрлӧдлӧ тӧв.
Вот мыйла Уссурийскӧй крайса парма сэтшӧма тырӧма пӧрӧм пуясӧн.
Пӧрӧм пу лэптӧ вывлань ассьыс вужъяссӧ муыскӧд да сэтчӧ сибдалӧм изъяскӧд ӧттшӧтш.
Уналаті татшӧм баррикадаясыс нёль-квайт метр судтаӧсь.
Вӧрса трӧпаяс чукыльӧсь.
Колӧ дугдывтӧг кытшовтны то ӧти пӧрӧм пу, то мӧдӧс.
Век колӧ кутны тӧдвылад тайӧ чукыльяссӧ да артавны расстояниеяссӧ ӧти да джынпӧв унджык сы серти, мыйта петкӧдлӧма карта вылын.
Уліас, долинаас, быдмысь пуяс зумыдджыка вужъяссьӧмаӧсь ваӧн вайӧм кыз муас.
Татысь позьӧ аддзыны вӧрса сэтшӧм великанъясӧс, кодъяслӧн джудждаыс овлывлӧ комын-нелямын метр да окружностьыс кык метр.
Унаысь пӧрысь топольяс горсын овлывлӧны ош гуяс.
Мукӧддырйиыс ӧти горсас овмӧдчасны ӧтпырйӧ кык-куим ош.
Долинаса вӧр мукӧддырйи овлӧ сэтшӧм сук, мый сы лапъяс пыр ньӧти оз тыдав небесаыс.
Уліас век джынвыйӧ пемыд, ыркыд да уль руа.
Асъя югыдыс да рытъя рӧмыдыс вӧрын да восьсаинъясын оз совпадайтны кад сертиыс.
Мыйӧн сӧмын кымӧртор тупкас шондісӧ, вӧрыс пыр жӧ лоӧ шуштӧм, и поводдяыс кажитчӧ букышӧн.
Зато кымӧртӧм лунӧ шондіӧн югдӧдӧм пу стволъяс, яркӧй-турунвиж коръяс, дзирдалысь лыс, дзоридзьяс, нитш да уна рӧма лишайникъяс лоӧны декорацияяс кодьӧсь.
Но колӧ шуны, весиг медбур поводдясӧ отравляйтӧны гебъяс.
Сьӧкыд висьтавны мучитчӧмъяссӧ, кодъясӧс терпитӧ морт пармаын гожӧмын!
Опишитны найӧс оз позь — колӧ, медым тайӧ муніс ас вывтіыд.
Час куим ми мунім шойччытӧг, кытчӧдз эз мӧд кывны валӧн бузгӧм.
Шонді пӧжис зэв ёна.
Вӧвъяс мунісны сьӧкыда лолалігтыр да юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн.
Воздухыс вӧлі сэтшӧм жар, мый весиг зэв гырысь сус пуяс вуджӧр сайысь оз позь вӧлі аддзыны ыркыдін.
Оз кывны вӧлі ни зверьяс, ни лэбачьяс — сӧмын куш гут-гагъяс шлывъялісны воздухын, и кымын ёнджыка пӧжис шондіыс, сымын ёнджыка найӧ ловзялісны.
Ме думайті сувтны шойччыны, но вӧвъяс ӧтказывайтчисны сёйӧмысь да жмитчисны бипуръяслань.
Ӧти местаын пукалӧм татшӧм случайяс дырйи мунӧм дорысь сьӧкыдджык.
Ме тшӧкті бара грузитны вӧвъяс вылӧ вьюкъяс да мунны водзӧ.
Трӧпа вайӧдіс миянӧс овтӧм вӧралан фанза дінӧ, кытчӧ ми и сувтім бивакӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Шонді лэччӧм бӧрын гырысь геб быри, а сы пыдди петіс «мокрец» — зэв посни, пӧшти синмӧн аддзыны позьтӧм гут-гаг.
Кор кутасны сотчыны пельясыд — тайӧ первой признак, мый петӧма посни геб.
Сэсся кажитчӧ, мый чужӧмад ляскысьӧ сутшкасьысь чераньвез.
Медся ёна кутас лудны плешкыд.
Мокрец пырӧ юрсиад, пельясад, нырад и вомад.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ужын бӧрын йӧз кутісны лӧсьӧдчыны водавны узьны.
Кодсюрӧ дышӧдчисны пуктавны номсайӧдъяс да водісны ывлаӧ, шебрасисны эшкынъясӧн.
Найӧ дыр бергалісны, ойзісны, шебрасьлісны юрвывтіыс, но тайӧ эз мезды найӧс гнусысь.
Посни гут-гагъяс писькӧдчылісны быд щельӧ, быд ичӧтик чукыр костӧ.
Медбӧрын ӧти стрелок эз вермы терпитнысӧ.
— Наӧй, сёйӧй, кулльыс мед босьтас тіянӧс! — горӧдіс сійӧ, шыбитіс вылыссьыс эшкынсӧ да ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдіс кияссӧ.
Ставӧн гораа серӧктісны.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу ӧтнас, а и мукӧдыс оз узьны, но некодлы первойӧн эз вӧв окота чеччыны да ӧзтавны тшынасъяс.
Минута кык мысти кутіс ыпъявны би.
Стрелокъяс сералісны ӧта-мӧд вылас, бара ойзісны да сьӧласисны.
Вочасӧн пуксис чӧв-лӧнь.
Уна миллион ном да геб ляскысисны менам комарник бердӧ.
На дзизгӧм улын ме куті вугравны да регыд мысти чорыда унмовси.
Кӧкъямысӧд глава
СИХОТЭ-АЛИНЬ ВОМӦН МОРЕЛАНЬ
Аскинас ме садьми йӧз сёрни шыысь.
Вӧлі вит час асыв.
Вӧвъяс корскӧм серти, сійӧ шум сертиыс, коді артмыліс, кор найӧ ӧвтчисны бӧжъяснаныс, да казакъяс видчӧм серти ме гӧгӧрвои, мый гнус уна.
Ме тэрыба пасьтаси да петі комарникысь (ном вонйысь).
Миян весьтын сьӧд кымӧрӧн гартчисны гебъяс.
Коньӧр вӧвъяс сюйӧмаӧсь ныръяснысӧ дзик тшынасас, ӧвтчисны бӧжъяснаныс да пыркӧдісны юръяснысӧ.
Бипур местаын, пӧим вылас, куйлісны зэв уна гебъяс.
Лыдтӧм-щӧттӧм, сійӧ гылалі би вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз эз кус биыс.
Гнусысь вермасны мездыны гырысь тшынасъяс да тэрыба мунӧм.
abu
Вӧвъяс вылӧ груз тэчны тшӧктӧм бӧрын ме матыстчи пу дінӧ, медым босьтны ружьеӧс, и эг тӧд сійӧс.
Сійӧ вӧлі тупкысьӧма пӧим кодь руд рӧма слӧйӧн; тайӧ вӧліны гебъяс, кодъяс ляскысьӧмаӧсь маслӧ бердас.
Ассьым инструментъясӧс тэрмасьӧмӧн чукӧртӧм бӧрын ме мӧдӧдчи трӧпа кузя, весиг эг виччысь, кор сӧвтасны вӧвъяс вылӧ груз.
Фанзасянь километр сайын трӧпа вожаліс кыкпельӧ: веськыдвывсаыс муніс Улахе ю пӧлӧн, а шуйгавывсаыс — Сихотэ-Алиньлань.
Кымын ёнджыка ми пырим гӧраяслань, сымын порогъясаджык лои юыс.
Трӧпа кутіс частӧ вуджавны ӧтар берегсяньыс мӧдар берегас.
Муӧ пӧрӧм пуяс вӧліны природнӧй посъясӧн.
Тайӧ доказывайтіс, мый трӧпаыс эз вӧв вӧлӧн ветлӧм вылӧ, а вӧлі пода.
Рытъявылыс ми воим коймӧд вӧралан фанза дорӧдз.
Сэтысь ми суим кык китаецӧс.
Томыс вӧлі вӧралысь, пӧрысьыс — жень-шень корсьысь.
Кузь тушаа, косіник, гожъялӧм чукырӧсь чужӧма, сійӧ вӧлі ёнджыкасӧ мумия кодь, а эз морт кодь.
Паськӧмыс том китаецыслӧн вӧлі выль, мича, а старикыслӧн — важиник да дӧмасъяса.
Юраныс кыкнанныслӧн вӧліны шляпаяс; томыслӧн — идзасысь кыӧм, ньӧбӧм шляпа, мӧдыслӧн — сюмӧдысь, ас вӧчӧм.
Китаецъяс первойсӧ повзисны, но бӧрыннас, кор тӧдмалісны, мыйын делӧыс, успокоитчисны.
Найӧ вердісны миянӧс чумиза рокӧн да юктӧдісны чайӧн.
Ми юасим налысь да тӧдмалім, мый ми ӧні Сихотэ-Алинь подув дорынӧсь, мый водзӧ морелань некутшӧм туй абу.
Старик кутіс асьсӧ ыджыд достоинствоӧн да сёрнитіс этша; зато том китаецыс вӧлӧма зэв варов.
Сійӧ висьталіс меным, мый пармаын налӧн эм жень-шеньӧвӧй плантация и мый буретш сэтчӧ найӧ и мунӧны.
Ме сэтшӧма увлекитчи сылӧн висьталӧмъясӧн, мый вошті туйсӧ да китаецъяс отсӧгтӧг, дерт, эг аддзы эськӧ, кыті бӧр мунны.
Час кымын ми мунім пӧкатаинъясті, вуджим скала вомӧн, сэсся лэччим долинаӧ.
Миянлы паныдасьлісны водопадъяса горнӧй шоръяс да джуджыд оврагъяс, кодъяс пыдӧсын куйліс на лым.
Медбӧрын ми воим асланым странствуйтӧмлӧн цельӧдз.
Тайӧ вӧлі войвывса нагорнӧй склон, кӧні быдмис сук вӧр.
Лыддьысьысь ӧшибитчас, чайтас кӧ, мый жень-шеньӧвӧй плантация — сэтшӧм эрд, кытчӧ кӧдзӧма быдмӧгъяс.
Места, кытысь сюрӧма вӧлі разнӧй кадӧ жень-шеньлӧн некымын вуж, лыддьыссьӧ удобнӧйӧн.
Татчӧ ваялӧны и мукӧд вужъяссӧ.
Первойыс, мый ме аддзи, вӧліны сус пу кырсьысь вӧчӧм лэбувъяс, медым видзны жень-шеньсӧ ёна пӧжысь шонді югӧръясысь.
Сы могысь, медым ёна эз шонав муыс, ӧтар-мӧдар бокас садиталӧма папоротникъяс да орчча нюрсянь писькӧдӧма векньыдик канава, кыті сӧдзтысьӧ ва.
Местаӧдз воӧм бӧрын старик пидзӧсчанясис, кияссӧ пуктіс воча кипыдӧс, инмӧдіс найӧс плешкас да кыкысь копыртчыліс муӧдз.
Сійӧ мыйкӧ шуаліс вомгорулас, тыдалӧ, юрбитіс.
Сэсся сійӧ сувтіс, бара пуктыліс кияссӧ плешкас да та бӧрын заводитіс уджавны.
Том китаец тайӧ кадас ӧшліс пу вылӧ иероглифическӧй гижӧдъяса гӧрд рузумторъяс.
Жень-шень.
Сідзкӧ со кутшӧм сійӧ!
Абу му вылын мӧд быдмӧг, код йылысь эськӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сы мында легендаяс да мойдъяс.
Литература влияние вӧсна-ӧ, либӧ китаецъяслӧн висьтавлӧм вӧсна — ог тӧд мыйла, но ме сідзжӧ куті чувствуйтны уважение аралиевӧй быдмӧгъяслӧн тайӧ мисьтӧминик представитель дінас.
Ме пидзӧсчаняси, медым бурджыка видзӧдлыны сійӧс.
Старик гӧгӧрвоис тайӧс ас ногыс: сійӧ чайтіс, мый ме юрбита.
Тайӧ минутасяньыс сійӧ дзикӧдз бурмис ме дінӧ.
Кыкнан китаецыс заводитісны уджавны.
Найӧ ӧктісны кос увъяс, кодъяс гылалӧмаӧсь пуяс вылысь, садитісны выльысь кутшӧмкӧ кык куст, киськалісны найӧс ваӧн.
Кор казялісны, мый питомникас ваыс локтӧ этша, найӧ лэдзисны сійӧс унджык.
Сэсся найӧ заводитісны нетшкыны ёг турунъяс, но эз ставсӧ, а сӧмын ӧткымынъясӧс.
Ме эновті найӧс да муні шӧйтны пармаӧд.
abu
abu
abu
Рытнас меным удайтчис сёрнитчыны китаецъяскӧд, медым найӧ колльӧдісны миянӧс Сихотэ-Алинь сайӧ, кӧні заводитчӧ Вай-Фудин ю.
Колльӧдны сӧгласитчис ачыс старик.
Сійӧ пуктіс условие, медым сы вылӧ эз горзыны да эз вензьыны сыкӧд.
Первой пункт йывсьыс эз вермы лоны некутшӧм сёрни, а мӧдыскӧд ми ставным окотапырысь сӧгласитчим.
Мыйӧн сӧмын рӧмдіс, бара петіс геб.
Китаецъяс лӧсьӧдісны тшынасъяссӧ фанза пытшкас, а ми дзебсим асланым комарникъясӧ.
Ми успокоитчим, мый колльӧдысьяс отсӧгӧн вуджам Сихотэ-Алинь вомӧн, да недыр мысти унмовсим.
Ӧні вӧлі сӧмын ӧти тӧждысьӧм: тырмас-ӧ продовольствие.
Мӧд лунас кӧкъямыс час асылын ми вӧлім дасьӧсь нин петны туйӧ.
Старик муніс водзвылын, сы бӧрся — том китаец да кык стрелок черъясаӧсь, а сэсся мукӧд йӧзыс да груза вӧвъяс.
Стариклӧн киас вӧлі кузь бедь.
Сійӧ нинӧм эз сёрнит да сӧмын чӧв олігтыр индаліс, кодарлань колӧ мунны.
Туйын дугдывтӧг сувтавлӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг отрядным миян муніс век жӧ ӧдйӧкодь.
Уссурийскӧй крайын меным эз паныдасьлыны лыска кос вӧръяс, мӧдногӧн кӧ сэтшӧмъяс, кӧні пуяс улас тырыс гылалӧма лыс да кӧні оз быдмы турун.
Тані быдлаті васӧд, быдлаын нитш, папоротникъяс да посни эжӧр.
Талун первойысь вӧлі прикажитӧма кыкпӧв чинтыны сёян сетӧм.
Но и татшӧм ногӧн продовольствие вермис тырмыны сӧмын кык сутки кежлӧ.
Сихотэ-Алинь мӧдарладорысь кӧ сразу ми огӧ аддзӧ йӧз оланінъяс, ковмас тшыгъявны.
abu
Ме кӧсйи сувтлыны да кыйсьыштны, но старик сулаліс сы вылын, медым не манитчыны да мунны водзӧ.
Ме помниті сылы сетӧм кӧсйысьӧмӧс да вӧчи сы ногӧн.
Колӧ шуны, старик нуӧдіс миянӧс зэв бура.
Бӧръя лунъяс чӧжӧн миян кӧм-паськӧмным ёна киссис: паськӧмъясын лоины дӧмасъяс; косясьлӧм сеткаяс эз нин сетны некутшӧм пӧльза; чужӧмъяснымӧс гебъяс сёйисны вирӧдз; плешъясын да пельяс сайын лои экзема.
Продовольствие запасъяс вӧсна миянлы ковмис тэрмасьны.
Ми чинтім шойччӧмнымӧс комын минутаӧдз и луншӧр бӧрын мунім дзик рӧмдытӧдзыс.
Татшӧм дыр мунӧмысь старик ёна мудзис.
Мыйӧн сӧмын ми сувтім бивакӧн, сійӧ ойзігтыр пуксис муӧ да йӧз отсӧгтӧг эз нин вермы сувтны кокъяс йылас.
Менам флягаын вӧлыштіс неуна ром, кодӧс ме видзи сійӧ случай кежлас, кодкӧ кӧ висьмас туйын.
Ӧні тайӧ случайыс лои.
Старик муніс миян вӧсна; аски сылы бара ковмас мунны, а сэсся локны бӧр.
Ме кисьті кружкаӧ став ромсӧ да сеті сылы.
Китаец синъясысь ме аддзи аттьӧалана выражение.
Сійӧ эз кӧсйы юны ӧтнасӧн да индіс менам спутникъяс вылӧ.
Сэки ми ставным ӧтвыв кутім уговаривайтны сійӧс.
Та бӧрын старик юис ромсӧ, пырис аслас вонйӧ да унмовсис.
Ме вӧчи сы моз жӧ.
Вӧлі муртса югдыштӧ, кор менӧ садьмӧдіс старик-китаец.
— Колӧ мунны, — шуис сійӧ дженьыдика.
Тӧрытъя ужынысь кольӧм кӧдзыд рок сёйыштӧм бӧрын ми петім туйӧ.
Ӧні проводник-китаец крута кежис асыввывлань.
Биваксянь пыр жӧ ми веськалім ваӧн кырӧдӧм гӧраясӧ, кодъяс сайын вӧлі Сихотэ-Алинь.
Тайӧ вӧліны ньывкӧс склонъяса ляпкыдик мылькъяс.
Зэв уна шоръяс визувтісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сідз мый сразу сьӧкыд вӧлі индыны сійӧ направлениесӧ, кытчӧ зілис петны ваыс.
Кымын матӧджык ми матыстчим хребет дорӧ, сымын тшӧкыдджык лои вӧрыс, сымын унджык вӧліны пӧрӧм пуяс.
Рӧмдігас ми воим водораздел дорӧ.
Быдӧнлӧн ёна сюмаліс кынӧм; вӧвъяслы сідзжӧ колӧ вӧлі шойччӧг.
Лунтыр найӧ мунісны сёйтӧг да сувтлытӧг.
Бивак дорын матын турун некӧн эз вӧв.
Вӧвъяс сэтшӧма мудзисны, мый, кор на вылысь босьталісны вьюкъяссӧ, найӧ водалісны муӧ.
Некод эз тӧд эськӧ наын сійӧ бур вердаса да ён вӧвъяссӧ, кодъяскӧд ми петім экспедицияӧ.
Ӧні тайӧ вӧліны омӧльтчӧм животнӧйяс, кодъяс мучитчисны кӧрымтӧмла да гнусъяс вӧсна.
Китаецъяс сетісны казакъяслы похлебка, кодӧс найӧ пуисны папоротник коръясысь да кольыштӧм чумизаысь.
Ичӧтика нуръясьыштӧм бӧрын, медым не мучитчыны кынӧм сюмалӧмла, став йӧзыс водалісны узьны — и бура вӧчисны, сы вӧсна мый аски решитім петны туйӧ тӧрытъя дорысь ещӧ водзджык.
Аскинас ми вӧрзим вит час асылын да сразу кутім кайны Сихотэ-Алинь вылӧ.
Кайим надзӧник.
Миян проводникным нуӧдіс миянӧс веськыда, но сэті, кыті вӧлі крут, муніс чукльӧдлігтыр.
Кымын вылӧджык ми кайим, сымын бырины шоръяс да медбӧрын вошины дзикӧдз.
Но изъяс улын жургӧм петкӧдліс, мый тайӧ источникъясыслӧн ваыс уна на.
Вочасӧн тайӧ жургӧмыс сідзжӧ кутіс лӧньны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи му пытшкас ваыс визувтӧ ичӧтик струйкаясӧн, быттьӧкӧ сійӧс кисьтӧны чайникысь; сэсся тайӧ струйкаясыс лоины ва войтъясӧн, и медбӧрын ставыс лӧнис.
Час мысти ми воим йылӧдзыс.
Кайны пыр жӧ лои крутджык, но эз дыр кежлӧ.
Дзик перевал вылас, ыджыд сус пу подув дорын, сулаліс ичӧтик кумирня, кодӧс вӧчӧма кырсьысь.
Старик-китаец сувтіс сы водзӧ да муӧдз копыртчыліс.
Сэсся сійӧ чеччис да, асыввывлань кинас индігмоз, шуис сӧмын кык кыв:
— Вай-Фудин ю.
Тайӧ лоӧ, мый ми вӧлім кык ю ӧтлаасянінын.
Та бӧрын старик пуксис муӧ да индіс кинас, мый колӧ шойччыштны.
Пӧсь ваӧн желудокъяснымӧс пожъялыштӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ.
Хребет вывсянь Вай-Фудинлань лэччынысӧ вӧлі крут.
Миян водзын вӧлі джуджыд ущелье, коді тырӧма изъясӧн да пӧрӧм пуясӧн.
Водопадъясӧн усьысь ваыс уналаті кодъялӧма зэв уна гуранъяс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь папоротникъясӧн да кодъяс вӧліны настӧящӧй налькъясӧн.
Ме тойышті ӧти глыба.
Усигас сійӧ вӧрзьӧдіс мукӧд изъясӧс да вӧчис дзонь обвал.
Лэччыны татшӧм оврагъясӧдыс зэв сьӧкыд.
Медся уна сюри вӧвъяслы.
abu
Овраг пыдӧсӧдыс визувтіс шор, коді пӧшти эз тыдав.
Гажаа сялькӧдчигтыр ва визувтіс увлань долина кузя, быттьӧкӧ нимкодясис сы вылӧ, мый медбӧрын сійӧ петіс му пытшкысь вӧля вылӧ.
Улынджык шорыс визувтіс спокойнӧйджыка.
Но вот ещӧ татшӧм жӧ джуджыд овраг лои веськыдладорын.
Ӧні ущельеыс лои векни долинаӧн, кодӧс татчӧс китаецъяс шуӧны Синь-Квандагоу.
Перевал сайын лыска вӧр заводитіс вежсьыны коръяӧн.
Муяс вылын вӧліны чуймӧдана уна дзоридзьяс.
Тані вӧліны зэв унапӧлӧс рӧма ирисъяс — кельыдлӧзсянь сьӧдовгӧрдъясӧдз, разнӧй рӧма уна орхидеяяс, виж курослеп, сьӧдгӧрд колокольчик, чӧскыд дука ландыш, вӧрса фиалка, озлӧн прӧстӧй дзоридзыс, гӧрдов василёк, синмӧ шыбитчан гвоздика да гӧрд, чав виж да виж лилияяс.
Лыска тшӧкыд вӧрсянь дубӧвӧй гежӧд вӧрӧ да дзоридзьяса эрдъясӧ тайӧ вуджӧмыс вӧлі сэтшӧм тӧдчана, мый ас тӧдлытӧгыд чуймӧмпырысь горӧдлывлан.
Сійӧ, мый ми аддзылім рытыввылысь, Сихотэ-Алиньсянь куим да нёль переход сайысь, тані вӧлі дзик сы подув дорын.
Таысь кындзи ме казялі ещӧ ӧти торъялӧм: сійӧ быдмӧгъясыс, кодъяс рытыввылас розъялӧмаӧсь нин, тані абу на заводитлӧмаӧсь розъявны.
Ли-Фудин бассейнын вӧлі уна геб да этша чешуекрылӧйяс.
Тані, мӧдарӧ, быдлаын вуджрасисны бобувъяс.
Сьӧдовлӧз махаонъяс частӧ пуксьывлісны ва веркӧс вылӧ, шевкнитлісны бордъяссӧ да кывтісны ю кузя.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый тайӧ бобувъясыс случайнӧ усьӧмаӧсь ваӧ да оз вермыны кыпӧдчыны воздухӧ.
Ме некымынысь заводитлі босьтны найӧс, но мыйӧн сӧмын нюжӧдлі киӧс, найӧ зэв кокниа кыпӧдчывлісны воздухӧ да, неуна лэбыштӧм бӧрын, бара пуксьывлісны ва вылӧ.
Быдлаын дзоридзьяс весьтын шлывъялісны мазіяс да чушканзіяс; шумӧн лэбалісны воздухӧдыс гӧна мазіяс, кодъяслӧн кынӧм улыс сьӧд, чав виж да еджыд.
Уліас, турун пӧвстын, котралісны пельк шомгагъяс.
Тайӧ гагъяссӧ налӧн хищнӧй характер вӧснаыс позьӧ вӧлі шуны гут-гагъяс пӧвстын тигръясӧн.
Ва бердасджык да туйяс вылын, кӧні вӧлі васӧдджык, лэбалісны югыд бордъяса да кельыдлӧз ыджыд синъяса юрсигусьяс.
Мудзӧм вылӧ да продовольствие тырмытӧм вылӧ видзӧдтӧг ставныс мунісны кыпыда.
Сихотэ-Алинь вомӧн удачнӧя вуджӧм, овтӧм пармасянь ловъя вӧрӧ веськалӧм да, медбӧрын, трӧпа, коді сюри миянлы, кыпӧдісны ставнымлысь настроениенымӧс.
Водзӧ ми эгӧ мунӧй да сувтім бивакӧн эновтӧм вӧралан фанза дорӧ.
Аскинас, июнь 17 лунӧ, ми янсӧдчим китаецъяскӧд.
Ме пӧдариті стариклы ассьым вӧралан пуртӧс да кучик сумка.
Черъяс ӧні миянлы оз нин вӧлі ковны.
Вӧралан фанзасянь ю кывтыдланьыс муніс трӧпа.
Кымын водзӧджык, сымын сійӧ лои бурджык.
Вӧр помасис, и миян син водзын друг воссис величественнӧй горнӧй панорама.
Рытыввылын яснӧя тыдаліс Сихотэ-Алинь.
Ме думайті аддзыны зэв ыджыд гӧра да причудливӧй ёсь йывъяс, но ме водзын вӧлі плавкӧс гребеня рӧвнӧй хребет, кодлӧн купол модаа йывъясыс вочасӧн лоины паськыд седлӧвинаясӧн.
Кад да ва вӧчӧмаӧсь ассьыныс делӧсӧ.
Асывнас час дасын ми аддзим трӧпа вылысь кӧлеса туйяс.
Тайӧ вӧлі миянлы зэв коланатор.
Бӧръя лунъяс чӧжыс вӧвъяс зэв ёна мудзисны.
Найӧ муртса лэпталісны кокъяснысӧ да довъялісны кодъюраяс моз.
Кӧлеса туйяса трӧпа вайӧдіс миянӧс ю дорӧ.
Мӧдар берегас вязъяс улын сулаліс китайскӧй фанза.
Миянлы лои сэтшӧм нимкодь, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі первокласснӧй гостиница.
Кор тӧдмалісны, мый ми бӧръя кык луннас нинӧм эгӧ сёйлӧй, гостеприимнӧй китаецъяс тэрмасьӧмӧн кутісны лӧсьӧдны ужын.
Бобӧвӧй выйӧн пӧжалӧм сӧчӧнъяс да чумизаысь пуӧм рок кажитчисны миянлы чӧскыдджыкӧн медся изысканнӧй карса блюдояс дорысь.
Ми решитім кольччыны татчӧ узьны.
Китаецъяс идралісны ассьыныс вольпасьяссӧ да наръяс вылысь ыджыд юкӧн торйӧдісны миянлы.
Наръясыс вӧлі ёна шоналӧмаӧсь, но ми решитім гебъясысь страдайтӧм дорысь бурджык мучитчыны жарысь.
Сы вӧсна мый фанзаын вӧлі уна йӧз, лолавны лои сьӧкыд, воздухыс торйӧн нин эз тырмы сы вӧсна, мый ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма эшкынъясӧн.
Ме пасьтаси да петі ывлаӧ.
Войыс вӧлі лӧнь, буретш сэтшӧм, кутшӧмӧс радейтӧны войся гут-гагъяс.
Сійӧ, мый ме аддзи, сэтшӧма чуймӧдіс менӧ, мый ме дзикӧдз вунӧді гебъяс йылысь да видзӧді, кыдзи очарованнӧй.
Став воздухыс вӧлі тырӧма мигайтысь лӧзов бикиньясӧн.
Тайӧ вӧліны светлякъяс.
Югыдыс, коді петӧ насянь, вӧлі оръясяна да быдпӧрйӧ тыдовтчыліс ӧти секундаысь не дырджык кежлӧ.
Ӧти татшӧм бикинь вылӧ видзӧдігӧн позьӧ вӧлі аддзыны быд торъя гут-гаглысь лэбӧмсӧ.
Тайӧ светлякъясыс петӧны оз ӧтпырйӧ, а вочасӧн, ӧткӧн-ӧткӧн.
Висьталӧны, мый Россияса переселенецъяс, кор первойысь аддзӧмаӧсь татшӧм мигайтысь югыдсӧ, лыйлӧмаӧсь сылы ружьеясысь да полігтырйи пышйывлӧмаӧсь.
Ӧні тайӧ эз вӧвны ӧтка гут-гагъяс — найӧ вӧліны уна тысяча, миллионъяс.
Найӧ лэбалісны турун пытшкын, улын му весьтас, шлывъялісны кустъяс пӧвстын да живъялісны вылын пуяс весьтын.
Югъялісны гут-гагъяс, мигайтісны и кодзувъяс.
Тайӧ вӧлі югыдлӧн кутшӧмкӧ йӧктӧм.
Друг сявкнитіс яръюгыд чардби да ӧтпырйӧ югдӧдіс став мусӧ.
Кузь бӧжа зэв ыджыд метеор тӧвзьыштіс небесаті.
Здук мысти болид торъяліс уна тысяча бикиньяс вылӧ да уси кытчӧкӧ гӧраяс сайӧ.
Югӧр кусі.
Быттьӧкӧ ӧвтыштісны волшебнӧй жезлӧн, бырины фосфоресцирующӧй гут-гагъяс.
Коли минута кык, куим, и друг кустъяс пӧвстын ыпнитіс ӧти битор, сы бӧрся мӧд, дасӧд, и ещӧ минута-джын мысти бара кутісны гартчыны воздухын тысяча бикиньяс.
Кӧть кутшӧм мича эз вӧв тайӧ войыс, кӧть кутшӧм величественнӧйӧсь эз вӧвны тайӧ югъялысь гут-гагъясыслӧн да усьысь метеорлӧн явлениеясыс, но дыр овны ывлаын оз вӧлі позь.
Гебъяс пуксялісны меным сьыліӧ, киясӧ, чужӧмӧ да сатшкысисны меным юрсиӧ.
Ме бӧр пыри фанзаӧ да воді нар вылӧ.
Мудзӧмыс босьтіс ассьыс, и ме унмовси.
Мӧд лунас шуӧма вӧлі лунтыр шойччыны.
Колӧ вӧлі шойччӧдыштны и йӧзӧс и вӧвъясӧс.
Бӧръя лунъяс чӧжыс ставныс сэтшӧма мудзисны, мый налы колӧ вӧлі шойччыны войся ун дорысь ёна дырджык.
Аскинас, июнь 19 лунӧ, ми прӧщайтчим китаецъяскӧд да мӧдӧдчим водзӧ.
Татысянь заводитчис телегаа туй.
Медым кокньӧдны вӧвъясӧс, ме медалі кык вӧла-доддяӧс.
Вай-Фудин дорса став долина пӧлӧныс сулалісны уна китайскӧй фанзаяс.
Сэні олысьясыс гожӧмнас му вӧдитӧны да занимайтчӧны морскӧй прӧмысъясӧн, а тӧвнас — низь кыйӧны да вӧралӧны.
Вай-Фудинлӧн медся ыджыд притокыс Арзамасовка ю.
Сійӧ усьӧ сэтчӧ шуйгаладорсяньыс.
Арзамасовка вомсянь неуна катыдынджык, вывтасінын, эм ичӧтик русскӧй посёлок Фудин (ӧні Веткино).
1906 воын тайӧ сиктас олісны сӧмын нёль семья.
Сэні олысьясыс вӧліны Россияысь медся первой переселенецъясӧн.
Кутшӧмкӧ аслыссяма вӧлі тайӧ сиктыс.
Важиник, но пелькиник керкаяс вӧліны сӧстӧмӧсь; крестьяна вӧліны кыпыдӧсь, бур сьӧлӧмаӧсь.
Найӧ меліа встретитісны миянӧс да нуӧдалісны ас орданыс квартираясӧ.
Рытнас чукӧртчисны старикъяс.
Найӧ висьтавлісны сы йылысь, мыйта лёктор налы ковмӧма терпитны йӧз муын первойя воясас.
Вайӧдӧмаӧсь найӧс татчӧ 1859 воын да чеччӧдӧмаӧсь Ольга залив берегӧ да эновтӧмаӧсь ӧтнаннысӧ, мед овмӧдчасны коді кыдзи вермас да кыдзи кужас.
Первойсӧ найӧ овмӧдчылӧмаӧсь бухтасянь ӧти километр сайӧ да лӧсьӧдӧмаӧсь неыджыд посёлок Новинка.
Регыд мысти крестьяна казялӧмаӧсь, мый кымын ылынджык моресянь, сымын этшаджык овлывлӧны руа лунъяс.
Сэки найӧ вуджӧмаӧсь Вай-Фудин долинаӧ.
1906 воын Новинкаын овлӧма сӧмын ӧти морт.
Местаяс, кӧні войдӧр вӧлӧмаӧсь крестьяналӧн керкаясыс, тыдалӧны ӧнӧдз на.
Но и выль местаясын найӧс виччысьлісны несчастьеяс.
Нинӧм тӧдтӧм вӧсна найӧ кӧдзӧмаӧсь няньсӧ увтасінӧ, долинаӧ, но первойя наводнениеыс жӧ нуӧма сійӧс, мӧд наводнение — кылӧдӧма став турунсӧ; тигръяс сёйӧмаӧсь став скӧтсӧ да заводитӧмаӧсь усьласьны йӧз вылӧ.
Ружье крестьяналӧн вӧлӧма сӧмын ӧти, да и сійӧ пистоннӧй.
Медым не кувны тшыглы, найӧ медасялӧмаӧсь уджавны китаецъяслы пунт чумизаысь луннас.
Расчётсӧ вӧчлісны тӧлысьнас ӧтчыд, чумизасӧ тайӧс сизимдас километр сайсянь найӧ долженӧсь вӧлі ваявны ас выланыс нопъясӧн.
Старикъяс дыр абу вермӧмаӧсь велавны выль местаяс дінӧ.
Зато том йӧз регыд приспособитчисны; наысь артмисны великолепнӧй стрелокъяс да зэв бур охотникъяс.
Зэв визув юяс эз нин повзьӧдлыны найӧс.
Регыд найӧ кутісны плавайтны и море вывті.
СССР-лӧн Европейскӧй юкӧнын ошкӧс ӧткӧн кыйӧм лыддьыссьӧ геройскӧй подвигӧн.
А тані быд том морт виӧ ошкӧс ӧтнас.
Некрасов воспевайтіс крестьянинӧс, коді виӧма нелямын ошкӧс, а тані вӧліны Пятишкин да Мякишев вокъяс, кодъяс пиысь быдӧн ӧтнасӧн виӧма сизимдас ошкысь унджык.
Сэсся эмӧсь Силинъяс да Боровъяс, кодъяс виӧмаӧсь некымын тигрӧн морт вылӧ да воштӧмаӧсь виӧм ошъяслысь лыдсӧ.
Ӧтчыд найӧ думыштӧмаӧсь, тешитчӧм могысь, кӧртавны ошкӧс ловйӧн да таысь тӧкӧтьӧ абу мынтысьӧмаӧсь олӧмнаныс.
Тайӧ охотникъясыслӧн быдӧнлӧн яй вылас эмӧсь тигр гыжъяслӧн да кабан клыкъяслӧн пасъяс, быдӧн унаысь аддзылӧмаӧсь смертьсӧ чужӧм на чужӧм, и сӧмын случай мездылӧма найӧс гибельысь.
Тайӧс висьтавлігӧн керкаӧ пырис кутшӧмкӧ морт.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар нелямын вит.
Сійӧ вӧлі шӧркодь тушаа, косіник, ичӧтик тошка да кузь юрсиа.
Пырысь морт копыртчыліс, мыжапырысь нюммуніс да пуксис пельӧсӧ ящик вылӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс ӧти стрелок.
— Кашлев, Тигрлӧн смерть, — вочавидзисны некымын гӧлӧс.
Ми кутім юасьны сылысь, но сійӧ абу вӧлӧма варов.
Недыр пукалыштӧм бӧрын Кашлев чеччис.
— Вины зверӧс абу сьӧкыд, некутшӧм сямлун сэтчӧ оз ков, колӧ сяммыны сӧмын аддзыны сійӧс, — шуис сійӧ, сэсся шапкаасис да петіс ывлаӧ.
Кашлев йылысь ми мыйсюрӧ тӧдмалім мукӧд крестьянасянь.
«Тигрлӧн смерть» нимсӧ сылы сетӧмаӧсь сыысь, мый сійӧ виӧма мукӧд дорысь унджык тигрӧс.
Некод сы дорысь бурджыка оз вермы туявны зверӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
Крестьяна пӧвстын вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс кыйӧны тигръясӧс ловйӧн.
Та дырйи некутшӧм клеткаяс да налькъяс оз вӧчавны.
Тигръясӧс найӧ кыйӧны кияснаныс да кӧртавлӧны гезъясӧн.
Арӧса тигрпияна энь тигрлысь выль кок туй аддзӧм бӧрын найӧ лэдзӧны уна понъясӧс да горзігтыр заводитӧны лыйлыны воздухас.
Налы колӧ, медым тигръяс пышйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэки найӧ заводитӧны туявны найӧс ӧткӧн-ӧткӧн.
Татшӧм сяма вӧралӧм вылас колӧны смеллун, пельклун да отвага.
Сёрниным миян дыр нюжаліс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм интереснӧ, мый ми дасьӧсь вӧлім кывзыны асылӧдзыс.
Войшӧр кадӧ крестьяна кутісны мунавны гортаныс.
Шойччыштӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ.
Окота вӧлі регыдджык воны море дорӧ.
Медбӧрын ми воим скала дінӧ, кодӧс татчӧс олысьяс шуӧны «Чёртов утёс».
Ещӧ дас вит минута мунны, и ми матыстчам море дорӧ.
abu
abu
Миян туйным помасис.
Ольга пост вылӧ ми воим июнь 21 лунӧ, кык часын, да разӧдчим квартираясӧ.
Став миян грузъясным локтісны пароходӧн море кузя.
Найӧс виччысигмоз ме решиті видзӧдлыны матігӧгӧрса местасӧ.
Ӧкмысӧд глава
МОРЕ БЕРЕГ ПӦЛӦН
1906 воӧ Ольга постын вӧлі пуысь вӧчӧм ичӧтик вичко, переселенческӧй больнича, почтово-телеграфнӧй станция да некымын посни лавка.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Медбӧрын Владивостоксянь воисны дыр виччысяна грузъяс.
Тайӧ вӧлі ас кадӧ.
Ольга заливлысь матігӧгӧрсӧ вӧлі видзӧдалӧма нин, и колӧ вӧлі вӧрзьыны водзӧ.
abu
Вӧвъяс миян шойччисны.
Вӧвъяслысь снаряжение да йӧзлысь паськӧм вӧлі лӧсьӧдӧма, продовольствие запасъяс содтӧма.
Ми петім походӧ июль 28 лунӧ луншӧр бӧрын, мӧдӧдчим море берег пӧлӧн, Владимир заливлань.
Тані гӧраясас эм некымын пещера, кодъяс пиысь медся ыджыдыс, медся интереснӧйыс Мокрушинскӧй. Ӧнӧдз на сійӧс помӧдз абу исследуйтӧма.
Пещераас пыраніныс куим пельӧса да мусяньыс нелямын-ветымын метр вылнаын.
Исследователь медводз веськалӧ первой залӧ, кодлӧн кузьтаыс комын вит-нелямын метр да джудждаыс комын метрӧдз.
Помас эм джуджыд юкмӧс, кытчӧ кокниа верман усьны.
Юкмӧсӧдзыс вотӧдз колӧ кежны шуйгавыв, нишаӧ; сэні эм кузь проход, кыті позьӧ кайны и лэччыны.
Мыйӧн каян вылысӧдзыс, проходыс векняммӧ да мунӧ кык сталагмитӧвӧй столб костӧд.
Водзӧ лоӧ кыссьыны бауӧн.
Тайӧ проходыс — ветымын метрӧдз кузьтанас.
Сэсся исследователь веськалӧ паськыд коридорӧ, коді вайӧдӧ сійӧс лым кодь еджыд мӧд залӧ.
Сійӧ абу ыджыд, но зэв мича.
Татысянь бара векньыдик коридорӧд позьӧ веськавны коймӧд залӧ, коді медся величественнӧй.
Сійӧ ёна ыджыдджык первойя кыксьыс, босьтны кӧ найӧс ӧтлаын.
Тані сталактитъясысь да сталагмитъясысь артмӧмаӧсь зэв мича колоннадаяс.
Быдлаын стенъяс кузяыс виялӧм известь слӧйяс, кодъяс вылӧ видзӧдігӧн чайтан найӧс кынмӧм водопадъясӧн.
Кӧнсюрӧ ӧти-мӧдлаын, гырысь гуранъясын, чукӧрмӧма ва, сэтшӧм сӧстӧм да сӧдз, мый исследователь казялӧ сійӧс сӧмын сэки, кор веськалӧ сэтчӧ кокнас.
Бара паныдасьӧ джуджыд юкмӧс.
Бокса ходъясыс нуӧдӧны ыджыд залӧ, кӧні быд гора кыв вылӧ шыасьӧ сё гӧлӧса йӧлӧга, а юкмӧсӧ из усигӧн кыптӧ сэтшӧм шум, быттьӧкӧ пушкаысь лыйӧны; кажитчӧ, быттьӧкӧ лоалӧны обвалъяс да киссьӧны сводъясыс.
Рытъявылыс миян отряд воис Владимировка ю вом дорӧдз да сувтіс бивакӧн море берег дорӧ.
Аскинас лунтыр видзӧдалім Владимир залив.
Китаецъяс шуӧны сійӧс Хулуай.
Залив берег вылысь ми аддзим некымын прӧмыслӧвӧй фанза.
На гӧгӧрын чукӧръяс серти позьӧ вӧлі шуны, мыйӧн занимайтчӧны сэні олысьясыс.
Ӧтилаӧ шыблалӧма «ыджыд гребешока» уна ракпаньяс.
Кутшӧмсюрӧ чукӧръяс эжсьӧмаӧсь нин турунӧн.
Китаецъяс босьтӧны моллюскъяслысь сӧмын мускулъяссӧ, кодъяс ӧтлаӧдӧны кыкнан ракпаньсӧ, да, косьтӧм бӧрын, мӧдӧдӧны сійӧс карӧ.
Китайын тайӧ продуктыс зэв дона, кыдзи аслыспӧлӧс чӧсмасянтор.
Мӧд ичӧтик фанза дорын джуджыда тэчӧма крабъяслысь панцырьяс, кодъяс косьмӧмаӧсь да гӧрдӧдӧмаӧсь гож водзас.
Сэні жӧ циновкаяс вылын косьмис животнӧй кокъясысь да клешняясысь перъялӧм яй.
Орчча фанзаыс вӧлі капуста куталысьяслӧн, а сыкӧд орччӧн нюжӧдчӧмаӧсь турунысь вӧчӧм лэбувъяс, кӧні косьмис морскӧй капуста.
Тані вӧліны уна йӧз.
Ӧтияс аслыспӧлӧс крукъясӧн перъялісны море пыдӧсысь капуста, мӧдъяс косьтісны сійӧс шонді водзын, сэк жӧ видзӧдісны, медым сійӧ косьмис буретш сэтшӧмӧдз, медым эз кут чегъясьны да эз вошты турунвиж-сьӧдовруд рӧмсӧ.
Медбӧрын, китаецъяслӧн коймӧд группа кӧртавліс капустасӧ да пукталіс сійӧс лэбувъясӧ.
Море берег пӧлӧн мунігӧн ме ылісянь аддзи, кыдзи ляпкыдінын пидзӧсӧдзыс ваын келалӧны зібъяса китаецъяс.
Найӧ вӧліны сэтшӧма ылалӧмаӧсь асланыс уджӧн, мый казялісны миянӧс сӧмын сэки, кор ми матыстчим дзик дінӧдзныс.
Коскӧдзныс пасьтӧмӧсь да пидзӧсӧдзныс пуджӧм гачаӧсь, китаецъяс видзчысьӧмӧн келалісны ваті да мыйкӧ видзӧдалісны море пыдӧссьыс.
Мукӧддырйиыс найӧ сувтлывлісны, надзӧник сюйлывлісны ваӧ ассьыныс зібъяссӧ да мыйкӧ шыблалісны берегӧ.
Тайӧ вӧлӧма сёян ракушник.
Ӧтар зіб помас, кодӧн уджалісны китаецъяс, вӧлі кӧш кодь ичӧтик сак, а мӧдар помас — ичӧтик кӧрт крук.
Двустворчаткаӧс аддзӧм бӧрын китаец нетшыштліс сійӧс багырнас из бердысь, а сэсся кыскыліс сакнас.
Китаецъяс, кодъяс вӧліны берегынӧсь, пырысь-пыр жӧ лэдзлісны найӧс пӧсь ва тыра пӧртйӧ.
Кулігас моллюскъяс асьныс восьтылісны раковинаяссӧ.
Сэки пуртъясӧн перъявлісны налысь пытшкӧссӧ да дыр пулісны.
Китаецъяс ылӧдз разӧдчалӧмаӧсь, келалӧны берег пӧлӧныс ӧткӧн и чукӧръясӧн.
Ме пукси изъяс вылӧ да куті видзӧдны мореӧ.
Друг месянь шуйгавылын кыліс кутшӧмкӧ горзӧм.
Ме бергӧдчи сыланьӧ да аддзи, мый ваын вермасьӧны.
Зібъяснаныс китаецъяс зілисны шыбитны берегӧ кутшӧмкӧ животнӧйӧс, наступайтісны сы вылӧ, но и полісны сыысь да эз кӧсйыны лэдзны, медым сійӧ пышйис.
Ме котӧрті сэтчӧ.
Животнӧйыс, кодкӧд вермасисны китаецъяс, вӧлӧма ыджыд осьминог.
Аслас вына щупальцыяснас сійӧ кутчысьліс изъясӧ, мукӧддырйиыс ӧвтчис наӧн воздухас, сэсся друг зэв ӧдйӧ шыбитчыліс кытчӧкӧ ӧтарладорӧ, тыдалӧ, кӧсйис писькӧдчыны восьса морелань.
Тайӧ кадас отсӧг вылӧ котӧрӧн воисны ещӧ куим китаец.
Зэв ыджыд осьминог вӧлі сэтшӧм матын берегсяньыс, мый ме верми сійӧс бура аддзыны.
Рӧмыс сылӧн дугдывтӧг вежласис: то сійӧ вӧлі лӧзов, то турунвиж, то руд да весиг вижоват.
Кымын матӧджык китаецъяс вайӧдісны моллюскӧс ляпкыдінлань, сымын вынтӧмджык лолі сійӧ.
Медбӧрын сійӧс кыскисны берегӧ.
Тайӧ вӧлі юра ыджыд мешӧк, юрсяньыс вожавлісны кузь щупальцыяс, кодъяс вылын вӧліны зэв уна присосокъяс.
Кор сійӧ лэптывліс вывлань ӧтпырйӧ кык-куим щупальцы, сэки тыдовтчыліс сылӧн ыджыд сьӧд нырыс.
Мукӧддырйиыс тайӧ нырыс ёна нюжӧдчыліс водзлань, мукӧддырйиыс дзикӧдз пырліс пытшкас, и сы местаӧ кольлі сӧмын неыджыд розь.
Торъя интереснӧйӧсь вӧліны сылӧн синъясыс.
Сьӧкыд аддзыны мӧд животнӧйӧс, кодлӧн синъясыс вӧліны эськӧ ӧтсямаӧсь морт, синъяскӧд.
Вочасӧн осьминог кутіс омӧльджыка вӧрны, туша кузяыс визлалісны судорогаяс, рӧмыс заводитіс кельдӧдны, и пыр ёнджыка и ёнджыка пондіс тӧдчыны лӧзовруд рӧм.
Осьминоглысь тайӧ интереснӧй экземплярсӧ позис эськӧ пуктыны любӧй музейӧ, но менам эз вӧв подходящӧй доз да тырмымӧн формалин; та вӧсна ме босьті сӧмын коксьыс ичӧтик кусӧк.
Тайӧ кусӧксӧ ме пукті ӧти банкаӧ, кӧні вӧліны рак-отшельникъяслӧн ракпаньяс.
Рытнас, кор ме видзӧдлі банка пытшкӧ, ме чуйми — банкаысь ме эг аддзы кык ракпань.
Вӧлӧмкӧ, найӧс нёнялӧма осьминоглӧн кок кусӧкыс.
Сідзкӧ, кокыслӧн присосокъясыс действуйтісны на мыйкӧ дыра и сы бӧрын, кор сійӧс вӧлі вундӧма да пуктӧма формалин тыра банкаӧ.
Китаецъяслысь морскӧй прӧмыселъяссӧ видзӧдалӧм вылӧ да осьминогӧс кыйӧм вылӧ муніс пӧшти быдса лун.
Рытнас китаецъяс гӧститӧдісны менӧ осьминог яйӧн.
Найӧ пуисны сійӧс морскӧй ва тыра пӧртйын.
Яйыс вӧлі еджыд, зумыд, а кӧрыс белӧй гриблӧн кодь.
Дасӧд глава
НЕМВИЧЧЫСЬТӦМ ВСТРЕЧА
Шонді петӧм суис миянӧс туйын.
Владимир залив ӧтлаасьӧ Тадушу ю долинакӧд пода трӧпаӧн.
Сэті позьӧ мунны и вьючнӧй обозлы.
Трӧпа мунӧ гӧраясӧд зэв мича вӧр пӧвстті, кӧні быдмӧны дубъяс, кыдз пуяс, нинпуяс да осокорьяс.
Ми мунім Тадушу шуйгаладор берегӧд катыдлань.
Сэні, кӧні вӧлі сылӧн важ устьеыс, трӧпа кайӧ гӧра вылӧ да мунӧ карниз кузя.
Поводдяыс вӧлі бур.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый небесаыс тупкысьӧма юра кымӧръясӧн, шондіыс дзирдаліс ёна.
Луншӧр бӧрын поводдя кутіс торксьыны.
Небесаыс тупкысис зэра кымӧръясӧн.
Найӧ уліті шлывгисны му весьтӧд да инмалісны гӧра йывъясӧ.
Картина сразу вежсис: долинаыс лои букыш; скалаяс, кодъяс вӧліны сэтшӧм мичаӧсь шонді югӧр улын, ӧні кажитчисны зумышӧсь; ваыс юас сьӧдӧдіс.
Ме тӧді, мый тайӧ лоӧ, тшӧкті сувтӧдавны палаткаяс да дасьтыны унджык пес вой кежлас.
Кор став уджъяссӧ вӧлі помалӧма, стрелокъяс кутісны вӧзйысьны кыйсьыны.
Ме сӧветуйті налы ылӧдз не мунны да водзджык локны бивакӧ.
Кык стрелок мунісны.
Час мысти ӧти стрелокыс бӧр воис да юӧртіс, мый миян биваксянь километр кык сайысь, скалистӧй сопка подув дорысь, сійӧ аддзӧма кутшӧмкӧ охотниклысь бивак.
Тайӧ мортыс юасьӧма сылысь, кодъяс ми сэтшӧмъясыс, кытчӧ мунам, важӧн-ӧ туйынӧсь, да, кор тӧдмалӧма менсьым овӧс, тэрмасигтыр кутӧма тэчны ассьыс нопсӧ.
Тайӧ юӧрыс чуймӧдіс менӧ.
Коді эськӧ вермис лоны тайӧ?
Стрелок висьталіс, мый мунны сэтчӧ оз ков, сы вӧсна мый тӧдтӧм морт ачыс кӧсйысьӧма локны татчӧ.
Но ме босьті ружье, чукӧсті понйӧс да тэрыба мӧдӧдчи трӧпаӧд.
Би вӧснаыс рытъя рӧмыдыс меным кажитчис пемыдджыкӧн сы серти, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі збыльвылас, но минута мысти синъясӧй менам велалісны, и ме куті аддзыны трӧпасӧ.
Бӧрвылӧ видзӧдлігӧн ме эг нин аддзы асланым биваклысь бияссӧ.
Друг понйӧй менам уськӧдчис водзлань да кутіс лёкысь увтны.
Ме лэпті юрӧс да ассянь неылысь аддзи кутшӧмкӧ фигура.
— Коді тані? — чукӧсті ме.
И менам чукӧстӧм вылӧ воча кыліс горӧдӧм, коді заставитіс менӧ дрӧгнитны:
— Кутшӧм мортъяс ветлӧдлӧны?
— Дерсу!
Дерсу!
— горӧді ме радпырысь да уськӧдчи сылы паныд.
Боксянь видзӧдысь аддзис эськӧ, кыдзи кык морт сывйыштісны ӧта-мӧднысӧ, быттьӧкӧ кӧсйисны вермасьны.
Менам Альпа эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да скӧрысь уськӧдчис Дерсу вылӧ, но пырысь-пыр тӧдіс сійӧс, и лёкысь увтчӧм пыддиыс сійӧ кутіс меліа никсыны.
— Здравствуй, капитан, — шуис Дерсу.
— Кытысянь тэ?
Кыдзи тэ татчӧ веськалін?
Кӧні вӧлін? Кытчӧ мунан? — юаси ме сылысь.
Сійӧ эз вевъяв меным вочавидзавны.
Медбӧрын ми кыкнанным успокоитчим да мӧдім сёрнитны лючкиа.
— Ме неважӧн Тадушу дорӧ вои, — висьталіс сійӧ.
— Ме кывлі — нёль капитан да дас кык казак пӧ Шимыньын (Ольга постын) эмӧсь.
Ме думышті, колӧ сэтчӧ ветлыны.
Талун ӧти мортӧс аддзылі, сэки ставсӧ гӧгӧрвои.
Ещӧ неуна сёрнитыштӧм бӧрын ми мӧдӧдчим миян биваклань.
Ме восьлалі нимкодя да кыпыда.
И кыдзи вӧлі не радлыны: Дерсу бара вӧлі мекӧд.
Некымын минута мысти ми воим бивак дінӧ.
Стрелокъяс сувталісны ӧтарӧ-мӧдарӧ да любопытствоӧн мӧдісны видзӧдавны Гольдӧс.
Дерсу ньӧти абу вежсьӧма да абу пӧрысьмӧма.
Пасьтасьӧма сійӧ вӧлі важмозыс: кучик курткаа да кӧр ку гача.
Юрас сылӧн вӧлі кӧртӧд да киас сійӧ жӧ берданкаыс, сӧмын сошкаыс быттьӧкӧ выльджык.
Первойсяньыс жӧ стрелокъяс гӧгӧрвоисны, мый ми Дерсукӧд — важ тӧдсаяс.
Ассьыс ружьесӧ сійӧ ӧшӧдіс пуӧ да тожӧ заводитіс видзӧдавны менӧ.
Сы синъяс серти, нюмъялӧм сертиыс ме казялі, мый и сійӧ рад миянкӧд паныдасьӧм вылӧ.
Ме тшӧкті содтыштны бипурйӧ пес да шонтыны чай, а ачым заводиті юасьны Гольдлысь, кӧні сійӧ вӧлі да мый вӧчис куим во чӧжыс.
Дерсу меным висьталіс, мый, Ханка ты дорын мекӧд янсӧдчӧм бӧрын, сійӧ тӧвбыд кыйӧма низьясӧс, тулыснас корсялӧма панты, а гожӧмнас ветлӧма Фудзин ю дорӧ.
Татчӧ воысь китаецъяс висьталӧмаӧсь сылы, мый миян отряд мунӧ войвывлань море берег пӧлӧн.
Сэки сійӧ мунӧма Тадушу ю дорӧ.
Менам спутникъяс эз дыр пукавны би дорын.
Найӧ водз водісны узьны, а ми колим Дерсукӧд кыкӧн да пукалім войбыд.
Ӧні ме нинӧмысь эг пов.
Меным эз вӧвны страшнӧйӧсь ни хунхузъяс, ни дикӧй зверьяс, ни джуджыд лым, ни наводнениеяс.
Мекӧд вӧлі Дерсу.
Садьми ме ӧкмыс час асылын.
Кобӧма, но небесаыс пыр ӧтмоз вӧлі букыш.
Татшӧм поводдя дырйиыд зэв сьӧкыд мунны, но ещӧ лёкджык пукавны ӧти местаын.
Та вӧсна, кор вӧлі тшӧктӧма сӧвтны вӧвъяс вылӧ грузъяс, ставныс лоины кыпыдӧсь.
Часджын мысти ми вӧлім нин туйын.
Дерсукӧд миян бара артмис кыв ни джын висьтавтӧг сӧгласитчӧм.
Ме тӧді, мый сійӧ мунас мекӧд.
Тайӧ вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Мӧд решение сылӧн эз и вермы лоны.
Мунігмоз ми кежалім скалистӧй сопка дінӧ да босьтім сылысь кӧлуйсӧ, коді важмозыс вӧлі ӧти нопйын.
Менам вӧлі ром бутылка.
Ромсӧ тайӧс ме видзи кыдзи лекарство да сетлывлі сійӧс юны чай сорӧн зэра, кӧдзыд лунъясӧ.
Ӧні бутылкаын вӧлі сӧмын некымын войт.
Медым весьшӧрӧ не нуны дозсӧ, ром коляссӧ ме кисьті чай пытшкӧ, а бутылкасӧ шыбиті турун пӧвстӧ.
Дерсу уськӧдчис сы дінӧ.
— Кыдзи позьӧ сійӧс шыбитны?
Кытысь пармаысь мӧд бутылка сюрӧ?
— ассьыс нопсӧ разигмоз горӧдіс сійӧ.
Меным, карса олысьлы, тыртӧм бутылка нинӧм эз сулав, но мортлы, коді олӧ вӧрын, сійӧ вӧлі зэв донатор.
Сійӧ перъяліс нопсьыс ассьыс кӧлуйсӧ.
Мыйыс сӧмын эз вӧв сэні: тыртӧм пызь мешӧк, важиник кык дӧрӧм, вӧсни сюмысъяс, гезпомъяс, важ унты, ружьеысь гильзаяс, порок доз, свинеч, капсюльяс тыра ичӧтик кӧрӧбка, палатка дӧра, кӧза ку, кирпичнӧй чай кусӧк, тыртӧм консервнӧй банка, шила, ичӧтик чер, сюмӧд, истӧг, биаиз, ичӧтик банка, жильнӧй сунис, кык ем, тыртӧм тюрик, кутшӧмкӧ кос турун, кабан сӧп, ошлӧн пиньяс да гыжъяс, кабаргалӧн да вӧрканьлӧн гыжъяс, кодъясӧс пысавлӧма нырагез вылӧ, кык ыргӧн кизь да уна мукӧдпӧлӧс клам.
Тайӧ кӧлуйяс пӧвстсьыс ме тӧді сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс ме водзджыксӧ шыблавлі туй вылӧ.
Тыдалӧ, ставсӧ тайӧс сійӧ ӧктӧма да новлӧдлӧ сьӧрсьыс.
Сылысь кӧлуйсӧ видзӧдалігӧн ме юки найӧс кыкпельӧ да джын дорсьыс унджыксӧ сӧветуйті шыбитны.
Дерсу кутіс кевмысьны.
Сійӧ корис нинӧм не вӧрзьӧдны да доказывайтіс, мый бӧрыннас ставыс вермас згӧдитчыны.
Ме эг кут настаивайтны да решиті водзӧвылӧ нинӧм не шыблавны, кытчӧдз ог юав сылысь.
Быттьӧкӧ полӧмла, медым сылысь эз мырддьыны мыйкӧ, Дерсу тэрыба тэчис ассьыс кӧлуйсӧ да торъя тӧждысьӧмӧн дзебис бутылкасӧ.
Рытъявылыс небесаыс бара тупкысис кымӧръясӧн.
Ме полі зэрмӧмысь, но Дерсу шуис, мый тайӧ абу кымӧръяс, а ру, мый аски лоӧ шондіа да весиг жар.
Ме тӧді, мый сылӧн водзвыв висьталӧмыс век збыльмывлӧ, да та вӧсна юалі сылысь приметаяс йылысь.
— Ме сідзи видзӧда, думайта, — воздухыс кокни, абу сьӧкыд лолавны.
Гольд ышловзис да индіс аслас морӧс вылӧ.
Сійӧ сэтшӧма велалӧма природа дінӧ, мый органическӧя, аслас став существонас вермис водзвыв кывны поводдя вежсьӧмсӧ, быттьӧкӧ та вылӧ сылӧн вӧлі ещӧ квайтӧд чувство.
Ми сувтім бивакӧн ю берег дорӧ.
Разведкаысь воӧм мысти казакъяс юӧртісны, мый аддзылӧмаӧсь уна зверь кок туйяс, да кутісны вӧзйысьны ветлыны кыйсьыны.
Луннас пармаса нёль кока олысьяс пырӧны сук вӧрӧ, но рӧмдытӧдзыс заводитӧны кыпӧдчавны асланыс куйланінъясысь.
Первойсӧ найӧ шӧйтӧны вӧр доръясӧд, а кор войся пемыдыс шебралас мусӧ, петӧны йирсьыны эрдъяс вылӧ.
Казакъяс эз кутны виччысьны рӧмдӧмсӧ да мунісны, мыйӧн сӧмын ректісны вӧвъяс вылысь вьюкъяс да идралісны седлӧяс.
Бивакӧ колим Дерсукӧд кыкӧн.
Талун ме казялі, мый сійӧ лунтыр вӧлі кутшӧмкӧ шӧйӧвошӧмакодь.
Мукӧддырйиыс сійӧ пуксьыліс бокӧ да мый йылысь кӧ чорыда думайтіс.
Сійӧ плеть моз ӧшӧдліс кияссӧ да видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
Кор ме юавлі, оз-ӧ вись сійӧ, старик пыркнитліс юрсӧ, киас босьтлывліс чер да, тыдалӧ, быдног зілис вӧтлыны ас дінсьыс кутшӧмкӧ сьӧкыд мӧвпъяс.
Коли кык час да джын.
Му вылын зэв кузя нюжӧдчӧм вуджӧръяс петкӧдлісны, мый шондіыс воӧма нин горизонт дорӧдз.
Кад нин вӧлі мунны кыйсьыны.
Ме чукӧсті Дерсуӧс.
Сійӧ быттьӧкӧ повзис мыйыськӧ.
— Капитан! — шуис сійӧ меным, и сы гӧлӧсын кыліс кевмысьӧм.
— Ме ог вермы талун кыйсьыны мунны.
Сэні, — кинас сійӧ индіс вӧрӧ, — куліны менам гӧтырӧй да челядьӧй.
Сэсся сійӧ кутіс висьтавны, мый, налӧн обычай серти, кулӧмаяс гу вылӧ оз позь волыны, матігӧгӧрын оз позь лыйсьыны, вӧр пӧрӧдны, вотӧс вотны да турун талявны — оз позь торкны кулӧмаяслысь покойсӧ.
Ме гӧгӧрвои сы шогсьӧмлысь помкасӧ, и меным жаль лои старикыс.
Ме шуи сылы, мый ог мун кыйсьыны да кольчча сыкӧд бивакӧ.
Рӧмдігӧн ме кылі куимысь лыйӧм шы да рад лои: охотникъяс лыйсисны ылын сійӧ местасяньыс, кӧні вӧліны кулӧмаяслӧн гуясыс.
Кор дзикӧдз рӧмдіс, бӧр воисны казакъяс да вайисны козуляӧс.
Ужын бӧрын ми водз водім узьны.
Войнас ме кыкысь садьмылі да аддзылі Дерсуӧс, коді ӧтнасӧн пукаліс би дорын.
Асывнас меным висьталісны, мый Дерсу кытчӧкӧ вошӧма.
Кӧлуйыс сылӧн да ружьеыс кольӧмаӧсь татчӧ.
Сідзкӧ, сійӧ бӧр воас.
Сійӧс виччысигмоз ме муні довъялыштны эрд вывті да ас тӧдлытӧг вои ю дорӧ.
Берег вылысь, ыджыд из дорысь, ме аддзи гольдӧс.
Вӧрзьӧдчытӧг пукаліс сійӧ муын да видзӧдіс ваӧ.
Ме чукӧсті сійӧс.
Сійӧ бергӧдіс мелань ассьыс чужӧмсӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ войбыд абу узьӧма.
— Мунам, Дерсу! — шыаси ме сы дінӧ.
— Тані войдӧр ме овлі, войдӧр тані юрта вӧлі да амбар.
Важӧн сотчисны.
Бать, мам водзджыксӧ тані жӧ олісны...
Сійӧ эз помав висьталӧмсӧ, чеччис да, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, чӧв олігтыр мӧдӧдчис биваклань.
Сэні ставыс нин вӧлі дась туйӧ петігкежлӧ; казакъяс виччысисны сӧмын миянлысь воӧмнымӧс.
Луншӧр бӧрын регыд ми воим миянлы тӧдса фанзаӧдз.
Миянӧс неуна колльӧдыштны вӧзйысис ӧти олӧма нин удэхеец.
Сійӧ пыр муніс Дерсукӧд да мыйкӧ висьтавліс сылы гусьӧник.
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый найӧ важ тӧдсаяс и удэхеец кӧсйӧ овмӧдчыны выльлаӧ кытчӧкӧ море берег дорӧ.
Сыкӧд янсӧдчигӧн Дерсу пӧдаритіс сылы буретш сійӧ бутылкасӧ, кодӧс ме шыбитлі.
abu
Ми мунім Дерсукӧд тэрмасьтӧг да лэбачьяс бӧрся наблюдайтігтыр.
Вӧрдорса сукинас кӧнсюрӧ вуджрасисны тэрыб овсянка-ремезъяс.
Сэні и тані пуяс вылысь позьӧ вӧлі аддзыны уссурийскӧй ичӧт сизьясӧс.
На пиысь торъя интереснӧйыс зӧлӧтистӧй юра турунвиж сизь.
Сійӧ зіля сизьдіс пуяссӧ да ньӧти эз пов йӧз матыстчӧмысь.
Ва весьтын шлывъялісны юрсигусьяс.
Ӧти бӧрся вӧтчис азиатскӧй сырчик; сійӧ зілис кутны юрсигусьӧс лэбигас, но мӧдыс пелька пышйыліс сы дінысь.
Друг кӧнкӧ бокын тревожнӧя горӧдіс кедровка.
Дерсу вӧчис меным знак сувтны.
— Энлы, капитан, — шуис гольд.
— Сійӧ татчӧ локтӧ.
Збыльысь, горзӧм матысмис.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ тревожнӧй лэбачыс кодӧскӧ колльӧдӧ вӧрӧдыс.
Минута вит мысти сук вӧрысь петіс морт.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс.
Ме сразу тӧді жень-шень корсьысьӧс.
Сійӧ вӧлі лӧз дабаысь вурӧм дӧрӧма да гача, кучик унтыа, а юрас красуйтчис сюмӧдысь вӧчӧм ёсь йыла шляпа.
Паськӧмсӧ лысваысь видзӧм могысь сійӧ пасьталӧма маслӧӧсь нагрудник, а мышкас тасма бердас кӧрталӧма барсук ку, медым, пуксяс кӧ уль пу вылӧ, эз кӧтась паськӧмыс.
Тасма бердас ӧшаліс пурт, жень-шень кодйӧм вылӧ лыысь вӧчӧм бедьтор да ичӧтик мешӧк, кӧні видзсьӧны биаиз да бивакӧрт.
Киас китаец кутіс кузь бедь, мыйӧн сійӧ вешталіс кок увсьыс турунсӧ да коръяссӧ.
Дерсу шуис сылы, медым сійӧ оз пов да матыстчас матӧджык.
Тайӧ вӧлі ар ветымына дзор морт.
Чужӧмыс да киясыс сылӧн сэтшӧма гожъялӧмаӧсь, мый лоӧмаӧсь сьӧдгӧрд рӧмаӧсь.
Некутшӧм оружие сылӧн эз вӧв.
Кор китаец убедитчис, мый ми огӧ кӧсйӧй вӧчны сылы лёктор, сійӧ пуксис колода вылӧ, перйис питшӧгсьыс рузумтор да кутіс чышкавны сійӧн пӧсялӧм чужӧмсӧ.
Стариклӧн став фигураыс петкӧдліс вывті ёна мудзӧм.
Сідзкӧ со сійӧ, жень-шень корсьысьыд!..
Ми тӧдмалім, мый ю йывъясын сылӧн эм фанза.
Чудодейственнӧй вуж корсигӧн сійӧ ветлывліс мукӧддырйиыс сэтшӧм ылӧдз, мый недельясӧн эз волывлы гортас.
Сійӧ висьталіс, кыдзи корсьны сылысь оланінсӧ, да корис пыравны сы ордӧ.
Неуна шойччыштӧм бӧрын старик прӧщайтчис миянкӧд, босьтіс бедьсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
abu
abu
Рытъявылыс ми збыльысь аддзим зэв ичӧтик фанза, коді вӧлі татчӧс юртаяс кодь, кык ската вевта, коді мыджсьӧма веськыда муас.
Ӧдзӧс ӧтар-мӧдарладорас кык ӧшинь, найӧс клеиталӧма бумагаӧн, коді косясьлӧма нин да выльысь клеиталӧма бумага торъясӧн.
Тані эз нин вӧв зверь кыян кӧлуй, та пыдди вӧліны кӧрт зыръяс, гогынъяс, ичӧтик пу зыръяс, гырысь и посни сюмӧд кӧрӧбкаяс да жень-шень кодъян бедьторъяс.
abu
abu
Нуръясьыштӧм бӧрын ми Дерсукӧд мунім водзӧ, а вӧвъяс колины бӧрӧ.
Ӧні миян туйным кутіс кайны кытчӧкӧ гӧралань.
Ме чайті, мый юыс визувтӧ таті ущельеӧд да та вӧсна трӧпаыс кытшовтӧ опаснӧй местасӧ.
Но ме казялі, мый тайӧ эз вӧв сійӧ трӧпаыс, кыті ми мунім водзджыксӧ.
Ӧти-кӧ, сэні эз вӧвны вӧв кок туйяс, а мӧд-кӧ, сійӧ муніс шор пӧлӧн вывлань, мыйын ме убедитчи, кор аддзи ва.
Сэки ми решитім бергӧдчыны бӧр да мунны веськыда ю дорӧ, надейтчим, мый кыткӧ вуджам ассьыным туйнымӧс.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ трӧпаыс нуӧдӧма миянӧс ылӧ бокӧ.
abu
Нэмӧвӧйся дубъяс, ён сус пуяс, сьӧд кыдз пуяс, клён, аралия, коз пу, тополь, граб, ньыв пу, ниа пу да тис быдмисны тані кыдзсюрӧ.
Мыйкӧ аслыспӧлӧс вӧлі тайӧ вӧрас.
Уліас, пуяс улын, вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Дерсу муніс надзӧник да, кыдзи и век, видзӧдіс аслыс кок улас.
Друг сійӧ сувтіс да, кутшӧмкӧ предмет вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг, пӧрччис ас вывсьыс нопсӧ, пуктіс муӧ ружьесӧ да сошкасӧ, шыбитіс черсӧ, сэсся водіс муӧ кымыньӧн да кутіс кодлыськӧ мыйкӧ корны.
— Дерсу, мый тэкӧд лои? — юалі ме сылысь.
Дерсу чеччис да, турун вылӧ индігмоз, шуис ӧти кыв:
— Панцуй (жень-шень).
Тані быдмис уна турун.
Жень-шеньӧс ме эг тӧдлы.
Дерсу петкӧдліс меным сійӧс.
Ме аддзи кызь вит сантиметр судта нёль коръя быдмӧг.
Быд корйын вӧлі ичӧтик вит кор, кодъяс пиысь шӧрсаыс вӧлі кузьджык, кыкыс дженьыдджыкӧсь, а кык дорсаясыс — медся дженьыдӧсь.
Жень-шень розъялӧма нин, и петӧмаӧсь плодъяс.
Тайӧ вӧліны ичӧтик гӧгрӧс кӧрӧбкаяс, кодъяс расположитчӧмаӧсь сідзи жӧ, кыдзи и зонтичнӧйяслӧн.
Кӧрӧбкаясыс абу на воссьӧмаӧсь да абу кисьталӧмаӧсь кӧйдыссӧ.
Дерсу весаліс быдмӧг дорсьыс турунсӧ, сэсся чукӧртіс став плодъяссӧ да гартыштіс найӧс рузум пытшкӧ.
Та бӧрын сійӧ тшӧктіс меным кутыштны быдмӧгсӧ, а ачыс кутіс кодйыны вужсӧ.
abu
abu
abu
Ме отсалі сылы, кыдзи верми.
Вочасӧн муыс кутіс гылавны, и некымын минута мысти вужсӧ позьӧ вӧлі аддзыны синмӧн.
Кузьтаыс сылӧн куим дюйм да джын, кык пома. Сідзкӧ — мужскӧй.
Дерсу вундіс быдмӧгсӧ, вужйыскӧд ӧтлаын пуктіс нитш пытшкӧ да гартыштіс сюмӧдӧн.
Та бӧрын сійӧ нопъясис, босьтіс ружьесӧ да сошкасӧ да шуис:
— Тэ, капитан, шуда.
Мунігӧн ме юалі Гольдлысь, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны жень-шеньнас.
Дерсу шуис, мый кӧсйӧ вузавны сійӧс да деньга вылас ньӧбны патронъяс.
Сэки ме решиті ньӧбны сылысь жень-шеньсӧ да сетны сылы китаецъяс дорысь унджык деньга.
Ме висьталі сылы ассьым думъясӧс, но результатыс артмис дзик немвиччысьтӧм.
Дерсу пырысь-пыр жӧ сюйис кисӧ питшӧгас да, вужсӧ меным мыччигмоз, шуис, мый сетӧ меным прӧстӧ.
Ме ӧткажитчи, но сійӧ кутіс настаивайтны.
Менам ӧткажитчӧмӧй и чуймӧдіс и ӧбидитіс сійӧс.
Бӧрыннас ме гӧгӧрвои, мый вӧчавны пӧдаркияс — налӧн обычай и колӧ сетны пӧдаритысьыслы сэтшӧм жӧ донатор.
Дас ӧтиӧд глава
АМБА
Сук, сьӧкыд ру шебрӧдӧма став матігӧгӧрсӧ.
Луныс кажитчис рудӧн, букышӧн, вӧлі кӧдзыд, воздухыс уль руа.
Сэк кості кор йӧзыс чукӧртісны кӧлуй да тэчисны вӧвъяс вылӧ вьюкъяс, ми Дерсукӧд, тэрмасигтыр чай юыштӧм бӧрын да зептаным морт ӧти кос нянь торйӧн босьтӧм бӧрын, мӧдӧдчим водзӧ.
Пырджык асывъясын ме мунлі бивакысь мукӧд дорсьыс водзджык.
Маршрутнӧй съёмкаяс вӧчалігмоз ме муні ньӧжйӧ, и сэсся отряд менӧ панйыліс.
Тӧрыт на Дерсу висьталіс меным, мый тайӧ местаясас шӧйтӧны уна тигръяс, и та вӧсна эз сӧветуйт кольччыны отрядысь.
Трӧпаыс муніс ю берег пӧлӧн, но частӧ кежліс бокӧ, пыравліс вӧрӧ.
Коді эз вӧвлы Уссурийскӧй крайса пармаын, сійӧ оз вермы представитны аслыс, кутшӧм тайӧ сук вӧр, кутшӧм тайӧ тіль.
Дзик некымын воськов сайысь нинӧм он вермы аддзыны.
Нёль-квайт метр сайысь унаысь удайтчывліс кыпӧдны зверӧс куйланінсьыс, и сӧмын шум да увъяслӧн рутшка-ратшкакылӧм индывліс, кодарлань муніс животнӧй.
Буретш татшӧм пармаӧдыс ми и мунім дорвыв кык сутки чӧж нин.
Поводдяыс вӧлі лёк: дугдывтӧг буситіс-зэрис, туй вылын вӧліны ва гӧпъяс, турун вӧлі кӧтасьӧма, пуяс вывсянь гылалісны гырысь ва войтъяс.
Вӧрын вӧлі чуймӧдана чӧв-лӧнь.
Быттьӧкӧ ставыс кулӧма.
Весиг сизьяс, и найӧ кытчӧкӧ вошины.
— Чӧртыс тӧдӧ, мыйся поводдя! — шуалі ме аслам спутниклы.
— Нисьӧ ру, нисьӧ зэр — он гӧгӧрво, збыльысь.
Тэ кыдзи чайтан, Дерсу, мичаммас поводдяыс али ещӧ лёкмас?
Гольд видзӧдліс небесаӧ, синъяснас кытшовтіс гӧгӧр да чӧв олігтыр мӧдӧдчис водзӧ.
Минута мысти сійӧ сувтіс да шуис:
— Ми сідзи думайтам: тайӧ муыс, сопкаыс, вӧрыс — всё равно мортъяс.
Ӧні сійӧ ньылӧдӧ.
Кывзы...
Сійӧ лолалӧ — всё равно морт...
— И сійӧ бара мӧдӧдчис водзӧ.
Вӧлі нин час дас ӧти кымын.
Кад сертиыс кӧ артавны, вьючнӧй обоз должен вӧлі важӧн нин панйыны миянӧс, а бӧрвылын, пармаын, нинӧм эз кыв.
— Колӧ виччысьлыны, — шуи ме аслам спутниклы.
Сійӧ чӧв олігтыр сувтіс, босьтіс пельпом вывсьыс берданкасӧ, сувтӧдіс сійӧс пу бердӧ, сошкасӧ сатшкис муӧ да кутіс корсьны ассьыс каллянсӧ.
— Тьпу!
Ме каллянӧс вошті, — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Сійӧ кӧсйис бергӧдчывны бӧр да корсьны каллянсӧ, но ме сӧветуйті сылы виччысьыштны, надейтчи, мый бӧрын локтысь йӧз аддзасны каллянсӧ да ваясны сьӧрсьыныс.
Ми сулалім минута кызь кымын.
Стариклы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі куритчыны.
Медбӧрын сійӧ эз вермы терпитнысӧ, босьтіс ассьыс ружьесӧ да шуис:
— Ме думайта, каллянӧй тані матын.
Колӧ бергӧдчывны.
Ме полі, мый вӧвъяскӧд вермис мыйкӧ лоны, да Дерсукӧд тшӧтш бергӧдчи бӧр.
Гольд муніс водзын да, кыдзи и век, довкйӧдліс юрсӧ да кывмӧн сёрнитіс ас кежас:
— Кыдзи тайӧ ме каллянӧс вошті?
Али пӧрысь лои, али юрӧй менам лёк, али кыдзи...
Сійӧ эз помав, кывджын вылас сувтіс, сэсся бӧрыньтчис да, мулань копыртчӧмӧн, кутіс видзӧдавны мыйкӧ аслас кокъяс улысь.
Ме матыстчи сы дінӧ.
Дерсу видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, ачыс неуна шӧйӧвошӧма, да вашкӧдіс:
— Видзӧдлы, капитан, тайӧ Амба.
Сійӧ миян бӧрын ветлӧдлӧма.
Тайӧ зэв лёк.
Кок туйыс дзик на выль.
Сійӧ ӧні на тані вӧлӧма...
Збыльысь, кань лапа модаа дзик выль кок туйяс зэв бура тӧдчисны няйт трӧпа вылас.
Кор ми мунім таті, кок туйясыс трӧпа вылас эз вӧвны.
Тайӧс ме бура помниті, да и Дерсу эз вермы эськӧ не казявны найӧс.
А ӧні, кор ми бергӧдчим бӧр да мунім отрядлы воча, лоӧмаӧсь кок туйяс; найӧ мунӧмаӧсь миянладорӧ.
Тыдалӧ, зверь пыр мунӧма миян бӧрся зэв матын.
— Сійӧ матӧ татчӧ дзебсьӧма, — веськыдвылӧ кинас индігмоз шуис Дерсу.
— Сійӧ дыр тані сулалӧма, кор ми сэні каллянтӧ корсим.
Кор ми бӧр бергӧдчим, сійӧ сэки тэрыба чеччалӧма.
Видзӧдлы, капитан, кок туйясас ваыс абу на.
Збыльысь, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гӧгӧр вӧліны ва гӧпъяс, тигр лапа туйяс ваыс абу на вевъялӧма тыртны.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый хищник муртса на ӧні сулалӧма тані да сэсся, кор кылӧма миянлысь кок шыяснымӧс, уськӧдчӧма тілльӧ да дзебсьӧма кытчӧкӧ пӧрӧм пуяс сайӧ.
— Сійӧ ылӧ эз мун.
Ме бура гӧгӧрвоа.
Энлы, капитан...
Некымын минута ми сулалім ӧти местаын, надейтчим, мый кылас кутшӧмкӧ кышмунӧм, но вӧлі гуын кодь чӧв-лӧнь.
— Капитан, — шыасис ме дінӧ Дерсу, — ӧні колӧ бура видзӧдны.
Винтовкаад тэнад патронъяс эмӧсь?
Ньӧжйӧник колӧ ветлӧдлыны.
Кутшӧм гуран эм, кутшӧм пу куйлӧ муын, колӧ бура видзӧдавны.
Тэрмасьны оз ков.
Тайӧ — Амба!
Тэ гӧгӧрвоан — Амба?
Тайӧс висьтавлігӧн сійӧ ачыс видзӧдаліс быд куст да быд пу.
Тадзи ми мунім часджын кымын.
Дерсу пыр муніс водзвылын да синъяссӧ эз вештыв трӧпа вылысь.
Медбӧрын ми кылім гӧлӧсъяс: кодкӧ казакъяс пиысь видіс вӧлӧс.
Некымын минута мысти миян дінӧ воисны вӧвъяса йӧз.
Кык вӧв вӧлі няйтӧссьӧмаӧсь.
Седлӧясыс тожӧ вӧлі ляксьӧмаӧсь сёйӧн.
Вӧлӧмкӧ, ӧти ичӧтик вис вомӧн вуджигӧн вӧвъяс мӧдлаӧ тувччӧмаӧсь да сибдӧмаӧсь нюрӧ.
Та вӧсна и сёрмӧмаӧсь.
Кыдзи ме и чайтлі, стрелокъяслы сюрӧма Дерсулӧн калляныс трӧпа вылысь да найӧ вайисны сійӧс.
Медым мунны водзӧ, колӧ вӧлі лӧсьӧдавны вьюкъяс, выльысь пуктавны груз да кӧть неуна мыськалыштны вӧвъяс вылысь няйтсӧ.
Ме кӧсъя вӧлі сувтлыны да пузьӧдны чай, но Дерсу сӧветуйтіс лӧсьӧдны седловка да мунны водзӧ.
Сійӧ висьталіс, мый кӧнкӧ неылын тайӧ местаясас эм вӧралан балаган.
Сэтчӧ сійӧ думайтіс сувтны бивакӧн.
Недыр думайтыштӧм бӧрын ме сӧгласитчи.
Йӧз заводитісны босьтавны мудзӧм вӧвъяс вылысь вьюкъяс, а ми Дерсукӧд бара мӧдӧдчим туй кузя.
Эг на вевъялӧй ми вӧчны и кыксё воськов, кыдзи бара веськалім тигр кок туй вылӧ.
Зверь бара мунӧма миян бӧрся да бара, кыдзи и первойысьсӧ, миянлысь матыстчӧмнымӧс кылӧм бӧрын, кежӧма бокӧ.
Дерсу сувтіс, бергӧдчис сэтчань чужӧмӧн, кытчӧ дзебсьӧма тигр, да гора гӧлӧсӧн дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— Мый ветлан бӧрвывті?..
Мый колӧ тэныд, Амба?
Ми ветлӧдлам туй вывті, тэныд огӧ мешайтӧй.
Кыдзи тэ бӧрвылын ветлӧдлан?
Али местаыс этша пармаын?..
Сійӧ грӧзитіс воздухас аслас винтовкаӧн.
Татшӧма дӧзмӧмнас ме некор эг аддзыв сійӧс.
Дерсу синъясын тыдаліс ыджыд эскӧм сыӧ, мый тигр, Амба, кылӧ да гӧгӧрвоӧ сылысь кывъяссӧ.
Сійӧ эскис, мый тигр либӧ примитас сылысь вызовсӧ, либӧ эновтас миянӧс да мунас мӧд местаӧ.
Минута куим виччысьыштӧм бӧрын старик долыдпырысь ышловзис, сэсся ӧзтіс каллянсӧ, босьтіс винтовкасӧ пельпом вылас да ньӧти падъявтӧг мӧдӧдчис трӧпа кузя водзӧ.
Чужӧмыс сылӧн бара лои равнодушно-сосредоточеннӧй.
Сійӧ янӧдіс тигрӧс да заставитіс сійӧс ылыстчыны.
Матӧ час ещӧ ми мунім вӧрті.
Друг вӧрыс кутіс шочмыны.
Миян водзын воссис ыджыд эрд.
Пармаӧд дыр путешествуйтӧмысь ми ёна мудзим.
Син корсис шойччӧг да простор.
Та вӧсна позьӧ аслыд представитны, кутшӧм радпырысь ми петім вӧрысь да кутім видзӧдавны эрдсӧ.
— Тайӧ Квандагоу, — шуис Дерсу.
— Регыд балаган аддзам.
Эрд вылас, кыті ми ӧні мунім, быдмис тшӧкыд кустъяса дженьыдик папоротник-орляк.
Веськыдладорас вӧлі каменнӧй сола векньыдик нюр, кытчӧ, Дерсу висьталӧм серти, войяснас век петавлӧны гырысь кӧръяс да дикӧй козуляяс, медым чӧсмасьыштны васа лютикӧн да йирны сола сьӧд мусӧ.
— Миянлы колӧ талун кыйсьыны ветлыны, — сошканас нюр вылӧ индігмоз шуис Дерсу.
Луншӧр бӧрын час куимын кымын ми збыльысь аддзим кык ската ичӧтик балаган.
Вӧчӧмаӧсь сійӧс сус пу кырсьысь китайскӧй охотникъяс сідзи, мый пытшкас пестӧм бипурйысь тшыныс петіс кыкнанладорӧдыс да эз лэдз номъяслы писькӧдчыны чом пытшкас.
Балаган дортіыс визувтіс ичӧтик ю.
Бара ковмис дыр ноксьыны, медым вуджӧдны вӧвъясӧс мӧдар берегас, но медбӧрын и тайӧс вӧлі венӧма.
Но поводдя пыр на ӧтмоза, кыдзи шулывліс Дерсу, «ньылӧдіс».
Асывсяньыс букшасьысь небеса кутіс воссьыны.
Руыс кыптіс вылӧджык, небесаыс кытсюрӧ воссьыштіс, зэр дугдіс, но му вылас вӧлі уль на.
Ме решиті кольччыны татчӧ вой кежлӧ.
Меным зэв окота вӧлі кыйсьыштны нюр вылас, торйӧн нин сы вӧсна, мый миян важӧн нин эз вӧв яй да нёльӧд сутки чӧж сёйим куш кос нянь.
Некымын минута мысти бивакын кутіс пуны сійӧ гажа да тэрыб уджыс, коді тӧдса быдӧнлы, кодъяслы ковмыліс путешествуйтны парматі.
Вьюкъястӧм вӧвъясӧс лэдзим вӧля вылӧ.
Мыйӧн сӧмын на вылысь босьталім седлӧяссӧ, найӧ сразу водалісны муӧ, сэсся, пыркӧдчӧм бӧрын, муналісны эрд вылӧ йирсьыны.
Зэрмӧмысь полӧмла став вьюкъяссӧ тэчим ӧтилаӧ да вевттим найӧс брезентӧн.
Вӧвъяскӧд ноксигкості да седлӧяс разялігкості кодкӧ вевъялӧма нин пестыны бипур да ӧшӧдны би вылӧ чайник.
Бивакын Дерсу век петкӧдліс чуймӧдана энергия.
Сюмӧд кулигмоз сійӧ котраліс ӧти пу дорсянь мӧд пу дорӧ, кераліс потшъяс, сувтӧдліс палатка, косьтіс ассьыс и йӧзлысь паськӧмсӧ да зілис пестыны бисӧ сідзи, медым балаган пытшкын позис пукавны да не майшасьны тшынысь.
Ми важӧн нин пӧрччалім кӧмъяснымӧс да шойччим, а Дерсу пыр на ноксис балаган дорын.
Августын, да ещӧ кымӧра лунӧ, рӧмдӧ зэв водз.
Тадзи вӧлі и ӧні.
Руыс гӧвкъяліс сӧмын гӧра йывъясын.
Клӧкъясыс сылӧн шӧйтісны кустъяс весьтӧд да кажитчисны привидениеясӧн.
Тэрыба ужнайтӧм бӧрын ми Дерсукӧд мунім кыйсьыны.
Мунны ковмис трӧпа кузя, а сэсянь виджадӧн вӧрбердса нюр дорӧ.
Гырысь кӧръяслӧн да дикӧй кӧзаяслӧн зэв уна кок туйяс тӧдчисны видз пасьталаыс.
Сьӧдоват му вылын пӧшти нинӧм эз быдмы.
Ляпкыдик, косьмӧм пуяс быдмисны нюр гӧгӧр.
Таті кытсюрӧ мусӧ вӧлі ёна подмӧдӧма.
Тыдалӧ вӧлі, мый кӧръяс быд лун волывлӧны татчӧ ӧткӧн и дзонь стадаясӧн.
Ми бӧрйим лӧсьыдджык места, пуксим да кутім виччысьны зверьясӧс.
Ме нёровтчи мыр бердӧ да мӧді видзӧдавны гӧгӧр.
Пемыдыс ӧдйӧ сукмис кустъяс дорын да уліас, пуяс улын.
Дерсу дыр эз вермы успокоитчыны.
Сійӧ чегъяліс увъяс да мыйлакӧ кусньӧдліс сы мышкын быдмысь кыдз пуӧс.
Гӧгӧр, вӧрын и эрд вылын, вӧлі гуын кодь чӧв-лӧнь, кодӧс торкліс сӧмын номъяслӧн ӧтсяма дзизгӧмыс.
Лои пыр пемыдджык и пемыдджык.
Кустъяслӧн да пуяслӧн очертаниеясыс эз мӧдны бура тыдавны; найӧ кажитчисны ловъяясӧн да быттьӧкӧ вешъялісны ӧти местасянь мӧд местаӧ.
Мукӧддырйиыс меным кажитчывліс, мый тайӧ кӧръяс; фантазия содтыліс мукӧдторсӧ.
Ме кабыртлі киясын ружьеӧс да дась нин вӧлі лыйны, но быдпӧрйӧ, Дерсулӧн спокойнӧй чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, волі ас садьӧ.
Иллюзия пырысь-пыр вошлі, и сьӧд силуэт бӧр лолі куст либӧ пу формаа.
Дерсу пукаліс изваяние кодь.
Сійӧ сюся видзӧдіс кустъяс вылӧ да спокойнӧя виччысис кыйдӧссӧ.
Ӧтчыд сійӧ друг чошкӧдіс пельяссӧ, ньӧжйӧник лэптіс ассьыс ружьесӧ да кутіс видзӧдны.
Сьӧлӧмӧй менам кутіс ёна тіпкыны.
Ме тожӧ куті видзӧдны сыладорӧ, кытчань видзӧдіс старик, но нинӧм эг аддзы.
Регыд мысти, кор казялі, мый Дерсу успокоитчис, успокоитчи и ме.
Лои дзурс пемыд, сэтшӧм пемыд, мый некымын воськов сайысь оз позь вӧлі аддзыны ни нюр вылысь сьӧд мусӧ, ни пуяслысь сьӧд силуэтъяссӧ.
Номъяс зӧлиттӧдз курччалісны сьыліӧс да киясӧс.
Ме вевтти чужӧмӧс сеткаӧн.
Дерсу пукаліс сеткатӧг да, кажитчӧ, эз кыв налысь курччасьӧмъяссӧ.
Друг менам пельӧдз кыліс кышакылӧм.
Ме эг ӧшибитчы.
Кышакылӧмыс кыліс кустъяс пӧвстын, нюр мӧдарладорас, буретш паныдӧн сійӧ местаыслы, кӧні ми пукалім.
Ме видзӧдлі Дерсу вылӧ.
Сійӧ копыртіс юрсӧ да, кажитчӧ, аслас зрение вынӧн кӧсйис писькӧдчыны пемыд пырыс да тӧдмавны шумыслысь помкасӧ.
Мукӧддырйиыс кышакылӧм лолі гораджык да кыліс мичаа, мукӧддырйиыс ланьтліс да дзикӧдз дугдыліс.
Вӧлі гӧгӧрвоана: кодкӧ видзчысьӧмӧн писькӧдчис миянлань кустъяс пӧвстӧд.
Тайӧ кӧр локтіс йирны да нювны сола мусӧ.
Менам воображениеын кыптіс нин уна вожа мича сюръяса, статя кӧр.
Ме шыбиті сеткаӧс, куті кывзыны да видзӧдны, ачым дзикӧдз вунӧді номъяс йылысь.
Синъясӧн ме корси кӧрӧс, коді, менам арталӧм серти, вӧлі миянсянь сизимдас либӧ кӧкъямысдас воськов сайын, не ылынджык.
Друг скӧрысь эргӧм, коді вӧлі ылысса гым сяма, юрӧбтіс воздухас.
Дерсу кватитіс менӧ киӧд.
— Амба, капитан! — шуис сійӧ повзьӧм гӧлӧсӧн.
Ме куті чувствуйтны, кыдзи кутшӧмкӧ мудз, кутшӧмкӧ сьӧкыдтор кутіс лэччыны менам кокъясӧ.
Пидзӧсъясӧй лигышмунісны, быттьӧкӧ сэтчӧ кисьтісны свинеч.
Но тайӧ жӧ кадас мӧд чувство — чувство, коді сорласьӧма любопытствокӧд да вӧралысьлӧн страстькӧд — тыртіс менсьым сьӧлӧмӧс.
— Омӧль!
Весьшӧрӧ ми татчӧ локтім.
Амба скӧралӧ.
Тайӧ сылӧн местаыс, — шуаліс Дерсу, и ме эг тӧд, сёрнитіс-ӧ сійӧ ачыс аскӧдыс али висьталіс меным.
Меным кажитчис, мый сійӧ повзис.
— Ррррр... — бара юрӧбтіс войся лӧнь воздухас.
Друг Дерсу тэрыба чеччис.
Ме чайті, сійӧ кӧсйӧ лыйны.
Но ме зэв ёна чуйми, кор аддзи, мый киас винтовкаыс абу, да кор кылі речь, кодӧс сійӧ висьталіс тигрлы:
— Ладнӧ, ладнӧ, Амба.
Оз ков скӧравны, оз ков...
Тайӧ тэнад местаыс.
Ми тайӧс эгӧ тӧдӧй.
Ми пырысь-пыр мӧдлаӧ мунам.
Пармаын места уна.
Скӧравны оз ков...
Гольд сулаліс зверлань кияссӧ нюжӧдӧмӧн.
Друг сійӧ пидзӧсчанясис, кыкысь копыртчыліс муӧдз да шӧпкӧдӧмӧн кутіс мыйкӧ шуавны аслас кыв вылын.
Меным мыйлакӧ жаль лои старикыс.
Медбӧрын Дерсу надзӧник чеччис, матыстчис мыр дорӧ да босьтіс ассьыс берданкасӧ.
— Мунам, капитан, — шуис сійӧ решительнӧя да, менсьым вочакыв виччысьтӧг, тэрыба петіс трӧпа вылӧ.
Ме кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчи сы бӧрся.
Дерсулӧн спокойнӧй видыс, уверенностьыс, кыдзи сійӧ муніс повтӧг да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдтӧг, успокоитісны и менӧ: ме куті чувствуйтны, мый тигр оз вӧтчы миян бӧрся да оз решитчы уськӧдчыны.
Воськов кыксё кымын мунӧм бӧрын ме сувті да мӧді уговаривайтны старикӧс виччысьыштны ещӧ неуна.
— Ог, — шуис Дерсу, — ме ог вермы.
Ме тэныд водзвыв висьтала: компанияын некор ог лый Амбаӧс!
Тэ тайӧс бура кывзы.
Амбаӧс лыя — менам ёртӧй вошӧ.
Сійӧ бара чӧв олігтыр кутіс восьлавны трӧпа кузя.
Ме кӧсйи кольччыны ӧтнам, но шуштӧм чувство шымыртіс менӧ — ме вӧтӧді Гольдӧс.
Туй чӧжыс ми мунім чӧв олігтыр.
Кыкнаннымлӧн миян вӧліны асланым думъяс, асланым казьтылӧмъяс.
Жаль вӧлі меным, мый ме эг аддзыв тигрӧс.
Та йылысь ме висьталі аслам спутниклы.
— О, абу! — вочавидзис Дерсу.
— Лёк сійӧс аддзывны.
Ми сідзи шуам: сэтшӧм мортыс, коді некор эз аддзыв Амбаӧс, шуда; сійӧ век бура олас.
Дерсу пыдісянь ышловзис, недыр чӧв олыштіс да висьталіс водзӧ:
— Ме уна Амбаӧс аддзылі.
Ӧтчыд весьшӧрӧ сійӧс лыйи.
Ӧні ме ёна пола.
Но меным коркӧ лёк лоӧ.
Старик кывъясын вӧлі сэтшӧма шогсьӧм, мый ме бара куті жалитны сійӧс, заводиті бурӧдны да зіли вуджӧдны сёрнисӧ мӧдтор вылӧ.
Час мысти ми воим бивакӧ.
Миянысь повзьӧм вӧвъяс чепӧсйисны бокӧ да заводитісны корсйӧдлыны.
Би дорын кутісны ноксьыны йӧз.
Кык казак петісны миянлы паныд.
— Талун вӧвъяс мыйыськӧ полӧны, — шуис ӧтиыс.
— Оз сёйны, дугдывтӧг кытчӧкӧ видзӧдӧны.
Абу-ӧ кутшӧмкӧ зверь матігӧгӧрын?
Ме тшӧкті казакъяслы домавлыны вӧвъясӧс, ӧзтавны бипуръяс да сувтӧдны оружиеа часӧвӧйӧс.
Дерсу рытывбыд чӧв оліс.
Тигркӧд паныдасьӧм вӧчис сы вылӧ ыджыд впечатление.
Ужын бӧрын сійӧ пырысь-пыр жӧ водіс узьны, и ме казялі, мый сійӧ дыр эз вермы унмовсьны, бергаліс ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас да быттьӧкӧ сёрнитіс ас кежас.
Рытъяснас ми частӧ сёрнитлывлім Дерсукӧд вӧралӧм йылысь, зверьяс йылысь, вӧрса пӧжаръяс йылысь да с. в.
Сы висьталӧм серти, во кызь сайын кымын кык тӧв дорвыв тигръяс мунӧмаӧсь рытыввывсянь асыввывлань.
Тигръяслӧн став кок туйясыс мунӧмаӧсь таланьӧ.
Сы чайтӧм серти, тайӧ вӧлӧма Сунгарийскӧй крайсянь Сихотэ-Алиньӧ тигръяслӧн массӧвӧй вуджӧм.
Ме некымынысь заводитлі юасьны Дерсулысь, кутшӧмногӧн сійӧ виӧма тигрӧс, но Гольд чӧв оліс да зільліс вежны сёрнисӧ мӧдтор вылӧ; медбӧрын меным удайтчис пычкыны сылысь, кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Делӧыс вӧлӧма май тӧлысьын Фудзин ю дорын.
Дерсу мунӧ вӧлӧм гежӧд дубъяса вӧркостса долинаӧд.
Сыкӧд вӧлӧма ичӧтик пон.
Первойсӧ сійӧ гажаа котӧртӧма водзын, но сэсся кутӧма чепсасьны.
Дерсу абу казялӧма нинӧм подозрительнӧйсӧ да решитӧма, мый пон полӧ ош кок туйысь, да нинӧмысь повтӧг мӧдӧдчӧма водзӧ.
Но пон абу ланьтӧма да сэтшӧма кутӧма жмитчыны сылы кокъяс дінас, мый мешайтӧма муннысӧ.
Вӧлӧмкӧ, матын вӧлӧма тигр.
Мортӧс аддзӧм бӧрын сійӧ дзебсьӧма пу сайӧ.
Дзик случайнӧ артмӧма сідзи, мый Дерсу вӧлӧм мунӧ тайӧ пуланьыс жӧ.
Кымын матӧджык воис морт, сымын ёнджыка дзебсис тигр; сійӧ дзикӧдз йӧжгыльтчӧма ёкмыльӧ.
Опасностьсӧ казявтӧг Дерсу чужйыштӧма понлы кокнас, но тайӧ здукас чеччыштӧма тигр.
Бокӧ чеччыштӧм бӧрын сійӧ заводитӧма кучкавны аслыс бӧжнас да лёкысь эргыны.
— Мый эрган? — горӧдӧма сылы Дерсу.
— Ме тэнӧ ог вӧрзьӧд.
Мыйла скӧралан?
Сэки тигр чеччыштӧма некымын воськов сайӧ да сувтӧма, пыр на эргигтыр.
Гольд бара горӧдӧма сылы, медым сійӧ муніс татысь.
Тигр чеччыштӧма ещӧ некымынысь да бара кутӧма эргыны.
Кор Дерсу аддзӧма, мый страшнӧй зверь оз кӧсйы мунны, горӧдӧма сылы:
— Но ладнӧ, тэ он мун — ме лыя, сэки ог ло мыжа!
Сійӧ лэптӧма ружьесӧ да заводитӧма метитчыны, но тайӧ здукас тигр дугдӧма эргыны да восьлӧн мӧдӧдчӧма нӧрыслань, кустъяс пӧвстӧ.
Оз вӧлі ков лыйны, но Дерсулӧн артмӧма мӧдарӧ.
Сійӧ здукас, кор тигр вӧлӧма нӧрыс йылын, Дерсу лыйӧма.
Тигр уськӧдчӧма кустъяс пӧвстӧ.
Та бӧрын Дерсу мунӧма водзӧ.
Лун нёль мысти сылы ковмӧма бӧр мунны тайӧ жӧ туй кузяыс.
Нӧрыс дорті мунігӧн Дерсу аддзӧма пу вылысь куим кырнышӧс, кодъяс пиысь ӧти вӧлӧм весалӧ нырсӧ ув бердӧ.
«Неужели менам висьӧма тигрӧс?» — думыштӧма сійӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ вуджӧма нӧрыс мӧдарладорас, пыр и зурасьӧма кулӧм зверь вылӧ.
Бокыс сылӧн ставнас вӧлӧм номырсялӧма.
Дерсу ёна повзьӧма: ӧд тигрыс вӧлі мунӧ, мыйла сійӧ лыйис?..
Дерсу пышйӧма.
Тайӧ кадсяньыс мӧвп, мый сійӧ весьшӧрӧ виис тигрӧс, абу сетлӧма спокой.
Тайӧ мӧвпыс вӧтлысьӧма сы бӧрся быдлаті.
Сылы кажитчӧма, мый водз либӧ сёр, а сылы лоӧ мынтысьны таысь.
— Ме ӧні зэв ёна пола, — помаліс сійӧ ассьыс висьтсӧ.
— Водзджыксӧ ме пыр ӧтнам ветлӧдлі, нинӧмысь эг повлы, а ӧні мыйкӧ аддзан — думайт, зверь кок туй аддзан — думайт, пармаын ӧтнад узян — думайт...
Сійӧ чӧв ланьтіс да кутіс сюся видзӧдны би вылӧ.
Дас кыкӧд глава
ПРОКЛЯТӦЙ МЕСТА
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сихотэ-Алиньлань матысмигӧн строевӧй вӧр вочасӧн бырӧ, а сы пыдди заводитчӧ сэтшӧм вӧр, кытысь позьӧ вӧчны мебель, и, медбӧрын, дзик йывъясас быдмӧ нитшсялӧм да шоч лапъяса коз пу, ниа да ньыв пу.
Пуяслӧн вужъясыс оз пырны пыдӧ муас, а нюжӧдчалӧмаӧсь вылітіыс.
Вывсяньыс найӧ сӧмын муртса-муртса тупкысьӧмаӧсь нитшкӧн.
Та вӧсна пуяс оз дыр овны да оз зумыда сулавны.
Кызь арӧса пуӧс кокниа вермас пӧрӧдны ӧти морт.
Пуяслӧн кулӧмыс заводитчӧ йывъяссяньыс.
Мукӧддырйи кулӧм пу дыр на сулалӧ вужъяс вылас, но мыйӧн сӧмын инмӧдчан сыӧ, сійӧ пырысь-пыр жӧ киссьӧ да жугавлӧ торпыригӧдз.
Татшӧм вӧръясас некод оз ов.
Некӧн оз тыдавны зверь кок туйяс, абуӧсь лэбачьяс, оз кыв гут-гаглӧн дзизгӧм.
Пуяслӧн унджык стволъясыс ӧтсяма сьӧдовруд рӧмаӧсь.
Тані абуӧсь и кустарникъяс да том пуяс, абуӧсь весиг папоротникъяс да эжӧр.
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын нитш: и уліас, кок улын, и изъяс вылын, и пу увъяс вылын.
Гажтӧм чувство кыпӧдӧ татшӧм пармаыс.
Сэні век гуын кодь чӧв-лӧнь, кодӧс торклывлӧ сӧмын кос пу йывъясын пыр ӧтмоза шувгысь тӧв.
Татшӧм местаяссӧ татчӧс олысьяс лыддьӧны лёк духъяслӧн оланінӧн.
Рыт кежлас ми неуна эгӧ воӧй перевалӧдз да сувтім Сихотэ-Алинь гӧра подулӧ.
Август дас кыкӧд лунӧ Дерсу садьмӧдіс менӧ югдігӧн.
Пӧсь чай кружка тэрыба юӧм бӧрын ме тшӧкті казакъяслы седлӧавны вӧвъясӧс, а ачым Дерсукӧд муні водзӧ.
Меным окота вӧлі мерайтны Сихотэ-Алинь вомӧнса переваллысь джудждасӧ.
Казакъяс кольччисны седлӧвинаӧ виччысьны миянӧс, а ми Дерсукӧд кайим гӧра вылӧ.
Вылісяньыс, гӧра вывсянь, воссис зэв мича вид.
Уліас муыс кажитчис мореӧн, а гӧраясыс — гырысь измӧм гыясӧн.
Медматыс гӧра йывъясыслӧн вӧліны причудливӧй очертаниеяс: на сайын чукӧрӧн тыдалісны мукӧдъяс, но контуръясыс налӧн вӧлі вевттьысьӧмаӧсь лӧзов руӧн, а водзӧ он нин вермы вӧлі торйӧдны, гӧраяс тайӧ али юра кымӧръяс горизонт бердас.
Вылісяньыс ме кокниа верми тӧдмавны горнӧй складкаяслысь расположениесӧ да юяслысь визувтӧмсӧ.
Ассьыным делӧ вӧчӧм бӧрын ми лэччим Вангоу ю долинаӧ да, километр вит кымын мунӧм бӧрын, сувтім, медым виччысьны вьючнӧй обозӧс.
Дерсу пуксис ю берегӧ да кутіс выльысь кӧмасьны, а ме муні водзӧ.
Трӧпаыс чукыльтӧ таті мегырӧн сё кызь кымын градус вылӧ.
Неылӧ муныштӧм бӧрын ме бергӧдчылі мышкӧ да аддзи: Дерсу пукалӧ ю берегын.
Сійӧ ӧвтыштіс меным кинас, медым ме эг виччысь сійӧс.
Муртса ме пырышті вӧрдорӧ, пыр жӧ зураси кабанъяс вылӧ, но лыйны эг вевъяв.
Ме аддзи, кодарӧ пышйисны животнӧйяс, да уськӧдчи пановтны найӧс.
Збыльысь, некымын минута мысти ме бара вӧтӧді найӧс.
Сук вӧр пырыс ме аддзи, кыдзи мыйкӧ вуджӧртчис.
Бӧрйи здук, кор сьӧд пятнаыс сувтіс, лэпті ружьеӧс да лыйи.
Тайӧ жӧ здукас ме кылі мортлысь горӧдӧм да сэсся ойӧстӧм, ымзӧм.
Ме садь быртӧдз повзи.
Ме гӧгӧрвои, мый лыйи мортлы, да уськӧдчи кустъяс пӧвстӧд.
Сійӧ, мый ме аддзи, кучкис меным юрӧ чер тышкӧн моз.
Муын куйліс Дерсу.
— Дерсу! Дерсу! — горӧді ме весьӧпӧрӧмӧн да уськӧдчи сы дінӧ.
Сійӧ мыджсис муӧ шуйга кинас да, гырддза вылас неуна кыпӧдчыштӧм бӧрын, веськыд кинас тупкис синъяссӧ.
Ме треситі сійӧс да тэрыба, полігтыр юаси, кытчӧ веськалі пуляыс.
— Мышкӧй доймӧ, — вочавидзис сійӧ.
Ме тэрыба куті пӧрччӧдны сылысь вылыс паськӧмсӧ.
Сылӧн курткаыс да улыс дӧрӧмыс вӧлі косяссьӧма.
Медбӧрын ме сійӧс пӧрччӧді.
Ме кокниджыка лолышті.
Пулевӧй рана некӧн эз вӧв, но ӧти сюрсалы помысь пуля нетшыштӧма кучиксӧ.
Контузитчӧм места гӧгӧрыс вӧлі вирсермунӧма.
Сэки сӧмын ме казялі, мый ме тірала лихорадка дырйи моз.
Ме висьталі Дерсулы, кутшӧма сійӧ ранитчӧма.
Сійӧ пыр жӧ успокоитчис.
Кор казяліс менсьым волнуйтчӧмӧс, сійӧ и менӧ кутіс бурӧдны:
— Немтор, капитан.
Тэ абу мыжа.
Ме вӧлі бӧрын.
Кыдзи тэ вермин гӧгӧрвоны, мый ме водзӧ муні.
Ме лэпті сійӧс, пуксьӧді да куті юасьны, кыдзи сійӧ веськаліс меа-кабанъяс костӧ.
Вӧлӧмкӧ, кабанъясӧс сійӧ аддзӧма мекӧд ӧттшӧтш.
Вӧралысьлӧн страстьыс пыр жӧ кыптӧма сыын.
Сійӧ чеччыштӧма да уськӧдчӧма животнӧйяс бӧрся.
А сы вӧсна мый ме кытшовті трӧпа кузя, а дикӧй порсьяс мунісны веськыда, то, на бӧрся вӧтчигӧн, Дерсу регыд панйӧма менӧ.
Курткаыс сылӧн вӧлі дзик кабан гӧн рӧма.
Дерсу тайӧ здукас копыртчӧмӧн писькӧдчӧма сук вӧрӧд.
Ме чайті сійӧс зверӧн да лыйи.
Пуля косялӧма курткасӧ да контузитӧма мышсӧ, мый вӧсна сылӧн лётмунӧмаӧсь кокъясыс.
Минута дас мысти воисны вӧвъяс.
Дойсӧ ме мавті йодӧн, ректі грузсӧ ӧти вӧв вылысь да пукталі мукӧд вӧвъяс вылӧ.
Тыртӧммӧм седлӧ вылӧ ми пуксьӧдім Дерсуӧс да мӧдӧдчим тайӧ проклятӧй местасьыс ылӧджык.
Рыт кежлас Дерсу неуна успокоитчис.
Зато ме эг вермы некытчӧ инасьны.
Мӧвп, мый ме лыйи мортлы, кодлы обязан аслам олӧмӧн, йирис менсьым сьӧлӧмӧс.
Ӧд ме кӧ босьті ружьеӧс ӧти сантиметр улӧджык, киӧй кӧ менам неуна дрӧгнитіс, ме эськӧ вии Дерсуӧс.
Войбыд ме эг вермы унмовсьны.
Меным пыр каститчис вӧр, кабанъяс, менам лыйӧм, Дерсулӧн горӧдӧмыс да кустъяс, кодъяс улын сійӧ куйліс.
Повзьӧмӧн ме чеччыштлывлі нар вылысь да некымынысь петалі ывлаӧ; ме зіли успокоитны ачымӧс сійӧн, мый ставыс помасис лючки-ладнӧ, мый Дерсу ловъя да ӧні мекӧд ӧтлаын, но нинӧм эз отсав.
Сэки ме песті би да заводитлі лыддьысьны.
Регыд ме казялі, мый представляйта аслым ог сійӧс, мый гижӧма книгаас, а мӧд картина...
Медбӧрын кутіс югдыны.
Менам шуд вылӧ, садьмис дежурнӧй артельщик.
Сійӧ заводитіс лӧсьӧдны асъя завтрак, а ме куті отсасьны сылы.
Асывнас Дерсулы лои кокниджык.
Мышкыс ньӧти нин эз доймы.
Сійӧ заводитіс ветлӧдлыны, но пыр на норасис юр висьӧм вылӧ да эбӧс абутӧм вылӧ.
Ме бара тшӧкті ӧти вӧлӧс сетны висьысьлы.
Вангоу ю кывтыдысь ми аддзим важ лудева, мӧдногӧн кӧ потшӧс, коді оз лэдз животнӧйясӧс ва дінӧ.
Потшӧссӧ вӧлі вӧчӧма мыйтакӧ пӧрӧм пуясысь, мыйтакӧ ловъя пуясысь.
Майӧгъяс отсӧгӧн пӧрӧм пуяссӧ крепиталӧма сідзи, медым животнӧйяс эз вермыны шыблавны найӧс кокъяснаныс.
Кӧнсюрӧ колялӧма пыран-петанінъяс, кытчӧ кодъялӧма джуджыд гуяс, вывсяньыс искуснӧя маскируйтӧма турунӧн да кос коръясӧн.
Войнас кӧръяс мунӧны ва дорӧ, зурасьӧны заборӧ да, сійӧс кытшовтігӧн, усьӧны гуясас.
abu
Вангоу юдорса лудевасӧ вӧлі эновтӧма нин.
Тыдалӧ вӧлі, мый китаецъяс важӧн нин абу волӧмаӧсь сы дінӧ.
Ӧти гуысь ми аддзим кӧрӧс.
Коньӧр животнӧй веськалӧма сэтчӧ, буракӧ, лун куим сайын.
Ми сувтім да кутім сёрнитны сы йылысь, кыдзи сійӧс мездыны.
Ӧти казак кӧсйис лэччыны гуас, но Дерсу эз сӧветуйт вӧчны тайӧс.
Кӧр вермис вины асьсӧ да чегны охотниклысь коксӧ.
Сэки ми решитім лэптыны сійӧс арканъясӧн.
Сідзи и вӧчим.
Муӧ шыбитӧм кык петляӧ веськалісны кӧрлӧн кокъясыс, коймӧдӧс чӧвтісны сылы юрас да тэрыба кыскисны выліӧ.
Кажитчис, мый сійӧ джагаліс.
Но мыйӧн сӧмын петляяссӧ разялісны, сійӧ пырысь-пыр жӧ восьтіс синъяссӧ.
Неуна лолалыштӧм бӧрын кӧр сувтіс кокъяс йылас да довъялігтыр мӧдӧдчис, но вӧрӧ вотӧдз аддзис шор да, миян вылӧ видзӧдтӧг, кутіс горша юны васӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
Аскинас ми лунтыр сулалім ӧти местаын.
Поводдяыс вежласис, но ёнджыкасӧ вӧлі кымӧра да зэрис.
Йӧз песлалісны бельёнысӧ, дӧмлісны паськӧмнысӧ да весалісны оружие.
Дерсу дзикӧдз бурдіс, мый вӧсна меным вӧлі вывті нимкодь.
Дас коймӧд глава
МОРЕЛАНЬ БӦР ЛОКТӦМ
Перевал сайын, ю кывтыдыс мунігӧн, петім Инза-Лаза-Гоу ю дорӧ (Эзысь скала долина).
Тані юас вӧлі уна чери-мальма.
Стрелокъяс заводитісны вугырӧн чери кыйны, а ме босьті ружье да муні разведкаӧн гӧраясӧ.
Ветлӧдлі ме дзик рӧмдытӧдзыс, нинӧм эг аддзы да мӧдӧдчи бӧр ю берег пӧлӧн.
Друг ӧти гуысь ме кылі шум, быттьӧкӧ пожъясьӧны.
Обрыв дінӧ видзчысьӧмӧн матыстчӧм бӧрын ме видзӧдлі увлань да аддзи кык енотовиднӧй понйӧс.
Найӧ сэтшӧм зіля куталісны чериясӧс, мый ньӧти эз казявны менӧ.
Водз кокъяснаныс енотъяс сулалісны ваын да зілисны кватитны пиньяснаныс на дінті ризъялысь чериясӧс.
Ме дыр видзӧді животнӧйяс бӧрся.
Мукӧддырйиыс найӧ крута бергӧдчывлісны, уськӧдчылісны мушыръяс бӧрся да заводитлісны тэрыба парсавны мусӧ.
Но со ӧтиыс лэптіс юрсӧ, сюся видзӧдліс меланьӧ да сетіс лявтӧм сяма шы.
Та бӧрын кыкнан енотыс зэв ӧдйӧ вошины турун пӧвстӧ да сэсся эз нин петкӧдчывны ю дорӧ.
Бивакысь ме суи ставнысӧ ӧтчукӧрысь.
Ужын бӧрын ещӧ час кымын ми занимайтчим быдӧн асланым уджӧн, а сэсся юим чай да водалім узьны, коді кытысь аддзис аслыс лӧсьыдджыкин.
Мӧд лунас ми мунім водзӧ Эзысь скала долинаӧд.
Ю вомсяньыс километр кык сайын заводитчӧны нюръяс.
Лыа мылькъяс да сулалысь ваа гӧпъяс индӧны места, кытчӧдз войдӧр вӧлӧма мореыс.
Косінсӧ паськӧдны отсалісны юӧн вайӧм лыа да морскӧй прибой.
Кузь ты, коді кольӧма лыа мылькъяс костас моресянь километр ылнаын, буракӧ, вӧлӧма заливлӧн медся джуджыдінӧн.
Ӧні тайӧ тыыс пӧшти ставнас тырӧма турунӧн.
Сэні уяліс зэв уна утка.
Ме кольччи Дерсукӧд лыйсьыштны, а отряд муніс водзӧ.
Ты шӧрын пукалысь уткаясӧс лыйлыны вӧлі нинӧмла: пыжтӧг ми найӧс всё равно эськӧ эгӧ вермӧй судзӧдны.
Сэки ми кутім кыйӧдны перелётнӧйясӧс.
Ме лыйлі дрӧбӧвикысь, а Дерсу — винтовкаысь, и шоча сійӧ эз веськавлы.
Сы лыйсьӧм вылӧ видзӧдігӧн ме эг вермы кутчысьны, медым не ошкыны сійӧс.
— Важӧн ме бура лыйсьывлі, — ӧтвечайтіс сійӧ, — ни ӧти пуля бокӧ эз мунлы.
Ӧні неуна лёкджыка.
Тайӧ здукас миян весьтӧд выліті лэбис утка.
Дерсу тэрыба лэптіс ружьесӧ да лыйис.
Пуляӧн лыйӧм лэбач бергӧдчис воздухас, из моз уси увлань да шнёпкысис муӧ.
Ме сувті да чуймӧмӧн видзӧдлывлі то сы вылӧ, то утка вылӧ.
Дерсу гажмис.
Сійӧ тшӧктіс меным шыблавны вывлань курӧг кольк ыджда изъяс.
Ме шыбиті дас из, и на пиысь кӧкъямыссӧ сійӧ жугӧдіс пуляясӧн.
Дерсу вӧлі дӧвӧлен.
Но эз ышнясьӧм вӧв сы пытшкын, сійӧ прӧстӧ радліс сы вылӧ, мый кынӧмпӧтсӧ перйыны сійӧ вермас на лыйсьӧмӧн.
Дыр ми шӧйтім ты дорын да лыйлім лэбачьясӧс.
Кадыс муніс зэв ӧдйӧ.
Долинаыс тыри лэччысь шонділӧн зарни югӧръясӧн.
Паськыд визьӧн миян водзын шыльквидзис лыа.
Сійӧ кыссис километр куим.
Ылын водзын, быттьӧкӧ пустыняын караван, муніс миян отряд.
Лэбачьясӧс тэрыба ӧктӧм бӧрын ми мӧдӧдчим отряд бӧрся.
Море дорӧ миян караван сувтіс.
Некымын минута мысти вывлань качис еджыд тшынтор — тайӧ пестісны бипуръяс.
Часджын мысти ми вӧлім асланым йӧз дінын.
Казакъяс сувтӧмаӧсь вой кежлӧ орччӧн ичӧтик фанзакӧд, кодӧс стрӧитӧма ваӧн вайӧм керъясысь, берегдорса обрывъяс дінӧ.
Тані олісны кык китаец, кодъяс ӧктісны ляпкыдінъясысь сёйны туян ракушкаясӧс.
Татшӧм гостеприимствосӧ да сьӧлӧмсянь относитчӧмсӧ, кутшӧм вӧлі налӧн, ме некытысь эг аддзыв.
Тайӧ переход бӧрас ставным ёна мудзим.
Рӧкыд вылӧ, ме ёна зырті коклябӧрӧс.
Колӧ вӧлі шойччыштны, та вӧсна ме решиті сувтны татчӧ лунтыр кежлӧ.
Висян кокӧй эз лэдз меным син куньлыны войнас, и лои зэв нимкодь, кор кутіс югдыны.
Би дорын пукалігӧн ме видзӧді, кыдзи ловзьӧ природаыс.
Медводз садьмисны бакланъяс.
Найӧ надзӧник, тэрмасьтӧг лэбисны море весьтті кытчӧкӧ ӧтиладорӧ, тӧдӧмысь, сёян корсьны.
Турунӧн тырӧм ты весьтын живъялісны утка табунъяс.
Море вылын, му вылын и воздухын вӧлі чӧв-лӧнь.
Дерсу чеччис мукӧдъясысь водзджык да заводитіс шонтыны чай.
Тайӧ кадас кутіс петны шонді.
Быттьӧкӧ ловъя, сійӧ мыччысис ваысь ӧти дорнас, сэсся торъяліс горизонтсьыс да кутіс кайны вывлань небесаӧдыс.
— Кутшӧм мича тайӧ! — горӧді ме.
— Сійӧ медся главнӧй морт, — шонді вылӧ индігмоз вочавидзис меным Дерсу.
— Сійӧ пропадитас — гӧгӧр ставыс пропадитас.
Сійӧ чӧв олыштіс здук мында, сэсся бара водзӧ висьталіс:
— Би да ва — тожӧ кык вына морт.
Би да ва кӧ пропадитасны — сэки сразу ставыслы пом.
Тайӧ прӧстӧй кывъясас уна вӧлі анимистическӧйыс, но вӧлі уна и мысльыс.
Миянлысь сёрнинымӧс кылӧм бӧрын кутісны садьмавны стрелокъяс.
Лунтыр ме пукалі места вылын.
Стрелокъяс сідзжӧ шойччисны да сӧмын коръясӧкӧ ветлывлісны видзӧдлыны вӧвъясӧс, медым найӧ ылӧ эз мунны.
Поводдяыс тайӧ лунъясас вежласис; пӧльтісны чизыр рытыв тӧвъяс; войяс лоины ыркыдӧсь; матысмис ар.
Кокӧй менам регыд бурдіс, и позьӧ вӧлі водзӧ мӧдӧдчыны.
Сэні, кӧні Тютихе ю усьӧ мореӧ, абу ни залив, ни бухта.
Сӧмын берег дорас эм ӧти джуджыдджык места, кытчӧ мореыс вайӧма уна морскӧй турун.
Турунӧн тырӧм татшӧминъясас век олӧны унасикас куликъяс.
Медводз ме казялі восточно-сибирскӧй грязевикъясӧс, кодъяс тэрыба котралісны лыакӧса вывті.
Найӧ пырлісны ваӧ да, кажитчӧ, налы вӧлі дзик веськодь прибойыс.
Накӧд орччӧн вӧліны куликъяс-травникъяс.
Тайӧ гӧрд кока рам лэбачьясыс олісны ичӧтик стаяясӧн, ветлӧдлісны турун вывті да корсялісны сэтысь сёян.
Морт матыстчигӧн найӧ повзьӧмпырысь, горзігтыр кыпӧдчывлісны места вывсьыс да лэблісны первой морелань, сэсся друг крута бергӧдчылісны да ӧттшӧтш, быттьӧкӧ команда серти, бара пуксьылісны берегӧ.
Сэтысь, кӧні туруныс чередуйтчис лыа визьяскӧд, позьӧ вӧлі аддзыны уссурийскӧй зуёкъясӧс.
Тайӧ мича лэбачьясыс ӧтарӧ видзӧдлывлісны изъяс улӧ да ракушкаяс улӧ да частӧ пыравлісны ваӧ, и сӧмын сэки, кор прибойлӧн вына гы мукӧддырся дорысь ылӧдзджык кайліс берег вылӧ, найӧ жбыркнитлывлісны да кутчысисны воздухас сэтчӧдз, кытчӧдз ваыс эз мунлы бӧр.
Ылынджык мореас олісны тихоокеанскӧй бакланъяс.
Найӧ сунласисны зэв пыдӧдз да бӧр петавлісны ва веркӧс вылӧ ылӧ сійӧ местасяньыс, кӧні сунлісны ваас.
Море весьтын шлывъялісны зэв уна каляяс.
На пӧвстысь ёна торъявліс восточно-сибирскӧй хохотунья.
Мукӧддырйи найӧ пуксьывлісны ва вылӧ да заводитлісны лёкысь горзыны, коді збыльысь вӧлі морт серам кодь.
Каляяс ӧти бӧрся мӧд кыпӧдчавлісны ва вылысь, лэблісны ёрта-ёртсьыс ылӧджык да бара пуксьылісны орччӧн, та дырйи зілисны кокыштны ӧта-мӧдсӧ нырнаныс либӧ мырддьыны кутӧм чериӧс.
Мӧдарладорас, дзик ю вом весьтын, шлывъялісны еджыд бӧжа кык орлан.
Найӧ сюся видзӧдалісны кыйдӧс да друг, быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, ӧттшӧтш пуксисны берегӧ.
Ракаяс, каляяс да куликъяс вензьытӧг лэдзисны найӧс асланыс местаӧ.
Море берег дорын некымын лун шойччӧм бӧрын экспедиция торйӧдчис кыкпельӧ: ме Дерсукӧд да нёль казаккӧд муні Тютихе ю катыд, а мукӧдыслы вӧлі тшӧктӧма обследуйтны море берег дорсӧ.
Ми веськалім Тютихе ю дорӧ сэтшӧм кадӧ, кор кета кайис моресянь юясӧ кульмыны.
Представитӧй аслыныд уна тысяча чериӧс, сьӧктанас куим килограммсянь вит килограммӧдз, кодъяс тыртӧмаӧсь юсӧ да тэрмасьӧны вывлань, порогъяслань.
Кутшӧмкӧ кутны позьтӧм вын заставляйтӧ найӧс мунны ва паныд да венны препятствиеяс.
Тайӧ кадас кета нинӧм оз сёй да олӧ сӧмын сійӧ запаснас, кодӧс сійӧ чӧжис мореын.
Вылісянь, юдорса террасаяс вывсянь, тыдалӧ вӧлі ставыс, мый вӧчсис ваын.
Чериыс вӧлі сэтшӧм уна, мый мукӧдлатіыс эз тыдав ю пыдӧсыс.
Интереснӧ наблюдайтны, кыдзи кета вуджӧ порогъяс вомӧн.
Сійӧ мунӧ чукльӧдлӧмӧн, быглясьӧ ӧти бок вывсяньыс мӧд бок вылас, патурликасьӧ да век жӧ мунӧ водзӧ.
Сэті, кӧні сылы мешайтӧ водопад, сійӧ чеччалӧ да зільӧ кутчысьны изъясӧ.
Мудзӧм, ранитчалӧм, сійӧ воӧ ю йывъясӧдз, кольӧ потомство да пӧгибайтӧ, а сы местаӧ моресянь локтӧны пыр выль кельӧбъяс, быттьӧкӧ приступ вылӧ.
Первойсӧ ми горша уськӧдчим чери вылӧ, но регыд мысти умим сыысь, да сійӧ лои зывӧк.
Море дорын дыр шойччӧм бӧрын йӧз и вӧвъяс мунісны окотапырысь.
Ылысса гӧраяс тупкысьыштісны рытъя лӧз руӧн.
Матысмис рыт.
Регыд должен пуксьыны чӧв-лӧнь.
Но ме казялі, мый кымын ёнджыка пемдіс, сымын ёнджыка долина кутіс тырны кутшӧмкӧ неяснӧй шыясӧн.
Кылісны йӧзлӧн горзӧм да кӧртӧ кучкалӧм.
Ӧткымын шыяс кылісны ылын, а мукӧдыс дзик матын.
— Дерсу, мый тайӧ татшӧмыс?
— юалі ме Гольдлысь.
— Манзаяс чошӧӧс вӧтлӧны, — вочавидзис сійӧ.
Ме эг гӧгӧрво сылысь да думышті, мый китаецъяс йӧрталӧны ассьыныс порсьяссӧ вой кежлӧ.
Дерсу эз сӧглашайтчы.
Сійӧ висьталіс, мый пока абу идралӧма кукуруза да абу керӧма градъяс вылысь пуктасъяс, некод порсьясӧс йӧръясысь оз лэдзав.
Ми мунім водзӧ.
Минута кызь мысти ме аддзи бияс, но эг фанзаяс дорысь, а насянь бокысь.
— Манзаяс чошӧӧс вӧтлӧны, — бара шуис Дерсу, и ме бара эг гӧгӧрво сылысь.
Медбӧрын ми кытшовтім обрывъяссӧ да петім эрд вылӧ.
Шыясыс сразу лоины яснӧйджыкӧсь.
Китаец горзіс сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ чуксасис кодкӧдкӧ, да кадысь кадӧ кучкаліс беддьӧн ыргӧн тазйӧ.
Матыстчысь отрядлысь шумсӧ кылӧм бӧрын сійӧ горӧдіс ещӧ ёнджыка да кутіс ӧзтыны пес чукӧр, кодӧс вӧлі тэчӧма трӧпа дорас.
— Энлы, капитан, — шуис Дерсу.
— Тадзи абу бур мунны.
Сійӧ вермас лыйны.
Сійӧ чайтас, мый ми чошӧяс.
Ме понді гӧгӧрвоны.
Китаец чайтіс миянӧс дикӧй порсьясӧн да збыльысь вермис лыйны ружьеысь.
Дерсу мыйкӧ горӧдіс.
Китаец пырысь-пыр шыасис да котӧртіс миянлы паныд.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ и повзис и нимкодь лои миян воӧм вылӧ.
Ме решиті узьны тані.
Казакъяс заводитісны босьтавны вӧвъяс вылысь вьюкъяс да сувтӧдавны палаткаяс, а ме пыри фанзаӧ да мӧді юасьны китаецъяслысь.
Найӧ норасисны асланыс судьба вылӧ да висьтавлісны, мый со куим вой нин дорвыв кабанъяс йирӧны да талялӧны кӧдзӧм муяс да град йӧръяс.
Кык сутки чӧжӧн найӧ бырӧдӧмаӧсь пӧшти став градвыв пуктассӧ.
Кольӧма сӧмын кукуруза.
Сы дінысь луннас китаецъяс аддзылӧмаӧсь нин дикӧй порсьясӧс, и вӧлі гӧгӧрвоана, мый войнас найӧ воасны бара.
Китаец корис менӧ лыйлыны воздухӧ, мыйысь кӧсйысис мынтыны деньга.
Та бӧрын сійӧ котӧрӧн петіс фанзаысь да бара кутіс горзыны да кучкавны тазйӧ.
Ылісянь гӧра сайсянь сылы шыасис мӧд китаец, ещӧ ылынджык — коймӧд.
Тайӧ нестройнӧй шыясыс юралісны долина кузя да сыліны войся лӧнь воздухас.
Ужын бӧрын ми решитім петавны кыйсьыны.
Кор небесаын кыаыс кусі, китаец котӧртліс кукуруза дінӧ да ӧзтіс сы дорӧ би.
Ми Дерсукӧд босьтім ружьеяс да мунім кыйсьыны.
Китаец муніс миянкӧд жӧ.
Сійӧ ӧтарӧ горзіс, но Дерсу шуис, мый тайӧ оз отсав и кабанъяс всё равно локтасны кӧдзӧм му вылӧ.
Некымын минута мысти ми вӧлім кукуруза дорынӧсь.
Ме пукси мыр вылӧ ӧтарладорас, Дерсу — мӧдарладорас, да кутім виччысьны.
Бипурсянь сюръяӧн кайис тшын; гӧрд югӧр нерӧвнӧй чутъясӧн чеччаліс муӧд да югдӧдіс кукурузасӧ, турунъяссӧ, изъяссӧ да ставсӧ, мый вӧлі матігӧгӧрас.
Миянлы эз ковмы дыр виччысьны.
Кӧдзӧм му сайын, буретш паныда сійӧ местаыслы, кӧні ми пукалім, кутіс кывны шум.
Сійӧ тӧдчымӧн содіс.
Кабанъяс талялісны турунсӧ да прыськайтісны, петкӧдлісны йӧз вылӧ ассьыныс дӧзмӧмсӧ.
Китаец горзӧм вылӧ видзӧдтӧг, би вылӧ видзӧдтӧг дикӧй порсьяс локтісны веськыда кукурузалань.
Минута кык-куим мысти ми аддзим найӧс.
Воддзаясыс заводитісны нин талявны кукурузасӧ.
Ми лыйим пӧшти ӧттшӧтш.
Дерсу водтӧдіс ӧти животнӧйӧс, ме — мӧдӧс.
Кабанъяс уськӧдчисны бӧрвыв, но дас вит минута мысти найӧ бара нин вӧліны кукуруза пытшкын.
Бара кыкысь лыйим, и ещӧ пара порсь колины места вылас; ӧти животнӧйыс восьтіс вомсӧ да уськӧдчис миянлы паныд, но Дерсу лыйис да виис сійӧс места вылас.
Китаец лыйліс порсьяслы гӧлӧвняясӧн.
Лыйсьӧм шыяс гыпкисны ӧти бӧрся мӧд, но нинӧм эз отсав.
Кабанъяс локтісны быттьӧкӧ приступ вылӧ.
Ме кӧсъя вӧлі ветлыны виӧм зверьяс дінӧ, но Дерсу эз лэдз менӧ; сійӧ шуис, мый тайӧ зэв опаснӧ, сы вӧсна мый на пӧвстын вермисны лоны ранитчӧмаяс.
Ещӧ недыр виччысьыштӧм бӧрын ми мунім фанзаӧ, юим чай да водім узьны.
Но чорыда унмовсьны эз удайтчы: китаец войбыд горзіс да кучкаліс ыргӧн тазйӧ.
Час ӧкмысын ме садьми да юалі кабанъяс йылысь.
Дерсу висьталіс меным, мый войнас миян висьӧма вит животнӧйӧс.
Миян мунӧм бӧрын кабанъяс всё-таки локтӧмаӧсь кӧдзӧм му вылӧ да сёйӧмаӧсь-талялӧмаӧсь кольӧм кукурузасӧ кушӧдз.
Китаец зэв ёна шогсис.
Ми босьтім аслыным сӧмын ӧти кабанӧс, а мукӧдсӧ эновтім места вылас.
Китаецъяс висьталӧм серти, войдӧр кабанъяс вӧлӧмаӧсь этшаджык.
Найӧ рӧдмӧмаӧсь бӧръя дас вонас, и найӧс кӧ эськӧ эз сёйны тигръяс, найӧ тыртісны эськӧ пармасӧ дзоньнас.
Китаецъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ.
Луншӧр гӧгӧрын, кыдзи и век, ми Дерсукӧд мунім водзӧ.
Ю сайын трӧпа катӧдіс неуна нӧрыслань.
Татчӧ ми пуксим шойччыны.
Ме заводиті выльысь кӧмасьны, а Дерсу ӧзтіс каллянсӧ.
Сійӧ кӧсйӧ нин вӧлі сюйны каллянсӧ вомас, но друг дугдіс да кутіс дзоргыны-видзӧдны кытчӧкӧ вӧрланьӧ.
Здук мысти сійӧ серӧктіс да шуис:
— Аддзан, кутшӧм мудер!
Мыйкӧ да мыйкӧ гӧгӧрвоӧ!
— Коді? — юалі ме сылысь.
Сійӧ чӧв олігтыр индіс кинас.
Ме видзӧдлі сыланьӧ, но нинӧм эг аддзы.
Дерсу сӧветуйтіс меным видзӧдны эз муас, а пуяс вылас.
Сэки ме казялі, мый ӧти пу кутіс вӧрны, а сэсся ещӧ и ещӧ.
Ми чеччим да ньӧжйӧник мӧдӧдчим сэтчӧ.
Регыд мысти ставыс лои гӧгӧрвоана.
Пу вылын пукаліс еджыд морӧса ош да чӧсмасис жолудьясӧн.
Еджыд морӧса ошъяс этшаджыкӧсь сьӧдовруд ошъясысь.
Найӧ вӧчалӧны ассьыныс гуяссӧ пӧрысь тополь горсъясӧ.
Тӧв кежлӧ узьны тайӧ ошкыс водӧ водз.
Выліас, стволас, сійӧ йирӧмӧн писькӧдӧ ичӧтик розь, коді гӧгӧрыс гыӧртӧ.
Тайӧ гыӧр сертиыс и охотникъяс тӧдмалӧны, мый горсъяс эм зверь.
Ош дінӧ воськов сё сайӧ матыстчӧм бӧрын ми сувтім да кутім видзӧдны сы бӧрся.
«Косолапӧй» кавшасьӧма дзик пу йылӧдзыс да сэтчӧ вӧчӧма аслыс мыйкӧ лабаз сямаӧс.
Уна жолудь кольӧма сійӧ увъяс вылас, кытчӧдз судзӧдчынысӧ сійӧ абу вермӧма.
Сэки ош пондіс ёна вӧрӧдны пусӧ да видзӧдлывлыны муӧ.
Сылӧн артыштӧмыс лои правильнӧй.
Жолудьяс кисьмӧмаӧсь, но абу сэтшӧмӧдз, медым асьныс гылалісны.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ лэччис муӧ да пондіс корсявны найӧс турун пӧвстысь.
— Тэ кутшӧм морт? — горӧдіс сылы Дерсу.
Ош тэрыба бергӧдчис, чошкӧдіс пельяссӧ да заводитіс исавны воздухсӧ.
Ми эгӧ вӧрзьӧдчӧй.
Ош успокоитчис да бара заводитліс корсявны жолудьяс да сёйны, но Дерсу тайӧ здукас шутёвтіс.
Ош сувтіс бӧр кокъяс вылас, сэсся дзебсис пу сайӧ да кутіс видзӧдны сэтысянь синпӧвнас.
Тайӧ кадас тӧв пӧльыштіс миян мышсянь.
Ош равӧстіс, топӧдіс пельяссӧ да кыккокйыв чепӧсйис пышйыны.
Некымын минута мысти воисны вӧвъяса казакъяс.
Рытнас, ужын бӧрын, ми ставным пукалім бипур дорын да сёрнитім.
Друг мыйкӧ еджговруд шумтӧг да надзӧник лэбис дінтіным.
Стрелокъяс шуисны, мый тайӧ ыджыд лэбач, а ме думайті, мый тайӧ нярбордъя ыджыд шыр.
Некымын минута мысти аслыспӧлӧс существо лэбзис бара.
Сійӧ эз ӧвтчы бордъяснас, а лэбис горизонтальнӧя да неуна ньывкӧсӧн увлань.
Животнӧй пуксис пипу вылӧ да сэсся мӧдіс кавшасьны ствол кузяыс вывлань.
Ичӧтик зверлӧн рӧмыс вӧлі дзик пу кырсь рӧмаыс, и сійӧ кӧ эськӧ эз вӧр, то сійӧс некыдз эськӧ эз позь казявны.
Метр квайт вылнаӧ кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс да, кажитчӧ, кынмис места вылас.
Ме босьті дрӧбӧвӧй ружье да кӧсйи лыйны, но Дерсу ӧлӧдіс менӧ.
Сійӧ тэрыба вундаліс посни лапъяс да корӧсьӧс моз кӧрталіс бедь йылӧ, сэсся матыстчис пу дорӧ да корӧсьсӧ босьтіс сідзи, медым сійӧ эз сайӧд бипур югӧрсӧ.
Биысь синтӧммӧм животнӧй пыр пукаліс ӧти местаын.
Кор корӧсьыс вӧлі колана вылнаын, Дерсу топӧдіс сійӧс пу бердӧ, сэсся тшӧктіс ӧти казаклы кутны бедьсӧ, а ачыс кавшасис матысса ув вылӧ, пуксис сэтчӧ да корӧсьнас рузумӧн моз кватитіс ассьыс кыйдӧссӧ.
Повзьӧм зверь кутіс чипсыны да пессьыны.
Тайӧ вӧлӧма паляур.
Сійӧ грызунъяс отрядысь да уръяс семействоысь.
Туша бокъясас, водз кокъяс да бӧр кокъяс костас, эм эластичнӧй кучик складка, коді сетӧ сылы позянлун лэбны ӧти пусянь мӧд пуӧ.
Паляурлӧн став тушаыс небыд, шӧлкӧвистӧй югыдруд гӧна, бӧжыс вожа.
Паляур олӧ Уссурийскӧй край пасьтала сора вӧръясын, кӧні эмӧсь кыдз пуяс да пипуяс.
Стрелокъяс чукӧртчисны гӧгӧр да видзӧдалісны лэбалысь грызунӧс.
Медся оригинальнӧй вӧлі сылӧн ыджыд уска да гырысь сьӧд синъяса юрыс. Гырысь синъяссӧ приспособитӧма сы вылӧ, медым воспримитны войын кыдз позьӧ унджык светӧвӧй югӧр.
Кор ставныс видзӧдалісны паляурӧс, Дерсу лэптіс сійӧс юр весьтас, мыйкӧ гораа шуис да лэдзис вӧля вылӧ.
Паляур уліті лэбзис му весьтӧд да воши пемыдас.
Ме юалі Гольдлысь, мыйла сійӧ лэдзис паляурӧс.
— Сійӧ абу лэбач, абу шыр, — вочавидзис сійӧ.
— Вины сійӧс оз позь.
Ми дыр сёрнитім сыкӧд тайӧ тема вылас.
Сійӧ висьтавліс меным и мукӧд животнӧйяс йылысь.
Ме юалі сылысь, кутшӧм зверь, сы думысь, медся вреднӧй; Дерсу думайтыштіс да шуис:
— Вурдысь.
А юалӧм вылӧ, мыйла буретш вурдысь, а абу мӧд животнӧй, сійӧ вочавидзис:
— Сідз.
Некод оз кӧсйы сійӧс лыйны, некод оз кӧсйы сійӧс сёйны.
Тайӧ кывъяснас Дерсу кӧсйис висьтавны, мый вурдысь — бесполезнӧй да некытчӧ туйтӧм животнӧй.
Дас нёльӧд глава
ГЫРЫСЬ КӦРЪЯСЛӦН БАКСӦМ
Август пом да сентябрь заводитчӧм — пармаын медся интереснӧй кад.
Сэки заводитчӧ гырысь кӧръяслӧн баксӧм да эньяс вӧсна айяслӧн тышкасьӧм.
Кӧрӧс чуксавны вӧчӧны сюмӧдысь пӧлян; та могысь кульӧны лентаӧн сантиметр дас пасьта сюмӧд.
Сійӧ гартыштчӧ спиральӧн, да татшӧм ногӧн артмӧ метрджын кузя труба.
Шыыс артмӧ воздухсӧ асланьыд кыскӧмысь.
Вины кӧрӧс баксігас зэв кокни.
Садьсӧ воштӧм айяс ньӧти оз казявны опасностьсӧ да матыстчӧны охотник дінӧ, кор сійӧ найӧс чуксалӧ пӧлянӧн, пӧшти бердӧдзыс.
Яй миян вӧлі тырмымӧн; та вӧсна ме эг лэдз казакъясӧс мунны кыйсьыны, но ачым решиті ветлыны пармаӧ наблюдайтӧм могысь.
Ми босьтім татшӧм пӧлянъяссӧ да Дерсукӧд мунім вӧрӧ. Биваксянь километр кымын мунӧм бӧрын ми торйӧдчим ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Места бӧрйӧм мысти, кӧні кустъясыс эз вӧвны сэтшӧм тшӧкыдӧсь, ме пукси мыр вылӧ да куті виччысьны.
Рыт матысмӧмкӧд тшӧтш вӧрын пыр лои чӧвджык и чӧвджык.
Друг кӧнкӧ лунвывланьын бакӧстіс кӧр.
Чукӧстчӧмыс сылӧн юрӧбтіс вӧр пасьталаыс, и пырысь-пыр жӧ сылы шыасис мӧд — месянь дзик неылын.
Тайӧ, буракӧ, вӧлі пӧрысь ай кӧр.
Сійӧ заводитіс кыз гӧлӧсӧн, сэсся вочасӧн гӧлӧсыс вӧсняліс да бӧрыннас помасис кыз октаваӧн.
Ме шыаси сылы сюмӧд пӧлянӧн.
Эз на коль весиг ӧти минута, кыдзи ме кылі увъяслысь трачкакылӧм да та бӧрын аддзи статя кӧрӧс.
Сійӧ локтіс увереннӧй грациознӧй походкаӧн, довкйӧдліс юрсӧ да мездаліс пу увъясӧ крукасьлысь сюръяссӧ.
Ме кынми места вылӧ.
Кӧр сувтіс да, юрсӧ чатӧртӧм бӧрын, чушнитіс нырнас, дук сертиыс зілис тӧдмавны, кӧні сылӧн противникыс.
Минута кык кымын ме любуйтчи зэв мича животнӧйӧн да ньӧти эг кӧсйы босьтны сылысь ловсӧ.
Кӧр чувствуйтіс, мый матын враг, да волнуйтчис.
Сійӧ кутіс парсавны мусӧ сюръяснас, сэсся лэптіс юрсӧ да зэв чорыда горӧдіс.
Кокньыдик ру пуркнитіс сы вомысь.
Эз на вевъяв шыасьны сылы йӧлӧга, кыдзи юладорсянь бара кыліс бакӧстӧм.
Кӧр нетшыштчис, кыдзкӧ равӧстіс, сэсся бакӧстіс дженьыдика да скӧрысь.
Друг месянь шуйгаладорын кыліс слабиник шум.
Ме бергӧдчи да аддзи энь кӧрӧс.
Кор ме бӧр бергӧді юрӧс кӧръяслань, айяс тышкасисны нин.
Найӧ усьласисны ӧта-мӧд вылас зэв скӧрысь.
Ме кылі сюръяснаныс кучкасьӧмсӧ да сьӧкыда лолалӧмсӧ, коді петіс морӧссьыныс ымзӧмкӧд тшӧтш.
Бӧр кокъяссӧ животнӧйяс нюжӧдӧмаӧсь, а водз кокъяссӧ кусыньтӧмаӧсь кынӧм уланыс.
Вӧлі здук, кор налӧн сюръясыс сідзи крукасисны, мый дыр эз вермыны мынтӧдны.
Юрсӧ ёна пыркнитӧмла ӧти кӧрыс жугӧдіс мӧдыслысь сюр йывсӧ да сӧмын тайӧн мездіс асьсӧ и противниксӧ.
Кӧръяс тышкасисны минута дас кымын.
Медбӧрын кутіс тыдавны, мый ӧтиыс на пиысь должен эновтчыны.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс да вочасӧн бӧрыньтчис.
Противникыслысь бӧрыньтчӧмсӧ казялӧм бӧрын мӧд кӧрыс пондіс усьласьны ещӧ лёкысьджык.
Регыд мысти кыкнан кӧрыс вошины менам син улысь.
Тышкасьӧмлӧн шумыс вочасӧн ылыстчис.
Тыдалӧ, ӧти кӧрыс вӧтліс мӧдсӧ.
Энь кӧр муніс на бӧрся неылын.
Друг вӧр пасьталаыс гымӧбтіс лыйӧм шы; ме гӧгӧрвои, мый тайӧ лыйис Дерсу.
Колӧ пасйыны, мый кӧръяс тышкасисны быдлаын.
Налӧн баксӧмысь вӧрас вӧлі настӧящӧй зык-шум.
Заводитіс ӧдйӧ пемдыны.
Небесаын кыалӧн медбӧръя ыпнитлӧмъясыс вермасисны на войся пемыдыскӧд, коді ӧдйӧ локтіс асыввывсянь.
Часджын мысти ме вои бивакӧ.
Дерсу вӧлі гортын нин.
Сійӧ пукаліс би дорын да весаліс ассьыс винтовкасӧ.
Сійӧ вермӧма вины эськӧ некымын кӧрӧс, но виӧма сӧмын сьӧлаӧс.
Дыр ми пукалім бипур дорын да кывзім кӧръяслысь баксӧмсӧ.
Кӧръяс войбыд эз сетны миянлы узьны.
Унйылысь ме кылі налысь горзӧмсӧ да ӧтарӧ садьмывлі.
Бипур дорын пукалісны казакъяс да видчисны.
Бикиньяс, быттьӧкӧ фейерверк, качлісны вывлань, бергалісны да кусліны пемыдас.
Медбӧрын кутіс югдыны.
Кӧръяслӧн баксӧм вочасӧн лӧнис.
Сӧмын ӧтка кӧръяс дыр на эз вермыны успокоитчыны.
Найӧ шӧйтісны гӧра пӧкатъясӧд вуджӧраинъясті да равзісны, но налы некод нин эз шыасьлы.
Со петіс шонді, и пармаын бара лои шынитӧв.
Мӧд лунас вӧлі югыд на, кор медся яр кӧръяс заводитісны баксыны: первой джуджыд гӧраяс вылын, сэсся и долинаясын.
Ме решиті бара ветлыны пармаӧ да аскӧд тшӧтш кори Дерсуӧс.
Ми вуджим ю вомӧн, мунім биваксянь километрӧн-джынйӧн кымын, сувтім лӧнь шор дорӧ да заводитім кывзыны.
Кымын пемыдджык лои пармаын, сымын ёнджыка баксісны кӧръяс.
Баксӧмыс тыртіс став вӧрсӧ.
Ми заводитлім матыстчыны кӧръяс дінӧ, но весьшӧрӧ.
Кыкысь кымын ми аддзылім животнӧйясӧс, но кыдзкӧ омӧля: либӧ вӧлі тыдалӧ сюръяса юрыс, либӧ бӧрладорыс да кокъясыс.
Ӧтилаысь ми казялім мича ай кӧрӧс.
Сы гӧгӧр гартчисны нин куим энь кӧр.
Кӧръяс эз сулавны ӧтилаын, а надзӧник мунісны.
Ми мунім на бӧрся кок туйяс кузяыс.
Эз кӧ вӧв Дерсу, ме эськӧ важӧн нин вошті найӧс син улысь.
Айыс муніс водзын.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ вынаджык мукӧд айяс дорсьыс, да та вӧсна шыасьліс быд чукӧстӧм вылӧ.
Друг Дерсу сувтіс да кутіс кывзыны.
Сійӧ бергӧдчис да кынмис места вылас.
Ылісянь кыліс пӧрысь ай кӧрлӧн равзӧм, но сылӧн гӧлӧсыс эз вӧв кӧръяслӧн баксӧм кодь.
— Гм, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм морт тайӧ? — гусьӧник юаліс менсьым Дерсу.
Ме вочавидзи, мый чайта тайӧ кӧр, но сӧмын пӧрысь.
— Тайӧ — Амба, — вашнитіс сійӧ меным, — сійӧ зэв мудер.
Сійӧ пыр тадзи кӧрӧс ылӧдлӧ.
Кӧр ӧні оз гӧгӧрво, кутшӧм морт горзӧ.
Амба регыд кутас энь кӧрсӧ.
Быттьӧкӧ сылысь кывъяссӧ вынсьӧдӧм могысь тигр равзӧм вылӧ гора гӧлӧсӧн шыасис кӧр.
Пырысь-пыр вочавидзис и тигр.
Сійӧ кужӧмӧн подражайтіс кӧрлы, но сӧмын бӧрыннас равзӧмыс сылӧн помасьліс дженьыдика эргӧмӧн.
Тигр матысмис да, дерт, должен вӧлі прӧйдитны миян дорті матіті.
Дерсу, кажитчӧ, волнуйтчис.
Сьӧлӧмӧй менам кутіс ёна тіпкыны.
Ме кыйи ачымӧс сы вылын, мый и ме заводиті повны.
Друг Дерсу заводитіс горзыны:
— А-та-та, та-та-та, та-та-та...
Та бӧрын сійӧ лыйис ружьеысь воздухӧ, сэсся уськӧдчис кыдз пу дорӧ, тэрмасьӧмӧн кульыштіс сы вылысь сюмӧд да ӧзтіс.
Кос сюмӧд ыпнитіс югыд биӧн, и тайӧ жӧ здукас миян гӧгӧрын лои кыкпӧв пемыдджык.
Лыйӧмысь повзьӧм кӧръяс чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и сэсся ставыс лӧнис.
Дерсу босьтіс бедь да гартовтіс сы йылӧ сотчысь сюмӧдсӧ.
Минута мысти ми мунім бӧр, туйсӧ югдӧдім факелӧн.
Ю вомӧн вуджӧм бӧрын ми петім трӧпа вылӧ да сы кузя бӧр воим бивакӧ.
Биваксянь неылысь стрелок аддзӧма скелетъяссӧ кык кӧрлысь, кодъяс крукасьӧмаӧсь сюръяснаныс.
Ме муні сэтчаньӧ да регыд мысти збыльысь аддзи муысь кӧръяслысь лыяссӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый шойяссӧ идралӧм вылын тільсьӧмаӧсь и лэбачьяс и хищнӧй зверьяс.
Торйӧн интереснӧйӧсь вӧліны животнӧйяслӧн юръясыс.
Тышкасигас кӧръяс сэтшӧма крукасьӧмаӧсь сюръяснас, мый абу нин вермӧмаӧсь торйӧдчыны да кулӧмаӧсь тшыглы.
Стрелокъяс заводитлісны торйӧдны сюръяссӧ: квайт морт (куим мортӧн ӧтар-мӧдарсянь) эз вермыны торйӧдны найӧс.
Позьӧ представитны аслыд, кутшӧм вынӧн тышкасьӧмаӧсь кӧръяс.
abu
abu
Рытнас ужын бӧрын сёрни пансис вӧралӧм йылысь.
Висьтавліс Дерсу, а ми кывзім сылысь.
Тайӧ мортыслӧн олӧмыс вӧлі тыр вывті интереснӧй приключениеясӧн.
Гольд висьтавліс, кыдзи ӧтчыд, дас во сайын, сійӧ вӧтлысьӧма кӧръяс бӧрся дзик сюрассиганыс.
Делӧыс вӧлӧма Даубихе ю вожын, медся йылас нин.
Тані гӧраяс вылас ва кодйӧма кузь да джуджыд оврагъяс; крут пӧкатъясас быдмӧ вӧр.
Дерсулӧн сьӧрсьыс вӧлӧма винтовка, вӧралан пурт да квайт патрон.
Биваксяньыс неылысь сійӧ аддзӧма сюръяса том кӧрӧс, лыйӧма да ранитӧма омӧля.
Кӧр усьлӧма, но регыд мысти бӧр палялӧма да пышйӧма вӧрӧ.
Гольд вӧтӧдӧма сійӧс, бара лыйӧма нёльысь, но став ранаясыс абу лоӧмаӧсь кувтӧдзыс; и кӧр бара пышйӧма.
Сэки Дерсу лыйӧма квайтӧдысь и медбӧръяысь.
Та бӧрын кӧр пырӧма оврагӧ, коді ӧтлаасис мӧд татшӧм жӧ оврагкӧд.
Кӧр куйліс буретш на ӧтлаасянінын, ваын, и сӧмын пельпомыс, сьыліыс да юрыс сылӧн вӧліны изъяс вылын.
Ранитчӧм животнӧй лэптывліс юрсӧ да, тыдалӧ, оліс медбӧръя минутаяс нин.
Гольд пуксьӧма из вылӧ да заводитӧма куритчыны виччысигмоз, кор кулӧ кӧр.
Ковмӧма куритны кык каллян, кытчӧдз кӧр эз кув.
Сэки Дерсу матыстчӧма сы дінӧ, медым вундыны сюръяса юрсӧ.
Местаыс вӧлӧма лӧсьыдтӧм: дзик ва бердас быдмӧ вӧлӧм кыз ловпу.
Кыдз кӧть эз лӧсьӧдчы Дерсу, сійӧ вермис устроитчыны сӧмын ӧти положениеын.
Сійӧ пидзӧсчанясьӧма веськыд пидзӧс вылас, а шуйга кокнас пыксьӧма ӧти изйӧ.
Винтовкасӧ сійӧ чӧвтӧма аслыс мыш саяс да заводитӧма кульны кӧрӧс.
Абу вевъялӧма сійӧ и кыкысь вундыштны пуртнас, кыдзи друг ва шум пырыс ас бӧрвывсьыс кылӧма кышакылӧм.
Сійӧ кӧсйӧма видзӧдлыны, но тайӧ здукас дзик орччӧн аскӧдыс аддзӧма тигрӧс.
Зверь кӧсйӧма тальччыны из вылӧ, но вильдӧма да кокнас веськалӧма ваӧ.
Гольд тӧдіс, мый сійӧ кӧ муртса вӧрзьыштас, то пӧгибнитас.
Сійӧ кынмӧма места вылас да пыкӧма лов шысӧ.
Тигр видзӧдлӧма сы вылӧ синпӧвнас, аддзӧма вӧртӧм фигура да заводитӧма мунны водзӧ.
Но, дерт, сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ вӧртӧмыс — абу мыр и абу из, а мыйкӧ ловъя.
Кыкысь сійӧ видзӧдлӧма бӧрвылас да мыйвынсьыс исалӧма воздухсӧ, но, Дерсу шуд вылӧ, тӧлыс вӧлӧма абу сыладорсянь, а тигрладорсянь.
Страшнӧй зверь абу кылӧма кӧр дуксӧ да кайӧма кыр йылӧ.
Изъяс да лыа киссисны сы лапаяс улысь шорас.
Но вот сійӧ воӧма выліас.
Сэки сійӧ друг кылӧма морт дук.
Гӧныс сылӧн сувтӧма сувтсӧн, сійӧ зэв ёна равӧстӧма да кутӧма кучкавны асьсӧ бӧжнас.
Сэки Дерсу зэв ёна горӧдӧма да котӧртӧма оврагӧд.
Тигр уськӧдчӧма кӧр дінӧ да мӧдӧма сійӧс исавны.
Тайӧ и спаситӧма Дерсуӧс.
Сійӧ петӧма ущельеысь да котӧртӧма, дыр котӧртӧма, кыдзи кӧза, код бӧрся вӧтчӧны кӧинъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Дас витӧд глава
ОШКӦС КЫЙӦМ
Мутухе юлысь долинасӧ позьӧ лыддьыны море берег дорын медся уна звера местаӧн.
Сук кустъяс пӧвстысь дугдывтӧг чепӧсйывлісны кӧръяс, козуляяс да кабанъяс.
Казакъяс окайтісны, волнуйтчисны, и меным сьӧкыд вӧлі кутны найӧс лыйсьӧмысь да животнӧйясӧс весьшӧрӧ виалӧмысь.
Час куимын кымын ме сеті сигнал сувтӧм вылӧ.
Меным зэв окота вӧлі вины ошкӧс.
«Мукӧдыс виалӧны ошъясӧс ӧтнаныс, — думайті ме.
— Мыйла эськӧ меным не вӧчны тайӧс жӧ?»
Вӧралысьлӧн задор ӧзтіс меын ышнясян чувство, и ме решиті видлыны шудӧс.
Уна охотникъяс висьтавлӧны сы йылысь, кыдзи найӧ вилывлӧмаӧсь ошкӧс ньӧти повтӧг, да висьтавлӧны та дырйи сӧмын серам петкӧдланасӧ.
Ӧтияс висьталӧм серти, ош пышйӧ лыйӧм бӧрын; мукӧдъяс шуӧны, мый сійӧ сувтӧ бӧр кокъяс вылас да локтӧ охотниклы паныд и мый тайӧ кадас позьӧ сизьдыштны сылы некымынысь.
Дерсу эз сӧглашайтчы такӧд.
Татшӧм висьтъяссӧ кывзігӧн сійӧ скӧраліс, сьӧласис, но некор эз заводитлы вензьыны.
Кор тӧдмаліс, мый ме кӧсъя мунны ошкӧс кыйны ӧтнам, сійӧ сӧветуйтіс меным лоны осторожнӧйӧн да вӧзйис ассьыс услугаяс.
Сылӧн ӧлӧдӧмъясыс ещӧ ёнджыка ышӧдісны менӧ, и ме ещӧ чорыдджыка решиті, кӧть мед мый оз ло, а вӧтлысьыштны косолапӧй бӧрся ӧтнамлы.
Ме муні биваксянь километрысь не ылӧджык, но вевъялі нин повзьӧдны кык козуляӧс да кабанӧс.
Тані вӧлі сэтшӧм уна зверь, мый кажитчис, быттьӧ тані зверинец, кытчӧ животнӧйяссӧ чукӧртӧма ӧтилаӧ да найӧ ветлӧдлӧны вӧля вылын.
Шор вомӧн вуджӧм бӧрын ме сувті шоч вӧраинӧ да куті виччысьны.
Некымын минута мысти ме аддзи кӧрӧс: сійӧ котӧртіс вӧрдорті; орччӧн, орешник пӧвстын, шумитісны кабанъяс да чирзісны порсьпиян.
Друг ме водзвылын кыліс увъяслӧн рутшка-ратшкакылӧм, та бӧрын ме кылі кодлыськӧ гора кок шыяс.
Кодкӧ локтіс сьӧкыда восьлалігтыр.
Ме повзи да кӧсйылі нин бӧр мунны, но вені ас пытшкысь полӧмӧс да кольччи места вылӧ.
Та бӧрын ме аддзи кустъяс пӧвстысь мыйкӧ сьӧдӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд ош.
Сійӧ муніс нӧрыс пӧлӧн да вӧлі неуна вылынджык меысь.
Сійӧ частӧ сувтлывліс, гудйысис муын, путкыляліс пӧрӧм пуяс да мыйкӧ сюся видзӧдаліс на улысь.
Ме виччыси, кытчӧдз зверь эз во ме дінӧ воськов нелямын сайӧ, надзӧник метитчи да пезьдӧді курокӧс.
Тшын пырыс ме аддзи, кыдзи ош равзігтыр тэрыба бергӧдчис да курччис пиньяснас сэті, кытчӧ инмис пуляыс.
Мый водзӧ лои, ме омӧля помнита.
Ставыс артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый ме эг нин вермы разберитчыны, мый вӧлі водзын, мый — бӧрынджык.
Лыйӧм бӧрын ош пыр жӧ кыккокйыв уськӧдчис меным паныд.
Ме кылі чорыда зургӧм, и тайӧ здукас гымӧбтіс мӧдысь лыйӧм.
Кор да кыдзи ме вевъялі зарядитны ружьеӧс, тайӧс ачым ог тӧд.
Кажитчӧ, ме уси шуйгаладорӧ.
Ош патурликасис юр вывтіыс да исковтіс пӧкатӧдыс веськыдвыв.
Кыдзи артмис, мый ме бара лои кок йылын, да мыйла эг лэдз киысь ружьеӧс, ог помнит.
Ме куті котӧртны нӧрыс пӧлӧн да тайӧ кадас кылі, мый ме бӧрся вӧтчӧны.
Ош котӧртіс ме бӧрся, но эз нин сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи водзтіыс.
Меным уси тӧдвылӧ, мый ружьеӧй менам зарядиттӧм, ме сувті да тэрыба дернитлі да бӧр йӧтки затворсӧ.
«Колӧ лыйны.
Бура метитчӧмӧн лыйӧмысь зависитӧ олӧмӧй», — думышті ме.
Ружье прикладӧс ме пукті пельпом бердӧ, но ни мушкасӧ, ни прицелсӧ эг аддзы.
Ме аддзи сӧмын ошлысь гӧна юрсӧ, паськӧдӧм вомсӧ да лӧг синъяссӧ.
Кор ош вӧлі месянь дзик матын, ме лыйи.
Сійӧ пӧри, а ме пышйи бара.
Кор видзӧдлі бӧрвылӧ, то аддзи, мый ош туплясьӧ му вылын.
Тайӧ здукас веськыдладорысь ме кылі шум.
Инстинктивнӧя ме бергӧдчи да кынми места вылӧ.
Кустъяс пӧвстысь тыдовтчис мӧд ошлӧн юрыс, но пырысь-пыр жӧ дзебсис бӧр.
Гусьӧник, медым не шумитны, ме котӧрті шуйгавыв да петі ю дорӧ.
Минута кызь кымын ме весьшӧрӧ шӧйті ӧти местаӧд, кытчӧдз эг успокоитчы.
Мунны бивакӧ куш киӧн яндзим.
Ме кӧ вии ошкӧс, то эновтны сійӧс вӧлі жаль.
Но сэні вӧлі ещӧ мӧд ош — раниттӧм.
Мый вӧчны?
Тадзи ме шӧйті сэтчӧдз, кытчӧдз шондіыс эз пыр горизонт сайӧ.
Сылӧн югӧръясыс вешйисны му вылысь да ӧні югдӧдісны кыткӧ небесасӧ.
Сэки ме решиті кытшовтны да ылісянь видзӧдлыны ошъяс вылӧ.
Кымын матӧджык ме матыстчи опаснӧй месталань, сымын страшнӧджык лолі.
Менам нервъясӧй вӧлі дзикӧдз зэвтчӧмаӧсь.
Быд кышмунӧмысь ме повзьӧмпырысь бергӧдчылі.
Быдлаысь меным кажитчисны ошъяс, быдлаын кажитчис, мый найӧ локтӧны ме бӧрся зэв матын.
Ме частӧ сувтлывлі да кывзыси.
Но вот ме аддзи сійӧ пусӧ, код дорӧ медбӧръяысь уси ош.
Пуыс кажитчис меным торъя страшнӧйӧн.
Ме решиті кытшовтны сійӧс нӧрыс пӧлӧн да видзӧдлыны нӧрыс йывсянь.
Та могысь ме вӧчи ыджыд кытш.
Подозрительнӧй местаясӧ ме сувтлывлі да шыблалі изъяс.
Друг ме казялі, мый кустъяс пӧвстын кодкӧ вӧрӧ.
«Ош», думышті ме да бӧрыньтчи, но сэки кылі морт гӧлӧс.
Тайӧ вӧлі Дерсу.
Ме лои зэв рад да котӧрті сы дінӧ.
Менӧ аддзӧм бӧрын Гольд пуксис муын куйлысь пу вылӧ да кутіс ӧзтыны ассьыс каллянсӧ.
Ме матыстчи сы дінӧ да юалі, кыдзи сійӧ веськаліс татчӧ.
Дерсу висьталіс меным, мый биваксянь сійӧ кылӧма менсьым лыйсьӧмӧс да локтӧма меным отсӧг вылӧ.
Кок туйяс серти сійӧ тӧдмалӧма, кӧні ме лыйи ошкӧс да кыдзи сійӧ уськӧдчис ме вылӧ.
Сэсся сійӧ петкӧдліс места, кытчӧ ме уси, сэсся кок туйясыс петкӧдлӧмаӧсь сылы, мый ош вӧтчӧма ме бӧрся да с. в.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ висьталіс меным ставсӧ, мый мекӧд лои.
— Буракӧ, ранитӧм ошкыс мунӧма, — шуи ме аслам ёртлы.
— Сійӧ кольӧма татчӧ, — вочавидзис Дерсу да индіс меным ыджыд му чукӧр вылӧ.
Ме гӧгӧрвои ставсӧ.
Меным тӧдвылӧ усины охотникъяслӧн висьтавлӧмъясыс сы йылысь, мый ош, кор аддзас кутшӧмкӧ кулӧм животнӧйӧс, век гуалӧ сійӧс муӧ.
Кор яйыс пондас сісьмыны, сійӧ чӧсмасьӧ сійӧн.
Но ме эг тӧдлы, мый ош гуалӧ ошкӧс.
Дерсулы тайӧ вӧлі выльторйӧн жӧ.
Некымын минута мысти ми кодйим ошкӧс.
Муысь кындзи, сы вылӧ вӧлі пукталӧма уна изъяс да пӧрӧм пуяс.
Ме куті пестыны би, а Дерсу пондіс кульны зверӧс.
Меӧн виӧм ош вӧлі ыджыд, сьӧдгӧрд гӧна, кузьтаыс кык метр, судтаыс метр, сьӧктаыс куимсё килограммысь унджык.
Сылӧн гигантскӧй вын дінӧ колӧ содтыны ён клыкъяс да кузь гыжъяс.
Любопытнӧ, мый ошлӧн гӧныс лунвылын сьӧд, а кымын войвывланьджык, сымын лоӧ еджгов-гӧрдджык.
Тайӧ ошкыс вель раминик, кытчӧдз сійӧс оз вӧрзьӧдны, но ранитчӧм бӧрын сійӧ збыльысь лоӧ скӧрӧн.
Сёйӧ сійӧ медсясӧ быдмӧгъяс, но, сюрӧ кӧ, сійӧ дась чӧсмасьыштны яйӧн да чериӧн.
Гусӧ сьӧдгӧрд ош вӧчӧ вужляяс улӧ, из потасъясӧ и весиг прӧстӧ муӧ.
Аслас важ сородичьясыс моз жӧ сійӧ зэв ёна радейтӧ йӧршитчыны пещераясӧ да овны сэні не сӧмын тӧлын, но весиг и гожся кадӧ.
Тӧв кежлӧ узьны сьӧдовгӧрд ошъяс пырӧны сёрӧн.
Ӧткымынъяс на пиысь мукӧддырйиыс шӧйтӧны пармаӧд декабрь тӧлысьӧдз.
Найӧ оз радейтны кавшасьны пуяс вылӧ, — гашкӧ, сы вӧсна, мый найӧ зэв сьӧкыдӧсь.
Меӧн виӧм ошлы веськалӧма куимнан пуляыс.
Ӧти — бокас, мӧд — морӧсас, коймӧд — юрас.
Кор Дерсу помаліс ассьыс уджсӧ, вӧлі нин пемыд.
Бипурйӧ уль пес содтӧм бӧрын, медым сійӧ ӧзйис асылӧдзыс, ми надзӧник мӧдӧдчим биваклань.
Рытыс вӧлі лӧнь да ыркыд.
Тыр тӧлысь кывтіс сэзь, кымӧртӧм небесаӧд, и кымын лои югыдджык тӧлысь югӧрыс, миян вуджӧръясным лоліны дженьыдджыкӧсь да сьӧдджыкӧсь.
Мунігӧн ми бара повзьӧдім дикӧй кабанъясӧс.
Найӧ шумӧн чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Медбӧрын пуяс костӧд тыдовтчис югыд.
Тайӧ вӧлі миян бивакным.
Ужын бӧрын казакъяс водз водалісны узьны.
Лунтырнас ме сэтшӧм ёна волнуйтчи, мый эг вермы унмовсьны.
Ме чеччи, пукси би дорӧ да куті думайтны сы йылысь, мый переживайті.
Войыс вӧлі сэзь, лӧнь.
Вӧрдоръясӧд шӧйтісны дикӧй зверьяс.
Мукӧдыс дзик матӧдз волісны бивак дорӧ.
Торъя любопытнӧйӧсь вӧліны козуляяс.
Медбӧрын менӧ кутіс вугрӧдлыны, и ме воді казакъяскӧд орччӧн.
Югдігас быдӧнысь медводз садьмис Дерсу.
Сы бӧрын чеччи ме, сэсся мукӧдъясыс.
Шондіыс сӧмын на петіс да аслас югӧръяснас муртса югдӧдыштіс гӧра йывъяссӧ.
Неуна нуръясьыштӧм бӧрын ми тэчим ассьыным нопъяснымӧс да петім туйӧ.
Туйыс Мутухе ю пӧлӧн перевалӧдз зэв изйӧсь, и мунны сэті сьӧкыд.
Изъясын потасъяс да вужляяс костын розьяс дзик настӧящӧй налькъяс кодьӧсь.
Татшӧм туйӧдыд мунігӧн полан вӧвъяслысь кокъяссӧ чегӧмысь.
Колӧ шензьыны, кыдзи татчӧс дортӧм китайскӧй вӧвъяс сяммӧны ветлӧдлыны таті да ещӧ нуны ас выланыс сьӧкыд грузъяс.
Ю пӧлӧн километр вит кымын мунӧм бӧрын ми кежим асыввывлань, морелань.
Асывсяньыс нин ме казялі, мый атмосфераын мыйкӧ вӧчсьӧ.
Небесаыс лӧзсянь лои еджговӧн, ылысса гӧраяс ньӧти эз мӧдны тыдавны.
Ме висьталі Дерсулы та йылысь да куті висьтавлыны унатор сы йылысь, мый ме вӧлі тӧда метеорологияысь кос ру йылысь.
— Ме чайта — тайӧ тшын, — вочавидзис сійӧ.
— Тӧв абу, кодарладорті сотчӧ, ог вермы гӧгӧрвоны.
Мыйӧн сӧмын ми кайим выліас, пырысь-пыр аддзим, мыйын делӧыс.
Гӧраяс сайсянь, Мутухе веськыдладорсянь, пуркйис-кайис еджыд тшын.
Водзын войвывланьын тожӧ тшынасисны сопкаяс.
Тыдалӧ, пӧжарыс удитӧма нин ёна паськавны.
Некымын минута чӧж сы вылӧ любуйтчыштӧм бӧрын ми мӧдӧдчим морелань да, кор воим берегдорса обрывъясӧдз, кежим шуйгавыв, медым кытшовтны джуджыд оврагъяссӧ да нырдъяссӧ.
Друг кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шы, коді вӧлі чирӧм гӧлӧсӧн да нюжйӧдлӧмӧн увтчӧм кодь, кыліс улісянь.
Ме ньӧжйӧник матыстчи обрыв дор йылӧ, и сійӧ, мый аддзи, вӧлі шензьӧдана интереснӧй.
Зэв уна сивучьяс, гырысьяс и поснияс, куйлісны море берег вылын.
Сивуч пырӧ ластоногӧйяс отрядӧ да пеля тюленьяс семействоӧ.
Тайӧ вель ыджыд животнӧй да овлывлӧ нёль метр кузьтанас да квайт метрӧдз кызтанас пельпом гӧгӧрӧдыс, сьӧктаыс квайтсё-кӧкъямыссё килограммӧдз.
Сійӧ ичӧтик пеля, мича сьӧд синъяса, гырысь черлыясас ён клыкъяса, сравнительнӧ кузь сьыліа, кӧні гӧныс неуна кузьджык туша вылас дорысь, да гӧнтӧм пыдӧса ыджыд ластыяса.
Айясыс кыкпӧв ыджыдджыкӧсь эньяссьыс.
Приморскӧй областьын сивучьяс паныдасьлӧны Японскӧй море берег пӧлӧн кузяла.
Найӧс кыйӧны медсясӧ налӧн кыз куыс вӧсна, кытысь вурӧны кӧмкот да понъясӧс доддялӧм вылӧ тасмаяс.
Изъяс вылын, кытчӧ коялӧ прибойлӧн быгйыс, нежитчыны сивучьяслы, тыдалӧ, вӧлі зэв лӧсьыд.
Найӧ нюжмасисны, чатӧртлісны юръяснысӧ бӧрвыв, лэптывлісны вывлань ластыяссӧ, мыйта позьӧ вӧлі, бергӧдчывлісны вывлань кынӧмӧн да друг дзик немвиччысьтӧг исковтлісны из вылысь ваӧ.
Из эз кольлы тыртӧм: пырысь-пыр жӧ сы дінын мыччысьліс мӧд юр, и мӧд животнӧй тэрмасис займитны прӧст местасӧ.
Берег вылас куйлісны эньяс да накӧд орччӧн томъяс, а бокынджык, гыӧн писькӧдлӧм пещераяс дорын, вугралісны гырысь айяс.
Пӧрысьясыс вӧліны пемыдрудӧсь, томъясыс — сьӧдджыкӧсь.
Бӧръяясыс кутісны асьнысӧ кыдзкӧ торйӧн тшапа.
Юрсӧ вывлань лэптӧмӧн найӧ надзӧник бергӧдлісны сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и, кӧть и укшальӧсь, найӧ вӧліны мичаӧсь.
abu
Казак-охотникъяслы лӧсялана привычка серти Мурзин лэптіс ассьыс ружьесӧ да кутіс метитчыны миянлы медматысса сивучӧ, но Дерсу дугӧдіс сійӧс да надзӧник вештіс сылысь винтовкасӧ.
— Оз ков лыйны, — шуис сійӧ.
— Кыскавнысӧ он вермы.
Весьшӧрӧ лыйны абу бур.
Сэки сӧмын ми казялім, мый зверьяс куйланінӧ некодладорсянь оз позь матыстчыны.
Веськыдвывсянь и шуйгавывсянь сійӧс потшисны мореӧ петысь уступъяс, а берегладорсяньыс — метр ветымын джуджда крут обрывъяс.
Сивучьяс дінӧ матыстчыны позьӧ вӧлі сӧмын пыжӧн.
Виӧм зверӧс сьӧрысь босьтны ми эськӧ эгӧ вермӧй; виим эськӧ сійӧс весьшӧрӧ да эновтім места вылас.
Минута кызь кымын ми видзӧдім сивучьясӧс.
Ме эг вермы вештыны на вылысь синъясӧс.
Друг ме кылі, мый кодкӧ вӧрӧдӧ менӧ пельпомӧд.
— Капитан, колӧ мунны татысь, — шуис Дерсу.
Хребет йывті мунны век кокньыдджык нӧрысӧд дорысь, сы вӧсна мый медся джуджыд гӧра йывъяссӧ позьӧ кытшовтны.
Кор ми бӧр петім трӧпа вылӧ, му весьтӧ вӧлі ӧшйӧма нин вой.
Миянлы колӧ вӧлі ӧні кайны медся джуджыд гӧра вылас да сэтысянь лэччыны седлӧвинаӧ.
Переваллӧн джудждаыс вӧлӧма сизимсё нелямын метр.
Картинаыс, кодӧс ме аддзи гӧра йывсянь, сэтшӧма шемӧсмӧдіс менӧ, мый ме горӧді чуймӧмла.
Сотчис вӧр; бияслӧн визьыс вӧньӧдӧма гӧраяссӧ, быттьӧ иллюминация.
Величественнӧй да шуштӧм картина!
Биясыс мигайтісны да кусліны, но пырысь-пыр жӧ бара ӧзйылісны ыджыд вынӧн.
Найӧ вуджисны нин седлӧвина вомӧн да ӧні лэччисны долинаӧ.
Би муніс вывлань правильнӧй кытшӧн, быттьӧкӧ приступ вылӧ.
Небесаын сулалісны кык би югӧр: ӧтиыс — рытыввылын, мӧдыс — асыввылын.
Ӧтиыс тіраліс, мӧдыс вӧлі спокойнӧй.
Тайӧ вӧлі тӧлысь.
Горизонт сайсянь первой тыдовтчис сылӧн дорыс.
Падъялігтыр, надзӧник кыпӧдчис сійӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, ыджыд, чусыд да чим гӧрд.
— Капитан, мунны колӧ татысь, — бара вашнитіс меным Дерсу.
Ми лэччим долинаӧ да, мыйӧн сӧмын аддзим ва, пырысь-пыр жӧ сувтім гежӧд дубъяса вӧрӧ.
Дерсу тшӧктіс миянлы нетшкыны турун, а сэсся лэдзис паныда би.
Порок моз ыпнитісны кос турун да гылалӧм коръяс.
Би ӧдйӧ муніс тӧв ньылыдыс да паськаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧні вӧрыс вӧлі мойдын кодь, феерическӧй.
Ме куті следитны би бӧрся.
Коръяс кузяыс биыс муніс надзӧник, но мыйӧн воліс турунӧдз, то пырысь-пыр чеччыштлывліс водзӧ.
Жарыс кыскис вылісьыс кос лысъяс, нитшъяс.
Сійӧ лэбис да сотчис воздухас.
Татшӧм ногӧн биыс вуджис пыр ылӧджык и ылӧджык.
Медбӧрын би воис кустъяс дорӧдз.
Ыджыд шумӧн ыпнитіс-качис ыджыд би.
Тані быдмис потласьӧм сюмӧда виж кыдз пу.
Ӧти здукӧн сійӧ лои ӧтторъя факелӧн, но сӧмын минута кежлӧ — сюмӧдыс сотчис и кусі.
Кос сьӧмӧса пӧрысь пуяс сотчисны вуж выланыс сулалігӧн.
Би бӧрвылын сэні и тані пуркнитлісны еджыд тшынторъяс: тайӧ чискисны муын гӧлӧвняяс.
Повзьӧм животнӧйяс да лэбачьяс спасайтчисны пышйӧмӧн.
Ме дінті котӧртіс кӧч; сотчыны заводитӧм колода вывті чеччаліс визяорда; ёся горзігтыр ӧти пусянь мӧд пуӧ лэбаліс сера сизь.
Ме муні би бӧрся пыр водзӧ и водзӧ, ылалӧмысь повтӧг, муні сэтчӧдз, кытчӧдз кынӧмӧй эз казьтышт, мый кад бергӧдчыны бӧр.
Ме чайті, мый бипур индас меным местасӧ, кытчӧ ми сувтім.
Бергӧдчӧм бӧрын ме аддзи зэв уна бияс: тайӧ сотчисны пӧрӧм пуяс.
Коді на пиысь вӧлі миян биным, ме эг вермы тӧдмавны.
Ӧти би меным кажитчис мукӧдъяссьыс ыджыдджыкӧн.
Ме веськӧдчи сылань, но тайӧ вӧлӧма сотчысь кос мыр.
Ме муні мӧд пу дінӧ — бара сійӧ жӧ.
Тадзи ме ветлӧдлі ӧти би дорсянь мӧд дорӧ и некыдзи эг вермы корсьны ассьыным бивакнымӧс.
Сэки ме заводиті горзыны.
Дзик мӧдарладорсянь кыліс меным шыасьӧм.
Ме бергӧдчи да регыд мысти вои ас йӧз дінӧ.
Дерсулӧн полӧмъясыс збыльмисны.
Асъявылыс биыс пондіс локны веськыда миянлань, но эз аддзы аслыс сёянсӧ да муніс бокыті.
Войыс вӧлі шоныд, кӧть небесаын эз вӧв кымӧр тор.
Кор ме аддзылі мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, ме шыасьлывлі Дерсу дінӧ да век пӧлучайтлі сысянь вернӧй объяснениеяс.
— Кӧдзыдыс локнысӧ оз вермы, — вочавидзис сійӧ.
— Видзӧдлы, гӧгӧр тшыныс уна.
Сэки меным уси тӧдвылӧ, кыдзи садоводъяс тшын отсӧгӧн видзӧны ассьыныс садъяссӧ пужъясысь.
Луннас ми аддзылім кӧрӧс; сійӧ йирсис сотчысь пӧрӧм пу дорын.
Кӧр спокойнӧя воськовтіс сы вомӧн да кутіс нетшкыны куст вылысь коръяссӧ.
Частӧ овлысь пӧжаръяс, тыдалӧ, велӧдӧмаӧсь животнӧйясӧс би дінӧ, и найӧ эз повны сыысь.
Дас квайтӧд глава
ВӦРЫН ПӦЖАР
Луннас Дерсу аддзис трӧпа вылысь морт кок туйяс.
Сійӧ кутіс сюся видзӧдны найӧс.
Ӧтчыд сійӧ лэптіс папирос пом да лӧз матерье тор.
Сы чайтӧм серти, таті мунӧмаӧсь кык морт.
Тайӧ эз вӧвны рабочӧй-китаецъяс, а кутшӧмкӧ немуджтӧм йӧз, сы вӧсна мый уджалысь морт оз шыбит выль матерье тор сӧмын сы понда, мый сійӧ няйтӧссьӧма, — сійӧ и важ рузумторсӧ кутас новлыны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз нёйды.
Сэсся рабочӧйяс куритӧны каллян, а папирос налы вывті дона.
Ассьыс наблюдениеяссӧ водзӧ нуӧдігӧн сійӧ аддзис места, кӧні таті мунысь кык морт шойччӧмаӧсь, и ӧти мортыс выльысь кӧмасьӧма; шыбитӧм ружейнӧй гильза индіс сы вылӧ, мый китаецъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь винтовкаӧн.
Кымын водзӧ ми мунім, сымын унджыктор казявлім.
Друг Дерсу сувтіс.
— Ещӧ кык морт ветлӧдлӧмаӧсь, — шуис сійӧ.
— Ӧні нёльӧн лоины.
Ме чайта, тайӧ лёк йӧз.
Ми сӧветуйтчыштім да решитім эновтны трӧпасӧ да мунны веськыда.
Первой сопка вылӧ кайӧм бӧрын ми мӧдім видзӧдны гӧгӧр.
Водзын, миянсянь километр нёль сайын, тыдаліс залив Пластун, шуйгаладорын — джуджыд горнӧй хребет, бӧрладорын — Долгӧй ты, веськыдладорын — кырӧдӧм мылькъяс, а на сайын — море.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ ме эг аддзы да кӧсъя нин вӧлі бӧр петны трӧпа вылӧ, но Гольд сӧветуйтіс лэччыны войвывлань визувтысь ключ дорӧ да сы пӧлӧн мунны ю дорӧдз.
Час кымын мунӧм бӧрын ми воим вӧрдорӧ.
Дерсу тшӧктіс миянлы тані виччысьлыны, а ачыс муніс разведкаӧ.
Кутіс рӧмдыны.
Нюрыс лои ӧтсяма вижовгӧрд рӧма да кутіс кажитчыны шуштӧмӧн да тыртӧмӧн.
Гӧраяс шебрасисны рытъя лӧз руӧн да кажитчисны букышӧн.
Кымын ёнджыка пемдіс, сымын югыдджыка ломзис небесаас вӧрса пӧжарлӧн югӧрыс.
Коли час, мӧд, а Дерсу век эз вӧв.
Ме куті беспокоитчыны.
Друг кӧнкӧ ылын кыліс горӧдӧм, сэсся гымӧбтіс нёльысь лыйӧм шы, бара горӧдӧм да ещӧ лыйӧм шы.
Ме кӧсъя вӧлі котӧртны сэтчӧ, но думышті, мый татшӧм ногӧн ми воштам ёрта-ёртӧс.
Минута кызь мысти кымын гольд воис.
Сійӧ вӧлі зэв ёна повзьӧма.
Тэрмасигтыр висьталіс, мый сыкӧд лоӧма.
Нёль морт кок туй кузя мунігӧн сійӧ воӧма Пластун залив дорӧдз да татысь аддзӧма палатка.
Сэні вӧлӧмаӧсь кызь кымын вооружённӧй китаец.
Сійӧ гӧгӧрвоӧма, мый тайӧ хунхузъяс, да кустъяс пӧвстӧд кутӧма кыссьыны бӧрлань, но тайӧ здукас сійӧс казялӧма пон да заводитӧма увтчыны.
Куим китаец кватитӧмаӧсь ружьеяс да уськӧдчӧмаӧсь вӧтчыны сы бӧрся.
Пышйигас Дерсу веськалӧма кадъя нюрӧ.
Хунхузъяс горӧдӧмаӧсь, медым сійӧ сувтас, да заводитӧмаӧсь лыйлыны.
Косінӧ петӧм мысти Дерсу метитчӧма пидзӧсчанясьӧмӧн ӧти рӧзбойниклы да лыйӧма.
Сійӧ бура аддзылӧма, мый китаец усьӧма.
Мукӧд кыкыс кольччӧмаӧсь раненӧй дінас, а сійӧ котӧртӧма водзӧ.
Медым воштыны хунхузъясӧс тӧлк вывсьыс, Дерсу на син водзын мӧдӧдчӧма нарошнӧ мӧдарладорӧ сысянь, кытчӧ ми ланьтім, а сэсся кытшовтӧмӧн бӧр воӧма татчӧ.
— Меным дӧрӧмӧ хунхузъяс розь вӧчисны, — шуис Дерсу да петкӧдліс ассьыс курткасӧ.
— Миянлы колӧ регыдджык мунны татысь, — помаліс сійӧ да мӧдіс нопъясьны.
Ми гусьӧникӧн мӧдӧдчим водзӧ, зілим не шумитны.
Гольд нуӧдіс миянӧс косьмӧм шор визьӧгӧд да эз лысьт петны трӧпа вылӧ.
Час дасын рытнас ми воим Иодзыхе ю дорӧ, но эгӧ пырӧй фанзаӧ, а кольччим узьны ывлаӧ.
Войнас ме ёна кынми, тӧбси палаткаӧн, но кӧдзыдыс пырис быдлаті.
Некод эз куньлы синъяссӧ.
Терпитны вермытӧг ми виччысим югдӧмсӧ, но кадыс, быттьӧкӧ нарошнӧ, кыссис зэв дыр.
Мыйӧн сӧмын кутіс югдыштны, ми мӧдӧдчим водзӧ.
Дерсу чайтіс, мый бурджык лоӧ, ми кӧ эновтам трӧпасӧ да мунам гӧраяс вывті.
Сідзи и вӧчим.
Юсӧ келӧмӧн вуджӧм бӧрын ми петім трӧпинка вылӧ да сӧмын на вӧлі кӧсъям дзебсьыны турун пӧвстӧ, кыдзи миянлы паныд кустъяс пӧвстысь петіс винтовкаа удэхеец.
Первойсӧ сійӧ повзис да ёнакодь повзьӧдіс и миянӧс, но, кор аддзис менсьым форменнӧй фуражкаӧс, сюйис кисӧ питшӧгас да мыччис пакет.
Тайӧ вӧлі письмӧ, кӧні гижисны меным, мый Санхобе юладорсянь хунхузъясӧс кутавны петӧма охотникъяслӧн отряд, кӧні начальникнас вӧлі китайскӧй старшина Чжан Бао.
Письмӧ лыддигкості Дерсу юасис удэхеецлысь, а мӧдыс сідзжӧ юасис сылысь.
Вӧлӧмкӧ, Чжан Бао аслас комын охотниккӧд узьӧма миянсянь неылын да ӧні, буракӧ, матыстчис Иодзыхе ю дорӧ.
Збыльысь, минута кызь мысти кымын ми паныдасим тайӧ отрядыскӧд.
Чжан Бао вӧлі ыджыд тушаа, ар нелямын вита мужчина.
Сійӧ вӧлі обыкновеннӧй китайскӧй лӧз паськӧма, коді вӧлі сӧмын неуна чистӧйджык прӧстӧй рабочӧйяслӧн паськӧмысь.
Сылӧн тэрыб вӧраса чужӧм вылас тӧдчис, мый сійӧ унатор терпитӧма.
Вӧлі сійӧ сьӧд уска, кодӧс китайскӧй обычай серти лэдзӧма увлань, кӧні тыдалісны нин дзор сияс.
Тайӧ мортыслӧн сьӧд синъясыс вӧліны тӧлкаӧсь, вомдоръясыс дугдывтӧг нюмъялісны, и тайӧ жӧ кадас чужӧмыс век вӧлі серьёзнӧй.
Мыйкӧ висьтавтӧдз сійӧ первой думыштлывліс ассьыс ӧтветсӧ да висьтавліс ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг.
Дружинаас, кодӧн командуйтіс Чжан Бао, вӧліны китаецъяс да удэхеецъяс.
Ставныс найӧ вӧліны томӧсь, ёнӧсь, бура вооружитчӧмаӧсь.
Ме сразу казялі, мый отрядас сылӧн вӧлі чорыд дисциплина.
Став распоряжениеяссӧ сылысь исполняйтісны ӧдйӧ, и эз вӧв случай, медым ассьыс приказаниеяссӧ сійӧ сетіс кыкысь.
Чжан Бао чолӧмаліс менӧ вежливӧя, но достоинствоӧн.
Кор тӧдмаліс, мый Дерсу вылӧ войнас уськӧдчылӧмаӧсь хунхузъяс, сійӧ кутіс подробнӧя юасьны, кӧні тайӧ вӧлі, да бедьторйӧн чертитіс лыа вылӧ план.
Шайка, код вылӧ ми зурасим, Пластун заливӧ воӧма пыжъясӧн сы могысь, медым грабитавны шаландаяс, кодъяс пырӧны татчӧ лёк поводдя дырйи.
Сведениеяс чукӧртӧм бӧрын Чжан Бао шуис, мый сылы колӧ тэрмасьны да мый сійӧ бӧр воас Санхобе ю дорӧ лун кык-куим мысти.
Сэсся сійӧ прӧщайтчис мекӧд да охотникъясыскӧд муніс водзӧ.
Ӧні нин миянлы нинӧмла вӧлі дзебсясьны китаецъясысь, и ми мунім первойя фанзаас, юим чай да водалім узьны.
Фанзаын олісны кык китаец.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
На висьталӧм серти Санхобе дорӧдз кольӧма сӧмын ӧти переход.
Медым воны сэтчӧ югыднас на, ми аскинас петім зэв водз.
Санхобе ю вӧлі море берег кузя миян путешествиелӧн медбӧръя пунктӧн.
Татысянь миянлы колӧ вӧлі мунны Сихотэ-Алиньлань да водзӧ Иманлань.
Сӧвет вылын вӧлі решитӧма Санхобе ю дорын овны сы дыра, уна-ӧ кад ковмас, медым бура шойччыны да заптыны став коланторсӧ тӧвся поход кежлӧ.
Матысмис тӧв, и вӧвъясӧс вердны лои зэв сьӧкыд.
Та вӧсна ме став вӧвъяссӧ командаса некымын морткӧд мӧдӧді бӧр Ольга залив дорӧ.
Татшӧм ногӧн, Сихотэ-Алинь вомӧн тӧвся поход кежлӧ колим ме да ещӧ квайт морт.
Тайӧ рытнас бӧр воис Чжан Бао.
Сійӧ висьталіс миянлы, мый Пластун заливысь хунхузъясӧс абу аддзӧма.
Сійӧ случай бӧрас, кор лыйӧмаӧсь Дерсулы, найӧ петӧмаӧсь шаландаӧн мореӧ да мунӧмаӧсь, буракӧ, лунвывлань.
Локтан куим лунсӧ, сентябрь 28‒30 лунъясӧ, ме пукалі гортын, чертиталі маршрутъяс, вӧчалі путевӧй дневникъясӧ гижӧдъяс да гижалі письмӧяс.
Казакъяс виисны кӧрӧс да косьтісны яйсӧ, лӧсьӧдісны тӧвся кӧмкот.
Ме эг кӧсйы торкны найӧс уджалӧмысь да эг босьтлы аскӧд экскурсияяс вылӧ.
Санхобе ю артмӧма кык ӧтыджда юысь: Сица да Дунца юясысь.
Иманлань туйсӧ ме бӧрйи, юасьӧмъяс серти, Дунца ю кузя.
Та вӧсна ме решиті ӧні, пока эм на кадыс, обследуйтны Сица ю.
Октябрь первой лунӧ ме Дерсукӧд — кыкнанным мышканым нопъяӧсь — петі аслам «штаб-квартираысь».
Моресянь Сица да Дунца ӧтлаасянінӧдз джын туй вылас эм Далаза скала.
Висьталӧны, мый ӧтчыд кутшӧмкӧ старик-китаецлы сюрӧма скала дорсьыс ыджыд жень-шень; кор вужсӧ вайӧмаӧсь фанзаӧ, лоӧма землетрясение, и став йӧзыс кывлӧмаӧсь, кыдзи войнас лӧвтӧма Далаза скала.
Китаецъяс висьталӧм серти, Санхобе ю лоӧ войвывса границаӧн, кытчӧдз быдмӧ жень-шень.
Таысь войвылысьджык некод сійӧс абу аддзылӧма.
Сицалӧн кывтыд долинаыс артмӧма гырысь котловинаясысь, кодъясӧс кытшалӧны джуджыд гӧраяс.
Тані быдмӧ зэв мича вӧр, кӧні эмӧсь уна сус пуяс.
Ю бердсьыс вӧрсӧ пӧрӧдӧма ӧти лесопромышленник, но нуӧма сӧмын нёльӧд юкӧнсӧ.
Мукӧд керъяссӧ эновтӧма места вылас.
Пӧриганыс пуяс-великанъяс жугӧдлӧмаӧсь зэв уна мукӧд пуясӧс, кодъясӧс оз вӧлӧм кӧсйыны пӧрлӧдлыны.
Тшыкӧдӧм кос пуыс тані ловъяяс дорсьыс унджык.
Татшӧм вӧрӧд веськыда мунны оз позь.
Ӧтчыд ми заводитлім кежны трӧпа вывсьыс бокӧ да некымын воськов бӧрын веськалім сэтшӧм пӧрӧминӧ, мый муртса вермим бӧр петны.
Трӧпаыс мунӧ пӧшти вӧр шӧрӧдыс.
Медым сійӧс писькӧдны, тӧдӧмысь, ковмис пуктыны уна вын да ныждыны уна пила да чер.
Кымын ёнджыка бырины морт кок туйяс, сымын унджык паныдасьлісны зверь кок туйяс.
Дерсу муніс чӧв олігтыр да быдтор вылӧ видзӧдіс веськодьпырысь.
Ме любуйтчи пейзажъясӧн, а сійӧ видлаліс чегӧм ув да сы серти, кытчань вӧлі кусыньтчӧма ньӧрйыс, сійӧ гӧгӧрволіс, кодарӧ мунӧма мортыс.
Выльӧн чегӧмин сертиыс сійӧ тӧдмавліс кадсӧ, кор тайӧ вӧлӧма, кӧмкотсӧ да с. в.
Быдпӧрйӧ, кор ме эг гӧгӧрволы мыйкӧ либӧ сомневайтчылі, сійӧ шуліс меным:
— Кыдзи тэ сы мында во сопкаясті ветлӧдлан, а он гӧгӧрво?
Сійӧ, мый меным вӧлі гӧгӧрвотӧм, сылы кажитчис прӧстӧйӧн да яснӧйӧн.
Мукӧддырйиыс сійӧ аддзывліс кок туйяс сэтысь, кытысь ме, кӧть кыдзи эг видзӧд, нинӧм эг вермы аддзыны.
А сійӧ аддзыліс, мый мунӧмаӧсь ыджыд энь кӧр да арӧса кӧрпи.
Найӧ йирӧмаӧсь таволожник коръяс, сэсся зэв ӧдйӧ пышйӧмаӧсь, буракӧ, повзьӧмаӧсь мыйыськӧ.
Ставыс тайӧ вӧчсис эз ошйысьӧм могысь: ми вывті бура тӧдім ӧта-мӧднымӧс.
Вӧчсис тайӧ уна во чӧжӧн чукӧрмӧм привычка серти — не кольны тӧдмавтӧг некутшӧм мелочь да быдтор дінӧ относитчыны внимательнӧя.
Кок туйяс изучайтӧмӧн кӧ сійӧ эз занимайтчы челядьдырсяньыс, то кулі эськӧ тшыглы.
Кор ме пропуститлі кутшӧмкӧ бура тӧдчысь след, Дерсу серавліс ме вылын, довкйӧдліс юрсӧ да шуаліс:
— Гм!
Дзик детинка кодь.
Тадзи ветлӧдлін, юртӧ довкйӧдлін.
Син эм, видзӧдны он вермы, гӧгӧрвоны он вермы.
Тыдалӧ, татшӧм йӧзыс карын олӧны.
Кӧрӧс корсьны оз ков; кынӧм сюмалӧ — ньӧб.
Ӧткӧн сопкаын овны оз вермы — регыд пропадитас.
Да, сійӧ вӧлі прав.
Тысяча опасностьяс виччысьӧны пармаын ӧткӧн ветлӧдлысьӧс, и сӧмын сійӧ, коді кужӧ разбирайтчыны кок туйясын, вермӧ лоны победительӧн тайӧ тышас.
Мунігӧн ме тальччи сутшкасьысь пу вылӧ.
Ёсь ув писькӧдіс кӧмкотӧс да сатшис кокӧ.
Ме тэрыба пӧрччи кӧмӧс да перйи жельсӧ, но, буракӧ, эг ставнас.
Тыдалӧ, йылыс сылӧн кольӧма ранаас, сы вӧсна мый мӧд лунас кокӧй кутіс юкавны.
Ме тшӧкті Дерсулы ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны дойсӧ, но сійӧ вевъялӧма нин пыктыны доръясӧдыс.
Тайӧ лунас ме муні, а войнас кокӧй ёна висис.
Дзик югдытӧдзыс ме эг вермыв куньлыны синъясӧс.
Асывнас лои яснӧ, мый кокӧй менам пежасьӧма.
Сьӧрысь миян вӧлі этша сёян-юан, и та вӧсна быть лои мунны водзӧ.
Ми и сідзи нин пукалім няньтӧг да сёйим сійӧс, мый вермылім кыйны.
Бивакын вӧліны и перевязочнӧй материалъяс да медикаментъяс.
Пармаын миянӧс вермис суны лёк поводдя и код тӧдас дыр-ӧ эськӧ ме тупляси вӧрзьӧдчывтӧг.
Та вӧсна, кӧть кутшӧма эз доймы кокӧй, но ме решиті мунны водзӧ.
Ме чорыда тувччалі сӧмын веськыд кок вылӧ, а шуйгасӧ кыски ас бӧрся.
Дерсу босьтіс менсьым нопйӧс да ружьеӧс.
Оврагъяс дорті лэччигӧн сійӧ кутліс менӧ киӧд да быдногӧн зілис кокньӧдны менсьым страдайтӧмӧс.
Сьӧкыдпырысь тайӧ лунас ми мунім сӧмын кӧкъямыс километр, а бивакӧдз кольлі на кызь нёль.
Войнас кокӧй зэв ёна юкаліс.
Кокпыдӧсыс ставнас пыктіс.
Удайтчас-ӧ меным кыссьыны кӧть первойя фанзаӧдз?
Тайӧ мӧвпыс, тыдалӧ, беспокоитіс и Дерсуӧс.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс небеса вылӧ.
Ме чайті, мый сійӧ видзӧдӧ, оз-ӧ зэрмы, но сылӧн вӧлӧма мӧдсяма полӧм.
Небесаӧдыс кыссис кутшӧмкӧ пемыд визь; сійӧ сукмис пыр ёнджыка и ёнджыка.
Тӧлысьыс вӧлі муртса на чужӧ, но сійӧ кажитчис эз югыдӧн, кыдзи век, а гӧрдовӧн да чусыдӧн.
Мукӧддырйиыс сійӧ ньӧти эз тыдав.
Медбӧрын гӧраяс сайсянь тыдовтчис би югӧр.
— Зэв ыджыд тшыныс, — висьталіс менам спутникӧй.
Муртса югдігас ми вӧлім кок йылынӧсь нин.
Всё равно узьны ме эг вермы, и кытчӧдз вӧлі кӧть ичӧтик позянлун, колӧ вӧлі мунны.
Ме некор ог вунӧд тайӧ лунсӧ.
Ме муні и быд сё воськов бӧрын пуксьылі муӧ.
Медым кӧмӧй эз топӧд кокӧс, ме вунді кӧмӧс.
Регыд ми пырим пӧрӧмаинӧ.
Гӧгӧр ставыс вӧлі тшын.
Ветымын воськов сайысь эз тыдавны пуясыс.
— Капитан, колӧ тэрмасьны, — шуаліс Дерсу.
— Ме неуна полышта.
Оз турун сотчы, вӧр сотчӧ.
Зэв сьӧкыдпырысь ме кысси водзӧ.
Кӧні вӧлі кӧть ичӧтик чой паныд, ме кысси бауӧн.
Быд вуж, коз коль, ичӧтик изтор, ньӧр, коді веськавлі висьысь кок улӧ, заставляйтліс горӧдны да водны муӧ.
Тшын пырыс мунны лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Тшыныс кутіс сатшны горшад.
Лои яснӧ, мый ми огӧ вевъялӧй вуджны пӧрӧм пуяса вӧрӧдыс, коді косьмӧма шонді водзас да тӧвйылас, и ӧні вӧлі зэв ыджыд бипур кодь.
Тӧдса, мый кор ыджыда ӧзйӧ би, то артмӧ тӧвныр.
Тайӧ тӧвнырыслысь шувгӧмсӧ кыліс Гольдлӧн велалӧм пельыс.
Колӧ вӧлі вуджны ю мӧдарладорас.
Тайӧ вӧлі нач ӧти спасениеӧн.
Но медым вуджны ю вомӧн, колӧ вӧлі зумыда сулавны кок йылад.
Меным тайӧ ӧні вӧлі дзик позьтӧмторйӧн.
Мый вӧчны?
Друг Дерсу, кыв ни джын шутӧг, кватитіс менӧ моздорас да тэрыба вуджӧдіс ю вомӧныс.
Тані вӧлі галькиа паськыд полоса.
Сійӧ лэдзис менӧ муӧ, мыйӧн сӧмын петіс васьыс, да пырысь-пыр жӧ бӧр котӧртіс ружьеясла.
Тайӧ здукас пуркнитіс тшын, и нинӧм эз мӧд тыдавны.
Кор менам садьӧй петіс, Дерсу куйліс изъяс вылын мекӧд орччӧн.
Менӧ и асьсӧ вӧлі вевттьӧма кӧтӧдӧм палаткаӧн.
Вывсянь гылалісны бикиньяс.
Курыд тшын эз лэдз лолавны.
Нэм чӧжӧн ме первойысь аддзылі вӧрысь татшӧм страшнӧй пӧжарсӧ.
Зэв гырысь сус пуяс ыпъялісны факелъяс моз.
Уліас, му бердас, вӧлі би море.
Тані ставыс сотчис: кос турун, гылалӧм коръяс да пӧрӧм пуяс; кылӧ вӧлі, кыдзи потласьӧны жарсьыс да дзуртӧны ловъя пуяс.
Виж тшын гырысь ёкмыльясӧн тэрыба кайис вывлань.
Муӧдыс котӧртісны биа гыяс, мыръяс гӧгӧр гартчисны бикывъяс да нюлісны доналӧм изъяссӧ.
Друг тӧлыс вежсис да тшынсӧ нуис бокӧ.
Дерсу чеччис да чуксаліс менӧ.
Ме заводитлі ещӧ мунны галькиа берегӧд, но регыд мысти гӧгӧрвои, мый та вылӧ менам вынъясӧй оз тырмыны.
Сы вӧсна мый мунігӧн ме ёнджыкасӧ мыджсьылі коклябӧр вылӧ, то ёна зырті сійӧс.
Мӧд кокӧй мудзис да висис жӧ пидзӧсӧдыс.
Кор Дерсу убедитчис, мый водзӧ мунны ме ог вермы, сувтӧдіс палатка, ваяліс пес да шуис меным, мый мунас китаецъяс дінӧ вӧвла.
Тайӧ вӧлі дзик ӧти способ петны пармаысь.
Дерсу муніс, и ме коли ӧтнам.
Ю сайын пыр на бушуйтіс би.
Небесаӧдыс тшыныскӧд тшӧтш лэбисны бикинь кымӧръяс.
Биыс муніс пыр ылӧджык и ылӧджык.
Ӧти пуяс сотчисны ӧдйӧджык, мукӧдъясыс ньӧжйӧджык.
Ме аддзылі, кыдзи ю вомӧн вуджис кабан, ӧти пу дорсянь мӧд дорӧ йӧй моз чепсасис сьӧд сизь да ланьтлывтӧг горзіс кедровка.
Ме ымзі.
Медбӧрын кутіс рӧмдыны.
Ме гӧгӧрвои, мый Дерсу талун оз во.
Висян кокӧй ёна пыктіс.
Ме пӧрччыси да кималасӧн видлалі пыкӧссӧ.
Сійӧ вежӧдӧма нин, но дыр ветлӧмсьыс чорзьӧм кучикыс кокпыдӧсысь эз письт.
Дум вылӧ уси, мый менам эм перӧчиннӧй пурт.
Сэки ме куті тӧчитны сійӧс изйӧ.
Бипурйӧ содті пес, виччысьышті, кор сійӧ бурджыка ӧзъяс, да кырышті пыкӧссӧ.
Доймӧмысла пемдыліс син водзын.
Сьӧд вир сора сук ор ыльнитіс дойсьыс.
Став вынъясӧс зэвтӧмӧн ме кысси ва дорӧдз, косялі дӧрӧм соскӧс да заводиті мыськыны дойсӧ.
Та бӧрын ме кӧрталі кокӧс да бӧр кысси бипур дорӧ.
Час мысти меным лои кокниджык: кокӧй висис на, но эз нин сэтшӧма, кыдзи водзті.
Сыладорас, кытчань вешйис пӧжарыс, тыдаліс гӧрд би.
Вӧрын уналаын мигайтісны бияс.
Тайӧ сотчисны пӧрӧм пуяс.
Дыр ме пукалі палаткаын да зыралі висян кокӧс.
Бипурлӧн биыс шонтіс менӧ, и ме унмовси.
Кор ме садьми, то аддзи бипур дорысь Дерсуӧс да китаецӧс.
Менӧ шебралӧмаӧсь эшкынӧн.
Бипур вылын шоналіс чай; бокынджык сулаліс седлӧа вӧв.
Дойыс кокын ланьтыштіс, и пыкӧсыс кутіс чинны.
Ме шонті ва, ещӧ ӧтчыд мыськи дойсӧ, сэсся юи чай, сёйышті китайскӧй дубыд нянь да заводиті пасьтасьны.
Дерсу да китаец отсалісны меным пуксьыны вӧв вылӧ, и ми петім туйӧ.
Войбыднад вӧрса пӧжар мунӧма ылӧ, но воздухыс век на вӧлі тшына.
Ковмис меным пукавны места вылын сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз эз бурд кокысь дойыс.
Куим лун мысти ме верми нин ветлӧдлыны, а недель мысти дзикӧдз бурді.
Чжан Бао некымынысь воліс ме дінӧ.
Китаецъяс бӧрся наблюдайтігӧн ме убедитчи, кутшӧм популярностьӧн пӧльзуйтчис на пӧвстын Чжан Бао.
Сылысь кывъяссӧ висьтавлісны ӧта-мӧдныслы.
Ставсӧ, мый сійӧ тшӧктывліс, вӧчлісны окотапырысь да лючкиа.
Унаӧн волывлісны сы дінӧ сӧветла да, кажитчӧ, эз вӧв сэтшӧм дзуг делӧ, кодӧс сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны.
Став тайӧ лунъяссӧ Дерсу вӧлі кӧнкӧ татчӧс олысьяс ордын.
На пӧвстысь сійӧ аддзӧма старикӧс, кодӧс тӧдлӧма томдырйиыс на.
Сійӧ вевъялӧма быдӧнкӧд тӧдмасьны да быдлаын вӧлі колана гӧстьӧн.
Менам мунтӧдз лун кык кымын водзджык Чжан Бао локтіс ме дінӧ прӧщайтчыны.
Эновтны позьтӧм делӧяс требуйтісны сійӧс мӧд местаӧ.
Сійӧ сетіс кык китаецӧс, кодъяс долженӧсь вӧлі колльӧдны менӧ Сихотэ-Алиньӧдз, бӧр локны мӧдлаті да висьтавны сылы сы йылысь, мый найӧ аддзыласны туяс.
Дас сизимӧд глава
ТӦВСЯ ПОХОД
abu
abu
abu
Октябрь дас кӧкъямысӧд лунӧ удэхеецъяс колльӧдісны миянӧс ӧти фанзасянь мӧдӧдз, корисны пыравны на ордӧ кӧть ӧти минута кежлӧ.
Дерсуӧс чолӧмалісны быдладорсянь, нывбабаяс да челядь ӧвтчисны кияснаныс.
Дерсу сідзжӧ ӧвтчис налы.
Тадзи ӧти фанза дорсянь мӧд фанза дорӧдз дугдывтӧг сувталігтыр мунігӧн ми воим медбӧръя оланінӧдзыс, мый вылӧ ме, веськыда кӧ висьтавны, вӧлі зэв рад.
abu
abu
abu
abu
abu
Мӧд лунас ми веськалім зэр улӧ, и миянлы водз ковмис сувтны бивакӧ.
Рытӧдзыс кадыс вӧлі уна на и та вӧсна ми Дерсукӧд босьтім ассьыным винтовкаяснымӧс да мунім разведкаӧ.
Пуяслӧн кушмӧм стволъяс, кодъясӧс кытшалӧма кӧдзыд ру, вижӧдӧм турун, муӧ гылалӧм коръяс да нярмӧм, сьӧдӧдӧм папоротникъяс индісны, мый воӧма нин ар.
Друг кутшӧмкӧ аслыссяма шум кыліс бокынджык.
Ми эновтім трӧпасӧ да мунім ю береглань.
Интереснӧй картина воссис миян син водзӧ.
Юыс вӧлі дзикӧдз тырӧма кетаӧн.
Кӧнсюрӧ кулӧм черисьыс артмӧмаӧсь быдса завалъяс.
Тысячаясӧн найӧ пырӧмаӧсь лӧньтасъясӧ да висъясӧ.
Ӧні на вылӧ зывӧк вӧлі видзӧдны.
Бордъясныс налӧн сырйыссьӧма, тушаныс доймалӧма.
Унджык чериыс кулӧма, но кодсюрӧяс вӧрисны на.
Найӧ пыр на зілисны кыссьыны ва паныд, быттьӧкӧ кӧсйисны сэні спаситчыны асланыс страдайтӧмысь.
Черисӧ уберитӧм могысь природа тӧждысьӧма мӧдӧдны санитаръясӧс.
Кулӧм черисӧ медсясӧ сёйисны лэбачьяс, а нёль кокаяс зілисны кутны ловъя чериӧс.
Ю пӧлӧныс найӧ талялӧмаӧсь-подмӧдӧмаӧсь дзонь трӧпаяс.
Ӧтилаысь ми аддзим ошкӧс.
Сійӧ пукаліс галькиа берегын да лапаяснас зілис кватитны чериӧс.
Руд ош да сылы родственнӧй камчатскӧй ош сёйӧны черилысь юрсӧ, а яйсӧ шыбитӧны.
А еджыд морӧса ошъяс, мӧдарӧ, сёйӧны яйсӧ, а юръяссӧ кольӧны.
Мӧдлаын чериӧн чӧсмасисны кык кабан.
Найӧ сёйисны черияслысь сӧмын бӧжъяссӧ.
Ещӧ неуна муныштӧм бӧрын ме аддзи ручӧс.
Сійӧ чеччыштіс кустъяс пӧвстысь, кватитіс ӧти чериӧс, но эз кут сёйны места вылас, а кыскис кустъяс пӧвстӧ.
Медся уна тані вӧліны лэбачьяс.
Орёлъяс пукалісны ва бердас да дышпырысь, тэрмасьтӧг кокалісны сійӧс, мый кольлі ош ӧбедысь.
Ракаяс ветлӧдлісны чеччалігтыр да торъя чӧскыдӧн лыддисны сэтшӧм чериӧс, коді заводитӧма нин сісьмыны.
Кустъяс пӧвстӧд живъялісны сойкаяс; найӧ видчисны быд лэбачкӧд да зэв ёся горзісны.
Ваыс висъясас кытъястікӧ заводитӧма нин йизьыны.
Йиас кынмӧм чериыс сідзи и кольӧ сэтчӧ тӧвбыд кежлӧ.
Тулысын, мыйӧн сӧмын шондіыс шонтас мусӧ, йиыскӧд тшӧтш ваыс петкӧдас сійӧс мореӧ, и сэні сійӧс бырӧдны босьтчасны нин морскӧй животнӧйяс.
— Ӧти йӧз мӧд йӧзӧс сёйӧны, — ассьыс мӧвпъяссӧ кывмӧн висьталіс Дерсу.
— Мыйсӧ-мыйсӧ чери сёйис, сэсся кабан чериӧс сёйис, ӧні колӧ миянлы кабанӧс сёйны.
Тайӧс висьталігӧн сійӧ метитчис да лыйис ӧти порсьыслы.
Равзігтыр чеччыштліс ранитчӧм животнӧй, уськӧдчыліс вӧрлань, но сэки жӧ тшуки нырвомнас муӧ да кутіс пессьыны.
Лыйӧмсьыс повзьӧм лэбачьяс горзігтыр качӧдчисны воздухӧ да повзьӧдісны чериясӧс, кодъяс йӧйяс моз кутісны чепсасьны ӧтарӧ-мӧдарӧ вис кузя.
Рӧмдігас ми бӧр воим бивакӧ.
Водз ми водім узьны и аскинас водз и чеччим.
Кор шонді югӧръясыс зарниӧдісны гӧра йывъяс, ми вевъялім нин мунны биваксянь километр куим-ӧ-нёль.
Луншӧр кежлӧ миян отряд воис вӧралан ичӧтик фанза дорӧ, коді сулаліс куим горнӧй шор ӧтлаасянінын.
Ми долженӧсь вӧлі мунны шӧрсаӧдыс.
Став тайӧ лунъясас сулаліс бур, лӧнь поводдя.
Вӧлі сэтшӧм шоныд, мый ми мунім гожся дӧрӧмъяс кежысь да сӧмын рытъявылыс пасьтасьлім шоныдджыка.
Ме радлі поводдя вылас, но Дерсу эз сӧглашайтчы мекӧд.
— Видзӧдлы, капитан, — шулывліс сійӧ, — кыдзи лэбачьяс тэрмасьӧны сёйны.
Найӧ бура гӧгӧрвоӧны: лёк лоӧ.
Барометр сулаліс вылын.
Ме мӧді шмонитны Гольд вылын, но сійӧ сӧмын вочавидзис:
— Лэбач ӧні гӧгӧрвоӧ, ме гӧгӧрвоа бӧрынджык.
Сихотэ-Алинь вомӧнса перевалӧдз коли километр кӧкъямыс.
Кӧть нопъясным миян и вӧліны сьӧкыдӧсь, но век жӧ ми мунім збодера да шоча сувтлывлім шойччыны.
Луншӧр бӧрын час нёльын кымын ми воим Сихотэ-Алинь дорӧдз, колӧ вӧлі сӧмын кайны йылӧдзыс.
Ме кӧсъя вӧлі мунны водзӧ, но Дерсу кутіс менӧ соскӧд.
— Энлы, капитан, — шуис сійӧ.
— Ме думайта, татчӧ колӧ узьмӧдчыны.
— Мыйла? — юалі ме сылысь.
— Асывнас лэбачьяс тэрмасисны сёйны, а ӧні видзӧдлы ачыд — ни ӧти абу.
Збыльысь, шонді лэччандор лэбачьяс век овлӧны тэрыбджыкӧсь, а ӧні вӧрын вӧлі гуын кодь чӧв-лӧнь.
Быттьӧкӧ приказ серти, найӧ ставныс ӧтпырйӧ кытчӧкӧ дзебсисны.
Дерсу сӧветуйтіс крепыдджыка сувтӧдавны палаткаяс да, медсясӧ, дасьтыны кыдзи позьӧ унджык пес не сӧмын вой кежлас, но и аски кежлӧ.
Ме эг кут вензьыны сыкӧд да муні вӧрӧ песла.
Час кык мысти заводитіс рӧмдыны.
Стрелокъяс ваялісны уна пес, кажитчӧ, колӧм дорсьыс унджык.
Гольд эз ӧвсьы, и ме кылі, кыдзи сійӧ висьтавліс китаецъяслы:
— Салдатъяс оз гӧгӧрвоны, миянлы аслыным колӧ уджавны.
Найӧ бара заводитісны уджавны.
Сэки налы отсӧг вылӧ ме ысті кыкнан казаксӧ.
И кор небесаын кусіны рытъя кыалӧн медбӧръя югӧръясыс, ми дугдім уджавны.
Петіс тӧлысь.
Сэзь вой видзӧдіс небесасянь му вылӧ.
Тӧлысьлӧн югӧрыс писькӧдчыліс пемыд вӧр пытшкӧ да кос турун вылӧ водліс кузь визьӧн.
Му вылын и небесаын — быдлаын вӧлі лӧнь, и нинӧм эз тунав лёк поводдя.
Би дорын пукалігмоз ми юим чай да шмонитім Гольд вылын.
— Тайӧ пӧрйӧ тэ пӧръялін, — шуалісны сылы казакъяс.
Дерсу эз ӧтвечайт да чӧв олігтыр крепиталіс ассьыс палаткасӧ.
Сійӧ пырис скала улӧ, ӧтарладорас бергӧдіс ыджыд мыр да сы гӧгӧр пукталіс изъяс, а розьяссӧ на костысь сюяліс нитшкӧн.
Вылітіыс сійӧ ещӧ зэлӧдіс ассьыс палаткасӧ, а водзвылас ӧзтіс бипур.
Меным кажитчис сы ордын сэтшӧм уютнӧйӧн, мый ме пырысь-пыр вуджи сы дінӧ аслам кӧлуйӧн.
Кадыс муніс, а гӧгӧр вӧлі важмозыс чӧв-лӧнь.
Ме тожӧ понді думайтны, мый Дерсу ӧшибитчис, кыдзи друг тӧлысь гӧгӧрын тыдовтчис матӧвӧй пятна; ортсыса доръясыс сылӧн вӧліны ӧшкамӧшка рӧмаӧсь.
Тӧлысьлӧн дискыс вочасӧн кутіс пемдыны, контуръясыс сылӧн лоины неяснӧйӧсь.
Кутшӧмкӧ пемыд ӧдйӧ тупкис небесасӧ, но кытысь сійӧ воис да кытчань муніс, тайӧс висьтавны оз вӧлі позь.
Ме чайті, мый делӧыс помасяс ичӧтик зэрӧн, и, та йылысь думайтігтыр, унмовси.
Дыр-ӧ ме узи, ог помнит.
Садьми ме сыысь, мый кодкӧ менӧ чуксаліс.
Ме восьті синъясӧс, ме дінын сулаліс Мурзин.
— Лымъялӧ, — юӧртіс сійӧ меным.
Ме шыбиті ас вылысь эшкынӧс.
Вӧлі пемыд вой.
Тӧлысьыс дзикӧдз вошӧма.
Небесасянь уси посни лым.
Биыс ӧзйис яра да югдӧдіс палаткаяс, узьысь йӧзӧс да бокынджык тэчӧм пес.
Ме садьмӧді Дерсуӧс.
Сійӧ повзис, унзільпырысь видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, видзӧдліс небеса вылӧ да кутіс пестыны каллянсӧ.
— Дзик чӧв-лӧнь, — шуис сійӧ.
— Уна шонді (мӧдногӧн кӧ уна лун чӧж) эз вӧв тӧла.
Но лоӧ пурга.
Збыльысь, гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, но тайӧ чӧв-лӧняс чувствуйтсис мыйкӧ повзьӧдлана.
Некымын минута мысти кутіс лымъявны ёнджыка; лымйыс уси муӧ кыдзкӧ аслысногӧн кышакылігтырйи.
Садьмисны мукӧд йӧз да кутісны идравны ассьыныс кӧлуйсӧ.
Друг лымйыс кутіс бергавны.
— Заводитчис, — шуис Дерсу.
И, быттьӧкӧ сы кывъяс вылӧ ӧтвет пыдди, гӧраясын кутіс кывны шум, сэсся пӧльыштіс зэв ён тӧвныр сыладорсянь, кытысянь ми сійӧс ньӧти эгӧ виччысьӧй.
Пес сотчис яра.
Первой тӧвныр бӧрся пӧльыштіс мӧд, сэсся коймӧд, витӧд, дасӧд да быд пӧрйӧ пӧльыштӧмыс вӧлі воддза дорсьыс кузьджык.
Бур, мый палаткаяснымӧс миян вӧлі ёна крепитӧма, мӧдногӧн тӧлыс нетшыштіс эськӧ найӧс.
Ме видзӧдлі Дерсу вылӧ.
Сійӧ спокойнӧя куритіс каллянсӧ да веськодьпырысь видзӧдлывліс би вылӧ.
Заводитчысь пургаыс сійӧс эз повзьӧдлы.
Сійӧ сэтшӧм унаӧс нин аддзывліс аслас нэм чӧжӧн, мый тайӧ эз вӧв сылы выльторйӧн.
Дерсу быттьӧкӧ гӧгӧрвоис менсьым мӧвпъясӧс да шуис:
— Пес уна эм, палаткаяс бура сувтӧдлім.
Немтор.
Час мысти кутіс югдыны.
Миян гӧгӧрын вӧчсис мыйкӧ веритны позьтӧмтор.
Тӧлыс лёкысь бушуйтіс, чегъяліс увъяс да нӧбӧдліс найӧс воздухӧдыс, быттьӧкӧ кокньыдик гӧнторъясӧс.
Зэв гырысь пӧрысь сус пуяс качайтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи вӧсни ствола том пуяс.
Ӧні нин ни гӧраяс, ни небеса, ни му — нинӧм оз вӧлі тыдав.
Ставыс бергаліс лым бушколын.
Коръясӧкӧ лым занавес пырыс муртса-муртса тыдовтчылісны матысса пуяслӧн силуэтъясыс, но сӧмын здук кежлӧ.
Кыдзи сӧмын тӧвныр пӧльыштліс выльысь, ру пыр тыдалысь картина вошлі.
Ми йӧршитчалім асланым палаткаясӧ да полігтыр чӧв ланьталім.
Луншӧр бӧрын пурга ӧддзис ещӧ ёнджыка.
Кӧть ми и вӧлім утёсъяс сайынӧсь да палаткаясын, но тайӧ эз вӧв надежнӧй защита.
То лолі жар да тшына, кыдзи пӧжар вылын, кор тӧлыс пӧльтіс миянлы чужӧманым, то кӧдзыд, кор биыс вешйыліс мӧдарладорӧ.
Ми эгӧ нин ветлӧй вала, а лӧдлім чайникъясӧ лым; бур, мый сійӧ вӧлі тырмымӧн.
Рӧмдігкежлӧ пурга ӧддзис медся ёна, и кымын ёнджыка пемдіс, сымын страшнӧйджыкӧн кажитчис бушколыс.
Этшаӧн кодъяс узисны тайӧ вояс.
Ставным тӧждысим сӧмын сы йылысь, медым шонтысьны.
Октябрь кызь ӧтиӧд лунӧ ми сулалім на пурга вӧсна.
Ӧні тӧлыс вежсис да пӧльтіс асыв-войвывсянь, но пӧльтіс ёнджыка.
Весиг бивак дорысь матысь нинӧм вӧлі оз тыдав.
Зэв сьӧкыд вӧлі видзны кусӧмысь бипур.
abu
Палаткаяс дорӧ нӧбаліс гырысь толаяс.
Луншӧр бӧрын кыптіс вына тӧвныр.
Сійӧ кыпӧдліс муысь лым кымӧръяс да друг койыштліс еджыд бусӧн, сэсся кыптыліс выльысь да омлялігтыр чепсасис вӧрті.
Быд татшӧм тӧвныр бӧрын пӧрліны муӧ уна пуяс.
Луншӧр бӧрын небесаыс кутіс вочасӧн весасьны, но такӧд тшӧтш мӧдіс кӧдздӧдны.
Юра кымӧръяс пыр гудыр пятнаӧн муртса-муртса мыччысьліс шонді.
Колӧ вӧлі чукӧртны унджык пес.
Ми котӧртім да кутім ӧктыны сійӧ пессӧ, коді туплясис матігӧгӧрын.
Уджалім ми дыр, кытчӧдз Дерсу эз сет команда: «тырмас».
Некодӧс оз ков вӧлі уговаривайтны.
Ставныс ӧттшӧтш уськӧдчисны палаткаяс дінӧ да кутісны шонтыны кияссӧ би дорын.
Тадзи ми мучитчим ещӧ ӧти вой.
Асыв кежлас поводдяыс пӧшти эз бурмы.
Тӧлыс вӧлі чизыр.
Сӧвет вылын вӧлі решитӧма заводитлыны вуджны Сихотэ-Алинь вомӧн; ми надейтчим, мый рытывладорас лоӧ лӧньджык.
abu
abu
Лӧсьӧдчыны миянлы эз ковмы дыр.
Минута кызь мысти ми нин кавшасим гӧра вылӧ; ставным вӧлім нопъяӧсь.
Биваксянь сразу заводитчис крут гӧра.
Тайӧ кык лун чӧжнас усьӧма уна лым.
Мукӧдлатіыс сійӧ вӧлі метр судта.
Гӧра йылас ми сувтім шойччыштны.
Барометрическӧй измерениеяс серти перевалыслӧн джудждаыс вӧлӧма ӧкмыссё метр.
Ми нимтім сійӧс «Терпениелӧн перевал».
Шуштӧм картина воссис миян син водзӧ Сихотэ-Алинь вылын.
Тӧлыс татысь пӧрлӧдлӧма уна пуяс.
Ковмис кытшлавны найӧс ыліті.
Гӧраяс вылын быдмысь пуяслӧн вужъясыс паськалӧны му веркӧсӧдыс; вывсяньыс найӧ муртса тупкысьӧмаӧсь нитшкӧн.
Ӧткымынӧс вӧлі нетшыштӧма.
Пуяс качайтчисны да лэптавлісны став вужъяссӧ.
Сьӧд потасъяс то воссьывлісны, то пӧдласьлісны лым эшкын пытшкас, быттьӧкӧ гигантскӧй вомъяс.
Ӧти вуж вылын думыштліс качайтчыштны ӧти казак.
Тайӧ здукас пӧльыштіс вына тӧвныр, пуыс нёровтчис, и муртса казак удитіс чеччыштны бокӧ, кыдзи пуыс страшнӧй шумӧн гыпкысис муӧ, быдладорӧ койыштіс кын му комӧкъяс.
Дас кӧкъямысӧд глава
ИМАНЛАНЬ
Сихотэ-Алинь вывсянь рытыввывлань лэччаніныс вӧлі ньывкӧс, тырӧма из глыбаясӧн да сук вӧрӧн.
Неыджыд шор, кытчӧ ми лэччим, вайӧдіс миянӧс ю дорӧ.
Китайскӧй вӧралан трӧпа муніс кытсюрӧ долина пӧлӧн, кытсюрӧ мылькъяс вывті.
Выльӧн усьӧм лым вылас зэв бура тӧдчис быд кок туй.
Тані вӧліны кок туйяс йӧраяслӧн, кабаргаяслӧн, низьяслӧн, хорёкъяслӧн.
Дерсу муніс водзвылын да внимательнӧя видзӧдаліс найӧс.
Друг сійӧ сувтіс, видзӧдліс гӧгӧрбок да шуис:
— Кодысь сійӧ повзьӧма?
— Коді? — юалі ме сылысь.
— Кабарга, — вочавидзис сійӧ.
Ме видзӧдлі кок туйяс вылӧ да нинӧм сэтшӧмсӧ сэтысь эг аддзы.
Кок туйяс кок туйяс и эмӧсь — ичӧтикӧсь, тшӧкыдӧсь.
Дерсу шензьӧдана бура разбирайтчис следъясын.
Тырмымӧн вӧлі неыджыд неровность, медым сійӧ казяліс, мый животнӧй волнуйтчӧма.
Ме кори Дерсуӧс висьтавны, мый серти сійӧ тӧдмаліс, мый кабарга повзьӧма.
Сійӧ, мый висьталіс меным Гольд, вӧлі бара жӧ зэв прӧстӧй да яснӧй.
Кабарга мунӧма рӧвнӧй воськовъясӧн, сэсся сувтлӧма да мӧдӧма мунны видзчысьӧмӧнджык, сэсся чепӧсйӧма бокӧ да котӧртӧма чеччалігтыр.
Выльӧн усьӧм лым вылын ставыс тайӧ тыдалӧ вӧлі кипыдӧс вылын моз.
Ме кӧсйылі мунны водзӧ, но Дерсу сувтӧдіс менӧ.
— Энлы, капитан, — шуис сійӧ.
— Миянлы колӧ видзӧдлыны, кутшӧм йӧз повзьӧдӧмаӧсь кабаргасӧ.
Минута мысти сійӧ горӧдіс меным, мый кабарга повзьӧма низьысь.
Ме матыстчи сы дінӧ.
Пӧрӧдӧм ыджыд пу вылын, кодӧс тыртӧма лымйӧн, збыльысь тӧдчисны низьлӧн кок туйяс.
Тыдалӧ вӧлі, мый ичӧтик хищник локтӧма кыйӧдчигтыр, дзебсьылӧма ув сайӧ, сэсся уськӧдчӧма кабарга вылӧ.
Сэсся Дерсу аддзис места, кӧні кабарга туплясьӧма муын.
Вир войтъяс петкӧдлісны, мый низь курччӧма кабаргалысь балябӧжсӧ.
Водзӧ следъясыс висьталісны, мый кабаргалы удайтчӧма шыбитны ас вывсьыс низьӧс.
Сійӧ котӧртӧма водзӧ, а низь вӧтчӧма сы бӧрся, но кольӧма бӧрӧ, сэсся кежӧма бокӧ да кайӧма пу йылӧ.
Чувствуйта, мый ме кӧ эськӧ дырджык ветлӧдлі Дерсукӧд да сійӧ кӧ эськӧ вӧлі варовджык, тӧдӧмысь ме эськӧ велалі разбирайтчыны следъясын эг кӧ нин сэтшӧм бура, кыдзи сійӧ, то век жӧ мукӧд охотникъяс дорысь бурджыка.
Унатор Дерсу аддзис, но чӧв оліс.
Чӧв оліс сы вӧсна, мый эз кӧсйы сувтлыны, кыдзи кажитчис сылы, быд мелочь вылас.
Сӧмын исключительнӧй случайяс дырйи, кор сылы син улас усьлі мыйкӧ торъя интереснӧй, сійӧ кывмӧн сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
Сихотэ-Алиньсянь километр кызь вит сайын кымын юыс, код пӧлӧн ми мунім, ӧтлаасьӧ войвывсянь визувтысь юкӧд.
Тасянь, позьӧ шуны, и заводитчӧ Кулумбе, коді должен вӧлі вайӧдны миянӧс Иман дорӧ.
Юыс заводитӧма кынмыны нин, берег дорӧдыс паськыда нин кынмӧма.
Ми вуджим ю мӧдарладорас да мӧдӧдчим водзӧ.
Миянлы паныдасис ичӧтик лэбач, кодӧс казакъяс нимтісны «веселушкаӧн».
Тайӧ оляпка.
Сійӧ пелыськай ыджда кымын да век олӧ ва дорын.
На пиысь ӧти сибӧдіс менӧ зэв матӧдз.
Ме сувті да куті наблюдайтны сы бӧрся.
Оляпка вӧлі осторожнӧй; сійӧ частӧ бергӧдчывліс, горзіс да качайтіс ассьыс ичӧтик бӧжсӧ, но сэсся друг уськӧдчис ваӧ да суніс.
Татчӧс йӧз висьталӧны, мый сійӧ пӧ свободнӧя ветлӧдлӧ ю пыдӧсӧд, кӧть мед кутшӧм визув эз вӧв.
Ва веркӧсӧ быйкнитӧм бӧрын да йӧзӧс аддзӧм бӧрын оляпка горзігтыр лэбис мӧд ры дінӧ, сэсся коймӧд дінӧ.
Ме вӧтчи сы бӧрся сэтчӧдз, кытчӧдз эг кеж юсяньыс бокӧ.
Войнас Кулумбе ю кынмӧма сэтшӧма, мый позьны кутіс мунны йи кузя.
Тайӧ ёна кокньӧдіс миянлысь путешествиенымӧс.
Лымсӧ ю вывсьыс нӧбӧдӧма.
Йиыс ёнмис лунысь лун.
Но вӧліны уна рыяс.
Насянь кайис ру.
Километр вит мысти ми воим кык корейскӧй фанза дінӧ.
Кӧзяеваыс налӧн, кык старик да кык том кореец, занимайтчисны вӧралӧмӧн.
Ичӧтик фанзаясыс вӧліны вылиникӧсь, пелькиникӧсь; найӧ сэтшӧма воисны меным сьӧлӧм вылӧ, мый ме решиті тані лунтыр шойччыны.
Луншӧр бӧрын кык кореец кутісны лӧсьӧдчыны мунны пармаӧ видлавны кабаргалы пукталӧм лудеваяс.
Ме муні накӧд тшӧтш.
Лудеваяс вӧліны фанзасянь километрджын сайын.
Тайӧ вӧлі нёль фут судта потшӧс, кодӧс вӧчӧма пӧрӧм пуясысь.
Медым пуяссӧ эз позь кыскавны, кореецъяс крепитӧмаӧсь найӧс майӧгъясӧн.
Татшӧм лудеваяссӧ пукталӧны гӧраяс вылын кабарожка трӧпа вылӧ.
Потшӧсас кытчӧсюрӧ кольӧны пыран-петанінъяс, а сэтчӧ ӧшлӧны гез петляяс.
Петляӧ юрнас веськалӧм бӧрын повзьӧм кабарга заводитӧ пессьыны да кымын ёнджыка пессьӧ, сымын ёнджыка зэлӧдӧ асьсӧ.
Тайӧ лудеваас вӧлі кызь кык петля.
Нёльсьыс кореецъяс аддзисны кулӧм животнӧйясӧс — куим эньӧс да ӧти айӧс.
Эньяссӧ найӧ кыскисны бокӧ, шыбитісны ракаяслы кокавны.
Ме юалі, мыйла найӧ шыбитісны кыйӧм животнӧйяссӧ, и кореецъяс висьталісны, мый сӧмын айяс сетӧны ценнӧй мускус, кодӧс китайскӧй купечьяс ньӧбӧны куим шайтӧн штука.
А яйыс налы и ӧти айыслӧн тырмас, а аски найӧ кыясны та мында жӧ.
Кореецъяс висьталӧм серти, тӧвбыдӧн найӧ кыйӧны сё кызь вит кабарожкаӧдз, сизимдас вит процентыс на пиысь эньяс.
Оръявлытӧм лыска вӧръяс ӧні колины бӧрвылӧ, а на пыдди пондісны воавны тополь, ильм, кыдз пу, пипу, дуб, осокорь.
Гӧраяс вылын нитшкассьӧм коз пуяс да ньыв пуяс вежсисны зэв бур кедрӧвӧй вӧръясӧн.
Лунтырӧн миянлы удайтчис прӧйдитны километр дас вит кымын.
Рӧмдігас стрелокъяс аддзисны вис дорысь ӧтка юрта.
Вевтвывса розьӧдыс петысь тшын петкӧдліс, мый сэні эмӧсь йӧз.
Сы дінын стойкаяс вылын косьмис уна чери.
Юртасӧ вӧлі вӧчӧма сус пу кырсьысь да вевттьӧма кос турунӧн.
Пыранінас ӧшӧдӧма сюмӧдысь вӧчӧм вон.
Берегас куйлісны кык пӧрӧдӧм пыж.
Ӧтиыс ыджыд, кӧш модаа кутшӧмкӧ аслыссяма ныра, мӧдыс — кокньыдик, кыкнанладор помыс ёсь.
Рочьяс шуӧны сійӧс оморочкаӧн.
Кор ми воим матӧджык, кутісны увтчыны кык пон.
Юртаысь петіс морт модаа кутшӧмкӧ существо, кодӧс первойсӧ ме чайті детинкаӧн, да сӧмын нырас ӧшӧдӧм исерга серти гӧгӧрвои, мый тайӧ нывбаба.
Сійӧ вӧлі зэв ичӧтик тушаа, дас кык арӧса нывка кодь, пидзӧсӧдзыс кучик дӧрӧма, вӧчӧм кӧр куысь вурӧм гача, наколенникъяса, кодъясӧс мичмӧдӧма уна рӧма вышивкаясӧн, сэтшӧм жӧ вышивайтӧм унтыа да цветнӧй нарукавника.
Юр вылас сылӧн вӧлі еджыд покрывалӧ.
Нывбаба чуймӧмӧн видзӧдліс миян вылӧ, да друг чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис повзьӧм.
Кутшӧм рочьяс вермасны локны татчӧ?
Бур йӧз оз локны.
«Тайӧ челдонъяс»*, думыштіс сійӧ да бӧр дзебсис юртаӧ.
Дерсу заводитіс сёрнитны сыкӧд удэхейскӧй ногӧн да представитіс менӧ кыдзи экспедицияса начальникӧс.
Сэки сійӧ успокоитчис.
Этикет требуйтіс, медым нывбаба гораа эз петкӧдлы ассьыс любопытствосӧ.
Сійӧ кутіс асьсӧ да видзӧдіс миян вылӧ гусьӧник.
* Тадзи удэхеецъяс шуӧны рӧзбойникъясӧс.
Юрта, коді вӧлі ичӧтик ортсысяньыс, пытшкӧссяньыс вӧлі ещӧ на ичӧт.
Сэні вӧлі позьӧ сӧмын пукавны либӧ куйлыны.
Ме тшӧкті, медым казакъяс сувтӧдаласны палаткаяс.
Море берег дорын олысь туземецъяс дорсянь удэхеецъяс дорӧ вуджӧмыс, кодъяслӧн уна на кольӧма первобытнӧйыс, вӧлі зэв ёна синмад шыбитчӧ.
Нывбаба чӧв олігтыр мӧдіс гӧтӧвитны ужын.
Сійӧ ӧшӧдіс би весьтӧ пӧрт, кисьтіс сэтчӧ ва да пуктіс кык ыджыд чери, сэсся перйис ассьыс каллянсӧ, пестіс сійӧс табакӧн да кутіс куритчыны, ачыс кадысь кадӧ юасис Дерсулысь.
Кор ужыныс. вӧлі дась, воис ачыс кӧзяиныс.
Сійӧ вӧлі сідзжӧ кузь дӧрӧма, кодӧс вӧнялӧма сідзи, мый коскас артмыліс мешӧк.
Кокас сылӧн вӧлі гач, наколенникъяс да чери кучикысь вурӧм унты, а юр вылас — еджыд покрывалӧ, сы вылысӧ пуктӧма кӧза куысь вурӧм ичӧтик шапка, кӧні шӧрас чурвидзис ур бӧж.
Гожъялӧм гӧрд чужӧм вӧснаыс, уна сера паськӧм вӧснаыс, шапка вылас ур бӧж вӧснаыс, киас чунькытшъяс да браслетъяс вӧснаыс сійӧ вӧлі дзик краснокожӧй кодь.
Тайӧ впечатлениеыс ещӧ ёнджыка содіс, кор сійӧ, миян вылӧ пӧшти некутшӧм внимание веськӧдтӧг, пуксис би дорӧ да чӧв олігтыр кутіс куритчыны каллянӧн.
Этикет требуйтіс, медым гӧстьяс первойӧн заводитасны сёрнисӧ.
Дерсу тӧдіс тайӧс да та вӧсна юаліс сылысь туй йылысь да джуджыда-ӧ усьӧма лымйыс.
Сёрни пансис.
Кор тӧдмаліс, кодъяс ми да кытысянь локтам, удэхеец шуис, мый сійӧ тӧдӧ нин вӧлӧм, мый ми долженӧсь лэччыны Иман кузя.
Та йылысь сійӧ кывлӧма аслас сородичьяссянь, кодъяс олӧны ю кывтыдас, да висьталіс, мый сэні, кывтыдас, миянӧс важӧн нин виччысьӧны.
Тайӧ юӧрыс ёна чуймӧдіс менӧ.
Рытнас сылӧн гӧтырыс дӧмліс миянлысь паськӧмнымӧс да новлӧм унтыяс пыдди сетіс выльясӧс.
Вольпась пыдди кӧзяин сетіс меным ош ку, ме шебраси эшкынӧн да регыд мысти унмовси.
Войнас ме садьми кӧдзыдысла.
Юр вылысь эшкын шыбитӧм бӧрын ме аддзи, мый биыс юртаын абу.
Горйын чискис сӧмын некымын ӧгыр.
Вевтвывса розьӧдыс тыдаліс кодзула небесатор.
Тыдалӧ, узьны водіганыс удэхеецъяс, пӧжарысь видзчысьӧм могысь, нарошнӧ кусӧдӧмаӧсь бисӧ.
Ме видлі топыдджыка гартовтчыны эшкынӧн, но нинӧм эз отсав — кӧдзыдыс писькӧдчис быдлаӧ.
Ме чеччи, ӧзті истӧг да видзӧдлі термометр вылӧ: сійӧ петкӧдліс 17 градус.
Сэки ме косялышті аслам сюмӧд вольпасьысь ичӧтик кусӧк, пукті сійӧс би вылӧ да куті пӧльтны ӧгыръяссӧ.
Минута мысти ыпнитіс би.
Разӧдӧм гӧлӧвняяссӧ чукӧртӧм бӧрын ме пасьтаси да петі юртаысь.
Бокынджык палатка улын узисны казакъяс; на дінын ӧзйис бипур.
Ме шонтысьышті би дорын да кӧсъя нин вӧлі бӧр пырны юртаӧ, но тайӧ кадас аддзи бокысьджык ю дорсьыс мӧд бипурлысь югӧрсӧ.
Татысь, улісьыс, бужӧд увсьыс ме аддзи Дерсуӧс.
Ваыс кырӧдӧма берегсӧ, вылісяньыс ӧшӧдчӧма ыджыд эжа пласт; сы улӧ артмӧма мыйкӧ ниша сяма.
Тайӧ кодйӧминас Дерсу вӧчӧма аслыс турун вольпась, а водзвылас биасьӧма.
Вомас Дерсулӧн вӧлі каллян, а орччӧн куйліс ружье.
Ме садьмӧді сійӧс.
Гольд чеччыштіс, чайтіс, мый сылӧн узьсьӧма, да тэрыба мӧдіс лӧсьӧдны нопсӧ.
Кор тӧдмаліс, мыйын делӧыс, сійӧ пырысь-пыр жӧ лэдзис менӧ ас местаас, а ачыс водіс орччӧн.
Некымын минута мысти тані, бужӧд улын, меным лои зэв шоныд, и ме узи юртаын дорысь ёна бурджыка.
Садьми ме сэки, кор ставныс нин вӧліны кок йылынӧсь.
Казакъяс пуисны кабарга яй.
Кор ми кутім лӧсьӧдчыны мунны, удэхеец тожӧ пасьтасис да шуис, мый мунас миянкӧд Сидатунӧдз.
Тайӧ лунас ми этша мунім.
Кымын ёнджыка чиніны миян продовольствие запасъяс, сымын кокняммисны нопъяс, а нуны найӧс лои пыр сьӧкыдджык — волысъясыс ёна вундісны пельпомъяснымӧс, и ме казялі, мый ог ме ӧтнам, а ставныс чувствуйтӧны тайӧс.
Кӧдзыд тӧв вӧснаыс лымйыс лои кос да рӧшкыд; тайӧ ёна сьӧктӧдіс мунӧмнымӧс.
Торъя нин сьӧкыд вӧлі кайны гӧра вылӧ: йӧз частӧ усьлывлісны да исковтлісны увлань.
Вынъясным вӧлі мӧд нин.
Ю дорысь ми аддзим ӧти овтӧм юрта.
Казакъяс пырисны сэтчӧ, а китаецъяс решитісны узьны ортсын, би дорын.
Дерсу первойсӧ кӧсйыліс узьмӧдчыны накӧд ӧтлаӧ, но кор аддзис, мый найӧ дасьтісны пессӧ бӧрйытӧг, кутшӧм веськалі ки уланыс, решитіс узьны ӧтнасӧн.
— Оз гӧгӧрвоны, — висьталіс сійӧ.
— Ме ог кӧсйы дӧрӧмӧс сотны.
Колӧ бур пес корсьны.
Овтӧм юртаын, тыдалӧ, частӧ узьлывлӧмаӧсь охотникъяс.
Сы гӧгӧрысь став кос пуяссӧ важӧн нин вӧлі пӧрлӧдлӧма да сотӧма.
Дерсуӧс тайӧ эз жугыльмӧд.
Сійӧ пырис вӧрас пыдӧджык да ылісянь кыскис кос пу.
Дзик рӧмдытӧдзыс сійӧ кыскаліс пес, и ме отсаси сылы, мыйта верми.
Зато войбыд ми узим бура, эгӧ полӧй палаткаяс вӧсна да паськӧм вӧсна.
Рытнас чим гӧрд кыаыс да югдӧм водзвылас горизонт дорын пемыдыс вӧліны вернӧй признакъясӧн сылы, мый асывнас лоӧ кӧдзыд.
Тадзи тайӧ и лои.
Шондіыс петіс чусыд.
Сійӧ югдӧдіс, но эз шонты.
Сы дисксянь вывлань и увлань мунісны яркӧй югӧръяс, а бокъясас вӧліны ӧшкамӧшка кодь югъялысь пятнаяс, кодъясӧс полярнӧй народъяс шуӧны «шонді пельясӧн».
Удэхеец, коді колльӧдіс миянӧс, бура тӧдіс тайӧ местаяссӧ.
Сійӧ аддзывліс трӧпаяс сэтысь, кыті колӧ вӧлі весьтасавны.
Кулумбе вомӧдз километр кык кымын вотӧдз трӧпа кежис вӧрӧ, кыті ми мунім ещӧ час кымын.
Друг вӧрыс сразу помасис, и трӧпаыс воши.
Миян водзын вӧлі Иман ю.
Сійӧ абу на кынмӧма, сӧмын берег пӧлӧныс вӧлі йизьыштӧма.
Мӧдар берегас, буретш паныда сійӧ местаыслы, кӧні ми сулалім, жуисны кутшӧмкӧ посньыдик йӧз.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь удэхейскӧй челядь.
Неуна ылынджык бадь кустъяс пӧвстын тыдаліс юрта да сы дорын — сваяяс вылын амбар.
Дерсу горӧдіс челядьлы, медым найӧ ваясны пыж.
Детинкаяс повзьӧмӧн видзӧдлісны миянлань да пышйисны.
Та бӧрын юртаысь петіс мужчина, киас кутіс ружье.
Сійӧ некымын кывйӧн сёрнитыштіс Дерсукӧд да сэсся пыжӧн вуджис миянладорӧ.
Удэхейскӧй пыж — паськыд пыдӧса кузь пыж, сэтшӧм кокни, мый ӧти морт зэв кокниа вермас лэптыны сійӧс берегӧ.
abu
abu
abu
Кор ми пуксим пыжӧ, сійӧ сэтшӧма мӧдіс катласьны, мый ме ас тӧдлытӧг кутчыси доръясас.
Но мыйӧн сӧмын ми успокоитчим да йӧткысим берег дорсьыс, ме гӧгӧрвои, кутшӧм устойчивӧй сійӧ вӧлӧма.
Удэхеец веськӧдліс пыжсӧ зібйӧн, ачыс сулаліс кок йылас.
Вына йӧткыштчӧмъясӧн сійӧ нуӧдіс пыжсӧ ва паныдыс, а визулыс кылӧдіс сійӧс бокӧ да вочасӧн матыстіс мӧдар берегланьыс.
Медбӧрын ми сувтім сійӧ местаас, кӧні вӧлі юрта, да петалім йи вылӧ.
Миянлы паныд петісны нывбаба да куим челядь.
Найӧ полігтырйи дзебсисны мамыс сайӧ.
Миянӧс водзвылас лэдзӧм бӧрын нывбаба тожӧ пырис юртаӧ, лажыньтчис би дорӧ да ӧзтіс каллян, а челядьыс колины ывлаӧ да заводитісны пыртлыны амбарӧ чери.
Юртаас вӧлі зэв уна щель.
На пыр шутьляліс тӧв.
Шӧрас ӧзйис би.
Кадысь кадӧ челядь пыравлісны юртаӧ да би дорын шонтісны ассьыныс турдӧм кияснысӧ.
Ме чуйми, кутшӧм кокниа вӧлі найӧ пасьтасьӧмаӧсь: морӧсныс восьса, кепысьтӧмӧсь да шапкатӧмӧсь, найӧ уджалісны да, кажитчис, ньӧти эз кынмыны.
Кодкӧ кӧ на пиысь дырджык пукавліс би дорын, батьыс горӧдлывліс сы вылӧ да вӧтлывліс ывлаӧ.
— Сійӧ кынмӧ, — шуи ме Дерсулы да тшӧкті сылы висьтавны менсьым кывъясӧс удэхеецлы.
— Мед велӧдчӧ, — вочавидзис сійӧ, — мӧдногӧн кулас тшыглы.
Тайӧн оз позь вӧлі не сӧгласитчыны.
abu
Удэхеецъяслысь туй йылысь юасьӧм бӧрын ми мунім водзӧ да регыд мысти воим китайскӧй вӧралан посёлокӧдз.
Иман ю мӧдар берегас олӧны удэхеецъяс (вит семья) куим юртаын.
На ордӧ ме и овмӧдчи.
Октябрь комын ӧтиӧд лунӧ тӧдчымӧн кӧдздӧдіс: ю кузя кывтіс йи.
Та вылӧ видзӧдтӧг удэхеецъяс решитісны нуӧдны миянӧс пыжӧн, мыйта вермасны.
Дас ӧкмысӧд глава
СЬӦКЫД ПОЛОЖЕНИЕ
Ноябрь первой лунӧ водз асывнас ми мӧдӧдчим кывтны Иман кузя.
Горнӧй юясті пыжӧн ветлыны татчӧс олысьяс велалӧны челядьдырсяньыс.
Колӧ видзӧдны ылӧ водзӧ, колӧ тӧдны, кӧні надзмӧдыштны пыжсӧ, кӧні бергӧдны сійӧс нырнас ва паныдыс либӧ, мӧдарӧ, ӧддзӧдны сійӧс мыйта позьӧ да чеччыштны опаснӧй местатіыс.
Муртса кӧ падмыштлан, пыжтӧ кватитас тэрыб визулыс да ӧти здукӧн жугӧдас изъясӧ.
Порогъяс вылын пыжыд катласьӧ, и та вӧсна кутны равновесие ещӧ сьӧкыдджык.
Миянлы кывтны вӧлі сьӧкыд ещӧ и сы вӧсна, мый ю кузя кывтіс йи и фарватерсӧ юыслысь дзескӧдісны дорйияс.
Йиясыс заставляйтісны кывтны не сэті, кыті вӧлі миянлы колӧ, а сэті, кыті вӧлі позьӧ.
Торйӧн ёна тайӧ вӧлі тӧдчӧ сэтшӧминъясын, кор порогыс вӧлі чукыльтанінас.
Кымын ёнджыка ыдждісны дорйиясыс, сымын визувджык лолі ва шӧртіыс.
Иман вылын, кыдзи быд горнӧй ю вылын, уна порогъяс.
На пиысь ӧти лыддьыссьӧ медся опаснӧйӧн.
Тані ваыслӧн бузгӧмыс кылӧ ылісянь на.
Ва пыдӧсыслӧн уклоныс тыдалӧ синмыдлы.
Мӧдар берегсяньыс ӧшӧдчӧма скала.
Ваыс быгйӧн бузгӧ сы улын.
Резсьӧмысла сійӧ ставнас йизьӧма.
Удэхеецъяс сувтӧдлісны пыжсӧ да сӧветуйтчисны ас костаныс, сэсся лӧсьӧдісны сійӧс юыслы вомӧнӧн да надзӧник мӧдісны лэдзны ва ньылыдыс.
Сійӧ здукас, кор визулыс кутіс нуны пыжсӧ скалалань, найӧ пелька йӧткыштчӧмӧн петкӧдісны сійӧс мӧдарлань.
Удэхеец синъяс серти ме аддзи, мый ми вӧлім ыджыд опасностьын.
Быдӧнысь спокойнӧй вӧлі Дерсу.
Ме висьталі сылы ассьым впечатлениеясӧс.
— Немтор, капитан, — вочавидзис сійӧ меным.
— Удэхе — чери кодь жӧ.
Зэв бура гӧгӧрвоӧны пыжлысь мунӧмсӧ.
Ми тадзи огӧ кужӧй.
Кымын водзӧджык, сымын сьӧкыдджык вӧлі кывтны.
Йияс лоины унджык, дорйиясыс — паськыдджыкӧсь.
Удэхеецъяс зэв кужӧмӧн чукльӧдлісны йи пластъяс костӧд, бокӧ йӧткалісны найӧс зібъяснаныс.
Сэтчӧ, кыті Иман крута чукыльтӧ, чукӧрмӧма уна йи пласт.
Шӧрӧдыс кольӧма векньыдик проход.
Сквӧзнӧй-ӧ вӧлі сійӧ али тупкысьліс — миянӧс колльӧдысьяс тайӧс эз тӧдны.
Удэхеецъяс сувтӧдісны пыжсӧ да юалісны менсьым: рискуйтны али абу?
Нопйӧн путешествуйтӧмысь ме сэтшӧма дӧзми, мый решиті видлыны шудӧс.
Дерсу заводитліс менӧ ӧлӧдны, но ме эг сӧгласитчы сыкӧд, чайті, мый, лоӧ кӧ неудача, ми век жӧ вермам петны берегӧ.
Дыр сулавны ӧти местаын оз вӧлі позь.
Ми вӧрзим водзӧ, но эгӧ удитӧ вӧчны и нелямын метр, кыдзи аддзим, мый проходыс тупкӧса.
Водзын кывтіс оръявлытӧм йи.
Дзик сы дінӧдз матыстчыны вӧлі опаснӧ.
Миянлысь сьӧкыда грузитӧм пыжнымӧс кӧ визулыс швачкис йи бердас, сійӧ эськӧ пырысь-пыр тыри ваӧн.
Колӧ вӧлі ӧдйӧ петны бӧр, но тайӧ вӧлӧмкӧ абу сэтшӧм кокни.
Бергӧдны пыжсӧ векньыдінын оз вӧлі позь.
Ковмис мунны бӧжнас ва паныдыс.
Рӧкыд вылӧ, ми вӧлім дзик ва шӧрасӧсь, и зібъяс муртса судзисны ю пыдӧсӧдзыс.
abu
Друг ӧти удэхеец мыйкӧ горӧдіс.
Сы гӧлӧсын тревожнӧй тон серти ме гӧгӧрвои, мый миянлы грӧзитӧ опасность, да бергӧдчи.
Паныд локтіс зэв ыджыд йи пласт.
Сійӧ должен вӧлі тупкыны проходсӧ водзджык сы дорысь, кор ми вевъялам сэтысь петны.
Удэхеецъяс зэвтісны ассьыныс став вынъяссӧ, но йи пласт эз виччысь.
Сійӧ шумӧн швачкысис проходлӧн ӧтиладорас, сэсся мӧдарладорас.
Тайӧ кадас лои сэтшӧмтор, кодӧс ми ньӧти эгӧ виччысьӧй.
Ёна швачнитӧмъясысь став йи пластъясыс мӧдісны вӧрны.
Проходыс кутіс векняммыны.
— Йиыс регыд пыжсӧ жугӧдас! — повзьӧмпырысь горӧдіс Дерсу.
— Регыдджык колӧ петны!
Сійӧ чеччыштіс пыжысь да кывтысь йи пласт вывті котӧртіс берегӧ, ас бӧрсяыс кыскис гез.
Кыкысь кымын сійӧ вӧйлі, но ӧдйӧ бӧр кавшасьліс йи вылӧ.
Миян шуд вылӧ, берегӧдзыс эз вӧв ылын.
Сы бӧрся чеччыштісны и казакъяс.
Кыкӧн воисны берегӧдзыс лючки-ладнӧ, а Мурзин вӧйи.
Сійӧ заводитіс кавшасьны йи пласт вылӧ, но йи пластыс бергӧдчис.
Кымын ёнджыка кавшасис, сымын пыдӧджык вӧйи.
Ещӧ минута, и сійӧ эськӧ дзикӧдз вӧйи.
Отсӧг вылӧ уськӧдчис Дерсу.
Вӧлі здук, кор сійӧ ачыс вермис пӧгибнитны.
Тайӧ кадас ме удэхеецъяскӧд вуджи ӧти йи пласт вывсянь мӧд вылӧ.
Ми кыским пыжнымӧс да сэк жӧ кутчысим сыӧ.
Шудыд вылӧ, пыж нырыс регыд матыстчис Дерсулань да Мурзинлань, и тайӧ спаситіс найӧс кыкнаннысӧ.
Пыж бара вӧйыштіс.
Сійӧ сувтіс ю вомӧныс, и сійӧс кутіс кылӧдны визулыс йи пластыскӧд тшӧтш.
Сэки ми шыблалім берегӧ ассьыным нопъяснымӧс, сэсся петім и асьным.
Некымын минута мысти пыжсӧ топӧдіс утёс бердӧ.
Быттьӧкӧ ловъя, сійӧ мыйкӧ дыра вермасис на йияскӧд да дрӧгнитлывліс, сэсся друг ратшмуні да шӧри поті.
Ещӧ ӧтчыд ратшмуні, васьыс тыдовтчис ӧти жугалӧм тор, и сэсся ставыс воши.
Берегӧ петӧм бӧрын ми медводз биасим.
Колӧ вӧлі косьтысьны.
Кодкӧ казьтыштіс, мый колӧ пузьӧдны чай да сёйыштны.
Кутім корсьны сёян тыра мешӧк, но сійӧ эз сюр.
Эз тырмы ещӧ ӧти винтовка.
Нинӧм он вӧч, ми закуситыштім сійӧс, мый вӧлі быдӧнлӧн зепъясас, да мӧдӧдчим водзӧ.
Удэхеецъяс висьталісны, мый рыт кежлас воам фанзаӧдз.
Сэтысь, амбарысь, найӧ надейтчисны аддзыны кынтӧм чери.
Рӧмдігас ми збыльысь воим фанзаӧдз.
Сійӧ вӧлӧма тыртӧм.
Фанзалӧн амбарысь казакъяслы сюри кык кос чери.
Ковмис сӧгласитчыны тайӧ омӧлик ужын вылас.
Тані Иман вӧчӧ ыджыд кытшов, босьтӧ ас пытшкас веськыдладорсяньыс ассьыс медся ыджыд вожсӧ — Армаӧс.
Ноябрь кыкӧд лунӧ луншӧр кежлӧ ми воим ю дорӧ, код пӧлӧн миянлы колӧ вӧлі кайны перевалӧдз, коді муніс горнӧй хребет вомӧн. Тайӧ хребет вӧснаыс Иман вӧчӧ кытшов.
Ӧні миян водзын вӧлі кык ключ, ӧтиыс муніс войвывлань, мӧдыс — рытыввывлань.
Миянлы, буракӧ, колӧма мунны веськыдладорӧдыс, но менам ӧшибкаӧн мунсьӧма войвывлань.
Пырысь-пыр жӧ перевал сайын ми сувтім бивакӧ, мыйӧн сӧмын сюри пес да неуна рӧвнӧй места.
Ноябрь 3 лунӧ асывнас ми сёйим медбӧръя чери лов да петім туйӧ кокни нопъясӧн.
Ӧні ӧти надея вӧлі кыйсьӧм вылӧ.
Та вӧсна вӧлі решитӧма, мый Дерсу мунас водзвылын, а ми, медым не повзьӧдны зверсӧ, мунам бӧрсяньыс, сысянь воськов куимсё сайын.
Ми ставным надейтчим, мый Дерсу виас кодӧскӧ, но весьшӧрӧ.
Лыйӧм шыяс эз кывны.
Луншӧр бӧрын долинаыс паськаліс.
Татысь ми аддзим ичӧтик, муртса тӧдчысь трӧпа.
Сійӧ муніс шуйгавыв, войвывлань, вутшкӧсь нюр вомӧн.
Кынӧмъяс кутісны ёна сюмавны.
Ставныс мунісны чӧв олігтыр, некод эз кӧсйы сёрнитны.
Друг ме аддзи Дерсуӧс.
Сійӧ надзӧник ветлӧдліс ӧти местаысь мӧд местаӧ, копрасис да мыйкӧ ӧктіс мусьыс.
Ме чукӧсті сійӧс.
Сійӧ ӧвтыштіс меным кинас.
— Тэ мый аддзин? — юаліс сылысь казак.
— Ош сёйӧма чери, — вочавидзис сійӧ, — юръяссӧ шыблалӧма, ме ӧкта.
Збыльысь, лым вылас туплясис зэв уна чери юр.
Тӧдчӧ вӧлі, мый ошъяс волӧмаӧсь татчӧ лым усьӧм бӧрас нин.
abu
Кынӧм сюмалігад позьӧ сёйны и ошлысь мыльӧссӧ.
Ставныс дружнӧя заводитісны уджавны, и дас вит минута мысти быдӧнлӧн зепъясныс вӧліны тырӧсь чери юръясӧн.
Уджнас ылалӧмла ми эгӧ и казялӧй, мый ичӧтик долинаыс вайӧдіс миянӧс ыджыдкодь ю дорӧ.
Тайӧ вӧлі Синанца.
Веритны кӧ удэхеецъяслы, то аски луншӧр кежлӧ ми воам Иман дорӧдз.
Мӧдар берегас вуджӧм бӧрын ми лӧсьӧдім бивак лыска сук вӧрӧ.
Кутшӧм чӧскыдӧн миянлы кажитчисны чери юръяс!
Мукӧд юр бердас уна на вӧлі яйыс; кодлы сюрины татшӧм юръяс, найӧ вӧліны шудаӧсь.
Ми юким найӧс ӧтмындаӧн быдӧнлы да ужнайтім чӧскыда, но эгӧ пӧтӧй.
Войыс вӧлі кӧдзыд, но пескыс вӧлі уна, и та вӧсна ми узим лӧсьыда.
Ноябрь 4 лунӧ югдігас ми чеччим тшыгӧсь.
Пидзӧсӧдз лымйӧд мунны вӧлі сьӧкыд.
Час чӧжӧн удайтчыліс мунны километр кык, не унджык.
Кыйсьӧм вылӧ надейтчӧм лои весьшӧрӧ.≠
Ӧти казак ӧтчыд аддзыліс кабаргаӧс да лыйис сылы, но эз инмы.
Кад сертиыс кӧ артавны, ми долженӧсь нин вӧлі воны Иман дорӧ.
Быд чукыль сайысь ме надейтчи аддзыны Синанца юлысь вомсӧ, но водзӧ муніс вӧр, сэсся бара чукыль, бара вӧр.
Рӧмдігас ми воим ичӧтик балаган дорӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма кырсьысь.
Меным лои нимкодь, но Дерсу эз вӧв дӧвӧлен сійӧн.
Сійӧ индіс меным, мый балаган гӧгӧрыс тӧдчӧны бипур местаяс.
Тайӧ бипуръясыс да сійӧ, мый балаган пытшкас эз вӧв некутшӧм кӧлуй, висьталісны сы йылысь, мый тайӧ балаганас сӧмын узьлывлӧны ветлысь-мунысьяс и, сідзкӧ, Иман ю дорӧдз быдса переход на, не этшаджык.
Кынӧм сюмалӧм ёна мучитіс йӧзсӧ.
Гажтӧма пукалісны би дорын казакъяс, ышлолалісны да этша сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд.
Медым кыдзкӧ пӧръявны кынӧм сюмалӧмсӧ, казакъяс водз водалісны узьны.
Тӧждысьӧм да сомневайтчӧм мучитіс менӧ войбыд.
Аски кӧ ми некодӧс огӧ виӧй да огӧ воӧй Иман дорӧдз, лёк лоӧ.
Гожӧмын сёйтӧг позьӧ овны некымын лун, но тӧлын тшыг йӧз кокниа кынмӧны.
Асывнас Дерсу садьмис быдӧнысь медводз да чуксаліс менӧ.
Колӧ мунны, кытчӧдз эм на позянлун, кытчӧдз восьлалӧны на кокъяс.
Но муртса ми петім туйӧ, кыдзи ме куті чувствуйтны, мый вынъясӧй абу нин сэтшӧмӧсь: нопйӧй кажитчис меным тӧрытъя дорысь кыкпӧв сьӧкыдджык, быд километрджын мысти ми пуксьылім да шойччим.
Окота вӧлі куйлыны да нинӧм не вӧчны.
Лёк признак.
Тадзи мунім ми луншӧрӧдз да прӧйдитім зэв этша.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый татшӧм ногӧн Иман дорӧдз ми огӧ воӧй и талун.
Мунігмоз ми гоз-мӧдысь лыйим да виим поползеньӧс да ӧти сизьӧс, но тырмасны ӧмӧй тайӧ лэбачьясыс вит мортлы!
Та кості поводдяыс заводитіс букышмыны, небесаыс бара кымӧртчис.
Чизыр тӧвныръяс кыпӧдлісны мусьыс лымсӧ.
Воздухыс вӧлі тырӧма лым бусӧн; ю вылын гартчисны тӧвныръяс.
Ӧткымынлаысь тӧлыс дзикӧдз нӧбӧдӧма лымсӧ йи вывсьыс, мукӧдлаӧ, мӧдарӧ, нӧбалӧма ыджыд толаяс.
Лунтырнас ставным ёна кынмим.
Паськӧмъясным миян киссис да эз нин видз кӧдзыдсьыс.
Шуйгаладорын гыпвидзис скалаяса сопка.
Ю дорас сійӧ матыстчис крут обрывъясӧн.
Татысь ми аддзим пещера кодь неыджыд гуран да сэтчӧ биасим.
Дерсу ӧшӧдіс би вылӧ пӧрт да пузьӧдіс ва.
Сэсся сійӧ перйис аслас нопйысь кӧр кучик тор, чишкаліс сійӧс би вылын да лапшаӧс моз кутіс посниа вундавны пуртӧн.
Кор кучикыс вундавсис, кисьтіс сійӧс пӧртйӧ да дыр пуис.
Сэсся сійӧ шыасис ставным дінӧ татшӧм кывъясӧн:
— Быд мортлы колӧ сёйны.
Кынӧмтӧ пӧръявны.
Вынтӧ ичӧтика содтыштан.
Сэсся колӧ ӧдйӧ мунны.
Шойччыны оз позь.
Сэки шонді лэччӧм бӧрас ми воам Иман дорӧ.
Унаысь тшӧктӧм оз вӧлі ков.
Быдӧн вӧліны дасьӧсь ньылавны мый веськалӧ.
Кӧть кучикыс пуис дыр, но сійӧ вӧлі сэтшӧм чорыд, мый пиньясыд эз мӧрччыны.
Дерсу эз сӧветуйт уна сёйны да дугӧдліс горшасьысьясӧс, шуаліс:
— Оз ков уна сёйны — лёк лоӧ.
Часджын мысти ми вӧрзим шойччанінысь.
Збыльысь, кучик сёйӧмысь кӧть и эгӧ пӧтӧй, но тайӧ сетіс желудоклы механическӧй удж.
Быдпӧрйӧ, кор кодкӧ кольччыліс, Дерсу заводитліс видчыны.
Луныс помасис нин, а ми век на мунім.
Кажитчис, мый Синанца юлы и помыс оз во.
Быд чукыль сайын тыдовтчылісны пыр выль и выль лыакӧсаяс.
Ми муртса кыским кокъяснымӧс, мунім кодъюраяс моз, и Дерсу кӧ эз уговаривайт, важӧн нин эськӧ сувтім бивакӧ.
Час квайтын кымын рытнас ми аддзим оланінлысь первой признакъяс: лыжияслысь да нартаяслысь туйяс, выльӧн пӧрӧдчӧминъяс, пилитӧм пес.
— Иман абу нин ылын, — кыпыд гӧлӧсӧн шуис Дерсу, и друг, быттьӧкӧ тайӧ кывъясыслы вочавидзисны, ылын кыліс пон увтчӧм.
Ещӧ ӧти чукыль, и ми аддзим бияс.
Тайӧ вӧлі китайскӧй сикт Сянь-ши-хеза.
Дас вит минута мысти ми матыстчим сикт дінӧ.
Ме некор эг мудзлыв сэтшӧма, кутшӧма тайӧ лунас.
Первойя фанзаӧдзыс воӧм бӧрын ми пырим сэтчӧ да пӧрччысьтӧг водалім кан вылӧ.
Эз вӧв окота ни сёйны, ни юны, ни сёрнитны — окота вӧлі сӧмын куйлыны.
Гӧгӧрвоана, мый миян локтӧмным кыпӧдіс китаецъяс пӧвстын тревога.
Фанзаса кӧзяин волнуйтчис быдӧнысь медъёна.
Сійӧ гусьӧник ыстіс кытчӧкӧ кык рабочӧйӧс.
Мыйкӧ дыра мысти фанзаӧ пырис ещӧ ӧти китаец.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма мукӧдъяс дорсьыс бурджыка да вывті уна больгис.
Сійӧ шыасис миян дінӧ рочӧн да кутіс юасьны, кодъяс ми да кытысянь локтам.
Сёрниыс сылӧн вӧлі чистӧй, правильнӧй; сёрниас сійӧ частӧ сюйлывліс роч пословицаяс.
Сэсся сійӧ кутіс корны миянӧс вуджны аслас фанзаӧ, висьтасис, мый сійӧ Ли Тан-куй, Ли Фин-фулӧн пи, мый сылӧн керкаыс сиктас медбур, а фанза, кытчӧ ми сувтім, бедняклӧн.
Сэсся сійӧ петіс ывлаӧ да мый йылысь кӧ дыр шӧпкӧдчис фанзаса кӧзяинкӧд.
Кӧзяин тожӧ матыстчис ме дінӧ да кутіс корны, медым ми вуджим Ли Тан-куй ордӧ.
Нинӧм он вӧч, ковмис сӧгласитчыны.
Кытыськӧ сюрины рабочӧйяс, кодъяс вевъялӧмаӧсь нин нуавны миянлысь кӧлуйнымӧс.
Кор ми мунім трӧпа кузя, Дерсу надзӧник тракнитіс менӧ соскӧд да шуис:
— Тайӧ зэв мудер йӧз.
Ме чайта, сійӧ пӧръявны кӧсйӧ.
Талун ме ог кут узьны.
Меным аслым тайӧ китаецыс кажитчис подозрительнӧйӧн да зэв ёна эз во сьӧлӧм вылӧ сылӧн лискайтчӧмыс.
Войнас ме садьми сыысь, мый кодкӧ вӧрӧдіс менӧ пельпомӧд.
Ме тэрыба чеччышті кок йылӧ.
Мекӧд орччӧн пукаліс Дерсу.
Сійӧ вӧчис меным знак, медым ме эг шумит, да сэсся висьталіс, мый Ли Тан-куй вӧзйӧма сылы деньга да корӧма сійӧс ӧлӧдны менӧ, медым ме эг мун Вагунбеса удэхеецъяс дінӧ, а бокыті кытшовті налысь юртаяссӧ, та могысь кӧсйысьӧма сетны колльӧдысьясӧс да носильщикъясӧс.
Дерсу вочавидзӧма сылы, мый тайӧ абу сы сайын.
Та бӧрын сійӧ, Дерсу, водӧма нар вылӧ да лэччысьӧма узьӧм улӧ.
Ли Тан-куй виччысьӧма, кор, сы чайтӧм серти, Дерсу унмовсяс, гусьӧник петӧма фанзасьыс да кытчӧкӧ мунӧма верзьӧмӧн.
— Колӧ миянлы аски Вагунбеӧ мунны.
Ме чайта, мыйкӧ сэні лёктор эм, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ.
Тайӧ кадас ывлаын кыліс вӧв кок шы.
Ми ляскысим асланым местаясӧ да лэччысим узьӧм улӧ.
Пырис Ли Тан-куй.
Сійӧ сувтіс ӧдзӧс дорас, кывзысьыштіс да, кор убедитчис, мый ставныс узьӧны, гусьӧник пӧрччысис да водіс аслас местаӧ.
Регыд мысти ме бара унмовси да садьми сэки нин, кор шондіыс вӧлі вылын небесаас.
Садьми ме кутшӧмкӧ шумысь да юалі, мый лои.
Казакъяс доложитісны меным, мый фанза дорӧ воӧмаӧсь некымын удэхеец.
Ме пасьтаси да петі на дінӧ ывлаӧ.
Менӧ чуймӧдісны налӧн синъясыс, кутшӧм лӧгпырысь видзӧдісны ме вылӧ.
Чай юӧм бӧрын ме висьталі, мый муна водзӧ.
Ли Тан-куй кутіс уговаривайтны менӧ, медым ме кольччи ещӧ ӧти лун кежлӧ. Весиг кӧсйысис начкыны порсьӧс.
Дерсу тайӧ кадас мигнитіс меным, медым ме эг сӧгласитчы.
Сэки Ли Тан-куй кутіс кӧлавны ассьыс колльӧдысьӧс, но ме ӧткажитчи тайӧ услугаяссьыс.
Кӧть мед кыдзи эз мудерит Ли Тан-куй, но миянӧс пӧръявны сылы эз удайтчы.
Иманскӧй китаецъяс ставныс бура вооружитчӧмаӧсь да олӧны зэв озыра.
Найӧ относитчисны миян дінӧ вывті враждебнӧя.
Туй йылысь да олысьяс лыд йылысь юасьӧмъяс вылӧ найӧ вочавидзлісны грубӧя: <zho>«Бу чжи дао»</zho> (ог тӧд), а мукӧдыс шулісны веськыда: «Тӧда, да ог висьтав».
Вагунбе стойбищеын олісны кӧкъямысдас вит удэхеец.≠
Кор ми матыстчим на оланінъяс дорӧ, найӧ ставныс петісны миянлы паныд.
Удэхеецъяс встретитісны менӧ эз зэв дружелюбнӧя да весиг эз корны пыравны асланыс юртаӧ.
Первой, мый найӧ менсьым юалісны, вӧлі: мыйла ме узи Ли Тан-куй ордын?
Ме вочавидзи налы да сэк жӧ юалі, мыйла найӧ сэтшӧма лӧгалӧны ме вылӧ.
Удэхеецъяс вочавидзисны, мый важӧн нин виччысисны менӧ да друг тӧдмалісны, мый ме вои да сувті китаецъяс ордӧ.
Регыд ставыс лои гӧгӧрвоана: вӧлӧмкӧ тані лоӧма дзонь трагедия.
Китаец Ли Тан-куй вӧлӧма Иман долинаса <zho>цай-дун</zho>ӧн, эксплуатируйтлӧма татчӧс олысьяссӧ да чорыда наказывайтлӧма найӧс, индӧм кад кежлӧ кӧ найӧ эз вайлыны урчитӧм лыда мехъяс.
Уна семьяяс сійӧ рӧзӧритӧма дзикӧдз, издевайтчӧма на вылын, челядьсӧ мырддявлӧма да вузавлӧма уджйӧзысь.
Медбӧрын на пиысь кыкӧн, Масенда да Само, Гялондига рӧдысь, петӧмаӧсь терпениесьыныс, мунӧмаӧсь Хабаровскӧ норасьны Ли Тан-куй вылӧ.
Сэні кӧсйысьӧмаӧсь налы отсавны да, сэки жӧ, висьталӧмаӧсь, мый ме должен локны Иман дорӧ мореладорсянь, да тшӧктӧмаӧсь шыасьны ме дінӧ, чайтӧмаӧсь, мый места вылас ме кокниа разберитча тайӧ вопросас.
Удэхеецъяс бӧр воӧмаӧсь, висьталӧмаӧсь асланыс ветлӧмлӧн результат йылысь да терпеливӧя кутӧмаӧсь виччысьны менсьым воӧмӧс.
Само да Масенда ветлӧм йылысь тӧдмалӧма Ли Тан-куй.
Сэки, мукӧдъяслы пример вылӧ, тшӧктӧма нӧйтны норасьысьясӧс бедьясӧн.
Ӧтиыс кулӧма нӧйтігас, а мӧдыс кӧть и ловзьӧма, но нэм кежлас кольӧма калекаӧн.
Сэки Хабаровскӧ мунӧма виӧмаыслӧн вокыс.
Ли Тан-куй тшӧктӧма кутны сійӧс да кынтыны ю вылын.
Та йылысь тӧдмалӧм бӧрын удэхеецъяс решитӧмаӧсь оружиеӧн дорйыны ёртсӧ.
Лоӧма осаднӧй положение.
Кык недель чӧж нин удэхеецъяс пукалӧны места выланыс, оз ветлыны кыйсьыны да сёян-юан тырмытӧм вӧсна терпитӧны нужда.
Друг наӧдз воӧма юӧр, мый ме вои Сянь-ши-хезаӧ да сувті Ли Тан-куй ордӧ.
Ме объясниті налы, мый ме нинӧм эг тӧд, мый вӧчсис Иман дорын, да мый Сян-ши-хезаӧ воӧм бӧрын ме сэтшӧма вӧлі мудзӧма да сэтшӧм тшыг, мый бӧрйысьтӧг пыри первойя веськалысь фанзаас.
Рытнас став старикъясыс чукӧртчисны ӧти юртаӧ.
Кызьӧд глава
МЕДБӦРЪЯ ТУЙ
Ноябрь кӧкъямысӧд лунӧ ми мӧдӧдчим водзӧ.
Став удэхеецъясыс петісны миянӧс колльӧдны.
Тайӧ уна рӧма паськӧма, гожъялӧм чужӧмъяса да шапкаяс вылас ур бӧжъяса йӧз чукӧрыс вӧчис аслыссяма впечатление.
Став вӧрасъясас налӧн вӧлі мыйкӧ дикӧй да наивнӧй.
Ми мунім шӧрас, старикъяс орччӧн, а том йӧз котӧртісны ӧтар-мӧдар бокӧдыс. ≠
Эрд помын удэхеецъяс сувтісны да лэдзисны менӧ водзӧ.
Йӧз чукӧрысь петіс дзор старик.
Сійӧ сетіс меным вӧрканьлысь гыжсӧ да тшӧктіс пуктыны сійӧс зептӧ, сы могысь медым ме эг вунӧд Ли Тан-куй йылысь налысь корӧмсӧ.
Та бӧрын ми янсӧдчим; удэхеецъяс бӧр мунісны, а ми мунім асланым туйӧд.
Гожӧмын, кор мунан вӧрті, колӧ сюся видзӧдны, медым не воштыны трӧпасӧ.
Тӧлын сійӧ тырӧма лымйӧн да бура тӧдчӧ кустъяс пӧвстӧд.
Тайӧ ёна кокньӧдіс меным съёмка.
Тайӧ лунъяс чӧжыс ми ёна мудзим.
Окота вӧлі сувтлыны да шойччыштны.
Удэхеецъяс висьталӧм серти, водзын вӧлі ыджыд китайскӧй сикт Картун.
Сэні ми думайтім лунйыны, чукӧртыштны вынъяс да, позьӧ кӧ, медавны вӧвъясӧс.
Но миян думъяс эз збыльмыны.
Луныс помасис, кор ми матыстчим Картук дінӧ.
Шондіыс муртса на удитіс лэччыны горизонт сайӧ.
Сылӧн югӧръясыс ворсісны на кымӧръяс пӧвстын да тайӧ отражённӧй югӧръяснас югдӧдісны мусӧ.
Бокынджык, ю дорас, тыдалісны китайскӧй фанзаяс.
Найӧ сулалісны коз пуяс сайын, быттьӧкӧ кӧсйисны дзебсьыны случайнӧй ветлысь-мунысь син улысь.
Ми веськӧдчим на дінӧ.
Картунын серти озырджык фанзаяс ме эг аддзыв некытысь.
Найӧ ёнджыкасӧ вӧліны заводъяс кодьӧсь, а эз оланінъяс кодьӧсь.
Ме пыри ӧти фанзаӧ.
Китаецъяс встретитісны менӧ враждебнӧя.
Наӧдз воӧмаӧсь нин юӧръяс сы йылысь, кодъяс ми да мыйла удэхеецъяс колльӧдӧны миянӧс.
Абу лӧсьыд лоны керкаын, кор кӧзяеваыс абу меліӧсь.
Ме петі мӧд фанзаӧ.
Сэні миянӧс встретитісны ещӧ лёкджыка, коймӧдӧ ми эгӧ вермӧй йиркӧдчыны, нёльӧдын, витӧдын, дасӧдын миянӧс сідзи жӧ омӧля примитісны.
Лёк вынкӧд он вермась.
Ме видчи, видчисны казакъяс, видчис Дерсу, но вӧчны вӧлі нинӧм.
Ковмис сӧмын пӧкӧритчыны.
Узьны фанзаяс дорын меным эз вӧв окота.
Та вӧсна ме решиті мунны водзӧ, кытчӧдз ог аддзы бивак вылӧ шогмана места.
Воис рыт.
Кӧнсюрӧ ӧзйисны кодзувъяс.
Китайскӧй фанзаяс колины ылӧ бӧрӧ, а ми век мунім.
Друг Дерсу сувтіс, чатӧртіс юрсӧ да кутіс исавны воздухсӧ.
— Энлы, капитан, — шуис сійӧ.
— Ме кыла тшын дук.
Тайӧ удэхе, — шуис сійӧ минута мысти.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— юаліс сылысь Кожевников.
— Гашкӧ, китайскӧй фанзаяс?
— Абу, — висьталіс Дерсу, — тайӧ удэхе.
Китайскӧй фанзалӧн ыджыд труба эм, тшыныс вылӧ кайӧ.
Юртаысь тшыныс уліті кыссьӧ.
Удэхе чери жаритӧны.
Тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ ньӧти падъявтӧг мӧдӧдчис водзӧ.
Корсюрӧ сійӧ сувтыштлывліс да ёна исаліс воздухсӧ.
Тадзи ми мунім ветымын воськов, сэсся сёӧс, кыксёӧс, а юрта век на эз тыдав.
Мудзӧм йӧз мӧдісны серавны старик вылын.
Дерсу ӧбидитчис:
— Ті кӧ кӧсъянныд, тані узьӧй, а ме кӧсъя юртаӧ мунны, чери сёйны, — спокойнӧя вочавидзис сійӧ.
Ме мӧдӧдчи сы бӧрся, а ме бӧрся локтісны казакъяс.
Минута куим мысти ми збыльысь воим удэхейскӧй стойбище дорӧ.
Тані вӧлі кык юрта.
Ӧти юртаӧ пырӧм бӧрын ме аддзи нывбабаясӧс, кодъяс би вылын жаритісны кос чери.
Тыдалӧ, Дерсулӧн нырисыс вӧлӧма миян дорысь бурджык.
Тшын дуксӧ да жаритӧм чери дуксӧ сійӧ кыліс этшавылӧ воськов кыксё ветымын сайсянь, эз кӧ ылісяньджык.
Некымын минута мысти ми пукалім би дорын, сёйим чери да юим чай.
Тайӧ луннас ме сэтшӧма мудзи, мый муртса верми гижны дневникӧ.
Ме кори удэхеецъясӧс не кусӧдны войнас бисӧ.
Найӧ кӧсйысисны ӧчередьӧн не узьны да пырысь-пыр жӧ петісны пес поткӧдлыны.
Войнас вӧлі руа кӧдзыд.
Веськыда кӧ висьтавны, ме эськӧ вӧлі зэв рад, асыв кежлас кӧ поводдяыс лёкмис.
Ми эськӧ бура шойччим да пӧттӧдз узим, — но мыйӧн петіс шонді, руыс сразу разаліс.
Берегдорса кустъяс да пуяс гыӧртӧмаӧсь да лоӧмаӧсь кораллъяс кодьӧсь.
Шыльыд йи вылас гыӧрыс водӧма розеткаясӧн.
Шонді югӧръясыс ворсісны наын да таысь кажитчис, быттьӧкӧ ю вылас коялӧма бриллиантъяс.
Ме казялі, мый казакъяс тэрмасьӧны гортӧ, и ме вӧчи на ног.
Ӧти удэхеец кӧсйысис колльӧдны миянӧс.
Тешкодь: кымын матӧджык ми матыстчим Уссури дінӧ, сымын лёкджыка чувствуйтім асьнымӧс.
Миян нопъясным вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь, но найӧ вӧліны дзик пудъяяс кодь сьӧкыдӧсь.
Волысъясыс сэтшӧма вундісны пельпомъяснымӧс, мый на дорӧ инмӧдчыны вӧлі он лысьт.
Зэвтчӧмысла висис юр, слабитім.
Кымын матӧджык ми воим кӧрт туйлань, сымын лёкджыка относитчисны миян дінӧ сэтчӧс олысьясыс.
Паськӧмным миян косясьліс, кӧмкотным киссис.
Крестьяна видзӧдісны миян вылӧ, кыдзи брӧдягаяс вылӧ.
Йӧз мунісны дыша да частӧ шойччисны.
Рӧмдігас ми воим участокӧдз, кодлӧн вӧлі тешкодь ним Паровози.
Кыдзи лоӧма тайӧ нимыс, ме сідзи эг и вермы тӧдмавны.
Тані оліс удэхеецъяслӧн старшина Сарл Кимунка аслас семьяыскӧд.
1901 воӧ Переселенческӧй управлениеса чиновниккӧд сійӧ ветлӧма Иман катыд Сихотэ-Алиньӧдз.
Сарл Кимунка аслас опыт серти тӧдіс, кутшӧм сьӧкыдлунъяс испытывайтӧ Сихотэ-Алиньӧс исследуйтысь, та вӧсна сы фанзаын миянӧс зэв бура примитісны да пӧттӧдз вердісны чумизаысь пуӧм рокӧн да косьтӧм чериӧн.
Мӧд лунас ми чеччим сёрӧн, сёйыштім чери да мӧдӧдчим водзӧ.
Сарл Кимунка колльӧдіс миянӧс кореецъяс дінӧдз, кодъяс неважӧн овмӧдчӧмаӧсь Паровози дінӧ.
Кывтыдтіыс Иман абу на вӧлі кынмӧма — ковмис вуджны пыжӧн.
Ми кытшовтім став фанзаяссӧ да некытысь эгӧ аддзӧй ни ӧти мужчинаӧс.
Нывбабаяс повзьӧмӧн видзӧдісны миян вылӧ да дзеблалісны ассьыныс челядьнысӧ.
Ме аддзи, мый нинӧм он вермы шедӧдны, ӧвтышті киӧн да тшӧкті лэччыны ю дорӧ.
Удэхеец аддзис кытчӧкӧ кустъяс пӧвстӧ дзебӧм пыж.
Сійӧн сійӧ вуджӧдіс миянӧс ӧтиӧн-ӧтиӧн да сэсся бӧр муніс.
Иманлӧн шуйгаладор берегас, торйӧн сулалысь сопка подув дорын, вӧлі нёль землянка: тайӧ вӧлі роч сикт Котельнӧй.
Переселенецъяс муртса на воӧмаӧсь Россияысь да абу на вевъялӧмаӧсь стрӧитчыны кыдзи колӧ.
Ми пырим ӧти мазанкаӧ да вӧзйысим узьны.
Керкаса кӧзяева вӧлӧмаӧсь зэв бурӧсь.
Найӧ мӧдісны юасьны миянлысь, кодъяс ми да кытчӧ мунам, а сэсся заводитісны норасьны асланыс судьба вылӧ.
Кутшӧм окотапырысь ме сёйи крестьянскӧй нянь!
Рытнас керкаӧ чукӧртчисны став крестьянаыс.
Найӧ висьтавлісны асланыс выль местаын олӧм-вылӧм йылысь да частӧ ышлолалісны.
Буракӧ, абу кокни вӧлӧма налы переселениеыс.
Эз кӧ вӧв кета, найӧ эськӧ ставныс кулісны тшыглы.
Сӧмын чериыс налы и отсалӧма.
Котельнӧй сиктсянь заводитчӧ туй, кодӧс пасъялӧма верстӧвӧй столбъясӧн.
Сиктдорса столб вылас вӧлі пасйӧма цифра 74.
Вӧвъясӧс медавны деньга эз вӧв.
Меным непременнӧ вӧлі колӧ нуӧдны съёмкаяссӧ помӧдз, а тайӧс позьӧ вӧлі вӧчны сӧмын подӧн мунігӧн.
Таысь кындзи, лёкиник паськӧм заставляйтіс миянӧс шонтысьны мунӧмӧн.
Ми петім асывнас водз, пӧшти югдігас на.
Луншӧр бӧрын ми воим корейскӧй сикт Лукьяновкаӧдз, кӧні вӧлі ветымын кык фанза да кодъяс сулалісны ӧта-мӧдсьыс ылын.
Тані ми шойччыштім неуна да мӧдӧдчим водзӧ.
Рӧмыдыс суис миянӧс туйын.
Ми ставным ёна мудзим, кынмим да ставнымлӧн кынӧмъясным сюмаліс.
Регыд мысти ме эг мӧд аддзыны инструмент вылысь цифраяссӧ, но туйыс вӧлі тыдалӧ.
Сэки ме мӧді уджавны биӧн.
Сигнал серти казакъяс пиысь ӧти матыстліс ӧзтӧм истӧг тув инструмент дінӧ.
Здук кежлӧ югнитлігӧн ме аддзылі прибор вылысь цифрасӧ, пасйылі сійӧс планшетӧ да мунлі водзӧ.
Медбӧрын водзвылын тыдовтчис би.
— Сикт! — горӧдісны ставныс ӧтпырйӧ.
— Войнад биыд век пӧръялӧ, — шуис Дерсу.
Збыльысь, пемыдад биыс тыдалӧ ылісянь.
Мукӧддырйиыс сійӧ кажитчӧ ылысьджык, мый ылнаын эм збыльвылас, мукӧддырйиыс дзик матын, пӧшти орччӧн.
Ми мунім, и кажитчис, биыс тожӧ мунӧ миян дінысь.
Ме кӧсъя нин вӧлі сувтны шойччыны, но биыс друг тыдовтчис зэв матын.
Пемыдсьыс ми аддзим керка, мӧдӧс, коймӧдӧс — ставсӧ кӧкъямыс керка.
Тайӧ вӧлі Вербовка сикт.
Уна крестьяна эз вӧвны гортаныс; найӧ мунӧмаӧсь уджавны карӧ.
Повзьӧм нывбабаяс чайтісны миянӧс хунхузъясӧн да эз кӧсйыны восьтыны ӧдзӧсъяссӧ.
Ковмис шыасьны отсӧгла старӧста дінӧ.
Сійӧ лэдзис менӧ да Дерсуӧс ас ордас, а мукӧдъяссӧ сосед ордас.
Тайӧ лунас ми мунім комын куим километр да зэв ёна мудзим.
Вывті ёна мудзӧмысла ме дыр эг вермы унмовсьны да ӧтарӧ бергалі ӧти бок вывсянь мӧд бок вылӧ.
Кӧрт туйӧдз коли ещӧ нелямын кык километр.
Аслам спутникъяскӧд сӧветуйтчӧм бӧрын ме решиті мунны тайӧ костсӧ ӧти лунӧн.
Ми петім сэтшӧм водз, мый час кымын ме бара уджалі биӧн.
Кор петіс шонді, ми матыстчам нин вӧлі Гоголевка сикт дорӧ.
Асылыс вӧлі кӧдзыд.
Сиктын став трубаяссьыс сюръяясӧн кайис еджыд тшын.
Ме эг кӧсйы татчӧ сувтлыны, но ӧти татчӧс олысь тӧдмалӧма, кодъяс ми сэтшӧмъясыс, да корис пыравны сы ордӧ чай юны.
Сійӧ гӧститӧдіс миянӧс йӧлӧн, няньӧн да маӧн.
Овсӧ сылысь ме ог помнит, но сьӧлӧмсянь аттьӧала сійӧс бура примитӧмсьыс да гӧститӧдӧмсьыс.
Таысь кындзи, сійӧ сетіс миянлы туй вылӧ сёян-юан, а казакъяслы сетіс ещӧ табак да преникъяс.
Няньӧн чай юыштӧм бӧрын миянлы лои лӧсьыдджык.
Бура гӧститӧдӧмысь кӧзяинӧс аттьӧалӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ.
Кӧрт туйӧдз ӧні коли сӧмын кызь кык километр.
Но уна ӧмӧй тайӧ пӧтӧс завтрак бӧрын, кор тӧдан, мый тайӧ медбӧръя верстъяс, кор тӧдан, мый талун позьӧ дзикӧдз помавны туйсӧ!
Луныс вӧлі сэзь, шондіа, но кӧдзыд.
Ме зэв ёна дӧзми съёмкаысь, и сӧмын упорнӧй кӧсйӧм нуӧдны сійӧс помӧдз эз лэдз эновтны уджсӧ.
Уджалігӧн кынмисны кияс, и ме шонті найӧс лолалӧмӧн.
Час кымын мунӧм бӧрын ми вӧтӧдім кутшӧмкӧ мортӧс.
Сійӧ вӧлі нуӧ станцияӧ чери.
— Кыдзи нӧ ті тадзсӧ уджаланныд? — юаліс сійӧ менсьым.
— Абу ӧмӧй тіянлы кӧдзыд?
Ме висьталі сылы, мый менам кепысьӧй киссис.
— Да босьтӧй менсьым, — шуис чери нуысь.
— Менам эм лишнӧй гоз кепысь.
Тайӧс висьталігӧн сійӧ перйис додьсьыс шоныд кепысь гоз да сетіс меным.
Ме босьті кепысьсӧ да бара куті уджавны.
Километр кык кымын ми мунім ӧтлаын, ме чертиті, а сійӧ висьтавліс меным аслас олӧм йылысь, лёкысь видіс быдӧнӧс.
Видіс сійӧ ассьыс сиктса йӧзсӧ, видіс переселенческӧй чиновникӧс, сюрыштіс и учительлы.
Ме дӧзми тайӧ видчӧмсьыс.
Омӧлик вӧлыс сылӧн муніс надзӧн, и ме аддзи, мый тадзи мунігӧн рытӧдзыс ог во Иман дорӧдз.
Ме пӧрччи кепысьсӧ, сеті сійӧс возчиклы, аттьӧалі да, успех сиӧм бӧрын, тэрыба мӧдӧдчи мунны.
— Кыдзи! — горӧдіс сійӧ меным.
— Онӧ ӧмӧй ті меным мынтысьӧй?
— Мыйысь? — юалі ме.
— А кепыссьыс.
— Да ӧд ме сеті сійӧс тіянлы бӧр, — вочавидзи ме сылы.
— Вот тайӧ да! — скӧрмӧмпырысь нюжӧдіс менам «благодетель».
— Ме тіянӧс жалиті, а ті меным деньга мынтыны онӧ кӧсйӧй.
— Бура тэ жалитан, — шуисны казакъяс.
Быдӧнысь медъёна скӧрмис Дерсу.
Сійӧ муніс, сьӧласис да пыр видіс возчикӧс быдсяма кывъяснас.
— Вреднӧй йӧз, — шуаліс сійӧ, — татшӧмъясыс вылӧ ме ог кӧсйы видзӧдлыны.
Сылӧн чужӧмыс абу.
Воштыны чужӧм Гольд серти лоӧ воштыны сӧвесть.
— Кыдзи татшӧм йӧзыс олӧны? — эз ӧвсьы Дерсу.
— Ме чайта, сійӧ овнысӧ оз вермы — сійӧ регыд ачыс пропадитас.
Луншӧр бӧрын ми воим Ваку ю дорӧ да сувтім шойччыны туй вылас.
Веськыда кӧ мунны, кӧрт туйӧдз вӧлі кык километрысь не унджык, но верстӧвӧй столб вылын сулаліс на цифра 6.
Тайӧ сы вӧсна, мый туйыс таті кытшовтӧ ыджыд нюр.
Тӧлыс вайис паровозъяслысь тутсӧмъяс, да позьӧ нин вӧлі аддзыны станционнӧй стрӧйбаяс.
Думысь ме надейтчи, мый тайӧ пӧрйӧ Дерсу мунас мекӧд Хабаровскӧ.
Меным зэв жаль вӧлі янсӧдчыны сыкӧд.
Ме казялі, мый бӧръя лунъясас сійӧ вӧлі ме дінӧ кыдзкӧ торъя внимательнӧй, мыйкӧ кӧсйис висьтавны, мый йылысь кӧ юавны, да, тыдалӧ, эз решайтчы.
Медбӧрын, веніс ассьыс падъялӧмсӧ да корис менсьым патронъяс.
Таысь ме гӧгӧрвои, мый сійӧ решитӧма мунны.
— Дерсу, эн мун, — шуи ме сылы.
Сійӧ ышловзис да заводитіс висьтавны сы йылысь, мый полӧ карсьыс да мый сэні сылы нинӧм вӧчны.
Сэки ме кори сійӧс мунны мекӧд кӧрт туй станцияӧдз, кӧні ме верми эськӧ сетны сылы туй вылас деньга да продовольствие.
— Оз ков, капитан, — вочавидзис гольд.
— Ме низьӧс кыя — сійӧ всё равно деньга.
Весьшӧрӧ ме уговаривайті сійӧс, сійӧ сулаліс аслас кыв вылын.
Дерсу висьталіс, мый сійӧ мунас Ваку ю катыд да ю йывъясас кутас вӧтлӧдлыны низьясӧс, а сэсся, кор мӧдас сывны лым, вуджас Даубихе ю дорӧ.
Сэні, Анучино урочище дорын, олӧ сылы тӧдса старик Гольд.
Сы ордын и решитӧма Дерсу коллявны тулыснас кык тӧлысь.
Ми сёрнитчим, мый гожӧм заводитчигас, кор ме муна выль экспедицияӧ, ме ыста сыла казакӧс либӧ вола ачым.
Дерсу сӧгласитчис да кӧсйысис виччысьны.
Та бӧрын ме сеті сылы став патронъясӧс, мыйта сьӧрысь вӧлі.
Ми пукалім да сёрнитім пыр ӧтитор йылысь.
Ме куимысь нин сёрнитчи сыкӧд, кӧні ми бара аддзысям, да быдногыс зіли нюжӧдны кадсӧ.
— Но, колӧ мунны, — шуис Дерсу да кутіс нопъясьны.
— Прӧщай, Дерсу, — сылысь кисӧ топӧдлігмоз шуи ме.
— Пасибӧ сыысь, мый тэ отсасин меным.
Прӧщай.
Ме некор ог вунӧд сійӧс, мый тэ меным вӧчин.
Дерсу кӧсйис мыйкӧ шуны, но падмис да соснас мӧдіс чышкавны винтовка прикладсӧ.
Минута мында ми сулалім чӧв олігтыр, сэсся ещӧ ӧтчыд топӧдлім ёрта-ёртнымлысь кияснымӧс да янсӧдчим.
Сійӧ кежис вислань шуйгавыв, а ми мӧдӧдчим веськыда туй кузя.
Неуна муныштӧм бӧрын ме видзӧдлі да аддзи Гольдӧс.
Сійӧ петіс галькиа берегӧ да видзӧдаліс кодлыськӧ кок туйяссӧ.
Ме горӧді сылы да мӧді ӧвтчыны шапкаӧн.
Дерсу ӧвтчис меным кинас.
«Прӧщай, Дерсу», думышті ме ас кежысь да мӧдӧдчи водзӧ.
Казакъяс локтісны ме бӧрся.
Станцияын ӧзъялісны еджыд, гӧрд да турунвиж бияс.
Тайӧ лунас ми сэтшӧма мудзим, кутшӧма эгӧ мудзлӧй путешествие чӧжӧн.
Йӧзыс ылӧ кольччалісны ӧта-мӧдсьыс да мунісны кыдзсюрӧ.
Кӧрт туйӧдз коли ещӧ кык километр, но тайӧ кык километрсӧ мунны миянлы вӧлі сьӧкыдджык путешествие заводитчигӧн кызь километр мунӧм дорысь.
Медбӧръя вынъяс зэвтӧмӧн ми кыссим станцияӧдз, но эгӧ воӧй сэтчӧдз кутшӧмкӧ кыксё-куимсё воськов да пуксим шойччыны шпалъяс вылӧ.
Миян дінті мунысь рабочӧйяс шензисны сы вылӧ, мый шойччам станциясянь сэтшӧм матын.
На пиысь ӧти весиг шутитыштіс.
— Буракӧ, станцияӧдзыс ылын, — сералігтыр шуис сійӧ ёртыслы.
Медбӧрын ми довгим посёлокӧдз да сувтім первой веськалысь гостиницаӧ.
Карса олысьлы, тӧдӧмысь, вывті эз кажитчы эськӧ сылӧн обстановкаыс, ыджыд доныс да няйтыс, но меным сійӧ кажитчис райӧн.
Ми босьтім кык номер да овмӧдчим, кыдзи «озыръяс».
Став сьӧкыдлунъясыс да став лишениеясыс колины бӧрӧ.
Пырысь-пыр лои интерес газетаяс дінӧ.
Ме пыр казьтывлі Дерсуӧс.
«Кӧні бара ӧні сійӧ? — думайті ме.
— Навернӧ, вӧчис аслыс бивак кытчӧкӧ бужӧд улӧ, ваяліс пес, биасис да вугралӧ».
Тайӧс мӧвпалігтыр ме унмовси.
Асывнас ме садьми водз.
Меным вӧлі долыд, мый сэсся оз ков кыскыны ноп.
Рытнас ми ветлім пывсянӧ.
Пывсян бӧрын ми медбӧръяысь ставным ӧтлаын юим чай.
Регыд воис поезд, и ми разӧдчалім вагонъясӧ.
Ноябрь дас сизимӧд лунӧ рытнас ми воим Хабаровскӧ.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
Туйӧ петӧм да первой поход.
Наводнение.
Опаснӧй вуджӧдчӧм.
Сьӧкыд переход.
Кусун юлӧн кывтыдыс.
Зауссурийскӧй крайлӧн сьӧлӧм.
Завещание.
Тӧвся поход.
Тигрлӧн уськӧдчылӧм.
Дерсулӧн кулӧм.
Кызь ӧтиӧд глава
ТУЙӦ ПЕТӦМ ДА ПЕРВОЙ ПОХОД
1907 вося тулысын ме заводиті лӧсьӧдчыны выль путешествие кежлӧ.≠
Ӧні колӧ вӧлі обследуйтны Сихотэ-Алиньлысь центральнӧй юкӧнсӧ да море берег дорсӧ сійӧ местасяньыс, кӧні вӧлі помалӧма уджъяссӧ кольӧм во.
Тайӧ экспедициясӧ котыртӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и 1906 воын.
Сӧмын вӧвъясӧс вӧлі вежӧма мулъясӧн.
Найӧ зумыдджыка восьлалӧны, бура ветлӧдлӧны гӧраясӧд, абу пискаӧсь сёян-юан дорӧ, но зато вӧйласьӧны нюръясын.
Менам отсасьысьлы А. И. Мерзляковлы вӧлі тшӧктӧма нуӧдны мулъясӧс пароходӧн Владивостоксянь Джигит залив вылӧ, кольны найӧс сэтчӧ стрелокъяслы, а аслыс мунны водзӧ да лӧсьӧдавны море берег дорӧ питательнӧй базаяс.≠
abu
Стрелок Захаровӧс ме мӧдӧді корсьны Дерсуӧс.
Захаров муніс почтӧвӧй вӧвъясӧн, пыравліс быд фанзаӧ да юасис паныдасьысьяслысь, эз-ӧ аддзыв кодкӧ старик Гольдӧс Узала рӧдысь.
Анучино урочищеӧ неуна вотӧдз туйдорса ичӧтик фанзаысь сійӧ суӧма кутшӧмкӧ охотникӧс, коді вӧлӧм тэчӧ нопсӧ да сёрнитӧ ачыс аскӧдыс.
Стрелок юалӧма, оз-ӧ тӧд сійӧ Гольдӧс, Дерсу Узалаӧс, и охотник вочавидзӧма:
— Тайӧ ме.
Сэки Захаров объяснитӧма сылы, мыйла сійӧ воӧма.
Дерсу пырысь-пыр жӧ заводитӧма лӧсьӧдчыны.
abu
Ме лои зэв рад Дерсу воӧм вылӧ.
Лунтыр ми сёрнитім сыкӧд.
Гольд висьтавліс меным сы йылысь, кыдзи тӧвнас сійӧ кыйӧма кык низьӧс, кодьясӧс вежлалӧма китаецъяскӧд эшкын вылӧ, чер, пӧрт да чайник вылӧ, а коляс деньга вылас ньӧбӧма китайскӧй дрели да вурӧма аслыс выль палатка.
Патронъяс сійӧ ньӧбӧма роч охотникъяслысь; удэхейскӧй нывбабаяс вурӧмаӧсь сылы кӧмкот, гач да куртка.
Кор лымйыс мӧдӧма сывны, сійӧ вуджӧма Анучино урочищеӧ да тані олӧма тӧдса старик Гольд ордын.
Менам вотӧдз сійӧ займитчӧма вӧралӧмӧн да виӧма пантач-кӧрӧс, а сюрсӧ кольӧма китаецъяслы.
Колӧ казьтыштны, мый Анучиноын сійӧс грабитӧмаӧсь.
Сэні сійӧ тӧдмасьӧма кутшӧмкӧ промышленниккӧд да аслас прӧстлун вӧсна висьталӧма сылы, мый тӧвнас кыйӧма низьясӧс да выгоднӧя вузалӧма найӧс.
Промышленник корӧма сійӧс пыравны кабакӧ да юыштны вина.
Дерсу окотапырысь сӧгласитчӧма.
Коддзыштӧм бӧрас Гольд сетӧма видзны ассьыс став деньгасӧ аслас выль тӧдсалы.
Мӧд лунас, кор Дерсу садьмӧма, промышленник эз нин вӧв.
Дерсу некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс.
Сылӧн племенаса йӧз век сетавлісны ёрта-ёртныслы видзӧм вылӧ зверь куяс да деньга и некор нинӧм эз вошлывлы.
Сійӧ кадас Японскӧй море берег пӧлӧн правильнӧй пароходнӧй сообщение эз вӧв.
abu
abu
Миянлы эз везит.
Ми воим Владивостокӧ кык лун мысти сы бӧрын, кор вӧлі мунӧма дзик ӧти пароход «Эльдорадо».
Ми мӧдӧдчим миноносецъяс вылын.
Найӧ долженӧсь вӧлі мунны Шантарскӧй діяс дінӧ, и командиръясыс кӧсйысисны пӧпуттьӧ нуӧдны миянӧс Джигит заливӧдз.
Мореын миянлы паныдасьлісны китъяс-полосатикъяс да касаткаяс.
Китъяс уйисны надзӧник, ӧти направлениеын, миноносецъяс налы вӧліны пӧшти веськодьӧсь, но касаткаяс вӧтчисны миноносецъяс бӧрся да, кор лоины ӧтвесьтынӧсь миянкӧд, кутісны кыпӧдчывлыны ва веркӧс вылас.
Менам ӧти спутник лыйис.
Кыкысь эз инмы, а коймӧдысьсӧ веськаліс.
Ва веркӧсас лои ыджыд вир пятна.
Та бӧрын став касаткаясыс пырысь-пыр вошины.
Рӧмдігас ми воим Америка заливӧдз да тані узим войсӧ.
Войнас лыбӧма ыджыд тӧв, и мореыс бушуйтчис.
Асывнас, лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг, миноносецъяс лэпталісны якӧръяснысӧ да мӧдӧдчисны водзӧ.
abu
«Грозный» бӧрся кильватернӧй колоннаын мунісны мукӧд миноносецъясыс.
Миянлы медматыссаыс вӧлі миноносец <rus>«Бесшумный»</rus>.
Сійӧ то лэччывліс гыяслӧн джуджыд костъясас, то бӧр кайлывліс еджыд сорса валъяс вылас.
Кор быгзьӧм гыыс тупкывліс ичӧтик судноӧс нырсяньыс, кажитчис, мый вот-вот мореыс ньылыштас сійӧс дзикӧдз, но ваыс визувтліс палуба вывсьыс, миноносец кыптыліс веркӧс вылас да упрямӧя муніс водзӧ.
Кор ми пырим Ольга заливӧ, вӧлі пемыд нин.
Войбыднас мореыс неуна успокоитчис, тӧлыс лӧнис, и руыс мӧдіс разавны.
Медбӧрын мыччысис шонді да югдӧдіс скалаяса шуштӧм берегъяссӧ.
Джигит залив дорӧ миноносецъяс воисны рытъявылыс.
Ковмис узьны судно вылын.≠
Миноносец войбыд качайтчис гыяс вылын.
Качайтіс бокладорсяньыс, и ме терпитны вермытӧг виччыси югдӧмсӧ, медым заводитны выгрузка.
Кутшӧм долыдпырысь ми ставным петім чорыд му вылӧ!
Кор миноносецъяс кутісны лэптавны якӧръяссӧ, тӧлыс вайис рупор пыр горӧдӧм: «Сиам успех!».
abu
Мыйӧн сӧмын миноносецъяс саялісны син улысь, ми заводитім лӧсьӧдавны палаткаяс да чукӧртны пес.
Тайӧ кадас кодкӧ стрелокъяс пиысь ветліс вала да, бӧр воӧм мысти, висьталіс, мый ю вомас пессьӧ уна чери.
Стрелокъяс чӧвтісны ичӧтик тыв да кыйисны сы мында чери, мый эз вермыны кыскыны тывсӧ берегӧ.
Кыйӧм чериыс вӧлӧма горбуша.
Горбуша эз на вӧв сэтшӧм мисьтӧм, кутшӧмӧн сійӧ овлывлӧ бӧрынджык, кор сылӧн черлыясыс заводитӧны кусыньтчыны да мыш вылас петӧ неыджыд гӧрб.
Ме тшӧкті босьтны сӧмын некымын чери, а мукӧдъяссӧ бӧр лэдзны ваӧ.
Ставныс горша уськӧдчисны горбуша вылӧ, но регыд умисны сыысь, и сэсся некод нин эз видзӧдлы сы вылӧ.
abu
Вьючнӧй животнӧйястӧг ми эгӧ вермӧй петны туйӧ.
abu
Дыр виччысьӧм бӧрын «Эльдорадо» пароход вылын воисны миян мулъяс.
Тайӧ нимкодь событиеыс бырӧдіс миянлысь весь олӧмнымӧс да сетіс позянлун петны походӧ.
Пароход сувтіс ю вомсяньыс воськов нёльсё сайӧ.
Мулъясӧс лэдзалім веськыда ваас.
Найӧ пырысь-пыр жӧ ориентируйтчисны да кутісны вартчыны береглань, кӧні найӧс виччысисны нин стрелокъяс.
Кык сутки чӧж ми лӧсьӧдалім мулъяслы седлӧяс да вьюкъяс и медбӧрын петім туйӧ.
Медбӧръя фанзаяс дорын ме дінӧ матыстчис Дерсу да корис разрешитны кольччывны ӧти лун кежлӧ тӧдсаяс ордас.
Аски рытъявылыс сійӧ кӧсйысис вӧтӧдны миянӧс.
Ме висьталі сылы, мый сійӧ вермас не аддзыны миянӧс.
Гольд гораа серӧктіс да шуис:
— Тэ абу ем, абу жӧ лэбач, лэбавны он вермы.
Тэ му вывті ветлӧдлан, кок туйяс вӧчалан.
Менам синъяс эмӧсь видзӧдны.
Та вылӧ ме эг вермы нинӧм паныд шуны.
Ме тӧді сылысь кужанлунсӧ разбирайтчыны следъясын да сӧгласитчи.
Ми мунім водзӧ, а сійӧ кольччис.
Мӧд лун асывнас Дерсу збыльысь миянӧс вӧтӧдіс.
Кок туйяс серти сійӧ тӧдмалӧма ставсӧ, мый лоӧма отрядын: сійӧ аддзылӧма миянлысь шойччанінъяс, аддзылӧма, мый ми дыр сулалім ӧти местаын, буретш сэні, кӧні трӧпаыс сразу помасис, аддзылӧма, мый ме ыстылі йӧзӧс быдладорӧ корсьны туйсӧ.
Тані ӧти стрелок выльысь кӧмасис.
Сы серти, мый муас туплясис вирӧссьӧм рузум тор да вата тор, сійӧ гӧгӧрвоӧма, мый кодлыськӧ зыртӧма коксӧ да с. в.
Ме вӧлі велалӧма нин сылӧн наблюдательность дінӧ, но стрелокъяслы тайӧ вӧлі откровениеӧн.
Найӧ чуймӧмпырысь да любопытствоӧн видзӧдлывлісны Гольд вылӧ.
Миян ӧти мул вӧлӧма дышкодь, и сы вӧсна стрелокъяс пыр кольліны миянысь бӧрӧ.
Ми Дерсукӧд долженӧсь вӧлі частӧ сувтлывлыны да виччысьны найӧс.
Ӧти шойччанінын ми сёрнитчим стрелокъяскӧд, мый сійӧ местаясас, кӧні трӧпаяс кутасны вожавлыны, ми пукталам пасъяс.
Найӧ индасны налы, кытчань колӧ мунны.
Стрелокъяс кольччисны лӧсьӧдавны седлӧяс, а ми мунім водзӧ.
Друг трӧпаяс вожалісны: ӧтиыс муніс ю катчӧс, а мӧдыс кытчӧкӧ веськыдвывлань.
Колӧ вӧлі пуктыны пас.
Дерсу босьтіс бедьтор, вӧлаліс сійӧс да сатшкис муас; сыкӧд орччӧн сатшкис ньӧр, кусыньтіс сійӧс да чегӧм помсӧ веськӧдіс сэтчань, кытчӧ колӧ вӧлі мунны.
Пасъяс пукталӧм бӧрын ми мунім водзӧ; надейтчим, мый стрелокъяс аддзасны пасъяссӧ да мунасны кытчӧ колӧ.
Километр кык кымын мунӧм бӧрын ми сувтім.
Ог помнит, кажитчӧ, мыйкӧ ковмис меным вьюкъясысь.
Ми кутім виччысьны стрелокъясӧс, но эгӧ вермӧй виччысьны да бергӧдчим налы паныд.
Минута кызь мысти ми вӧлім нин трӧпаяс вожаланінын.
Первой видзӧдлӧмсяньыс жӧ лои яснӧ, мый стрелокъяс абу аддзӧмаӧсь миянлысь пасъяснымӧс да мунӧмаӧсь мӧд туйӧдыс.
Дерсу заводитіс видчыны.
— Кутшӧм йӧз! — шуаліс сійӧ скӧрысь.
— Сідзи ветлӧдлӧны, юрнысӧ довкйӧдлӧны, дзик быттьӧкӧ челядь.
Синъяс эмӧсь, оз видзӧдлыны.
Татшӧм йӧз сопкаясын овны оз вермыны — регыд пропадитасны.
Сійӧс шензьӧдіс эз сійӧ, мый стрелокъяс ылалӧмаӧсь.
Тайӧ абу беда.
Но кыдзи найӧ мунӧны трӧпа кузя, кор аддзӧны, мый сэні абуӧсь кок туйяс, и всё-таки мунӧны водзӧ?
Найӧ чужйӧмаӧсь вӧлалӧм бедьторсӧ.
Сійӧ казяліс, мый пассӧ вӧлі пӧрӧдӧма абу мул гыжъясӧн, а морт сапӧгӧн.
Но сёрнинад делӧтӧ он веськӧд.
Ме босьті ассьым ружьеӧс да кыкысь лыйи воздухас.
Минута мысти кытысянькӧ ылісянь кыліс воча лыйӧм шы.
Сэки ме лыйи ещӧ кыкысь.
Та бӧрын ми биасим да кутім виччысьны.
Часджын мысти стрелокъяс бӧр воисны.
Найӧ правдайтчисны сійӧн, мый Дерсу пукталӧма сэтшӧм ичӧт пасъяс, мый найӧс позьӧ и не казявны.
Гольд эз вочавидз и эз вензьы.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ, мый яснӧ сылы, ньӧти абу яснӧ мукӧдъяслы.
Чай юӧм бӧрын ми бара мӧдӧдчим водзӧ.
Мунігӧн ме тшӧкті йӧзлы бура видзӧдны кок уланыс, медым мӧдысь не ӧшибитчыны.
Час кык мысти ми воим местаӧдз, кӧні трӧпаыс бара вожаліс.
Дерсу пӧрччис нопсӧ да кутіс кыскавны пӧрӧм пуяс.
— Водз на бивак вӧчны, — шуи ме сылы.
— Мунам водзӧ.
— Ме ог пес кыскав, ме туйсӧ потша, — вочавидзис сійӧ серьёзнӧя.
Сэки ме гӧгӧрвои сійӧс.
Стрелокъяс кӧритісны сійӧс сыысь, мый сыӧн колялӧм пасъясыс оз тыдавны.
Ӧні сійӧ решитіс пуктыны сэтшӧм преграда, медым найӧ «люкасисны сэтчӧ плешнаныс».
Меным тайӧ вӧлі зэв тешкодьӧн.
Дерсу пукталіс трӧпа вылӧ зэв уна пӧрӧм пуяс, кераліс кустъяс, пасъяліс да кусняліс орчча пуяссӧ — ӧти кывйӧн кӧ, вӧчис дзонь баррикада.
Тайӧ завалыс сетіс пӧльза.
Сы вылӧ зурасьӧм бӧрын стрелокъяс видзӧдлӧмаӧсь гӧгӧр да мунӧмаӧсь кытчӧ колӧ.
Иодзыхе юӧс справедливӧя эськӧ колӧ вӧлі шуны «Кӧза юӧн».
Некытысь ме эг аддзыв сэтшӧм уна дикӧй кӧзаясӧс, мыйтӧм татысь.
Кӧзалӧн гӧныс гожӧмнас сьӧдовсім, тӧвнас — гӧрдовруд.
Бӧрас, лядьвейясас да бӧж дінас, гӧныс еджыд.
Охотникъяс шуӧны сійӧс «зеркалӧӧн».
Кор козуля котӧртӧ, сійӧ ёна лэпталӧ бӧрладорсӧ.
Защитнӧй гӧныс вӧчӧ сійӧс дзик тыдавтӧмӧн: животнӧйлӧн гӧныс сливайтчӧ сы гӧгӧрса обстановкаыскӧд, и тыдалӧ сӧмын вуджрасьысь еджыд «зеркалоыс».
Козуляяслӧн радейтана оланінъясыс — нюрвывса коръя вӧръяс, и сӧмын рытнас найӧ петӧны йирсьыны вӧрдор эрдъяс вылӧ.
Весиг тані, кӧні дзик шынитӧв да спокойнӧ, козуля дугдывтӧг дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да кывзысьӧ.
Повзьӧмысь пышйигӧн сійӧ вермӧ шензьӧдана гырыся чеччавны оврагъяс вомӧн, кустъяс да пӧрӧм пуяс вомӧн.
Любопытнӧ, мый козуля ньӧти оз радейт кӧрӧс.
Искусственнӧй питомникъясын, ӧтлаын олігӧн, сійӧ пӧгибайтӧ.
Торъя ёна тайӧ тӧдчӧ сола нюръяс вылын.
Татшӧминъяссӧ кӧ первой корсясны кӧзаяс, найӧ окотапырысь волывлӧны сэтчӧдз, кытчӧдз оз воны кӧръяс.
Ми частӧ аддзывлім турун пӧвстысь котӧртысь козуляясӧс, но найӧ сэтшӧм ӧдйӧ вевъявлісны дзебсьыны, мый ни ӧтиӧс эз удайтчы вины.
Регыд мысти, Синанцы да Иодзыхе юяс ӧтлаасьӧм бӧрын, ми пырим настӧящӧй пармаӧ.
Пуяслӧн лапъясыс выліас кысьӧмаӧсь ас костаныс сідзи, мый дзикӧдз тупкӧмаӧсь небесасӧ.
Торъя ёна шензьӧдісны асланыс ыджданас топольяс да кедръяс.
Нелямын арӧса том пуяс, кодъяс быдмисны на улын, кажитчисны коньӧр кодьясӧн.
Сирень, коді обычнӧ быдмӧ кустарник сяма, тані вӧлі дас метр судта пуӧн.
Пӧрысь колодаяс, кодъясӧс лӧсьыда мичмӧдӧма нитшъясӧн, вӧліны зэв декоративнӧйӧсь да тырвыйӧ гармонируйтісны на гӧгӧрса озыр быдмӧгъяскӧд.
Посни сук вӧрыс вӧсна, кӧні быдмӧны чёртов пуяс, виноградникъяс да лианаяс, тайӧ местаястіыс зэв сьӧкыд прӧйдитны.
Миян отряд муніс вель ньӧжйӧ: ковмыліс частӧ сувтлывлыны да видзӧдавны, кӧні этшаджык пӧрӧм пуясыс, да кытшовтӧдны мулъясӧс бокыті.
Кымын водзӧджык, сымын ёнджыка вӧрыс тырӧма колодаясӧн, и трӧпасӧ абу лӧсьӧдӧма вьюкъясӧн ветлӧм-мунӧм вылӧ.
Медым эз лоны манитчӧмъяс, водзвылӧ вӧлі ыстӧма рабочӧй авангард, кодӧн веськӧдліс Захаров.
Сійӧ должен вӧлі весавны туй вывсьыс пӧрӧм пуяссӧ да, кӧні колӧ, лӧсьӧдны кытшовтанінъяс.
Мукӧддырйиыс пӧрӧм пуыс вӧлі ӧшйӧма вылӧ.
Сэки керавлісны сӧмын сылысь улысса увъяссӧ, кольлісны ворота кодь проход, муын куйлысь колодаяслысь керавлісны увъяссӧ, медым мулъяс эз дойдавны кокъяссӧ да кырыштны кынӧмъяснысӧ.
Синанцы ю вом дорысь ми аддзим гӧрба удэхеецлысь семьясӧ.
Налӧн стойбищесянь неылын галька вылын куйліс кымыньтӧм пыж.
Удэхеецъяс тані занимайтчисны чери кыйӧмӧн.
Еджыд пуыс да пыж бокас выльӧн на дзижалӧм туйясыс висьталісны сы йылысь, мый сійӧс муртса на вӧчӧмаӧсь да абу лэдзлӧмаӧсь ваӧ.
Гӧрба удэхеец объяснитіс миянлы, мый ачыс сійӧ пыжъяс вӧчавны оз куж да та могысь нарошнӧ корлӧма ассьыс племянниксӧ Чан Линӧс, коді олӧ Такема ю дорын.
Ми корим Чан Линӧс колльӧдны миянӧс, сы вӧсна мый пыжыс вӧлі эштӧма нин; сійӧ муніс миянкӧд.
Мӧд лунас ми петім водз.
Туйыс вӧлі кузь, и окота вӧлі регыдджык воны Санхобе ю дорӧ, сэтысянь, позьӧ шуны, и долженӧсь вӧлі заводитчыны менам уджъясӧй.
Ми Дерсукӧд, кыдзи и век, мунім водзӧ.
Мӧд сён дорас ме пукси шойччыны, а Дерсу кутіс выльысь кӧмасьны.
Друг ми кылім кутшӧмкӧ аслыссяма шыяс, кодъяс вӧліны нисьӧ омлялӧм кодь, нисьӧ чирзӧм кодь, нисьӧ мурзӧм кодь.
Дерсу кутыштіс менӧ соскӧд, кывзысьыштіс да шуис:
— Ош.
Ми чеччим да надзӧник мӧдӧдчим водзӧ.
Регыд мысти ми аддзим шум вӧчысьӧс.
Шӧркодь тушаа ош ноксис ыджыд нинпу дорын.
Пуыс быдмис пӧшти дзик скала бердын.
Ортсыладорсяньыс сэтчӧ вӧлі вӧчӧма черӧн пас: сідзкӧ, мазі позсӧ татысь кодкӧ аддзӧма миянысь да ошкысь водзджык нин.
Первой видзӧдлӧмсяньыс ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс: ош судзӧдіс ма.
Сійӧ сулаліс бӧр кокъяс вылас да кытчӧкӧ нюжӧдчис.
Лапасӧ горсъяс сюйны сылы мешайтісны изъяс.
Ош ёна скӧраліс.
Сійӧ мурзіс да треситіс пусӧ мыйвынсьыс.
Мазі поз гӧгӧрыс жуисны мазіяс да чушкисны сылысь юрсӧ.
Ош зыраліс нырвомсӧ лапаяснас, горзіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн, туплясис му вылын да сэсся бара босьтчыліс сійӧ жӧ уджас.
Сылӧн мудеритӧмыс вӧлі зэв тешкодь.
Медбӧрын сійӧ мудзис, морт моз пуксис муӧ, восьтіс вомсӧ да кутіс видзӧдны пу вылӧ, тыдалӧ, мыйкӧ думайтіс.
Тадзи пукаліс сійӧ минута кык.
Сэсся друг чеччис, тэрыба котӧртіс нинпу дінӧ да кавшасис йылас.
Выліас кавшасьӧм бӧрын сійӧ пырис пуа-скалаа костӧ да, водз кокъяснас да бӧр кокъяснас изъясӧ пыксьӧмӧн, кутіс мыйвынсьыс личкыны мышнас пусӧ.
Пуыс вешйыштіс неуна.
Но, тыдалӧ, мышкыс доймис.
Сэки сійӧ бергӧдчис, мышнас пыксис скала бердӧ да кокъяснас кутіс йӧткыны пусӧ.
Нинпу рутш-ратшмуні да гыпкысис муӧ.
Тайӧ и колӧ вӧлі ошлы.
Ӧні колӧ вӧлі сӧмын кульыштны кырсьсӧ да перйыны масӧ.
— Тайӧ зэв мудер йӧз, — шуис Дерсу.
— Колӧ сійӧс вӧтлыны, а то регыд став масӧ сёяс.
— Сійӧ горӧдіс:
— Тэ кутшӧм морт, тэ кыдзи йӧзлысь ма гусявлан!
Ош видзӧдліс гӧгӧр.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ пышйис да регыд воши скала сайӧ.
— Колӧ повзьӧдны, — шуис Дерсу да лыйис воздухас.
Тайӧ кадас воисны мулъяс.
abu
Решитӧма вӧлі масӧ чукӧртны кольны кык стрелокӧс.
Колӧ вӧлі первой сетны мазіяслы успокоитчыны, а сэсся дзикӧдз мудзтӧдны тшынӧн да чукӧртны масӧ.
Ми кӧ эгӧ вӧчӧй тайӧс, то всё равно став масӧ эськӧ сёйис ош.
abu
Водзӧ путешествиеным Санхобе ю дорӧдз миян муніс некутшӧм приключениеястӧг.
Терней бухта дорӧ ми воим нёль час лунын, а час мысти воисны и ма чукӧртысьяс да вайисны сьӧрсьыныс кызь кык пунт бур ма.
Санхобе ю дорын ми бара аддзысим охотничӧй дружинаса начальник Чжан Баокӧд да лунтыр вӧлім ӧтлаын.
Тыдовтчис, мый унатор, мый миянкӧд лои кольӧм во Иман дорын, сійӧ вӧлі тӧдӧ.
Ме лои зэв рад, мый сійӧ кӧсйӧ мунны миянкӧд войвывлань.
abu
Берегдорса районсӧ тӧдӧмыс да китаецъяс вылӧ влияниеыс отсалісны выполнитны менсьым заданиеясӧс.≠
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кызь кыкӧд глава
НАВОДНЕНИЕ
Ми мунім водзӧ войвывлань хребет пӧлӧн.
Острая гӧрасянь ми лэччим ӧти ключ дорӧ, коді вайӧдіс миянӧс Билимбе ю дорӧ.
Мулъясӧс йирсьӧдӧм бӧрын ми мӧдӧдчим Билимбе ю катыд.
Сылӧн кузьтаыс километр ӧкмысдас кымын да заводитчӧ Сихотэ-Алиньсянь.
Кыкнанладор берегъясас вӧрыс быдмӧ сэтшӧм тшӧкыда, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ юыс визувтӧ коридорӧд.
Нёровтчӧм пуяс уналаті дзугсьӧмаӧсь лапъяснаныс да артмӧдӧмаӧсь живописнӧй аркаяс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс поводдяыс вӧлі букыш; вӧлі кӧдзыд да уль руа.
Пуяс быттьӧкӧ бӧрдісны: налӧн увъяс вылысь му вылӧ гылаліны зэр войтъяс; весиг стволъясыс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь.
Кымын водзӧджык мунім, сымын векниджык и векниджык лои долинаыс.
Миянлы паныдасьліс некымын овтӧм вӧралан фанза.
Обстановкаыс налӧн висьталіс, мый сӧмын тӧвнас сэтчӧ волывлӧны низь кыйысь китаецъяс.
Ми неуна дырджык олім медбӧръя фанзаас да луншӧр кежлӧ воим ю йывъясӧ.
Трӧпа важӧн нин помасис, и ми мунім туйтӧг, частӧ вуджлывлім юлӧн ӧтар берегсяньыс мӧдар берегас.
Ме кӧсйылі вуджны Сихотэ-Алинь вомӧн да лэччыны Кулумбе ю пӧлӧн, но Дерсу да Чжан Бао шуисны, мый ёна зэрмас.
Чжан Бао сӧветуйтіс воӧдчыны вӧралан фанзаясӧдз.
Сылӧн сӧветыс вӧлі зэв тӧлкаӧн, и сы вӧсна ми сійӧ жӧ луннас бергӧдчим бӧр.
Асывнас на перевал вылын красуйтчис ру кымӧр.
Ӧні сы пыдди хребет вомӧн кыссисны юра кымӧръяс.
Дерсу да Чжан Бао мунісны водзын.
Найӧ частӧ видзӧдлывлісны небеса вылӧ да мый йылысь кӧ сёрнитісны ас костаныс.
Опыт серти ме тӧді, мый Дерсу шоча ӧшибайтчӧ; сійӧ кӧ тӧждысьӧ, то та вылӧ эмӧсь серьёзнӧй помкаяс.
Час нёльын кымын луннас ми воим первой вӧралан фанзаӧдз.
Друг бара руаліс, да сэтшӧм сука, мый, кажитчис, оз позь прӧйдитны сы пыр.
Ми мӧдӧдчим тэрыбджыка да рӧмдігкежлас воим мӧд фанзаӧдз.
Сійӧ вӧлі уютнӧйджык да ыджыдджык.
Некымын минутаӧн фанзасӧ вӧлі весалӧма.
Шыблалӧм кӧлуйсӧ ми пукталім ӧти пельӧсӧ, чышким джоджсӧ да ломтім пач.
Руыс вӧсна, а гашкӧ, и сы вӧсна, мый пачсӧ важӧн нин абу ломтылӧмаӧсь, трубаыс эз кыскы тшынсӧ, фанзаыс ставнас тыри тшынӧн.
Ковмис шонтыны пачсӧ пӧсь ӧгыръясӧн.
Сӧмын рытнас, кор вӧлі дзик нин пемыд, трубаыс кутіс бура кыскыны, и наръяс кутісны шонавны.
Ортсыас стрелокъяс пестісны ыджыд бипур, пузьӧдісны чай да сералігтыр мыйкӧ висьтавлісны ёрта-ёртныслы.
Мӧд би дорын пукалісны Дерсу да Чжан Бао.
Кыкнанныс найӧ чӧв олісны да куритчисны каллянӧн.
Накӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын ме решиті, мый аски кӧ оз мӧд зэрны, мунам водзӧ.
Кӧть мед мый, а колӧ вӧлі прӧйдитны «щёкаяс», мӧдногӧн, кутас кӧ туны ваыс юас, миянлы ковмас вӧчны ыджыд кытшов Онку Чжугдыни скалистӧй сопкаяс вомӧн. (Онку Чжугдыни удэхейскӧй ногӧн лоӧ: «Чӧртлӧн оланін».)
Войыс коли лючки-ладнӧ.
Вӧлі пемыд на, кор ставнымӧс миянӧс садьмӧдіс Чжан Бао.
Тайӧ мортыс часітӧг кужліс точнӧя тӧдмавны кадсӧ.
Тэрмасигтыр ми юим чай да, шонді петӧмсӧ виччысьтӧг, вӧрзим туйӧ.
Кад сертиыс кӧ артавны, шондіыс важӧн нин петіс, но небесаыс вӧлі руд да кымӧра.
Гӧраясыс сідзжӧ вӧлі тупкысьӧмаӧсь нисьӧ руӧн, нисьӧ зэр бусӧн.
Регыд кутіс буситны-зэрны, а та бӧрын зэр шум дінас кутіс сорласьны ещӧ шум.
— Заводитчӧ, — небеса вылӧ индігмоз шуис Дерсу.
Збыльысь, орӧдӧм ру завеса пырыс зэв бура кутіс тӧдчыны кымӧръяслӧн мунӧмыс.
abu
Зэв регыдӧн ми кӧтасим суниспомӧдз.
Ӧні миянлы вӧлі веськодь.
Зэр эз вермы мешайтны.
Медым не кытшлавны утёсъяссӧ, ми лэччим ю дорӧ да мунім галькиа ляпкыд берегӧд.
Стрелокъяс сералісны да тойлалісны ӧта-мӧдсӧ ваӧ.
Медбӧрын час куимын луннас ми прӧйдитім векньыдінъяссӧ.
Опаснӧй местаяс колины бӧрӧ.
Вӧрын вӧлі лӧнь, но быдпӧрйӧ, кор петавлім ю дорӧ, заводитлім кынмыны.
Вит часын рытнас ми воим нёльӧд вӧралан фанзаӧдз.
Сійӧс вӧлі стрӧитӧма ичӧтик вис берег вылӧ.
Ми келім ю вомӧныс да мӧдім лӧсьӧдчыны вой кежлӧ.
Сэк кості, кор стрелокъяс ноксисны фанза дорын, ме Чжан Баокӧд кайи медматысса сопка вылас.
Сэтысянь позьӧ вӧлі аддзыны, мый вӧчсис Билимбе ю долинаын.
Чизыр, ён тӧв вӧтліс мореладорсянь русӧ.
Быттьӧкӧ зэв гырысь гыяс, быгыльтчис сійӧ муӧдыс да гӧраяс вылын сорласьліс зэра кымӧръяскӧд.
Рӧмдігас ми бӧр воим.
Фанзаын ӧзйис нин би.
Ме воді нар вылӧ, но дыр эг вермы унмовсьны.
Зэрыс швачкис ӧшиньясӧ; выліас, буракӧ вевт вылас, шлопӧдчис кырсь, омляліс тӧв, и он тӧд, шумитӧ-ӧ тайӧ зэр али ойзӧны кынмысь кустъяс да пуяс.
Тӧлыс бушуйтіс войбыд.
Асывнас август 10 лунӧ ме садьми ыджыд шумысь.
Оз ков вӧлі петны фанзаысь, медым тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Зэрис ведра дорысь моз.
Вына тӧвныръяс вӧрӧдісны фанзасӧ подулӧдзыс.
Ме тэрыба пасьтаси да петі ывлаӧ.
Природаас вӧчсис мыйкӧ веритны позьтӧмтор.
Зэр, ру, кымӧръяс — ставыс тайӧ сорласьӧма ӧта-мӧдныскӧд.
Зэв ыджыд сус пуяс качайтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да быттьӧ норасисны асланыс судьба вылӧ.
Ю берег вылысь ме аддзи Дерсуӧс.
Сійӧ ветлӧдліс да сюся видзӧдіс ва вылӧ.
— Тэ мый вӧчан? — юалі ме сылысь.
— Изъяссӧ видзӧдала, ваыс туӧ, — вочавидзис сійӧ да мӧдіс видны китаецӧс, коді стрӧитӧма фанзасӧ юсяньыс сэтшӧм матӧ.
Сэки сӧмын ме казялі, мый фанзаыс збыльысь сулаліс ляпкыд берег вылын да наводнение дырйи сійӧ кокниа вермис ойдны.
Луншӧр гӧгӧрын Дерсу да Чжан Бао, ас костаныс сёрнитыштӧм бӧрын, мунісны вӧрӧ.
Ме чӧвті ас вылӧ плащ да муні на бӧрся и аддзи найӧс сійӧ сопка дорсьыс, кытчӧ ме кайлі тӧрыт.
Найӧ кыскалісны пес да пукталісны сійӧс ӧтчукӧрӧ.
Менӧ чуймӧдіс, мыйла найӧ чукӧртӧны пессӧ сэтшӧм ылӧ фанзасянь.
Ме эг кут мешайтны налы да кайи ичӧтик гӧра вылӧ.
Весьшӧрӧ ме зіли аддзыны Билимбелысь долинасӧ: ме нинӧм эг аддзы, зэрысь да руысь кындзи.
Зэрыс гыяс моз муніс воздухӧдыс да прӧйдитліс вӧр пырыс.
Лӧньыштлӧм бӧрас тӧвнырыс быттьӧкӧ кӧсйис бергӧдны воштӧмсӧ да ещӧ ёнджыка лёкаліс.
Ме дзикӧдз кӧтаси да куті кынмыны и бӧр муні фанзаӧ да ысті стрелокъясӧс Дерсу дінӧ песла.
Найӧ воисны да юӧртісны, мый Дерсу да Чжан Бао пессӧ абу сетӧмаӧсь.
Ме тӧді, мый Дерсу некор нинӧм оз вӧч весьшӧрӧ, босьті аскӧд стрелокъясӧс да муні чукӧртны пес вис пӧлӧнысь.
Час кык мысти фанзаӧ бӧр воисны Дерсу да Чжан Бао.
Найӧ вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь, ӧти кос сунис эз вӧв.
Найӧ пӧрччысисны да кутісны косьтысьны би дорын.
Рӧмдытӧдзыс ме ещӧ ӧтчыд ветлі видзӧдлыны ва вылӧ.
Сійӧ туис надзӧник, да, тыдалӧ, асылӧдзыс позьӧ вӧлі не тӧждысьны, мый сійӧ босьтас берегъяссӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг ме тшӧкті чукӧртны став кӧлуйнымӧс да седлӧавны мулъясӧс.
Дерсу ошкис тайӧс.
Рытнас, кор пемдіс, ведра дорысь моз зэрмис.
Лои шуштӧм.
Друг фанзаын здук кежлӧ ставыс югдыліс.
Югыда чардыштіс, и та бӧрын чорыда гымыштіс.
Юралысь йӧлӧгаӧн сійӧ паськыда мураліс став небесаӧдыс.
Мулъяс мӧдісны нетшкысьны домӧд йылысь, понъяс заводитісны омлявны.
Дерсу кывзіс, мый вӧчсьӧ ортсыас.
Чжан Бао пукаліс ӧдзӧс дорын да кадысь кадӧ шыасьлывліс Дерсу дінӧ.
Ме мыйкӧ шуи, но Чжан Бао вӧчис меным знак, медым чӧв ола.
Лов шыӧс пыкӧмӧн ме тожӧ куті кывзыны.
Менам пельӧй кыліс стен сайсьыс слабиник шы, коді вӧлі сялькӧдчӧм кодь.
Дерсу звиркнитіс-чеччис места вывсьыс да котӧрӧн петіс фанзаысь.
Минута мысти сійӧ бӧр пырис да висьталіс, мый ӧдйӧджык колӧ садьмӧдны йӧзӧс, сы вӧсна мый юыс ойдӧдӧма берегъяссӧ да ваыс кытшовтӧ фанза гӧгӧр.
Стрелокъяс чеччыштісны да тэрыба мӧдісны пасьтасьны.
Кыкӧн на пиысь вежсьӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд кӧмъяснаныс да кутісны серавны.
— Мый сераланныд? — скӧрысь горӧдіс Дерсу.
— Регыд мӧданныд бӧрдны.
Миян кӧмасигкості ваыс вевъяліс сӧдзтысьны стен пырыс да ойдӧдіс горнымӧс.
Ичӧтик би югӧр улын ми чукӧртім ассьыным вольпасьяс да петім мулъяс дінӧ.
Найӧ сулалісны нин пидзӧсӧдзныс ваын да полігтыр видзӧдалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сюмӧд да сира чаг ӧзтӧм бӧрын ми кутім вьючитны мулъясӧс.
И пӧра вӧлі: фанза сайті ваыс вевъялӧма нин ёна кырӧдны мусӧ, и ми кӧ ещӧ манитчыштім неуна, то эськӧ некыдзи эгӧ вермӧй вуджны.
Дерсу да Чжан Бао кытчӧкӧ котӧртісны, и ме, веськыда висьтася, ёнакодь повзьылі.
Йӧзлы тшӧкті не кольччыны ӧта-мӧдсьыс да мӧдӧдчи сійӧ ичӧтик гӧраланьыс, кытчӧ кайлі луннас.
Пемыдыс, тӧлыс да зэрыс пырысь-пыр паныдалісны миянӧс, мыйӧн сӧмын ми петім фанза пельӧс сайысь.
Зэрыс швачкис чужӧмад да эз лэдз восьтыны синъястӧ.
Вӧлі дзурс пемыд.
Тайӧ пемыдас кажитчис, быттьӧкӧ тӧлыскӧд тшӧтш лэбӧны пыдӧстӧм гуӧ пуяс, сопкаяс и юса ваыс, и ставыс зэрыскӧд ӧтлаын артмӧдіс ӧти сплошнӧй, чудовищнӧй ӧдӧн мунысь масса.
Стрелокъяс падмыштлісны.
Тайӧ кадас водзвылысь ме аддзи ичӧтик битор да гӧгӧрвои, мый тайӧ биасисны Дерсу да Чжан Бао.
Фанза сайын артмис джуджыд канава.
Ме тшӧкті стрелокъяслы кутчысьны мулъяс бердӧ сыладорсянь, кысянь локтӧ визулыс.
Бипур дорӧдз вӧлі сё ветымын воськовысь не унджык, но, медым прӧйдитны найӧс, ковмис уна кад.
Пемыдас ми пырим пӧрӧминӧ, дзугсим кустъяс пӧвстӧ, сэсся бара веськалім ваӧ.
Сійӧ ӧдйӧ визувтіс увлань долинаӧд, та серти ме гӧгӧрвои, мый асыв кежлас, буракӧ, ойдас вӧрыс ставнас.
Медбӧрын ми воим сопка дорӧдз.
Сэки сӧмын ме аддзи, кутшӧм сюсьӧсь вӧлӧмаӧсь менам проводникъяс.
Ӧні меным лои гӧгӧрвоана, мыйла луннас найӧ чукӧртісны пес.
Потшъяс вылӧ вӧлі крепитӧма кык пласт сус пу кырсь.
Тайӧ кырсь улас найӧ и биасьӧмаӧсь.
Медым не воштыны кадсӧ, ми заводитім сувтӧдавны палаткаяс.
Джуджыд скала, код подув дінӧ ми сувтім, видзис миянӧс тӧлысь.
Узьӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны.
Дыр ми пукалім би дорын да косьтысим, а поводдяыс бушуйтіс пыр лёкысьджык, юыслӧн бузгӧмыс пыр лои вынаджык.
Медбӧрын кутіс югдыны.
Лунъюгыд дырйиыс ми эгӧ тӧдӧй сійӧ местасӧ, кӧні вӧлі фанза: сыысь весиг нинӧмыс абу кольӧма.
Вӧрыс ставнас вӧлі ойдӧма; ваыс матыстчис нин миян биваклань и кад вӧлі тӧждысьны катӧдны сійӧс вылӧджык.
Йӧзыс пырысь-пыр гӧгӧрвоисны, мый колӧ вӧчны.
Ӧтияс заводитісны нуавны палаткаяс, мӧдъяс — керавны лыс да вольсавны сійӧс уль муас.
Дерсу да Чжан Бао бара мӧдісны кыскавны пес.
Бивак вештӧм вылӧ да пес заптӧм вылӧ муніс часӧн-джынйӧн кымын.
Тайӧ кадас зэрыс быттьӧкӧ неуна кобыштліс.
Но тайӧ вӧлі сӧмын неыджыд кост.
Бара руаліс; сійӧ ӧдйӧ кыптіс вывлань, и та бӧрын бара зэрмис ведра дорысь моз.
Татшӧм зэрсӧ ме ог помнит ни таӧдз, ни та бӧрын.
Матысса гӧраясыс да вӧрыс вошины ва стена саяс.
Ми бара йӧршитчим палаткаясӧ.
Друг кылісны горӧдӧмъяс.
Опасностьыс локтіс сыладорсянь, кытысянь ми сійӧс ньӧти эгӧ виччысьӧй.
Ущельеӧд, код вом дорӧ ми сувтім, локтіс ва.
Миян шуд вылӧ, векньыдик долиналӧн ӧтарладорыс вӧлі джуджыдджык.
Ваыс уськӧдчис сэтчӧ да зэв регыдӧн кодйис джуджыд гуран.
Ми Чжан Баокӧд видзим зэрысь би, а Дерсу да стрелокъяс вермасисны вакӧд.
Некод эз думайт сы йылысь, медым косьтысьыштны, — бур вӧлі, удайтчыліс кӧ шонтысьыштны.
Корсюрӧ ру пырыс тыдовтчывліс сьӧд небеса.
Кымӧръясыс мунісны дзик эз сыладорӧ, кытчань пӧльтіс тӧлыс.
— Лёк, — шуис Дерсу, — регыдӧн оз помась.
Рӧмдытӧдзыс ми ставным ещӧ ӧтчыд ветлім песла, медым тырмис вой кежлӧ.
Асывнас август 12 лунӧ югдандорыс петіс зэв ён асыв-вой тӧв, но регыд лӧнис.
Зэрис пыр ӧтмоза дугдывтӧг.
Ставным зэв ёна мудзим да муртса сулалім кокъяс йылын.
То колӧ вӧлі кутны палатка, медым тӧлыс эз нетшышт, то сайӧдны би, то кыскавны пес.
Ваыс частӧ писькӧдчывліс палаткаяслань, колӧ вӧлі вӧчавны помӧдъяс да нуӧдны васӧ боклань.
Кӧтасьӧм пескыс сотчис омӧля да ёна тшынӧдіс.
Узьтӧмысла да тшынысла ставнымлӧн висисны синъясным.
Ощущениеыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ синъясӧ койыштісны лыа.
Коньӧр понъяс куйлісны скала улын да эз лэптывны юръяснысӧ.
Ю вылас страшнӧ вӧлі видзӧдны.
Ӧдйӧ визувтысь васьыс бергӧдчис юрыд.
Кажитчис, мый берегыс сэтшӧм жӧ ӧдйӧ кывтӧ мӧдарланьӧ.
Долинаыс ставнас гӧраяссянь гӧраясӧдз вӧлі ойдӧма ваӧн.
Вуж бердтіыс кырӧдӧм вӧрса великанъяс пӧрласисны юӧ, ас бӧрсяныс нулісны зэв гырысь му пластъяс да сы вылын быдмысь том пуяс.
Тайӧ пӧрӧм пуяссӧ ваыс сразу кылӧдліс водзӧ.
Бешенӧя визувтіс ваыс долинаӧд.
Сэні, кӧні сійӧс потшлісны пуяс, артмылісны виж быг ёкмыльяс.
Ва гӧпъясӧд чеччалісны полькъяс.
Найӧ кывтісны тӧв ньылыд, потласисны да бара лоавлісны.
Коли ещӧ ӧти лун.
Рытнас зэрыс бара ӧддзис.
Такӧд тшӧтш ёнджыка тӧвзьысис.
Тайӧ войсӧ ми кыдзкӧ джынвыйӧ вугралім.
abu
Тадзи коли нёльӧд бурнӧй вой.
Югдігас — сійӧ жӧ, мый и тӧрыт.
Стрелокъяс йӧршитчисны палаткаясӧ, шебрасисны шинельяснаныс да куйлісны вӧрзьӧдчывтӧг.
Би дорӧ колины сӧмын Дерсу да Чжан Бао, но и найӧ, тыдалӧ, кутісны мудзны.
Ме ачымӧс чувствуйті зэв лёка.
Меным эз вӧв окота ни сёйны, ни юны, ни узьны — меным прӧстӧ окота вӧлі вӧрзьӧдчытӧг куйлыны.
Луншӧр гӧгӧрын небесаыс быттьӧкӧ югдыштіс, но зэр эз коб.
Друг петісны дженьыдик, но вына тӧвныръяс.
Быд татшӧм тӧвныр бӧрын лолі лӧнь.
Тайӧ тӧвныръясыс лоліны шочджыкӧсь, но быд тӧвныр вӧлі вынаджык воддза дорсьыс.
— Регыд дугдас, — шуис Дерсу.
Стариклӧн кывъясыс пырысь-пыр жӧ збодермӧдісны йӧзӧс.
Ставныс лоины кыпыдӧсь да чеччалісны.
Зэрис ӧні костъясӧн: то ведра дорысь моз кисьтіс, то буситіс.
Тайӧ нин вӧчис кутшӧмкӧ разнообразие да сетіс надея поводдя вежсьӧм вылӧ.
Рӧмдігас зэрыс мӧдіс тӧдчымӧн кобны да рытнас дзикӧдз дугдіс.
Вочасӧн небесаыс кутіс весасьны кымӧръясысь, кӧнъясынкӧ тыдовтчисны кодзувъяс...
Кутшӧм сьӧлӧмсянь ми косьтысялім, юим чай, водалім кос вольӧс вылӧ да чорыда-чорыда унмовсим!
Тайӧ вӧлі настӧящӧй шойччӧм.
Мӧд лунас ми садьмим сёрӧн.
Кымӧръяс костӧдыс тыдаліс шонді.
Сійӧ дзебсьывліс кымӧръяс саяс, быттьӧкӧ эз кӧсйы видзӧдны му вылас да аддзыны сійӧс, мый вӧчӧма тӧрытъя бушколыс.
Быдлаті визувтіс гӧраяссянь гудыр ва; пуяслӧн коръясыс да му вылын туруныс абу на вевъялӧмаӧсь косьмыны да дзирдалісны, быттьӧ лакируйтӧмаӧсь; ва войтъясас отражайтчис шондіыс да пӧртмасис ӧшкамӧшкалӧн став рӧмъяснас.
Природа бара мӧдіс ловзьыны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Зэв сьӧкыд вӧлі миянлы вуджны ойдӧм вӧрӧд.
Ваӧн вайӧм нюйта муас мулъяс вӧйласисны пидзӧссьыс вылӧдзджык; найӧ прӧступитчывлісны джуджыд гуясӧ, усьліны да петліны эбӧссьыныс.
Сӧмын рӧмдандорыс миянлы удайтчис матыстчыны гӧраяс дорӧ долина веськыдладорсянь.
Мулъяс дзикӧдз жуялісны, но ещӧ ёнджыка мудзисны йӧз.
Мудзӧм кындзи босьтіс йирмӧг, и ми дыр эгӧ вермӧй шонавны.
abu
abu
abu
abu
Мӧд лунас ми мунім пӧшти пидзӧсӧдз ваӧд.
Медбӧрын кутіс пемдыны, и ме ог нин вӧлі надейтчы воны талун ю вомӧдз, кыдзи друг ми кылім морскӧй прибойлысь шумсӧ.
Вӧлӧмкӧ, ру пырыс ми тӧдлытӧг матыстчим море дорӧ, и казялім тайӧс сӧмын сэки, кор ас кокъяс дорысь аддзим морскӧй турун да прибой гыяслысь еджыд быгсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мореыс вӧлі аслыссяма; берегсяньыс кык либӧ куим километр сайӧдз сійӧ вӧлі вижов-няйт рӧма, и став тайӧ пространствоас плавайтісны тӧлӧн пӧрӧдӧм уна пуяс.
Ылісяньыс тайӧ пуясыс кажитчисны пыжъясӧн, парусъясӧн, шаландаясӧн.
Мукӧд пуясыс вӧліны веж коръясаӧсь на.
Мыйӧн сӧмын вежсис тӧлыс, пуяссӧ бӧр вӧтліс береглань.
abu
abu
abu
Бушков бӧрын лун кык мысти атмосфераыс воис равновесиеӧ, и став природаас лои спокойнӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кызь коймӧд глава
ОПАСНӦЙ ВУДЖӦДЧӦМ
Гыма зэр бӧрын поводдяыс мичаммис, и ми мунім ӧдйӧкодь.
Ме казялі, мый быдпӧрйӧ, кор трӧпаыс матыстчывліс ю дінӧ, менам спутникъяс мый йылысь кӧ тӧждысьӧмпырысь сёрнитлісны ас костаныс.
Регыд ставыс лои гӧгӧрвоана: бӧръя зэръяссьыс Такема юын ваыс туӧма аслас уровеньысь вылӧдзджык; и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым торкны миянӧс келӧмӧн вуджӧмысь.
Ас костын сӧветуйтчыштӧм бӧрын ми решитім видлыны вуджны ю вомӧныс пурйӧн да, оз кӧ удайтчы, сӧмын сэки кытшовтны.
Та могысь колӧ вӧлі корсьны сэтшӧм места, кӧні ваыс визувтіс ньӧжйӧ да кӧні вӧлі джуджыдкодь.
Татшӧм местасӧ регыд аддзим медбӧръя порогсяньыс неуна вылысьджык.
Ю визьыс муніс мӧдар берег дорӧдыс, а миянладорын вӧлі паськыд ляпкыдін, коді ӧні ойдӧма ваӧн.
Ми пӧрӧдім куим ыджыд коз, увйим найӧс, кералім шӧри да кӧртавлӧмӧн вӧчим ёнкодь пур.
Тайӧ уджсӧ ми помалім рӧмдігас нин да ю вомӧн вуджӧдчӧмсӧ эновтім асылӧдзыс.
Рытнас ми ещӧ ӧтчыд совещайтчим.
Решитӧма вӧлі, мый, кор пурйыс мӧдас кывтны шуйга берег дортіыс, стрелок Аринин да Чжан Бао долженӧсь чеччыштны сы вылысь первойяясӧн, ме кута шыблавны кӧлуй, а Чан Лин да Дерсу кутасны веськӧдлыны пурнас.
Сэсся чеччышта ме, ме бӧрся Дерсу, и медбӧръяӧн эновтас пурсӧ Чан Лин.
Мӧд лунас ми сідзи и вӧчим.
Нопъяснымӧс пукталім пур шӧрас, на вылӧ ружьеяс, а асьным сувталім помъясас.
Мыйӧн сӧмын ми йӧткыштім пурсӧ берег дорсьыс, сійӧс пыр жӧ босьтіс визулыс да кылӧдіс ылӧ сійӧ местасяньыс, кытчӧ ми думайтлім чеччыны.
Мыйӧн сӧмын пурйыс матыстчис мӧдар берегас, Чжан Бао да Аринин босьтісны кык ружьеӧн морт вылӧ да чеччыштісны берегӧ.
Тайӧ тойыштчӧмсьыс пурйыс неуна петіс ва шӧрлань.
Кор сійӧс кылӧдіс берег пӧлӧныс, ме заводиті шыблавны кӧлуй.
Дерсу да Чан Лин мыйвынсьыныс зілисны вайӧдны пурсӧ матӧджык берег дорас, медым ме верми петны берегас.
Ме кӧсъя нин вӧлі чеччыштны, кыдзи друг Чан Линлӧн зібйыс чеги, и сійӧ увлань юрӧн уси ваас.
Кор бӧр петіс васьыс, сійӧ вартчис береглань.
Сэки ме кватиті запаснӧй зіб да уськӧдчи отсавны Дерсулы.
Водзвылын васьыс тыдаліс из.
Дерсу горӧдіс меным, медым ме ӧдйӧджык чеччышті.
Ме эг тӧд сылысь плансӧ да водзӧ уджалі зібйӧн.
Эг на ме удит воны ас садьӧ, кыдзи сійӧ босьтіс менӧ моздорас да шыбитіс ваӧ.
Ме кутчыси киясӧн кустӧ да петі берегӧ.
Тайӧ здукас пурйыс швачкысис изйӧ, кутіс бергавны да бара петіс ю шӧрас.
Пур вылӧ коли ӧтнасӧн Дерсу.
Ми уськӧдчим котӧртны берег пӧлӧн, надейтчим мыччыны Гольдлы зіб, но юыс таті чукыльтіс, и ми эгӧ вермӧй суӧдны пурсӧ.
Дерсу мыйвынсьыс зілис бӧр матыстны пурсӧ береглань.
Но вермис-ӧ сійӧ венны юлысь визувсӧ?
Водзын, метр комын сайын, бузгис порог.
Лои яснӧ, мый Дерсу нинӧм оз вермы вӧчны пуркӧд да визулыс непременнӧ кылӧдас сійӧс водопадлань.
Порогсянь неылын васьыс чурвидзис вӧйӧм топольлӧн ув.
Кымын матӧджык пурйыс воис водопадлань, сымын ӧдйӧджык кылӧдіс сійӧс визулыс.
Кажитчис, мый Дерсу дзик пӧгибнитас.
Ме котӧрті берег пӧлӧн да мыйкӧ горзі.
Сук вӧр пырыс ме аддзи, кыдзи сійӧ шыбитіс зібсӧ, сувтіс пур дорас, и сійӧ здукас, кор пурйыс кывтіс тополь дінті, сійӧ кань моз чеччыштіс ув вылас да кутчысис сэтчӧ кияснас.
Минута мысти пур воис порог дорӧдз.
Кыкысь мыччысьлісны васьыс кер помъясыс, и сэсся найӧс разӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Радпырысь горӧдӧм петіс менам морӧсысь.
Но сэки жӧ кыптіс выль тревожнӧй вопрос: кыдзи ӧні мездыны Дерсуӧс пу вылысь да дыр-ӧ кежлӧ тырмас сылӧн выныс?
Увйыс куйліс нёролӧн визув ньылыдыс.
Дерсу пукаліс сы вылын зумыда, кутчысьӧма сыӧ кияснас и кокъяснас.
Шогыд вылӧ, миян эз вӧв некутшӧм гез.
Став гезъяснас кӧртавлім пурнымӧс и ӧні пӧгибнитісны сыкӧд тшӧтш.
Мый вӧчны?
Нюжмасьны вӧлі оз позь.
Дерсулӧн киясыс вермисны кынмыны, мудзны, и сэки...
Ми кутім совещайтчыны.
Тайӧ кадас Чан Лин индіс Дерсу вылӧ, коді вӧчаліс кияснас миянлы кутшӧмкӧ знакъяс.
Ва бузгӧм вӧснаыс оз позь вӧлі кывны, мый сійӧ горзӧ.
Медбӧрын ми гӧгӧрвоим сылысь: сійӧ тшӧктіс пӧрӧдны пу.
Пӧрӧдны пусӧ дзик Дерсу весьтӧ вӧлі опаснӧ, сы вӧсна мый сійӧ вермис уськӧдны сійӧс ув вывсьыс, кытчӧ сійӧ вӧлі кутчысьӧма.
Сідзкӧ, колӧ вӧлі пӧрӧдны пусӧ катыдысьджык.
Ми бӧрйим ыджыд тополь да заводитлім сійӧс керавны, но аддзим, мый Дерсу кутіс ӧвтчыны кияснас.
Сэки ми матыстчим нинпу дінӧ.
Дерсу бара кутіс ӧвтчыны кияснас.
Та бӧрын ми сувтім ыджыд коз дорӧ.
Дерсу сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас.
Ӧні ми гӧгӧрвоим сылысь мӧвпсӧ.
Козлӧн увъясыс абу кызӧсь, и та вӧсна сійӧ оз сибды, а кывтас.
Сэки жӧ ме аддзи, мый Дерсу петкӧдлӧ миянлы ассьыс тасмасӧ.
Чжан Бао гӧгӧрвоис тайӧс: Дерсу тшӧктӧ кӧртавны козсӧ тасмаясӧн.
Тэрмасигтыр ме куті разявны нопъяс да босьтавны сэтысь ставсӧ, мый вермис кӧть кутшӧмакӧ туйны гез пыдди.
Ми босьталім тасмаяс ружьеясысь, косъясысь, кӧмъясысь.
Дерсу нопйын вӧлӧма ещӧ ӧти запаснӧй тасма.
Ми найӧс ставсӧ йитім ӧтлаӧ да ӧтар помсӧ кӧрталім коз дінас.
Та бӧрын ми дружнӧя кутім керавны пусӧ.
Кералӧм коз катовтчис.
Ещӧ ӧтчыд керыштӧм, и сійӧ мӧдіс пӧрны ваӧ.
Тайӧ кадас Чжан Бао да Чан Лин кутчысисны тасма помӧ да гартыштісны сійӧс мыр гӧгӧр.
Визулыс пыр жӧ заводитіс вештыны козсӧ пороглань, и сійӧ мӧдіс бокногӧн матыстчыны береглань, и сійӧ здукас, кор сылӧн йылыс лои Дерсу дінын, сійӧ кутчысис кияснас лапъясас.
Сэсся ме мыччи сылы бедь да кыски сійӧс берегӧ.
Ме аттьӧалі Гольдӧс сыысь, мый сійӧ ас кадӧ тойыштіс менӧ пур вылысь.
Дерсу падмыштіс да пондіс висьтавны, мый тадзи и колӧ вӧлі, сы вӧсна мый сійӧ кӧ эськӧ чеччыштіс, а ме коли пур вылӧ, то пӧгибниті эськӧ, а ӧні ми бара ставным ӧтлаынӧсь.
Сійӧ вӧлі прав, но ӧд сійӧ ме вӧсна рискуйтіс олӧмнас.
Морт регыд вунӧдӧ опасность йылысь.
Мыйӧн сійӧ прӧйдитас, сійӧ пыр жӧ заводитӧ шутитны.
Чан Лин сераліс горштырнас да вежнясис-петкӧдліс, кыдзи Дерсу пукаліс ув вылын.
Чжан Бао висьталіс, мый Дерсу сэтшӧм ёна вӧлі кутчысьӧма ув бердӧ, мый сійӧ думыштӧма, абу-ӧ Дерсу рӧдня ошлы.
Сераліс и ачыс Дерсу сы вылӧ, кыдзи Чан Лин уси ваӧ; сералыштісны и ме вылын, кыдзи ме ас тӧдлытӧг лои берегын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мӧд лунас ми мунім водзӧ кывтыдлань Такема ю долинаӧд и куим час да джынйын воим море дорӧ некутшӧм приключениеястӧг нин.
Тайӧ вӧлі сентябрь 22 лунӧ.
Кутшӧм нимкодьпырысь ме нюжӧдчи фанзаын чистӧй циновка вылӧ!
Фанзаса кӧзяева миянӧс примитісны зэв бура: ӧтияс вайисны яй, мӧдъяс — чай, коймӧдъяс — кос чери.
Ме мысси, пасьталі чистӧй бельё да босьтчи уджӧ.
Сентябрь 25 лунӧ асывнас ми прӧщайтчим Такемакӧд да мӧдӧдчим войвывлань.
Ме кори Чан Линӧс мунны миянкӧд, но сійӧ ӧткажитчис.
Матысмӧ вӧлі низь кыян кад; сылы вӧлі колӧ лӧсьӧдны сетка, инструментъяс да вообщӧ лӧсьӧдчыны вӧравны тӧвбыд кежлӧ.
Ме пӧдариті сылы ичӧтик берданка, и ми янсӧдчим другъясӧн.
Такемасянь войвывлань мунӧ кык туй: ӧтиыс — гӧраясӧд, моресянь ыліті, мӧдыс — прибойӧн мыськалӧм полосаӧд.
А. И. Мерзляков вӧвъяскӧд муніс первойӧдыс, а ме — мӧдӧдыс.
Час кык да джын мысти кымын ми воим Кулумбе ю дорӧ.
Сы вомӧн келӧмӧн вуджӧм бӧрын ми кайим терраса вылӧ, биасим да кутім косьтысьны.
Татысянь, вылісяньыс, вӧлі тыдалӧ ставыс, мый вӧчсьӧ ваас.
Сӧмын на заводитчӧма кеталӧн арся мунӧмыс.
Уна тысяча чери тупкисны ю пыдӧссӧ.
Мукӧддырйиыс кета сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, но друг, быттьӧ мыйыськӧ повзьӧм бӧрын, чепӧсйыліс бокӧ да сэсся надзӧник сетчыліс бӧрлань.
Чжан Бао лыйис да виис кык чериӧс.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн ужын вылӧ.
Долина войвывладорас, сійӧ местаас, кӧні берегдорса террасаыс ӧтлаасьӧ гӧраяскӧд, туйсӧ потшис джуджыд скала.
Тані колӧ кавшасьны вывлань, изъясӧ кутчысьны оз позь — найӧ вӧрӧны да быгыльтчӧны асланыс местаясысь.
Утёс мӧдарладорас трӧпаыс мунӧ моресяньыс кызь метр вылнаті.
Мунны веськыда трӧпаӧд опаснӧ, сы вӧсна мый карнизыс векни, позьӧ восьлавны сӧмын бокӧн, стеналаньыс бергӧдчӧмӧн да скала тшупӧдъясас кияснад кутчысьӧмӧн.
Ачыс карнизыс абу рӧвнӧй да нёровтчӧма мореланьыс.
Татчӧ пӧгибнитӧмаӧсь уна йӧз.
Удэхеецъяс скаласӧ тайӧс шуӧны Куле-Гапани, а китаецъяс — Ван-Син-лаза, китаец Ван-Син ним кузя — первой жертва ним кузя.
Сапӧгъясӧн карниз кузя мунны опаснӧ.
Йӧз медсясӧ ветлӧдлӧны кӧмтӧг либӧ кӧмалӧны небыд да кос кӧмкот.
Ван-Син-лаза вомӧн оз позь вуджны зэригӧн, асылын лысва бӧрын да вольк йиа дырйи.
Кулумбе ю вомӧн келӧмӧн вуджӧм бӧрын миян кӧмъясным кӧтасисны, и та вӧсна Ван-Син-лаза скала вомӧн вуджӧм вӧлі эновтӧма аскиӧдз.
Сэки ми кутім корсьны места бивак вылӧ.
Тайӧ кадас берег дорсяньыс матын васьыс мыччысис кутшӧмкӧ животнӧй.
Юрсӧ лэптӧм бӧрын сійӧ тӧдчана любопытствоӧн кутіс видзӧдны миян вылӧ.
Тайӧ вӧлі нерпа, коді пырӧ ластоногӧйяс отрядӧ.
Унджык кадсӧ нерпа олӧ ваын, но мукӧддырйиыс шойччыны петавлывлӧ берегдорса изъяс вылӧ.
Унмыс нерпалӧн тревожнӧй: сійӧ частӧ садьмывлӧ да видзӧдӧ гӧгӧр.
Кылӧ да аддзӧ сійӧ мукӧдтор чувствуйтӧм серти бурджыка.
Кутшӧм укшаль сійӧ косінын, сэтшӧм жӧ пельк ваын.
Аслас рӧднӧй стихияын сійӧ лоӧ вывті смелӧн да весиг уськӧдчывлӧ морт вылӧ.
Сы характерлӧн торъялана чертаяс — любопытство да музыка радейтӧм.
Охотникъяс чуксалӧны сійӧс шутьлялӧмӧн либӧ кутшӧмкӧ металлическӧй предметӧ беддьӧн кучкалӧмӧн.
Дерсу мыйкӧ горӧдіс нерпалы.
Сійӧ сунліс, но минута мысти бӧр мыччысис.
Сэки Дерсу лыйис сылы изйӧн.
Нерпа пыраліс ваӧ, но регыд мысти кыпӧдчис бӧр да юрсӧ чатӧртӧмӧн упорнӧя видзӧдіс миянлань.
Тайӧ петкӧдіс Гольдӧс терпениесьыс.
Сійӧ кватитіс ки улас веськалысь первой винтовкасӧ да лыйис.
Пуляыс шлёпкысис животнӧйсянь зэв матӧ.
— Эк, вокӧ, эн тай инмы, — шуи ме сылы.
— Ме повзьӧдла сійӧс, — вочавидзис Дерсу.
— Вины ог кӧсйы.
Ме юалі, мыйла сійӧ вӧтліс нерпаӧс.
Дерсу висьталіс, мый нерпа лыддис, кымын морт воим татчӧ берегас.
Морт вермас лыддьыны животнӧйясӧс, но нерпа...
Тайӧ ёна задевайтіс сылысь, вӧралысьлысь, самолюбиесӧ.
Луныслысь мӧд джынсӧ ми юким татшӧм ногӧн: Чжан Бао да Дерсу мунісны скаласӧ видзӧдавны — найӧ кӧсйисны быгльӧдлыны изъяссӧ, кодъяс оз зумыда пукавны, да, кытчӧ позьӧ, вӧчавны пос тшупӧдъяс, а ме пӧшти дзик рӧмдытӧдзыс чертиталі маршрутъяс.
Кымын водзӧ войвывлань, сымын море берегдорса террасаясыс лоины вылынджыкӧсь и вылынджыкӧсь.
Наайнинскӧй террасаяс подув дорысь, дзик море берег бердсьыс, ми аддзим корейскӧй фанза.
Сэні олысьясыс кыйисны крабъясӧс да низьясӧс.
Фанзасяньыс неылысь ми аддзим низь налькъяс, сідз шусяна «посъяс».
Найӧс вӧчавны кореецъяс используйтӧны тӧлӧн пӧрӧдӧм пуяс, кодъясӧс пукталӧны ӧтар берегсяньыс мӧдар берегӧдзыс.
Мукӧддырйиыс найӧ нарошнӧ пӧрлӧдлӧны пуяссӧ, местаыс кӧ кажитчӧ лӧсяланаӧн, а пӧрӧм пуясыс матігӧгӧрын абуӧсь.
Кер шӧрас посни ньӧръясысь вӧчӧма потшӧс, кытчӧ кольӧма векньыдик пыран-петанін, а сэтчӧ вертикальнӧя крепитӧма сиысь вӧчӧм петля.
Бокъясӧдыс керсӧ лӧсалӧма сідзи, мый низь оз вермы бокыті кытшовтны потшӧссӧ.
Петляыслысь ӧти помсӧ кӧрталӧма бедьторйӧ, коді ичӧтик тшупӧд вылын муртса ӧшйӧма неыджыд пыкӧдтор вылӧ.
Тайӧ бедьтор бердас кӧрталӧны груз (куим-нёль килограмма из).
Кор низь котӧртӧ татшӧм «пос» вывтіыс, сійӧ зурасьӧ потшӧсӧ, зільӧ сійӧс кытшовтны, но шыльыда лӧсӧминъяс мешайтӧны сылы; сэки сійӧ видлӧ чеччыштны петля вомӧн, дзугсьӧ, кыскӧ сійӧс ас бӧрсяыс да уськӧдӧ бедьторсӧ пыкӧд вывсьыс.
Груз усьӧ ваӧ да кыскӧ ас бӧрсяыс дона хищникӧс.
Кореецъяс лыддьӧны, мый низьӧс кыян налӧн способыс медся бур, сы вӧсна мый нальк действуйтӧ зэв бура и оз овлыны случайяс, медым низь пышйис.
Таысь кындзи, ва улысь низь некытчӧ оз вош и сійӧс оз тшыкӧдлыны ракаяс либӧ сойкаяс.
Мӧд лунас ми мунім водзӧ войвывлань.
Октябрь нёльӧд лунӧ вӧлі сетӧма приказ лӧсьӧдчыны поход кежлӧ.
Ӧні ме кӧсйи кайны Амагу ю пӧлӧн йылӧдзыс, сэсся вуджны Карту хребет вомӧн да Кулумбе ю кузя лэччыны море берег дорӧ.
Староверъяс висьталісны меным, мый тайӧ кыкнан юас зэв уна порогъяс да гӧраясас уналаын муыс киссьӧ кок увсьыд.
Найӧ сӧветуйтісны кольны мулъясӧс на ордӧ сиктас да мунны подӧн нопъясӧн.
Сэки ме решиті мунны походӧ сӧмын Дерсукӧд.
Чжан Бао да стрелок Фокин кутасны мунны миянкӧд сӧмын лун кык.
Сэсся ми мунам водзӧ, а найӧ бӧр бергӧдчасны.
Менам арталӧм серти, продовольствие миян должен вӧлі тырмыны туйыслысь кык коймӧд юкӧнсӧ мунӧм вылӧ.
Та вӧсна ме сёрнитчи А. И. Мерзляковкӧд, мый сійӧ мӧдӧдас удэхеец Салеӧс кык стрелоккӧд Ван-Син-лаза скала дінӧ, кытчӧ найӧ долженӧсь пуктыны продовольствиесӧ тыдаланаинӧ.
Аскинас, октябрь 5 лунӧ, сьӧкыд нопъясаӧсь, ми петім туйӧ.
Муртса тӧдчысь трӧпа вайӧдіс миянӧс сійӧ местаас, кӧні Дунанца ю усьӧ Амагуӧ.
Ещӧ километр кымын мунӧм бӧрын ми сувтім шойччыны галькиа ляпкыд берег дорӧ.
Шонді лэччытӧдз вӧлі ещӧ час кымын.
Ме пӧльзуйтчи тайӧ каднас да муні кыйсьыны Дунанца ю катыд.
Пуяс вылысь гылалісны коръяс.
Вӧрыс лунысь лун лои рудджык рӧма, кулӧма кодь. Тайӧ висьталіс, мый матысмӧ тӧв.
Сӧмын дубъяс вӧліны коръяӧсь на, но и найӧ вижӧдӧмаӧсь да та вӧсна кажитчисны ещӧ нин гажтӧмджыкӧн.
Кустъяс, кодъяс воштӧмаӧсь пышнӧй паськӧмсӧ, вӧліны ӧта-мӧдныскӧд шензьӧдана ӧткодьӧсь.
Гылалӧм коръясӧн тупкыссьӧм, кӧдзалӧм сьӧд муыс чорыда унмовсис; быдмӧгъяс покорнӧя, вермасьтӧг, лӧсьӧдчисны кувны.
Ме сэтшӧма думыштчи, мый дзикӧдз вунӧді, мыйла локті татчӧ рӧмдандорыс.
Друг ыджыд шум кыліс ме бӧрвылын.
Ме бергӧдчи да аддзи еджыд кокъяса кутшӧмкӧ гӧрба животнӧйӧс.
Сійӧ водзлань нюжӧдӧма ассьыс ыджыд юрсӧ да рӧдтӧмӧн котӧртӧ вӧрӧд.
Ме лэпті ружьеӧс да куті метитчыны; зверь уси пуляӧн лыйӧмысь.
Ме аддзи Дерсуӧс, коді лэччис крутінъясӧд сэтчӧ, кытчӧ уси зверь.
Сыӧн виӧм животнӧйыс вӧлӧма йӧра.
Тайӧ вӧлі пуд дас нёля кымын, ар куима том ай йӧра.
Тайӧ укшаль животнӧйыс ён сьыліа да ыджыд юра, кодӧс нюжӧдӧма водзӧ.
Гӧныс кузь, дзирдалысь, шыльыд; рӧмыс пемыдруд, пӧшти сьӧд, кокъясыс еджговӧсь.
Йӧра — зэв стрӧг зверь; тырмымӧн ӧтчыд сійӧс дӧзмӧдны, медым сійӧ дыр кежлӧ эновтіс радейтана местасӧ.
Охотникысь спасайтчигӧн сійӧ век рӧдтӧ и некор оз скачит.
Йӧра зэв ёна радейтӧ купайтчыны ичӧтик тыясын.
Ранитчӧм бӧрын сійӧ пышйӧ, но арнас лоӧ зэв скӧр да оз сӧмын дорйысь, но и ачыс уськӧдчывлӧ морт вылӧ.
Та дырйи сійӧ сувтӧ бӧр кокъяс йылас да, водз кокъяссӧ кресталӧм бӧрын, зільӧ наӧн уськӧдны врагӧс и сэки талялӧ сійӧс лёкысь.
Ортсысяньыс уссурийскӧй йӧра омӧля торъялӧ аслас европейскӧй <rus>собрат</rus>сьыс, сӧмын сюръясыс сылӧн мӧдпӧлӧсӧсь.
Налӧн абуӧсь некутшӧм лопастьяс и найӧ гырысь кӧр сюръяс кодьӧсь, а абу йӧралӧн кодьӧсь.
Дерсу заводитіс кульны кучиксӧ да вундавны яйсӧ торъяс вылӧ.
Неприятнӧй картина, но такӧд тшӧтш ме эг вермы не любуйтчыны аслам приятель уджӧн.
Сійӧ зэв бура кужис вундасьны пуртӧн: ни ӧти лишнӧй вундыштӧм, ни ӧти лишнӧй движение.
Тӧдчӧ, мый киыс сылӧн тайӧ уджас бура велалӧма.
Ми сёрнитчим, мый яйсӧ неуна босьтам сьӧрсьыным, а коляссӧ Чжан Бао да Фокин нуасны командалы.
Ужын бӧрын ме да стрелок Фокин водім узьны, а Гольд да Чжан Бао пуксисны бокӧджык.
Найӧ долженӧсь вӧлі тӧждысьны би вӧсна.
Войнас ме садьми.
Тӧлысь гӧгӧрыс вӧлі матӧвӧй пятна — вернӧй признак, мый асывнас лоӧ кӧдзыд.
Тадзи сійӧ и лои: югдандорыс температураыс ӧдйӧ чиніс, и гӧпъясын ваыс кынмис.
Первойяясӧн садьмисны Чжан Бао да Дерсу.
Найӧ пестісны би, пузьӧдісны чай да сӧмын сэки садьмӧдісны менӧ да Фокинӧс.
Шензьӧдана лэбачьяс — ракаяс.
Кутшӧм ӧдйӧ найӧ тӧдмалӧны, кӧні эм яй!
Мыйӧн сӧмын шонді югӧръясыс зарниӧдісны гӧра йывъяссӧ, некымын рака воисны миян бивак дорӧ.
Найӧ гораа кравзісны да лэбалісны ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ.
Ӧти рака пуксис миянсянь зэв матӧ да кутіс кравзыны.
— Видзӧдтӧ, проклятӧйыд!
Энлы, ме тэнӧ пырысь-пыр чергӧда, — шуис стрелок Фокин да нюжӧдчис винтовкала.
— Оз ков, оз ков лыйны, — дугӧдіс Дерсу.
— Сійӧ оз мешайт.
Ракалӧн тожӧ кынӧмыс сюмалӧ.
Сійӧ локтіс видзӧдлыны, йӧзыс эмӧсь абу.
Оз позь — сійӧ лэбзяс.
Кор ми мунам, сійӧ сэки му вылӧ чеччыштас, мый коли — сёяс.
Тайӧ доводъясыс Фокинлы кажитчисны убедительнӧйӧн, сійӧ пуктіс ружьесӧ местаас да сэсся эз нин вид ракаясӧс, кӧть найӧ лэблывлісны сы дінӧ первойя дорсьыс ещӧ матӧджык.
Менам зэв ёна косьмис горшӧй.
Друг ме аддзи пув; сійӧ вӧлі кынмӧма.
Ме горша куті сёйны сійӧс.
Дерсу видзӧдіс ме вылӧ любопытствоӧн.
— Тайӧс кыдзи шуӧны?
— кипыдӧс вылас некымын пув тусь кутігтыр юаліс сійӧ.
— Пув, — вочавидзи ме.
— Тэ тӧдан, — бара юаліс сійӧ, — тайӧс позьӧ сёйны?
— Позьӧ, — вочавидзи ме.
— Тэ ӧмӧй он тӧд тайӧ ягӧдсӧ?
Дерсу висьталіс, мый аддзывліс сійӧс частӧ, но эз тӧд, мый сійӧс позьӧ сёйны.
Мукӧдлаас пувйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый быдса площадьяс кажитчисны, быттьӧкӧ краситӧмаӧсь гӧрд рӧмӧн.
Рытнас ме гижалі ассьым наблюдениеясӧс, а Дерсу жаритіс би вылын йӧра яй.
Ужнайтігӧн ме ичӧтик яй тор шыбиті бипурйӧ.
Тайӧс аддзӧм бӧрын Дерсу тэрыба перйис сійӧс би пытшкысь да швыркнитіс бокӧ.
— Мыйла яйсӧ биӧ шыблалан? — юаліс сійӧ менсьым дӧзмӧмпырысь.
— Кыдзи позьӧ сійӧс весьшӧрӧ сотны!
Ми аски татысь мунам, мукӧд йӧз воасны — сёясны.
Биӧ шыбитан яй, сійӧ сідзи пропадитас.
— Коді мукӧдыс татчӧ воас? — юалі ме сылысь.
— Кыдзи коді? — чуймис сійӧ.
— Енот локтас, барсук либӧ рака; рака оз лок — шыр локтас, шыр оз — кодзувкот локтас.
Пармаын быдпӧлӧс йӧзыс уна эм.
Меным лои яснӧ: Дерсу тӧждысьӧ оз сӧмын йӧз вӧсна, но и животнӧйяс вӧсна, весиг сэтшӧм ичӧтикъяс вӧсна, кыдзи кодзувкот.
Сійӧ радейтіс пармасӧ, сэні олысьяссӧ да быдногыс тӧждысис на вӧсна.
Кызь нёльӧд глава
СЬӦКЫД ПЕРЕХОД
Югдандорыс бара кӧдздӧдіс; уль муыс кынмис сэтшӧма, мый шарскис кок улад.
abu
Нянь миян коли ещӧ кык сутки кежлӧ.
Та йылысь ме эг ёна тӧждысь.
Менам арталӧм серти море дорӧдз эз нин вӧв зэв ылын, а сэтчӧ Ван-Син-лаза скала дорӧ продовольствие долженӧсь вайны удэхеец Сале да стрелокъяс.
Кор петіс шонді, ми Дерсукӧд пасьтасим да кыпыда мӧдӧдчим водзӧ.
Гӧраясӧн дзескӧдӧм Кулумбе ю дугдывтӧг чукльӧдлӧ утёсъяс костӧд.
Позьӧ думыштны, мый горнӧй хребетъясыс тані быд воськов вылын зільӧмаӧсь потшны валысь туйсӧ, но ва венӧма найӧс да вынӧн писькӧдӧма море дорӧ туй.
Кулумбе ю долина кузя некутшӧм трӧпа абу, и миянлы ковмис мунны веськыда.
Ми эгӧ кӧсйӧй вуджны юсӧ келӧмӧн да заводитлім мунны ӧтарладор берегӧдыс, но регыд убедитчим, мый тайӧ позьтӧмтор.
Первой скала вӧснаыс жӧ миянлы быть лои вуджны мӧдар берегас.
Ме кӧсйи вежны кӧмӧс, но Дерсу сӧветуйтіс мунны ва кӧмкотӧн да шонтысьны ӧдйӧ мунӧмӧн.
Эг на прӧйдитӧй и километрджын, кыдзи ковмис вуджны веськыдладор берегас, сэсся шуйгаладорас, сэсся бара веськыдладорас.
Ваыс вӧлі кӧдзыд; пидзӧсъяс юкалісны, быттьӧкӧ найӧс топӧдӧны тиски костӧ.
Ӧтар-мӧдарас гыпвидзисны крут гӧраяс; найӧ петавлісны долинаас утёсъясӧн.
Кытшовтны найӧс оз вӧлі позь.
Тайӧ нюжӧдіс эськӧ туйсӧ лишнӧй лун нёль кымын.
Ми Дерсукӧд решитім мунны веськыда, надейтчим, мый утёсъяс саяс лоӧ восьса долина.
Но регыд тыдовтчис, мый водзвылын бара вӧліны скалаяс, и бара ковмис вуджны ӧтар берегсяньыс мӧдарас.
— Тьпу! — броткис Дерсу.
— Ми мунам дзик вурдъяс моз.
Неуна берегті мунан, аддзан ва — сунгысь, сэсся берегӧ петан, бара сунгысь...
Тайӧ сравнениеыс вӧлі зэв лӧсялана.
Вурдъяс буретш тадзи и ветлӧдлӧны.
Либӧ ми велалім ва дінас, либӧ шондіыс шонтіс миянӧс, а гашкӧ, ӧтиыс и мӧдыс ӧтлаын, сӧмын келӧмӧн вуджалӧмъясыс эз нин кутны кажитчыны сэтшӧм страшнӧйӧн да ваыс сэтшӧм кӧдзыдӧн.
Ме дугді видчыны, а Дерсу дугдіс броткыны.
Веськыд визь пыдди миян туйным вӧлі чукыль-мукыльӧсь.
Тадзи ми мунім луншӧр кадӧдз, но рытгорулыс веськалім настӧящӧй ущельеӧ.
Сійӧ вӧлі километрджын кузьта.
Ковмис мунны веськыда юӧдыс.
Мукӧддырйиыс ми кайлім лыакӧса вылӧ да шонтысим шонді водзас, а сэсся бара лэччывлім ваӧ.
Медбӧрын ме куті чувствуйтны, мый мудзи.
Ӧтилаын утёсъяс костын берегыс вӧлі ляпкыд, сэтчӧ ваыс вайӧма уна вӧр.
Ми кайим сэтчӧ да первой пестім ыджыд бипур, а сэсся заводитім лӧсьӧдны ужын.
Рытнас ме арталі келӧмӧн вуджанінъяссӧ.
Ми прӧйдитім дас вит километр, а ваӧд келім комын кыкысь, ущельеӧд мунӧмсӧ лыддьытӧг.
Войнас бара кымӧртчис, а югдандорыс заводитіс ёнакодь буситны.
Асывнас ми чеччим мукӧддырся дорысь водзджык, неуна сёйыштім, юим чай да петім туйӧ.
Первой квайт километрсӧ ми мунім унджыксӧ ваӧд.
Медбӧрын скалаяса да векни юкӧнсӧ вӧлі прӧйдитӧма.
Гӧраяс быттьӧкӧ кутісны вешйыны бокӧ.
Ме куті радлыны, мый мореыс абу нин ылын, но Дерсу индіс кутшӧмкӧ лэбач вылӧ, коді, сы висьталӧм серти, олӧ сӧмын сук-пемыд вӧръясын моресянь ылын.
Мый сійӧ збыльтор висьталіс, ме пыр жӧ убедитчи.
Бара ковмис кевны ваӧд, и кымын водзӧ, сымын лои джуджыдджык.
Кыкысь кымын ми биасьлім, медсясӧ сы могысь, медым шонтысьны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Коляс яй сёйыштӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ.
Час кыкын луннас заводитіс ведра дорысь моз зэрны.
Та вӧсна миянлы ковмис сувтны кадысь водз да корсьны спасение палаткаын.
Ме вывті ёна кынми, киясӧй менам гегдісны, чуньясӧй эз куснясьны, пиньясӧй зяткакылісны.
Рӧкыд вылӧ, пескыс веськалі уль да омӧля сотчис.
Ми заводитім косьтыны ассьыным паськӧмнымӧс.
Ме дзикӧдз уси эбӧсысь, менӧ босьтіс йирмӧг.
Дерсу перйис нопсьыс медбӧръя сукарсӧ да сӧветуйтіс сёйыштны.
Но менам ньӧти эз сюмав кынӧмӧй.
Чай юыштӧм бӧрын ме воді би дорӧ, но некыдзи эг вермы шонавны.
Рытнас зэрыс дугдіс, но катшашыдӧс пыр на уси му вылӧ.
Дерсу войнас эз узь да пыр пестіс би.
Асъявылыс небеса сразу сэзьдіс.
Сэтшӧм ӧдйӧ мӧдіс кӧдздӧдны, мый войтваыс, коді абу удитӧма визувтны пу лапъяс вылысь, кынмис сэтчӧ йинёньясӧн.
Воздухыс лои сӧстӧм да сӧдз.
Шондіыс петіс кӧдзыд, чим гӧрд.
Асывнас менам висис юрӧй.
Важмозыс кынтіс да юкалісны лыяс.
Дерсу тожӧ норасис эбӧс бырӧм вылӧ.
Сёйны вӧлі нинӧм, да и кынӧмъяс эз сюмавны.
Ми юыштім неуна пӧсь ва да петім туйӧ.
Регыд мысти миянлы бара ковмис пырны ваӧ.
Талун сійӧ кажитчис меным торъя нин кӧдзыдӧн.
Мӧдар берегас петӧм бӧрын ми дыр эгӧ вермӧй шонавны.
Но вот шондіыс кыпӧдчис гӧраяс сайсянь, и сылӧн ловзьӧдысь югӧръяс улын кӧдзыд воздухыс мӧдіс шонавны.
Кӧть кыдзи ми эгӧ зільӧй мынтӧдчыны келаланінъясысь, тайӧ эз удайтчы миянлы.
Но век жӧ найӧ паныдасьлывлісны шочджыка.
Километр вит мысти юыс торъяліс вожъяс вылӧ, кодъяс костӧ артмӧмаӧсь діяс, кӧні сука быдмӧны бадь кустъяс.
Тані вӧлі уна сьӧла.
Ми лыйлім, но ни ӧтиӧс эгӧ вермӧй вины: киясным тіралісны, и эз тырмы вынным бура метитчыны.
Юръяснымӧс ӧшӧдӧмӧн ми мунім ёрта-ёрт бӧрся да пӧшти эгӧ сёрнитӧй ас костаным.
Друг водзвылын тыдовтчис кутшӧмкӧ югыд.
Ме чайті, мый тайӧ море.
Но ыджыд разочарование виччысис миянӧс, кор ми воим матӧджык.
Став вӧрыс куйліс муас.
Сійӧс вӧлі кольӧм во пӧрӧдӧма тӧв.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ пургаыс, коді суис миянӧс октябрь 20‒22 лунъясӧ Сихотэ-Алинь вомӧн вуджигӧн.
Тыдалӧ, тайфуныслӧн центрыс мунӧма буретш таті.
Колӧ вӧлі либӧ кытшовтны пӧрӧминсӧ бокыті, либӧ мунны діяс вывті бадьяс пӧвстӧд.
Ми ог вӧлі тӧдӧй, кузь-ӧ да паськыд-ӧ пӧрӧминыс, да та вӧсна решитім мунны діяс вывті бадьяс пӧвстӧд.
Юыс вӧлі сплош тырӧма кылӧдӧм вӧрӧн и, сідзкӧ, быдлаті позьӧ вӧлі вуджны ӧтар берегсяньыс мӧдар берегӧдзыс.
Татшӧм оръявлытӧм пӧрӧминыс вӧлі километр вит кузьта, эз кӧ унджык.
Ми мунім ньӧжйӧ.
Частӧ сувтлывлім шойччыны.
Но вот пӧрӧмин помасис, и бара заводитчис ва.
Ми келім ещӧ кызь куимысь, сэсся щӧтсӧ воштім да мӧдӧдчим кыдзи веськалӧ.
Луншӧр бӧрын ми ӧдва-ӧдва кыским кокъяснымӧс.
Ме чувствуйті ачымӧс зэв лёка;
Дерсу тожӧ висьмис.
Ӧтчыд ми аддзылім кабанӧс, но кыйсьыны ми эгӧ вермӧй.
Талун ми водз сувтім бивакӧ.
Тані ме дзикӧдз уси кокйылысь; менӧ зэв ёна кынтіс, да мыйлакӧ пыктісны чужӧмӧй, кокъясӧй, киясӧй.
Дерсу уджаліс пыр ӧтнасӧн.
Сэсся менӧ биаліс.
Ме чувствуйті юр вылысь кӧдзыд ва.
Дыр-ӧ вӧлі татшӧм состояниеыс, ог тӧд.
Кор ме вои ас садьӧ, аддзи, мый Дерсу шебрӧдӧма менӧ аслас курткаӧн.
Вӧлі рыт, небесаын дзирдалісны кодзувъяс.
Би дорын пукаліс Дерсу.
Видыс сылӧн вӧлі мучитчӧм, мудзӧм.
Вӧлӧмкӧ, садьтӧг менам тупляссьӧма суткиджын кымын.
Тайӧ кад чӧжыс Дерсу абу водлӧма узьны да ухаживайтӧма ме бӧрся.
Сійӧ пуктавлӧма меным юр вылӧ кӧтӧдӧм рузум, а кокъясӧс шонтӧма бипур дорын.
Ме кори юыштны.
Дерсу сетіс меным кутшӧмкӧ турунысь вӧчӧм отвар, коді вӧлі чӧскыдтӧм, юмовкодь кӧра.
Дерсу тшӧктіс, медым ме юи кыдзи позьӧ унджык.
Сэсся ми водім узьны, да, ӧти палаткаӧн шебрасьӧм бӧрын, кыкнанным унмовсим.
Аскинас вӧлі октябрь 13 лун.
Узьӧм бӧрын Дерсулы лои кокниджык, но ме чувствуйті ачымӧс дзикӧдз жуялӧмаӧн.
Но лунйыны тані оз вӧлі позь.
Продовольствие миян эз вӧв ни ӧти чир.
Мырдӧн, сьӧкыдпырысь ми чеччим да мӧдӧдчим водзӧ ю кывтыдыс.
Долинаыс лои пыр паськыдджык и паськыдджык.
Пӧрӧмин да сотчӧмин колины бӧрӧ; коз пыдди, сус пу да ньыв пыдди частӧджык мӧдісны воавны кыддза вӧръяс, бадьяс да коръя вӧр, кодъяс вӧліны строевӧй вӧр кодьӧсь.
Ме муні код морт моз.
Дерсу тожӧ зэвтіс став вынъяссӧ да ӧдва кыскис кокъяссӧ.
Кор ми аддзим водзвылысь, шуйгаладорысь, джуджыд утёсъяс, ми вуджим веськыдладор берегас.
Тані Кулумбе вожалӧ сразу кӧкъямыспельӧ.
Тайӧ тӧдчымӧн кокньӧдіс миянлысь вуджӧмнымӧс.
Дерсу быдногыс зілис ышӧдны менӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ заводитліс шутитны, но сы чужӧм серти ме аддзи, мый сійӧ тожӧ страдайтӧ.
— Каза, каза (каля)! — воздухын вуджрасьысь еджыд лэбач вылӧ индігмоз друг горӧдіс сійӧ.
— Море абу ылын.
Сы вылӧ надейтчӧм, мый матын пом став страданиеяслы, содтіс меным вын.
Но ӧні бара колӧ вӧлі вуджны Кулумбе ю шуйгаладор берегӧ. Юыс таті зэв ӧдйӧ визувтіс ӧти руслоӧд.
Ю вомӧныс куйліс кузь ниа пу.
Сійӧ ёна лайкъясис.
Тайӧ вуджӧмыс босьтіс миянлысь уна кад.
Дерсу первой вуджӧдіс ю вомӧн ружьеяс да нопъяс, а сэсся отсаліс вуджны меным.
Медбӧрын ми воим скала дінӧ.
Сэні дубӧвӧй рас дорын ми неуна шойччыштім.
Море дорӧдз коли ещӧ километрӧн-джынйӧн кымын.
Медбӧръя вынъяснымӧс зэвтӧмӧн ми довгим водзӧ.
Регыд дубӧвӧй вӧрыс мӧдіс шочмыны, и вот миян водзын югнитіс море.
Сьӧкыд туйным миян помасис.
Татчӧ стрелокъяс долженӧсь вӧлі вайны продовольствие.
Тані ӧти местаын ми вермим овны сэтчӧдз, кытчӧдз дзикӧдз огӧ бурдӧй.
Югыднас на ми воим Ван-Син-лаза скала дорӧ.
Ыджыд разочарование виччысис миянӧс тані: продовольствие эз вӧв.
Ми гурйим-корсим быд пельӧсъясысь, видзӧдалім пӧрӧм пуяс сайысь, ыджыд изъяс сайысь, но некытысь нинӧм эз сюр.
Коли ещӧ ӧти надея: гашкӧ, стрелокъяс колисны продовольствиесӧ Ван-Син-лаза скала мӧдарладорас.
Гольд решитіс кайлыны сэтчӧ.
Сы гребень вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ аддзис, мый карнизыс, кыті муніс трӧпаыс, йизьӧма.
Дерсу эз решитчы мунны водзӧ.
Вывсяньыс сійӧ видзӧдаліс став берегсӧ и сэтысь нинӧм эз аддзы.
Сійӧ бӧр лэччис да висьталіс меным тайӧ шог юӧрсӧ да пырысь-пыр жӧ зілис бурӧдны:
— Немтор, капитан, — шуис сійӧ.
— Море дорысь век позьӧ аддзыны сёян.
Ми мунім берег дорӧ да путкыльтім ӧти из.
Сы улысь петісны зэв уна посни крабъяс.
Найӧ уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да пелька дзебсялісны мукӧд изъяс улӧ.
Ми заводитім кутавны найӧс киӧн да регыд чукӧртім кызь кымынӧс.
Татысь жӧ миянлы сюрины кык протомоллюск да сё кымын раковина.
Та бӧрын ми корсим бивак вылӧ места да пестім ыджыд бипур.
Протомоллюскъясӧс да раковинаясӧс ми сёйим ульнас, а крабъясӧс пуим.
Збыльысь, тайӧ сетіс миянлы этша вын, но век жӧ кынӧм сюмалӧм неуна дугдыштіс.
Лихорадка менам прӧйдитіс, но эбӧсӧй ньӧти на эз вӧв.
Дерсу кӧсйис аски асывнас водз ветлыны лыйсьыны да та вӧсна водзджык водіс узьны.
Ме вӧлі ёна мудзӧма, лихорадка бӧрын эбӧстӧммӧма, воді сыкӧд орччӧн да унмовси.
Муртса вӧлі югдыштӧ.
Неяснӧй югӧрӧн кыаыс югдӧдіс лӧнь моресӧ да тыртӧм берегсӧ.
Миян бипурным пӧшти дзикӧдз кусӧма.
Ме чуксалі Дерсуӧс, и ми кыкнанным заводитім пӧлявны ӧгыръяссӧ.
Тайӧ здукас менам пельӧдз кыліс омлялӧм сяма кык шы.
— Тайӧ кӧр баксӧ, — шуи ме аслам друглы.
— Мун ӧдйӧджык; гашкӧ, тэ виан сійӧс.
Чӧв олігтыр Дерсу мӧдіс лӧсьӧдчыны, но сэсся дугдіс, думайтыштіс недыр да шуис:
— Абу, тайӧ абу кӧр.
Ӧні сійӧ баксыны оз вермы.
Шыяс бара кылісны, и ми гӧгӧрвоим, мый кылӧны найӧ мореладорсянь.
Найӧ кажитчисны меным тӧдсаӧн, но ме некыдзи эг вермы уськӧдны тӧдвылӧ, кытысь кывлі найӧс.
Ме пукалі би дорын морелань мышкӧн, а Дерсу меным паныдӧн.
Друг сійӧ чеччыштіс кок йылас, нюжӧдіс кисӧ да шуис:
— Видзӧд, капитан.
Ме бергӧдчи да аддзи «Грозный» миноносецӧс, коді петіс нырд сайсянь.
Быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, ми кыкысь лыйим воздухас, сэсся уськӧдчим би дорӧ да кутім шыблавны сэтчӧ водоросльяс.
Бипурсянь пуркнитіс еджыд тшын.
«Грозный» некымынысь ёся тутӧстіс да бергӧдчис миянлань.
Миянӧс казялісны.
Сразу кокни лои.
Ми кыкнанным гажмим.
Некымын минута мысти ми вӧлім миноносец вылын, кӧні сьӧлӧмсяньыс встретитіс миянӧс командир.
Вӧлӧмкӧ, Шантарскӧй діяссянь бӧр локтігас сійӧ кежалӧма Амагу ю вылӧ да тані тӧдмалӧма А. И. Мерзляковсянь, мый ме муні гӧраяс вылӧ да должен петны море дорӧ кытчӧкӧ Кулумбе ю дорӧ.
Староверъяс сылы висьталӧмаӧсь, мый удэхеец Сале да кык стрелок долженӧсь вӧлі вайны продовольствие Ван-Син-лаза скала дорӧ, но бушков дырйи налысь пыжсӧ жугӧдӧма изъясӧ, и ставыс, мый найӧ вӧлӧм вайӧны аскӧдныс, вӧйӧма.
Найӧ пырысь-пыр жӧ бӧр воӧмаӧсь Амагу вылӧ, медым выльысь босьтны продовольствие запасъяс да мунны миянлы паныд.
Сэки командир решитӧма петны миянӧс корсьны, сиренаӧн сеталӧма сигналъяс, кодъясӧс ми и чайтім кӧр баксӧмӧн.≠
Пызан сайын, кӧні вӧлі быдсяма сёян-юаныс, да чай юигӧн ми эгӧ и казявлӧй, кыдзи воим Амагу дорӧ.
Тані А. И. Мерзляков кутіс норасьны ревматизм вылӧ да вӧзйысис мунны Владивостокӧ, мый вылӧ ме окотапырысь сӧгласитчи.
Ме лэдзи сыкӧд тшӧтш кык стрелокӧс да тшӧкті налы вайны продовольствие запас да шоныд паськӧм меным паныд Бикину ю кузя.
Час мысти «Грозный» лэпталіс якӧръяссӧ.
Берег дорын сулалігӧн ме аддзи мостик вывсьыс судноса командирӧс.
Сійӧ ӧвтчис меным фуражканас.
Ӧні отрядын колим ме, Дерсу, Чжан Бао да нёль стрелок, кодъяс эз окотитны мунны Владивостокӧ да добровольнӧ кольччисны мекӧд экспедиция помасьтӧдз.
Кызь витӧд глава
КУСУН ЮЛӦН КЫВТЫДЫС
Локтан вит лунсӧ ме шойччи да лӧсьӧдчи поход кежлӧ войвывлань, море берег пӧлӧн.
Матысмис тӧв.
Пуяслӧн куш скелетъясыс вӧліны кулӧмаяс кодьӧсь.
Налӧн гожся мича коръясыс ӧні вижӧдӧмаӧсь да туплясисны муын.
Мулъясӧс вердны лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык, и ме решиті тулысӧдзыс кольны найӧс староверъяс ордӧ.
Октябрь кызьӧд лунӧ асывнас ми петім туйӧ.
Кор ми матыстчим ю дорӧ, вӧлі нин час кык кымын луншӧр бӧрти.
Мореладорсянь пӧльтіс ён тӧв.
Гыясыс шумӧн швачӧдчисны берегас да быгкӧд тшӧтш котӧртісны лыа вывті.
Юсяньыс мореланьыс муніс лыакӧса.
Ме повтӧг мӧдӧдчи сэті да друг куті чувствуйтны, мый кокъясӧй сьӧктаммисны.
Кӧсйи бӧрыньтчыны, куті чувствуйтны, мый ог вермы вӧрзьыны места вылысь.
Ме надзӧник куті вӧйны ваас...
— Зыбуч лыа!
— горӧді ме лёкгоршӧн да ружьеӧн пыкси муас, но и сійӧ мӧдіс вӧйны.
Стрелокъяс эз гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, да шай-паймунӧмӧн видзӧдісны ме вылӧ.
Но тайӧ кадас матыстчисны Дерсу да Чжан Бао.
Найӧ уськӧдчисны меным отсӧг вылӧ: Дерсу нюжӧдіс вожкасӧ, а Чжан Бао шыблаліс меным кок улӧ ваӧн вайӧм лӧп.
Валежникӧ киӧн кутчысьӧм бӧрын ме мезді первой ӧти кокӧс, а сэсся мӧдсӧ да сьӧкыдпырысь петі чорыд му вылӧ.
Зыбунъяс море берег дорын, Чжан Бао висьталӧм серти, эмӧсь уналаын.
Морскӧй прибойыс кизьӧртӧ лыасӧ да вӧчӧ сійӧс подӧн мунысьлы опаснӧйӧн.
А кор прибойыс лӧняс, сэки сы вывті свободнӧя вермас мунны не сӧмын морт, но и тыр вьюка вӧв.
Вӧчны нинӧм, ковмис сувтны да збыльысь виччысьны код тӧдас мый.
Войнас мореыс лӧнис.
Чжан Бао вӧлі прав: аскинас лыаыс лои сэтшӧм зумыд, мый сы вылын эз тӧдчыны кок туйяс.
Ичӧтик трӧпа вайӧдіс миянӧс обрыв дорӧ.
Тайӧ вӧлі юдорса важ терраса.
Гежӧд вӧр да кустарникъяс бырины, и миян водзын шылькнитчис Кусун юлӧн паськыд долинаыс.
Километр сайын кымын тыдалісны китайскӧй фанзаяс.
Кор дыр мунӧм бӧрын син водзын друг тыдовтчасны олан стрӧйбаяс, йӧз и вӧвъяс заводитӧны мунны кыпыдджыка.
Пон менам котӧртіс водзвылын да зіля видзӧдаліс туйдорса кустъяссӧ.
Регыд мысти ми матыстчим муяс дорӧ; няньсӧ вӧлі идралӧма нин да тэчӧма сёрӧмъясӧ.
Друг Альпа вӧчис стойка.
«Неужели фазанъяс?» думышті ме да дасьті ружьеӧс.
Ме казялі, мый Альпа шӧйӧвошӧма: сійӧ частӧ видзӧдлывліс бӧрвылас, быттьӧкӧ юасис, мунны али абу водзӧ.
Ме сеті знак; воздухсӧ мыйвынсьыс исалігтыр сійӧ видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Сы стойкаяс серти ме аддзи, мый тані вӧліны эз фазанъяс, а кодкӧ мӧд.
Друг шумӧн кыпӧдчисны ӧтпырйӧ куим лэбач.
Ме лыйи да эг инмы.
Лэбачьяслӧн лэбӧмыс вӧлі кутшӧмкӧ сьӧкыд; найӧ частӧ ӧвтчисны бордъяснаныс да муӧ лэччытӧдз лёкног планируйтісны.
Ме видзӧді на бӧрся да аддзи, мый найӧ пуксисны миянлы медматысса фанза дворӧ.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь гортса курӧгъяс.
Сы вӧсна мый татчӧс олысьяс найӧс оз вердны, то налы быть колӧ корсьны аслыныс кынӧмпӧт муяс вылысь.
Та могысь налы лоӧ мунны оланінъяссянь ылӧ.
Курӧгъяс да трӧпа вайӧдісны миянӧс старик удэхеец Люрл фанза дорӧ.
Семьяас сылӧн вӧлі нёль мужчина да вит нывбаба.
Кусун юдорса удэхеецъяс огородничествоӧн асьныс оз занимайтчыны, а та вылӧ медалӧны китаецъясӧс.
Пасьтасьӧны найӧ джынвыйӧ китайскӧй ногӧн, джынвыйӧ ас ногныс; сёрнитӧны китайскӧй кывйӧн и сӧмын сэки, кор кӧсйӧны секретничайтны ас костаныс, сёрнитӧны рӧднӧй кывнас.
Во нелямын сайын прибрежнӧй районын вӧлӧма сы мында удэхеец, мый юсьяс, кыдзи висьталӧ Люрл, Кусун ю дорсянь Ольга залив дорӧдз лэбигӧн юртаясысь петысь тшын вӧснаыс сьӧдӧдлісны.
Кусун юлӧн куръяяс дорысь ми аддзим пӧрысь лодочникӧс, манчжур Хей Ба-тоуӧс, мый татчӧс ногӧн лоӧ «морскӧй старшина».
Тайӧ вӧлі опытнӧй мореход, коді ичӧтдырсяньыс плавайтӧма Японскӧй мореӧд.
Батьыс сылӧн занимайтчӧма морскӧй прӧмыслӧн да челядьдырсяньыс писӧ велӧдӧма море дінӧ.
Водзджыксӧ сійӧ плавайтӧма Лунвыв-Уссурийскӧй крайса берегъяс дорті, но бӧръя воясас вуджӧма войвылӧ.
Чжан Бао уговоритіс сійӧс колльӧдны миянӧс море берег пӧлӧн.
Решитӧма вӧлі, мый аски удэхеецъяс нуасны миянлысь кӧлуй Кусун вом дорӧ и рытсяньыс грузитасны сійӧс Хей Ба-тоу пыжӧ.
Мӧд лун асывнас ме чеччи водз да пырысь-пыр жӧ куті лӧсьӧдчыны туйӧ.
Опыт серти ме тӧді, мый удэхеецъясӧс кӧ он тэрмӧдлы, то найӧ дыр нюжмасясны.
Сідзи и артмис.
Найӧ первой дӧмлісны кӧмкот, сэсся лӧсьӧдалісны пыжъяс, и туйӧ петны миянлы удайтчис сӧмын луншӧр гӧгӧрын.
Кусун дорын миянлы ковмис янсӧдчыны Чжан Баокӧд.
Сылы колӧ вӧлі бӧр бергӧдчыны Санхобе ю дорӧ.
Сійӧ эз босьт менсьым деньга да кӧсйысис отсавны, мӧд во кӧ ме бара локта прибрежнӧй районӧ.
Ми топӧдлім ёрта-ёртнымлысь кияснымӧс да янсӧдчим.
Ме муні рытыввылӧ, а сійӧ — лунвывлань.
Арын море берег дорын луннас сэтшӧм шоныд, мый смела позьӧ мунны ӧти дӧрӧм кежысь, рытъявылыс лоӧ пасьтавны фуфайкаяс, а войнас шебрасьны мехӧвӧй эшкынъясӧн.
Та вӧсна ме тшӧкті став шоныд паськӧмсӧ мӧдӧдны море кузя пыжъясӧн, а сьӧрысь ми нуим сӧмын продовольствиелысь лунся запас да оружие.
Хей Ба-тоу должен вӧлі воны пыжӧн Тахобе ю вом дорӧ да сэні виччысьны миянӧс.
Тахобе ю вомдорса долинаын быдмӧ шоч вӧр — вяз, липа, дуб да сьӧд кыдз.
Восьса, чистӧй да овмӧдчыны туяна местаяс неуна вылынджыкӧсь, километр кык сайын моресянь.
Сэтысь ми аддзим ичӧтик фанза.
Сэні олысьяссӧ ме чайті первойсӧ удэхеецъясӧн да сӧмын рытнас тӧдмалі, мый тайӧ солонъяс.
abu
abu
abu
Сёрнитісны найӧ китайскӧй кыв вылын да ещӧ кутшӧмкӧ кыв вылын, коді вӧлі сорласьӧма солонскӧй да гольдскӧй кывъяскӧд.
Паськӧмныс налӧн тожӧ нинӧмӧн эз торъяв удэхеецъяс паськӧмысь, буди этшаджык вӧлі серъясыс да орнаментъясыс.
Солонъяс семьяын вӧлі дас морт.
Кыдзи найӧ веськалӧмаӧсь татчӧ Манчжуриясянь?
Юасьӧмъясӧн тӧдмалім татшӧмтор.
Водзджыксӧ найӧ олӧмаӧсь Сунгари ю дорын, кытысянь вӧралӧм вӧсна вуджӧмаӧсь Хор ю дорӧ, коді усьӧ Уссуриӧ.
Кор сэтчӧ воалӧмаӧсь хунхузъяслӧн уна шайкаяс, китайскӧй правительство ыстӧма налы паныд ассьыс войска.
Солопъяслӧн семья сюрӧма кык би костӧ: ӧтарладорсянь на вылӧ усьласисны хунхузъяс, а мӧдарладорсянь — правительственнӧй войска нӧйтісны быдӧнӧс, коді веськалӧ.
Сэки солонъяс пышйӧмаӧсь Бикин дорӧ, сэсся вуджӧмаӧсь Сихотэ-Алинь вомӧн да овмӧдчӧмаӧсь море берег дорӧ.
Нёль лун чӧж ми видзӧдалім Тахобе да Кумуху юяс.
Колльӧдны миянӧс кӧсйысис солонъяс пиысь медся томыс, Дацарл.
Тайӧ вӧлі зумыд тушаа том морт, устӧм ни тоштӧм.
Сійӧ кутіс асьсӧ гордӧя да тшапа видзӧдлывліс стрелокъяс вылӧ.
Меным синмӧ шыбитчисны сылӧн кокни походкаыс, пельк вӧрасъясыс.
Октябрь кызь коймӧд лунӧ асывнас ми петім походӧ.
Ми мунім юлӧн шуйгаладор берегӧдыс.
Ме, Дерсу да Дацарл водзынӧсь, а Захаров да Аринин — бӧрвылынӧсь.
Друг водзвылын валежник вылын тыдовтчис ур.
Сійӧ пукаліс бӧр кокъяс вылас, бӧжсӧ пуктӧма мыш вылас да йирис сус пу коль.
Миян матыстчигӧн ур кватитіс ассьыс добычасӧ да уськӧдчис пу вылӧ.
Сэтысянь, вылісяньыс, сійӧ любопытствоӧн видзӧдіс йӧз вылӧ.
Солон гусьӧник матыстчис сус пу дорӧ, горӧдіс да мыйвынсьыс кучкис стволас беддьӧн.
Ур повзис, уськӧдіс ассьыс добычасӧ да кайис ещӧ вылӧджык.
Тайӧ сӧмын и колӧ вӧлі солонлы.
Сійӧ босьтіс кольсӧ да, ӧбидитчӧм зверь вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Ур чеччаліс ув вывсянь ув вылӧ да прыськайтӧмӧн петкӧдліс луншӧра-лунӧ грабитӧмысь ассьыс дӧзмӧмсӧ.
Ми сьӧлӧмсянь сералім.
Тайӧ способсӧ Дерсу эз тӧд.≠
— Тэныд скӧравны оз ков, — бурӧдігмоз шыасис сійӧ ур дінӧ.
— Ми уліын ветлӧдлам, кыдзи ӧрешкисӧ судзӧдам?
Тэ сэтчӧ видзӧд — сэні уна ӧрешки эм.
И сійӧ индіс кинас ыджыд сус пу вылӧ.
Лунтыр воздухас сулаліс кутшӧмкӧ ру; небесаыс тупкысис слӧя кымӧръясӧн; шонді гӧгӧрын тыдовтчисны «венечьяс»; найӧ векняммисны пыр ёнджыка и ёнджыка да медбӧрын сӧльнитчисны ӧти матӧвӧй пятнаӧ.
Вӧрын вӧлі чӧв-лӧнь, а пу йывъясӧд гуляйтіс нин тӧв.
Тайӧ, тыдалӧ, беспокоитіс Дерсуӧс да солонӧс.
Найӧ мыйкӧ сёрнитісны ёрта-ёртыскӧд да частӧ видзӧдлывлісны небеса вылӧ.
— Лёк, — шуи ме, — тӧлыс заводитӧ пӧльтны лунвывсянь.
— Оз, — нюжӧдіс Дерсу.
— Сійӧ татысянь локтас, — и сійӧ индіс асыв-войвылӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ ӧшибитчис, и ме куті паныд шуасьны.
— Видзӧдлы лэбач вылас! — горӧдіс Дерсу.
— Аддзан, сійӧ тӧв паныдыс видзӧдӧ!
Збыльысь, ӧти коз пу вылын пукаліс рака асыв-войвывлань банӧн.
Тайӧ вӧлі сылы медся выгӧднӧй положение, кор тӧлыс исковтіс гӧн кузяыс.
Мӧдарӧ, сійӧ кӧ эськӧ пуксис бокӧн либӧ тӧвланьыс бӧрӧн, то кӧдзыд тӧлыс пырис эськӧ гӧн улас, и рака кутіс эськӧ кынмыны.
Рытъявылыс небесаыс тупкысис кымӧръясӧн, мусянь шоныдыс кутіс кайны омӧльджыка, и воздухыслӧн температураыс кыптіс Цельсий серти +2-сянь +20-ӧдз.
Тайӧ тожӧ вӧлі омӧль признак.
Ми бура сувтӧдалім палаткаяс да ваялім унджык пес.
Но миян полӧмъясным лоины весьшӧрӧ.
Войыс коли лючки-ладнӧ.
Асывнас, кор ме садьми, то медводз видзӧдлі небеса вылӧ.
Кымӧръясыс сэні куйлісны параллельнӧй визьясӧн, нюжӧдчӧмаӧсь войвывсянь лунвывлань.
Нюжмасьны оз вӧлі позь.
Ми тэрыба лӧсьӧдалім ассьыным нопъяснымӧс да мӧдӧдчим Тахобе ю катыдлань.
Менам арталӧм серти, тайӧ луннас ми долженӧсь вӧлі воны Сихотэ-Алинь дорӧдз, но мешайтіс лёк поводдя.
Луншӧр гӧгӧрын кымын воздухас бара лои кутшӧмкӧ ру.
Гӧраяс лоины пемыдлӧзӧсь да букышӧсь.
Час нёльын зэв ёна зэрмис, а сы бӧрын кутіс шлапкыны-усьны уль лым.
Трӧпаыс пырысь-пыр едждӧдіс; ӧні сійӧс вӧлі позьӧ ылӧдз аддзыны кустъяс да пӧрӧмин пӧвстӧдыс.
Тӧлыс лои чизыр.
Колӧ вӧлі сувтны бивакӧ.
Юсяньыс неылын веськыдладорас гыпвидзис ӧтка скала, коді вӧлі пельӧсъясас башняяса киссьӧм замок кодь.
Сы подув дорын быдмисны посни кыдз пуяс.
Местаыс тайӧ кажитчис меным удобнӧйӧн, и ме тшӧкті сувтны.
Стрелокъяс заводитісны ваявны пес, а солон муніс вӧрӧ керавны вожкаяс палатка вӧчӧм вылӧ.
Минута мысти ме аддзи, мый сійӧ котӧртӧ бӧр.
Скаласянь воськов сё кымын мунӧм бӧрын сійӧ сувтіс да видзӧдліс вывлань, сэсся котӧртыштіс ещӧ неуна да, бивак дорӧдз воӧм бӧрын, мыйкӧ тэрыба кутіс висьтавлыны Дерсулы.
Гольд тожӧ видзӧдліс скала вылӧ, сьӧлыштіс да черсӧ шыбитіс муӧ.
Та бӧрын найӧ кыкнанныс локтісны ме дінӧ да кутісны корны, медым ме вежи бивак местасӧ.
Ме юалі, мыйын помкаыс, и солон висьталіс, мый, кор сійӧ утёс улысь заводитӧма пӧрӧдны пу, вылісяньыс чӧрт кыкысь лыйӧма сылы изъясӧн.
Дерсу да солон сэтшӧм убедительнӧя корисны менӧ мунны татысь да сэтшӧм ёна тревожитчисны, мый ме вӧчи на ног да тшӧкті палаткаяссӧ нуны ю кывтыдлань.
Татысь ми аддзим ещӧ лӧсьыдджык места.
Дружнӧя ставныс босьтчисны уджӧ, ваялісны пес да ӧзтісны гырысь бипуръяс.
Дерсу да солон дыр тільсисны кутшӧмкӧ потшӧс вӧчӧм вылын.
Найӧ пӧрлӧдлісны пуяс, сюйлісны найӧс муӧ да пыклісны вожкаясӧн.
Потшӧс вӧчӧм вылӧ найӧ эз жалитны весиг ассьыныс эшкынъяссӧ.
Дерсу объяснитіс меным, мый тайӧ потшӧссӧ найӧ вӧчисны сы могысь, медым скала вывсянь чӧрт эз вермы аддзыны, мый вӧчсьӧ бивакын.
Менам серамӧй петіс, но ме эг петкӧдлы тайӧс, медым не ӧбидитны ассьым приятельӧс.
Менам стрелокъяс этша думайтісны сы йылысь, видзӧдӧ на вылӧ сопка вывсянь чӧрт али оз.
Найӧ ёнджыкасӧ интересуйтчисны ужынӧн.
Рытнас поводдяыс ещӧ ёна лёкмис.
Йӧз йӧршитчалісны палаткаясӧ да шонтысисны пӧсь чайӧн.
Час дас ӧтиын рытнас друг кутіс сапкыны-усьны лым, и та бӧрын мыйкӧ югнитіс небесаын.
— Чардби!
— ӧтпырйӧ горӧдісны стрелокъяс.
Эг на вевъяв ме вочавидзны налы, кыдзи чорыда гымыштіс.
Тайӧ лым сора гыма зэрыс кыссис кык час войӧдз.
Чардбиясыс югнитлісны частӧ да вӧліны гӧрдов рӧмаӧсь.
Гымыслӧн сяркнитлӧмъясыс вӧліны вынаӧсь да кузьӧсь; чувствуйтсис, кыдзи наысь сыркакылісны муыс и воздухыс.
Лым сора гыма зэр вӧлі сэтшӧм выльторйӧн да вӧвлытӧмӧн, мый ставныс любопытствоӧн видзӧдлывлісны небеса вылӧ, но небесаыс вӧлі пемыд, и сӧмын чардби югнитлігӧн позьӧ вӧлі аддзыны сьӧкыд кымӧръяс, кодъяс мунісны рытыв-лунвывлань.
Ӧтчыд торйӧн нин ёна гымыштіс.
Чардбиыс кучкис буретш сыладорын, кӧні вӧлі скалаяса сопка.
Гымыштӧм дінас сорласис ещӧ кутшӧмкӧ ён шум — лои обвал.
Колӧ вӧлі аддзыны, кутшӧма кутіс волнуйтчыны солон.
Сійӧ биасис да дзебсис потшӧс сайӧ.
Ме видзӧдлі Дерсу вылӧ.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, чуймӧма да весиг повзьӧма: скала вылын чӧрт, коді шыблалӧ изъяс, лым сора гыма зэр да гӧраяс вылын обвал — ставыс тайӧ гудрассис сылӧн юрас да, кажитчӧ, на костын вӧлі йитӧд.
— Эндули * чӧртӧс вӧтлӧ, — шуис сійӧ дӧвӧльнӧй гӧлӧсӧн да сэсся мыйкӧ кыпыда кутіс висьтавны солонлы.
* Эндули — божество, коді, удэхеецъяс чайтӧм серти, олӧ сэтшӧм вылын, мый пӧшти некор оз лэччыв йӧз дінӧ.
Гыма зэр мӧдіс ылыстчыны, но чардби дыр на югъяліс небесаын, паськыд биӧн отражайтчис горизонтын, и сэки торйӧн бура позьӧ вӧлі аддзыны ылысса гӧраяслысь контуръяссӧ да сьӧкыд кымӧръяс, кодъяс койисны лым сора зэр.
Ылісянь дыр на кыліс гымлӧн муралӧмыс, мыйысь дрӧгнитлывлісны муыс и воздухыс.
Чай юӧм бӧрын стрелокъяс водалісны узьны, а ме дыр на пукалі Дерсукӧд би дорын да юаси чӧртъяс йылысь да лым сора гыма зэр йылысь.
Сійӧ окотапырысь ӧтвечайтіс меным.
Гым — тайӧ Агды.
Кор чӧрт дыр кежлӧ овмӧдчас ӧти местаӧ, то ен Эндули ыстӧ гыма зэр, и Агды вӧтлӧ чӧртӧс.
Сідзкӧ, сэні, кӧні заводитіс гымавны-чардавны, вӧлі чӧрт.
Чӧрт мунӧм бӧрын (мӧдногӧн кӧ, гым-чард бӧрын) гӧгӧр лоӧ шынитӧв; животнӧйяс, лэбачьяс, черияс, турунъяс да гут-гаг тожӧ гӧгӧрвоӧны, мый чӧрт муніс, да лоӧны кыпыдӧсь, гажаӧсь...
abu
abu
Сёрнитігӧн кадыс прӧйдитіс тӧдлытӧг.
Заводитіс югдыны.
Пемыдсьыс пондісны тыдовтчыны сопкаяс, кӧні быдмис вӧр, «чӧртлӧн скалаыс» да ю весьтӧ копыртчӧм кустъяс.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый лоӧ кымӧра поводдя.
Но друг немвиччысьтӧг асыввылын, гӧраяс сайын, мыччысис виргӧрд кыа, коді пурпурӧн мичмӧдіс букыш небесасӧ.
Тайӧ зарни рӧма сияниеас бура кутісны тыдавны быд куст да пу вылын быд ув.
Ме чуймӧмпырысь видзӧді петысь шонді югӧръяслӧн ворсӧм вылӧ.
— Но, старина, пӧра и миянлы неуна узьыштны, — шыаси ме аслам спутник дінӧ, но Дерсу вӧлі нёровтчӧма би дорын куйлысь пӧрӧм пу бердӧ да узис нин.
Мӧд лунас миян ставнымлӧн узьсьӧма да чеччим зэв сёрӧн.
Небесаӧд пыр на кыссисны кымӧръяс, но найӧ эз нин вӧвны сэтшӧм страшнӧйӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны войнас.
Неуна сёйыштӧм бӧрын да чай юӧм бӧрын ми мӧдӧдчим водзӧ Тахобе ю катыд, коді должен вӧлі вайӧдны миянӧс Сихотэ-Алинь дорӧ.
Миян бивак местасянь водоразделӧдз вӧлі ещӧ ӧти перевал.
Рӧмдігас ми неуна эгӧ воӧй главнӧй хребет дорӧдз да сувтім бивакӧн тшӧкыд вӧрӧ.
Рытъявылыс кымӧръясыс весасисны небесасьыс, и войыс кӧсйӧ вӧлі лоны кӧдзыдӧн.
Ме надейтчи эшкын вылӧ да воді бисянь бокӧ, лэдзи аслам местаӧ солонӧс, коді вӧлі зэв лёкиник паськӧма.
Асывнас час куимын ме садьми сыысь, мый зэв ёна кынмысьӧма.
Кӧть кутшӧма эг зіль шебрасьны топыдджыка, нинӧм эз отсав: кӧдзыд воздухыс быдлаысь аддзис аслыс пыранін.
Ковмис чеччыны.
Гӧгӧр вӧлі пемыд; биным миян кусӧма.
Ме чукӧрті чусалысь ӧгыръяссӧ да куті пӧльтны найӧс.
Минута мысти ыпнитіс би, и гӧгӧр ставыс кутіс тыдавны.
Захаров да Аринин куйлісны палатка улын, а Дерсу узис пуксӧн, паськӧмнас.
Пес чукӧртігӧн ме аддзи солонӧс, коді узис дзик бокын, бисяньыс ылын.
Ни эшкын, ни шоныд паськӧм сылӧн эз вӧв.
Сійӧ куйліс коз лапъяс вылын, шебрасьӧма сӧмын аслас матерье кафтаннас.
Ме повзи, мед эськӧ сійӧ эз прӧстудитчы, да куті треситны сійӧс пельпомӧдыс, но солон узис сэтшӧм чорыда, мый ме муртса верми садьмӧдны сійӧс.
Дацарл кыпӧдчис, гыжъялыштіс юрсӧ, очсӧдіс, сэсся бара водіс важ местаас да кутіс гораа шкоргыны.
Ме неуна шонтысьышті би дорын, сэсся пыри стрелокъяс дорӧ палаткаӧ да чорыда унмовси.
Мӧд асылас ми ставным чеччим зэв водз.
Сьӧрысь босьтӧм продовольствие запасъяс кутісны бырны, и та вӧсна колӧ вӧлі тэрмасьны.
Асывнас сёйыштім жаритӧм ур, пӧим пытшкын пӧжалӧм лепёшка коляс да юим пӧсь чай.
Кор ми петім туйӧ, шондіыс муртса на вӧлі петӧ.
Сійӧ кыпӧдчис вӧр сайсянь да яркӧй югӧръясӧн югдӧдіс лымъя гӧра йывъяссӧ.
Гӧраяс вомӧн вуджӧм бӧрын ми петім Кумуху ю дорӧ.
Кор индӧм маршрутыд заводитӧ помасьны, то век тэрмасян: окота регыдджык помавны туйсӧ.
Веськыда кӧ шуны, море дорӧдз воӧм бӧрын ми нинӧм огӧ выигрывайтӧй.
Кумуху вом дорсянь ми бара мунам кутшӧмкӧ ю кузя гӧраяс вылӧ; сідзи жӧ кутам вӧчавны бивакъяс, сувтӧдавны палаткаяс да вой кежлӧ ваявны пес; но век жӧ индӧм маршрут помын эм мыйкӧ торъя привлекательнӧй.
Та вӧсна ставныс водз водісны узьны, медым водзджык чеччыны.
Мӧд лунас, муртса сӧмын алӧймыштіс асыввылыс, ставныс чеччисны, быттьӧкӧ команда серти, да кутісны лӧсьӧдчыны туйӧ.
Ме босьті кичышкӧд да лэччи ю дорӧ мыссьыны.
Природаыс вӧлі ещӧ покой состояниеын, кор ставыс вугралӧ да наслаждайтчӧ югдандорыс; юсянь кыпӧдчис сук ру; му вылас кыза усьӧма лысва...
Но вот жебиник асъя тӧвру котӧртіс вӧрӧдыс.
Руыс пырысь-пыр жӧ мӧдіс разавны, и тыдовтчис мӧдар берегыс.
Бивакын лои чӧв-лӧнь — йӧз завтракайтісны.
Друг ме пельӧдз кыліс галяизлӧн шаракылӧм: кодкӧ локтіс изъяс вывті.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ да аддзи кык вуджӧр: ӧтиыс джуджыд, мӧдыс ляпкыдджык.
Тайӧ вӧліны йӧраяс — энь йӧра да арӧса йӧрапи.
Найӧ матыстчисны ю дорӧ да заводитісны горша юны васӧ.
Эньыс пыркнитіс юрсӧ да пиньяснас кутіс гыжъявны ассьыс боксӧ.
Ме любуйтчи животнӧйясӧн да полі, медым найӧс эз казявны стрелокъяс.
Друг эньыс ныриснас кыліс опасность, чошкӧдіс ассьыс ыджыд пельяссӧ да внимательнӧя пондіс видзӧдны миянладорӧ.
Ваыс войталіс сылӧн вомдоръяссьыс, и лӧнь ва веркӧс вылас таысь артмалісны кругъяс.
Энь йӧра пыркмуніс, чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс да уськӧдчис вӧрлань.
Тайӧ здукас пӧльыштіс тӧв, и мӧдар берегыс бара воши ру пиӧ.
Захаров лыйис да эз инмы, мый вылӧ думысь ме радлі.
Медбӧрын петіс шонді.
Ру ёкмыльясыс лоины оранжевӧйӧсь.
На пыр мӧдісны тыдыштавны кустъяс, пуяс, гӧраяс.
Часджын мысти ми мунім ичӧтик трӧпа кузя да гажаа варовитім ас костаным.
Моредорса медматыс эрд вылас овмӧдчӧма старовер Долганов, коді эксплуатируйтіс татчӧс олысьясӧс, ассьыс соседъяссӧ.
Меным эз вӧв окота сувтны морт ордӧ, коді лӧсьӧдіс ассьыс бур олӧмсӧ беднякъяс щӧт весьтӧ; та вӧсна ми мунім веськыда море дорӧ да ю вом дорысь аддзим Хей Ба-тоуӧс, коді вӧлі пыжа.
Сійӧ воӧма Кумуху дорӧ Кусунысь петан лунас жӧ да виччысьӧма миянӧс тані пӧшти недель нин.
Рытнас стрелокъяс пестісны ыджыд бипуръяс.
Налӧн вӧлі бур настроение, быттьӧкӧ найӧ воисны гортаныс.
Йӧз сэтшӧма велаліны походнӧй олӧм дінас, мый ньӧти эз казявны сылысь сьӧкыдлунъяссӧ.
abu
abu
abu
Ноябрь первой лунӧ — первой тӧвся тӧлысьлӧн первой лунӧ — ми шойччим.
Кызь квайтӧд глава
ЗАУССУРИЙСКӦЙ КРАЙЛӦН СЬӦЛӦМ
Кумуху ю дорын ми прӧщайтчим солонкӧд.
Сійӧ бергӧдчис, а ми мӧдӧдчим водзӧ войвывлань.
Трӧпаыс, коді ӧнӧдз нуӧдіс миянӧс море берег пӧлӧн, помасис Кумуху ю дорын.
Олимпиада нырдсянь Самарга юӧдз веськыдасӧ сё ветымын километр, а гӧраяса берегӧдыс — кыксё комын километр.
Коркӧвӧй щӧтка кодь лыска вӧр пасьтӧдӧ став гӧраяссӧ да дзик матӧдз воӧ море берег дорӧдз.
Туйыслӧн тайӧ юкӧныс лыддьыссьӧ зэв сьӧкыдӧн.
Татчӧ пырӧмысь видзчысьӧны весиг удэхеецъяс.
Костсӧ, кодӧс море кузя пыжӧн позьӧ прӧйдитны лунджынйӧн, берег кузя подӧн муртса удайтчас прӧйдитны нёль сутки чӧжӧн.
Хей Ба-тоулӧн пыжыс вермис сувтлыны сӧмын сэтшӧм ю вомъясын, кӧні эз вӧв лыакӧса да кӧні вӧлі кӧть ичӧтик лӧньтас.
Асывнас ме сеті татшӧм распоряжениеяс: Хей Ба-тоу пыжнас должен вуджны Нахтоху ю дорӧ да сэні бара виччысьны миянӧс, а ми мунам Холунку ю катыд, сэсся Нахтоху ю кузя да бӧр лэччам море дорӧ.
Ме тшӧкті, медым рытсяньыс йӧз босьталісны ставсӧ, мый колӧ, сы вӧсна мый Хей Ба-тоу должен вӧлі мунны югдігас.
Аскинас, ноябрь 3 лунӧ, ме садьми мукӧдъяс дорсьыс водзджык, пасьтаси да петі палаткаысь.
Кор шондіыс кыпӧдчис горизонт весьтас, ме аддзи ылысь моресьыс Хей Ба-тоулысь паруссӧ.
Ме шонті чай да садьмӧді ассьым спутникъясӧс.
Пӧттӧдз сёйӧм бӧрын ми босьталім ассьыным нопъяснымӧс да тожӧ мӧдӧдчим туйӧ индӧм маршрут кузя.
Лунысь лун пыр лои кӧдзыдджык и кӧдзыдджык.
Лунъясыс тӧдчымӧн дженьдаммисны.
Медым дзебсьыны тӧлысь вой кежлӧ, колӧ вӧлі пырны сук вӧрӧ.
Сы могысь медым заптыны пес, ковмыліс водз сувтны бивакӧн.
Та вӧсна лунтырнас удайтчис прӧйдитны этша, и маршрут вылӧ, кодӧс гожӧмнас позьӧ вӧлі вӧчны суткиӧн, ковмис воштыны кадсӧ кыкмында.
Узянін вылӧ места бӧрйӧм бӧрын ме тшӧкті Захаровлы да Арининлы сувтӧдны палатка, а ачым Дерсукӧд муні кыйсьыны.
Тані кыкнанладор берегас кӧнсюрӧ векньыд визьӧн кольӧма на ловъя вӧр, кӧні быдмӧ пипу, ловпу, сус пу, бадь, кыдз пу, клён да ниа.
Ми мунім да надзӧник сёрнитім ас костын.
Друг Дерсу сетіс меным знак, медым ме сувті.
Ме чайті первойсӧ, мый сійӧ кывзысьӧ, но регыд аддзи мӧдтор: сійӧ кыпӧдчыліс кок чунь йылас, копрасис ӧтарӧ-мӧдарӧ да ёна исаліс воздухсӧ.
— Дук кылӧ, — вашнитіс сійӧ, — йӧз эмӧсь.
— Кутшӧм йӧз?
— Кабанъяс, — вочавидзис Гольд.
— Ме дуксӧ кыла.
Кӧть кутшӧма ме эг исав воздухсӧ, но некутшӧм дук эг кыв.
Дерсу видзчысигтыр мӧдӧдчис веськыдвыв.
Сійӧ частӧ сувтлывліс да исаліс воздухсӧ.
Тадзи мунім ми воськов сё ветымын кымын.
Друг мыйкӧ чепӧсйис бокӧ.
Тайӧ вӧлі дикӧй порсь да сыкӧд арджынъя порсьпи.
Ещӧ некымын кабан уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме лыйи да вии порсьписӧ.
Бӧр локтігӧн ме юалі Дерсулысь, мыйла сійӧ эз лый дикӧй порсьясӧс.
Гольд вочавидзис, мый эз аддзыв найӧс, а сӧмын кыліс шумсӧ сук вӧрсьыс, кор найӧ пышйисны.
Дерсу вӧлі недӧвӧлен: сійӧ гораа видчис, сэсся друг пӧрччис шапкасӧ да кулакнас кутіс кучкавны аслыс юрас.
Ме серӧкті да шуи, мый синъяс дорсьыс сійӧ бурджыка аддзӧ нырнас.
Сэки ме эг тӧд, мый тайӧ ичӧтик происшествиесяньыс заводитчасны трагическӧй событиеяс, кодъяс лоины бӧрынджык.
Порсьпиыс вӧлі буретш колана.
Рытнас ми чӧсмасим свежӧй яйӧн.
Ставныс вӧліны гажаӧсь, шутитісны да сералісны.
Ӧтнаслӧн Дерсулӧн вӧлі лёк настроение.
Сійӧ пыр пойгис да кывмӧн юавліс ассьыс, кыдзи сійӧ эз аддзы кабанъясӧс.
Мунім ми ӧні проводниктӧг, приметаяс серти, кодъясӧс висьталіс миянлы солон.
Гӧраяс да ичӧтик юяс вӧліны сэтшӧм ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд, мый кокниа позис ӧшибитчыны да мунны мӧд туйӧд.
Тайӧ медся ёна беспокоитіс менӧ.
А Дерсулы ставыс вӧлі веськодь.
Сійӧ сэтшӧма велалӧма вӧр дінӧ, мый сылы вӧлі ӧткодь, кӧні войсӧ узьны — тані али мӧдлаын.
Сразу биваксянь заводитчис чой паныд.
Первой перевалсяньыс жӧ ми аддзим юлысь долинасӧ; сы сайын тыдаліс кушинъяса мӧд горнӧй хребет.
Татысянь, вылісяньыс, быдладорӧ воссис зэв мича картина.
Ӧтарладорас, мыйта судзис синмыд, кыссисны кутшӧмкӧ мӧд гӧраяс.
Быттьӧкӧ еджыд сорса зэв гырысь гыяс, найӧ мунісны кытчӧкӧ войвывлань да вошліны руа пемыдас.
Асыв-войвылын тыдаліс Нахтоху, а ылын лунвылас — лӧз море.
Кӧдзыд, чизыр тӧлыс эз сет миянлы дыр любуйтчыны мича картинанас да ковмис лэччыны долинаӧ.
Быд воськов бӧрын лымйыс лои пыр этшаджык и этшаджык.
Ӧні ми мунім кын нитш вывті.
Сійӧ шарскис кок улад да ляскысис му бердас.
Ме муні водзын, а Дерсу бӧрын.
Друг сійӧ котӧрӧн панйис менӧ да сюся кутіс видзӧдны му вылӧ.
Сэки сӧмын ме казялі морт кок туйяс; найӧ мунісны сэтчань жӧ, кытчань мунім и ми.
— Коді таті мунӧма? — юалі ме Гольдлысь.
— Ичӧтик кок.
Татшӧм кокыс рочьяслӧн абу, китаецъяслӧн абу, кореецъяслӧн абу жӧ, — вочавидзис сійӧ да сэсся содтіс: — тайӧ унта, чангыль ныра.
Мортыс дзик неважӧн мунӧма.
Ме чайта, ми регыд сійӧс вӧтӧдам.
Мукӧд признакъяс, кодъяс ньӧти эз тӧдчыны миянлы, петкӧдлісны сылы, мый тайӧ мортыс удэхеец, мый сійӧ низь кыйӧ, киас сылӧн бедь, чер, низь кыян сетка, походка сертиыс тайӧ том морт.
Сыысь, мый мортыс мунӧма веськыда вӧрӧдыс, сукинъяссӧ кытшлалігтыр да кушинъястіджык мунны зілигтыр, Дерсу гӧгӧрвоис, мый удэхеец локтӧ вӧраланінысь да, буракӧ, мунӧ аслас биваклань.
Сӧветуйтчӧм бӧрын ми решитім мунны сы кок туй кузя, сы вӧсна мый найӧ мунісны сэтчань, кытчӧ мунім ми.
Вӧр помасис, и бара заводитчис помтӧм сотчӧмин.
Тадзи ми мунім час кымын.
Друг Дерсу сувтіс да шуис, мый кылӧ тшын дук.
Збыльысь, минута дас мысти ми лэччим ю дорӧ да сэтысь аддзим балаган да сы дорысь бипур.
Кор ми вӧлім балагансяньыс воськов сё сайын, сэтысь чепӧсйис ружьеа морт.
Тайӧ вӧлі Нахтоху юдорса удэхеец Янсели.
Сійӧ муртса на воӧма вӧраланінысь да гӧтӧвитіс аслыс ӧбед.
Нопйыс сылӧн куйліс муас и сы бердӧ вӧлі пуктӧма бедь да чер.
Меным лои интереснӧ, кыдзи Дерсу тӧдіс, мый Янсельлӧн должен лоны низь кыян сетка.
Сійӧ висьталіс, мый туй вывсьыс аддзылӧма керыштӧм пелысь ньӧр да сыкӧд орччӧн сеткаысь жугалӧм кольча, кодӧс шыбитӧма муас.
Яснӧ, мый ньӧрйыс ковмӧма выль кольча вылӧ.
И Дерсу юаліс удэхеецлысь, эм абу сылӧн низь кыян сетка.
Мӧдыс чӧв олігтыр разис нопсӧ да перйис сэтысь сійӧс, мый сылысь корисны.
Збыльысь, сеткаас ӧти шӧрса кольчаыс вӧлі выль.
Янсельсянь ми тӧдмалім, мый ми ӧні ю дорынӧсь, коді визувтӧ Нахтохуӧ.
Сьӧкыдпырысь удайтчис миянлы уговоритны сійӧс колльӧдны миянӧс.
Сійӧ ыштіс эз деньга вылӧ, а берданка патронъяс вылӧ, кодъясӧс ме кӧсйыси сетны море берег дорын.
Бӧръя лунъясыс вӧліны торйӧн нин кӧдзыдӧсь.
Ю вылын лоалісны дорйияс, и тайӧ тӧдчымӧн кокньӧдіс миянлысь путешествиенымӧс.
Став висъясыс кынмисны; ми пӧльзуйтчим наӧн, медым дженьдӧдны туйнымӧс, да регыд воим Нахтоху ю дорӧ.
Луншӧр бӧрын Янсель петкӧдіс миянӧс трӧпа вылӧ, коді муніс ю дортіыс низь налькъяс пӧлӧн.
Ме юалі асланым колльӧдысьлысь, коді тані кыйӧ низьяссӧ.
Сійӧ висьталіс, мый тайӧ местаыс важысянь удэхеец Монгулилӧн да, тӧдӧмысь, ми регыд аддзам сійӧс асьсӧ.
Збыльысь, эгӧ мунӧй ми и кык километр, кыдзи аддзим кутшӧмкӧ мортӧс; сійӧ сулаліс ӧти нальк дорын да мыйкӧ внимательнӧя видзӧдаліс сэтысь.
Кор сійӧ аддзис Сихотэ-Алиньладорсянь локтысь йӧзӧс, первойсӧ повзис да кӧсйыліс пышйыны. Но кор аддзис Янсельӧс, сразу успокоитчис.
Кыдзи век овлӧ татшӧм случайяс дырйи, ставным ӧттшӧтш сувтім.
Стрелокъяс заводитісны куритчыны, а Дерсу да удэхеецъяс мый йылысь кӧ кутісны сёрнитны ас костаныс.
— Мый лои? — юалі ме Дерсулысь.
— Манза низьсӧ гусялӧма, — вочавидзис сійӧ.
Монгули висьталӧм серти, кык лун сайын трӧпа кузя мунысь китаец перйӧма нальксьыс низьӧс да нальксӧ сиалӧма выльысь.
Ме шуи сылы, мый налькйыс, колӧкӧ, и збыль вӧлі тыртӧм.
Сэки Монгули индіс вир вылӧ — яснӧй доказательство, мый налькйыс действуйтӧма.
— Гашкӧ, налькъяс сюрлӧма абу низь, а ур? — юалі ме бара.
— Абу, — вочавидзис Монгули.
— Кор керйыс личкӧма низьӧс, сійӧ йирӧма тувъявлӧм бедьяссӧ, сэні пинь туйыс тӧдчӧ.
Сэки ме юалі сылысь, мыйла сійӧ думайтӧ, мый вӧрыс вӧлӧма китаец.
Удэхеец вочавидзис, мый низьсӧ гусялысь мортыс вӧлӧма китайскӧй кӧма, шуйга кокса задникас оз тырмы ӧти кӧрт тув.
Тайӧ доводъясыс вӧліны тырмымӧн убедительнӧйӧсь.
Бӧръя кык луныс вӧлі кӧдзыд да тӧла.
Дорйияс уналаті ӧтлаасялісны да вӧчисны природнӧй посъяс.
На вывті свободнӧя позьӧ вӧлі вуджавны ӧтар берегсяньыс мӧдарас.
Медбӧръя эрд вывсьыс ми аддзим куим удэхейскӧй фанза.
Татчӧс удэхеецъяс лӧсьӧдӧмаӧсь китайскӧй стрӧйбаяссӧ неважӧн на.
Некымын во сайын на найӧ олісны юртаясын.
Керка дораныс вӧліны ичӧтик град йӧръяс, кодъясӧс вӧдитісны медалӧм китаецъяс.
abu
Юасьӧмъясӧн ми тӧдмалім, мый Нахтоху ю — медбӧръя войвыв пункт, кытчӧдз лунвывсянь паськалӧма китаецъяслӧн влияниеыс.
Тані вӧліны сӧмын вит морт: нёльӧн пыр олысьяс да ӧти — Кусун ю дорысь воӧм морт.
Быд мужчина, сідзжӧ и детинкаяс, новлӧны тасма костас кык пурт: ӧтиыс — обыкновеннӧй, вӧралан пурт, а мӧдыс — ичӧтик, чукля, кодӧн найӧ владейтӧны сэтшӧм искуснӧя, мый тайӧ вежӧ налы шила, струж, напаръя, ӧжын да мукӧд инструментъяс.
Тані висьталісны миянлы зэв неприятнӧйтор: ноябрь 4 лунӧ миян пыжным петӧма Холунку юсянь, и тайӧ кадсяньыс сы йылысь некутшӧм юӧр абу.
Меным дум вылӧ уси, мый тайӧ лунас вӧлі зэв тӧла.
Миян ӧти выль тӧдса аддзылӧма, кыдзи кутшӧмкӧ пыж вермасьӧма мореын тӧвкӧд, коді нуӧма сійӧс берегсяньыс пыр ылӧджык и ылӧджык.
Тайӧ вӧлі миянлы веськӧдны позьтӧм несчастьеӧн.
Пыжас вӧлі миян став имуществоным: шоныд паськӧм, кӧмкот да продовольствие запасъяс.
Сьӧраным миян вӧлі сӧмын сійӧ, мый вермим нуны: кокньыдик арся паськӧм, морт ӧти гозйӧн унты, эшкын, палатка дӧра, ружьеяс, патронъяс да зэв этшаник продовольствие.
Ме тӧді, мый войвывланьын олӧны на удэхеецъяс, но наӧдз вӧлі сэтшӧм ылын и найӧ вӧліны сэтшӧм гӧльӧсь, мый надейтчыны овны на ордын быдса отрядӧн оз позь вӧлі и думайтны.
abu
abu
Пыж дінӧ ми волывлім пыр гажапырысь, быттьӧкӧ горт дінӧ, но ӧні Нахтоху миянлы вӧлі сэтшӧм жӧ ӧтдор, сэтшӧм жӧ пустыннӧй, кыдзи и быд ю.
Вӧлі жаль и Хей Ба-тоу, тайӧ славнӧй морякыс, коді, гашкӧ, ӧні вӧлі вӧйӧма нин.
Ми мунім чӧв олігтыр; быдӧнлӧн вӧлі ӧти и сійӧ жӧ мӧвп; мый вӧчны?
Стрелокъяс гӧгӧрвоисны положениеыслысь серьезностьсӧ. Тайӧ положениесьыс ме ӧні должен вӧлі найӧс петкӧдны.
Медбӧрын тыдовтчис югыд; вӧрыс сразу помасис, тыдовтчис море.
Кызь сизимӧд глава
ЗАВЕЩАНИЕ
Водзджыксӧ Нахтоху ю дорын вӧлӧма лагуна, кодӧс торйӧдлӧма моресьыс лыакӧса.
Ӧні сы местаын — ыджыд нюр, кӧні быдмӧ багульник, чӧдлач да шишка.
Нырдъяс кытшалӧны ичӧтик бухтасӧ, кытчӧ усьӧ юыс.
Татчӧ, берегдорса обрывъяс подув дорас, ми вӧчим ассьыным бивак.
Рытнас ми пукалім Дерсукӧд би дорын да сёрнитім.
Пыж вошӧмсянь коли нёль сутки.
Кӧнкӧ кӧ сійӧ вӧлі матын, то важӧн эськӧ бӧр воис.
Ме висьталі, мый колӧ мунны Амагу ю дорӧ да тӧвйыны староверъяс ордын, но Дерсу эз сӧглашайтчы мекӧд.
Сійӧ сӧветуйтіс кольччыны Нахтоху ю дорӧ, заводитны кыйсьыны, чукӧртны ку да вурны выль кӧмкот.
Татысь, сы чайтӧм серти, позьӧ вӧлі пӧлучитны кос чери да чумиза.
Но тані кыптывлісны мукӧд сьӧкыдлунъяс: лунысь лун кӧдздӧдіс; недель-мӧд мысти арся кокни паськӧмӧн оз нин позь мунны.
Всё-таки Дерсулӧн проектыс вӧлі медся тӧлкаӧн, и ми сӧгласитчим та вылӧ.
Ужын бӧрын стрелокъяс водалісны узьны, а ми Дерсукӧд дыр пукалім би дорын да обсуждайтім ассьыным положениенымӧс.
Ме кӧсйи мунны фанзаясӧ удэхеецъяс ордӧ, но Дерсу сӧветуйтіс кольччыны море берег дорӧ.
Ӧти-кӧ, татысь кокньыдджык вӧлі корсьны сёян-юан, мӧд-кӧ, сійӧ надейтчис, мый Хей Ба-тоу бӧр воас.
Сійӧ кӧ ловъя, непременнӧ бӧр локтас, мӧдас корсьны миянӧс море берег дорысь и оз кӧ аддзы, вермас мунны бокыті.
Сэки ми бара кушӧн колям.
Сы доводъяскӧд оз позь вӧлі не сӧгласитчыны.
Ӧтиыс мӧдсьыс лёкджык мӧвпъяс сюйсисны меным юрӧ да эз сетлыны покой.
Бӧр мунны, делӧсӧ помавтӧг, вӧлі бӧрдмӧн ӧбиднӧ.
А петны тӧвся походӧ кыдзи колӧ снарядитчытӧг вӧлі йӧйталӧмӧн.
Стрелокъяс, кор тӧдмалісны, мый ми кольччам татчӧ дыр кежлӧ да весиг, гашкӧ, кутам тӧвйыны, заводитісны кыскавны ваӧн вайӧм керъяс, кодъясӧс гыясыс шыбитӧмаӧсь берегас, да мӧдісны вӧчны землянка.
Тайӧ вӧлі тӧлкатор.
Пачьяссӧ найӧ тэчисны плитнякӧвӧй изйысь, а трубасӧ вӧчисны корейскӧй ногӧн — сісь сьӧмӧса пуысь.
Пыранінас ӧшӧдісны палатка дӧраяс, а вевт вылас пукталісны нитш да эжа.
Землянка пытшкӧсас вольсалісны коз лапъяс да кос турун.
Вообщӧ артмис зэв удобнӧй помещение.
Мӧд лунас ми Дерсукӧд кыкӧн решитім ветлыны море берег пӧлӧныс лунвывлань да видзӧдлыны, абуӧсь-ӧ сэні кутшӧмкӧ следъяс, мый тані вӧлӧма Хей Ба-тоу, да ӧттшӧтш кыйсьыштны.
Ми мунім море берег пӧлӧн да ас костын сёрнитім сы йылысь, кыдзи вермис артмыны, мый Хей Ба-тоу воши <rus>без вести</rus>.
Тайӧ вопроссӧ ми кыпӧдлім нин сёысь да век волім ӧти и сійӧ жӧ выводӧ: колӧ вурны кӧмкот да бӧр мунны староверъяс ордӧ Амагу дорӧ.
Водзвылын, миянсянь воськов сё ветымын сайын кымын, котӧртіс менам пон Альпа.
Друг ме аддзи кык ловъя лов: ӧтиыс — вӧлі Альпа, а мӧдыс — пон сяма животнӧй, но кузь сьӧд гӧна да дженьыд кока.
Сійӧ котӧртіс укшаля да сьӧкыдпырысь чеччалігтыр берегдорса буждӧминъяс дорті да, кажитчӧ, кӧсйис панйыны понйӧс.
Альпакӧд ӧтвесьтӧдз воӧм мысти кузь гӧна животнӧй сувтіс дорйысян положениеӧ.
Тайӧ вӧлі сан — хорёкъяс семействоысь медся ыджыд представитель.
Сан олӧ гӧравывса вӧръясын, кӧні эм козуля да медсясӧ кабарга.
Дзонь часъяс чӧж сійӧ пукалӧ пу вылын либӧ из вылын кабарга трӧпа дорын матын да виччысьӧ кыйдӧс.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ аслас жертвалысь сямсӧ, тӧдӧ сылысь радейтана туйяссӧ да повадкаяссӧ; например, сійӧ бура тӧдӧ, мый джуджыд лым дырйи кабарга ветлӧдлӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ кругӧд, медым не юждыны выль туй.
Та вӧсна, кабаргаӧс повзьӧдӧм бӧрын, сійӧ вӧтӧдӧ сійӧс сэтчӧдз, кытчӧдз мӧдыс оз вӧч полнӧй круг.
Сэки сан кайӧ пу вылӧ да виччысьӧ, кор кабарга бара мунас таті.
Тайӧ кӧ оз удайтчы, сійӧ босьтӧ кабаргаӧс мудзтӧдӧмӧн, та могысь вӧтлысьӧ сы бӧрся сэтчӧдз, кытчӧдз мудзӧмысла мӧдыс оз усь; та дырйи, туй вывсьыс кӧ сійӧ аддзӧ мӧд кабаргаӧс, то оз уськӧдчы сы вылӧ, а пыр вӧтлысьӧ первойыс бӧрся, кӧть тайӧ первойыс и эз вӧв сы син улын.
Альпа сувтіс да любопытствоӧн мӧдіс видзӧдны аслас случайнӧй спутница вылӧ.
Ме кӧсйи лыйны, но Дерсу дугӧдіс менӧ да шуис, мый колӧ видзны патронъяс.
Замечаниеыс сылӧн вӧлі тырвыйӧ правильнӧй.
Сэки ме чукӧсті Альпаӧс.
Сан уськӧдчис пышйыны да регыд мысти саялі ӧти оврагӧ.
Бивак вылӧ места бӧрйӧм мысти ми пукталім ассьыным кӧлуйнымӧс да мунім ӧтарӧ-мӧдарӧ, медым мыйкӧ кыйны.
Кыйсьыны миянлы эз удайтчы дыр.
Кор ми бӧр ӧтлаасим, матысмӧ нин вӧлі рыт.
Шондіыс лэччӧ нин вӧлі гӧраяс сайӧ, сылӧн югӧръясыс писькӧдчисны дзик вӧр пытшкӧдзыс да зарни сияниеӧн югдӧдісны стволъяссӧ топольяслысь, ёсь йывъяссӧ козъяслысь да гӧна шапкаяссӧ сус пуяслысь.
Кӧнкӧ бокын кыліс ёся горӧдӧм.
— Кабарга, — менам юалана видзӧдлас вылӧ вочавидзигмоз вашнитіс Дерсу.
Минута кык мысти ме аддзи животнӧйӧс, коді вӧлі козуля кодь, сӧмын тӧдчымӧн ичӧтджык тушаа да гӧныс сьӧдджык.
Вомсьыс сылӧн увлань чурвидзисны кык вӧсньыдик клык.
Воськов сё кымын котӧртӧм бӧрын кабарга сувтіс, бергӧдіс юрсӧ миянланьӧ да кынмис места вылас.
— Кӧні сійӧ? — юаліс менсьым Дерсу.
Ме инді сылы киӧн.
— Кӧні? — выльысь юаліс сійӧ.
Ме понді веськӧдлыны киӧн сылысь видзӧдлассӧ тӧдчана да синмӧ шыбитчана предметъяс линия кузя, но кӧть мый ме эг вӧч, сійӧ нинӧм эз аддзы.
Дерсу надзӧник лэптіс ружьесӧ, ещӧ ӧтчыд внимательнӧя видзӧдліс сійӧ местаас, кӧні вӧлі животнӧйыс, лыйис да эз инмы.
Лыйӧм шыыс паськыда юрӧбтіс вӧр пасьталаыс да ланьтіс ылын.
Повзьӧм кабарга чепӧсйис бокӧ да саялі сук вӧрӧ.
— Инми? — юаліс менсьым Дерсу, и сы синъяс серти ме казялі, мый сійӧ эз аддзы аслас лыйӧмлысь результатъяссӧ.
— Тайӧ пӧрйӧ тэ эн инмы, — вочавидзи ме сылы.
— Кабарга пышйис.
— Неужели ме эг веськав? — юаліс сійӧ повзьӧмпырысь.
Ми мунім сійӧ местаас, кӧні сулаліс кабарга.
Му вылын вир эз вӧв.
Вӧлі яснӧ: Дерсу абу инмӧма.
Ме куті шмонитны аслам приятель вылын, а Дерсу пуксис муӧ, пуктіс ружьесӧ пидзӧсъяс вылас да думыштчис.
Друг сійӧ тэрыба чеччыштіс кок йылас, пу вылӧ вӧчис ыджыд лӧсас, сэсся кватитіс ружьесӧ да котӧртіс бӧрӧ воськов сё ветымын-кыксё.
Ме чайті, мый сійӧ кӧсйӧ правдайтчыны ме водзын да докажитны, мый кабаргалы сійӧ эз веськав случайнӧ.
Но сы ылнасяньыс пу вылас пятнаыс тыдаліс омӧля, и сійӧ должен вӧлі локны матӧджык.
Медбӧрын сійӧ бӧрйис места, сувтӧдіс вожкасӧ да кутіс метитчыны.
Дерсу метитчис дыр, кыкысь кыпӧдліс юрсӧ приклад дорсьыс да, кажитчӧ, эз решайтчы пезьдӧдны.
Медбӧрын сійӧ лыйис да котӧртіс пу дорӧ.
Сы серти, мый сылӧн пыр жӧ лётмуніны киясыс, ме гӧгӧрвои, мый лӧсасӧ сійӧ эз веськав.
Кор ме матыстчи сы дінӧ, то аддзи, мый шапкаыс сылӧн туплясис муын, ружьеыс тожӧ; паськыда восьтӧм синъясыслысь шӧйӧвошӧм видзӧдлассӧ вӧлі веськӧдӧма кытчӧкӧ пространствоас.
Ме вӧрзьӧді сійӧс пельпомӧдыс.
Дерсу дрӧгнитіс да зэв тэрыба кутіс висьтавны:
— Важӧн некутшӧм йӧз первойӧн зверӧс аддзыны эз вермывны.
Век ме сійӧс первой аддзылі.
Ме лыйлі — век сы дӧрӧмӧ розь вӧчлі.
Менам пуля некор бокыті эз мунлы.
Ӧні меным ветымын кӧкъямыс арӧс.
Син лои омӧль, видзӧдны ог вермы.
Кабаргалы лыйи — эг веськав, пуӧ лыйи — эг жӧ веськав.
Китаецъяс ордӧ мунны ог кӧсйы — налысь уджсӧ ме ог тӧд.
Кыдзи ме ӧні овны кута?
Сӧмын ӧні ме гӧгӧрвои, мый менам шмонитсьӧма весьшӧрӧ.
Сылы, коді нэмсӧ оліс вӧралӧм помысь, син тшыкӧмыс вӧлі гибель кодь жӧ.
Трагизмыс вӧлі сьӧкыдджык ещӧ и сы вӧсна, мый Дерсу дзик ӧтнасӧн.
Кытчӧ мунны?
Мый вӧчны?
Кытчӧ пӧрысьӧ-нэмӧ сюйны, ассьыд дзор юртӧ?
Меным лои сьӧлӧм доймытӧдз жаль старикыс.
— Немтор, — шуи ме сылы, — эн пов.
Тэ меным ёна отсалін, унаысь менӧ мездылін бедаысь.
Ме тэныд уджйӧза.
Тэ век аддзан ме ордысь оланін да нянь кусӧк.
Кутам овны ӧтлаын.
Дерсу кутіс чукӧртны ассьыс кӧлуйсӧ.
Сійӧ лэптіс ружьесӧ да видзӧдліс сы вылӧ, кыдзи вещь вылӧ, коді сэсся сылы оз нин ков.
Ичӧтик ю дорын ми янсӧдчим: Дерсу муніс биваклань, а ме решиті ещӧ кыйсьыштны.
Дыр ме собалі вӧрӧд да нинӧм эг аддзы.
Медбӧрын ме мудзи да бергӧдчи бӧр.
Друг кустъяс пӧвстас мыйкӧ мӧдіс вӧрны.
Ме кынми места вылӧ да лӧсьӧді ружьеӧс.
Бара кыліс трачнитӧм, и ловпуяс пӧвстысь ньӧжйӧник петіс эрд вылӧ козуля.
Сійӧ кутіс йирны турун да, тыдалӧ, ньӧти эз казяв менӧ.
Ме тэрыба метитчи да лыйи.
Животнӧй чепӧсйис водзлань да нырвомнас сутшкысис муӧ.
Минута мысти сійӧ кулі.
Ме пӧрччи тасмаӧс, кӧрталі козулялысь кокъяссӧ да чӧвті сійӧс мыш вылӧ.
Мыйкӧ пӧсь кутіс визувтны сьылі кузя: тайӧ вӧлі вир.
Сэки ме пукті ассьым трофейӧс муӧ да понді горзыны.
Регыд ме кылі Дерсулысь воча горӧдӧмъяс.
Сійӧ локтіс ружьетӧг, и ми сыкӧд бедь вылын нуим козуляӧс.
Кор ми воим бивак дорӧ, вӧлі рыт нин.
Кыйсьӧм бӧрын ме мудзи.
Ужнайтігӧн ме висьтавлі Дерсулы Россия йылысь, сӧветуйті сылы эновтны тайгаын олӧмсӧ, кӧні зэв опаснӧ, да овмӧдчыны мекӧд ӧтлаӧ карӧ, но сійӧ важмозыс чӧв оліс да мый йылысь кӧ чорыда думайтіс.
Медбӧрын ме куті чувствуйтны, мый синъясӧй менам куньсьӧны.
Ме шебраси эшкынӧн да унмовси.
Войнас ме садьми.
Вӧлі войшӧрысь сёрджык.
Кажитчӧ, став природаыс вугыртӧма.
Би дорын пукаліс Дерсу.
Первойысь видзӧдлӧмсяньыс жӧ ме гӧгӧрвои, мый сійӧ абу на водлӧма.
Сійӧ лои рад, мый ме садьми, да кутіс шонтыны чай.
Ме казялі, мый старик волнуйтчӧ, мыйвынсьыс ухаживайтӧ ме бӧрся да быдногыс зільӧ, медым ме бара эг унмовсь.
Ме шуи сылы, мый менам унмӧй оз нин лок.
Дерсу содтіс бипурйӧ пес да, кор биыс ӧзйис, сувтіс да заводитіс висьтавны торжественнӧй тонӧн:
— Капитан, ӧні ме кута висьтавны.
Тэныд ковмас кывзыны.
Сійӧ заводитіс сэсянь, кыдзи овлӧма важӧн, кыдзи кольӧма ӧтнасӧн да кыдзи кынӧмпӧтсӧ перйылӧма кыйсьӧмӧн.
Ружьеыс век сійӧс мездывлӧма.
Сійӧ вузавлӧма панты да сы вылӧ босьтавлӧма китаецъяслысь патронъяс, табак да паськӧм вылӧ материал.
Сійӧ некор абу думайтлӧма, мый синъясыс сылы вермасны изменитны и ньӧбны найӧс он нин вермы некутшӧм деньга вылӧ.
Со воджын нин, кыдзи сійӧ казяліс, мый синъясыс слабмисны; думайтіс, мый тайӧ прӧйдитас, но талун убедитчис, мый сы кыйсьӧмлы воис пом.
Тайӧ повзьӧдіс сійӧс.
Сэсся сійӧ казьтыштіс менсьым кывъясӧс, мый ме ордысь век аддзас оланін да нянь кусӧк.
— Пасибӧ, капитан, — шуис сійӧ.
— Зэв ыджыд пасибӧ.
И друг сійӧ пидзӧсчанясис да копыртчис муӧдзыс.
Ме уськӧдчи лэптыны сійӧс да мӧді висьтавны, мый, мӧдарӧ, ме обязан сылы олӧмӧн и сійӧ кӧ пондас овны мекӧд, то тайӧн вӧчас сӧмын меным удовольствие.
Медым ылӧдны сійӧс шог мӧвпъяссьыс, ме вӧзйи сылы чай юны.
— Энлы, капитан, — шуис сійӧ.
— Ме эг на помав висьтавны.
Та бӧрын сійӧ водзӧ висьталіс аслас олӧм йылысь.
Томдырйиыс на ӧти старик китаец велӧдӧма сійӧс корсьны жень-шень, и сійӧ тӧдмалӧма сылысь приметаяссӧ.
Сійӧ некор эз вузавлы вужъяссӧ, а ловъянас нуаліс найӧс Лефу ю йывъясӧ да сэтчӧ садиталіс.
Жень-шень плантацияын сійӧ медбӧръяысь вӧлӧма дас вит во сайын.
Вужъясыс ставыс вӧлӧм быдмӧны бура: ставыс сэні вӧлӧма кызь кык быдмӧг.
Ӧні сійӧ оз тӧд, колины найӧ сэтчӧ али эз — навернӧ, колины, сы вӧсна мый садитӧма найӧс сэтшӧм местаӧ, кӧні матын абуӧсь морт кок туйяс.
— Тайӧ ставыс тэныд, — помаліс сійӧ ассьыс кузь речсӧ.
Менӧ чуймӧдіс тайӧ; ме куті уговаривайтны сійӧс, медым вузаліс вужъяссӧ китаецъяслы, а деньгасӧ босьтіс аслыс, но Дерсу сулаліс ас кыв вылас.
— Меным оз ков, — висьталіс сійӧ.
— Меным этша коли овны.
Регыд кула.
Меным зэв окота панцуй пӧдаритны тэныд.
Сы синъясын вӧлі сэтшӧма тӧдчӧ корӧм, мый ме эг вермы пыксьыны.
Менам ӧткажитчӧм ӧбидитіс эськӧ сійӧс.
Ме сӧгласитчи, но босьті сысянь кыв, мый экспедиция помасьӧм бӧрын сійӧ мунас мекӧд Хабаровскӧ.
Дерсу тожӧ сӧгласитчис.
Ми решитім тулыснас мунны Лефу ю дорӧ корсьны дона вужъяссӧ.
Дерсу ещӧ ӧтчыд содтіс бипурйӧ пес.
Тіралысь югыд би качис вывлань да гӧрдов югӧрӧн югдӧдіс кустъяссӧ да берегдорса утёсъяссӧ, миян договорлы да ӧта-мӧд дінӧ обязательствояслы тайӧ чӧв олысь свидетельяссӧ.
Но вот асыввылын тыдовтчис гӧрдов визь: петіс кыа.
Гӧлӧвняяс тшынасисны — кажитчис, биыс пырис на пытшкӧ.
— Вай жӧ узьыштам неуна, — шуи ме аслам спутниклы.
Сійӧ чеччис да лӧсьӧдыштіс палатка, сэсся ми кыкнанным водім, шебрасим ӧти эшкынӧн да чорыда унмовсим.
Кор ми садьмим, шондіыс вӧлі вылын нин.
Асылыс вӧлі кӧдзыд, сэзь.
Тыясын ваыс тупкысьӧма вӧсньыдик йиӧн, и сэні, зеркалӧын моз, отражайтчисны берегдорса кустъяс.
Тэрмасьӧмӧн ми сёйыштім кӧдзыд яй, юим чай, босьталім нопъяснымӧс да мӧдӧдчим бӧр.
Сэтысь ми суим ставнысӧ.
Аринин виӧма сивучӧс, Захаров — нерпаӧс.
Татшӧм ногӧн, миян лои унакодь ку да тырмымӧн яй.
Ноябрь 12 лунсянь 16 лунӧдз ми сулалім ӧти местаын.
Тайӧ кад чӧжнас стрелокъяс вотісны пув да кедрӧвӧй ӧрешки.
Дерсу вежис кыкнан кучиксӧ удэхеецъяскӧд ӧти вӧчӧм йӧра ку вылӧ.
Татчӧс нывбабаяслы сійӧ тшӧктіс шӧравны унты, а вурим найӧс асьным быдӧн асланым кок серти.
Ноябрь дас сизимӧд лунӧ асывнас ми прӧщайтчим Нахтоху юкӧд да бергӧдчим бӧр, староверъяс дінӧ.
Мунігӧн ме ещӧ ӧтчыд видзӧдлі море вылӧ, надейтчи, оз-ӧ тыдовтчы кӧнкӧ Хей Ба-тоулӧн пыжыс.
Но море вылын вӧлі тыртӧм.
Тӧлыс пӧльтіс материксянь, и та вӧсна берег дорыс вӧлі лӧнь, но ыліас валъялісны ыджыд гыяс.
Ме ӧвтышті киӧн да сеті сигнал петны туйӧ.
Гажтӧм вӧлі бӧр мунны, но нинӧм он вӧч.
Бӧр мунім некутшӧм приключениеястӧг.
Ноябрь 23 лунӧ ми воим Кусун дорӧ.
Кызь кӧкъямысӧд глава
ТӦВСЯ ПОХОД
Кусун дорын регыдик шойччӧм бӧрын ме кӧсъя вӧлі мунны водзӧ, но меным сӧветуйтісны кольччыны узьны фанзаясын.
Удэхеецъяс висьтавлісны, мый дыр сулалысь лӧнь да кӧдзыд поводдя бӧрын непременнӧ колӧ виччысьны ыджыд тӧв.
Татчӧс китаецъяс тожӧ тревожитчисны.
Найӧ частӧ видзӧдлывлісны рытыввывлань.
Ме юалі, мыйын делӧыс.
Найӧ индісны лымъя хребет Кямо вылӧ.
Сэки сӧмын ме казялі, мый хребетыслӧн гребеньыс, коді ӧнӧдз тыдаліс бура да мичаа, ӧні вӧлі неопределённӧй, сӧльнитчӧм контура: гӧраясыс быттьӧкӧ тшынасисны.
Татчӧс олысьяс висьталӧм серти, Кямо хребетсянь мореӧдз тӧлыс локтӧ кык час мысти.
Фанза вевтъяссӧ китаецъяс кӧртавлісны матысса мыръяс да пуяс бердӧ, а потшӧсъяс вылӧ, мыйӧн вӧлі потшӧма кӧдзӧм муяс, ӧшлісны турунысь кыӧм тывъяс.
Збыльысь, луншӧр бӧрын час кыкын кымын кутіс пӧльтны тӧв, первойсӧ омӧлика да рӧвнӧя, а сэсся пыр ёнджыка и ёнджыка.
Тӧлыскӧд тшӧтш локтіс кутшӧмкӧ сьӧдпемыд ру.
Тайӧ вӧлі лым, бус да кос коръяс, кодъясӧс тӧлыс кыпӧдіс мусьыс.
Рытнас ещӧ ёнджыка тӧвзьысис.
Ме петі анемометрӧн, медым мерайтны тӧлыслысь вынсӧ, но тӧвнырыс жугӧдіс приборыслысь кӧлесасӧ, а ачымӧс менӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд муӧ.
Ме аддзылі, кыдзи воздухӧдыс лэбис пӧв да кырсьтор, кодъясӧс нетшыштӧма кутшӧмкӧ вевт вылысь.
Фанза дорын сулаліс кык кӧлесаа китайскӧй арба.
Тӧлыс сійӧс быгыльтіс двор вомӧныс да топӧдіс забор бердӧ.
Ӧти турун зорӧд вӧлі омӧля крепитӧма; некымын минутаӧн сыысь сӧмын местаыс коли.
Асъявылыс тӧв кутіс лӧньны.
Ён тӧвныръяс бӧрын дзикӧдз лӧньлывліс.
Кор югдіс, ме эг тӧд местасӧ.
Ӧти фанза вӧлі кисьтӧма подулӧдзыс, мӧдлысь пӧрӧдӧма стенасӧ; вужнас нетшыштӧм уна пу куйліс муын.
Колӧ вӧлі мунны водзӧ, но кыдзкӧ эз вӧв окота.
Спутникъяс менам мудзисны, а китаецъяс примитісны миянӧс зэв бура.
Ме решиті лунйыны на ордын ещӧ ӧти сутки — и бура вӧчи.
Рытнас море дорсянь котӧрӧн воис том удэхеец да висьталіс рад юӧр: Хей Ба-тоу пыжнас бӧр воӧма, и миян став имуществоным дзоньвидза.
Спутникъяс менам горзісны «ура» да радпырысь топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
И вӧлі мый вылӧ радлыны; ме ачым дась вӧлі йӧктыны.
Мӧд лунас муртса югдігас ми ставным вӧлім берег дорын.
Хей Ба-тоу радліс миян дорысь эз омӧльджыка.
abu
Вӧлӧмкӧ, ыджыд тӧв нуӧма сійӧс Сахалин ділань.
Хей Ба-тоу абу шӧйӧвошӧма да быдногыс зільӧма кутчысьны берег дорас матӧджык, сійӧ тӧдіс, мый мӧдногӧн сійӧс нуас Японияӧ.
Сахалин ді вывсянь сійӧ вуджӧма материклань да сэсся лэччӧма море берег пӧлӧн лунвывлань.
Нахтоху ю дорын сійӧ тӧдмалӧма удэхеецъяссянь, мый ми мунім Амагу дорӧ; сэки и сійӧ мӧдӧдчӧма миянӧс вӧтӧдны.
Тӧрытъя тӧвсьыс сійӧ сайӧдчылӧма да сэсся ӧти лунӧн воӧма Кусун дорӧдз.
Пырысь-пыр меным юрын чужис выль план: ме решиті катны Кусун юӧд Сихотэ-Алиньӧдз да петны Бикин дорӧ.
Продовольствие, инструментъяс, шоныд паськӧм, кӧмкот, снаряжение да патронъяс — ставыс тайӧ миян вӧлі сьӧрсьыным.
Хей Ба-тоу тожӧ решитіс тӧвйыны Кусун дорын.
Море вывті плавайтны лои сьӧкыд: берег доръясын лои уна гӧвкъялысь йи, ю вомъяс тупкысисны йиӧн.
Ньӧти нюжмасьтӧг стрелокъяс кутісны ректыны пыжсӧ.
Кор сы вылысь босьтісны парусъяссӧ, мачтасӧ да рульсӧ, найӧ кыскисны сійӧс берегӧ да пуктісны пу утъяс вылӧ, кыкнанладорсяньыс пыкисны зоръясӧн.
Мӧд лунас ми заводитім вӧчны нартаяс.
Куимӧс миянлы сетісны татчӧс олысьяс, а куимӧс ковмис вӧчны аслыным.
Захаров да Аринин кужисны плӧтничайтны.
Налы отсӧг вылӧ вӧлі сувтӧдӧма ещӧ кык удэхеецӧс.
Дерсулы сетім уджъяснас общӧй руководствосӧ.
Быд замечание сылӧн век вӧлі лӧсялана, стрелокъяс велалісны, эз вензьыны сыкӧд да эз заводитлыны уджавны сэтчӧдз, кытчӧдз эз пӧлучитлыны сысянь ошкӧм.
Тайӧ удж вылас муніс дас сутки.
Кусунса удэхеецъяскӧд ми дружитчим да быдӧнӧс тӧдім чужӧм сертиыс да нимъяснас.
Ноябрь кызь витӧд лунӧ ме, Дерсу да Аринин ветлім удэхеецъяскӧд Кусун ю вомӧ чери кыйны.
Удэхеецъяс босьтісны сьӧрсьыныс тростникӧвӧй факелъяс да сьӧкыд пу нӧшъяс.
Висъяс костса ӧти ді вылысь, кӧні быдмисны пипу, ловпу да бадь, ми аддзим кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс стрӧйбаяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма турунӧн.
Ме сразу тӧді японецъяслысь уджсӧ.
Тайӧ вӧліны хищническӧя чери кыйысьяслӧн оланінъяс, кодъяс ньӧти оз тыдавны кыдзи берегсянь, сідзжӧ и моресянь.
Ӧти татшӧм шалаш ми используйтім аслыным.
Ваыс лӧньтасас бура кынмӧма.
Йиыс вӧлі зеркалӧ кодь шыльыд, сӧстӧм да пырыстыдалана; сы пыр бура вӧлі тыдалӧны ляпкыдінъяс, джуджыдінъяс, водоросльяс, изъяс да вӧйӧм пуяс.
Удэхеецъяс писькӧдалісны юкмӧсъяс да лэдзисны сэтчӧ кыкпӧвста тыв.
Кор пемдіс, найӧ ӧзтісны тростникӧвӧй факелъяссӧ да сэсся котӧртісны юкмӧсъяслань, кадысь кадӧ шыблалісны йи вылӧ нӧшъяссӧ.
Югыдсьыс да шумсьыс повзьӧм чери йӧй моз уськӧдчис водзӧ да дзугсис тывъяс.
Кыйсьӧмыс вӧлі удачнӧй.
Сэсся удэхеецъяс бара лэдзисны тывсӧ юкмӧсъясӧ да вӧтлісны черисӧ мӧдарладорсянь, сэсся вуджисны ичӧтик ты вылӧ, сэтысянь вис вылӧ, ю вылӧ да бара лӧньтасӧ.
Час дасын кымын ми дугдім кыйсьыны.
Мыйтаӧнкӧ удэхеецъяс мунісны гортаныс, мукӧдъясыс кольччисны узьны чери кыянінас.
Бӧръяясыскӧд кольччис удэхеец Логада, коді вӧлі тӧдса меным колян восянь нин.
Войыс вӧлі кӧдзыд да тӧла.
Весиг би дорын чувствуйтчис кӧдзыдыс.
Войшӧр гӧгӧрын ме казялі, мый Логада абу, да юалі, кӧні сійӧ.
Сылӧн ӧти ёрт висьталіс, мый сійӧ узьӧ ортсын.
Ме пасьтаси да петі балаганысь.
Вӧлі пемыд, кӧдзыд тӧлыс пуртӧн моз вундіс чужӧмтӧ.
Ме ветлӧдлышті неуна ю вывті да бӧр локті, висьталі, мый некытысь би эг аддзы.
Удэхеецъяс вочавидзисны меным, мый Логада узьӧ битӧг.
— Кыдзи битӧг? — юалі ме чуймӧмӧн.
— Сідзи, — веськодьпырысь вочавидзисны найӧ.
Ме полі, медым Логадакӧд мыйкӧ эз ло, ӧзті ассьым ичӧтик пӧнар да муні сійӧс корсьны.
Кык удэхеец вӧзйысисны колльӧдны менӧ.
Берег улысь, балагансянь воськов ветымын сайысь, ми аддзим Логадаӧс, коді узис кос турун вылын.
Юрсиыс сылӧн гыӧртӧма, мышкыс тожӧ едждӧдӧма.
Ме куті ёна вӧрӧдны сійӧс пельпомӧдыс.
Сійӧ чеччис да кутіс чышкавны кинас синлысъяссьыс гыӧрсӧ.
Сы серти, мый сійӧ эз дрӧжжит да эз йӧжгылясь, вӧлі яснӧ, мый сійӧ абу кынмӧма.
— Тэныд абу кӧдзыд? — юалі ме сылысь шензигтыр.
— Абу, — вочавидзис сійӧ да пырысь-пыр юаліс: — Мый лои?
Удэхеецъяс висьталісны сылы, мый ме тӧждыси сы вӧсна да дыр корси.
Логада вочавидзис, мый балаганын уна йӧз да дзескыд, и та вӧсна сійӧ решитӧма узьны ортсын.
Сэсся сійӧ топыдджыка тубыртчис аслас курткаӧн, водіс турун вылӧ да бара унмовсис.
Ме муні балаганӧ да висьталі Дерсулы лоӧмтор йывсьыс.
— Немтор, капитан, — вочавидзис меным Гольд.
— Тайӧ йӧзыс кӧдзыдысь оз повны.
Найӧ век сопкаын олӧны, низьӧс вӧтлӧдлӧны.
Кытчӧ суас вой, сэні и узьӧны.
Найӧ мышсӧ век тӧлысь югӧр улын шонтӧны.
Кор югдіс, удэхеецъяс бара мунісны чери кыйны.
Ӧні найӧ кыйисны мӧдногӧн.
Юкмӧс весьтас вӧлі пуктӧма кучик палатка, кодӧс быд боксянь тупкӧма югыдсьыс.
Шонді югӧръясыс пырисны йи улас да югдӧдісны ва пыдӧссӧ.
Зэв бура вӧлі тыдалӧны галяиз, ракпаньяс, лыа да водоросльяс.
Ваӧ лэдзӧм азьлас тӧкӧтьӧ эз инмы пыдӧсӧдзыс.
Татшӧм палаткаяссӧ вӧлі пуктӧма нёльӧс ӧта-мӧд бердас матӧ.
Быд палаткаын пукаліс ӧти морт, мукӧдъясыс мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ да надзӧник пондісны вӧтлыны черисӧ.
Кор сійӧ воліс юкмӧс дінас матӧдз, кыйсьысьяс бытшлалісны сійӧс азьласӧн.
Тадзи кыйсигӧн чериыс шедлі воддза дорсьыс ещӧ унджык.
abu
abu
Декабрь нёльӧд лунӧ луншӧр бӧрын ми заводитім тэчны груз нартаяс вылӧ.
Асывнас колӧ вӧлі чукӧртны сӧмын ассьыным вольпасьяснымӧс.
Китаецъяс петісны колльӧдны миянӧс флагъясӧн, сярганъясӧн да ракетаясӧн.
Бӧръя лунъясас юыс бура кынмӧма.
Йиыс вӧлі рӧвнӧй, шыльыд да югъяліс зеркалӧ моз.
Миян обозын вӧлі кӧкъямыс нарта.
Быд нарта вылын вӧлі квайт пуд груз.
Ездӧвӧй понъяс эз вӧвны.≠
та вӧсна нартаяссӧ ковмис кыскыны аслыным.
Поводдяыс вӧлі бур.
Нартаяс кокниа исковтісны йи вывті.
Йӧз мунісны гажаа, шутитісны да сералісны.
Тайӧ лунас ми воим Буй ю вомӧдз. Тайӧ юсӧ китаецъяс шуӧны Уленгоу.
Тані ми торйӧдчим Кусункӧд да кежим Сихотэ-Алиньлань.
Уленгоу вом дорын оліс удэхеец Сунцай.
Сійӧ нималіс кыдзи бур охотник да визув юясті пыжӧн бура ветлысь.
Ме кори Сунцайӧс колльӧдны миянӧс Сихотэ-Алиньӧдз, и сійӧ окотапырысь сӧгласитчис, но пуктіс условие, медым ме олі сы ордын ӧти лун.
Сійӧ висьталіс, мый сылы колӧ воксӧ мӧдӧдны вӧравны да аслыс лӧсьӧдчыны ылі туйӧ.
Рытнас сійӧ гӧститӧдіс миянӧс строганинаӧн.
Пызан вылӧ вӧлі вайӧма кынтӧм чериӧс дзоньнас.
Тайӧ вӧлӧма ленок, коді ыджда сертиыс неуна ичӧтджык горбушаысь.
Ми эгӧ пыдди пуктӧй европеецъяслысь уль чери зывӧктӧмсӧ да сёйим сійӧс зэв чӧскыдпырысь.
Локтан нёль лун чӧжыс (декабрь 9 лунсянь 12 лунӧдз) ми мунім Уленгоу ю кузя.
Тайӧ юыс заводитчӧ Сихотэ-Алинь хребетсянь да визувтӧ асыв-лунвывлань.
Сы вӧсна мый тані быд во овлывлӧны пӧжаръяс, вӧрыс гӧраяс вывсьыс дзикӧдз бырӧма.
Сійӧ кольӧма сӧмын ю ӧтар-мӧдар берег пӧлӧныс да діяс вылын висъяс костын.
Йизьӧм висъяс вылӧ видзӧдігӧн позьӧ чайтны, мый Уленгоу уна ваа и гожӧмнас.
Збыльысьсӧ тайӧ абу сідз.
Гӧраяс вывсянь визувтысь ваыс ӧдйӧ исковтӧ увлань, ас бӧрсяыс оз коль торйӧн тӧдчана туйяс.
А тӧвнас дзик мӧдног.
Ваыс тыртӧ гуранъяссӧ, ваӧн кодйӧминъяссӧ, висъяссӧ да йизьӧ.
Йи вылас артмӧны бырӧдъяс, кодъяс пыр содӧны да паськалӧны, мый тӧдчымӧн кокньӧдіс миянлысь мунӧмнымӧс.
Ыджыд юяс вылын тӧлӧн пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧ ваыс, а ичӧт юясын сійӧ куйлӧ сэні, кытчӧ пӧрӧма.
Ми тайӧс тӧдім да босьтім сьӧрсьыным некымын чер да кык пила.
На отсӧгӧн стрелокъяс ӧдйӧ весавлісны завалъяс да писькӧдлісны туй.
Кымын матӧджык ми воим перевал дінӧ, сымын унджык лои бырӧдыс.
Татшӧм местаясыс тыдалӧны ылісянь руалӧм сертиыс.
Медым кытшовтны бырӧдъяссӧ, колӧ кайлыны нӧрысъяс вылӧ.
Та вылӧ колӧ видзны уна кад да вын.
Медся нин колӧ видзчысьны, медым коктӧ не кӧтӧдны.
Татшӧм случайяс дырйиыс зэв бур татчӧс олысьяслӧн кӧмкот, кодӧс вурӧма чери кучикысь жильнӧй сунисӧн.
Тані лои ичӧтик происшествие, коді манитіс миянӧс пӧшти быдса лун.
Войнас ми эгӧ казялӧй, кыдзи ваыс воӧма бивак дорӧдз.
Ӧти нарта кынмӧма йиас.
Ковмис сійӧс керавны черъясӧн, сэсся сывдыны сювъяссӧ би вылын да лӧсьӧдавны жугалӧминъяссӧ.
Тайӧ случай бӧрас ми сэсся бивакъясын эгӧ нин кольлӧй нартаястӧ йи вылӧ, а лэптывлім найӧс утъяс вылӧ.
Лунысь лун мунны лои пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Ми частӧ веськавлім то сук вӧрӧ, то посни изъяинӧ, кодъяс тырӧмаӧсь тӧлӧн пӧрӧдӧм пуясӧн.
Кианыс черъясаӧсь, водзвылын мунісны Дерсу да Сунцай.
Найӧ кералісны кустъяс да посни пуяс сэтысь, кӧні найӧ мешайтісны нартаяслы мунны, либӧ пуктавлісны найӧс гуранъяс дорӧ да мылькъяс дорӧ сэтшӧминъясӧ, кытчӧ нартаяс вермисны пӧрны.
Кымын пыдӧджык ми пырим гӧраяслань, сымын унджык вӧлі лымйыс.
Быдлаын, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы, тыдалісны кырсьтӧм да коръястӧм чишкасьӧм сьӧд пуяс.
Зэв гажтӧмӧсь тайӧ сотчӧминъясыс.
Некӧн абу ни ӧти кок туй, ни ӧти лэбач.
Ме, Сунцай да Дерсу мунім водзвылын; стрелокъяс локтісны надзӧн.
Бӧрвылын кылісны налӧн гӧлӧсъясныс.
Ӧтилаӧ ме сувтлі, медым видзӧдлыны горнӧй породаяс, кодъяс тыдалісны лым увсьыс.
Некымын минута мысти, ассьым приятельясӧс суӧдігӧн, ме аддзи, мый найӧ мунӧны копыртчӧмӧн да мыйкӧ сюся видзӧдалӧны кок увсьыныс.
— Мый сэтшӧмыс? — юалі ме Сунцайлысь.
— Ӧти китайскӧй морт куим лун сайын мунӧма, — вочавидзис Дерсу.
— Ми сылысь кок туйсӧ аддзим.
Збыльысь, кӧнсюрӧ тӧдчис морт кок туй, кодӧс пӧшти дзикӧдз нин тыртӧма лымйыс.
Дерсу да Сунцай казялісны ещӧ ӧтитор: кок туйыс муніс нерӧвнӧя, чукльӧдлӧмӧн, китаец частӧ пуксьывлӧма муӧ да кык бивак сылӧн вӧліны зэв матынӧсь ӧта-мӧдсяньыс.
— Висьӧ, — решитісны найӧ.
Ми мӧдӧдчим тэрыбджыка.
Кок туйясыс пыр мунісны ю кузя.
На серти вӧлі тӧдчӧ, мый китаец абу нин заводитлӧма писькӧдчыны пӧрӧмин вомӧн, а кытшовтӧма сійӧс бокыті.
Тадзи мунім ми ещӧ часджын кымын.
Но вот кок туйясыс крута кежисны бокӧ.
Ми мунім на кузя.
Друг орчча пу вывсянь лэбисны кык рака.
— А-а, — сувтіс да шуис Дерсу.
— Кулӧм йӧз эмӧсь.
Збыльысь, юсянь воськов ветымын сайысь ми аддзим китаецӧс.
Сійӧ, пу бердӧ нёровтчӧмӧн, пукаліс муын; веськыд гырддзаыс сылӧн куйліс из вылын, а юрыс лётмунӧма шуйгаладорӧ.
Веськыд пельпом вылас пукаліс рака.
Миян локтӧмысь сійӧ повзис да лэбис покойник вылысь.
Кулӧм мортлӧн синмыс вӧлі восьса да тырыштӧма лымйӧн.
Кулӧм морт гӧгӧрысь местасӧ видзӧдалӧм бӧрын менам спутникъяс висьталісны, мый кор китаец кутӧма чувствуйтны асьсӧ лёка, решитӧма сувтны бивакӧ, пӧрччӧма нопсӧ да кӧсйылӧма сувтӧдны палатка, но эбӧсыс сылӧн бырӧма, сійӧ пуксьӧма пу улӧ да сэтчӧ и кулӧма.
Сунцай да Дерсу кольччисны гуавны китаецӧс, а ми мунім водзӧ.
Лунтыр ми мунім, весиг эгӧ сувтлӧй ӧбедайтны, и век жӧ прӧйдитім дас километрысь не унджык.
Пӧрӧм пуяс, бырӧдъяс, вутшка нюръяс, изъяс костын гуранъяс, кодъясӧс тыртӧма лымйӧн, вӧчисны сэтшӧм препятствиеяс, мый кӧкъямыс час чӧжӧн ми вермим мунны сӧмын нёль километр да джын.
Рытъявылыс ми кайим Сихотэ-Алинь гребень вылӧ сизимсё метр вылнаӧ.
Мӧд лунас матігӧгӧрсӧ видзӧдалігӧн ме казялі бокысь сук ру, коді пуркйис-кайис мусьыс.
Ме чукӧсті Дерсуӧс да Сунцайӧс да муні тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Тайӧ вӧлӧма железисто-сернисто-водороднӧй шоныд ключ.
Сы гӧгӧрын породаыс гӧрд рӧма, накипыс еджыд, известкӧвӧй; ваыслӧн температураыс +27°С.
Татчӧс олысьяс бура тӧдӧны Уленгоу дорысь шоныд ключсӧ кыдзи места, кӧні пыр олӧны йӧраяс, но рочьясысь найӧ дзебӧны сійӧс.
Источниклӧн пӧсь русьыс ставыс гыӧртӧма: изъяс, бадь кустъяс да муас куйлысь пуяс тупкыссьӧмаӧсь зэв мича узорӧн, коді дзирдаліс шонді водзас, быттьӧкӧ алмазъяс.
Но кӧдзыд вӧсна ме эг вермы босьтны васӧ химическӧй анализ вылӧ.
Шоныд источник дорӧ миян ветлігкості стрелокъяс вевъялӧмаӧсь босьтавны палаткаяс да кӧртавлыны узьлан мешӧкъяс.
Сразу жӧ биваксянь ми заводитім кайны Сихотэ-Алинь вылӧ.
Первой ми катӧдім гӧра йылӧ став грузсӧ, а сэсся кыским тыртӧм нартаяс.
Асыввывса пӧкатыс Сихотэ-Алиньлӧн дзик куш.
Сьӧкыд представитны аслыд Уленгоу йывъяс дорысь шуштӧмджык места.
Весиг оз веритсьы, мый коркӧ тані вӧвлӧма ловъя вӧр.
Этша пу кольӧма.
Сунцай висьталіс, мый водзджыксӧ тані олӧма уна йӧра, мый вӧсна и юыслы нимсӧ сетӧмаӧсь Буй, мый лоӧ «йӧра», но сійӧ кадсяньыс, кор сотчӧма вӧрыс, став зверьясыс мунӧмаӧсь, и Уленгоулӧн долинаыс лоӧма пустыняӧн.
Шондіыс муніс нин небесаӧдыс аслас туйлысь ыджыдджык юкӧнсӧ, кор стрелокъяс катӧдісны перевал вылӧ медбӧръя нарта.
Нартаяс лӧсьӧдалӧм бӧрын ми пырысь-пыр петім туйӧ.
Сихотэ-Алинь вылын быдмӧ посни, пӧрысь вӧр, коді туйӧ сӧмын пес вылӧ.
Татшӧм вӧрысь корсьны бивак места век овлывлӧ зэв сьӧкыд: веськалан либӧ изъяс вылӧ, кодъясӧс гартлӧмаӧсь пуяслӧн вужъясыс, либӧ нитшкӧн тырӧм валежник вылӧ.
Ещӧ ёнджыка лоӧ тӧждысьны пес вӧсна.
Карса олысьлы кажитчас тешкодьӧн, кыдзи позьӧ мунны вӧрӧд да не аддзыны пес.
А вот тайӧ сідз.
Коз, ньыв пу да ниа ёна койӧны бикинь; насянь сотчалӧны палаткаяс, паськӧм да эшкынъяс.
Ловпу — сісь сьӧлӧма пу, васӧд да сетӧ унджык тшын, а оз би.
Кольӧ сӧмын кыдз пу.
Но Сихотэ-Алинь вывса вӧрын сійӧ паныдасьлӧ шоча.
Сунцай, коді бура тӧдіс тайӧ местаяссӧ, регыд аддзис ставсӧ, мый колӧ бивак вылӧ.
Сэки ме сеті сигнал сувтны.
Стрелокъяс заводитісны сувтӧдавны палаткаяс, а ми Дерсукӧд мунім кыйсьыны; ми надейтчим, оз-ӧ удайтчы кыськӧ лыйны йӧраӧс.
Биваксянь неылысь ме аддзи куим лэбачӧс, кодъяс вӧліны сьӧлаяс кодьӧсь.
Найӧ ветлӧдлісны лым вывті да миянӧс быттьӧ эз и казявны.
Ме кӧсйи лыйны, но Дерсу дугӧдіс менӧ.
— Оз ков, оз ков, — тэрмасигтыр шуис сійӧ.
— Найӧс позьӧ сідзи кутны.
Менӧ чуймӧдіс сэтшӧмтор, мый сійӧ матыстчис лэбачьяс дінӧ ньӧти повтӧг, но ме ещӧ ёнджыка чуйми, кор аддзи, мый лэбачьяс оз повны сыысь да, быттьӧкӧ гортса курӧгъяс, надзӧник, тэрмасьтӧг вешйисны боклань.
Медбӧрын ми воим на дінӧ метр нёль ылнаӧдз.
Сэки Дерсу босьтіс пурт да, на вылӧ некутшӧм внимание веськӧдтӧг, вундіс ичӧтик, вӧсньыдик коз, сэсся вундаліс увъяссӧ да йылас кӧрталіс шӧртысь вӧчӧм петля.
Та бӧрын матыстчис лэбачьяс дінӧ да сюйис петлясӧ ӧти лэбачлы сьыліас.
Лэбач кутіс пессьыны да ӧвтчыны бордъяснас.
Сэки мукӧд кык лэбачыс, кор гӧгӧрвоисны, мый колӧ лэбны, кыпӧдчисны муысь да пуксисны матын быдмысь ниа вылӧ: ӧтиыс — улысса ув вылас, мӧдыс — дзик йылас.
Ме чайті, мый лэбачьяс ӧні ёна повзисны, да кӧсйи лыйны, но Дерсу бара дугӧдіс менӧ, шуис, мый пу вылысь кыйны найӧс му вылысь дорысь ещӧ лӧсьыдджык.
Сійӧ матыстчис ниа дінӧ да надзӧник лэптіс бедьсӧ, ачыс зілис не шумитны.
Улынджык пукалысь лэбачыслы петлясӧ сьыліас чӧвтігӧн сылӧн беддьыс кыдзкӧ инмис лэбачлы нырас.
Лэбач пыркнитіс юрсӧ да бара мӧдіс видзӧдны миянланьӧ.
Минута мысти сійӧ пессис му вылын.
Коймӧд лэбачыс пукаліс сэтшӧм вылын, мый мусянь судзӧдчы сійӧс оз вӧлі позь.
Дерсу кайис пу вылӧ.
Ниаыс вӧлі вӧсни, шоч лапъяса.
Сійӧ ёна качайтчис.
Йӧй лэбач, сы пыдди медым лэбны, пыр пукаліс места вылас, чорыда кутчысьӧма увйӧ аслас кокъяснас да балансируйтӧ, медым не воштыны равновесиесӧ.
Мыйӧн сӧмын Дерсу кутіс судзны сійӧс бедьнас, сійӧ чӧвтіс петлясӧ сьыліас да кыскис увлань.
Татшӧм ногӧн ми кутім куимнан лэбачсӧ ни ӧтчыд лыйтӧг.
Сэки сӧмын ме казялі, мый найӧ вӧліны сьӧлаясысь гырысьджыкӧсь да сьӧдджык гӧнаӧсь.
Таысь кындзи, айыслӧн синкымыс гӧрд, таръяслӧн кодь жӧ.
Тайӧ вӧлӧмкӧ дикушка, коді олӧ Уссурийскӧй крайын сӧмын Сихотэ-Алиньса лыска вӧръясын, лунвывлань Арму ю йывъясӧдз.
Сійӧ ньӧти оз оправдывайт ассьыс нимсӧ, кодӧс сылы сетлӧмаӧсь староверъяс.
Гашкӧ, найӧ нимтісны сійӧс тадзи сы вӧсна, мый сійӧ олӧ медся дикӧй да глухӧй местаясын.
Дикушкалысь зобсӧ исследуйтӧм петкӧдліс, мый сійӧ сёйӧ коз лыс да пув.
Кор ми матыстчим бивак дорӧ, вӧлі рӧмыд нин.
Палатка пытшкын ӧзйис би, и та вӧсна сійӧ вӧлі ыджыд пӧнар кодь, кытчӧ ӧзтӧмаӧсь сись.
Тшыныс да руыс, кодъясӧс югдӧдӧма бипурлӧн югӧрыс, сука пуркйисны вывлань.
Палаткаын вӧрисны сьӧд вуджӧръяс.
Рытнас ми праздничайтім Сихотэ-Алинь вомӧн вуджӧм.
Ужын кежлӧ пуим дикушкаясӧс, сэсся пуим шоколад, юим ром сора чай, а водӧм водзвылын ме висьталі стрелокъяслы Гогольлысь ӧти страшнӧй повесть.
Тані ми янсӧдчим Сунцайкӧд.
Водзӧ мунны ми вермим асьным; ва визулыс должен вӧлі вайӧдны миянӧс Бикин дорӧ.
Но век жӧ Дерсу зэв подробнӧя юасис сылысь туй йылысь.
abu
Асывнас ми пырысь-пыр кутім чувствуйтны, мый Сихотэ-Алинь торйӧдіс миянӧс мореысь: югдандорыс термометр петкӧдліс −29°С.
Кымын ылӧджык ми мунім Сихотэ-Алиньсянь, сымын ёнджыка кӧдздӧдіс.
Тӧдса, мый берегдорса странаясын зэв частӧ гӧра йывъясын овлывлӧ долинаясын дорысь шоныдджык.
Тыдалӧ, моресянь ылыстчигмоз ми пырим «кӧдзыд воздуха тыӧ».
Ю кузя гартчисны лымъя тӧвныръяс; найӧ чужлісны немвиччысьтӧг, быттьӧкӧ сёрнитчӧмӧн, котӧртлісны ӧтарладорӧ да сідз жӧ немвиччысьтӧг вошлісны.
Кӧдзыд дырйи тӧв паныд мунны зэв сьӧкыд.
Ми частӧ сувтавлывлім да шонтысим би дорын.
Та вӧсна лунтырӧн миянлы удайтчис прӧйдитны дас километрысь не унджык.
Узьмӧдчим ми сэтчӧ, кӧні юыс сразу вожалӧ куимпельӧ.
Мунім ми вит лун да торъя приключениеястӧг декабрь 20 лунӧ воим Бикин дорӧ.
Татысянь кӧрт туй дорӧдз коли мунны куимсё ветымын кымын километр.
Рӧмдігас ми воим удэхейскӧй стойбище дорӧ, кӧні вӧлі куим юрта.
Кытысянькӧ «вывсянь» тӧдтӧм йӧзлӧн воӧмыс повзьӧдіс удэхеецъясӧс, но, кор найӧ тӧдмалісны, мый отрядын эм Дерсу, пырысь-пыр жӧ успокоитчисны да примитісны миянӧс бура.
Тайӧ пӧрйӧ палаткаяс ми эгӧ сувтӧдалӧй да овмӧдчалім юртаясӧ.
Кык недель чӧж нин ми мунім пармаӧд.
Сы серти, кыдзи казакъяс да стрелокъяс зілисны веськавны йӧз оланінъясӧ, ме аддзи, мый налы колӧ шойччыны вӧрын вой узьӧм дорысь дырджык.
Та вӧсна ме решиті лунйыны тані.
Та йылысь тӧдмалӧм бӧрын стрелокъяс кутісны лӧсьӧдчыны прамӧя шойччигкежлӧ.
Бивачнӧй уджъяс эз вӧвны: оз ков вӧлі лыс керавны, пес кыскавны.
Найӧ пӧрччисны кӧмъяснысӧ да пырысь-пыр жӧ заводитісны пуны ужын.
Рӧмдігас воисны кыйсянінысь кык том удэхеец да висьталісны, мый стойбищесянь неылысь найӧ аддзӧмаӧсь кабанъяслысь кок туйяс да аски кӧсйӧны вӧчны на вылӧ облава.
Кыйсьӧмыс должен вӧлі лоны интереснӧйӧн, и ме решиті мунны накӧд тшӧтш.
Рытсяньыс удэхеецъяс кутісны лӧсьӧдчыны.
Найӧ выльысь зэлӧдалісны лыжи кӧвъяссӧ да тӧчитісны шыяс.
Сы вӧсна мый петны вӧлі шуӧма шонді петтӧдз, то ужын бӧрын ставныс водз водісны узьны.
Вӧлі пемыд на, кор ме куті чувствуйтны, мый кодкӧ менӧ тракйӧ пельпомӧд.
Ме садьми.
Юртаын югыда ӧзйис би.
Охотникъяс вӧлі лӧсьӧдчӧмаӧсь нин, задержкаыс вӧлі ме сайын.
Ме тэрыба пасьтаси, зептӧ сюйи кос нянь да петі ю берег дорӧ.
Удэхеецъяс мунісны водзвылын, ме на бӧрся.
Ю кузя неуна муныштӧм бӧрын найӧ кежисны бокӧ, сэсся кайисны неыджыд хребет вылӧ да лэччисны сэтысянь орчча долинаӧ.
Сэні охотникъяс мӧдісны совещайтчыны.
Неуна сёрнитыштӧм бӧрын найӧ бара мӧдӧдчисны водзӧ, но чӧв олігтыр нин, сёрниттӧг.
Часджын мысти лои дзик югыд.
Гӧра йывъяссӧ югдӧдысь шонді югӧръяс висьталісны вӧрын олысьяслы лун заводитчӧм йылысь.
Тайӧ кадас ми буретш воим сійӧ местаӧдзыс, кытысь том йӧз аддзылӧмаӧсь тӧрыт кабанъяслысь кок туйяссӧ.
Колӧ индыны, мый гожӧмын дикӧй порсьяс шойччӧны луннас, а войнас йирсьӧны.
Тӧвнас мӧдарӧ: луннас найӧ оз узьны, а вой кежас водӧны.
Сідзкӧ, тӧрытъя кабанъяс эз вермыны мунны ылӧ.
Заводитім туявны.
Ме первойысь аддзи, кутшӧм ӧдйӧ удэхеецъяс ветлӧны вӧрӧд лыжиясӧн.
Регыд ме куті кольны удэхеецъясысь да сэсся дзикӧдз вошті найӧс син улысь.
Котӧртны на бӧрся вӧлі нинӧмла, и та вӧсна ме куті мунны на лыжи туй кузя тэрмасьтӧг.
Тадзи ме муні, буракӧ, часджын кымын, медбӧрын мудзи да пукси шойччыны.
Друг менам бӧрвылын кутіс кывны кутшӧмкӧ шум.
Ме бергӧдчи да аддзи кык кабанӧс, кодъяс котӧрӧн вуджисны менам туй вомӧн.
Ме лэпті ружьеӧс да лыйи, но эг веськав.
Повзьӧм кабанъяс уськӧдчисны бокӧ.
Ме эг аддзы вирсӧ на кок туйяс вылысь да решиті вӧтчыны на бӧрся.
Минута кызь мысти ме бара вӧтӧді кабанъясӧс.
Найӧ, тыдалӧ, мудзӧмаӧсь да сьӧкыдпырысь мунісны джуджыд лымйӧдыс.
Животнӧйяс друг кутісны чувствуйтны опасность да кыкнанныс ӧтпырйӧ, быттьӧкӧ команда серти, бергӧдісны юръяснысӧ меланьӧ.
Сы серти, кыдзи найӧ вӧрӧдісны черлыяссӧ, да меӧдз кылысь шы серти ме гӧгӧрвои, мый найӧ тӧчитӧны клыкъяснысӧ.
Животнӧйяслӧн синъясыс ӧзйисны, нырбордъясныс паськалӧмаӧсь, пельясныс чошкӧдчӧмаӧсь.
Вӧлі кӧ ӧти кабан, ме, гашкӧ, эськӧ и лыйи, но ме водзвылын вӧліны кык ай порсь.
Тӧдӧмысь, найӧ уськӧдчасны меным паныд.
Ме эг лый да решиті виччысьны удобнӧйджык случай.
Кабанъяс дугдісны гольскыны клыкъяснаныс; найӧ лэптісны нырвомнысӧ вывлань да мыйвынсьыныс кутісны исавны воздухсӧ, сэсся надзӧник бергӧдчисны да мӧдӧдчисны водзӧ.
Сэки ме кытшовті бокыті да бара вӧтӧді найӧс.
Кабанъяс бара сувтісны.
Ӧтиыс мӧдіс нетшкыны клыкъяснас валежник вылысь кырсьсӧ.
Друг животнӧйяс чошкӧдісны пельяснысӧ, сэсся дженьыдика рукӧстісны да мӧдӧдчисны месянь шуйгавылӧ.
Тайӧ кадас ме аддзи нёль удэхеецӧс.
На чужӧмъяс серти ме гӧгӧрвои, мый найӧ аддзисны кабанъясӧс.
Ме муні на дінӧ да мӧдӧдчи на бӧрся.
Дикӧй порсьяс ылӧдз мунны эз вермыны.
Найӧ сувтісны да лӧсьӧдчисны дорйысьны.
Удэхеецъяс кытшалісны найӧс да кутісны локны центрланьыс.
Тайӧ заставитіс кабанъясӧс бергавны то ӧтарладорӧ, то мӧдарладорӧ.
Медбӧрын найӧ эз выдержитны да уськӧдчисны веськыдвыв.
Чуймӧдана пельклунӧн удэхеецъяс кучкисны налы шыясӧн.
Ӧти кабаныслы шыыс инмис веськыда лопатка улас, а мӧдыс ранитчис сьыліас.
Тайӧыс уськӧдчис водзлань.
Том удэхеец кӧсйис кутны сійӧс шынас, но тайӧ кадас кыліс ратшмунӧм.
Кабанлӧн клыкъясыс шы воропсӧ вундісны вӧсни ньӧрйӧс моз.
Охотник воштіс равновесиесӧ да уси.
Кабан уськӧдчис мелань.
Инстинктивнӧя ме лэпті ружьеӧс да лыйи.
Пуляыс случайнӧ инмис веськыда зверлы юрас.
Сӧмын сэки ме аддзи, мый удэхеец, кодлысь кабан чегис шысӧ, пукаліс лым вылын да топӧдіс кияснас коксьыс ранасӧ, кытысь петіс вир.
Кор кабан вевъялӧма гыжйыштны сійӧс клыкнас, абу казявлӧма и ачыс доймысьыс.
Ме кӧрталі сылысь дойсӧ, а удэхеецъяс тэрмасигтыр вӧчисны бивак да ваялісны пес.
Ӧти морт кольччис висьысь дінӧ, мӧд муніс нартаясла, а мукӧдъясыс бара мунісны кыйсьыны.
Охотниклӧн ранитчӧмыс эз кыпӧд стойбищеын тревога: гӧтырыс сераліс да шмонитіс мужик вылас.
Татшӧм случайясыс овлӧны сэтшӧм частӧ, мый на вылӧ некод оз обращайт внимание.
Быд мужчина телӧ вылысь век позьӧ аддзыны кабан клык туйяс либӧ ош гыж туйяс.
Лунтырӧн стрелокъяс лӧсьӧдалӧмаӧсь нартаяслысь жугалӧминъяс, удэхейскӧй нывбабаяс дӧмлӧмаӧсь налысь унтыяссӧ да паськӧмсӧ.
Медым кокньӧдны йӧзӧс, ме медалі нартаяса да понъяса кык мортӧс колльӧдны миянӧс мӧд стойбищеӧдз.
Асывнас ме лэдзи удэхеецъясӧс.
Тані артмис доза тешкодь происшествие.
Ме сеті налы дас шайтӧн морт вылӧ: ӧтиыслы дас шайта деньга, а мӧдыслы — кык вит шайтаӧс.
Сэки первойыс ӧбидитчис.
Ме чайті, мый сійӧ недӧвӧльнӧй мынтысьӧмнас, да инді ёртыс вылӧ, коді вӧлі зэв дӧвӧльнӧй.
Вӧлӧмкӧ дзик мӧдтор: удэхеец ӧбидитчӧма сы вылӧ, мый ме сеті сылы ӧти деньга, а ёртыслы — кыкӧс.
Ме вунӧді, мый найӧ оз тӧдны деньга лыдсӧ.
Медым вӧчны удовольствие первойыслы, ме сеті сылы дас шайта деньга пыддиыс куим куим шайтаӧс да ӧти руба.
Сэки ӧбидитчис мӧдыс, кодлӧн вӧлі кык вит шайта деньга.
Медым бурӧдны найӧс, ковмис сетны ӧтиыслы и мӧдыслы ӧткодь деньга.
Колӧ вӧлі аддзывны, кутшӧм дӧвӧльнӧйӧсь найӧ мунісны гортаныс.
Кызь ӧкмысӧд глава
ТИГРЛӦН УСЬКӦДЧЫЛӦМ
Аскинас, декабрь 23 лунӧ, ми мунім водзӧ.
Быдса лун шойччӧм бӧрын быдӧнлӧн вӧлі бур настроение; йӧз мунісны кыпыда да гажаа.
Лунтырнас ми мунім километр дас кӧкъямыс да сувтім бивакӧн фанза дорӧ, кӧні олісны кык старик: удэхеец да низь кыйысь китаец.
Меным зэв окота вӧлі кайны Хорскӧй перевал вылӧ.
Ме куті юасьны туй йылысь.
Удэхеец Китенбу (тадзи шуисны миянлысь выль тӧдсанымӧс) сӧгласитчис колльӧдны миянӧс.
Сылы, буракӧ, вӧлі ар квайтымын гӧгӧр.
Юрсиас сылӧн вӧліны нин дзор сияс, и чужӧмыс тырӧма чукыръясӧн.
Китенбу пырысь-пыр жӧ заводитіс лӧсьӧдчыны.
Сійӧ босьтіс сьӧрсьыс дӧмаса эшкын, кӧза ку да важиник, унаысь нин пӧчинитлӧм берданка; ме босьті чайник, записнӧй книжка да узьлан мешӧк, а Дерсу — палатка дӧра, каллян да продовольствие.
Миянысь кындзи отрядын вӧліны ещӧ кык ловъя лов: менам пон Альпа да удэхеецлӧн Када нима пон, коді вӧлі рудіник гӧна, ёсь нырвома, сувтса пельяса.
Асывсяньыс вӧлі бур поводдя.
Ми чайтім, мый рыт кежлас воам зверӧвӧй фанзаӧдз, коді вӧлі водораздел мӧдарладорас.
Но миян мечтаяс эз збыльмыны.
Луншӧр бӧрын небесаыс тупкысис слӧя кымӧръясӧн; шонді гӧгӧрыс лоины кругъяс, да такӧд тшӧтш кутіс тӧвзьысьны.
Ме кӧсъя нин вӧлі бӧр бергӧдчыны, но Дерсу успокоитіс менӧ, шуис, мый пурга оз ло, кыптас сӧмын ён тӧв, коді аски кежлӧ бӧр лӧняс.
Тадзи и лои.
Час нёльын кымын шонді саялі, и он гӧгӧрво — кымӧръяс пӧвстӧ али ру пиӧ.
Воздухыс вӧлі тырӧма кос лым бусӧн.
Кыптысь тӧлыс пӧльтіс миянлы паныд да пуртӧн моз вундіс чужӧмтӧ.
Кор заводитіс рӧмдыны, ми буретш вӧлім водораздел дорын.
Татчӧ Дерсу сувтіс да мый йылысь кӧ мӧдіс совещайтчыны удэхеецкӧд.
На дінӧ матыстчӧм бӧрын ме тӧдмалі, мый старик воштӧма туйсӧ.
Медым не ылавны, найӧ решитісны войсӧ узьны ывлаын.
— Капитан, — шыасис ме дінӧ Дерсу, — талун миянлы фанза оз сюр, колӧ вӧчны бивак.
— Ладнӧ, — шуи ме, — вайӧ бӧръямӧ места.
Ми пырим вӧрас медся сукинас, медым сайӧдчыны тӧвсьыс, да сувтім ыджыд сус пу дорӧ, кодлӧн джудждаыс, буракӧ, вӧлі метр кызь кымын.
Дерсу босьтіс чер да муніс песла, старик-удэхеец кутіс керавны вольӧс вылӧ лыс, а ме заводиті пестыны бипур.
Сӧмын квайт час да джын кежлӧ ми помалім бивачнӧй уджъяс да ёна мудзим.
Кор ыпнитіс би, бивакын пырысь-пыр лои уютнӧ.
Ӧні позьӧ вӧлі вежны кӧм, пасьтасьны да думыштлыны ужын йылысь.
Часджын мысти ми юим чай да тӧлкуйтім поводдя йылысь.
Менам Альпалӧн эз вӧв сэтшӧм шоныд пасьыс, кутшӧм вӧлі Кадалӧн.
Сійӧ кынмис, мудзис да пукаліс би дорын синъяссӧ куньтыртӧмӧн да, кажитчӧ, вуграліс.
Када, коді ичӧтысяньыс велалӧма быдпӧлӧс лишениеяс дінас, эз видзӧд походнӧй олӧмлӧн сьӧкыдлунъяс вылӧ.
Кӧлачӧ читкыльтчӧмӧн сійӧ водіс бокӧ да пырысь-пыр унмовсис.
Сійӧс ставнас тыртіс лым.
Коръясӧкӧ сійӧ чеччывліс, медым пыркӧдчыштны, сэсся, ӧти местаын педзыштӧм бӧрын, водліс мӧд бок вылас, сюйліс нырсӧ кынӧм улас да зілис шонтыны асьсӧ лолалӧмнас.
Дерсу век жалитіс Альпаӧс да быдпӧрйӧ, коксӧ пӧрччытӧдз, вӧчліс сылы коз лысъясысь да кос турунысь вольӧс.
Матын кӧ эз вӧв ни ӧтиыс, ни мӧдыс, то сетліс сылы ассьыс курткасӧ, и Альпа гӧгӧрволіс тайӧс.
Шойччигъясӧн Альпа корсьліс Дерсуӧс, чеччаліс сы дорын, инмӧдчыліс сылы лапаяснас да быдногыс зілис веськӧдны ас вылас внимание.
И мыйӧн сӧмын Дерсу босьтліс чер, сійӧ успокоитчывліс да терпеливӧя виччысьліс, кор Дерсу воас да ваяс коз лап моздор.
Асьным ми мудзим понъяс дорысь эгӧ омӧльджыка, и та вӧсна чай юӧм бӧрын да бипурйӧ унджык пес содтӧм бӧрын пыр жӧ мӧдім лӧсьӧдчыны водны.
Водалім ми би дорӧ быдӧн торйӧн.
Тӧвсайладорас воді ме, Дерсу водіс бокӧджык.
Сійӧ вӧчис аслыс мыйкӧ палатка сямаӧс, а пельпомъяс вылас чӧвтіс шинель.
Старик водіс сус пу дорӧ, шебрасис эшкынӧн.
Сійӧ кӧсйысис караулитны бивак да войбыд би пестыны.
Ме кералі коз лапъяс, вольсалі на вылӧ ассьым мешӧкӧс да устроитчи зэв удобнӧя.
Ӧтарсяньыс менӧ тӧвсьыс видзисны пӧрӧм пуяс, а мӧдарсяньыс — ломтысис бипур.
Ыджыд вӧрын лёк поводдя дырйи век шуштӧм.
Сідзи и кажитчӧ, мый буретш сійӧ пуыс, код улын тэ узян, пӧрӧ вылысад да лямӧдас тэнӧ.
Кӧть ме и ёна мудзи, дыр эг вермы унмовсьны.
Кодкӧ тӧвсӧ сэтшӧма ыдждӧдіс, мый сійӧ, беситчӧм зверь моз, усьласис ставыс вылӧ, мый сюрлі сылы туй вылас.
Медся ёна сюрлі пуяслы.
Тайӧ вӧлі дурмӧм воздушнӧй стихиякӧд вӧрса великанъяслӧн настӧящӧй вермасьӧм.
Тӧлыс усьласис тӧвныръясӧн, нетшкысис, сэсся котӧртліс мӧдлаӧ да нораа омляліс бокын — кажитчӧ вӧлі, быттьӧкӧ ми веськалім дзик тӧвныр шӧрас.
Тӧлыс вӧчліс ыджыд кытш, бӧр воліс миян бивак дінӧ да уськӧдчыліс сус пу вылӧ, мыйвынсьыс зілис пӧрӧдны сійӧс муӧ.
Но тайӧ эз удайтчывлы.
Вӧрса великан зумыштчыліс да сӧмын зэв ёна качайтчис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме кылі, кыдзи кодкӧ содтіс бипурйӧ пес да кыдзи шумитіс биыс, кодӧс пӧльтіс тӧлыс.
Сэсся ставыс сорласис, и ме унмовси.
Войшӧр гӧгӧрын ме садьми.
Дерсу да Китенбу эз узьны да мый йылысь кӧ сёрнитісны ас костаныс.
Гӧлӧсъяс сертиыс ме гӧгӧрвои, мый найӧ тревожитчӧны мыйыськӧ.
«Буракӧ, сус пуыс качайтчӧ да вермас пӧрны», думышті ме.
Ме шыбиті юр вылысь узьлан мешӧклысь вевтсӧ да юалі, мый лои.
— Немтор, немтор, капитан, — вочавидзис меным Дерсу, но ме казялі, мый висьталӧ сійӧ оз веськыда: сійӧ прӧстӧ оз кӧсйы менӧ беспокоитны.
Бивакын бипур сотчис яра.
Дерсу пукаліс би дорын, жарсьыс тупкӧма чужӧмсӧ кинас да лӧсьӧдалӧ песъяссӧ, ӧгырсӧ чукӧртӧ ӧтилаӧ; старик Китенбу малаліс ассьыс понсӧ;
Альпа пукаліс мекӧд орччӧн да дрӧжжитіс, тыдалӧ, кӧдзыдысла.
Бипурйын пескыс сотчис югыда.
Сьӧд вуджӧръяс да гӧрд пятнаяс ветлӧдлісны му вывті ӧта-мӧдныскӧд вежласигтыр; найӧ то ылыстчылісны бипур дорысь, то матыстчылісны дзик сы дінӧдз да чеччалісны кустъяс вывті да лым толаяс вывті.
— Немтор, капитан, — бара шуис меным Дерсу. — Тэ верман узьны.
Ми сідзи ас костын сёрнитам.
Ме бара шебраси юр вывті да унмовси.
Часджын кымын мысти ме бара садьми.
Менӧ садьмӧдісны гӧлӧсъяс.
«Мыйкӧ неладнӧ», думышті ме да петі мешӧкысь.
Тӧв вочасӧн лӧнис.
Небесаын кӧнъясынкӧ тыдовтчисны кодзувъяс.
Быд тӧвныр койыштліс му вылӧ кос лымсӧ сэтшӧм шумӧн, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі лыа.
Би дорысь ме аддзи ассьым приятельясӧс.
Китенбу сулаліс да мыйкӧ кывзіс.
Дерсу сулаліс бокӧн, сайӧдӧма кипыдӧснас бипур югӧрсӧ да видзӧдӧ войся пемыдас.
Понъяс эз жӧ узьны; найӧ жмитчисны билань, заводитлісны пуксьыны, но пырысь-пыр жӧ чеччыштлывлісны да мунлісны мӧдлаӧ.
Найӧ мыйкӧ кылісны ныриснаныс да видзӧдісны сэтчань жӧ, кытчань видзӧдісны Дерсу да Китенбу.
Тӧлыс ёна пӧльтіс бисӧ, кыпӧдліс уна тысяча бикинь, бергӧдліс найӧс воздухас да нуліс кытчӧкӧ вӧр пытшкас.
— Мый сэтшӧмыс, Дерсу? — юалі ме гольдлысь.
— Кабанъяс ветлӧдлӧны, — вочавидзис сійӧ.
— Но и мый нӧ?
Кабанъяс вӧрын — тайӧ сэтшӧм естественнӧ: животнӧйяс мунӧны вӧлі, зурасисны миян бивак вылӧ да ӧні шумӧн петкӧдлісны ассьыныс дӧзмӧмсӧ.
Дерсу дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да шуис:
— Кыдзи тэ сы мында во ветлӧдлан пармаӧд — он гӧгӧрво?
Тӧлын кабанъяс войнас оз ветлӧдлыны.
Збыльысь, сэні, кытчань видзӧдісны Дерсу да Китенбу, кыліс увъяслӧн рутшка-ратшкакылӧм да дикӧй порсьяслӧн «чушкакылӧм».
Миян бивак дорӧ неуна вотӧдз кабанъяс лэччисны седловинаысь да кытшовтісны коническӧй сопкасӧ бокыті.
— А мыйла тайӧ кабанъясыс мунӧны войнас? — юалі ме Дерсулысь.
— Найӧ весьшӧрӧ оз мунны, — вочавидзис сійӧ.
— Мӧд йӧз вӧтлӧны найӧс.
Ме думышті, мый сійӧ висьталӧ удэхеецъяс йылысь, да думысь шензи, кыдзи найӧ войнас ветлӧдлӧны вӧрӧд лыжиӧн.
Но друг дум вылӧ уси, мый Дерсу «йӧзӧн» шуӧ оз сӧмын йӧзӧс, и сразу ставсӧ гӧгӧрвои: кабанъяс бӧрся вӧтчӧ тигр.
Сідзкӧ, хищник кӧнкӧ матын.
Ме эг мӧд виччысьны чай, би дорлань матӧджык кыски ассьым мешӧкӧс, пыри сэтчӧ да бара унмовси.
Меным кажитчис, мый ме узи дыр.
Друг мыйкӧ сьӧкыд водіс меным морӧс вылӧ, и такӧд тшӧтш ме кылі понлысь лявӧстӧм да Дерсулысь ёна горӧдӧм:
— Ӧдйӧджык!
Ме тэрыба шыбиті ас вылысь мехӧвӧй мешӧклысь вылысса клапансӧ.
Лым да кос коръяс резыштісны меным чужӧмӧ.
Тайӧ жӧ здукас ме аддзи, кыдзи кутшӧмкӧ кузь вуджӧр вуджӧртчис кустъяс пӧвстті.
Менам морӧс вылын куйліс Альпа.
Би пӧшти дзикӧдз кусӧма, сэні чусалісны сӧмын кык гӧлӧвня.
Тӧлыс пӧльтіс ӧгыръяссӧ да разӧдіс бикиньяссӧ лым вылас.
Дерсу пукаліс му вылын, кияснас пыксьӧма лымъяс.
Шуйга кинас сійӧ кутчысьӧма морӧсас, быттьӧкӧ кӧсйис дугӧдны сьӧлӧм тіпкӧмсӧ.
Старик Китенбу кымыньӧн куйліс лым вылас да эз вӧрзьӧдчыв.
Мыйкӧ дыра ме эг вермы гӧгӧрвоны, мый лоӧма да мый меным колӧ вӧчны.
Муртса ме вӧтлі вылысысь понйӧс, петі мешӧкысь да матыстчи Дерсу дінӧ.
— Мый лои? — пельпомӧдыс вӧрӧдігтыр юалі ме сылысь.
— Амба, Амба! — повзьӧмпырысь горӧдіс сійӧ.
— Амба дзик миян бивакӧдз воліс.
Ӧти понсӧ нуис.
Сэки сӧмын ме казялі, мый стариклӧн понйыс абу.
Дерсу чеччис муысь да мӧдіс лӧсьӧдны бипур.
Мыйӧн сӧмын биыс ыпнитіс, удэхеец тожӧ воис ас садяс, сійӧ повзьӧмӧн видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да вӧлі йӧй кодь.
Мукӧд кадӧ эськӧ серамыд петіс сы вылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ медся спокойнӧйӧн вӧлі ме.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме узи да эг аддзыв сійӧс, мый лоӧма.
Но регыд мысти ми вежсим рольяснаным; кор Дерсу успокоитчис, повзи ме.
Коді вермас шуны, мый тигр бара оз лок бивакӧ, оз уськӧдчы морт вылӧ?
Кыдзи ставыс тайӧ артмис да кыдзи некод эз лый?
Вӧлӧмкӧ, первойӧн садьмӧма Дерсу; сійӧс садьмӧдӧмаӧсь понъяс.
Найӧ пыр чеччалӧмаӧсь то бипур ӧтарладорас, то мӧдарладорас.
Тигрысь спасайтчигӧн Альпа уськӧдчӧма веськыда Дерсулы юр вылас.
Унйывсьыс сійӧ тойыштӧма Альпаӧс да ассяньыс зэв матысь аддзӧма тигрӧс.
Зверь кватитӧма понйӧс да надзӧник, тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ гӧгӧрвоигтыр, мый сылы некод оз вермы мешайтны, нуӧма сійӧс вӧрӧ.
Тойыштӧмсьыс повзьӧм Альпа уськӧдчӧма би вомӧн да веськалӧма меным морӧс вылӧ.
Буретш тайӧ кадас ме и кылі Дерсулысь горӧдӧмсӧ.
Инстинктивнӧя ме кватиті ружье, но эг тӧд, кытчӧ лыйны.
Друг кустъяс пӧвстын ме мышкын кыліс кышакылӧм.
— Тані, — сус пусянь веськыдладорӧ кинас индігмоз вашнитіс Китенбу.
— Абу, тані, — дзик мӧдарладорӧ индіс Дерсу.
Кышакылӧм кыліс мӧдысь, но тайӧ пӧрйӧ кыкнанладорас ӧттшӧтш.
Тӧлыс шумитіс выліас пуяс йылас да мешайтіс кывзыны.
Мукӧддырйиыс меным кажитчис, мый ме збыльысь кыла увъяслысь трачкакылӧм да аддза весиг асьсӧ зверсӧ, но регыд мысти убеждайтчылі, мый тайӧ ньӧти абу сійӧ: тайӧ вӧліны либӧ колодаяс, либӧ том козъяс.
Гӧгӧр вӧлі сэтшӧм сук вӧр, код пыр и луннас нинӧм он вермы аддзыны.
— Дерсу, — шуи ме Гольдлы, — кавшась пу вылӧ.
Тэныд вылісяньыс бура мӧдас тыдавны.
— Ог, — вочавидзис сійӧ, — ме ог вермы.
Ме пӧрысь морт; ӧні кайны пуӧ ньӧти ог вермы.
Старик сідзжӧ ӧткажитчис кайны пу вылӧ.
Сэки ме ачым решиті кайны сус пу вылӧ.
Стволыс сылӧн вӧлі рӧвнӧй да шыльыд и тӧвладорсяньыс тырыштӧма лымйӧн.
Зэв сьӧкыдпырысь ме кайи метрӧн-джынйӧнысь не вылӧджык.
Менам регыд кутісны кынмыны киясӧй, и ме должен вӧлі бӧр лэччыны муӧ.
— Оз ков, — небеса вылӧ видзӧдлывліг шуис Дерсу.
— Регыд войыс помасяс.
Сійӧ босьтіс винтовкасӧ да лыйис воздухас.
Буретш тайӧ кадас пӧльыштіс ыджыд тӧвныр.
Лыйӧм шыыс воши кытчӧкӧ матӧ.
Ми ыджыда пестім би да заводитім пузьӧдны чай.
Альпа пыр жмитчис то ме дінӧ, то Дерсу дінӧ да дрӧгнитлывліс быд ичӧтик шумысь, полігтыр видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Минута нелямын кымын ми ещӧ пукалім би дорын, висьтавлім ӧта-мӧднымлы впечатлениеяснымӧс.
Медбӧрын кутіс югдыны.
Тӧлыс кутіс ӧдйӧ лӧньны, а ывлаыс кӧдздӧдіс.
Дерсу да Китенбу мунісны кустъяс дорӧ.
Кок туйяс серти найӧ тӧдмалісны, мый миян дінті мунӧмаӧсь ӧкмыс кабан да мый тигр вӧлӧма ыджыд да пӧрысь.
Сійӧ дыр ветлӧдлӧма бивак дорӧд да сӧмын сэки уськӧдчӧма понъяс вылӧ, кор биыс дзикӧдз кусӧма.
Ме предложиті Дерсулы кӧлуйнымӧс кольны татчӧ да мунны тигр кок туй кузя.
Ме чайті, мый сійӧ ӧткажитчас, да чуйми, кор сійӧ сӧгласитчис.
Гольд мӧдіс висьтавны, мый тигрлы пармаын эм уна сёян.
Тайӧ тигрыс кыйӧдӧма кабанъясӧс, но, йӧзӧс аддзӧм бӧрын, уськӧдчӧма налӧн бивак вылӧ да гусялӧма понсӧ.
— Татшӧм Амбаӧс позьӧ лыйны — грек оз ло, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ.
Тэрмасигтыр ми сёйыштім кӧдзыд яй, юим чай, лыжиасим да мӧдӧдчим тигр кок туй кузя.
Поводдяыс пӧшти дзикӧдз мичаммис.
Нэмӧвӧйся козъяс да сус пуяс шыбитӧмаӧсь ассьыныс еджыд паськӧмсӧ, зато му вылын уналаын нӧбалӧма гырысь толаяс.
На вывті исковтісны шонді югӧръяс, и та вӧсна вӧрын вӧлі праздничнӧй ногӧн югыд.
Миян биваксянь тигр мунӧма бӧр важ кок туй кузяыс, коді вайӧдіс миянӧс валежник дорӧ.
Кок туйясыс мунісны веськыда пӧрӧм пуяс увтіыс.
— Эн тэрмась, капитан, — шуис меным Дерсу.
— Веськыда мунны оз ков.
Колӧ кытшовтны, бура видзӧдавны...
Мунӧмаӧсь! — друг горӧдіс Дерсу да тэрыба бергӧдчис выль кок туйлань.
Тані бура вӧлі тыдалӧ, мый тигр дыр пукалӧма ӧтилаын.
Сы улысын сылыштӧма лымйыс.
Понйӧс сійӧ пуктӧма ас дорас да кывзӧма, оз-ӧ вӧтчыны сы бӧрся.
Сэсся нуӧма сійӧс водзӧ.
Тадзи ми мунім ещӧ час куим кымын.
Тигр мунӧма абу веськыда, а бӧръялӧма сэтшӧм местаяс, кӧні вӧлі лымтӧмджык, кӧні сукджыкӧсь кустъясыс да унджык пӧрӧм пуясыс.
Ӧтилаын сійӧ кайлӧма пӧрӧм пу вылӧ да дыр пукалӧма сы вылын, но друг мыйыськӧ повзьӧма, чеччыштӧма муӧ да некымын метр кыссьӧма кынӧм вылас.
Кадысь кадӧ сійӧ сувтлывлӧма да кывзысьӧма; кор ми матысмылім, тигр мунлӧма первой чеччалігтыр, а сэсся восьлӧн да рӧдтӧмӧн.
Медбӧрын Дерсу сувтіс да кутіс сӧветуйтчыны Китенбу стариккӧд.
Сы чайтӧм серти, колӧ вӧлі бӧр бергӧдчыны, сы вӧсна мый тигр эз вӧв ранитчӧма, лымйыс абу тырмымӧн джуджыд и вӧтчыны вӧлі весьшӧрӧ, сӧмын кадыс вошӧ.
Меным кажитчис тешкодьӧн да гӧгӧрвотӧмӧн, мыйла тигрыс оз сёй понсӧ, а кыскӧ сьӧрсьыс.
Быттьӧкӧ менам мӧвпъяслы вочавидзигмоз Дерсу шуис, мый тайӧ энь тигр и мый сылӧн эмӧсь тигрпиян; налы сійӧ и нуӧ понсӧ.
Аслас гу дорӧ сійӧ миянӧс оз вайӧд, а мӧдас новлӧдлыны сопкаясӧд сэтчӧдз, кытчӧдз ми сійӧс огӧ эновтӧй.
Такӧд оз позь вӧлі не сӧгласитчыны.
Кор решитӧма вӧлі бӧр мунны бивакӧ, Дерсу бергӧдчис сэтчань, кытчӧ мунӧма тигр, да горӧдіс:
— Амба!
Тэнад синмад яндзимыд абу.
Тэ вӧр, понйысь лёкджык.
Ме тэысь ог пов!
Мӧдысь кӧ тэнӧ аддза — лыя.
Та бӧрын сійӧ ӧзтіс каллянсӧ да мӧдӧдчис биваклань юждӧм лыжи туй кузя.
Ӧтчыд биваксянь матын ме муні водзӧ, а Китенбу да Дерсу колины бӧрӧ.
Кор ме кайи перевал вылӧ, меным кажитчис, мый миян биваксянь кодкӧ уськӧдчис гӧра горув.
Минута мысти ми матыстчим бивак дорӧ.
Миянлысь став кӧлуйнымӧс вӧлі шыблалӧма да косявлӧма.
Менам узьлан мешӧкысь кольӧмаӧсь рузум торъяс.
Лымвывса кок туйяс сертиыс ми гӧгӧрвоим, мый тайӧс вӧчӧмаӧсь кык сан.
Найӧс ме и аддзылі бивак дорӧ матыстчигӧн.
Мый позьӧ вӧлі босьтны, ми чукӧртім, тэрыба лэччим перевал вылысь да мунім биваклань.
Чой ньылыд лэччыны вӧлі кокни, сы вӧсна мый важ лыжи туйсӧ кӧть и вӧлі тыртыштӧма лымйӧн, но сійӧ ёна южмӧма.
Ми эгӧ мунӧй, а прӧстӧ котӧртім, и рыт кежлас воим асланым отряд дінӧ.
Синопку скалаяс дорын олісны удэхеецъяс.
Насянь ме тӧдмалі, мый Бикин дорын кодӧскӧ корсьӧны, мый вошӧмаяссӧ корсьны волӧма пристав, но джуджыд лым вӧсна бергӧдчӧма бӧр.
Ме сэки эг на тӧд, мый тайӧ корсисны менӧ.
Удэхеецъяс висьталӧм серти, водзынджык вӧлі ещӧ кык тыртӧм юрта.
— Кутшӧм местаын тайӧ? — юалі ме удэхеецъяслысь.
— Бэйсилаза-датани, — вочавидзис на пиысь ӧтиыс.
— Кымын верст? — юаліс сылысь Захаров.
— Кык, — увереннӧя вочавидзис удэхеец.
Ме кори, медым сійӧ колльӧдіс миянӧс, и сійӧ окотапырысь сӧгласитчис.
Ми ньӧбим налысь йӧра яй, чери, ош салӧ да мӧдӧдчим водзӧ.
Куим километр мунӧм бӧрын ме юалі колльӧдысьлысь, ылын-ӧ юртаясӧдз.
— Матын, — вочавидзис сійӧ.
Но ми прӧйдитім ещӧ нёль километр, а стойбище, быттьӧкӧ кӧлдуйтӧма, муніс миянсянь пыр ылӧджык и ылӧджык.
Кад вӧлі сувтны бивакӧ, но ӧбиднӧ вӧлі гудйысьны лымйын да узьмӧдчыны ывлаын юртаяскӧд орччӧн.
Быд юалӧм вылӧ, ылын-ӧ ещӧ, удэхеец вочавидзліс:
— Матын.
Юлӧн быд чукыль сайысь ме надейтчи аддзыны юртаяс, но чукыль сайын воліс мӧд чукыль, нырд сайын — мӧд нырд, а стойбище некӧн эз тыдав.
Тадзи ми мунім ещӧ километр кӧкъямыс кымын.
Друг меным тӧдвылӧ уси юавны колльӧдысьлысь, кымын верст ещӧ коли Бэйсилаза-датаниӧдз.
— Сизим, — сідзжӧ увереннӧя вочавидзис сійӧ.
Стрелокъяс сідзи и пуксисны да пондісны видчыны.
Вӧлӧмкӧ, миян колльӧдысьным нинӧм оз гӧгӧрво верстъяс йылысь.
Та йылысь татчӧс олысьяслысь некор оз ков юасьны.
Найӧ мерайтӧны расстояниесӧ кадӧн: лунджын мунны, ӧти лун, кык сутки да с. в.
Сэки ме сеті сигнал сувтны.
Удэхеец шуис, мый юртаяс дзик нин матынӧсь, но сылы некод нин эз верит.
Стрелокъяс заводитісны тэрмасигтыр зыртны лым, кыскавны пес да сувтӧдавны палаткаяс.
Ми ёна сёрмим; уджалігкості рӧмдіс.
Та вылӧ видзӧдтӧг бивак артмис зэв лӧсьыд.
1907 вося медбӧръя лунас ми вуджим Сигоу (Рытыввыв долина) местностьӧд; Бикин дорын тайӧ медся уна йӧза населённӧй пункт.
Тані олӧны сӧмын китаецъяс.
Китаецъяс начкисны порсь да лӧсьӧдісны уна вина.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс корисны менӧ аскиа лунсӧ колльӧдны на ордын.
Миян продовольственнӧй запасъяс бырины дзикӧдз, а позянлун встретитны Выль во обыкновеннӧй бивак дорысь культурнӧйджык обстановкаын воис менам спутникъяслы сьӧлӧм вылас.
Ме сӧгласитчи примитны китаецъяслысь приглашениесӧ, но стрелокъяссянь босьті кӧсйысьӧм, мый уна вина юны найӧ оз мӧдны.
Найӧ эз вежны сетӧм кывсӧ, и на пиысь некод эз вӧв кодъюра.
Мӧд луныс вӧлі шондіа да кӧдзыд.
Асывнас ме построиті ассьым командаӧс да висьталі тост став вӧснаыс, коді отсаліс миян экспедициялы да кокньӧдіс миянлысь могъяснымӧс.
«Ура» горӧдӧм юрӧбтіс вӧр пасьтаыс.
Орчча фанзаясысь петалісны китаецъяс да, кор тӧдмалісны, мыйын делӧыс, бара мӧдісны ворсны асланыс сярганъясӧн.
Муртса на ми разӧдчалім фанзаясӧ да заводитім ӧбедайтны, ортсысяньыс кыліс кӧлӧкӧльчик шы.
Китаецъяс котӧрӧн локтісны да висьталісны, мый воис пристав.
Некымын минута мысти кодкӧ пася пырис фанзаӧ.
И друг тайӧ приставыс лои А. И. Мерзляковӧн.
Ми окасим.
Заводитчисны юасьӧмъяс.
Тыдовтчис, мый сійӧ (а абу кутшӧмкӧ пристав) мӧдӧдчылӧма меным паныд, но бӧр эновтчӧма джуджыд лым вӧснаыс.
Комынӧд глава
ДЕРСУЛӦН КУЛӦМ
Хабаровскӧ ми воим январь 7 лунӧ рытнас.
Стрелокъяс муналісны асланыс ротаясӧ, а ме Дерсукӧд муні аслам квартираӧ, кытчӧ чукӧртчисны менам матысса другъяс.
Дерсу вылӧ быдӧн видзӧдісны шензигтыр да любопытствоӧн.
Сійӧ тожӧ эз ӧшйы инас да дыр эз вермы велавны олӧмлӧн выль условиеяс дінӧ.
Ме торйӧді сылы ичӧтик комната, кытчӧ пукті крӧвать, пу пызан да кык табуретка.
Бӧръяясыс сылы, тыдалӧ, ньӧти оз вӧлӧм ковны, сы вӧсна мый сійӧ лыддис бурджыкӧн пукавны джоджын либӧ частӧджык крӧвать вылын ас улас кокъяссӧ турецкӧй ногӧн сюркнялӧмӧн.
Узьны водігас сійӧ, важ привычка сертиыс, турун вольпась вылӧ да ватнӧй эшкын вылӧ быдпӧрйӧ вольсавліс кӧза ку.
Радейтана местаӧн Дерсулӧн вӧлі пачдорса пельӧс.
Сійӧ пуксьывліс пес вылӧ да дыр видзӧдіс би вылӧ.
Комнатаын сылы ставыс вӧлі ӧтдор, и сӧмын сотчысь пес казьтыліс пармасӧ.
Кор пескыс сотчис лёка, сійӧ скӧраліс пач вылӧ да шуаліс:
— Лёк йӧз, сійӧ ньӧти оз кӧсйы сотчыны.
Ӧтчыд меным юрӧ воис мӧвп Дерсулысь сёрнисӧ гижны фонографӧн.
Сійӧ регыд гӧгӧрвоис, мый сысянь колӧ, да висьталіс трубкаӧ кузь мойд, коді босьтіс валиксӧ пӧшти дзоньнас.
Сэсся ме вежи мембранасӧ воспроизводящӧй вылӧ да выльысь заведиті машинасӧ.
Дерсу, кор кыліс ассьыс сёрнисӧ, кодӧс бӧр передайтіс сылы машина, ньӧти эз чуймы, ни ӧти мускул сы чужӧм вылын эз вӧрзьы.
Сійӧ внимательнӧя кывзіс помӧдзыс да шуис:
— Сійӧ, — Дерсу индіс фонограф вылӧ, — висьталӧ вернӧ, ни ӧти кыв абу кольӧма.
Дерсу вӧлі неисправимӧй — сійӧ очеловечитіс и фонографсӧ.
Мукӧддырйиыс ме пуксьывлі сы дінӧ, и ми казьтывлім став переживаниеяссӧ, кодъяс вӧліны путешествиеяс дырйи.
Тайӧ беседаясыс кыкнаннымлы миянлы сетлісны ыджыд удовольствие.
Экспедицияысь воӧм бӧрын век овлывлӧ уна удж: денежнӧй да служебнӧй отчётъяс составляйтӧм, маршрутъяс чертиталӧм, коллекцияяс бӧрйӧм да с. в.
Дерсу казяліс, мый ме лунтыръясӧн пукала пызан сайын да гижа.
— Войдӧр ме думайтлі, — шуис сійӧ, — капитан тадзи пукалӧ, — сійӧ петкӧдліс, кыдзи пукалӧ капитан, — сёйӧ, йӧзӧс судитӧ, мӧд удж абу.
Ӧні ме гӧгӧрвоа: капитан сопкаӧ мунас — уджалӧ, бӧр карӧ локтас — уджалӧ.
Ньӧти гуляйтны оз вермы.
Ӧтчыд, сы комнатаӧ пырӧм бӧрын, ме суи сійӧс паськӧмаӧн.
Киас сылӧн вӧлі ружье.
— Тэ кытчӧ? — юалі ме.
— Лыйсьыны, — вочавидзис сійӧ прӧстӧя да, кор казяліс менам синъясысь чуймӧм, мӧдіс висьтавны, мый ружье стволас чукӧрмӧма уна няйт.
Лыйигас пуляыс прӧйдитас нарезъяс кузяыс да весалас сійӧс; та бӧрын ствол каналсӧ колӧ сӧмын чышкыны рузумторйӧн.
Карын лыйсьӧм запретитӧм сылы вӧлі неприятнӧй открытиеӧн.
Сійӧ бергӧдлыштіс ружьесӧ киас, ышловзис да бӧр сувтӧдіс сійӧс пельӧсӧ.
Мыйлакӧ тайӧ обстоятельствоыс торйӧн ёна дӧзмӧдіс сійӧс.
Мӧд лунас, Дерсу комната дорті мунігӧн, ме аддзи, мый ӧдзӧссӧ калькнитӧма.
Артмис кыдзкӧ сідзи, мый ме пыри надзӧник.
Дерсу сулаліс ӧшинь дорын да мыйкӧ вомгорулас висьталіс ачыс аслыс.
Тӧдса, мый йӧз, кодъяс дыр олӧны ӧтнанныс пармаын, велалӧны гораа висьтавлыны ассьыныс мӧвпъяссӧ.
— Дерсу! — чукӧсті ме сійӧс.
Сійӧ бергӧдчис да шогпырысь шпыньмуныштіс.
— Тэ мый? — юалі ме сылысь.
— Сідз, — вочавидзис сійӧ.
— Ме тані пукала дзик утка кодь.
Кыдзи вермӧны йӧз ящикын пукавны?
(Сійӧ индіс комната пӧтӧлӧк да стенъяс вылӧ.)
Йӧзлы колӧ дугдывтӧг сопкаті ветлӧдлыны, лыйсьыны.
Дерсу чӧв ланьтіс, бергӧдчис ӧшиньлань да бара мӧдіс видзӧдны ывлаӧ.
Сійӧ гажтӧмчис воштӧм свобода вӧснаыс.
«Немтор, — думышті ме, — овмӧдчас да велалас».
Артмис сідзи, мый сы комнатаын колӧ вӧлі вӧчны ремонт: лӧсьӧдны пач да белитны стенъяс.
Ме висьталі сылы, медым сійӧ лун-мӧд кежлӧ вуджас менам кабинетӧ, а сэсся кор комнатаыс лоӧ дась, сійӧ бара вуджас сэтчӧ.
— Немтор, капитан, — шуис сійӧ меным.
— Ме верма ывлаын узьны: палатка вӧча, би песта — мешайтны ог мӧд.
Сылы кажитчис тайӧ сэтшӧм прӧстӧйӧн, и меным дыр ковмис убеждайтны сійӧс, медым татшӧмторсӧ сійӧ эз вӧч.
Сійӧ эз ӧбидитчы, но вӧлі недӧвӧлен сійӧн, мый карын ёна дзескӧдӧны: оз позь сувтӧдны палатка, оз позь биасьны ывлаӧ, оз позь лыйсьыны, сы вӧсна мый ставыс тайӧ пондас мешайтны ветлысь-мунысьяслы.
Ӧтчыд Дерсу вӧлі пес ньӧбигӧн; сійӧ чуймис, мый сы вылӧ ме мынті деньга.
— Кыдзи! — горӧдіс сійӧ.
— Вӧрын уна пес эм, мыйла весьшӧрӧ деньга сетны?
Сійӧ видіс пӧдрядчикӧс шуис сійӧс «лёк йӧзӧн» да быдногыс зілис убедитны, мый менӧ пӧръялісны.
Ме заводитлі объясняйтны сылы, мый деньгасӧ мынта ог пессьыс, а уджалӧмсьыс, но весьшӧрӧ.
Дерсу дыр эз вермы успокоитчыны да тайӧ рытас эз ломтыв пачсӧ.
Мӧд лунас, медым менам эз вӧвны рӧскодъяс, сійӧ ачыс муніс вӧрӧ песла.
Сійӧс кутӧмаӧсь да составитӧмаӧсь протокол.
Дерсу ас ногыс протестуйтӧма, шумитӧма.
Сэки сійӧс нуӧдӧмаӧсь полицейскӧй управлениеӧ.
Кор меным юӧртісны та йылысь телефон пыр, ме старайтчи ладмӧдны делӧсӧ.
Кӧть мыйта бӧрыннас ме эг объясняйт сылы, мыйла оз позь керавны пуяс кар бердысь, сійӧ сідзи эз и гӧгӧрво менсьым.
Тайӧ случайыс вӧчис сы вылӧ ыджыд впечатление.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый карын колӧ овны оз сідзи, кыдзи сылы окота, а кыдзи тайӧ колӧ мукӧдъяслы.
Бокӧвӧй йӧз кытшалісны сійӧс быдладорсянь да дзескӧдісны быд воськов вылын.
Старик кутіс думайтны, ӧтдортчыны йӧзысь, сійӧ омӧльтчис, чужӧмыс векняммис да весиг быттьӧкӧ ещӧ ёнджыка пӧрысьмис.
Ещӧ ичӧтик событие дзикӧдз торкис сылысь душевнӧй равновесиесӧ: сійӧ аддзис, мый ме мынтыси ваысь.
— Кыдзи! — бара горӧдіс сійӧ.
— Ва вылӧ тожӧ колӧ деньга мынтыны?
Видзӧдлы ю вылас, — сійӧ индіс Амур вылӧ, — ваыс уна эм.
Кыдзи позьӧ...
Сійӧ эз висьтав помӧдз да муніс аслас комнатаӧ.
Рытнас ме вӧлі пукала кабинетын да мыйкӧ гижа.
Друг ме кылі, мый ӧдзӧс надзӧник дзуркнитіс.
Ме бергӧдчи: порог дорын сулаліс Дерсу.
Первой видзӧдлӧмсяньыс ме казялі, мый сійӧ кӧсйӧ мыйкӧ корны менсьым.
Чужӧм вылас тӧдчис яндысьыштӧм да тревога.
Эг на удит юавны, а сійӧ нин пидзӧсчанясис да мӧдіс висьтавны:
— Капитан, пӧжалуйста, лэдз менӧ сопкаӧ.
Ме дзик ог вермы овны карын: пес ньӧб, ва тожӧ колӧ ньӧбны, пу пӧрӧдін — мукӧд йӧз видчӧны.
Ме кыпӧді сійӧс да пуксьӧді улӧс вылӧ.
— А кытчӧ тэ мунан? — юалі ме.
— Сэтчӧ. — Сійӧ индіс кинас ылын лӧзалысь Хехцир хребет вылӧ.
Жаль вӧлі меным янсӧдчыны сыкӧд, но жаль вӧлі и кутны.
Лои сӧгласитчыны.
Ме босьті сысянь кыв, мый тӧлысь мысти сійӧ бӧр воас и сэки ми мунам ӧтлаын: ме кӧсйи устроитны сійӧс тӧдсаяс ордӧ.
Ме чайті, мый Дерсу лун-мӧд олас на ме ордын, да кӧсйи сетны сылы деньга, продовольствие да паськӧм.
Но артмис мӧдног.
Мӧд лун асывнас, сы комната дінті мунігӧн, ме аддзи, мый ӧдзӧсыс восьса.
Ме видзӧдлі комнатаас — сэні некод эз вӧв.
Дерсулӧн мунӧмыс шогӧ уськӧдіс менӧ, быттьӧ мыйкӧ ори морӧс пытшкын, дзебсис кутшӧмкӧ лёк чувство: ме мыйыськӧ полі, мыйкӧ висьталіс меным, мый ме сэсся ог нин аддзыв сійӧс.
Лунтыр ме инӧ эг ӧшйы, киӧ удж эз пыр.
Медбӧрын ме шыбиті перӧӧс, пасьтаси да муні лагерӧ.
Ывлаын вӧлі нин тулыс: лымйыс ӧдйӧ сыліс.
Еджыдсьыс сійӧ лоӧма няйт рӧма, быттьӧкӧ сійӧс киськалӧмаӧсь саӧн.
Толаяс вылын шонді водзас артмӧмаӧсь вӧсньыдик йи перегородкаяс; луннас найӧ киссьывлісны, а войнас бӧр кынмывлісны.
Канаваясӧд визувтіс ва.
Сійӧ гажаа жургис да быттьӧкӧ тэрмасис висьтавны быд кос турун силы нимкодь юӧр сы йылысь, мый сійӧ садьмӧма да ӧні тӧждысьыштас ловзьӧдны природасӧ.
Стрелокъяс, кодъяс воисны лыйсянінысь, висьталісны меным, мый туй вылысь аддзылӧмаӧсь нопъя да ружьеа кутшӧмкӧ мортӧс.
Сійӧ муніс радпырысь, гажаа да вомгорулас сьыліс.
Став сертиыс тайӧ вӧлі Дерсу.
Сы мунӧм бӧрын недель кык мысти ме пӧлучиті телеграмма аслам приятельсянь.
«Морт, кодӧс ті ыстылӧмныд пармаӧ, сюри; сійӧс виӧмаӧсь».
«Дерсу», вирдыштіс менам юрын мӧвп.
Меным уси тӧдвылӧ, мый сы могысь, медым карын сійӧс эз кут полиция, ме сеті сылы ассьым визитнӧй карточкаӧс. Гугладорас вӧлі гижӧма, мый олӧ сійӧ ме ордын.
Буракӧ, тайӧ карточкасӧ аддзӧмаӧсь да сетӧмаӧсь меным телеграмма.
Мӧд лунас ме муні Корфовскӧй станцияӧ, коді вӧлі Хехцир хребетсянь лунвывладорын.
Сэні ме тӧдмалі, мый рабочӧйяс аддзылӧмаӧсь Дерсуӧс вӧрысь туй вылысь.
Сійӧ вӧлӧм мунӧ да сёрнитӧ пу вылын пукалысь ракакӧд.
Корфовскӧй станцияӧ поезд воис пӧшти рӧмдігас.
Вӧлі сёр нин, и та вӧсна ми решитім происшествие лоанінӧ мунны аски асывнас.
Войбыд ме эг узь.
Курыд шог топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме чувствуйті, мый вошті матысса мортӧс.
Кутшӧм уна ми сыкӧд переживайтім!
Кымынысь сійӧ мездыліс менӧ сэтшӧм кадӧ, кор ачыс вӧлі гибельвыйын!
Медым вунӧдчыны, ме заводитлі лыддьыны книга, но тайӧ эз отсав.
Юр вемын тайӧ кадас петкӧдчис образыс Дерсулӧн, коді медбӧръяысь корис менсьым, медым ме лэдзи сійӧс вӧля вылӧ.
Ме мыжалі ачымӧс сыысь, мый вайӧді сійӧс карӧ.
Но коді эськӧ вермис думыштны, мый ставыс тайӧ тадзи помасяс!
Асывнас час ӧкмысын кымын ми петім гортсьыным.
Вӧлі март тӧлысь пом.
Шонді сулаліс небесаын вылын да койис му вылӧ яркӧй югӧръяс.
Воздухас чувствуйтсис на войся кынмалӧмъяслӧн ыркыдыс, медсясӧ гож сайясын, но сылӧм лым сертиыс, шоръясын жургысь ва серти да пуяслӧн гажа, праздничнӧй вид серти вӧлі тыдалӧ, мый войся кӧдзыд некодӧс нин оз вермы повзьӧдны.
Ичӧтик трӧпа нуӧдіс миянӧс пармаӧ.
Километрӧн-джынйӧн кымын мунӧм мысти туйсяньыс веськыдвывсьыс ме аддзи бипур да сы дорысь куим фигура.
Ӧтисӧ ме тӧді, тайӧ вӧлі полицейскӧй пристав.
Кык рабочӧй кодйисны гу, а сыкӧд орччӧн муас куйліс кодлӧнкӧ телӧ, кодӧс вӧлі вевттьӧма рӧгӧзаӧн.
Меным тӧдса кӧмкот сертиыс ме тӧді покойникӧс.
— Дерсу, Дерсу! — ас тӧдлытӧг петіс менам морӧсысь.
Рабочӧйяс чуймӧмӧн видзӧдлісны ме вылӧ.
Меным эз вӧв окота бокӧвӧй йӧз дырйи петкӧдлыны ассьым чувствоясӧс, ме вешйи бокӧ, пукси мыр вылӧ да сетчи аслам шоглы.
Муыс вӧлі кын, рабочӧйяс сывдісны сійӧс биӧн да бӧръялісны, мый позьӧ вӧлі босьтны зырйӧн.
Минута вит мысти ме дінӧ локтіс пристав.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм рад да весел, быттьӧкӧ локтӧма праздник вылӧ.
Обстановка сертиыс Дерсуӧс виӧмаӧсь узигас.
Грабительяс корсьӧмаӧсь сылысь деньга да нуӧмаӧсь винтовкасӧ.
Часӧн-джынйӧн мысти кымын гу вӧлі дась.
Рабочӧйяс матыстчисны Дерсу дінӧ да босьтісны сы вылысысь рӧгӧзасӧ.
Сук лысъяс костӧд писькӧдчӧм шонді югӧр уси му вылас да югдӧдіс покойниклысь чужӧмсӧ.
Сійӧ пӧшти абу вежсьӧма.
Восьса синъясыс видзӧдісны небесаӧ; налӧн выражениеыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ Дерсу мыйкӧ вунӧдӧма да ӧні зілис уськӧдны тӧдвылас.
Рабочӧйяс нуисны сійӧс гуӧ да заводитісны тыртны муӧн.
— Прӧщай, Дерсу, — шуи ме надзӧник.
— Вӧрын тэ чужин, вӧрын и помалін олӧмтӧ.
Регыд мысти сійӧ места весьтас, кытчӧ лэдзисны Гольдлысь телӧсӧ, кыптіс неыджыд мыльктор.
Ассьыныс делӧнысӧ помалӧм бӧрын рабочӧйяс ӧзтісны каллянъяс, босьталісны инструментъяссӧ да пристав бӧрся мӧдӧдчисны станцияӧ.
Ме пукси му вылас туй дорӧ да дыр думайті кулӧм друг йылысь.
Кинематографын моз ӧти бӧрся мӧд ме син водзӧ сувталісны кольӧм олӧмыслӧн картинаясыс.
Тайӧ кадас жбырк лэбис поползень.
Сійӧ пуксис гудорса куст вылӧ, дӧверчивӧя видзӧдліс ме вылӧ да кутіс китшкыны.
«Смирнӧй йӧз», уси меным дум вылӧ, кыдзи шулывліс Дерсу тайӧ бордъя олысьяссӧ.
Лэбач жбыркнитіс да лэбзис кустъяс пӧвстӧ.
И бара шог топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Неуна муныштӧм бӧрын ме видзӧдлі мышкӧ, медым не вунӧдны местасӧ, кытчӧ гуалӧма Дерсуӧс.
Кык ыджыд сус пу, кодъяс приютитісны сійӧс асланыс вевт улӧ, тыдалісны ылісянь.
— Прӧщай, Дерсу, — шуи ме медбӧръяысь да туй кузя мӧдӧдчи станцияӧ.
Гожӧмнас 1908 воӧ ме муні аслам коймӧд путешествиеӧ, коді кыссис пӧшти кык во.
1910 воӧ ме бӧр вои Хабаровскӧ да пырысь-пыр жӧ поездӧн муні Корфовскӧй станцияӧ, медым ветлыны дона гу вылӧ.
Ме эг тӧд местасӧ — ставыс вежсьӧма: станция дорын чужӧма быдса посёлок, Хехцир гӧраысь аддзӧмаӧсь да заводитӧмаӧсь перйыны гранит, тані жӧ пӧрӧдісны вӧр да вӧчисны шпалъяс.
Некымынысь ме заводитлі корсьны Дерсулысь гусӧ, но весьшӧрӧ...
Тӧдчана сус пуяс вошӧмаӧсь, лоӧмаӧсь выль туйяс, насыпъяс, выемкаяс, ставыс гӧгӧр оліс выль олӧмӧн.
{Kodko @ "Коли нин комын во..." @ аннотация @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 2.}
Коли нин комын во сайӧ сійӧ кадсяньыс, кор писатель Макс Зингер медводдзаысь ветліс «Сибиряков» ледокол вылын полярнӧй плаваниеӧ.
Сӧветскӧй Арктика кажитчис писательлы.
Уна тысяча верст прӧйдитіс сійӧ лымъя да йиа эрдъяс вывті кӧръяс да понъяс отсӧгӧн. Тӧдліс сійӧ и повтӧм полярникъяс олӧмлысь став сьӧкыдлунсӧ.
Тайӧ сборникса висьтъясын автор гижӧ сы йылысь, мый збыль вӧвлі сыкӧд да сылӧн ёртъяскӧд Войвылын.
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Вася да сылӧн кӧзяин @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 3‒7.}
ВАСЯ ДА СЫЛӦН КӦЗЯИН
Тӧвбыд ме муні кӧръясӧн да понъясӧн миян ылі Войвывті.
Тӧвбыд ме эг аддзыв шонділысь югӧрсӧ.
Сійӧ эз кыпӧдчыв тундра весьтӧ.
Сё дас кык лун ме вӧлі туйын.
Швичйӧдліс ветымын градуса кӧдзыд.
Мед не кынмыны, ми кӧръясӧс ветлыськӧд вӧлі чеччам доддьысь да котӧртам сы бӧрся.
Котӧртігас ми вӧлі шоналам.
Тадзи ковмыліс видзны асьнымӧс сотан кӧдзыдысь.
Миян туй войвывса ичӧтик Верхоянск карӧдз вӧлі зэв кузь.
Ӧти лун нинӧмӧн эз торъяв мӧдысь.
Вӧлі рӧмыд да кӧдзыд.
Миянлы воча эз сюрлы ни ӧти кӧра, туй вылын эз паныдасьлы ни ӧти морт.
Зато лым вылысь ми аддзывлім кыньлысь да шырлысь чут кодь кок туйяссӧ да кӧчлысь узоръяса гырысь пасъяссӧ.
Ӧти почтӧвӧй станциясянь мӧдӧдз ковмывліс мунны дзонь лун.
Но овлывліс и сідзи, мый узьлім лым вылын.
Чегъялам пу лапъяс, вольсалам лым вылӧ, а лапъяс вылас — узьлан мешӧкъяс.
И узям ывлаас.
Станциясянь станцияӧдз ылынкодь.
Мукӧд дырйиыс сё верстысь не этшаджык.
Но ми вӧлі тӧдам, мый быд якутскӧй юртаын, миян ногӧн кӧ, неыджыд пу керкаын, примитасны миянӧс пӧся, бур гӧстьясӧс моз.
Войвывса тайгаын олысьяслӧн тайӧ закон.
Асьныд думыштлӧй, кытчӧ татӧн воштысьны гӧстьлы?
Узьлан керкаяс абуӧсь.
Гостиницаяс абуӧсь.
И ми пырам вӧлі тӧдтӧм юртаӧ асланым гортӧ моз.
И сэтчӧс олысьяс век радӧсь миян локтӧмлы.
Ветлысь-мунысьлы Войвылын век почёт да уважение.
Гӧсть ваяс выльторъяс.
Сійӧ тешитыштас интереснӧй висьтӧн.
Сысянь тӧдмалан, мый вӧчсьӧ паськыд сӧветскӧй му вылас.
Татчӧ, сьӧд пармаӧ, оз волы ни самолёт, ни вертолёт.
Веськыда кӧрт туйӧдз тысяча верст.
Байдӧгъясӧс позьӧ аслад керка ӧшинь пырыд лыйлыны.
Вот мыйла гӧсть ылі Войвывса тайгаын дзик ловъя газет кодь.
Ми вӧлі пырам кӧдзыд ывлаысь юртаӧ.
Асьным ломтам ичӧт пач.
Тыртам лымйӧн гӧгрӧс чайник, пуктам би вылӧ.
Пулывлім пельмень.
Ме вӧчалі пельменьсӧ сы мында, мед тырмас став кузь туй чӧжыс — стӧч кык тысяча.
Кӧдзыд вылас найӧ сэтшӧма чорзьӧмны, мый тёпканъясті вуджигӧн зёльӧдчӧны мешӧкын берег дорса шыльыд изъяс моз.
Сьӧкыд туй вӧсна ми жуялім, быри эбӧсным.
Верхоянск кажитчис миянлы думъясын рай кодьӧн.
И вот медбӧрын тыдовтчисны ылі Войвывса карлӧн биясыс. Найӧ быттьӧ кыскисны миянӧс ас дорас, югъялісны кодзувъяс моз.
Сьӧд пармаын быд юрта аслад горт кодь.
Но тані абу ӧти юрта, абу ӧти, а уна дас керка.
Кытчӧ пырны?
Код ордӧ вӧзйысьны узьны?
Ме сувтӧді паныд локтысь мортӧс.
Сійӧ вӧлі сідзи тӧбсьӧма, мый тыдалісны сӧмын сьӧд визув синъясыс.
Син лысъясыс сылӧн миян моз жӧ йизьӧмаӧсь, шлёчйӧдлісны ӧта-мӧд бердас быд лапнитігӧн.
Пуж да турӧб едждӧдӧмаӧсь миянлысь гӧна паськӧмнымӧс.
Дзик дед-мороз кодьӧсь ставным.
— Мунӧй доктор Мокровский ордӧ, — меліа шуис миянлы верхоянец.
— Со сылӧн керкаыс, дзик кар помас!
— И сійӧ индіс кытчӧкӧ сук ру пытшкӧ.
— Миян доктор ордӧ ветлысь-мунысьыд тшӧкыда пыравлӧ, — содтіс верхоянец.
Ми ӧдва аддзим керкасӧ кӧдзыд ру пытшсьыс.
Ямщик менам кольччис ывлаӧ, кӧръяс дорӧ.
Ме гурйыв восьті ӧдзӧс.
Ылі Войвылын ӧд иганъяс абуӧсь, некодысь немтор оз дзебны.
Сӧмын на ме пӧдлалі ас бӧрся дзуртысь ӧдзӧссӧ, кыдзи друг аддзи зэв ыджыд полярнӧй кӧинӧс.
Сійӧ локтіс веськыда ме вылӧ.
Юрыс ыджыд, гӧныс пушкыр, эзысь кодь, мышку вылас сьӧд визь, быттьӧ кодкӧ шомӧн визьнитӧма.
Уна вояс чӧж путешествуйтігӧн ме важӧн нин велалі быдсяма виччысьтӧмторъяс да опасностьяс дінӧ.
Оз ӧд прӧста шуны: «кӧинысь кӧ повны — гортысь не петавны».
Но, веськыда кӧ шуны, ме повзи, кор аддзи ме дорӧ локтысь кӧинӧс.
Ружьеӧй менам коли даддьӧ.
abu
Бергӧдчыны да пышйыны?
Сэки сійӧ пырысь-пыр косявлас.
Та йылысь ме эг этшаысь нин кывлы.
Котӧрӧн петны да пӧдлавны ас бӧрысь ӧдзӧссӧ кадыс эз нин вӧв.
Ме сувті, быттьӧ кынми места вылӧ.
Нинӧмӧн эг кӧсйы петкӧдлыны зверлы ассьым шӧйӧвошӧмӧс.
Кӧин должен тӧдны, мый ме — морт!
И ньӧти ог пов сыысь.
Мед сійӧ полас меысь.
Здук мында видзӧдім ӧта-мӧд вылӧ.
Кӧин эз уськӧдчы ме вылӧ, эз зятнит пиньяснас.
Сійӧ сӧмын кокньыдика тувкнитіс нырнас менам пидзӧсӧ да крута бергӧдчис бӧр, комната пельӧслань.
Кылӧ вӧлі, кыдзи чарскакылісны сылӧн ён гыжъясыс пу джодж кузя.
Ме важ моз сулалі ӧдзӧс дорын, быттьӧ дорӧма сэтчӧ.
А зверь быттьӧкӧ эз и казяв менӧ.
Сійӧ водзӧ ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ да быд бергӧдчигӧн тувкӧдіс менам пидзӧсӧ.
Дыр-ӧ тайӧ кыссис, ме ог и помнит.
Сӧмын друг кыліс орчча комнатаысь тшӧктана гӧлӧс:
— Вася!
Сідзкӧ, кутшӧмкӧ ловъя лов кӧть эм на жӧ керкаас!
Менам вӧлись личалі сьӧлӧмӧй.
И кӧин раммис.
Сійӧ лои дзик гортын олысь пон кодь: юрсӧ увлань лэдзӧмӧн тривксьӧдіс-котӧртіс сэтчӧ, кысянь кыліс гӧлӧсыс.
— Коді сэні?
Ме висьтаси.
— Пырӧй татчӧ!
Вася тіянӧс оз вӧрзьӧд!
— радпырысь корис менӧ кӧзяин.
Ми тӧдмасим.
Доктор висьталіс меным дженьыдик, но интереснӧй история.
Тундраын кыйсигӧн сійӧ аддзӧма зэв ичӧтик кӧинпиӧс.
Ачыс вердӧма, быдтӧма да велӧдӧма сійӧс ас дорас.
— Сійӧ менам пон упряжкаын бура ветлӧ!
— гордитчигтыр висьталіс Мокровский.
— Куим пон оз нуны сы мында, мыйта ӧтнас менам Вася.
Со кӧні выныс!
И тӧданныд, мый йылысь думайтӧ верхоянскса врач?
Аддзыны ещӧ кык кӧинпиӧс да велӧдны найӧс.
Куим кӧин лоӧ менам.
Куим кӧиннад ме кӧть Якутскӧдз рӧдта!
Кӧть кутшӧм пон упряжка панъя.
Верманныд меным эскыны!
Миян сёрнитігӧн комнатаӧ пырис кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт.
Паськӧмыс сылӧн ставнас йизьӧма, тошкас йи нёньяс.
Волнуйтчӧмӧн, ӧти джынсӧ рочӧн, мӧдсӧ якутскӧй ногӧн висьталіс сійӧ суӧм шог йылысь.
Кыйсигӧн сылӧн ёртыс кисӧ дойдӧма.
Киыс сьӧдӧдны нин заводитӧма.
Мед эськӧ эз ло гангрена!
Пырысьтӧм-пыр колӧ отсавны!
— Со аддзанныд! — шуис меным Мокровский.
— Менӧ корӧны висьысь дорӧ...
Дзик пыр!
Ньӧти майшасьтӧг!
Кыті оз прӧйдит машина, сэті мунас пон, а кӧин йылысь нинӧм и шуны!
Ӧні эськӧ доддялі куим кӧинӧс — сӧмын эськӧ и аддзылінныд менӧ!
Лэбзи эськӧ тундраса тӧв ныр моз.
Но, аддзысьлытӧдз!
Овмӧдчӧй, кыдзи асланыд гортын.
Регыд бӧр локта.
Мунам выполняйтны ассьыным долг!
Мокровский кутіс тэрыба пасьтасьны.
— И ылӧдз мунанныд? — юалі ме врачлысь.
— Сё верст сайӧ сӧмын.
Но ті пӧрысь полярник, тӧданныд, мый сё верст тані абу вӧлӧк!
И ми торйӧдчим, кӧть муртса на удитім тӧдмасьны.
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Вильыш ошпи @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 8‒11.}
ВИЛЬЫШ ОШПИ
Быттьӧ гымалысь сьӧд кымӧр тупкис друг енэжсӧ.
Тайӧ уна сюрс лэбач кыпӧдчисны рӧднӧй войвывса діяс вылысь да лэбисны миян пароход весьтті.
Сентябрь тӧлысьын лэбачьяс чукӧртчисны лыдтӧм-тшӧттӧм ыджыд стаяясӧ да мӧдӧдчисны ылі лунвылӧ, шоныд муясӧ.
Лунъясыс Восточно-Сибирскӧй мореын ӧтарӧ дженьдаммисны.
Эз нин вӧв ылын кузь полярнӧй вой.
Ылі Колымаса олысьяслы регыд колӧ вӧлі прӧщайтчыны шондікӧд ветымын сутки кежлӧ...
Миян грузӧвӧй пароходлӧн рейсыс нюжалыштіс гырысь йияс вӧсна.
Найӧ тшӧкыда потшлывлісны миянлысь туйнымӧс.
Кадысь кадӧ вӧліны сэтшӧм турӧбъяс, мый китӧ кӧ нюжӧдан, он аддзы.
Палуба дзикӧдз едждыліс лымйысь.
Тырмӧ вӧлі сэки матросъяслы уджыд — весавны мореӧ лым.
Полярнӧй рейс помасигӧн нин капитанлӧн вахтеннӧй помощник аддзис пароход мостик вывсянь шыльыд йи пласт вылысь зэв ыджыд энь ошкӧс пиыскӧд.
Та йылысь репродуктор пыр юӧртісны судно пасьтала.
Вахтаысь свободнӧй морякъяс ставныс кайисны палуба вылӧ, быттьӧ пӧжар дырйи.
Ми аддзим ичӧтик ошпиӧс, коді мырдӧн зілис локны пароход дорӧ.
Ичӧтик зверӧс, буракӧ, кыскис ас дорас судноса кухняысь петысь чӧскыд дукыс.
Тӧждысьысь мамыс сулаліс парохода-ошпиа костын да эз лэдз сійӧс миян дорӧ.
Но пиыс вӧлӧма асныра.
Кыдзи кӧть эз зіль мамыс, но кутны писӧ эз вермы.
Муртса удитас вештыны синсӧ — пиыс бара нин миян дорӧ котӧртӧ.
Мамыс сэсся дзикӧдз дӧзмис татшӧм дурӧм вылӧ.
Друг ми аддзим бинокль пыр; кыдзи ош лӧсыштіс-кучкис пиыслы пель бокас.
Ошпи сідзи и лажыньтчис бӧр кокъяс вылас да нориника да кузя заводитіс омлявны.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи сійӧ водз кокъяснас топӧдіс ассьыс ёсь ныра юрсӧ да дыркодь качайтчис доймӧмысла да ӧбидаысла...
Тайӧ ошписӧ ми кутім ловйӧн.
Судно вылын первой лунсӧ оліг сійӧ ыждаліс, омляліс да весиг заводитліс курччасьны, но регыд мысти велаліс выль олӧмас. Команда зэв ёна радейтіс сійӧс.
Матросъяс быд лун дурисны сыкӧд, быттьӧ ичӧтик кагакӧд.
Боцман судзӧдіс кыськӧ резинаысь вӧчӧм нёнь, пысаліс сулея юрӧ, кисьтіс сэтчӧ юмов йӧв.
Тешкодь вӧлі видзӧдны, кыдзи нёль кока приёмыш кватитас водз лапаяснас сулеясӧ да, юрсӧ бӧрлань чатӧртӧмӧн, горша чурскӧ-нёнялӧ сэтысь.
Сылы кажитчӧ вӧлі печенньӧ, сакар, варенньӧ, кампет...
Ставсӧ тайӧс сёйис сійӧ зэв азыма.
Севернӧй Ледовитӧй океанысь петтӧдз коли куим сутки гӧгӧр.
Морякъяс радпырысь нин сёрнитісны Владивосток йылысь. Но друг вой тӧв вайис чукотскӧй берегъяс дорӧ йи.
Сійӧ тупкис моресӧ дзоньнас, весиг ӧти ва визь эз коль.
Море лои дзик лымъя тундра кодь.
Йиыс топӧдіс пароходнымӧс быд боксянь.
Лои корны отсӧг вылӧ ледокол.
Ми ылісянь аддзим тшынсӧ, коді петіс миян дорӧ матыстчысь ледоколлӧн кык трубаысь.
Тайӧ полярнӧй багатыр жуллис-чегъяліс йисӧ.
Ледоколса команда мукӧд дырйиыс петавліс йи вылӧ да взрывайтліс сійӧс аммоналӧн.
Енэжӧ лэбисны пӧртмасьысь йи торъяс...
И вот пароходъяс сувтісны дзик орччӧн.
Важ моз пӧльтіс вой тӧв, топӧдіс йисӧ.
Ледоколса командир решитіс виччысьлыны авиаразведкалысь результатъяс.
Со и лэбзьысь машиналӧн жургӧмыс.
Лётчикъяс лэбзисны дзик миян мачтаяс весьтті да радио пыр юӧртісны, кыті позьӧ кокньыдджыка петны йи костысь.
Миян сулалігӧн ледокол вылын восьтӧмаӧсь треска бӧчка.
Ошпи кылӧма трескалысь дуксӧ и заводитӧма гусьӧникӧн кыскавны чери бӧрся чери миян пароход вылӧ, аслас дзебасӧ.
Сӧмын ӧтитор сійӧ абу гӧгӧрвоӧма: ледоколвывса тӧждысьысь боцман синъясысь нинӧм оз позь вӧлі дзебны.
Некор на нинӧм эз вошлы ледокол вылысь.
Боцман казяліс ошпилысь дурӧмсӧ да кутіс вӧтлысьны сы бӧрся.
Ошпи зэв зіля ваяліс миян пароход вылӧ, а боцман сідз жӧ зіля нуаліс бӧр ледокол вылӧ чери бӧрся чери.
Вот ошпи кыскис медбӧръя треска тыртӧммӧм бӧчкаысь.
Коньӧр пӧсяліс, мудзис эбӧсыс быртӧдз да пуксис шойччыштны сьӧкыд удж бӧрын.
Но кутшӧм жӧ вӧлі сылӧн шогыс, кор казяліс, мый став чери запасыс бӧр вошӧма!
И бара, кыдзи коркӧ, лажыньтчис сійӧ дӧсадасьыс бӧр кокъяс вылас, тупкис водз лапаяснас синъяссӧ да нориника заводитіс омлявны.
Тайӧ омлялӧм шыас чукӧртчисны матросъяс.
Ме эг жӧ вермы пукавны аслам каютаын...
Ледоколса боцман висьталіс миянлы лоӧмтор йылысь.
Ми прӧститчим сыкӧд да сиим бура плавайтны.
Ледокол кымыныськӧ тутӧстіс, быттьӧ висьталіс миянлы:
«Муна водзӧ!
Вӧтчӧй ме бӧрся!»
Миян пароход тутӧстіс жӧ, быттьӧ вочавидзис:
«Муна водзӧ!
Вӧтча ті бӧрся!»
И корабльяс мӧдӧдчисны, заводитісны мынтӧдчыны йи пленысь.
Миян матросъяс пиысь ӧти матыстчис ошпи дорӧ, босьтіс сійӧс гӧна пельӧдыс да, неуна тракӧдыштӧм бӧрын, шуис:
— А пакӧститны, Мишук, оз позь!
Чериыс йӧзлӧн, колӧ гӧгӧрвоны!
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Ловъя будильник @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 12‒15.}
ЛОВЪЯ БУДИЛЬНИК
Севернӧй Атлантическӧй океанлӧн гыясыс шумӧн кучкалісны миян зэв ыджыд «Академик Павлов» пароход бортъясӧ.
Тайӧ сельди кыйысь экспедициялӧн базаыс куим вежонысь нин дырджык уджаліс Севернӧй Атлантикаын, ылын Полярнӧй круг сайын.
Ме петі вылыс палуба вылӧ лолалыштны сӧстӧм морскӧй сынӧдӧн да вӧрзьӧдчывтӧг видзӧді водзӧ.
Друг ме аддзи кутшӧмкӧ тӧдтӧм гӧрд сера лэбачӧс. Сылӧн вӧлі джуджыд ёсь сорс да чарла кодь мича бӧж.
Сійӧ мый вынсьыс варччис миян суднолань.
«Кутшӧм тайӧ лэбач? — думышті ме.
— Мыйта нин ме ветлӧдлі мореясті, но татшӧмсӧ эг на аддзыв!»
Ме куті сюсьджыка видзӧдны да медбӧрын гӧгӧрвои, мый тайӧ, пӧжалуй, петук.
Прӧстӧй гортса петук!
Но кыдзи сійӧ веськаліс татшӧм ылӧ?
Севернӧй Атлантикаӧ, Ян-Майен ді дорӧ!
Код морыс кыскис сійӧс татчӧ?
Корсянь петук лои ва вылын олысь лэбачӧн?
Збой мореплаватель тэрмасис, зілис став эбӧссьыс.
Сійӧ варччис веськыда кыз гезйысь кыӧм ыджыд юрлӧс кодь кранец дорӧ.
abu
abu
Гыыс петукӧс то вайӧдлас кранец дорӧ, то бӧр нетшыштас сы бердысь.
Мекӧд орччӧн сулалысь матрос жалитӧмпырысь шуис:
— Регыд кӧтасяс гӧныс, и прӧщайтлы, Пётр Иванович!
И друг ми кылім гора гӧлӧссӧ миян боцманлысь:
— Полундра!
Видзчысьӧй!
И боцман смела чеччыштіс «Академик Павлов» джуджыд борт вывсянь улӧ, мореӧ, кранец вылӧ, коді быттьӧ йӧктіс гыяс кучкалӧмысь дзик борт улас.
Кранецыс сідзи и заводитіс качайтчыны боцман кок улын, быттьӧ скачитысь вӧв.
Но моряк эз вӧв полысь рӧдысь.
Ӧти кинас сійӧ пелька кутчысис кранецӧ, а мӧднас зілис кутны петукӧс бордйӧдыс либӧ бӧжӧдыс.
Быд гы юр вывтіыс тупкыліс морякӧс.
abu
Ми полім, мед кӧть боцман ачыс эз пропадит петук пондаыс.
Дыр ноксьӧм бӧрын петук сюри боцман киӧ.
Сола морскӧй ваысь гӧныс сылӧн сибдӧма яй бердас.
Петук лои дзик омӧлик чипанпи кодь.
Кытчӧ воши сылӧн важ мичлуныс!
— Пыр, Пётр Иванович, ватник улӧ!
Тадзи бурджык лоӧ! — шуис петуклы боцман да сюйис ватнӧй тужурка улас.
Боцман пыртіс петукӧс аслас каютаӧ, сетіс коньӧрлы рис рок — гарнирлысь коляссӧ.
abu
abu
«Академик Павлов» вылын медводдза войыс петуклӧн коли бура, лӧня, мый ньӧти оз позь вӧлі шуны боцман йылысь.
Нёль час асылын сійӧ садьмис, но эз сук ру вӧсна сиреналӧн кузя тутсӧмысь, эз судновывса жыннян бовгӧмысь, а петук гора гӧлӧсысь.
Заводитіс «кукареку» горзыны, да сідзи, кӧть пельястӧ тупкы.
Кыдзи сӧмын боцман эз кевмысь сылы, кыдзи эз леститчы — и Пётр Ивановичӧн, и Петенькаӧн ыдждӧдліс — эз отсав.
abu
Весьшӧрӧ!
Горзӧ и ставыс!
Пётр Иванович вӧлӧма и асныра, и гора гӧлӧса.
Петук пӧвадитчис быд асывводз горзыны, шызьӧдны ставнас судносӧ.
Лои ловъя будильникӧн.
Нёль час асылын лэптас тревога, быттьӧ вахта вежсьӧм йылысь юӧртӧ.
— Пётр Иванович вахта вылӧ корӧ!
— горӧдасны вӧлі матросъяс да котӧртасны асланыс местаясӧ.
Регыд ми стӧча тӧдмалім бордъя моряклысь «биографиясӧ».
Чери кыйысь траулеръяс пиысь ӧти вылын сюсь капитан сёрнитчӧма командаыскӧд да лӧсьӧдӧма курӧг поз.
Сэні миян нем виччысьтӧм гӧстьным вӧлӧма настӧящӧй кӧзяинӧн.
Сы видзӧдлас улын вӧлӧма дас сера курӧг.
Коркӧ ӧтчыд петук петӧма курӧг позйысь вӧля вылӧ, лэбзьӧма радиорубка вылӧ, курӧг сёр вылӧ моз, кӧсйӧма «кукареку» горзыштны, но абу веськалӧма да тутӧма борт сайӧ, ваӧ.
Велалӧм бӧрад «Академик Павлов» вылын Пётр Иванович видзчысьыштіс нин, эз ышмывлы.
Боцман ньӧти повтӧг нин лэдзлывліс ассьыс быдтассӧ вылыс палуба вылӧ.
Но вот «Академик Павлов» борт дорӧ матыстчис буретш сійӧ траулерыс, код вылын вӧлі курӧг позйыс.
Ылісянь на кыліс курӧгъяслӧн пель сьӧдмӧдана котсьӧмыс, кодъяс ас ногыс бӧрдісны вошӧм петук вӧсна.
А сійӧ кыліс пӧдругаясыслысь гӧлӧсъяссӧ, лэбзис ӧти здукӧн бӧчка вылӧ, а сэсянь фальшборт вылӧ да горӧдіс.
Сэсся некымынысь шлочнитіс бордъяснас, нюжӧдіс шӧвк тупыль кодь голясӧ да пыр горзіс.
Сэк сӧмын боцман казяліс петукӧс да мый вынсьыс горӧдіс:
— Кутӧй Пётр Ивановичсӧ!
Лэбзяс будильникным!
Но вӧлі сёр нин.
Петук шевкнитіс бордъяснас, горӧдіс медбӧръяысь да кыпӧдчис сынӧдӧ.
Боцман шога видзӧдіс лэбысь петук вылӧ.
Петук арталіс стӧча да пуксис буретш аслас курӧг поз вылӧ.
— Гӧститны лӧсьыд, а гортад бурджык! — петук воӧм вылӧ радліг шуис траулерса капитан.
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Тӧвйысь кань @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 16‒25.}
ТӦВЙЫСЬ КАНЬ
Йи пластъяс дзикӧдз топӧдісны «Чукотка» шхунаӧс, и сійӧ надзӧник вӧйи мореӧ.
Командаыс дзоньнас петіс йи вылӧ.
Кыдзи век овлӧ, медбӧрын судно вылысь лэччис капитан.
Стӧчджыка кӧ, капитан думайтіс, мый медбӧръя мортӧн эновтіс корабльсӧ.
А збыль вылас медбӧрӧдз пароход вылын вӧлі Васька нима кань, код йылысь ставӧн вунӧдісны тайӧ сьӧкыд кадас.
Морскӧй ва ыджыд шумӧн ызнитіс шхунаса помещениеясӧ.
Та вӧсна и лои эновтны каньлы ассьыс шоныд местасӧ.
Сійӧ котӧртіс кают-компанияысь вылыс палуба вылӧ.
Сэні вӧлі кӧдзыд, тӧла, шуштӧм.
Ва пыр воис, кань кайис вылӧджык и вылӧджык, кытчӧдз эз во капитанскӧй мостик вылӧдз.
Тасянь сылы быть лои чеччыштны йи вылӧ.
Васька жугыльпырысь видзӧдліс вӧйысь судно вылӧ, аслас видзӧдласӧн быттьӧ кӧсйис шуны: «Прӧщайтлы, «Чукотка!»
Бура сылы овсис шхуна вылын, крыса вӧлі тырмымӧн.
А найӧс сійӧ любӧй консерв дорысь ёнджыка радейтліс.
Кор шхуна дзикӧдз вошис ва веркӧсысь, йӧзыс вӧліны ылынӧсь нин вӧян местасяньыс.
Васька кань тэрмасьтӧг вӧтчис йӧз бӧрся.
Тадзи заводитчис сылӧн сьӧкыд арктическӧй олӧм.
Медбӧр мортӧн йи кузя тэрмасьӧмӧн восьлаліс дженьыдик кокъяснас ичӧтик нывка.
Сылы колӧ вӧлі овмӧдчыны Чаунскӧй губаса Певек мыс вылын, чукчаяс дінын.
Певекын сэки вӧліны сӧмын ӧти керка да некымын чум.
Тані нывкалӧн батьыс должен вӧлі заведуйтны магазинӧн.
Нывка медбӧръяысь видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ вошины шхуналӧн мачтаясыс.
Сійӧ кӧсйис нин бӧрддзыны, но друг аддзис каньӧс, ассьыс медрадейтанаторсӧ, и дзик пыр жӧ чукӧстіс сійӧс:
— Кысук!
Васенька!
Васька кыліс тӧдса гӧлӧс да содтіс воськовсӧ.
Нывкалӧн бать-мамыс муртса кыскисны сьӧкыд кӧлуйсӧ.
Нывка корис найӧс босьтны каньӧс кианыс.
— Ещӧ мый!
Каньӧс Арктикаын кыскавны! — дӧзмӧмпырысь шуис батьыс.
Нывкалысь корӧмсӧ пыдди эз пуктыны.
Да и сідз нин вӧлі сьӧкыд.
Сэки сійӧ ачыс босьтіс Васькаӧс моздорас.
Но кань ичӧтысяньыс эз радейтлы лелькуйтӧм.
Дзӧрыштіс неуна и бӧр чеччыштіс йи вылӧ.
Скӧрыськодь видзӧдліс гӧгӧрыс и тэрмасьтӧг да некод вылӧ видзӧдлытӧг мӧдӧдчис водзӧ.
Тадзи кань воис «Колыма» пароход вылӧдз, коді сулаліс шхуна вӧянінсянь неылын.
Но и тані дыр эз ов, а вуджис регыд мысти «Урицкий» пароход вылӧ.
Кань кажитчис «Урицкий» вывса морякъяслы.
Но каньлы выль пароход вылын олӧмыс дзик ньӧти эз во сьӧлӧм вылас.
И мыйӧн сӧмын караван сувтіс йияс костӧ, Васька воши «Урицкий» вылысь.
Дыр корсисны каньӧс, но сідзи эз и аддзыны.
«Урицкий» вывса радист помаліс служебнӧй радиограмма передайтӧм да юаліс радио пыр:
— Оз-ӧ тӧдны ледорез вылын ыджыд, повзьӧдчыськодь вошӧм кань йылысь?
Ледорез вылын, кӧні вӧлі полярнӧй экспедициялӧн став начальствоыс, нинӧм эз тӧдны Васька йылысь.
А тайӧ каднас кань повтӧг писькӧдчис джуджыд йи гӧраяс пӧвстті пароход «Литке» дорӧ.
«Урицкий» сулаланінсянь сэтчӧдз вӧлі куим миля гӧгӧр, мӧд ногӧн кӧ, вит верстысь унджык.
Быдӧн тӧдӧны, мый каньяс веськодя видзӧдӧны флагманскӧй вымпел вылӧ, кӧть сійӧ и ыджыд начальстволӧн, некымын корабльӧн командуйтысьлӧн флаг.
Эз ыджыд начальство ради пет Васька ылі да сьӧкыд туйӧ.
«Литке» вылын оліс Машка нима кань.
Дзонь во нин Васька майшасис арктическӧй пленын да ни ӧтчыдысь на эз аддзыв ассьыс рӧдсӧ.
Ледорез «Литке» сулаліс ыджыд йи эрд дорын.
Медся улыс юкӧныс сылӧн — кормаыс — вӧлі чистӧй ва вылын.
Ёнакодь мудзӧм Васька дыр корсис «Литке» борт дорысь сэтшӧмтор, кытчӧ эськӧ позис шашаритчыны.
Медбӧрын сійӧ пуксис да кутіс нориника нявзыны.
Кытчӧ воши вӧвлӧм тшаплуныс!
Вахтеннӧй матрос кыліс сылысь нявзӧмсӧ, шензьыштіс виччысьтӧм гӧсть воӧм вылӧ да лэдзис йи вылӧ кузь бедь.
Кань ӧти здукӧн гӧгӧрвоис да, бедь кузя некымынысь чеччыштӧм бӧрын, лои вылыс палуба вылын.
А сэсся тшапа мӧдӧдчис водзӧ, быттьӧ аслас гортын.
Веськыда кӧ шуны, ёнакодь отсаліс Васькалы и Машка кань.
Сійӧ петіс гӧстьлы паныд, и Васька сэсся эз нин вештыв синъяссӧ сы вылысь.
«Литке» вывса капитан Николай Михайлович Николаевлӧн вӧлі кык пон.
Корсюрӧ найӧ пыравлісны кают-компанияӧ, кӧні диван вылын куткырвидзліс Машка.
Понъяс радейтлісны вӧтлысьны сы бӧрся.
Сійӧ некор эз косясьлы накӧд, эз чушкы, эз дорйысь, эз парсась, а лӧня вешйыліс бокӧ.
Ӧти понйыслӧн нимыс вӧлі Норд.
Сылы быд кань вӧлі ӧткодь.
Норд ӧткодя ненавидитіс став кань рӧдсӧ.
Вот сійӧ аддзис диван вылысь Васькаӧс и чайтіс, мый тайӧ Машка.
Матыстчис диван дорӧ да кӧсйис вӧтлыны места вывсьыс, но Васька нем виччысьтӧг сідзи сетіс сылы нырас, мый пон лявзігтыр котӧртіс бӧр.
Кань чеччыштіс диван мыш вылӧ да пукаліс сэні сэтчӧдз, кытчӧдз морякъяс эз помавны ассьыныс ӧбед бӧрся кузь сёрнисӧ.
Тадзи Васька завоюйтіс авторитет ледорез вылын.
Флагманса радист аддзис каньӧс, дум вылас уси «Урицкий» вывса ёртъясыслӧн корӧмыс да сэк жӧ юӧртіс налы аддзӧмтор йывсьыс радио пыр.
Вошӧм каньлӧн приметаясыс вӧліны дзик жӧ Васькалӧн кодьӧсь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ ыджыд, скӧр, ыджыд юра, кӧні вӧліны йӧгъяс, — томдырся смеллунлӧн колясъясыс.
Флагманса штурманъяс шензисны сы вылӧ, кыдзи Васька вермис корсьны туйсӧ йи гӧраяс пӧвстӧд «Урицкий» пароходсянь «Литке» вылӧ.
Татчӧ ӧд и мортлы вошны зэв кокни...
Васька эз окотит эновтны «Литке» пароходсӧ и ассьыс тӧдса Машкаӧс.
Сійӧ овмӧдчис ледорез вылӧ.
Арктикаысь бӧр локтігӧн караванлы ковмис тӧвйыны.
Тайӧ вӧлі сійӧ воясӧ, кор миян пароходъяс сӧмын на заводитісны ветлӧдлыны ыджыд плаваниеясӧ Арктикаӧ.
Васькалы лои мӧдысь тӧвйыны Чаунскӧй губаын флагманскӧй корабль вылын.
Быд асыв, кор морякъяс буфетчик звӧнитӧм бӧрын мунлісны завтракайтны, Васька накӧд тшӧтш лётіктывліс кают-компанияӧ да пуксьывліс пызан сайӧ любӧй прӧст улӧс вылӧ.
Вахта вылӧ тэрмасьысь матросъяс кыв шутӧг вӧтлывлісны Васькаӧс.
Кор сійӧс вештывлісны медбӧръя прӧст улӧс вылысь, кань эз леститчыв; некодлысь нинӧм эз корлы, эз нявзыв нора, — ньӧти эз!
Сійӧ вешйыліс кытчӧкӧ бокӧ, но явӧ дӧзмӧмпырысь.
Муртса на корабльвывса часі гораа триньгыліс кӧкъямыс час асылын, экспедицияса начальник капитан Александр Павлович Бочек мӧдӧдчыліс видлавны тӧвйысь судноясӧс.
Начальниккӧд тшӧтш мунліс и Васька.
Чорыд кӧдзыдъяс дырйи Васька, дерт, ёна кынмывліс, кӧть сылӧн и пасьыс вӧлі шоныд, сибирскӧй.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ век жӧ мунліс водзӧ.
Лӧсьыд вӧлі начальниклы, коді вӧлі пасьталӧма пон куысь вурӧм шоныд куртка, пеля шапка, кӧмалӧма кузь гӧленя гын сапӧг.
А Васькалы тшӧкыдакодь ковмывліс сувтлыны юждӧм лымъя трӧпа вылӧ.
Сувтас вӧлі бӧр кокъяс вылас, быттьӧ велӧдӧма, и заводитас нюжйӧдлыны водз лапаяссӧ, а сэсся сувтас водз кокъяс вылас да нюжйӧдлыштас бӧр кокъяссӧ.
Серамыд вӧлі петӧ, кор видзӧдан татшӧм физкультурник вылас!
Татшӧм упражнениеяссьыс кань шонавліс и бара мунліс водзӧ, начальник бӧрся.
Трӧпа вылын кӧ паныдасьлывліс морт, Васька некор эз кежлы лым пиӧ.
Сувтас вӧлі да виччысьӧ, кор сылы сетасны туй.
Некор некод эз аддзыв, медым Васька вӧчис не сідзи, кыдзи сылы окота.
Тайӧ эз вӧв сы характер серти.
Сійӧ оз вӧлі кеж трӧпа вылысь, кӧть тэ сылы юр вылас тувччы.
Кыпӧдас ассьыс тигр кодь мышкусӧ, и сэки сысянь бур эн виччысь!
Этшаӧн вӧлі лысьтӧны пырны сыкӧд зыкӧ татшӧм нем абу пондаыс.
Пароходъяс сайын йиыс друг поті, и артмис ыджыдкодь йӧрдан.
Вӧлі нелямын градуса кӧдзыд.
Восьса ва весьтын сулаліс ру.
Норд да Веста — пароходвывса понъяс — полісны веськыда усьласьны Васька вылӧ.
Найӧ вӧтлысисны сы бӧрся, но косьӧ эз пырны.
Васька дӧзмис вӧтлысьӧмысь.
Сійӧ тшӧкыдакодь сувтлывліс, скӧрысь чушкис, и понъяс эновтчылісны кань бӧрся вӧтлысьӧмысь.
Найӧ люв лэдзлісны бӧжнысӧ да кольччывлісны Васькаысь.
Но аскинас бара заводитлывлісны вӧтлысьны.
Васька, буракӧ, дзикӧдз дӧзмис.
Сійӧ ачыс решитіс вуджны наступлениеӧ.
Со сійӧ скӧрысь лэптіс щӧтьсӧ, гӧгыль моз чукыльтіс мышсӧ, чушнитіс да уськӧдчис аслас врагъяс вылӧ.
Понъяс кыккокйыв чепӧсйисны бокӧ!
Кань вӧтліс найӧс ва дорӧ, а сэні сы весьтын ру.
Норд да Веста повзьӧмйывсьыс и чеччыштісны ваӧ.
Быдӧн тӧдӧны, мый Арктикаса мореын, да ещӧ тӧлын, ва некор оз овлы шоныд.
Понъяс тайӧс гӧгӧрвоисны чеччыштӧм бӧрас пырысь-пыр жӧ.
Васька кань тшапа ветлӧдліс дзик ва дорӧдыс, быттьӧ часӧвӧй, да эз лэдз ассьыс врагъяссӧ петны йи вылӧ.
Понъяс полӧмысла чирзісны порсьпиян моз.
Понъяс вӧлӧмаӧсь шудаӧсь на: найӧс казялісны матысса судновывса матросъяс, вӧтлісны скӧр каньӧс да мездісны коньӧръясӧс.
Васька бура велӧдіс нёль кока ӧбидчикъясӧс.
Сэсся найӧ ньӧтчыдысь нин эз дӧзмӧдлыны сійӧс.
Июль тӧлысь мӧд джынъяс шторм жугліс Чаунскӧй губаысь йисӧ да нуис ылӧ мореӧ.
Губаыс дзоньнас весассис.
Суднояс мездысисны йи пленысь.
Морякъяс арталісны нин, кымын лун коли мунны рӧднӧй Владивостокӧдз.
Кочегаръяс казялісны, мый судноса пывсянын кодкӧ вунӧдӧ бӧр бергӧдны крансӧ мыссьӧм бӧрас да весьшӧрӧ видзӧ юан ва.
Ваыс мореын курыд да сола.
Юны сійӧс оз позь, оз позь и мыссьыны.
Медым судзӧдны юан ва, колӧ вӧлі ёнакодь мырсьыштны: ваявны йи, да мед эз вӧв сола, сывдыны сійӧс, пузьӧдны артмӧм васӧ.
Уна сьӧкыдлун сюрлӧ морякъяслы тӧвйигӧн.
И вот кодкӧ оз жалит, прӧстӧ видзӧ юан ва.
Ӧд тайӧ преступление ёртъяс водзын!
Морякъяс вештісны мыжсӧ ӧта-мӧд вылас, а юан ва запас пыр чиніс.
Думыштісны морякъяс кыйӧдны да тӧдмавны, коді мыжаыс.
Видзӧдісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, а кыйисны Васька каньӧс.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ прӧйдитіс кран дінті да тӧдлытӧг вӧрзьӧдіс сійӧс аслас гӧна мышнас.
Кран воссис, кутіс петны ва.
Кань видліс сійӧс.
Ваыс вӧлӧма зэв чӧскыд.
Тайӧ кадсяньыс, кор бур паметя Васькалӧн косьмӧ вӧлі горшыс, сійӧ мунліс пывсянӧ, зыртліс мышсӧ кран бердӧ, восьтліс сійӧс, юыштліс ичӧтика и бӧр вошліс.
Сӧмын ӧтитор эз гӧгӧрво вӧчны сійӧ — пӧдлавны крансӧ бӧр...
Та бӧрын крансӧ кутісны гартлыны сутугаӧн.
Ковмис каньлы видзавны ваысь.
Васька лыддис асьсӧ ледорез экипажса равноправнӧй членӧн. Сійӧ окотапырысь коллявліс кадсӧ и кочегаръяс оланінын, и капитан каютаын, и кают-компанияын.
Быдлаын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ бура, нинӧмысь эз пов.
Сійӧ весиг тшӧтш ворслывліс командакӧд.
Дас кымын матрос вӧлі сувтасны кыкӧн-кыкӧн, нюжӧдасны кияссӧ да кутчысясны.
Кань тӧдӧ нин, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ чеччавліс нюжӧдӧм кияс вомӧныс, весиг ӧти пара эз кольлыв.
Васькаӧс корлывлісны чеччавны мӧдысь.
Овлывлӧ вӧлі, мый сійӧ сӧгласитчас да вӧчас ассьыс номерсӧ мӧдысь.
Но овлывліс и сідз: чеччыштас медводдза пара вомӧныс, а мукӧдъяс увтіыс сӧмын котӧртас да дзебсяс кутшӧмкӧ пельӧсӧ.
«Литке» вантъяс вылӧ боцман ӧшліс тӧлӧдны порсь яй кусӧкъяс.
Васька медводз казяліс тайӧ выльторсӧ.
И, кыдзи висьтавлісны матросъяс, заводитіс сійӧ чӧсмасьны порсь яйӧн.
Ӧтилаысь сёйыштас, мӧдлаысь нетшыштас.
Боцман да кань костын пансис война.
Вӧтласны Васькаӧс, а сійӧ бара локтӧ.
Боцман тӧдіс, мый Васька полӧ гугӧдӧм пасьысь...
Чаунскӧй губаын тӧвйигӧн вӧлі татшӧм случай.
Ӧтчыд «Литке» вылысь Васька аддзис гӧна паськӧма чукчаӧс да некутшӧм помкатӧг друг уськӧдчис сы вылӧ.
Но чукча эз шӧйӧвош да сэтшӧма колскӧбтіс Васькалы беддьӧн, мый сійӧ некор эз вермы вунӧдны та йылысь.
Сэксянь кань биысь моз поліс гӧна паськӧмысь.
Боцман тшӧктіс пасьтавны матросъяслы гугӧдӧм пасьяс да уськӧдчыны Васька вылӧ, кор сійӧ буретш вӧлі пукалӧ яй кусӧк дорын.
Аддзис кань гугӧдӧм пася морякъясӧс да чепӧсйис кыккокйыв.
Повзьӧмйывсьыс коньӧр вирскӧбтіс сідзи, мый тутіс борт сайӧ.
Йиа кӧдзыд ваӧ та вылнасянь чеччыштӧм бӧрын кань дзик пыр жӧ паляліс.
Заводитіс варччыны Васька «Литке» борт пӧлӧн.
Кӧрт бортъясыс вӧліны вильыдӧсь.
Весиг каньлӧн ёсь гыжъясыс эз вермыны кутчысьны на бердӧ.
Друг Васька аддзис ӧшалысь штормтрап — кӧвйысь кыӧм пос.
Кутшӧмкӧ матрос вунӧдӧма сійӧс идравны ас кадӧ.
Васька шашаритчис штормтрапӧ да ӧти здукӧн лои вылыс палуба вылын.
Вӧлі ледорез вылын сэтшӧм места, кӧні миян герой радейтліс шонтысьыштны: диван да парӧвӧй отопление батарея костын, старшӧй механик каютаын.
Тані Васька и колляліс дзонь вой да лунсӧ.
Аскинас петіс кыйсьыны, но мунны яй дінӧ эз нин лысьт.
Суднояс ставныс воисны Колыма ю вомӧдз, сдайтісны ассьыныс грузсӧ берегӧ да бергӧдчисны бӧр, гортӧ, Владивостокӧ.
Кузь туй водзвылын пароходвывса нёльӧд машинист тыртіс кирпичӧн мешӧк, сюйис сэтчӧ Васька каньӧс, кӧрталіс, лэптіс мешӧксӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис борт дорӧ.
— Тэ мый кӧсъян вӧчны? — юаліс сылысь пӧварлӧн отсасьысь, Васька каньлӧн зэв бур друг.
— А но, лэдз мешӧктӧ!
Петкӧдлы!
Машинистӧс корисны ледорезса парторг дорӧ.
— Мыйла кӧсйин вӧйтны каньсӧ? — стрӧга юаліс парторг.
— Мед мӧдысь не тӧвйыны!
— А мыйла тэныд каньыс мешайтӧ?!
— Кыдзи — мыйла?
Вӧлі Васька «Чукотка» шхуна вылын — сійӧ вӧйи!
Вуджис «Колыма» вылӧ — ковмис сылы тӧвйыны!
Кольччис «Литке» вылӧ — став караванӧн ми кынмим!
Тайӧ жӧ тӧвйысь кань!
Сылы сэтчӧ и туйыс!
Аскинас стенгазетаын вӧчисны кузь арктическӧй походлысь итогъяс.
Медбӧръя колонкаас висьтавсис Васька кань йылысь да суеверие йылысь.
Заметкаын ёна видісны машинистӧс аслас некультурность вӧсна.
Шуисны сійӧс бӧрӧ кольӧм мортӧн.
А тайӧ вӧлі корабль вылын лёкджык медся скӧра гижӧм приказысь.
* * *
Том друг!
Тэ кӧ думайтан, мый автор содталыштӧ, юав пӧрысь дальневосточникъяслысь, кодъяс ветлісны медводдза Северо-Восточнӧй полярнӧй экспедицияӧ.
Найӧ висьталасны тадз жӧ да нӧшта содтасны: «Этша на гижӧма тайӧ кань йывсьыс!
Позьӧ вӧлі дзонь повесть гижны!»
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Йияс пӧвстын кось @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 26‒28.}
ЙИЯС ПӦВСТЫН КОСЬ
Ледокол кают-компанияын ӧбед дырйи морякъяс костын лыбис спор, коді ёнджык: морж али еджыд ош?
Усьласьӧ-ӧ еджыд ош морж вылӧ?
Коді вермас на пиысь?
Ӧтияс висьталісны, мый моржысь ён зверыс Арктикаын абу.
Нинӧм, мый сійӧ укшаль, ньӧжмыд вӧраса.
Зато ваын сыкӧд некод оз вермы водзсасьны. Сэні сійӧ и вына, и пельк.
Мӧдъяс ошкисны еджыд ошлысь вынйӧрсӧ.
Сійӧ зэв бура кужӧ варччыны, мудзлытӧг дыр вермӧ ветлыны йи кузя.
Сійӧс аддзывлывлан берегсянь зэв ылысь.
Арктикаса зверьяс пӧвстын еджыд ошкысь вынаджыкыс некод абу!
Медым миритны вензьысьясӧс, ме висьталі налы мича рисунока ӧти морж клык йылысь.
Медводдза Ленскӧй экспедиция лунъясӧ лётчик Леваневский воис самолётӧн Тикси бухтаӧ.
Веськаліс сійӧ татчӧ знаменитӧй американскӧй лётчик Маттерсонӧс спаситӧм бӧрын, коді вӧлі торпыригӧдз жугӧдӧма ассьыс самолётсӧ тундраын.
Америкаысь бӧр лэбзигӧн Леваневский кежалӧма Врангель ді вылӧ, кӧні полярник Минеев и сетӧма сылы зэв мича клыксӧ.
Тайӧ клык вылас зэв бур мастер-чукча кык-куим пӧлӧс краска отсӧгӧн рисуйтӧма еджыд ошъяслысь моржъяс вылӧ уськӧдчӧм.
Ошъяс, тыдалӧ, дыр дзебсясьӧмаӧсь йи гӧраяс сайын, кыйӧдӧмаӧсь моржъясӧс.
И вот бӧрйӧмаӧсь здук да друг уськӧдчӧмаӧсь на вылӧ.
Вермӧмаӧсь ошъяс.
Сэки полярнӧй кыйсьысьяс пиысь ӧти, Севернӧй Земля исследуйтысь Георгий Алексеевич Ушаков, висьталіс сы йылысь, мый аддзылӧма ачыс.
— Кык кыйсьыськӧд ӧтлаын ми кыйӧдчим Врангель ді вылын ӧти еджыд ош бӧрся, — заводитіс ассьыс висьтсӧ Ушаков.
— И зэв ёна чуймим, кор казялім, мый зверь ачыс кодкӧ бӧрся кыйӧдчӧ.
А кыйӧдчӧ, вӧлӧмкӧ, сійӧ морж бӧрся!
Ми дзебсясям еджыд ошкысь йи гӧраяс сайын.
И ош дзебсясьӧ моржысь мӧд йи гӧра сайын.
Морж кыссьӧ йи кузя матӧджык валань, тӧдӧ, мый мездлуныс сылӧн сэні.
Сылы сӧмын воны ваӧдзыс, — сэні моржӧс он суӧд!
А еджыд ошлӧн могыс ӧти: панйыны моржӧс.
Не лэдзны сійӧс ваӧ!
Пановтны ас кадӧ!
Некымынысь чеччыштӧм бӧрын ош лои морж дорын.
И заводитчис кось.
Зверьяс, другъясысь на крепыдджыка кутчысьӧмӧн, тупыльтчисны йи кузя.
Ош равзіс то ли доймӧмысла, то ли скӧрысла.
И друг аддзим: кыкнанныс бруткысисны-усины ваӧ!
abu
Виччысям.
Мый лоӧ водзӧ?
Кодыс вермас?
Виччысим минут, кыкӧс, куимӧс...
Некод эз пет ва веркӧсӧ!
Кыкнанныс ӧмӧй нӧ вӧйины?
Миян кыйсьысь понъяс пиысь ӧти друг смела чепӧсйис водзӧ.
Сійӧ медводз казяліс ваысь петысь ошлысь юрсӧ.
Ош сьӧкыда, надзӧник заводитіс петны йи вылӧ.
Вот петіс, сулалыштіс недыр, качайтчыштіс кывзысьтӧм кокъяс вылас, пыркнитіс вывсьыс васӧ да сэк жӧ бӧр лигышмуні — водіс.
Миян понным кутіс нетшкыны зверӧс кузь гӧнӧдыс.
Ош эз вӧрзьы.
«Эштӧма!» — думыштім ми.
Сідзи и вӧлӧма.
Ми матыстчим зверь дорӧ да казялім, мый сійӧ кулӧма.
abu
abu
abu
— Но, а моржыскӧд мый лои? — юаліс ӧти моряк.
— Моржыс воши жӧ, — вочавидзис сёрнитысь.
— Сійӧ сідзи эз и петкӧдчыв ваысь.
Сійӧ сідз жӧ веськавлӧма ошлы ён кабырас.
Зверьяс пӧдтӧмаӧсь ӧта-мӧднысӧ.
Вот и висьталӧй та бӧрын: кодныс на пиысь вермисны?
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Грейпфрут @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 29‒34.}
ГРЕЙПФРУТ
Матрос Патутин плавайтіс пассажирскӧй пароход вылын Одессасянь Батумиӧдз.
Моряк вайис гортас вит грейпфрут (лунвылын быдмысь фрукты), кодъясӧс пӧдаритіс сылы Поти карын ӧти тӧдса ныв.
Быд плод торйӧн вӧлі гартыштӧма мича папироснӧй бумагаӧн.
Быд бумага вылӧ вӧлі пуктӧма печать: «Грейпфрут.
Рӧдинаыс Мутант-а-Вест-Индия.
Медводдзаысь вайӧма Грузинскӧй ССР-ӧ (Потиӧ) Флоридаысь 1933-ӧд воын».
Патутин сетіс ӧти грейпфрут Литвиненколы, аслас ёртлы, коді вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны Архангельскӧ, а сэсянь — полярнӧй порт Игаркаӧ.
— Босьт, вокӧ! — шуис Патутин Литвиненколы.
— Кутан чай юны — менӧ бур кывйӧн казьтыштлан.
Литвиненко воис Архангельскӧдз кӧрт туй кузя, а сэсянь мӧдӧдчис полярнӧй рейсӧ пароход вылын.
Грейпфрутсӧ сійӧ видзис чемоданын, кӧлуй пиын.
Тадз сійӧ дырджык эз тшык.
Арктикаті мунны лои дыр, сы вӧсна грейпфрут неуна косьмыштіс.
Кучикыс сылӧн тӧдчымӧнъя вӧсняммис да чорзис.
Игаркаын важӧнкодь нин олысь метеоролог Дроздовкӧд ӧтлаын некымын матрос мунісны тайгаӧ прогулка вылӧ.
Муніс накӧд и Литвиненко.
Кор шойччигӧн Дроздов аддзис Литвиненко киысь грейпфрут, сійӧ мӧдіс кевмыны:
— Кывзӧй, зонъяс, мездӧй менӧ, донаяс, энӧ вундалӧй ті тайӧ фруктысӧ, а сетӧй меным!
Ме сы пыдди тіянлы, мый кӧсъянныд, сійӧс и сета.
Нинӧм ог жалит.
Менам эм ньӧввуж, ӧти ненец зэв бура вӧчліс, сизим слӧя.
Эм ещӧ бисерӧн вышивайтӧм шоныд пими гоз.
Куим стерлядь ещӧ кыйи!
Зэв бур енисейскӧй стерлядь.
Ставсӧ сета!
— А мыйла тэныд ӧтнадлы грейпфрутыс? — чуймис Литвиненко.
— Ми ӧні жӧ сійӧс видлам.
И тэныд тшӧтш гыж ыджда тор сюрас.
— Ме ог ас вӧсна тӧждысь, — шуис метеоролог.
— Пиӧй менам тані мекӧд Игаркаын олӧ.
Сирӧта.
Мамыс мӧйму петіс понъясӧн Дудинкаысь.
Ни сійӧ, ни понъясыс эз сюрны.
Вошины.
Ме ӧні пи вӧсна сӧмын и тӧждыся.
Окота чӧсмӧдыштны сійӧс татшӧм дивӧнас.
Литвиненко видзӧдліс метеоролог вылӧ, грейпфрут вылӧ, а сэсся ёртъяс вылас да вочавидзис:
— Да ме абу прӧтив.
Кыдзи ёртъяс шуасны.
— Олам сытӧг, — шуис пароходвывса пӧвар да кисьталіс быдӧнлы эмалированнӧй кружка тыр чай.
— Ми сы пыдди чаяс турипув ва содтам.
Чӧскыдджык на лоас.
— Пими гозйыд тэнад миянлы дзик ньӧти оз ков.
Одессаын сійӧс он новлы!
Воз сӧмын сёяс.
А ньӧввужйысь кызьӧд нэмын лыйсьыны кыдзкӧ быттьӧ абу лӧсьыд.
Сідз босьт! — вӧзйис Литвиненко.
— А пиыдлы висьтав, ӧти моряк пӧ воліс Одессаысь Игаркаӧ, пӧдарки сылы вайис.
Тайӧ грейпфрутсӧ сетіс меным менам друг Патутин, а сылы пӧдаритӧма Поти карын ӧти тӧдса ныв.
Позьӧ шуны, мый тайӧ абу грейпфрут, а <rus>перекати-поле</rus>.
Метеоролог видзчысьӧмӧн гартыштіс пӧдаркисӧ газет торйӧн да дзебис шынель зептас.
Рытнас метеорологлӧн пиыс вӧчис гортса удж.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс старайтчӧмӧн гижаліс гырысь букваяс аслас тетрадьӧ.
Батьыс локтіс вӧрысь да пуктіс сы водзӧ газетысь вӧчӧм тубрас.
Зонка разис сійӧс да горӧдіс:
— Бать, а ме тӧда, мый тайӧ!
Тайӧ грейпфрут!
Сійӧ ӧні быдмӧ миян Сӧветскӧй Союзын, а войдӧр сӧмын Америкаын быдмис.
Миян учительница висьталіс.
Ме кута видзны тайӧс.
— Тайӧ ещӧ мыйла?!
Но и шуин жӧ тэ!
Ме ӧд сійӧс сёйны тэныд вайи, а эг музейын видзӧм вылӧ, — шуис батьыс.
Детинка пуктіс грейпфрутсӧ тарелка вылӧ да кутіс любуйтчыны сыӧн, быттьӧ картинкаӧн.
Аскинас метеоролог ордӧ воис гӧсть, лётчик Наумов, сылӧн важся полярник-другыс.
Коркӧ найӧ ӧтлаын служитлӧмаӧсь флотын, ӧтлаын овлӧмны Карскӧй мореса Диксон ді вылын.
Лётчик, кыдзи век, юаліс:
— Висьтав меным, велӧдӧм лэбач Дрозд, кутшӧм аски лоӧ поводдяыс?
Метеоролог Дроздов паськӧдіс гӧсть водзын ассьыс синоптическӧй картаяссӧ, кытчӧ вӧлі пасъялӧма температура да тӧвлысь мунан туйсӧ зэв уна карын, да шуис, мый поводдя, тыдалӧ, лоас бур, позяс лэбзьыны самолётӧн.
— Лэбзя, другӧ, особӧй задание серти.
Зэв уналаӧ ковмас пуксьывны.
Мам менам тані неылын олӧ, Дудинкаын.
Во джын нин сыкӧд эг аддзысьлы.
Пӧрысьмис сійӧ, омӧльтчис...
Э, да тіян тані со кутшӧм фруктыяс вӧлӧм быдмӧны!
Кытысь нӧ судзӧдін?
— Ӧти моряк пӧдаритіс пилы...
Лётчик гӧгӧрбок видлаліс грейпфрутсӧ, дукалыштіс да бӧр пуктіс местаас.
— Моряк, шуан, сетіс?
И уна сылӧн татшӧмыс?
— Ӧти тайӧ и вӧлі, кум Наум, — вочавидзис метеоролог.
— Ӧти?
Зэв жаль!
— А тэ, дядя, мыйла жалитан? — эновтчис лыддьысьӧмысь да юаліс детинка.
— Менам мам тэныд баб пыдди нин туйӧ.
Пӧрысь мортлы, дерт, мыйкӧ шоматор колыштӧ.
Ӧтчыд коркӧ лэбзьытӧдз тшӧктіс сійӧ меным: «Сюрас кӧ, ньӧб меным, пиукӧй, лимон!
Вай, пӧжалуйста!»
— И тэ ньӧбин?
— Эз удайтчы.
Вӧлӧма ӧтилаын, но ме эг нин су...
— Дядя, тэ моряк али лётчик?
— Ме морскӧй лётчик.
— Сідзкӧ, моряк и лётчик?
— бара юаліс детинка.
— А война кӧ лоӧ, тэ мунан фронт вылӧ?
— А кыдзи нӧ, пыр и гижся доброволецӧн.
Детинка уважайтӧмӧн видзӧдліс лётчик вылӧ, малалыштіс сійӧ соскӧ вурӧм эзысь пропеллер да шуис:
— Дядя, тӧдан мый?
Ме пӧдарита тэнад мамлы тайӧ грейпфрутсӧ.
— Мый тэ, зонмӧ!
Тэныд сійӧ аслыд ковмас тані, войвылад.
Меным босьтнысӧ абу и лӧсьыд.
— Босьт!
Босьт, — тшӧктіс зонка.
— Батьӧ меным оз али мый нӧшта судзӧд?
— Кытысь нӧ ме судзӧда тэныд, гулюӧй?
— дӧзмӧмпырысь шыасис батьыс.
— Найӧ ӧд Игаркаын оз быдмыны!
— Босьт!
Всё равно босьт, дядя! — дась бӧрддзыны, корис детинка.
— Босьт, кум Наум!
Сэтшӧма кӧ нин ачыс корӧ...
— И батьыс заводитіс качайтны примус, лӧсьӧдчис гӧститӧдны лётчик другсӧ жаритӧм стерлядьӧн.
...Война вылын лётчик Наумовӧс ранитіс, но сійӧ эз эновт самолётсӧ, а вайӧдіс аслас аэродромӧдз.
Ранитчӧм лётчик воис ас садяс госпитальын нин.
— Кутшӧма асьнытӧ чувствуйтанныд? — юаліс медицинскӧй сестра.
— Веськыд кокӧй быттьӧ абу аслам, — вочавидзис лётчик.
— Тіянӧс оперируйтісны.
Пуля перйисны.
Сотчалӧмныд абу ёна.
Регыд бурданныд.
— А кӧнӧсь менам ёртъяс?
Самолётса экипажыс кӧні?
— Ставныс ловъяӧсь.
Найӧ и вайисны тіянӧс миян медсанбатӧдз, — висьталіс сестра.
— А самолёт?
— Дзоньвидза.
Ті пуксьӧдӧмныд сійӧс куим точка вылӧ.
— Но ми жӧ сотчам вӧлі!
— Экипажныд пӧжарсӧ кусӧдӧма.
— Кутшӧм молодечьяс! — ошкыштіс лётчик.
— Ме — найӧс, а найӧ менӧ мездісны!
И корис сестралысь бумага да карандаш.
«Другъяс! — гижис сійӧ ёртъясыслы.
— Менам чемоданын куйлӧ грейпфрут.
Коркаыс сылӧн неуна чорзьыштӧма, но та вылӧ ті энӧ видзӧдӧй!
Тайӧ абу прӧстӧй фрукты, а аслыспӧлӧс!
Ме вӧлі нуа сійӧс мамлы, но эг удит: кувсьӧма менам мамӧй.
А сэсся заводитчис война.
Ме коркӧ висьтала дзонь история тайӧ грейпфрут йывсьыс.
А пока ті вундалӧй сійӧс да юӧй сійӧн чай.
Казьтылӧй лётчик Наумов йылысь».
Рытнас медсанбатӧ воисны Наумов самолёт вылысь ёртъясыс.
Найӧ сетісны сестралы грейпфрут да вашкӧдӧмӧн шуисны:
— Ті тайӧс чайкӧд раненӧй Наумовлы сетӧй.
Юасьны кӧ кутас, кытысь тіянлы грейпфрутыс, висьталӧй, мый асланыд, гортысь пӧ вайисны.
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Морскӧй дружба @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 35‒37.}
МОРСКӦЙ ДРУЖБА
Ригаса матрос комсомолец Гаральд Торс кыйис чери Севернӧй Атлантикаын.
Траулервывса чери кыйысьяс пӧвстын сійӧ лыддьыссис бур физкультурникӧн, боксёрӧн. Топс вӧлі ён, но зэв ньӧжмыд вӧраса.
Мунӧ сійӧ чери сьӧмӧсь вильыд палуба вывті — быд воськов артыштӧма водзвыв.
Дзик канат кузя ветлысь морт кодь!
Либӧ восьлалӧ траулер бӧжсянь нырӧдзыс, а ёртъясыс шуткаӧн горзӧны сылы:
— Гаральд!
Смотри, кор воан, — рейсыс миян помасяс!
abu
Гаральд Топс спокойнӧя вочавидзліс:
— Эн горзӧй, ёртъяс!
Асланыд горзӧмӧн ті сэтшӧма менӧ повзьӧдінныд, мый став пытшыс ме вылысь кулі!
Тайӧ вӧлі шутитана латышскӧй поговорка.
Колӧ висьтавны, мый ни пытш, ни тӧрӧкан, ни лудік, ни некутшӧм мукӧд сикас ловъя лов судно вылысь он вӧлі аддзы. Вӧлі сӧмын ичӧтик пон.
Но поговоркаысь ӧд кывсӧ он шыбит.
Траулер вывсянь казялісны зэв уна сельди.
— Сельди заводитіс мунны! — радлісны йӧз.
Кык том матрос, Карл Свиклынш да сылӧн ёртыс Жанис Целмс, сулалісны траулер нырын, тыв улыс сюрӧс дорас.
Удж пуис.
Другъяс вӧрисны ӧдйӧ, ӧтсӧгласӧн.
Овлывлӧ вӧлі, мый кутшӧмкӧ кызь минутӧн найӧ лэдзасны мореӧ став сё сетьсӧ.
И вот колӧ жӧ вӧлі лоны сідз!..
Тывйӧ кӧрталӧм гезлӧн петляыс капканӧ моз кыйис Свиклыншӧс кок пӧлӧдыс, кор шыблалісны тывсӧ борт сайӧ, океанӧ.
— Полундра!
Видзчысь! — удитіс горӧдны Жанис, кор гӧгӧрвоис, мый ёртсӧ кыскӧ траулер вылысь ваӧ.
Но вӧлі сёр нин.
Весьшӧрӧ Свиклынш зілис мездысьны тывйысь.
Ёртъясыс аддзисны, кыдзи том чери кыйысьӧс кыскис мореӧ, и нем виччысьтӧмысла шӧйӧвошины.
Жанис Целмс уськӧдчис отсӧг вылӧ, но и ачыс дзугсис тывйӧ.
Сійӧс сідз жӧ кутіс кыскыны борт сайӧ.
abu
abu
Гаральд Топс тайӧ каднас вӧлі веськыдладор трюм дорын, мыччаліс резинаысь вӧчӧм тыртӧм шаръяс — буйяс, кодъяс отсӧгӧн тывйыс кутчысьӧ ва веркӧсын.
Видзӧдліс Топс да дзик пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый лоӧма.
Вот кор сійӧ шыбитіс ньӧжмыдлунсӧ, тэрмасьтӧмсӧ да спокойствиесӧ!
Уссурийскӧй тигрысь на ыджыдджыка кыкысь чеччыштӧм бӧрын Топс лои Свиклынш да Целмс дорын.
Кватитіс сапӧг гӧлень костсьыс ас дорӧм пурт да дзик медбӧръя здукас удитіс вундыны гезсӧ.
Матросъяс спаситчисны.
Мездысьлысь быдӧн кутлісны кисӧ, тапкӧдісны сылы пельпомас, аттьӧалісны, нимтісны геройӧн.
Кутліс кисӧ матрослысь и ачыс капитан, пӧрысь моряк Габискирия.
— Сідзкӧ, ӧтилаын нин поздравитӧй менӧ и чужан лунӧн! — шуис Топс капитанлы.
— Талун ӧд меным дас ӧкмыс арӧс тыри!
— Грузияын миян тадз шуӧны, — Топслы пельпом вылас кисӧ пуктӧм бӧрын шуис Габискирия: — «Тэнад кӧ сьӧлӧмыд кӧрт кодь ён, тэ верман пасьтавны кӧть пу кольчуга и он кут повны некутшӧм тышын».
— Бура жӧ шуӧма! — сӧгласитчис Топс да ньӧжйӧника, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис тыв видзан трюмлань.
Кодкӧ эз вермы кутчысьны да горӧдіс сылы бӧрсяньыс:
— Эй, Гаральд, смотри — трюмад воигкостіыд рейсыс помасяс!
Гаральд эз содты воськовсӧ да весиг эз бергӧдчыв.
Ӧні ӧд быдӧн нин тӧдісны, мый Гаральд Топс кужӧ чеччавны тигрысь пелькджыка на.
{Зингер М. Э. (комиӧдіс Бараксанов Г. Г.) @ Кык старик @ висьт @ Макс Зингер. Пӧрысь полярниклӧн висьтъяс @ 1962 @ Лб. 38‒40.}
КЫК СТАРИК
Кык мотора ыджыд «СССР Н‒2» гидросамолётын ми вӧлім куимӧн.
Ӧти нуис некымын ящик кӧрт тув медводдза полярнӧй порт Игарка стрӧитысьяслы.
Мӧдыс вӧлі паськыда тӧдса профессор-оленевод.
Сійӧ муніс тундраӧ лечитны копыткаӧн висьысь кӧръясӧс.
Коймӧдыс вӧлі ме, ӧти московскӧй газетлӧн специальнӧй корреспондент.
Енисейск карын узигӧн, югдігас нин, ме кылі, кыдзи лётчикъяс тӧждысьӧмпырысь вашкӧдчисны.
Самолётса командир Ян Липп садьмӧдіс Игаркаӧ кӧрт тув нуысь мортӧс да шуис:
— Начальник ёрт, разрешитӧй висьтавны: нырса моторкӧд абу лючки-ладнӧ.
Нёль клапан лэдзӧ.
Юӧрта тіянлы машина состояние йылысь.
Воздухын вермас лоны пӧжар!
— А мый миянлы вӧчны пӧжар дырйиыс? — торкис сійӧс старик-строитель.
— Ог-ӧ ми вермӧй мыйӧнкӧ отсавны тіянлы, лётчик ёртъяс?
Висьталӧй!
Лётчик шай-паймуніс тайӧ виччысьтӧм юалӧмсьыс да, неуна думайтыштӧм бӧрын, вочавидзис повтӧм полярниклы:
— Пукалӧй спокойнӧя да виччысьӧй, кор корасны пуксьыны.
Керкаын, кӧні ми узим, лои шы ни тӧв.
Недыр мысти самолётса командир бара юаліс:
— А гашкӧ ті, ёртъяс, виччысьланныд мӧд самолёт?
Сійӧ должен воны татчӧ некымын лун мысти...
— Ме эськӧ верма виччысьыштны, — вочавидзис строитель, — но тӧлыс оз виччысь!
Локтас сійӧ, кортӧм гӧстьыд, Игаркаӧ, а сэні керкаяссӧ стрӧитны абу помалӧма — и мыйла?
Нинӧм абу вӧсна: кӧрт тув эз тырмы!
Гӧгӧрвоана?
— Ме верма жӧ терпитыштны, — шуис пӧрысь профессор ассьыс дженьыда шырӧм эзысь кодь юрсӧ вӧрӧдігмоз.
— Но вот мый лоӧ висьысь кӧръяскӧд?
Найӧ жӧ ставныс куласны!
А кулӧмыдлы лекарствоыд оз нин отсав...
— Ещӧ висьтала: воздухын вермас лоны пӧжар, — водзӧ висьталіс самолётса командир.
— Ӧти вопрос, — шыасис профессор лётчик дорӧ: — ті ӧд онӧ кӧсйӧй тӧвйыны Енисейскын?
— Огӧ!
Дӧмыштам моторсӧ и лэбзям.
— Зэв бур!
Сідзкӧ, ме лэбзя тіянкӧд! — решительнӧя шуис строитель.
— А ті, профессор?
— Меным быть колӧ воны ылі Войвылӧ! — шуис учёнӧй.
— А пӧжар кӧ лоӧ воздухын...
Мый нӧ...
Меным квайтымын арӧс саяс нин.
Ме уна нин олі и кулӧмысь ог пов.
Ме лэбзя!
— А ті? — юаліс менсьым лётчик.
А мый меным коли вӧчны?
Кӧсйи ме или эг, но и ме, дерт, сӧгласитчи лэбзьыны водзӧ.
Асьныд думыштлӧй: кыдзи позьӧ повны татшӧм йӧзкӧд?
Миян бортмеханикъяс ноксисны мотор дорын нӧшта лун джын.
И вот самолёт кыпӧдчис красавец Енисей ва веркӧсысь.
Моторъяс кыскисны Игаркаӧдз.
Профессор ас кадӧ воис тундраӧ да спаситіс кӧръясӧс.
Игаркаса строитель отсаліс полярнӧй порт стрӧитысьяслы, а ме гижи книга сы йылысь, кыдзи стрӧитсис Игаркаын медводдза улича.
{Kodko (комиӧдіс В. С. Морозов) @ "Уна челядь зільӧны..." @ аннотация @ Ю. Сотник. Кыдзи ме олі ас кежын @ 1961 @ Лб. 2}
Уна челядь зільӧны кыдз позьӧ водзджык заводитны овны ас кежын.
Тайӧ, дерт, бур.
Но ӧти делӧ збыльысь бура овны ас кежысь, а мӧд делӧ сӧмын петкӧдлыны, ошйысьны, мый тэ верман нин овны ас кежын.
Татшӧм ошйысьӧмыд некор оз вайӧд бурторйӧ.
Тайӧс ті гӧгӧрвоанныд, кор лыддянныд «Кыдзи ме олі ас кежын» висьт, кӧні висьтавсьӧ Лёшакӧд омӧльторъяс лолӧм йылысь.
Мыйта кӧть оз сёрнитлыны челядь сы йылысь, мый колӧ дружитны ӧта-мӧд костын, мыйта кӧть оз нуӧдлыны пионерскӧй сборъяс тайӧ тема вылас, а отрядын либӧ звеноын дружба век жӧ оз ло, оз кӧ...
Вот тайӧ «оз кӧ» йывсьыс и гижӧма «Кинохроника» висьтын.
Сӧмын эн чайтӧй, мый пионеръяслы ставныслы быть колӧ лоны кинооператоръясӧн, кӧсйӧны кӧ найӧ дружитны ас костаныс: позьӧ вӧчны и мукӧд интереснӧйторъяс.
«Петукъяс» нима висьтын «петукъяс» кывсӧ босьтӧма кавычкаясӧ.
Татысь тыдалӧ, мый висьтас сёрниыс мунӧ оз сійӧ петукъяс йылысь, кодъяслӧн эмӧсь бордъяс, бӧжъяс да гӧрд сорсъяс.
Тайӧ книга йылысь отзывъяссӧ ысталӧй татшӧм адрес кузя: [...]
{Ю. Сотник (комиӧдіс В. С. Морозов) @ Кыдзи ме олі ас кежын @ висьт @ Ю. Сотник. Кыдзи ме олі ас кежын @ 1961 @ Лб. 3-24}
КЫДЗИ МЕ ОЛІ АС КЕЖЫН
Сійӧ луныс, кор ме первойысь кольччи овны гортын ас кежын, менам дзик некор оз вун.
Ӧні на сы йылысь ме казьтывла да йирмӧг босьтӧ.
Вечернянас мам да бать пукалісны скамейка вылын миян ыджыд выль керка дорын да вензисны.
— Детинкалы дасӧд арӧс! — скӧра шуаліс бать.
— Оз ӧмӧй ӧти лунтӧ сійӧ вермы овны ас кежас.
Дыр-ӧ нӧ сылы век ковмас нянька!
— Мый кӧть тэ, Михаил, эн висьтав, а ме водзвыв тӧда, — долис мам: — колям кӧ ми татчӧ Лёшкаӧс, сійӧ век лоӧ менам дум вылын.
Тані весиг абуӧсь тӧдса суседъяс, кодъяс эськӧ видзӧдісны детинка бӧрся.
Менам весиг сьӧлӧмӧй потас майшасьӧмысла.
Сёрниыс муніс менам аския лун йылысь.
Удж кузя батьлӧн ёртыс полковник Харитонов корӧма менсьым бать-мамӧс вӧскресенньӧ кежлӧ аслас дачаӧ, но сэтчӧ менӧ босьтны оз вӧлі позь, сы вӧсна мый Харитоновлӧн пиыс висис корьӧн.
Мам некор на эз кольлы дыр кежлӧ менӧ ӧтнамӧс, сылы век кажитчис, мый ме ичӧт кага кодь на.
Выль керкаӧ овны вуджим сӧмын на некымын лун сайын, суседъяс пиысь некодкӧд на эг тӧдмасьӧй, та вӧсна мам кӧсйис нуны менӧ вӧскресенньӧ кежлӧ аслас тӧдса ордӧ, коді оліс кар мӧдар помын.
Бать вӧлі талы паныд — сійӧ шуис, мый абу пӧ лӧсьыд нуны менӧ йӧз ордӧ, да и кад нин велӧдны менӧ овны ас кежын.
Ме сулалі да кывзі тайӧ споруйтӧмсӧ, волнуйтчӧмла мускылялі ассьым чуньяс.
Ме важӧн нин мӧвпавлі сы йылысь, кыдз эськӧ коллявны кӧть ӧти лун ас кежын, бать-мамтӧг, а ӧні, кор ми вуджим овны выль керкаӧ, тайӧс вӧчны торйӧн нин вӧлі окота.
Помкаыс таын вӧлі Аглая — сьӧдов синъяса мугов нывка, татчӧс челядьлӧн ворсӧмъясын юрнуӧдысь.
Аглая меным зэв ёна воліс сьӧлӧм вылӧ, но вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ зэв кӧдзыда, лыддьӧ менӧ ичӧтик детинкаӧн, да сэтчӧ жӧ мамлӧн вывті лелькуйтӧм пиӧн.
Меным кажитчис, мый сійӧ лун бӧрас, кодӧс ме колляла ас кежын, Аглая мӧд ног кутас думайтны ме йылысь.
Кӧть тайӧ зэв ӧбиднӧ, но Аглая вӧлі тан жӧ, ывлаас.
Сійӧ чеччаліс кок пӧв йылас да йӧткаліс водзлань изтор, кывзіс батьлысь да мамлысь менӧ янӧдысь тайӧ сёрнисӧ да корсюрӧ шуыштліс:
— О! Ме квайт арӧссянь ӧтнам кольччывлі гортӧ и то нинӧм эз лолы.
— Либӧ: — О! Ме кымынысь нин ачым пулі сёянсӧ, а сійӧ оз вермы шонтыны дасьсӧ.
Ме син бӧжӧн видзӧдлывлі Аглая вылӧ да гусьӧник, но став сьӧлӧмсянь, шуалі:
— Мам! А мам!
Но, мый вермас лоны мекӧд?
Тэ сӧмын кывзы, кыдзи кута ме овны: ті мунанныд, а ме петала котралыштны...
— Керка ӧдзӧстӧ клоп пӧдлыштан, а ключтӧ вунӧдан гортӧ...
— А вот ог!
Ключсӧ ме рытнас на пукта зептӧ...
Сідзкӧ, петала котралыштны...
— Гортса уджтӧ тэныд колӧ вӧчны, а оз котравны.
Регыд сентябрь 1 лун, а тэ джын примеръястӧ на эн решит.
— Ой, мам, мед тэ ног!
Котравны ме ог кут.
Сідзкӧ, ті мунанныд, а ме пукся вӧчны примеръяс, сэсся, кор кутас сюмавны кынӧмӧй, ӧзта газ...
— Ещӧ газнас мыйкӧ вӧчас, — броткыштіс мам.
— О! Ме важӧн нин газнад... — заводитліс шуны Аглая, но тайӧ здукас котӧрӧн воис Антошка Дудкин, кодлӧн киас вӧлі ыджыд бумага лист.
— Гӧтов!
Кытчӧ ӧшӧдны? — Аглаялы шуис сійӧ, и найӧ кыкӧн ӧшӧдісны чернилаӧн гижӧм афишасӧ параднӧй ӧдзӧсӧ.
Сэні висьтавсис, мый аски вит час рытын клубын лоӧ пионерскӧй драматическӧй кружоклӧн спектакль.
Лоӧ петкӧдлӧма «Иван-дурак» мойд.
Век жӧ ми батькӧд венім мамӧс.
Вӧлі шуӧма, мый бать да мам мунасны квайт час асывса поездӧн, а ме чечча, кыдзи и век, кӧкъямыс часын, ачым идрала квартира, ачым пузьӧда аслым чай, ачым верда да нуӧдла ывла вылӧ варгыль кокъяса Шумка кычиӧс, ачым (мӧд ногӧн кӧ, йӧз тшӧктытӧг) решита дас пример да ачым шонта аслым сёян.
Нимкодьла ме эг тӧд, мый вӧчны.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм выльторйӧн, сэтшӧм кыпыдӧн, кутшӧмӧн кажитчӧ ӧткымын зонкаяслы сійӧ позянлуныс олыштны овтӧм ді вылын.
Рытывбыд мам менӧ велӧдіс, кыдзи овны ас кежын, войнас дыр эг вермы унмовсьны, а кор садьми шондіа асылын, квартираын вӧлі дзик шы ни тӧв.
Сӧмын Шумка, коді вӧлі гыжъялӧ пель сайсӧ, ньӧжйӧник тотшкӧдіс лапанас джоджӧ.
Ме вӧлі ӧтнамӧн!
Ме вӧлі квартираын тыр кӧзяинӧн!
Ме верми вӧчны, мый окота.
Ме звирк чеччышті вольпась вылысь да трусик кежысь, кулакъясӧс коскӧ мыджӧмӧн, кутшӧмкӧ параднӧй марш гораа шутьлялігтыр, муні видлавны ассьым овмӧсӧс.
Ме пыр жӧ артышті, мый кута вӧчны тайӧ лунӧ.
Квартира идралігӧн ме ог прӧстӧ чышкы паркетнӧй джоджсӧ, а выльысь сійӧс нирта воскӧн; ме весиг весала да ӧшӧда шкапӧ батьлысь важ мундирсӧ, кодӧс сійӧ кольӧма улӧс мыш вылӧ.
Примеръяс ме решита ог дасӧс, кыдзи сёрнитчим мамкӧд, а дзонь кызьӧс.
Рытнас бать-мам кӧ сёрмыштасны, ме шонта налы ужын, тубырта сійӧс важ эшкынӧн, кыдзи тайӧс корсюрӧ вӧчлывліс мам, а ачым вода узьны. Дерт, ог вунӧд кольны и гижӧдтор: «Котлетъяс да картупель шонтӧма, пуктӧма табуретка вылӧ, кухняын».
Мед мам тӧдлас, кутшӧм сійӧ эз вӧв прав, кор поліс кольны менӧ ӧтнамӧс.
Ме тэрыба пасьтаси, мысси да лӧсьӧдча нин вӧлі петкӧдлыны ывла вылӧ Шумкаӧс, коді важӧн нин никсіс ӧдзӧс дорын, но сэки меным юрӧ воис татшӧм мӧвп: а мый, ӧттшӧтш кӧ ветлыны магазинӧ да мыйкӧ ньӧбыштны аслым завтракайтны?
Ӧд ӧти делӧ, кор магазинӧ тэнӧ мӧдӧдӧ мам, и дзик мӧд делӧ, кор тэ ачыд мыйкӧ кӧсйин, мунін и ньӧбин.
Та ради абу жаль видзны куим шайт сійӧ дас вит шайтсьыс, кодъясӧс чӧжӧма аквариум ньӧбӧм вылӧ.
Чай юны нянь, вый да калбас менам вӧлі.
Думайтыштӧм бӧрын ме решиті, мый меным окота сёйыштны сыр.
Минут мысти, Шумкаӧс дом йылын кутігтыр, ме восьлалі нин дворті, восьлалі ньӧжйӧник, лабутнӧя да видзӧдлывлі ӧшиньясӧд первой судтаса сійӧ квартираӧ, кӧні оліс Аглая.
Буретш сэк Аглаялӧн ӧшиньысь лэбыштіс да шлёпкысис менам кок улӧ кулӧм рака.
Повзьӧмысла Шумка лявкнитіс.
— А но, мед сэсся дукыд тіян тані эз вӧв! — кыліс ӧшиньсянь нывбабалӧн скӧр гӧлӧс.
— Видзӧдтӧ, быдсяма пежсӧ пыртӧмаӧсь!
Репетируйтны налы колӧ!
Сы вылӧ клуб эм, медым репетируйтны, сэні и ветлӧдлӧй увлань юрӧн, а йӧзлы спокой колӧ сетны.
Но! Кымынысь ещӧ колӧ тіянлы висьтавны? Весасьӧй татысь!
Та бӧрын лэбыштіс-петіс керкаысь да котӧртігмозыс кватитіс муын туплясьысь ракаӧс зэв беринӧсь чужӧма гӧрд юрсиа зонка.
Пельпомъяс вылас сійӧ вӧлі плавгӧма паськыд лӧз эшкын, кытчӧ вӧлі вурлӧма чай бумагаысь эзысь узоръяс; юрас сійӧ пӧлыньӧн пуктӧма корона, кодӧс сідз жӧ вӧлі клеитӧма эзысь бумагаӧн.
Сы бӧрся тэрыба петіс сэтшӧм жӧ гӧрд юрсиа нывка, коді вӧлі топӧдӧма морӧс бердас мича рӧма рузум чукӧр; нывка бӧрся — аслас паськӧма Антон Дудкин, а Антон бӧрся котӧрӧн петіс Аглая.
Ме видзӧдлі сы вылӧ, да сідзи и кынми места вылӧ.
Аглая меным кажитчывліс весиг сэки, кор сійӧ вӧвлі аслас пыр новлан паськӧма, весиг сэки, кор сійӧ пасьтавлывліс мамыслысь важиник жакетсӧ, коді сылы вӧлі пидзӧсӧдзыс, да вӧсни кокъясас кӧмавлывліс киссьӧм валеги.
А ӧні... ӧні сійӧ вӧлі мойдса принцесса кодь.
Сійӧ вӧлі марля платтьӧа, кодӧс краситӧма гӧлубӧй, розӧвӧй да виж рӧмъясӧн; сьыліас дзирдаліс разнӧй рӧма молльысь вӧчӧм сикӧтш, дзик жӧ сэтшӧм молльысь, кутшӧмӧс ӧшлывлӧны ёлка вылӧ; тайӧ сикӧтшсьыс кык ыджыд моль троньялісны сунис йылын пельяс увдорас, кымӧс вылас сьӧд юрси пиын дзирдаліс ыджыд ёлочнӧй звезда, а татшӧм жӧ кык ичӧтджык звезда мичмӧдісны ёна нин новлӧм тапочкисӧ.
Став тайӧ мичлунсӧ аддзӧм бӧрын ме сэтшӧма чуйми, мый весиг чуньӧс сюйи вомӧ.
Ме дінті котӧртігӧн Аглая муртса довкнитыштіс меным юрнас, но мыйлакӧ сэсся друг сувтіс да юаліс:
— Но мый, мунісны тіян?
Ме тэрыба кыски вомысь чуньӧс да шуи кыдз позьӧ тшапджыка:
— Дерт жӧ, мунісны.
— И тэнӧ ӧтнадӧн колисны?
— Дерт, ӧтнамӧс.
Вот ещӧ!..
Он тӧд магазиныс восьса абу?
Завтракайтны кӧсъя сыр ньӧбны.
— Восьса, — мый йылысь кӧ думайтіг шуис Аглая.
— Тэ сэсся бӧр гортад воан?
— Да сӧмын сыр ньӧба.
Мыйлакӧ сыр лои окота сёйыштны.
Думышті сыр ньӧбны.
— Эй!
Локтӧй татчӧ!
— горӧдіс Аглая аслас ёртъясыслы да, кор найӧ воалісны, шуис меным.
— Тэнӧ Лёшаӧн шуӧны, да?
Лёша, позьӧ тэ ордӧ миянлы локны?
А то миянлы репетируйтны колӧ, а миянӧс быдлаысь вӧтлӧны и клуб пӧдса... а квартираад тэ ӧтнад.
Позьӧ?
— Пӧжалуйста, дерт жӧ! — радпырысь шуи ме.
— Ме сӧмын квартира идрала, примеръяс решита и сэсся локтӧй.
Аглаялӧн чужӧмыс пыр жӧ лои жугыль.
— У-у!
Примеръяс!
А тэнӧ мый, асывсянь тшӧктӧны занимайтчыны?
Менӧ, например, некод оз тшӧкты.
Кор кӧсъя, сэки и занимайтча.
— А менӧ ӧмӧй тшӧктӧны?
Менӧ ньӧти некод оз тшӧкты, тайӧс ме ачым кӧсйи вӧчны — тэрмасигтыр шуи ме.
— Пӧжалуйста!
Кӧть ӧні жӧ мунамӧй!
Ме и квартираӧс верма не идравны...
Кор кӧсъя, сэки и идрала.
Пӧжалуйста!
Шумка, гортӧ!
Ыджыда, увереннӧя восьлаліг ме мӧдӧдчи артистъяс водзын асланым подъездлань, кайи накӧд мӧдӧд судтаӧ, гурйыв восьті ӧдзӧс.
— Пӧжалуйста!
Ті кутшӧм комнатаын кӧсъянныд репетируйтны?
Тані али мӧдас?
Кодас кӧсъянныд, сэні и репетируйтӧй.
Пӧжалуйста!
Артистъяс пырисны ыджыд комнатаӧ, кӧні вӧлі миян столӧвӧй да ӧттшӧтш менам узьланін.
Ме ку пиӧ эг тӧр, зіли петкӧдлыны, кутшӧм ме независимӧй морт да йӧзӧс бура примитысь кӧзяин.
— Аглая, тэ эн яндысь, висьтав, мый колӧ.
Пызаныс мешайтӧ?
Пызансӧ позьӧ вештыштны, и зэв весиг прӧстӧ.
Шумка, мун аслад местаӧ!
Эн гартчы йӧз кок улын!
Кыдзи колӧ, сідзи и вӧчам, кыдзи кӧсъям, сідзи и лӧсьӧдам.
Сідз, Аглая?
Принцесса видзӧдіс асьсӧ ыджыд зеркалӧ водзын, коді сулаліс стен бердын.
— Тэнад вом дор мавтан помада эм? — юаліс сійӧ.
— Помада?
У! — горӧді ме дзик Аглая моз жӧ.
— Ме тэныд не сӧмын помада верма сетны, ме верма сетны и пудра, и синкым краситан краска, и весиг одеколон...
— Ме петі мӧд комнатаӧ, босьті сэтысь «Еджыд сирень» парфюмернӧй набор тыра ыджыд кӧрӧбка, синкым краситан краска да ставсӧ тайӧс вайи Аглаялы.
— Со!
Пӧжалуйста!
Бӧрйы мый колӧ.
Зэв весиг прӧстӧ!
Аглая пудритіс кымӧссӧ да нырсӧ, краситіс вом доръяссӧ да гӧрдӧдыштіс бандзибъяссӧ.
Тадзи жӧ вӧчис и Лиза — гӧрд юрсиа нывка, коді ворсіс олӧма королеваӧс.
Таысь кындзи, сылысь ёна пудритісны юрсисӧ, медым сійӧ кажитчис дзорӧн.
— Антошка! — шуис Аглая.
— Вай ӧні тэ гримируйтчы.
Тӧдан, кыдзи артистъяс вӧчӧны, медым лоны мичаджыкӧн?
Ныр кузяыс нуӧдӧны еджыд визь, а синкым увдорсӧ розӧвӧй краскаӧн мавтӧны.
И вом доръяссӧ тшӧтш.
Но Дудкин, кияссӧ морӧс бердас кресталӧмӧн, юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн, шог чужӧма ветлӧдліс комнататі.
— А но тэнӧ!
«Гримируйтчы!»
Меным кӧза оз во сьӧлӧм вылӧ, а тэ — «гримируйтны».
— Кутшӧм кӧза? — юалі ме.
Меным висьталісны, мый Дудкин ворсӧ Иван-дуракӧс и пьеса сертиыс сійӧ воӧ принцесса дінӧ верзьӧмӧн ай кӧза вылын, киас сэк кутӧ кулӧм ракаӧс.
Вот сійӧ кӧзаыс, кодӧс тэрмасьӧмӧн вӧчӧмаӧсь фанераысь, и эз во сьӧлӧм вылас Антошкалы.
— Кулӧм рака и сійӧс судзӧдім, а кӧзаӧс йӧз серам вылӧ вӧчим.
Колӧ, медым сійӧ нёль кока вӧлі, медым ме верми пуксьыны сы вылӧ и кӧв отсӧгӧн мед эськӧ менӧ кыскисны сы вылын.
А фанернӧй кӧза вылӧ ӧмӧй пуксян!
Кыскы сійӧс кок костын, а ачыд асладӧн тапикты.
Йӧзыс сӧмын серавны кутасны.
Король шогпырысь довкнитіс юрнас:
— Тайӧ збыльысь сідз.
Ме шулі Наталья Петровналы, мый колӧ мӧд пӧлӧс кӧза, а сійӧ ассьыс дольӧ: ми пӧ мойд петкӧдлам, а мойдын и фанернӧй кӧза шогмас.
Артистъяс чӧв усины да мӧдісны думайтны.
Ме чӧв олі жӧ да видзӧдлывлі Аглая вылӧ.
Меным зэв окота вӧлі тӧдны, мый сійӧ думайтӧ ме йылысь, гӧгӧрвоис-ӧ медбӧрын, мый ме сэтшӧм морт, кодӧс позьӧ уважайтны.
Но Аглая эз видзӧд ме вылӧ.
Кыдз быттьӧ нарошнӧ, сійӧ кутіс видзӧдны крӧвать дорын сулалысь игрушечнӧй вӧв вылӧ, код вылын ме частӧ ветлӧдлывлі верзьӧмӧн квартираті, вӧтлысьлі Шумка бӧрся да лыйлі сылы жӧч пистолетысь.
— Тайӧ тэнад вӧлыс? — юаліс сійӧ.
Ме зэв ёна радейті ассьым чибукӧс, лыддьывлі сійӧс кыдзи ловъя лолӧс, но ӧні ме ӧткажитчи сыысь.
— Абу, абу менам...
Сідзсӧ менам, но ме сійӧн важӧн нин ог ворс.
Сійӧ сідз прӧстӧ сулалӧ.
Мый ме, ичӧтик али мый!
Ныр розьсӧ гудйигтыр принцесса думыштчӧмӧн видзӧдіс вӧв вылӧ.
— Антон!
Вот эськӧ тайӧ вӧвсьыс кӧзатӧ вӧчны...
Сылӧн весиг ичӧтик кӧлесаяс эмӧсь.
Лёша, вай миянлы тайӧ вӧвтӧ.
А?
— Дерт сета!
Пӧжалуйста!
Мый меным, жаль али мый?
Ме сійӧн некор ог ворслы...
Сійӧ сідз прӧстӧ сулалӧ, а ме сійӧн некор ог и ворслы.
Дудкин пидзӧсчанясис да гӧгӧрбок видлаліс вӧвсӧ.
— Тайӧ, дерт, бурджык фанернӧй дорсьыд, — шуис сійӧ.
— А бӧжсӧ кытчӧ воштам?..
Тэ аддзывлін татшӧм бӧжа кӧзаяссӧ?
И сэки ме дзикӧдз юрнас вузалі ассьым важ другӧс.
— А бӧжсӧ... а бӧжсӧ позьӧ вундыны!
— гораа шуи ме да видзӧдлі гӧгӧрбок, виччыси, мый шуасны та вылӧ артистъяс.
— Тэныд таысь мамыдсянь сюрыштас, — шуис Лиза.
— Мый?
Сюрыштас?
Вот ещӧ!.. «Сюрыштас!»
Тайӧ менам вӧлыс: мый кӧсъя, сійӧс и вӧча.
Ӧні жӧ вундам бӧжсӧ, и ставыс!
И зэв весиг прӧстӧ!
Ме бара котӧртлі мӧд комнатаӧ, вайи сэтысь ножич да пукси вӧв водзӧ.
Минут мысти вӧвлӧн пашкыр бӧжыс куйліс нин джоджын, а ме сувті. Мышкуӧй вӧлі брӧд кӧтасьӧма ньылӧдӧмысь.
— Со и ставыс!
Вот и пӧжалуйста!
И нинӧм тані сэтшӧмыс абу... и зэв весиг прӧстӧ...
Вӧчны вӧлысь кӧзаӧс вӧлӧмкӧ сложнӧй да сьӧкыд удж.
Меным ковмис корсьны, кӧні батьлӧн куйлісны столярнӧй клей плиткаяс, сэсся нырны клейсӧ, медым ӧдйӧджык нильзис сійӧ, сэсся пуны клейсӧ ичӧтик кастрюляын (шогмана банкаыс гортысь эз сюр).
Сэсся ми заводитім вӧчны сюръяс.
Первойсӧ Аглая гартыштіс бумагаысь вӧсньыдик ёсь сюръяс да ми клеитім найӧс вӧв юрӧ, но Антошка шуис, мый кӧзаяслӧн татшӧм веськыд сюръясыс оз овлыны.
Сэки ми кутім вӧчны сюръяссӧ картонысь да ковмис вундавны гортса ворсанторъяс видзан уна кӧрӧбка, кытчӧдз эз кут кажитчыны Дудкинлы сюръяслӧн формаыс.
Кӧза тош вылӧ ми, дерт, босьтім вундӧм вӧв бӧжсӧ, но и тайӧс вӧчигӧн ковмис ёнакодь мырсьыштны, сы вӧсна мый миян киясным ставнас вӧлі ляксьӧмаӧсь клейӧн, и бӧжыс ёнджыка сибдывліс чуньяс бердӧ, чем вӧв ныр-вом бердӧ.
Кор медбӧрын тошкыс артмис, Дудкин шуис, мый югыд коричневӧй рӧм пыддиыс вӧлӧс колӧ краситны кутшӧмкӧ мӧд краскаӧн, кӧть нин еджыдӧн.
Пинь весалан паста эз тырмы, и сэки Лиза шуис краситны пызьӧн.
Ме вайи пызь, и ми сійӧс гудралім ва пиын, тазйын, артмис няньшом кодь, мыйысь пӧжавлӧны блин.
Кымын дыр ми уджалім, сымын шуштӧмджык лои менам сьӧлӧм вылын, кор ме видзӧдлі паркетнӧй джодж вылӧ, кодӧс вӧлі лякӧсьтӧма клейӧн, кизьӧр няньшомӧн да кытчӧ вӧлі ляскывлӧмаӧсь вӧв бӧжторъяс.
Сэтчӧ жӧ ещӧ Шумка уджалігчӧж бергаліс миян кок улын да регыд мысти сэтшӧма лякӧссис, мый лои вӧлысь мисьтӧмджык.
Медбӧрын, кор сійӧ пуксис джоджӧ киссьӧм клей вылӧ, ме колсниті ки пыдӧсӧн сылы балябӧжас.
Шумка ӧбидитчис, муніс мӧд комнатаӧ да водіс мам крӧвать вылӧ.
Брунгис-кучкаліс кык час.
Королева мӧдіс тэрмасьны.
— Гришка, мунам, ӧбедайтны кад.
Антон, эштӧд ӧдйӧджык.
Вит часын спектакль, а ми эг и репетируйтӧ талун тэнад кӧза вӧсна.
Сӧмын ӧні ме казялі, мый тӧрыт рытсянь нинӧм на эг сёйлы.
Кынӧмын менам гуракыліс, висьыштіс юрӧй.
Дудкин, коді шуйга киас кутіс няньшом тыра ичӧтик таз, а веськыд киас — бритчан важ помазок, ещӧ ӧтчыд мавтыштіс вӧвсӧ, вешйис воськов кык кымын да пӧлыньтыштіс юрсӧ.
Сэсся сійӧ шыбитіс помазоксӧ тазйӧ, тазсӧ пуктіс пызан вылӧ да ышловзис:
— Дзик весьшӧрӧ тшыкӧдім вӧвсӧ.
Аглая пыркнитіс пельпомъяснас:
— У, кутшӧм тэ!..
Тэныд нинӧм оз туй!
Фанернӧй кӧза сылы оз туй, тайӧ сідз жӧ оз туй...
— А тэ ногӧн, туйӧ, да, туйӧ? — горӧдіс Дудкин.
— Тэ видзӧдлы сы вылӧ: тэнад мыш кузяыд йирмӧгыс визлалӧ оз?
Ӧд сійӧ чӧрт кодь, кодлысь кучиксӧ кульӧмаӧсь, а тэ шуан — туяс!
Ме эг аддзыв, кутшӧм овлӧ кульӧм чӧртыс, но сійӧ, мый миян артмис, и збыльысь вӧлі повзьӧдчысь кодь.
Уль, нильзьӧм няньшомыс дзирдаліс аслыс пӧлӧс рӧмӧн, вӧчӧм ӧти сюрыс чегис да ӧшйис бок вылас, дженьыдик бӧжыс, коді ляксис клейӧн, лои йи нёнь кодь, а гӧрд тошкыс, мӧдарӧ, вӧлі вывті пашкыр да чурвидзис гӧгӧрбок.
Тӧдчис, мый и Аглаялы эз во сьӧлӧм вылас кӧзаыс, сы вӧсна мый сійӧ сэсся нинӧм воча эз шу Антонлы.
Недыр кежлӧ комнатаын лои шы ни тӧв.
— Аглая! — ӧшинь сайсянь друг горӧдісны некымынӧн.
— Эй, Аглая!
Дудкин!
— Ми танӧсь! — ӧшинь дорӧ котӧртӧм бӧрын вочавидзис Аглая.
— «Танӧсь!
Танӧсь!»
Ми тіянӧс кык час чӧж нин корсям.
Мунӧмаӧсь и эз висьтавны.
Кӧсъянныд спектакльсӧ торкны?
— Локтӧй татчӧ.
Ми тані репетируйтам, кызь кыкӧд комнатаынӧсь.
— Аглая вешйис ӧшинь дорысь.
— Лёша, мун восьты, тайӧ артистъяс жӧ воӧны...
Антошка, ми Сеня Таракановлы петкӧдлам кӧзатӧ.
Кружокса старӧста сійӧ, кыдзи кӧсйӧ, мед сідзи и вӧчӧ.
Ме восьті ӧдзӧс, и квартираӧ гузьгисны-пырисны челядь ещӧ квайтӧн кымын.
На пӧвстын торъяліс паськыд пельпомъяса вылӧ пуксьысь зонка.
— Сеня, видзӧд!
— шыасис сы дінӧ Аглая.
— Фанернӧй кӧза пыддиыд ми со кутшӧмӧс вӧчим, а Дудкинлы и тайӧ оз кажитчы.
Детинка видзӧдліс ичӧтик, читкыртӧм синъяснас миян весьӧпӧртысь кӧза вылӧ.
— Халтура! — броткӧбтіс-шуис сійӧ да содтіс: — Ме тіянлы бурджык кӧзаӧс вайӧда.
Ловъяӧс.
Настӧящӧйӧс.
— Вот!
Настӧящӧйӧс! — кутісны радлыны артистъяс.
— Дерт, бур эськӧ вӧлі настӧящӧйыд, сӧмын кытысь тэ сійӧс босьтан?
— Менам дядьлӧн эм ай кӧза.
Сарайторйын олӧ.
Сӧмын зэв люкасьысь, чӧртыд.
— Тайӧ нинӧм, мый люкасьысь, — шуис Дудкин.
— Мед сӧмын дядьыд сетас сійӧс.
— А ми сылысь и юасьнысӧ огӧ кутӧй.
Босьтам гусьӧникӧн, а спектакль бӧрас бӧр нуӧдам.
— Тэнӧ оз колскӧдны таысь?
— Но и мед колскӧдыштасны кӧ.
Зато постановкаыс бур артмас.
Сӧмын кӧзасӧ колӧ вайӧдны ӧні, а то дядьӧй куим часын гортас воас, и сэки нинӧм оз артмы.
Вот эськӧ кытчӧкӧ дзеблыны сійӧс спектакльӧдзыс?
Ставныс чӧв ланьтісны, кутісны думайтны.
— Кыті йӧзыс озджык ветлыны — сэтчӧ домавлыны и ставыс.
— Сэтысь гусявны вермасны.
— Стӧрӧжитны ӧчередьӧн кутам.
Сеня пыркнитіс юрнас:
— Оз!
Тадзи оз шогмы.
Дядьӧй кор казялас, мый кӧзаыс абу, пыр жӧ кутас корсьны быд дворысь да быд пельӧсысь.
Вот Юрка ордӧ позьӧ кӧзасӧ дзеблыны.
Юра, тэнад бать-мамыд вӧскресенньӧын уджалӧны, да и квартираыд торъя.
Тэ ордысь кӧзасӧ дядь оз аддзы, сійӧ вообщӧ оз кут корсьысьны квартираясысь.
Юра мӧдіс пыксьыны:
— Тэ мый, йӧймин али мый?
Тэ тӧдан, мый таысь менӧ вӧчасны!
Юра вылӧ кутісны шуасьны быд боксянь:
— Он кӧсйы отсавны ёртъясыдлы, да?
— Вот Сеня бура тӧдӧ, мый дядьсяньыс сылы сюрыштас, и то оз пов ӧтувъя делӧ ради.
— Видчӧй кӧть энӧ, ме ассьым кывйӧс ог веж, — вочавидзис Юра.
— Ме лучшӧ кружокысь дзикӧдз пета, а кӧзаӧс квартираӧ ог лэдз.
Менам юрӧй уджалӧ на.
— А ме тӧда, кытчӧ позьӧ дзебны кӧзатӧ! — горӧдіс Аглая.
— Лёша, ми тэ ордӧ сійӧс вайӧдам.
Ладнӧ?
Ме сэки дзикӧдз нин шӧйӧвоши.
Ме думышті, мый вайӧдны квартираӧ кӧзаӧс, да ещӧ гусялӧмӧс, — тайӧ лоӧ вывті нин.
— Ме... ме ордӧ кӧзаӧс...
Менам горш дінӧй гӧрддзасис, ме тшӧкмуні.
Аглая быттьӧ тайӧс и виччысис.
Сійӧ тэрыба видзӧдлывліс ме вылӧ да кыпыда висьталіс водзӧ:
— Вайӧдам Лёша ордӧ.
Лёшаыд абу Юрка кодь няргысь, сідз ӧд, Лёша?
Сійӧ детинка аслас юрӧн олӧ, абу кутшӧмкӧ нежитӧм мам пи, да ӧд, Лёша?
Ми вайӧдам кӧзасӧ коридорӧ, и ставным мунам ӧбедайтны.
Сійӧ час кык кымын олас Лёша ордын, а спектакль водзвылын бӧр босьтам.
И некод та йылысь дзик нинӧм оз и тӧдлы.
Лёша, правильнӧ ме сёрнита?
Тэ он пов, кыдзи Юрка, да, Лёша?
— Ме... меным...
Ме бара падми.
Ставныс виччысисны менсьым ӧтвет, виччысис и Аглая.
Сійӧ гӧрдӧдыштіс, сылӧн ичӧтик сьӧд синъясыс югъялісны, дзирдалысь ичӧтик шаръяс бовъялісны сылӧн розӧвӧй пельяс увдорын.
И ме эг вермы ӧткажитчыны.
Ме видзӧдлі Юра вылӧ, кодысь вылӧджык пуктіс менӧ Аглая, да збоймышті:
— Ме...
Пӧжалуйста, дерт жӧ...
Тайӧс вӧчны меным, дерт, тшак ва...
Сӧмын сійӧ, кӧнкӧ, кутас баксыны, а суседъяс...
— У! «Баксыны!»
Мыйла сылы баксынысӧ?
А суседъясыдлы тэ эн восьты ӧдзӧстӧ.
Тайӧ квартираыс тэнад, тэ кӧзяин, и мед найӧ оз сюйны нырнысӧ, кытчӧ оз ков.
— Аглая, тыдалӧ, повзис, мый ме верма ӧткажитны, и бара кутіс ошкыны менӧ.
— Но, мый ме шулі?
Шулі, мый Лёша оз повзьы, сійӧ эз и повзьы.
Сійӧ ӧд абу Юрка, тӧданныд, кутшӧм повтӧм сійӧ!
— Ладнӧ!
Мунам, — шуис Сеня да довкнитіс меным юрнас.
— Тэ виччысь, сідзкӧ.
Ми регыд бӧр локтам...
Артистъяс кутісны мунавны.
Коридорын королева шуис, мый сылы да Гришалы важӧн нин кад ӧбедайтны.
— Но, тадз оз артмы!
Бӧрас ӧбедайтан, — скӧрысь шуис старӧста.
— Миянлы рабочӧй вын колӧ.
Тӧдан, кутшӧм сійӧ ён?
Вот этатшӧм понйӧс кувтӧдзыс люкаліс.
Кор ме кылі тайӧ кывъяссӧ, дзикӧдз жугыльми, но вӧлі сёр нин: артистъяс мунісны.
Ме куті жӧдзны квартираті.
Ме тӧді, мый колӧ идравны лякӧсьтӧм да ёгӧсьтӧм комнатаӧс, кӧть нин видлыны вуштыны вӧв вылысь няньшомсӧ, а медводз мыйкӧ сёйыштны, но сьӧлӧм вылын вӧлі лӧсьыдтӧм, и киӧ эз пыр некутшӧм удж.
Быд здукӧ ме кавшасьлі ӧшинь вылӧ.
Тайӧ районын миян керканым вӧлі первойя уна судта домӧн.
Гӧгӧрбок сійӧс кытшалісны гырысь да ичӧтик пу керкаяс, а на гӧгӧрын сулалісны уна лыда сарайторъяс да гидъяс.
Ӧти татшӧм гидын, кӧнкӧ, и оліс тайӧ мустӧм кӧзаыс.
Прӧйдитіс кызь минут, сэсся час джын.
Артистъяс век на эз воны.
Ме куті думайтны, мый, пӧжалуй, гожӧмын вӧскресенньӧӧ абу зэв кокньыд вайӧдны дворъясӧд йӧзлысь кӧзатӧ.
Гашкӧ, менам шуд вылӧ, артистъясӧс тшапкасны самӧй гусясянінас на.
Кор часі брунгис куим час, меным зэв кокни лои сьӧлӧм вылын да мӧдӧдчи кухняӧ шонтыны аслым ӧбед.
— Лёша!
Лёша!
Восьты ӧдзӧстӧ! — кыліс тайӧ здукӧ Аглаялӧн повзьыштӧмкодь гӧлӧсыс.
Ме бӧр бергӧдчи да котӧрті ӧшинь дорӧ, но дворын некод нин эз вӧв.
Шогпырысь ме довги ӧдзӧс дінӧ да восьті сійӧс.
Артистъяс эз тыдавны.
Ме сӧмын кылі, мый улынджык мунӧ, тыдалӧ, чорыд тыш.
Сэні нускисны, пошкисны, чушкисны кокъяснас.
Кадысь-кадӧ кодкӧ чорыда корсйӧдліс нырнас.
Корсюрӧ мыйкӧ шлёпкысьліс не то стен бердӧ, не то пос тшупӧд вылӧ.
— Сюръясӧдыс!
Сюръясӧдыс кутӧй!
Сюръяссӧ энӧ мынтӧдӧй кисьыныд!
— сибдӧм гӧлӧсӧн вашкӧдчисны уліын.
— Шыть!..
Ещӧ неуна!
Шыть!
Ещӧ ӧтчыд!..
— Ой!
Сё мат.
Ой-ой!
— Надзӧнджык!
Кыласны!
— Лэпты сылысь коксӧ!
Лэпты сылысь коксӧ!
Лэпты коксӧ...
Уп!..
abu
— Мый — уп?
— Вом дорӧ кокнас дзенӧбтіс!
— Шыть!
Ещӧ ӧтчыд!
Шыть!..
Меным гач косялӧмысь сюрыштас.
Шыть!
Он дӧм ӧні сійӧс.
Но вот пос вылын, коді вайӧдӧ площадка вылӧ, мыччысисны уна кияс, кокъяс, шырӧм балябӧжъяс да лёзялӧм кӧсаяс.
Ставыс тайӧ вӧрис, тракйысис да вочасӧн матыстчис мелань.
Повзьӧмӧйла кулӧм нисьӧ ловъя ме бӧрыньтчи коридорӧ, но ӧдзӧссӧ эг пӧдлышт.
Артистъяс мыччысисны площадка вылын.
Минут кымын найӧ ноксисны ӧдзӧс водзын, сэсся, тыдалӧ, мыйкӧ лои, и коридорӧ ӧтпырйӧ лэбыштісны вирӧссьӧм вом дора Дудкин, нӧшта кык артист да кӧза.
Кӧзаыс вӧлі сьӧд, еджыд чутъяса.
Ӧти юр джынйыс сылӧн вӧлі еджыд, а мӧд джынйыс — сьӧд. Ӧти синмыс сылӧн эз вӧв, а мӧд синмыс вӧлі восьса да видзӧдіс зэв страшнӧя, сідзи жӧ, кыдзи видзӧдӧ картина вылын Иван Грозный, коді виис ассьыс писӧ.
Веськыд сюрас сылӧн ӧшаліс, кыдзи магазинын чек, нёль пельӧса лӧз матерье тор.
— Ӧдзӧсъястӧ пӧдлав! — комнатаысь вирскӧбтӧм бӧрын горӧдіс меным Дудкин.
— Пӧдлав став ӧдзӧсъястӧ!
А то матӧ воан!
Кӧза бергӧдчис, мичаа сувтіс бӧр кокъяс вылас, Дудкин ойкнитіс да ас бӧрсяыс швач пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ.
Пӧшти сійӧ жӧ здукас кӧза сэтшӧм чорыда люкыштіс ӧдзӧсӧ, мый весиг вевдорсьыс известьыс киссис.
Ме кынми места вылӧ.
Вит кымын секунд эг вермы вӧрзьӧдны ни ки, ни кок.
Быттьӧ пыді гусянь, ме кылі, мый ӧдзӧсӧ слабиника таркӧдісны кулакӧн.
— Зонка! А зонка! — кыліс нывкалӧн вӧсньыдик гӧлӧс.
— Сылӧн сюрас менам партукысь зептыс коли.
Зонка, а зонка, сылӧн сюрас менам зептӧй...
Кысь нин сэки думайтан зеп йылысь.
Кӧза бара бергӧдчис, лэдзис юрсӧ увлань да ньӧжйӧник кутіс локны мелань.
Ме быйкниті комнатаӧ да игналі ӧдзӧссӧ каличӧн.
— Абу на йӧй, медым ме пукси сы вылӧ! — ывласянь кыліс Дудкинлӧн гӧлӧс.
— Ме лучшӧ нин фанернӧй кӧза вылын.
Мый, меным олӧмӧй абу жаль али мый?
Ме эг кыв, мый сылы вочавидзисны.
Шумка, коді ӧнӧдз сӧмын скӧрпырысь лявкнитлывліс орчча комнатаын, друг мӧдіс зэв скӧрысь увтчыны.
Ме заводитлі пырны сэтчӧ, но тэрыба бӧр усйыси.
Кӧза вӧлі нин бать-мам комнатаын.
Сійӧ пырӧма сэтчӧ мӧд ӧдзӧсӧд, кодӧс ме эг гӧгӧрво водзвыв пӧдлыштны.
Кӧза надзӧник гӧграліс, лӧсьӧдчис зутшкӧбтыны Шумкаӧс сюръяснас, а сійӧ, скӧрысла джӧмдаліг, джодж бердӧ морӧснас топӧдчӧмӧн, бергаліс кӧза гӧгӧр да зілис курччыны сійӧс бӧрсяньыс.
Мӧд комнатаӧ петан ӧдзӧсын каличыс эз вӧв.
Та вӧсна ме пыки сійӧс сьӧкыд плюшевӧй креслӧӧн.
И вот заводитчис!
Увтчӧм, шаракылӧм, шорскӧм вочасӧн ылыстчисны кухняӧ, сэні мыйкӧ грымгысис-уси джоджӧ, сэсся шумыс бара кутіс кывны орчча комнатаын.
Ме йӧршитчи ӧти комнатаӧ.
Ме эг вермы босьтны кухняысь прӧдуктаяс.
Ме эг вермы веськавны весиг уборнӧйӧ, кытчӧ меным важӧн вӧлі окота ветлыны.
Ме жугыля шӧйті комнатаӧд да думайті сы йылысь, кыдзи ме восьта артистъяслы, кор найӧ воасны кӧзала, да и воасны-ӧ найӧ спектакльӧдзыс, Дудкин кӧ ӧткажитчис пуксьыны сы вылӧ.
Шумка вӧлі сійӧ понъяс лыдысь, кодъяс, кыдз шуласны, оз пӧдлавлыны вомсӧ.
Кодкӧ кӧ мӧдас кайны либӧ лэччыны пос кузя миян квартира дорті, сійӧ вит кымын минут чӧж лявзас-увтчас.
Кӧзаӧс вайӧдісны миянӧ куим час да дас вит минут кымынын.
Стӧч нёль часын Шумка век на важ моз увтчис, и сылӧн гӧлӧсыс весиг эз сибды.
Дворын, кылӧ, важӧн нин шуасисны:
— Яндысьтӧм синъяс! Мыйсӧ сӧмын оз вӧчны!
— Тайӧ кызь кыкӧд квартираын!
И Шумкалӧн, кыдз шуласны, чеччавсис.
Увтчыны сійӧ друг дугдіс, гораа никӧстіс, а сэсся мӧдіс лявзыны сэтшӧм мисьтӧм страшнӧй гӧлӧсӧн, мый ме думышті: «Эштіс! Шумкалы воис пом!»
— Эй!
Кызь кыкӧд квартира!
Ті мый, йӧйминныд али мый! — горӧдісны дворын.
— Дугдӧй хулиганитны, кыланныд!
Ачым ог тӧд мыйла, ме матыстчи ӧшинь дорӧ.
Двор мӧдар бокас сулаліс кык судта пу керка.
Сійӧ керкаса уна ӧшиньясӧд видзӧдісны олысьясыс.
Некымын мужичӧй да нывбаба сулалісны кильчӧ вылас да сы дорын. Найӧ вӧлі чатӧртӧмаӧсь юръяснысӧ миян квартира ӧшиньяслань.
Мыйӧн ме петкӧдчи, найӧ пыр жӧ кутісны горзыны:
— Эй, зонка!
Тайӧ тэ сэні шумсӧ кыпӧдін?
— Абу тэныд яндзим сідзи понсӧ мучитнысӧ?
— Мамыс да батьыс мунісны, и сійӧ дзикӧдз вельмис!
Юрӧй менам шувгис Шумкалӧн лявзӧмысь, сьӧлӧм зэв ёна тіпкис, но век жӧ ме ещӧ ӧтчыд кӧсйи петкӧдлыны ассьым самостоятельностьӧс.
Ӧшиньӧд жугыля видзӧдігмоз кулысь мортлӧн кодь слабиник гӧлӧсӧн ме шуи:
— Тіянлы... тіянлы татчӧдз абу делӧыс.
Ме... ме ачым... ме ачым тӧда, мый вӧча.
Тайӧ миян квартираыс.
И... и тіянлы татчӧдз абу делӧыс.
Ме вешйи ӧшинь дорысь.
Шумка друг дугдіс лявгыны да кутіс увтчыны кӧнкӧ кухняын, вӧсни гӧлӧсӧн, быттьӧ норасис.
«Хам!
Бӧлбан!— кыдз быттьӧ шуаліс Шумка. Сійӧ, тыдалӧ, куйліс ӧні газ плита улын.
— Тэкӧд и ворсыштны оз позь».
Недыр увтчыштӧм бӧрын Шумка ланьтіс.
Квартираын лои шы ни тӧв.
Ме кайи крӧвать вылӧ, мыджси мышкӧн стен бердӧ да тшӧтш ланьті.
Воча стенас ӧшаліс зеркалӧ, кытысь ме аддзи ачымӧс.
Некор на ме эг аддзыв ачымӧс татшӧм бледӧн, татшӧма омӧльтчӧмаӧс.
Ме видзӧді зеркалӧ вылӧ да шогпырысь думайті сы йылысь, мый менам, буракӧ, лоӧ рак.
Ме кывлі, кыдзи сёрнитісны верстьӧ йӧз, мый ракӧн верман висьмыны нервничайтӧмысь да мый сылӧн первойя признакыс — омӧльтчӧм.
abu
abu
Орчча комнатаын кытыськӧ киссис ва, сэсся ӧдзӧс увті сійӧ визувтіс ме дінӧ.
abu
Тайӧ меным ӧні вӧлі дзик нин веськодь.
Сэсся то ли кӧзалӧн кынӧмыс кутіс сюмавны, то ли гортас мунны сылы лои окота, но сійӧ кутіс баксыны.
Баксіс ёна, мудзлытӧг, чирӧм кыз гӧлӧсӧн.
— Со ӧд, кутшӧм вреднӧй детинкаыс! — дворын, кылӧ, броткис кутшӧмкӧ пӧрысь нывбаба.
— Первой понсӧ мучитіс, ӧні кӧза моз баксыны кутіс.
— Абу сідз, тані мыйкӧ мӧдтор, — шыасис мужичӧй.
— Вермас ӧмӧй детинка тадзи баксыны?
abu
abu
— Терентий дядь!
Терентий дядь! — друг горӧдіс кутшӧмкӧ нывка.
— А-а! — кыліс кысянькӧ ылісянь.
— Тэ он кӧзатӧ корсь?
Волы татчӧ!
Тайӧ оз тэнад баксы?
Кымынкӧ секунд кежлӧ лӧньліс, сэсся дворсянь кыліс:
— Да!
Сійӧ и эм!
Но и йӧз!
Сӧвестьыс абу!
Лун шӧр лунӧ!
Терентий дядь кутіс горзыны миян ӧшиньӧ, медым сылы пыр жӧ сетісны кӧзасӧ, да мый сійӧ петкӧдлас миянлы, кыдзи гусявны йӧзлысь скӧт.
Ме чӧв олі.
Дворын чукӧртчӧм йӧз бурӧдісны Терентий дядьӧс, шуалісны, мый тані, тыдалӧ, делӧыс мӧд ногаджык, мый тайӧ квартираас олӧ солиднӧй морт, подполковник, коді ӧдвакӧ кутас гусявлыны скӧт.
Висьталісны сідз жӧ, мый подполковникыс ӧні абу да мый гортас сӧмын сылӧн пиыс, мӧд ногӧн кӧ ме.
— А меным дзик веськодь, коді налӧн гортас, коді абу.
Менам кӧзаыс, сідзкӧ, сет сійӧс! — шуис Терентий дядь.
— Зина!
Сулавлы тані!
Ветла участкӧвӧй дінӧ.
Кӧза ланьтіс, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс регыд мездасны.
Ме эг пов милиционерысь, ме весиг вӧлі рад, мый сійӧ локтас, и думайті сӧмын сы йылысь, кыдзи сійӧ пырас квартираӧ.
И друг меным воис юрӧ ӧти мӧвп: кӧза ӧні бать-мам комнатаын.
Мый, ме кӧ ӧти здукӧн котӧрта коридор ӧдзӧс дорӧ, восьта сійӧс... а сэні пос, а сэні и ывла, а сэні йӧз, кодъяссянь, дерт, меным сюрас, но кодъяс мездасны менӧ кӧзаысь.
abu
abu
abu
Кок чуньяс йылын ме матыстчи тайӧ ӧдзӧс дорас, ньӧжйӧник мынтӧді каличсӧ, сэсся друг гурйыв восьті ӧдзӧс и... муртса эг зурась кынӧмӧн кӧза сюръясӧ.
Пӧшти сійӧ жӧ здукас ме вӧлі нин комната шӧрын.
Кӧза мӧдӧдчис мелань.
Ме чеччышті ӧшинь вылӧ.
Кӧза матыстчис дзик ӧшинь дорӧ да, юрнас пыркӧдігтыр, ме вылӧ страшнӧй син пӧвнас видзӧдіг, сибдӧм гӧлӧсӧн бакӧстіс.
И сэки ме дзикӧдз вунӧді аслам самостоятельность йылысь.
Ме вешйи карниз дорӧдзыс, чатӧрті юрӧс небесалань да мӧді лёкгоршӧн горзыны двор тырӧн, кӧні йӧзыс вӧлі зэв нин уна.
Но ме горзі эг ёна дыр.
Регыд мысти ме муртса эг весьӧпӧр повзьӧмӧйла, мый весиг гӧлӧсӧс вошті.
Дворӧ пырисны бать да мам.
Найӧ мунісны эз кутчысьӧмӧн, кыдзи век вӧвлі, а ӧта-мӧдсьыс метр ылнаын кымын.
Батьлӧн чужӧмыс вӧлі гӧрд да зэв скӧр.
Бӧрынджык нин тӧдмалі, мый мам сэки дзикӧдз торкӧма батьлысь настроениесӧ, сы вӧсна мый ветлігчӧжыс шогсьӧма ме вӧсна да пыр дольӧма, мый сылӧн сьӧлӧмыс тӧдӧ, мый мекӧд абу лючки-ладнӧ.
Найӧ водзджык мунӧмаӧсь полковник Харитонов ордысь, весиг абу ӧбедайтӧмаӧсь сэні, да туй чӧжыс дузъялӧмаӧсь ӧта-мӧдыс вылӧ.
abu
Менӧ казялӧм бӧрын бать сувтіс да пӧшти горӧдіс мамлы:
— Со!
Видзӧд!
Дзоньвидза тэнад быдтасыд!
И мый вообщӧ сыкӧд вермис лонысӧ?
Мам эз кывзы, мый шуаліс сылы бать, а горӧдіс меным, медым пыр жӧ ме лэччи ӧшинь вылысь, мый ме верма усьны.
Но ме эг кывзысь сылысь.
— Терентий дядь!
Терентий дядь! — шуис кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Со буретш подполковник ёртыс.
Воис!
Дворӧ пырис ичӧтик тушаа, няйт паськӧма, дзормыштӧм ус-тошка дядьӧ, а сыкӧд тшӧтш гӧгрӧс чужӧма, гӧрдӧдыштӧм бандзибъяса милиционер.
Сэки бать первойысь видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ да пыр жӧ чӧв ланьтіс.
Милиционер матыстчис сы дінӧ да сетіс честь:
— Подполковник ёрт, позьӧ тіянӧс!
— Пӧжалуйста!
Кывза!
Милиционер яндысьӧмпырысь нюммуніс:
— Ог тӧд, кыдзи и заводитнысӧ...
Дженьыдика кӧ висьтавны, со тайӧ гражданинсяньыс воис заявление, мый тіян квартираын... сылӧн... кыдз эсійӧ шунысӧ, гортса скӧтинаыс.
— Мый?
Кутшӧм скӧтина?
— Ай кӧза, — негораа вочавидзис милиционер.
— <ns>Мый-й</ns>?
— Ай кӧза, подполковник ёрт.
Бать чатӧртіс юрсӧ.
Синъясыс сылӧн югъялісны.
— Алексей!
Мыйын делӧыс?
Мый тэнад сэні лои?
— Ме-е-е-е! — бакӧстіс ме мышкын кӧза.
* * *
Мый вӧлі водзӧ, — висьтавнысӧ нинӧмла, тайӧ быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Висьтала сӧмын ӧтитор: уна лёктор меным лои нуны ас вывті сійӧ лунӧ, но медся лёкыс, коді бытшкис сьӧлӧмӧс, лои аски асывнас.
Бать вӧлі служба вылын, мам муніс магазинӧ.
Менӧ ывлаӧ эз лэдзны.
Ме куйлі ӧшинь вылын да видзӧді ывлаӧ.
Ӧшинь улын скамья вылын пукалісны Аглая да мукӧд «артистъяс».
Налӧн тӧрытъя спектакльыс мунӧма бура, кӧть и лоӧма ворсны фанера кӧзаӧн.
Ловъя кӧза вӧсна налы, дерт, сюрӧма жӧ, но найӧ вунӧдӧмаӧсь нин та йылысь да ӧні сёрнитісны выль постановка пуктӧм йылысь.
Гын сапӧгъясыд партизанъяслы сюрасны, пасьяс аддзам жӧ, — висьтавліс Сеня.
— А вот портупея, кобура да полевӧй сумка — тайӧс ковмас корсьны.
— Лёшка судзӧдас, — шуис Аглая.
— Сылӧн батьыс военнӧй.
— Кутшӧм Лёшка?
Коді кызь кыкӧд квартираын олӧ? — юаліс Дудкин.
— Оз!
Сійӧ оз судзӧд.
abu
— Лёшка оз судзӧд?
У! Ме сылы шуа, мый сійӧ самостоятельнӧй, — и сійӧ юасьтӧг босьтас.
Кыдзи ме кӧсъя, сійӧ сідзи и вӧчас.
{Ю. Сотник (комиӧдіс Kodko) @ Кинохроника @ висьт @ Ю. Сотник. Кыдзи ме олі ас кежын @ 1961 @ Лб. 25-41}
КИНОХРОНИКА
Сійӧ субӧтаӧ ме вои школаысь да ӧбедайті, а сэсся перйи шкапысь кино снимайтан ас вӧчӧм аппарат да мӧді вӧчны ассьым быд лунъя удж: ме заведиті аппаратлысь пружинасӧ, веськӧді плёнкатӧм аппаратсӧ кань вылӧ, коді вӧлі мыссьӧ комната джодж шӧрын, да лички спусксӧ.
Аппарат кутіс таргыны, кань дӧзмӧмпырысь видзӧдліс ме вылӧ, очсыштіс, нюжмасьыштіс да пырис крӧвать улӧ.
Ме муні кухняӧ да видоискательлысь рамасӧ веськӧді мам вылӧ, коді мыськавліс тасьті-пань.
Кинокамера бара кутіс таргыны.
Мам пыдісянь ышловзис да мӧдіс довкйӧдлыны юрнас:
— Господи, кутшӧма тэ менӧ дӧзмӧдан аслад аппаратнад!
Ме ышловзи жӧ да регыдджык усйыси квартираысь.
Дворын скамейка вылын пукаліс пӧрысь пӧч.
Сы водзын кыскалісны жӧч самосвал кык ичӧтик детинка.
Ме веськӧді ассьым камераӧс на вылӧ.
— Век таргӧ и таргӧ, — шушкыльтіс-шуис пӧч.
— Мукӧд челядьыс книгаяс лыддьӧны либӧ ворсӧны, а тайӧ — век таргӧ и таргӧ...
Водзӧ таргыны ме эг кут.
Ме бӧр пыри гортӧ, дзеби ассьым аппаратӧс, пукси пызан дорӧ да шогпырысь думыштчи.
Прӧйдитіс нин дас лун сійӧ кадсяньыс, кор бать отсӧгӧн ме вӧчи кино снимайтан камера да сылы проектор.
Видзӧднысӧ камераыс вӧлі омӧлиник, но сыӧн снимайтӧм первой плёнкаыс жӧ артмис бур.
Сійӧ кадсяньыс и ме эг кут аддзыны аслым места.
Бать ньӧбис меным кык мӧтӧк плёнка.
Ӧтисӧ ме видзи кытчӧ веськалӧ, кӧть сыысь вӧлі мынтӧма эз этша — комын кык шайт.
Ме сеті бать водзын кыв, мый весьшӧрӧ сэсся ог видз ни ӧти кадр.
Ме шуи кольӧм плёнка вылас снимайтны сэтшӧм боевӧй, сэтшӧм интереснӧй кинохроника, медым став видзӧдысьясыс кутісны шензьыны.
Аслам аппаратӧн ме некымын лун чӧж шӧйті-ветлӧдлі карӧд да виччыси, мый вот-вот лоас кутшӧмкӧ ыджыдтор, но сідзи нинӧм эз и ло.
Ме дӧзмӧді став рӧдвужӧс да тӧдсаясӧс, век юаси налысь, оз-ӧ ло кутшӧмкӧ интереснӧйтор, но сідзи нинӧм эг и тӧдмав.
Плёнкаӧй вӧрзьӧдлытӧг куйліс аслам пызан йӧрын, а ачым бурмӧдлі сьӧлӧмӧс сӧмын сійӧн, мый плёнкатӧм аппаратсӧ веськӧдлывлі то ӧтитор вылӧ, то мӧдтор вылӧ да дзик прӧста таргывлі сійӧн.
Тайӧ таргӧмсьыс быдӧн нин дӧзмисны, да и ачым нин ёнакодь дӧзми.
Триньӧбтіс звӧнок.
Ме петі коридорӧ, восьті ӧдзӧс да аддзи ассьым воча вокӧс — витӧд классын велӧдчысь Славик Аникеевӧс.
Ме пыр жӧ казялі, мый Славиккӧд мыйкӧ лоӧма.
Школаын важӧн нин помасисны урокъяс, а сылӧн киас век на вӧлі портфель.
Таысь кындзи, Славик радейтліс кутны асьсӧ солиднӧя, век вӧвлі ӧкуратнӧй, а талун сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ дзик мӧд пӧлӧс: пальтоыс кизявтӧм, гимнастёрка юрйылыс восьса, а гӧгрӧс ыджыд ӧчкиыс пӧлыньтчӧма ныр вылас.
— Чолӧм!
Делӧ эм, — зумыша ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ да кутіс пӧрччысьны.
— Школасянь? — юалі ме.
— Да.
— Мыйла сэтшӧм сёрӧн?
— Сбор нуӧді.
— Отрядлысь?
— Эг.
Коймӧд звенокӧд.
Славик пырис комнатаӧ да мӧдіс видзӧдны зеркалӧ водзын ассьыс чужӧмсӧ.
— <ns>П-подлецъяс</ns>! — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ.
Сэк сӧмын ме казялі, мый ӧчкиыслӧн веськыдладор кутӧдыс вӧлі чегӧма, а веськыд бандзибас тӧдчис нёль гыжна туй.
— Тэ мый: эн-ӧ нин тышкась кодкӧдкӧ? — юалі ме.
— Ме мездыси, — зеркалӧӧ видзӧдіг нурбыльтіс-шуис Славик.
— Кодъяс нӧ тышкасисны?
— Коймӧд звено.
— Вот тайӧ звено!
Сбор вылын тышкасисны?
— Эз.
Бӧрас.
— Славик лӧсьӧдіс ӧчкисӧ, но сійӧ бӧр исковтіс ныр вылас.
— А кутшӧм нӧ сбор тіян вӧлі?
— «Дружба отсалас велӧдчыны да уджавны» тема вылӧ.
Ме шнёпкыси-пукси диван вылӧ да вак-вак мӧді серавны.
Славик вешйис зеркалӧ дорысь.
— Тэныд серам, а менӧ, кыдзи председательӧс, тайӧ звено вӧснаыс дружиналӧн быд сӧвет вылын пилитӧны.
— Сійӧ пуксис улӧс вылӧ, тажгӧдіс кокъяссӧ да мыджсис кияснас пидзӧсъяс вылас.
— Бурджык, вай делӧ йылысь сёрнитыштам: аппаратыд тэнад уджалӧ?
Ме пыр жӧ дугді серавны:
— Уджалӧ.
— А плёнкаыд эм?
— Эм.
Сӧмын абу уна.
Дзик ӧти мӧтӧк.
Славик сюся видзӧдліс ме вылӧ пӧлыньтчӧм ӧчки пырыс.
— Кӧсъян снимайтны кинохроника?
Боевӧйӧс!
Тайӧ кывъясыс дзикӧдз ызйӧдісны менсьым сьӧлӧмӧс.
— Дерт, кӧсъя!
А мый снимайтнысӧ?
— Косясьӧм.
Настӧящӧй косясьӧм.
Нёль детинка кутасны тышкасьны, а, гашкӧ, и тшӧтш куим нывка.
Ме сідзи и чеччыштлі места вылысь.
Ме весиг аслам пельяслы эг эскы, мый меным уси татшӧм шуд.
— Славик!
Тэ он ылӧдчы?
Коді кутас косясьнысӧ?
Кӧні?
Кор?
— Аски ӧкмыс час асылын.
Паркын.
Коймӧд звено кутас косясьны.
— Бара коймӧд звено!
— Да.
Энлы, ме тэныд висьтала, мыйын делӧыс.
— Славик вешйис улӧснас мелань матӧджык.
— Тӧдан, миян отрядын дружба кузя абу ставыс лючки-ладнӧ.
Ми Люсякӧд — миян вожатӧйкӧд — дружба ёнмӧдӧм могысь сӧмын ӧти тӧлысь чӧжӧн кыктор вӧчим: «Бура велӧдчыны да крепыда дружитны» тема вылӧ отрядлысь сбор да «Мирӧвӧй литератураса классикъяс — дружба йылысь» тема вылӧ литературнӧй викторина.
Тайӧ мероприятиеяссӧ гӧтӧвитігӧн ми Люсякӧд дзикӧдз дӧнзим и челядьӧс дӧнзьӧдім, а крепыд дружба век на эз ло.
Торйӧн нин коймӧд звеноын.
Нинӧм накӧд он вермы вӧчны: кыдзи лӧгасисны гожӧмнас мыйыськӧ, торйӧдчисны кык партия вылӧ да ӧнӧдз сідзи и воюйтӧны.
Ми Люсякӧд думайтім, думайтім, мый вӧчны накӧд, да шуим нуӧдны найӧ звеноын сбор, кодӧс лоӧ сиӧма дружбалы.
Ӧти партияса юрнуӧдысьыслы — Андрей Тарантасовлы тшӧктім гӧтӧвитны доклад «Мыйла колӧ дружба» тема вылӧ, а сылӧн враглы — Оська Дробилкинлы тшӧктім вӧчны содоклад «Мый мешайтӧ миянлы дружитны»;
Таня Бурёнушкиналы (сійӧ налӧн поэт) тшӧктім гижны дружба йылысь стихъяс да ставнысӧ ӧтлаын заставитім велӧдны сьыланкыв: «Дружнӧя восьлалӧ миян звено».
Талун, со, и нуӧдім.
Андрей ассьыс докладсӧ вӧчис лючки-ладнӧ, а Оська кыдзи заводитіс ассьыс содокладсӧ, то пыр и шуис, мый дружитны мешайтӧны Андрюшка да сылӧн компаниеыс да мый ставныс найӧ дзик ӧткодьӧсь, сэтшӧм-татшӧм йӧз.
Ми Люсякӧд муртса лӧньӧдім найӧс, но сборыс век жӧ нинӧм бурсӧ эз сет: Татьяна эз мӧд лыддьыны стихъяссӧ, а сьыланкывсӧ сідзикӧн омлялісны-сьылісны, мый менӧ йирмӧг босьтліс!
А сбор бӧрын петі школаысь ывлаӧ, видзӧда — а найӧ нин: Гришка Тамараӧс кӧсаӧдыс кватитӧма, а Зина Гришалы юрас портфельӧн камӧдӧ, а Оська...
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, быдӧнлы удж аддзыссьӧма.
Ме заводиті мездысьны — и со мый лои...
Лӧсьыд, а?
— Тырмас сэсся!
Тэ вай главнӧйсӧ висьтав: аскиа лун йылысь.
— Эн тэрмась.
Пырысь-пыр лоӧ главнӧйыс.
Воисны старшеклассникъяс, вӧтлісны найӧс, и найӧ разӧдчалісны гортъясаныс.
А ме кольччылі: кӧсйи жугалӧм ӧчки вугсӧ лӧсьӧдны.
И вот ме муні гортӧ, пыри параднӧйӧд (Гришакӧд ми ӧти поскӧд ветлӧдлам) и кыла вевдор площадкаысь сёрни.
Сэтчӧ чукӧртчӧмаӧсь нин Гриша, Андрей да Таня.
Сулала места вылын, кывзыся и тӧдан мый кыла?
Гриша да Андрей лӧсьӧдчӧны кыйӧдны Оськаӧс да пӧвсавны сійӧс.
Оська, вӧлӧмкӧ, аски дас час кежлӧ кӧсйӧ мунны кино вылӧ, а найӧ кӧсйӧны ӧкмыс чассянь дзебсьыны паркӧ да кыйӧдны сійӧс.
И Таня накӧд тшӧтш мунас: кустъяс пӧвстсянь кутас видзӧдны.
Ме, сідзкӧ, кывзі налысь сёрнисӧ, кывзі, а сэсся ньӧжйӧникӧн петі параднӧйӧд да котӧрті Оська дінӧ.
Вои сы ордӧ да висьтала: «Сідз и сідз, мися, тэ аски паркса трӧпаӧдыс эн мун, сэні Гриша да Андрей кӧсйӧны тэнӧ пӧвсавны».
А сійӧ лои зэв рад да шуӧ: «Аттьӧ висьталӧмсьыд.
Ме аски Никитаӧс тшӧтш нуӧда дай мукӧдӧс, и ми асьным кыйӧдам да сэтшӧма найӧс лупсуйтам, мый ассьыныс нимъяснысӧ вунӧдласны».
Ме синмӧс арышті Оська вылӧ: «Тэ мый, йӧймин али мый, шуа ме.
Тэ чайтан, ме, отрядса сӧветысь председатель, вои тэ дінӧ, медым татшӧм кось панны»?
А сійӧ вочавидзӧ: «Тэ менӧ эн агитируйт.
Вопросыс тані принципиальнӧй.
Гриша да Андрей думыштӧмаӧсь хулиганитны, а хулиганъяслы колӧ мынтыны водзӧс.
И тэ тшуп аслыд нырад, шуӧ Оська, тэ кӧ та йылысь висьталан Гришалы да Андрейлы, ми тэнӧ асьтӧ пӧвсалам, кӧть тэ и председатель».
Ме видзӧді, видзӧді Оська вылӧ да друг шуи: «Ладнӧ!
Вӧчӧй кыдзи кӧсъянныд!
Ме сэсся некодлы нинӧм ог висьтав».
Тӧдан, мыйла ме тадзи шуи?
Дум вылӧ усин тэ и ме шуи аслым: мед найӧ аски тышкасясны мыйта колӧ, а тэ гусьӧникӧн снимайт найӧс.
А сэсся тэнсьыд кинокартинатӧ школаын петкӧдлам.
Медым дружинаыс ставнас любуйтчыныс наӧн!
Гашкӧ, татшӧм ногӧн янӧдӧм бӧрын вежсясны найӧ!
Сідзсӧ морт ме абу ышмысь, но сэки ме кутлі Славикӧс, окышті сылысь бандзибсӧ, сэсся кыкысь патурликси диван вылын.
Кор ме сайкалышті, Славик подробнӧя висьталіс меным, кӧні кутасны кыйӧдны ӧта-мӧднысӧ коймӧд звеноса велӧдчысьяс, да янсӧдчигӧн топыда кутліс менсьым киӧс:
— Сиа тэныд быд бурсӧ.
Ме кӧть эськӧ аски ачым тшӧтш муні тэкӧд, да ми асывсяньыс кар сайӧ мӧдӧдчам.
Славикӧс колльӧдӧм бӧрын ме думышті, мый колӧ водзвыв видзӧдлыны сійӧ местасӧ, кӧні аски ковмас снимайтны челядьлысь тышкасьӧмсӧ.
И ме котӧрті паркӧ.
Местаыс, кодӧс бӧрйӧмаӧсь коймӧд звеноса воякаяс, вӧлі зэв бур гусьӧн уськӧдчӧм вылӧ.
Паркыс миян карын ыджыд, зэв важся нин.
Ёнджыкасӧ сійӧ вӧр кодь, а абу парк кодь.
Эрдсӧ, кыті муніс кинотеатрлань трӧпаыс, гӧгӧрбок тшем кытшалӧмаӧсь кустъяс.
Весиг куим метр ылнасянь кустъясыс пытшсянь нинӧм он аддзы, мый вӧчсьӧ эрд вылас.
Но вот бӧрйыны аслым места, кытысянь эськӧ позис бура снимайтны тышсӧ, абу вӧлӧм кокньыд.
Час джын чӧж ме шӧйті кустъяс пӧвстын да думайті, мый вӧчны.
Пыдӧджык пыра кустъяс пӧвстӧ и аддза, мый вожъясыс быттьӧ нарошнӧ сайӧдӧны аппаратлысь объективӧ; пета матӧджык эрдлань и казяла, мый тадзтӧ менӧ пырысьтӧм-пыр и аддзасны, а тайӧ меным ньӧти оз ков.
Славик висьталӧм серти, коймӧд звеноын йӧзыс сэтшӧмӧсь, мый найӧ первой нӧйтасны мортӧс, а сэсся вӧлисти думыштасны, колӧ-ӧ сійӧс нӧйтнысӧ.
Кӧть и найӧ витӧд классын велӧдчӧны, а ме квайтӧдын, но ӧд найӧ унаӧнӧсь, а ме — ӧтнам!
Эрд бокас быдмис ыджыд клён.
Ме гӧгӧрбок видзӧдлі сійӧс.
Клёнлӧн коръясыс ёна нин шочмӧмаӧсь, и дзебсьыны сэтчӧ вӧлі сьӧкыд, но ме думышті, мый тышкасигӧн йӧз оз кутны интересуйтчыны сыӧн, мый вӧчсьӧ на юр весьтын.
Ме шуи снимайтны клён вывсянь.
Гортын ме рытывбыд весалі да гӧгӧр видлалі ассьым аппаратӧс, сорлалі химикалийяс, медым аски жӧ проявитны плёнкасӧ.
Кор ставныс водісны узьны да кусӧдісны би, меным кутіс кажитчыны, мый аски менӧ быть нӧйтасны.
Но меным уси дум вылӧ, мый кинохроникаса настӧящӧй операторъяслы ковмывлӧ снимайтны и Войвыв полюсын, и Антарктидаын, и вӧръясын, кӧні тырыс дикӧй зверьяс, и вир кисьтана сражениеясын.
И меным весиг лои лӧсьыд сійӧ мӧвпсьыс, мый меным аски тшӧтш кутас грӧзитны опасность.
А асывнас, ӧкмыс часын кымын, ме вӧлі нин аслам боевӧй пост вылын: кымыньӧн куйлі клён улыс вож вылын да куті ас водзын заведитӧм аппарат.
Асылыс вӧлі сэзь, шондіа.
Куим метр вылнасянь меным тыдаліс зэв бура матігӧгӧрсьыс ставыс: парк пасьтала быдмысь кустъяс кажитчисны рудов тшын чукӧръясӧн, а на весьтын, быттьӧ би кывъяс, кыпӧдчисны гӧрд, виж, гӧрдоввиж клёнъяс, кыдзьяс да топольяс.
Первойсӧ меным кажитчис, мый ме кокниа верма куйлыны пу вож вылын кӧть рытӧдзыс, но кымын дырджык ме куйлі, сымын ёнджыка кутісны тӧдчыны ме уліын ёсь увъяс, кодъяс сідзи и бытшйӧдлісны яйӧ.
Дас кымын минут мысти ме эг кут вермыны терпитны да пукси пу вож вылӧ, медым кӧть неуна шойччыштны.
Пукси да сідзи и кынми места вылӧ.
Дзик матын кылісны кок шыяс, и эрд вылӧ котӧрӧн петіс лыжнӧй костюма зонка.
Сійӧ кежис трӧпа вылысь, вильдіс да шнёпкысис-уси, но ӧдйӧ бӧр чеччис кок йылас да кыйкнитіс-пырис кустъяс пиӧ, месянь веськыдвылӧджык.
Ме весиг эг вевъяв лапнитны синмӧн, кыдзи сы бӧрся воисны кык нывка: ӧтиыс еджгов, мӧдыс чим гӧрд юрсиа.
Найӧ сувтовкерисны, жӧдзыштісны ӧти местаын, а сэсся котӧртісны коді кытчӧ веськалӧ да сідз жӧ вошины кустъяс пиӧ.
Медбӧрын котӧртіс ещӧ ӧти зонка, коді вӧлі ичӧтик тушаа, косіник чужӧма.
Сійӧ эз дзебсьы.
Сійӧ пидзӧсчанясис, вӧчис круг джын, кыссис медматысса куст дінӧ да сы сайсянь кутіс видзӧдны трӧпа вылӧ.
Сӧмын сэки ме вои ас садьӧ.
Шумиттӧг да тэрыба ме бӧр воді вож вылӧ да сэтшӧма зургыси кынӧмӧн увйӧ, мый доймӧмысла весиг ойкниті.
Но уліын нёль морт эз кывны тайӧс.
— Локтӧны?
Ося, локтӧны? — гораа вашкӧдӧмӧн юасисны кустъяс пӧвстсянь.
— Оз!
Оз тыдавны, — вочавидзліс ичӧтик зонкаыс.
— Оська!
Кытысь тэ найӧс аддзылін?
Кытысь тэ найӧс аддзылін?
— Миянсянь кыксё метр ылнаысь кымын...
Ми вӧлі паркӧ нин пырам, ме видзӧдлі бӧрлань, а найӧ вӧлі переулоксянь площадь вылӧ петӧны.
Нывъяс!
Зина, Тамара, кывзӧй: ми Никитакӧд зонкаяс вылӧ уськӧдчам, а ті пыр жӧ Таня вылӧ уськӧдчӧй.
Ладнӧ?
Еджгов юрсиа нывка аслас куст сайсянь нинӧм эз вочавидз, а гӧрд юрсиаыс кызкодь гӧлӧсӧн броткыштіс:
— Шуин жӧ тай!
Кутам ми тышкасьны!
Мый ми, хулиганкаяс али мый...
Оська бара видзӧдліс трӧпа вылӧ да пыр жӧ бӧрыньтчис:
— Локтӧны!
Куимнанныс чӧв ланьтісны.
Меным трӧпаыс эз тыдав, ме сӧмын аддза вӧлі Оськаӧс, коді видзӧдіс трӧпа вылас.
Сійӧ то ляскысьліс морӧснас дзик му бердас, то водліс бок вылас, то бара бауасьліс.
— Локтӧны! — ёна волнуйтчигтыр шӧпкӧдіс сійӧ.
— Ветымын кымын метр коли...
Сувтісны...
Ой!..
Мыйкӧ пасьталӧны...
Ой!
Маскаасьӧны...
Маскаасьӧны!
Сьӧд маскаяс!..
Локтӧны!
— Оська бӧрыньтчис, кыссис кустъяс пиӧ да сэсянь нин тэрыба вашкӧдіс: — Нывъяс!
Зина!
Танька кӧ кутас отсавны зонкаяслы, ті Тамаракӧд вунӧдӧй асланыд предрассудокъяс йылысь, кыланныд?
— Ладнӧ, — кыліс гӧлӧс сійӧ куст сайсянь, код пыр тыдаліс гӧрд рӧма чут.
Сэсся некод эз шу ни ӧти кыв.
И со эрд вылӧ воисны ещӧ куим заговорщик.
Поэтесса Татьяна ортсысяньыс вӧлі дзик поэтесса кодь: сылӧн юрсиыс вӧлі сьӧд, чужӧмыс блед, сьӧд синъясыс вӧліны ыджыдӧсь, син лысъясыс кузьӧсь.
Сылысь кык ёртсӧ и тышкасьтӧгыс позис снимайтны киноплёнка вылӧ.
Медым Оська найӧс эз тӧд, найӧ чӧртыс оз тӧд мый пасьталӧмаӧсь.
Чужӧмъяснысӧ кыкнанныс вӧлі тупкӧмаӧсь маскаясӧн, кодъясӧс вӧчӧма сьӧд матерьеысь.
Таысь кындзи, ӧти зонкаыс вӧлі пасьталӧма ӧмидз рӧма важ байкӧвӧй халат, коді сылы вӧлі кок под улӧдзыс, а мӧдыс вӧлі пасьталӧма киссьӧм свитер да зэв ыджыд галифе гач, кодлӧн пасьтаыс муртса эз вӧв ас судтаыс.
Найӧ сувтісны эрд шӧрӧ да кутісны видзӧдны гӧгӧрбок.
— Зонкаяс, кӧні кляпыс?
Код ордын кляпыс? — меліа юаліс поэтесса.
— Гриша, тэ ордын клипыс?
— Ме ордын.
— Галифеа детинка кыскис зепсьыс чукрассьӧм носӧвик да кузь кыз кӧв.
— Сӧмын весьшӧрӧ тайӧс ті думыштінныд: бурджык колскӧдыштны сійӧс, кыдзи став йӧзыс вӧчлӧны, и пӧрадок.
Татьяна эз сӧгласитчы сыкӧд:
— Тӧдан, Гришка...
Тэнад фантазияыд дзик ньӧти абу...
Но мый лоӧ интереснӧйыс, ті кӧ сійӧс пӧвсалыштанныд?
А тадзсӧ... тадзсӧ дзик кино вылын моз: сійӧ мунӧ, друг сы вылӧ уськӧдчӧны маскаа кык морт, кляпталӧны вомсӧ, кӧрталӧны пу бердӧ, а асьныс пышйӧны.
— А первойя прӧйдитысь мортыс сійӧс мездӧ, — содтіс Гришка.
— Но и мед мездӧ, — Татьяна дор сувтіс Андрей.
— Зато сійӧ нэм чӧжыс кутас помнитны тайӧс, а мый тӧлкыс тэнад нӧйтӧмысь?
Сійӧ таӧ ичӧт дырсяньыс велаліс: сійӧс быд лун кодкӧ да кодкӧ нӧйтӧ.
Гриша шуис, мый сылы дзик веськодь, мый вӧчасны Дробилкинкӧд, да мый сылы сӧмын жаль кӧвйыс, кодӧс Оська налы, дерт, бӧр оз сет.
Куимнанныс чӧв ланьтісны.
Поэтесса вешйис аслас ёртъясыс дінысь да кутіс видзӧдны на вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧ вӧліны мичаник статуяяс.
Со сійӧ кутіс нюмъявны — синъяссӧ читкыртӧма, нырсӧ кӧрыштӧма.
— Ой, зонкаяс, кутшӧм ті интереснӧйӧсь! — вӧсни гӧлӧсӧн шуис сійӧ да, гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын, воча ки ниртіг, содтіс: — И вообщӧ, кутшӧм тайӧ ставыс интереснӧ!
Кутшӧм интереснӧ!..
— Интереснӧ, да?
Интереснӧ? — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Зинаида да петіс кустъяс пӧвстысь.
— Интереснӧ!
Интереснӧ! — эрд вылӧ котӧртігмоз горӧдіс Оськалӧн компанияыс ставнас.
Заговорщикъяс шӧйӧвошины, но пышйыны эз и думайтны.
Найӧ сӧмын дзоръялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме вайӧді видоискательсӧ син дорӧ.
Событиеясыс кутісны мунны зэв ӧдйӧ.
Гӧрд юрсиа паськыд пельпомъяса Зина, юрсӧ увлань копыртӧмӧн, кулакъяснас бокъясас мыджсиг, восьлаліс поэтессалань.
— Тэныд интереснӧ, да?
Зэв интереснӧ, да?
Интереснӧ, кыдзи мортӧс мучитӧны, да?
Поэтесса чургӧдіс Зиналань кыкнан кисӧ да ньӧжйӧникӧн мӧдіс бӧрыньтчыны.
— Сӧмын вӧрзьӧд, Эника!
Сӧмын вӧрзьӧд!..
Сӧмын вӧрзьӧд!..
Сӧмын вӧрзьӧд!..
Еджгов юрсиа Тамара чеччаліс Гриша да Андрей водзын, тешитчис найӧ костюмъяс вылын да нимтіс найӧс калябечьясӧн.
Никита шпыннялігтыр пуджис дӧрӧм сосъяссӧ да броткис ныр улас, мый кодсюрӧ ӧні тӧдмаласны, кыдзи куимӧн ӧти вылӧ усьласьны.
— Никита!
Никита, петкӧдлы налы пуж!
Петкӧдлы налы пуж! — кустъяслань матӧджык вешйигтыр горзіс Оська.
— Ті кывлінныд...
Ті кывлінныд, мый найӧ кӧсйисны вӧчны мекӧд?
Вомӧс кляптавны!
Кыдзи настӧящӧй бандитъяс!
Никита, петкӧдлы налы пуж. Мый полан!
Тамара друг чепӧсйис Гриша дінӧ да нетшыштіс сы чужӧмысь маскасӧ.
Гриша пӧвсыштіс чукӧрӧ тэчӧм кӧвнас Тамаралы мышкусьыс улӧджык.
Водзӧ ставыс артмис кыдзи колӧ: Тамара мӧдіс горзыны да кутчысис кӧвйӧ.
Никита уськӧдчис Гриша вылӧ да тімбыльтчис сыкӧд ӧтлаын муӧ...
Гришалы отсӧг вылӧ воис Андрей.
Зина эновтіс Таняӧс да уськӧдчис Андрей вылӧ, а секунд мысти сылы юрсиас мышсяньыс кутчысис поэтесса.
— Ура-а-а!
Нӧйтӧй! — горзіс Оська, коді пӧшти дзикӧдз вешйис кустъяс сайӧ.
Нимкодьла менӧ весиг дрӧж босьтіс. Меным кажитчис, мый менам олӧмын воис медся шуда минутыс. Ме веськӧді видоискательӧс челядь вылӧ, кодъяс тімбылясисны увдорын, лички спусксӧ да... дзикӧдз кынмылі места вылӧ.
Водзті ме некор эг казявлы, кыдзи таргӧ менам киноаппаратӧй.
Сӧмын ӧні ме збыльысь кылі сылысь шумсӧ.
Сійӧ таргис пулемёт моз.
Навернӧ, став парк пасьталаыс кыліс.
Уліын тышкасьны дугдісны.
Челядь чукӧр разаліс.
Коймӧд звеноса членъяс чатӧртісны юръяснысӧ. Налӧн чужӧмъясыс вӧлі скӧр, юрсиыс дзугсьӧма.
Оська петіс кустъяс сайысь.
Ме дугӧді аппаратӧс.
Гӧгӧр лои чӧв-лӧнь, и тайӧ чӧв-лӧнь дырйиыс ме вылӧ видзӧдісны сизим морт, а ме видзӧді на вылӧ вылісянь.
— Со!
Шпион! — шуис медбӧрын Оська.
Ме вылӧ дугдывтӧг видзӧдігтыр Андрей мыйлакӧ кытшовтіс клён пу гӧгӧр.
Сылӧн маскаыс бовъяліс сьылі вылас.
Андрейлӧн вӧліны китаецлӧн кодь векни синъяс. Веськыд син вевдорыс вӧлі лӧз; сэтчӧ, буракӧ, сетыштӧмаӧсь тӧрытъя кось дырйи на.
— Лэччы! — шуис сійӧ.
Ме нурбыльті-шуи, мый меным лэччынысӧ дзик нинӧмла, мый меным и тані лӧсьыд.
— Эй, тэ! — горӧдіс Оська.
— Лэччы, кор тэныд приказывайтӧны.
Он кӧ лэччы, ми асьным тэ дінӧ каям.
Увлань юрӧн лэбыштан сэтысь...
Никита, Никита!
Вай кавшась пу вылас!
Мыйысь тэ полан?
Вай кавшась!
Витӧд классын велӧдчысь Никитаӧс позьӧ вӧлі лыддьыны кӧкъямысӧд классын велӧдчысьӧн, сэтшӧм сійӧ вӧлі ён.
Ме видзӧдлі, кыдзи сійӧ тэрмасьтӧг сьӧлышталӧ ки пыдӧсъяс вылас, да гӧгӧрвои, мый бурджык лэччыны пу вылысь сы отсӧгтӧг.
Клён пу вылысь лэччигӧн ме зіли думайтны сы йылысь, мый уна кино-хроникёръяслы частӧ грӧзитлӧ опасность да мый меным колӧ радлыны сыысь, мый ӧні лоас мекӧд, но некутшӧм радлун меным сідзи эз и во.
Мыйӧн сӧмын ме лэччи муӧ, воякаяс пыр жӧ кытшалісны менӧ быд боксянь.
Нывкаяс чӧв олісны, а зонкаяс кутчысисны дӧрӧм юрйылӧ, сосъясӧ да мӧдісны тракйыны менӧ.
— Тэ коді татшӧмыс?
— Тэ мый вӧчин сэні, пу вылас?
— Тайӧ мый тэнад татшӧмыс?
Висьтав!
Мый тайӧ татшӧмыс?
— Киноаппарат, — муртса кывмӧн вочавидзи ме.
Ме некор эг думыштлы, мый тайӧ кывйыс сэтшӧма шензьӧдас найӧс.
Зонкаяс пыр жӧ лоины рамджыкӧсь.
— Мый шуин? Мый?.. — выльысь юаліс Оська.
— Но, кинокамера, снимайтан камера, — вочавидзи ме.
Ставныс чӧв ланьтісны да видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Сэсся Зина кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Тайӧ кутшӧм сэтшӧм «кинокамера»?
Медым киноӧ снимайтны?
— Да.
— Збыль киноӧ! — горӧдіс Оська.
— И уджалӧ?
Збыльысь уджалӧ?
— Уджалӧ...
— И тэ миянӧс снимайтін?!
— Снимайті.
Сӧмын ме эг сы могысь кай пу вылас, медым снимайтны тіянӧс.
Ме кӧсйи мича пейзаж снимайтны, а сэки воинныд ті да...
— И тэ снимайтін миянӧс?!
Настӧящӧй киноӧ! — ещӧ ёнджыка горӧдіс Оська.
— И ставыс артмас?
И ставыс экран вылын кутас тыдавны, кыдзи ми тышкасям и мукӧдтор?
Ме довкниті юрӧн.
— Со!
Кывлінныд, — шпыннялігтыр шуис Никита.
— Ооооой! — чилӧстіс поэтесса да кутіс чеччавны места вылас.
Сэсся найӧ мӧдісны юасьны менсьым:
— Тэ кор проявитан плёнкасӧ?
— Тэ миянлы петкӧдлан, кор проявитан?
— Кывзы!
Мунам ӧні тэ ордӧ, ладнӧ?
Тэ кутан проявитны, а ми кутам отсавны тэныд...
И пыр жӧ петкӧдлан миянлы...
Ӧні, кор опасностьыс коли бӧрӧ, меным лои зэв жаль, мый киносӧ снимайтӧмыс торксис.
Ме шуи шогпырысь:
— А мый сійӧс проявитнысӧ!..
Ме тіянӧс эг и вевъяв кыдз колӧ снимайтнысӧ.
Сӧмын кутшӧмкӧ куим секунд чӧж...
Воякаяс чӧв ланьтісны, но Оська ӧдйӧ аддзис петан туйсӧ:
— Вай ми ӧні мӧдам водзӧ тышкасьны, а тэ снимайт миянӧс.
Ребята, мунамӧй важ местаас!
Коді кыдзи кодӧс нӧйтіс, сідзи и водзӧ тышкасьӧй.
А тэ кай пу вылӧ, снимайт!
Ме шуи, мый кӧсъя снимайтны збыль кинохроника, а ог спектакль да мый комын кык шайта плёнка ог кут видзны весьшӧрӧ.
— Да тэ и снимайтан збыль кинохроника, — шуис Андрей.
— Ми збыльысь кутам тышкасьны.
Сідз ӧд, ребята?
— Дерт, збыльысь, — шуис Оська.
— Ми сэтшӧма ӧта-мӧднымӧс кутам лупсуйтны — мый тэ вомтӧ паськӧдӧмӧн мӧдан видзӧдны.
Кывзы!
Тэныд плёнкаыд жаль, да?
Сідзкӧ ми тэныд деньга чукӧртам, медым тэ выльӧс ньӧбин.
На!
Босьт ӧні кежлӧ нёль шайт.
Ребята, вайӧй, кодлӧн мыйта эм, мукӧдсӧ мӧдысь сетам.
Деньгаыс сьӧрсьыс сэсся некодлӧн абу вӧлӧма, но ставныс найӧ сетісны меным честнӧй пионерскӧй кыв, мый талун жӧ чукӧртасны комын кык шайт да весиг асьныс ньӧбасны меным плёнка.
Меным, дерт, зэв окота вӧлі уджавны зарадитӧм аппаратӧн, а не таргыны сійӧн весьшӧрӧ.
Ме сӧгласитчи.
Ставныслы лои зэв нимкодь, и бӧр муналісны сійӧ местаас, кӧні неважӧн на патурликасисны.
Сӧмын Зина эз мун накӧд.
— Зина, тэ мый?
Лок татчӧ! — корис сійӧс Таня.
Зина вочавидзис:
— Ог мун.
И тэныд, Таня, ог сӧветуйт.
Вӧлі кӧ эськӧ мыйкӧ мӧдтор, а то тышкасигӧн снимайтчыны...
Ми, Таня, мый кӧть эн шу, а век жӧ нывкаяс.
— Зина, но ӧд тайӧ кино! — шуис поэтесса.
— Ми кӧ эськӧ збыльысь тышкасим, сэки мӧд делӧ вӧлі...
А ӧд тайӧ киноын!
Зина медбӧрын сӧгласитчис.
Клён вылӧ ме сэсся эг нин кай, а снимайті тышкасьӧмсӧ мусяньыс.
Снимайтӧм бӧрас ми мунім ме ордӧ да кыпӧдім гортын сэтшӧм шум, мый бать-мам пышйисны тӧдсаяс ордӧ.
Некымын час чӧж ми проявляйтім плёнка, мыськалім сійӧс, югдӧдлім, едждӧдлім, сэсся бара проявитлім да фиксируйтлім.
Плёнка косьмигкостіыс зонкаяс видлалісны менсьым киноаппаратӧс, лыддисны важ «Пионерскӧй правдаысь» статья сы йылысь, кыдзи вӧчны аслыд кинокамера, да артыштісны, коді кутшӧм детальяс вермас судзӧдны.
Нывкаяс, Татьяна юрнуӧдӧм улын, вевъялісны думайтны тайӧ каднас сэтшӧм киносценарий, мый, снимайтны кӧ сы серти картина, ковмис эськӧ плёнкаыс некымын тысяча шайт дон.
Но вот лентаыс косьмис.
Ме занавесалі ӧшиньяс да лӧсьӧді проекционнӧй аппарат.
Кор ме петкӧдлі кинокартинасӧ, видзӧдысьяс радысла прӧстӧ ойзісны, а ме дӧзмӧмла вом доръяс дзикӧдз курччалі.
Тайӧ эз вӧв хроника, а чӧртыс тӧдӧ мый.
Тышкасьысьяс дугдывтӧг видзӧдісны объективӧ, нюмъялісны да сэтшӧм нежнӧя кучкалісны кулакъяснас ӧта-мӧдныслы, мый быттьӧ налӧн эз вӧвны кияс, а кутшӧмкӧ водоросльяс.
Сӧмын Оська Дробилкинлӧн чужӧмыс вӧлі зверлӧн кодь скӧр, и сійӧ уджаліс кулакъяснас зэв сюся, но кучкаліс найӧн прӧстӧ сынӧдас.
Тадзи менам помасис боевӧй кинохроника снимайтӧм.
Плёнкасӧ меным вайисны аскинас, но сійӧ ӧнӧдз на куйлӧ вӧрзьӧдлытӧг.
Сэтшӧм шуда случайыс, кодӧс ме эг вермы используйтны, ӧдвакӧ ещӧ коркӧ веськавлас.
Коймӧд звеноса членъяс вӧчӧны киноаппарат, быд лун волывлӧны юасьны ме дінӧ да чукӧртӧмаӧсь нин тонна металлолом, медым ньӧбны объектив.
Ӧні найӧс дзик нинӧмӧн он вермы торйӧдны, сэтшӧм дружнӧйӧсь.
{Ю. Сотник (комиӧдіс Kodko) @ «Петукъяс» @ висьт @ Ю. Сотник. Кыдзи ме олі ас кежын @ 1961 @ Лб. 42-51}
«ПЕТУКЪЯС»
Вӧрті, трӧпа кузя, коді чукльӧдліс-мукльӧдліс посньыдик понӧльяс костті, довгис-муніс Паша Мочалин.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма праздник дырйи моз: выль сьӧд гача, лым кодь еджыд дӧрӧма да гӧрд галстука.
Пӧшти дзик еджыд юрсисӧ сылысь вӧлі шырӧма, бура сыналӧма да сійӧ чурвидзис привычка серти сӧмын ӧткымынлаті, но Пашалӧн гӧрд чужӧм вылын, коді вевттьысьӧма шочиник, но гырысь беринъясӧн, тӧдчис ёна тӧждысьӧм, гажтӧмчӧм.
Сійӧ восьлаліс ньӧжйӧник, видзӧдіс кытчӧкӧ вывлань да быттьӧ нинӧм эз аддзы; мыш саяс кутіс гижӧм бумага лист.
Сійӧ муніс да гажтӧма броткис:
— Дона ёртъяс!
Ми, Рожновскӧй неполнӧй средньӧй школаса пионеръяс, радпырысь... радпырысь... эсійӧ...
Чӧртыд, вунӧді!
Радпырысь чолӧмалам тіянӧс миян рӧднӧй колхозын.
Ми эскам, мый тіян локтӧмныд... тіян локтӧмныд...
Бара вунӧді!
Талун должен вӧлі лоны вывті важнӧй событие.
Талун рожновскӧй школьникъяс ордӧ долженӧсь воны карса Пионеръяс керкаысь гӧстьяс, кодъяскӧд Пашалӧн отрядыс воысь дырджык нин частӧ письмӧасис.
Пашалы, кыдзи отряд сӧветса членлы, тшӧктісны висьтавны гӧстьяслы чолӧмалана речь.
Тӧрыт Паша вой шӧр кадӧдз кухняын мырсис-гижис чолӧмалана текст да, кыдз шуласны, ёна переживайтіс.
Сійӧ частӧ петавліс пызан сайысь да восьтывліс горничасӧ, кӧні тольскӧдчис щӧткиӧн сылӧн батьыс — колхозса бригадир.
— Бать!
Кутшӧм кыв татчӧ колӧ гижны?
«Дона ёртъяс, ми зэв радпырысь...» ... но, «здоровайтчам тіянкӧд» али мый, сӧмын абу «здоровайтчам», а мӧд кыв кутшӧмкӧ эм.
— Но, гиж: «радпырысь чолӧмалам тіянӧс», — аслас бумагаясӧн ноксигтыр нурбыльтліс батьыс.
— Вот-вот!
Чолӧмалам, — сьӧлӧмсяньыс повторяйтліс Паша да бӧр мунліс, но минут мысти сійӧ бара нин чургӧдліс юрсӧ ӧдзӧсӧд.
— «Тіян локтӧмныд отсалас миян дружбалы».
Абу шыльыд, да?
— Но, гиж: «...отсалас ёнмӧдны миянлысь дружба».
— «Ёнмӧдны дружба» — тадзи шыльыдджык.
Сӧмын «отсалас» кывйыс абу лӧсьыд.
Вывті нин прӧстӧя шуӧма.
Газетъясын мӧд ног гижӧны.
— Сідзкӧ кырссьышт-гиж: «кутас отсавны ёнмӧдны миянлысь дружба».
— Вот-вот!
Да!
— Паша друг лэптыштліс певсӧ да бӧр пуксьыліс пызан сайӧ.
Медбӧрын чолӧмалана речь вӧлі дась.
Паша водіс узьны паччӧрӧ, кытчӧ вӧлі вольсалӧма сылы, но и сэні эз вермы инас ӧшйыны.
Кызь кымын минут ӧтар-мӧдар бок вылас бергалӧм бӧрын сійӧ лэччис джоджӧ да бара восьтіс горничасӧ, кӧні, кыдзи и кухняын, вӧлі пемыд.
— Бать!
Тэ узян?
— Но, мый тэныд колӧ?
— Кыдзи бурджык: гижӧд серти лыддьыны али велӧдны наизусть?
— Узь вай!
Первой час нин!
— Бурджык лоӧ — велӧда наизусть.
А то найӧ друг гижӧдтӧг кутасны сёрнитны, а ме — гижӧд серти.
Ещӧ серавны мӧдасны.
То ли волнуйтчӧмысла, то ли сы вӧсна, мый сійӧ этша узис, зубритӧм омӧля сетчис Пашалы.
Квайт час асывсянь сійӧ шӧйтіс-ветлӧдліс дворын да бормочитіс чолӧмалана речлысь кывъяссӧ.
Кор садьмисны сылӧн ичӧтджык чойясыс да кутісны мешайтны сылы асланыс горзӧмӧн да котралӧмӧн, сійӧ муніс вӧрӧ.
Паша мӧдіс беспокоитчыны пыр ёнджыка.
Гӧстьяс вотӧдз кадыс коли час кымын, а речсӧ сійӧ век па эз вермы велӧдны.
Вомгорулас броткигтыр Паша муніс туй кузя. Сійӧ частӧ сувтлывліс, медым уськӧдны тӧд вылас вунӧдӧм кывъяссӧ, корсюрӧ гусьӧникӧн, син бӧжнас, видзӧдлывліс гижӧд вылас да бӧр дзебліс сійӧс мыш саяс.
Татшӧм ногӧн сійӧ воис векньыдик ю дорӧдз, код вомӧн вӧлі вӧчӧма пода пос.
Поссяньыс шуйгавылас вӧлі ичӧтик пляж, кӧні сяввидзис сӧстӧм посни лыа.
Будущӧй оратор решитіс купайтчыштны, медым пальӧдыштны мудзӧм юрсӧ.
Сійӧ кежис пляж вылӧ да пӧрччысис, ӧкуратнӧя ӧшӧдіс дӧрӧм-гачсӧ бадь куст вылӧ да бузгысис ваӧ.
Сэк кыськӧ ылысь кыліс автомашиналӧн тутӧстӧм шы да уна йӧзлӧн сьылӧм.
Паша чайтіс, мый станциясянь воӧны нин гӧстьяс, да повзьӧмысла муртса эз апышт васӧ.
Но кор видзӧдліс сылань, кытӧн тыдаліс керъясысь вӧчӧм пос, сылы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык: тайӧ сьылісны колхозницаяс, кодъяс мунісны турун тыра машина вылын.
Паша петіс пляж вылӧ да эз кут пасьтасьны, а пыр жӧ перйис гач зепсьыс бумага листсӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма речсӧ, да заводитіс гораа лыддьыны:
— Дона ёртъяс!
Ми, Рожновскӧй неполнӧй средньӧй школаса пионеръяс, радпырысь чолӧмалам тіянӧс миян рӧднӧй колхозын.
Ми эскам, мый тіян локтӧмныд кутас отсавны ёнмӧдны дружба, коді пансис миян костын гижасьӧм вӧсна.
Дона ёртъяс!
Ми ыджыд интересӧн лыддим тіянлысь письмӧястӧ да радуйтчим, мый тіян... да радуйтчим сы вӧсна...
— Паша торксис, чӧв ланьтіс да мӧдіс видзӧдны ю мӧдар берегас, коді кӧть эз вӧв джуджыд, но круткодь.
Сэні, пӧшти дзик бужӧдӧдзыс, виж стен моз сулаліс воӧм рудзӧг.
Трӧпа кузя, коді муніс рудзӧг пӧвстті, кодкӧ воис Пашалань.
Первойсӧ шепъяс пӧвстӧд мыччысьлывліс сӧмын руд картузыс, сэсся тыдовтчис юрыс, сэсся — гожъялӧм куш пельпомыс.
— Код чӧртыс ещӧ воӧ, — броткыштіс Паша.
Сійӧ пуксис лыа вылӧ, пуктіс гижӧдсӧ пидзӧс вылас.
Морт петіс нянь пӧвстысь.
Тайӧ вӧлі Паша арлыда кымын жӧ детинка.
Сійӧ вӧлі сӧмын трусик кежсьыс, киняулас кутіс кузьмӧс ыджыд ёкмыль, кодӧс вӧлі гартыштӧма газетӧн да шӧртіыс нӧшта кӧрталӧма кутшӧмкӧ еджыд рузумӧн.
Пос вывті вуджӧм бӧрын сійӧ сувтіс, мыйкӧ думайтігтыр мӧдіс гыжъявны нырсӧ.
Паша кӧсӧйтчыліс сы вылӧ.
— Купайтчыны ещӧ кутас.
Сэк сэсся велӧд тані! — шӧпнитіс сійӧ аслыс.
И сэк жӧ детинка лэччис лыа вылӧ да мӧдӧдчис веськыда Пашалань.
Ораторсянь кык кымын метр ылнаын сійӧ ӧкуратнӧя пуктіс тубрассӧ лыа вылӧ, шыбитіс картузсӧ, пӧрччис сандалисӧ да ки пыдӧсъяснас велӧдыштіс морӧсас.
— Ваыс шоныд? — гораа юаліс сійӧ.
Вочавидзӧм пыдди Паша зуньгыртчис гижӧд весьтас да мӧдіс тэрыба лыддьысьны.
Детинка скӧрпырысь видзӧдліс сы вылӧ да кыскыштіс ичӧтик нырнас.
— Эй, кылан!
Ваыс шоныд? — юаліс сійӧ ещӧ гораджыка.
Паша и сэки эз вочавидз.
— Тэ мый, пельтӧм, али мый?
— Но и мед пельтӧм кӧ!
А тэныд мый колӧ? — нурбыльтіс оратор.
— Сьӧкыд висьтавнысӧ, да?
Паша ньӧжйӧник бергӧдіс детинкалань юрсӧ:
— А вот и сьӧкыд.
Но мый?
— Пунт вый.
Мыжа, прӧститӧй, пӧжалуйста!
Ме эг тӧд, мый тані сэтшӧм важнӧй барин пукалӧ.
Ме чайті, мый тані прӧстӧй морт, а вӧлӧмкӧ сэтшӧм персона, прӧстӧ дивӧ босьтӧ!
— Вай усйысь татысь, — детинка вылӧ дзоргигтыр ньӧжйӧник шуис Паша.
Детинка пуктіс кулакъяссӧ коскас:
— Мый, мый шуин?
Тайӧ мый сэтшӧм «усйысь» кывйыс?
Паша ньӧжйӧник сувтіс кок йылас:
— Вай усйысь, мися, пляж вывсьыс, пока дзоньвидза!
— А тэ сійӧс ньӧблін, пляжсӧ?
Да?
Ньӧблін?
— А вот кыдзи сетышта сьылітшуптад, сэки тӧдны кутан «ньӧблін».
— Тэ!
Меным?
— Детинка нюммуніс да матыстчис Паша дінӧ.
— А окота тэныд нокаутлысь кӧрсӧ видлыны, окота?
Паша воськовтіс бӧрлань, кок чуньяснас курыштіс лыасӧ да зэв стӧча койыштіс детинкалы веськыда вомас ки тыр лыа.
Куим кымын секунд детинка сулаліс да сьӧлаліс вомсьыс лыасӧ, сэсся кыв ни джын шутӧг уськӧдчис Паша вылӧ!
Швач!
Ораторлӧн веськыд синсьыс чеччыштлісны би киньяс.
Шнёп!
И вом доръясыс сылӧн лоины солаӧсь.
Скӧрмӧм зверь моз оратор тшапкис-кватитіс противникӧс, шнёпкысис сыкӧд ӧтлаын тубрас вылӧ, кодӧс вайис детинка, некымынысь колскӧбтіс сылы, а сэсся чепӧсйис боклань да кутіс виччысьны выль атака.
Но выльысь атакуйтны детинка эз мӧд.
Сійӧ быттьӧ друг вунӧдіс Паша йылысь, пуксис лыа вылӧ да кутіс шӧйӧвошӧмӧн видзӧдны гӧгӧрбок, сэсся кималасӧн мыйкӧ корсис ас гӧгӧрсьыс, аддзис тубрассӧ, код вылын пукаліс, да сэтшӧм тэрыба чепӧсйис боклань, мый быттьӧ сэні вӧлі гадюка.
Сійӧ жӧ здукас детинкалӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, вомыс вежыньтчис.
— Вот ӧтвечайт ӧні!
Ӧтвечайт!
Вот ӧтвечайт! — Паша вылӧ чуньнас индігӧн бӧрддзис сійӧ.
Ораторлӧн поткӧдӧм вом дорсьыс щӧка кузяыс визувтіс вир, веськыд син увдорыс вочасӧн лӧзӧдіс.
— Мый? — тэрыба юаліс сійӧ.
— Вот ӧні кутан ӧтвечайтны, кутан!
Ӧні ӧтветитан! — бӧрдігтыр скӧрысь шуаліс детинка.
— «Ӧтветитан, ӧтветитан!» — детинкаӧс нерис Пашка.
— Ачыд менӧ со кыдзи краситін, а ме ӧтвечайтны мӧда?
— И ӧтветитан!
Ми Рожновоса челядьлы висьталам.
abu
Найӧ тэныд петкӧдласны гаж!
Рожновоса челядь йылысь казьтылӧмыс повзьӧдіс Пашаӧс:
— Рожновоса челядь?
А мый найӧ вӧчасны мекӧд, Рожновоса челядьыс?
— А вот мый!
Видзӧд, мый вӧчин!
— Детинка пидзӧсчанясис лямалӧм тубрас весьтӧ да разис сы вылысь еджыд рузумсӧ, коді вӧлӧма сылӧн дӧрӧмыс.
Сэки усис сэтысь пионерскӧй галстук.
Детинка паськӧдіс газетсӧ, и тыдовтчисны жугласьӧм планкаяс да эзысь рӧмӧн мавтӧм бумага торъяс.
На пӧвстын югъяліс ичӧтик бензинӧвӧй мотор да тыдаліс пропеллерлӧн гӧрд лоптыс.
— На, видзӧд!
— бара гораа бӧрддзис детинка.
— Квайт морт тӧлысь чӧж вӧчисны сійӧс!
Ӧні тӧдлан!
Ӧні тэныд Рожновоса челядь петкӧдласны, кыдзи жуглыны модельяс да нӧйтны налысь гӧстьяссӧ!
— Ку-у... кутшӧм гӧстьясӧс? — ӧдва кывмӧн юаліс Паша.
— Сэтшӧмъясӧс.
Пионеръяслӧн керкаысь карса гӧстьясӧс.
Пашалӧн лётмуніны кокъясыс, и сійӧ пуксис лыа вылӧ.
Вомсӧ паськӧдӧмӧн Паша мӧдіс сэтшӧм ногӧн видзӧдны детинка вылӧ, мый сійӧ весиг дугдіс бӧрдны.
Тадзи прӧйдитіс минут джын кымын.
Паша друг мӧдіс пыркӧдны юрнас.
— Ылӧдчан! — сибдӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
— Найӧ дас витӧнӧсь.
Найӧ автобусӧн локтӧны.
Найӧ ыджыд пос вывті долженӧсь...
Ылӧдчан тэ!
— А вот и оз автобусӧн!
Станциясянь ми подӧн шуим локны.
Мукӧдыс шойччыны сувтісны, а менӧ мӧдӧдісны водзвыланыс, медым ме вевъялі модельсӧ чукӧртны.
abu
Паша чӧв олыштіс. Сэсся, щӧкасьыс вирсӧ кикарнас ниртігтыр, пидзӧс вылас кыссис детинка дінӧ.
— Кывзы... тайӧ... энлы!
Тэ коді лоансӧ? — муртса кывмӧн юаліс сійӧ.
— Но, авиамодельнӧй кружокса старӧста, а тэныд мый колӧ?
— Менымсӧ? — важ мозыс зэв ньӧжйӧник шуис Паша.
— Тэнӧ, сідзкӧ, Юрийӧн шуӧны, Самохваловӧн, а ме Паша Мочалин, коді отрядса сӧветын...
Ме тані тіянлы чолӧмалана речь велӧді.
Со, видзӧд!
— Паша лэптіс лыа вылысь бумагасӧ да мыччис детинкалы.
Пидзӧсчанясьӧмӧн сулаліг сійӧ лыддис некымын строка, сэсся сылӧн киыс, коді кутіс бумага листсӧ, лётмуні-уси.
Минут кымын общественнӧй деятельяс сулалісны пидзӧсчанясьӧмӧн да видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
Медбӧрын авиамоделистъяслӧн старӧста ньӧжйӧник шуис:
— Мый нӧ ми тэкӧд вӧчим?
— Вот ме сы йылысь жӧ и шуа: мый ми вӧчим?
Детинкаяс ещӧ недыр чӧв олісны, сэсся Юра сувтіс да мӧдіс дӧрӧмасьны.
— Ставыс! — ышловзис сійӧ.
— Ковмас билеттӧг мунны.
— Кытчӧ мунны? — юаліс Паша.
— Карӧдз, вот кытчӧ.
Став деньгаыс вожатӧй ордын.
Менам весиг зепъясыс абуӧсь.
Лёкысь нускигтыр, дась бара бӧрддзыны, Юра мӧдіс кӧртавны галстуксӧ.
— А ёртъясыд кыдз?
Найӧ кутасны корсьны тэнӧ, — шуис Паша.
— Но и мед корсьӧны! — бӧрдӧм сорӧн горӧдіс Юра.
— Кыдзи нӧ ме ӧні муна Рожновоса пионеръяс дінас, кутшӧм синмӧн кута сёрнитны накӧд.
Тэ ӧд асьтӧ он аддзы, а тэ вылӧ страшнӧ видзӧднысӧ.
Паша тшӧтш кутіс пасьтасьны.
— Юра! — друг шуис сійӧ.
— Тӧдан мый ми вӧчам?
Ми вай висьталам, быттьӧ тэ вылӧ кутшӧмкӧ хулиганъяс уськӧдчисны да жугӧдісны модельтӧ, а ме тэнӧ дорйыны кӧсйи, и тайӧ найӧ сідзи менӧ вӧчисны.
Ладнӧ?
— Оз артмы! — ышловзис старӧста.
— Мыйла оз артмы?
— Менам чужӧмӧй пыр и вузалас.
Кымынысь заводитлі пӧръясьны — всё равно сы серти тӧдмалӧны.
— Сійӧ кыпӧдіс муысь модель торпыригсӧ.
— Колльӧдышт менӧ неуна, а?
— Ладнӧ.
Сӧмын мысся да.
Паша мыськаліс юса ваӧн поткӧдӧм вом дорсӧ, и выль другъяс мӧдӧдчисны пляж вылысь.
— Юра!
А мый вӧсна нӧ ми заводитім тышкасьнысӧ?
Тэ кӧть помнитан он?
— Менам лёк характер вӧсна.
Вот... вот... вот... эськӧ ставсӧ сеті, медым ассьым лёк характерӧс вежны!
Меным колӧ вӧлі бергӧдчыны да бӧр мунны — нинӧм эськӧ эз и ло!
Дурак!
— Вот и менам...
Менам ещӧ омӧльджык на характерӧй.
Ме некыдз ог вермы ачымӧс кутны киын.
Менам бать сідзи и шуӧ: «Тэныд сьӧкыд лоӧ овны йӧзкӧд!»
Дыр ӧмӧй меным вӧлі вочавидзнысӧ?
Тэ эськӧ менсьым юалін: «Ваыс шоныд?»
А ме эськӧ тэныд вочавидзи: «Да, шоныд, сӧмын ло другӧн, мун, пӧжалуйста, неуна бокӧджык, ме тані занимайтча».
Тэ эськӧ эн мун?
Дерт, мунін эськӧ.
Сідз ӧд?
Пос шӧрӧ воӧм бӧрын Юра сувтіс:
— Ми вай берегӧдыс мунам.
Туй кузяыс мунны оз ков, а то миян ребятакӧд вермам паныд...
Сійӧ эз шу кывсӧ помӧдзыс, сы вӧсна мый кӧнкӧ дзик орччӧн брунӧбтіс барабан да кыліс горн шы.
Джуджыд нянь пӧвстысь петісны параӧн-параӧн еджыд дӧрӧмъяса да гӧрд галстукъяса дас вит кымын детинка да нывка да мӧдӧдчисны послань, кӧні шӧйӧвошӧмӧн сулалісны старӧста да оратор.
— Со!
Юрка век на тані!
— Пионеръяс сувтісны пос вылӧ, кытшалісны кык детинкаӧс.
— Тэ мый тані вӧчан?
Тэ туйсӧ эн аддзы?
А тайӧ коді?
— Тайӧ? — Юра видзӧдліс Паша вылӧ.
— Тайӧ сідзи...
Тайӧ, но прӧстӧ сідзи, — нурбыльтіс сійӧ.
Дас вит пара син дзоргисны Паша вылӧ.
Ставныс чӧв олісны.
Паша эз вермы выдержитны тайӧ видзӧдласъяссӧ, тайӧ чӧв-лӧньсӧ. Сійӧ нюлыштіс потӧм вом дорсӧ, веськӧдчис, топӧдіс кияссӧ бокъясас да, ачыс эз тӧд мыйла, заводитіс сёрнитны гораа, збоя, джӧмдалігтыр:
— Дона...
Дона ёртъяс!
Ми, Рожновскӧй школаса пионеръяс, радпырысь чолӧмалам... радпырысь чолӧмалам тіянӧс миян рӧднӧй колхозын...
Ми...
Дружба... кутас отсавны...
Сы вӧсна мый эскам... сы вӧсна мый ми...
Пионеръяс кывзісны зэв сюся, но сэк жӧ видзӧдлывлісны то ораторлӧн пыктӧм син вылӧ, то Юра киын куйлысь эзысь рӧма модель торпыригъяс вылӧ.
{М. Марьенков (комиӧдіс Ф. В. Щербаков) @ Дружба @ повесьт @ М. Марьенков. Дружба @ 1958 @ Лб. 3-133}
М. МАРЬЕНКОВ
Дружба
ПОВЕСТЬ
Первой глава
УКРАИНАЫСЬ ПИСЬМӦ
Зильӧбтіс ыджыд перемена вылӧ гора звӧнок, и пӧшти сійӧ жӧ здукӧ друг воссялісны став класс ӧдзӧсъяс.
Сё ветымын гоз кок шы кутіс грымгыны ыджыд да югыд школьнӧй коридорын.
Восьса форточкаясӧд да ӧдзӧсӧд гажа серам да горзӧм ыльнитісны ывлаӧ.
Витӧд класса челядь пельпомъяс выланыс шыбитісны полушубокъяснысӧ да котӧртісны сӧстӧм воздух вылӧ.
Шондӧдӧм ывлаыс бӧръя кык лунӧ небзьӧдіс лымсӧ, кодысь бура артмис лым мач.
Витӧд классысь некымынӧн, ыджыд тушаа Эйно Ярвинен юрнуӧдӧм улын, уськӧдчисны лым крепостьлань, кодӧс вӧлі вӧчӧма тӧрыт нин.
Сынӧдӧ качис уна дас лым «граната».
Ыджыд перемена дырйи вермис кив-тыса велӧдчысьяс костын кыптыны бой.
— Ребята!
Почта! — кодкӧ горӧдіс кильчӧ вывсянь; и сійӧ жӧ здукӧ ставныс бергӧдчисны туйлань да вунӧдісны крепость вылӧ наступайтӧм.
Почта важысянь пӧльзуйтчис Кив-тыса олысьяс пӧвстын торъя ыджыд вниманиеӧн.
Районнӧй центр вӧлі ылын тыяс да вӧръяс сайын.
Но тӧлын вӧлӧн, а гожӧмын катер вылын Кив-тыӧ быд ӧти лун мысти ӧкуратнӧя волывліс связь кузя министерстволӧн представитель, дзор тошка Лесонен.
И эз вӧв случай, медым сылӧн тешкодя, кӧрт кольчаясӧн томналӧм кучик мешӧкысь эз тыдовтчыв мыйкӧ интереснӧйтор.
Быд волігӧн аслас мешӧклӧн паськыд вомысь Лесонен перъявліс то книга чукӧръяс, кытчӧ ляскӧма, гашкӧ, сё марка, то кыйсян ружье, то полотно мешӧкӧ пакуйтӧм посылка.
Письмӧяс да газетаяс йылысь и сёрнитны нинӧм, — найӧ пыр вӧліны пӧшти мешӧк-джынйыс.
Вайӧм грузыслысь бура ыджыд юкӧн Лесонен ректывліс школаӧ, директор комнатаӧ.
Зэв нин важысянь лои обычай, код серти школаса директор, почта пӧлучитӧм бӧрын, петавліс ученикъяс дінӧ, кодъяс ӧдва виччысьлісны сійӧс.
Частӧкодь сылӧн киясын вӧліны либӧ «Радуга» цветнӧй карандашъяслӧн кӧрӧбкаяс, либӧ выль учебникъяслӧн стопаяс.
Да сулалӧ-ӧ сёрнитны, — зоология, история, география кузя став цветнӧй картинаясыс, став таблицаяс, картаяс, кодъяс ӧшалісны стенъясын, весиг кельыдлӧз ыджыд глобус — ставсӧ тайӧс вӧлі ас кадӧ перйӧма почта мешӧкысь.
Со мыйла ӧні челядьлӧн синъясныс эз вермыны орӧдчыны дзугсьӧм кузь гӧна карӧй вӧлысь, коді надзӧник шлюньгигас аслас рӧдтан тактӧ ӧвтіс юрнас, и Лесоненысь, коді тубыртчӧма сы ыджда сьӧд тулупӧн, кодӧн эськӧ позис вевттьыны некымын парта.
Тулуплӧн лэптӧм воротникыс кыпаліс, быттьӧ труба.
Вӧлі тешкодь, — кыдзи бара пӧрысь Лесонен вермӧ аддзыны мыйкӧ сы пыр.
Школа дорын почтальон тэрмасьтӧг чеччис додьсьыс, шыбитіс сэтчӧ тулупсӧ, коді пыр жӧ лои сэні унмовсьӧм ош кодьӧн, да «Видза оланныд, Лесонен дядь!» сё гӧлӧсӧн горӧдӧмлы величественнӧя вочавидзис юрнас гогнитӧмӧн.
Сэсся сійӧ пыртіс ассьыс мешӧксӧ директорлы.
Школа ӧшинювса юждӧм площадка дзик пыр жӧ тыртӧммис.
Регыд мысти школалӧн ыджыд коридорӧ чӧв ланьтӧм челядь дінӧ петіс Сергей Иванович.
Тайӧ раз Лесонен вайӧма этша.
Директорлӧн киас вӧлі сӧмын общӧй тетрадьяслӧн джуджыд стопа.
Но на вылӧ видзӧдны вӧлі нимкодь — кызӧсь, лӧсталана сьӧд да коричневӧй переплётаӧсь, найӧ абу на воштӧмаӧсь клеёнкаыслысь свежӧй дуксӧ.
Но век жӧ тайӧ вӧліны сӧмын тетрадьяс.
Ни «Дружнӧй ребята», ни «Пионерскӧй правда» талун Лесонен абу вайӧма.
Став челядь, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь коридорӧ, вочавидзисны тайӧ шог событиеыслы ас костаныс гажтӧма шӧпкӧдчӧмӧн.
Сергей Иванович кыпӧдіс юр весьтас лӧз конверта письмӧ да, ассьыс нюмсӧ дзебӧмӧн, гораа юаліс:
— Ребята!
Коді тіян пиысь виччысьӧ Украинаысь письмӧ?
Украинаысь?
Оз!
Тані, Карелияын, некод эз виччысь Украинаысь письмӧ, коді зэв ылын.
Велӧдчысьяс чӧла да сюся видзӧдісны шыльыд лӧз конверт вылӧ.
Медводзын сулалысь Елькуев Пекка кыпӧдчыліс кок чуньяс йылас, медым видзӧдлыны адрессӧ, но орчча ёртсяньыс пӧлучитіс балябӧжас печик: «Эн сюй ныртӧ, кытчӧ оз ков!»
— Стёпа Антипин! — конверта кисӧ Сергей Иванович нюжӧдіс сылань.
— Украинаысь тайӧ письмӧыс тэныд.
Босьт!
Витӧд классысь неыджыд тушаа, зумыд тэчаса, ыджыд, паськыд кымӧса, зумыш велӧдчысь эз вӧрзьы места вывсьыс.
Гырысь черлыяса гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн висьталіс ёна шензьӧм.
Стёпа Антипин некор да нинӧмлы эз эскыв сразу.
Мамыс кӧ сылы шулывліс: «Тэла волісны ёртъясыд — вӧрӧ мунісны пув вотны», — Стёпа вочавидзлывліс тэрмасьтӧг: «Но, коді нӧ воліс?
Эйно вуграсьӧ, Серёгаӧс — сӧмын на аддзылі...
Коді нӧ?»
— Пекка да Ваня!
— <ns>Мгхы!</ns> — синъяснас эскытӧг лапйӧдлывліс Стёпа.
— Пув вотны...
Мый нӧ друг думыштӧмаӧсь!
Весиг ӧтчыд туй вылын вильснитӧм да няйтӧ усьӧм бӧрын сійӧ недыр куйліс, сэсся ас вылас видзӧдіг, медбӧрын, шуис: «Вӧлӧмкӧ — уссьӧма...» — да сӧмын вӧлисти кыпӧдчис няйтсьыс.
— Сійӧ абу меным, — шуис Стёпа.
— Кыдзи абу тэныд? — шемӧсмис Сергей Иванович.
— Со адрес: «Кив-ты.
Школа.
Антипин Степанлы».
Стёпа Антипиныс миян ӧти.
Сідзкӧ, — тэныд.
Босьт!
Стёпа воськовтыштіс Сергей Ивановичлань да, эскытӧг конверт вылӧ видзӧдіг, босьтіс сійӧс.
Зильӧбтіс звӧнок.
— Урок бӧрын лыддянныд, — шуис директор.
И Стёпа, конвертсӧ зептас сюйӧм бӧрын, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис классӧ.
— Мыйся письмӧ? — мунігас юасисны сылысь ёртъясыс.
— Коді гижӧма?
— Олыштам — тӧдмалам! — Ыджыд морт моз вочавидзис Стёпа.
* * *
Урок бӧрын витӧд классын лои дзескыд.
Сэтчӧ шӧтісны и мукӧд класса велӧдчысьяс.
— Лыддьы, Стёпа! — корисны найӧ.
— Лыддьы ӧдйӧджык! — пыр жӧ тӧдмавны зілиг тэрмӧдлісны мукӧд.
— Мый сэн гижӧны, мый гижӧны? —  юасисны коймӧдъяс.
Стёпа петіс пызан дорӧ, конвертсьыс перйис листок да кутіс ньӧжйӧник лыддьыны:
«Хутор Квитневый, Винницкӧй область.
Видза олан, Стёпа!
Помнитан-ӧ тэ менӧ, Петрусь Фесенкоӧс, и миянлысь кӧсйысьлӧм — гижны ӧта-мӧдлы?
Ме эг вунӧд, и со — тэныд гижа первойӧн.
Миянын шобді, подсолнух да кукуруза важӧн нин идралісны.
Став челядь велӧдчӧны.
Лыддьыны миянлы ыстісны уна книга...»
Стёпа лыддис тэрмасьтӧг, гӧгӧрвоана кыз гӧлӧсӧн.
«...Сӧмын миян школаын дзескыд: велӧдчам куим сменаӧн.
Велӧдчысьяс уна.
Район кӧсйысьӧ миянлы стрӧитны выль школа, ыджыдӧс, кык судтаӧс, сэтшӧмӧс, кутшӧм сулаліс миянын проклятӧй фашистъясӧдз.
Но —  делӧыс вӧр сайын!
Миян колхозын выль стрӧйбаяс уна.
Стрӧитӧма выль скӧтнӧй двор, овощехранилище.
Колӧ уна кер да тьӧс, а миянын гӧгӧр степь да степь.
Садъяс эмӧсь — вишневӧй и яблоневӧй.
Сӧмын наысь вӧртӧ он шедӧд.
Стрӧитчан вӧрыс тані этша — сійӧс вайӧны.
Вӧрыс тіянын, войвылын, ылын-ылын.
Со и нюжаліс выль школа стрӧитӧмыс.
Фундаментыс — джуджыд, кирпичнӧй, ещӧ гожӧмнас на сюйӧма.
И вевттьынысӧ листӧвӧй кӧрт вайӧма.
Ӧні виччысям вӧр.
Мыйӧн вӧрсӧ ваясны, пырысь-пыр жӧ миянлысь школаӧс и стрӧитасны.
Кыдзи, Стёпа, тэ олан?
Мый нӧ он гиж, кыдзи велӧдчӧны тэнад ёртъясыд и тэ ачыд?
Квитневскӧй школаса пионеръяс меным поручитісны тіян школаса дружиналы висьтавны пӧсь пионерскӧй чолӧм.
Гиж, Стёпа, кута виччысьны письмӧяс.
Пионерскӧй чолӧмӧн!
Квитневскӧй семилетньӧй школаса 5-ӧд Б классысь велӧдчысь Петрусь Фесенко».
— Коді сійӧ Петрусьыс?
Кытысь тэ сійӧс тӧдан? — ставӧн кутісны юасьны Стёпалысь.
— Гожӧмнас тӧдмаси, кор Артекын олі.
Ӧти звеноын вӧлім, а кор мунны мӧдім гортъясӧ — кӧсйысим ӧта-мӧдлы гижны — кыдзи да мый...
Петрусь и гижӧма.
Ковмас сылы вочавидзны.
— А миян школаным ыджыд! — горӧдіс Пекка Елькуев.
— Вӧрыс миян кӧть каръяс стрӧит!
— Ланьт! — орӧдіс сійӧс Эйно Ярвинен.
Сылӧн джуджыд кымӧсас, еджгов кудрияс улас, артмисны посни чукыръяс.
Но сійӧ думыштчыліс недыр кежлӧ.
— Тэ, Стёпа, письмӧнад нӧрӧвитлы.
Петрусьлы вочакыв ми гижам став пионеръяссянь!
Аскомысь — миян отрядлӧн сбор, — вот ми и тӧлкуйтам, кыдзи вочавидзны сылы пионерскӧй чолӧм вылас.
Мӧд глава
ДРУЖБА КУЗЯ
Отрядлӧн сбор вӧлі шумнӧй.
Петрусь Фесенколысь письмӧсӧ гораа лыддисны кыкысь.
— Кутшӧм предложениеяс лоасны?
—  юаліс вожатӧй.
— Колӧ гижны, кыдзи миян школа дорті котӧртіс лола.
Сэтшӧм ыджыд лола, мый сюръясыс ӧшинь тасӧдз вӧліны, — тшӧктіс гижны Ваня Мелькин.
— Тайӧ мый! Колӧ гижны, кыдзи ми велӧдчам, кутшӧм миян школаным да кыдзи ми турун да нянь идралігӧн отсасим колхозлы —  быдӧн вӧчим нелямын трудоденьӧн, — шуис Лиза Маркуева.
— Колӧ гижны, кыдзи менам чож виис энь ошкӧс да кыдзи тасмаӧн да кыдз ньӧрйӧн домӧмӧн вайӧдіс вӧрысь кык ошпи, — содтіс Сеня Игнатов.
— Гижам, мый миян школаным ыджыд да просторнӧй, — горӧдіс Пекка Елькуев, —  мед локтӧны миянӧ велӧдчыны!
— Коді нӧ локтас та ылнаӧ велӧдчыны? —  паныд сувтісны сылы.
— Велӧдчыны колӧ гортын.
Вожатӧй нюммуніс, но пырысь-пыр жӧ кӧрис синкымъяссӧ да дивитӧмӧн шуис:
— Пекка сетіс предложениесӧ думышттӧг.
— Кыдзи сійӧ — думышттӧг?! — пузис Пекка, и сылӧн сьӧд юрсиясыс сувтісны.
— Ме век думайта!
Став отряд серӧктіс.
Коді, коді, а Пекка сійӧн и торъялӧ, мый кыв вылас тэрыб, но унджыкысьсӧ — целяс оз веськав.
— Кора кыв, — шуис Эйно.
— Менам татшӧм предложение.
Квитневый хуторын школа стрӧитӧм вылӧ вӧрыс оз тырмы, а миян гӧгӧр вӧр, — Эйно видзӧдліс став пионеръяс вылӧ.
— Ми долженӧсь отсавны украинскӧй пионеръяслы, и ми тайӧс вӧчны вермам.
— А кыдзи? — дженьыдика, быттьӧ керыштіс, юаліс Стёпа.
— А со кыдзи!
Тӧвся каникулъяс дырйи колӧ став отрядӧн мунны лесопунктӧ да сэні уджавны.
— Эйно ӧвтыштіс кинас сідзи, быттьӧ сійӧ уджаліс нин.
— Ми отсалам украинскӧй челядьлы кер лэдзны, медым налӧн школаныс лоас сэтшӧм жӧ ыджыд да бур, кутшӧм миян, а то и бурджык.
Тайӧс колӧ вӧчны украинскӧй пионеръяскӧд миян дружба кузя.
— Сідз тэнӧ и лэдзасны лесопунктӧ! —  шуис Стёпа Антипин.
— А мыйла нӧ оз лэдзны? — шензис Эйно.
— Шуасны: «Ичӧтӧсь на ті вӧрас уджавны», — горӧдіс кодкӧ челядь пиысь ӧти.
— Оз шуны!
Ми абу нин ичӧтӧсь.
Муяс вылын уджалім.
— А оз кӧ лэдзны, — ӧзйӧмӧн шуис Пекка, — ми асьным!..
— Ми «асьным»?
— Асьным вӧрсӧ пилаясӧн пӧрӧдам!
— Видзӧдтӧ кутшӧм!
Пекка — вӧр лэдзысь! — горӧдісны челядь.
— Со мый, — шуис пионер вожатӧй.
—  Сійӧс, мый вӧзйӧ Пекка, вӧчны некыдз оз позь!
Вӧр — государственнӧй эмбур.
Сійӧс пӧрӧдӧны да лэдзӧны план серти.
Ӧти делянкаысь лэдзигкості сійӧ быдмӧ мӧдын.
А вот Ярвиненлӧн предложениеыс — шогмана...
Вожатӧй, ӧшинь пыр еджыд лымйӧн вевттьысьӧм пушкыр козъяс вылӧ видзӧдіг, думыштчис.
Сійӧс кыскис ичӧтысянь тӧдса тӧвся вӧрыс.
Челядь сідзжӧ ланьтісны, и юрас быдӧнлӧн гартчис кӧдзыд ывлаас кынмӧм, гыӧрӧн дзирдалысь вӧрлӧн серпас.
Лӧсьыд сэні!
Вожатӧй чышкыштіс кинас плешсӧ, быттьӧ кӧсйис сэтысь шыльӧдны думыштчӧмысла артмӧм чукыръяссӧ, да шуис:
— Ладнӧ!
Ме телефон пыр сёрнитла лесопунктса начальникыскӧд.
А ӧні сідзи и решитам: тӧвся каникулъяс дырйи — украинскӧй пионеръяскӧд дружба кузя — вӧчны витсё кер.
Дерт, вӧрӧ ставныс оз мунны, мунасны сӧмын зонкаяс, и то медъёнъясыс.
Тайӧ ӧти...
— Ме ён! — горӧдіс Пекка.
— Тӧрыт Ярвиненӧс муртса эг вермав!
Пионеръяс бара серӧктісны.
Тӧрыт Эйно босьтчис вермасьны Пеккакӧд.
Сійӧ пессис, медым мынтӧдчыны да уськӧдны сералысь Эйноӧс, а кор пессьӧмсьыс мудзис, то вӧлі муртса ловъя пышкай кодь...
— А мӧд-кӧ, — водзӧ висьталіс вожатӧй, —  вӧрӧ мунасны сӧмын найӧ, кодъяслӧн первой воджынйысь лоасны отличнӧй оценкаяс быд предмет кузя.
А тэнад со, Пекка, делӧыс абу бур арифметика кузя: эмӧсь тройкаяс.
Тэ, вӧлӧмкӧ, кыдз колӧ он куж умножайтны десятичнӧй дробьяс.
Витӧд классын тадзи ӧмӧй позьӧ?!
Кодъяс кольччӧны велӧдчӧмын, — кутасны каникулъяс дырйи занимайтчыны содтӧд, медым вӧтӧдны ассьыныс ёртъяссӧ...
Вӧрӧ найӧ оз мунны.
— Ме кӧсъя вӧрӧ, — упрямӧя шуис Пекка.
— Мунан, арифметика кузя кӧ бурмӧдан велӧдчӧмтӧ.
Каникулъясӧдз кадыс сы вылӧ эм на.
Старайтчышт!
Лесопунктса начальник юӧртіс вожатӧйлы телефон пыр:
— Зэв бур!
Локтӧй!
Челядьлы удж сюрас налӧн вынъяс серти.
Но, кӧть, шуам, увйысьны, увъяс чукӧртны да сотны...
Вӧр колӧ быдӧнлы.
Быд лишнӧй пу — лоас местаын.
Локтӧй — виччыся!
* * *
Некымын лун мысти Кив-тыса пионеръяс торжественнӧя сетісны Лесоненлы конверт, кытчӧ вӧлі сюйӧма Квитневый хуторӧ мӧдӧдан письмӧ.
Отрядӧн поручитӧм серти сійӧс гижисны куимӧн: вожатӧй, Стёпа да Эйно.
Письмӧ гижӧм вылын пукалісны эз этша и гижисны со мый:
«Видза оланныд, челядь!
Петрусь Фесенколысь письмӧ, кодӧс вӧлі гижӧма Стёпа Антипинлы, ми лыддим отряднӧй сбор вылын.
Зэв ёна жалитам, мый тіянлы лоӧ на велӧдчыны неыджыд да дзескыд школаын, а выльыс абу на гӧтов.
Миян школаным дзик выль ыджыд да югыд.
Ловъя природа пельӧслы эм торъя комната.
Миянлысь Кив-ты сиктнымӧс гӧгӧр кытшалӧ вӧр.
Неважӧн вӧрсьыс петісны кык лола да котӧртісны школа дінті.
Миян районын вӧчӧны зэв уна кер да мӧдӧдӧны лунвылӧ.
Ми сёрнитім, кыдзи отсавны тіянлы, кыдзи вӧчны, медым выль школанытӧ тіянлы стрӧитісны ӧдйӧджык, да решитім со мый.
Тӧвся каникулъяс дырйи мунны вӧрӧ да сэні вӧчны витсё керйысь не этшаджык тіян Квитневскӧй школалы.
Тайӧ лоӧ Карелиясянь миян пионерскӧй пӧдарокӧн тіянлы украинскӧй пионеръяслы.
Кор керъясыс тіянӧдз воасны, — юӧртӧй Кив-тыӧ.
А сыӧдз гижӧй миянлы частӧджык, кыдзи оланныд да велӧдчанныд.
Коммунистическӧй партиялӧн делӧ вӧсна тышӧ — ло дасьӧн!
Отрядӧн поручитӧм серти, пионерскӧй чолӧмӧн пионервожатӧй Яков Симонен».
Школаын урокъяс помасьӧм бӧрын Эйно сувтӧдіс витӧд класса велӧдчысь ёртъяссӧ кильчӧ дорӧ.
Сійӧ видзӧдліс на вылӧ скӧр синъясӧн, торйӧн видзӧдліс Пекка вылӧ да шуис:
— Письмӧ ыстӧма!
Мый гижӧма перӧӧн, — он вуштышт черӧн.
Гӧгӧрвоана?
Каникулъяс заводитчигкежлӧ мед быдӧнлӧн вӧліны пятёркаяс...
— А, гашкӧ, четвёркаяс? — полігтыр юаліс Пекка.
— Ӧд и тэнад падежъяс кузя абу ёна бур...
Здук кежлӧ Эйно шӧйӧвошліс да кӧсйӧ нин вӧлі содтыны: «либӧ четвёркаяс», но думыштіс, кыпӧдіс юрсӧ да шуис, быттьӧ тувъяліс кӧрт тув:
— Оз!
Сӧмын пятёркаяс!
Коймӧд глава
ВӦРЫН МИ АБУ ГӦСТЬЯС
Быттьӧ кисьтӧмаӧсь ыргӧнысь, сулалӧны вынйӧра пожӧм-великанъяс.
Йыланыс видзӧдлан — шапкаыд усьӧ.
Югыд кодзувъясыс, чайтан, оз енэжас дзирдавны, а ломзьӧны тшӧкыд увъяс пӧвстын.
Гигантскӧй пуяс костын паськыд туйыс кажитчӧ оттӧминик ордымӧн.
Толаяс весьтӧ еджыд кушенчаа ассьыныс лапаяснысӧ нюжӧдӧмаӧсь дзор козъяс.
Налӧн чальясныс ӧшӧдчӧмаӧсь увлань, сьӧктӧмаӧсь лым улын.
Тшӧкыд веж лыскӧ найӧ кутчысьӧмаӧсь сэтшӧма, мый другӧн он пыркнит.
Лесопунктлӧн Метсявара посёлок — ставнас лым пиын.
Еджыд эрд вылас тыдалӧны метр кызта лымйӧн вевттьӧм уна дас керкалӧн, ыджыд гаражлӧн, мастерскӧйлӧн да ляпкыдик складлӧн вевтъясыс.
Ӧшиньясысь би югӧрыс кузь полосаясӧн разалӧ лым вылӧ да зарни рӧмӧн мичмӧдӧ пыдӧ вӧрлань нюжалысь кузь толаяс.
Кадысь кадӧ югыд би югӧр улын кодзувъяс моз дзирдыштлӧны козъяс вылысь шытӧг усьысь гыӧр чиръяс.
Пач трубаясысь пушкыр да веськыд сюръяясӧн вывлань кайӧ тшын.
Лӧнь кӧдзыд воздухас дугдывтӧг мичаа буткӧ ичӧтик электростанциялӧн движок.
Мастерскӧйысь кылӧ мӧлӧтӧн камгӧм.
Мукӧддырйи вевт улын кузя да гораа дзижгӧ циркульнӧй, гӧгрӧс пила, коді вундалӧ газогенераторнӧй автомашинаяслы чуркаяс.
Но тайӧ шыясыс этша торкӧны ывласьыс чӧвлунсӧ.
Найӧ сӧмын тӧдчӧдісны кӧдзыдысла сукмӧм сынӧдыслысь, вынйӧра пу-великанъяслысь да лӧз рӧма лым толаяслысь вой улӧ чӧв ланьтӧмсӧ.
* * *
Вӧрысь кыліс автомашиналӧн шум да сійӧ матыстчис и матыстчис лесопунктлань.
Туй вылын тыдовтчис ыджыд грузӧвик.
Кузолас вӧліны тырыс йӧз.
Чукыльтанінӧд машина фараясысь би югӧрыс веськаліс лымйӧн тырӧм да гыӧртӧм коз вылӧ.
И друг сійӧ дзирдыштіс уна сё рӧмӧн.
Некутшӧм выль вося ёлка, кодӧс баситалӧны быдпӧлӧс лампочкаясӧн да чачаясӧн, эз вермы сравнитчыны мичлуннас тайӧ аслас вӧрса чойлӧн мичлункӧд.
Фараясысь югӧрыс веськаліс туй вылӧ, и красавица-коз, быттьӧ дзебсис аслас пӧдругаяс сайӧ, вошис пемыдас.
Грузӧвик, туйсӧ, толаяссӧ да керка стенъяссӧ югдӧдіг, муніс водзӧ да сувтіс контора дорӧ.
Керкаысь котӧрӧн петіс шапкатӧм, сӧмын свитера, неыджыд тушаа зумыд мужчина.
Нюмъялӧмсьыс сылӧн бритӧм сьӧд ус-тош костас сярвидзисны еджыд пиньяс.
Тайӧ вӧлі Метсяварскӧй лесопунктса начальник Андрей Андреевич Прокофьев.
— А-а, гӧстьяс! — горӧдіс сійӧ.
— Локтӧй, локтӧй!
Тӧрытсянь виччысям...
Машина вылысь первойӧн чеччыштіс Пекка Елькуев да пила триньган ёсь гӧлӧсӧн вочавидзис:
— Ми кызь квайтӧнӧсь.
Ми...
— Энлы, Пекка! — машина борт вылӧ копыртчыштӧмӧн спокойнӧя шуис вожатӧй.
—  Видза оланныд, Андрей Андреич!
Сӧмын ми тіянӧ ог гӧстьяс пыдди...
Вӧрын ми абу гӧстьяс, а уджалысьяс!
Сійӧ чеччыштіс машинаысь, и челядь, быттьӧ анькытш, сы бӧрся киссисны туй вылӧ.
— Тӧда, тӧда, — шуис Андрей Андреевич.
— Ӧні мунамӧй общежитиеӧ, сэні шонтысьыштанныд, шойччыштанныд, а сэсся столӧвӧйӧ — ужнайтны.
Общежитиеын пионеръяс займитісны помещениелысь шуйга джынсӧ пӧшти ставнас. Сэні нерӧвнӧй кык радӧн сулалісны кӧрт крӧватьяс — мичаӧсь, кельыдлӧз краскаӧн краситӧмаӧсь.
Челядь пырысь-пыр жӧ босьтчисны уджӧ: рӧвняйталісны койкаяссӧ, ӧкуратнӧя лӧсьӧдалісны эшкынъяс, стенъясӧ ӧшӧдлісны выль портретъяс и картинаяс да мичмӧдісны найӧс тусяпу лыскысь вӧчӧм гирляндъясӧн.
Сэсся вайисны складысь тумбочкаяс да табуреткаяс — дзик на выльӧсь, ещӧ краситтӧмӧсь на, сы вӧсна мый тайӧ лунъясӧ складас налы вылӧ колан краскаыс эз вӧв.
— А ми найӧс биӧн краситам! — шуис Стёпа.
— Ме, кодыр гӧститі Игнат дядь ордын, аддзылі, кыдз сійӧ краситӧ бинас...
— Биӧн! — шензьыны кутісны челядь.
—  Бинас жӧ, мӧдарӧ, сотӧны да уськӧдӧны важ краскасӧ!
— А вот аддзыланныд!
Ветлам мастерскӧйӧ паяльнӧй лампала.
Вайисны паяльнӧй лампа.
Сійӧ, лӧз биыслысь кывсӧ тури ныр моз нюжӧдӧмӧн, кутіс дзижгыны.
Стёпа кутіс новлӧдлыны би струянас тумбочка стенъясӧд — и тешкодьтор!
Еджыд пӧв вылын мӧдісны мичаа тӧдчыны сьӧд да пемдовгӧрд визьяс да штрихъяс, быттьӧ найӧс рисуйтіс тыдавтӧм художник строгӧй да искуснӧй кистьӧн.
Тайӧ — жарысла пемдіс сирыс да шыльыда стружитӧм пу вылӧ артмӧдіс вӧсни, кывйӧн висьтавны позьтӧм мича узоръяс.
Вӧр лэдзысьяс сӧмын ӧвтыштісны кинаныс:
— Но и челядь!
А ӧд ӧні и миянлы ковмас ассьыным эшкынъясӧс вольсавны бурджыка!
* * *
Краснӧй уголоклӧн ыджыд комнатаын джуджыд, башня сяма, пачсянь ӧвтіс шоныдӧн.
Порог дорас вӧлі кок чышкыны вольсалӧма коз лыс, да сылӧн сир дукыс вайӧдіс тӧдвылӧ гожӧм да вӧрбердса эрд, кодӧс югдӧдісны жар шонді югӧръяс.
— Видзӧдлы, видзӧдлы! — гырддза помнас йӧткыштіс Стёпалы Пекка.
— Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс миян школаын серти гырысьджыкӧсь.
— Ньӧти бара абу, — вочавидзис Стёпа.
— А тайӧ мый?
— Пекка индіс стахановецъяслӧн пӧв вылӧ.
Сійӧс вӧлі кышӧма алӧй шӧвкӧн да сэтчӧ веерӧн ӧшӧдлӧмны вӧр лэдзысь-стахановецъяслысь глянцуйтӧм зэв гырысь фотографияяс.
На пӧвстысь ӧтилӧн том, кыпыд чужӧмыс быттьӧ видзӧдіс веськыда челядь вылӧ да нюмъяліс.
— «Электропильщик Кизеев, — вомгорулас лыддис Пекка, — нормасӧ тыртӧ 282 процент вылӧ!»
Но, зонмӧ! — шӧпкӧдчис ӧтнас, —  ӧти морт куим пыдди уджалӧ.
Тайӧ вот да!
Челядьӧс вожатӧй стрӧитіс кык радӧн, скамьяяс вылӧ пуксялысь вӧр лэдзысьяслы воча.
— Сюсьӧсь детинкаясыс, — кодкӧ шуис.
— А галстукъясныс — быттьӧ вӧрын пелысь — синъясӧс гажӧдӧны!
Лесопунктса начальник висьталіс, мыйла пионеръяс воисны вӧрӧ да вӧр лэдзысьясӧс корис отсавны налы.
— Ми сайын делӧ оз сувт, — вочавидзисны вӧр лэдзысьяс.
— А детинкаясыс ыджыдӧсь нин — кад налы тӧдны вӧрса удж.
— Ме, — местасяньыс горӧдіс Пекка, —  ачым вӧча сё кер!
— Ӧтнад?
Видзӧдтӧ, кутшӧм збой!
Ӧткӧн мортыд и ньӧр оз вермы чегны, а вот артельӧн — и дуб ратшмунас-чегас, — шуис пӧрысь вӧр лэдзысь.
Заводитісны пионеръясӧс юклыны уджалан местаясӧ.
— Дас мортӧс — вӧр пӧрӧданінӧ, — шуис лесопунктса начальник, — увйысьны да увъяссӧ идравны.
Кӧкъямысӧс — вылыс биржаӧ, автодеррикъяс дорӧ, матыстчанінъяссьыс весавны лым.
Мукӧд кӧкъямыссӧ — улыс биржаӧ, ты дорӧ.
Вӧр катайтысьяс сэні лымсӧ оз вевъявны весавны.
— Менам бригадаын Маша Егорова висьмис, и меным колӧны йӧз, — скамья вылысь сувтіс мичаа сыналӧм еджгов, каштан сяма юрсиа том вӧр лэдзысь.
— Сӧмын меным колӧ куим морт.
Сылӧн рудов синъясыс гажаа югнитлісны.
— Егорова менам вӧлі зэв зіль работница!
— Ярвинен мунас, — шуис вожатӧй, — Антипин... Надёжнӧй детинкаяс.
— И ме, — шуис Пекка.
Вожатӧй весиг вешкыртчыліс.
— Эн торкав...
Сідз кӧ нин кӧсъян, — мун и тэ!
— А коді тайӧ дядьӧыс? — гусьӧник юаліс Пекка матын пукалысь вӧр лэдзысьлысь.
— Тайӧ миян медбур стахановец Кизеев.
Куим норма тыртӧ.
Сы дорын он дышӧдчы...
— А ӧні, — шуис вожатӧй, — ми нуӧдам самодеятельностьлысь рыт, кодӧс дасьтӧма вӧр лэдзысьяслы Кив-ты школаса пионерскӧй отрядӧн.
Программаын: гимнастическӧй номеръяс, сьылӧм, пьесаысь сценка, стихотворениеяс да рассказъяс лыддьӧм.
Первойӧн выступитас витӧд класса велӧдчысь Эйно Ярвинен.
Зэв важысянь миян народ лӧсьӧдаліс сьыланкывъяс-рунаяс.
Найӧс гижисны да печатайтісны «Калевала» книгаын.
Эйно Ярвинен тӧдӧ «Калевалаысь» уна отрывок.
На пӧвстысь ӧтиӧс ӧні и лыддяс.
Эйно петыштіс водзӧ да, стих такт серти неуна катласиг, кутіс лыддьыны сы йылысь, кыдзи морскӧй чудовище — Турсас — сотіс му вывсьыс став турунсӧ да пӧимас пуктіс жёлудь; сыысь быдмис зэв ыджыд дуб да аслас паськыд лапъясӧн вевттис йӧзысь шондісӧ и югыд тӧлысьсӧ.
Синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн да водзӧ видзӧдіг, быттьӧ ясыда аддзӧ ставсӧ сійӧс, мый висьталӧ, Эйно лыддис:
«Пӧрысь, вернӧй Вейнемейнен
Тадзи думайтіс да шуис:
Колӧ пӧрӧдны ён дубсӧ,
Лэдзны юрсӧ сьӧд му бердас;
Овсьӧ йӧзыслы зэв шога,
Ваын черилы тшӧтш гажтӧм,
Кодыр шонді оз кой югӧр,
Югыд тӧлысь кӧ оз дзирдав».
Краснӧй уголокын гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Вӧр лэдзысьяс кывзісны лов шынысӧ дзебӧмӧн сы йылысь, кыдзи мореысь петіс морт, лои великанӧн да черӧн куимысь керыштӧм бӧрын пӧрӧдіс ён дубсӧ...
«Муртса пӧрис на ён дубыс,
Муртса діныс сылӧн орис,—
Выльысь дзирдыштіс яр шонді,
Кутіс ворсны югыд тӧлысь,
Зэрны кӧдзаяслы кымӧр,
Енэж шӧрын — ӧшкамӧшка...»
Керйысь тэчӧм стенъяс да гыӧртӧм ӧшиньяс пыр кӧдзыд воздуха лӧнь ывлаас рытывбыд кылісны краснӧй уголокысь сьыланкывъяс.
Найӧ вежсьывлісны аслыссяма шумӧн, сэтшӧмӧн, коді овлывлӧ пу пӧригӧн увъяс чеглассьӧмысь.
Тайӧ аплодируйтісны пионеръяслы асланыс ён кияснас вӧр лэдзысьяс.
* * *
Югдытӧдз вӧлі ещӧ дыр на, а Кизеевкӧд да сылӧн вӧр лэдзысьяскӧд Эйноӧс, Стёпаӧс да Пеккаӧс машина нуис нин стахановскӧй участокӧ.
Дорвыв стенаӧн сулалісны вынйӧра, джуджыд козъяс; найӧ быттьӧ нарошнӧ сувталӧмаӧсь встречайтны вӧр лэдзысьясӧс.
Козъяс пӧвстын кӧнсюрӧ тыдалісны лымйӧн личкӧм мегыр моз нюкыльтӧм вӧсньыдик еджыд кыдзьяс.
Делянкаӧ Пекка пырис первойӧн, но пырысь-пыр жӧ горӧдіс: «Ой!», мӧдіс уфкайтны да пыркӧдны юрсӧ: коз понӧль вылысь сылы сьылі вылас усьӧма ыджыдкодь лым комӧк.
Моторист векньыдик пода туйӧд, кодӧс южмӧдӧмаӧсь вӧр лэдзысьяс, муніс фанернӧй будка дорӧ.
Челядь — сы бӧрся.
— Тайӧ нӧ мыйся чом? — гусьӧник юаліс Пекка.
— Тайӧ Ёма-бабалӧн керкаыс! — сераліг кыз гӧлӧсӧн шуис Стёпа.
— А тайӧ?
— Пекка индіс сьӧд провод вылӧ, коді, быттьӧ кузь змея, то лым улас вошліг, то еджыд толаяс вылӧ кыпӧдчывліг, кыссис будкасянь делянкаяслань.
Стёпа сылы нинӧм эз вочавидз.
Будкаын моторист пӧрччис мотор вывсьыс маслӧӧссьӧм чехолсӧ да бергӧдыштіс маховиксӧ.
Мотор чушнитіс — и друг — тра-тра-та —  кутіс тэрыба буткыны, гораа да рӧвнӧя.
Челядь весиг сы дорысь вешйыштісны.
Орччӧн мӧдіс жувгыны динамо.
— Со тэныд колӧ кӧ и Ёма-баба! — горӧдіс Пекка.
— Провод кузяыс электропилаясӧ мунӧ ток, — горӧдӧмӧн висьталіс моторист, медым вевттьыны двигательыслысь шумсӧ.
— А кыдзи пилитӧ — сӧмын кутчысь!
— Мунам ӧдйӧ сэтчӧ, — соскӧдыс Стёпаӧс тракнитіс Пекка, и челядь котӧрӧн петісны будкаысь.
Кизеев пӧрччис полушубоксӧ да колис сӧмын кокньыдик ватнӧй гач да фуфайка кежысь, кодӧс тасмаалӧма салдат моз.
Аслас отсасьыськӧд сійӧ муніс пу дорысь пу дорӧ да муртса и чӧвтлывліс синъяссӧ пуяс вылӧ, но стӧча арталіс, кытчӧ бурджык пӧрӧдны, медым пӧригас эз ӧшйы кытчӧкӧ пуыс.
Со сійӧ аслас отсасьыськӧд ӧти ыджыд да зэв кыз пожӧм дорысь таляліс лымсӧ да потласьӧм сора кыз кырсь бердас пуктіс электропилаыслысь пиня лентасӧ, коді ортсысяньыс кажитчис велосипедлӧн передача чеп кодьӧн.
Пила эз гиджгы, кыдз овлывлӧ поперечнӧй либӧ лучкӧвӧй пилаӧн пилитчигӧн, а ёся дзижгис.
Пиньясыс сылӧн сэтшӧм кокниа пырисны пуас, быттьӧ небыд сёйӧ.
Ещӧ здук — и джуджыд пу, кодӧс Кизеевлӧн отсасьысьыс йӧткис зіб сяма кузь беддьӧн, шатовтчис, мӧдіс гылӧдны ас вывсьыс лым тюкаяссӧ да йинёньяссӧ.
Кыліс чеглассьысь увъяслӧн рутшка-ратшкакылӧм — и пуыс гыпкысис-пӧрис, руз-раз вӧчис став вӧрсӧ; тшын-бус кыпаліс лым, быттьӧ ыджыд взрыв бӧрын.
А Кизеев нин муніс мӧд пу дорӧ.
Стёпа весиг шензьӧмыс вӧсна паськӧдіс вомсӧ.
Унаысь сійӧ аддзыліс, кыдзи пӧрӧдӧны пу.
Первой кераласны ӧтар боксӧ, а сэсся поперечнӧй пилаӧн кык рабочӧй дыр сійӧс пилитасны.
Кын чорыд пуас пилаыс пырис зэв ньӧжйӧ.
Кык-куим пу пилитасны — и косъяс нин юкалӧны.
А тані — живк! — пуыс швачкысьӧ нин, пӧрӧ.
Тешкодьтор жӧ сійӧ электропилаыд!
Эйно да Пекка, сідзжӧ шензиг, ньӧжйӧник восьлалісны Кизеев бӧрся.
А сійӧ шутьляліг делянкаӧд муніс электропиланас, быттьӧ волшебмеча богатыр, да ӧти бӧрся мӧдӧс пӧрӧдліс великан-пуясӧс, да эз кыдзсюрӧ, некутшӧм порядоктӧг, а ӧтиногӧн, «ёлочкаӧн», сідзи, медым бӧрын найӧс кокни вӧлі идравны.
— Но, — шуис Стёпа, — сійӧ не сӧмын куим пыдди, дас пыдди вӧчас!
Гӧрдӧдыштӧм банъяса ныв, коді мукӧдъяс моз жӧ вӧлі пасьталӧма ватнӧй костюм, дженьыдика, но зумыдпырысь чернас ӧвтӧмӧн увйис Кизеевӧн пӧрӧдӧм пуяссӧ.
Шапка увсьыс петӧм юрсиясыс сылӧн быд керыштӧм бӧрын сыркмунлісны.
— А но, детинкаяс, отсалӧй! — пионеръяс дінӧ горӧдчис ныв.
— Асьныд шуинныд, мый вӧрын ті абу гӧстьяс.
Челядь казялісны да босьтчисны уджӧ.
Эйно кутіс нывкӧд увйысьны.
Стёпа да Пекка керавлӧм увъяссӧ чукӧртісны ыджыд чукӧръясӧ да сотісны найӧс.
Детинкаяслӧн уджыс кутіс пуны.
Ӧбедайтігӧн Кизеев весиг найӧс тэрыблунсьыс ошкис.
Но лун помын Пекка тшӧкыда кутіс пуксьывлыны ув сотан ыджыд бипур дорӧ.
— Аддзан, кыдз ӧзйӧ! — билань кисӧ нюжӧдӧмӧн шуаліс сійӧ.
— А тшыныс!
— Ӧзйӧ бура, а вот би дорас пукавны ещӧ на бурджык, — шуис сылы кыз гӧлӧснас Стёпа да зумыштчис.
— Увъяссӧ чукӧрт! — горӧдіс Эйно.
— Тані китӧ шонтӧны оз би дорын, а уджын!
Пекка ыджыда лолыштіс да босьтчис чукӧртны увъяс.
* * *
Уджалан коймӧд лунӧ Пеккалы Эйно шуис:
— Стёпакӧд ӧні ми и кыкӧн справитчам.
А тэ бурджык мун туй дорӧ грузитчыны.
Отсась сэні!
Пекка дӧзмыліс, но бурасис бӧр.
Сійӧ радейтіс, мед вӧлі разнӧй местаын, да окотапырысь муніс сӧвтчан площадка вылӧ.
Кер чукӧръяс тані куйлісны туй пӧлӧныс.
Пекка кайис на пиысь ӧти вылӧ да вылісянь видзӧдіс вылыс биржа, — тадз шусис тайӧ местаыс.
Автомобильвывса зэв ыджыд подъёмнӧй кран вынйӧра кисӧ, кысянь ӧшӧдчис трос, лэптӧма вылӧ да сынӧдас кыпӧдіс керъяслысь пачка, плавнӧя нуыштіс сійӧс сынӧдтіыс да пуктіс грузӧвик прицеп вылӧ.
Керъяс сьӧктаыс вӧсна стальнӧй тросыс зэлавліс струна моз.
Дзуртісны блокъяс, киссисны тросӧн кульыштӧм кырсь торъяс и кажитчис: дзик пыр ратшкысяс-чегӧ краныслӧн стрелаыс.
Но сылы не сӧмын татшӧм груз вӧлі вын сертиыс!
Пекка тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд лэптавны керъяссӧ киӧн, да, кор аддзис подъёмнӧй кранлысь ловкӧй да тэрыб уджсӧ, эз вермы кутчысьны:
— Но и кокниа жӧ!
Тані и ме верма уджавны.
Но некымын лун мысти сылы и тані дышӧдіс.
Асывнас сійӧ пуксис прицеп вылӧ грузитӧм керъяс вылӧ да шыльыд, шонді водзын лӧсталысь туй вывті ӧдйӧ воис улыс биржаӧдз, кӧні керъяссӧ ректалісны ты йи вылӧ.
— Ме кӧсъя тіянлы отсасьны, — бригадирлы шуис Пекка.
— Но, воин кӧ нин, отсась, уджав зырйӧн.
Тані помӧдзыс и уджаліс Пекка.
Сійӧ весаліс машинаяс воанінысь лым да встречайтіс кер тыра машинаяссӧ.
Тані лунтыр вӧлі шум да ноксьӧм, и Пеккалы тайӧ участокыс медся ёна воис сьӧлӧм вылас.
Тані сійӧ уджаліс сьӧлӧмсяньыс.
* * *
Вӧр лэдзысьяслӧн общежитиеын — куим пач.
Кыкыс ыджыдӧсь, кирпичнӧйӧсь, мелйӧн белитӧмаӧсь, а коймӧдыс — комната шӧрас —  чугуннӧй, сундук ыджда.
Ёна кӧдзыдъяс дырйи сійӧс ломтыны эз жалитны пес, и пачлӧн сизӧй бокъясыс лолісны жонь морӧс кодь гӧрдӧсь.
Кӧдзыд вылысь пыран общежитиеас, и пырысь-пыр жӧ тэнӧ шымыртӧ нимкодь шоныд.
А пачын трачкакылысь пескыс да трубаын небыдика жургӧмыс быттьӧ корӧны тэнӧ: «Пӧрччысь ӧдйӧджык, муса друг, да пуксьы ме дінӧ матӧджык».
Тані и вӧлі пионеръяслӧн первой костёр.
Челядь корисны Кизеевӧс висьтавны сы йылысь, кыдзи сійӧ лои вӧр лэдзысь стахановецӧн, коді нималӧ не сӧмын Карелияын, но и став Сӧветскӧй Союз пасьта.
— Кыдзи ме уджала, — висьталіс Кизеев, — ті тӧданныд.
Делянкаын вӧлінныд —  асьныд аддзылінныд.
Бура кӧ видзӧдлыны, лоны стахановецӧн некодлы абу сьӧкыд.
Электропилаӧн уджавны ме велӧдчи миян знатнӧй вӧр лэдзысьлысь — Лакконен Иван Григорьевичлысь.
Сійӧ уна электропильщик-бригадирлы вӧлі учительӧн.
Иван Григорьевич шуис: «Главнӧйыс — эн бӧрыньтчы.
Электропила — выльтор, сы вӧсна и сьӧкыдлунъяс эмӧсь.
А велӧдчан кӧ сыӧн веськӧдлыны, — сійӧ зэв уна вӧр сетас».
— И Кизеев висьталіс челядьлы, кыдзи сылӧн участокса вӧр лэдзысьяс тышкасисны выль техника вӧсна.
— Сійӧ кадӧ миян лесопунктным вӧлі прорывын.
Радио пыр Петрозаводсксянь висьталӧны: «Мый нӧ тэ, ёрт, страналы он сет колана мында вӧр?
Падмӧданныд стройкаяс.
Тыртӧй план!»
А лесопунктын ме вӧлі медбур лучкистӧн.
Ставсьыс медся ӧдйӧ прӧстӧй лучкӧвӧй пилаӧн пӧрӧдчи.
Начальник меным и шуӧ:
— Тэ, Кизеев, коммунист, спасайт план, вай вӧр — эн ноксьы ӧні электропилаӧн.
Аддзан, — сійӧ оз вешты тэнсьыд надеятӧ.
Ӧні абу сыӧдз.
Бӧрын босьтчан!
— Ог, — ме сылы шуи.
— Ме коммунист, и сы вӧсна электропилаысь ог ӧвсьы.
План тыртсьӧ оз лунъясӧн.
Колӧ видзӧдны водзӧ!
А миян жӧ, электропильщикъяслӧн, делӧыс муніс сэки тшыгӧма: то «кынмас» моторыс да часъясӧн оз заводитчы, то пильнӧй чепъяссӧ тӧчитны ог кужӧй.
— «Ог, — думайта, — ог бӧрыньтчы».
Нэм кежлӧ прӧститчи лучкӧвӧй пилакӧд.
Шылльӧ-мылльӧ дорӧ да ладтӧминъяс дорӧ босьтчи ачым.
Шедӧді, медым моторъяссӧ войнас видзисны шоныдінын, став посни делӧяс артмӧді, бӧрйи бригадаяс, — и делӧыс мӧдӧдчис.
Сӧмын вевъяв ми бӧрысь кыскавны вӧрсӧ.
Куимсё и нёльсё процент вылӧ кутім тыртны нормаяс.
План вевтыртім.
Сэки лесопунктса начальник шуис: «Овлӧ жӧ сідз!
Сэтчӧдз юрӧй бергӧдчис, мый ассьыным техникаӧс и йӧзсӧ эг донъяв сідзи, кыдзи колӧ».
Ме сӧмын серӧкті да шуи:
— Сӧветскӧй конструкторъяс ӧні выль электропила думыштӧмаӧсь, ёна удобнӧйджыкӧс да кокньыдджыкӧс.
Важ пилаяссӧ кутасны вежлавны, — смотри, мед мӧдысь оз бергӧдчы юрыд.
Мукӧдыслӧн важыс — быттьӧ кокъясас тыдавтӧм дзугъяс.
Пыр кутӧны сійӧс.
— «Важыс»?
Кутшӧм важ?
— юаліс Пекка.
— Важ олӧм, революцияӧдзса.
Ті сійӧс он тӧдӧй!
Кизеев ланьтыштліс.
— Корӧй со Артёмычлысь висьтавны, кыдзи важӧн, сӧветскӧй властьӧдз, уджалісны вӧрас.
Сійӧ зэв бура помнитӧ сійӧ кадсӧ.
Артёмыч — паськыд пельпомъяса да гырысь лысьӧма старик — пукаліс дзик пач вом дорас.
Биыслӧн югӧрыс ворсіс сылӧн кузь еджыд тошкын, дзормӧм тшӧкыд синкымъясас да чукырӧсь джуджыд плешкас.
Но сылӧн джуджыд плеш да пурыштчӧм синкымъяс улын тэрыба, кутшӧмкӧ тӧдтӧм вынӧн югъялісны лӧз нисьӧ руд синъяс.
Сизимдас арӧса Артёмыч ветымынысь унджык во уджаліс вӧрын.
— Артёмыч дядь, висьталӧй, кыдз вӧлі важӧн!
— корисны челядь.
Артёмыч веськӧдчис, тэрмасьтӧг кинас шыльӧдіс тошсӧ да видзӧдліс стен вылас, быттьӧ сы пыр тыдалісны ылӧ бӧрӧ кольӧм воясыс.
И, челядь вылӧ внимательнӧя видзӧдлӧм мысти, друг юаліс:
— Ті ставныд велӧдчанныд школаын?
— Ставным, дерт! — ӧтвылысь вочавидзисны челядь.
— А ме велалі грамотаас, кор нин вӧлі тошка.
Батьлӧн ми вӧлім витӧн — и школаӧ некод эз волыв.
Некор букварасьнысӧ вӧлі.
Батьӧй менам то пилитіс четьвертак вылӧ сыв пес, то муяс дасьтӧм могысь бертіс мыръяс.
Куим кӧпейкаӧн босьтлывлісны квадратнӧй сывйысь, а уджыс и ошлы вӧлі не мыркны.
Муртса-муртса няньтор вылӧ и тырмывліс.
Дас ӧти арсянь и ме муні вӧрӧ — батьлы отсасьны...
Артёмыч, важсӧ тӧдвылас уськӧдіг, чукыртыштіс синпӧвсӧ, видзӧдліс аслас ыджыд кияс вылӧ, кодъяс вӧліны и чорзьӧмаӧсь, и гаддьӧсьӧсь да ставлы кывмӧн ыджыда лолыштіс.
— Вӧрсӧ сэки лэдзим Гремякин купечлы.
Быд пу помӧ клеймасӧ пуктылім «Т. Г.» — Тихон Гремякин.
Сылӧн вӧрыс.
Суткинас вӧрас дас нёль часӧн уджавлім, мырсим...
Кӧтасян, кынман — вот-вот киясыд гылалӧны.
Мунан землянкаад — ӧдва кок йылад сулалан...
— Кутшӧм землянкаӧ? — юаліс Стёпа.
— Муын олім, а эг керкаясын.
Уль руаинын, няйтын, кӧні лолыд эз ветлы...
Сійӧ землянкаяс дорысь ӧнія картаясын бурджык.
Ужнайтны — дука чери да тшыкӧм пызьысь пӧжалӧм курыд нянь...
Кык вокӧс ме гуалі вӧрын...
Артёмыч сувтіс, веськӧдчис — ыджыд да ён.
Синъясыс сылӧн дзирдыштісны скӧрлунӧн.
— Менам син водзын Гремякин купечыс миян пӧсьысь озырмис, сувтӧдіс вӧр пилитан заводъяс, заграницаӧ вӧрсӧ мӧдӧдны кутіс.
Асьсӧ, Гремякин купечсӧ, «американецӧн» нимтісны.
Зэв нин кужӧмӧн сійӧ пӧдтіс народсӧ да ещӧ шулывліс, мый тайӧс сійӧ вӧчӧ йӧзсӧ жалитӧм ради.
Ӧтчыд воис миян дінӧ да шуӧ: «Кӧсъя тіянлысь душаяснытӧ спаситӧм могысь стрӧитны вичко.
Он-ӧ отсалыштӧй ті, православнӧйяс, выгӧда корсьтӧг, енмыс кузя, дон босьттӧг, пӧрӧдны тысяча-мӧд кер?»
— А тэ эн керъясысь, а тэнад делянкаясын кувсьӧм вӧр лэдзысьяслӧн лыяссьыс кыпӧд вичкотӧ.
Зэв ыджыд храм артмас!
—  тадзи ми сылы сэк вочавидзим.
Ой, и шызис жӧ Гремякиныд!
Мый шуны, челядь, сьӧкыд тіянлы гӧгӧрвоны сійӧ кадсӧ!
Артёмыч мудзӧмпырысь пуксис.
— Ме и ачым лёк вӧтӧс моз помнита — и то кытсюрӧ эска нисьӧ ог...
А ӧд сійӧ вӧлі!
И ӧнӧдз эськӧ кыссис ёрӧмторйыд, эз кӧ ло сӧветскӧй власть...
— И Артёмыч друг нюммуніс да видзӧдліс челядь вылӧ синваӧн доршасьӧм синъясӧн.
— А зэв бур, мый ті сійӧ олӧмсӧ эн аддзылӧй!
Югыдджык сьӧлӧмаӧсь лоанныд...
А тӧдны, мый ас вылас кыскисны дедъясныд да батьясныд, колӧ... колӧ!
* * *
Сійӧ участокысь, кӧні уджаліс Кизеев, керъяссӧ вӧлӧн кыскаліс вӧрсьыс ар дас кӧкъямыса том зон Михеев.
Ассьыс уджсӧ сійӧ вӧчис зіля да бура.
Сылӧн ичӧтик вӧлыс, зумыд виръяя, паськыд морӧса, кузь гӧна зумыд кокъяса да кыз сьыліа, уджаліс став вынсьыс жӧ.
Пӧсялӧмысла сійӧ ӧдйӧ пемдіс да пӧсь йӧв рӧма, буланӧйсьыс лоліс пӧшти гнедӧйӧн.
Лунтыр сылӧн вазьӧм бокъясысь, кодъяс кыпавлісны ыджыда лолалӧмсьыс, кайис еджыд ру.
Челядьлы кажитчис, кыдзи Буланка прысьяліс да нырсӧ бергӧдлывліс бипурсянь локтысь тшынысь бокӧ, кыдзи видзӧдлывліс бӧрвылас, кер тыра доддьыс кӧ сибдывліс мырйӧ либӧ мукӧдлаӧ.
Вӧв видзӧдіс ыджыд, тӧлка синъяснас да быттьӧ кӧсйис шуны:
«Но, мынтӧдӧй ӧдйӧджык, колӧ жӧ керсӧ нуны!»
Стёпа частӧ шыльӧдіс Буланкалысь пӧсялӧм мышсӧ да кыз льӧбъяса вомас сюяліс нянь торъяс.
— Тэ сійӧс, тыдалӧ, он радейт? — Михеевлысь юаліс сійӧ.
— А сійӧ со тӧлка да лада.
Михеев дыр видзӧдіс вӧв вылас да чӧв оліс.
— Ме тэныд со мый висьтала, — друг сійӧ виччысьтӧг ӧзйис.
— Кыдз нӧ сійӧс он радейт?
Шоч татшӧм вӧлыс, гӧгӧрвоысь, уджалысь, но... сылы тані абу места.
Со...
Сійӧ ӧдйӧ пешкыльтіс полушубок пӧласӧ, разяліс ватник кизьяссӧ, пытшкӧс зепсьыс кыскис бумагатор, мичаа паськӧдіс сійӧс да мыччис Стёпалы.
Тайӧ вӧлі газетысь вырезка.
Тыдалӧ, ватник зептас дыр нин сійӧ олӧма: нюкыльясыс зыртчӧмаӧсь, маслӧӧссьӧмаӧсь да сьӧдасьыштӧмаӧсь.
Но гырысь букваяса нимыс сылӧн лыддьыссис бура: «Вӧрӧ воӧны трелюйтчан тракторъяс».
— Но и мый нӧ? — юаліс Стёпа.
— А со мый! — Михеев ӧкуратнӧя важмозыс нюкляліс заметкасӧ да бӧр сюйис зептас.
— Киров нима Ленинградскӧй заводын думыштӧмаӧсь тайӧ тракторъяссӧ.
Сыысь инженер Котинлы сетӧмаӧсь Сталинскӧй премия.
А ӧні — сідзикӧн и гижӧмны газетас, — трелюйтчан тракторъясыс ӧти бӧрся мӧд петӧны завод воротасьыс — и вӧрӧ!
— Но и мый нӧ? — бара юаліс Стёпа.
Михеев копыртчыштіс сылань да шуис:
— Ме кывлі, — миянӧ локтӧны нин татшӧм тракторъясыс.
Тайӧ лунъясӧ воасны; оз кӧ талун — аски.
Вот аддзылан...
Михеев висьталіс збыльтор.
Лун куим мысти Кизеев делянкаын кывсис моторлӧн мичаа жургӧм.
Не сӧмын Эйно да Стёпа дугдісны уджавны, но и Кизеев пуктіс электропиласӧ мыр вылӧ.
Моторлӧн шыыс кыліс вынаджыка и вынаджыка да матыстчис.
Лои дзик вӧвлытӧмтор, — кутшӧмкӧ машина локтӧ веськыда вӧрті.
И друг, кустъяссӧ ас улас лямӧдаліг, делянкаын тыдовтчис багатырлӧн юрыс...
Татшӧм юракӧд жӧ, тыдалӧ, паныдасьліс Руслан...
Пельӧс-сэрӧгъяса квадратнӧй ныр, плавкӧс кӧрт банъяс да гырысь синъяс, кодъяс выліын синкым-вевтъяс.
Юрыс мурзіг кыссис веськыда делянкалань.
«Збыльысь ӧмӧй татшӧмыс овлывлӧ и олӧмын...» — думыштіс Эйно.
— Ура! Ура! — горӧдіс Кизеев да ыж ку ыджыд кушенчаа кисӧ лэптіс вылӧ.
— Воисны!
Михеев, лымъяс вӧйласиг, котӧртіс веськыда кыссьысь «юрлань»...
Сійӧ друг сувтіс, да мургӧмыс сылӧн лои лӧньджык.
Боксьыс воссис ӧдзӧс.
Сэті пырк чеччисны-петісны лесопунктса начальник Андрей Андреевич да тракторист.
И Эйно да Стёпа аддзисны, мый багатырлӧн юрыс — сійӧ прӧстӧ наӧн некор на аддзывтӧм тракторлӧн кабинаыс.
Кизеев делянкаӧ котӧрӧн локтісны орчча став участокъясысь вӧр лэдзысьяс.
— А но, — шуис Андрей Андреевич, —  видлам ленинградскӧй пӧдароксӧ уджын.
Сӧмын тэ, — бергӧдчис сійӧ трактористлань, —  неуна видзчысьӧмӧнджык, надзӧнджык первойсӧ, — он ӧд тӧд, мый вермас лоны, ӧд вӧрынӧсь...
Тракторист чужӧмӧд вуджис ӧбида вуджӧр, и зон шуис:
— Тягачӧн ме брянскӧй, белорусскӧй, польскӧй вӧръяс вомӧн дальнобойнӧй пушка кыски — эг кытчӧдзкӧ, а Берлинӧдз!
И пушкаыс керъяссьыс эз дженьыдджык вӧв, а ёна сьӧкыдджык.
Зон чеччыштіс кабинаӧ да вӧрзьӧдіс кутшӧмкӧ рычаг.
Трактор бӧрысь ыджыд стальнӧй листыс исковтіс увлань, и кык вӧр лэдзысь нюжӧдісны делянка пасьта сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пӧрӧдлӧм пуяслань крукъяса трос.
— Заводитам! — командуйтіс Андрей Андреевич.
Кутіс уджавны лебёдка да зэлӧдіс троссӧ.
Вӧрзисны пуяс да, быттьӧ ловъяӧсь, лым кузя мӧдӧдчисны тракторлань.
Кык вӧр лэдзысь мынталісны найӧс сибдӧг-мыръясысь зоръясӧн.
Эйно, Стёпа да Михеев уськӧдчисны налы отсавны.
— Кыссьӧны! — горзісны найӧ.
— Асьныс кыссьӧны!
А керъяс кыссисны тракторлань веерӧн.
Сэсся налӧн йывъясныс матысмисны, кайисны щит вылӧ и сувтісны.
Тракторист бара вӧрзьӧдіс рычаг — и стальнӧй щитыс кыпаліс кер помъясыскӧд тшӧтш.
Машина вӧрзис сулаланінсьыс да мӧдіс кыскыны керъяссӧ сэтшӧм кокниа, быттьӧ найӧ вӧліны посни потшъяс.
Эйно да Стёпа чеччыштісны подножка вылӧ трактор мунігас.
— Тайӧ вот трелюйтчӧм! — горзісны найӧ.
— Мыйта кыскӧ!
И мырйыс сылы веськодь!
Моторлӧн шумыс вевттис налысь гӧлӧссӧ.
Коз лапъяс вывсянь гылаліс лым, но налы вӧлі веськодь.
Машина пелька кытшовтіс гырысь пуяс, бок вылас пӧлыньтчыштлӧмӧн муніс лым улӧ тырӧм гӧпт вомӧн да вуджис мыльк.
Та бӧрын туйсӧ потшисны ӧти рядӧ чукӧртӧм, лым улӧ тырӧм керъяс.
Но машиналӧн гусеницаясыс кайисны и сэтчӧ.
Трактор, быттьӧ вӧв, коді сувтӧма бӧр кокъяс йылас, кыпӧдчывліс вывлань, уджалыштіс гусеницаяснас, сэсся лайкнитіс-лэдзис морӧссӧ да лои кер бунт вылын.
Кутіс тыдавны, кыдзи специальнӧ вӧчӧм зыръясыс, быттьӧ плугъяс, мичаа путкыльтӧны лымсӧ бокӧ, медым сійӧ эз тырт гусеницаяссӧ.
Машина петіс туй вылӧ. Сэні сылысь мургӧмсӧ вевттис автодерриклӧн шумыс.
Лым вылӧ колис трелёвочнӧй трактор гусеницаяслӧн да сы бӧрын кыссьысь керъяслӧн паськыд туй.
Шемӧсӧ усьӧм вӧр лэдзысьяс олісны чӧв, эз шуны ни ӧти кыв.
— Дас вит вӧв пыдди уджалӧ, — шуис Андрей Андреевич.
— И бур не сӧмын вӧрын; и гӧрны, и вартны, и стрӧйбаяс вӧчны, и кыдз подъёмнӧй кран — быдлаӧ шогмӧ!
Но, а трелёвка вылын — асьныд аддзанныд — вежны позьтӧм!
Вежӧрӧн вӧчӧма машинасӧ, сьӧлӧмсянь.
Сӧветскӧй машина — сӧветскӧй вӧр лэдзысьяслы.
— Тайӧ да! — сӧгласитчис и Стёпа.
— Тайӧ тэныд абу Буланкаыд!
Тані сылы ӧні и вӧчнысӧ нинӧм.
Буланка сулаліс пу дорын.
Кӧдзыдыс кудритӧма сылысь пӧсялӧм гӧнсӧ да неуна едждӧдӧма гыӧрӧн.
— Но вот, Буланка, воис тэнӧ вежысь!
Буланка видзӧдліс челядь вылӧ, гогнитіс юрнас да прысьнитіс: быттьӧ шуис: «Чудакъяс жӧ!
Али ме ог гӧгӧрво!»
Да сэтшӧма босьтчис турунӧ, мый мурчкӧмыс кыліс став вӧр пасьтаыс.
Рытнас общежитиеын челядь юалісны Михеевлысь:
— А тэ ӧні кытчӧ?
— Буланкаӧс нуӧда улыс биржаӧ, а ачым муна велӧдчыны трелюйтчысь трактористӧ.
— И локтан тракторӧн?
— А кыдзи нӧ?
Трелёвочнӧй тракторъяс ӧні локны и локны кутасны вӧрӧ.
— Но кыдзи нӧ он завидьты Михеевлы?
— И ме лоа трактористӧн!
— шуис Пекка.
Нёльӧд глава
ПИОНЕРСКӦЙ ПӦДАРОК
Машина локтіс участоксянь.
Стёпа вешйыштіс матӧджык Эйнолань да сылань доровтчыштлӧмӧн шуис:
— Тӧдан мый?
Ми со уджалам: увйысям, сотам увъяссӧ, а ӧд вӧрсӧ ми асьным ог пӧрӧдӧй.
Кӧні миян вӧрным?
Сідзикӧн и шуасны, мый отсасьны отсасисны, а асьныс ни ӧти пу эз пӧрӧдны.
Эйно чӧв оліс, но, кыдзи сӧмын машинаыс сувтіс общежитие дорӧ, Стёпалы шуис:
— Ветлам начальник дорӧ.
— Мыйӧн абу здӧвӧльӧсь? — пионеръяслысь зумыштчӧм чужӧмъяснысӧ аддзӧм бӧрын юаліс Андрей Андреевич.
— Ми вӧр йылысь.
Асьным ӧд ми сійӧс ог пӧрӧдӧй, а сӧмын отсасям.
Кыдзи сійӧ кутас артассьыны?
— Эн полӧй.
Миян быд удж артассьӧ.
Пӧрӧдны пу — сійӧ ӧти здук.
Сійӧс колӧ ещӧ весавны, вундавны да кыскыны места вылӧдз.
Асьныд тӧданныд, сӧмын электропильщикъяс ставсӧ оз вӧчны.
Колӧны и мукӧд рабочӧйяс.
— Сідзкӧ, и миян пай вылӧ вӧрыс воӧ?
Андрей Андреевич нюмъёвтіс:
— А кыдзи нӧ?
Уджалінныд, — сідзкӧ, воӧ.
— А позьӧ тӧдмавны, — уна-ӧ?
— Позьӧ, ме нин артыштлі.
Кутанныд кӧ уджавны каникулъяс помӧдз, тіян пай вылӧ воас кер витсё!
— Школа вылӧ сійӧ тырмас?
— Да ещӧ кутшӧм школа вылӧ!
Контораысь Стёпа да Эйно петісны кыпыдӧн.
Витсё кер!
Кокни шуны!
Тайӧ збыльысь пӧдарок!
Но мунісны найӧ воськов кызь, и Стёпа бара зумыштчис.
— Всё равно нинӧм оз артмы, — шуис сійӧ.
— Коді кутас тӧдны, мый сійӧ керъяссӧ дасьтім ми?
Тані вӧрыс сы мында, мый и Андрей Андреевич ачыс оз тӧд, кутшӧм пу кытчӧ веськалӧ.
Тайӧ мӧвпыс Эйноӧс сэтшӧма шензьӧдіс, мый весиг сувтіс.
Тайӧ раз Стёпалӧн сомневайтчӧмыс вӧлі вывті эскана.
Сійӧ думыштчис.
— Колӧ пасйыны ассьыным керъяснымӧс.
— Кыдзи?
— А со кыдз!
Мунам мастерскӧйӧ механик дорӧ, корам сійӧс...
Механик, маслӧӧсь лӧз комбинезона, сулаліс тиски дорын.
Челядьлы сійӧ ӧвтіс гайкаяс бергӧдлан ключӧн.
— Видза оланныд, челядь!
Вӧрын уджалӧмысь кӧсъянныд техника дорӧ вуджны?
— Ог, — вочавидзис Эйно.
— Ми локтім могӧн.
Миянлы колӧ пасйыны ассьыным керъяснымӧс.
— Мыйла?
— Медым найӧ некӧн эз куйлыны, бокӧ эз видзсьыны да воисны Украинаӧ Квитневый хуторӧдз, кӧні ӧдйӧ колӧ стрӧитны школа.
— Клеймитны тіянлысь витсё кер позьӧ.
Сӧмын...
— механик эскытӧг довкйӧдліс юрнас, — мый сэтысь артмас?
Украинаӧдзыд туйыс кузь.
И тіян керъясныд кылӧдігас вошасны сідзжӧ, кыдзи турун зорӧдӧ ем.
— Абу ӧти «ем», — веськӧдіс Стёпа, — а витсё!
— А ті тӧданныд, мыйта вӧр мунас миянысь лунвылӧ?
— Тӧдам, — вочавидзис Стёпа, — уна мунас.
Да ӧд и миян абу этша.
Со и колӧ пасъявны.
— Обязательнӧ колӧ! — ӧзйис Эйно.
—  Сійӧ — миян пӧдарок.
Механик серӧктіс.
— Жаль, мый ті асланыд пӧдароклы упаковка эн думыштӧй!
Мед лоӧ тіян ног.
Дзик пыр вӧчам!
Маслӧӧсь кияссӧ механик чышкис кутшӧмкӧ ветӧшӧ, мыйкӧ корсьысис ящикын да перйис сэсь металлическӧй букваяс.
Найӧс паяйтіс клейма мӧлӧтӧ, коді вӧлі дзик слесарнӧй зубилӧ кодь, сэсся букваяса помсӧ пуктіс джоджын валяйтчысь пу брусок вылӧ да тышкас кучкис мӧлӧтӧн.
Пу вылӧ зэв мичаа пуксисны кык буква «ПП».
— Со тадзи, — шуис сійӧ.
— Сӧмын керсӧ колӧ неуна лӧсыштны черӧн, медым клеймаыс пуксяс оз кырсь вылас, а пу вылас.
Букваяссӧ пуктӧй тшӧтш и кер помас; сэні клеймаыс бурджыка да дыр кутас тӧдчыны.
— «ПП», — юаліс Стёпа, — а мый сійӧ лоӧ?
Механик нюмъёвтіс:
— «ПП» букваясыс лоӧны: «пионерскӧй пӧдарок».
— Зэв ыджыд аттьӧ! — шуисны челядь.
— Действуйтӧй, — торйӧдчигӧн сиис механик.
— Керъяссӧ лӧсалӧй некымынлаті, медым быдласянь вӧлі тыдалӧ, мый найӧс пасйӧма.
Медся бур вӧлі клеймитны пуяссӧ, кодъясӧс кыскӧма нин ты вылӧ.
Тайӧ делӧсӧ тшӧктісны вӧчны Пеккалы да сыкӧд ӧтлаын уджалысь пионеръяслы.
Со кодыр Пеккалӧн воссис зільлуныс!
Асывсянь рытӧдз сійӧ ветлӧдліс уна рада кер бунтъяс дорті да кисьыс эз чӧвтлы клеймасӧ.
Клеймитнысӧ сійӧ бӧрйис медся бур, рӧвнӧй да кыз пуяс.
Мыйвынсьыс Пекка кучкаліс чер тышкӧн клейма мӧлӧтӧ.
Быд кучкӧм мысти кын керйыс тронакыліс, и сылӧн горыс йӧлӧгаӧн паськаліс вӧрас, коді пемыдвиж лентаӧн кытшаліс тылысь джуджыд толаясӧн кышсьӧм еджыд эрдсӧ.
Кер помъясас да лӧсалӧминъясас букваясыс пуксисны сэтшӧм мичаа да бура, мый быд клейма окота вӧлі видлыны киӧн.
А Пекка сӧмын шуаліс:
— Куимсё кыкӧд «ПП»... куимсё коймӧд «ПП»...
Кор сійӧ шуис: «Витсёӧд «ПП», — сыкӧд ӧтлаын уджалысь челядь шуисны:
— Но, ӧні ставыс!
Ӧні миянлысь керъясӧс быдлаысь позьӧ тӧдны.
Воскресеньеӧ Эйно да Стёпа мунісны ты вылӧ видзӧдлыны Пеккалысь пасъялӧм керъяссӧ.
Тайӧ раз весиг придирчивӧй Стёпа ошкӧмӧн шуыштіс: «Молодечьяс!»
Эйно муныштіс керъяссьыс бокӧ да горӧдіс Стёпалы:
— И татысянь тӧдны позьӧ.
Бура пасъялӧмаӧсь!
— Пуктӧмаӧсь абу ӧти клейма, а мукӧд керъяс кыкӧс и куимӧс.
Лесопунктӧ челядь локтісны рытгорулын нин.
Туйыс первойсӧ муніс ю кузя, коді еджыд лентаӧн кынмӧма вӧра берегъяс костӧ.
Козъяс, кодъяс быдмисны дзик берег дорын, нюжӧдісны ассьыныс лапъяссӧ ӧтар и мӧдар берегсяньыс воча, быттьӧ кӧсйисны видзаасьны ю вомӧныс.
Росъяс вылысь шыльыд чарӧм вылас киссьӧма гыӧр да куйліс сэні зэв мича пушистӧй чукӧръясӧн.
Мукӧдлаті козъясыс бӧрыньтчылісны да берегъясыс лоліны джуджыдӧсь, изъяӧсь.
Сьӧдвидзисны из керъяс, кодъясӧс визьйӧдлӧма вӧлі чеглассьӧм еджыд уна визьӧн, быттьӧ великан заводитлӧма гижны сэтчӧ зэв ыджыд мел кусӧкӧн.
Тадзи тыдалісны сэсь лымйӧн тырӧм потасъясыс.
Водзысь кыліс шум, и челядь аддзисны ю весьтысь кыа вӧснаыс алӧй ру, коді ньӧжйӧник кыпаліс вывлань.
— Кось! — шуис Эйно, — ветлам матӧджык, видзӧдлам...
— Ог, — шуис Стёпа, — туйсьыс бурджык не кежны.
Аддзан?
Сійӧ индіс водзын, ю вылын тыдалысь вижов йи чукӧръяс вылӧ, — сійӧ бырӧд.
— Но и мый нӧ?
— Нинӧм!
Тані йи вылас лэдзӧма бырӧд.
Гынсапӧгным кӧтасяс.
Туйыс кежис вӧрӧ; и Эйно шуис Стёпалы:
— А тӧдан, ме пола, мый миян керъясным оз воны квитневскӧй пионеръясыдлы.
Ылын!
Помнитан, — карта вывсьыд видзӧдім.
Сэтчӧдз Москвасянь на тысячаысь унджык километр.
Но тані пыр некодлы эскытӧм Стёпа друг шуис чорыда эскӧмӧн:
— Воасны!
Да ещӧ кыдзи воасны!
Эйно думыштчис.
— Колӧ корны лесопунктса начальникыслысь, медым на йылысь оз вунӧд.
— Оз вунӧд.
Тулыснас миян вӧрным кывтас ва кузя, а гожӧмнас лоӧ нин квитневскӧй хуторын...
Дерт, оз кӧ...
Стёпаӧс эскытӧмлуныс бӧр кутіс венны, но сійӧ зілис сійӧс пӧдтыны да ланьтіс чӧв.
Думайтчигтыр челядь мунісны лымъя вӧр туйӧд да весиг синнысӧ эз чӧвтлыны кӧч да лола кок туйяс вылӧ.
Кутіс пемдыны.
Вӧрыслӧн чӧвлуныс вайис гажтӧмлун, но регыд пуяс сайысь тыдовтчисны лесопунктлӧн зарниӧн дзирдалысь биясыс.
Рытыс вӧлі сэтшӧм жӧ лӧнь да кӧдзыд, кутшӧм сійӧ вӧлі и пионеръяслӧн воан лунӧ.
Эйнолы да Стёпалы эз пырсьы общежитиеӧ.
Лесопунктын тайӧ вӧлі налӧн медбӧръя рыт.
Аски асыв колӧ вӧлі мунны Кив-тыӧ, школаӧ.
Каникулъяс помасисны.
* * *
Кизеев пукаліс пызан сайын да гижис.
— Но, кыдз?
— юаліс сійӧ челядьлысь.
—  Пасъялінныд ассьыныд керъяснытӧ?
— Пасъялім.
А ті мый гижанныд?
Кизеев видзӧдліс аслас бумагаяс вылӧ.
Да со, ӧти московскӧй газета корис юксьыны мукӧд вӧр лэдзысьяскӧд стахановскӧй опытӧн.
— А зэв ӧд сьӧкыд! — шуис Эйно.
— Ме гижлі «Пионерскӧй правдаӧ» ичӧтик заметка да быдса рыт пукалі!
— Дерт, сьӧкыд, — шуис Стёпа.
— Сійӧ ӧд абу тшак вотӧм йылысь сочинение.
Став Сӧветскӧй Союз кутас лыддьыны.
— Збыль, — серӧктіс Кизеев.
— Но ме гижи прӧстӧя: «Кыдзи ме уджала электропилаӧн».
А ставыс артмис бура: электропилаясӧн удж, трелёвка, кыскасьӧм...
А медся главнӧйыс — йӧз...
— Дерт жӧ, — сӧгласитчис Стёпа, — ставыс йӧз вылӧ мыджсьӧ.
Но трелёвочнӧй трактор йылысь колӧ гижны торйӧн.
— Ме гижи нин...
Стёпалы окота на вӧлі сёрнитны Кизеевкӧд, но Эйно тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
Оз жӧ позь мешайтны мортыслы сёрниӧн!
— Бура узьны! — надзӧник шуис Стёпа.
Регыд мысти челядь узисны нин чӧскыд унмӧн.
Дугдіс трачкакывны да жургыны чугуннӧй пач.
Общежитиеын лои чӧв.
А Кизеев пыр на пукаліс да гижис.
Сійӧ гижис сӧветскӧй Карелияса выль йӧз йылысь: электропильщикъяс, трактористъяс, шофёръяс йылысь.
Сійӧ гижис подростокъяс йылысь, кодъясӧс вӧрӧ вайӧдіс асланыс ылыс ёртъяс вӧсна — украинскӧй пионеръяс вӧсна тӧждлун.
Мед пуяс клеймитӧм кузя налӧн затеяыс челядь ворсӧм сяма.
Найӧ оз на тӧдны, кутшӧм кузь туй мунасны налӧн керъясныс вӧр делянкасянь стройкаӧдз...
Кизеев видзӧдліс койкаяс вылӧ.
Со шоныд эшкын пом улысь тыдалӧ Стёпалӧн юрыс; со пӧдушка вылӧ дзугсьӧмӧн паськалӧмны Эйнолӧн зарни юрсиясыс.
«Аски делянкаын оз нин кутны кывны налӧн ёсь гӧлӧсъясыс и чугун пач дорын оз кут юргыны пионерскӧй сьыланкыв.
Бур челядь!»
Кизеев бара босьтчис гижны.
... «Миянлы, вӧр лэдзысьяслы, — гижис сійӧ, — радлун вайисны Кив-ты школаысь пионеръяс.
Украинскӧй пионеръяслы выль школа стрӧитны найӧ вӧчисны витсё кер. Тайӧ налӧн ылі ёртъясыслы пионерскӧй пӧдарок.
Ассьыныс керъяснысӧ кив-тыса челядь пасйисны «ПП» — «пионерскӧй пӧдарок» — клеймаӧн.
Кытӧнкӧ кӧ паныдасясны татшӧм керъясыс, юӧртӧй Кив-ты школаӧ»...
Витӧд глава
ОТРЯД ТІ ВЫЛӦ НАДЕЙТЧӦ
Кив-ты весьтын енэжыс лои сӧстӧмджык да ясыдджык.
Сылӧн дзирдалана кельыдлӧз фонысь, быттьӧ зэв ыджыд кизьӧр лым пластъяс, разалісны-сылісны еджыд кымӧръяс.
Лунвывсянь пӧльтіс небыда шоныд тӧв.
Жӧлӧбъясысь гылалісны кузя нюжӧдчӧм йинёньяс да зиля-зёлякыліг жуглассисны мукӧд йи мылькъясӧ.
Вӧрын джуджыда быдмысь пемыдвиж козъяс шыбитісны асланыс лапъяс вылысь топалӧм лым тюкаяссӧ, веськӧдісны увъяссӧ да кыпӧдыштісны найӧс вывлань.
Вӧр бердъясын еджыд визьӧн куйлісны на джуджыд толаяслӧн колясъяс, а эрдъяс вылын лым чир нин эз вӧв.
Верӧтяяс руалісны ӧдва тӧдчыштана кокни руӧн.
Шонавны заводитысь му вылын тыдовтчисны тувсов вежӧдлӧн первой вӧсньыдик сіяс.
Бадьяслӧн пемыдгӧрд, лакируйтӧм шатинъяс лӧсьӧдісны ассьыныс гаръяснысӧ —  лэдзисны эзысьӧн дзирдалысь пушистӧй верба-баляяс.
Кыдз пуяслӧн жӧ гаръясыс лоины клей кодьӧсь: польдісны; вот-вот потасны да лэдзасны югыдвиж рӧма нэриник первой коръяс.
Ю ыджыд шумӧн жугліс ас вывсьыс йисӧ да нуис кывтыд.
Неыджыд вӧр тысянь да ойдӧм шор доръяссянь кыліс уткаяслӧн да мукӧд тувсов пӧткаяслӧн горзӧм шы.
Берег доръясын тыдовтчисны тӧвбыд кӧнкӧ куйлӧдӧм сетьяс.
Накӧд орччӧн куйлісны сьӧд, быттьӧ лакируйтӧм бокъяса, неважӧн сиралӧм пыжъяс.
Колхознӧй кузнечадорса вевт улын радӧн сулалісны сеялкаяс, плугъяс, агасъяс — ставсӧ бура ремонтируйтӧма, еджыд да лӧз краскаясысь кыпыдӧсь да мичаӧсь, дасьӧсь, кӧть талун пет муяс вылӧ гӧрны-кӧдзны.
Воис сёр, но югыд да кыпыд карельскӧй тулыс.
Улич вылысь — шоныдыс вӧсна, гажа тувсов шыясыс вӧсна, юлӧн да енэжлӧн дзирдалӧмныс вӧсна — эз пырсьы школаӧ, кӧні классъясын, гырысь ӧшиньяс вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис пемыд.
Школа ортсыын кӧ ставыс пуис да оліс, то и пытшкас ӧні вӧлі медся ёна пуан, медся пӧсь кад.
Вӧлі помасьӧ велӧдчан во.
Начальнӧй классъясысь посни челядьӧс вӧлі лэдзалӧма нин гортаныс, но витӧд классаяс ветлісны серьёзнӧйӧсь, тӧждысяна видӧн да весиг неуна гордӧйӧсь — со пӧ ӧд кутшӧм дыр миян мунӧны экзаменъясным!
Дыр виччысяна кад, медбӧрын, воис.
Школаса директор, Сергей Иванович, велӧдчысьяслӧн общӧй собрание вылын лыддис:
«Ӧчереднӧй — квайтӧд — классӧ вуджӧдсьӧны найӧ, кодъяс сдайтісны экзаменъяс. На лыдын:
Ярвинен Эйно — быд предмет кузя — отлично.
Антипин Степан — быд предмет кузя —  отлично.
Елькуев Пекка — квайт предмет кузя —  отлично, арифметика кузя — хорошо»...
Сергей Иванович помаліс список лыддьӧм да велӧдчысьясӧс поздравитіс велӧдчан во успешнӧя помалӧмӧн.
— А мыйла менам арифметика кузяыс «хорошо», а абу «отлично»? — эз вермы терпитнысӧ Пекка.
— Мыйла? — нюмъёвтіс директор.
— Та йылысь нин тэ ачыд бурджыка тӧдан.
Видзӧдлы арифметика кузя ассьыд тетрадьястӧ.
— Но вот, — шогсьӧмӧн шуис Пекка, —  бара сійӧ жӧ арифметика вӧсна...
Ставӧн кыпыда серӧктісны.
Сергей Иванович висьталіс водзӧ:
— Сиа тіянлы бура коллявны гожӧм.
Шойччӧй, но учебниканыд корсюрӧ видзӧдлывлӧй, медым эн вунӧдӧй сійӧс, мый тӧданныд.
* * *
Эйно тэрмасис гортас, медым радлуннас юксьыны мамыскӧд — Анна Ярвиненкӧд.
Витӧд во нин найӧ олісны ас кежсьыс батьтӧг,— сійӧ усис Великӧй Отечественнӧй война вылын фашистъяслы паныд бойын.
Районын помнитісны ыджыд тушаа да еджыд юрсияса вӧр лэдзысь-стахановецӧс, коді война заводитан первой лунӧ жӧ ассьыс черсӧ вежис автомат вылӧ.
Противник тылын ӧти бой дырйи сійӧ сьӧкыда ранитчис кокас мина осколокӧн да отрядкӧд водзӧ мунны эз вермы.
Партизанъяс кӧсйисны сійӧс нуны нӧсилка вылын.
— Бӧрыньтчӧй! Ме вевття! — прикажитіс сійӧ аслас боецъяслы.
Сьӧкыда ранитчӧм Ярвинен ӧтнас, пулемётӧн да гранатаясӧн, некымын час чӧж кутіс врагӧс.
Неравнӧй бойын геройскӧя пӧгибнитіс сійӧ, но спаситіс ёртъяссӧ.
— Но, кыдз? — Анна юаліс пиыслысь.
— Сдайті отлично вылӧ!
Вуджӧдісны квайтӧд классӧ!
Тайӧс висьталіс сійӧ ошйысьтӧг, но неуна тӧдчыштана гордӧй уверенностьӧн.
Сылӧн сӧмын тадзикӧн и вермис лоны, сӧмын отлично вылӧ.
Мамыс видзӧдліс пи вылас.
— Он эскы? — Эйно нюммуніс сідз жӧ ошйысьтӧг да неуна лукавӧя, кыдзи нюмъявліс коркӧ сылӧн батьыс, кор висьтавлывліс Анналы вӧр лэдзӧмын аслас рекордъяс йылысь.
— Но кыдз нӧ ог эскы, пиук?
Тэ вӧсна ме век спокойнӧй.
Анна кутыштліс писӧ да окыштіс кымӧсас.
«А кутшӧма быдмӧ! — думайтіс Анна.
— И копыртчыны нин сы дорӧ пӧшти оз ков.
Регыд ме ыджда лоӧ!..»
— Тӧдан мый, Эйно? — тӧдвылас уси мамыслы.
— Таво гожӧм ме муна пӧваравны пуръясянінӧ, а тэ колян татчӧ, кутан овны тётяыд ордын.
Ме сыкӧд сёрниті.
— Пуръясянінӧ?
— Но да.
Метсяварӧ.
Эйно шамыртіс мамыслысь кисӧ:
— Зэв бур, мамӧ!
И ме тэкӧд муна сэтчӧ.
— Пуръясянінӧ? — юаліс мамыс да здук кежлӧ думыштчис.
Сылы эз вӧв окота торйӧдчыны пиыскӧд гожӧм чӧж кежлӧ.
— Но, ладнӧ! — шуис сійӧ.
— Мунам!
Эйно котӧртіс ӧдзӧслань да, ӧдзӧссӧ восьтігӧн нин, горӧдіс шензьысь мамыслы:
— Дзик пыр локта!
* * *
Стёпа Антипин пукаліс кильчӧ вылас да пожӧм дзавйӧн дзоньтіс кӧрзина.
Пионеръяс чукӧртісны колхозник керкаясысь муяс удобритны пӧим.
Сы улӧ ковмис эз этша кӧрзина.
— Стёпа, ме муна пуръясьны!
Эйно вылӧ Антипин видзӧдліс эскытӧг.
— Пуръясьны?
Кыдз нӧ сійӧ — ӧтнад?
— Мамӧкӧд.
Сійӧ сэн кутас пӧваравны, а ме — сыкӧд.
Антипин дыр оліс чӧв, ноксис кӧрзинанас, дзоньтіс сійӧс сир дука дзавъясӧн.
Медбӧрын кӧрзинасӧ пуктіс бокӧ да шуис:
— Пыралам ми ордӧ.
Стёпалӧн батьыс, районын быдӧнлы тӧдса кылӧдчӧм кузя мастер, быд во, тӧв помасьӧм бӧрын, мунлывліс гортсьыс.
Тадзи вӧлі и ӧні.
Григорий Сидорович тӧлысь кык нин уджаліс Метсяварын.
Сійӧ стрӧитіс ювывса коссянь катыдын плотина. Тасянь вӧлі сійӧ тыӧдзыс, кӧні Пекка клеймитіс ассьыныс лэдзӧм вӧрсӧ, куим кымын километр.
Комната стенын ӧшаліс Григорий Сидоровичлӧн ружье.
Григорий Сидорович радейтіс кыйсьыны, но тӧв помын, кор стрӧитісны плотина, кыйсьыныс вӧлі некор.
Стёпалы окота вӧлі стенсьыс лэдзны батьыслысь кык ствола пищальсӧ; но сылы вӧлі абу тшӧктӧма весиг сы дорӧ инмӧдчывны. Та вӧсна сійӧ зілис шочджыка видзӧдлыны сы вылӧ.
И ӧні сійӧ веськодьпырысь чӧвтліс синъяссӧ ас дорас зэв ёна кыскысь кык ствола пищаль вылӧ да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Мамӧ, — шуис Стёпа, — Эйно мунӧ мамыскӧд пуръясянінӧ.
Ме муна жӧ сэтчӧ, бать дінӧ.
Кык пионер, лов шысӧ дзебӧмӧн виччысисны, мый шуас Стёпалӧн мамыс.
abu
Но мамыс шуис спокойнӧя:
— Но мый нӧ!
Школаын велӧдчӧм помасис.
Ламба вылын уткаяс бӧрся котралӧм дорысь делӧӧн занимайтчыны бурджык.
Ветлы почта вылӧ, звӧнитлы батьыдлы.
Да эн вунӧд, мый колӧ сылы ыстыны — кутшӧм бельё либӧ мукӧдтор.
Ӧні сэсся сійӧ гожӧм чӧж гортӧ оз волы.
Почта вылын телефон трубка пыр кыліс тӧдса, неуна пӧдыштӧм гӧлӧс:
— Отлично вылӧ сдайтін?
Молодеч!
Сідзкӧ, лок татчӧ.
Сӧмын босьт сапӧгъяс.
А меным сьӧрсьыд вай плаш; да пищаль.
Тані уткаыс тыр, кутам лыйлыны.
Патронъяс да дрӧб ичӧтик гӧрд сундукынӧсь.
Лок, виччыся!
* * *
Стёпалӧн да Эйнолӧн мунӧм йылысь регыд тӧдмалісны став пионеръяс.
Отрядлӧн сбор вылын Ваня Мелькин шуис:
— Найӧ мунӧны пуръясьны.
Мед сэні и видзӧдӧны миян керъяс бӧрся, кодъяс мунасны Украинаӧ.
— Тайӧ вот збыль! — ызгыны кутісны челядь.
— Медым найӧс син увсьыс оз воштывны.
Вожатӧй сӧмын ӧвтыштіс кинас:
— Тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ — миян керъяс бӧрся пуръясигӧн видзӧднытӧ...
Но челядь ызгисны да волнуйтчисны.
— Этша ӧмӧй сьӧкыдторъясыс овлӧны, но йӧзыс венӧны найӧс...
— Медым старайтчыштасны.
Тайӧ налы лоӧ миян отрядсянь поручение.
— Но мый нӧ! — Эйнолань да Стёпалань бергӧдчӧмӧн шуис вожатӧй.
— Отряд поручайтӧ тіянлы видзӧдны, медым миянӧн лэдзӧм керъяс эз сибдыны кытчӧкӧ асланыс туй вылын.
Отряд ті вылӧ надейтчӧ! — помаліс ассьыс кывсӧ вожатӧй.
— Лоӧй дасьӧсь!
Эйно звирк чеччыштіс места вывсьыс.
Сылӧн руд синъясын пуисны решимость да дасьлун.
Сійӧ кыпӧдіс кисӧ да торжественнӧя вочавидзис ас пыддиыс и Стёпа пыдди:
— Пыр дасьӧсь!
* * *
Эйнолӧн мамыс нуӧдіс мӧссӧ колхознӧй фермаӧ да лӧсьӧдіс ноп.
Мунан луннас сійӧ пӧжаліс туй вылӧ чӧскыд ватрушкаяс да жаритіс чери.
Ӧдйӧ мунысь кокньыдик пыж вӧлі дась вуджны юяс, кодъяс ойдӧмаӧсь тувсов ытваӧн.
Берег дорӧ локтісны уна колльӧдысьяс, а пионеръяс — ставныс.
На пӧвстысь унаӧн видзӧдісны да завидьтісны, мый Эйно да Стёпа делӧвӧя сӧвталӧны пыжӧ разнӧй кӧлуй, лӧсьӧдӧны пелысъяс да пуклӧсъяс.
Но вот ставсӧ вӧлі вӧчӧма.
Анна пуксис пыж бӧжӧ, Эйно да Стёпа — пыжнырса пуклӧс вылӧ.
Найӧ кутчысисны ӧпаснӧйясӧ.
— Шуда туй! — горзісны челядь.
— Видзӧдӧй миян керъяс бӧрся.
— Тӧдам! — вочавидзис Стёпа.
Ӧпаснӧйяс дружнӧя сыныштісны.
Ю визулӧ веськалӧм пыж ӧдйӧ мӧдӧдчис кывтыд да регыд мысти пӧри сьӧд чутӧ, коді кутіс муртса тӧдчыны дзирдалысь тувсов ва вылын.
* * *
Рытнас ю вомысь пыж петіс ты вылӧ.
Сэні, кӧні тӧвнас вӧлі улыс биржа да радъясӧн куйлісны делянкаясысь кыскӧм керъяс да кӧні Пекка тэрыба уджаліс клеймительӧн, ӧні дзирдаліс сӧстӧм ва.
Ваын тыдалісны пыдӧстӧм тувсов енэжыс да гежӧдіник кудриа кымӧръяс.
Ва весьтті, шутёлӧн сынӧдсӧ вундыштіг, лэбалісны дикӧй утка чукӧръяс.
Найӧ вӧліны тані зэв уна.
Лӧсталысь да дзирдалысь ва вылын тыдалісны керъясӧн тыр «кӧшельяс». Найӧ вӧліны кузь діяс кодьӧсь.
Керъяссӧ сэтчӧ водзвыв, ещӧ йи вылас на, бунтъяссьыс вӧлі паськӧдӧма да гӧгӧрыс боналӧма. Бонасӧ сідзжӧ вӧлі вӧчӧма керъясысь да йитлӧма найӧс дженьыдик кӧрт чепъясӧн.
Кор йиыс тулыснас сылыштіс, слабмис, кутіс жуглассьыны, керъясыс пуксисны ва веркӧсӧ да лоины «кӧшельясын», кодъясӧс позис буксируйтны.
— Сэні и миян — пасйӧмаясыд? — юаліс Эйно да довкнитіс юрнас «кӧшельяслань».
— Сэні! — вочавидзис Стёпа, и кыкнанныс кутісны ёнджыка сынны.
Но пыжсӧ Анна нуӧдіс берег пӧлӧныс.
— Мам, — корис Эйно, — веськӧд шӧрланьыс!
— Мыйла?
— Да ассьыным керъяснымӧс колӧ видзӧдлыны!
— Эштанныд!
«Кӧшельяс» дорас миянлы вӧчнысӧ нинӧм.
— Но-о! — ӧбидитчис Эйно.
И сійӧ и Стёпа зумыштчисны, весиг надзмӧдісны сынӧмнысӧ.
Пыж матыстчис пур дорӧ, коді якӧръяс вылын сулаліс кылӧдчан ю вылӧ петанінын.
Пур вылын, пӧвъясысь вӧчӧм ичӧтик будкаын, вӧлі лебёдка.
Дзуртіг да тратшкакыліг, ён стальнӧй трос отсӧгӧн, сійӧ кыскис ю дорӧ вӧр тыра «кӧшельсӧ».
Неыджыд Метсявара ты вылын катер эз видзны, — эз вӧв выгӧднӧ вайны сійӧс татчӧ некымын лун кежлӧ уджавны.
— Со кыдз! — шензьыны кутіс Анна.
— Ещӧ кык во сайын на кык вӧв вӧлі бергалӧны — пу вӧрӧт бергӧдлӧны, а ӧні — лебёдка!
Видзӧд, кыдзи кыскӧ!
Пыж сувтіс пур дорӧ.
— Он тӧдӧй, кӧні Антипин? — Анна юаліс лебёдчиклысь.
— Григорий Сидорович?
Плотина вылын.
Пыж пырис юӧ пӧшти керъясыскӧд тшӧтш.
Ю дорас «кӧшельсӧ» восьтісны и ю визулыс босьтіс аслас сывйӧ став керсӧ.
То ӧткӧн, то кыкӧн орччӧн, то куимӧн либӧ унджыкӧн — керъяс свободнӧя кывтісны кывтыд.
Сынӧмысь ӧддзӧм пыж панйис керъяссӧ да муніс водзӧ векньыдик ю кузя.
— А помнитан, — юаліс Эйно, — кыдзи ми таті тӧвнас йи вывтіыс мунім?
— Помнита, — вочавидзис Стёпа.
Регыд ылысь тыдовтчис юсӧ вомӧналысь плотина.
Пыж ассьыс нырсӧ тшукӧдіс берегӧ, и путешественникъяс сэтчӧ чеччисны.
Плотина дорын сулалысь ичӧтик керкаысь петіс ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса морт, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Стёпалӧн, упрямӧй плеша, сӧмын ёна чукырӧсьджык.
Сьӧд ускыс да дженьыдика шырӧм тошкыс сылӧн зарниӧн дзирдалісны шонді водзын.
Кисӧ сійӧ кӧзыр моз пуктіс синъяс весьтӧ.
— Абу-ӧ Стёпа!
— Дерт жӧ, сійӧ! — Стёпа пыдди вочавидзис Анна.
Григорий Сидорович кокньыдика да ӧдйӧ воськовтіс Стёпалань да босьтіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Быдмӧма!
Веськыда позьӧ шуны, мый абу нин Стёпа, а Степан!
Шӧйӧвошӧм Стёпа лэдзис синъяссӧ, а Григорий Сидорович окыштіс сійӧс куимысь.
— Отлично вылӧ велӧдчин?
И тэ, Эйно, тшӧтш?
Но, молодечьяс, другӧ, молодечьяс!
Сы вӧсна ӧні ме тіянӧс сэтшӧм юкваӧн гӧститӧда — кывнытӧ ньылыштанныд!
Пырамӧй керкаас!
* * *
Аски асывнас ставныс мунісны плотина вылӧ.
— Видзӧдлӧй жӧ миян сооружение вылӧ, — нимкодьпырысь висьталіс Григорий Сидорович.
— Тӧвнас ме сплавса начальниккӧд быдса вежон тайӧ косьяс дортіыс ветлӧдлі, пыр зіли корсьны, кыдз бурджыка вӧчны...
Местасӧ бӧрйи бурӧс.
Кык временнӧй пыдди сувтӧдім постояннӧй плотина.
— А мыйла юсӧ потшны! — нурбыльтіс Стёпа.
— Сӧмын лишнӧй пессьӧм!
— Кыдз мыйла?
— Григорий Сидорович весиг сувтовкерис.
— Вӧліны вояс — кылӧдчӧмыс тані дзикӧдз сувтліс, косьмывліс юыс.
А ӧні васӧ кыпӧдӧ плотина...
— А сэтшӧм кузь канаваыс мыйла? — зілис тӧдмавны Эйно.
— Дзик пыр аддзанныд.
Плотина сайӧ, лӧнь валӧн шыльыд веркӧсын чукӧрмӧма зэв уна кер.
Сьӧкыд щит кыпӧдчис вывлань, и керъяс, кодъяс топӧдчӧмны вӧлі ворота дорас, быттьӧ ыжъяс, ыльнитісны канаваӧ.
Кык морт асланыс багыръясӧн эз сетны налы пӧперегасьны, чукӧрмыны ӧтилаӧ да артмӧдны затор.
Воротаысь канаваӧ петӧм керъяс кывтісны ва визувнас быттьӧ зэв ёна тэрмасьысь ыджыд черияс.
Косьвывса изъяс ӧні налы эз мешайтчыны.
— Аддзанныд? — юаліс Григорий Сидорович.
— Гӧгӧрвоана, — вочавидзис Эйно.
Сійӧ видзӧдіс ва вывті шлывгысь керъяс вылӧ, друг кватитіс Стёпаӧс соскӧдыс да горӧдіс:
— Миян!
Видзӧд — миян кер кывтӧ!
Лӧсалӧм діна пу зурасис плотина воротаӧ, бергӧдчис, ӧти здук кежлӧ петкӧдліс «ПП» букваяссӧ да визув ньылыдыс кывтіс водзӧ.
— И со миян локтӧ! — горӧдіс Стёпа.
Плотина вылӧ котӧрӧн локтіс сплавщик, коскӧдзыс кӧтасьӧма.
Сійӧ, тыдалӧ, тэрмасьӧма, пошиктӧ да висьталіс джӧмдалігтыр:
— Григорий Сидорович!
Ме — пикетсянь, ляпкыд кӧджсянь.
Миян беда!
Вӧрыс оз кывт!
Антипин бергӧдчис горзысь сплавщиклань:
— Кылӧдчӧм сувтіс?
Оз сувт, мунам!
Став йӧзсӧ сэтчӧ!
Плотина вылӧ колясны сӧмын кыкӧн.
Марш пыжъясӧ!
Квайтӧд глава
ХАПП ТЫ ВЫЛЫН АВАРИЯ
Косьяссянь километр ӧкмыс кымын улынджык, ляпкыд кӧджъясті юыс лӧня да спокойнӧя кывтіс нюрӧсь рӧвнӧй местаясті, чукляліс вутшъяса видзьяс вомӧн.
Юлы бокногӧн пӧльтысь ыджыд тӧв гыясӧн серӧдіс васӧ да эз лэдз кывтны керъяслы, ляскис найӧс берегӧ.
— Быд ичӧтик нырдын артмӧма ичӧтик запань, — скӧраліс Григорий Сидорович.
—  Тані кӧ зевайтны тувсов ва, — вӧрыс косьмас ляпкыдінъясас да кольӧ тӧвйыны.
Быдлаӧ, кӧні паськалісны куръяяс да полойяс, нырд йывъясӧ, кодъяс кутісны керъясыслысь кывтӧмсӧ, Антипин сувтӧдаліс сплавщикъясӧс.
— Колльӧдӧй керъяссӧ багыръясӧн! —  прикажитіс сійӧ.
— Отсалӧй вӧрыслы кывтны.
— И ми сувтам, — Эйно чеччыштіс пыжсьыс берегӧ, — со тайӧ нырд дорӧ.
Кутам отсасьны!
— И ӧттшӧтш кутам лыддьыны, кымын кер миян мунас! — содтіс Стёпа.
Берег пӧлӧн сулалысь кылӧдчысьяслы ковмыліс кевлыны ваӧ, медым ӧдйӧджыка да бурджыка тойлавны керъяссӧ.
Кӧмалӧмны найӧ кузь чӧръяса сапӧгъяс.
Уна кылӧдчысьяс, уджавны удобнӧйджык места корсигӧн, ваас кевлісны сапӧгчӧр вывтіыс.
Эйно да Стёпа сулалісны асланыс нырд дорын вежласьӧмӧн.
Налӧн бура мавтӧм сапӧгъясыс кӧть и васӧ эз лэдзны, но век жӧ дыр сулалігӧн ваыс йиджис кучик пырыс.
Ной нямӧдъясыс кӧтасьлісны и кокъясыс кынмисны.
Кык зон зілисны ӧта-мӧднысӧ вежлавны частӧджык.
Ваысь кыпӧдчӧм бӧрын найӧ пӧрччывлісны кӧмкотъяснысӧ, зыравлісны кокъяссӧ да, медым ӧдйӧджык шонтыны найӧс, котралісны палатка гӧгӧрыс.
— Кылӧдчысьяслы пӧсь сёян да чай пыжӧн новлӧдліс Анна.
Берегӧ термос петкӧдӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Но, кыдз, Эйно, ваас уджавнытӧ абу кӧдзыд?
— Да абу жар, — ыджыд морт моз вочавидзис Эйно, — но зато уджыс гажа!
Сэтчӧ матыстчысь кылӧдчысь серӧктіс:
— Дзик збыль!
Миян уджным ю кодь жӧ: быд лун выльногӧн ворсӧ, — гажтӧмлуныд тан ньӧти абу.
Опаснӧй участокӧ воис кылӧдчӧм кузя начальник, инженер Никулин.
Шонді водзын быгалӧм кепка, гожъялӧм чужӧм, еджыд брезент плащ, кодӧс новлӧ быд кылӧдчысь, — нинӧмӧн найӧ эз торйӧдны сійӧс ю дорын уджалысь рабочӧйясысь.
Сӧмын бокас ӧшалысь кучик сумкаыс, кӧні новлӧдліс бумагаяссӧ, рулетка, таблицаяс да счётнӧй линейка, казьтыліс сылӧн инженерлӧн да командирлӧн, торъя обязанностьяс йылысь.
— А тайӧ мыйся уджалысьяс? — юаліс сійӧ, кор аддзис Эйноӧс да Стёпаӧс.
— Пионерскӧй пост! — вочавидзис Эйно.
—  Отсалам вӧтлыны керъяссӧ, а ӧттшӧтш и прӧверяйтам, медым миян керъясным мунісны сувтлытӧг.
— Кутшӧм тіян керъяс?
— Да сійӧ керъясыс, кодъясӧс вӧчлім тӧвнас да пасйим «ПП» клеймаӧн.
Никулин барабанитыштіс чуньяснас полевӧй сумка кузяыс да видзӧдліс ылӧ, сэтчань, кытчӧ кывтісны ю кузя керъясыс.
— А, помнита, помнита!
Планысь вывті витсё кер.
Тӧда — и артала.
Дерт, лыдсӧ ме артала.
Сортировочнӧй запаньын сійӧ керъяссӧ аддзыны лоӧ сьӧкыд.
Сэні ӧд найӧ абу ӧти миллион.
Видзӧдӧй, сӧмын ӧти миян юӧд уна тысяча кывтӧ.
А ті ассьыныд витсё кер корсянныд!
— А мый вылӧ нӧ ми? — аслыс чорыда эскӧмӧн шуис Эйно.
— Отряд миянлы поручитіс видзӧдны, медым ставныс воисны местаӧдз.
— Но мый нӧ, поручитіс кӧ — колӧ видзӧдны, — нюмъяліг вочавидзис Никулин.
Стёпа кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Главнӧйыс миян — отсавны кылӧдчыны.
А ассьыным керъясӧс — пӧпуттьӧ.
— Тайӧ бур!
Ӧні быд ки дона.
Сӧмын со мый, босьтыштӧй менсьым спирт — кокнытӧ зыравны...
Кымын пу нин тіян ставыс муніс?
Челядь шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Этша.
Ме и сёӧс на эг лыддьы, — шуис Эйно.
— А ме — сӧмын квайтымын кыкӧс, —  буркнитіс Стёпа.
— А моль бӧжыс регыд воас.
— Нинӧм, — шуис Никулин.
— Некытчӧ оз вошны тіян керъясыд.
Ставныс местаын лоӧны!
* * *
Кылӧдчӧм кутіс мунны Хапп ты вылын. Сійӧ зэв ыджыд, джуджыд, ӧкмыс километр кузьта да пӧшти сы пасьта жӧ.
Ю усянінас кылӧдчысьяс вӧрсӧ бара босьтӧны «кӧшельясӧ».
Неыджыд пароход, выныштчӧмыс вӧсна коді джынвыйӧдзыс пырӧма бӧжнас ваас, «кӧшельсӧ» кыскис ты мӧдар помланьыс.
Пароходыс тювӧстлывліс, сылысь гӧлӧс шысӧ гора йӧлӧга унаысь повторяйтіс вӧрын.
Кыз буксирнӧй трос, кыдзи пружина, то кыпӧдчывліс васьыс, то лэдзчывліс сэтчӧ бӧр.
Ыджыд гӧгрӧс «кӧшельыс» кузьмӧсмывліс, лолі груша сямаӧн, кодлысь ёсьджык помсӧ бергӧдӧма пароходлань. Сійӧ кыссис Хапп ты кузя мӧд юлань.
Сэні «кӧшельсӧ» восьтылісны, да керъясыс бара асьныс кывтісны водзӧ.
Хапп ты запань дорын сулаліс кылӧдчысьяслы вӧчӧм ыджыд керка.
Сэтчӧ лӧсьӧдӧм кухняын кӧзяйскӧя уджаліс Анна.
Эйно да Стёпа мукӧд кылӧдчысьяскӧд тшӧтш овмӧдчисны тайӧ жӧ керкаас.
Но найӧ сӧмын тані узьлісны да ӧбӧдайтісны, а сэсся пыр вӧліны запаньын да «кӧшель» дорын.
Коймӧд войнас лыбис тӧв.
Ылыс кӧдзыд Баренцевӧй море дорсянь воисны уліті мунысь сьӧкыд кымӧръяс да вевттисны аснаныс енэжсьыс став кодзувъяссӧ, быттьӧ чышкыштісны найӧс ва ветьӧкӧн.
Кадысь кадӧ тӧлыскӧд тшӧтш швачнитліс зэр да ызгис-кисьтіс керка стенъяс да ӧшиньясӧ сідзи, быттьӧ резісны ва роскӧн.
Кымӧръяс костас унаысь югнитлывліс лӧз би да гымаліс гым.
Эйно да Стёпа, кодъяс неважӧн воисны запаньысь да ставныскӧд тшӧтш ужнайтісны, —  пӧсь пач дорын косьтісны паськӧмнысӧ.
Кос, шоныд помещениеын зэв лӧсьыд вӧлі кывзыны, кыдзи ыджыд тӧв шумитіс тывывса гыяснас.
А ещӧ лӧсьыд вӧлі сыысь, мый регыд позяс водны сӧстӧм кос вольпасьӧ да узьыштны.
Чӧскыда узьӧ мудз мортыд, зэв чӧскыда узьӧ!
Эйно да Стёпа тайӧс тӧдісны ас сертиыс...
Друг кодкӧ ортсысяньыс лёкысь дернитіс ӧдзӧссӧ.
Кӧтасьӧм плаща морт воськовтіс порог вомӧн да, сьӧкыда лолаліг, сувтіс.
Сылӧн чужӧм вылын дзирдалісны ва войтъяс.
Тайӧ вӧлі том зон — Урхо Сирга, коді первой во на уджаліс кылӧдчӧм кузя мастерӧн.
Волнуйтчӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс:
— Авария!
Бонаяссӧ орлаліс!
Вӧр паськалӧ...
Здук кежлӧ став кылӧдчысьяс шӧйӧвошлісны, быттьӧ кынмылісны.
Быдӧнлы син водзас сувтіс страшнӧй серпас.
Уна сё тысяча кер личкӧны бонаяс вылӧ, чашйӧны найӧс страшнӧй вынӧн да сы вӧсна, мый вӧтлӧны найӧс гыяс да тӧлыс, — петӧны ты эрдӧ...
Лёкысь пӧльтысь ыджыд тӧв став керъяссӧ разӧдӧ берегпӧлӧнса зэв уна нырдъясӧ да куръяясӧ, тыртӧ найӧс лыаӧн да сюйӧ бадьяс пӧвстӧ.
Видлы сэсся найӧс корсьны да быглявны ваӧ!
Ковмасны та вылӧ уна сё морт да кад, коді зэв дона...
— Со тэныд и стахановскӧй удж! — кодкӧ шуис ньӧжйӧник да сэтшӧм шога, мый быдӧнлы сійӧ мӧрччис сьӧлӧмӧдзыс.
Эйно да Стёпа видзӧдлісны ӧта-мӧдыслы синъясас ӧти и сійӧ жӧ страшнӧй мӧвпӧн: «И миян керъясным вошисны...
Ӧтитӧг ставныс вошисны!»
— Спокойнӧ, — скамья вылысь чеччигӧн шуис Григорий Сидорович.
Зумыш, дзормыны заводитӧм синкымъяс улас синъясыс сылӧн дзирдалісны; и быдӧнлы кажитчис, мый сійӧ видзӧдліс стӧч сы вылӧ.
Сійӧ веськӧдчис да кисӧ нюжӧдіс ӧшиньлань, код сайын увгис-шумитіс ты.
— Кылӧдчӧм ог орӧдӧй!
Ставлы пасьтасьны!
Пуксьыны пыжъясӧ квайт мортӧн.
Босьтны став якӧръяс да тросъяслысь запаснӧй кругъяс.
Урхо, тэ нёль пыжӧн мунан вӧр кутны — пуктан выль бона.
Мукӧдъяс основнӧй запаньӧ.
Бӧжалысьяс лоӧй осторожнӧйджыкӧн, медым пыжныд эз гумовтчы...
Анна, ваӧн кусӧд плитатӧ да котӧрт радиопостӧ, юӧрт Никулинлы...
Пасьтасьӧй!
Берег дорын, тӧлыслысь шутьлялӧм да гыясыслысь бузгӧм шысӧ вевттьыны зільӧмӧн, Антипин горӧдіс некымын ним.
— Ме дінӧ! — корис сійӧ.
Сійӧс кытшалісны сизим морт.
Найӧ вӧліны коммунистъяс.
— Висьтавны, мыйын делӧыс, — некор.
И сідзи ставыс гӧгӧрвоана.
Сӧмын видзӧдлӧй ӧта-мӧд выланыд да аслыныд шуӧй: «Ты вылысь ог мунӧй сэтчӧдз, кытчӧдз ог спаситӧй вӧр.
Мӧдногӧн ми — абу коммунистъяс».
А ты вылысь ми ог мунӧй, — некод оз мун...
— Да мый сэн сёрнитнысӧ! — вочавидзис кылӧдчысьяс пӧвстысь ӧти.
— Тэ жӧ миянӧс тӧдан, Григорий Сидорович!
— Тӧда и надейтча!
Асланыд местаясӧ!
Ӧти бӧрся мӧд пыжаяс йӧткыштчисны берегысь.
Гыясыс найӧс шыблалісны ӧтарӧ и мӧдарӧ, то кыпӧдласны вывлань, то сюйласны ты пыдӧсас.
Но ӧпаснӧйяс сынісны ёна, настойчивӧя, пыр ӧтмоза, да пыжъясыс ӧдйӧ вошины вой пемыдас да бушколӧн пессьысь стихияас.
— А ми?
— Стёпа дернитіс Эйноӧс соскӧдыс.
— Ми кыдзи?
Найӧ сулалісны берег дорын ыджыд тӧлыслы воча да эз кывны, кыдзи чужӧмъясас швачкис зэр.
Дасьтысис петны медбӧръя —  ӧкмысӧд пыж.
— Ми?
— Эйно воськовтіс пыжлань.
—  Миянсьыным кернымӧс нуӧ, а ми кутам сулавны!
Ог!
Кывлін, мый висьталіс тэнад батьыд?
Ты вылысь найӧ оз мунны!
И ми ог мунӧй!
Челядь локтісны котӧрӧн пыж дорӧ.
— Ми тіянкӧд! — корис Эйно.
Кылӧдчысь бригадир видзӧдліс на вылӧ пырмуніг.
Сійӧ тэрыба сӧвталіс снастьяс да кӧсйӧ вӧлі шуны челядьлы: «Оз позь!»
Но медбӧръя пыжас йӧзыс вӧлі этша — ставыс нёль морт.
Сійӧ довкнитіс юрнас:
— Ладнӧ, мӧдімӧй.
Сӧмын пу йылысь тури эн корсьӧй.
Гымыс то мураліс, то друг шӧрипӧв поткӧдліс енэжсӧ.
Чардбиыс ӧзйыліс синъёрана фиолетӧвӧй бикывйӧн.
Быгъя гыясыс здук кежлӧ быттьӧ кынмывлісны да лолісны вӧртӧмӧсь, кыдзи фотография вылын.
Но тайӧ сӧмын кажитчис.
Гыясыс дугдывтӧг пессисны да шыблалісны пыжсӧ.
Запань дорын керъясыс лайкъялісны.
Найӧ кажитчисны ловъяӧн, йӧймӧмаӧн.
Настойчивӧя, мыйвынсьыс разӧдчӧмӧн, найӧ мунісны сэтчӧ, кытчӧ вӧтлісны найӧс гыясыс да тӧлыс.
Керъяс грӧзитісны зургыны вӧсни пӧвйысь вӧчӧм пыж бокӧ да поткӧдны сійӧс.
Комсомолец Урхо Сирга бригадаса том йӧзӧн тыр пыжъясыс саялісны гыяс сайӧ.
Медым кытшавны гыяс вывті кывтысь вӧрсӧ, Сиргалы вӧлі колӧ сувтӧдны выль кутӧд.
Антипинлӧн пыжъясыс кытшалісны основнӧй запаньсӧ, медым кӧртавны орӧм бонасӧ да кутны запаняс кольӧм керъяссӧ.
Вӧчны тайӧс колӧ вӧлі ньӧти нюжмасьтӧг.
Югъялӧмысь потліс енэжыс — и Стёпа аддзыліс ассьыс батьсӧ.
Эз нин пыжын, а керъяс вылын сулаліс сійӧ мукӧд кылӧдчысьяскӧд.
Стёпа весиг горӧдіс: — «Ой!..»
Пемыдыс бӧр ставсӧ вевттис.
Ещӧ югнитіс.
Григорий Сидорович вӧлі копыртчӧмӧн кӧрталӧ бона.
Сылӧн киын гартчӧм стальнӧй трос.
Сы весьтын кыпӧдчис щӧтя джуджыд гы.
«Шыбитас батьӧс, мыськыштас керъяс вывсьыс!»
Но Григорий Сидоровичӧс пемыдыс бара дзебис Стёпа син водзысь.
— Якӧр шыбит! — муртса кылыштӧ тӧв пырыс батьыслӧн гӧлӧсыс.
— Лебёдка, кыскы!
Бара синъяс ёрысь фиолетӧвӧй югӧр.
Батьыс киас босьтӧма багыр, — быттьӧ багатырскӧй копьёа воин, чеччалӧ керйысь кер вылӧ.
Сылысь шапкасӧ нетшыштіс тӧв.
— Эстчӧ, — багырнас индіс водзлань.
—  Ыджыд лебёдкасӧ — берегӧ.
И друг — батьыс абу!
Сӧмын сылӧн багырыс ӧвтыштчис керъяс весьтын, быттьӧ прӧщальнӧй сигнал сетіс...
— Уси!
Ваас уси!
— горӧдісны Стёпа мыш сайсянь.
— Сынӧй сылань!
Пиньяссӧ мурч курччӧмӧн ӧпаснӧйӧн кутіс уджавны Стёпа.
Сыкӧд орччӧн кашкис Эйно.
Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и батьыслӧн, Стёпа ныргӧчын лои ичӧтик подков кодь упрямӧй чукыр...
Мед эськӧ регыдджык югнитіс чардбиыс!..
Батьыс ловъя!
И пыжын нин!
Тыдовтчылісны сылӧн кӧтасьӧм пельпомъясыс да ляскысьӧм ва юрсиясыс.
Сійӧ горзіс рупор пыр:
— Петрович!
Ассьыд якӧртӧ вай!..
Бара кузя гымыштіс да сідзи, быттьӧ тыыскӧд тышкасьысь йӧзыс асланыс пессьӧмӧн скӧрмӧдӧмны сійӧс.
— Смотри!
Эн ышмы!
— Стёпа петкӧдліс кулаксӧ вывлань, гымыслы.
Дженьыдик тувсов вой вӧлі помассьӧ, но кымӧръяс сайысь кыаыс пыр на эз тӧдчы.
Ваас пыдын, кӧні вӧлі чӧв да спокойнӧ, тыпыдӧсса лыаас паськыд лапаяснас сатшкысьӧмӧн куйлісны сьӧкыд якӧръяс.
Найӧс весиг ыджыд бушков оз вермы вӧрзьӧдны места вывсьыс.
Берегса лебёдка дорын, коді ньӧжйӧник, но дугдывтӧг кыскис боналысь помсӧ, кодзув моз ӧзйис пӧнар.
Тӧв лимзӧм да тыясыслӧн бузгӧм шы пыр муртса кылыштісны командаяс.
Сэсь сьӧкыд вӧлі тӧдны Григорий Сидоровичлысь гӧлӧссӧ, но ставыс тӧдісны, — командуйтӧ сійӧ, да кывджынсяньыс гӧгӧрволісны, мый колӧ вӧчны.
Асывнас, гыяс вылас утка моз качайтчиг, ты мӧдар помсянь отсӧг вылӧ воис буксирнӧй пароход.
Ю катыдсянь пыжъясӧн Никулинкӧд тшӧтш воисны моль бӧж весалысь рабочӧйяс.
Главнӧйыс кӧть и вӧлі вӧчӧма нин тайӧ кад кежлӧ, но отсӧгыс воис ас кадӧ: кылӧдчысьяс мудзӧмысла муртса нин кутчысисны кок йыланыс.
Ачыс Антипин лои мугыд, омӧльтчис тайӧ войнас да воштіс гӧлӧссӧ.
Но вӧрсӧ вӧлі спаситӧма.
Унджык керъяссӧ Антипин вевъяліс кутны важ бона сувтӧдӧмӧн.
А найӧс, кодъясӧс бушколыс петкӧдіс ты шӧрӧ, вӧлі сувтӧдӧма выль бонаӧн, кодӧс нюжӧдісны кык нырд костӧ, основнӧй запаньсянь куим километр ылнаын, мастер Сиргалӧн бригадаяс.
Луншӧр кежлӧ тӧлыс лӧнис; медбӧръя лӧз кымӧрыс, гымавтӧг, паськыда югнитлывліг, муніс асыввывлань.
Кылӧдчысьяс бӧр локтісны берегӧ.
Мудзӧсь да тшыгӧсь, найӧ ньӧжйӧник пуксялісны пызан сайӧ, кӧні тасьтіясын руаліс юква.
— Григорий Сидорыч, — шуис пӧрысь кылӧдчысь, — лёк жӧ поводдя талун вӧлі.
Татшӧмсӧ ме ог помнит.
— Во дас вит кымын сайын татшӧм сяма жӧ бушков вӧлі, но неуна, буди, ичӧтджык.
Тожӧ вӧчыштіс делӧяс!
Но локтан во и тані лежневӧй запань сувтӧдам.
Сійӧ любӧй вын терпитас.
Сооружениеыс инженернӧй — бура артыштӧма.
Ю кывтыдас важ запаньясыс некӧн нин абу.
Ӧні и миян юкатыдса кылӧдчанінлы ӧчередь воис.
Планируйтӧма лежневӧй запаньяс стрӧитӧм...
Комнатаӧ пырис сплавса начальник Никулин да сідзжӧ пуксис пызан сайӧ.
Сійӧ видзӧдліс йӧз вылӧ, кодъяс вӧчисны сӧмын багатыръяслы вынъяс серти делӧ, да шуис:
— Аттьӧ тіянлы! Зэв ыджыд аттьӧ!
— Григорий Сидоровичӧс аттьӧав, — вочавидзис кылӧдчысьяс пиысь ӧти.
— Сійӧ индіс кыдзи колӧ, а то эськӧ эг вермӧй.
Сы мында тысяча вӧр!
— Тӧда, — шуис Никулин.
— Асланым Рӧдина нимсянь аттьӧала.
Рӧдиналӧн вӧрыс!
— И ми сылӧнӧсь, — шуис мастер Сирга.
— Ассьыным делӧ вӧчим.
Сӧмын вот, Никулин ёрт, выль кепысьяс эськӧн йӧзыслы колӧны: тайӧ войнас ставсӧ чашйим тросъясӧ.
И кияслы веськаліс...
Комсомольскӧй бригадаясса зонъяс, кыдзи ӧти, кияссӧ дзебисны пызан улӧ.
Налӧн найӧ ставныслӧн вӧлі доймалӧмаӧсь да ёдалӧмаӧсь виж сераӧдз.
Абу ӧбедайтігӧн видзӧдан кияс.
Эйно да Стёпа олісны чӧв.
Найӧ сэтшӧма мудзисны, налӧн сэтшӧма локтіс унмыс, мый весиг чӧскыд сёяныс эз сёйсьы.
* * *
Эйноӧс да Стёпаӧс садьмӧдіс Пекка, коді воис луннас.
— А тэ кытысь усин? — шензьӧмӧн юаліс Стёпа.
— Ме?
Кыдзи кытысь?
Ме важӧн нин тані!
— Кыдзи важӧн?
— Да час нёль кымын!
Катыдсянь вои.
Ӧдва батьӧй лэдзис, и пӧпутнӧй пыжӧн —  тіян дінӧ.
Колӧ жӧ збыльысь бурджыка видзӧдны, медым миян пуясным эз сибдыны...
— Ладнӧ!
Сӧмын збыльысь отсав!
Тані уджыд тырмӧ!
Сідзи и шуисны — водзӧвылӧ действуйтны куимӧн.
Сизимӧд глава
МОЛЬ ЮРЫН
Стёпалӧн батьыс матыстчис сплавса начальник Никулин дінӧ.
— Поводдяыс бара тӧла.
Ю кузя молльыд надзӧн кутас кывтны.
Кутас ляскыны берегъясӧ.
Пыжӧн колӧ мунны водзӧ, прӧверитны своднӧй бонаяс, гашкӧ, колӧ лӧсьӧдны найӧс...
Бур керкалы выль ӧграда абу лишнӧй.
— Мун, Григорий Сидорович, босьт крепыдджык бригада.
Муртса на югдыштіс, а Антипин садьмӧдіс нин Стёпаӧс:
— Лӧсьӧдчы, пиук.
Мунам моль юрӧ.
Стёпалы лои шог, мый сылы ковмас янсӧдчыны другъясыскӧд — Эйнокӧд да Пеккакӧд; но моль юрӧ мунны сылы вӧлі нимкодь.
Тыысь налӧн ыджыд пыж петіс векньыдик ю вылӧ.
Пыжын куйлісны инструментъяс, стальнӧй трос мӧтӧкъяс, а шӧрас юрсӧ кыпӧдӧма лебёдка.
Квайт кылӧдчысь тӧрӧдчисны пуклӧсъяс вылӧ.
Стёпа пукаліс пыж бӧжын, бӧжалысь батьыслӧн кокъяс дорын.
Вӧлі лӧнь асыв.
Берегъясыс, кӧні дзик ва бердӧдзыс дорвыв стенаӧн быдмис тшем сулалысь пемыдлӧз вӧр, ваас отражайтчисны сэтшӧм ясыда, мый кажитчисны юас увлань юрӧн какуньтӧмаӧсь.
Кыпӧдчывлісны утка партияяс да, ассьыныс стройнысӧ дзугтӧг зэв ӧдйӧ лэбисны ю весьтӧд.
Ружьесӧ Григорий Сидорович пуктіс аскӧдыс орччӧн.
Лыйліс сійӧ гежӧда, но метёка да, лыйӧм уткасӧ васьыс босьтігӧн, шулывліс:
— Пӧртйын лоӧ сукджык — и кияслӧн выныс содас!
Ваас сунлісны горзысь каляяс да, ичӧтик чери кутӧм бӧрын, нулісны сійӧс берегӧ.
Пыж весьтӧд, небыдика руд бордъяснас ӧвтіг, шытӧг, быттьӧ вуджӧр, лэбис сюзь.
Стёпа тӧдіс, мый сійӧ — войся кыйсьысь.
Но мый жӧ вӧчны сюзьлы, тувсов войыс кӧ тані зэв дженьыд?
Лоӧ и югдігӧн лэбны прӧмыс корсьны.
Лӧсьыд вӧлі тайӧ асылӧ ю вылын!
«Вот эськӧ Эйноӧс да Пеккаӧс татчӧ! — думайтіс Стёпа.
— И кывтны эськӧ тадзи, кывтны помтӧг!»
Но спокойнӧя кывтӧмыс нюжаліс регыд.
Діяс дорӧ, кыті юыс вожаліс уна вожӧ, Григорий Сидорович сувтӧдіс пыжсӧ.
— Со, видзӧдӧй, челядь, и тэ, Стёпа, велӧдчы.
Бонаяс сувтӧдӧма, ю вожъяссӧ потшӧма, быттьӧ ставыс бур, да абу дзик.
Тайӧ чукыль дорас обязательнӧ чукӧртчас вӧр.
Весавны сійӧс — лишнӧй удж.
А ми вит-квайт звено содтам да бонаыслысь помсӧ нюжӧдам нырд йыв саяс.
Сэки вӧрыс кутас мунны бона боктіыс, кыдз чери.
Луншӧр кадӧ лыбис паныда тӧв.
Сынны лои сьӧкыдджык.
Водзвылын мунысь пыжса кылӧдчысьяс кутшӧм нин вӧліны выносливӧйӧсь да ёнӧсь, но и найӧ мудзисны.
Кад вӧлі сувтны ӧбедайтны, шойччыштны, — важӧн кад!
Стёпа тайӧс кыліс ас сертиыс, но кылӧдчысьяс пӧвстысь шойччӧм йылысь некод эз гарав.
Чӧв оліс и Стёпа.
Григорий Сидорович тӧдіс, мый вӧчис.
Сӧмын рытнас, кор берегын кутіс тратшкакывны бипур да сы вылын пуысь пӧртйысь чургӧдчӧм кокъяса да бордъяса уткалӧн мӧдіс кыпӧдчыны чӧскыд кӧра ру, Стёпа гӧгӧрвоис, мыйла батьыс эз тэрмась сувтны ӧбедайтны.
Тӧлыс ыдждіс, ю кутіс ызгыны еджыд щӧтя гыясӧн.
Бур поводдяӧ кылӧдчысьяслы ёна лӧсьыдджык вӧлі уджавны сідзи, кыдз колӧ, а омӧль поводдяӧ — шойччыны.
Зэр эз виччыссьы, сы вӧсна вой улӧ палатка эз сувтӧдны.
Нинӧмла вӧлі видзны дона кадсӧ сійӧс сувтӧдӧм вылӧ.
Ставӧн водісны узьны тшӧкыд лапъяса ыджыд коз улӧ, кытчӧ уна вояс чӧж кыза гылалӧма лыскыс да небыдӧн вӧчӧма местасӧ.
Козлӧн паськыд лапъясыс, быттьӧ ас нойысь вӧчӧм сьӧкыд вон, лэдзчисны пӧшти му бердӧдзыс, да коз улын вӧлі пӧшти сап пемыд.
Стёпа водіс кыдз позьӧ лӧсьыдджыка, но пырысь-пыр жӧ мӧдісны пель дорас лёкысь да гораа тіньгыны номъяс.
Ковмис шебрасьны юр вывтіыс сідзи, медым номъяслы пырны ни ӧти розь эз коль.
* * *
Ӧти чукыльӧд пыж петіс нырд сайысь вомынӧ да немвиччысьтӧг зурасис ю вомӧн вуджысь йӧраяс шӧрӧ.
Ыджыд пемӧсъяс, кӧть и визулыс ёна кылӧдіс, уйисны ӧдйӧ.
Пыжаӧс аддзӧм бӧрын йӧраяс тэрыбджыка кутісны уджавны кузь кокъяснаныс.
Медводзын уйис сюртӧм энь йӧра.
Сійӧ, полігтыр тшӧкыда прыськайтіг, пыжлань бергӧдлывліс ассьыс гӧрба ныра ыджыд юрсӧ.
Сынысьяс горӧдыштісны да тэрыбджыка кутісны сынны.
Пыж матыстчис пӧшти дзик йӧраяс дорӧ.
Стёпалы зэв окота вӧлі кватитны энь йӧрасӧ лапъялан ыджыд пельӧдыс.
Сійӧ нин нюжӧдліс кисӧ, но батьыс шуис:
— Эн вӧрӧд, эн повзьӧдлы!
Видзӧдыштін и тырмас.
— Лый ӧдйӧджык! — Стёпа горӧдіс батьыслы.
Сійӧ здукас Стёпа вунӧдліс, мый йӧраясӧс лыйлыны оз позь.
— Оз позь, — висьталіс батьыс.
— Зверыс тайӧ гежӧд, колӧ видзны.
Йӧраяс, гӧрбъяссӧ кыпӧдлывліг, уйисны ляпкыдінӧдз да, ыджыд шумӧн васӧ кузь кокъяснас гудыртіг, петісны берегӧ и сійӧ жӧ здукӧ пырисны вӧрӧ.
* * *
Коймӧд лунӧ воисны Снежнӧй кось дорӧ.
Стёпа важӧн нин кывліс сы йылысь.
Верстьӧяс ас сёрниас, а сідзжӧ батьыс частӧ казьтывліс тайӧ кось йылысь.
Сійӧ потшис юсӧ квайт километр кузьта, и сылӧн гыяс костӧ сійӧ кадӧ, кор районын шоссеыс эз на рӧв да пыр ветлан туйӧн вӧлі сӧмын ю, — эз этша морт сэні вошты ассьыс юрсӧ.
— А мыйла сійӧс шуӧны — Снежнӧйӧн?
Гашкӧ, сы вылын и гожӧмын куйлӧ лым? —  юаліс Стёпа.
— Снежнӧйӧн сійӧс йӧзыс нимтылӧмаӧсь важӧн нин, — Стёпалы висьталіс батьыс.
— Ва вылас и гыяс вылас сылӧн уна быгйыс.
Но, и коськыс еджыд век, лым кодь еджыд.
Тайӧ кось дорас и матыстчис пыжыс.
Сынны пуксисны медся ён кылӧдчысьяс.
Григорий Сидорович кыскис зепсьыс часі, мынтӧдіс чеп йывсьыс да сетіс Стёпалы:
— Прӧверит, дыр-ӧ ӧні кывтам тайӧ кось кузяыс.
Валӧн бузгӧмыс содіс, матыстчис кось.
Берегъяс лоины кушӧсь, тыдалісны сӧмын изъяс, кодъяс уналаті потласьӧмаӧсь.
Изъяс тыдовтчисны и ю шӧрын.
Стёпа чеччыліс пуклӧс вывсьыс да видзӧдліс батьыс вылӧ.
Григорий Сидоровичлӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй да быттьӧ измӧма.
Сӧмын дзирдалыштісны синъясыс, да неуна тошсӧ вӧрӧдыштіс тӧв.
— Со сійӧ — Снежнӧйыд!
Пыж ыджыд ӧдӧн уськӧдчис изъяслы да гыяслы воча, быттьӧ сійӧс йӧткыштіс волшебнӧй вын.
Кажитчис, сійӧ быттьӧ веськаліс юсьяслӧн зэв ыджыд чукӧрӧ, кодъяс воӧмаӧсь тайӧ ю вылӧ ас костаныс вӧвлытӧм, некор аддзывлытӧм тыш вылӧ.
Пыж бокъясын йӧктісны-ворсісны еджыд быгъя гырысь гыяс.
Гыяс пыдди друг лои пӧката шыльыд, сӧстӧм ва.
Стёпалы тайӧ вӧлі дзик аддзывлытӧмтор, и сылӧн топаліс сьӧлӧмыс.
А пыжыс исковтіс нин тайӧ ва веркӧсӧдыс, быттьӧ пӧката керка вевт кузя да бара кутіс дзирнясьны: то лэдзчывлысь, то кыпавлысь ыджыд гыяс вылын, кодъяс вӧліны шузьысь ырӧш кодь гудырӧсь.
Стёпа пукаліс крепыда пыж дорӧ кутчысьӧмӧн да аслас киясӧн кыліс, кыдзи пыжыс ставнас, быттьӧ ловъя, зэвтчӧм вӧсна тіраліс.
Кажитчис пыжыс катласис места вылас, а сы бокті мунӧны гырысь и посни изъяс: кӧтасьӧмаӧсь, шыльыдӧсь, ванас нюлӧмаӧсь.
Тыдовтчылісны найӧ и ва улысь, налӧн друг мыччысьӧмысь ыркнитліс сьӧлӧм.
Сулалӧ пыжсӧ сӧмын неуна бергӧдыштны боклань — и сійӧ вомӧнасяс кутшӧмкӧ из вылӧ да путкыльтчас дзулькйӧн пуысь ваас.
Стёпа видзӧдліс водзӧ.
Пыж нырыс вӧлі кыпалӧма вывлань да кажитчис, быттьӧ сійӧ лэбис сынӧдтіыс, яг весьтті.
Берегъясланьыс Стёпа пӧшти эз видзӧд.
Найӧ зэв ӧдйӧ колины бӧрӧ.
Увгӧмсӧ скалаясыс да берегас быдмысь пуясыс йӧткыштлісны бӧр.
Кажитчис, мый оз юыс, а бӧрӧ зэв ӧдйӧ кольысь берегъясыс мыйвынсьыс шумитӧны да сьылӧны, вевттьӧны асланыс увгӧмӧн став мукӧд шыяссӧ.
Стёпа кунис синъяссӧ и друг кажитчис: пыж нырыс зурасьӧ изйӧ, пыжыс путкыльтчӧ, пасьмунӧ-жугалӧ торпыригъяс вылӧ, да ӧдйӧ визувтысь ваыс, быттьӧ турунторйӧс, кватитӧ Стёпаӧс да дзебӧ быгъя кӧдзыд ваас...
Стёпа йӧжгыльтчис да кыліс, кыдзи сьӧлӧмыс ёна тіпкис-чеччаліс.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да видзӧдліс батьыс вылӧ.
Григорий Сидорович сулаліс пыж бӧжын зэв ыджыд пелысӧн.
Сылӧн синъясыс дугдывтӧг видзӧдісны водзӧ, изъяс да на костын пыжлы мунны костъяс вылӧ.
Сынысьяс вылӧ видзӧдтӧг, юрнас довкнитлӧмӧн, Григорий Сидорович командуйтіс, кор ёнджыка колӧ сыныштны.
Сійӧ шочиника шулывліс:
— Ёнджыка! — кывйыс тайӧ вӧлі лыйӧм шы кодь дженьыд.
Сэки ён мускулъяса нёль морт ӧттшӧтш босьтчылісны сынны — и ыджыд да сьӧкыд пыж ӧдӧбтыліс водзӧ.
Валӧн югӧръясыс ворсісны Григорий Сидорович чужӧм вылын, сылӧн усъясын да тошкын.
Сылӧн став вына мыгӧрын, пелыс кутысь киясын вӧлі сы мында решимость да эскӧм, мый Стёпалӧн сьӧлӧмыс лӧнис.
Сійӧ бара, ӧні повтӧг нин, видзӧдліс ӧдйӧ кольысь берегъяс вылӧ да гырысь гыяс вылӧ.
Друг ставыс лӧнис.
Пеляс пыр на кыліс тиньгӧм да бузгӧм, но тайӧ нин вӧліны бӧрӧ кольӧм косьлӧн шыясыс.
— Часі! — горӧдіс Григорий Сидорович; и Стёпа шай-паймуніс, быттьӧ узьӧмысь садьмис.
— Дас кык минут! — вочавидзис сійӧ.
—  Квайт километр пызйыштім!
Артмӧ, часнас комын километр мунім, кыдз поезд.
— Снежнӧй — сійӧ тӧлысь ӧдйӧджык нуӧ! — шуис сынысьяс пиысь ӧти.
— А меным удайтчывліс кывтны водз тулыснас, ыджыд ва дырйи, — сэки сизим минутаӧн и тӧвзьыштлім!
Стёпа видзӧдліс бӧрвылас.
Кось ылысмис, колис да кажитчис ылысяньыс ю вылас дзирдалысь зэв ыджыд тшупӧдӧн.
Стёпа пельясын пыр на кыліс косьлӧн бузгӧм шыыс, а морӧсыслы вӧлі кыпыд да долыд, быттьӧ кӧдзыд ваыслӧн гырысь гыясыс мыськисны, выльмӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
* * *
Посни изъяса ӧти ляпкыдик кось вылӧ Григорий Сидорович шуис пуктыны нёль-вит кер судта стенка, но пельӧснас визулыслы паныд, медым сійӧ юковтіс васӧ да кывтысь вӧрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да керъяссӧ эз лэдз сибдыны да чукӧрмыны.
Антипин тэрмӧдліс кылӧдчысьясӧс.
Мольныр заводитіс нин вӧтӧдны сы водзын кывтысь пыжаӧс.
Керъяссӧ, кодъяс локтісны венеч вӧчанінӧ да мешайтісны уджавны, Стёпа йӧткаліс багырӧн.
Сійӧ — ичӧтик, зумыд тэчаса, быттьӧ мыр, упрямӧя сулаліс аслас местаын.
«Кӧть тысяча кер лок ме вылӧ, ог вӧрзьы местаысь!»
— висьталіс сылӧн став фигураыс.
Дерт, киясыс и пельпомъясыс ёнтісны, но Стёпа эз кӧсйы сетчыны талы.
— Мунін эськӧ тэ, Стёпа, шойччыны, —  шуис кылӧдчысьяс пиысь ӧти.
— Ог, — шуис Стёпа.
— Аддзан, кыдзи молльыс мӧдӧдчис!
Залом татчӧ артмас, и сибдасны миян став керъясным!
— Да тэтӧг вӧчам ставсӧ!
— Ме абу ичӧт; кӧні ставныс, — сэні и ме! — кузь тушаа кылӧдчысь вылӧ увсянь вылӧ видзӧдіг упрямӧя шуис Стёпа.
Кылӧдчысь вешйыштіс Стёпа дорысь да шуис ёртыслы:
— Аддзан, кутшӧм уджалысь быдмӧ!
Батьсьыс оз ло омӧльджык.
Аслас гордость вӧсна Стёпалӧн весиг гӧрдӧдісны пельясыс.
Ошкыштӧм вылӧ кылӧдчысьяс вӧліны скупӧсь, и кывны насянь татшӧм донъялӧм, — сійӧ мыйкӧ сулалӧ!
Ю пӧлӧн нюжалысь ичӧтик діяс дорті мунӧм бӧрын, кодъяс тырӧмаӧсь бадь кустъясӧн да посни кыдзьясӧн, пыж петіс паськыд да лӧнь ва вылӧ.
Пуксис вой.
Алӧй кыаыс кельыд зарниӧн мичмӧдіс ваыслысь веркӧссӧ.
Ю шӧрын, дзирдалысь лӧнь ва веркӧсас, пессис утка.
Сійӧ шыбласис ӧтарӧ и мӧдарӧ, заводитліс кыпӧдчыны, ӧвтіс бордъяснас, но эз лэб.
Сылӧн тӧждысяна горзӧм шыын кыліс отсӧг корӧм и шӧйӧвошӧм.
Сы дінті кывтысь пыжсӧ сійӧ быттьӧ эз казяв.
— Вот йӧйыд! — шензис Стёпа.
— Мый нӧ лоӧма?
Ранитчӧма али мый?
— Мыйкӧ сэтшӧм нога, — вочавидзис батьыс.
— Узигас воштӧма ассьыс челядьсӧ.
Чӧскыда вугыртлӧма, а сэк кості сюзь новлӧма найӧс.
Со ӧні и волнуйтчӧ узьысь мамыс, корсьӧ, — кӧні сылӧн пияныс?!
Водзын, кӧн дзирдаліс юыс, тыдовтчис зэв тешкодь судно.
Стёпа татшӧмъяссӧ эз аддзыв весиг картинка вылысь.
Сійӧ юалӧмӧн видзӧдліс батьыс вылӧ.
Но и Григорий Сидорович синсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс тешкодь судно вылӧ.
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс? — юаліс кылӧдчысьяс пиысь ӧти.
— Землечерпалка?
Григорий Сидорович пыркнитіс юрнас: абу пӧ, да ассьыс пыжсӧ веськыда веськӧдіс аддзывтӧм суднолань.
Сылӧн борт вылын тыдовтчисны йӧз, и на пӧвстысь Григорий Сидоровичлы син улӧ сюри ӧти важ тӧдса — кормщик Грачёв.
— Видза олан, Григорий Сидорович!
Кыдзи участокад?
— Ю — лючки-ладнӧ!
Моль кывтӧ!
А тэ мый вӧчан?
Кутшӧм тайӧ крейсер? — эз вермы терпитны юалӧмысь Григорий Сидорович.
— Тӧд! — серӧктіс Грачёв.
— Кысь нӧ верман ставсӧ тӧдны!
— Тайӧ машинаыс — «топлякъяс» куталӧ, юсӧ наысь весалӧ.
Стёпалы уси тӧдвылас, кыдзи кывтігчӧжыс быдлаын паныдасьлісны «топлякъяс» —  тыасьӧм керъяс, кодъяслӧн дінныс вӧлі вӧйӧма ю пыдӧсас, а йылыс муртса тыдалыштіс ва веркӧсас.
Веськав татшӧм пу йылӧ ӧдвывсьыд пыжӧн либӧ катерӧн — пыдӧссӧ, черӧн моз, пыр жеркнитӧдас-розьӧдас.
— Топлякъяс!
Но, зонмӧ... — Григорий Сидорович весиг ӧвтыштіс кияснас.
Тайӧ, другӧ, зэв коланатор!
Кыдз выль во, сідзи и кутшӧмкӧ выльтор миян ю вылын.
Коді думыштӧма татшӧмторсӧ, сё аттьӧ колӧ висьтавны сылы.
— Вӧр кылӧдӧм кузя институтын думыштӧмаӧсь.
Важӧн нин сы вылын уджалісны —  и со, гӧтов!
* * *
Туйын медбӧръя вой узьны сувтӧдісны палатка.
Посни войтъясӧн буситіс-зэрис.
Быд розьӧд и коласӧд пырисны номъяс; та вӧсна палатка шӧрын, кӧрт ведраын, чискисны коз пу вужъяс, да палаткаын ӧшаліс син сёян лӧз тшын.
Номъяс дзизгисны скӧра да, медым мездысьны найӧс пӧдтысь тшынысь, жмитчисны-чукӧртчисны палатка пельӧсӧ, му бердӧ.
Водз асывнас кылӧдчысьяс чеччисны да петісны берег дорӧ.
Первойӧн, мый найӧ аддзисны, вӧліны керъяс, кодъяс тэрыба да спокойнӧя кывтісны ю кузя водзӧ.
— Моль кылалӧ! — шуис Григорий Сидорович.
— Со сійӧ — век жӧ вӧтӧдіс миянӧс, но — зэв бур — туй помас нин.
Кыдзи кывтӧсӧ!
— Мича!
А ноко, войтыр, тэрыбджыка завтракайтны!
Стёпа дыр эз вермы торйӧдчыны берег доркӧд.
Палаткаысь кыліс нин паньясӧн вӧдитчӧм шы, и батьыс коймӧдысь горӧдіс:
— Стёпа, сёям!
Кытчӧ вошин?
Смотри —  тшыгйӧн колян.
А Стёпа видзӧдіс и видзӧдіс кывтысь керъяс вылӧ.
Гашкӧ, со эсійӧ клеймаа, а гашкӧ —  сы бӧрся локтысьыс?
Но клеймаа керъяс эз тыдавны.
Палаткаӧ Стёпа пырис зумыш.
Некымын час мысти пыж воис Сан тыӧ.
Тані юыс сиктсӧ юкис шӧрипӧв.
Берегъясын сулалісны йӧз да видзӧдісны, кыдзи ю кузьта ва веркӧсті кывтісны и кывтісны сьӧд визьӧн тыдалысь керъяс.
Григорий Сидорович медводз тэрмасис запаньӧ.
Надёжнӧйтор сійӧ — лежневӧй запаньыд.
Кӧть миллион кер чукӧрт, — ставсӧ кутас!
Запаньсянь сійӧ веськыда муніс почта вылӧ, телефон дорӧ, да Никулинлы висьталіс:
— Мольлӧн юрыс Сан тыын.
Запань — дась!
— Ӧдйӧ ті таво, — радпырысь шуис почтаса начальник, — шензьӧдана ӧдйӧ!
Кольӧм во серти дзонь тӧлысь водзджык...
— И куим вежонӧн ӧдйӧджык сы серти, мыйта кад вӧлі сетӧма тавося планӧн,— нюммуніс Григорий Сидорович.
— А тіян мый выльыс?
Стёпа петіс ывлаӧ.
Сійӧ видзӧдліс ю вылӧ, коді тырӧма вӧлі молльӧн, да думыштіс: «Кӧнӧсь бара ӧні Эйно да Пекка и мый вӧчӧны?»
Сэсся корсис идзас тыра сарай да пырис идзас пиас, мед узьны сы мында жӧ, мыйта узьлӧ ош аслас гуын.
Стёпа унмовсис дзик пыр жӧ, быттьӧ сійӧ ваӧ суніс.
Кӧкъямысӧд глава
Ю КУЗЯ — «КАРЧЕВНЯӦН»
«Карчевня» — сійӧ пур вылӧ пӧвъясысь вӧчӧм вевта керка.
Сэні эм складтор, пусьыны кухня да столӧвӧй.
Туйӧ петігӧн карчевнялӧн складыс вевтӧдзыс вӧлі тыр быдпӧлӧс прӧдуктаясӧн.
«Карчёвняӧ» кӧ сӧвлісны унджык йӧз, пурйыс ставсӧ эз лэптыв да вӧйыштліс.
Ӧбедайтысь кылӧдчысьясӧс тайӧ эз зэв повзьӧдлы.
Унджыкыс на пӧвстысь зілисны сёйны ӧдйӧджык.
Налы вӧлі веськодь ваыс, коді сёлькакыліс пызан кокъяс дорын.
«Повны кӧ ваысь, сы дорӧ не матыстчывны!».
Но Эйнолӧн мамыс радейтіс порядок.
— Кытчӧ сы мында шӧтінныд?
Сёянныд оз кӧдзав.
Эн тэрмасьӧй, а то плитаӧдз воас ваыс да кусӧдас!
«Карчевня» кывтіс кымын водзӧ, сымын кокняммис.
Складсьыс запасъяс бырисны и бырисны.
Ӧні сійӧ кывтіс то моль шӧрас, то моль бӧжас, — сэні, кӧні вӧліны унджык кылӧдчысьясыс.
Эйно да Пекка олісны «карчевняын», тшӧкыдакодь узьлывлісны тайӧ кывтысь керкасьыс ылын бокын, кылӧдчысьяслӧн палаткаясын.
Уджын найӧ эз кӧсйыны кольччыны гырысьясысь.
* * *
Куран кось дорӧ изъяс вылас тэчӧма ыджыд залом.
Дас кымын истӧг кӧрӧбысь кӧ кисьтыны истӧг тувъяссӧ да топӧдны найӧс воча ки, — сэки найӧ мыйкӧ мында кутасны казьтывны заломсӧ.
Сӧмын настӧящӧй заломыс абу истӧг тувъясысь, а керъясысь.
Найӧс ваыслӧн ыджыд выныс гудыртӧма, чукӧртӧма-тэчӧма ӧтлаӧ да топӧдӧма сэтчӧ.
Ылісянь сійӧ кажитчӧ зэв ыджыд руд ёж кодьӧн, — пӧшти став керйыс сэн сулалӧны сувтса.
Эйно да Пекка сулалісны берег дорын да сюся видзӧдісны сувтсӧн сулалысь керъяс вылӧ.
Эйно котӧрӧн лэччис матӧджык дзик вадорас.
— Видзӧд! — горӧдіс сійӧ Пеккалы, —  миян керным!
— Кӧні?
— Со тай кытчӧ топӧдӧма. Лӧсалӧм бокыс тыдалӧ, сӧмын клеймаыс оз тӧдчы!
Пеккалӧн кутіс ёна тіпкыны сьӧлӧмыс, детинка эз ӧшйы места вылас да заводитіс котравны берег кузяыс.
— Миян!
Миян керйыс!
Тані, пӧжалуй, абу ӧти.
Пыралам залом вылас, перъям.
Эйно довкйӧдліс юрнас:
— Перъям?
Да сійӧс дружинаӧн ставнас он вермы нетшыштны.
Оз, тадзи оз артмы. Колӧ мыйкӧ мӧдтор думыштны.
Мунам бригадаӧ!
Кылӧдчысьяслӧн пикетысь бригадир, ичӧтик тушаа косіник старик, коді вӧлі пасьталӧма кузь пӧлаа пинжак, сулаліс залом бӧж весьтын берегас.
Матын сэн вӧлі неыджыд лӧнь вабергач.
Керъяс, кодъясӧс сюйӧма сэтчӧ, быттьӧ шойччисны, надзӧник бергалісны места вылас.
Кылӧдчысьяс дугдывтӧг видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ дзугсьӧм керъяс вылӧ.
Видлы на дорӧ матыстчыны!
Лыс чукӧр разӧдны и то он сразу вермы.
А тані — керъяс!
Бригадирлӧн гӧрдӧдӧм синлапъясыс мигайтісны.
Ваыслӧн дзирдыс ёрис синъяссӧ.
Бригадир читкыртіс синсӧ, неуна копыртчыштліс и друг пӧрысь лэчыд синъяснас, быттьӧ вӧркань, видзӧдліс заломлань.
Кинас босьтіс гежӧдіник тошсӧ да воськовтіс водзӧ.
— Со! — горӧдіс сійӧ гораа.
— Аддзанныд?
Кылӧдчысьяс вешйыштісны сылань.
— Со сійӧ, быттьӧ тувъялӧм кӧрт тув!
Бригадир чургӧдіс кисӧ да индіс сувтсӧн сулалысь кер вылӧ.
— Сійӧс кӧ нетшыштны, став заломыс вӧрзяс.
А кыдзи сувтӧма?! Быттьӧ горш вомӧн тасасьӧм лы!
Сійӧ и кутӧ ставсӧ.
А воӧдчыны сы дорӧдз абу кокни.
Кось шӧрас татчӧ пыжтӧ он сюй...
Бригадир довкйӧдліс юрнас, думайтыштіс да друг пыркнитіс кизьӧр тошнас.
— Эх!
Ӧтитор кольӧ вӧчны — кылалысь керъяс вывтіыс тасянь нюжӧдны сэтчӧ трос.
Но тайӧс вӧчны колӧ пельк мортлы, коді кок йылас кокни...
— Ме котӧртла керъяс вывтіыс! — друг бригадир водзӧ мыччысис Пекка.
— Гырысьясысь ме абу омӧльджык.
Ме — ур кодь.
Бригадир синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс Пекка вылӧ.
— Тэ?..
Видлы!
Тайӧ уджсӧ, пӧжалуй, детинка и артмӧдас.
Кокни морт колӧ.
Пекка кӧрталіс коскас гез, неуна йӧжгыльтчыліс, видзӧдліс кылӧдчысьяс вылӧ и котӧртіс керъяс вывті.
Сійӧ пыр жӧ кутіс тэрмасьны, да, неуна котӧртыштӧм бӧрын, вильскӧбтіс, лёкногӧн ӧвтыштіс кияснас да вӧйи керъяс костӧ.
— Уф, уф! — мӧдіс уфкайтны Пекка, быттьӧ кань, кодлы усъясас веськаліс ва.
— Кыскӧй бӧр!
Кӧдзыд!
Гезйӧн сійӧс бӧр кыскисны берегӧ.
— Но вот, — сералісны кылӧдчысьяс, — миян урным бӧжсӧ кӧтӧдіс; мун би дорӧ, косьтысь!
Эйно кӧритана видзӧдліс аслас ёрт вылӧ.
«Тіян вылӧ отряд надейтчӧ!»
— тӧдвылас уси сылы вожатӧйлӧн кывъясыс да матыстчис Пекка дорӧ.
Сылысь сійӧ нинӧм шутӧг коссьыс разис гезсӧ да кутіс кӧртавны аслас коскӧ.
Эйнолӧн вӧлі сы мында решимость, мый кылӧдчысьяс дугдісны серавны да кутісны чӧв отсавны Эйнолы коскас кӧртавны гезсӧ.
Бригадирлы тӧдвылас уси сылӧн батьыс, кодкӧд уджавліс коркӧ ӧтлаын, да ыджыда лолыштіс.
Эйно сувтіс изъяс вылӧ да, удачнӧй кад бӧрйӧм бӧрын, чеччыштіс берег бердті кывтысь керъяс вылӧ.
На вывті сійӧ котӧртіс заломлань, но эз веськыда, чукляліс, бурджык туй корсиг.
— А ӧд гӧгӧрвоӧ детинкаыс делӧсӧ! — том кылӧдчысьяслы юрнас довкнитіс бригадир.
—  Аддзанныд, кыдз котӧртӧ?
Быттьӧ сылы вешкаяс сувтӧдлӧмаӧсь.
Кыдз сӧмын Эйно чеччыштліс кер вылӧ, —  помыс сылӧн вӧлі вӧйӧ.
Колӧ вӧлі равновесие воштытӧг котӧртны кер шӧрас тувччӧмӧн либӧ тэрыба чеччавны ӧти кер помсянь мӧдӧ.
Сувтны, думайтны, виччысьыштны вӧлі некор.
Колӧ котӧртны и котӧртны, ӧти вылысь мӧд кер вылӧ чеччалӧмӧн, мӧдног пыр жӧ веськалан ваӧ.
А кӧтасьӧм, нильӧг пуясыс зілисны ылӧдны.
Найӧ дасьтісны гу — бергалісны.
Онджык кӧ кокнад веськав колӧм серти, ӧшибитчан ӧти сантиметр, — ӧд вывсьыс и бузгысян ваӧ.
Залом дорын ваыс пуӧмӧн пуис.
Эйно веськаліс юр воштанінӧ, кодӧс прӧйдитны позьӧ вӧлі сӧмын ӧдвывсьыс, дыр думайттӧг.
Сійӧ чеччыштіс зэв кузь ӧтка кер вылӧ да котӧртіс сы вывті заломлань.
Керлӧн помыс кутіс вӧйны, но Эйно, быттьӧ кань, чеччыштіс водзӧ, залом вылӧ да кияснас кутчысис чурвидзысь вӧсни пуӧ.
— Ура! — берегсянь горӧдісны сылы кылӧдчысьяс.
Визув ваыс вӧсна заломыс ставнас увгис да тіраліс, быттьӧ сы улын уджаліс зэв вынйӧра да ыджыд мотор.
Тайӧ тіралӧмыс вӧсна зонлӧн ёнтісны кокъясыс и сьӧлӧмыс.
Эйно векыштіс пиньяссӧ: «Нинӧм, он повзьӧд, — ме ассьым век жӧ вӧча!»
Вӧсни бечеваӧн сійӧ кыскис берегысь стальнӧй трос, бура кӧрталіс сійӧс залом кутысь кер помӧ да керйысь керйӧ чеччалӧмӧн бӧр петіс берегӧ.
Бригадир шымыртіс Эйноӧс аслас вӧсни, но кос ув моз сибдысь кияснас да сӧмын шуис:
— Пельк, пиукӧй!
Молодеч!
Кыскам! — кад воштытӧг пыр жӧ сэсся сійӧ сетіс команда.
— Лебёдка, уджав!
Лебёдка заводитіс уджавны. Трос то зэлавліс, то личавліс да швачкӧдіс ваас, нетшкис да шатлӧдліс керсӧ.
Сійӧ кутіс вӧрыштны да быттьӧ дышиника кутіс петны заломсьыс, а сэсся надзӧник мыніс керъяс чукӧр улысь, пыркмуніс сынӧдас да бузгысис ваӧ.
Кажитчис, мый став заломыс гораа да кокнипырысь ышловзис.
Керъяс мӧдӧдчисны ю кывтыд сэтшӧм тэрыба, мый быттьӧ тэрмасисны косӧдны тані вынужденнӧя сулалӧмсӧ.
Сунласиг, найӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ бергалісны гырысь гыяс костын.
Лыдтӧм керъяс пӧвстын тыдовтчыліс и «ПП» клеймаа кер.
— Миян! — ӧттшӧтш горӧдісны Эйно и Пекка.
* * *
Снежнӧй кось дорӧ карчёвня сувтіс.
Воис важ кылӧдчысь Петрович, кось вывті карчёвня нуӧдны бура кужысь морт.
Латшкӧсіник, паськыд пельпомъяса, ыджыд дзор тошка, сійӧ сёрнитіс сьыланнога кыз гӧлӧсӧн.
«Вейнемейнен, кӧнкӧ, татшӧм жӧ вӧлі», —  думайтіс Эйно.
Петрович бӧрйис ёнджык кылӧдчысьясӧс да нёльӧн-нёльӧн сувтӧдіс найӧс пелысъяс дорӧ. Найӧс вӧлі вӧчӧма сынӧм вылӧ поснидик, но ён коз пуысь, кодлысь крука дінла помсӧ лӧсалӧма.
Татшӧм пелысыс вӧлі мунӧ зэв ыджыд хоккейнӧй клюшка вылӧ.
Пелысъяссӧ — ӧтисӧ карчёвня нырас, а мӧдсӧ бӧжас — вӧлі крепитӧма тшупӧда пу вылӧ сідзи, медым позис сынны.
Петрович кайис карчёвня чом вевт вылӧ да вожасьӧмӧн пуксис сигӧр вылас, быттьӧ багатырскӧй вӧв вылӧ Илья Муромец.
Сы мышкӧ пуксис мӧд вожак, томджык, медым велӧдчыны Петровичлысь, кыдзи колӧ нуӧдны карчёвнясӧ кось вывті.
Эйно да Пекка мигайтісны ӧта-мӧдныслы да, кыдзи сӧмын карчёвняыс вӧрзис, сідзжӧ кавшасисны чом вевт вылӧ да пуксисны вожакъяс бӧрӧ.
Кось вылӧ вылісянь видзӧдігӧн юрсиыд сувтлӧ.
Юыслӧн еджыд быгъя визьясыс вежласисны булькйысь сӧдз ваӧн, коді быттьӧ пуис.
Ва пырыс тыдалісны юпыдӧсса страшнӧй изъяс да на костын артмӧм джуджыд сьӧд гуранъяс.
Кажитчис, карчёвнясӧ веськыда нуис изъяс вылӧ да керкаа тайӧ ыджыд пурсӧ некод оз вермы видзны пасьмунӧмысь...
Петрович командуйтіс гораа да вына гӧлӧсӧн.
Кось увгӧм шыын дугдывтӧг кыліс тэрмӧдлан да гора гӧлӧс:
— Бӧжнытӧ кутӧй!
— Эй, ті, видзӧй нырнытӧ! Сыныштӧй!
Командасӧ сійӧ стӧчмӧдліс сэтшӧм решительнӧй жестъясӧн, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын бой дырйи.
Карчёвня пур кажитчис ловъяӧн.
Сійӧ кывзысис йӧзӧс, но сэк жӧ вӧлі зэв асныра.
Вевтыс, кытчӧ кутчысьӧмаӧсь вӧлі Эйно да Пекка, вӧрис, ратшкакыліс-дзуртіс, грӧзитіс паськавны.
Ыджыд гывесьтса ва мольясын дзирдаліс ӧшкамӧшка. Карчёвня муніс веськыда сы вылӧ, кокньыдик ва ру пытшкӧ.
— Пропадитам!.. — кельдӧдӧм вомдоръяснас шӧпнитіс Пекка.
— Тіравтӧдз повзин кӧ нин, — галстуктӧ пӧрччы!
Трусъяслы сійӧ оз мун! — шуис сылы Эйно.
— Ме ог пов... — кӧсйис дорйысьны Пекка.
— А мыйысь нӧ кельдӧдін?
— Да сідз...— нинӧм эз куж думыштны Пекка.
— Кутӧй бӧръя пелыснас! — Петрович кыпӧдіс кабыртӧм кулаксӧ да быттьӧ сійӧн кучкис посни ва бусас да ӧшкамӧшкаас.
Пур бӧжса пелыс кутіс уджавны.
Кӧкъямыс вына ки уськӧдчисны сы вылӧ.
Ёна зэвтӧмысла кылӧдчысьяслӧн чужӧмъясыс гӧрдӧдісны.
Налӧн синъясыс эз вешйывны Петрович вылысь.
А Петрович пукаліс карчёвня вевт вылын — тошсӧ нетшкис тӧв, синъясыс дзирдалісны, быттьӧ ва да косьяс кӧлдуйтысь вещӧй Вейнемейненлӧн.
Карчёвня кежыштіс бокӧ да исковтіс ыджыд из дорті.
Ӧшкамӧшка воши, быттьӧ сійӧс ӧвтыштіс Петровичлӧн киыс.
Ва бус ыркыда кӧтӧдыштісны Эйнолысь да Пеккалысь чужӧмъяссӧ.
Эйно видзӧдліс бӧрвыв: ӧшкамӧшкаыс дзирдыштіс выльысь, но сійӧ вӧлі нин карчёвнясянь ёна бӧрын.
Ещӧ здук — и Снежнӧй кось ставнас коли бӧрӧ.
Карчёвняысь петіс Эйнолӧн мамыс.
Сійӧ повзьӧм синъясӧн видзӧдіс вевт вылӧ, кӧні пукалісны челядь.
— Но, кыдз ті сэн, челядь? Повзьылінныд?
— Хо! — шыасис Пекка. — Ми повзям?
И сійӧ збоя чышкыштіс нырсӧ.
Кось горулын карчевня сулаліс ӧтилаын дыр, — виччысисны Снежнӧй вомӧн кер мунӧмлысь помасьӧм.
Медбӧрын, и сійӧ вӧрзис да кутіс кывтны ю кывтыд, Сан тылань.
Сан тыын юыс километр кык кузя вӧлі тырӧма вӧрӧн.
Сэтчӧс запаньӧ вӧлі чукӧрмӧма миллионджын кер.
Ва визулыс найӧс сюйис вевсьӧн кык-куим судта.
Сӧмын берег доръясас кӧнсюрӧ, ляпкыдінъясын, тыдаліс сӧстӧм ва.
Сюйӧм керсьыс артмис ыджда сертиыс некор на аддзывтӧм пос, код вывті, кӧть и ыджыд удобствоястӧг, веськыда вӧлі позьӧ вуджны ӧтар-мӧдар берегӧ.
Ю вывсянь ӧвтіс эз ва руӧн, а пожӧм ягса сир дукӧн.
Эйно да Пекка сӧмын на чеччисны карчевняысь берегӧ, а аддзисны нин Стёпаӧс.
Керъяс вомӧн чеччалігтыр сійӧ котӧрӧн локтіс налань да ещӧ ылісянь на ӧвтіс кияснас:
— Чолӧм!
Но... кыдз...
Эйно?
Миян... керйыс... уна?
Кывъяссӧ сійӧ шуаліс коставлӧмӧн, — котӧртӧмсьыс вӧлі тырӧма лолыс.
— Этша! — Довкнитіс юрнас Эйно.
— Кӧть эськӧ став вӧрыс вӧлі кывтӧ...
— А Снежнӧйті ми кывтім карчёвня вылын! — ошйысьыштіс Пекка.
— Карчёвня вылын! — дӧзмӧмпырысь вочавидзис Стёпа,— а ме сэті пыжӧн кывті — и синмӧс эг лапнитлы!
— Тырмас! — орӧдіс налысь сёрнисӧ Эйно да индіс запань вылӧ, — миян керъяс, колӧ лоны, танӧсь.
Аски асыв чеччӧмӧн тшӧтш кутам корсьны!
* * *
Запаньӧ керъяссӧ кӧть и топыда сюйӧма, но сідз прӧстӧ на вывті некод эз ветлы.
Ю вылын керйысь керйӧ чеччалысь морт вӧвлі гежӧд и берегсянь тайӧ шыбитчыліс синмӧ.
Та вӧсна Пан тысаяс ещӧ асывнас на казялісны ю вылысь куим мортӧс да кутісны видзӧдны :
— Мый бара сэн лунтырсӧ найӧ вӧчӧны?
— Чери, кӧнкӧ, кыйӧны.
— Кутшӧм чери?
Кианыс вугыр шатин ни нинӧм абу да.
— Прӧстӧ сідз окотасӧ тешитӧны, тӧв чужъялӧны.
Челядь!
Тайӧ збыльысь вӧліны челядь: Эйно, Стёпа да Пекка.
Асывсянь найӧ петісны запаньӧ корсьны ассьыныс клеймитӧм керъяссӧ; и со рытӧдз прӧйдитісны запаньсӧ ставнас да чукӧртчисны бона дорӧ.
— Но? — юаліс Эйно.
— Кыдз?
— Да ме жӧ тіянлы шулі, мися, нинӧм оз артмы, —  кинас ӧвтыштіс Стёпа.
— Ме сӧмын аддзи вит пу, кодъяс миян «ПП» клеймааӧсь. И то ӧти вӧлі ваас — омӧля тыдаліс: то ли миян, то ли абу.
— А ме — кызьӧс! — грымӧбтіс-шуис Пекка.
— Ме — квайтӧс, — висьталіс Эйно да эскытӧг видзӧдліс Пекка вылӧ.
— Смотри, Пекка!
Тані ошйысьны оз позь.
Делӧыс серьёзнӧй.
Бӧрас мый висьталам отрядлы?
Пекка шӧйӧвошис.
— Да, да... нурбыльтіс сійӧ, — вернӧ, клеймитӧм пуяссӧ ме лыдди сӧмын нёльӧс, а мукӧдыс...
— Мукӧдыс тан миллионджын, — сылысь сёрнисӧ орӧдіс Эйно.
— Кӧнӧсь миян пуясным?
Кӧрт туйӧдз джын туйсӧ эз мунны — и син водзын витсё керйысь колис сӧмын дас вит.
Омӧль делӧ!
Куимнанныс думыштчисны.
Туйын мыйта сьӧкыдлун вӧлі, найӧс венны зільӧм, и со кутшӧмтор лоис!
Кытчӧ вошины налӧн керъясыс?
Медбӧрын Эйно шуис:
— Тані сы мында кер, мый на вывті кӧть тӧлысь ветлӧдлы, — нинӧм он тӧдмав...
— Математика — великӧй делӧ! — горӧдіс Пекка.
— Дзик пыр ме артала...
Сійӧ кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ чукля кӧрт тув да, сійӧн пу кырсь вылӧ лыдпасъяс гижаліг, шуйга кинас пашкыртіс юрсисӧ, быттьӧ сытӧг математическӧй способностьясыс сылӧн эз вермыны петкӧдчыны.
— Гӧтов! — горӧдіс сійӧ.
— Миллионджын вылӧ витсё лоӧ ӧти процент!
Математика —  великӧй делӧ!
— Ӧти процент.
Быд сё вылӧ — ӧти пу...— тэрмасьтӧг, гораа арталіс Эйно.
— Сійӧ уна. Сы мындаыд синлы тыдавмӧн...
Ми ӧд куимӧн ветлӧдлім.
Да оз вермы лоны!
— и сійӧ зэв ӧдйӧ чеччис местасьыс.
— Сӧрин тэ, Пекка! — Менам бать век шуӧ, — содтіс Стёпа,— гижны колӧ бумага вылӧ, сы вылӧ и бумагаыс вӧчсьӧ, а записнӧй книжкаыд кӧ абу, —  колӧ кужны юрнад артавны.
Но Эйно эз нин кывзы Стёпалысь.
Сійӧ арталіс паметь сертиыс.
— Математика — великӧй делӧ,— шуис сійӧ Пеккалы,— но сӧмын правильнӧя кӧ сійӧн пӧльзуйтчан.
А тэ ӧшибитчин!
Быдса знак вылӧ ӧшибитчин.
Абу ӧти процент, а процентыслӧн ӧти дасӧд юкӧныс.
Оз сё, а тысяча пу вылӧ воӧ сӧмын ӧти клеймитӧм кер.
Найӧс он зэв и аддзы.
Сідзкӧ, найӧ ставныс танӧсь, но оз тыдавны.
Стёпа эскытӧг читкыртліс ӧти синсӧ.
— Ставыс, либӧ абу — сы йылысь шуны сьӧкыд.
Гашкӧ, ылӧдз абу ставыс...
Кӧнкӧ, эз этша коль берегӧ, лыа кӧсаясӧ да заломъясӧ.
— Сідзкӧ, — звирк чеччыштіс пукалан кер вылысь Эйно, — ми сійӧс прӧверитам!
Молльыс регыд мӧдӧдчас водзӧ.
А ми аски жӧ босьтам карчёвняысь прӧдуктаяс да пӧпутнӧй машина вылын тӧвзям водзӧ, водопадлань.
Сэтчӧ ми лӧсьӧдам ассьыным пионерскӧй пост.
Переменаӧн кутам видзӧдны, кыдзи кутас мунны вӧрыс, лыддям ӧтитӧг ассьыным кӧръяснымӧс.
А гашкӧ, карӧдз муна, — тасянь абу нин зэв ылын!
— Ура! — горӧдіс Пекка.
— Югдігӧн —  туйӧ!
— А машинаясыс ветлӧны? — падъялігтыр юаліс Стёпа.
— Шоссеӧдз таті абу ылын — мунам подӧн.
А сэні — машинаясыс пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ журъялӧны, и миян районӧ суткинас ӧтчыд автобусъяс ветлӧны.
Вонытӧ воам!
Тайӧс вӧчны абу сьӧкыд!
Главнӧйыс — мед эськӧ керъяснымӧс аддзыны.
— А миянӧс лэдзасны? — пыр на падъяліс Стёпа.
— Менӧтӧ лэдзасны, — шуис Эйно, — да и тэнӧ, ме чайта, Григорий Сидорович оз мӧд кутны.
— Висьталам сылы: ӧти-кӧ...
— Ӧти-кӧ, колӧ водопад видзӧдлыны!— сяркнитіс-шуис Пекка.
— Сы мында сы йылысь сёрни кывлім!
— Тайӧ абу ӧти-кӧ, а коймӧд-кӧ.
Ӧти-кӧ, керъясным бӧрся миянлы колӧ видзӧдны помӧдзыс.
— Мӧд-кӧ, карын меным колӧ волыны Игнат дядь ордӧ, — содтіс Стёпа.
—  Сійӧ зэв нин важӧн гижліс, корӧ гӧститны!
— Тайӧ правильнӧ,— сӧгласитчис Эйно.
—  Коймӧд-кӧ, ми мунам ог ӧткӧн, а куимнанным ӧттшӧтш.
Куимӧн мунны — надёжнӧй делӧ.
— А водопад йылысь сёрни — медбӧрын.
— Водопад йылысь бурджык не сёрнитны, — вӧзйис ассяньыс Стёпа.
— Главнӧй помкаыс — гӧститны, карӧ, Игнат дядь ордӧ.
Мунімӧй!
— Вӧзйысьны колӧ бура корӧмӧн, кыдз колӧ,— содтіс Эйно.
— Вот тадзи,— Пекка вӧчис тешкодь чужӧм да шуис сэтшӧм нор гӧлӧсӧн: «Дона Григорий Сидорович!», мый Эйно да Стёпа сьӧлӧмсянь серӧктісны.
Ӧкмысӧд глава
ВОДОПАД ДОРЫН ПОСТ
Шофёр тормозитіс машинасӧ, и кузовсьыс чеччыштісны куим детинка.
Налӧн руд плащъяс вылын бусыс эз сэтшӧма тӧдчы, но кепкаяс выланыс да синкыманыс сійӧ вӧлі пуксьӧма кыз слӧйӧн, а вомдоръясас косьмӧма потласьӧмӧн.
— Ффр! — пыркӧдіс юрсӧ Пекка,— буссӧ пӧттӧдз сёйсьӧма!
Аттьӧ тіянлы! — горӧдіс сійӧ шофёрлы моторыслысь шумсӧ вевттьыны зілиг.
Ю вылын, туй дорсянь километрджын сайын, дугдывтӧг да торжественнӧя увгис водопад.
Челядь кывзыштісны, мыш саяныс лямкаалісны вещевӧй мешӧкъяснысӧ да веськӧдчисны сылань, кытысь кыліс тайӧ шумыс.
Быд воськов бӧрын водопадлӧн бузгӧмыс содіс и содіс.
Со нин сійӧ кутіс бузгыны сідзи, мый пӧшти став шыяссӧ вевттис.
Векни ордым эз лэччы горув, а кайис вывлань.
Друг куимнанныс сувтісны.
Найӧ сулалісны нитшсялӧм джуджыд скала вылын, коді помасис крут обрывӧн.
Бузгысь водопад вӧлі на син водзын, улын.
Берегъяс дорӧ юыс локтіс лӧня да величавӧя.
Сылӧн шыльыд, паськыд веркӧсын тыдаліс вын, но эз вӧв позяна тӧдмавны, мыйта ярость да вынйӧр дзебсьӧма ваыслӧн тайӧ лӧнь визулын.
Юыс неыджыд шумӧн пырис скалаӧсь берегъясӧн топӧдӧм руслоӧ, коді вӧлі зэв гырысь, жуглассьӧм из тшупӧдъяса пос кодь, и сэки жӧ сылӧн ваыс, быттьӧ ыджыдысь-ыджыд дон пач вылӧ веськалӧм бӧрын, пузьыліс быгъя гыясӧн.
Ёсь изъяс, кодъяс чурвидзисны водопад быг пыр, кажитчис, лайкъялісны да чеччалісны.
Муткыра ва весьтын ӧшаліс посни ва буса кымӧр, а водопад весьтын лентаяс моз дӧлалісны яръюгыд некымын ӧшкамӧшка.
Гырысь гыяс горулын, йирас, ваыс пыр на эз вермы лӧньны, и пыдӧссяньыс кыптылісны воздух тыра ва гадьяс.
— Вот тайӧ да! — горӧдіс Пекка.
— Вӧр сотчигӧн моз жӧ увгӧ.
А кӧні ми кутам овны?
Эйно эз кыв Пеккаӧс, но гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ вомдоръяс вӧрӧм сертиыс.
Сійӧ нинӧм эз шу, но индіс чуньнас увлань.
Сэні, изъяс вылын, гежӧдіник кустъяс пӧвстын, вӧлі неыджыд керка.
Сы водзын сьӧдвидзис бипур места.
Челядь лэччисны увлань, пыралісны керка пытшкӧ, наръяс вылӧ содтісны турун, бипур весьтӧ вӧчисны таган да овмӧдчисны.
— Чери ковмас кыйны кось кывтыдысь да катыдысь.
Тані, водопад вылын, кыйсьӧм оз артмы.
— Да кутшӧм нин тані чери! — шуис Стёпа.
— Лӧсьӧдам порядок! — быттьӧ командуйтіс Эйно.
— Ми куимӧн: ӧти — шойччӧ, узьӧ; мӧд — кыйӧ чери да пуӧ сёян, ӧти кывйӧн кӧ, кӧзяйничайтӧ; коймӧд — сулалӧ пост вылын, видзӧдӧ моль бӧрся да лыддьӧ миянлысь керъяс...
Пост вылын не вугравны да ворсны, а сюся видзӧдны!
Гӧгӧрвоана?
Военнӧй служба вылын моз кутам вежласьӧмӧн дежуритны.
— Гӧгӧрвоана!
Ни ӧти кер видзӧдлытӧг ог лэдзӧй, — вочавидзис Пекка.
— Ни ӧтиӧс, — сійӧ ещӧ кыдз шуны... —  шуыштіс Стёпа.
* * *
Сійӧ жӧ лунӧ Сан тыдорса берегӧ чукӧртчисны эз этша йӧз.
Инженер Никулин да Григорий Сидорович дорӧ локтіс сплавнӧй контораса представитель.
Сійӧ вӧлі кучик пальтоа, кольквиж кепкаа да зэв ыджыд брӧднияса, кодъяслӧн увлань пешкыльтӧм чӧръясыс ӧшалісны паськыд труба моз да муртса эз гижтыны мусӧ, — гӧгрӧсіник чужӧма морт.
Сплавнӧй контораса представитель нюмъяліс да, кор здоровайтчис, сэтшӧма тракнитліс китӧ увлань, мый мукӧддырйи он кӧсйы да быть ковмыліс шатовтчыны.
— А таво ті кокниа прӧйдитінныд, — мурӧстіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн, — куим вежонӧн срокысь водзджык!
Но, аттьӧ зэв ыджыд, аттьӧ!
Сійӧ и миянлы пӧдарок сяма.
Куим вежонӧн!
И вӧрыс, кыдзи тыдалӧ, планысь вывті — ветымын тысяча кымын кубометр унджык...
— А вот лыддьы, примит — аддзан, —  нюммуніс мастер Антипин.
— Гашкӧ, и сё тысяча кубометрысь на унджык чукӧрмас.
Метсяварскӧй коммунистъяс ассьыныс кывсӧ кутісны.
Ӧні ті вӧрсӧ водзӧ кутанныд кылӧдны, море дорӧдз.
Туй выланыд косьясыс да ляпкыдінъяс и тіянлы абу этша.
— Нинӧм, ми дасьтысьӧмаӧсь.
Кольӧм во серти таво пӧшти кыкпӧв унджык сувтӧдлӧма бонаяссӧ.
Заводитам, али мый?
— Заводитам!
Кер лыд арталысь нывъяс карандашъясӧн киясас займитісны местаяс, пуксялісны кыдз позьӧ лӧсьыдджыка.
Куимлаӧд восьтісны запаньлысь воротаяс, и сэті тэрыба мӧдӧдчис вӧр.
Ӧтиӧн, кыкӧн, куимӧн, а то и дасъясӧн орччӧн, быттьӧ неыджыд пуръяс, керъяс мӧдӧдчисны ю кывтыд.
Со эськӧ кытчӧ пионеръяслы колӧ вӧлі сувтӧдны ассьыныс постсӧ, — кер лыддьысьяс дінӧ, — да видзӧдны асланыс керъяс бӧрся!
Ӧшибитчисны челядь, тэрмасисны.
Кор тэрмасян — йӧзлысь серам петкӧдан!
* * *
Гранитнӧй креж чурк йылын Эйно пукаліс неыджыд гӧрд флажок дорын да видзӧдіс, кыдзи водопад быг пиын кывтісны керъяс.
Найӧ эз ӧтсяма уйкнитны-кывтны тайӧ визув местатіыс.
Ӧтияс тэрыба да казявлытӧг исковтлісны син водзті да дзирдыштлісны кӧтасьӧм бокъяснас.
Мукӧдъяс бергалісны какунясигтыр: тыдовтчылас то ӧтар помыс, то мӧдар помыс да кӧсйисны быттьӧ видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ югыд свет вылас.
Коймӧдъяс зурасьлісны изъясӧ да сувтлісны сись моз сувтса, тірзисны, быттьӧ повзьӧмаӧсь водопадлӧн ыджыд шумысь да пыксисны, эз кӧсйыны кывтны водзӧ.
Но, ваыслӧн ыджыд вын водзын и найӧ швачкысьлісны-пӧрліны быгъя ваӧ, вошлісны сэтчӧ, медым мыччысьны кӧнкӧ ылын нин кывтыдын.
«Кутшӧм тан пост, — думайтіс Эйно, — некытчӧ шогмытӧм.
Тайӧ гыяс пӧвстысь не сӧмын клейма, но и лӧсыштӧмсӧ весиг каля оз казяв».
— Но, кыдзи? — мыш сайсьыс кыліс сійӧ сы дорӧ локтысь Стёпалысь гӧлӧс.
— Видзӧда, со...
— Нинӧм тасянь он аддзы... — шуис Стёпа.
— А дежуритны колӧ!
Ӧні сэсся дежуритан ӧчередьыс Пеккалӧн.
Эй, Пекка!
Лок татчӧ, из креж йылас.
А ми Эйнокӧд ветлам да кыйыштам чери.
Пекка важнӧя пуксис из креж йылӧ, лӧсьӧдыштіс флажоксӧ да кутіс шутьлявны сьыланкыв.
Эйно да Стёпа лэччисны ордымӧд увлань.
— Видзӧдлы, — шуис Стёпа да индіс увлань.
— Морт, да ещӧ вугыр шатя.
Ветлам сы дорӧ!
Кузь гӧленя сапӧгъяса олӧма морт сулаліс водопад дорын да видзӧдіс гыяса ва вылӧ.
Стёпаӧн чайтӧм вугыр шать пыдди сылӧн киас вӧлі метр сизим кузьта зіб йылын кокньыдик сак.
— Мыйся детинкаяс? — юаліс тӧдтӧм морт.
— Миян тіян кодьыс некод абу.
Кытысьӧсь?
— Ми Кив-тыса пионеръяс.
— Кив-тыса?
Ылӧдз локтӧмныд!
Мый нӧ тан вӧчанныд?
— Кылӧдчам.
Пост миян тані — пионерскӧй.
Эйно висьталіс асланыс вӧчӧм керъяс йылысь.
— А ті коді лоанныд? — юаліс Эйно.
— Ме — орчча сиктса чери кыйысь, Мартьянов.
— Кутшӧм нӧ тані чери олӧ?
— гыа ю шӧрлань довкнитіс юрнас Стёпа.
— Водопадыс сійӧс лестукӧдз чашъяс.
— Кутшӧм? — нюммуніс чери кыйысь.
—  А со дзик пыр аддзанныд.
Сійӧ мышкыртчис, медым мусьыс босьтны саксӧ, но пыр жӧ веськӧдчис бӧр да нинӧм шутӧг индіс зэв ыджыд гы вылӧ, коді кыпӧдчис берегсянь неылын.
Ӧдвывсьыс из вылӧ кыпӧдчылӧм ваыс вӧлі быттьӧ мойдын моз еджыд бурсиа вӧвлӧн зэлыда нюкыльтӧм сьылі.
Самӧй гы щӧтяс, быг пиас вӧлі зэв ыджыд, метр кузьта кымын чери, и сылӧн бӧжыс пӧшти тыдаліс васьыс.
Шондіыс ва пырыс дзирдаліс черилӧн эзысь сьӧмъясын.
Кажитчис, мый сійӧ чериыс чудоӧн кутчысис ва визув вылас да быттьӧ лэбис водопад весьттіыс.
— Но мый? — челядьлы мигнитіс чери кыйысь.
Эйно да Стёпа зэв уна тӧдісны черияслӧн олӧм йылысь, но татшӧм чудосӧ эз на аддзывны.
Найӧ эз эскыны асланыс синъяслы.
— Лёль! — шуис чери кыйысь.
— Зэв вына чери!
Ӧні сійӧ шойччӧ.
Регыд вӧрзяс катны.
И збыльысь, недыр мысти быттьӧ лыйыштіс-муніс водопад визувлы паныд.
Сӧмын сійӧс и аддзылісны!
— Шойччӧ сійӧ и джуджыд йиръясын.
Нырсӧ тшукӧдас из дорӧ и сулалӧ.
Шойччытӧг татшӧм водопадтӧ и лёль оз вермы катны.
Моресянь ю катыд сійӧ катӧ быд во, катӧ кульмыны посни ю йывъясӧ, ляпкыдінӧ.
Лыаӧ вӧчас бӧжнас гӧп, лэдзас сэтчӧ пӧксӧ да ещӧ лыанас тыртас, медым мукӧд черияс эз сёйны.
А сэсся ю ньылыд бӧр кывтӧ мореӧ.
Кыйӧны сійӧс тывъясӧн и юсӧ потшӧмӧн.
А ме думышті кыйны мӧдног.
Со видзӧдлӧй.
Чери кыйысь босьтіс ассьыс саксӧ, лӧсьыдджыка да крепыдджыка сувтіс из вылӧ дзик берег бердас, саксӧ, кыкнан кинас топыда кутӧмӧн, нюжӧдіс водопад весьтӧ.
Недыр сійӧ внимательнӧя видзӧдіс ваас.
Сэсся тэрыба лэдзис саксӧ быгъяс и, став тушанас зэвтчӧмӧн, сідзи выныштчис, быттьӧ кӧсйис курыштны сэсь мыйкӧ чорыдӧс.
Саклӧн зібйыс нюкыльтчис кузь вугыр шатин моз, и сакыс васьыс качис вывлань.
Сакыслӧн сетьыс, кодӧс вӧлі крепитӧма стальнӧй проводысь вӧчӧм асыкӧ, кыпаліс водопадлӧн быгъя ва весьтӧ.
Сакӧ веськалӧм ыджыд лёльлӧн пессьӧмыс вӧлі тэрыб да вына, но Мартьянов эз сет черилы усьны ваӧ.
Плавнӧя да ӧдйӧ бергӧдчӧмӧн вийсьысь чериа саксӧ сынӧдтіыс сійӧ нуис берегӧдзыс, а сэсся пуктіс изъяс вылӧ.
Мартьянов уськӧдчис шедӧм чери дінӧ, перйис сійӧс саксьыс да нуис берег дорсянь ылӧ.
Стёпа, ещӧ сакыштны заводиттӧдзыс на, читкыртліс синсӧ да кӧсйис шуны, мый татшӧм добраӧн некутшӧм прамӧй кыйсьӧм оз вермы лоны, но эз удит и вомсӧ паськӧдны, —  сэтшӧм ӧдйӧ тайӧ ставыс лои.
— Аддзанныд, — шуис чери кыйысь, кор мышкыртчис видлыны саксӧ, — век жӧ удитӧма поткӧдны.
А сетьсӧ вӧлі кыӧма медся ён шӧвк сунисысь.
Видлӧй орӧдны...
Аслас вына чуньясӧн Стёпа зэлӧдчыліс ёнакодь, но суниссӧ орӧдны эз вермы.
abu
— А лёльыд орйӧдлӧ! — серӧктіс чери кыйысь.
— Со ӧд кутшӧм сылӧн выныс!
Оз весьшӧрӧ кат татшӧм водопад паныд.
Мартьянов дӧмис саксӧ да ӧти бӧрся мӧдӧс кыскис ещӧ куим сэтшӧм жӧ ыджыд лёль.
— Да ӧд тадз быдса додьтыр найӧс позьӧ кыйны! — шензис Эйно.
— Позьӧ, но лёльтӧ кыйӧны план серти, медым татшӧм бур чериыс эз быр да вош.
Миян колхозлы разрешитӧма кыйны сезон чӧжӧн вит тонна и сэсся ни ӧти лишнӧй чери.
Мукӧдыс медым спокойнӧя катӧны кульмыны...
— Ой, мый ыджда! — мыш сайсяньыс кыліс Пеккалӧн гӧлӧс.
Кор из крежйывса аслас пост вывсянь аддзис, мый берег дорын вӧчсьӧ мыйкӧ интереснӧйтор, Пекка эз вермы терпитнысӧ, вунӧдіс аслас керъяс йылысь да котӧрӧн локтіс татчӧ.
Эйно весиг кельдӧдіс.
Пекка вылӧ сійӧ видзӧдліс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, быттьӧ эз эскы аслас синъяслы.
— Тэ?
Тэ мунін пост вылысь?
Пионер — и мунін!
Скӧрмӧмыс вӧсна Эйнолӧн весиг гӧрддзасис горшыс.
— Да ме, — нурбылявны кутіс Пекка, —  мый ӧвтчӧны сакӧн и...
— Тэ... мунін?
— Эйно воськовтіс Пеккалань сідзи, мый вот-вот кучкас сылы.
Пекка быттьӧ тайӧс и виччысис.
— А, тэ тышкасьны! — шуис сійӧ да уськӧдчис Эйно вылӧ.
Но сійӧ жӧ здукӧ Мартьянов ӧти кинас босьтіс Эйноӧс, а мӧднас —  Пеккаӧс, и кыкнанныс найӧ дзик пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мыйла тайӧ чери кыйысьыслӧн киясыс сэтшӧм кокниа вӧдитчӧны сизим метр кузьта сакӧн.
Татшӧм киясысь не сӧмын лёльлы, но и весиг петукъяс моз тышкасьны заводитчысь Пекка да Эйнолы некыдз вӧлі мынтӧдчыны.
— Ті нӧ мый? — серӧктіс Мартьянов.
—  Дзик сьӧд таръяс кодьӧсь.
Тышӧн делӧлы он отсав.
Дугдӧй!
— Сійӧ жӧ меным кӧсйис кучкыны! — эз ӧвсьы Пекка.
— А кыдзи тэ лысьтін пост вывсьыс мунны?
А ещӧ пионер! — скӧраліс Эйно.
— Кӧть и сідз, тышкасьны оз ков, — бурӧдіс найӧс чери кыйысь.
— Ӧд ас йӧз, артмӧдчанныд и кулакъястӧг.
— Мартьянов лэдзис Эйноӧс и Пеккаӧс.
— А керъяснытӧ водопад вывсьыд тіянлы не аддзыны.
Мунамӧй, бурджык, керка дорӧ да пуамӧй юква.
— Мунам! — шогпырысь пыдісянь лолыштӧм бӧрын сӧгласитчис Мартьяновкӧд Стёпа.
— Позис кӧ эськӧ тышкасьны, ме эськӧ татшӧм делӧсьыс Пеккаӧс тожӧ пуркӧді, кыдзи сюзь пуркӧдӧ курӧгӧс.
Енэжын и водопадын дзирдаліс шонді.
Увгис да шумитіс ва.
Бипурса би, коді пӧшти эз тӧдчы, шонтіс пидзӧсъяс.
Пӧртйын лёль бӧжысь да юрысь дзулькйӧн пуис юква, и нырӧ ӧвтіс чӧскыд дука руӧн.
Нёльнанныс пукалісны бипур дорын да варовитісны.
— Тіянлы весьшӧрӧ кад коллявны тан нинӧмла, — висьталіс Мартьянов.
— Кӧсъянныд кӧ аддзывны ассьыныд керъястӧ, то мунӧй карӧ, море дорӧ.
Татысянь сэтчӧдз абу ылын, — пӧшти тыдалӧ.
Сэні сортировочнӧй запань: вӧрсӧ юклӧны сорт серти, налӧн качество да ыджда серти — коді мый вылӧ шогмӧ.
Сэні кӧ ассьыныд керъяснытӧ он аддзӧй, то аддзыланныд зэв уна интереснӧйтор.
Некор на эн вӧвлӧй карын?
Сӧмын Стёпа вӧлі ӧтнас?
Со ӧд!..
А карӧ мунтӧдз ветламӧй ме ордӧ.
Ме тіянлы солалышта лёль, медым сійӧ эз тшык.
Ме ордын шойччыштанныд, а сэсся пӧпутнӧй машинаӧн — карӧ.
Миян керка дорӧ шоссе вылӧ зэв уна машина сувтлывлӧ...
Карӧ кӧ и карӧ!
Челядь чукӧртісны ассьыныс кӧлуйнысӧ, из креж вылысь босьтісны флажоксӧ да чери кыйысь Мартьяновкӧд тшӧтш мӧдӧдчисны сиктӧ.
Эйно да Стёпа сэтшӧма радлӧмӧн да гӧрдитчӧмӧн кыскисны Мартьянов бӧрся сылысь черисӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі асланыс кыйӧм...
Пекка мыжапырысь тапиктіс на бӧрся.
А сэсся сійӧ шыӧдчис Эйно дорӧ:
— Кора тэнӧ, Эйно, сӧмын некодлы эн висьтав, мый ме муні пост вылысь.
— Ого, тэ зэв уна кӧсъян! — вочавидзис Эйно.
— Кужин пышйыны, куж и кывкутны.
Та йылысь тэ отрядлы висьталан ачыд.
Дасӧд глава
МОРЕ ДОРЫН КАР
Сэні, кӧні, медбӧръя кось вывті увгиг, юыс уси Белӧй морелӧн векньыдик морскӧй заливӧ, сулаліс стариннӧй кар.
Лӧнь морскӧй залив веркӧсті тыдалісны изйӧсь ичӧтик діяс, кодъясӧс тан шуисны лудъясӧн.
Ылын тайӧ лудъясыс ӧтлаасисны берегыскӧд да аснаныс сайӧдісны море эрдсӧ.
— Кутшӧм нӧ тайӧ море! — сералӧмсорӧн шуис Пекка.
— Миян районса ты та серти ыджыдджык.
Но кор куим зон аддзисны морскӧй прилив, коді сывйыштіс ас сыв улӧ став изъяссӧ и лажмыдджык берегъяссӧ, а сідзжӧ тупкис посни діяс, сэки найӧ гӧгӧрвоисны морелысь вынсӧ.
Сортировочнӧй запаньын, кытчӧ найӧ воисны, пуис удж.
Челядьлысь вниманиесӧ кыскис зэв ыджыд пловучӧй сооружение, коді вӧлі баржа либӧ пристань сяма.
Сы пытшкын тратшкакылісны вынйӧра лебёдкаяс.
Ваӧ вӧйтчылісны вомӧна стрӧпилӧяс да кыссисны зэлалӧм стальнӧй тросъяс.
Тайӧ вӧлі пуръясян механизм.
Тросъяснас сійӧ кыскис керъяслысь пучок да кӧртавліс став керсӧ ӧтлаӧ.
Татшӧм машинаыс вежис уна сё мортӧс да уджсӧ вӧчис зэв ӧдйӧ.
Ичӧтик буксирнӧй пароходъяс, делӧвитӧя да тшӧктан гӧлӧсӧн тювӧстліг, сы дорысь кыскисны кузь пуръяс.
— Машина вермӧ вӧчны быдпӧлӧс удж! —  шензьӧмӧн шуис Пекка.
— Всё равно сыӧн колӧ веськӧдлыны мортлы, — вочавидзис Стёпа, — а сідзкӧ, оз на быд удж!
— Но и мый нӧ!
Веськӧдлыны — сійӧ абу уджавны, — эз миритчы Эйно.
— Мортлы кокньыдджык.
Мыйта морт вын видзӧны машинаясыс!
Видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ гӧгӧр.
Куимнанныс бергӧдчисны морскӧй заливлань банӧн.
Шонді водзын дзирдаліс валӧн помтӧм веркӧс.
Сы вылын тыдалісны заливсӧ сё проход, улича да ӧдзӧс вылӧ юклысь бонаяслӧн сьӧд визьяс.
Кыссисны радъясӧн кыз сваяяс.
Ылісянь найӧ кажитчисны булавкаяс кодьӧн, кодъясӧс быттьӧ тшукъялӧмаӧсь ыджыд запаньлӧн чертёж вылӧ.
И быдлаын кер, кер и кер.
Матын найӧ асланыс кӧтасьӧм бокъяснас лӧсталісны зарниӧн, а ылісянь кажитчисны гӧрдӧдӧм пожӧм лыс кодьӧн.
Ыджыдджык пароходъяс, кыз басӧн тутсіг, кыскисны ыджыд пуръяс да «кӧшельяс».
Трубатӧм катеръяс, осторожнӧя бонаяс костӧд писькӧдчиг, корисны туй сиренаясӧн.
Берегъяс пӧлӧн куйлісны лыдтӧм кер штабельяс, сваяяс вылын сулалісны причалъяслӧн площадкаяс, кыпалісны кранъяслӧн вына да кузь решёткаа киясыс, а ва вылын буткисны пуръясян механизмъяс.
Вынйӧра кран васьыс кер пучокъяссӧ вуджӧдаліс ылӧ берег вылӧ.
Лӧз енэж фон вылас найӧ плавнӧя шлывгисны сынӧдті да лэччисны кӧнкӧ кер штабельяс сайын.
Плавайтысь копёр стрӧитіс выль причал.
«Бах, бах, бах!»
— зумыд пыдӧсӧ тувъяліс сійӧ сваяяс, и сылӧн шыясыс казьтісны автоматическӧй орудиеысь лыйсьӧм.
И став тайӧторъяслӧн кӧзяиннас вӧліны йӧз.
Найӧ бӧрйисны вӧрсӧ сортъяс, размеръяс да качество серти.
Найӧ жӧ веськӧдлісны тайӧ ыджыдысь-ыджыд овмӧснас.
Детинкаяс сулалісны боналӧн звено вылын, кодӧс вӧчӧма, гашкӧ, дас керйысь, найӧс ӧтлаӧ кыз чептӧн зэлӧдӧмӧн, да эз тӧдны, мый вӧчны.
— Весьшӧрӧ татчӧ локтім! — жалитӧмпырысь шуис Стёпа.
— Кыдзи весьшӧрӧ? — шыӧдчис Эйно.
— Колӧ мыйкӧ вӧчны.
Бӧр петам берегӧ, ветлӧдлыштам, видзӧдлам...
Причалъяс пиысь ӧти дорӧ матыстчис катер.
Рулевӧй будкаысь палуба вылӧ петіс морӧсас комсомольскӧй значока том морт.
Эйно веськыда муніс сы дінӧ да висьталіс, мыйла да кыдз найӧ веськалісны татчӧ:
— Миянлы колӧ тӧдны, кытчӧ мунӧны керъясным.
Тані, запаньын, гӧгӧрвоны мыйкӧ сьӧкыд.
— Да, тані сьӧкыд разберитчыны, — эскӧмӧн шуис том зон.
— Тасянь вӧр мунӧ быд вожӧ, а самӧй карас — кызвыннас куимлаӧ: шпалорезнӧй заводӧ, лесобиржаӧ да лесозаводӧ.
Сэтчӧ и ветлӧй!
Сӧмын ӧтитор: пропусктӧг некытчӧ оз лэдзны...
— Писькӧдчам! — кыпыда вочавидзис Пекка.
— Миянлы эськӧ сӧмын видзӧдлыны, кытчӧ керъясным мунӧны, — шуис Эйно.
— Главнӧйыс, — мед эськӧ найӧ тані дыр эз овны, — содтіс Стёпа.
— Вӧртӧ ӧні виччысьӧны быдлаын, быдлаын сійӧ колӧ, — висьталіс комсомолец да, синъяссӧ чукыртӧмӧн, видзӧдліс запань вылӧ.
— Аддзанныд, эстӧн мыйта!
Быд лун воӧ и воӧ.
Тіян районныд кӧть и ылын, а кылӧдчӧм таво помаліс водз.
Газетаясын та йылысь гижлісны.
Кылӧдчысьяслы премияяс лоӧны...
— Премияясыд — сійӧ мый!.. — тӧждысис Стёпа.
— Вот миянлы эськӧ керъяснымӧс аддзывны.
— Тіян керъясныд воисны моль нырын — сідзкӧ, водзджык лоӧ найӧс сортируйтӧма.
А мӧдӧдасны найӧс, кытчӧ колӧ дзик пыр.
Ӧні эшелон бӧрся эшелон мунӧ вӧрыс лунвылӧ.
А корсьны тась ассьыныд керъястӧ лоӧ зэв сьӧкыд.
Эйно важнӧя довкнитіс юрнас:
— Да, збыльысь сьӧкыд, но колӧ.
Стёпа нурбыльтіс мыйкӧ та ногаӧс: «Тайӧ тӧв чужъялӧм кодь!»
А Пекка тэрыба бокыньтіс кепкасӧ да быттьӧ кӧсйис шуны: «Ми быдтор вылӧ дасьӧсь!»
* * *
Детинкаяс сувтісны Стёпа дядь ордӧ — Игнат Васильевич ордӧ, коді важысянь нин вӧлі овмӧдчӧма карӧ.
Сійӧ оліс выль посёлокын, неыджыд пу керкаын.
Югыд да сӧстӧм горнича, коді вӧлі стӧч керка вевт улас, вӧлі быттьӧ мӧд судтаын.
Гӧстьясӧс радейтысь кӧзяева сэтчӧ и овмӧдісны куим другӧс.
Игнат дядь занимайтчис чери кыйӧмӧн да некымын лун кежлӧ бот вылын муніс Белӧй мореӧ.
Кӧзяйкаыс тӧждысис аслас горт вӧсна, кодйис град йӧрсӧ, ноксис мӧскӧд.
Челядьлы кажитчисны комнатнӧй цветъяс.
Войвывса олысьясӧс кузь тӧв велӧдліс радейтны веж быдмӧгъясӧс да тӧждысьӧмӧн быдтыны найӧс гортаныс.
Керкаясса быд ӧшинь вылысь позьӧ вӧлі аддзыны унапӧлӧс, зэв гежӧда паныдасьлысь, дона комнатнӧй цветъяс.
Игнат дядь ордын цветъясыс вӧлі уна.
Сылӧн керка ӧшиньясыс казьтісны ботаническӧй садлысь оранжерея.
— Ковмас и Кив-тыын лӧсьӧдны татшӧмъяссӧ, — пышнӧй, турунвиж рӧма тшын ёкмыль вылӧ мунысь цветок да ёсь коръяса пальма вылӧ индіс Эйно.
Чардакса горничаын найӧ вӧчисны совещание, мыйкӧ военнӧй сӧвет сямаӧс, — мый вӧчны водзӧ?
Эйно сетіс предложение:
— Мунам быдӧн торйӧн, — коді шпалорезкаӧ, коді лесозаводӧ, а коді лесобиржаӧ.
А медым эз вӧв некутшӧм вен, — пудъясям, кодлы кытчӧ мунны.
Кӧзяиныслӧн вӧлі неыджыд, паськыд морӧсъяса, зэв тӧлка синъяса, еджыд нисьӧ виж лайка пон, кодӧс шуисны Кумжаӧн.
Сылӧн пельясыс сулалісны тув моз, быттьӧ пуысь тӧчитӧмаӧсь бур столярӧн.
Челядьлы сійӧ зэв ёна кажитчис, и сыкӧд найӧ ноксисны час-мӧд.
Кумжа вӧлі збыльысь интереснӧй пон: радпырысь вӧлі вайӧ, мый тшӧктан, ворсіс дзебсясьӧмӧн и важнӧй видӧн кутіс вомас Стёпалысь кепкасӧ.
«Кумжа миянлы отсалас кыскыны пуд», — шуисны детинкаяс.
Стёпа шыльӧдіс пуртӧн неыджыд куим бедь да на пӧвстысь ӧтиӧ гижис «Лесозавод», мӧдӧ — «Лесобиржа», а коймӧдас — «Шпалорезнӧй».
Куимнан бедьторйыс ӧтпырйӧ шурк-мунісны-лэбисны заливӧ.
— Кумжа, вай! — тшӧктіс Стёпа; и пон увтігтыр уськӧдчис ваӧ.
Сійӧ вайис первой бедьсӧ да сетіс сійӧс Эйнолы.
«Лесозавод!» — ӧти гӧлӧсӧн лыддисны куимнанныс.
Кумжа уськӧдчис вайны мӧд бедь.
Сійӧс босьтіс Стёпа.
Беддьӧ вӧлі гижӧма: «Лесобиржа».
Коймӧд бедьсӧ Кумжа ӧдва аддзис.
Сійӧ дыр уяліс, медбӧрын, кор аддзис, апнитіс пиньяснас, вайис берегӧ да никсіг сетіс Пеккалы.
Сылы зэв окота вӧлі босьтны «Лесозавод», но сійӧ лыддис «Шпалорезнӧй».
Кумжа ставсӧ вӧчис ас ногыс, таысь кындзи пыркӧдчигас Пеккаӧс резіс ванас.
Пекка бӧрыньтчис, джӧмдіс изйӧ да муртса эз усь.
Асывнас водз челядь вӧліны нин кок йылын.
Кӧзяйка муртса удитіс лысьтыны мӧссӧ.
Арталӧмӧн, мый торъялӧмыс лоӧ дыр кежлӧ, куимнанныс завтракайтісны сэтшӧм сьӧлӧмсянь, быттьӧ таысь зависитіс налӧн успехыс.
Сьӧрсьыс быдӧн босьтісны выя нянь.
— Туйӧ петігӧн висьтала ӧтитор, — муніганыс тӧлкмӧдіс ассьыс ёртъяссӧ Эйно.
—  Коді оз пӧрт олӧмӧ задание, — гортӧ бӧр не локны.
А ӧні мунны кодлы кытчӧ колӧ.
* * *
Шпалорезнӧй заводӧ Пекка воис эз регыдӧн.
Кар кузя муніс сійӧ тэрмасьтӧг: ӧтарӧ-мӧдарӧ вуджаліс тротуаръяс вылӧ, видзӧдіс, кутшӧмӧсь керкаясыс да найӧ ӧшиньяс вылысь цветъяссӧ, лыддис стенъясысь афишаяс.
Шпалорезнӧй заводӧ Пекка пырис пропускъяс сеталысь бюроӧс беспокоиттӧг.
Сійӧ гусьӧн кайис ворота дорӧ воысь машина кузолӧ.
Охранаса боец восьтіс воротасӧ, и машина муніс водзӧ.
Пельӧс сайын машина вывсьыс Пекка чеччыштіс пилипызьӧн вольсалӧм муӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
— Кӧні тан пилитӧны шпалъяссӧ? — юаліс сійӧ дінтіыс мунысь рабочӧйлысь.
— И мыйла тэныд сэтчӧ?
— Бать дінӧ! — артмис Пеккалӧн.
— Со сэтчӧ помӧдзыс мун, — кинас индіс рабочӧй.
— Кылан, кӧн пилаясыс уджалӧны?
Пекка муніс пилорамаяс дзижган шыӧ и сэтчӧ, кӧн горалісны циркульнӧй пилаяс.
Сійӧ аддзис, кыдз чепа конвейер кыскалӧ васьыс пуяссӧ, кыдзи найӧ мунісны водзӧ транспортёр лотокъяс вывті, а сэсся, первой ӧти, а сэсся мӧд пилорамалӧн пила пиньяс улӧ веськалӧм бӧрын, петісны сэтысь свежӧйӧсь, сливочнӧй вый рӧма шпалъясӧн.
Пекка вунӧдіс, мый сылы колӧ корсьны «ПП» клеймаа керъяс.
— Тайӧ нӧ пилаясыс кыдз уджалӧны?
Тайӧ нӧ болтыс мыйла?..
А мый этійӧ?..
Часджынйӧн Пекка удитіс дӧзмӧдны шпалорезка пилорама дорын став уджалысьясӧс.
— Весась тась! — горӧдіс Пекка вылӧ мастер.
— Кок улын бергалан, уджавны мешайтчан да ещӧ кер улас веськалан!
Пекка эз дӧзмы.
Сійӧ веськӧдчис сэтчӧ, кӧні тутсіс паровоз да тыдалісны шпалъяс тыра кӧрт туй площадкаяс.
Сылы зэв окота лои исковтны татшӧм площадка кузяыс.
Дыр эз думайт, — кайис на пиысь ӧти вылӧ да лажыньтчис сідзи, медым сійӧс эз казявны.
Паровоз тутсіс-тутсіс дай вӧрзис.
Пекка, быттьӧ керка вевт вылӧ пуксьӧм пышкай, бергаліс штабель вылын, видзӧдіс бӧрӧ кольысь столбъяс вылӧ, стрӧйбаяс вылӧ, эстакадаяс вылӧ, и друг кватитчис.
А кытчӧ жӧ сійӧс нуӧдӧ поездыс?
Заводын Пеккалы висьталісны, мый тасянь шпалъяс мунӧны Сӧветскӧй Союзса быд помӧ.
«А менӧ кӧ Казахстанӧ нуасны!
Сэні не сӧмын юяс да тыяс — весиг ва гӧпсӧ он аддзы, шонді водзас лун-мӧдӧн косьман кос сукар моз».
Пекка збыльысь повзис.
Сійӧ ӧдйӧджык лэччис штабель вывсьыс вагон тамбурӧ.
Поезд мунігӧн чеччыштны поліс: вагон кӧлесаяс бӧрӧ муыс колис быттьӧ руд визь.
Мый вӧчны?
Пеккаӧс поезд нуас рӧднӧй Карелиясьыс уна тысяча километр сайӧ —  Средньӧй Азияӧ.
Пекка вошас!
Но паровоз друг тювӧстіс гораа да гажаа, лэдзис еджыд ру, чинтіс ӧдсӧ да сувтіс.
Детинка пырысь-пыр жӧ чеччыштіс муӧ да чорыда зурасис пидзӧснас рельсас.
— Ой! — вишкӧбтіс сійӧ.
Но ӧні некор вӧлі ёна малавны коксӧ.
Пекка ӧдйӧджык уськӧдчис бокӧ, лёк поездысь ылӧджык.
Карӧдз ковмис мунны километр вит подӧн, но Пеккалӧн кокъясыс ӧні вӧліны тэрыбӧсь, и час мысти вӧлі нин гортас.
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ — вӧлі сӧмын на луншӧр бӧрын часджын.
Рытӧдз ылын на.
«Водзкодь на, — думыштіс Пекка, но асьсӧ такӧдіс: — Зато ӧбед кежлӧ эг сёрмы».
Зептас няньыс коли вӧрзьӧдлытӧм.
Ӧбедайтӧм бӧрын сійӧ виччысис Эйноӧс да Стёпаӧс, но найӧ пыр на эз вӧвны.
Коли ещӧ ӧти час.
«А эг-ӧ лок ме водзджык? — медбӧрын, думыштчис Пекка.
— Водзджык и эм!
И весиг ассьыным керъяснымӧс эг вевъяв корсьны!
Тайӧ оз шогмы! — ыджыда лолыштіс сійӧ.
— А ставсьыс мыжа поезд.
Нуӧдіс менӧ кытчӧкӧ...»
Пекка кутіс тӧждысьны.
Сійӧ нин кӧсйис бӧр мунны шпалорезнӧй заводӧ, но аддзис посводзысь бур вугыр шатин: кӧвйыс вӧв сиысь, табйыс пробкаысь, вугыр помас косьмӧма нидзув.
А морскӧй ваысь Пекка некор на эз видлы вугравны чери.
Босьтіс вугыр шатинсӧ да муніс сійӧ сэтчӧ, кӧні вуграсисны карса челядь.
* * *
Кут-губаӧдз, кӧні вӧлі лесобиржаыс, ковмис тапиктыны ылӧкодь, и Стёпа, плешсӧ чукрӧдліг, недыр сулалыштіс улича шӧрын.
Сійӧ думайтіс, кыдзи сэтчӧ веськавны.
«Ӧтпырйӧ кык кӧчӧс кыя, — медбӧрын, шуис Стёпа, — и места вылӧдз воӧдча, и пропуск оз ковмы: запаньсянь пур вылын муна».
Но запаньын пур вылӧ веськавны эз вӧв кокни.
Сэк Стёпа шуис босьтны мудеритӧмӧн.
Сійӧ кутіс отсасьны кылӧдчысьяслы.
— А тэ кысь веськалін? — юалісны сылысь.
— Ноко мун пур вывсьыс.
Эн гартчы тан кок улын!
Стёпа сӧмын чукыртчыліс, зумыштчыліс.
— Мун, мун, тэныд шуӧны!
— Ог.
Меным колӧ лесобиржаӧ мунны.
— Да тэ кодлӧн татшӧм кывзысьтӧмыс?
— Ме — Антипин Григорий Сидоровичлӧн пи, а ола ӧні Игнат дядь ордын.
— Тӧдам!..
Тӧдам тэнсьыд батьтӧ, и дядьтӧ тӧдам.
Характерыд серти лӧсялан...
Ладнӧ, Григорий Сидоровичлӧн кӧ пи, — кольччы пур вылӧ...
Стёпалы эз этша ковмы зэвтны вынсӧ аслас отсасьӧмын, но сы пыдди, кор пурйыс вӧрзис лесобиржаӧ, сійӧ, кыдз тыр правоа кылӧдчысь, пукаліс кер вылын.
Кут-губа запаньын Стёпа дыр ветлӧдліс бонаяс вывті, чукӧръясысь сюся видзӧдіс быд кер.
Но весьшӧрӧ!
На пӧвстын «ПП» клеймааыс ни ӧти эз вӧв.
Бона кузьта мунігӧн Стёпа аддзис некымын мортӧс, кодъяс уджалісны неыджыд, но тешкодь машинаӧн.
Стёпа тӧдіс, мый керйӧ трослы розьсӧ пыр розьӧдлісны ыджыд напаръяӧн кипомысь.
Дыр колӧ вӧлі бергӧдлыны напаръясӧ воропӧдыс, быд бергӧдӧм мысти колӧ вӧлі киястӧ вежны ӧти пу помсьыс мӧдас.
Писькӧдан ӧти розь — кипыдӧсъясыд сотчӧны, быттьӧ дон плита вылӧ веськавлӧмаӧсь.
А тані морт индӧ, веськӧдӧ напаръясӧ керъяс, мыйкӧ бергӧдыштӧ сы выліысь, и сійӧ ӧти здукӧн дзурс петӧ кер вомӧныс.
— Мый нӧ сійӧс бергӧдлӧ? — Стёпалы эз терпитсьы юавны.
— Электричество.
— Рабочӧй индіс провод вылӧ, коді локтіс сэтчӧ прибор бокті.
— Тайӧс миян Кут-губаса десятник изобретитіс — и заграничнӧйысь прӧстӧйджык, и ӧдйӧджык писькӧдӧ! — гордитчӧмӧн содтіс сійӧ.
— А позьӧ меным видлыны? — корис Стёпа.
— Сӧмын ӧти розь писькӧдны!
Стёпа вылӧ рабочӧй видзӧдліс эскытӧмпырысь, но, кор аддзис сылӧн синъясысь ыджыд нимкодясьӧм, шуис:
— Сӧмын осторожнӧйджыка!
Со тадзи кут — веськыда да крепыдджыка.
Стёпа кияслы кыліс приборлӧн кокньыдика дрӧжжитӧм.
«Ддзынь». — И розь артмис.
— Ещӧ ӧтиӧс позьӧ?
— Писькӧд!
Тэнад зэв лӧсьыда артмӧ.
Стёпа ылаліс писькӧдчӧмнас, но керъясыс регыд сылы казьтісны, мый ставныс найӧ —  «ПП» клейматӧмӧсь.
Стёпа ышловзис, вешйис интереснӧй прибор дорысь да, писькӧдчыськӧд прӧщайтчӧм бӧрын, петіс берегӧ.
Лотокъяс вывті ваысь керъясыс кайисны вылӧ.
Сэні найӧс виччысисны орччӧн пуктӧм уна пилаа рамаяс.
Лотокъяс вылысь керъяс, мыйӧн воасны колана местаӧдз, быгыльтчӧны сюся вӧчӧм ачыс ветлысь тележка вылӧ.
Тележкаыс керсӧ вайӧдӧ рама дорӧ, йӧткӧ водзӧ, а пилаяс пилитісны бокъяссӧ.
Сэсся керйыс бергӧдчӧ да пырӧ мӧд рамаӧ, кытчӧ пилаяссӧ пуктӧмаӧсь сы ыджда костъясӧн, мый кызта колӧ тьӧскыс.
Пилаясыс дзижъялісны-ветлісны улі-вылі сэтшӧм ӧдйӧ, мый он казяв найӧс весиг синмӧн.
Керйӧ найӧ пырисны кокниа, быттьӧ сійӧ абу сира, ён кер, а сёркни.
Свежӧй, сӧмын на артмӧм тьӧсъяс усьлісны транспортёр лента вылӧ да котӧртісны водзӧ, цех помлань.
Сэні лентаыс торъявліс куимпельӧ: тьӧсъяс сортируйтсисны да ассьыныс туйнысӧ помалісны веж зарни рӧма джуджыд штабельясын.
Сэні, клеткаясын, найӧ косьмисны.
Сы бӧрын штабельяс дорӧ вайӧдлісны вагонъяс, и лесобиржаысь тьӧсъяс мунісны сэтчӧ, кӧні найӧс виччысисны строительяс.
Стёпа, быттьӧ кӧлдуйтӧма, видзӧдіс вӧр пилитан цехын удж вылӧ.
Машинаяс дорын йӧзыс вӧліны зэв этша, а тьӧсъясыс мунісны и мунісны орлытӧм визьӧн.
Стёпалы дум вылас уси сиктын тьӧс пилитӧм.
Кык джуджыд кӧбылка вылӧ кыпӧдасны кер.
Ӧти морт — вылын, а мӧдыс —  улын, ньӧжйӧник, став выннысӧ зэвтӧмӧн, кыскалӧны ыджыд да сьӧкыд пила, мыйысь весиг медся ён йӧзыслӧн бӧрас ёнтӧны пельпомъясыс и коскыс.
Аслыд пилитны либӧ сӧмын веськӧдлыны татшӧм вынйӧра пилаясӧн — сійӧ абу ӧти!
Эйно, пӧжалуй, прав: машина — великӧйтор!
Со ӧд кыдзи уджалӧ!
Стёпа эз вунӧд видзӧдны кер дінъяс.
Но «ПП» клейма эз тыдовтчыв.
Кад муніс, кер бӧрся кер пӧрины тьӧсъясӧ.
Стёпа тӧждысьӧмӧн ветлӧдліс рамаысь рама дорӧ, — найӧ тані вӧліны уна, — висис сьӧлӧмыс ассьыныс керъяс аддзӧм вӧсна, но ни ӧти паса кер эз петкӧдчыв.
Стёпа пуксис тьӧс чукӧр вылӧ, сёйис ассьыс выя няньсӧ да бара сувтіс пилорамаяс дорӧ дежуритны. Дежурстволы некутшӧм пом эз тыдав.
Завод сетіс гудок.
Биржа вылӧ воис рабочӧйяслӧн мӧд смена.
Стёпа ещӧ ветліс запаньӧ, воліс цехӧ, кӧні керъясысь вундалісны баланс — метрӧн-джынйӧн кузьта чуркаяс.
Баланссӧ вундалісны ыджыд бӧчка пыдӧс ыджда гӧгрӧс пилаяс.
Специальнӧй машинаяс баланссӧ кырссисны да шыльӧдісны ув местаяссӧ.
Лун кодь еджыд балансъяс мунісны бумага вӧчан фабрикаӧ.
Наысь сэн вӧчисны буретш сійӧ бумагасӧ, мый вылын печатайтсьӧны газетаяс да книгаяс да челядь гижӧны сочинениеяс да решайтӧны арифметическӧй задачаяс...
Стёпалӧн бергӧдчис нин юрыс.
Сійӧ син водзӧд муніс нин тайӧ кузь луннас лыдтӧм кер!
Та вӧсна, кор сійӧ балансъяс дорысь воис рамаяс дорӧ, эз эскы аслас синъяслы...
Тележка вылӧ быгыльтчис кер, и сылӧн дін помас вӧлі «ПП» клейма.
Стёпа кӧсйис уськӧдчыны сы дорӧ, но сійӧ нин пырис пилаяслӧн азым пиньяс улӧ.
— Энлӧй! — муртса эз горӧд Стёпа.
А керйыс петіс мӧдарладорас, и «ПП» клеймаа вундӧм гӧрбыльыс уси лента вылӧ да цехысь муніс водзӧ.
— Мый нӧ тайӧ пӧвторъяссьыс вӧчӧны?
— рабочӧйяслысь юаліс Стёпа.
— Али сотӧны?
— Мыйла нӧ сотны?
Посни пӧвъясысь вӧчӧны тара — разнӧй тӧваръяс пуктыны ящикъяс, — вочавидзис рабочӧй.
«Но, ладнӧ, кӧть пӧльза вылӧ мунӧны, — думыштіс Стёпа.
— А керъяс йылысь ӧні ставыс гӧгӧрвоана.
Украинаӧ миян керъяс оз воны...
Найӧс вундаласны пӧвторъяс да балансъяс вылӧ.
Квитневый хуторӧ найӧ оз веськавны!..»
Забеднӧ лои Стёпалы.
Синъясыс мӧдісны чӧсӧдны, быттьӧ вӧрын ыджыд пӧжар вӧсна курыд тшынысь.
Сійӧ чӧв петіс цехысь да мунігмозыс гусьӧн чышкыштіс бандзибсьыс курыд синва войт.
* * *
Эйно муніс кар кузя километрӧн-джынйӧн да сувтіс.
Лесозаводӧдз, коді уджаліс Дальньӧй ді вылын, вӧлі ӧкмыс километр.
Мунны подӧн — луныс вошӧ.
— Нуӧдӧй, пӧжалуйста! — Эйно шыӧдчис попутнӧй машинаса шофёр дінӧ.
— Пуксьы!
Автомашина котӧртіс керйӧн вольсалӧм туй кузя.
Вольсалӧм керъясыс дорвыв гымалісны да казьтісны аснаныс ылыс артиллерийскӧй канонада.
Чукыль сайын машина кутіс мунны кузь дамба да пос вывті, и Эйно лои Дальнӧй ді вылын.
Кыдзи нӧ веськавны лесозаводӧ?
Тӧдтӧм мортӧс стрӧг охрана оз лэдз сэтчӧ весиг пионерскӧй галстукӧн.
Эйно думайтіс, думайтіс — ворота дорын дыр сулавны вӧлі некор — и шыӧдчис ӧти рабочӧй дорӧ:
— Дяденька, пыртӧдӧй менӧ заводас.
— А мыйла тэныд сэтчӧ?
Мед вочавидзны, Эйно вермис эськӧ татчӧ мыйкӧ сочинитны, но эз кӧсйы ылӧдчыны.
Пионеръяслы сійӧ абу мича!
— Колӧ!
Зэв ёна колӧ!
— А кодлӧн тэ?
Кытысь?
— Ме ылысь, Кив-тыысь.
Ярвинен Эйно.
— Ярвинен?
Да тэ дзик Леон Ярвинен кодь.
Гашкӧ, сылӧн пи?
— Пи.
Менам батьӧй уси. Партизанӧн вӧлі.
— Кывлі тэнад бать йылысь.
Сійӧ миянкӧд орчча отрядын воюйтіс.
Но, Ярвиненлӧн кӧ пи, — мунам.
А мыйла татчӧ тэ воин?
Эйнолы ковмис висьтавны асланыс керъяскӧд лоӧм став историясӧ.
— Мекӧд детинка! — проходнӧй будкаын висьталіс рабочӧй.
Найӧ мунісны паськыда пуксьӧм лесозавод территория вывті да сёрнитісны.
Рабочӧй довкйӧдліс юрнас:
— Сьӧкыд ӧні корсьны тіянлысь керъяснытӧ.
Но босьтчинныд кӧ, — корсьӧй.
Заводас кӧ тані лоӧ овны дыр, — узьнытӧ локтӧй посёлокӧ: Леснӧй улица, 18-ӧд номер керка.
abu
Ми тані аслыным керкаяс стрӧитім — олам личыда.
Клеймитӧм керъяссӧ Эйно заводитіс корсьны запаньсянь.
Уна кад сійӧ колис зэв гырысь подъёмник-кранъяс дорын, кодъяс вӧліны уна судта керка джудждаӧсь.
Кранъяслӧн чепъясыс керъяссӧ васьыс кыпӧдлісны ас выланыс кӧрт чунь крукъясӧн.
Кер вылысь визувтіс на ва, а кӧрт чуньяслӧн мӧд гоз кутіс нин васьыс выль кер.
Подъёмник-краныс казьтіс аснас вывлань кайысь зэв ыджыд сод, а тшупӧдъяснас сэн вӧліны крукъяс вылӧ ӧшйӧм керъяс, кодъяс дугдывтӧг кайисны и кайисны вывлань.
Йӧзыс уліас сӧмын ва вывтіыс керъяссӧ вайӧдісны чепъяс дорӧ, а вылын найӧс ладитны, медым найӧ рӧвнӧйджыка водісны балкаяс вылӧ.
Подъёмник сайын нюжаліс керъясысь быдса ыджыд гӧра.
Тайӧ вӧлі тӧв кежлӧ запас, медым лесозаводыс вермис уджавны во гӧгӧр.
abu
— Эй, видчысь! — горӧдіс рабочӧй.
Подъёмниклӧн кӧрт чунь крукысь чеччыштіс мичаа увйӧм, шыльыд, кыз кер да тэрыба быгыльтчис балкаяс вывті, весиг быгыльтчигас неуна инмӧдчыліс Эйнолы кокас.
Быгыльтчысь кер помын муртса тыдовтчис тӧдса лӧсас.
— Со, миян! — горӧдіс Эйно да котӧртіс штабель помӧ.
Кер зурасис мӧд керйӧ да сувтіс.
Сэки жӧ сыкӧд орччӧн воис сэтчӧ мӧд, а сы бӧрын коймӧд, нёльӧд.
Эйно сувтіс да, лов шысӧ дзебӧмӧн, видзӧдіс сы дорті быгыльтчысь керъяс вылӧ.
Сійӧ эз вермы тась мунны час куим, но тӧдса клеймаа кер сэсся эз аддзыв...
Джуджыд штабель вывсянь Эйнолы тыдаліс лесозаводлӧн ыджыд площадьыс ставнас.
Цехъяслӧн корпусъяс сайын причалъяс дорын сулалісны гырысь пароходъяс, кодъясӧ грузитісны вӧр.
Эйно муніс сэтчӧ.
— Кытчӧ нуӧны тайӧ вӧрсӧ? — сійӧ шыасис матрос дінӧ.
— Заграницаӧ, — вочавидзис матрос.
—  Карельскӧй вӧрӧн сэн тожӧ лыддьыссьӧны.
Эйно муніс водзӧ.
Сійӧ вӧлі цехъясын, кӧні вӧчӧны стрӧитчыны колана разнӧй балкаяс да брусъяс; муніс стандартнӧй керкаяс вӧчан кузь зданиеяс пыр.
Быдса стенъяс, ӧшинь рамаяс, ӧдзӧсъяс — ставсӧ вӧчисны тані.
Бӧрас сӧмын найӧс тэч да ов, мыйта тэн колӧ, аслад выль керкаын!
Быдлаӧ воліс Эйно.
Рытнас ӧдва кыскис кокъяссӧ.
Мудзӧмыс вӧсна эз нин вермы локны карӧ да муніс посёлокӧ, Леснӧй улича вылӧ.
Дас кӧкъямысӧд номерсӧ вӧлі тувъялӧма неыджыд, мича, виж керка пельӧсӧ. Керкаыс тайӧ неважӧн петіс лесозаводса цехысь.
Тані, батьыслӧн бур ёрт ордын, Эйно ужнайтіс да водіс узьны.
Вӧтас син водзтіыс шытӧг мунісны и мунісны уна тысяча кер, и быд керйын ӧзйис ыджыд да мича «ПП» клейма.
Садьмис асывнас водз, мыйкӧ эз тырмы сьӧлӧмыслы: вӧлі шог.
Мыйла нӧ?
Ах, да...
Квитневый хуторса пионеръяс оз пӧлучитны Кив-тыса пионеръясӧн вӧчӧм кернысӧ.
Оз пӧлучитны, — та йылысь ӧні мӧдног думайтны дзик весьшӧрӧ.
Дас ӧтиӧд глава
КӦНӦСЬ НӦ МИЯН КЕРЪЯСНЫМ?
Войвывса дженьыдик гожӧм вӧлі помасьӧ.
Лунъясыс сулалісны шоныдӧсь на, но шондіыс дышӧдчис нин дыр дзирдавны енэжын да водз тэрмасис дзебсьыны лӧзалысь ылыс вӧръяс сайӧ.
Войяс лоины сы кузьтаӧсь, мый весиг Стёпа, коді зэв ёна радейтіс узьны, шондіысь шондіӧ вермис узьны пӧттӧдзыс.
Асывъясын мореладорсянь ӧвтіс чужӧмӧ сатшкысь кӧдзыдӧн.
Нюръяс да увтас весьтын луншӧрӧдз ӧшаліс еджыд ру.
Кельдӧдіс алӧй дзоридза чай турун, быттьӧ ассьыс краскасӧ сетіс пувлы.
Пув розъясыс жӧ лоины сьӧдов-гӧрдӧсь — найӧ быттьӧ асьныс вӧзйысисны вомӧ.
Чӧд да чӧдлач йылысь и сёрнитны нинӧм.
Машина кӧть кытчӧ эз сувт, сулаліс неуна кежыштны вӧрлань —  и кӧть зырйӧн зырт чӧскыд, пемыдлӧз вотӧссӧ.
Абу ӧд весьшӧрӧ Стёпалӧн, Эйнолӧн да Пеккалӧн вомдоръясыс лӧзӧсь, быттьӧ чернилаӧн мавтӧмаӧсь, а плащ зептырыс пув.
Машина, код вылын мунісны куим друг, карсянь районӧ нуис сов.
Ыджыд да сьӧкыд бӧчкаяс вылӧ, кодъясӧс бытьтӧ вӧлі тувъялӧма кузов пыдӧсас, зонъяс вольсалісны идзас да мунісны сы вылын бура.
Пеккалы эз пукавсьы местаас, — идзас вылын сійӧ бергаліс лыс лап вылын дзиркнясьысь жонь моз.
Кисӧ сюйис сійӧ зептас да казяліс, мый сэні абу нин пув, а настӧящӧй варенье, сӧмын сакартӧм.
— Кутшӧм нӧ тайӧ вотӧс!
Сӧмын зеп тшыкӧдӧ!
Дрань, а абу вотӧс!
— ропкис сійӧ.
Но Стёпа ни Эйно эз серӧктыны.
Найӧ шогпырысь, чӧла видзӧдісны боктіныс журкнитлысь машинаяс вылӧ, кольысь вӧр да километрӧвӧй столбъяс вылӧ.
Налысь серамсӧ эз петкӧд весиг кӧч, коді друг петіс шоссе вылӧ машина водзвылас, повзис да чеччыштліс муртса эз машина кузов вылнаӧдзыс...
Кӧть кыдз эн правдайтчы, кӧть мый эн висьтав, а ассьыныс кернысӧ найӧ воштісны, эз аддзывны найӧс!
Мый ӧні висьталасны найӧ отрядлӧн сбор вылын?
Сы йылысь, кыдзи кылӧдчигӧн син водзсьыныс воштісны пионеръясӧн Квитневскӧй школалы вӧчӧм медбур керъяссӧ?
Сы йылысь, мый налӧн медбӧръя керъясыс веськалісны Кут-губаса да лесозаводса пилорамаяслӧн пӧтлытӧм пила пиньяс улӧ.
«Отряд ми вылӧ надейтчӧ!»
Стёпалы да Эйнолы курыдӧн кажитчисны тайӧ кывъясыс.
Вот тэныд и надея оправдайтім!
Ылӧдім и отрядӧс, и Кив-тыса школаӧс...
Пекка, гугӧдӧм зепсӧ идзасӧн чышкаліг, ропкис водзӧ.
— Ме жӧ шулі, мися автобусӧн мунам.
Пукалім эськӧ пружиннӧй креслӧяс вылын да сӧмын качайтчим.
А тані — дзоп да дзоп!
Не сӧмын пув нырӧдан — ордлытӧ чегъялан...
Пекка вӧлі гугӧдӧм зепта пӧласӧ кыскӧ вомдорас, но, кор казяліс, мый сы вылӧ лӧга видзӧдӧ Стёпа, ыджыда лолыштіс, сэсся бӧр сюйис зепсӧ да сідз жӧ зумыштчис, кыдзи и Эйно да Стёпа.
А машина котӧртіс топыда шыльӧдӧм галькиа шоссе кузя вӧръяс да нюръяс пӧлӧн.
Со кывны кутіс тӧдса водопадлӧн шумыс. Дзик на неважӧн сы дорын вӧлі налӧн пост.
Бӧрӧ котӧртісны километрӧвӧй еджыд столбъяс.
Районнӧй центрӧдз колис пыр этшаджык и этшаджык, а сідзкӧ, матыстчис и Кив-ты, и школа, и тӧдса челядь — пионеръяс.
И кымын дженьдаммис гортӧдзыс туйыс, сымын сьӧкыдджык вӧлі Стёпа да Эйно сьӧлӧмъяслы.
Весиг и Пекка тшӧтш раммис да кутіс чӧв овны.
Райцентрын зонкаяс паныдалісны метсяварскӧй кылӧдчан участокса начальник Никулин ёртӧс.
Сійӧ вӧлі руд шерстянӧй костюма.
Морӧсас — мича, быттьӧ аннасин цветок, галстук.
Сӧмын чужӧмыс сылӧн вӧлі важыскодь: воймӧма да гожъялӧма, кыдзи кылӧдчигӧн.
— А, путешественникъяс, оланныд-выланныд, оланныд-выланныд!
Бӧр асланыд школаӧ?
Кад, кад!
Регыд заводитчас велӧдчӧм...
Ӧні тэнад батьыд, Стёпа, аслас бригадаӧн отсасьӧ крепскӧй кылӧдчысьяслы.
А метсяварскӧй кылӧдчӧмысь сылы сетісны ыджыд премия.
Кӧсйис сійӧ тэныд пӧдаритны книгаяс и — тайӧс нин гусьӧн...
— Никулин копыртчис Стёпа пель дорӧ, — кутан кӧ велӧдчыны сідз жӧ, кыдзи уджалін кылӧдчигӧн, — тӧвся кыйсигкежлад — выль ружье — первокласснӧй маркаа куроктӧм тульскӧй выль двустволка.
— Ӧдвакӧ, — эскытӧг шуис Стёпа, но синъясыс ӧзйисны.
Сійӧ тӧдіс, мый батьыс кывнас оз шыблась.
Шуис кӧ, — вӧчас.
— Кыдзи — ӧдвакӧ?
Пищаль лоӧ!
А тэныд, Эйно, премия — Куран кось вылын залом восьтӧмысь леспромхозсянь пӧдарок.
Мый эськӧ тэ кӧсйин босьтны?
Ме висьтала директорлы.
Эйно веськӧдчис.
Сійӧ важӧн нин мӧвпаліс лакӧн дзирдалысь ыджыд радиоприёмник йылысь, мыйӧн позяс кывзыны Петрозаводск, Ленинград да ылысса мича Москвалысь гӧлӧс.
Эйно син водзын кутіс дзирдавны нежнӧй югыдӧн югдӧдӧм визьтор — шкала, кытчӧ гижӧма радиостанцияяслысь нимъяссӧ.
Вӧсни визь, быттьӧ турун сілӧн вуджӧр, ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ сійӧ шкала кузяыс.
Торжественнӧй, кыпыд, ылісянь воысь музыка кутіс юргыны Эйно пельын...
— А кыдзи тіян клеймитӧм керъясӧн? —  юаліс Никулин.
Пельясын музыкаыс дзик пыр жӧ лӧнис, и настройкалӧн шкалаыс пыр жӧ кусіс.
Эйно бергӧдчис мӧдарӧ да курччис вомдоръяссӧ.
Стёпа педзис сулаланінас, видзӧдліс Эйно вылӧ да зумыштчис.
Пекка кӧсйис мыйкӧ шуны, но сӧмын мисьтӧма кӧрис чужӧмсӧ.
Бурджык эськӧ вӧлі Никулинлы не казьтывны татшӧм кыпыд кадӧ керъяс йылысь...
— Уна ті найӧс аддзылінныд? — Никулин нюммуніс, и детинкаяслы кажитчис — мудеритӧ.
Стёпа сулаліс — быттьӧ измӧма.
Пекка дзирнясис да вӧрӧдіс кокъяссӧ, но ни ӧти кыв эз шу.
— Аддзылім, — медбӧрын сӧдзӧдіс Эйно, — эг сэтшӧм уна, но аддзылім...
Аттьӧ, Василий Иванович, пӧдароксьыд... и ставсьыс!
А миянлы... колӧ пристаньӧ, катер вылӧ...
— Аслыныд тіянлы аттьӧ, мый отсалінныд кылӧдчигӧн.
Кив-тыса кылӧдчысьяслы висьталӧй месянь чолӧм.
Чайта, мый и мӧд во паныдасям.
Аддзысьлытӧдз!
Шуда туй!
Детинкаяс муртса эз котӧрӧн уськӧдчыны пристаньлань.
«Шуда туй!»
Весьшӧрӧ, — тайӧ туйын шудыд абу уна.
Медым эськӧ Никулин ачыс видліс висьтавны отрядлӧн сбор вылын, кытчӧ вошисны клеймитӧм керъясыс!
Катер тӧвзис ты веркӧсті, шыльыд да стеклӧ моз дзирдалысь гыяс вылын неуна качайтчигтыр.
Сы бӧрын ӧтарӧ-мӧдарӧ ваыс юковтчис. Катерыс мунігас ёсь нырнас быттьӧ гижтіс ты веркӧсас зэв ыджыд треугольник, коді помасис горизонтас.
Часысь часӧ матысмис Кив-ты.
Ылі берегъяс матысмисны да пемыдлӧзысь лоины вежӧсь.
Сэтшӧм окота вӧлі аддзыны ӧдйӧджык ассьыныс школанысӧ, кывны тӧдса челядьлысь гӧлӧсъяснысӧ и шог да яндзим вӧлі тӧдны, мый воисны найӧ поручение олӧмӧ пӧрттӧг!
«Мый нӧ ті, — шуасны налы ёртъясыс, —  гожӧмбыд довъялінныд, а делӧсӧ эн вӧчӧй!
Бурджык эськӧ вӧлі Кив-тыын отсавны колхозлы видзьяс да муяс вылын».
Ставсӧ тайӧс тӧдвылас кутӧмӧн Эйно весиг герчнитіс пиньяснас.
Катер вылын нуисны Кив-тыӧ ыргӧнӧн дзирдалысь откиднӧй выключательяса зэв ыджыд мраморнӧй распределительнӧй щит.
Палуба вылын куйлісны и кабельлӧн автобуснӧй кӧлеса ыджда мӧтӧкъяс, и еджыд фарфорӧвӧй изоляторъяслӧн гирляндаяс.
Ставыс тайӧ муніс Кив-тыса колхознӧй электростанцияӧ, кодӧс вӧлі индӧма восьтыны Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн годовщина кежлӧ.
Мукӧддырйи челядьӧс и пельӧдыс эськӧ эн кыскы тайӧ мичаторъяс дорсьыс, а ӧні найӧ сӧмын шогпырысь видзӧдлывлісны зарни рӧмӧн дзирдалысь ыргӧн да щитлӧн мрамор вылӧ.
Весиг и тайӧ предметъясыс быттьӧ дивитісны.
«Со и электростанция стрӧитӧм нин помасьӧ, — а ті мый вӧчинныд?
Гортад локтанныд нинӧмабуӧн.
Яндзим колӧ тӧдны, яндзим, а ещӧ пионеръяс!..»
Со и паськыд ю вом.
Катер, ӧдсӧ чинтывтӧг, пырис сэтчӧ.
Ещӧ кык час, и ылын тыдовтчисны берег пӧлӧн разалӧм Кив-тылӧн посни керкаяс.
Найӧ вочасӧн ыдждісны, кутісны ясыда тыдавны налӧн ӧшиньяс, кильчӧяс.
Тыдовтчыліс школалӧн уна трубаа вевтыс, а сэсся бӧр саяліс вӧр пуяс сайӧ.
Детинкаяслӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс.
Мотор кутіс буткыны надзӧнджык, сэсся тэрыбмис, — сійӧс вуджӧдісны холостӧй ход вылӧ, — и катер неуна нырсӧ бергӧдыштіс да плавнӧя сибӧдчис пристаньса ва керъяс дорӧ бокнас...
Челядь чеччисны берегӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Но вот и воисны гортӧ!
Кылӧдчӧм, Снежнӧй кось, водопад, лёльяс, кар — ставыс тайӧ вӧлі детинкаяс юрын беспокойнӧй мича вӧтӧн.
Ставыс тайӧ коли бӧрӧ.
Ӧні найӧ гортынӧсь, — мый нӧ налы вӧчны?
— Мунам школаӧ, — предложение сетіс Пекка.
— Да ӧні сэні и некод абу, — гажтӧма нурбыльтіс Стёпа.
Эйно кӧрис плешсӧ:
— Ог, мунамӧй гортъясӧ!
И со мый, отрядлӧн сборӧдз некодлы не висьтавны ни ӧти кыв.
Медым некутшӧм пустӧй сёрни эз вӧв!
Кыдз решитас отряд, сідзи и лоӧ.
Мед ми мыжаӧсь, но сы вылӧ эм отряд.
Яснӧ?
— Яснӧ!
— Мунімӧй!
Стёпалӧн мамыс кутліс сійӧс да окыштіс:
— Тулыссянь эг аддзыв!
Кутшӧма гожъялӧмыд, пиук!
А батьыд пыр на абу.
Уджалӧ мӧд участокын, отсалӧ мукӧдлы.
Асланыс, Метсяварысь кылӧдчӧмыс пӧ помасьӧма бура!
Сеталӧны пӧ гырысь премияяс — и батьыдлы тожӧ...
— Пӧ да пӧ! — скӧрмис Стёпа.
— Шуныд шуӧны, а миянлысь керъясӧс воштісны!
— Збыльысь? — шлапнитіс кинас мамыс бокас.
— А миянлы кывсьӧ, мый таво кылӧдчӧмыс мунӧма зэв бура.
Вот мун да и тӧлкуйт сэсся!
Эйнолӧн мамыс радліс пиыс воӧм кузя сідз жӧ, кыдзи Стёпалӧн, кӧть эськӧ и торъявлісны найӧ сӧмын Сан-ты дорын.
— Со тэныд, пиук, ме кутшӧм выль дӧрӧм да гач ньӧби.
Школаад кутан ветлыны праздник вылӧ моз.
Висьталісны, мый пӧ и тэныд пӧдарок сетӧны леспромхозсянь.
Куран коськысь.
Ме шуи — пӧдарок кӧ нин, то лучшӧ радиоприёмник.
Ог тӧд, мый решитасны.
Мамыс видзӧдліс сылы синмас:
— Тэ нӧ висьӧдчан, али мый?
Сэтшӧм гажтӧм!
— Да ог, — Эйно вешйис бокӧ, — мудзи туй вылас...
Муна да шойччышта.
Эйно тэрыба петіс керкасьыс сараяс.
* * *
Пионеръяс пукалісны школадорса эжа вылын.
Вӧлі шоныд да лӧнь, но челядьлӧн шапкатӧм юръяс вылӧ гылалісны арся кыдзьяслӧн кельдӧдӧм коръясыс.
Челядьлы тӧдвылӧ уси кӧдзыд тӧвся лун, трелёвочнӧй тракторлӧн вына мургӧмыс да гыӧрӧн вевттьысьыштӧм автокран кузь стрелаяслӧн плавнӧя бергалӧмыс.
Кив-тыса пионеръясӧн Квитневскӧй школалы вӧчӧм витсё керлӧн судьба йылысь кыв сетісны Эйно Ярвиненлы.
Кытчӧ бара лоины сійӧ витсё керйыс-а?
Квитневый хуторӧ письмӧын вӧлі еджыд вылӧ сьӧдӧн гижӧма: «Вӧчим, виччысьӧй».
Интереснӧ, — пӧлучитісны-ӧ вӧрсӧ асланыс школа вылӧ украинскӧй пионеръяс?
Отряд ланьтіс чӧв да напряжениеӧн виччысис керъяслӧн судьба йылысь висьт.
Эйно сувтіс, тэрмасьтӧг петіс шӧрӧ, бергӧдчис челядьлы воча.
Сылӧн чужӧмысь став челядь казялісны вӧвлытӧм кельыд рӧм.
Веж юрси пратьясыс лэччисны плеш вылас и Эйно найӧс скӧрпырысь ӧвтыштіс боквыв.
Синъясас сылӧн то ӧзйыліс, то бӧр кусліс битор, и вомдоръясас артмис гӧгӧрвотӧм чукыр.
— Ми прӧйдитім кер мунан туйсӧ помӧдз — Метсяварасянь Белӧй мореӧдз...
Эйно заводитіс висьтавны небыд гӧлӧсӧн.
— Быдлаысь ми корсим ассьыным керъяснымӧс.
И плотина дорысь, и лыа кӧсаяс вылысь, и косьясысь.
Ми корсим найӧс и Сан-ты запаньысь, и карын, — лесозаводъясысь...
И со...
Эйно ланьтіс, сылы эз тырмы сынӧдыс.
Сійӧ видзӧдліс Стёпа вылӧ. Стёпа пукаліс юрсӧ лэдзӧмӧн, а Пекка став сьӧлӧмсяньыс вӧчис бумагаысь петушок.
Эйно видзӧдліс отряд вылӧ — и быдӧнлысь аддзис внимательнӧя видзӧдысь, виччысьысь, настороженнӧй синъяс.
— Да мый дырсӧ висьтавны? — пӧшти горӧдіс Эйно.
— Кывтіс уна сё тысяча кер!
Сан-тыӧ вӧлі чукӧрмӧма миллион джын!
Карса запаньын — лыдтӧм-щӧттӧм!
Керъясыс быдса гӧра лесозаводын.
А миян керъяс... вошины...
— Эйнолӧн гора гӧлӧсын кыліс став надея воштӧм.
— Вошины дзикӧдз!
Карысь ми миян клеймаа керъяс аддзылім сӧмын некымынӧс, да и найӧс, — ыркмуні Эйнолӧн морӧсыс, — вундалісны шпалъяс да тьӧсъяс вылӧ...
Пилитісны миян син водзын!
— Веськыда кӧ шуны, керъясным миян — фюить! — шутёвтіс Пекка.
— Сӧмын пилипызьыс лым моз резсис.
И ми сыысь абу мыжаӧсь...
— Кыдзи абу мыжаӧсь? — горӧдісны кодъяскӧ.
— Ті вӧлінныд сэні и лэдзинныд сэтшӧмтор!
А кыдзи нӧ квитневскӧй пионеръясыс школасӧ стрӧитасны?
— Гашкӧ, ті прӧстӧ энӧ аддзылӧй, кытчӧ вошины керъясыс, — местасьыс чеччыштіс Андрей Проконен.
— Менам бать висьтавліс, мый найӧ пӧ миян ю кузя тысячаысь унджык кывтісны.
Керъястӧ вермисны и тіянтӧг мӧдӧдны Квитневый хуторӧ...
Найӧ жӧ абу истӧг тувъяс, а витсё кер.
Стёпа кыпӧдіс юрсӧ да шога нюмъёвтіс:
— Эг аддзылӧй?
Ставсӧ ми аддзылім!
Кут-губаса лесобиржаын ме быдса лун коллялі.
Оз веськавны миян керъяс Квитневый хуторӧ!
Тайӧ нин дзик збыль!
— Шпалъяс вылын менӧ муртса Казахстанӧ эз нуны! — торкис Пекка.
— Шпалорезнӧй заводсянь, поездӧн.
— Сэтчӧ и туй! — горӧдіс кодкӧ.
— Ӧти балоболаӧн этшаджык эськӧ вӧлі!..
— Ачыд тэ балобола...
— Ланьт! — чеччыштіс Андрей Проконен ; сылӧн чужӧмыс лои гӧрд.
— Артмӧ, ми тӧвся каникулъяс дырйи весьшӧрӧ пессим, весьшӧрӧ уджалім вӧрын!
Артмӧ, — сылӧн гӧлӧсын кыліс дой да ӧбида, — ми пӧръялім квитневскӧй пионеръясӧс?
Сідзи? Да? — сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны Эйно вылӧ.
— А ӧд ми тіян вылӧ надейтчим!
Эйно курччис вомдорсӧ, чужӧмыс ещӧ кельдӧдіс.
— Мыйысь нӧ тэныд леспромхозыс пӧдароксӧ сетӧ?
Оз-ӧ сыысь, мый миянлысь керъяснымӧс воштін?
Таӧдз чӧла да напряжённӧя кывзысь пионеръяс эз вермыны кутчысьны.
Ставӧн сувтісны местасьыс, кутісны ызгыны, горзыны.
Зыксьыс нинӧм вӧлі тӧлкӧн оз позь гӧгӧрвоны, но ӧтитор вӧлі яснӧ: ставнысӧ шымыртӧма скӧрлун.
Эйно сулаліс, и кельдӧдӧм чужӧмыс, и ёся видзӧдысь синъясыс висьталісны сылӧн состояние йылысь.
Сійӧ некодлы нинӧм эз вочавидз, да и эз вевъяв эськӧ вочавидзны сы мында норасьӧм да мыжалӧмъяс вылӧ.
— Ланьтлӧй, — друг кыліс вожатӧйлӧн гора гӧлӧс.
— Мед вӧлі порядок!
Первойысь аддза татшӧм пионерскӧй сбор.
Кӧні тіян выдержканыд, пионеръяс?
Чӧвджыка...
Шызьылӧм челядь пуксялісны асланыс местаясӧ да чӧв ланьтісны.
Но позьӧ вӧлі аддзыны, мый вот-вот бӧр пузясны.
Вожатӧй сувтіс Эйнокӧд орччӧн да китырыс лэптіс бумага.
— Да, яндзим! — шуис сійӧ.
— Но абу налы яндзим, а тіянлы.
Мый ті уськӧдчинныд Эйно вылӧ, кор эн тӧдмалӧй делӧсӧ?
И сійӧ и Стёпа оправдайтісны миянлысь дӧвериенымӧс.
Найӧ вӧчисны ставсӧ, мый вермисны.
Эйнолы пӧдарок сетасны делӧысь: сійӧ уджаліс настӧящӧй кылӧдчысь-стахановец моз!
Оз ков кӧритны, а колӧ миян отрядлы поздравитны найӧс да гордитчыны наӧн!
— А керъясыс? — Керъясӧн делӧыс татшӧм.
Ме тіянлы нинӧм эг висьтавлы, — виччыси налысь кылӧдчанінысь воӧм да став отрядлысь сбор.
Со письмӧяс, кодъяс воисны миян школа, миян отряд адресӧ.
Кывзӧй:
«Тӧвнас меным бать лыддьыліс газетаысь «ПП» клеймаа керъяс йылысь, кодъясӧс вӧчисны Кив-тыса пионеръяс.
Бать менам уджалӧ из шом перъян шахтаын выль проходъяс нуӧдігӧн крепёжникӧн.
Тӧрыт меным сійӧ висьталіс, мый сылы веськалі «ПП» клеймаа кер пом.
Керйыс муніс стройка вылӧ.
Пионер А. Бурченко.
Донбасс, Горловка.
7-ӧд №-а шахта».
— Со ещӧ письмӧ:
«Тіянлысь кертӧ пуктім Змеёвка ю вомӧн пос стрӧитігӧн стрӧпилӧ пыдди.
Ачым аддзылі, — рабочӧйясыс эз кутны лӧсавны клеймасӧ. «ПП» букваяссӧ колисны казьтылӧм вылӧ.
Волӧй гӧститны, — аддзыланныд асьныд.
Лэччыны кӧ ю бердас, пос улас, — зэв бура тыдалӧ...
Гнесь Здуженко.
Молдавскӧй ССР, Зозиевка сикт».
— И ещӧ письмӧ:
«Асланым совхоз дорысь ме аддзылі, кыдзи сиралісны кер пом.
Сир улас веськалі и тіян «ПП» клеймаыд.
Керсӧ сійӧс сувтӧдісны неылӧ сійӧ керкасянь, кӧні ме ола.
Сійӧ ӧні — выль линия вылын телеграфнӧй столб.
Проводъяссӧ нюжӧдӧма нин...
Пионер Григорчук.
Одесскӧй область.
Сталин нима совхоз».
— И со письмӧ:
«Миян зэв ыджыд стройка — гидроузеллӧн мӧд ӧчередь.
Лыдтӧм-щӧттӧм вӧр воӧ миянӧ.
Ме кори ёртъясӧс, и ачым дугдывтӧг корси тіянлысь «ПП» клеймаа керъястӧ.
Талун, медбӧрын, ӧтиӧс аддзи: куйліс сійӧ сваяяс вылӧ бӧрйӧм керъяс штабельын.
Меным лои нимкодь и ӧдйӧджык гижи тіянлы.
Чолӧм миян отрядса пионеръяссянь!
Петров Ваня.
Волгострой 2.
Посёлок 14».
— Весиг со кысянь эм письмӧ:
«Сушильнӧй складын, кӧні уджалӧ менам мам, куйлӧ «ПП» букваяса кер — сійӧ ӧд тіян!
Регыд сійӧ мунас производствоӧ.
Мам висьталӧ, мый посни слӧя карельскӧй коз — музыкальнӧй инструментъяс вӧчны медся бур пу.
Сійӧ кыпӧдӧ налысь качествосӧ.
Со кутшӧм бур пуяс быдмӧны тіянын!
А ме чайтлі, мый Карелияын бур пуыс — сӧмын карельскӧй кыдз.
Мамӧй уджалӧ музыкальнӧй инструментъяс вӧчан 1-ой фабрикаын.
Лоанныд кӧ миян карын, — обязательнӧ пыралӧй ми ордӧ гӧститны!
Нина Строкова.
Москва, Герцен нима ул., 82-ӧд №-а керка, 7-ӧд квартира".
Вожатӧй помаліс письмӧяс лыддьӧм, пуктіс найӧс да видзӧдліс чӧв ланьтӧм челядь вылӧ.
— Аддзанныд, — шуис сійӧ, — витсё кер пӧвстысь сӧмын некымын йылысь миянлы воисны письмӧяс — и то тыдалӧ, кытчӧ муніс миян вӧрным.
Челядь чӧв олісны.
Нимкодь синъясӧн найӧ видзӧдісны Кив-тыӧс лӧзӧн кытшалысь вӧр вылӧ.
Сы сайысь, помтӧг ыліысь, кажитчис, аддзисны найӧ сывйыштны вермытӧм миян Рӧдиналысь эрдъяссӧ.
Зарни шобдіӧн гыалысь шыльыд одесскӧй степті мунысь туйяс пӧлӧн сулалӧны телеграфнӧй столбъяс.
Карелияысь пӧрӧдӧм сира пожӧм столбкӧд орччӧн лайкъялӧны сьӧкыд шепъяс.
Донбасс весьтын кыпалӧны рудничнӧй породаясысь пирамидаяс да копёръяслӧн вышкаяс.
Пыдӧ, му гыркас тэрыба лэччӧ вагонеткаяса клеть.
А сэні, лыдтӧм штольняясас да штрекъясас, синтӧ ёрӧны югыд электрическӧй лампочкаяс, лаваын жургӧ врубӧвӧй машина, лэчыд пиньяснас пырӧ пластӧ, и сылӧн мургӧм шыыс йӧлӧгаӧн чеччӧ ён карельскӧй пуысь, коді пыкӧ штреклысь сводсӧ.
Молдавияса туйяс кузя виноградникъяс пӧлӧн, садъяс да тонкоруннӧй ыж стадаяс пӧлӧн тӧвзьӧны автомашинаяс и, ӧднысӧ чинтывтӧг, журкнитӧны надёжнӧй да ён пос вывті.
Сійӧс вӧчисны не сӧмын молдавскӧй плӧтникъяслӧн кияс.
Стрӧитнысӧ сійӧс заводитісны карельскӧй вӧр лэдзысьяс да Кив-тыса пионеръяс ещӧ сэк, кор пӧрӧдісны вӧрсӧ.
Лӧз гыясӧн ызъялӧ-ворсӧ паськыд Волга да аслас веркӧсын отражайтӧ гигантскӧй плотиналысь ён морӧссӧ да кранъяс, кодъяс ӧшалӧны сы весьтын.
Уджалӧ копёр, — бух! бух! бух! — тувъялӧ ю пыдӧсас сваяяс.
Пыдӧджык и пыдӧджык грунтӧ пырӧ керйыс, а свая бокын быд кучкӧм бӧрын дрӧгнитлӧны мичаа тыдалысь «ПП» букваяс.
Помтӧг паськӧдчӧма красавица-столица —  Москва, сійӧс кытшалӧны гырысь заводъяс да фабрикаяс.
Древньӧй, дзор кремлёвскӧй стенаяс сайын — Сӧветскӧй правительство.
Став мирсӧ югдӧдӧ Кремль весьтын ӧзйысь рубинӧвӧй кодзув.
И сэтчӧ, Москваӧ, воӧ карельскӧй бурнӧй юяс вылысь вӧр...
Вӧрын челядь трудитчисны асланыс страналы, сылӧн шахтаяслы, заводъяслы да стройкаяслы, — Рӧдиналӧн ыджыд да озыр овмӧслы.
Эз!
Эз весьшӧрӧ найӧ коллявны тӧвся каникулъяс Метсяварскӧй лесопунктын!
— А колӧ жӧ тӧдны, кыдзи Квитневскӧй школаным?
Сӧветскӧй Союзлӧн помтӧм эрдъяс вылысь челядьӧс недӧвӧльнӧй кыз гӧлӧс пырысь-пыр жӧ бӧр вайӧдіс Кив-тыса школаӧ, отрядлӧн сбор вылӧ.
— А керсӧ асланыс школа вылӧ квитнёвецъяс сідзи оз и пӧлучитны!
— чорыда эскӧдӧмӧн шуис сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Вожатӧй нюммуніс да конвертъяс стопаысь бӧрйис ӧти письмӧ:
— И насянь эм гижӧд.
Со, кывзӧй:
«Ми гижам тайӧ письмӧсӧ, а ӧшинь пыр тыдалӧ, кыдзи кыпалӧны миян выль школалӧн стенъясыс да кыдзи кер бӧрся кер лэптӧны плӧтникъяс.
Корсим ми сійӧ керъяссьыс «ПП» клейманытӧ, — ни ӧти пуысь эг аддзӧй.
Но райисполкомса председатель шуис, мый тайӧ вӧрыс — войвылысь жӧ, тіян крайысь.
«Веськодь, эм клеймаыс керъясас, либӧ абу, — мед сӧмын вӧліны унджык!
Тайӧ керсӧ, —  шуис сійӧ, — позьӧ лыддьыны Кив-тыысь миян дружба кузя пӧдарокӧн».
Ми асьным быд керйӧ гижим «ПП» букваяс, а кор школа стрӧитӧмыс эштас, — ӧдзӧс юрйылас тувъялам пӧв да гижам: «Стрӧитӧма карельскӧй пионеръяслӧн пӧдарок-керъясысь».
Аттьӧ, челядь!
Висьталӧй чолӧм карелияса вӧр лэдзысьяслы да кылӧдчысьяслы!
Коммунистическӧй партиялӧн делӧ вӧсна служитны лоӧй дасьӧсь!»
Кив-тыса пионеръяс звирк сувтісны ас местасьыс:
— Пыр дасьӧсь! — кыдзи ӧти, вочавидзисны найӧ, и вӧрас йӧлӧгаыс дыр на юраліс налӧн дружнӧя горӧдӧм шыысь.
Чайтсис, ылыстсигас да лӧнигас сійӧ юклӧдліс-муніс ылӧ-ылӧ — вӧръяс и степьяс пасьта, разаліс гӧраяс и шыльыд эрдъяс вылӧ, колхозъяс да каръяс пасьта — став миян помтӧм Рӧдина пасьта.
{Kodko @ Предисловие @ водзкыв @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 3‒5.}
И. АРАМИЛЕВ
ВӦРАЛАН ТРӦПА ВЫЛЫН
ПРЕДИСЛОВИЕ
Вӧралӧм...
Кутшӧм ыджыд да тӧдчана кыв тайӧ!
Мыйта аддзылӧмторсӧ да переживайтӧмторсӧ сійӧ ловзьӧдӧ паметяс мортлы, коді уна ветлӧдліс Рӧдиналӧн вӧръясті, муяс вывті да степьяс вывті!
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм тыдавтӧм зэв ыджыд мичлун эм спортивнӧй вӧралӧмын.
Страстнӧй охотникъясӧн вӧліны Тургенев и Аксаков, Некрасов и Толстой, художник Левитан и учёнӧй-путешественник Пржевальский да русскӧй культураса, наукаса, искусствоса уна мукӧд деятельяс.
Вӧлі охотникӧн Владимир Ильич Ленин.
Сибирскӧй ссылка воясӧ вӧралӧмӧн да чери кыйӧмӧн увлекайтчис Сталин ёрт.
И мыйыс сӧмын оз овлывлы вӧралігӧн!
Ті лыйинныд ты вылысь уткаӧс, но тіянкӧд абу вернӧй отсасьысьныд — понныд.
Мый вӧчны?
Пӧрччысянныд, вартчанныд кыйдӧсла.
Лыйӧм ур либӧ тулан пу йывсянь усигӧн ӧшйис ув вылӧ да некыдз оз усь.
Мый вӧчны?
Пӧрччанныд полушубоктӧ, кавшасянныд вильыд, йизьӧм ствол кузя.
Лапъясыс гыжъялӧны чужӧмтӧ, лымйыс киссьӧ сьылі вылад.
Абу любӧ да абу кокни кыйдӧсла татшӧм кавшасьӧмыс.
Но терпитӧй, велӧдчӧй: тайӧ згӧдитчас олӧмад!
Гончӧй пон лэптіс рыжӧй плутовка-ручӧс.
Увтчӧм шы матысмӧ.
Зверь мунӧ оз сійӧ трӧпаӧдыс, кӧні ті виччысянныд.
Оз позь прӧзевайтны ни ӧти здук.
Велӧдчы котравны, охотник!
Мыйвынсьыд котӧрт выльлаӧ, медым сувтны вернӧй местаӧ, меткӧя лыйны.
Заводитінныд флажокъясӧн кытшавны «руд помещиклысь» — кӧинлысь — семейкасӧ.
Мудер энь кӧин кылӧма кышӧдчӧмсӧ, эз сет помӧдз кытшовтны кругсӧ, нуӧдӧ позтырсӧ ылӧ вӧрӧ.
Помасис вӧралӧм?
Ставыс воши?
Эз, ставыс зависитӧ тіян настойчивостьысь, упорствоысь да вынысь.
Колӧ тэрыба мунны — мукӧддырйиыс котӧртны — дас либӧ кызь километр мӧдлаӧ мунӧм кӧинъяс кок туй кузя, медым кытшавны флажокъясӧн да виавны найӧс выль куйланінас.
Гончӧйясӧн ручӧс либӧ кӧчӧс кыйигӧн ті спринтер, мӧдногӧн кӧ дженьыдик дистанцияяс вылын котралысь.
Кӧинъясӧс кыйигӧн тіянлы быть ковмас лоны марафонецӧн — кузь дистанцияяс вылын котралысьӧн.
Абу кокни котравны тӧлын, кӧдзыд дырйи, туйястӧг, вуджавны оврагъяс вомӧн, кавшасьны гӧраяс вылӧ.
Но энӧ повзьӧй дыр да тэрыба мунӧмысь: тайӧ пӧлезнӧ тыясыдлы и сьӧлӧмыдлы, ёнмӧдӧ мускулъястӧ.
Арнас ю йылын, сиктсянь ылын, ті лыйинныд ыджыд зверӧс.
Абу выгӧднӧ кыйдӧссӧ кыскыны парма кузя.
Но юыс абу на кынмӧма.
Пӧрӧдӧй шогмана пу, вӧчӧй сэтысь пыж, пуктӧй кыйдӧстӧ, кывтӧй ю кузя.
Ковмас уджалыштны пелыс-ӧпаснӧйӧн.
Гаддяссясны кипыдӧсъясыд, кутасны юкавны пельпомъясыд, мышкыд.
Энӧ шогсьӧй!
Мудзыс бырӧ, бурдасны том кияссьыд гадьяс.
А опытыс згӧдитчас олӧмад.
Ещӧ кутшӧма згӧдитчас!
Тӧвшӧр тӧв.
Лымйыс коскӧдзыд.
Сьӧкыд уджавны понлы.
Медся преданнӧй да азартнӧй Трубач либӧ Будило оз вермы лоны тіянлы спутникӧн.
А кӧчьяс госсялӧмаӧсь, тшӧгӧсь-тшӧгӧсь!
И найӧ торжествуйтӧны, сералӧны: «Ӧні миянӧс кыйсьысьлы не босьтны!»
Весьшӧрӧ торжествуйтӧны, весьшӧрӧ ошйысьӧны кузь пеляяс!
Ті сувтанныд вӧралан паськыд лямпа вылӧ, заводитанныд туявны кӧчьясӧс.
Лӧсьыд кӧдзыд дырйи мунны ӧдйӧ исковтысь лямпаӧн, туявны кӧч-беляклысь мудера кытшлалӧмсӧ.
И вот, вӧравны заводитӧм бӧрын, ас тӧдлытӧгныд ті лоанныд спортлысь уна вид тӧдысьӧн.
Ті меткӧй лыйсьысь и ӧдйӧ котралысь, лодочник и альпинист, лыжник и следопыт.
Да лыддьӧдлан ӧмӧй ставсӧ!
Вӧралӧм сетӧ мортлы оз сӧмын физическӧй закалка.
Именнӧ охотничӧй спорт кыпӧдӧ интерес уна наукаяс дінӧ.
Охотник-невеждалы пыр «оз везит», сылы гажтӧм вӧрын, степын, нюрын, пустыняын.
Морт кӧ оз тӧд лэбачьяслысь да зверьяслысь оласногсӧ, водзвыв оз тӧд поводдя вежсьӧм, оз куж вӧдитчыны компасӧн, картаӧн, оз вермы ориентируйтчыны природаын — сійӧ оз гӧстьӧн ло праздник вылын вӧрын, а лоӧ мӧдлаысь воӧм кортӧм мортӧн, кодлы ставыс гӧгӧр ӧтдор да враждебнӧй.
Настӧящӧй охотник, коді радейтӧ природа, чувствуйтӧ сійӧс ловнас и сьӧлӧмнас, являйтчӧ аслас Рӧдиналӧн бур патриотӧн, коді дась дорйыны сійӧс медбӧръя лолыштӧмӧдзыс.
Лӧсьыд лоны охотникӧн!
Вӧралан навыкъяс замечательнӧйӧсь сійӧн, мый найӧ, кыдзи шуӧны йӧз пӧвстас, мыш саяд оз ӧшавны, оз личкыны пельпомъястӧ.
Вӧралӧмӧн закалитчӧм мортлы гажаджык овны да кокньыдджык уджавны.
Иван Арамилев
ПЕРВОЙ ВОСЬКОВЪЯС
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Мишутка @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 9‒16.}
МИШУТКА
Сикт сайӧ, быдладорсянь баддьӧн сайӧдӧм ичӧтик оврагӧ, нуӧдісны тасмаясӧн кӧртавлӧм том ошкӧс.
Тайӧ зверсӧ ичӧтдырйиыс вӧлі кутӧма пармаысь да быдтӧма сы могысь, медым велӧдны понъясӧс пурсьыны ошкӧд.
Сійӧс травитлісны нин кольӧм во, но сійӧ эз вӧв тырвыйӧ скӧр да опаснӧй, а та вӧсна травля бӧрас бара лои дядя Нифонт конюшняын.
Ми Колюнькакӧд, мекӧд ӧттшӧтшъякӧд, дядя Нифонтлӧн пикӧд, нуавлім ошлы лыяс, сювъяс, пуӧм картупель, морковь.
Сійӧ эз вӧв писка, сёйис быдторсӧ.
— Здорово, Мишутка! — конюшняӧ пыригмоз горзылім ми.
— Здравствуй, Микайлӧ Иваныч!
Сійӧ встречайтліс миянӧс ньӧжйӧник нимкодя мурзігтыр, довкйӧдліс юрсӧ, ӧдзӧс решетка пырыс мыччывліс лапасӧ.
Смелмӧм бӧрын ми восьтывлім ӧдзӧссӧ, пыравлім зверь оланінӧ, малалім сійӧс юрӧдыс, гыжъялім бокъяссӧ.
Сійӧ куньтыраліс синъяссӧ, нориника мурзіс.
Сійӧ ньӧти эз вӧв скӧр!
Ми весиг верзьӧмӧн ветлӧдлім сы вылын.
Лӧсьӧдлім сылы банбокъяснымӧс, кодъясӧс муртса-муртса мавтыштӧма маӧн.
Чупкакылігтырйи сійӧ нюліс миянӧс кывнас, а ми сералім челядьлӧн шуда серамӧн.
Травля вечерняас ми дыр думайтім, кыдзи мездыны Мишуткаӧс бедаысь, а бедаыс ӧшйис сы юр весьтӧ вештыны позьтӧм: ми тӧдім, мый ӧні сійӧс травитасны кувтӧдзыс.
Ме шуи восьтыны войнас конюшнясӧ да лэдзны зверӧс; охотникъяс садьмытӧдз сійӧ лоӧ ылын пармаын.
Колюнька чӧвтліс ме вылӧ повзьӧм синъяссӧ:
— Мый тэ, мый тэ!
Да миянӧс кыкнаннымӧс...
Сійӧ эз висьтав помӧдз, и ме гӧгӧрвои: лэдзам кӧ ошсӧ, миянлы ковмас ӧтвечайтны асланым бокъясӧн.
— Но и чӧрт сыкӧд! — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Колюнька.
— Мед травитасны!
Сійӧ, аддзан, кутшӧма быдмис: ӧдзӧсӧд оз тӧр.
Миянлы мӧдӧс вайӧдасны пармаысь, ичӧтикӧс.
Ме эг кут вензьыны.
Меным кажитчис: Колюнька висьталӧ тадзи, медым оправдайтны гырысьясӧс да пӧръявны асьсӧ и менӧ.
Миянлы, пӧжалуй, оз ков вӧлі мунны травля вылас.
Но зэв нин окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи Мишутка кутас тышкасьны понъяскӧд.
Гусьӧн ми кыкнанным надейтчим, мый сійӧ мездысяс понъясысь да пышъяс дзоньвидзаӧн.
Асылыс вӧлі кӧдзыд.
Кизьӧр ру пырыс пожӧмъяс кажитчисны кокньыдӧн, быттьӧкӧ кывтісны воздухӧдыс.
Зэв ыджыд шонді петӧ вӧлі вӧр весьтын.
Ройяс гыӧртӧмаӧсь лӧзов гыӧрӧн.
Оврагсянь неылын заводитчис парма, и сэтчӧ вӧр дорас дзебсисны том лайка-понъяса охотникъяс.
Разялӧм Мишутка, быттьӧкӧ вериттӧг, мый сійӧс лэдзисны вӧля вылӧ, катласигтыр муніс вӧрлань.
Воськов ветымын кымын мунӧм бӧрын сійӧ сувтіс, шкоркнитіс-кыскис нырнас воздухсӧ, нетшыштіс юрсьыс кучик намордниксӧ да сэтшӧм жӧ спокойнӧй воськовъясӧн кутіс тапиктыны водзӧ виж эжа вывтіыс, коді кынмӧма нин первойя кӧдзыдысь.
Травляӧн распоряжайтчис менам дед Спиридон — сиктын медбур охотник.
Ми Колюнькакӧд сулалім сы мыш сайын, виччысим.
Со сійӧ ӧвтыштіс кинас, и пырысь-пыр жӧ домӧд йылысь лэдзӧм понъяс уськӧдчисны зверлы паныд.
Ме мурч-курччи пиньясӧс.
Сьӧлӧмӧй тіпкис тэрыба-тэрыба.
Колюнька нетшкис менӧ соскӧд, мыйкӧ вашкӧдіс — ме эг кывзы сылысь.
Оз вӧлі позь вештыны синъястӧ понъяс вылысь.
Медводзын тӧвзис дядя Нифонтлӧн кӧин кодь Серкоыс — пӧрысь ай пон.
Сійӧс лэдзисны томъясыскӧд, медым сійӧ петкӧдліс налы, кыдзи колӧ пуксьӧдны зверӧс.
Ош аддзис понъясӧс, сувтіс.
Гашкӧ, сійӧ аслас зверинӧй вежӧрнас артыштіс, сулалӧ-ӧ ляксьыны татшӧма лёкмӧм арава дінас...
Понъяс дінсянь зверь дінӧдз костыс пыр чині.
Вӧр дісӧ полукругӧн кытшалігмоз охотникъяс петісны дзебсянінсьыныс.
Мишутка эз выдержит, равӧстіс да. гырыся чеччалігтыр, кутіс котӧртны керӧслань.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кыдзи ньӧжмыд вӧраса, кыз, ён зверь вермӧ котӧртны татшӧм ӧдйӧ.
Сійӧ кӧсйис пырны козъя вӧрӧ, но тайӧ сылы эз удайтчы: Серко котӧрӧн матыстчис сы дінӧ, кватлаліс кокъясӧдыс, заставляйтіс бергавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сувтлыны кыккокйыв.
И понъяс дружнӧя зырӧдісны зверӧс.
Сӧмын кык том пон, Лыско да Тузик, лявтісны ылынкодь, эз решайтчыны уськӧдчыны тайӧ тӧлктӧм тышас.
Ми Колюнькакӧд тожӧ чепсасим гырысьяс чукӧрын да горзім:
— Понъясӧй, босьтӧй сійӧс, босьтӧй!
Менӧ шымыртіс азарт.
Кыдзи велӧдісны понъясӧс вӧтлысьны йӧра бӧрся, кыдзи травитісны кӧинӧс, вӧрканьӧс, санӧс, ме аддзывлі водзті.
Но ставыс тайӧ эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі талунъя травля.
Ошкӧс кытшалісны понъяс.
Найӧ эз лэдзны сылы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
Сійӧ вӧлі ёна скӧрмӧма да зілис кватитны медся дӧзмӧдчысьяссӧ: еджыд, стройнӧй да винёв пон Муська эз вермы видзчысьны гӧна лапа кучкӧмысь да уси; сылӧн чеги сюрса лыыс.
Мӧд пон, дойдӧм бока, кыссис ылӧджык.
Мишутка зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ, медым петны кытшысь, но понъяс пиньяснаныс ӧшйисны зверлы бӧр кокъясас.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд бергӧдчис, восьтіс клыкъяса вомсӧ — понъяс чеччыштісны бокӧ.
Дед сетіс команда помавны.
Травля удайтчис.
Дядя Нифонт лыйис ошлы пеляс.
Зверь уси бок вылас.
Сійӧ заводитліс на кыпӧдчыны, сувтны водз лапаяс вылас, веськӧдліс сьылісӧ да бара усьлі.
Гӧраяссянь пӧльыштіс тӧв, тшын кодь кымӧръяс кутісны кыссьыны вӧр весьтті, луныс пемдіс, и му вылын краскаясыс кельдӧдісны.
Эрд вылын лои кӧдзыд да кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
Мужикъяс вензисны, кодлӧн понйыс уджаліс бурджыка, кодлӧн — лёкджыка.
Понъяс нюлісны эжа вылысь ошлысь вирсӧ; мыш выланыс гӧныс налӧн пыр на сулаліс да лёкысь ӧзйисны синъясныс.
Мужикъяскӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын дед босьтіс дядя Нифонтлысь ружьесӧ да лыйис Тузикӧс да Лыскоӧс.
Тайӧ кажитчис меным вывті лёк злодействоӧн.
Лыско да Тузик, ме ногӧн, вӧліны медся вежӧра да мелі понъяс.
Мыйта радлун вайлісны найӧ миянлы Колюнькакӧд!
Ме кабырті кулакъясӧс да чепӧсйи дед дінӧ:
— У, кутшӧм тэ!
Мыйысь тэ найӧс тадзисӧ?
— Кыдзи «мыйысь»? — чуймис старик.
— Наысь ӧмӧй тӧлк артмас?
Чужӧмыс сылӧн вӧлі шог и муртса нюмдыштӧма.
Сійӧ пӧляліс ружье стволас, шмонитіс мужикъяскӧд.
Колюнька бӧрдігтырйи кыскис Тузикӧс да Лыскоӧс оврагӧ — гуавны.
Менам сьӧлӧмӧй доймис дедлӧн чорыдлун вӧсна.
Ме эг виччысь, кор ошкӧс нуны воас телега, да муні гортӧ.
Ӧнӧдз ме тӧдлі дедӧс мӧдногаӧн.
Миян оланінъясын эз артасьлыны пӧткаӧс да зверӧс видзӧм кузя законкӧд: быдӧн прӧмышляйтіс кор думыштас.
А дед вӧчис мӧдног, соседъяс моз эз лыйлы энь таръясӧс да энь дозмӧръясӧс, эз вӧтлысь энь йӧра бӧрся, тыяс вылысь эз ӧкты лэбавтӧм уткаясӧс.
Ӧтчыд гожӧмын ми мунам вӧлі сыкӧд вӧрса векньыд прӧсекӧд.
Тӧдлытӧг ме тальччи кодзувкот чукӧр вылӧ, — кутшӧма тайӧ скӧрмӧдіс дедӧс!
Сійӧ быдсӧн гӧрдӧдіс, лёкысь тувкис меным пельпомӧ:
— Видзӧдны колӧ!
Найӧ труженикъяс, кодзувкотъясыс, тэа-меа дорысь абу лёкджыкӧсь.
Тэ ачыд аснад, найӧ асьныс аснаныс.
Мыйла найӧс талявнысӧ?
Ӧні тайӧ уси меным тӧдвылӧ, и ме думышті: «Кодзувкотъясӧс жалитӧ, а понъясӧс лыйліс...»
Бабушка вочаасис меным кильчӧ дорын:
— Мый сэтшӧм жугыль?
Кодкӧ ӧбидитіс?
Ме висьталі сылы Мишутка йылысь да понъяс йылысь, куті норасьны дед вылӧ.
Бӧрдігтырйи ме горзі, мый дед лёк морт, и любитны сэсся сійӧс ог кут.
— Но эн лимзав, — шуис бабушка да водздӧранас чышкыштіс менсьым банбокъясӧс.
— Часлы ме видышта старикӧс: видзӧдтӧ ышмӧма, немуджтӧмыд.
Юышт со йӧвсӧ, а ме тэныд кута висьтавлыны вӧвлӧмторъяс.
Сійӧ пуксис ӧшинь дорӧ, читкыртіс синъяссӧ, пыркнитіс юрсӧ, быттьӧкӧ уськӧдіс дум вылас мыйкӧ важсяӧс.
— Ме ӧд эг тані чужлы, Матвеюшко, — дедыд менӧ <rus>Белые Ключи</rus>ысь вайӧдіс.
<rus>Белые Ключи</rus>ыс сьӧд вӧр шӧрын жӧ сулалӧ.
Нывдырйи ме быдсяма ужасъяссӧ аддзывлі.
Муна ӧтчыд вотӧсла — пыдӧдз пыри, — друг, код тӧдас кытысь уси, котӧрӧн петӧ еджыд кӧин!
Да ыджыдсьыс ыджыд, тушанас ӧш ыджда...
— Сійӧ эз сёй тэнӧ? — юала ме, и гӧлӧсӧй менам тіралӧ.
— Эз.
Пув тыра наберушкаӧс ме киысь уськӧді.
Кӧин сулалӧ, видзӧдӧ.
Вомсӧ паськӧдіс, пиньясыс ӧжын кодьӧсь, пельяссьыс тшын пуркйӧ.
Ме местаын кӧ мӧд, пропадитіс эськӧ, а ме сюсь вӧлі, енмыс видзис менӧ.
Босьті коз пу коль, молитва лыдди, да и лыйи еджыд кӧиныдлы; колльыс инмис сылы веськыда плешкас.
Сійӧ сідзи и кутіс йӧктыны, брӧдягаыд.
Сэсся водіс рушку вылас, менам синъяс водзын кутіс омӧльтчыны и омӧльтчыны.
Видзӧда — батюшки!
— кӧиныс мортӧ пӧри.
А юр вылас сылӧн сюръяс, бӧжыс зэв кузь, пач чышкан лыс кодь.
«Эг сы вылӧ веськав», — шуис сійӧ да дзебсис раскӧ.
А вӧрас сідзи и ургыны кутіс, быттьӧкӧ сім кымӧр муніс.
Кватиті ме наберушкаӧс — и гортӧ...
Сійӧ чӧв олӧ некымын минута, мӧвпалыштӧ да заводитӧ выльысь:
— Либӧ ещӧ случай вӧлі: арнас ме ылалі пармаӧ.
Рытгорув нин вӧлі.
Повзи зэв ёна!..
Сійӧ висьтавлӧ ӧти случай страшнӧйджыкӧс мӧд дорсьыс.
Вӧрын, сы висьталӧм серти, тырыс жуӧны нечистӧй вынъяс.
Меным лои шуштӧм.
— Тырмас, бабушка! — кора ме.
— Тэ, кӧнкӧ, мудзин висьтавлынытӧ.
Мам мыйкӧ горзӧ град йӧрын.
Бабушка тэрыба вашкӧдӧ:
— Вод, дитяӧй, узьышт неуна.
Ме петала картупель керны, мамыд сэні ӧтнас ноксьӧ.
Ме кайи пӧлатьӧ, шебраси бать тулупӧн да унмовси.
Вӧтаси: мужикъяс лыйлісны понъясӧс, еджыд кӧин оврагын сёйис Лыскоӧс да Тузикӧс.
Сэсся сійӧ кватитіс менӧ кокӧд.
Ме садьми — тайӧ бабушка чуксалӧ менӧ ужнайтны.
Семья ставнас вӧлі чукӧртчӧма.
Ме эг чеччы.
Дед кайис ме дінӧ:
— Тэ мый, век на скӧралан?
Ме чӧв олі.
— Со кутшӧм йӧюк! — меліа шуис дед.
— Тэ чайтан, меным кокни виавны понъясӧс?
А мый, другӧ, вӧчан?
Миян понъяс став матігӧгӧрас нималӧны.
Быд зверь вылӧ мунӧны, вӧрса пӧткаясӧс увтӧны, уткаясӧс ваысь вайӧны, стадаясӧс кӧинъясысь видзӧны, тӧвнас дадьяс кыскалӧны...
— Ог ло охотникӧн! — шуи ме.
— Ог ло и ставыс!
Менам кывъясӧй дойдісны стариклысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, меліа видзӧдіс ме вылӧ сюсь синъяснас.
Мый йылысь сійӧ думайтіс?
Гашкӧ, казьтыліс ассьыс челядьдырся вояссӧ, кор и сылы сьӧкыд вӧлі велавны сы дінӧ, мый ковмывліс вӧчны мортлы мукӧддырйи миян суровӧй крайясын.
— Эн тэрмась водзвыв ӧткажитчыны, — надзӧник шуис сійӧ.
— Быдмыштан — тыдавны кутас.
— Ог кӧсйы! — горӧді ме, и синва чепӧсйӧм вӧсна гӧлӧсӧй менам дрӧгнитіс.
— Тэнад делӧ, — бурпырысь вочавидзис старик.
— Коді тэнӧ мырдӧн тшӧктӧ...
Пукты град йӧрын капуста, морковь, свёкла — бабаяслы отсасьысьӧн лоан.
Вӧравны кутасны мукӧдъяс.
Быдӧнлӧн аслас удж.
Сійӧ босьтіс менӧ кияс вылас, лэччӧдіс пӧлатьысь да пуксьӧдіс пызан сайӧ.
Тайӧ вояс ме дыр эг вермы унмовсьны.
«Мыйӧн жӧ лоны? — юаси ме ассьым.
— Охотникӧн али огородникӧн?»
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Первой кыйдӧс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 16‒20.}
ПЕРВОЙ КЫЙДӦС
Дас арӧс тыригӧн ме пӧлучиті дедсянь пӧдарки: вогульскӧй ньӧввуж.
Мыйта радлӧмъяс да шогсьӧмъяс сетлісны тайӧ ньӧввужнас пармаӧ ветлывлӧмъяс!
Ме ветлӧдлі вӧрӧд асывсянь рытӧдз, и кокъясӧй менам эз мудзлыны.
Ар.
Вундӧм муяс кажитчӧны розӧвӧйӧн гожтӧм шонді югӧр улын.
Сьылысь лэбачьяс ланьтісны — лэбисны шоныдінъясӧ.
Ракаяс да чавканъяс кутісны лэбавны сьӧкыдджыка, найӧ дырджык пукалӧны кыдз пуяс вылын.
Меным кажитчӧ, найӧ думайтӧны: «Регыд тӧв.
Вот шогыс!
Кыдзи кутам овны?»
Гӧраяс вылын да тыяс вылын шынитӧв.
Шочиника небесаті нюжӧдчылас турунчӧж-уткаяслӧн сёрмӧм стая.
Тайӧ пельк уткаясыс лэбӧны чӧла, оз сувтлыны миян куръяясӧ сёйны, либӧ, кыдзи шуӧны, тшӧгӧдчыны.
Ме колльӧда найӧс синъясӧн да мӧдӧдча вӧрлань.
Байдӧгъяс кыпӧдчалӧны му вылысь дзонь стаяӧн ӧтпырйӧ.
Кыдзи и быдпӧрйӧ, ме сёрми дасьтыны ньӧввужйӧс!
Ньӧвйыс сатшӧ ылӧ бокӧ муас.
А лэбачьяс разӧдчисны воздухас, быттьӧкӧ дед киӧн кудйысь койыштӧм кӧйдыс.
Ай байдӧгыс пукалӧ бӧрӧздаын, бергӧдіс мелань юрсӧ, чеччалӧ да китшкӧ:
«Коді тэ?
Коді тэ?
Ог пов!»
А меным сэсся нинӧмӧн лыйнысӧ: мӧд ньӧвнас ме гожӧмнас на лыйи тыын юсьӧс.
Ньӧвйыс сатшкысис сылы бокас, и вына юсь лэбзис ньӧвнас...
Вӧлі кӧ эськӧ менам запаснӧй ньӧв, ме эськӧ петкӧдлі тайӧ ай байдӧгыслы!
А гашкӧ, сылӧн бордйыс чегӧма да сійӧ оз вермы кыпӧдчынысӧ?
Ме кӧсъя вевттьыны гажаа китшкысьӧс шапкаӧн — сійӧ гартчигтыр качӧдчӧ му весьтӧ да кокниа вӧтӧдӧ мӧдлаӧ лэбӧм чукӧрсӧ.
Кутшӧм мудер!
Муысь босьта ньӧв, пыра вӧрӧ.
Рӧмыд шынитӧлас весиг варов пипуяс, кодъяс вылын кытчӧсюрӧ кольӧма виж кор, сулалӧны кышмунлытӧг.
Дед висьталіс меным, мый кор пӧ ниа пулӧн лыскыс шоммӧ, сэки пӧ дозмӧръяс лэбӧны вердчыны ю дорӧ.
И ме муна кыйӧдны дозмӧръясӧс.
Чӧв олысь вӧрыс неуна повзьӧдлӧ.
Кажитчӧ, гӧгӧр уна сё верст пасьтаын абу ни ӧти ловъя лов.
Да тайӧ ӧд ылӧдчана: быд куст улӧ дзебсьӧмаӧсь зверьяс, лэбачьяс, найӧ кыйӧдӧны ме бӧрся.
Дум вылӧ усьӧны бабушкалӧн мойдъясыс кӧлдунъяс йылысь, оборотеньяс, васаяс, вӧрсаяс, еджыд кӧинъяс йылысь, кодъяс сёрнитӧны морт гӧлӧсӧн.
Сы мында ме кывлі быдсяма небылицаяссӧ, мый найӧ лоины меным выльӧн.
Нитшсялӧм ыджыд сьӧд из кажитчӧ чародейӧн, коді шойччӧ пармаса трӧпа вылын...
Пидзӧсъясӧй лигышмунӧны.
А колӧ мунны: охотник должен лоны повтӧмӧн.
Луныс лӧнь, дозмӧръяс ылісянь кылӧны.
Найӧ шумӧн пыркӧдӧны пусӧ, чегъялӧны увъяссӧ.
Но кутшӧм сюсь пеля лэбачьяс тайӧ!
Быд раз найӧ лэбӧны водзджык сыӧдз, кор ме удита матыстчыны на дінӧ да лыйны ньӧвйӧн.
«Мижуй тэ, мижуй!
— вида ме ачымӧс.
— Нинӧмсӧ тэ он куж...»
Но ме помнита дедлысь кывъяссӧ: «Охотник вермас весьшӧрӧ воштыны ӧкмыс случай, а дасӧдас ставсӧ вештас».
Неудачаяс оз бырӧдны вӧрӧд шӧйтны кӧсйӧмсӧ.
Ме дзебся ниа пуяс дорӧ тшӧкыд папоротник пӧвстӧ, виччыся...
Кадыс мунӧ ньӧжйӧ.
Кажитчӧ, мый шондіыс сувтіс гӧра йыв весьтас да луныс оз помасьлы.
Пуяс костӧд лӧзалӧ ю.
Чӧв-лӧнь дырйи гораа гылалӧны муӧ пожӧм кольяс.
Быттьӧкӧ гӧгӧр ставыс кулӧма.
Сӧмын каляяс лэбасны ю весьтті; найӧ этшаӧнӧсь нин, регыд мысти и тайӧяс лэбасны лунвылӧ.
Менӧ кутіс вугрӧдлыны, и сэки, быттьӧкӧ унйылысь, кыла тӧдса котсӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм.
Энь дозмӧр да кык том ай дозмӧр пуксисны пу вылӧ, код улын ме куйла.
Меным тыдалӧ лэбачьяслӧн быд гӧн.
Минута либӧ кыкӧс найӧ пукалӧны чӧла, кывзысьӧны.
Сэсся энь дозмӧрыс шыасьӧ, и ставныс заводитӧны ветлӧдлыны увъяс вывті.
Ме зэвті ньӧввужйӧс помӧдзыс да лыйи ньӧвйӧн борд улас — дозмӧр уси менам кокъяс дорӧ.
Сійӧ швачӧдчӧ турун пӧвстын, нюжйӧдлӧ сьылісӧ да вочасӧн ланьтӧ.
Мукӧдыс, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, килльӧны лыссӧ.
Видзчысьӧмӧн перъя ньӧвйӧс виӧм дозмӧрысь.
Бур эськӧ ещӧ ӧтиӧс уськӧдны...
Но, буракӧ, ме кыдзкӧ эг пелька вӧрзьы — пӧткаяс лэбзисны.
Ме лэчча ю дорӧ юны.
Куръя весьтын, быг ёкмыльяс кодьӧсь, лэбалӧны каляяс.
Найӧ аддзӧны менӧ, висьтавлӧны менам удача йылысь:
«Том охотник виӧма дозмӧрӧс.
Сылӧн вернӧй син да лы йыла ньӧв.
Видзчысьӧй, лэбачьяс!
Видзчысьӧй, зверьяс!»
Гортӧ мунігӧн ме частӧ сувтлывла, малала дозмӧрӧс.
Кутшӧм сьӧкыд сійӧ!
Нинӧм оз сулавны та дінын байдӧгъяс-китшкысьяс!
Меным кажитчӧ, ме петкӧда пармасьыс ассьым шудӧс.
Кыдз пулӧн зарни коръясыс кышакылӧны кок улын.
Вӧрыс чӧв олӧ, кывзӧ менсьым кок шыясӧс.
Чайтсьӧ, весиг пуясыс да изъясыс вежалӧны меным...
Гортын ме пукта пӧткаӧс пызан вылӧ да тшапа шуа бабушкалы:
— Примит кыйдӧссӧ, Наталья Денисовна!
Эмӧсь старукаяс зэв скӧрӧсь, быттьӧкӧ мойдса ёмабабаяс.
А менам бабушка бурсьыс-бур, и ми сыкӧд дружитам.
Сылӧн чукырӧсь чужӧм вылын тӧдчӧ радпырысь нюммунӧм, сійӧ швачнитӧ кияснас:
— Аминьӧй, аминьӧй!
Матвейкоыд верстьӧ морт лои, кыйсьысь...
А меын садьмис нин охотник, ме дась и ошйысьыштны:
— Энлы, бабушка, аски кыкӧс вая.
Ме ӧні тӧда, кыдзи да кытысь найӧс кыйнысӧ!
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Пӧдарки @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 20‒22.}
ПӦДАРКИ
Ме садьми тасьті-паньӧн зёльӧдчӧмысь.
Мам да бабушка ноксисны пачводз дорын.
Пачын ыпъяліс-ломтысис пес.
Ме очсышті да бергӧдчи мӧдар бок вылӧ: окота вӧлі ещӧ узьыштны.
Бабушка меліа видзӧдліс ме вылӧ:
— Чеччы, мустӧ пӧжысь!
Талун праздник — тэнад нимлун.
Ме дрӧгниті нимкодьӧйла.
Тайӧ лунас быд во ме пӧлучайта пӧдаркияс.
Мый жӧ дасьтӧма талун?
Шыбита вылысысь дедлысь дукӧссӧ, кодӧн шебрасьлывла, котӧрта мыссян доз дорӧ.
Кӧдзыд джоджыс сотӧ кокпыдӧсъясӧс.
Мам перйӧ сера дӧра выль гач, гӧлубӧй ситеч дӧрӧм, кытысь кылӧ краска дук:
— Пасьтась, Матвейко, да юрситӧ шыльӧд.
Зеркалӧ водзын зіля шыльӧда чорыд юрсиӧс да думайта сы йылысь, мый ваяс меным аслысногӧн заводитчысь луныс.
Пусьӧм-пӧжасьӧм бӧрын бабушка да мам пасьталӧны праздничнӧй паськӧм.
Дед пасьталӧ важсьыс важ салдатскӧй мундир, мыйӧн щӧгӧляйтӧ рӧштво дырйи да ыджыдлун дырйи, весалӧ мелӧн вижӧдӧм кизьяссӧ.
Стариклӧн чужӧмыс торжественнӧй, стрӧг, а бабушка сералӧ бурпырысь.
Ми тэрыба завтракайтам.
Мам пӧдаритӧ меным мича узорӧн вышивайтӧм вурун кепысь, бабушка — кучикысь вӧчӧм вӧралан ягдташ.
Дед мыжапырысь куньтыралӧ синъяссӧ.
— А ме нинӧм эг лӧсьӧд, Матюха, — шуӧ сійӧ.
— Дзикӧдз вунӧді тэнад нимлун йылысь.
Тэ нин прӧстит, другӧ.
Колян воясас старик пӧдаритлывліс нинпуысь вӧчӧм аслыспӧлӧс чипсанъяс, шоч лэбачьяслысь да посни зверьяслысь чучелаяс, кодъясӧс вӧчны сійӧ вӧлі зэв мастер.
Сылӧн пӧдаркиясыс вӧліны медся приятнӧйӧсь.
Ӧні ме дӧзми, но мый вӧчан!
Оз позь скӧравны татшӧм праздникӧ.
Пӧжалӧма яя пирӧг.
Ӧбед кежлӧ корӧма рӧдняясӧс, соседъясӧс.
Гӧстьяс тэрмасьтӧг сёйӧны, юӧны кода сур, быдӧн найӧ висьталӧны меным мыйкӧ меліӧс.
Ӧбед бӧрын мам ворсӧ пилаӧн «камаринскӧй».
Сьӧкыд вӧраса Нифонт дядь збоя бергалӧ керкаӧд, джодж плакаясыс дзуртӧны сы кок улын.
Дед тожӧ заводитӧ йӧктыны, и ставныс шензьӧны старик вылӧ: сійӧ вӧчалӧ сэтшӧм фигураяс, быттьӧ том морт.
Сэсся дед пуксьӧ ме дінӧ да висьталӧ, мый сьӧдпемыд пармаын, кытчӧ шоча пыравлывлӧ морт, олӧ жар-птица, тушанас абу ыджыд, сёйны оз позь, но дивӧ кодь мича.
Охотникъяс зільӧны кыйны сійӧс лэчкӧн, да некодлы оз удайтчы — ныр увсьыд лэбзьӧ.
— Мыйла кыйнысӧ, оз кӧ позь сёйны? — юала ме.
— Э, пиук, эн шутит жар-птицакӧд, — тӧдчӧдӧмӧн шуӧ старик.
— Сыын эм ыджыд вын да волшебство.
Коді кыяс, лоӧ кӧзяинӧн вӧръяс вылын, тыяс вылын да нюръяс вылын.
Лэбачьяс, зверьяс да черияс кутасны люзьгыны-локны тайӧ морт дінас, сетасны асьнысӧ: «На, мый колӧ вӧч миянкӧд».
И лоӧ тайӧ мортыс му вылын став царьяссьыс-корольяссьыс озырджыкӧн.
Буракӧ, праздникыс дурмӧдіс менсьым юрӧс.
Ме збоя шуа:
— Ме сійӧс кыя, дедушка.
Старик пыркӧдӧ юрсӧ:
— Эн ошйысь, другӧ.
Сьӧкыдкодь лоӧ...
Рытнас гӧстьяс разӧдчӧны.
И сэки дед сетӧ меным кызьӧд калибра шомполка.
Вӧлӧмкӧ, тӧрыт вежӧма сійӧс Ивановкаын руч ку вылӧ да чӧв олӧ, мудерыд.
Шомполкаыс, буракӧ, вӧлӧма нин уна дас морт киын, и кӧзяеваыс абу зэв ёна видзлӧмаӧсь.
Стволас озысь дӧмасъяс, ложаас жервидзӧ потас, кодӧс тупкӧма ньыв сирӧн.
Но век жӧ — настӧящӧй ружье.
Вот нин пӧдарки так пӧдарки!
Ме кутла дедӧс сьыліӧдыс, окала чуткасьысь банбокъяссӧ.
Сійӧ вештӧ менӧ, грӧзитӧ крукыля чуньнас:
— Ок тэ, сэтшӧм-татшӧм!
Ок тэ, плут!
Но, смотри: лоан омӧль охотникӧн — бӧр мырддя пӧдаркитӧ.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Кыдзи ме велӧдчи лыйсьыны @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 22‒29.}
КЫДЗИ МЕ ВЕЛӦДЧИ ЛЫЙСЬЫНЫ
Первойысь ме босьті киӧ ружье во нелямын сайын кымын, кор вӧлі дас кык арӧса детинкаӧн, прӧйдиті лыйсьӧм кузя школа, кутшӧм оз вермы лоны ӧнія кадӧ.
Дед сетлывліс меным вит заряд да шомполкаӧн ыстывліс пармаӧ — ме должен вӧлі вайны вит пӧткаӧс, кодъясӧс быть мед лыйӧма лэбигас.
Вӧралӧмыс кӧ вӧлі неудачнӧй, менӧ виччысис наказание: быд промахысь — мышкӧ тасмаӧн кучкӧм.
Дед менам вӧлі зэв бур сьӧлӧма морт, и сійӧ радейтіс менӧ.
Но мӧдпӧлӧс велӧдан способ, пӧщадатӧм стрӧглун кындзи, сійӧ эз тӧд: челядьдырйиыс сійӧс велӧдлӧмаӧсь тадзи жӧ.
Сійӧ кӧсйис вӧчны менӧ мортӧн да нӧйтіс сьӧлӧмсяньыс.
Ме буракодь нин лыйлі пукалысь лэбачьясӧс ньӧввужйысь, шомполкаысь.
Но пукалысьӧс вины торъя мастерство оз ков.
Охотник заводитчӧ сэксянь, кор сійӧ виӧ тэрыба котӧртысь зверӧс, уськӧдӧ лэбысь пӧткаӧс.
Эн велав тайӧс — ӧшӧд ружьетӧ стенӧ!
Весьшӧрӧ эн вошты кадсӧ вӧралӧм вылӧ!
Дед менам гӧгӧрволіс тайӧс да зілис гӧтӧвитны меысь зэв бур лыйсьысьӧс.
Вӧрӧ петтӧдз ме тӧді дрӧбӧн лыйсян правилӧяс.
Старик объяснитіс меным, мый лэбач лэбӧ секунданас дассянь дас вит сывйӧдз.
Ме тӧді дрӧб лэбӧмлысь ӧдсӧ, бокыса да паныда тӧвлысь лыйӧм вылӧ влияйтӧмсӧ.
Пӧтка кӧ лэбӧ охотниклань морт судта вылнаті, колӧ метитчыны сылы юрас.
Водзлань да выліті лэбигӧн метитчӧны пӧтка улӧ; ылітіджык лэбигӧн — бӧжас.
Пӧтка кӧ лэбӧ тэлань уліті — тупкӧны сійӧс стволъясӧн; зэв кӧ нин матысянь — босьтӧны вылӧджык, пӧтка водзвылас.
Ме тӧді, кыдзи лыйны бокыті да паныд лэбысь пӧткаӧс, охотник юр весьтті лэбысьӧс, а сідзжӧ сэтшӧмӧс, коді кыпӧдчигас лэбӧ веськыда либӧ штопорӧн.
Ме тӧді и уна мукӧдтор, мый колӧ тӧдны лыйсьысьлы.
Пӧткаясӧс лыйлытӧдз ми упражняйтчим град йӧрын: дед гартовтліс сюмӧд пиӧ пуысь вӧчӧм чучеласӧ тарлысь да шыблаліс сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Лунтырӧн ме лыйлі ветымынысь кымын, жугӧдлі бокыті, водзлань, паныд лэбзьысь чучелаясӧс, бырӧдлі уна сюмӧд.
Дед ошкӧмпырысь ружӧктывліс.
Рытъядорыс сылӧн киясыс мудзисны ӧвтчӧмсьыс, и сійӧ шуис:
— Тырмас.
Меным окота вӧлі ещӧ упражняйтчыштны — лыйлыны му вылысь ракаясӧс да чавканъясӧс.
— Ещӧ мый думыштан!
— скӧрмис дед, коді ненавидитліс «пӧлагайтчытӧм» лэбачьясӧс лыйлысь охотникъясӧс.
— Дурӧм могысь лыйны некодӧс оз позь!
Чавканӧс сёйны тэ он кут, сідзкӧ и лыйны сійӧс — дурӧм.
Заводитчис пӧткаяс вылӧ гожся кыйсьӧм.
Ме муні пармаӧ вит зарядӧн, бӧр вои кушӧн, пӧлучиті тасмаӧн витысь кучкӧм.
Тадзи жӧ лои мӧд, коймӧд да нёльӧд лунъясӧ.
Ме ветлӧдлі понтӧг, вӧрдорса эрдъяс вылысь повзьӧдлі сьӧлаясӧс, дозмӧръясӧс, таръясӧс да лыйлі налы лэбиганыс.
Найӧ лэблывлісны весиг ни ӧти гӧн уськӧдтӧг, быттьӧкӧ найӧс вӧлі кӧлдуйтӧма менам дрӧбысь.
Меным кажитчис, ме лыйся правилӧяс серти.
Мыйла нӧ весиг некодлы ог веськав?
Ме дзикӧдз шӧйӧвоши.
Вӧрса пӧткаяс бӧрся вӧтлысьны мудзӧм бӧрын ме петавлі тыяс да шоръяс дорӧ, лыйлі уткаяслы — и тані некодлы эг веськавлы.
И быд лун татшӧм наказаниеыс!
Ме страдайті эг сӧмын сыысь, мый дедлӧн тасмаыс рытъяснас ветлӧдліс менам мыш кузя, — ме тӧдмалі и нравственнӧй пытка: тасма йылысь тӧдісны сиктын быдӧн.
Воча вок Колюнька паныдасьліс меным пӧскӧтина дорын да видзӧдіс ме вылӧ кыдзкӧ лёкысь радлігтыр:
— Ой, да бара ӧмӧй тыртӧм сумкаӧн локтан?
Дедыд тэныд петкӧдлас пуж!
Мам да бабушка видзӧдісны ме вылӧ кыдзи тӧлктӧм кага вылӧ, кодлы и тасмаыс оз содты вежӧрсӧ.
— Зільышт, мусаӧй! — бурӧдіс бабушка.
— Синъясыд томӧсь да сюсьӧсь, а лэбачлы он вермы веськавны!
Кор дедыд тэнӧ нӧйтӧ, видзӧднысӧ зывӧк.
Жалитышт асьтӧ, велӧдчы ӧдйӧджык!
Сійӧ воясас ме радейтлі жалитны ачымӧс.
Став душаӧн, став сьӧлӧмӧн ме кӧсйи велӧдчыны бура лыйсьыны, но сійӧ, быттьӧкӧ жар-птица, эз сетчы меным.
Положение лои некытчӧ туйтӧм, и ме пежалі ачымӧс пӧръясьӧмӧн.
Миянладорын пӧтка зэв уна, и гожӧмнас, кор том лэбач абу видзчысьысь, лунтырӧн кокниа позьӧ лыйны вит пукалысь лэбачӧс.
Ме куті кыйӧдны, кытчӧ пуксяс муысь повзьӧдӧм сьӧлапи либӧ том дозмӧр, видзчысьӧмӧн матыстчылі пу дорӧ да ӧтчыд лыйӧмӧн уськӧдлі лэбачӧс.
Тыяс вылын ме вӧчавлі ещӧ ыджыдджык безобразиеяс.
Пуксьывлі берегӧ, бадь пӧвстӧ, да виччыси.
Матыстчывліс утка чукӧр.
Куим-нёль лэбач чукӧртчывлісны ӧтчукӧрӧ.
Ме лыйлі налы, вилі ставнысӧ ӧтпырйӧ.
Тадзи ме видзтылі некымын заряд, кодъясӧн лыйлі лэбигас, и — некор эг инмыв.
И сідз, ме виавлі пукалысь лэбачьясӧс, а сетавлі найӧс дедлы, кыдзи лэбигас лыйӧмаясӧс.
Нӧйтӧм помасис.
Дед гажмис, меліа тапкӧдіс пельпомӧ.
Бабушка нимкодясис да эскӧдіс, мый меным ен отсаліс велӧдчыны лыйсьыны, сы вӧсна мый сійӧ быд лун кевмӧма ме вӧсна.
А ме чувствуйті ачымӧс лёка.
Меным вӧлі вывті яндзим ачымысь.
Ме ненавидиті ачымӧс пӧръясьӧмысь, но ӧткажитчыны менӧ мездысь тайӧ пӧрйӧгсьыс эг вермы.
Мый лоӧ, кор тӧдмаласны пӧръясьӧмсӧ?
А сійӧс долженӧсь тӧдмавны, таын эз вӧвны некутшӧм сомнениеяс!
Арнас, кор позьӧ кынтыны пӧткасӧ вузалӧм вылӧ, ми петам дедкӧд прӧмышляйтны, и старик аддзас, кутшӧм ме охотник...
Мыйла век жӧ ме ог веськав лэбысь пӧткалы?
Дед веськалӧ, дядя Нифонт да мукӧд охотникъяс веськалӧны, а меным тайӧ позьтӧмтор.
Мыйла?
Ме унаысь сетлывлі аслым татшӧм вопросъяссӧ, и вочакыв эг аддзы.
Лэбысь пӧткалы лыйтӧдз ме уськӧдлі тӧдвылӧ дедлысь став велӧдӧмъяссӧ, лыйлі ружьеӧс лэптігмоз, лыйлі тэрмасьтӧг, лыйлі ружьеӧс нуӧдыштігмоз — результатыс артмыліс ӧти: промах!
«Пуысь вӧчӧм чучелаясӧ град йӧрын веськавлі, — мӧвпалі ме, — а лэбысь пӧткалы ог вермы веськавны...
Чучелаяс, кодъясӧс шыблавліс дед, эз омӧльджыка лэбны сьӧлапиян либӧ том дозмӧръяс дорысь.
Сідзкӧ, синъясӧй менам лючки-ладнӧӧсь.
Сідзкӧ, ме кужа лыйны лэбысь пӧткалы».
Артмӧ вӧлі: и кужа и ог куж.
Гортын кужа, вӧрын да тыяс вылын — «мазита».
Тайӧ лунъясас сикт дорӧ матӧ овмӧдчис граф Строгановлӧн выль лесничӧй.
Сійӧ воліс миян ордӧ да висьталіс, мый сылӧн радейтана пӧтка — енмежъяс, и кӧсйысис мынтыны вит кӧпейка быд татшӧм пӧткаысь.
Доныс вӧлі лӧсялана: гожся сьӧлаясӧс ми вузавлім дас кӧпейкаӧн гоз жӧ.
А зарядыс менам мелкокалибернӧй шомполкаын сулаліс кӧпейкалӧн нёльӧд юкӧныс; сідзкӧ, позьӧ вӧлі прӧмышляйтны енмежъясӧс.
Дед кывзіс лесничӧйлысь, шпыньмуніс да индіс ме вылӧ:
— Со, том охотник!
Кузь ныраястӧ сійӧ тэныд додьтыр колскӧдас.
Лесничӧй, тыдалӧ, ачыс вӧлӧма неудачливӧй охотник жӧ.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— Енмеж — пельк лэбач.
Сомневайтча, мый татшӧм детинка вермас сійӧс лыйны.
Дед решитіс сувтны внукыс дор:
— Сійӧ и жыдачьясӧс лэбигас уськӧдалӧ!
А жыдачыд енмеж дорсьыд ёна пелька лэбӧ.
Надейтчӧй, енмежтӧг онӧ кольӧй.
Лесничӧй муніс.
Ме пукалі лабичын да дрӧжжиті.
Пу вылӧ енмеж оз пуксьы, ваын оз уяв.
А нюр вылысь, вутшкӧсинысь да турун пӧвстысь тайӧ ичӧтик лэбачсӧ он аддзы да и он ви...
Вӧлі кӧ эськӧ ме ыджыдджык, ме эськӧ, тӧдӧмысь, кыдзкӧ мынтӧдчи лесничӧйлы енмежъясӧс ваялӧмысь: висьми эськӧ некымын лун кежлӧ, дойді веськыд синмӧс либӧ ещӧ мыйкӧ ачымӧс вӧчи, мый вӧсна оз позь петны вӧравны.
Но сэки ме вӧлі зэв на том, эг куж мудеритны да решиті пӧкӧритчыны судьбалы.
Войнас ме омӧля узи.
Вӧтаси лёк вӧтъяс: енмежъяс лэбзьылісны ме дінӧ, шыла кодь ныръяснаныс кокалісны юрӧс да горзісны: «Ми тэныд петкӧдлам — енмежъяс вылын пятачокъяс нажӧвитны!
Ми тэнсьыд синъястӧ кокалам!»
Ме садьмылі: полӧмла зяткакылісны пиньясӧй.
Асывнас ме босьті дедлысь дас заряд да муні нюр вылӧ.
Ме эски, мый тайӧ луннас и помасяс менам вӧралӧмӧй.
Лоӧ кутшӧмкӧ страшнӧйтор: дед мырддяс ружьеӧс и менам олӧмлы воас пом.
Енмежъясыс вӧлі зэв уна.
Кутшӧмкӧ кызь минута чӧжӧн ме лыйи дасысь да вии кӧкъямыс лэбачӧс.
Дас пиысь кык промах!
Вӧвлытӧмтор!
Менӧ сэтшӧма шемӧсмӧдіс удачаыс, мый ме весиг эг вермы нимкодясьны, — быттьӧкӧ кольми.
А кутшӧм мичаӧн кажитчис мирыс тайӧ асылас!..
Ме выльысь лыдди пӧсь лэбачьясӧс, лӧсьыда пукталі найӧс сумкаӧ да пыр думайті:
«Кутшӧм притча!
Ог кӧ веськав лэбысь дозмӧрлы, кыдзи нӧ ме верми уськӧдны енмежъясӧс — зэв ичӧтик, омӧлик лэбачьясӧс, кодъяс лэбалӧны тэрыбджыка да зигзагъясӧн?»
Дыр ме думайті.
Артыштлі сідзи и тадзи...
Медбӧрын ставыс вочасӧн лои гӧгӧрвоана.
Некутшӧм чудеса эз вӧв.
Прӧстӧ сьӧла, тар, байдӧг, дзодзӧг, утка, дозмӧр миянладорын лыддьыссьӧны пӧткаясӧн.
Кыдзи пӧтка, тайӧ лэбачьясыс пырисны меным вежӧрӧ пӧшти кагадырсянь, кыпӧдчигас бордъяснаныс ӧвтчӧмыс волнуйтӧ менӧ.
Ме волнуйтча, вӧчала промахъяс.
Меным сӧмын кажитчӧ, мый вӧрын ме лыйся правилӧяс серти.
А збыльвылас лэпта ружьеӧс кыдзсюрӧ да лыя пӧткаыслы вылӧджык либӧ улӧджык.
А енмеж меным абу пӧтка.
Лесничӧй вотӧдз миян сиктса йӧз некор эз лыйлыны енмежъясӧс.
Миян пармаын олысьяс лыддьылісны сійӧс сёйны позьтӧм да некодлы ковтӧм лэбачӧн. Та вӧсна енмежъяслӧн лэбӧмыс ньӧти эз волнуйт менӧ, и нюрвывса кузь ныраясӧс ме лыйлі эг омӧльджыка чучелаясӧс дорысь, кодъясӧс град вылын шыблавліс дед.
Кор тайӧ ставыс тыдовтчис, ме гажми, кыдзи гибельысь мездӧм морт.
«Мый нӧ меным колӧ вӧчны сы могысь, медым лэбигас лыйны вӧрса да ваын уялысь пӧткаясӧс?» — юалі ме ассьым.
И вочавидзи:
«Венны волнуйтчӧмӧс, дозмӧрӧс лыйны сідзи жӧ, кыдзи енмежӧс».
Гӧгӧрвоана, ковмас ёна на тільсьыны сы вылын, медым ӧткодявны дозмӧрӧс енмежкӧд.
Но тайӧ эз повзьӧдлы.
Думысь ме бласлӧвиті лесничӧйӧс да долыд сьӧлӧмӧн муні гортӧ.
«Аски муна вӧрӧ, — думайті ме локтігӧн, — кута раммӧдны ассьым сьӧлӧмӧс лыйӧм водзвылын, и делӧыс, пӧжалуй, ладмас».
Тадзи тайӧ и лои.
Арнас эз нин вӧв страшнӧ мунны дедкӧд пармаӧ.
Ме велалі лыйны пӧткаясӧс лэбигас да тӧді, мый ог сетчы стариклы.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Жар-птицала @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 29‒37.}
ЖАР-ПТИЦАЛА
Ар.
Югдігӧн дед петӧ ӧшинь улӧ да дыр видзӧдӧ ю катчӧс, кӧні лӧзалӧны ру пиын гӧраяс.
Первой кынмалӧмъяссянь старик оз вермы пукавны спокойнӧя.
Сы серти, мый вылнаті да ӧдйӧ-ӧ лэбӧ сикт весьтті арся утка, дед водзвыв висьталӧ, кор усяс лым, кор сувтас ю...
Ньӧввужйӧн лыйсьыны ме дорысь бурджыка сиктса детинкаяс пиысь некод оз куж.
Ружье дінӧ ме велалі жӧ, лэбиганыс уськӧдала лэбачьясӧс.
Но верстьӧ йӧз оз на лыддьыны менӧ охотникӧн, и тайӧ зэв ӧбиднӧ.
Настӧящӧй охотникӧн миянладорын лыддьыссьӧ сійӧ, коді виис ошкӧс, йӧраӧс, низьӧс, туланӧс.
Быдӧнысь меддона — низь, и меным окота заводитны буретш тайӧ зверсяньыс.
Но сикт дорын матын низьяс абуӧсь.
Первой лым усьӧм бӧрын верстьӧ охотникъяс, и менам дед на лыдын, мунасны пармаӧ, уна дас верст сайӧ, ур кыйны, низь кыйны.
А меным, кыдзи и кольӧм воясӧ, тӧвсӧ ковмас коллявны гортын, кӧть школа ме помалі нин и некутшӧм уджъяс тӧвнад овмӧсын абуӧсь: вердны мӧсъясӧс да ыжъясӧс ньӧти абу интереснӧ...
Ок, дед кӧ эськӧ босьтіс аскӧдыс вӧравны!
Кодӧс-кодӧс, а ыджыд звертӧ ме кыя.
Гашкӧ, удайтчас кутны асьсӧ жар-птицаӧс.
Бабушка да дед висьтавлӧмъяс серти, тайӧ лэбачыс вайӧ шуд: коді сійӧс кутас, лоӧ медся знаменитӧй да озыр мортӧн.
Ме недыр видзышта жар-птицаӧс, сёрнитча сыкӧд да лэдза вӧля вылӧ: сійӧ кутас вӧтлавны менам налькъясӧ сьӧд ручьясӧс, кулӧмъясӧ чериясӧс — тайӧ ӧд абу сьӧкыд сылы.
Тӧв воис виччысьтӧг.
Ӧти войӧн мусӧ вевттис небыд, пушыд лымйӧн.
Ю эз на сувт, но сы кузя кывтӧ свинеч рӧма руд шуга.
Кӧдзыд небесаыс улӧдз ӧшӧдчис сикт весьтӧ.
Садйӧ воисны мича паськӧма жоньяс.
Гожӧмнас да арнас найӧ оз волыны миянӧ — сідзкӧ, сомневайтчыны тӧв воӧм йылысь нинӧм.
Керка дорын дед лӧсьӧдӧ додь.
Кыдзи и век, куритӧ каллянсӧ да вомгорулас сьылӧ гӧгӧрвотӧм салдатскӧй сьыланкыв.
Ме юала, оз-ӧ мӧдӧдчы сійӧ низьӧс кыйны.
— А кыдзи нӧ! — шыасьӧ старик.
— Самӧй бур кад воӧ.
— Жар-птицала?
— повзьӧмӧн юала ме, кор тӧдвылӧ усьӧ, кыдзи ӧтчыд дед ошйысис, мый водз либӧ сёр, а кыяс сійӧс.
— Сюрӧ кӧ, кута, — вочавидзӧ дед.
— Тайӧ пӧрйӧ, чайта, оз пышйы, плутовкаыд!
Сьӧлӧмӧй менам дзикӧдз топалӧ, сьӧкыд лоӧ лолавны.
— Менӧ кӧ он босьт — лыжиӧн ӧтнам пармаӧ муна, — шуа ме, и гӧлӧсӧй менам тіралӧ.
Дед веськӧдчис, видзӧдӧ сук синкымъяс увтіыс.
Синъясыс сылӧн нюмъялӧны:
— Дзик ме кодь, беспи!
Мый тэкӧд вӧчны, ог тӧд.
Ковмас, тыдалӧ, босьтны...
Ме лунтыр ветлӧдла керкаӧд тӧждысигтыр.
Рытнас и бабушка шуӧ, мый дед нуӧдас менӧ вӧравны.
Нимкодьӧйла ме окала сылысь кос вомдоръяссӧ, сывйышта сьыліӧдыс.
Сійӧ мынтӧдчӧ, а мелі синъясыс сылӧн радпырысь югъялӧны.
— Сӧмын пола тэ вӧсна, Матвейко, — вашкӧдӧ сійӧ, — зэв вильыш тэ, торкан дедыдлысь вӧралӧмсӧ...
Ме сета клятва, мый некутшӧм вильшасьӧм оз ло, мый быдтор кута кывзыны дедлысь.
Узьны ми водім водз.
Дед садьмӧдіс менӧ югдігас:
— Но, низь кыйысь, чеччы жӧ, мунам!
Ме звиркнита-чечча.
Кутшӧма тіпкӧ сьӧлӧмӧй!
Кажитчӧ, сійӧ кӧсйӧ чеччыштны морӧс пытшкысь.
Пасьтася, чепсася керкаӧд, пӧрлӧдла скамьяяс, табуреткаяс.
Бабушка шпыннялігтыр мӧдӧдӧ миянӧс туйӧ.
Да мӧдӧдчынысӧ абу дыр: дед ставсӧ лӧсьӧдӧма водзвыв.
Ми босьтам аскӧдным кык понйӧс: пӧрысь Урмаӧс да сылысь писӧ, арӧса Пестряӧс.
Урма — медбур пон сиктын.
Ме ог помнит, медым дед горзыліс сы вылӧ: сійӧ гӧгӧрвоӧ стариклысь кинас быд ӧвтыштӧм, исполняйтӧ гусьӧник сетӧм приказаниеяс.
А Пестря дурысь да абу на тӧлка.
Урма пилы «Пестря» нимсӧ сетісны сы вӧсна, мый сылӧн кӧинлӧн кодь руд гӧн вылас — вомӧна еджыд визьяс.
Понъясыс сиктын кык рӧмаӧсь: еджыдӧсь — вогульскӧйяс либӧ рудӧсь — комияс.
Рыжӧй, сьӧд да сера понпиянӧс пырджык виалӧны, медым не «тшыкӧдны» пӧрӧдасӧ быдсяма помесьяснас.
Пестряӧс дед колис ёнлун вӧснаыс.
Первой недельяссяньыс понпи тойлавліс сёян вор дорсьыс ассьыс вокъяссӧ, чойяссӧ да сёйліс ставсӧ, мый вӧлі лӧсьӧдӧма квайтлы вылӧ.
Тайӧн сійӧ и воис сьӧлӧм вылас дедлы.
Старик чайтӧ, мый Пестряысь артмас чудо-лайка.
Ми пуксям кокньыдик рӧзвалльӧ.
Бабушка ямщичайтӧ.
Сійӧ кучкалӧ Буланколы вӧжжиӧн, и кӧрыма мерин, кодлӧн тешкодя гуракылӧ кынӧмыс, лэбӧдӧ миянӧс пармаӧ.
Понъяс котӧртӧны додь бӧрся.
Дыр мунам кӧдзыд чӧв-лӧняс.
Лымйыс лӧсталӧ кельыдлӧзӧн, розӧвӧйӧн, лӧзӧн.
Выль лым вылас — уръяслӧн, кӧчьяслӧн, сьӧдбӧжъяслӧн кок туйяс.
Кок туйяс ышӧдӧны понъясӧс.
Урма нюжӧдӧ тӧчитӧм кодь, ёсь нырвомсӧ да вӧсньыдика никӧстӧ, быттьӧкӧ корӧ сувтлыны.
Пестря шӧйӧвошӧмӧн уськӧдчӧ бокӧ, но дед скӧрысь горӧдӧ:
— Бӧр татчӧ!
И понъяс петӧны додь сюв туй вылӧ.
Кымын водзӧ пырам вӧрӧ, сымын унджык зверь кок туй.
Пестря чепсасьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Дед пуксьӧдӧ понъясӧс рӧзвалльӧ.
Луншӧр кадӧ сувтам шойччыны, биасям, пузьӧдам чайник.
Менӧ кыскӧ водзӧ.
Дед шензьӧдана дыр вердӧ Буланкоӧс.
Ме пола, мый соседъяс, кодъяс мунісны тӧрыт, пырасны дедлӧн урочищеӧ.
А медся ёна беспокоитӧ мӧдтор: кодкӧ эськӧ кӧть мед эз кый менсьым жар-птицаӧс.
— Вай доддясям! — кевмыся ме дедлы да лӧгпырысь видзӧда Буланко вылӧ: сёйӧ и сёйӧ, быттьӧкӧ куим лун абу вердлӧмаӧсь.
Кияссӧ шонтӧм могысь дед воча кучкалӧ кепыся кияссӧ да надзӧник шуӧ:
— А кытчӧ тэрмасьнысӧ?
Ог ӧд пӧжар вылӧ мунӧй.
Бабушкалӧн сьӧлӧмыс вӧлӧма бурджык: сійӧ гӧгӧрвоис менсьым тэрмасьӧмӧс да кутіс доддясьны.
Ми вӧрзям мунны.
Парма ӧтарӧ сукмӧ да пемдӧ.
Паныдасьлӧны крут кыръяс, сёнъяс, пӧрӧм пу чукӧръяс.
Сьӧкыд мунны доддьын.
Ми чеччам, вӧньясӧ кӧрталам лыжияс.
Бабушка пернапасасьӧ.
Ме кыла сылысь вашкӧдӧмсӧ:
— Быд бурсӧ тіянлы, охотникъяс!..
Сійӧ бергӧдӧ Буланкоӧс да мунӧ бӧр.
Дед чӧвтӧ пельпом вылас вӧралан припас тыра зэв ыджыд мешӧк, кӧні вӧліны сукар да кынтӧм пельменьяс.
— Мӧдім! — шуӧ сійӧ кутшӧмкӧ томмӧм, выль гӧлӧсӧн.
— Айда! — радпырысь шыася ме.
Рытгорув.
Лымъя вӧрын шынитӧв.
Гӧра пӧкатъяс вӧнясьӧмаӧсь паськыд вуджӧръясӧн.
Дед мунӧ водзвылын, ӧтар-мӧдарӧдыс котӧртӧны понъяс.
Пырам вӧр керкаӧ, кодӧс коркӧ стрӧитлӧма дед прӧмышляйтӧм могысь.
Стенаӧн гӧгӧр сулалӧны нитшкассьӧм козъяс да ньыв пуяс.
Нэм кежлӧ кольӧ паметьӧ вӧралан керкаын тайӧ первой войыс.
Ичӧтик горйын трачкакылӧ пес.
Биыс койӧ стенъясас югыд югӧръяс.
Дед лӧсьӧдӧ ужын да висьтавлӧ аслас томдырся олӧм йылысь, дона зверьяслӧн оласног йылысь...
Асывнас, муртса югдігас, петам кыйсьыны.
Дед пукталӧ капканъяс, окталӧ налькъяс, чӧсъяс.
Ме муна дзик сы бӧрвылын, видзӧдала гӧгӧрбок.
Вӧрын швачкӧдчӧ кӧдзыд.
Эрдъяс вылын лымйыс куйлӧ кельыдлӧз тыясӧн.
Дед бормочитӧ налькъяс весьтын:
— <rus>Встану я, раб божий Спиридон, перекрестясь; пойду, благославясь, из ворот в ворота, из дверей во двери, на восток, на запад.</rus>
<rus>Ставлю я ловушку на лисицу рыжую, на лисицу чернобурую, на тёмного соболя...</rus>
Сэсся сійӧ дыр зыралӧ капкансӧ ньыв лыскӧн:
— Эн вунӧд менсьым наукаӧс, Матвей.
Куш киӧн кӧрт вӧрзьӧдны — ен мед видзас: зверь мудер, нырисыс сылӧн бур.
Сійӧ, тӧдӧмысь, миянӧс верст сайсянь кылӧ.
Медся бур ньыв пу: вевттьӧ морт дуксӧ.
Сійӧ пелька кодйыштӧ пу зырйӧн лымсӧ, пуктӧ гуранторъяс капкан, тыртӧ сійӧс вывсяньыс.
Мӧд лунас ми босьтам ружьеяс, лэдзам понъясӧс.
Лыжияс кокньыда исковтӧны небыд лым вывті.
Мунам налькъяссянь мӧдарланьӧ.
Эрд вылын, пӧшти дзик лыжияс улысь, лымсӧ койигмоз, кыпӧдчӧ тар чукӧр.
Лэбачыс ветымын гӧгӧр.
Найӧ ӧтпырйӧ качӧдчӧны; тэрыб бордъяснас налӧн швачӧдчӧмыс сэтшӧма повзьӧдӧ менӧ, мый ме сулала вомӧс паськӧдӧмӧн.
Дед тэрыба лэптӧ фузеясӧ да лыйӧ: кык сьӧд лэбач усьӧны лым вылӧ.
— Чӧскыд шыд пуам! — нюмъялӧ дед.
— А тэ мыйла эн лый, Матюха?
Торъя корӧм виччысян?
— Прӧзевайті! — висьтася ме, и сэтшӧм дӧсаднӧ меным аслам ӧшибка вӧсна.
— Вӧрын зевайтны оз пӧлагайтчы: вомтӧ паськӧдӧмӧн нинӧм сулавны, колӧ видзӧдны, — велӧдӧ дед.
— Зевакъяс лапти кыӧны да пӧлатьын туплясьӧны.
Первой лунъясас миянлы оз зэв везит: налькъясӧ, чӧсъясӧ некод оз шед.
Гырысь зверыс, дед висьталӧм серти, кытчӧкӧ мӧдлаӧ мунӧма.
Лыйлам уръясӧс.
Быд лыйӧм бӧрын дед горӧдӧ:
— Тупыль джоджӧ!
Ӧтчыд ме юалі:
— Мыйла тадзи шуан?
Сытӧг ӧмӧй урыс оз усь?
— Код тӧдас сійӧс... — вочавидзис старик.
— Вермас и не усьны...
Пестря ыджыд кытша пон, сійӧ уджалӧ ачыс ӧтнас.
Но кор Урма аддзас ур да кутас увтны, мӧдыс, зэв ӧдйӧ чеччалігтыр, лэбӧ сы дінӧ, отсалӧ увтны.
Менсьым первой лыйӧм-ранитӧм урсӧ Пестря кватитіс бокӧдыс.
Зверь кусыньтчис да пила кодь пиньяссӧ сатшкис понлы ныр розяс.
Пестря лявзіс, быглясис лым вывті, но ранитчӧм урсӧ эз лэдз вомсьыс.
— Отсав, дедӧ! — горӧді ме.
— Сійӧ жӧ косялас сылысь ныр розьяссӧ!
— Мед велалӧ, — спокойнӧя шуис дед.
— Первой воясас Урма тожӧ вӧлі босьтӧ зверӧс кыдзи веськалӧ, сюрлывліс и сылы.
Сэки ме ачым отсалі Пестрялы мездысьны урысь, а дед броткигтыр велӧдіс понйӧс:
— Велӧдчы, велӧдчы, дурак!
Босьт голяӧдыс, и сійӧ оз курччы тэнӧ.
Он кӧ велав босьтны урпиянӧс — он босьт туланӧс, он босьт низьӧс.
А ранитчӧм вӧрканьӧс кӧ бокӧдыс кватитан, сійӧ тэнсьыд сювтӧ лэдзас!
И сійӧ петкӧдліс, кыдзи колӧ босьтны: урсӧ сюйис понлы вомас да топӧдіс сылысь черлыяссӧ.
Пестря чушъяліс, пыркӧдіс юрсӧ, а дед сӧмын шпынняліс:
— Вот тадз!
Вот тадз!..
Шлапкӧ-усьӧ лым, пӧльтӧны чизыр тӧвъяс.
Татшӧм лунъясас ур дзебсьӧ позъяс, сійӧ оз тыдав.
Но понъяс увтӧны.
Дед тышкӧ пусӧ, а ме видзӧда гӧгӧр лымъя козсӧ.
— Но мый? — юалӧ дед.
— Оз тыдав! — вочавидза ме.
Сэсся ме кучкала пуас — старик видзӧдӧ.
Но и сійӧ нинӧм оз аддзы да командуйтӧ:
— Кавшась пу вылас, Матюха!
Мыш сайын ружьеа ме кая вильыд, йизьӧм увъяс кузя.
Гегдӧны кияс, сутшкасьысь лым киссьӧ сьылі вылӧ.
Ме скӧрала, тресита пусӧ, горза, кавшася пӧшти дзик йылӧдзыс.
И ур медбӧрын тыдовтчӧ.
— Сулав, аддза! — горзӧ дед.
Ме лэчча бӧр.
Грымӧбтӧ лыйӧм шы, и ур усьӧ.
Овлывлӧ, мый ур пукалӧ сэтшӧм пу вылын, кытчӧ некыдзи он вермы кайны.
Сэки ме кавшася орчча пуас, аддза зверӧс, лӧсьӧдча да лыя.
Ӧтчыд ружьесянь ёна бӧрӧ сетӧмысь ме эг вермы кутчысьны ньыв пу вылын да шнёпкыси-уси зэв вылісянь.
Шудыд вылӧ, пу вуж дорас вӧлӧма небыд тола, и ме эг ёна доймы.
— Тэ арлыдын ме усьлывлі жӧ — лыддьыны он вермы, а ола ӧнӧдз на, — бурӧдіс менӧ дед.
— Кор лэбан пу вывсянь, зіль сувтны кок йылад: найӧ, другӧ, пружинитӧны, кокъясыд.
Рытнас, кор ми пукалам вӧр керкаын гор дорын, ме юала дедлысь: эз-ӧ аддзыв сійӧ жар-птицаӧс?
Ыджыд-ӧ сійӧ, кутшӧм сылӧн гӧныс?
— Да ӧд кыдзи шуны... — яндысьыштӧмӧн вочавидзӧ старик.
— Сійӧ, буракӧ, оз быдӧнлы петкӧдчыв.
Тэ матыстчин сы дінӧ, а сійӧ пӧрас сьӧд сизьӧ — вот и корсь!
Чужӧмсӧ сылысь ӧдвакӧ кодкӧ аддзыліс...
Веськыда шуны, волшебнӧй лэбач.
Да энлы, ми тэкӧд воам сы дінӧдз!
— А мый лоӧ, кутам кӧ? — юала ме.
— Тӧдӧмысь, ӧти воӧн озырмам, и вӧравны огӧ мунӧй.
Менам кывъясӧй повзьӧдӧны дедӧс.
— Думыштан жӧ! — броткӧ сійӧ ныр улас.
— Озырмӧм йылысь думайтны эн лысьт: сысянь быд пежыс му пасьтаыс паськалӧма.
Кыдзи сідз — не мунны вӧравны!
Мортлы сетӧма кокъяс, кияс, медым сійӧ трудитчис.
Ме чӧв ола.
Сійӧ лӧдсалӧ пач, ӧзтӧ каллянсӧ да водзӧ висьталӧ ассьыс мӧвпсӧ:
— Тэ, зонмӧ, кокни нажӧтка бӧрся эн вӧтлысь: аддзан кӧ йӧз капканысь сьӧдбӧжӧс, ручӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс — эн босьт!
Кӧзяиныс воас — ачыс босьтас.
Йӧзлӧн понйыс вӧтлӧдлӧ зверӧс — эн лысьт лыйны!
Миян рӧдын эз вӧвлы сэтшӧмыс — йӧзлысь курыштны.
Кодлӧн сӧвестьыс абу лякӧссьӧма, войяснад сійӧ чорыда узьӧ, и став йӧзыс сылы другъяс да приятельяс.
Он вунӧд, мый ме висьтала?
— Ог вунӧд, дедушка, — вочавидза ме.
Вӧраланінын ми олім сэки кык недель.
Ыджыд зверӧс ме эг ви и жар-птицаӧс эг кут.
Но ми вайим уна ур ку: ставыс первой сорт.
Дед коли дӧвӧлен ветлӧмнас.
Ме йылысь и сёрнитны нинӧм.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Шутка @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 37‒40.}
ШУТКА
Ме быдми Уралын, медся шуштӧминас, кӧні зэв уна быдсяма зверь-пӧткаыс.
Ошъяс частӧ косявлісны мӧсъясӧс, вӧвъясӧс.
Любопытнӧй санъяс «ӧшибкаӧн» пыравлісны сиктӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧліны уна понъяс, ручьяс гусявлісны курӧгпиянӧс курӧг позъясысь.
Пӧскӧтина вылын йӧраяс волывлісны мӧс стада дінӧдз, люкасьлісны миян вывті ён да скӧр пороз Карпухакӧд.
Вӧравны ме заводиті ичӧтысянь да полікодь паныдасьны гырысь зверкӧд, сикт дорысь матысь кыйи уръясӧс, сьӧлаясӧс.
И ружьеӧй менам вӧлі эз зверлы вылӧ: ичӧт калибра ӧти ствола важиник шомполка.
Сылӧн лолывлісны осечкаяс, а мукӧддырйиыс курӧк лэдзӧм бӧрын лыйӧмыс эз сразу лолы.
Ӧні татшӧм фузеясӧ позьӧ аддзыны сӧмын областнӧй краеведческӧй музейясысь.
Ӧтчыд ме вӧлі шойчча вӧрса трӧпа дорын, пукала пӧрӧм пу чукӧр вылын.
Трӧпа вылас, воськов комын сайӧ, быгыльтчис-петіс ошпи — кыз кынӧма, лёзь гӧна тавося зверпи.
Кыйсьысь вылӧ и зверь локтӧ!
Но ме эг вермы вины сійӧс квайтӧд номера дрӧбйӧн зарядитӧм менам капризнӧй фузеяысь.
И век жӧ ме лыйи.
Мыйла?
Прӧстӧ сідзи: кӧсйи шутитыштны ошпикӧд!
Менам поступокъясын вӧлі уна челядь сямаыс.
Вуджӧдны кӧ ошлысь олӧмсӧ морт олӧм вылӧ, ми Мишуткакӧд вӧлім ӧттшӧтшъяяс.
Мыйла не шутитыштны!
Буракӧ, кык-куим дрӧб тусь инмисны пельӧ.
Ошпи кутіс бергавны да никсыны.
Лыйӧм шы вылӧ да пиыс бӧрдӧм шы вылӧ коз пу раскысь чепӧсйис мамыс, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да уськӧдчис мелань.
Ме шыбиті шомполкаӧс, кань моз пелька кавшаси пу вылӧ.
Сьӧрысь менам эз вӧв ни пурт, ни чер.
Ме тӧді, мый ошъяс бура кавшасьӧны пуяс вылӧ, и кажитчис гибельысь не мынны.
Ош мыйлакӧ эз кай ме бӧрся.
Сійӧ сувтіс бӧр кокъяс йылас да зэв лёкысь кутіс тракӧдны томиник коз пусӧ, код вылын ме пукалі.
Пуыс качайтчис, дась вӧлі вот-вот пӧрны.
Менам бергӧдчис юрӧй, сьӧлӧмӧй тіпкис сэтшӧма, быттьӧкӧ кӧсйис чеччыштны морӧс пытшкысь, но ме эг веськӧд чуньясӧс, кодъяс вӧлі шашаритчӧмаӧсь сира увъясас.
Ошпи пукаліс туй вылын да бӧрдіс.
Мамыс бергӧдлывліс сылань юрсӧ, дӧзмӧмпырысь мурзіс:
«Чӧв ов!
Аддзан, тракӧда.
Час вот уськӧда муас тайӧ бездельниксӧ, чегъяла сылысь ордлыяссӧ!»
Мишутка бӧрдігтыр зыньгис:
«Тэ, мам, бурджыка чегъяв!
Медым оз лыйсьы дрӧбйӧн.
Босьтӧма мода — повзьӧдлыны ичӧтъясӧс!»
Энь ош надзӧник мурзіс:
«Чегъяла, Мишенька, ме нин старайтчышта!»
Сійӧ эськӧ чегъяліс, — мездісны менӧ соседъяс.
Найӧ «шырзьӧмаӧсь» пармаын пелысь да петісны трӧпа дорӧ квайт вӧлӧн-доддьӧн, кытчӧ вӧлі сӧвтӧмаӧсь уральскӧй «виноград» тыра мешӧкъяс.
Мужикъяс гораа сёрнитісны, вӧвъяс, кодъяс кылісны ош дуксӧ, гӧрдлісны.
Энь ош кывзысьыштіс, скӧрысь мурӧстіс да пырис кустъяс пӧвстӧ.
Сы бӧрся, тешкодя катласигтыр, тапиктіс Мишутка.
Ме лэччи пу вылысь, нинӧм эг висьтав мужикъяслы.
Татшӧм «подвигъяснад» охотникъяс, весиг томъяс, оз ошйысьны.
Тайӧ кадсяньыс ме лои верстьӧджыкӧн да, кажитчӧ, тӧлкаджыкӧн.
Пармаын зверпикӧд паныдасигӧн ме тӧді — кӧнкӧ матын шӧйтӧ мамыс, и сійӧ оз радейт шуткаястӧ.
Эз кӧ вӧв киын надежнӧй оружие да пуляӧн зарядитӧм патронъяс, ме тэрыба усйысьлывлі, медым не веськавны бедаӧ.
Повтӧм йӧз, гашкӧ, сераласны менӧ.
Ме сӧветуйта став повтӧмъясыслы пукалыштны кӧть нин дас минута коз пу вылын, кодӧс тракӧдӧ зэв ёна скӧрмӧм дас вит пудъя энь ош!
Пукавны мездмӧм вылӧ надейтчытӧг, сы йылысь тӧдтӧг, мый локтӧны мужикъяс-избавительяс, — и повтӧмъяс гӧгӧрвоасны, кӧні колӧ мужество, кӧні — благоразумие.
ЛЭБАЧЬЯС
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Койт вылын @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 43‒47.}
КОЙТ ВЫЛЫН
Тулыс.
Муяс вылысь лым сылі, оврагъясӧд визувтӧны шоръяс.
Лунын и войын лэбӧны лунвывсянь дзодзӧг, юсь, утка чукӧръяс.
Ми дедкӧд мунам вӧчны дзебсян чомъяс тар койт вылӧ.
Лэбачьяс полысьӧсь да капризнӧйӧсь.
Найӧ быд во бӧрйӧны койтнысӧ выль места, колӧ ставсӧ гӧгӧр думыштны, медым не ӧшибитчыны.
Дед видзӧдалӧ ичӧтик эрдъяс, воськовнас мерайтӧ костъяссӧ:
— Вай татчӧ заводитам!
Том ньыв пуясысь ми вӧчам ичӧтик чом, сэсся мӧдӧс.
Посни пожӧма, нитшка нюр вылӧ да кыдз пу рас дорӧ ӧти лунӧн быдмӧны миян дас кымын чом.
Ковмас кӧ, ми кутам котравны ӧтисянь мӧдӧ.
Войнас ме дыр ог вермы унмовсьны, думайта аскиа вӧралӧм йылысь: мыйкӧ эськӧ мед эз торк миянӧс...
А друг койтӧмыс помассис нин?
Либӧ поводдяыс торксяс, лэбачьяс кутасны чӧв овны?
Югдігас ми мунам чомъяс дорӧ.
Вӧрын пемыд на, но тувсов кӧдзыд воздухыс тырӧма нин кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вашкӧдчӧмӧн — ылын чушкӧны да кургӧны сьӧд таръяс.
Дед вайӧдӧ менӧ ичӧтик чом дорӧ:
— Кольччы татчӧ, Матюха, ме муна мӧдлаӧ.
Пукав шынитӧв, быттьӧкӧ тэ и абу тані.
Зырым сульны да кызӧктыны — ен мед видзас!
Лыйны эн тэрмась: мый тэныд, сійӧ тэысь оз пышйы.
Койтанінын эм главнӧй петук — койтӧдысь; сылы эн лый, сійӧ став делӧнас веськӧдлӧ.
Лыян — койтыс пропадитас, лэбзяласны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Виӧм пӧткала чомсьыд эн пет, виччысь мӧдӧс, коймӧдӧс.
Бӧрыннас ставсӧ ӧтпырйӧ чукӧртан.
Сійӧ желайтӧ меным «став бурсӧ» да мунӧ, шумтӧг восьлалӧ васӧд му вывтіыс.
И вот ме коли ӧтнам, киын сьӧкыд шомполка.
Пемыдыс разалӧ.
Небесаыс югдӧ.
Асывлӧн югӧръясыс дзирдалӧны ва гӧпъясын.
Вӧр пытшкын кылӧ дозмӧрлӧн сьыланкыв.
Дженьыдика кургыштіс вӧр дорын сьӧд тар да чӧв ланьтіс мыйкӧ виччысигмоз да кывзысигмоз.
Бара кургыштіс — пырысь-пыр сылы шыасис мӧд.
Воздухыс юргӧ нежнӧй шыясысь.
Сьылӧны уна дас тар.
Найӧ кургӧны да чушкӧны пыр матынджык и матынджык.
Кылӧны лэбзьылӧмъяс, бордъясӧн негораа швачӧдчӧм.
Кӧнкӧ муас шыасьӧ тар: «Ко-ко-ко...»
Лэбачлӧн сьыланкыв — быттьӧ тулыслӧн гӧлӧсъяс.
Кажитчӧ, некор оз помась тайӧ шензьӧдана, зильгысь асылыс.
Ме видзӧда шочмысь рӧмыд пырыс: коръястӧм том кыдз вылын сьылӧ петук; сійӧ ляпкӧдчывлӧ, нюжйӧдлӧ польдчӧм сьылісӧ да шыблалӧ тэрыб, ёсь шыяс, быттьӧ полӧ, мый кодкӧ вермас торкны помӧдз сьывны сьыланкывсӧ.
Ме муртала синмӧн: воськов ветымын — бура лоӧ!
А друг тайӧ и эм койтӧдысьыс, кодӧс оз позь лыйны?
Мыйӧн ме тӧда, плешкас сылы абу гижӧма!
Мыйла ме эг юав дедлысь?
Бокынджык гымӧбтӧ лыйӧм шы.
«Старик заводитіс!» — вежалігтыр думайта ме да пыр на ог вермы решитны — запретитӧм петук ме водзвылын али сійӧс позьӧ лыйны.
Петӧ шонді.
Первой югӧрыс исковтӧ пожӧм йывъяс кузя, пельӧса вуджӧръяс усьӧны эрд вылӧ, ставыс ӧзйӧ зарни рӧмӧн.
Небесаын кылӧны юсьяслӧн гӧлӧсъяс.
Сьӧд тар ӧні быттьӧ кипыдӧс вылын.
Сылӧн сьыліыс дзирдалӧ-волялӧ турунвиж рӧмӧн.
Еджыд чутъяса сьӧдовлӧз бӧж улыс качайтчӧ менам синъяс водзын.
Пу улын кытысянькӧ мыччысьӧны кык рудоврыжӧй тар.
Найӧ лӧсьӧдчышталӧны, паськӧдалӧны сьӧд вӧньяса дженьыд бӧжъяссӧ.
Сьӧд таръяс лэччалӧны кыдзьяс вылысь, кытшалӧны кӧнтаръясӧс — заводитчӧ кось.
Петукъяс ныръяснаныс кватлалӧны сьӧд зобъясӧдныс ӧта-мӧдсӧ, кыскалӧны муті, парсасьӧны...
Лэбӧ гӧныс...
Кӧнтаръяс котӧртӧны бокӧ, виччысьӧны кось помасьӧмсӧ...
Ме кыла дедлысь коймӧд лыйӧм шы да вашкӧда аслым:
— А тэ мый видзӧдан?
Мый виччысян?
Полігтыр, мый ме водзвылын буретш койтӧдысьыс, ме лэпта ружьеӧс.
Мушка водіс сьӧд ёкмыль вылӧ.
Лыйӧм шы поткӧдӧ воздухсӧ, сьӧд тар пессьӧ муын — койт эз лэб-разӧдчы!
Тшыналысь стволӧ ме кисьта порох, пукта войлочнӧй лыжи.
Кутшӧм сьӧкыд заряжайтны шомполка ляпкыд да дзескыд чомйын: бергӧдчыны некӧн, дрӧб киссьӧ бокӧ.
А эрд вылын тайӧ кадас мунӧ лӧньлытӧм кось.
Кыдзьяс вывсянь лэбӧны выль петукъяс.
Ме дыр нокся, пока пукта кывзысьтӧм киясӧн пистон.
Друг пӧрысь тар — сійӧ, буракӧ, казяліс менӧ — котсігтыр котӧртіс кустъяс пӧвстӧ.
Койтӧдысьыс чушкигтыр качӧдчӧ кось весьтӧ да лэбӧ кыддза вӧрӧ, сы бӧрся лэбзялӧны мукӧдыс.
И бара шынитӧв, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы...
Ме весьтын шувгӧны пожӧмъяс.
Ёсь ныра лэбач пуксьӧ орччӧн мыр вылӧ, кузь нырнас парсалӧ мусӧ.
Воздухыс шондӧдӧ.
Ме лӧсьӧдча вуджны ылысса чомйӧ, но ме дінӧ матыстчӧ дед.
Сеткаас сылӧн нёль сьӧд тар, и настроениеыс сылӧн бур.
Броткӧ:
— Повзьӧдін, дерт, петукъяссӧ?
Ӧні дыр оз локны.
Эк, тэ!..
— Повзьӧді, тыдалӧ...
— ышлолала ме.
— Но ладнӧ, — шуӧ старик.
— Мунам гортӧ.
Кокни шуны — гортӧ!
Сылы абу яндзим и паччӧрын шойччыштны.
А кытчӧ меным тэрмасьны ӧти сьӧд тарӧн?
Койтӧм эз помась, петукъяс вермасны на воны татчӧ...
Неокотапырысь ме ӧшӧда ружьеӧс пельпом сайӧ.
Гортӧ мунігӧн дед сетӧ меным кык сьӧд тар:
— На, сюй тасма костад, а то абу лӧсьыд сикт кузяыс мунны.
Соседъяс шуасны: старикыс пӧ том дорсьыс унджык вайӧ...
Синъясас сылӧн сявкйӧ мудер гажлун.
Ме босьта сы ордысь таръяссӧ.
Окота шуны: «Муса дедушка...»
Но ме тӧда — старик оз радейт нежностьястӧ.
И чӧв ола.
Ми восьлалам сикт кузя.
Бабаяс видзӧдӧны ӧшинь пырыс, аддзӧны, мый менам тасма костын таръяс, да думайтӧны:
«Детинкаыс старик дорсьыс унджык лыйлӧма!..»
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Юсьяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 47‒49.}
ЮСЬЯС
Сибирскӧй тулыс торъялӧ капризъясӧн.
Тӧрыт вӧлі шоныдсьыс-шоныд.
Войнас швачкис мороз. Чаны нима ыджыд ты тупкысис кельыдлӧз йиӧн.
А медся неприятнӧйыс вӧлі сыын, мый менам походнӧй барометрӧй висьталіс водзӧ кӧдздӧдӧм йылысь.
Асывнас ме пукси чомйӧ, коді вӧлі тывывса ӧти ді вылын.
Петіс шонді.
Том йи дзирдаліс, гажаа югъяліс, а сьӧлӧм вылын вӧлі шог.
Сэтшӧм шуштӧм чӧв-лӧнь охотниклы!
Тӧрыт муніс табун бӧрся табун.
Ӧтипӧлӧс лэбачьяс пуксьывлісны лун-мӧд кежлӧ шойччыштны да вердчыштны, медым сэсся лэбны дзик войвывса широтаясӧдз, мукӧдъяс бӧръялісны татысь местаяс поздысьны.
Коді сӧмын эз вӧв сэні!
И бордъя лунвывсаяслӧн став тайӧ ышмӧм племяыс шумитіс, гавкайтіс, герчкис уна сё ногӧн.
Воздухыс юргис бордъяс шутлялӧмысь да лэбач гӧлӧсъясысь.
Кӧдздӧдӧмсьыс повзьӧм гӧстьяс ӧні бӧр бергӧдчисны лунвывлань.
Весиг варышъяс — найӧ нин век вӧліны унаӧн — эз тыдавны тыртӧм небесаас.
Лэбачьяслӧн асланыс барометр, коді миянлӧн дорысь, пӧжалуй, абу омӧльджыка точнӧй.
Лыйны вӧлі некодӧс.
Ме решиті эновтны чомйӧс да заводитны йи улысь чери кыйны.
Кӧнкӧ бокын кыліс юсьяслӧн «клу-кли-кли».
Ме бергӧді юрӧс.
Лэбис зэв ыджыд табун.
Быттьӧкӧ ичӧтик еджыд кымӧръяс, лэбачьяс кывтісны камышлӧн вый рӧма виж полоса весьтті.
Ме дзикӧдз чуйми.
Быдӧн эновтісны кынмӧм тысӧ, а юсьяс кольччӧмаӧсь.
Чудакъясыд!
Абу гӧгӧрвоана, мый вылӧ жӧ найӧ надейтчӧны?
Лэбачьяс пуксисны чомсянь неылӧ.
Найӧ ветлӧдлісны йи вывті, шочиника горӧдлывлісны.
Гашкӧ, сёрнитісны сы йылысь, ён-ӧ тувсов йиыс, дыр-ӧ кежлӧ бӧр воисны майдырся татшӧм кӧдзыдъясыс и мый налы, юсьяслы, ӧні вӧчны, некытысь кӧ судзӧдны сёян да некӧн уявны.
Друг пӧрысь ай юсь кыпӧдчыштліс, быттьӧкӧ лэбзьӧм могысь, морӧснас кучкис зеркалӧ кодь шыльыд йиас.
Сознательнӧй, вына кучкӧм!
Йиыс неуна лайкнитчыштіс, но эз жугав.
Лэбач кучкис ещӧ и ещӧ.
Упорнӧй настойчивостьӧн сійӧ кучкаліс пыр ӧтилаӧ.
Мукӧд лэбачьяс сулалісны да видзӧдісны, кыдзи юсь-молотобоец зілис жугӧдны йи бронясӧ.
Медбӧрын йиыс ратшмуні, шонді водзас дзирдыштісны янтарнӧй ва войтъяс.
Артмис ичӧтик ры.
Юсь кучкаліс ры дорышас, и вочасӧн рыыс паськаліс.
Кутісны отсасьны ӧти лэбач, мӧд...
Регыд мысти табуныс дзоньнас — сё кымын душ — заводитіс дружнӧя жуглыны йисӧ.
Лэбачьяс тільсисны асьнысӧ жалиттӧг да гажаа.
Найӧ эз пӧкӧряйтчыны природалы.
Найӧ кӧсйисны подчинитны сійӧс аслыныс.
Кутшӧм жӧ тайӧ вӧлі лӧсьыд!
Войдӧр ме думайтлі юсьӧс нежитчӧм, декоративнӧй лэбачӧн.
Ме пытшкын ставыс мӧдарӧ путкыльтчис.
Ме аддзи лэбачьясӧс-уджалысьясӧс.
Ӧні юсьлӧн образыс менам представлениеын кыдзкӧ шензьӧдана йитчис менам страна образкӧд. Менам странаӧй — тайӧ лэбачыс кодь жӧ чистӧй да гордӧй, сэні быдӧн трудитчӧ да некод оз пов сьӧкыд уджысь, сэні ӧтувъя вынӧн пӧкӧряйтӧны, переделывайтӧны природасӧ, медым бурджык вӧлі овны.
Рыын ӧтарӧ кыліс-гораліс кодлӧнкӧ гортаннӧй ышӧдана горӧдлӧм: «Клу-кли-кли!»
Тыдалӧ, тайӧ означайтіс: «Вайӧй, вокъяс, вайӧй!
Ми вермам!»
Рыыс лои ичӧтик ты ыджда.
Быттьӧкӧ команда серти, юсьяс дугдісны уджавны.
Найӧ тшапа уялісны жуглӧм йи торъяс костӧд, сюйлісны юръяснысӧ чанскӧй лӧз ваӧ.
«Клу-кли-кли!» — юргисны сё сайӧ гӧлӧсъяс.
И сэтшӧм радлун вӧлі горзӧмас!
Месянь юсьяс дорӧдз вӧлі нелямын метр.
Менам ружьелысь кыкнан стволсӧ вӧлі зарядитӧма гырысь дрӧбйӧн.
Дублетӧн лыйӧм ёна унаӧс эськӧ уськӧдіс табунсьыс.
Но кодлӧн лыбас киыс!..
Медым не повзьӧдны шуда лэбачьясӧс, ме видзчысьӧмӧн петі чомйысь, ӧшӧді ружьеӧс пельпом сайӧ да мӧдӧдчи гортлань.
Ягдташ вӧлі тыртӧм, а меным кажитчис, мый нуа медся озыр кыйдӧс аслам став вӧралан олӧм чӧжӧн.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Агашка @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 49‒53.}
АГАШКА
Барабинскӧй степса знаменитӧй Чаны ты дорӧ ме вои тулыснас лыйлыны дзодзӧгъясӧс.
Колхозса чери кыйысь Тимофей Маланов, код ордӧ ме сувті олыштны, видзӧдаліс менсьым профиляясӧс *, кодъясӧс зэв лӧсьыда вӧчӧмаӧсь московскӧй мастеръяс, сэсся нюммуніс да шуис:
— Лӧсьыдӧсь.
* Профиля — тадзи охотникъяс шуӧны дикӧй дзодзӧгъяслысь да уткаяслысь изображениеяссӧ, кодъясӧс вӧчӧма фанера вылӧ либӧ картон вылӧ.
Профиляяссӧ используйтӧны приманка пыдди.
А век жӧ фанера абу ловъятор.
Агашкакӧд бурджык.
— Кутшӧм Агашкакӧд?
— интересуйтчи ме; ачым наивнӧя думышті, мый сёрниыс мунӧ сиктса збой нывка йылысь, коді отсасьӧ охотникъяслы.
Вӧлӧмкӧ, Агашка — олӧма нин энь дзодзӧг, кодӧс пӧжлӧма дикарка колькйысь обыкновеннӧй гортса курӧг.
Кӧзяиныс — прӧмыслӧвӧй охотник — видзӧ Агашкаӧс тупкӧса дворын, медым эз лэб вӧля вылӧ, а тулыснас да арнас кыйсьӧ сыкӧд.
Меным тайӧ вӧлі выльторйӧн.
Домӧдйыв либӧ горда уткаӧн кыйсьӧм унаӧн тӧдӧны.
Домӧдйыв дзодзӧгӧс — сибирякъяслысь изобретениесӧ — пӧжалуй, некод оз тӧд.
Весиг справочнӧй литератураын сы йылысь абу ни ӧти кыв.
— Босьтлӧй кыйсьынытӧ Агашкаӧс, — сӧветуйтіс Тимофей.
— Ыджыд удовольствие пӧлучитанныд.
Меным вӧлі зэв интереснӧ, и ме муні сёрнитчыны.
Прӧмыслӧвик — хозяйственнӧй мужик — сетіс дзодзӧгсӧ зэв неокотапырысь, «сӧмын Москва дінӧ уважение ради», да пыр тӧждысис сы йылысь, мед эськӧ случайнӧ ме эг лый сійӧс.
— Зӧлӧтӧй лэбач!
— тошсӧ шыльӧдігмоз висьтавліс сійӧ.
— Сылӧн эм талант ай дзодзӧгъясӧс ас дінас чуксавны.
Агашкалӧн талант вӧсна пӧтка заготовитӧм ме выполняйта кыксё процент вылӧ.
Ме йылысь газетаясын гижӧны.
Татшӧм домӧдйыв дзодзӧгыслы доныс абу!
Ме сеті кыв лыйсьыны ӧкуратнӧя, видзны «зӧлӧтӧй лэбачӧс» синмӧс моз.
— Сӧмын кык лун кежлӧ Москва дінӧ уважение ради, — выльысь шуис кӧзяин.
— Аслым кыйсьыны колӧ.
Дзодзӧгыс помтӧг лэбӧ!
Лыа кӧса вылӧ ме вӧчи камышысь чом.
Тув бердӧ кӧрталі энь дзодзӧгӧс, и кыйсьӧм заводитчис.
Агашка и збыльысь вӧлӧма бур отсасьысь.
Горизонт дорын тыдовтчылісны лэбысь дзодзӧгъяс.
Агашка заводитліс волнуйтчигтыр гакайтны, чуксаліс лунвывса жӧникӧс.
Кутшӧмкӧ руд кавалер, кодӧс кыскис му вывсянь корӧмыс, торйӧдчыліс чукӧрсьыс, мӧдліс плавнӧя лэччыны кокӧдыс кӧрталӧм энь дзодзӧг дінӧ.
Гымӧбтыліс менам лыйӧм шы, и пӧръялӧм ай дзодзӧг топӧдліс бордъяссӧ да усьлі лыа кӧса вылӧ.
Агашка эз повзьыв лыйӧм шыясысь да, ме чайта, сылы вӧлі веськодь кавалерыслӧн кулӧмыс.
Кор ме ӧктылі кыйдӧсӧс, сійӧ спокойнӧя видзӧдіс гӧгрӧс синъяснас, ошкана бормочитіс:
«Ка-га-га!
Ка-га-га!
Сідзи тіянлы и колӧ!
Видзӧдтӧ, лэбӧны, красавецъяс!
Эг аддзывлы ме найӧс, гӧрд кокаясӧс!»
— Правильнӧ, Агафья! — шулывлі ме, ачым сералі кипом дикаркалӧн вежӧр вылӧ.
— Тӧлка тэ, Агафья!
«Ещӧ мед абу тӧлка! — тшапа вочавидзліс энь дзодзӧг.
— Бӧб кӧ вӧлі, кӧзяин эз верд эськӧ зӧрйӧн да греча рокӧн!»
Асывбыдӧн ме уськӧді ӧкмыс дзодзӧгӧс.
Агашка дінӧ уважение менам ӧтарӧ содіс.
Зӧлӧтӧй — нинӧм он шу!
Луншӧр кадӧ уліті лэбис дзодзӧгъяслӧн зэв ыджыд табун.
Лэбачьяс гораа равзісны, буракӧ, радлісны шоныд поводдя вылӧ да шонді вылӧ.
Дзодзӧг тожӧ вермӧ радлыны.
Дублетӧн ме уськӧді табунсьыс кык ыджыд лэбачӧс.
Лёкысь горзігтыр дзодзӧгъяс кутісны качӧдчыны вывлань.
Агашка — вежӧра Агашка!
— зэлӧдіс кӧвсӧ, нетшыштіс тувсӧ, качӧдчис да лэбзис дзодзӧгъяс бӧрся.
— Агашка! — повзьӧмпырысь горӧді ме.
— Подлӧй лэбач тэ!
«Ка-га-га! Ка-га-га!» — кыліс вылісянь.
Табун тешитчис ме вылын: «Йӧюк!
Тувтӧ эн вермы ёнджыка тувъявны.
А ещӧ Москваысь воӧмыд!
Энлы, Агашкалӧн кӧзяиныс петкӧдлас тэныд гаж!»
Вермас лоны, дзодзӧгъяс горзісны мыйкӧ ещӧ на лёкӧс да ӧбиднӧйӧс, но ме ас думысь переведиті налысь кывъяссӧ буретш тадзи.
Агашка лэбаліс эз лёкджыка дикарьяс дорысь, и кӧвйыс ньӧти эз мешайт сылы.
Тувйыс тешкодя бовъяліс воздухас.
Сэсся дзодзӧгъяслӧн горзӧмъясыс ланьтісны, табун воши син водзысь.
Зэв вӧлі дӧсаднӧ меным.
Мый висьтала кӧзяинлы?
Мыйӧн мынтыся?
Сиктӧдз вӧлі километр вит кымын.
Ме муні дыр, пуксьывлі шойччыны да думайті, кыдзи бурӧдны охотникӧс, коді дӧверитіс меным зӧлӧтӧй дзодзӧгӧс.
Кӧзяева эз вӧвны гортаныс.
Ме пыри гурйыв восьса воротаті.
Дворын гортса дзодзӧгъяс сёйисны ворйысь зӧр.
На пӧвстын вӧлі Агашка.
Сійӧ горша ньылаліс кӧтӧдӧм зӧр.
— Агаша! — горӧді ме сэтшӧм нежнӧя, кыдзи верми.
— Яндысьтӧм син тэ, Агафья!..
И сійӧ вочавидзис:
«Ка-га-га!
Ка-га-га!
Эн скӧрав, муса пи!
Окота лои веськӧдыштны пӧрысь бордъясӧс.
Колльӧді эсійӧ египетскӧй дуракъяссӧ ты сайӧдз да бӧр локті гортӧ».
— Ладнӧ... — шуи ме.
— Водзӧвылӧ медым тайӧ эз вӧв!
«Ка-га-га! — мӧднога гӧлӧсӧн шыасис Агашка.
Ӧні сійӧ шуаліс: — Кӧсъян кӧ, аски бара мунам кыйсьыны.
Ме нин старайтчышта.
Талунъя дорысь унджык лыйлан».
Меным кажитчис, мый энь дзодзӧг мигнитіс вильышкодь синнас.
Сійӧ ньылыштіс порция зӧр да кагакнитіс:
«Кӧзяинлы тэ эн висьтав.
Сійӧ бордъясӧс менсьым тшӧтшӧдас!»
Ме игналі воротасӧ да муні Тимофей ордӧ чай юны.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Терёшка @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 53‒55.}
ТЕРЁШКА
Гырысь таръяс сьӧкыда олӧны неволяын.
Ме ваявлі вӧрысь зэв ичӧтик тарпиянӧс, заводитлі воспитайтны, вӧчны кипомсаясӧн.
Найӧ кувлісны первой тӧлысьнас жӧ кӧрт сеткаа клеткаӧ пуксьӧдӧм бӧрын, кӧть и вӧлі налӧн бур сёян.
Ме дась вӧлі ӧткажитчыны опытъясысь, но ӧти тарпи ловйӧн коли, кутіс быдмыны.
Сійӧ спокойнӧя тыртліс зобсӧ турипувйӧн, чӧдйӧн, пувйӧн, кыдз пу гарйӧн.
Велаліс весиг кокавны пуӧм морковь, картупель, нянь да быдпӧлӧс шыдӧссӧ.
Культурнӧй рацион Терентий сёйис.
А кӧзяинӧн, благодетельӧн менӧ эз кӧсйы признайтны.
Киысь сетӧмтор нинӧм эз босьтлы, чукӧстӧм вылӧ эз шыасьлы.
Матыстчан клетка дорас — йӧршитчас пельӧсӧ, змей моз чушкӧ, сьылі вывсьыс гӧнсӧ сувтӧдас.
Аслас став виднас висьталӧ: «Мун татысь!
Видзӧдны ог вермы тэ вылӧ!»
Малалыштны сійӧс мышкӧдыс, кыдзи ме малавлывлі гордаясӧс да байдӧгъясӧс, — та йылысь и думайтны вӧлі нинӧм: дикарь дикарь и эм!
А гордостьыс — кӧть чинты!
Тӧв кежлас катӧді Терёшкаӧс шоныд чардакӧ.
Сэні вӧлі югыд, лӧсьыд, вӧля.
И сёян-юан тырмымӧн.
Татшӧм шуда тӧвъяніныс лэбачьяслӧн вӧрын абу.
Чайті, Терёшка тайӧс донъялас.
Он босьт!
Сійӧ лои пыр скӧрджык, дикӧйджык.
Ме думышті, мый Терёшкалы гажтӧм ӧтнаслы.
Ветлі колхознӧй птицефермаӧ, босьті кык сера курӧгӧс, кодъяс вӧліны кӧнтаръяс кодьӧсь, лэдзи чардакӧ: мед, мися, вӧчасны компания сьӧдуклы, гашкӧ, сылы кокньыдджык лоӧ.
Терёшка кутіс кокавны курӧгъясӧс, мыйвынсьыс парсаліс гыжъяснас.
Найӧ заводитісны сэтшӧма горзыны, мый сійӧ жӧ луннас ковмис бӧр нуӧдны найӧс птицефермаӧ.
Эз, нинӧмӧн эз удайтчы «ньӧбны» вӧрса петукӧс!
Воис тулыс.
Менам керкаӧй вӧлі вӧрсянь неылын.
Асывъяснас козъя вӧрын кургисны сьӧд таръяс.
Чардакын кутіс кургыны Терёшка.
Сійӧ кыліс вокъясыслысь гӧлӧсъяссӧ да сьӧлӧмнас шыасьліс сьылӧм вылас.
Меным жаль лои пленникыд.
Ме решиті лэдзны сійӧс вӧля вылӧ.
Вӧлі тыдалӧ нин бура, мый мевйӧдӧм оз артмы.
Ме кайи чардакӧ, медым восьтыны рама.
Менӧ аддзӧм бӧрын Терёшка кутіс чушкыны, чепӧсйис ӧшинь дорӧ. Косяліс сеткасӧ, морӧснас жугӧдіс стеклӧсӧ да лэбзис.
Ме котӧрӧн матыстчи ӧшинь дорӧ.
Терёшка лэбис сьӧд вӧрлань, кӧні таръяс сьылісны ассьыныс помасьлытӧм сьыланкывсӧ.
Ме шуи:
— Ло шудаӧн, Терентий!
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Шляпа @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 55‒57.}
ШЛЯПА
Тайӧ асылас ме да менам друг — профессор Елагин — успешнӧя лыйлім таръясӧс.
Кутіс пӧжны шонді, и ми лӧсьӧдчим дыр шойччыны.
Вӧрдор эрд вылӧ, шор дорӧ, биасим, пузьӧдім пӧртйын ва, дыр нуръясим, юим тшын дука чай, варовитім ӧттор-мӧдтор йылысь.
Би дорын куйлысь Октав друг кыскыштіс нырнас, чушнитіс, чеччис да мӧдӧдчис эрд помлань, том пуяслань.
Сійӧ сувтіс ичӧтик коз дорӧ, кодлӧн улыс лапъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь муӧдзыс, зэвтчис, нюжӧдіс бӧр кокъяссӧ.
— Стойка! — чуймӧмӧн шуис профессор.
— Мый эськӧ тайӧ лоӧ?
Октав бергӧдіс нырвомсӧ миянлань.
Юалана видзӧдліс: «Мый нӧ ті?
Ме ӧд сулала.
Локтӧй татчӧ!
Тані мыйкӧ эм!»
Елагин нюжӧдчис ружьела.
Пӧткалы вылӧ местаыс эз вӧв лӧсялана.
Ми бура дыр нин шумитім бипур дорын.
Кутшӧм лэбач выдержитас!
Октавлӧн эм ӧти ичӧтик грек: вӧчавны ёжъяс вылӧ стойкаяс.
Ме и чайті, мый аддзӧма ёжӧс.
Ме серӧкті, шуи профессорлы:
— Эновтӧй ружьенытӧ.
Оз сулав видзны заряд, тайӧ пӧткасӧ ме тіянлы шляпаын вая.
Шляпаӧй менам паськыд доръяса, сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧс новлывлісны мексиканскӧй ковбойяс, вӧчӧма особӧй заказ серти.
Сійӧн удобнӧ лыйсьыны шонді паныд.
Лэдзан плеш вылад и лыйсян, быттьӧкӧ лэбувсянь.
Шляпаӧс киын кутігтыр ме воськовті понлань, видзчысьӧмӧн вештышті коз лапъяссӧ, и сьӧлӧмӧй ёкмуні: сюзь!
Сійӧ пукаліс коз пу ствол дорын, топӧдчӧма му бердас, куткыртӧма юрсӧ да видзӧдӧ ме вылӧ мылькъя, гӧгрӧс синъяснас, кодъяс ыджыд лук кодьӧсь.
Ме ичӧтдырсянь ог радейт тайӧ лэбачсӧ.
Сыкӧд паныдасьлӧмъясыс век зэв мустӧмӧсь.
Кажитчис, ме кӧ горӧда Елагинлы либӧ вӧрзя, медым чеччыны, сюзь сизьдыштас меным нырнас либӧ сатшкас чужӧмӧ ассьыс страшнӧй гыжъяссӧ.
И ещӧ сы вӧсна оз позь вӧлі бӧрыньтчыны, мый средньӧй школаса тӧдса директор важӧн нин вӧлі корӧ кыйны сылы тайӧ лэбачсӧ; сылы колӧ вӧлі чучела зоологическӧй кабинетӧ.
Ӧні ме водзын пукаліс зэв бур экземпляр будущӧй чучела вылӧ.
Ме дрӧгнитышті да пукті шляпаӧс сюзь вылӧ.
Колӧ эськӧ вӧлі крепыда кутны шляпасӧ дорӧдыс, личкыны морӧсӧн хищникӧс — и пом!
А ме нетшышті киӧс, быттьӧкӧ инмӧдчи мыйӧкӧ пежӧ, сотысьӧ.
И сюзь качӧдчис-лэбис дженьыдик бордъяснас неувереннӧя ӧвтчигтыр.
Шляпа быттьӧкӧ сибдіс сылы гӧгрӧс юрас.
Лэбач качӧдчис вывлань да нуис менсьым дона шляпаӧс.
Ӧнӧдз ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла сюзь эз зурась пуясӧ.
Елагин кутчысьӧма кияснас морӧсас та вак-вакӧн сераліс.
— Тайӧ жӧ аддзывлытӧмтор! — серамсорӧн шуаліс сійӧ.
— Ме жӧ эг вермы лыйны: полі розьӧдлыны шляпатӧ.
Эк, мыйла ме эг босьт фотоаппарат!
Октав мыжапырысь легӧдіс бӧжсӧ.
Пон синъясысь ме лыдди: «Прӧстит, кӧзяин!
Коді нӧ сійӧс тӧдіс, мый тані пукалӧма этатшӧм полӧкалӧ!»
Шляпаӧс ми корсим дыр.
Аддзим понӧль пӧвстысь, происшествие местасянь воськов сё сайысь.
Сійӧ нинӧм вӧлі абу лоӧма.
Гортӧ мунігӧн профессор шуис:
— Ті непременнӧ долженӧсь гижны челядьлы висьт: «Шляпаа сюзь».
Сӧмын нинӧм оз ков чинтавны да содтавны: гижӧй ставсӧ кыдзи вӧлі.
Вот ме и гижи кыдзи вӧлі...
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Уткаяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 57‒61.}
УТКАЯС
Горда вӧлі петкӧдӧ ассьыс посни челядьсӧ косьмӧм нюр вылысь ичӧтик куръялань.
Менам син водзын уткасӧ кватитіс варыш.
Уткапияныс вӧліны зэв на ичӧтикӧсь.
Меным кажитчис, мый найӧ кулӧны мамтӧгныс.
Ме куталі найӧс, лӧді шляпаӧ да вайи гортӧ.
Двор менам вевта, скӧт абу, и ичӧтъяслы овны вӧлі вӧля.
Первойсӧ найӧ ӧтдортчисны неуна, йӧршитчывлісны пемыд пельӧсъясӧ, а сёйисны-юисны лючки-ладнӧ, окотапырысь купайтчисны ворйын, кытчӧ быд лун кисьтавлім выль ва.
Ӧти уткапиӧс парсаліс соседлӧн каньыс, песовтіс сылысь коксӧ.
Уткапи бӧр ловзис, но кутіс чотны.
Сэк кості, кор ме лечиті сійӧс, вӧчалі перевязкаяс да припаркаяс, сійӧ ёна мевъяммис ме дінӧ, лои мукӧд уткапиян дорысь кипомсаджык.
Найӧ быдмисны, кутісны лоны настӧящӧй ӧбжӧраясӧн.
Сёйисны рок, шырӧм картупель, салат, чери, лягушкаясӧс, редиска, номыръясӧс да лёльӧясӧс.
Сӧмын сетав!
Керкапомын лои ещӧ ӧти быдтас — ручпи.
Ручьяс лэбачьяскӧд оз дружитны.
Мый вӧчны уткапиянкӧд?
Дыр думайттӧг ме пӧдариті ичӧтъясӧс птицефермалы.
Сэні вӧліны менам уткаяскӧд ӧттшӧтшъя уткапиян, и меным кажитчис — дикарьяс аддзасны ӧти гортса уткаӧс мам пыдди, ӧтувтчасны кутшӧмкӧ позтыркӧд.
Заводитчисны гӧгӧрвотӧм делӧяс.
Менам ичӧтъяс лунсӧ коллявлісны птицефермаын, уялісны колхознӧй прудйын, а рытнас тапиктылісны менам дворӧ.
Медводзын век восьлаліс чотысь уткапи.
Матыстчасны ворота дорӧ да тешкодя чушкӧны: «Восьты, кӧзяин!
Узьны локтім».
Ме лэдзлывлі найӧс узьны, аскинас ковмывліс бара нуӧдны птицефермаӧ.
Птичница Марья Даниловна ӧтчыд шуис меным:
— Некыдз он гӧгӧрво тэнсьыд дикарьястӧ.
Ме на дінӧ меліа, а найӧ нырнысӧ бокӧ бергӧдасны!
И пыр зільӧны дзебсьыны.
Ваӧ сунасны, петшӧр пӧвстӧ пырасны.
Сійӧ и удж — век корсь найӧс.
Найӧс ӧд книгаӧ гижӧма; вошӧны — меным на вӧсна ӧтвечайтны.
Босьт, пӧжалуйста, ас ордад либӧ шыблав нюрӧ.
Ми вензьыштім Даниловнакӧд.
Асныра нывбаба чорыда сулаліс ас кыв вылас.
Ме сдайтчи.
Уткапиян дзикӧдз овмӧдчисны менам дворӧ.
Шуд вылӧ, ручпи найӧс эз вӧрзьӧд.
Июль пом кежлӧ верданторъяс быдмисны.
Заводитісны видлавны бордъяснысӧ.
Лэбалісны дворті, сад весьтті, лэбзьывлісны колхознӧй пруд вылӧ, рыт кежлас ӧкуратнӧя бӧр волывлісны гортӧ.
Найӧ эз нин чушкыны, а герчкисны пӧрысь уткаяс моз.
Ме петкӧдлывлі кильчӧ вылӧ сёян, горзылі «утьӧ-утьӧяс», и позтырыс тэрыба котӧртліс ме дінӧ, ноксис вор дорын, кватлаліс сёян.
Гордаяс кутісны асьнысӧ пӧшти кыдзи гортсаяс.
Ме босьтлывлі найӧс киӧ, пуксьӧдлывлі аслым пельпом вылӧ.
Но ме весьшӧрӧ ылӧдлі ачымӧс.
Всё-таки найӧ лэбзисны.
Весиг чотысьыс эз кольччы дворӧ...
Тайӧ арнас ме эг вермы лыйлыны уткаясӧс тыяс вылысь.
Лэптан ружьетӧ, и друг думыштчас, мый тайӧ найӧ менам быдтасъясӧй, и киыд лётмунӧ.
Октябрь помын кӧдздӧдіс.
Кутіс усьны лым, пӧльтіс чизыр тӧв.
Ӧшинь улын ме поткӧдлі пес.
Тӧв ызгӧм пырыс кутісны шутьлявны кодлӧнкӧ бордъясыс, кутіс кывны «кря-кря».
Немвиччысьтӧмысла ме уськӧді черӧс.
Дворӧ плавнӧя лэччисны кӧкъямыс горда.
Тайӧ вӧліны менам уткаясӧй, дзик ставныс.
И весиг муса чотысьыс чотликасис позтыр пӧвстас.
— Здравствуйте, утьӧ-утьӧяс! — гӧстьясӧс чолӧмалігӧн шуалі ме.
— Рад аддзыны тіянӧс, мусаясӧс!
«Кря-кря! — ставныс ӧтпырйӧ шыасисны найӧ.
— Лёк поводдя суис.
Лэдз узьны».
Ме сеті налы сёян, и найӧ важмозыс азыма ужнайтісны ворйысь.
Веськыда шензьӧдана вӧлі тайӧ!
Быттьӧкӧ гуляйтанінысь воисны.
Нинӧмысь повтӧг тапикасьӧны дворті, парсалӧны лыа, кӧзяйскӧя чушкакылӧны Рыжик ручпи вылӧ, кор сійӧ заводитлӧ ворсыштны накӧд.
Войбыд лэбачьяс сёрнитісны.
Гашкӧ, обсуждайтісны, мый вӧчны: тӧвйыны дворын али лэбны лунвылӧ, кытчӧ чуксалӧ родӧвӧй инстинктныс.
Буретш вӧлі нывлӧн чужан лун.
Вечер вылӧ сійӧ коралӧма пӧдругаяссӧ, и вот сійӧ думыштӧма вӧчны жаркӧй утка яйысь.
Ме скӧрми.
— Кӧсъян вӧчны пӧдарки египтяналы? — шуис ныв.
— Кутшӧм благороднӧйтор!
Пӧжалуй, египтяна йылысь ставыс вӧлі вернӧ.
Уна миллион лэбачьяс, кодъяс чужӧны да вердчӧны миянладорын, лэбӧны тӧвйыны рубежъяс сайӧ, сюрӧны иранецъяслы, египтяналы, грекъяслы, турокъяслы, англичаналы, итальянецъяслы.
Ми огӧ на кужӧй бӧрйӧдлӧмӧн лыйлыны вавыв лэбачьясӧс да быд во пӧдаритам уна тысяча тонна зэв бур пӧтка яй матысса соседъяслы.
Дерт, и менам быдтасъяс вермасны веськавны лунвывса соседлы пызан вылас.
Ныв прав.
Ме падъялышті, но эг ышты.
Лэдзам кӧ заграницаӧ ассьыным уна миллион дикӧй лэбачьясӧс, то кутшӧм тӧдчанлуныс менам кӧкъямыс уткалӧн?
Кӧсъясны кӧ — мед мунасны Египетӧ, Индияӧ, Иранӧ.
Кӧсъясны ме ордын добровольнӧ тӧвйыны — пӧжалуйста!
Асывнас тӧдчымӧн шондӧдіс.
Тӧв лӧнис.
Меліа ворсіс арся шонді.
Ме верді гӧстьясӧс, восьті ворота.
Уткаяс матыстчисны ворота дорӧ, думыштчисны.
Найӧ дыр думайтісны.
Сэсся пансис сёрни.
Волнуйтчигтыр мыйкӧ герчкис чотысь утка.
Сылы вочавидзисны вокъясыс да чойясыс.
Ме чайта, чотысь корис кольччыны, мукӧдъясыс эз сӧглашайтчыны.
Ме сулалі уткаяс дінын.
Чотысь матыстчис, нырнас кокыштіс менсьым сапӧгӧс да внушительнӧя шуис:
«Кря-кря!
Мый нӧ, кӧзяин, чӧв олан?
Объяснит тэ налы, мый нинӧмла лэбны татысь.
Гашкӧ, найӧ кывзысясны тэнсьыд!»
Сӧмын ме восьті вомӧс, медым уговоритны уткаясӧс, найӧ, быттьӧкӧ кодкӧ кучкис налы, качӧдчисны воздухӧ.
Медбӧръяӧн качӧдчис чотысь.
Найӧ мӧдӧдчисны лунвывлань — пызан выланыс иранецъяслы, египтяналы, турокъяслы!
«Кря-кря!
Прӧщай, кӧзяин!»
— Шуда туй, мусаясӧй! — шуи ме.
— Лоӧй осторожнӧйӧн.
Тулыснас бӧр локтӧй!
«Кря-кря!
Локтам!»
— Кута виччысьны, мусаясӧс!
Меным вӧлі неуна гажтӧм.
Ныв сулаліс орччӧн, видзӧдіс ме вылӧ, и сы синъясын тӧдчис рам норлун.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Лым фонтанъяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 61‒63.}
ЛЫМ ФОНТАНЪЯС
Тӧвся кӧдзыд дырйи таръяс пырӧны узьны лым улӧ.
Кыдз пу йывсянь, кӧні рытнас кокалісны кынмӧм гарсӧ, медым пӧткӧдны тыртӧм кынӧмнысӧ, найӧ из моз уськӧдчӧны небыд толаӧ, вӧчӧны гуран, мунӧны бокӧджык да тадзи, киссьысь лым пытшкӧ ловйӧн гуалӧмаяс, унмовсялӧны.
Лэбула курӧг позйын дорысь кӧдзыдджык, но узьны позьӧ.
Тӧлыс оз инмы...
Тӧлын таръяс радейтӧны ӧтлаын овны, ӧтчукӧрын.
Чукӧртчалӧны ыджыд чукӧръясӧ — эньясыс да айясыс ӧтлаӧ.
Айясыс векджык унаӧнӧсь: ӧти руд дама вылӧ дас сьӧд кавалер.
Тар чукӧр бӧрйӧ узьӧм вылӧ вӧрса эрд либӧ кыдз пу рас дорысь му.
Югдігӧн мунан лэбачьяслӧн спальня вывті, нинӧм он казяв, и друг водзвылад, бокланяд — пӧшти дзик лыжи дорад — кыптӧны лым фонтанъяс.
Лэбачьяс качӧдчӧны штопорӧн, резӧны дзирдалысь лым чиръяссӧ.
Эньясыс вежливӧйӧсь: найӧ чӧв олӧны.
Айясыс лэбигас «куткӧны»: «Чӧртыс жӧ вайӧ охотникӧс!
Чӧскыд ун торкис.
Абу сэсся сылы мӧд места ружьенас шляйтчыны!»
Кымынысь тадзи чеччӧдлывлі таръясӧс.
Лым улысь дружнӧя качӧдчӧм, тэрыб бордъясӧн швачӧдчӧм мыйлакӧ пыр шӧйӧвоштӧны: калькнитан вомтӧ, вунӧдан лыйны.
А гымӧбтан — обязательнӧ он инмы.
Овлывлӧ сідзи: рытнас ёна сылӧ, асъявылыс кӧдздӧдас.
Лым вылас артмӧ йи корка — чарӧм.
Кӧдзыдыс кӧ дыр сулалас — лёк делӧ.
Лэбачьяс оз вермыны жугӧдны чарӧмсӧ да пӧгибайтӧны.
Тулысын веськалан таръяслӧн татшӧм «братскӧй кладбище» вылӧ, и мыйлакӧ сьӧлӧм вылад лоӧ шог.
Ме вӧлі локта вӧраланінысь тӧлыся войӧ.
Водзвылысь — метр сё сайысь — аддзи лым фонтанъяс.
Лыжи ньӧти эз дзурт небыд лым вылас.
Лэбачьяс эз вермыны менӧ кывны.
«Мый эськӧ тайӧ лоӧ?» — думышті ме да куті восьлавны тэрыбджыка.
Котӧрӧн матыстчӧм бӧрын ме аддзи ай ручӧс.
Лэбачьяс кыпӧдчисны эз ставныс ӧтпырйӧ.
Ӧти петукӧс виӧм бӧрын руч ышмӧма, чепсасис ӧти фонтан дорсянь мӧд фонтан дорӧ, таляліс мукӧд сьӧд таръясӧс да кӧнтаръясӧс.
Сійӧ сэтшӧма вӧлі ылалӧма аслас рӧзбойничайтан уджӧн, мый сибӧдіс менӧ кызь воськов сайӧдз.
Ме гымӧбті сылы бокас нолёвкаӧн веськыдладор стволсьыс, и сійӧ, быттьӧ ытшкыштісны, водіс репасъяс костӧ.
Лыйӧм шы шызьӧдіс став лэбачьяссӧ, кодъясӧс абу на садьмӧдӧма руч, и бара качисны лым фонтанъяс, кодъяс вӧліны тӧлысь югӧр улас мойдын кодь мичаӧсь.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Медбӧръя лэбзьӧм @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 63‒64.}
МЕДБӦРЪЯ ЛЭБЗЬӦМ
Ме муна вӧлі Ока юдорса лоскӧсь видз вывті.
Шотландскӧй сеттер Ральф гажаа легӧдіс бӧжсӧ, корсис дупельясӧс.
Кыйсьӧм вӧлі успешнӧй.
Ми унакодь кыйим госа кузь ныраясӧс, кыкнаннымлӧн пузис вирным да, кыдзи век овлӧ татшӧм минутаясас, эгӧ кылӧй мудзӧмсӧ, кӧть шондіыс вӧлі небеса шӧрас да ёна пӧжис.
Турун пӧвстысь кыпӧдчис ай горда.
Вӧлі ылын, ме эг лӧсьӧдчы, но ружьеӧс привычка серти топӧді пельпом бердӧ, и лои лыйӧма.
Утка довкнитчис да здук кежлӧ кынмыліс места вылас кыдзкӧ варыш моз воздухас шлывгигтыр.
Меным кажитчис — сійӧ усяс, и ме лэдзи ружьеӧс.
Ральф котӧрӧн матыстчис, сувтіс эжӧр дорӧ, дась примитны да вайны лыйӧм лэбачӧс.
Утка кутіс друг тэрыба ӧвтчыны бордъяснас, быттьӧкӧ колипкай кӧдза му весьтын, да винтӧн мӧдіс качны небесаӧ.
Лэбач мыйвынсьыс кучкаліс бордъяснас, качӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык.
Юрӧс чатӧртӧмӧн ме видзӧді тайӧ шензьӧдана кыпӧдчӧм вылас.
Кыксё метр вылнаӧ качӧдчӧм бӧрын утка сувтіс.
Кыліс омӧлика горӧдӧм.
Лэбач топӧдіс бордъяссӧ да уси менам кокъяс дорӧ.
«Кутшӧм смерть!» — думышті ме да заводиті видлавны уткаӧс.
Ни ӧти вир войт эз вӧв лӧзов гӧн вылас.
Перочиннӧй пуртӧн ме вундалі сійӧс, и ставыс лои гӧгӧрвоана: дрӧб тусьыс пырӧма борд улас да писькӧдӧма сьӧлӧмсӧ.
Смертельнӧя ранитчӧм лэбач качӧдчис вылӧ, медым сэні кувны да лолавтӧг нин швачкысьны муӧ, кӧні сійӧ чужис да быдмис.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Лэбачьяслӧн сёрни @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 64‒67.}
ЛЭБАЧЬЯСЛӦН СЁРНИ
Кӧнтар думыштӧма вуджӧдны позтырсӧ вӧрысь вердчыны му вылӧ.
«Ко-ко-ко!» — шуӧ сійӧ бордъяс вылас кыпӧдчигмоз, и посни пияныс лэбӧны сы бӧрся.
Понлы сюри позтырлӧн кок туйыс, и сійӧ вӧчӧ стойка.
Бара «ко-ко-ко», но кӧнтар чепӧсйис веськыдвывлань, позтырыс — шуйгавывлань.
Старука лэбӧ ньӧжйӧ, дзик турун бердтіыс, вӧчалӧ воздухас тешкодь кытшъяс, лэдзчысьӧ доймӧм лэбач улӧ, кодӧс кокни кватитны веер модаа сера бӧжӧдыс.
Сійӧ ылыстӧдӧ понсӧ позтыр дінсьыс.
Кор неопытнӧй пон вӧтчас старука бӧрся, котӧртас ылӧдзкодь нин да вунӧдас томъяс йывсьыс, кӧнтар дугдас ылӧдчыны, тэрыба лэбзяс, вӧчас ыджыд кытш, бӧр локтас чукӧртны повзьӧдӧм пиянсӧ.
Позтыр пукалӧ куст улын.
Дзебсяніныс надейнӧй.
Мунас ружьеа морт, понтӧг.
Поснияс дасьӧсь лэбзьыны, сы вӧсна мый орччӧн кылӧны сьӧкыд кок шыяс.
Кылӧ надзӧник котсьӧм: «ко-ко-ко», и тарпиян оз лэбзьыны.
Морт мунӧ на дінті, оз чайт весиг, мый пӧтка вӧлі кык воськов сайын.
Быд раз «ко-ко-ко» — абу ӧти и сійӧ жӧ тор.
Первойысьсӧ сійӧ лоӧ: «Челядь, ме бӧрся!»
Мӧдысьсӧ: «Челядь, ӧтарӧ-мӧдарӧ!»
Коймӧдысьсӧ: «Челядь, энӧ вӧрзьӧй!»
И опытнӧй мамлысь командасӧ выполняйтӧны стӧча.
Кольк кыш пиысь муртса на петӧм пияныс гӧгӧрвоӧны лэбачьяслысь сложнӧй сёрнисӧ.
Руд байдӧгъяслӧн позтыр вердчӧ неважӧн на вундӧм му вылын.
Позтыр весьтын гӧгралӧ варыш.
Хищниклӧн вӧрысь вуджӧрыс повзьӧдіс ичӧтъясӧс.
Найӧ топӧдлісны бордъяснысӧ, медым лэбзьыны, дзебсьыны матысса кустъяс пӧвстӧ.
Но лэбӧм — гибель!
Удитан ӧмӧй пышйыны варышысь?
И мам скӧрысь шуӧ: «Крук-крук!»
Тайӧ приказ: «Пукалӧй места выланыд, йӧюкъяс!»
Позтыр пукалӧ, быттьӧкӧ сійӧс вурыштӧма му бердас, кытчӧ суис командаыс.
Лэбачьяслӧн пемыдруд гӧныс дзикӧдз сӧльнитчис сёй торъяскӧд, муыскӧд, оз тыдавны идзапод пӧвстын.
Старука сюся видзӧдӧ варыш бӧрся.
Хищниклы дышӧдіс видзӧдны тыртӧм мусӧ.
Сійӧ качӧдчӧ, шлывгӧ горизонтлань.
«Крук-крук! — кылӧ идзапод пӧвстын.
— Челядь, позьӧ ворсны, ӧбедайтны!»
И позтыр заводитӧ быдлунъя, ноксяна олӧм.
Ті мунанныд ружьеӧн да понйӧн ты берегӧд.
Суинныд сёянінас горда позтырӧс.
Пияныс ичӧтӧсь, оз на лэбавны.
Пон вермас ставнысӧ кутавны, и лыйны оз ков.
Но тайӧ позяна, тіянкӧд кӧ зэв опытнӧй, тӧлка пон.
Унджыкысьсӧ уткапиян спасайтчӧны.
Кыдзи тайӧ артмӧ?
Утка кыпӧдчӧ и доймӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн тар моз жӧ уліті лэбӧ понлань либӧ понсянь, ылӧдлӧмӧн нуӧдӧ сійӧс ас бӧрсяыс.
Пон, кодлӧн нырвомыс тӧкӧтьӧ оз инмы уткалы табъя виж кокъясас, кодъясӧс сійӧ лэбигас нюжӧдӧма бӧрӧ, тӧвзьӧ утка бӧрся.
«Кря-кря! — горӧдӧ утка.
— Челядь, котӧрӧн ва дорӧ!»
Сэк кості, кор пон вӧтлысьӧ дыша лэбысь утка бӧрся, а скӧрмӧм охотник горзӧ «тубо», уткапиян лючки-ладнӧ воисны ва дорӧдз, уялӧны ляпкыдінын.
Сэтысь нин найӧс понлы не босьтны.
Но опасность эз на быр — вермас аддзыны охотник.
Сылӧн дальнобойнӧй ружье.
Понйӧс ас бӧрсяыс нуӧдӧм бӧрын утка горзӧ: «Кря-кря!
Челядь, сунӧй!»
И уткапиян пырысь-пыр выполняйтӧны командасӧ.
Найӧ дыр олӧны ва улын.
А лоӧ кӧ сьӧкыд, ковмас кӧ лолыштны — кутчысясны небыд нырнас камыш заӧ, муртса лэптыштасны юрнысӧ ва веркӧс вылас.
Мун сэті орччӧн — нинӧм он аддзы!
Ті мунінныд ты дорысь.
Пырысь-пыр гажаа кылӧ:
«Кря-кря!
Челядь, сёйны!
Этайӧ йӧйясыс дзикӧдз мунісны!»
Турияс узьӧны нюрын, кузь кокъяс йылас сулалігтыр, юрнысӧ борд уланыс пуктӧмӧн.
Видлӧй матыстчыны табун дінас.
Тури — часӧвӧй — аддзас тіянӧс (оз кӧ аддзы — кылас) метр сё ветымын сайсянь.
«Курлы-курлы! — юралӧ нюр весьтын тревогалӧн сигнал.
— Внимание! Морт!»
Узьысьяс садьмӧны, лэбзьӧны.
«Курлы-курлы! — горзӧны найӧ тіянлы.
— Эн вӧтчы миян бӧрся.
Весьшӧрӧ коктӧ песан!
Корсь йӧйджык лэбачьясӧс».
Турияс бӧрся зыбучьяс вывті лун-мӧд-коймӧд вӧтлысьӧм мысти ті гӧгӧрвоанныд, мый найӧ висьталӧмаӧсь тіянлы збыльтор: колӧ корсьны йӧйясӧс.
Ті гусьӧн матыстчанныд койтысь дозмӧр дінӧ.
Петук ланьтіс, — ті сувтанныд сідзи, мый лэптӧм кокныд ӧшалӧ воздухас: полан тувччыны муас — сэтшӧм чуткӧй лэбач, кор сійӧ оз сьыв...
А со бара кутіс «китшӧдчыны» да «чирскыны» дозмӧр — мун смела, чеччав ва гӧпъяс вомӧн, тувччав кос увъяс вылӧ, нинӧмысь эн пов!
Сьылысьыс пельтӧм да синтӧм!
Коли некымын воськов.
Кык-куим пауза, некымынысь чеччыштны — и лэбач мушка вылын.
Ті водз торжествуйтанныд.
Югдандорса чӧв-лӧняс кылӧ ӧлӧдысь «ко-ко», и дозмӧр, быттьӧкӧ сійӧс тӧв пӧльыштіс, лэбзьӧ пу вылысь.
Лэдзӧй курокъястӧ, мунӧй гортаныд.
Ягдташныд тыртӧм?
Нинӧм он вӧч!
Сигналсӧ сетіс энь дозмӧр.
Сійӧ оз койт, и сідзкӧ кылӧ и аддзӧ, а верӧсыс оз.
Сійӧ важӧн казяліс тіянӧс да чӧв оліс, надейтчис, мый ті мунанныд мӧдлаті.
А ті мунінныд сьылысьлань.
И, энӧ вунӧдӧй, энь дозмӧр сетіс сигнал сэки, кор петук чӧв ланьтіс, кор эньыслӧн «ко-коыс» кылас.
Койтанінӧ кӧ петас мӧс либӧ зэв ыджыд йӧра, энь дозмӧр тожӧ сетас сигнал «ко-ко», но сьылысь оз лэб, сы вӧсна мый пӧдруга гӧлӧсас мӧдтор: «Локтӧ йӧй скӧтина.
Лыйны сійӧ оз вермы.
Сьыв, эн пов!»
Лэбачьяслӧн сёрниас шыясыс этша, но интонацияясыс чуймӧдана уна.
==ГЫРЫСЬ ДА ПОСНИ ЗВЕРЬЯС
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Рыжик @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 71‒77.}
РЫЖИК
Пастух Емеля вайис ловйӧн кыйӧм ручпиӧс.
Ми сёрнитчим дон йылысь, и пастух нопйысь зверпи вуджис менам керкаӧ.
Кык недель сайын таӧдз менам пиянасис континентальнӧй легавӧй Зента.
Квайтсьыс нёльыс куліны.
Пияна понлӧн йӧлыс вӧлі тырмымӧн.
Ме пукті сы дінӧ ручпиӧс.
Приёмыш пырысь-пыр нюжӧдчис нёньяс дінӧ.
Зента исаліс сійӧс, кутіс эргыны.
Ме малышті понйӧс.
Сійӧ бурасис, лэдзис Рыжикӧс нёнясьны.
Ручпи чӧскыдпырысь кутіс чупкӧдчыны, чушкыны нырнас радысла да пӧтӧм бӧрас унмовсис Зенталӧн шоныд кынӧм бердӧ, сылӧн пиянкӧд орччӧн.
Ставыс муніс бура.
Ручпи быдмис, котраліс керкаті, ворсіс молочнӧй вокъясыскӧд.
Зента нюліс Рыжикӧс сэтшӧм жӧ тӧждысьӧмпырысь, кыдзи и рӧднӧй пиянсӧ.
Кык тӧлысь мысти понпиянӧс ме пӧдариті другъяслы.
Мам сяма радейтӧмсӧ Зента сетіс приёмышлы.
Сы йылысь тӧждысьӧмъясыс сылӧн вӧліны сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧданаӧсь.
Гӧгӧрвоис-ӧ пон, мый Рыжик бокӧвӧй?
Тайӧ пон тайна, и сійӧ ӧнӧдз кольӧ миянлы загадкаӧн.
Рыжик свободнӧя ветлӧдліс садті, петавліс ывлаӧ шонтысьны гож водзын.
Сиктса шарикъяс да барбосъяс заводитлісны вӧтлысьны ручпи бӧрся.
Зента регыдӧн ӧлӧдіс кычиясӧс, медым найӧ эз ӧбижайтны сылысь приёмнӧй писӧ.
Ручпи вӧлі вывті сюсь.
Дрессируйтны сійӧс — ӧти наслаждение.
Арнас сійӧ джагӧдіс курӧгпиӧс.
Ме вайӧді сійӧс тайӧ курӧгпи дінас, ырыштчылі плетьӧн, шуи «оз позь».
Рыжик гӧгӧрвоис «оз позь» кывсӧ та ыджда жӧ понпияс дорысь водзджык.
Недыр мысти сійӧ бара думыштӧма ышмыштны.
Писькӧдчӧма колхознӧй птицефермаӧ, джагӧдӧма курӧгӧс да вайис сійӧс гортӧ.
Тайӧ нин рӧзбойничайтӧм!
Ме думыштчи.
Мый ӧні вӧчны?
Видзны ручӧс клеткаын?
Домӧд йылын?
Ме ордӧ локтіс птицефермаӧн заведуйтысь Анна Михайловна.
Бур сьӧлӧма нывбаба вӧлі скӧрмӧма.
Рыжик видзӧдіс сы вылӧ да ме вылӧ мыжа, повзьӧм синъясӧн.
— Мый тэкӧд вӧчны, яндысьтӧм син?
— кулӧм курӧгӧн сы ныр улын ӧвтчигмоз юасис Анна Михайловна.
— Быд лун кутан ӧтиӧн кыскавны, мый кольӧ фермаас?
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Пуксьӧда жӧ ме сійӧс петукъяс дінӧ — Прошка да Антошка дінӧ.
Найӧ лёкысь-лёкӧсь.
Найӧ сылысь синъяссӧ регыд кокаласны!
— Ковмас, тыдалӧ, петукъяс дінӧ, — шуи ме.
Рыжик легӧдіс бӧжсӧ:
«Прӧститӧй, сэсся ог кут!»
Ме мынтыси курӧгысь да, Анна Михайловнаӧс колльӧдӧм бӧрын, решиті: «Ещӧ кӧ ӧтчыд лоӧ татшӧмторйыс, примита чорыд мераяс».
Мераяс эз ковмыны, сы вӧсна мый гортса да колхознӧй курӧгъяскӧд Рыжиклӧн «ышмӧмъясыс» тайӧ лунсянь век кежлӧ бырины.
Миян понъяслӧн ылысса рӧдыс кӧин, шакал, руч да кынь.
Морткӧд олӧм унатор сетіс понлы, и тайӧ олӧмыс жӧ ныжмӧдіс сылысь ныриссӧ да сюся кылӧмсӧ, мыйӧн торъялӧ вӧля вылын олысь дикӧй зверь, кодӧс кытшалӧны опасностьяс да коді чорыда вермасьӧ существуйтӧм вӧсна.
Меным воис мӧвп велӧдны ручпиӧс вӧравны.
«Удайтчас опытыс, — думайті ме, — лоӧ менам вывті бур пон.
Оз удайтчы — бедаыс абу ыджыд.
Мыйӧн нӧ ме рискуйта?»
Июльын ме куті велӧдны Рыжикӧс корсьны перепёлкаясӧс да руд байдӧгъясӧс.
Ручпи уджаліс зэв бура.
Кыдзи сибӧдчӧ!
Пӧткаӧс кылӧм бӧрын сійӧ эз котӧрт чеччалігтыр, кыдзи том понъяс, и весиг эз мун, а пӧшти кыссис турун пӧвстӧдыс.
И эз лукйысь келалӧминъясас, медым корсьны следъяссӧ.
Зэв бур верхньӧй чутьёыс нуӧдіс сійӧс веськыда дзебсьӧм лэбач дінӧ.
Стойкасӧ сійӧ вӧчис дженьыда, лэбач вылӧ чеччыштлывліс командатӧг.
Ме нюжӧді стойкасӧ, велӧді сійӧс кыпӧдны пӧткаӧс «водзӧ» команда серти.
Ӧтитор эз удайтчы добитчыны способнӧй велӧдчыссянь: лэбач кыпӧдчӧм мысти Рыжик тӧвзис сы бӧрся, дыр вӧтлӧдліс сійӧс.
Тайӧс понлы абу шуӧма.
Но ме эг вошты надеяӧс, мый ручпиӧс удайтчас ӧлӧдны вӧтлысьӧмысь.
Заводитчис пӧтка вылӧ кыйсьӧм.
Ми мунім тыяс дорӧ.
Ме лыйи выліті лэбысь жыдач чукӧрлы.
Утка уси ваӧ.
Зента уйис лэбачла.
Рыжик беспокойнӧя чепсасис берегын да никсіс.
Некымынысь сійӧ заводитліс пырны ваӧ, но, водз кокъяссӧ кӧтӧдӧм мысти, бергӧдчыліс бӧр.
Кор лыйи коймӧд уткаӧс, ме кутышті Зентаӧс, ысті Рыжикӧс.
Дышпырысь чеччыштіс сійӧ тыӧ, вартчис да вайис меным кыйдӧсӧс.
Награда пыдди ме сеті сылы яйтор, кодӧс вӧлі водзвыв дасьтӧма, медым ошкыны бур уджысь.
Делӧыс кутіс ладмыны.
Лыйӧм бӧрын Рыжик да Зента, ӧта-мӧдыскӧд панласигтыр, вартчылісны лэбачла, дружнӧя аппортируйтісны *.
Ме видзӧді на вылӧ да нимкодяси.
* Аппортируйтны — вайны лыйӧм пӧткаӧс.
Мукӧд охотникъяслӧн эм лёк привычка утка кыйны петны гончӧй понкӧд.
Тайӧ зэв ёна мешайтіс меным.
Гончакъяс аддзасны Рыжикӧс, кутасны лявзыны, омлявны йӧйяс моз: «Куръя дорас руч!
Ай-ай-ай!
Кутшӧм безобразие!
Ай-ай-ай!
Кутӧй, вокъяс-чойяс!
Ай-ай-ай!»
Ме свистита.
Зента заводитас косясьны ӧти дуренькӧд, а кыкӧн-куимӧн котӧртӧны Рыжиклань.
Гончӧйяскӧд шутитны оз позь.
Рыжик лэбӧ ме дінӧ, вӧрӧдӧ пельяссӧ, легӧдӧ бӧжсӧ: «Спасит!»
Ме пуксьӧда сійӧс мышсайса рюкзакӧ, гончӧйясысь дорйыся прикладӧн.
Рыжик пукалӧ мешӧкын крепостьын моз.
Мыччас розьӧдыс нырвомсӧ, сералӧ скӧр понъяс вылын: «Кузь пеля бӧбъяс!
Кӧзяин ӧмӧй сетас менӧ ӧбижайтны!»
Уськӧдчылӧмсьыс мездысьӧм бӧрын ми бара заводитам уджавны.
А уткаясӧс кыйигӧн лои ичӧтик происшествие.
Сы йылысь сулалӧ висьтавны.
Ранитчӧм утка-кӧрӧг уси зэв ылӧ, пӧшти ты шӧрас, кӧні чурвидзис ичӧтик дітор.
Ме ысті Рыжикӧс.
Сійӧ вартчис утка дінӧ, босьтіс сійӧс пиньяснас, петіс дітор вылӧ да мӧдіс завтракайтны.
Сійӧ спокойнӧя сёйис менсьым виӧм уткаӧс.
Веськыд мародёрство, кӧзяин дінӧ неуважение!
И, главнӧйыс, мый вермас лоны бӧрынджык: сӧмын ӧд сьӧкыд заводитнысӧ.
Рыжик кӧ велалас сёйны кыйдӧс, мый нӧ сыысь артмас?
Скӧрмӧдіс менӧ ещӧ и сійӧ: руч эз вӧв тшыг.
Асывнас ме верді сійӧс да Зентаӧс пӧттӧдзныс.
Мый вӧсна нӧ сылӧн вежыс петіс утка вылӧ?
Ме шутьлялі, чуксалі Рыжикӧс берегӧ.
Сійӧ кыліс чуксалӧмсӧ и эз дугды йирны уткаӧс.
Ме ысті сыла Зентаӧс.
Сійӧ вартчис дітор вылӧ, мырддис ручпилысь коляс лэбачсӧ, чеччыштіс ваӧ.
Рыжик вартчис сы бӧрся...
Берегын ме дыр «виді» Рыжикӧс мародёрствоысь.
Сійӧ мыжапырысь легӧдіс пушыд бӧжсӧ, корис прӧститны, нюліс менсьым киясӧс.
Аслас став поведениенас сійӧ висьталіс: «И ачым ог гӧгӧрво, кыдзи тайӧ артмис, кӧзяин!
Сэсся ог нин!»
Ме прӧститі сійӧс, и тайӧ, збыльысь, мӧдысь эз лолы.
Рыжик вочасӧн тӧдмаліс уткаясӧс кыян «техникасӧ», кутіс лоны сэтшӧм жӧ бур отсасьысьӧн, кутшӧм вӧлі и Зента.
Первой успехъясыс ышӧдісны менӧ.
Мӧвпӧй менам качис вылӧ.
Ме водзвыв нин аддзи лун, кор кора учёнӧй собаководъясӧс, петкӧдла налы Рыжиклысь уджсӧ:
«Вӧралан понъяслӧн выль пӧрӧда.
Кора видзӧдлыны да любуйтчыны!»
Колӧ вӧлі тӧдмавны Рыжикӧс вӧрса пӧтка вылын.
Ме заводиті уткаяссянь, сы вӧсна мый став уджыс ручпилӧн вӧлі тыдалӧ.
А вӧрын сьӧкыд следитны корсьысьӧм бӧрся, стойка бӧрся.
Ӧні, кажитчис меным, ньӧти повтӧг позьӧ велӧдны ручпиӧс корсьны таръясӧс.
Ми мунім вӧрӧ.
Первойсӧ Рыжик котраліс Зентакӧд орччӧн, сэсся кытчӧкӧ воши.
Ме свиститі — ручпи эз лок свисток вылӧ.
— Зента, Рыжикыд воши!
Корсь Рыжиктӧ!
Пон тӧдіс тайӧ командасӧ.
Тадзи ми частӧ ворслывлім усадьбаын.
Ручпи дзебсьывліс идзас чукӧръяс пӧвстӧ либӧ ёг турун пӧвстӧ, и Зента корсьліс сійӧс.
...Минута дас мысти кутіс кывны Зенталӧн увтчӧм.
Ме муні сы гӧлӧс вылӧ.
Пон сулаліс руч гуӧ пыранін дорын, тэрыба да скӧрысь тявзіс.
Мукӧддырйиыс увтчӧм пыддиыс артмыліс шӧйӧвошӧмӧн никсӧм.
«Тӧлк вывсьыд кежин, йӧюк!
— пиняліс сійӧ приёмышсӧ.
— Пет ӧдйӧджык!»
Ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Предокъясыслӧн чуксалӧмыс кыскис Рыжикӧс мупытшса гуӧ.
Сійӧ кыліс «мамыслысь» гӧлӧссӧ да эз шыась.
Сылы вӧлі лӧсьыд да шоныд гуас.
Сідзкӧ, сійӧ важыс, мый садьмис сыын, вӧлі вынаджык пон-воспитательница да морт-кӧзяин дінӧ велалӧм дорысь.
Но ме век жӧ свиститі.
Ручпи эз пет.
Менам сьӧрысь эз вӧв ни чер, ни зыр, медым кодйыны предательскӧй гусӧ.
Да и кутшӧм коланлун ӧні кодйынысӧ?
Исправитан ӧмӧй исправитны позьтӧмсӧ?
Ме чукӧсті понйӧс, мӧдӧдчи гортлань.
Зента кыкысь бергӧдчыліс, нораа лявзіс.
Кутшӧм неокота вӧлі сылы бӧр локны сытӧг сиктӧ!
Синва войтъяс — гырысь, сӧстӧм синва войтъяс — визувтісны пон синъясысь...
Вӧлі ещӧ ичӧтик надея: Рыжик воас ас садяс да, тшыгъялӧм бӧрын, мӧд либӧ коймӧд лунас бӧр воас гортӧ.
Рыжик эз во.
Ми Зентакӧд важмоз кыйсям тайӧ вӧрас.
Мукӧддырйиыс ме ёся свиститлывла, сувтлывла.
Ме чайта, ручпи котӧрӧн петас кустъяс пӧвстысь, нимкодьпырысь чеччыштас меным морӧсӧ.
Зента сулалӧ орччӧн да виччысьӧ.
Сылӧн мелі синъясас зэвтчӧм, дой.
— Рыжик! — чуксала ме.
Некод оз шыась.
Чӧв-лӧнь...
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Низь @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 77‒85.}
НИЗЬ
Первой надзӧник лявзіс Урма, сэсся гӧлӧссӧ сетіс Пестря, и кыкнан понйыс азартнӧя, ёся увтчигтырйи котӧртісны мыльк кузя.
Дед сувтіс, пӧрччис шапкасӧ.
Синъясыс сылӧн вӧлі паськыда паськалӧмаӧсь, чужӧмыс зэвтчӧма.
— Дона зверь бӧрся, — гусьӧник шуис сійӧ.
— Но, Матвейко, видзӧд!
Ме эг на тӧд, кодӧс лэптісны да сэтшӧм скӧрысь вӧтлӧны понъяс, но дед чужӧм серти гӧгӧрвои — тайӧ зверсӧ сулалӧ кыйны.
Ми сулалыштім, кывзыштім, тӧдмалім, кытчаньджык вӧтлӧны, да петім понъяс кок туй вылӧ.
Лымйыс вӧлі джуджыд нин, но чорыд — лыжиясным эз вӧйласьны.
Пельпом саяс дедлӧн ӧшаліс низь кыян пуд сьӧкта казь, сійӧ лэбис казьнас быттьӧкӧ бордъяс вылын, ачыс мышкыртчӧма да ӧвтчӧ кузь кияснас.
Ме шензи стариклӧн гӧгӧрвотӧм вын вылӧ.
Ми кытшовтавлім увйӧсь кыз пӧрӧм пуяс, исковтлывлім гуранъясӧ, кавшасьлім йизьӧм, куш крутінъясӧд.
Водзвыланым увтышталігтыр котӧртісны понъяс.
Менам тырлі лолӧй, качайтчисны пуяс, качайтчис казь тыра мешӧкысь дедлӧн гӧрба мышкыс.
Кажитчис, ми некор огӧ вӧтӧдӧй зверӧс.
Окота вӧлі сувтлыны, лолыштны, и ме ньӧжйӧник эльті дедӧс:
— Дедушка, буракӧ, абу сійӧ веськалӧма?
Аддзан, кутшӧм тэрыба котӧртӧ!
Старик бергӧдлывліс скӧр чужӧмсӧ да чирыштлывліс:
— Му пырыс мед мунан, беспи, йӧй юр!
Тадзи котӧртім ми час кык.
Ме дзикӧдз эбӧсысь петі и куті нин кольччыны.
Но сэки, шудыд вылӧ, понъяс «пуксьӧдісны» зверӧс.
Пельӧй менам кыліс спокойнӧй чуксалан увтчӧм, позьӧ вӧлі торйӧдны Урмалысь вӧсни гӧлӧссӧ и Пестрялысь сибдӧмкодь да труба моз юргысь бассӧ.
Ми видзчысьӧмӧн матыстчим понъяс дінӧ.
Зверь пукаліс кузь лёзь ньыв пу вылын.
Тыдалӧ, татшӧм пуяссӧ создайтӧма охотникъяслы наказание вылӧ: на вылысь зэв сьӧкыд аддзыны зверӧс.
Дед лэптіс фузеялысь куроксӧ, кытшовтіс ньыв пу гӧгӧр.
Ме нюжӧдлывлі сьыліӧс, сюся видзӧді — и нинӧм эг аддзы.
Дед лэптіс ружьесӧ пельпом бердас, метитчис.
Вежалӧмла менам ёкмуні сьӧлӧмӧй: сійӧ виас, а ог ме!
Татшӧм здукъясас кутшӧма ме вежалі дедлӧн сюсь синъяс вылӧ!
Кутшӧма волнуйтчигтыр видзӧді сы бӧрся!
Фузеялӧн курокыс шлёпнитіс: ӧні гымӧбтас лыйӧм шы — и зверь усьӧ лым вылӧ, кыдзи усьлывлісны уна сё мукӧд зверьяс да пӧткаяс миян воддза кыйсигъяс дырйи.
А лыйӧм шы абу и абу...
Дедлӧн и водзджыксӧ овлывлісны нюжалӧм лыйӧмъяс, сэтшӧм нин сылӧн ладтӧм ружьеыс.
Но ӧні чӧв-лӧньыс вӧвлытӧма нюжаліс.
«Осечка!» — гӧгӧрвоа ме, и меным лоӧ кокньыдджык.
Дед вомгорулас видчӧ, капсуляс кисьтӧ содтӧд порох, пуктӧ выль пистон.
Век спокойнӧй, увереннӧй, тайӧ пӧрйӧ сійӧ тэрмасьӧ.
Мекӧд орччӧн юрсӧ чатӧртӧма да никсӧ Пестря.
Ме видзӧда сійӧ местаас, кытчӧ чургӧдчӧма понлӧн нырвомыс, и сӧмын ӧні аддза ствол бердсьыс гӧна сьӧд ёкмыль.
«Со сійӧ кӧні, низьыд!
Сӧмын эськӧ панйыны дедӧс — и зверь лоӧ менам.
Сійӧ усьӧ менам кокъяс дорӧ, и ме босьта сійӧс киӧ, ме!»
Кымынысь ме вӧтасьлі тайӧс!
Йирмӧг визьнитіс мыш кузя.
Свободалӧн да удачалӧн кутшӧмкӧ выль чувство шымыртӧ юрсянь кок улӧдз.
Ме лэпта ружьеӧс да метитчытӧг лыя.
Низь, кажитчис меным, серамсорӧн чушнитіс, чеччыштіс ньыв пу вылысь да кутіс тӧвзьыны-чеччавны пуысь пуӧ.
Понъяс уськӧдчисны вӧтӧдны.
«Мый ме вӧчи!» — думышті ме, и курыд ёкмыль личкис морӧсӧс.
Дед бергӧдчис мелань — кулакъяссӧ кабыртӧма, чужӧмыс шӧйӧвошӧма да коньӧрлӧн кодь.
Ме виччыси, мый сійӧ нӧйтас менӧ, да дась вӧлі примитны медся чорыд кучкалӧмъяссӧ.
Сійӧ ырыштчис, но эз кучкы.
Сӧмын лёкгоршӧн горӧдіс:
— Босьті ме тэнӧ аслам сьылі вылӧ, отсасьысьӧс!
И бара ми сувтам лыжияс вылӧ, исковтам дзуртысь лым вывті.
Ылын-ылын водзвылын увтчӧны понъяс...
Бӧрынджык ме кытшовті ружьеӧн да понйӧн уральскӧй да сибирскӧй пармасӧ ставнас.
Уна быдпӧлӧс зверь да пӧтка прӧйдитіс менам ки пыр.
Опыт велӧдіс унаторйӧ, выработайтчис сдержанность, коді сэтшӧма колӧ пармаын ветлысьлы.
Тӧда, оз дрӧгнит менам ки, оз ылӧд испытаннӧй ружье, оз выдайт вернӧй пон.
Но и ӧнӧдз на волнуйтӧ дона зверкӧд паныдасьлӧм.
А сійӧ вунӧдны позьтӧм лунас, кор решайтчис менам судьбаӧй кыдзи охотниклӧн да промышленниклӧн, ме сэтшӧм ёна вӧлі пузьӧма, мый эг кыв мусӧ кок улысь.
Низь, буракӧ, дӧзмис чеччавны пуысь пуӧ: сійӧ звиркнитіс муӧ да дзебсис пӧрӧм пуяс чукӧрӧ.
Понъяс чеччалісны чукӧр гӧгӧрыс, водз кокъяснас парсалісны лымсӧ, мурзісны, никсісны, но зверь дінӧдз эз вермыны писькӧдчыны.
Дед пуктіс ружьесӧ пу бердӧ, кутіс разьны казьсӧ.
— Ӧдйӧ, ӧдйӧ! — вашкӧдӧмӧн тэрмӧдліс сійӧ менӧ, ачыс пелька да шумтӧг ветлӧдліс пӧрӧм пуяс костӧд.
Пӧрӧм пуяс чукӧр гӧгӧрыс ми нюжӧдім казьсӧ, коді вӧлі чери кыян ён тыв кодь.
Быд куим воськов сайӧ дед сувтӧдіс пыкӧд да лымъяс таляліс казьлысь улысса помсӧ, медым мудер низь эз тювкнит казь увті.
И кор лои кытшалӧма казьнас нинӧм тӧдтӧм зверӧс, миянлы лои гажаджык: делӧыс кутіс бӧр ладмыны!
Ме аддзи, кыдзи югдіс дедлӧн тӧждысяна чужӧмыс, кыдзи кутісны дзирдавны сылӧн стрӧг синъясыс.
Зверӧс кӧ виӧма, пон видзчысьӧмӧн кватитас сійӧс да сетас кӧзяиныслы.
Ранитчӧм да ловъя зверь водзсасьӧ — скӧрмӧм пон косявлӧ сылысь дона кусӧ, вӧчӧ охотниклы убытка.
Дед поліс, мый Урма да Пестря косявласны низьӧс, петкӧдіс найӧс кытш пиысь да сетіс меным.
Ме накӧд сувті ылӧджык.
Старик зурйӧдліс зібйӧн пӧрӧм пу чукӧр костъясӧ, бергӧдаліс <rus>крест-накрест</rus> пӧрӧм пуяссӧ, горзіс:
— Кыш!
Пет, пет!
Понъяс мурзісны, нетшкысисны, меным сьӧкыд вӧлі лӧньӧдны найӧс.
Низь медбӧрын чепӧсйис-петіс да веськаліс казьӧ.
Но сійӧ эз дзугсьы сэтчӧ, а тэрыба чеччыштіс бӧрвыв да кутіс чепсасьны кытш пӧлӧн.
Дед кучкис сылы зібнас и... эз веськав!
Ме ставнам сырми терпитны вермытӧмла: уськӧдчыны эськӧ дедлы отсӧг вылӧ!
Но тайӧс вӧлі запретитӧма.
Старик бара шеныштчис зібнас, конъясис пӧрӧм пуӧ да уси.
Тані лои виччысьтӧмтор: Пестря уськӧдіс менӧ, чепӧсйис казь вылӧ.
Казь уси, и низьлы воссис петан туй.
Казьӧ дзугсьӧм Пестря пессигкості зверь, быттьӧкӧ сійӧс пружинаӧн шыбитісны, чеччыштіс пон вомӧн, котӧрӧн кайис ньыв пуӧ да кутіс чеччавны пуысь пуӧ...
Ме дась вӧлі бӧрддзыны сьӧлӧм дойысь да дӧсадаысь: кыкысь зверь вӧлі пӧшти киын — и кыкнанысьсӧ ми лэдзим сійӧс!
Тайӧ нин некытчӧ эз шогмы.
Медся ӧбиднӧыс вӧлі сійӧ, мый кыкнанысьсӧ зверь пышйис менам мыж вӧсна.
Ӧні нин ме бура тӧді, мый дед вӧтлас менӧ сиктӧ да прӧмышляйтны кольччас ӧтнас — мый тӧлкыс ме кодь укшаль да вежӧртӧм отсасьыссьыд!
Ме полі чӧвтлыны синъясӧс дед вылӧ.
— Лэдз понсӧ! — горӧдіс дед, и ме лэдзи Урмаӧс.
Старик мездіс Пестряӧс казьысь.
Бара кыкнан понйыс уськӧдчисны вӧтчыны низь бӧрся.
Тайӧ пӧрйӧ дед мыйлакӧ став скӧрлунсӧ вештіс Пестря вылӧ:
— Проклятӧй кычипи!
Вӧв кодь здоров, а вежӧрыс курӧглӧн мында!
Сы вӧсна и зверыс эз сюр!
Уськӧдіс казьсӧ, кӧин рожаыд!
Заводитчис ещӧ нин мудзтӧдана да ӧдйӧ вӧтчӧм.
Ме эбӧсысь петі.
Кажитчӧ, джӧмдышта кӧ — уся лым вылас и некор сэсся ог чеччы.
Дед воши менам син улысь.
Понъяс муртса кывмӧн тявгисны кӧнкӧ мыльк горулас.
Медбӧръя вынъяс зэвтӧмӧн ме котӧрті дед лыжня кузя.
Низь тожӧ, тыдалӧ, мудзис да петіс эбӧссьыс, мӧд-ногӧн эськӧ ме эг вермы вӧтӧдны дедӧс да понъясӧс.
Пуяс вывті чеччышталӧмъясыс зверлӧн лоины дженьыдджыкӧсь, котӧртӧмыс надзмис.
Гежӧд вӧраинын сійӧ уси том коз вылысь да тӧкӧтьӧ эз веськав Урмалы вомас.
И ми низьӧс бара кытшалім казьӧн пӧрӧм пуяс пӧвстӧ.
Тӧвся лун помасис.
Небесаыс кусі, пуксис вой.
— Кутам стӧрӧжитны, — пӧсялӧм чужӧмсӧ шапканас чышкалігмоз шуис дед.
— Войын босьтны сійӧс абу кивыв, да и жаялім ми зэв ёна — пышъяс ещӧ, ен мед видзас!
— Но, гӧгӧрвоана делӧ, — старик дор сувті ме, — асывнас дерт босьтам.
Пӧрӧминсянь неылысь ми пӧрӧдім кос коз да пестім бипур.
Понъясӧс сідзжӧ кыскис би дорӧ.
Найӧ вӧлі мучитчӧмаӧсь, кынӧмъясныс сюмалісны, но мыйкӧ ёна вынаджык, тшыгъялӧм дорысь да кӧдзыд дорысь, кутіс найӧс пӧрӧм пу чукӧр дорын.
Ме чукӧстлывлі Пестряӧс.
Сійӧ кватитліс ме киысь кын нянь, здукӧн изліс аслас пон черлыяснас да бӧр котӧртліс пӧрӧм пу чукӧр дорӧ.
— Эк, эськӧ чай юыштны! — ышлолаліс дед, кодӧс югдӧдісны би югӧръяс.
— Пӧртсӧ, пӧрысь выжывыд, эг босьт!
— Аски вӧр керкаын юам, — бурӧді ме старикӧс.
— Татшӧм случай вӧснаыд терпитыштны позьӧ.
— Да ладнӧ нин, кыдзкӧ терпитам, — сӧгласитчис дед.
— Ме тэныд весь олігмоз мойда.
А тэ кывзы да ныр вылад тшуп.
— Ми унмовсям, дедӧ, а сійӧ кодъяс лымсӧ да пышъяс...
— Миянтӧг оз вӧрзьӧдчы, — увереннӧя шуис дед.
— Сійӧ ӧд кылӧ, мый ми тані ноксям, вот и ланьтіс: виччысьӧ, кор йӧзыс да понъясыс мунасны.
А вӧрзяс кӧ, Урма кылас сійӧс, ӧлӧдас.
Тэ кывзы, ме вот ош йылысь мойда...
Ылысса крайясын, сьӧд пемыд вӧръясын, ветлан-мунан сибирскӧй тракт вылӧ думыштіс ӧти старик старукаыскӧд постоялӧй двор стрӧитны, ямщикъясӧс шонтыны, вердны-юктавны.
Шуӧма — вӧчӧма.
Ямщикъяс лоины век керка тырыс!
Озырмисны старик старукакӧд, сё вит деньга чӧжисны.
Тӧдмалісны та йылысь рӧзбойникъяс, думыштісны грабитны старикӧс...
Дед рӧвнӧя кыскӧ сюрӧссӧ тӧдса мойдлысь.
Гортын чӧскыд вугравны, кор кылӧ тайӧ небыд, лывкйӧдлана гӧлӧсыс.
Тані ме ог вермы унмовсьны.
Ӧти бокӧс терпитны позьтӧма сотӧ, мӧдыс кынмӧ.
Да и кыдзи позяс узьны, кывзыны мойдъяс, орччӧн кӧ низь!
Старик сідзжӧ мудеритіс, лэдзчысис спокойнӧй улӧ.
Ме казялі, мый низьлӧн матыслуныс эз лэдз и сійӧс пукавны спокойнӧя.
Сійӧ вунӧдчывліс недыр кежлӧ, друг звиркнитлывліс, каллянас табак тэчигмоз ниртіс синъяссӧ.
— Мый? — юавліс сійӧ унзіль гӧлӧсӧн.
— Эз-ӧ Урма лявӧст?
Ме вочавидзлі, кыдзи ыджыдджык ичӧтджыклы:
— Немтор, узь, ме кывза.
— Кыдзкӧ кӧ мыйкӧ ме... кула, — надзӧник шуис дед, — Пестрятӧ видз, некодлы эн сет!
Сыысь пон лоӧ, кутшӧмъяс этшаӧсь.
Урма пӧрысьмыны кутіс, а Пестря тэныд во дас служитас.
Сыкӧд кыйдӧстӧг он коль.
Тешкодь старик!
Сӧмын на тӧрыт сійӧ видіс Пестряӧс медбӧръя кывъяснас...
Югдандорыс ми домалім понъясӧс пу бердӧ да зібъясӧн мунім пӧрӧм пу чукӧр дорӧ.
Шонтысьӧм могысь дед скӧрысь жугӧдліс да таляліс валежниксӧ.
— Э-эй!
Кыш!
Низь чепӧсйис-петіс месянь кык воськов сайын, веськалі казьӧ.
Ме уськӧдчи сы вылӧ став тушаӧн.
— Кут, кут! — ме весьтын горзіс дед да шенасис зібнас.
— Топыдджыка кут!
Ме пырысь-пыр сійӧс кокышта!
Ме кватиті низьӧс сьыліӧдыс.
Зверлӧн кокъясыс дзугсьӧмаӧсь казь синъясӧ, но век жӧ сійӧ вирӧдз гыжъяліс менсьым киясӧс.
Ме кылі сылӧн ёсь гыжъяслысь кӧдзыдсӧ, сылысь судорожнӧй нетшыштчылӧмъяссӧ, но киысь эг лэдз.
Дед кокньыдика котшнитіс зібнас низьлы плешкас — и ставыс помасис.
Полігтырйи ме босьті низьӧс бӧжӧдыс, лэпті вирсьыс гӧрдӧдӧм лым весьтӧ.
Кутшӧм мича зверь!
Тшын рӧма руд гӧн пӧвстас кузь сьӧд сиясыс дзирдалісны зарни бикиньясӧн.
Он вӧлі вермы вештыны синъястӧ сылӧн ыджыд пельяса юр вылысь.
Кокъясыс кызджыкӧсь туланлӧн дорысь, куыс нежнӧй да небыд.
Нырвомыс сьӧд, руд чутъяса, сьыліыс да бокъясыс рыжӧйкодь рӧмаӧсь, кынӧмыс дзик кольквиж.
Дед тапкӧдыштіс меным пельпомӧ:
— Удачаӧн, Матвеюшко!
Менам сьӧлӧм вылын вӧлі долыд.
Ӧні ме — настӧящӧй охотник!
Ме верстьӧ морт!
Ме тӧда, кыдзи кыйны низьясӧс, да ӧтнам аддза туйсӧ тайӧ гуся местаясас.
И жар-птица оз пышйы меысь, кыдзи пышйывліс дедысь!..
Кӧдзыд вӧр весьтӧ петіс кыа.
Небесаыс яркӧя нин лӧзаліс.
Понъяс, кодъяс ӧбидитчӧмаӧсь сыысь, мый ми кыйсям натӧг, нетшкысисны да никсісны.
Дед босьтіс ме ордысь сырмышталысь низьӧс.
— Мый ыджда! — надзӧник шуис сійӧ.
— Не кӧ тэ, сійӧ эськӧ, тӧдӧмысь, бара пу вылӧ звиркнитіс!
Пӧрысьмыны ме, тыдалӧ, куті, зумыдлуныс киясын абу.
Мыйӧн воам гортӧ, ме тэныд пунт преник ньӧба, гӧрдъясӧс, чукыль-мукыляясӧс.
Преник!
Ме думайті лоны сиктас медбур охотникӧн, а меным, ичӧтиклы моз, преник ньӧбны кӧсйӧны!
Колӧ шуны, ме эг скӧрав дед вылӧ — менам сьӧлӧм вӧлі тырӧма радлунӧн, ме прӧщайті сылы ставсӧ.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Ошкӧс кыйны @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 85‒90.}
ОШКӦС КЫЙНЫ
Крутӧй сёнын ош косявліс миянлысь мӧснымӧс Красулькаӧс.
Мам бӧрдӧ.
Бабушка лӧсьӧдчӧ мунны вӧлӧн мӧс колясысла: зверь орӧдӧма Красулькалысь горшсӧ да сёйӧма боксӧ, а тушаыс пӧшти дзонь.
Яйыс понъяслы згӧдитчас.
— Эн мун! — шуӧ бабушкалы дед.
— Ош локтас на тайӧ местаас, и ме сылысь босьта водзӧс.
Думыштӧма, яндысьтӧм синмыд, охотникъяслысь скӧт косявлыны!
Таысь оз позь прӧститны зверӧс.
Бабушка чӧв ланьтіс: сійӧ тӧдӧ, мый дедкӧд вензьыны он вермы.
Рытнас старик зарядитӧ пуляӧн ружьесӧ, босьтӧ сьӧрсьыс пӧвъяс, чер да мунӧ.
Ме вӧтча сы бӧрся, но сійӧ менӧ вӧтлӧ туй вывсьыс:
— Мун бергӧдчы, отсасьысь!
Ме ӧбидитчи да бӧр пыри керкаӧ.
Войбыд ми огӧ узьӧй.
Бабушка полӧ — зверыс эськӧ мед эз ви дедӧс: старик лои слабиник нин да синъясыс омӧля аддзӧны.
Колӧ вӧлі эськӧ отсӧг вылӧ босьтны Нифонт дядьӧс либӧ кодӧскӧ том мужикъяс пиысь, да старик гордӧй, ставсӧ кӧсйӧ вӧчны ӧтнас.
Аскинас дед бӧр воис кушӧн.
Ош абу волӧма мӧскӧс сёйны: либӧ дедлысь дуксӧ кылӧма, либӧ пӧт вӧлӧма да дышӧдчӧма локнысӧ.
Старик оз сёрнит миянкӧд.
Бабушка бара доказывайтӧ, мый колӧ вӧлӧн ветлыны Красулькала, мыйла добрасӧ воштыны!
Дед зымнитӧ джоджӧ бакилӧа кокнас.
— Кыдзи менам шуӧма, сідзи и лоӧ!
Не тіянлы кӧзяинӧс велӧдны.
Ме тӧда: рытнас сійӧ бара мунас лабазӧ — ошкӧс кыйӧданінӧ.
Гусьӧник пета ывлаӧ да керка сайясті котӧрта вӧрӧ.
Местаяссӧ ме тӧдмалі бура, меным-ӧ оз сюр Крутӧй сён!
Красулька куйлӧ бок вылас.
Эжаыс сы дінын таляссьӧма, туплясьӧны косявлӧм ку торъясыс да сювйыс.
Неылын, гырысь лапъяса коз пу вылын — пӧлать, кодӧс вӧчӧма дед: куим пӧв вольсалӧма кыз увъяс вылӧ.
Ме кавшася сэтчӧ да видзӧда ӧтарӧ-мӧдарӧ — пӧлатьсянь ылӧдз тыдалӧ...
Ю сайын сьӧд визьӧн тыдалӧны из гӧраяс.
Улынджык, гӧрба мылькъяс вылын, арын моз вежӧдӧны кустъяс.
Рытъя шонді югӧръяс водзас коръястӧм пелысь пуяс биа шатёръяс кодьӧсь.
Ме улын швачӧдчӧ изъясӧ, жургӧ-визувтӧ шор.
Вӧрыс дзик чӧв-лӧнь, тырӧма сир дукӧн.
Пуыс, код вылын ме пукала, зэв пӧрысь.
Кокньыдик тӧв лайкйӧдлӧ сійӧс, пу дзуртӧ, и сутшкасьысь лыскыс киссьӧ меным сьылі вылӧ.
Пелысь пу вылӧ, коді вӧлі месянь воськов дас сайын, пуксьӧ гӧрд синкыма сьӧлаяслӧн позтыр.
Найӧ тэрыба кокалӧны да гылӧдӧны муас кисьмӧм пелысьсӧ.
Ме ньӧжйӧник кызӧкта: мамыс тревожнӧя чипсӧ, томъясыс копыртӧны увлань сьӧд сорсъяссӧ да тадзи ланьтӧны топыда топӧдӧм бордъясаӧсь — видзӧдӧны да кывзӧны.
Мамыс чипӧстӧ ещӧ ӧтчыд, и позтыр лэбзьӧ.
Сьӧлаяс пуксялӧны матысса пуяс вылӧ, дыр чипсӧны.
Ме кывза лэбачьясӧс, думайта дедкӧд аддзысьӧм йылысь: неужели сійӧ вӧтлас менӧ?
Дед воис шонді лэччигӧн.
Сійӧ кайӧ пуӧ — ме пукала да тірала полӧмла.
— Тэ тані? — чуймӧмӧн шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Мыйла тэ локтін?
Ме топӧдча ствол бердас, пола вӧрзьӧдчыны.
— Нолтӧ, лэччы! — командуйтӧ дед.
— Мед дукыд тэнад эз вӧв!
— Дедушка, ме кута гусьӧн-гусьӧн...
Сійӧ босьтӧ менӧ шошаӧд, но сэки мыйкӧ рутш-ратшмуні вӧрас.
Старик дрӧгнитӧ.
Менсьым воротникӧс кутысь чуньясыс сылӧн веськалӧны, киыс нюжӧдчӧ ружьелань.
Ми кывзам.
Бара гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Тайӧ, буракӧ, вӧркань кыйӧ кустъяс пӧвстысь сьӧлаясӧс либӧ тапиктіс да тальччис кос пу вылӧ ньӧжмыд барсук.
Дед сэсся оз нин вид да оз вӧтлы менӧ.
Вой кежлас тӧлыс лӧнис, и вӧрыс чӧв олӧ.
Ми йӧжгылясям кӧдзыдысла.
Ме думайта сы йылысь, мый ош, пӧжалуй, и талун оз волы.
А аски нин меным не пукавны пӧлатьын дедкӧд орччӧн!
Тайӧ мӧвпъяссьыс лоӧ вывті шог.
Зверь воис асъявылыс.
Ме кыла сылысь гораа тяпкӧдчӧмсӧ, а аддзыны нинӧм он вермы: эрд вылас усьӧ пуяссянь вуджӧр, — кутшӧм ӧбиднӧ!
Дед пуктӧ ружьесӧ ув вылӧ.
Ме кынма места вылӧ: «Вот ӧні!
Вот ӧні!»
А лыйӧм шы абу и абу...
Вӧлӧмкӧ, старик виччысьӧ, кор тӧлысь петас кымӧръяс улысь да югдӧдас вӧрдор эрдсӧ, медым лыйны стӧча.
А сэк кості зверь тяпкӧдчӧ пемыдінас, косявлӧ яй, Красулькалӧн лыясыс кужа-кажакылӧны сы пиньяс улын.
Дзикӧдз позялісны кусыньтӧм кокъяс, и мыйкӧ гильӧдчӧ нырын.
Сӧмын эськӧ мед оз несйӧд: ош пышъяс, а дед нӧйтас менӧ...
Да и кыдзи бӧр мунам куш киӧн?
Мам да бабушка пикӧ воштасны дедӧс.
Шудыд вылӧ, быйкнитіс-петіс тӧлысь.
Вӧр весьтын да уліас югдыштіс.
Ош вӧрӧ да пошкӧ.
Лыйӧм шыысь чуналӧны менам пельясӧй, пӧлать тыри тшынӧн.
Ош равзігтыр быглясьӧ муын.
Но вот тшын разаліс, ме аддза, кыдзи зверь кыпӧдчис да чеччыштіс миян пу дорӧ.
Сійӧ равзӧ пӧлать улын, гыжъялӧ кырсьсӧ.
— Кай, Матюха, пу йылас: сэтысь оз судз!
— горзӧ дед да тасма костсьыс кыскӧ чер.
Повзьӧмла ме ог вермы вӧрзьӧдны киӧс ни кокӧс.
Зверь кавшасьӧ ствол кузя.
Меным кажитчӧ — ми пропадитім!
Увъяс костӧд вуджӧртчис топӧдӧм пельяса ыджыд юр.
Ещӧ здук — и пӧлатьыскӧд тшӧтш миянӧс шыбитас муӧ.
Первой ӧвтыштӧмнас дед сӧтыштіс черӧн ошлысь лапасӧ, мӧдысь — веськаліс юр чашкаас; равӧстӧм кодысь топавліс менам челядь сьӧлӧмӧй, ланьтӧ.
Ош усьӧ — ратшкакылӧны кос увъяс.
Полӧмла, мед эськӧ зверь эз чеччы бӧр, дед зарядитӧ ружьесӧ да ещӧ ӧтчыд лыйӧ сьӧд тушаас.
И бара гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Ми дыр чӧв олам.
Пыр югыдджыка лӧзалӧ асъя небеса, кусӧны кодзувъяс.
Дед тэчӧ каллянас табак; ме аддза, мый сылӧн киясыс дрӧжжитӧны, и табакыс киссьӧ бокӧ.
Югдӧ, тыдалӧны нин эжа вылысь лысва войтъяс, нитш вылысь пожӧм кольяс.
— Мӧд случай менам нэм чӧжӧн, медым лыйӧм бӧрын пӧлать вылӧ уськӧдчис! — висьталӧ дед.
— Вӧвлі он инмы либӧ ранитан сійӧс — бӧрвылас видзӧдлытӧг пышйӧ вӧрӧ.
А тайӧ повтӧм, воякаыд!
Эз кӧ вӧв чер, сійӧ эськӧ миянӧс, Красулькаӧс моз жӧ, косявліс.
Ми лэччам пӧлатьысь.
Ме чеччала, медым шонтыны кокъясӧс.
Ош куйлӧ пу вуж дорын, нырвомсӧ нюжӧдӧма, быттьӧкӧ узьӧ.
Муыс сы гӧгӧрын гӧрдӧдӧма вирсьыс.
Дед вӧрзьӧдӧ кокнас зверлысь польдчӧм боксӧ:
— Пӧттӧдзыд сӧвтін, рӧзбойник!
Но, гуляйтыштін, пируйтыштін пармаын, Микайлӧ Иваныч, пӧра и честь тӧдны.
Сёйин кӧ вужъяс да вотӧсъяс, олін эськӧ да олін.
А заводитін рӧзбойничайтны — воис расплата.
Эн мыжав, муса пи!
Сійӧ сёрнитӧ ошкӧд, кыдзи ловъякӧд да сылысь сёрнисӧ гӧгӧрвоыськӧд, — тайӧ тешкодь да гӧгӧрвотӧм.
Кор миянлы дедкӧд ӧтлаын кыйсигӧн удайтчывліс вины посни зверӧс либӧ пӧткаӧс, ме век киӧн видлала кыйдӧссӧ.
И ӧні меным окота видлыны, кутшӧмӧсь ошлӧн пиньясыс да гыжъясыс, но ме ог лысьт: весиг кулӧмаыс сійӧ страшнӧй, и шутитны сыкӧд оз позь!
— Повзин, дерт? — юалӧ дед да меным чужӧмӧ пуркйӧ табак тшынсӧ.
— Водзӧвылӧ тэнӧ кӧлачӧн он пӧръяв ошкӧс кыйны, а?
— Эг, мый тэ! — висьтала ме.
— Ньӧти эг повзьы.
Мӧдысь тэ метӧг эн нин мун: кыкнад гажаджык!
Старик меліа малалӧ менсьым юрӧс:
— Молодеч, зон!
Тэысь охотник артмас.
Ветлы жӧ вӧвла, а ме татчӧ кольчча.
А то санъяс локтасны.
Ошлысь кусӧ косявласны — найӧ тайӧс зэв ӧдйӧ вевъяласны!
Чеччалігтырйи ме котӧрта вӧрса трӧпаӧд, мусӧ ог кыв кокъяс улысь, джӧмдала изъясӧ, вужъясӧ: талун миян кыйсьӧм йылысь тӧдмалас сиктыс ставнас!
Менам ӧттшӧтшъяяс кутасны вежавны ме вылӧ.
Учитель Всеволод Евгеньевич паныдасяс улича вылын да сідзжӧ юалас: «Кыдзи делӧясыд, охотник?
Висьталӧны, тэ пӧ зверӧс лыйӧмыд?»
Котӧрӧн пыра ме керкаӧ, порог дорсянь горза бабушкалы:
— Доддяв Буланкоӧс!
Ми ӧд виим оштӧ!
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Сьӧдбӧж ю дорын @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 91‒96.}
СЬӦДБӦЖ Ю ДОРЫН
Октябрын сосед Семён кутіс нуӧдны менӧ Сьӧдбӧж ю дорӧ:
— Ме тэнӧ сэтшӧм местаясӧд новлӧдла, кӧні повзьӧдлытӧм зверь олӧ.
А сикт гӧгӧрын матын абу кыйсьӧм — ӧти ноксьӧм.
Старик Семён — сиктын медбур охотник.
Сійӧ кӧ корӧ компанияӧ томӧс — тайӧ ыджыд честь.
Ме сӧгласитчи.
Лун дас мысти кымын ми воим заветнӧй угодьеясӧ да овмӧдчим вӧралан керкаӧ, коді сулаліс гӧра бокын.
Регыд мысти керка стенъясыс тырины кӧрт тув йылӧ ӧшлӧм ур куясӧн: урыс вӧлі уна, вӧралӧм муніс бура.
Ми виччысим первой лым, кор заводитчас гырысь зверь вылӧ медся увлекательнӧй вӧралӧм.
И тӧв воис.
Войбыд уси лым, эз вӧв тӧла.
Вӧр чӧв оліс, быттьӧкӧ кывзіс сьыланкыв.
Кокньыдик пася Семён петавліс керкаысь, нюжӧдлывліс кисӧ — кипыдӧс вылас уси лым.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ зыраліс лым чиръяссӧ чуньяснас, и чужӧм вылас сылӧн сявкйис радлун.
— Кын му вылӧ усьӧ — сідзкӧ, шабаш!
— шуис сійӧ.
— Лок, пӧжалуйста, тӧв матушка!
Вӧр керкаын ломтысис из гор, вӧлі жар, кыліс уль кучик дук да пожӧм сир дук.
Миян понъяс, Бутузко да Чалый, мудзтӧдзныс котралісны лунтырнад да ӧні, унйывсьыныс ньӧжйӧник никсышталігтырйи, шкоргисны-узисны пач дорын.
Ме тожӧ петавлі Семён бӧрся тӧлӧс встречайтны.
Унмовсян ӧмӧй татшӧм войӧ?
Оз позь вӧлі сулавны места вылад: кокъяс асьныс мунісны трӧпа кузя, а лымйыс тыртіс кок туйяс.
И вӧрын вӧлі зэв лӧнь.
Весиг кӧинъяс эз омлявны тайӧ вояс — и найӧ, буракӧ, видзӧдісны, кыдзи усьӧ лым.
Асывнас кӧдзыдыс дорис пармасӧ, ставыс едждӧдіс.
Лым куйліс юсь гӧн кодь небыд да нежнӧй.
Пожӧмъяс трачкакылісны кӧдзыдысла, а сус пуяс сулалісны важнӧйӧсь да раммӧмаӧсь, быттьӧкӧ полісны уськӧдны ассьыныс еджыд шапкаяссӧ — тӧвлысь пӧдаркисӧ.
Луншӧр кадӧ ме аддзылі том ручӧс: дзебсясигтыр сійӧ довгис небыд эшкын вывті, видзӧдлывліс бӧрвылас аслас кок туй вылӧ, исасис, кыліс шырлысь чипсӧмсӧ да кутіс гудйыны лымсӧ.
Семён пукталіс капканъяс, бӧр воис лыжиӧн ветлӧдлӧмысь мудзӧма, но дӧвӧльнӧй.
Чукырӧсь банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.
Сійӧ нетшкис тошсьыс йинёньяс да шыблаліс найӧс гор вылӧ.
— Ош пырӧма гуӧ Варыш сёнын, — шуис старик.
— Тӧкӧтьӧ эг зурась сы вылӧ...
Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс:
— Куыс дзормыштӧма нин, мекӧд ӧти арлыда, навернӧ, зверыс, — и серӧктіс аслас шутитӧм вылӧ.
— Мый нӧ, аски кыям? — юалі ме.
Семён гыжъялыштіс балябӧжсӧ, зумыштчис:
— Виччысьыштны колӧ, зонмӧ.
— Мыйла, дедушка?
— Неважӧн водӧма, абу на чорыда унмовсьӧма.
Сійӧ узьӧ, а ставсӧ аддзӧ, ставсӧ кылӧ!
Тэ он тӧд, кутшӧм зверь сійӧ — ош.
Йӧзыс мойдъясын шуӧны ручӧс мудерӧн, кӧинӧс — горшӧн, кӧчӧс — полысьӧн, а Микайлӧ Топтыгинӧс — тӧлкаӧн, благороднӧйӧн, вот!
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны.
Старик ӧддзис да рытывбыд гажӧдіс менӧ тӧлка да бур ошъяс йылысь мойдъясӧн.
Дугдывтӧг уси лым, кӧдзыдсьыс трачкакылісны пуяс.
Кокньыдика черӧн кучкыштӧмысь сус пуяс тронякылісны ыргӧн моз.
Увтасінъясӧ тӧв нӧбӧдаліс сыв джуджта толаяс.
Рытъя кыа дырйи пуяс вывсянь уськӧдчалісны бордъяснысӧ топӧдӧмӧн таръяс, небыд лым пытшкас пырлісны узьны; найӧс сэтысь кодъялісны лапаяснас ручьяс да кӧинъяс.
Рытъясын Семён висьтавліс низьлӧн олансям йылысь, лэбачьяс да черияс йылысь.
Сійӧ тӧдіс, кажитчӧ, ставсӧ свет вывсьыс и эз гусьӧн видз — сӧмын кывзы.
Ме эг дугдыв думайтны Варыш сёнса ош йылысь.
А старик пыр нюжӧдіс и нюжӧдіс ош гу вылӧ мунан походсӧ.
— Тэ вунӧдін ош йывсьыд? — юалі ме ӧтчыд.
— Тыртас сійӧс лымйыс, огӧ аддзӧй сэсся лым пытшсьыс.
— Гӧгӧрвоан, абу мыйкӧ лӧсьыд... — яндысьыштӧмӧн висьтасис Семён.
— Вот ме окта ручлы нальк.
Тані кутшӧм делӧ?
Сюрин — норась ас вылад!
Гӧгӧрвоин, кытшовт бокыті — ме коли дуракӧн!
А ӧні мый?
Узьӧ кага моз, а тэ матыстчан, котшкан...
Стариклӧн кывъясыс шӧйӧвоштісны менӧ.
Ме кӧ кута жалитны зверьясӧс, колӧ дугдыны вӧралӧмысь!
Садитны капуста, видзны мазіясӧс...
Семён быттьӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь ме думайта, да шуис мыжапырысь:
— Тайӧ, буракӧ, пӧрысьмӧмла заводитчис ош йылысь быдпӧлӧс мӧвпъясыс.
Водзджыксӧ татшӧмыс мекӧд эз вӧвлы.
Ме видзӧді сы вылӧ чуймӧмӧн.
Сійӧ кажитчис сэтшӧм шаньӧн, мый окота вӧлі сійӧс окыштны.
Некымын лун мысти ме бара куті корны старикӧс ветлыны ош гу дорӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ да пыдісянь ышловзис.
— Аски мунам.
Войнас гор би водзын ми зарядиталім ош патронъяс; менам вӧлі центральнӧй боя двуствольнӧй куркӧвӧй ружье, Семёнлӧн — берданка.
Старик кесліс зудйӧн шы.
Аскинас, муртса югдігӧн, ми мӧдӧдчим.
Понъясӧс нуӧдім домӧд йылын, медым найӧ эз вермыны воны миянысь водзджык ош гу дорӧ да повзьӧдны зверӧс.
Йӧра куӧн эжӧм паськыд лыжиа Семён муніс водзын.
Ме исковті сы бӧрся лыжи туй кузя да думайті сы йылысь, мый свет вылын сэсся нинӧм сэтшӧма оз во сьӧлӧм вылад кӧдзыд дырйи улӧдз ӧшйӧм тӧвся небеса увті вот тайӧ котӧртӧм кындзиыс.
Ми кытшовтім кык мыльк, кодъяс вылын быдмисны том ньыв пуяс.
Вӧрыс вӧлі сап пемыд, шуштӧм, пӧрӧм пуяс ӧтарӧ потшлісны миянлы туйсӧ.
Луншӧр кадӧ Семён сувтіс мыльк йылӧ да индіс кинас:
— Этані!
Ош куйліс тӧлӧн пӧрӧдӧм коз пу вужля дорын.
Ме эг аддзы зверсӧ, но, кажитчис меным, кылі сылысь уннас сьӧктӧдӧм лов шысӧ.
Ош гу весьтас виж лым тупкӧма кустъяссӧ да пӧрӧм пуяссӧ.
Кыз гӧлӧсӧн мурзігтыр Бутузко да Чалый нетшкысисны водзлань.
Семён кокнас чужъялӧмӧн лӧньӧдіс понъясӧс да таляліс места ош гуӧ пыранінлы паныд.
— Сулав тані, — шӧпнитіс сійӧ.
— Ме повзьӧда сійӧс — тэ вылӧ чепӧсъяс.
Эн пов, главнӧй делӧ!
Бутузко сійӧс некытчӧ оз лэдз — оз нин первойӧс чеччӧд.
Да и тэнад понйыд бур.
Босьт тшӧтш тайӧ шысӧ.
Ме вешті бокӧ лыжиӧс, дасьті ружьеӧс.
Вӧлі зэв кӧдзыд, и он вермы вӧлі видзӧдны лым вылас — сэтшӧма сійӧ дзирдаліс.
Тайӧ кӧдзыд чӧв-лӧняс ме сулалі кын сьӧлӧма.
Оз подведит ружье, оз дрӧгнит ки, — пӧткаясӧс ме лыйла лэбиганыс.
А друг мыйкӧ ог сідзи вӧч?
Ставыс кытчӧкӧ вешйис, быттьӧ сылі лым дзирдалӧмас.
Ме аддзи ас водзвылысь сӧмын гыӧртӧм вужля да виччыси.
Семён пырис мӧдарладорсяньыс, лэдзис понъясӧс.
Лёкысь эргигтыр найӧ уськӧдчисны ош гулань.
Двустволка прикладӧс ме пыки пельпом бердӧ.
Рутш-ратшмуні пӧрӧм пу чукӧр, и сэтысь, лымсӧ резігтыр, чепӧсйис зэв ыджыд зверь.
Шондіыс ёрис сылысь синъяссӧ, сійӧ сувтыштліс здук кежлӧ, гораа равӧстіс да сувтіс бӧр кокъяс вылас.
Ме эг прӧзевайт: мушка улӧ сюри топӧдӧм пельяса сьӧдовруд юрыс.
Но ош гу сайын, зверь туша бӧрладорын, вуджӧртіс Семёнлӧн пыжик шапкаыс — и ме эг лэдз курокӧс.
Зверь уськӧдчис мӧдарӧ, лӧсьӧдіс меным боксӧ.
Ме лыйи сылы лопаткаас кыкнан стволысь.
Сійӧ крута пуксис бӧр кокъяс вылас.
Бутузко да Чалый нетшкисны сійӧс, чепӧсйывлісны сы дінысь, бара уськӧдчылісны.
Зверь улын лымйыс гӧрдӧдіс вирысла.
Кажитчӧ, вот-вот сійӧ пӧрӧ бок вылас.
Но ош друг уськӧдчис мелань.
Веськыда ас водзвылысь ме аддзи кузь тшӧкыд гӧнсӧ, топӧдӧм пельяссьыс дзормыштӧм сияссӧ да джынвыйӧ восьса вомсьыс виж клыкъяссӧ.
Ме шыбиті ружьеӧс, сатшки шыӧс зверлы кынӧмас, воропсӧ пыки кын муӧ.
Кузь гыжъяса лапанас ош идзасӧс моз чегис шы воропсӧ.
Ме сайӧдчи пу сайӧ да куті зарядитны ружьеӧс, но, висьтася, киясӧй менам тіралісны.
Сэк кості удитіс матыстчыны Семён, берданкасьыс лыйис зверлы юрас — и ставыс помасис.
Кос пуысь вӧчӧм даддьӧн ми нуим кыйдӧснымӧс вӧр керкаӧдз.
Дыр кытшлалім мылькъяс гӧгӧр — заводитіс нин рӧмдыны, — кытшовтлывлім пӧрӧминъяс.
Частӧ пуксьывлім шойччыны.
Миянкӧд орччӧн куйліс кынмӧм ош туша.
Кажитчис, ош бергӧдчас, сувтас бӧр кокъяс вылас, кыдзи гу дорас, паськӧдас гыжъяссӧ да шуас: «Нолтӧ, вермасьыштамӧй, охотникъяс!»
Войнас вӧралан керкаын ужнайтігӧн Семён висьтавліс сералігтыр:
— Ок, и повзьылі жӧ ме, пиук: думайті — косявлас сійӧ тэнӧ!
Котӧрта отсӧг вылӧ, тэрмасигӧн кокӧй и музгыльтчис, вот ӧказияыд!
Тэ сылы кыкнан пулясӧ зяткин кытчӧ колӧ.
А сійӧ равзӧ да усьласьӧ!
И понъяс оз вермыны сувтӧдны.
Выныс сылӧн мыйта!
Но, немтор, ми венім.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Сьӧд руч @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 96‒99.}
СЬӦД РУЧ
Каръясын ті паныдасьланныд нывбабаяскӧд, кодъяслӧн сьылі вылас сьӧд руч ку.
Тайӧ эзысьӧн лӧсталысь сьӧд руч, сійӧс рӧдмӧдӧны-видзӧны миян колхознӧй зоофермаясын.
Настӧящӧй дикӧй сьӧд ручьясыс природаын этша.
Мукӧд прӧмыслӧвикыслы дас во чӧжӧн удайтчас вины ӧти сьӧд ручӧс — и сэки охотниклӧн зэв ыджыд праздник.
Став другъяссӧ сійӧ чукӧртас торжество вылӧ, вӧчас ыджыд пир.
Сьӧд ручкӧд менам вӧлі ӧти тешкодь случай.
Вӧралі ме тӧлын гончак Будилокӧд.
Лэптіс Будило ручӧс.
Ме нин гӧлӧс сертиыс тӧда, кодӧс сійӧ вӧтлӧдлӧ.
Сувті куст сайӧ, виччыся.
Чепӧсйӧ трӧпа вылӧ сьӧд руч, да сэтшӧм мича — висьтавны он вермы.
Лэдза матӧджык.
Лыя веськыд стволысь — осечка, лыя шуйга стволысь — осечка.
Руч сэтшӧм тшапа уйкнитіс ме дінті да, кажитчис меным, весиг нюмъёвтіс ехиднӧя, легӧдыштіс бӧжсӧ:
«Лоӧй дзоньвидзаӧсь, Матвей дядь, чолӧмала тіянлысь лыйтӧм ружьенытӧ!»
Пукті ме выль патронъяс, котӧрта мӧд трӧпа вылӧ.
Бара виччыся.
Будило вӧтлӧдлӧ дугдывтӧг.
Сьӧд руч вӧчӧ ыджыд круг, петӧ эрдтор вылӧ, кӧні ме кыйӧдча.
Лэпта ружьеӧс, лэдза курокъяс — ещӧ кык осечка.
Охотникъяс гӧгӧрвоасны, мый вӧчсьӧ пытшкӧсад татшӧм минутаясас.
Ещӧ кыкысь руч петаліс трӧпа вылӧ, кӧні ме сулалі, и эг вермы вины.
Вӧлӧмкӧ пистонъясыс тшыксьӧмаӧсь: оз ӧзйыны.
Дӧзмӧмла ме тӧкӧтьӧ эг жугӧд ружьеӧс пожӧм бердӧ.
Медбӧръя кругас, кор ме бара лэдзи сьӧд ручӧс лыйтӧг, Будило матыстчис ме дінӧ да кутіс лявзыны.
Тайӧ сійӧ шуаліс:
«Мый тэ видзӧдан бӧб моз?
Ме став кокъясӧс песі, тілься тэныд, а тэ быттьӧкӧ козъяс вылӧ нимкодясян.
Дыр-ӧ вӧтлӧдлыны кутам?»
Кутіс рӧмдыны.
Вӧтлӧдлӧмсьыс жаялӧм руч петіс туй вылӧ, мӧдӧдчис сиктлань.
Тайӧ овлывлӧ.
Кымынысь меным удайтчывліс вӧтлыны сиктӧ дурмӧм кӧчьясӧс да рыжӧй ручьясӧс!
Ӧтчыд Будило вайӧдліс весиг том кӧинӧс.
Ми сійӧс гумла дорын ловйӧн кутім.
Кор сьӧд руч мӧдӧдчис сиктӧ, ме лои рад: делӧсӧ позьӧ веськӧдны.
Сикт бердын сулаліс ыджыд колхознӧй сарай.
Тайӧ тӧвнас сэтчӧ тырыс вӧлі сюялӧма идзас.
Руч матыстчис сарай дорӧ, пырис идзас пытшкӧ.
Сы бӧрся сэтчӧ воис Будило.
Лявзӧ ворота дорас, менӧ чуксалӧ.
Гончӧй понъяс абу мастерӧсь лукйысьны идзасын, а руч шыр моз тюръялӧ.
Ме пӧдлалі воротасӧ, игналі, носӧвикӧн чышки чужӧмысь пӧсьӧс да думыштчи.
Мый вӧчны?
Ог жӧ вермы ме ӧтнам сё додь идзас вилаӧн шыблавны.
Да и ручлы некытчӧ воштысьны.
Сійӧ садӧкын кодь: сарай из фундамент вылын, стенъясыс кыз керъясысь — он кодйысь.
И решиті ме кыйны ручӧс асывнас.
Пӧшти войбыд эг узь, пыр думайті сы йылысь.
Асывнас босьті отсӧг вылӧ кык колхозникӧс.
Мунам сарай дорӧ.
А сэні, верманныд представитны, мый вӧчсьӧ!
Сиктса челядь — веськыда беспиян.
Охотникъяс кагадырсяньныс.
Тӧдмалӧмаӧсь сьӧд руч йылысь, ме дорысь водзджык петӧмаӧсь сійӧс кыйны.
А гӧстя войбыднад шойччӧма, палялыштӧма да гӧгӧрвоӧма, мый колхознӧй сарайын пукалӧмысь тӧлкыд этша.
Йирӧма вевтсӧ, писькӧдчӧма ортсӧ.
Но джудждаыс-ӧ повзьӧдӧма сійӧс либӧ челядь — сӧмын ветлӧдлӧ сійӧ вевт вывтіыс, а улӧ чеччыштны оз лысьт.
Челядь горзӧны, лыйлӧны ручлы лым мачьясӧн, бедьторъясӧн.
А сэки ещӧ ми локтам, гырысьяс.
Но, сьӧд руч и эз вермы терпитны.
Звиркнитіс вевт вывсянь лым вылӧ — и айда вӧрлань.
Кор ми матыстчим, сійӧ нин ылын муяс вылын лӧсалӧ-котӧртӧ, труба кодь сьӧд бӧжыс сы бӧрся.
Ме — гортӧ, босьті ружье, лэдзи Будилоӧс.
Рӧкыд вылӧ, тӧвзьысис, заводитчис турӧб.
Пон воштіс ручлысь кок туйсӧ.
Сідзи эз и удайтчы кыйны шоча паныдасьлысь зверӧс.
А пӧшти ӧд киын вӧлі.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Кӧч @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 99‒100.}
КӦЧ
Кутшӧм неокота вӧлі сылы петны сук кустъяс пӧвстысь!
Вӧтлӧдлігӧн сійӧ вӧчис нёль кытшов сэтшӧм сукинті, мый оз позь вӧлі лыйны, и сӧмын витӧд, ёна паськыдджык кытшов вӧчигӧн быйкнитіс вӧрдорса эрд вылӧ, кӧні ме виччыси сійӧс.
Кӧч вуджӧртчис кустъяс костӧд, быттьӧкӧ пушыд еджыд ёкмыль лӧзов лым вылас, трӧпа кузяыс исковтіс нюр дорӧ да лӧсьӧдіс меным боксӧ.
Юралігтыр гымӧбтіс менам лыйӧм шы, и кӧч уси.
Кыйсьӧм помасис.
Кыдзи век, волнуйтчигтыр матыстчан кыйдӧс дінӧ, вочасӧн кӧдзалӧны чувствоясыд, ставыс сьӧлӧм вылад лоӧ быттьӧкӧ ас местаас.
Ме босьті кӧчӧс лапаясӧдыс, привычка серти пыркниті... и сьӧлӧмӧй менам доймис.
Кӧч вӧлі синтӧм.
Да, сійӧ вӧлі дзик синтӧм.
abu
Югъялысь, мылькъя синъяс пыддиыс страшнӧя жервидзисны гӧрдов сингуранъясыс, кодъяс вевъялӧмаӧсь нин бурдны да чорзьыны.
Гашкӧ, кватитлӧма сійӧс коркӧ сюзь, кокыштӧма синъяссӧ, но кодкӧ повзьӧдӧма да эновтӧма ассьыс жертвасӧ.
Гашкӧ, охотник лыйӧма посни дрӧбӧн, уродуйтӧма да абу виӧма дзикӧдз.
Быдногыс овлӧ.
И вот синтӧм калека олӧма вӧрын, кӧні тырыс врагъяс.
Кык час котраліс тэрыб понйысь сук козъя вӧрын да эз зурась пуясӧ.
Эз кокниа овсьы коньӧрушкалы.
Ме, пӧжалуй, бура вӧчи, мый орӧді тайӧ олӧмсӧ.
И век жӧ меным эз ло лӧсьыд: кыйи калека-инвалидӧс!
Коді сӧгласитчас нуны ягдташас татшӧм кыйдӧс!
Ме весьтын чипсісны гӧрд зобъя жоньяс, тӧвся вӧрын вӧлі чӧв-лӧнь.
Пон видзӧдіс меным синмӧ.
Сылӧн видзӧдласыс вӧлі зумыш, шог.
Сійӧ ӧмӧй мыйкӧ гӧгӧрвоис жӧ?
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Кӧлдуйтӧм руч @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 100‒102.}
КӦЛДУЙТӦМ РУЧ
Таво арнас дыр вӧлі лымтӧм.
Муыс кынмис, тронякылӧ, весиг посни дубъяс вылысь корйыс гылаліс, а вӧрын кӧть мед ӧти лым чир.
Вӧравны татшӧм пӧраас зэв лӧсьыд, сӧмын понъяс кокъяснысӧ дойдалӧны.
Но ме ассьым гончак Соловейӧс видзи.
Вури сылы кучик кӧм, унтыяс кодьӧс, и сійӧ наӧн котраліс чорас вывті ковёр вывті моз.
Кисьтас ӧти гоз унты — ме вура мӧдӧс.
Лыйлім ми уна кӧчьясӧс — русакъясӧс да белякъясӧс и ручьясӧс, а ӧти Патрикеевна ловйӧн коли, огӧ вермӧй кыйны сійӧс.
Нуӧдас кок туй кузяыс Соловей, кутас увтны горштырнас — зверь вот-вот чепӧсъяс трӧпа вылӧ.
Ме лӧсьӧдча лыйны, виччыся-виччыся.
И друг пон дзугсяс, воштас следсӧ.
Сэки сійӧ увтӧ дзик мӧдногӧн:
«Ай-ай!
Воши ручыд!
Ог вермы аддзыны!
Ай-ай!»
Пета дзебсянінысь, усьӧда понйӧс зверь вылӧ, отсася сылы.
Нинӧм абу, быттьӧ му пырыс муні зверыс.
Сідзи кушӧн и мунан гортӧ.
Вӧтлӧдлім ми тайӧ ручсӧ и ӧткӧн и бригадаӧ чукӧртчывлім.
Оз сетчы — и ставыс.
Шензьӧдана зверь кутшӧмкӧ.
Кодкӧ лэдзис слух: кӧлдуйтӧм руч, мортлы сійӧс нинӧм вылӧ не кыйны.
Кӧлдуйтӧмӧ ме ог верит, нечистӧй сила ог признавайт да ог пов, но и ме шӧйӧвоши.
Коді-коді, а ме вӧрсьыд быд трӧпатор тӧда, став оврагъяссӧ ас кокӧн талялі-подмӧді.
Да и понйӧй менам ныриса, абу йӧй.
Некытчӧ воштысьны ручлы.
Руч гуяссӧ тупкалӧма майӧгъясӧн, изъясӧн.
Мыйла нӧ ме ог вермы кыйны ручсӧ?
Шензьӧдана вӧлі ещӧ и сійӧ, мый понъяс лэптывлісны да воштылісны сійӧс век ӧти местаын.
Вӧтлӧдлӧмӧн дӧзмӧдам ручӧс быд лун, а сійӧ мый вылӧ кӧ надейтчӧ.
abu
А куш му дырйи кок туйяс абуӧсь — мун да корсь!
Медбӧрын уси лым, и гӧгӧр ставыс едждӧдіс.
Вӧрын югыд да сӧстӧм.
Выль лым вывті ме муна вӧравны.
«Но, — думайта, — рыжӧй кума, видзчысь!
Ӧні ме тэнсьыд корся дзебсясянінъястӧ!
Ме ӧні дзик тӧдмала, коді тэнӧ кӧлдуйтӧма!»
Му вылын на, кӧні сійӧ асъядорыс куталӧма шыръясӧс, Соловей веськаліс след вылӧ, радпырысь лявӧстіс да мӧдіс вӧтӧдны.
Ме муна сы бӧрся тэрмасьтӧг.
Кыла — кисьтӧ-увтӧ Соловей; тадзисӧ увтӧ сійӧ, кор аддзӧ нин, суӧдӧ ручӧс, вӧчӧ неыджыд кытш.
Буракӧ, ме вылӧ кутіс вӧтлыны.
И бара важ история: дзугсис, воштіс.
Ме кыдзи муні, сідзи жӧ муна след кузяыс.
Котӧртӧ ме дінӧ Соловей, бергалӧ кок дорын, ӧбидитчӧмпырысь никсӧ:
«Пӧръялісны менӧ, кӧзяин.
Нинӧм ог гӧгӧрво, корсь ачыд!»
Муні ме след кузяыс кытшӧдз.
Тайӧ местаас руч гӧгралӧма, дзугӧма ассьыс кок туйсӧ.
Разберитчи, матыстча — руч кок туй помасис.
А тайӧ местаас пӧрӧм пу вӧлі, да аслыссяма: ӧшйӧма да ӧшалӧ мӧд пу вылын, оз усь.
Видзӧдлі ме вывлань: руч пукалӧ пӧрӧм пу вылын вожаланінас, метр вит вылнаын мусяньыс, коз лап улын, топӧдӧма пельяссӧ, видзӧдӧ ме вылӧ.
Меным весиг кажитчис — руч шпыннялӧ: «Босьт, видлы!»
Сэні сылы, муса аньлы, и пом воис.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Неудачникъяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 102‒105.}
НЕУДАЧНИКЪЯС
Тайӧ вӧлі арся лунъясӧ, кор лунвылӧ мунісны лэбачьяс.
Югдытӧдзыс ёна водз ме петі куръя дорӧ, кытчӧ век пуксьывлісны вердчыны лунвылӧ лэбысь уткаяс.
Пырджык тані ковмывліс лыйны сӧмын пукалысьясӧс: куръяыс клинӧн пырӧ посни козъя вӧрӧ, гусьӧн сибӧдчыны лэбачьяс дорӧ вӧлі зэв удобнӧ.
А ӧні картинаыс вежсьӧма.
Арыс вӧлі кос, ва ямӧма, куръяыс ылыстчӧма вӧрсяньыс.
Ме думыштчи.
Кор югдыштіс, ме аддзи зэв уна лэбачӧс.
Ва веркӧсыс ставнас вӧлі вевттьысьӧма вӧрысь сьӧд чутъясӧн.
Ляпкыдінын жуисны гордаяс, жыдачьяс, зукъяс, сювчӧжъяс, ваулаяс, вӧзьяс, косысьяс.
Ме видзӧді лэбачьяс базар вылӧ да эг тӧд, мый вӧчны.
Медым матыстчыны уткаяс дінӧ лыйӧм ылнаӧ, колӧ вӧлі петны козъя вӧрысь лоскӧсь видз вылӧ, кӧні абу некутшӧм сайӧдчанін да муыс болскакылӧ кок улад, а ме тӧді, мый арся утка зэв видзчысьысь, ылісянь аддзӧ да кылӧ мортӧс.
Ме нин куті думайтны, мый тайӧ пӧрйӧ оз удайтчы лыйлыны уткаясӧс, кӧсйи бергӧдчыны гортлань, но сэки ме аддзи ручӧс.
Сійӧ петіс козъя вӧрысь жӧ, кӧні ме сулалі, кутіс кыссьыны ляпкыдінлань, кӧні дзик берег дорас жуӧмӧн-жуисны арся тшӧг уткаяс.
Лэбачьяс немтӧждысьтӧг нуръясисны, сунлывлісны юръяснаныс ваӧ да кадысь кадӧ сёрнитісны мый йылысь кӧ асланыс, лэбач кывйӧн.
Вермис кӧ эськӧ руч матыстчыны на дінӧ чеччыштӧм ылнаӧ, сійӧ эськӧ чӧскыдакодь завтракайтыштіс тайӧ лӧнь асылас.
Ме видзӧді руч вылӧ полевӧй бинокль пыр, и сійӧ тыдаліс меным кипыдӧс вылын моз.
Кутшӧм пелька сійӧ кыссис!
Ёсь нырвомыс топыда ляскысьӧма му бердас, кусыньтӧм да неуна боквыв паськӧдӧм кокъясыс уджалісны ньӧти тӧдчытӧг, югыдруд пушыд бӧжыс — ручьяслӧн мичлуныс да гордостьыс — ӧні вӧлі ковтӧм, нюжӧдӧма сійӧс веськыда, кыссис ва гӧпъясӧд, сім рӧма уль турун вывті.
И кымын матӧджык руч кыссис-сибӧдчис черта дінӧ, кытысянь позьӧ чеччыштны кыйдӧс вылӧ, сымын мичаӧсь, видзчысянаӧсь лоліны сылӧн вӧрасъясыс.
Сійӧ дыр кежлӧ ланьтліс, дзикӧдз ляскысьліс сибдалан, кӧдзыд няйтас, сэсся сылӧн топӧдӧм пельяса рыжӧй юрыс муртса-муртса вешйыштліс водзлань да бӧр сувтліс.
Ме виччыси помсӧ, волнуйтчи да, веськыда висьтала, неуна вежалі руч вылӧ: сійӧ вот кыйсьӧ, а ме ог вермы, сійӧтӧ ассьыс босьтас, а ме муна тыртӧм ягдташӧн!
И век жӧ лэбачьяс казялісны сійӧс.
Руч вӧлі кык метр сайын, и кор кутіс зэвтны мускулъяссӧ чеччыштӧм могысь, уткаяс горзытӧг да шумтӧг ылыстчисны берег дорысь, быттьӧкӧ выполняйтісны кодлыськӧ вашнитӧмӧн сетӧм командасӧ.
Руч гӧгӧрвоис ставсӧ.
Сувтіс, зывӧкпырысь чушнитіс, пыркнитіс вылыссьыс нильӧг няйтсӧ, легнитіс бӧжсӧ да довгис козъя вӧрлань, кытысянь заводитчис сылӧн сьӧкыда, весьшӧрӧ сибӧдчӧмыс.
Ме сералышті руч вылын, ӧзті каллян.
Сьӧлӧм вылын лои долыдджык: меным кӧ талун оз везит, то и ручлӧн эз артмы.
Вот и ладнӧ, мед оласны да рӧдмасны уткаяс.
Ме куритчи да виччыси, оз-ӧ ло куръя дорын ещӧ мыйкӧ сэтшӧм тешкодьыс.
Вӧр весьтын мыччысис арся виж шонді, югӧръясыс небыда зарниӧдісны васӧ, тӧдчымӧн шондӧдіс.
Уткаяс бӧр матыстчисны береглань, и руч, шойччыштӧм бӧрын, бара кутіс кыссьыны на дінӧ.
Ме заводиті сюся видзӧдны.
Друг ӧні удайтчас сылы, и сійӧ сералас ме вылын!
И сэтшӧм шог лои тайӧ мӧвпсьыс, мый муртса вені ассьым кӧсйӧм повзьӧдны ручӧс лыйӧмӧн.
Но весьшӧрӧ вӧлӧмаӧсь менам полӧмъясӧй.
Мӧд турсӧ руч помаліс сэтшӧм жӧ результатӧн, кутшӧмӧн и первойсӧ.
Кыйсьӧм ышӧдіс сійӧс.
Квайтысь сійӧ кыссьыліс козъя вӧрсянь куръя дорӧдз и, медбӧрын, кор гӧгӧрвоис весьшӧрӧ вын бертӧмсӧ, сувтіс берегӧ да кутіс лявтны.
Гӧлӧсыс сылӧн кычилӧн кодь вӧсньыдик, чирзысь, мукӧддырйиыс киргыштӧ.
Руч абу мастер увтны, пон моз увтӧмӧдз ылын на.
А лявтіс сійӧ скӧрысь да шога.
Код вылӧ?
Уткаяс вылӧ, кодъяс эз кӧсйыны лоны сылӧн кыйдӧсӧн?
Ручлӧн курыд судьба вылӧ?
Тайӧс ог тӧд.
Но вӧлі тешкодь видзӧдны лявтысь руч вылӧ.
Ӧд кутшӧм тӧлка зверь, а веськалі неприятнӧй положениеӧ — и ӧбидитчис.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Кабарожка да вӧркань @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 105‒107.}
КАБАРОЖКА ДА ВӦРКАНЬ
Тайӧ арнас ме олі «Свет коммунизма» дальневосточнӧй колхозын.
Лӧсьӧдчӧны вӧлі гажа комсомольскӧй свадьба кежлӧ.
Невестаыслӧн батьыс важӧн кулӧма, и менӧ пуксьӧдісны бать пыддиыс.
Ме ог вӧлі тӧд свадебнӧй тонкостьястӧ да юалі, кутшӧм жӧ обязанностьяс тайӧ рольыслӧн.
Вочавидзисны, мый нинӧм особеннӧйыс, прӧстӧ ме должен пукавны пызан сайын, жӧник да невесталы паныд, и радуйтчыны, но деликатнӧя гарыштісны: абу пӧ эськӧ омӧль свадебнӧй пир вылӧ судзӧдны кабарожка яй.
Быдтор вӧлі лӧсьӧдӧма тырмымӧн, а ужын кежлӧ буретш и эз тырмы кабарга.
Меным кажитчис, мый тайӧ рольыслӧн медся ыджыд обязанностьыс — именнӧ кыйны кабарожкаӧс.
Свадьба вечерняас водз асылын ме муні пармаӧ да дзебси кабарожка трӧпа дорӧ.
Колины часъяс, животнӧйяс эз волыны.
Гашкӧ, повзьӧдіс найӧс тигр, вӧтліс долинасьыс перевал сайӧ, либӧ лои мыйкӧ мӧдтор — ог тӧд.
Мыйлакӧ пыр сідзи овлӧ: кор пӧтка торйӧн ёна оз ков, сійӧс быттьӧкӧ кодкӧ вӧтлӧ ружье вылад, а суас нужда — омӧлик ракаӧс он аддзыв, ветлӧдлан озыр вӧрын пустыняын моз и дивуйтчан.
Шонді кутіс лэччыны, пуяс вылын кельдӧдісны зарни рӧма югыд чутъяс, увтасінысь кайис кизьӧр ру.
Ме мудзи, кутіс сюмавны кынӧмӧй.
Кад вӧлі мунны посёлоклань.
Но кыдзи мунан тыртӧг, жаритӧм кабарга кӧ сюйӧма свадебнӧй ужын менюӧ!
Менӧ босьтісны гажтӧм думъяс.
Позьӧ чайтны, став кабарожкаясыс кывлӧмаӧсь комсомольскӧй свадьба йылысь да благоразумнӧя дзебсьӧмаӧсь.
Кодлы нӧ интереснӧ веськавны пир вылӧ жаркӧй пыдди!
Вӧрын вӧлі шынитӧв.
Уссурийскӧй парма абу гӧль лэбачьясӧн, но тайӧ рытас став бордъя китшкысьясыс да чипсысьясыс чӧв олісны.
Друг ратшнитіс кос ув, и ме дрӧгниті.
Грациознӧй сьӧдовгӧрд кабарожка петіс кустъяс пӧвстысь трӧпа вылӧ.
Со сійӧ, вӧралысьыдлӧн шудыс!
И сэтшӧм мусаӧн, хозяйственнӧя овмӧдӧмаӧн кажитчис зумыш парма, кӧні кӧзаяс да кӧръяс дінын матын шӧйтӧны визя тигръяс да чутъяса барсъяс, кодъяскӧд абу век любӧ паныдасьны.
«Том гозъялӧн пызан вылас жаркӧй лоӧ», — ружьеӧс лэптігмоз думышті ме.
Таволгалысь кустъяссӧ йирышталігтыр кабарожка матыстчис.
Позьӧ вӧлі лыйны, а ме нюжмаси: талун оз позь рискуйтны, колӧ меткӧя лыйны.
Зэвтчӧм вӧснаыс вераліс син водзын, ме неуна волнуйтчи.
Друг руд чут вуджӧртчис трӧпа весьтын.
Кодкӧ ещӧ мӧд вӧлӧм кыйӧдӧ кабаргаӧс, чеччыштіс сы вылӧ пу вывсянь.
Кыліс животнӧйлӧн нориника горӧдӧм.
Менам дрӧгнитіс сьӧлӧмӧй.
Ме тэрмасьӧмӧн лэдзи курокӧс.
Сьӧд порокысь тшыныс кымӧрторйӧн сувтіс трӧпа весьтӧ.
Ме выльысь зарядиті ружьеӧс да уськӧдчи тайӧ кымӧртор пырыс.
Эжа вылын куйліс вӧркань.
Картеч прӧйдитӧма юр пырыс.
Кабаргалы везитіс: вылісянь чеччыштӧмнас вӧркань абу чегӧма сылысь сюрсалысӧ, и картеч абу инмӧма сылы.
Лыйӧм бӧрын сійӧ лючки-ладнӧ мунӧма.
Ме видзӧдалі кабарожкалысь кок туйяссӧ.
Вир эг аддзы.
Ме пукті рюкзакӧ немвиччысьтӧм кыйдӧсӧс, мӧдӧдчи гортлань.
Пармаын кутіс рӧмдыны, выль тӧлысь югдӧдіс туй.
Долыд вӧлі мунны ыркыд дырйи, но неудача шогӧдіс менӧ.
Вӧркань буртор, нинӧм он шу.
Да мый сыысь?
Виччысьӧны жаркӧй, а ме кыска сёйны туйтӧм зверӧс!
Позор!
Вӧрканьӧс аддзӧм бӧрын жӧниклӧн мамыс кутіс радлыны.
— Кутшӧм зверь! — горӧдіс сійӧ.
— И кутшӧм бура тайӧ артмис!
Кабарожкаӧс эськӧ сёйисны, и ставыс.
А вӧркань куысь том гозъя коврик вӧчасны.
Сэтшӧм свадебнӧй пӧдарки, мый бурджыксӧ и думыштны оз позь.
Тайӧ уна-уна во служитас.
Вот нин аттьӧ тіянлы!
Сьӧлӧм вылын лои кокниджык.
Ме весиг куті фантазируйтны.
Водзвыв аддзи, мый том гозъялӧн быдмас пи да юалас, кытысь найӧ босьтісны небыд гӧна, мича ковриксӧ.
А мам-батьыс нюмъёвтасны да вочавидзасны: «Ковриксӧ пӧдаритіс миянлы свадьба лунӧ ӧти бур охотник».
Ме, тӧдӧмысь, ог нин ло ловъя, а челядь дыр кутасны казьтывны менӧ коврик вылын ворсігӧн.
Тайӧ ӧмӧй лёк?
Тадзи думыштӧм бӧрын меным лои гажаджык, и ме дугді шогсьыны сы вӧсна, мый вӧркань эз чег кабарожкалысь сюрсалысӧ, а картеч заряд муніс бокыті.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Тшакъяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 108‒109.}
ТШАКЪЯС
Гончак Будило увтчис ылын-ылын.
Кӧчӧс кыйӧдӧм вылӧ места бӧрйигӧн козъя вӧрысь ме аддзи зэв уна белӧй гриб.
Гӧгӧр чурвидзисны сьӧдов, коричневӧй, гӧрдов тшак юръяс.
И сэтшӧм ёнӧсь!
Ӧти мӧдсьыс ёнджык!
Ме ӧшӧді ружьеӧс пуӧ, заводиті вотны да пуктавны ягдташӧ тшакъяс.
Тайӧ делӧас босьтчӧм бӧрын ме вунӧді свет вывсьыс ставсӧ.
Ягдташ ӧдйӧ кутіс тырны, радуйтіс сьӧлӧмӧс.
Бокын кутіс кыша-кашакывны.
Ме лэпті юрӧс.
Кызь воськов сайті тӧвзьыштіс зэв мича руч-сиводушка, кодӧс вӧтліс Будило.
Меным кажитчис, зверь казяліс менсьым ӧшибкаӧс, кежанінас мудера ӧвтыштіс бӧжнас: «Ружьеа тшак вотысьлы почёт да уважение!»
Разнӧйногӧн увтӧ Будило руч вылӧ да кӧч вылӧ.
Первой сійӧ — ме бура тӧда — лэптіс кӧчӧс.
Сэсся, тыдалӧ, шумсьыс чеччӧма да веськалӧма вӧтлӧдлан визь вылас руч.
Пон эновтіс кӧчӧс, вӧтӧдны мӧдіс тайӧ ручсӧ, кутіс увтны мӧдногджык да никсышталӧмӧн, таӧн юӧртіс меным, мый лэптӧма мӧд зверӧс.
А ме эг кывлы.
Тшак вотан лихорадка пельтӧммӧдіс менӧ!
Руч бӧрся кыккокйыв тӧвзис Будило.
Вомсӧ сійӧ вӧлі паськыда восьтӧма.
Сійӧ эз нин увт, а равзіс вӧртырнас.
Кажитчӧ, муыс ружтӧ сы улын.
Сэтшӧм ярлун босьтӧ сійӧс, кор сійӧ синнас — кӧть секунда кежлӧ — аддзылас водзвывтіыс вуджӧртысь зверӧс.
Котӧртігмозыс сійӧ чӧвтліс ме вылӧ зэв скӧр синъяссӧ, гольснитіс пиньяснас: «Тшак вотан, кӧзяин?
Му пырыс мед эськӧ мунан!»
Руч нуӧдіс понйӧс Шахалкин ягӧ.
Сэні вӧравны он вермы: пӧрӧмин, тіль, сю кодь тшӧкыд том кыдз пуяс да пипуяс.
Ме вои ас садьӧ, видзӧдлі тшак тыра ягдташ вылӧ.
Кутшӧм туйтӧмӧн кажитчис тайӧ «кыйдӧсыс»!
Ме кисьті тшакъяссӧ сеткаысь, мӧдӧдчи сэтчань, кӧні муртса-муртса кыліс Будилолӧн юргысь басыс.
И кымынысь овлывліс тадзи нэм чӧжӧн!
Вежыд петас кутшӧмкӧ «тшакъяс» вылӧ — прӧзевайтан мыйкӧ важнӧйӧс да ыджыдӧс, и бӧрыннас дыр-дыр висьӧ сьӧлӧмыд.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Сьӧкыд лун @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 109‒112.}
СЬӦКЫД ЛУН
Овлывлӧны жӧ сэтшӧм сьӧкыд лунъяс!..
Ставыс сэтшӧма оз артмы, кӧть ваӧ пыр!
Ме кыйси тӧдтӧм вӧрын, зверьяслӧн трӧпаясыс меным вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Тасянь, веськыда кӧ шуны, и заводитчисны неприятностьясыс.
Будило лэптыліс кык кӧчӧс.
Найӧ мунісны мӧдлаті, лыйны эз удайтчы.
Коймӧд кӧчыс чепӧсйис веськыда ме вылӧ, ме сылы метитчи, но... проклятӧй осечка!
А сэсся кутіс кисьтны арся дӧзмӧдчысь зэр.
Ме кӧтаси, кос сунис пом эз коль.
Будило кутіс вӧтлыны кодӧскӧ, эз мӧд кывны да воши дыр кежлӧ.
Ме чуксалі сійӧс трубаӧн, лыйсьӧмӧн — эг вермы корны ас дінӧ.
Ме коли компасӧс гортӧ да ӧні вошті направлениесӧ.
Заводитчис рӧмдыны.
Тыдалӧ, ковмас узьны вӧрын, зэр улын да кӧдзыд тӧв йылын.
Сьӧрысь менам весиг нянь эз вӧв.
Тшыг, эбӧсысь петтӧдз мудзӧма, ме довги кытчӧ веськалӧ, ёри сьӧкыд лунсӧ.
Асывнас ме прӧйдитлі вӧрдор эрд дінті, кӧні ӧтнасӧн чурвидзис колхознӧй турун зорӧд.
Ме думайті сы йылысь, мый бур эськӧ вӧлі петны тайӧ зорӧд дінас да узьмӧдчыны сы улын.
Зорӧд вӧлі ӧні менам медся ыджыд мечтаӧн!
И, главнӧйыс, беспокоитіс менӧ понлӧн вошӧмыс.
Зэрыс мыськӧ кок туйяссӧ.
Будило менӧ оз аддзы.
Войнас вермасны косявлыны сійӧс кӧинъяс, кодъяс тані вӧртырыс.
Друг водзвылын югнитісны ичӧтик бияс.
Тӧдтӧм сикт сулаліс вӧр дорсяньыс неылын.
Ме пыркнитчи, содті воськовъясӧс.
И тані артмис мыйкӧ дзик нин тешкодьтор: колхознӧй сарайысь петіс ыджыд гӧрд руч, вомас кутіс еджыд курӧгӧс да чеччалігтыр тӧвзис меным паныд.
Ме лэпті ружьеӧс, зэр улас пӧшти эг аддзы мушкасӧ, но лыйи.
Руч кымыньӧн нюжӧдчис ӧзим му бӧрӧздаӧ.
Ме куті сюйны ручсӧ да курӧгсӧ ягдташӧ.
Бӧрвылын кодкӧ шлёпиктіс-локтіс ва гӧпъясӧд.
Видзӧдлі бӧрвылӧ — тайӧ вӧлі Будило.
Вот нин збыльысь радлун вылӧ радлун!
Понлы ме дорысь ёнджыка лои нимкодь.
Исаліс ручӧс, кыпыда корскис, чеччыштлывліс меным морӧсӧ, нюліс менсьым киясӧс, чужӧмӧс.
Сійӧ ставнас вӧлі чӧрт кодь няйт, лякӧсьтіс менӧ, и ме ставсӧ прӧщайті сылы.
Видлы скӧравны, сьӧкыд луныс кӧ лои праздникӧн!
Минута дас мысти ме пукалі шоныд керкаын.
Будило водіс лабич улӧ.
Еджыд пӧтӧлӧк улын югъяліс цветнӧй абажура электрическӧй лампочка.
Вӧлі включитӧма радиоприёмник; транслируйтісны Москвасянь передача, керкаыс тыри Чайковский романслӧн нежнӧй шыясӧн.
Тані вӧлі ставыс, кыдзи карса бур квартираын.
Пызан вылын шумитіс самӧвар, керосинка вылын дзижгис яичница-глазунья.
Будилолы ме ньӧби шомйӧв кринча, рудзӧг нянь край.
Керкаӧ чукӧрмисны йӧз.
Колхозса председатель, латшкӧс тушаа тэрыб морт, дружескӧя кутліс менсьым киӧс.
— Ті жӧ асьныд онӧ тӧдӧй, кутшӧм буртор вӧчинныд! — висьтавліс сійӧ.
— Гожӧмбыднад ручыс ветымын кымын курӧгӧс гусяліс миянлысь.
И кутшӧм жӧ вӧлі мудер!
Либӧ стен увтіыс кодйысяс, либӧ тьӧс нетшыштас.
Прӧстӧ некыдз он вермы гӧгӧрвоны, мыйся зверь!
Некыдзи эгӧ вермӧй видзны курӧгъясӧс сыысь.
Вот и бур, мый лёк поводдяыс тіянӧс миян сиктӧ вайӧдіс.
Колхозникъяс панісны сёрни кӧинъяс йылысь.
Зверьяс косявлӧны скӧтӧс.
Ог-ӧ вермы повзьӧдыштны кӧинъясӧс?
Ме кӧсйыси волыны да вӧчны облава.
Председатель ышловзис:
— Весиг тешкодь, тӧданныд, артмӧ.
Электричество проведитім, радио быдӧнлӧн эм, олам ми бура-лӧсьыда, а вот зверкӧд вермасьны некыдзи огӧ вермӧй век некор.
Примета вылын эм кык зон.
Отсала налы ружьеяс ньӧбны.
Ті эськӧ мед инструктируйтыштінныд зонъяссӧ вӧралӧм кузя.
Кольччылӧй ӧти лун кежлӧ, пӧжалуйста.
Ме и та вылӧ сӧгласитчи.
Менам вӧлі сэтшӧм настроение, мый ме нинӧмын некодлы эг вермы ӧткажитны.
Ми ужнайтыштім.
Йӧзыс кутісны разӧдчавны гортаныс.
Кӧзяйка лӧсьӧдіс меным вольпась.
Узьны водтӧдз ме пукси куритчыштны.
Лунтырӧн мудзӧм кокъясӧй моякылісны, а сьӧлӧм вылын вӧлі долыд да югыд.
И кажитчис, нинӧм неприятнӧйыс эз вӧв тайӧ лунас — ни осечкаяс, ни дінті тӧвзьыштысь кӧчьяс, ни ведра дорысь моз кисьтысь зэр, ни Будило вӧсна тӧждысьӧм, ни весьшӧрӧ шӧйтӧм.
Будило ӧти здукӧн сёйис шомйӧв да нянь край, матыстчис ме дінӧ, легнитіс бӧжсӧ.
Сылӧн мудрӧй кыв вылын тайӧ лоӧ:
«Олӧмыс лӧсьыд, кӧзяин!»
И ме нюмъёвті: лӧсьыд!
==МЕНАМ ПОНЪЯС
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Димка @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 115‒119.}
ДИМКА
Ми вӧлі шойччам эрд вылын бипур дорын.
Заводитчис усьны пуяс вылысь кор, но дозмӧръяс эз на лэбзьыны пу вылысь, кор найӧс увтӧ пон, и лыйсьӧм вӧлі успешнӧй.
Гартӧм кучикысь вӧчӧм ыджыд сетка, коді вӧлі ягдташ пыдди, сьӧктаммис пӧтканас, водзӧ нинӧмла вӧлі лыйсьыны.
Ме пӧрччи кӧмӧс, коскысь тасмаӧс, мышнам нёровтчи сус пу бердӧ — шойччигмоз пукалі бипур дорын арся ыркыд вӧрын.
Кӧлачӧ чикыльтчӧмӧн ме дінын куйліс Димка — кӧинлӧн кодь гӧна, зэв лӧсьыда пуктӧм сувтса пельяса ыджыд пон.
Чӧскыда шкоргигтыр сійӧ узис мортлы гӧгӧрвотӧм унмӧн, код дырйи пон век аддзӧ и кылӧ.
Муртса на вӧрзьӧдчыштан — Димка восьтас синъяссӧ, ворсыштас пельяснас, дась чеччыштны да бара корсьысьны-гурйысьны сук пемыд вӧрын.
Во сайын ме овмӧдчи тайӧ местаясас.
Дыр эз удайтчы ньӧбны бур лайкаӧс: тайӧ пӧрӧдаыс миян кадӧ йывмис, сорласис дворнягаяскӧд, унаторйын воштіс ассьыс важ качествояссӧ.
Вӧзйылісны эз чистопороднӧй понъясӧс, кодъяс бура мунлісны зверь вылӧ да лэбач вылӧ.
А ме мечтайті настӧящӧй пон йылысь, кодын кольӧма вирыс предок-зверогонъясыслӧн да кодъяс зіля корсьысьӧны и мойдын кодь нырисаӧсь.
Татшӧм понйыс вӧлі Ефим Агафоновлӧн, но пӧрысь промыслӧвӧй охотник нинӧм вылӧ эз кӧсйы вузавны Димкасӧ.
Ме вӧзйылі сылы двуствольнӧй ружье, выль сапӧг да вӧрын олысьлы веж петана мукӧдторъяс — старик эз сӧглашайтчы.
Тӧвнас Ефим кулі груднӧй жабаысь, и сылӧн гӧтырыс ачыс вайӧдіс ме ордӧ понсӧ.
Первой кадас ми эгӧ лӧсялӧй Димкакӧд.
Ме верді сійӧс бур сёянӧн, ыдждӧдлі Дмитрий Собакевичӧн.
Сійӧ сёйис кык пыдди, меліалӧм принимайтіс веськодьпырысь да, кынӧмсӧ пӧткӧдӧм бӧрын, мыйӧн сюрлі позянлун, пышйыліс Агафонов керкаӧ, коді сулаліс сикт мӧдар помас.
Но, медбӧрын, век жӧ кутіс лыддьыны менӧ кӧзяинӧн, и ми кутім дружитны.
Димка сулаліс сы дон, медым сійӧс дӧзьӧритны, вердны да видзны.
Ме абу выльӧн заводитысь охотник, аддзывлі быдсяма понсӧ, но Димка шензьӧдліс да веж петкӧдліс менсьым лунысь лун пыр ёнджыка.
Ни вӧркань, ни низь, ни тулан эз вермывны пышйыны либӧ пӧръявны сійӧс.
А кор сійӧ ӧтчыд воис ош гу дорӧ да вӧвлытӧм бура кутіс места вылас энь ошкӧс куимнан ошпияныскӧд, ме дзикӧдз убедитчи, мый Димкалы доныс абу.
Вӧрыс, кӧні ми шойччим, вӧлі пемыд да шуштӧм.
Мортӧн вӧрзьӧдлывтӧм, дикӧй места.
Оз кывны лэбачьяс; весиг гӧрд пелысь пуяс вылысь он аддзы пелыськайясӧс, кодъяс радейтӧны чӧсмасьыштны арся ягӧдӧн.
Сӧмын сьӧлаяс жбыракылӧны виж кыдз пуяс весьтын да корсюрӧ нориника горӧдлывлӧ сьӧд сизь.
Бипур кутіс ваймыны.
Колӧ вӧлі мӧдӧдчыны гортлань.
Ме кусӧді каллянӧс да кӧсъя нин вӧлі чеччыны, но сэки, быттьӧкӧ каститчигӧн, эрд дорас тыдовтчис кӧин.
Сійӧ котӧртіс мелань.
Сылӧн вомыс вӧлі паськыда восьса, улыс черлыыс ӧшӧдчӧма.
Меным удайтчывліс вот тадзи жӧ немвиччысьтӧг, чужӧм-на-чужӧм, паныдасьлыны ёна гырысьджык зверьяскӧд, и менам лои привычка: пукавны, куйлыны, сулавны сэтшӧм ногӧн жӧ, кутшӧмӧн суис бедаыс.
Некутшӧм вӧрзьӧмъяс, кодъяс эськӧ сетісны зверлы гӧгӧрвоны, мый ме повзи да дась пышйыны.
Быд хищниклӧн эм бырӧдны позьтӧм инстинкт вӧтӧдны.
Кӧсъян спаситчыны — сулав либӧ котӧрт зверь вылӧ, но эн пышйы сыысь.
Ружьеӧй ӧшаліс ув вылын менам юр весьтын.
Ме гӧгӧрвои, мый лыйны ог вевъяв.
И век жӧ киӧй кутчысис ружье прикладӧ — сӧмын сыын вӧлі менам спасение.
Зверь вӧлі дзик нин орччӧн, кор Димка чеччыштіс да шашаритчис сылы голяас.
Найӧ заводитісны тупльӧдлыны ӧта-мӧдсӧ эжа вывті.
Кӧин вӧлі ён, тӧдчымӧн ыджыдджык Димкаысь, тані быд секунда лыд вылын, но и лыйны вӧлі опаснӧ — верман вины понйӧс.
Век жӧ ме пелька лӧсьӧдчи да дерниті гашетка.
Первой лыйӧмыс пуксьӧдіс зверӧс бӧр кокъяс вылас.
Кор кыліс лыйӧм шы, понлы сэсся нинӧм вӧчны.
Димка гӧгӧрвоис тайӧс да чеччыштіс бокӧ.
Сэки ме шуйга стволсьыс картеч зарядӧн жугӧді кӧинлысь юр чашкасӧ.
Зверь, лёзь да усьӧм гӧна, вӧлі вывті зывӧк.
Сулалӧ-ӧ кульны кусӧ урӧдлысь!
Да и подозрительнӧйӧн кажитчис тайӧ храбрецыс.
Ме ӧд тӧда кӧинъяслысь сямсӧ, аддзывлі найӧс тырмымӧн, виӧмаясыслысь лыдсӧ вошті, а татшӧм случай, медым кӧин, да ещӧ куш му дырйи, котӧртіс бипур дорӧ да уськӧдчис морт вылӧ, эг кывлы.
Тані мыйкӧ вӧлі неладнӧ...
Дозмӧр тыра сеткаӧс ме чӧвті пельпом вылӧ да мӧдӧдчи сиктлань.
Димка, кодӧс косясигас курччаліс кӧин, корсюрӧ сувтыштлывліс да нюліс дойяссӧ.
«Абу-ӧ дурмӧм кӧин?» — пон вылӧ тревогаӧн видзӧдлывлігтыр думайті ме.
Колӧ жӧ вӧлі ув вылӧ ӧшӧдны ружьеӧс!
Куйліс кӧ эськӧ «зауэр» мекӧд орччӧн либӧ пидзӧс вылын, ме эськӧ лыйи водзджык сы дорысь, кор Димка чеччыштіс зверь вылӧ, и ставыс эськӧ помасис бура, а ӧні код тӧдас, мый лоӧ...
Но лёкыслы абу окота веритны, и ме успокаивайті ачымӧс:
«Пӧрысьысла кӧин воштӧма ныриссӧ.
Сійӧ эз нин вермы кыйны ни лэбачьясӧс, ни кӧчьясӧс, а шойяс эз сюрлыны.
Кӧрымтӧмысла зверь и решитчӧма татшӧм йӧйсяма уськӧдчӧм вылас».
Гортын ме мыськалі Димкаӧс формалинӧн да домалі чеп йылӧ, а кык недель мысти заводитчис сійӧ, мыйысь ме полі.
Димка лои беспокойнӧй да раздражительнӧй.
То петкӧдліс недӧверие ме дінӧ, то, тешкодя никсігтыр, меліасис, пӧшти нинӧм эз сёй.
Висьӧмыс личкис сійӧс.
Бӧрладорсӧ сылысь парализуйтіс, гӧлӧсыс чирис.
Димка йирис стенъяс, курччаліс ассьыс лапаяссӧ, ньылаліс изъяс, войлок торъяс, мыйӧн вӧлі кышӧма понлысь оланінсӧ.
Лои кӧ татшӧмторйыс карын, гашкӧ, отсалісны эськӧ прививкаяс.
А мый вӧчны, кор олан вӧрса сиктын, кӧрт туйсянь сё километр сайын, и кисьтӧ арся зэр, а туйясыс няйтчисны сэтшӧма, мый он вермы мунны ни вӧлӧн, ни подӧн!
Ковмис чӧв олігтыр видзӧдны, кыдзи надзӧникӧн кулӧ нёль кока друг.
И кутшӧм друг!
Ӧд сулалӧ вӧлі сылы топӧдны бӧжсӧ, котӧртны пу сайӧ — и кӧинлӧн клыкъясыс сатшкысисны эськӧ менам кокӧ...
Заводитчис агония.
Димка куйліс нюжӧдчӧмӧн.
Синъясыс сылӧн вӧліны гудырӧсь, петіс синваыс.
Везъялысь дуль лэччис жервидзысь клыкъяс кузяыс.
— Дмитрий Собакевич! — чуксавлі ме сійӧс.
— Димка!
Сійӧ дрӧгмунліс, бергӧдлывліс юрсӧ да зілис сувтны водз кокъяс вылас, но тайӧ эз удайтчыв сылы.
Сійӧ нюжӧдлывліс нырвомсӧ, видзӧдіс гудыртчӧм синъясӧн, надзӧник ружтіс.
Кулі Димка войнас.
Аскинас турдӧм шойсӧ ме нуи гуавны.
Мукӧддырйиыс йӧз нӧйтӧны понъясӧс.
И вот, кор ме аддза мортӧс, коді лёкысь кучкалӧ понйӧс, ме мучительнӧя дрӧгнита, быттьӧкӧ тайӧ нӧйтӧны менӧ.
Окота матыстчыны татшӧм морт дінас, видзӧдлыны сылы синмас да юавны: «А тӧдан-ӧ тэ, мый сэтшӧмыс пон?
Кывлін-ӧ тэ, мый пон составляйтӧ медся замечательнӧй, совершеннӧй да пӧлезнӧй приобретениеяс пиысь ӧтиӧс, кодъясӧс вӧчліс коркӧ морт?»
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Трубач @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 120‒126.}
ТРУБАЧ
Заводитчӧ вӧлі лэбачьяслӧн лунвывлань лэбӧм.
Ме пукалі гуся чомйын вӧрса ты дорын.
Веськыдвылын и шуйгавылын месянь, мукӧд тыяс дорын, кодкӧ шочиника лыйсис.
А ме эг лэптыв ружьеӧс, сы вӧсна мый чукӧръясыс лэбисны бокыті.
Колӧ эськӧ вӧлі чомйӧс нуны мӧдлаӧ, но сэтшӧм лӧсьыд вӧлі виж кыдзьяса мылькйыс, кытчӧ ме лӧсьӧдчи, мый эз вӧв окота некытчӧ мунны.
Вӧлі луншӧр кад, пӧжис шонді, и ме вугырті.
Менӧ садьмӧдіс лыйӧм шы, ме кыпӧдчышті: кустъяс сайын, шондіа вӧр коластын, никсіс да туплясис муас Трубач — менам костромскӧй гончӧй понйӧй.
Неылын сулаліс охотник, киас сылӧн вӧлі берданка.
Тайӧ вӧлі Митяй Рохлин, кирпичнӧй заводса счетовод, ичӧтик тушаа, кӧзалӧн кодь тошка, беринӧсь чужӧма морт.
Сылы некор да нинӧмын эз везитлы: то ружьеыс взорвитчывліс, то вывті ыджыд «бездымка» зарядысь чеччыштлывліс берданкаыслӧн затворыс да уродуйтліс сылысь чужӧмсӧ, то путкыльтчыліс пыжыс, мыйӧн сійӧ вӧлі вӧтӧдӧ ю вылын ранитӧм уткаӧс.
Сы нимкӧд вӧлі йитчӧма уна дас медся тешкодь да серам петкӧдлана происшествиеясыс вӧръясын, муяс вылын, нюръяс вылын.
Тайӧ гӧгӧрвоны позьтӧм мортыс нуис олӧм чӧжыс ассьыс вӧралан страстьсӧ упрямӧя да норасьтӧг.
Некод эз вермы заставитны сійӧс эновтны вӧралӧм.
И йӧз нимтісны сійӧс ӧбиднӧй прӧзвищеӧн — Страдалец.
Сійӧ сулаліс ме водзын мыжапырысь нюмъялігтыр.
Сы вылӧ синмӧс чӧвтлӧм бӧрын ме копыртчи пон дінӧ.
Синъяссӧ сылысь вӧлі перйӧма дрӧбӧн.
Вир сӧдзтысис плеш вылас, синкымъяс вылас...
Митяй Страдалец кутіс правдайтчыны: коркӧ сійӧс курччавлӧма бешенӧй пон-дворняга, сійӧ ветлывлӧма карӧ прививкаяс вылӧ, тӧкӧтьӧ абу кулӧма, тайӧ кадсяньыс и тіралӧ бокӧвӧй понъяс водзын.
А Трубач пӧ уськӧдчӧма сылы паныд, сійӧ и лыйӧма.
Ӧні сійӧ видіс асьсӧ мнительностьысь, вӧзйис меным деньга.
Ме ӧвтышті киӧн — кутшӧм нин сэні деньга, кор лои татшӧм лёктор!
Бӧрвылас полігтыр видзӧдлывлігмоз Митяй муніс.
Ме куті видлавны Трубачлысь ранаяссӧ.
Положениеыс меным кажитчис безнадежнӧйӧн.
Охотникъяс гӧгӧрвоасны, мый тайӧ лоӧ — воштыны утка кыйысь понйӧс.
А коді абу охотник, ме объяснита.
Арнас, лунвылӧ лэбтӧдз, утка ёна тшӧгӧ и, кыдзи шуӧны, сьӧкыд сійӧс вины.
Весиг смертельнӧя ранитчӧм, сійӧ дыр планируйтӧ да усьӧ ылӧ сійӧ местасяньыс, кӧні сійӧс лыйисны.
Ранитчӧмаяс пырасны сэтшӧм сук бадь либӧ камыш пӧвстӧ, кытчӧ он письт и медся кокни пыжӧн.
Веськыда кӧ висьтавны, арын ранитӧм уткаясысь джынсьыс унджыкыс оз веськав охотниклы ягдташас, тайӧ охотникыс кӧ петас лыйсьыны понтӧг.
Легавӧйяскӧд мучитчӧм бӧрын, кодъяс полӧны кӧдзыд ваысь, ме велӧді Трубачӧс ваявны уткаясӧс.
Делӧыс муніс зэв бура: кӧть мед кытчӧ лэбач эз усьлы, эз ковмыв весиг горӧдны «аппорт» — Трубач ачыс артыштліс, кыдзи-мый, да уджаліс тшӧктытӧг.
Ноябрь первой лунъясӧ, кор сулалӧ на небыд поводдя и эз на став уткаясыс лэбны да кор разрешайтчӧ нин лыйлыны кӧчьясӧс, ми Трубачкӧд вӧчлывлім тадзи: асывнас да рытнас лыйлам куръяясысь лэбачьясӧс, луннас вӧтлӧдлам кӧчьясӧс.
Эмӧсь понъяс кокньыд вежӧраӧсь да сямтӧмӧсь, эмӧсь способнӧйяс.
Трубачлӧн вӧлі шоча овлысь, ме эськӧ шуи — вывті ыджыд талант.
Ме ньӧби сійӧс кычипиӧн, ачым быдті, ачым велӧді вӧтлӧдлыны зверӧс, новлӧдлі лэбачьяс вылӧ.
Велӧдігас пӧшти эз ковмывлы унаысь шуны: Трубач гӧгӧрволіс ставсӧ пырмунігмоз.
Вӧралан пон — абу ышмӧм-ворсӧм вылӧ, и ме ог радейт, кыдзи радейтӧны ӧткымын охотникъяс, велӧдны ассьым воспитанникъясӧс вӧчавны быдсяма фокусъяс.
Менам понъяс оз новлӧдлыны пиньясас пӧтка тыра ягдташ, оз танцуйтны бӧр кокъяс вылас, передньӧйын оз мыччавны гӧстьяслы колоши.
Но Трубач ӧтчыд докажитіс, мый и сійӧ кужӧ вӧчавны фокусъяс.
Куш му дырйи ми вӧтлӧдлім ручьясӧс.
Ме вошті табак кӧшельӧс, кодӧс чужан лунӧ пӧдаритліс ныв, и тайӧ ёна менӧ огорчитіс.
Ме петкӧдлі Трубачлы зептысь перйӧм каллянӧс, сеті сылы гӧгӧрвоны, мый вот оз тырмы табак кӧшельӧй, ог вермы куритчыны, да шуи: «Корсь» и ӧвтышті киӧн вӧрланьӧ.
Сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, уськӧдчис менам кок туй кузя козъя вӧрӧ да нелямын минута мысти бӧр воис, пиньясас кутіс табак кошельӧс.
Ӧні ме казьтывлі тайӧс ставсӧ да думайті шогпырысь: «Вӧлі пон — и эз ло понйӧй...»
Трубач зыртіс нырвомсӧ эжаӧ, нораа никсіс.
Сылӧн ойзӧмыс вӧлі смертельнӧя ранитчӧм мортлӧн ойзӧм кодь.
Мукӧддырйиыс сійӧ дзик челядь моз сыркъяліс да тіраліс став тушанас.
Мый сійӧ чувствуйтіс тайӧ минутаясас?
Гӧгӧрвоис-ӧ сійӧ аслас пон вежӧрӧн, мый пемыдыс, коді шӧйӧвоштіс сійӧс, кольӧ век кежлӧ?
Татшӧм случайяс дырйиыс примитӧма вины понйӧс, медым эз мучитчы сійӧ весьшӧрӧ.
Ме лэпті ружьеӧс, но эг вермы личкыны гашетка.
Менам киӧй эз лыб та вылӧ.
«Мед Трубач кулас оз менам ки помысь, — шуи ме аслым.
— Мучитчыштас некымын час — и пом».
Ме вольсалі папоротник, пукті Трубачӧс вольӧс вылас, вевтти пу лапъясӧн да муні.
Дерт, сійӧ кыліс менсьым ылыстчысь кок шыясӧс, но весиг эз заводитлы котӧртны ме бӧрся — буракӧ, сылы вӧлі зэв сьӧкыд.
Пыжӧн ме вуджи мӧдар берегас, крут кырйӧд кайи горт дорӧ.
Гӧтыр да ныв паныдасисны меным керка дорын.
— Кӧні Трубач? — ӧттшӧтш юалісны найӧ.
Ме висьталі ставсӧ, пукси кильчӧ пос вылӧ да чӧв олігтыр пукалі пемдытӧдзыс.
Асывнас ми пукалім, сідзжӧ чӧв олігтыр, столӧвӧйын да чай юим.
— Ме вуджала ю сайӧ зырйӧн, — шуис ныв.
— Сійӧ заслужитіс, медым гуавны сійӧс кыдзи колӧ.
— Мунам ӧтлаын, — вочавидзи ме.
Ми кутім лӧсьӧдчыны.
И тайӧ кадас ӧшинь улын кыліс увтчӧм.
Гӧтыр восьтіс ӧшинь — палисадник дорын сулаліс Трубач да легӧдіс бӧжсӧ.
Ловзьӧма?!
Тайӧ вӧлі веритны позьтӧмтор.
И кыдзи сійӧ, синтӧмыс, аддзӧма туйсӧ?
Кыдзи вартчӧма паськыд да визув ю вомӧн?
Первой минутаясас ставыс тайӧ кажитчис вӧтӧн.
Ми пыртӧдім Трубачӧс керкаӧ.
Сійӧ нимкодьпырысь никсіс да ниртчис то ме дінӧ, то гӧтыр дінӧ, то ныв дінӧ, нюліс налысь кияссӧ.
Сійӧс вердім, и Трубач водіс аслас важ местаӧ, лабич улӧ.
— Мый ӧні сыкӧд вӧчны? — юаліс гӧтыр.
— Сьӧкыд лоӧ сылы, коньӧрлы.
Ме ышловзи:
— Кутас овны инвалидӧн.
Сідзи нин сылы сиӧма.
Синтӧм регыд бурдіс.
Сёйис сійӧ бура.
Петавліс ывлаӧ гуляйтны, увтчис, кор миянӧ волывліс бокӧвӧй морт.
Лун дас мысти кымын ме думышті мунны лыйсьыны.
Босьті ружье, мӧдӧдчи вадорлань.
Трубач котӧртіс ме бӧрся.
— Бергӧдчы! — горзі ме.
Сійӧ сувтліс, ӧбидитчӧмпырысь никсіс, довкйӧдліс юрсӧ да бара вӧтӧдліс менӧ.
Оз вӧлі позь мынтӧдчыны сыысь, ковмис пуксьӧдны коньӧрушкаӧс пыжӧ.
«Но и мед, — решиті ме, — петкӧда эжа вылӧ: куйлыштас чом дорын, мешайтны оз кут».
Ми чеччим радейтана лыа кӧса вылӧ, воим ты дорӧдз да пуксим бадь пӧвстӧ.
Небесаас выліті лэбисны дзодзӧгъяс-казаркаяс, но ме эг лый: усясны лэбачьяс ваӧ — ог вермы судзӧдны.
Уліті лэбис турунчӧж чукӧр.
Ме артышті — тайӧяс нин долженӧсь усьны косінӧ! — и лыйи дублетӧн.
Промахъяс эз лоны, но век жӧ ме ӧшибитчышті: лыйӧм уткаяс усигмозыс воисны ва дінӧдз...
Ӧтиыс шлёпнитчис берегсянь неылӧ, мӧдыс — ранитчӧм — уси ылӧджык да уйис камыш пӧвстӧ.
Трубач чепӧсйис места вывсьыс да чеччыштіс ваӧ.
Сійӧ вартчис кокниа да пелька, кыдзи и войдӧр, но эз веськыда уткалань, а бокӧджык: тӧлыс пӧльтіс береглань, пон эз вермы кывны пӧткалысь дуксӧ.
Вӧлі кӧдзыд.
Куръяясын ваыс кытъястікӧ вӧлі тупкысьӧма нин вӧсньыдик йиӧн, а шӧрыс вӧлі сьӧд да вӧрзьывтӧм, дась вот-вот кынмыны.
Татшӧм ваӧ пойнтер нинӧмысь оз пыр, а сеттеръяс пиысь шоч вартчас ветымын метр.
Но Трубач вартчис.
Сійӧ вӧчис кык круг, сувтіс да кутіс омлявны.
Ме тӧда, эз кӧдзыд вӧсна сійӧ омляв.
Пон норасис, мый синъясыс кусӧмаӧсь, мый синтӧг он вермы босьтны кыйдӧс.
Шутьлялӧмӧн ме чуксалі сійӧс берегӧ.
Сійӧ эз кывзысь, вӧчис выль круг, тӧв паныд матыстчис утка дінӧ, босьтіс сійӧс вомас, воис берегӧдз, пыркнитіс ас вывсьыс васӧ да ланьтіс менам кок дорӧ.
Трубач вомысь ме босьті уткасӧ, но эг вевъяв малыштны сійӧс бур уджысь — сійӧ бара уськӧдчис ваӧ да кутіс вартчыны камыш пӧвстӧ.
Сылӧн пельыс, буракӧ, кылӧма лыйӧм бӧрын ваӧ кыкысь шлёпнитчӧм.
Ӧти утка сылы сюри, сійӧс вайис, мӧдсӧ колӧ на вӧлі корсьны.
И сійӧ вартчис корсьны уткаӧс.
Югъяліс-воляліс аслас уна рӧма мичлунӧн медбӧръя арся лун.
Татшӧм лунъяс бӧрас немвиччысьтӧг усьлывлӧ лым, кӧдзыдыс ӧти войӧн дзикӧдз дорӧ тыяс да юяс.
Ме весьтті чукӧр бӧрся чукӧр лэбисны лэбачьяс.
Ме кылі горзӧмъяс, тэрыб бордъяслысь мернӧй кышакылӧм.
Воис сэтшӧм кад, кор лэбачьяс дугдывтӧг лэбӧны лунвывлань. Татшӧм кадас ӧти часӧн позьӧ тыртны ягдташтӧ пӧткаӧн.
Кутшӧм жӧ курыд шог охотниклы не лыйсьыны тайӧ страднӧй часас!
Но ме эг лэптыв ружьеӧс.
Аслыссяма, кутшӧмкӧ абу вӧралысьлӧн кодь мӧвпъяс пырисны меным юрӧ: ме видзӧді небесаӧ, кӧні кытшлалісны лэбач чукӧръяс, да думайті олӧмлӧн вын йылысь, коді заставляйтӧ бордъяясӧс вонас кыкысь ветлыны зэв ылӧдз.
Овлывлӧ, туяс суӧ найӧс кӧдзыд, зэр, турӧб, паныд либӧ боксянь пӧльтысь тӧв.
Бордъяснысӧ мудзтігтыр лэбӧны найӧ тулысын дикӧй войвылӧ, медым поздысьны сэтчӧ, быдтыны пиянсӧ, а арнас, кор пияныс быдмыштасны да ёнмыштасны, бӧр мунны тӧвйыны благодатнӧй лунвылӧ.
Уна тысяча лэбач кулӧны туяс.
Но и талун лэбӧмыс сэтшӧм жӧ гажа да шума, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі уна сё вояс сайын.
Овны — тайӧ лоӧ вермасьны да действуйтны медбӧръя лолыштӧмӧдз.
И олӧмлысь тайӧ жӧ вынсӧ ме аддзи аслам синтӧм понйын.
Трубач воши дыр кежлӧ.
Ме заводиті тӧждысьны: камышыс нюжалӧ некымын километр, сэтчӧ весиг синмалы абу сьӧкыд ылавны.
Шутьлялӧмӧн да горзӧмӧн ме чуксалі Трубачӧс.
Медбӧрын сійӧ петіс ва зеркалӧ вылӧ, вомас кутіс зэв ыджыд сьӧд уткаӧс.
И кор сійӧ сетіс меным тайӧ жугӧдӧм бордъя лэбачсӧ, коді вӧлі ловъя на, ме окышті понлысь кӧтасьӧм юрсӧ.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Будило @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 126‒131.}
БУДИЛО
Быдті ме сера вижов гончакӧс да нимті сійӧс Будилоӧн: гӧлӧсыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, мый гавкнитас — кулӧм мортӧс садьмӧдас.
Вӧлі сійӧ ён лыяса, косіник, мисьтӧм.
Гончакъяс век тӧлктӧмджыкӧсь лайкаясысь да легавӧйясысь. А Будило веськыда шензьӧдліс аслас бӧблунӧн.
Ме кӧсйылі вӧчны сійӧс воспитаннӧй да культурнӧй понйӧн — нинӧм эз артмы.
Мыйта неприятностьяс вӧліны сы вӧсна соседъяскӧд — лыдыс абу!
Тулысын да гожӧмын, кор оз лыйсьыны гончӧйяскӧд, ме видзи Будилоӧс домӧд йылын.
Сійӧ орӧдлывліс ошейниксӧ, стенысь нетшыштліс кольчасӧ либӧ веськӧдліс сьӧкыд чеплысь звенояссӧ да пышйывліс.
А Будило кӧ нин петіс ывлаӧ гуляйтны — виччысь неприятность.
Сиктын некод эз шулы сійӧс Будилоӧн — быд пострадавшӧй морт нимтыліс сійӧс кутшӧмкӧ ӧбиднӧй кличкаӧн.
Сэтшӧм кличкаыс сылӧн вӧлі уна дас.
— Тэнад бандитыд менсьым кроликӧс сёйис! — докладывайтісны соседъяс.
— Тэнад фашистыд миянлысь каньнымӧс джагӧдіс!
— Ӧлӧд ассьыд хулигантӧ: сійӧ вӧтлысьӧ порсьпиян бӧрся!..
Сӧмын раминик старука Марфа Ивановна таркӧдліс ӧшиньӧ да ньӧжйӧник шуаліс:
— Тіян понйыд пырӧма менам кӧбрегӧ: гырничтыр нӧк сёйӧма да кык кринча йӧв юӧма.
Пӧжалуйста, мынтысьӧй базарнӧй донӧн.
Мукӧддырйиыс ме подозревайтлі, мый старука содталӧ ассьыс убыткаяссӧ, но вензьыны вӧлі оз позь: Будилоӧс тӧдісны матігӧгӧрас быдӧн, и общественнӧй мнение век эськӧ сувтіс Марфа Ивановна дор.
Базарнӧй донӧн ме мынталі штрапъяс кроликъясысь, каньясысь, йӧлысь и нӧкйысь, курӧгпиянысь и порсьпиянысь...
Но Будилолӧн пакӧстьясыс дӧзмӧдісны менӧ.
Ме заводитлі, дедушка Дуров метод серти, раммӧдны понйӧс меліӧн, чӧскыд сёянӧн поощряйтӧмӧн.
Яндзим висьтасьны: ме весиг подхалимничайті сы водзын, малалі сійӧс юрӧдыс да шуалі:
— Тӧлка пон, мича пон, благороднӧй пон!
Тэ ӧд сэсся он кут ышмыны?
Кӧсйысь, мый медбӧръяысь мынта тэ вӧсна штрап!..
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ яндысьтӧм карӧй синъяснас, шпынняліс да вӧчис ас ногыс.
Сійӧ эз кӧсйы лоны пӧрядочнӧйӧн.
Будило характерын вӧлі ещӧ ӧти лёк черта, коді дӧзмӧдліс менӧ: сійӧ радейтіс пурсьыны понъяскӧд.
Пурсигъясӧ вӧлі яр, жестокӧй да венны позьтӧм.
Муртса паныдасян вӧрын понъя охотниккӧд — видзӧдан, зык, шум.
Коньӧр понлӧн лэбӧны гӧн клӧкъяс, и сійӧ спасайтчӧ пышйӧмӧн.
Охотникъяс дӧзмӧмӧн юалӧны:
— Тіян гончакныд бешенӧй али мый?
— Абу, — шуа, — абу бешенӧй, а неуна йӧй на.
Сылӧн, — шуа, — дедыс и бабыс татшӧмӧсь жӧ вӧліны, тыдалӧ, наследственнӧй.
Ті нин извинитӧй, пӧжалуйста.
Охотник скӧрысь сьӧлыштас да мунас тэ дінысь.
Ті, дерт, юаланныд: мыйла ме видзи тайӧ йӧй понсӧ?
Та вылӧ эмӧсь аслас помкаяс: Будилолӧн вӧлі страсть, кутшӧм эз вӧв ни ӧти понлӧн, кодъяскӧд меным удайтчывліс вӧравны.
Природа-мамыс сетӧма сылы зверь-пӧткаӧс вӧтлӧдлыны вывті ыджыд азарт, и тайӧ сетліс сылы зверӧс вӧтӧдігӧн кутшӧмкӧ, кажитчӧ, сверхъестественнӧй вынъяс.
Лёкысь, скӧрысь увтігтырйи сійӧ вермис котравны кӧчьяс бӧрся, руч бӧрся сутки, кык сутки, кытчӧдз эз вайӧдлы зверӧс, медым ме верми лыйны, либӧ эз косявлы сійӧс, жаялӧмаӧс, ачыс.
Будило кӧ заводитліс вӧтлӧдлыны зверӧс, сійӧс эз дугӧдлыны ни куш мудырся кын чорасъяс — мед найӧ вирӧдз дойдавлісны сылысь лапаяссӧ, — ни зэр, ни турӧб, ни нюръяс, ни юяс сы туй вылын.
Сійӧ тӧдіс сӧмын ӧтитор — водзӧ и водзӧ.
Вот кутшӧм пон тайӧ вӧлі!
Ӧтчыд выль лым вывті ми мунім вӧравны.
Будило лэптіс ручӧс да кутіс вӧтчыны.
А ручыс тайӧ вӧлӧма абу татчӧс, мӧдлаысь веськалӧм.
Кутіс сійӧ котӧртны эз кругъясӧн, кыдзи вӧтӧдігӧн медсясӧ котӧртӧны зверьяс, а веськыда.
Регыд мысти Будилолӧн гӧлӧсыс эз кут кывны.
Ме сулала трӧпа дорын час, сулала мӧдӧс — абу ни руч, ни пон...
Кутіс рӧмдыны.
Ме тутсі охотничӧй рогӧн, чуксалі Будилоӧс.
Оз котӧрт чуксалӧм вылӧ!
Лыя небесаас, думайта: тутсӧм шысӧ кӧ оз кыв, лыйӧм шысӧ кылас.
Но и сэки Будило эз во.
Мый вӧчан!
Ме зэв ёна куті кынмыны да муні гортӧ.
Вӧвлывлі нин, мый Будило кольччывліс вӧрӧ, а войнас, ас садяс воӧм бӧрын, волывліс сиктӧ.
А тайӧ пӧрйӧ лои мӧдногӧн: войбыд ме виччыси Будилоӧс, эг вермы виччысьны.
Асывнас муні корсьны.
Войнас лымйыс абу усьӧма, и тӧрытъя лым вылас эз вӧв сьӧкыд разберитчыны кок туйясын.
Корси ме ручлысь узора вурыссӧ, сыкӧд орччӧн — Будилолысь зэв ыджыд «башмак» туйяссӧ.
Вуджи яг, паськыд му, петі кузь козъя вӧрӧ.
И сэні меным ставыс воссис.
Пышйигмозыс руч тювкнитӧма барсуклӧн эновтӧм гуӧ.
Барсукыс вӧлӧма ыджыд, зэв ён да кыз, гусӧ кодйӧма паськыдӧс.
Сэтчӧ и пырӧма Будило вӧтлыны ручӧс.
Вӧтлынысӧ сійӧс, дерт, вӧтлӧма — руч тювкнитӧма запаснӧй петанінӧд и ставыс, — а пон аслас кыз тушанас сибдӧма гуас.
Заводитлӧма Будило водз кокъяснас гудйыны мусӧ да дзикӧдз гуалӧма-йӧршитӧма асьсӧ: оз вермы вӧрзьыны ни бӧрӧ ни водзӧ!
Абу-ӧ нин пӧдӧма сійӧ, некытчӧ туйтӧмыд?
Ме видлі бӧж йывсӧ, коді чурвидзис гусьыс; бӧж йылыс вӧлі пӧсь, сідзкӧ, понйыс ловъя!
Кутшӧм шуд, мый сьӧрысь вӧлі чер — куш киӧн тані вӧчны вӧлі нинӧм.
Ме пӧрччи дженьыдик пасьӧс да заводиті керавны кын мусӧ.
Предательскӧй гуысь перйӧм Будило куйліс южмӧм лым вылын да эз вермы чеччынысӧ.
Ныр розьяссьыс сылӧн петіс вир, синъясыс вӧлі быттьӧкӧ тупкыссьӧмаӧсь йӧв кеньӧн.
Бокъясыс нерӧвнӧя лыбалісны, сьӧлӧмыс тіпкис муртса кывмӧн.
— Кын мыр тэ этатшӧм! — шуи ме.
— И абу яндзим сюйсьыны гуӧ, мырддьыны нянь лӧг петкӧдлысь фокстерьеръяслысь да таксаяслысь!
Сійӧ надзӧник легнитіс бӧжсӧ.
Буракӧ, тайӧ вӧлі лоӧ:
«Бесыс тойліс, сэсся ог кут».
Гортӧ мунны сійӧ, дерт, эз вермы; ме чӧвті сійӧс пельпом вылӧ, нуи сиктӧ.
Кык лун Будило висис, куйліс лабич улын, коймӧд луннас ми бара мунім кыйсьыны.
Но тайӧ кадсяньыс Будилоӧс беддьӧн он йӧрт зверь гуад.
Вӧвлі, и пырас кӧ аслас гуӧ либӧ барсук гуӧ руч, пон матыстчас котӧрӧн, сувтас гу дорас, кутас увтны гӧлӧстырнас:
«О-о, рыжӧйыд, бара муӧ пырис!
Тэтӧг, кӧзяин, нинӧм ог вермы вӧчны!»
Ме мыйвынысь тэрмася сы дінӧ: кыкнадтӧ, дерт, кокньыдджык петкӧдны мудер ручӧс лунъюгыд вылӧ!
Ыджыд делӧ опыт: ӧд кутшӧм бӧб пон Будило, но и сійӧ мыйкӧ артыштіс, гӧгӧрвоис да весиг неуна тӧлкаджык лои.
Сы бӧрын, кор Будило сибдыліс барсук гуӧ, сійӧ, кажитчӧ, гӧгӧрвоис, мый мекӧд колӧ дружитны.
Сійӧ признайтіс менӧ ас вылас кӧзяинӧн.
Кӧть мед мый, а Будило тайӧ кадсяньыс зільӧ угождайтны меным, и ме надейтча, мый ме сійӧс вӧча бур понйӧн, коді кутас культурнӧя ведитны асьсӧ и удж вылын и гортын.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Тюха @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 131‒134.}
ТЮХА
Вӧлі июль — тайӧ тӧлысьнас вӧравны вӧлі запретитӧма.
Ме шойччи ичӧтик сиктын, коді вӧлі Уральскӧй хребетвывса пармаын.
Авдей Мироныч Лопатинлӧн, код ордын ме олі квартираын, вӧлі нёль вогульскӧй лайка.
Гожӧмнас Авдей заведуйтіс колхознӧй пасекаӧн, а тӧвнас веськӧдліс промыслӧвӧй охотникъяслӧн бригадаӧн.
Кӧзяйка, Пелагея Ниловна, кык щӧкаа кыз нывбаба, вӧлі звеньевӧйӧн огородникъяс бригадаын.
Ме ёна шензи, кор тӧдмалі, мый тӧвся сезон дырйи Пелагея сідзжӧ босьтлывлӧ ружье да ветлывлӧ вӧрӧ ур кыйны.
Тӧлын понъяс уджалісны тыр нагрузкаӧн, а гожӧмын шойччисны.
Пӧрысь Дамка да сылӧн куим арӧса кык пи Пыжик да Серко, — статя ай понъяс, асьныс кӧинъяс кодьӧсь, дышпырысь шӧйтісны усадьбаті, пӧжсисны шонді водзын, корсисны ӧта-мӧдыслысь пытшъяс.
Тюхалы, Дамкалӧн медічӧт пилы, тыри ӧкмыс тӧлысь.
Тайӧ вӧлі кузь кокъяса, паськыд морӧса, ён лапаяса мисьтӧминик понпи.
Сійӧ кужліс восьтыны любӧй ӧдзӧс, письтліс пыравны кухняӧ, кӧбрегӧ, чуланӧ: пӧрлӧдліс йӧв тыра да нӧк тыра гырничьяс, лакис кӧзяйскӧй шыд, студень, кушӧдз сёйліс пуӧм-пӧжалӧмторъяс.
Пелагея Ниловна ку письыс петтӧдз скӧрмывліс Тюхалӧн вильшасьӧм вылӧ.
— Енмӧн ёрӧмтор! — броткис сійӧ.
— Чӧртыс кӧть мед босьтас тайӧ понписӧ!
— Немтор, — бурпырысь нюмъяліс кӧзяин.
— Кутшӧм пон ляб гортын, сыысь и прӧмышляйтігӧн тӧлкыс ичӧт.
А вильышыд асьсӧ оправдайтас.
Тюхалы ме верита!
Тюха шогсис да гажтӧмчис.
Ыджыдджык вокъясыс эз кӧсйыны ворсны сыкӧд.
Ворйысь завтракайтӧм бӧрын сійӧ котӧртліс вӧрӧ.
Пелагея Ниловна нарошнӧ горӧдлывліс сылы:
— Тюха!
Пукалін эськӧ мед гортын.
Тэнӧ, вежӧртӧмӧс, кӧчьяс таляласны!
Сійӧ вильыша гавкайтіс воча:
«Ме ачым таляла найӧс!
Ме налысь пельяснысӧ нетшка, кӧсӧй синъяслысь!»
Тюха увтіс уръясӧс, визяордаясӧс.
Понпилӧн «практика» дінӧ Авдей Мироныч относитчис веськодьпырысь да весиг ошкигмоз: «Мед велалас!»
Мукӧд лунъясас Тюхалы мыйкӧ сюрлывлі пармаысь.
Сьӧкыда кашкигтыр сійӧ котӧрӧн воліс польдчӧм бокъяса и эз видзӧдлы ворйӧ пуктӧм зӧр рок вылӧ.
Ме чайтлі, мый пон чӧсмасис лэбавтӧм сьӧлаясӧн, бордтӧм дозмӧрпиянӧн.
Тайӧ краяс, кӧні пӧткаыс тыр, понъяс ышмӧм вылӧ видзӧдісны веськодьпырысь.
Тюха кодь мародёръяснас весиг ышнясьӧны: «Сійӧс и вердны оз ков.
Ачыс кыйӧ-виӧ!»
Ӧтчыд Тюха котӧрӧн воис пармаысь луншӧр кадӧ, мый некор эз вӧвлы.
Сійӧ кыдзкӧ тешкодя бергаліс мамыс дінын, нораа лявтіс, никсіс.
Дамка скӧрысь видзӧдіс сы вылӧ, тожӧ лявтіс.
Пыжик да Серко кывзысигмоз сулалісны орччӧн, шочиника увтыштлывлісны.
Ме следиті понъяс бӧрся.
Кажитчӧ, Тюха докладывайтіс мыйкӧ зэв ыджыдтор йылысь, а мамыс да вокъясыс оз бура веритны сылы.
Найӧ пычкӧны содтӧд подробностьяс.
Кыкысь кымын Тюха заводитліс котӧртны керка дорысь, быттьӧкӧ корис ас бӧрсяыс мамсӧ да вокъяссӧ.
Дамка эргис.
Пыжик да Серко, кодъяс чепӧсйылісны нин понпи бӧрся, покорнӧя сувтісны.
Тюха бара заводитліс лявтны, бергавны.
Буракӧ, Тюха убедитіс Дамкаӧс.
Сійӧ кыдзкӧ аслысногӧн увтыштіс и нёльнан понйыс ставныс кыккокйыв тӧвзисны пармаӧ.
Тюха котӧртіс медводзын.
Регыд мысти вӧрсянь кутіс кывны увтчӧм.
Дамкалӧн гора «сопраноыс» сӧльнитчис пияныслӧн юралысь басъяскӧд.
Тюха виньдаліс азартысла, сылӧн крепаммытӧм на ичӧтик басыс лолі понпилӧн кодь никсысьӧн.
Авдей петіс кильчӧ вылас, кывзысьыштіс, шыльӧдыштіс рыжӧй тошсӧ да шуис:
— Зверь вылӧ!
Сійӧ тэрыба котӧртліс амбарӧ, сюйис двустволкаӧ «жаканъяса» — разрывнӧй пуляяса патронъяс, тасмаас кӧрталіс вӧралан пурт, коскас вӧняліс патронташ, муніс пармаӧ.
Ме босьті ружье да мӧдӧдчи сы бӧрся.
Пелагея Ниловна весаліс град йӧрын капуста.
— И тіянӧс Тюха йӧймӧдіс? — серӧктіс сійӧ.
Энӧ мунӧй, мужикъяс.
Тулан вылӧ, тыдалӧ, увтӧны.
Абу на пӧра туланъястӧ кыйны.
Авдей ӧвтыштіс кинас, содтіс воськовъяссӧ.
Увтӧмыс вӧлі серьёзнӧй, тэрмӧдліс миянӧс кыкнаннымӧс.
Ми эгӧ нин мунӧй, а котӧртім пӧрӧм пуяс вомӧн да посни кустъяс вомӧн чеччалігтыр.
Ичӧтик эрд вылын куйліс косявлӧм бока ош.
Ошлань мышкӧн пукаліс сан.
Понъяс эз усьласьны сан вылӧ и эз лэдзны сылы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои Дамкалысь стратегиясӧ.
Нёль лайка, кодъясӧс бура травитӧма зверь вылӧ, вермисны эськӧ санӧс.
Да ӧд сійӧ вермис парсавны найӧс косясигас.
Медся нин том, неопытнӧй Тюхаӧс.
Тӧлка Дамка гӧгӧрвоӧма, мый талун нинӧмла рискуйтны.
Колӧ чуксавны-корны кӧзяинӧс.
Мед уджалас ружье!
И сійӧ кутіс уджавны.
Авдей матыстчигмозыс лыйис санлы жаканӧн, жугӧдіс сылысь юр чашкасӧ.
Тюха быттьӧкӧ виччысьӧма лыйӧмсӧ.
Сійӧ чеччыштіс да пиньяснас сатшкысис санлы голяас.
Ми муртса кыским понйӧс кулӧм зверь дорысь.
Дамка нюліс сан юрысь пӧсь вирсӧ, меліа-ошкана видзӧдіс ичӧтджык пиыс вылӧ.
Кор вайим кыйдӧссӧ сиктӧ, ме висьталі кӧзяинлы понъяслӧн сёрни йылысь ассьым соображениеясӧс.
Авдей Мироныч шуис:
— А мый думайтанныд?
Найӧ зэв бура гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ!
Талунъя случайсӧ босьтам.
Ош кулӧма, тыдалӧ, пӧрысьысла.
Свежӧй туша дінас сибӧдчӧма сан, давай жӧритны.
Тюха тайӧс аддзӧма.
Уськӧдчыны ӧткӧн оз шогмы, и сідзи прӧста кольны зверӧс оз позь: непорядок!
И сійӧ тшын-бус тӧвзьыштӧма отсӧгла.
Эз кӧ сійӧ висьтав, мыйын делӧыс, Дамка ӧмӧй котӧртіс эськӧ сы бӧрся пармаӧ?
Некор!
Рытнас кӧзяин паськӧдіс-ӧшӧдіс пелича вылӧ ош ку да сан ку.
Зверьяслысь яйсӧ солалісны понъяслы.
Пелагея Ниловна зэв дӧвӧльнӧя шуис:
— Вот тіянлы и Тюха!
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Тыр вежӧрлун @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 135‒142.}
ТЫР ВЕЖӦРЛУН
Вӧлі луншӧр кад, ёна пӧжис июль тӧлысся пӧсь шонді.
Ме мудзтӧдз ветлӧдлі асывбыд вӧрын, ӧні пукалі гож сайын кыдз пу улын да думайті сы йылысь, мый вот-вот заводитасны лыйлыны вӧрса пӧткаясӧс, а менам понйӧй пӧгибнитіс...
Дерт, лыйла и сідзи.
Позтыръяссӧ корсьӧма, местаяс тӧдсаӧсь.
Да мый пӧтка тыра ягдташсьыд!
Гожся кыйсьӧмлӧн став мичлуныс именнӧ понйын.
Кустъяс пӧвстын кутіс кышакывны, и ме лэпті юрӧс.
Тусяпу пӧвстысь эрд вылӧ петіс блю-бельтон.
Пон бӧрся локтіс кузь тушаа, шапкатӧм, лёзь юрсиа да дзугсьӧм гӧрд тошка ар ветымына косіник морт.
Блю-бельтон котӧрӧн матыстчис ме дінӧ.
Сылӧн вӧлі зэв сук гӧн, небыд да шӧвк кодь, сьылі вылас манишка сяма, кузьджык, кокъясас — гӧн ёкмыльяс.
Улӧ да неуна бӧрлань быдмӧм пельясыс топыда водӧмаӧсь юр бердас.
Зэв мича вӧлі еджыд дӧрӧмыс сы вылӧ койӧм пемыдлӧз анькытш тусьяснас — та вӧсна гӧныс вӧлі нежнӧй лӧзов рӧма.
Татшӧм мича тушаа, либӧ, кыдзи шуӧны собаководъяс, экстерьера, понйӧс ме важӧн нин эг аддзыв выставкаяс вылысь.
Сеттер сулаліс ме водзын, югйӧдліс карӧй синъяссӧ да бурпырысь легӧдіс бӧжсӧ.
Понлӧн кучик ошейник вылын кыкнанладорас ӧшалісны вит пунта сімӧм... гираяс!
Ме эг тӧд, мый и думыштны.
Сы мында во кыйся татшӧмсӧ эг аддзыв.
Понлӧн кӧзяиныс носӧвикӧн чышкис пӧсялӧм чужӧмсӧ, пуксис мекӧд орччӧн да муртса кывмӧн шуис:
— Сьӧкыд висьӧм!
Ме мыччи сылы киӧс, висьтаси, коді лоа, и ми кутім варовитны.
Тайӧ вӧлі сельпо магазинса войся стӧрӧж Алексей Михайлович Квашнин.
— Куим во сайын кувсис менам гӧтырӧй, тэрыба висьтавліс сійӧ.
— Гажтӧмчи ме сэтшӧма, мый и висьтавны он вермы.
Но, веськыда места эг аддзы.
А гӧтрасьны мӧдпӧв — арлыд абу сійӧ.
Ӧти морт и сӧветуйтіс вӧравны заводитны: тайӧ пӧ, шуӧ, вӧтлас лёк мӧвпъястӧ.
Вот ме и ышті.
Квашнин висьтавліс сьӧлӧмсяньыс.
Сійӧ кыпӧдліс ас дінас сочувствие, и тайӧ жӧ кадас вӧлі мыйкӧ висьтавны позьтӧм тешкодьтор сылӧн шай-паймунӧм, мисьтӧм фигураас, тэрыб жестъясас, беспомощнӧй нюмъялӧмас.
Чӧв олігтыр ме видзӧді сы вылӧ.
— Ньӧби вӧдитчылӧм ружье, Ленинградскӧй питомникысь судзӧді понпиӧс, верді, быдті, — чигарка тшынӧн пуркнитлывлігмоз водзӧ висьтавліс сійӧ.
— Пальӧдчышта, думайта, и пӧтка яйӧн чӧсмасьышта.
Черитӧ да пӧтка яйтӧ ме ёна радейта.
Да абу сиӧма, тыдалӧ...
— Мыйын нӧ делӧыс? — юалі ме.
— Регыд сезон воссяс.
Ружье тіян эм, пон эм.
— Понйыдтӧ эм, да бурджык эськӧ сійӧ кӧ эз вӧв!
— Квашнин пыркнитіс ичӧтик тошсӧ, зывӧкпырысь куньтыртліс синъяссӧ сеттер вылӧ, коді куйліс миян кокъяс дорын.
— Мӧдӧд во кыскала-велӧда — нинӧм оз артмы.
Быд лэбачпиӧс вӧтлӧдлӧ, а тарӧс оз корсь, команда оз кывзы, котӧртӧ ылӧ.
Ме нин, аддзанныд, гираяс ӧшӧді, медым ылӧдз эз мун корсьысьны, но ставыс весьшӧрӧ.
Ме сёрниті Квашнинкӧд да убедитчи, мый сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво понйӧс велӧдӧмын, аслас тӧлктӧм системаӧн сӧмын тшыкӧдӧ пӧсь сьӧлӧма, том понйӧс.
Сэки жӧ чужис мӧвп — ньӧбны сеттерсӧ.
Ме кори вузавны понсӧ, и Алексей Михайлович пыр жӧ сӧгласитчис.
— Зэв благодарнӧй лоа, мынтӧданныд кӧ менӧ тайӧ вежӧртӧм скӧтинасьыс, — церемоннӧя шуис сійӧ.
— Дзикӧдз нин сійӧ дӧзмӧдіс менӧ.
Ми донъясим.
Ме мынті деньга, рази ошейниксьыс сімӧм гираяс, босьті понйӧс домӧдыс да долыдпырысь мӧдӧдчи гортлань.
«Видзӧдлам на, — мӧвпалі ме мунігмоз, — гашкӧ, сезоныс эз на вош».
Немвиччысьтӧм ньӧбӧмтор вӧсна волнуйтчӧмла ме частӧ сувтлывлі, малалі понйӧс.
Сеттер покорнӧя да дӧверчивӧя муніс ме бӧрся, и кажитчис, мый воддза кӧзяиныскӧд сійӧ янсӧдчис гажтӧмчытӧг.
Блю-бельтон лои миян семьялӧн радейтанаторйӧн.
Сійӧ вӧлі вежливӧй, кывзысьысь, гӧгӧрвоысь.
Некымын лунӧн ми помалім комнатаса дрессировкалысь курс.
Сійӧ кӧ асныраліс, ме грӧзиті сылы чуньӧн, удачнӧя вӧчӧм быд номерысь сетлі сыр тор, кос нянь тор либӧ яй тор.
Делӧыс кутіс ладмыны.
Дӧзмӧдліс ӧтитор: Квашнин сетӧма блю-бельтонлы простонароднӧй ним — Фока.
Мыйся фантазия?
Веськалан кӧ охотникъяс компанияӧ да шуан: «Фока, кок дінӧ!»
— серамвыв лэптасны.
Ми кутім сетавны Фокалы мичаджык нимъяс.
Но нинӧм эз артмы — Фока кӧсйис лоны Фокаӧн.
Тадзи и кутім шуны сійӧс тайӧ квашнинскӧй нимнас.
Недель кымын упражняйтчим Фокакӧд легавӧй премудростьяс кузя горт дорын и му вылын.
Менам тшӧктӧм серти сійӧ «корсис», матыстчыліс кок дінӧ, водліс, сулаліс сёян весьтын, вӧчавліс ставсӧ, мый требуйтчӧ понлӧн служба устав серти, и ме вӧлі дӧвӧлен.
Медбӧрын петім нюр вылӧ, и тайӧ петалӧмыс, мыйысь ме виччыси унатор, вайис сӧмын шог.
Фока котраліс правильнӧй чӧлнӧк моз, исполняйтіс команда, но и сӧмын.
Ныр увсьыс сылӧн жбыркнитлывлісны дупельяс да енмежъяс.
А сійӧ йӧй ногӧн пыркнитлывліс юрсӧ, сувтлывліс, дворняга моз веськодьпырысь видзӧдіс на бӧрся.
«Кутшӧм дивӧ татшӧмыс? — думайті ме.
— Кӧні нӧ азартыс, кӧні вына инстинктыс, кодӧс привитӧма тайӧ пӧрӧдаыслы уна сё вояс чӧжӧн!»
Ме велӧдлывлі уна сеттерӧс.
Быдсямасӧ аддзылі.
Вӧвлі мучитчан накӧд, сы вӧсна мый найӧ горячӧсь, торкӧны стойка, вӧтлӧдлӧны лэбачӧс, ковмывліс лӧньӧдны.
А тані эз вӧв весиг некутшӧм страсть.
Нюр вылысь мунім посни кустъяса местаӧ, лэптім руд байдӧгъясӧс.
Позтыр лэбис ӧтарӧ-мӧдарӧ, лэбачьяс дзебсисны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Меным сюрліны найӧ, «талявлі» найӧс.
Найӧ жбыркылӧ кыпӧдчывлісны, лэблісны неылӧ, бара пуксьылісны турун пӧвстӧ.
Фока котраліс дурак моз.
— Корсь! — тшӧктылі ме.
Фока нюжӧдлывліс нырвомсӧ, честнӧя «корсис» и нинӧм эз аддзыв.
Весиг байдӧгъяс эз ышӧдны сійӧс.
Менӧ шогӧдіс.
Мича пон, но пустӧй.
Мый сыкӧд вӧчны?
Мӧд лунас ме муні вӧрӧ.
Чайті: гашкӧ, вӧрса пӧтка вылӧ ӧзъясны Фокалӧн синъясыс.
Пув коръяинысь лэптім том таръясӧс.
Бара лои сійӧ жӧ, мый вӧлі нюр вылын да посни кустъясаинын.
Фока эз вӧрзьӧдчы, кор кутісны швачӧдчыны бордъяснас руд лэбачьяс да заводитіс котсьыны уліті лэбысь энь тар.
Ме век жӧ решиті водзӧ занимайтчыны Фокакӧд.
Быд лун любӧй поводдя дырйи ми ветлӧдлім вӧрӧд.
Лысваа турун вылӧ кольӧм кок туйяс серти ме корсьлі да лэптылі таръяслысь позтырсӧ.
Пыр виччыси: вот Фока гӧгӧрвоас, мый колӧ сылы вӧчны, — и век выль неудачаяс.
Фока кольлі сэтшӧм жӧ неучӧн, кутшӧмӧн вӧлі водзджыксӧ.
Воис август, заводитчис лэбачьясӧс лыйлан сезон.
Ме куті ветлӧдлыны ружьеӧн.
Лэбысь позтырлы первойысь лыйӧм бӧрын Фока уськӧдчис кустъяс пӧвстӧ да воши.
Ме босьті лыйӧм лэбачӧс, пукси пӧрӧм пу вылӧ да заводиті куритчыны.
Бӧжсӧ мыжапырысь легӧдігтыр Фока воис.
Ме петкӧдлі сылы тарсӧ, сеті исавны, нювны.
Сэсся шыбиті лэбачӧс тусяпу куст улӧ, тшӧкті вайны.
Комнатаын велӧдчигӧн сійӧ вайлывліс меным бедьторъяс, ньӧръяс, важ туфли, дӧра мач, курӧг борд да уна мукӧдтор.
А ӧні сійӧ, быттьӧкӧ вунӧдӧма став наукасӧ, нинӧм вылӧ эз кӧсйы босьтны да вайны пӧсь лэбачӧс.
Поліс сійӧ кулӧм тарысь?
Зывӧктіс сійӧс?
Тайӧ понлӧн тайна, тӧдмавны сійӧс ме ог вермы.
Терпениеӧй менам быри.
Ме чеччи да мӧдӧдчи гортӧ.
Нинӧмла весьшӧрӧ воштыны кадсӧ йӧйяс вылӧ, кодъяс новлӧны пемыдлӧз анькытш тусьяса еджыд дӧрӧм, а шогмӧны сӧмын садйысь яблӧк караулитны!
Выходнӧй лунӧ ме кӧсйи нуӧдны Фокаӧс базар вылӧ, вузавны любӧй донысь.
Но гӧтыр да ныв удитӧмаӧсь нин велавны некытчӧ туйтӧм блю-бельтон дінӧ.
Найӧ эз сӧгласитчыны вузавны понйӧс, ме ланьті да миритчи.
Коли недель.
Ме ветлӧдлі вӧрӧ Фокатӧг, пӧрӧдӧминъясысь лыйлі таръясӧс, тыясысь кыйи гычьясӧс.
Ӧтчыд Фока мырдӧн вӧтчис ме бӧрся.
Вӧлі кутшӧмкӧ бикинь ыджда надея: гашкӧ, тӧлкаммис недель чӧжнас!
Но, этша мый вежсьӧма.
Збыль, Фока эз нин повзьыв лыйӧм шыысь, но пыр сэтшӧм жӧ гӧгӧрвотӧм зывӧктӧмӧн мӧдарӧ бергӧдліс нырсӧ виӧм лэбачьясысь, сылы вӧліны веськодьӧсь эжа вылын налӧн кок туйясыс.
Тайӧ лунас, гортлань восьлалігӧн нин, ме лёкысь думышті Алексей Михайлович Квашнин йылысь: «Кӧвъяліс меным тайӧ урӧдсӧ!»
Ми мунім козъя вӧр дорті.
Веськыдвылын вӧлі нитшкассьӧм нюр, кӧні быдмис турипув.
Друг Фока дзикӧдз вежсис.
Сійӧ чушкакыліс-исаліс воздухсӧ, нырсӧ инмӧдліс муӧ, видзӧдлывліс ме вылӧ, быттьӧкӧ юасис: «Мый вӧчны, кӧзяин?
Тані мыйкӧ эм!»
Ме малалышті сійӧс, ышӧді:
— Корсь, Фока, корсь!
Тіралігтыр да дрӧгнитлывлігтыр сійӧ мӧдӧдчис неуна вижӧдыштӧм, кузь папоротника эрд вывті.
Ме муні сы бӧрся.
Фока муртса вешталіс кокъяссӧ да быд минутаын сувтлывліс, бергӧдлывліс мелань юрсӧ.
Лэбачьяс, тыдалӧ, вӧліны матынӧсь, и сійӧ нуӧдіс выль кок туйяс кузя.
Настӧящӧй потяжка сеттерлӧн!
Со сійӧ, шуда здукыс, кодӧс ме важӧн да весьшӧрӧ виччыси!
Меным лои зэв нимкодь.
Но кыптылісны сомнениеяс: а мый, нуӧдӧ кӧ кӧч бӧрся либӧ ёж бӧрся?
Вӧвлі жӧ менам коркӧ кофе рӧма пойнтер Чанг, тожӧ «некытчӧ туйтӧмъяс» лыдысь: вӧчавліс зэв мича стойкаяс ёжъяс вылӧ да лягушкаяс вылӧ, но ныриснас ньӧти эз кыв пӧткаӧс...
Воськов кызь кымын кыссис Фока да ланьтіс стойка вылын.
Сійӧ сулаліс паськыда паськӧдӧм, зумыд кокъяс вылас, вомсӧ вӧлі неуна калькнитӧма, лёзь гӧна пельяссӧ лэптыштӧма, бӧжыс сырмыштіс.
Шудлы веритӧмӧн и вериттӧг ме матыстчи сы дінӧ, малышті да кӧрталі ошейникас кӧвтор — дернитны да янӧдны сійӧс, мӧдас кӧ вӧтчыны лэбач бӧрся либӧ зверь бӧрся.
Тадзи, чӧв олігтыр, сулалім ми некымын минута.
Окота вӧлі ыстыны понйӧс водзӧ, и страшнӧ вӧлі шуны тайӧ дженьыдик приказаниесӧ.
Муртса кывмӧн ме шуи:
— Пиль!
Фока полігтыр воськовтіс кыкысь, лэптіс коксӧ да бара ланьтіс.
Сылӧн синъясас вӧлі зэв ыджыд напряжение.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, быттьӧкӧ висьталіс аслас югъялысь сьӧд синъяснас: «Водзӧ мунны оз позь.
Ме жӧ тальчча гӧгӧрвотӧмтор да дукатор вылӧ!»
Ме кытшовті, петі понлы воча.
Фока ныр улысь зэв ыджыд шумӧн кыпӧдчис дозмӧр да пырысь-пыр жӧ швачкысис-уси менам лыйӧмысь.
А Фока сулалӧ кыдзи сулаліс.
Сійӧ сӧмын бергӧдчыштіс тушаджыннас шуйгавыв, ачыс дрӧгнитлывлӧ да нюжӧдчӧма.
Вирӧн польдчӧм лӧдз пукаліс сы ныр вылын, но вермис-ӧ пон чувствуйтны тайӧ здукъясас лӧддзӧс!
Ме бара шуи:
— Пиль!
Фока воськовтіс ещӧ ӧтчыд, и мӧд дозмӧр лэбзис папоротник пӧвстысь.
Ме лэдзи сійӧс меткӧя лыйӧм ылнаӧ, гымӧбті шуйга стволысь.
Сійӧ тупыльтчис-уси турун пӧвстӧ.
Фокалӧн напряжениеыс чині.
Сійӧ пыркӧдчыштіс, быттьӧкӧ купайтчӧм бӧрын, да тшапнитіс ныр вывсьыс лӧдзсӧ.
— Вай! — тшӧкті ме.
Тані позьӧ вӧлі и не вайны.
Лэбачьяс куйлісны тыдаланаинын, «вай» кывйыс, буракӧ, ачыс петіс механическӧя.
Фока гӧгӧрвоис командасӧ, уськӧдчис матыссаджык лэбач дінас, сьыліӧдыс кватитіс пиньяснас да кутіс кыскыны.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ, а всё-таки сійӧ кыскис пӧрысь петукӧс менам кокъяс дорӧдз.
Сэсся спокойнӧя вайис мӧдсӧ.
Мый нӧ лои?
Дивӧ?
Эз, дивӧ эз вӧв.
Фока лои арлыда, воськовтіс немдумайттӧм челядьдырся черта вомӧн, воис тыр вежӧрлун; ачыс воссис сылы сійӧ, мый ни видӧмӧн ни гираясӧн эз вермы внушитны Алексей Михайлович Квашнин.
Да и ме...
Менам заслугаӧй кыдзи учительлӧн вӧлі сыын, мый ме дугдывтӧг тойлалі понйӧс тыр вежӧрлун черта дінӧ.
И ме жӧ вӧчи ӧшибка: кор ми вӧлім черта дорас, дугді велӧдны, и сӧмын случайность отсаліс мездыны блю-бельтонӧс заслужиттӧм позорысь.
Тайӧ лунас ме унатор выльысь думышті.
Тӧдвылӧ усины неудачаяс, томдырся сомневайтчӧмъяс.
Эз тырмы опыт, тӧдӧмлунъяс, а медся главнӧйыс — эз на воны колана срокъясыс.
Тэрмасьӧм вӧсна котӧртлі вывті водзӧ, усьлывлі, плешкӧ петавлісны йӧгъяс.
Фокалӧн тыдовтчис зэв бур верхньӧй чутьё.
Сезон помасигкежлӧ менам вӧлі паськыда корсьысьысь, вӧрзьӧдчывтӧм стойкаа да зэв бур дисциплинаа пон.
Сентябрын ми паныдасим вӧрын Квашнинкӧд.
Сійӧ вотіс тшак, пельпом саяс ӧшаліс берданка, тасма костас вальдшнеп.
Ме висьталі Фока удж йылысь.
Алексей Михайлович ышловзис да кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Неужели ме ӧшибитчи? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник.
— Ок, сьӧкыд висьӧм!
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Вокъяс @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 143‒144.}
ВОКЪЯС
Легавӧйяс торъялӧны небыд характерӧн, абуджык сэтшӧм пурсьысьӧсь, кыдзи лайкаяс, сторожевӧйяс да гончӧйяс.
Менам курцхаар Октав вӧлі исключениеӧн.
Сылы эз на вӧв арӧс, а Октав сюйсис нин пурсьыны любӧй пӧрӧдаа представительяскӧд.
Сійӧ эз повзьыв ни противниклӧн арлыдысь, ни ыдждаысь.
Сійӧ выработайтіс косьлысь бур приёмъяс, мый вӧсна и вермывліс мукӧдсӧ.
Кось панліс немвиччысьтӧг.
Пырмунігмоз кучкыліс понлы морӧснас, уськӧдліс муӧ да мёртвӧй бульдожьей хваткаӧн кватитліс голяӧдыс.
Ме кӧ сёрмыштлі воны отсӧг вылӧ сылы, кодӧс уськӧдісны, делӧыс помасьліс лёка.
Мыйта недоразумениеяс вӧвліны понъяслӧн кӧзяинъяскӧд!
Мыйта штрап ме мынтылі!
Важӧн эськӧ ме янсӧдчи скӧр тышкасьыськӧд, но му вылын, вӧрын, нюр вылын Октав кодьыс некод абу.
Сылӧн вына талант, куслытӧм страсть.
Настӧящӧй охотник мечтайтӧ татшӧм пон йывсьыс нэм чӧжыс.
Таво гожӧмнас ме ордӧ сиктӧ воис кыйсьыштны важ друг аслас курцхаар Диккӧд.
Дик — Октавлӧн рӧднӧй да ӧттшӧтшъя вок.
Найӧс янсӧдісны куим во сайын, кор найӧ вӧліны тӧлысся кычияс.
И вот найӧ первойысь аддзысисны — кык ён пон-красавец, шензьымӧн ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Машина сувтіс ӧшинь улӧ, и Дик чеччыштіс кузовысь да муніс Октав дінӧ, коді сулаліс ворота дорын.
Ме дрӧгниті да горӧді «тубо».
Кор делӧыс воӧ косьӧдз, «тубо» оз дугӧд Октавӧс, и ме горзі, пӧжалуй, сӧвестьӧс успокоитӧм могысь.
— Немтор, мед гыжъясьыштасны, — сералігтыр шуис друг.
— Тайӧ налы пӧлезнӧ: ёнмӧдӧ мускулатуранысӧ.
Понъяс исалісны ӧта-мӧдсӧ, легнитісны бӧжъяссӧ.
Тырвыйӧ дружелюбнӧя бӧж легӧдӧм!
Сэсся Октав — косясьысь Октав!
— кутіс нежнӧя нювны Диклысь туяс бусӧссьӧм пельяссӧ.
А Дик — Октавысь абу омӧльджык косясьысь!
— сулаліс да нимкодьпырысь никсіс.
Тайӧ вӧлі дивӧ.
Ме швачниті киясӧн.
Диклӧн кӧзяиныс серамсорӧн шуис:
— Ӧти мамысьӧсь, признайтісны ӧта-мӧдсӧ.
Видзӧдтӧ: окасьны кутасны.
Веранда вылын ми юим чай.
Вокъяс гажаа ворсісны садйын, и морт, коді аддзӧ найӧс первойысь, вермис эськӧ думыштны, мый тайӧ медся рам понъяс свет вылас.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Агат @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 144‒148.}
АГАТ
Гожӧмын лэбачьясӧс лыйлӧм заводитчигӧн понъясӧс гусявлысьяс пышйӧдісны менсьым Джимӧс — ирландскӧй сеттерӧс.
Менӧ шогӧдіс.
Коді вузалас тіянлы бур понйӧс июльын!
А ньӧбны базар вылысь, тӧдтӧм морт киысь, — сідзкӧ рискуйтны: босьтан кутшӧмкӧ дряньӧс.
Менам гӧтыр тӧдсаяслӧн (кодъяс эз вӧвны охотникъясӧн) вӧлі шотландскӧй сеттер Агат.
Бур йӧз жалитісны менӧ да сетісны Агатӧс тӧлысь кежлӧ.
Шотландскӧй понъясӧс миян ёнджыка тӧдӧны общӧй нимӧн — «гордонъяс».
Меным вӧзйӧм гордонлӧн ай-мамыс вӧлӧмаӧсь известнӧй понъяс: батьыс и мамыс — зӧлӧтӧй медалистъяс, полевӧй чемпионъяс.
Агат вӧлі кӧкъямыс арӧса статя ай пон, югъялысь волнистӧй гӧна, царственнӧй юра да гажа синъяса.
Ӧтитор менӧ повзьӧдліс: понйыс велӧдтӧм.
Нэм чӧжыс сійӧ олӧма комнатаясын да каменнӧй дворын, кодӧс кытшалӧма кирпич стенаӧн, абу вӧвлӧма вӧрын, абу аддзывлӧма не сӧмын тарӧс, но весиг гортса курӧгӧс.
Но бӧрйыны вӧлі некодӧс.
Ме решиті испытайтны понсӧ.
Овлывлӧны жӧ свет вылын чудесаяс!
Поездӧн ми воим Калининскӧй областьӧ.
Станцияын медалім вӧлаӧс, пуксим телегаӧ.
Агат куйліс менам кокъяс дорын, ӧтарӧ нетшкысис чеччыштны муӧ.
Сылы ставыс вӧлі шензянаӧн и окота котралыштны эжа вывті, тӧдмавны туй бокъяссӧ.
Мунам сиктӧд.
Сикт помас ляпкыдик, ичӧтик пруд, сэні плавайтӧны кык энь дзодзӧг позтыръясныскӧд.
Агат аддзис рудовъеджыд зэв гырысь лэбачьясӧс да эз вермы кутчысьны.
Быттьӧкӧ пружинаӧн шыбитісны, сійӧ орӧдіс домӧдсӧ, чеччыштіс телегаысь, уськӧдчис дзодзӧгъяс вылӧ.
Лэбачьяс повзьӧмпырысь кутісны гогзьыны, ӧвтчыны бордъяснас.
— Бӧрлань!
Тубо!
— горзі ме не ас гӧлӧсӧн.
Кутшӧм сэні «тубо»!
Агат разӧдіс чукӧрсӧ пруд пасьтала, кватитіс ӧти дзодзӧгӧс сьыліӧдыс да пыркӧдӧ мыйвынсьыс.
Дзодзӧгъяс горзӧм вылӧ котӧрӧн воис кӧзяйка.
Сійӧ грӧзитіс менӧ быдсяма наказаниеясӧн.
Ме мынтыси сылы, сійӧ успокоитчис, и ми мӧдӧдчим водзӧ.
Рытнас лючки-ладнӧ воим сиктӧ, кытчӧ вӧлі мунам.
Мӧд лунас — сезон воссьӧм.
Асывнас ме босьті ружье, нуӧді Агатӧс сикт сайӧ да лэдзи.
Господи, мый заводитчис!
Зэв гырыся чеччалігтыр, мый вылӧ способнӧйӧсь душнӧй квартираясын унзільмӧм, тшӧгӧдӧм гордонъяс, Агат лэбаліс греча му вывті бобувъяс бӧрся да юрсигусьяс бӧрся.
Ни горзӧмъяс, ни шутьлялӧмъяс эз вермыны дугӧдны сійӧс.
А кор сы кок улысь шбыркнитіс да лӧсьыдтӧма лэбис уліті том скворец, пон дзикӧдз воштіс юр садьсӧ.
Сійӧ вӧтчис лэбач бӧрся сэтчӧдз, кытчӧдз скворец эз саяв кыдз пу йывъяс сайӧ.
Яг весьтын мыччысис шонді.
Кыдз пу раскын заводитчис помся лыйсьӧм.
Сэні кутшӧмкӧ шуда йӧз пукталісны ягдташъясаныс таръясӧс, сьӧлаясӧс, дозмӧръясӧс.
А ме пыр на «вӧралі» греча му вылын: сэні вӧлӧма быдсяма дряньыс, и Агат некодӧс сідзи эз лэдзлы.
Бобӧнянь пӧвстысь кыпӧдчисны сьӧд ракаяс, кодъяс век дасьӧсь ворсыштны йӧй понкӧд.
Паськӧдӧм вома пузьӧм Агат прӧстӧ эз тӧд, кодӧс кутны да вӧтлӧдлыны.
Сьӧд ракаяс живъялісны сы весьтын, кравзісны:
«А миянӧдз он во чеччыштны!
Миянӧдз он во чеччыштны!
Уна татшӧм бӧлбанъястӧ ми аддзылім!»
Мый вӧчны?
Ме пукси борйӧ, ӧзті каллян.
«Кор нӧ помасяс тайӧ музыкаыс? — Агат бӧрся видзӧдігмоз думайті ме.
— Али сылы помыс оз во?»
Дыр ковмис виччысьны.
Кыкысь ме тэчлі табак ыджыд каллянӧ, сэтшӧм ёна кыскылі тшынсӧ, мый курдіс горшӧй да кӧсичаясӧй кутісны доймыны.
Медбӧрын му вылӧ эз коль ни ӧти ловъя лов: ставнысӧ вӧтлӧма, повзьӧдӧма, ставныс дзебсисны.
Весиг немуджтӧм сьӧд ракаяс, кодъяслы дышӧдіс эльтны кузь пеля бӧбӧс, лэбисны сиктӧ.
Агат матыстчис ме дінӧ, мудзпырысь ӧвтыштіс бӧжнас, водіс эжа вылӧ.
Зарни рӧма карӧй синъясыс сылӧн вӧлі вазьӧмаӧсь.
Синваыс петіс нормӧмысла да ыштӧмысла.
Сійӧ дрӧгнитлывліс, лэпталіс бокъяссӧ, быттьӧкӧ ыджыд, пӧлезнӧй удж бӧрын.
Мукӧд охотник велӧдыштіс эськӧ сійӧс ньӧрйӧн.
А ме некор ог нӧйт понъясӧс, и кӧть ставыс ме пытшкын пуис, ме меліа тапкӧдышті Агатлы сьыліас.
— Ыджыд, а тӧлктӧм, — велӧдӧм сямӧн шуи ме.
— Кад нин тӧлквыв пуксьыны, дяденька.
Весиг сьӧд ракаяс тэ вылын серавлӧны.
А сьӧд рака медся пустӧй лэбач свет вылас.
Сійӧ упкис да легӧдіс бӧжсӧ.
Мый сылысь босьтан!
Ми шойччыштім, пырим вӧрӧ.
Агат тӧлктӧг котраліс эрдъяс вывті.
Аддзис пожӧм йылысь уджач сизьӧс, думыштчӧмӧн сувтіс, сюся видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧкӧ юаліс, мый тані вӧчны, да кутіс увтны:
«Гав, гав!
Кутшӧм лэбач тэ?
Мыйла сизьдан пусӧ?
Гав, гав!»
Сизь чуймис жӧ, бергӧдіс юрсӧ, мыйкӧ чипӧстіс аслас тарабарскӧй кывйӧн да бара кутіс сизьдыны нырнас.
Буракӧ, сійӧ шуис:
«Эновтӧй менӧ.
Аддзанныд, делӧӧн занимайтча.
Весьшӧрӧ лӧвтысьяскӧд сёрнитны некор».
Ошейникӧдыс ме нуӧді Агатӧс бокӧ да шуи:
— Корсь, дурень, вӧрса пӧткаӧс да некодлы эн висьтав, мый сизьӧс увтін: бур йӧз серамвыв лэптасны.
Ягӧд коръяинысь ми лэптім тар позтыр.
Агат уськӧдчис энь тар бӧрся сэтшӧм жӧ чожа, кыдзи вӧтлӧдліс му вылын скворецӧс, да воши син улысь.
Ме свиститі ӧтчыд, свиститі мӧдысь.
Пукси пӧрӧм пу вылӧ.
Коли минута кызь кымын — кыла, ылын омлялӧ Агат.
Ме зэв ёна чуйми да муні гӧлӧс вылас.
Сёнторйын пукалӧ менам понйӧй бӧр кокъяс вылас, нюжӧдӧма нырвомсӧ да омлялӧ.
Ме чукӧсті Агатӧс.
Кутшӧм нимкодь лои сылы!
Чеччаліс меным морӧсӧ, чушкис, корскис да нориника никсіс.
Ми мӧдӧдчим водзӧ.
Ставыс лолі сідзи жӧ.
Сійӧ вӧтчыліс лэбач бӧрся, а сэсся омляліс ылын:
«Кӧні тэ, кӧзяин?
Ме ылалі!
Лок татчӧ!»
Водзӧ вӧчавны опытъяс вӧлі нинӧмла.
Ме нуӧді Агатӧс Москваӧ.
Станцияын меным паныдасис важ друг, охотовед, коді бура тӧдіс пон породаясӧс.
Сійӧ кывзіс Агат йылысь менсьым висьтӧс, шпыньмуніс.
— А ӧд замечательнӧй экземпляр тайӧ Агатыс!
— шуис сійӧ.
— Пӧдӧма чутьёыс, вошӧма талантыс.
Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс:
— Гортса воспитаниеыс дзугис.
Способностьястӧ колӧ развивайтны ас кадӧ.
Эндӧдан срокъяссӧ — вошӧ дарование.
{Арамилев И. А. (комиӧдіс Туркин К.) @ Аппорт @ висьт @ И. Арамилев. Вӧралан трӧпа вылын @ 1956 @ Лб. 148‒151.}
АППОРТ
Понйӧс велӧдігӧн медся сьӧкыдыс — велӧдны сійӧс ваявны виӧм пӧтка.
Вӧрын лыйсигӧн тайӧ оз имеит ыджыд тӧдчанлун.
Лэбач усьӧ тыдаланаинӧ, матӧ.
Ачыд босьтан.
Аппорт колӧ вавыв лэбачьясӧс лыйлігӧн.
Абу век приятнӧ мортлы пырны ваӧ уткала, торйӧн нин арын.
И овлывлӧ сідзи: вартчин ранитчӧм пӧткала — лэдзан лыйтӧг зэв ыджыд чукӧр.
Том пон радпырысь вайӧ ваӧ шыбитӧм бедь, курӧг борд, лэбач чучела да быдсяма дряньсӧ.
А мунін кыйсьыны, лыйин уткаӧс — пон оз вӧрзьы места вывсьыс.
Горзан <rus>«аппорт»</rus>, а пон, вомдзалӧма кодь, сулалӧ и сулалӧ берегын.
Некутшӧм кӧсйыштӧм выполнитны долгсӧ, отсавны кӧзяиныслы.
Тадзи вӧлі менам дас кымын легавӧйкӧд.
Тадзи вӧлі и ирландец Джимкӧд — медся одарённӧй понкӧд, коді вӧлі менам нелямын во чӧжся вӧралан практика дырйи.
Джим эз кӧсйы ваявны лыйӧм пӧткаясӧс.
Миян специалистъяс-охотоведъяс понъясӧс велӧдӧм кузя руководствоын сӧветуйтӧны: «Кольӧй виӧм лэбачӧс места вылас.
Пон бӧр бергӧдчас сыла, ваяс и сетас.
Тайӧ и лоӧ <rus>аппорт</rus>ӧ велӧдӧмын первой воськолӧн».
Ме куті пӧльзуйтчыны тайӧ приёмнас Джимӧс велӧдігӧн.
Унаысь кольлывлі таръясӧс да байдӧгъясӧс сэтчӧ, кытысь найӧс лыйи.
И немтор!
Джимлы вӧлі дзик веськодь эновтӧм пӧткаыд...
Коркӧ ӧтчыд ме коли том дозмӧрӧс, муні ылӧдз, эг вермы корсьны тайӧ местасӧ да дзикӧдз вошті дозмӧрсӧ.
Ме петі терпениеысь, гижи скӧр письмӧ охотничӧй журнал редакцияӧ.
Ме шуи охотовед-собаководъясӧс кабинетнӧй йӧзӧн, кодъяс оз тӧдны понъяслысь натурасӧ да сеталӧны охотникъяслы анекдотическӧй сӧветъяс.
Редакция ӧткажитчис печатайтны письмӧӧс, кыдзи пӧ несправедливӧйӧс да вывті резкӧйӧс.
Ӧтчыд, тарӧс лыйӧм бӧрын, ме пукси куритчыны.
Лэбачӧс пукті эжа вылӧ «косьмыштны», сы вӧсна мый сійӧ вӧлі ёна жугалӧма ыджыд зарядӧн матісянь лыйӧмысь.
Джим водіс орччӧн, заводитіс нювны борд вывсьыс пӧсь вирсӧ.
Куритчигмоз немвиччысьтӧг шымыртісны менӧ кутшӧмкӧ мӧвпъяс.
Ме перйи блокнот, куті мыйсюрӧ гижавны, кыдзи частӧ овлывлӧ менам вӧралігӧн.
Бумага быри, а гижны колӧ вӧлі уна на.
Регыдджык гортӧ!
Ме чеччи вутш вылысь, тэрмасигтыр мӧдӧдчи сиктлань.
Виӧм тар коли сэтчӧ, кӧні ме шойччи лыйӧм бӧрын.
Эз вӧв сыӧдз меным!
Ми мунім вӧрса трӧпаӧд.
Пон спокойнӧя котӧртіс водзын.
Друг мыйкӧ уси сылы тӧдвылас: сійӧ бергӧдчис, тэрыба котӧртіс бӧрлань.
Ме эг гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да шутёвті.
Пон эз лок шутёвтӧм вылӧ.
Некор татшӧмыс эз вӧвлы сыкӧд.
Ме ёна скӧрми, сулалі да шутьлялӧмӧн чуксалі понйӧс.
Медбӧрын кутіс кывны кок шы.
Джим лэбис мелань, вомас кутіс тарӧс.
Ме босьті лэбачӧс, малалышті понйӧс, сеті сылы сакар тор.
Джим радпырысь чеччаліс, никсіс.
Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ ачыс чуймӧма открытиенас, кодӧс муртса на вӧчис.
Ми вӧрзьӧдчим.
Ме бара — ӧні нин нарошнӧ — коли пӧткаӧс эжа вылӧ.
Воськов кызь мунӧм бӧрын Джим бӧр бергӧдчис, босьтіс тарӧс, вӧтӧдіс менӧ да шыбитіс сійӧс менам кокъяс дорӧ.
Ме восьлалі, быттьӧкӧ нинӧм ог казяв.
Джим бара кыскис лэбачӧс.
Мукӧддырйиыс сійӧ котӧртлывліс ме водзвылӧ, локліс паныд, медым ме казялі сійӧс.
Ме вӧлі неумолимӧй.
Сійӧ шыбитлывліс тарӧс, увтіс, быттьӧкӧ кӧсйис висьтавны:
«Тэ мый, синтӧммин, кӧзяин!
Босьт жӧ, босьт!»
— Ог интересуйтчы, — вочавидзлі ме.
— Ньӧти оз ков нетшкӧм бӧжа татшӧм дряньыд!
Ышловзьӧм бӧрын пон босьтліс лэбачӧс да бара котӧртліс ме бӧрся туй кузя.
Тадзи «ворсім» ми дзик сикт дорӧдз.
Тадзи ми и пырим керкаӧ, мыйысь чуймисны гортсаяс: ме — тыртӧм ягдташа, Джимлӧн вомас — тар.
Тайӧ лунсяньыс Джим кутіс зэв бура выполняйтны ассьыс долгсӧ, ваявны лэбачьясӧс му вылысь и ва вылысь.
Понлӧн удж вылӧ любуйтчигӧн ме казьтылі охотничӧй журналӧ гижлӧм аслам скӧр письмӧ йылысь да нюмъялі.
Ӧд кутшӧм бур, мый эз печатайтны!
Ковмис эськӧ сочиняйтны опровержение, извиняйтчыны собаководъяс водзын.
{А. Авдеенко (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Карпатскӧй бипур дорын @ висьт @ А. Авдеенко. Карпатскӧй бипур дорын @ 1962 @ Лб. 3-28}
КАРПАТСКӦЙ БИПУР ДОРЫН
I
Туй бокын, сэні, кӧні автострада кольӧ бӧрӧ Карпатскӧй гӧраяскостса векни местаяс да петӧ вель паськыд долинаӧ, ломзьӧ войся бипур.
Ляпкыдик, но жар би быд боксянь нюлӧ дыр вӧдитчӧмла тшынасьӧм да сьӧдасьӧм пӧрт.
Пусьӧ тшынасьыштӧм кулеш — кизьӧриник проса рок, кытчӧ пуктыссьӧ вель уна порсь тшӧг да жаритӧм лук.
Бипур дорын пукалӧны кык мужик да чӧла, дӧзмытӧг виччысьӧны сійӧ здуксӧ, кор кулешсянь кутас ӧвтны чӧскыдысь-чӧскыд дук.
Кодъяс нӧ найӧ, бипур дорын пукалысь тайӧ кык мортыс?
Мыйла, автострадасӧ шлагбаумӧн тупкӧм бӧрын, найӧ оз узьны, кӧть кадыс вӧлі нин ылӧ вой шӧр кад бӧрын да важӧн оз петкӧдчыв ни ӧти машина?
Арся вой, быттьӧ топыд стен, быд боксянь кытшалӧ бипурсӧ; оз тыдавны ни гӧраяс войвылын, ни равнинаяс лунвылын, ни вӧр массив асыввылын, ни скалаяс, кӧні нинӧм оз быдмы, — рытыввылын.
Весиг юыс, коді визувтӧ неылын туй мӧдарладорас изъяс пӧвстті, ас йывсьыс сетӧ тӧдны сӧмын бузгӧм сертиыс.
Пемыд да шы ни тӧв.
Да ещӧ гӧраясын югдӧм водзвывса ыркыдлун.
Ю сайын ӧти бӧрся мӧд чуксасисны первой петукъяс.
Гырысь лысва войтъясӧн вевттьысисны туйдорса изъяс, быдмӧгъяс да автострадаса асфальт.
Лои ыркыд.
— Но, кад нин! — шуис ӧти мужичӧйыс да нюжӧдчис кулеш тыра тшынассьӧм пӧртлань.
— Да, ӧні, пӧжалуй, дзик буретш, — кыпыда вочавидзис мӧдыс да кыскис сӧстӧм рузумӧ гартыштӧм ыджыд пу пань.
Тані, карпатскӧй туй вылын, век овлӧ чӧв-лӧнь; нинӧмтор оз висьтав опасность йылысь.
И йӧз, кодъяс пукалӧны бипур дорын да ужнайтӧны, оз виччысьны бушков да оз мӧвпавны сы йылысь, мый некымын здук мысти налы кыкнанныслы ковмас сувтны смертьлы паныд...
— Верховинасянь машина лэччӧ, — спокойнӧя шуӧ ӧти мужичӧйыс.
Сійӧ бергӧдӧ бипурӧн югдӧдӧм чужӧмсӧ гӧраяслань да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, зільӧ аддзыны туйсӧ.
Тыдавтӧм на машиналӧн фара югӧрыс исковтіс куш скалаяс кузя, сэсся лыска пу йывъяс кузя, паськыд визьӧн водіс ю вылӧ да, медбӧрын, веськыда зурасис туйсӧ тупкысь шлагбаумӧ.
II.
Сёр рытӧ гражданин Н.-лӧн квартира ӧдзӧсӧ гораа йиркӧдчисны. Иван Иванович — инженер, коді кык во сайын петіс пенсия вылӧ, — вӧлі пӧрччысьӧма нин да куйліс вольпась вылын.
Аслыс ропкигтырйи квартираса кӧзяин чеччис.
Кодлы сійӧ ковмӧма татшӧм сёр кадӧ?
Ӧдзӧс дінӧ матыстчӧм бӧрын, биасьтӧг, сійӧ юаліс:
— Коді сэні?
— Восьты, другӧ, ас йӧз!
— Коді сэтшӧм «ас йӧзыс»?
— Он ӧмӧй тӧд гӧлӧс серти?
— Тайӧ тэ, Микола? — век на юасис Иван Иванович.
— Да.
Восьты.
Иван Иванович плавгис пельпомъяс вылас важ шынель, биасис, восьтіс ӧдзӧссӧ.
Сы водзын сулаліс латшкӧсіник тушаа, паськыд пельпомъяса, кучик курткаа морт.
Тайӧ вӧлі шофёр Микола Степанчук.
— Мый нин лои? — юаліс Иван Иванович виччысьтӧм гӧсть вылӧ юрсянь кок улӧдзыс сюся видзӧдігтыр.
— Магарыч тэсянь, — нюмъяліг вочавидзис Степанчук.
— Эмӧсь выгӧднӧй клиентъяс.
Ӧти войӧн позяс нажӧвитны сё шайт.
Деньга сетасны водзвыв.
Иван Иванович паськыдджыка восьтіс ӧдзӧссӧ, сывйыштіс ӧти пельпомӧдыс шофёрӧс да нуӧдіс сійӧс керкаӧ.
— Кытчӧ нуны найӧс? — гажаа юаліс сійӧ.
— Ужгородӧ.
Но сӧмын сувтӧдӧны условие: югдытӧдз воны места вылӧ.
Тэрмасьӧны найӧ...
— А мый нӧ сэтысь сэтшӧма ковмӧма?
— Тэрмасьӧны кодӧскӧ дзебны.
Дядьыс-ӧ, племянникыс-ӧ кулӧма.
Но, ӧдйӧ пасьтась-кӧмась.
Машинаад бензиныс эм?
Иван Иванович вӧрзьӧдчытӧг сулаліс комната шӧрын.
Сылӧн бритӧм, неуна пыктыштӧм, чукырӧсь чужӧм вылас тӧдчис чуймӧм.
Сійӧ шыльӧдыштіс дзор юрсисӧ да эскытӧг видзӧдліс аслас Микола другыс вылӧ.
Иван Иванович тӧдмасис сыкӧд некымын тӧлысь сайын чёрнӧй автомобильнӧй биржа вылын.
Шофёр Степанчук тшӧкыда нулывліс пассажиръясӧс Станиславӧ, Черновицыӧ, Киевӧ да Закарпатьеӧ.
Кор эз вермыв нуны пассажиръясӧс аслас машинаӧн, индывліс налы Иван Ивановичӧс, кодлӧн вӧлі аслас выль «Волга».
Найӧ вель тшӧкыда ӧтлаын юыштлывлісны.
Сэсся ӧта-мӧд йылысь нинӧмтор эз тӧдны.
— А мыйла тэ ачыд он ну? — юаліс Иван Иванович.
— Ремонтируйта ассьым «тарантасӧс».
Мӧд ногӧн кӧ эськӧ лэдзи ӧмӧй ас киясысь татшӧм выгӧднӧй клиентъясӧс?
Сё шайт!..
Но, мӧдӧдчы! — клопнитіс пельпомас кӧзяинлы да чорыда шуис Степанчук.
— Мый нӧ тэ та дыра думайтан?
— А кӧнӧсь найӧ?
— Виччысьӧны менам квартираын.
Нуан?
— А тэ мекӧд мунан?
Гажтӧм ӧтнамлы.
— Ог эшты, другӧ.
— Но ладнӧ.
Сідзкӧ, босьта Стасикӧс.
— Правильнӧ! — гораа шуис Микола.
— Стасик оз сет тэныд унмовсьны бӧр локтігад.
Зэв прамӧй зонкаыс.
Чукӧстны сійӧс?
— Ветлы!
Микола петіс.
Бӧр воис сійӧ регыд мысти, сы вӧсна мый Стасик оліс сійӧ жӧ дворас, кӧні и Иван Иванович.
— Со сійӧ.
Дась вӧчны, мый тэныд колӧ! — висьталіс Микола косіник пельпомас Стасиклы тапкӧдігтыр.
Иван Иванович водзын сулаліс ар дас кыка косіник детинка.
Сылӧн мугӧм чужӧмыс вӧлі унзіль, пыктыштӧм синъясыс читкыртчӧмаӧсь би югыдысь.
Веськыдладор банбокыс вель ёна чукырӧссьӧма, сьӧдов юрсиас ӧшйӧмаӧсь еджыд гӧн торъяс, дӧрӧм кизьяссӧ кизялӧма кыдзсюрӧ, тшайпода, ботинки кӧвъяссӧ абу кӧрталӧма.
Иван Иванович стрӧга видзӧдліс детинка вылӧ.
— Мыйла сійӧс босьтнысӧ!
Сылы ӧні узьӧмыс донаджык путешествуйтӧм дорысь.
Мун гортад, узь.
Стасиклӧн сьӧд синъясас тыдовтчис кевмысьӧм.
— Дядя Ваня, ме ог кут узьны!
Честнӧй кыв!
Босьтӧй!
Ме некор на эг вӧв Карпатыас...
— тіралан гӧлӧсӧн кевмысис сійӧ.
Иван Иванович чӧв оліс.
Сійӧ чорыда решитіс босьтны детинкаӧс сьӧрсьыс, но кӧсйис петкӧдлыны, быттьӧкӧ оз тӧд, босьтны али абу.
Стасиклӧн синъясыс вазисны. Сійӧ чӧв оліг кевмысис Иван Ивановичлы, мед бӧр оз мӧдӧд гортас.
А Иван Иванович гыжъяліс балябӧжсӧ да мӧвпалігтыр видзӧдіс детинка вылӧ.
Мед мучитчыштас, зато кутшӧма кутас радлыны бӧрынджык, кор пуксяс «Волгаӧ» сыкӧд орччӧн да кутас настраивайтны радиоприёмник!
Найӧ вӧліны бур другъяс, и другъясӧн найӧс вӧчис автомобиль.
Детинка радейтіс Иван Ивановичлысь машинасӧ.
Кор тайӧ машинаыс локтіс Варшавскӧй уличавывса 9-ӧд номера керка дворӧ, Стасик эз вешйыв сы дінысь лун ни вой.
Сійӧ отсасис Иван Ивановичлы мыськыны машинасӧ, зыравны воскӧвӧй пастаӧн да весавны зеркалӧ кодь югыдӧдз хромируйтӧм частьяссӧ.
Стасик радліс, кор дядя Ваня, быттьӧкӧ уджалӧмысь награда пыдди, машинанас нуліс сійӧс кар кузя.
И кор сійӧ ӧтчыд Стасикӧс босьтіс сьӧрсьыс ылі рейсӧ, Буковинаӧ, детинка вӧлі медшуда мортӧн.
Дворӧ тайӧ чудеснӧй, сьӧд полируйтӧм машина вотӧдзыс Стасик радейтіс ноксьыны гулюясӧн, маркаясӧн, велосипедӧн, футболӧн, велӧдіс английскӧй кыв.
Ӧні сійӧ ставсӧ вунӧдіс, ставсӧ эновтіс да интересуйтчис сӧмын «Волгаӧн».
Школаысь воӧм да урокъяс кыдзсюрӧ вӧчӧм бӧрын сійӧ пырысь-пыр жӧ котӧртліс двор помӧ, кытчӧ вӧлі стрӧитӧма дядя Ванялӧн важ кровельнӧй кӧртӧн кышӧм гараж.
Стасик мамлы, английскӧй кыв кузя учительницалы, небыд сьӧлӧма, рам, ӧтка нывбабалы, эз волы сьӧлӧм вылас пиыслӧн увлекайтчӧмыс, но сійӧ нинӧмтор эз вермы вӧчны: бур кывъяссӧ Стасик эз гӧгӧрволы — прӧстӧ эз кыв, а стрӧг да скӧр кывъяс мамыс эз куж шуны.
Вочасӧн сійӧ миритчис пиыслӧн выль увлечениеӧн да надейтчис сы вылӧ, мый кадыс ачыс кӧдзӧдас пиысӧн автомобиль радейтӧм.
— Босьтӧй, дядя Ваня! — пыр на кевмысис Стасик.
— Мый сэсся вӧчан, ковмас...
Иван Иванович пасьтасис, сюйис куртка зепъясас нянь шӧрӧм, сыр кусӧк, некымын яблӧг.
— Мӧдӧдчим.
Нуӧд миянӧс, Микола, аслад квартирантъяс дорӧ.
III.
Карыс узьӧ нин вӧлі.
«Волга» тӧвзьыштіс центрса тыртӧм уличаяс кузя да сувтіс кар помас, ичӧтик керка весьтӧ, код гӧгӧр вӧлі джуджыд потшӧс.
Шофёр тэрыба петіс машинаысь да некымын здук мысти локтіс сійӧ йӧзыскӧд, кодъясӧс кӧсйис инавны.
Найӧ вӧліны кыкӧн.
Фараяс би улын Иван Иванович бура аддзис ассьыс выль клиентъяссӧ. Найӧ вӧліны вель томӧсь на, зэв ӧткодь чужӧмаӧсь.
Кыкнанныс важиник руд костюмаӧсь; юраныс стандартнӧй кепкаяс, кианыс неыджыд чемоданъяс.
«Татшӧм замухрышкаяс, а сёясӧн шыбласьӧны!» — думыштіс Иван Иванович.
Таысь водзӧ аслас мӧвпъясӧн сійӧ эз мун.
Сылӧн машинаын вӧвліны нин быд сикас «левӧй пассажиръяс».
Сійӧ велаліс нин кутны асьсӧ лишнӧй юасьӧмъясысь.
Зонъяс вежливӧя здоровайтчисны «Волгалӧн» кӧзяинкӧд, меліа нюмдісны Стасиклы, коді пукаліс водителькӧд орччӧн, другкӧд моз прӧщайтчисны Миколакӧд да, кужӧмӧн машина ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, пуксисны бӧрладор пуклӧс вылӧ.
Чемоданъяссӧ найӧ пуктісны кок уланыс.
Сэсся ӧти пассажирыс муртса инмӧдчыштліс Иван Иванович пельпомӧ да, Стасиклань юрнас довкнитлӧмӧн, нюжйӧдлана небыдик гӧлӧсӧн юаліс:
— Пи?
Али внук?
— Отсасьысь.
Ӧтлаын олам, сусед.
Автомобильнӧй делӧ кузя будущӧй академик, а ӧні квайтӧд «Б» класса велӧдчысь.
— Зэв приятнӧ.
Нюжйӧдлана небыдик гӧлӧса пассажир чургӧдіс детинкалы кисӧ:
— Видза олан, будущӧй академик!
Стасик зэв ёна гӧрдӧдіс, копыртіс юрсӧ да муртса кывмӧн нурбыльтіс:
— Видза оланныд...
— Сигарета колӧ?
Стасик мый вынсьыс пыркӧдіс юрнас.
— Он радейт сигаретаяс? — серӧктіс пассажир.
— Кутшӧм нӧ тэ автомобилист!
— Сійӧ шеныштіс кинас да бергӧдчис водительлань.
— Но кыдз, воам югдытӧдз Ужгородӧ?
— Кыдзи кутам мунны, — вочавидзис Иван Иванович.
— Мунны колӧ ӧдйӧ, а ми тэнӧ огӧ ӧбидитӧй.
Со тіян удждон, а магарыч бӧрыннас.
— Зон перйис деньга пачка да шыбитіс воддза пуклӧс вылӧ.
— Сё.
Иван Иванович бергӧдлыштіс пачкасӧ киясас да лыддьытӧг сюйис сійӧс зептас.
— Сідзкӧ, кодӧскӧ дзебны мунанныд?
— Дядьным кувсьӧма...
— Варов зонмыс видзӧдліс аслас зумыш сусед вылӧ.
— Тайӧ менам вок, Иван, а ме Петро.
Иван, коді ӧнӧдз эз на шулы ни ӧти кыв, дӧзмӧмпырысь шуис:
— Мӧдӧдчим!
— Да ті энӧ тӧждысьӧй, — нюмдіс да небыда шуис водитель.
— Менам машина оз подведит.
Воам ас кадӧ, минутысь минутӧ.
— А воан кӧ срокысь водзджык, сетам премия, — серӧктіс Петро.
Стасик гусьӧник видзӧдліс сы вылӧ.
«Со мортӧс дзебны тэрмасьӧ, а сэтшӧм гажа да сэтшӧма тэрмасьӧ, быттьӧкӧ свадьба вылӧ мунӧ.
Интереснӧ, кӧні сійӧ уджалӧ да уна-ӧ пӧлучайтӧ?
Тыдалӧ, кутшӧмкӧ важнӧй лэбач, зепсьыс кӧ ньӧти жалиттӧг шыбитіс сё шайт».
Иван Иванович лӧсьыдджыка пуксис пуклӧс вылас, заведитіс моторсӧ, включитіс сцепление, сетіс ыджыд свет да зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис Стрийскӧй шосселань.
Тайӧ кадас туй вылын некод эз вӧв, и машина ыджыд ӧдӧн тӧвзис дзик карпатскӧй предгорьеясӧдз.
Иван Ивановичлӧн настроениеыс вӧлі зэв бур.
Рытнас сійӧ вель уна юыштіс, бура ужнайтіс, и ӧні сылы вӧлі окота сёрнитыштны аслас лышкыд пассажиръяскӧд.
Но кӧть кыдзи сійӧ эз зіль панны сёрни, найӧ ёнджыкасӧ чӧв олісны.
И сылы быть ковмис найӧс эновтны да сёрнитны Стасиккӧд.
— Он узь?
— Мый ті!
Ме быдтор аддза.
— Интереснӧ, а мый жӧ тэ аддзан?
— Гӧраяс.
Тайӧ Карпаты нин, да?
— Да, Карпаты.
Сэні олӧны кӧинъяс, кӧръяс, ошъяс...
— Интереснӧ, карпатыса ошъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и зверинецын?
— Страшнӧйджыкӧсь.
Гӧныс кузь, юрыс барабан кодь, синъясыс ӧзйӧны, пыжъясныс кӧрт.
— Да, кӧрт!..
Ылӧдчанныд.
— А тэ?..
— Иван Иванович нюмдыштіс, гирснитіс истӧг тувйӧн да, сигаретасӧ ӧзтытӧдз, югдӧдіс аслас отсасьысьлысь чужӧмсӧ.
— Тэ ӧмӧй некодӧс он ылӧдлывлы?
Ёртъястӧ?
Учительястӧ?
Мамтӧ?
— Ог, — чорыда вочавидзис детинка.
— Ме ассьым мамӧс эг ылӧдлыв.
Некор!
Иван Иванович ӧзтіс сигаретасӧ да шыбитіс сотчӧм истӧг тувсӧ ӧшинь сайӧ.
— Ог эскы.
Талун ӧмӧй тэ эн ылӧдлы мамтӧ?
— Эг, эг ылӧдлы.
Честнӧй пионерскӧй.
— Ог эскы.
А ноко, видзӧдлы меным синмӧ.
Веськыда видзӧд!
Ставыс гӧгӧрвоана: ылӧдлӧмыд!
Тэ абу висьталӧмыд, мый мӧдӧдчин Ужгородӧ.
Сідзи али абу сідзи?
Детинка чӧв оліс юрсӧ копыртӧмӧн.
Иван Иванович серӧктіс — гажаа, сьӧлӧмсянь.
Сералігтырйи сійӧ бергӧдчис пассажиръяслань да юаліс:
— Кывлінныд?
Аддзылінныд праведниксӧ?
Петро да Иван вежливӧя нюмъёвтісны. Тайӧн найӧ петкӧдлісны, мый найӧ сы дор.
Кадыс вуджис вой шӧр кад сайӧ, кор найӧ воисны гӧраяскостса ичӧтик карӧ, коді сулаліс перевалсянь неылын.
Югыд биясӧн югдӧдӧм ӧшиньяса закусочнӧй весьтын, коді сулаліс туй дорын, Иван Иванович друг сувтӧдіс машинасӧ :
— Гашкӧ, сёйыштамӧй?
А?
— Позьӧ, — сӧгласитчисны вокъяс.
Иван Иванович ӧдйӧ восьтіс налы ӧдзӧссӧ:
— Пӧжалуйста!
— Огӧ, ми ужнайтам веськыда тані, машинаас.
Со тіянлы сьӧмтор.
Ньӧбӧй вина, пиво, мыйкӧ закуситны, — шуис Петро.
Иван Иванович шыбитіс Стасик водзӧ дас шайта дзик выль деньга:
— Ноко, праведник, босьт деньгасӧ да...
— Мыйла нӧ мӧдӧдны детинкасӧ ӧтнассӧ? — скӧрыськодь торкис сійӧс Петро.
— Мунӧй тшӧтш и асьныд.
— Сідзкӧ, бурджык лоӧ, ме кӧ ветла ӧтнам.
Иван Иванович перйис зажигание замокысь ключ, клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, позялӧм кокъяссӧ зырышталіг, мӧдӧдчис закусочнӧйлань.
Кор сійӧ саялі еджыд краскаӧн краситӧм стекляннӧй ӧдзӧс сайӧ, Петро кокньыдика зургис Стасиклы мышкас:
— Ветлы тшӧтш тэ, детинка.
Отсалан бутылкаяссӧ вайны.
Стасик друг кыдзкӧ чорыда крапкис:
— Ме ог мун!
— Мыйла? — чуймис Петро.
— Сыла...
Петро шутёвтіс.
— Ак да, ме вунӧді, мый тэ академикӧн лӧсьӧдчан лоны!
— Ті пӧжалуйста, энӧ серам вылӧ лэптӧй менӧ.
Ме абу на кодь...
— О, да тэ, вӧлӧмкӧ, абу прӧстӧй морт, дӧзмысь да асьтӧ вылӧ пуктысь!
Прӧститӧй.
Мыжа.
Пардон.
Петро тувкис гырддзанас Иванӧс, шпыньмуніс да чайтӧмӧн, мый детинка оз гӧгӧрво, быттьӧкӧ веськодя да тэрыба шуис английскӧй кыв вылын:
— Детинкаыс асныра.
Кыдзи чайтан, оз мешайт сійӧ миянлы?
abu
— Колӧ сійӧс усьтӧдзыс юктӧдны винаӧн.
Петро довкнитіс юрнас:
— Бур, ме тайӧс вӧча.
Стасик чӧв оліс.
Эз видзӧдлы пассажиръяс вылӧ.
Эз вӧрзьӧдчыв.
Сійӧ кыліс ставсӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны, ставсӧ гӧгӧрвоис (английскӧй кывсӧ сійӧ тӧдіс пӧшти мамыс моз жӧ), но нинӧмӧн эз петкӧдлы гӧгӧрвоӧмсӧ.
Аслас дженьыдик олӧмын тайӧ вӧлі Стасиклӧн первой ыджыд испытание.
Сылӧн первой подвиг, кодӧс сійӧ вӧчис аслас тӧдтӧг.
Кор Стасик кыліс английскӧй сёрни, кор гӧгӧрвоис, мый йылысь сёрнитчисны пассажиръяс да мый сійӧс виччысьӧ, сылы лои страшнӧ; сылы окота лои горӧдны, чеччыштны машинасьыс, котӧртны дядя Ваня дінӧ да ставсӧ сылы висьтавны.
Ставсӧ тайӧс сійӧ эз вӧч сӧмын сы вӧсна, мый эз кутны куснясьны кокъясыс, сы вӧсна, мый пагавліс, сы вӧсна, мый эз вермы вӧрзьӧдны кисӧ.
Пукаліс, сы вӧсна мый полӧмысла быттьӧ измис, нинӧмтор эз вермы вӧчны аскӧдыс.
И тайӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ заводитліс чеччыштны машинасьыс да корны отсӧг, Петролӧн либӧ Иванлӧн киясыс пыр жӧ эськӧ кватитісны сійӧс горшӧдыс.
Бӧр локтіс Иван Иванович, вайис бутылкаяс да тубыртӧм ёкмыльтор.
— Со, пӧжалуйста, пируйтӧй.
Петро видзӧдліс югдӧдӧм улича вылӧ:
— Абу лӧсьыд тані!
Муныштам неуна водзӧ.
Иван Иванович пуксис руль сайӧ да видзӧдліс детинка вылӧ:
— Тэ узян, академик?
— Ог, ог узь.
— А мый нӧ тэ татшӧм?
Вот ӧні Стасиклы и колӧ эськӧ вӧлі кужны кыдзкӧ юӧртны дядя Ванялы, мый йылысь сёрнитісны сылӧн пассажиръясыс английскӧй кыв вылын.
Но сійӧ чӧв оліс да виччысис бурджык здук.
Кар помын «Волга» сувтіс.
Иван Иванович оліс свет вылас ветымын сайӧ во.
Ас нэмнас сійӧ некор эз вӧв ни казакӧн, ни лискайтчысьӧн.
Честнӧя уджаліс.
Но ӧні, вина бутылка восьтігӧн да клиентъяс водзӧ закуска пукталігӧн, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, кодӧн сійӧ вӧлі.
Иван Иванович ставсӧ вӧчис аслас пассажиръяслы сы вӧсна, мый найӧ сылы бура мынтысисны.
Пӧрысьладор Иван Иванович кутіс радейтны деньга.
Чёрнӧй автомобильнӧй биржа вылын уджалігӧн сійӧ велаліс йӧзсӧ юкны кык пельӧ: ӧтиясыс тӧргуйтчытӧг мынтысисны бура, мӧдъясыс бура тӧдісны деньгалысь дон, эз кӧсйыны лишнӧй мынтыны сылӧн «Волгаын» мунӧмысь.
Сійӧ кадсянь, кор Иван Ивановичлӧн лои аслас машина, сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: аддзыны выгӧднӧй пассажиръясӧс, уна нажӧвитны да ӧдйӧджык вештыны сійӧ нёль тысячасӧ, кодъясӧс видзис автомобиль ньӧбӧм вылӧ.
Иван Иванович нулывліс пассажиръясӧс Киевӧ, Черновицыӧ, Ужгородӧ, Закарпатьеӧ.
Лунвыв районъясын ньӧблывліс виноград да фрукты, нулывліс войвылӧ да сэні вузавліс ёна донӧнджык.
Эз ӧткажитчывлы и посниджык нажӧткаысь: корсьлывліс пассажиръясӧс вокзалъясысь, театръяс да кино дорысь, рынок воротаяс да магазин ӧдзӧсъяс дорысь.
Сэтшӧм лун, кор сійӧ эз нажӧвитлы кызь-комын шайт, сійӧ лыддьывліс весь вошӧм, шудтӧм лунӧн.
Петро чукйӧн тыртіс куимнан стӧкансӧ винаӧн.
Ӧтисӧ сетіс Иванлы, мӧдсӧ водительлы, коймӧдсӧ босьтіс ачыс.
Чокнитчӧм бӧрын сійӧ пӧрӧдіс стӧкансӧ пыдӧсӧдзыс, исыштіс нянь корка, сёйис сыр тор, сэсся босьтіс бутылка да бара кутіс кисьтны аслас стӧканӧ.
Стасик аддзис, кыдзи лёк дука сӧдз вина, прӧтивнӧя булькакыліг, киссис стӧканӧ да ӧдйӧ тыртіс сійӧс.
«Тайӧ меным», — повзьӧмпырысь мӧвпыштіс детинка, и сылӧн вом пытшкӧсыс дзикӧдз косьмис.
Петро пуктіс кӧдзыд, сьӧкыд кисӧ Стасиклӧн кудриа юр вылӧ да матыстіс вом дорас водка тыра стӧкансӧ.
— Ю, детинка, миян здоровье вӧсна.
Стасик йӧткыштіс Петролысь кисӧ — стӧканысь пӧшти став водкаыс киссис пуклӧс вылӧ.
— Оз ков! — чорыда шуис сійӧ.
— Ог ю!
Петро да вокыс чӧла видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, сэсся Петро содтіс стӧканӧ водкасӧ да бара матыстіс Стасик вом дорӧ.
Сійӧ бара йӧткыштіс сылысь кисӧ да кевмысян синъясӧн видзӧдліс водитель вылӧ:
— Дядя Ваня, оз ков!
Эг юлы ме сійӧс некор.
Но дядя Ваня, дерт, эз гӧгӧрво, мый вӧчсис детинка сьӧлӧмын.
Сійӧ видзӧдліс аслас отсасьысь вылӧ да нюммуні:
— Эн кӧ юлывлы, ӧні юан.
Ю! Мамыд ӧд оз кут тӧдны.
— Ю! — тшӧтш тшӧктіс и Петро.
— Ог ю! Юг ю! — горӧдіс детинка да чеччыштіс машинаысь.
— Реактивнӧй хлопчикыс! — нюмъёвтіс Иван Иванович.
— Прӧпадитас детинкаыс, — жалитӧмпырысь шуис Петро.
— Колӧ эськӧ бӧр корны.
— Тэ кытчӧ, йӧюк?
Тані жӧ ошъяс ветлӧны гӧгӧр.
Лок бӧр! — бурпырысь горӧдіс Иван Иванович пышйысь детинкалы.
Стасик эз сувт.
Иван Иванович чеччыштіс тротуар вылӧ да ӧні стрӧга нин, скӧрпырысь, кияссӧ вом гӧгӧрыс пуктӧмӧн, горӧдіс став улича пасьтала:
— Лок бӧр, а он кӧ — суӧда да шлачкӧда!
Кылан?
Стасик эз кыв.
Сылӧн курткаыс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык вуджӧртлывліс керкаяс дорті, кӧні эз нин ӧзйыны бияс да кӧні йӧзыс крепыда нин узисны.
Сійӧ котӧртіс улича кузя увлань, сьӧдвидзысь карпатскӧй вӧрлань.
Сылӧн подковъяса башмакъясыс грымакылісны из плитаясӧн вевттьӧм тротуар кузя.
Иван Иванович довкнитіс юрнас:
— Пӧгибӧ воштім детинкасӧ!
Колӧ суӧдны.
Сійӧ тэрыба пырис машинаӧ, личкыштіс стартёр вылӧ, и «Волга» кутіс тӧвзьыны увлань.
Фараяслӧн зэв югыд югӧрыс югдӧдіс уличасӧ ставнас, ӧти помсяньыс мӧд помӧдзыс, да зурасис Стасик мышкӧ.
Машина пыр ӧддзис.
Ещӧ дас-дас вит секунд, и сійӧ суӧдас пышйысьӧс, топӧдас веськыд бортнас керкаяслӧн из ӧграда бердӧ.
Иван Иванович нюжӧдіс коксӧ, медым друг личкыштны тормознӧй педаль вылӧ, лӧсьӧдчис нин восьтыны ӧдзӧссӧ, медым лэдзны машинаӧ Стасикӧс, но сійӧ здукӧ аддзыліс, кыдзи детинка уськӧдчис матысса керкалӧн из потшӧса йӧрлань, звирк чеччыштіс сы вомӧн да воши пемыд сад йӧрса пуяс пӧвстӧ.
Иван Иванович неуна тормозитіс машинасӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс аслас пассажиръяс вылӧ:
— Со мый вӧчис!
Йӧймис детинкаыс.
Мый нӧ ӧні вӧчны?
Петро кӧзяин моз пуктіс сьӧкыд кисӧ водитель пельпом вылӧ да дӧзмӧм гӧлӧсӧн нурбыльтіс-шуис:
— Мунам водзӧ.
— А кыдзи нӧ детинкаыс?
— А мый сыкӧд лоас?
Тані ӧд абу сьӧд пемыд вӧр, а кар, абу зверьяс, а йӧз.
Мӧдӧдчим, а то сёрмам!
Бӧр локтігад босьтан.
Иван Иванович чӧв оліс, мӧвпалігтыр видзӧдіс ӧграда вылӧ, код сайын тыдаліс пемыд сад, кытчӧ пышйис Стасик.
— Мӧдӧдчим! — бара шуис Петро.
— Стасик, Стась, лок татчӧ, эн дур! — меліа чукӧстіс Иван Иванович.
Детинка эз шыась ни минут, ни вит минут мысти.
Та бӧрын водитель гораа ёрччыштіс да скӧрысь клопкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ:
— Мӧдӧдчим!
IV
Стасик котӧртіс пемыд сад вомӧн мӧдар помӧдзыс, кавшасьӧмӧн вуджис ӧграда да веськалі векньыдик улича вылӧ, кӧні быдмисны пуяс.
Тані сійӧ усис муӧ да, сьӧкыда лолалігтыр да пӧсялӧм чужӧмсӧ чышкалігтыр, мӧвпаліс, мый сылы ӧні вӧчны.
Шойччыштӧм бӧрын детинка звирк чеччис да кутіс котӧртны водзӧ, векни улича кузя чой паныд.
Воис уличаяс вомӧнасянінӧ, кежис веськыдвылӧ, лэччис увлань да восьлӧн нин петіс пӧнаръясӧн югдӧдӧм главнӧй улича вылӧ.
Сійӧ вӧлі тыртӧм: эз ветлыны ни машинаяс, ни йӧз.
Неылын тыдалісны биясӧн югдӧдӧм ӧшиньяс да йӧв рӧма стеклӧ ӧдзӧсъяс буретш сійӧ закусочнӧйыслӧн, код водзӧ неважӧн сувтліс «Волга».
Стасик мӧдӧдчис закусочнӧйӧ.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧс да аддзис прилавок сайысь югыд рӧма кучик паськӧма, уска мортӧс.
— Тэ кытысь, детинка? — чуймис вузасьысь.
— Мый тэныд татысь колӧ?
Автобусысь колин али мый?
— Кӧні тіян тані милицияыс — юаліс Стасик, и вом доръясыс сылӧн кутісны тіравны.
— Мый нӧ лои?
Детинка чӧв оліс.
Стасиклӧн чужӧмыс, сылӧн гӧлӧсыс, код серти тӧдчис волнуйтчӧм, кыпӧдісны вузасьысьлысь тӧждысьӧм.
Сійӧ пӧрччис халатсӧ, босьтіс детинкаӧс киӧдыс:
— Мунам.
V
Войнас час кыкын кымын Иван Ивановичлӧн машинаыс вуджис Карпатскӧй перевал вомӧн да уджавтӧм моторӧн кутіс лэччыны гӧра увлань туй кузя, коді чукльӧдліс зэв визув ю берег пӧлӧн.
— Удитам воны индӧм кад кежлӧ? — шофёрлань копыртчӧмӧн юаліс Петро.
— Энӧ тӧждысьӧй.
Петро видзӧдліс пемыдын югъялысь часі циферблат вылӧ.
— Да, пӧжалуй, удитам, оз кӧ дыр кутны видзны проверочнӧй шлагбаумъяс дорын.
— Тані некутшӧм проверочнӧй шлагбаумъяс абуӧсь, ставсӧ важӧн нин бырӧдісны.
Мун, кытчӧ гажыд — некӧн оз юавны некутшӧм документ.
Став Закарпатьеті позьӧ ветлыны мыйта колӧ.
Пассажиръяс ньӧжйӧник зургисны ӧта-мӧднысӧ гырддзаяснаныс да гусьӧникӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылӧ.
Сійӧ, мый йылысь найӧ тӧдмалісны шофёрлысь, кыпӧдіс налысь радлӧм.
Зонъяс, кодъяс висьтасисны Петроӧн да Иванӧн, вӧліны опаснӧй государственнӧй преступникъяс, иностраннӧй разведывательнӧй центрса агентъяс.
Миян странаӧ шпионъясӧс мӧдӧдігӧн разведывательнӧй центрса шефъяс налы быдтор сетісны: налӧн вӧліны сӧветскӧй подложнӧй документъяс, уна пӧлӧс учреждениеяслӧн гижавтӧм бланокъяс, специальнӧй фотоаппаратъяс, оружие, яд тыра ампулаяс, Прикарпатьелӧн да Закарпатьелӧн географическӧй картаяс, уна сӧветскӧй да иностраннӧй деньга — шайтъяс, польскӧй злотӧйяс, чехословацкӧй кронаяс, немецкӧй маркаяс, английскӧй фунтъяс да американскӧй долларъяс.
Границасӧ найӧ вуджисны лёк поводдя дырйи ӧти арся войӧ.
Пемыд да зэр отсалісны налы воӧдчыны гӧраяса Закарпатьеӧ, вуджны ылі трӧпаясті перевалъяс.
Ӧти войӧн, шойччытӧг, найӧ лэччисны улӧ, равнинаяс вылӧ да асывнас вӧліны нин уна йӧза ыджыд карын.
Ставсӧ вӧчӧм бӧрын, мый прикажитліс разведцентр, ӧні найӧ шпионскӧй сведениеясӧн мунісны бӧр, асланыс кӧзяевалӧн гуся позйӧ, коді вӧлі Дунай ю йывланьын.
Найӧ ставсӧ вӧчисны стӧча водзвыв лӧсьӧдӧм план серти.
Дона да мича машинасӧ найӧ медалісны эз случайнӧ.
Найӧ дыр сійӧс корсисны да аддзисны коймӧд морт пыр.
Тайӧ ыджыд, сьӧд нитролакӧн дзирдалысь машинасӧ найӧ бӧрйисны сы вӧсна, мый сійӧ надёжнӧй да вермӧ мунны зэв ӧдйӧ.
Но медся ыджыд помкаыс вӧлі мӧдторйын. Найӧ надейтчисны, мый быд милиционер, сійӧ кӧ случайнӧ паныдасяс туй вылын, оз кут сувтӧдны тайӧ дона ыджыд машинасӧ.
Тайӧ мича «Волгаса» аддзӧм бӧрын ни ӧти пограничниклы, безопасность органса ни ӧти сотрудниклы оз во юрас мӧвп, мый сэні татшӧм комфортӧн мунӧны шпионъяс, граница нарушитысьяс.
Таысь кындзи, налы висьталісны, мый машиналӧн кӧзяиныс зэв горш деньга вылӧ да, кыв шутӧг, сӧгласитчас нуны найӧс войын Ужгородӧ.
Нуас да оз кут юасьны, кодъяс найӧ, кысянь да кытчӧ мунӧны.
«Иван» да «Петро» вӧліны уверенӧсь, мый Ужгородӧдз мунасны некытчӧ сувтлытӧг да мый туйын налы нинӧмтор оз кут мешайтны.
Петро кыскис зепсьыс бумажник, кодӧс вӧлі топыда кӧрталӧма резинкаӧн, восьтіс веськыдладор ӧшиньсӧ да сэки, кор машинаыс матыстчис дзик берег дорас, шыбитіс сійӧс юӧ.
«Петро» моз жӧ вӧчис и «Иван».
«Вокъяс» решитісны мынтӧдчыны подложнӧй документъясысь да став сэтшӧм бумагаясысь, кодъяс серти вермасны мыйкӧ тӧдмавны на йылысь.
Ӧні, кор границаыс лои матын, дзик орчча, кор йӧз ним улын олӧмӧн лои помалӧма, любӧй медся бур сӧветскӧй документ не сӧмын абу колана, но и вермас вӧчны вред.
Сы отсӧгӧн безопасность кузя органъяс вермасны туявны, кӧні олісны шпионъяс, кӧні уджалісны, мый вӧчисны, кодкӧд кутісны йитӧдъяс.
Сӧветскӧй граница мӧдарладорас, урчитӧм местаын, вӧлі гуалӧма выль документъяс тыра кӧрт банка. Тайӧ документъясыс «вокъяслы» отсаласны мунны Чехословакия либӧ Польша пыр водзӧ рытыввылӧ.
Водзланьын тыдалісны джуджыдысь-джуджыд, нитшка сьӧд гӧраяс.
Ю чукльӧдліс шыльӧдӧм гырысь изъяс пӧлӧн да ӧдйӧ визувтіс увтас месталань.
Туй вылын тыдовтчисны неыджыд послӧн еджыд каменнӧй сюръяяс.
Сы сайын ӧзйис бипур, код дорын пукалісны кык морт.
Туйсӧ вӧлі вомӧналӧма шлагбаумӧн.
Иван Иванович вочасӧн тормозитіс машинасӧ да сувтіс.
Бипурлӧн би кывъясыс зеркалӧын моз тыдалісны сьӧд лакӧн краситӧм кузов веркӧсын, машиналӧн ыджыд никелируйтӧм буферын.
Моторсянь ӧвтіс ёна шоналӧм маслӧ дукӧн.
Ветрӧвӧй стеклӧяс вылын дзирдалісны зэр войтъяс.
Кӧлесаяслӧн кремӧвӧй рӧма ступицаясыс резсьӧмаӧсь няйтӧн, коді абу на вӧлі косьмӧма.
Иван Иванович лэдзис стеклӧсӧ, мыччис юрсӧ да стрӧг гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Эй, дядьӧяс, мыйла туйсӧ тупкинныд?
Лэптӧй шлагбаумсӧ!
Да тэрыбджыка!
Бипур дорын пукалысьяс чеччисны да матыстчисны машина дінӧ.
Ӧтиыс вӧлі милицейскӧй паськӧма, старшина погонъяса, мӧдыс — ватнӧй фуфайкаа да кепкаа.
— Тайӧ ми туйсӧ тупким, — шуис фуфайкаа мортыс.
Сылӧн омӧля бритӧм, узьтӧмла мудзӧм чужӧмыс вӧлі саӧссьӧма, паськӧмсяньыс ёна ӧвтіс тшын дук, син лапъясыс гырдмӧмаӧсь, пыктыштӧмаӧсь.
— А кодъяс сэтшӧм «тіыс»? — скӧрмӧмӧн юаліс шофёр.
— Коді тіянлы сетіс право тупкыны туйсӧ?
— Ме карантиннӧй инспектор Кушнирчук, а тайӧ, кыдзи асьныд аддзанныд, милиционер, Москаль ёрт.
Кысянь ті воинныд?
Мый нуанныд?
Картупель эм?
Висян картупель кӧ нуанныд, ми ог лэдзӧй Закарпатьеӧ.
— Чудак морт!
Коді нӧ татшӧм машинаын картупель кыскавлӧ?
Но, лэпты шлагбаумсӧ, зільджыка!
— Ог лэпты, кытчӧдз ог видлав, мый машинаад, — чорыда вочавидзис инспектор.
— Омӧля ті тӧданныд ассьыныд правояснытӧ.
Корсьӧй картупельтӧ грузӧвикъяс вылысь, а тані йӧз.
Лэпты!
— шофёр заведитіс моторсӧ да машинасӧ вайӧдіс дзик шлагбаум бердӧдз.
Милиционер, коді ӧнӧдз чӧв оліс, восьтіс машиналысь воддза ӧдзӧссӧ:
— Шофёр ёрт, мыйла онӧ кывзысьӧй инспекторлысь?
Сійӧ пост вылын да вӧчӧ сійӧс, мый сійӧ должен вӧчны.
Кытчӧ мунанныд?
Кысянь?
Петкӧдлӧй документъяс.
— Документъяс?
Да ті мый, старшина ёрт!
Ӧні ӧд абу война.
Вунӧдчинныд?
— Петкӧдлӧй документъяс! — мӧдысь шуис милиционер.
— Мӧд ногӧн водзӧ он мунӧй.
— Стрӧг начальник! — вомсӧ пӧлӧстӧмӧн нюмъёвтіс Иван Иванович.
— Кутшӧм документъяс тіянлы колӧны?
Паспорт?
Орденскӧй книжка?
— Петкӧдлы путёвка да водительскӧй удостоверение.
— Некутшӧм путёвка менам абу.
Ме ачым аслым гижала путёвкаяссӧ.
Тайӧ машинаыс аслам.
Гӧгӧрвоана?
— Тайӧ менӧ оз интересуйт.
Петкӧдлӧй техталон, шофёрскӧй право.
— Но и бюрократ! — скӧрысь горӧдіс Иван Иванович да кисӧ сюйис зептас.
— Со, пӧжалуйста, техталон, со удостоверение.
Лыддьы, грамотнӧй кӧ.
Милиционер сюся видзӧдліс водитель вылӧ да ньӧжйӧник, лабутнӧя шуис:
— Да, ме грамотнӧй, шофёр ёрт.
А вот ті...
— Но, но, сӧмын эн велӧд менӧ!
Вӧч ассьыд делӧтӧ!
Милиционер видлаліс водительлысь документъяссӧ, мыйкӧ гижис книжкаӧ да бӧр сетіс найӧс Иван Ивановичлы :
— Пӧжалуйста.
Кодӧс нуанныд?
Водитель пыр на скӧраліс:
— Йӧзӧс нуа, ог ӧшъясӧс!
Он ӧмӧй аддзы?
Милиционер и та бӧрын эз скӧрысь вочавидз.
Сійӧ восьтіс машиналысь бӧръя ӧдзӧссӧ:
— Ёртъяс, петкӧдлӧй документъяснытӧ.
— Документъяс?
Пӧжалуйста, — тэрыба вочавидзис «Иван».
Сійӧ лукйысьыштіс пинжак да гач зепъясас, мыжа моз нюммуні:
— Прӧститӧй, старшина ёрт, менам абу сійӧ паськӧм пасьтавсьӧма.
Став документъясӧй кольӧмаӧсь выль пинжак зептӧ.
Тӧданныд, ме сэтшӧма тэрмаси...
Гӧгӧрвоӧй миянлысь положениенымӧс: ми тэрмасям дядьнымӧс дзебны.
Миян дядьным Ужгородын кувсис.
Милиционер вештіс синъяссӧ мӧд пассажир вылӧ:
— А тіян документъясныд?
— Менам документъяс тырвыйӧ пӧрадокын.
Ставыс сьӧрын: и военнӧй билет, и паспорт, и уджаланінсянь справка, и весиг гӧтрасьӧм йылысь свидетельство.
«Петро» тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ сы могысь, медым судзӧдны документъяс, сюйис кисӧ зептас.
Чабыртіс браунинглысь тшупӧдӧсь воропсӧ, вештіс предохранительнӧй кнопка да, зепсьыс кисӧ кыскытӧг, пистолет дулосӧ веськӧдіс милиционерлы кынӧмас.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый виас милиционерӧс первой жӧ пулянас.
Пистолет эз лый.
Личкыштіс спускӧвӧй крючок вылӧ мӧдысь, коймӧдысь, но пистолет чӧв оліс.
«Петро» дыр велӧдчис шпионскӧй школаын вӧдитчыны пистолетӧн.
Сійӧ бура лыйсис пистолетысь — автоматическӧйысь и шытӧг лыйсян пистолетысь.
Тренируйтчигӧн лыйсис любӧй, медся сьӧкыд положениесянь, кужӧмӧн водзсасигӧн и друг уськӧдчигӧн лыйліс вешъялысь мишеньясӧ, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма пограничникӧс да сылысь понсӧ, лыйсис зэв ӧдйӧ мунысь автомобиль ӧшиньсянь, вольпась вылын куйлігӧн, ӧбедайтан пызан сайын пукалігӧн, документъяс сетігӧн.
Сійӧ бура кутіс тӧдны, кытчӧ да кыдзи колӧ лыйны, медым вины противникӧс ӧдйӧ да стӧча.
И век жӧ ӧні, кор колӧ вӧлі действуйтны не тренировочнӧй, а настӧящӧй условиеясын, кор колӧ вӧлі лыйны не фанераысь вӧчӧм мишеньӧ, а милиционерӧ, сійӧ друг шӧйӧвоши.
Мый нӧ лои пистолетыскӧд?
Мыйла сійӧ оз лый?
Буракӧ, абу зарадитӧма.
«Петро» кималасӧн корсис зепсьыс пистолетысь усьӧм обоймасӧ.
Вот юртӧм петукыд!
Кыдзи вермис лоны татшӧм виччысьтӧмторйыс?
Тыдалӧ, сэтшӧм ёна волнуйтчи, кор милиционерыс корис документъяс, мый предохранительнӧй кнопка пыдди личкыштчис мӧдӧс, сійӧс, коді мездӧ рукояткаысь обоймасӧ.
Колӧ ӧдйӧджык, кыдз позьӧ ӧдйӧджык сюйны обоймасӧ пистолетӧ.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр, старшина ёрт, ме кыска документъясӧс, терпитыштлӧй, — нюмъялігтыр лӧвтіс сійӧ.
— Пӧжалуйста, ме виччысьла, тэрмасьны некытчӧ...
Водитель ёрт, мунӧй бипур дінӧ да машина дорӧ эн матыстчӧй! — чорыда прикажитіс старшина.
Паныд кыв шутӧг Иван Иванович вӧчис сідзи, кыдзи тшӧктіс милиционер.
Бипурлӧн югыд биыс бура югдӧдіс машина пытшкӧс, пассажиръяслысь чужӧмъяс, налысь паськӧм, кепкаяс.
Старшина Москаль эз вӧв ни психологӧн, ни следопытӧн.
Милицияын сійӧ служитіс эз на дыр да сылӧн торъя заслугаяс эз на вӧвны.
Да и свет вылас сійӧ оліс эз на сэтшӧм дыр, эз на удит чӧжны олан опыт.
И век жӧ сійӧ казяліс, мый пассажиръяслӧн чужӧмъясыс бледӧдӧмаӧсь да напряжённӧйӧсь.
Машина джоджысь сійӧ аддзис вина да пиво улысь тыртӧм бутылкаяс, а бӧрладор пуклӧс вылысь кольӧм сёян да чукрасьӧм географическӧй карта.
Зонъяслӧн сӧстӧм, бура дӧзьӧритан кияс вылысь сійӧ аддзис мича ремешокъяса дона часіяс.
Пинжакъясыс важиникӧсь, донтӧм матерьеысь, кизьтӧмӧсь, но вылыс зепъяссьыс тыдалісны самопишущӧй ручкаяслӧн да карандашъяслӧн зарни помъяс.
Москальлы медся ёна синмас шыбитчис пассажиръяслӧн кӧмкотыс.
Коканыс налӧн лакӧн дзирдалысь зэв на этша новлӧм резинӧвӧй сапӧгъяс, кодъяслӧн ньӧти на абу вушйӧмаӧсь пӧдӧшва серъясыс, а гӧленьяссӧ тшӧтшкӧртӧмаӧсь.
И, тыдалӧ, вӧчӧмаӧсь тайӧс тэрмасигтыр, ныж пуртӧн, вундӧмаӧсь пӧлӧсӧн, кыдзсюрӧ.
И Москаль гӧгӧрвоис, мый кӧть кутшӧм документъяс эз петкӧдлыны сылы пассажиръяс, оз ков эскыны налы.
Кӧть мый, а тайӧ молодчикъяссӧ сылы быть колӧ кутны.
Кутны!
Кутшӧм унатор вермӧ мӧвпыштны да чувствуйтны морт сэтшӧм дженьыд кадӧн, кыдзи ӧти минут чӧж!
Кутшӧм решительнӧйӧн сійӧ вермас лоны, кутшӧма вермас возмужайтны, быдмыны!
Со тайӧ здукӧдзыс, кытчӧдз Москаль эз паныдась быдтор вылӧ дась кык опаснӧй преступниккӧд, сійӧ эз на тӧд, мый сылӧн эм сюсьлун, повтӧмлун да отвага, мый сійӧ оз пов смертьысь.
«Иван» тайӧ минутас ёна тэрмасьӧмӧн изучайтіс старшинаӧс.
Сы серти, кутшӧм чорыда решитіс милиционер прӧверитны документъяс, позис чайтны, мый сійӧ гӧгӧрвоис, кодъяс мунӧны тайӧ мича машинаас.
Сідзкӧ, пӧръясьны сэсся оз ков.
Колӧ мунны водзӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, биӧн восьтыны аслыным туй границалань.
«Иван» пукаліс машинаын юладор бокас да зепсьыс кисӧ перйытӧг веськӧдіс пистолетсӧ, кодӧс пыр кутіс дасьӧн, милиционер вылӧ.
Ӧні, здук мысти, кылас лыйӧм шы, и старшина грыпкысяс-усьӧ...
Карантиннӧй инспектор да шофёр, дерт, кыпӧдасны шум, и сэки пограничникъяс, колӧ чайтны, кутасны вӧтчыны.
А гашкӧ, оз на ков лыйны?
Гашкӧ, позьӧ на шы ни тӧв да мирнӧя, ставсӧ вӧчны вермысь вына деньга отсӧгӧн, мынтӧдчыны тайӧ асныра старшинасьыс?
Сиктса милиционерлӧн, коді олӧ гӧраяс пӧвстын, дерт, некор эз вӧвлы киас весиг кык-куим сё шайт.
abu
Витсё сылы, витӧс — карантиннӧй инспекторлы.
Сійӧ, инспекторыс, дерт, тожӧ, кыдзи ма дінӧ гут, сибдас деньга дінӧ да пырысь-пыр жӧ лэптас шлагбаум.
Витсё кымын шайт ковмас сетны и шофёрлы.
Свет вылын эз на чужлы сэтшӧм йӧй морт, коді эськӧ ӧткажитчис деньгаысь...
Тадзи мӧвпаліс шпион.
Мӧд ног сійӧ и эз вермы мӧвпавны, сы вӧсна мый важӧн нин асьсӧ вузаліс деньга вылӧ.
Шпионскӧй школаын сійӧс эскӧдісны, мый сылӧн главнӧй оружиеыс — деньга.
Деньга вылӧ сійӧ вермас ньӧбны быдтор, мый кӧсъяс.
Эз ӧд прӧстӧ сійӧ чемоданын вӧв сӧветскӧй, чешскӧй, польскӧй, немецкӧй, английскӧй да американскӧй деньга.
Сійӧ чайтліс, мый став йӧзсӧ позьӧ ньӧбны деньга вылӧ.
Пассажир кыскис зепсьыс дас шайтъяса топыд пачка:
— Со миян документъяс.
Босьт тайӧ тысячасӧ, дзеб пыдӧджык да некодлы эн висьтав, кыдзи озырмин.
Босьт да лэпты шлагбаумсӧ.
— Гражданин, — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Москаль, — дзебӧй деньганытӧ да петӧй машинасьыс!
— Ме ӧд збыльысь висьтала тэныд, старшина.
Босьт деньгасӧ, некод оз тӧдлы.
Гашкӧ, этша?
Верма содтыны.
— Пассажир кыскис дас шайтъяса ещӧ ӧти пачка, шыбитіс «Волга» джоджӧ вольсалӧм коврик вылӧ.
— Босьт, йӧй, да усйысь татысь, кытчӧдз ловъя!
— Петӧй машинасьыс, — спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн мӧдысь шуис Москаль.
Сійӧ тэрыба нетшыштіс кобураысь пистолетсӧ.
«Да, ӧні колӧ лыйны, — решитіс диверсант, — лыйны ньӧти нюжмасьтӧг, мӧд ногӧн ставыс прӧпадитас».
Пинжак зепсьыс кисӧ перйытӧг сійӧ бара веськӧдіс браунингсӧ милиционерӧ.
Туй чукыльсянь, перевал дорсянь, виччысьтӧг тыдовтчӧм кутшӧмкӧ машиналӧн югыд би югӧр кучкис «Волгалӧн» бӧрладор ӧшиньӧ да дзоньнас югдӧдіс кузовсӧ.
«Иван» лэдзис браунингсӧ да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс бӧрлань.
Мыйся машина?
Кытысь сійӧ лои?
Случайнӧй али вӧтчӧ миян бӧрся?
Биыс ёрис синъяссӧ, мешайтіс аддзыны, мый вӧчсьӧ туй вылын.
Пассажирлӧн шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлӧм серти Москаль гӧгӧрвоис, мыйысь сійӧ повзис, да решитіс используйтны тайӧ повзьӧмсӧ аслыс пӧльза вылӧ.
Мужичӧй гӧлӧсъяс серти, кодъяс кылісны машинасянь, сійӧ гӧгӧрвоис, мый, тыдалӧ, грузӧвикӧн воисны колхозникъяс.
Грузӧвиклань бергӧдчӧмӧн гора гӧлӧсӧн Москаль командуйтіс :
— Автоматъяс бой кежлӧ!
Бияс энӧ кусӧдӧй!
Тайӧ мудералӧмыс салдатлӧн, коді паныдасис зэв вына врагкӧд, артмис ас тӧдлытӧгыс.
Москаль надейтчис сы вылӧ, мый сылӧн противникъясыс чайтасны асьнысӧ кытшӧ босьтӧмаӧн да оз кутны водзсасьны.
Артыштӧмыс збыльмис.
Быд преступник, кӧть кутшӧм бура сійӧ эз маскируйтны, кӧть кутшӧм дыр сійӧ эз дзебсясь, кӧть кутшӧм удачлив эз вӧв, век тіралӧ аслас кучик вӧсна, век полӧ; сылы пыр кажитчӧ, мый сійӧс век туялӧны, мый быд здукӧ сійӧс вермасны кутны.
Грузӧвикын пукалысь колхозникъяс эз вермыны сэтшӧм ӧдйӧ, кыдз тайӧ вӧлі колӧ, гӧгӧрвоны старшиналысь военнӧй мудерлунсӧ.
Найӧ бура кылісны команда «автоматъяс бой кежлӧ», но лыддисны сійӧс ёнджыкасӧ шуткаӧн.
Кутшӧм нӧ налӧн автоматъяс?
Ни ӧти мортлӧн киас эз вӧв весиг бедь, непӧштӧ оружие.
Грузӧвик фараяслӧн биыс югдӧдіс водзын сулалысь «Волгаӧс», найӧ бура аддзисны скӧрмӧм милиционерӧс да бӧрладорса пуклӧс вылын пукалысь пассажиръясӧс, но весиг эз кужны думыштны, мый вӧлі сэні вӧчсьӧ.
Ёнджыкасӧ шензигтыр, гораа варовитігтыр найӧ лэччалісны машина вылысь, грымӧдісны сьӧкыд сапӧгъяснаныс асфальт вывті.
И буретш тайӧ вӧлі кивыв милиционерлы, — шпионъяс вермисны чайтны, мый уна салдат дасьӧсь уськӧдчыны сылӧн команда серти легкӧвӧй машинаса пассажиръяс вылӧ.
Коляс минут-мӧд — и преступникъяс гӧгӧрвоасны, мый ӧшыбитчисны, но лоӧ сёр нин.
Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык действуйтны, кытчӧдз найӧ эз на воны ас садяныс.
— Петӧй! — тшӧктіс Москаль да сэк жӧ кватитіс «Петроӧс» пинжак воротникӧдыс да кыскис машинаысь туй вылӧ.
Сійӧс кыскигӧн шпионлӧн кокыс инмис деньга чукӧрӧ. Мыйкӧ мында деньга, английскӧй фунтъяс да американскӧй долларъяс, гылалісны машинаысь да разалісны муӧ.
Старшина таляліс киссьӧм деньгасӧ, сійӧ эз нин аддзы найӧс.
Ассьыс став вынсӧ, став салдатскӧй вежӧрсӧ да ненавидитӧмсӧ Москаль веськӧдіс сы вылӧ, медым пасьвартны врагӧс, победитны.
Тайӧ и решитіс сылысь судьбасӧ, олӧмлысь да смертьлысь судьба.
«Петро» эз водзсась, а «Иван» эз лый, кӧть оружиеыс сылӧн вӧлі дась.
— Кияс зептысь! — прикажитіс старшина мӧд пассажирыслы да чургӧдіс сылань пистолетсӧ, коді вӧлі веськыд киас. Шуйга кинас сійӧ пыр на кутіс пинжак воротникӧдыс «Петроӧс».
«Иван» кывзысис да кисӧ пуктіс шофёрскӧй пуклӧс бӧрвылӧ.
— Тадзи и пукавны!
Кушнирчук, — шыӧдчис милиционер карантиннӧй инспектор дінӧ, — босьт менсьым пистолетӧс да видз.
Лый, ковмас кӧ.
Восьлав!
Старшина тракнитіс «Петроӧс» шошаӧдыс да нуӧдіс туй дорын ӧткӧн сулалысь неыджыд керкалань.
Тайӧ керкаыс вӧлі леспромхозса том инженер Михаил Горайлӧн.
Москаль вайӧдіс преступникӧс бокса кӧдзыд комнатаӧ, кытчӧ вӧлі торъя пыранін ывласянь, таркӧдыштіс перегородкаӧ да садьмӧдіс кӧзяеваӧс.
Найӧ пырысьтӧм-пыр жӧ петісны карасин лампаӧн.
Инженер гозъя вӧлі велалӧмаӧсь вӧрса лӧнь олӧмӧ да полігтыр видзӧдісны налы тӧдса милиционер да тӧдтӧм морт вылӧ, кодӧс старшина вӧлі кутӧ шошаӧдыс.
— Шобӧй! — кӧзяева дінӧ шыӧдчиг тшӧктіс старшина.
Том гозъя шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ. Найӧ эз гӧгӧрвоны, мый налы тшӧктӧ вӧчны Москаль.
— Гугӧдӧй став зепъяссӧ!
Ӧні найӧ гӧгӧрвоисны.
Кыкнанныс тэрмасьӧмӧн шобисны преступникӧс.
Плавгӧм чышъян вылын, кодӧс Мария Горай разис юрсьыс, лоисны дас шайтъяса куим пачка деньга, нёль швейцарскӧй зарни часі, Прикарпатьелӧн, Закарпатьелӧн да орчча государствоясса пограничнӧй районъяслӧн гырысь масштабъяса секретнӧй картаяс, пистолетнӧй обойма, зэв ичӧтик фотоаппарат, иностраннӧй карандашъяс да автоматическӧй ручкаяс, кучик футляра кык бана ыдждӧдысь зеркалӧ.
Ставсӧ тайӧс аддзӧм бӧрын Москаль помӧдз гӧгӧрвоис, кодӧс сійӧ кутіс.
Старшина зырис преступникӧс комната пыді пельӧсӧ, пидзӧсчаньӧдіс стенлань чужӧмӧн.
— Кӧрталӧй!
А оз кӧ кут кывзысьны, ті сійӧс велӧдыштӧй со тадзи...
Милиционер сетіс Мариялы визьяса жезл да котӧртіс ывлаӧ.
Михаил Горай да сылӧн гӧтырыс мыйкӧ дыра шӧйӧвошӧмӧн сулалісны преступник водзын.
«Кӧртав!»
А мыйӧн сійӧс кӧрталан, тыртӧм, важӧн овтӧм комнатаын кӧ абу ни гез, ни сутуга, ни кучик тасма, ни дӧра тор!
— Кӧртав! — вашнитіс Мария да нетшыштіс платтьӧсьыс векньыдик вӧнь — кык пӧвста матерьетор.
Зэлыда кӧрталісны шпионлысь кияс.
Ывласянь кыліс пистолетысь лыйӧм шы.
Некымын секунд мысти кыліс мӧдысь лыйӧм, сэсся коймӧдысь.
Верӧс да гӧтыр полігтыр видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Кутшӧм тайӧ лыйсьӧм?
Коді лыйис?
Лыйӧм шыяс действуйтісны и «Петро» вылӧ.
Найӧ быттьӧкӧ бырӧдісны сылысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Сійӧ звирк сувтіс кок йылӧ, друг бергӧдчис, юрнас кучкис Михаиллы кынӧмас да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Мария ас кадӧ удитіс сійӧс конйыштны.
Преступник уси.
Мария некымынысь клёнгис-кучкис сылы юрас милицейскӧй жезлӧн.
Сійӧ воштіс садьсӧ, увлань чужӧмӧн, кӧрталӧм киясӧн нюжӧдчис джоджӧ, — век жӧ матерье вӧнь эз ор.
Горай кыскис преступникӧс сійӧ жӧ пельӧсӧ, кытчӧ пуксьӧдліс сійӧс старшина, да уськӧдчис ывлаӧ.
Бипур да грузӧвик фараяслӧн югыд би югӧр улысь сійӧ аддзис милиционерӧс.
Москаль куйліс муын легкӧвӧй машина бокын фуражкатӧм да кыкнан кинас кутіс кынӧмсӧ.
Горай уськӧдчис старшиналы отсӧг вылӧ.
Мый лои тані, бипур дорын?
...Машина дінӧ воӧм бӧрын Москаль гурйыв восьтіс машина ӧдзӧссӧ да тшӧктіс:
— Пет!
Ас водзсьыс милиционерӧс аддзӧм бӧрын «Иван» зэв ӧдйӧ сюйис кисӧ зептас, кватитіс браунинг да лыйис.
Пуля веськаліс Москальлы кынӧмас.
Сійӧ уси да кыліс, кыдзи пӧсь вир шорӧн визувтіс кокъяс кузя, сапӧгъясӧ.
Но дойсӧ, коді пемдӧдӧ вежӧр, босьтӧ вын, сійӧ эз кыв.
Сійӧ ставсӧ бура вежӧртіс, и кияс кабыртчисны кулакӧ, вӧліны дасьӧсь джагӧдны врагӧс.
Здук мында, лыда секундъяс Москаль куйліс муын, кынӧмас кутчысьӧмӧн тэрыба мӧвпаліс, мый вӧчны.
Сувтны некыдз оз позь, решитіс сійӧ, медым мӧдысь не веськавны враг пуля шӧрӧ.
— Лый, Кушнирчук, лый! — кирган гӧлӧсӧн сійӧ вашнитіс инспекторлы.
Кушнирчук мыйлакӧ эз лый.
Сэки старшина звирк чеччис муысь, кватитіс сы киысь пистолет.
Сёрмис!
Машинаысь кыліс ӧти бӧрся мӧд кыкысь лыйӧм шы.
Первойысь лыйӧмнас враг эз куж асьсӧ вины: лыйӧмнас сӧмын чишкаліс кӧсичасӧ, пуляыс парсыштіс юр чашка лысӧ да розьӧдіс машина вевтсӧ.
Но мӧд пулянас шпион пасьвартіс ассьыс юрсӧ.
Еджыд юрсиа тошсялӧм чужӧмыс пыр жӧ ойдіс вирӧн.
Вирыс ыльӧбӧн визувтіс кияс да паськӧм кузя шпионскӧй кӧлуй тыра чемоданъяс вылӧ, машина ковёр пасьтала разалӧм долларъяс да фунтъяс вылӧ.
Старшина Москаль лэдзис пистолетсӧ, ойӧстіс да уси муӧ.
Ӧні сійӧ кутіс кывны и дой, и кутіс бергӧдчыны юр вежӧрыс, и кутіс восӧдны, и кутісны тіравны ки-кокъясыс.
Иван Ивановичлы лои помӧдз гӧгӧрвоана, мый граница дінӧ сійӧ вайис преступникъясӧс, и ӧні сійӧ вермис кӧть нин мыйкӧ мында бырӧдны ассьыс мыжсӧ.
Но татшӧм мӧвпыс эз во сылӧн дзормӧм юрӧ.
Сійӧ полігтыр пукаліс бипур дорын весиг сійӧ кадӧ, кор сьӧкыда ранитчӧм милиционер уси муӧ...
Колхозникъяс кытшалісны милиционерӧс.
— Мый тэкӧд, Москаль? — юаліс Горай, коді котӧрӧн локтіс сы дінӧ.
— Ранитісны.
Ну, другӧ, доктор дінӧ.
Мотоциклӧн.
Ӧдйӧджык!
Горай уськӧдчис сарайлань, кӧні сулаліс мотоциклыс.
Шуд вылӧ, кӧть войыс вӧлі и кӧдзыд, машинаыс эз ӧткажит: заведитчис стартернӧй педальӧ первойысь жӧ инмӧдчылӧм бӧрын.
Мотор шоналыштӧм бӧрын Горай воис милиционер дінӧ, чеччыштіс седлӧ вылысь, отсаліс сылы пуксьыны мотоцикллӧн бӧрладор пуклӧс вылӧ.
— Видзӧд тані, Кушнирчук!..
— шуис Москаль слабиник гӧлӧсӧн.
Старшина кӧсйис ещӧ мыйкӧ висьтавны, но аддзис кӧзяйкасӧ да ланьтіс.
Мария Горай сулаліс керка порог вылын кӧмтӧг, гортса прӧстӧйиник платтьӧ кежысь. Юрсяньыс кокӧдзыс сійӧс югдӧдіс би югӧр. Чужӧмыс вӧлі зэв энергичнӧй да гордӧй, коді сэтшӧма мичмӧдӧ смел мортӧс.
— Мый нӧ тэ сулалан, он тэрмась? — горӧдіс Мария верӧсыслы.
— Тӧвзьы ӧдйӧджык доктор ордӧ! Эн нюжмась!
Горай видзчысьӧмӧн вуджис пос кузя канава вомӧн да, автострада вылӧ петӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ мӧдӧдчис гӧра паныд, сиктӧ, кӧні вӧлі больнича.
Воисны госбезопасность органса сотрудникъяс.
Накӧд ӧтлаын воис и Стасик.
Шпионӧс кыскисны ылі пельӧсысь карасин лампа би югӧр улӧ.
Стасиккӧд воӧм майор видзӧдліс детинка вылӧ да юаліс:
— Сійӧ?
Стасик кӧрыштіс еджгов синкымъяссӧ да довкнитіс юрнас:
— Сійӧ!
«Петро» бергӧдіс кытсюрӧ лӧзӧдӧм, пыктӧм чужӧмсӧ Стасиклань, лёкысь чукыртчыліс:
— Жаль, мый ме тэнӧ эг джагӧд!
— Киясыд дженьыдӧсь, — вочавидзис детинка зэв бур английскӧй кыв вылын.
Майор довкнитіс юрнас автоматъяса салдатъяслы.
«Петроӧс» нуӧдісны решётка ӧшиньяса тупкӧса машинаӧ.
Сійӧ восьлаліс юрсӧ чатӧртӧмӧн, морӧссӧ чургӧдӧмӧн.
Сійӧ кӧсйис петкӧдлыны, мый нинӧмысь оз пов.
Но эз дыр сійӧ тшапитчы.
Грузӧвӧй машина дінысь сійӧ аддзис эз автоматчикъясӧс, а прӧстӧй паськӧма йӧзӧс, горнӧй районъясса колхозникъясӧс.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдіс олӧма да том верховинецъяслӧн чужӧмъяс вылӧ, кодъясӧс югдӧдіс бипур югӧр.
Найӧ колльӧдісны сійӧс чӧла, но сэтшӧм ногӧн видзӧдіг, мый йирмӧг босьтіс.
Шензис шпион и сэки, кор аддзис «Волга» гӧгӧр шыблалӧм деньга.
Найӧс талялісны, быттьӧкӧ найӧ вӧліны прӧстӧй бумага торъясӧн.
Бипур дінті мунігӧн «Петро» сувтыштліс да сюся видзӧдліс Иван Ивановичлӧн копыртӧм дзор юр вылӧ, сылӧн чукырӧсь, кадысь водз пӧрысьмӧм чужӧм вылӧ.
Видзӧдліс, пӧла вомӧн нюмъёвтіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Шофёр зумыша, синкымъяс увсяньыс видзӧдліс аслас вӧвлӧм пассажир вылӧ, коді ӧні восьлаліс тюремнӧй машиналань, да бергӧдчис мӧдарлань.
Кыптіс шлагбаумлӧн визьӧсь вӧсньыдик потш.
Первой муніс машина, кытчӧ йӧртісны шпионӧс.
Сэсся мӧдӧдчис пуляясӧн розьӧдлӧм сьӧд «Волга».
Веськӧдліс сійӧн Иван Иванович, а сыкӧд орччӧн пукаліс полковник погонъяса офицер.
Сы бӧрся муніс колхознӧй грузӧвик.
Туй вылӧ лэптӧм шлагбаум водзӧ ӧні колисны сӧмын найӧ, кодъяслы татысь некытчӧ вӧлі оз ков мунны, кодъяс вӧліны гортасӧсь: карантиннӧй инспектор Кушнирчук, Михаил Горай да сылӧн Мария гӧтырыс.
Кор саяліс бӧръя машиналӧн гӧрд биыс, Кушнирчук пӧрччис картузсӧ, соснас чышкыштіс васӧд плешсӧ, пыдісянь лолыштіс да нюммуніс — тайӧ бӧръя некымын час чӧжнас первойысь:
— Ну, Михайло, ӧні абу грек и куритчыштны.
Ой, енмӧй, кутшӧм окота нёнялыштны чигарка!
Инженер да инспектор пуксисны бипур дорӧ да кутісны куритчыны.
Бипур, кытчӧ содтісны вель уна кос пес, ыдждіс да ыдждіс.
Гӧгӧр кутіс лоны пыр югыдджык и югыдджык, быттьӧкӧ эз асъя югыд, коді волывлӧ му вылӧ быд лун ас кадӧ, а йӧзӧн пестӧм би веніс войся пемыдсӧ...
{А. Авдеенко (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Балтийскӧй йи @ висьт @ А. Авдеенко. Карпатскӧй бипур дорын: @ 1962 @ Лб. 29-55}
БАЛТИЙСКӦЙ ЙИ
I
Энскӧй заставакӧд орччӧн оліс-выліс Вася Желудев. Сылӧн мамыс, Полина Степановна, вӧлі прачка, коді песлаліс пограничникъяслы белльӧ. Батьыс, Федотыч, Отечественнӧй войнаса инвалид, уджаліс маяквывса стӧрӧжӧн.
Чужис Вася тані жӧ, Балтика берегын, керйысь тшупӧм, важысла сьӧдасьӧм керкаын, кодлӧн гӧрд трубасьыс чукталыштӧмаӧсь нин кирпич торъяс да сійӧ лоӧма сера, а кильчӧыс пӧлӧстчӧма.
Муртса на Вася заводитіс ас кокӧн ветлӧдлыны Финскӧй заливлӧн берегдорса лыа кузя, гранитнӧй валунъяс дорті, сиралӧм да сибдӧм эзысь чери сьӧма пыжъяс да майӧгъяс йылӧ ӧшлӧм тывъяс костӧд, сійӧ вӧлі нин радейтана гӧстьӧн и чери кыйысьяс, и сторожевӧй катерса матросъяс и салдат-пограничникъяс, и вӧр лэдзысьяс, и лесникъяс ордын.
Торйӧн ёна сійӧ кутіс дружитны пограничникъяскӧд.
Заставаын став салдатъяслысь сійӧ тӧдіс ним да ов.
Сылы эз вӧв секретӧн, коді пулемётчик, коді стрелок, коді служебнӧй понъяс кузя инструктор.
Сы вӧсна мый сылӧн медбур другӧн вӧлі Женя, капитан Холодовлӧн пиыс, да сы вӧсна мый сійӧ вӧлі ас морт, татчӧс олысь, Вася некымынысь луннас пыравліс конюшняӧ, понъяс оланінӧ, спортплощадка вылӧ, пывсянӧ.
Детинка радейтліс петкӧдлыны аслас прӧстӧйиник ворсӧмъясын сійӧс, мый быд лун вӧчлывлісны пограничникъяс: велӧдіс Аврора нима понпиӧс, ветлӧдлывліс нарядӧ, куйлывліс шор берегын секретын, вӧтчывліс нарушитель бӧрся, код пыдди пыр ковмывліс ворсны Женя Холодовлы либӧ сылӧн ичӧтик чойыслы, Машалы.
Пограничникӧн ворсігӧн Вася век мӧвпаліс сы йылысь, медым эськӧ кутыштны киын настӧящӧй автомат, настӧящӧй ракетница, куйлыштны куст улын настӧящӧй секретын, вӧтчыны настӧящӧй нарушитель бӧрся настӧящӧй розыскнӧй понйӧс поводокӧд кутігтыр, шытӧг восьлавны настӧящӧй дозорнӧй трӧпа кузя, кодӧс талялӧмаӧсь настӧящӧй граница пӧлӧн.
Вася унаысь вӧзйысьліс пограничникъяслы, медым босьтлісны сійӧс нарядӧ, кӧні позяс кӧть нин син пӧлӧн видзӧдлыны границасӧ (морскӧй границаыс мунӧ кӧнкӧ Финскӧй заливті, а сухопутнӧйыс — матысса вӧръясті), но салдатъяс да капитан Холодов пыдди эз пуктыны сылысь кевмысьӧмсӧ.
«Оз позь.
Оз пӧлагайтчы.
Вунӧд, другӧ, тэ та йылысь.
Он аддзыв тэ границасӧ, кыдзи он аддзы ассьыд пельястӧ, сэтчӧдз, кытчӧдз он быдмы».
Вася кывзіс татшӧм ӧтветъяссӧ во, кык, куимӧс да эз гӧгӧрво, мыйла колӧ виччысьны, кор сійӧ быдмас.
Быдтор, дзик быдтор сійӧ кужӧ вӧчны и ӧні.
Оз омӧльджыка сержант Бурмистровысь.
И кыдзи тайӧс оз аддзы капитан Холодов?
Сэтшӧм ёсь синма, вежӧра, эм орден, а оз аддзы, оз гӧгӧрво.
И Вася решитіс докажитны, мый ставныс ӧшыбайтчӧны, кор шуӧны, быттьӧкӧ сійӧ ичӧт.
II.
Дженьыдик тӧвся лун шӧр кадӧ энскӧй заставаса пограничникъяс Бурмистров, Кругляк да Мокроступ сӧвтісны паськыд рӧзваль доддьӧ вель гырысь некымын нӧб видз выв турун, мешӧк джын зӧр, походнӧй рация, кодӧс шоныд ради вӧлі сюйӧма кӧр куысь вӧчӧм чехолӧ, боеприпасъяс да прӧдукта тыра ящикъяс, моздор кыдз пу пес, лыжияс, шоныд палатка да мӧдӧдчисны нуны служба Финскӧй заливса йияс пӧвстӧ.
Берегысь мӧдӧдчигӧн поводдяыс эз вӧв торъя омӧль.
Мунісны йи кузя дас кымын километр — и виччысьтӧг заводитіс пӧльтны лэчыд тӧв, коді вайис мореладорсянь васӧд сьӧкыд лым.
Эз кутны тыдавны ни берег, ни сэні сулалысь сьӧд вӧр.
Ӧти бӧрся мӧд вошалісны сапкысь лым пытшкӧ туйпӧлӧнса вешкаяс, кытчӧ вӧлі кӧртавлӧма коз пу лапъяс.
Та вылӧ видзӧдтӧг Жук восьлаліс вӧтлытӧг, гораа тронякыліс йи туй вылын подков шы.
Сьӧд вӧв, кодлӧн эз вӧв весиг ӧти еджыд чут, вочасӧн вевттьысис быттьӧкӧ еджыд нитшкӧн.
Вӧвнас веськӧдліс Иван Мокроступ — украинецъяс пӧвстысь, кодъяс мунлӧмаӧсь овны Сибирӧ; тайӧ вӧлі ыджыд юра, паськыд мышкуа да веськыд пельпомъяса пограничник.
Паныда кӧдзыд тӧлысь паськыд бан лыа чужӧмсӧ дзебтӧг сійӧ тэрмасьтӧг вӧрӧдышталіс вӧжжисӧ.
Мокроступ вӧлі велалӧма и лыясӧдз йиджысь тайӧ тӧв дінас, и сука сапкысь лым дінас, коді тыртӧ синъястӧ, и лун шӧр кадся пемыд дінас.
Сибиряк оліс чӧв, и сылӧн чужӧм серти позис гӧгӧрвоны, мый сійӧ дась терпитны тайӧ лёк поводдясӧ.
Мокроступ мыш сайын, паськыд рӧзваль бӧжын, чӧскыд дука турун вылын лэдзчысьӧмӧн пукаліс пограничник Игорь Кругляк, сьӧд юрсиа да мугӧм чужӧма том морт, коді татчӧ веськалӧма лунвылысь.
Татшӧм походас Кругляк вӧлі первойысь на да чувствуйтіс асьсӧ зэв кыпыда.
Заливвывса паськыд йи эрд, бушков вайысь тӧв, сапкысь лым, кӧдзыд тӧв дорӧ велалӧм вежӧра вӧв, полушубокъяса вооружённӧй йӧз — ставыс тайӧ висьталіс сы йылысь, мый вермасны лоны вӧвлытӧм приключениеяс.
Гашкӧ, тавой нин удайтчас кутны кутшӧмкӧ лёк нарушительӧс.
Друг тайӧ шудыс усьӧ сылы, Игорлы?
Шпион, коді лыжиӧн ветлӧ сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи лэбач лэбалӧ, тӧвзьӧ-пышйӧ, а Игорь сійӧс суӧдас, кӧрталас. Мудз, но шуда, сійӧ локтас ёртъясыс дінӧ да, аслас пленник вылӧ быттьӧкӧ веськодя моз юрнас довкнитіг, шуас: «Тэрыб кока вӧлӧма тайӧ субчикыс.
Чукльӧдліс, быттьӧ кӧин, но меысь век жӧ эз пышйы, кыдзи аддзанныд».
Ёртъясыс кутасны киасьӧмӧн поздравляйтны удачаӧн, а заставаса начальник висьталас сылы строй водзын благодарность пограничнӧй служба отличнӧя нуӧмысь...
Тадзи мӧвпаліс Игорь Кругляк.
Коймӧд пограничник, тайӧ ичӧтик группа вылын старшӧйыс — Матвей Бурмистров восьлаліс туй кузя, кинас рӧзвальӧ кутчысьӧмӧн, да тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Корсюрӧ сійӧ сувтлывліс да компас серти прӧверитлывліс, правильнӧ-ӧ, сыланьӧ-ӧ, кытчӧ колӧ, мунӧ наряд.
Сійӧ кадӧ Мокроступ чеччыштліс доддьысь, лӧсьӧдыштлывліс вӧвлысь шлея, чышкыштліс идзасӧн сылысь ныр-вомсӧ, коді вӧлі тырӧма лымйӧн, видлывліс доддьысь кӧлуй, эз-ӧ мыйкӧ усь.
Ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчлывліс чӧла да, кӧть кажитчис первой видзӧдлас серти ньӧжмыдӧн, ӧдйӧ да кужӧмӧн.
Игорь Кругляк видзӧдіс додь сюв туйис вылӧ да думайтіс: мый сэні уліас, заливса кыз йи улын?
Ва и ва, уна сё метр джуджда ва, кӧні уна чери, зэв гырысь водоросльяс, гранитнӧй скалаяс, зэв джуджыд гуранъяс.
Колӧ чайтны, Балтика пыдӧсын, скалаяс пӧвстын, кытчӧ овмӧдчӧмаӧсь ракпаньяс, абу этша чери кыян шхунаяс, сторожевӧй катеръяс, подводнӧй лодкаяс, эсминецъяс, миннӧй тральщикъяс, взорвитчытӧм снарядъяс, авиабомбаяс, уськӧдӧм самолётъяс.
Кутшӧма эськӧ кывсис, юрӧбтіс сылӧн, Игорь Кругляклӧн, нимыс, думыштіс кӧ сэтшӧм машина, коді корсис эськӧ море пыдӧсысь вӧйӧм корабльяс да лэпталіс пайӧс ва веркӧсӧ...
Ваувса царствосянь Кругляклӧн мӧвпъясыс вуджисны рӧднӧй Таганрог карӧ, бать да мам дінӧ.
Пукалӧны ӧні найӧ, кӧнкӧ, асланыс шоныд, югыд бияса керкаын, юӧны радейтана клубничнӧй варенньӧӧн чай да оз кужны весиг мӧвпыштны, кӧні да мый вӧчӧ налӧн Игорёкныс.
О, кыдзи сійӧ кутас висьтавлыны налы, кор воас гортас, тайӧ вӧвлытӧм путешествие йывсьыс, кыдзи найӧ кутасны шензьыны да гордитчыны сылӧн выдержкаӧн, смеллунӧн...
Тӧлыс пыр ыдждіс.
Сукджыкӧсь, пемыдджыкӧсь вӧліны мореладорсянь зэв ӧдйӧ тӧвзьысь лымъя кымӧръяс.
Жук восьлаліс видзчысьӧмӧн, небыда тувччаліс йи вывті.
— Йиыс вермас жугласьны! — тӧвсӧ венӧм могысь гораа горӧдіс Иван Мокроступ.
Тайӧ вӧліны сибиряклӧн первой кывъяс, кодъясӧс сійӧ шуис пограничникъясӧн берег эновтӧм бӧрын.
Игорь Кругляк видзӧдліс гӧгӧрбок, быттьӧкӧ первойысь на казяліс и лёк тӧвсӧ, и шляка лымсӧ, и кадысь водз рӧмдӧмсӧ.
Веськодьпырысь нюмъялігтыр сійӧ копыртчис Мокроступлань да юаліс:
— Йиыс, шуан, вермас жугласьны?
Мокроступ довкнитіс юрнас, думайтіс, мый тайӧн ставсӧ объяснитіс.
Сійӧ пыдӧджык сюйис юрас лымйӧссьӧм еджыд шапкасӧ да виччысьӧмӧн видзӧдіс аслас ёртъяс вылӧ. Мокроступ вӧлі ӧткодя дась мунны водзӧ, дзик бушков шӧрӧ, узьмӧдчыны тані, йи эрд вылын, либӧ бергӧдчыны бӧр, береглань.
— Восьлав, воронӧй!
Мый сувтін!
— горӧдіс Жук вылӧ Кругляк.
Вӧв весиг эз вӧрзьы.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр... — шуис Мокроступ.
Сійӧ мыжа морт моз тэрмасьӧмӧн разис дзугсьӧм кучик вӧжжисӧ кепысьтӧм киясӧн (ку кепысьыс чурвидзис полушубок зепсьыс), кокньыдика люг-легкерис вӧжжинас да муртса кывмӧн чупнитіс вомнас.
Но вӧв кыліс сійӧс да вӧрзьӧдчис водзлань.
— Сувтӧдлы, Иван! — шуис Бурмистров.
Сылӧн гӧлӧсыс муртса кыліс да эз вӧв увереннӧй.
Тайӧ вӧлі ёнджыкасӧ ёртлӧн корӧм, а эз вӧв сержантлӧн приказание.
И та вӧсна Мокроступ эз сувт.
А гашкӧ, сійӧ прӧстӧ нинӧм эз кыв?
— Сувтӧд! — мӧдысь шуис Бурмистров.
Жук восьлаліс водзӧ.
Кругляк пукаліс вӧвлань мышкӧн, Бурмистровлань чужӧмӧн, да бура аддзыліс, кыдзи сержант, кинас знак вӧчӧмӧн, тшӧктіс сувтӧдны.
Игорь Кругляклы колӧ вӧлі сӧмын нюжӧдны ки, инмӧдчывны ямщик пельпомӧ да висьтавны сылы старшӧйлысь приказание.
Но сійӧ тайӧс эз вӧч.
Сійӧ чеччыштіс додьсьыс, кыскис сьӧрсьыс турун клӧкъяс, кутіс Бурмистровӧс пельпомӧдыс да, сыкӧд ӧткодя восьлавны зілигтыр, збодера заводитіс мунны орччӧн.
Сійӧ полушубоклӧн сьӧд мышкыс ньӧжйӧник вевттьысис лымйӧн.
— Бӧр ӧмӧй кӧсъян бергӧдчыны? — юаліс Игорь да видзӧдліс Бурмистровлы чужӧмас.
— А кыдзи нӧ начальниклӧн приказыс?
Бурмистров восьлаліс неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн да пельпомъяссӧ вывлань лэптыштӧмӧн. Пельпомъяс вылас вӧлі сы мында лым, мый весиг погонъясыс эз тыдавны. Игорлы сійӧ вочавидзис:
— Тэ жӧ кывлін: йиыс потласьӧ!
— Но и мый?
Повзин?
— Кругляк гӧлӧсын кыліс веськыда сералӧм.
— Мӧдім водзӧ, мӧдім!
Сійӧ чеччыштіс додь бӧжӧ да, лӧсьыда пуксьӧм бӧрын, кутіс гажаа шутьлявны.
Мокроступ бергӧдчис да, вӧвсӧ сувтӧдтӧг, юалан синъясӧн видзӧдліс Бурмистров вылӧ.
— Сувтӧд! — тшӧктіс Бурмистров.
Мокроступ пыр жӧ зэлӧдіс вӧжжисӧ: — Тпру! Жук эз кут уджавны кокъяснас.
Сержант матыстчис додь дорӧ, клопкерис кӧр куӧн гартыштӧм ящикӧ:
— Лӧсьӧдӧй, Кругляк ёрт.
Минут мысти Игорь разис рация, пуктіс юрас наушникъяс да нюмъялігтыр видзӧдліс Бурмистров вылӧ:
— Ме дась, сержант ёрт.
Диктуйтӧй.
— Пырысь-пыр.
Виччысьлы.
Бурмистров пӧрччис ку кепысьяс, кыскис полушубок зепсьыс блокнот, карандаш да гижис «Му» адрес вылӧ дженьыдик радиограмма:
«Поводдя век лёкмӧ и лёкмӧ быд километр мунӧм бӧрын.
Обстановка вежсьӧмкӧд йитӧдын виччыси выль приказаниеяс».
Ӧтвет виччысьны эз ковмы дыр.
Сідз жӧ сералан синъясӧн сержант вылӧ видзӧдігтыр Кругляк нарошнӧ тэрмасьтӧг, торжественнӧй лыддис заставаса начальник капитан Холодовлысь радиограмма:
— «Действуйтӧй, кыдзи асьныд лыддянныд коланаӧн.
Решениенытӧ юӧртӧй».
Бурмистров босьтіс Кругляк киясысь радиограмма, внимательнӧя сійӧс лыддис, ӧкуратнӧя кусыньтіс нёль пельӧ да, юрсӧ лэптывтӧг, шуис негораа кыз гӧлӧсӧн:
— Радируйт: «Решитім пока мунны водзӧ, пӧртны олӧмӧ сувтӧдӧм мог».
— Правильнӧ! — горӧдіс Игорь.
— Сӧмын водзӧ!
Кругляк передайтіс радиограмма да рациясӧ бӧр гартыштӧм бӧрын кутіс пуктыны сійӧс важ местаас, додь пыдӧсӧ.
И сэки, турунсӧ вешталігӧн, сійӧ аддзис автомобильнӧй резинаӧн дӧмӧм сьӧд валегияс.
Игорь пыр жӧ, первой видзӧдлӧмсянь, тӧдіс тайӧ вель ёна новлӧм валегияссӧ.
Некымын тӧв найӧс новліс маяквывса стӧрӧж Федотыч, сэсся, кор быдмыштіс Васька, валегияссӧ сетісны сылы.
Да, стӧч сідз, тайӧ Васькалӧн скороходъясыс.
Сійӧ и лыжиӧн ислалігӧн найӧс кӧмалӧ, и коньки на бердӧ кӧртавлӧ, и ӧти кокнас дадь сюв вылын сулалӧмӧн, а мӧднас тойласьӧмӧн финскӧй даддьӧн йи туйяс кузя гӧняйтӧ.
Кыдзи тайӧ валегиясыс веськалӧмны татчӧ, рӧзваляс?
Игорь вешталыштіс турунсӧ да кутчысис валегиясас, медым шыбитны найӧс йи вылӧ да чуймӧдны ёртъяссӧ.
Но эз удит.
Валегиясыс друг ловзисны, кыпӧдчисны додь пыдӧсысь, воськовтісны рӧзваль вомӧн да ӧшӧдчисны залив йи весьтӧ.
Шӧйӧвошӧм Игорь Кругляк ньӧжйӧник лэптіс синъяссӧ да первой аддзис валеги гӧленьясысь вылысьджык важиник ватнӧй гача кокъяс, сэсся дӧмасӧсь вушйӧм пась-бӧж, сэсся детинкалысь еджгов синкымъяса шӧйӧвошӧм, повзьӧм чужӧм, медбӧрын, выль алӧй звёздочкаа салдатскӧй шапка, кытчӧ вӧлі сибдӧмаӧсь турун чиръяс.
Игорь Кругляк шлопнитіс бокъясас кияснас да чуймӧмӧн горӧдіс:
— Васька?
Василий Федотыч?..
Другъяс, аддзылінныд ті татшӧм дивӧсӧ?
— Кругляк бергӧдчис ёртъясыслань да гажаа серӧктіс: — Мунам кыйны нарушительӧс, а сійӧ тані нин...
Бурмистров кӧрис плешсӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс Васька Желудев вылӧ.
Мокроступ тэрмасьтӧг чышкаліс идзасӧн вӧвлысь лымйӧсь мышсӧ да кадысь кадӧ бурпырысь видзӧдлывліс ыджыд сьӧд валегияса да батьыслӧн пася еджгов детинка вылӧ.
Шӧйӧвошлӧм Бурмистров кватитіс Васькаӧс киӧдыс, доймытӧдз чабыртіс сійӧс:
— Мый нӧ тэ вӧчин?
Да кыдзи нӧ тэ лысьтін вӧчны татшӧмторсӧ?..
Игорь Кругляк нюмдіс:
— Сержант ёрт, да Васька Желудевлы смеллунсӧ удждыны ӧмӧй колӧ суседъяслысь?
Сылӧн плешкас армейскӧй звезда ломзьӧ.
Бурмистров стрӧга видзӧдліс Кругляк вылӧ:
— Эновт шуткаястӧ, Кругляк ёрт!
— Кывзыси, сержант ёрт: эновтны шуткаас.
Бурмистров бара бергӧдчис детинкалань, кутчысис сылӧн щӧкаӧ, кыпӧдыштіс юрсӧ:
— Мыйла дзебсин додь пыдӧсас?
— Кӧсйи видзӧдлыны, кыдзи ті видзанныд йи граница, — збой вочавидзис Васа.
— И та могысь вӧчин преступление?
— Кутшӧм нӧ тайӧ преступление, дада Матвей?
— Ме тэныд абу Матвей, — скӧрмис Бурмистров, — а тэ меным абу Васька!
Тэ гусьӧн писькӧдчин боевӧй подразделениеӧ и таысь ковмас кыв кутны.
Детинка нюммуні кӧдзыдсьыс пыктыштӧм вом доръяснас да виччысис воча нюммунӧм.
Но сержантлӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, бокӧвӧйлӧн кодь.
— Тэнӧ арестуйтӧма, — шуис сійӧ.
Детинка довкнитіс юрнас, и синваыс кутіс войтавны йи вылӧ.
— Вӧтлы водзӧ! — сетіс команда Бурмистров.
— Кругляк ёрт, видз нарушительсӧ.
Шойччыштӧм бӧрын Жук лои восьласа, йи вылӧ колис ёсь шипъяса подковъяслӧн бура тӧдчысь след, додь нырӧ резсисны йи торъяс.
Мокроступ восьлаліс вӧвкӧд орччӧн; кинас сійӧ кутчысис додь вожӧ да кадысь кадӧ шлапкӧдіс Жукӧс пӧсялӧм мышкас.
Игорь Кругляк пуксис Василийкӧд додь бӧжладорӧ, турун нӧб сайӧ.
И муртса тӧдчысь туй, и лыс лапъясысь вӧчӧм вешкаяс, и енэж тыдалісны на, но берегсӧ дзикӧдз сайӧдіс нин сапкысь лым.
Сержант восьлаліс кыв ни джын шутӧг да видзӧдіс юрсӧ лэптывтӧг кок улас.
Лым гартчис пыр ёнджыка, сійӧ тыртіс и вӧвсӧ, и додь, и салдатъясӧс, а йи вӧлі пӧшти лымтӧм — бушкола тӧв нюліс лымсӧ йи вылысь кушӧдз, нуис выліті, залив весьтті.
Рытыввывсянь, сыладорсянь, кӧні нюжӧдчис Финскӧй заливса йияслӧн да кынмывлытӧм Балтийскӧй морелӧн граница, кыліс грымӧдӧм да трачкакылӧм, быттьӧ потласисны да пӧрласисны гранитнӧй скалаяс.
Сэні жугласис йи скӧрмӧм гыяс усьласьӧмысь, кодъяс писькӧдчисны ляпкыдінлань, береглань.
Игорь тувкнитіс гырддзанас Васяӧс да, сійӧ пельлань копыртчӧмӧн, юаліс:
— Но кыдз, страшнӧ?
Детинка ӧтар-мӧдарӧ пыркнитіс юрнас:
— Ньӧти абу.
Тайӧ жугласьӧ йи.
Быд во тайӧ кадӧ заводитчӧ.
Велалім нин ми.
Игорь эскытӧг видзӧдліс детинка вылӧ, зілис гӧгӧрвоны, ошйысьӧ сійӧ али збыльысь оз пов грымакылӧмӧн йи жугласьӧмысь.
Васялӧн чужӧмыс вӧлі спокойнӧй — тыдалӧ, и збыльысь велалӧма нин Балтикалӧн дурӧмӧ.
Тані сійӧ чужис и быдмис.
Кругляклы весиг завидь лои.
Сійӧ лэптіс полушубок воротниксӧ да зумыша, полӧмӧн видзӧдіс сыланьӧ, кодарсянь кыліс йи жугласьӧмыс.
Игорлы эз нин вӧв окота ни шутьлявны, ни сьывны, ни нюмъявны.
Дыр-ӧ сійӧ вермас терпитны татшӧм кӧдзыдсӧ?
Йиыс жугласяс кӧнкӧ ылын бокын али воас татчӧдз, пограничнӧй туйӧдз?
Кок чуньяс, кӧть сійӧ и вӧлі выль валегиа, ёнтісны, полушубокын кутшӧмкӧ розьӧд пырис тӧв, да кутіс кынмыны мыш.
Кругляк кутіс збыльысь ёна каитчыны сыысь, мый вӧчис: «Тайӧ ме, йӧй ӧлук, мешайті сержантлы бӧр бергӧдчыны береглань!»
Сійӧ топыдджыка тӧбис кокъяссӧ турунӧн, топӧдчис Вася мыш бердӧ да асьсӧ мырдӧн тшӧктіс думайтны эз сы йылысь, мый сійӧс вӧлі кытшалӧ, ӧти бӧрся мӧд воисны юрӧ челядьдырся вӧвлӧмторъяс — шоныд Азовскӧй море, код весьтын дзирдалӧ шонді, кубанскӧй плавниӧ ветлывлӧмъяс.
Важсӧ казьтывлігӧн Кругляк шоналыштіс да вугыртіс.
Садьмӧм бӧрас повзьӧмпырысь пыркнитіс юрнас, кыпӧдчыштіс.
Сы дінын Вася эз нин вӧв.
Детинка пукаліс додь нырын, Мокроступкӧд орччӧн, паськӧдӧм киясас кутіс вӧжжи да веськӧдліс Жукӧн.
Тыдалӧ, сійӧ вуджӧма ямщик дінӧ важӧн нин, сы вӧсна мый местаыс, кӧні водзті сійӧ пукаліс, едждӧма, тырӧма лымйӧн.
Васӧд лым тыртӧма и асьсӧ Игорӧс.
Кыз лым слӧй вӧлі валегияс вылын, полушубок вылын, ватнӧй гач вылын, шапка вылын да весиг быттьӧкӧ плеш да бан бокъяс вылас.
Игорлы эз ло лӧсьыд.
Оз-ӧ нин кынмы сійӧ?
Игорь вӧрӧшитыштіс ӧти коксӧ, мӧдсӧ — абу кынмӧмаӧсь, кыкнанныс действуйтӧны нормальнӧя.
Кияснас малыштіс бан бокъяссӧ, плешсӧ, пельяссӧ — ставыс лючки-ладнӧ.
Сьӧлӧм вылас лои долыд, кутіс шутьлявны важ моз гажаа.
Но регыд бара ланьтіс, сы вӧсна мый казяліс ёртъясыслысь тӧждысьӧмсӧ.
Найӧ нинӧмтор эз шуны сылы ни сэки, кор сійӧ зумыша чӧв оліс, ни ӧні, кор бара гажмис.
Бушков топыда, быд боксянь, кытшаліс додьнысӧ; вӧв туша муртса тыдаліс.
Кывзысьысь, мудзлытӧм Жук восьлаліс пыр видзчысьӧмӧнджык.
Мокроступ да Вася сійӧс эз тэрмӧдлыны.
Найӧ сетісны вӧлыслы тыр вӧля.
— Мокроступ ёрт, бергӧд вӧвтӧ бӧр! — друг чорыд гӧлӧсӧн прикажитіс Бурмистров.
Ас кежсьыс Игорь радлыштіс сержантӧн сетӧм командалы, но, мед эськӧ пограничникъяс эз казявны сылысь окотитӧмсӧ пыр жӧ бӧр мунны заставаӧ, нарошнӧ аслыс паныд шмонитӧмӧн юаліс:
— А кыдзи нӧ заданиенас?
— Бергӧд! — стрӧга мӧд пӧв шуис сержант.
Вася сувтӧдіс вӧвсӧ.
Мокроступ кималасӧн, додь да додь вож пӧлӧн муніс вӧв юр дінӧ да дзик кок увсьыс аддзис ры.
Кватитіс домӧдыс да кутіс вӧвсӧ бӧрыньтны.
Кӧрт сювнас йисӧ гораа гирснитӧмин, додьсӧ крута бергӧдӧм бӧрын, Мокроступ веськӧдіс вӧвсӧ асыввылӧ, береглань.
Некодӧн вӧтлытӧг вӧв ачыс ӧдйӧ рӧдтіс йи вывті.
— Гортӧ нин? — жальпырысь юаліс Вася.
— Гортӧ, гортӧ...
Тэ шуда вӧлӧмыд, веськыда кӧ шуны.
Вася шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
Кутшӧм нӧ тані шуд?
Сӧмын на петісны заливса йи вылӧ, сӧмын на паныдасисны настӧящӧй тӧвкӧд, сӧмын на кылісны йи жугласьӧм шы — и пыр жӧ бӧр бергӧдчисны береглань.
Вот и пограничникъяс!
Эз татшӧмӧн кажитчывны найӧ Васялы.
Сійӧ пыр думайтліс, мый му вылын найӧ медся повтӧм йӧз.
Повтӧмӧсьджык чери кыйысьясысь да вӧр лэдзысьясысь.
Смелджыкӧсь лётчикъясысь да танкистъясысь.
Мыйла нӧ найӧ повзисны бушколысь?
Мыйла бергӧдчисны бӧр?
Вася скӧрысь моз видзӧдлывліс пограничникъяс вылӧ, быттьӧкӧ корсис ӧтвет аслас юасьӧмъяс вылӧ налӧн чужӧмъяс вылысь.
Мокроступлӧн гыӧртӧм синкымъяса да син лысъяса, лым вӧсна дзор ныр розя ыджыд ныра паськыд чужӧм серти эз тӧдчы ни полӧм йи жугласьӧмысь да бушколысь, ни тэрмасьӧм, ни зільӧм кыдз позьӧ ӧдйӧджык воӧдчыны му вылӧ.
Эз тӧдчы сы серти и геройство.
Чужӧм кыдз чужӧм.
Дзик сэтшӧм, кутшӧм вӧлі и сэні, му вылын, кор Мокроступ мӧдӧдчывліс вӧрӧ песла либӧ ключ дорӧ юан вала доддьын дубӧвӧй бӧчкаӧн.
Эз тыдав некутшӧм полӧм и сержант Бурмистровлӧн.
Йи вывті сійӧ восьлаліс зумыда, увереннӧя, сідзи жӧ, кыдзи пограничнӧй заставаса из плакаяс вывті.
Мыйла нӧ сідзкӧ сійӧ, оз кӧ пов йи жугласьӧмысь, прикажитіс бергӧдчыны бӧр?
Эз ков сылы сетны сержант званиесӧ.
Вот эськӧ сержантӧн кӧ вӧлі Игорь, сійӧ эськӧ эз повзьы, сійӧ эськӧ нуӧдіс ассьыс боевӧй подразделениесӧ веськыда бушков пыдӧсӧ.
Заставаын медся гажтӧмчытӧм салдат — Игорь Кругляк.
А кыдзи сійӧ сьылӧ, кыдзи йӧктӧ, кыдзи гитараӧн ворсӧ!..
И мотоциклӧн медбура ветлӧдлӧ.
И варччӧ зэв бура.
И волейболӧн, и футболӧн ворсігӧн сійӧс некод оз вен.
И тані, залив йи вылын, сійӧ сідз жӧ первой морт.
Мокроступ да Бурмистров зумыша чӧв олӧны, а Кругляк шутьлялӧ кутшӧмкӧ марш да кокниа несъялӧ тӧв вылӧ, йи жугласьӧм вылӧ, бушков вылӧ.
Вася мышнас бергӧдчис Бурмистровлы да Мокроступлы, сэсся видзӧдліс Кругляк вылӧ.
Игорь быттьӧкӧ чувствуйтіс детинкалысь видзӧдӧмсӧ да бергӧдчис:
— Но мый, другӧ, ловъя?
Вася вӧлі шуда, мый Кругляк шыасис сы дінӧ буретш сэтшӧм кадӧ, кор тайӧ сылы вӧлі торйӧн ёна колана.
— Ловъя! — гораа вочавидзис сійӧ.
Быттьӧкӧ балтийскӧй бушколысь пышйыны зілиг Жук тэрмасис береглань.
Мыйкӧ дыра Бурмистров котӧртіс вӧвкӧд орччӧн, сэсся уськӧдчис доддьӧ.
Мыйӧн шедіс лолыс, сійӧ копыртчис Мокроступ дінӧ да, кыдзи и пыр нюмъяліг, шуис:
— Ньӧжйӧджык кӧ мунан, Ваня ёрт, — ылӧджык воан!
Мокроступ зэлӧдіс вӧжжисӧ.
Видзчысьӧмыс вӧлӧмкӧ колана: водзланьын гартчысь лым сайын кыліс йи потӧм да валӧн ыльнитӧм шы.
Вӧв сувтіс матіникӧ сьӧд ры дорӧ.
Васӧд гырысь лым чиръяс лясісны ва веркӧсӧ да серӧдлісны сійӧс.
Бурмистров пӧрччис шапкасӧ да мӧвпалігтыр гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Доддьысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ котӧртіс Жук дінӧ, код дорын ноксис нин Мокроступ.
Пограничникъяс лэдзалісны вӧвсӧ.
Мокроступ разис седелка кӧв, супонь.
Бурмистров мынтӧдіс кӧтасьӧм гужи, перйис мегыр да петкӧдіс додь вожъяс костысь тіралысь да полӧмысла корсйӧдлысь вӧлӧс.
Игорь кватитіс рация да шӧйӧвошӧмӧн жӧдзис додь дорын.
Детинка сулаліс орччӧн.
Киясас сійӧ кутіс неприкосновеннӧй запаса прӧдуктаясӧн тыра сьӧкыд ящик.
Кругляк полӧмпырысь видзӧдліс сьӧд ры вылӧ да шуис:
— Колӧ сетны сигнал.
Разрешитӧй, сержант ёрт?
Вася чуймис: мыйла колӧ сетны сигналсӧ?
Татшӧм бедаысь ӧмӧй оз позь ас вынъясӧн петны?
Детинка лои рад, кор сержант скӧрысь вочавидзис:
— Удитан на горӧдны «караул», эн тэрмась!
Сосъястӧ пудж да босьтчы делӧӧ.
Бурмистров пӧрччис полушубоксӧ, шыбитіс сійӧс додь нырӧ.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн пӧрччысисны Кругляк да Мокроступ.
На моз жӧ кӧсйис вӧчны и Вася, но сержант ӧлӧдіс сійӧс:
— А тэ мый котсян?
Пукав доддьын да эн сюй ныртӧ, кытчӧ оз тшӧктыны...
Но, кодлы висьтала?
Марш места вылӧ!
Вася неокотапырысь кайис турун нӧб вылӧ да ӧбидитчӧм вӧсна чӧв ланьтіс.
Пограничникъяс куимӧн видзчысьӧмӧн йӧткыштісны додьсӧ дзик ры дорӧдз.
Рыыс вӧлі помтӧм кузь, но векни, сӧмын метрӧн-джынйӧн кымын пасьта.
Бурмистров ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс сы вомӧн.
Сэсся додь вожъяссӧ киас босьтӧм бӧрын сержант командуйтіс:
— Йӧткӧй!
Додь крепыда, васӧ гумовттӧг, додь сювнас водіс орчча ыджыд йи пласт дор вылӧ.
Додь сювлӧн бӧръя юкӧныс мыджсис воддза йи вылас, а додь шӧрыс вӧлі джуджыд балтийскӧй ва весьтын.
Ваыс вӧлі сэтшӧм матын, мый Вася чувствуйтіс сылысь улис кӧдзыдсӧ да рӧзваль пыдӧсса радз улысь кыліс сёлькӧдчӧмсӧ.
— Вуджӧй таладорӧ!
— сетіс команда сержант.
Кӧть Мокроступ эз вӧв пелькӧн, поводсӧ киас кутӧмӧн, кокньыда чеччыштіс ры вомӧн.
Кругляк решитіс вуджны пропасть вомӧн рискуйттӧг, додь вывті.
Вася дінті котӧртігӧн, коді пукаліс доддьын, сійӧ мыджсис детинка пельпомӧ кӧдзыд, сьӧкыд кинас.
Васялы тайӧ инмӧдчӧмыс эз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ сэтшӧм ёна став тушанас нетшыштчис боклань, мый Игорь Кругляк воштіс равновесиесӧ да муртса эз бузгысь-усь рыӧ.
Ёрччигтыр сійӧ чеччыштіс йи вылӧ.
— Ӧні Жукӧс вуджӧдам, — шуис Бурмистров.
Но вӧв, вӧтлӧм виччысьтӧг, ачыс нин мӧдӧдчис рылань.
Ва дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ корснитіс да сувтіс бӧр кок йыв.
Чеччыштігас Жук вильснитіс потласьӧм йи дорыш вылын да бузгысис ваӧ.
Ваӧ суныштлӧм бӧрын сійӧ повзьӧмпырысь кутіс пыркӧдны юрнас да мӧдӧдчис уйны кыз йи пӧлӧн.
— Татчӧ, татчӧ!
— горӧдіс Мокроступ.
Кыдзи кӧть эз пессьы йи бердӧ морӧснас да водз кокъяснас Жук, сылы эз удайтчы петны ваысь йӧз отсӧгтӧг.
Пограничникъяс сюйисны беддьӧн вӧв рушку увтіыс крепыд гез да зэв сьӧкыдпырысь кыскисны Жукӧс йи вылӧ.
Вӧв ӧдйӧ сувтіс кок йылӧ. Сійӧ сьӧкыда лолаліс да тіраліс став тушанас.
— Нинӧм, нинӧм, шоналан, — меліа шуаліс вӧвлы Мокроступ.
Кӧть Вася и тӧдіс, мый сержант вермас сы вылӧ скӧрмыны, чеччыштіс йи вылӧ, турунысь вӧчис чорыд жгут да мый вынсьыс кутіс зыравны вӧвлысь кӧтасьӧм бокъяссӧ.
Мокроступ чышкаліс Жукӧс ыджыд мешӧк торйӧн косӧдз.
Вӧв тіраліс пыр омӧльджыка и омӧльджыка, сылӧн куыс кутіс лоны шоныдджыкӧн.
— Ӧні мун аслад местаӧ, ме ӧтнам справитча.
— Мокроступ скӧрысь моз йӧткыштіс Васяӧс додьлань: — Мун, мун!
Кор ковман, чукӧстам.
Детинка, воча кыв ни джын шутӧг, приказаниесӧ пӧртіс олӧмӧ.
Сійӧ бара пукаліс турун вылын, лымйӧн койысь кӧдзыд тӧвлы паныд мышсӧ бергӧдӧмӧн, да сюся видзӧдіс ӧтар-мӧдарӧ, ковмас кӧ, вӧлі дась пыр жӧ чеччыштны йи вылӧ да отсавны Мокроступлы либӧ Бурмистровлы.
Игорь Круглякӧс сійӧ эз нин пыдди пукты.
Сержант пасьталіс полушубоксӧ, кыскис додь пыдӧсысь ӧкуратнӧй кытшӧ гартӧм гез.
Разьӧм бӧрын ӧти помсӧ сійӧ кӧрталіс додь вожӧ, мӧдсӧ гартовтіс ас гӧгӧрыс.
Ставсӧ тайӧс вӧчӧм мысти сійӧ синъяссӧ веськӧдіс Вася вылӧ да скӧрысь шуис:
— Тэ мый чурвидзан, быттьӧ майӧг йылын сьӧд рака?
Пуксьы улӧджык.
Вася вешйис додь бӧжӧ.
Тані, турун нӧб сайын, вӧлӧма ёна шоныдджык, лӧсьыдджык.
Васялы окота лои висьтавны та йылысь сержантлы, но сійӧ вешйис нин детинка дорысь.
Бурмистров лэптіс полушубок воротниксӧ да, подкова каблукъяснас йиӧ мыджсьыштӧмӧн да мышкас пӧльтысь ён тӧв вӧсна бӧрлань катовтчыштӧмӧн, видзчысьӧмӧн мӧдӧдчис асыввывлань, береглань.
Киас сылӧн вӧлі кузь бедь; бедьнас сійӧ тотшкӧдалыштіс ас водзсьыс йисӧ.
Некымын воськов тадзи мунӧм бӧрын сійӧ саяліс сапкысь да гартчысь лым пиӧ.
Мыйкӧ дыра Вася видзӧдіс лымйысь артмӧм стен вылӧ, кытчӧ саяліс сержант Бурмистров, сэсся синъяссӧ веськӧдіс коновод вылӧ.
Жукӧс чышкалӧм бӧрын Мокроступ вевттис сійӧс палатка брезентӧн, нёровтчис бан бокнас сылӧн шоныд, шыльыд голя бердӧ, мудзпырысь кунис синъяссӧ.
Сійӧ муртса сулаліс ас кок йылас.
Граница видзӧм кузя приказ сеттӧдз заставаса начальник, кыдзи и пыр, юаліс Мокроступлысь: «Он висьӧдчӧй?
Служба нуны верманныд?»
Салдат неуна висискодь; сійӧс кынтіс, кадысь кадӧ яйыс донавліс.
Но сы вӧсна мый сійӧ ӧнӧдз, кызь кык вося аслас олӧм чӧжыс, висьӧм вӧсна ни ӧти лун эз куйлы вольпасьын, эз волы весиг больничаӧ, санчастьӧ, то, гӧгӧрвоана, мый тайӧ висьӧмсӧ пыдди эз пукты, чайтіс, мый сійӧ ӧдйӧ прӧйдитас.
Мокроступ вочавидзис начальниклы, мый здоров, служба нуны вермӧ.
Тадзи сійӧ вӧчис сы вӧсна, мый эз кӧсйы кольччыны ёртъяссьыс, кодъяс вӧлі мунӧны видзны границалысь медся сьӧкыд участок.
Но висьӧмыс эз прӧйдит.
Мӧдарӧ, быд час сійӧ сетіс асьсӧ тӧдны пыр ёнджыка.
Мокроступ эз кӧсйы сетчыны — вӧчис быдтор, мый воис сылӧн пай вылӧ тайӧ сьӧкыд минутаясас, зілис нинӧмӧн не петкӧдлыны ассьыс висьӧдчӧмсӧ.
Бурмистровлы да Кругляклы весиг юраныс эз волы мӧвп, мый Мокроступ кутчысьӧ бӧръя вынъясысь, мый температураыс сылӧн матӧ нелямын градус.
И со сӧмын ӧні, кор Жук бузгысьліс рыӧ, сійӧ зэв ёна слабитіс, кутіс воштыны ас вылас власть.
Додь нырӧ кӧрталӧм гезйыс ёна зэлаліс, и лымйӧсь сержант тыдовтчис вӧвкӧд орччӧн.
— Водзын йиыс абу жугласьӧма, позьӧ мӧдӧдчыны, — сьӧкыда лолалігтыр да лымйысь пыркӧдчигтыр юӧртіс сійӧ.
— Мый нӧ тэ жуйвидзан, Мокроступ?
Доддясь тэрыбджыка! — кирган гӧлӧсӧн горӧдіс Кругляк.
Та дырйи сійӧ скӧрысь шенасис кияснас да полӧмпырысь видзӧдлывліс сьӧд ры вылӧ.
Мокроступ восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс шӧйӧвошӧм, повзьӧм ёртыс вылӧ.
Сылы лои яндзим минут кежлӧ слабмылӧмысь да уськӧдчис доддясьны.
— Эн на доддясьӧй! — прикажитіс сержант.
— Игорь, сьылысь лэбачӧй, кытчӧ тэ воштін колипкайлысь кодь мича гӧлӧстӧ?
— Мый? — Кругляк чуймӧмӧн видзӧдіс шмонитысь Бурмистров вылӧ.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи вермӧ татшӧм положениеын сержант шмонитны.
— Эн гӧгӧрво?
Лӧсьӧд рация! — стрӧга тшӧктіс Бурмистров.
Кругляк уськӧдчис пӧртны олӧмӧ приказаниесӧ.
Минут мысти сійӧ настраивайтіс нин передатчик.
Сэк кості сержант выльысь кӧмасис.
Сійӧ зэв ӧкуратнӧя гартыштіс кокъяс вылас кос фланель нямӧд.
— Гӧтов! — юӧртіс Кругляк.
— Юӧрт: «Веськалім бедаӧ».
Эфирӧ лэбзис тревожнӧй, мирса став радистъяслы гӧгӧрвоана сигнал: «SOS».
Кругляк сэсся эз удит передайтны ни ӧти кыв: зэв ыджыд шумӧн потіс и тайӧ йиыс, кӧні пограничникъяс минут сайын на лыддисны асьнысӧ безопасностьын.
— Со аддзан, мый вӧчсьӧ, а тэ горзін «доддясь»!
— Бурмистров кӧмасис да тэрмасигтыр кытшовтіс вель ёна чинӧм йи пластсӧ, медым бӧрйыны вуджанін.
Вуджисны ӧнтая ногӧн: пос пыдди лӧсьӧдісны додьсӧ.
И тайӧ пӧрйӧ ковмис ёна ноксьыны Жуккӧд.
Сійӧ мыджсис йиӧ подковъяслӧн стальнӧй шипъяснас, тіраліс да нинӧм вылӧ эз кӧсйы чеччыштны ры вомӧн.
Ни бур кыв, ни лёкысь горзӧмъяс, ни весиг плетьӧн шлачйӧдлӧм эз вермыны вӧрзьӧдны сійӧс места вылысь.
И сэки Мокроступ юрӧ воис шуда мӧвп.
Сійӧ кавшасис вӧв вылӧ да вӧтліс сійӧс водзӧ.
Кӧдзыд ваысь полӧм, кӧні сійӧ сӧмын на купайтчис, Жуклӧн эз на быр.
Сійӧ корсйӧдліс, сувтлывліс бӧр кокъяс вылӧ, но аслас мыш вылысь кӧзяинӧс кылӧм вӧсна медбӧрын век жӧ решитчис чеччыштны.
И чеччыштіс лючки-ладнӧ.
Орчча йиыс вӧлӧма сідз жӧ діӧн, вель ыджыдӧн да, буракӧ, крепыдӧн.
Колис час, мӧд, но сійӧ эз потлась.
Асланыс положение да обстановка йылысь берегӧ радиограмма сетӧм бӧрын пограничникъяс зэвтісны палатка, ломзьӧдісны «<rus>летучая мышь</rus>» пӧнар.
Тӧлыс гораа швачкис лымйӧн палатка брезентӧ, вӧрӧдіс ставнас оланінсӧ.
Неылын, шуйгавылын и веськыдвылын, потласис да жугласис йи.
Корсюрӧ бушков сэтшӧм яра уськӧдчывліс палатка вылӧ, мый, кажитчис, вот-вот сійӧ орӧдчас кӧрт бедьторъясысь да лэбзяс.
Татшӧм минутъясас ставныс ӧшйылісны гезъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧма додь сювъясӧ, да личкылісны на вылӧ асланыс туша сьӧктаӧн.
— Помасис! — нюмъёвтіс Бурмистров, кор тӧлыс неуна лӧньыштіс.
— Ӧдвакӧ.
— Синсӧ куньӧмӧн Кругляк зумыша кывзіс, мый вӧчсьӧ палатка стенъяс сайын.
Мокроступ лапкӧдыштіс брезентӧ тӧв сайладорса бокӧ, кытчӧ сувтӧдліс Жукӧс: сэні сійӧ али абу сэн?
Коноводлысь тӧждысьӧмсӧ казялӧм мысти Вася звирк чеччис да кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Тэ кытчӧ? — стрӧга юаліс Бурмистров петанінлань туйсӧ детинкалы потшиг.
— Жукӧс видзӧдлыны.
— Ме ачым.
А тэ шойччы.
Кылан?
Вод да узь.
Сержант кокнипырысь босьтіс Васяӧс моздорас да видзчысьӧмӧн шыбитіс турун нӧб вылӧ, кӧні куйліс Мокроступ.
Иван палтыртіс ассьыс полушубоксӧ, шебрӧдіс ӧти пӧланас Васяӧс, топӧдіс ас бердас.
Кутшӧм сійӧ шоныд тайӧ Мокроступыс, — дзик пач кодь!
И кутшӧм чӧскыд дук кылӧ — нырӧ чамгис выльӧн дубитӧм ыж ку дукӧн, вӧв сийӧс-завод дукӧн, дьӧгӧдь дукӧн...
Вася шензьӧмпырысь юасис ассьыс: мыйла сійӧ водзті эз казявлы, мый Мокроступ татшӧм бур сьӧлӧма?
Мыйла Иван кажитчывліс сылы зумышӧн да скӧрӧн?
«Кута дружитны сӧмын сыкӧд», — мӧвпаліс детинка да пыр топыдджыка жмитчис салдат бердӧ.
Мокроступ — том салдат, но мыйӧнкӧ сійӧ ӧткодь батьыскӧд.
Мый нин ӧні батьӧй вӧчӧ?
Аслас гуся путешествиеӧ мӧдӧдчигӧн тетрадь лист вылӧ Вася гижис: «Эн тӧждысьӧй.
Муні йи граница вылӧ пограничникъяскӧд нарядӧ.
Бӧр воа лючки-ладнӧ.
Аддзысьлытӧдз.
Василий».
Запискасӧ нёль пельӧ кусыньтӧм бӧрын Вася пуктіс батьыслӧн табак кӧшельӧ.
Интереснӧ, мый сёрнитісны письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын бать да мам?
Бать, дерт, катлӧдлыштіс юрнас, нюммуніс да, кӧнкӧ, шуис: «Но и юр вундысь.
Татшӧм и ме вӧвлі сійӧ воясӧ».
А мам скӧрмис, бӧрддзис да грӧзитыштіс: «Ладнӧ, ӧкаяннӧй, лок сӧмын, ме тэныд петкӧдла гаж!»
«Мед петкӧдлас, ставсӧ терпита», — мӧвпыштіс Вася, и сылӧн сьӧлӧмыс тыри мамыс дінӧ, батьыс дінӧ мелілунӧн.
Ок, кутшӧм лӧсьыд гортад, рӧднӧй керка вевт улын, чорыд му вылын!.
Ӧшиньяс сайын тӧлыс лёкысь омлялӧ, бушкола тӧв улын копрасьӧ берегдорса вӧр, вылӧдз, коз пуяслӧн улысса увъясӧдз кыпӧдчӧны лым толаяс, ӧшинь стеклӧяс вылын кыз, пырыс тыдавтӧм гыӧр, а важиник пу керкаын югыд, шоныд да нинӧмысь оз ков повны.
Сьӧдассьӧм пӧтӧлӧк бердын ломзьӧ лампа.
Сьылӧ ассьыс радейтана сьыланкыв вель ёна нин нюклясьӧм, но дзирдавтӧдз весалӧм самӧвар.
Лӧсьыда да гажаа тічкӧ часі.
Трачкакылӧ да лыйсьӧ би киньясӧн пачын пес.
Важиник клеёнкаӧн вевттьӧм пызан вылын руалӧ сӧмын на пусьӧм картупель.
Чӧскыд дук кылӧ свежӧй, пӧсь няньысь, кодӧс пӧжалісны русскӧй пачын.
Лӧз ковтаа да лӧз юбкаа мам, ӧчкисӧ плешас лэптӧмӧн, пукалӧ лабичын, водз пельӧсын, кыӧ чулки. Сійӧ вунӧдӧма, мый вӧчӧны киясыс, мелі синъясӧн видзӧдӧ бать чужӧм вылӧ — сылӧн тшӧкыд, весиг ӧти дзор ситӧм усъяс вылӧ, смоль сьӧд синкымъяс вылӧ, ичӧтик гӧрба ыджыдкодь ныр вылӧ, кирпич рӧма гӧрд бан бокъяс вылӧ — и гордитчӧ, мый батьыс сылӧн сэтшӧм мича, мый сійӧ вӧвлӧм разведчик, воюйтіс война первой лунсянь бӧръя лунӧдз, сизимысь ранитчыліс, мый сійӧс наградитӧмаӧсь куим орденӧн да квайт медальӧн.
Тадзи, рӧднӧй керка йылысь мӧвпъясӧн, и унмовсис Вася.
Сійӧс эз вермыны садьмӧдны ни пограничникъяслӧн гӧлӧсъяс, ни йи жугласигӧн гым кодь шыяс, ни зэв ёна повзьӧм вӧвлӧн гӧрдлӧм.
Узигас Вася шкоргыштіс нырнас.
Кыкнан бан бокыс пельясӧдзыс банйисны.
Улыс льӧбйыс муртса ёнтыштіс да кутісны тыдавны васӧд сӧстӧм пиньясыс.
Вася Желудев узис, гашкӧ, олӧмас первойысь татшӧм крепыда да татшӧм чӧскыда.
III.
Расписаниеын индӧм часӧ пограничникъяс настроитісны рация да примитісны берегсянь ӧтветнӧй радиограмма.
Сійӧс мӧдӧдіс эз заставаса начальник, эз комендант, а округса войскаяс вылын начальник.
Радиограмма вӧлі зэв дженьыд, но сэні вӧлі быдтор, мый вӧлі колӧ бедаӧ веськалӧм йӧзлы:
«Кутчысьӧй, энӧ шогсьӧй.
Принимайта став мераяс спаситӧм могысь».
Бурмистров гижис радиограмма текстсӧ.
Виччысьыштіс, кор неуна лӧньыштас, сэсся лыддис сійӧс гораа:
— «Кутчысьӧй...
Принимайта став мераяс...»
— «Став мераяс», — зумыша вочавидзис Кругляк. — Кутшӧмъясӧс нӧ, интереснӧ тӧдны?
Йитасны автогенӧн балтийскӧй йисӧ?
Бурмистров виччысьтӧг серӧктіс.
— Мый сералан? — чуймис Кругляк.
— Сідз...
Мӧвпышті сы йылысь, мый шуисны берегын, кор сэні тӧдмалісны миянкӧд лоӧмтор йылысь: «Ӧд сэні жӧ Игорь Кругляк, миян первой сьылысь, кыпыд душаа морт.
Татшӧмыдкӧд он пӧгибӧ во некутшӧм бедаын!»
Кругляк кутіс гораа нускыны нырнас аслас турун нӧб вылын да мый вынсьыс чирсйӧдліс ульсалӧм истӧгъясӧн, кодъяс некыдз эз кӧсйыны ломзьыны.
— Вайлы татчӧ!
Бурмистров босьтіс Кругляк ордысь истӧг кӧрӧб, и здук мысти палаткаын ыпнитіс гӧрд рӧма битор.
— Ӧзты папиростӧ!
— бурпырысь шуис сержант да кутіс видзӧдны Кругляклӧн омӧльтчыштӧм, вижӧдыштӧм чужӧм вылӧ, сылӧн синъясӧ, кодъяс повзьӧмысла дзирдалісны ыджыд, пемыд сингуранъясын.
Кругляк ӧзтіс да скӧрысь пӧльыштіс табак тшынсӧ:
— Да эг сы йылысь ме висьтав, мый йылысь тэ мӧвпыштін, а дзик мӧдтор йылысь.
Отсӧг вылӧ надейтчы, а ачыд эн весь ов.
Вот!
— А! Тайӧ дзик мӧд делӧ.
Миянлы збыльысь оз позь весь овны.
Вай вод жӧ, Кругляк, узьышт.
Успокоитчы.
— Правильнӧ, тадзи бурджык.
Игорь нарошнӧ бергӧдчис мӧдар бок вылас, сюйис чужӧмсӧ чӧскыд дука турун пытшкӧ да тайӧн петкӧдліс, мый дась узьны крепыда да нинӧм вӧсна тӧждысьтӧг.
Бурмистров бурпырысь нюмъялігтыр видзӧдіс вывлань кыпӧдӧм додь вожъяс вылӧ, кодъяс муртса тыдалісны кыза гыӧртӧм палатка брезент фон вылын, да виччысис, кор Игорь бара заводитас сёрнитны.
abu
И збыльысь, Кругляк регыд кыпӧдчис, мыджсис гырддза вылас да тӧждысьӧмпырысь, ӧбидитчӧм морт гӧлӧсӧн шуис:
— Мый тэ, сержант, ме дінӧ кутін крукасьны?
Висьтав веськыда.
Нырӧй менам оз во сьӧлӧм вылад?
Синъясӧй абу колана местаынӧсь?
Гӧлӧсӧй...
— Узь.
Аски ставсӧ тэныд доложита.
— Эн, тэ ӧні!
Палаткаын кыліс шум.
Мокроступ, сьӧкыд да абу пельк, кутіс чеччыны доддьысь.
Кияссӧ нюжӧдӧмӧн, «<rus>летучая мышь</rus>» пӧнар биысь синъяссӧ читкыралігтыр, сійӧ корсис палатка ӧдзӧс партукысь кӧвъяс, чуньяснас зурасьліс кӧдзыд брезентӧ, коді вевттьысьӧма лым нитшкӧн.
Синъясыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь, син лапъясыс пыктышталӧмаӧсь.
— Тэ нӧ мый, Иван?
— Кӧсъя вӧв видзӧдлыны.
— Шойччы, места вылас тэнад Жукыд.
Ме неважӧн на видзӧдлі.
Мокроступ успокоитчис, водіс доддьӧ Васякӧд орччӧн, вевттис асьсӧ да детинкаӧс турунӧн да бара ланьтіс.
Вой шӧр кад бӧрын, графикын индӧм часӧ, штабысь бара воис радиограмма.
Генерал юӧртіс:
«Тіянӧс спаситӧм могысь петіс ледокол».
Кругляк унмовсьны эз вермы.
Сійӧ гусьӧник, кусыньтӧм ки увсяньыс, видзӧдіс сержант вылӧ, кодӧс югдӧдіс вижов пӧнар би.
Руд юрсиа, еджгов синкымъяса войвывса олысь, гӧрд бан бокъяса, варччӧм ныр-вома, сійӧ спокойнӧя пукаліс кокъяссӧ кусыньтӧмӧн рация водзын да, клеёнкаӧн переплетайтӧм тетрадьсӧ пидзӧс вылӧ пуктӧмӧн, гижис радиограмма.
Кругляклы зэв окота вӧлі тӧдны, мый йылысь юӧртісны «Му» вывсянь, но чӧв оліс.
Бурмистров казяліс сылысь видзӧдӧмсӧ:
— Чолӧм тэныд, Игорь, генералсянь.
Мӧдӧдӧма тэнад зэв дона персонала ледокол.
Кругляк кунис синъяссӧ да, нинӧм вочавидзтӧг, бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Бурмистров выключитіс рация, разис брезент ӧдзӧс да петіс йи вылӧ.
Бушков гартіс усьысь лымсӧ, коді ӧні вӧлі лыа кодь кос да бытшласьысь.
Палатка сыладор бокын, кысянь пӧльтіс тӧв, артмӧма джуджыд, ёсь йыла тола.
То ылын, то зэв матын, то пыдісянь, то гораа тронякылігтыр потласис йи.
Тӧвлӧн омлялӧм шы пыр кылісны гораа кучкалӧм шыяс — лёкысь усьласисны штормӧвӧй гыяс, зурасьлісны ӧта-мӧдныскӧд йи пластъяс.
Жук ньӧжйӧник гӧрӧктіс, кор сы дінӧ матыстчис Бурмистров.
Сійӧ лоӧма гыӧртӧмсьыс дзик еджыд; сьӧд вӧлі сӧмын ныр-вомыс, да пемыдас ӧшкамӧшка рӧмӧн, пӧшти каньлӧн моз, дзирдалісны синъясыс.
— Мый, Жук, страшнӧ?
Кыдз нӧ абу!
А тэ эн пов, ог эновтӧй.
Ледокол вылын быдӧнлы места тырмас.
Гӧгӧрвоан?
— Сержант тапкӧдыштіс вӧвлысь ныр-вомсӧ да пырис палаткаӧ.
Мокроступ да Вася, ӧта-мӧдныс бердӧ топӧдчӧмӧн, узисны.
Игорь куйліс вывлань чужӧмӧн, видзӧдіс синъяссӧ лапнитлытӧг кыз гыӧра брезент вылӧ да шпуткис чигарка.
— Вод, сержант, узьышт, ме дежурита, — места вывсьыс вӧрзьытӧг шуис Кругляк.
Бурмистров пыркнитіс юрнас:
— Ог, Игорёк, менам дежуритӧм помасяс «Му» вылын.
Узь, эн тӧждысь ме вӧсна.
Игорь куритіс ещӧ ӧти чигарка да медбӧрын унмовсис.
Эз узь сӧмын Бурмистров.
Сійӧ тшӧкыда, быд час мысти, петавліс палаткаысь, гӧгӧрбок видзӧдліс йи пласт, кывзыштліс йи жугласьӧм да кадысь кадӧ мӧдӧдліс «Му» вылӧ дженьыдик радиодонесениеяс:
«Кутчысям.
Ставыс лючки-ладнӧ».
Войбыд сапкис лым, пӧльтіс тӧв, грымакылісны йи пластъяс, но пограничникъяслӧн йи діыс пыр на кутчысис.
Асывланьыс палаткалӧн йизьӧм брезентӧ кутіс шарӧдны сьӧкыд, гырысь войтъяса зэр.
Додь сювъяс улын кутісны дзирдавны ва гӧпъяс.
Квайт часын Бурмистров примитіс радиограмма.
Ёртъяссӧ садьмӧдӧм бӧрын сійӧ лыддис:
«Ледокол вермӧ мунны зэв сьӧкыдпырысь.
Пыр жӧ, мыйӧн кутас позьны, мӧдӧда самолёт.
Лоӧй дасьӧн воздухӧд эвакуируйтчигкежлӧ».
Выль юӧр Круглякӧс эз кут радуйтны.
Сійӧ эскытӧг нюмъёвтіс да надея воштӧм морт моз шеныштіс кинас.
— Виччысь татшӧм поводдя дырйи позянлун! — шуис сійӧ.
— Ковмас доддьын кывтны море пыдӧсӧ...
Вася Желудев садьмис, тілис синъяссӧ да кывзіс сержантӧс, видзӧдіс Кругляк вылӧ да нинӧмтор эз гӧгӧрво, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
Кысянь да кодсянь пӧлучитісны радиограммасӧ?
Кытчӧ ледокол мунӧ сьӧкыдпырысь да кодлы колӧ лоны дасьӧн воздухӧд эвакуируйтчигкежлӧ?
Детинка ньӧжйӧник тувкис гырддзанас Мокроступлы да вашнитіс:
— Кӧнӧсь ми?
Йи пласт вылын?
— Да.
Генерал миянла мӧдӧдіс ледокол, и самолёт дась лэбзьыны.
Но, кыдзи узьсис?
— Бура.
— Кынӧмыд сюмалӧ?
— Сюмалӧ.
Зэв ёна.
— Но, сідзкӧ, ӧдйӧджык чеччы, мыссьы, да кутам сёйны салдатскӧй сухӧй паёк.
Завтракайтігкості пуксис асыв.
Но енэжын шонді эз петкӧдчы.
Да и енэжыс прамӧя эз тыдав.
Свинеч кодь сьӧкыд да сьӧд кымӧръяс кыссисны уліті, муртса эз инмыны заливса йиӧ.
Зэр пыдди кутіс усьны кос катшашыдӧс, сэсся небыд, васӧд лым.
И сӧмын тӧлыс век жвучкис ӧтиладорсянь — сійӧ пӧльтіс пыр ӧткодь вынӧн, и пыр мореладорсянь.
Эз вежсьы пограничникъяслӧн сьӧкыд положениеыс и рытнас, и войнас: гыяс мудзлытӧг жуглісны йияс, вӧтлісны береглань ыджыд ва.
«Му» вывсянь некымынысь юасьлісны пограничникъяслӧн самочувствие йылысь да йи вылын обстановка йылысь.
Бурмистров дженьыда, ӧти кывйӧн юӧртліс:
«Кутчысям».
Мӧд асывнас Кругляк лэптіс юрсӧ да, доддьысь петавтӧг, синкым увсянь Бурмистров вылӧ видзӧдігтыр, решительнӧя шуис:
— Колӧ аслыным писькӧдчыны береглань.
Мокроступ дивитӧмпырысь ӧтар-мӧдарӧ довкнитіс юрнас да нинӧм шутӧг кутіс пестыны бипур.
Вася зіля сылы отсасис: бӧрйис косджык, тронякылысь пес плакаяс, сюмӧда кыдз пу пес.
Кругляклӧн кывъясыс Васяӧс эз чуймӧдны.
Сійӧ важӧн нин, тӧрыт нин, чорыда решитіс ас кежысь, мый Игорь вылӧ надейтчыны оз позь, мый сысянь позьӧ быдтор виччысьны.
Сідзи и артмис.
Сержант Бурмистров друг кватитіс детинкаӧс важиник, батьыслӧн вӧвлӧм пась воротникӧдыс, сувтӧдіс кокъяс йылӧ:
— Вася, тэ кывлін, мый висьталіс Игорь?
— Кывлі.
— Но и кыдзи тэ думайтан, правильнӧ али неправильнӧ сійӧ висьталіс?
— Неправильнӧ, — чорыда вочавидзис Вася.
Сержант нюмъёвтіс:
— Кывлін, Кругляк ёрт?
Весиг пионерлы гӧгӧрвоана, мый тэ йӧй.
Мыйӧн нӧ тэ татшӧмторсӧ думыштін?
Кытчӧ мунан, кор гӧгӧр ва?
— Писькӧдчам кутшӧмкӧ йи пласт вылын, кодӧс нуӧ береглань.
Додь, вӧв да став кӧлуйнымӧс эновтам.
Ӧні миян ӧти боевӧй задача: спаситны ассьыным олӧмнымӧс! — асьсӧ тырвыйӧ правӧн лыддьӧмӧн висьталіс Кругляк.
— Ого!
— Да.
Лыддьы ещӧ ӧтчыд радиограммаястӧ.
Сэтысь бура позьӧ гӧгӧрвоны, мый морт медся донатор свет вылас.
— Сійӧ правильнӧ: олӧм — медся донатор, мый эм мортлӧн, но сійӧс видзны сідз жӧ колӧ кужны.
Сідзи, Вася, али абу сідз?
Вася Желудев, коді дзикӧдз нин вӧлі тшынассьӧма, разьӧм кизьяса пася, кӧдзыдысла гӧрдӧдӧм кияса, гогнитіс юрнас:
— Кувны миянлы водз на.
Позяс и виччысьлыны!
Бурмистров друг видзӧдліс Кругляк вылӧ да серӧктіс:
— Вот эг чайтлы, мый тэ татшӧм...
Кругляк кыпӧдчыштіс гырддза вылас, гордӧя да ӧбидитчӧмӧн видзӧдліс Бурмистров вылӧ:
— Да, ме «татшӧм»!
— Ладнӧ, Игорь.
Воам «Му» вылӧ, сэні видзӧдлам, кодным вӧлім правӧсь.
Узь!
Сержант кӧсйис вевттьыны салдатӧс турунӧн, но Кругляк нинӧм шутӧг тойыштіс Бурмистровлысь кисӧ.
Сійӧ звирк чеччис доддьысь, босьтіс ассьыс автоматсӧ да прӧдукта запас тыра вещевӧй мешӧксӧ.
Мокроступ эновтіс бипур да зывӧктӧмӧн видзӧдліс ёртыс вылӧ, но нинӧм эз шу.
Чӧв оліс и Бурмистров.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Круглякӧс ӧлӧдны зільӧм сӧмын содтас сылысь наянитӧмсӧ.
Надейтчис, мый сійӧ ачыс ставсӧ гӧгӧрвоас.
Оз кӧ ӧні, сёрӧнджык, йи вылӧ, пемыдінас петӧм бӧрын.
Чуймӧм синъясӧн Вася видзӧдіс Бурмистров да Мокроступ вылӧ. Сійӧ шензис, мыйла найӧ кыкнанныс чӧв олӧны, мыйла Игорлы веськыда оз шуны, мый сійӧ шкура, дезертир?
Мыйла оз мырддьыны автоматсӧ да оз кӧртавны сылысь кияссӧ?
Кругляк дыр — пӧжалуй, вывті дыр лӧсьӧдчис мунігкежлӧ: валегисӧ пӧрччис да кӧмаліс сапӧгъяс, ӧшӧдіс тасма йылӧ запаснӧй дискъяс, лэптіс полушубок воротниксӧ.
Ставыс вӧлі дась, а сійӧ пыр на эз мун, тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс палатка пытшкӧссӧ.
— Тэ мый, келысьястӧ корсян? — юаліс Мокроступ.
— Воштін тэ найӧс.
На, босьт менсьым.
— Сійӧ кыскис зепсьыс куа кучик кепысьяс, шлочкерис ӧта-мӧдас.
— Босьт.
Колӧ чайтны, олӧмас первойысь Мокроступ сёрнитіс татшӧм кузя — и пӧльзатӧг.
— Оз ковны меным тэнад кепысьясыд! — скӧрысь горӧдіс Кругляк да котӧрӧн петіс палаткаысь.
Мокроступ сюйліс юрсӧ палатка ӧдзӧс костӧд да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ылыстчысь салдат вылӧ.
— Дурмис зонмыс повзьӧмысла, — шуис Иван.
— Век жӧ колӧ сійӧс мырдӧн бӧр бергӧдны.
Позьӧ, сержант ёрт?
— Ачыс бӧр локтас!
Мокроступ пыдісянь лолыштіс да тэрмасьтӧг пуксис доддьӧ ас местаас, Васякӧд орччӧн, сывйыштіс сійӧс да меліа юаліс:
— Эн кынмы?
— Эг, эг кынмы.
А ті тіраланныд.
Тіянлы кӧдзыд?
— Да, другӧ, кӧдзыд.
Но абу кӧдзыдысла, а со эсійӧ вӧсна...
— Сійӧ видзӧдліс сыладорӧ, кытчӧ саялі Игорь Кругляк.
— Гӧгӧрвоан?
Вася тэрыба да, пӧжалуй, неуна ӧбида сорӧн довкйӧдлыштіс юрнас.
Дерт жӧ, гӧгӧрвоӧ, сійӧ важӧн нин абу ичӧтик!
Тӧлыс клопйӧдліс кизявтӧм ӧдзӧсӧн, кояліс палаткаӧ лым, но ни Бурмистров, ни Мокроступ, ни Вася эз пӧдлавны сійӧс.
Найӧ кывзысисны бушков шыясӧ да быттьӧкӧ мыйкӧ виччысисны.
— Кылан?
Мокроступ звирк чеччис кок йылас да котӧрӧн матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
Весиг тӧвлӧн омлялӧм да йияслӧн гораа жугласьӧм шыяс пыр кыліс морт гӧлӧс.
Сійӧ гӧлӧсыс вӧлі зэв вӧсни, кевмысяна.
Пограничникъяс кватитісны гез чукӧр, багыр, турун тыра мешӧк да зэв ӧдйӧ петісны палаткаысь.
Вася котӧртіс на бӧрся, но сержант скӧрысь горӧдіс сы вылӧ да тшӧктіс кольччыны палаткаӧ.
— Песты ыджыдджыка бипур, — сетіс детинкалы сӧвет Мокроступ.
Пограничникъяс регыд бӧр воисны да вайисны кияс вылын Круглякӧс.
Сійӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма йи коркаӧн, тіраліс да зяткис пиньяснас.
Бурмистров да Мокроступ пыртісны йизьӧм Круглякӧс палаткаӧ да пуктісны жара ыпъялысь бипур дорӧ, жуглісны сы вылысь йисӧ, пӧрччӧдісны вылыс паськӧмсӧ, водтӧдісны доддьӧ да кутісны тэрыба зыравны, сэсся шебрӧдісны пасьӧн да вевттисны турунӧн.
Кругляк куйліс чӧла да муртса лолаліс.
...Коймӧд сутки помасигӧн бушков кутіс лӧньны.
Рытнас лым дзикӧдз дугдіс усьны, а войнас друг воссис енэж — вылын сярвидзысь уна югыд кодзувъяса.
Асывнас, кор муртса югдіс, пограничникъяс кылісны мотор шы.
Палаткаысь котӧрӧн петӧм мысти пемыдлӧз небесаысь найӧ аддзисны самолёт.
Сійӧ лэбис неыліті бокті.
Мокроступ да Вася кутісны шенасьны шапкаясӧн да горзісны:
— Татчӧ!
Татчӧ!
Бурмистров петкӧдіс йи вылӧ рация, тэрмасигтыр настроитіс сійӧс пилотлӧн позывнӧйяс вылӧ:
«Ме тіянӧс аддза!
Ме тіянӧс аддза!
Кежӧй веськыдвылӧджык.
Кежӧй веськыдвылӧджык».
Самолёт вӧчис кытш йи пласт весьтті, кӧні вӧліны йӧз, сэсся пуксис.
Некымын минут чӧжӧн йивывса лагерь быри.
Вель ыджыд самолётӧ тӧрис палатка, оружие, боеприпасъяс, радиостанция, став салдатскӧй снаряжение.
Йи вылын коли сӧмын вывлань лэптӧм додь вожъяса, турун нӧбъясӧн тыр додь да воронӧй Жук; сійӧ вӧлі сийӧса да гыӧрзьӧм ныр-вом вылас дома.
Жукӧс абу вӧлі некытчӧ домалӧма.
Самолётын Вася пукаліс первойысь на.
Сійӧ некор эз аддзыв самолётсӧ татшӧм матісянь, пытшкӧссяньыс, кыдзи ӧні, но сійӧ эз эшты тӧдмасьны самолётнас.
Ас гӧгӧрсьыс сійӧ нинӧм эз аддзы, вӧвлысь гыӧрзьӧм ныр-вом кындзи.
Жук сулаліс самолётсянь неылын да гырысь синъяснас, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь висьтавны вермытӧм шоглунӧн, видзӧдіс йӧз вылӧ.
Эк, кутшӧм бура гӧгӧрвоис Вася сійӧс, мый висьталісны тайӧ синъясыс: «Лэбзянныд?
А кыдзи нӧ ме?»
Вася эз аддзыв, кыдзи самолёт вӧрзис места вылысь, кыдзи кыпӧдчис йи пласт вылысь, кыдзи вӧчис кытш вӧвлӧм лагерь весьтті.
Детинка лэдзис юрсӧ Мокроступ пидзӧсъяс вылӧ да бӧрдіс.
Гусьӧникӧн чышкыштіс синвасӧ и суровӧй сибиряк.
Кыпӧдчис шонді. Сійӧ вӧлі ыджыд, тулысын кодь югыд.
Паськыд шонді югӧра паськыд туй нюжаліс йи ді вомӧн, рысянь рыӧдз.
Тайӧ туй кузяыс, самолёт вуджӧр бӧрся, и чепӧсйис ӧтнасӧн кольӧм Жук.
Сылӧн кузь сьӧд бурысьыс дӧлаліс тӧв йылын.
Подкова гыжъясыс резісны йи би киньяс.
Йи дорӧдз воӧм бӧрын сійӧ сувтіс, лэптіс юрсӧ да гӧрӧктіс.
Синъяс вештывтӧг Мокроступ, Бурмистров да Вася Желудев видзӧдісны Балтийскӧй мореса кӧдзыд йияс вылӧ, кӧні дыр тыдаліс воронӧй Жук, коді вочасӧн ичӧтмис да ичӧтмис.
Кор сійӧ, медбӧрын, воши, сержант тэрмасьтӧг ӧзтіс чигарка да шеныштчӧмӧн ёна кучкис Вася Желудевлы пельпомас.
— Но, гражданин нарушитель, «Му» матысмӧ, лӧсьӧдчӧй ӧтвет кутны! — нюмъёвтӧмӧн шуис Бурмистров да син пӧвнас гусьӧникӧн видзӧдліс Игорь Кругляклӧн гӧрбыльтчӧм мыш вылӧ.
Сержантлысь бӧръя кывъяссӧ кылӧм бӧрын Игорь здрӧгнитіс.
Самолёт кабинаӧ пырӧмсянь сійӧ эз на шулы кыв ни джын, ньӧтчыд эз видзӧдлы ёртъясыс вылӧ, эз чӧвтлы синъяссӧ балтийскӧй йи вылӧ.
Сійӧ пукаліс полушубок воротниксӧ лэптӧмӧн, шапкасӧ дзик синкымъясӧдзыс лэдзӧмӧн ӧшинь дорын, эз вештыв мӧвпъясӧн тыр синъяссӧ берег вылысь.
«Му» ӧдйӧ матысмис.
«Му», кӧні ковмас кутны ӧтвет йи вылын олӧм лунъясысь да войясысь.
Юаласны стрӧга, жалиттӧг.
Но Игорь таысь эз пов: эскис, мый сійӧ йӧзыс, кодъяс кыскисны сійӧс рыысь муртса ловъяӧс да шонтісны ас шоныдӧн, оз талявны, оз клеймитны, мӧдарӧ — веськӧдасны ассьыныс став душевнӧй вынъяснысӧ, ассьыныс став справедливӧй скӧралӧмсӧ сы вылӧ, медым сійӧ вермис кыпӧдчыны ёна вылӧджык сійӧ Круглякыс серти, коді кутліс вӧйны сьӧд балтийскӧй ваӧ.
{А. Авдеенко (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Югдӧдӧм водзвылын @ висьт @ А. Авдеенко. Карпатскӧй бипур дорын @ 1962 @ Лб. 56-68}
ЮГДӦМ ВОДЗВЫЛЫН
Кыдзи и век, Ольга садьмис асывнас куим да нёль часъяс костын, но тайӧ асылын сылӧн эз тырмы выныс пыр жӧ чеччыны: вольпасьыс вӧлі сэтшӧм небыд да шоныд, а ывлаас зэв ёна омляліс бушков.
Куйліс йӧжгыльтчӧмӧн, кывзысис Андрейкалӧн лов шыӧ да нинӧм йылысь эз думайт, наслаждайтчис аслас сьӧкыд трудӧвӧй олӧмын шоча овлысь шойччан бӧръя минутъясӧн.
Порог дорын аслас вольӧс вылын кутіс вӧрӧшитчыны Баян.
Пожӧм джодж плакаяс кузя гыжъяснас тотшсьӧдігтыр сійӧ локтіс крӧвать дінӧ, кӧні узис Ольга, курччис пиньяснас эшкынсӧ да тракнитіс.
Ольга йӧткыштіс понйӧс гырддзанас, бергӧдчис мӧд бок вылас.
Но эз вӧв сэтшӧм кокни мынтӧдчыны Баянысь!
Сійӧ пуксис бӧр кокъяс вылӧ, лэптіс юрсӧ да кутіс увтны.
— Ладнӧ нин, чечча, ланьт!
— Ольга пуксис, лэдзис кокъяссӧ крӧвать вылысь, шарӧдыштіс наӧн джоджті.
— Кӧні менам тапочкиясӧй?
Корсь!
Сылы эз ковмы тшӧктыны мӧдысь: пон уськӧдчис нин мыссян дозлань, кӧні сулалісны туфлияс.
— Молодеч!
Ольга пасьтасис, ӧзтіс би да, Андрейкаӧс шебрӧдӧм бӧрын, матыстчис ӧшинь дорӧ.
Сувтӧдіс ӧшинь вылӧ зеркалӧ да кутіс сынасьны.
Баян пукаліс порог дорын.
Юрсӧ то ӧтар боклань, то мӧдар боклань катлалігтыр да то ӧти коксӧ, то мӧдсӧ лэпталігтыр сійӧ видзӧдіс кӧзяйка вылӧ да ньӧжйӧникӧн никсіс — тайӧ разӧ радысла, мый мунасны дыр кежлӧ гуляйтны.
Ольга век, кор мӧдӧдчывліс войын видлавны туйлысь ас участоксӧ, босьтліс сьӧрсьыс Баянӧс.
Сійӧ вӧлі не сӧмын ёртӧн, но и бур вернӧй стӧрӧжӧн.
— Но мый, йӧюк, радлан?
— Юрсисӧ сыналӧм бӧрын Ольга матыстчис пон дінӧ, тапкӧдыштіс сійӧс эзысьӧн лӧсталысь сьыліӧдыс, кодӧс кытшаліс кучик ошейник.
— Поводдяыс кутшӧмджык ывлаас, тӧдан?
Куйлін эськӧ мед гортад, эн кынмы...
— Баян чеччыштіс да нюлыштіс Ольгалысь кисӧ.
— Весась ме дінысь, йӧюк!
Баян эз и думыштлы сы дінысь мунны.
Сійӧ гӧрд сарӧгӧсь кывсӧ нюжӧдӧмӧн да зэв еджыд пиньяссӧ жергӧдӧмӧн преданнӧй синъясӧн видзӧдіс кӧзяйка вылӧ.
Друг Баян кутіс мыйӧкӧ кывзысьны да, пельяссӧ лэптӧмӧн, кутіс дзоргыны занавестӧм пемыд ӧшинь вылӧ да эргыны.
Сьылі вылас гӧныс сувтіс.
— Мый нӧ скӧралан, герой?
Эн тӧд?
Ас йӧз сэні, пограничникъяс.
— Ольга нюмъёвтіс, и сылӧн синъясыс читкыртчисны, лоины меліджыкӧсь.
— Гашкӧ, Миша мунӧ...
Гӧгӧрвоан?
Эз, Баян нинӧмтор эз гӧгӧрво.
Сійӧ пыр эргис.
Друг чепӧсйис ӧшиньлань, пуктіс ӧшинь вылӧ водз лапаяссӧ да зэв скӧрысь да гораа кутіс увтны.
Ольга чуймӧмӧн видзӧдліс ӧшинь вылӧ.
Код вылӧ сійӧ татшӧм ёна скӧралӧ?
Тыдалӧ, би вылӧ кӧч либӧ руч локтісны.
А гашкӧ, кӧза оланін гӧгӧр кӧин шӧйтӧ?
Но и мед гӧгралӧ, керъяссӧ оз йир.
Баян эз ланьт.
Сылӧн увтӧм шыыс садьмӧдіс Андрейкаӧс.
Детинка звирк сувтіс вольпась вылӧ.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ повзьӧмпырысь.
— Мыйла Баяныс эргӧ?
— Сідзи, вӧчнысӧ сылы нинӧм, — веськодя вочавидзис Ольга.
— Ланьт, гора гӧлӧс!
Пон неокотапырысь ланьтіс да ӧбидитчӧмӧн, ньӧжйӧник эргигтыр, водіс аслас местаӧ.
Ольга матыстчис ӧшинь бердӧ да, чужӧм ӧтар-мӧдар бокас кияссӧ пуктӧмӧн, кутіс дзоргыны пемыдас.
Гартчысь лым пыр сылы кажитчис, быттьӧкӧ матысса мыльк вылын томиник кыдз пуяс пӧвстын кодъяскӧ вуджрасьӧны.
Ольга чӧвтліс синъяссӧ воссян ӧшинь рама вылӧ да видыштіс асьсӧ сыысь, мый ӧнӧдз эз пӧдлав ӧшиньсӧ тӧвйигкежлӧ, эз клеит щельяссӧ бумагаӧн да эз пукты ӧшинь рамаяс костӧ вата.
Некод эз лок.
Виччысьыштӧм бӧрын Ольга гӧгӧрвоис, мый ӧшибитчис: йӧзӧн чайтіс бушколӧн чегӧм пипуяс.
Колӧ топыдджыка пӧдлыштны ӧшинь.
Воссян ӧшиньлӧн туктӧм рама некыдз эз кӧсйы пырны аслас местаӧ.
«Ладнӧ, лӧсьӧда бӧрынджык», — мӧвпыштіс Ольга, вешйис ӧшинь дорысь да кутіс пасьтасьны.
Детинка куйліс восьса синъясӧн да тӧждысьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Тэ кытчӧ, Оля? — юаліс сійӧ да син пӧвнас видзӧдліс васӧд пемыд ӧшинь вылӧ.
— Удж вылӧ.
Узь, Андрюша.
Сійӧ мыджсис гырддзанас юрлӧсӧ, пуктіс ки пыдӧс вылас чукрасьӧм банйӧм бан боксӧ:
— Мам, тэ Баянсӧ сьӧрсьыд эн нуӧд, ладнӧ?
Ме кута повны сытӧг.
— Ладнӧ, ог нуӧд.
Мыйӧн сӧмын детинка шуис Баянлысь нимсӧ, пон веськодя котӧртіс кӧзяйка дорті детинкалӧн крӧватьлань да водіс джоджӧ Андрейка юрладорӧ.
— Оля, тэ регыдджык бӧр лок, ладнӧ? — спокойнӧя нин шуис детинка.
Андрейка шуис Ольгаӧс то прӧстӧ Оляӧн, то мамӧн, то Оля мамӧн.
Сійӧ вӧлі Ольгалӧн дзик ӧти рӧднӧй вок.
Налӧн батьыс да мамыс пӧгибнитісны война воясӧ.
Ольга, кӧть ачыс на вӧлі пӧшти нывка, коли Андрейкакӧд ки вылын сиктӧ, кытчӧ мӧдӧдліс сійӧс батьыс, кор муніс фронт вылӧ.
Сійӧ быдтіс ассьыс воксӧ висьӧмъяс, тшыгъялӧм да местаысь местаӧ ветлӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Дас вит арӧсын сійӧ эз нин пов некутшӧм уджысь, эз сетлы асьсӧ ӧбидаӧ.
Война помасьӧм бӧрын бӧр воис выборгскӧй местаясӧ, кӧні коркӧ овліс рӧднӧйясыскӧд.
Батьыслӧн другъясыс индісны сійӧс уджавны путевӧй обходчицаӧн.
Тайӧ удж вылас ныв дыркодь нин уджаліс, ньӧжйӧник, лунысь-лун лӧсьӧдчис техникумӧ экзамен кежлӧ.
Ольга ӧзтіс пӧнар, чышкаліс стеклӧяссӧ сӧстӧм рузумӧн, телогрейка вылӧ пасьталіс капюшона брезентӧвӧй плащ да воськовтіс ӧдзӧслань.
Баян звирк чеччис, пановтіс кӧзяйкасӧ, морӧснас гурйыв восьтіс ӧдзӧс да уськӧдчис пемыдас.
— Кытчӧ, Баян?
Бергӧдчы!
Гортӧ кольччан.
Кылан?
Мун аслад местаӧ!
Баян неокотапырысь локтіс бӧр.
Ольга петіс да сы могысь, медым велалісны пемыдас синъясыс, сулалыштіс лымйӧн тырӧм кильчӧ вылын.
Баян никсіс ӧдзӧс сайын да гыжъясис ӧдзӧсӧ.
Кыліс и мелі-кевмысян гӧлӧсыс Андрейкалӧн, коді зілис бурӧдны понсӧ.
Войвывса тайӧ войыс вӧлі мисьтӧм: кадысь кадӧ пӧльтіс кӧдзыд тӧв, лымъяліс; сьӧкыд кымӧръяс кыссисны сьӧд коз пу йывъяс весьтті; уна пӧлӧс лым толаяс муртса дзирдалісны гранит скалаяслӧн вуджӧра пӧкатъяс вылын.
Граница сайысь кыліс маневровӧй паровозъяслӧн тутсӧм; шыясыс вӧліны вӧсниӧсь, эз вӧвны гораӧсь да пыр жӧ вошлісны границабердса вӧръяс да нюръяс пытшкӧ.
Со татшӧм войӧ, висьталӧны, пӧгибнитӧма Максим Капустин, Ольгалӧн батьыс, мирнӧй воясӧ дорожнӧй мастер, а военнӧй воясӧ — сапёр-гвардеец.
Гуалісны батьсӧ неылӧ сійӧ поссяньыс, кодӧс сійӧ ачыс стрӧитіс.
Ольга ышловзис, вештіс юр вылас капюшон да, кыдзи и век, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис кӧрт туй полотноса насыплань. Ӧти киас сылӧн вӧлі пӧнар, мӧдас — ыджыд гаечнӧй ключ. Сійӧ кужӧмӧн вӧчис путевӧй обходчицалысь удж.
Гӧрдов югӧр исковтіс рельс головкаяс кузя, югдӧдіс стыкъяс вылысь стальнӧй накладкаяс, болтъяс да гайкаяс — ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
Тӧлыс вайис Ольга пельӧдз мунігас посни изъяслысь шаракылӧм.
Сувтовкерис.
Кывзыштіс.
Границалань мунісны кык морт.
Ольга лэдзис юр вывсьыс капюшонсӧ, лӧсьӧдыштіс вешйӧм чышъянсӧ да кутіс восьлавны тэрыбджыка да лои рад паныдасьны пограничникъяскӧд.
Дерт жӧ, тайӧ найӧ.
Коді нӧ ещӧ, на кындзи, вермас татшӧм кадӧ локны татчӧ, пограничнӧй полосаӧ?
Йӧз, кодъяс видзисны Сӧветскӧй мулысь граница, налӧн суровӧй, опаснӧй удж, тшӧкыда овлысь тревогаяс — ставыс Тайӧ лои Ольга олӧмын торйӧдны позьтӧм юкӧнӧн сійӧ кадсянь, кор ныв овмӧдчис граница дорын.
Садьмӧм бӧрын сійӧ матыстчывліс ӧшинь дорӧ, кысянь вӧлі бура тыдалӧ застава.
Первой шонді югӧръяс югдӧдлісны гӧрд черепица, кухнялӧн джуджыд трубаысь пуркйис еджыд сук тшын.
И тайӧ керкаыс вылӧ сӧмын видзӧдлӧмысь Ольгалӧн шонавліс сьӧлӧмыс.
Ставыс, мый ӧні мичмӧдліс сылысь лӧнь олӧмсӧ, воис сэсянь, пограничник-другъяссяньыс.
Паныдасигӧн найӧ меліа нюмъялісны сылы, ышӧдісны гажаа шмонитӧмӧн.
Прӧст кадӧ пограничникъяс, кыдзи вернӧй другъяс, пыравлісны путевӧй обходчица будкаӧ, вайлісны да сетлісны сылӧн Андрейкалы мича картинкаяса кутшӧмкӧ книга, печенньӧ, ирискияс, пӧчинитлісны электрическӧй утюг, лыддьывлісны гортысь воӧм письмӧяснысӧ.
Ольга кокниа тӧдмавліс пограничникъяслысь сьӧлӧмлы матысса уна гусяторъяс.
А найӧ сідз жӧ тӧдісны сылысь гырысь и посни делӧяс, тӧдісны сылысь медся муса мӧвпъяссӧ, сылысь тӧждысьӧмсӧ.
Артмис сідз, мый сержант Копыленко мукӧдъяс серти тшӧкыдджыка волывліс Ольга ордӧ.
Тайӧ сійӧ вайис ӧтчыд понпи да торжественнӧя сетіс сійӧс Андрейкалы.
И сержант пыр кежлӧ ас дорас кыскис детинкаӧс.
Ольга керкаӧ волывлігъясӧ Копыленко ворслывліс вокыскӧд шахматӧн, лыддьывліс сылы мойдкывъяс, вӧчавліс пастук пӧлянъяс, пу сабляяс, велӧдліс Баянӧс.
Ольга вылӧ, кажитчӧ вӧлі, сійӧ эз видзӧдлывлы, быттьӧкӧ сійӧ эз вӧв.
А кор Ольга панліс сыкӧд сёрни, сійӧ вочавидзліс юасьӧмъяс вылӧ дженьыда, юрсӧ кыпӧдлытӧг.
Ольгалы воліс сьӧлӧм вылас и зонлӧн татшӧм яндысьыштӧмыс, и Андрейкакӧд другасьӧмыс.
Позьӧ шуны, сылы воис сьӧлӧм вылас Копыленколӧн быдтор: гӧлӧсыс, ветлан ногыс и сійӧ, кыдзи новлӧ обмундированиесӧ — заставаын медбура.
Рытъя кыа петӧм бӧрын кӧ кылас пограничникъяслӧн казармасянь сьыланкыв — Ольгалы кажитчӧ, быттьӧкӧ кылӧ сылысь, Михаиллысь, гӧлӧссӧ.
Граница вылын грымӧбтас кӧ лыйӧм шы — Ольга думайтӧ, мый Копыленко — обязательнӧ Копыленко!
— паніс кось нарушительяскӧд.
Пемыдас кылас пограничникъяслысь кок шыяс — виччысьӧ Миша Копыленкокӧд паныдасьӧм.
Но Ольгалы вӧлі кажитчӧ, мый Копыленко некор эз казявлы тайӧс — эз чувствуйтлы.
Кымынысь, шога нюмъялігтыр сы вылӧ видзӧдігӧн, кыдзи Копыленко, свет вылын ставсӧ вунӧдӧмӧн, ворсӧ Андрейкакӧд шахматӧн либӧ бумагаысь вӧчалӧ гулюясӧс, Ольга мӧвпъяснас кӧритліс сійӧс: «И мый тэныд, йӧюк, ещӧ колӧ месянь?
Радейта ӧд, радейта сэтшӧма, кутшӧма рӧднӧй мамыд тэнӧ эз радейтлы.
Кытчӧ гажыд муна тэкӧд.
Мый окотитан, сійӧс и вӧча, мый колӧ, сійӧс и шедӧда.
Ӧткодя восьлавны тэкӧд кута: тэ лоан учительӧн, инженерӧн либӧ агрономӧн — ог кольччы, суӧда, орччӧн кута мунны».
Мукӧд дырйи, медся шог здукъясӧ, Ольга лоліс решительнӧйӧн, и сійӧ дась вӧлі гораа висьтавны, Копыленко синъясӧ веськыда видзӧдіг, ставсӧ, мый йылысь мӧвпаліс лун и вой.
Татшӧм кадас медся бӧръя здукъясас нин венліс гордостьыс, и Ольга чӧв оліс.
Но быд раз гордостьыс венлывліс век сьӧкыдпырысьджык и сьӧкыдпырысьджык.
Ольгалӧн сьӧлӧмыс водзвыв кыліс, мый ӧні либӧ сёрӧнджык сійӧ ставсӧ висьталас Михаиллы.
А сійӧ?
Кыдзи сійӧ вочавидзас Ольгалӧн радейтӧм вылӧ?
Мед шензяс, мед лоӧ яндзим, мед серам вылӧ лэптас, но сійӧ оз кут сэсся чӧв овны...
Йӧз ӧдйӧ матыстчисны.
Ыджыд тушаа кык мужичӧй мыччысисны лымъя пемыдысь.
— Коді локтӧ?
Тӧдтӧм гӧлӧс вӧлі киргана, скӧр.
— Ас йӧз! — воськовъяссӧ надзмӧдтӧг вочавидзис Ольга.
— Коді сэтшӧм «ас йӧзыс»?
— Путевӧй обходчица Капустина.
Мый, эн на ӧмӧй кывлӧй татшӧм йывсьыс?
Выльяс?
Заставаса став важ салдатъяссӧ Ольга тӧдіс не сӧмын чужӧм серти, но и гӧлӧс сертиыс.
Сійӧ кыпӧдіс пӧнар, медым бурджыка видзӧдлыны том пограничникъяслысь чужӧмъяснысӧ...
Виччысьтӧг беддьӧн кучкӧмысь пӧнарыс уси нывлӧн киясысь.
Сійӧ жӧ здукӧ ещӧ ӧтчыд швачкисны сылы юрас.
Ольга уси, но юр вежӧрыс эз быр.
И сійӧ эз шӧйӧвош.
Ныв гӧгӧрвоис, кодъяскӧд сійӧ паныдасис, да лэдзчысис садь воштӧм морт улӧ.
Вына кияс нетшкисны Ольга вылысь плащ, кӧрталісны сійӧс гезйӧн, сюйисны вомас рузум да кыскисны фуфайка зепсьыс документъяс.
Ӧтиыс, Ольга чужӧмӧ вина да чеснӧк дукӧн лолалігтыр, муртса кывмӧн юаліс:
— Гашкӧ, помалам?
— Оз ков! — чорыда вочавидзис мӧдыс.
— Дыр кежлӧ ланьтіс.
Сійӧс кутісны нуны.
Некымын воськов бӧрын шыбитісны джуджыд кӧрт туй насып бокӧ.
Тупыльтчис увлань, юрыс кучкасис чорыд кын му комӧкъяса, чужӧмсӧ парсалісны кустарник увъяс.
Ни горӧдӧм шы, ни ойӧстӧм эз кыв нитшка нюр вывсянь, кытчӧ тупыльтчис Ольга.
Сійӧ эз вӧрӧшитчы, кӧть юрыс зэв ёна висис, кӧть бан боксӧ да вом доръяссӧ сотіс визувтысь солакодь вир.
Улісянь, нюр вывсянь, тӧвся вой рӧмыдын, сылы бура тыдалісны кӧрт туй насып да сы вылӧ уськӧдчылысь йӧзыс.
Кокъяснысӧ таджгӧдӧмӧн найӧ сулалісны рельсъяс костын да мый йылысь кӧ ньӧжйӧник сёрнитісны.
Сэсся на дінӧ локтіс ещӧ ӧти морт — капюшона плаща, киас биа пӧнара.
Куимӧн сёрнитыштӧм бӧрын разӧдчисны: кыкӧн вошисны кустъяс пытшкӧ, а коймӧдыс, рельс головкаясӧ гаечнӧй ключӧн кучкышталігтыр да пӧнарӧн неуна шенасигтыр, надзӧникӧн мӧдӧдчис сійӧ туй кузя, кыті Ольга ветлывліс некымынысь аслас быд уджалан смена чӧжӧн.
Коймӧд мортыс, кыдзи казяліс Ольга, вӧлі нывбаба.
Ольга гӧгӧрвоис, мый путевӧй обходчица пыдди сійӧ мӧдӧдчис границалань да нелямын минут мысти воас дзик граница бердӧ, визя шлагбаум дорӧ.
Ещӧ ӧти воськов — и йӧз му...
Ольга нетшыштчис став тушанас, медым чеччыны да котӧртны, котӧртны пограничникъяс дінӧ.
Гезнас вӧлі крепыда кӧрталӧмаӧсь кокъяс и мышкӧ бергӧдӧм кияс, и Ольга вермис сӧмын пуксьыны.
Сылӧм кӧдзыд лым ва визувтіс дзугсьӧм юрси вылысь.
Пиньясыс зяткакылісны.
Ольга пыркнитіс юрнас, и синъяс водзын муртса-муртса югдыштіс: кутіс аддзыны кымӧра небеса, сьӧд пу йывъяс, кӧрт туй насып да кӧрт туй полотно кузя тэрмасьтӧг мунысь латшкӧсіник мортӧс.
Кыдзи сійӧс сувтӧдны?
Кыдзи сетны пограничникъяслы сигнал?
Медводз Ольга решитіс мынтӧдчыны сійӧс пӧдтысь рузумысь.
Кыссис коръястӧм куст дінӧ, бӧрйис чукля ён ув, крукыштіс рузумторсӧ да нетшыштіс сійӧс вомсьыс.
Лолавны лои пыр жӧ кокньыдджык.
Видзчысьӧмӧн, медым не шумитны йизьӧм паськӧмӧн, водіс мыш вылӧ, бергӧдчис шуйга бок вылӧ, сэсся морӧс вылӧ, бара веськыд бок вылӧ да мыш вылӧ.
Тадзи артыштӧмӧн, сантиметр бӧрся сантиметр, сійӧ кутіс тупыльтчыны заставалань.
Посньыдик кустъяссӧ кусыньтліс ас улас, гырысьяссӧ ордйӧдіс.
Шыльыд эрдтор вылӧ петӧм бӧрын Ольга сувтовкерис.
Пӧсьыс визувтіс чужӧм кузяыс, веськаліс синмӧ.
Юр вежӧрыс бергӧдчис — вуджрасисны пуяс, небесаыс вӧлі сьӧд парус кодь.
Ольга кунис синъяссӧ да доймытӧдз мурч курччис пиньяссӧ.
Здук мысти сійӧ бӧр восьтіс синъяссӧ.
Важ моз крепыда ставыс сулаліс ас местаын: вӧр, гырысь изъяс, кустъяс.
Ӧні позьӧ тупыльтчыны водзӧ.
Границаладорсянь кыліс поезд шы.
Ольга лэптіс юрсӧ.
Кодлӧн тайӧ поездыс?
Миян али граница мӧдарладорсянь?
Гашкӧ, тайӧ кык мортыс, кодъяс дзебсисны кустъяс пӧвстӧ, рельс стыкъясысь разисны гайкаяссӧ?
Ольгалӧн тӧждысьӧмыс содіс и содіс.
Со чукыль сайсянь тыдовтчис куим пӧнара — кыкыс буфернӧй, абу югыд да ӧти прожекторнӧй, зэв югыд — паровоз.
Иностраннӧй платформаясысь состав, кытчӧ вӧлі штабельясӧн тэчӧма пӧвъяс, ыджыд шыӧн муніс чӧв олысь Ольга дінті насып вывті; сы мунӧмысь гылалісны кустъяс да пуяс вылысь лым туктаяс. Состав бердысь ӧвтыштіс выльӧн пилитӧм пулӧн сир дук.
Медбӧръя платформалӧн гӧрд сигналъяс ньӧжйӧник вошины пемыдас.
Синъяснас поездсӧ колльӧдӧм бӧрын, лым толаяс вывті тупыльтчӧмӧн, ныв бара мӧдӧдчис заставалань. Ёсь изъяс да кын увъяс косявлісны паськӧмсӧ да дойдалісны асьсӧ.
Дыр на вӧлі колӧ тадзи мунны Ольгалы.
Час мысти сійӧ эськӧ воис паськыд бетоннӧй трубаӧдз, кодӧс пуктӧмаӧсь кӧрт туй насып улӧ тувсов да арся ва лэдзӧм могысь.
Ещӧ час мысти шойччис эськӧ взорвитӧм дзот дорын.
Югдандор воис эськӧ первой проволочнӧй заграждение дорӧ.
Шонді петігӧн вӧлі эськӧ кӧр юр кодь йыла скала бердын.
И сӧмын рытланьыс, кор нарушитель вӧлі эськӧ важӧн нин граница мӧдарладорас, воис эськӧ пограничнӧй заставаӧ.
Ставсӧ тайӧс Ольга вермис бура артыштны бӧрынджык, куим лун мысти, госпитальын куйлігӧн.
А тайӧ вояс сійӧ арталіс мӧд ногӧн: эскис, мый вевъялас воны погранзаставаӧдз нарушительӧн граница вуджтӧдз.
Лым дугдіс усьны.
Кымӧръяссӧ тӧлыс вӧтліс Балтийскӧй морелань.
Вылын, енэжын ӧти бӧрся мӧд тыдовтчалісны турунвиж рӧма кодзувъяс.
Гылалӧм коръяса кустарник увъяс вылын кутісны дзирдавны хрусталь кодь йиторъяс.
Ольга куйліс сён пыдӧсын, кынмыны заводитӧм шор берегын, быдлаӧ крукасьлысь кустъяс пӧвстын. Сылӧн дзикӧдз быри эбӧсыс, эз кут вермыны кыссьыны весиг воськов.
Куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Платтьӧ бӧж дорыс заводитіс кынмыны берегдорса йиӧ, а Ольгалы кажитчис, мый сійӧ зэв ӧдйӧ тупыльтчӧ муӧд заставалань, мый кылӧ сторожевӧй понъяслысь увтчӧм да шызьӧм пограничникъяслысь гӧлӧсъяс...
Андрейка дзикӧдз паляліс.
Сійӧ мый вынсьыс зілис бурӧдны Баянӧс: жалиттӧг сеталіс сылы кусӧк бӧрся кусӧк нянь, сакар.
Баян легӧдіс бӧжнас, мелуйтчис детинка дорӧ.
Тадзи, кисӧ пон юр вылын кутӧмӧн, Андрейка и унмовсис.
Тӧлыс шувгис коръястӧм пу увъясын, швачӧдіс ӧшинь стеклӧясӧ.
Медбӧрын, тӧлыс пӧльыштіс сэтшӧм ыджыд вынӧн омӧля пӧдлыштӧм воссян ӧшиньӧ, мый ӧшиньыс гурйыв воссис, и комнатаӧ ыльнитіс лым чиръяс сора кӧдзыд сынӧд.
Баян звирк сувтіс, а ещӧ здук мысти чеччыштіс ӧшинь вылӧ, сэсянь — улӧ, муӧ, да тӧвзьыштіс кӧрт туй полотно кузя, пӧшти сувтлытӧг, сійӧ нырнас кыліс кӧзяйка кок туйлысь свежӧй дук.
Участок помӧ вотӧдз сійӧ друг сувтіс, кутіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэсся бергӧдчис бӧр, корсис воштылӧм кок туйсӧ да сы кузя бара котӧртіс водзӧ; но бара воштіс сійӧс важ местаас, кӧні тӧдса дук дінӧ сорласисны йӧз кок туйяслӧн дукъяс.
Баян кутіс вӧчавны кытшъяс.
Насып пӧкатысь сылы сюри сійӧ, мый корсис.
Кок туйыс вайӧдіс нитшка нюрӧ, сэсся кустъяс пиӧ, логӧ, эрд вылӧ да, медбӧрын, сёнӧ.
Тані, кынмыны заводитӧм шор берегысь Баян и аддзис Ольгаӧс.
Сійӧ эз вочавидз понлӧн радлан никсӧм вылӧ ни гӧлӧсӧн, ни вӧрзьӧдчӧмӧн.
Баян нюлыштіс сылысь бан боксӧ.
Сійӧ чӧв оліс.
Баян видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс сійӧс лапанас.
Эз вӧрзьӧдчы.
Сэки пон чатӧртіс юрсӧ да кутіс омлявны.
Андрейка садьмис кӧдзыдысла.
Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ да аддзис восьтӧм ӧшинь.
Мыйла сійӧ восьса?
Кӧні Баян?
Детинка гӧгӧрбок видзӧдліс комнатасӧ, кодӧс муртса югдӧдіс вой кежлӧ ломзьӧдлан лампа би, да понсӧ эз аддзы.
Кӧні нӧ сійӧ?
Тыдалӧ, котӧртӧма Оля кок туй кузя.
Сідзкӧ, керкаын сійӧ ӧтнас.
Детинкалы лои шуштӧм.
Сійӧ чеччис крӧвать вылысь, кӧмаліс валегияс, пасьталіс пась да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Кытчӧ мунны?
Кытчӧ мунны тайӧ пемыдсьыс, тайӧ лёк тӧвсьыс?
— Мама!
Оля!
— горӧдіс Андрейка.
Детинкалӧн гӧлӧсыс вӧлі слаб, а тӧлыс сэтшӧм вына, мый сійӧс некод эз кыв.
Горзігтыр да бӧрдігтыр Андрейка котӧртіс кӧрт туй насып вывті пограничнӧй заставаса бияслань.
Сержант Копыленко да рядӧвӧй Селезнёв нуисны служба граница вылын.
Югдытӧдз час кыкӧн водзджык вӧрса трӧпа кузя найӧ петісны джуджыд сёнӧ да крут пӧкат пӧлӧн мӧдӧдчисны кӧрт туйлань.
Бетоннӧй трубасянь неылын найӧ сувтісны, ланьтісны: джуджыд насып вылын тыдаліс неыджыд тушаа морт; сійӧ бура тӧдчис, сы вӧсна мый сыланьын енэжыс югдыштіс.
Морт вӧлі мунӧ границалань.
Оля мунӧ, — аслас напарниклы, том пограничниклы вашнитіс сержант Копыленко.
— Путевӧй обходчица, — нюмъялігтыр содтіс сійӧ.
— Тӧдчана ныв!
Батьтӧг, мамтӧг олӧ, ичӧт вокыскӧд, — и нинӧмтор, некытчӧ он крукась.
Тӧдчана ныв! — мӧдысь шуис сійӧ серьёзнӧя нин, ыджыд уважениеӧн.
— Ме сылысь походкасӧ верст сайсянь тӧда.
Морт ньӧжйӧник матыстчис пӧнарӧн шенасигтыр, рельсъясӧ ключӧн клёнӧдігтыр да джын гӧлӧсӧн мыйкӧ сьылігтыр.
Копыленко, век на нюмъялігтыр, сюся кывзіс да видзӧдіс пемыдас.
Чорзьӧм брезентӧвӧй плащӧн шаракылігтырйи путевӧй обходчица муніс орешник кустъяс дорті, кытчӧ вӧлі дзебсьӧмаӧсь пограничникъяс.
Югӧр уси сылӧн ёсь пельпомъяс вылӧ, векни щӧка да вӧсни вом доръяс вылӧ.
Лов шысӧ кутӧмӧн Копыленко мыйкӧ дыра видзӧдіс тӧдтӧм чужӧма, тӧдтӧм походкаа, тӧдтӧм гӧлӧса ылыстчысь нывбаба мыш вылӧ.
— Тайӧ абу сійӧ — вашнитіс сержант.
— А коді нӧ?
Волнуйтчӧмысла Селезнёв неуна мыкталыштіс.
Копыленко нинӧм эз вочавидз.
Кыдзи вермис лоны, мӧвпаліс сійӧ, мый Ольга Капустина уджалан местаын ветлӧдлӧ мӧд морт?
Абу, тӧрыт на Ольга ветлӧдліс таті.
А сэсся, воис кӧ выль путевӧй обходчица, заставаса начальник обязательнӧ висьталіс эськӧ нарядӧ мунысьяслы.
Сідзкӧ, Ольга улӧ лэдзчысьӧмӧн, сылӧн плаща, восьлалӧ кодкӧ мӧд морт!
Пасьталӧма сылысь паськӧм, босьтӧма сылысь пӧнар.
Кыдзи нӧ тайӧ вермис лоны?
Эз вермы Ольга сетны тайӧ ставсӧ ас вӧляӧн...
Копыленко крепыда топӧдіс том салдатлысь кисӧ, сюйис киас телефоннӧй трубка, дженьыда да гӧгӧрвоана прикажитіс пырысь-пыр жӧ юӧртны заставаӧ да контрольно-пропускнӧй пунктӧ, мый границалань кӧрт туй полотно кузя мунӧ тӧдтӧм морт.
Селезнёв перйис чехолысь трубка, разис штепселя шнур да шытӧг муніс сёнӧ.
Копыленко колльӧдіс синъяснас ёртсӧ да бара бергӧдіс юрсӧ кӧрт туйлань, кутіс сюся кывзыны.
Граница вылын кык во служитігӧн сійӧ кутіс тӧдны нарушительяслысь пӧвадкаяссӧ, велаліс мӧвпавны ӧдйӧ, действуйтны тэрыба.
Кӧрт туй пӧлӧн быдмысь сук коз пу вӧрысь муртса кылыштіс кышӧдчӧм, но пограничниклӧн бура велалӧм пельыс казяліс тайӧс.
Копыленко вештіс автоматлысь предохранитель, пласьт водіс муӧ, кутіс лов шысӧ.
Коз пу лапъяс вештыштӧм бӧрын сержант аддзис кык мужичӧйӧс.
Вӧр лэдзысьяслӧн кодь ватникаӧсь, нюръясті ветлан сапӧгъясаӧсь, автоматаӧсь, найӧ восьлалісны зверьяс моз небыда; мунісны некымын воськов войвывлань да сувтісны коз пуяссянь неылӧ, кодъяс улын куйліс Копыленко.
— Тырмас.
Бергӧдчам! — шуис скӧр кирган гӧлӧсӧн ӧтиыс.
— Колльӧдам ещӧ неуна, чукыльӧдзыс, — чӧвтіс мӧдыс.
Первойыс лӧвтіс ассьыс:
— Вермам сюрны.
Тырмас!
— Ме шуи — колльӧдам чукыльӧдз, — вочавидзис мӧдыс зывӧктӧмӧн.
— Кывлін?
Найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Первойӧн муніс кузь кокъяса косіник морт.
Вӧсни кузь голя вылын пашкыр юрсиа юрыс дугдывтӧг бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ — видзӧдіс.
Мӧдыс, паськыд бан лыа, сьӧд уска, лэдзӧм шапка пеля, пуджӧм гӧленя сапӧга, муніс гырысь, увереннӧй воськолӧн да видзӧдіс сӧмын водзӧ.
Найӧ мунісны Копыленко дорті сэтшӧм матіті, мый сійӧ кыліс налысь лов шынысӧ.
Пограничник лэдзис найӧс ас боктіыс да, мыйӧн найӧ лоины сылань мышкӧн, звирк сувтіс да гораа командуйтіс:
— Сувтӧй!
Кияснытӧ лэптӧй!
Нарушительяс уськӧдчисны матысса кустъяслань.
Копыленко лыйис вывлань да мӧдысь прикажитіс сувтны.
Найӧ эз кывзысьны.
Копыленко метитчис да лэдзис кузь очередь.
Трачмунісны кустъяс усьӧм йӧз сьӧктаысь.
Сёнлӧн крут пӧкатті кутіс киссьыны кын му.
Сыланьысь, кытчӧ муніс путевӧй обходчица, кылісны пограничникъяслӧн гӧлӧсъяс, сэсся ӧтчыд лыйӧм шы.
Вӧр весьтӧ кыпӧдчис кутшӧмкӧ лэбач, ыджыд шыӧн кутіс шенасьны узьӧмысь сьӧктӧм бордъяснас.
И Копыленко, тайӧ тӧдса шыяс бӧрын, кыліс ещӧ ӧти, гӧгӧрвотӧм шы: неылын, сёнын, кыліс кузя омлялӧм.
Коді тайӧ, кӧин?
Абу, абу кӧинлӧн кодь омлялӧмыс.
Кӧин омлялӧ мӧд ногӧн.
Быттьӧкӧ пон...
Абу-ӧ Баян?
Омлялӧм вежсис увтчӧм шыӧн.
Ӧні Копыленко бура тӧдіс — Баян сетіс гӧлӧс.
Копыленко перйис ракетница, сюйис сэтчӧ патрон да лыйис.
Тайӧ вӧлі условнӧй сигнал сэтшӧм кад кежлӧ, кор колӧ пыр жӧ отсӧг.
Еджыд ракеталӧн югыд биыс югдӧдіс кӧрт туй насып, сён пӧкат, зэв паськыд бетоннӧй труба розь да пограничник Селезнёвӧс, коді котӧртіс нюр вомӧн йизьӧм кустъяс костті киас автоматӧн.
Йиыс тронякылігтыр жугласис сылӧн кокъяс улын, больскакыліс ва.
Виӧм нарушительяс дінӧ ёртсӧ кольӧм бӧрын Копыленко котӧртіс сыланьӧ, кӧні увтіс Баян.
Минут куим мысти сійӧ вӧлі шор берегын, кӧні куйліс Ольга. Сылӧн платтьӧ бӧж дорыс вӧлі кынмӧма нин берегдорса йиӧ.
Пограничник уськӧдчис сы дінӧ пидзӧсчань вылӧ, лэптіс муысь сылысь кывзысьысь, сьӧкыд юрсӧ, югдӧдіс чужӧмсӧ.
— Оля!
Оля!.. — повзьӧм гӧлӧсӧн шыӧдчис Копыленко.
Ольга ньӧжйӧник лэптіс сьӧкыд син лапъяссӧ, видзӧдліс пограничник вылӧ да бара синсӧ кунис.
Сылӧн кельдӧдӧм вом доръясыс, кытчӧ косьмӧма вир, муртса вӧрзьыштлісны:
— Миша...
{Е. Юнга (комиӧдіс Н. Елькина) @ Бессмертнӧй корабль @ повесьт @ Е. Юнга. Бессмертнӧй корабль @ 1953 @ Лб. 5-109}
ЕВГЕНИЙ ЮНГА
БЕССМЕРТНӦЙ КОРАБЛЬ
КРАСНОЗНАМЁННӦЙ КРЕЙСЕР «АВРОРА» ЙЫЛЫСЬ РАССКАЗ
Быд во праздничнӧй ноябрьскӧй рытӧ Нева весьтын тыдовтчӧ корабльлӧн джуджыд силуэт.
Сылысь корпуссӧ, мачтаяссӧ, бакӧвӧй орудиесӧ да кузь вӧсньыдик куим трубасӧ кытшалӧмаӧсь югыд электрическӧй бияс.
Мостик фасад вылас, быттьӧ воин морӧсын, рубин моз ыпъялӧ-ӧзйӧ иллюминируйтӧм Краснӧй Знамя орден.
Тайӧ — крейсер «Аврора», революциялӧн бессмертнӧй корабль, кодлӧн нимыс сэтшӧм жӧ мича, кутшӧм мича и первойя значениеыс тайӧ кывйыслӧн, коді воис миянӧдз зэв важся кадъяссянь: «Аврора» лоӧ «асъя кыа» — шонді петӧм водзвылын горизонт пӧлӧн алӧй да зарни рӧма югӧр.
Шондіа ноябрьскӧй асылӧ, кутшӧмыс шоча овлывлӧ арся кадӧ прибалтийскӧй местаясын, Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция годовщиналы сиӧм праздник лун водзвылын Большая Невка устье причал дорӧ, кытчӧ вӧлі домалӧма канатъясӧн краснознамённӧй крейсер «Аврораӧс», сувтіс неыджыд тушаа олӧма морт.
Нинӧмӧн сійӧ эз торъяв уна йӧзсьыс, кодъяс быд лун волывлісны причалӧ.
На моз жӧ сійӧ любопытствопырысь видзӧдаліс ыджыд корабльсӧ.
«Авроралӧн» сьӧкыд корпусыс кыпӧдчӧма гранитнӧй набережнӧй весьтӧ ленинградскӧй Нахимовскӧй училище зданиесянь неылын.
Корабль оліс.
Трубаяссьыс омӧлика петіс тшын, кайис кымӧртӧм небесаӧ, шонділань.
Палуба да мостикъяс вылын ӧтарӧ-мӧдарӧ делӧвитӧя котралісны необычнӧй морякъяс: сьӧд флотскӧй формаа подростокъяс — том воспитанникъяс Нахимовскӧй училищеысь, кодлӧн и вӧлі ӧні крейсер «Аврораыс».
Причалсянь крейсерсӧ видзӧдыштӧм бӧрын тӧдтӧм морт воськовтіс трап * вылӧ да петкӧдліс вахтеннӧйлы * ассьыс документсӧ.
* Трап — корабль вылын пос.
* Вахтеннӧй — корабль вылын дежурнӧй.
— Сменалы чолӧм! — нюмъялігтырйи шуис сійӧ.
Вахтеннӧй лыддис документсӧ, кӧзырнитіс да индіс локтӧм мортлы бӧжладорса тамбур * ӧдзӧс вылӧ.
* Бӧжладорса тамбур — вылыс палубаса бӧжладор юкӧнын будка кодь помещение.
Гӧсть шпыньмуніс:
— Туйсӧ ме эг на вунӧд!
Корабльыс меным тӧдса...
Командирныд тані?
И кор висьталісны, мый командирыс виччысьӧ сійӧс, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис бӧжладорса тамбурӧ.
Сэні гӧстьӧс встретитіс корабльвывса дзор командир.
Воӧм морт висьталіс, коді сійӧ.
— Важӧн нин кӧсъям аддзӧдлыны тіянӧс, —  гӧстьлысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын шуис командир.
—  Сідзкӧ, получитінныд миянлысь письмӧсӧ, Белышев ёрт?
Командир корис сійӧс корабль пытшкӧ.
Лунтыр гӧсть вӧлі крейсер-школа борт вылын, видлаліс машиннӧй отделениеысь быд пельӧс да ёна чуймӧдіс нахимовецъясӧс сійӧн, мый зэв бура тӧдӧ налысь корабльсӧ.
Штатскӧй паськӧма тӧдтӧм морт бӧрся наблюдайтіг найӧ висьтавлісны ӧта-мӧдыслы догадка, мый гӧстьыс, буракӧ, коркӧ служитлӧма «Аврора» вылын.
Догадкаыс збыльмис.
Рытнас, кор воспитанникъяс чукӧртчисны корабельнӧй клублӧн ыджыд помещениеӧ, командир вайӧдіс на дінӧ гӧстьӧс:
— Ёртъяс нахимовецъяс!
Миян пӧвстын эм почётнӧй авроровец Александр Викторович Белышев.
Сійӧ висьталас величайшӧй историческӧй событиеяс йылысь, кодъяс вӧліны крейсер «Аврора» вылын тысяча ӧкмыссё дас сизимӧд воын.
Тайӧ событиеясас участвуйтыссянь ті ӧні тӧдмаланныд, мыйла сійӧ луныс, кор народ босьтіс властьсӧ аслас киӧ, являйтчӧ миян крейсерлӧн корабельнӧй праздникӧн.
Тайӧ ыджыд честь, кодӧн удостоитӧма сӧмын кык корабль: краснознамённӧй «Аврора» да линкор «Октябрьскӧй революция»...
Сета кыв Белышев ёртлы.
abu
<rus>Это время гудит телеграфной струной,</rus>
<rus>это сердце с правдой вдвоём.</rus>
<rus>Это было с бойцами, или страной, или в сердце было в моём.</rus>
В. Маяковский.
Гажтӧм вӧлі тысяча ӧкмыссё дас сизимӧд вося февраль тӧлысь Петроградын.
Дженьыдик букыд лун пемдӧ, оз и удитлы прамӧя югдыштлыны.
Уль руа пемыдыс пыр сукмӧ и сукмӧ да войбыд кежлӧ вевттьӧ карса зданиеяслысь вылі судтаяссӧ, кыссьӧ кынмӧм каналъяслӧн гӧрба посъяс увті, быттьӧ кулӧм проспектъяслӧн паськыд прӧсекъясӧд, вольсассьӧ Нева набережнӧйлӧн, Мойкалӧн, Фонтанкалӧн вильыд гранит вылӧ.
Асылыс рӧмдан рытъя кад кодь.
Жугыля югъялӧны керкаяслӧн ӧшинь стеклӧяс.
Ни ӧти битор ӧшиньясын да уличавывса пӧнаръясын.
Грымӧдчигтырйи коръясӧкӧ мунас тыртӧм трамвай, зёлькнитасны водосток трубаясын уль руӧн сывдӧм йи торъяс, усяс тротуар вылӧ карнизсянь йи сыр, пасьмунас-жугалас ем кодь тысяча тор вылӧ, кодъяс вазмунасны ветлысь-мунысь кок улын, — и бара сэтшӧм непривычнӧй чӧв-лӧнь пуксяс Московскӧй да Нарвскӧй заставаясдорса рабочӧй кварталъясын, Выборгскӧй сторонаын да Коломенскӧй район окраинаясын, торговӧй порт дорын.
Питер бастуйтӧ.
Франко-Русскӧй судостроительнӧй да судоремонтнӧй заводлӧн проходнӧй будка дорын ворота ӧдзӧсъяс дінын жмитчӧны кынмӧм йӧз: Коломенскӧй районса бастуйтысь рабочӧйяслӧн делегатъяс.
Найӧс ыстісны морякъяс дінӧ крейсер «Аврора» вылӧ, коді сулаліс заводскӧй гаваньса причал дорын.
На пиысь кыкӧн — дзор ускаӧсь, степеннӧйӧсь — джын гӧлӧсӧн вензьӧны важся тӧдсаныскӧд — стӧрӧж Игнатычкӧд.
Стӧрӧж тшӧктӧ делегатъяслы, пока абу на сёр, разӧдчыны гортъясас.
А то веськаласны караульнӧй офицерлы син улас.
Сійӧ оз кут сёрнитны: арестуйтас, вот и ставыс.
Всё равно некыдз не веськавны корабль вылӧ.
Туйыс сэтчӧ — заводскӧй двор пыр, а заводсӧ рытсяньыс охраняйтӧ Семёновскӧй да Кексгольмскӧй полкъясса пехоталӧн своднӧй батальон.
Батальоныс подчиняйтчӧ крейсервывса командирлы, первой ранга капитан Никольскийлы.
Коймӧд делегатыc — клястиктӧм салдатскӧй шинеля — видзӧдӧ ворота костӧд.
Быдсяма кламӧн тырӧм дворысь тыдалӧны топалӧм лым чукӧръяс, цехъяслӧн няйт корпусъяс, йиӧн дорӧм квадратнӧй гавань, сы весьтын — завод вевтъясысь джуджыдджык куим зэв ыджыд трубаа руд глыба: крейсер «Аврора».
Корабль кормасянь причальнӧй стенка вылӧ лэдзӧм сходни дорын вӧрзьывтӧг сулалӧ вахтеннӧй.
Сійӧс век ӧтарӧ сайӧдлігтыр ворота костӧдыс тыдыштлывліс салдат; пельпом вылас сылӧн — винтовка.
— Ветлӧдлӧны, жӧдзӧны... — броткӧ шинеля морт.
— А флотскӧйяс оз тыдавны.
Эк, эськӧ отсыштісны кӧ найӧ!..
— «Эк, эськӧ»!.. — сылысь броткӧмсӧ кылӧм бӧрын нерӧ стӧрӧж.
— Флотскӧйясӧс корабль вылысь ӧні оз лэдзны.
И цехӧ оз лэдзны.
Командирыс запретитӧма.
— Оз надейтчы, сідзкӧ, матросъяс вылас, — дӧгадайтчӧ дзор уска делегатъяс пӧвстысь ӧтиыс.
— Сы вӧсна семёновецъясӧс и корисны, — содтӧ мӧд.
— Царлӧн вернӧй слугаяс.
Тысяча ӧкмыссё витӧд воын Москваӧс вирнас ойдӧдлісны, а ӧні миян дорӧ нюжӧдчӧны.
— Гашкӧ, и сідз, — сӧглашайтчӧ стӧрӧж, — сӧмын ме кывлі салдатъяссянь: кодӧскӧ арестуйтасны кӧ, ставсӧ тшӧктӧма крейсер вылӧ нуӧдны, карцерӧ.
Вот и шуа бурногӧн: усйысьӧй.
Делегатъяс лоины зумышӧсь.
— Сӧран, Игнатыч! — шыасьӧ шинеля морт.
—  Флотскӧйяс оз сувтны народлы паныд.
Миян пон олӧм, а налӧн и дзик нин...
Сёрнитлім ми цехын машинистъясыскӧд.
Йӧзыс пузчужӧм кага кодьӧсь: мореӧдыд плавайтӧмла нинӧм оз вӧлі тӧдны.
Господаыс правдасӧ дзеблісны, а ӧні матросъяслӧн синъясыс восьсаӧсь...
Кодкӧ тувкис шинеля мортлы мышкас, и сійӧ ланьтіс.
Дзуртыштӧны ворота ӧдзӧсъяс, петӧ дежурнӧй пехотнӧй офицер.
Сы бӧрся, ружьеяссӧ кианыс кутігтыр, мыччысьӧны салдатъяс.
— Агитируйтан, любезнӧй? — ехиднӧя юалӧ офицер.
— Босьтны!
И этайӧясӧс.
— Сійӧ индіс дзор уска рабочӧйяс вылӧ.
Салдатъяс кытшалісны делегатъясӧс да нуӧдісны заводскӧй дворӧ.
Ру пиын, проходнӧй будка дорын, тыдалӧ стӧрӧжлӧн ӧтка сьӧд фигураыс.
Чӧв-лӧнь.
* * *
Ӧдзӧссӧ, коді петӧ машиннӧй отделениесянь гребнӧй вал коридорӧ, калькнитӧма.
Сы дорын, чӧв-лӧньӧ сюся кывзысигтыр, сулалӧ маслӧӧсь блузаа морт.
Сійӧ кутӧ тӧчитӧм деталь да сы вылӧ видзӧдтӧг чышкалӧ сійӧс тряпкаӧн.
Морт видзӧдӧ вывлань, чераньвез моз кысьӧм трапъяс вылӧ, машиннӧй отделениесянь шӧр палуба вылӧ петанінлань.
Трапъяс улын ӧшалысь переноснӧй электрическӧй лампаяс муртса югдӧдӧны разьӧм машинасӧ.
Быдлаын беспорядок да няйт, металлсянь ӧвтӧ кӧдзыдӧн, йирквидзӧны форматӧм вуджӧръяс.
«Аврора» капитальнӧй ремонт вылын.
Нёльӧд тӧлысь йизьӧм тросъяс кутӧны корабльсӧ стенка бердын.
Заводскӧй двор вомӧн олан палубаяс вылӧ чукыль-мукыльӧн кыссьӧны электрическӧй кабельяс: токыс локтӧ берегсянь, сы вӧсна мый судӧвӧй динамомашина оз уджав.
Разьӧма главнӧй машинаяссӧ да вспомогательнӧй механизмъяссӧ, кусӧдӧма топкаясысь би; уджалӧ сӧмын ӧти котёл, коді сетӧ шоныдсӧ парӧвӧй отопление трубаясӧ.
Крейсер мисьтӧм и ортсысяньыс.
Бортъяссьыс краскаыс вушйӧма.
Вежӧм могысь перйӧм кӧрт листъяс местаын кӧнсюрӧ тыдалӧны нёль пельӧса розьяс.
Реяяс да марсӧвӧй площадка вылын тыдалӧны сьӧдӧдӧм лым визьяс.
Вылыс палубаыс няйт, быттьӧ шом грузитӧм бӧрын.
Асывсянь да рӧмдытӧдз тшынасьӧны сэні кузнечнӧй горнъяс.
Борт сайӧ лэдзӧм беседкаяс вылын ноксьӧны, розьӧдлӧны корпуссӧ да тувъялӧны сэтчӧ заклёпкаяс заводскӧй котельщикъяс.
Крут трапъяс кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ котралӧны слесарьяс, токарьяс, судӧвӧй машинистъяс, кочегаръяс.
Найӧ ньӧти оз торъявны ӧта-мӧдсьыс — дзик двӧйнияс кодьӧсь: тӧрытъя мастерӧвӧйяс, ӧні крейсер «Аврораса» машиннӧй командаысь матросъяс, да Франко-Русскӧй заводса механическӧй цехысь рабочӧйяс.
Куим тӧлысь чӧжся ремонт дырйи привычнӧй ноксьӧмӧн оліс корабль.
И друг ставсӧ торкис стачка.
Кусісны горнъяс, оз кыв пневматическӧй молотокъяслӧн тшӧкыда кучкалӧмыс.
Некод абу причалъясын, кынмӧ крейсер бӧжладорса флагшток * дорын вахтеннӧй.
* Флагшток — зіб, вылі юкӧнас кодлы прикрепитны флаг.
А югыд, шоныд салонын «Аврораса» командир первой ранга капитан Никольский горзӧ заводскӧй администрацияса представительяс вылӧ.
Представительяс оправдывайтчӧны.
Делӧыс абу грӧш содтӧмын.
Найӧ сӧгласенӧсь тупкыны пятакӧн рабочӧйяслысь вомъяссӧ, но стачкаыс политическӧй.
Сійӧ шымыртіс страналысь медся гырысь предприятиеяссӧ.
Полиция нинӧм оз вермы вӧчны.
Действуйтӧй, господин Никольский, кывйыс тіян сайын...
Эн вунӧдӧй, мый тайӧс тіянлы прикажитіс Петроградскӧй военнӧй округӧн командуйтысь: любӧй средствоясӧн пӧдтыны стачкасӧ заводдорса Коломенскӧй районысь...
И Никольский действуйтӧ.
Сійӧ запрещайтӧ командалы петавны берегӧ — не сӧмын карӧ, но весиг цехъясӧ, кӧні судӧвӧй машинистъяс отсалісны слесарьяслы ремонтируйтны корабльлысь перъялӧм детальяс — да тэрмасьӧ корны завод территория вылӧ Семёновскӧй полкысь некымын рота.
Кексгольмец-салдатъяс вылӧ надея абу: найӧ бастуйтысь рабочӧйяс дор.
Тэрмӧдлӧ старшӧй офицер Ограновичлысь докладсӧ.
Старшӧй офицер висьталӧ, мый удайтчис тӧдмавны шпионъяс — корабельнӧй священник Покровский да боцманмат * Серов — отсӧгӧн: команда сулалӧ бастуйтысьяс дор.
* Боцманмат — боцманлӧн помощник.
Боцман — корабль вылын старшӧй матрос.
Берегкӧд куим тӧлысся йитӧд ворсіс ассьыс роль: матросъяс тӧдӧны сійӧ событиеяссӧ, кодъяс мунӧны странаын, и оз кутны усмиряйтны рабочӧйясӧс...
Огранович ёна скӧралӧ сы вӧсна, мый война сетіс позянлун колана дорысь унджык мастерӧвӧйлы писькӧдчыны служба вылӧ флотӧ, да шуӧ, мый машиннӧй команда ставнас ненадёжнӧй.
Командир эз пыдди пукты старшӧй офицерлысь став опасениеяссӧ.
Сійӧ уверен, мый матросъяс велалӧмаӧсь кывзысьны, оз кӧсйы лыддьыны сылы подчинитӧм морякъясӧс йӧзӧн да матросъяслысь настроениесӧ объясняйтӧ сӧмын бастуйтысь рабочӧйяслӧн влияниеӧн.
Народлӧн заклятӧй врагъяслы тайӧ сьӧлӧмсяньыс служитысьыс оз аддзы да Огранович моз жӧ оз гӧгӧрво главнӧйсӧ: Балтийскӧй флотса морякъяс, на лыдын и крейсер «Авроралӧн» команда, не сӧмын оз кӧсйыны выполняйтны властьяслысь приказъяссӧ да усмиряйтны бастуйтысь рабочӧйясӧс, но важӧн нин дасьӧсь уджалысь йӧзлӧн общӧй враглы — капиталистъяс да помещикъяс класслы — паныд революционнӧй действиеяс кежлӧ.
Некымын вояс чӧж нин уна корабльяс вылын эмӧсь подпольнӧй революционнӧй организацияяс.
Тайӧ подпольнӧй организацияясыс являйтчӧны большевистскӧй партиялӧн военнӧй организацияса главнӧй кронштадтскӧй коллектив юкӧнӧн.
Найӧ действуйтӧны большевикъяс партиялӧн Центральнӧй да Петроградскӧй комитетъяс веськӧдлӧм улын, гӧтӧвитӧны балтиец-матросъясӧс всеобщӧй вооружённӧй восстание кежлӧ, В. И. Ленин да И. В. Сталин индӧдъяс серти нуӧдӧны флотын революционнӧй удж.
Никольский эз пуктыв крейсервывса матросъясӧс йӧз пыдди да эз кӧсйы лыддьысьны команда настроениеӧн.
Сійӧ распоряжение серти, салдатъяс вайӧдалӧны корабль вылӧ проходнӧй будка дорын арестуйтӧм йӧзӧс да сдайтӧны боцманмат Серовлы.
Боцманмат йӧткалӧ рабочӧйясӧс карцерӧ, но оз вермы вӧчны сідзи, медым морякъяс эз казявны.
Зялькнитӧ иган, и, быттьӧ ыджыд шыа кӧлӧкӧл, став кубрикъяссӧ кытшовтӧ матрос Осипенколӧн скӧр гӧлӧсыс:
— «Авроранымӧс» пӧртӧны пловучӧй тюрьмаӧ!
Серов грӧзитӧ матрослы и друг ас водзсьыс аддзӧ лӧглунӧн ӧзйысь зэв уна син.
Сійӧ бледӧдӧ да тӧвзьыштӧ-котӧртӧ Огранович каютаӧ. Сійӧс колльӧдӧны скӧра горӧдлӧмъясӧн:
— Доносчик!
— Корабльыд — абу тюрьма!
Оз ло сідз!
— Ми матросъяс, а абу тюремщикъяс!
— Он кӧ лэдзӧй — асьным мездам!
Кубрикъясӧ разӧдчигӧн морякъяс первойысь повтӧг, ставлы кывмӧн, казьтылӧны унатор йылысь, мый кольӧма паметяс царскӧй флотын служба вояс чӧжӧн.
Позьӧ ӧмӧй вунӧдны увечьесӧ машинист Поповлысь, кодӧс нӧйтіс унтер Пищальников, либӧ кочегар Орловскийлысь историясӧ!
Пеляс кучкӧмысь машинистлӧн поті барабаннӧй перепонкаыс, а унтер сійӧн и вештысис, мый вит тӧлысь чӧж пӧлучайтіс ичӧтджык жалӧванье.
Фельдфебель Тебеньков зверскӧя нӧйтіс кочегарӧс, но Тебеньковӧс дорйысь старшӧй офицер Огранович кужис бергӧдны делӧсӧ сідзи, мый Орловскийӧс сетісны судӧ да приговоритісны во пукавны тюрьмаын... фельдфебельӧс «нӧйтӧмысь»!
Командирлысь да старшӧй офицерлысь защита корсьны нинӧм.
Найӧ кыкнанныс петкӧдлӧны унтеръяслы пример.
Терпеньелы кутіс воны пом.
Кодлӧн чужӧмбанъясыс оз ӧзйыны кучкалӧмъясысь, быдногыс унижайтӧмла курыд ӧбидаысь, кодъясӧс изобретайтлісны Огранович да сылӧн отсасьысьясыс!
Матрослӧн счётыс кузь.
Кадыс унапӧв содтӧ сійӧс.
Шумитӧны кубрикъяс:
— Белышев!
Кӧні Белышев?..
Средньӧй палуба площадка вывсянь машиннӧй отделениеӧ оз лэччы, а исковтӧ корабельнӧй плӧтник Тимофей Липатов.
Сійӧс кытшалӧны машинистъяс:
— Мый лои, вокӧ?
Липатов висьтавлӧ сійӧ событиеяс йывсьыс, кодъяс лоины вылын.
Ӧдйӧ скӧрмысь южанин Минаков мыйвынсьыс шыбитӧ напильниксӧ стенас:
— Тырмас!
Металл да машиннӧй маслӧ дука кутшӧмкӧ ки тупкӧ машинистлысь вомсӧ.
— Эн пу! — кисӧ вештӧм бӧрын меліа ӧлӧдӧ Минаковӧс косіник, дзик на том, неыджыд тушаа морт; сійӧ лӧз робаа * да гырысь пельяс вылас вештӧм фуражкаа.
* Робаӧн морякъяс шуӧны уджалан паськӧм.
— Сӧмын весьшӧрӧ гӧлӧсыд сибдас.
Скӧрысла Минаков дрӧжжитӧ.
— Белышев!
Шура!
— пӧшти ымӧстӧмӧн шуӧ сійӧ.
— Дыр-ӧ терпитны?
Мый думыштӧмаӧсь господа?!
— А ми тожӧ мыйкӧ асьным думыштам, —  кӧдзыда ӧтвечайтӧ Белышев.
Машинистъяс плӧть топӧдчисны сы гӧгӧр:
— Висьтав, Шура, мый вӧчны?
Найӧ дасьӧсь быдтор вылӧ, найӧ виччысьӧны да оз вештывны синъяссӧ сійӧ морт вывсьыс, кодӧс признайтісны машиннӧй командаса вожакӧн, — другъяс, ёртъяс, разнӧй ремеслӧа, но ӧти класса йӧз, пролетарийяс, кодъяслы, цепьясысь кындзи, нинӧм воштынысӧ.
Куим во сайын на ӧтлаасисны туйясыс да ён морскӧй гӧрӧдӧн кӧртассис дружбаыс Нерехтаысь текстильнӧй фабрикаса токарь Белышевлӧн, уральскӧй шахтёр Неволинлӧн, одесскӧй судоремонтник Минаковлӧн, вязникиса слесарь Красновлӧн, питерскӧй, московскӧй, ивановскӧй мастерӧвӧйяслӧн — Лукичевлӧн, Бабинлӧн, Хаберевлӧн, Беловлӧн, Стариновлӧн да Фотеевлӧн, кодъясӧс мобилизуйтісны флотӧ война водзвылын.
Кубрикъясӧ, машиннӧй да котельнӧй отделениеясса трюмъяс пыдӧсӧ найӧ вайисны аскӧдныс капиталистъясӧн да помещикъясӧн заводитӧм грабительскӧй война дінӧ ненависть, царскӧй флотын узаконитӧм полицейскӧй произвол дінӧ да нӧйтӧмъяс дінӧ ненависть.
И морякъяс зэв ёна видзӧны ассьыныс вожакъяссӧ старшӧй офицерлӧн шпионъясысь.
Политически неблагонадёжнӧй авроровецъяс списокын эз вӧвны кык морт: вылыс палубавывса строевойяс пиысь — плӧтницкӧй делӧяс кузя мастер, латшкӧсіник тушаа тамбовец Тимофей Липатов, а уліысь, жар кӧрӧбкаясысь, кӧні вӧліны машинаяс да кочегаркаяс, — потомственнӧй токарь Александр Белышев.
— Костя, — шыасис трюмнӧй машинист Старинов дінӧ Белышев, — котӧртлы Ивановла.
— Сійӧ перйис зепсьыс сись да ӧзтіс сійӧс.
— Айда тоннельӧ, ёртъяс!
Тыдаланінын тӧлкуйтны абу бур.
Тэ, Алексей, — тшӧктӧ сійӧ Минаковлы, — видзӧдлывлы трапсӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — чукӧстан.
Машинистъяс да Липатов ӧта-мӧд бӧрся тювкнитісны гребнӧй вал коридорӧ.
Мыйӧн найӧ саялісны тоннельӧ, котӧрӧн пырисны машиннӧй отделениеӧ Старинов да электрик Иванов. Лолыс налӧн тырӧма.
Минаков ӧвтӧ кинас тоннель ӧдзӧслань.
Электрик шензигтыр пырӧ сэтчӧ Старинов бӧрся.
Тоннельын дзескыд.
Трачкӧдчигтырйи чадитӧ сись.
Вуджӧръяс йӧктӧны вазьӧм стенъяс вылын.
Машинистъяс лажыньтчӧмӧн пукалӧны гребнӧй вал дорын.
— Кывнад протестуйтӧмыд — весьшӧрӧ скӧралӧм, — убеждайтӧ Белышев.
— Арестованнӧйясӧс бурӧн оз лэдзны.
Мый шуан, Тимофей?
Липатов абу уна сёрниа:
— Строевӧйяслӧн кубрикъяс вӧсна ручайтча.
Пуӧны йӧзыс.
Серов неважӧн бара вирӧдз нӧйтӧма мортӧс.
Сигнальщик Ведякинӧс.
Оз позь терпитны!
Белышев бергӧдчӧ электриклань:
— Помнитан, мый йылысь вӧлі сёрниыс механическӧй цехын?
Эн веж думъястӧ?
Босьтчан?
Иванов довкнитіс юрнас — петкӧдліс сӧгласие.
— Тӧлкуйтім ми со мый йылысь, — мукӧдыслы разъясняйтӧ Белышев: — рытъя молитва дырйи, кор церковнӧй палуба вылӧ локтасны командир да мукӧдъяс, <rus>«...и благослови достояние твое»</rus> кывъяс бӧрын — первой вундавны проводъяс да пемыдінас разделайтчыны благородиеяскӧд.
Лӧсялӧ?
Машинистъяс да Липатов ошкӧны.
— Не сетны пӧщада ни самодур Никольскийлы, ни ловъявывсьыд сёйысь Ограновичлы.
Управитчам накӧд да мездам заводскӧйясӧс.
— А сэсся?
— Полундра! * — гораа вашкӧдӧмӧн предупреждайтӧ Минаков.
* Полундра!— <rus>Берегись!</rus>
Белышев кусӧдіс сисьсӧ да копыртчис Липатов дінӧ:
— Висьтав Алонцевлы, медым юӧртас радистъяслы.
Предупредит Векшинӧс: сылы, кыдзи вестӧвӧйлы, удобнӧ, мед аддзӧдлас Бахмурцевӧс.
Кочегаркаӧ Марушкин дінӧ ме ачым недыр мысти лэччыла.
— Висьтала, Шура.
Липатов некутшӧм шумтӧг петіс тоннельысь да муртса удитіс трап увті тювкнитны запаснӧй петанінлань.
— <rus>Воистину в преисподней обретаетесь!</rus> — кыліс машинистъяс юр весьтын.
— Кузь юрсиа шпик! — скӧрысь бормочитӧ Минаков.
Кӧрт трап вӧрӧ да тронякылӧ каблукъяс улын.
Машиннӧй отделениеӧ лэччис корабельнӧй священник Покровский — команда бӧрся надзор кузя Ограновичлӧн веськыд киыс.
Сійӧ чепӧльӧн моз топӧдӧ кыз чуньяссӧ, паськыда креставлӧ разьӧм механизмъяссӧ да подозрительнӧя видзӧдӧ машинистъяс вылӧ.
Морякъяс важӧн нин места вылынӧсь.
Быдӧн вӧчӧны ассьыс удж.
Чиркъяс моз пельк киясын сьылӧны напилокъяс, камгӧны мӧлӧтъяс.
Ремонт мунӧ тыр ӧдӧн.
* * *
Кубрикын сьӧкыд лолавны.
Вентиляторӧд пырысь кӧдзыд воздухыс оз освежайт.
Пӧтӧлӧк весьтӧ ӧшӧдӧм койкаяс тыртӧмӧсь.
Машинистъяс пукалӧны пызан гӧгӧр.
Шога триньӧдчӧ гитара, жугыля сьылӧ машинист Брагин:
<rus>...Трупы блуждают в морской ширине,</rus>
<rus>Волны несут их зелёные,</rus>
<rus>Связаны руки локтями к спине,</rus>
<rus>Лица покрыты мешками смолёными,</rus>
<rus>Чёрною кровью испачкан мундир —</rus>
<rus>Это матросы кронштадтские...</rus>
— Тадзи и миянкӧд вӧчасны, — шуӧ Брагин.
Морякъяс чӧв олӧны.
<rus>...В серӧм тумане кайма берегов</rus>
<rus>Низкой грядою рисуется;</rus>
<rus>Там над водою красуется</rus>
<rus>Царский дворец Петергоф...</rus>
<rus>Где же ты, царь?</rus>
<rus>Покажись, выходи</rus>
<rus>К нам из-под крепкой охраны!</rus>
<rus>Видишь, какие кровавые раны</rus>
<rus>В каждой зияют груди?..</rus>
Минаков жугыля видзӧдлӧ гӧгӧрбок кубриксӧ, Белышевӧс да Лукичевӧс, кодъяс пукалісны ӧдзӧс дорын стен бердӧ нёровтчӧмӧн, дыр да скӧрысь видчӧ.
Сьыланкывйыс дойдалӧ сьӧлӧмтӧ.
<rus>...Трупы плывут через Финский залив,</rus>
<rus> Серым туманом повитый...</rus>
Гитараыс быттьӧ бӧрддзыліс да ланьтіс.
Тайӧ Белышев кватитіс сійӧс Брагин киясысь.
— Эн дойдав йӧзыслысь сьӧлӧмъяссӧ да эн кыскы татчӧ унтеръясӧс: шныряйтӧны гӧгӧрбок, отсекъясын * и палуба вылын!
* Отсек — корабльлӧн кутшӧмкӧ юкӧн, кодӧс мукӧдъяссьыс торйӧдӧма водонепроницаемӧй переборкаясӧн (стенъясӧн).
— Ӧти пом.
Ставнымлы миянлы вахта нуны, кӧні вокъясным куйлӧны — потёмкинецъяс, очаковецъяс, азовецъяс... *
* Тадзи шулывлісны «Потёмкин» броненосец вылысь да «Очаков» и «Память Азова» крейсеръяс вылысь матросъясӧс, кодъяс 1905 воын кыпӧдчисны царизмлы паныд.
Восстаниеяссӧ вӧлі пӧдтӧма, а уна участникъясӧс казнитӧма.
Лукичев лӧгпырысь, но жалитӧмӧн видзӧдӧ Брагин вылӧ:
— Мый нярган?
Господаыд кык би костын лоины.
Асывсӧ виччысьлам — тыдавны кутас, кодарладорас выныс.
— Виччысьлам... кыдзи Осипенко виччысис!
Машинистъяс ещӧ улӧджык копыртісны юрнысӧ:
нинӧм абу лёкджыкыс поражение йылысь мӧвпысь.
И некор не вунӧдны сійӧ событиеяссӧ, кодъяс вӧліны сӧмын на некымын час сайын.
...Рытъя молитваыд неуна водзджык, кор вӧлі шуӧма заводитны восстание, олан палубаяс вылӧ Ограновичкӧд локтісны вооружённӧй офицеръяс.
Кондукторъяскӧд * тшӧтш найӧ пыралісны кубрикъясӧ, стращайтісны морякъясӧс, грӧзитісны коркӧ-некоркӧ расправитчыны зачинщикъяскӧд да бӧр мунісны кают-компанияӧ.
* Кондуктор — кутшӧмкӧ определённӧй корабельнӧй специальность кузя офицерлӧн помощник.
Лои гӧгӧрвоана: восстаниелысь плансӧ выдайтӧмаӧсь.
Вывті уна йӧз тӧдісны сы йылысь — командаыс пӧшти ставнас.
И век жӧ Никольский решитіс не дурны биӧн.
Муртса Огранович да сылӧн свитаыс мунісны, машиннӧй кубрикӧ котӧрӧн пырис комендор * Евдоким Огнёв:
* Комендор — артиллерист.
— Нуӧдӧны!
Арестованнӧйясӧс нуӧдӧны!
Морякъяс орӧдісны унтеръяслысь оцеплениесӧ да уськӧдчисны вылыс палуба вылӧ каян трап дорӧ.
Збыльысь, гавань йи вылын салдатъяс кытшын тыдалісны куим морт: семёновецъяс нуӧдісны рабочӧй делегацияӧс карӧ.
Сё гӧлӧсӧн горӧдӧм лэбис корабль весьтті:
— Ура!
Ми вынаджыкӧсь!..
Строевӧй матрос Осипенко чабыртіс кулакъяссӧ да уськӧдчис кормалань, кӧні Никольский гӧгӧр вӧлі чукӧртчӧмаӧсь офицеръяс да кондукторъяс.
Боцманскӧй командаса матросъяс бӧрся гы моз ыльнитісны сэтчӧ кочегаръяс, электрикъяс, машинистъяс, комендоръяс.
И кӧдзыд воздухын пыр жӧ кылісны лыйӧм шыяс.
Морякъяс сетчисны бӧрлань, быттьӧ найӧс зырис кутшӧмкӧ тыдавтӧм напор.
Белышев чеччыштіс орудие сайӧ — тайӧ спаситіс сійӧс.
Кияссӧ шевкнитӧмӧн пласьмуні-уси да пыр кежлӧ ланьтіс Осипенко.
Машинист Фокин синтӧм моз кутіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ, эз аддзы пуляясысь спасенье да вит сажень вылнасянь шыбитчис гавань йи вылӧ.
Ас бӧрсяыс вир войтъяс коляліг тамбурлань чотігтырйи муніс машинист Власенко.
Сійӧс кутісны киӧдыс Бабин да Липатов.
Причал дорсянь тшӧкыдджыка кутісны кывны залпъяс: Никольский сигнал серти заводитіс лыйлыны семёновецъяслӧн рота.
Надстройкаяс вылысь краскасӧ парсаліг палуба вылӧ кутісны сяргыны пуляяс.
Белышев копырӧн котӧртіс траплань да чеччыштіс улӧ, сэтчӧ, кӧні машинистъяс ноксисны ымзысь Власенко дорын.
Лукичев косявліс тельняшкасӧ да зэлыда кӧрталіс раненӧйлысь коксӧ.
Власенко ланьтіс.
Чӧв-лӧньсӧ торкис труба шы: горнист чуксаліс командаӧс параднӧй сбор вылӧ.
Корабельнӧй распорядоклӧн кӧлеса кутіс бергавны водзӧ.
Морякъяс зумыша повинуйтчисны.
Неволин сувтіс стройӧ, Белышевкӧд орччӧн, тувкнитіс сылы да видзӧдласнас индіс мостикъяс вылӧ.
Сэтысянь морякъяс вылӧ видзӧдісны кондукторъясӧн веськӧдӧм пулемётъяс.
— Построитчыны ротаясӧн!
— командуйтісны унтеръяс.
Машиннӧй командаса матросъяс кыв ни джын шутӧг займитісны шеренгаын ассьыныс местаяссӧ.
Вӧлі рӧмдӧ.
Рытъя молитва кад кутіс прӧйдитны.
Йӧзыс изӧймитісны кӧдзыд тӧв йылын.
Белышев да Лукичев пельпомъяснас мыджисны эбӧстӧммӧм Власенкоӧс.
Дзикӧдз пемдіс, кор кормӧвӧй тамбурысь петісны командир да старшӧй офицер.
Югнитіс да исковтіс вӧрзьывтӧм строй пӧлӧн карманнӧй пӧнарлӧн векньыдик югӧрыс.
Судно вылысь быд пельӧс да матросскӧй рундукъяс кык час чӧж ӧбыщитӧм бӧрын нинӧм эз сюр.
Ни берегысь воӧм агитаторъясӧс, а Никольский чайтіс, мый найӧ эмӧсь, ни запретитӧм литература эз аддзыны.
Эз вӧвны бокӧвӧй йӧз и стройын.
— Разӧдчыны! — прикажитіс Огранович.
— Босьтны койкаяс! — горӧдісны боцманматъяс.
Пулемёт прицелъяс улын морякъяс локтісны олан палубаяс вылӧ.
Зилькнитісны ортсысяньыс топыда пӧдлалӧм ӧдзӧсъяс.
Пулемётъяс дорӧ мостикъяс вылӧ сувталісны кондукторъяс пиысь медся надежнӧйясыс.
Луныс помасис.
Крейсер «Аврора» история чӧжӧн первойысь эз состоитчы традиционнӧй рытъя молитва.
Пуксис неизвестностьӧн да сомнениеясӧн тыр вой, сьӧлӧмтӧ йирысь чӧв-лӧнь вӧлі кубрикъясын.
Некод оз кунь синъяссӧ.
Ставныс думайтӧны ӧтитор йылысь: збыль ӧмӧй прав Брагин, коді шуд да радлун пыдди туналӧ расправа да гибель?..
— Кадысь водз эн гуав! — скӧр синъяссӧ Брагин вылӧ сувтӧдӧмӧн видчис Хаберев.
— Ӧнтай нӧ, экипажысь локтӧм бӧрын, строевӧйяс мый висьталісны?
Питерыс ставнас бастуйтӧ.
Некодлы абу окота мучитчыны господскӧй война вӧсна!
Царлы полнӧй расчёт матысмӧ, а тэ мый миянлы туналан?..
Лукичев веськыда шуис: господа кык би костынӧсь.
Ми тасянь найӧс повзьӧдам, а рабочӧй класс — берегсянь!
— Повзьӧдан, кор тамбуръяслы паныд пулемётъяс сувтӧдалісны! — жугыля, но скӧрысь шуӧ Брагин.
—  Видлы!
— И видлам, лэдз сӧмын ас садьӧ воны! — ӧтвечайтіс Бабин.
— Думайтан, ӧтчыд кӧ эз удайтчы, то лэдзам пар?
Миянлы ӧні ыджыд давление колӧ кутны.
Шуруйт, Матвей, мый эм выныд!
Белышев ярскӧба шуӧ:
— Отступайтны некытчӧ.
Асьныд тӧданныд, мый цехъясын шуӧма: миянсянь отсӧг виччысьӧны рабочӧйяс.
Налы миянтӧг и миянлы натӧг — не вермыны.
Жандармъяскӧд командир вермас заводскӧйясӧс, «Аврора» дінӧ босьтчас.
Тӧрытъясьыд, сыысь, мый повзьӧдім их благородиеяссӧ, Никольский да Огранович оз прӧститны миянлы.
Кодӧс прӧститлісны господа, кор вермылісны?
Этша ӧмӧй матрос куйлӧ море пыдӧсын, <rus>Лисий</rus> Носын?
Этшаӧс ӧмӧй миян ёртъяс пиысь катаргаӧ ыстісны, тюрьмаясын сісьтісны?
Мый нӧ, и миянлы виччысьны, кор гезсӧ дасьтасны, да сюйны юртӧ петляӧ?..
Брагин, висьтав, мый бӧръян: пулемётъяс али петля?
— Кувнысӧ ӧтчыд!
— Сӧран! — паныд шуӧ Белышев.
— Шыркнитасны голяад, ранитасны — петлясьыд он пет, а пулемётъястӧ мырддявны позьӧ.
Ӧні жӧ, ӧтув, став командаӧн.
Машинистъяс лоины кыпыдджыкӧсь да сӧгласитчисны Белышевкӧд.
Войбыдӧн решение примитӧма: первой позянлун дырйи захватитны пулемётъяс.
Сійӧ жӧ вӧчсьӧ и мукӧд кубрикъясын.
Нинӧм тӧдтӧмысла да терпитны вермытӧмысла мучитчигтыр крейсер вылын виччысьӧны горнистлысь сигнал, коді юӧртас, мый кад чеччыны.
Некод оз узь.
Мӧвпъяс бергалӧны-гартчӧны.
А кадыс, быттьӧ нарошнӧ, сувтіс.
Быттьӧ став олӧмыд оз тырмы, медым виччысьны югдӧмсӧ.
* * *
Вывті кузь медбӧръя часыс...
Горнист заводитӧ ворсны сигнал — чуксавны йӧзӧс, кор югданводзвывса пемыдыс иллюминаторъясӧд видзӧдігӧн кажитчӧ сьӧдӧн на.
— Молитва вылӧ! — ӧдзӧсъяссӧ восьталӧны да горзӧны унтеръяс да боцманматъяс.
Лун заводитчис.
Коридоръясӧ сувтӧдӧм вооружённӧй кондукторъяс строй пыр витсё квайтымын сизим морт, кодъяс составляйтӧны крейсерлысь экипажсӧ, ӧта-мӧд бӧрсяыс воськовтӧны церковнӧй палуба порог вомӧн.
Сапӧга кокнас тотшӧдігтыр походнӧй алтарь ширма сайысь петӧ поп.
Сылӧн тэрыба вӧрысь синъясыс видзӧдӧны то матросъяс сайын цепӧн сулалысь кондукторъяс вылӧ, то ӧдзӧс вылӧ, кытысь вот-вот долженӧсь мыччысьны командир да старшӧй офицер.
Ӧти бӧрся мӧд радъяс пыр писькӧдчӧны механикъяс, мичманъяс, лейтенантъяс.
Быдӧн быттьӧ мыйӧкӧ кывзысьӧны.
—<rus> Раздайсь</rus>! — джын гӧлӧсӧн шуӧ старшӧй боцман.
Морякъяс вешйӧны.
Тэрыба мунӧны ас местааныс Никольский да Огранович.
Мунігмозыс командир довкнитӧ юрнас Покровскийлы.
Поплӧн тэрыба бормочитӧмыс муртса кылыштӧ церковнӧй палубавывса жар воздухын.
Ныртӧ косялан пӧсь дук вевттьӧ ладанлысь чӧскыд дуксӧ да старшӧй лейтенант Эриксонлысь дона духи ароматсӧ.
Покровский вомгорулас бормочитӧ молитва кывъяс и друг быттьӧ вунӧдӧ да мытшасьӧ.
Лукичев мигнитӧ Белышевлы командир вылӧ.
Никольскийлӧн чужӧмбаныс дрӧгнитлӧ.
Офицеръяслӧн киясыс нюжӧдчӧны восьтӧм кабураяслань.
Огранович, пельпомсӧ лэптыштлӧм бӧрын, синбӧжнас видзӧдӧ команда вылӧ.
Матросъяс сулалӧны вӧрзьытӧг.
Покровскийӧс быттьӧ тэрмӧдлӧ командирлӧн скӧр видзӧдласыс. Сійӧ полӧмсорӧн, сьӧкыдпырысь шуалӧ кывъяс, кодъяс тӧрыт рытнас долженӧсь вӧлі лоны восстаниелы сигналӧн:
— ...И <rus>благо-слови до-сто-яние твое...</rus>
Сійӧ тэрыба помалӧ молитва лыддьӧм да дзебсьӧ алтарь ширма сайӧ.
Матросъяслӧн юръяс вывті видзӧдӧмӧн Никольский объявляйтӧ:
— Став командалы, кӧть талун и абу субӧта, мыськыны краска.
Ме тіянӧс велӧда, сэки онӧ кутӧй бунтуйтны!..
Сійӧ ланьтіс да муніс.
Старшӧй офицер сетіс знак унтеръяслы да боцманматъяслы.
Найӧ нуӧдӧны морякъясӧс отсекъясӧ.
Медбӧрын восьлалӧ боцманмат Серовлӧн отделениеыс.
Сылы дӧверитӧма офицерскӧй помещениеясысь коридоръяссӧ да кают-компания.
— Гӧгӧрвоны долженӧсь, мый сэтшӧм бунтыс военнӧй кадӧ.
Татшӧм делӧяссьыд ті вок коддемъяссӧ брезентӧн вевттьӧны да расходӧ выписывайтӧны, — повзьӧдлӧ Серов.
— Висьталӧй, ребята, нырщикъяссӧ.
Доложита его благородиелы, и тіянлы лоӧ полнӧй прӧщение.
Матросъяс чӧв олӧны, кывзӧны Ограновичлысь лэчыд гӧлӧсӧн скӧрысь горзӧмсӧ, коді кылӧ кают-компанияысь.
Боцманмат тэрыба пӧдлалӧ ӧдзӧссӧ.
— Старшӧй видӧ поптӧ молитваысь — строевӧйяс дінті котӧртігмоз вашкӧдӧ вестӧвӧй Векшин.
— Дмитриев! — горӧдӧ боцманмат, кор аддзӧ, мый матросъяс пиысь ӧти нюмъялӧ.
— Мый нӧ пиньтӧ жерйӧдлан?
Марш мыськыны ваннӧй!
Сэні сералышт!..
Матрос босьтіс каустик тыра ведра да мӧдӧдчис офицерскӧй ваннӧйӧ.
Сэні некод абу.
Сійӧ видзӧдліс бортӧвӧй иллюминаторӧд да быттьӧ сибдіс сы дінӧ.
Рӧмыд асылыс венласьӧ на войкӧд.
Заводскӧй двор площадка сайын, быттьӧ сьӧд гуран, тыдалӧ гурйыв восьтӧм ворота.
Сы дорсянь причаллань воӧны йӧз чукӧръяс.
Найӧ пыр матӧджык и матӧджык локтӧны «Авроралань».
Рабочӧйяслӧн паськӧмъяс сорласьӧмаӧсь Кексгольмскӧй полкса салдатъяслӧн шинельяскӧд.
Водзвылас, краснӧй флаг нуигтыр, тэрыба восьлалӧ стӧрӧж Игнатыч.
Дмитриев шумӧн разялӧ иллюминаторысь барашекъяссӧ.
Свежӧй воздух заводитӧ ыльӧбӧн пырны жар, дука помещениеӧ.
Пыр гораджыка кылӧны призывнӧй горӧдӧмъяс:
— Салдатъяс миянкӧд, а ті, матросъяс?
— Ура авроровецъяслы! — кылӧ борт дорсянь.
— Ура! — мыйвынсьыс горӧдіс Дмитриев, и, ёна висьысь мышку доймӧмысла ойӧстӧм бӧрын, пыр жӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
Боцманмат видчигтырйи зурӧдӧ выслугаысь сетӧм эзысь дудкаӧн матрослы пиняс, тойыштӧ сійӧс да клоп-пӧдлалӧ иллюминаторӧ.
— Тэ мый?
Карцерӧ!..
Серов эз на удит помавны сёрнисӧ, кыдзи сылы Дмитриев сетыштіс кулакӧн, и боцманмат сьӧкыда пуксис ваннӧйдорса улӧс вылӧ.
Матрос шеныштчӧмӧн кымыньтіс боцманмат юр вылӧ каустик едкӧй раствор тыра ведрасӧ.
— Вот тэныд сдача, Иуда!
Серов кобураысь сійӧ кватитіс револьвер, клоп-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да ырскӧбтіс-петіс коридорӧ.
Быд боксянь котӧртӧны морякъяс.
Кузь коридоръясын йӧлаыс ланьтлывтӧг повторяйтӧ:
— Уррраааа!..
Кают-компания порог дорын Дмитриевлы туйсӧ потшис чирзысь старшӧй офицер.
Ӧдзӧсӧ мыйвынсьыс кутчысьӧмӧн Огранович зільӧ нетшыштчыны вестӧвӧй Векшин да машиннӧй содержатель Фотеев киясысь.
— Видзӧдтӧ, тшӧгӧм порсьыс!
Асьтӧ жалитан, а коді Осипенкоӧс лыйис? — скӧрысь юалӧ матрос.
— Вешйӧй, ребята, медым тіянлы эз веськав.
Сійӧ метитчӧ Ограновичӧ.
— Эн вӧрзьӧд! — горзӧ Векшин.
— Эн лякӧсьт палубасӧ!
Йи вылӧ петкӧдам!
— Тайӧ правильнӧ, сӧмын энӧ лэдзӧй!
— велӧдӧ Дмитриев да, револьверлысь воропсӧ топыда чабыртӧмӧн, тэрмасьӧ вылыс палуба вылӧ.
Сэні став командаыс нин.
Кыкнан мостик тырыс матросъяс.
Пулемётъяс захватитӧма сійӧ здукас, кор кондукторъяс бергӧдісны найӧс причаллань, медым восьтыны би рабочӧйяс да Кексгольмскӧй полкса салдатъяс кузя.
Асъя чай дырйи немвиччысьтӧг суӧм офицеръясӧс петкӧдісны кают-компанияысь кормӧвӧй палуба вылӧ.
Семёновецъяслысь обезоружитӧм караулсӧ кытшалісны машинистъяс.
Морякъяс янӧдӧны салдатъясӧс.
— Вешйӧй, братва! — предупреждайтӧ Лукичев.
Кормӧвӧй тамбурысь котӧрӧн петіс скӧрмӧм Никольский.
Лукичев пелька уськӧдіс сы киысь браунинг.
— Воюйтсис, ваше благородие!— револьверсӧ кватитігмоз скӧрысь сераліг шуис Бабин.
— Командуйтыштінныд, вешйӧй.
Никольский йӧй моз бергӧдлӧ юрсӧ.
Некымын ки нюжӧдчисны сы погонъяслань.
— Эн лысьтӧй! — Скӧрысла сійӧ тіралӧ.
— Матросъяс, приказывайта разӧдчыны!
Энӧ позоритӧй флотсӧ!
— Ланьт! — скӧрысь ӧтвечайтӧ Липатов.
— Эг ми, а ті коддемъясыс опозоритінныд флотсӧ ещӧ Цусима дорын на!
Брагин кватитіс Никольскийӧс пельпомӧдыс да нетшыштіс сылысь погонъяссӧ:
— Мун!
Никольский пыксьӧ.
Морякъяс тойыштӧны сійӧс трап вылӧ.
Вестӧвӧй да машиннӧй содержатель кыскӧны палуба вылӧ Ограновичӧс.
Старшӧй офицер сибдӧм гӧлӧсӧн кевмысьӧ-корӧ пӧщада.
— Тэ миянӧс жалитлін? — копыртчис сы дінӧ Дмитриев.
— Тэ помилуйтін Осипенкоӧс?
Сувт — водзӧс мынтам!
Сійӧ лэптіс Ограновичӧс шошаӧдыс да кыскис корабль вылысь йи вылӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся кыліс кыкысь лыйӧм шы.
— Ёртъяс! — шыасис морякъяс дінӧ дзор уска токарь, Франко-Русскӧй заводса забастовочнӧй комитетысь председатель.
— Сарайӧ механическӧй цех сайӧ дзебӧма автомобильяс.
Директорлысь.
Миянлы эськӧ гоз-мӧд пулемёт приспособитны на вылӧ.
Ставным корам: отсыштӧй, кытчӧдз городӧвӧйясӧс да жандармъясӧс огӧ вермӧй.
Кайӧмаӧсь, подлецъясыд, Сеннӧй дорса чардакъясӧ да оз лэдзны йӧзӧс ни подӧн, ни вӧлӧн мунны.
— Петкӧд автомобильястӧ, бать!
Ӧтлаын кывтам.
Миян ӧти туй, — шуӧ Белышев, а став морякъясыс ошкӧны сійӧс.
— Мед тӧдӧны господа, кодкӧд ми, мед нэм чӧж кутасны помнитны «Аврораӧс»!
Стӧрӧж ордысь босьтӧм знамя пу бердысь Липатов косяліс кумач лӧскут да ён морскӧй гӧрӧдӧн кӧрталіс сійӧс грот-мачта * фалъяс * бердӧ.
* Грот-мачта — нырсяньыс лыддьӧмӧн корабль вылын мӧд мачта.
* Фалъяс — вӧсньыдик гезъяс, кодъясӧн лэптӧны сигнал.
Морякъяс, рабочӧйяс да кексгольмец-салдатъяс дружнӧя кутчысьӧны фалъясӧ.
Минута мысти революциялӧн гӧрд флаг победнӧя кутіс дӧлавны крейсер «Аврора» весьтын.
* * *
Тайӧ лои 1917 вося февраль 26 лунӧ югдігӧн, сійӧ памятнӧй лун вечерняас, кор русскӧй народ нэм кежлӧ шыбитіс царскӧй самодержавиеӧс.
Водзын вӧлі ещӧ кузь туй на социалистическӧй революциялань.
abu
<rus>— Есть! — повернулся и скрылся скоро,</rus>
<rus>и только на ленте у флотского под лампой блеснуло: — Аврора.</rus>
В. Маяковский
Коли сизим тӧлысьысь дырджык, а бурджыкланьӧ вежсьӧм эз ло.
Октябрь пом, но народлӧн положениеыс абу бурджык сыысь, кутшӧм вӧлі февральскӧй революция водзвылын.
Война, кодӧс заводитісны царь дырйи помещикъяс да капиталистъяс, водзӧ нуӧдсис и Керенскийлӧн Временнӧй правительство дырйи.
Война ньылалӧ ставсӧ.
Весиг Петроградын, Россиялӧн сэкся столицаын, бырины нянь запасъяс.
Уна тысяча тшыг челядь да нывбабаяс лун и вой сулалӧны ӧчередьясын, кор воссясны булочнӧй ӧдзӧсъяс да усьӧ шуд получитны нищенскӧй паёк: ӧти морт вылӧ замазка кодь сибдалысь сё грамм нянь.
Терпитны водзӧ оз позь.
— Пиян!
Матросъяс! — горзӧны нянь лавкадорса ӧчередьсянь Суворовскӧй проспект вылын, Смольныйсянь неылын.
Панель бокӧд ӧтмоза восьлалӧмӧн мунысь кык моряк надзмӧдісны воськовсӧ.
Зэр улын югъялӧны винтовка стволъясыс.
Зэрысла брӧдваӧдз кӧтасьӧмаӧсь бушлатъясыс, гӧгӧрыс — патронташъяс.
Ва бескозыркаяс вылас виж букваясӧн гижӧма став Петроградыслы тӧдса корабль ним: «Аврора».
Ӧчередьсьыс морякъяс дінӧ тэрмасигтыр локтіс омӧльтчӧм нывбаба.
— Мый висьталанныд, мамаша? — бурпырысь юаліс на пиысь ӧтиыс.
Нывбаба сыркъялӧ-бӧрдӧ.
Зэр войтъясыс синва моз тюргӧны чужӧмбан кузяыс.
— Коймӧд сутки няньтӧмӧсь...
Куласны тшыгйысла менам челядьӧй...
Кор нӧ воас помыс миян мучитчӧмлы?
— Бӧрдан гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс: — Дыр-ӧ нӧ онӧ кутчысьӧй горшаныс буржуйяслы да спекулянтъяслы?
Латшкӧс тушаа мугов матрос чабыртіс кулакъяссӧ да ньӧжйӧник пӧся шуис:
— Ещӧ муртса терпитыштӧй, мамаша.
Ӧні регыд нин.
Со мыйӧн сёрнитны накӧд кутам!
Сійӧ кучкис кулакнас винтовкаӧ да, пельпомсӧ привычнӧй вӧрзьӧдыштӧмӧн, лӧсьӧдіс тасмасӧ.
— Полнӧй <rus>вперёд</rus>, Шура!
Кывнад шогыдлы отсавны — асьтӧ ёнджыка скӧрмӧдны...
Эк, мамаша!
Нывбаба дыр видзӧдӧ морякъяс бӧрся.
Найӧ прӧйдитӧны вооружённӧй рабочӧйяслысь да салдатъяслысь цепь, кодъяс туй крестасянінын охраняйтӧны Смольный институт дінӧ подступъяс, кӧні находитчӧ Военно-революционнӧй комитет, да регыд мысти ӧтлаасьӧны йӧз чукӧркӧд, кодъяс сулалӧны главнӧй вход ворота дінын, сэні, кӧні помасьлытӧм йӧз чукӧр весьтын дӧлалӧны кумач полотнояс. Кумач полотно вылӧ гижӧма большевикъяс партиялысь лозунгъяс:
СТАВ ВЛАСТЬ СӦВЕТЪЯСЛЫ!
НАРОДЪЯСЛЫ МИР!
* * *
Сьӧд ватнӧй паськӧма да няйтысла югъялысь кепкаа часӧвӧй — рабочӧй-красногвардеец — бӧр сеталӧ морякъяслы пропускъяс да восьтӧ Военно-революционнӧй комитет комнаталысь ӧдзӧссӧ:
— Прӧйдитӧй, флотскӧй ёртъяс.
Порог вомӧныс воськовтӧм бӧрын морякъяс сувтӧдӧны винтовкаяссӧ пельӧсӧ да видзӧдӧны гӧгӧрбок.
Комнатаыс корабльвывса штурманскӧй рубка кодь *.
* Штурманскӧй рубка — помещение, кытысянь плавайтігас веськӧдлӧны корабльӧн.
Стенъясас ӧшалӧны фронтъяслӧн да Петроградса став районъяслӧн картаяс.
Ӧдзӧслы паныд, пыдын комнатаас, тыдалӧ картаӧн вевттьӧм пызан.
Пенснесӧ лӧсьӧдігмоз сы сайысь чеччӧ кучик курткаа косіник морт.
Сійӧ тэрыба локтӧ матросъяслы паныд.
— Кытысьӧсь, ёртъяс?..
Но, тіян тай визитнӧй карточкаясыд — бескозыркаяс вылад.
Кутшӧм делӧ кузя ёртъяс-авроровецъяс?
— Воим Военно-революционнӧй комитет вызов серти Свердлов ёрт дінӧ! — рапортуйтӧ неыджыд тушаа косіник моряк.
— Ме Свердлов, — висьтасис пенснеа морт.
— Коді уполномочитіс тіянӧс?
— Крейсер «Авроралӧн» команда, Свердлов ёрт.
Мыйӧн сӧмын получитім тіянлысь вызов.
И неыджыд тушаа моряк мыччис ӧкуратнӧя куснялӧм документ.
Свердлов лыддьӧ:
«...сыын, мый крейсер «Аврора» судӧвӧй комитетса председатель миннӧй машинист Александр Белышевӧс да судӧвӧй комитетса член трюмнӧй машинист Николай Лукичевӧс командалӧн собрание командируйтіс Смольныйӧ Военно-революционнӧй комитетлысь вызовсӧ исполнитӧм могысь...»
— Пуксьӧй.
Аслас местаӧ локтӧм бӧрын Свердлов немвиччысьтӧг юаліс:
— Коді тіян крейсер вылын медся авторитетнӧй мортыс?
— Да со Белышев, — соседыс вылӧ индіс латшкӧс тушаа мугов Лукичев.
— Ми сійӧс председательӧн корабль вылӧ бӧрйим и Центробалтӧ *.
* Центробалт — Балтийскӧй флотлӧн Центральнӧй комитет, кодӧн веськӧдлісны большевикъяс да кытчӧ пырлісны став корабльясса представительяс.
Белышев чужӧмӧ сюся видзӧдігтыр Свердлов юасис:
— Тіян политическӧй взглядъясныд, ёрт?
— Большевикъяслӧн Российскӧй социал-демократическӧй рабочӧй партияса член.
Март первой лунӧ куимӧн гижсим: Лукичев, Тимофей Липатов и ме.
— Тӧда Тимофей Липатовтӧ.
Сійӧ миян партиялӧн военнӧй организация бердын «Аврораса» представитель.
Надежнӧй морт.
Сідзкӧ, кымын моряк ставыс крейсер выланыд?
— Витсё квайтымын сизим.
— На пиысь миян партияса членъяс?
— Комын кык.
— А мукӧдыслӧн настроениеыс? — юасьӧ Свердлов.
— Командаын унджыкыс миян дор, — висьталӧ Белышев.
— Судӧвӧй комитетын ӧти — беспартийнӧй, ӧти — анархист, мукӧдыс — большевикъяс.
— Эмӧсь, дерт, кодсюрӧ няргысьяс, — пыр жӧ содтіс Лукичев.
— Кодлы революционнӧй дисциплинаыс сьӧлӧм вылас оз во, коді олӧмсӧ да свободасӧ абу сідзи гӧгӧрвоӧма.
Татшӧмъяссӧ ӧтвылысь, кыдзи шуласны, аслань банӧн бергӧдам.
Да вот ӧнтай, Обводнӧй вылын, аддзам: Бабушкин — миян машинист —  восьлалӧ, а абу формаа.
Белышев сылы веськыда шуис: «Мый нӧ тэ, вокӧ, буржуйяслы, тыдалӧ, служитан?
Медым чуньнаныс индісны тэ вылӧ да смекайтчисны миян вылын?..
Ӧні жӧ корабль вылӧ!»
Гӧгӧрвоис мортыд.
Собрание вылын талун став команда водзын прӧщение корис...
— Лукичев кватитчис: —  Ылалі ме ичӧтика.
Абу Бабушкин йылысь ӧні сёрниыс.
— Тшӧтш и сы йылысь, — торйӧдлӧмӧн шуис Свердлов.
— Тайӧ вывті важнӧ.
Революционнӧй дисциплина отсалас шедӧдны народлӧн врагъяс вылын победа.
Навернӧ, лыддьылінныд, кутшӧм вӧвлытӧмторъяс печатайтсьӧны кадетскӧй да соглашательскӧй газетаясын тіян йылысь — «Аврораса» морякъяс йылысь?
— Буржуйяс мус вылын пукалам! — шпыньмунігтыр шыасис Лукичев.
— Сы вӧсна мый февральын рабочӧй классӧс поддержитім, отсалім народлы шыбитны царӧс.
Свердлов мыйкӧ виччысигтыр видзӧдӧ Белышев вылӧ:
— Кора тіянӧс подробнӧйджыка информируйтны тіян корабль вылын положение йылысь.
Бушлатсӧ разьӧм бӧрын судӧвӧй комитетса председатель кыскис быдса чукӧр протоколъяс да резолюцияяс.
— Со командалӧн постановление: «Рабочӧй класс век вермас рассчитывайтны революционнӧй флотлӧн отсӧг вылӧ пытшкӧсса да ортсыса врагъяскӧд тышын».
— Тайӧ резолюциясӧ вӧлі опубликуйтӧма «Правдаын».
Ме лыддьылі сійӧс, — шуис Свердлов.
Белышев дзебис бумагаяссӧ да решительнӧя заявитіс:
— Команданым большевикъяс дор.
Ми выполнитам Военно-революционнӧй комитетлысь любӧй приказ.
— Военно-революционнӧй комитет оз сомневайтчы таын.
А мый думайтӧны тіян офицеръясыд?
Лукичев сералӧ:
— Висьӧны...
Налы ош висьӧм кӧвъясьӧма.
Февраль тӧлыссянь век ӧтарӧ карса квартираясын пукалӧны.
Кӧть мый он шу, найӧ быттьӧ молитва лыддьӧны.
«Ми нейтральнӧйӧсь, ми сулалам политикаысь бокын да некытчӧ ог суитчӧй».
— Ставныс найӧ рамӧсь пӧра вотӧдз, — скӧрлунсӧ петкӧдлытӧг шуис Белышев.
— Кор Корнилов матыстчис Питер дорӧ, медым бара миян сьылі вылӧ пуксьӧдны царӧс, пыр жӧ збоймисны.
Ковмис веськыда предупредитны: ныртӧ кӧ сюянныд — ас выланыд элясьӧй.
Бара лӧнисны.
А ӧні, кӧть и оз ков, быд нинӧм абуыс вӧсна судӧвӧй комитетӧ котӧрӧн локтӧны.
Асьнысӧ асьныс воштісны и ӧнӧдз некыдз оз вермыны аддзыны.
— Сідзкӧ, корабль вылын командирӧн збыльысьсӧ являйтчӧ судӧвӧй комитет?
Кыкнан морякыс подтверждайтӧны.
Свердлов копыртчӧ пызан вылӧ паськӧдӧм карта весьтӧ да чуньнас нуӧдӧ змей моз гартчысь гӧлубӧй ю кузя.
Морякъяс сюся следитӧны чунь бӧрсяыс.
— Миян партиялӧн Центральнӧй комитет, — надзӧник, быттьӧ диктуйтӧмӧн, висьталіс Свердлов, — поручитіс Военно-революционнӧй комитетлы практическӧя руководитны петроградскӧй рабочӧйяслӧн да гарнизонлӧн вооружённӧй восстаниеӧн.
Нюжмасьӧмыд смертькӧд ӧткодь — тайӧ Ленин ёртлӧн кывъясыс.
Ми, большевикъяс, обязанӧсь босьтны государственнӧй власть ас киӧ.
А то Временнӧй правительство юнкеръяс штыкъясӧн вӧчас революциялы смертельнӧй удар.
Восстаниелӧн сійӧ либӧ мӧд участокын кутас веськӧдлыны ӧти морт — комиссар, кодӧс ми назначитам частьяс составысь жӧ...
Ті сӧгласенӧсь Цекакӧд?
Белышев оз падъяв:
— Да, Свердлов ёрт.
— Правильнӧ! — шыасьӧ Лукичев.
— Став олӧмным миян кипыдӧс вылын моз тыдалӧ.
— Военно-революционнӧй комитет да сылӧн партийнӧй центр Сталин ёрт юрнуӧдӧм улын, — водзӧ висьталіс Свердлов, — уполномочитісны менӧ назначитны «Аврораса» комиссарӧс.
Тіян кандидатураныд, Белышев ёрт, зэв удачнӧй.
Ті — большевик, морякъяс тіянлы дӧверяйтӧны. Команда тіянӧс бӧрйис судӧвӧй комитетса председательӧ, а судӧвӧй комитет — крейсер вылын настоящӧй кӧзяин.
Белышевлӧн чужӧмыс муртса гӧрдӧдыштіс:
— Партиялысь решениесӧ лыддя приказӧн.
— Тіян ним-овныд?
— Александр Викторович.
— Тіян заместительӧн лоӧ Липатов ёрт.
Прӧтив нинӧм онӧ имеитӧй?
— Лӧсялӧ, — удовлетворённӧя шуӧ Белышев.
— Тырвыйӧ, — сідзжӧ подтверждайтӧ Лукичев.
Свердлов кыскыштӧ пызан йӧрсӧ, кыскӧ штампа бланк да заполняйтігмозыс гораа лыддьӧ сійӧс, мый гижӧ:
— «Мандат.
Сетӧма военнӧй моряк Белышев Александр Викторович ёртлы, крейсер «Аврораса» Военно-революционнӧй комитетысь комиссарлы.
Комиссарӧс уполномочитӧма распоряжайтчыны крейсерӧн, и сійӧ действуйтӧ сӧмын Военно-революционнӧй комитет индӧдъяс серти».
Свердлов кырымалӧ мандатсӧ, сетӧ сійӧс Белышевлы да велӧдӧ кыкнан моряксӧ:
— Кутӧй тӧдвыланыд, мый Временнӧй правительство тайӧ решающӧй лунъясас вӧчас ставсӧ сы могысь, медым ыстыны «Аврораӧс» Петроградысь.
— Тӧрыт миянӧс кӧсйисны ыстыны, — казьтыштіс Лукичев.
— Командир вайис Керенскийлысь приказ: «Авроралы» машинаяс пробуйтӧм могысь петны кызь кыкӧд числӧӧ.
— Ми юалім Центробалтлысь, — содтіс Белышев, — и получитім ӧтвет: «Проба вӧчны кызь витӧд числӧын».
— Гӧгӧрвоана.
— Свердлов нюмъялӧ синъяснас:— Кызь витӧд числӧын шуӧма восьтыны Сӧветъяслысь Съезд.
Но ті не долженӧсь лоны йитчӧмаӧсь числӧкӧд...
Но ладнӧ, ыстысьӧй ӧні кежлӧ Центробалтлӧн сійӧ распоряжениеыс вылӧ да эн подчиняйтчӧй Керенскийлӧн некутшӧм приказлы.
Ми предупредитам центробалтсаясӧс.
Виччысьӧй сэсянь некутшӧм шифртӧм официальнӧй телеграмма: кольччыны Петроградӧ да выполняйтны сӧмын миянлысь предписаниеяс.
Объяснитӧй командалы, мый Военно-революционнӧй комитет поручайтӧ крейсер «Авроралы» охраняйтны Сӧветъяслӧн воссьысь Всероссийскӧй Съездлысь безопасность Временнӧй правительстволӧн провокацияясысь.
Кор получитанныд выступление йылысь Военно-революционнӧй комитетлысь письменнӧй распоряжение, сэк объявитӧй командалы да офицеръяслы, мый ті комиссар.
Сэки жӧ категорическӧя предупредитӧй командиртӧ, мый любӧй приказ, кодӧс сійӧ сетас тіян сӧгласиетӧг, оз ло действительнӧй.
Лоӧй дасьӧсь: гашкӧ, «Авроралы» ковмас катны Нева кузя вывлань.
Йитӧд кутӧй миянкӧд да Второй Балтийскӧй флотскӧй экипажлӧн казармаясса комитетысь представителькӧд.
— Есть!
Сӧмын миянлы снарядъяс колӧны, быдтор ӧд вермас лоны.
Найӧс ещӧ кольӧм во на ректісны Кронштадтӧ, кор докӧ сувтім, — предупреждайтӧ Белышев.
— Корабльыс ӧд ремонтнӧй положениеын.
Кӧть ремонтыс и помасис, но машинаяссӧ абу на установитӧма да абу пробуйтӧма.
Сы вӧсна заводскӧй гаваньысь петӧм могысь да выль сулаланінӧ колльӧдӧм вылӧ миянлы колӧны буксиръяс.
А то шлюпкаясӧн да катеръясӧн не петкӧдны.
Буксиръястӧг нинӧм оз артмы.
— Ладнӧ.
— Свердлов пасйӧ блокнотас.
— Буксиръясӧн да снарядъясӧн тіянӧс обеспечитасны кронштадтсаяс.
Да, а катеръясыс уна-ӧ тіян?
— Кык парӧвӧй.
— Тіянлы найӧ ёна колӧны?
— Оз, а мый? — шензьӧ Белышев. Сійӧ оз гӧгӧрво, мыйла тайӧс юалӧ Свердлов.
— Верманныд вооружитны найӧс пулемётъясӧн да вайны ю кузя — шуам, татчӧ?
— Смольный дорӧ?
Любӧй кадӧ.
Пулемётъяс на вылӧ лӧсьӧдӧма.
Кор ковмасны?
— Кымын ӧдйӧджык, сымын бурджык, — шуӧ Свердлов. Сылы сьӧлӧм вылас воӧ татшӧм ӧдйӧ ӧтветитӧмыс.
— Колӧ обезопаситны Смольныйӧс Неваладорсянь.
— Мыйӧн сӧмын воам корабль вылӧ, пыр и ыстам кыкнан катерсӧ, — кӧсйысис Белышев.
— Ещӧ ӧти важнӧй делӧ, ёртъяс, — места вылысь чеччӧм морякъясӧс задерживайтӧ Свердлов.
— Талун Военно-революционнӧй комитет составитіс письмӧ став армейскӧй да флотскӧй частьяслы: и налы, кодъяс Петроградынӧсь, и налы, кодъяс абу Петроградынӧсь.
Карын миянлы кокни тӧдмӧдны тайӧ письмӧнас: вызывайтам татчӧ частьясса комиссаръясӧс.
Сьӧкыдджык накӧд, кодъяс мукӧдлаынӧсь.
Дженьыда кӧ шуны, колӧ пыр жӧ используйтны «Аврора» вылысь радиостанциясӧ.
Сійӧ уджалӧ?
Радиотелеграфистыс надежнӧй?
— Уджалӧ, а старшӧй радиотелеграфист Фёдор Алонцев вӧсна ручайтча, кыдзи ас вӧсна, — увереннӧя ӧтвечайтӧ Белышев.
— Сідзкӧ, со тіянлы экземпляр.
Свердлов сетіс Белышевлы гектограф вылын размножитӧм письмӧлысь копиясӧ.
Морякъяс копыртӧны юрнысӧ письмӧ дінӧ.
Текстыс сылӧн дзик боевӧй приказ кодь:
«...Не лэдзны Петроградӧ ни ӧти войскӧвӧй часть, код йылысь он тӧдӧй, кутшӧм положение сійӧ примитіс ӧнія событиеяс дорӧ.
Быд частьлы паныд колӧ ыстыны некымын дас агитаторӧс, кодъяс долженӧсь разъясняйтны налы, Петроградлань локтысьяслы, мый найӧс кӧсйӧны усьӧдны народ вылӧ.
Корниловскӧй эшелонъясӧс, оз кӧ найӧ кутны подчиняйтчыны кывлы, задержитны вынӧн.
Колӧ действуйтны стрӧга да видзчысьӧмӧн и, кӧні ковмас, применитны вын.
Войскалӧн став передвижениеяс йылысь пыр жӧ юӧртны Смольный институтӧ Петроградӧ, Военно-революционнӧй комитетлы...»
Лукичев волнуйтчигтыр видзӧдӧ Свердлов вылӧ:
— Сідзкӧ, збыльысь заводитісны?
Вот тайӧ правильнӧ!
Сӧмын друг да оз кывны миянлысь радиостанциянымӧс?
— Весьшӧрӧ тӧждысян, Николай, — успокаивайтӧ Белышев.
— Ӧні став радиотелеграфистъясыс зэв сюсь пеляӧсь.
Кыласны!
— Непременнӧ кыласны! — оз сомневайтчы Свердлов да ёна топӧдлӧ морякъяслысь кияссӧ: — Сиа став бурсӧ, ёртъяс!
Помнитӧй, мый Центральнӧй Комитет да Владимир Ильич Ленин вылӧ донъялӧны локтан событиеясын «Авроралысь» рольсӧ.
abu
<rus>Лезут?</rus
<rus>Хорошо.</rus>
<rus>Сотрём в порошок.</rus>
В. Маяковский
Мӧд лун асывнас дзор уска токарь — Франко-Русскӧй заводса рабочӧй комитетысь председатель —  кайӧ «Аврора» борт вылӧ, любӧпырысь видзӧдалӧ выльпӧв ремонтируйтӧм корабльсӧ, а сэсся корсьӧ Белышевӧс да надзӧник шуӧ сылы:
— Смольныйсянь тшӧктісны передайтны...
Куим буксир да Керенскийлы гӧснеч тыра баржа петісны Кронштадтысь.
Рытланьыс воасны...
Ремонт вылӧ он жалуйтчӧй?
— Бура вӧчӧмаӧсь, — успокаивайтӧ Белышев.
— А кыдзи нӧ мӧдногыс?
— Токарь тшапа малалӧ уссӧ.
— Аслыным старайтчим.
«Аврора» — миян корабль.
Буржуйяс весиг видзӧдлынысӧ сы вылӧ оз лысьтны...
Но, ветла цехъясӧ.
Тэ висьтав ёртъясыдлы: мед пельсӧ чошкӧдӧмӧн олӧны.
Временнӧй правительство пиньсӧ ёна кеслӧ тіян крейсерныд вылӧ.
— Бертыштам пиньсӧ, эн сомневайтчы, бать! — кормӧвӧй трап дорӧдз старикӧс колльӧдігмоз кӧсйысис Белышев.
— Юнкеръяс вӧсна эн тӧждысь.
Мед сӧмын нырсӧ сюйласны.
Кортӧм гӧстьяскӧд уна оз сёрнитлыны.
Регыдджык эськӧ мед гӧснечыс налы вылӧ воис...
А оз кӧ во, винтовкаясӧн справитчам.
* * *
Кортӧм гӧстьяс вотӧдз лои со мый.
Луншӧр кадӧ, кор снарядъяс тыра буксиръяс да баржа прӧйдитісны Кронштадт да заводскӧй гаванькостса джын туйсӧ, крейсер вылын назначитісны судӧвӧй комитетлысь заседание.
Заседание вылын, кыдзи примитӧма, вермасны присутствуйтны «Аврораса» став морякъяс.
Помещение шӧрын, кодӧс уна вося привычка серти век на шуӧны церковнӧй палубаӧн, йӧз чукӧр пӧвстын сулалісны Белышев да судӧвӧй комитетса член плӧтник Тимофей Липатов.
Оръясяна гӧлӧсӧн Липатов лыддьӧ командалы Военно-революционнӧй комитетлысь воззвание; сійӧс вӧлі печатайтӧма <rus>«Рабочий</rus> и солдат» большевистскӧй газетаын, кодӧс сӧмын на вайисны корабль вылӧ:
— «Салдатъяс! Рабочӧйяс! Граждана!
Народлӧн врагъяс войнас заводитісны наступление.
Штабнӧй корниловецъяс зільӧны вайӧдны матігӧгӧрысь юнкеръясӧс да ударнӧй батальонъяс...
Контрреволюционнӧй заговорщикъяслӧн походыс веськӧдӧма Сӧветъяслӧн Всероссийскӧй Съездлы паныд сійӧс восьтӧм водзвылын...
Салдатъяслӧн, рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн став завоеваниеяслы да надеяяслы грӧзитӧ ыджыд опасность.
Но революциялӧн вынъясыс ёна ыджыдджыкӧсь врагъяслӧн вынъясысь.
Народлӧн делӧыс зумыд киясын.
Заговорщикъясӧс лоӧ вермӧма.
Некутшӧм падъялӧм да сомнение.
Чорыдлун, стойкость, выдержка, решительность.
Мед олас революция!..»
— Мед олас революция! — юргӧ корабельнӧй отсекъяслӧн кӧрт сводъяс улын.
Белышев тэрыба гӧгӧрбок видзӧдліс помещениесӧ, кӧні тырыс вӧліны морякъяс.
Бескозыркаяса уна сё морт возбуждённӧя обсуждайтӧны воззваниесӧ, кодӧс лыддис Липатов.
Уна сё гӧлӧс ӧтлаасьӧны ни ӧти здук кежлӧ ланьтлытӧм юргӧмӧ.
Морякъясӧс шызьӧдісны сійӧ событиеясыс, кодъясӧн олӧ тайӧ тревожнӧй лунӧ Петроградыс ставнас: Смольныйын и заводъясын, Зимний да Мариинскӧй дворецъясын, казармаясын да уличаяс вылын, Выборгскӧй сторонаса рабочӧй кварталъясын да Невскӧй проспектса витринаяс дінын, кӧні гӧгӧрбок ӧшлӧма вӧлі зэв уна прокламацияяс да воззваниеяс.
Торйӧн, пӧшти сэні жӧ, кӧні войдӧр сулавлісны молебенъяс да ӧбедняяс дырйи, сулалӧны крейсервывса ӧнія командир старшӧй лейтенант Эриксон да офицеръяслӧн группа.
Командир чужӧм вылын — тӧждысьӧм, синъясас — мыйкӧ виччысьӧм.
Офицеръяс пиысь кодсюрӧ бледӧсь, кодсюрӧ леститчана нюмъялӧны, мукӧдыс высокомернӧйӧсь да спокойнӧйӧсь.
Но некод абу ӧткажитчӧма приглашениеысь — локны церковнӧй палуба вылӧ — локтӧмаӧсь ставныс.
— Экстреннӧй заседание лыддя восьтӧмӧн, — объявляйтӧ Белышев, кор сы гӧгӧр да Липатов гӧгӧр чукӧртчӧны судӧвӧй комитетса членъяс: сигнальщикъяслӧн старшина Захаров, машинистъяс Лукичев, Неволин, водолаз Белоусов да вестӧвӧй Векшин.
— Вот кутшӧм делӧыс, ёртъяс...
Кывзӧй, мый приказывайтӧ Военно-революционнӧй комитет: «Петроградскӧй Сӧветлы грӧзитӧ прямӧй опасность: войнас контрреволюционнӧй заговорщикъяс босьтчылісны вызовитны матігӧгӧрысь юнкеръясӧс да ударнӧй батальонъясӧс Петроградӧ.
«Солдат» да <rus>«Рабочий путь»</rus> газетаяс лэдзны дугӧдӧма.
Колӧ вайӧдны полкӧс боевӧй дасьлунӧ.
Виччысьӧй водзӧ лоан распоряжениеяс.
Быдсяма нюжмасьӧм да шӧйӧвошӧм кутас видлавсьыны, кыдзи революциялы измена...»
Пыран трапвесьтса кӧрт ӧдзӧслӧн зёлькнитӧмыс вевттис Белышевлысь медбӧръя кывъяссӧ.
Пос тшупӧдъясӧд сапӧгнас да винтовка прикладнас грымӧдігтыр помещениеӧ лэччӧ кӧтасьӧм матрос.
Сійӧ сувтӧдӧ винтовкасӧ пыраніндорса пирамидаӧ, прӧст местаӧ да писькӧдчӧ Белышев дінӧ.
Тайӧ связнӧй.
Судӧвӧй комитетса председатель ыстыліс сійӧс Морскӧй Генеральнӧй штабса телеграфистъяс дінӧ могӧн: судзӧдны на ордысь Центробалтлысь постановление, кодӧс адресуйтӧма «Авроралы».
— Дзик корниловецъяс ныр улысь судзӧді! — телеграммасӧ Белышевлы сетігмоз ошйысис связнӧй.
Белышев петкӧдліс сійӧс судӧвӧй комитетса членъяслы.
— Карас мый вӧчсьӧ! — шензигтыр гораа шуис связнӧй.
— Воча чердор...
Керенский прикажитӧма юнкеръяслы пуктыны печать «Солдат» да <rus>«Рабочий путь»</rus> редакцияяс ӧдзӧсъясӧ, а Смольныйысь грузӧвӧй автомобильясӧн локталісны красногвардеецъяс, сапёръяс да Литовскӧй полкса салдатъяс.
Печатьяссӧ ӧдзӧсъяссьыс нетшкалісны, сеталісны сьылітшуптаныс юнкерскӧй часӧвӧйяслы да мукӧд корниловецъяслы, кодъяс веськалісны ки уланыс, вӧтлісны найӧс, сувтӧдісны ассьыныс охрана да мӧдӧдчисны тупкавны буржуйскӧй газетаяс...
Морскӧй вылын салдатскӧй патрульяс сувтӧдалӧны буржуйясӧс нуысь став автомобильяссӧ да тшӧктӧны господалы подӧн гуляйтыштны, а налысь автомобильяссӧ сеталӧны красногвардеецъяслы...
Интересуйтчӧны, кор ми выступитам да дыр-ӧ кронштадтсаяс оз воны...
— Сідзкӧ нӧ, мый ми виччысям? — юаліс ӧдйӧ скӧрмысь Минаков. Скӧрысла чужӧмыс сылӧн лои дон гӧрд.
— Регыд заводитам, — эскӧдӧ Лукичев.
— Гӧлӧсуйт, председатель: «Военно-революционнӧй комитетлысь предписаниесӧ пыр жӧ пӧртны олӧмӧ».
— Кора кыв! — кыліс офицеръяс сулаланінсянь Эриксонлӧн гӧлӧсыс.
Белышев, судӧвӧй комитетса членъяс да командаыс ставнас юалана синъясӧн видзӧдӧны старшӧй лейтенант вылӧ.
Сійӧ кутӧ киас бумага лист.
— Менам эм дзик мӧднога распоряжение.
Лыддя коланаӧн тӧдмӧдны сійӧн ставнытӧ, кодъяс тані эмӧсь: «Приказывайта став частьяслы да командаяслы кольччыны занимайтан казармаясӧ округса штабысь приказъяс пӧлучиттӧдз.
Быдсяма самостоятельнӧй выступлениеяс запрещайта.
Став офицеръяссӧ, кодъяс выступитісны асланыс начальникъяслӧн приказ вылӧ видзӧдтӧг, лоӧ сетӧма судӧ вооружённӧй мятежысь.
Категорическӧя запрещайта войскалы исполняйтны кутшӧм-либӧ приказъяс, кодъясӧс сеталӧны унапӧлӧс организацияяс.
Генеральнӧй штаб округлӧн главнӧй начальник полковник Полковников»...
Тӧдӧмысь, тіянлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ значитӧ? — юаліс командир.
— Быд несйӧм вылӧ кӧ видзӧдны и! — собраниелӧн ошкана серам шы улӧ вочавидзис Липатов.
— Полковников приказание вылӧ миян эм Центробалтлӧн приказание, — связнӧйӧн вайӧм телеграммасӧ юр весьтас лэптӧм бӧрын шуис Белышев.
— Со сійӧ: «Крейсер «Авроралы», заградитель «Амурлы», Второй Балтийскӧй экипажлы, гвардейскӧй экипажлы да Эзель командалы...
Судӧвӧй комитетъяскӧд ӧтлаын Центробалт постановитіс: «Авроралы», заградитель «Амурлы», Второй Балтийскӧй да гвардейскӧй экипажъяслы да Эзель командалы тырвыйӧ подчиняйтчыны Петроградскӧй Сӧветлӧн Революционнӧй комитет распоряжениеяслы».
— Разрешитӧй видзӧдлыны? — корис Эриксон.
—  И Центробалтлӧн телеграмма вылӧ и предписание вылӧ.
Белышев сетіс кыкнан документсӧ орччӧн сулалысьыслы, сійӧ — водзӧ.
Дыр путешествуйтӧм бӧрын Военно-революционнӧй комитетлӧн предписание да Центробалтлӧн телеграмма веськалісны Эриксон киӧ.
Командир внимательнӧя видзӧдӧ на вылӧ да друг ставлы кывмӧн шуӧ:
— Энлӧй, энлӧй...
Тані шуӧма: «Комиссарлы да «Аврораса» полкӧвӧй комитетӧ».
Кутшӧм нӧ комиссар военнӧй корабль вылын?
Некутшӧм бокӧвӧй представитель не должен лоны борт вылын!
Офицеръяс ёна думыштчӧмӧн видзӧдӧны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Собрание чуймис.
Разнӧй пельӧсъяссянь кылӧны провокационнӧй горӧдлӧмъяс налӧн, кодъяс важӧн нин крейсер вылын зэв этшаӧнӧсь,— эсеръяслӧн, анархистъяслӧн да меньшевикъяслӧн:
— Некутшӧм контролёръяс оз ковны!
— Мыйла миянлы оз дӧверяйтны?
— Тӧдам ми сійӧ штатскӧйястӧ!
— Председатель, протестуйт!
Али тэ абу председатель?
— А судӧвӧй комитетыс мый вылӧ?..
Лукичев таркӧдӧ кулакнас пызанӧ:
— Надзӧнджык!..
А абу кӧ бокӧвӧй морт?
— А коді?
Абу-ӧ тэ, Микола?
Офицеръяс сьӧлӧмсяньыс сералӧны.
Белышев скӧра видзӧдӧ на вылӧ да дженьыдика шуӧ налы:
— Ме комиссар!
Лои дзик чӧв-лӧнь.
Сійӧ кыскис Свердловӧн кырымалӧм мандат да чургӧдіс чуймӧм морякъяслы.
Уна дас ки нюжӧдчисны документлань.
Заседаниевывса быд морт босьтліс сійӧс, и чукрассьӧм мандат бӧр воис Белышев киӧ.
— Сюсьӧсь! — шуӧ кодкӧ офицеръяс пиысь.
—  Водзвыв гӧтӧвитчӧмаӧсь господа большевикъяс...
Чуньтӧ воманыс эн сюй налы!
— Да, ог сӧветуйт, — шуӧ Белышев да сэк жӧ юалӧ командирлысь: — Надейтча, и тіянлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ значитӧ?
Эриксон да офицеръяс мӧдӧдчисны петанінлань.
— Предупреждайта! — ярскӧба, медым найӧ кыласны, шуис комиссар.
— Предупреждайта командирӧс, мый некутшӧм приказ, кодӧс сійӧ сетас менам сӧгласиетӧг, оз ло действительнӧй.
Ӧні приказывайта: корабльӧс вайӧдны боевӧй готовностьӧ!
Бара зёлькнитіс вылыс палуба вылын ӧдзӧс.
Йӧзсӧ тойлалігтыр Белышевлань писькӧдчӧ вахтеннӧй отделениеысь матрос:
— Председатель...
Адъютант локтіс морскӧй министрсянь.
Требуйтӧ лэдзны командир дорӧ.
Юалам, мыйла, а сійӧ и сёрнитнысӧ оз кӧсйы.
— Сідзкӧ, бергӧдӧй сійӧс сё кӧкъямысдас градус вылӧ да колльӧдӧй трап дорӧдз! — рекомендуйтіс марсӧвӧй боцманмат Клевцов.
— Нинӧм сыкӧд церемонитчыны!
— Ёна нин кывзім господалысь!
— Мед усйысяс!
— Эн шумитӧй! — ӧлӧдӧ Белышев.
— Тодмышкавны адъютантӧс ми век вермам.
Первой тӧдмалам, мый сылы колӧ «Аврорасянь»...
Кубрикъясысь кизясьтӧг не петны.
Дисциплина и порядок.
Судӧвӧй комитетса членъяс, а на бӧрся и став командаыс кайисны вылыс палуба вылӧ.
Пемыд гаваньсянь ӧвтӧ кӧдзыдӧн.
Уль руа.
Ру пырыс муртса тыдалӧны заводскӧй цехъяслӧн корпусъяс, корабельнӧй надстройкаяс, Калинкин послӧн башняяс, Фонтанка вомын кыкнанладорбокас сулалысь зданиеяс.
Трап дорын ют вылын часӧвӧйкӧд скӧрысь пинясьӧ офицерскӧй шинеля морт...
Офицерлӧн быд вӧрзьыштігӧн мича сапӧгас зилькнитлӧны шпора кӧлесаясыс.
— <rus>Отставить!</rus> — спокойнӧя командуйтіс Белышев.
— Босьтӧй тонджынйӧн улӧджык.
Мый горзанныд?
Офицер зэв ёна гӧрдӧдіс да мыйкӧ дыра эз вермы шуны кыв ни джын.
— Мыйла локтінныд? — интересуйтчӧ Белышев.
— Ме имеита министрсянь поручение вручитны крейсервывса командирлы письменнӧй приказ.
Мый йылысь?
— А ті коді сэтшӧмыс? — юаліс адъютант.
Белышевлӧн синъясыс скӧрысь югъялӧны:
— Судӧвӧй комитетса председатель.
Адъютант шпыннялӧ:
— Кыдзи ме тӧда, министр эз утверждайтлы татшӧм должностьсӧ ни «Авроралы», ни мукӧд корабльяслы.
— Революция утверждайтӧ Временнӧй правительствоса министръяслысь позволениесӧ юасьтӧг.
Вайӧй приказнытӧ!
— Сӧмын личнӧ командирлы!
— Ладнӧ...
Рассыльнӧй ёрт!
— Да, председатель...
— Морякъяс чукӧрысь петӧ том матрос.
— Кор командирӧс выліӧ!
Рассыльнӧй котӧрӧн мӧдӧдчис тамбурлань.
Адъютант сюся видзӧдалӧ морякъясӧс да корабльсӧ.
— Любуйтчӧй, кутшӧм прӧйдитны позьтӧм няйт, —  Липатов индӧ палуба вылӧ, кӧні абу ни ӧти ёг чир, надстройкаяслӧн да чехолъясӧн вевттьӧм орудиеяслӧн синтӧ радуйтана сӧстӧмлун вылӧ, — и кутшӧм ми оборванецъяс.
— Кисӧ шевкнитӧмӧн сійӧ индӧ морякъяс вылӧ, кодъяс сулалӧны кизялӧм бушлатъясаӧсь и, адъютант дінӧ матыстчӧм бӧрын, юалӧ: — Мыйла ті позволяйтанныд быдсяма швальыслы сизим тӧлысь чӧж сӧрны миян йылысь?
Адъютант чӧв олӧ.
— Э-э, другӧ, олан-вылан! — йӧз чукӧр пӧвстті писькӧдчигтыр приветствуйтӧ сійӧс машинист Бабин.
— Эн ӧмӧй тӧд?
Адъютантлӧн важнӧй чужӧмыс кельдӧдіс.
— Уси дум вылад?
Мися жӧ!
Бабин объясняйтӧ командалы:
— Сійӧ ӧд главноуговаривающӧй дорын казачитліс, кор ми караулын Зимнийын сулалім.
— Сійӧ нӧ сэки, кор Корнилов наступайтіс Петроград вылӧ? — стӧчмӧдӧ Липатов.
— Вот-вот! — шуӧ Бабин.
— Кор локтіс миян смена, ме сувтӧдала вӧлі матросъясӧс постъяс вылӧ, друг кабинетсьыс ачыс Керенский петӧ: видзӧдласыс сюзьлӧн кодь, кисӧ френч кизьяс костас сюйӧма...
Наполеон!
Сыкӧд адъютант, со этайӧ...
— Кывзӧй!
— Адъютант лэптӧ гӧлӧссӧ горӧдӧмӧдз.
— Господин комитетчик, прикажитӧй матросъяслы колана уважениеӧн относитчыны министр-председатель дінӧ!
Белышев вывті вежливӧй:
— Весьшӧрӧ скӧраланныд.
Нинӧм сэтшӧмсӧ ёртыс эз шу.
— Водзӧ висьтав, Бабин! — корӧ Захаров.
— Зэв окота тӧдны, мый йылысь тэ Керенскийыскӧд тӧлкуйтін.
Морякъяс ӧттшӧтш горӧдӧмӧн ӧтувтчисны Захаров гӧлӧс дорӧ, кӧть не ӧтчыд нин кывлісны машинистлысь висьталӧмсӧ.
— Аддзис миянӧс министр, — спокойнӧя водзӧ висьталіс Бабин, — кутіс нюмъявны, быттьӧ воштӧм шудсӧ аддзис.
Киӧн здоровайтчис быдӧнкӧд и заводитіс кывнас изны...
Мыйсӧ сӧмын эз висьтав!
Клянитчӧ, век пӧ вӧлі морякъяслы другӧн.
А сэсся жугыльмис.
«Мыйла, — шуӧ, — охраняйтанныд менӧ, а поддерживайтанныд большевикъясӧс?»
Сы синъясысь аддза лёкысь сералӧм: быттьӧ водтӧдіс миянӧс кыкнан лопатка вылӧ.
И ме сэтшӧма скӧрми, шуи сылы: «Сы вӧсна, — шуа, — господин Керенский, медым арестуйтны тіянӧс, кутанныд кӧ вузавны Корниловлы трудӧвӧй народӧс».
Сійӧ бергӧдчис дас квайт румб вылӧ — и полнӧй ходӧн бӧр пырис кабинетас.
Сэсянь дружбаным ори.
Белышев гажаа наблюдайтӧ адъютант бӧрся.
Йӧз чукӧр вешйис — лэдзис кытшӧ Эриксонӧс.
Шпораяснас зёлькнитігмоз адъютант висьтасис, коді сійӧ сэтшӧмыс, да перйис обшлаг увсьыс пакет.
Эриксон корӧ адъютантӧс салонӧ.
— Босьтӧй приказсӧ, — шуӧ Белышев, — некор церемонитчынысӧ.
Командирлӧн чуньясыс дрӧгнитӧны, косялӧны конвертсӧ да паськӧдӧны приказ бланксӧ.
— Министр приказывайтӧ...
— Эриксон чувствуйтӧ, мый кыптас ыджыд шум, да быттьӧ пычкӧ ас пытшсьыс кывъяссӧ.
— Сійӧс жӧ, мый и войдӧрлун...
«Авроралы» петны мореӧ машинаяс пробуйтны, а сы бӧрын мунны Абоӧ крейсеръяслӧн мӧд бригадаса начальник распоряжение улӧ.
— Видзӧдтӧ! — шензьӧ Захаров.
— Мудера думыштӧмаӧсь: медым эг мешайтӧй налы народӧс пӧдтыны!
Сідзи, господин адъютант?
Адъютант нинӧм сылы воча эз шу да кутіс повзьӧдлыны Эриксонӧс:
— Министр предупреждайтӧ тіянӧс, мый крейсерлысь петӧм задержитны зільӧм кутас видлавсьыны кыдзи измена.
Последствиеясыс тіянлы тӧдсаӧсь.
Эриксонлӧн чужӧмыс мучениклӧн кодь, быттьӧ сійӧс топӧдӧма пинь висьӧм.
— Господин адъютант, ме нинӧм ог вермы вӧчны: команда оз подчиняйтчы меным.
Белышев стрӧга поправляйтӧ:
— Абу дзик сідзи.
Команда оз подчинитчы тіянлы сӧмын сэки, ті кӧ думыштанныд йӧктыны Временнӧй правительстволӧн дудка ворсӧм улӧ да кутанныд тшӧктыны петны мореӧ.
А кытчӧдз ті кутанныд выполняйтны Центробалтлысь индӧдъяс, миян пӧвстысь быдӧнлы тіян кывныд — закон.
— Сідзкӧ, «Авроралӧн» команда ӧткажитчис подчиняйтчыны министрлы? — скӧрысь юалӧ адъютант.
— Не ӧтнаслы сылы, — сідзжӧ спокойнӧя стӧчмӧдӧ Белышев.
— Авроровецъяс оз признайтны Временнӧй правительствоӧс.
Ми мунам Центробалт индӧдъяс серти, сы йылысь и висьталӧй.
— И висьтала! — перчаткиасигас грӧзитіс адъютант.
— Тіянкӧд поступитасны, кыдзи изменникъяскӧд!
— Сідзкӧ, усйысь! — горзӧ скӧрмӧм комендор Огнёв.
— Усйысь... господин Керенский дінӧ!
Морякъяс дорвыв стенаӧн зырӧны адъютантӧс траплань да оскорблениесьыс дасьӧсь мынтыны сылы водзӧс.
Эриксон тювкнитӧ тамбур будкаӧ.
— Энлӧй, ёртъяс! — властнӧя шуӧ Белышев.
— Энӧ обращайтӧй внимание.
Пон увтӧ, тӧв нуӧ...
Весась корабль вывсьыс, господин адъютант!
Висьталӧй, асланыд министрлы, мый регыд разберитчам изменникъяс кузя!
Шпораяслӧн зёлькӧдчӧмыс ылыстчӧ.
Керенскийлӧн лӧсьыдтӧм кузь тушаа посланецыс прӧйдитӧ заводскӧй двор вомӧн да саялӧ главнӧй пыранінса калитка сайӧ.
— Кык мында унджык йӧзӧс индыны караулӧ! —  распоряжайтчӧ Белышев.
— Ӧні сійӧ юнкеръясӧс либӧ мукӧд корниловецъясӧс ыстас.
abu
— Мед видласны сюйсьыны! — пинь пырыс сӧдзӧдіс машинист Власенко.
Сералігтырйи морякъяс бӧр локталісны олан палубаяс вылӧ.
— Вокъяс!
Председатель! — тревожнӧя горӧдӧны крейсер бӧжладорсянь.
Белышев зэв ӧдйӧ бергӧдчис.
Часӧвӧй матыстчӧ пыран траплань да индӧ заводскӧй вороталань.
Ворота ӧдзӧсъяс надзӧник воссьӧны.
Ӧта-мӧд бӧрся мыччысьӧны кык броневиклӧн турунвиж громадаяс.
— Запасын тайӧ штукаяссӧ видзӧма, мӧдног оз вермы лоны, — предполагайтӧ Липатов.
— Повзьӧдны кӧсйӧ!
— Ӧдйӧджык кубрикъясӧ!
Ставлы дасьтысьны бой кежлӧ! — броневикъяс вылысь синъяссӧ вештывтӧг командуйтӧ Белышев.
— Часӧвӧйяс, офицерскӧй тамбур дорӧ.
Благородиеяс пӧвстысь некодӧс не лэдзны!
И, маузерсӧ перйӧм бӧрын, сійӧ кайӧ кормӧвӧй мостик вылӧ.
Му мылькъяс вывті катласигтыр броневикъяс кыссьӧны двор вомӧн да сувтӧны причал дорӧ крейсерлы паныд.
Матысса машина башнялӧн гӧгрӧс вевтыс воссис.
Люк весьтӧ сувтіс юнкер; сійӧ кучик фуражкаа, выль портупея тасмаясӧн крестӧн зэлӧдӧм кучик курткаа.
Рупор моз кисӧ пуктӧм бӧрын сійӧ по складам горӧдӧ:
— Эй, <ns>ко-ми-тет-чикъ-яс!</ns>
Белышев шыасьӧ мегафон пыр:
— Мый прикажитанныд, господин юнкер?
— Приказывайта отчалитны да мунны, кытчӧ назначитӧма!
Сета дас вит минута!
Палуба вылын кылӧ серам.
— Ветлӧны крейсерӧн сӧмын тэ коддемъясыс, а морякъяс плавайтӧны!
— горзӧ матрос Шевченко.
—  И оз отчаливайтны, а снимайтчӧны.
Сьӧкыд положение вылӧ видзӧдтӧг Белышев оз вермы кутчысьны нюммунӧмысь: юнкер нинӧм оз гӧгӧрво ни морскӧй терминологияысь, ни крейсер петан срокъясысь.
Заводскӧй гаваньысь петӧм вылӧ крейсерлы колӧ часысь не этшаджык, и то буксирнӧй суднояс отсӧгӧн.
— Гашкӧ, содтан минута дас? — шуткаӧн корӧны палуба вывсянь.
Юнкер дӧзмӧ:
— Дас вит минута мысти медым дукныд тіян тані эз вӧв!
Белышев сувтӧ мостик крыло дорӧ да донъялӧ обстановкасӧ.
Быдлаӧ — тамбур выступъяс сайӧ, орудие башняяс сайӧ, надстройкаяс сайӧ, вентилятор раструбъяс сайӧ — меститчӧмаӧсь вооружитчӧм морякъяс.
Коса зялькйӧдлӧны затворъяс.
— Эй тэ, франт! — мегафонсӧ юнкерлань веськӧдӧм бӧрын гораа шуӧ Белышев.
— Сетам тэныд и тэнад приятельясыдлы вит минута, медым усйысьны ворота сайӧ!
Юнкер пырысьтӧм-пыр саялі люк пытшкӧ.
Швач-пӧдлассис вевтыс.
Кыкнан броневикыслӧн башняясыс плавнӧя бергалӧны да бӧр быттьӧ кынмӧны места выланыс.
Пулемётъяссӧ веськӧдӧма крейсер палуба вылӧ.
— Кормӧвӧйяс! — причал весьтын юргӧ Белышевлӧн гӧлӧсыс.
— Прицел господа юнкеръяс кузя!
Палуба вылӧ усигӧн небыдика кышакылӧны чехолъяс.
Скорострельнӧй пушкаяслӧн стволъясыс бергӧдчӧны причаллань.
Выдержка вылӧ чӧв олана дуэль кыссьӧ минутаысь регыдджык.
Сэсся Белышев бара висьталӧ мегафон пыр:
— Господа юнкерьё!
Предлагайта тіянлы нёль минута мысти лоны Калинкин пос дорын!
Он кӧ возражайтӧй, лэптӧй еджыд флаг!
Головнӧй броневик башенкалӧн вевтыс муртса воссьыштіс.
Носӧвӧй чышъянӧн ӧвтчигтырйи люксьыс тыдовтчис перчаткиа ки.
— Ай да молодецъяс! — ошкӧ Белышев.
— Ноко, марш дворсьыс!
Кыкнан машинаыс бӧрыньтчӧны заводскӧй плӧщадкалань и, сиренаясӧн омлялӧм бӧрын, полнӧй ходӧн тӧвзьӧны вороталань.
Маузерсӧ сюйигмоз комиссар лэччис мостик вылысь.
— Гӧститӧдтӧг ставыс артмис.
Мӧдысь оз сюйсьыны...
Тэ мый, Евдоким?
Водз на серавнытӧ, — укӧрайтӧм ногӧн шуӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн прыськайтысь комендорлы.
— Да ме ӧд со мый йылысь, Шура...
Орудиеясным ӧд миян снарядтӧмӧсь!
Холостӧйӧн зарядитӧма!
Гора серам дыр кыліс отсекъясын да палубаяс вылын.
* * *
Рытгорувнас буксирнӧй катеръяс крейсер борт дінӧ домалісны снарядъяс тыра баржа, кодӧс вайисны Кронштадтысь.
Заводитчис баржасӧ ректӧм.
abu
<rus>На воду сумрак похож и так,—</rus>
<rus>бездонна синяя прорва,</rus>
<rus>А тут ещё и виденьем кита туша Авророва.</rus>
В. Маяковский
Войшӧр кежлӧ крейсер — тыр боевӧй дасьлунын.
Баржаысь корабельнӧй пӧгребъясӧ колана мында снаряд грузитӧм помасис.
Временнӧй правительстволӧн курьёзнӧй попыткаыс повзьӧдны морякъясӧс броневикъясӧн да мырдӧн заставитны командаӧс нуӧдны «Аврораӧс» Петроградысь эз удайтчы.
Морякъяс дасьӧсь быдтор вылӧ.
Кык мында содтӧма крейсер вылын караулъяс, и сысянь неылӧ домалӧм тральщик <rus>«Пятнадцатый»</rus> вылын содтӧд сувтӧдалӧма постъяс причал да главнӧй ворота дорӧ, а на сайын, ортсіас — пӧжарнӧй частьлы паныда сквер дорын да Калинкин пос дорын, — ветлӧдлӧны матросъяслӧн да рабочӧйяслӧн патрульяс.
Народ да Временнӧй правительство костын война пырис медбӧръя фазаӧ.
Та йылысь стӧча юӧртӧ Военно-революционнӧй комитетлӧн коймӧд предписаниеыс, кодӧс связнӧй вайис Смольныйысь войшӧр гӧгӧрын.
Сійӧс адресуйтӧма комиссарлы.
Белышев корис ас дінас судӧвӧй комитетса членъясӧс да тӧдмӧдіс найӧс предписаниенас.
Предписаниеыслӧн текстыс татшӧм:
«Аврора» крейсервывса рабочӧй да салдатскӧй депутатъяс Петроградскӧй Сӧветлӧн Военно-революционнӧй комитетса комиссарлы.
Рабочӧй да салдатскӧй депутатъяс Петроградскӧй Сӧветлӧн Военно-революционнӧй комитет постановитіс: поручитны тіянлы став средствоясӧн, кодъяс эмӧсь тіян распоряжениеын, восстановитны Николаевскӧй пос кузя движение».
— Временнӧй правительство прикажитіс юнкеръяслы ӧтарӧ-мӧдарӧ торйӧдны Нева вылысь посъяс, —  висьталӧ связнӧй.
— Николаевскӧй, Дворцӧвӧй, Троицкӧй да Литейнӧй посъяс торйӧдӧма нин.
Гӧгӧрвоан, комиссар, мый думыштӧма Керенский?
Торйӧдны заводскӧйясӧс, медым ни ӧти красногвардейскӧй отряд эз веськав центрӧ, да виччысьны, кытчӧдз корниловецъяс оз воны кар сайысь, а сэки сэсся ӧтвылысь уськӧдчыны рабочӧйяс вылӧ да пӧдтыны миянӧс!
— Колӧ йитны посъяссӧ, — шуис Белышев.
— Да регыдджык.
— Вай меным морт кызьӧс, Шура! — корис Лукичев.
— Вӧтлам юнкеръясӧс Николаевскӧй пос вылысь.
Белышев эз сӧгласитчы:
— Немдумайттӧг нинӧмла сюйсьыны.
Код тӧдас, пос дорас кымын юнкер!
Ыстам кызьӧс — навернӧ, этша; ыстам сё кызьӧс — а друг сідзжӧ этша лоӧ?
Ставсӧ ыстам?
Мый кутам вӧчны, корниловецъяс кӧ татчӧ уськӧдчасны?
Оз позь, йӧз колӧны корабль вылын.
Рискуйтны «Аврораӧн» некыдз оз позь.
Колӧ мунны корабльӧн Неваӧ.
Веськӧдны орудиеяссӧ пос вылӧ и найӧ прицел улын атакуйтны да вӧтлыны юнкеръясӧс.
Судӧвӧй комитетса членъяс думыштчисны.
— Коді нуӧдас? — падъялӧ Белоусов.
— Тайӧ ӧд крейсер, а абу пыж.
Сюсьӧн колӧ лоны, медым татшӧм махинаӧн веськӧдлыны.
— А мый вылӧ офицеръясыс корабль вылын? — скӧрысь юаліс Векшин.
— Февральсянь дась нянь сёйӧны.
Найӧ и нуӧдасны.
Ме сы дор, медым мунны послань.
Липатов, Захаров да Неволин сӧгласитчӧны Векшинкӧд.
— Разведкатӧ берегӧ ыстыны всё-таки оз мешайт, — шуӧ Лукичев.
— Кор пырам Неваӧ, сэк кыкнанладорас ыстам —  Васильевскӧй остров вылӧ да Английскӧй набережнӧй вылӧ, — решитіс Белышев.
— Сідзкӧ, сёрнитчим: мунам послань!
Дасьтӧй йӧзӧс.
Мед лэптасны пар да шонтасны машинаяссӧ.
Тайӧс ас выланыд босьтӧй ті куимӧн — Белоусов, Неволин да Лукичев.
Прожектор миянлы непременнӧ ковмас, сідзкӧ, Векшин, висьтав та йылысь электрикъяслы.
Мукӧдыс — рулевӧй вахта, комендоръяс, сигнальщикъяс, буксирнӧй пароходъяс да господа офицеръяс — миян сайын: Липатов, Захаров да ме сайын.
Помалім сёрнисӧ.
* * *
Час войын парсӧ вӧлі лэптӧма маркаӧдз, машинаяс шонтӧма.
Комендоръяс, электрикъяс, рулевӧйяс важӧн нин асланыс местаясынӧсь.
Корабль дась плавание кежлӧ, но петӧмыс друг нюжалӧ, сы вӧсна мый командир да мукӧд офицеръяс ӧткажитчисны подчинитчыны судӧвӧй комитет решениелы.
Медбӧръя здукас Эриксон заявитіс комиссарлы, мый осадкаыс не сӧмын оз лэдз крейсерлы воны Николаевскӧй пос дорӧдз, но мешайтас весиг пырны Неваӧ.
— Война чӧжӧн юлысь фарватерсӧ ни ӧтчыд эз джудждӧдлыны, — объясняйтіс ӧткажитчӧмыслысь помкасӧ командир.
— Джуджыд-ӧ збыльвылас юыс, ог тӧдӧй, корабль вермас сибдыны ляпкыдінӧ.
Эриксонӧн висьталӧм доводыс серьёзнӧй.
Формальнӧ командир прав, а збыльвылас — морякъяс зэв бура гӧгӧрвоӧны тайӧс — сійӧ оз кӧсйы нуӧдны корабльсӧ Неваӧ и дзебӧ тайӧс думыштӧм помка улӧ.
Комиссар бара чукӧртіс судӧвӧй комитет.
— Мый вӧчны, другъяс-ёртъяс?
— Колӧ мерайтны, — предлагайтӧ судӧвӧй комитетса секретарь Сергей Захаров.
— Мыйӧн? — юалӧ Векшин.
— Катеръяс абуӧсь, Смольный дорынӧсь.
— Босьтча мерайтны фарватерсӧ ручнӧй лотӧн.
Вайӧй шлюпка, пӧнар, бумага лист да нёль сынысьӧс, — корӧ старшина.
Белышев падъялӧ:
— Рискованнӧ, Сергей.
Пос вывсянь юнкеръяс казяласны — шыркнитасны пуляӧн.
— Старайтча, медым оз шырыштны.
Прикажит, комиссар, лэдзны шлюпка!
— скӧрысь повторяйтӧ Захаров.
— Быд минута дона.
Сійӧ пасьталӧ бушлатсӧ, лэптӧ воротниксӧ, лэдзӧ плеш вылас бескозыркасӧ да мунӧ.
Дыр кыссьысь часӧн-джынйӧн чӧж Белышев да командаыс пӧшти ставнас, машиннӧй да котельнӧй отделениеясса вахтеннӧйясысь кындзи, кынмӧны вылыс палуба вылын кӧдзыд зэр улын, видзӧдӧны войся пемыдас, коді ньылыштіс шлюпкасӧ, да тӧждысьӧмӧн кывзысьӧны ружьеяс лыйӧм шыӧ, коді тшӧкыда кылӧ кӧнкӧ Неваланьын.
Медбӧрын кыліс Липатовлӧн радлана гӧлӧсыс:
— Шлюпка!
Ӧтвет пыдди мигайтӧ электрическӧй фонарик.
Тайӧ сигналитӧ Захаров.
Уна дас ки кватитӧны старшинаӧс да кыскӧны палуба вылӧ.
Брӧдва кӧтасьӧм, кӧдзыдысла да скӧрысла дрӧжжитысь Захаров сувтіс машиннӧй кубрик шӧрӧ да чургӧдіс Белышевлы чертёжа лист.
— Тыр порядок!
Джудждаыс «Авроралы» дзик нормальнӧй.
Весиг запас на эм.
Нимкодьысла Белышев тэрмасьӧ кают-компанияӧ, кӧні пукалӧны офицеръяс да командир. Найӧ вунӧдӧмаӧсь узьӧм йылысь.
— Тіян сайын кыв, граждана.
— Сійӧ пуктіс ва листсӧ пызан вылӧ.
— Со промерыс.
Смела вермам мунны дзик пос дорӧдзыс.
Офицеръяслӧн чужӧмъясыс зумышӧсь да скӧрӧсь.
Эриксон надзӧник юаліс:
— Мыйла корабль мунас пос дінӧ?
— Ме жӧ висьтавлі нин тіянлы!
Юнкеръяс думыштӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ торйӧдны поссӧ, а Военно-революционнӧй комитет предпишитіс миянлы — крейсер «Авроралы» — став средствоясӧн восстановитны движение.
— Кӧсъянныд лыйлыны Зимнийӧс? — важмоз надзӧник юалӧ Эриксон.
— Сы йылысь гадайтны оз сулав, — думайтыштӧм бӧрын вочавидзис Белышев.
— Военно-революционнӧй комитет кӧ прикажитас, кутам лыйлыны Зимнийӧс... кытчӧдз Временнӧй правительство оз сдайтчы.
— Мӧдногӧн кӧ шуны, большевикъяс панӧны гражданскӧй война да предлагайтӧны миянлы примитны сыын участие! — шуис командир.
— Э-э, мый думыштӧмныд! — неуна шӧйӧвошӧмӧн шензьӧ комиссар.
— Коді торйӧдіс Николаевскӧй поссӧ — большевикъяс али господа юнкеръяс?
Большевикъяс требуйтӧны: власть — Сӧветъяслы, му да заводъяс — уджалысь йӧзлы, мир — народъяслы!
Тадзи кӧсйӧ став народ, а Керенский да найӧ, коді сы дор — капиталистъяс да помещикъяс, — оз кӧсйыны тайӧс.
Сідзкӧ, колӧ вӧтлыны найӧс власть бердысь!
— Весьшӧрӧ агитируйтанныд! — нервничайтӧ Эриксон.
— Юӧрта тіянлы крейсер «Аврораса» дзик став офицеръяс нимсянь: ми дзикӧдз ӧтказывайтчам нуӧдны корабль Николаевскӧй пос дінӧ!
Гражданскӧй войнаын участвуйтны ог кӧсйӧй!
Ми абу ни большевикъяс дор, ни Керенский дор, а Россия дор!..
— Сідз-ӧ? — Эриксон синъясӧ видзӧдігтыр скӧрысь торкис Белышев.
— Россия — сійӧ народ, а ми, большевикъяс, — народкӧд.
Народ веритӧ миянлы, а оз Керенскийлы!
— Ми кутам асьнымӧс нейтральнӧя, — ас кыв вылас сулалӧ командир.
— Кӧсъянныд виччысьны, коді вермас?
Тайӧ тіян медбӧръя кывныд?
— Да.
— Ладнӧ...
Часӧвӧйяс! — чертёжа листсӧ кватитігтыр да трубкаӧ сійӧс гартігмоз скӧрысь горӧдіс комиссар.
Ӧдзӧс костӧд тыдовтчисны кык вооружённӧй матрослӧн фигураясыс.
Комиссар приказывайтӧ:
— Некодӧс не лэдзны кают-компанияысь да не лэдзны иллюминаторъяс дінӧ!
Иллюминаторъяс тупкыны броневӧй крышкаясӧн!
Пукалысь офицеръяслань бергӧдчӧмӧн да асьсӧ киас босьтӧм бӧрын нин сійӧ помаліс:
— Эк ті, нейтральнӧйяс!..
Весиг он кужӧй корсьны ассьыныд местанытӧ, а ещӧ лыддянныд асьнытӧ морякъясӧн!
Думыштлӧй бурджыка, мый шуа тіянлы медбӧрын: либӧ народкӧд, либӧ народлы паныд.
Кодыскӧ ӧтиыс.
Коймӧдтор абу.
Помалӧм бӧрын сійӧ кайис вылыс палуба вылӧ.
— Со комиссар! — горзӧны быд боксянь.
Белышевлы паныд локтӧны тӧдтӧм матрос да тошка олӧмакодь морт. Найӧс кытшалӧмаӧсь судӧвӧй комитетса членъяс.
— Военно-революционнӧй комитет распоряжение серти Кексгольмскӧй полкысь мӧд батальонсӧ выделитӧма «Авроралы» отсӧг вылӧ, — рапортуйтӧ салдат.
— А ме Второй Балтийскӧй экипажысь, — висьтасис матрос.
— Шуйга сектор штабысь.
Йитӧд кутӧм вылӧ.
Получитінныд предписание мунны Николаевскӧй пос дорӧ?
Белышев утвердительнӧя довкйӧдлӧ юрнас:
— Получитім.
Сӧмын думыштлам, кыдзи нуӧдны «Аврораӧс»...
Миян офицеръяс, тыдалӧ, забастовка кыпӧдісны.
— Воспитаниеыс налы оз позволяйт, — серамсорӧн шыасис тошка кексгольмец.
— Заставитам! — скӧралӧ Векшин.
— Давай ме накӧд веськыда сёрнитышта!..
Сійӧ кыскис револьверсӧ.
— Эн повзьӧдлы, найӧ и сідзи нин повзьӧмаӧсь, —  ӧлӧдӧ Захаров.
— Асьным нуӧдам, вот аддзылан.
Оз господа нуны рулевӧй вахтасӧ, а матросъяс.
Сувтӧда медся буръяссӧ.
Сӧгласен, комиссар?
— Действуйт, — разрешайтӧ Белышев.
— Миян батальонлы мый вӧчны? — казьтыштӧ кексгольмец.
— Петкӧдӧй йӧзтӧ Английскӧй набережнӧй вылӧ.
Ми веськӧдам орудиеяснымӧс юнкеръяс вылӧ, а ті долженӧсь вӧтлыны найӧс пос дорысь.
— Ӧти кывйӧн, — помалӧ экипажса связнӧй, —  штабын доложита тадзи: мыйӧн «Аврора» пырас Неваӧ, кексгольмецъяс — пос дорӧ...
Мӧдім, пехота!
Кыкнан посланецыс мунӧны корабль вылысь.
— Асланыд местаясад сулавны! — кыз гӧлӧсӧн командуйтіс старшина.
— Швартовъяс вылысь снимитчыны!
Юӧртны «Пятнадцатыйлы»: мед петас ӧні жӧ миян бӧрысь!
Юргӧны боцманъяслӧн дудкаяс, кылӧны кокшыяс, горзӧны ӧта-мӧдыслы матросъяс буксирнӧй пароходъяс вылын, кодъяс долженӧсь петкӧдны крейсерӧс заводскӧй гаваньысь.
Ставыс мунӧ сідз, кыдзи и век туйӧ петігӧн.
Белышев, Липатов да Захаров кайӧны команднӧй мостик вылӧ.
Ас олӧмас первойысь налы ковмас ас кежаныс нуӧдны корабль, да ещӧ сап пемыд октябрьскӧй войӧ, Невалӧн чукыльӧсь фарватерӧд.
Движениелӧн быд здукын грӧзитӧ авария, но мӧд петан туй абу.
Военно-революционнӧй комитетлысь предписаниесӧ «Аврораса» морякъяс обязанӧсь выполнитны помӧдз.
Татшӧмӧсь мӧвпъясыс Белышевлӧн да ставыслӧн, кодъяс сыкӧд орччӧн мостик вылынӧсь.
Ӧтырышъя триньгӧ машиннӧй телеграфлӧн звонокыс.
Тайӧ старшина вештіс ход указательлысь ручкасӧ <rus>«малый вперёд»</rus> вылӧ.
Пыр жӧ кыліс ӧтветнӧй звонок, коді висьталіс сы йылысь, мый приказсӧ гӧгӧрвоӧма и машиннӧй отделениеын механизмъяс заводитісны уджавны.
Кык буксирнӧй пароход отсалӧны крейсерлы петны Невалӧн тыдавтӧм фарватерӧ.
Бӧрсяньыс кыссьӧ тральщик.
Комиссар быттьӧ кынмӧ места вылас да кывзӧ старшиналысь кывъяссӧ.
Напряжениеысла лэчыд гӧлӧсӧн Захаров индӧ штурвал дорын сулалысь матрослы курс.
Кодкӧ настойчивӧя чуксалӧ Белышевӧс:
— Комиссар!..
Председатель!..
Трап вылын тыдовтчис винтовкаа мортлӧн мыгӧрыс.
Белышев тӧдіс офицеръяс дінӧ сувтӧдӧм часӧвӧйяс пиысь ӧтиӧс.
— Мыйла ас вӧлясьыд мунін пост вылысь?
— Дмитриев синсӧ на вылысь оз вештыв, — ас вывсьыс мыжсӧ зільӧ вештыны матрос.
— Некодӧс лои тэ дінӧ ыстыны.
А командирлы мыйлакӧ ковмӧмныд: вайӧй комиссарӧс — и ставыс!
Скӧрмӧм Белышев чабыртіс кисӧ да воськовтіс траплань:
— Висьтав сылы...
Кыкысь ме кори, коймӧдысь ог кут.
Висьтав: некор.
Корабль мӧдӧдчис.
А, гашкӧ, сійӧ вежис думсӧ...
Ладнӧ, вайӧд татчӧ.
Недыр мысти мостик вылӧ кайис Эриксон, сы бӧрысь — часӧвӧй.
— Ме сӧгласен нуӧдны корабль.
— Сідзкӧ, думыштінныд да гӧгӧрвоинныд? —  юаліс Белышев.
— Ог, прӧстӧ ог вермы сідзи вӧчны, медым «Аврора» сибдіс ляпкыдінӧ.
Быть нуӧд.
И сӧмын пос дорӧдз.
Сэсся нинӧм вӧчны ог кут.
— Ладнӧ, ладнӧ...
Асылыс петкӧдлас.
Маузер кобурасӧ разьӧм бӧрын Белышев занимайтӧ места командир дорын.
Войся пемыд да зэр пырыс надзӧник писькӧдчигтыр крейсер петіс невскӧй фарватерӧ.
* * *
Югдандорыс «Аврора» сувтіс Николаевскӧй пос дорӧ да чӧвтіс якӧр.
Прожекторсянь усьысь югӧрыс кыссьӧ берег пӧлӧн да югдӧдӧ пемыдінсьыс юнкеръяслысь фигураяссӧ да броневиксӧ, коді быттьӧ унмовсьӧма пос вылӧ пыранінӧ.
Крейсер вывсянь бура тыдалӧ: юнкеръяс панъясигтырйи котӧртӧны набережнӧй кузя переулокъяслань, а броневик вӧрзьӧ места вывсьыс да полнӧй ходӧн пызйӧ-мунӧ Сенатлӧн ылын сулалысь зданиелань.
Врагъяс эз заводитны бой.
Прожектор югӧр улын пемыдінсьыс тыдовтчӧны кыкнан берегас сулалысь зданиеяслӧн фасадъясыс, Зимний дворечлӧн зэв ыджыд кубыс.
Сэтчӧ и веськӧдӧма «Авроралысь» пушкаяссӧ.
abu
<rus>А из-за Николаевского чугунного моста,</rus>
<rus>как смерть, глядит неласковая Аврорьих башен сталь.</rus>
В. Маяковский
Дыр оз югды.
Ыркыд тӧв оз вермы разӧдны сук русӧ.
Ру вӧснаыс да мисьтӧм рӧмыд октябрьскӧй асыв вӧснаыс юлӧн веркӧсыс оз тыдав.
Николаевскӧй пос потшӧ Невасӧ «Аврора» водзын да кажитчӧ гӧрба чудовище кодьӧн, коді ӧшйӧма пространствоас некутшӧм мыджӧдтӧг.
Корабельнӧй прожекторлӧн югӧрыс вошӧ пемыдас.
Сійӧ писькӧдӧ пемыдсӧ да кайӧ ӧшалысь зэра кымӧръяс улӧ либӧ усьӧ Английскӧй да Сенатскӧй набережнӧйяслӧн арся слӧтӧн полируйтӧм гранитнӧй плитаяс вылӧ, Зимний дворецлӧн помтӧм кузь фасад вылӧ, сэсся тіралысь гӧгрӧс пятноӧн Дворцӧвӧй пос кузя вуджӧ Васильевскӧй остров вылӧ, Ростральнӧй колоннаяс дінӧ, векньыдик виж туй моз нюжалӧ Университетскӧй набережнӧй пӧлӧн да, вочасӧн дженьдаммиг, кыссьӧ зэрысла лӧсталысь древньӧй сфинксъяс дорӧ, кодъяс быттьӧ нуӧны Николаевскӧй пос дорын бессменнӧй вахта.
Военно-революционнӧй комитетлысь приказсӧ выполнитӧма куим час да комын минута асылын.
Мыйӧн юнкеръяс аддзисны «Аврораӧс» да кутісны пышйыны кытчӧкӧ пемыдас, корабельнӧй электрикъяслӧн группа шлюпкаӧн петіс берегӧ да аслас выннас вайӧдіс движениеӧ послысь разводнӧй юкӧнса механизмъяссӧ.
Сійӧ жӧ здукас, кор пролётыс лои места вылас, кексгольмецъяслы да Второй Балтийскӧй флотскӧй экипажса морякъяслы паныд Васильевскӧй остров вывсянь ыльнитісны Финляндскӧй резервнӧй да сё кӧкъямысдасӧд пехотнӧй полкъясса салдатъяслӧн да василеостровскӧй красногвардеецъяслӧн отрядъяс.
Найӧ ӧтлаасисны да мӧдӧдчисны кар шӧрлань.
Авроровецъяс пиысь унаӧн кӧсйисны вӧчны на моз жӧ, но Военно-революционнӧй комитет нимсянь Белышев, кыдзи сылӧн комиссар, запретитіс эновтны корабльсӧ.
Ставыслы ӧтитӧг, Лукичевысь кындзи.
Сійӧс вуджӧдісны шлюпкаӧн Нева вомӧн, медым сійӧ нуас Смольныйӧ комиссарлысь донесение сы йылысь, мый крейсер «Аврора» кутӧ Зимний дворецӧс шестидюймӧвӧй орудиеяс прицел улын да мый морякъяс виччысьӧны Ленинлысь да Сталинлысь водзӧ лоан индӧдъяс.
Мыйӧн Лукичев воши ру пиӧ, пос сайӧ, корабельнӧй кӧлӧкӧл кучкис куимысь — висьталіс кад.
Регыд кӧкъямыс час асыв, но лунъюгыдыс некыдз оз вермы водзсасьны войся пемыдыскӧд.
Куим часысь дырджык ковмис виччысьны Смольныйысь ӧтвет.
Кӧтасьӧны коблытӧм зэр улын чизыр штормӧвӧй тӧв йылын бак вылын да кормаын орудийнӧй расчётса йӧз, прожектор дорын марсӧвӧй площадкавывса электрикъяс.
Мостик вылын муртса тыдыштӧны куим морт. Найӧ ёсь йыла капюшона клеёнка дождевикаӧсь.
Тайӧ Белышев, Липатов да Захаров.
Узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяс водзас налӧн ставыс ӧтлаасьӧ, ставыс руд.
«Авроралӧн» мостикыс быттьӧ ӧшалӧ сук кымӧръяс весьтын.
* * *
Гораа юраліг нёльысь кучкӧ корабельнӧй кӧлӧкӧл: кӧкъямыс час асыв.
Комиссар колис мостик вылӧ Липатовӧс да Захаровӧс да лэччис корабль пытшкӧ.
Быдлаын — кубрикъясын и олан палуба коридоръясын — кылӧ уна сё мортлӧн сёрни.
Морякъяс дасьӧсь: бушлатъяссӧ кизялӧмаӧсь, винтовкаясыс кианыс либӧ орччӧн сулалӧны.
Муртса югъялыштӧны бушлат вылӧ ӧшлӧм виж патронъяса лентаяс, дзирдалӧны штыкъяс да винтовка стволъяс.
Машинистъяс сюся кывзӧны комиссарлысь висьталӧмсӧ.
— Босьтӧй дас мортӧн да тӧдмалӧй, мый вӧчсьӧ Зимний дорын.
Фотеев, мун Конногвардейскӧй бульварӧд Исаакиевскӧй площадьлань.
Бабин, мун набережнӧй кузя Адмиралтействолань.
Энӧ рискуйтӧй, но юнкеръяс да мукӧд корниловецъяс кӧ вӧрзьӧдасны, эн сетчӧй!
— Эн сомневайтчы, — эскӧдӧ Бабин.
— Кужам асьнымӧс петкӧдлыны: ми «Аврора» вылысь!
Разведкаӧ мунны уна лыда кӧсйысьяс пӧвстысь кызь мортӧс бӧрйӧм мысти машинистъяс нуӧдӧны найӧс вылыс палуба вылӧ, траплань, код дорын посньыдик гыяс пӧвстын вӧрыштӧны корабль вылысь лэдзӧм шлюпкаяс.
Белышев лэдзис плащ капюшонсӧ да водзӧ видлаліс помещениеяс.
Лӧсьыд олыштны шоныдінын, кор войсӧ коллялан тӧв йылын, зэр улын!
Чошкӧдӧм пельяс кылӧны сёрни шы.
Комиссар пырӧ кубрикӧ.
Сералысь артиллеристъяс топыд кытшӧн пукалӧны да сулалӧны ён комендор Евдоким Огнёв да сылӧн медся бур друг Ларион Гурдин гӧгӧр.
— ...Вот виччысьлӧй, — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Огнёв, —  пасьвартам господаӧс — и асьным аслыным господаӧн лоам!
Артиллеристъяс чужӧм вылысь нюмыс вежсьӧ суровӧй решимостьӧн.
Ставныс видзӧдӧны Белышев вылӧ: регыд-ӧ?
— Мый нӧ виччысьнысӧ? — падъялӧ комендор Минеев.
— Кор выступитам, комиссар?
— А эгӧ ӧмӧй ми выступитӧй?
— юалӧ Белышев.
—  Мыйӧн нӧ пушкаяслы омӧль позицияыс?
Али думайтанныд, онӧ веськалӧй Зимнийӧ?
— Тасянь?..
Кыдзкӧ веськалам жӧ, — кӧсйысьӧ Огнёв.
— Сӧмын прикажит.
— Ог ме приказывайт, а Военно-революционнӧй комитет.
Ми обязанӧсь подчиняйтчыны индӧдъяслы.
Сідзи прикажитіс Центробалт.
Лукичевӧс ыстім Смольныйӧ.
Локтас и висьталас, мый прикажитісны «Авроралы».
Гурдин ышловзис:
— Регыдджык эськӧ...
Сигнальнӧй звоноклӧн пельтӧ чунӧдана зильгӧм кылӧ корабль пасьтала.
Ӧні сёрнитны некор.
Мунігмозыс винтовкаяссӧ заряжайтігтыр, ӧта-мӧдсӧ ордйӧдаліг морякъяс котӧрӧн кайӧны Белышев бӧрся вылыс палуба вылӧ.
Век на сӧмын югдӧ.
Букыд октябрьскӧй лун пуксьӧ Нева весьтӧ да гранитнӧй набережнӧйясвывса зданиеяс фасад весьтӧ.
Пос да набережнӧйяс вылын абу ни ӧти морт лов.
Юлӧн свинеч рӧма веркӧс вывті тӧв вӧтлӧ пемыдгӧрд рӧма посньыдик гыяс.
Комиссар видзӧдалӧ гӧгӧрбок, нинӧм оз аддзы грӧзитанасӧ да тэрмасьӧ мостик вылӧ, медым тӧдмавны боевӧй тревогалысь помкасӧ.
— Видзӧд!
Захаров чургӧдӧ кисӧ ю устьелань, кӧні ру пыр кыпӧдчӧны цехъяслӧн корпусъяс, стапельнӧй площадкаяс стрӧитны помавтӧм корабльясӧн да Балтийскӧй заводлӧн кранъяс, быттьӧкӧ лэдзӧм ныра зэв гырысь аистъяс.
Цехъяс фон вылын Нева кузя послань локтӧны вит кузьмӧс пятно.
— Миноносецъяс! — шуӧ Липатов.
— Код дор?
Керенский дор али миян дор?
Белышев кватитӧ бинокльсӧ.
Бура тыдалӧны ляпкыдик миноносецъяс да джуджыд бортъяса миннӧй заградительяс.
Гырысь гыяс кыпӧдіг да найӧс гранитнӧй берегъяс дорӧ йӧткалігтыр корабльяс воӧны ва катыд.
—<rus>«Прозорливый»</rus>, — лыддьӧ Белышев медводдза миноносецлысь нимсӧ.
— Сы бӧрся заградитель «Хопёр», коймӧдӧн катӧ миноносец <rus>«Прочный»</rus>, нёльӧдӧн — миннӧй заградитель «Амур», медбӧрын — <rus>«Рьяный»</rus>.
Кронштадтысь.
Миян дор!
Боевӧй тревогалы пом!
Ӧта-мӧд бӧрся корабльяс матыстчӧны Николаевскӧй пос дінӧ.
Палубаяс вылын тырыс вооружённӧй морякъяс, гафельяс улын дӧлалӧны гӧрд флагъяс, боевӧй рубкаяс стенӧ ӧшӧдалӧма кумач полотнояс, на вылӧ гырысь букваясӧн гижӧма медся популярнӧй лозунг:
СТАВ ВЛАСТЬ СӦВЕТЪЯСЛЫ!
Ӧдсӧ ньӧжмӧдӧм бӧрын корабльяс бергӧдчӧны крейсер дінын да ӧта-мӧд бӧрсяыс сувталӧны Английскӧй набережнӧй дорӧ: стена бердас первой сувтӧ <rus>«Прозорливый»</rus>, сэсся миннӧй заградительяс да мукӧд миноносецъяс.
Меддорса корабль вывсьыс борт сайӧ петкӧдӧны шлюпбалкаяс *.
* Шлюпбалкаяс — бергалысь стальнӧй брусъяс, код улӧ корабль вылын ӧшӧдӧны шлюпкаяс.
Некымын моряк чеччыштӧны шлюпкаӧ, лэдзӧны сійӧс ваӧ да сынӧны Нева вомӧн «Авроралань».
Белышев петӧ параднӧй трап вылӧ, медым встретитны гӧстьясӧс.
Шлюпкасьыс трап вылӧ кавшасьӧ да крейсер палуба вылӧ котӧрӧн кайӧ ыджыд тушаа моряк.
Блин моз лясмунӧм бескозырка вылас — Балтийскӧй флотса линейнӧй корабльлӧн нимыс: <rus>«Заря свободы»</rus>.
Тасма дорас — маузер.
Сапӧгыс дзуртӧ.
Зэрысь тупкысьӧм могысь бушлат воротниксӧ лэптӧма.
Чужӧмыс том, паськыд черлыяса, синъясас — тӧждысьӧм, решимость, уверенность.
Моряк мыйвынсьыс треситӧ кисӧ Белышевлысь да ставныслысь, кодъяс сулалӧны трап дорын.
— Эг сёрмӧй? — тӧждысьӧ сійӧ.
— Ми зэв ёна тэрмасим.
— Буретш воинныд, — успокаивайтӧ Белышев.
—  Заводитчис дзик на неважӧн, но уджыс тырмас и тіянлы и миянлы.
— А ті мыйла абу карынӧсь?
Белышев нуӧдӧ кинас веськыд визь бакӧвӧй орудиесянь Зимний дворецӧдз:
— Босьтім мушка вылӧ временнӧй министръясӧс.
— Гӧгӧрвоана, — шпыньмуніс гӧсть.
— Тайӧ и эм Керенскийлӧн квартираыс?
Вӧтлам ручӧс ош гуысь!
Надейтчам «Аврора» вывса пушкаяс вылӧ.
Приказсӧ миянлы Кронштадтын на телефон пыр висьталісны: кытшавны Зимнийӧс.
— Кутӧй миянкӧд йитӧд, — рекомендуйтӧ комиссар.
— Ми ыстім Смольныйӧ мортӧс да разведкаӧ кык отряд.
— Но, но.
Сідзкӧ, выделита связнӧйясӧс.
Кронштадтец кӧзыряйтӧ да бӧр мунӧ шлюпкаӧ.
Уна син видзӧдӧны сы бӧрся, кор сійӧ вуджӧ Нева вомӧн.
Джын туйсӧ мунӧм бӧрын кронштадтец пӧрччӧ нин бескозыркасӧ да семафоритӧ миноносецъяслы.
— Десант берегӧ! — шлюпкаса мортлысь киӧн ӧвтчӧмсӧ видзӧдігтыр объявляйтӧ семафорлысь значениесӧ сигнальщик Ведякин.
«Аврора» борт вывсянь тыдалӧ: миноносецъяс да миннӧй заградительяс вывсянь берегӧ петӧ сьӧд бушлатъяса йӧз чукӧр.
Кузь цепӧн десант нюжӧдчӧ набережнӧй пӧлӧн Николаевскӧй поссянь Дворцӧвӧй послань.
— Но, виччысь, Керенский! — радлігтыр шуалӧны палуба вылын.
— Мӧдісны орёлъяс! — ошкӧмӧн да дзебтӧм завидьлунӧн шуӧ матрос Шевченко.
— Эк, эськӧ миянлы кӧ накӧд тшӧтш!
Вӧч уважение, комиссар!
Морякъяс мыйкӧ виччысигтыр видзӧдӧны Белышев вылӧ.
Комиссар оз веж ассьыс кывсӧ.
— Лукичев вотӧдз оз позь.
А ӧні... коді абу вахта вылын — уліӧ!
Разӧдчыны асланыд кубрикъясаныд!
Лоны дасьӧн!
Сійӧ бара кайис мостик вылӧ, лэдзыштіс плеш весьтас плащ-дождевиклысь капюшонсӧ, сувтіс Липатовкӧд да Захаровкӧд орччӧн и, волнуйтчӧмсӧ дзебӧмӧн, синсӧ вештывтӧг кутіс видзӧдны поссайса площадь вылӧ, кысянь должен локны Лукичев.
Октябрь 25 лун вӧлі букыд. Букыд лун пуксис штормӧвӧй тӧлӧн гызьӧдӧм сім рӧма Нева весьтӧ, набережнӧйяс вылын ру пиын сулалысь аристократическӧй особнякъяс весьтӧ, Балтийскӧй судостроительнӧй заводлӧн цехъяс да кружевнӧй подъёмнӧй кранъяс весьтӧ, Николаевскӧй пос дорын сулалысь корабльяслӧн руд корпусъяс весьтӧ.
Ру пырыс муртса югъялыштісны Дворцӧвӧй послань мунысь десантнӧй отрядлӧн уна сё винтовка штык, крейсервывса орудиеяслӧн вевттьытӧм стволъясыс дугдывтӧг видзӧдісны Зимнийлань; быттьӧ кынмӧмаӧсь места выланыс, сулалісны пушкаяс дорын комендоръяс, трап дорын —  часӧвӧйяс, мостик вылын — комиссар да сылӧн отсасьысьясыс.
«Аврораса» морякъяс виччысьӧны приказ.
abu
<rus>А поверху — город как будто взорван, —</rus>
<rus>бабахнула шестидюймовка Авророва.</rus>
В. Маяковский
Лукичев воис сӧмын луншӧр кадӧ.
— Военно-революционнӧй комитет прикажитіс передайтны со мый, — мостик вылӧ кайӧм бӧрын докладывайтӧ сійӧ.
— Первой: выделитны некымын неыджыд отряд да кадысь кадӧ ыстывлыны найӧс разведкаӧ центрӧ да Зимнийлань.
Мӧд: дугдывтӧг нуӧдны вахта корабельнӧй радиотелеграф дорын.
Коймӧд: ыстыны ветымын мортӧс охраняйтны Смольный.
Комендантӧн сэтчӧ назначитӧма «Диана» вылысь Мальковӧс.
— Менам годок! — радпырысь шуис Захаров.
—  Экипажысь бригадаӧ назначитлісны ӧтлаын дас ӧтикӧд воын.
Зумыд морт.
Серьёзнӧй.
— Миян кык отряд берегынӧсь нин.
Ладнӧ, ыстам ещӧ кыкӧс, — шуис Белышев.
— А Смольныйӧ назначитас Липатов.
Сы ордын строевӧйяслӧн список.
Действуйт, Тимофей.
— Пыр жӧ выделита.
Липатов кыскис бушлат зепсьыс бумага лист; лист кыкнанладорас вӧлі гижалӧма морякъяслысь овъяссӧ.
— Кодӧс аддзылін? — интересуйтчӧ Белышев.
Лукичев чужӧм вылын тӧдчӧ ыджыд радлун:
— Асьсӧ Ленинӧс — вот кодӧс!
Морякъяс топыдджыка сувталісны машинист гӧгӧр.
— Энлы, энлы!
Кутшӧмджык сійӧ? — юасьӧ Липатов.
— Неыджыд тушаа сэтшӧм, тошка да уска, штатскӧй паськӧма...
Сійӧ али абу?
Лукичев шензьӧ.
— Неыджыд тушаа, ме ыджда кымын, вернӧ; штатскӧй паськӧма — сідзжӧ вернӧ; но тоштӧм да устӧм.
— Сідзкӧ, сійӧ абу Ленин, — решительнӧя шуӧ Липатов.
— Ме ӧд сійӧс военнӧй представительяслӧн совещание вылысь июнь тӧлысьын аддзылі и Кшесинская дворец балкон вылысь июль тӧлысьын, демонстрация водзвылын, кор сійӧ речь висьталіс.
Ылісянь, дерт, но запомниті.
— Аддзан, кутшӧма тэ ылалӧмыд, Микола, — разочарованнӧя надзӧник шуис Захаров.
— Ньӧти эг ылав! — дӧзмӧ Лукичев.
— Аслам пельӧн кывлі сылысь овсӧ.
— Висьтав тӧлкӧн, — сӧветуйтӧ Белышев.
— Кытысь тэ аддзылін Ленинӧс?
— Смольныйысь!
Локті, а йӧзыс сэні ещӧ на унджык войдӧрлунъя дорсьыд, кор тай ми тэкӧд Свердлов дорад ветлім.
Улі судтаас да коридоръясас чуньыд оз тӧр.
Винтовкаяс вылӧ ордеръяс сеталӧны, быд заводлы сё ветымынӧс.
Дас сизимӧд комнатаын некод абу, кӧть часӧвӧй и сулалӧ.
Юалі сылысь, кӧні Военно-революционнӧй комитет.
Сетіс меным мӧд адрес: дасӧд номера комната.
Муна коридорӧдыс, номеръяссӧ ӧдзӧсъяссьыс видзӧдала, а паныд тэрыба локтӧ ӧти морт.
Воис мекӧд ӧтвесьтӧ, читкыртіс синъяссӧ, сюсь синъяснас видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ ме пытшкӧ пыраліс, да юалӧ: «Ті кодӧс корсянныд, товарищ?»
Гӧлӧсыс мелі, но «эр» буква оз сідзи шу, кыдзи ставыс.
Картавитыштӧ неуна.
Ог тӧд мыйла, а сӧмын ме зэв тэрыба висьталі, мый «Аврораса» морякъяс выполнитісны Военно-революционнӧй комитетлысь предписаниесӧ да виччысьӧны индӧдъяс, мый вӧчны водзӧ.
«Зэв бур, зэв бур, — тэрыба ӧтвечайтӧ сійӧ.
— Висьталӧй сы йылысь комитетса членъяслы.
Найӧ дасӧд комнатаынӧсь».
Петкӧдліс меным, кӧні дасӧд номера комната, и кӧсйис мунны, но пельӧс сайсянь сы дорӧ петіс кутшӧмкӧ ӧчкиа соглашатель да горзӧ: «Ті надейтчанныд да мыджсянныд штыкъяс вылӧ, господин Ленин?»
Сэки ме кынми места вылӧ.
Сідзкӧ, тайӧ и эм Лениныд?!
Сулала да виччыся: мый сійӧ шуас...
Видзӧда, Ленин малалӧ ассьыс паськыд плешсӧ, мудера читкыралӧ синъяссӧ да водтӧдӧ сійӧ соглашательсӧ, коді кӧсйӧ буржуйяскӧд бурӧн сёрнитчыны, водтӧдӧ кыкнан лопатка вылас...
Кывйысь кывйӧ помнита: «Оз большевикъяс, но став народ штыкъясӧн кутас дорйыны революциялысь завоеваниеяссӧ...»
Бергӧдчис да кутіс мунны коридор кузя, а ме видзӧда, видзӧда сы вылӧ...
Но ни тош, ни ус Ленинлӧн эз вӧв.
— Кыдз нӧ сідз? — шуӧ шӧйӧвошӧм Липатов.
— Дзик прӧстӧ, — дӧгадывайтчӧ Белышев.
— Кымын тӧлысь ӧд сійӧ шпикъясысь дзебсясис!
Навернӧ, бритіс ус-тошсӧ, медым на серти эз тӧдны.
— А мый вӧчсьӧ карын? — зільӧ тӧдмавны Захаров.
— Невскӧй вылын — мыйыс оз керсьы.
Господа, налӧн барышняясыс да дамочкаясыс, быдсяма корниловецъяс.
Дзизгӧны, быттьӧ чушканъяс, кодъяслы позъяс бедь сюйисны.
Броневикъяс ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧны.
И миян и Керенскийлӧн.
Мойка дорса пос вылын миян Бабин да кронштадтскӧй отрядысь патруль карса думаысь кутшӧмкӧ делегацияӧс бӧр бергӧдісны.
Кызь кымын господаӧс.
Зонтикъясаӧсь.
Кӧсйӧмаӧсь «Аврора» вылӧ прӧйдитны, медым уговоритны миянӧс кывзысьны Керенскийлысь, а не большевикъяслысь.
Бабин индіс тайӧ господаыслы аслас бескозырка вылӧ.
«Грамотнӧйӧсь? — юалӧ.
— Лыддинныд, мый сэтчӧ гижӧма?..
А лыддинныд кӧ, долженӧсь гӧгӧрвоны, мый сёрнита тіянкӧд крейсер «Аврораса» команда нимсянь.
Кывзӧй, мый висьтала: тіян кодь нейтральнӧй соглашательясыс миян корабль вылын арест улын трюмын пукалӧны.
Гашкӧ, ӧтлаын накӧд кӧсъянныд пукыштны?..
Онӧй?..
Сідзкӧ, мунӧй гортаныд чай юны да эн гартчӧй йӧз кок улас...
Кругом марш!..»
— А найӧ? — интересуйтчӧ Липатов.
— А найӧ, быттьӧ новобранецъяс строевӧй ученье вылын, бергӧдчисны, коді шуйгавывсянь веськыдвылӧ, коді веськыдвывсянь шуйгавылӧ, да мунісны.
— Ещӧ кодӧс аддзылін? — юалӧ Белышев.
— Исаакиевскӧй площадь дорысь, Морскӧй пельӧсысь, аддзылі Фотеевӧс отрядыскӧд.
Орёлъяс!
Действуйтӧны красногвардеецъяскӧд ӧтвылысь.
Займитӧмаӧсь военнӧй гостиница «Асториялысь» вестибюльсӧ, — а сэні тырыс офицеръяс да спекулянтъяс, — и оз лэдзны некодӧс.
— Мый нӧ, видзны найӧс медасисны? — скӧрысь сералӧ Липатов.
— Пока разберитчасны, — объясняйтӧ Лукичев.
— Красногвардеецъяс прӧверяйтӧны господалысь документъяссӧ да корсьӧны оружие.
Ӧти номерын кутшӧмкӧ корниловскӧй гадина ӧшинь вылас штора саяс пулемёт сувтӧдӧма.
Аддзӧмаӧсь.
— Дасьты Смольныйӧ йӧзӧс, Тимофей, — тэрмӧдлӧ Белышев, — а ме Алонцев дорӧ пырала.
Сійӧ лэччис мостик вылысь да муніс радиорубкалань.
Ӧдзӧсыс сылӧн гурйыв восьса.
Помещение пытшкас металлическӧй приборъяс тыра пызан сайӧ стул дорйылӧ ӧдзӧслань мышкӧн пуксьыштӧма старшӧй радист Фёдор Алонцев.
Сылы зэв делӧ пукавны тадзсӧ, и мукӧд дырйи кӧ эськӧ, дерт, важӧн нин пуксис лӧсьыдджыка, но ӧні, тыдалӧ, абу сыӧдз.
Сійӧ тэрыба гижӧ, быттьӧ эз казяв, мый пырис комиссар.
Алонцев пельпом сайсянь Белышев лыддьӧ радиограммалысь чукыль-мукыль строкаяссӧ, кодӧс сійӧ принимайтӧ:
«Россияса граждана дінӧ!
Временнӧй правительствоӧс вештӧма.
Государственнӧй власть вуджис рабочӧй да салдатскӧй депутатъяс Петроградскӧй Сӧветлӧн орган — Военно-революционнӧй комитет — киӧ, и комитет веськӧдлӧ петроградскӧй пролетариатӧн да гарнизонӧн.
Делӧ, код вӧсна тышкасис народ: демократическӧй мир пыр жӧ предложитӧм, му вылӧ помещикъяслысь собственность отменитӧм, производство вылын рабочӧй контроль, Сӧветскӧй правительство создайтӧм, тайӧ делӧсӧ обеспечитӧма.
Мед олас рабочӧйяслӧн, салдатъяслӧн да крестьяналӧн революция!»
Алонцев чеччыштӧ, нетшыштӧ наушникъяссӧ да бергӧдчӧ Белышевлань:
— Лыддин, комиссар?
Тайӧ ӧд... сы йылысь ӧд...
Вай ме тэнӧ кутла, Шура!..
Найӧ куимысь окасьӧны и ӧтлаын нуӧны кубрикъясӧ, машиннӧй да котельнӧй отделениеясӧ, пулемётъяс да орудиеясдорса боевӧй постъяс вылӧ Военно-революционнӧй комитетлысь воззвание кывъяссӧ, кодъясӧн Ленин, быттьӧ волшебнӧй ключӧн, восьтіс слӧбӧдалӧн заветнӧй мирӧ ӧдзӧс.
Воззваниеыс быттьӧ ещӧ содтіс биӧ вый.
Унатор нин вӧчӧма, унатор на колӧ вӧчны, а «Аврора» выступитӧм йылысь сигнал абу и абу.
Морякъяс шызьӧмаӧсь.
Кыдзи нӧ сэсся йӧзлы синмас кутан видзӧдны, кор юаласны: «Кӧнӧсь нӧ ті вӧлінныд, орёлъяс?»
Мый йылысь думайтӧны комиссар да судӧвӧй комитет?
Дыр-ӧ нӧ Керенскийкӧд синмӧн ворсӧдчыны кутам?
Белышев виччысьӧ, кор командаысь медся терпиттӧмъясыс сьӧлӧм бурмытӧдзныс горзасны, да объявляйтӧ Смольныйӧ отряд мӧдӧдӧм йылысь Военно-революционнӧй комитетлысь приказ.
— А ещӧ Лукичев висьталас, мый аддзыліс да кывліс карысь.
Висьтав, Николай.
Машинист повторяйтӧ Смольныйӧ ветлӧм йылысь, Бабинлӧн да Фотеевлӧн отрядъяскӧд паныдасьлӧм йылысь.
Сэки Белышевӧс тракнитісны соскӧдыс.
— Пет трюмлань, — джын гӧлӧсӧн корӧ боцманскӧй командаысь вахтеннӧй.
— Мыйкӧ лои? — тӧждысьӧ комиссар да видзчысьӧмӧн видзӧдӧ помещениесӧ.
Уна сё морт сюся кывзӧны Лукичевлысь висьталӧмсӧ.
Вахтеннӧй вашкӧдӧ:
— Пинясьӧны.
Вентиляторъяс пыр быд кыв кылӧ.
Комиссар тэрмасьӧ траплань.
* * *
Брезентӧн вевттьӧм люк дорын, коді нуӧдӧ батарейнӧй палубасянь трюмӧ, кык часӧвӧйысь кындзи, некод абу.
Найӧ видзӧны арестуйтӧм офицеръясӧс да корабльвывса командирӧс, кодъясӧс судӧвӧй комитет распоряжение серти югыд кают-компанияысь вуджӧдісны пемыд трюмӧ.
Бескозыркаяссӧ пӧлыньтӧмӧн часӧвӧйяс сулалӧны трюмлы воздух сетысь вентилятор раструбъяс дінын.
— Кывзы, — шуӧ Белышевлы часӧвӧйяс пиысь ӧти.
— Мичман бунтуйтны кутіс.
Кӧсйӧ миянладорӧ вуджны, а судноса командир судӧн грӧзитчӧ.
Комиссар пуктіс пельсӧ раструб дінӧ да пыр жӧ тӧдіс гӧлӧссӧ мичман Поленовлысь, офицеръяс пӧвстысь медся томыслысь:
— ...не сӧмын думайтӧны власть йылысь, но и действуйтӧны.
Да и ньӧти оз повны миянысь.
Весиг трюмӧ йӧртісны...
Ті кыдзи кужанныд, а ме кута вӧзйысьны выліӧ.
Дӧзми!
— Пересадкатӧг — и большевистскӧй ораторӧ!
Видзӧдлам, видзӧдлам, кыдзи большевикъяс кужасны босьтны власть!
— Тайӧ Эриксон, — тӧдӧ комиссар да гораа приказывайтӧ часӧвӧйяслы: — Восьтӧй!
Ӧні ме сійӧс радуйтышта, дона, нейтральнӧй другӧс!
Часӧвӧйяс босьтӧны трюмнӧй люк вылысь брезент.
— Энлы, комиссар, югдӧдышта.
Нёль пельӧса люк весьтӧ копыртчӧмӧн вахтеннӧй лэдзӧ сэтчӧ «летучка» пӧнар.
Трюмын быттьӧ ставныс кынмисны места выланыс.
Белышев ӧдйӧ лэччӧ крут скобтрап кузя, улыс тшупӧдсяньыс чеччыштӧ пӧвъясысь вӧчӧм джоджӧ, видзӧдӧ офицеръяс вылӧ, аддзӧ Эриксонӧс да серамсорӧн шуӧ:
— Омӧль гадайтчысь тіянысь лоӧ, гражданин командир: большевикъяс босьтісны нин властьсӧ.
— Лыддьӧй.— Сійӧ чургӧдӧ сылы радиограмма: — Лыддьӧй гораа.
Чуймӧмысла джӧмдалігтырйи командир лыддьӧ Военно-революционнӧй комитетлысь воззвание, кодӧс примитіс Алонцев.
Комиссар букыштчӧмӧн наблюдайтӧ офицеръяс бӧрся.
Эриксон шевгӧдлӧ кияссӧ.
Косіник том мичман, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, сетчис водзлань.
Гӧрд чужӧма кыз артиллерист нервнӧя нетшкӧ китель кизьсӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ орӧдны сійӧс.
— Временнӧй правительствоӧс кӧ вештӧма... — нурбыльтӧ Эриксон, — ми свободнӧйӧсь сы дорӧ обязательствоясысь...
Белышев сюся видзӧдӧ сы вылӧ. Эриксон дыр думайтӧ, сэсся нюжӧдӧ кисӧ бокъясас:
— Предоставляйта ачымӧс выль власть распоряжениеӧ.
— Ті? — артиллерист дінӧ шыасис Белышев.
— Ме? — ёна чуймӧмӧн шуӧ сійӧ.
— Виччысьыштла.
— Тэнад делӧ,— стрӧга ӧтвечайтӧ комиссар.
— А ті мый шуанныд, мичман?
— Сӧгласен примитны вахта.
— Сідзкӧ, командирыдкӧд тшӧтш кайӧй палуба вылӧ.
Ещӧ коді?
Офицеръяс оз тӧдны, мый вӧчны.
— Окотитысьяс абуӧсь! — лёкысь заявляйтӧ старшӧй офицер Никонов.
— Абу кӧ и абу! — бурысь шуӧ комиссар.
— Сідзкӧ, ковмас тіянлы пукалыштны трюмын.
Кытчӧдз Керенскийкӧд огӧ управитчӧй.
Сійӧ кайӧ скобтрап кузя выліӧ, кӧні виччысьӧны командир да мичман, объявляйтӧ кыкнанныслы, мый корабль вылын найӧ свободнӧйӧсь, приказывайтӧ часӧвӧйяслы бӧр тупкыны трюмлысь люксӧ брезентӧн да бӧр локтӧ мостик вылӧ.
* * *
Тайӧ регыдик каднас, кор Белышев вӧлі кубрикъясын да трюмын, крейсергӧгӧрса обстановкаыс вывті ёна вежсис.
Балтийскӧй завод дорсянь да Николаевскӧй пос дорӧдз Невалӧн устьевӧй участокын тырыс сулалісны боевӧй корабльяс да быдсяма типа вспомогательнӧй суднояс: миноносецъяс, тральщикъяс, подводнӧй лодкаяс, буксирнӧй да пассажирскӧй пароходъяс, грузӧвӧй транспортъяс, баржаяс, вооружённӧй парӧвӧй да моторнӧй яхтаяс.
Набережнӧйяс сьӧдӧсь матросскӧй бушлатъяса уна лыда йӧзысь.
Тайӧ воис Кронштадтысь Военно-революционнӧй комитет вызов серти Балтийскӧй флотса морякъяслӧн своднӧй отряд, кодӧн веськӧдлісны большевикъяс.
— Дас тысяча гӧгӧр, не этшаджык, — висьталӧ Захаров.
— Молодецъяс кронштадтсаяс! — радлӧ Липатов.
— Абу скупитчӧмаӧсь.
Ӧні Керенскийлы пом!
— А Смольныйӧ йӧзӧс ыстӧма? — юасьӧ комиссар.
— Кыдзи нӧ!
Миян эскадра бӧр нин сынӧ-локтӧ.
Липатов индӧ шлюпкаяс флотилия вылӧ, коді локтӧ «Авроралань» Нева вомӧн, сэсся чургӧдӧ Белышевлы бумага тор:
— Алонцев вайис.
Тайӧ «Полярная звездасянь» * Кронштадтлы передавайтісны..
* Парӧвӧй яхта <rus>«Полярная звезда»</rus> вылын, коді сулаліс сэки Гельсингфорсын, вӧлі Центробалт.
— «Чолӧм Краснӧй Кронштадтлы, — лыддьӧ комиссар.
— Эскадроннӧй миноносецъяс «Самсон» да «Забияка» воӧны тіянлы отсӧг вылӧ.
Воӧны веськыда Петроградӧ...» Тайӧ текстсьыс неуна улынджык Алонцев почеркӧн содтӧма: «Накӧд тшӧтш воӧны миноносецъяс <rus>«Деятельный»</rus> да <rus>«Меткий»</rus>, посыльнӧй судно «Ястреб».
Морякъяс синсӧ оз вештывны Белышев вылысь: оз ӧмӧй татшӧм радуйтана юӧрыс жугӧд сы сдержанностьлысь бронясӧ?
Нюмъялігтыр сійӧ повторяйтӧ аслас заместительыслысь кывъяссӧ:
— Ӧні регыд Керенскийлы пом!
Захаров кватитчӧ:
— Кажитчӧ, миянлы семафоритӧны!
Ведякин, принимайт!
Вахтеннӧй сигнальщик видзӧдӧ сап пемыдас да гора гӧлӧсӧн докладывайтӧ:
— Военно-революционнӧй комитетса председатель предлагайтӧ «Аврораса» комиссарлы да став корабльяс вылысь судӧвӧй комитетъясса председательяслы воны <rus>«Прозорливый»</rus> вылӧ!
— Ӧтветитны, мый семафор примитӧма исполнение вылӧ! — приказывайтӧ Белышев да, крейсерсӧ Липатовлы поручитӧм бӧрын, мӧдӧдчӧ миноносец вылӧ.
«Прозорливыйлань» быдладорсянь тэрмасьӧны корабльясвывса делегатъяс тыра шлюпкаяс.
Кад воштыны оз позь.
Делегатъяс нуӧны ӧти наказ: пуктыны пом Керенскийлы!
Час мысти Белышев бара «Аврора» мостик вылын.
— Сёрнитчим тадзи, — информируйтіс сійӧ судӧвӧй комитетса членъясӧс.
— Кыкнан тральщикыс — <rus>«Пятнадцатый»</rus> и <rus>«Четырнадцатый»</rus> — катасны вывлань Дворцӧвӧй пос сайӧ.
Сэні чӧвтасны якӧр да сувтасны Зимний да Петропавловка костӧ.
<rus>«Прозорливый»</rus>, <rus>«Прочный»</rus> да <rus>«Рьяный»</rus> займитасны позициясӧ Дворцӧвӧй поскысь улынджык.
Кутасны охраняйтны сійӧс да оз лэдзны корниловецъясӧс набережнӧйяс вылӧ.
Мукӧд корабльясыс кольӧны ас местааныс.
Рейдын старшӧйнас назначитісны «Аврораӧс».
Военно-революционнӧй комитетса представитель, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь Ленин да Сталин, миян связнӧйяс пыр кутас юӧртавны, кутшӧмӧсь делӧясыс Зимний дорын, а ми — сигналитны мукӧд корабльяслы.
Сигналъяс татшӧмӧсь: кык би — гӧрд да еджыд — сідзкӧ, нуӧдсьӧны переговоръяс Временнӧй правительствокӧд, медым сійӧ сдайтчис; ӧти еджыд — Керенский сдайтчис; ӧти гӧрд — заводитны лыйлыны Зимнийӧс став корабльясвывса орудиеясысь.
* * *
Важӧн-ӧ югдіс, а рӧмдӧ нин.
Посъяс да набережнӧйяс весьтын рӧмыдыс сукмӧ.
Уль ру вольсассьӧ юлӧн серӧссьӧм веркӧс весьтын.
Кытысянькӧ пыдісянь, быттьӧ стена сайсянь, кылӧ ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм.
Кор лыйсьӧм шыыс ланьтлӧ, сэк шутьлялӧ да омлялӧ штормӧвӧй тӧв.
Асывсянь рытъя рӧмыдӧдз вуджалӧны ю вомӧн крейсер вылӧ «Аврора» вывсянь ыстӧм разведывательнӧй отрядъясса связнӧйяс, кодъясӧн веськӧдлӧны Бабин, Фотеев, Краснов да Шевченко.
Найӧ докладывайтӧны комиссарлы карса выльторъяс йылысь.
Выльторйыс зэв уна.
Военнӧй порт да радиостанция босьтӧм бӧрын коли час квайт, но займитӧма нин кыкнан адмиралтействосӧ — Новӧйсӧ и Главнӧйсӧ, весалӧма Керенский сторонникъясысь Мариинскӧй дворец да Петроградскӧй военнӧй округлысь штаб.
Зимний дворец революционнӧй войска кытшын.
Александровскӧй сад дорын сулалӧны учебно-миннӧй отрядса, Второй Балтийскӧй экипажса, гвардейскӧй флотскӧй экипажса морякъяс, пулемётъяса броневӧй дивизион да Кексгольмскӧй пехотнӧй полк; Морскӧй улича вылын да Главнӧй штаб арка улын — броневикъяслӧн мӧд дивизион, трёхдюймӧвӧй орудиеяслӧн батарея, Коломенскӧй районса красногвардеецъяслӧн отрядъяс, разнӧй частьясса матросъяс да салдатъяс; Главнӧй штаб дорын, Мойкаладорсянь да Полицейскӧй пос вылын, — Путиловскӧй заводса пехота да красногвардеецъяс; Дворцӧвӧй пос дорын — Финляндскӧй полкса салдатъяс, машиннӧй школаса да учебнӧй судно «Океан» вывса матросъяслӧн отрядъяс, Васильевскӧй островвывса заводъясысь да фабрикаясысь красногвардеецъяс; Главнӧй адмиралтействолӧн Зимнийлань видзӧдысь фасад пӧлӧн, — своднӧй кронштадтскӧй отрядса морякъяс; Троицкӧй пос вылын да Пётр Великийлӧн набережнӧй вылын — морякъяслӧн ревельскӧй ударнӧй батальон, учебнӧй судно «Народоволец» вылысь отряд, Выборгскӧй сторонаса красногвардеецъяс; Невскӧй проспект вылын, Казанскӧй собор дорын, — трёхдюймӧвӧй орудиеяслӧн резервнӧй батарея, а водзын, Александровскӧй сад дорӧдз да Дворцӧвӧй площадь вылӧ петанінӧдз, — армейскӧй частьяс; Адмиралтейскӧй набережнӧй вылын да Исаакиевскӧй площадь вылын — Балтийскӧй заводса красногвардеецъяс, «Аврора» вывса разведывательнӧй отрядъяс да миноносецъяслӧн десант, коді воис Кронштадтысь; Миллионнӧй улича вылын Эрмитаж дорын — Павловскӧй, Волынскӧй да Преображенскӧй полкъясса салдатъяс, машиннӧй школаса матросъяс да Выборгскӧй сторонаса заводъясысь да фабрикаясысь красногвардеецъяс.
Ставыс виччысьӧны штурм йылысь сигнал.
А контрреволюциялӧн вынъясыс татшӧмӧсь.
Сизим час рыт кежлӧ, Зимний дворецса гарнизонысь кындзи, — куим казачӧй сотня, женскӧй батальон, юнкеръяслӧн квайт рота, броневик «Ахтырец», коді Петроградын вӧлі медся ён, да артиллерийскӧй батареяысь кындзи, — Временнӧй правительство располагайтӧ юнкерскӧй училищеяслӧн вооружённӧй поддержкаӧн.
Юнкеръясӧн укомплектуйтӧм броневӧй машинаяс да санитарнӧй автомобильяс, Краснӧй Крест флаг улын прикрывайтчӧмӧн, кадысь кадӧ тӧвзьыштлӧны уличаяс да проспектъяс кузя, лыйлӧны салдатъясӧс, красногвардеецъясӧс, морякъясӧс, оружиетӧм ветлысь-мунысьясӧс.
Со мый значитӧны ружьеясысь да пулемётъясысь лыйсьӧмъяс, кодъяслӧн шыыс кылӧ «Аврора» вылӧ!
Михайловскӧй замок лои контрреволюционнӧй заговорщикъяслӧн военнӧй центрӧн.
Сэсянь пехотнӧй полкъясса салдатъяс формаа юнкеръяс вӧчӧны вылазкаяс карлӧн медся важнӧй пунктъясӧ.
Зэр, ру, шляка, кӧдзыд штормӧвӧй тӧв, но обстановкаыс Петроградын доналӧма вывті ёна.
— Веськыд борт дорын шлюпка! — гораа юӧртӧ сигнальщик.
— Кӧні комиссар? — горзӧны шлюпкасянь.
Белышев копыртчӧ мостик крыло выступ вомӧн:
— Мый лои?
— Комиссар Белышев! — коставлӧмӧн горӧдӧ сылы шлюпкаса морт.
— Ме Бабин отрядысь.
Военно-революционнӧй комитетса представитель тшӧктіс висьтавны: ӧкмыс часын Керенский да став компанияыс долженӧсь сдайтчыны.
Оз кӧ кутны сдайтчыны, Петропавловка вылын ӧзтасны гӧрд би.
Кор аддзанныд, эн зевайтӧй.
«Аврора» должен лыйны холостӧйӧн —  сетны сигнал.
Медым кылісны ставӧн.
Лыйӧм бӧрас лоӧ штурм...
— Связнӧй лолыштӧ да водзӧ висьталӧ выльторъяс:— Миян боцманмат Клевцовӧс да <rus>«Прозорливый»</rus> вылысь ӧти машинистӧс командируйтісны Смольныйӧ став отрядъяссянь поручениеӧн.
Доложитны Сӧветъяс Съездлы да Ленин ёртлы: мед оз сомневайтчыны, Зимнийӧс босьтам!..
Казакъяс сӧвсем мунісны казармаясӧ.
Оз кӧсйыны дорйыны Керенскийӧс.
А юнкеръяс вӧчӧмаӧсь дворец водзас пескысь баррикадаяс.
Геройяс!..
Уна-ӧ кадыс?
— Кызь минутатӧм ӧкмыс! — шыасьӧны вылыс палубаса быд пельӧссянь да мостик вывсянь.
— Сідзкӧ, эн зевайтӧй!
— наказывайтӧ связнӧй.
Шлюпка ылыстчӧ.
— Распорядитчӧй кыпӧдны двойнӧй сигнал, —  шыасьӧ Эриксон дінӧ комиссар.
— Вылысыс — гӧрд рӧма, улысыс — еджыд.
— Кывза!
Минута мысти мостик вывсянь нюжӧдӧм тыдавтӧм фалъяс кузя накӧсӧн качӧны вывлань, нырладор мачталань, двойнӧй сигнала пӧнаръяс. Найӧс довкйӧдлӧ тӧв.
Найӧс вывті нин ёна виччысьӧны корабльяс вылын, кодъяс сулалӧны Нева пӧлӧн.
— Мунамӧй бак вылӧ, ёртъяс!
Гӧлӧсыс выдайтӧ Белышевӧс: комиссар волнуйтчӧ.
— Кора разрешитны кольччыны мостик вылӧ.
Присутствуйтны... ме ог вермы! — артмис Эриксонлӧн *.
* Бӧрынджык Эриксон изменитіс миян страналы да пышйис заграницаӧ.
— Кольччӧй.
Кыдзкӧ тіянтӧг нин справитчам.
Белышев ӧвтыштӧ кинас да медводзын кайӧ палуба вылӧ.
Пӧшти став командаыс нин бак вылын.
Связнӧйлӧн кывъясыс ӧти здукӧн лэбыштісны корабль пасьтала.
Крейсер вылын быд морт мудзтӧдз лыддьӧ минутаяс да секундаяс.
Бакӧвӧй орудие башня дорын дасьӧсь сулалӧны вахтеннӧй комендоръяс.
— Тэ, Евдоким? — ыджыд туша сертиыс Огнёвӧс тӧдӧм бӧрын юалӧ комиссар.
— Зарядит холостӧйӧн.
Зимний кузя проба вӧчӧм могысь.
— Вермим жӧ тай виччысьны! — кыз гӧлӧсӧн долыда шуӧ Огнёв.
Надзӧник зялькйӧ шестидюймӧвӧй орудиелӧн замокыс.
Сап пемыд ӧшалӧ ю весьтын Дворцӧвӧй пос сайын.
Сыладорын, кытысь синмыд угадывайтӧ Петропавловскӧй крепостьлысь сьӧд громадасӧ, нинӧм оз тыдав.
Светӧвӧй сигнал абу.
Ӧкмыс час, но боцманскӧй командаса вахтеннӧй, коді мукӧдыс моз жӧ зэв ёна мыйкӧ виччысьӧ, вунӧдіс аслас обязанностьяс йывсьыс.
Корабельнӧй кӧлӧкӧл, коді быд часын кучкавлӧ, чӧв олӧ.
А кадыс оз виччысь.
Минута бӧрся минута кольӧны кытчӧкӧ зэв ылӧ, быттьӧ гы бӧрся гы.
Напряжённӧй чӧв-лӧнь сулалӧ крейсер весьтын.
Уна сё син видзӧдӧны пемыдас, надейтчӧны аддзыны пӧнарлысь бисӧ.
Петропавловскӧй соборлӧн муртса тыдалана мыгӧрыс качайтчӧ синъяс водзын.
— Мый нӧ найӧ сэні ноксьӧны! — терпениеысь петӧмла броткӧ Захаров да котӧрӧн кайӧ трап кузя мостик вылӧ.
Металлическӧй тшупӧдъяс кузя кайысь старшиналӧн сапӧг кокшыыс гораа кылӧ чӧв-лӧняс.
Кажитчӧ — зэв ыджыд маятник тэрмасьӧмӧн лыддьӧ секундаяс.
— Дасӧд час вылӧ комын вит минута, — бӧр локтӧм бӧрын висьталӧ старшина.
— Мыйкӧ лои Петропавловкаын, мӧдног оз вермы лоны.
— <rus>Огонь, огонь!</rus> — горзӧны палуба вылын.
Ӧні тыдалӧ ставыслы: пос сайын пемыдас надзӧник кайӧ вывлань гӧрд чут — пӧнарлӧн биыс, «Авроралы» условнӧй знак.
Ӧкмыс час да нелямын минута.
— Пли! — дженьыдика шуӧ Белышев.
Кӧлӧкӧл-часілӧн тиньгӧм пыдди — корабль весьтын, ю весьтын, пемыдӧ вӧйӧм Петроград весьтын штормӧвӧй тӧв пыр, став шыяссӧ вевттьӧмӧн, кылӧ шестидюймӧвӧй орудиелӧн гораа йиркнитӧм.
Йӧла шы паськалӧ гранитнӧй берегъяс пӧлӧн.
Лыйӧмысь ыпнитлӧмын здук кежлӧ югдӧдлӧ Белышевӧс, Липатовӧс, Захаровӧс, Лукичевӧс, Алонцевӧс, Огнёвӧс да орудийнӧй расчётса вахтеннӧйясӧс, налысь Зимнийлань копыртчӧм фигураяссӧ, кодъяс быттьӧ котӧртігмозыс кынмӧмаӧсь места выланыс, налысь чужӧмъяссӧ, кодъяс быттьӧ мыйкӧ виччысьӧны...
abu
Йӧла шы оз нин кыв.
Бара шувгӧ тӧв.
Сійӧ вайӧ ю сайысь пулемётнӧй очередьяслысь таргӧм шы.
Ылын кылысь ружейнӧй залпъяс ӧтлаасьӧны уна тысяча йӧзлӧн оръявлытӧм, нюжйӧдлана горзӧмкӧд:
— <ns>Урррраааа!..</ns>
Заводитчис штурм.
— Зарядитны боевӧйӧн!
Ӧні Белышев гӧлӧсын тӧдчӧ вӧвлытӧм спокойствие.
Комиссар босьтіс асьсӧ киас.
Но общӧй напряжениеыс вывті ыджыд.
Ӧд сійӧ, мый берегвывса революционнӧй отрядъяслы лои действуйтӧм вылӧ сигналӧн, корабльвывса морякъяслы сійӧ значитӧ ӧні сӧмын предупреждение лоны дасьӧн Зимний дворецӧс боевӧй снарядъясӧн лыйлыны заводитігкежлӧ.
Войся пемыдыс вевттьӧ величественнӧй зрелищесӧ кызь вит военнӧй корабльлысь, кодъяслӧн орудиеясыс, «Аврора» вылын светӧвӧй сигнал сетӧм бӧрын, бергӧдчӧмаӧсь куимпӧв ненавистнӧй ӧти цельлань.
Николаевскӧй пос сайсянь нюжӧдӧмаӧсь гигантскӧй чуньяссӧ крейсер «Авроралӧн» шестидюймӧвӧй орудиеясыс, Гельсингфорсысь сӧмын на воӧм эскадроннӧй миноносецъяслӧн — «Самсонлӧн» да «Забиякалӧн», —  посыльнӧй судно «Абреклӧн», учебнӧй судно «Верныйлӧн», заградительяслӧн — «Амурлӧн» да «Хопёрлӧн», —  посыльнӧй судно «Ястреблӧн» скорострельнӧй пушкаясыс, подводнӧй лодкаяслӧн — «Ёртлӧн» да «Форельлӧн», — парӧвӧй да моторнӧй яхтаяслӧн — «Штандартлӧн», «Роксаналӧн», «Стрелалӧн», «Невалӧн», «Астарталӧн», «Конкордиялӧн», «Царевналӧн», «Александриялӧн», «Зарницалӧн» пулемётъясыс.
Николаевскӧй да Дворцӧвӧй посъяскостса якӧрнӧй стояпкасянь метитчӧны Временнӧй правительстволӧн медбӧръя <rus>прибежище</rus> вылӧ миноносецъяс <rus>«Прозорливый»</rus>, <rus>«Рьяный»</rus>,<rus> «Прочный»</rus>.
И вой пырыс дзик веськыда видзӧдӧны Зимний дворец вылӧ пушкаясыс миноносец «Деятельныйлӧн», тральщикъяслӧн — «Четырнадцатыйлӧн» да «Пятнадцатыйлӧн», кодъяс локтӧмаӧсь Дворцӧвӧй пос сайӧ, Петропавловскӧй крепостьлӧн бастионъяс дінӧ дзик матӧ.
Большевикъясӧн веськӧдлан эскадралӧн став орудиеясысь залпыс дась гымӧбтыны Временнӧй правительстволӧн цитадель вылӧ, кыдзи сӧмын «Авроралӧн» мачтӧвӧй фалъяс вылас гӧрд биӧн ыпнитас дыр виччысяна сигнал.
А кадыс оз виччысь...
Мӧд час нин кыссьӧ штурм.
Зимнийланьын мудзлытӧг таргӧны пулемётъяс.
Ӧта-мӧд бӧрся локталӧны связнӧйяс да докладывайтӧны комиссарлы сы йылысь, мый вӧчсьӧ Дворцӧвӧй площадь вылын.
— Отбитісны юнкеръяслысь атака! — скӧрысь горзӧ Фотеев отрядысь связнӧй.
— Налы «Ахтырец» отсаліс.
Друг петіс Александровскӧй колонна сайысь да давай лыйлыны!
Дзикӧдз орӧдіс минёръяслысь да красногвардеецъяслысь первой цепсӧ.
Кодъяс Морскӧй улича вылысь арка увті петісны — ставыс усины!..
Миян броневикъяс лыйлӧны сійӧс, а пуляясыс бӧр чеччыштӧны.
Сылӧн броняыс корабельнӧй кодь...
— Жугӧдісны, жугӧдісны «Ахтырецӧс»! — радпырысь объявляйтӧ ӧчереднӧй посланец.
— «Штандарт» вывса Митин жугӧдіс!
Кык гранатаӧн.
Юнкерскӧй пулемётчик казяліс сійӧс, но эз веськав.
abu
Кыкнан гранатаыс — кӧлеса улас.
«Ахтырец» весиг пӧлыньтчис...
Сувтіс.
Ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ.
Ӧні миян йӧзлы кокньыдджык...
Регыд войшӧр кад.
И друг лои терпитны вермытӧм чӧв-лӧнь.
Ставыс ланьтіс: горзӧмъяс, пулемётнӧй очередьяс, винтовкаысь лыйӧмъяс.
Сӧмын тӧв ланьтлытӧг шутьлялӧ корабельнӧй снастьясын.
— Навернӧ, пырисны дворецӧ, — ассьыс чайтӧмсӧ висьталіс Захаров.
— Прожектор!
Ӧдйӧджык! — тэрмӧдлӧ электрикъясӧс комиссар.
— Нуӧдӧй набережнӧй кузя!
Прожекторлӧн югӧрыс, быттьӧ би туй, кыссьӧ берег пӧлӧн.
Би югӧрас тыдовтчис послань котӧртысь морт.
Тайӧ Шевченко отрядысь связнӧй.
Сійӧ сувтіс пос вылӧ да кутіс ӧвтны бескозырканас.
— «Аврора» вылын! — бескозырканас да кияснас ӧвтчӧмсӧ тэчӧ букваясӧ да кывъясӧ вылыс мостиквывса сигнальщик.
— Сэсся не лыйлыны!
Миян йӧз Зимнийынӧсь!
Косясьӧны посъяс вылын да коридоръясын!
— Мед олас сӧветскӧй власть! — гӧлӧстырнас шыасьӧ Белышев.
Морякъяс дружнӧя повторяйтӧны комиссарлысь кывъяссӧ:
— Мед олас сӧветскӧй власть!
Гӧлӧстырнас жӧ Белышев корӧ:
— Гражданин мичман!..
Поленов ёрт!
Кыдзи вахтеннӧй офицерлы, поручайта гижны корабельнӧй журналӧ: «Октябрь кызь витӧд лунӧ, ӧкмыс час да нелямын минута рытын, крейсер «Аврора», Военно-революционнӧй комитетлӧн приказ серти, условнӧя лыйис Зимний дворецӧ, медым заставитны Временнӧй правительствоӧс признайтны трудӧвӧй народлысь правояссӧ да сдайтны властьсӧ Сӧветъяслы!»
abu
<rus>Мы живём приказом октябрьской воли.</rus>
<rus>Огонь «Авроры» у нас во взоре.</rus>
В. Маяковский
Иллюминатор гурйыв восьса.
Зэр пырыс тыдалӧны особнякъяс шеренгаясӧн кытшалӧм Невалӧн набережнӧйяс.
Ылӧ нюжӧдчӧма Зимнийлӧн кӧрӧбка кодь фасадыс.
Зарни мачтаясӧн кажитчӧны Петропавловскӧй крепостьлӧн да Адмиралтействолӧн шпильясыс.
Исаакиевскӧй соборлӧн куполыс тыдалӧ керкаяслӧн сера вевтъяс вывті.
Судӧвӧй комитет каютаын тырыс морякъяс.
Тайӧ «Аврора» вывса матросскӧй отрядъясысь командиръяс, кодъяс воча пельпом тышкасисны заводскӧй районъясса красногвардеецъяскӧд да салдатъяскӧд Временнӧй правительстволы паныд.
Морякъяс пукалӧны пызан гӧгӧр — ӧтияс сы вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, мукӧдъяс морӧс вылас лэдзчысьӧмӧн — да сочувственнӧя ышлолалӧны, кор комиссар нёльӧдысь заводитӧ переписывайтны октябрьскӧй бойясын авроровецъяслӧн участвуйтӧм йылысь Военно-революционнӧй комитетлы рапорт.
Тадзи прикажитісны Сталин да Свердлов ёртъяс.
Привычкатӧгыд делӧыс оз клеитчы.
Рапортыс кажитчӧ Белышевлы вывті кузьӧн, уна кывъяс — лишнӧйясӧн.
Комиссар дыр мырсьӧ тайӧ бумаганас, сэсся перепишитӧ первой листбоксӧ выльысь да гораа лыддьӧ:
— «Крейсер «Аврора» сулаліс ремонт вылын Франко-Русскӧй завод дорын да октябрь 22 лунӧ должен вӧлі петны Петроградысь пробуйтны машинаяс.
Но сы вӧсна мый шуӧма вӧлі восьтыны Сӧветъяслысь Мӧд Всероссийскӧй Съезд, Центробалт приказӧн сійӧс вӧлі задержитӧма неопределённӧй кад кежлӧ, задержкаыслысь помкасӧ командалы вӧлі объяснитӧма сійӧн, мый миянлы, крейсер «Авроралы», ковмас принимайтны медся активнӧй участие Сӧветӧс поддержитӧмын и, гашкӧ, лоан переворотын.
Октябрь 23 лунӧ Военно-революционнӧй комитет назначитіс менӧ крейсер «Аврора» вылӧ комиссарӧн, мый вӧсна вӧлі чукӧртӧма судӧвӧй комитетлысь экстреннӧй заседание, кӧні вӧліны командир да мукӧд офицеръяс. Тайӧ заседание вылас ме дженьыдика объясниті комиссарлысь инструкциясӧ да такӧд тшӧтш предупредиті, мый став приказъяссӧ да распоряжениеяссӧ, кодъяс кутасны воны Военно-революционнӧй комитетсянь да мукӧдъяссянь, ме мӧда пӧртны олӧмӧ...»
Белышев вештіс рапортсӧ бокӧ да шуис:
— Мый гижны водзӧ, ог тӧд.
— Содты, мый электрикъяс асьныс йитісны поссӧ, эз виччысьны мостӧвӧй механикӧс, — сӧветуйтӧ Фотеев.
— Ладнӧ, — принимайтӧ содтӧдсӧ комиссар, пасйӧ поле вылас да эновтӧ рапортсӧ.
— Ӧні ӧтлаын думыштам, мый ещӧ гижны.
Морякъяс думыштчӧны.
Быттьӧ найӧс тэрмӧдлігмоз каюта иллюминаторӧд пырӧ гора йиркнитӧм шы: Петропавловскӧй крепостьлӧн сигнальнӧй пушкаыс юӧртіс луншӧр кад.
— Висьтав ставсӧ: мый вӧлі Зимнийын? — шыасьӧ Бабин дінӧ Белышев.
— Да ме сы мындаысь нин висьтавлі...
Он ӧмӧй помнит?..
Ми, мӧдногӧн кӧ коді «Аврора» вылысь да миноносецъяс вылысьӧсь, Адмиралтействосянь да Александровскӧй садсянь метитчим, а красногвардеецъяс, салдатъяс, броневикъяс да мукӧд корабльясса отрядъяс — Невскӧйсянь, Пётр Великийлӧн набережнӧйсянь, Миллионнӧйсянь да Морскӧйсянь, арка увсяньыс.
Площадь вылын ни ӧти морт абу.
Дворцӧвӧй решётка водзын — керъясысь вӧчӧм баррикадаяс да корниловскӧй броневик «Ахтырец».
Юнкеръяс шочиника лыйсьышталісны асьнысӧ збодьӧрмӧдӧм могысь, но мыйӧн сетіс гӧлӧссӧ «Аврора», ланьтісны.
Ми быд боксянь — дворецлань, а сэки паныд, Александровскӧй колонна сайсянь, «Ахтырец».
Сэки «Штандарт» вылысь строевӧй, овыс Митин, кватитіс кык граната.
Шыбитіс найӧс кӧлесаяс улас.
Буретш «Ахтырецлы» веськаліс.
Сӧмын ӧти пуля сарпыштіс Митинӧс.
Сьӧлӧмсӧ.
Кувтӧдзыс.
Вит минута мысти ми мӧдпӧрйӧ мӧдӧдчим штурм вылӧ.
Ставным ӧттшӧтш.
Юнкеръяс — пышйыны!
Миян — на бӧрся, дворецӧ, посъяс вылӧ.
Ӧшинь вывъясас быдлаын пулемётъяс, джоджас винтовкаяс.
Куталім юнкеришкаясӧс...
Воим пельӧс комнатаӧдз, лыд сертиыс сійӧ не то сизимсё ӧтикӧд, не то ӧкмыссё ӧтикӧд, сэні ӧд вывті уна.
Комнатаыс турунвиж рӧма, гӧгӧр зарни дзирдалӧ, занавескаясыс настоящӧй парчаысь, пызаныс вывті кузь, бильярдӧс моз жӧ вевттьӧма турунвиж нойӧн, а пызан саяс, креслӧясын, дас квайт морт.
Штатскӧй паськӧмаӧсь.
Быдӧн водзын — бумага, чернильница да ручка, а асьныс кулӧм морт кодь бледӧсь.
Некод первойсӧ и веритны эз кӧсйы, мый тайӧ и эм временнӧй министръяс, но швейцар, коді вайӧдіс миянӧс тайӧ комнатаас, клянитчӧ и божитчӧ, мый найӧ и эмӧсь...
Ми на дінӧ: «Кӧні Керенский?»
Найӧ ставныс ӧттшӧтш кутісны висьтавны, мый асывнас муніс дворецысь.
«Кытчӧ?»
Чӧв олӧны...
Ӧтилаӧ-мӧдлаӧ котӧртлім, некӧн абу.
Пышйӧма!..
Петкӧдім ми временнӧй министръясӧс дворецысь, и ме найӧс асланым отрядкӧд пересадкатӧг Петропавловкаӧ нуӧді.
Трубецкӧй бастионӧ.
Торъя номеръясӧ.
Верма овъяс сертиыс висьтавны.
— Оз ков, — шеныштіс кинас Белышев.
— Мый миянлы наысь?..
— Лучше телефоннӧй станция йылысь, — казьтыштӧ Липатов.
— Неволин абу, но, сідзкӧ, ме висьтала, — шыасьӧ Векшин.
— «Аврора» вылысь миян личнӧй составным телефоннӧй станция дорын вӧлі дас ӧти морт, мукӧдыс — красногвардеецъяс да кексгольмецъяс.
Первой сёрнитчим босьтны автомобильяс, кытысь юнкеръяс чеччалӧмаӧсь, кор босьтӧмаӧсь станциясӧ.
Вит морт —  Неволин, ме да куим красногвардеец — кыссим подъезд дорӧ, Кирпичнӧй переулок пельӧссянь.
Юнкеръяс эз казявны миянӧс.
Ми Неволинкӧд чеччыштім легкӧвӧй автомобильӧ, заведитім сійӧс да полнӧй ходӧн кутім тӧвзьыны Невскӧйлань.
Юнкеръяс мӧдісны сяргыны пулемётысь, но эз веськавны.
Миян бӧрся мукӧдъяс збоймисны и ӧти здукӧн мырддялісны машинаяссӧ.
Коктӧммӧдім господа юнкеръясӧс.
Аддзӧны найӧ — омӧль делӧыс, но мыччысьны оз лысьтны.
Ми найӧс куим боксянь топӧдім.
Кексгольмецъяс локтісны Горохӧвӧйсянь, Липатов да сыкӧд ещӧ нёльӧн, кодъяс локтісны крейсер вывсянь миянлы отсӧг вылӧ — Бакиновский, Шевченко, Максимов да Пенюгалов, — Исаакиевскӧй площадьсянь, а ми — Невскӧйсянь Морскӧй кузя.
Босьталім баррикадаяс вылысь бӧчкаяссӧ, быгыльтам ас водзын, дзебласям на сайӧ.
Сэки Липатов мырддис мукӧд юнкеръяслысь броневик.
Ми думайтам, кыдзи писькӧдчыны станция дінӧ, и сэки площадь вывсянь кутіс тӧвзьыны гӧрд флага броневик.
Чеччим мостовӧй вылысь — и подъездланьӧ!..
Пырим, а юнкеръяс садь быртӧдзныс повзьӧмаӧсь: коді погонсӧ нетшкӧ, коді барышня-телефонисткаяс сайӧ дзебсьӧ, коді чардакас да керка вевт вылас кавшасьӧ...
Сэки барышняяскӧд тешкодь история лои.
Первойсӧ найӧ повзисны, а кор гӧгӧрвоисны, мый некутшӧм вред налы миянсянь оз ло, кутісны видчыны.
Горзыштісны барышняяс и разӧдчисны.
Ӧткажитчисны служитны революциялы.
Господа дінӧ велалӧмаӧсь.
Дас кымынӧн сӧмын кольччисны.
Ми найӧс старшӧйяс пыдди назначитім, а асьным наушникасим — кутім велӧдчыны, кыдзи телефонъяс йитны.
Йитчим казармаяскӧд, фабрикаяскӧд, Смольныйкӧд, а сэсся выключитім юнкерскӧй училищеяс да дума.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, лӧсьӧдім связь и думайтам, мый ставнымлы станцияын вӧчны нинӧм.
Корим, коді окотитӧ лоны телефонистӧн.
Морт ветымын сюри.
И нёльӧн «Аврора» вылысь.
Лыддим налы, кыдзи кутны асьтӧ, быдлаӧ сувтӧдалім часӧвӧйясӧс, а асьным вӧрзьӧдчим водзӧ.
Сӧмын на петім улича вылӧ — пельӧс сайсянь гӧрд креста машина.
Эг на удитӧй нинӧм думыштны — мушка вылӧ миянӧс сэсянь босьтісны: бах! бах!..
Ми котӧртім ӧтарӧ-мӧдарӧ...
Минута вит сійӧс лыйлім винтовкаясысь.
Сэсся матыстчим, а сиденьеяс вылас — юнкеришкаяс.
Оз нин лолавны.
Ылӧдны кӧсйисны, подлецъясыд, гӧрд крестнад.
Шыбитім найӧс мостовӧй вылӧ, а машинасӧ «Аврора» дінӧ вайӧдім.
— Броневикӧн лои со кыдзи, — содтіс Липатов.
—  Рытнас штурм дырйи, кор миян йӧз жугӧдісны гранатаӧн «Ахтырецӧс», юнкеръяс кыдзсюрӧ пӧчинитыштісны сійӧс и пырисны карӧ.
Кӧні найӧ войбыдсӧ дзебсясисны, некод эз тӧд, а асывнас «Ахтырец» лои Исаакиевскӧй площадь вылын.
Шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да шырӧ ставсӧ, коді веськалӧ.
Ми виччысим, кор сійӧ мыччысис Морскӧй пельӧсысь, да лыйлӧмӧн вӧтлім площадь вылӧ.
Ӧти пуля моторас веськаліс.
Сійӧ сувтіс.
Первойсӧ ми дзебсим «Астория» гостиница ӧшинь нишаясӧ, а кор «Ахтырецлӧн» моторыс эз кут уджавны, котӧртім — и атакаӧ.
Юнкеръяс кутісны лыйлыны пулемётъясысь.
Миян пиысь кодсюрӧ усины.
Всё-таки котӧртім сы дорӧдз.
Сюйим амбразураясас наганъяс да первой обезвредитім шоферсӧ да пулемётчиксӧ.
Сэки юнкеръяс сдайтчисны.
Ми кыдзкӧ заведитім моторсӧ да тӧвзьыштім-мунім телефоннӧй станциялань, медым отсавны Неволинлы.
Телефоннӧй станция дорӧ броневик дзикӧдз сувтіс, но пулемётъяс сгӧдитчисны.
— Эн вунӧд казьтыштны, комиссар, сы йылысь, кыдзи Гатчина дорӧ Керенскийлы паныд тышкасьны ветлім да юнкеръяслы гаж петкӧдлім Инженернӧй замокын да Павловскӧй училищеын, — шуӧ Лукичев.
— И сы йылысь, мый Неволинӧс отрядыскӧд ыстісны Москваӧ отсӧг вылӧ, а бондаревскӧй отряд Рыбинскын * отсаліс Сӧветъяслы босьтны власть.
* Ӧні Щербаков кар.
— Мыйла сійӧс висьтавнысӧ? — ӧтказывайтчӧ машинист Бондарь ӧтветитны Белышев юалӧм вылӧ.
— Ми ӧд сӧмын кык лун Рыбинскас вӧлім.
Лучше гиж сійӧ письмӧ вывсьыс, кодӧс ме вайи Сӧветсянь: «Благодаритам крейсер «Авроралысь» командасӧ братскӧй революционнӧй отсӧгысь...»
И точка.
Каюта ӧдзӧс шумӧн воссис.
Порог вомӧн воськовтіс ыджыд тушаа матрос.
Бескозыркасӧ вештӧма балябӧжас, тасма костас — кык граната.
— Здорово, вокъяс!
— Олан-вылан, Неволин, вошӧм душа! — радпырысь ставыс шыасисны каютаын.
— Кыдзи нӧ, вошӧм!..
Да ми Россия-матушка пасьта ветлӧдлім! — Белышевлань матыстчигмоз объясняйтӧ Неволин.
— Докладывайта, комиссар: миян отряд локтіс йӧзӧс воштытӧг.
Туйын ми босьтім корниловскӧй бронепоезд.
Вӧтлысим сы бӧрся витсё верст...
Сійӧ пуксис пызан дорӧ.
— Вайи «Авроралы» московскӧй рабочӧйяссянь поклон.
Москваын ӧні сӧветскӧй власть зумыд кок йылын.
Дерт, сійӧ бронепоезд вӧснаыс ми ичӧтика сёрмыштім.
Туйсӧ сійӧ потшис.
Тӧдмалім ми сы йылысь эг сразу.
Первойсӧ железнодорожникъяс миянӧс некытчӧ эз кӧсйыны нуны.
Кор миян отряд воис вокзалӧ, площадь вылын кык тысяча гӧгӧр морт чукӧрмӧма.
А вокзалыс тупкӧса.
Ӧдзӧс дорас кутшӧмкӧ соглашатель тӧрчитӧ да речь висьталӧ: железнодорожникъяс пӧ ни большевикъяс дор, ни Керенский дор, и Москваӧ миянӧс оз нуны.
Дерт, скӧрмисны ставыс.
Сэки мӧд ӧдзӧсӧд миянӧс корис паровознӧй кочегар: «Татчӧ, ёртъяс!
Нуам кытчӧ колӧ: Москваӧ, Севастопольӧ, Владивостокӧ!..» Пырим сійӧ ӧдзӧсӧдыс и пуксялім эшелонъясӧ: первояс — Путиловскӧй заводса красногвардеецъяс да миян крейсер вылысь сизимдас вит морт; мукӧдъясас — Выборгскӧй сторонасаяс, колпиносаяс да Второй Балтийскӧй экипажысь отряд.
Тэрмӧдлам железнодорожникъясӧс: «Нуӧй ӧдйӧджык, а то Москваын юнкеръяс вермыны кутӧмаӧсь.
Кремль босьтӧмаӧсь!..»
Железнодорожнӧй начальство паровозъяссӧ оз сет.
Ковмис грӧзитыштны.
Паровозъяс сюрисны...
Любаньын тӧдмалім: Новгородсянь миянлы паныд локтӧны бронепоездӧн корниловецъяс.
Бронепоезд петӧма нин Чудово станцияысь.
Кутім гадайтны, мыйӧн эськӧ радуйтыштны дона гӧстьясӧс.
Корсим кык железнодорожнӧй платформа, кӧні вӧвлӧма шом, стенъяс бердас пукталім шпалъяс да лыа тыра мешӧкъяс, выліас сувтӧдім квайт пулемёт, платформаяс дорӧ прицепитім куим теплушка — и миян бронепоезд гӧтов.
Назначитім сэтчӧ квайтымын мортӧс, став отрядъяссьыс этшаникӧн.
Квайт авроровецӧс.
Саботаж вӧсна делӧыс бара дзугсис.
Паровознӧй машинистъяс пӧвстысь некод оз кӧсйы миянкӧд мунны: асланыс кучикыс донаджык.
Коркӧ сэсся уговоритім ӧтикӧс.
Помощник пыдди да контроль вылӧ сетім сылы збой том мортӧс, путиловецӧс.
Мӧдӧдчим водзӧ.
Эшелонъяс — миян бӧрся.
Гоз-мӧд пролёт бӧрын железнодорожнӧй телеграфист сетӧ миянлы записка.
Лыддим.
Сэні некымын кыв корниловскӧй бронепоезд йылысь: кор пӧ ми Любаньын гӧтӧвитчим, сэки почтеннӧй господа бергӧдчӧмаӧсь бӧр, Бологоелань...
— Вот кӧвъясьӧма господалы ош висьӧм! — сералӧ Лукичев.
— Дерт, и ми зэвтыштім вынъяснымӧс.
Вӧтӧдам ньӧжйӧникӧн.
Сэки найӧ заводитісны рельсъяс взрывайтны.
Кыкысь миян муртса эз ло авария.
Пасибӧ стрелочникъяслы: предупредитісны...
Матыстчим Бологое дінӧ, а сэні ещӧ ӧти выльтор: бронепоезд кежӧма Полоцкӧй веткаӧ.
Ми сы бӧрся!
Корниловецъяс и сэтысь портитӧмаӧсь рельсъяссӧ.
Всё равно суӧдам.
abu
Куженкино станцияын салдатъяс, кодъяс охраняйтісны военнӧй складъяс, ас кадӧ сетісны миянлы отсӧг: корниловецъяс вотӧдз разялӧмаӧсь рельсъяссӧ.
Корниловецъяс миянӧс кӧсйисны путкыльтны, да муртса асьныс эз путкыльтчыны.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, суӧдім найӧс.
Локтім бронепоезд дінас кустъяс сайӧд.
Видзӧдам — делӧыс серьёзнӧй.
Бронепоездыс абу миян кодь, а настоящӧй.
Паровозыс да вагонъясыс бронированнӧйӧсь, башняясас нёль пушка да дас квайт пулемёт, а миян квайт.
И командаыс налӧн ёна бурджык миянысь!
(Бӧрыннас, кор найӧ сдайтчисны, ме лыдди: сё ветымын морт!)
Дерт, накӧд водзсасьны он вермы, кытчӧдз эшелонъяс оз воны.
Кутім думайтны.
Ыстім на дінӧ делегация.
Ветліс Анатолий Железняков «Амур» вылысь да ме.
Требуйтам: «Сдайтӧй бронепоезд и оружие...»
— Комиссар! — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын Неволинлысь висьталӧмсӧ торкӧ вахтеннӧй.
— Смольныйысь пакет.
Белышев видзчысьӧмӧн восьтӧ конвертсӧ.
— Предписание, ёртъяс, — надзӧник юӧртіс сійӧ.
—  Татшӧм делӧ...
Тавой Народнӧй Комиссаръяс Сӧветса председатель Ленин ёрт да Народнӧй Комиссар Сталин ёрт вызовитлӧмаӧсь прямӧй провод кузя переговор вылӧ главнокомандующӧй Духонинӧс.
Найӧ предложитӧмаӧсь сылы пыр жӧ заводитны миянлы паныд воюйтысь правительствояскӧд мир йылысь переговоръяс да пыр жӧ помавны война.
А Духонин заявитӧма, мый сійӧ оз признайт сӧветскӧй властьӧс.
Народнӧй Комиссаръяслӧн Сӧвет вештӧма Духонинӧс, но Духониныс ставкаын, а ставкаыс Могилёвын.
Военно-революционнӧй комитет тшӧктӧ миянлы, «Авроралы», выделитны куим взвод, медым ветлыны Могилёвӧ.
Колӧ висьтавны правдасӧ могилёвскӧй гарнизонлы да арестуйтны Духонинӧс...
Мунамӧй кубрикъясӧ.
Сійӧ петӧ каютаысь, вунӧдӧ помавтӧм рапорт йылысь.
* * *
Сӧмын нёль сутки мысти, Духонинлысь да ставкалысь контрреволюционнӧй мятежсӧ пӧдтӧм бӧрын, комиссар бара заводитӧ подводитны власть завоюйтан первойя лунъяслысь итогъяс.
Пызан весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ помалӧ рапортсӧ скуп кывъясӧн, кодъяслӧн простотаыс да делӧвитӧй скромностьыс лӧсялӧны революциялӧн суровӧй кадлы:
«...Кӧть олӧмыс ӧні и мунӧ обычнӧй порядокӧн, но командаӧс да корабльӧс быд минутаӧ вермам вайӧдны тыр боевӧй дасьлунӧ».
А Нева весьтын, Россия весьтын, войся пемыдӧ вӧйтчӧм мир весьтын победнӧя шувгӧ штормӧвӧй октябрьскӧй тӧв.
КОРАБЛЬЛӦН БИОГРАФИЯ
Краснознамённӧй крейсер «Аврора» историяысь важнейшӧй датаяс
1897 вося май 23 лун.
Новӧй Адмиралтейство верфын Петербургын заложитӧма первой ранга куим винта крейсер.
Паруснӧй фрегат честь кузя, коді прославитчис 1854 воын англо-французскӧй интервентъясысь Камчаткаӧс дорйигӧн, крейсерлы присвоитӧма сійӧ нимсӧ, кутшӧм ним вӧлі фрегатлӧн: «Аврора».
1900 вося май.
Выль корабльлысь корпуссӧ лэдзисны ваӧ Нева устьеӧ.
1900—1903 вояс.
Мунӧны механизмъяс монтажируйтӧм, оснаститӧм, вооружитӧм, крейсерлысь помещениеяссӧ отделайтӧм кузя уджъяс.
1903 вося июль 16 лун.
Корабль стрӧитӧм помасис.
«Аврора» вылӧ лэптӧма военно-морскӧй флаг.
1904 во.
«Авроралӧн» первой дальньӧй поход.
Крейсер «Аврораӧс» включитӧма сійӧ отряд составӧ, кодӧс ыстӧма Порт-Артурӧ Тихоокеанскӧй эскадра ёнмӧдӧм могысь.
1905 вося май 14 лун.
«Аврора» участвуйтӧ Цусимскӧй бойын.
Крейсер «Олег» командакӧд тшӧтш пырӧ ӧкмыс японскӧй крейсеркӧд тышӧ, вӧчӧ налы урон и оз веськав пленӧ.
Цусимскӧй бой, коді помасис Тихӧй океанӧ ыстӧм царскӧй флот разгромитӧмӧн, завершитіс русско-японскӧй война.
Аслас статьяын, кодӧс сиӧма Цусима дорын разгромлы, Владимир Ильич Ленин гижліс: «Самодержавие именнӧ авантюристскӧя йӧткыштіс народӧс нелепӧй да позорнӧй войнаӧ.
Ӧні сійӧ сулалӧ заслужитӧм пом водзын...
Война лои грознӧй судӧн.
Народ вӧчис нин ассьыс приговор разбойникъяслӧн тайӧ правительстволы.
Революция вайӧдас тайӧ приговорсӧ исполнениеӧ».
1906 вося февраль.
«Аврора» бӧр воӧ Балтикаӧ.
1909 вося сентябрь.
«Аврора» мунӧ мӧд дальньӧй плаваниеӧ — Средиземнӧй мореӧд да Атлантическӧй океанӧд.
1911 вося март.
Мессина карса (Сицилия ді) гаваньын сулалігӧн «Авроралӧн» команда кусӧдӧ зэв ыджыд пӧжар, коді лои карас.
Мессинаса население выражайтӧ командалы благодарность.
1911 вося сентябрь.
«Аврора» петӧ коймӧд заграничнӧй плаваниеӧ —  Кронштадтсянь Средиземнӧй мореса портъясӧ.
1912 во.
Крейсер кыкысь вомӧналӧ экватор, пыралӧ Индокитайӧ да Ява ді дорӧ.
1914—1916 вояс.
Первой империалистическӧй война дырйи «Аврора» —  Балтийскӧй флотлӧн передӧвӧй позицияяс вылын, дозорын.
Сійӧ воясас уна корабльяс вылын, сы лыдын и «Аврора» вылын, большевикъяс создайтісны революционнӧй кружокъяс да группаяс, кодъяс большевикъяс партия веськӧдлӧм улын гӧтӧвитісны морякъясӧс царизмлы паныд вооружённӧй восстание кежлӧ.
1916 вося ноябрь.
Корабль мунӧ Петроградӧ ремонт вылӧ да сувтӧ Франко-Русскӧй завод дінӧ.
Заводскӧй причал дорӧ крейсер вотӧдз некымын часӧн водзджык, большевикъяслӧн Петроградскӧй комитет призыв серти, 130 тысяча петроградскӧй рабочӧй объявитісны забастовка, медым петкӧдлыны протест арестуйтӧм матросъяс — кронштадтскӧй большевистскӧй организацияса членъяс — вылын лоан судлы.
«Аврораса» морякъяс веськалісны гырысь событиеяс шӧрӧ, кодъяс вӧліны не сӧмын Петроградын, но и страна пасьтала.
Петроградскӧй рабочӧйяскӧд быдлунъя йитӧд отсаліс кыпӧдны командаын революционнӧй настроениеяс.
1917 вося февраль 26 лун.
Морякъяс захватывайтӧны корабльсӧ асланыс киӧ да кыпӧдӧны сы весьтӧ революциялысь гӧрд флаг.
Но водзын — капиталистъяслы да помещикъяслы паныд тышкасян кузь туй на.
1917 вося октябрь 25 (ноябрь 7) лун.
3 час 30 минута асылын, Военно-революционнӧй комитетлысь предписаниесӧ выполняйтігӧн, крейсер «Аврора» чӧвтіс якӧрсӧ Николаевскӧй пос дорӧ Нева вылӧ.
«Авроралысь» орудиеяссӧ вӧлі веськӧдӧма Зимний дворец вылӧ.
8 час 45 минута асылын крейсер вывсянь ыстӧма берегӧ разведкаӧ кык отряд.
12 час 20 минута лунын карӧ ыстӧма коймӧд да нёльӧд отрядъяс.
Час лунын радист принимайтӧ Военно-революционнӧй комитетлысь воззвание сы йылысь, мый Временнӧй правительствоӧс вештӧма.
19 часын берегӧ ыстӧма витӧд отряд.
20 час 35 минутаын связнӧй передайтӧ Военно-революционнӧй комитетлысь предписание Зимний дворецӧс штурмуйтан стӧч кад йылысь.
21 час 40 минутаын, Военно-революционнӧй комитетлӧн приказ серти, «Аврора» условнӧ лыйӧ Зимний дворецӧ — тайӧ петкӧдліс штурм заводитчӧм.
1917 вося декабрь.
«Аврора» вылысь ыстісны отряд Южнӧй фронт вылӧ, Балашов дорӧ, белогвардеецъяслы паныд.
Мукӧд авроровецъясыс охраняйтӧны Петроград; кодсюрӧяс на пиысь уджалӧны предприятиеяс национализируйтӧм кузя комиссаръясӧн.
Военно-морскӧй властьяс распоряжение серти мукӧд корабльяскӧд тшӧтш крейсер мунӧ мореӧ проба вылӧ и Гельсингфорсын недыр сулалыштӧм мысти бӧр воӧ Кронштадтӧ, сэсся декабрь 27 лунӧ вуджӧ Петроградӧ.
Крейсерлӧн туйыс сьӧкыд: Финскӧй залив да Нева тупкысьӧмаӧсь йиӧн.
1918 вося январь.
Контрреволюционеръяс ыстісны «Аврора» вылӧ негодяйӧс, коді пуктіс сёянӧ яд.
Сё гӧгӧр авроровец сьӧкыда висьмисны.
1918 вося март.
Контрреволюционеръяслӧн выль попытка петкӧдны крейсерӧс стройысь.
Корабль вылӧ вӧлі вайӧма «адскӧй машина».
Морякъяс аддзисны сійӧс.
Взрыв эз ло.
{Ж. Рони-Старшӧй (комиӧдіс И. Жеребцов) @ Би вӧсна тыш @ роман @ Ж. Рони-Старшӧй. Би вӧсна тыш @ 1940 @ Лб. 3-185.}
Ж. РОНИ-СТАРШИЙ
БИ ВӦСНА ТЫШ
ПЕРВОЙ ЮКӦН
Первой глава
БИ КУСӦМ
Уламръяслӧн племя нинӧм тыдавтӧм пемыд войын спасайтчис пышйӧмӧн.
Мучитчӧмъяс вӧсна йӧймӧм йӧз эз чувствуйтны дой, эз казявны мудзӧмъяснысӧ.
Би пӧгибнитіс — тайӧ страшнӧй шудтӧмлун водзын став мукӧдторйыс саяліс.
Помниттӧм кадъяссянь племя видзис Бисӧ куим плетёнкаын; нёль нывбаба да кык воин лун и вой видзисны сійӧс.
Самӧй сьӧкыд лёк лунъясын Билы сетлывлісны сёянтор, коді видзліс сылысь олӧмсӧ.
Племя видзис сійӧс зэрысь да бушковъясысь, юяс туӧмъясысь да ойдӧмъясысь; племяыскӧд тшӧтш сійӧ кевліс юяс да нюръяс, асывъясын приветливӧя лӧзалӧмӧн да рытъясын гӧрдӧдӧмӧн.
Пещернӧй ош да руд ош, зубр да мамонт, лев, тигр да леопард полісны Би грознӧй видысь.
Сылӧн вир пиньясыс видзисны мортӧс став враждебнӧй мирысь.
Сійӧ перйис яйысь дӧзмӧдана дук, сотігӧн палич помъяслы сетліс ёнлун, поткӧдліс торпыригъяс вылӧ изъяс.
Сійӧ киськаліс тушаті чӧскыд шоныд.
Кӧдзыд тӧла войясын сійӧ сетліс племялы бодрость.
Пемыд вӧръясын, пемыд пещераяс пытшкын да помтӧм паськыд степьясын — саваннаясын — Би вӧлі батьӧн, видзысьӧн, племяӧс спаситысьӧн.
Но сійӧ вӧлі опаснӧйджык мамонтысь да тигрысь, кор, плетёнкаысь мездысьӧмӧн, заводитас ньылавны пуяс.
Би пӧгибнитіс!..
Враг жугӧдіс кык плетёнка.
Коймӧдас, пышйигӧн, Би жебмис, кельдӧдіс.
Муртса шоныдкодь, сійӧ эз вермы весиг, ӧзтыны кос турунтор.
Сійӧ дрӧжжитіс изъясысь вӧчӧм аслас куйланінын, быттьӧ висьысь зверпи. Быттьӧ зэв ичӧтик гӧрдов насекомӧй, сійӧ тіраліс быд тӧвруысь.
А сэсся сійӧ куліс...
Сирӧтаӧ кольӧм уламръяс пышйисны арся войын.
Небесалӧн улӧ ӧшӧдчӧм сводыс быттьӧ личкис аслас сьӧктаӧн нюрса пемыд поверхность вылӧ.
Кодзувъяс дзебсясисны кымӧръяс сайын.
Пуяс нюжӧдлісны пышйысьяс весьтті ассьыныс пасьтӧм увъяссӧ.
Ваын больскӧдчисны гадъяс.
Мужикъяс, нывбабаяс, челядьяс кыссисны пемыдын мӧда-мӧдӧс аддзытӧг.
abu
Уламръяслӧн куим поколение пӧльзуйтчис тайӧ трӧпаӧн, но, медым не воштыны сійӧс, колӧ вӧлі кӧть кодзувъяслӧн югыдыс.
Югдігӧн пышйысьяс матыстчисны саванна дінӧ.
Муртса тыдалана югыд тӧдчӧдіс асыввылын пемыд, сьӧкыд кымӧръяс.
Тӧв гызьӧдіс веркӧссӧ нюрлысь, коді вӧлі тыдалӧ быттьӧ гӧраса сук да сибдан сир.
Вутшъяс урӧда чурвидзисны ваысь.
Кувшинкаяс да стрелолистникъяс пӧвсын жӧдзисны да вартчисны гадъяс.
Цапля лэбзис вывлань да, гӧгралыштӧм бӧрын, пуксис пӧим кодь руд пу вылӧ.
Виччысьтӧг уламръяс водзын воссис помтӧм саванна.
Сьӧкыд ру чукӧръяс быглясисны югдӧм водзвывса тӧв понда вӧрысь турун вывті.
Йӧз збодермисны да, камышъяс стен пыр чашйысьӧм бӧрын, тувччисны чорыд му вылӧ.
Лихорадочнӧй возбуждение, коді сетіс вын налы войын пышйигӧн, кусіс; унджык мужикыс эбӧс бырӧм вӧсна пӧрӧдчис турун вылӧ да пырысьтӧм-пыр жӧ чорыда унмовсис.
Нывбабаяслӧн шогыс вермис мудзлунсӧ; на пӧвсын сійӧяс, кодъяс воштісны челядьнысӧ нюрас, пондісны омлявны энь кӧинъяс моз; ставнысӧ шог босьтіс, кор налы дум вылас усис племялӧн шудтӧмлуныс.
Фаум воспользуйтчис лунся первой югӧръясӧн, медым лыддьыны кольӧм дзоньвидза соплеменникъяссӧ.
Сійӧ арталіс чуньяс да ветвьяс отсӧгӧн — быд ветвь равняйтчис кыкнан киса чуньяс суммалы.
Колины сӧмын нёль ветвь воинъяс, квайт ветвь нывбабаяс, абу тыр куим ветвь челядь да ӧти ветвысь этшаджык старикъяс.
Пӧрысь Гоун шуис, мый дзоньвидзаӧн коли ӧти мужик вит пиысь, ӧти нывбаба куим пиысь да ӧти кага быдса ветвысь.
Сӧмын сэки уламръяс гӧгӧрвоисны на вылӧ усьӧм бедствиелысь сьӧкыдлунсӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый смертельнӧй опасность грӧзитӧ племя олӧмыслы, мый природалӧн вынъясыс грӧзнӧя кыпӧдчисны налы паныд, мый Би бырӧм бӧрын уламръяс оз вермыны вензьыны тайӧ вынъясыскӧд.
Отчаяние босьтіс весиг мужественнӧй Фаумӧс.
Сійӧ чорыд тшӧтьӧн вевттьӧм паськыд чужӧм вылын, сійӧ леопардлӧн кодь виж синъясын тӧдчӧ вӧлі смертельнӧй мудзӧм.
Сійӧ видзӧдіс узьысь воинъяс вылӧ да вунӧдліс весиг нювны вирсӧ, коді киссис пельпомувса ранаысь.
Кыдзи став победитӧмъяс, Фаум эз дугдыв казьтывлыны мгновениеяс, кор победаыс катовтчӧ вӧлі сыланьӧ.
Уламръяс яра уськӧдчисны бойӧ.
Фаумлӧн паличыс жугӧдліс череп бӧрся череп.
Нӧшта миг — и уламръяс бырӧдасны ассьыныс врагъяссӧ, босьтасны пленӧ налысь гӧтыръяссӧ, таляласны налысь Бияссӧ да кутасны вермыны важногыс кыйсьыны асланыс саваннаын, зверьясӧн да пӧткаясӧн тырӧм вӧръясын.
Кутшӧм лёк тӧв муніс битва му весьтті?
Мый вӧсна уламръяс друг зэв ёна повзисны да пондісны пышйыны, мый вӧсна налӧн пондісны жугавлыны лыясыс враг паличьяс улын, мый вӧсна врагъяслӧн шыясыс пондісны косявлыны налысь рушкуяссӧ?
Кыдзи сійӧ лои, мый врагъяс уськӧдчисны уламръяс лагерӧ да бырӧдісны Биа плетёнкаяс?
Тайӧ мӧвпъясыс пӧръялісны Фаумлысь пемыд вемсӧ да сійӧ ку пытшкас эз тӧр.
Сійӧ эз вермы миритчыны аслас поражениекӧд...
* * *
Шонді югӧръяс петісны кымӧръяс пыр.
Югыд югӧръяс улын пондіс руасьны саванна.
Найӧ вайисны аскӧдныс асывся гаж да быдмӧгъяслысь свежӧй лолалӧм.
Весиг нюрса ва ӧні быттьӧ эзджык вӧв сэтшӧм дзугыль да пӧръясьысь.
Сійӧ либӧ югъяліс эзысь моз пемыд веж діяс пӧвсын, либӧ вевттьысьлас быттьӧ югъялан слюда плёнкаӧн, либӧ босьтас жемчугысь опалӧвӧй матовость рӧмсӧ.
Бадьяс да лопуяс пӧвстті мунысь тӧв новлӧдліс ылі бокъясӧ валысь свежӧй дуксӧ.
Шонді югӧръяс отражайтчисны ва капризнӧй поверхностьын да ӧти здук кежлӧ югдӧдлісны либӧ кутшӧмкӧ мыр, либӧ водянӧй лилия, виж кувшинка, лӧз касатик, болотнӧй молочайник, вербейник, стрелолистник, либӧ лютикъяс быдса чукӧр, очитокъяс, дикӧй шабді, курыд кресс, росянкаяс, либӧ прӧйдитны вермытӧм камыш кустъяс, кӧні жуӧны вӧлі ва курӧгъяс, жыдачьяс, ржанкаяс да веж бордъя чибисъяс.
Фаум видзӧдіс аслас племя вылӧ.
Ӧтчукӧрӧ топӧдчӧм уламръяс вӧліны нюйт вӧсна вижӧсь, вир вӧсна гӧрдӧсь, водоросльяс вӧсна вежӧсь, да найӧ мунӧны вӧлі уна рӧма змейяс тупыль вылӧ.
Питонъяс моз кусыньтчӧм да гигантскӧй ящеръяс моз пласкысьӧм йӧзсянь вайӧ вӧлі лихорадочнӧй жарсӧ да сісьмысь яй дуксӧ.
Некымынъяс сьӧкыда киргисны смерткӧд вензигӧн.
Ранаясыс налӧн сьӧдӧдӧмаӧсь косьмӧм вир вӧсна.
Но унджык раненӧйыслы колӧ вӧлі справитчыны — медся слабъясыс колисны мӧдар берегас либӧ вӧйисны вуджигас.
Фаум узьысьяс вылысь синсӧ вуджӧдіс олысьяс вылӧ, кодъяс ёнджыкасӧ страдайтісны эз мудзӧм вӧсна, а поражение вӧсна.
Тайӧ вӧліны морт пӧрӧдалӧн зэв бур образецъяс.
Налӧн вӧліны лажмыд плеша да ён вомкалича сьӧкыд юръяс.
Кучикыс налӧн вӧлі пемыд, но эз сьӧд; пӧшти ставныслӧн морӧсъясыс да кокъясыс вӧліны гӧнаӧсь.
Дукъяс кылӧмӧн найӧ вермисны вензьыны хищнӧй зверьяскӧд.
Фаум лэптіс кияссӧ небесалань да кузя горӧдіс.
— Мый лоас уламръяскӧд Битӧг? — юавліс сійӧ.
— Кыдз найӧ пондасны овны саваннаын да вӧрын?
Коді доръяс найӧс войся пемыдысь да тӧвся тӧлысь?
Налы ковмас сёйны уль яй да курыд вужъяс.
Коді шонтас налысь кынмӧм тушаяссӧ?
Коді сетас ёнлун найӧ паличьяслы.
Лев, ош, тигр кутасны сёйны найӧс ловйӧн пемыд войясын!
Воин, коді вермас выльысь овладейтны Биӧн, лоас Фаумлы вокӧн.
Сійӧ кутас босьтны куим юкӧн кыйсигӧн, нёль юкӧн шедӧмторйысь.
Фаум сетас сылы гӧтыр вылӧ Гаммлаӧс, аслас чойлысь нывсӧ!
А Фаум кулӧм бӧрын сылы вуджас вождьлӧн жезлыс!
Сэки Нао, Леопардлӧн пиыс, сувтіс да шуис:
— Сет меным тэрыб кока кык воинӧс, и ме судзӧда Би Мамонт пиянлысь либӧ людоедъяслысь, кодъяс кыйсьӧны Ыджыд ю берегъяс вылын!
Фаум букыша видзӧдліс сы вылӧ.
Нао вӧлі уламръяс пӧвсын медыджыд тушаа.
Племяын эз вӧв сэтшӧм воин, коді вермис эськӧ вензьыны сыкӧд винёвлунӧн да тэрыба котӧртӧмӧн.
Сійӧ вермис Муӧс, Бизон пиӧс, коді вӧлі племяын Фаум бӧрын медводзын вын сертиыс.
Фаум поліс Наоысь.
Сійӧ пыр сетліс том воинлы медӧпаснӧй уджъяссӧ, старайтчис кутны сійӧс племяысь ылынджык.
Нао эз радейт уламръяслысь вождьсӧ.
Но ыджыд тушаа, статя, пашкыр юрсиа Гаммла, Фаум чойлӧн ныв, сылы сьӧлӧм вылас воис.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь либӧ страстнӧя, либӧ скӧрпырысь.
Сійӧ тшӧкыда кыйӧдлывліс Гаммлаӧс бадь кустъяс пӧвсын, сук вӧрын.
Кыйӧданінын сулалігӧн сійӧ либӧ лэптывліс кияссӧ, медым топӧдны сійӧс морӧс дінас, либӧ судорожнӧя чабраліс паличсӧ, аскӧдыс вермасигтырйи, медым паличӧн кучкӧмӧн не уськӧдны сійӧс му вылӧ, кыдзи вражескӧй племяысь нылӧс.
Но сійӧ эз кӧсйы вӧчны Гаммлалы лёксӧ: сійӧ кӧ вӧлі сылӧн гӧтыр, сійӧ эськӧ эз скӧрав сы вылӧ, сы понда мый сійӧ эз любитлы сы дінын олысьяслысь аддзыны чужӧмъяс вывсьыс полӧм да ӧтдортчӧм.
Мукӧд кадӧ Фаум эськӧ эз примит Наолысь предложениесӧ.
Но шог раммӧдіс Фаумӧс.
Сійӧ думыштіс, мый Леопард пикӧд союз вермас лоны выгоднӧйӧн; а кор ковмас — пыр сюрӧ способ мездысьны сыысь.
Та вӧсна, том воинлань бергӧдчӧмӧн, сійӧ шуис:
— Фаумлӧн сӧмын ӧти кыв.
Нао кӧ ваяс Би, сійӧ босьтас Гаммлаӧс вештытӧг.
Сійӧ лоас Фаум пиӧн!
Кисӧ лэптӧмӧн сійӧ висьтавліс чорыда да торжественнӧя.
Помалӧм бӧрын сійӧ вӧчис знак Гаммлалы.
Ныв тіралігтырйи матыстчис.
Гаммла тӧдіс, мый рӧмдігӧн Нао кыйӧдӧ сійӧс вӧрын, да поліс сыысь.
Но мукӧддырйи Гаммла мечтайтіс сы йылысь.
Противоречивӧй чувствояс вермасисны сыын: либӧ сылы окота вӧлі, медым людоедъяс виасны сійӧс, либӧ сылы колӧ вӧлі, медым сійӧ локтіс победительӧн да вайис племялы Бисӧ.
Фаумлӧн сьӧкыд киыс усис ныв пельпом вылас.
— Кодӧс морт нывъяс пӧвсысь позьӧ ӧткодявны менам Гаммлакӧд? — гордӧя горӧдіс сійӧ.
— Сійӧ пельпом вылас вермӧ нуны ланьӧс, шойччытӧг котӧртны асъя кыасянь рытӧдз, норасьтӧг терпитны тшыгъялӧм да горш косьмӧм, вартчыны вадъяс да юяс вомӧн.
Сійӧ чужтас аслас верӧслы уна пиян.
Кужас кӧ Нао судзӧдны Би, сійӧ босьтас Гаммлаӧс вештытӧг — сылы оз ковмы сетны сюръяс, куяс да ракпаньяс!
Сэки Агу, Зубрлӧн пиыс, коді уламръяс пӧвсын вӧлі медся гӧна, петіс водзлань.
— Агу кӧсйӧ завоюйтны Би, — шуис сійӧ.
— Тшӧтш аслас вокъясыскӧд сійӧ мунас перйыны врагъяслысь Би ю мӧдлапӧлӧ.
Агу либӧ кулас врагъяс ки помысь, тигр вомын, лев-великанъяс гыжъяс улын, либӧ ваяс уламръяслы Би, кодтӧг найӧ кӧрысь да сайгаысь слабджыкӧсь!
Став чужӧмыс Агулӧн вӧлі быттьӧ ӧти вомысь, кодӧс вӧлі гӧгӧртӧдӧмаӧсь вир кодь гӧрд паръяс.
Синъясыс сылӧн йӧйлӧн моз вӧлі югъялӧны.
Сьӧкыд ён туша вылас мисьтӧма выделяйтчисны кузь киясыс да вывті паськыд пельпомъясыс.
Тӧдчӧ вӧлі сы чужӧм вылын зверлӧн кодь, помтӧм, пощада тӧдтӧм вынйӧр да лёклун.
Агу некор эз вермасьлы Фаумкӧд, Мукӧд да Наокӧд.
Но быдсӧн тӧдісны, мый ёнлун сылӧн зэв ыджыд.
Агу эз артавлы ассьыс вынсӧ некодкӧд мирнӧй вермасьӧмын, но быдӧн терпитлісны поражение, коді сувтліс сылы туй вомӧн, да шуда вӧлі воин, сійӧ кӧ мынӧ сӧмын ӧти увечитчӧмӧн сыкӧд вермасигӧн.
Агу оліс кыкнан вокыскӧд, сэтшӧм жӧ гӧнаяскӧд, кыдзи ачыс, да кымынкӧ нывбабакӧд, шудтӧм забитӧй существояскӧд, кодъяслы вӧлі сиӧма омӧль олӧм.
Весиг асьнысӧ видзтӧм да мукӧдъяслы пӧщада сеттӧм уламръяс пӧвсын Зубрлӧн пияныс торъявлісны асланыс лёклунӧн да кровожадностьӧн.
Став племя пӧвсын пондіс чужны наӧн смутнӧй недовольство.
Тайӧ недовольствоыс вӧлі йӧз масса ӧтувъя интересъяс вӧсна вежӧрлӧн медводдза югдыштӧмӧн опасность водзын, коді угрожайтіс ӧтвылысь ставныслы да быдӧнлы торйӧн.
Кӧть унджык соплеменникыс и дивитіс Наоӧс лишнӧй небыдлунысь да рамлунысь, сылӧн эз этша вӧв сы дор сулалысьыс.
Татшӧм могучӧй воинлӧн лёклун абутӧмыс кыскис сы дінӧ сьӧлӧмъяссӧ сэтшӧмъяслысь, кодъяслы природа эз сет вынсӧ.
Фаум ненавидитіс Агуӧс эз этшаджык Леопард пи дорысь да поліс сыысь нӧшта ёнджыка.
Лёзь вокъяслысь союзсӧ позьӧ вӧлі чайтны непобедимӧйӧн.
На пиысь ӧтиклы кӧ окота вӧлі кодлыськӧ кисьтны вир, мӧд кыкыс спокой эз аддзывны, кытчӧдз враг вӧлі ловъя.
Быд морт, коді объявитіс налы война, должен вӧлі погибнитны либӧ найӧс бырӧдны.
Фаум мечтайтіс лёзь вокъяскӧд союз йылысь.
Но сылӧн леститчӧмыс зурасьліс эскытӧм зумыд стен вылӧ.
Зубрлӧн пиян тӧдісны сӧмын ӧти сикас лесть — синмӧн аддзан животнӧй полӧм быдӧнлӧн, коді накӧд сёрнитліс.
Фаум вӧлі, пӧжалуй, эз этшаджык жестокӧйӧн да эскытӧмӧн Агуысь да сійӧ вокъясысь.
Но такӧд тшӧтш сылӧн вӧліны и вождьяслы колан качествояс: сійӧ вӧлі мелі сы дор сулалысьяскӧд, тӧждысьліс племяса нуждаяс йылысь, вӧлі решительнӧй, настойчивӧй, беззаветнӧ храбрӧй да асногыс веськыд.
Фаумлӧн вочакывйын неуна чувствуйтчӧ вӧлі Агуӧс уважайтӧм:
— Зубрлӧн пи ваяс кӧ бӧр уламръяслы Би, сійӧ вештысьтӧг пӧлучитас Гаммлаӧс да лоас племялӧн мӧд вождьӧн, кодлы став воинъяс пондасны подчиняйтчыны!
Агу кывзіс вождьлысь висьталӧмсӧ Гаммла вылысь горш синъяссӧ вештывтӧг.
Сылӧн ичӧтик синъясыс чардыштісны грӧзитӧмӧн.
— Нюрлӧн ныв лоас Зубр пилы.
Быдӧн бокӧвӧй, коді лысьтас сійӧс вӧрзьӧдны, лоас бырӧдӧма!
Тайӧ кывъясыс вӧрзьӧдісны Наоӧс.
Сійӧ кыпыда горӧдіс:
— Гаммла лоас сылӧн, коді бӧр ваяс племялы Би!
— Зубрлӧн пи тайӧ вӧчас!
Наолӧн да Агулӧн вомӧнасисны мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлӧмъясыс.
Ӧнӧдз тайӧ йӧзлӧн эз вӧв некутшӧм помка мӧда-мӧдлы лӧгалӧм вылӧ.
Найӧ мӧда-мӧд вын йылысь тӧдісны, но налӧн эз на вӧвлы помкаыс соперничество вылӧ, да найӧ нӧшта эз на ӧнӧдз зурасьлыны.
Фаумлӧн шуӧмыс ӧзтіс на пытшкын ненависть мӧда-мӧд дінас.
Агу, коді тӧрыт на эз обратитлы внимание Гаммла вылӧ, дрӧгмуні став тушанас, кор Фаум пондіс ошкыны нывсӧ.
Сійӧ друг ӧзйис неутолимӧй да яр страстьӧн сы дінӧ.
Тайӧ здуксянь сійӧ сиис смерть вылӧ быд соперникӧс.
Нао гӧгӧрвоис тайӧ.
Сійӧ ёнджыка топӧдіс черсӧ шуйга кинас да паличсӧ веськыднас.
Наолысь воча шуӧмсӧ кылӧм бӧрын, Зубрлӧн томджык пияныс сувтісны чӧла да грӧзитӧмӧн.
Став куимнан вокыс шензьымӧн мунӧны вӧлі мӧда-мӧд вылас: пемыд кучикаӧсь, гӧнаӧсь, зэв ичӧтик синъясаӧсь, кодъясӧс быттьӧ кенялӧма пеленаӧн, кыдзи жукъяслӧн вылыс бордъясыс.
Ставныс куимнаныс кыйӧдісны Наолысь быд вӧрзьӧм, дасьӧсь вӧлі уськӧдчыны сы вылӧ.
Но уламръяс пӧвсын кыптіс ропкӧм.
Весиг найӧ, кодъяс дивитісны Наоӧс небыдлунысь, эз кӧсйыны сылысь гибельсӧ: ӧд сійӧ босьтчис племялы бӧр вайны Би.
Быдсӧн тӧдісны, мый Нао изобретательнӧй да мудер, мудзлытӧг да зэв бура кужӧ вӧдитчыны Биӧн.
Сэсся унаӧн эскисны сійӧ шудлун вылӧ.
Агулӧн сідзжӧ вӧлі ёнлун, мудерлун да упорство, да племя вермис сӧмын выиграйтны сыысь, мый ӧтпырйӧн кык бурджык воин мӧдӧдчасны Би корсьны.
Ёна ярмӧмӧн ставныс чеччыштісны кок йыланыс.
Нао дор сулалысьяс чукӧртчисны Леопард пи гӧгӧр, дасьӧсь вӧліны дорйыны сійӧс лёзь вокъяс уськӧдчӧмысь.
Зубр пи эз тӧдлы полӧм, кужліс сійӧ и виччысьны.
Сійӧ решитіс нӧрӧвитлыны Наокӧд артасьны.
Уламръяс пӧвсын медпӧрысь Гоун висьталіс гӧгӧрвотӧм мӧвпъяссӧ, кодъяс шызьӧдісны чукӧртчӧм йӧзӧс:
— Окота ӧмӧй уламръяслы аслыныс пӧгибнитны?
Вунӧдісны ӧмӧй найӧ, кымын воинӧс нетшыштісны найӧ радъясысь врагъяс да юлӧн гыяс?
Нёльысь коли ӧти!
Быдӧн, коді вермӧ кутны киын чер да палич, долженӧсь овны!
Нао да Агу — миян охотникъяс пӧвсын медъёнӧсь; на пиысь кӧ ӧти кулӧ, племя воштас унджык нёль мукӧд воин пӧгибнитӧм дорысь.
Гаммла пондас служитны сылы, коді ваяс Би.
Племялӧн сэтшӧм вӧля!
— Племялӧн сэтшӧм вӧля! — шуисны воинъяс.
Да став нывбабаяс тшӧтш шуисны ӧти гӧлӧсӧн:
— Гаммла кутас принадлежитны Би пӧкӧритысьлы!
Агу эз пов племяысь, но гӧгӧрвоис, мый вензьыны сыкӧд ӧпаснӧ.
Вокъяслы знак вӧчӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис да муніс аслас оланінӧ.
Мӧд глава
МАМОНТЪЯС ДА ЗУБРЪЯС
Тайӧ вӧлі мӧд луннас кыа петігӧн.
Вылын небесаын тӧв ӧдйӧ вӧтліс кымӧръяссӧ, но дзик му весьтас сынӧд сулаліс вӧрзьывтӧг — калитчӧм уна пӧлӧс дукӧн сьӧкыд сынӧд.
Небесаыс кажитчис гигантскӧй лӧз вад кодь.
Тіралӧмӧн да пӧртмасьӧмӧн визувтіс тайӧ вад вывтіыс асъя кыалӧн быгйыс.
Тані сійӧ артмӧдӧма дзик виж лагуна, этані изумруднӧй залив, эстӧні розовӧй шор...
Ранитчӧм уламръяс ойзісны — налӧн вӧлі горшныс косьмӧ.
Воинъяс пиысь войнас ӧти кулі.
Сылӧн турдӧм тушаыс куйліс турун вылын, лӧзӧдӧма, вирӧсь пятна чужӧм пыдди, кодӧс вильӧдӧмаӧсь войся хищникъяс.
Фаум тшӧктіс шойсӧ шыбытны ваӧ.
Пӧрысь Гоунлӧн нора броткӧмыс колльӧдіс воинӧс бӧръя туйӧ.
Дзебӧм бӧрын став вниманиесӧ племялысь босьтісны Би бӧрся охотникъяс — Агу да Нао, кодъяс лӧсьӧдчисны походӧ.
Лёзь вокъяс вооружитчасны паличьясӧн, черъясӧн, рогаткаясӧн, биаиз йыла дротикъясӧн.
Нао бӧрйис аслыс спутникъясӧс верстьӧ воинъяс пыдди тэрыб кока да котралігӧн мудзтӧм кык юношаӧс.
Налӧн быдӧнлӧн вӧлі шы, чер да дротик.
Леопард пи та кындзи босьтіс палич — дубӧвӧй ув, кодлӧн помыс вӧлі чишкалӧма бипур вылын.
Сійӧ предпочитайтіс тайӧ оружиесӧ быдсяма мукӧдъяс дорысь.
Паличӧн киясас сійӧ эз повлы сражайтчыны ӧтнас самӧй лёк хищникъяскӧд.
Фаум шыӧдчис лёзь вокъяс дінӧ татшӧм сёрниӧн:
— Агу аддзис светсӧ водзджык Наоысь, — шуис сійӧ.
— Мед сійӧ бӧръяс ассьыс туйсӧ.
Агу кӧ мӧдӧдчас юланьӧ, Леопардлӧн пи мунас Нюръяслань.
Зубрлӧн кӧ пиыс решитас мунны Нюръяслань, Нао веськӧдчас Ыджыд юлань.
— Агу ещӧ оз на тӧд, кытчӧ сійӧ мунас! — воча шуис Зубрлӧн пи.
— Сійӧ пондас Би корсьны быдлаысь: асылын сійӧ вермас мунны Нюръяс дінӧ, рытнас — ю дорӧ.
Вермас ӧмӧй тӧдны вепрь бӧрысь вӧтлысьысь охотник, кӧні сылы удайтчас вины зверӧс!
— Агу должен висьтавны, кутшӧм туй сійӧ бӧръяс, — шуас воча пӧрысь Гоун, да сы дор кыліс йӧз чукӧрлӧн ошкана ропкӧм.
— Сійӧ оз вермы ӧтпырйӧн мунны шонді лэччан да петанінлань.
Мед Агу висьталас, кытчӧ сійӧ мунас!
Йӧз чукӧр вылӧ лёк синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын Зубрлӧн пи горӧдіс:
— Агу мунас шонді лэччанінлань!
Да вокъясыслы знак вӧчӧмӧн, сійӧ решительнӧя пондіс восьлавны Нюръяслань.
Нао эз сразу сы ног вӧч.
Сылы прӧщайтчигӧн окота вӧлі аддзӧдлыны Гаммлаӧс.
Сійӧ сулаліс ясень пу улын старикъяс чукӧр пӧвсын.
Нао мӧдӧдчис сылань;
Гаммла эз вешйы места вывсьыс;
сійӧ вӧлі видзӧдӧ саваннаяс вылӧ.
Сьӧлӧмыс Наолӧн тшӧкыда-тшӧкыда пондіс тіпкыны.
Черсӧ небесалань лэптӧмӧн сійӧ горӧдіс:
— Кывзы, Нюрлӧн ныв!
Нао некор оз лок аслас племя дорӧ, оз кӧ куж судзӧдны Би.
Нао аддзас смерть пропасть пыдӧсын, вӧяс юӧ, сёясны сійӧс гиенаяс либӧ бӧр воас победительӧн да ваяс Гаммлалы ракпаньяс, лӧз изъяс, мамонтлысь пиньяс да зубрлысь сюръяс!
Ныв лэптіс воин вылӧ синъяссӧ, кӧні югъяліс челядь радлӧм.
Но Фаум терпеньетӧг орӧдіс Наолысь сёрнисӧ.
— Зубрлӧн пияныс саялісны нин вӧр сайӧ, — шуис сійӧ.
— Мыйла Нао нюжӧдчӧ?
Нао чукӧстіс ассьыс спутникъяссӧ да бӧрӧ видзӧдлытӧг пондіс восьлавны асыввылӧ.
* * *
Нао, Гав да Нам лунтыр мунісны саваннаті.
Сылӧн веж вевттьӧдыс вӧлі нӧшта тырвыйӧн дзоридзалӧ.
Шонді косьтіс турунсӧ, тӧв вӧрӧдіс сійӧс да разӧдаліс быдсяма пӧлӧс дукъяс, кодъясӧн вӧлі сынӧдыс тыр.
Первойысь видзӧдлӧм бӧрын ӧти пӧлӧс сяма саванна дзебӧма вӧлі ас пытшкас вывті уна пӧлӧс злакъяс, турунъяс да дзоридзьяс, насекомӧйяс да животнӧйяс.
Плодородиеыс сылӧн вӧлі помтӧм.
Необозримӧй злак заросльяс пӧвсын меститчӧмаӧсь вӧлі діяс дроклӧн, тусяпулӧн, шильниклӧн, зверобойлӧн, шалфейлӧн, лютикъяслӧн, кресслӧн.
Местаясын тыдалӧны вӧлі куш му участокъяс, кодъяс вермӧмаӧсь сулавны быдмӧг армияса сомкнутӧй колоннаяслы воча.
Но тайӧ плешъяс сайын выльысь заводитчалісны сочнӧй пятнаяс мальвалӧн, шиповниклӧн, гӧрд трилистниклӧн да веж кустъяслӧн.
Местаясын ӧти пӧлӧс сямсӧ торклісны неыджыд мылькъяс, джуджыд оврагъяс, пруд, кӧні веглясисны насекомӧйяс, лягушаяс, тритонъяс.
Ӧтка скала лэптысьӧма турун пытшкысь, быттьӧ мастодонт пӧскӧтина вылын.
Антилопаяслӧн стадаяс син пыр мунлісны горизонт вылын, кӧчьяс чеччалісны джуджыд турун пытшкын, кӧинъясысь да понъясысь пышйигӧн; сынӧдӧ сьӧкыда лэбзьывлісны байдӧг стаяяс; саванна весьтын лэбалісны ракаяс, кокньыд бордъя вяхирьяс, сьӧкыд дрофаяс.
Местаысь местаӧ котралісны дикӧй вӧв табунъяс, степеннӧя ветлӧдлісны зубръяс.
Рощаысь петлывліс мисьтӧма бокысь бокӧ катласигтырйи руд ош, ыджыд да страшнӧй тигръясӧс победитысь, кодлӧн выныс вӧлі оз уступит лев-великанъяслы...
Рытнас Нао, Нам да Гав узьмӧдчисны курган пыдӧс дорын.
Лунтырӧн найӧ эз прӧйдитны туйлысь и дасӧд юкӧнсӧ.
Мыйда тыдалӧ вӧлі синлы рӧмдігӧн, гӧгӧр вӧлі вольсалӧма гажтӧм саванна.
Медбӧръя шонді югӧръяс сотчисны кымӧръяс вылын..
Тайӧ Би море тыдалӧмыс Наолы дум вылас уськӧдіс сійӧ ичӧтик би йылысь, кодӧс сійӧ должен вӧлі судзӧдны.
Кажитчӧ, колӧ сӧмын кайны вылӧ да нюжӧдны кос пожӧм ув кымӧръяслань, медым Небеснӧй Билӧн киньыс ӧзтіс сійӧс.
Кымӧръяс горизонт весьтын пемдісны, но неуна тӧдчана гӧрд кыа дыр на тыдаліс пемыд небеса вылын.
Мӧда-мӧд бӧрся кутісны ӧзъявны югъялан кодзув чутъяс.
Лэптысис кокньыдик тӧв.
Шойччанінъясын бипуръяс дінӧ велалӧм бӧрын, кодъяслӧн югъялан ӧградаыс потшліс войыслысь локтӧмсӧ, Нао чувствуйтіс ӧні асьсӧ слабӧн да беспомощнӧйӧн.
Быд здукӧн пемыдысь вермисны явитчыны леопард, тигр, лев, кӧть и шоча найӧ кыйсьывлісны равнина вылын; зубръяслӧн стада вермис талявны рӧшкыд морт туша; кӧин чукӧр представляйтіс грознӧй опасность защитатӧм йӧзлы — лыдыс сетліс кӧинъяслы гырысь хищникъяслысь вынсӧ, а тшыглуныс вооружайтіс найӧс храбростьӧн.
Воинъяс ужнайтісны уль яйӧн.
Тайӧ вӧлі гажтӧм ужин: уламръяс абу велалӧмаӧсь вӧлі уль сёян дінӧ.
Сэсся Нао первой сувтіс стӧрӧжитны.
Став существоӧн сійӧ кывзіс войлысь быд лолыштӧм.
Синмыс сылӧн аддзис вуджрасьӧм да рулысь муртса тӧдчан югъялӧмсӧ;
пельыс кыліс тӧвлысь вашкӧдӧмсӧ, турунлысь кыша-кашакылӧмсӧ, насекомӧйяслысь лэбалӧмсӧ, животнӧйяслысь котӧртӧмсӧ, змейяслысь шарӧдчӧмсӧ;
сійӧ кыліс шакалъяслысь горзӧмсӧ, гиенаяслысь серамсӧ, кӧинъяслысь омлялӧмсӧ, чиркъяслысь тричкӧдчӧмъяссӧ, орёллысь ылысса клекотсӧ;
сійӧ ныррозьӧ пырис дзоридзьяслӧн чӧскыд дукыс, турунлӧн свежӧй лолалӧмыс, хищникъяслӧн ёсь дукыс да гадъяслӧн лёк дукыс;
кучикыс сылӧн кыліс муртса тӧдчана тӧвру пӧльыштӧм, ыркыд ва ру да кос жар пӧльтыштӧм.
Олӧм вӧлі тыр опасностьясӧн.
Сійӧ став петкӧдчӧмъясын вӧлі дзебсьӧма угроза.
Гӧгӧртаскӧд мудзлытӧм тышын вермис овны сӧмын бдительнӧй, ён да мудер.
И Нао кыйӧдчӧмӧн видзӧдіс пемыдын мускулъяс косявлысь гыжъясӧс, яй шырысь клыкъясӧс, ловъя яй сёйысьяслысь ӧгырӧн сотчан синъясӧс.
Унджык хищникыс ён морт-зверӧс казялӧм бӧрын пышъялісны сувтлытӧг.
Тадзи дінтіыс котӧртісны гиенаяс, — налӧн вомкаличьясныс сэтшӧм жӧ ёнӧсь, кыдзи левъяслӧн, но гиенаяс оз радейтны тышкасьны да довольствуйтчӧны шойясӧн.
Кыйӧдчигтырйи матысмис кӧин чукӧр.
Кӧинъяс тӧдісны лыдлысь вынсӧ — найӧ сувтісны уламръяс шойччанін бердӧ, муртса гӧгӧрвоӧмӧн, мый найӧ мортысь абу слабджыкӧсь.
Но сы понда, мый кынӧмныс налӧн эз на ёна сюмав, найӧ котӧртісны водзӧ, антилопаяс коктуйӧд.
Матысмис и кӧинъяс кодь пон чукӧр.
Найӧ гӧгӧртӧдісны кургансӧ да дыр увтісны йӧз вылӧ.
Ӧткымын понъяс грӧзитан вурзӧмӧн водзмӧстчылісны, но ниӧти эз лысьт уськӧдчыны кык кока зверьяс вылӧ.
Неважӧн на понъяс чукӧрӧн ветлӧдлісны племя бӧрся.
Найӧ сёйлісны шыбласъяссӧ да тшӧтш кыйсисны уламръяскӧд.
Пӧрысь Гоун велӧдіс кык понйӧс — сійӧ вердіс найӧс тымусӧн да лыясӧн, но найӧ пӧгибнитісны вепркӧд косьын.
Велӧдны мукӧдъясӧс эз удайтчы сы понда, мый Фаум, вождьӧн лоӧм бӧрын, тшӧктіс вины став понъяссӧ.
Нао радейтіс мӧвп понъяскӧд дружитчӧм йылысь.
Сійӧ чувствуйтіс, мый татшӧм союзын мортлӧн содӧ безопасность, вынлӧн выль источник.
Но нинӧм вӧлі тані и думайтны та йылысь, саваннаын, кӧні йӧзыс вӧліны сӧмын куимӧн, а пон — дзонь стая.
Но понъяс пондісны чукӧртчыны кольчаӧн шойччанін гӧгӧр.
Найӧ эз нин увтны. Налӧн дженьыд ловшыыс пондіс ёнджыка кывны.
Тайӧ пондіс беспокоитны Наоӧс.
Сійӧ босьтіс му комок, шыбытіс сійӧн медся збой понйыслы да горӧдіс:
— Миян эмӧсь шыяс да паличьяс, кодъясӧн позьӧ вины ошкӧс, зубрӧс да весиг левӧс!
Пон, кодлы веськаліс муыс юрас, чеччыштіс да морт гӧлӧс шыысь повзьӧм вӧсна дзебсис пемыдас.
Кольччысьясыс котӧртісны бӧрланьӧ да быттьӧ совещайтчисны.
Нао налы бӧрсяньыс шыбытіс изйӧн.
— Кысь нин тіянлы сражайтчыны уламръяскӧд!
Мунӧй татысь!
Корсьӧй аслыныд кокньыдджык прӧмыс — сайгаӧс либӧ кӧинӧс!
abu
Нао гӧлӧс шыӧ садьмисны Нам да Гав да чеччыштісны кок йылас.
Выль кык вуджӧр мыччысьӧм бӧрын понъяс пышйисны.
* * *
Сизим лун мунісны Нао, Нам да Гав. Опасностьяс пондісны содны, кымын ёнджыка пондісны уламръяс матысмыны саванна дорлань.
Вӧрӧдзыс кӧть и колӧ на вӧлі мунны нӧшта кымынкӧ лун, сылӧн предвестникъясыс — торъя пу рощаяс, гырысь хищникъяс — пондісны паныдасьны век тшӧкыдджыка да тшӧкыдджыка.
Ӧтчыд охотникъяслы паныдасис весиг тигр.
abu
Ӧні рӧмдыны заводиттӧдз ёна водзджык уламръяс заводитісны мӧвпавны узянін йылысь: найӧ корсисны мылькъясысь пещераяс, скала вылын бурджык места либӧ, медся омӧльвылӧ нин, кӧть му вылын кутшӧмкӧ потас.
Пуяс вылын узьлыны найӧ эз кӧсйыны.
Кӧкъямыс либӧ ӧкмысӧд лун вылас странствуйтігӧн найӧс пондіс мучитны горш косьмӧм.
Некӧн эз вӧв ни шор, ни нюр; туруныс вижӧдӧма.
Сынӧдын лэбалісны ном-геб кымӧръяс.
Найӧ зэв тэрыба шлывъялісны саванна весьтын да пӧщадатӧг курччалісны воинъяслысь тушаяссӧ.
Кор ӧкмысӧд лунлӧн вуджӧръясыс нюжалісны, му бара вежӧдіс, сынӧд лои влажнӧй, да мылькъяс вылысь локтысь ичӧтик тӧв вайис свежӧй валысь дуксӧ.
Регыд уламръяс аддзисны зубръяслысь стада.
Нао шуис аслас спутникъяслы:
— Ми васӧ юам шонді лэччытӧдз.
Зубръяс локтӧны ва юны!
Нам, Топольлӧн пи, да Гав, Сайгалӧн пи, веськӧдісны мудзӧм тушаяснысӧ
Нао бӧрйис аслас спутникъясӧн кокни да тэрыб юношаясӧс.
Наын колӧ вӧлі воспитайтны смеллун, решительность, выносливость.
Та пыдди найӧ дасьӧсь вӧліны мынтыны слепӧй повиновениеӧн, помтӧм преданностьӧн да способностьӧн пырысь-пыр жӧ вунӧдны вӧвлӧм страданиеяс.
Ас выланыс лэдзӧмӧн найӧ бӧбмисны природаса враждебнӧй вынъяс водзын.
Но налӧн вӧліны ёсь синъяс, бура кылан пельяс, пельк кияс да мудзлытӧм кокъяс — став тайӧ качествоясыс вӧліны сійӧ вождь киын, коді кужас завоюйтны налысь эскӧмсӧ да подчинитны аслас вӧля улӧ.
Ӧтвылысь странствуйтан лунъяс чӧжӧн Нам да Гав удитісны кӧртасьны Нао дінӧ.
Сійӧ налы вӧлі вын да мужество воплощениеӧн, дорйысьӧн да покровительӧн.
Мукӧддырйи, сыкӧд восьлалігӧн, найӧ любуйтчисны сійӧ мощнӧй пельпомъясӧн да паськыд морӧсӧн да испытывайтісны налы аслыныс гӧгӧрвотӧм чувство сы водзын.
Нао мынтіс юношаяслы сэтшӧм жӧ искреннӧй привязанностьӧн.
Мыйлакӧ сійӧ чайтіс, мый Намкӧд да Гавкӧд союз сетас успешнӧя вӧчны задумайтӧм походсӧ.
Кузь вуджӧръяс водісны пуяс улӧ.
Шонді пондіс лэччыны да зэв ыджыд гӧрд гӧгыльыс сылӧн киськаліс гӧрд рӧмӧн равнинасӧ да ньӧжйӧн мунысь темнобурӧй зубръяслысь стадаӧс, коді ылысяньыс вӧлі визувтысь гудыр ва кодь.
Зубръяс бӧрся кыйӧдчӧмӧн мӧдӧдчисны уна мукӧд зверьяс.
Тайӧ петкӧдліс, мый Нао эз ӧшыбитчы аслас предположениеясын да ва неылын, кӧнкӧ сэні, мылькъяс визь сайын.
Регыд Нао, Нам да Гав пондісны чувствуйтны валысь матыслунсӧ — налӧн ныррозьясыс горша кыскисны ас пытшкас ва руа сынӧдсӧ.
— Колӧ панйыны зубръясӧс! — шуис Нао.
Сійӧ поліс, мый ва юанін векньыд да великан-зубръяс потшасны туйсӧ сы дінӧ.
Охотникъяс содтісны воськовъяснысӧ.
Стада муніс ньӧжйӧн: том зубръяс мудзисны кузь туйысь, пӧрысьяс соблюдайтісны осторожность.
Уламръяс регыдӧн суӧдісны найӧс.
Уна животнӧйяс сідзжӧ кӧсйисны воны юанінӧдз зубръясысь водзджык: тыдалӧ вӧлі, кутшӧм ӧдйӧн котӧртісны водзӧ кокньыд сайгаяс, муфлонъяс, осёлъяс.
Налы вомӧн чеччаліс вӧв табун.
abu
Нао да сылӧн спутникъяс ёна панйисны зубръясӧс да кайисны мыльк йылӧ, кор зубръяс муртса сӧмын воисны мыльк заводитчанінӧдз.
Тайӧ сетіс уламръяслы позянлун тэрмасьтӧг горш косьмӧмсӧ веськӧдны.
Мыльк йывсӧ вуджӧм бӧрын Нао, Нам да Гав пондісны восьлавны нӧшта тэрыбджыка.
Ыліын тыдалӧ нин вӧлі ва.
Тайӧ вӧлі неыджыд вад, кодӧс быд боксянь гӧгӧртӧмаӧсь вӧлі скалаяс; векньыдик му кӧса кӧджӧн пырӧ вӧлі сэтчӧ.
Асыввылын вадйыс босьтӧ вӧлі ас пытшкас уна ваа ю.
Рытыввылын сійӧ усьӧ вӧлі каскадӧн джуджыд пропастьӧ.
Вад дінӧ матысмыны позьӧ вӧлі куим туйӧд: юӧд, перевал пыр, кыті мунісны уламръяс, да скалистӧй грядаын мӧд перевал пыр.
Мукӧд местаясас вадсӧ вӧлі гӧгӧртӧма прӧйдитны позьтӧм базальтӧвӧй стенъясӧн.
Воинъяс чолӧмалісны васӧ радпырысь горзӧмъясӧн.
Ва юанінын чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі рӧшкыд сайгаяс, ичӧтик зумыд вӧвъяс, вӧсньыд кока онагръяс, тошка муфлонъяс, полысь козуляяс да пӧрысь сохатӧй, кодлӧн плеш вылас быдмӧма быттьӧ дзонь пу.
Сӧмын лёк вепрь, аслас выннас гордитчӧмӧн, юис ва спокойнӧя.
Став мукӧд зверьяс юисны пельяснас кывзӧмӧн, синъяссӧ котрӧдлӧмӧн; найӧ тшӧкыда дрӧгмунлісны да эскытӧг лэптывлісны юръясныссӧ, быд здукӧн вӧліны дасьӧсь спаситчыны пышйӧмӧн.
«Вынтӧмъяс долженӧсь овны пыр полӧмӧн», шуліс первобытнӧй олӧмлӧн закон.
Друг, быттьӧ команда серти, став юръясыс бергӧдчисны ӧтар бокӧ, да нӧшта ӧти здук мысти вӧвъяс, онагръяс, сайгаяс, козуляяс, муфлонъяс да сохатӧйяс дзугсьӧм чукӧрӧн уськӧдчисны рытыв переваллань.
Ӧти вепрь кольччис места вылын, беспокойнӧя вира синъяссӧ бергӧдлігтырйи.
Мыччысисны стаяӧн вӧрса лёк кӧинъяс.
Нао, Нам да Гав кутісны дасьӧн шыяс да дротикъяс, а вепрь воинственнӧя жергӧдіс ассьыс клыкъяссӧ да грӧзитӧмӧн пондіс руксыны.
Кӧинъяс видзӧдлісны врагъяс вылӧ, признайтісны найӧс опаснӧйӧн да уськӧдчисны вӧтӧдны пышйысь животнӧйясӧс.
Кӧинъяс мунӧм бӧрын ва юанінын лои шынитӧв, да уламръяс, пӧттӧдз свежӧй кӧдзыд ва юӧм бӧрын, кутісны сӧветуйтчыны.
Пондіс нин рӧмдыны.
Шонді дзебсис базальтӧвӧй стен сайӧ.
Нинӧм вӧлі и думайтны водзӧ мунны туйӧ пемыдын.
Кытчӧ сувтны узьны?
— Зубръяс локтӧны! — шуис Нам, ылысса шум кылӧм бӧрын.
Друг сійӧ бергӧдіс юрсӧ рытыввыв переваллань.
Куим воин ёсьтісны пельяснысӧ, сэсся водісны му вылӧ.
— Сэсянь оз зубръяс локны, — вашнитіс Гав.
Нао воча шуис:
— Тайӧ мамонтъяс.
Охотникъяс тэрмасьӧмӧн видлалісны местасӧ: ю визувтіс базальтӧвӧй мыльк да гӧрд порфира утёс костӧд.
Векньыд тшупӧдті, коді спиральӧн вӧняліс утёссӧ, позьӧ вӧлі торъя мырсьытӧг кайны сійӧ вершина вылӧ.
Нам медводз аддзис пещера утёс йыв вылын.
Сійӧ, тыдалӧ, вӧлі неыджыд да ляпкыд.
Но уламръяс эз пырны сразу сы пытшкӧ: первойсӧ найӧ ёна видзӧдісны пемыд пыдіас; сэсся Нао, му дінӧ юрсӧ копыртӧмӧн да ныррозьясас дукъяссӧ кыскӧмӧн кыссис пещераӧ аслас спутникъяс водзвылын.
Джоджыс вӧлі вольсалӧма лыясӧн, ку торпыригъясӧн, кӧр сюръясӧн, кутшӧмкӧ животнӧйяс вомкаличьясӧн.
Ставыс тайӧ петкӧдліс, мый помещениелӧн кӧзяиныс вӧлі скӧр да опаснӧй хищникӧн.
Нао увереннӧя шуис:
— Тайӧ руд ошлӧн оланін.
Тайӧ тыртӧм нин дзонь тӧлысь.
Нам да Гав эз на паныдасьлыны ӧнӧдз тайӧ громаднӧй зверкӧд; уламръяс кочуйтісны унджыксьыс местаясті, кӧні олісны тигръяс, левъяс, зубръяс, весиг мамонтъяс, но руд ош вӧлі шоч гӧстьӧн.
А Нао аддзыліс сійӧс аслас ылыті странствуйтігас.
Сійӧ тӧдіс, мый руд ош смел да оз сетчы выннас лев-великанлы, а лёклуннас — носороглы.
Мый вӧсна тыртӧм вӧлі пещераыс, Нао эз тӧд: ош вермис аддзыны аслыс выль оланін, мунны недыр кежлӧ мӧд местаӧ, медбӧрти, вермис пӧгибнитны косьын мӧд хищниккӧд либӧ ю вомӧн вуджигӧн; сідз ли, тадз ли, но Нао надейтчис, мый тайӧ войын кӧзяин оз бӧр лок, да решитіс кольччыны ош гуӧ.
Пещера видлалігкості, ва юанінын лэптысис страшнӧй шум: тайӧ локтісны зубръяс.
Налӧн зэв ёна равзӧмыс садьмӧдіс йӧлаӧс да разаліс вад пасьта.
Нао эз вермы кутны ассьыс тіралӧмсӧ зубръяслысь равзӧмсӧ кывзігӧн.
Морт шоча лысьтлывліс кыйны тайӧ великанъясӧс.
Зубръяс тӧдісны ассьыныс вынсӧ да эз повны весиг медгырысь хищникъясысь, кодъяс лысьтлывлісны уськӧдчывны сӧмын слабмӧм либӧ стадаысь янсалӧм животнӧйяс вылӧ.
Тайӧ кадын выль шыяслӧн гыяс пырисны зубръясӧн лэптӧм шумӧ.
Тайӧ горзӧмыс вӧлі слабджык зубръяс равзӧмысь, но сійӧ век жӧ юӧртіс му вылын олысь медъён существояслысь матысмӧмсӧ.
Сійӧ кадын мамонт вӧлі непобедимӧй да тыр властя кӧзяинӧн му вылын.
Тигръяслы да левъяслы сыысь ылынджык лолі кутчысьны, сыысь полісны руд ошъяс.
Нӧшта уна сюрс вояслы колӧ вӧлі кольны сы водзвылын, кор смелмис морт сыкӧд артасьны вынъяснас; сӧмын ӧтнас носорог ярмигас, пельтӧм да синтӧм, эз повлы уськӧдчыны сы вылӧ.
Мамонтъяс вӧліны вӧрысьӧсь, винёлӧсь, мудзлытӧмӧсь, тӧлкаӧсь да паметяӧсь.
Хоботыс налы служитіс, кыдзи мортлы ки, страшнӧй бивеньясыс вӧліны медъён оружиеӧн му вылын.
Лоис сідзи, мый вожакъясыс мамонтъяслӧн да зубръяслӧн ӧти кадӧ воисны ва юанінӧ.
Мамонтъяс, кодъяс велалӧмаӧсь вӧлі сы вылӧ, мый налы быдлаын сетӧны туй, кӧсйисны прӧйдитны водзвылас.
Унджыксьыс татшӧм случайяс дырйи зубръяс отступайтлісны.
Но мукӧддырйи, став мукӧд турунсёйысь пӧкӧритчӧм вӧсна вельмӧмла, зубръяс кӧсйывлісны оспаривайтны первенствосӧ, тшӧкыдджыка татшӧмыс вӧвлывлі, кор вожакъясыс омӧля тӧдлісны мамонтъясӧс.
Водзынмунысь кӧкъямыс зубрыс вӧліны зэв ыджыд айяс — медыджыдыс вӧлі тушанас носорог кодь.
Ёна горш косьмӧмла найӧ эз кӧсйыны уступитны.
Кор аддзисны, мый мамонтъяс кӧсйӧны водзвылас мунны ва юанінӧ, найӧ грӧзитӧмӧн лэптісны юръяснысӧ да кыпӧдісны боевӧй клич.
Мамонт вожакъяс бӧрся кузь лентаӧн нюжӧдчис уна юра стада.
Куим уламр петісны пещераысь.
Первобытнӧй мортлӧн вежӧрыс вӧлі нӧшта пемыд на, мӧвпъясыс гудырӧсь, кыв запасыс зэв ичӧт, но величественнӧй да дикӧй зрелище, коді сувтіс уламръяс син водзын, тыртіс найӧс благоговейнӧй трепетӧн.
Спокойнӧй да невозмутимӧй мамонтъяс потшисны туйсӧ ва юанінӧ.
abu
Кӧкъямыс гӧрба зубр вирӧн тырӧм синъясӧн яра пыркӧдісны госа сьӧкыд бурысьнас да копырталісны мулань ёсь, бокъясӧ вожалӧм, сюръяссӧ.
Инстинктивнӧ найӧ гӧгӧрвоисны враглысь грознӧй вынсӧ, но найӧ мышку сайын чукӧртчӧм стадалӧн нетерпеливӧй равзӧмыс ӧзтіс на пытшкын воинственнӧй задор.
Тӧдлытӧг медыджыд тушаа зубр — став стадаыслӧн вожак, — нӧшта улӧджык юрсӧ копыртӧмӧн, уськӧдчис матысса мамонт вылӧ.
Выныс да виччысьтӧг уськӧдчӧмыс вӧліны сэтшӧмӧсь, мый ыджыд зверь шатовтчис да усис пидзӧс вылас.
abu
Ёсь сюръясыс зубрлӧн ӧтарӧ кучкалісны мамонтӧс;
сійӧ тэрмасис используйтны ассьыс преимуществосӧ: пидзӧс вылӧ усьӧм противник вермис водзсасьны сӧмын хоботнас.
Тайӧ великанъяслӧн страшнӧй косьын зубр вӧлі слепӧй бешенстволӧн воплощениеӧн.
Сійӧ паръяс вылын петкӧдчис быг, вирӧн тырӧм синъясыс югъялісны, быттьӧ шомъяс.
Сійӧ став тушанас тіраліс чудовищнӧй напряжение вӧсна.
Ӧтарӧ да дугдывтӧг зубр кучкаліс противникӧс сюръяснас, кӧсйис пӧрӧдны сійӧс бок вылас, медым сибӧдчыны рушкуӧдзыс, кӧні кучикыс эзджык вӧв сэтшӧм кыз.
Сэки сійӧ петіс эськӧ косьысь победительӧн.
Мамонт гӧгӧрвоис тайӧс.
Став вынсӧ чукӧртӧмӧн, сійӧ старайтчис не сетны пӧрӧдны асьсӧ бок вылӧ.
Ӧти ӧддзӧдчӧмӧн сійӧ вермис выльысь чеччыны кок йылӧ, но та вылӧ колӧ вӧлі, медым зубр кӧть ӧти здук кежлӧ дугдыліс усьласьны сы вылӧ.
Виччысьтӧм нападение первойсӧ чуймӧдіс мукӧд вожакъяссӧ.
Нёль мамонт да сизим зубр сулалісны мӧда-мӧд водзын грознӧя вӧрзьӧдчытӧг.
Некод эз кӧсйы сюйсьыны косьӧ.
Сэсся мамонтъяслӧн пондіс тыдовтчыны терпение бырӧм.
Медджуджыдыс гораа пошкӧмӧн люг-легвӧчис перепончатӧй пельяснас, кодъяс вӧлі мунӧны гигантскӧй бордъя шыръяс вылӧ, да вӧчис воськов водзӧ.
Тайӧ здукнас мамонт, код вылӧ усьласис зубр, страшнӧй силаӧн кучкис хоботнас кокъяссӧ аслас противниклысь.
Сійӧ сідзжӧ шатовтчис.
Мамонт воспользуйтчис коластнас, медым чеччыны кок йылӧ.
Кык огромнӧй зверь бара сулалісны мӧда-мӧд водзын.
Бешенство дзикӧдз босьтіс мамонтӧс.
Хоботсӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ сетіс труба шы да уськӧдчис аслас противник вылӧ.
Чукыля бивеньясыс сылӧн лэптыштісны зубрӧс сынӧдӧ, а сэсся шыбытісны му вылӧ сэтшӧм вынӧн, мый мӧдыслӧн тратшмуніны лыясыс.
Мамонт эз сет зубрлы воны ас дінас, сутшкис сылы бивеньяссӧ рушкуас да таляліс чудовищнӧй кокъяснас; вирыс фонтанӧн ызнитіс зубрлӧн лямӧдӧм пытшкӧсъясысь.
Победитӧмлӧн равзӧмыс эз кыв лэптысьӧм шумын: сизим зубр да вит мамонт уськӧдчисны мӧда-мӧд вылӧ.
Волнение овладейтіс и стадаясӧн — зубръяслӧн пӧдӧм гӧлӧсӧн равзӧмыс эз вермы венны мамонтъяслысь гораа горзӧмъяссӧ; ярость вайӧдіс движениеӧ ён тушаясӧс, страшнӧй бивеньяс, грознӧй сюръяс да куснясьысь хоботъяс.
Вожакъяс вӧлі дзикӧдз тырӧмаӧсь сражениеӧн.
Найӧ ӧтлаасьӧмаӧсь вӧлі топыд чукӧрӧ, кысянь кылӧны вӧлі бешенство да дойяс вӧсна равзӧм, косялӧм тканьяслӧн шарскӧм да жугалӧм лыяслӧн тратшкӧдчӧм...
Медводдза косьын зубръяслӧн унджык лыдыс сетіс налы преимущество.
Куим зубр ӧтвынӧн уськӧдчисны ӧти мамонт вылӧ да уськӧдісны сійӧс му вылӧ.
Но мукӧд мамонтъяс ӧтвылысь уськӧдчисны противникъяс вылӧ да прӧстӧ лямӧдісны найӧс асланыс вывті ыджыд сьӧкыдлуннас, сӧмын аддзисны опасностьсӧ, коді грӧзитӧ вӧлі уськӧдӧм мамонтлы, найӧ колисны ассьыныс жертваяснысӧ да выльысь уськӧдчисны бойӧ.
Куим зубрӧс, кодъяс помалӧны вӧлі бок вылын куйлысь мамонтӧс, суӧмыс лои виччысьтӧг.
Лэбысь ураган ӧти здукӧн лямӧдіс да таляліс кыкӧс на пиысь; коймӧдыс спаситчис пышйӧмӧн.
Сы бӧрся пышйисны и мукӧд косясьысь зубръясыс.
Паника вуджис став зубр стада вылӧ.
Первойсӧ тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ смутнӧй тревога, мгновеннӧй оцепенение, быттьӧ гымалӧм-чардалӧм водзын лӧнь; сэсся стада дрӧгмуні, бергӧдчис да садьтӧг повзьӧмӧн пондіс пышйыны.
Дикӧй сутолокаын тэрыбджыкъясыс талялісны кольччысьясӧс, восьлалісны найӧ мышъяс вывті.
Лы жугавлан шыясыс вӧлі мунӧны пуяс усьӧм шыяс вылӧ.
Мамонтъяс эз пондыны вӧтӧдны пышйысь противникӧс.
Лишнӧйысь найӧ петкӧдлісны асланыс вын мерасӧ, лишнӧйысь найӧ докажитісны ыджыдалӧмсӧ став ловъя существояс вылын, кодъяс олӧны му вылын.
Кузь бурысьяса да рыжевато-бурӧй гӧна гигантъяслӧн колонна сувтіс вад берег пӧлӧн да тэрмасьтӧг пондіс юны.
Мыльк бокъясӧ чукӧртчисны вӧрын олысьяс.
Найӧ почтительнӧя видзӧдісны юысь гигантъяс вылӧ.
Уламръяс сідз жӧ синъяссӧ вештывтӧг видзӧдісны мувывса властительяс вылӧ.
Нао сравнивайтіс Гавлысь да Намлысь жебиник кияссӧ, вӧсньыд кокъяссӧ да слабиник тушаяссӧ дуб кодь кыз кокъяскӧд да скала кодь джуджыд мамонт тушаяскӧд да мӧвпаліс морт ничтожество йылысь, омӧлик кочевӧй олӧм йылысь, кодӧн сійӧ олӧ саваннаясын.
Сійӧ думайтіс левъяс, тигръяс да руд ошъяс йылысь, кодъяс ён лапаяс улын мортыд сэтшӧм жӧ вынтӧм, кыдзи вяхирь орёл гыжъяс улын...
Коймӧд глава
ОШ БЕРЛОГАЫН
Коли кымынкӧ час.
Петіс тӧлысь да пондіс кывтны кымӧр бокті.
Ваыс вадйын ньӧжйӧникӧн больскӧдчис, эзысьӧн югъялігтырйи.
Мамонтъяс мунісны.
Шочиника шытӧг лэбзьывліс бордъя шыр либӧ кыссьыліс шумтӧг змей.
Войлысь тайӧ юкӧнсӧ стража вылын пещераӧ пыранінын сулаліс Гав.
Сійӧ ёна мудзис; кадъясӧ сійӧс босьтліс ойбыр, садьмывліс ёнджыка тӧв пӧльыштӧмысь, виччысьтӧм шумъясысь либӧ выль дук кылӧмысь.
Кутшӧмкӧ страннӧй оцепенение дорис сылысь став мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ, да сійӧ вежӧрын эз узь сӧмын полӧм лоны верман опасность водзын.
Сайгалӧн друг котӧртӧмыс сійӧс заставитіс насторожитчыны да гӧгӧр видзӧдлыны.
Друг сійӧ аддзис ю мӧдлапӧлысь, кыръя мыльк йылысь, кутшӧмкӧ ыджыд зверӧс, коді лайкъяліс ӧти боксянь мӧд вылӧ.
Массивнӧйӧсь, но тшӧтш бура куснясьысь конечностьяс, ыджыд юр, коді увланяс ёсьмӧ, мыйкӧ неуна морт вылӧ мунан кодь, — ставыс тайӧ петкӧдлӧ, мый тайӧ ош.
Гав вӧлі тӧдӧ пещернӧй ошкӧс.
Тайӧ мылькъя плеша великан унджыксьыс мирӧн оліс аслас берлогаын, некодӧс вӧрзьӧдтӧг сёйліс растительнӧй сёян да сӧмын тшыгъялігӧн кыйліс животнӧйясӧс.
Но матысмысь ош вӧлі, буракӧ, мӧд пӧрӧдаысь.
Гав гӧгӧрвоис та йылысь, кор сійӧ петіс тӧлысьӧн югдӧдӧм мыльк йылӧ.
Тайӧ зверлӧн вӧлі плавкӧс плешыс; сійӧ тувччалан ногас вӧлі уверенность асас, дзебӧм угроза да яйсёйысь хищникъяслӧн лёклуныс.
Тайӧ вӧлі руд ош.
Гавлы дум вылас усисны гӧраясӧ волысь охотникъяслӧн висьтъясыс.
Руд ош ёнджык зубрысь да бизонысь; сійӧ нуӧ виӧм вӧлӧс аслас берлогаӧ сэтшӧм жӧ кокньыда, кыдзи леопард антилопаӧс.
Гыжъяснас ӧтчыд кучкӧмӧн резьӧдӧ морӧссӧ и рушкусӧ мортлысь.
Сійӧ оз пов тигрысь ни левысь.
Пӧрысь Гоун висьтавліс, мый руд ош сетчӧ, выннас сӧмын лев-великанлы, мамонтлы да носороглы.
Сайгалӧн пи эз чувствуйт сэтшӧм полӧм, кутшӧма сійӧ повліс тигрысь.
Безобиднӧй да благодушнӧй пещернӧй ошкӧд паныдасьлывлӧмъясыс велӧдісны сійӧс не повны ошъясысь.
Но век жӧ ногъясыс матысмысь зверлӧн сылы кажитчисны подозрительнӧйӧн, да сійӧ решитіс садьмӧдны Наоӧс.
Леопард пилы ки дінас неуна инмӧдчӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым сійӧ ӧти здукӧн чеччыштіс кок йылас.
— Мыйла садьмӧдін менӧ, Гав? — юаліс сійӧ, пещераысь петӧм бӧрын.
Том воин нинӧм шутӧг нюжӧдіс кисӧ мыльклань.
Нао букыштчис.
— Руд ош! — горӧдіс сійӧ.
Сійӧ тревожнӧя видзӧдліс пещера вылас.
Рытсянь уламръяс дасьтісны уна ув да из чукӧр.
Кымынкӧ гырысь изъяс куйлісны матын — вӧлі мыйӧн тупкыны пещераӧ пыранінсӧ.
Нао ногӧн кӧ бурджык эськӧ вӧлі спаситчыны пышйӧмӧн, но пышйыны позьӧ вӧлі сӧмын ва юанінлань, руд ошлы веськыда лапаас; позьӧ вӧлі сідзжӧ кайны пу йылӧ — руд ош оз куж пуяс вылӧ кайны, — но матігӧгӧрын быдмисны сӧмын вӧсньыдик пуяс, да нӧшта тайӧ мудзлытӧм да асныра зверь вермас кыйӧдны ассьыс жертваяссӧ помтӧм дыр.
* * *
Ош пондіс лэччыны мыльксянь крут боктіыс.
Уліас лэччӧм бӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ вывлань, кыскыштіс нырнас руа сынӧдсӧ да мӧдӧдчис рӧдтӧмӧн.
Ӧти здук кежлӧ кыкнан воиныс чайтісны, мый сійӧ ылысмӧ.
Но берег дорӧ воӧм бӧрын зверь увереннӧя котӧртіс вуджанінӧ да сувтіс стӧч утёс весьтӧ, кӧні аддзисны шойччӧг уламръяс.
Казяліс эз сійӧ Гавӧс, коді дзебсясис скала вуджӧр сайын да старайтчис ниӧти не вӧрны?
Гашкӧ, тайӧ вӧлі ылӧ странствуйтӧм бӧрын локтысь кӧзяин берлогаысь, кодӧс мырддисны уламръяс?
Сідзи или тадзи, но ош орӧдіс уламръяслысь ӧти пышъян туйсӧ: ӧти боксяньыс утёсыс орӧ вӧлі дзик ӧтвеснӧя, мӧдарсяньыс, векньыдик ю мӧдлапӧлын, кыйӧдіс ош.
Кутшӧм ӧдӧн кӧть эз лэччыны уламръяс, ош удитіс эськӧн вуджны юсӧ да вӧтӧдны найӧс.
Коли виччысьны, кытчӧдз хищник ачыс оз дугӧд осада, либӧ примитны бой места вылын, лысьтас кӧ сійӧ уськӧдчыны пещераса йӧз вылӧ...
Нао садьмӧдіс Намӧс, да куимнаныс пондісны быглявны изъяс пещераӧ пыранінӧ.
Места вылас тапикасьыштӧм бӧрын, ош друг уськӧдчис ваӧ да вуджис юсӧ.
Берег вылӧ петӧм бӧрын сійӧ пондіс кайны векньыд тшупӧдті, коді гӧгӧртӧ вӧлі утёссӧ.
Кымын матысмыны пондіс ош, сымын ёнджыка пондісны повзьӧдны Намӧс да Гавӧс зэв ыджыд мускулистӧй тушаыс да тӧлысь югыдысь югъялан еджыд клыкъясыс.
Сьӧлӧмъясыс юношаяслӧн лёкысь пессисны.
Нао сідзжӧ вӧлі тревогаын.
Сійӧ тӧдіс вынсӧ противниклысь да гӧгӧрвоис, мый ошлы оз ковмы уна кад, медым пазӧдны куим мортӧс.
Чер, шы да дротик нинӧм эз вермыны вӧчны гранит кодь чорыд лыяссӧ да броня кодь кыз кусӧ.
Регыд пещераӧ пыранінын быдмис стен.
Уламръяс колисны тупкытӧг сӧмын ӧти розь морт судта весьтын.
Кор ош локтіс дзик матӧдз, сійӧ сувтіс да шензьӧмӧн пыркнитіс юрнас.
Сійӧ важӧн нин кыліс йӧз дуксӧ, кывліс шумсӧ стен лэптігӧн, но эз виччысь, мый берлогаӧ пыраніныс лоӧ потшӧма.
Ош смутнӧя чувствуйтіс, мый эм кутшӧмкӧ йитӧд тайӧ виччысьтӧм потшӧс явитчӧм костын да сійӧ берлогаӧ йӧз пырӧм костын.
Потшӧсыс чуймӧдіс сійӧс, но ниӧти эз тревожит: сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн противникъяс слабӧсь.
Зэв ыджыд зверь первой мирнӧя нюжмасьыштіс морӧссӧ веськӧдӧм могысь.
Сэсся друг, тыдавтӧм помкатӧг, сійӧ скӧрмис. Сибдӧм гӧлӧсӧн равӧстӧм бӧрын сійӧ сувтіс бӧръя кокъяс вылас.
Сулалӧмӧн сійӧ нӧшта ёнджыка мунӧ вӧлі гӧна, дженьыд урӧс кока да вывті кузь тушаа морт вылӧ.
Лапаысь лапа вылӧ катласигтырйи ош матысмис тупкытӧг кольӧм розь дінӧ.
Пещера пемыдас сайӧдчӧм Нам да Гав кутісны дасьӧн черъяснысӧ.
Леопард пи лэптіс ассьыс паличсӧ.
Уламръяс чайтісны, мый ош лэдзас водз лапаяссӧ из чукӧр вылӧ да заводитас жугӧдны укреплениесӧ.
Но зверь виччысьтӧг сюйис розьӧ гӧна юрсӧ да восьса вомсӧ, кӧні тыдалісны дротикъяс кодь кык рад ёсь пиньяс.
Намлӧн да Гавлӧн черъясыс вынӧн лэччисны хищник плеш вылӧ;
Нао ӧвтыштіс паличнас, но ляпкыд пӧтӧлӧкыс мешайтіс кучкыны.
Ош равзігтырйи вешйис.
Сійӧ эз весиг ранитчы — ӧти вир войт эз пет сійӧ юр вылын; но сылӧн ичӧтик ӧзйӧм синъясыс да мощнӧй вомкаличьяс гольскӧмыс бура висьталісны сылысь вынсӧ оскорбитӧм йылысь.
Но уроксӧ сійӧ босьтіс тӧд вылӧ.
Веськыда мунӧм пыдди, сійӧ решитіс бырӧдны опаснӧй потшӧссӧ.
Ош тойыштіс потшӧссӧ лапанас — сійӧ дрӧгмуні.
Сэки, кык мында вынсӧ содтӧмӧн, ош пондіс шатлӧдлыны стенсӧ.
Сійӧ йӧткаліс стенсӧ пельпомнас, тойлаліс плешнас, крукавліс гыжъяснас да кыскис асланьыс, либӧ вешйыштӧм бӧрын ӧддзӧдчӧмӧн уськӧдчыліс сы вылӧ став сьӧкыд тушанас.
Аддзис слаб места стен подулас да сэтчӧ пондіс сетавны став кучкӧмъяссӧ.
Тайӧ местаас йӧз оз сибавны вӧлі, да найӧ эз вермыны торкны противниклысь жуглан уджсӧ.
Сэки и уламръяс вежисны дорйысян ногсӧ: Нао да Гав пыкисны пельпомъяснас опаснӧй местасӧ, да стен дугдіс шатласьны;
Нам сюйсис розяс да кыйӧдіс кад, медым шыбытны дротик противник синмӧ.
Регыд ош казяліс, мый слаб места стенын дугдіс шатласьны сійӧ тойлалӧмысь.
Тайӧ гӧгӧрвотӧмторйыс, коді сійӧ уна вося опытлы мунӧ паныд, чуймӧдіс сійӧс.
Сійӧ вешйис бокӧ, пуксис бӧр кокъяс вылас, эскытӧг тракнитіс юрнас...
Сэсся сійӧ выльпӧв заводитліс шатлӧдлыны стенсӧ.
Кор и тайӧ здукӧн стен эз сетчы, ош ярмис да эновтіс быдсяма виччысьӧм.
Стенын розьыс кыскис ошкӧс — сійӧ чайтіс, мый тані сійӧ аддзас свободнӧй проход.
Ӧддзӧдчӧмӧн сійӧ уськӧдчис сы вылӧ.
Дротик шутёвтіс да пырис сылы синлаптас; но нинӧм нин эз вермы сувтӧдны сокрушитысь уськӧдчӧмсӧ тайӧ ловъя таранлысь.
Стен пӧрис.
Нао да Гав чеччыштісны пещера пытшкас.
Нам эз удит тайӧс вӧчны да чудовищнӧй лапаяс личкисны сійӧс.
Нам эз водзсась; пӧкӧритчӧм да беспомощнӧй вӧв кодь, кодӧс суӧдіс лев, сійӧ кутшӧмкӧ измӧмӧн виччысис смерть.
Нао первойсӧ шӧйӧвоши виччысьтӧм нападениеысь, но кор аддзис опасностьсӧ, коді грӧзитӧ сійӧ спутниклы, ӧзйис воинственнӧй пылӧн.
Ковтӧм черсӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ кыкнан кинас кватитіс ассьыс увъя паличсӧ.
Ош казяліс сылысь вӧрзьӧмсӧ.
Слаб противниксӧ эновтӧмӧн, сійӧ скӧра равзігтырйи уськӧдчис Наолы паныд.
Но эз удит зверь лэдзны уджӧ ассьыс страшнӧй гыжъяссӧ да клыкъяссӧ, кыдз уламрлӧн паличыс чардыштӧм ӧдӧн кучкис сійӧс вом каличас.
Бокногса кучкӧмыс эз вӧв зэв ён да опаснӧй, но веськаліс чувствительнӧй местаясӧ да сэтшӧма доймис, мый хищник пуксис да омлявны пондіс.
Мӧд кучкӧмыс паличлӧн усис несокрушимӧй череп вылӧ.
Тайӧ вӧлі ӧшыбка: ош пӧшти эз чувствуйт дойсӧ да сӧмын яра мурӧстіс повтӧм враг вылӧ.
Нао чеччыштіс бокӧ да дзебсис скала выступ сайӧ.
Кор доймӧмысла да лёкысла йӧймӧм ош синтӧм моз уськӧдчис сы вылӧ, Нао медбӧръя секундаас чеччыштіс бокӧ, да огромнӧй зверь став ӧддзӧдчӧмнас грымгысис юрнас базальтӧвӧй стенӧ.
Чуналӧмысь сійӧ шатовтчис.
Тайӧн воспользуйтчӧмӧн Нао сэтшӧм вынӧн кучкис ошкӧс паличӧн мышкас, мый зверлӧн тратшмуніны сюрса лыясыс.
Ош шатовтчис да усис.
Нао победа вылӧ радлӧмӧн бешенӧя кучкаліс сійӧс паличнас ныррозяс, лапаясас, вомкаличӧ, а сійӧ кадын Нам да Гав резьӧдісны черъясӧн сылысь рушкусӧ.
Бӧръявылас, кор вирӧсь туша дугдіс пессьыны, уламръяс нинӧм шутӧг мӧда-мӧд выланыс видзӧдлісны.
Тайӧ вӧлі торжественнӧй момент.
Нао быдмис спутникъяс син водзын: Фаум ни, Гу ни, Тигрлӧн пи, некод сійӧ великан воинъяс пӧвсысь, кодъяс йылысь висьтавлывліс Гоун, эз вермыны ошйысьны победаӧн руд ош вылын!
Нёльӧд глава
ЛЕВ-ВЕЛИКАН ДА ЭНЬ ТИГР.
Коли ӧти тӧлысь.
Нао да сылӧн спутникъяс, пыр на дугдывтӧг лунвылӧ мунігӧн, важӧн нин колисны мышкас саваннасӧ.
Ӧні найӧ мунісны сук вӧрті.
Чайтісны, пемыд чаща некор оз помась.
Шочиника паныдасьлісны джуджыд туруна кушинъяс, нюръяс да неыджыд вадъяс, но на бӧрын бара заводитчис вӧр чаща.
Буйнӧя быдмысь растительнӧй покров кайлывліс лябӧ мылькъяс вылӧ, либӧ лэччывліс овраг пыдӧсъясӧ.
Растениеяслӧн став видыс да животнӧйяслӧн став пӧрӧдаыс вӧліны тайӧ вӧрын.
Тані позьӧ вӧлі паныдасьны тигркӧд да пещернӧй левкӧд, леопардкӧд да гиенакӧд, вепркӧд да кӧинкӧд, ланькӧд да сернакӧд, носорогкӧд, кӧркӧд, муфлонкӧд, козулякӧд.
Тайӧ вӧрын паныдасьлісны весиг лев-великанъяс — хищникъяслӧн зэв шоч пӧрӧда, коді заводитіс бырны уна сё во сайын.
Кӧнсюрӧ вӧрын тыдавлісны паськыд прӧсекъяс, кодъясӧс вӧлі вольсалӧма талялӧм увъясӧн да вужнас бертыштӧм том пуясӧн, — найӧ петкӧдлісны, мый тані суседъясӧн лоӧны мамонтъяс, кодъяслӧн стадаясыс вӧчӧны вӧрлы ыджыдджык убытка медъён тӧвъяс да ураганъяс дорысь.
Тайӧ опаснӧй местаас уламръяс аддзывлісны уна сёянтор, но и асьныс найӧ вермисны лоны прӧмысӧн кутшӧмкӧ гырысь хищниклы.
Нао, Нам да Гав мунісны водзӧ ёна виччысьӧмӧн, куимпельӧсӧн, медым ӧтпырйӧн позяс аддзыны унджык места.
Лунын ёсь синъясыс да бура кылысь пельясыс водзвыв юӧртісны найӧс быд опасность йылысь.
Но лунын опаснӧй хищникъяс узисны; найӧ петлісны кыйсьыны сӧмын рӧмыдын.
abu
Кӧинъяс вермисны эськӧ лоны опаснӧйӧн уламръяслы, но тайӧ вӧрын, кӧні быдсяма пӧлӧс прӧмыс вӧлі зэв уна, найӧ виччысисны нападайтны сэтшӧм ён да мудер прӧтивникъяс вылӧ, кыдз йӧз.
Страшнӧй пещернӧй ош кыйліс животнӧйясӧс сӧмын сэк, кор эз сюрлы растительнӧй сёян.
Мукӧд кадас тайӧ зэв ыджыд животнӧйыс тшыг кынӧмсӧ мирнӧя пӧткӧдіс плодъясӧн.
Но лунъясыс кӧ кольліны лӧня, то войясыс вӧлі тырӧсь полӧмӧн.
Рӧмыд лотӧдз ёна войдӧр уламръяс заводитӧны вӧлі корсьны узян места.
Мукӧддырйи тайӧ вӧлі естественнӧй пещера; пӧраӧн налы ковмывліс стрӧитны укрепление изъясысь; мукӧддырйи налы сюрлі шойччӧг джуджыд гуын му пытшкын.
Но медтшӧкыда найӧ коллялісны войяссӧ пуяс вылын, мӧда-мӧд дінын матын сулалысь пу чукӧръяс бӧрйӧмӧн.
Медъёна страдайтісны уламръяс Би абутӧм вӧсна.
Тӧлысьтӧм войясӧ налы думайтчис, мый югыдыс пыр кежлӧ колис мусӧ, мый пемыдыс сэсся некор оз разав.
Пемыдыс увтыртіс найӧс, сьӧкыд изйӧн моз личкис найӧс.
Войясын найӧ дырӧн видзӧдісны пемыд чащаӧ, виччысигтырйи, мый кӧнкӧ ӧзъяс бикинь да би кывъяс пондасны нювны кос увъяссӧ.
Но пемыдын югъялісны сӧмын ылысса кодзувъяс да хищникъяслӧн доналӧм ӧгыр кодь синъясыс...
* * *
abu
Медбӧрти, вӧр шочмис.
Рытыввылӧ сійӧ муніс сэтшӧм жӧ сук массивӧн, некутшӧм просветтӧг, но асыввылын куйліс равнина, кӧні вӧліны пуяслӧн шоч чукӧръяс да неыджыд кустъясысь діяс.
Зубръяс, бизонъяс, кӧръяс, сайгаяс да вӧвъяс сёйисны петысь том пуяссӧ да сійӧн дорйисны саваннасӧ вӧр наступайтӧмысь.
Тані визувтіс ю, кодлӧн берегъясыс вӧлі вевттьӧма сьӧд топольясӧн, пепельнӧй бадьясӧн, пипуясӧн, лопуясӧн, тростникӧн да камышъясӧн.
Кӧнсюрӧ тыдовтчылісны ледниковӧй валунъяслӧн пемыд чукӧръяс.
Лун пондіс помасьны, да му вылӧ водісны кузь вуджӧръяс.
Берег вылын уна коктуйяс висьталісны сы йылысь, мый рӧмыдын татчӧ волывлісны юны зэв уна зверьяс.
Та вӧсна Нао, Нам да Гав тэрмасьӧмӧн юӧм бӧрын пондісны корсьны вой кежлӧ безопаснӧй места.
Кӧнсюрӧ разӧдчӧм валун чукӧръяс эз туйны та вылӧ — лои эськӧн уна кад пуктыны сы вылӧ, медым стрӧитны наысь кутшӧмкӧ сайӧд.
Нам да Гав эз нин надейтчыны аддзыны лӧсялан узянін да предложитісны бергӧдчыны вой кежлас вӧрӧ, кор Нао друг аддзис зэв ыджыд кык из глыба, кодъяс куйлісны орччӧн да вылысъяснас инмӧдчисны; найӧ артмӧдісны кык пыраніна пещера кодь.
Ӧти пыранінтіыс вермисны тӧрны сӧмын посни животнӧйяс, понйысь не гырысьджыкъяс.
Мӧдыс вӧлі тырмымӧн паськыд, медым му бердас топӧдчӧмӧн сы пыр вермис кыссьыны морт; но левъяслы, тигръяслы да ошъяслы тайӧ пыраніныс вӧлі вывті дзескыд.
Нам да Гав кокньыда пырисны пещераӧ.
Найӧ полісны, мый аслас багатыр тушанас Нао оз тӧр векньыд розьӧд.
Но Леопард пи кияссӧ водзлань нюжӧдӧмӧн да бок вылас бергӧдчӧмӧн кокньыда пырис сэтчӧ да сідз жӧ кыссьӧмӧн бӧр петіс.
Массивнӧй из глыбаяс сэтшӧм топыда вӧлі пуксьӧмаӧсь, мый весиг мамонтъяс эз вермыны эськӧ торйӧдны найӧс.
Изъяс улын вӧлі личыд — куим морт свободнӧя тӧрис сэтчӧ.
Уламръяс вывті радӧсь вӧліны тайӧ сюрӧмтор вылӧ, коді обеспечивайтіс налы безопаснӧй узянін.
Ветлігчӧж первойысь повтӧг найӧ спокойнӧй вой коллясны хищникъяс уськӧдчӧмысь.
Том кӧр уль яйӧн да вӧрын чукӧртӧм ӧрӧшкиӧн нуръясьыштӧм бӧрын Нао, Нам да Гав петісны шойччанінысь, медым нӧшта ӧтчыд видзӧдлыны местаяссӧ.
Кымынкӧ кӧр да козуля котӧртісны ва юанінӧ.
Сынӧдын, воинственнӧя кравзӧмӧн, лэбалісны ракаяс; кымӧръясын величественнӧя шлывгис орёл.
Бадь пӧвстті шытӧг кыйӧдчӧмӧн восьлаліс пятнистӧй леопард.
Рысь вӧтчис антилопа бӧрся.
Пуяслӧн вуджӧръясыс нюжалісны.
Шонді пондіс пуксьыны пу йывъяс сайӧ да ӧзтіс кымӧръясын гигантскӧй пӧжар.
Кымынкӧ минута мысти хищникъяс долженӧсь вӧлі петны асланыс гуясысь, медым босьтны асланыс власть улӧ равнинасӧ.
Но тайӧ ӧні нинӧм на оз вӧлі тӧдчы.
Равнина весьтын кыліс сӧмын лэбачьяслӧн мирнӧя чипсӧм; найӧ зіля лэбалісны сынӧдын, кайлісны друг вывлань, либӧ изйӧн усьлісны увлань.
Виччысьтӧг вӧрысь петіс бизон.
Бизонъяс вӧліны тэрыбӧсь, ёнӧсь, опасность вылӧ чуткӧйӧсь, смелӧсь да виччысьысь животнӧйяс, кодъяслӧн вӧлі бур вооружитчӧм олӧм вӧсна тыш вылӧ.
Наолӧн тэрыба пондіс пессьыны сьӧлӧмыс паськыд морӧса, сувтса сюръяса величественнӧй зверь матысмигӧн, да сійӧ ымзӧмӧн чеччыштіс кок йылас: сыын друг садьмис кыйсян инстинкт.
Унджыкысьсӧ йӧз эз лысьтлывлыны нападайтны тайӧ турунсёйысь стадаяс вылӧ, но найӧ эз лэдзлывлыны случай кыйны ӧтка бизонӧс, медся нин слабӧс либӧ ранитчӧмӧс.
Кытысь локтіс тайӧ бизоныс?
Пышйис сійӧ ён хищникъясысь, стадасӧ панйӧмӧн, али, мӧдарӧн, кольччис сыысь?
Уламръяс эз думайтны тайӧ вопрос йылысь.
Налы колӧ вӧлі сӧмын тӧдны, мый тайӧ зэв ыджыд животнӧйыс ӧтнасӧн; бизонӧс победитӧмын славаыс вӧлі эз ичӧтджык, мукӧд медгырысь хищникъясӧс победитӧм дорысь.
Но сэні жӧ мӧд инстинкт пондіс вензьыны первойыскӧд.
А тайӧ инстинктыс эз тшӧкты вины ковтӧг животнӧйӧс, коді вермас лоны сёянторйӧн.
А уламръяслӧн свежӧй яй запасыс вӧлі ыджыд.
Наолы дум вылас усис неважӧн на руд ошкӧс победитӧм, да сійӧ решитіс, мый бизонкӧд тышкасьӧм сійӧ кыйсян слава дінӧ нинӧм оз содты, да лэдзис паличсӧ.
Бизон нинӧм эз казяв да ньӧжйӧн, спокойнӧя муніс юлань.
Друг куим уламр насторожитчисны — найӧ почувствуйтісны опасностьсӧ водзджык сійӧс аддзӧм дорысь.
Сомневайтчӧм регыд вежсис уверенностьӧн.
Нао знак серти Нам да Гав пырисны пещераӧ.
Нао нюжмасьтӧг вӧчис на моз жӧ, мыйӧн вӧр бокын мыччысис кӧр.
Животнӧй котӧртіс садьтӧм повзьӧмӧн.
Сюръясыс сылӧн чӧвтӧма бӧрӧ, паръяссьыс войталіс вирӧн краситӧм быг.
Кӧр пышйӧ вӧлі тигрысь.
Тигр, латшкӧс тушаа да зэв ёна нюглясьысь позвоночника, котӧртіс гигантскӧй чеччыштӧмъясӧн.
Бокысянь позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ оз котӧрт, а кыссьӧ сынӧдас, лапаяснас му дінӧ муртса инмӧдчӧмӧн.
Быд чеччыштӧм бӧрын сійӧ тӧдчытӧм дженьыдик мгновение вылӧ сувтлыштліс, быттьӧ чукӧртіс вынсӧ выль лэбыштӧм вылӧ.
Кӧр пышйис сувтлытӧг, дженьыдика да пыр тшӧкыдджыка чеччалӧмӧн.
Тайӧ вӧтчан моментас тигр тӧдчымӧн пондіс сійӧс вӧтӧдны; хищник муртса на петіс кыйсьыны лунся узьӧм бӧрын, а кӧр вӧлі мудз нин кузя ветлӧмла.
— Тигр вӧтӧдӧ кӧрӧс! — волнуйтчӧм вӧсна дрӧжжитан гӧлӧсӧн горӧдіс Нам.
Нао, коді видзӧдіс тайӧ кыйсьӧм вылӧ сэтшӧм жӧ возбуждениеӧн, воча шуис:
— Кӧр мудзлытӧм!
Ю дорын коластыс, коді торйӧдіс тигрӧс кӧрысь, дженьдаммис джынвыйӧ.
Но став вынсӧ чукӧртӧмӧн, кӧр нӧшта ӧддзӧдіс ассьыс котӧртӧмсӧ.
Мыйкӧдыра кыкнан животнӧйыс мунісны ӧткодь ӧдӧн, а сэсся тигрлӧн чеччалӧмыс тшӧкыдмис.
Сійӧ эновтчис эськӧ вӧтӧдӧмысь, эз кӧ вӧв матын юыс: ваын сійӧ расчитывайтіс регыдӧн вӧтӧдны кӧрӧс.
Хищник воис берегӧдз, кодыр кӧр кывтіс нин ветымын кымын гырддза кузя.
Весиг секунда вылӧ сувтлытӧг тигр уськӧдчис юӧ да пондіс зэв тэрыба кывтны.
abu
abu
Юыс эз вӧв паськыд, да тыдалӧ вӧлі, мый кӧр водзджык воас мӧдлапӧлӧдз.
Збыль, сійӧ кӧ эськӧ мытшасис васьыс петігӧн — сійӧ пӧгибнитіс!
Кӧр гӧгӧрвоис тайӧ; сійӧ лысьтіс весиг кежыштны веськыд визьысь, медым петны берегӧ лӧсьыдджык местаын: галькаӧн вевттьӧм кӧса вылӧ.
Кӧрлӧн арталӧмыс вӧлі стӧч, но берег вылӧ тувччӧм бӧрын сійӧ сёрмыштіс кымынкӧ секунда юкӧн вылӧ.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым тигрлы матысмыны нӧшта дасӧн-джынйӧн гырддза кузя вылӧ.
Кӧр муртса удитіс котӧртны берегсянь кызь гырддза вылӧ, кор тигр, ас ӧчередын, петіс ваысь да вӧчис первой чеччыштӧм.
Но сэні хищникӧс виччысис неудача: сійӧ шатовтчис да усис бок вылас.
Кӧр спаситчис!
Вӧтчӧмысь ӧні пӧльза эз нин вӧв.
Тигр гӧгӧрвоис тайӧ да помнитіс, мый вӧтчигӧн сійӧ син пыр муніс бизон; сійӧ выльысь уськӧдчис ваӧ да бӧр вуджис.
Бизон эз на удит дзебсьыны...
Сійӧ вӧтчӧмсӧ казяліс да заводитіс отступайтны вӧрлань; кодыр тигр эз понды тыдавны камыш пӧвсын, бизон сувтіс мӧвпыштны.
Но виччысьӧмыс веніс, да кӧсйис дзебсьыны; сійӧ котӧртіс из глыбаяс дінті вӧрлань.
Уламръяслӧн дукыс сылы дум вылас уськӧдіс, мый ӧтчыд морт сійӧс сьӧкыда ранитіс ёсь изйӧн.
Бизон уськӧдчис бокӧ да мӧдіс ризйыны вӧрлань; сійӧ пӧшти воис нин вӧр дінӧ, кор выльысь аддзис тигрӧс, коді пондіс вывті ӧдйӧн матысмыны.
abu
Гӧгӧрвоӧм бӧрын, мый пышйӧмысь пӧльза оз ло, бизон бергӧдчис хищниклань.
Терпитны вермытӧг кок гыжнас мусӧ паръялігтырйи сійӧ увлань копыртіс сюра юрсӧ.
Бурӧй гӧнӧн вевттьӧм паськыд морӧсыс сылӧн порывистӧя лэптысьлывліс.
Ыджыд сьӧд синъясас сявкйисны би.
Ӧні тайӧ вӧлі эз нин мирнӧй турунсёйысь, а опаснӧй боец: полӧм да шатласьӧм сетісны местасӧ вежӧртӧм лёклы.
Асьсӧ видзан инстинкт пӧри храбростьӧ.
Тигр аддзис, мый сылӧн лоӧ опаснӧй противник.
Сійӧ эз друг уськӧдчы сы вылӧ.
Кыйӧдчӧмӧн да пресмыкающейся моз став тушанас нюглясьӧмӧн, сійӧ матысмис бизон дінӧ, ышӧдіс схватка вылӧ; сійӧ кӧсйис, веськыда уськӧдчӧмӧн рискуйттӧг, лапаӧн ӧтчыд кучкӧмӧн жугӧдны бизонлысь позвоночниксӧ, либӧ сы вылӧ чеччыштӧмӧн йирыштны сайӧдтӧм голясӧ.
Но виччысьысь да внимательнӧй бизон видзӧдіс хищниклысь быд вӧрзьӧм да пыр чургӧдіс сылань массивнӧй лыа плешсӧ, кодӧс вӧлі вооружитӧма ёсь сюръясӧн.
Друг тигр йӧжгыльтчис, бизонӧс вунӧдіс.
Мышсӧ мегырӧн кусыньтӧмӧн сійӧ сувтӧдіс виж синъяссӧ матыстчысь зэв ыджыд зверь вылӧ, коді вӧлі сы кодь жӧ, но ыджыдджык да топыдджык, паськыд морӧса да сук бурыся.
Тайӧ зверлӧн увереннӧя тувччалӧмын век жӧ тӧдчис колебайтчӧмыс охотниклӧн, коді пырис йӧз территория вылӧ.
Ӧд тигр вӧлі ас ордас.
Дас тӧлысь сійӧ владейтіс тайӧ местаяснас, да став мукӧд хищникъяс признавайтісны сылысь ыджыдалӧмсӧ и леопард, и ош, и гиена.
Некод эз лысьт мырддьыны сылы колан прӧмыссӧ.
Ни ӧти ловъя существо эз сувтлы тигр туй вылӧ, кор сійӧ кыйліс кӧрӧс, ланьӧс, муфлонӧс, зубрӧс, бизонӧс либӧ антилопаӧс.
Сӧмын руд ош зэв кӧдзыд дырйи лысьтіс кыйсьыны сійӧ владениеясын.
Мукӧд тигръяс олісны войвылын, левъяс — Ыджыд ю дорын, да сійӧ сетліс туй сӧмын непобедимӧй носороглы да мамонтлы, кодлӧн кокъясыс вӧліны сё вося пуяслӧн стволъяс кодьӧсь.
Тигр ӧнӧдз эз на паныдасьлы тайӧ страннӧй зверыскӧд, но инстинкт пырысь-пыр висьталіс сылы, мый локтысь ёнджык сыысь, вооружитчӧмыс бурджык да сы кодь жӧ пельк да винёв.
Но век жӧ тигр эз кӧсйы признайтны ассьыс слаблунсӧ да тыштӧг сетны местаяссӧ, кӧні сыдыра сійӧ вӧлі тыр властя кӧзяинӧн.
abu
Сійӧ эз бӧрыньтчы соперник матысмигӧн, но лажыньтчис, пӧшти вольсассис му вылас, кусыньтіс гӧрбӧн мышсӧ да грӧзитӧмӧн клыкъяссӧ жергӧдіс.
Ас кадӧ, пещернӧй лев чукӧртіс сынӧдсӧ паськыд морӧсас, букӧстіс да сэсся бӧр кокъяснас мусянь йӧткыштчӧмӧн вӧчис кызь вит гырддза кузя чеччыштӧм.
Тигр повзьӧмӧн петитчис бӧрӧ.
Кор великан кӧсйис мӧдысь чеччыштны, сійӧ бӧжсӧ топӧдіс да быттьӧ кӧсйис шыбитчыны, пышйыны.
Но, сэн жӧ, быттьӧ яндзим лои аслас полӧмысь, сійӧ мурӧстіс противник вылас; сылӧн виж синъясыс вежӧдісны лёкысла: сійӧ примитіс бой!
Тигрлӧн друг вежсьӧмыс регыд лои гӧгӧрвоана уламръяслы.
Камышъяс пытшкысь аслас айыслы отсӧг вылӧ тэрмасис энь тигр; сійӧ лэбзис зэв гырыся чеччалӧмӧн, му бердас пӧшти инмӧдчытӧг.
Синъясыс сылӧн югъялісны быттьӧ шомъяс.
Ӧні воис ӧчеред пещернӧй левлӧн мӧвпыштны аслас вын йылысь.
Сійӧ тыштӧг сетіс эськӧ тигр гозъялы налысь владениеяссӧ, энь тигр грӧзитчан вурзӧм кылӧм бӧрын кӧ ай тигр эз уськӧдчы левлы паныд...
Пещернӧй лев дась нин вӧлі отступитны, но сійӧ эз вермы кольны накажиттӧг тайӧ дерзкӧй корӧмсӧ.
Сылӧн чудовищнӧй мускулъясыс чорзисны, кор сылы дум вылас усисны аслас лыдтӧм победаяс, начкӧм, пазӧдӧм да сёйӧм существояс.
Муртса ӧтчыд чеччыштан коласт торйӧдіс сійӧс тигрысь.
Сійӧ ӧти здукӧн лэбыштіс тайӧ коластсӧ и аддзис... тыртӧм места, сы понда мый тигр чеччыштіс бокӧ.
Тыдалӧ, сійӧ кӧсйис кутчысьны пещернӧй лев бокас.
Мӧдыс тэрыба бергӧдчис, медым паныдавны уськӧдчӧмсӧ.
Гыжъяс да клыкъяс пырисны...
Ӧні кылӧ вӧлі сӧмын пӧдӧм ымзӧм да страшнӧй вомкаличьяслӧн тратшкӧдчӧм.
Тигр кӧсйис кутчысьны лев горшӧ, но зэв ыджыд лапалӧн чардыштӧм кодь кучкӧм усис сы вылӧ да пӧрӧдіс му вылӧ.
Сійӧ жӧ мгновениеын мӧд лапа гыжъяснас пещернӧй лев резьӧдіс сылысь рушкусӧ.
Рушку пытшкӧсыс петіс ранасьыс вир шоръяснас тшӧтш.
Лёкысь равӧстӧм кывсис саваннаын.
Пещернӧй лев заводитіс пазӧдны ассьыс жертвасӧ, кор матысмис энь тигр.
Свежӧй вир дук кылӧм бӧрын сійӧ сувтіс нерешительнӧя да чуксалӧм могысь равӧстіс.
Тайӧ чуксалӧм вылӧ тигр мездысис пещернӧй лев лапаясысь да воськовтіс.
Но му вывті кыссьысь сювъяс пӧвсын дзугсис да сувтіс...
Выныс сылӧн бырис, да сӧмын синъясыс вӧліны век на олӧмӧн тырӧсь.
Энь тигр инстинктӧн гӧгӧрвоис, мый этша коли овны сылы, коді сэтшӧм дыр юксис сыкӧд нӧшта шоныд прӧмысӧн, видзис сылысь пиянсӧ, дорйис сійӧс став опасностьясысь.
Аслас олӧмыс вӧсна тіралігтырйи сійӧ пыдісянь вурзӧбтіс да аслас ай вылӧ медбӧръяысь видзӧдлӧм бӧрын пышйис вӧрӧ.
Пещернӧй лев эз понды вӧтчыны сы бӧрся.
Сійӧ следитіс кулысь зверь быд вӧрзьӧм бӧрся, но эз помав сійӧс сы понда, мый вӧлі виччысьысь да поліс пӧлучитны рана, кор победаыс и татӧг вӧлі сыладорын.
Воис шонді лэччан кад.
Гӧрд югыд киссис вӧръясті, вир отблескъясӧн югдӧдіс небеса джынсӧ.
Лунся животнӧйяс ланьтісны.
Ӧні кылісны сӧмын кӧинъяслӧн омлялӧм, гиенаяслӧн вак-вакӧн сералӧм, войся лэбачьяслӧн горзӧм, лягушаяслӧн квакайтӧм да чиркъяслӧн дзурскӧм.
Кор медбӧръя шонді югӧръяс сотчисны кымӧръяс вылын, асыввылын петіс тыр тӧлысьлӧн гӧгыльыс.
Саваннаын оз тыдавны вӧлі мукӧд зверьяс, кык хищник кындзи, — бизон дзебсис найӧ битва дырйи.
Рӧмыдын сюрс существояс ланьтісны вӧрзьывтӧг, зэв ыджыд зверьясӧс казялӧм вӧсна.
Пӧткаыс лыдтӧм вӧлі дзебсьӧма быд пушйӧдын, ланьтӧма быд пу улын но, сы вылӧ видзӧдтӧг, шоч лун тшыгъялӧмыс эз мучит пещернӧй левӧс.
Пещернӧй левсянь кыліс зэв ёсь дук, да тайӧ дукыс пыр сыкӧд мунліс, панйыліс сійӧс, да юӧртіс став ловъя ловсӧ сійӧ матысмӧм йылысь бурджыка, могучӧй лапаяс улас му тратшкакылӧм дорысь, вешталан пу кор кышӧдчӧм дорысь да чегъясьысь увъяс дорысь.
Тайӧ дукыс вӧлі сук да чорыд, пӧшти осязаемӧй.
Сійӧ разавліс гӧгӧр зэв ылӧ, ланьтӧм чащаті да лӧнь ваті, лёк дук, но сійӧ жӧ и спасительнӧй став вынтӧмъяслы.
Ставыс пышйис сы водзын, дзебсис, бырлі...
Му кольлі пустыня кодь.
Сы вылын эз вӧв олӧм.
Эз вӧв прӧмыс, да природалӧн царь кольччыліс ӧтнасӧн.
А вой матысмигӧн гигантӧс заводитліс мучитны тшыглун.
Ва туӧм вӧтліс сійӧс тӧдса местаясысь, да, кымынкӧ ю вуджӧм бӧрын, сійӧ веськаліс тӧдтӧм областьӧ.
Ӧні, тигрӧс победитӧм бӧрын, юктӧг лои сылӧн.
Сійӧ исаліс сынӧдсӧ, старайтчис кывны дуксӧ рӧмыдын дзебсьысь добычалысь.
Но тӧв вайис сӧмын ылысса кизьӧрмӧм дукъяс.
Пельсӧ чошкӧдӧмӧн, пещернӧй лев кыліс пышйысь посни зверьяслысь турунын муртса кылана шарӧдчӧм, пышкайяслысь позъясас ноксьӧм; сьӧд тополь йылын сійӧ аддзис кык цапля.
Лев тӧдіс, мый тайӧ сюсь лэбачьясӧс он суӧд виччысьтӧг.
Сэсся, мыйӧн сійӧ лои верстьӧ арлыда, сійӧ кайлывліс сӧмын неыджыд пуяс вылӧ, кодъяслӧн ён да кузь увъясыс.
Кулысь тигрсянь кыліс ёсь дук, коді дэльӧдіс тшыг левӧс.
Сійӧ матысмис тигр дінӧ.
Но матіас тайӧ дукыс кажитчис сылы яд кодь зывӧкӧн.
Друг скӧрмӧмла сійӧ уськӧдчис тигр вылӧ да лапанас ӧтчыд кучкӧмӧн чегис сылысь позвоночниксӧ.
Сэсся шойсӧ эновтіс да пондіс довъявны саваннаті.
Ыджыд изъяс босьтісны сылысь вниманиесӧ.
Найӧ вӧліны тӧв ньылыдладорас, да йӧз дукыс эз лок хищникӧдз.
Но матысмӧм мысти сійӧ кыліс найӧс.
* * *
Уламръяс тіралӧмӧн видзӧдісны страшнӧй зверь вылӧ.
Найӧ вӧліны свидетельясӧн саваннаын став вӧлӧмторъясын кӧр пышйӧм бӧрын.
Рӧмыдын, джын югыдын найӧ аддзисны, мый пещернӧй лев гӧгралӧ найӧ узянін гӧгӧр.
Веж бияс югъялісны сійӧ синъясын.
Сьӧкыда лолалӧмыс петкӧдліс сылысь терпиттӧмсӧ да ёна тшыгъялӧмсӧ.
Пыран розьсӧ аддзӧм бӧрын лев заводитіс сюйны юрсӧ пещераӧ.
Уламръяс полӧмӧн видзӧдісны изъяс вылӧ — кутасны оз найӧ гигантлысь сюйсьӧмсӧ?
Пещернӧй лев быд вӧрзьӧм дырйи Нам да Гав дрӧгмунлісны да горзісны полӧмысла.
Но Нао эз дрӧжжит.
Ненависть пуис сы пытшкын — ненависть ловъя существолӧн, кодлы угрожайтӧ гибель, садьмӧм вежӧрлӧн бунтуйтчӧм тӧдтӧм вын ыджыдалӧмлы паныд.
Тайӧ ненавистьыс пӧри яростьӧ, кор зверь пондіс кодйыны мусӧ пыранінысь.
Нао тӧдіс, мый левъяс кужӧны кодйыны гуяс да пӧрӧдны потшӧсъяс, да сійӧс тревожитіс пыран розьсӧ паськӧдны заводитӧмыс.
Сійӧ кучкис левӧс паличнас.
Зверь равӧстіс да чеччыштіс бокӧ.
Сылӧн пемыдын зэв бура аддзысь синъясыс казялісны йӧзӧс пещера пытшкысь.
Добыча вӧлі дзик матын, да сылӧн нӧшта ёнджыка кынӧмыс пондіс сюмавны.
Сійӧ бара пондіс бергавны пещера гӧгӧр, дыр сулавліс розь дінын да, бӧръявылас, бара пондіс сійӧс паськӧдны.
Но выльысь кучкӧмла мӧдысь сылы лои петитчыны.
Лев гӧгӧрвоис, мый прӧйдитны таті оз позь; но сійӧ эз вермы ӧткажитчыны татшӧм матын да кокньыда судзӧдан добычаысь.
Лев решитіс босьтны мудерлунӧн сійӧс, мый эз вермы босьтны вын.
Нӧшта ӧтчыд сёян дуксӧ кыскӧмӧн, сійӧ сетчис сы вылӧ, мый быттьӧ ӧткажитчис йӧзӧс кыйӧмысь да руньгис вӧрӧ.
Уламръяс радлісны.
Узянін налы кажитчис нӧшта ёнӧнджык, первойысь видлалӧм серти.
Найӧ наслаждайтчисны безопасность, спокой да пӧтлун ощущениеӧн — ставнас сійӧн, мый вӧчліс шудаӧн первобытнӧй мортӧс.
Найӧ эз кужны висьтавны асланыс шудлун йылысь, но мӧда-мӧд вылӧ видзӧдісны нюмъялан чужӧмъяснас да гажаа сералісны.
Найӧ тӧдісны, мый пещернӧй лев нӧшта волас на.
Но первобытнӧй мортлӧн кад йылысь представлениеыс вӧлі сэтшӧм гудыр, мый та йылысь мӧвпыс оз вермы торкны налысь радуйтчӧмсӧ: коластыс, коді торйӧдӧ рытъя кыасӧ асъяысь налы кажитчис помтӧм кузьӧн.
* * *
Важмозыс стӧрӧжитны медвойдӧр сувтіс Нао.
Сылӧн онмыс эз лок.
Лунся событиеясӧн сійӧ шызьӧдӧм вемын вӧрисны образъяс, кыдзсюрӧ ветлысь мӧвпъяс олӧм йылысь, мир йылысь.
Уламръяс чӧжисны нин бура уна сведениеяс вселенная йылысь.
Найӧ тӧдісны шонді да тӧлысь бергалӧм йылысь; сы йылысь, мый югыд вежсьӧ пемыдӧн, а пемыдыс — югыдӧн; мый кӧдзыд кад чередуйтчӧ шоныдкӧд;
найӧ тӧдісны юясын да шоръясын ва визувтӧм йылысь; зэр причудаяс да чардби скӧрлун йылысь; морт чужӧм, пӧрысьмӧм да кулӧм йылысь;
найӧ ӧшыбкатӧг торйӧдавлісны ортсысяньыс, ног да вын сертиыс лыдтӧм уна животнӧйӧс;
найӧ наблюдайтлісны пуяс быдмӧм да налысь рушмӧм;
найӧ кужисны калитны копьё йывъяс, вӧчны черъяс, паличьяс, дротикъяс; кужисны и вӧдитчыны тайӧ оружиеӧн.
Медбӧрти, найӧ тӧдісны Би, страшнӧй, колана, да могучӧй Би, коді сетӧ йӧзлы вын да бодрость, но коді вермӧ сёйны саванна и вӧр став сэні олысь мамонтъяскӧд, носорогъяскӧд, левъяскӧд, тигръяскӧд, ошъяскӧд, зубръяскӧд да бизонъяскӧд.
Билӧн олӧмыс пыр занимайтіс Наоӧс.
Билы, кыдзи быд ловъя существолы, колӧ вӧлі сёянтор: сійӧ сёйис увъяс, кос турун, гос; сійӧ быдмис, сійӧ чужтіс мукӧд Биясӧс; сэсся сійӧ кувліс.
Би вермис паськавны помтӧг, но сійӧс позьӧ вӧлі юкны зэв посньыдик торпыриг вылӧ, да быд торпыриг водзӧ оліс.
Би омӧльтчыліс, кор сылы эз сетлыны сёянтор, — сійӧ лолі гутысь ичӧтджык; но сы дінӧ кӧ вайӧдны кос турунтор, сійӧ бара ловзьыліс да выльысь шымыртліс зэв ыджыд вӧр.
Тайӧ вӧлі зверь и не зверь.
Сылӧн эз вӧв кокыс, но сійӧ панласис чожлуннас антилопакӧд.
Сылӧн эз вӧвны бордъяс, но сійӧ лэбаліс кымӧръясын; эз вӧв сылӧн вом, но сійӧ лолаліс, вурзіс, равзіс; эз вӧвны сылӧн лапаяс ни гыжъяс, но сійӧ вермис кватитны зэв ыджыд пространство...
Нао радейтіс Би да сійӧ жӧ кадын ненавидитіс да поліс сыысь.
Ичӧтдырйи не ӧтчыд сійӧс курччывліс.
Нао тӧдіс, мый Биӧс оз позь велӧдны;
Би пыр дась сёйны найӧс, коді сійӧс вердӧ; сійӧ тигрысь лёкджык да гиенаысь мудерджык.
Но овны сыкӧд гажа — сійӧ вӧтлӧ войлысь лёк кӧдзыдсӧ, сетӧ шойччӧг мудзӧмъяслы да вынтӧмъяслы.
Пещераса пемыдын Нао казьтыліс бипурлысь югыдсӧ да Гаммла чужӧм вылын гӧрд вуджӧръяссӧ...
Петан тӧлысь дум вылас уськӧдіс сылы тайӧ бипурсӧ.
Кутшӧм му местаысь петӧ войясын тӧлысь, да мыйла сійӧ некор оз куслы?
Мукӧд рытнас сійӧ овлӧ вӧсньыдджык турунысь, кодӧс нюлӧ ичӧтик рам би.
Но та бӧрын сійӧ ловзьӧ.
Синмӧн аддзытӧм йӧз тӧждысьӧны сы йылысь да вердӧны сійӧс, кор сійӧ заводитӧ омӧльтчыны.
Тарыт тӧлысь тыр вына; первой сійӧ вӧлі зэв ыджыд да кельыд.
Небесаті кайигӧн сійӧ пондіс лоны пыр ичӧтджык, но югыдыс сылӧн та вӧсна сӧмын ёнджыка ӧзйис.
Тыдалӧ, аддзытӧм йӧз талун сетісны сылы уна кос ув.
Кор Леопард пи тайӧ мӧвпалӧ, войся животнӧйяс петӧны кыйсьыны.
Полысь вуджӧръяс югъялӧны турун пытшкын.
Нао тӧдмалӧ пемыдын землеройкаясӧс, тушканчикъясӧс, агутъясӧс, кокньыдик туланъясӧс, змей вылӧ мунысь ласичаясӧс; сэсся тӧлысь югыд полосаын петкӧдчис йӧра.
Нао видзӧдӧ бӧрсяньыс: сылӧн куыс дубовӧй кырсь рӧма, вӧсни кос кокъяс да мышку сайӧ чӧвтӧм сюръяс.
Йӧра дзебсис.
Ӧні тыдалӧны кӧинъяс.
Налӧн гӧгрӧс юръяс, ёсь ныръяс да ён, мускулистӧй кокъяс.
Рушкуыс налӧн едждов, бокъясыс да мышкуыс бурӧйӧсь, а позвоночник пӧлӧныс быдмӧ сьӧд гӧн визь; ветлан ногас налӧн эм мыйкӧ пӧръясян, предательскӧй, абу веськыдтор.
Кӧинъяс казялісны йӧраӧс, но сійӧ ачыс кыскис ныррозяс ва руа тӧв, казяліс подозрительнӧй дук да ӧддзӧдіс ассьыс котӧртӧмсӧ.
Йӧра ёна водзын лои кӧинъясысь.
Сылӧн дукыс быд минутаӧн лоӧ омӧльджык.
Кӧинъяс тӧдӧны, мый йӧраӧс не суны.
Но век жӧ найӧ котӧртӧны сійӧ коктуйӧд вӧр бокӧдз.
Водзӧ вӧтӧдны сійӧс — некутшӧм пӧльза оз ло.
Жугыльмӧм кӧинъяс надзӧникӧн бӧр локтӧны.
На пиысь кымынӧнкӧ омлялӧны, мукӧдъяс скӧра вурзӧны.
Сэсся налӧн вӧсньыдик, вӧрысь ныррозьясыс бара заводитӧны исавны сынӧдсӧ.
Матын нинӧм абу налы, не лыддьыны кӧ тигр туша да пещераын дзебсьӧм куим мортӧс.
Но йӧз — вывті опаснӧй противникъяс, а тигрлысь яйсӧ кӧинъяс, кӧть и зэв найӧ горшӧсь, терпитны оз вермыны.
Но век жӧ, бокыті йӧз оланін гӧгӧртӧмӧн, найӧ матыстчӧны тигр дінӧ.
* * *
Первой кӧинъяс виччысьӧмӧн гӧгралісны туша гӧгӧр, полісны западняысь.
Но регыд смелмисны да, дзик матысмӧмӧн, пондісны исавны зэв ыджыд вомсӧ, кытысь неважӧн на петіс грознӧй лолалӧм.
Вӧрзьытӧм туша видлалігӧн найӧ нюлісны ранаяссьыс вирсӧ.
Но на пӧвсысь некод эз решитчы сюйны пиньяссӧ тайӧ чорыд яйӧ, кодӧс безнаказаннӧя вермисны переваритны сӧмын варышлӧн да гиенаяслӧн кӧрт рушкуясыс.
Друг виччысьтӧг матын кывсис нораа горзӧм, вурзӧм, гораа сералӧм.
Кӧинъяс насторожитчисны.
Тӧлысь югӧръясӧн югдӧдӧм местаӧ петісны квайт гиена.
Гиенаяслӧн вӧліны мощнӧй морӧсъяс, кузьмӧс тушаяс, слаб бӧр кокъяс, куим пельӧса синъяса да ён вомкаличьяса, бурыся, ёсь пеля юръяс.
Гиенаяссянь петіс лёк дук.
Тайӧ ыджыд тушаа хищникъяс вермисны эськӧ мерайтчыны вынъяснас весиг тигркӧд.
Но гиенаяс эз радейтны открытӧй тыш да примитлісны кось ёна нин колана моментъяс дырйи.
Но сэтшӧм случайясыс вӧвліны шочӧсь сы понда, мый хищникъяс эз радейтны гиенаяслысь дука яйсӧ, а мукӧд шой сёйысьясысь гиенаяс эз повны сы понда, мый найӧ вӧліны слабджыкӧсь.
Кӧть гиенаяс тӧдісны, мый найӧ ёнджыкӧсь кӧинъясысь, дыр эз решитчыны мырддьыны налысь добычасӧ.
Найӧ гӧгралісны шой гӧгӧр, либӧ ылыстчылісны, либӧ матыстчылісны да кадысь кадӧ горза лимзісны.
Но бӧръя вылас, смеллунсӧ чукӧртӧмӧн, друг уськӧдчисны приступ вылӧ.
Кӧинъяс эз и заводитлыны дорйыны ассьыныс добрасӧ.
Асланыс тэрыб кокъяс вылас надейтчӧмӧн, найӧ кольччисны неылӧ тигр дінсянь.
Ӧні найӧ жалитісны кольӧм добычасӧ.
Найӧ лёкысь вурзісны гиенаяс вылӧ да быттьӧ кӧсйисны уськӧдчыны на вылӧ; найӧ доволенӧсь вӧліны сійӧн, мый вермисны кӧть дӧсадитны асланыс соперникъяслы.
Но гиенаяс на вылӧ внимание эз обращайтны да, скӧра вурзӧмӧн, косявлісны торпыригъяс вылӧ тигрлысь тушасӧ.
Эз кӧ тшыгӧсь вӧвны, налы эськӧ свежӧй шой дорысь бурджык вӧлі сісьмӧм, номырӧсь яй.
Но бӧрйыны вӧлі нинӧмысь, да и кӧинъяслӧн тані олӧмыс найӧс тшӧктіс тэрмасьны.
Первой найӧ чӧсмасьыштісны пытшкӧснас да сарӧга кузь кывнас, коді вӧлі петӧма вомысь агония дырйи; сэсся кӧрт кодь ён клыкъяснас косялісны шойлысь боксӧ, перйисны сьӧлӧмсӧ, тыяссӧ, муссӧ.
Рада вурзӧмӧн найӧ пӧткӧдчисны шойӧн, наградитісны асьныссӧ тыр пӧтлунӧн уна лун тыртӧм рушкуӧн ветлӧдлӧм пыдди, тшыгла спокой сюрлытӧм пыдди.
Кӧинъяслы, кодъяс рӧмдыны заводитӧмсянь ризъялісны весьшӧрӧ, завидь вӧлі тайӧ пӧтлун вылӧ.
Неудачаысь скӧрмӧмла кымынкӧ кӧин заводитісны исавны уламръяслысь оланінсӧ, да ӧти сэтшӧма смелмис, мый пробуйтіс юрсӧ сюйны розяс.
Нао презрительнӧя кучкис сійӧс копьёӧн.
Ранитчӧм зверь пышйис куим кок вылын, сынӧдсӧ омлялӧмнас шызьӧдӧмӧн, сэсся став кӧинъяс друг пондісны нора да скӧрысь омлявны.
Бурӧй рӧма тушаяс качайтчисны тӧлысь югыдын, синъясын сотчис олӧм радейтӧм да сыысь полӧм, еджыд клыкъяс югъялісны, вӧсни мускулистӧй лапаяс лёкысь чашйисны мусӧ...
Тшыгъялӧм лои терпитны вермытӧм.
Но тӧдӧмӧн, мый изъяс сайын дзебсьӧны ён да мудер противникъяс, кӧинъяс дугдісны ризъявны уламръяс узянін гӧгӧр.
Ӧтлаӧ чукӧртчӧмӧн найӧ быттьӧ сӧветуйтчисны.
abu
Ӧти кӧин, тыдалӧ, чуксаліс пӧрадок дінӧ, требуйтіс внимание.
Мукӧдъясыс почётӧн исалісны да кывзісны тайӧ вушйӧм куа да вижӧдӧм клыкъяса кӧинӧс.
Нао эз сомневайтчы сыын, мый кӧинъяслӧн эм асланыс кыв, мый найӧ кӧсйысьӧны ас костаныс, кыдзи лӧсьӧдны засада, гӧгӧртны добыча, кыдзи вежласьны вӧтлысигӧн.
Сійӧ любопытнӧя следитіс на бӧрся да старайтчис тӧдмавны налысь кӧсйӧмъяссӧ.
Кымынкӧ кӧин вуджисны ю вомӧн.
Колясыс разӧдчис чащаті.
Ӧні вӧлі кылӧ сӧмын тигр шой дорын гиенаяслӧн ноксьӧм.
Вылӧ кайӧм тӧлысь веніс аслас югыдӧн кодзувъяслысь югъялӧмсӧ.
Пемыдджык кодзувъяс ниӧти вӧлі оз тыдавны, югыдджыкъясыс омӧля югъялісны тӧлысь югыд гыясын; кутшӧмкӧ напряженнӧй оцепенение разалі вӧрті да саваннаті.
Сӧмын шочиника прозрачнӧй лӧз сынӧдын, шумтӧг бордъяснас ӧвтӧмӧн, шлывгас сипуха, да жӧдзисны войся бобувъяс, бордъя шыръясысь спасайтчигӧн.
Друг шынитӧв ори — чуксасян омлялӧм кывсис вӧрсянь.
Нао гӧгӧрвоис, мый кӧинъяс гӧгӧртӧдісны добычасӧ.
Регыд сылӧн казялӧмыс збыльмис.
Саваннаӧ петіс кутшӧмкӧ зверь.
Сійӧ мунӧ вӧлі дикӧй вӧв вылӧ, сӧмын морӧсыс сылӧн вӧлі векньыдджык.
Джигетай спасайтчис сы вылӧ нападайтысь куим кӧинысь.
Вӧтчысьяс котӧртісны эз сэтшӧм ӧдйӧн, кыдз джигетай, но эз дугдыны вӧтчӧмысь да весиг быттьӧ видзисны вынъяссӧ; найӧ дугдывтӧг чуксасисны засадаын пукалысь кӧинъяскӧд.
Регыд и тайӧяс явитчисны саваннаын.
Джигетайӧс гӧгӧртісны быд боксянь.
Куснясян кок йылас муртса кутчысьӧмӧн сійӧ сувтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Лунвывсянь, асыввывсянь, рытыввывсянь сійӧс гӧгӧртӧдісны кӧинъяс.
Сӧмын войвылын, буракӧ, вӧлі петанін — тані туйсӧ потшис сӧмын ӧти пӧрысь рудмӧм куа кӧин.
Мудзӧм зверь котӧртіс войвывлань.
Пӧрысь кӧин спокойнӧя виччысис сійӧс, но, кор джигетай вӧлі дзик матын нин, друг пондіс кузя омлявны.
Пырысь-пыр жӧ сыкӧд орччӧн курган вылын мыччысисны нӧшта куим кӧин.
Шудтӧм джигетай сувтіс да нораа пондіс гӧрдлыны.
Сійӧ чувствуйтіс, мый гибель кольчаӧн гӧгӧртіс сійӧс...
Сылы не петны нин паськыдінӧ, кӧні тэрыб кокъяс нӧшта ӧтчыд спаситісны эськӧ сылысь олӧмсӧ...
Ӧні оз нин отсав мудерлун ни, сила ни, тэрыблун ни...
Сійӧ видзӧдліс вӧтӧдысьяс вылӧ, быттьӧ кевмысис налы пӧщада йылысь.
Но кӧинъяс сӧмын топыдджыка зэвтісны кольчасӧ; комын гоз син дугдывтӧг видзӧдісны джигетай быд вӧрзьӧм бӧрся, да быд синмын сійӧ аддзис ассьыс смертнӧй приговор.
Кӧинъяс кӧсйисны повзьӧдны ассьыныс жертвасӧ сійӧ кок гыжъяссьыс полӧмла.
Джигетай водзвылын сулалысьяс вӧчлісны сідз, быттьӧ дасьӧс уськӧдчыны сы вылӧ, медым сійӧ эз казяв мукӧд кӧинъясӧс, кодъяс кыйӧдісны бокъяссяньыс.
Матыссаясыс вӧліны нин сӧмын кымынкӧ гырддза сайын.
Ӧтчаяннӧй мужествоӧн джигетай нӧшта ӧтчыд пробуйтіс корсьны спасение пышйӧмын.
Сійӧ стремительнӧя чеччыштіс аслас противникъяс вылӧ, кӧсйис орӧдны налысь стройсӧ.
Ӧти кӧин быгыльтчис му вывті, мӧд шатовтчис, — джигетай водзын воссис свободнӧй туй...
Но тайӧ секундаын сійӧ бок вылын ӧшйис кӧин, сэсся мӧд...
Да уна дас вом курччалісны нин сійӧс.
Джигетай ӧтчаяннӧя орӧдчис — нӧшта ӧти хищник усис му вылӧ жугалӧм вомкаличьясӧн, но мукӧдъясыс, ӧтвылысь уськӧдчӧмӧн, орӧдісны асланыс жертвалысь горшсӧ, кутчысисны кок сӧнъясас, пазӧдісны бокъяссӧ, и джигетай, сійӧс ловйӧн сёйысь кӧинъяс вӧсна, усис му вылӧ.
Нӧшта мыйкӧдыра Нао кыліс животнӧйлысь нора лимзӧм.
Радысла кӧинъяс вурзӧмӧн йирисны шоныд тіралан яй, юисны пӧсь вирсӧ, ощущайтісны, кыдзи олӧмыс дугдывтӧм шорӧн пырӧ найӧ рушкуӧ.
Шочиника пӧрысь кӧинъяс беспокойнӧя видзӧдлывлісны гиенаяс вылӧ; гиенаяслы эськӧ лӧсялӧджык джигетайлӧн небыд да юмов яйыс сӧна тигр дорысь, но найӧ эз лысьтны мырддьыны добычасӧ кӧинъяслысь, тӧдӧмӧн, мый весиг полысь зверьяс овлӧны храбрӧйӧсь, кор найӧ защищайтӧны налы сьӧкыда сюрӧм сёян.
Тӧлысь муніс нин джын туйсӧ зенитлань.
Юлӧн спокойнӧй ваяс ыліын муртса тыдалісны.
Гав сувтіс стража вылӧ, да Нао унмовсис.
Саваннаын бара лэптысис шызьӧм: чащаын кывсис вурзӧм, тратшкакывны пондісны кустъяс.
Гиенаяс да кӧинъяс ӧтвылысь лэптісны юръяснысӧ да пондісны кывзыны.
Розьӧ юрсӧ сюйӧмӧн Гав сідзжӧ ёсьтіс ассьыс кылӧмсӧ, аддзӧмсӧ да обоняниесӧ...
Кывсис кулысь животнӧйлӧн ымзӧм, грознӧй да косталан вурзӧм.
Сэсся кустъяс вешйисны ӧтар бокӧ, да саваннаӧ петіс пещернӧй лев.
Сійӧ нуис вомас муртса на косялӧм ланьӧс.
Гартчӧмӧн сыкӧд орччӧн мунігас быттьӧ гигантскӧй пресмыкающееся, котӧртіс энь тигр.
Кыкнан зверыс матысмисны уламръяс узянінлань.
Гав тэрмасьӧмӧн садьмӧдіс Наоӧс.
Уламръяс дыр видзӧдісны хищникъяс бӧрся.
Лев сёйис ассьыс добычасӧ увереннӧя да тэрмасьтӧг, энь тигр — горша да нерешительнӧя, пыр видзӧдлывліс зверь вылӧ, коді виис сылысь ай тигрсӧ.
Сьӧкыд чувство зэлӧдіс Наолысь морӧссӧ, да ловшыыс сылӧн лои дженьыд да косталана.
Витӧд глава
ОСАДА
Асыв суис пещернӧй левӧс да энь тигрӧс сійӧ жӧ места вылын; найӧ вугралісны орччӧн виӧм ланькӧд.
Куим морт, кодъяс аддзисны шойччӧг из глыбаяс улын, эз вермыны орӧдны синъясныссӧ асланыс страшнӧй суседъяс вылысь.
Асывлӧн радлан югыд разалі саваннаті, ю вывті.
Цапля нуӧдіс ассьыс пиянсӧ чери кыйны.
Нырец изйӧн уси ваӧ да перламутрӧвӧй гӧгыльяс вӧрзисны ю зеркалӧ вылын.
Садьмӧм лэбачьяс, гажаа чипсӧмӧн, жбыръялісны увъяс вывті; лэбзьылісны зимородокъяс, сойкаяс тӧждысьӧмӧн весалісны ассьыныс гӧрдов тывбордъяссӧ, увъяс вылын лайкъялӧмӧн, чуксасисны варов катшаяс.
Кырнышъяс курксӧмӧн гӧгралісны джигетай да тигр лыяс весьтын; эз аддзыны на вылысь ни ӧти яй тор, ни ӧти вӧрзьӧдтӧм сӧн да дзугыля бӧр воисны лань коляс дінӧ.
Но тані налы туйсӧ потшисны пӧим рӧма кык варыш; найӧ эз лысьтны вӧрзьӧдны левлысь добычасӧ да вӧчалісны сынӧдын паськыд кытшъяс либӧ пуксьылісны бура ылӧ зверьяс узьысь царысь, весалісны ассьыныс нырсӧ, сэсся вӧрзьывтӧг быттьӧ мыйкӧ ёна мӧвпалісны да, дрӧгмунӧмӧн, бара кайлісны сынӧдӧ, медым помтӧма гӧгравны.
Саваннаын оз вӧлі тыдав ни ӧти млекопитающӧй — опаснӧй хищникъяслӧн дукыс кутіс найӧс гуся оланінъясын, пемыд вӧр чащаын.
Сӧмын тэрыб гӧрд ур секунда вылӧ мыччыліс нырсӧ коръяс пӧвсысь, но левӧс да энь тигрӧс аддзӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ дзебсис сук коръяс пытшкӧ.
Нао мӧвпыштіс, мый лев оз лэдз осадаысь сы понда, мый помнитӧ кучкӧмъяссӧ.
Да сійӧ каитчис, мый мӧвпышттӧг сійӧ дзерӧдіс могучӧй хищникӧс.
Уламр чайтіс, мый энь тигр да лев шусисны ас костаныс ӧчередӧн стӧрӧжитны йӧзлысь оланінсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый хищникъяс мстительнӧйӧсь да злопамятнӧйӧсь.
Пӧраӧн сійӧ лёксӧ эз вермы кутны да чеччыштліс кокъяс вылас да кватитліс палич либӧ чер.
Но вежӧрыс пырысь-пыр жӧ вермыліс: Нао помнитіс, мый морт зэв слаб гырысь хищникъяс дорысь, мый мудерлун, код отсӧгӧн сылы удайтчис вины ошкӧс джынвыйӧ пемыд пещераын, оз позь применитны лев да энь тигр дінӧ.
Такӧд тшӧтш сійӧ чайтіс, мый тышысь пышйыны оз удайтчы; уламръяслы коли либӧ тшыг да горш косьмӧмла кувны изъяс пӧвсын, либӧ вермыны энь тигрӧс, моментӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кор сійӧ ӧтнас пондас найӧс стӧрӧжитны.
Вермас оз сійӧ надейтчыны Нам да Гав отсӧг вылӧ тайӧ страшнӧй битваас?
Нао дрӧгмуні, быттьӧ кӧдзыдысь.
Кор сійӧ аддзис, мый том воинъяс видзӧдӧны сы вылӧ, сійӧ решитіс налы сьӧлӧм сетны.
— Нам да Гав спаситчисны руд ошкысь, — шуис сійӧ.
— Найӧ спаситчасны и пещернӧй левысь!
Том уламръяс видзӧдлісны узьысь хищникъяс вылӧ.
Нао найӧ висьтавтӧм мӧвп вылӧ воча шуис:
— Пещернӧй лев да энь тигр оз пыр лоны ӧтлаын.
Тшыгъялӧмыс тшӧктас найӧс торйӧдчыны.
Кор лев мунас кыйсьыны, ми нападитам энь тигр вылӧ.
Но Нам да Гав долженӧсь быдторйын кывзыны менӧ.
abu
Тополь пи шуис:
— Нам пондас кывзыны Наоӧс медбӧръя лолыштӧмӧдз!
Сылӧн ёртыс ас ӧчередын лэптіс кыкнан кисӧ вывлань да шуис:
— Гав нинӧмысь оз пов, кор сыкӧд Нао!
Найӧ морӧсын дзескаммӧм чувствояссӧ висьтавны кужтӧмла том воинъяс воинственнӧя горӧдісны да шеныштісны черъяснаныс.
Тайӧ шум дырйи лев да энь тигр садьмисны да чеччыштісны кок йылас.
Уламръяс дерзкӧй корӧмӧн горӧдісны нӧшта гораджыка.
Хищникъяс воча скӧра вурзӧптісны...
Сэсся ставныс успокоитчисны да бара лои шынитӧв.
Посньыдик зверьяс узьысь хищникъяс вылӧ спокойтӧг видзӧдлывлӧмӧн, ветлӧдлісны вӧрсянь ю дорӧ да бӧрлань.
Варышъяс бӧръявылас смелмисны да шочиника нетшыштлісны лань яй торъяс.
Дзоридзьяслӧн венчикъяс нюжӧдчисны шонділань.
Олӧм ключӧн пуис степын да вӧрын.
Йӧз терпитӧмӧн виччысисны левлысь мунӧм.
Кадысь кадӧ Нам да Гав недыр кежлӧ унмовсьылісны.
Нао дугдывтӧг думайтіс пышйӧм йылысь, но сійӧ юрын лӧсьӧдӧм планъясыс вӧліны неяснӧйӧсь, туманнӧйӧсь.
Уламръяслӧн коли на неыджыд яй запас, но горш косьмӧм пондіс мучитны нин.
Кор лун пондіс кусны, пещернӧй лев садьмис.
Сійӧ биа синъяссӧ чӧвтліс пещера вылӧ да тӧдмаліс, мый йӧз сэнӧсь на.
Йӧзлӧн дук садьмӧдіс сылысь лёклунсӧ; лев вурзӧптіс да гӧгӧртіс уламръяс оланін гӧгӧр.
Сылы дум вылас усис, мый пещера неприступнӧй да сэн дзебсьӧм йӧз ёна курччасьӧны; сійӧ чеччыштіс бӧр да воис лань туша дінӧ.
Энь тигр заводитіс нин сёйны.
Кыкӧн найӧ регыдӧн бырӧдісны коляс яй.
Пӧтӧм бӧрын, лев бергӧдчис энь тигрлань; лёк зверь синмын вӧлі тӧдчӧ корӧм.
Энь тигр сылы воча меліа вурзӧптіс.
Сылӧн кузь тушаыс нюглясис турун пытшкын.
Юрнас энь тигр мышкӧ зыртчыштӧм бӧрын пещернӧй лев нюліс сійӧс аслас нюглясян сарӧга кывнас.
Энь тигр примитіс тайӧ меліалӧмсӧ джынвыйӧ тупкӧс синъясӧн; но друг сійӧ чеччыштіс бӧрӧ да примитіс пӧшти грӧзитан поза.
Ай пыдісянь да корӧмӧн вурзӧптіс, но энь тигр эз кывзы: сійӧ пластайтчис му вылын, быттьӧ зэв ыджыд уж, кыссьывліс кынӧм вылас джуджыд турунӧд, сэсся чеччаліс мач моз сынӧдӧ.
Пыран шонді югыд югӧръясын сылӧн гӧныс вӧлі оранжевӧй рӧма; кажитчис, быттьӧ сынӧдын йӧктӧ билӧн зэв ыджыд пламя.
Лев первой вӧрзьытӧг сулаліс да видзӧдіс сійӧ ворсӧм вылӧ; сэсся сійӧ шытӧг уськӧдчис сы дінӧ.
Энь тигр чеччыштіс да тшӧкыда бӧрас видзӧдлӧмӧн вильскӧбтіс ясеневӧй рощаӧ.
Лев мӧдӧдчис сы бӧрся.
Нам видзӧдіс да, кор хищникъяс эз кутны тыдавны, шуис:
— Найӧ мунісны...
Миянлы колӧ вуджны мӧдлапӧлӧ.
— Воштіс ӧмӧй Нам кылӧм да чутьё? — воча шуис Нао.
— Али сійӧ кужӧ котравны тэрыбджыка пещернӧй левысь?
Нам ӧшӧдіс юрсӧ.
Рощаысь кыліс левлӧн мощнӧй корскӧм, коді петкӧдліс, мый Нао висьталӧ правда.
Том воин гӧгӧрвоис, мый опасность вӧлі сэтшӧм жӧ грознӧй, кыдзи и сійӧ кадын, кор хищникъяс узисны дзик оланін водзын.
Но век жӧ уламръяс сьӧлӧмын чужис надея.
Лев да энь тигрлӧн брачнӧй союзыс должен вӧлі тшӧктыны найӧс корсьны узянін, либӧ гырысь хищникъяс пӧшти некор оз узьны вӧля вылын, торъя нин зэра пӧраын.
Шонділӧн биа сяр пырис вӧр сайӧ, и куим мортлысь сьӧлӧмъяссӧ нюкыртіс шог.
Тайӧ шогсӧ испытывайтӧны рӧмыд пуксигӧн став турунсёйысьяс.
Лӧсьыдтӧм чувство нӧшта содіс, кор вӧрысь выльысь петісны пещернӧй лев да энь тигр.
Левлӧн восьлалан ногыс вӧлі размереннӧй да важнӧй.
Энь тигр, мӧдарӧ, радпырысь ворсіс сы гӧгӧр.
Саванна весьтын лэптысис тшыг зверьяслӧн уна гӧлӧса равзӧм.
Хищникъяс гӧгралісны уламръяс оланін гӧгӧр, да веж бияс югъялісны найӧ синъясын.
Бӧръя вылас пещернӧй лев водіс из глыбаяссянь матын турун вылӧ, а сылӧн пӧдругаыс котӧртіс берегдорса камышъясӧ добыча корсьны.
Кымынкӧ кодзув ӧзйис небесаын.
Та бӧрын петісны лыдтӧм зэв посньыдик югъялан чутъяс да тӧдчымӧн тыдовтчисны заливъяс, діяс да юяс Млечнӧй туйлӧн.
Гавлы да Намлы некутшӧм делӧ эз вӧв кодзувъясӧдз.
Но Нао пемыда гӧгӧрволіс величиесӧ да мичлунсӧ кодзула небесалысь.
Сійӧ чайтіс, мый унджык кодзулыс — сійӧ бия бус, коді ӧзйӧ да сэні жӧ кусӧ, кыдзи бикиньяс бипурлӧн.
Но сійӧ приметитіс, мый эмӧсь кодзувъяс, кодъяс быд вой югъялӧны век ӧти местаын.
Тӧлысь кайис пуяс весьтӧ, югдӧдіс пещернӧй левӧс, коді вуграліс джуджыд турун пытшкын, да энь тигрӧс, коді ризъяліс вӧр да ю костын прӧмыс корсьӧм могысь.
Нао беспокойнӧя следитіс сы бӧрся синъяснас.
Сійӧс мучитіс горш косьмӧм.
Нам сідзжӧ страдайтіс горш косьмӧм вӧсна; сійӧ эз вермы унмовсьыны.
Том уламрлӧн синъясыс лихорадочнӧя югъялісны...
Наоӧс шог босьтіс.
Некор на коластыс, коді сійӧс торйӧдіс племяысь, эз кажитчыв сэтшӧм ыджыдӧн, некор на нӧшта сійӧ эз чувствуйт сэтшӧм ёна ассьыс ӧткалунсӧ.
* * *
Тӧдчытӧг Наолӧн думъясыс вуджисны кокни унмӧ, коді орӧ весиг ичӧтика кыша-кашакылігӧн.
Но гӧгӧр ставыс вӧлі спокойнӧ, да сійӧ садьмис сӧмын кымынкӧ час мысти, кор бӧр локтіс энь тигр.
Сійӧ эз вай некутшӧм прӧмыс да вӧлі мудз прӧста корсьӧмысь.
Пещернӧй лев дыр исаліс сійӧс да сэсся, ас ӧчередын, муніс кыйсьыны.
Сійӧ сідзжӧ котӧртіс первой ю берег пӧлӧн, видзӧдаліс камышъяс да сӧмын та бӧрын пырис вӧрӧ.
Нао ёна следитіс сы бӧрся.
Кымыныськӧ сійӧ кӧсйис садьмӧдны ассьыс спутникъяссӧ, но инстинктыс висьтавліс сылы, мый хищник матын на.
Бӧръявылас сійӧ садьмӧдіс Намӧс и Гавӧс да кор найӧ сувтісны кок йылӧ, вашкӧдӧмӧн шуис:
— Дасьӧсь-ӧ Нам да Гав тыш вылӧ?
Юношаяс воча шуисны:
— Сайга пи мунас Нао бӧрся!
— Нам сражайтчыны дась!
Уламръяс синъяссӧ эз вештывны энь тигр вылысь.
Пещералы мышкӧн турун пытшкӧ водӧмӧн, сійӧ эз узь да чуткӧя видзис осаждённӧйясӧс.
Нао виччысьӧмӧн весаліс оланінлысь петанінсӧ изъясысь.
Ӧти, а бурджык случайын, кык морт вермисны петны ортсӧ энь тигр казялӧмысь водзджык.
Нао сюйис розьӧ палич да копьёсӧ да зэв ёна виччысьӧмӧн пондіс кыссьыны первой.
Случай отсаліс сылы: кӧинъяслӧн омлялӧмыс да выплӧн горзӧмыс вевттис тушалысь изъясті кыссьӧм вӧсна кыша-кашакылӧмсӧ.
Нао сувтіс кок йылӧ;
Гав кыссис сы бӧрся; но том воин, мусяньыс лэптысигӧн, вӧчис резкӧй движение, да энь тигр пырысь-пыр жӧ шум вылӧ бергӧдіс юрсӧ.
Шензьӧмла, сійӧ эз друг уськӧдчы на вылӧ, сы вӧсна и Нам удитіс петны аслас спутникъяс дінӧ.
Сӧмын сэк, призывнӧя равӧстӧмӧн, энь тигр тэрмасьтӧг мӧдӧдчис на вылӧ, тӧдӧмӧн, мый йӧзлы оз удайтчы пышйыны.
Охотникъяс сы кості лэптісны копьёяс.
Нам медводз должен вӧлі шыбытны ассьыс, а сы бӧрын — Гав.
Кыкнаныс метитчисны лапаясас.
Тополь пи виччысис удобнӧй момент, да сылӧн копьёыс, сынӧдті шутёвтӧмӧн, веськаліс хищник гырддзаӧ.
Энь тигр быттьӧ эз и чувствуйт весиг доймӧмсӧ — либӧ ыджыд коластыс слабмӧдіс кучкан вынсӧ, либӧ метитчӧмыс эз веськыд вӧв да ёсьыс вильскӧбтіс ку вывтіыс.
Сійӧ вурзӧптіс да тэрыбджыка пондіс кыссьыны.
Гав, ас ӧчередӧн, шыбытіс копьёсӧ, но энь тигр чеччыштіс бокӧ, да снарядыс эз инмы сылы.
Воис ӧчеред Наолӧн.
Сійӧ виччысис, кор энь тигр матысмис кызь гырддза вылӧ, да сӧмын сэки силанас шыбытіс копьёсӧ.
Сійӧ пырис зверь голяӧ, но эз сувтӧд сійӧс.
Энь тигр бушковӧн уськӧдчис йӧз вылӧ.
Гав быгыльтчис му вывті гыжъя лапаӧн морӧсас кучкӧм вӧсна.
Но Наолӧн сьӧкыд паличыс сынӧдын круг вӧчӧм бӧрын жугӧдіс хищниклысь лапасӧ.
Энь тигр ливзӧмӧн кусыньтіс жугалӧм лапасӧ.
Тайӧ кадын Нам шыбытіс сылы дротик.
Сыланьӧ тэрыба бергӧдчӧмӧн энь тигр ён кучкӧмӧн уськӧдіс сійӧс му вылӧ да, бӧръя кокъяс вылас чеччӧмӧн, кӧсйис лямӧдны ас улас Наоӧс.
Чудовищнӧй вом пӧльыштіс воинлысь чужӧмсӧ пӧсь лёк дука лолыштӧмӧн; ёсь гыж кульыштіс сылысь кучиксӧ пельпом вылысь...
Палич бара югнитіс сынӧдын, и зверь бара нораа горӧдіс терпитны вермытӧм дойысь: Нао жугӧдіс сылысь мӧд лапасӧ.
Энь тигр, равновесиесӧ воштӧмӧн, шатовтчис;
Наолӧн паличыс эз тӧдлы весиг ӧти секунда шойччӧг да пӧщадатӧг кучкаліс зверӧс спина кузяыс, юрас, лапаясӧ, кытчӧдз сійӧ эз усь.
Нао кокньыда вермис эськӧ помӧдз вины энь тигрӧс, сійӧс кӧ эз тревожит спутникъяслӧн состояниеыс.
Гав удитіс чеччыны кок йылас; морӧсыс сылӧн вӧлі вирӧссьӧма, коді киссис куим косялӧм ранаысь.
Нам куйліс вӧрзьытӧг.
Кӧть ранаясыс сылӧн вӧліны ичӧтӧсь, сылӧн висис морӧсыс да коскыс, да сійӧ эз вермы чеччыны места вывсьыс.
Сійӧ муртса аддзис вын ӧдва кылана гӧлӧсӧн висьтавны юасьӧмъяс вылӧ.
— Вермас-ӧ Гав мунны юӧдз? — юаліс Нао.
— Гав мунас юӧдз, — шуис том воин.
Нао лэччис турун вылӧ, топӧдіс пельсӧ му бердӧ.
Сэсся чеччӧмӧн дыр исаліс сынӧдсӧ.
Оз вӧлі тӧдчы, мый пещернӧй лев матын...
Нао лэптіс Намӧс ки вылас да пондіс нуны сійӧс ю дорӧ.
Берег вылын сійӧ отсаліс Гавлы юны, ачыс юис да юкталіс Намӧс, содзтыръясӧн вомас сылы васӧ кисьтӧмӧн.
Сэсся сійӧ мӧдӧдчис бӧр пещералань, Намӧс морӧс дінас топӧдӧмӧн да шатласьысь Гавӧс кутышталӧмӧн.
Уламръяс эз кужны лечитны ранаяс.
Найӧ прӧстӧ вевттьывлісны доймӧм местаяссӧ ароматическӧй растение коръясӧн; тайӧ растениеяссӧ бӧрйисны найӧ ёнджыкасӧ животнӧй, а не морт инстинктӧн руководствуйтчӧмӧн.
Нао бара петіс оланінысь бадь коръясла да, найӧс топыд массаӧ прессуйтӧмӧн, пуктіс Гавлы морӧс вылас.
Ӧні вирыс тӧкӧтьӧ петіс юноша ранаясысь, да оз позь вӧлі думайтны, мый найӧ опаснӧйӧсь.
Нам вунӧдчӧм бӧрын садьсяліс, но век на эз вермы вӧрзьӧдчыны кокӧн ни, киӧн ни.
Нао шуис аслас спутникъяслы:
— Тополь пи да Сайга пи мужественнӧя сражайтчисны...
Уламръяс тӧдласны, мый Нам да Гав — храбрецъяс!
Юношаяслӧн чужӧмъясыс гӧрдӧдісны вождь ошкӧмысь.
— Наоысь ёнджык воин абу! — слаб гӧлӧсӧн горӧдіс Нам.
— Пещернӧй лев нӧшта ылын на... — водзӧ висьталіс Леопард пи.
— Нао мунас кыйсьыны.
Энь тигр дінті мунігӧн Нао сувтіс.
Сійӧ вӧлі ловъя, да синъясыс ёна югъялісны.
Бокъясас да спина вылас ранаясыс вӧліны ичӧтӧсь, но жугалӧм лапаяс регыдӧн эз вермыны йитчыны.
Энь тигр ёна видзӧдіс уламр быд вӧрзьӧм бӧрся.
Нао горӧдіс:
— Энь тигрлӧн жугалӧма кыкнан лапаыс!
Ӧні сійӧ энь кӧинысь слабджык!
Энь тигр сылы воча пыдісянь, полӧмӧн да лёкысь, вурзӧптіс.
Сійӧ заводитліс сувтны.
Сэк Нао, паличсӧ лэптӧмӧн, горӧдіс:
— Нао вермас вины энь тигрӧс, окотитас кӧ.
Но энь тигр оз вермы вӧчны вред Наолы!
Кутіс кывны кутшӧмкӧ тӧдтӧм шум.
Нао лажыньтчис мулань да пондіс кыссьыны джуджыд турун пӧвстті.
Тайӧ котӧртіс лань стада, кодӧс вӧлі вӧтӧдӧны нӧшта тыдавтӧм понъяс; налӧн увтчӧмыс кылӧ вӧлі ылысянь.
Энь тигрлысь дук кылӧм вӧсна, ланьяс уськӧдчисны юлань, но Наолӧн дротик шутёвтіс сынӧдті, да ранитчӧм бока ӧти лань усис юӧ.
Нао тэрыба кывтіс сы дінӧ да, ваысь лэптӧм бӧрын, помӧдз виис паличӧн кучкӧмӧн.
Сэсся, добычасӧ пельпом вылас пуктӧмӧн, котӧрӧн локтіс оланінӧ — сійӧ кыліс опасность матысмӧм...
Збыльысь, эз на удит сійӧ кыссьыны оланінӧ, кыдзи пещернӧй лев мыччысис вӧр бокын.
Квайтӧд глава
ПЫШЙӦМ
Квайт лун коли уламръяслӧн энь тигркӧд тышкасьӧмсянь.
Ранаясыс Гавлӧн бурдісны, но вынъясыс том воинлӧн эз на содны: сійӧ воштіс уна вир.
Нам пӧшти справитчис, но ветліс нӧшта сьӧкыда на.
Пещернӧй левлы ковмывліс ӧні прӧмыс корсьны мунны пыр ылӧджык да ылӧджык уламръяс оланінсянь, сы понда мый матігӧгӧрса животнӧйяс тӧдісны нин сылысь суседын олӧмсӧ.
Вермытӧм энь тигрӧс вердӧмыс эз вӧв кокни задачаӧн, да тшӧкыда кыкнан хищникыс тшыгъявлісны.
Энь тигр сідзжӧ справитчыны пондіс, сійӧ кыссьывліс нин саваннаті, жугалӧм лапаяссӧ кыскӧмӧн.
Уламръяс ӧні сыысь ньӧти эз повны.
Нао эз ви сійӧс сы понда, мый сійӧс вердӧм йылысь тӧждысьӧмыс мудзтіс пещернӧй левӧс да тшӧктывліс дырджык ризъявны саваннаті.
Морт да сыӧн победитӧм зверь заводитісны велавны мӧда-мӧд дінӧ.
Первойсӧ аслас поражение йылысь помнитӧмла энь тигр вурзывліс лёк вӧсна да полӧм вӧсна.
Кор кывліс морт гӧлӧс, коді оз мун вӧлі мукӧд животнӧйяс гӧлӧс вылӧ, сійӧ лэптывліс юрсӧ да грӧзитӧмӧн восьтывліс страшнӧй клыкъясӧн вооружитӧм вомсӧ.
Нао шуліс:
— Мый сулалӧны ӧні энь тигрлӧн гыжъяс?
Нао вермас жугӧдны сылысь черепсӧ паличӧн либӧ розьӧдны рушкусӧ копьёӧн.
Энь тигр сэтшӧм жӧ слаб Нао водзын, кыдзи лань либӧ сайга.
Энь тигр велаліс морт сёрни шыяс дінӧ, оружие дінӧ.
Кӧть сійӧ и помнитіс нӧшта страшнӧй кучкӧмъяссӧ, кодӧс вӧчис тайӧ страшнӧй существоыс, коді ветлӧдлӧ бӧръя кык лапа вылас, сійӧ дугдіс повны сыысь.
Зверьяс природаӧ пуктӧма способность эскыны сэтшӧм явлениеяс вежсьытӧмӧ, кодъяс тшӧкыда повторяйтчӧны: Нао тшӧкыда гӧгрӧдліс паличсӧ энь тигр юр весьтын, сійӧс кучкытӧг, да бӧръявылас сійӧ велаліс паличыс дінӧ да эз думайт сійӧн кучкӧм йылысь.
Мӧдарсянь кӧ, энь тигр донъяліс мортлысь ёнлунсӧ да, сыын опаснӧй врагӧс уважайтӧмӧн, дугдіс сы вылӧ видзӧдны кыдзи добыча вылӧ.
Сійӧ велаліс морт дінӧ.
Да и аслыс Наолы вӧлі бӧрынас любӧ видзӧдны ловъя энь тигр вылӧ — тайӧ видзӧдӧмыс дугдывтӧг висьталіс сылы победа перйӧм йылысь.
Ӧтчыд, кор лев эз вӧв, Гав руньгис Нао бӧрся ю дорӧ.
Юӧм бӧрын найӧ нуисны васӧ Намлы тыртӧм кышын.
Энь тигрлӧн горшыс косьмӧма, да сійӧ сідзжӧ кыссис берегӧдз.
Но сійӧ эз вермы юны васӧ сы понда, мый берегыс вӧлі крут.
Нао да Гав серӧктісны.
Леопард пи горӧдіс:
— Весиг гиена ӧні ёнджык энь тигрысь!..
Кышсӧ ваӧн тыртӧм бӧрын Нао сералігтырйи мыччис сійӧс энь тигрлы.
Сійӧ ньӧжйӧник нявӧстіс да тэрыба лакис васӧ.
Уламръяслы тайӧ сьӧлӧм вылас воис, да Нао вайис сылы нӧшта ӧти кыш.
Нао аддзӧ, кутшӧм горша кышсӧ ректӧ, да сералӧмӧн горӧдіс:
— Энь тигр оз нин куж ва юны юысь!
Нао рад вӧлі власть вылас, кодӧс сійӧ босьтіс страшнӧй хищник вылын.
* * *
Сӧмын кӧкъямысӧд лун вылас Нам да Гав справитчисны сы выйӧдз, мый вермисны ветлыны и Леопард пи назначитіс мӧд войнас пышйыны.
Рӧмдан югыд дыр оліс му весьтӧ улӧ лэччӧм сьӧкыд кымӧръясын.
Сынӧд вӧлі уль да ва руа.
Руыс вевттис пуясӧс да камышъясӧс.
Виж коръяс усялісны му вылӧ кокньыдик шумӧн, коді вӧлі мунӧ насекомӧйяслӧн шарӧдчӧм вылӧ.
Вӧрысь кылӧ вӧлі тшыг зверьяслӧн гажтӧма омлялӧм.
Став бӧръя кадын пещернӧй лев вӧлі беспокойнӧй.
Сійӧ дрӧгмунлі узигӧн, тшӧкыда садьмывліс — сійӧ вӧтавліс бур оланін.
Сы бӧрся видзӧдысь Нао чайтіс, мый тавой кыйсьыны мунігӧн, лев пондас корсьны аслыс оланін да, сідзкӧ, дыр пондас ветлыны.
Тайӧн пользуйтчӧмӧн, уламръяс вермасны спокойнӧя вуджны ю мӧдлапӧлас: руалӧм пондас отсавны найӧ пышйӧмлы, коктуй дуксӧ воштӧмӧн да найӧс синъясысь дзебӧмӧн.
Рӧмдӧм бӧрын регыд хищник пондіс ризъявны саваннаті.
Первой сійӧ видлаліс матыса местаяссӧ, да сӧмын сэки, кор гӧгӧрвоис, мый тані добыча абу, пырис вӧрӧ.
Нао вӧлі затруднениеын: уль растениеяс босьтісны ас пытшкас хищниклысь дуксӧ, а ичӧтик зэрлӧн шумыс пӧдтіс сылысь восьлалан шысӧ.
Дыр колебайтчӧм бӧрын Нао решитчис да сетіс сигнал туйӧ петны.
Медвойдӧр колӧ вӧлі вуджны ю вомӧн.
Нао водзвыв корсис ляпкыдін, коді воӧ вӧлі ва шӧрӧдзыс.
Сысянь колӧ вӧлі кывтны кымынкӧ дас гырддза кузя неыджыд скала дінӧ, кӧні бара заводитчис ляпкыд места.
Юӧ пырӧм водзвылын, уламръяс дзугисны ассьыныс коктуйяснысӧ: найӧ гӧгралісны берег дорті, тшӧкыда бокӧ кежӧмӧн, бӧр мунлісны важ коктуйӧд, дыр сулалісны ӧти местаын.
Найӧ эз веськыда мунны вуджанінӧ, а решитісны мунны сэтчӧ вартчӧмӧн.
Мӧдар берегас найӧ сідзжӧ бура да дыр дзугисны ассьыныс коктуйяснысӧ, медым вӧтчысь тӧлксӧ воштас.
Сэсся нетшкисны турун, вольсалісны сійӧн мусӧ да прӧйдитісны кымынкӧ сё гырддза, мунігмоз бӧръя турун моздоръяссӧ водзланьӧ вешталӧмӧн.
Тайӧ военнӧй мудерлуныс петкӧдліс мортлысь ыджыдалӧмсӧ став мукӧд животнӧйяс вылын — кӧин ни, кӧр ни эз вӧвны способнӧйӧсь вӧчны мыйкӧ татшӧмтор.
Тайӧ предосторожность мераяссӧ примитӧм бӧрын уламръяс, бӧръя вылас, пондісны лыддьыны асьныссӧ повтӧминын да ӧдйӧн восьлалӧмӧн мунісны веськыда.
Мыйкӧдыра вӧлі шынитӧв.
Сэсся ылісянь кыліс лёк равзӧм; сылы воча чилзіс энь тигр.
Нам шуис:
— Бӧр локтіс лев!
— Мунамӧй ӧдйӧнджык! — вашкӧдіс Нао.
Найӧ вӧчисны нӧшта сё кымын воськов, кытчӧдз некод эз торк войлысь лӧньлунсӧ.
Но друг, кӧнкӧ дзик матын, кывсис левлӧн равзӧм.
— Пещернӧй лев ю берег дорын!
Уламръяс шумтӧг котӧртісны.
Равзӧмыс локтіс на бӧрся, оръялана, лёк, ярмӧмӧн терпиттӧг.
Йӧз гӧгӧрвоисны, мый хищник дзугсис найӧ коктуйясын.
Сьӧлӧмъясныс налӧн сизьдісны морӧссӧ сідз жӧ, кыдз сизьлӧн нырыс сизьдӧ пу кырсь.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ коньӧръясӧн, вынтӧмъясӧн да беспомощнӧйясӧн пемыд шебрас личкӧм пӧвсын.
Но тайӧ пемыдыс вӧлі ӧти спасениеӧн: сійӧ дзебис найӧс вӧтӧдысь синъясысь.
Пещернӧй лев вермис мунны на бӧрся сӧмын коктуй серти да сійӧ кӧ вуджас юсӧ, налӧн мудерлуныс воштас сійӧс тӧлксьыс, да сійӧ оз понды тӧдны, кодарланьӧ найӧ мунісны.
Чуналан равзӧм бара пыркнитіс сынӧдсӧ.
Нам да Гав топӧдчисны Нао дінӧ.
— Ыджыд лев вуджис ю, — вашнитіс Гав.
— Водзӧ мунӧй! — тшӧктана гӧлӧсӧн шуис аслас спутникъяслы Нао.
Сійӧ сувтіс да пельсӧ топӧдіс му дінӧ.
— Ыджыд лев век на сійӧ берег вылас, — вашнитіс сійӧ, кок йылас чеччигӧн.
Збыльысь, равзӧмыс омӧльджыка пондіс кывны.
Хищник, тыдалӧ, эновтчис вӧтчӧмысь да муніс войвывлань.
Ӧдвакӧ позьӧ вӧлі чайтны, мый тайӧ берег вылын олӧны мукӧд левъяс либӧ тигръяс.
Руд ошъяс шоча паныдасьлӧны весиг сійӧ местаын, кӧні Нао виис на пиысь ӧтиӧс, некор эз волывлыны сэтшӧм ылӧ лунвывла дорӧ.
А куимнад уламръяс эз повны леопардъясысь ни кӧинъясысь.
Найӧ дыр восьлалісны.
Руыс кӧть и разалі, пемыдыс коли сэтшӧм жӧ сук да нинӧм тыдавтӧм.
Сук кымӧръяс дзебисны кодзувъясӧс.
Сӧмын ӧти здук кежлӧ бияс ӧзйылісны ва весьтын да пырысь-пыр жӧ куслісны.
Шочиника пемыдын кывсьыліс кутшӧмкӧ животнӧйлӧн корскӧм; ылісянь кытыськӧ кылісны кыйсьысь зверьяслӧн увтчӧм, вурзӧм да чирзӧм.
Уламръяс тшӧкыда сувтлісны, кывзісны ылысса шумъяс да исалісны дукъяс, кодӧс новлӧдліс сынӧд.
Юношаяс мудзисны.
Намлӧн висьны пондіс доймӧм кокыс.
Колӧ вӧлі корсьны шойччанін.
Но Нао век водзӧ муніс.
Тадз найӧ мунісны нӧшта нёль сюрс кымын гырддза.
Сынӧд бара лои ва руа, лэптысис тӧв.
Уламръяс гӧгӧрвоисны, мый кӧнкӧ матын эм ыджыд водоём.
Регыд тайӧ збыльмис.
Гӧгӧр ставыс вӧлі лӧнь; шынитӧвсӧ торкисны сӧмын шочиник кыша-кашакылӧмъяс — котӧртлісны йӧз матысмигӧн посни зверьяс.
Нао бӧрйис шойччанін зэв ыджыд тополь улын.
Тайӧ пуыс эз вермы лоны сайӧдӧн хищникъяс нападитігӧн, но пемыдын нинӧм и думайтны вӧлі бурджык шойччанін корсьӧм йылысь.
Вӧлі кӧдзыд да ва руа.
Но кыз кучикыс видзис уламръясӧс лёк поводдяысь эз омӧльджыка сыысь, кыдзи ошкӧс видзӧ сылӧн сук гӧныс.
Нам да Гав нюжӧдчисны уль нитш вылӧ да пырысьтӧм-пыр жӧ чорыда унмовсисны.
Нао стӧрӧжитіс найӧс.
Сійӧ эз мудз — осадаын пукалігӧн сійӧ чукӧртіс вынсӧ ылӧ мунӧм вылӧ, удж да битваяс вылӧ.
Сійӧ решитіс стӧрӧжитны асылӧдз вежсьытӧг, медым сетны шойччӧг аслас слабитӧм том спутникъяслы.
МӦД ЮКӦН
Первой глава
ПӦИМ
abu
Асыввылын небесаыс заводитіс кельдӧдны, да небыдик югыд ньӧжйӧникӧн разӧдчис пушкыра кымӧръясті, опаловӧй рӧмӧн найӧс краситӧмӧн.
Нао аддзис зэв ыджыд вад, коді потшӧ вӧлі туйсӧ лунвывсянь.
Посньыдик гыяс ветлісны сы вылын.
Асыввывладорса берегсӧ вадлысь гӧгӧртіс мыльк гряда; рытыввылас вольсасис шочиник пуяса равнина.
Му весьтті пӧльтіс слабиник тӧв, коді ва вылын вӧчис посньыдик гы, но вылын, небесаын сынӧдлӧн ён поток тэрыба вӧтліс кымӧръясӧс.
Ва руӧн кокньыдика вевттьысьӧмӧн мыччысис тӧлысьлӧн медбӧръя нёльӧд юкӧныс.
Векни чарлаыс сылӧн отразитчис вадса лӧз ваын.
Ёсь синъяснас ёна видзӧдӧмӧн Нао аддзис тӧлысь югыд дырйи, мый лунвылын помтӧм шыльыд ва, а асыввывсянь равнинасӧ ограничитӧны чукля визьӧн вӧра мылькъяс.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Тӧв лӧнис, сӧмын кадысь кадӧ сійӧ лолалӧмысь муртса кылӧмӧн кышӧдчис турун.
Вӧрӧшитчытӧг мудзӧмла Нао петіс топольсянь равнина вылӧ усян вуджӧр сайысь да пондіс восьлавны вад берег дорті.
Месталӧн абу шыльыд веркӧсыс либӧ дзикӧдз дзебліс сыысь горизонтсӧ, либӧ паськӧдліс сійӧс помтӧг ылӧдз.
Неыджыд мыльк йывсянь Нао аддзис чукыля визьсӧ вадса асыввыв береглысь.
Мувывса уна коктуйыс висьталіс, мый тайӧ местаӧ тшӧкыда волывлӧны турунсёйысь стадаяс да хищникъяс.
Друг Нао дрӧгмуні да кынмис места вылас, паськыда синсӧ восьтӧмӧн.
Сылы кажитчис ӧти здук кежлӧ, мый сы водзын уламръяслӧн оланін, тшынӧдысь бипур, Гаммлалӧн куснясьысь фигураыс...
Сьӧлӧмыс сылӧн пондіс тшӧкыда тіпкыны.
Сук веж турун пытшкын джынвыйӧ сотчӧм увъясӧн да пӧим чукӧръясӧн сьӧдӧдіс плеш; тӧв абу на удитӧма нӧшта разӧдны еджыд порошоксӧ.
Нао аслыс представитіс шойччӧглысь лӧсьыдлунсӧ, югыд би, жаритӧм яйлӧн дукыс, Билӧн гӧрд кывъясыс...
Но сэн жӧ гажа аддзӧмас сюйсис мӧвп сы йылысь, мый тайӧ бипур дінас неважӧн шонтысисны врагъяс...
Гызьӧм Нао сувтіс пидзӧс вылас да пондіс видлавны коктуйяссӧ бипур гӧгӧрысь.
Сылы эз ковмы уна кад, медым тӧдмавны, мый неважӧн тані вӧлі куим сымында йӧз, мыйдта сылӧн вӧлі чуньыс кыкнан киас, мый ставныс найӧ вӧліны гырысь воинъяс, нывбабаястӧг да челядьтӧг.
Сідзкӧ, татчӧ сувтліс сэтшӧм кыйсьысь отряд, кутшӧмъясӧс ыстывлӧны ылысса разведка вылӧ.
Му вылӧ шыблалӧм уна лыяс висьталісны сійӧ жӧ, мый и турун пытшкын коктуйяс.
Колӧ вӧлі тӧдны, кытысь локтіс отряд да кодарӧ сійӧ муніс.
Нао поліс, мый тайӧ кыйсьысьясыс вӧліны людоедъяс племялӧн — кзамъяслӧн, коді помниттӧм кадъяссянь нин оліс ӧти местаын Ыджыд юсянь лунвылӧ.
Йӧз пӧвсын найӧ ӧтнаныс сёйлісны морт яй, кӧть и оз позь шуны, мый найӧ радейтісны сійӧс ёнджыка йӧра, кӧр, козуля, кабан да вӧв яйысь.
Кзам племя эз вӧв уналыда: Уаг, Рысь пи, уламръяслӧн медмудзлытӧм да повтӧм ветлӧдлысь, аслас ылын странствуйтігъясын аддзыліс людоедъяслысь сӧмын куим становище; став мукӧд сылы паныдасьлӧм племяыс морт яй эз сёйны.
Тайӧ мӧвпъясыс ветлісны Нао юрын сы кості, кор сійӧ муніс отрядӧн кольӧм коктуйяс бӧрся.
Тайӧ эз вӧв сьӧкыд сы понда, мый асланыс вын вылӧ надейтчӧмӧн эз старайтчыны дзебны коктуйяснысӧ.
Найӧ гӧгӧртісны вадсӧ асыввывсянь, тыдалӧ, мунісны Ыджыд ю берегъяслань.
Кык позянтор сувтіс Нао водзын: вӧтӧдны кыйсьысь кзамъяслысь отрядсӧ аслас племяса становище вотӧдзыс на да гусявны Бисӧ мудеритӧмӧн либӧ панйыны отрядсӧ, пырны племяса становищеӧ да, бурджык воинъяс абутӧмнас пользуйтчӧмӧн, судзӧдны Бисӧ мырдӧн.
Медым не вошны, колӧ вӧлі мунны отряд коктуйяс серти.
Мӧвпнас Нао аддзис тайӧ кыйсьысьясӧс, кодъяс нуӧны сьӧрсьыныс степьяс, юяс да мылькъяс пыр мортлы меддонатор — Би.
Тайӧ аддзӧмыс вӧлі сэтшӧм тӧдчана, мый Наолӧн киясыс нюжалісны нин заветнӧй Би дінӧ, угрожайтӧмӧн сэтшӧмъяслы, кодъяс потшӧны сы дінӧ туй...
Мӧд глава
БИ БӦРСЯ ВӦТЧӦМ
Куим лун нин уламръяс мунісны людоедъяс коктуйӧд.
Кзамъяс первой мунісны вад берегті, мылькъяс подув пӧлӧн.
Сэсся налӧн туйыс вомӧналіс равнина, кӧні местаясӧн вӧліны рощаяс.
Кыйсьысь отряд бӧрся следитны эз сьӧкыд вӧв: найӧ нинӧмысь эз виччысьны да шойччанінъясын ӧзтылісны ыджыд бипуръяс, медым жаритны виӧм прӧмыс да водзсасьны руа кӧдзыд войяскӧд.
Ачыс Нао, мӧдарӧн, быд ног мудераліс, медым воштыны тӧлксьыс сійӧс, коді кӧсъяс сійӧс вӧтӧдны.
Сійӧ старайтчис мунны изъя муті либӧ чорыд турунъяс вывті, кодъяс бӧр веськалӧны морт мунӧм бӧрын; восьлаліс, кӧні вӧлі позьӧ, шор визувтанінті; уйис либӧ вартчис уна пӧв ю вомӧн да тшӧкыда дзугліс ассьыс коктуйяссӧ.
Кӧть тайӧ мудеритӧмъясыс и ньӧжмӧдлісны налысь водзӧ мунӧмсӧ, уламръяс регыдӧн вӧтӧдлісны кыйсьысь отрядӧс.
Коймӧд лун помас найӧс торйӧдіс людоедъясысь муртса ӧти переход.
— Нам да Гав долженӧсь лӧсьӧдны оружие, — шуис Нао аслас спутникъяслы, — талун рытнас найӧ выльысь аддзасны Би.
Том йӧз зэв радӧсь лоины би матысмӧм йылысь думайтігӧн, но пырысь-пыр жӧ букыштчисны, кор мӧвпыштісны отряд йылысь, коді владейтіс сійӧн.
— Медвойдӧр миянлы колӧ шойччыны, — водзӧ шуис Леопард пи.
— Ми гусьӧникӧн мунам людоедъяс дінӧ, кор найӧ кутасны узьны, да пробуйтам пӧръявны Би стӧрӧжитысьяссӧ.
Нам да Гав дрӧгмуніны опасность матысмӧм вӧсна, коді вӧлі грӧзнӧйджык ӧнӧдз испытайтӧмъяс дорысь.
Страшнӧй слава муніс людоедъяс йылысь.
Найӧ став мукӧд племя дорысь вӧліны ёнджыкӧсь, мужественнӧйджыкӧсь да торъя нин лёкӧсь.
Шочиника уламръяс победитлывлісны людоедъяслысь неыджыд отрядъяс.
Но тшӧкыдджыка уламръяс усявлісны найӧ ёсь черъяс да сьӧкыд дубӧвӧй паличьяс улын.
Пӧрысь Гоун висьтавліс, мый людоедъяс руд ошлӧн потомокъяс.
Сысянь налы вуджисны наследствоӧ вывті кузь кияс да туша вылын кузь да сук гӧнъяс, весиг Агу да сійӧ вокъяс дорысь сукджык.
Но медъёна повзьӧдліс мукӧд племяӧс сійӧ, мый людоедъяс сёйисны усьӧм врагъяслысь шойяссӧ...
Леопард пиӧс кывзӧм бӧрын, Нам да Гав копыртыштісны юръяссӧ сӧглас петкӧдлӧм кузя.
Сэсся найӧ водісны да войшӧрӧдз шойччисны.
* * *
Уламръяс сувтісны кок йылӧ тӧлысь петӧм водзвылын да мӧдӧдчисны пемыднас.
abu
Кор тӧлысь петіс небеса вылӧ, найӧ гӧгӧрвоисны, мый туйсьыс торксисны.
Найӧ шуд вылӧ, Гавлы регыдӧн удайтчис выльысь аддзыны коктуйсӧ.
Уламръяс мунісны кустъяс пӧвстті, гӧгӧртісны нюр да келісны ю вомӧн.
Бӧрвылас, мыльк йылӧ кайӧм бӧрын, найӧ аддзисны неылысь Би.
Джуджыд турунын дзебсьӧмӧн, Нао, Гав да Нам синъяссӧ сувтӧдісны югыд точкаӧ, код вӧсна найӧ терпитісны сымында страдайтӧм, кӧдзыд, тшыглун, горш косьмӧм, зэръяс, пемыд, код вӧсна тышкасисны ошкӧд, энь тигркӧд, пещернӧй левкӧд...
Бипур лӧсьӧдӧма вӧлі кытш джынйӧн равнина вылын, пруд дінын, кодӧс гӧгӧртісны фисташковӧй пуяс да смоковницаяс.
Билӧн кывъясыс ньӧжйӧникӧн нюлісны увъяссӧ; бикиньяс лэбзисны быд бокӧ.
Тшын сюръяяс гартчӧмӧн кайисны небесаӧ да тані тӧв пӧльыштӧм бӧрын разалісны торпыригъяс вылӧ.
Би гартчис змея моз, лайкъяліс гы моз, быд секундаӧн вежлаліс очертаниеяссӧ.
Людоедъяслӧн отряд узис би дорын; кыйсьысьяс шебрасисны кӧр да кӧин куясӧн, гӧннас тушалань.
Налӧн оружие — черъяс да шыяс, паличьяс да дротикъяс — вӧлі шыблалӧма му вылӧ.
Кык воин эз узьны — тайӧ вӧліны стӧрӧжъяс.
Ӧтиыс пукаліс палич вылӧ мыджсьӧмӧн увъяс чукӧр вылын, кодӧс дасьтӧма вӧлі бипурлы.
Гӧрд вуджӧръяс ворсісны сійӧ чужӧм вылын, коді вӧлі гӧна дзик синмӧдзыс.
Сылӧн кучикыс вӧлі вевттьӧма муфлонлӧн кодь сук гӧнӧн; гӧгрӧс ныр розя плавкӧс ныр муртса вӧлі петыштӧ зэв кыз паръяс весьтын; кузь киясыс муртса муӧдзыс эз судзны; мӧдарӧ, кокъясыс сылӧн вӧліны дженьыдӧсь, кызӧсь да чукляӧсь.
Мӧд стӧрӧжыс восьлаліс бипур гӧгӧр, шочиника сувтлывліс, медым кывзыштны да исыштны дукъяс, кодъясӧс вайис ва руа тӧв.
Тайӧ мортыс вӧлі сэтшӧм жӧ тушаа, кыдз Нао, но вывті ыджыд юра да кӧинлӧн кодь ёсь пома пельяса.
Чужӧмыс сідзжӧ вӧлі сук гӧна, код улысь тыдалӧны вӧлі шафраннӧй виж діясӧн кучик участокъяс.
Сійӧ морӧс вылын реброясыс конусообразнӧя лэптысисны вӧйӧм кынӧм весьтын; бедрӧвӧй лыясыс ӧтлаасисны мышку вылас чер кодь ёсь берцовӧй выступӧ.
Кок лапаясыс кажитчисны эськӧ ичӧтӧн, эз кӧ вӧвны кузьӧсь чуньясыс.
Тайӧ укшаль, дженьыд кока существолӧн должен вӧлі лоны чудовищнӧй вын, но тӧдчана вӧлі, мый котралігӧн преимуществоыс лои эськӧ уламръяслӧн.
Кзам сувтіс да чужӧмнас бергӧдчис мыльклань, код вершина вылын дзебсисны уламръяс.
Муртса кылан дук, коді локтӧ вӧлі сэсянь, тревожитіс сійӧс.
Тайӧ дукыс эз вӧв хищнӧй зверь дук кодь, эз вӧв ас племяса йӧз дук кодь.
Мӧд стӧрӧжыс, коді дукъяссӧ омӧльджыка кыліс, пыр пукаліс спокойнӧя увъяс чукӧр вылын.
— Ми вывті матӧ локтім людоедъяс дінӧ, — ньӧжйӧн шуис Гав.
— Тӧв наӧдз нуис миянлысь восьлалӧм шыяс.
Нао качайтыштіс юрнас: сійӧ ёнджыка опасайтчис найӧ вӧсни чутьёысь, аддзӧм да кылӧм дорысь.
— Колӧ гӧгӧртны тӧвсӧ, — предложитіс Нам.
— Тӧлыс пӧльтӧ миянсянь людоедъяс дінӧ, — воча шуис Нао.
— Ми кӧ сійӧс гӧгӧртам, найӧ лоӧны миян мышкын.
Сылы эз ковмы ёна велӧдны ассьыс спутникъяссӧ: опытнӧй кыйсьысьяс, Нам да Гав тӧдісны, мый дичь бӧрся вӧтлысигӧн колӧ не панйыны сійӧс, а мунны сійӧ коктуйӧд.
Сійӧ кадын стӧрӧжитысь кзам мыйкӧ висьталіс аслас ёртлы.
Сійӧ отрицательнӧя качайтыштіс юрнас.
Первойыс кӧсйис пуксьыны орччӧн сыкӧд, но друг кватитчис да ӧдйӧ восьлалӧмӧн мӧдӧдчис мыльк дінӧ.
— Колӧ дзебсьыны! — шуис Нао.
Мыльк бокын сук кустъяс дзебисны уламръясӧс.
Сайӧд вӧсна тӧв пӧльтӧмыс слабмис, да кзам эз вермы ӧні найӧс казявны.
Сійӧ регыд сувтіс; шумӧн кыскыштіс кымыныськӧ сынӧдсӧ, но эз казяв нинӧм подозрительнӧйӧс да бӧр муніс бипур дінӧ.
Уламръяс дыр олісны кустъяс сайӧд улын.
Леопард пи эз лэдзлыв синсӧ ылысянь ӧдва тыдалан бипур вылысь.
Сюрс планъяс, ӧти мӧдсьыс лӧсявтӧмджыкӧсь, жуисны сійӧ юрын.
abu
Мулӧн зэв ичӧтик сайӧд вермис дзебны нападайтысьясӧс медъёсь синмысь; позьӧ вӧлі кыссьыны степӧд сэтшӧм ньӧжйӧн, медым медбура кылысь пельыс эз кыв кыша-кашакылӧмсӧ.
Но некыдз оз вӧлі позь дзебны дуксӧ, коді петӧ морт тушаысь, — сӧмын коласт либӧ паныда тӧв вермисны разӧдны сійӧс.
Шакаллӧн увтӧмыс торкис Наоӧс думайтӧмысь.
Первой сійӧ шыасьтӧг кывзіс, сэсся ньӧжйӧник серӧктіс.
— Ми шакалъяс странаын, — шуис сійӧ.
— Намлы да Гавлы колӧ старайтчыны вины ӧти шакалӧс.
Том воинъяс шензьӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.
Нао водзӧ висьталіс:
— Ме кута стӧрӧжитны людоедъясӧс...
Шакал кӧин кодь жӧ мудер, — сійӧ некор оз сибӧд ас дінас мортӧс.
Но шакал пыр тшыг...
Нам да Гав пуктасны яй тор му вылӧ да асьныс дзебсясны неылӧ.
Шакал пондас гӧгравны яй дінын, матыстчылӧмӧн да ылыстчылӧмӧн.
Нам да Гав оз кӧ пондыны вӧрны юрӧн, киӧн, найӧ кӧ пондасны сулавны скалаяс моз, шакал дыр думайтӧм бӧрын уськӧдчас яй вылӧ.
Шакал кватитас сійӧс да пырысь-пыр жӧ чеччыштас.
Намлӧн да Гавлӧн дротикъясыс долженӧсь лоны тэрыбджыкӧсь шакал чеччыштӧм дорысь!
Том уламръяс кывзӧмӧн мӧдӧдчисны корсьны.
Шакалъясӧс абу сьӧкыд аддзыны — увтӧмыс индӧ налысь оланінсӧ.
Найӧ оз повны хищникъясысь сы понда, мый тӧдӧны — ни ӧти животнӧй оз понды сёйны налысь яйсӧ.
Нёль шакал горша вильӧдісны фисташковӧй рощаын кутшӧмкӧ зверӧс; найӧ ёсь синъяссӧ сувтӧдісны уламръяс вылӧ да ньӧжйӧникӧн вурзісны, дасьӧсь котӧртны, кортӧм локтысьяс матысмасны кӧ вывті матӧдз.
Нам да Гав стӧча вӧчисны Нао индӧм серти: найӧ пуктісны яй тор му вылӧ да, кымынкӧ воськов бӧрыньтчӧмӧн, измисны места вылас да соперничайтісны вӧрзьытӧмнас фисташковӧй пуяскӧд.
Шакалъяс пондісны гӧгравны приманка дінын.
Яй дукыс найӧс кыскис, но кык кока животнӧйясысь полӧмыс кутіс найӧс бура ылын.
Шакалъяс и войдӧр паныдасьлісны морткӧд, но на пӧвсысь некод эз тӧд сылысь кыйсян мудерлунсӧ.
Найӧ гӧгӧрволісны, мый морт ёнджык наысь, да сулалісны ылын.
Шакалъяс — тӧлка животнӧйяс, да найӧ тӧдісны, мый бдительность да настороженность колӧны пыр да быдлаын сы понда, мый опасность кыйӧдӧ став ловъясӧ пемыдын и яръюгыд дырйи, кос поводдя и зэр дырйи, му вылын и ва вылын...
Сы понда найӧ первой дыр ризъялісны вӧрзьывтӧм уламръяс гӧгӧр, либӧ фисташковӧй пуяс сайӧ дзебсьӧмӧн, либӧ восьса местаӧ петӧмӧн.
Тӧлысьлӧн чарлаыс асыввылын удитіс гӧрдӧдны водзджык сыысь, кор налӧн помасис сомнениеыс да унмовсис подозрительностьыс.
Сэки найӧ смелмисны: волісны приманка дінӧ кызь гырддза вылӧ да ньӧжйӧникӧн вурзӧмӧн дыр сулалісны места вылас.
Бӧръя вылас, горшлуныс вевтыртіс полӧмсӧ.
Найӧ решитісны ӧтпырйӧн уськӧдчыны яй вылӧ, медым нетшыштны ӧтмындаӧн.
Уськӧдчӧмыс, кыдзи водзвыв висьталіс Нао, вӧлі чардыштӧм кодь.
Но том воинъяслӧн дротикъясыс вӧлӧмаӧсь нӧшта тэрыбджыкӧсь да пырисны кык шакал тушаӧ.
Уламръяс виисны ранитчӧм зверьяссӧ черъясӧн, а ловйӧн кольысьясыс сы кості пышйисны приманканас.
Кор Нам да Гав шыбытісны Нао кок улӧ добычасӧ, сійӧ шуис:
— Ӧні ми вермам пӧръявны людоедъясӧс — шакаллӧн дукыс вевттяс миянлысь дуксӧ!
* * *
Би ловзис, кор босьтіс вуж лӧп да веж увъяс.
Сылӧн тшын кывъясыс кайисны вылӧ, равнина весьтӧ; тайӧ югыдын уламръяс бура аддзисны пукалысь людоедъяслысь чужӧмъяссӧ, сёян запасъяс, му вылын шыблалӧм оружие.
Важ стражъяслы смена вылӧ лэптысисны кыкӧн выльяс.
Кыкнаныс пукалісны му вылын юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, некутшӧм опасность йылысь тӧдтӧг.
На вылӧ чорыда видзӧдлӧмӧн Нао шуис:
— Тайӧясӧс абу сьӧкыд друг суны.
Нам да Гав ӧні на кыйисны шакалъясӧс.
Ӧні воис ӧчеред Леопард пилӧн мунны кыйсьыны.
Ӧти виӧм шакаллысь кусӧ сьӧрсьыс босьтӧмӧн Нао лэччис мыльк вылысь да саяліс кустъясас.
Первой сійӧ муныштіс бокӧджык людоедъяссянь да, кустъясысь петӧм бӧрын, пондіс кыссьыны джуджыд турунӧд, гӧгӧртіс прудсӧ, вильскӧбтіс липовӧй рощаӧ да лои, бӧръя вылас, муртса нёльсё гырддза сайын бипурсянь.
Стӧрӧжитысьяс эз вӧрзьӧдчыны.
На пиысь ӧтикыс кыліс шакал дук, но тайӧ дукысь нинӧм вӧлі тревожитчыны.
Нао вермис ӧні дзик ставсӧ видзӧдны врагъяс шойччанінысь.
Медвойдӧр сійӧ найӧс лыддис да арталіс вынсӧ быд мортлысь.
Пӧшти ставныслӧн вӧліны кузь кияс, зэв паськыд морӧсъяс да дженьыд кыз кокъяс.
Уламр думыштіс, мый некод на пиысь оз вермы панйыны сійӧс котӧртігӧн.
Сэсся сійӧ внимательнӧя видзӧдаліс местаяссӧ.
Веськыдвылын тыдаліс куш му участок, коді вӧлі ӧтлаасьӧ ляпкыдик курганкӧд.
Шуйгавылын сук турун пытшкын быдмисны торъя пу чукӧръяс.
Туруныс вӧлі кыссьӧ самӧй бипур дінӧдзыс, да сӧмын вит-квайт гырддза пасьта сійӧс вӧлі нетшкӧма.
Нао эз дыр думайт ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Стӧрӧжъяс пукалісны сылань мышкӧн; тайӧн пользуйтчӧмӧн сійӧ пондіс кыссьыны курганлань.
Кыссис сійӧ ньӧжйӧн, пресмыкающееся моз пластайтчӧмӧн да ланьтӧдчыліс стӧрӧжъяс быд вӧрзигӧн.
Тӧлысь югыдсӧ да бипурлысь югӧръяссӧ, кодъяс усьлісны сійӧ туша вылӧ, сійӧ ощущайтіс, кыдзи кодлыськӧ ки сьӧктасӧ.
Бӧръя вылас, джуджыд турунӧдз воӧм бӧрын, сійӧ пондіс кыссьыны ӧдйӧнджык да регыд лои Би дорын.
Ӧні Нао вӧлі узьысь воинъяс самӧй круг шӧрас: найӧ кӧ нюжӧдісны кисӧ и инмисны эськӧ сыӧ.
Весиг ичӧтик неосторожность дырйи стӧрӧжъяс лэптасны тревога, и сэні сійӧ пӧгибнитас.
Но сійӧ шуд вылӧ, тӧлыс вӧлі сылы паныд, да сылысь дуксӧ да шакал ку дуксӧ тӧлыс нуис бокӧ.
Та кындзи, стӧрӧжъяс, буракӧ, вугралісны: найӧ шоча-шоча лэптывлісны ӧти здук кежлӧ юръяснысӧ.
Нао ӧти зэв ыджыда чеччыштӧмӧн лои бипур дорын, нюжӧдіс кисӧ да кватитіс сотчысь гӧлӧвня.
Тайӧ жӧ здукӧн сійӧ бӧр чеччыштіс турунӧ.
Но сэн кывсис страшнӧй горзӧм, да ӧти стӧрӧжыс уськӧдчис сы дінӧ, а мӧдыс шыбытіс сылы дротикӧн.
Узьысь кзамъяс садьмисны, да на пиысь морт дас кымын чеччыштісны нин кок йылас...
Людоедъясӧс панйӧмӧн Нао петіс кытшсьыс да, воинственнӧя горӧдӧмӧн, пондіс пышйыны мыльк дінӧ, кӧні сійӧс виччысисны Нам да Гав.
Кзамъяс, грӧзнӧя руксігтырйи, чукӧрӧн заводитісны сы бӧрся вӧтчыны.
Дженьыд кокъясыс эз мешайтны налы ӧдйӧн котӧртны.
Уламр лэбзис бушков моз, сотчан гӧлӧвнянас ӧвтчӧмӧн.
Мыльк дінӧ воигӧн сійӧ панйис сы бӧрся вӧтчысьясӧс пӧшти витсё гырддза вылӧ.
Нам да Гав сувтсӧн виччысисны сійӧс сэні.
— Пышйӧй! — сувтлытӧг горӧдіс Нао юношаяслы.
Найӧ шыасьтӧг котӧртісны сы бӧрся, ӧти воськов вылӧ кольччытӧг.
Нао думсьыс асьсӧ ошкис сыысь, мый бӧрйис спутникъясӧн тайӧ тэрыб кока юношаяссӧ, ёнъяс пыдди, но омӧльджыка вӧрысь верстьӧ воинъяс пыдди.
Быд чеччыштӧмӧн уламръяс пыр ылӧджык да ылӧджык мунісны кзамъясысь.
Ӧні Леопард пи котӧртіс бӧрын, пӧраӧн сувтлывліс, медым тӧдны, мый Би век на эм гӧлӧвняын.
Вниманиеыс сылӧн торъяліс кык пельӧ: сійӧ видзӧдіс, медым эз чин коластыс вӧтчысьяс да найӧ костын, да сійӧ жӧ кадын, пӧжалуй, ёнджыка полӧмӧн, видзис кос пу пытшкын ваймысь бикиньсӧ.
Би кывъяс важӧн нин кусісны, да сӧмын гӧрд чут гӧлӧвня помас петкӧдліс, мый Би ловъя на.
Нао надейтчис, мый вӧтчысьясӧс пановтӧм бӧрын, сійӧ вермас нӧшта пӧльтӧмӧн ловзьӧдны Бисӧ, кодӧс судзӧдӧма татшӧм сьӧкыда.
Тӧлысь эз на мун нӧшта коймӧд юкӧнсӧ аслас туйлысь, кор уламръяс воисны нюрӧдз.
Местаыс вӧлі налы тӧдса — неважӧн найӧ мунлісны таті кзам коктуйяс бӧрся.
Векни, чукыля изъя трӧпа муніс нюр шӧрті.
Мӧвпышттӧг уламръяс пырисны тайӧ трӧпа вылӧ да кымынкӧ сё гырддза прӧйдитӧм бӧрын сувтісны.
Трӧпаыс вӧлі сэтшӧм векни, мый кык морт орччӧн эз тӧрны сы вылӧ.
Тані кзамъяс эз вермыны уськӧдчыны уламръяс вылӧ став отряднас ни гӧгӧртны найӧс тылсянь, сы понда мый ва нюрӧдыс некыті оз позь вӧлі прӧйдитны.
Та вӧсна Нао решитіс тані вӧчны шойччӧг, медым тӧждысьыштны Би йылысь.
Гӧрд чут гӧлӧвня вылын кельдӧдіс да лои ӧдва тӧдчанаӧн.
Нао, Нам да Гав кутісны корсьны кос турун либӧ увъяс.
Гӧгӧр туплясис тростник, чегъясьӧм увъяс, вижӧдӧм турун, но ставыс тайӧ вӧлі ульмӧма.
Лои корсьны медвӧсни увъяс, заяс да турунъяс.
Муртса чусалана Би эз ломзьы, кӧть кыдзи эз старайтчы Нао.
Минутаясӧн кажитчис, мый сы дінӧ вайӧдӧм турунтор вот-вот ыпнитас гажа биӧн, но би сӧмын чускис да эз вермы ӧзйыны.
Нао заводитліс ӧзтыны сійӧс шакал гӧнӧн.
Сійӧ нетшыштіс куысь кымынкӧ гӧн да, гӧлӧвня дінӧ инмӧдӧмӧн, пондіс осторожнӧя пӧльтны Бисӧ.
Сьӧлӧмъясыс уламръяслӧн тіралісны волнуйтчӧм вӧсна, но налӧн надейтчӧмыс лои весьшӧрӧ: став старайтчӧм вылӧ видзӧдтӧг, гӧрд чут век пемдіс и пемдіс...
Первойсӧ сійӧ вӧлі чушканзі кодь, сэсся, — гут кодь, сэсся, — ичӧтик геб кодь, да бӧрвылас, дзикӧдз кусі...
Уламръяс сьӧлӧмӧ пырис зэв ыджыд шог...
Тайӧ ичӧтик Биас налӧн вӧлі став надеяыс.
Сійӧ кӧ эськӧ ӧзйис, ёнмис да овны пондіс, уламръяс эз эськӧ пондыны повны пещернӧй левысь, тигрысь, руд ошкысь.
Пемыд вешйис эськӧ бокъясӧ сійӧ югыд ловшы водзын.
Уль яй выльпӧв эськӧ лои дӧзмӧдан дука.
Найӧ эськӧ торжествоӧн вайисны ассьыныс добычасӧ племялы, да племя эськӧ копыртчис найӧ пельклун да ёнлун водзын...
Но муртса на завоюйтӧм Би кулі...
Выльысь лоӧ уламръяслы тышкасьны стихияяскӧд, хищникъяскӧд да медся лёк да опаснӧй врагкӧд — морткӧд.
Коймӧд глава
ЫДЖЫД Ю БЕРЕГ ВЫЛЫН
Кзамъяс век на вӧтчисны уламръяс бӧрся.
Кӧкъямыс лун нин со кыссьӧ тайӧ упорнӧй да оръявлытӧм вӧтчӧмыс.
Людоедъяс кӧсйисны кӧть мый, а бырӧдны тайӧ чужеземецъяссӧ.
Навернӧ, найӧ уламръясӧс чайтісны могущественнӧй племяса разведчикъясӧн.
Пышйысьяс кокньыда вермисны кольны ассьыныс вӧтӧдысьяссӧ ёна ылӧдз: винёвлунӧн уламръяс эз сетчыны кзамъяслы, а ӧднас найӧ вӧліны тэрыбджыкӧсь.
Но Нао ӧти здук кежлӧ эз вунӧдлы аслас походлысь помкасӧ — Би завоюйтӧм — да войясын, Намӧс да Гавӧс безопаснӧй расстояние вылӧ кольӧм бӧрын, сійӧ бӧр бергӧдчывліс да часъясӧн ветлӧдліс кзамъяс сулаланін гӧгӧр.
Сійӧ этша узис тайӧ лунъясӧ, но и дженьыдик ун вӧлі тырмымӧн сылысь вынъяссӧ ёнмӧдӧм вылӧ.
* * *
Уламръяс кӧсйисны дзугны вӧтчысьясӧс коктуй вывсьыс да, аслыныс тӧдчытӧг, ёна вешйисны бокӧ асыввывлань; ӧкмысӧд лун вылас виччысьтӧг воисны джуджыд мыльк йылӧ, коді вӧлі ыджыд ю берег дорын.
Тӧвъяс, зэръяс, ойдӧмъяс куштісны мыльклысь бокъяссӧ, кодйисны гранитын ущельеяс, орӧдісны сы дінысь скалаяслысь зэв ыджыд глыбаяс, но сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс места вылас, стихияясӧн дугдывтӧг атакуйтӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Уна ваа ю мыськаліс мыльклысь подувсӧ.
Тайӧ мощнӧй ва потокыс босьтіс ас пытшкас зэв уна ключьяс, родникъяс, шоръяс да юяс, кодъяс визувтісны изъяс, турунъяс да пуяс пӧвстті.
Сійӧс юкталісны неприступнӧй гӧра ущельеясын артмӧм ледникъяс, му пытшкӧсса ваяс, кодъяс писькӧдӧны аслыныс туйсӧ гранитын, песчаникын да известнякын; юкталісны скалаяс вывсянь усьысь водопадъяс да сы весьтын зэрӧн киськалысь пемыд кымӧръяс.
Тэрыб, быгъя да збой, кор сійӧс кутісны изъя берегъяс, яр да страшнӧй порогъяс весьтын, поток лоліс дышӧн да спокойнӧйӧн равнинаяс вылын.
Сійӧ юкталіс ваӧн нюръяс, киссяліс вадъясӧн да мыськаліс быд боксянь лыдтӧм діяс.
Олӧмнас тырӧм ю ачыс чужтіс помасьтӧм олӧм.
Сійӧ визувтан кузялаыс, кӧдзыд гӧраса областьяссянь жар равнинаясӧдз, сыла наноснӧй му вылын да омӧлик, изъя му вылын, берег пӧлӧн кыссис помтӧм вӧр; фиговӧй, масличнӧй, фисташковӧй, пожӧм, дубӧвӧй рощаяс чередуйтчисны смоковницаяскӧд. платанъяскӧд, каштанъяскӧд, клёнъяскӧд, орешникъяскӧд, кыдзьяскӧд, ясеньяскӧд; еджыд да серебристӧй топольяс вежсьывлісны осокорӧн, пипуясӧн, лопуясӧн, еджыд бадьясӧн, пурпурнӧй бадьясӧн, плакучӧй бадьясӧн.
Олӧм пуис ключӧн ваын и ю пыдӧсын.
Сэні, ваувса известковӧй убежищеясын, жуисны моллюскаяслӧн дзонь армияяс; важнӧя кыссисны пыдӧстіыс, панцырӧн пасьтӧдӧм суставъяссӧ вешталігтырйи, лыдтӧм ракообразнӧйяс; плавъялісны лэбачьяс кодь тэрыб чери стаяяс, тэрмасьтӧг кывтісны нюйт пӧвсын ыджыд черияс да вильсъялісны водоросльяс пӧвсын гадъяс.
Ю весьтын шлывъялісны лэбачьяс.
Куим пельӧсӧн построитчӧмӧн лэбзьылісны турияс, ваын больскӧдчисны уткаяс, гогзісны дзодзӧгъяс, стаяясӧн гартчисны чикышъяс, шлывгылісны укшаль цапляяс, жыдачьяс, зуйкаяс; величественнӧя да тэрмасьтӧг кывтісны юсьяс, усьласисны быд бокӧ мудзтӧм пышкайяс, ӧдйӧ усявлісны ваӧ нырецъяс, да думайтӧмӧн дыр сулалісны ӧти местаын аистъяс.
Кырнышъяс, варышъяс да ракаяс корсисны аслыныс добыча, орёлъяс лэбзьывлісны кымӧрысь вылӧджык, соколъяс купайтчисны прозрачнӧй сынӧдын; филинъяс да сюзьяс бордъяснас вундалісны войся пемыдсӧ.
Вӧра берегті шумтӧг вильсъялісны туланъяс, шарӧдчисны васа крысаяс, ва юны котралісны полысь ланьяс, йӧраяс, сохатӧйяс, кӧзаяс, сайгаяс, муфлонъяс, дикӧй осёлъяс да вӧвъяс.
Пӧраӧн кыркӧтшсянь сьӧкыда бузгысьліс ваӧ гиппопотам.
Некодысь повтӧг, тэрмасьтӧг мунлісны стадаясӧн мамонтъяс, зубръяс, бизонъяс.
Носорог чургӧдліс ваысь ассьыс непроницаемӧй бронясӧ; пещернӧй ош, мирнӧй да зэв ыджыд, укшаля тувччалӧмӧн, лэччыліс крут берегсянь; рысь, пантера, леопард, руд ош, тигр, лев кыйӧдісны добыча да вурзӧмӧн сёйисны шоныд яйсӧ.
Ручлӧн, шакаллӧн да гиеналӧн ёсь дукъясыс повзьӧдавлісны грызунъясӧс.
Кӧинъяслӧн да дикӧй понъяслӧн стаяяс упорнӧя коктуялісны омӧльджыкъясӧс, ранитчӧмъясӧс либӧ мудзӧм зверьясӧс.
Пушйӧдъясын жуисны посни зверьяс — кӧчьяс, кроликъяс, уръяс, сусликъяс; турунын кыссисны ужъяс, дзодзувъяс, кодзувкотъяс, чеччалісны лягушаяс, чиркъяс, юрсигусьяс, жужелицаяс; сынӧдын лэбалісны лӧдзьяс, чушканзіяс, малязіяс, шершеньяс, гутъяс, бобувъяс, сверчокъяс, жукъяс, светлякъяс.
Ю визувӧд кывтісны пуяслӧн стволъяс, животнӧйяслӧн шойяс, усьӧм коръяс, жугавлӧм увъяс, растениеяслӧн вужъяс...
Нао радейтіс ю.
Сійӧ дырӧн вермис любуйтчыны помтӧг ва котӧртӧм вылӧ.
Ва бырлытӧм ярлунӧн равзіс порогъяс вылын, гымалігтырйи усьлывліс скалаяс вывсянь, пуис да быгъясис чож водоворотъяс вылын либӧ величественнӧя да тэрмасьтӧг исковтіс спокойнӧй руслоӧд.
Уламр мӧвп серти ваыс вӧлі ловъя существоӧн.
Сійӧ либӧ омӧльтчывліс да усьліс, либӧ быдмис да ёнмис, чужліс тӧдтӧминын.
Сійӧ котравліс зэв ыджыд пространствояс, киссис небесаысь да родникъясӧн петіс му улысь, бырӧдіс горш косьмӧм да жалиттӧг виаліс йӧзӧс да животнӧйясӧс.
Мудзлытӧм да упорнӧй, сійӧ тӧчитліс скалаяс да кыскис аскӧдыс лыа, сёй да изъяс.
Сійӧ пырлывліс сэтчӧ, кытчӧ эз вермыны пырны медічӧт насекомӧйясыс, пырлывліс весиг му улӧ.
Ва узис нюрын, шойччис вадйын, тэрыба мунліс юын, зэв ӧдйӧ тювис потокын да чеччаліс тигр моз водопадъясын.
Сідз мӧвпаліс Нао, ю вылӧ видзӧдігӧн.
Уламръяслы колӧ вӧлі аддзыны вой кежлӧ сувтанін.
Гав предложитіс мунны визув шӧрын ӧти ді вылӧ; но діяс вылӧ лӧсьыд вӧлі дзебсьыны зверьясысь, а не йӧзысь.
Ді вылын уламръяс лоисны эськӧ западняын моз, кӧні кзамъяс кокньыда эськӧ найӧс бырӧдісны.
Та кындзи, сійӧ ылыстіс эськӧ найӧс Биысь.
Сы понда, Нао серти, бурджык вӧлі корсьны узянін берег вылын.
Недыр корсьӧм мысти сійӧ аддзис сланцевӧй скала, кодлӧн бокъясыс вӧліны отвеснӧйӧсь, а йывса площадка вылас вермис меститчыны дас морт.
Узьӧм вылӧ лӧсьӧдчӧмыс помасис рӧмдігкежлӧ.
Уламръяссянь кзамъясӧдз коластыс вӧлі сэтшӧм, мый найӧ спокойнӧя вермисны шойччыны мыйкӧдыра друг уськӧдчӧмысь повтӧг.
Вӧлі ыркыд.
Шоч кымӧръяс кывтісны небесаті рытыввылын шонді лэччан гӧрд югыдын.
Уль яйӧн, тшакӧн да ӧрешкиӧн ужнайтыштӧм бӧрын воинъяс видлалісны местаяссӧ.
Рӧмдан югыдын позьӧ вӧлі аддзыны матысса діяс, но юлӧн мӧдар берегыс вӧйис нин пемыдын.
Ва юанінӧ муніс онагръяслӧн стада; дінті лэбыштіс вӧв табун.
Тайӧ вӧліны не джуджыд, латшкӧс животнӧйяс, юръяс, кокъяс да голяяс вӧліны еджыдӧсь.
Мыйыськӧ повзисны найӧ да пӧттӧдз ютӧг пышйисны.
Вой ӧдйӧн лэччис му вылӧ, да сӧмын рытыввылын сотчис алӧй полоса.
Кӧнкӧ неылын кывсис грознӧй вурзӧм.
— Лев! — вашнитіс Гав.
— Ю берегъясын жуӧны дичьяс, — воча шуис Нао.
— Лев виччысьысь: сійӧ окотапырысьджык уськӧдчас антилопа либӧ кӧр вылӧ йӧз вылӧ дорысь.
Вурзӧм ылысмис да лӧнис.
Ӧні кылӧ вӧлі сӧмын берегті ризъялысь шакалъяслӧн увтӧм.
Ӧчередӧн стража вылӧ вежласьӧмӧн уламръяс шойччисны тані кыа петтӧдз.
Сэсся найӧ бара мӧдӧдчисны туйӧ, ю кывтыд.
Регыд найӧ аддзисны мамонтъясӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд стада, коді тыртіс кушинсӧ кузьтанас сюрс да пасьтанас куим сюрс гырддза.
Мамонтъяс йирсисны тані, сёйисны растениеяслысь том петасъяссӧ.
Куим охотниклы завидь лои найӧ спокойнӧй, увереннӧй да шуда олӧм вылӧ.
Лишнӧй вынла мукӧд животнӧйяс скӧрмытӧг вермасисны, небыд хоботъяснас мӧда-мӧдӧс кучкалӧмӧн.
Тайӧ великанъяс серти пещернӧй лев вӧлі омӧлик каньпи кодь.
Мамонт вермис вужъяснас нетшыштны дуб аслас клыкъясӧн либӧ уськӧдны сійӧс му вылӧ ён плешнас ӧтчыд кучкӧмӧн.
Нао восторженнӧя горӧдіс:
— Мамонт властвуйтӧ став вылын, мый олӧ му вылын!
Сійӧ эз пов мамонтъясысь, тӧдіс, мый найӧ некор оз вӧчны вред животнӧйяслы, кодъяс найӧс оз вӧрзьӧдны.
— Аум, Кырныш пи, вӧлі дружнӧй мамонтъяскӧд, — содтіс сійӧ недыр чӧв олӧм бӧрын.
— Мыйла эськӧ миянлы не дружитчыны накӧд Аум моз? — юаліс Гав.
— Аум гӧгӧрволіс мамонтъяслысь сёрнисӧ, — шуис Нао, — а ми огӧ гӧгӧрвоӧй сійӧс.
Но тайӧ мӧвпыс сылы сьӧлӧм вылас воис.
abu
Мыйкӧдыра чӧв олӧм бӧрын Нао выльысь висьталіс:
— Мамонтъяс оз сёрнитны, кыдзи йӧз, но век жӧ гӧгӧрвоӧны мӧда-мӧдсӧ.
Найӧ тӧдӧны асланыс вожаклысь горӧдӧмсӧ.
Пӧрысь Гоун висьтавліс, мый найӧ кужӧны сувтавны радъясӧ команда серти да сӧветуйтчӧны выль походӧ петтӧдз.
Ми кӧ вермим гӧгӧрвоны налысь кывсӧ, ми заключитім эськӧ накӧд союз!
Мамонтъяс пиысь ӧтик, коді йирсис ылынджык мукӧдсьыс, лэптіс юрсӧ да видзӧдліс уламръяс вылӧ.
Нао некор на нӧшта эз аддзывлы татшӧм ыджыд животнӧйӧс.
Левлӧн кодь сук бурысь быдмис сылӧн голя вылас.
Сылӧн хоботыс кызтанас вӧлі кер кодь, а нюглясьӧмнас — уж кодь.
Йӧз, тыдалӧ, интересуйтісны мамонтӧс, сійӧ синсӧ эз вештыв на вылысь.
Нао матыстчис сы дінӧ да горӧдіс:
— Мамонт могучӧй!
Сійӧ лапанас ӧтчыд кучкӧмӧн вермӧ нидзулӧс моз талявны тигрӧс да левӧс.
Аслас паськыд морӧснас ӧтчыд тойыштӧмӧн сійӧ вермас пӧрӧдны дас зубрӧс.
Нао, Нам да Гав — другъяс ыджыд мамонтлӧн!
Мамонт лэптыштіс пельяссӧ уламрлысь сёрнисӧ кывзігтырйи.
— Мамонт Наоӧс кывзӧ! — радлӧмӧн горӧдіс воин.
Да сійӧ бара горӧдіс:
— Уламръяс признайтӧны могуществосӧ мамонтъяслысь да кӧсйӧны овны накӧд дружбаын!
Тайӧ кывъяссӧ висьталігӧн, Нао случайнӧ чӧвтіс синсӧ нюр вылӧ да аддзис кувшинкаяслысь ыджыд дзоридзьяс.
Нао тӧдіс, мый тайӧ мамонтъяслӧн радейтан сёян.
Сійӧ вӧчис знак аслас спутникъяслы, да куимнаныс заводитісны нетшкыны кузь уль заяссӧ.
Кувшинкаяс моздортыр нетшкӧм бӧрын найӧ бура мыськалісны юын да нуисны мамонтлы.
Ветымын гырддза сайӧ ыджыд зверсянь сувтӧм бӧрын Нао бара висьталіс:
— Ма нетшким тайӧ дзоридзьяссӧ тэныд, медым тэ тӧдін, мый уламръяс — мамонтъяслӧн другъяс!
Да, моздорсӧ му вылӧ пуктӧмӧн, сійӧ вешйис.
Мамонт любопытствоӧн матысмис кувшинкаяс дінӧ.
Сійӧ бура тӧдіс танӧ растениесӧ да радейтіс сійӧс кыдзи чӧсмасянторйӧс.
Чӧскыд заяссӧ тэрмасьтӧг няклялігтырйи, сійӧ наблюдайтіс куим охотник бӧрся.
Пӧраӧн сійӧ лэптывліс хоботсӧ вывлань, исаліс йӧз дуксӧ.
Сэк Нао зэв ньӧжйӧникӧн пондіс матыстчыны мамонт дінӧ, кытчӧдз эз во веськыда сійӧ гигантскӧй хобот улас, бизон туша кодь кузь кык бивень костас.
Тайӧ великанкӧд орччӧн уламр вӧлі слабиник кага кодь.
Ӧти вӧрзьӧмӧн мамонт вермис пӧртны сійӧс вир шаньгаӧ.
Но Нао вӧлі уверен, мый мамонт оз вӧч сылы вред.
Нюглясьысь хобот инмӧдчис сійӧ тушаӧ да исаліс сійӧс;
Нао, ас ӧчередӧн, вӧрзьӧдіс хоботсӧ кинас.
Сэсся сійӧ копыртчис, нетшыштіс кымынкӧ китыр турун да предложитіс мамонтлы дружба кузя.
Нёльӧд глава
МАМОНТЪЯСКӦД СОЮЗ
Нам да Гав полӧмӧн следитісны Нао бӧрся, сы кості, кор сійӧ сёрнитіс мамонткӧд.
Найӧ ас синнас аддзылісны, кутшӧм ничтожнӧй мортыд...
Кор зэв ыджыд хобот лэччис Нао пельпом вылӧ, Нам вашнитіс:
— Мамонт лязӧдас Наоӧс, кыдзи гагйӧс.
Коді доръяс сэки Намӧс да Гавӧс кзамъясысь да хищникъясысь?
Но кор найӧ аддзисны, мый Нао малалӧ кинас хоботсӧ великанлысь, сьӧлӧмъясыс налӧн пондісны ёнджыка тіпкыны гордость да шуд вӧсна.
— Нао заключитіс союз мамонткӧд! — горӧдіс Гав.
— Нао — йӧз пӧвсын медъён!
Тайӧ кадын ылысянь кыліс Наолӧн гӧлӧс:
— Мед Нам да Гав, ас ӧчередын, матысмасны мамонт дінӧ сідз жӧ виччысьӧмӧн, кыдзи матысмис Нао...
Найӧ долженӧсь нетшкыны моздортырӧн веж турун да сетны мамонтлы.
Том уламръяс, аслас вождьлы тыр эскӧмӧн, мӧдӧдчисны мамонт дінӧ да туй вылас сувтыштлісны, медым нетшыштны муысь том куст либӧ китыр турун.
Животнӧй дінӧ дзик матысмӧм бӧрын найӧ нюжӧдісны сылы ассьыныс вайӧмторсӧ.
Нао сідзжӧ мыччис мамонтлы нетшыштӧм турун, да сійӧ спокойнӧя босьтіс пӧдарок йӧз киысь.
Тадзи уламръяс заключитісны союз мамонтъяскӧд.
* * *
Выль тӧлысь быд войӧн век ёнджыка гӧгрӧсмис.
Нӧшта лун-мӧд мысти сійӧ должен пӧрны шонді кодь гӧгрӧс дискӧ.
Тайӧ рытын кзамъяс да уламръяс сулаланінъясыслӧн коластыс вӧлі кызь сюрс гырддза.
Пышйысьяс да вӧтчысьяс важногыс вӧліны ю берег дорын.
Кзамъяс сувтісны узьны кымынкӧ воськов сайӧ кыркӧтша берегсянь.
Найӧ жаритісны зэв ыджыд бипур вылын сыла яй торъяс, — местаыс вӧлі ёна пӧткаа, да лунъя кыйсьӧмыс вӧлі удачнӧй.
Уламръяс, кӧдзыдла дрӧжжитігтырйи, чӧла сёйисны дикӧй гулюлысь уль яйсӧ да растениеяслысь вужъяссӧ.
Смоковница рощаын, юсянь дас сюрс гырддза сайын, спокойнӧя узисны мамонтъяс.
Луннас найӧ миритчисны найӧ стадаӧ йӧз пырӧмкӧд.
Но вой пуксигӧн йӧз олӧмыс найӧс волнуйтіс — найӧ эз повны друг нападитӧмысь, а прӧстӧ эз радейтны, медым мукӧд животнӧйяс торкисны налысь спокойсӧ.
Та вӧсна рӧмдігӧн уламръяс ылыстчисны сэтшӧм коласт вылӧ, медым налӧн дукыс эз раздражайт мамонтъясӧс.
Ужин бӧрын Нао юаліс аслас спутникъяслысь:
— Тырмымӧн-ӧ шойччисны Нам да Гав?
Чувствуйтӧны оз найӧ асьныссӧ вынаӧн вӧчны ыджыд переход?
Тополь пи воча шуис:
— Нам эз мудз лунӧн.
Нам тыш вылӧ дась.
Гав, ас ӧчередӧн, шуис:
— Сайга пи вермас сувтлытӧг котӧртны коластсӧ кзам шойччанінӧдз.
— Бур, — шуис Нао.
— Том воинъяс мунасны Нао бӧрся.
Тавой найӧ пондасны тышкасьны Би вӧсна!
abu
Тыр тӧлысь кайис нин Ыджыд ю мӧдлапӧвса пуяс весьтті.
Сійӧ величественнӧя муніс ассьыс туйсӧ небеса сводті, ва веркӧссӧ эзысялӧмӧн.
Уламръяс первой тэрыба котӧртісны берег пӧлӧн.
Но кзам стан дінӧ матысмигӧн, найӧ ньӧжмӧдісны воськовъяснысӧ.
Ӧні мунісны найӧ эз орччӧн, а кымынкӧ сё гырддза вылӧ коластӧн, — татшӧм стройӧн найӧ эз повны, мый дзебсьӧм враг друг найӧс гӧгӧртас.
Регыд найӧ аддзисны Билысь югӧръяссӧ.
Тайӧ вӧлі кзамъяслӧн сулаланін.
Людоедъяс узисны.
Куим стӧрӧж видзисны налысь унсӧ да кутісны Бисӧ бипурйын.
Уламръяс, сук кустъяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн, завидьпырысь видзӧдісны Би вылӧ.
Ок, налы кӧ эськӧ удайтчис завладейтны кӧть ӧти бикиньӧн!
Найӧ дасьтісны Билы уна сёянтор: кос турун да коръяс, вӧсньыдика юкалӧм кос увъяс.
Налӧн ӧні Би оз кус, найӧ пуктасны сійӧс ньӧръясысь кыӧм дозйӧ, кодӧс пытшкӧссяньыс эжӧма плавкӧс изъясӧн...
Но кыдзи матысмыны бипур дінӧ?
Кыдзи пӧръявны бдительностьсӧ кзамъяслысь, кодъяс пондісны виччысьны сійӧ кадсянь, кор Леопард пи войын сюйсьыліс найӧ шойччанінӧ?
Нао шуис:
— Кывзӧй.
Нао дзебсяс ю берег дорӧ, а Тополь да Сайга пиян сійӧ кадын кутасны довъявны кзамъяс шойччанін дінын.
Кор кзамъяс аддзасны найӧс, Нам да Гав уськӧдчасны пышйыны, но оз став ӧдӧн, кутшӧмӧн найӧ вермӧны.
Мед кзамъяс оз воштыны надея вӧтӧдны найӧс да дыр вӧтчасны на бӧрся.
Нам да Гав — храбрӧй воинъяс, да найӧ оз пондыны котӧртны вывті ӧдйӧн!
Налы колӧ вайӧдны кзамъясӧс Гӧрд изйӧдз.
Нао кӧ сэні оз ло, найӧ котӧртасны мамонтъяс йирсянін да Ыджыд ю берег костті.
Леопард пи кужас аддзыны налысь коктуйсӧ.
Том уламръяс дрӧгмуніны.
Найӧ полісны мӧвпысь, мый найӧ сэтшӧм матынӧсь лоӧны грознӧй кзамъясысь.
Но век жӧ найӧ кывзісны да котӧртісны кзамъяс сулаланінӧ, а сійӧ кадӧн Леопард пи кыссис береглань.
Коли кымынкӧ минута.
Друг стӧрӧжитысь кзамъяс казялісны мыльк вылын сулалысь Намӧс да пу сайысь мыччысьӧм Гавӧс.
Найӧ лэптісны тревога.
Кзамъяс равзӧмӧн чеччыштісны кок йыланыс да чукӧртчисны асланыс вождь гӧгӧр.
Тайӧ вӧлі морт эз ыджыд тушаа, латшкӧс да ош кодь гӧна.
Сійӧ ӧвтыштіс паличӧн да мыйкӧ горӧдіс.
Кзамъяс торйӧдчисны квайт чукӧр вылӧ да разӧдчисны кытш джынйӧн.
Нао сювтчан сьӧлӧмӧн видзӧдіс на бӧрся.
Людоедъяс уськӧдчисны том уламръяс бӧрся да регыд саялісны ыліын.
Сэки Нао дугдіс мӧвпавны на йылысь да став вниманиесӧ пуктіс бипур вылӧ.
Нёль медъён кзамъясыс кольччисны видзны сійӧс.
На пиысь ӧтикыс торъя нин кажитчис страшнӧйӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ сук гӧна, кыдзи людоедъяслӧн вождьыс, но тушаыс вӧлі ыджыдджык.
Колӧ вӧлі сӧмын видзӧдлыны зэв ыджыд палич вылас, код вылӧ сійӧ пыксис, медым гӧгӧрвоны сылысь чудовищнӧй вынсӧ.
Би югдӧдіс кзамӧс.
Нао бура аддзис сылысь зэв ыджыд челюстьсӧ, ичӧтик синъяссӧ, кодъясӧс вевттисны лёзь синкымъяс, дженьыд да кер кодь кыз кокъяссӧ.
Мукӧд куим кзамыс вӧліны ичӧтджыкӧсь, но сідзжӧ видзӧднысӧ ён да смел воинъяс.
Нао бӧрйис бур дзебсян места: тӧлыс пӧльтіс асланьыс, сылысь дуксӧ нуис ю мӧдлапӧлас.
Нао босьтіс сьӧрсьыс виӧм шакаллысь кусӧ, да сылӧн ёсь дукыс пӧдтіс морт телӧлысь испарениеяссӧ.
Та понда Нао вермис тӧдчытӧг кыссьыны бипур дінӧ квайтымын гырддза вылӧ.
Тан сійӧ дыр виччысис дзик вӧрзьӧдчытӧг бурджык момент.
Тӧлысь кайис нин тополь йывъяс весьтӧ, кор Нао друг чеччыштіс кок йылас да лэдзис боевӧй горӧдӧм.
Сійӧ друг петкӧдчӧм вылӧ шензьӧмла кзамъяс первойсӧ сӧмын шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
Но шай-паймунӧм эз дыр кыссьы.
Пронзительнӧя равӧстӧмӧн найӧ кватитісны ассьыныс оружиесӧ — коді из чер, коді палич, коді копьё.
Нао горӧдіс:
— Леопард пиӧс ыстіс аслас племяыс Би корсьны сы понда, мый уламръяслӧн Биыс кусі.
Сійӧ прӧйдитіс саванна, вӧр, гӧраяс да юяс пыр.
Кзамъяс кӧ позволитасны сылы босьтны кымынкӧ гӧлӧвня найӧ бипурысь, сійӧ мунас, накӧд тышӧ пыртӧг!
Но людоедъяслы сылӧн кывйыс вӧлі гӧгӧрвоана сідзжӧ, кыдзи кӧинъяслӧн омлялӧмыс.
Сійӧ вӧлі ӧтнас, а найӧ вӧліны нёльӧнӧсь, да тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым налы зэв окотапырысь вины сійӧс.
Нао отступитіс надейтчӧмӧн, мый найӧ уськӧдчасны сы вылӧ торйӧн да сійӧ удитас воны Би дінӧ.
Но кзамъяс уськӧдчисны сы вылӧ ставныс ӧтпырйӧн.
Медыджыд людоедыс котӧртігмозыс шыбытіс сылы биаиз йыла копьё.
Кучкӧмсӧ вӧлі бура метитӧма, да копьёыс, Нао пельпомӧ инмӧм бӧрын, усис му вылӧ.
Уламр, ассьыс оружие видзӧм могысь, лэптіс копьёсӧ да тювгис сійӧс бӧр аслас противниклы.
Снаряд шутёвтіс сынӧдын да дугаӧн лэбӧм бӧрын пырис ӧти кзам морӧсӧ.
Сійӧ шатовтчис, котӧртіс нӧшта кымынкӧ воськов да усис.
Сылӧн ёртъясыс лёка горӧдісны да ӧтпырйӧн шыбытісны уламрлы копьёясӧн.
Нао усис кымыньӧн му вылӧ, медым оз веськавны биаиз йывъясыс.
Людоедъяс чайтісны, мый сійӧ ранитчӧма да радпырысь горӧдісны.
Найӧ котӧртісны куйлысь враг дінӧ, медым сійӧс помӧдз вины.
Но Нао чеччыштіс нин кок йылас да вӧлі дась водзсасьны.
Ӧти кзам котӧртігас зурасис сійӧ копьёӧ да кулӧмакодьӧн усис му вылӧ.
Мӧд кыкыс шыбытісны ассьыныс черъяссӧ; ӧдӧптіс вир Нао бедроысь, но рана эз вӧв джуджыд, да уламр весиг эз чувствуйт доймӧмсӧ.
Ӧні, врагъясӧн гӧгӧртӧмысь повтӧг, сійӧ либӧ отступайтіс, либӧ уськӧдчыліс водзӧ сідз арталӧмӧн, медым лоны кзамъяс да бипур костын.
Бӧръя вылас, тайӧ удайтчис сылы.
— Нао котралӧ ӧдйӧнджык кзамъяс дорысь! — горӧдіс сійӧ.
— Сійӧ вермас босьтны Би, а кзамъяс воштісны кык воинӧс!
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн сійӧ воис дзик бипур дінӧдз.
Нюжӧдіс кисӧ, медым кватитны гӧлӧвня, но зэв ёна повзьӧмӧн аддзис, мый бипурйын колины сӧмын шомъяс, кодъяс ыпъялісны пӧсь биӧн.
Сійӧ гудраліс бипурсӧ, надейтчис аддзыны кӧть ӧти сотчытӧм ув, кодӧс позис эськӧ босьтны киӧ, но нинӧм эз вӧв...
А кзамъяс матысмисны.
Нао кӧсйис пышйыны, но мытшасис да тӧкӧтьӧ эз усь.
Сы кадӧн кзамъяс котӧртісны да потшисны сылы туйсӧ.
Нао вермис эськӧ чеччыштны бипур вомӧн, но та могысь колӧ вӧлі бергӧдчыны мышкӧн кзамъяслы.
Нао эз дыр мӧвпав.
Паличсӧ да черсӧ лэптіс и примитіс бой: сійӧ эз вермы решитчыны мунны Битӧг...
Витӧд глава
БИПУР ДІНЫН ТЫШ
Противникъяс виччысьӧмӧн матысмисны Нао дінӧ.
Ыджыд тушаа кзам пӧшти дінас нин шыбытіс уламрлы медбӧръя копьёсӧ.
Нао жугӧдіс сійӧс чер тышнас, да вӧсни паличыс, шӧри чегӧмӧн, усис Биӧ.
Сійӧ жӧ секундаӧ куим палич шутёвтӧмӧн вундісны сынӧдсӧ.
Нао вештіс тайӧ кучкӧмсӧ кзамъяслысь сэтшӧм вынӧн, мый ичӧтджык людоедыс шатовтчис.
Тайӧс казяліс Нао да уськӧдчис сы дінӧ и страшнӧй кучкӧмӧн жугӧдіс сылысь юрсӧ.
Но и ачыс пострадайтіс сэк: мӧд кзам кучкис сійӧс шуйга пельпомас.
Бур нӧшта, мый Нао удитіс бокӧ чеччыштны, не сійӧ кӧ, кужысь киӧн ӧвтыштысь палич жугӧдіс эськӧ сылысь черепсӧ.
Кучкӧмысь Нао муртса эз усь кок йывсьыс.
Паличсӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ виччысис врагӧс.
Кӧть ӧні сы водзын коли сӧмын ӧти противник, сылӧн положениеыс эз вӧв завидьтана: сійӧ муртса вермис вӧрӧдны ранитчӧм шуйга кинас, а паличӧн да черӧн вооружитчӧм кзамлӧн эз вӧв весиг ӧти гыжтуй, сійӧ вӧлі тыр вына.
Тайӧ вӧлі великан паськыд морӧса да кузь кияса, — дзонь коймӧд юкӧн вылӧ кузьджык Нао кияс серти.
Дженьыд чукля кокъясыс сылӧн эз вермыны тэрыба котӧртны, но найӧ вӧліны зэв бур пыкӧдӧн да сетісны сійӧ тушалы гранитнӧй глыбалысь зумыдлун.
Решительнӧй тыш водзвылын кзам букышӧн видзӧдліс аслас противник вылӧ.
Чайтӧмӧн, мый сійӧ кокньыдджыка воас победаӧ, пондас кӧ кучкавны кыкнан кинас, сійӧ шыбытіс черсӧ бокӧ да кольччис ӧти паличӧн.
Сэсся сійӧ заводитіс наступайтны.
Пӧшти ӧтсьӧкта кык нӧш зурасисны сынӧдын.
Кзамлӧн кучкӧмыс вӧлі ёнджык уламр кучкӧмысь сы понда, мый мӧдыс эз вермы пользуйтчыны шуйга кинас.
Но век жӧ Наолы удайтчис паныдавны нападениесӧ.
Кор кзам мӧдысь лэдзис паличсӧ, сійӧ вундіс сынӧдсӧ да некытчӧ эз веськав: Нао пелька тювкнитіс бокӧ.
Коймӧд схваткаын сылӧн паличыс лэччис враг вылӧ, быттьӧ чардби.
Кзам ӧдва удитіс лэптыны ассьыс оружиесӧ, медым воча кучкыны.
Выльысь увъя нӧшъяс тратшкакылӧмӧн паныдасисны сынӧдын, но тайӧ здукын отступитны должен вӧлі людоед.
Но сійӧ регыд справитчис да уськӧдчис Нао вылӧ сэтшӧм лёкысь, мый тайкӧ эз уськӧд паличсӧ сійӧ киысь.
Нао сӧмын на чукӧртіс вынъяссӧ, кзам бара ӧвтыштіс паличнас.
Уламр неуна слабмис, но эз вермы вештыны кучкӧмсӧ.
Нӧш уси сійӧ юр вылӧ...
Наолӧн кокыс кусыньтчис: пуяс, му, бипур пондісны гӧгравны сійӧ син водзын...
Став вынсӧ чукӧртӧмӧн сійӧ сулаліс кок йылас; лоӧм йылысь кзамлы мӧвпыштны сеттӧг, Нао швачкис сійӧс аслас паличӧн сэтшӧм вынӧн, мый мӧдыс весиг горӧдтӧг усис, куліс...
Нао эз помнит асьсӧ рад вӧснаыс.
Сійӧ эз эскы ас победа вылӧ да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс бипур вылӧ, код весьтын йӧктісны би кывъяс.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, шынитӧв: муртса больгис ю, тӧв ловшы улын ӧдва кыша-кашакыліс турун, да сӧмын ылысянь, мӧдлапӧвсяньыс, кывсис шакалъяслӧн увтчӧмыс да кыйсьыны петӧм левлӧн равзӧмыс.
Победитель горӧдіс волнуйтчӧм вӧсна оръялан гӧлӧсӧн:
— Нао завладейтіс Биӧн!
Сійӧ ньӧжйӧник ветлӧдліс бипур гӧгӧр, шонтіс сы весьтын кияссӧ, чургӧдліс шоныдлань морӧссӧ, важӧн испытайттӧм блаженство вылӧ радлӧмӧн.
— Нао завладейтіс Биӧн! — ӧтарӧ шуаліс сійӧ.
— Нао завладейтіс Биӧн!
Но регыд лихорадочнӧй возбуждение лӧнис.
Сійӧ мӧвпыштіс, мый кзамъяс вермасны виччысьтӧг бӧр локны да мый колӧ тэрмасьны нуны безопаснӧй местаӧ ассьыс добычасӧ.
Сійӧ судзӧдіс плавкӧс изъяс, кодъясӧс дугдывтӧг новлӧдліс сьӧрсьыс первойысь Би нуан неудача бӧрын.
Колӧ вӧлі найӧс гартавны ньӧръясӧн, кырсьӧн да мукӧд кыссьысь растение заясӧн.
Тайӧ растениеяссӧ корсигӧн Нао виччысьтӧг мытшасис дась плетёнка вылӧ, кодын людоедъяс новлӧдлісны Бисӧ.
Сійӧ радысла горӧдіс.
Тайӧ вӧлі пу кырсьысь искуснӧя кыӧм поз, кодӧс пытшкӧссяньыс эжӧма вӧлі плавкӧс изъясӧн, кодъяс вылын ломтысис ичӧтик би.
Плетёнкаыс кзамъяслӧн вӧлі вӧчӧма куим вӧсни слӧя сланецысь, вылысыс веж дуб кырсьясысь, кодъясӧс крепитӧма вӧлі нюглясян ньӧръясӧн.
Кымынкӧ кольӧм розьті пырис сынӧд сотчӧмсӧ кутӧм вылӧ.
Нао кӧть и славитчис уламръяс племя пӧвсын плетёнкаяс вӧчны кужӧмӧн, но и сійӧ эз эськӧ вермы вӧчны бурджыкӧс, торъя нин татшӧм дженьыд срокӧн.
Татшӧм плетёнкаяс йылысь дугдывтӧг ковліс тӧждысьны.
Колӧ вӧлі видзны Бисӧ зэрысь да тӧлысь; колӧ вӧлі видзӧдны, медым сійӧ эз кус да эз пӧльтчы колан серти ёнджыка; колӧ вӧлі тшӧкыда вежлавны кырсьсӧ.
Нао тӧдіс Би бӧрся дӧзьӧритӧм йылысь став правилӧяссӧ, кодъясӧс лӧсьӧдлісны предокъяс сюрс вося опытӧн.
Сійӧ кокньыдика пӧльтіс Бисӧ, киськаліс ваӧн кырсь эжӧдсӧ, видлаліс вытяжнӧй розьяссӧ да прӧверитіс состояниесӧ сланцевӧй подкладкалысь.
Сэсся сійӧ чукӧртіс му вылын шыблалӧм копьёяс да черъяс да мунӧм водзвылын медбӧръяысь видзӧдліс равнина вылӧ.
Сійӧ врагъясысь кыкӧн вӧлі кулӧмаӧсь, найӧ куйлісны мыш вылас, чужӧмнас кодзувъяслань; мӧд кыкыс страшнӧй страданиеяссӧ петкӧдлытӧг, ньӧтик эз вӧрзьывны, медым Нао чайтіс найӧс кулӧмаясӧн.
Войналӧн закон да осторожность требуйтісны, медым Нао виис найӧс.
Сійӧ матысмис первой дінас, коді вӧлі ранитчӧма бедроас, да лэптіс сы весьтӧ копьёсӧ.
Но сэн кутшӧмкӧ страннӧй чувство гыӧн кусӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ испытывайтіс сылы аслыс гӧгӧрвотӧм зывӧклун мӧвпалігӧн, мый нӧшта ӧти олӧм пырысь-пыр кусӧ.
Сійӧ эз чувствуйт ненависть куйлысь враг дінӧ.
Та кындзи важнӧджык вӧлі кусӧдны бипурсӧ.
Нао шыблаліс быд бокӧ сотчан гӧлӧвняяссӧ да кулӧм враг паличӧн жугліс найӧс посньыдик шомъяс вылӧ, кодъяс эз вермыны видзны Бисӧ кзамъяс бӧр локтӧмӧдз.
Сэсся, раненӧйяслысь кияссӧ да кокъяссӧ нюглясян ньӧръясӧн кӧрталӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Кзамъяс эз кӧсйыны сетны Леопард пилы весиг ӧти гӧлӧвня, а ӧні кзамъяслӧн асланыс абу Биыс!
Найӧ пондасны страдайтны пемыдысь да кӧдзыдысь сійӧ кадӧдз, кытчӧдз бӧр оз локны асланыс племя дорӧ!
Уламръяс лоины ёнджыкӧсь кзамъясысь!
* * *
Кор Нао матысмис мыльк подув дінӧ, кӧні сійӧ должен вӧлі паныдасьны аслас том спутникъяскӧд, сэні найӧ эз вӧвны.
Тайӧ ньӧтик эз шензьӧд сійӧс: тыдалӧ, Намлы да Гавлы лоис вӧчны ыджыд кытшов, медым мездысьны вӧтчысьясысь.
Ассьыс ранасӧ бадь коръясӧн вевттьӧм бӧрын, уламр пуксис плетёнка дінӧ, кӧні югъяліс яр би.
Кад кольӧ.
Тӧлысь пыр вылӧджык кайӧ небесаті.
Кор войын югдӧдысь кайис юр весьтӧдз, Нао друг лэптіс юрсӧ.
Сюрс унапӧлӧс шумъяс пӧвсын, кодӧн вӧлі войыс тыр, сійӧ кыліс морт воськовъяслысь характернӧй шы.
Тайӧ вӧлі тэрыб да чёткӧй воськов, кодӧс некыдз оз позь вӧлі сорлавны нёль кокаяс дробнӧй воськовъяскӧд.
Первойсӧ шумыс вӧлі ӧдва кылӧ, но матысмӧмӧн сійӧ пыр пондіс лоны тӧдчанаӧнджык.
Тӧвру вайис Наоӧдз дуксӧ тайӧ мортыслысь.
Уламр шуис аслыс:
«Тополь пи панйис вӧтчысьясӧс да ӧні бӧр локтӧ!»
Збыльысь равнина вӧлі дзик спокойнӧй, да Нам бӧрся некод эз вӧтчы.
Кымынкӧ мгновение мысти том охотник матысмис мыльк подулӧдз.
Нао юаліс сійӧс:
— Кзамъяс воштісны Намлысь коктуйсӧ?
— Нам нуис найӧс ас бӧрсяыс войвылӧ, сэсся котӧртіс мый вермӧмсьыс да колис найӧс бӧрӧ ёна ылӧдз.
Медым бырӧдны коктуйяс, сійӧ дыр муніс ваті да сувтіс сӧмын сэк, кор синмӧн, пельӧн да нырӧн эз вермы казявны матігӧгӧр людоедъясӧс.
— Бур! — шуис Нао, кисӧ сылы пельпом вылас пуктӧмӧн.
— Нам — пельк да мудер воин.
А кӧні Гав?
— Сайга пи бӧрся вӧтчисны мукӧд кзамъяс.
Нам некӧн эз паныдав сылысь коктуйсӧ.
— Ми виччысьлам Гавӧс.
А ӧні мед Нам видзӧдлас...
Тайӧс шуигӧн Нао вайӧдіс ассьыс спутниксӧ плетёнка дінӧ.
Нам аддзис ичӧтик, но югыд да шоныд сетысь ичӧтик би.
— Вот, — прӧстӧ шуис воин.
— Нао судзӧдіс Би.
Том уламр радысла горӧдіс; синъясыс сылӧн тырисны, синваӧн.
Сійӧ кымыньӧн водіс му вылӧ Леопард пи водзӧ да пӧдӧмӧн шуис:
— Нао ӧтнас мудерджык быдса племя дорысь.
Сійӧ лоас уламръяслӧн великӧй вождьӧн, да некутшӧм враг сійӧс оз вермы!
Уламръяс пуксисны му вылӧ плетёнка дінӧ.
Сэні чискысь ичӧтик би шонтіс найӧс, кыдз коркӧ ыджыд бипур племя шойччанінын.
Найӧс эз нин повзьӧд сэсся мӧвп ыджыд коласт йылысь, коді торйӧдіс найӧс рӧднӧй местаясысь.
Кор найӧ эновтасны Ыджыд юлысь берегъяссӧ, кзамъяслы лоӧ дугдыны вӧтчӧмысь, да водзӧ туй вылын ковмас сӧмын опасайтчыны хищнӧй зверьясысь.
Дыр уламръяс мечтайтісны; водзӧ олӧмыс эз повзьӧдлы найӧс, да олӧмыс кӧсйис сетны сӧмын гаж.
Но, кор тӧлысь пондіс лэччыны рытывлань, найӧс выльысь босьтіс беспокойство.
— Мый лои Гавкӧд? — вашнитіс Нао.
— Неужели сылы эз удайтчы пышйыны кзамъясысь?
Эз-ӧ веськав сійӧ лэчкӧ?
Равнина вӧлі немӧй; чӧволісны зверьяс; весиг тӧв лӧнис, да эз кыша-кашакывны берегдорса камышъяс.
Сӧмын потоклӧн ланьтлытӧм рокотыс торкис войлысь шынитӧвсӧ.
Нао да Нам эз тӧдны, мый керны: виччысьны югдӧм али пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчыны Гавӧс корсьны?
Нао гӧгӧрвоис, мый оз позь кольны Би Нам тӧжд вылӧ.
Мӧдарӧ кӧ, сійӧ эз вермы эновтны Сайга пиӧс, кодлы угрожайтісны лёк кзамъяс.
Племя водзын долг требуйтіс, медым сійӧ колис Гавӧс аслас судьбаыскӧд да тӧждысис сӧмын Би вӧсна; но ӧтвылысь корсьысьӧмъяс дырйи Нао кӧртасис аслас спутникъяс дінӧ.
Налы грӧзитан опасностьяс тревожитісны сійӧс сідз жӧ, кыдзи угроза сылы аслыс, да весиг ёнджыка, ӧд сійӧ тӧдіс, мый Нам да Гав слабджыкӧсь сыысь, мый найӧ абу способенӧсь сулавны ас вӧсна стихияяскӧд да зверьяскӧд тышын, медся нин йӧзкӧд.
— Нао мунас корсьны Гавлысь коктуйяссӧ! — шуис сійӧ, бӧръявылас.
— Нам кольччас, медым тӧждысьны Би вӧсна.
Сійӧ не должен узьны: сійӧ кутас кӧтӧдны ваӧн плетёнкалысь кырсьсӧ, кор сійӧ вывті шоналас, да ни ӧти здук кежлӧ оз вешйыв Би дінысь!
— Нам пондас видзны Бисӧ бурджыка аслас олӧм дорысь, — решительнӧя шуис том воин.
Да сійӧ гордӧя содтіс:
— Тополь пи кужас видзны Би кусӧмысь.
Мам велӧдіс сійӧс та вылӧ, кор сійӧ кӧинпиысь эз на вӧв ыджыдджык.
— Бур.
Тополь йывъясӧдз шонді кайӧмысь водзджык кӧ оз лок Нао, Нам мунас мамонтъяс защита улӧ.
Нао кӧ оз лок лун помасьтӧдз, Нам должен ӧтнас мунны уламръяс сулаланінӧ.
Нао муніс.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі неспокойнӧй.
Унаысь сійӧ бергӧдчывлӧмӧн видзӧдліс Нам вылӧ, коді вӧлі копыртчӧма Би дінӧ.
Квайтӧд глава
ГАВӦС КОРСЬӦМ
Нао решитіс бергӧдчыны людоедъяс сулаланінӧ, медым сэсянь мунны Гав коктуйӧд.
Сійӧ муніс ньӧжйӧн.
Ранитчӧм пельпом сотчис, юрын вӧлі шум, зэв ыджыд йӧг чеччыштіс юрас сійӧ местаын, кытчӧ веськаліс паличӧн кучкӧмыс.
Шог мӧвпъяс ветлӧдлісны уламр юрын.
Весиг Би завоюйтӧм бӧрын сійӧ том спутникъяслы да сылы век на угрожайтісны помтӧм опасностьяс.
Кор на найӧ бӧр воасны асланыс племя дінӧ да и удайтчас-ӧ бӧр воны ловйӧн?
Сійӧ воис ясеневӧй роща бокӧ.
Тасянь кымынкӧ часӧн водзджык сійӧ аддзис кзамъяслысь сулаланінсӧ.
Но сэки петан тӧлысь югыдсӧ венліс бипурлӧн югыдыс, а ӧні шойччанін лӧньӧма, гӧлӧвняяс, кодъясӧс Нао разӧдіс, кусісны, да пемыд вой ӧшаліс гажтӧм му вылын.
Кылӧмсӧ, аддзӧмсӧ да обоняниесӧ ёсьтӧмӧн, Нао кӧсйис тӧдмавны, бӧр воисны эз вӧтчысьяс.
Но нинӧм вӧлі оз вӧрзьы врагъяс сулаланінын, да сӧмын шочиника ымзісны раненӧйяс.
Сэк Нао решительнӧя мӧдӧдчис становище дінӧ.
Раненӧйяс ӧти здукӧн дугдісны ымзыны, да кажитчис, мый кусӧм бипур дінын куйлӧны сӧмын шойяс.
Но Нао эз понды тані пӧра воштыны.
Местасӧ аддзӧм бӧрын, кысянь Гав пондіс котӧртны, Леопард пи кокньыда корсис сылысь коктуйсӧ.
Первойсӧ эз вӧв сьӧкыд мунны сы кузя: Гав котӧртіс пӧшти веськыда, да сійӧ коктуйяскӧд тшӧтш вӧліны джуджыд коктуйяс вӧтчысьяслӧн — кзамъяслӧн.
Но регыд Гавлӧн коктуйясыс кутісны вӧчавны петляяс мылькъяс пӧвсын, тыр кытшъяс, пыралісны кустъяс пӧвсӧ да, бӧрас, помасисны нюр дінын.
Нао ӧдва выльысь аддзис найӧс ю берег дорын.
Коктуйясыс ӧні вӧліны ульӧсь, быттьӧ Гав да сійӧс вӧтӧдысьясыс петісны ваысь.
Нао муніс коктуйӧд нӧшта сюрс куим-нёль гырддза; но сэн сылы лои сувтны: сьӧкыд кымӧръяс тупкисны тӧлысьсӧ, а кыа нӧшта эз на пет.
Югдытӧдз нинӧм вӧлі керны, да Леопард пи пуксис смоковница улӧ, коді аддзыліс нин йӧзлысь дас поколение.
Войся хищникъяс помалісны кыйсьӧм, лунся животнӧйяс нӧшта эз на садьмыны асланыс позъясын, тӧштшӧ пуясын либӧ сук кустъясын, кытчӧ найӧ пырисны вой кежлӧ.
Нао шойччис, терпениетӧг асыввылӧ видзӧдлывлӧмӧн, кӧні мылькъяс визь сайын ньӧжйӧникӧн петіс арся кыа, кельыд, кӧдзыд да абу мелі.
Лэптысис нин югдан водзвывса тӧвру, да пондісны вӧрны смоковницалӧн вижӧдӧм коръясыс.
Уль яй тор ньылыштӧм бӧрын, Нао бара пондіс корсьны.
Рощаысь Гавлӧн коктуйыс муніс лыа равнинаті, кӧні вӧліны шоч турунъяс да жеб кустъяс, сэсся кежис тростниковӧй заросльӧ нюр дорын, кайис мыльк бокті да, бӧръявылас, вошис ю берег вылын; васӧ, тыдалӧ, Гав вуджӧма келӧмӧн.
Нао, сідз жӧ вуджис ю мӧдлапӧлас да сэн, дыр корсьӧм бӧрын, казяліс, мый кзамъяслӧн коктуйяс юксисны, — тыдалӧ, найӧ гӧгӧртӧдісны Гавӧс.
Кымынкӧ минута чӧж Леопард пи нерешительнӧя тувччаліс ӧти местаын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ оз имеит право рискуйтны Биӧн, Нам олӧмӧн да асласӧн, медым мунны Гавлы отсавны.
Ӧні сылы колӧ опасайтчыны паныдасьны не сӧмын Гав бӧрся вӧтчысь кык группакӧд, но и отрядкӧд, коді вӧтчис Нам бӧрся да воштіс сылысь коктуйяссӧ.
Тайӧ отрядкӧд паныдасьӧмыс вӧлі эськӧ сійӧн опаснӧйджык, мый Тополь пи бӧрся вӧтчигӧн, сійӧ панйис Гавӧс да вермис Наолысь орӧдны пышъян туйсӧ.
Но Наолы окота вӧлі спаситны том уламрӧс, да сійӧ решитіс опасность вылӧ не видзӧдны.
Сэсся колебайтчытӧг сійӧ мӧдӧдчис Гав коктуйӧд, сӧмын шочиника сувтыштліс, медым видзӧдлыны местаяссӧ.
Равниналӧн небыд муыс вежсис чорыд гранитӧн, кодӧс вӧлі муртса тупкыштӧма вӧсньыд сьӧд му слӧйӧн.
Коктуй гӧгӧртіс крут бокъяса мыльк подувсӧ.
Нао решитіс кайны мыльк вылас.
Воськовъяслӧн туйыс му вылын вӧліны дзик свежӧйӧсь, да сійӧ надейтчис мыльк йывсяньыс аддзыны Гавӧс асьсӧ либӧ сы бӧрся вӧтчысьясӧс.
Уламр пондіс каттьысьны мыльк боктіыс, кустъясас кутчысьӧмӧн.
Збыль, выліас воӧм бӧрын, сійӧ аддзис Гавӧс; том воин котӧртӧ вӧлі гӧрд сёя участок вывті, коді кажитчис лыдтӧм сюрс животнӧйяс вирӧн киськалӧмӧн.
Сы бӧрся, кольччытӧг, котӧртісны кымынкӧ паськыд пельпома, кузь киа да дженьыд кока кзам.
Войвывсянь, пышйысьлы вомӧн, матысмис кзамъяслӧн мӧд группа.
Кӧть вӧтчӧмыс кыссис нин кымынкӧ час, Сайга пилӧн, тыдалӧ, выныс вӧлі тырмымӧн на, да сійӧ котӧртӧмын оз на вӧлі тӧдчы мудзӧмыс.
Тайӧ кузь арся вой чӧжыс Гав видзӧмӧн раскодуйтіс ассьыс вынсӧ; став ӧднас, код вылӧ вӧлі способен, сійӧ котӧртіс сӧмын мед пышйыны засадаысь либӧ медым дӧзмӧдыштны вӧтчысьяссӧ.
Но, шудтӧмлун вылад, пышйигас сійӧ вошис да ӧні эз тӧд, кодарысь корсьны мыльксӧ, кӧні Нао индіс сылы аддзысянін.
Гав котӧртіс пожӧм вӧрлань, коді пемдӧдчӧ вӧлі асыв-войвылын.
Матысса вӧтчысьясыс разӧдчисны сюрс гырддза кузя цепӧн да потшисны лунвылӧ отступайтӧм.
Войвывсянь котӧртысь группа гӧгӧрвоис Гавлысь мӧвпсӧ да друг вежис направлениесӧ.
Тыдалӧ, кзамъяс кӧсйисны ӧтпырйӧн сыкӧд воны вӧр бокас.
Пышйысьлӧн положениеыс эз вӧв угроза улын, либӧ опаснӧйӧн, сійӧ кӧ вӧрӧ веськалӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ бергӧдчас рытыв-войвылӧ.
Тэрыб Сайга пи кокньыда вермас ёна панйыны кзамъясӧс; сэк Нао вӧтӧдас сійӧс, да найӧ ӧтлаын бергӧдчасны Ыджыд ю береглань.
Местасӧ видзӧдлӧм бӧрын, Нао аддзис, мый джуджыд кустъяс сайӧд улын позьӧ тӧдчытӧг матысмыны дзик вӧр дорас.
Нао лӧсьӧдчис нин лэччыны равнина вылӧ, медым олӧмӧ пӧртны тайӧ плансӧ, кыдзи друг выль обстоятельство вӧсна сылы лоис сувтны: рытыв-войвылын мыччысис нӧшта ӧти отряд кзамъяслӧн.
Гав ӧні вермис надейтчыны спасение вылӧ сӧмын рытыввылӧ мый вермӧмсьыс пышйӧмӧн.
Но сійӧ буракӧ эз казяв выль опасностьсӧ да ньӧжйӧник рӧдтіс веськыда.
Нао морӧсын бара пондісны вермасьны противоречивӧй чувствояс.
Сійӧ кӧсйис спаситны Гавӧс да гӧгӧрвоис, мый тайӧн сійӧ Бисӧ сувтӧдӧ опасность улӧ, Намӧс да и ассьыс олӧмсӧ.
Но том воинӧс радейтӧмыс веніс осторожностьсӧ.
Равнина вылӧ нӧшта ӧтчыд синъяссӧ чӧвтлӧмӧн да став особенностьяссӧ сылысь аслас паметяс босьтӧмӧн, Леопард пи тэрмасьӧмӧн лэччис мыльк вылысь да кустъяс сайӧ дзебсьӧмӧн котӧртіс рытыввылӧ.
Кор кустъяс помасисны, сійӧ вильскӧбтіс джуджыд турунӧ да, кусыньтчӧмӧн, ньӧв моз лэбис веськыда вӧр боклань.
Сійӧ котӧртіс ӧдйӧнджык Гав да кзамъяс дорысь, кодъяс видзисны вынъяссӧ, да медводз воис вӧр бокӧ.
Ӧні колӧ вӧлі сетны тӧдны пышйысьлы ас йывсьыс.
Сійӧ куимысь горӧдіс кӧр моз, — тайӧ вӧлі уламръяслӧн сигнал.
Но коластыс вӧлі вывті ыджыд, да Гав эз кыв, либӧ, гашкӧ, вӧтчысьяс йылысь думайтігӧн, эз гӧгӧрво сигналсӧ.
Та понда Наолы лои асьсӧ петкӧдлыны.
Сійӧ чеччыштіс сайӧд улысь да лэдзис уламръяслысь боевӧй клич.
Кузя равӧстӧм, кодӧс поддержитісны кзамъяслӧн став отрядъясыс, кодъяс наступайтісны лунвывсянь, войвывсянь да асыввывсянь, вӧлі сылы ӧтветӧн.
Гав сувтіс быттьӧ сюръя; сійӧ эз верит аслыс.
Но казялӧм бӧрын, мый пельыс да синмыс сійӧс эз пӧръявны, сійӧ став вынсьыс уськӧдчис Леопард пи дінӧ.
Кор Нао аддзис, мый сійӧс Гав казяліс, сійӧ котӧртіс веськыда рытыввылӧ.
Но кзамъяслӧн выль воӧм отряд, аддзис тайӧс, вежис направлениесӧ да заводитіс сійӧс вомӧнавны.
Людоедъяслӧн планыс вӧлі гӧгӧрвоана: найӧ потшисны пышйысьяслы туйсӧ войвылӧ, лунвылӧ да асыввылӧ, зырны найӧс рытыввылӧ, кӧні сулалӧ вӧлі джуджыд из гряда, код вылӧ кайнысӧ пӧшти оз вӧлі позь.
Кор аддзисны, мый Нао век жӧ котӧртӧ тайӧ грядаланьыс, кзамъяс рада горӧдісны да нӧшта ёнджыка топӧдісны кольчасӧ уламръяс гӧгӧр.
Водзвывса вӧтчысьясыс вӧліны нин ветымын гырддза сайын насянь да котӧртігас лэптісны копьёяссӧ, медым шыбытны найӧс противникъяслы.
Но Нао, ас бӧрсяыс Гавӧс кыскӧмӧн, друг суніс кустъясӧ да дзебсис ущельеӧ, кодӧс сійӧ аддзыліс мыльк йывсянь.
Людоедъяс равӧстісны лёкысла; на пиысь кымынӧнкӧ котӧртісны уламръяс бӧрся ущельеӧ, мукӧдыс уськӧдчисны гӧгӧртны препятствиесӧ.
* * *
Нао да Гав тӧв моз лэбзисны ущелье пӧлӧн.
Найӧ эськӧ ылӧдз колисны кзамъясӧс, муыс кӧ тані эз вӧв сэтшӧм гуранӧсь да кодйӧм.
Но кор найӧ петісны ущельеысь из гряда мӧдар бокас, куим кзам, кодъяс удитӧмаӧсь гӧгӧртны препятствиесӧ, потшисны налы туйсӧ войвывлань.
Нао да Гав кӧсйӧны вӧлі сетчыны мӧдарӧ, лунвывлань, но и сэсянь кыліс вӧтчысьяслӧн содан шум.
Сэсся ущельеысь минутаысь минута вылӧ вермисны явитчыны пышйысьяс бӧрся уськӧдчысь воинъяс.
Колебайтчӧмӧн быд секунда грӧзитіс гибельӧн.
Нао ӧдйӧн примитіс решение.
Паличсӧ ӧти киын да черсӧ мӧд киын кутӧмӧн, сійӧ смела уськӧдчис кзамъяс вылӧ.
Гав, сыысь кольччытӧг, ӧвтыштіс копьёнас.
Куим людоед пышйисны быд бокӧ.
Найӧ виччысисны отсӧг да тӧждысисны сӧмын сы йылысь, медым уламръяс эз петны кытшсьыс.
Нао гӧгӧрвоис налысь мӧвпсӧ да полана горӧдӧмӧн уськӧдчис матысса вылас, том ыджыд воин вылӧ.
Сійӧ лэптіс черсӧ, медым кучкӧмсӧ потшны.
Но паличӧн ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн Нао уськӧдіс сійӧ киысь оружиесӧ, а мӧдӧн водтӧдіс асьсӧ места вылас.
Сэк мӧд кык кзамыс уськӧдчисны Гав вылӧ.
Найӧ арталісны регыдӧн справитчыны сыкӧд да сэсся ӧтвылысь нападитны Нао вылӧ.
Гав тювгис копьёсӧ ӧти противниклы да ранитіс сійӧс, но эз ёна;
Гав эз на удит паличсӧ лэптыны, да мӧдыс, ас ӧчередын, ранитіс черӧн том уламрлысь морӧссӧ.
Сайга пи тэрыба чеччыштіс бокӧ да сійӧн спаситчис мӧд кучкӧмысь, коді вӧлі эськӧ смертельнӧйӧн.
Кзамъяс вӧтчисны сы бӧрся.
Ӧти нападитіс сы вылӧ водзсянь, а мӧдыс дасьтысис кучкыны сійӧс мышсянь.
Гавлӧн, тыдалӧ, воис нин помыс.
Но Нао ӧвтыштіс зэв ыджыд паличнас, да ӧти людоедыс усис му вылӧ жугалӧм юрӧн.
Мӧдыс отступитіс войвывлань, ёртъяс чукӧр дінас, кодъяс тэрмасисны локны тышкасян местаӧ.
Но найӧ сёрмисны: уламръяс петісны нин налькйысь да котӧртісны восьса эрд вывті, быд чеччыштӧмӧн асланыс да врагъяс костын коластсӧ ыдждӧдісны.
Юр весьтӧ шонді вотӧдз найӧ панйисны вӧтчысьясӧс пӧшти квайт сюрс гырддза вылӧ.
Мукӧддырйи налы кажитчис, мый кзамъяс дугдісны нин вӧтчыны, но кутшӧмкӧ мыльк йылӧ кайӧм бӧрын, найӧ пырысь-пыр жӧ аддзывлісны ярмӧм людоед чукӧрӧс, кодъяс лэччысьтӧг котӧртісны найӧ коктуйӧд.
Гав тӧдчымӧн слабмис.
Вир дугдывтӧг петіс сійӧ морӧсвывса ранаысь; мукӧддырйи сійӧ зэв ичӧтикаӧн визувтіс, да сэк уламръяс надейтчылісны, мый ранаыс тупкысис, но юноша кӧ вӧчліс ӧти невернӧй чеччыштӧм, вир заводитліс выльысь зэв ёна петны.
Нао нетшкис том топольлысь коръяссӧ да наӧн кыдзкӧ вевттьыштіс ранасӧ.
Но вир эз дугды петӧмысь.
Гав котӧртіс пыр ньӧжйӧнджык и ньӧжйӧнджык.
Ӧні, бергӧдчылӧм бӧрын, Нао аддзис, мый водзвывса кзамъяс вӧтӧдӧны найӧс.
Леопард пи зэв ёна шогсьӧмӧн мӧвпыштіс, мый Гавлы кӧ лӧсьыдджык оз ло, людоедъяс регыд вӧтӧдасны найӧс.
Быд выль воськов бӧрын Гавлӧн слабитӧм пыр содіс.
Сійӧ зэв сьӧкыда кайис ӧчереднӧй мыльк бок вылӧ, а выліӧдзыс воӧм бӧрын чувствуйтіс, мый сьӧлӧм сылӧн слабмӧ да кокъяс оз кутны.
Чужӧмыс сылӧн лои пӧим кодь руд.
Сійӧ шатовтчис.
Нао, вӧтӧдысьясӧс синъяснас корсьӧм бӧрын, шогпырысь аддзис, мый коластыс нӧшта ёнджыка чиніс.
— Оз кӧ Гав чукӧрт вынсӧ да оз котӧрт, — шуис Нао пӧдӧм гӧлӧсӧн, — людоедъяс вӧтӧдасны уламръясӧс ю дорӧдз локтӧдз на.
— Гавлӧн синъясас пемыд, да пельясын тратшкӧдчӧ, быттьӧ чирк, — муртса кылан гӧлӧсӧн воча шуис том воин.
— Леопард пилы колӧ пышйыны ӧтнаслы.
Гав кулас Би вӧсна...
— Оз, Гав оз кув! — горӧдіс Нао.
Да, аслас спутниклысь небзьӧм тушасӧ пельпом вылас пуктӧмӧн, сійӧ уськӧдчис котӧртны.
Первойсӧ мужественнӧй уламрлы удайтчыліс не чинтыны коластсӧ, коді торйӧдіс найӧс вӧтчысьясысь, но регыд и сылӧн ён мускульнӧй выныс пондіс бырны.
Увланьсӧ, Гав сьӧкыдлун вӧсна, сійӧ котӧртіс весиг ӧдйӧнджык кзамъяс дорысь, но мылькъяс вылӧ кайигӧн сійӧ сьӧкыда лолаліс да ӧдва кокъяссӧ вешталіс.
Не ранаыс кӧ бедроын да юрас кӧ паличӧн не кучкӧмыс, код вӧсна ӧнӧдз на сылӧн пеляс шумитіс, Нао, пӧжалуй, весиг Гавкӧд пельпом вылын панйис эськӧ дженьыд кока кзамъясӧс; но ранитчӧмлы тайӧ не вын серти...
Быд минутаӧн кзамъяс вӧтӧдісны найӧс.
Сійӧ кыліс нин шумсӧ найӧ чеччалӧмлысь да бергӧдчывтӧг тӧдіс ылынӧсь-ӧ найӧ: витсё гырддза... нёльсё... кыксё...
Нао сувтіс, ньӧжйӧникӧн пуктіс Гавӧс му вылӧ да аскӧдыс сьӧкыда вермасьӧм бӧрын шуис:
— Нао оз вермы сэсся нуны Гавӧс.
Сайга пи сьӧкыда чеччис кок йылас да воча шуис:
— Нао должен шыбытны Гавӧс да спаситны Би!
Кзамъяс вӧліны ӧні квайтымын гырддза сайысь не унджык.
Сынӧдын шутёвтісны медводз шыбытан снарядъяс.
Но унджыкыс усисны му вылӧ уламръясӧдз вотӧг.
Сӧмын ӧти дротик кокньыдика гыжйыштіс Гавлысь коксӧ.
Сы пыдди Наолӧн копьёыс пырыс розьӧдіс ӧти людоедӧс, а мӧдӧс, коді панйӧма вӧлі ёртъяссӧ, уламр виис паличӧн кучкӧмӧн.
Тайӧ дзугис кзамъяслысь радъяссӧ.
Найӧ сувтісны виччысьны отсӧг.
Уламръяс воспользуйтчисны тайӧ шойччӧгӧн.
Дротикӧн бытшкӧмыс ӧддзӧдіс Гавӧс.
Тіралан кинас сійӧ кватитіс чер, медым шыбытны сійӧн противникъяслы.
Тайӧ казялӧм бӧрын Нао шуис:
— Гавлы оз ков дарӧм видзны вынсӧ!
Мед сійӧ котӧртас, бурджык лоӧ!
Нао кутыштас вӧтчысьясӧс!
Том воин колебайтчис, но Нао тшӧктӧмӧн мӧдысь шуис:
— Пышйы!
Гав котӧртіс, первойсӧ неувереннӧя, шатлалӧмӧн, но быд воськолӧн век чорыдджыка да ӧдйӧнджыка.
Нао ньӧжйӧн петитчис бӧрӧ, кыкнан киас копьё дасьӧн кутӧмӧн.
Кзамъяс шӧйӧ вошӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ, эз тӧдны, мый вылӧ решитчыны.
Бӧръявылас, налӧн вождьыс тшӧктіс заводитны наступление.
Дротикъяс югнитісны сынӧдын, да кзамъяс уськӧдчисны Нао вылӧ.
Уламрлы бара удайтчис вины кык противникӧс да, людоедъяс радъясын выль замешательствоӧн воспользуйтчӧмӧн, сійӧ бергӧдчис да пондіс пышйыны.
Бара заводитчис вӧтчӧм.
Гав котӧртіс либӧ важ ӧднас, либӧ ӧдва коксӧ вешталіс да сьӧкыда лолаліс.
Нао кыскис сійӧс киӧдыс, но тайӧ омӧля отсаліс.
Кзамъяс тэрмасьтӧг котӧртісны на бӧрся, тӧдісны, мый добыча некытчӧ оз мун.
Нао эз вермы выльысь лэптыны Гавӧс пельпом вылас да котӧртны сыкӧд: ранаыс сылӧн сотчис, мудзӧмыс ки-коксӧ дорис, юрын шумитіс.
Шудтӧмлун дінад содтӧд вылӧ, сійӧ изйӧ дойдіс коксӧ да ӧні чотіс.
Нао чӧв оліс, кывзіс врагъяслысь котӧртӧм.
Кзамъяс вӧліны муртса кыксё гырддза сайынӧсь, сэсся тайӧ коластыс чині...
Пышйысьяс сьӧкыда кайисны мыльк вылӧ.
Ассьыс став вынсӧ чукӧртӧмӧн, Нао отсаліс Гавлы кайны вершина вылас.
Кайӧм бӧрын, сійӧ чӧвтліс синсӧ рытыввылӧ да друг радпырысь горӧдіс:
— Ыджыд ю!
Мамонтъяс!
Збыль, мыльк подув дінті визувтіс паськыд, уна ваа ю.
Сійӧ зеркала моз югъяліс топольяс, кедръяс, вязъяс да лопуяс пӧвсын.
Мамонтъяс тыдалӧны вӧлі нёль-вит сюрс гырддза сайын.
Стада спокойнӧя йирис турун да пуяслысь том пушйӧдъяссӧ.
Нао чувствуйтіс вын содӧм да уськӧдчис увлань, ас бӧрсяыс Гавӧс кыскӧмӧн.
Ӧти минутаӧн уламръяс колисны вӧтчысьясӧс куимсё гырддза вылӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын дженьыд кост.
Гырддзаысь гырддзаӧ кзамъяс верстайтісны воштӧм коластсӧ...
Нӧшта кык сюрс гырддза торйӧдіс пышйысьясӧс мамонтъяс стадаысь, а людоедъяс вӧліны нин дзик матынӧсь...
Найӧ эз тэрмасьны уськӧдчыны уламръяс вылӧ, кодъяс котӧртісны веськыда мамонт стада дінӧ; найӧ тӧдісны, мый тайӧ животнӧйяс кӧть и мирнӧйӧсь, но оз терпитны ас пӧвсас бокӧвӧйясӧс; та вӧсна найӧ чайтісны, мый водзджык либӧ сёрӧнджык пышйысьяс асьныс сувтасны.
Уламръяс кылісны нин людоедъяслысь сьӧкыд ловшысӧ асланыс мыш сайын, а колӧ вӧлі котӧртны нӧшта сюрс гырддзаысь не этшаджык...
Сэк Нао кузя горӧдіс.
Тайӧ горӧдӧм вылӧ платановӧй рощаысь петіс морт, да мамонтъяс пиысь ӧтик, хоботсӧ лэптӧмӧн, гораа равӧстіс.
Пырысь-пыр жӧ куим мамонт торйӧдчисны стадасьыс да мӧдӧдчисны Леопард пилы паныд.
Кзамъяс рада горӧдісны да сувтісны: налы колис сӧмын виччысьны, кор уламръяс котӧртасны бӧрлань; сэк эськӧ найӧс гӧгӧртісны да виисны.
Но Нао да Гав котӧртісны паныд мамонтъяс дінӧ нӧшта кымынкӧ сё гырддза да сӧмын та бӧрын сувтісны.
Нао бергӧдіс кзамъяслань вывті мудзӧмла кельдӧдӧм чужӧмсӧ да торжествуйтӧмӧн югъялан синъясӧн горӧдіс:
— Уламръяс заключитісны союз мамонтъяскӧд!
Нао оз пов людоедъясысь!
Тайӧс висьталігкості мамонтъяс матысмисны пышйысьяс дінӧ, да, людоедъяслы вывті шензьӧм вылӧ, стадалӧн вожакыс пуктіс ассьыс хоботсӧ Нао пельпом вылӧ.
Леопард пи водзӧ шуис:
— Нао босьтіс Бисӧ людоедъяслысь!
Сійӧ виис нёль Би стӧрӧжитысьӧс кзамъяс сулаланінын да нӧшта нёльӧс виис сійӧ вӧтчигӧн.
Кзамъяс пондісны омлявны лёкысла, кор аддзисны, мый добыча пышйис наысь; но мамонтъяс век матысмисны, да кзамъяслы лои пышйыны; найӧ эз лысьтны и думайтны тайӧ гигантъяскӧд тышкасьӧм йылысь.
Сизимӧд глава
МАМОНТЪЯС ЗАЩИТА УЛЫН
Нам вӧлӧма прамӧй Би видзысьӧн, Нао аддзис, мый плетёнкаын сотчӧ ровнӧй югыд би.
Ёна мудзӧм, сотысь дой ранитчӧм бедроын да жар, код вӧсна бергӧдчис юр да гудыртчис вежӧр — тайӧ став вылас видзӧдтӧг, Нао чувствуйтіс асьсӧ помтӧм шудаӧн.
Тайӧ лунся испытаниеяс бӧрын, сы мында вӧвлӧм тревогаяс бӧрын торъя нин лӧсьыд вӧлі безопасность ощущайтӧмыс.
Думнас сійӧ аддзис рӧднӧй местаяс, нюръяслысь тувсов паськӧмсӧ, ассьыс веськыд стебельяссӧ небесаӧ чуткӧм камышъяс, бадьяслысь да лопуяслысь веж коръяссӧ, жыдачьяслысь, цапляяслысь, гулюяслысь гажаа лэбалӧмсӧ, синицаяслысь чуксасьӧмсӧ, шоныд, олӧм сетысь тувсов зэр.
Ваын, турунын, пуяс чащаын — быдлаын сійӧ син водзын вӧлі гибкӧй да статя Гаммлалӧн образыс.
Би водзын мечтайтыштӧм бӧрын, Нао кутіс чукӧртны турунъяс да вужъяс, медым нуны найӧс аслас покровительлы — мамонтлы.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый гигантъяскӧд союз лоӧ кузь сӧмын быд лун сійӧс выльмӧдӧмӧн.
Сэсся сійӧ бӧрйис шойччан места самӧй зэв ыджыд стада шӧрас да нюжӧдчис сэтчӧ, а Намлы тшӧктіс сувтны стража вылӧ.
— Мамонтъяс кӧ мунасны пӧскӧтина вылысь, — шуис Нам, — ме садьмӧда Леопард пиӧс.
— Пӧскӧтина бур, да мамонтъяс оз эновтны сійӧс рытӧдз, — воча шуис Нао.
Да сійӧ унмовсис, быттьӧ кулӧма.
Кор сійӧ садьмас, шонді катовтчӧ нин вӧлі рытывлань.
Розӧвӧй кымӧръяс меліа вевттисны вижӧдӧм шонді гӧгыльсӧ, коді мунӧ вӧлі кувшинкалӧн зэв ыджыд дзоридз вылӧ.
Нао чувствуйтіс асьсӧ жугалӧмӧн — кокъяс сылӧн ёна висисны, кынтӧмысь тіраліс страдайтысь телӧыс.
Но пельясын шум пӧшти прӧйдитіс, да рана пондіс бурдны.
Сійӧ синъяссӧ чӧвтліс Биа плетёнка вылӧ да юаліс Намлысь:
— Кзамъяс эз волыны?
— Найӧ эз мунлыны...
Со найӧ кыйӧдӧны миянӧс ю берег вылын, эсійӧ ді весьтас.
— Мед кыйӧдӧны, — воча шуис Леопард пи.
— Налӧн абу Биыс, медым шонтысьны кузь, кӧдзыд войын.
Регыд найӧ воштасны терпеньесӧ да мунасны асланыс племя дінӧ.
А ӧні Нам вермас шойччыны.
Нам водіс кос коръяс вылӧ, а Нао матыстчис Гав дінӧ, коді сӧрӧмӧн вӧрӧшитчис.
Сайга пилӧн юрыс сотчис, ловшыыс шутлялӧмӧн петіс вомсьыс, но ранаысь вирыс эз нин пет, да Нао гӧгӧрвоис, мый опасность оз угрожайт сійӧ том ёртлы.
Уламрлы вывті окота вӧлі пестыны ыджыд бипур, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ вермас не любӧ лоны мамонтъяслы.
Та кындзи сійӧ эз на тӧд, лэдзас оз мамонтъяслӧн вожак колльӧдны войсӧ стада защита улын.
Нао пондіс корсьны синъяснас вожакӧс.
Кыдзи пыр, сійӧ сулаліс ылынджык, медым бурджыка аддзыны местаяссӧ да видзӧдны стада бӧрся.
Сійӧ вильӧдіс том пуяслысь петасъяссӧ, кодъяс вӧлі муртса на петӧмаӧсь муысь.
Леопард пи бара нетшкис сёян вужъяс да турун, содтіс татчӧ нюрса боби да, нюжӧдӧм киясын козинсӧ кутӧмӧн, мӧдӧдчис ыджыд мамонтлань.
Хоботнас ӧвтчӧмӧн животнӧй вӧчис кымынкӧ воськов мортлы паныд.
Чӧскыд вайӧмтор Нао киысь аддзӧм бӧрын сійӧ бура вурзӧбтіс.
Сійӧ заводитіс радейтны тайӧ страннӧй кык кока существосӧ.
Уламр нюжӧдіс ассьыс козинсӧ да шуис:
— Мамонтъяслӧн вождь!
Кзамъяс кыйӧдӧны уламръясӧс ю берег дорын.
Ми огӧ полӧй кзамъясысь, но ми сӧмын куимӧн, а кзамъяс унджыкӧн миян кияс да кокъяс вылын став чуньяс дорысь.
Найӧ виясны уламръясӧс, найӧ кӧ мунасны мамонтъясысь.
Мамонт эз вӧв тшыг, пӧскӧтина вылас вӧлі уна бур турун да.
Но сійӧ сёйис уламрлысь вайӧм вужъяс да бобияс.
Сэсся сійӧ тэрмасьтӧг видзӧдліс гӧгӧрыс местаяссӧ, кымынкӧ здук видзӧдіс лэччысь шонді вылӧ да кутіс хоботнас мортлысь телӧсӧ.
Нао гӧгӧрвоис, мый му вылын медъён существояскӧд союз лои нӧшта ёнджык да мый сійӧ ачыс, Гав да Нам вермасны кольччыны мамонтъяс стада защита улын тырмымӧн бурдтӧдз...
* * *
Нӧшта куим сутки Нао, Гав да Нам коллисны мамонтъяскӧд.
Мстительнӧй кзамъяс важног дзебсисны Ыджыд ю берегдорса кустъяс пӧвсӧ.
Найӧ надейтчисны суны виччысьтӧг ненавистнӧй уламръясӧс да вочсавны налы гусялӧм Биысь да кымынкӧ соплеменник пӧгибнитӧмысь.
Уламръяс эз повны людоедъясысь сы понда, мый мамонтъяскӧд союз ёнмис лунысь лунӧ.
Нао ӧдйӧн пондіс справитчыны ранаясысь; юрын шум сэсся эз нин мучит сійӧс, пельпом вылын неыджыд рана бурдны пондіс, жар эз ло.
Гав сідзжӧ справитчыны пондіс.
Тшӧкыда куим уламр, курган йылӧ кайӧмӧн, сералісны асланыс врагъяс вылын:
Нао горзіс налы:
— Мыйла кзамъяс довъялӧны мамонтъяс пӧскӧтина гӧгӧр?
Кзамъяслӧн черъяс да паличьяс вынтӧмӧсь Нао чер да палич водзын!
Людоедъяс кӧ оз весасьны асланыс племя дінӧ, уламръяс топӧдасны найӧс налькйӧ да виясны ставнысӧ медбӧръяӧдз!
Нам да Гав лэдзлісны воинственнӧй горзӧмъяс да шенасисны копьёяснас.
Но кзамъяс эз обращайтны некутшӧм внимание сералӧмъяс вылӧ да век довъялісны саваннаын, камышъяс да кустъяс пӧвсын.
Смоковницаяс рощаын, тополь, ясень да клёнъяс пӧвсын уламръяс друг казявлісны лёзь морӧссӧ да сук бурысьсӧ дзебсьӧм кзамлысь, коді кыйӧдіс найӧс.
Кӧть налӧн и эз вӧв кзамъясысь полӧмыс, тайӧ дугдывтӧг кыйӧдӧмыс дӧзмӧдіс, лёкмӧдіс найӧс.
Нао дыр мӧвпаліс сы йылысь, кыдз мездысьны опаснӧй суседъясысь.
Лунын куимысь сійӧ вайліс мамонтъяс вожаклы растениеяслысь заяссӧ, юмов вужъяс да нюрса бобияс.
Сійӧ тшӧкыда да дыр пукавлывліс мамонт дінын, старайтчис гӧгӧрвоны сылысь кывсӧ либӧ велӧдны сійӧс гӧгӧрвоны морт сёрни.
Кажитчыліс, мый мамонт любӧпырысь кывзӧ мортлысь сёрни.
Татшӧм минутаясас Нао думайтіс:
«Мамонт гӧгӧрвоӧ Наоӧс...
но Нао нӧшта оз на гӧгӧрво мамонтлысь сёрнисӧ...»
Мамонтлы сёян вайигъясын уламр горзіс:
«Вот! Нао вайис мамонтлы сёян!»
Мамонт велаліс тайӧ горӧдӧм вылӧ да воліс Наолы паныд, мыйӧн кывліс сылысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ корсьлывліс уламрӧс весиг сэк, кор сійӧ наросьнӧ дзебсьывліс кустъясӧ либӧ пуяс сайӧ, да босьтлывліс морт киысь чӧскыд вужъяс да свежӧй, уль заяс.
Вочасӧн морт да мамонт сэтшӧма велалісны мӧда-мӧд дінӧ, мый пондісны чуксавны ӧта-мӧдсӧ некутшӧм могтӧг.
Мамонт чуксаліс Наоӧс ньӧжйӧник вурзӧмӧн, Нао мамонтӧс — неыджыд гӧлӧсӧн ӧти звука горӧдӧмӧн.
Найӧ радейтлісны ӧтлаын овны.
Морт пуксьыліс му вылӧ, да мамонт довъяліс сы гӧгӧр, а мукӧддырйи кватитлывліс сійӧс хоботнас да лэптывліс му весьтӧ.
Нао тшӧктіс аслас спутникъяслы сетлыны сёянтор мукӧд кык мамонтлы, да найӧ сідз жӧ велалісны том уламръяс дінӧ, кыдз налӧн вожакыс Нао дінӧ.
Сэсся Нао петкӧдліс Намлы да Гавлы, кыдз колӧ велӧдны животнӧйясӧс аслад гӧлӧс дінӧ, да витӧд лун вылас нӧшта кык мамонт пондісны локны йӧз чуксалӧм вылӧ.
Ӧтчыд рытын, рӧмдытӧдз, Нао чукӧртіс ыджыд чукӧр уввуж лӧп да смелмис ӧзтыны сійӧс.
Сынӧд вӧлі кӧдзыд да кос, тӧлыс муртса вӧрӧдіс пуяс вылысь коръяссӧ.
Би регыд ӧзйис, да регыд сук тшын вежсис югыд ён биӧн.
Мамонтъяс быд боксянь чукӧртчисны бипур дінӧ.
Тыдалӧ вӧлі, кутшӧм тревожнӧя вӧрӧны налӧн кузь хоботъясыс да повзьӧмӧн югъялӧны ичӧтик синъясыс.
Найӧ вӧліны тӧдсаӧсь Бикӧд, паныдасьлісны сыкӧд саваннаын да вӧрын чардби кучкӧмысь артмӧм пӧжаръяс дырйи.
Найӧ помнитісны, кыдз ӧтчыд налы лои пышйыны вӧрса пӧжарысь.
Би яра тратшкӧдчис да вӧтчис на бӧрся; сылӧн пӧсь лолалӧмыс чишкаліс кучик, сылӧн пиньяс курччалісны да терпитны вермытӧма дойдлісны.
Медпӧрысьясыс казьтылісны мамонтъясӧс, кодъяс веськалісны Би вомӧ да некор нин сэсся бӧр эз волыны стадаӧ.
Ставныс найӧ эскытӧг кӧсӧя видзӧдісны Би вылӧ, код гӧгӧр пукалісны ичӧтик кык кока существояс.
Но. мамонтъяслӧн вожак, дас воськов сайын сулалігтырйи, любопытнӧя видзӧдіс сы вылӧ.
Сы понда, мый вожаклӧн поведениеыс уна во чӧж нин вӧлі став стадалы поведение образецӧн, мукӧд мамонтъяс регыд сідзжӧ успокоитчисны да повтӧг пондісны видзӧдны кык кока существояслӧн вӧрӧшитчытӧм Би вылӧ, коді оз вӧлі мун вӧрса да равнинаса страшнӧй, ветлысь-мунысь Би вылӧ.
Тадзикӧн, Нао перйис право пестыны бипур.
Тайӧ рытӧ, первойысь важ бӧрын, уламръяс чӧсмасисны жаритӧм яйӧн да тшакъясӧн.
* * *
Осада квайтӧд лун вылын кзамъяслӧн упорствоыс эз шуткаысь понды волнуйтны Наоӧс.
Тайӧ лунъясӧ сійӧ дзикӧдз справитчис ранаясысь, да нинӧм кертӧмла сылы вӧлі сьӧкыд.
Уламрӧс кыскис войвылӧ, рӧднӧй местаяслань, племя дінӧ.
Коркӧ платанъяс пӧвсын дзебсьӧм лёзь людоедъясӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ горӧдіс налы:
— Кзамъяслы кӧть мый, а не сёйны уламръясӧс!
Сэсся сійӧ шуис аслас спутникъяслы:
— Нам да Гав чукӧстасны мамонтъясӧс, кодъяскӧд вӧчим союз, а Нао тшӧктас мунны ас бӧрсяыс мамонтъяслысь вожаксӧ.
Сэк уламръяс вермасны сетны бой людоедъяслы.
Надежнӧй местаӧ Би дзебӧм бӧрын уламръяс нетшкисны тырмымӧн кӧрым запас да чукӧстісны ассьыныс покровительяссӧ.
Найӧ пырысь-пыр жӧ шыасисны чукӧстӧм вылӧ.
Мамонтъясӧс манитӧмӧн пыр выль да выль моздор кӧрымъясӧн, уламръяс нуӧдісны найӧс ыджыд расстояние вылӧ пӧскӧтинасянь.
Кымын ылӧджык, сымын эз окотасьыс мунны мамонтъяс.
Найӧ тшӧкыда сувтлывлісны да бергӧдчӧмӧн видзӧдісны бӧрлань — тыдалӧ, вожакӧс тревожитіс эновтӧм стада вӧсна ответственностьлӧн чувство.
Бӧръявылас, сійӧ дзикӧдз сувтіс да, сы пыдди медым мунны водзӧ Нао чуксалӧм вылӧ, ас ӧчередын, чуксаліс сійӧс.
Но Нао эз сетчы: сійӧ тӧдіс, мый кзамъяс матынӧсь, кымынкӧ дас гырддза сайын, да эз кӧсйы ӧткажитчыны аслас кӧсйӧмысь.
Намӧс да Гавӧс чукӧстӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис накӧд кустъяс пытшкӧ.
Уламръяс вылӧ пондісны усявны дротикъяс, да кымынкӧ кзам чеччыштісны кок йылас, медым вернӧйджыка поразитны врагъясӧс.
Сэк Нао лэдзис чуксалан гор.
Мамонтъяслӧн вожак гӧгӧрвоис, мый сылысь требуйтӧны.
Хоботсӧ вывлань лэптӧмӧн сійӧ пондіс трубитны стадасӧ чуксалӧм могысь да, мукӧдсӧ виччысьтӧг, уськӧдчис кзамъяс вылӧ.
Мӧд кык мамонтыс уськӧдчисны сы бӧрся.
Нао, Нам да Гав, воинственнӧя горзӧмӧн, сідзжӧ уськӧдчисны врагъяс вылӧ, паличьяснас, черъяснас да копьёяснас шенасьӧмӧн.
Повзьӧм людоедъяс разалісны быд бокӧ.
Но мамонтъяс ярмисны нин — найӧ вӧтчисны пышйысьяс бӧрся бешенствоӧн да ожесточениеӧн.
Ыджыд ю дорсянь вожаклы отсӧг вылӧ лавинаӧн быгыльтчис мамонтъяслӧн став стадаыс.
Ыджыд животнӧйяс кок улын дрӧжжитіс му, да кустъясын дзебсьӧм став зверьяс — кӧинъяс, шакалъяс, козуляяс, ланьяс, вӧвъяс, сайгаяс, вепрьяс — вывті повзьӧмла уськӧдчисны пышйыны, быттьӧ берегысь петӧм ва туигӧн.
Вожак медвойдӧр суӧдіс ӧти пышйысьӧс.
Повзьӧмла горзігтырйи, кзам пластайтчис му вылын.
Но мускулистӧй хобот гартчис тіралан туша гӧгӧр, лэптіс сійӧс сынӧдӧ да шыбытіс дас гырддза сайӧ.
Мыйӧн людоед усис му вылӧ, сы вылӧ лэччис гӧна кок да пычӧдіс сійӧс, быттьӧ насекомӧйӧс.
Мӧд кзамӧс тувъялісны му дінӧ гигантскӧй бивеньяс, сійӧ кадын кор коймӧд, дзик том воин, кодӧс хоботыс лэптіс му весьтӧ, ӧтчаяннӧя горзіс смерть водзвывса шогын.
Стада матысмис.
Горнӧй обвал моз сійӧ пырис кустъясӧ, аслас туй вылысь ставсӧ чышкӧмӧн.
Став кзамсӧ, кодъяс дзебсьывлісны кустъясын Ыджыд ю берегъяс пӧлӧн да ясеневӧй рощаын, лои талялӧма, лязӧдӧма, бырӧдӧма.
Сӧмын сэк лӧнис мамонтъяслӧн ярмӧмыс.
Мыльк подув дінӧ сувтысь вожак пондіс трубитны чукӧртчӧм вылӧ, да мамонтъяс кывзӧмӧн мӧдӧдчисны сы дінӧ; синъясыс налӧн нӧшта югъялісны возбуждение вӧсна, бокъясыс сьӧкыда лэптасисны.
Спаситчӧм людоедъяс бӧрӧ видзӧдлытӧг пышйисны лунвылӧ.
Нао, Нам да Гав вермисны сэсся не повны наысь — кзамъяс пыр кежлӧ ӧткажитчисны уламръясӧс преследуйтӧмысь.
Найӧ вайисны аслас племялы шензяна юӧр мамонтъяслӧн войвыв йӧзкӧд союз йылысь. Тайӧ союз йылысь висьталӧмъясыс вуджисны поколениеысь поколениеӧ нӧшта уна сюрс во бӧрын...
* * *
Йирсянін ректӧм бӧрын мамонтъяс мӧдӧдчисны Ыджыд ю увланьӧ выльӧс корсьны.
Дас лун ветлӧдлісны мамонтъяс берег пӧлӧн.
Стада эз тэрмась; сылы кӧрым сюрліс быдлаысь: камыш кустъяс пӧвсын, равнинаса чернозёмнӧй му вылын, нюр нюйтын, важ вӧр чаща пӧвсын; ён, огромнӧй животнӧйяс эз вӧвны чигӧсь да тӧждысисны ёнджыкасӧ лыд йылысь, а эз чӧскыд кӧрым йылысь.
Асланыс ыджыд вынсӧ тӧдӧм вӧсна найӧ вӧліны миролюбивӧйӧсь, спокойнӧйӧсь, тэрмасьтӧмӧсь; тайӧ тӧдчӧ вӧлі найӧ походнӧй стройын, узян места бӧрйӧмын да стада пытшкын стрӧг пӧрядокын.
Мамонтъяс торъялісны вылын сулалана чувствояс совершенствоӧн: великолепнӧй аддзӧмӧн, вӧсньыд обоняниеӧн, отличнӧй кылӧмӧн, бур осязаниеӧн.
Огромнӧйӧсь, но сійӧ жӧ кадын куснясьысьӧсь, сьӧкыдӧсь, но вӧрысьӧсь, найӧ сідз жӧ свободнӧя ветлісны ваті, кыдзи и му вывті.
Налӧн чувствительнӧй хоботъяс, кодъяс вермисны пӧдтыны ош лапаяс моз, да уджавны, кыдз морт кияс, туй вылысь идралісны мешайтчанторъяс, сынӧдсӧ нырас кыскӧмӧн, тӧдмалісны кысянь петӧ дук, корсьлісны да перйывлісны му пытшкысь вужъяс, нетшкисны турун.
Налӧн гигантскӧй гӧгрӧс кокъясыс вермисны ӧти кучкӧмӧн лямӧдны левӧс.
Эз вӧвны му вылын животнӧйяс, кодъяс эськӧн эз повны найӧ страшнӧй бивеньясысь.
Буракӧ, нинӧм эз вермы сувтӧдны налысь победнӧй шествиесӧ му вылын...
Тадз думайтіс Нао, гигантъяс стада бӧрся мунігӧн.
Сылы приятнӧ вӧлі кывзыны, кыдз бувгис му кузь рад мирнӧй животнӧйяс кокъяс улас.
Сійӧ гӧрдитчис сійӧн, мый став хищникъяс тэрмасисны дзебсьыны, кор кылісны матысман стадалысь шумсӧ.
Мудзӧм да мучитчӧм уламръяслы тайӧ вӧліны тырвыйӧ шойччан лунъяс опасностьясысь да тревогаясысь.
* * *
Мамонтъяс садьмылісны водз, кор ю лентаыс муртса рудмис югдан водзвывса рӧмыдын, да олӧмыс гӧгӧр нӧшта эз на садьмы узьӧмысь.
Найӧ чеччывлісны уль му вывсянь да, хоботъяссӧ вывлань лэптӧмӧн, пель чунавтӧдз трубитісны, лун воӧмсӧ приветствуйтӧмӧн.
Найӧ ворсісны саваннаын, свежӧй асыв лолалӧм вылӧ радлӧмӧн, ворсігас вӧтлысисны мӧда-мӧд бӧрсяыс чукыля ю пӧлӧнті, сэсся чукӧртчывлісны ӧтлаӧ да тэрмасьтӧг чӧсмасисны му пытшкысь перйӧм вужъясӧн, свежӧй нетшыштӧм том пу петасъясӧн да турунӧн.
Найӧ корсисны тшакъяс — моховикъяс, сморчокъяс да масленикъяс, а кор эз сюрлы тшакыс, йирисны каштанъяс да жолудьяс.
Сы бӧрын став стадаӧн лэччывлісны ва юны.
Мыльк йылӧ либӧ скала вылӧ кайӧмӧн Нао радейтліс видзӧдны, кыдз уна лыда да величественнӧй стада восьлаліс ю дінӧ.
Мамонтъяслӧн бурӧй мышъясыс ылысянь кажитчисны прилив гыясӧн; паськыд кокъясыс налӧн кольлісны сёйын джуджыд гуранъяс; гырысь пельясыс вӧрисны мунігас, быттьӧ гигантскӧй бордъя шыръяс; нюглясьысь, вӧрысь хоботъяс вӧлі мунӧны кыз пу увъяс вылӧ, а найӧс вевттьысь гӧныс вӧлі нитш кодь.
Вой пуксьӧм бӧрын уламръяс пестылісны бипур.
Би раммыліс, кор сы пытшкӧ шыблалісны уль бадь увъяс, но сэсся вынсӧ чукӧртліс да скӧра тратшкӧдчӧмӧн вильӧдіс найӧс.
Ӧзйӧм бӧрын сійӧ заводитліс рӧвнӧя лолавны, косьтыліс уль му, вӧтліс пемыдсӧ сюрс гырддза сайӧ, да перйис уль яйысь, каштанъясысь да вужъясысь ӧнӧдз на пытшкын дзебсьӧм чӧскыд аромат.
Мамонтъяслӧн вожак регыд велаліс Би дінӧ да быд рыт волывліс видзӧдны сы вылӧ; сійӧ следитіс синъяснас уламръяс бӧрся, кодъяс кадысь кадӧ шыблавлісны бипур пытшкӧ моздор сотчанторъяс.
Ӧтчыд рытын сійӧ матысмис бипур дінӧ дзик матӧ, тыдалӧ, дугдіс повны татшӧм вежласян серъяса страннӧй существоысь.
Вӧрзьӧдчытӧг да гӧра кодь ыджыд, сійӧ дыр видзӧдіс йӧктысь бикиньяс вылӧ, сэсся кватитіс хоботнас кыз ув, кутыштіс сійӧс бипур весьтын да шыбытіс Биӧ.
Лэптысисны бикиньяс да сук тшын сюръя, би кывъяс усисны, кымынкӧ здук мысти увйыс ыпнитіс югыд биӧн.
* * *
Ньӧжйӧн, но кежтӧг мамонтъяс пыр мунісны Ыджыд ю берег пӧлӧн.
Воис лун, кор стадалӧн туйыс вожалі туйкӧд, коді вӧлі нуӧдӧ уламръяс племя сулаланінӧ: ю, коді тайӧ местаӧдз визувтіс веськыда войвылӧ, тані кежис асыввылӧ да водзын, крута кежӧмӧн, муніс бара лунвылӧ.
Нао дзугыльмис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый стада кӧ оз эновт юлысь кӧрымӧн озыр берегъяс, сылы лоӧ торйӧдчыны сыкӧд.
Уламръяс велалісны нин тӧждысьтӧг овны асланыс ыджыд другъяс покровительство улын, да ӧткӧн странствуйтігӧн опасностьясыс враждебнӧй природа пӧвсын повзьӧдлісны найӧс.
Сэн, войвыв вӧръясын да равнинаясын, кодъясӧс налы колӧ вомӧнавны тайӧ гажтӧм, ар пӧранас, быд воськолын кыйӧдісны найӧс хищникъяс, смерть караулитіс быд переправа дінын...
Асылын Нао матысмис мамонтъяс вожак дінӧ да шуис сылы:
— Леопард пи вӧчис союз мамонтъяскӧд.
Сійӧ радейтны пондіс найӧс.
Сійӧ дась эськӧн вӧлі мунны накӧд аслас олӧм помӧдз.
Но сійӧ должен бергӧдчыны Гаммла дінӧ. Ыджыд нюр берегъяс дорӧ.
Сылӧн туй мунӧ войвылӧ да рытыввылӧ.
Мыйла эськӧ мамонтъяслы не кежны тайӧ бокӧ?
Мамонт, буракӧ, внимательнӧя кывзіс сійӧс.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧн восьлаліс, сувтіс стада водзвылӧ да нуӧдіс сійӧс водзӧ ю берег пӧлӧн.
Нао чайтіс, мый мамонт гӧгӧрвоис сылысь сёрнисӧ да сетіс ӧтвет.
Сійӧ шуас аслыс:
«Мамонтъяслы колӧны ва да кӧрым.
Найӧ местаын уламръяс сідзжӧ эськӧ эз торйӧдчыны юкӧд...»
Сійӧ сьӧкыда ышловзис, сэсся чукӧстіс Намӧс да Гавӧс, кайис накӧд мыльк йылӧ да дыр колльӧдіс синъяснас ылыстчысь стадаӧс, торъя нин вожаксӧ, коді приютитіс сійӧс да спаситіс кзамъясысь.
Дзугыль мӧвпъяс ветлӧдлісны Нао юрын.
Сійӧ шогсьӧмӧн видзӧдіс вижӧдӧм равнина вылӧ...
Коймӧд юкӧн.
Первой глава
РЫЖӦЙ КАРЛИКЪЯС
Зэр киссис дугдывтӧг.
Кокъяснас усьӧм коръясӧс талялігтырйи Нао, Нам да Гав восьлалісны сибдысь няйтӧд кушмӧм пу увъяс увті.
Вой кежлӧ найӧ корсьлісны шойччанін скала выступъяс улын.
Вӧлі самӧй тшак петан кад.
Но уламръяс тшаксӧ бӧрйисны ёна виччысьӧмӧн, тӧдісны, мый на пӧвсын эмӧсь и ядӧвитӧйяс.
Старикъяслысь велӧдӧмсӧ помнитӧмӧн найӧ чукӧртісны, кор эз тырмыв яй, боровикъяс, сморчкияс, ельдӧгъяс; найӧ корсисны тшакъяссӧ уль кустъяс улысь, дубъяс улысь, кодъяс вылысь шорӧн визувтіс ва, нитшкӧн вевттьӧм смоковницаяс улысь.
Ӧні, кор налӧн вӧлі би, найӧ вермисны жаритны тшакъяссӧ ньӧръясысь вӧчӧм вертелаяс вылын либӧ калитӧм изъяс вылын.
Найӧ жаритісны сідзжӧ каштанъяс, жолудьяс да сёйны туян вужъяс.
Йирисны буковӧй пулысь плодъяссӧ да юисны юмов клёнӧвӧй сок.
Би налы сетліс гаж да тӧждысьӧм.
Колӧ вӧлі пуктыны уна удж, пельклун да упорство, медым видзны сійӧс ён бушковъясысь да зэрысь.
Кор зэрис дугдывтӧг кымынкӧ час, колӧ вӧлі корсьны кос оланін Билы.
Матігӧгӧрын кӧ оз позь вӧлі аддзыны естественнӧй вевттьӧд — скала улын либӧ сісьмӧм сьӧмӧса пу, ковмыліс вӧчны искусственнӧйӧс — увъясысь лӧбӧдув либӧ пещера му пытшкӧ.
Тайӧ босьтліс уна кад.
Эз этшаджык кад видзны уламръяс препятствиеяс гӧгӧртӧм вылӧ, вуджанін корсьӧм вылӧ сэтшӧм юясын, кодъясӧс найӧ эськӧ прӧста вуджисны, оз кӧ вӧлі ков Бисӧ видзны.
Мукӧддырйи, дженьыдджык туй корсигъясын, уламръяс веськавлісны вуджны позьтӧм ва нюръясӧ да сэсся вӧчавлісны зэв ыджыд кытшовъяс, медым сӧмын петны кос местаӧ.
Шудтӧмлун вылад найӧ торксисны туйсьыс; ӧні найӧ сӧмын приблизительнӧя тӧдісны племяыслысь оланінсӧ да бӧрйисны туйсӧ сӧмын шонді да кодзувъяс серти.
Виччысьтӧг вайӧ воисны пустыня граница бокӧ, кӧні ӧткодь виж лыаяс пӧвсын сӧмын шочиника лэптысьлісны базальтӧвӧй скалаяс.
Гажтӧм да букыш пустыня потшис туйсӧ рытыв-войвылӧ.
Сэн пӧшти эз вӧв олӧмыс; сӧмын кӧнъясынкӧ лыа улысь чургӧдчыліс шоч чуткасьысь турун, да кымынкӧ жеб пожӧмъяс ӧткӧн сулалісны дюнаяс бокын.
Тайӧ гажтӧм местаяссьыс кежлісны весиг зверьяс — шоча-шоча позьӧ вӧлі аддзыны тані кӧчӧс либӧ жеб антилопаӧс, да и найӧ первой тревога дырйи тэрыба дзебсьылісны дюнаяс сайӧ.
Кузя зэрӧм вуджис посни, буситан зэрӧ, да шылясьӧм кымӧръяс торъялісны руд лестукъяс вылӧ, кодъяс ньӧжйӧникӧн кывтісны небесаті.
Лун пондіс помасьны, му вылын лои рӧмыд, да лёк тӧв гораа шутьляліс куш равнина весьтті.
Куим уламр дыр сулалісны мӧвпалігтырйи пустыня порог вылын: найӧ полісны тайӧ тыртӧм местаяссьыс.
Но сы понда, мый налӧн вӧлі яй запас да гажаа сотчис Би плетёнкаын, найӧ бӧръя вылас решитчисны.
Вит лун найӧ мунісны лыаяс да дюнаяс вывті, а век на эз тыдав помыс пустынялӧн.
Уламръяс страдайтісны тшыгъялӧм вӧсна — яй запас бырис, а пӧтка некӧн эз вӧв.
Найӧс мучитіс горш косьмӧм — зэръяс кобисны да лыа нёняліс васӧ.
Эз ӧтикысь найӧ повзьывны Би вӧсна, кодӧс нинӧмӧн вӧлі пестыны.
Квайтӧд лун вылас турун лои сукджык да не сэтшӧм чорыд; пожӧмъяс вежсисны смоковницаясӧн, платанъясӧн да топольясӧн.
Тшӧкыдджыка пондісны паныдасьлыны ва гуранъяс, му сьӧдӧдіс, да небеса бара тупкысис кымӧръясӧн
Уламръяс коллисны войсӧ лопу улын; тайӧ лунъяс чӧж первойысь найӧ вермисны пестыны бипур кос коръясысь да лӧптысь; но ён зэр улын, коді дугдывтӧг письтіс увъяс лӧбӧдув пыр, бипур тратшкӧдчис, дзожгис да тшынсӧ сетіс унджык шоныд дорсьыс.
Нао стӧрӧжитіс первой сменаас, сэсся воис Намлӧн ӧчеред.
Том уламр тӧждысьӧмӧн вӧрӧшитіс шомсӧ ёсьтӧм беддьӧн да бура косьтіс лӧпсӧ Биӧ шыбытӧм водзвылын.
Гӧрдов югыдлӧн югӧръясыс усисны кымынкӧ куст вылӧ да виж сёй вылӧ, коді вӧлі бипур гӧгӧр.
Ыліджыкас рӧмыдыс сукмис да вуджис войӧ.
abu
abu
Бипур весьтын кияссӧ шонтігмозыс Нам кывзіс пемыдӧн чужтан шыяссӧ.
Друг сійӧ дрӧгмуні да кутіс кывзыны: сылы кажитчис, мый кутшӧмкӧ ловъя существо довъялӧ пемыдын.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн тувкис Наоӧс.
Леопард пи шытӧг чеччыштіс кок йылӧ да, ас ӧчередӧн, пондіс кывзыны войся шыяссӧ.
Нам эз ӧшыбитчы — кутшӧмкӧ ловъя существояс дзебсисны пемыдын.
Растениеяслӧн ва руясыс пӧдтісны налысь дуксӧ, но Нао эз сомневайтчы, мый тайӧ йӧз.
Сійӧ гудраліс копьёнас бипурсӧ, и джуджыд би друг кайис небесалань да ёна паськӧдіс югдӧдан кытшсӧ.
Югыдлӧн ыпнитӧм югдӧдіс кустъяс пӧвсын дзебсьӧм йӧзӧс,
Нао садьмӧдіс Гавӧс.
— Тан йӧз! — вашнитіс сійӧ.
Ставныс куимнаныс, ӧта-мӧд дінын сулалӧмӧн, дыр видзӧдісны сук пемыдӧ.
Нинӧм эз вӧрзьӧдчы сэн, оз кыв вӧлі ни ӧти шы, — сӧмын зэрӧм шы.
Но опасность вӧлі, сійӧ вӧлі матын.
Коді дзебсис пемыдас: дзонь племя или кымынкӧ воин?
Мый колӧ керны: пышйыны или сражайтчыны?
— Видзӧй Би! — шуис Нао юношаяслы.
Сійӧ воськовтіс бипурсянь бокӧ да пырысь-пыр жӧ быттьӧ сылі пемыдас.
Кустъяссӧ гӧгӧртӧмӧн Нао пондіс кыссьыны сійӧ местаӧ, кӧні би ӧдӧбтігӧн петкӧдчылісны йӧз.
Нао кыссис зигзагъясӧн, тшӧкыда юрсӧ му бердӧ лэдзӧмӧн да вӧрзьӧдчытӧг.
Муыс вӧлі небзьӧма зэръясысь, да сійӧ кыссис дзик шумтӧг — кылӧ сӧмын вӧлі зэрӧм шы да тӧлысла вӧрысь увъяслӧн кыша-кашакылӧмыс.
Нао видлаліс став кустъяссӧ, но некутшӧм йӧзӧс эз аддзы.
Сэк сійӧ чеччис кок йылас, дзебсьытӧг муніс матын тыдалан курган дінӧ да кайис сы йылӧ.
Ылын асыввылын сійӧ аддзис бипурлысь слабиник югӧр.
Сэн вӧліны йӧз...
Нао локтіс аслас спутникъяс дінӧ.
— Врагъяс сэні, — шуис сійӧ, асыввылӧ петкӧдлӧмӧн.
Да недыр чӧв олӧм бӧрын содтіс:
— Колӧ Би пестыны плетёнкаясын.
Кор Нам да Гав вӧчисны тшӧктӧмторсӧ, Нао вӧчис бипур гӧгӧр потшӧс увъясысь да муысь; ӧні ылысянь тыдалӧ вӧлі сӧмын Билӧн пӧртмасьӧмыс, но оз позь вӧлі аддзыны, куйлӧны оз сы дінын йӧз.
Кор плетёнкаясын Би ӧзйис да сёян запасъяс лои юклӧма спутникъяс костын, Нао прикажитіс петны туйӧ.
Наолӧн мудерлунсӧ думайтӧмыс должен вӧлі отсавны уламръяслы мунны уна сюрс гырддза вылӧ водзджык сыысь, кор врагъяс гӧгӧрвоасны налысь пышйӧмсӧ: чайтӧмӧн, мый уламръяс важногыс бипур дінынӧсь, найӧ ньӧжйӧникӧн гӧгӧртасны сійӧс, да пондасны виччысьны удобнӧй момент нападитӧм вылӧ.
Югдігӧн зэр дзикӧдз кобис.
Кыалӧн югыдыс пондіс кыссьыны му весьтын улӧ ӧшӧдчӧм кымӧръясті.
Уламръяс дыр нин кайисны мыльк бокті.
Йылас воӧм бӧрын найӧ сувтісны да видзӧдісны найӧ син водзын воссьӧм саванна.
Первой найӧ аддзисны дзугыль кустъяс, виж сёя ыджыд участокъяс да ылысса сук вӧр.
— Йӧз воштісны миянлысь коктуйяснымӧс, — шуис Нам.
Но Нао воча шуис:
— Йӧз миян бӧрся вӧтчӧны.
Збыль, ылын мыччысисны первой ӧтка воинъяс, а сэсся морт комына отряд.
Кӧть и ыджыд вӧлі коластыс, Нао аддзис, тайӧ йӧзыс латшкӧсӧсь, ичӧт тушааӧсь.
Сійӧ эз на вермы нӧшта аддзыны, кыдз найӧ вооружитчӧмаӧсь.
Вӧтчысьяс эз аддзыны пуяс сайын дзебсьӧм уламръясӧс;
найӧ мунісны тшӧкыда сувталӧмӧн, медым прӧверитны коктуй.
Налӧн лыдыс содіс.
Ӧні Нао лыддис ветымын врагысь унджык нин.
Тӧдчӧ вӧлі, мый найӧ мунісны водзӧ ёна ньӧжйӧнджык уламръяс дорысь.
Бӧр мунӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны; водзын вӧлі места, кӧні быдмис шоч чорыд турун.
Уламръяс решитісны мунны водзӧ став позян ӧдӧн, арталӧмӧн, мый противник мудзас да дугдас вӧтчыны.
Найӧ пондісны тэрыба лэччыны мыльк йылысь.
Первойсӧ туйыс вӧлі кокни, да кор вӧтчысьяс воисны мыльк йылӧ, пышйысьяс удитісны нин вешйыны вит сюрс гырддза вылӧ.
Вочасӧн местаыс эз понды лоны шыльыд.
Меловӧй равнина сайын, кодӧс вӧлі быттьӧ вевттьӧма кынмӧм гыясӧн, лои чуткасян быдмӧгъяса степь, ставыс гурана да чукыра, кӧні быд воськов колӧ вӧлі вӧчны виччысьӧмӧн, медым не усьны му потасӧ либӧ не веськавны ваӧн тырӧм джуджыд гуранӧ.
Уламръяслы ковмыліс гӧгӧртны лыдтӧм препятствиеяс, сы понда найӧ мунісны водзӧ зэв ньӧжйӧ.
Бӧръявылас, тыдовтчис саванна.
Пышйысьяс вывті радӧсь лоины сы вылӧ.
Но радлӧмыс налӧн лоис кадысь водзджык: виччысьтӧг найӧ аддзисны йӧз чукӧр...
Вӧліны-ӧ найӧ асъя вӧтчысьяс?
Бурджыка местасӧ тӧдӧмӧн найӧ вермисны локны дженьыдджык туйӧд.
Либӧ тайӧ мӧд отряд сійӧ жӧ племялӧн?
Ӧні матысянь уламръяс аддзисны, мый тайӧ посньыдик мортъяс — медыджыдыс на пиысь вӧлі Наокӧд кӧ орччӧн кага кодь.
Налӧн вӧліны ыджыд юръяс, рыжӧй юрсияс, дженьыд голяяс да куимпельӧса чужӧмъяс; кучикыс налӧн вӧлі виж, арся пу кор кодь.
Кӧть ичӧт тушаа да нэрӧсь вӧліны найӧ, тӧдчӧ вӧлі, мый тайӧ тэрыб да пельк йӧз.
Уламръясӧс казялӧм бӧрын найӧ горӧдісны рака кравзӧм моз да пондісны шенасьны копьёясӧн да дротикъясӧн.
Леопард пи шензьӧмӧн видзӧдіс карликъяс вылӧ.
Не тошъясыс кӧ чужӧм вылас да пӧрысь видыс мукӧдъяслӧн, сійӧ чайтіс эськӧ найӧс челядьясӧн.
Но налӧн вӧлі паськыд морӧс, да найӧ шенасисны оружиеӧн.
Тайӧ эз вӧвны челядь...
Нао мӧвпыштіс, мый карликъяс оз лысьтны восьсӧн уськӧдчыны.
Да и збыль, найӧ, буракӧ, колебайтчисны.
Кор уламръяс лэптісны паличьяснысӧ да копьёяссӧ да боевӧй горӧдӧмыс Наолӧн разӧдчис равнинаті, кыдз левлӧн равзӧм, найӧ петитчисны бӧрӧ.
Но карликъяс, тыдалӧ, вӧліны воинственнӧй настроениеын: отступитӧмӧн, найӧ ставныс ӧтлаын грӧзитӧмӧн горӧдісны да разӧдчисны кытш джынйӧн равнинаті.
Нао гӧгӧрвоис, мый найӧ кӧсйӧны гӧгӧртны сійӧс.
Сы понда, мый Леопард пи поліс найӧ мудерлунысь ёнджыка вын дорсьыс, сійӧ сетіс сигнал отступайтны.
Нао, Нам да Гав кокньыда колисны зэв ылӧ карликъясӧс, кодъяс котралісны весиг людоедъясысь омӧльджыка.
Тыдалӧ вӧлі, мый карликъяс оз вермыны вӧтӧдны: уламръясӧс, водзын кӧ налы оз паныдась кутшӧмкӧ прӧйдитны вермытӧм потшӧс.
Сьӧкыд опытӧн велалӧм Нао ӧткодя виччысис предательство йӧзсянь да природасянь.
Сійӧ тшӧктіс аслас спутникъяслы водзӧ мунны, а ачыс сувтіс да, плетёнкасӧ му вылӧ пуктӧмӧн, пондіс видзӧдны противникъясӧс.
Карликъяс котӧртісны разӧдчӧмӧн.
Куимӧн либӧ нёльӧн медся тэрыбъясыс ёна панйисны кольысь отрядсӧ.
Нао ӧктіс му вылысь кымынкӧ из да зэв ӧдйӧн уськӧдчис карликъяслы паныд.
Найӧс шемӧсмӧдіс сылӧн поведениеыс.
Кутшӧмкӧ мудеритӧмысь опасайтчӧмӧн найӧ сувтісны да ёна горӧдісны.
Но Нао вӧлі нин накӧд орччӧн.
Сувтӧмӧн сійӧ горӧдіс гора гӧлӧсӧн:
— Нао, Леопард пи, оз кӧсйы вӧчны вред карликъяслы!
Сійӧ оз вӧрзьӧд найӧс, дугдасны кӧ найӧ уламръяс бӧрся вӧтчыны!
Карликъяс чӧла кывзісны сійӧс.
Чужӧмъяс налӧн эз вӧрзьыны.
Аддзӧмӧн, мый уламр сулалӧ места вылын, найӧ, быттьӧ команда серти, бара котӧртісны, сійӧс кольчаӧ гӧгӧртӧмӧн.
Сэк Нао, юр весьтас из лэптӧмӧн, грӧзитігтырйи горӧдіс:
— Леопард пи бырӧдас рыжӧй карликъясӧс!
Куим либӧ нёль дротик шутёвтісны сынӧдын вочакыв пыдди; но найӧ уламрӧдз эз воны сы понда, мый коластыс вӧлі вывті ыджыд карлик слаб кияслы.
Нао ӧддзӧдчӧмӧн шыбытіс из.
Карлик, кодӧ сійӧ метитчис, усис.
Нао пырысь-пыр жӧ шыбытіс мӧд из, но некодлы эз веськав.
Но коймӧд изйыс уськӧдіс кок йывсьыс нӧшта ӧти воинӧс.
Нёльӧд изсӧ сійӧ эз шыбыт, а сӧмын петкӧдліс карликъяслы; ӧтпырйӧн сійӧ грӧзитіс налы копьёӧн.
Рыжӧй карликъяс бура гӧгӧрвоисны знак сёрнитӧ — найӧ и ас костаныс тшӧкыдджыка сёрнитісны знакъясӧн, а не сёрнитӧмӧн.
Карликъяс гӧгӧрвоисны, мый копьё опаснӧйджык изъясысь.
Водзын котӧртысьяс тэрмасьӧмӧн отступитісны бӧрлань, да Леопард пи ньӧжйӧник бӧр воис сійӧс виччысьысь спутникъяс дінӧ.
Карликъяс ылысянь мунісны на бӧрся.
Нао тшӧкыда бергӧдчывліс да казявліс кӧ, мый вӧтчысьяс пиысь кодікӧ панйис мукӧдсӧ, сувтлывліс да, скӧра равзӧмӧн, шенасис копьёнас.
Кымынкӧ татшӧм случай бӧрын карликъяс гӧгӧрвоисны, мый абуджык опаснӧ мунны ӧтлаын, да чукӧртчисны чукӧрӧ.
Нао, аслас цельӧ воӧм бӧрын, котӧртіс да регыд вӧтӧдіс Намӧс да Гавӧс.
Унджык лун юкӧнсӧ уламръяс сувтлытӧг котӧртісны водзӧ.
Кор найӧ, бӧръявылас, сувтісны шойччыны, рыжӧй карликъяс оз нин вӧлі тыдавны.
Кымӧръяссӧ орӧдӧм бӧрын, шонді бура югдӧдіс гажтӧм равнинасӧ.
Первой чорыд да изъя му выльысь лои нюр; кокъяс вӧялісны сэтчӧ, да колӧ вӧлі тэрмасьӧмӧн кыскыны найӧс, медым не вӧйны нюрас.
Гырысь пресмыкающейяс кыссьылісны косінті, васа бурӧй гадъяс вильсъялісны нюрын; лягушаяс чеччалісны вутшъясӧд; гораа квакайтӧмӧн; сынӧдын ёна горзігтырйи лэбалісны нюрса лэбачьяс.
Уламръяс тэрмасьӧмӧн сёйыштісны кӧдзыд яй.
Найӧ кӧсйисны регыдджык петны тайӧ местасьыс, кӧн быд воськов вылын найӧс кыйӧдіс опасность.
Пӧраӧн налы кажитчыліс, мый найӧ матынӧсь нин цельсянь: муыс пондыліс лоны чорыдджык, мыччысьлісны смоковницаяслӧн, платанъяслӧн, топольяслӧн рощаяс.
Но сэсся выльысь паныдасисны зыбучьяс, гуранъяс, ядовитӧй нюръяс, кӧні быд воськов шедлі сьӧкыда.
Вой пондіс матысмыны.
Шонділӧн вир-гӧрд гӧгыльыс исковтіс горизонт сайӧ, кӧні вӧліны пемыд кымӧръяс.
Уламръяс мунісны водзӧ сувтлытӧг, кытчӧдз медбӧръя югӧръясыс рӧмдан югыдлӧн эз вошны пемыдас.
Вой пуксьытӧдз найӧ удитісны прӧйдитны самӧй сьӧкыд туй участоксӧ, кӧні хаотическӧя громоздитчисны препятствиеяс, да ӧні на водзын куйліс шыльыд равнина.
Найӧ жуглісны увъяс, быгыльтісны изъяс да, найӧс нюглясьысь лианаясӧн крепитӧмӧн, вӧчисны аслыныс временнӧй шойччанін.
Сэсся ёна мудзӧм бӧрад водісны узьны.
Мӧд глава
ГРАНИТНӦЙ ТРӦПА
Вой коли спокойнӧя.
Нао, Нам да Гав ӧчередӧн стӧрӧжитісны югыдӧдз да нинӧм подозрительнӧйсӧ некӧн эз казявны; тӧв вайис на дінӧ сӧмын нюрлысь сісь руяссӧ.
Асывъя муртса тӧдчан югыд дырйи найӧ аддзисны помтӧм гажтӧм равнина, коді помасьӧ вӧлі ва нюрӧн.
abu
Бӧр бергӧдчыны уламръяс эз вермыны — сійӧ лоӧ рыжӧй карликъяслы мунны паныд.
Коли мунны нюр берег пӧлӧныс да корсьны тайӧ букыш местаысь петанін.
Сы понда, мый оз позь вӧлі тӧдны, кодарӧ муннысӧ бурджык, найӧ удача вылӧ мӧдӧдчисны рытыв-войвылӧ; буретш тайӧ туйыс кажитчис мунны позянаӧн.
Збыль, первой пӧранас мунны эз вӧв сьӧкыд: дженьыд туруна муыс вӧлі тырмымӧн чорыд.
Луншӧр гӧгӧр найӧ воисны участок вылӧ, кӧні быдмисны сук да джуджыд кустъяс.
abu
Нао эз пов рыжӧй карликъяс нападитӧмысь.
Сійӧ чайтіс, мый найӧ ӧткажитчисны вӧтчӧмысь; но весиг сійӧ случайын, век на кӧ найӧ локтӧны уламръяс коктуй кузя, найӧ долженӧсь ылӧ кольны.
* * *
Яй запасъяс пондісны помасьны.
Медым тыртыштны найӧс, уламръяс пырисны пӧткаӧн озыр кустъяс пӧвсӧ нюр берег вылас.
Гавлы удайтчис кыйны ёдіӧс ляпкыд ю устьеысь, а Нао дротикнас виис кӧчӧс.
Уламръяс пестісны бипур да регыд радпырысь пондісны лолавны жаритӧм яй ароматӧн.
Олӧмыс бара пондіс кажитчыны налы лӧсьыдӧн да гажаӧн.
Кор найӧ вильӧдісны кӧчлысь лыяссӧ, кустъяс пӧвсысь друг чеччыштіс кымынкӧ посни зверь, кодъяс, тыдалӧ, пышйисны кутшӧмкӧ опасностьысь.
Нао тэрыба чеччыштіс кок йылас да аддзис пуяс пӧвсын дзебсьысь вуджӧр.
— Рыжӧй карликъяс вӧтӧдісны миянӧс, — шуис сійӧ.
Опасность ӧні вӧлі ёна ыджыдджык тӧрытъя дорысь: рыжӧй карликъяс дзебсисны кустъяс пӧвсӧ да тайӧ вевттьӧд сайын, тыдавтӧг, вермисны мунны уламръяс бӧрся да бӧрйыны бурджык момент уськӧдчӧм вылӧ.
Куш мулӧн векньыд полоса кыссис нюр да кустъяс костӧд.
Уламръяс тэрыба юкисны ас костаныс коляс яй, лэптісны му вылысь оружие, Биа плетёнка да котӧрӧн уськӧдчисны тайӧ трӧпалань.
Карликъяс эз заводитны кутны найӧс.
Нао кокньыда лолыштіс мӧвпалӧмӧн, мый кустъяс пӧвстті вӧтӧдысьяс бара колясны ылӧ бӧрӧ.
Трӧпа чукльӧдліс пуяс, кустъяс да берег костӧд, кор паськавліс, кор дзебсьыліс джуджыд турун пӧвсӧ.
Но му пыр вӧлі чорыд, да Нао эз сомневайтчы, мый сылы да сійӧ спутникъяслы удайтчас пышйыны рыжӧй карликъясысь, оз кӧ паныдасьны виччысьтӧм препятствиеяс.
Но препятствиеяс регыд лоисны: первой нюрыс нюжӧдіс равнина вылӧ ассьыс щупальцысӧ — джуджыд сісь ва тыра гуранъяс, сибдан нюйта канаваяс, прӧйдитны вермытӧм ва гуранъяс.
Пышйысьяслы лои быд минутаын кежны туйысь, вӧчны ыджыд кытшовъяс, а пӧраӧн бӧрӧ мунны.
Дыр шӧйтӧм бӧрын найӧ воисны векни гранитнӧй визь вылӧ; веськыдвылас вӧлі помасьтӧм нюр, а шуйгавылас — арся ваӧн тырӧм увтасінъяс.
Тан позьӧ вӧлі мунны сӧмын веськыда водзӧ.
Но кымынкӧ сё гырддза прӧйдитӧм бӧрын уламръяслы ковмис сувтны: гранитнӧй трӧпа лэччас увлань да муніс ва улӧ.
Ӧні пышйысьясӧс куим боксянь гӧгӧртіс ва.
Колӧ вӧлі бӧр бергӧдчыны...
Нао ӧшӧдіс юрсӧ: рыжӧй карликъяс кӧ лӧсьӧдісны засада трӧпа заводитчанінӧ, отступайтан туй лоӧ тупкӧса.
Ӧні сійӧ ёна асьсӧ видіс сыысь, мый торйӧдчис мамонтъяскӧд да мӧдӧдчис странствуйтны врагъясӧн тырӧм му вывті.
Мужествоыс сылӧн колебайтчис, сійӧ чувствуйтіс неуверенность да полӧм...
Но тайӧ вӧлі сӧмын минутнӧй слаблун.
Мӧд мгновениеас нин сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, кыдз спаситны ассьыс спутникъяссӧ да асьсӧ.
Водзын, кымынкӧ сё гырддза сайын, ваысь чургӧдчӧма вӧлі гранитнӧй глыба.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі нюр пӧвсас ді, но глыбаыс вермис лоны гранитнӧй трӧпалӧн водзӧ мунӧмыс.
Нао тшӧктӧм серти, Нам да Гав пондісны корсьны уянін.
Но быдлаын вӧліны сӧмын пыдӧстӧм гуранъяс, предательскӧй нюйт да сибдысь ил.
Дыр думайттӧг Нао медводзын мӧдӧдчис бӧрлань.
Том воинъяс мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Кык сюрс гырддза прӧйдитӧм бӧрын Нао друг сувтіс да шуис:
— Рыжӧй карликъяс сэнӧсь!
Сійӧ индіс чуньнас кустъяс вылӧ.
Нам лэптіс из да шыбытіс сійӧс Наоӧн индӧм местаӧ.
Кустъяс пондісны вӧрны, кыліс кодлӧнкӧ восьлалӧм шы.
Нао эз ӧшыбитчы: враг дзебсясис кустъясын, потшис петанінсӧ.
Колӧ вӧлі думайтны оз отступление йылысь, а сражение йылысь.
Уламръяслӧн позицияыс бой вылӧ эз вӧв выгоднӧй: рыжӧй карликъяс вермисны тӧдлытӧг гӧгӧртны найӧс, кустъяс улын кольччӧмӧн.
Гранитнӧй трӧпа вылын кӧть эз ков повны мышсянь уськӧдчӧмысь.
Военнӧй действиеяс восьтӧм водзвылын Нао пробуйтіс карликъяскӧд сёрнитчыны.
— Рыжӧй карликъяс! — горӧдіс сійӧ.
— Напраснӧ ті вӧтлысянныд уламръяс бӧрся!
Уламръяс ош кодь ёнӧсь, да антилопа кодь чожӧсь!
Лысьтасны кӧ рыжӧй карликъяс нападитны уламръяс вылӧ, унаӧн на пӧвсысь пӧгибнитасны!
Ме, Нао, Леопард пи, ӧтнам виа рыжӧй карликъясӧс унджык сыысь, мыйдта чунь менам киясын.
Нам да Гав — сэтшӧм жӧ ён боецъяс.
Мыйла рыжӧй карликъяслы воштыны уна воин, медым вины куим уламрӧс!
Кустъяс да джуджыд турун пӧвсысь вочакыв пыдди кывсисны воинственнӧй горзӧмъяс.
Уламр гӧгӧрвоис, мый рыжӧй карликъяс кӧсйӧны заводитны вир кисьтана кось.
Сійӧ та вылӧ эз шензьы: эз ӧмӧй тадзи жӧ вӧчлыны важысянь уламръяс?
Эз ӧмӧй найӧ вилыны став бокӧвӧй йӧзӧс, кодъяс паныдасьлісны туй вылын?
Наолӧн и мӧвпъясас эз вӧв, медым вайӧдны ассьыс племясӧ да бырӧдны рыжӧй карликъясӧс, но найӧ эз тӧдны та йылысь да вермисны куим уламрӧс лыддьыны разведчикъясӧн.
Грӧзитан равзӧмӧн да оружиенас тракӧдӧмӧн Леопард пи Намкӧд да Гавкӧд бӧрыньтчисны гранитнӧй трӧпалань.
Вӧсньыдик дротикъяс шутёвтісны на бӧрся, но весиг ӧти эз веськав цельӧ.
Нао гораа серӧктіс:
— Рыжӧй карликъяслӧн киясыс слабӧсь!
Уламръяслӧн весиг челядьяс ёнджыкӧсь наысь...
Наолӧн паличӧн быд кучкӧм кутас сулавны олӧм дон ӧти карликлы!
Кустъясысь мыччысис рыжӧй юр, коді муртса тӧдчӧ вӧлі вижӧдӧм арся коръяс пӧвсын.
Нао меткӧя шыбытіс изсӧ.
Кыліс ёна горӧдӧм, да карлик усис.
— Видзӧдӧй! — торжествующӧй горӧдіс Уламр.
— Татшӧм выныс Наолӧн!
Прӧстӧй изйӧн сійӧ виис рыжӧй карликӧс!
Да, ярмӧм противникъяс горзӧм вылӧ внимание пуктытӧг, сійӧ бергӧдчис налы мышкӧн да спокойнӧя пондіс восьлавны трӧпаӧд.
Трӧпа помас вӧлі площадка, кӧні свободнӧя вермисны меститчыны куим морт.
Тайӧ местаыс вӧлі лӧсьыд сійӧн, мый карликъяс эз вермыны уськӧдчыны уламръяс вылӧ став чукӧрнас, гӧгӧртны найӧс, весиг вартчыны нюрла дорсянь, либӧ нюрыс нёньыштіс эськӧ пырысь-пыр смел мортӧс.
* * *
abu
Уламръяс виччысисны нападитӧм.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд да шог виччысьӧм.
Руд ош оланінын, зверӧс аддзӧм бӧрын, найӧ надейтчисны кымынкӧ меткӧй кучкӧмӧн победитны сійӧс; ледниковӧй валунъяс пӧвсын осада дырйи, найӧ бура тӧдісны, мый водз ли сёр ли найӧ виччысясны кадсӧ, кор лев мунас кыйсьыны.
Людоедъяслы весиг ӧтчыд эз удайтчы гӧгӧртӧдны найӧс.
А ӧні найӧс гӧгӧртӧдіс племя, коді ён аслас уналыднас, терпеливӧй да мудер.
Лун бӧрся пондас кольны лун, а карликъяс век пондасны потшны налысь пышъян туйсӧ, да найӧ кӧ решитчасны уськӧдчыны уламръяс вылӧ, кыдзи вермасны водзсасьны куим воин дзонь племялы?
Вир тотшкӧдіс Нао вискиӧ.
Сійӧ вемын, тэрыба вежласьӧмӧн, вӧліны битва, засада, пышйӧм да вӧтчӧм серпасъяс.
Сійӧ эз дугдыв мӧвпавны рыжӧй карликъяс йылысь.
Пӧраын Нао пыркӧдліс ассьыс измӧмсӧ, чеччыштліс кок йылӧ да кватитліс паличсӧ.
Сылы окота вӧлі тышкасьны, кучкавны, нырны врагъясӧс.
Но осторожность да предусмотрительность — кык качество, кодъястӧг первобытнӧй морт эз вермы эськӧ овны весиг ӧти лун, — осторожность да предусмотрительность тшӧктылісны сійӧс раммӧдчыны да виччысьны.
Наолӧн смертьыс сетіс эськӧ гажлун сійӧ врагъяслы — Нао эз вермы ас вӧляӧн мунны сылы паныд.
Абу сідз, сійӧ должен первой мудзтыны рыжӧй карликъясӧс, повзьӧдны найӧс! Первой сійӧ должен вины унаӧс на пиысь...
Да сылы эз и окота вӧв кувны: сылы колӧ вӧлі первой аддзӧдлыны Гаммлаӧс!
Нао эз тӧд, кыдзи сійӧ пӧръялас аслас врагъяслысь бдительностьсӧ да петас налькйысь; но спаситчӧм вылӧ надея часысь часӧ ёнмис сыын, кытчӧдз эз овладейт сійӧ став существоӧн, кытчӧдз выльысь эз кут чувствуйтны асьсӧ ёнӧн да мужествоӧн тырӧмӧн.
* * *
Первойсӧ рыжӧй карликъяс эз весиг мыччысьлыны, либӧ засадаӧ веськалӧмысь полӧм вӧсна, либӧ виччысисны уламръяссянь кутшӧмкӧ ӧшыбка вӧчӧм.
Сӧмын лун помасигас найӧ мыччысисны.
Найӧ петісны засадаысь да кыйӧдчигтырйи воисны гранитнӧй трӧпа дінӧ.
Либӧ ӧти, либӧ мӧд карлик друг дженьыдика горӧдлісны, но отрядлӧн вождьыс виччысьӧмӧн чӧв оліс.
Рӧмдӧм бӧрын рыжӧй тушаяс чукӧртчисны чукӧрӧ.
Ылысянь найӧ вӧліны шакалъяс кодьӧсь, кодъяс лэптысьӧмаӧсь бӧр кокъяс вылас.
Пуксис вой.
Уламръяслӧн бипур уськӧдліс нюр вылысас виркодь югӧръяс.
Кустъяс сайын тыдалісны рыжӧй карликъяслӧн бипуръясыс.
Стражъяслӧн фигураясыс тӧдчымӧн торъялісны войся пемыд фон вылын.
Но кӧть и лӧсьӧдчисны грӧзитӧмӧн, карликъяс эз лысьтны матысмыны уламръяс дінӧ, да вой колис спокойнӧя.
* * *
Мӧд луныс кыссис терпитны вермытӧма дыр.
Рыжӧй карликъяс дугдывтӧг жӧдзисны уламръяс лагерь водзын либӧ ӧткӧн, либӧ дзонь чукӧръясӧн.
Налӧн сьӧкыд вомкаличьясыс петкӧдлісны налысь зэв ыджыд упорствосӧ да характерлысь настойчивостьсӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый найӧ мудзлытӧг пондасны тӧждысьны бокӧвӧй йӧз кулӧм йылысь — тайӧ требуйтіс налӧн инстинкт; эз кӧ вӧв карликъяслӧн татшӧм упорствоыс ассьыныс цельсӧ добивайтчыны, найӧс эськӧ важӧн нин бырӧдісны мукӧд, ёнджык племенаяс, но кодъяс оз тӧдны топыда йитчӧмсӧ, ӧтувтчӧмсӧ.
И мӧд войнас карликъяс эз решитчыны уськӧдчыны уламръяс вылӧ.
Найӧ дзик чӧв олісны да эз петкӧдчывны сайӧдсянь.
Бырисны весиг налӧн бипуръясыс: либӧ найӧ дзикӧдз эз ӧзтывны, либӧ ӧзтывлісны сэтшӧм ылын, мый би югӧръясыс оз вӧлі тыдавны.
Кыа петігӧн друг кыліс кышӧдчӧм, быттьӧ кустъясыс вӧрзисны места вывсьыс да пондіс кыссьыны му вывті.
Кор югдіс, Нао аддзис, мый гранитнӧй трӧпа вылӧ пыранінын быдмӧма увъясысь вал.
Тайӧ укрепление сайын вызывайтӧмӧн горзісны, чеччалісны да вежнясисны рыжӧй карликъяс.
Уламръяс гӧгӧрвоисны, мый карликъяс кӧсйӧны вочасӧн йӧткыны водзӧ ассьыныс укреплениесӧ да, сы сайын дзебсьӧмӧн, шыблавны осадитӧмъясӧс дротикъясӧн да копьёясӧн, кытчӧдз оз сюр налы удобнӧй момент уськӧдчӧм вылӧ.
Уламръяслӧн положениеыс и татӧг вӧлі тырмымӧн сьӧкыд.
Яй запас сёйӧм бӧрын, найӧ пондісны чери кыйны нюрсьыс.
Но чериыс сэн вӧлі этша; шоча-шоча удайтчывліс налы кыйны угорӧс либӧ ёдіӧс.
Ён том йӧзыд эз вермыны пӧтны да дугдывтӧг найӧ тшыгъялісны.≠
Торъя нин сьӧкыд вӧлі осадаын Намлы да Гавлы.
Юношаяс тӧдчымӧн слабмисны.
Коймӧд лун эз вай вежсьӧмъяс.
Бипур дінын вӧрзьывтӧг пукалысь Наолӧн ветлісны сьӧкыд мӧвпъяс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тшыгъялӧмыс кӧ нюжалӧ нӧшта кымынкӧ лун, Нам да Гав дзикӧдз омӧльтчасны да любӧй карлик наысь ёнджык лоӧ.
Нао тревогаӧн мӧвпаліс, вермас-ӧ сійӧ ачыс важ вынӧн шыблавны дротикъяс да копьёяс.
Лоӧны-ӧ сійӧ паличлӧн кучкӧмъясыс сэтшӧм жӧ кувтӧдз воштысьясӧн?
Оз-ӧ ло бурджык пемыднас вевттьысьӧмӧн пышйыны, кытчӧдз вынъяс эз бырны дзикӧдз?
Но сійӧ сэн жӧ ӧткажитчыліс тайӧ мӧвпысь: оз позь вӧлі надейтчыны друг суны бдительнӧй карликъясӧс, а петны найӧ лагерь пыр тышӧн нинӧм вӧлі и мӧвпавны.
Тайӧ положениеысь петны вермытӧмыс вайӧдіс Наоӧс лихорадочнӧй возбуждениеӧ.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас да пондіс гӧгравны бипур дінын; сэсся сійӧ петіс трӧпа вылӧ да пондіс восьлавны карликъяс сулаланінлань.
Рытывбыдӧн укрепление матысмис нӧшта кымынкӧ дас гырддза вылӧ.
Нао гӧгӧрвоис, мый аскиа войысь не сёрӧнджык рыжӧй карликъяс нападитасны на вылӧ.
Друг кыліс ёна горӧдӧм.
Нюрысь берег вылӧ кыссис кутшӧмкӧ существо.
Видзӧдлӧм бӧрын Нао аддзис, мый тайӧ морт.
Сійӧ ӧдва кыссис, да вирыс шорӧн киссис бедровывса ранаысь.
Тайӧ вӧлі аслыспӧлӧс вида морт — векни тушаа, пӧшти пельпомтӧм, да ёсь юра.
Рыжӧй карликъяс первойсӧ быттьӧ эз казявны сійӧс, но сэсся найӧ лэптісны дикӧй горзӧм.
Сынӧдын шутёвтісны копьёяс да дротикъяс.
Нао сетчис необычнӧй чувство порывлы.
Тайӧ морт вермис лоны сӧмын врагӧн, но Нао уськӧдчис отсавны сылы, опасность вунӧдӧмӧн; весиг пельпомӧ пырӧм дротик эз сувтӧд сійӧс.
Воинственнӧя горӧдӧмӧн сійӧ котӧртіс раненӧй дінӧ, лэптіс сійӧс пельпом вылас да пырысь-пыр жӧ котӧртіс бӧр аслас оланінӧ.
Из кучкис сійӧс юрас, выль дротик бытшкис сылысь лопаткасӧ, но Нао эз обратит сы вылӧ внимание да регыд сійӧ петіс инманінысь.
Тайӧ войӧ рыжӧй карликъяс эз на лысьтны сетны решительнӧй бой.
Коймӧд глава
НЮР
Сӧмын площадкаӧдз котӧртӧм бӧрын да кос турун вылӧ ношасӧ пуктӧм бӧрын Нао сетіс аслыс отчёт аслас поступок йылысь.
Сійӧ эскытӧг да шензьӧмӧн видзӧдіс спаситӧм мортсӧ.
Тайӧ мортыс ёна торъяліс уламръясысь, кзамъясысь да рыжӧй карликъясысь.
Сылӧн кузьмӧс, ёсьйыла юрыс, вӧлі шоч небыд юрсиа; синъясыс сылӧн вӧліны гудырӧсь, быттьӧ абу ловъяӧсь, чужӧмбокъясыс гуранаӧсь, вомкаличьяс слабӧсь да улыссаыс пырис пыдӧ пытшкас, кыдзи крысаяслӧн.
Медъёна шензьӧдіс Наоӧс сылӧн тушаыс: кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс формаа, муртса тӧдчана пельпомъяса, да киясыс вӧлі чургысьӧмаӧсь, кыдз крокодиллӧн лапаясыс.
Сылӧн кучикыс — кос, чукырӧсь, — быттьӧ вевттьӧма вӧлі сьӧмӧн.
abu
Ранитчӧм весиг ӧтчыд эз вӧрзьы сійӧ кадсянь, кор Нао пуктіс сійӧс вольӧс вылӧ.
Сӧмын шочиника сійӧ надзӧн лэптыліс синлапъяссӧ да видзӧдлывліс уламръяс вылӧ ловтӧм синъясӧн.
Лолалігас сылӧн петліс шутлялан шы да ёнджыкасӧ мунӧ вӧлі ымзӧм вылӧ.
Намлы да Гавлы зывӧк вӧлі сы вылӧ видзӧдны.
Найӧ шыбытісны эськӧ сійӧс нюрас.
Но Леопард пилы сійӧ эз вӧв сэтшӧм: ӧти-кӧ, сійӧ спаситіс сійӧс гибельысь, ас олӧмнас рискуйтӧмӧн; мӧд кӧ, сійӧ вӧлі любознательнӧйджык аслас спутникъясысь да кӧсйис тӧдны, кытысь явитчис тӧдтӧм морт, кыдз сійӧ веськаліс нюрӧ, коді да кӧні сійӧс ранитіс, да, бӧръявылас, морт сійӧ али мортлӧн да пресмыкающӧйяслӧн помесь.
Нао заводитліс раненӧйкӧд сёрнитны кияснас да медвойдӧр сетіс сылы гӧгӧрвоны, мый сійӧ оз кӧсйы вины сійӧс.
Сэсся сійӧ петкӧдліс сылы кинас рыжӧй карликъяс сулаланінӧ, висьталӧмӧн, мый опасность вермас угрожайтны сӧмын сійӧ боксянь.
Ранитчӧм сьӧкыда бергӧдіс сылань чужӧмсӧ да лэдзис пыдіса, гортаннӧй шы.
Нао решитіс, мый сійӧ гӧгӧрвоис сылысь сёрнисӧ.
Том тӧлысь кӧсйӧ нин вӧлі пырны, кор ранитчӧм лэптыштчис, гырддза вылас мыджсьӧмӧн, да пондіс пуктавны турунъяс аслас ранаяс вылӧ.
Гранитнӧй трӧпа мӧдар помсяньыс дугдывтӧг кыліс воськовъяслӧн шум да увъяслӧн кышӧдчӧм.
Тайӧ рыжӧй карликъяс вешталісны укреплениесӧ уламръяс сулаланінӧ.
Ӧтикъяс ваялісны выль ув моздоръяс, мӧдъяс найӧс тэчисны.
Кымынкӧ пӧв Нао чеччыштліс кок йылӧ, медым уськӧдчыны врагъяс вылӧ да торкны налысь уджсӧ.
Но быд раз благоразумие кутліс сійӧс: рыжӧй карликъяс вӧліны унаӧн да бдительнӧйӧсь.
Сылы эз эськӧ удайтчы найӧс друг суны, найӧ ёна видзӧдісны уламръяс быд вӧрзьӧм бӧрся.
Сідз колис и тайӧ войыс.
Асывнас карликъяс шыбытісны дротик, коді усис кымынкӧ гырддза сайӧ уламръяс бипурсянь.
Карликъяс сынӧдсӧ поткӧдісны рада горзӧмъясӧн.
Тыдалӧ, осада матысмис помлань.
Вой пуксьӧм бӧрын рыжӧй карликъяс нӧшта матӧджык вештасны ассьыныс укреплениесӧ да нападитасны уламръяс вылӧ сійӧ сайӧд улын.
Нао, Нам да Гав шогӧн да скӧра следитісны асланыс врагъяс удж бӧрся. Тшыгъялӧм мучитіс найӧс.
Асыв югыд дырйи ранитчӧм производитіс нӧшта аслыссяма впечатление.
Сылӧн кузь тушаыс вӧлі змейлӧн моз нюглясьысь, кос вӧсни киясыс неестественнӧя куснясисны бӧрлань.
Виччысьтӧг сійӧ кватитіс дротик да ӧддзӧдчӧмӧн сутшкис сійӧс кувшинка дзоридзӧ.
Ва пузис, сэн мыйкӧ югнитіс да тэрыба, дротиксӧ аслань кыскӧмӧн, ранитчӧм перйис ваысь зэв ыджыд карпӧс.
Нам да Гав горӧдісны радысла.
Том уламръяс сэсся эз жалитны сы йылысь, мый налӧн вождь спаситіс олӧмсӧ тайӧ аслыссяма существолысь.
Шензьӧмыс ранитчӧм морт искусство водзын вежсис восхищениеӧн, кор сійӧ мӧда-мӧд бӧрся кыскаліс нӧшта кымынкӧ чери.
Юношаяс бодрӧйджыкӧсь лоины.
Найӧ эз мӧвпавны сэсся налы грӧзитан кулӧм йылысь — пӧтлун бергӧдіс налы надея.
Найӧ веритісны асланыс вождьлы да эз сомневайтчыны, мый сійӧ спаситас найӧс.
Но Леопард пилӧн сэтшӧм надея эз вӧв, кутшӧм сійӧ том спутникъяслӧн.
abu
Ёна мудеритӧм да уловка, кодъясӧс сійӧ думсьыс лӧсьӧдліс, медым сэн жӧ эновтны, мудзтісны сылысь воображениесӧ, да ӧні сійӧ бура аддзис, мый оз вермы аддзыны спаситчан туй.
Шонді лэччӧм водзвылын небесасӧ рытыввылын друг вевттис кымӧр, коді вежлаліс ассьыс очертаниеяссӧ.
Ёнджыка видзӧдӧм бӧрын уламръяс аддзисны, мый тайӧ абу кымӧр, а зэв ыджыд лэбач стая.
Сынӧд тырис чуналан кравзӧмӧн, клуксӧмӧн, чипсӧмӧн, гогзӧмӧн.
Уламръяс юр весьтті шувгисны ракаяс, турияс, уткаяс, дзодзӧгъяс, скворецъяс, катшаяс, дроздъяс, синицаяс, дрофаяс, цапляяс.
Тыдалӧ, кӧнкӧ рытыввылын лои катастрофа: сӧмын ыджыд, стихийнӧй бедствие вермис лэптыны места вылысь да вӧтлыны выль муясӧ татшӧм вывті уна лэбачӧс.
Рӧмыднас лэбачьяс бӧрся мӧдӧдчисны зверьяс.
Юр бергӧдчан ӧдӧн чеччалісны кӧръяс, вӧвъяс, вӧсни кока сайгаяс, джигетайяс, кӧинъяс да дикӧй понъяс.
Огромнӧй пещернӧй лев да энь лев мунісны водзӧ чудовищнӧй чеччалӧмӧн, быд чеччыштӧм кызь гырддза кузя.
Кымынкӧ шакал, лапаяссӧ тэрыба вешталӧмӧн, эз кольччыны наысь.
Нюр берег дінӧ пышйысьяс сувтісны юны.
Тан помасис перемирие животнӧйяс костын, кодӧс вӧлі заключитӧма ӧтувъя опасность дырйи, да нэмӧвӧйя вражда заводитчис выльысь.
Леопард чеччыштіс вӧв мыш вылӧ да йирыштіс сылысь голясӧ; кӧинъяс уськӧдчисны полысь сайга вылӧ да регыд чашйисны сійӧс торпыригъяс вылӧ; орёл нуис кымӧръясӧ цапляӧс; лев, яра равзӧмӧн, вӧтлысис повзьӧмла разалысь кӧръяс бӧрся.
Кытыськӧ мыччысис латшкӧс животнӧй, сэтшӧм жӧ яя, кыдз мамонт, но кучикыс кыз да чукыра, быттьӧ пӧрысь дублӧн кырсьыс.
Тыдалӧ, лев эз тӧд тайӧ животнӧйсӧ да скӧра рукӧстіс сы вылӧ, пыркнитіс сук бурысьнас да жергӧдіс страшнӧй клыкъяссӧ.
Носорогӧс тайӧ руксӧмыс вайӧдіс бешенствоӧ, да сійӧ ӧдйӧн уськӧдчис лев вылӧ, ассьыс сюрсӧ увлань му дінӧ копыртӧмӧн.
Сійӧ, мый лои водзӧ, оз позь вӧлі весиг шуны тышӧн.
Нюглясьысь виж туша качис сынӧдӧ, турбыльтчис да усис массивнӧй кокъяс улӧ, кодъяс пырысь-пыр жӧ пӧртісны сійӧс вирӧсь шаньгаӧ.
Носорог век на котӧртіс да ярмӧмла пӧшти эз и казяв ассьыс победасӧ.
Нао терпитны вермытӧг виччысис, мый зверьяс локтӧмыс заставитас отступитны рыжӧй карликъясӧс.
Но сылӧн надея эз оправдайтчы.
Котӧртысь зверьяслӧн лавина муніс карликъяс оланін дінті да эз весиг вӧрзьӧд сійӧс дорнас.
Вой пуксьӧм бӧрын бипуръяс ӧзйисны гранитнӧй трӧпа заводитчанінын, да уламръясӧдз бура кылісны лёкысь горзӧмъяс да карликъяслӧн сералӧм.
Но регыд ставыс ланьтіс, да сӧмын лягушаяслӧн шумитӧмыс да кустъясын дзодзувъяслӧн шарӧдчӧмыс торкисны шынитӧвсӧ.
Виччысьтӧг ва вылын тыдыштлісны кутшӧмкӧ вуджӧръяс да шумтӧг пондісны кывтны ділань, коді вӧлі неылын уламръяс сулаланінсянь.
Нао да сыӧн спаситӧм морт, напряжённӧя видзӧдісны пемыдас, аддзисны вит, сэсся квайт вуджӧр.
Найӧ кывтісны діӧдз, петісны берег вылӧ да сэсянь, дзебсьытӧг нин, сералӧмӧн да лёка горӧдісны.
Нао шензьӧмӧн тӧдіс рыжӧй карликъяслысь гӧлӧсъяссӧ.
Сійӧ кӧ сомневайтчис таын, радлан воча горзӧмыс, коді кыліс прикрытие сайсянь, сомнениесӧ сылысь разӧдіс.
Нао воис бешенствоӧ, кор гӧгӧрвоис, мый рыжӧй карликъяс пӧръялісны сійӧс; найӧ воспользуйтчисны сійӧн, мый уламръяслӧн вниманиеыс вӧлі обратитӧма зверьяс пышйӧм вылӧ.
Но кыдз найӧ воисны діӧдз?
Кыдз вуджисны сибдан нюр?
Леопард пи дзугыля мӧвпаліс та йылысь, кор страннӧй морт друг индіс чуньнас нюрлань.
Нао бергӧдчис сыланьӧ, но нинӧм эз аддзы.
Но мӧдыс настойчивӧя чуньнас сынӧдын нуӧдіс визь нюр берегсянь діӧдз да сэсся индыліс гранитнӧй трӧпа вылӧ.
Нао гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны: діыс йитчӧ гранитнӧй трӧпакӧд уянінӧн.
Но сійӧ тӧдмаліс тайӧс вывті сёр: ӧні діыс тыр нин вӧлі врагъясӧн, да колӧ вӧлі дзебсьыны скала выступ сайӧ, медым эз веськавны дротикъяс да изъяс, кодъясӧн найӧ кокньыда вермисны шыблавны осадитӧм уламръясӧс.
* * *
Нюр весьтын бара лои шынитӧв. Карликъяс ньӧжйӧн, но дугдывтӧг йӧткисны трӧпаӧд уввуж лӧптысь вӧчӧм укреплениесӧ.
Войшӧр вотӧдз на укреплениеыс должен вӧлі матысмыны уламръяс бипур дінӧдз.
Сэк карликъяс уськӧдчасны на вылӧ.
Кор Нао та йылысь мӧвпаліс, бипур пытшкӧ усис дісянь шыбытӧм из.
Биыс дзужнитіс да сынӧдӧ кайис столбӧн ру.
Сэсся мӧд из усис орччӧн первойыскӧд.
Нао пырысь-пыр жӧ казяліс врагъяслысь выль мӧвпсӧ: найӧ кӧсйисны кусӧдны бисӧ изъясӧн, кодъясӧс вӧлі гартӧма уль турунӧн.
Сэк укрепление сайысь уськӧдчысьяслы оз ковмы пырны ыджыд бипур вывті, коді вӧлі сотчӧ гранитнӧй трӧпа пасьтаыс да кыссьӧ кымынкӧ гырддза вылӧ пыдіас.
Кыдзи торкны тайӧ плансӧ?
Петны сайӧдысь да заводитны, ас ӧчередӧн, лыйлыны карликъясӧс?
Но найӧ дзебсьӧмаӧсь вӧлі кустъясӧ да оз вӧлі тыдавны, а бипурйӧн югдӧдӧм уламръяс, мӧдарӧ, вӧліны зэв бур мишеньӧн изъяслы да дротикъяслы.
Изъяс пондісны усявны ӧти-мӧд бӧрын, да ру сюръяяс дзижӧдчан бипур весьтын пыр содісны.
Вынтӧм бешенствоӧн уламръяс видзӧдісны тайӧ разрушительнӧй из шер вылӧ, увъясысь вӧчӧм укрепление вылӧ, коді век матысмис найӧ лагерь дінӧ.
Регыд бипур ӧти юкӧныс дзикӧдз кусіс.
— Дасьӧсь-ӧ Нам да Гав? — юаліс Нао.
Да вочакывсӧ виччысьтӧг лэдзис ассьыс боевӧй клич.
Но сійӧ гӧлӧсын эз вӧв важся ёнлуныс; сэн кылӧ вӧлі травитӧм зверлӧн шоглун да отчаяние.
Том йӧз покорнӧя виччысисны сигнал медбӧръя бой вылӧ.
Но Нао быттьӧ выльысь колебайтчис.
Друг сылӧн синъясыс югнитісны, гажа нюм кайис сійӧ чужӧм вылӧ, да серам петіс сійӧ морӧсысь.
Сійӧ горӧдіс:
— Со нёль лун нин рыжӧй карликъяслӧн укреплениеыс косьмӧ шонді водзын!
Бипурысь сійӧ кватитіс гӧлӧвня да став вынсьыс шыбытіс сійӧс локтысь укреплениеса увъяс пытшкас.
Нам да Гав пырысь пыр жӧ гӧгӧрвоисны сылысь мӧвпсӧ, да куимнаныс пондісны шыблавны кос уввуж лӧпъясас биа гӧлӧвняяс.
Карликъяс шензисны врагъяс аслыссяма поведение вылӧ да метитчытӧг шыбытісны кымынкӧ дротик, но эз веськавны цельӧ.
Кор найӧ, бӧрвылас, казялісны, мый кӧсйӧ вӧчны Нао, вӧлі сёр нин: билӧн сё кывъяс нюлісны кос коръяс да увъяс найӧ укреплениеысь.
Нӧшта минута, и ставыс сійӧ пӧрис ӧти гигантскӧй ыпъялан бипурйӧ.
Нао выльысь лэдзис ассьыс боевӧй клич; ӧні сылӧн шыыс вӧлі гордӧй да увереннӧй, и тайӧ уверенностьыс тыртіс радлунӧн сьӧлӧмъяссӧ сійӧ спутникъяслысь.
— Уламръяс победитісны людоедъясӧс! — горзіс Нао.
— Оз ӧмӧй вермыны найӧ посни рыжӧй шакал чукӧрӧс?
Би пыр водзӧ сёйис укреплениесӧ да разӧдіс гӧрд югӧръяссӧ вӧрзьытӧм нюр вылӧ.
Черияс, гадъяс да насекомӧйяс чукӧръясӧн кывтісны югыд вылӧ.
Кустъясын вӧрны пондісны лэбачьяс да зверьяс.
Бордъяслӧн вӧрӧшитчӧмыс вӧйис кӧинъяс кыпӧдчӧм шыӧ, гиенаяс увтчӧм шыӧ да шакалъяс чилзӧм шыӧ.
Рытыввылын петіс тӧлысь...
Нёльӧд глава
БАДЬЯС ПӦВСЫН ТЫШКАСЬӦМ
Вывті ёна скӧрмисны рыжӧй карликъяс асланыс военнӧй мудеритӧм удайтчытӧм вӧсна да мӧд лун асывнас тшӧкыда петавлісны кустъяс пӧвсысь.
Найӧ грӧзитісны уламръяслы копьёясӧн да дротикъясӧн.
Сэк налӧн синъясыс скӧра югъялісны, а ён вомкаличьясыс хищнӧя тратшкакылісны.
Сэсся найӧ чукӧртісны зэв ыджыд чукӧр уввуж лӧп да, тшӧкыда сійӧс ваӧн киськалӧмӧн, выльысь пондісны йӧткыны гранитнӧй трӧпа пӧлӧн.
Луншӧр гӧгӧр Наоӧн спаситӧм морт друг кузя горӧдіс.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас да корӧмӧн ӧвтіс кияснас.
Кытыськӧ ылысянь тӧв вайис воча горӧдӧм.
Синъяссӧ вынсьӧдӧмӧн уламръяс ӧдва аддзисны ранитчӧмлысь соплеменниксӧ, коді сулаліс нюр берег вылын камышъяс пӧвсын да шенасис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, некор аддзывтӧм оружиеӧн.
Рыжӧй карликъяс сідзжӧ казялісны воысьӧс, да пырысь-пыр жӧ кымынкӧ воин уськӧдчисны сы дінӧ.
Но сійӧ дзебсис камышъясын.
Нао волнуйтчӧмӧн видзӧдіс вӧтчӧм бӧрся.
Первойсӧ рыжӧй карликъяс ризъялісны берег пӧлӧн, быд камыш куст видлалӧмӧн, но вочасӧн найӧ саялісны, да нюр весьтын бара лои шынитӧв.
Дыр мысти вӧтчысьяс пиысь кыкӧн бӧр локтісны рыжӧй карликъяс лагерӧ да пырысь-пыр жӧ бӧр мӧдӧдчисны юралысьясӧн мӧд отряд вылын.
Нао гӧгӧрвоис, мый лои кутшӧмкӧ ыджыд событие.
Ранитчӧм, тыдалӧ, мӧвпаліс сідз жӧ да весиг подозревайтіс, кутшӧм событие.
Бедроын сьӧкыд рана вылӧ видзӧдтӧг сійӧ сулаліс кок йылас да дугдывтӧг видзӧдіс мунысь рыжӧй карликъяслӧн отряд вылӧ, пӧраӧн сійӧ лэдзлывліс кутшӧмкӧ дженьыдик шыяс.
Загадочнӧй вӧрӧм карликъяс лагерын век на муніс.
Нӧшта нёль группа воинъяслӧн мӧдӧдчис нюр берегвывса кустъясӧ.
Бӧръявылас, бадьяс пӧвсын мыччысисны морт комын кымын мужик да нывбаба, кузь юраяс, векни тушаяса да муртса тӧдчан пельпомъяса.
Тайӧ вӧліны ваяс — Наоӧн спаситӧм мортлӧн соплеменникъяс.
Рыжӧй карликъяс гӧгӧртісны найӧс куим боксянь.
Ваяс шыблалісны ассьыныс дротикъяссӧ эз киясӧн, а аслыспӧлӧс приспособлениеӧн, кодӧс уламръяс аддзисны олігас первойысь на да эз на гӧгӧрвоны сылысь устройствосӧ.
Тайӧ вӧлі кыз бедь, а помас крук.
Татшӧм беддьӧн шыбытӧм дротик лэбзис ылӧджык да мӧрччис ёнджыка киясӧн шыбытӧм дорысь.
Сражайтчигӧн первойсӧ рыжӧй карликъяслӧн вӧліны ыджыд вошӧмъяс: налысь кымынкӧ воинӧс ваяслӧн дротикъясыс сьӧкыда ранитісны.
Но карликъяслы отсасьысьяс локтісны быд боксянь да дугдывтӧг.
Карликъяс равзісны лёкысла да пырлісны самӧй тышкасянінас.
Виччысьӧмсӧ, кодӧс найӧ петкӧдлісны уламръяслы, найӧ эновтісны; тайӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый найӧ важӧн нин тӧдісны ваяссӧ да эз повны накӧд киясӧн косясьӧмысь, а гашкӧ, важся лӧгыс ӧзйис на пиын сэтшӧм вынӧн, мый найӧ вунӧдісны быдсяма виччысьӧм.
Нао следитіс сы бӧрся, кыдзи бойӧ пырисны рыжӧй карликъяслӧн выльысь выль группаяс.
Бой заводитчигас нин сійӧ примитіс решение да ӧні виччысис сӧмын удобнӧй момент, медым пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Став аслас существоӧн окотитіс пырны восьса бойӧ.
Нао гӧгӧрвоис, мый рыжӧй карликъяс кӧ победитасны ваясӧс, сылы да сійӧ спутникъяслы сідзжӧ лоас погибнитны.
Сійӧс тревожитіс сӧмын ӧти сомнение: позьӧ оз Би кольны видзтӧг?
Плетёнкаяс эськӧ пондісны мешайтны да и жугалісны бойын.
Но сійӧ мӧвпыштіс, мый победитӧм бӧрын Бисӧ позяс босьтны карликъяслысь, а поражение кӧ лоӧ .... поражение дырйи уламръяслӧн племя оз получит Би ....
Колан мгновение бӧрйӧм бӧрын Нао сетіс сигнал выступайтны, да куим уламр гора боевӧй горӧдӧмӧн котӧртісны скала сайысь.
Найӧ уськӧдчисны карликъяс вылӧ став ӧднас, кутшӧм налӧн вӧлі, да видзӧдтӧг сы вылӧ, мый кымынкӧ дротик найӧс гыжйыштісны, ӧти здукӧн суисны ассьыныс прӧтивникъяссӧ.
Морт дас — дас кык паныдалісны уламръясӧс ёсь копьёясӧн.
Нао шыбытіс сук чукӧрас копьёсӧ да ӧвтыштіс юр весьтас паличнас.
Куим карлик кулӧмӧн усисны му вылӧ Нам да Гав тышӧ пыртӧдз.
Мӧд здукнас копьёяс лэбзисны чукӧрӧн уламръяс вылӧ, да ставныс найӧ ранитчисны.
Но копьёяссӧ шыбытісны ылысянь, слаб киясӧн да ранаясыс эз вӧвны опаснӧйӧсь.
Куим палич ӧтпырйӧ лэбисны сынӧдӧ, да нӧшта кымынкӧ карликӧс лои виӧма; а кольысьясыс, кор аддзисны, мый отсӧг вылӧ уламръяс дінӧ тэрмасьӧ и Наоӧн спаситӧм ва, ӧдйӧн пышйисны.
Леопард пи удитіс суӧдны да вины нӧшта кык пышйысьӧс камышъясын дзебсьӧм водзвылас.
Наолы терпитны вермытӧг окота вӧлі ӧтлаасьны ваяскӧд, да сійӧ эз кут кадсӧ воштыны карликъясӧс вӧтӧдӧм вылӧ.
* * *
Бадьяс пӧвсын сійӧ кадын век на муніс рукопашнӧй тыш.
Сӧмын кымынкӧ валы удайтчис петны свалкаысь; безопаснӧй ылнаӧ сувтӧмӧн, найӧ шыблалісны дротикъяс крука бедьяс отсӧгӧн.
Но кольысь ваяслӧн положениеыс вӧлі надеятӧм: карликъяс сражайтчисны слабмытӧм ярлунӧн да вермисны найӧс асланыс лыднас.
Победаыс вӧлі тӧдчымӧн карликъяслӧн, да сӧмын уламръяслӧн сюйсьӧмыс вермис вежны положениесӧ.
Нам да Гав гӧгӧрвоисны тайӧ сэтшӧм жӧ бура, кыдз Нао, да котӧртісны отсӧг вылӧ ваяслы став ӧднас, кутшӧм налӧн вӧлі.
Кор найӧ матысмисны битва дінӧ, дас кык рыжӧй карлик да дас мужик да нывбаба ваяслӧн куйлісны нин му вылын кулӧмӧн.
Нао из моз грымгысис карликъяс вылӧ.
Сылӧн зэв ыджыд паличыс бӧрйытӧг жугӧдліс черепъяс, сюрсалыяс, морӧсъяс карликъяслысь.
Эз на удитны карликъяс асас воны, кыдз Нам да Гав, ас ӧчередӧн, уськӧдчисны на вылӧ, сійӧ жӧ кадын, виччысьтӧм отсӧг вӧсна ваяслӧн кыпыдлун содіс да найӧ кутісны карликъясӧс лыйлыны асланыс страннӧй ӧружиеӧн.
Рыжӧй карликъяслӧн рядъясыс гудрасисны кыдзсюрӧ.
Кымынкӧ воин уськӧдчисны котӧртны, но вождьыслӧн горӧдӧмыс сувтӧдіс найӧс, да найӧ бара, топыд чукӧрӧ ӧтлаасьӧмӧн, чургӧдісны копьёяссӧ ёсьяснас.
Тышкасьӧм ӧти здук кежлӧ сувтыштліс.
Тайӧ коластас ваяс эз карликъяс моз вӧчны, а разӧдчисны быд бокӧ.
Найӧ ёнджыкасӧ надейтчисны эз кияс вын вылӧ, а лыйлан снарядъяс вылас да лыйсисны ылысянь.
Но вот бара заводитісны сынӧдын шутлявны снарядъяс: тайӧ ваяс, став дротикъяссӧ лыйлӧм бӧрын, заводитісны шыблавны изъяс асланыс шензян бедьяснас.
Нао чукӧртіс му вылын туплясьысь копьёяс, шыблаліс найӧс противникъяслы, а сэсся пондіс найӧс пӧдтыны изъясӧн.
Рыжӧй карликъяс аддзисны, мый найӧ рядъясысь пондісны воинъяс чинны да гӧгӧрвоисны, мый найӧс дзикӧдз вермасны, оз кӧ найӧ пырны рукопашнӧй бойӧ врагъясыскӧд.
Найӧ уськӧдчисны бойӧ, но налы некод эз паныдась туй вылас: ва да уламръяс сетісны налы туй, медым уськӧдчыны мышсяньыс.
Ваяс кӧ эськӧ вӧліны сэтшӧм жӧ вӧрысьӧсь, кыдз уламръяс, найӧ эськӧ вермисны кокньыда вешйыны рукопашнӧйысь да ылысянь эськӧ лыйлісны карликъясӧс.
Но найӧ эз чорыда кутчысьны кок вылас да, кор карликъяс пондісны вӧтӧдны ӧтка ваясӧс, найӧ повзисны да пӧшти эз водзсасьны.
Победа бара катовтчис рыжӧй карликъяс дорӧ.
Нао косясянінсянь вӧлі бокын да ёна видзӧдіс сражайтчӧм вылӧ.
Сійӧ казяліс, мый карликъяс ёна кывзӧны гӧлӧссӧ асланыс вождьлысь — латшкӧс кузь пиня мортлысь, кодлӧн сьӧд тошкас вӧліны нин дзор юрсияс.
Сэк Нао решитіс вины сійӧс.
Тайӧ эз вӧв кокни: морт дас вит кымын топыд кольчаӧн гӧгӧртӧдісны вождьӧс.
Лёкысь равзӧмӧн Леопард пи уськӧдчис сы дінӧ, ас туй вывсьыс ставсӧ жугӧдӧмӧн.
Но копьёяслӧн тшӧтьыс потшис сійӧс вождьысь.
Копьёяс пырлісны сійӧ тушаӧ, нетшкисны сійӧс.
Кор сійӧ мездысьліс ӧти копьёысь, сы пыдди быдмисны кык выль.
Намӧс да Гавӧс отсӧг вылӧ чукӧстӧм бӧрын Нао чукӧртіс став вынсӧ да, дорйысьяс ряд пыр сюйсьӧмӧн, паличӧн ёна кучкӧмӧн, жугӧдіс вождьлысь черепсӧ.
Тайӧ секундаӧ удитісны воны Нам да Гав да найӧ сідзжӧ уськӧдчисны карликъяс вылӧ.
Рыжӧй карликъяс кулӧмысь полӧмла дрӧгмуніны.
Выныс уламръяслӧн, кодъяс пӧрӧдісны медбур воинъясысь застава да виисны вождьӧс, налы кажитчис венны вермытӧмӧн.
Найӧ тышкасисны эськӧ медбӧръя мортӧдз, вождьлӧн кӧ гӧлӧсыс руководитіс наӧн, но мыйӧн сылӧн гӧлӧс ланьтіс, найӧ пышйисны бӧрӧ видзӧдлытӧг, тыш местасӧ победительяслы кольӧмӧн.
Витӧд глава
ЖЕБМӦМ ПЛЕМЯ
Комын мужчина да дас нывбаба куйлісны му вылын.
Ранитчӧмъясысь ӧти юкӧныс должен вӧлі кувны вой пуксьытӧдз, мӧдыс олас на нӧшта лун мӧд; сэсся кымынкӧ морт, омӧльджыка ранитчӧмъясыс, вермисны бурдны.
Но ранитчӧм рыжӧй карликъяс долженӧсь вӧлі лоны суровӧй законлӧн жертваясӧн.
Ачыс Нао не ӧтикысь нарушитліс тайӧ законсӧ, но гӧгӧрвоис, мый сэтшӧм неумолимӧй врагъяскӧд, кыдз рыжӧй карликъяс, сійӧс колӧ олӧмӧ пӧртны ниӧти жалиттӧг.
Та вӧсна сійӧ эз мешайт аслас спутникъяслы да ваяслы помӧдз виавны ранитчӧмъяссӧ.
Тайӧ уна кад эз босьт.
Сэсся ваяс пондісны тӧждысьны асланыс ранитчӧм соплеменникъяс йылысь.
Ранаяс лечитӧмын найӧ петкӧдлісны искусство да сноровка, кутшӧмъясӧс эз тӧдлыны уламръяс.
Нао гӧгӧрвоис, мый ваяс тӧдӧны унджык, мукӧд сылы тӧдса племя дорысь, но олӧмыс муртса тӧдчӧ найӧ телӧын.
Вӧрӧмъясыс налӧн вӧліны ньӧжмыдӧсь да неувереннӧйӧсь; сӧмын кыкӧн либӧ куимӧн найӧ вермисны лэптыны ранитчӧм ёртӧс.
Пӧраӧн найӧс босьтлывліс кутшӧмкӧ аслыссяма измӧм; найӧ дырӧн сулавлісны дзик вӧрзьывтӧг, синъясыс видзӧдісны ӧти чут вылӧ, да киясыс ӧшавлісны туша пӧлӧныс, быттьӧ жугалӧм увъяс.
Нывбабаясыс ваяслӧн, пӧжалуй, вӧліны вӧрысьджыкӧсь, пелькджыкӧсь да сюсьджыкӧсь мужчинаяс дорысь.
Ваяс пӧвсын мыйкӧдыра олігӧн, Нао приметитіс, мый племянас управляйтӧ нывбаба.
Но и нывбабаяслӧн вӧлі сэтшӧм жӧ шогсян чужӧм, сэтшӧм жӧ блуждающӧй гудыр синъяс, да юрсиыс найӧ юр вылын быдмис сэтшӧм жӧ шоч чукӧръясӧн.
На вылӧ видзӧдігӧн Леопард пилы невӧляысь дум вылас усьліны аслас племяса нывбабаяс, сук да кузь юрсияс Гаммлалӧн.
Кык нывбаба ваяс матыстчисны уламръяс дінӧ да видлалісны налысь ранаяссӧ.
Найӧ нежнӧя инмӧдчисны чуньяснас доймӧм яй дінӧ, дой вӧчтӧг.
Ваяс чышкисны вирсӧ ароматическӧй коръясӧн, вевттисны ранаяссӧ чабралӧм турунӧн да кӧрталісны лианаясӧн.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый уламръяс да ваяс костын союз заключитӧма.
Нао мӧвпыштіс, мый ваяс абуджык сэтшӧм лёкӧсь, кутшӧмӧсь сылӧн соплеменникъяс, людоедъяс да рыжӧй карликъяс.
И сійӧ эз ӧшыбитчы аслас мӧвпъяснас.
Ваяслӧн предокъясыс заводитісны лӧсавны изъяс да обжигайтны копьё помъяссӧ водзджык став мукӧд йӧзысь.
Сюрс вояс уна лыда ва племя ыджыдаліс вӧръяс да равнинаяс вылын.
Найӧ вӧліны медъён йӧз.
Налӧн оружиеыс врагъяслы вӧчліс кулан ранаяс, найӧ кужисны пользуйтчыны биӧн да мукӧд кочевӧй племяяскӧд тышкасигӧн пыр вермывлісны.
Сійӧ кадъясын ваяс вӧліны тушанас ыджыдджыкӧсь, мускулъясыс вӧліны жугӧдны вермытӧмӧсь да эз тӧдлыны мудзӧм.
Найӧ сёрнитісны ас костаныс членораздельнӧй шыясӧн, да кывйыс налӧн вӧлі медозыр став морт кывъясысь.
Ва племя плодитчис да размножайтчис.
Тадз вӧлі уна сюрс во сайын.
Но сэсся некутшӧм ортсыса помкаястӧг племя дугдіс быдмыны.
Ваяс эз и казявны тайӧс, кыдз эз казявны ассьыныс вочасӧн, но дугдывтӧм жебмӧмсӧ.
Быд водзӧ чужысь поколение кутіс лоны слабджыкӧн важсьыс.
Ваяслӧн кывйыс дугдіс озырмыны выль кывъясӧн, а сэсся найӧ пондісны вунӧдны уна важъяссӧ.
Сійӧ жӧ лои и кыйсян мудеритӧмъясын: выльяссӧ эз вермыны лӧсьӧдны да и важъяссӧ вунӧдісны.
Оружие налӧн омӧльтчис, да найӧ пӧшти вунӧдісны пользуйтчыны наӧн.
Мӧвпыс налӧн лои дыш да омӧля вӧрысь.≠
Ваяс регыдӧн мудзлісны ӧні быд уджысь, уна узисны да этша сёйисны.
Вӧвлывлі, мый тӧвнас найӧ узьлісны ошъяс моз.
Поколениеысь поколениеӧ ваяслӧн слабмис способность размножайтчыны.
Нывбабаяс мучитчӧмӧн чужтылісны ӧти-кык кага, да кагаясыс вӧліны жебӧсь.
Уна нывбаба кольліс бесплоднӧйӧн.
Но нывбабаяс мужчинаяс серти омӧльджыка жебмисны: найӧ вӧліны вӧрысьджыкӧсь, да мускулъясыс налӧн вӧліны ёнджыкӧсь.
Вочасӧн торъялӧмыс мужчинаяс да нывбабаяс костын быри: найӧ вӧралісны, чери кыйисны, вӧчалісны орудиеяс да оружие ӧткодя мужчинаяскӧд да ӧтлаын мужчинаяскӧд сражайтчисны.
Ёнджык, деятельнӧйджык да жизнеспособнӧйджык противникъяс вочасӧн йӧткисны ваясӧс рытыв-лунвылӧ.
Зэв уна ваӧс бырӧдісны рыжӧй карликъяс.
Кзамъяс виалісны найӧс лыдтӧг.
Ваяс довъялісны му вылын, быттьӧ ун йылысь; налӧн вӧліны ӧткымын орудиеяс сложнӧйджыкӧсь противникъяслӧн дорысь, да налӧн колисны кымынкӧ навыкъяс, кодъяс висьтавлісны сы йылысь, мый войдӧр найӧ бурджыка мӧвпавлісны.
Врагъяс йӧткисны найӧс юясӧн ойдан местаясӧ, нездоровӧй, нюра местаясӧ, кӧні эз куж эськӧ овны некутшӧм племя.
Ваяс миритчисны тайӧн да эз водзсасьны.
Найӧ вӧчлісны оланінъяс ыджыд пещераясын, кодъясӧс кодйисны муувса шоръяс да кодъяс йитчисны ас костаныс чукыля ущельеясӧн.
Позьӧ чайтны, мый найӧ эз тӧдны асланыс жебмӧм йылысь, но чувствуйтісны асьнысӧ слабӧн, омӧльджыка вӧрысьясӧн противникъяс дорысь да эз радейтны тышкасьны.
Дзебсян искусствоын найӧ воисны совершенствоӧдз: ни ӧти животнӧй эз кужлы сэтшӧм бура ассьыс коктуйяссӧ дзебны; му пытшса оланінъяссӧ ваяс сэтшӧм бура маскируйтлісны, мый найӧс эз вермыны корсьны весиг понъяс да кӧинъяс, не сӧмын морт, кодлӧн обоняниеыс слабджык животнӧйяс серти.
Сӧмын ӧти случайын тайӧ полысь да вялӧй йӧз вӧвліны отважнӧйӧсь да повтӧмӧсь: кор колӧ вӧлі мездыны соплеменникӧс, кодлы грӧзитіс опасность.
Коркӧ важӧн тайӧ товарищескӧй чувствоыс вӧчліс племясӧ непобедимӧйӧн; ӧні сійӧ грӧзитіс племялы дзикӧдз бырӧмӧн.
Тайӧ чувствоясыс и тшӧктісны ваяслы уськӧдчыны отсавны ранитчӧмлы, кодӧс спаситіс Нао.
Видзӧдтӧг сы вылӧ, мый рыжӧй карликъяс вӧліны налӧн нэмӧвӧйся врагъясӧн, ваяс эз повзьыны петны камышъяс сайӧдысь, медым мездыны ранитчӧм ёртӧс.
Нао отсӧгтӧг рыжӧй карликъяс бырӧдісны эськӧ став племясӧ.
* * *
Кор ваяс кӧрталісны сылысь ранаяссӧ, Леопард пи бергӧдчыліс гранитнӧй трӧпа вылӧ сэтчӧ кольӧм Биа плетёнкаясла.
Плетёнкаяс вӧліны дзоньвидзаӧсь, да гажа Би ломтысис наын.
Тайӧ аддзӧм бӧрын Нао нӧшта ёнджыка чувствуйтіс победалысь кыпыдлунсӧ.
Сійӧ эз пов кольччыны Битӧг: карликъяслӧн бипуръясыс сотчисны на; та кындзи, сійӧ вермис босьтны бисӧ ваяслысь.
Но сылы эськӧ вӧлі дӧсаднӧ воштыны тайӧ Бисӧ, кодӧс завоюйтӧма вывті ыджыд уджъясӧн да лишениеясӧн.
Нао торжествоӧн нуис плетёнкасӧ ваяс оланінӧ.
Ваяс любопытствоӧн видзӧдлісны плетёнка вылӧ, да нывбаба — племялӧн вождь — качайтыштіс юрнас.
Леопард пи заводитліс кияснас объяснитны, мый сылӧн племя воштіс Бисӧ да мый сійӧ кужис бара судзӧдны сійӧс.
Но некод сійӧс эз гӧгӧрво.
Нао решитіс, мый ваяс сэтшӧм племяяс пиысь, кодъяс оз тӧдны, мый позьӧ шонтысьны ыркыд лунъясӧ, вӧтлыны вой да жаритны сёянтор.
Пӧрысь Гоун висьтавліс сылы татшӧм шудтӧм йӧз йылысь.
Ёна жалитігтырйи Нао кӧсйис петкӧдлыны ваяслы, кыдз пестыны бипур, но друг аддзис, мый ӧти нывбаба кучкалӧ изсӧ изйӧн.
Быд кучкигӧн изъясысь петавлісны бикиньяс.
Повзьӧмӧн да шензьӧмӧн Нао аддзис, кыдз тайӧ бикиньяссянь кос турун йылын ломтысьны пондіс ичӧтик би.
Нывбаба виччысьӧмӧн да кужӧмӧн пӧльтіс сійӧс лолалӧмнас, да регыд югыд да гажа би кутіс сёйны кор да ув чукӧр.
Леопард пи быттьӧ кынмис.
— Ваяс дзебӧны бисӧ изъясын! — горӧдіс сійӧ.
Сійӧ кӧсйис видзӧдлыны чудеснӧй изъяссӧ.
Нывбаба эскытӧг бокӧ чеччыштіс.
Но мӧвпыштіс, мый тайӧ мортыс спаситіс став племясӧ да нюжӧдіс сылы изъяссӧ.
Нао горша видлаліс найӧс, но кор эз аддзы весиг потӧмин, нӧшта ёнджыка шензис.
Сійӧ малыштіс изъяссӧ — найӧ вӧліны кӧдзыдӧсь.
— Би вӧлі тайӧ изъяс пытшкын...
Мыйла сійӧ эз шонты сійӧс? — шензьӧмӧн юаліс сійӧ.
Да сійӧ тэрыба бӧр сетіс изъяссӧ нывбабалы, тыр смутнӧй тревогаӧн да недовериеӧн, кодъяс чужӧны пемыд вежӧрын гӧгӧрвотӧмторъяс аддзигӧн.
Квайтӧд глава
ВАА СТРАНА ПЫР
Ваяс да уламръяс мунісны ваа Странаті.
Ва вӧлі быдлаын: сулалан нюръясын, кӧні быдмӧны вӧлі еджыд да виж кувшинкаяс, водянӧй лилияяс, стрелолистникъяс, сочевицаяс, вербейникъяс, тростникъяс да камышъяс; торфянӧй гуранъясын, кодъяс вӧліны зэв опаснӧй налькйӧн; вадъясын, кодъяс нюжалісны помтӧм цепӧн да торйӧдчисны мӧда-мӧдысь векни лыа, из либӧ гӧрд сёй перемычкаясӧн; юясын, ыджыд да ичӧт шоръясын; ва петіс му улысь ключьясӧн да источникъясӧн, визувтіс мыльк бокъясысь журган потокъясӧн да усьліс скалаяс вывсянь гымалан водопадъясӧн.
Ваяс тӧдісны ӧні, мый уламръяс мунӧны рытыв-войвывлань.
Найӧ колльӧдісны ассьыныс спаситысьяссӧ ваа Страна границаясӧдз, корсисны дженьыдджык да безопаснӧй туйяс.
Местаяссӧ найӧ тӧдісны зэв бура.
Пӧраӧн ваяс нуӧдісны ас бӧрсяньыс уламръясӧс сэтшӧм гуся трӧпаясті да проходъясті, кодъясӧс найӧ некор эськӧ эз казявны, путешествуйтісны кӧ таті колльӧдысьястӧг; мукӧддырйи ваяс стрӧитісны пуръяс вадъяс вомӧн вуджӧм могысь, пӧрӧдлісны пуяс пропасть вомӧн, йитлісны юлысь кык берегсӧ лианаясысь вӧчӧм ӧшалан поскӧн.
Но такӧд тшӧтш налӧн став поступокъясыс да движениеясыс вӧліны неувереннӧйӧсь, быттьӧ найӧ муртса садьмисны узьӧмысь либӧ, мӧдарӧн, вермасьӧны унзількӧд.
Тайӧ местаяс озырӧсь вӧліны сёянӧн.
Ваяс тӧдісны зэв уна пӧлӧс сёйны туян растение да вывті искуснӧя кыйисны чери.
Найӧ ӧткодь кокньыда виалісны черисӧ дротикъясӧн, кыйисны лианаясысь кыӧм тывъясӧн, а войясын манитісны факелъясӧн ляпкыд местаясӧ, кытысь кокньыда позьӧ вӧлі кыскыны найӧс куш киӧн.
Рытъясын ваяс радейтлісны пукавны бипур гӧгӧр мӧда-мӧд дінӧ топӧдчӧмӧн.
Ощущениеыс, мый ас племяса йӧз матынӧсь, сетліс налы долыдлун да быттьӧ кисьтліс выль вынъяс найӧ слабмӧм, жебмӧм телӧясас.
Уламръяс, мӧдарӧ, разӧдчывлісны быд бокӧ, торъя нин Нао, коді радейтліс ӧтнас кольччывны.
Тшӧкыда, бипур дінын пукалігӧн, ваяс сьылісны монотоннӧй сьыланкыв, кӧні прославляйтчисны героическӧй уджъяс важӧн кулӧм поколениеяслӧн.
Леопард пиӧс ваяслӧн сьыланкывъясыс мыйлакӧ вайӧдлісны шогӧ.
Но сы пыдди сійӧ зэв ыджыд интересӧн следитіс найӧ кыйсян ногъяс да ухваткаяс бӧрся, сы бӧрся, кыдз найӧ уджалӧны, да торъя нин сы бӧрся, кыдз найӧ вӧдитчӧны асланыс метательнӧй снарядъясӧн да шедӧдӧны изъясысь Би.
Ваяс, кодъяс тырӧмаӧсь вӧлі Нао дінӧ благодарностьӧн, сыысь нинӧм эз дзебны.
Сылы сетлывлісны найӧ видлавны ассьыныс оружиесӧ да орудиеяссӧ, да, кор ӧтчыд, на пиысь ӧти ва воштіс ассьыс метательнӧй снаряд, найӧ Нао дырйи вӧчисны выльӧс.
Нывбаба-вождь козьналіс Наолы сэтшӧм снарядсӧ, да регыд сійӧ велаліс вӧдитчыны сійӧн ваяс моз жӧ лӧсьыда, но ёнджык вынӧн.
Но изъясысь Би перйыны Нао эз сэтшӧм регыда велав, сійӧ дыр поліс тайӧ чудоысь да сӧмын ылысянь видзӧдіс, кыдз перйӧны бикиньяс.
Недоумение да полӧм тӧдтӧмтор водзын босьтлісны сійӧс татшӧм случайясас.
Но вочасӧн сійӧ велаліс тайӧс видзӧдны, да полӧмыс вежсис любопытствоӧн.
Регыд Нао велаліс ва кывйысь гӧгӧрвоны дас-дас кык кыв да комын кымын пас тайӧ племялысь, кодъяс вежлісны кывъяссӧ. Тайӧ выль тӧдӧмъясыс сылы отсалісны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ваяс эз дзебны Бисӧ изъяс пытшкӧ, а Биыс природасянь нин вӧлі сы пытшкын.
Би чеччыштліс кучкигӧн да уськӧдчывліс кос турун вылӧ; но сы понда, мый чужигас сійӧ вӧлі зэв слаб, сылы эз удайтчывлы ньылыштны пырысь пыр жӧ добычасӧ.
Нао нӧшта нин ёнджыка успокоитчис, кор аддзис, мый ваас перйӧны Бисӧ самӧй прӧстӧй изъясысь.
Кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый изйысь Би перйӧмын чудеснӧйыс нинӧм абу, сійӧ дзикӧдз дугдіс повны.
Ваяслысь юасьӧмӧн сійӧ тӧдмаліс, мый та могысь колӧ имеитны кык разнӧй из: биаиз да еджыд колчедан.
Сійӧ и ачыс пробуйтліс перйыны Би.
Бикиньясыс чукӧръясӧн петавлісны изъясысь, кодъясӧс сійӧ кучкаліс мӧда-мӧд бердас аслас ён да тэрыб киясӧн, но, кыдз сійӧ эз старайтчы, сылы эз удайтчы ӧзтыны весиг медвӧсни турун.
* * *
Ӧтчыд, рӧмдытӧдз ёна водзджык, ва племя сувтіс шойччыны ыджыд вадса лыа берег вылӧ.
Бӧръя лунъясын сулаліс бур поводдя. Сынӧд вӧлі кос да кӧдзыд.
Небесаын лэбзис турияслӧн стая.
Йӧз матысмӧмла повзьӧмӧн камышъяс пӧвсын жӧдзисны жыдачьяс.
Кытыськӧ ылысянь кыліс левлӧн равзӧм.
Ваяс пестісны кык ыджыд бипур.
Нао, дзонь чукӧр кос, пӧшти сотчӧм турун заптӧмӧн, пондіс перйыны изъясысь бикиньяс.
Сійӧ вӧчис тайӧ уджсӧ упорствоӧн да страстьӧн, но нинӧм эз артмы.
Сійӧс босьтіс сомнение: эз-ӧ ваяс дзебны сыысь кутшӧмкӧ тайна?
Тайӧ мӧвпыс сэтшӧма шызьӧдіс сійӧс, мый кӧсйис нин шыбытны изъяссӧ, но бӧръявылас кучкис найӧс мӧда-мӧд дінас сэтшӧм вынӧн, мый биаизйыс потіс.
И друг... сьӧлӧмыс Наолӧн дугдіс пессьыны:
ӧти турун пом ӧзйис!
Виччысьӧмӧн пӧльтігтырйи уламр вуджӧдіс бисӧ кос кор вылӧ, да регыд гажа Би пондіс сёйны став заптӧм уввуж лӧпсӧ.
Нао, муртса лолалӧмӧн, видзӧдіс бипур вылӧ.
Сійӧ испытывайтіс сэтшӧм радлун, кутшӧмӧс эз сетны сылы энь тигр вылын победа, кзамъяслысь Би мырддьӧм, мамонтъяскӧд союз, рыжӧй карликъяслысь вождьӧс виӧм.
Сизимӧд глава
ГОЛУБӦЙ ЙӦЗ
Уламръяс да ваяс вомӧналісны странаӧс, кӧні арыс вӧлі тшӧтш сэтшӧм жӧ шоныд, кыдз гожӧм.
Сэсся найӧ пырисны сук ягӧ.
Пемыд чащасӧ вӧлі гартӧма лианаясӧн, потшӧма чуткасян быдмӧг стенъясӧн, код пыр ваяс писькӧдісны туйсӧ биаиз пуртъясӧн.
Нывбаба-вождь сетіс гӧгӧрвоны Наолы, мый ваяс эновтасны уламръясӧс, мыйӧн петкӧдасны найӧс яг сайӧ, сы понда мый водзӧ куйлысь муяс налы абу тӧдсаӧсь.
Найӧ тӧдісны сӧмын, мый водзын эм равнина, а сы сайын гӧра, кодӧс ущелье юкӧ кык пельӧ.
Нывбаба-вождь висьталіс, мый равнина вылын да гӧраяс гӧгӧр йӧз абуӧсь, но вӧрын олӧны кымынкӧ племя.
Сійӧ заводитліс петкӧдлыны Наолы кутшӧмӧсь найӧ.
Нао гӧгӧрвоис, мый найӧ паськыд морӧса да мощнӧй кияса великанъяс; найӧ Би оз пестыны да оз тӧдны членораздельнӧй сёрни.
Лунся сьӧкыд переход помын вӧр пондіс шочмыны.
Пуяс быдмисны эз сэтшӧм сука; коластъясӧдыс нюглясисны животнӧйясӧн лӧсьӧдӧм трӧпаяс; кӧнсюрӧ паныдасьлісны кушинъяс.
Насекомӧйяс, гадъяс, зверьяс, лэбачьяс пондісны сюравлыны век тшӧкыдджыка да тшӧкыдджыка, да шуштӧм шынитӧв сетіс места пыр том да напряженнӧй олӧм гӧлӧсъяслы.
* * *
Рытъя вылыс нывбаба-вождь шыасьтӧг индіс чуньнас фиговӧй пуяс чукӧрлань.
Нао аддзис сэн кутшӧмкӧ голубӧй туша.
Прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын сійӧ тӧдіс мортӧс.
Рыжӧй карликъясӧс помнитӧмӧн Нао пондіс тіравны скӧрысла да тревога вӧсна.
Голубӧй морт казяліс локтысьясӧс да ӧти здукӧн дзебсис.
Ва племя сувтіс да ӧтлаасис чукӧрӧ.
Племяса воинъясысь медпӧрысьыс пондіс висьтавны.
Сійӧ висьталіс голубӧйяслӧн чудовищнӧй вын йылысь, страшнӧй лёклун йылысь, коді босьтлӧ найӧс сэк, кор мукӧд мувывса йӧз мыччысьлӧны найӧ оланін дінын либӧ мунӧны накӧд ӧти туйӧд.
Сійӧ содтіс, мый, голубӧй йӧз оз вермыны терпитны шум да горзӧмъяс.
— Батьяс миян батьяслӧн, — помаліс сійӧ, — мирнӧя олісны накӧд суседъясӧн.
Найӧ уступитлісны вӧрын туй голубӧй йӧзлы, да найӧ некор эз нападитлыны на вылӧ.
Нывбаба-вождь сӧгласие петкӧдлӧм могысь копыртліс юрсӧ да лэптіс вывлань ассьыс жезл.
Став племя, бокӧ кежӧмӧн, муніс сы бӧрся смоковницаяс пӧвсын нюглясьысь трӧпаті, да регыд петіс паськыд кушинӧ, коді, тыдалӧ, неважӧн сотчӧма чардби помысь: сотчӧм пуяслӧн пӧимыс абу на вӧлі тӧвзьӧма тӧвнас.
Татчӧ воӧм бӧрын Нао пырысь-пыр аддзис фиговӧй пу вуджӧрын голубӧй гӧна мортӧс.
Внимательнӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын джынвыйӧ пемыд чащаысь Нао аддзис нӧшта кык голубӧй мортӧс.
Сійӧ эз удит найӧс петкӧдлыны аслас спутникъяслы, кыдз куст увъясыс вешйисны да кушинӧ чеччыштіс кутшӧмкӧ ён да куснясьысь существо.
Сійӧ петкӧдчис сэтшӧм ӧдйӧн, мый уламръяс весиг эз казявны, кыдзи тайӧ существо ветлӧдліс: зверьяс моз — нёль кокӧн али морт ногсӧн — кык кокӧн.
Кажитчӧ, мый голубӧй морт лажыньтчис; бӧр кокъясыс сылӧн нюжӧдчисны му вывті, а водзсаясыс пыксисны му весьтӧ улӧ ӧшӧдчӧм пу ув вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв ыджыд; вомкаличьясыс — гиеналӧн кодь; синъясыс гӧгрӧсӧсь да югъяланаӧсь — кӧинлӧн кодь; черепыс кузь да плавкӧс, пӧшти плештӧм; морӧсыс левлӧн кодь ён, но паськыдджык.
abu
Сук голубӧй гӧн вевттис сылысь став тушасӧ.
Сӧмын морӧс форма сертиыс да пельпомъяс сертиыс Нао признайтіс тайӧ существоын мортӧс; юрыс сылӧн мунӧ вӧлі ош вылӧ либӧ буйвол вылӧ, а нёль кисӧ Нао эз аддзывлы весиг ӧти животнӧйлысь.
Кушинын чукӧртчӧм йӧз вылӧ эскытӧг да скӧра видзӧдлӧм бӧрын голубӧй морт чеччис бӧръя кияс вылас да пыдісянь горӧдіс.
Пырысь-пыр жӧ кушинӧ пуяс сайсянь петісны нӧшта кымынкӧ голубӧй морт.
Тан вӧліны куим мужчина, дас кык нывбаба да кымынкӧ челядь.
Ӧти мужчина торъяліс аслас зэв ыджыд тушанас.
Сылӧн кер кодь кыз киясыс вермисны кокньыда пӧдтыны тигрӧс да пӧрӧдны бизонӧс.
Голубӧй йӧзлӧн эз вӧв некутшӧм оружие.
На пӧвсысь сӧмын кыкӧн-куимӧн кутісны киясас ӧнъя нетшыштӧм увъяс, кодлӧн коръясыс вӧлі усьтӧмӧсь на.
Гӧлубӧй йӧз пиысь ӧтик матыстчис ваяс да уламръяс дінӧ, а сійӧ кадын мукӧдъясыс кыдзсюрӧ горзісны.
Сійӧ кучкаліс асьсӧ кулакӧн морӧсас, да еджыд клыкъясыс сылӧн югъялісны джынвыйӧ восьса да тіралан паръяс сайын.
Нывбаба-вождь пас серти ваяс отступитісны тэрмасьтӧг да ни ӧти шытӧг.
Важысянь голубӧй мортъяслысь ногъяссӧ тӧдӧмӧн, найӧ эз вӧчны лишнӧй вӧрӧмъяс да виччысисны быд шумысь.
Нао вӧчис ваяс моз жӧ, найӧ опытность вылӧ надейтчӧмӧн.
Водзын сулалысьяс Нам да Гав бӧбмисны да секунда вылӧ сёрмисны, а кор найӧ мӧдӧдчисны Нао бӧрся, туйыс вӧлі потшӧма нин кушинті разӧдчӧм голубӧй йӧзӧн.
Гав уськӧдчис вӧр чащаӧ. Нам котӧртіс кушинті.
Кык чеччыштӧмӧн ӧти нывбаба вӧтӧдіс сійӧс да потшис сылы туйсӧ.
Сійӧ уськӧдчис бокӧ, вильдіс да усис.≠
Нам эз удит весиг босьтчыны оружие дінӧ, кыдзи кык зэв ыджыд ки кватитісны сійӧс да лэптісны сынӧдӧ.
Вывті сьӧкыдтор личкис сылысь пельпомсӧ да эз лэдз вӧрзьыны, и сійӧ друг асьсӧ чувствуйтны пондіс сэтшӧм слабӧн, кыдз сайга тигр лапаяс улын.
Сійӧ аддзис, мый Нао ылын да оз удит локны сы дінӧ отсавны; сійӧ гӧгӧрвоис, мый водзсасьӧмысь нинӧм оз артмы да покорнӧя виччысис кулӧм.
Нао эз вермы равнодушнӧя видзӧдны, кыдз виӧны сылысь спутниксӧ.
Палич да копьё кватитӧм бӧрын сійӧ кӧсйис уськӧдчыны голубӧй морт вылӧ, но нывбаба-вождь кутіс сійӧс киӧдыс.
— Сулав! — шуис сійӧ.
Сійӧ объяснитіс Наолы, мый сэтчӧ вотӧдз голубӧй морт удитас вины Намӧс.
Нао колебайтчис: дорйыны ёртӧс, али сійӧн сӧмын ӧддзӧдас сылысь помсӧ.
Голубӧй морт кутіс юношалысь тушасӧ сынӧдын да, пиньяснас гольскӧмӧн, бӧрйис, кутшӧм пу бердӧ жугӧдны сылысь юрсӧ...
Но друг сійӧ лэдзис синъяссӧ сійӧ кияс вылын вӧрзьытӧг куйлысь туша вылӧ, да сылӧн чужӧм выражениеыс раммис.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн лэдзис юношаӧс му вылӧ.
Нам кӧ эськӧ петкӧдліс повзьӧмсӧ либӧ заводитіс котӧртны, грознӧй кияс бара кватитісны эськӧ сійӧс.
Но Нам гӧгӧрвоис тайӧс да куйліс шой моз.
Голубӧй йӧзлӧн став племяыс — мужчинаяс, нывбабаяс да челядь — чукӧртчис Нам гӧгӧр.
Найӧ смутнӧя чувствуйтісны, мый Нам мунӧ на вылӧ.
Кзамъяс да рыжӧй карликъяс на вылӧ мунӧм вӧсна эськӧ окотаысьджык виисны, но голубӧй йӧзлӧн мӧвпыс нӧшта эз на садьмы, найӧ некор эз кыйсьывны да эз воюйтны, сёйисны растительнӧй сёян да налӧн эз вӧвны врагъяс.
Инстинктивнӧя найӧ ненавидитісны хищникъясӧс, кодъяс сёйисны раненӧйясӧс да челядьӧс; пӧраясӧн соперничестволӧн чувство кыскывліс косьӧ самецъясӧс, но найӧ некор эз вилыны турунсёйысь животнӧйясӧс.
Намлӧн му вылын куйлысь телӧ смущайтіс да тревожитіс голубӧй йӧзӧс; но мӧдарсянь, юношалӧн вӧрзьывтӧмыс обезоруживайтіс найӧс.
Найӧ быдторйын пример вылӧ босьтлісны сӧмын ӧтикӧс, кодлысь ыджыдалӧмсӧ признавайтлісны весиг на пиысь медъёнъясыс.
Сійӧ нуӧдіс ас бӧрсяыс став племясӧ, бӧрйис туй да сувтлыны местаяс.
Сы понда, мый сійӧ нинӧм эз вӧч Намӧс, голубӧй мортъяс пиысь некод эз лысьт кучкыны либӧ курччыны юношаӧс.
Да кымын дырджык найӧ видзӧдісны сы вылӧ, сымын эзджык окота вӧв вины сійӧс.
Намлы опасность эз нин грӧзит.
Пӧжалуй, ӧні сійӧ вермис эськӧ мунны голубӧй йӧз бӧрся да весиг овны накӧд.
Мый опасность коли нин, Нам гӧгӧрвоис сідз жӧ бура, кыдз войдӧр чувствуйтіс ассьыс кулӧмсӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник лэптыштчис му вылысь да сувтіс виччысьӧмӧн.
Голубӧй йӧз нӧшта мыйкӧдыра видзӧдісны сы бӧрся дзебӧм эскытӧмӧн.
Сэсся ӧти нывбаба аддзис выльысь петӧм свежӧй куст, нетшыштіс сійӧс да пондіс надзӧникӧн вильӧдны.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и мӧд заводитіс кодйыны вужъяс.
Регыд став племя вунӧдіс Нам йылысь.
Юноша вӧлі свободнӧй.
Сійӧ надзӧн муніс Нао дінӧ, коді синсӧ вештывтӧг видзӧдіс голубӧй йӧз бӧрся, кодъяс ветлӧдлісны кушинті сёян корсьӧм могысь.
Нам нӧшта ставнас дрӧжжитіс пережитӧй волнениеысь.
Сійӧ рад эськӧ вӧлі бырӧдны став голубӧй йӧзсӧ.
Но Нао эз чувствуйт ненависть тайӧ аслыссяма существояс дінӧ.
Сійӧ любуйтчис найӧ вынӧн, коді эз сетчы руд ошлы, да мӧвпаліс, мый голубӧй йӧз кӧ окотитісны, найӧ кокньыда вермисны эськӧ бырӧдны ваясӧс, кзамъясӧс, рыжӧй карликъясӧс да уламръясӧс.
Кӧкъямысӧд глава
ГӦРАСА УЩЕЛЬЕЫН
Коли кымынкӧ лун сійӧ кадсянь, кор уламръяс торйӧдчисны ваяскӧд.
Ваясӧн индӧм ущелье прӧйдитӧм бӧрын Нао, Нам да Гав воисны плоскогорье вылӧ.
Ар тані вӧлі кӧдзыдджык долинаын серти.
Небесаті мунісны помтӧм кымӧръяс, тӧв омляліс дзонь лунъясӧн дугдывтӧг, турун да коръяс сісьмисны куш му вылын, да насекомӧйяс лыдтӧг кулісны кӧдзыдысь изъяс улын, му потасъясын, сьӧкыд плодъясӧн вевттьӧм увъяс вылын, сісьман вужъяс пӧвсын да качайтчысь заяс вылын.
Кор тӧв недыр кежлӧ вӧтлывліс кымӧръяссӧ, кодзувъяс, кажитчис, кынтылісны пространствосӧ аслас кӧдзыд югыднас.
Войясын омлялісны кӧинъяс пӧшти дугдывтӧг; понъяс шога увтчисны; шочиника кывсьыліс повзьӧмӧн тырӧм горзӧм кӧрлӧн, сайгалӧн либӧ вӧвлӧн, кодъясӧс кыйисны хищникъяс, тигрлӧн вурзӧм, левлӧн равзӧм...
Уламръяс аддзылісны не ӧтчыд, кыдз бипур югыд сайын друг мыччысьлісны хищник синъяслӧн ӧзъян шомъяс.
Тӧв матысмигӧн пыр сьӧкыдджык кутіс лоны судзӧдны сёян.
Турунсёйысьяс безуспешнӧя корсисны сійӧс му вылысь, кодйисны му пытшкысь растениеяслысь вужъяссӧ, нетшкисны том пуяс да кулисны кырсьсӧ пуяс вылысь; плодсёйысь животнӧйяс часъясӧн ризъялісны увъяс улын сісьмысь плод корсьӧм могысь; яйсёйысьяс дугдывтӧг кыйӧдісны ассьыныс жертваяссӧ пӧскӧтинаяс вылын да ва юанінъясын, корсисны найӧс рӧмыд чащаын, вӧчлісны засадаяс скаласа гуранъясын.
Кӧдзыдъяс матысмӧмысь эз страдайтны сӧмын сэтшӧм животнӧйяс, кодъяс кужӧны гожӧмын заптыны сёян запас, да тӧлын узьысь зверьяс.
Мукӧдыслы быдсӧнлы вӧлі сьӧкыд: кӧдзыдъяс матыстчигӧн сёйны ковлӧ ёнджыка, а сёянтор бырлі,
Нао, Нам да Гав пӧшти эз тшыгъявны.
Вӧчӧм поход да приключениеяс испытайтӧм развитісны наын ловкость да предусмотрительность.
Ылысянь найӧ кылісны врагӧс либӧ добычаӧс; найӧ водзвыв тӧдісны ойдӧм, зэр да тӧв матысмӧм йылысь.
Быд вӧрзьӧм налӧн вӧлі стӧч арталӧма да сійӧ нуӧдіс веськыда колан цель дінӧ медэтша вын видзӧмӧн.
Ӧтчыд видзӧдлӧмӧн найӧ велалісны корсьны безопаснӧй туй отступитӧм вылӧ, надежнӧй пышъянін либӧ удобнӧй положение сражение вылӧ.
Найӧ тӧдтӧм местаясын аддзылісны туй перелётнӧй лэбачьяс уверенностьӧн.
Кӧть найӧ туй вылын паныдасьлісны гӧраяс, вӧр, вадъяс, юяс да нюръяс, кодъясӧс лолывлі гӧгӧртлыны, найӧ быд лунӧн матысмисны уламръяс кочуйтан местаяс дінӧ.
Ӧні сӧмын кымынкӧ переход торйӧдіс найӧс племясянь.
Ӧтчыд найӧ воисны мылькъя местаӧ.
Сьӧд сьӧкыд кымӧръяс вевттисны небесасӧ да, кажитчис, грӧзитіс вевттьыны и мусӧ.
На водзын зэв уна восьса туйяс пӧвсысь Нао бӧрйис кузь ущелье, код пыр сійӧ прӧйдитліс ичӧтдырйиыс кыйсьысь уламръяс отрядкӧд.
Сійӧ помнитіс тайӧ ущельесӧ, либӧ известнякъяс пӧвсын векни лентаӧн мунысьӧн, либӧ бокъясӧ паськалан площадкаясӧн, да тӧдіс, мый сійӧ помасьӧ крута лэччан туйӧн, коді тырӧма скалаясысь усьӧм жугалӧм изъясӧн.
Уламръяс приключениеястӧг прӧйдитісны ущельелысь кык коймӧд юкӧнсӧ.
Луншӧрын найӧ сувтісны шойччыны гӧгыльджын кодь площадка вылӧ, кодӧс гӧгӧртісны веськыда кайысь скалаяс.
Кытыськӧ му улысь кыліс шорлӧн жургӧм, коді усис пропастьӧ.
Кык пемыд розь тыдалісны скалаын, — тайӧ вӧліны известковӧй пещераӧ пыранінъяс.
Пӧтӧм бӧрын Нао пырис ӧти пещераас да дыр видзӧдіс сійӧс.
Сылы дум вылас усис, мый Фаум коркӧ петкӧдліс охотникъяслы скалаясын проходсӧ, коді лоӧ меддженьыд туйӧн равнина дінӧ.
Уна лыда охотникъяс отрядлы шатласьысь изъясӧн тырӧм крут откос вӧлі неудобнӧй; куим мортлы тайӧ туйыс тырвыйӧ лӧсяліс, и Нао решитіс корсьны сійӧс.
Сійӧ аддзис пещера стенын щель да пырис сэтчӧ.
Кымынкӧ сё гырддза прӧйдитӧм бӧрын сійӧ аддзис югыдлысь пятно: тыдалӧ, петаніныс вӧлі матын.
Нао вӧлі зэв доволен корсянтор аддзӧмӧн да бӧр локтіс аслас спутникъяс дінӧ.
Сылы паныд чеччис Нам.
— Ущельеын ошъяс... — заводитіс сійӧ.
Ловгоршысь петан равзӧм орӧдіс сылысь висьталӧмсӧ.
Нао уськӧдчис петанінӧ.
Сійӧ аддзис скала сайысь дзебсьӧм Гавӧс, да кык гигант-ошкӧс, кодъяс кык боксянь локтісны площадка дінӧ.
Сук гӧныс вӧсна найӧ морозлысь курччасьӧмсӧ эз чувствуйтны.
Айыс вӧлі бизон кодь ыджыд; лапаясыс сылӧн вӧліны кызджыкӧсь да дженьыдджыкӧсь эньыс дорысь; плешкыс мылькъя да гӧна, быттьӧ нитшкӧн вевттьысьӧм из; зэв ыджыд вомыс вермис меститны морт юр да вын пуктытӧг лязӧдны сійӧс вомкаличьяссӧ ӧтчыд вӧрзьӧдыштӧмӧн.
Эньыслӧн плешкыс вӧлі плавкӧс, нырыс дженьыдджык, да сійӧ ёнджыка катласис мунігас.
Ошъяс мыйкӧмында вӧлі мунӧны голубӧй лӧз йӧз вылӧ.
— Ош-великанъяс, — вашнитіс Нао.
Тайӧ зверьяс оз повны некутшӧм ловъя существоысь.
Но животнӧйяслы найӧ страшнӧйӧсь сӧмын сэк, кор найӧс мыйкӧ скӧрмӧдас либӧ кор найӧ тшыгӧсь; гожӧмын да тулысын найӧ довольствуйтчӧны растительнӧй сёянӧн.
Кыкнан ошкыс равӧстісны.
Айыс восьтіс вомсӧ да скӧрысь качайтыштіс юрнас.
— Сійӧ ранитчӧма! — казяліс Нао.
Збыль, ыджыд зверлӧн гӧнтіыс визувтіс вир.
Нао повзьӧмӧн думыштіс, мый тайӧ ранасӧ кӧ вӧчис морт, хищник вермас скӧрсӧ на вылын песны...
Нао тӧдіс, мый ош-великанъяс торъялӧны асланыс упрямствоӧн: найӧ оз эновтны ассьыныс жертваяссӧ, кор сы пытшкын кольӧма олӧмлӧн кӧть ичӧтик бикинь.
Ошлӧн кыз кучикыс да сук гӧныс оз повны дротикысь ни, копьёысь ни, весиг паличысь.
Сійӧ вермас резьӧдны мортлысь рушкусӧ гыжъя лапанас ӧтчыд кучкӧмӧн, вермас пӧдтыны сійӧс аслас кутлӧмнас, йирны ён вомкаличьяснас...
Тайӧ вӧлі страшнӧй да опаснӧй враг.
— Кысянь локтісны ошъяс? — юаліс Нао.
— Айыс лэччис веськыдвывса гӧра боксянь, а эньыс петіс эсійӧ пуяс сайсяньыс, — шуис Гав, кымынкӧ пожӧмъяс вылӧ индӧмӧн, кодъяс быдмисны скала вылын пещерасянь шуйга бокын.
Случайнӧя либӧ инстинкт серти ошъяс потшисны площадка вывсянь кыкнан петанінсӧ.
Возбуждённӧя ай равзӧм сертиыс да уламръяс вылӧ лёка видзӧдысь энь сертиыс тӧдчӧ вӧлі, мый налы ковмис морт вир.
Ошъяс эз на уськӧдчыны йӧз вылӧ, найӧ вӧлі уверенӧсь, мый налы некытчӧ пышйыны.
Ныррозьясас сынӧдсӧ кыскӧмӧн найӧ старайтчисны стӧч артавны коластсӧ, коді торйӧдӧ вӧлі найӧс уламръясысь, медым сыкӧд артавны ассьыныс вынъяссӧ.
Нао тшӧктіс Намлы да Гавлы отступитны, да, кор ошъяс, бӧръявылас, уськӧдчисны атакаӧ, ставныс куимнаныс вӧліны нин пещера пытшкын.
Леопард пи лэдзис юношаясӧс водзӧ, а аснас сайӧдіс отступлениесӧ.
Уламръяс котӧртісны став ӧднас, кыдз позволяйтіс изъясӧн тырӧм да чукля подземнӧй ход.
Пещераӧ пырӧм бӧрын ошъяс манитчыштісны уламръяслысь коктуйсӧ корсигӧн; эскытӧг да виччысьӧмӧн найӧ надзӧн мунісны подземнӧй ходті да тшӧкыда сувталісны.
Найӧ эз повны йӧзысь да животнӧйясысь, но уна вося опыт велӧдіс найӧс опасайтчыны тӧдтӧмторйысь; найӧ пемыд, но бур паметьын топыда пукалісны казьтылӧмъяс легысь изъяс йылысь, кодъяс гымалігтырйи исковтісны гӧра бокъясті, му вылын тӧдлытӧг лоӧм трещинаяс йылысь, джуджыд пропастьяс йылыс, кодъяслӧн пыдӧсыс оз тыдав, лавинаяс, осыпъяс, обвалъяс йылысь.
Мамонт, лев да тигр некор эз покушайтчывны найӧ олӧм вылӧ, но природалӧн силаясыс эз ӧтчыд уськӧдчывны лёкысь на вылӧ.
Ошъяс помнитісны, мый найӧ муртса эз кувны лым обвал улын, кыдз найӧс тыртліс му; помнитісны и тувсов поток, кӧні найӧ муртса эз вӧйны, да ёсь изъяс, кодъяс усьлісны на вылӧ вылісянь да вӧчлісны ыджыд ранаяс кыз кучик пыр.
Тайӧ асывнас первойысь на олігчӧжыс на вылӧ уськӧдчисны ловъя существояс.
Тайӧ лоис тадзикӧн.
Куим морт сулалісны скала йылын, коді веськыда лэптысис небесалань.
Ошъясӧс аддзӧм бӧрын найӧ заводитісны гораа горзыны да пондісны шыблавны дротикъяс, код пиысь ӧтикыс ранитіс айӧс.
Лёк вӧсна да доймӧм вӧсна йӧймӧмӧн зверь уськӧдчис скала вылӧ да заводитліс каттьысьны крут бокӧдыс, кыт вермасны, гашкӧ, кайны дзодзувъяс да кодзувкотъяс.
Но аддзӧм бӧрын, мый тайӧ сылы оз удайтчы, сійӧ эньыскӧд тшӧтш уськӧдчис гӧгӧртны скаласӧ ляпкыдджык каянін корсьӧм могысь.
Туяс сійӧ нетшыштіс ранаысь дротик да исаліс сійӧс; дукыс дум вылас уськӧдіс кутшӧмкӧ смутнӧй казьтылӧмъяс.
Ӧнӧдз сійӧ шоча паныдасьліс йӧзкӧд, да найӧн сійӧ интересуйтчис эз ёнджыка кӧинъяс да гиенаяс дорысь.
Йӧз унджыксьыс тэрмасьӧмӧн сетлісны сылы туй, да сійӧ нинӧм эз тӧдлы найӧ мудерлун да вын йывсьыс.
Та вӧсна сійӧс ёна тревожитіс асъя нападениеыс: быдлунся олӧм мунӧмыс торксис, лои мыйкӧ выльтор, тӧдтӧмтор, а быд тӧдтӧмтор повзьӧдліс ошкӧс.
Кыкнан ошкыс лунтыр ризъялісны мылькъясӧд, исалісны быд трӧпа, быд из.
Ош мудзис корсьӧмысла, да, эз кӧ ранаыс вись, сійӧ важӧн нин эськӧ вунӧдіс куим йӧзкӧд паныдасьлӧм йылысь.≠
Дойыслӧн ёна ёнтыштӧмыс пӧраӧн дум вылас уськӧдліс куим аслыссяма животнӧйясӧс, кодъяс шенасисны дротикъясӧн мыльк йылын сулалігӧн.
Но регыд дойыс дугдіс сылӧн кӧртасьны йӧз образкӧд, да ош пондіс мӧвпавны сӧмын сёянтор йылысь, кодӧс тайӧ каднас абу кокньыд судзӧдны.
Друг сійӧ бара кыліс морт дук.
Ош чукӧстіс ассьыс эньсӧ, коді корсис сёянсӧ ылынджык, сы вӧсна мый арын кык татшӧм горш зверь эз вермыны корсьны кынӧмпӧт ӧти участок вылын, да врагъяссӧ аддзӧм бӧрын найӧ ӧтвылысь уськӧдчисны на вылӧ.
Подземнӧй ходті котӧртысь уламръяс кылісны асланыс мыш сайын сьӧкыд кокшы да мощнӧй лолалӧм: ошъяс вӧтчисны на бӧрся.
Нырсӧ дзик му дінас лэдзӧмӧн да дугдывтӧг пемыд проходсӧ исалӧмӧн зверьяс котӧртісны ӧдйӧнджык уламръяс дорысь.
Йӧз быд минутаӧ мытшасисны изъясӧ, зурасисны чургӧдчӧм стенъясӧ либӧ кокъяснас веськавлісны щельясӧ; та кындзи, налы мешайтчисны оружиеяс, сёян запас да Биа плетёнкаяс, кодъяскӧд Нао нинӧм вылӧ эз кӧсйы торйӧдчыны.
Ичӧтик биясыс, кодъяс чусалісны плетёнкаясын, пӧшти эз сетны югыдсӧ; налӧн югӧръясыс муртса вӧлі тӧдчӧны подземнӧй ходса стенъяс вылын, но тайӧ чусалӧмыс век жӧ петкӧдліс пышйысьясӧс на бӧрся вӧтчысь зверьяслы.
— Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык! — горзіс Нао.
Но Нам да Гав и сідз нин котӧртісны став ӧднас, кутшӧм налӧн вӧлі, да найӧ эз вӧвны мыжаӧсь, мый зверьяс вӧтӧдны пондісны...
Быд воськолын век тӧдчымӧнджык пондіс кывны ошъяслӧн ловшыыс.
Кымын чиніс найӧс йӧзысь торйӧдан коластыс, сымын налӧн ярмӧмыс ӧзйис, да кадысь кадӧ либӧ айыс либӧ эньыс грознӧя вурзісны.
Йӧла уна пӧв повторяйтіс налысь вурзӧмсӧ, кодысь Нам да Гав тіралісны.
Регыд ошъяс вӧліны нин кымынкӧ воськов сайын уламръяссянь.
Муыс вӧрис Нао кок улын, да сійӧ чувствуйтіс, мый нӧшта ӧти здук мысти лапалӧн страшнӧй кучкӧм усяс сійӧ мыш вылӧ...
Нао кӧсйис паныдасьны смертькӧд чужӧмӧн паныд.
Сійӧ друг бергӧдчис, да плетёнкаысь би югыдыс усис ош синмӧ.
Огромнӧй зверь сувтіс, быттьӧ измис.
Виччысьтӧмторйыс дзугис сійӧс.
Би вылас дзоргӧмӧн сійӧ пыді гӧлӧсӧн чукӧстіс ассьыс эньсӧ.
Но сійӧ вотӧдз на ярмӧмыс садьмас сыын кыкпӧв ёнджыка, да сійӧ уськӧдчис Нао вылӧ...
Уламр чеччыштіс бӧрлань да став вынсьыс шыбытіс ош нырӧ ассьыс плетёнкасӧ.
Веськалі ныррозяс.
Ба усис плетёнкаысь да ошлысь синсӧ сотіс.
Сы кості, кор бӧбмӧм зверь мӧвпаліс, мый сыкӧд лои, Нао удитіс водзӧ пышйыны кымынкӧ дас воськов.
Водзын мыччысис нин югыдлӧн полоса.
Уламръяс ӧні аддзисны мусӧ кок увсьыс; найӧ котӧртісны ӧдйӧнджык да увереннӧйджыка, мытшасьтӧг.
Но и ошъяс бара пондісны вӧтчыны.
Нао мӧвпыштіс, мый вӧльнӧй сынӧд вылын сылы да сійӧ спутникъяслы грӧзитысь опасность оз чин, а сӧмын содӧ.
Ош бара нин вӧлі кымынкӧ воськов сайын.
Синмас сотысь дойыс ярмӧдіс сійӧс, сійӧ вунӧдіс быдсяма виччысьӧм.
Вирыс кучкис сылы юрас, да нинӧм ӧні сійӧс эз вермы кутны.
Нао чувствуйтіс тайӧ зверь тэрыб ловшы серти, дженьыда да пыдісянь вурзӧм сертиыс.
Нао кӧсйис бара бергӧдчыны да сетны бой, кыдз друг Нам чукӧстіс сійӧс.
Нао аддзис, мый водзын усьӧм скала потшӧма подземнӧй ходсӧ, кольӧма сӧмын стен дінас векньыд щель.
Нам вӧлі щель саяс нин.
Гав пырис сэтчӧ.
Ош вӧлі сӧмын куим воськов сайын Наосянь, кор сійӧ, ас ӧчередӧн, тювкнитіс векни проходӧ.
Ӧддзӧдчӧмӧн ош уськӧдчис скала вылӧ; розьыс вӧлі вывті векни сылы, да сӧмын сылӧн юрыс тӧрис щельӧ.
Ёсь клыкъяссӧ петкӧдлӧмӧн зверь восьтіс вомсӧ да скӧра равӧстіс.
Но Нао эз нин пов сыысь: зэв ыджыд скала эз вӧрзьы эськӧ места вылысь, кӧть сійӧс тойлалісны мамонтъяс.
Сійӧ кутіс ошкӧс сэтшӧм жӧ вернӧя, кыдз смерть.
Леопард пи сералӧмӧн горӧдіс:
— Нао ӧні ёнджык великан-ошкысь!
Сылӧн эм палич, чер да дротикъяс.
Сійӧ вермас ранитны ошкӧс, да ош сылы нинӧм оз вӧч!
И сійӧ лэптіс паличсӧ.
Ош удитіс юрсӧ перйыны водзджык Нао кучкӧмысь; сійӧ петитчис бӧрӧ, скала улӧ.
Лёклуныс важног пуис сы пытшкын.
Но сійӧ эз сетчы сылы.
Сійӧ талун кыкысь нин пӧлучитіс урок кык кока животнӧйсянь, кыкысь сійӧ дойдіс сійӧс кутшӧмкӧ аслыссяма кучкӧмъясӧн.
Но отомститны ош эз вермы да ненавистьсӧ дзебис.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый морт — опаснӧй враг, да гӧгӧрвоис, мый сійӧс победитӧм вылӧ куш выныд этша на, — колӧны мудерлун да осторожность.
Энь ош вурзіс мышкын; сійӧ эз пострадайт морткӧд паныдасьӧмысь да эз пӧлучит предусмотрительность кузя уроксӧ.
Но айлӧн равӧстӧмыс тшӧктіс сылы виччысьны, да сійӧ петитчис бӧрӧ, чайтӧмӧн, мый водзвылын паныдасис кутшӧмкӧ природнӧй нальк.
Сійӧ эз вермы тӧдны, мый опасностьыс лои коньӧр кык кока существояссянь, кодъяс дзебсисны скала выступ сайӧ.
Ӧкмысӧд глава
УТЁС
Копьёсӧ дасьӧн кутӧмӧн Нао мыйкӧдыра стӧрӧжитіс проход дінын, оз-ӧ бергӧдчы ош.
Сійӧ мечтайтіс отомститны сылы.
Но айыс дзебсис пемыдас скала сайын, а эньыс эз матысмыв.
Нао кватитчис, мый луныс помасьӧ, а равнинаӧдз нӧшта ылын на, да мӧдӧдчис петанінлань.
Подземнӧй ход паськаліс, да быд воськолын сэн югыдджык пондіс лоны.
Бӧръявылас, уламръяс петісны вӧльнӧй сынӧд вылӧ да, радпырысь горзӧмӧн, чолӧмалісны небесаті кывтысь арся кымӧръясӧс, гӧрасянь крута лэччанін да равниналысь помтӧм кыпыдлун.
На водзын куйлісны тӧдса местаяс; ичӧтдырсянь найӧ тӧдісны быд пу вӧръясын, быд турун степын, мылькъяслысь быд тшупӧд, найӧ сюрспӧв вуджлісны да уйлісны юсӧ, гӧгӧртлісны нюръяс да узьлісны ӧшалан скалаяс улын.
Кык лунся туй, не унджык, торйӧдіс найӧс ӧні Ыджыд нюрсянь, кӧні берег дорас чукӧртчывлісны войнаяс бӧрын да кыйсьыны ветлӧмъяс бӧрын уламръяслӧн став племяыс.
Нам кага моз серӧктіс, Гав гажаа нюжӧдіс кияссӧ водзлань.
Нао, казьтылӧмъясӧн волнуйтчӧмӧн, муртса кылана гӧлӧсӧн, вашнитіс:
— Ми регыд аддзам племянымӧс!
Кажитчис, мый равнинаса сынӧдыс вӧлі рӧднӧй племя дука.
Местаяслӧн обликыс тані вӧлі мӧд, эз мун сійӧ муяс вылӧ, кодъяс колины мышкын, асыв-лунвылын.
Став вӧвлӧм страданиеяс да лишениеяс ӧти здукӧн вунісны, да сӧмын матысса аддзысян гажыс вӧлі уламръяс мӧвпъясын.
Нам да Гав эз казьтывны арлыда соплеменникъяслысь скӧрлунсӧ, Фаум сьӧкыд кулакъяс йылысь; гордостьӧн видзӧдісны плетёнкаясын ичӧтик бияс вылӧ, кодъясӧс налы удайтчис видзны, кӧть и вӧлі сюрс препятствие, мучитчӧм да мудзӧм.
Нао жалитіс, мый жертвуйтіс ассьыс плетёнкасӧ; правда, сійӧ козьналас племялы изъяс, кодъясын эм Би, да велӧдас, кыдз вӧдитчыны тайӧ изъяснас.
Но век жӧ сылы лӧсьыдджык эськӧ вӧлі, спутникъясыс моз жӧ, видзны ловйӧн ичӧтик Би, кодӧс сійӧ завоюйтіс кзамъяслысь.
* * *
Уна трещинаяс да обвалъяс вӧсна гӧра вылысь лэччӧмыс вӧлі сьӧкыд да опаснӧй.
Уламръяс виччысьӧмӧн мунісны водзӧ, копьёяс да дротикъяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Бӧръявылас, став препятствиеяс колины бӧрӧ, да найӧ воисны равнина вылӧ.
Ӧні на водзын куйліс шыльыд, бура тӧдса туй.
Нао кӧсйис пемдытӧдз воны ю кӧджӧдз да сэн сувтны узьны.
Лун надзӧникӧн кусіс пемыд кымӧръяс сайын, кодъяс вӧліны рытыввылын.
Саваннаын петкӧдчисны кӧинъяслӧн да понъяслӧн стаяяс;
уламръяс шензисны найӧ уна лыд вылӧ:
стаяяс ветлӧдлісны став равнина пасьта, сынӧдсӧ тыртісны шога омлялӧмӧн.
abu
Первой видзӧдлӧмсянь тӧдчӧ вӧлі, мый зверьясӧс мучитӧ тшыглун.≠
Нао тшӧктіс аслас спутникъяслы содтыны воськовъяссӧ, тӧдӧмӧн, кутшӧм опаснӧйӧсь тайӧ зверьяс, кор найӧ унаӧн.
Да и збыль, кӧинъяс да понъяс торйӧдчисны кык зэв ыджыд стая вылӧ — веськыдвылын понъяс, шуйгавылас — кӧинъяс — да пондісны котӧртны уламръяс коктуй кузя, пурсигтырйи да грӧзитӧмӧн мӧда-мӧд вылас вурзӧмӧн.
Кӧинъяс вӧліны ёнджыкӧсь да ыджыдджыкӧсь, но понйыс вӧлі унджык.
Кымын ёнджыка рӧмыдсӧ веніс вой, сымын синъясыс хищникъяслӧн ёнджыка югъялісны.
Нао, Нам да Гав быд боксянь аддзисны вывті уна югъялан чутъяс, кодъяс жӧдзисны сынӧдын, быттьӧ светлякъяс.
Первойсӧ зверьяс кутчысисны бура ылын, но кымын ёнджыка пемдіс, сымын бурджыка пондіс кывны найӧ лапаяслӧн шлапъялӧмыс.
Понъяс смелджыкӧсь вӧліны: на пиысь мукӧдыс панйисны йӧзӧс да потшисны налы туйсӧ.
Сэк кӧинъяс повзисны, мый сюсь соперникъяс мырддясны налысь добычасӧ, грӧзитӧмӧн вурзігтырйи став стаянас уськӧдчисны понъяс вылӧ.
Понъяс эз повзьыны: лыддьӧмӧн, мый права серти добычаыс принадлежитӧ налы, найӧ вочавидзисны кӧинъяслы пельчуналан увтчӧмӧн да, ас ӧчередӧн, жергӧдісны клыкъяссӧ.
Кыкнан стаяыс, гӧнъяссӧ сувтӧдӧмӧн, сулалісны мӧда-мӧд водзын, дасьӧсь уськӧдчыны косьӧ.
Но кымынӧнкӧ понъяс пӧвсысь котӧртісны уламръяс бӧрся, а мукӧдъясыс найӧ пример серти жӧ вӧчисны.
Бара зверьяслӧн кык чеп котӧртісны уламръяс ӧтар-мӧдар бокті.
Тайӧ дугдывтӧм вӧтчӧмыс бӧрвылас не шутка вылӧ пондіс тревожитны йӧзӧс.
abu
Ӧти кӧин ыджда пон котӧртіс водзӧ, сувтіс, жергӧдіс клыкъяссӧ да чеччыштіс Гав вылӧ.
Том уламр шыбытіс сылы дротик, да пон, кузя омлялӧмӧн, усис му вылӧ.
Гав тэрмасис вины помӧдз паличнас кучкӧмӧн.
Норасяна омлялӧм вылӧ чукӧрӧн локтісны мукӧд понъяс;
налӧн стаднӧй чувствоыс вӧлі ёнджыка развитчӧма кӧинъяс дорысь, да, кор на пиысь ӧти вӧлі опасностьын, став стаяыс смелмывліс уськӧдчыны весиг гырысь хищникъяс вылӧ.
Нао опасайтчис, мый стая пырысь-пыр уськӧдчас на вылӧ.
Сійӧ тшӧктіс Намлы да Гавлы матыстчыны, да куимӧн найӧ сувтісны паныд шызьӧм да вурзысь понъяслы, кодъяс чуймылісны да неуна повзьыштісны найӧ поведениеысь.
На пиысь кӧ ӧти лысьтіс уськӧдчыны, пырысь пыр жӧ эськӧ став стаяыс сідз жӧ вӧчис; сэк уламръяслӧн эськӧ еджыд лыясыс колины равнина вылын...
Друг Нао шыбытіс дротик; ӧти пон усис му вылӧ розялӧм морӧснас.
Бӧр кокъясӧдыс сійӧс кватитӧмӧн уламр шыбытіс шойсӧ кӧин стаяӧ; тшыг кӧинъяслы вир дукыс кучкас нырас да найӧ ӧти здукӧн чашйисны торпыригъяс вылӧ сэтшӧм кокньыда шедӧм добыча.
Сійӧ жӧ секундаӧ понъяс вунӧдісны йӧз йылысь да уськӧдчисны кӧинъяс вылӧ...
* * *
Косьсӧ помӧдз виччысьтӧг уламръяс пышйисны.
Рулӧн полосаыс висьталіс ю матысмӧм йылысь, и збыль, найӧ регыд аддзисны ва.
Нао кымыныськӧ сувтліс пемыдын вошӧмла, но бӧръявылас, кутшӧмкӧ руд масса вылӧ чуньнас индӧмӧн, шуис:
— Ӧні кӧинъяс миянлы абу страшнӧйӧсь!
Пемыд массаыс вӧлӧма джуджыд утёс.
Сы вылӧ кайны позьӧ вӧлі сӧмын ӧти боксянь.
Нао важысянь тӧдіс тайӧ утёссӧ, да регыд куимнаныс кайисны йылас; найӧ воисны паськыд площадка вылӧ, кӧн свободнӧя вермис меститчыны комын морт.
Равнина вылын пемыд войын кӧинъяс век на косясисны понъяскӧд.
Лёкысь омлялӧм, вурзӧм да нора лимзӧм тыртісны руа сынӧд.
Уламръяс кокньыда лолыштісны, радлӧмӧн, мый найӧ безопаснӧй местаынӧсь.
Площадка вылын быдмысь ӧтка пожӧмлысь найӧ жуглісны увъяссӧ да пестісны бипур.
Кос пу пондіс сотчыны тратшкӧдчӧмӧн да дзожгӧмӧн; регыд бипур весьтын пондісны йӧктыны гӧрд би кывъяс, да небесалань кайис сук тшын.
* * *
Лыа береглысь векньыдик полосасӧ утёс кыкнан боксяньыс дорышалісны камыш кустъяс; на бӧрын кыссис ылӧ баддя роща.
Животнӧйясӧс Би ёна кыскӧ либӧ повзьӧдӧ.
Кык сюзь, нора горзӧмӧн, лэптысисны сынӧдӧ да дзебсисны рощаӧ; бордъя шыръяслӧн дзонь чукӧр бешенӧй ӧдӧн пондісны гӧгравны бипур весьтын; скворец стая лэбзис ю мӧдлапӧлас; повзьӧм уткаяс тэрмасьӧмӧн эновтісны югдӧдӧм местасӧ да вуджисны вуджӧр сайӧ; зэв уна чери лэптысис ва вылӧ да пондіс дзоргыны би вылӧ.
Бипурлӧн гӧрд югӧръяс югдӧдісны латшкӧс вепрӧс, коді видзӧдіс скала вылӧ, мышку вылас чӧвтӧм сюръяса да тӧлалысь бурыся матыті котӧртысь йӧраӧс, пуяс костын дзебсьысь рысьӧс, кодлӧн вӧліны куимпельӧса пельяс да лёк руд синъяс.
Шоныдӧн да спокойӧн наслаждайтчигтырйи уламръяс горша сёйисны чӧскыд жаритӧм яй.
Муртса ӧти лунся туй торйӧдіс найӧс Ыджыд нюр берегъясысь, кӧні пыр тӧвйыліс уламръяслӧн племя.
Нам да Гав мӧвпалісны, кыдз найӧс примитас племя; уламръяс донъяласны мужество, стойкость да выносливостьсӧ том воинъяслысь да пондасны уважайтны найӧс.
Нао думайтіс Гаммла йылысь, Фаум йылысь, сы йылысь, мый ӧнісянь сійӧ лоас племялӧн мӧд вождьӧн, Фаумлы отсасьысьӧн.
Лёкысь равзӧм друг кыліс пемыдын.
Вепрь чеччыштіс места вывсяньыс да пышйис, йӧра котӧртіс тӧв моз, пемыдын дзебсьысь сё ловъя существо дрӧгмуні...
Пипу роща дорын мыччысис кутшӧмкӧ зверь.
Вывті ыджыд вын тӧдчис сійӧ быд вӧрзьӧмын.
Тайӧ вӧлі пещернӧй лев.
Хищник кыйӧдчӧмӧн муніс берег пӧлӧн, но став ловъяыс пышйис нин.
Кӧть и джуджыд да кайны вермытӧм вӧлі утёсыс, Нао чур-чермуні повзьӧмла.
Сійӧ содтіс увъяс бипурйӧ да босьтіс киас палич да дротик;
Нам да Гав сідзжӧ лӧсьӧдчисны бой кежлӧ.
Куимнаныс топӧдчисны скала дінӧ, медым лев оз казяв найӧс.
Пещернӧй лев сувтіс; сійӧ видзӧдіс югыд вылӧ, коді усис утёс йывсянь.
Лев гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу лунся да абу рӧмдан югыд.
Сійӧ вемын мунісны пӧжарлӧн смутнӧй серпасъяс: саванна сотчӧм, чардбиӧн ӧзтӧм пу, йӧзӧн ӧзтӧм бипуръяс.
Сійӧ вурзӧптіс да виччысьӧмӧн матыстчис утёс дінӧ, сынӧдсӧ ныррозьясас кыскӧмӧн.
Лев чувствуйтіс слаб тшын дук да жаритӧм яйлысь нӧшта слабджык дуксӧ; морт дук эз кыв ньӧтик.
Сійӧ разавліс муас лэччытӧдз, да кокньыдик тӧвру нуис сійӧс юлань.
Хищник аддзис сӧмын билысь гӧрд кывъяснас ворсӧмсӧ, найӧ кайлісны сюръяӧн небесалань бикиньяс шыблалігтырйи либӧ чинлісны сук тшын пытшкын.
Тайӧ биясыс нинӧм эз висьтавны ыджыд зверлы: найӧ дум вылӧ эз уськӧдны добыча йылысь да врагъяс вылын победаяс йылысь.
Шог да разочарование босьтіс левӧс.
Сійӧ восьтіс ассьыс зэв ыджыд вомсӧ да лэдзис нора равӧстӧм, сэсся надзӧн муніс пемыдас мӧд добыча корсьны.
— Миянлы некутшӧм зверь абу страшнӧй! — радпырысь горӧдіс сы бӧрся Нао.
* * *
Бипурлань мышкӧн бергӧдчӧмӧн Нам видзӧдіс кутшӧмкӧ вуджӧръяс вылӧ, кодъяс ветлӧдлісны ю мӧдлапӧлас бадьяс да смоковницаяс пӧвсын.
Друг сійӧ дрӧгмуні да, кисӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, вашнитіс:
— Леопард пи!
Эстӧн йӧз!
Кӧдзыд котӧртіс Нао тушаті.
Сійӧ дзоргыны пондіс пемыдас.
Но ю берегъяс важногыс вӧліны тыртӧмӧсь.
Кыліс сӧмын ва жургӧм, увъяслӧн да турунъяслӧн кыша-кашакылӧм.
— Эз-ӧ ӧшыбитчы Нам? — юаліс Нао.
Но том воин увереннӧя воча шуис:
— Нам эз вермы ӧшыбитчыны...
Сійӧ аддзыліс морт тушаяс пуяс пӧвсысь.
abu
Нао сэсся эз сомневайтчы.
Сьӧлӧмыс сылӧн пондіс тіпкыны радлан надеждаысь.
Сійӧ ньӧжйӧник висьталіс:
— Ми уламръяс странаын нин.
Тэ аддзылін кыйсьысьясӧс либӧ разведчикъясӧс, кодъясӧс ыстіс Фаум.
Да сійӧ сувтіс тушасӧ веськӧдӧмӧн утёс йылӧ.
Мыйла дзебсьыны вуджӧр сайӧ?
Ӧд йӧз, кӧть кодъяс найӧ эз вӧвны — другъяс либӧ врагъяс, — гӧгӧрвоисны, мый сійӧ лоӧ утёс йылын бипур...
Уламрлӧн гӧлӧсыс садьмӧдіс войлысь шынитӧвсӧ.
— Ме — Нао, Леопард пи!
Ме завоюйті уламръяслысь Би!
Мед Фаумӧн ыстӧм йӧз петкӧдчасны!
Но пемыдыс коли вӧрзьытӧг.
Весиг тӧв лӧнис, да оз кыв вӧлі сэсся хищникъяслӧн омлялӧмыс; сӧмын Би тратшкӧдчис лӧняс да жургис мудзлытӧм поток.
— Мед петкӧдчасны Фаумӧн ыстӧмъяс! — мӧдысь шуис Нао.
— Найӧ аддзасны ассьыныс соплеменникъясӧс: Наоӧс, Намӧс да Гавӧс!
Найӧ лоасны колан гӧстьясӧн бипур дінын!
Но гӧгӧр вӧлі лӧнь.
Тайӧ шыасьтӧмыс водзӧ кежлӧ висьталіс страшнӧй опасность.
Нао скӧра горӧдіс:
— Бара врагъяс!
Нам да Гав и асьныс казялісны та йылысь.
Радлуныс, кодӧн найӧ вӧліны ӧні на тырӧсь, разаліс тшын моз.
Сідзкӧ, эз на став лёкыс коль бӧрӧ...
Выль опасность мудзӧм йӧзлы кажитчис торъя нин грознӧйӧн.
Тайӧ местаыс важысянь нин вӧлі уламръяс племялӧн.
Мыйла татчӧ локтісны бокӧвӧй йӧз?
Мый лои племякӧд?
Эз-ӧ потерпит сійӧ поражение врагъяскӧд воюйтігӧн да эз-ӧ бырӧд сійӧс жалиттӧг противник?
Нао представитіс аслыс Гаммлаӧс виӧмӧн либӧ пленӧ босьтӧмӧн.
Сійӧ чорзьӧдіс кулакъяссӧ да грӧзитіс паличнас мӧдар берегыслы; сэсся, сьӧкыд предчувствиеясӧн тырӧмӧн, шога лэччис му вылӧ бипур дінын.
abu
Асыввылын кымӧръяс костасисны да коластіыс петкӧдчис тӧлысь медбӧръя четвертас.
Друг Нао аддзис мортӧс пуяс пӧвсысь.
Сійӧ став тушанас дрӧгмуні.
Кӧть аддзыліс тайӧ ӧти сутш кежлӧ, но Нао тӧдіс, мый эз ӧшыбитчы: пемыдын дзебсьысь йӧз — уламръяс.
Нао предпочитайтіс эськӧ ӧні, медым найӧ вӧліны людоедъясӧн либӧ рыжӧй карликъясӧн сы понда, мый сійӧ тӧдіс лёзь Агуӧс...
Дасӧд глава
ЛЁЗЬ АГУ
Нао паметьын сувтісны Агулӧн да сійӧ вокъяслӧн образъяс.
Вот найӧ кӧсйысьӧны Фаумлы судзӧдны уламръяслы Би.
Налӧн гӧгрӧс синъясыс грӧзитӧмӧн югъялӧны.
Зэв ыджыд вын да помтӧм лёклун тыдалӧны найӧ быд вӧрзьӧмын.
Став племя тіраліс найӧ гӧлӧс шыясысь.
abu
Руд ошъяс кодь гӧнаӧсь, дуб кер кодь кыз киясаӧсь да сэтшӧм жӧ чорыдӧсь, мудерӧсь, пелькӧсь, смелӧсь, топыд союзӧ кӧртасьӧмӧн да уна вося привычкаӧн сражайтчыны ӧтвылысь, тайӧ куим мортыс вӧліны опаснӧйджыкӧсь мукӧд дас воинысь.
Асьсӧ Леопард пи лыддис вын сертиыс ӧткодьӧн Агукӧд — та мында победа шедӧдӧм бӧрын сійӧ эз сомневайтчы асас.
Но Нам да Гав вӧліны ёна слабӧсь Агу вокъясысь.
Мый жӧ керны?
Наолӧн мӧвпалӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ дженьыдӧн, кыдз друг суӧм кӧрлӧн чеччыштӧм водзын думайтӧмыс.
— Нам лэччас первой! — тшӧктіс сійӧ.
— Сы бӧрын мӧдас Гав.
Найӧ босьтасны сьӧрсьыс копьёяс да дротикъяс, а паличьяссӧ Нао шыбытас налы, кор найӧ лоӧны утёс подулас.
Нао ӧтнас нуас плетёнкаяс.
Кӧть и вӧліны ваяссянь пӧлучитӧм таинственнӧй изъяс, Нао эз решитчы торйӧдчыны завоюйтӧм Бикӧд.
Нам да Гав тэрыба чукӧртісны оружие да заводитісны лэччыны увлань.
Нам кыссис первой, а сы бӧрся, дас гырддза сайын лэччис Гав.
Бипурлӧн лайкъялысь югыдыс ёрис синъяссӧ, да югдӧдан местаяссянь друг пемыд местаясӧ веськалӧм сьӧктӧдісны лэччӧмсӧ.
Ковмыліс став тушаӧн топӧдчыны скала дінӧ да кималасӧн тшупӧдъяссӧ тӧдмавны.
Кор Нам пӧшти инмӧдчис нин кокнас му дінӧ, ю мӧдлапӧлас кыліс шакаллысь омлялӧм, код вылӧ вочавидзис первой кӧрлӧн горӧдӧм, и сэсся варышлӧн гӧлӧс.
Нао площадка дорыш весьтас копыртчӧмӧн аддзис камышъясысь Агуӧс.
Сійӧ котӧртіс тӧв моз.
Секундаӧн сёрӧнджык петкӧдчисны сылӧн вокъяс ӧтикыс войвывладорсянь, мӧдыс лунвывсянь.
Нам вӧлі му вылын нин.
Нао вӧлі нерешительностьын: сійӧ эз тӧд, колӧ оз Намлы шыбытны паличсӧ, али, мӧдарӧн, тшӧктыны юношалы бӧр бергӧдчыны.
Нам вӧлі вӧрысьджык Зубр пиян дорысь, но дротик либӧ копьё, ён киӧн шыбытігӧн, вӧліны нӧшта тэрыбджыкӧсь.
Наолӧн мӧвпалӧмыс эз вӧв кузь.
Сійӧ горӧдіс:
— Ме ог шыбыт Намлы палич, сійӧ сӧмын мешайтны пондас!
Нам должен котӧртны племя дінӧ да висьтавны Фаумлы, мый ми виччысям сійӧс тані, мый ми судзӧдім Би!
Нам кывзіс.
Сійӧ котӧртіс Ыджыд нюрлань, но вильдіс да усис.
Нао аддзис, мый пышйӧмӧн Намлы не спаситчыны, сійӧ тшӧктіс сылы бӧр бергӧдчыны.
Лёзь вокъяс вӧліны кымынкӧ дас гырддза сайын, кӧр Нам заводитіс кайны утёс вылӧ.
На пиысь ӧтиыс шыбытіс копьё, коді ранитіс юношалысь кисӧ, а мӧдыс уськӧдчис сы дінӧ лэптӧм паличӧн.
Но Нао вӧлі дась нин: страшнӧй силаӧн сійӧ шыбытіс нападитысьлы из; изйыс сынӧдын лэбзис мегырӧн да веськаліс Зубр пилы бедроас.
Лыыс тратшкысис, да сійӧ ойзӧмӧн усис му вылӧ.
Нао эз удит шыбытны мӧд из, ранитчӧм водзджык удитіс кыссьыны кустъяс пӧвсӧ.
Та бӧрын лои лӧнь.
Агу матысмис аслас вок дінӧ, медым видзӧдлыны ранасӧ.
Гав отсаліс Намлы кайны утёс площадка вылӧ, кӧні веськӧдчӧмӧн сулаліс Нао.
Бипур да тӧлысь югӧръясӧн югдӧдӧм уламр кутіс юр весьтас сьӧкыд гранит глыба да дась вӧлі ӧддзӧдчӧмӧн шыбытны сійӧс лёзь вокъяслы.
Кыліс сылӧн ён гӧлӧсыс равнина весьтын:
— Зубр пиян абу ӧмӧй нин сійӧ племяысь, кытысь Нао, Нам да Гав?
Мыйла найӧ нападайтӧны на вылӧ, кыдз смертельнӧй врагъяс вылӧ?
Ас ӧчередын, пемыдысь петіс лёзь Агу.
Боевӧй клич горӧдӧмӧн сійӧ воча шуис:
— Агу пондас другасьны Наокӧд, сійӧ кӧ сетас сылы Бисьыс ӧти юкӧн.
Нао кӧ оз сет Би, Агу пондас преследуйтны Наоӧс, кыдз лев кӧрӧс!
Да сибдӧм гӧлӧсӧн равзӧм бара петіс сійӧ морӧсысь.
Леопард пи возмущённӧя горӧдіс:
— Нао силаӧн судзӧдіс Би людоедъяслысь!
Сійӧ сӧгласитчас козьнавны Би Агулы сӧмын сы бӧрын, кор ӧтлаасяс племякӧд!
— Зубр пиянлы Би колӧ пырысь-пыр... — вочавидзис Агу.
— Агу получитас Гаммлаӧс, а Леопард пилы сетас кык юкӧн добычаысь!
Наоӧс дрӧж босьтіс скӧрмӧмла:
— Мый вӧсна Агу требуйтӧ аслыс Гаммлаӧс?
Сійӧ эз куж судзӧдны Би!
Уламръяс пондасны серавны сы вылын!
— Агу ёнджык Наоысь.
Сійӧ резьӧдас рушкусӧ Наолысь дротикӧн да жугӧдас сылысь черепсӧ паличӧн!
— Нао победитіс руд ошкӧс да энь тигрӧс.
Сійӧ виис дас людоедӧс да кызь рыжӧй карликӧс.
Нао ачыс виас Агуӧс!
— Нао кӧ оз пов Агуысь, мед сійӧ лэччас равнина вылӧ!
— Нао эз эськӧ пов сражайтчыны Агукӧд, сійӧ кӧ вӧлі ӧтнас.
Агу вызывайтӧмӧн серӧктіс:
— Нао некор оз аддзыв Ыджыд нюр берегъяс!
Противникъяс ланьтісны.
Нао сравнивайтіс ёнмытӧм тушаяссӧ аслас том спутникъяслысь Зубр пиянса ён торсъяскӧд.
Тыш эз вӧв равнӧй.
Но Нао эз шогсьы.
Вир резіс Нам киысь.
Нао киськаліс ранитчӧм местасӧ пӧимӧн да вевттис чабралӧм турунӧн.
Сійӧ эз дугдыв следитны врагъяс бӧрся да мӧвпаліс водзӧ действуйтан план йылысь.
Сійӧ эз надейтчы пӧръявны бдительностьсӧ Агулысь да сійӧ вокъяслысь: найӧ зэв бура аддзисны да кылісны.
Вын, мудерлун, пельклун да подвижность — ставыс тайӧ налӧн вӧлі превосходнӧй степеньын.
Найӧ котралісны неуна надзӧнджык Гав серти, но сы пыдди бурджыка владейтісны аслас лолалӧмнас.
Нао сӧмын ачыс вермис соперничайтны накӧд выносливостьӧн да котравны ӧдйӧнджык наысь.
Мӧвпъясыс кыдзсюрӧ ветлісны Нао юрын.
Збыльлуныс вешйис воображение водзын, да бипур дінын пукалігӧн сійӧ мӧвпнас переживайтіс воан пышйӧмсӧ да сражениесӧ.
Но регыд сійӧ личкис возбуждениесӧ да лӧсьӧдіс аслыс действуйтан план.
Медвойдӧр сійӧ решитіс кусӧдны Би, медым поражение кӧ лоӧ, сійӧ эз сюр Зубр пиянлы.
Сэк найӧ оз получитны Гаммлаӧс ни, племя добычаысь кык пайсӧ ни.
Нао шыбытіс юӧ сотчан гӧлӧвняяс да Нам да Гав отсӧгӧн тыртіс сотчан ӧгыръяссӧ муӧн да изъясӧн.
Сійӧ колис сӧмын ӧти плетёнка, кӧн югъяліс слабиник би.
Сэсся сійӧ сетіс приказ лэччыны.
Ӧні водзвылын мунны должен вӧлі Гав.
Не вылын мусянь утёсыслӧн вӧлі тшупӧд, тырмымӧн паськыд, медым сы вылын позис сулавны да шыблавны копьёяс.
Нао прикажитіс Гавлы виччысьны сійӧс сэн.
Юноша кывзіс да, мыйӧн воис тшупӧд, сетіс Наолы шусяна сигнал.
Зубр пиян сідзжӧ лӧсьӧдчисны сражение кежлӧ.
Агу кутіс дасьӧн дротик.
Ранитчӧм Зубр пи, куст бердӧ мышнас пыксьӧмӧн, босьтіс киас копьё.
Коймӧд вок, Краснорукий Роук, ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ утёс водзын, паличнас шенасьӧмӧн.
Нао сулаліс площадка вылын да видзӧдіс противник быд вӧрзьӧм вылӧ.
Кор Роук матӧджык воис утёс дінӧ, Нао шыбытіс копьё.
Оружие вӧчис сынӧдын чукля визь, кодлӧн кузьтаыс шензьӧдіс лёзь вокъясӧс, да усис му вылӧ, кымынкӧ дас гырддза вылӧ цельӧдзыс вотӧдз.
Из, кодӧс сы бӧрын шыбытіс Нао, усис нӧшта матӧджык, но век жӧ эз инмы Роуклы.
Сійӧ сералӧмӧн горӧдіс:
— Леопард пи синтӧм да абу искуснӧй!
Да сійӧ презрениеӧн лэптіс, паличӧн вооружитӧм, веськыд кисӧ.
Нао гусьӧникӧн кватитіс площадка вылысь водзвыв лӧсьӧдӧм оружие — метательнӧй снаряд, кодӧс пӧдаритіс сылы ваяслӧн нывбаба-вождь, — да пондіс ӧдйӧн бергӧдлыны сійӧс юр весьтас.
Роук тайӧ движениеын эз аддзы нинӧм прӧстӧй грӧзитӧм кындзи да вак-вак серӧктӧм бӧрын выльысь пондіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ эз и казяв, кыдз Нао лэдзис снарядысь дротик, а кор кыліс сылысь шутёвтӧмсӧ сынӧдын, вӧлі нин вывті сёр: дротик пырис сылы киас ыджыд да указательнӧй чуньяс костӧ.
Дой вӧснаыс равӧстӧмӧн, Роук уськӧдіс паличсӧ.
Лёзь вокъясӧс босьтіс шемӧс.
Найӧ эз гӧгӧрвоны, кыдз Нао вермис шыбытны дротик татшӧм ылӧдз.
Найӧ отступитісны.
Роуклы паличсӧ лои босьтны шуйга киас.
Тайӧ кадын, противник замешательствоӧн пользуйтчӧмӧн, Нао отсаліс Намлы лэччыны.
Квайт морт сулалісны ӧні равнина вылын мӧда-мӧдлы паныд.
Нао, кад воштытӧг, мӧдӧдчис веськыдвылӧ, кӧн проходыс вӧлі паськыдджык да туйыс бурджык.
Тайӧ боксянь сылы туйсӧ потшис Агу.
Сылӧн гӧгрӧс синъясыс кыйӧдісны быд вӧрзьӧм Леопард пилысь.
Агу кужис вывті кужӧмӧн вешйыны сылы шыбытӧм копьёысь да дротикысь.
Сійӧ надзӧн матысмис Нао дінӧ, надейтчӧмӧн, мый сійӧ весьшӧрӧ видзас ассьыс шыблалан оружие запассӧ, а сы кості воас отсӧг вылӧ Роук.
Но Нао эз понды виччысьны Агулысь матысмӧм.
Сійӧ друг шыбитсис бокӧ, коймӧд вокыслы угрожайтӧмӧн.
Нао маневр вӧсна Роуклы да Агулы лои сетчыны рытыввылӧ да кольны паськыд проход.
Нао, Нам да Гав уськӧдчисны сэтчӧ.
Ӧні найӧ эз повны гӧгӧртӧдӧмысь.
— Зубр пиянлы не аддзывны Би! — торжествуйтӧмӧн горӧдіс Нао.
— Да Леопард пи получитас Гаммлаӧс!
Нао, Нам да Гав водзын куйліс восьса места.
Нинӧм налы эз мешайт мунны племя сулаланінӧ Зубр пиянкӧд бойӧ пыртӧг.
Но Нао гӧгӧрвоис, мый сӧмын победа вермас мездыны сійӧс лёзь вокъясысь.
Кыкӧн на пиысь вӧлі ранитчӧмаӧсь, мыйкӧдыра кежлӧ бойысь эновтчӧмыс вӧлі эськӧ врагъяслы кивыв: ранитчӧмъяс справитчасны, вынсӧ чукӧртасны, да вермасьны накӧд лоӧ нӧшта сьӧкыдджык.
Рана вылӧ видзӧдтӧг Нам бура ёна панйис вӧтчысьясӧс.
Кор коластыс пышйысьяс да лёзь вокъяс костын лои сюрс кымын гырддза, Нао сувтіс, сетіс Биа плетёнка Гавлы да шуис:
— Котӧртӧй рытыввылӧ сувтлытӧг. Нао вӧтӧдас тіянӧс!
Юношаяс кывзӧмӧн водзӧ пондісны котӧртны важ ӧднас, а Нао надзмӧдіс котӧртӧмсӧ.
Мыйкӧмында кад кольӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис чужӧмнас лёзь вокъяслань да грӧзитіс налы копьёнас.
Кор коластыс на костын чиніс сё гырддзаӧдз, сійӧ друг уськӧдчис бокӧ, лэдзис найӧс да став вынсьыс бӧр пондіс котӧртны юлань.
Агу пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис сылысь плансӧ.
Сійӧ дикӧя равӧстіс да Роуккӧд тшӧтш уськӧдчис бӧрлань, ранитчӧм воклы отсӧг вылӧ.
Первойсӧ отчаяниеыс сетіс сылы вын, да Агу пӧшти эз кольччы Наоысь, но дыр котӧртны татшӧм ӧдӧн сійӧ эз вермы.
Леопард пи, коді быттьӧ ӧдйӧ котралӧм вылӧ и чужлӧма, ылӧ бӧрӧ колис сійӧс.
Кор Нао воис утёсӧдз да лои дзик коймӧд вок дінас, Агу да Роук вӧліны нӧшта куимсё гырддза сайынӧсь.
Зубрлӧн коймӧд пиыс повтӧг виччысис нападитӧм.
Сійӧ шыбытіс Наолы копьё, но эз веськав.
Кӧть ранитчӧма бедроыс, но тайӧ вӧлі опаснӧй противник, да и Нам да Гав эз вермыны эськӧ сійӧс.
Но паличнас ӧвтыштігӧн сійӧ эз артав ассьыс вынсӧ: кучкӧмыс вӧлі сэтшӧм ён, мый сійӧ эз вермы кутчысьны ӧти дзонь кок вылас да шатовтчис.
Нао воспользуйтчис тайӧн, медым кучкыны сійӧс паличӧн юрас.
Лёзь морт усис, да Нао мӧд кучкӧмӧн жугӧдіс сылысь сюрсалысӧ.
Агу вӧлі сё воськов сайын нин; вир петӧмысла слабмӧм Роук мыйкӧмында кольччис сыысь.
Леопард пи лэптіс юр весьтас паличсӧ да виччысис Агулысь да сійӧ воклысь матысмӧм, победитӧм морт пельпом вылӧ коксӧ пуктӧмӧн.
Агу вӧчис зэв ыджыд чеччыштӧм Нао дінӧ.
Но Леопард пи сетчис бокӧ да, Роук дінӧ чеччыштӧмӧн, кучкис сійӧс паличӧн.
Сьӧкыд нӧш йӧткыштіс Роукӧн кужтӧма чургӧдӧм копьёсӧ да тратшкӧбтӧмӧн лэччис сайӧдтӧм череп вылӧ.
Мӧд противник усис му вылӧ.
Агукӧд веськыд бойысь пышъялӧмӧн Нао задорнӧя горӧдіс сылы:
— Кӧн тэнад вокъясыд, Агу?
Нао победитіс найӧс сідз жӧ, кыдз руд ошкӧс, энь тигрӧс да людоедъясӧс!
Видзӧдӧй, Нао свободнӧй, быттьӧ тӧв!
Леопард пилӧн кокъяс тэрыбджыкӧсь да ёнджыкӧсь тэнадысь.
Кымынкӧ сё воськов котӧртӧм бӧрын Нао сувтіс да, матысмысь Агу вылӧ видзӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Нао оз кӧсйы сэсся котӧртны!
Тайӧ войын сійӧ вияс тэнӧ либӧ ачыс кулас тэнад ки помысь!
Сійӧ шыбытіс копьёсӧ Зубр пилы.
Но сылы бергӧдчис нин быдлунъя виччысьӧмыс: сійӧ ньӧжмӧдіс ассьыс котӧртӧмсӧ да синсӧ оз вештыв Нао вылысь.
Копьё шутёвтіс сынӧдын му бердӧ лажыньтчӧм Агу весьтӧд.
— Нао кулас! — горӧдіс лёзь морт.
Ӧні сійӧ эз тэрмась, тӧдӧмӧн, мый противник вӧляын примитны бой либӧ ӧткажитчыны сыысь да мый, Наолы кӧ окота лоӧ пышйыны, сійӧ оз вермы вӧтӧдны сійӧс.
Агу муніс водзӧ посньыдик воськовъясӧн, тшӧкыда сувтлӧмӧн, паличнас да копьёнас шенасьӧмӧн.
Быд сійӧ вӧрзьӧмын тӧдчӧ вӧлі велалӧм боец.
Кӧть и кулісны сылӧн вокъяс, Агу эз пов ыджыд тушаа, паськыд пельпома да вӧрысь Наоысь.
Сійӧ вӧлі семьяын медъён да ӧнӧдз эз тӧдлыв поражениеяс: морт ни, животнӧй ни ӧнія кадӧдз эз мунлывны ловйӧн сійӧ паличысь.
Матӧдзджык локтӧмӧн сійӧ шыбытіс копьё.
Агу эз надейтчы ранитны Наоӧс да эз шогсьы, кор аддзис, мый сійӧ удитіс вешйыны ёсьысь.
Ачыс сійӧ кокньыда жӧ пышйис Наоӧн шыбытӧм дротикысь.
Ӧні кыкнанныслӧн колисны сӧмын паличьяс.
Кыкнанныслӧн ӧтпырйӧн кайисны юр весьтас.
Кыкнансӧ вӧлі вӧчӧма ён дубысь.
Агуса кузь палич вылын вӧлі куим ув.
Дыр вӧдитчӧмысь найӧ вӧліны полируйтӧм кодьӧсь.
Наолӧн паличыс вӧлі шыльыдджык да дженьыдджык.
Первойӧн лэдзис паличсӧ Агу.
Тайӧ вӧлі пробнӧй кучкӧм да лёзь морт эз пукты сэтчӧ и джын вынсӧ ассьыс.
Нао чеччыштіс бокӧ, да, ас ӧчередӧн, кучкис воча боксяньыс.
Агу паныдаліс.
Нӧшъяс веськаліны мӧда-мӧдас да тратшмуніны.
Сэк Агу чеччыштіс веськыдвылӧ да став вынсьыс лэдзис паличсӧ — тадз сійӧ виліс места вылас самӧй гырысь животнӧйясӧс, да некутшӧм морт череп эз вермы дзоньӧн кольны тайӧ страшнӧй кучкӧмысь.
Но сылӧн паличыс паныдаліс тыртӧм места да пырис муӧ.
Нао кучкис противникӧс паличӧн чужӧмас.
Йӧткыштӧмыс вӧлі сэтшӧм ён, мый весиг Фаум эськӧ шатовтчис; но Агулӧн кокъясыс быттьӧ пырисны муас, да врагъяс бара сулалісны паныд, ӧти гыжтуйтӧг, быттьӧ эз на и заводитлыны тышкасьны.
Но ӧні кыкнаныс донъялісны вынсӧ мӧда-мӧдлысь да гӧгӧрвоисны, мый весиг ичӧтик ӧшыбка, ӧти пропуститӧм мгновение кутас сулавны олӧм дон!
Агу, пыдысянь мурӧстӧмӧн, бара уськӧдчис первой.
Быдсяма мудеритӧм шыбытӧмӧн сійӧ став вынсӧ пуктіс веськыда кучкӧмӧ.
Нао пелька чеччыштіс бокӧ, но век жӧ Агу паличлӧн ӧти ув инмыштіс сійӧ пельпомӧ да кульыштіс кучик тор.
Вир ӧдӧбтіс ранаысь да визувтіс воин ки кузя.
Тайӧ аддзӧм бӧрын Агу вынсӧ кыкмындаалӧмӧн ӧвтыштіс паличнас; ӧні сійӧ вӧлі уверен, мый победа лоӧ сыладорын.
Но противник эз сулав места вылын, да, сійӧ каднас, кор ёна ӧвтыштӧмысла Зубр пилы лои водзӧ копыртчыштны, Нао боксяньыс кучкис видзтӧм юрас.
Лёзь морт шатовтчис.
Юрас мӧдысь кучкӧм сійӧс уськӧдіс му вылӧ.
— Гаммла оз сюр тэныд! — горӧдіс победитель.
— Тэ он аддзыв сэсся племяӧс ни Ыджыд нюрӧс!
Телӧыд тэнад некор оз понды чувствуйтны Билысь шоныдсӧ!
Агу шатласигтырйи чеччис кок йылас.
Веськыд киыс сылӧн, предплечье чегӧмла, вынтӧг ӧшӧдчис туша пӧлӧныс, кокъясыс нюгыльтчисны.
Сійӧ синъясын тӧдчӧ вӧлі овны окотаыс.
Дойдтӧм шуйга кинас паличсӧ лэптӧмӧн сійӧ медбӧръяысь ӧвтыштіс юр весьтас.
Но сійӧ эз на удит лэдзны паличсӧ, кыдз Нао уськӧдіс оружиесӧ сійӧ киысь да шыбытіс дас воськов сайӧ бокӧ.
Агулы коли сӧмын смертьсӧ виччысьны.
Сійӧ лыддис нин асьсӧ кулӧмӧн, сійӧ тӧдіс, мый поражение — тайӧ смерть.
Гордостьӧн сійӧ помнитіс ставсӧ, кодӧс сійӧ виис аслас кузя олігӧн.
— Агу эз жалитлы ассьыс врагъяссӧ, — сёрнитіс сійӧ вомгорулас, — сійӧ виаліс быдӧнӧс, коді оспаривайтіс сылысь добыча.
Став уламръяс дрӧжжитісны сыысь.
Сійӧ эз кор пӧщада да эз ойӧст, кор Леопард пилӧн паличыс жугӧдіс сылысь черепсӧ...
Агуӧс виӧм бӧрын, Нао помӧдз виис сылысь кыкнан воксӧ.
Сійӧ сулаліс ӧні куйлысь врагъяс шойяс дінын, да сьӧлӧмыс сылӧн бешенӧя пессис морӧсас...
Дас ӧтикӧд глава
ПЕМЫД НЭМЪЯСЫН
Быд рыт уламръяс полӧмӧн виччысисны шонді лэччӧм.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ слабӧн да ничтожнӧйӧн, кор тӧлысь дзебсьывліс кымӧръяс сайӧ да сьӧд пемыдыс топыд рузумӧн шебравліс му.
Пемыд пещера пытшкӧ либӧ скала лӧбӧд улӧ чукӧртчӧмӧн, кӧдзыдысь да полӧмысь тіралӧмӧн, найӧ мечтайтісны Би йылысь.
Войын племялӧн спокой видзысь стӧрӧжитысьяс пыр кутісны оружие дасьӧн: найӧ тӧдісны, мый опаснӧй хищникъяс вермасны уськӧдчыны на вылӧ пемыдысь быд здук.
Неважӧн ош косяліс ӧти воинӧс да кык нывбабаӧс; кӧинъяс да леопардъяс нуисны кымынкӧ кагаӧс; уна мужчина страдайтісны ранаясысь, кодъясӧс получитісны войын хищникъяскӧд воюйтігӧн.
Матысмис тӧв.
Войтӧв чутӧдіс тушаӧс ёсь емъясӧн; пыр тшӧкыдджыка пондіс курччасьны мороз.
Ӧтчыд войын левкӧд тышкасигӧн племялӧн вождь Фаум воштіс веськыд кисӧ.
Калека воштіс уважениесӧ уламръяслысь, да племялӧн развалыс содіс.
Гум эз нин сійӧс кывзы.
Му требуйтіс племяын первой места.
Кыкнанныслӧн сюрисны дорйысьяс, да сӧмын ичӧтик воин чукӧр коли вернӧйӧн Фаумлы.
Но делӧыс восьса косьӧдз эз на во: ставныс вывті ёна мудзисны да жебмисны, да пӧрысь Гоун сёрниясын убеждайтіс кутны мир да не воштыны сытӧг слаб вынъяс ас костса косьяс вылӧ.
Сылӧн кывъясыс сьӧлӧм вылас волісны уламръяслы.
Вой пуксьӧм бӧрын торъя нин ёна быдӧн чувствуйтісны абутӧмсӧ славнӧй воинъяслысь, кодъяс мунісны Би судзӧдны.
Быд лунӧн век этшаджык коли надея бара аддзысьны Наокӧд, Намкӧд, Гавкӧд да Зубр пиянкӧд.
Кадысь кадӧ племя ыстывліс разведчикъясӧс воштӧм йӧзӧс корсьны, но найӧ бӧр волісны некутшӧм коктуй аддзытӧг.
Сэк отчаяние овладейтіс став сьӧлӧмъясӧн: квайт бурджык воиныс пӧгибнитіс тшыг понда, врагъяс ки помысь либӧ дикӧй животнӧйяс гыжъясысь...
Уламръяс оз получитны Би...
Нывбабаяс думсьыс надейтчисны на воинъяс бӧр локтӧм вылӧ.
Гаммла терпитіс став лёкторъяссӧ бурджыка мукӧд дорысь.
Тшыгъялӧм ни, кынмалӧм ни эз вермыны жугӧдны сылысь ён здоровьесӧ.
Кӧдзыдсьыс нӧшта ёнджыка пондіс быдмыны сылӧн сук юрсиыс, коді лэччис ныв пельпом вылӧ, кыдз быттьӧ левлӧн бурысьыс.
Фаум чойлӧн нылыс зэв бура кужис корсявны сёян вужъяс.
Равнина вылын, турунын, кустъяс пӧвсын да вӧр чащаын сійӧ аддзыліс плодъяс, тшакъяс, сёян растениеяслысь выль петасъяссӧ.
Не сійӧ кӧ, Фаум куліс эськӧ тшыг сійӧ вежонас, кор рана вӧснаыс да вир вошӧм вӧснаыс сійӧ куйліс вӧрзьытӧг вольӧс вылын пещера пытшкын.
Гаммла кокньыдджыка мукӧд уламръяс дорысь оліс Битӧг, но сідз жӧ, кыдзи мукӧдыс, страстнӧя желайтіс бара аддзыны Би.
Сійӧ тшӧкыда гадайтіс, коді судзӧдас сійӧс: Нао али Агу?
Сійӧ эз мӧвпыштлы, мый позьӧ ӧткажитчыны лоны победитель пӧдругаӧн, но тӧдіс, мый Агукӧд олӧм лоас сьӧкыд да шудтӧмджык.
Воис рыт.
Ён тӧв вӧтліс небесаысь кымӧръяссӧ.
Сійӧ дикӧя омлялӧмӧн копыртіс увлань кулӧм турун, шутляліс куш пу увъясын.
Шонділӧн гӧрд гӧгыльыс нӧшта ӧшаліс на му весьтын рытыввылын.
Племя шогпырысь дасьтысис вой кежлӧ.
Вӧрӧмъяс уламръяслӧн вӧліны ньӧжмыдӧсь да петкӧдлісны слабмӧмсӧ.
Воасны оз выльысь шуда лунъяс, кор Би пондас трачкӧмӧн сёйны кос увъяс, кор жаритӧм яй дук пондас паськавны ылӧ бипур гӧгӧр, кор левъяс, тигръяс да леопардъяс полӧмӧн отступитасны йӧз сулаланінысь, кодӧс дорйӧ сотчысь бипур?
Гоун, коді тайӧ лёк лунъясӧ пӧрысьмис уна во вылӧ, нора ымзіс:
— Гоун — медпӧрысь морт племяын.
Гоун пиянлӧн нин эмӧсь асланыс пиян...
Некор на нӧшта уламр племя эз кольччыв Битӧг!
Би абу, да Гоун кулӧ, сійӧс выльысь аддзывтӧг...
Скалаын гуран, кӧні оліс племя, мунӧ вӧлі пещера вылӧ.
Шоныд кадын тайӧ вӧлі бур оланін, но ӧні кӧдзыд тӧв йизьӧдіс сайӧдтӧм телӧясӧс.
Гоун водзӧ норасис:
— Понъяс да кӧинъяс лунысь лун смелмӧны...
Да сійӧ индіс зверьяс вылӧ, кодъяс гусьӧн матыстчисны оланін дінӧ рӧмдігӧн.
Тшыг хищникъяс гораа да грӧзитӧмӧн омлялісны; быд минутаӧн налӧн лыдыс содіс, да сӧмын лун югыдлӧн бӧръя югӧръясыс кутісны найӧс нападитӧмысь.
Тревожитчысь видзысьяс, оружиесӧ крепыдджыка чабыртӧмӧн, восьлалісны гранитнӧй площадкаті.
Друг на пиысь ӧти сувтіс да пондіс видзӧдны асыввылӧ.
Мӧд кыкыс пырысь-пыр жӧ босьтісны сылысь примерсӧ.
Видзӧдӧм бӧрын первойыс горӧдіс:
— Равнинаті локтӧны йӧз!
Став племя шызис.
Ӧтикъяс дрӧжжитісны полӧмла, мӧдъяслӧн сьӧлӧмыс ёна пондіс пессьыны морӧсас надейтчӧм вӧсна.
Фаумлы дум вылас усис, мый сійӧ век на вождь, кыпӧдчис вольӧс вывсянь, код вылын куйліс, да тшӧктіс:
— Мед став воинъяс босьтчасны оружие дінӧ!
Тайӧ тревожнӧй минутаӧ вензьӧмъяс вунісны.
Уламръяс кыв шутӧг кывзісны.
Вождь водзӧ висьталіс:
— Гум босьтас куим мортӧс да мӧдӧдчас разведка вылӧ локтысьяслы паныд.
Гум ӧтарӧ-мӧдарӧ мӧвпаліс.
Сылы эз сьӧлӧм вылас во, мый вошӧм вына вождь лысьтӧ сетны сылы приказ.
Но пӧрысь Гоун тэрмасьӧмӧн сюйсис:
— Гумлӧн синъясыс леопардлӧн кодь, пельясыс кӧинлӧн кодь да дук кылӧмыс понлӧн кодь.
Сійӧ пырысь-пыр тӧдас, другъяс тайӧ али врагъяс!
Гумлы любӧ лои, сійӧ бӧрйис куим том воинӧс да пырис пемыдас.
Племя тревогаӧн да терпитны вермытӧг виччысис разведчикъяслысь бӧр воӧмсӧ.
Бӧръявылас, пемыдысь кыліс кузя горӧдӧм.
Фаум горӧдіс:
— Тайӧ уламръяслӧн воинъяс!
Зэв ёна шызьӧмӧн быдсӧн чеччыштісны места вывсяньыс.
Весиг посни челядьлы вуджис ставныслӧн волнуйтчӧмыс.
Гоун юаліс:
— Коді локтӧ: Агу вокъясыскӧд... или Нао, Нам да Гав?
Выль горӧдӧм кыліс пемыдысь.
— Тайӧ Леопард пи! — рада вашнитіс Фаум.
Думсьыс вождь поліс лёк Агуысь.
Но унджык уламрыс мӧвпаліс сӧмын Би йылысь.
Нао кӧ вайис сійӧс племялы, найӧ копыртчасны сы водзын.
Сійӧ кӧ локтіс куш киӧн, найӧ кутасны презирайтны да ненавидитны сійӧс.
Но племя оланін бердӧ кыйӧдчӧмӧн воис кӧин стая.
Рӧмыд вежсис вывті пемыд войӧн.
Кодзувъяс кӧдзыда югъялісны вывланьын.
Ок, племялӧн кӧ вӧлі бипур, коді разӧдӧ шоныд!
Бӧръявылас, пемыдын, руд равнина вылын петкӧдчисны йӧз.
Гоун радлӧмӧн горӧдіс:
— Би!
Нао вайис Би!
Висьтавны вермытӧм радлӧм босьтіс став племяӧс.
Ӧткымынъяс оз вермыны кутны ассьыныс чувствосӧ да чӧв олісны, мукӧдъяс чеччалісны кӧзапиян моз да радысла чирзісны.
Би локтіс бӧр племя дінӧ!
Леопард пи кутіс сійӧс плетёнкаын.
Тайӧ вӧлі зэв ичӧтик, муртса чусалан би, кодӧс вермис кусӧдны кагалӧн пӧльыштӧм.
Но уламръяс тӧдісны, кутшӧм ыджыд вын дзебсьӧ тайӧ гӧрд нидзув пиын.
Муртса лолалӧмӧн, немӧйӧсь волнение вӧсна, полӧмла, мый сійӧ кусӧ ӧзйытӧг, уламръяс син тырнаныс видзӧдісны Би вылӧ.
Сэсся чӧв олӧмыс вежсис сэтшӧм рада равзӧмӧн, мый кӧинъяс да понъяс повзьӧмла пышйисны пемыдас.
Став племя зыртчис Нао гӧгӧр, эз тӧдны, кыдз петкӧдлыны сылы ассьыныс благодарность, преклонение, помтӧм радлун.
— Виччысьӧмӧнджык, энӧ виӧй Бисӧ! — горӧдіс пӧрысь Гоун.
Ставныс повзьӧмӧн вешйисны.
Нао, Гоун, Гаммла, Нам да Гав торжественнӧя нуисны Бисӧ скала перйыштӧм пытшкӧ.
Став племя пондіс чукӧртны турун, увъяс, лӧп.
Кор бипур лои тэчӧма, Нао матыстіс сы дінӧ ичӧтик би.
Сійӧ вильскӧбтіс первой кос турунъясті, а сэсся тратшкӧдчӧмӧн пондіс сёйны увъяс.
Регыд би сюръя ылӧ вештіс войся пемыдсӧ.
Сэк Нао заводитіс висьтавны.
Фаумлань бергӧдчӧмӧн сійӧ шуис:
— Леопард пи вӧчис сійӧс, мый кӧсйысис.
Кутас-ӧ ассьыс кывсӧ уламръяслӧн вождь?
Да сійӧ индіс Гаммла вылӧ, коді сулаліс югыд кругын, кодӧс разӧдіс бипур.
Ныв пыркнитіс пышнӧй юрсинас, да Нао вӧсна гордостьӧн тырис сылӧн сьӧлӧмыс.
— Гаммла лоас Нао гӧтырӧн, — покорнӧя шуис Фаум.
— Ме кута кыв.
— Да Нао лоас племялӧн вождьӧн! — смела горӧдіс пӧрысь Гоун.
Сійӧ предложитіс тайӧс эз ненависть вӧсна вошӧм вына Фаум дінӧ, а сы могысь, медым первойсяньыс дугӧдны соперничество медвына воинъяс костын, коді вермас погубитны племяӧс.
Тайӧ Би воан торжественнӧй минутаӧ некод эз лысьт вочакыв шуны.
Племя восторженнӧй горзӧмъясӧн чолӧмаліс пӧрысь Гоунлысь предложениесӧ.
Но Наоӧс занимайтісны эз честьяс, а сӧмын Гаммла, сылӧн ыджыд синъясыс да сук юрсиыс.
Сылы жаль лои Фаумӧс, коді сетіс Гаммлаӧс сылы гӧтыр вылӧ.
Но Нао гӧгӧрвоис, мый ӧти киа вождьлӧн выныс оз тырмы управляйтны племяӧн, да сійӧ горӧдіс:
— Нао да Фаум ӧтлаын кутасны правитны племяӧн!
Чуймӧм уламръяс чӧв ланьтісны, кор кылісны виччысьтӧм предложение Наолысь.
Но медъёна шензис ачыс Фаум.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ чорыд сьӧлӧмын первойысь на олігчӧж вӧрзис чувство, коді вӧлі мунӧ нежность вылӧ бокӧвӧй морт дінӧ.
Пӧрысь Гоунлы, коді вӧлі став уламръяс пиысь медлюбопытнӧй, окота лои тӧдны, кутшӧм приключениеяс вӧліны куим воинлӧн.
Паметьыс на йылысь вӧлі сэтшӧм на свежӧй Нао вемын, быттьӧ найӧ ӧні на лоины.
Лӧсьӧдчӧм кывзысьяс водзын мунісны серпасъяс тышкасьӧм йылысь руд ошкӧд, пещернӧй левкӧд, людоедъяскӧд, мамонтъяскӧд дружитчӧм, рыжӧй карликъяскӧд тышкасьӧм, ва, голубӧй йӧз, да, бӧръявылас, медбӧръя паныдасьӧм пещернӧй ошъяскӧд.
Но осторожнӧй Нао нинӧм эз висьтав соплеменникъяслы ваяслысь босьтӧм искусство йылысь изъясысь перйыны Би.
Билӧн тратшкӧдчӧм вторитіс висьталысьлы.
Уламръяс кывзісны Наоӧс лолалӧмсӧ дзебӧмӧн.
Пӧрысь Гоун горӧдіс:
— Миян батьяс эз тӧдлыны Нао кодь воинӧс!
Бӧръявылас, Нао воис Агукӧд паныдасьӧмӧдз.
Став уламръяс дрӧгмуніны, быттьӧ бушков водзын пуяс, быдсӧн полісны лёзь вокъясысь.
— Кор Леопард пи аддзыліс Агуӧс медбӧръяысь? — юаліс Фаум, полігтырйи пемыдас видзӧдлӧмӧн.
— Кык вой сайын, — воча шуис Нао.
— Зубр пиян вуджисны ю вомӧн да петкӧдчисны утёс водзын, код вылын войсӧ коллисны Нао, Нам да Гав...
Нао сражайтчис накӧд...
Лои шынитӧв.
Кылӧ вӧлі сӧмын Билӧн тратшкӧдчӧм.
— Да виис Зубр пиянӧс! — гордостьӧн помаліс Нао.
Уламръяс мӧда-мӧд вылас видзӧдлісны.
Радлун да волнение вермасисны найӧ сьӧлӧмъясын.
Му смелмӧдчис сетны вопрос, коді волнуйтіс став племяӧс:
— Нао виис куимнан лёзь воксӧ?
Леопард пи эз воча висьтав сійӧ вопрос вылӧ.
Сійӧ чӧла перйис ош ку чукыръясысь, кодӧн сійӧ вӧлі шебрасьӧма, куим вирӧсь ки.
— Со киясыс Агулӧн да сійӧ вокъяслӧн! — прӧстӧя шуис сійӧ.
Гоун, Му да Фаум видлалісны кияссӧ.
Найӧ вӧліны зэв ыджыдӧсь да гӧнаӧсь.
Оз позь вӧлі не тӧдны найӧс.
Ставныс помнитісны, кутшӧма полӧ вӧлі племя тайӧ киясысь.
Весиг самӧй завидьтысьяс преклонитчисны Леопард пи доблесть водзын.
Слабджыкъясыс радпырысь дасьӧсь вӧліны сетны сылы ассьыныс олӧмсӧ.
Нывбабаяс мӧвпалісны, мый ӧні найӧ челядьлы нинӧм оз грӧзит.
Да пӧрысь Гоун висьталіс ӧтувъя мӧвп:
— Ӧні уламръяслы абу страшнӧйӧсь врагъяс!
Фаум, Гаммлаӧс юрсиӧдыс кватитӧмӧн, шыбытіс победитель кок улӧ.
Сійӧ шуис:
— Вот Гаммла — тэнад гӧтыр...
Ме сета сійӧс тэныд.
Тэ сылӧн господин: сійӧ пондас вайны дичь, кутшӧмӧс тэ виан кыйсигӧн, да жаритны тэныд яй.
Сійӧ кӧ оз кывзы тэнӧ, тэ виан сійӧс.
Нао ньӧжйӧн лэдзис кисӧ Гаммла пельпом вылӧ да сувтӧдіс сійӧс кок йылас аскӧдыс орччӧн.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Ӧти страшнӧй лун @ киноповесьт @ Ю. Сотник. Ӧти страшнӧй лун @ 1964 @ Лб. 3‒75.}
Ю. Сотник
Ӧти страшнӧй лун
КИНОПОВЕСТЬ
Тайӧ киноповестьлӧн эм мӧд ним — «Кывзысьтӧм челядь».
«Гырысьяс сы вылӧ и гырысьяс, медым воспитайтны миянӧс да век индавны, мый оз позь вӧчны; а тэ кывзы да чӧв ов, да вӧч ставсӧ ас ногыд», — тадзи велӧдӧ ассьыс другсӧ — Ваня Панкратовӧс — повестьса герой Сева Козлов.
Нинӧм и шуны, мый татшӧм детинкаяс вӧсна уна омӧльтор лои терпитны и налӧн бабъяслы, и учительницалы, ӧти кывйӧн кӧ, быдӧнлы, кодъяс воспитайтісны тайӧ челядьсӧ.
И нем виччысьтӧг Сева да Ваня, школа пасьта тӧдса тайӧ лёк сяма детинкаясыс, асьныс лоины посниджыкъясӧс видзысьясӧн да воспитайтысьясӧн.
Кыдзи лои тайӧ?
Мый артмис таысь?
Лыддьӧй повестьсӧ да тӧдны кутанныд.
ДИРЕКТОР
Шондіӧн ойдӧдӧм переулокӧд котӧртӧ ар дас кыка нывка.
Сійӧ тренируйтчан гача, еджыд блузкаа, гӧрд галстука, а мышкас — рюкзак.
Нывкалысь еджгов юрсисӧ шырӧма, руд тӧждысьысь синъясыс сылӧн зэв паськыдӧсь.
Сійӧ котӧртӧ ӧтмоза ӧдйӧ, сылӧн тапочкиясыс гортӧминика, но ясыда шлёпӧдӧны мостки вывті, и чӧв-лӧнь переулокын кылӧ ичӧтик часілӧн кодь тіпкӧм шы.
Переулок шӧрӧд нюжӧдчӧма ӧграда, сы сайын быдмӧны пуяс, а на сайын зымвидзӧ школа.
Дзиръяӧд пырӧм бӧрын нывка котӧртӧ пу вуджӧръяс сайті; сэсся бӧр петӧ гож водзӧ.
Татӧн, школа кильчӧ пос дорын, куйлӧны ӧтчукӧрын ящикъяс, чемоданъяс, рюкзакъяс...
Сэні, шуӧны, морт комын сайӧ квайтӧд классын велӧдчысь челядь.
Некод нин абу школьнӧй формаа, синъяс вералӧны гӧрд галстукъясысь, уна рӧма майкаясысь да ковбойкаясысь, ситеч платтьӧясысь, сьӧд, лӧз да коричневӧй сатин гачьясысь.
Челядь ставныс мый йылысь кӧ ёна вензьӧны-сёрнитӧны, а котӧрӧн воысь нывкаӧс аддзӧм бӧрын пырысь-пыр уськӧдчисны сы дінӧ:
— Со сійӧ!
Но и виччысим жӧ!
— Лидка, кытчӧ тэ вошлін?
Тані лои сэтшӧмтор!..
Лида сувтіс, шензьӧмпырысь видзӧдӧ гӧгӧр:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый лои?
Сы дорӧ писькӧдчӧ кыз детинка, сы пельпом вомӧн ӧшалӧ ас вӧчӧм приёмник.
Приёмник вевдорын чурвидзӧ антенналӧн кузь штыр, репродукторысь кылӧ сьыланкыв, кодӧс сьылӧ Пятницкийлӧн хор.
Детинка выключайтӧ приёмниксӧ да ярскӧба висьталӧ пуксьӧм чӧв-лӧняс:
— Ванька Панкратовӧс да Сева Козловӧс директор оз лэдз мунны походӧ.
— Тӧрытъясьыд, — содтӧ ӧти нывка.
— Кӧнӧсь найӧ?
— Пионерскӧй комнатаынӧсь.
И Дарья Капитоновна сэні.
Сэсся Лида оз нин шу кыв ни джын.
Сійӧ пӧрччӧ рюкзаксӧ, пуктӧ ӧтлаӧ чукӧрас да котӧрӧн пырӧ школаӧ.
Пӧрччысянінын джоджсӧ вольсалӧма бумагаӧн, ломалӧны абажуръястӧм югыд лампаяс, сулалӧны тажгӧдӧм кокъяса джуджыд посъяс, кысянь маляръяс белитӧны пӧтӧлӧк.
Улі судтаса классъяссянь кылӧ мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм да пилаӧн няжгӧм шы: сэні гырысьджык велӧдчысьяс дзоньталӧны партаяс.
Мӧд судтаса коридорын тыртӧм, сӧмын ылысса ӧдзӧс дорын сулалӧны кык детинка.
Сулалӧны юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, йӧжгыльтчӧмаӧсь.
Сулалӧны да йирӧны пев гыжнысӧ.
Тэрыба, кокниа восьлалігтыр Лида матыстчӧ на дінӧ.
Детинкаяс лэптӧны юрнысӧ.
Нывка водзын Ваня Панкратов да Сева Козлов.
Сева ичӧтик тушаа, нэриник.
Векньыдик ныр вылас пӧлӧсӧн пуктӧма ӧчки.
Уна лёктор тӧдлӧма тайӧ ӧчкиыс: ӧти стеклӧыс потӧма, мӧдсьыс ыджыдакодь чеччыштӧма дорыс; кӧрт крукъясыс чегъясьӧмаӧсь да найӧс кӧртавлӧма кыті сунисӧн, кыті сутугаӧн.
Иванлӧн чужӧмыс гӧрдӧдӧма, син лысъясыс пӧшти оз тӧдчыны, синъясыс ичӧтикӧсь, гӧгрӧсӧсь.
Тушанас сійӧ весьт судтаӧн кымын джуджыдджык Севаысь, пельпомъясыс да морӧсыс сылӧн сэтшӧмӧсь, мый быд мускул тӧдчӧ важиник майка пырыс.
— Со кытчӧдз дурӧмыд вайӧдіс! — вашкӧдӧ Лида да руд синъяснас скӧра видзӧдӧ детинкаяс вылӧ.
Козлов зумыштчӧма, чӧв олӧ.
Чужӧмыс сылӧн быттьӧ измӧма.
Панкратов оз дзеб ассьыс чувствояссӧ.
Сійӧ тшӧкыда лапйӧдлӧ синсӧ; куим чуньсӧ чепӧльӧн кутӧмӧн сійӧ тотшкӧдӧ аслас морӧсӧ.
— Лида!.. — нораа вашкӧдӧ сійӧ.
— Тэ вылӧ сӧмын и надеяыс...
А, Лид!..
Лида бергӧдчӧ детинкаяс дінысь да заводитӧ таркӧдны ӧдзӧсӧ.
— Коді сэні? — кылӧ нывбабалӧн кызіник гӧлӧс.
— Дарья Капитоновна, позьӧ пыравны?
— Позьӧ!
Лида пырӧ да пӧдлалӧ ӧдзӧссӧ.
Пионерскӧй комнатаын стен пасьталаыс ӧшалӧны стенгазетаяс.
На вевдорӧ гижӧма: «Гайдар нима пионерскӧй дружинаса стеннӧй печатьлӧн выставка».
Комнатаын — куим гырысь морт.
Ылі пельӧсын сулалӧ руд ковбойкаа, гӧрд галстука вожатӧй; кузь пызан вылын куйлӧны журналъяс да брошюраяс; пызан ӧтар-мӧдар пӧлӧныс ветлӧдлӧны кык нывбаба: ӧтиыс — Лида кодь жӧ сатин гача, мичаник, томиник, мӧдыс — ыджыд тушаа, пушыд дзор юрсиа кыз морт.
— Видза оланныд! — чолӧмасьӧ Лида.
— Видза олан, отряд сӧветса председатель ёрт! — кыз гӧлӧсӧн шыасьӧ олӧма нывбаба да, кияссӧ джуджыд морӧс вылас кресталӧмӧн, сувтӧ Лида водзӧ.
— Тэ тӧдан он, мый вӧчӧмаӧсь тӧрыт Козлов да Панкратов!
— Тӧда, Дарья Капитоновна, веськалӧмаӧсь милицияӧ.
— Мыйысь? — ещӧ скӧрджыка юалӧ Дарья Капитоновна.
— Карса паркын войнас бипур вылын чипан жаритӧмаӧсь...
— И кыдзи тэ та вылӧ видзӧдан?
— Ог ошкы, дерт.
Но найӧ ӧд эз хулиганитӧм могысь.
Найӧ прӧстӧ велӧдчӧмаӧсь походнӧй условиеясын сёян пуны.
Найӧ жаритӧмаӧсь полинезиецъяс моз.
— Мый?
— Чипансӧ.
Полинезиецъяс моз...
Колӧ мавтны сійӧс сёйӧн да жаритны куштытӧгыс.
Та йылысь Севка кыськӧ лыддьӧма.
Том учительница да вожатӧй видзӧдлывлӧны ӧта-мӧд выланыс, кутчысьӧны нюмъялӧмысь.
Но Дарья Капитоновналы абу серамӧдз.
— Ак, «велӧдчӧмаӧсь»!
Ак, «полинезиецъяс моз»!
— сёрнитӧ сійӧ тыр гӧлӧсӧн.
— А сійӧтор, мый найӧ веськалісны милицияӧ да янӧдісны школанымӧс, тайӧ оз вӧрзьӧд тэнсьыд сьӧлӧмтӧ?
А сійӧтор, мый бать-мамныс эз узьны на вӧсна войбыд, тайӧ тэныд пустяк!
А чипаныс!
Гусьӧн пышйӧдны гортсьыс ӧбед кежлӧ ньӧбӧм чипан да чишкавны сійӧс бипур вылын — та кузя мый тэ шуан?
Лида видзӧдӧ аслас тапочки ныр вылӧ.
— Дерт, Дарья Капитоновна...
Козлов да Панкратов...
Накӧд, дерт, зэв сьӧкыд...
Дарья Капитоновна бергӧдчӧ том нывбабалань:
— Ті миянын выль морт, Галина Васильевна, ті воинныд татчӧ во помнас.
Тіянлы, гашкӧ, омӧля на лои терпитны на понда...
Учительница муртса нюммунӧ:
— Кыдз нӧ, прамӧя нин лои терпитны.
— Сідзкӧ ті энӧ думайтӧй, мый ставыс тайӧ артмӧ нем виччысьтӧг.
Став тайӧ омӧльторъясыслӧн эм зумыд теоретическӧй подув.
А нолтӧ, Лидия, висьтав, мый проповедуйтӧ Козлов!
Коридорын Козлов да Панкратов ляскысьӧмаӧсь пельяснас ӧдзӧс бердӧ.
Чужӧмъясныс налӧн ньылӧдӧмаӧсь.
А пионерскӧй комнатаын Лида зэв неокотапырысь висьталӧ Сева Козловлысь кывъяссӧ.
— Н-но...
«Гырысьясыд пӧ сы вылӧ и гырысьяс, медым воспитайтны миянӧс да век индавны, мый оз позь вӧчны...»
— Водзӧ! — тшӧктӧ Дарья Капитоновна.
— Н-но...
«А тэ пӧ кывзы да чӧв ов, да вӧч ставсӧ ас ногыд...»
Коридорын кок чунь йылас матыстчӧ пионерскӧй комнаталань еджыд юрсиа ныв, сы бӧрся сідз жӧ кыштым-каштым локтӧ кыз радист, а радист бӧрын тыдалӧны ещӧ кымынкӧ велӧдчысь.
— Сева, но мый?
— вашнитіс нывка.
Козлов скӧрысь видзӧдӧ пельпом вомӧныс да грӧзитӧ сылы косіник кулакнас.
Нывка кынмӧ места вылас, мурч курччӧ пиньяссӧ.
Сувтӧны места выланыс и мукӧдыс.
— А вот тіянлы Козловлӧн теорияыс действиеын, — шуӧ Дарья Капитоновна, кутӧ киӧдыс учительницаӧс да нуӧдӧ сійӧс стенӧ ӧшӧдӧм стенгазетъяс пӧлӧн.
— Со нимкодясьӧй тайӧн...
Ӧні этійӧн...
Видзӧдлӧй татчӧ!
Ӧні эстчӧ!
Галина Васильевна видзӧдалӧ стенгазетъяс вылӧ и пӧшти быдысь аддзӧ синмӧ шыбитчана заголовокъяс да карикатураяс.
«Вежӧрсьӧдӧй Козловӧс да Панкратовӧс!»
— висьтавсьӧ ӧти заголовокын.
«Квайтӧд» «Б»-ын кось» — сідз шусьӧ карикатура, кытчӧ рисуйтӧма Панкратовӧс да Козловӧс, кодъяс косясьӧны коймӧд детинкакӧд.
«Йӧйталӧм».
Тайӧ серпас вывсьыс ми аддзам Ваняӧс да Севаӧс, кодъяс лэччӧны войтва виялан труба кузя.
«Ӧти вежончӧжся трофейяс» — висьталӧ нёльӧд заголовок.
Сы увдорӧ рисуйтӧма Панкратовӧс, коді топӧдӧма морӧс бердас куим двойка.
Ӧні коридорысь ми аддзам татшӧмтор: ӧдзӧс бердӧ ляскысьӧмаӧсь пельяснас Иван да Сева, а найӧс куим боксянь кытшалӧмаӧсь чӧв олысь кызь кымын велӧдчысь.
— И вот татшӧм молодечьяскӧд ті кӧсйинныд коллявны дзонь тӧлысь, — водзӧ висьталӧ Дарья Капитоновна.
— Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ыджыд кыв кутӧм босьтанныд ас вылад?
Учительница видзӧдӧ вожатӧй вылӧ, быттьӧ виччысьӧ сысянь воча кыв.
Вожатӧйыс вывті том.
Мусянь тэчӧм неыджыд тушаа, сійӧ сулалӧ ёжикӧн шырӧм юрсӧ копыртӧмӧн да мӧвпалігтыр малалӧ щӧкасӧ.
Полана делӧыс, Галина Васильевна, — ньӧжйӧник шуӧ вожатӧй.
Дарья Капитоновна бергӧдчӧ Лидалань:
— Вот сідзи!
Мун да юӧрт отрядыдлы: Козлов да Панкратов походӧ оз мунны.
Ваня да Сева вешйӧны ӧдзӧс бердысь.
Козлов курччӧ вом дорсӧ, а Панкратов век тшӧкыдджыка лапйӧдлӧ синъяснас, дась бӧрддзыны.
Лида воськовтӧ ӧдзӧслань, сэсся сувтӧ.
Сійӧ сёрнитӧ дзик веськодя, видзӧдӧ кытчӧкӧ бокӧ, а оз директор вылӧ:
— Ладнӧ, Дарья Капитоновна.
Сӧмын... миян отрядным босьтіс обязательство перевоспитайтны походын Козловӧс да Панкратовӧс, а ӧні...
Ме ог тӧд, кыдз ми кутам найӧс перевоспитывайтны.
— Мудер! — шуӧ директор да дыр видзӧдӧ Лида вылӧ.
Иван да Сева выльысь ляскысисны ӧдзӧс бердӧ, налӧн бара кыптіс чужӧм вылас надея.
Челядь ставныс нюжӧдісны голяяссӧ, кывзысьӧны.
— Ме ӧмӧй ог збыльысь висьтав, Дарья Капитоновна? — кылӧ Лидалӧн гӧлӧсыс.
— Походын эськӧ коллектив найӧс ас киас босьтіс, а тадзтӧ найӧ ывлаын мӧдасны котравны весь.
Челядь ошкӧмпырысь вашкӧдчӧны.
Козлов зыралӧ воча ки.
Панкратов чужӧм вылын гӧвкъялӧ нюм.
— Ы-ыджыд демагог тэысь лоас, — тӧдчӧдӧ Дарья Капитоновна, ачыс век на видзӧдӧ Лида вылӧ.
— Шуны кӧ, дерт... — веськодьпырысь вочавидзӧ Лида, — кольны найӧс карӧ медся кокни: мыйкӧ вӧчасны лёктор, а ми — лоам бокынӧсь.
— Тэ мыйӧн кӧсъян лоны?
Дипломатӧн?
Юристӧн?
— Педагогӧн, — ньӧти ышнясьтӧг вочавидзӧ Лида.
Директор видзӧдлӧ вожатӧй вылӧ, Галина Васильевна вылӧ.
Бӧръяыс муртса вермӧ кутчысьны серам петӧмысь.
— Но, мый ті шуанныд тайӧ став вылас?
— Помкаясыс тӧдчанаӧсь, — нурбыльтӧ вожатӧй.
Директор видзӧдӧ учительница вылӧ, и сійӧ пыр жӧ лоӧ серьёзнӧйӧн.
— Козловкӧд да Панкратовкӧд збыльысь меным сьӧкыд, — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ, — но ме со мый йылысь мӧвпала, Дарья Капитоновна.
Школаын ме накӧд аддзысьлывла сӧмын урокъяс вылын, велӧдчиганыс, а походын ми дзонь тӧлысь чӧж лоам ӧтлаынӧсь.
Гашкӧ, татшӧм условиеяс дырйи миянлы удайтчас кыдзкӧ-мыйкӧ ладмӧдчыны.
— Ладнӧ!
Тіян вылӧ надеяӧн.
Но ӧти условие дырйи: класслы ставнас ковмас кыв кутны на вӧсна.
— Ой! Дерт жӧ, босьтам ас выланым! — горӧдӧ Лида.
— Сідз оз артмы, тэ ветлы да юав!
Лида восьтӧ ӧдзӧссӧ да аддзӧ сюв-сявмунысь челядь чукӧрӧс.
Коридорӧ петӧм бӧрын сійӧ пӧдлыштӧ ӧдзӧссӧ.
— Босьтчанныд кыв кутны на вӧсна? — ньӧжйӧник юалӧ сійӧ.
— Босьтчам!
Босьтчам! — вочавидзӧны некымынӧн.
— Сулавлӧй! — гораа шуӧ радиолюбитель.
— Водзджык мед асьныс найӧ сетасны кыв, мый дугдасны бузитӧмысь.
Ставныс бергӧдчӧны Козловлань да Панкратовлань.
— Да ме...
Веськыдсьыс веськыд кыв сета...
Да мед ме му пырыс муна, мыйкӧ кӧ сэтшӧмтор лоӧ, — волнуйтчӧ Иван.
Козлов лэптыштлӧ пельпомъяссӧ:
— Дерт жӧ, сета кыв.
Мый нӧ ме, дурак али мый?
Лида бӧр пырӧ пионерскӧй комнатаӧ.
Ӧта-мӧднысӧ зытлалігтыр челядь видзӧдӧны восьса ӧдзӧсӧд.
— Дарья Капитоновна, найӧ ставныс босьтчӧны кыв кутны.
— Ладнӧ!
Заводитӧй кӧлуйнытӧ пыртлыны.
Автобус воис нин.
— Кӧлуй пыртлыны! — радлігтыр горзӧны челядь да зым-гам тӧвзьӧны коридорӧд.
Ыджыд автобус жургӧ-мунӧ ӧти улича кузя, мӧд кузя...
Автобусысь кылӧны уна гӧлӧсъяс, ӧтсӧгластӧм сьылӧм.
Со автобусыс кар помын нин.
Сэні, туй шуйгаладорас, дзебсьӧмаӧсь сирень кустъяс сайӧ посньыдик керкаяс, а веськыдладорас нюжӧдчӧма ыджыд водохранилищелӧн векньыдик куръя.
Машина сувтіс ворота дорӧ, кӧні ӧшалӧ вывеска: «Туристъяс клублӧн пыж станция».
Путешественникъяс чеччалӧны автобусысь, петкӧдалӧны ӧтчукӧрӧ кӧлуйсӧ.
Воротаӧд петӧ станцияӧн заведуйтысь — тельняшкаа, ыджыд тушаа, кузь уска старик, а сыкӧд — том зон, сылӧн отсасьысьыс.
— Бур туй тіянлы! — гораа шуӧ старик.
— Аттьӧ!
Видза оланныд! — горзӧны челядь.
— Ылӧдз мӧдӧдчинныд?
— Став водохранилище кузяыс, — вочавидзӧ Лида.
Старик киасьӧ учительницакӧд, вожатӧйкӧд.
— Тіян корабльясыд медбӧръя скодни дорынӧсь.
Бокиад прӧстджык.
Шуда Панкратов лэптӧ пельпом вылас медсьӧкыд мешӧксӧ, кытчӧ сӧвтӧма байдаркалысь кышӧдсӧ да шпангоутъяссӧ.
Сева кутчысьӧ сылӧн пу частьяс тыра мешӧкӧ.
Нэриник Козлов оз вермы сійӧс лэптынысӧ.
Выныштчӧмысла мурч курччӧм пиньясӧн, пошкигтыр кыскӧ сійӧ мешӧксӧ муӧдыс.
Найӧ медводз воисны старикӧн индӧм местаӧдз.
На бӧрся тыдовтчис Лида, коді кыскӧ мачта.
Лыа вылӧ грузсӧ пуктӧм бӧрын найӧ куимнанныс видзӧдӧны ас гӧгӧрса местаясыс вылӧ.
Насянь метр кызь ылнаын — скодни, кытчӧ домалӧма куим ыджыд пыж.
Водзынджык — шонді водзын дзирдалысь серӧссьӧм куръя, а видзӧдны кӧ шуйгавывланьджык, тыдалӧ зэв ыджыд водохранилище, сэні вывті уна гырысь да посни діяс, дас кык арӧса путешественникъяслы тӧдмавтӧм дзонь страна.
— Лӧсьыд? — юалӧ Лида.
Козлов кыв шутӧг довкнитӧ юрнас.
Чужӧмыс сылӧн серьёзнӧй, кыпыд.
— Но, Лидка! — волнуйтчигтыр шуӧ сійӧ.
— Мый кӧсъян ӧні — кор, ставсӧ вӧчам!
— Да-да, Лид...
Тэ эн думайт, мый ми шмонитам, — ёртыс дор сувтӧ Иван.
— Тэ сӧмын висьтав, мый тэныд колӧ, а?
— Дзоридзьясысь букет, — нем виччысьтӧг ярскӧба шуӧ Лида да ёся видзӧдӧ гырысь синъяснас то Сева вылӧ, то Ваня вылӧ.
Детинкаяс шӧйӧвошисны.
— Мый? — выльысь юалӧ Панкратов.
— Дзоридзьясысь букет.
А мый сэн шензянаыс?
Мем ещӧ некод на эз сетлы дзоридзьяссӧ.
Здук дыра детинкаяс чӧв олӧны, сӧмын синъяссӧ лапйӧдлӧны.
Первойӧн сайкалӧ Козлов.
— Ладнӧ!
Дзоридзьяс лоӧны! — збоя кӧсйысьӧ сійӧ.
Локтӧны мукӧдъяс, вайӧны кӧлуй.
Вожатӧйкӧд ӧтлаын найӧ ставныс мӧдӧдчӧны пыжъяслань.
А Ваня да Сева водзӧ сувтӧ учительница.
— Тайӧ ті вайинныд байдаркасӧ? — мешӧкъяс вылӧ видзӧдіг юалӧ сійӧ.
— Ми, — довкнитӧ юрнас Ваня.
— А коді тшӧктіс тіянӧс татшӧм сьӧкыдторъяссӧ нуны? — стрӧга шуӧ Галина Васильевна да друг дзикӧдз вежӧ гӧлӧссӧ.
— Отсаланныд меным тэчны сійӧс?
— Дасьӧсь отсавны! — кыпыда вочавидзӧны детинкаяс да уськӧдчӧны мешӧкъяс разявны.
Пуӧ удж.
Путешественникъяс ветлӧдлӧны скодни вывті, ваялӧны кӧлуй.
Сійӧс босьталӧны пыжӧ пырӧм челядь.
Дневальнӧйяс кисьтӧны ведраӧ картупель, босьтӧны консерв банкаяс да мӧдӧдчӧны стӧрӧжкалань, кытысь трубаӧдыс путкыртӧ-петӧ нин тшын.
Кымынкӧ детинка лӧсьӧдалӧны мачтаяс вылӧ реяяс да парусъяс, блокъяс вомӧн нюжӧдалӧны фалъяс.
Со кык детинка сувтӧдӧны муӧ улыс помнас мачта, а коймӧд зэлӧдӧ шкотсӧ.
Парус польдчӧ, мачтаыс мынӧ челядь киясысь да пӧрӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык ті! Часісӧ лязӧданныд! — кылӧ вӧсньыдик гӧлӧс.
Сьӧд кӧсаяса ичӧтик нывка кыскӧ мачта дорысь ылӧджык шонді часісӧ да бӧр лӧсьӧдӧ сійӧс лыа вылӧ.
Фанера циферблат шӧрӧ сувтӧдӧма бедь. Сысянь усьысь вуджӧрыс куйлӧ «11» да «12» лыдпасъяс костын.
А учительница Ванякӧд да Севакӧд кысъясьӧны лыа пиын пидзӧсъяс вылас, тэчӧны дюралевӧй трубаясысь да шпангоутъясысь байдаркалысь каркассӧ.
Галина Васильевна гусьӧникӧн видзӧдлывлӧ сьӧлӧмсянь уджалысь детинкаяс вылӧ.
— Галина Васильевна, а коді тайӧн мунас?
Гырысьяс?
— Кодкӧ гырысьяс пӧвстысь да кык велӧдчысь.
Медводз, дерт, ті мунанныд.
Другъяс долыдпырысь видзӧдлӧны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Ваня кокньыдика тувкыштӧ кулакнас Севалы бокас.
Учительница казялӧ тайӧс да нюмъялӧ.
Шонді часі петкӧдлӧ час да джын.
Пыжъяс сӧвтчысьӧма, на пиысь кыкын сулалӧны нин мачтаяс.
Вожатӧй сувтӧдӧ мачтасӧ коймӧдӧ.
— Ставыс! — шуӧ сійӧ.
— Ӧні ӧбедайтыштам и — туйӧ!
Байдаркасӧ тэчӧма жӧ нин.
Сева ӧшӧдӧ руль.
Ваня ӧтластитӧ дюралевӧй пелысъяслысь кык джынсӧ.
Учительница сувтӧ, пыркӧдӧ пидзӧсъяссьыс лыасӧ.
— Эй, начальство! — чуксалӧ тельняшкаа старик.
Сійӧ сулалӧ аслас ичӧтик керка дорын, а сы водзын — некодлы тӧдтӧм том морт.
Найӧс кытшалӧмаӧсь быдторсӧ тӧдны кӧсйысь дневальнӧйяс.
Учительница мунӧ стӧрӧжкалань, а Козлов да Панкратов видзӧдӧны сы бӧрся.
— Учительницаным век жӧ бур морт, — донъялӧ Сева.
— А-а.
Кытчӧдз оз воспитайт, — сӧгласитчӧ Иван.
— Лидка, татчӧ! — друг горӧдӧ ӧти дневальнӧй.
— Тэнӧ кӧсйӧны радиоын выступитӧм вылӧ гижны!
Нинӧм и шуны, кутшӧма шензьӧдӧ тайӧторйыс путешественникъясӧс.
Ставыс ӧтчукӧрӧн мӧдӧдчӧны стӧрӧжкалань.
Мунӧны сэтчӧ и Козлов да Панкратов.
Сева друг видзӧдлӧ байдарка вылӧ да тшапкӧ-кутӧ Ваняӧс соскӧдыс.
— Сулав! — шуӧ сійӧ гусьӧник.
— Менам мӧвп чужис!
Шӧйӧвошӧм Лида, быттьӧ кынмӧма, сулалӧ зэв томиник радиокорреспондент водзын.
Том морт лӧсьӧдӧ табуретка вылӧ сьӧрысь новлӧдлан магнитофон.
Путешественникъяс топыда кытшалісны найӧс.
— Челядь, вешйыштӧй да олӧй шы ни тӧв, — шыасьӧ на дінӧ том морт.
— Но вот, Лида...
Тэ эн волнуйтчы, сёрнит тэрмасьтӧг, прӧстӧя...
Гӧгӧрвоан?
Лида кыв шутӧг довкнитӧ юрнас, шогпырысь видзӧдӧ челядь вылӧ.
— Лида, тэ эн пов, ньӧти эн пов! — вашкӧдӧ сылы ӧти нывка.
Том морт включайтӧ аппаратсӧ да висьталӧ микрофон водзын:
— Ми корим микрофон дорӧ отрядса сӧветысь председательӧс — Лида Моринаӧс.
Но, видза олан, Лида!
— Микрофонсӧ ӧдйӧ вайӧдӧ Лида вом дорӧ:
— Видза оланныд! — муртса кывмӧн шуӧ Лида.
Корреспондент выключайтӧ магнитофонсӧ.
— Вай выльысь.
Гораджыка колӧ.
А байдарка дінын Сева ньӧжйӧник шуӧ Иванлы:
— Сэні дзоридзыс тыр!
Ме ачым аддзылі автобусӧн мунігӧн.
Панкратов падъялӧ.
— Бара ас юр вылӧ, шогпырысь нурбыльтӧ сійӧ.
— «Ас юр вылӧ, юр вылӧ!» — нерӧ Сева.
— Ме тэныд шуа, дзик матын тані!
— Видза оланныд! — бара шуӧ Лида.
И корреспондент бара выключайтӧ аппаратсӧ:
— Вывті гораа.
Микрофоныслы сьӧкыд.
Тэ сёрнит, кыдзи век сёрнитлан.
— Но и но! — челядь чукӧрын кодкӧ ышловзьӧ.
Козлов да Панкратов кыйкъялігтыр видзӧдлӧны гӧгӧр, босьтӧны байдаркасӧ нырӧдыс да бӧжӧдыс, нуӧны сійӧс скодни дорӧ.
Сэні найӧ лэдзӧны пыжсӧ ваӧ, пуксьӧны сэтчӧ да тэрмасьӧмӧн сынӧны.
Сынӧны кыдз веськалӧ, оз ӧтпырйӧ и частӧ инмавлӧны воча пелыс.
Век жӧ найӧ ӧдйӧ кытшовтӧны веськыдвылыс ичӧтик турунвиж нырд да саялӧны сы сайӧ.
Лидалӧн мучитчӧм оз помась.
Корреспондент вайӧдлывлӧ микрофонсӧ то аслас вом дорӧ, то Лида вом дорӧ.
— Ӧні, Лида, висьтав, пӧжалуйста, мыйла ті мунанныд походас.
— Походӧ мунам, медым тӧдмавны, мыйяс быдмӧны водохранилище пӧлӧн да... да... тӧдмавны...
— Условиеяссӧ, — шӧпкӧдӧ Лидалы пель водзас кыз радист.
— ...да тӧдмавны условиеяссӧ, вермасны-ӧ овны...
— Позьӧ-ӧ рӧдмӧдны, — вашкӧдӧ радист.
— ...позьӧ-ӧ рӧдмӧдны ондатра.
— Сідз!
Ӧні... э... э... Лида, висьтав радио кывзысьяслы, мый сэтшӧм ондатраыс?
— Ондатра — сійӧ ваын олысь крыса.
Сылӧн куыс зэв бур.
Миянлы кӧ лоӧ тӧдса, мый сылы кӧрымыс тырмымӧн, то сійӧс кутасны рӧдмӧдны тайӧ местаясын.
Сева да Ваня кывтӧны берег пӧлӧн, кӧні быдмӧны бадь пуяс, сэсся веськӧдчӧны ичӧтик лӧнь куръяӧ.
Тані, пемыд ва веркӧсас, плавгысьӧмаӧсь веж коръяс, а на костын шы ни тӧв гоньгӧдчӧмаӧсь пашкыр еджыд запанкияс.
Сева видзӧдлӧ ёртыс вылӧ.
— Но!
Мый ме тэныд шулі?
А станцияын том морт висьталӧ микрофон водзын:
— Аттьӧ, Лида!
Став радио кывзысьяс нимсянь сиа тэныд да став челядь котырлы бур туй.
— Ставыс? — ньӧжйӧникӧн юалӧ Лида.
— Ӧні кывзыштам, мый артмис.
— Том морт мӧдарӧ гартӧ плёнкасӧ, наушникасьӧ, кывзыштӧ недыр да бӧр пӧрччӧ наушниксӧ.
— Ёна шумитӧ.
Дай кылӧ, кыдзи тэныд бокисянь отсалӧны висьтавны.
Вай выльысь гижам!
Байдарка тэрмасьтӧг шлывъялӧ куръяӧд.
Другъяс пӧлыньтлывлӧны пыжсӧ то ӧти бок вылас, то мӧд бок вылас — нетшкӧны запанкияс.
— Некор на нэмӧн эг нетшкыв ме нывлы дзоридзьяс, — шыасьӧ Панкратов.
— Татшӧм нылыдлы позьӧ, — вочавидзӧ Сева да чӧв олыштӧм бӧрын содтӧ: — Дай, колӧ шуны, кад нин велавны.
— Ы-ы-ы!
Валерик! — кылӧ кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Нывъяслы дзоридзьяс нетшкӧны!
Другъяс видзӧдлӧны гӧгӧр.
Берегас, куръяысь петанінын дзик, вуграсьӧ паназыр кодь детинка.
Пиньсӧ жергӧдӧмӧн сійӧ видзӧдӧ на вылӧ.
— Мусукасьысьяс! — назгыштіс мӧд чери кыйысьыс, кузь юрси пратя, ыджыд тушаа косіник детинка.
Кыв ни джын шутӧг, весиг ӧта-мӧд вылас видзӧдлытӧг кык друг бергӧдӧны пыжсӧ да сынӧны береглань.
Сева чеччыштӧ байдаркасьыс да матыстчӧ паназыр кодь детинка дінӧ.
Швач!
Детинка юрысь турбыльтчӧ кепкаыс.
Швач!
Севалӧн ӧчкиыс лэбыштӧ муас, а ачыс Сева — берегдорса эжӧр пиӧ.
Панкратов чеччыштӧ байдаркаысь, но сійӧ оз казяв, мый пыжыс ылыстчӧма берегсьыс.
Сійӧ сідз жӧ бузгысьӧ ваӧ.
Ӧти здукӧн кык друг быйк петӧны берегӧ.
Найӧ дзикӧдз нюйтӧссьӧмаӧсь.
Вына-ён Иванӧс аддзӧм бӧрын чери кыйысьяс заводитӧны пышйыны.
Иван котӧртӧ на бӧрся кустӧн тырӧм сён бокті, а Козлов копыртчӧма да дурпоп моз бергалӧ ӧти местаын.
— Ӧчкиӧс нӧбӧдісны! — горзӧ сійӧ да лэптӧ ӧчкисӧ турун пиысь.
— Сюрис!..
Стеклӧыс абу!..
Стеклӧыс чеччыштӧма!..
Сюрис!
Ӧчкиасьӧм бӧрын да чеччыштӧм стеклӧсӧ зептас сюйӧм мысти Сева тӧвзьӧ другыс бӧрся.
А байдарка век ылыстчӧ и ылыстчӧ берегсьыс.
— Аттьӧ тіянлы! Быд бурсӧ! — шуӧ том морт магнитофонсӧ пельпом саяс ӧшӧдӧм бӧрын.
Сійӧ кутлӧ кинысӧ Галина Васильевналысь, вожатӧйлысь, Лидалысь да мӧдӧдчӧ вороталань.
abu
abu
abu
Чери кыйысьяс вомӧналӧны уличасӧ, кыті челядь журӧдісны автобусӧн, кежӧны ӧти переулокӧ, сэсся мӧдӧ, сэсся коймӧдӧ.
Укшаль Панкратов оз вермы ӧдйӧ котӧртнысӧ, Сева ӧдйӧ суӧдӧ сійӧс, а сэсся и ордйӧ.
А путешественникъяс пуксялісны кытшӧн турун вылӧ стӧрӧжка дорӧ.
Дневальнӧй пуктӧ кытш шӧрӧ шыд тыра ведра да тасьті чукӧр...
Шонді часілӧн вуджӧрыс куйлӧ нин «куим» вылын...
А тыртӧм байдарка пыр на ньӧжйӧник кывтӧ куръяӧд.
А другъяс век на вӧтчӧны...
Козлов ылӧ кольӧма Панкратовӧс: мӧдыс упкӧ-котӧртӧ метр ветымын ылнаын бӧрынджык.
Со чери кыйысьяс тювкнитісны кутшӧмкӧ дворӧ, Сева — на бӧрся.
Вӧлӧмкӧ, дворыс кыкнанладорсяньыс восьса.
Чери кыйысьяс ырскӧбтісны-петісны улича вылӧ, пӧдлалісны ас бӧрсяньыс дзиръясӧ да кутӧны сійӧс.
Козлов став тушанас йӧткыштӧ дзиръясӧ ӧтчыд, мӧдысь, но сійӧ оз воссьы.
Сэки Сева котӧрӧн матыстчӧ скамья дорӧ, коді сулалӧ джуджыд забор бокын, чеччыштӧ сы вылӧ, лэптысьӧ кияс йылас да... лэбыштӧ забор вывсянь веськыда ывлавывса лоток вылӧ, кытчӧ пукталӧма черешня да клубника тыра пожъяс.
Ещӧ здук мысти клубника тыра пожйӧ чеччыштӧ Панкратов.
А байдаркаыс куръя шӧрын нин.
Со сійӧ лои пыж станция весьтын, со ордйӧдіс сійӧс.
Тӧлыс вӧтлӧ пыжсӧ век водзӧ, водохранилищелань.
Пыж станциясянь сідзи и эз казявны сійӧс.
Тані ставыс ылалӧмаӧсь ӧбедӧн.
Челядь, коді турун вылын пуксӧн, коді водӧмӧн сёйӧны алюминиевӧй тасьтіясысь сук шыд, вом тырнаныс курччалӧны нянь.
Дневальнӧй нывка кутӧ киас ещӧ ӧти порция шыд.
— Коді ещӧ эз сёй?
Менам коли кык тасьті.
Лида пидзӧсчанясьӧ, видзӧдӧ челядьӧс.
— Козлов абу и Панкратов, — шуӧ сійӧ да друг ырскӧбтӧ-чеччӧ.
— Ой!
И байдаркаыс абу!
Шонді часілӧн вуджӧрыс петӧма витӧд час вылӧ.
Путешественникъяс жуӧны скодни дорын, видзӧдӧны куръясайса заливӧ.
— Три-четыре! — командуйтӧ вожатӧй.
— Ваня! Сева! — ӧтув горӧдӧны челядь.
<ns>«...ева!»</ns> — мӧдлапӧвсянь кылӧ йӧлӧга.
— Козлов! Панкратов! — кияссӧ вом дорас пуктӧмӧн горзӧ Галина Васильевна.
<ns>«...атов!»</ns> — вочавидзӧ йӧлӧга.
А Сева да Ваня сулалӧны пу стойка водзын, код сайын пукалӧ милиция отделениеса дежурнӧй.
Сэні жӧ сулалӧ и вузасьысь.
— Лейтенант ёрт, ті сӧмын энӧ лэдзӧй найӧс, кытчӧдз онӧ тӧдмалӧй адресъяссӧ, — шуӧ сійӧ дежурнӧйлы.
— А то меным аслам зептысь ковмас мынтыны тӧварсьыс...
Лейтенант кыв шутӧг довкнитӧ юрнас, и вузасьысь мунӧ.
— Сідзкӧ, онӧ кӧсйӧй висьтавны: кӧні оланныд, кутшӧм школаын велӧдчанныд? — шыасьӧ челядь дінӧ дежурнӧй.
Детинкаяс чӧв олӧны.
Севалӧн чужӧмыс быттьӧ измӧма.
Ваня сулалӧ дзикӧдз гӧрдӧдӧма да лапйӧдлыштӧ синъяссӧ.
— Но мый нӧ!
Менам кадыс тырмӧ.
Пуксьӧй, шойччыштӧй!
Другъяс ас тӧдлытӧгныс пуксьӧны стенбердса скамья вылӧ.
Дежурнӧй бергӧдчӧ мӧдарӧ да заводитӧ видлавны пызан вылын куйлысь бумагаяссӧ.
Ваня век ёнджыка лапйӧдлӧ синъяссӧ, вешкыртӧ вомсӧ.
Сева бугжыльӧн видзӧдӧ сы вылӧ.
— Эн лимзы, кылан! — скӧрысь сӧдзӧдӧ кывъяссӧ сійӧ.
Панкратов кутчысьӧ, сыркъялігтыр ньылалӧ дульсӧ.
Сева босьтӧ ныр вывсьыс ӧчкисӧ, зепсьыс кыскӧ усьӧм стеклӧсӧ да заводитӧ сюйны сійӧс оправаас.
Скодни дорын ӧтчукӧрын сулалӧны челядь, найӧ зумышӧсь.
— Ректӧй пыжъяссьыс кӧлуйнытӧ да нуалӧй кладовкаӧ, — командуйтӧ вожатӧй.
— Се-ень! — зыньгӧны челядь.
— Гашкӧ, найӧс регыд аддзасны...
— Но и мый, аддзасны кӧ?
Видзӧдлӧй, кымынӧд час нин!
— Вожатӧй да челядь видзӧдлӧны шонді часі вылӧ.
Сійӧ петкӧдлӧ вит да джын.
Вай ректӧй!
Аски асывсянь мӧдӧдчам.
Дузгӧдчӧмӧн, ропкигтырйи, скӧрысь челядь заводитӧны ректыны пыжъясысь кӧлуйнысӧ.
А куръяӧд тӧвзьӧ моторнӧй пыж.
Руль сайын пукалӧ пыж станцияса том морт, сыкӧд мунӧны учительница, Лида Морина да кыз радист.
Пыжыс матыстчӧ сэтчӧ, кытысь Сева да Ваня нетшкисны запанкияс.
— Сев-ва! Ива-ан! — бадь пуясӧн тырӧм береглань видзӧдіг горзӧ Лида.
Некод воча оз шыась.
Пыж тӧвзьӧ водзӧ.
Со сійӧ куръя помын нин, кытчӧ усьӧ ичӧтик шор.
— Козлов! Панкратов! — горзӧны Лида да радиолюбитель.
Станцияын челядь чӧв ланьтӧмӧн, кокъяссӧ муртса кыскалігтыр, ветлӧдлӧны пыжъяс дінсянь стӧрӧжкадорса сарайӧдз, новлӧны мешӧкъяс да ящикъяс, нуӧны мачтаяс.
Кылӧ муралыштӧм шы.
Челядь сувтӧны, гӧгӧр видзӧдӧны.
Ылын, мӧдлапӧвланяс водохранилищелань мунӧ моторка.
— Козлов! Панкратов! — муртса кылыштӧ ылын горзӧм.
Челядь колльӧдӧны синъяснас моторкасӧ да новлӧны кӧлуй.
Моторкаыс ӧні дзик куръяысь петанінын.
Со сійӧ бергӧдчӧ да мӧдӧдчӧ станциялань.
Лида нем виччысьтӧг кыпӧдчыштӧ да, синъяссӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдӧ кытчӧкӧ веськыдвылӧ:
— Галина Васильевна, видзӧдлӧй!
Мыйкӧ сьӧд ньӧжйӧник кывтӧ дзик куръя шӧрӧдыс, и мыйкӧ омӧлика дзирдыштавлӧ тайӧ сьӧдтор вылас.
Моторист веськӧдӧ пыжсӧ сылань и недыр мысти нёльнанныслӧн чужӧмъясныс рудӧдісны да быттьӧ кынмисны.
На водзын — тыртӧм байдарка.
Сэні дзирдышталӧны дюралевӧй пелысъяс.
Ӧти пелыс куйлӧ пыж вомӧныс, мӧдыс ӧшӧдчӧма ваас, но лопнас крукасьӧма дорӧсас.
Моторист дугӧдӧ моторсӧ уджалӧмысь, и пуксьӧ чӧв-лӧнь.
— Омӧль делӧ! — муртса кывмӧн шуӧ моторист.
Ни учительница, ни челядь оз шуны кыв ни джын.
Пыжыс ӧд йывсьыс матыстчӧ байдарка дорӧ.
Моторист гольснитӧ пелысъяснас да пуктӧ найӧс пыжӧ.
Сэсся сійӧ кыскӧ васьыс гез пом, кодӧс кӧрталӧма байдарка нырса кольчаӧ.
— Найӧ кужӧны варччыны? — ньӧжйӧник юалӧ сійӧ.
Учительница чӧв олӧ.
Синъясыс сылӧн нинӧм оз петкӧдлыны.
Медым эз тіравны киясыс, сійӧ топыда кутчысьӧма кияснас аслас пидзӧсъясӧ.
— Найӧ кужӧны варччыны? — бара ньӧжйӧник юалӧ моторист.
— Шӧркодя, — сідз жӧ ньӧжйӧник вочавидзӧ радист.
Зон заведитӧ моторсӧ, лӧсьӧдӧ медыджыд ӧд вылӧ, и пыжыс, домалӧм байдаркасӧ ас бӧрсяыс кыскигтыр, тӧвзьӧ водохранилищеӧд то ӧтарлань, то мӧдарлань.
Сева да Ваня вӧрзьӧдчытӧг пукалӧны скамья вылын да чӧв олӧны.
Чӧв олӧ и дежурнӧй, быттьӧкӧ нинӧм эз и ло — ноксьӧ аслас бумагаясӧн.
Друг Ваня дрӧгмуніс.
— Эй!
А пыжным нӧ!
Байдарканым!
Ӧд сійӧс нуасны! — шызьӧмпырысь вашкӧдӧ сійӧ.
Сева ыткӧбтӧ-веськӧдчӧ скамья вылас, здук дыра мӧвпалӧ мыйкӧ, сэсся чеччӧ да матыстчӧ дежурнӧйлань:
— Дежурнӧй ёрт, ми велӧдчам сизимӧд школаын.
Миян учительницаным эстӧн, неылын.
Моторка кытшовтӧ водохранилищеса ді гӧгӧр.
— Козло-о-ов! Панкратов! — горзӧ моторист.
Учительница, Лида, радиолюбитель чӧв олӧны, сӧмын видзӧдӧны ді вылӧ.
Видзӧдӧны некутшӧм надеятӧг, шогпырысь.
Моторист веськӧдӧ пыжсӧ мӧд ділань, но друг крута бергӧдчӧ.
— Явитны колӧ!
— моторлӧн таргӧм улӧ висьталӧ сійӧ.
Учительница сэтшӧма топӧдӧ чуньяссӧ, мый найӧ дзикӧдз кельдӧдӧны.
И со пыжыс станция дорын нин.
Челядьыс мыйлакӧ ӧтчукӧрын сулалӧны ворота дінын.
На пӧвстысь некод эз видзӧдлы матыстчысь моторкалань.
Двигатель дугдӧ таргӧмысь, пыж шлывгӧ-матыстчӧ скодни дорӧ.
Учительница да челядь чеччыштӧны сэтысь да котӧрӧн мунӧны йӧз чукӧрлань.
Путешественникъяс сӧмын сэки казялӧны найӧс.
— Галина Васильевна!
Сюрисны! — горзӧны найӧ.
Челядь чукӧр вешйыштӧны, сетӧны туй учительницалы, и сійӧ аддзӧ милиционерӧс, Севаӧс да Ваняӧс.
Милиционер матыстлӧ чуньяссӧ картуз кӧзырёк бердас.
— Но вот, учительница ёрт...
— Сійӧ бергӧдлӧ юрсӧ кык друглань.
— Вески жугӧдӧмаӧсь...
Вотӧсъяс нырӧмаӧсь...
Галина Васильевна дыр, быттьӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг, видзӧдӧ милиционер вылӧ, сэсся веськӧдӧ синъяссӧ Сева да Ваня вылӧ.
Друг сійӧ бергӧдчӧ да ӧдйӧ, пӧшти котӧрӧн мунӧ стӧрӧжкалань, кытӧн дневальнӧйяс пуисны ӧбед.
Путешественникъяс шы ни тӧв видзӧдӧны стӧрӧжка ӧдзӧс вылӧ.
Ӧти нывка матыстчӧ ӧдзӧс дорас, гусьӧник видзӧдлӧ костӧдыс да бӧр локтӧ челядь дінӧ.
— Бӧрдӧ, — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
— Татшӧмъясыдкӧд лоӧ бӧрддзыны! — содтӧ милиционер.
Зумыш Козлов паныдасьӧ Лида синъяскӧд.
Синсӧ лапнитлытӧг, зывӧктӧмӧн сійӧ видзӧдӧ гырысь руд синъяснас Сева вылӧ.
Сэсся кыв шутӧг бергӧдчӧ Севалы мышкӧн.
Стӧрӧжкаса ичӧтик кухняӧ пырӧ кузь уска старик.
Галина Васильевна пукалӧ табуретка вылын, кияссӧ пуктӧма пӧвйысь вӧчӧм пызан вылӧ, кияс вылас лэдзӧма юрсӧ.
Пельпомъясыс сылӧн сыркъялӧны.
— Но, но! — небыдика шуӧ старик, кружкаӧн гумовтӧ ведраысь ва да матыстчӧ учительница дінӧ.
— Но, тырмас нин, тырмас!..
Галина Васильевна босьтӧ кружкасӧ, юӧ, сэсся кыскӧ гач зепсьыс носӧвик да ичӧтик зеркалӧ и мичаа чышкалӧ чужӧмсӧ.
Сійӧ петӧ стӧрӧжкаысь пыктыштӧм синъяса, киас век на нямралӧ носӧвиксӧ.
— Мӧдӧдӧй челядьсӧ.
Нуӧдӧй найӧс трамвайӧ! — тшӧктӧ сійӧ вожатӧйлы.
— Ме ачым локта.
— Став кӧлуйнытӧ меститінныд? — юалӧ челядьлысь вожатӧй.
— Ставсӧ, — зумыша вочавидзӧны некымын гӧлӧс.
— Сувталӧй гозйӧн-гозйӧн!
Челядь вӧчӧны сы ног.
— Отряд, смирно!
Шагом марш!
Путешественникъяс чӧла мунӧны Ваня да Сева дінті.
Ставсьыс медбӧрын мунӧ сьӧд кӧсаяса ичӧтик нывка, коді неважӧн вӧчис шонді часі.
— У, нем яндысьтӧмъяс! — шуӧ сійӧ Козловлы да Панкратовлы.
Найӧ чӧв бергӧдчӧны мӧдарӧ.
...Комнатаын, кӧні сулалӧ ӧнія кадся мебель, пукалӧ ичӧтик тушаа косіник старука. Ныр вылас сылӧн пенсне.
Сійӧ бур английскӧй костюма, еджыд блузкаа.
Ӧти киас сылӧн книга, мӧдас трундитысь сигаретӧн мундштук.
Сійӧ пукалӧ креслӧ мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, и видзӧднысӧ сійӧ сэтшӧм тӧждысьтӧм, быттьӧкӧ сійӧс и тӧдӧ, мый нэм чӧжыс лыддьысьӧ да куритчӧ.
Стенын ӧшалысь часі кучкӧ квайтысь.
Старука пӧдлалӧ книгасӧ, сувтӧ да петӧ передньӧйӧ.
Сэні сійӧ ньӧжйӧник таркӧдӧ мӧд ӧдзӧсӧ:
— Анфиса Петровна!
Онӧ узьӧй?
— Ог узь.
Пырав, Надежда Леонидовна!
Надежда Леонидовна пырӧ.
Тайӧ комнатаас мебельыс мӧдсямаджык: важ модаа буфет, джуджыд бӧра диван, ӧшиньясас прӧшви занавесъяс да гырничьясын цветъяс.
Пызан саяс юӧ кефир да курччалӧ булки ещӧ ӧти старука — сійӧ кыз, пушыд, нюмъялысь.
— Кефир кӧсъян юны, Леонидовна?
— Аттьӧ.
Оз ков.
— Ме талун ӧбедсӧ эг жӧ лӧсьӧд.
Сытӧг нин кыдзкӧ!
Со кефир юышті и пӧт.
Диван вылӧ пуксьӧм бӧрын Надежда Леонидовна кресталӧ коксӧ.
— Менам тіян дінӧ мог эм.
Вай ветламӧй кино вылӧ?
— Со кутшӧм ветлӧдлысь лоӧмыд, Леонидовна! — нюмъялӧ кыз старука.
«Леонидовна» кыскыштӧ сигарет:
— Вонас кӧть ӧтчыдысь колӧ петкӧдлыны асьтӧ мортӧн, а оз пӧч-мамӧн.
— Ветлам! — ньӧти падъявтӧг шуӧ Анфиса Петровна да чеччӧм бӧрас идралӧ буфетӧ тыртӧм кефир бутылка, мыськытӧм стӧкансӧ, нянь коляссӧ.
— Ме талун и дозмуксӧ ог кут мыськыны.
Мунам!
Сӧмын вежа паськӧмӧс...
Сійӧ пырӧ орчча комнатаас да недыр мысти шыасьӧ сэсянь:
— Леонидовна!
— Но?
— А ме, йӧйыд, пола вӧлі, мый миянлысь оз босьтны тӧрытъя вӧснаыд.
Век виччыси, мый найӧс бӧр ыстасны гортӧ.
Ме сӧмын тэнсьыд сьӧлӧмтӧ эг кӧсйы дзерӧдны.
— Ме лӧсьӧдчылі жӧ сэк кежлӧ.
Кылӧ звӧнок.
Надежда Леонидовна чеччӧ диван вылысь.
Орчча комнатаысь петӧ Анфиса Петровна. Сійӧ шӧвк платтьӧа нин.
И со кыкнан старукаыс сулалӧны передньӧйын, а на водзын милиционер, Галина Васильевна да Сева Ванякӧд; детинкаяслӧн паськӧмныс ставыс косьмӧм нюйтӧсь да лязалӧм вотӧс чутъясӧсь.
— Извинитӧй тіянӧс беспокоитӧмысь, — шуӧ милиционер.
Видза оланныд, — шыасьӧ учительница.
Анфиса Петровна куньтыралӧ синсӧ, сылӧн шань чужӧмыс тіралӧ.
— О, господьӧй-енмӧй!.. — боргӧ сійӧ.
— Оланныд-выланныд! — вочавидзӧ Надежда Леонидовна да топӧдӧм вом доръясӧн, кыв шутӧг виччысьӧ.
Чужӧмыс сылӧн сідзи жӧ измӧма, кыдзи и Севалӧн.
— Тайӧ Козловлӧн бабыс, а тайӧ Панкратовлӧн, — висьталӧ милиционерлы учительница да шыӧдчӧ Надежда Леонидовна дінӧ: — Збыль, мый детинкаяслӧн бать-мамныс абуӧсь гортаныс?
— Да, збыль сідз, — ярскӧба шуӧ старука.
— Козловлӧн да Панкратовлӧн бать-мамыс уджалӧны газопровод трасса вылын.
Позьӧ тӧдмавны, мый лои?
— Ковмас убытка вӧчӧмысь мынтысьны, — жаляддзапырысь шуӧ милиционер.
— Сідз! — юрнас довкнитіс Надежда Леонидовна да ланьтӧмӧн виччысьӧ водзӧ висьталӧм.
Учительница шога видзӧдӧ старука вылӧ.
— Мем зэв абу лӧсьыд, Надежда Леонидовна, но ме... ме ог вермы босьтны тайӧ детинкаяссӧ походӧ.
Ті асьныд мӧвпыштлӧй: мый эськӧ вӧчинныд, вӧлінныд кӧ ме местаын?
Найӧ некодлысь юасьтӧг пуксьӧмаӧсь байдаркаӧ, кывтӧмаӧсь сійӧн, вермисны и вӧйны...
Найӧ вошлісны некымын час кежлӧ.
Менам муртса сьӧлӧмӧй эз пот повзьӧмӧйла...
— Ме тіянӧс бура гӧгӧрвоа, — воддза моз жӧ ярскӧба шуӧ Надежда Леонидовна.
— Пӧжалуйста, пырӧй комнатаӧ, ёртъяс!
Гырысьяс пырӧны комнатаӧ, а Сева да Ваня пӧрччӧны ас вывсьыныс рюкзакъяс.
Рӧмыднас нин Галина Васильевна воӧ вит судта ыджыд керка дінӧ да кежӧ подъездас.
Подъездас сійӧ сувтыштлӧ.
Вылісянь, мӧдӧд судтасянь, кылӧ мурзӧм, сэсся кодкӧ бӧрдан гӧлӧсӧн шуӧ:
— Ма-а-ма! Сійӧ курччасьӧ!
— Павлик, оз ков курччасьны, — кылӧ нывбабалӧн небыдик гӧлӧс.
Галина Васильевна кайӧ поскӧд, шызьӧм сьӧлӧмӧн кывзӧ вылісянь кылысь гӧлӧсъяс.
— Ма-а-ам! Но мый нӧ сійӧ курччасьӧ!
— Павлик, оз ков курччасьны, эн дур! — век сідз жӧ небыдика шуалӧ нывбаба.
— Ме морт сёйысь, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзӧ Павлик да водзӧ мурзӧ.
— Ме ачым морт сёйысь жӧ! — тёльгӧ вӧсньыдик гӧлӧс.
— Ме ачым тэнӧ сёя!
Ам-ам-ам-ам!
Учительница матыстчӧ мӧд судтаса площадка дорӧ да аддзӧ татшӧм серпас.
Сылы мышкӧн сулалӧ дзугсьӧм сьӧдов юрсиа нывбаба да личкалӧ звӧноклысь кнопка.
Сы кок улын кык чемодан да кык детскӧй велосипед: кык кӧлесаа да куим кӧлесаа.
Сэні жӧ бауӧн кысъясьӧны да курччалӧны ӧта-мӧднысӧ ар вита детинка да нывка.
— Аня! — горӧдӧ Галина Васильевна.
Нывбаба бергӧдчӧ сылань.
— А со и тётя Галя воис! — нюмъялӧ сійӧ.
Поснияс сувтӧны да арыштӧны синъяссӧ учительница вылӧ.
Галина Васильевналӧн чужӧмыс зэв тӧждысяна.
Аня...
Кыдз-мый татчӧ веськалін?
— Аня, тыдалӧ, вунӧдӧма, мый сулалӧ пос площадка вылын.
Сійӧ лӧсьӧдчис сёрнитны кузя.
— Гӧгӧрвоан, Галочка...
Неважӧн ме тӧдмаси профессор Шариков уджъясӧн, коді олӧ тіян карын...
— Ӧти-кӧ, видза олан, — торкӧ сійӧс учительница да окыштӧ воӧм мортӧс.
— Видза олан. — Аня чупнитӧ сынӧдсӧ.
— Но вот, профессор Шариков нелямынӧд воясын на йӧзӧдӧма удж, коді зэв матысса менам диссертация темалы.
Опытъяс вӧчӧмӧн докажитӧма сійӧ...
— Чӧвлы!
Вай кӧть квартираӧ пырам, — шуӧ учительница да ключсӧ сюйӧ томанас.
Нывбабаяс пыртлӧны чемоданъяссӧ да велосипедъяссӧ комнатаӧ.
Поснияс пырӧны на бӧрся.
— Но вот, висьталӧ тай, сійӧ воӧма выводӧ, мый ваӧ пуктӧм сёйлӧн эм став сійӧ свойствоясыс, кутшӧмъяс эмӧсь прӧстӧй растворлӧн.
Сёй пырыс электрическӧй ток лэдзӧмӧн сійӧ тӧдмалӧма...
— Энлы, ӧти здук!
Дженьыда кӧ шуны, тэ локтін, медым аддзысьлыны профессоркӧд.
— А ӧттшӧтш аддзӧдчывны воккӧд да сылӧн гӧтыркӧд, — нюмъялӧ Аня.
— Но мыйла нӧ тэ он сет телеграмма?
Здук кежлӧ Аня чӧв ланьтлӧ.
— Веськыда кӧ шуны...
Кыдзкӧ ме та йылысь эг и думыштлы...
— А тэ тӧдан, мый ме дзик нем кӧсйытӧг талун веськалі карас?
Аски ме челядькӧд муна походӧ.
— А Серёжаыд?
— А Серёжа районӧ муніс.
— Да, тайӧ менам кокни ру вӧсна лои, — нурбыльтӧ Аня да сэк жӧ пырысь-пыр вежӧ гӧлӧссӧ.
— Менам Володяӧй муніс жӧ.
Конференция вылӧ.
ГДР-ӧ.
Кутшӧмджыка тэд кажитчӧны менам двӧйни-челядьӧй?
Быдмыштӧмаӧсь?
— Быдмӧмаӧсь.
Но вот мыйла Павликыд сюйӧма чуньсӧ вомас?
Сӧмын на кысъясис няйт пос вылын...
— Павлик, кыскы вомсьыд чуньтӧ, — небыдика шуӧ Аня.
Гӧрдӧдӧм бан бокъяса путкыль кодь Павлик нюмъялӧ вомас водз чуньсӧ сюйӧмӧн.
— Ы! — дженьыдика ымӧстӧ сійӧ да довкйӧдлӧ юрнас.
— Павлик, кыскы вомсьыд чуньтӧ.
Абу лӧсьыд тадз кутны асьтӧ, — пыр ӧтмоза шуалӧ Аня.
— Ы!.. — вочавидзӧ Павлик да любӧпырысь видзӧдлывлӧ то ӧти нывбаба вылас, то мӧд вылас.
— Вот веськаласны тэ пытшкӧ микробъяс да висьман, — шуӧ Аня да заводитӧ висьтавны Галина Васильевналы: — Ме найӧс сьӧрысь босьті, кага видзысьӧй висьмис да.
Колӧ сылы неуна шойччыштны.
— А мый лои кага видзысьыдкӧд?
— Врачьяс шуӧны: нервъясыс пӧ сылӧн дурыштӧны.
Павлик, кыскы вомсьыд чуньтӧ.
— Ы!.. — шуӧ Павлик.
— Тешкодя тэ найӧс воспитайтӧмыд, Анна Николаевна, — индӧ учительница.
— Галочка, ме ӧд абу педагог, ме химик, — нюмъялӧ Аня.
— Павлик, ещӧ ӧтчыд ме шуа тэныд: кыскы вомсьыд чуньтӧ!
— Ы!.. — довкйӧдлӧ юрнас Павлик.
Панкратовъяслӧн комната.
Ваня пукалӧ пызан сайын, азыма сёйӧ борщ.
Анфиса Петровна бергӧдлӧ киас лякӧсьтӧм дӧрӧм-гачсӧ.
— Со мый выйӧдз няйтӧсьтӧма, со! — шуалӧ сійӧ тіралан гӧлӧсӧн.
— Тэ узьны водан, а бабыдлы ковмас весавны, пеславны да ещӧ гладитны!..
Ванялы абу лӧсьыд кывзынысӧ, но сійӧ оз веж ассьыс кывсӧ, ассьыс сямсӧ.
— А ме и няйтсӧ верма новлыны...
Ме ӧд абу кутшӧмкӧ стиляга, — нурбыльтӧ сійӧ.
Сьӧкыд чӧв-лӧнь ыджыдалӧ Козловъяс комнатаса пызан сайын.
Надежда Леонидовна да Сева пукалӧны ӧта-мӧдныслы паныд.
Пукалӧны улӧсъяс вылын, быттьӧ аршын ньылыштӧмаӧсь, пукалӧны кӧдзыд, веськодь чужӧмаӧсь.
Со Надежда Леонидовна пуктӧ ассьыс стӧкансӧ блюд вылӧ, чеччӧ да босьтӧ улӧс мыш вылысь Севалысь няйт гачсӧ.
Сійӧ оз ропкы, оз лыддьӧдлы Анфиса Петровна моз.
Паръяссӧ топӧдӧмӧн, пенсне стеклӧяснас дзирдалігтыр, сійӧ видлалӧ Севалысь гачсӧ, видлалӧ дыр, быд боксянь, нюжӧдлӧ кузьта ногыс то ӧти гач коксӧ, то мӧдсӧ.
Сева сӧмын гусьӧникӧн видзӧдлывлӧ бабыс вылӧ.
— Шуны кӧ... ме сійӧс ачым верма весавны, — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
Надежда Леонидовна весиг оз видзӧдлы сы вылӧ.
Кияссӧ нарошнӧ лабутнӧя вӧрӧдігтыр сійӧ сюркнялӧ гачсӧ да мунӧ.
Кыкнан бабыс рӧмдігас нин сулалӧны керка дорас.
Кыкнанныс зіля весалӧны щӧткаясӧн гачьясысь косьмӧм нюйтсӧ.
Но вот Анфиса Петровна дугдіс весавны:
— Мый нӧ вӧчны кутам, Леонидовна?
— Терпитны, — ярскӧба вочавидзӧ «Леонидовна», ачыс век на оз эновт уджсӧ.
— Найӧ жӧ гожӧмбыдӧн дзик дикмасны...
Гашкӧ, аски ветлыны школаас да копыртчывны?
— Весьшӧрӧ! — шуӧ Надежда Леонидовна.
Анфиса Петровна сьӧкыда ышлолалӧ, сюркнялӧ гачсӧ да мӧдӧдчӧ подъездлань, но сэки сы туй вомӧн котӧртӧ сьӧд кань да пуксьӧ бокӧджык асфальт вылӧ.
Анфиса Петровна ыліті кытшовтӧ каньсӧ.
Надежда Леонидовна зывӧкпырысь видзӧдӧ сы бӧрся.
— Мыйла тіянлы абу яндзим, Анфиса Петровна!
Янӧдӧм Анфиса Петровна сулалӧ нин подъездын.
— Некутшӧм приметаясӧ ог эскы, некутшӧмӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуӧ сійӧ.
— А вот сьӧд каньясысь пола.
Кӧть мый сэсся мекӧд вӧч — пола!
Сева пукалӧ пызан сайын, ӧти коксӧ лэптӧма улӧс вылӧ да шымыртӧма пидзӧссӧ кияснас.
Сійӧ мый йылысь кӧ ёна думайтӧ.
— Сева!
Тэ ӧтнад? — кылӧ ӧдзӧс сайсянь.
— Ӧтнам.
Лок татчӧ!
Пырӧ Ваня.
— Сева...
Гашкӧ, аски босьтам рюкзакъяс да мунам Галина Васильевна дорӧ, вӧзйысям, а?
Сева чеччӧ улӧс вылысь да, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кулакъяснас бокас мыджсьӧмӧн, видзӧдӧ Панкратов вылӧ.
— Сӧмын весьшӧрӧ унижайтчыны...
Менам эм бурджык мӧвп.
— Сева!..
Кутшӧм мӧвп?
Сева петӧ передньӧйӧ, кывзысьӧ.
Калькӧдыштӧм ӧдзӧсӧд кылӧны кок шыяс.
— Сёрниыс кузь.
Волы кухняӧ, кор унмовсясны бабъясным, — шуӧ Козлов, и та бӧрын пыр жӧ передньӧйӧ пырӧ Анфиса Петровна.
И со кухняын тӧлысь югӧр улын прӧстыняясӧ гартыштчӧмӧн сулалӧны кык детинка.
— Ми мыжаӧсь Лида водзын? — вашкӧдӧмӧн юалӧ Козлов.
— Мыжаӧсь, — ньӧжйӧникӧн вочавидзӧ Ваня.
— Асланым ёртъяс водзын мыжаӧсь?
— Мыжаӧсь.
— Медым шыльӧдны мыжнымӧс, миянлы колӧ мыйкӧ буртор вӧчны?
— Н-но... Эз мешайт эськӧ...
— Ӧні мӧвпыштлы ас кежад сэтшӧмтор: миян класса велӧдчысьяс путешествуйтӧны, нуӧдӧны сэн быдсяма исследованиеяс, налы паныдасьлӧны уна пӧлӧс сьӧкыдлунъяс, и век кодлӧнкӧ тыдавтӧм ки сетӧ налы отсӧг...
— Тайӧ мый: миян киным?
— А-а!
Шуам, челядь садьмӧны, а на водзын пу вылын ӧшалӧ сӧмын на кыйӧм да кӧв йылӧ пысавлӧм чери чукӧр...
Либӧ тадз: пуӧ сатшӧ ньӧв, а сэні гижӧдтор: «Виччысьӧмӧнджык олӧй.
Татчӧс хулиганъяс лӧсьӧдчӧны уськӧдчыны тіян вылӧ».
— Сідзкӧ, гусьӧн пышйыны гортысь... — вашкӧдӧ Иван.
— Пышйыны да гусьӧникӧн вӧтчыны на бӧрся.
— Пыжным абу.
— Первойсӧ берегӧд кутам мунны, а сэсся пур вӧчам.
— Маршрутсӧ ог тӧдӧй.
— Тӧдмалам.
Ме вылӧ надейтчы.
Панкратов дыр мӧвпалӧ.
— Э!.. — друг заводитӧ сёрнитны пӧшти тыр гӧлӧсӧн.
— А кыдз нӧ бабъясным?
— Бабъяс йылысь ме ставсӧ жӧ артышті.
...Асыв.
Панкратовъяс комнатаӧ ӧдзӧсыс воссьыштӧ.
Костӧдыс юрсӧ сюйыштлӧ Сева.
— Вай тэрыбджыка, — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
— Ӧкмысӧд час нин.
— Пырысь-пыр, — упкӧ-пушкӧ Иван.
— Деньгаӧс ог вермы некыдз перйыны.
Сійӧ ноксьӧ деньга чӧжан копилкаӧн.
Ваня тракйӧ сійӧс, гудйысьӧ пуртӧн, но деньгаыс сэтысь оз киссьы.
— Пукты рюкзакад, бӧрынджык жугӧдам, — сӧветуйтӧ Козлов.
Панкратов кыскӧ крӧвать увсьыс рюкзаксӧ да сюйӧ сэтчӧ копилкасӧ.
Кыкнан другыс мунӧны кухняӧ, кӧні бабъясныс пӧсуда мыськӧны.
— Баб! — заводитӧ Сева, ачыс бӧрйӧдлӧ медлӧсялана кывъяс.
— Ӧти-кӧ, ми извинитчам тӧрытъяысь.
Тайӧ миян ненарошнӧ артмис.
— Вывті частӧ тіян ненарошнӧыс овлӧ.
— Мӧд-кӧ... ми локтім тіян дінӧ сӧветуйтчыны.
Мый эськӧ, босьтны кӧ миянлы рюкзакъяс да мунны Галина Васильевна ордӧ вӧзйысьны?
— Весьшӧрӧ, — орӧдіс старука.
Но сэки сёрниӧ сюйсьӧ Анфиса Петровна:
— Тэ, Леонидовна, век ӧтитор долян: «Весьшӧрӧ да весьшӧрӧ»!
Юалӧмсьыд вомад оз кучкыны.
Ме вот ачым и муна накӧд!
— Мый нӧ! Мунӧй ыркӧдчыштӧй, Анфиса Петровна.
— И ветла!
А но, кӧнӧсь тіян мешӧкъясныд?
Босьтӧй регыдджык!
Передньӧйӧ петӧм бӧрын Анфиса Петровна пасьталӧ пыльник.
Детинкаяс петӧны сы бӧрся.
Найӧ дзикӧдз шӧйӧвошины, весиг кыв ни джын оз вермыны шуны.
— Баб... тэ... тэ весьшӧрӧ... — нурбыльтӧ Ваня.
Мыйла тэныд ветлынысӧ?
Ми асьным, бурджык лоӧ...
— Дерт жӧ, Анфиса Петровна! — волнуйтчигтыр шыасьӧ Сева.
— Гӧгӧрвоанныд...
Галина Васильевна... сійӧ оз радейт, медым гырысьяс мӧдісны пойгыны челядь вӧсна.
Ті верманныд став делӧсӧ дзугны...
— А ті нин веськӧданныд!
Кыдзи тӧрыт веськӧдінныд.
Но!
Босьтӧй мешӧкъястӧ! — чорыда шуӧ Анфиса Петровна.
Волысалӧм мешӧкъяса кык друг руньгӧны-мунӧны переулокӧд.
abu
Насянь воськов вит сайын катласьӧ-восьлалӧ Анфиса Петровна.
— Дзугсис став делӧным! — муртса кывмӧн вашкӧдӧ Сева.
— Тшӧтшыд пом! — ышловзьӧ Ваня.
Тыдалӧ нин школа, кылӧны челядьлӧн гӧлӧсъясныс.
Кык друг кывзӧны челядьлысь дзользьӧмсӧ, и налӧн чужӧмъясныс век ёнджыка жугыльмӧны.
Мостки бокас, кыті найӧ мунӧны, дзик стен бердас шонтысьӧ шонді водзын сьӧд кань.
Сійӧс казявтӧг Сева да Ваня мунӧны сы дінті.
— Ок, мед тэнӧ!... — на бӧрвылын горӧдӧ Анфиса Петровна.
Детинкаяс видзӧдлӧны бӧрлань: кань чепӧсйис пукаланінсьыс, котӧртіс улича вомӧн да саяліс паныда дворас.
Анфиса Петровна шӧйӧвошӧмӧн сулалӧ места вылас.
— Но, вот и пом! — шуӧ сійӧ.
— Лоӧ бӧр бергӧдчыны!
И сэки Севалы воӧ юрас выль мӧвп.
— Анфиса Петровна!
Да сійӧ жӧ тэнсьыд туйтӧ вомӧналіс, а эз миянлысь!
Анфиса Петровна чӧв олӧ, мӧвпалӧ.
— Баб, збыльысь! — волнуйтчӧ Панкратов.
— Бабуш... тэ мун гортӧ, а ми асьным...
Час мысти кӧ огӧ локтӧй, сідзкӧ, миянӧс босьтісны походӧ.
Иван оз куж мудеритны.
Сійӧ сёрнитӧ сэтшӧм ылӧга, мый бабыс эскытӧг видзӧдӧ сы вылӧ.
— Ог нин...
Ті мунӧй, а ме тані сулалышта.
Видзӧдла, кыдз тіянӧс босьтасны.
Школа кильчӧ пос водзӧ ӧти радӧн сувтӧмаӧсь путешественникъяс.
Найӧ ставныс талун локтӧмаӧсь нопъястӧг: кӧлуйныс коли пыж станцияӧ.
Строй водзын сулалысь Галина Васильевна дінӧ матыстчӧ вожатӧй:
— Походса начальник ёрт!
Пионерскӧй дружинаса Гайдар нима квайтӧд отряд поход кежлӧ дась.
Локтісны став пионеръяс, Козлов да Панкратов кындзи.
Рапорт сетӧма.
— Рапорт примитӧма.
Командуйт «вольно».
— Вольно!
Галина Васильевна бергӧдчӧ отрядлань.
— Сідзкӧ, со мый, челядь...
— заводитӧ сійӧ, но сёрнисӧ оз помав.
Радъяс кузя гӧгыльтчӧ гораа вашкӧдчӧм.
Ставӧн видзӧдӧны дзиръялань.
Сэсянь Козлов да Панкратов локтӧны Галина Васильевналань.
Со найӧ матыстчисны учительница дінӧ, сувтісны сы водзӧ.
Галина Васильевна кӧдзыдпырысь видзӧдӧ на вылӧ.
— Мыйла ті локтінныд?
И мыйла мешӧкъясӧн?
— Гашкӧ, босьтанныд миянӧс, Галина Васильевна?
— ньӧжйӧник юалӧ Сева.
Учительница видзӧдӧ челядьлӧн жугыль чужӧмъяс вылӧ.
Тӧдчӧ, мый найӧ жальӧсь сылы.
Но друг сы син водзӧ сувтӧ тыртӧм байдарка, коді ньӧжйӧник кывтӧ ваӧд.
Тайӧ оз вермы лоны, — шуӧ Галина Васильевна.
— Сувталӧй кык радӧн! — командуйтӧ вожатӧй.
Челядь сувтӧны.
— На-пра-во!
Вожатӧй шыӧдчӧ учительница дінӧ.
— Позьӧ мӧдӧдчыны, Галина Васильевна?
— Мӧдӧдчам!
— Шагом марш!
Кылӧ горнлӧн тутсӧм, брунгӧ барабан.
Челядьлӧн колонна веськӧдчӧ дзиръялань.
— Галина Васильевна, позьӧ тіянӧс колльӧдыштны? — тэрыба юалӧ Сева.
— Сӧмын трамвайӧдз, — вочавидзӧ учительница.
Козлов гусьӧник тувкнитӧ гырддзанас Панкратовӧс.
— Ладнӧ!
Сӧмын трамвайӧдз! — радлігтыр шуӧ Козлов.
Анфиса Петровна век на сулалӧ тыдавтӧм визь водзын, кыті котӧртіс сьӧд кань.
Сулалӧ да видзӧдӧ школа ӧграда вылӧ.
И друг сійӧ казялӧ, кыдзи дзиръяӧд петӧ челядьлӧн колонна.
Колоннакӧд орччӧн восьлалӧны вожатӧй да учительница, а медбӧръяясӧн ӧтлаын мунӧны Ваня да Сева.
Учительницаысь да вожатӧйысь гусьӧн детинкаяс бергӧдчылӧны Анфиса Петровналань, долыдпырысь ӧвтӧны сылы кияснас.
Старукалӧн чужӧмыс нимкодя нюмъялӧ.
Сійӧ дыр видзӧдӧ ылыстчысь челядь вылӧ, сэсся бергӧдчӧ да тэрмасигтыр бӧр мунӧ гортас.
Трамвай сувтланінын колоннаыс торксьӧ, путешественникъяс сулалӧны ӧтчукӧрын.
Челядь оз сёрнитны Севакӧд да Ванякӧд, весиг оз видзӧдны на вылӧ.
Сідз жӧ кутӧ асьсӧ и Лида Морина, кодыр Козлов да Панкратов матыстчӧны сы дінӧ.
— Тэ век на скӧралан, Лидка? — юалӧ Сева.
— А тэ ногӧн, меным аттьӧавны колӧ тіянӧс?
— Лид!..
А тэ тӧдан, мый вӧсна тайӧ ставыс лои!
Дзоридзьяс вӧсна!
Ми тэныд кӧсйим букет пӧдаритны, — шуӧ Панкратов.
— Аттьӧ пӧдаркисьыд, — пинь пырыс сӧдзӧдӧ Лида да бергӧдчӧ мӧдарӧ.
Сы дінӧ локтӧ Галина Васильевна:
— Лида!
Пыр жӧ, тэрмасьӧмӧн!
Котӧртлы ме ордӧ.
Письменнӧй пызан вылӧ маршрутлысь картасӧ вунӧдсьӧма.
Лида лӧсьӧдчӧ котӧртны, но сійӧс сувтӧдӧ вожатӧй:
— Галина Васильевна, менам эм запаснӧй карта.
— Сідзкӧ, Лида, оз ков ветлыны.
Воӧ трамвай.
Путешественникъяс пуксьӧны сэтчӧ.
Площадка вылын сулалӧ Лида. Сійӧ бергӧдчӧ Козловлань да Панкратовлань:
— Став бурсӧ тіянлы!
— Аддзысьлытӧдз, — челядьлань довкнитӧ юрнас учительница.
И Лида и Галина Васильевна зільӧны сёрнитны кӧдзыда, но тӧдчӧ, мый налы сьӧлӧм выланыс абу лӧсьыд.
Трамвай вӧрзьӧдчӧ.
Кык друг дыр видзӧдӧны сы бӧрся.
— Но!.. Кытчӧ нӧ ми ӧні? — дыр чӧв олӧм мысти юалӧ Иван.
— Галина Васильевна ордӧ, гортас.
— Мый?
Мыйла Галина Васильевна ордас?
— Картала.
Тэ гӧгӧрвоан, кыдзи миянлы ладмӧ?
Карта вылас пасъялӧма походлысь маршрутсӧ ставнас.
Детинкаяс кайӧны поскӧд учительница оланінӧ.
Со найӧ площадка вылынӧсь, кытісянь пырӧны ӧдзӧсъяс куим квартираӧ.
Галина Васильевна квартиралӧн ӧдзӧсыс гурйыв восьса.
Порог дорын ньӧжйӧник бӧрдӧ Даша.
Павлик сулалӧ кок чунь йылас квартира ӧдзӧссянь веськыдвылын да личкалӧ звӧноклысь кнопка.
— Мамӧ, сэні сідз жӧ некод оз восьты, — восьса ӧдзӧс дорӧ воӧм мысти горзӧ сійӧ.
— Мамӧ, татчӧ кутшӧмкӧ детинкаяс воисны.
— Коді сэн?
Пырӧй татчӧ! — кылӧ квартирасьыс слабиник гӧлӧс.
Сева да Ваня поснияскӧд ӧтлаын пырӧны комнатаӧ.
Сэні кушетка вылын куйлӧ Анна Николаевна, шебрасьӧма пальтоӧн да юр улас пуктӧма еджыд юрлӧс.
Чужӧмыс сылӧн мучитчысь мортлӧн кодь, но сійӧ зільӧ сёрнитны кыдз позьӧ лӧньджыка:
— Детинкаяс, кодъяс ті лоанныд?
— Видза оланныд, — шуӧ Сева.
— Гӧгӧрвоанныд...
Галина Васильевна вунӧдӧма карта, кытчӧ пасъялӧма маршрутсӧ...
Анна Николаевна муртса лэптыштӧ юрсӧ.
— Сідзкӧ Галина Васильевна... Эз на мун?
— Эз.
Сійӧ пыж станцияын, — шуӧ Сева.
— Сійӧ виччысьӧ, кор ми ваям карта.
— Детинкаяс, тайӧ зэв бур! — сьӧкыдпырысь, но тэрмасигтыр шуӧ Анна Николаевна.
— Детинкаяс, ме ӧні кори врачӧс...
Тыдалӧ, аппендицит...
Мыйӧн сӧмын муніс Галя... пыр и заводитіс...
Детинкаяс, котӧртлӧй Галина Васильевна дінӧ, висьталӧй, медым сійӧ пырысь-пыр жӧ локтас татчӧ...
Челядьӧй дзик ӧтнанныс...
Мед эновтлас походӧ мунӧм...
Гӧгӧрвоанныд, челядьӧй дзик ӧтнанныс колясны...
Анна Николаевна лэдзӧ юрсӧ юрлӧс вылӧ да курччӧ вом дорсӧ.
Шӧйӧвошӧм челядь видзӧдӧны сы вылӧ.
Подъезд дорын сулалӧ санитарнӧй машина.
Сы дінын — нывбаба-дворник, некымын татчӧс олысьяс.
Еджыд халатъяса кык морт петкӧдӧны киӧдыс кутӧмӧн Анна Николаевнаӧс.
Сы бӧрся вӧтчӧны Сева, Ваня да поснияс.
— Мамӧ, эн мун!
Мамӧ, эн мун! — пойгӧ Даша.
Павлик вешкыртчӧма, ёна бугжылясьӧ, но чӧв олӧ.
— Челядьтӧ кодлы колянныд? — юалӧ дворник.
— Со детинкаяс...
Ӧтиыс Галина Васильевнаӧс корас, мӧдыс... мӧдыс менам челядькӧд олыштлас...
Машина нуӧ Анна Николаевнаӧс.
— А ті мыйӧн лоанныд Галина Васильевналы? — юалӧ дворник.
— Сылӧн велӧдчысьяс, — вочавидзӧ Ваня да ньӧжйӧник шуӧ Севалы: — Котӧртлы!
А то мунасны ещӧ.
Сева ӧдӧбтӧ места вывсьыс да тӧвзьӧ улича кузя.
Ваня восьтӧ ключӧн квартира ӧдзӧссӧ, пырӧ поснияскӧд комнатаӧ.
Даша вешкырасьӧ, тільӧ синъяссӧ кулакъяснас.
— Кӧні мамӧй?
Ме мам дінӧ кӧсъя! — бӧрдӧм сорӧн шуӧ Даша.
Иван гыжъялӧ балябӧжсӧ, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ поснияс вылӧ.
— Но, мый тэныд мамыд?
Зэв тай, мамтӧ абу аддзылӧмныд!
Мамтӧгыд бурджык: мый кӧсъям, сійӧ и вӧчам!
— Ми и мам дырйи мый кӧсъям, сійӧ и вӧчам, — паныд шуӧ Павлик.
— Меным мам дорӧ жӧ окота мунны.
Панкратов выльысь гыжъялӧ балябӧжсӧ, сэсся бара шуӧ нарошнӧ долыдджыка:
— Кывзӧй ті: кыдз тіянӧс сэн...
Мам йывсьыд казьтылӧм дорысь бурджык мойдны вай кутам.
Ме сэтшӧм лӧсьыд мойдкыв тӧда — синтӧ арыштанныд!
Оліс-выліс Гӧрд Шапочка, а сылӧн вӧлі руд кӧин...
— Эз руд кӧин, а баб, — шуӧ Павлик.
— Ме мам дінӧ кӧсъя! — бара кайтӧ Даша да зымӧдӧ кокнас.
Иван чышкалӧ плеш вывсьыс пӧсьсӧ:
— Ладнӧ!
Онӧ кӧсйӧй кывзыны мойд — кутам ворсны чачаӧн.
Чачаясыд эмӧсь?
— Чачаяс абуӧсь.
Сӧмын велосипедъяс, — вочавидзӧ Павлик.
Ванялы юрас воӧ мӧвп.
— А менам эм! — долыда шуӧ сійӧ да, стен бердын куйлысь рюкзаксӧ разьӧм бӧрын, кыскӧ сэтысь пон модаа копилкасӧ.
Видзӧдӧй, кутшӧм мича!
Ав!
Ав!
Даша бӧрыньтчӧ понсьыс, сійӧ дась нин дзикӧдз бӧрддзыны.
— Мун!
Ме сыысь пола!
— Сійӧ зэв мисьтӧм, — шуӧ Павлик.
— Мисьтӧм?
Да?
Мисьтӧм?
А гашкӧ, тайӧ волшебнӧй пон да!
А кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы фокус-<ns>мокус</ns> петкӧдла!
Сійӧ кыскӧ рюкзаксьыс важ газет, паськӧдӧ сійӧс да вольсалӧ керка шонтан батарея увдорӧ.
— Видзӧдӧй!
Энэ-бэнэ-Карабас!
— Сійӧ швачкӧбтӧ батареяӧ гипсысь вӧчӧм поннас, и торпыригыскӧд тшӧтш киссьӧны газет вылӧ никелевӧй да бронзӧвӧй деньгаяс.
— Вот!
Аддзылінныд!
Поснияслӧн пыр жӧ вунӧ мамныс.
Найӧ бауасьӧны газет водзӧ.
— Мороженӧй ньӧбам, — шуӧ Павлик.
— Наӧй тіянлы мороженӧй вылӧ!
— Ваня сетӧ налы некымын деньга.
— Миянлы колӧ куим порция мороженӧй.
— Миянлы колӧ дас порция, миянлы колӧ дас порция! — чипсӧ Даша.
— Он босьт!
— Ваня сюйӧ мукӧд деньгасӧ зептас.
— А ми мый кутам сёйны Севакӧд?
Сійӧ гартӧ шкатулкалысь торпыригсӧ газетӧ да петӧ комнатаысь.
Поснияс чеччӧны.
Чужӧмъясныс налӧн жугыльӧсь.
Павлик казялӧ Вольтерлысь гипсӧвӧй бюст, коді сулалӧ письменнӧй пызан вылын.
Кухняын Панкратов шыблалӧ торпыригсӧ мусоропроводӧ.
— Энэ-бэнэ-Карабас! — кылӧ стен сайын, сэсся мыйкӧ швачкысьӧ.
Ваня тӧвзьыштӧ-пырӧ комнатаӧ да быттьӧ кынмӧ порог дорас.
— Ён! — шуыштӧ Павлик.
— Энэ-бэнэ-Карабас! — и бара швачкӧбтӧ бюстнас батареяӧ.
— Эй!
Мый ті, йӧйминныд али мый? — горзӧ Иван, но вӧлі сёр нин: Вольтерлӧн торпыригъясыс куйлӧны джоджын.
Сева котӧрӧн пырӧ пыж станция воротаӧд.
Став пыжыс нин дасьӧсь, наӧ сӧвтӧма кӧлуй.
Мыйтакӧ челядь пуксялӧмаӧсь нин сэтчӧ, мукӧдыс сулалӧны берегын вожатӧйкӧд да учительницакӧд ӧтлаын.
— Галина Васильевна!
Галина Васильевна! — учительница дінӧ котӧртігмоз горзӧ Сева.
Мӧдыс шогпырысь, гажтӧма видзӧдӧ Сева вылӧ:
— Козлов!
Но, збыль ӧмӧй тэнӧ бара гортад колльӧдны!
Козлов дінӧ котӧрӧн локтӧ Лида.
— Севка!
Кыдз абу яндзим!
Кыдзи тэныд век жӧ абу яндзим! — ӧбидапырысь, бӧрдан гӧлӧсӧн шуӧ сійӧ.
— Тэ вӧсна тӧрыт эг вермӧй мунны походӧ!..
Кӧсъян и талун торкны?
Севалӧн чужӧмыс быттьӧ измӧ.
Дыр, зэв дыр сійӧ видзӧдӧ Лида вылӧ.
— Ладнӧ! — ярскӧба шуӧ сійӧ.
— Талун походныд оз торксьы!
Лидалӧн зэв гырысь синъяс вылӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧм бӧрын сійӧ крута бергӧдчӧ да, зумыда восьлалігтыр, ылыстчӧ вороталань.
Сэтчӧ сійӧ сувтыштлӧ да видзӧдӧ, кыдзи вӧрзьӧдчӧны лэптӧм парусъяса пыжъяс, кыдзи медводзын мунӧ паруса байдарка, кӧні пукалӧны учительница, Лида да кыз радист.
...Сева матыстчӧ Галина Васильевна керкалань.
Ворота дінын сійӧс сувтӧдӧ нывбаба-дворник.
— Кӧн нӧ учительницаыд?
— Мунӧма.
— Вот тайӧ да!
А кыдз нӧ посниясыс?
— Ми кутам дӧзьӧритны.
— Кыдз-мый сійӧ — ті?
— Зэв прӧстӧ!
Миянлы тшӧктіс отряд, медым эз торкны поход.
— Сідзкӧ, челядь мунісны, а ті кольччинныд?
— Кыкӧнлы кольччыны бурджык комынлы дорысь.
Нывбаба нюмъялігтыр видзӧдӧ Сева вылӧ:
— Со кутшӧм вежӧраӧсь!
Ваня пукалӧ кухняын, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ сы водзын сулалысь Сева вылӧ.
— ...И вот ме думышті, — висьталӧ Сева.
Мед путешествуйтӧны, мед кӧть мый найӧ чайтӧны миян йылысь...
Коркӧ найӧ тӧдмаласны, мый ми вӧчимӧй налы...
Коркӧ гӧгӧрвоасны, коді эз лэдз торкны походсӧ.
— Сэн жӧ ещӧ вожатӧй эм, Сеня, — зумыштчӧмӧн торкӧ Панкратов.
— «Сеня!»
Сідз эськӧ сійӧ и кольччис ӧтнас комын морткӧд!
А мӧд-кӧ, коді кутас нуӧдны ондатра кузя исследованиеяс?
Биологыс ӧд Галина Васильевна, а абу Сеня!
— Вермисны эськӧ и исследованиетӧгыс...
— Да?
Вермисны эськӧ?
А тэ тӧдан, мый тайӧ исследованиеяссӧ пионерскӧй двухлетка планӧ сюйӧма.
— Энэ-бэнэ-Карабас! — кылӧ стен сайын.
Ваня ырскӧбтӧ-чеччӧ, повзьӧмӧн котӧртӧ кухняысь.
Сева сы бӧрся.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын найӧ тан сувтӧны порог дорас.
— Швач!
— Павлик швачкӧбтӧ батареяӧ да жугӧдӧ выль статуэтка.
— Бара!
— Иван уськӧдчӧ поснияс дінӧ.
— Севка!
Но мый нӧ накӧд вӧчны?
Коймӧд статуэтка нин жуглӧны!
— Оз кывзысьны? — юалӧ Сева.
Панкратов петкӧдлӧ Севалы водз чунь помсӧ:
— Но да, эта мында оз!
Мый кӧть висьтав — налы ставыс дзик веськодь.
Сева видзӧдӧ поснияс вылӧ.
Найӧ, парнысӧ нюжӧдӧмӧн, бугжыльӧн видзӧдӧны асланыс воспитательяс вылӧ.
— Мунӧй татысь! — друг кыз гӧлӧсӧн шуӧ Павлик, лэптӧ джоджысь статуэткалысь торсӧ да лыйӧ сійӧн Иванӧс.
— Со! Аддзылін? — ёртыслы шуӧ Ваня.
— Мун тась!
Мун тась!
Мун тась! — чипсӧ Даша да лыйӧ статуэтка торйӧн Севаӧс.
Сійӧ бергӧдчӧ, статуэтка торйыс инмӧ ӧчки крукас.
Оправасьыс лэбӧ стеклӧыс.
— Со! Аддзылін? — бара шуӧ Иван.
Усигас стеклӧсӧ кутӧм бӧрын Сева дыр видзӧдӧ поснияс вылӧ.
Сійӧ чӧв олӧ, скӧрысла сӧмын нускӧ.
Но вот сійӧ босьтӧ оправасӧ, пуктӧ сэтчӧ стеклӧсӧ да бӧр ӧчкиасьӧ.
— Тайӧс тадз кольны оз позь, — сьӧлӧмтӧ ёнтана гӧлӧсӧн стрӧга шуӧ сійӧ.
— Либӧ ми пырысь-пыр дисциплина лӧсьӧдам, либӧ...
— А-а, Сева!.. Збыльысь!
Либӧ найӧ миян со кӧні лоӧны!
— Ки пыдӧснас аслас балябӧжӧ шлочӧдыштӧм бӧрын Ваня разьӧ гач тасмасӧ да кыскӧ сійӧс петляяссьыс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчӧ ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг.
— Ӧні ми тіянлы петкӧдлам!
Ті миян ӧти здукӧн перевоспитайтчанныд! — шуӧ сійӧ да шыасьӧ Павлик дінӧ:
— А но, волы татчӧ!
Павлик чӧв олӧ да оз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
— Но! — ыдждӧдӧ гӧлӧссӧ Иван.
— Тэ мый думайтан: оз тэныд шуны али мый?
— Мый тэ больган накӧд! — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Сева.
— Гӧра кӧ оз лок Магомет дінӧ, то Магомет мунас гӧра дінас.
Ваня матыстчӧ Павлик дорӧ, кокньыдика швичнитӧ сылы мышкуас тасмаӧн:
— Вот тэныд!
— Ма-амӧ! — горш тырнас равзӧ Павлик да, джоджас пуксьӧмӧн, лёкысь заводитӧ чужъясьны.
Даша чеччыштӧ ӧшинь вылӧ.
— Ой, мамук, мамук, мамук! — китшкӧ сійӧ сідзи, мый стенсьыс усьӧ-лэбӧ Галина Васильевналӧн рамаа портретыс.
— Ой, доймӧ! Ой, доймӧ! — равзӧ Павлик, ачыс зымӧдӧ каблукъяснас джоджӧ, кӧть и повзьӧм Панкратов оз нин инмӧдчыв сы дінӧ.
Поснияслӧн мый вынсьыс горзӧмыс кылӧ ывла вылӧдз, кӧні нывбаба-дворник чышкӧ мосткисӧ.
Ветлысь-мунысьяс сувтлӧны, гӧгӧр видзӧдӧны.
Дворник кыпӧдӧ юрсӧ.
— Эй, дас сизимӧд квартира!
Эй, детинкаяс! — горзӧ сійӧ.
— Ой, доймӧ!
Ой, доймӧ!
Ой, доймӧ! — кылӧ ӧшиньӧд.
— Эй, детинкаяс!
Дас сизимӧд квартираын! — ещӧ ёнджыка горзӧ дворник.
Ӧшиньӧд мыччысьӧны Козлов да Панкратов.
— Абу яндзим тіянлы? — горзӧ дворник.
— Тіянӧс эз сы вылӧ кольӧдны, медым нӧйтны посниясӧс!
— Найӧ прӧстӧ дурӧны! — горзӧ Иван.
— Мый? — выльысь юалӧ дворник, сы вӧсна мый поснияс век на омлялӧны.
— Найӧ оз кывзысьны! — горзӧ Сева.
— Но и мый сэсся?
Найӧ ичӧтӧсь на, тӧлктӧмӧсь.
Накӧд меліа колӧ да кӧкӧдӧмӧн...
Кыдз сідз позьӧ, ичӧтъясӧс нӧйтны!
Кык друг вешйӧны ӧшинь дорысь.
Поснияс ланьтісны.
Павлик век на пукалӧ джоджын.
— Усйысьӧй татысь! — шуӧ сійӧ да чужйӧ Ваня кокӧ каблукнас.
— Но и пукалӧй тані, — шуӧ Сева.
— Ми тіянкӧд и сёрнитны ог кутӧй.
Мӧдім, Иван!
Панкратов гӧгӧр видзӧдлӧ, босьтӧ камод вылысь комнатаӧ кольӧм медбӧръя статуэткасӧ, и найӧ Севакӧд ӧтлаын петӧны комнатаысь.
— Ми асьным огӧ кутӧй сёрнитны!
Ми асьным огӧ кутӧй сёрнитны! — дзӧбыльтӧ Даша.
— Ми петкӧдлам тіянлы, кыдзи косясьны! — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Павлик.
— Ми тіянӧс огӧ лэдзӧй комнатаӧ.
«Воспитательяс» бӧрся ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын Павлик каличалӧ сійӧс.
Сева да Ваня пырӧны кухняӧ.
Ваня мудзпырысь пуксьӧ пызан дорӧ, Сева зумыша восьлалӧ пельӧсысь пельӧсӧ.
— Да! — ышлолалӧ сійӧ.
— Кывтӧны миян ёртъясным пыжъясӧн, и на пӧвстысь некод оз тӧд, мый дон сулалӧ миянлы налӧн походыс.
Ваня жугыля видзӧдӧ ӧти местаӧ:
— Магазинӧ колӧ ветлыны: мыйкӧ ньӧбны ӧбед кежлӧ.
— Гашкӧ татысь мыйкӧ аддзам? — шуӧ Сева да восьтӧ холодильник.
Лӧсьыдіник кафеын ичӧтик пызан сайын пукалӧны кык баб.
Надежда Леонидовна — тӧрытъя английскӧй костюма, Анфиса Петровна — кельыдлӧз шӧвк платтьӧа.
На водзын сулалӧ официантка, киас кутӧ блокнот.
Сигарет куритігмоз Надежда Леонидовна видзӧдӧ меню вылӧ.
— Коймӧд вылӧ — «кафе-гляссе», пӧжалуйста.
— Ставыс? — юалӧ официантка.
— Да, ставыс.
Официантка мунӧ.
— Ок, уна и деньга ми тэкӧд видзим, Леонидовна! — шуӧ Анфиса Петровна.
— Ті талун пенсия пӧлучитінныд?
Ме пӧлучиті жӧ.
Но и нинӧмла скупитчынысӧ.
А Сева да Ваня кухняын дасьтӧны ӧбед.
Газӧвӧй плита вылын сулалӧ тыртӧм скӧвӧрӧда, сы увдорын ыпйӧ-ломалӧ би.
Скӧвӧрӧдаыс доналӧма, и сысянь вашкӧ чад дук.
Сева дзоргӧ-видзӧдӧ, кыдзи Панкратов кыскӧ пакетысь кольк, босьтӧ киас пурт...
Тотш!..
Пуртнас вывті ёна кучкыссьӧ: колькйыс орӧ шӧри.
— Бара! — ышлолалӧ Ваня, чышкалӧ чуньнас аслас ботинки ныр вылысь кольк вижсӧ да ропкӧ: — Но и удж!
Сева видзӧдӧ джоджӧ, кытчӧ нырӧма-талялӧма ещӧ ӧти кольк.
— Тэ скӧвӧрӧда весьтас жугӧд!
Мый тэ век джодж весьтас жуглан да жуглан!
Панкратов босьтӧ коймӧд кольк да лӧсьӧдчӧ жугӧдны сійӧс скӧвӧрӧда весьтын.
— Эй, а выйыс! — друг кватитчӧ сійӧ.
Сева босьтӧ пурт йылӧн вый дозйысь ыджыд вый тор да пуктӧ сійӧс скӧвӧрӧда вылӧ.
Трачкакылігтыр лэбӧны пӧсь вый войтъяс.
Детинкаяс котӧртӧны кухняса ылі пельӧсъясӧ.
Ещӧ ӧти здук, и выйыс ыпнитӧ-ӧзйӧ, скӧвӧрӧдаыс ставнас пасьтасьӧ биӧн.
Панкратов тупкӧ газсӧ, пӧлялӧ скӧвӧрӧдасӧ, но сійӧ век сотчӧ.
Сева восьтӧ водопровод кран да тупкӧ сійӧс певнас.
Накӧсӧн петысь ваыс брыззьӧ кухня стенӧ, кӧтӧдӧ Панкратовӧс да, медбӧрын, веськалӧ скӧвӧрӧда вылӧ.
Заводитӧ ещӧ ёнджыка дзижгыны да трачкӧдчыны, но би оз кус.
— Эновт! Мед ачыс помӧдз сотчас! — горзӧ Панкратов да бӧр пышйӧ резсьысь пӧсь вый войтъясысь.
Школа подъезд дорӧ котӧрӧн локтӧ сійӧ том мортыс, коді гижліс Лидалысь сёрнисӧ.
Тракйӧ школа ӧдзӧссӧ, но сійӧс игналӧма.
Том морт тэрмасигтыр зымӧдӧ.
Локтӧ няня.
— Тіянлы кодӧс? — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын юалӧ сійӧ.
— Директорӧс, завучӧс... — сьӧкыда ышлолалігтыр шуӧ корреспондент.
— Некод абу, мунісны конференция вылӧ.
— Кывзӧй, мамаша...
Ті онӧ тӧдӧй, мый овыс биолог Галина Васильевналӧн?
— Галина Васильевналӧн? — Няня думыштчӧ.
— Тӧда, мый Галина Васильевна, а кыдзи овыс — меным быттьӧкӧ и нинӧмла тӧднысӧ.
Том мортлӧн пӧртмасьӧ чужӧмыс.
— А кыдз эськӧ тӧдмавны, а?
Гӧгӧрвоанныд...
Ми талун радио пыр висьталам челядь поход йылысь.
Ме гижи сылысь ним-вичсӧ, а овсӧ вунӧді юавны...
Редактор видӧ менӧ.
Няня бара думыштчӧ:
— А ті суседъясыслысь юалӧй.
Сійӧ Сӧветскӧй улича вылын олӧ.
— Сӧветскӧй вылын шуанныд? — кыпыдджык лои том морт.
— Да, да.
Выль керкаын.
— Аттьӧ!
Котӧрта! — шуӧ том морт да котӧрӧн лэччӧ кильчӧ вылысь.
Козлов пукталӧ кухняса пызан вылӧ тарелкаяс, йӧв тыра бутылка, нянь доз.
Панкратов вайӧ пызан вылӧ вилкаяс, паньяс, пуртъяс.
Сэсся кыкнанныс вешйӧны пызан дорысь, медым бокисянь видзӧдлыны сы вылӧ.
— Ставыс али мый? — юалӧ Панкратов.
— Ставыс. Мӧдім! — шуӧ Сева.
Поснияслы комнатаын зэв бур.
Найӧ пӧшти дзикӧдз ректӧмаӧсь джоджас книга шкапсӧ да пукалӧны книгаяс, брошюраяс да журналъяс пӧвстын, видзӧдалӧны картинаяссӧ.
Ӧдзӧсӧ таркӧдӧны.
Кылӧ Севалӧн гӧлӧсыс:
— Эй, челядь, локтӧй ӧбедайтны!
— Весась татысь! — Павлик бергӧдчӧ ӧдзӧслань да шуӧ кыз гӧлӧсӧн.
Передньӧйын сулалысь Козлов да Панкратов зэв жугыля видзӧдлӧны ӧта-мӧд вылас.
— Со кутшӧмӧсь, а? — пинь пырыс сӧдзӧдӧ Сева.
— А но, петӧ вай, кыланныд!
— горӧдӧ Иван да тракйӧ игана ӧдзӧссӧ.
Поснияс звирк чеччӧны джоджысь да котӧртӧны ӧшинь дорӧ.
— Ма-а-мӧ! — горзӧ Павлик.
— Ой, доймӧ!..
Ой, доймӧ!..
Ой, доймӧ!.. — китшкӧ Даша.
Ваня вешйӧ ӧдзӧс дорысь, дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ Сева вылӧ.
— Но мый накӧд вӧчны?
Но мый?
— Мый вӧчны?
Колӧ корсьны на дорӧ сибӧдчан туй, — веськодьпырысь вочавидзӧ Козлов.
— Кутшӧм ещӧ сибӧдчан туй?
— Прӧстӧйӧс: педагогическӧй.
Ваня нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ сы вылӧ.
Сева стӧчмӧдӧ ассьыс мӧвпсӧ:
— Тэнӧ кӧ эськӧ зульӧдіс Галина Васильевнаыд, тэ эськӧ сэки мый вӧчин?
— Да ме эськӧ... ме эськӧ сійӧс судӧ сеті!
— Но и вот!
Дошкольникъястӧ ӧні оз жӧ нӧйтны.
Найӧ абу велалӧмаӧсь нӧйтӧмад, сы вӧсна и скӧрмисны.
— Но? — век на оз гӧгӧрво Иван.
— Сідзкӧ, ковмас извинитчыны.
— Кодлы?
— Тэныд, дерт.
Тэ ӧд нӧйтін найӧс.
— Со! Аддзылін! — Ваня петкӧдлӧ Севалы кукиш.
Сева скӧралӧ:
— Кывзы!
Тэныд кымын арӧс: вит али дас кык?
Тшӧктан ещӧ тэкӧд ноксьыны, да?
— Сійӧ копыртчӧ да шуалӧ ключ розьӧ: — Челядь!
Но вот мый: Ваня гӧгӧрвоис ассьыс ӧшыбкасӧ, сійӧ корӧ, медым ті прӧститінныд сійӧс.
Ваня чӧв олӧ.
Сева вӧчлӧ скӧр чужӧм.
Ёртыс вылӧ пӧшти зывӧктӧмӧн видзӧдігтыр Панкратов копыртчӧ ключ розь дорӧ:
— Челядь!..
Тайӧ, эсійӧ...
Ме мыжа.
Сідзкӧ, эсійӧ...
Прӧститӧй менӧ!
— А ми огӧ прӧститӧй! — кылӧ Павликлӧн гӧлӧсыс.
— Ме сэсся ог нин кут, — вашкӧдӧмӧн висьталӧ Сева.
— Челядь, ме тайӧ...
Ме сэсся ог нин кут... — зэв сьӧкыда пычиктӧ Панкратов.
Поснияс пукалӧны комнатаын кушетка вылын да кывзӧны ӧдзӧс сайсянь кылысь сёрни.
— И эн кут! — шуӧ Павлик.
— Ми всё равно ог петӧй!
Сева вешйӧ ӧдзӧс дорысь.
— Сідзкӧ, энӧ и петӧй!
Збыльысь ӧд, Ваня?
Мед найӧ сэн комнатаас пукалӧны, а ми тані ворсны мӧдам, быдсяма сьыланкывъяс кутам сьывны!
— Ставсӧ тайӧс сійӧ шуалӧ кыпыд гӧлӧсӧн да вашкӧдігтыр содтӧ: — Вай сьыв!
— Мый «сьыв»?
— Но, мыйкӧ челядь йылысь!
— Мый? Челядь йывсьыс?
— Но, кӧть эсійӧс...
«Каравай», — вашкӧдӧ Сева да лёкиника заводитӧ сьывны:
Кыдзи Ванялӧн нимлунӧ
Пӧжалім ми каравай...
— Сьыв, дурак, кылан!
Ӧти-кык!
— Сійӧ кутӧ Ваняӧс киӧдыс, и кыкнанныс, кокнас тапйӧдлігтыр, зэв скӧр чужӧмаӧсь, заводитӧны сьывны выльысь:
Кыдзи Ванялӧн нимлунӧ
Пӧжалім ми каравай
Эстшӧм джуджыдӧс,
Эстшӧм ыджыдӧс!
Сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана сьылӧмыс кылӧ комнатаӧдз.
Поснияс водӧмаӧсь кушетка вылӧ, мыджӧмаӧсь юрнысӧ кулакъяснас да кывзӧны.
— Гырысьӧсь, а кутшӧм йӧйӧсь!
— шуӧ Даша.
Радиокомитетса том морт мунӧ улича кузя, видзӧдалӧ керкаяс вылӧ.
Ӧти керка торъялӧ мукӧдъяс сертиыс аслас ӧнія кадся архитектураӧн.
Подъезд дорын сулалӧ нывбаба-дворник.
Мӧд судтаса восьса ӧшиньӧд кылӧны кык сибдӧм гӧлӧс.
Баб ордын оліс рудіник козлик.
Вот кыдз!
Вот кыдз!
Рудіник козлик.
Том морт вуджӧ уличасӧ, матыстчӧ дворник дінӧ:
— Прӧститӧй, ті тайӧ керкасьыс?
— Татысь.
— А ті онӧ висьталӧй, тан сэтшӧм учительница...
Галина Васильевна оз ов?
— Сизимӧд школаысь?
Олӧ.
Сӧмын сійӧ походӧ муніс.
Том морт ӧдйӧ кыскӧ записнӧй книжка:
— Вот-вот!
Буретш походӧ!
А кыдзи сылӧн овыс?
— Тарасова.
— Тарасова!
— Том морт тэрыба гижӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ!
Аттьӧ!
— Сійӧ лӧсьӧдчӧ мунны, но друг сувтӧ да юалӧ мӧд судтаӧ видзӧдігмоз: — А коді сэні киргӧ-сьылӧ?
— А тайӧ Галина Васильевналӧн велӧдчысьяс, — вочавидзӧ дворник.
— Кыдзи — велӧдчысьяс?
Найӧ жӧ походӧ мунісны!
— Ставныс мунісны, а тайӧяс кольччисны.
Поснияс вылын шефствуйтӧны.
Том морт бара кыскӧ записнӧй книжкасӧ:
— Поснияс вылын?
Нолтӧ, нолтӧ!..
Висьталӧй ставсӧ!..
...Козлов да Панкратов сулалӧны передньӧйын, некутшӧм надеятӧг видзӧдӧны ӧдзӧс вылӧ да муртса нин вермӧны сьывны:
Колисны козликлӧн сюръяс да кокъяс.
Вот кыдз!
Вот кыдз!
Сюръяс...
Кылӧ звӧнок шы.
Кык друг чӧв ланьтӧны, чужӧмъясныс повзьӧмаӧсь.
Бара кылӧ звӧнок, но Сева да Ваня оз вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
— Челядь!
Восьтӧй!
Мый ті сэні? — кылӧ дворниклӧн гӧлӧс.
Сева восьтӧ.
Пырӧ нывбаба-дворник, а сыкӧд том морт.
— Видза оланныд, ёртъяс! — кыпыда шуӧ зон.
— Тайӧ, сідзкӧ, ті шефствуйтанныд поснияс вылын?
— Ми, — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзӧ Сева.
Том морт тэрыба гижӧ.
Комната ӧдзӧс воссьӧ, и передньӧйӧ петӧны поснияс, быттьӧкӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
Найӧ ыджыд интересӧн видзӧдӧны корреспондент вылӧ.
— Шефствуйтанныд, медым поход эз торксьы?
— М-м, — вочавидзӧ Иван.
— Но, вай регыдджык висьталӧй ассьыныд овъяснытӧ.
Детинкаяс чӧв олӧны.
— Вай висьталӧй, висьталӧй! Энӧ улӧ пуктӧй асьнытӧ! — тшӧктӧ корреспондент.
— Тайӧ — Петров, — шуӧ Сева, ачыс довкнитӧ юрнас Панкратов вылӧ.
— Сідз!
А нимыс?
— Эсійӧ...
Кыдз сійӧс?
Федя.
— А тэнад овыд?
— Сидоров, — зумыша вочавидзӧ Сева да содтӧ: — Леонид.
Том морт сюйӧ записнӧй книжкасӧ зептас.
— Быд бурсӧ тіянлы, челядь!
Кывзӧй талун передача дас кӧкъямыс да джынйын.
Корреспондент да дворник мунӧны, а кык друг сулалӧны передньӧйын нинӧм гӧгӧрвотӧг.
Сева нем виччысьтӧг восьтӧ ӧдзӧссӧ.
— Ёрт!
Корреспондент ёрт!
Оз ков миянӧс передачаӧ!..
Ёрт, ми ёна корам тіянӧс!
— Ладнӧ!
Энӧ улӧ пуктӧй асьнытӧ!
Шогӧ усьӧм Сева бӧр пырӧ квартираӧ.
— Сиралім юрнымӧс! — зумыша шуӧ сійӧ.
— Миян ёртъясным, дерт жӧ, кутасны кывзыны передачасӧ.
— И мыйла тэ шуин: «Сидоров да Петров»! — скӧралӧ Ваня.
— Бурджык нин эськӧ вӧлі, шуин кӧ: «Козлов да Панкратов».
— Аттьӧ!
Медым бабъясным кывлісны да котӧрӧн воисны татчӧ?
Кост.
— Сева!..
Мый бара ӧні артмас?
Сева думыштчӧ.
— Тӧдан мый?
Ми кӧ бура мӧдам шефствуйтны — нинӧм омӧльыс оз ло.
Вермысьясӧс оз судитлыны.
— Миян кынӧмным сюмалӧ, — шуӧ Даша.
Сева тэрыба видзӧдӧ поснияс вылӧ:
— Вот тайӧ бур!
Мӧдімӧй!
Нёльнанныс пукалӧны кухня пызан сайын.
Сева пукталӧ тарелкаясӧ джынвыйӧ сотчӧм яесничалысь гырысь кусӧкъяс.
Даша дукалӧ ассьыс порциясӧ да вештӧ тарелкасӧ.
— Ог кӧсйы.
Сэтысь лёк дук кылӧ.
— И ме ог жӧ кӧсйы, — шуӧ Павлик.
«Воспитательяс» шогпырысь видзӧдлӧны ӧта-мӧд вылас.
Сева нем виччысьтӧг заводитӧ тэрыба сёйны яесничасӧ, сёйӧ тшӧкъялігтыр, муртса вермӧ дзебны зывӧктӧмӧс.
— Сідзкӧ, энӧ и сёйӧй!
Ми асьным сёям яесничасӧ!
Вот тайӧ яесничасӧ!
Некор на татшӧм чӧскыда эг сёйлы!
— Сійӧ вешйыштӧ Панкратовлань да вашкӧдӧ сылы пеляс: — Мый пукалан?
Меным ӧтнамлы лоӧ мучитчыны? Да?
Тшӧкыда синсӧ лапйӧдлігтыр Панкратов сідз жӧ тшӧкъялӧ-сёйӧ яесничасӧ.
— Кывтӧ ньылыштан! — шуӧ сійӧ да, медбӧръя кусӧксӧ сёйӧм бӧрын, шыасьӧ поснияс дорӧ: — Но, сёйӧй!
Чӧскыд ӧд!
— Огӧ кӧсйӧй, — шуӧ Павлик.
— Сідзкӧ, ті велалӧмныд сёйны быдсяма пежсӧ, вот тіянлы и чӧскыд, — тӧлкуйтӧ Даша.
Кажитчӧ, «воспитательяс» ӧні виасны ассьыныс «воспитанникъяссӧ».
Но вот Сева мырдӧн кутӧ асьсӧ да кисьталӧ стӧканъясӧ йӧв:
— Ладнӧ.
Босьтӧй нянь да юӧй.
Поснияс радпырысь юӧны йӧв.
— А ӧбед бӧрын ми мунам гуляйтны, — шуӧ Павлик.
— Мунтӧгыс олас! — вочавидзӧ Панкратов да шыасьӧ Сева дінӧ: — Оз тырмы ещӧ, медым бабъяскӧд паныдасим!
— А ми мунам! Ми дзик мунам! — шуӧ Даша.
— Сынӧдтӧгыд челядь кельдӧдӧны.
— Онӧ кӧ нуӧдӧй, ми горзыны мӧдам! — грӧзитӧ Павлик.
И со Панкратов петкӧдӧ квартирасьыс кык велосипед: кык кӧлесааӧс да куим кӧлесааӧс.
Сійӧ лэччӧдӧ найӧс поскӧдыс.
Сы бӧрся петӧ поснияскӧд Сева да клопкӧ-пӧдлалӧ ӧдзӧссӧ.
Павлик матыстчӧ орчча квартираса ӧдзӧс дорӧ, ӧдйӧ личкӧ звӧнок кнопкасӧ да пышйӧ чойыскӧд увлань.
Шӧйӧвошӧм Сева быттьӧ кынмӧ площадка вылас.
Ӧдзӧс воссьӧ.
Тыдовтчӧ олӧма скӧр нывбаба.
— Тэныд кодӧс? — зумыша юалӧ сійӧ.
— Видза оланныд!.. — нурбыльтӧ Сева.
— Тіян... тіян оз сюр металлическӧй лом?
Нывбаба пырӧ, здук мысти бӧр петӧ да мыччӧ Севалы сімӧм пыдӧса ыджыд вор.
— Аттьӧ! — броткӧ Сева, кор пӧдлассьӧ ӧдзӧсыс.
Подъезд дорын сулалысь Ваня ёна чуймӧ, кодыр сылӧн другыс петкӧдӧ киас вор.
— Тэ мый?
Кытысь тайӧ?
— Бӧрынджык висьтала.
Кытчӧ эськӧ воштыны сійӧс? — гӧгӧрбок видзӧдлігтыр ропкӧ Сева.
Поснияс зэв радӧсь ворлы.
— Сева, вай!
— Сева, меным!
Сева ордысь вор босьтӧм бӧрын чоя-вока кыскӧны сійӧс мостки кузя.
Сэсся Павликлы сюри улича вывсьыс кутшӧмкӧ кӧрттор, да сійӧ заводитӧ клёнӧдны сійӧн воръяс.
— На, нуышт! — зумыша шуӧ Ваня, сетӧ Севалы ӧти велосипедсӧ да мунӧ поснияс бӧрся.
Нёльнанныс петӧны уна йӧза ыджыд улича вылӧ.
Медводзын мунӧны поснияс, найӧ грымӧдӧны-кучкалӧны ворйӧ, мешайтӧны ветлысь-мунысьяслы.
Бӧрынджык руньгӧны «воспитательяс», кыскӧны велосипедъяс.
Ветлысь-мунысьяс дӧзмӧмӧн видзӧдлывлӧны на вылӧ.
Медбӧрын «воспитательяс» дорӧ матыстчӧ милиционер.
— Тайӧ тіян челядьыс? — юалӧ сійӧ.
— Миян, — вочавидзӧ Сева.
— Вай пӧрадок лӧсьӧдӧй.
Улича вылас абу ті ӧтнанныд!
Иван матыстчӧ поснияс дінӧ да кутчысьӧ ворйӧ.
— А но, тырмас!
Вай!
Павлик да Даша пыр жӧ пуксьӧны мостки вылӧ.
— Ма-а-амӧ!
Ма-а-амӧ! — кыз гӧлӧсӧн горзӧ Павлик.
— Ой, доймӧ, доймӧ, доймӧ! — пыскыльтӧ Даша.
Сева шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ гӧгӧр.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ чачаяс вузалан магазин дорын.
— Кывзӧй ті! — шуӧ Козлов.
— Но мый тіянлы ворсьыс?
Но... но, вай ми тіянлы чача ньӧбам ли, мый ли!
Поснияс пыр жӧ ланьтӧны да сувтӧны.
— Ваа пистолет, — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Павлик.
— А меным акань, — шуӧ Даша.
«Воспитательяс» падъялӧны.
— Ньӧбны али мый? — юалӧ Козлов.
— Деньганым и сідз этша, — шуӧ Панкратов.
— Деньгаыдтӧ мый!
Нервъясным донаджыкӧсь.
Ваня кыскӧ зепсьыс посни деньга, лыддьӧ сійӧс да поснияскӧд пырӧ магазинӧ.
Сэк кості Козлов кыскӧ ворсӧ матысса ворота дорӧ да кольӧ сійӧс ёг шыблалан урнаяскӧд орччӧн.
Ӧні Даша мунӧ мостки вывті куим кӧлесаа велосипедӧн, ачыс топӧдӧма морӧс бердас целлулоидысь вӧчӧм пасьтӧм аканьӧс, Павлик тэрыба жургӧ кык кӧлесаанас.
Мукӧд дырйи сійӧ пластмассӧвӧй пистолетӧн витӧ то урнаӧ, то на дінті мунысь автомашинаӧ да чилскӧ-лэдзалӧ аслас оружиеысь вӧсньыдик ва струя.
— В-вот! — шуыштлӧ сійӧ сэки.
Букыд чужӧма «воспитательяс» восьлалӧны поснияс бӧрся.
На мунанінын сулалӧ киоск, кӧні вузалӧны книга-газетъяс.
Сева нем думайттӧг видзӧдалӧ витрина вылас да друг сувтӧ.
— Видзӧд!
Витрина вылын куйлӧ брошюра «Дошкольнӧй арлыда челядьӧс воспитывайтӧм».
— Ньӧбам? — юалӧ Сева.
— А-а!
Тайӧ колантор.
Ваня сетӧ деньгасӧ вузасьысьлы, босьтӧ брошюра да... друг уськӧдчӧ уличаӧд мунысь йӧз пӧвстӧ повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмӧн.
Улича вывті машинаяс пӧвстын чукльӧдлӧ-мунӧ велосипедӧн Павлик.
Чукльӧдлӧ-мукльӧдлӧ, сэсся усьӧ.
Дзужнитлӧны тормозъяс, юрӧбтылӧны сиренаяс, горзӧны йӧз...
Ёна повзьӧмысла кулӧм нисьӧ ловъя Ваня кутӧ ӧти кинас Павликӧс, мӧдас нуӧ велосипед да локтӧ Сева дінӧ.
Мӧдыс сідз жӧ весиг кыв шуны оз вермы, сӧмын чышкалӧ плешсьыс пӧсьсӧ нямралӧм носӧвикӧн.
— Вот! Аддзылін! — ошйысьӧ Дашалы Павлик.
— Ме вӧсна став машинаыс сувтіс!
— Тэнӧ муртса эз талявны, — веськодя шуӧ чойыс, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
И со нёльнанныс карса паркынӧсь.
Тані кык друглы сьӧлӧм выланыс лои кокньыдджык.
Парк шӧрын — пруд, кӧні шлывъялӧны еджыд юсьяс; пруд бердас — ыджыд площадка. Сэні гудйысьӧны лыа пиын посни челядь, а скамьяяс вылын пукалӧны мамъясныс да кага видзысьясныс.
— Но вот! — кыпыдджыка ышловзьӧ Сева.
— Ворсӧй тані.
Сӧмын ылӧ энӧ мунӧй.
Кык друг пуксьӧны скамья помӧ стариккӧд орччӧн, коді лыддьӧ газет.
Сева босьтӧ брошюрасӧ, листалӧ сійӧс.
— Со аддзан! — шуӧ сійӧ да новлӧдлӧ чуньсӧ брошюра лист бок вывті:
— «Воспитательяслы пыр колӧ зільны, медым челядь век вӧлі ноксьӧны кутшӧмкӧ интереснӧйторйӧн»...
Сева лыддьӧ, Ваня кывзӧ, и некоднанныс оз казявны, мый на скамьялань матыстчӧны бабъясныс.
Старукаяс мунӧны тэрмасьтӧг, чужӧмъяс выланыс оз тӧдчы некутшӧм тӧждысьӧм.
Найӧ кыкнанныс кутӧны кианыс мороженӧй тыра бумага стӧканъяс.
«Посниясӧс колӧ велӧдны вӧчавны аслыныс прӧстӧйиник чачаяс, — лыддьӧ Сева.
— Первойсӧ налы колӧ вӧчны тайӧс гырысьяс веськӧдлӧм улын, сэсся»...
Сева дугдӧ лыддьӧмысь да видзӧдлӧ гӧгӧр, сы вӧсна мый кодкӧ пуксис скамья вылӧ старик мӧдар бокӧ.
Тайӧ пуксисны бабъясныс.
Сэтчань видзӧдлӧ и Ваня.
Ӧта-мӧд берданыс топӧдчӧмӧн найӧ кыкнанныс ланьтӧны места выланыс, тупкӧны чужӧмнысӧ брошюраӧн.
Бабъяс оз аддзыны ассьыныс внукъяссӧ.
Найӧ ичӧтикаӧн курччышталӧны мороженӧй.
— Миян детинкаясным небось оз гӧгӧрвоны гижыштны миянлы, — шуӧ Анфиса Петровна.
— А окота вӧлі эськӧ тӧдны, кыдзи да мый найӧ?
— Школасьыс юалам, — вочавидзӧ Надежда Леонидовна.
Лов шысӧ кутӧмӧн, скамья вылын муртса дзӧригтыр, челядь шлювкнитӧны сы вылысь да посни воськовъясӧн, гусьӧник мунӧны ыджыд пу сайӧ.
— Ок! — пошиктӧ Сева.
— Но и но! — ышловзьӧ Иван.
Неуна сайкалыштӧм бӧрын кыкнанныс видзӧдӧны пу сайсянь бабъясныс вылӧ.
— Найӧ быттьӧ мӧдкодьӧсьджык лоӧмаӧсь...
Быттьӧкӧ томмыштӧмаӧсь, — ньӧжйӧник шуӧ Ваня.
— Миянтӧг томман, — тӧдчӧдӧ Сева.
— А ми небось пӧрысьмыштім...
— Пӧрысьман, дерт!..
— Сева тэрыба видзӧдлӧ площадка вылӧ, и сылӧн чужӧмыс повзьӧмысла заводитӧ пӧртмасьны.
Э!.. А кӧнӧсь нӧ миян? Найӧ оз тыдавны!
«Воспитательяс» дыр бергӧдлӧны юръяснысӧ да коркӧ и казялӧны ассьыныс видзанторъяссӧ.
Найӧ ӧдйӧ журӧдӧны велосипедъясӧн бокиса эндӧдӧм аллеяӧд.
Тайӧ аллеяас эм виялысь кран, медым киськавны газонъяс, и сэтчӧ артмӧма ыджыд няйт гӧп.
Павликлӧн тырмӧ вежӧрыс кытшовтны сійӧс, но Даша мунӧ веськыда, и сылӧн куим кӧлесаа велосипедыс сибдӧ няйтас.
Павлик сувтӧ, видзӧдӧ, кыдзи чойыс зільӧ петны сэтысь, но некыдз оз вермы.
— Ёнджыка кокъяснад уджав! — шуӧ Павлик.
Даша ружтӧ, но оз вӧрзьы места вывсьыс.
— Чеччы, подӧн пет! — шуӧ Павлик.
— Таті няйт, няргӧ Даша.
— Думышті!
Ме тэнӧ йӧткышта.
Павлик котӧртӧ аслас велосипедӧн метр кызь ылнаӧ, пуксьӧ сы вылӧ да тӧвзьӧ Дашалань.
Туйыс лэччӧ горувлань, и Павликлӧн велосипедыс заводитӧ лэбны зэв ӧдйӧ.
Сійӧ зутшкысьӧ Даша велосипедӧ, ачыс турбыльтчӧ-усьӧ да пӧрӧдӧ няйт гӧптӧ чойсӧ.
Вот сэки и котӧрӧн локтӧны «воспитательясныс».
Кокъяссӧ бура ёна кӧтӧдӧм бӧрын найӧ муртса и кыскӧны няйт пиысь велосипедистъясӧс да налысь машинаяссӧ.
— Миянӧс мучитысьяс! — ымзӧ Иван, коді дась бӧрддзыны.
Кык друг нетшкӧны газон вылысь турунсӧ да заводитӧны чышкавны «мучитысьяс» паськӧм вылысь кӧть кыз няйтсӧ.
Найӧ оз и виччысьны, мый налы грӧзитӧ выль беда.
Аллеяті ветлӧдлӧ офицер.
Сійӧ лэдзӧма дом йывсьыс том пон-боксёрӧс, коді радпырысь котралӧ газонъяс вывті.
Павлик син бӧжнас видзӧдӧ сы бӧрся.
Боксёр матыстчӧ челядь дінӧ да дзоргӧ-видзӧдӧ на вылӧ.
— В-вот! — шуӧ Павлик да аслас пистолетысь брызнитӧ боксёрӧс ваӧн.
Пон куткыртчӧ, эргӧ.
Сійӧ намордника, но сылӧн клыкъясыс страшнӧйӧсь.
— Весась! — горзӧ Сева да шеныштчӧ пон вылӧ кинас.
Боксёр чеччыштӧ, мый вынсьыс зутшкӧбтӧ став тушанас Сева морӧсӧ, и Козлов увлань юрӧн лэбӧ няйт гӧптӧ.
— Тарзан, лок татчӧ!
Ті мый, йӧйминныд?
Понйӧс дэльӧданныд!
Севалы офицерлӧн горзӧмыс веськодь.
Сійӧ судзӧдӧ няйт письыс ӧчкисӧ, дыр корсьӧ усьӧм стеклӧ.
— Ставыс! Прогулка помасис! — стеклӧсӧ носӧвикӧн чышкалігмоз шуӧ сійӧ.
Найӧ бӧр мунӧны уна йӧза сійӧ жӧ улича кузя.
Кыскӧ велосипед зумыш Панкратов, кыскӧ велосипед зумыш Сева.
Сылӧн костюмыс дзик няйт, сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и поснияслӧн костюмъясыс.
— Сева!.. — шуӧ Павлик да мыйкӧ вашкӧдӧ Козловлы пель водзас.
— Терпитышт! — вочавидзӧ Сева.
Некымын воськов мысти Павлик мыйкӧ вашкӧдӧ Севалы.
— Но ладнӧ!
Кежав эстчӧ!
— Козлов индӧ матысса ворота вылӧ.
Павлик саялӧ сэтчӧ, мукӧдыс чӧв олігтыр виччысьӧны сійӧс.
Друг ворота дорсянь кылӧ грымакылӧм: тайӧ Павлик кыскӧ сьӧрсьыс вор.
— Со мый ме аддзи!
— Миян ворным! — чиктылӧ Даша, кутчысьӧ дона аддзӧмторйӧ да вокыскӧд ӧтув кыскӧны сійӧс.
Шондіыс улӧдз нин лэччӧма водохранилище пӧлӧн быдмысь вӧр весьтӧ.
Векньыдик пляж дорын сулалӧны куим ыджыд пыж, найӧс джынвыйӧ кыскӧма лыа вылӧ.
Насянь неылын — байдарка.
Водзынджык, веж эрдтор вылын, тыдалӧны палаткаяс, тшынасьӧ бипур и сэн жӧ ӧтчукӧрын пукалӧны да куйлӧны путешественникъяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь кыз радиолюбительлысь приёмниксӧ.
«Ондатра — сійӧ ва крыса.
Сылӧн куыс зэв бур, кылӧ приёмникысь Лидалӧн дрӧгниталысь гӧлӧсыс.
— Миянлы кӧ лоӧ тӧдса, мый сылы кӧрымыс тырмымӧн, то сійӧс кутасны рӧдмӧдны тайӧ местаясын».
— Ой, Лидка! — инас ӧшйытӧг дзольгӧ вӧсни гӧлӧса ӧти нывка.
Челядь вӧрӧны турун вылын, зыралӧны воча ки; вожатӧй да учительница нюмъялӧны, а ачыс Лида пидзикокасьӧма, калькӧдӧма вомсӧ да оз и вӧрзьӧдчыв.
— Гӧлӧсыс ньӧти абу менам кодь!
— Кыдз абу? Тэнад кодь! Тэнад кодь! — паныд шыасьӧны челядь.
Галина Васильевна кухняын ӧзтӧма став газӧвӧй кампоркаяссӧ.
Плита весьтӧ нюжӧдӧм гез йылын косьмӧны Севалӧн да Павликлӧн костюмъясыс, Дашалӧн платтьӧыс.
Комнатаын, кытчӧ джодж пасьталаыс шыблалӧма книгаяс, стенас ӧшалӧ репродуктор.
Сы водзын сулалӧны Сева, Ваня да налӧн воспитанникъясыс.
Нёль пиысь сӧмын ӧтнас Ваня пасьтасьӧма кыдз колӧ, а Сева, Даша да Павлик сӧмын трусикаӧсь да майкааӧсь.
«Аттьӧ, Лида! — кылӧ репродукторысь том мортлӧн гӧлӧс.
— Став радио кывзысьяс нимсянь сиа тэныд да тэнад ёртъяслы бур туй».
Ми бара берегдорса лагерынӧсь.
— Ставыс! — шуӧ радиолюбитель.
Сійӧ кӧсйӧ выключитны приёмниксӧ, но друг вештӧ кисӧ.
«А вот мый ми тӧдмалім дзик нем виччысьтӧг, кор тайӧ передачаыс вӧлі дась нин, — кылӧ приёмникысь нывбабалӧн гӧлӧс.
— Походӧ мунӧм водзвылын висьмӧма Галина Васильевналӧн рӧдняыс, и сійӧс пырысь-пыр жӧ нуӧмаӧсь больничаӧ...»
Галина Васильевна чошкӧдӧ пельсӧ, локтӧ матӧджык приёмниклань.
Челядь шай-паймунӧмӧн видзӧдӧны сы вылӧ.
«...Походӧн веськӧдлысь ордӧ кольӧмаӧсь кык племянник, кык вит арӧса челядь...»
Учительница, вожатӧй, комын кымын велӧдчысь быттьӧкӧ измӧмаӧсь.
А нывбаба гӧлӧс кыпыда висьталӧ водзӧ:
«Мый вӧчны? — мӧдісны мӧвпавны челядь.
Учительница оз лысьт босьтны сьӧрсьыс поснияссӧ, а сытӧг оз вермы лоны походыс».
И сэки корӧмаӧсь кыв пионеръяс Федя Сидоров да Лёня Петров.
«Путешествие торкны оз позь, — шуӧмаӧсь найӧ.
— Ми кольччам карӧ, овмӧдчам Галина Васильевна ордӧ да кутам колана ногӧн дӧзьӧритны посниясӧс».
Миян корреспондентным аддзылӧма Федяӧс да Лёняӧс и налысь ичӧтик подшефнӧйяссӧ.
Сійӧ тӧдмалӧма, мый найӧ честьӧн пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс кӧсйысьӧмнысӧ.
Сиам быд бурсӧ тайӧ збой сьӧлӧма детинкаяслы, кодъяслӧн бур водзмӧстчӧм вӧсна налӧн ёртъясныс вермисны мунны интереснӧй походӧ!»
Дикторлӧн гӧлӧсыс чӧв ланьтӧ.
Путешественникъяс ставныс паськӧдӧмаӧсь вомнысӧ.
Галина Васильевна топӧдӧма ки пыдӧсъяснас кӧсичаяссӧ.
— Сеня, мыйся сӧрӧм тайӧ? — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ.
— Кутшӧм Сидоров?
Кутшӧм Петров?..
Дзикӧдз падмӧмаӧсь сулалӧны репродуктор водзын зумыштчӧм Козлов да Панкратов.
«Ми сетім областнӧй пионерскӧй юӧръяс», — кылӧ дикторлӧн гӧлӧс.
Иван выключайтӧ репродуктор.
— Галина Васильевна — тайӧ тётя Галя? — юалӧ Даша.
— Да, — броткӧбтӧ Сева.
— А Петров да Сидоровыс — тайӧ ті?
— Ми.
— А мыйла нӧ ті Петя да Лёня? — юалӧ Павлик.
— Ті жӧ Сева да Ваня!
— Выйла! — скӧрысь шуӧ Панкратов да шыасьӧ Сева дінӧ: — Мун накӧд комнатаас да нуӧд эсійӧ... кыдз нин?..
Прӧст кадсӧ колльӧдӧм.
А ме тані керкасӧ идралышта.
...Опернӧй театрса джынвыйӧ югдӧдӧм мича зал.
Видзӧдысьяс пӧвстын — Севалӧн да Ванялӧн бабъясныс.
— Ме гижа тіянлы — мый сэсся?
Мый ещӧ шуны верма ме? — сцена вылын сьылӧ Татьяна.
Надежда Леонидовна мыджсьӧма гырддзанас креслӧ воропӧ, ки пыдӧснас тупкыштӧма синсӧ да кывзӧ.
Анфиса Петровна пукалӧ веськыда, бинокльӧн видзӧдӧ Татьяна вылӧ да меліа нюмъялӧ.
А мудзӧм Ваня лэпталӧ джоджсьыс да сюялӧ шкапӧ книгаяс да журналъяс...
А мудзӧм Сева мӧд комнатаын ноксьӧ поснияскӧд.
Комната шӧрас сулалӧ вор.
Сэтчӧ сувтӧдӧма кӧвъясӧн крепитӧм мачта, кодӧс вӧчӧма джодж чышкан щӧтка воропысь.
Сева кӧрталӧ мачта йылӧ гӧрд ситечтор.
— Вот тэныд и флаг!..
Ставыс!
Корабль дась!
Поснияс пуксьӧны ворйӧ.
— Ми аски гуляйтны ветлам да босьтам сійӧс сьӧрысь, — шуӧ Даша.
— А-а! Ми кутам дзивъявны прудйын, — сюйсьӧ сёрниӧ Павлик.
— Мый?
Нинӧм вылӧ!
Тані мӧданныд дзивъявны, — шуӧ Сева да петӧ комнатасьыс.
— Позор да шог — вот менам лёк судьба! — Онегин помалӧ ариясӧ да котӧрӧн мунӧ сцена вылысь.
Занавес пӧдласьлӧ да бӧр воссьӧ.
Видзӧдысьяс сувтӧмӧн кекӧначӧны артистъяслы.
Анфиса Петровна чышкалӧ синвасӧ носӧвик помнас.
— Ленскийӧс! — ки на ки швачӧдігтыр горзӧ Надежда Леонидовна.
— Ленскийӧс!
А Галина Васильевна кухняын пуӧ удж.
Коньӧр кодь, омӧльтчӧм Козлов шаркйӧ-весалӧ щӧткаӧн ассьыс гачсӧ, Панкратов песлалӧ тазйын Дашалысь платтьӧ.
Комнатаын, кӧні сулалӧ ворйыс, паськыд тахта вылӧ лӧсьӧдӧма вольпась.
Сэні узьӧны поснияс.
Водохранилище берегдорса лагерын пӧдлалӧма став палаткаяс.
Лагерь узьӧ.
Оз узьны сӧмын Галина Васильевна да вожатӧй.
Учительница ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ёна думыштчӧмӧн, вожатӧй вӧрӧдӧ беддьӧн кусысь бипурйысь сэрапомъяссӧ.
— Галина Васильевна, ветлӧй! — шуӧ сійӧ ньӧжйӧник.
— Но мый ме, ог али мый вермы кольччывны тіянтӧг?
Сэтчӧ ті асъядорыс воанныд пелысӧн сынӧмӧн, а бӧрсӧ — тӧв ньылыд...
Делӧыс ӧд серьёзнӧй!
Нинӧм кӧ нин вӧчны, вайӧдӧй татчӧ сьӧрсьыныд поснияссӧ.
Комнатаын, кӧні сулалӧ книга шкап, югыда ломзьӧ би, но Сева да Ваня чорыда узьӧны.
Узьӧны векни кушетка вылын, ӧтарӧ-мӧдарӧ юрӧн, узьӧны пӧрччысьтӧг, юрлӧстӧг, шебрастӧг...
Севалӧн кокъясыс куйлӧны Ваня морӧс вылын.
Пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоан: мыйӧн тімбыльтчӧмаӧсь кушетка вылӧ детинкаяс, пыр и унмовсьӧмаӧсь.
Тӧлысь югӧр улын дзирдышталӧны водохранилищеын гыясыс.
Налы паныд шуньгӧ-мунӧ вӧсньыдик сьӧд стрелка моз байдарка.
Галина Васильевна сынӧ век ӧтмоза.
Ваыс сёлькӧдчӧ пелыс лоптъяс улын да шочиника бузнитлӧ бокъясас, кодыр байдарка лэччӧ гы вылысь.
Асыв.
Садьмӧм Павлик да Даша пукалӧны вольпась вылын, тільӧны кулакъяснас синнысӧ, видзӧдӧны мачтаа вор вылӧ.
Кысянькӧ муртса кылыштӧны московскӧй радиостанциялӧн позывнӧйяс: «Ёна паськыд рӧдинаӧй менам...»
Павлик думыштӧ мый йылысь кӧ да друг заводитӧ вашкӧдчыны чойыскӧд, ачыс синъяснас индӧ сылы вор вылӧ.
Даша сӧгласитчӧмӧн довкйӧдлӧ юрнас.
Павлик звирк чеччыштӧ вольпась вылысь, котӧрӧн петӧ передньӧйӧ да видзӧдлӧ мӧд комнатаӧ.
Сэні важ моз ломтысьӧ би и век сідзи жӧ куйлӧны кушетка вылын Козлов да Панкратов.
— Узьӧны! — чой дінас локтӧм бӧрын вашкӧдӧ Павлик да сэк жӧ бӧр котӧртӧ кухняӧ нин.
Сійӧ сувтӧ табуретка вылӧ, босьтӧ Дашалысь гез вылӧ ӧшӧдӧм платтьӧсӧ, ассьыс гачсӧ да пинжаксӧ и бара кок чунь йылас тэрмасьӧмӧн мунӧ комнатаӧ.
Поснияс тэрыба пасьтасьӧны.
Найӧ дугдывтӧг вашкӧдчӧны да видзӧдлывлӧны вор вылӧ.
Даша платтьӧсӧ пасьталӧ бӧрӧн.
Платтьӧыс Дашалӧн ставыс нямрассьӧма, сійӧс абу гладитӧма, кыдзи и Павликлысь дӧрӧм-гачсӧ, но челядьлы тайӧ веськодь.
— Босьтім! — гусьӧник шуӧ Павлик.
Кыкнанныс лэптӧны ворсӧ, петкӧдӧны сійӧс передньӧйӧ да пуктӧны джоджас.
Ворйыс троньмунӧ, но Сева да Ваня оз садьмыны.
Кывсӧ топӧдӧмӧн Павлик, ньӧти шыавтӧг, ключӧн восьтӧ ӧдзӧссӧ да йӧткыштӧ сійӧс.
Чоя-вока бара лэптӧны пыжсӧ.
Сійӧ муртса тӧрӧ ӧдзӧсӧдыс да петкӧдігас прамӧякодь грыммунӧ, но Сева да Ваня пыр на важ мозыс узьӧны.
Ворйӧн площадка вылӧ петӧм бӧрын чоя-вока лэччӧны пос кузя.
Ӧдзӧсыс кольӧ гурйыв восьса.
Тайӧ кадӧ Галина Васильевна матыстчӧ байдарканас пыж станция дінӧ.
Поснияс петкӧдӧны мачтаа ворсӧ улича вылӧ да мӧдӧдчӧны нуны сійӧс карса парклань.
Асъя шондіӧн ойдӧдӧм уличаыс сӧстӧм да тыртӧм.
Павлик да Даша лючки-ладнӧ мунӧны метр сё кымын, но вот найӧс казялӧ милиционер, коді сулалӧ мостки вылын улича мӧдарладорас.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдӧ мыйкӧ тешкодьтор нуысь челядь вылӧ, сэсся вуджӧ улича вомӧн да матыстчӧ пышйысьяс дінӧ:
— Челядь!..
Кытчӧ ті мӧдӧдчинныд?
— Эстчӧ!
— Павликлӧн киыс тыра, но синъяснас сійӧ петкӧдлӧ водзлань.
— А ті кӧні оланныд? — оз лэдзчысь милиционер.
— Гортын, — зумыша вочавидзӧ Павлик.
— А кӧні тіян гортыд?
— Эстӧн! — Павлик бара индӧ синъяснас водзлань.
Поснияс мунӧны водзӧ, а милиционер, недыр сулалыштӧм бӧрын, вӧтчӧ на бӧрся.
Паныд локтӧ рабочӧй комбинезона ныв.
Сійӧ сувтыштлӧ, дивитана видзӧдӧ посни челядь вылӧ, сэсся мыйкӧ висьталӧ милиционерлы.
Бӧръяыс лэптыштлӧ кисӧ: «Ставыс пӧ лоӧ лючки-ладнӧ».
Ныв мунӧ водзӧ, а милиционер век восьлалӧ челядь бӧрся.
Со найӧ паркӧ пыранінынӧсь.
Кӧнкӧ кылӧ тюрӧстӧм шы.
Милиционер видзӧдлӧ гӧгӧр: неылын сулалӧ такси, сы дінын ӧвтчӧны кияснас да ызгӧны некымын морт.
Милиционер недыр сулыштӧ ӧти местаын, видзӧдлывлӧ то машина дорын шумитысь йӧз вылӧ, то аллеяӧд мунысь челядь вылӧ.
Но вот сійӧ казяліс, мый такси дорӧ локтіс мӧд постӧвӧй, и бара мӧдӧдчис челядь бӧрся.
А найӧ нем виччысьтӧг вуджӧны ляпкыдик забортор вомӧн, коді торйӧдӧ аллеясӧ пруд берегысь, да кыскӧны ворсӧ веж ньывкӧс берегӧд увлань.
Милиционер заводитӧ котӧртны.
Сійӧ тшапкис-кутіс челядьӧс киӧдныс буретш сэки, кор найӧ лэдзисны ворсӧ ваӧ.
— Челядь!
Челядь!
А но вай мунӧй татысь! — аллея вылӧ чоя-вокаӧс кыскигтыр шуӧ сійӧ.
— Ті кӧні оланныд?
Даша да Павлик кыв ни джын оз шуны.
Найӧ видзӧдӧны асланыс корабль вылӧ.
Ворйыс муныштіс берегсянь метр куим ылнаӧ кымын да кутіс вочасӧн вӧйны ваас: пыдӧсыс сылӧн розя.
Узьысь Козлов чужйыштчӧ и кокбӧрлянас веськалӧ Иванлы чужӧмас.
Мӧдыс садьмӧ, йӧй моз сувтӧдӧ синсӧ, сэсся лӧнялӧ да вештӧ Севалысь коксӧ аслас морӧс вылысь.
— Сева!..
Кымынӧд час?
— Мммм!
Сева садьмӧ жӧ да сідз жӧ пырсӧ оз гӧгӧрво, кӧні сійӧ.
— Кымынӧд час, мися? — выльысь юалӧ Ваня.
— Часіыс мӧд комнатаас.
— Сева очсалігтыр чеччӧ, петӧ передньӧйӧ да аддзӧ гурйыв восьса ӧдзӧс.
— Эй! Иван!
Панкратов котӧрӧн локтӧ, сідз жӧ видзӧдӧ ӧдзӧс вылӧ, сэсся кыкнанныс уськӧдчӧны челядь комнатаӧ да аддзӧны тыртӧм вольпась.
— Ворйыс абу! — горӧдӧ Ваня.
— Ставыс гӧгӧрвоана: пруд дорӧ мунӧмаӧсь!
«Воспитательяс» ырскӧбтӧны асланыс комнатаӧ, кватитӧны гачьяснысӧ, но шызьӧмысла да тэрмасьӧмысла дыр оз веськавны гач кокъясас.
...Милиционер пукалӧ Павликкӧд да Дашакӧд скамья вылын метр ветымын ылнаын сійӧ местасянь, кытчӧ вӧйи ворйыс.
— Но вай висьталӧй: кӧні оланныд?
— Огӧ висьталӧй.
Ми гуляйтны кӧсъям, — кокъяснас ворсігтыр вочавидзӧ Павлик.
— Сідзкӧ, милицияӧ нуӧда.
— А ми огӧ полӧй милициясьыд, — шуӧ Павлик.
— Папа шуӧ, милиционеръясысь повны — сійӧ йӧйталӧм, — содтӧ Даша.
Галина Васильевна матыстчӧ трамвайын паркдорса сувтланінӧ.
Трамвайыс ещӧ эз на сувт, но учительница аддзӧ: парк вороталань котӧртӧны Козлов да Панкратов.
Вагонысь петӧм бӧрын шызьӧм учительница мунӧ на бӧрся.
Весьӧпӧртӧдз повзьӧмлаыс едждӧдӧм синъяса детинкаяс тӧвзьӧны аллеяӧд.
Найӧ нинӧм оз аддзыны, найӧ видзӧдӧны сӧмын пруд вылӧ.
Найӧ аддзӧны сӧмын гӧрд ситечторъя бедь йывсӧ, коді чурвидзӧ ваын.
— Козлов! Панкратов! — чуксалӧ бӧрвыланыс локтысь Галина Васильевна.
Детинкаяс оз кывны сылысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ местаӧдзыс воӧм бӧрын, кӧні чурвидзӧ беддьыс, найӧ чеччыштӧны ляпкыдик забор вомӧн, пӧрччӧны гачьяссӧ и майка да трусик кежысь бузгысьӧны ваӧ.
Некымын здук мысти налӧн юръясныс тыдовтчӧны ва веркӧсын.
Детинкаяс оз казявны, мый берегын сулалӧ учительницаныс.
Найӧ йӧйяс моз видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс.
— Оз тыдавны!
— киргӧ Иван.
Найӧ бара дзумгысьӧны ваӧ да выльысь кыпӧдчӧны ва веркӧсӧ.
— Абуӧсь! — шуӧ Сева.
— Козлов! Панкратов! — чуксалӧ Галина Васильевна.
Детинкаяс видзӧдлӧны сы вылӧ, и налӧн чужӧмъясыс лоины кулӧмаяслӧн кодьӧсь.
Кыв ни джын шутӧг найӧ петӧны аллея вылӧ да сулалӧны, кӧтасьӧмаӧсь, лӧзӧдӧмаӧсь и видзӧдӧны кытчӧкӧ бокӧ, а оз Галина Васильевна вылӧ.
— Мый ті тані вӧчанныд?
«Воспитательяс» чӧв олӧны.
— Абу-ӧ нин ті Петровыс да Сидоровыс?
Сева да Ваня быттьӧ вом тырыс ва босьтӧмаӧсь.
— Кӧнӧсь посниясыс?
Кӧнӧсь Павлик да Даша? — век ёнджыка волнуйтчигтыр юасьӧ Галина Васильевна.
Детинкаяс век на кулӧм синъясӧн видзӧдӧны кытчӧкӧ бокӧ.
— Тётя Галя! — друг кылӧ вӧсньыдик гӧлӧс.
Учительница видзӧдлӧ.
Сылань котӧртӧны Павлик да Даша, а на бӧрся локтӧ милиционер.
— На-а-айӧ! — горш тырнас горзӧ Сева да тӧв ныр моз уськӧдчӧ поснияслань.
— На-а-айӧ! — горзӧ Иван да, нимкодьысла бӧрдігтыр, тӧвзьӧ Козлов бӧрся.
Ӧні витнанныс — Галина Васильевна комнатаынӧсь.
Поснияс куйлӧны тахта вылын, видлалӧны карточкаяса альбом.
Учительница, Ваня да Сева пукалӧны пызан сайын, кодӧс корсьӧма чай юны.
— Ми тіянлы ставсӧ висьталім, Галина Васильевна.
Дзик веськыда, — шуӧ Сева.
— Мый нӧ ті кӧсъянныд вӧчны? — юалӧ учительница.
Сева ньӧжйӧник ышлолалӧ:
— Гортӧ мунам.
— И сэсся онӧ нин пышйӧй?
Сева ланьтӧмӧн довкнитлӧ юрнас.
— Огӧ кӧсйӧй бабъяслысь нервъяссӧ тшыкӧдны, — содтӧ Ваня.
Кылӧ звӧнок.
Ставыс петӧны передньӧйӧ.
Галина Васильевна восьтӧ ӧдзӧссӧ.
Порог дорын — нюмъялысь Анна Николаевна.
— Мамным воис!
Мамным воис! — чиктылӧны челядь.
— Тэ тӧдан, Галочка, вӧлӧмкӧ, абу аппендицит, — шуӧ Анна Николаевна.
— Павлик, эн кыскы менӧ вӧньӧдыс, орӧдан...
Тайӧ сӧп.
Менсьым пӧшти литр джын качайтісны сӧптысь васӧ, и ме дзик здоров.
Павлик, эн кыскы менӧ вӧньӧдыс: орӧдан.
...Козлов, Панкратов да Галина Васильевна петӧны подъездӧд.
Детинкаяслӧн пельпом саяс рюкзакъяс.
— Аддзысьлытӧдз, Галина Васильевна, — нориник гӧлӧсӧн шуӧ Сева.
Учительница думыштчӧмӧн видзӧдӧ челядь вылӧ:
— Ті ёна ӧбижайтчанныд ме вылӧ, эг босьт тіянӧс походӧ да?
— Но мый ті, Галина Васильевна! — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Козлов.
— Ми тані кыкнас муртса эг йӧймӧй, а ӧд тіян найӧ быдса комынӧн...
Чайтанныд, ми огӧ гӧгӧрвоӧ...
— Ваня восьса вомӧн друг кынмӧ места вылас.
На водзын, учительница, Ваня да Сева водзын, сулалӧны Надежда Леонидовна да Анфиса Петровна.
Старукаяс талун гортын новлан прӧстӧйиник платтьӧаӧсь, кианыс налӧн — прӧдукта ваялан сумкаяс.
Дыр некод нинӧм оз шу.
Внукъяс видзӧдӧны бабъясныс вылӧ, бабъясныс видзӧдӧны внукъяс вылас, видзӧдӧны учительница вылӧ...
— Видза оланныд! — дыр мысти шыасьӧ Сева.
Анфиса Петровналӧн шань чужӧмыс тіралӧ.
— Господьӧй да енмӧй! — ропкӧ сійӧ, дась бӧрддзыны.
Надежда Леонидовналӧн чужӧмыс измӧ.
Сійӧ видзӧдӧ пенсне пырыс учительница вылӧ.
— Прӧститӧй, Галина Васильевна...
Позьӧ тӧдмавны, мый лои?
— Нинӧм эз ло...
Ми Севакӧд да Ванякӧд локтім лагерсянь, медым нуны кутшӧмсюрӧ приборъяс.
Галина Васильевна видзӧдӧ бабъяс вылӧ да аддзӧ, кыдзи Анфиса Петровналӧн чужӧмыс лои чуймана-гажаӧн, кыдзи Надежда Леонидовна шензигтыр лапйӧдлӧ пенсне стеклӧ саяс синъяссӧ.
— Прӧститӧй!..
А позьӧ тӧдмавны, кыдзи миян детинкаясным кутӧны асьнысӧ?
— Ӧні кежлӧ ме ог вермы норасьны на вылӧ, — видзчысигтыр шуӧ учительница.
Пыж станция.
Тельняшкаа старик видзӧдӧ, кыдзи учительница, Сева да Ваня лэдзӧны ваӧ байдарка, пуксьӧны сэтчӧ, йӧткысьӧны пелысӧн скодни дорысь.
— Бур туй! — горзӧ старик.
— Аттьӧ!
— Аддзысьлытӧдз!
Водзвылын пукалысь Сева лэптӧ парус.
Сы бӧрвылын пукалысь Галина Васильевна босьтӧ киас шкот.
Парус польдчӧ, и пыжыс век ылысмӧ, лайкъялӧ посньыдик гыяс вылын.
{Д. Гогохия (комиӧдіс Kodko) @ Школьнӧй скамья вылын @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 3-10.}
Д. Гогохия.
ШКОЛЬНӦЙ СКАМЬЯ ВЫЛЫН
Гори кар лунвыв бокті да рытыввыв бокті визувтӧны Кура да Лиахва юяс.
Сійӧс кытшалӧма плодовӧй садъясӧн.
Карас кыпалӧны важ крепостьлӧн развалинаяс — Средневековьелӧн памятник.
Важ Гориын вӧлі кӧкъямыс сюрс морт гӧгӧр олысь, уна вичкояс, лавкаяс, духанъяс да став сэкся уезд вылӧ нёль учебнӧй заведение: городскӧй четырехкласснӧй училище, духовнӧй четырехкласснӧй училище, учительскӧй семинария да женскӧй прогимназия.
Тайӧ карас сапожник Виссарион Джугашвили семьяын 1879 воын чужи пи, кодлы сетісны ним Иосиф.
1890 воын, городскӧй духовнӧй училищеӧ пырӧм бӧрын, ме первойысь паныдаси дас ӧти арӧса Иосиф Джугашвиликӧд.
Предметъяссӧ велӧдісны миян роч кыв вылын, да сӧмын вежоннас кыкысь преподавайтісны грузинскӧй кыв.
Ме вӧлі Мингрелияысь да грузинскӧй кывъясыс менам артмӧны вӧлі акцентӧн.
Тайӧ сетіс ученикъяслы помка серавны ме вылын.
Иосиф жӧ, мӧдарӧ, воис меным отсӧг вылӧ.
Скромнӧй да чуткӧй, сійӧ локтіс ме дінӧ да шуис:
— Но, вай ме кута тэнсьыд велӧдчыны мегрельскӧй кывйӧ, а тэ менсьым — грузинскӧйӧ.
Ёртлӧн сьӧлӧмсянь отсавны кӧсйӧмыс зэв ёна менӧ растрогайтіс.
Эз сӧмын ӧти скромностьӧн торъяв Иосиф.
Ыджыд способностьяс да тӧдны быдтор кӧсйӧм торйӧдісны сійӧс ученикъяс пӧвсас.
Векджык сійӧ вӧлі серьёзнӧй, настойчивӧй, эз радейтлы дурӧм да озорствуйтӧм.
Занятиеяс бӧрын тэрмасис гортас, да век вӧлі аддзан сійӧс книга сайысь.
Менам дядя, Виссарион Гогохия, код квартираын ме куті овны, вуджис Кипшидзе керкаӧ.
Тані жӧ, дворас, оліс Иосиф мамыскӧд.
Налӧн комнатаыс вӧлі кухня дінын да ыджтанас эз вӧв 9 кв. аршинысь ыджыдджык.
Дворсяньыс ӧдзӧсыс веськыда комнатаас, ни ӧти пос тшупӧдтӧг.
Джоджсӧ вӧлі вольсалӧма кирпичӧн, неыджыд ӧшинь скупа лэдзис пытшкас югыдсӧ.
Комнатаас став обстановкаыс вӧлі ичӧтик пызанысь, табуреткаысь да наръяс кодь паськыд тахтаысь, кодӧс вольсалӧма «чилопиӧн» — идзас цыновкаӧн.
Иосифлӧн мамыс вӧлі перйӧ зэв жебиник нажӧтка Гори карса озыр йӧзлы песласьӧм да нянь пӧжалӧм помысь.
Комнатасьыс колӧ вӧлі мынтыны шайтӧн-джынйӧн тӧлысь, но эз век удайтчыв чӧжны тайӧ шайтӧн-джынйӧнсӧ.
Мамыслӧн сьӧкыд уджӧн олӧмыс, гӧльлуныс тӧдчисны Иосиф характер вылын.
Сійӧ оз вӧлі радейт пыравлыны зажиточнӧя олысь йӧз ордӧ.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме вӧвлі сы ордын кымыныськӧ луннас, сійӧ ме ордӧ кайлывліс зэв шоча, сы вӧсна мый менам дядьӧй сэкся кад серти овліс озыра.
Иосифлӧн батьыс — Виссарион — кузьлунтыр пукавліс удж сайын: вурис да дӧмліс кӧмкот.
Мыйӧ кӧть эз босьтчыв Иосиф, ставсӧ усваивайтліс джуджыда да основательнӧя.
Урокъяс гӧтӧвитӧм вылӧ сылӧн мунліс зэв этша кад.
Аслас исключительнӧй паметьӧн, педагогӧс бура кывзӧмӧн, сійӧ запоминайтіс уроксӧ да сылы повторяйтӧмыс оз нин вӧлі ков.
Занятиеясысь прӧст кадыс мунліс книгаяс лыддьӧм вылӧ.
Сійӧ лыддис ставсӧ, мый вӧлі школьнӧй библиотекаын, — роч да грузинскӧй классикъяслысь произведениеяс, — да аслас развитие да знаниеяс серти сулаліс ёна вылын аслас школьнӧй ёртъясысь.
Тайӧ сетіс подув назначитны сылы ӧтнаслы быд тӧлысся стипендия.
Горийскӧй духовнӧй училище ми помалім 1894 воын.
Выпускнӧй экзаменъяс вылын Иосиф торъя нин отличитчис.
Ставыс пятеркаа аттестат кындзи, сылы сетісны похвальнӧй лист, мый сійӧ кад серти вӧлі вӧвлытӧм событиеӧн, сы вӧсна мый сылӧн батьыс эз вӧв духовнӧй званиеысь да занимайтчис сапожнӧй ремеслоӧн.
Сійӧ жӧ 1894 вося арын ми воим Тифлисӧ — медводдзаысь асланым нэмын веськалім ыджыд карӧ.
Миянӧс пыртісны нёль судта керкаӧ, общежитиелӧн зэв гырысь комнатаясӧ, кӧні вӧлі олӧны кызь-комын мортӧн быдын.
Тайӧ зданиеыс и вӧлі тифлисскӧй духовнӧй семинарияӧн.
Духовнӧй семинарияын олӧмыс муніс однообразнӧя да монотоннӧя.
Чеччам ми вӧлі сизим час асылын.
Первой миянӧс тшӧктывлісны юрбитны, сэсся ми юлім чай, звонок бӧрын мунлім классӧ.
Дежурнӧй ученик лыддьӧ вӧлі молитва «<rus>Царю небесный</rus>», и занятиеяс мунлісны коставлӧмъясӧн кык час лунӧдз.
Куим часын — ӧбед, вит час рытын — перекличка, код бӧрын петны уличӧ строгӧя запрещайтчыліс.
Сёрӧнджык нуӧдӧны вӧлі рытъя молитва вылӧ, кӧкъямыс часын юлім чай, сэсся разӧдчывлім классъясӧ — велӧдны урокъяс, а дас часын — койкаяс вылӧ, узьны.
Ми чувствуйтім асьнымӧс быттьӧ каменнӧй мешӧкын.
Ученикъяслӧн эз вӧв право обсуждайтны ассьыныс нуждаяссӧ да запросъяссӧ.
Ставыс, мый вӧлі преподавайтсьӧ, сетсьыліс миянлы кыдз непреложнӧй истина.
Омӧль вермис лоны любопытнӧйлы да любознательнӧйлы!
Сомнениеяслы эз вермы лоны места.
Природа явлениеяс йылысь, священнӧй писание йылысь критическӧй суждениеяс лыддьысьлісны кощунствоӧн.
Инспектор Абашидзе стрӧга видзӧдіс пансионеръяс бӧрся, найӧ мӧвп сям бӧрся, кад коллялӧм бӧрся да, таысь кындзи, вӧчлывліс обыскъяс.
Шоблывліс миянӧс да миянлысь личнӧй ящикъяс.
Семинарскӧй атмосфераыс личкӧ вӧлі Иосиф Джугашвилиӧс.
Сійӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый семинарияын преподавайтан предметъяс оз вермыны удовлетворитны развитӧй мортӧс.
Сылӧн вӧлі зэв ыджыд кӧсйӧм тӧдны мирын став вӧчсянторйыслысь подувсӧ, сійӧ зілис корсьны да воӧдчыны первопричинаӧдзыс, зілис яснӧя гӧгӧрвоны сійӧ вопросъяссӧ, мыйяс вылӧ семинарскӧй курсыс эз сетлы ӧтветъяс.
Иосиф эз вошты кадсӧ да энергиясӧ священнӧй писаниеысь легендаяс велӧдӧм вылӧ да первой классянь нин кутіс интересуйтчыны светскӧй литератураӧн, общественно-экономическӧй вопросъясӧн.
Таын отсалісны сылы вылысджык классъясса ученикъяс.
Способнӧй да любознательнӧй Иосиф Джугашвили йылысь тӧдӧм бӧрын, найӧ пондісны беседуйтны сыкӧд, сетавны сылы журналъяс да книгаяс.
Воӧн Иосиф политически сэтшӧма развитчис, быдмис, мый мӧд классянь нин кутіс руководитны семинария кузя ёртъяс группаӧн.
Сталин самостоятельнӧя составитіс кружок уджлысь план да нуӧдіс миянкӧд беседаяс.
Но нуӧдны кружок семинария пытшкын пӧшти некутшӧм позянлун эз вӧв.
Инспектор Абашидзе ёна кыйӧдіс быд бӧрся.
Сійӧ чувствуйтіс, мый кӧнкӧ вӧчсьӧ мыйкӧ, мый томйӧз, священнӧй писаниеӧн кындзи, занимайтчӧны мыйӧнкӧ ещӧ мӧдторйӧн, и миянлы ковмис думыштны чукӧртчывланін йылысь.
Иосиф предложение серти ми медалім комната вит шайтӧн тӧлысь Давидовскӧй гӧра улын.
Сэні ми нелегальнӧя чукӧртчывлім ӧтчыд, мукӧддырйиыс кыкысь вежоннас, ӧбед бӧрса кадӧ — перекличкаӧдз.
Иосиф оліс пансионын, да деньгаыс сылӧн эз вӧв, миянлы жӧ батьмамсянь волывлісны посылкаяс да сьӧм посни рӧскодъяс вылӧ.
Тайӧ средствояссьыс мынтысьлім комнатасьыс.
Кружокса членъяссӧ бӧрйис ачыс Иосиф быдӧнлӧн надёжность да конспираторскӧй способностьяс серти.
Семинаристъяс пӧвсын вӧліны доносчикъяс, кодъяс юӧртавлісны инспектор Абашидзелы ученикъяслӧн да торъя нин Иосиф Джугашвилилӧн настроениеяс да занятиеяс йылысь.
Кружокын Иосиф лыддьывліс миянлы Игнатий Ниношвилилысь произведениеяс, разъясняйтліс морт происхождение йылысь Дарвинлысь теориясӧ, а во помланьыс ми вуджим политическӧй экономия да Маркс да Энгельс книгаясысь отрывокъяс лыддьӧмӧ.
Ми сідзжӧ следитім «Квали»* газета страницаяс вылын сообщениеяс да дискуссияяс бӧрся.
Сетавлім Иосифлы вопросъяс, и сійӧ ставсӧ разъясняйтліс миянлы прӧстӧя, гӧгӧрвоана, чёткӧя.
* «Квали» («Бӧрӧзда») — быд вежонся газета грузинскӧй кыв вылын.
1893 воын петліс Г. Церетели редакция улын кыдзи либерально-националистическӧй направлениеа орган.
РСДРП-ын раскол бӧрын «Квали» лои грузинскӧй меньшевикъяслӧн органӧн.
Существуйтіс 1904 воӧдз.
Иосиф эз кольччыв Маркслысь-Энгельслысь идеяяссӧ кыв вылын пропагандируйтӧм кежысь.
Сійӧ лӧсьӧдіс да редактируйтіс рукописнӧй ученическӧй журнал грузинскӧй кыв вылын, кӧні освещайтліс кружокын да «Квали» газета страницаяс вылын обсуждайтчысь став спорнӧй вопросъяссӧ.
Миян семинарскӧй журнал вӧлі страница комына кымын тетрадь.
Журналыс петавліс тӧлысьнас кыкысь да вуджліс киысь киӧ.
Тайӧ кадколастас Иосиф ставнас вӧлі пырӧдчӧма политическӧй литератураӧ, но сьӧмыс книгаяссӧ ньӧбӧм вылӧ сылӧн эз вӧв.
И вот сылы отсӧг вылӧ бара локтӧ сылӧн зэв бур паметьыс.
Сійӧ ветлывліс букинистъяс ордӧ, бӧрйывліс сійӧс интересуйтан книга, восьтывліс сійӧс да, ньӧбасьысьяскӧд букинистӧн возитчигкоста, лыддьывліс да запоминайтліс сылы колана местаяссӧ.
Революционнӧй настроение семинаристъяс пӧвсын быдмис да ёнмис.
Споръяс да диспутъяс вӧліны быдлунся явлениеӧн.
Рукописнӧй журнал, печатнӧй политическӧй литература да «Квали» газета век тыртлісны зепъяссӧ кружокса членъяслысь.
Ставыс тайӧ эз вермы кольны казявтӧг.
Инспектор Абашидзе чорзьӧдіс кыйӧдӧмсӧ, и миянлы сьӧкыдджык лоны кутіс мынны сійӧ прислужникъяс наблюдениеысь.
Ӧтчыд рытын, кор ми вӧлі гӧтӧвитам урокъяс, классӧ виччысьтӧг пырис Абашидзе.
Ящикъясысь корсьӧм бӧрын, кытысь сійӧ нинӧм эз аддзы, сійӧ кутіс шобны ученикъясӧс.
Сійӧ жӧ вежонын тщательнӧй обыск бӧрын инспектор аддзис Иосиф ордысь гижӧм тетрадь миян рукописнӧй журналӧ статьяӧн.
Абашидзе пыр жӧ выступитіс материалнас семинарияса сӧвет заседание вылын.
Та бӧрын миянлы поведениеысь пуктісны двойкаяс да сетісны медбӧръя предупреждение.
Кружокын беседаяс да постояннӧй дискуссияяс тӧдчисны миян семинарскӧй занятиеяс вылын.
Но Иосиф, торъя вын пуктытӧг, кокньыдика вуджис водзӧ классӧ.
Но тайӧ успехыс эз пӧръяв семинарияса начальствоӧс.
Скӧр манак Абашидзе догадывайтчыліс, мый вӧсна талантливӧй, развитӧй, вывті бур паметя Джугашвили велӧдчӧ «тройкаяс» вылӧ.
Сійӧ выльысь кыпӧдіс семинарияса сӧвет заседание вылын тайӧ вопроссӧ, серпасаліс политическӧй вопросъясӧн миянлысь увлекайтчӧм, висьталіс тані ставас Джугашвилилысь главенствующӧй рольсӧ да добитчис постановление сійӧс семинарияысь вӧтлӧм йылысь.
Тадзи помасис миян ӧтласа школьнӧй олӧм, колины челядьдырся да юношескӧй вояс.
Иосиф Джугашвили петіс семинарияысь дипломтӧг, но олӧм вылӧ определённӧй, твёрдӧй взглядъясӧн.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ нин да гӧгӧрвоӧ, мый сійӧс колӧ поткӧдны да перестроитны.
Менӧ жӧ судьба бӧр шыбытіс сиктӧ.
Батьӧй эз нин вӧв ловъя, да меным лои корсьны удж.
Иосиф эз лок бӧр Гориӧ.
Сійӧ тырвыйӧ вӧйтчис революционнӧй уджӧ.
Д. Гогохия
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ 1902 вося январь 1 лунлы паныд войӧ @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 11-21.}
1902 ВОСЯ ЯНВАРЬ 1 ЛУНЛЫ ПАНЫД ВОЙӦ
Сталин ёрткӧд встреча йылысь батумскӧй пӧрысь рабочӧйяслӧн висьталӧм
Талун, выль, 1937 волы паныд войӧ, победитысь социализмлӧн шуда странаын миянлы, старикъяслы, окота тӧдвылӧ уськӧдны да висьтавны том поколениелы мӧд выль вося вой йылысь, кодӧс ми коллялім ӧтлаын великӧй Сталинкӧд, вой йылысь, коді коли миян паметьын пыр кежлӧ, нэм кежлӧ.
Ставӧн ми, кодъяс висьталам талун сійӧ вой йывсьыс, уджавлім сэки, комын вит во сайын, Батум карын капиталист Ротшильд заводын.
Миянкӧд ӧтлаын встречайтісны сэки Выль во сідзжӧ мукӧд заводъясса рабочӧйяс: Манташевскӧй заводса, железнодорожникъяс, наборщикъяс, но унаӧн на пиысь абу нин ловъяӧсь.
Колим со ми сӧмын Ротшильд заводса вӧвлӧм рабочӧйяс.
Страшнӧй сійӧ вӧлі кад.
Ми уджавлім дас кык, дас нёль, дас квайт час, да мынтылісны миянлы грӧшъяс.
Ми олім няйт, дзескыд лачугаясын, миян семьяяс пыр кольліны пасьтӧмӧсь, кӧмтӧмӧсь, тшыгӧсь.
А заводса кӧзяевалы, виръюысьяслы, век вӧлі этша.
Найӧ пӧдтісны рабочӧйясӧс ещӧ и штрафъясӧн.
Миян пиысь ӧти — Порфирий Ломджария, Ротшильд заводын леснӧй цехса вӧвлӧм рабочӧй — бура запомнитіс татшӧм случай.
Ӧтчыд чеги ӧти рабочӧйлӧн пурт йылыс.
Тайӧ рабочӧйсӧ, ӧти-кӧ, зэв ёна нӧйтісны (вообще миянӧс ёна нӧйтлісны став заводъясас), а мӧд-кӧ, штрафуйтісны став пурт дон сумма вылас.
Татшӧм случайястӧ позьӧ тӧдвылӧ уськӧдны зэв унаӧс.
Кӧнкӧ сьӧлӧм пытшкын вӧлі кӧзяева дінӧ ыджыд скӧралӧм да ненависть.
Но ми овлім торйӧн, думайтлім да страдайтлім ӧткӧн-ӧткӧн.
Господа дінӧ скӧрлунсӧ да ненавистьсӧ, мӧд олӧм йылысь, югыд лунъяс йылысь мечтаяссӧ да надеяяссӧ быдӧн гусьӧн кутіс ас пытшкас, ассьыс чувствояссӧ, ассьыс желаниеяссӧ мӧда-мӧдыслы висьтавны полӧмӧн.
И некод эз решитчыв заводитны сёрнитны медся важнӧй йывсьыс, медся главнӧй йывсьыс: нянь йылысь, оланін йылысь, тшыг, пасьтӧм челядь йылысь, морт праваяс йылысь, лютӧй врагкӧд — капиталисткӧд — тыш йылысь, рабочӧйясӧс котыртӧм йылысь...
Эз вӧв сэки Батумын сэтшӧм мортыс — ён, волевӧй, честнӧй, нуждаяссӧ, мечтаяссӧ, настроениеяссӧ рабочӧйяслысь тӧдысь мортыс, коді кужис эськӧ ӧтувтны, направляйтны, велӧдны тышӧ, закаляйтны миянлысь воля, воспитывайтны, гӧтӧвитны самодержавиекӧд, проклятӧй капиталистическӧй стройкӧд косьяс вылӧ.
Но вот ми виччысим настоящӧй мортсӧ, настоящӧй вожаксӧ, настоящӧй учительсӧ.
1901 вося ноябрь тӧлысь помын Батумӧ воис Сталин ёрт, РСДРП-лысь ленинско-искровскӧй направлениеа первой тифлисскӧй выборнӧй комитет лӧсьӧдысь да сылӧн инициатор.
Батумас сійӧс вӧлі ыстӧма РСДРП тифлисскӧй комитетӧн батумскӧй социал-демократическӧй организация лӧсьӧдӧм вылӧ.
Батумӧ том Сталинлысь воӧмсӧ рабочӧйяс почувствуйтісны зэв регыд, сідз жӧ, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ кужис йитчыны колан йӧзкӧд, обеспечитны кымынкӧ конспиративнӧй квартира, условнӧй местаяс встречаяс вылӧ, собраниеяс, митингъяс вылӧ.
Ӧткымын передовӧй, надежнӧй рабочӧйяскӧд тӧдмасьӧм бӧрын, сійӧ регыд кутіс тӧдмавны на пыр, кытысь да кодӧс позьӧ кыскыны собраниеяс вылӧ.
Чуймӧдана ӧдйӧ да вӧвлытӧм чутьёӧн тӧдмавліс сійӧ йӧзӧс.
Тырмымӧн вӧлі сылы ӧтчыд паныдасьлӧм, пӧжалуй, весиг ӧти видзӧдлӧм, ӧти реплика, медым угадайтны, ӧшибкатӧг определитны, туйӧ оз тайӧ мортыс сэтшӧм ыджыд да ответственнӧй удж вылас, кодӧс Сталин заводитіс паськӧдны Батумын.
Сійӧ кутіс лӧсьӧдавны предприятиеяс вылын рабочӧйясысь кружокъяс.
Кутшӧмкӧ кык-куим вежонӧн Батумын вӧлі лӧсьӧдӧма дас ӧти татшӧм кружок.
Найӧн юрнуӧдісны старӧстаяс, либӧ, кыдзи сэки шулісны, «атистави», мый лоӧ «десятник», сы вӧсна мый кружокъясас миян сэки вӧліны дас мортӧн.
Став тайӧ кружокъяснас веськӧдліс сійӧ, кызь кык арӧса Сталин.
Ми тӧдім нин сійӧс кыдзи талантливӧй организаторӧс, опытнӧй, тонкӧй, расчётливӧй конспираторӧс.
Ӧні ми почувствуйтім Сталинӧс и кыдзи рабочӧйяслысь олӧмсӧ, найӧ уджлысь условиеяссӧ зэв бура тӧдысьӧс, зэв бур пропагандистӧс, мудзлытӧм агитаторӧс.
Матысмис помланьыс 1901 во.
Дас ӧти кружок регулярнӧя занимайтчисны Сталин веськӧдлӧм улын.
Батумскӧй заводъясса передовӧй рабочӧйяс, кодъяс вӧліны кружокъясас, да найӧ, кодъяс кӧть ӧтчыд кывлісны Сталин ёртӧс собрание вылын, зэв нин бура тӧдісны сійӧс, пӧся радейтісны тайӧ страстнӧй революционерӧс, коді кужӧ вӧлі замечательнӧя, прӧстӧя, красочнӧя да спокойнӧя висьтавны рабочӧйлы став насущнӧй вопросъяссӧ, да нетерпениеӧн пыр виччысьлісны сылысь локтӧмсӧ.
Декабрь тӧлысь помын, вежон либӧ кык водз Выль воӧдз, Сталин ёрт юксис кодсюрӧкӧд миян пиысь замечательнӧй мысльӧн.
Сійӧ предложитіс чукӧртны надёжнӧй местаын разнӧй заводъясысь передовӧй, прӧверитӧм нин рабочӧйяслысь, кружокъясса старӧстаяслысь группа да нуӧдны сійӧ собраниесӧ 1902 вося январь 1 лунлы паныд войӧ Выль во встречайтӧм ним улын.
Тайӧ предложениеыс вӧлі сэтшӧм остроумнӧй, мый пырысь-пыр вӧлі сійӧс примитӧма.
Кутім намечайтны чукӧртчанін.
Сталин ёртӧн предложитӧм собрание котыртӧмын тайӧ вӧлі медся главнӧйторйӧн.
Сувтім Сильвестр Ломджария квартира вылын, Кладбищенскӧй уличаын, 12 № керкаын.
Сійӧ квартираыс отвечайтіс конспирациялӧн став требованиеяслы.
Сулаліс тайӧ керкаыс пустыннӧй, глухӧй местаын, сэтчӧ жӧ Сильвестрлӧн вӧлі ӧти бура ыджыд комната, кытчӧ кокниа вермис тӧрны морт комын.
Но весиг татшӧм надёжнӧй местаын колӧ вӧлі инсценируйтны помӧдзыс Выль во встречайтан вечеринка.
Решитім чукӧртны шайт кыкӧн морт вылӧ да ньӧбны став коланторсӧ, медым ставыс лои збыльысь Выль во встречайтӧм кодь.
Чукӧртчан местасӧ да кадсӧ водзвыв тӧдісны ставыс, кодлы вӧлі колӧ локны.
Участвуйтысьяслысь составсӧ индаліс ачыс Сталин ёрт.
И вот воис тайӧ луныс.
Ми виччысим сійӧс ыджыд нетерпениеӧн.
Зэв окота вӧлі тӧдмасьны мӧда-мӧдкӧд.
Тайӧ войнас унаӧн миян пиысь паныдасьлісны ӧтлаын медводдзаысь, да активлӧн тӧдмасьӧмыс вӧлі ӧти цельӧн, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма Сталин ёртӧн котыртӧм собрание водзын.
Зэв окота вӧлі ещӧ и ещӧ ӧтчыд кывзыштны миян радейтана организаторӧс, учительӧс, пропагандистӧс, вождьӧс.
Ещӧ и ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны сійӧ тӧлка, проницательнӧй синъясӧ, кывзыштны сылысь спокойнӧй гӧлӧссӧ, коді шуавліс пыдӧ паметьӧ да сознаниеӧ пырысь кывъяс.
Чукӧртчим ми Сильвестр Ломджария ордӧ сӧмын пемдӧм бӧрас.
Воалісны йӧзыс ӧтикӧн, кыкӧн, не унджыкӧн.
Пыралісны керкаас эз друг: войдӧр гӧгӧр видзӧдавлісны, оз-ӧ кодкӧ кыйӧд.
Да кор нин вӧлі аддзӧны, мый опасностьыс абу, восьлалісны кражйӧн вольсалӧм канава вомӧн да пыралісны керкаас.
Сійӧ памятнӧй войӧ историческӧй сталинскӧй собрание вылын вӧліны Сильвестр да Порфирий Ломджария, Коция Канделаки, Михаил Габуния, Порфирий Куридзе, Фридон Ломталидзе, Теофил Гогиберидзе, Константин Каландаров, Иосиф Дудучава, Мириан Хомерики, Кишварди Церцвадзе да мукӧд.
Медбӧръяясӧн локтісны Сталин ёрт Каландаровкӧд.
Сталин ёрт воӧм бӧрын пыр жӧ лои кыдзкӧ гажаджык.
Йӧзыс чувствуйтісны асьнысӧ лӧсьыда.
Сылысь обычнӧй качествосӧ — матыстны мӧда-мӧд дінас йӧзӧс — сійӧ вояс ми тӧдім кыдз некор.
Сійӧ тӧдіс став чукӧртчысьяссӧ.
Тӧдіс нин и тырмытӧмторъяссӧ торъя йӧзлысь.
Быдӧнлы сылӧн вӧлі сюрӧ либӧ шутка, либӧ мелі кыв, либӧ пырмунігмоз быттьӧ шыбытӧм кокньыдик упрёк.
Тадзи тайӧ необычайнӧй собрание самӧй заводитчӧмсяньыс артмис зэв интимнӧй да такӧд тшӧтш тырвыйӧ делӧвӧй обстановка.
Таын сідзжӧ тыдовтчис Сталин ёртлӧн мастерствоыс, мастерство революционер-профессионаллӧн, йӧзӧс чуткӧя тӧдысьлӧн, организаторлӧн, учительлӧн.
Пуксялісны пызан сайӧ.
Сталин ёрт уськӧдіс миянлы тӧдвылӧ, мый ми чукӧртчим серьёзнӧй делӧ вылӧ.
Сійӧ предельнӧ прӧстӧя висьталіс тайӧ собраниеыслысь цельсӧ.
Некор, некор не вунӧдлыны тайӧ кывъяссӧ, тайӧ гӧлӧссӧ!
Некор, некор не вунӧдлыны тайӧ волнуйтана войсӧ, 1901 волысь медбӧръя войсӧ.
Сійӧ висьталіс миянлы:
— Видзӧдлӧй ас гӧгӧрныд: со сулалӧны тані заводъяс, фабрикаяс, мастерскӧйяс, пароходъяс.
Коді тайӧс ставсӧ лӧсьӧдіс, коді тайӧс ставсӧ стрӧитіс, коді тайӧс ставсӧ вайӧдӧ движениеӧ?
Тайӧ лӧсьӧдісны рабочӧйяс, тайӧ стрӧитісны рабочӧйяс, тайӧ вайӧдӧны движениеӧ рабочӧйяс асланыс киясӧн, асланыс мускулъясӧн, асланыс пӧсьӧн.
А кодлы тайӧ ставыс принадлежитӧ?
Коді тайӧн ставнас пӧльзуйтчӧ?
Ставыс тайӧ принадлежитӧ да ставӧн тайӧн пӧльзуйтчӧ мӧд.
Нимыс сылӧн — самодержавие.
Нимыс сылӧн — капитализм.
Нимыс сылӧн — помещик.
Нимыс сылӧн — поп.
Ми кывзім миян Сталинӧс, кызӧктӧмысь виччысьӧмӧн, быд кыв, быд интонация, быд жест не вунӧдны зільӧмӧн.
И кокни вӧлі сійӧс кывзыны, сы вӧсна мый сійӧ сёрнитіс, кыдзи век, спокойнӧя, эз ёна гора, отчётливӧя.
Сійӧ зэв бура кужис вайӧдны кывзысьяс сьӧлӧмъясӧдз джуджыд, настоящӧй правдалысь кывъяссӧ и сійӧ колис тайӧ кывъяссӧ миян вежӧръясӧ да сьӧлӧмъясӧ нэм кежлӧ.
Сійӧ висьталіс миянлы водзӧ, мый рабочӧйлӧн эм сӧмын ӧти тыш нуӧдан туй аслас врагъяскӧд — самодержавиекӧд, капиталистъяскӧд, помещикъяскӧд.
Тайӧ туйыс — ён, боевӧй, сплочённӧй, дисциплинированнӧй рабочӧй партия лӧсьӧдӧмын.
Сійӧ висьталіс качествояс йылысь, кодъяс колӧны татшӧм организацияса членъяслы; сійӧ висьталіс идеяяслы, тышлы, рабочӧй класс делӧлы помтӧм преданность йылысь; лишениеяс йылысь, кодъяс йитчӧмаӧсь татшӧм организацияын членствокӧд; подпольелӧн суровӧй условиеяс йылысь.
Сійӧ висьталіс сэтшӧм убедительнӧя, гӧгӧрвоана да прӧстӧя, мый уналы миян пиысь кажитчис тайӧ минутаясас, мый Сталин ёрт миянкӧд абу тӧлысь на, а уна вояс, мый сылӧн тайӧ кывъясыс юргисны зэв нин важӧн да топыда нин пырисны миян сознаниеӧ.
И собраниеса участникъяс пиысь ӧти, Михаил Габуния, эз вермы кутны сійӧс шымыртысь волнениесӧ.
Сійӧ чеччыштіс да гораа висьталіс клятвалысь кывъяс: «Ме ог кӧсйы кувны аслам вольпась вылын, кыдзи жалкӧй трус!
Ме кӧсъя сетны ассьым став вынъясӧс, став олӧмӧс тайӧ тышыслы!»
Тайӧ волнениеыс вуджис ставнымлы миянлы, Сталин гӧгӧр пукалысьяслы.
Сылӧн кывъясыс ӧзтісны миянӧс, найӧ быттьӧ тыртісны миянӧс выль вирӧн, выль бодростьӧн, выль надеждаясӧн.
Кодкӧ вӧзйис тостъяс.
Век жӧ колӧ вӧлі вӧчны вид, мый ми юам, гажӧдчам, Выль во встречайтам.
Не ӧти миян пиысь сэки думыштіс, кутшӧм уна нин Сталин ёрт вӧчис миянлы, кутшӧм уна нин сійӧ вӧчис асьнымкӧд миянкӧд.
Сійӧ пыртіс миян вежӧрӧ выль идеяяс, выль мӧвпъяс, найӧс сталинскӧя отчеканитӧмӧн, кыдзи кужліс сійӧ вӧчны.
Сійӧ восьтіс миянлысь синъяс унатор вылӧ, мый сійӧ вотӧдз вӧлі миянлы тупкӧсаӧн, дзебасаӧн.
Сійӧ велӧдіс миянӧс аддзыны и грузинын, и армянинын, и тюркын, и грекын медся войдӧр сылысь классӧвӧй принадлежностьсӧ.
А кутшӧм ён вӧлі лӧгалӧмыс тюркъяс да армяна костын, рочьяс да еврейяс костын, лӧгалӧмыс, кодӧс насаждайтлісны да пестылісны царскӧй правительство да националистъяс!
Сӧмын Сталин ёрт воӧмсянь ми гӧгӧрвоим, кутшӧм шовинистъясӧн вӧліны «просветительяс» Чхеидзе да Рамишвили.
Миян пӧвсын сійӧ вояс пукалісны кӧрттуйвывса кымынкӧ рабочӧйяс.
Сталин ёрт Батумын уджалан первой лунъяссяньыс жӧ сувтӧдіс вопрос кӧрттуйвывса рабочӧйяс пӧвсын кружок лӧсьӧдны колӧм йылысь, кӧрттуйвывса рабочӧйясӧс организацияӧ кыскӧм йылысь.
Сійӧ объясняйтіс миянлы, мыйла тайӧ сэтшӧм важнӧ.
Кӧрттуй — сійӧ и транспорт и связь.
Позьӧ новлӧдлыны, йӧзӧс и литература...
Со Сталин ёрт шыасьӧ Сильвестр Ломджария дінӧ.
Сюся кывзам учительлысь кывъяссӧ, сы вӧсна мый найӧ важнӧйӧсь не сӧмын Сильвестрлы.
— Ті, Сильвестр, — висьталӧ Сталин ёрт, — кыпӧдчинныд нин асланыд служебнӧй пос кузя ӧти тшупӧд вылӧ.
Заводса администрация выдвинитіс тіянӧс чёрнорабочӧйысь приказчикӧ.
Администрация мавтыштіс тіянӧс.
Видзӧдӧй, Сильвестр, энӧ лоӧй небыдӧн да сетчысьӧн тайӧ мавтыштӧмсьыс.
Тайӧ туйыс вильыд.
Вот тадзи вербуйтӧны фабрикантъяс аслыныс вернӧй слугаяссӧ.
Вот найӧ дасьтӧны штрейкбрехеръясӧс, рабочӧй класслы предательясӧс.
Ми ставным юим Сильвестр понда, стойкость понда, рабочӧй класс делӧлы верность понда да крепыда запомнитім тайӧ мудрӧй сталинскӧй тостсӧ.
Сильвестр вочавидзис Сталин ёртлы тостӧн, кӧні вӧлі петкӧдлӧма ассьыным учительӧс миянӧн ставӧн пӧся радейтӧм.
Сильвестр висьталіс:
— Тэ медводдза факел батумскӧй рабочӧйяслы.
Сиам тэныд югъявны рабочӧй класслы сэтшӧм жӧ яркӧя уна, уна вояс.
Тӧвся вой колис зэв ӧдйӧ.
Ставыслы вӧлі жаль муннысӧ, торйӧдчынысӧ.
Тайӧ историческӧй вояс Сталин ёрт веськӧдлӧм улын вӧлі оформитӧма батумскӧй социал-демократическӧй организация да выделитӧма руководящӧй партийнӧй группа Сталин ёрт юрнуӧдӧмӧн, коді ворсіс РСДРП-лӧн батумскӧй комитетлысь рольсӧ.
...Ӧшиньӧ видзӧдліс нин заводитчысь лунлӧн, 1902 вося первой лунлӧн медводдза юӧртор — кыалӧн алӧй визь.
— Югдӧ нин, — шуис Сталин ёрт.
— Кад разӧдчыны.
Регыд петас шонді.
Колясны вояс, и тайӧ шондіыс кутас югдӧдны миянлы, миян челядьлы да внукъяслы.
Ме сиа ставнымлы миянлы, медым ми регыд вермыны кутім чукӧртчавны дзескыд комнатаясӧ дзебсясьтӧг нин, а свободнӧя, паськыд полеын, вӧльнӧй воздух вылын...
Взволнованнӧйӧсь, ми думайтлім миян югыд будущӧй йылысь.
Разӧдчим бара ӧтиӧн, кыкӧн.
Тадзи ми встречайтім Выль во великӧй Сталинкӧд.
Пӧрысь батумскӧй рабочӧйяслӧн группа
{С. Орджоникидзе (комиӧдіс Kodko) @ Твердокаменнӧй большевик @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 22-25.}
ТВЕРДОКАМЕННӦЙ БОЛЬШЕВИК*
* Статьясӧ гижис Серго Орджоникидзе ёрт Сталин ёртлы 50 арӧс тырӧм кузя. — Ред.
Сталин ёрт йылысь талун гижӧ став мирыс.
Лоӧ гижӧма уна и водзӧ.
Мӧдногыссӧ и лоны оз вермы.
Морт йылысь, коді оліс ветымын во, код пиысь комын во саяс вӧлі революционнӧй водоворотын, да ӧнія кадын сулалӧ став мирын коммунистическӧй движение юрнуӧдӧмын, дерт, гижасны — и гижасны оз ӧткодя: врагъяс кутасны гижны ненавистьӧн, другъяс — радейтӧмӧн.
И век жӧ ӧдвакӧ кодкӧ сетас исчерпывайтана характеристика Сталин ёртлысь, кыдзи пролетарскӧй революционерлысь, политиклысь, организаторлысь да ёртлысь.
Личнӧ ме кӧсъя висьтавны сӧмын некымын кыв Сталин ёрт йылысь — большевик йылысь.
Ассьыс революционнӧй деятельностьсӧ Сталин ёрт заводитіс Грузияын.
Большевикъяс да меньшевикъяс кост тыш заводитчан медводдза лунъяссяньыс жӧ Сталин ёрт безоговорочнӧя Ленин дор да 1905 во заводитчӧмсянь нин лои большевикъяслӧн признаннӧй руководительӧн, войдӧр Грузияын, а бӧрынджык став Закавказьеын.
Сталин сійӧ кадас нин меньшевикъяслы вӧлі став кавказскӧй большевикъяс пиысь медся ненавистнӧйӧн.
Мелкобуржуазнӧй крестьянскӧй Грузияын меньшевикъяс шедӧдӧны победа миян вылын.
Грузия лолі меньшевизмлӧн цитадельӧн.
Кавказскӧй большевикъяс аслас деятельностьлысь центрсӧ вуджӧдӧны пролетарскӧй Бакуӧ, и тані 1907 воын Лондонскӧй съезд вылысь воысь Сталин ёрт сувтӧ большевикъяс юрнуӧдӧмын да нуӧдӧ меньшевикъяскӧд неммиритчытӧм тыш.
Кык тӧлысь мысти бакинскӧй организациялӧн ёна унджыкыс миянладорын.
Меньшевикъяс эз кӧсйыны подчинитчыны организация унджыкыслӧн вӧлялы, вӧчисны раскол да асьныс жӧ лицемернӧя кутісны горзыны раскол йылысь, кодӧс вӧчис Сталин ёрт бакинскӧй организацияын.
Сталинӧс омӧля смущайтӧ меньшевикъяскӧд расколыс.
Большевикъяс водзӧ нуӧдӧны бакинскӧй пролетариатӧс котыртӧм.
1907 вося арын бакинскӧй пролетариат кыпӧдӧ тыш коллективнӧй договор гӧгӧр да нефтепромышленникъяскӧд совещание гӧгӧр.
Бакинскӧй организация водзын сувтіс вопрос: примитны участие али бойкотируйтны нефтепромышленникъяскӧд совещание?
Большевикъяслӧн ӧти юкӧныс дась вӧлі мунны совещание вылӧ безоговорочнӧя.
Большевикъяслӧн мӧд юкӧныс, Сталинӧн юрнуӧдӧмӧн, сувтӧдіс вопроссӧ татшӧм ногӧн: совещание вылӧ мунны, но условиеӧн, мый нефтепромышленникъяс признайтасны договаривайтчысь сторонаӧн оз торъя заводъясса да промысъясса рабочӧйясӧс, а профсоюзъясӧс, мый лоӧ гарантируйтӧма рабочӧйясысь делегатъясӧс бӧрйӧмлысь свобода, налӧн неприкосновенность да печатьлӧн свобода.
Сталин ёртлӧн видзӧдласыс большевикъяс пиын победитіс, да ми 1907 во помын паськӧдім зэв ыджыд кампания наказъяс выработайтӧм кузя да делегатъясӧс бӧрйӧм кузя.
Мыйкӧ дас лун гӧгӧр либӧ кык вежон гӧгӧр Бакуын свободнӧя заседайтіс рабочӧй парламент.
Тайӧ сійӧ кадӧ, кор Россияын торжествуйтіс нин сьӧд реакция.
Медбӧрын сійӧ исковтіс и Бакуӧдз, да Сталин ёртӧс сюйисны Баиловскӧй тюрьмаӧ (Баку).
Тайӧ кадас мунӧ раскол большевикъяс костын заграницаын — Ленин костын да Богданов (будущӧй впередовец) костын.
Бакинскӧй большевикъяс, Сталин ёрт юрнуӧдӧмӧн, некутшӧма колебайтчытӧг сувтӧны Ленин дор.
Сталин вӧлі и кольӧ Ленинлӧн вернӧй ученикӧн.
Эз вӧв ӧти случай, кор эськӧ сійӧ торъявліс взглядъяснас Ленинкӧд.
Ленин тӧдліс, кодкӧд имеитіс делӧсӧ.
Вылӧ донъявліс да доверяйтліс сылы.
Кор 1912 во заводитчигӧн тӧдчыны пондіс рабочӧй движениелӧн выль кыпалӧм да Ленин помӧдз организационнӧя (Прага, 1912 во) орӧдіс меньшевикъяскӧд да кутіс тэчны самостоятельнӧй большевистскӧй партия, сэки ссылкаын вӧлысь Сталинӧс Пражскӧй конференция вылын вӧлі бӧрйӧма Центральнӧй комитетӧ да сувтӧдӧма ЦК-лӧн русскӧй бюро юрӧ.
И вот, кор ӧні быдсяма Троцкийяс гижӧны да висьталӧны Сталин ёрт роль йылысь миян партия да Россияын революционнӧй движение историяын, найӧ вунӧдӧны неыджыд мелоч — тайӧ сійӧс, мый сьӧд реакция воясӧ, кор вӧлі лӧсьӧдавсьӧны да тэчсьӧны миян большевистскӧй организацияяс Россияын — будущӧй колоннаяс, кодъяс штурмуйтісны капитализмлысь твердыняяссӧ Октябрьскӧй лунъясӧ, — Сталин ёрт вӧлі Ленинлӧн вернӧй ученикӧн, коді беззаветнӧя сетліс ассьыс став энергиясӧ, ассьыс став организаторскӧй талантсӧ Россияын большевистскӧй организация лӧсьӧдӧм вылӧ, а господа Троцкийяс нуӧдісны сэки зэв чорыд тыш Ленинлы да сійӧ партиялы паныд.
Колӧ вӧлі лоны помтӧг преданнӧйӧн Ленин идеяяслы, медым идейнӧй разброд да организационнӧй развал воясӧ кольны вернӧйӧн великӧй учительлы.
Татшӧм непоколебимӧ вернӧйӧн вӧлі Сталин ёрт.
Сталин ёртлӧн характернӧй чертаясӧн вӧліны дай кольӧны сылӧн ленинизмлы верность, ленинизмӧс олӧмӧ пӧртӧмлы кӧрт воля да зэв ыджыд организаторскӧй талант.
Став судтанас Сталин сувтіс миян водзӧ Владимир Ильич кулӧм бӧрын.
Троцкизмкӧд да правӧйяскӧд партиялӧн тыш вӧлі нуӧдӧма Сталин ёрт веськӧдлӧм улын.
Троцкистъяслӧн да правӧйяслӧн победаыс грӧзитіс сӧветскӧй власть гибельӧн.
Миян партия Сталин ёрт веськӧдлӧм улын дорйис ленинскӧй позицияяс мелкобуржуазнӧй идеологъяс, Троцкий да правӧйяс натиск водзын, да петкӧдіс Сӧветскӧй Союзӧс социалистическӧй строительство паськыд туй вылӧ, ленинскӧй Центральнӧй комитет гӧгӧр став партияӧс кӧрткодь единствоӧн сплотитӧмӧн.
Троцкистъясӧс да правӧйясӧс разгромитӧм эм Октябрьскӧй революциялӧн, сійӧ организаторлӧн да вдохновительлӧн Владимир Ильич Ленинлӧн водзӧ победа.
Тайӧ победасӧ перйисны партия да сылӧн ЦК сійӧ ученик Сталин веськӧдлӧм улын.
Мед мировӧй коммунизмлӧн врагъясыс лёкысь лӧгалӧмӧн шуаласны сылысь нимсӧ, — ми став искренностьӧн сиам Сталин ёртлы ён здоровье да ещӧ гырысьджык успехъяс СССР-ын социализм стрӧитӧм туйяс вылын да ленинизм знамя улын мировӧй пролетарскӧй революциялӧн победа туйяс вылын.
С. Орджоникидзе
{К. Ворошилов (комиӧдіс Kodko) @ Сталин да Краснӧй Армия @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 26-52.}
СТАЛИН ДА КРАСНӦЙ АРМИЯ
Миян историялӧн мирнӧй, строительнӧй кадколастыс тырӧма ыджыдысь-ыджыд тӧдчанлуна событиеясӧн.
Бӧръя воясӧ збыльысь визувтісны не юяс, а океанъяс ва.
Миян гӧгӧр лоины зэв гырысь вежсьӧмъяс, мӧд ногӧн петкӧдчисны миян перспективаяс, дзик увланьюрӧн бергӧдчисны общепризнаннӧй масштабъяс да объёмъяс.
Став тайӧ событиеяскӧд оръявлытӧма йитчӧма озыр да многограннӧй революционнӧй деятельность Сталин ёртлӧн.
Бӧръя вит-квайт воас Сталин ёрт сулаліс паськалысь да пуысь тыш фокусын.
Сӧмын тайӧ обстоятельствоясӧн и позьӧ висьтавны, мый Сталин ёртлӧн, кыдзи гражданскӧй война победаяс пиысь медся выдающӧйся котыртысьяс пиысь ӧтилӧн, тӧдчанлуныс вӧлі кутшӧмакӧ саялӧма да эз на получит колана донъялӧм.
Талун, миян друглы ветымын во тыран лунӧ, ме кӧсъя кӧть мыйкӧ-мында тыртны тайӧ пробелсӧ*.
* Тайӧ статьясӧ гижӧма Ворошилов ёртӧн дас во сайын, Сталин ёртлы ветымын во тыран лун кежлӧ. — Ред.
Дерт, газетнӧй статьяын ме медся омӧля претендуйта Сталин ёртлысь военнӧй уджсӧ тырвыйӧ характеризуйтӧм вылӧ.
Ме кӧсъя сӧмын босьтчывны освежитны ёртъяс паметьын неважӧнся прошлӧйысь кымынкӧ фактъяс, йӧзӧдны ӧткымын омӧля тӧдса документъяс, медым фактъяссӧ прӧстӧ петкӧдлӧмӧн индыны сійӧ збыльысь исключительнӧй роль вылӧ, кодӧс ворсіс Сталин ёрт гражданскӧй войналӧн напряжённӧй моментъясӧ.
1918–1920 вояс кадколастӧ Сталин ёрт вӧлі, пӧжалуй, нач ӧти мортӧн, кодӧс Центральнӧй комитет шыблаліс ӧти боевӧй фронтсянь мӧдӧ, революциялы медся опаснӧй, медся страшнӧй местаяссӧ бӧрйӧмӧн.
Сэні, кӧні вӧлі относительнӧ лӧнь да лючки-ладнӧ, кӧні миян вӧлі успех, — сэн Сталин вӧлі оз тыдав.
Но сэні, кӧні уна помкаяс вӧсна краснӧй армияяс трещитісны, кӧні контрреволюционнӧй вынъяс, ассьыныс успехнысӧ развивайтіг, грӧзитісны сӧветскӧй власть существуйтӧмлы, кӧні смятение да паника любӧй кадӧ вермисны пӧрны беспомощностьӧ, катастрофаӧ, — сэтчӧ волывліс Сталин.
Сійӧ эз узьлы войяс, сійӧ организуйтліс, сійӧ босьтліс аслас крепыд киясас веськӧдлӧмсӧ, сійӧ чегъяліс, вӧлі пӧщадатӧм да — вӧчліс перелом, оздоровляйтліс обстановкасӧ.
Ачыс Сталин ёрт гижліс та йылысь ЦК-ӧ ӧти аслас письмӧын 1919 воын, мый сійӧс «пӧртӧны военнӧй ведомстволысь гидняяссӧ весалӧм кузя специалистӧ».
ЦАРИЦЫН
Ассьыс военнӧй уджсӧ Сталин ёрт заводитіс царицынскӧй фронтсянь, да случайнӧмоз.
1918 во заводитчигӧн Сталин ёрт красноармеецъяс отрядкӧд да кык автоброневикъясӧн ыстыссьӧ Царицынӧ Россия лунвылын став продовольственнӧй делӧӧн руководитель пыдди.
Царицынын сійӧ суис невероятнӧй хаос не сӧмын сӧветскӧй, профессиональнӧй да партийнӧй организацияясын, но ещӧ на ыджыдджык путаница да неразбериха военнӧй командование органъясын.
Сталин ёрт быд воськолын зурасьӧ общӧй характера препятствиеяс вылӧ, кодъяс мешайтӧны сылы олӧмӧ пӧртны ассьыс веськыд могсӧ.
Тайӧ препятствиеяс обуславливайтсисны медся войдӧр ӧдйӧ быдмысь казачӧй контрреволюцияӧн, кодлы сетлісны ыджыд отсӧг Украина босьтысь немецкӧй оккупантъяс.
Казачӧй контрреволюционнӧй бандаяс регыд захватывайтӧны Царицын дінын матын сулалысь уна пунктъяс да сійӧн не сӧмын орӧдӧны тшыгъялысь Москвалы да Ленинградлы планомернӧя нянь заготовитӧмлысь позянлун, но и Царицыныслы вӧчӧны зэв ыджыд опасность.
Абу бурджык делӧыс тайӧ кадас и мукӧд местаясын.
Москваын лои лево-эсеровскӧй восстание, асыввылын изменяйтӧ Муравьев, Уралын развивайтчӧ да ёнмӧ чехословацкӧй контрреволюция, лунвылын — Бакуӧ сибӧдчӧны англичана.
Ставыс ӧзйӧ би кытшын.
Революция вуджӧ зэв ыджыд испытаниеяс.
Телеграмма бӧрся телеграмма лэбзьӧ проводъяс кузя Сталин ёртлы Царицынӧ Ленинсянь да мӧдарӧ.
Ленин предупреждайтӧ опасностьяс йылысь, ободряйтӧ, требуйтӧ решительнӧй мераяс.
Царицынлӧн положениеыс босьтӧ вывті ыджыд тӧдчанлун.
Дон вылын восстание дырйи да Царицынӧс воштӧм дырйи ми рискуйтам воштыны ставнас озыр няня Войвыв Кавказӧс.
И Сталин ёрт тайӧс бура гӧгӧрвоӧ.
Кыдзи опытнӧй революционер сійӧ регыд воӧ убеждениеӧ, мый сылӧн уджыс кутас вайны кутшӧмкӧ пӧльза сӧмын сэтшӧм условие дырйи, сійӧ кӧ вермас влияйтны военнӧй командование вылӧ, кодлӧн рольыс даннӧй условиеяс дырйи лои решающӧйӧн.
«Царицынын лунвылӧджык линиясӧ абу на восстановитӧма», гижӧ сійӧ Ленинлы июль 7 лунся запискаын, кодӧс передайтӧма характернӧй надписьӧн: «Тэрмася фронт вылӧ, гижа сӧмын делӧ кузя».
«Тэрмӧдла да вида ставсӧ, кодӧс колӧ, надейтча, регыд восстановитам.
Верманныд лоны уверенӧсь, мый огӧ некодӧс пӧщадитӧй — ни асьнымӧс, ни мукӧдӧс, а няньсӧ век жӧ сетам.
Миян кӧ военнӧй «специалистъяс» (сапожникъяс!) эськӧ эз узьны да эз бездельничайтны, линиясӧ эськӧ эз вӧв орӧдӧма; и линиясӧ кӧ лоӧ восстановитӧма, то не военнӧйяс зільӧмӧн, а налы паныд».
И водзӧ, Царицынын левӧй эсеръяслӧн лоны вермана выступление кузя Ленинӧн беспокоитчӧм вылӧ ӧтвечайтӧмӧн, сійӧ гижӧ дженьыда, но твёрдӧя да яснӧя:
«Босьтны кӧ истеричнӧйясӧс, лоӧй уверенӧсь, миян ки оз дрӧгнит, врагъяскӧд кутам действуйтны по-вражески».
Военнӧй аппараткӧд пыр ёнджыка тӧдмасьӧмӧн, Сталин ёрт убеждайтчӧ сылӧн тырвыйӧ беспомощностьын, а аслас кутшӧмкӧ юкӧнын — наглейтысь контрреволюциялы отпор котыртны веськыда кӧсйытӧмын.
И 1918 вося июль 11 лунӧ нин Сталин ёрт телеграфируйтӧ Ленинлы:
«Делӧыс осложняйтчӧ сійӧн, мый Северокавказскӧй округса штаб окажитчис контрреволюциякӧд тыш условиеяс дінӧ ньӧти приспособитчытӧмӧн.
Делӧыс абу сӧмын сыын, мый миян «специалистъяс» психологически абу способнӧйӧсь контрреволюциякӧд решительнӧй войнаӧ, но сідзжӧ сыын, мый найӧ кыдзи «штабнӧй» работникъяс, кодъяс сӧмын кужӧны «чертитны чертёжъяс» да сетавны переформировкалысь планъяс, дзик равнодушнӧйӧсь оперативнӧй действиеяс дінӧ...
И вообще чувствуйтӧны асьнысӧ кыдзи бокӧвӧй йӧз, гӧстьяс.
Военкомъяс эз вермыны тыртны пробелсӧ...»
Сталин ёрт оз ограничивайтчы тайӧ уничтожающӧй характеристикаӧн; тайӧ жӧ запискаас сійӧ вӧчӧ аслыс действеннӧй вывод:
«Видзӧдны та вылӧ равнодушнӧя, кор Калнинлӧн (сэки Севернӧй Кавказын командуйтысь) фронтыс торъялӧма снабжайтан пунктсьыс, а войвыв — няня районысь, ог лыддьы ачымӧс правӧн.
Ме кута исправляйтны тайӧ да и уна мукӧд тырмытӧмторъяс местаяс вылын, ме нуӧда уна мераяс да кута нуӧдны весиг делӧсӧ губитысь чинъясӧс да командиръясӧс вӧтлалӧмӧдз, формальнӧй затруднениеяс вылӧ видзӧдтӧг, кодъясӧс ковмас кӧ кута чегъявны.
Та дырйи гӧгӧрвоана, мый босьта ас вылӧ став высшӧй учреждениеяс водзын став ответственностьсӧ».
Обстановкаыс лоис пыр ёнджыка и ёнджыка напряжённӧйӧн.
Сталин ёрт развивайтӧ колоссальнӧй энергия да медся дженьыд кадӧ продовольствие кузя чрезвычайнӧй уполномоченнӧйысь пӧрӧ царицынскӧй фронтса став краснӧй вынъяслӧн фактическӧй руководительӧ.
Тайӧ положениеыс оформляйтсьӧ Москваын, да Сталин ёрт вылӧ пуктыссьӧны могъяс: «лӧсьӧдны пӧрядок, ӧтувтны отрядъяс регулярнӧй частьясӧ, установитны правильнӧй командование, став повинуйтчытӧмъяссӧ вӧтлӧмӧн» (Республикаса РВС телеграммаысь, кӧні эм гижӧд: «Тайӧ телеграммаыс ыстыссьӧ Ленинкӧд сӧгласуйтӧмӧн»).
Тайӧ кад кежлас Царицын дінӧ воисны украинскӧй революционнӧй армияяслӧн колясъясыс, кодъяс отступайтісны германскӧй войска личкӧм улын донскӧй степьяс вомӧн.
Сталин ёрт юрнуӧдӧмӧн лӧсьӧдсьӧ революционнӧй военнӧй сӧвет, коді босьтчӧ регулярнӧй армия котыртӧмӧ.
Сталин ёртлӧн кипучӧй натураыс, сылӧн энергияыс да воляыс вӧчисны сійӧс, мый тӧрыт на кажитчӧ вӧлі вӧчны позьтӧмӧн.
Медся дженьыд кад чӧжӧн лӧсьӧдсьӧны дивизияяс, бригадаяс да полкъяс.
Штаб, снабжайтан органъяс да став тылыс медся радикальнӧя весассьӧны контрреволюционнӧй да враждебнӧй элементъясысь.
Сӧветскӧй да партийнӧй аппарат бурмӧдсьӧ да подтягивайтчӧ.
Сталин ёрт гӧгӧр ӧтувтчӧ важ большевикъяслӧн да революционнӧй рабочӧйяслӧн группа, да беспомощнӧй штаб пыдди лунвылын, контрреволюционнӧй Дон воротаяс дорын, быдмӧ краснӧй, большевистскӧй крепость.
Царицын сійӧ кадколастас вӧлі тырӧма быдпӧлӧс рӧма контрреволюционеръясӧн, правӧй эсеръяссянь да террористъяссянь махровӧй монархистъясӧдз.
Став тайӧ господаыс Сталин ёрт вотӧдз да Украинаысь революционнӧй отрядъяс вотӧдз чувствуйтісны асьнысӧ пӧшти свободнӧя да олісны бурджык лунъяс виччысьӧмӧн.
Медым обеспечитны фронт вылын краснӧй вынъясӧс реорганизуйтӧм, колӧ вӧлі пӧщадатӧм, кӧрт роскӧн весавны тыл.
Реввоенсовет Сталин ёрт юрнуӧдӧмӧн лӧсьӧдӧ специальнӧй Чека да пуктӧ сы вылӧ мог весавны Царицын контрреволюцияысь.
Враглӧн свидетельствуйтӧмыс мукӧддырйи овлывлӧ ценнӧй да интереснӧй.
Со кыдзи 1919 во февраль 3 лунся «Донская волна» нима белогвардейскӧй журналын тайӧ кадколастсӧ да Сталин ёртлысь рольсӧ петкӧдлӧ миянлы изменитысь да красновецъяс дінӧ пышйысь полковник Носович (армияын оперативнӧй управлениеса вӧвлӧм начальник):
«Сталинлӧн главнӧй назначениеыс вӧлі продовольствиеӧн войвыв губерняяс снабжайтӧм, да тайӧ могсӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ сылӧн вӧліны ограничиттӧм полномочиеяс...
Грязи — Царицын линия вӧлі дзикӧдз орӧдӧма.
Войвылын коли сӧмын ӧти позянлун получайтны припасъяс да кутны связь: сійӧ — Волга.
Лунвылын, доброволецъясӧн Тихорецкӧй босьтӧм бӧрын, положениеыс лои сідзжӧ ёна шаткӧйӧн.
А Сталинлы, коді босьталіс ассьыс запасъяссӧ исключительнӧ Ставропольскӧй губерняысь, татшӧм положениеыс вӧлі граничитӧ лунвылын сылӧн миссия помасьӧмӧн.
Но абу, тыдалӧ, правилӧясын татшӧм мортлӧн, кыдзи Сталин, мунны сыӧн заводитӧм делӧысь.
Колӧ сетны сылы справедливость, мый сійӧ энергиялы вермас завидуйтны любӧй важ администраторъяс пӧвсысь, а делӧ дінӧ да обстоятельствояс дінӧ применяйтчыны способностьӧ колӧ эськӧ велӧдчыны уналы.
Вочасӧн, сы серти кыдзи сійӧ коли делӧтӧг, вернӧджык, сылӧн веськыд мог чинӧмкӧд пӧпуттьӧ, Сталин кутіс пырны карӧн управляйтан став юкӧдъясӧ, а медсясӧ Царицын оборона кузя паськыд могъясӧ, торйӧн да став кавказскӧй, сідз шусян революционнӧй фронт могъясӧ вообще».
И водзӧ, Царицынын положениесӧ характеризуйтӧмӧ вуджиг, Носович гижӧ:
«Тайӧ кад кежас Царицынын вообще атмосфераыс сукмис.
Царицынскӧй чрезвычайка уджаліс тыр ӧдӧн.
Эз кольлы лун сытӧг, медым медся, кажитчис, надёжнӧй да гуся местаясын эз эрдӧдсьыны эськӧ различнӧй заговоръяс.
Став тюрьмаясыс карас тырисны...
Фронт вылын тышыс воис крайньӧй напряжениеӧдз...
Июль 20 лунсянь ставсӧ главнӧй йӧткысьӧн да главнӧй вӧчысьӧн вӧлі Сталин.
Центркӧд веськыд провод кузя прӧстӧй сёрни сы йылысь, мый крайӧн управлениелӧн ӧнія устройствоыс неудобнӧй да делӧыслы оз соответствуйт, вайӧдіс сэтчӧ, мый Москва сетіс веськыд провод кузя приказ, кодӧн Сталин сувтӧдсис став военнӧй... да гражданскӧй управление юрнуӧдӧмын...»
Но ачыс Носович водзӧ признайтӧ, кутшӧма тайӧ репрессияяссӧ вӧлі подулалӧма.
Со мый сійӧ гижӧ Царицынын контрреволюционнӧй организацияяс йылысь:
«Тайӧ кад кежлас и местнӧй контрреволюция, коді сулаліс учредительнӧй собрание платформа вылын, тӧдчымӧн ёнмис да, Москваысь сьӧм получитӧм бӧрын, лӧсьӧдчис активнӧй выступлениеӧ Царицынӧс мездан делӧын донскӧй казакъяслы отсӧг вылӧ.
Зэв жаль, мый Москваысь воысь тайӧ организацияыслӧн юрыс инженер Алексеев да сылӧн кык пиыс омӧля вӧлі тӧдсаӧсь настоящӧй обстановкаыскӧд, да, неправильнӧ лӧсьӧдӧм план вӧсна, кодӧс вӧлі подулалӧма активнӧя выступайтысь радъясӧ сербскӧй батальон кыскӧм вылӧ, коді вӧлі большевикъяс ордын чрезвычайка бердын служба вылын, организациясӧ вӧлі эрдӧдӧма...
Сталинлӧн резолюцияыс вӧлі дженьыд: «Лыйлыны».
Инженер Алексеевӧс, сылысь кык писӧ, а накӧд тшӧтш бура уна офицеръясӧс, кодъяс мыйкӧ-мындаӧн сулалісны организацияас, а мыйкӧ-мындасӧ сӧмын сэні соучастиеын подозрение серти, вӧлі босьтӧма чрезвычайкаӧн да пырысь-пыр, некутшӧм судтӧг, лыйлӧма».
Белогвардеецъясӧс разгромитӧмӧ да наысь тыл весалӧмӧ (Северо-кавказскӧй округса штаб да сылысь учреждениеяс) сэсся вуджӧмӧн, Носович гижӧ:
«Тайӧ разгоныслӧн характернӧй особенностьӧн вӧлі центрсянь руководящӧй телеграммаяс дінӧ Сталинлӧн отношение.
Кор Троцкий, кодӧс кутіс ёна беспокоитны округъяслысь сэтшӧм трудӧн лӧсьӧдӧм управлениесӧ кисьтӧмыс, ыстіс телеграмма важ условиеяс вылын штаб да комиссариат кольны быть коланлун йылысь да сетны налы позянлун уджавны, то Сталин вӧчис телеграмма вылас категорическӧй да многозначительнӧй надпись:
«Пыдди не босьтны».
Сідз тайӧ телеграммасӧ и эз босьтны пыдди, а став артиллерийскӧй управлениеыс да штабнӧй управлениелӧн юкӧныс век на пукалӧны баржа вылын Царицынын».
Царицынлӧн чужӧмыс регыд кадӧн вежсис тӧдтӧмӧдз.
Кар, кӧні неважӧн на садъясас грымгис музыка, кӧні быд боксянь татчӧ пышйӧм буржуазия белӧй офицерствокӧд ӧтлаын восьсӧн, чукӧръясӧн ветлӧдлывліс уличаяс кузя, пӧрӧ краснӧй военнӧй лагерӧ, кӧні зэв стрӧг пӧрядок да воинскӧй дисциплина ыджыдалісны став вылас.
Тыллӧн тайӧ ёнмӧмыс пырысь-пыр бурладорсянь тӧдчӧ фронт вылын косясьысь миян полкъяслӧн настроение вылын.
Команднӧй да политическӧй состав да став красноармейскӧй масса заводитӧны чувствуйтны, мый наӧн веськӧдлӧ чорыд революционнӧй ки, коді нуӧдӧ тыш рабочӧйяс да крестьяна интересъяс вӧсна, тайӧ тыш нуӧдан туй вылас став паныдасьысьяссӧ пӧщадатӧг карайтӧмӧн.
Сталин ёртлӧн веськӧдлӧмыс оз помась кабинетсянь веськӧдлӧм вылын.
Кор быть колана порядоксӧ вӧлі лӧсьӧдӧма, кор восстановитӧма революционнӧй организация, сійӧ мунӧ фронт вылӧ, коді сійӧ кад кежлӧ вӧлі нюжӧдчӧма 600 км вылӧ дорысь унджык.
И колӧ вӧлі лоны Сталинӧн да обладайтны сылӧн зэв гырысь организаторскӧй способностьясӧн, медым, некутшӧм военнӧй подготовкатӧг (Сталин ёрт некор эз служитлы военнӧй служба вылын!), сэтшӧм бура гӧгӧрвоны специальнӧй военнӧй вопросъяс сэкся зэв сьӧкыд обстановкаын.
Помнита, кыдз ӧні, 1918 вося август заводитчан кад.
Красновскӧй казачӧй частьяс нуӧдӧны наступление Царицын вылӧ, концентрическӧй ударӧн краснӧй полкъясӧс Волга вылӧ шыбытны зільӧмӧн.
Уна лун чӧж краснӧй войска коммунистическӧй дивизия юрнуӧдӧмӧн, кӧні дорвыв вӧліны Донбасса рабочӧйяс, отражайтӧны зэв бура котыртӧм казачӧй частьяслысь исключительнӧй вына натисксӧ.
Тайӧ вӧліны зэв ыджыд напряжениеа лунъяс.
Колӧ вӧлі аддзывны Сталин ёртӧс тайӧ лунъясӧ.
Кыдзи век, спокойнӧй, аслас мӧвпъясӧ пырӧм, сійӧ буквальнӧ быдса суткиясӧн эз узьлы, ассьыс вывті интенсивнӧй уджсӧ боевӧй позицияяс да армияса штаб костын юклӧмӧн.
Фронт вылын положениеыс кутіс лоны пӧшти катастрофическӧйӧн.
Красновскӧй частьяс Фицхалауров, Мамонтов да мукӧдъяс командование улын бура продуманнӧй маневрӧн зырисны миянлысь зэв ёна мудзӧм да слабмӧм, ыджыд воштӧмъяс нуысь войскаӧс.
Противниклӧн фронтыс, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма подков ногаӧн да коді аслас флангъяснас мыджсьыліс Волгаӧ, быд лун ёнджыка и ёнджыка топаліс.
Миян эз вӧвны бӧрыньтчан туйяс.
Но Сталин на йылысь эз и тӧждысьлы.
Сійӧ вӧлі йиджтысьӧма ӧти сознаниеӧн, нач ӧти мӧвпӧн — победитны, жугӧдны врагӧс кӧть мед мый.
И тайӧ несокрушимӧй вӧляыс вуджӧ вӧлі сылӧн став матыса соратникъяслы, да, кӧть положениеыс вӧлі пӧшти безвыходнӧй, некод эз сомневайтчы победаын.
И ми победитім.
Разгромитӧм врагӧс вӧлі шыбытӧма ылӧ Донлань.
ПЕРМЬ
1918 во помын катастрофическӧй положение лои асыввыв фронт вылын, торъя нин ІІІ армия участок вылын, кодлы быть лои сдайтны Пермь.
Противникӧн джын выйӧ кытшӧ босьтӧм, тайӧ армияыс ноябрь пом кежлӧ вӧлі дзикӧдз деморализуйтчӧма.
Квайт тӧлысь чӧж бессменнӧй бойяс результатын, мыйкӧ-мында надежнӧй резервъястӧг, тыл обеспечиттӧг, продовольствие судзӧдӧм некытчӧ туйтӧма лӧсьӧдӧмӧн (29-ӧд дивизия 5 сутки водзсасис весиг кусӧк няньтӧг), 35 градуса мороз дырйи, некутшӧм туйястӧг, фронтлӧн вывті кузя нюжалӧм дырйи (400 км саяс), слаб штаб дырйи ІІІ армия эз вермы сулавны противниклӧн зэв бур вынъяс натисклы паныд.
Безотраднӧй картинасӧ помӧдз петкӧдлӧм могысь колӧ содтыны вӧвлӧм офицеръясысь команднӧй составлысь массовӧй изменаяс, быдса полкъясӧн пленӧ сетчӧм кыдзи пополнениеяс омӧль классӧвӧй отборлӧн результат да некытчӧ туйтӧм командование.
Татшӧм обстановкаын ІІІ армия дзикӧдз киссис, некутшӧм порядоктӧг отступайтіс, 20 лунӧн 300 км мунӧмӧн да тайӧ лунъясас 18 сюрс боецӧс, уна дасъясӧн ӧрудиеяс, сёясӧн пулемётъяс да с. в. воштӧмӧн.
Противник ӧдйӧ кутіс мунны водзӧ, Вяткалы да став асыввыв фронтлы угроза вӧчӧмӧн.
Тайӧ событиеясыс сувтӧдісны ЦК водзын вопрос катастрофалысь помкаяссӧ тӧдмавны быть колӧм йылысь да ІІІ армиялысь частьяс пыр жӧ порядокӧ вайӧдӧм йылысь.
Кодӧс ыстыны тайӧ зэв сьӧкыд могсӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ?
Ленин телеграфируйтӧ РВСР-ын сэкся председательлы:
«Эмӧсь уна партийнӧй сообщениеяс Пермь увсянь армиялӧн катастрофическӧй состояние йылысь да пьянствуйтӧм йылысь.
Ме думайті ыстыны Сталинӧс — пола, мый Смилга лоӧ небыд ... дінӧ, коді, шуӧны, юӧ жӧ, да оз вермы восстановитны порядок».
ЦК принимайтӧ решение:
«Назначитны партийно-следственнӧй комиссия ЦК-са членъяс — Дзержинский да Сталин составын Пермь сдайтӧмлысь, уральскӧй фронт вылын бӧръя поражениеяслысь помкаяс подробнӧя расследуйтӧм могысь, сідзжӧ индӧм явлениеяссӧ сопровождайтысь став обстоятельствояс тӧдмалӧм могысь.
ЦК предоставляйтӧ комиссиялы принимайтны став колана мераяс ІІІ да ІІ армияяс став районын кыдзи партийнӧй, сідзи и сӧветскӧй удж регыдджык восстановитӧм кузя» (Свердловлӧн телеграмма 00079 №).
Тайӧ постановлениеыс быттьӧ ограничивайтӧ Сталин да Дзержинский ёртъяслысь функцияяссӧ «Пермь сдайтӧмлысь да уральскӧй фронт вылын бӧръя поражениеяслысь помкаяс. расследуйтӧмӧн».
Но Сталин ёрт аслас «партийно-следственнӧй» уджлысь центр тяжестисӧ вуджӧдӧ положение восстановитӧм кузя, фронт укрепитӧм кузя да с. в., действеннӧй мераяс примитӧм вылӧ.
Комиссиялӧн удж результатъяс йылысь Ленинлы 1919 вося январь 5 лунся первой жӧ телеграммаын Сталин ни ӧти кыв оз висьтав «катастрофалӧн помкаяс» йылысь, а веськыда сувтӧдӧ вопрос сы йылысь, мый колӧ вӧчны, медым спаситны армия.
Со сійӧ телеграммаыс:
«Оборона кузя Сӧветын председательлы Ленин ёртлы.
Расследование заводитӧма.
Расследование мунӧм йылысь кутам юӧртавны пӧпуттьӧ.
Ӧні лыддям коланаӧн заявитны тіянлы ІІІ армиялӧн водзӧ нюжӧдны позьтӧм нужда йылысь.
Делӧыс сыын, мый ІІІ армияысь (30 сюрс морт саяс) коли сӧмын 11 сюрс мудзӧм, истрепаннӧй салдат, кодъяс муртса кутӧны противниклысь напор.
Главкомӧн ыстӧм частьяс абу надёжнӧйӧсь, мыйкӧ мындаыс весиг враждебнӧйӧсь миянлы да нуждайтчӧны серьёзнӧя фильтруйтӧмын.
ІІІ армиялысь колясъяссӧ спаситӧм могысь да Вяткаӧдз противникӧн ӧдйӧ мунӧмсӧ предотвратитӧм могысь (фронтса да ІІІ армияса команднӧй составсянь получитӧм даннӧйяс серти, тайӧ опасностьыс дзик реальнӧй) абсолютнӧ быть колана срочнӧ вайны Россияысь командарм распоряжениеӧ по крайней мере куим дзик надёжнӧй полк.
Настоятельнӧя корам личкыштны тайӧ направлениеын соответствующӧй военнӧй учреждениеяс вылӧ.
Повторяйтам: татшӧм мератӧгыс Вяткалы угрожайтӧ Пермлӧн участьыс, делӧ дінӧ причастнӧй ёртъяслӧн татшӧм общӧй мнение, код дінӧ ми ӧтлаасям миян ордын имеитчысь став даннӧйяс подув вылын.
Сталин, Дзержинский.
5/I — 19. Вятка».
И сӧмын 1919 вося январь 13 лунӧ Сталин ёрт ыстӧ Дзержинский ёрткӧд ассьыс краткӧй предварительнӧй отчёт «катастрофалӧн помкаяс» йылысь, кодъяс кызвыннас вайӧдсисны со мыйӧ: «противникӧн наступайтан кад кежлӧ армиялӧн мудзӧм да измотанность, миян тайӧ кад кежлас резервъяслӧн абутӧм, штабыслӧн армияысь орӧдчӧм, командармлӧн бесхозяйственность, Республикаса Реввоенсоветсянь фронтӧн лэдзны позьтӧм преступнӧя управляйтан способ, коді парализуйтіс фронтӧс аслас противоречивӧй директиваясӧн да мырддис фронтлысь ІІІ армиялы ӧдйӧ отсӧг вылӧ локны став позянлунсӧ, тылсянь ыстӧм подкреплениеяслӧн ненадёжность, коді объясняйтсьӧ комплектуйтӧмлӧн важ способъясӧн, тыллӧн абсолютнӧй непрочность, коді объясняйтсьӧ сӧветскӧй да партийнӧй организацияяслӧн тыр беспомощностьӧн да неспособностьӧн.
Ӧттшӧтш Сталин ёрт намечайтӧ да сэні жӧ пӧртӧ олӧмӧ сылы свойственнӧй ӧдйӧлунӧн да чорыдлунӧн уна практическӧй мероприятиеяс ІІІ армиялысь боеспособность кыпӧдӧм могысь.
«Январь 15 лун кежлӧ, — лыддям ми Оборона кузя Сӧветлы сылӧн отчётын, — ыстӧма фронт вылӧ 1200 надёжнӧй штык да сабля; лун мысти — кавалериялысь кык эскадрон, 20-ӧ ыстӧма 3-ӧд бригадалысь 62-ӧд полк (предварительнӧ фильтруйтӧма тщательнӧя).
Тайӧ частьясыс сетісны позянлун сувтӧдны противниклысь наступление, вӧчисны перелом ІІІ армия настроениеын да восьтісны миянлысь наступление Пермь вылӧ, коді ӧні кежлӧ успешнӧй.
Армия тылын мунӧ сӧветскӧй да партийнӧй учреждениеясӧс серьёзнӧя весалӧм.
Вяткаын да уезднӧй каръясын организуйтӧма Революционнӧй комитетъяс.
Заводитӧма да водзӧ нуӧдсьӧ сиктын крепыд революционнӧй организацияяс насаждайтӧм.
Перестраивайтчӧ выль ногӧн став партийнӧй да сӧветскӧй удж.
Весалӧма да преобразуйтӧма военнӧй контроль.
Весалӧма да пополнитӧма выль партийнӧй работникъясӧн губчрезвычайнӧй комиссия.
Лӧсьӧдӧма вятскӧй узел разгрузитӧм... » да с. в.
Став тайӧ мероприятиеяс результатас не толькӧ вӧлі сувтӧдӧма противниклысь водзӧ мунӧмсӧ, но 1919 вося январын асыввыв фронт вуджис наступлениеӧ, да миян веськыдвыв фланг вылын вӧлі босьтӧма Уральск.
Со кыдзи Сталин ёрт гӧгӧрвоис да пӧртіс олӧмӧ ассьыс могсӧ «катастрофалысь помкаяс расследуйтны».
Расследуйтіс, выяснитіс тайӧ помкаяссӧ да сэні жӧ места вылас, аслас вынъясӧн, вештіс найӧс да организуйтіс колана перелом.
ПЕТРОГРАД
1919 вося тулысын генерал Юденичлӧн белогвардейскӧй армия, Колчакӧн сувтӧдӧм мог — «овладейтны Петроградӧн» да кыскыны ас вылас асыввыв фронт вылысь революционнӧй войска — олӧмӧ пӧртӧмӧн, белоэстонецъяс, белофиннъяс да английскӧй флот отсӧгӧн вуджис виччысьтӧг наступлениеӧ да вӧчис реальнӧй угроза Петроградлы.
Положениеыс вӧлі сымын нин серьёзнӧй, мый самӧй Петроградас вӧлі аддзӧма контрреволюционнӧй заговоръяс, кодъясӧн веськӧдлысьяснас вӧліны западнӧй фронтса штабын, VII армияын да кронштадтскӧй морскӧй базаын служитысь военнӧй специалистъяс.
Петроград вылӧ Юденичлӧн наступлениекӧд тшӧтш Булак-Балахович шедӧдіс вель уна успехъяс псковскӧй направлениеын.
Фронт вылын заводитчисны изменаяс.
Кымынкӧ полк миян вуджис противникладорӧ;
«Красная горка» да «<rus>Серая лошадь</rus>» фортъяслӧн став гарнизоныс восьсӧн выступитіс сӧветскӧй властьлы паныд.
VII армияӧс ставнас шымыртіс шӧйӧвошӧм, фронт дрӧгнитіс, враг матыстчис Петроград дінӧ.
Колӧ вӧлі пырысь-пыр спасайтны положение.
Центральнӧй Комитет та вылӧ бара бӧрйӧ Сталин ёртӧс.
Куим вежон чӧжӧн Сталин ёртлы удайтчӧ вӧчны перелом.
Частьяслӧн расхлябанность да шӧйӧвошӧм ӧдйӧ бырӧдсьӧны, штабъяс подтягивайтчӧны, нуӧдсьӧны питерскӧй рабочӧйяслӧн ӧти бӧрся мӧд мобилизацияяс, пӧщадатӧг бырӧдсьӧны врагъяс да изменникъяс.
Сталин ёрт вмешивайтчӧ военнӧй командованиелӧн оперативнӧй уджӧ.
Со мый сійӧ телеграфируйтӧ Ленин ёртлы;
«Красная горка» бӧрся ликвидируйтӧма «<rus>Серая лошадь</rus>», ӧрудиеяс на вылын тыр порядокын, ӧдйӧ мунӧ...
(неразборчивӧя)... став фронтъясӧс да крепостьясӧс.
Морскӧй специалистъяс уверяйтӧны, мый «Красная горка» моресянь босьтӧм путкыльтӧ став морскӧй наукасӧ.
Меным кольӧ сӧмын оплакивайтны сідз шусяна наукасӧ.
«Горкаӧс» ӧдйӧ босьтӧмыс объясняйтсьӧ меӧн да вообще штатскӧйясӧн оперативнӧй делӧясӧ медся грубӧя сюйсьӧмӧн, коді воліс море да суша кузя приказъяс отменяйтӧмӧдз да ассьым собственнӧйясӧс навязывайтӧмӧдз.
Лыддя аслам долгӧн висьтавны, мый ме и водзӧ кута действуйтны татшӧм ногӧн, наука водзын став менам благоговение вылӧ видзӧдтӧг.
Сталин».
Квайт лун мысти Сталин ёрт юӧртӧ Ленинлы:
«Перелом миян частьясын заводитчис.
Вежон чӧжӧн миян эз вӧв ни ӧти случай частичнӧя либӧ чукӧрӧн врагладорӧ пышйӧмъяс.
Дезертиръяс бӧр воалӧны сюрсъясӧн.
Противник лагерысь миян лагерӧ пышйӧмъяс содісны.
Вежон чӧжӧн миянладорӧ локтісны морт 400, унджыкыс ӧружиеӧн.
Тӧрыт луннас заводитчис миян наступление.
Кӧть эськӧ кӧсйӧм подкреплениеыс эз на во, сулавны водзӧ сійӧ жӧ линия вылын, код вылын ми сувтім, оз позь вӧлі, вывті матын Питерӧдз.
Ӧнӧдз наступление мунӧ успешнӧя, белӧйяс пышйӧны, талун ми займитім Керново — Воронино — Слепино — Касково линия.
Миянӧн босьтӧма пленнӧйяс, кык либӧ унджык ӧрудие, автоматъяс, патронъяс.
Неприятельскӧй суднояс оз петкӧдчывны, тыдалӧ, полӧны «Красная горкаысь», коді ӧні тырвыйӧ миян.
Срочнӧ ыстӧй 2 млн. патрон менам распоряжениеӧ 6-ӧд дивизиялы...»
Тайӧ кык телеграммаыс сетӧны тыр представление сійӧ вывті ыджыд творческӧй удж йывсьыс, кодӧс нуӧдіс Сталин ёрт, краснӧй Питер бокын лоӧм зэв опаснӧй положение ликвидируйтӧмӧн.
ЛУНВЫВ ФРОНТ
1919 вося ар памятнӧй ставлы.
Матыстчис решающӧй момент став гражданскӧй войналӧн.
«Союзникъясӧн» снабдитӧм, найӧ штабъясӧн поддержитӧм белогвардейскӧй полчищеяс Деникинлӧн матысмисны Орёл дінӧ.
Ставнас вывті ыджыд лунвыв фронт ньӧжйӧник валъясӧн исковтіс бӧрлань.
Пытшкын положениеыс эз вӧв кокньыдджык.
Продовольственнӧй затруднениеяс зэв ёна ёсьмисны.
Промышленность сувталіс ломтас тырмытӧм вӧсна.
Страна пытшкын, весиг самӧй Москваын, кутісны вӧрны контрреволюционнӧй элементъяс.
Опасность угрожайтіс Тулалы, опасность ӧшйис Москва весьтын.
Колӧ спасайтны положение.
И лунвыв фронтӧ ЦК ыстӧ РВС членӧн Сталин ёртӧс.
Ӧні абу нин коланлун дзебны, мый аслас назначение водзвылын Сталин ёрт сувтӧдіс куим главнӧй условие: 1) Троцкий не должен сюйсьыны Лунвыв фронт делӧясӧ да не должен вуджны сійӧ разграничительнӧй линияяс сайӧ, 2) лунвыв фронт вылысь должен лоны пыр жӧ отзовитӧма бура уна работникъясӧс, кодъясӧс Сталин ёрт лыддьыліс туйтӧмъясӧн войскаын положениесӧ восстановитны да 3) лунвыв фронт вылӧ долженӧсь лоны пыр жӧ командируйтӧмаӧсь Сталин бӧрйӧм серти выль работникъяс, кодъяс тайӧ могсӧ вермисны пӧртны олӧмӧ.
Тайӧ условиеяссӧ вӧлі примитӧма дзоньнас.
Но сы вылӧ, медым охватитны тайӧ вывті Ыджыд махинасӧ (Волгасянь польско-украинскӧй границаӧдз), коді шусьыліс лунвыв фронтӧн, коді артавліс аслас составын некымын сё сюрс войска, колӧ вӧлі точнӧй оперативнӧй план, колӧ вӧлі фронтлы яснӧ формулируйтӧм мог.
Сэки сійӧ цельсӧ позьӧ эськӧ вӧлі сувтӧдны войска водзын да перегруппировка нуӧдӧмӧн да главнӧй направлениеясын медбур вынъяс сосредоточитӧмӧн вӧчны враглы удар.
Сталин ёрт суӧ фронт вылын зэв неопределённӧй да сьӧкыд обстановка.
Главнӧй направлениеын Курск — Орел — Тула миянӧс нӧйтӧны, асыввыв фронт беспомощнӧя сулалӧ места вылас.
Босьтны жӧ кӧ оперативнӧй директиваяс, сылы предлагайтсьӧ важ планыс (сентябрьскӧй), кӧні главнӧй ударсӧ вӧчны артавсьӧ левӧй флангӧн, Царицынсянь Новороссийск вылӧ, донскӧй степьяс пыр.
Положениенас тӧдмасьӧм бӧрын, Сталин ёрт пыр жӧ принимайтӧ решение.
Сійӧ категорически вештӧ важ плансӧ, сувтӧдӧ выль предложениеяс да предлагайтӧ найӧс Ленинлы запискаын, коді ачыс висьталӧ ас вӧснаыс.
Сійӧ сэтшӧм интереснӧй, сэтшӧм яркӧя петкӧдлӧ Сталин ёртлысь стратегическӧй талантсӧ, вопросъяс сувтӧдӧмлӧн решительность сертиыс сэтшӧм характернӧй, мый ми лыддям полезнӧйӧн вайӧдны сійӧс ставнас:
«Тӧлысь кык сайын Главком принципиальнӧ эз возражайт рытыввывсянь асыввылӧ Донецкӧй бассейн пыр ударлы паныд, кыдзи основнӧйлы.
Сійӧ кӧ век жӧ эз мун тайӧ удар вылас, то сы вӧсна, мый ыстысис гожӧмнас лунвыв войска отступитӧм результатын получитӧм «наследство» вылӧ, мӧдногӧнкӧ асыв-лунвыв фронтса войскалӧн стихийнӧ артмӧм группировка вылӧ, кодӧс перестроитӧмыс вайӧдіс эськӧ уна кад воштӧмӧ, Деникинлы выгода вылӧ...
Но ӧні обстановкаыс да вынъяслӧн сыкӧд йитчӧм группировкаыс вежсис вужвыйӧныс: VIII армия (основнӧй вӧвлӧм лунвыв фронтас) вешйис лунвыв фронт районын да веськыда видзӧдӧ Донецкӧй бассейн вылӧ, Будённыйлӧн конкорпусыс (мӧд основнӧй вын) тожӧ вешйис лунвыв фронт районын, содіс выль вын — латдивизия, — коді тӧлысь мысти, обновитчӧм бӧрын, бара лоӧ Деникинлы грознӧй вынӧн...
Мый нӧ заставляйтӧ Главкомӧс (ставкасӧ) дорйыны важ плансӧ?
Тыдалӧ, сӧмын ӧти упорство, угоднӧ кӧ — фракционность, медся тупӧй да республикалы медся ӧпаснӧй, коді культивируйтсьӧ Главкомын сы бердын состоитысь «стратегическӧй» петушокӧн...
Тайӧ лунъясас Главком сетіс Шоринлы директива Новороссийск вылӧ наступайтӧм йылысь донскӧй степьяс пыр сійӧ линия кузя, кыті гашкӧ и удобнӧ лэбавны миян авиаторъяслы, но дзик нин позьтӧм лоӧ мунны миян пехоталы да артиллериялы.
Нинӧм и доказывайтны, мый тайӧ сумасброднӧй (предполагайтан) походыс миянлы вражескӧй средаын, дзик некутшӧм туйястӧг, грӧзитӧ миянлы тырвыйӧ крахӧн.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый казачӧй станицаяс вылӧ тайӧ походыс, кыдзи тайӧс петкӧдліс неважӧнся практика, вермас сӧмын сплотитны казакъясӧс миянлы паныд Деникин гӧгӧр ассьыныс станицаяссӧ дорйӧм могысь, вермас сӧмын выставитны Деникинӧс Дон спаситысьӧн, вермас сӧмын лӧсьӧдны Деникинлы казакъяслысь армия, мӧдногӧнкӧ, вермас сӧмын ёнмӧдны Деникинӧс.
Именнӧ сы вӧсна быть колӧ ӧні жӧ, кад воштытӧг, вежны практикаӧн отменитӧм нин тайӧ плансӧ, сійӧс мӧд планӧн вежӧмӧн, код серти главнӧй ударыс вӧчсьӧ Харьков — Донецкӧй бассейн пыр Ростов вылӧ: ӧтикӧ, ми тані кутам имеитны огӧ враждебнӧй среда, мӧдарӧ, — миянлы симпатизируйтысь, мый кокньӧдас миянлысь продвижениесӧ; мӧд-кӧ, ми получайтам зэв важнӧй кӧрттуй сеть (донецкӧй) да основнӧй артериясӧ, коді питайтӧ Деникинлысь армиясӧ, — Воронеж — Ростов линия... коймӧд-кӧ, тайӧ продвижениенас ми вундам Деникинлысь армиясӧ кык пельӧ, кодъяс пиысь добровольческӧйсӧ колям Махнолы сёйӧм вылӧ, а казачӧй армияясӧс сувтӧдам налы тылӧ пырӧм угроза улӧ; нёльӧд-кӧ, миян лоӧ позянлун поссоритны казакъясӧс Деникинкӧд, коді (Деникин) миӧн успешнӧя мунан случайын постарайтчас вештыны казачӧй частьясӧс рытыввылӧ, мый вылӧ унджык казакыс оз мун...
Витӧд-кӧ, ми получайтам изшом, а Деникин кольӧ изшомтӧг.
Тайӧ плансӧ примитӧмӧн нюжӧдчыны оз позь...
Дженьыдджыка: важ, олӧмнас нин отменитӧм плансӧ некутшӧм ногӧн оз ков гальванизируйтны, — сійӧ ӧпаснӧ Республикалы, сійӧ наверняка кокньӧдас Деникинлысь положениесӧ.
Сійӧс колӧ вежны мӧд планӧн.
Обстоятельствоясыс да условиеясыс та вылӧ эз сӧмын кисьмыны, но и повелительнӧя диктуйтӧны татшӧм вежӧмсӧ...
Татӧг менам уджӧй лунвыв фронт вылын лоӧ бессмысленнӧйӧн, преступнӧйӧн, ковтӧмӧн, мый меным сетӧ право либӧ, вернӧджык, обязывайтӧ менӧ мунны кытчӧ угоднӧ, кӧть к чорту, сӧмын не кольччыны лунвыв фронт вылын.
Тіян Сталин».
Комментарийяс тайӧ документ дінӧ лоӧны лишнӧйӧсь.
Синмӧ шыбытчӧ, кутшӧм мераӧн Сталин ёрт мерайтӧ медся дженьыд оперативнӧй направлениесӧ.
Гражданскӧй войнаын прӧстӧй арифметика овлывлӧ тырмытӧмӧн да унаысь ӧшыбочнӧй.
Царицынсянь Новороссийскӧдз туйыс вермас лоны ёна кузьджык, сы вӧсна мый сійӧ мунӧ враждебнӧй классӧвӧй среда пыр.
И мӧдарӧ, Туласянь Новороссийскӧдз туйыс вермас лоны ёна дженьыдджыкӧн, сы вӧсна мый сійӧ мунӧ рабочӧй Харьков пыр, шахтёрскӧй Донбасс пыр.
Направлениеяс тайӧ донъялӧмас петкӧдчисны Сталин ёртлӧн основнӧй качествояс кыдзи пролетарскӧй революционерлӧн, кыдзи гражданскӧй войнаса настоящӧй стратеглӧн.
Сталин ёртлысь плансӧ вӧлі примитӧма Центральнӧй комитетӧн.
Ачыс Ленин аслас кинас гижис полевӧй штаблы приказание олӧмсьыс кольӧм директива пыр жӧ вежӧм йылысь.
Главнӧй ударсӧ вӧлі вӧчӧма лунвыв фронтлӧн Харьков — Донбасс — Ростов вылӧ направлениеын.
Результатъясыс тӧдсаӧсь: гражданскӧй войнаын перелом вӧлі шедӧдӧма.
Деникинскӧй полчищеясӧс вӧлі шыбытӧма Чёрнӧй мореӧ.
Украинаӧс да Севернӧй Кавказӧс мездӧма белогвардеецъясысь.
Таын ставас Сталин ёртлы принадлежитӧ зэв ыджыд заслуга.
Колӧ ещӧ сувтлыны ӧти вывті важнӧй историческӧй, момент вылын, коді йитчӧма лунвыв фронт вылын Сталин ёртлӧн нимкӧд.
Ме тӧдвылын кута Коннӧй армия лӧсьӧдӧм.
Тайӧ вӧлі первой опыт кавалерийскӧй дивизияясӧс сэтшӧм ыджыд соединениеӧ, кыдзи армияӧ ӧтлаалӧм.
Сталин аддзыліс гражданскӧй войнаын коннӧй массаяслысь могуществосӧ.
Сійӧ конкретнӧя гӧгӧрволіс налысь вывті ыджыд тӧдчанлунсӧ сокрушительнӧй маневр вылӧ.
Но прошлӧйын некодлӧн эз вӧв сэтшӧм аслыспӧлӧс опытыс, кыдзи коннӧй армияяслӧн действие.
Абу вӧлі та йылысь гижӧма ученӧй трудъясын, да сы вӧсна татшӧм мероприятиеыс кыпӧдліс либӧ недоумение, либӧ веськыд сопротивление.
Но эз вӧв сэтшӧм Сталин ёрт: сійӧ кӧ вӧлі уверен, мый сылӧн планъясыс полезнӧйӧсь да правильнӧйӧсь, сійӧ век мунліс напролом найӧс олӧмӧ пӧртӧмын.
И ноябрь 11 лунӧ Республикаса РВС получайтӧ лунвыв фронтса РВС-сянь со кутшӧм донесение:
«Республикаса Реввоенсоветлы.
Лунвыв фронтса Реввоенсовет таво ноябрь 11 лунӧ, ӧнія обстановкалӧн условиеясысь петӧмӧн, постановитіс лӧсьӧдны Коннӧй армия 1 да 2 коннӧй корпусъяс да ӧти стрелковӧй бригада (бӧрынджык содтыны и мӧд бригада) составын.
Конармия Реввоенсоветлӧн состав: командарм Будённый ёрт да членъяс: Ворошилов да Щаденко ёртъяс.
Справка: Лунвыв фронтса Реввоенсоветлӧн 1919 вося ноябрь 11 лунся, 505/а № постановление.
Означеннӧйсӧ корам утвердитны».
Коннӧй армияӧс вӧлі лӧсьӧдӧма центр желание вылӧ видзӧдтӧг да весиг сылы паныд.
Сійӧс лӧсьӧдӧм кузя инициативаыс принадлежитӧ Сталин ёртлы, коді дзик яснӧя аддзыліс татшӧм организациялысь став коланлунсӧ.
Тайӧ воськолыслӧн историческӧй последствиеясыс ставыслы бура тӧдсаӧсь.
И ещӧ ӧти характернӧй особенность тыдовтчис зэв отчётливӧя Сталин ёртлӧн лунвыв фронт вылын: действуйтны ударнӧй группировкаясӧн; главнӧй направлениеяс бӧрйӧмӧн, чукӧртавны на вылын медбур частьяс да нӧйтны врагӧс.
Тайӧ отношениеын, а сідзжӧ направление бӧрйӧмын сійӧ воис ыджыд искусствоӧдз.
Деникинӧс разгромитӧм бӧрын Сталин ёртлӧн, кыдзи первокласснӧй организаторлӧн да военнӧй вождьлӧн, авторитетыс лоӧ непререкаемӧйӧн.
Кор 1920 вося январын Ростов бердын фронтовӧй командованиелӧн грубӧй ӧшыбкаяс вӧсна миян наступление задержитчис, кор бара лои угроза нинӧмӧ вайӧдны миян победалысь плодъяссӧ, ЦК ыстіс Сталин ёртлы со кутшӧм телеграмма:
«Сы вӧсна мый быть колӧ лӧсьӧдны кавфронт вылын командованиелысь подлиннӧй единство, поддержитны командфронтлысь да командармлысь авторитет, используйтны паськыд размерын местнӧй вынъяс да средствояс.
ЦК-лӧн Политбюро признайтіс кывшутӧг коланаӧн пырысь-пыр тіянӧн кавфронтса Реввоенсовет составӧ пырӧм...
Юӧртӧй, кор мунанныд Ростовӧ».
Сталин ёрт подчиняйтчӧ, кӧть и лыддьӧ, мый дзоньвидзалун состояние сертиыс сійӧс оз ков вӧрзьӧдны местасьыс.
Сэсся сійӧс ёна беспокоитӧ, мый тайӧ постояннӧй переброскаяссӧ оз ло правильнӧя гӧгӧрвоӧма местнӧй партийнӧй организацияясӧн, кодъяс вермыны кутасны «мыждыны менӧ управление ӧти областьсянь мӧдӧ легкомысленнӧя чеччалӧмын ЦК-лысь решениеяс наӧн тӧдтӧм вӧсна» (Сталин ёртлӧн 1920 вося февраль 7 лунся телеграмма).
ЦК соглашайтчӧ Сталин ёрткӧд, да Ленин февраль 10 лунӧ телеграфируйтӧ сылы: «Ме ог вошты надея, мый... став делӧыс ладвыв воас тіянӧс переместиттӧг».
Кор Врангель белопольскӧй кампанияӧн пӧльзуйтчӧмӧн бара петӧ Крымысь да лӧсьӧдӧ выль страшнӧй угроза мездӧм Донбасслы да став лунвывлы, Центральнӧй комитет вынеситӧ со кутшӧм решение (1920 вося август 3 лунӧ):
«Врангельлӧн успех вӧсна да Кубань вылын тревога вӧсна колӧ признайтны, мый врангелевскӧй фронт имеитӧ зэв ыджыд, тырвыйӧ самостоятельнӧй тӧдчанлун, сійӧс кыдзи самостоятельнӧй фронт выделитӧмӧн.
Поручитны Сталин ёртлы сформируйтны Реввоенсовет, тырвыйӧ сосредоточитны ассьыс вынъяссӧ врангелевскӧй фронт вылын...»
Тайӧ жӧ луннас Ленин гижӧ Сталин ёртлы:
«Сӧмын на нуӧдім Политбюроӧн фронтъяс торйӧдӧм, медым ті исключительнӧ займитчинныд Врангельӧн...»
Сталин ёрт организуйтӧ выль фронт, и сӧмын висьӧмыс мездӧ сійӧс тайӧ уджсьыс.
Белопольскӧй кампания дырйи Сталин ёрт уджалӧ рытыв-лунвыв фронтса РВС членӧн.
Польскӧй армияясӧс разгромитӧм, Киев да правобережнӧй Украина мездӧм, пыдӧ Галицияӧ пырӧм, I Коннӧй армиялысь — Сталин ёрт детищелысь — знаменитӧй рейд организуйтӧм тӧдчымӧн юкӧннас эмӧсь сылӧн умелӧй да искуснӧй веськӧдлӧмлӧн результатъяс.
Украинаын став польскӧй фронт разгромитӧм да Киев бердын ІІІ польскӧй армия пӧшти тырвыйӧ бырӧдӧм, пасьвартана ударъяс Бердичев да Житомир кузя да I Коннӧй армиялӧн ровенскӧй направлениеын наступайтӧм лӧсьӧдісны обстановка, коді лэдзис и миян рытыввыв фронтлы вуджны общӧй наступлениеӧ.
Рытыв-лунвыв фронтлӧн последующӧй действиеяс вайӧдӧны краснӧй войскаӧс самӧй Львов бердӧдз.
И сӧмын Варшава бердын миян войскалӧн неудача падмӧдіс Коннӧй армияӧс, коді вӧлі лӧсьӧдчӧма Львовӧс атакуйтӧм кежлӧ да коді сулаліс Львовсяньыс 10 км сайын.
Но тайӧ кадколастыс сэтшӧм озыр событиеясӧн да сійӧс югдӧдӧмыс нуждайтчӧ сэтшӧм паськыд документацияын да тщательнӧй анализын, мый петӧ ылӧ миян статья пределъяс сайӧ.
Сталин ёртлысь военнӧй уджсӧ тайӧ дженьыдик серпасалӧмнас оз исчерпывайтсьы военнӧй вождьлӧн да пролетарскӧй революционерлӧн весиг основнӧй качествояс йылысь характеристикаыс.
Мый медъёна синмӧ шыбытчӧ — сійӧ Сталин ёртлӧн кужӧм ӧдйӧ схватывайтны конкретнӧй обстановка да сы серти действуйтны.
Расхлябанностьлы, недисциплинированностьлы да партизанщиналы медлёк врагӧн лоиг, Сталин ёрт сэні, кӧні революциялӧн интересъясыс сійӧс требуйтісны, некор эз думыштчыв босьтны ас вылас кывкутӧм крайньӧй мераясысь, радикальнӧй ломкаысь; сэні, кӧні тайӧс требуйтіс революционнӧй обстановка, Сталин ёрт дась вӧлі мунны любӧй уставъяслы, любӧй субординациялы наперекор.
Сталин ёрт вӧлі век медся чорыд военнӧй дисциплиналӧн да централизациялӧн сторонникӧн, но высшӧй военнӧй органъяссянь вдумчивӧй да выдержаннӧй управлениелӧн непременнӧй условие дырйи.
Оборона кузя Сӧветлы 1919 вося январь 31 лунся отчётын Сталин ёрт гижӧ Дзержинскийкӧд ӧтлаын:
«Армия оз вермы действуйтны кыдзи самодовлейтысь, тырвыйӧ автономнӧй единица; аслас действиеясын сійӧ тырвыйӧ зависитӧ сыкӧд орчча армияясысь да медвойдӧр Республикаса Реввоенсоветлӧн директиваясысь: медся боеспособнӧй армия мукӧд равнӧй условиеяс дырйи вермас терпитны крах центр директиваяслӧн неправильность дырйи да орчча армияяскӧд действеннӧй контакт абутӧм дырйи.
Колӧ установитны фронтъяс вылын, медвойдӧр асыввыв фронт вылын, определённӧй, серьёзнӧя продумайтӧм стратегическӧй директива олӧмӧ пӧртӧм гӧгӧр торъя армияяс действиеяслысь строгӧй централизация режим.
Директиваяс определитан делӧын произвол да необдуманность, став даннӧйяс серьёзнӧя учитывайттӧг да директиваяслӧн та вӧсна ӧдйӧ вежласьӧм, а сідзжӧ асланыс директиваясыслӧн неопределенностьыс, кыдзи сійӧ допускайтӧ Республикаса Реввоенсовет, исключайтӧ армияясӧн веськӧдлӧмлысь позянлун, нуӧдӧ вынъяс да кад воштӧмӧ, дезорганизуйтӧ фронт».
Сталин ёрт век настаивайтліс поручитӧм делӧ вӧсна персональнӧй кывкутӧм вылын да физически эз вермыв терпитны «ведомственнӧй черезполосица».
Зэв ыджыд внимание Сталин ёрт торйӧдліс войскаӧс снабжайтӧм котыртӧмлы.
Сійӧ тӧдліс да гӧгӧрволіс, мый означайтӧ бур питание да шоныд паськӧм боецлы.
И Царицынын, и Пермын, и лунвыв фронт вылын сійӧ эз сувтлы нинӧм водзын, медым снабдитны войскаӧс да тайӧн вӧчны найӧс ёнджыкӧн да стойкӧйджыкӧн.
Сталин ёртын ми аддзам пролетарскӧй классӧвӧй фронт организаторлысь типичнейшӧй чертаяс.
Сійӧ пуктӧ торъя внимание армияӧс классӧвӧя комплектуйтӧмлы, медым сэні збыль вӧліны рабочӧйяс да крестьяна, «йӧзлысь труд эксплоатируйттӧмъяс».
Сійӧ сетліс зэв ыджыд тӧдчанлун армияын политработа паськӧдӧмлы да эз ӧтчыд вӧв инициаторӧн коммунистъяслӧн мобилизацияяслы; сійӧ лыддьыліс быть коланаӧн, медым коммунистъяслӧн тӧдчана процентыс мӧдӧдсьывліс рядовӧй боецъясӧн.
Сталин ёрт военкомъясӧс подбирайтӧмын вӧлі зэв требовательнӧй.
Сійӧ резкӧя критикуйтіс военнӧй комиссаръяслысь сэкся Всероссийскӧй бюроӧс «мальчишкаясӧс» ыстӧмысь.
Сійӧ шуліс:
«Военкомъяс долженӧсь лоны военнӧй делӧлӧн душаӧн, коді нуӧдӧ ас бӧрсяыс специалистъясӧс» (Царицынсянь телеграмма, 1918 во).
Сталин ёрт зэв ыджыд тӧдчанлун сетліс армейскӧй тыллӧн политическӧй состояниелы.
III армия йылысь отчётын сійӧ гижӧ:
«Миян армияяслӧн висяніныс — тыллӧн непрочность, коді объясняйтсьӧ, медся ёнасӧ, партийнӧй удж эновтӧмӧн, центрлысь директиваяссӧ совдепъясӧн олӧмӧ пӧртны кужтӧмӧн, местнӧй чрезвычайнӧй комиссияяслӧн исключительнӧй, пӧшти изолированнӧй, положениеӧн».
Сталин ёрт вӧлі зэв стрӧг йӧзӧс подбирайтӧм дінӧ.
Должность вылӧ видзӧдтӧг, збыльысь «<rus>невзирая на лица</rus>», сійӧ самӧй чорыдногӧн вешталіс туйтӧм спецъясӧс, комиссаръясӧс, партийнӧй да сӧветскӧй работникъясӧс.
Но сійӧ жӧ кадӧ, кыдзи некод, Сталин ёрт век поддерживайтіс да дорйис найӧс, кодъяс, сійӧ мнение серти, оправдайтісны революцияӧн налы вӧчӧм довериесӧ.
Тадзи поступайтіс Сталин ёрт сылы личнӧ тӧдса заслуженнӧй краснӧй командиръяс кузя.
Кор гражданскӧй войнаса збыль пролетарскӧй геройясысь ӧтиӧс, бӧрынджык 14 кавалерийскӧй дивизияса командирӧс, Пархоменко ёртӧс, кодӧс виисны махновскӧй бандаяскӧд тышын, 1920 во заводитчигӧн недоразумение кузя вӧлі судитӧма наказаниелӧн высшӧй мераӧ, Сталин ёрт, та йылысь тӧдмалӧм бӧрын, потребуйтіс пырысь-пыр да безоговорочнӧя освободитны.
Тайӧ да татшӧм нога фактъяссӧ позьӧ эськӧ вӧлі вайӧдны зэв уна.
Сталин ёрт, гырысь йӧз пӧвсысь кыдзи некод мӧд, кужліс джуджыда ценитны работникъясӧс, кодъяс сетісны ассьыныс олӧмсӧ пролетарскӧй революциялы, и тайӧс тӧдлісны командиръяс, тӧдлісны ставныс найӧ, кодлы ковмыліс сійӧ веськӧдлӧм улын нуӧдны тыш миян делӧ вӧсна.
Татшӧм Сталин ёрт гражданскӧй войнаын.
Татшӧм сійӧ коли и социализм вӧсна тыш нуӧдан сы бӧрся вояс чӧжӧн.
Гражданскӧй война требуйтіс Сталин ёртсянь вынъяслысь, энергиялысь, волялысь, да умлысь зэв ыджыд напряжение.
Сійӧ сетліс асьсӧ ставнас тырвыйӧ да безраздельнӧя.
Но тайӧ жӧ кадӧ сійӧ босьтіс сыысь вывті ыджыд опыт аслас бӧръя уджыс вылӧ.
Гражданскӧй войнаын Сталин ёрт унапӧлӧс да зэв сложнӧй условиеясын, революционнӧй стратеглӧн вывті ыджыд талантӧн обладайтігӧн, век вернӧ определяйтіс главнӧй ударлысь основнӧй направлениесӧ да, обстановкалы соответствующӧй тактическӧй приёмъяс искуснӧя применяйтӧмӧн, шедӧдліс колана результатъяс.
Пролетарскӧй стратеглӧн да тактиклӧн тайӧ качествоыс коли сы сайын и гражданскӧй война бӧрын.
Сылӧн тайӧ качествоыс бура тӧдса став партиялы.
Медбура та йылысь вермисны эськӧ висьтавны Троцкийяс да коді накӧд, кодъяс асланыс бокъяснас мынтысисны Маркслысь — Ленинлысь великӧй учениесӧ асланыс мелкобуржуазнӧй идеологияӧн вежны босьтчылӧмысь.
Оз омӧльджыка тӧдны та йылысь и правӧй оппортунистъяс, кодъяслы сӧмын неважӧн на вӧлі вӧчӧма тырвыйӧ разгром.
Сталин ёрт и мирнӧй обстановкаын дугдывтӧг ленинскӧй ЦК-кӧд ӧтлаын нуӧдӧ гражданскӧй войнаын моз жӧ успешнӧя пӧщадатӧм тыш партиялы да миян странаын социализм стрӧитӧмлы став вольнӧй да не вольнӧй врагъяскӧд.
Но сійӧ жӧ кадын, формальнӧ важӧн нин военнӧйӧн лоны дугдӧмӧн, Сталин ёрт некор эз дугдыв пыдысянь занимайтчыны пролетарскӧй государстволӧн оборона вопросъясӧн.
Сійӧ и ӧні, кыдзи ылӧ кольӧм воясӧ, тӧдӧ Краснӧй армияӧс да являйтчӧ сылӧн медся матыса да дона другӧн.
К. Ворошилов
{Академик Бардин (комиӧдіс Kodko) @ Гырысь горизонтъяс @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 53-57.}
ГЫРЫСЬ ГОРИЗОНТЪЯС
Тӧдвылын менам 1934 вося декабрь 26 лун...
Тайӧ луныс нэм кежлӧ лоӧ памятнӧйӧн чёрнӧй металлургияса работникъяслы.
Миянӧс примитісны Кремльын Сталин, Молотов да Орджоникидзе ёртъяс да ми рапортуйтім миян победа йылысь — металлургиялӧн медводдза победа йылысь, коді уна вояс чӧж эз справляйтчы сы вылӧ пуктӧм могъясӧн.
Ми воим Сӧветскӧй Союз став помъяссянь — Лунвывсянь, Сибирсянь да Уралсянь, пӧрысьяс и томъяс, коммунистъяс и беспартийнӧйяс, рабочӧйяс и инженеръяс, хозяйственникъяс — найӧ, кодъяс пӧшти став кадсӧ йитчӧмаӧсь тяжелӧй промышленностькӧд, участвуйтісны сійӧ развитие став этапъясас да вайӧдісны сійӧс, медбӧрын, 10 миллион тонна чугун сывдӧмӧдз, мирын мӧд места завоюйтӧмӧдз.
Миян пиын вӧліны йӧз, кодъяс важӧн кӧрталӧмаӧсь ассьыныс олӧмсӧ коммунистическӧй партиякӧд; вӧліны йӧз, кодъяс участвуйтісны СССР стрӧитӧм кузя уджын да эскисны тайӧ удж успехӧ; вӧліны и не эскысьяс первойсӧ сійӧ успехъяс позянлунас, кодъясӧс ми шедӧдім.
Металлург ёртъяс вӧчисны меным зэв ыджыд честь, Сталин ёртӧс чолӧмавны да миян победаяс йылысь рапортуйтны поручитӧмӧн.
Ми виччысим Сталин ёртӧс ВКП(б) ЦК заседаниеяс залын.
Пырисны Сталин, Молотов, Орджоникидзе ёртъяс.
Кузь да бурнӧй аплодисментъяс бӧрын ставыс чӧвлӧнис.
Волнуйтчӧмӧн ме заводиті висьтавны.
Меным окота вӧлі унатор висьтавны миян завоеваниеяс йылысь да миян чувствованиеяс йылысь.
Менам речь вӧлі примернӧ татшӧмкодь:
«Сталин ёрт, лэдзӧй миянлы, чёрнӧй металлургияса работникъяслы, чолӧмавны тіянӧс ыджыд политическӧй победаӧн — 1934 воын чугун сывдӧм 30 миллион тоннаӧдз вайӧдӧм йылысь правительстволысь решениесӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн.
Тіянлы, гашкӧ, вермас кажитчыны страннӧйӧн, мый ме, беспартийнӧй инженер, тайӧ победасӧ шуа партиялӧн ыджыд политическӧй победаӧн.
Лэдзӧй пояснитны тіянлы.
Тіян веськӧдлӧм улын лӧсьӧдӧма выль промышленность, важ заводъяссӧ реконструируйтӧма медся выль техника подув вылын, код йылысь ми — важ инженеръяс — вермим сӧмын мечтайтны; чужисны да быдмисны быдса промышленнӧй районъяс, чужисны ӧдйӧ, обстановкаын да ӧдъясын, кутшӧмъяс некор некӧні мӧдысь эз вӧвлыны.
Ті, Сталин ёрт, Уралын да Сибирын мӧд угольно-металлургическӧй база лӧсьӧдӧмлӧн, кузнецкӧй изшомъяс уральскӧй рудакӧд ӧтлаалӧмлӧн инициатор, — пример, кутшӧм мӧд эз вӧвлы промышленность историяын ни срокъясын, ни обстановкаын, а главнӧйыс — тайӧ творение методъясын да приёмъяс ын.
Революционнӧй заводитчӧмсяньыс помӧдзыс!
Революция техникаын.
Дзор Ураллӧн приёмъяс пыдди да Лунвывлӧн сідз шусян ӧнія кадся техника пыдди, мый коли миянлы наследиеӧ, партия пыртіс современнӧй американскӧй техника, код йылысь ми важ кадӧ эгӧ вермӧй весиг мечтайтнысӧ не сӧмын дзоньнас, но весиг частностьясас.
Постепеновщина, капиталистическӧй индустриялӧн приём, вӧлі шыбытӧма.
Сӧветскӧй строй обеспечитіс гигантскӧй чеччыштӧмлысь успех.
Революция рабочӧйяс квалификацияын.
Примитивнӧй, медся прӧстӧй допотопнӧй орудиеяс пыдди йӧз сувтісны медся выль станокъяс да машинаяс сайӧ.
Революция удж методъясын.
Выдвинитӧма социалистическӧй ордйысьӧм да ударничество, кодъяс вӧчисны трудсӧ честь, доблесть да геройство делӧӧн.
Революция миян, важ специалистъяс сьӧлӧмъясын.
Фактъяслӧн сокрушающӧй выныс, — кор ми асланым синъясӧн аддзим металлургиялысь да машиностроениелысь гигантъяс, — пӧртіс миянӧс тайӧ великӧй уджыслӧн энтузиастъясӧ.
Ми огӧ сӧмын кутӧй позицияяснымӧс, миян эм чорыд уверенность успешнӧя олӧмӧ пӧртны сійӧ выль могъяссӧ, кодъяс лоӧны поручитӧмаӧсь партияӧн.
Странаӧс техническӧй средствоясӧн колоссальнӧя озырмӧдӧм кындзи, сылысь техническӧй капиталъяссӧ вывті ёна содтӧм кындзи, оз позь вунӧдны сы йылысь, мый такӧд орччӧн лӧсьӧдӧма том инженеръяслысь да техникъяслысь кадръяс, кодъяс достойнӧйӧсь веськӧдлыны промышленностьӧн.
Ставыс тайӧ вермис лоны вӧчӧма сӧмын Сталин ёрт да коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын.
Со мый вӧсна тайӧ победасӧ ме шуи ыджыд политическӧй победаӧн... »
Менам речь вылӧ, кодӧс ме висьталі бура ёна волнуйтчӧмӧн, воча ме медводдзаысь кылі Сталин ёртӧс.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв гора, но ставыслы бура кылана.
— Ті абу правӧсь, Бардин ёрт.
Партия эз вермы ӧтнас нуӧдны уджсӧ, код йылысь ті сёрнитінныд.
Партиякӧд ӧтлаын тайӧ уджас участвуйтісны и беспартийнӧй и важ специалистъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи ті.
Партия ӧтнас эз вермы эськӧ вӧчны революциятӧ Октябрын 1917 воӧ.
Революцияын участвуйтіс сӧмын сё комын сюрс партияса член.
Мыйын партиялӧн заслугаыс?
Партия кужис организуйтны, кужис заставитны уджавны ставсӧ да кужис сетны правильнӧй индӧдъяс уджас.
Ті кӧ помнитанныд чугун производство йылысь аслас кадӧ мунысь дискуссия, то ті, кӧнкӧ, тӧданныд, мый вӧліны кык крайньӧй видзӧдлас: ӧтиыс сулаліс сы вӧсна, мый некыдз оз вермы лоны дас миллион тонна чугунысь унджык, да мӧдыс — колӧ шедӧдны первой пятилетиеас дас сизим миллион тонна чугун.
Партия кужис артыштны да веськӧдны колана ногӧн уджсӧ определённӧй, ӧнія кадӧ шедӧдны позяна уровеньӧдз: дас миллион тоннаӧдз.
Сы могысь медым шедӧдны промышленностьлысь татшӧм уровеньсӧ, колӧ вӧлі лӧсьӧдны да судзӧдны, машинаяс кындзи, колана йӧзысь кадръяс, кодъяс эськӧ вермисны уджавны тайӧ машинаяс вылас.
Ті тӧданныд, кутшӧм вӧлі положениеыс миян автотракторнӧй промышленностьын.
Миян войдӧр эз вӧвны тракторъяс, эз вӧв и авиационнӧй промышленность.
Ӧні миян эм ӧтиыс и мӧдыс.
Колӧ вӧлі бӧрйыны: либӧ войдӧр велӧдны йӧзӧс вӧдитчыны тайӧ машинаяснас да сэсся вӧлисти заводитны вӧчны массӧвӧй масштабын машинаяссӧ, либӧ сразу массӧвӧй масштабын вӧчавны машинаяс, медым машинаяссӧ эксплоатируйтӧм мунігас сюрсъяс да дас сюрсъяс йӧз велӧдчисны машинаясӧн вӧдитчӧмӧ.
Первой туйыс — вывті кузь туй.
Мӧд туйыс — дженьыдджык да выигрывайтӧ кадсӧ кадръяс быдтан делӧын, кӧть и корӧ известнӧй жертваяс.
Ми сувтім мӧд туй вылас.
И ми эгӧ ӧшыбитчӧй, сы вӧсна мый тайӧ туй кузяыс мунӧмӧн, ми кужим лӧсьӧдны дженьыд срокӧн ыджыд кадръяс и трактористъяслысь и авиаторъяслысь.
Ми выиграйтім татшӧм ногӧн медся ыджыдторсӧ — кад — уналыда кадръяс лӧсьӧдан делӧын.
Кадръяс быдтӧм — ыджыд делӧ, ёртъяс.
Кыдзи ті быдтанныд доменщикъяслысь, сталеваръяслысь, прокатчикъяслысь кадръяс — сійӧ зэв интереснӧй вопрос.
Сы вӧсна меным окота вӧлі эськӧ кывны ёртъяссянь водзын лоан выступлениеясын чёрнӧй металлургияса кадръяслӧн состояние йылысь, квалифицированнӧй рабочӧйясӧс да специалистъясӧс гӧтӧвитӧм йылысь.
Сэсся ещӧ ӧти вопрос.
Кӧть ме абу металлург, но ме тӧда, мый став странаясас стальлӧн производство процент кызь вит вылӧ кымын мунӧ водзынджык чугун производство серти.
Миян жӧ мӧдарӧ: сталь кольччӧ чугунысь.
Меным окота вӧлі кывны ёртъяссянь, мый позьӧ вӧчны торйӧн быд завод вылын да дзоньнас чёрнӧй металлургияын, медым бырӧдны тайӧ диспропорциясӧ.
Ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ диспропорциясӧ позьӧ бырӧдны выль мартеновскӧй пачьяс стрӧитӧмӧн, кодъяс миян вӧчсьӧны да кутасны вӧчсьыны водзӧ.
Но диспропорциясӧ, тыдалӧ, позьӧ бырӧдны сідзжӧ мартеновскӧй пачьяслысь производительнӧй способностьсӧ ыдждӧдӧмӧн, мый тыдалӧ металлургическӧй заводъяс удж йылысь тіян жӧ даннӧйясысь.
Ӧти заводъяс уджалӧны бура, мукӧдъяс омӧля.
Мыйын помкаыс?
Мыйла оз позь став заводъясыслы уджавны бура да мый сылы торкӧ?
Меным окота вӧлі пӧлучитны вочакыв и тайӧ вопрос вылас.
Заводитчисны ёртъяслӧн выступлениеяс.
Сталин ёрт унаысь сеталіс наводящӧй вопросъяс, корис разъяснениеяс.
Совещание муніс сизим час...
Сёрӧн войнас ми петім Кремльысь особӧй настроениеӧн, кутшӧм овлывлӧ, кӧнкӧ, зэв шоча сэтшӧм уна йӧзлӧн да, меным кажитчӧ, дзик ӧти нога ставыслӧн.
Ми аддзылім власть, народнӧй власть, кутшӧмӧн сійӧ должен лоны.
Властьлӧн колӧ лоны гырысь горизонтъяс, сылӧн колӧ лоны дальнозоркость.
Тайӧ беседаыс, да и не сійӧ сӧмын, а быдлунся делӧяс да фактъяс, кодъясӧс ми аддзылім да аддзам, петкӧдлӧны, мый миян властьлӧн эм горизонтыс да тайӧ горизонтыс паськыд.
Академик Бардин
{И. Гудов (комиӧдіс Kodko) @ Кремльын Сталинкӧд @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 58-61.}
КРЕМЛЬЫН СТАЛИНКӦД
(«Вояс да минутаяс» книгаысь)
Луннас менӧ корисны партиялӧн Московскӧй комитетӧ, Хрущев ёрт ордӧ.
Но тыдовтчис, мый сійӧ менӧ виччысьӧ Центральнӧй комитетын.
Ме кайи лифт вылын да предъявиті пропуск.
Друг ме аддзи, мый коридор кузя паныд локтӧ Серго кузь шинеля, а сыкӧд орччӧн Ворошилов.
— А, Гудов ёрт, чолӧм!
Ме падмышті.
Эг чайт ме, мый Орджоникидзе запомнитас менӧ.
Орджоникидзе да Ворошилов здоровайтчисны мекӧд, да Климентий Ефремович видзӧдліс ме вылӧ бур любопытствоӧн.
Менӧ нуӧдісны заседаниеяс залӧ.
Ме видзӧдлі гӧгӧр, Сталин ёртӧс синъясӧн корсьӧмӧн, но сійӧ эз на вӧв.
Стенъяс пӧлӧн джуджыд подставкаяс вылын сулалісны зеркальнӧй прожекторъяс.
На дінын ноксисны йӧз.
Лӧсьӧдчисны киносъёмка кежлӧ.
Ме казялі, кытчӧ веськӧдӧны прожекторъяслысь светсӧ, а кымынкӧ минута мысти аддзи, мый юпитеръяс югыдӧн тырӧм ӧдзӧс воссис да пырисны Молотов, Каганович, а на бӧрысь — Сталин.
Медводдзаысь ме аддзи Сталинӧс.
Радушиеӧн да сайӧдтӧм интересӧн видзӧдіс сійӧ миян чужӧмъясӧ, а ми аплодируйтім, горзім, лӧньлім да бара аплодируйтім, сійӧс чолӧмалӧмӧн.
Ме почувствуйті, мый тайӧ луныс — медся тӧдчана лун менам олӧмын.
Ме радлӧмӧн думышті, мый вӧча, тыдалӧ, ог омӧль делӧ, сійӧ кӧ менӧ вайӧдіс Сталинкӧд ӧти залӧ.
Заводитчис промышленностьса да транспортса стахановецъяслӧн Первой ставсоюзса слёт.
Заседание помас ме казялі, мый Сталин ёрт, Серго дінӧ копыртчыштӧмӧн, мыйкӧ сылы шуис, да Орджоникидзе объявитіс:
— Та вылын совещаниенымӧс тупкам, вуджам Кремльӧ, Андреевскӧй залӧ.
Ми воим Кремльӧ.
Ме вӧлі Кремльын медводдзаысь да сувталі быд воськолын: видзӧді картинаяс, любопытнӧй киӧн видлалі стенъяссьыс лепкасӧ, перилӧяс, отделкасӧ.
Выступайтісны Стаханов, Бусыгин, Кривонос.
Меным кажитчис, мый тайӧ выступайтӧны менам важ ёртъяс, кодъяскӧд ме юкси аслам мӧвпъясӧн.
Зэв правильнӧя, буретш сійӧс, мый колӧ висьтавны, висьталісны найӧ, быттьӧ ми водзвыв накӧд сёрнитчим.
Тыдалӧ, воӧма кадыс став народлы босьтчыны удж бердӧ выль ногӧн, вежӧрӧн!
Бӧрынас, слёт помас, выступайтіс Сталин.
И ми кылім кывъяс, кодъяс тайӧ лунсяньыс лоины народнӧй пословицаӧн: «Овны лои бурджык, ёртъяс.
Овны лои гажаджык, — шуис Сталин.
— А кор гажаа овсьӧ, уджыд ӧдйӧ мунӧ...».
Ставыс, мый ме передумайті, ставыс, мый ме вӧчи, югдіс друг яръюгыдӧн, лои выпуклӧйӧн, яснӧйӧн.
Меным кажитчис, мый и ме ачым быдми юр судта тайӧ речь бӧрас.
Меным окота лои вӧчны мыйкӧ збыль ыджыдӧс.
Меным окота лои вочавидзны Иосиф Виссарионович речь вылӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм достижениеӧн.
И ме сеті кыв выработайтны ӧти сменаӧн нормалысь сюрс процент, запорнӧй крышка вӧчӧм вылын.
Меным уси шуд ещӧ кымыныськӧ паныдасьлыны Сталин ёрткӧд.
Ӧти приём вылын Кремльын Молотов ёрт виччысьтӧг лэптіс тост ме вӧсна, менам достижениеяс вӧсна.
Первой меным кажитчис, мый ме эг велав.
Но ставӧн бергӧдчисны мелань.
Ме сэтшӧма растеряйтчи, мый эг тӧд, кыдзи меным лоны, мый вӧчны.
Ме дінӧ локтіс Булганин.
— Мун Сталин дінӧ.
Ме муні.
Иосиф Виссарионович гажаа чокнитчис мекӧд.
— Выль успехъяс вӧсна! — шуис сійӧ.
Верми-ӧ ме та бӧрын не аддзыны асын выль вынъяс?
Верми-ӧ ме ланьтӧдчыны шедӧдӧм вылас, аддзӧм вылас, признайтӧмтор вылас нин?
Да дерт жӧ эг!
Сійӧ, мый вӧлі вӧчӧма нин, кажитчис меным сӧмын веркӧссьыс прӧстӧй сюрӧмторъясӧн.
А колӧ вӧлі видзӧдлыны технологиялӧн самӧй пытшкӧсас.
* * *
Выборъяслы паныд лунӧ, декабрь 11 лунӧ, Никита Сергеевич Хрущев пригласитіс менӧ мунны собрание вылӧ Большой театрӧ.
И тані ме бара кылі Сталин ёртӧс.
Сійӧ висьталіс ассьыс ӧні ставыслы тӧдса речь депутатлӧн — народ слугалӧн — обязанностьяс йылысь.
Ме локті гортӧ, став кывлӧмторйӧн взволнованнӧй.
Ме думайті сы йылысь, мый менӧ кӧ аски бӧръясны, то олӧмӧс ог жалит, но народлысь довериесӧ оправдайта, кута уджавны сідзи, медым Сталин и тані меным шуис: «Молодец!»
Декабрь 12 лунӧ ме чеччи квайт час асылын да муні участокӧ.
Гӧлӧсуйті ме сійӧ жӧ округын, кӧні баллотируйтчи ачым.
Мый меным вӧлі вӧчны?
Не киритны жӧ ачымӧс бюллетеньын!
Гортын меным эз пукавсьы.
Кыскис тӧдмавны гӧлӧсуйтӧмлысь результатъяссӧ.
Ме тӧді, мый ветымын кӧкъямысӧд бӧрйысян участокын, коді вӧлі Кремльын, долженӧсь вӧлі гӧлӧсуйтны Сталин, Молотов, Ворошилов ёртъяс.
Ме эг вермы кутчысьны да звӧниті участокӧ:
— Но, кыдзи?
Сталин гӧлӧсуйтіс ме вӧсна?
Спокойнӧй гӧлӧс вочавидзис меным:
— Гудов ёрт, голосование гуся.
Но тайӧ гусяторсӧ регыд меным выдайтіс Вячеслав Михайлович Молотов.
Экономсоветлӧн ӧти заседание вылын, кӧні вӧліны Лазарь Моисеевич Каганович, Ворошилов, Микоян, Хрущев да Булганин, председательствуйтысь Молотов ёрт, менӧ аддзӧмӧн, гажаа горӧдіс:
— Ага, со и миян депутат!
Эх, кыдзи ми тэ вӧсна гӧлӧсуйтім!
Ӧні колӧ вӧлі выполняйтны медводдза депутатскӧй кӧсйысьӧм, избирательяслысь медводдза наказ — вевттьыны став существуйтысь рекордъяс да тыртны норма квайт да джын сюрс вылӧ.
И. Гудов
{А. Стаханов (комиӧдіс Kodko) @ Татшӧмӧн ме сійӧс представляйта @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 62-78.}
ТАТШӦМӦН МЕ СІЙӦС ПРЕДСТАВЛЯЙТА
Меным пыр кажитчыліс, мый ме тӧдса Сталин ёрткӧд.
Тайӧ вӧлі и сійӧ кадӧ, кор ме не толькӧ ни ӧтчыд эг аддзыв Сталин ёртӧс, но весиг эг лысьтлыв думыштлыны, мый меным усьӧ шуд беседуйтны великӧй вождькӧд.
Ӧд Сталин ёрт ӧтнас, а ми миллионъяс...
Сталинлӧн образыс важӧн пырис менам паметьӧ да менам сьӧлӧмӧ кыдзи рӧднӧй да матыса мортлӧн образ.
Ме, кыдзи и менам ёртъяс шахтёръяс, кывзысьлі Сталин ёртлӧн быд кывйӧ.
Газетаясын печатайтӧм быд речь сылысь унапӧв лыддьывлім, сідз мый ӧткымын фразаяссӧ веськыда велӧдлім.
Краснӧй армияса академикъяс выпуск вылын Сталин ёртлӧн речыс, кӧні висьтавсис сы йылысь, мый техникаӧн овладейтысь йӧз вермасны вӧчны чудесаяс, вӧлі висьталӧма 1935 вося майын.
Уна вӧлі миян та кузя сёрнитӧма да думайтӧма.
Быдӧнлӧн мӧвпъясын вӧлі кӧсйӧм петкӧдлыны, мый вылӧ способнӧйӧсь сӧветскӧй йӧз, кодъяс овладейтӧмаӧсь техникаӧн.
Тадзи чужис и менам рекордӧй 1935 вося август 31 лунлы паныд войӧ.
А регыд ме ачым аддзи да кылі Сталин ёртӧс.
Лои тайӧ сідзи.
1935 вося ноябрь заводитчигӧн ме вои Москваӧ.
Менӧ пригласитісны Великӧй Октябрьскӧй революциялысь XVIII годовщина празднуйтӧм вылӧ.
Воисны уна гӧстьяс страналӧн став пельӧсъяссянь.
Тані ме аддзыси ёртъяскӧд, кодъясӧс вӧлі тӧда газетаяс серти, да тӧдмаси Александр Бусыгинкӧд, Дуся Виноградовакӧд, Маруся Виноградовакӧд, Николай Сметанинкӧд да уджлӧн мукӧд геройяскӧд.
Ставным ми, дерт, нетерпениеӧн виччысим ноябрь 7 лун, кор лоам Краснӧй площадь вылын да сэні наверняка аддзам Сталин ёртӧс.
Ноябрь 6 лунӧ ми паныдасим москвичьяскӧд.
Миянӧс пригласитіс ас ордас московскӧй большевикъяслӧн руководитель — Никита Сергеевич Хрущев, миян земляк, вӧвлӧм донецкӧй шахтёр.
А рытнас ми вӧлім Большой театрын московскӧй организацияяслӧн торжественнӧй заседание вылын, кодӧс вӧлі сиӧма Октябрьскӧй революциялӧн годовщиналы.
И сэні ме медводдзаысь аслам нэмын аддзи рӧднӧй Сталин ёртӧс да сылысь соратникъяссӧ, аддзи лунӧн водзджык арталӧм серти.
Большой театрын меным ставыс ёна кажитчис, привлекайтіс сылӧн мичлуныс.
Но театрсӧ ме торъя эг видзӧд, сы вӧсна мый синмӧс эг вештыв Сталин ёрт вылысь.
Меным окота вӧлі лоны матынджык сы дінын, чабыртлыны кисӧ да сёрнитыштны.
Ме видзӧді Сталин ёртӧс, следиті сылӧн быд движение бӧрся.
Сталин вӧлі пасьтасьӧма аслас прӧстӧй руд тужуркаӧ.
Сійӧ сёрнитіс ёртъяскӧд президиумас да гажаа нюмъяліс.
И меным вӧлі гажа сы вылӧ видзӧдны.
Ноябрь 11 лунӧ став гӧстьяс вӧчисны экскурсия Кремльӧ.
Ми вӧлім унаӧнӧсь, да ми торйӧдчим куим группа вылӧ.
Ӧти группаын — миян донецкӧй делегация, мӧдын — ленинградскӧй ёртъяс Дуся да Маруся Виноградоваяскӧд, коймӧд группаын — Украинаса да Московскӧй областьса ударникъяс.
Кремль миянлы зэв ёна кажитчис.
Ми осмотритім Оружейнӧй палата, собор, царь-пушка, царь-колокол да кремлевскӧй площадьяс.
Кор ми воим бӧр гостиницаӧ, ме тӧді, мый экскурсия дырйи украинскӧй да московскӧй стахановецъяс паныдасьӧмаӧсь Сталин да Орджоникидзе ёртъяскӧд.
Ме зэв ёна жалиті, мый ме эг вӧв сійӧ экскурсантъяс пӧвсас.
Кор ме кывзі ёртъяслысь висьталӧмсӧ, кодъяс беседуйтӧмаӧсь Сталин ёрткӧд, ме завидуйті налы, но ӧні ме эг нин вошты надея, мый коркӧ и меным шуд усьӧ.
Мӧд лунас ми чукӧртчим мунны Москваысь.
Киясын миян вӧліны нин билетъяс.
Виччысьтӧг звӧнитӧны гостиницаӧ, медым ми билетъяссӧ бергӧдім, Москваысь эгӧ мунӧй, сы вӧсна мый миянӧс приглашайтӧ ас дінас нарком Орджоникидзе ёрт.
Серго ордын ми вӧлім кымынкӧ час.
Сійӧ зэв бура миянкӧд беседуйтіс, став йывсьыс юасис, а ми сылы ставсӧ висьталім.
Серго шуис стахановецъясӧс сӧветскӧй багатыръясӧн.
Кор помасис беседаыс, Орджоникидзе ёрт висьталіс, мый ми ещӧ встретитчам Сталин ёрткӧд, коді ёна интересуйтчӧ стахановскӧй движениеӧн.
Сійӧ кӧсйӧ миянӧс аддзывны, кывзыштны.
Кор Серго висьталіс Сталин ёрт йылысь, менам ёнджыка кутіс тіпкыны сьӧлӧмӧй.
И вот тайӧ луныс воис — ноябрь 14 лун.
Мунам партия Центральнӧй комитетӧ.
Машинаясын лӧнь — ставныс мыйкӧ йылысь думайтӧны.
А думайтӧны, кӧнкӧ, ӧтитор йылысь: кутшӧм Сталин, мый сійӧ юалас, мый висьталас.
Воим.
Пырим залӧ, ӧдйӧ пуксялім.
Быдӧн зілис займитны местасӧ президиум пызан дінӧ матӧджык, сы вӧсна мый тӧдіс, коді лоӧ тайӧ пызан саяс.
И вот локтӧны Сталин, Молотов, Каганович, Орджоникидзе, Ворошилов, Калинин, Андреев, Микоян, Жданов, Хрущев ёртъяс.
Локтӧны да копрасьӧны, здоровайтчӧны.
Залын лои мыйкӧ невероятнӧй.
Ми ставным чеччышталім местаяс вылысь да став вынӧн кутім аплодируйтны.
Ме видзӧда Сталин ёрт вылӧ, а сійӧ сулалӧ весёлӧй, нюмъялӧ миянлы, аплодируйтӧ да лэптӧ веськыд кисӧ, миянӧс чолӧмалӧмӧн.
Ми дыр эгӧ вермӧй успокоитчыны — век чолӧмалім Сталин ёртӧс да сылысь соратникъяссӧ.
Серго Орджоникидзе восьтіс собрание — тайӧ вӧлі стахановецъяс Первой ставсоюзса совещаниелӧн заводитчӧм.
Кор Серго аслас речын шуис Сталин ёртлысь нимсӧ, ми кутім бурнӧя аплодируйтны.
Сталин ёрт видзӧдліс миян вылӧ, кыдзи аслас рӧднӧйяс вылӧ, а ми видзӧдім Сталин ёрт вылӧ, сылӧн приятнӧй чужӧм вылӧ, сійӧ ловъя, неуна куньтыртыштӧм синъясӧ.
Ме казялі Сталин ёртлысь дзормыштӧмсӧ да думышті: ӧд сылы 56 арӧс нин, сійӧ сэтшӧм уна перенеситіс аслас олӧмас — и тюрьмаяс, и ссылкаяс, и лишениеяс.
Но, думайті ме, Сталин ёрт, навернӧ, шуда, мый аддзӧ большевикъяс тышлысь результатъяссӧ, аслас уджлысь результатъяссӧ.
Ӧд и ме и мекӧд орччӧн пукалысь ёртъяс — Сталин ёртлӧн воспитанникъяс.
«Тайӧ тэ да партия, кодӧн тэ веськӧдлан, вӧчисны миянысь йӧзӧс», окота вӧлі сылы шуны.
Ме тӧді, мый меным лоӧ выступайтны, мыйсюрӧ пасйышталі блокнотӧ да волнуйтчи.
Кор Серго ёрт помаліс ассьыс речсӧ, сійӧ пыр жӧ сетіс меным кыв.
Меным кутісны аплодируйтны.
Ме волнуйтчӧмӧн сэккості видзӧдлі аслам заметкаяс вылӧ, видзӧдлі ас гӧгӧрсаяс вылӧ да успокоитчи.
Сталин ёрт бергӧдчис меланьӧ.
Сылысь бать нога видзӧдлӧмсӧ аддзӧмӧн, ме почувствуйті ачымӧс свободнӧя, быттьӧ ас ордын шахтаын, ас йӧз пӧвсын, да висьталі сылы, кыдзи вӧлі делӧыс, кыдзи шедӧді рекорд, да висьталі Сталин ёртлы благодарность, кодлы ми обязанӧсь выль, шуда олӧмӧн.
Ме висьталі, а Сталин ёрт менӧ внимательнӧя кывзіс.
Ме зіли сёрнитны кыдз позьӧ дженьыдджыка, меным кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд босьтны уна кад.
Сталин ёртлӧн зэв уна делӧ, и сылы колӧ висьтавны главнӧйсӧ да дженьыдджыка.
Ме вӧлі гордӧй ачымӧн.
Тӧрытъя пемыд батрак да пастук висьтавліс ассьыс мнениеяссӧ народлӧн руководительяслы.
И сэн жӧ ме думайті: ӧд и найӧ петісны народ пытшкысь.
Да, сӧмын миян странаын вермасны лоны татшӧм встречаяс, татшӧм задушевнӧй беседаяс вождьяс да рядӧвӧй рабочӧйяс костын, кодъяс висьталӧны налы трудӧвӧй фронт вылын асланыс подвигъяс йылысь!
Ме бӧрын выступайтіс железнодорожнӧй машинист Петр Кривонос, а сэсся кузнеч Бусыгин.
Сійӧ висьталіс валъяс дорӧм кузя аслас рекордъяс йылысь.
Сталин ёрт, коді зэв внимательнӧя кывзіс ставлысь, юаліс сійӧс:
— Валъясыслӧн качествоыс оз торксьы ӧдйӧ уджалӧмсьыс?
— Мӧдарӧ, — вочавидзис Бусыгин, — этшаджык бракыс лоӧ дай качествоыс бурджык.
Водзджык ме вӧчлі нёльсё ветымын штука, а бракыс — кызь штука.
Ӧні ме сета сюрс сё штука, а бракыс — кык штука.
Сэсся выступитіс Дуся Виноградова.
Пызан вылӧ гырддзавыв лэччысьӧмӧн, сійӧ заводитіс ассьыс висьталӧмсӧ вылын производительность да вылын заработкаяс йылысь.
Войдӧр кӧ сійӧ заработайтліс кыксё — кыксё сизимдас шайт тӧлысь, то сё нелямын нёль станок вылын уджалігӧн сылӧн заработкаыс кайис квайтсё шайтӧдз.
Сійӧ видзӧдліс Сталин ёрт вылӧ да шуис:
— Видзӧдлӧй, кыдзи ме кыпӧді ассьым удждонӧс!
А Сталин ёрт сылы вочавидзӧ:
— Зэв бур.
Сэсся выступитіс Мирон Дюканов.
Сы костын да Сталин да Орджоникидзе костын пансис зэв интереснӧй сёрни.
Орджоникидзе ёрт юаліс Дюкановлысь:
— Кымын забойщик тіян вӧлі стахановскӧй движениеӧдз да кымын забойщик ӧні?
Дюканов вочавидзис, мый стахановскӧй движениеӧдз вӧлі кызь куим забойщик, а ӧні даскык.
Войдӧр ми асьным кералім да асьным крепитім, а ӧні уджсӧ юким.
Сталин ёрт та вылӧ обратитіс внимание да шуис:
— Таын успехыслӧн сутьыс.
И Орджоникидзе ёрт подтвердитіс:
— Тайӧ главнӧйыс.
Выступайтӧ Донбасслӧн багатыр Никита Изотов.
Сы бӧрын кыв сетсьӧ Ивановскӧй областьын «Большевик» нима Родниковскӧй комбинатса известнӧй ткачихалы Тася Одинцовалы, коді ордйысис Виноградоваяскӧд.
Орджоникидзе сідзи и объявитіс:
— Кыв сетсьӧ Одинцова ёртлы, Виноградоваяслӧн соперницалы.
— Видзӧдлам, кодлӧн босьтас! — шуис Сталин ёрт.
Одинцова висьталіс аслас речын, Сталин ёрт дінӧ обращайтчӧмӧн:
— Заверяйта тіянӧс, ёртъяс, мый Дуся Виноградовакӧд ордйысигӧн ме надейтча, мый план перевыполнита да коля сійӧс ас бӧрӧ.
А Виноградова сійӧс сэки юаліс:
— Тэ кымын вылӧ вуджан?
Одинцова шуӧ:
— Сё ветымын квайт станок вылӧ.
А Виноградова местасяньыс горзӧ:
— А ми кыксё кӧкъямыс вылӧ.
Сталин ёрт сулаліс стен дорас да, трубка куритіг, наблюдайтіс тайӧ сценасӧ.
Медся том делегатӧн стахановецъяслӧн Первой ставсоюзса совещание вылын вӧлі Куйбышев карысь токарь — Коля Курьянов.
Серго объявитіс:
— Кыв сетсьӧ старейшӧй токарь Курьяновлы...
Ставыс видзӧдлісны: збыльысь думыштісны, мый ӧні трибуна вылӧ каяс старик, а кайис дас сизим арӧса детинка, гӧгрӧс чужӧма, скобка улӧ шырсьӧм.
Сталин ёрт чеччис аслас местаысь, ӧшӧдчис пызан вомӧныс да видзӧдліс Курьянов вылӧ.
Серго юаліс, уна-ӧ сійӧ зарабатывайтӧ.
— Бусыгинецӧн лотӧдз — квайт шайт лун, а ӧні кызь вит шайт, — вочавидзис Курьянов.
Сталин ёрт серӧктіс, гажаа видзӧдліс Курьянов вылӧ да дыр сылы аплодируйтіс.
Замечательнӧй речьясӧн выступайтісны Молотов, Ворошилов, Орджоникидзе, Лазарь Моисеевич Каганович, Микоян, Жданов, Хрущев ёртъяс.
Ставсӧ он висьтав.
Ставным ми мечтайтім сы йылысь, медым кывзыштны Сталин ёртӧс.
Но совещаниеыс матысмис помланьыс, да ми ёна беспокоитчим: друг Сталин ёрт оз выступит?
А ноябрь 17 лунӧ рытнас Орджоникидзе сетӧ кыв московскӧй электростанцияын цехса начальниклы Скатерщиковлы да сэн жӧ висьталӧ, мый сы бӧрын кутас выступайтны Сталин ёрт.
Мый сэні вӧчсис!
Миян радлунлы эз вӧв помыс.
Збыль кӧ висьтавны, Скатерщиковӧс ми омӧля нин кывзім, сы вӧсна мый ставӧн нетерпениеӧн виччысим регыдджык кывзыны Сталинӧс.
И вот помалӧ ассьыс речсӧ Скатерщиков, и Серго объявляйтӧ:
— Кыв сетсьӧ Сталин ёртлы.
Быттьӧ гым гымыштіс.
Куим сюрс саяс морт, кодъяс вӧліны Кремлёвскӧй залын, чеччисны местасьыс.
Кузь минутаяс ми аплодируйтім да чолӧмалім вождьнымӧс.
Сталин ёрт чеччис да мӧдӧдчис трибуналань.
Ми сулалім да горзім:
— Мед олас Сталин ёрт!
А Сталин ёрт сулаліс трибуна вылын спокойнӧй, нюмъялысь да видзӧдіс миян вылӧ бать да учитель синъясӧн.
Зал став помъяссяньыс кылісны сійӧс чолӧмалана кывъяс.
Сталин ёрт лэптіс кисӧ, лӧньӧм корӧмӧн.
Сійӧ кымыныськӧ пондыліс миянӧс успокоитны, корис пуксявны.
Но нинӧм эз отсав.
Быдӧнлӧн сьӧлӧмас сэтшӧм уна чукӧрмӧма прекраснӧй чувствояс Сталин ёрт дінӧ, мый быдӧн кӧсйис сійӧ чувствояссӧ выразитны.
Сталин ёрт кытшовтіс синъяснас став залсӧ, а залыс пуис.
Ставыслӧн морӧссьыс кыдзкӧ ӧтпырйӧ петіс песня да ми заводитім сьывны «Интернационал».
Сэсся бара мӧдіс овация.
Сталин ёрт бергӧдчис президиумлань — тыдалӧ, лӧсьӧдны порядок требуйтӧмӧн.
Серго петкӧдліс зал вылас.
Сталин ёрт кыскис часісӧ да петкӧдліс миянлы.
Но ми эгӧ признавайтӧй кадсӧ.
Дыр звӧнитіс Орджоникидзе ёрт, кытчӧдз ставыс эз ланьтны.
Зато, кор Сталин ёрт заводитіс висьтавны, вӧлі чӧвлӧнь, сы вӧсна мый быдӧн кӧсйис ставсӧ кывны да не кольны ни ӧти кыв.
Сталин ёрт висьталіс прӧстӧя да гӧгӧрвоана, да сылӧн кывъясыс пыдӧ пырисны сознаниеӧ.
Сталин ёрт не ӧтчыд казьтыштліс менсьым овӧс, Бусыгинлысь да мукӧд ёртъяслысь овъяссӧ.
Кутшӧма ме волнуйтчи, кор сійӧ сёрнитіс миян йылысь!
Да позьӧ ӧмӧй вӧлі не волнуйтчыны, кор сійӧ висьталіс, мый ми шыбытім искра, кытысь ӧзйис би!
И ме думышті сэки: «Стаханов, сійӧ, мый тэ вӧчин, — сійӧ сӧмын заводитчӧм.
Тэ должен вӧчны ещӧ унджык...»
Молотов ёрт аслас речас висьталіс, кутшӧм мукаяс лои вуджны архангельскӧй лесопильщик Мусинскийлы — вӧр промышленностьын первой стахановецлы.
Мусинский гусьӧн хозяйственникъясысь да контролёръясысь тыртіс выль вылі техническӧй нормаяс.
Сталин ёрт тӧдвылас уськӧдіс Мусинский йылысь да сэн жӧ шуис:
— Аслас Стахановлӧн судьбаыс эз вӧв бурджык, сы вӧсна мый сылы ковмыліс дорйысьны аслас водзӧ мунӧмын не сӧмын администрацияса ӧткымын членъясысь, но и ӧткымын рабочӧйясысь, кодъяс сералісны да травитӧны сійӧс «выльторъясысь».
Ме сӧмын чуйми, кытысь Сталин ёрт тӧдӧ миян уджлысь став подробностьяссӧ.
Ме мӧвпалі, кытысь Сталин ёрт тӧдӧ, мый менам шахтаӧн заведующӧй, Заплавский, выступитіс стахановскӧй движениелы паныд, мый первойсӧ ӧткымын несознательнӧй рабочӧйяс эз вӧвны доволенӧсь менам рекордъясӧн?
Меным зэв кажитчис, кыдзи Сталин ёрт миянӧс обрисуйтіс.
— Ті аддзылінныд тані Стахановӧс да Бусыгинӧс, — висьталіс сійӧ.
— Найӧ выступайтісны совещание вылас.
Тайӧ — прӧстӧй, скромнӧй йӧз, некутшӧм: претензияястӧг сы вылӧ, медым шедӧдны ставсоюзса масштаба фигураяслысь лавръяс.
Меным весиг кажитчӧ, мый найӧ неуна смутитчӧмаӧсь движениелӧн сійӧ размахнас, коді паськаліс миянын наӧн виччысьтӧг.
Ещӧ мед эськӧ не смущайтчыны!
Сталин ёрт висьталіс сэтшӧм яснӧя, мый ставыс вӧлі меным гӧгӧрвоана.
Ме ставсӧ запомниті да гижалі блокнотӧ, медым гортӧ бӧр воӧм бӧрын висьтавны подробнӧя аслам ёртъяслы.
Ассьыс речсӧ помалӧм водзвылын Сталин ёрт нюмъялӧмӧн шуис:
— Ми тані президиумас совещайтчим да решитім, мый лоӧ кыдзкӧ пасйыны власть руководительяслысь стахановскӧй движениеса руководительяскӧд совещаниесӧ.
И со ми воим татшӧм решениеӧ, мый морт сё-кыксё тіян пиысь ковмас представитны высшӧй наградаӧ.
Ті кӧ одобряйтанныд, ёртъяс, то ми тайӧ делӧсӧ нуӧдам, — помаліс Сталин ёрт ассьыс речсӧ.
Бара мыйкӧ особеннӧй вӧчсис Кремлёвскӧй залын.
Помтӧг кылісны чолӧмалӧмъяс Сталин ёртлы.
Ыджыд, особеннӧй кыпыдлунӧн ми сьылім «Интернационал», да миянкӧд тшӧтш сьылісны партиялӧн да правительстволӧн трибуна вылын сулалысь руководительяс.
Серго ёрт объявитіс совещание тупкӧмӧн.
Неокота вӧлі торйӧдчыны Сталин ёрткӧд, миян руководительяскӧд.
Друг кодкӧ заводитіс сьывны «<rus>Весёлые ребята</rus>»-ысь сьыланкыв.
Сійӧс подхватитіс Жданов ёрт.
Сійӧ запевайтіс, а Климент Ефремович Ворошилов, подмостки вылын сулалӧмӧн, дирижируйтіс.
Вӧлі гажа да долыд, но сэк жӧ жаль вӧлі, мый торйӧдчам.
* * *
Сталин ёрткӧд мӧд встреча менам лои 1936 вося февральын, кор менӧ корисны Москваӧ Ленин орден получитӧм могысь.
Февраль 5 лунӧ ЦИК Президиум заседание вылын ме паныдаси Иосиф Виссарионович Сталинкӧд, Молотов, Орджоникидзе да Ворошилов ёртъяскӧд.
Орденъяс получитӧм бӧрын ми фотографируйтчим Сталин ёрткӧд.
Сэсся ме локті сы дінӧ, крепыда чабыртлі кисӧ, благодариті, а сійӧ юаліс, кыдзи менам делӧяс, кыдзи уджала да ола.
Ме шуи, мый ставыс мунӧ бура.
А кымынкӧ тӧлысь мысти — ноябрын — ме бара вӧлі Москваын, Кремльын, кыдзи VIII Ставсоюзса Сӧветъяс Чрезвычайнӧй съездлӧн делегат.
Съезд воссьытӧдз ёна на водз муна Большой Кремлёвскӧй дворецӧ.
Сійӧ ӧдйӧ тырӧ делегатъясӧн.
Тані — миян странаса став помъяссьыс йӧз.
Рочьяс, украинецъяс, белоруссъяс, туркменъяс, узбекъяс, армяна, еврейяс, грузинъяс, казахъяс, татара — да лыддьӧдлан ӧмӧй ставсӧ!
Уна делегатъяс асланыс национальнӧй костюмъясын.
Сьылам сьыланкывъяс.
Ставным нетерпениеӧн виччысям съезд воссьӧм.
Но вот президиумӧ мунӧны Сталин, Молотов, Каганович, Калинин, Ворошилов, Орджоникидзе, Андреев ёртъяс.
Сьӧкыд висьтавны кывъясӧн сійӧс, мый муніс тайӧ минутаясӧ.
Нывбабаяс ӧвтчӧны чышъянъясӧн.
Став делегатъяс рӧднӧй кывъяс вылас чолӧмалӧны великӧй вождьӧс.
Михаил Иванович Калинин висьталӧ речь.
Сэсся ССР Союзса Конституциялӧн выль проект йылысь доклад вылӧ сійӧ сетӧ кыв Сталин ёртлы.
Ми ставным чеччам местаясысь.
Миян чувствоясным принадлежитӧны Сталин ёртлы.
Ме аддзылі, кыдзи уна делегатъяслӧн, менам соседъяслӧн, радлунысла петіс синваныс.
Ме Сталин ёртӧс аддзылі и кывлі, но волнуйтчи и волнуйтчи не этшаджык на дорысь, кодъяс сійӧс аддзисны да кылісны медводдзаысь.
Сталин ёрт висьталіс, кыдзи и стахановскӧй совещание вылын, прӧстӧя, увереннӧя да ставлы гӧгӧрвоана кыв вылын.
Кор сійӧ висьталіс, залын вӧлі чӧвлӧнь.
Ставсӧ, мый сійӧ висьталіс аслас докладас, ми испытайтім ас олӧмын.
Став сійӧ праваяснас, кодъясӧс сетӧ миянлы Конституция, ми пӧльзуйтчам, да ми тӧдам, мый тайӧ достижениеяссӧ ми шедӧдім Сталин ёрт веськӧдлӧм улын.
Сы вӧсна сэтшӧм пӧся встречайтіс сійӧс съезд.
Сталин ёрт висьталіс спокойнӧя.
А бӧръя помыс сійӧ лэптіс кыкнан кисӧ чабыртӧм кулакъясӧн да пӧся шуис:
— Коммунизмлысь выль победаяс завоюйтӧм могысь выль победа вылӧ!
Ми ыджыд энтузиазмӧн вочавидзим тайӧ кывъяс вылас.
Сы бӧрын, кор помасисны прениеяс, съезд шуис лӧсьӧдны редакционнӧй комиссия Конституциялысь окончательнӧй текстсӧ лӧсьӧдӧм могысь.
Редакционнӧй комиссияса членӧн съезд сідзжӧ бӧрйис и менӧ.
Декабрь 3 лунӧ комиссия чукӧртчис Кремльын.
Ме вӧлі вывті рад сылы, мый меным бара ковмас уджавны ӧтлаын Сталин ёрткӧд.
Сталин пуксис председатель местаӧ.
Комиссиялӧн заседаниеыс муніс прӧстӧя.
Быд статья лыддис Сталин ёрт.
Лыддяс да юалас: кутшӧмӧсь эмӧсь редакционнӧй комиссияса членъяслӧн поправкаяс либӧ вежӧмъяс?
Кор комиссияса член заявляйтліс, мый сылӧн эм поправка, Сталин ёрт шуліс сылы: «Локтӧй татчӧ трибуна вылӧ да висьталӧй ставыслы, медым йӧзыс тіянӧс аддзисны и кылісны».
Конституциялӧн уна пунктъяс кузя вӧліны прениеяс.
Вопросыс решайтсис голосованиеӧн.
Иосиф Виссарионович ачыс внеситіс уна предложениеяс.
Декабрь 5 лунӧ став делегатъяс чукӧртчисны Большой Кремлёвскӧй дворецын.
Андреев ёрт сетіс кыв редакционнӧй комиссиялӧн доклад вылӧ Сталин ёртлы.
Ме ог кут повторяйтны сылысь речсӧ, сы вӧсна мый сійӧс ставыс, дерт, лыддьылісны.
Сталин ёрт подробнӧя доложитіс съездлы, кутшӧм поправкаяс ми внеситім Конституцияӧ редакционнӧй комиссия заседание вылын.
1936 вося декабрь 5 лунӧ рытнас стӧч 6 часын ми проголосуйтім да утвердитім Сталинскӧй Конституция.
И, кор Конституциясӧ вӧлі одобритӧма, ми дружнӧя сьылім «Интернационал».
Тайӧ лунсӧ, кор Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз примитіс ассьыс выль, Сталинскӧй Конституция, миян странаса народъяс некор оз вунӧдны.
Кымынкӧ минута сайын съезд тупкытӧдз вӧлі внеситӧма предложение, медым декабрь 5 лун объявитны всенароднӧй праздникӧн.
Быд во тайӧ луннас ми кутам казьтывны Сӧветъяслӧн замечательнӧй Съезд йылысь, Сталин ёртлӧн — миян Конституция творецлӧн — доклад йылысь.
* * *
Вайӧда ещӧ кык эпизод.
1937 вося октябрь 29 лун.
Приём партияса да правительствоса руководительясӧн металлургическӧй да угольнӧй промышленностьса работникъясӧс.
Присутствуйтӧны Сталин ёрт да сылӧн соратникъясыс.
Выступайтӧны Каганович, Молотов да Ворошилов.
Сталин ёрт беседуйтӧ металлургъяскӧд, горнякъяскӧд.
Со сійӧ чукӧстӧ ас дінас пӧрысь, заслуженнӧй шахтёрӧс, Рябошапка ёртӧс.
Юалӧ, кыдзи сылӧн делӧясыс.
А делӧясыс Донбассын мунісны эз зэв бура.
Рябошапка откровеннӧя висьталіс:
— Омӧля, Сталин ёрт.
Этша изшом сетам.
Ме кӧсйи жӧ ветлыны Сталин ёрт дінӧ, окота вӧлі сёрнитыштны, но стесняйтчи.
Мыйкӧдыра мысти ме дінӧ локтіс Сталин ёрт.
Здоровайтчӧ, босьтӧ киӧд, нуӧдӧ аслас пызан дінӧ да шуӧ:
— Мый нӧ ті стесняйтчанныд, онӧ локтӧй?..
И сэн жӧ Сталин ёрт меным объясняйтӧ:
— Делӧыс изшомнад неуна омӧлькодь, сы вӧсна йӧзсӧ чукӧртім.
— Изшомыд век жӧ должен мӧдӧдчыны, — вочавидзи ме Сталин ёртлы.
— Донбассын врагъяс вредитісны эз этша дай ӧні на рабочӧйяслы оз лӧсьӧдны колана условиеяссӧ — сы вӧсна этшаджык изшомыс.
— Сійӧ правильнӧ, — чорыда шуис Сталин ёрт.
— Кор некод оз кут мешайтны рабочӧйлы да сылы лоӧ бурджык условиеяс — изшом лоӧ.
Кывшутӧг лоӧ...
Сёрнитчим, да ме помладорыс шуи Сталин ёртлы:
— Ме ӧні велӧдча академияын.
Постарайтча ӧдйӧджык помавны да муна уджавны кытчӧ ті менӧ ыстанныд.
Честьӧн кута оправдывайтны доверие.
Сталин ёрт отнеситчис та дінӧ одобрительнӧя.
Юаліс менсьым, кыдзи ола, кутшӧм менам квартира.
Ме вочавидзи, мый ола лӧсьыда да квартира бур — Лазарь Моисеевич личнӧ тӧждысис.
Сталин ёрт висьталіс тост:
— Стаханов, Дюканов, Изотов, Рябошапка да мукӧд ёртъяс здоровье вӧсна!
Сэсся — доменщик Коробов здоровье вӧсна, доменщик Коробовъяс став семья вӧсна.
Коробов-бать вочавидзис:
— Сталин ёрт, ме старик нин, но пукта ассьым став вынъясӧс, медым выполнитны тіянлысь сиӧмтӧ да лоны мукӧд металлургъяс водзвылын.
Ылӧ войшӧр бӧрӧдз кыссис дружескӧй беседа партияса да правительствоса руководительяслӧн металлургъяскӧд да угольщикъяскӧд.
1938 вося май 17 лун.
Кремльын — приём высшӧй школаса работникъясӧс.
Ме пӧлучиті приглашение.
Пукала пызан сайын.
Пырисны Сталин ёрт, партияса да правительствоса руководительяс.
Найӧ мунӧны зал пыр.
Сталин ёрт махайтӧ кинас, здоровайтчӧ.
Менам вӧліны депутатскӧй визьӧд кутшӧмсюрӧ делӧяс Молотов ёрт дінӧ.
Ме гижа записка: «Вячеслав Михайлович, эм менам Тіян дінӧ делӧ, кӧсъя кык кыв Тіянлы висьтавны».
Молотов ёрт лэптіс кисӧ да здоровайтчис мекӧд.
Кымынкӧ минута мысти менӧ корӧны.
Ме муна водзӧ, шӧрса пызан дінас, здоровайтча Сталин, Молотов, Каганович, Ворошилов, Калинин ёртъяскӧд.
Молотов ёрт пуксьӧдіс менӧ ас дінас да юаліс, кутшӧм менам сы дінӧ делӧяс.
Ме шуи, мый кора лэдзны автомашинаяс менам бӧрйысян округса кык колхозлы.
Вячеслав Михайлович вочавидзис:
— Отсалам!
Сталин ёрт выступитіс приём вылын передовӧй наука йылысь замечательнӧй речӧн.
Сталин ёрт индіс и сы вылӧ, мый рядовӧй рабочӧйяс, рядовӧй йӧз вермасны лоны наукаса новаторъясӧн.
И заключениеас сійӧ провозгласитіс тост «Стаханов да стахановецъяс, Папанин да папанинецъяс здоровье вӧсна».
Ме сэн жӧ босьті кыв да, радлунла волнуйтчӧмӧн, висьталі:
— Пасибӧ Сталин ёртлы, коді лэптіс миянӧс та вылнаӧ!
...Ме кывзі Сталин ёртӧс ВКП(б) XVIII съезд вылын.
Коді аслас став нэм кежлас оз запомнит тайӧ историческӧй речсӧ!
Ме аддзылі Сталин ёртӧс первомайскӧй да октябрьскӧй парадъясса участникъясӧс приёмъяс вылын.
Коді став нэм кежлас оз запомнит тайӧ братскӧй встречаяссӧ вождьлысь лётчикъяскӧд да артиллеристъяскӧд, танкистъяскӧд да пехотинецъяскӧд, морякъяскӧд да пограничникъяскӧд!
Ме аддзылі унаысь Сталин ёртӧс красноармейскӧй шинельын мавзолей трибуна вылын сулалысьӧн, вылӧ лэптӧм киӧн, коді чуксаліс водзӧ и водзӧ.
Татшӧмӧн ме аслым представляйта сійӧс век — миян батьӧс, коді чуксалӧ коммунизм тыр победаӧ.
А. Стаханов
{И. Коробов (комиӧдіс Kodko) @ Сійӧ лыддис менсьым мӧвпъясӧс @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 79-83.}
СІЙӦ ЛЫДДИС МЕНСЬЫМ МӦВПЪЯСӦС
Менӧ челядь унаысь корӧны висьтавны Сталинкӧд менам встречаяс йылысь.
Найӧс интересуйтӧ ставыс — весиг медся посньыд подробностьясыс: и кыдзи Сталин сёрнитіс, и мый сійӧ висьталіс, и кутшӧм сійӧ.
Меным гӧгӧрвоана налӧн интересыс, да ме век окотапырысь налы висьтала.
Меным аслым сетӧ удовольствие ещӧ и ещӧ ӧтчыд тӧдвылӧ уськӧдлыны сэтшӧм необычайнӧй да такӧд тшӧтш татшӧм рӧднӧй морт йылысь.
Ми сэтшӧма велалім шуны Сталинӧс батьӧн.
Но ме шуа челядьлы, мый бать кывйыс — сійӧ оз дзик правильнӧя петкӧдлы Сталинлысь йӧз дінӧ отношениесӧ.
Сӧмын медся тӧждысьысь мам, кодлы донаӧсь да мусаӧсь сылӧн став челядьыс, сідзи относитчӧ на дінӧ, кыдзи Сталин относитчӧ морт дінӧ.
Сӧмын мам сідзи дугдывтӧг тӧждысьӧ, сідзи помнитӧ аслас челядьлӧн нуждаяс йылысь, кыдзи Сталин помнитӧ да тӧждысьӧ морт йылысь, коді сылы став дорсьыс важнӧйджык, медся первой местаын став делӧяс да тӧждысьӧмъяс пиас.
1934 вося тӧлын ме муні Москваӧ металлургъяслӧн совещание вылӧ.
Сэні ми тӧдім, мый Кремльын миянӧс примитас Сталин.
Ме сэтчӧдз эг аддзыв Сталин ёртӧс.
Фотография сертиыс сійӧ меным кажитчис стрӧг мортӧн, да ме весиг неуна полыштікодь, кор индӧм лунӧ ми мунім Кремльӧ.
Ми вӧлім квайтымын вит морт.
Ми шутитім, сералім, но сійӧ жӧ кадӧ волнуйтчӧмӧн видзӧдім ӧдзӧс вылӧ, код пыр должен вӧлі пырны миян дінӧ Сталин ёрт.
Виччысьны лои эз дыр.
Регыд, квайт час гӧгӧр рытын, ӧдзӧс воссис — и ми аддзим Сталин ёртӧс.
Сы бӧрся локтісны ӧні покойнӧй Серго да Молотов ёрт.
Ми пӧся заводитім аплодируйтны.
Сталин ёрт, приветливӧя нюмъялӧмӧн, здоровайтчис миянкӧд.
Заводитчис заседание.
Председатель местаас случайнӧ лои Орджоникидзе ёрт.
Сійӧ бергӧдчис В. М. Молотов дінӧ да шуис:
— Ме займиті тіянлысь местатӧ.
Молотов ёрт вочавидзис:
— Тайӧ тіян металлургъяс, и ті долженӧсь председателявны.
Но Серго век жӧ уговоритіс Вячеслав Михайловичӧс занимайтны председательскӧй места.
Эз позь шуны, медым чукӧртчысь металлургъяс вӧліны полысь йӧз пиысь, но, кор Молотов ёрт предложитіс миянлы выскажитчыны металлургия удж йылысь да нуждаяс йылысь, некод пырсӧ эз лысьт босьтны кыв.
Вӧлі кутшӧмкӧ быттьӧ кӧрталӧм, неловкость.
Молотов предложитіс выскажитчыны Бардин ёртлы.
Но и сійӧ выступление бӧрын сёрнитны кӧсйысьяс эз лоны.
Чеччис Сталин ёрт да шуис:
— Сідзкӧ меным лоӧ висьтавны.
Сійӧ сёрнитіс часджынйысь не унджык.
Сталин висьталіс сы йылысь, мый миянлы коли наследствоӧ капитализмсянь да мый миян эм ӧні.
И со мый меным окота тӧдчӧдны: Сталин эз висьтав миянлы, медым ми вӧлім смелджыкӧсь да эгӧ стесняйтчӧ сёрнитны, — нинӧм тайӧс Сталин эз висьтав, а век жӧ сійӧ речь бӧрын ставыс кутісны корны кыв.
Сійӧ сэтшӧма кужӧ кывъясӧн, прӧстӧй морт кывъясӧн, ӧтувтны йӧзӧс, петкӧдлыны яснӧйысь-яснӧя направлениесӧ, да, главнӧйыс, сразу вӧчны отношениеяссӧ прӧстӧйӧн.
Ставыс кӧсйисны сёрнитны, и ме кӧсйи сёрнитны.
И, кор 10 часын Сталин ёрт предложитіс вӧчны перерыв, некод эз сӧгласитчы.
Ми обсуждайтім ассьыным металлургическӧй делӧясӧс час войӧдз.
Пукалім эськӧ ми и дырджык, но Сталин ёрт, миянлысь настроениенымӧс аддзӧмӧн, шуис:
— Ті сӧгласенӧсь миянкӧд асылӧдз пукавны, но сёр нин, а ми ещӧ эгӧ на ӧбӧдайтлӧй.
Лои помавны сёрнияс, кӧть эськӧ зэв неокота вӧлі мунны Сталин ёрт дінысь.
Кор ми заводитчим нин разӧдчыны, менӧ чукӧстіс Орджоникидзе ёрт да тӧдмӧдіс Сталин ёрткӧд.
Серго шуис:
— Со, Сталин ёрт, тайӧ Коробов ёрт, сійӧ уджалӧ Киров нима заводын, сылӧн куим пи металлург.
Тайӧ кадас как раз вӧлі прӧйдитӧ менам пи Павел.
Серго чукӧстіс сійӧс да тожӧ представитіс.
Тадзи ми тӧдмасим Сталин ёрткӧд личнӧ.
Куим во мысти — 1937 вося октябрь 29 лунӧ — ме бара аддзи Сталин ёртӧс.
Кыдзи и первойысьсӧ, тайӧ лои Кремльын, Грановитӧй палатаын.
Тайӧ разын миянкӧд, металлургъяскӧд ӧтлаын, приём вылын вӧліны угольщикъяс.
Л. М. Каганович бӧрын выступайтіс Сталин ёрт.
Сійӧ висьталіс угольщикъяс йылысь, металлургъяс йылысь, миллионъяс йӧз йылысь, кодъяс уджалӧны бура.
Сталин кывъясын ме чувствуйті миян вӧсна, трудлӧн став великӧй армия вӧсна гордость.
Сталин ёрт висьталіс миян странаса йӧз йылысь, кодъяс вӧсна миян эмӧсь сэтшӧм гырысь успехъяс строительстволӧн став юкӧнъясын.
Сійӧ висьталіс, мый миян странаын эмӧсь уна миллион выдающӧйся йӧз.
Сталин ёрт выступление бӧрын менӧ корӧ Лазарь Моисеевич Каганович да представляйтӧ Сталинлы.
Но Сталин шуӧ:
— Ме Коробов ёртӧс тӧда нин.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ менӧ бура помнитӧ.
Сійӧ здоровайтчис мекӧд, шамыртліс киӧс да юаліс менам здоровье йылысь.
Сэсся юаліс, кымын арӧс меным.
Ме вочавидзи, мый ветымын сизимӧд.
— А ме ыджыдджык тіянысь, — шуис Сталин ёрт: — меным ветымын кӧкъямыс.
Ме вӧлі приём вылас аслам кык пикӧд.
И вот Сталин ёрт лэптіс миян вӧсна тост, ме вӧсна да менам пиян вӧсна, кыдзи сійӧ шуис: «Коробовъяс династия вӧсна».
Сталин ёрт провозгласитіс тост сідзжӧ Стаханов вӧсна, Дюканов вӧсна, Рябошапка вӧсна да мукӧд вӧсна.
Радейтӧмӧн да рада сёрнитіс Сталин ёрт миян йылысь, миян успехъяс йылысь.
Казявтӧг коли кад.
Сёрӧн войнас ми мунім гостеприимнӧй Кремльысь да разӧдчим гортъясӧ.
1939 вося январын меным выльысь уси шуд аддзывны Сталин ёртӧс да беседуйтны сыкӧд.
Ме вои Москваӧ СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн первой сессия вылӧ: ме вӧлі делегацияын, кодӧс вӧлі ыстӧма чолӧмавны сессияӧс Донбасса уджалысьяссянь.
Мекӧд тшӧтш воис и Рябошапка.
Ми кутім знамяяс, кор миян делегацияса председатель висьталіс чолӧмалана речь.
Съезд президиумын пукаліс Сталин ёрт.
Меным зэв окота вӧлі локны сы дінӧ, шамыртны кисӧ да висьтавны пасибӧ став уджалысьяссянь Сталинскӧй Конституцияысь, висьтавны сылы, кутшӧм ёна ми ставным сійӧс радейтам.
Но ме думайті, мый Сталин ёртлы ӧні не меӧдз.
Но тані быттьӧ менсьым мӧвпъясӧс кодкӧ лыддис: кор ми мунны кутім трибуна вылысь, мӧд делегациялы сійӧс прӧстмӧдӧмӧн, ме дінӧ локтісны да корисны президиум пызан дорӧ, Сталин дінӧ.
Сійӧ здоровайтчис мекӧд, кыдзи важ тӧдсакӧд, кутіс юасьны менам олӧм-вылӧм йылысь.
Виччысьтӧм паныдасьӧм вӧсна ме эг вермы чукӧртчыны мӧвпъясӧн да эг вермы сылы тӧлкӧн вочавидзны да сӧмын благодариті Конституция вӧсна да висьталі чолӧм миян рабочӧйяссянь.
Сталин ёрткӧд куим встреча — тайӧ медся яркӧй листбокъяс менам олӧмын.
Ме абу нин том, но менам ещӧ тырмымӧн вын тышкасьны светлӧй коммунистическӧй будущӧй вӧсна, кыдзи велӧдӧ миянӧс Сталин.
И. Коробов
{М. Дюканов (комиӧдіс Kodko) @ Кык лун менам олӧмын @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 84-86.}
КЫК ЛУН МЕНАМ ОЛӦМЫН
Ылын мӧда-мӧдсьыс сулалӧны тайӧ кык луныс менам олӧмын.
Ме эськӧ шуи — оз вояс, вояслӧн пропасть куйлӧ на костын.
Фронт Царицын бердын.
Котлубань дінын бой бӧрын ме веськалі боецъяс группакӧд деникинскӧй пленӧ.
Выстроитісны миянӧс белӧйяс кык шеренгаӧ.
Бергӧдісны мӧда-мӧдлы паныд чужӧмӧн да предложитісны висьтавлыны коммунистъясӧс.
Чӧвлӧнь.
Ни ӧти предатель эз ло миян пиын.
Сэки белогвардеецъяс мунісны мудералӧм вылӧ.
Найӧ тшӧктісны металлистъяслы, слесарьяслы, токарьяслы, машинистъяслы висьтавны асьнысӧ.
Налы пӧ колӧны рабочӧйяс.
Квалифицированнӧй рабочӧйясӧс найӧ кӧсйысьӧны пырысь-пыр лэдзны вӧля вылӧ.
Кымынкӧ морт шедіны тайӧ вугырас белӧйяслы.
На пиын вӧлі и менам другӧй — токарь Ермолаев.
Радъясысь петысь став квалифицированнӧй рабочӧйясӧс вӧлі сійӧ жӧ войӧ пӧщадатӧг лыйлӧма.
Татшӧм ногӧн белобандитъяс кӧсйисны бырӧдны миян отрядлысь пролетарскӧй костяксӧ.
Миянӧс, ловъяӧн кольысьясӧс, этап кузя вӧтлісны куимсё верст, медым сэсся веськавны крепостнӧйясӧ казак-богатейяс ордӧ.
Ме пышйи аслам кӧзяин-кулак ордысь.
Бара асланым йӧз ордын.
Краснӧй армия.
Фронт.
Демобилизация.
Шахтаын удж.
Партийнӧй удж.
...И вот мӧд лун.
Москва.
Кремль.
Стахановецъяслӧн ставсоюзса совещание вылын Сталин ёртлӧн речь.
Ме некор эг чувствуйтлы ачымӧс сэтшӧм шудаӧн, кыдзи тайӧ луннас.
Меӧн, менам ёртъясӧн, став рабочӧй классӧн завоюйтӧм победалысь ощущениесӧ ме чувствуйті торъя ёна.
Сталин висьталіс, и быд кыв сылӧн, кыдзи знамя, кыпавліс миян весьтӧ.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый стахановскӧй движение — сійӧ социалистическӧй соревнованиелӧн выль вылынджык этап.
Ме вӧлі тыр гордостьӧн.
Ӧд сійӧ миян шахта «Центральная-Ирмино» — стахановскӧй движениелӧн рӧдинаыс.
Менам синводзын чужисны стахановскӧй методъяс.
Ӧд ме парторгыс сійӧ участокас, кӧні уджалӧ Стаханов.
— Овны лои лӧсьыдджык, овны лои гажаджык, — висьталӧ Сталин ёрт.
Сталин нюмъялӧ.
Кыдзи должен тревожитны миянлысь врагъясӧс гажа сталинскӧй нюмъялӧм!
Кыдзи сійӧ миянӧс радуйтӧ!
Сталин висьталӧ шуда, гажа олӧм йылысь.
Ӧд сійӧ — тайӧ олӧмыслӧн первой кузнеч.
Ставыс ме пиын сьыліс, кор ме кывзі сійӧс.
Менам синъяс водзын рӧднӧй Ирмино.
Стахановскӧй посёлок, кодӧс ми стрӧитім медбур рабочӧйяслы.
Тайӧ югыд, удобнӧй, просторнӧй квартираяс.
Керкаяс тырӧсь электрическӧй биӧн.
Гажаа сьылӧны томйӧз «Центральная-Ирмино» улицаяс вылын.
Шог шахтёрскӧй сьыланкыв, кыдзи правильнӧ висьталіс совещание вылын важ донецкӧй шахтёр Никита Сергеевич Хрущев, корысьлунлысь да шоглысь сьыланкыв, сэсся оз нин сьывны миян талунъя шахтёрскӧй улица вылын.
Комсомолецъяс лӧсьӧдлӧны мӧдпӧлӧс сьыланкывъяс — выль, шуда шахтёрскӧй олӧм йылысь.
Лӧсьыд лои овны.
Замечательнӧ!
Шахтёрлы оз тырмы оз нин нянь, кыдзи важся воясӧ, — сылы оз тырмыны книгаяс, музыкальнӧй инструментъяс, патефонъяс, радиоприёмникъяс.
Ми нуӧдім неыджыд обследование миян рабочӧйяс костын.
Юасим, кодлӧн мыйын кутшӧм нужда.
И со результатыс.
«Центральная-Ирмино» шахтаса рабочӧйяслы ӧні колӧ кыксё велосипед, дас пианино, сё патефон, сё радиоприёмник, а удайтчис миянлы тӧдмавны запросъяссӧ сӧмын кымынкӧ сё миян рабочӧйяслысь.
Кор петіс трибуна вылӧ миян Сталин, аплодисментъяслы эз вӧв помыс.
Ставыс горӧдісны сьывны «Интернационал».
И ме сьылі.
Ме аддзи, кыдзи миянкӧд тшӧтш дружнӧя сьылісны пролетарскӧй гимн миян радейтана руководительяс.
Сталин ёрт сэтшӧм душевнӧя да прӧстӧя благодаритіс миянӧс учёбаысь — миян учитель, миян вождь!
Этша кыв шахтёрлӧн.
Важ олӧмыс вӧчис шахтёрӧс чӧволысьӧн, кывъяс вылӧ скупӧн.
Но медся буръяссӧ ме кӧсъя аддзыны, медым висьтавны наӧн миян дона, радейтана Сталин йылысь.
... Ме выступайті совещание вылын да торйӧн сувтлі сы вылӧ, кыдзи ми котыртім удж забойын;
Сталин ёрт сетіс дженьыдик реплика:
— Таын сутьыс!
Кык кыв, а кыдзи найӧ озырмӧдісны менӧ!
Ещӧ уна кута уджавны сы вылын, медым правильнӧя котыртны удж: не сӧмын миян шахтаса участокъяс вылын, но и медым сетны миянлысь опытсӧ миян Союзса мукӧд шахтаяслы.
М. Дюканов
{Б. Иванов (комиӧдіс Kodko) @ Сталин ошкис миянӧс, железнодорожникъясӧс @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 87-89.}
СТАЛИН ОШКИС МИЯНӦС, ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНИКЪЯСӦС
Менӧ пригласитісны 1935 вося июль 30 лунӧ мукӧд железнодорожникъяскӧд тшӧтш Кремльӧ.
Ми чукӧртчим зэв ыджыд Георгиевскӧй залын.
Сулалім группаясӧн; быдӧн миян пиысь вӧлі кутшӧмкӧ радостнӧй возбуждениеын.
Залӧ пырис Сталин ёрт.
Сьӧкыд висьтавны, мый ми переживайтім тайӧ минутаясас.
Ас йылысь шуа, мый ме некор эг переживайтлы татшӧм радлунсӧ.
Сталин висьталіс транспорт йылысь, миян кӧрттуйяс йылысь, миян паровозъяс йылысь, миян железнодорожникъяс йылысь.
Быд кыв сылӧн пыдӧ пырис паметьӧ.
Сталин восьтіс миян водзын сэтшӧм горизонтъяс, мый шемӧс босьтӧ.
Миян страна — великӧй железнодорожнӧй держава!
А ми, железнодорожникъяс, сулалам ответственнӧй государственнӧй пост вылын.
Ми цементируйтам великӧй странаӧс, йитам сылысь каръяс да сиктъяс, сылысь грандиознӧй овмӧссӧ ӧти быдсаӧ.
Сталин ошкис миянӧс, железнодорожникъясӧс.
Самӧй вечер шӧрас ми машинист Гордышевкӧд мунім Лазарь Моисеевич Каганович дінӧ.
Сійӧ босьтіс миянӧс киясӧд.
— Тайӧ — миян медбур машинистъяс, — шуис Лазарь Моисеевич, Сталин ёрт дінӧ шыасьӧмӧн.
... Гортын менам ӧшалӧ страналӧн карта.
Ме дыр мукӧддырйи видзӧда сы вылӧ.
Сук радиусъясӧн разалӧны Москвасянь вӧсньыдик разноцветнӧй визьяс.
Тайӧ стальнӧй туйяс.
Найӧ вундалӧны странаӧс кузьмӧс и вомӧн.
Вермим кӧ эськӧ ӧтчыд видзӧдлӧмӧн шымыртны миян странаӧс вылысянь, ми аддзим эськӧ помтӧм уна тӧварнӧй поездъяс, кодъяс лун и вой мунӧны миян му кузя.
Том железнодорожникъяс норасьӧны, мый налы быттьӧ гажтӧм уджавны транспорт вылын, некӧн петкӧдлыны ассьыд геройство.
Ме войдӧр сідзжӧ чайтлі, но Сталин ёртлӧн речь бӧрын, сы бӧрын кор менӧ наградитісны Ленин орденӧн, ме гӧгӧрвои, мый честнӧя выполняйтны ассьыд государственнӧй долг, уджавны аварияястӧг, уджавны часі моз, — сійӧ и эм героизм.
Ме восьлала Москва улицаяс кузя.
Менам форменнӧй фуражка вылын югъялӧ водзӧ лэбысь паровоза значёк.
Ме кӧсъя, медым ставыс аддзылісны тайӧ значёксӧ:
— Ме — железнодорожник!
Б. Иванов
{П. Кургас (комиӧдіс Kodko) @ Комиссияын Сталинкӧд @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 90-92.}
КОМИССИЯЫН СТАЛИНКӦД
Ме ачым середнякъясысь.
Тӧдса, кыдзи овлісны середнякъяс.
Унаысь ковмывліс топыдджыка зэлӧдны вӧньтӧ, медым сохранитны овмӧс.
Колхозӧ ме пыри полӧмӧн.
Ӧні видзӧдлывла бӧрлань.
Мыйысь ме полі?
Кутшӧмакӧ эз эскысьлы, мый мужик мужиккӧд вермас ӧтлаын уджавны.
Кутшӧмакӧ кажитчис, мый ме, ӧтувтчӧмнас, быттьӧ сета аслам овмӧслысь юкӧнсӧ бедняклы.
Кутшӧмакӧ эг гӧгӧрволы коммунистическӧй партияӧс да сылысь могъяссӧ.
Меным кажитчис, мый партия тӧждысьӧ сӧмын партиецъяс йылысь, но, и социализм йылысь, а кутшӧм сэтшӧм социализм — ме эг вермы нагляднӧя представитны да сэтчӧ менӧ эз кыскы.
Нёль воӧн колхознӧй труд перевоспитайтіс менӧ.
Ме аддзи, мый кыдзи кӧзяин ме эг рӧзӧритчы колхозӧ пырӧмӧн, а выиграйті, сы вӧсна мый колхоз унапӧв содтіс сійӧс, мый ми ӧтувтім.
Дерт, государство отсӧгӧн.
Ме лои бригадирӧн, да менам бригада петіс мукӧдъясысь водзӧ, сылы присвоитісны сталинскӧй бригадалысь ним, и со ме заседайта колхознӧй съезд вылын.
Бӧръя воясӧ ме гӧгӧрволі нин, кыдзи уджалӧ коммунистическӧй партия да мый сійӧ шедӧдӧ, но аддза, мый эг ставсӧ гӧгӧрволы помӧдз.
Дерт, ме и мечтайтны эг вермыв, медым меным, беспартийнӧй колхозниклы, лои участвуйтны сэтшӧм всемирнӧй делӧын, мый ме кута заседайтны Кремльын, а Кремль ӧд сулалӧ став мирсьыс вылын.
А ме не сӧмын заседайта съезд вылын, менӧ бӧрйисны комиссияӧ выль уставлысь проект видлалӧм вылӧ.
«Мыйӧн тэ гордитчылін? — юала ме ассьым насмешкаӧн.
— Сійӧн, мый плуг вӧлі?
Сійӧн, мый тшыгъялін сӧмын ӧтчыд куим воын?
Плуглӧн кӧзяин — абу на олӧмлӧн кӧзяин.
Со кор воис тэнад кӧзяйственнӧй гордостьлы кадыс.»
Февраль 15 лунӧ первойысь заседайтіс комиссия.
Участвуйтіс Сталин ёрт, а сідзжӧ Молотов, Ворошилов, Каганович, Калинин ёртъяс да мукӧд миянлы дона ёртъяс.
Проектлӧн быд пункт кузя выступайтіс уна делегат, да Сталин ёрт пӧшти быдӧнлы сеталіс вопросъяс да вӧчаліс замечаниеяс.
Миян азово-черноморец Поликарп Заикин, кодкӧд ми олім ӧти комнатаын сӧветъяслӧн Коймӧд керкаын, сёрнитіс севооборот кад кежлӧ бригадаяслы му прикрепитӧм кузя.
«Колӧ и животноводческӧй фермаяс дінӧ прикрепляйтны му», шуис сійӧ.
Сталин ёрт юалӧ ӧстальнӧйыслысь, правильнӧ-ӧ пӧ висьталӧ Заикин, али оз правильнӧ.
И сэсся высказывайтчӧ ачыс.
Сталин ёрт эз сӧмын сувтӧдлы ставсӧ правильнӧй политическӧй линия вылӧ, но хозяйственнӧй боксянь сэтшӧм тонкӧя артыштавліс став подробностьсӧ, быттьӧ сылӧн некор некутшӧм делӧяс, колхознӧйяс кындзи, эз вӧвлыны, а сійӧ ӧд юрнуӧдӧ став международнӧй революциянас.
Став му вылас сійӧ индӧдъяс серти кутас стрӧитсьыны олӧм, а сійӧ оз вунӧд сэтшӧмторъяс, кыдзи тяпка да коса, кор сёрнитӧ быд колхозниклы гортас колана инвентарь йылысь.
Ме ачым выступайті колхозникъяслӧн приусадебнӧй муяс йылысь вопрос кузя.
Сталин ёрт юаліс менӧ, кутшӧм районысь ме, кутшӧм усадьбаяс эмӧсь ӧні колхозникъяслӧн миян районын.
Татшӧм вопросъяссӧ сійӧ сеталіс и мукӧд выступайтысьяслы.
Мнениеяс висьтавсисны унапӧлӧсӧсь: и гырысь усадьбаяс вӧсна и поснияс вӧсна.
Но вот босьтӧ кыв Сталин ёрт да заводитӧ сёрнитны.
Оз прӧста сёрнит, а ставсӧ гӧгӧрбок артыштӧмӧн.
Артыштӧ сійӧс, мый висьтавсис самӧй съезд вылас, и сійӧс, мый висьтавсис комиссия вылас, и кутшӧмӧсь кӧні муясыс, и мый кӧдзӧны.
Висьталіс став районъяс кузя, быттьӧ сэні овлӧма.
И пыр тӧдчӧдіс, мый общӧй, колхознӧй вӧсна тӧждысьӧмӧн, колӧ тӧждысьны быд колхозник вӧсна.
Ӧти нывбаба сёрнитіс цветъяс йылысь, мый колӧ пӧ ӧшинь улын цветъяс пуктыны — колӧ жӧ пӧ му.
Сталин и тайӧс босьтіс тӧдвылӧ.
Сэки ме гӧгӧрвои, мый абу правӧсь торъя колхозъясса руководительяс, кодъяс висьталӧны колхозниклы: «Вевт — сійӧ абу миян забота, сійӧ мелочь, и сытӧг социализмтӧ позьӧ стрӧитны».
Сталин оз тадзи велӧд коммунистъясӧс.
Дивуйтча ме.
«Кыдзи сійӧ водзджык, — шуа ме, — тэ эн гӧгӧрволы прӧстӧйторсӧ?
Партия тӧждысьліс и тӧждысьӧ тэ йылысь да став уна миллион уджалысьяс йылысь.
Социализм — сійӧ тэнад бурджык олӧм, а устав, кодӧс лӧсьӧдӧма Сталин ёрт веськӧдлӧм улын, — сійӧ прекраснӧй олӧмлӧн закон».
П. Кургас
{Г. Байдуков (комиӧдіс Kodko) @ Ме аддзылі Сталинӧс @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 93-101.}
МЕ АДДЗЫЛІ СТАЛИНӦС
Дневникысь
Медводдзаысь матын ме аддзылі тайӧ великӧй мортсӧ 1934 воын, кор помасис первомайскӧй парад Краснӧй площадь вылын.
Ме сэки служиті лётчикӧн.
Май 2 лунӧ ми выстроитім ассьыным нёль мотора корабльясӧс Фрунзе нима Центральнӧй аэродром вылын, а асьным подразделениеясӧн сулалім дона гӧстьясӧс виччысьӧмӧн.
Сталин, Ворошилов да Горький ёртъяс дыр ветлӧдлісны радъясӧд.
Водзвылас, спокойнӧй походкаӧн, моряк моз, неуна кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, муніс Сталин ёрт.
Сійӧ то приветливӧя лэптывліс веськыд кисӧ, то дзебліс сійӧс шинель борт саяс да внимательнӧя видзӧдлывліс боецъяс чужӧмъясӧ.
Тані ме медводдзаысь аддзи матын сылысь неуна нюмъялысь синъяссӧ.
Сійӧ кадсянь коли бура уна кад.
Ӧтчыд, испытательнӧй полёт бӧрын, ме сӧмын на пуксьӧді машинаӧс аэродром вылӧ, пукала механиккӧд да сёрнита сыкӧд поворотъяс рульлӧн компенсатор ыджта йылысь.
Друг воӧ автомобиль заводса директорӧн.
Директор приглашайтӧ аслас кабинетас.
Юӧртӧ, мый мунам Кремльӧ заседание вылӧ.
Кор ми пырим залӧ, заседаниеыс муніс нин.
Ворошилов ёрт висьталіс речь.
Председательскӧй местаын пукаліс Молотов ёрт.
Сталин ёрт сулаліс ӧшинь дорын да тыртіс табакӧн ассьыс любимӧй трубкасӧ.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс миян вылӧ.
Ме пукси пызан сайӧ.
Сталин шуис:
— Но вот, мед директор висьталас аслас машина йылысь.
Директор висьталіс, кыдзи мунӧ уджыс миян заводын, подробнӧя тӧдмӧдіс сэні вӧлысьясӧс машиналӧн особенностьяскӧд, кодӧс сӧмын на вӧлі лэдзӧма заводӧн.
— Коді тэнад лэбаліс тайӧ машина вылас? — юаліс Сталин ёрт.
— Моисеев да Байдуков, Сталин ёрт.
Найӧ танӧсь, — вочавидзис директор.
— Но, Байдуков, висьталӧй миянлы машина йывсьыд.
Мыйӧн сійӧ тіянлы кажитчӧ?
Мый сылӧн омӧльыс? — да видзӧдліс ме вылӧ, кор ме муні миян самолёт модель дінӧ.
Сталин локтіс матӧджык.
Сійӧ видзӧдлывліс то ме вылӧ, то модель вылас, быттьӧ решайтіс: збыльысь-ӧ ме тӧлкӧвӧй морт?
Позьӧ-ӧ доверитчыны меным кыдзи самолётъяс испытывайтысьлы?
Ме старайтчи висьтавны машина йывсьыс ставсӧ сідзи, кыдзи меным сійӧ представляйтсис лётчик видзӧдлас боксянь.
Сталин ёрт сеталіс самолётостроениеӧ касайтчысь сэтшӧм сугубо профессиональнӧй вопросъяс, мый ме унаысь думыштавлі, медым опрометчивӧй ӧтветӧн не «пыртны заблуждениеӧ» тайӧ прӧстӧй да величайшӧй мортӧс, народъяслысь вождьӧс.
И тані ме казялі, мый Сталин — сійӧ морт, коді радейтӧ кывзыштны, радейтӧ сӧветуйтчыштны йӧзкӧд, кодъяс непосредственнӧ нуӧдӧны делӧсӧ машинакӧд — самолёткӧд, комбайнкӧд, отбойнӧй молотоккӧд.
Мӧдтор, мый менӧ чуймӧдіс, — сійӧ, мый Сталин ёрт детальнӧя тӧдӧ сійӧс интересуйтысь вопроссӧ.
Кытысь нӧ мортыс, коді занят государственнӧй важностя делӧясӧн, тӧдӧ авиамоторостроениелысь да лётнӧй делӧлысь тонкостьяссӧ?
Многограннӧй культураысь да гениальнӧй, ставсӧ шымыртысь умысь петӧ тайӧ прозорливостьыс.
И, медбӧрын, коймӧдтор, мый ме казялі Сталин ёрткӧд тайӧ встреча дырйиыс, — тайӧ морт йылысь сылӧн тӧждысьӧм.
Миян лётнӧй делӧ — сложнӧй да мукӧддырйи ӧпаснӧй профессия.
Заседание дырйи Сталин допытывайтчис конструкторъяслысь да лётчикъяслысь: а кыдзи тайӧ самолётыс, абу-ӧ ӧпаснӧй вынужденнӧй посадка дырйи?
Позьӧ-ӧ сэтысь кокниа чеччыштны парашютӧн?
Удобнӧ-ӧ экипажлы уджавны?
И сылы кӧ сетлісны отрицательнӧй вочакыв, заводитліс спокойнӧ, но тырмымӧн внушительнӧя доказывайтны, мый самолёт, коді ӧпаснӧй олӧмлы, абу сӧветскӧй самолёт, мый сійӧс колӧ шыбытны либӧ переделайтны сідзи, медым йӧз, олӧмын медся ценнӧй капитал, вӧлі кытшалӧмаӧсь максимальнӧй удобствоясӧн.
Авиацияын абу мелочьяс.
Мелочьяс вӧсна унаысь гибнитӧны йӧз.
Тайӧс ми огӧ вермӧй лэдзны.
Морт дінӧ внимание, вывті ыджыд, муртавтӧм человеколюбие — тайӧ коймӧдтор, мый ме казялі Сталин ёртлысь делӧвӧй заседание вылын.
* * *
Гӧраяс сайсянь мыччысис шонді.
Сочи курорт заводитчис ассьыс олӧмсӧ мацестинскӧй ваннаяссянь, купаниеяссянь, прогулкаяссянь, тенниснӧй встречаяссянь.
Миян дача, кыдзи век, садьмис шонді петӧмкӧд.
Менам ныв Эммочка сизим час асылын горзіс нин менам пель весьтын.
Луныс кӧсйис лоны мичаӧн, гажаӧн.
Ӧкмыс час асылын кыліс Чкаловлӧн басистӧй гӧлӧсыс.
Чкалов сёрнитчис ӧти шойччыськӧд биллиард вылын партия ворсны кӧсйӧм йылысь.
Беляков велӧдіс французскӧй кыв.
Ме нывкӧд котӧрті тенниснӧй площадка вылӧ.
Дас часын ставӧн пукалім завтрак сайын.
Друг кыліс телефоннӧй звонок.
Аппарат дінӧ корисны Чкаловӧс.
Сійӧ петіс коридорӧ да кымынкӧ минута мысти чукӧстіс менӧ.
Ме аддзи Валерийлысь взволнованнӧй чужӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі меӧн аддзывтӧмтор.
— Кывзы, Егор, Сталин ёрт талун дас квайт часын корӧ миянӧс гӧтыръяскӧд ас ордас, — шуис Валерий лӧнь взволнованнӧй гӧлӧсӧн.
— Мый тэ асывсяньыс заводитін фантазируйтны? — И ме бергӧдчылі мунны.
Но синъясыслӧн выражениеыс менам друглӧн да сылӧн неуна дрӧгмуныштлысь чуньясыс, кодъяс нюжӧдчисны кӧрӧбка дінӧ папиросла, заставитісны менӧ эскыны, мый, гашкӧ, сійӧ и оз шутит.
Да и позьӧ ӧмӧй шутитны татшӧмторъясӧн?
И менӧ босьтіс волнение.
Сьӧлӧмӧй кутіс тіпкыны тшӧкыда да радостнӧя.
— Да, да, Егор!
Стӧч дас квайт часын Сталин ёрт ордӧ, — шуис Чкалов.
Ми, шудаӧсь, котӧртім гӧтыръяс дінӧ юксьыны важнӧй новостьӧн.
Не висьтавны налысь радлунсӧ да чуймӧмсӧ.
Буквальнӧ вит минута мысти завтраккӧд вӧлі помалӧма.
Быдӧн ас ногыс переживайтіс локтан встречасӧ.
Но ӧтиторйын ми вӧлім единодушнӧйӧсь: ӧдйӧнджык помавны ассьыным личнӧй делӧяс!
И вот — коді муніс парикмахер ордӧ бритчыны, коді заводитіс гладитны паськӧмсӧ, коді котӧрӧн уськӧдчис вадорӧ купайтчыны.
Быд здукын ми видзӧдім часі вылӧ да быдӧн миян пиысь ас думас проклинайтіс тайӧ механизмсӧ, коді сэтшӧм ньӧжйӧ вештіс стрелкаяссӧ...
Окота вӧлі ӧдйӧнджык аддзывны ещӧ ӧтчыд тайӧ ёна муса мортсӧ, миян удж серти миянлы матыс другнымӧс.
Но кыдзи эн тэрмась, шонді диктуйтӧ кадсӧ.
Медбӧрын стрелка кыссис 15.30 дінӧ.
Кад мунны, а Чкалов некыдзи оз вермы пасьтавны крахмальнӧй воротниксӧ.
Сійӧ тэрмасьӧ, быд боксянь сы вылӧ горзӧны, тэрмӧдлӧны...
Медбӧрын ме вӧзйи сылы пасьтавны шӧвк косоворотка, кутшӧм вӧлі ме вылын.
Валерий кывзіс.
Дас минута мысти ми тӧвзим нин автомобильын Михаил Иванович Калинин бӧрся Сталин ёрт ордӧ.
Миянӧс вайисны пемыдвиж дача дінӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма фруктовӧй пуясӧн.
Сталин да Жданов ёртъяс виччысисны миянӧс улица вылас параднӧй вход дінас.
Сталин, радушнӧя здоровайтчӧмӧн, внимательнӧя видзӧдіс быдӧнӧс.
Тыдалӧ, сійӧ проверяйтіс, чукӧртім эгӧ ми курорт вылын вынъяс.
Сталин ёртлӧн исключительнӧй простотаыс, искреннӧй скромностьыс сразу кыскӧны сы дінӧ да располагайтӧны ас дінас.
Сталин ёрт тӧдмасьӧ менам гӧтыркӧд да Беляков гӧтыркӧд.
Юасьӧ, кыдзи шойччим.
Сэсся нуӧдӧ дачаӧ, мунігӧн быд кустик йылысь да пу йылысь, кодъяс тані сэтшӧм уна, висьтавлӧмӧн.
Тыдалӧ, Сталин зэв радейтӧ фруктовӧй пуяс.
Ӧти лимоннӧй куст дінысь сійӧ заботливӧя лӧсьӧдӧ бамбуковӧй бедь, коді пыкӧ плодъясысь сьӧктӧм лапъяссӧ.
Нетшыштӧ эвкалипт коръяс, зыралӧ ки вылас да сетӧ дукыштны.
Эвкалиптлысь ён запахсӧ, вӧлӧмкӧ, оз терпит малярийнӧй ном.
Меным зэв абу лӧсьыд, мый ме ог тӧд тайӧ замечательнӧй пуыслысь действиесӧ.
Иосиф Виссарионович висьталӧ меным сы йылысь, кыдзи американецъяс мездысьлісны номйысь Панамскӧй канал стрӧитігӧн да нюра Австралия осваивайтігӧн.
Тадзи ми казявтӧг кытшовтім став садсӧ.
Сэсся гӧстьяслысь юалӧмӧн: абу-ӧ кад сёйны? — миян кӧзяин нуӧдіс миянӧс ас ордас да корис видзӧдлыны комнатаяс.
Тані ставыс вӧлі исключительнӧ прӧстӧ, сӧстӧм.
Столовӧйӧ мунігӧн штораяс да ӧшинь рамаяс восьталіг, Сталин юаліс: гӧтов абу пызан?
Жданов кутіс ёна кызны.
Сылӧн кызӧмыс вӧлі ёна мунӧ Чкалов кызӧм вылӧ.
Ме висьталі та йылысь да содті:
— Авиационнӧй работникъяслӧн прӧстудаыс — профессиональнӧй висьӧм.
Иосиф Виссарионович возмущённӧя заводитіс висьтавны сы йылысь, мый конструкторъяс да заводъяс этша на уджалӧны электрообогревание усовершенствуйтӧм вылын, мый мыжыслӧн юкӧн усьӧ и лётчикъяс вылӧ, кодъяс оз видзӧдны асланыс здоровье бӧрся да оз требуйтны промышленностьлысь найӧ удж условиеяс бурмӧдӧм.
Сталин тонкӧя подмечайтіс миянлысь авиационнӧй тырмытӧмторъяс, да та дырйи вӧлі недоволен сійӧн, мый оз на став лётчикъяс пӧльзуйтчыны парашютӧн аварийнӧй положениеяс дырйи.
Лучше стрӧитны сюрсъясӧн выль самолётъяс, ӧти лётчикӧс губитӧм дорысь!
Сталин синъясын морт — медся донатор.
Сэсся сёрни пансис метеорология йылысь.
Жданов ёрт коркӧ тайӧ делӧсӧ ёна радейтліс.
Сійӧ висьталіс, мый миян перелёт дырйи внимательнӧя следитіс метеорологическӧй обстановка вежсьӧмъяс бӧрся.
Ме казялі, мый Жданов зэв бура разбирайтчӧ метеорология законъясын, отличнӧя тӧдӧ Европаса да Войвывса стационарнӧй циклонъяслысь нимъяссӧ.
Тадзи, оживлённӧя беседуйтӧмӧн, ми став группаӧн матысмим веранда дінӧ, кӧні вӧлі тыдалӧны сувтӧдалӧм кегли.
Иосиф Виссарионович предложитіс ворсны.
Сійӧ ачыс первой босьтіс шарсӧ да, ловкӧя пӧв кузя лэдзӧмӧн, уськӧдіс корольӧс да кымынкӧ салдатӧс.
Сы бӧрын кутіс ворсны Беляков.
Кор лои ворсӧма пӧтмӧн, Сталин сӧветуйтчыштіс гӧстьяскӧд — абу-ӧ кад нин заводитны ӧбедайтны?
Ставӧн сӧгласитчисны.
Сійӧ нуӧдіс миянӧс столовӧйӧ.
Ӧбӧд сайын ставыс кутісны асьнысӧ непринужденнӧя да гажаа: сэтшӧм приветлив вӧлі кӧзяин.
Ме пыр чувствуйті ачымӧс зэв кокньыда, кыдзи ыджыд гажа праздник вылын.
Первой тостсӧ Сталин ёрт провозгласитіс гӧстьяс вӧсна, сэсся сы вӧсна, коді петкӧдіс Россияӧс югыд туй вылӧ, — Ленин ёрт вӧсна.
Керкаса кӧзяин бӧрын тостъяс предлагайтіс Жданов.
Ӧбӧд бӧрын миян тройка шыасис Сталин ёрт дінӧ планъясӧн Войвыв полюс пыр лэбзьӧм йылысь.
Иосиф Виссарионович доказывайтіс, мый ми тырмытӧма на изучитім став материалъяссӧ да мый тайӧ делӧӧ колӧ ещӧ чорыдджыка лӧсьӧдчыны, мый колӧ прамӧя изучитны метеорологическӧй условиеяс.
Колӧны на метеостанцияяс.
Тайӧ делӧӧн оз позь рискуйтны, колӧ ставсӧ вӧчны «авосьтӧг», наверняка.
Сталин радейтӧ авиация.
Сійӧ увлекайтчӧмӧн висьталӧ Коккинакилӧн, Алексеевлӧн, Юмашевлӧн да мукӧд лётчикъяслӧн полётъяс йылысь.
Тӧдлытӧг сёрни вуджис кольӧм кад вылӧ.
Иосиф Виссарионович висьталіс миянлы, кыдзи, ссылкаын олігӧн, сійӧ неуна эз погибнит Енисейын, кор вӧйис бырӧдӧ да бӧр петіс йизьӧмӧн нин проруб дінын чукӧртчысь нывбабаяс синводзын.
Повзьӧм бабаяс шыблалісны карнанъяс да ведраяс да пышйисны сиктас.
Дыр ковмис уговаривайтны, медым лэдзисны шонтысьны.
Сӧмын исключительнӧй ён организм спаситіс сійӧс сэки смертьысь.
Сэсся Иосиф Виссарионович висьталіс, кыдзи ссылкаысь бӧр воигӧн ӧти ямщик вайис сійӧс «аршин винаысь».
Ямщик кӧсйысис добросовестнӧя нуны сӧмын условиеӧн, быд сувтланінын кӧ ставсьыс вывті кутас получайтны самӧй сійӧ «аршин винасӧ».
Аршиныс артмыліс кузьтаногыс сувтӧдлӧм стопкаясысь, мыйясын дорожнӧй постоялӧй дворъясын сетавлісны вина.
Ямщик кольлі зэв доволенӧн договорсӧ зэв бура выполнитӧмнас, быд станция бӧрын сійӧ гажмис и гажмис.
И медбӧрын прӧщайтчигас пыр шуаліс Сталинлы:
— Прамӧй тэ мужик.
Кытысь тэ татшӧмыс, зонмӧ?
Иосиф Виссарионовичӧн тайӧс висьталігӧн ме пукалі орччӧн сыкӧд да видзӧді, кыдзи сылӧн югнитышталісны синъясыс, кыдзи найӧ ӧзйывлісны серамӧн.
Сійӧ кужӧ сідзи висьтавны, мый кывзысьясыс сьӧлӧмсянь сералӧны сыкӧд тшӧтш.
Вуджим ыджыд орчча комнатаас.
Сталин петкӧдліс аслас челядьлысь карточкаяс.
Сійӧ ыджыд нежностьӧн висьталіс Светлана ныв йывсьыс.
Сійӧ неважӧн муніс Москваӧ.
Сылӧн заводитчисны занятиеяс школаын.
— Сійӧ менам дисциплинированнӧй — занятиеяс кӧ заводитчисны, сідзкӧ колӧ велӧдчыны.
Иосиф Виссарионович бережнӧя пуктіс карточкасӧ местаас.
Ми кутім корны сылысь, медым сетіс миянлы на память фотографияяс, кӧні сійӧ снимайтчӧма челядькӧд.
Мый вӧчны татшӧм напористӧй гӧстьясыдкӧд?
Сійӧ босьтіс куим карточка да бокӧ пуктіс, медым гартыштны пакетикъясӧ.
Сталин корӧ томйӧзӧс йӧктыштны.
Ачыс мунӧ бӧрйыны пластинкаяс, заведитӧ патефон, пуктӧ плясӧвӧйӧс.
Кор йӧктысьяс исчерпайтісны ассьыныс репертуарсӧ, Сталин, коді эз на вешйыв патефон дінсьыс, бӧрйис пластинка хоровӧй волжскӧй сьыланкывйӧн.
Патефонӧ сійӧс пуктӧм бӧрын ачыс кутіс подпевайтны, и ми хорӧн горӧдім протяжнӧй роч сьыланкыв.
Сталин, тыдалӧ, Сибирын велӧдчӧма сьывны да зэв лӧсьыда подтягивайтіс запевайтысь Ждановлы.
Тадзи ми дружнӧя сьылім эськӧ дыр на, эз кӧ вӧв кад эськӧ Михаил Иванович Калининлы чукӧртчыны.
Сійӧ мунӧ вӧлі Сочиысь.
Калининӧс колльӧдӧм бӧрын Чкалов водіс шойччыштны кушетка вылӧ да крепыда унмовсис.
Иосиф Виссарионович судзӧдіс эшкын, тщательнӧя шебраліс Валерийӧс да, верандалысь ӧдзӧссӧ дзикӧдз восьтӧм бӧрын, бара заводитіс развлекайтны миянӧс плясӧвӧй роч да грузинскӧй сьыланкывъясӧн.
Час дас ӧтикын кымын нин Жданов чуксаліс ставсӧ ворсны биллиардӧн.
Ворсӧм нюжаліс.
Кор ме видзӧдлі часі вылӧ, вӧлі нин часӧнджынйӧн вой.
Неокота вӧлі мунны тайӧ исключительнӧй морт дінысь, коді вӧлі татшӧм обаятельнӧй, коді сэтшӧма пӧкӧритӧ аслас мудрӧй простотаӧн.
Но ӧд сылы ёнджыка кодлыкӧ мӧдлы дорысь колӧ шойччыны.
Сталин да Жданов ёртъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын ми мунім ас ордӧ дача вылӧ, нэм кежлӧ сьӧлӧманым прӧстӧй, радушнӧй кӧзяинлысь, гениальнӧй вождьлысь замечательнӧй образсӧ кольӧмӧн.
Г. Байдуков
{А. Беляков (комиӧдіс Kodko) @ Сталинскӧй маршрутъяс кузя @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 102-115.}
СТАЛИНСКӦЙ МАРШРУТЪЯС КУЗЯ*
* Статьясӧ редакцияӧн составитӧма водзджык йӧзӧдӧм Беляков ёртлӧн статьяяс серти.
1. МОСКВА — ПЕТРОПАВЛОВСК-НА-КАМЧАТКЕ
Тайӧ вӧлі 1936 воын, ВКП(б) ЦК-са комиссиялӧн ӧти заседание вылын, код вылӧ вӧлі корӧма инженеръясӧс, техникъясӧс, лётчикъясӧс да авиационнӧй командиръясӧс.
Заседание вылын ме аддзи, кутшӧм подробнӧя Сталин ёрт вникайтӧ авиационнӧй делӧ став тонкостьясӧ, кутшӧма дорожитӧ быд лётчик олӧмӧн, кыдзи тӧждысьӧ сы йылысь, медым самолёт вылын вӧлі удобнӧ да безопаснӧ уджавны.
Перерыв дырйи Чкалов да Байдуков мунісны Серго Орджоникидзе дінӧ да юалісны сылысь миян проект судьба йылысь: вӧчны дальнӧй беспересадочнӧй перелёт.
Серго ёрт нюмъялӧмӧн вочавидзис:
— Оз пукавсьы тіянлы, век лэбавны кӧсъянныд...
Ме ачым ас вылӧ ог босьт татшӧм сложнӧй да ыджыд вопрос разрешитӧм, но ме юала Сталин ёртлысь, а гашкӧ и тіянӧс ӧтлаӧдла сыкӧд.
И збыльысь, регыд мысти сійӧ вайӧдіс Чкаловӧс да Байдуковӧс Сталин ёрт дінӧ.
Серго представитіс лётчикъясӧс да, водзӧ нюмъялӧмӧн, шуис шутитана тонӧн:
— Со пыр приставайтӧны...
Кӧсйӧны Войвыв полюс пыр лэбзьыны.
Сталин ёрт, нюммунӧмсӧ кутӧмӧн, кыскышталіс трубкасӧ.
Лётчикъяс сулалісны да волнуйтчӧмӧн виччысисны вочакыв.
— Мыйла быть лэбзьыны Войвыв полюс вылӧ? — шуис Сталин ёрт.
— Лётчикъяслы ставыс кажитчӧ нестрашнӧйӧн.
Рискуйтны велалӧмаӧсь.
Мыйла ковтӧгыс рискуйтны?
Иосиф Виссарионович первойсӧ шутитіс.
Сэсся серьёзнӧя нин висьталіс, мый Войвыв полюс дінті лэбзян условиеяссӧ омӧля изучитӧма.
— Колӧ бура да подробнӧя ставсӧ изучитны, медым наверняка нин лэбзьыны сэтчӧ...
И, чӧволыштӧм бӧрын, сійӧ внимательнӧя видзӧдліс лётчикъяс вылӧ да содтіс:
— Со тіянлы полёт вылӧ маршрут: Москва — Петропавловск-на-Камчатке.
Татшӧм прӧстӧй да задушевнӧй беседаын чужис Сталинскӧй маршрут.
Вождь кывъясын ми почувствуйтім и радейтӧм, и ласка, и дӧверие.
* * *
Коли кык тӧлысь саяс тайӧ памятнӧй лунсяньыс.
Ми тщательнӧя лӧсьӧдчим полёт кежлӧ: изучитім маршрутъяс, испытывайтім самолёт, осваивайтім радио да лӧсьӧдім снаряжение.
Медбӧрын став уджъяс вӧлі помалӧма: та йылысь ми вермим удовлетворениеӧн доложитны партияса да правительствоса руководительяслы.
Ми бара Кремльынӧсь.
Неыджыд залын ме аддзи пызан сайын пукалысь Серго Орджоникидзе, Молотов ёртъясӧс да правительствоса мукӧд членъясӧс.
Бокын торъя пызан сайын пукаліс Сталин ёрт.
Сійӧ чеччис, локтіс миян дінӧ да радушнӧя здоровайтчис.
Ме чайті, мый ми кутам отчитывайтчыны стрӧг правительственнӧй комиссия водзын, а друг виччысьтӧг миян лӧсьӧдчӧм йылысь став докладыс пӧри задушевнӧй сёрниӧ.
— Ставыс гӧтов, Сталин ёрт, — шуис Чкалов, — коли индыны миянлы стӧчджыка маршрут.
Перелётлысь карта стенӧ ӧшӧдны разрешение корӧм бӧрын, Чкалов кутіс подробнӧя висьтавны сы йылысь, кутшӧм туйясӧн позьӧ лэбзьыны Москвасянь Петропавловск-на-Камчатке дорӧдз.
Сталин, Молотов, Орджоникидзе ёртъяс да правительствоса мукӧд членъяс сулалісны миянкӧд ӧтлаын карта дінас да видзӧдісны маршрутлысь уна рӧма визьяссӧ.
Миянӧн вӧлі разработайтӧма куим вариант.
Ми дорйим севернӧй вариантсӧ, мӧдногӧнкӧ маршрут Полярнӧй круг сайӧ петӧмӧн.
Ӧтарсяньыс, тайӧ маршрутыс вӧлі удобнӧй сійӧн, мый куйліс Войвыв морскӧй туйлӧн уналыда радиостанцияяс районын, мӧдарсяньыс, Полярнӧй круг сайӧ петӧмыс арктическӧй гожӧм кадколастын мездіс миянӧс куим пиысь кык вой чӧж пемыдын лэбӧмысь.
Сталин ёрт зэв ӧдйӧ разберитчис предложитӧм быд вариантлӧн став обстоятельствоясас да шуис:
— Лэбзьӧй Москвасянь Земля Франца-Иосифаӧдз, сэсянь кежанныд Севернӧй Земля вылӧ да вуджанныд Якутия вомӧн.
Петропавловск-на-Камчатке вывсянь колӧ бергӧдчыны материк вылӧ Охотскӧй море вомӧн Амур ю устье дінӧ, а водзӧ верманныд лэбзьыны сэтчӧдз, кытчӧдз лоӧны поводдялӧн бур условиеяс да тырмас горючей.
Кор ми кутім мунны, Сталин ёрт дзик нин бать ногӧн шыасис миян дінӧ кывъясӧн:
— Висьталӧй по совести, кыдзи тіян сэні, ставыс-ӧ порядокын?
Абу-ӧ тіян кутшӧмкӧ сомнение?
Ми чукӧрӧн вочавидзим, мый миян некутшӧм сомнениеяс абуӧсь.
Кремльысь ми мунім радӧсь, взволнованнӧйӧсь, чорыд намерениеӧн безукоризненнӧя нуӧдны перелётсӧ да не уськӧдны миян рӧдиналысь честьсӧ.
* * *
Менам паметь нэмыс видзас Удд* ді вылысь рӧднӧй Москваӧ миянӧн воан лунсӧ.
* СССР-са ЦИК-лӧн 1936 вося август 13-ӧд лунся постановлениеӧн Удд діӧс переименуйтӧма Чкалов діӧ.
Самолёт миян тюрис аэродромлӧн тӧдса поле кузя.
Сы дінӧ тӧвзисны кымынкӧ автомобиль.
Самолёт медбӧрын сувтіс.
Сувтісны и автомобильяс.
Воддза машинасьыс мыччысис Сталин ёрт.
Сійӧ спокойнӧй походкаӧн мӧдӧдчис самолёт дінӧ.
Ми чуймим, кор аддзим Сталин ёртӧс.
Чкалов сійӧ кадас сулаліс борд вылас.
Иосиф Виссарионовичӧс аддзӧм бӧрын сійӧ синъяснас корсьыштіс стремянка, ӧвтыштіс кинас, пуксис борд вылас да, му вылас чеччыштӧмӧн, котӧртіс паныд.
Серьёзнӧйӧн лоны зілиг, Чкалов вытянитчис да рапортуйтіс:
— Сталин ёрт, тіянлысь задание выполнитӧма.
Сталин дружескӧя нюммуні, паськыда шевгӧдіс кияссӧ, крепыда кутліс Чкаловӧс да окаліс.
Сэсся сійӧ сетіс Чкаловӧс Ворошилов сывйӧ, а ачыс воськовтіс растеряйтчӧм Байдуков дінӧ да ме дінӧ и окаліс миянӧс челядьӧс моз.
Первой кывъясыс сылӧн вӧліны:
— Энӧ мудзӧй ті?
Ми тіянӧс дыр мучитны огӧ кутӧй: тіянлы колӧ шойччӧг, а ӧні мунам трибунаяс дінӧ.
Ми вӧлім сэтшӧма растроганӧсь, мый пӧшти эгӧ вермӧй сёрнитны.
* * *
Коли кымынкӧ лун, и ми бара Кремльын.
Ми рапортуйтам миян великӧй страналы сӧветскӧй авиациялӧн очереднӧй достижение йылысь да Сталинскӧй маршрут кузя перелёт благополучнӧя помалӧм йылысь.
И тані ме кылі кывъяс, кодъяс меным индісны водзӧ уджалӧмлы яснӧй туй.
Сталин ёрт, лётчикъяс йылысь сёрнитіг, шуис:
— Смеллун да отвага — сійӧ сӧмын ӧтар бокыс героизмлӧн.
Мӧдар бокыс, абу омӧльджыка важнӧй — сійӧ кужӧм.
Ме сэтшӧм лётчикъяс дор, кодъяс кужӧны сочетайтны смеллун да отвага кужӧмкӧд.
Ме гӧгӧрвои, мый, штурманскӧй делӧ кыдзи авиационнӧй техникалысь ӧти отрасль детальнӧя изучайтӧмӧн, ме сулала правильнӧй туй вылын.
Ме шуи аслым, мый и водзӧ кута совершенствуйтчыны аслам делӧын.
Кужӧм — абу омӧльджыка важнӧй бок героизмлӧн.
2. ЛУНВЫЛЫН
Ме некор ог вунӧд тайӧ великӧй, прӧстӧй да обаятельнӧй мортыскӧд встречасӧ, кор сійӧ шойччис лунвылын.
Тані оз ков вӧлі сёрнитны делӧяс йылысь — позьӧ вӧлі сёрнитны быдтор йылысь, мый сьӧлӧм вылын.
Тайӧ вӧлі регыд первой Сталинскӧй маршрут кузя перелёт помалӧм бӧрын.
Ӧтчыд миянӧс пригласитісны Сталин ёрт ордӧ дача вылӧ.
Помнита, ми мунім неыджыд аллеяті.
Дача вылӧ пыранінысь ме аддзи Сталин ёртӧс.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Жданов ёрт.
Настроение миян вӧлі кыпыд да гажа.
Ми матыстчим став чукӧрӧн да здоровайтчим.
Здоровайтчим — и огӧ тӧдӧй, мый вӧчны водзӧ.
Сталин ёрт, казяліг, мый ми абу тӧдсаӧсь окрестностьяснас, шуис миянлы:
— Но, ветлӧдлыштӧй гӧгӧр да видзӧдлӧй, мый тані садитӧма.
И сійӧ муніс миянкӧд тшӧтш.
Дачаӧд ветлӧдлігӧн ми аддзим воӧм плодъяса уна лимоннӧй пу.
Ӧти зэв ыджыд лимон кыскис ас дінас менсьым вниманиеӧс.
Сталин ёрт казяліс, мый лимонъясыс миянӧс занимайтӧны, да шуис:
— Тіянлы кӧ найӧ кажитчӧны, нетшыштӧй.
Кодлы мында колӧ.
Ме кӧсйи сохранитны мыйкӧ на память Сталин ёрт ордӧ волӧм йылысь да пырысь-пыр воспользуйтчи тайӧ разрешениенас, да медыджыд лимоныс пусьыс вуджис менам зептӧ.
Садті гуляйтігӧн, ми обратитім внимание миянлы тӧдтӧм пу пӧрӧда вылӧ.
— Тайӧ эвкалиптъяс, — шуис Сталин ёрт. — Зэв ценнӧй пу.
Сталин ёрт миянлы висьталіс, мый эвкалиптъяс вӧтлӧны малярийнӧй номъясӧс да мый найӧс пӧлезнӧ пуктыны сэні, кӧні кӧсйӧны мездысьны малярияысь.
Сійӧ рекомендуйтіс садитавны эвкалиптъясӧс миян Союзлӧн войвывджык местаясын, медым найӧ акклиматизируйтчисны.
Ми казялім, мый дача дінас быдмӧ кутшӧмкӧ особӧй пӧрӧда пожӧм, кузь пахучӧй емъяса.
— Тані войдӧр быдмыліс дуб, — шуис Сталин ёрт, — но сійӧ вӧлі мыйӧнкӧ висьӧ, да ми решитім сійӧс вежны пожӧмӧн.
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын, агрономъяс да садоводъяс кутісны шуны, мый пожӧм тані быдмыны оз кут, но ми решитім век жӧ пробуйтлыны, да, кыдзи аддзанныд, пожӧмыд быдмӧ да весиг зэв бура.
— Тыдалӧ, Сталин ёрт, — шуис Чкалов, — быд делӧ позьӧ выполнитны, сы дінӧ кӧ ки пуктывны.
— Да, вернӧ, — шуис Сталин ёрт, — сӧмын оз ков ныртӧ ӧшӧдны неудачаяс дырйи.
Оз кӧ артмы, колӧ мӧдысь босьтчывны.
Оз кӧ веськыда позь босьтны, колӧ боксяньыс кытшовтны.
Таӧ миянӧс, большевикъясӧс, Ленин на велӧдліс.
Казявтӧг, дружескӧй сёрниын, босьті ме аслым большевистскӧй мудростьлысь урокъяс.
Шондіыс лэччис нин, но дача дінас вӧлі шоныд на.
Жданов ёрт, вӧлӧмкӧ, бура тӧдӧ видзму овмӧс да метеорология.
Сійӧ миянлы объяснитіс, мый уліас, холм подулас, войнас овлывлӧ кӧдзыдджык, сы вӧсна мый мунӧ инверсия.
Ме бура тӧда тайӧ кывсӧ.
Сійӧ означайтӧ температуралысь обратнӧй ненормальнӧй ход, кор сійӧ кыптӧ джудждакӧд.
Инверсия казьтыштӧм бӧрын сёрниыс кыдзкӧ естественнӧя вуджис авиационнӧй темаяс вылӧ.
Сталин ёрт бура тӧдіс, мый ёна вылын лётчикъяс ёна страдайтӧны кӧдзыдысь.
Сійӧ заводитіс шуасьны сы вылӧ, мый авиационнӧй йӧз омӧля занимайтчӧны кабина шонтӧм кузя да электричествоӧн паськӧм шонтӧм кузя вопросъясӧн.
Пӧпуттьӧ Сталин ёрт казьтыштіс, мый напраснӧ лётчикъяс мукӧддырйи рискуйтӧны да оз пӧльзуйтчыны парашютӧн весиг сійӧ случайясын, кор положениеыс лоӧ явӧ угрожайтанаӧн.
— Вот неважӧн вӧлі случай, — висьталіс Сталин ёрт: — миян ӧти самолётлӧн лои авария воздухын, сы вылын вӧлі нёль морт — куимыс чеччыштісны, а ӧти коли самолёт вылас да погибнитіс.
Кор ми корим найӧӧс, кодъяс благополучнӧя лэччисны парашютъяс вылын, да кутім юасьны, кыдзи ставыс сійӧ лои, то ӧти лётчик, докладывайтігас, кутіс извиняйтчыны, мый сылы лои чеччыштны парашютӧн.
Сійӧ лыддис сыысь асьсӧ мыжаӧн...
— Кутшӧм тіян, лётчикъяслӧн, чегъяссьӧм психология! — водзӧ нуӧдіс Сталин ёрт.
— Ми сійӧс кӧсйим наградитны сыысь, мый сійӧ чеччыштіс парашютӧн, а сійӧ кутіс доказывайтны миянлы, мый сійӧ мыжа.
Ӧти лётчиклӧн олӧмыс миянлы донаджык уна машинаясысь.
Кутшӧм ыджыд радейтӧм йӧз дінӧ, кутшӧм сердечнӧй отношение лётчикъяс дінӧ тыдалісны тайӧ кывъясас, тӧждысянаясын да задушевнӧйясын!
Пемдіс, и Сталин ёрт пригласитіс миянӧс столовӧйӧ.
Та дырйи сійӧ содтыштіс, мый талун пызан сайын оз ло кӧзяйкаыс: сылӧн ичӧтик кӧзяйкаыс — Светлана нылыс — кымынкӧ лун сайын муніс Москваӧ, сы вӧсна мый школаясын заводитчисны нин занятиеяс.
Сійӧ ыджыд радейтӧмӧн да нежностьӧн висьталіс аслас ныв йылысь да, тыдалӧ, сытӧг гажтӧмтчис.
Ӧбӧд коли, зэв непринуждённӧй обстановкаын.
Ассьыным ловнымӧс кутӧмӧн кывзім Сталин ёртлысь висьталӧмсӧ сылӧн подпольнӧй революционнӧй деятельностьын ӧткымын эпизодъяс йылысь.
Ӧдйӧ лэбисны часъяс.
Ме зіли кольны паметьӧ быд жест Сталин ёртлысь, запомнитны сылысь быд кыв.
Воис прӧщайтчан минута.
Ме матыстчи Сталин ёрт дінӧ да кори сійӧс гижны кӧть кык кыв менам блокнотӧ.
Но Сталин ёрт шуис, мый талун сёр нин, ставыс мудзисны, да мый сійӧ могмӧдас менсьым просьбаӧс аски.
Ми мунім.
Ме, дерт, некор и эг думайтлы, мый Сталин ёрт оз вунӧд ассьыс кӧсйысьӧмсӧ: и менам просьбаястӧг сылӧн уна делӧ.
Кутшӧм жӧ вӧлі менам удивление, кор аскинас ме получиті Сталин ёртсянь сійӧ нывлысь, Светланалысь, фотография гижӧдӧн — выліас, шуйга пельӧсас: «Светлана», а уліас: «Беляков ёртлы на память.
И. Сталин».
Кор ме рытын трудовӧй лун бӧрын видзӧда тайӧ дона гӧснеч вылӧ, ме водзын выльысь сувтӧ образыс великӧй мортлӧн, сэтшӧм обаятельнӧйлӧн, коді сідз пӧкӧриталӧ аслас мудрӧй простотанас.
3. ЛӦСЬӦДЧАМ ВЫЛЬ ПЕРЕЛЁТ КЕЖЛӦ
Воис тӧв, и бара миян сьӧлӧмъяс кутісны кыскыны воздушнӧй океанлӧн помтӧм просторъясӧ, Арктикаса вӧльнӧй да ылі йияс дінӧ.
Ми мечтайтім Москвасянь Америкаӧ пуксьывтӧг лэбзьӧм йылысь.
— Босьтчӧй, ребята, удж бердӧ, — шулывліс Чкалов.
— Ме босьта ас вылӧ разрешение йылысь хлопочитӧм, а ті Егоркӧд, Саша, видлалӧй самолёт.
Составитӧй подробнӧй список сылы, мый колӧ сы вылын переделайтны.
Чкалов да Байдуков вӧліны нин оборона кузя народнӧй комиссар К. Е. Ворошилов ордын да босьтӧмаӧсь сылысь сӧгласие да поддержитӧм.
Но ми век на кывлывлім сы йылысь висьталӧмъяс, мый Войвыв полюсса район абу изучитӧма — абу пӧ тӧдса, кутшӧм сэні поводдяыс.
Омӧль поводдя кӧ заставитас экипажсӧ вӧчны вынужденнӧй посадка йи вылас, шулісны миянлы, то отсӧг сетны лоӧ зэв сьӧкыд.
Миянлы зэв ёна отсаліс сійӧ обстоятельство, мый 1937 вося тулысын лӧсьӧдчис Арктикаӧ ыджыд экспедиция Войвыв морскӧй туйлӧн.
Нёль уна мотора самолётъяс долженӧсь вӧлі лэбзьыны Москвасянь Войвыв полюслань.
Но, сы вӧсна мый сьӧкыд самолётъяс оз вермыны мунны сэтшӧм ыджыд расстояниесӧ горючӧй пополниттӧг, решитӧма вӧлі будущӧй экспедициялы организуйтны база Рудольф ді вылын (Франц-Иосифлӧн архипелаг).
Сэсянь полюсӧдз ӧкмыс сё километр сьӧкыд туй.
Май 21 лунӧ Водопьяновлӧн самолёт вайис нёль отважнӧй зимовщикӧс Войвыв полюс вылӧ.
Чардбиӧн лэбис став мирсӧ юӧр дрейфуйтысь йи пласт вылӧ сӧветскӧй экспедицияӧс блестящӧя пуксьӧдӧм йылысь.
Чкалов дыр крепитчис, медбӧрын эз выдержит да звӧнитіс Молотов ёртлы.
Сійӧ корис сійӧс юӧртны, кутшӧм Сталин ёртлӧн мнениеыс Войвыв Америкаӧ лэбзьыны миян предложение йылысь.
— А кыдзи тіян материальнӧй частьнас? — юаліс Молотов.
— Ставыс гӧтов.
— Кыдзи ставыс гӧтов?
Ӧд разрешениеыс абу!
— А ми <rus>на всякий случай</rus>...
Молотов ёрт серӧктіс да шуис:
— Ладнӧ, Чкалов ёрт.
Тайӧ лунъясӧ обсудитам тіянлысь вопростӧ.
И збыльысь, кымынкӧ лун мысти, май 25 лунӧ, Чкаловӧс корисны телефоннӧй аппарат дінӧ да юӧртісны, мый миянӧс приглашайтӧны совещание вылӧ Кремльӧ.
Ме сійӧ луннас вӧлі полётын.
Совещание вылӧ мунісны Чкалов да Байдуков.
4. ЧКАЛОВЛӦН ВИСЬТАЛӦМ
Медводдза встреча дырйиыс жӧ Чкалов висьталіс меным чудеснӧй часъяс йылысь, кодъясӧс найӧ нуӧдісны партияса да правительствоса руководительяс пӧвсын.
«Ассьым выступлениеӧс ме заводиті миян самолёт характеристика йылысь, код вылын позьӧ вӧлі вӧчны полёт полюс вомӧн Войвыв Америкаӧ, — висьталіс Чкалов.
— Ме тӧдвылӧ уськӧді, мый ассьыным воддза полётсӧ ми дугӧдім метеорологическӧй условиеяс вӧсна, кор бакъясын вӧлі тонна бензин.
Ме сэтшӧма увлекитчи, мый неуна эг висьтав сы йылысь, кыдзи, Земля Франца-Иосифа вывті лэбигӧн, ми чуть эгӧ решитӧй вежны курс да лэбзьыны Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ.
Байдуков менӧ ӧдйӧ нетшыштіс пиджакӧд, ме ланьті, но Сталин ёрт нюмъялӧмӧн шуис:
— Водзӧ висьталӧй, Чкалов ёрт.
Мӧдысь нетшыштіс менӧ пиджакӧд Байдуков, кор ме проговоритчи «контрабанднӧй» уджъяс йылысь.
Сёрнитчӧм йылысь вунӧдӧмӧн ме аслым казявтӧг висьталі сы йылысь, мый став подготовительнӧй уджъяссӧ вӧчӧма нин.
Байдуков весиг вежсис чужӧм вылас, но бара кыліс Сталин ёртлӧн гӧлӧсыс:
— Водзӧ висьталӧй, Чкалов ёрт.
«А друг ми тэрмасим лӧсьӧдчӧмнад? — тревогаӧн думышті ме.
— Ӧд правительствоыдлӧн постановлениеыс абу на».
Видзӧдлі Байдуков вылӧ — синъясас сылӧн сійӧ жӧ тревога.
Дружескӧй беседа муніс нин часӧн-джынйӧнысь дыр.
Полярникъяслӧн смел коллектив йылысь пӧся отзывайтчӧмӧн, Сталин ёрт шуис, мый ӧні, навернӧ, миянлы лоӧ кокньыдджык лэбзьыны Войвыв полюс пыр.
Ме шуи сералӧмӧн:
— Сталин ёрт, миянлы тайӧ «омӧльджык»: ӧд Папанин кутас «сетавны» полюссянь пыр омӧль и омӧль поводдя...
Тадз некор и он лэбзьы!
— <rus>Вот тебе и на</rus>!
Ми чайтім — лоӧ бурджык, а со вӧлӧмкӧ, мый лётчикъяслы бурджык эськӧ и не вӧчны полётсӧ полюс вылӧ, — шутитӧмӧн шуис Сталин ёрт, Молотов дінӧ шыасьӧмӧн.
— Сідзкӧ нӧ, кыдзи делӧыс налӧн машинаыскӧд? — юаліс сійӧ авиационнӧй промышленностьса ӧти руководительлысь.
— Найӧ важӧн дасьӧсь, Сталин ёрт.
Ӧд ті кывлінныд...
— Да, кывлі, — серӧктіс Сталин ёрт.
— Шуны кӧ, ме та йылысь тӧдлі водзджык.
Сьӧлӧм вылын кокняліс.
Сідзкӧ, Сталин ёрт тӧдӧма миян став подготовительнӧй, «контрабанднӧй» удж йылысь.
Медся важнӧй государственнӧй делӧясӧн занятӧй, сійӧ абу вунӧдӧма миян йылысь.
Но, а тӧдіс кӧ сійӧ лӧсьӧдчӧм йылысь, сідзкӧ...
Сталин ёрт заводитчис юасьны миянӧс нуӧдӧм уджлӧн став подробностьяс йылысь.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс миянӧс кывджынйысь.
— Сідзкӧ ті, Чкалов ёрт, висьталанныд, мый самолётсӧ бӧрйӧмыс правильнӧй? — юаліс сійӧ менсьым.
Сэсся чӧволыштіс да содтіс:
— Век жӧ ӧти мотор...
Сійӧс оз ков вунӧдны.
— Сталин ёрт, моторыс зэв бур, — вочавидзи ме.
— Тайӧ ӧд докажитӧма, да абу подувъяс беспокоитчыны.
А таысь кындзи, — шутитышті ме, — ӧти моторыд — сё прӧчент риск, а нёльыд — нёль сё.
Сэні вӧлысьяс серӧктісны.
Воис самӧй решайтана здук.
Сталин ёрт, ещӧ кымынкӧ вопрос сетӧм бӧрын, неуна думыштчис, а сэсся шуис:
— Ме — за!
Кор перелёт йылысь правительство решениелӧн первой пунктсӧ вӧлі гижӧма, Сталин ёрт предложитіс ещӧ выль пункт сы йылысь, медым обяжитны экипажсӧ неблагоприятнӧй обстановка случайын вӧчны посадка Канадаын любӧй пунктын, а экипажлы веськыд опасность случайын вӧчны пырысьтӧм-пыр посадка.
Тайӧ фразасӧ Сталин ёрт шуис и меным:
— Дугӧдӧй полётсӧ первой опасность дырйи.
Ме эг тӧд, кутшӧм кывъясӧн благодаритны Сталин ёртӧс миянлы вӧчӧм довериеысь.
Ме крепыда шамырті кисӧ дона вождьлы да шуи:
— Пасибӧ, Сталин ёрт, довериесьыд.
Ми оправдайтам сійӧс.
5. БӦР ВОӦМ
Кузя кыссян квайтымын куим час ми вӧлім воздухын.
Ми лэбзим йиӧн дорӧм Арктикаса просторъяс весьтті, миян самолётным паритіс Войвыв полюс весьтын да муніс посадка вылӧ Портланд кар бердын (Войвыв Америка).
Чкалов бӧрынас висьталіс, мый сӧветскӧй самолёт бордъяс вылын ми вайим американскӧй народлы чолӧм да дружба СССР-са сё сизимдас миллион свободнӧй гражданасянь.
Но вот ми бара рӧднӧй му вылын.
Миян вагонӧ котӧрӧн пырӧны радостнӧй, возбуждённӧй сӧветскӧй пограничникъяс.
Найӧ крепыда шамыртӧны миянлы кияс, кутлӧны, юасьӧны миян путешествие йылысь.
Ми огӧ казялӧй, кыдзи поезд воӧ Негорелое станция дінӧ.
Скромнӧй пограничнӧй станция видзӧдӧ зэв праздничнӧя.
Ӧзйӧны юпитеръяс да прожекторъяс.
Йӧзыс ызгӧ.
Миянӧс бурнӧя чолӧмалӧны.
Ми петам перрон вылӧ да мунам трибуналань.
Миян дінын, цветъясысь вӧчӧм зэв ыджыд букет сьӧкта улас кусыньтчыштӧмӧн сулалӧ, пограничниклӧн квайт арӧса ныв.
Кодкӧ йӧз чукӧрсьыс юалӧ:
— Кодлы нӧ букетыс?
Сійӧ снисходительнӧй недоумениеӧн вочавидзӧ:
— Ыджыд нин, а оз тӧд!..
Чкаловлы!
Дженьыдик митинг помасис.
Пуксям мӧд поездӧ.
Миянлы прицепитӧма торъя вагон.
Поезд мунӧ войнас асыввылӧ, Сӧветскӧй Союзлӧн столицалань.
Июль 24 лунӧ 16 час 13 минутаӧ экспресс локтіс московскӧй вокзал перрон дінӧ.
Пӧся да гажаа встретитіс миянӧс Москва.
Привокзальнӧй площадь весьтын кылісны «Интернационаллӧн» шыяс.
Тайӧ звучитіс гимн народнӧй неукротимӧй волялы, гимн миян рӧдиналы, миян партиялы, Сталин честь кузя, код маршрут кузя ми вӧчим перелётсӧ».
Дженьыдик митинг бӧрын ми пуксим асланым рӧднӧйяскӧд автомобильясӧ да мӧдӧдчим Горький улица кузя, коді вӧлі тыр москвичьясӧн, Кремльса Боровицкӧй вороталань.
Большой Кремлёвскӧй дворецса Георгиевскӧй залын ми аддзим Сталин ёртӧс да сылысь соратникъяссӧ да боевӧй ёртъяссӧ — Молотовӧс, Ворошиловӧс, Кагановичӧс, Калининӧс, Микоянӧс, Ждановӧс.
Ёна взволнованнӧйӧсь, матыстчим ми пызан дорӧ.
Тані жӧ присутствуйтісны авиационнӧй промышленностьса инженеръяс да рабочӧйяс, миян другъяс-лётчикъяс, роднӧйяс, тӧдсаяс.
Сталин ёрт быдӧнӧс миян пиысь кутліс да окаліс.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ волнениесӧ, кодӧс ми испытайтім прӧстӧй, рӧднӧй да миянлы ставлы матыса великӧй Сталинлӧн мелі видзӧдлӧм улас.
Зал дыр юргис аплодисментъясысь, кор вӧлі провозгласитӧма тост сійӧ честь кузя, кодлӧн нимыс важӧн нин лои победаяс символӧн.
Сталин ёртлы ми вайим ассьыным медся пӧсь чувствояснымӧс.
Валерий чеччис пызан сайысь да, став дінас шыасьӧмӧн, шуис:
— Унатор ми аддзылім перелёт лунъясӧ.
Ми аддзылім, кыдзи зарубежнӧй рабочӧйяс относитчӧны миян страна дінӧ, кутшӧм надеждаӧн найӧ видзӧдӧны Сӧветскӧй Союз вылӧ, кысянь, магнитнӧй волнаяс моз, мунӧны став свет пасьталаыс коммунизмлӧн великӧй идеяяс.
Ассьыныс чувствояс петкӧдлӧм могысь зарубежнӧй рабочӧйяс преподнеситісны миянлы эзысь скульптура.
Сы вылын изобразитӧма му шар.
Европа да Америка континентъяс ӧтлаалӧма чертаӧн, коді мунӧ полюс пыр.
Экипаж передайтӧ тайӧ скульптурасӧ кыдзи рабочӧйяс международнӧй солидарностьлысь символ Сталин ёртлы.
Иосиф Виссарионович босьтіс статуэткасӧ да, кор приёмыс помасис, нуис сійӧс аскӧдыс.
А. Беляков
{М. Раскова (комиӧдіс Kodko) @ Йӧз пиысь медся человечнӧй @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 116-128.}
ЙӦЗ ПИЫСЬ МЕДСЯ ЧЕЛОВЕЧНӦЙ
Медводдзаысь ме аддзи Сталин ёртӧс 1935 вося март 8 лунӧ.
Военно-воздушнӧй академияса слушательницаяс группалы вӧлі поручитӧма чолӧмавны март 8 лунӧ московскӧй организацияясӧс, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь Большой театрын.
Миянлы висьталісны, мый обязательнӧ лоӧ Сталин ёрт, да миянӧс медся ёна волнуйтіс сійӧ, мый миянлы лоӧ чолӧмавны именнӧ сы дырйи.
Ми чукӧртчим кулисаяс саяс, зэв ёна волнуйтчим, решайтім, коді кыдзи кутас петны.
Ме должен вӧлі командуйтны группанас да волнуйтчи ставсьыс ёна.
Медбӧрын сетісны сигнал, и нывъяслӧн группа лётнӧй формаын петіс сцена вылӧ.
Кок улӧ ньӧти видзӧдтӧг, первой здукъясас ми аддзим ас водзысь сӧмын президиум да синъясӧн корсим Сталинӧс.
Но Сталин президиумас эз вӧв.
Ми вӧлім ёна огорченӧсь.
Быдӧн миян пиысь эз ӧтчыд представляйтлы аслыс тайӧ моментсӧ: кыдзи ми сійӧ петам, аддзам Сталинӧс.
И друг сійӧ абу...
Веськыда кӧ шуны, ми кыдзкӧ сразу листырмунім.
Но сэсся видзӧдлім оживлённӧй зал вылас да воим ассадьӧ; ставлӧн кыпыдлуныс вуджис и миянлы.
Муртса ми мунім сцена вывсьыс да мӧдӧдчим ложаӧ, медым кывзыштны заседаниесӧ, кыдзи залын кыптіс необычайнӧй шум, аплодисментъяс, «ура» горзӧмъяс.
Тэрмасьӧмӧн ми уськӧдчим первой веськалысь ложаӧ, некод эз вермы кутны миянлысь потоксӧ.
Ложаын некод эз вӧрӧшитчы — сцена вылын, президиум пызан сайын, сулаліс Сталин ёрт.
Быдӧнлы окота вӧлі обязательнӧ матӧджык сійӧс аддзыны; ми тойлалім мӧда-мӧдӧс, водзӧджык кыссьӧмӧн.
Кымынкӧ минута йӧзыс эз лӧняв, а ме став синъясӧн видзӧді сцена вылӧ, Сталин вылӧ.
Ме аддзи Сталинӧс нэмын первойысь.
Сталин сулаліс, кыдзи символ, кыдзи став партиялӧн, став народлӧн, революциялӧн да миян олӧмлӧн воплощение — ставыс воплотитчӧма тайӧ мортас, тайӧ образас.
Йӧзыс вӧлі шызьӧма.
Окота вӧлі мыйкӧ горзыны, ми быттьӧкӧ садьнымӧс воштім.
Медбӧрын ставыс лӧнис, заводитісны пуксявны.
Сталин ёрт пуксис жӧ.
Сійӧ кадӧ партерса 7–8 радъясысь, оркестрӧ нуӧдан проход кузя, котӧртіс ичӧтик ныв да, сцена дінӧ матыстчӧмӧн, гора-гора гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Пасибӧ Сталин ёртлы!
Тайӧ вӧлі мыйкӧ потрясающӧй.
Йӧзыс бара заводитісны горзыны, аплодируйтны, ставнысӧ бара кыпӧдіс ичӧтик нывлӧн горӧдӧмыс.
Кор ставыс успокоитчисны, бара заводитчисны чолӧмалӧмъяс.
Ми видзӧдім Сталин вылӧ, ми кӧсйим запомнитны, кыдзи сійӧ пукалӧ, кыдзи видзӧдӧ, кыдзи бергӧдӧ юрсӧ.
Кӧсйим запомнитны ставсӧ посниторъясӧдз.
* * *
Кор, Дальний Востокысь бӧр воигӧн, ми матыстчим Москваӧ, миян вӧлі сэтшӧм кодь жӧ настроение, кутшӧм куим во сайын театрын.
Ми пыр думайтім сы йылысь, мый аддзам Сталин ёртӧс, представляйтім аслыным, кыдзи сійӧ лоӧ.
Ставсӧ водзвыв переживайтім, обсуждайтім.
Торъя нин Полина Осипенко минута эз вермы сулавны ӧти местаын, пыр сійӧ ветлӧдліс.
Мыйкӧ кӧ вӧлі потшӧ сылы туйсӧ, сійӧ машинальнӧя вештыліс да бара ветлӧдліс вагон коридор кузя.
Взволнованнӧй Полина корис миянӧс нӧшта и нӧшта ӧтчыд прӧверитны, ставыс-ӧ пӧрядокын: лӧсьыда-ӧ пасьталӧма шапкасӧ, лючки-ӧ кӧрталӧма галстук...
Тан жӧ, поездас, Москваӧ матыстчигӧн, ми обсудитім, коді миян пиысь, позьны кӧ кутас, пуксяс Сталин ёрткӧд орччӧн, да решитім, мый пукся ме, сы вӧсна мый Полина да Валя вӧліны Молотов ордын гӧстьын да аддзӧдчылісны сэні Иосиф Виссарионовичкӧд, а ме сійӧ кадас вӧлі вися да куйлі больничаын.
Ӧнӧдз волнуйтчытӧг оз позь казьтывны, кыдзи встретитіс миянӧс Москва.
Миян рӧднӧйяс, другъяс да став москвичьяс, кодъяс миянӧс встретитісны ассьыныс нывъясӧс моз да ми асьным вӧлім ӧтувтчӧмаӧсь кыдзкӧ ӧти ыджыд чувствоӧн, кодлы нимсӧ сьӧкыд сетны.
А кор ми матысмим Кремльӧ — миянлы ньӧти эз терпитсьы.
Ставыс пытшкын йӧктіс...
Но со и Кремль.
Ми мӧдӧдчим Грановитӧй палатаӧ асланым челядьӧн, батьмамӧн, рӧднӧйясӧн.
Туй кузяыс миян другъяс-лётчикъяс, кодъяскӧд ми ӧтлаын уджалім, велӧдчим, мӧда-мӧд вежмӧн сеталісны миянлы вопросъяс, но ми нинӧм йылысь сэки эг вермӧй сёрнитны.
Мы пырим.
Сэні вӧлі уна нин йӧз.
Миянӧс пӧся встретитісны да пуксьӧдісны пызан саяс воддза местаясӧ медся матӧ, займиттӧм на пызан дінӧ.
Ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ пызан саяс кутасны пукавны правительствоса членъяс, кутас пукавны Сталин, и пыр видзӧдім сэтчӧ, весиг зілим тӧдмавны, кутшӧм стул вылӧ пуксяс Сталин ёрт.
Решитім мыйлакӧ, мый, навернӧ, пуксяс шӧрас.
Медбӧрын ми аддзим Каганович, Ворошилов, Молотов ёртъясӧс, на бӧрын пырис Сталин ёрт.
Ми чеччыштім, быттьӧ полім, мый Сталин миянӧс оз аддзы.
Ме да Полина здук кежлӧ сувтыштлім, видзӧдлім асланым командир вылӧ — Валя вылӧ: котӧртны пызан дінас али не котӧртны?
Но, кор Сталин махнитіс миянлы кинас, ми уськӧдчим сы дінӧ, экипажыслысь став очередностьсӧ торкӧмӧн.
Радысла ставнас нюмъялысь Валя шыасис Сталин ёрт дінӧ:
— Сталин ёрт, разрешитӧй тіянӧс окыштны!
Сійӧ нюммуніс да юаліс Ворошиловлысь:
— Мый нӧ, разрешитам?
Валя окыштіс Сталин ёртӧс первой, сэсся Полина да ме.
А пытшкын миян ставыс сотчис ёна волнуйтчӧмла.
Миянлы нюжӧдісны кияснысӧ Ворошилов, Молотов ёртъяс.
А ме, кыдз ӧні помнита, пыр думайті: пукся ме орччӧн Сталин ёрткӧд, али Валя вунӧдас миян сёрнитчӧм йылысь?
Ме тувки сійӧс да шуи:
— Ме пукся Сталин ёрткӧд орччӧн.
— Пуксьы.
Ме сувті орччӧн, ог кеж да думайта: сійӧ кутас пуксьыны, и ме пукся.
Сэсся юалі:
— Позьӧ пуксьыны тіянкӧд орччӧн?
— Пожалуйста, — вочавидзис меным Сталин.
И ме пукси Сталин да Ворошилов костӧ: веськыдладорас Ворошилов, шуйгаладорас — Сталин, Сталинкӧд орччӧн — Молотов, сэсся Валя да Полина.
Кыдз сӧмын ми пуксим, Сталин ёрт бергӧдчис мелань.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, синъяссӧ неуна читкыртыштӧмӧн, сэтшӧм характернӧй, проникновеннӧй взглядӧн да юаліс: кыдзи ме чувствуйті ачымӧс тайгаын, кыдзи сэні узи.
А ме вӧлі шемӧсмӧм тайӧ встречасьыс, чувствосьыс, мый Сталин ёрт пукалӧ орччӧн, да дзик нинӧм лючки эг вермы вочавидзны.
Муртса ме корсялі кывъяссӧ, да: ,,Да, Сталин ёрт», «Абу, Сталин ёрт» кындзи нинӧм менам эз артмы.
Сталин ёрт казяліс, мый ме некыдзи ог вермы садьӧ воны да заводитчис нуӧдны общӧй сёрни.
Ме чайта, мый сійӧ прӧстӧ решитіс мездыны менӧ да сетны позянлун меным оправитчыны.
Кымынкӧ минута мысти Сталин ёрт юаліс:
— Кӧн нӧ тіян челядьыд?
Ми петкӧдлім, кӧні пукалӧ Валялӧн Соколик, кӧні менам Татьяна.
— Вайӧй найӧс татчӧ, — шуис Сталин.
Челядь котӧртісны пызан дорӧ.
Сталин сувтыштіс налы паныд, босьтіс ичӧтик Соколикӧс ки вылас.
Сэсся воис Таня.
Сталин и сійӧс пуксьӧдіс аслас пидзӧс вылас.
Сталин ёрт кияс вылын челядь!
Не сӧмын ми, мамъяс, мо и став ӧстальнӧйыс, синъяснысӧ вештывтӧг, видзӧдісны Сталин вылӧ челядьӧн пидзӧсъяс вылас.
Соколик неуна пукыштіс да пышйис — сійӧ ичӧтик на, оз гӧгӧрво, а Татьяна веськыда Сталин вылӧ видзӧдӧ, сетӧ сылы ки да здоровайтчӧ.
— Ай, ай, ай, мый тэ меным киӧс вӧчин! — горӧдіс Сталин да петкӧдліс, мый чуньясыс сылӧн клеитчисны.
— Кыдзи ме ӧні уджавны кута!
Таня, шуткасӧ гӧгӧрвоӧмӧн, дурны пондіс, кутіс торйӧдлыны сылысь чуньяссӧ да шуӧ сералӧмӧн:
— Эг, ме тіянлысь китӧ эг чег!
Сэсся бергӧдчӧ Ворошилов ёрт дінӧ да шуӧ:
— А ме тіянлысь вӧвтӧ аддзылі парад вылын.
Ворошилов серӧктіс да Сталин ёрт дінӧ бергӧдчӧмӧн шуис:
— Сійӧ аддзылӧма парад вылысь менсьым вӧлӧс, а менӧ абу казявлӧма.
— Казялі, ті пукалінныд асланыд вӧв вылын, а мӧд вылын — Будённый.
Ставӧн гажаа серӧктісны.
Ме пуксьӧді Таняӧс ас костын да Ворошилов костын.
Сійӧ зэв ӧдйӧ освоитчис.
Мыйкӧ кӧ колӧ вӧлі сетны сылы пызан вылысь, сійӧ шыасьліс Ворошилов дінӧ сэтшӧм тонӧн, быттьӧ сійӧ батьыс сылӧн пукаліс.
Сталин заводитіс висьтавлыны Танялы аслас Светлана ныв йывсьыс.
Висьталіс, мый Светлана первой классянь велӧдчӧ отлично вылӧ.
Татьяна тэрмасьӧмӧн торкис:
— И ме «отлично» вылӧ велӧдча.
Сійӧ копыртчис менам пель дінӧ да юаліс:
— А мыйла нӧ сійӧ сэтшӧм прӧстӧй, Сталин ёртыс?
Ме нинӧм эг вермы вочавидзны та кындзи:
— Сы вӧсна, мый сійӧ Сталин ёрт.
Вочавидзи ме дженьыда, но Таня, кажитчӧ, гӧгӧрвоис менӧ.
Менам нылӧй сёрнитіс Сталин ёрткӧд прӧстӧя, зэв спокойнӧя ӧтвечайтіс став юасьӧмъяс вылас, да ме думышті: мыйла нӧ ме ог вермы ӧтвечайтны сідз жӧ прӧстӧя, кыдзи сійӧ?
Председательствуйтіс пызан сайын Молотов ёрт.
Сійӧ чолӧмаліс миянӧс зэв пӧсь речӧн, поздравитіс перелётӧн да восьтіс ужин миян здоровье вӧсна тостӧн.
Молотов ёрт чолӧмалӧм вылӧ медводдзаӧн вочавидзис Валя Гризодубова.
Кыдзи и ставным ми, сійӧ зэв ёна волнуйтчис, кор висьталіс партия да правительство ыджыд тӧждысьӧм йылысь, коді сетіс позянлун вӧчны тайӧ перелётсӧ, быдтіс сӧветскӧй нывъясӧс сэтшӧмъясӧн, мый найӧ вермӧны тадзи лэбавны.
Гризодубова бӧрын кыв босьтіс Полина.
Сійӧ матыстчис репродуктор дінӧ да кутіс висьтавны деловитӧя, важнӧя, — сійӧ пыр сідзи сёрнитліс, — а ачыс син бӧжнас век видзӧдіс Сталин ёрт вылӧ.
Сійӧ висьталӧмлысь помсӧ ме эг нин кывлы, сы вӧсна мый ме ачым кори кыв да обдумывайті, мый ме кута висьтавны.
Унатор окота вӧлі меным висьтавны став чукӧртчысьяслы да Сталин ёртлы.
Ме муні репродуктор дінӧ.
Мекӧд орччӧн сувтіс Сталин ёрт.
Ме кӧсйи сылы да ставыслы, коді пукаліс залас, висьтавны торъя аттьӧ сыысь, мый менӧ ӧтнамӧс корсисны тайгаын, кор ставсӧ нин аддзисны.
Ӧти морт вӧсна водзӧ нуӧдісны сэтшӧм гигантскӧй корсьысьӧмъяс.
Сталин ёрт личнӧ следитіс, кыдзи мунісны корсьысьӧмъясыс, сеталіс медся конкретнӧй индӧдъяс, кыдзи корсьны, тшӧктіс шыбытны десантник-парашютистъясӧс.
Меным торъя окота вӧлі благодаритны Сталин ёртӧс ӧти морт вӧсна татшӧм тӧждысьӧмысь.
Помнитны сымда йӧзӧс да быд мортӧс торйӧн, сымда внимание пуктыны ӧти сӧветскӧй мортӧс корсьӧм вылӧ!
Кӧсйытӧг менам став речӧс лои сиӧма Сталин ёртлы.
Ме бергӧдчи сылань чужӧмӧн да висьталі ӧтнаслы сылы.
Ме прӧстӧ висьталі Сталинлы, а сійӧ, синсӧ лэдзӧмӧн, видзӧдіс пызан вылас да кывзіс.
Кор ме помалі, Сталин ёрт шамыртіс менсьым киӧс, нюжӧдіс стӧкан вина да ми чокнитчим.
Ме бара пукси Сталинкӧд орччӧн.
Но сэні ачыс сійӧ сувтіс да муніс репродуктор дінӧ.
Лои дзик лӧнь.
Прӧстӧя, исключительнӧй ясностьӧн да остроумиеӧн Сталин ёрт висьталіс матриархат йылысь: кутшӧм ногӧн лои, социальнӧй да материальнӧй видзӧдлас боксянь, мый ведущӧйяснас вӧліны нывбабаяс, кыдзи лои му уджалӧмӧ вуджӧмыс да с. в.
— Матриархат бӧрын воисны угнетение, рабство да мужчинаяскӧд неравенство вояс.
Заключениеас Сталин шуис:
— Вот талун нывъяс босьтісны водзӧссӧ уна нэм чӧж сьӧкыда нывбабаясӧс угнетайтӧмысь.
И лэптіс бокалсӧ миян здоровье вӧсна.
Миян рӧднӧйяс эз вермыны кутчысьны да чеччалісны местаяс вывсьыс, котӧртісны Сталин дінӧ.
Но сійӧ ачыс мӧдӧдчис налы паныд, медым чокнитчыны накӧд.
Сэсся бӧр муніс аслас пызан дінӧ.
Шудысла ассьыс синвасӧ дзебтӧг, Сталин дінӧ локтіс Полина Осипенколӧн мамыс.
Сійӧ сетіс землякъяссяньыс — Новоспасовкаса колхозникъяссянь гӧснеч: ыджыд альбом тайӧ сиктыслӧн прошлӧйысь да настоящӧйысь серпасъясӧн.
Сійӧ унатор жӧ кӧсйис висьтавны Сталинлы да эз вермы.
Сталин окасис сыкӧд, и старушка нинӧм нин эз вермы шуны.
Гризодубовалӧн батьыс, пӧрысь лётчик, корис жӧ кыв.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кутшӧм ыджыд трудӧн сылы удайтчис шедӧдны позянлун лэбавны, сравнитіс важ самолётъясӧс сійӧӧн, код вылын лэбаліс ӧні сылӧн нылыс.
Но и сылӧн сёрниыс эз мун шыльыда.
Ме сійӧс гӧгӧрвои, ме и ачым вӧлі сэтшӧм состояниеын, кор став думъяс лэбзьӧны Сталин дінӧ и абу кывйыс сы вылӧ, медым висьтавны сійӧс, мый испытывайтан сійӧ минутаясас...
Сталин ёрт чокайтчис быдӧнкӧд, коді сетліс миянлы мыйӧнкӧ отсӧг тайгаын: лётчикъяскӧд, парашютистъяскӧд, Сахаров экипажса членъяскӧд, доктор Тихоновкӧд.
Выступайтісны речьясӧн Сӧветскӧй Союзса Геройяс — лётчикъяс.
Ставыс медсясӧ сёрнитісны асланыс вӧчтӧм на перелётъяс йылысь.
Ми корим жӧ, медым миянлы разрешитісны вӧчны ещӧ ылӧджык перелёт.
Сталин серӧктіс, нинӧм миянлы эз шу, но бара корис Молотовлысь кыв.
Тайӧ мӧд кывсӧ Сталин ёрт веськӧдіс Сӧветскӧй Союзса Геройяслӧн мамъяслы да гӧтыръяслы.
Сійӧ сӧветуйтіс налы кутны ассьыныс челядьсӧ да верӧсъяссӧ, медым найӧ этшаджык лэбалісны.
— Вот шу Чкаловлы: лэбзьӧй шарик гӧгӧрыс, — сійӧ лэбзяс куимпӧв да кутас серавны.
А шарикнас сійӧ шуӧ му шарсӧ.
И Сталин ёрт висьталіс, мый сӧветскӧй народлы да сылы, Сталинлы, медся донаӧсь йӧз, мый миянлы оз сэтшӧма ков имеитны уна рекордъяс, кутшӧма колӧ имеитны уна бур замечательнӧй йӧзӧс.
— Сы вӧсна, — шуис Сталин ёрт, — ми кутам мешайтны тіянлы сэтшӧм частӧ лэбавны.
Но недыр чӧволӧм бӧрын нюммунӧмӧн содтіс:
— Но кутам, дерт, и отсавны.
Чолӧмалӧмъяс да тостъяс костын Сталин ёрт юаліс менсьым перелёт йылысь.
Менӧ медся ёна чуймӧдіс, кутшӧм бура, став детальясас тӧдӧ сійӧ авиациясӧ.
Сійӧ юасис «Родина» самолёт йылысь сідзи, быттьӧ сійӧ вӧлі авиационнӧй конструкторӧн.
Сійӧ шуаліс нимъяснас самолётлысь став детальяссӧ именнӧ сідз, кыдзи обычнӧ найӧс шуӧны сӧмын лётчикъяс да конструкторъяс.
Сталин ёрт подробнӧя юасис менсьым кабиналӧн пытшкӧсса устройство йылысь.
Сійӧ юаліс, мыйла меным лои чеччыштны, мыйӧ сійӧ вермис вайӧдны.
Меным, кыдзи и став лётчикъяслы, кодъяслы ме висьтавлі полёт йылысь да чеччыштӧм йылысь, вӧлі дзик гӧгӧрвоана, мый мӧд исходыс лоны эз вермы: меным быть колӧ чеччыштны, сы вӧсна мый менам кабина пуксигас вермис зурасьны нырнас.
А Сталин та вылӧ видзӧдліс дзик мӧд ногӧн.
— Тіянлы лои чеччыштны сӧмын сы вӧсна, мый эз вӧв проходыс бӧрвывса кабинаас? — юаліс сійӧ.
— Да.
— А мыйла нӧ стрӧитныс сэтшӧм самолётъяссӧ, медым штурман вӧлі торйӧдӧма став корабльсьыс?
Оз ӧмӧй позь лӧсьӧдны проход?
Сталин ёрт развивайтіс сы йылысь мӧвп, кутшӧмӧс колӧ стрӧитны самолётъяс.
Сійӧ петкӧдліс зэв ыджыд познаниеяс не сӧмын миян авиация областьын, но и зарубежнӧйын.
Сійӧ висьталіс меным, кыдзи стрӧитӧны Германияын автожиръяс, казьтыштіс вертолетъяс конструкцияяслӧн подробностьяс да детальяс йылысь.
Сійӧ висьталіс, мый миян тожӧ стрӧитӧны вертолетъяс, кодъяслы кыпӧдчӧм вылӧ да пуксьӧм вылӧ тырмымӧн дзик посньыдик площадкаяс, да содтіс:
— Правда, тайгаын ёна эськӧ шогмис татшӧм вертолетыд?
Сталин заводитіс обсуждайтны глухӧй тайгаясын сьӧкыда пуксян условиеясын автожиръясӧс применяйтӧмлысь позянлунъяс, а ме видзӧді сы вылӧ да думайті, кутшӧм жӧ уна сійӧ тӧдӧ!..
Мыйда сылы колӧ тӧдны, сійӧ кӧ дзик жӧ тадз сёрнитӧ медся разнообразнӧй специальностьяса йӧзкӧд, овмӧслӧн медся различнӧй областьясса работникъяскӧд!
Меным висьтавлісны артистъяс, мый кор обсуждайтсис «Иван Сусанин» опералӧн постановка, Сталин напевайтіс паметь серти «Сусанинысь» мотивъяс.
Дзик став отрасльяс, кодъяскӧд кӧть сылы эз лолы зурасьны, сійӧ тӧдӧ бурджыка, тайӧ отрасльясса медбур специалистъяс дорысь.
Беседа нуӧдігӧн меным дум вылӧ друг уси:
— Валя, а трубкаыд?
Валя пыр жӧ кыскис пытшкӧсса зептысь трубка да сетіс Сталин ёртлы гӧснеч Дальний Востоксянь.
Тайӧ трубкасӧ пӧдаритісны нанаецъяс.
Кор ми мунім Хабаровсксянь, вокзал вылӧ воисны пӧрысь нанаецъяс.
Ӧти на пиысь кыскис питшӧгсьыс сверток да, видзӧмӧн, пӧрысь киясӧн, зэв трогательнӧя сетіс Гризодубовалы зэв мича изделие, искусстволӧн настоящӧй произведение — моржовӧй усысь трубка, сэтшӧм жӧ размера да формаа, кыдзи сійӧ, кодысь куритӧ Сталин ёрт.
Сы вылын резнӧй удж — нанаецъяс промыслъяслӧн серпасъяс, черикыйӧм, охота.
«Сетӧй тайӧ трубкасӧ миян Сталинлы», висьталісны пӧрысь нанаецъяс.
Сталин ёрт босьтіс трубкасӧ киас, дыр видлаліс сійӧс, юасис, кутшӧм отсӧг сетіс миянлы Дальний Востокын зэв гырысь расстояниеяс вылӧ разалӧм тайӧ йӧзыс.
Ми бара бергӧдчим сёрниясын Дальний Востокӧ.
Чуймӧдана сійӧ, мый Сталин ёрт тӧдӧ став лётчикъяссӧ, парашютистъяссӧ, медся активнӧй проводникъясӧ, ставсӧ, коді миянӧс корсис, — ставсӧ тӧдӧ овъяснас.
Сійӧ юасис пӧшти быд йылысь.
Ми — перелётын непосредственнӧй участникъяс, миянӧс корсисны, миянлы отсалісны, но ми огӧ помнитӧй овъяссӧ корсьӧмъясын став участвуйтысьяслысь.
А Сталин ёрт тӧдӧ да помнитӧ найӧ став йывсьыс.
Сійӧ помнитӧ, кутшӧм лётчик, кутшӧм радист, кутшӧм механик принимайтіс участие операцияясын.
Сійӧ юасис миянлысь, коді на пиысь воис Москваӧ.
Кутшӧм колӧ лоны память, внимание, йӧзӧс необыкновеннӧя радейтӧм, медым ставсӧ тайӧс помнитны!
Колӧ збыль овны став народ интересъясӧн, медым помнитны торйӧн сымда йӧзӧс.
Ужын шӧрын воис красноармейскӧй ансамбль.
Сталин да Ворошилов пыр подпевайтісны красноармейскӧй сьыланкывъяслы, кодъясӧс исполняйтіс ансамбль.
Воисны Сталин да Ворошилов ёртъяслӧн нывъясыс, кыкнаныс Светлана.
Аслас ныв йылысь сёрнитігӧн, Сталин ёрт шулывліс сійӧс: «менам кӧзяйка».
Кывъясӧн сьӧкыд висьтавны сійӧ интонациясӧ, кодӧн сійӧ висьталіс тайӧс.
И небыдлун, и мамлӧн нежность аслас кага дінӧ, и, гашкӧ, гордость.
Менам Татьянакӧд ворсігӧн, Сталин ӧтикӧн судзӧдаліс пызан вылас куйлысь гвоздикаяс да сеталіс сылы.
Вочасӧн сылӧн чукӧрмис быдса букет гвоздикаысь.
Сійӧ кутіс букетсӧ кыкнан кинас да некодлы нинӧм вылӧ эз кӧсйы сетны ассьыс цветъяссӧ.
Весиг окота кӧ вӧлі сылы судзӧдны пызан вывсьыс кутшӧмкӧ лакомство, сійӧ ӧтказывайтчис сыысь, медым сӧмын не лэдзны кисьыс цветъяссӧ.
Ужын муніс зэв дыр да матысмис помланьыс.
Ставыс чувствуйтісны асьнысӧ сэтшӧм нин прӧстӧя, быттьӧ пукалісны асланыс рӧднӧй семьяас.
Сталин ёрт шутитіс, ворсіс челядькӧд.
Сёрнияс мунісны прӧстӧйӧсь, спокойнӧйӧсь, жизнерадостнӧйӧсь.
Но тайӧ вечерыслы колӧ вӧлі век жӧ помасьны.
Сталин ёрт чеччис, прӧщайтчис миянкӧд, сиис миянлы успехъяс да медвойдӧр шойччыны.
Ми видзӧдім мунысь Сталин бӧрся, аплодируйтім сылы да взглядъясӧн благодаритім ставсьыс, мый сійӧ миянлы сетіс, да тайӧ замечательнӧй вечерсьыс.
Ми мунім гортъясанымӧ шудаӧсь да окрылённӧйӧсь.
Сталинлӧн образыс сулаліс быдӧнлӧн син водзас, а паметьным дугдывтӧг листаліс ӧти бӧрся мӧдӧс листбокъяссӧ тайӧ замечательнӧй встречалысь.
* * *
Кымынкӧ лун мысти миянлы звӧнитісны луннас да висьталісны, мый Сталин ёрт корӧ миянӧс Кремльӧ.
Ми воим куимӧн, да миянӧс нуӧдісны Сталин ёртлӧн рабочӧй кабинетӧ.
Сэні Сталин кындзи вӧліны Ворошилов, Молотов, Каганович, мӧд Каганович — Михаил Моисеевич, да ещӧ кымынкӧ морт.
И тані, делӧвӧй обстановкаын нин, Сталин ёрт корис миянӧс доложитны став посни детальясын да подробностьясын миян перелёт йылысь.
Докладывайтіс Валя Гризодубова, а ми дополняйтім, юасьӧмъяс вылӧ висьталӧмӧн.
Тайӧ делӧвӧй обстановкаас зэв отчётливӧя, зэв яснӧя сувтісны миян водзын авиация областьын Сталин ёртлӧн ёна ыджыд познаниеясыс.
Ми зілим не лэдзны ни ӧти кыв да мунім выль познаниеяс, выль мысльяс да установкаяс багажӧн.
Миян эпохаса тайӧ величайшӧй мортыслӧн, йӧз пиысь медся человечнӧйлӧн да политическӧй деятельяс пиысь медся умнӧйлӧн да прозорливӧйлӧн образыс быдысьын паськалӧ менам сознаниеын.
Оз позь кольччыны равнодушнӧйӧн Сталин присутствиеын.
Зэв джуджыд радейтӧм да уважение, гений водзын преклонение — со кутшӧм чувствояс кыпӧдӧ Сталин ёрт.
М. Раскова
{А. Довженко (комиӧдіс Kodko) @ Художниклӧн учитель да друг @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 129-134.}
ХУДОЖНИКЛӦН УЧИТЕЛЬ ДА ДРУГ
Сталин дінӧ непосредственнӧ шыасьны менӧ тшӧктісны обстоятельствояс, кодъяс лоины «Аэроград» фильм сувтӧдӧм водзвылын.
Меным вӧлі зэв сьӧкыд.
И ме думышті: ӧтчыд, художник аслам олӧмын сьӧкыд кадӧ, ме шыасьлі нин письменнӧ Сталин ёрт дінӧ, да сійӧ спаситіс меным творческӧй олӧм да обеспечитіс водзӧ вылӧ творчество; тӧдӧмысь, сійӧ отсалас меным и ӧні.
И ме эг ӧшыбитчы.
Сталин ёрт примитіс менӧ стӧч кызь кык час мысти сы бӧрын, кор письмӧсӧ вӧлі лэдзӧма почтовӧй ящикӧ.
Сталин ёрт сэтшӧм сьӧлӧмсьыс да бура, бать ногӧн представитіс менӧ Молотов, Ворошилов да Киров ёртъяслы, мый меным кажитчис, быттьӧ сійӧ важӧн нин да бура менӧ тӧдӧ.
И меным лои кокньыд.
Сталин, Ворошилов, Молотов да Киров ёртъяс внимательнӧя кывзісны «Аэроградлысь» сценарий.
Сталин ёрт вӧчис вель уна индӧдъяс да разъяснениеяс.
Сійӧ замечаниеясысь ме гӧгӧрвои, мый сійӧс интересуйтӧ оз сӧмын сценарийлӧн содержаниеыс, но и миян делӧлӧн профессиональнӧй, производственнӧй бокыс.
Дальний Восток йылысь менсьым юасигӧн, Сталин ёрт юаліс, верма ог ме петкӧдлыны карта вылын местасӧ, кӧні ме эськӧ стрӧиті кар, вӧлі кӧ эськӧ эг режиссёрӧн, а строительӧн.
Ме вочавидзи, мый верма.
Сэки сійӧ нуӧдіс менӧ аслас ичӧтик кабинетас, коді вӧлі тырӧма ӧшалан картаясӧн.
Ме петкӧдлі местасӧ да объясниті, мыйла сідзи думайта.
Тайӧ конкретнӧй мӧвпыс менам лои Дальний Восток, сылысь овмӧс да перспективаяс, кыдзи ме найӧс аслым представляйтлі, изучитӧм подув вылын.
Меным ӧнӧдз зэв долыд казьтывлыны, мый Иосиф Виссарионович менӧ та йылысь юаліс.
Ме аддзи таысь сӧветскӧй художниклысь выль рольсӧ сыӧн уважайтӧм.
Ме муні Сталин ёрт дінысь югдӧм юрӧн, успех меным сыӧн сиӧмӧн да отсӧг сетны кӧсйӧмӧн.
Сталин ёрт дінӧ мӧдысь волӧм йылысь ме кӧсъя гижны подробнӧйджыка.
Ме кӧсъя, медым радуйтчисны да гордитчисны искусство кузя менам ёртъяс, а медым миян врагъяс да «нейтральнӧйяс» думыштчисны.
Сталин ёрт ас дінас менӧ корис ачыс.
Тайӧ вӧлі «Аэроград» вылын самӧй ёна уджалігӧн.
Сталин ёртлӧн, тыдалӧ, мунӧ вӧлӧм заседание, да ме пыри кабинетас перерыв дырйиыс, кор сійӧ кабинетас эз вӧв.
Минута-мӧд мысти пырис Сталин ёрт да медся войдӧр юаліс, тӧдмаси эг на ме ставыскӧд.
И сӧмын сэк, кор ме вочавидзи утвердительнӧя, сійӧ кутіс зэв внимательнӧя юасьны «Аэроград» вылын уджалӧм йылысь, творческӧй самочувствие йылысь, сы йылысь, тырмымӧн-ӧ отсалӧ меным воздушнӧй вынъяслӧн Управление аэропланъяс снимайтӧм могысь.
Ӧти кывйӧн, ме почувствуйті, мый любӧй отсӧг фильм помалӧм вылӧ меным обеспечитӧма...
abu
— А ӧні ме висьтала, мый вылӧ ме тіянӧс кори, — шуис меным Сталин ёрт.
— Кор ме сёрниті тіянкӧд тӧндзи Щорс йылысь, ме висьталі сійӧс сӧвет туйӧ.
Ме прӧстӧ думайті сы йылысь, мый ті примернӧ мӧданныд вӧчны Украинаын.
Но менам кывъясӧй ни газетнӧй статьяяс тіянӧс нинӧмӧ оз обязывайтны.
Ті — морт свободнӧй.
Кӧсъянныд вӧчны «Щорсӧс» — вӧчӧй, но тіян кӧ эмӧсь мукӧд планъяс, вӧчӧй мӧдӧс.
Энӧ стесняйтчӧй.
Ме кори тіянӧс сы могысь, медым ті тайӧс тӧдінныд.
Иосиф Виссарионович шуис меным тайӧс ньӧжйӧникӧн да нюмъявтӧг нин, но кутшӧмкӧ торъя внимательностьӧн да тӧждысьӧмӧн.
Зэв ыджыд государственнӧй важностя уджъяс костын Сталин ёрт аддзис кад тӧдвылас уськӧдны художник йылысь, проверитны сылысь душевнӧй состояниесӧ, босьтны сы вылысь кӧть мед и воображайтана несвободалысь чувствосӧ да сетны сылы выборлысь тыр свобода.
Ме висьталі Сталин ёртлы, мый дась вӧчны именнӧ «Щорсӧс».
Ме благодариті сійӧс идеясьыс, а ачымӧс думысь упрекайті не ӧтчыд, мыйла ме, украинскӧй художник, сэтчӧдз ачым эг додумайтчы.
Щорс йылысь Сталин ёрт висьталіс меным уна.
Зэв яснӧя сійӧ восьтіс Щорс да Чапаев костын торъялӧмсӧ, обстановкаас торъялӧмсӧ, кодын сражайтчисны кыкнан геройыс, да, сідзкӧ, Щорс йылысь фильм вӧчигӧн сулалысь творческӧй могъяслысь особенностьяс.
— Щорс йылысь фильм, существо кузя кӧ сёрнитны, меным представляйтчӧ кыдзи кыпӧдчӧм украинскӧй народ йылысь фильм, украинскӧй контрреволюциялы да немецко-польскӧй оккупантъяслы паныд аслас социальнӧй да национальнӧй мездысьӧм вӧсна сылӧн победоноснӧй тыш йылысь фильм, — висьталіс Сталин ёрт.
— Щорсӧс да сылысь геройясӧс-соратникъясӧс петкӧдлӧмӧн, колӧ петкӧдлыны украинскӧй народ, сылӧн национальнӧй характерлысь особенностьяссӧ, сылысь юморсӧ, сылысь зэв мича сьыланкывъяссӧ да танецъяссӧ.
* * *
Ыджыда радейтӧмӧн сёрнитіс Иосиф Виссарионович украинскӧй народнӧй сьыланкывъяс йылысь.
Сійӧ радейтӧ миянлысь сьыланкывъяс да джуджыда найӧс чувствуйтӧ.
Ме тӧда, мый Сталин ёртӧн радейтан украинскӧй сьыланкывъяс, — збыль медбур сьыланкывъяс.
И сійӧн, мый ӧні Украинаын чукӧртӧны сьыланкывъяс, организуйталӧны хоръяс, лэдзалӧны нотаяс, граммофоннӧй пластинкаяс, — ӧти кывйӧн, народнӧй искусство да народлы матын искусство развитиелӧн став процессӧн ми обязанӧсь Сталин ёртлӧн зэв бур инициативалы.
Иосиф Виссарионовичлы кажитчис «Аэроград» фильм.
— Сӧмын старик-партизан тіян сёрнитӧ вывті сложнӧй кывйӧн, таежниклӧн ӧд сёрниыс прӧстӧйджык, — шуис сійӧ.
Сталин ёрт предложитіс меным видзӧдлыны сыкӧд «Чапаевлысь» выль экземпляр.
Тӧдӧмысь, сійӧ видзӧдіс ассьыс радейтана фильмсӧ эз первойысь.
Но сійӧ эмоцияяслӧн, восприятиеыслӧн полноценностьыс да теплотаыс кажитчисны слабмывтӧмӧн.
abu
abu
Тайӧ видзӧдлӧмысь ме босьті уна ценнӧйтор да донатор аслым творческӧй планын.
— Ті видзӧдлінныд Чиаурелилысь фильм «Медбӧръя маскарад»?
— Эг, — вочавидзи ме.
Менам Чиаурели друглысь фильмсӧ ме сэки ещӧ эг на аддзыв.
— Напраснӧ, ті видзӧдлӧй.
Бур фильм.
Сӧмын сійӧс сулалӧ видзӧдлыны кымынкӧ пӧв. — И, Ворошилов ёрт дінӧ шыасьӧмӧн, содтіс: — Ме вообще думайта, мый бур фильмъяс колӧ видзӧдлыны кымынкӧ пӧв.
Ӧтчыдысьӧн ӧд сьӧкыд помӧдз гӧгӧрвоны ставсӧ, мый режиссёр думайтіс да кӧсйис висьтавны экран вылас.
Сталин ёрт ордӧ первой волігӧн ме кори сылысь разрешение изложитны сылы ӧти проектлысь идеясӧ, коді менӧ занимайтіс дыр кад.
Кызвыннас идеяыс вайӧдсьыліс всемирнӧй конкурс йӧзӧдӧмӧ Москваын Ленин нима международнӧй университет стрӧитӧм вылӧ, кӧні кутісны эськӧ преподавайтны различнӧй кывъяс вылын став мирса том йӧзлы.
Чувствуйтӧмӧн, мый ме Сталин ёртлысь босьті нин уна кад, ме висьталі ӧдйӧ да неяснӧя, <rus>в общем</rus> омӧля.
Сталин ёрт нюммуні да сувтӧдіс менӧ:
— Ме тіянлысь идеятӧ гӧгӧрвоа, сійӧ абу выль.
Меным та йылысь гижлісны нин некымын учёнӧйяс — миян да заграничнӧй.
Но тайӧ идеясӧ ми нуӧдам нин, сідз шуны, диференцированнӧй видын.
Ми лӧсьӧдам нин политехникалысь Дворец да экспериментальнӧй медициналысь Ставсоюзса институт.
Тайӧ институтыслы ми сетам зэв ыджыд, мировӧй тӧдчанлун.
Ми сувтӧдам сыын разрешитӧм вылӧ медся гырысь проблемаяс, мортлысь нэмсӧ нюжӧдан проблемаӧдз...
Сталин ёрт здук кежлӧ думыштчис.
— Мортлысь нэмсӧ нюжӧдӧмӧдз, Довженко, — мӧдысь шуис сійӧ нюмъялӧмӧн, ньӧжйӧ да задумчивӧя.
Меным окота вӧлі горӧдны: «Уверен!».
Но ме муні чӧла да порог дорас ещӧ ӧтчыд копыртчылі сылы, и Ворошиловлы, и Молотовлы, и Кировлы.
А кремлёвскӧй дворын вӧлі шондіа, и холм гӧгӧрыс Москва мургис, и тыдаланлуныс вӧлі потрясайтана яснӧйӧн свет нёльнанладорас.
А. Довженко
{И. Дзержинскӧй (комиӧдіс Kodko) @ Восьтіс миян водзын творческӧй туйяс @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 135-138.}
ВОСЬТІС МИЯН ВОДЗЫН ТВОРЧЕСКӦЙ ТУЙЯС
Лои тайӧ меным дзик виччысьтӧг да, гашкӧ, сы вӧсна ещӧ ёнджыка пырис паметьӧ да колис вуштытӧм след.
Малӧй опернӧй Ленинградскӧй театр муніс Москваӧ гастроль вылӧ.
Театр решитіс петкӧдлыны Москваын нёль сӧветскӧй опера.
Ӧні кӧ сійӧ абу дикӧвинка да некодӧс эськӧ эз чуймӧд, сійӧ кадас — 1935 воын — тайӧ вӧлі исключительнӧй событие.
Театр муніс ыджыд волнениеӧн.
Сы йылысь нин сёрниттӧг, мый ставнымӧс интересуйтіс, кыдзи воспримитас да донъялас Москва, передовӧй художественнӧй общественность да непосредственнӧ правительство, постановкасӧ, тайӧ спектакльяс вылас театрлысь усилиеяссӧ — интересуйтіс вообще отношениеыс операяс дінӧ, кодъясӧс медводдзаысь лӧсьӧдӧма, выль операяс дінӧ, кодъяслӧн абуӧсь некутшӧм традицияяс.
Сы вӧсна волнуйтчӧмыс кыкмындаасис, содіс.
Ещӧ ёнджыка волнуйтчисны, тӧдӧмысь, композиторъяс.
Театр нуис менсьым опера «Тихий Дон», кык опера Желобинскийлысь да «Леди Макбет» Шостаковичлысь.
Спектакльяс мунісны Большой театр филиалын, найӧс петкӧдлӧма вӧлі Москваса общественностьлӧн унапӧлӧс слӧйяслы.
Спектакльяс пиысь ӧти — «Тихий Дон» — вӧлі петкӧдлӧма сэки ЦИК сессиялы.
Вӧліны правительствоса уна членъяс.
Спектакль принимайтісны зэв бура — сэтшӧм бура, мый ме сы вӧсна тырвыйӧ успокоитчи.
Нач ӧти, мый миянӧс волнуйтіс, — сійӧ, мый гастрольяс матысмисны помланьыс, а миянлы медся интереснӧй мортыс да сылӧн мнениеыс эз на вӧв.
Кыдзи меным помнитчӧ, январь 16 лунӧ вӧлі медбӧръя спектакль — муніс «Тихий Дон».
Ме вои театрӧ мӧд акт кежлӧ.
Меным паныдасьысь медводдза мортыс, кодкӧ театрса работникъяс пӧвсысь, аслас став виднас да выражениенас висьталіс меным ставсӧ: ме гӧгӧрвои, коді присутствуйтӧ театрын.
Ме ӧдйӧ муні директор ложаӧ да пыр аддзи паныд ложаысь тӧдса чужӧмъяс — Сталинӧс да Молотовӧс.
Менӧ быттьӧ дорисны тайӧ ложа дінас да ме зіли зрительнӧй зал рӧмыдын кыйны Сталин да Молотов чужӧмъяс вылысь ошкӧмлысь либӧ порицаниелысь кутшӧмкӧ петкӧдчӧм.
Дерт, сійӧ вӧлі зэв сьӧкыд, но меным кажитчис разнӧй местаясын — гашкӧ, сійӧ меным фантазияӧй подсказывайтіс — мый ме аддза чужӧмъяс вылас то ошкӧмлысь, то порицайтӧмлысь выражение, аддза спектакльысь впечатление.
Должен шуны, мый татшӧм зрительяслӧн присутствуйтӧмыс зэв ёна наэлектризуйтіс актёръясӧс.
Татшӧм спектакльсӧ ме эг аддзыв театрын ни ӧтчыд: быдӧн вӧчис чудеса исполнение выразительность боксянь.
Картинаас ӧти медся эффектнӧй сцена бӧрын — фронтлӧн развал — публика вӧчис спектакль авторъяслы овация.
Ми петім сцена вылӧ, да медводз синнымӧс чӧвтім, дерт, сійӧ ложаас.
И ми, миян шуд вылӧ, аддзим, мый Сталин да Молотов ёртъяс сулалӧны да став зрительяскӧд тшӧтш аплодируйтӧны миянлы.
Ми почувствуйтім ыджыд, вывті ыджыд удовлетворение: миян творческӧй трудъяс помасисны успехӧн, да Сталин аплодируйтӧ миянлы!
Ёна возбуждённӧйӧсь, ми чукӧртчим кулисаяс сайӧ.
Обсуждайтім впечатлениеяс, обменивайтчим мнениеясӧн.
И друг кодкӧ матысмис да корис Самосудӧс пыравны ложаӧ.
Ставным ми разволнуйтчим, сы вӧсна мый минутаысь минутаӧ виччысим непосредственнӧй впечатлениеяс нин, кодъясӧс пыр ваяс Самосуд.
Кымынкӧ минута мысти корисны и менӧ.
Ме прӧйдиті ложаӧ да медводдзаысь аслам нэмын паныдаси Сталин да Молотов ёртъяскӧд.
Муні ме, кокъясӧс чувствуйттӧг.
Шуны кӧ веськыда, бура ме повзи, кыдзи татшӧм дырйи овлывлӧ.
Кыдзи сёрнитны, кыдзи кутчысьны, мый вӧчны — юрын мунісны став тайӧ мӧвпъясыс.
Но туйыс вӧлі дженьыд, да ме сідзи и нинӧм эг решит.
И вот, кор Сталин да Молотов здоровайтчисны мекӧд, тайӧ мӧвпъясыс пырысь-пыр менам эз лоны.
Ставыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧ, естественнӧ да приветливӧ, мый менам быдсяма волнуйтчӧм бырис да ме прӧстӧ куті ӧтвечайтны меным сетӧм вопросъяс вылӧ.
Первой вопрос, кодӧс сетіс меным Иосиф Виссарионович: кажитчӧ-ӧ меным аслам операӧй?
Сідз, джынвыйӧ шутитӧмӧн.
Ме висьталі, мый да, менам операӧй меным зэв кажитчӧ.
Сэки Сталин ёрт юаліс сійӧ жӧ шутитана тонӧн: мый нӧ, ме сідзи и ог аддзы сыысь некутшӧм тырмытӧмторъяс?
— Абу, — шуи ме, — ме аддза уна тырмытӧмторъяс.
— Кутшӧм тырмытӧмторъяс нӧ?
Ме висьталі тырмытӧмторъяссӧ, кодъяс меным лоины яснӧйӧсь, торъя нин сцена вылын операсӧ сувтӧдӧм бӧрын.
Сёрниыс касайтчис вообще музыкаӧ, опернӧй классикаӧ.
И вот сэки, сійӧ сёрниас, Иосиф Виссарионович и висьталіс мӧвп сы йылысь, абу-ӧ кад нин миянлы уджавны собственнӧй сӧветскӧй классика вылын.
Сійӧ каднас Большой театр ньӧти эз пуктывлы сӧветскӧй операясӧс.
Ленинградскӧй Малӧй опернӧй театр медводдзаысь кыпӧдіс вопрос совремённӧй тематика вылӧ сӧветскӧй операяс лӧсьӧдӧм йылысь.
Сёрнитім сӧветскӧй музыка йылысь да консервативнӧй элементъясӧн выль музыка дінӧ отношение йылысь.
Самосуд ёрт висьталіс, кутшӧм тыш сійӧ выдерживайтліс, том «зелёнӧй» композиторъясӧс сувтӧдаліг.
— Но, тайӧ тіянлы, навернӧ, старикъяс мешайтісны? — юаліс Сталин.
И ачыс вочавидзис:
— Навернӧ, старикъяс.
Беседа нюжаліс став антракт чӧжыс.
Кор кылісны звонокъяс, кодъяс корисны медбӧръя акт вылӧ, Сталин да Молотов шамыртісны миянлысь кияс да сиисны водзӧ успехъяс.
Колӧ-ӧ висьтавны сы йылысь, мый ми жалитім антракт дженьыдлун йылысь.
Тайӧ встречаыс тӧдчис менам став водзӧ мунан творческӧй туй вылын.
Сыын уверенность, мый творческӧй линияыс, кодӧс босьтӧма «Тихий Донын», став тырмытӧмлунъяс, неравномерностьяс дырйи — правильнӧй да сійӧс ошкӧма сэтшӧм мортӧн, коді меным, кыдзи и мукӧдлы ставлы, эм колоссальнӧй авторитет, сетіс меным позянлун зэв дженьыд срокӧ ыджыд кыпыдлунӧн уджавны мӧд опера вылын — «<rus>Поднятая целина</rus>» вылын, коді вӧлі замысел сертиыс ёна сьӧкыдджыкӧн.
Ачыс темаыс, сійӧ жӧ «старикъяслӧн» отзывъяс серти, вӧлі осуществитны позьтӧм.
Но омӧля ли бура, ме регыд докажиті, мый тайӧ могыс принципиальнӧ вермӧ лоны осуществитӧма, да «<rus>Поднятая целина</rus>» пырис аслас коймӧд сезонӧ благополучнӧ.
Туй веськыдлунӧ тайӧ уверенностьыс сетӧ меным позянлун уджавны и ӧні.
Ме ӧні гижа «<rus>Волочаевские дни</rus>».
Гижа увлечениеӧн да кыпыдлунӧн, ӧти здук кежлӧ вунӧдлытӧг сійӧ мортсӧ, коді воодушевитіс менӧ, восьтіс аслас кадӧ ме водзын став творческӧй туйяссӧ, — Сталин ёртӧс.
Композитор И. Дзержинский
{Нина Здрогова (комиӧдіс Kodko) @ Пионеръяссянь букет @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 139-142.}
ПИОНЕРЪЯССЯНЬ БУКЕТ
Велӧдча ме 29 школаын Бауманскӧй районын.
Вуджи витӧд классӧ.
КИМ нима миян 128 отрядсянь парад вылын участвуйті ме ӧтнам.
Кымыныськӧ миян вӧліны репетицияяс Юнӧй Пионеръяс стадион вылын да кыкысь Краснӧй площадь вылын.
Репетицияяс вылын ми гӧтӧвитім сьыланкывъяс да став выступлениеяссӧ Краснӧй площадь вылын петкӧдлӧм вылӧ.
Парад лунӧ ме садьми асывнас вит часын вит минутатӧг.
Рытсяньыс тшӧкті папаӧс да мамаӧс, медым менӧ чуксалісны.
Кор папа вит да джынйын менӧ чукӧстіс, ме шуи, мый ог нин узь.
Чеччи, мысси, завтракайті, муні пӧдругала, да ӧтлаын мунім школаӧ.
Школасянь ми ставӧн мунім миян полклӧн сборнӧй пункт вылӧ.
Завтрак бӧрын гуляйтім, сьылім сьыланкывъяс, танцуйтім.
Асывнас ӧкмыс час гӧгӧр миянлы сеталісны цветъяс, беретъяс, Бауманскӧй районлӧн значока лентаяс.
Сэсся Бауманскӧй районса пионерскӧй полккӧд ставнас мӧдӧдчим Александровскӧй садлань.
Тані вӧлі назначитӧма пионерскӧй дивизиялӧн сбор.
Став Краснӧй площадь вылын расположитчисны московскӧй пионеръяс.
Ме нуи пионъясысь да розаясысь ыджыд букет гӧрд лентаӧн, кодӧс меным пионеръяс поручитісны сетны асланыс радейтана да рӧднӧй Сталинлы.
И сы бӧрын, кор пионеръяслӧн став дивизияыс ӧти гӧлӧсӧн гора, став площадь пасьтанас шуис: «Чолӧм рӧднӧй Сталинлы!», ме локті трибуна дінӧ.
Поскӧд кайӧм бӧрын ме веськыда мӧдӧдчи сы дінӧ.
Став ёртъяс, кодъяс сэні вӧліны, сетісны туй.
Букетсӧ сетігӧн ме шуи: «Дона Иосиф Виссарионовичлы...», но смутитчи да неуна бӧрддзыштлі.
Ме сулалі зэв матын Иосиф Виссарионович дінын да волнуйтчи сы вӧсна.
Кодкӧ меным гарыштіс, мый колӧ сетны букетсӧ.
Сэки ме сеті сійӧс Иосиф Виссарионович киӧ.
Сійӧ меным шуис:
— Успокоитчы неуна, а сэсся висьталан миянлы, мый тэныд поручитісны пионеръяс передайтны.
Сталин ёртсянь шуйгавылын сулаліс Ворошилов ёрт, а веськыдвылас — Каганович ёрт.
Найӧ шуисны:
— Видзӧдӧй, делегат миян дінӧ локтіс.
Сэсся ме успокоитчи.
Иосиф Виссарионович юаліс:
— Верман ӧні висьтавны, мый тэныд тшӧктісны передайтны пионеръяс?
— Верма, — шуи ме. — Дона Иосиф Виссарионович!
Москва карса пионеръяс поручитісны передайтны тіянлы тайӧ букетсӧ.
Сійӧ малыштіс менӧ юрӧд, окаліс банбокӧс да шуис:
— Вот молодец!
Та бӧрын менӧ корисны сёйыштны.
Ме сёйи яя слоеннӧй пирожок да черешня.
Меным гартыштісны свертокӧ черешнясӧ да сетісны аскӧд.
Ме бара локті трибуна вылӧ да сувті барьер бердас.
Ӧтар-мӧдар бокын сулалісны Ворошилов ёрт да Каганович, а шӧрас, ме мышкын, Сталин ёрт.
Сталин ёрт пӧдаритіс меным шоколаднӧй кампет кӧрӧб.
Ас костаныс пыр найӧ сёрнитісны парад йылысь да физкультурникъяс йылысь.
Кор помасис выступлениеыс да муніс Кировскӧй полк, Иосиф Виссарионович юаліс:
— Тайӧ тіян полкыс?
— Абу, со миян, — шуи ме, пионеръяслӧн Бауманскӧй полк вылӧ индӧмӧн.
— Кыдзи тэнад нимыд да овыд?
Ме висьталі:
— Нина Здрогова.
— А папатӧ кыдзи шуӧны?
— Платон Алексеевич.
Та бӧрын Иосиф Виссарионович менӧ шуис Нина Платоновнаӧн.
Кор помасис парад, Иосиф Виссарионович шуис меным:
— До свиданья.
Смотри, эн вунӧд миянӧс.
Ме сеті сылы салют, да сыкӧд, Ворошиловкӧд да Кагановичкӧд прӧщайтчӧм бӧрын ме лэччи поскӧдыс улӧ, мавзолей площадка вылӧ.
Тані менӧ кытшалісны.
Фотографъяс кутісны снимайтны, а ӧткымынъяс юасьны, мый йылысь мекӧд сёрнитіс Сталин ёрт.
Ӧні ме кӧсъя висьтавны ещӧ со мый.
Первой ме волнуйтчи, а сэсся, кор олышті орччӧн Сталин ёрткӧд, аддзи, кутшӧм сійӧ прӧстӧй да мелі, ме дзикӧдз успокоитчи да куті сёрнитны.
Ме кута висьтавлыны аслам став ёртъяслы, кутшӧм мелі да бур Сталин ёрт.
Ме сійӧс зэв ёна радейта сыысь, мый сійӧ ёна тӧждысьӧ миян вӧсна, челядь вӧсна.
Нина Здрогова
{Нина Молева (комиӧдіс Kodko) @ Пионерскӧй чолӧм Сталинлы @ казьтылӧм @ Сталин йылысь висьтъяс @ 1941 @ Лб. 143-145.}
ПИОНЕРСКӦЙ ЧОЛӦМ СТАЛИНЛЫ
Меным уси ыджыд честь — мукӧд ребятакӧд ӧтлаын чолӧмавны Ставсоюзса коммунистическӧй (большевикъяслӧн) партиялысь XVIII съезд да сылысь вождьӧс Сталин ёртӧс став Сӧветскӧй Союзса пионеръяс да школьникъяс нимсянь.
Ми вӧлім нёльсё кӧкъямысдас морт.
А коллективнӧй чолӧмалӧм долженӧсь вӧлім лыддьыны квайт морт.
И ме веськалі тайӧ шестёркаас.
Кутшӧма ме радуйтчи!
Сьӧкыд та йылысь висьтавны.
Медбӧрын воис сійӧ знаменательнӧй луныс — март 18 лун.
Асывнас ме чеччи водз да куті шӧйтны квартираӧд.
Мыйӧ ме эг кутчысьлы, нинӧм эз артмыв.
Кор ме вои Дом пионеровӧ, ми пуксим да ньӧжйӧникӧн ещӧ кыкысь повторитім чолӧмалӧмлысь текстсӧ да сэсся, медым тӧдвылын пыр эз вӧв воан выступлениеыс да медым не волнуйтчыны, кутім висьтавлыны мойдкывъяс, но и найӧ кыдзкӧ юрӧ эз пырны.
Кӧкъямыс часын пуксялім машинаясӧ.
Медым миянӧс нуны, ковмис дас вит автобус да кымынкӧ легкӧвӧй машина.
Машинаясным миян нюжалісны зэв кузя, сэтшӧм кузя, мый став прохожӧйяс сувталісны да видзӧдісны миян страннӧй поезд вылӧ.
Со и Кремльлӧн ворота.
Ми ставным зэв ёна волнуйтчим да сы вӧсна эгӧ лэдзлӧй ӧти кыв.
Пырим Кремльӧ.
Чеччышталім машинаясысь, построитчим да мунім Кремлёвскӧй дворецӧ.
Миянлы эз терпитсьы.
Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык!
Миянлы сетісны цветъяс.
Быдӧнлы сюри кык ыджыд букетӧн.
Ми Люся Ионовакӧд сёрнитчам вӧлі, кодлы коді сетас ассьыс букетсӧ да эгӧ кылӧй командасӧ.
Друг воссисны ӧдзӧсъяс да кылісны фанфараяслӧн шыяс.
А сьӧлӧм сэтшӧма кутіс чеччыны, мый ме думайті — сійӧ менам чеччыштас.
Торъя нин ме волнуйтчи, кор ми кутім кайны пос кузя залас.
Ме синмӧн заводиті корсьны Сталин ёртӧс, и ме аддзи сійӧс.
Сійӧ сулаліс президиум пызан сайын, руд тужуркаа, прӧстӧй да ласковӧй, нюмъяліс сэтшӧм бур, нежнӧй, ободряйтана нюмъялӧмӧн, мый ме дугді волнуйтчӧмысь.
Со сійӧ, дона Иосиф Виссарионович!
Меным сэтшӧм лои любӧ, мый эг выдержит да тувкышті водзын мунысь октябрёнок Шурикӧс, медым и сійӧ тшӧтш видзӧдліс Сталин ёрт вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс да, пос тшупӧдсӧ казявтӧг, шлёпнитчис, да сылӧн цветъясыс сявмуніны джоджас.
Ме да орччӧн сулалысь делегатъяс заводитім сералӧмӧн лэптыны смутитчысь да гӧрдӧдӧм Шурикӧс.
Тайӧ происшествие вӧснаыс ми колим асланым колоннаысь да котӧрӧн уськӧдчим вӧтӧдны сійӧс.
Кор ми кайим трибуна вылӧ, делегатъяс дыр на сулалӧмӧн миянӧс чолӧмалісны.
Сэсся ми заводитчим лыддьыны ассьыным чолӧмалӧм.
Ми висьталім Сӧвет Союзса став ребятасянь партиялӧн XVIII съездса делегатъяслы да Сталин ёртлы миянлысь пӧсь пионерскӧй чолӧм.
— Ми локтім талун татчӧ, медым тайӧ радостнӧй лунас ставсьыс, ставсьыс, мый сетіс миянлы миян великӧй рӧдина, сьӧлӧмсянь висьтавны искреннӧй пионерскӧй пасибӧ миян партиялы да радейтана Иосиф Виссарионович Сталинлы.
...И мед кӧть кодӧн ми водзын эг лоӧй,
И кыті мед кӧть туйным эз мун,
Ми век сэтшӧмӧсь лоам, мед Сталин
Шуис аттьӧ тшӧтш миянлы.
Миян чолӧмалӧмлӧн быд фраза кыпӧдіс бурнӧй, дыр ланьтлытӧм аплодисментъяс да дружнӧй «ура» Сталин ёрт честь кузя.
Быдӧн миян пиысь, кыдзи сӧмын вӧлі помалӧ фразасӧ, бергӧдчывліс Сталин ёртлань, став нэм кежлас дона да радейтана, рӧднӧй мортлысь образсӧ запомнитны зілиг.
Кыдзи сӧмын ми помалім чолӧмалӧм, ми уськӧдчим пызан дорӧ, медым сетны букетъяс Сталин ёртлы да сылӧн соратникъяслы.
Ме сеті ассьым букетъяс Вячеслав Михайлович Молотовлы да Климент Ефремович Ворошиловлы.
Ыджыд цвет букет сетіс Сталин ёртлы миян делегацияын медся ичӧтыс — октябрёнок Таня Ахапкина.
Кор сійӧ локтіс Сталин ёрт дінӧ, Иосиф Виссарионович босьтіс сійӧс, лэптіс да сувтӧдіс президиум пызан вылӧ да пондіс ставыскӧд тшӧтш аплодируйтны.
Тайӧ луныс вӧчис ме вылӧ зэв ыджыд впечатление, и сы йылысь памятьыс кольӧ меным нэм кежлӧ.
Нина Молева
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Кыдзи чускӧй Банан виис асьсӧ @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3-15}
КЫДЗИ ЧУСКӦЙ БАВАН ВИИС АСЬСӦ
Некымын лун чӧж нин дугдывтӧг усис лым.
Ӧтпомся еджыд эшкынӧн вевттьыссисны Уцзянпу матігӧгӧрса берегъяс.
Ю мӧдар берегса Нючжушань да Байпишань гӧраяс гордӧя лэптӧны ассьыныс йывъяссӧ петысь шонділы паныд.
Ни мортлӧн кок туй, ни жбыръялысь лэбач некӧн оз тыдавны — мунӧ война, и матігӧгӧр сиктса олысьяс пышйӧмаӧсь.
Ылӧдз тыдалан местаысь он казяв тшынтор, он кыв петуклысь чуксасьӧм.
Гӧгӧр ставыс еджыд.
Сӧмын мудзлытӧм ю да шонді оз сетчыны еджыд лымлы.
Котӧрӧн нуӧ ассьыс вирӧсь васӧ бузгысь Янцзы.
«Он дыр красуйтчы, — шӧпкӧдӧ юлӧн ваыс берегдорса лымлы, — тэнӧ пӧкӧритас шонді, тэ сылан да визувтан ме дінӧ став аслад няйтнад.
Ме верма босьтны тэнӧ ас ордӧ — ӧткажитчы аслад тшаплунысь, абу на ӧні сёр.
Кӧсъян кӧ содтыны ассьыд вынтӧ — ӧдйӧджык лок ме дінӧ, и ми ӧтлаын кутам сьывны олӧмлысь гимн».
Рытыв-войвывсянь друг кыліс кутшӧмкӧ шум, коді вӧлі морскӧй прибой шум кодь.
Шумыс лои пыр гораджык и матынджык — тайӧ вӧлі беспорядочнӧй вӧв кок шы.
Сійӧ матысмис ю береглань.
Йӧз да вӧвъяс мыччысисны горизонт весьтын — кызь сизим морт да кызь сизим вӧв.
Еджыд пар пуркйис-петіс вӧв ныррозьясысь, руаліс верзьӧмаяс лолалігӧн.
Лым пуркйӧ вӧв кок увъясысь.
Отряд водзвылас скачитӧ сьӧдовруд вӧв вылын кузь тушаа ён морт.
Сы бӧрся — кызь квайт багатыр.
Найӧ абу торъя ёнӧсь, но зэв повтӧмӧсь.
Вӧвъясыс налӧн быдсяма рӧмаӧсь — рыжӧйӧсь, рудӧсь, еджыдӧсь, воронӧйӧсь, гнедӧйӧсь.
Воинъяс сьӧд шлемаӧсь да сьӧд кольчугааӧсь, коканыс ёсь ныра сапӧгъяс, веськыд киас кутӧны кузь гӧрд секиръяс, а шуйгаас — бронзӧвӧй щитъяс, кытчӧ рисуйтӧма тигрлысь юрсӧ.
Тайӧ став вылас, сапӧгъясыс кындзи, вир кисьтана сражениеяслӧн туйяс.
Найӧ пышйисны, медым спаситны ассьыныс олӧмсӧ, и, кыдзи гыяс, ылькнитісны берег дорӧ да сувтісны.
Сьӧд верзьӧмаяс да уна рӧма вӧвъяс, кыдзи морскӧй нитш да быдсямапӧлӧс ракпаньяс, пыр жӧ вевттисны берегсӧ.
Ю дорӧ верзьӧмаяс лэбзисны быттьӧкӧ тигръяс, но кор лэччалісны вӧвъяс вывсьыс, пыр жӧ тыдовтчис, кутшӧма мудзӧмаӧсь и йӧзыс и вӧвъясыс.
И вӧвъясыс и йӧзыс вӧліны ранитчӧмаӧсь — ӧтияс кокниа, мӧдъяс сьӧкыда.
Некымын вӧв, мыйӧн сӧмын чеччисны ездокъясыс, сразу жӧ грыпкысисны еджыд лымйӧн вевттьысьӧм изъяс вылӧ.
Найӧ эз водны туплясьны, кыдзи тайӧс вӧчлӧны вӧвъяс, кор налӧн лудӧ мышкыс; эз, тайӧ вӧвъясыс водісны, медым сэсся некор нин не чеччыны.
Кокъясас ранитчӧм воинъяс эз вермыны сулавны, ӧтияс, бронзӧвӧй щитъяссӧ бокӧ шыбитӧм бӧрын, пуксисны муӧ, а мӧдъяс кыкнан кинаныс мыджсисны секиръяс вылас.
Ӧти воин шыбитіс шысӧ да щитсӧ да тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчис юлань, водіс сэтчӧ кымыньӧн, медым юыштны, а чеччыны эз нин вермы да куйліс вӧрзьытӧг, быттьӧ кулӧм морт.
Воинъяслӧн юрнуӧдысьыс вӧлі сизим чи кузьта молодеч и, пӧжалуй, медся ён на пӧвстын.
Вӧлыс сылӧн ас кодьыс жӧ, скӧрысь видзӧдіс синбӧжнас туйсӧ тупкысь Янцзы ю вылӧ, прыськайтіс, ныррозьяссьыс кайис еджыд пар и водз кокнас чужъяліс изйӧ.
Сылӧн кӧзяиныс лэччис вӧв вывсьыс, здук-мӧд сулалыштіс вӧв дінас юланьыс бергӧдчӧмӧн, сэсся, из бердӧ шысӧ сувтӧдӧм бӧрын да щитсӧ седлӧ вылас пуктӧм бӧрын, пӧрччис ассьыс сьӧд шлемсӧ да пуктіс щит вылас.
Сук сьӧд юрсиыс сылӧн вӧлі чукӧртӧма шмакӧ.
Мужественнӧй, сім сьӧдӧдз гожъялӧм, дженьыдик сьӧд тошка чужӧмыс вӧлі ранитчӧма кыклаті.
Вирыс сьӧд комӧкъясӧн едӧма ускас.
Сылы позьӧ вӧлі сетны ар комын кымын.
Гырдӧсь синъясыс югъялісны векньыдик кань син моз.
Ю вылас синъяссӧ скӧрысь чӧвтлӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс аслас воинъяс вылӧ да мыйкӧ мӧдіс кывзыны.
Но, тӧв шутьлялӧмысь да вӧвъяс ловшыысь кындзи, нинӧм эз кыв.
Недыр мысти матысса ичӧтик куръяладорсянь кыліс пелысӧн сынӧмысь валӧн сялькӧдчӧм шы.
Великан дрӧгнитіс, кутчысис шуйга бокас ӧшалысь мечлӧн нефритӧвӧй воропӧ.
Куръяладорсянь кывтіс парустӧм неыджыд пыж.
Шӧр арлыда мужчина, коді сыніс, кӧть и вӧлі пасьтасьӧма прӧстӧй лодочник паськӧмӧн, кажитчис эз сійӧн, кодӧн кӧсйис асьсӧ петкӧдлыны.
Омӧльтчӧм, кельыд чужӧма, паськыд плешка да вежӧра синъяса морт вайӧдіс ассьыс пыжсӧ веськыда великан весьтӧ да сувтіс.
Шуйга кинас веськыд кулаксӧ кутӧм бӧрын сійӧ нюжӧдіс кияссӧ приветственнӧй жестын
— Миян великӧй повелитель, — шуис сійӧ, — ог кӧ ме ӧшибайтчы, ті Западнӧй Чуса князь.
Кора тіянӧс пыр жӧ пуксьыны пыжӧ.
Тіянӧс вӧтӧдысь воинъяс абу ылынӧсь.
Сійӧ, код дінӧ шыасис пыжса морт, збыльысь вӧлі Сян Юй, Западнӧй Чуса князь, прӧзвище сертиыс Баван*. Чужӧмыс великанлӧн вежсис, кутіс тӧдчыны мыйыськӧ повзьӧм.
* Баван — гегемон.
— Тэ коді? — зэв ыджыд гӧлӧсӧн юаліс сійӧ пыжса мортлысь.
— Ме Уцзянса тинчжан *, ассьым нимӧс ме висьтала тіянлы бӧрынджык.
Юдорса олысьяс ставныс пышйӧмаӧсь.
Ни катыдысь, ни кывтыдысь ӧти пыж он аддзы.
Сӧмын кольӧма тайӧ ичӧтик пыжыс; пемыднас ме вайӧді сійӧс татчӧ.
Ме весалі пыжсӧ да виччыси тіянӧс.
Кора тіянӧс, тэрмасьӧй, дзик весьшӧрӧ ті узьмӧдчинныд тӧрыт сійӧ карас.
* Тинчжан — станцияса смотритель, тайӧ случайын переправаса.
Баван пыр на падъяліс.
Аслас характер сертиыс решительнӧй да упрямӧй, неважӧнса поражение бӧрын сійӧ лои осторожнӧйджык.
Сылысь войскасӧ жугӧдісны Хэся местечко дорын (Линьбинсянь, Аньхуэй провинциясянь, асыв-лунвывлань), сійӧ пышйис пӧшти кык сутки да Иньлин дорын (Динъюань уездсянь, Аньхуэй провинциясянь, 60 ли рытыв-войланьынджык) ылаліс туйсьыс.
Пӧрысь крестьянин, код дінӧ сійӧ шыасис отсӧгла, ылӧдліс сійӧс, туйсӧ индіс рытыввывлань.
Сян Юй аслас воинъяскӧд веськаліс зэв гырысь тыяса да лёк туйяса районӧ, кӧні сійӧс и суӧдісны Хань княжестволӧн войскаыс.
Зэв чорыд бой бӧрын отрядысь колины ловйӧн сӧмын кызь кӧкъямыс всадник.
Найӧ бергӧдчисны асыввылӧ да Дунчэн кар дорын (Динъюань уездсянь асыв-лунвывланьын) найӧс бара суӧдіс враг.
Тайӧ косяс уси ещӧ кык всадник.
Сян Юй кызь квайт ратниккӧд мӧдӧдчис лунвывлань и кык лун скачитӧм бӧрын воис Уцзян местечкоӧ.
Найӧ мунан туй вылын паныдасьысь сиктъясысь став олысьясыс пышйӧмаӧсь.
Налы лои ӧдзӧсъяссӧ жугӧдлӧмӧн пыравны керкаясӧ, медым корсьны кыськӧ аслыныс сёянтор, да и йӧзыс Сян Юйлӧн вӧліны ранитчӧмаӧсь да мудзӧмаӧсь.
Ӧні сылӧн эз нин сэтшӧма лӧгыс пет ханьскӧй князь Лю Бан вылӧ, кыдзи сійӧс предайтысь старик вылӧ да местнӧй олысьяс выліӧ, кодъяс не сӧмын эз отсавны сылы, но и дзебсьывлісны сы локтігкежлӧ.
Став тайӧ нелючкияссьыс Сян Юй мыжаліс небесаӧс, коді заводитіс татшӧм сьӧкыд здукас лымъявны.
Сійӧ мӧдіс чувствуйтны небеса дінӧ лӧглун; иньлинса старик да сьӧлӧмтӧм олысьяс — сідзжӧ отсасьысьяс небесалӧн, коді пуктіс аслыс могӧн вины сійӧс.
Дерт, небеса, а эз кодкӧ мӧд, ыстіс и тайӧ тинчжансӧ.
Сян Юй, коді пыр на помнитіс стариклысь предательствосӧ, эз эскы пыжын пукалысь мортлы, кодӧс думайтіс Лю Банӧн ыстӧм мортӧн.
— Абу-ӧ вывті ичӧт тэнад пыжыд? — шуис Сян Юй.
— Да, тайӧ ичӧтик пыж — и единственнӧй, мый ме верми судзӧдны.
Татчӧ кӧ сувтӧдны ӧти вӧв, то позяс пуксьӧдны сӧмын ӧти мортӧс.
«Тайӧ предатель, менам ӧні некутшӧм сомнениеяс абуӧсь, — думыштіс Сян Юй.
— Сійӧ тӧдӧ, мый ме ог куж вартчыны, нуӧдас пыжсӧ ва шӧрӧдзыс да и путкыльтас».
Сійӧ кӧсйис нин кыскыны мечсӧ да керыштны мортӧс, но меч воропсӧ кутысь киыс дрӧгнитіс:
«Нинӧм оз вежсьы, кӧть ме сійӧс и виа.
Ме ог куж вартчыны, йӧзӧй менам — войвывса олысьяс — сідзжӧ оз кужны вартчыны.
Некутшӧм ногӧн смертьысь он пышйы, — и сійӧ пыр жӧ вежис ассьыс думсӧ.
— Он!
Небеса меысь ёнджык, сійӧс он вермы».
Сійӧс шымыртіс приметаясӧ эскӧмыс, лэдзис меч воропсӧ да кияссӧ пуктіс коскас.
— Великӧй князь, ӧдйӧджык пуксьӧй пыжас, — сылысь падъялӧмсӧ казялӧм бӧрын бара шуис пыжса морт.
— Ӧти здук оз позь воштыны.
Ті вуджанныд Цзяндунӧ, и кӧть сійӧ абу ыджыд, но некымын сё тысяча олысь век жӧ вермасны отсавны тіянлы став коланаторнас, медым успешнӧя воӧдчыны гортад.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык пырӧй пыжас!
Мед кӧть и воасны Хань княжестволӧн войскаыс, налы нинӧм вылын лоӧ вуджны Янцзы асыввыв берегӧ!
Баван ас тӧдлытӧгыс нюммуніс.
Сійӧ важӧн нин эз нюмъявлы.
Бӧръя каднас сылӧн скӧрлуныс да лӧглуныс йӧз вылӧ и небеса вылӧ сэтшӧма тыртісны сылысь сьӧлӧмсӧ, мый сылы ставыс лои веськодь.
— Аттьӧ тіянлы, — меліа вочавидзис сійӧ да бара мӧдіс думайтны кисӧ чабралігтыр да юрсӧ довкйӧдлігтыр.
«Сопротивляйтчыны весьшӧрӧ.
Небеса корӧ менсьым кулӧм.
Кор ме аслам дядькӧд кыпӧді восстание Хуэйцзи кар дорын, ми вуджим Янцзы асыввыв берегсянь кӧкъямыс тысяча войякӧд.
Кӧкъямыс во ме воюйті, косяси сизимдас саяс сражениеын, и ӧні менам некод эз коль — ставныс усины.
Дядьӧс виисны Динтао кар дорын, и ме ӧтнамӧн локта Цзяндунӧ.
Мед весиг и землякъяс сьӧлӧмсяньныс встретитасны менӧ, кутшӧм синъясӧн ме на вылӧ мӧда видзӧдны?»
— Энӧ воштӧй кадсӧ, великӧй князь, Ханьлӧн войскаыс матыстчӧ... — тэрмӧдліс сійӧс тинчжан.
— Ог, ог вермы, ог вермы...
Сян Юй довкйӧдліс юрсӧ да пыр на думайтіс:
«Кор ми кыпӧдім восстаниесӧ, миян дінӧ быдладорсянь локталісны йӧз, миянӧс чолӧмаліс народ, и ми эгӧ тӧдлӧй тырмытӧмтор ни ратникъясын, ни вӧвъясын, ни сёянторйын.
Ӧні ставыс вежсис.
Миян матыстчигӧн йӧз пышйӧны, весиг сиктса старик, и сійӧ менӧ вузаліс.
Небесаыс, збыльысь, ме вылӧ лёкалӧ».
Сійӧ сьӧкыдпырысь ышловзис и грӧзитыштіс кулакнас воздухын.
Синаканьыс сэтшӧма векняммис, мый синмыс кажитчис дзик еджыдӧн.
— Менам вынӧй уна на, тадзи ӧмӧй меным лоӧ пӧгибнитны?
— Сійӧ лэптіс синъяссӧ небесалань.
— Великӧй князь, небеса отсалӧ тіянлы.
Энӧ думайтӧй!
Ті выдержитінныд уна сражение и век сэтшӧм жӧ ёнӧсь да здоровӧсь.
Абу ӧмӧй нӧ тайӧ небесалӧн отсӧг?
— Абу, абу, — Сян Юй довкйӧдлыштіс юрсӧ, — ме тӧда, ті бур морт, но кутшӧм синмӧн ме мӧда видзӧдны Цзяндунса йӧзлы чужӧмас?
Сян Юйлӧн думъясыс вежсисны.
— Со эстӧн куйлӧ Чжун Ли-мэй, сійӧ ранитчӧма и оз вермы чеччыны, спаситӧй сійӧс, — вӧрзьытӧг куйлысь воин вылӧ чуньнас индігмоз шуис сійӧ.
Кык воин лэптісны Чжун Ли-мэйӧс да пӧрччӧдісны шлемсӧ.
Раненӧйлӧн чужӧмыс вӧлі му рӧма.
Сійӧ уси седлӧсьыс Дунчэн кар дорын, и вӧлыс чужйис сылы бокас.
Кык лун скачитӧм бӧрын сійӧ сэтшӧма висьмис, мый эз вермы вӧрзьӧдчыны.
— Вот ещӧ менам вӧв Учжуй, — водзӧ висьталіс Сян Юй аслас пемыдруд вӧв вылӧ индігмоз.
— Ме ветлӧдлі сы вылын вит во, ме радейта сійӧс, и сійӧ радейтӧ менӧ.
Ме абу сэтшӧм скӧр, медым сійӧс вины, спаситӧй и менсьым вӧлӧс.
Чжун Ли-мэй зэвтіс медбӧръя вынсӧ да шуис кувны Баванкӧд ӧтлаын, но эз кӧсйы кольччыны сы вӧвкӧд; но Банан сетіс приказ, и воинъяс мырдӧн пуксьӧдісны раненӧйӧс пыжӧ да пукталісны сэтчӧ жӧ сылысь ӧружиесӧ.
Сян Юй босьтіс седлӧ вывсьыс кӧрт шлемсӧ да ыргӧн щитсӧ да нуӧдіс вӧвсӧ ю дорӧ.
— Ме пӧдарита тіянлы тайӧ животнӧйсӧ, — шуис Сян Юй.
— Кора тіянӧс, вуджӧдӧй Чжун Ли-мэйӧс и вӧвсӧ Цзяндунӧ.
Ратникъяс отсалісны пыртӧдны вӧвсӧ; пыж бӧжын куйліс Чжун Ли-мэй, а вӧлыс сулаліс пыж шӧрас.
Сэні ещӧ вӧлі места кык мортлы.
Чӧв олысь тинчжан заводитліс сетны сӧвет:
— Великӧй князь, ме аддза, ті ыджыд сьӧлӧма морт, менӧ тайӧ шӧйӧвоштіс, но меным кажитчӧ, мый тіянӧс шымыртӧма шог.
Эм важ поговорка: «Небесаӧ туй ылын, а йӧз дінӧ — матын».
Первой колӧ видлыны став туйсӧ йӧз дінӧ, а сэсся вӧлисти надейтчыны небеса воля вылӧ.
Разӧдӧй ассьыныд бурлунтӧ шогын олысь йӧзлы, пыр думайтӧй народ йылысь, коді век на бедаын, используйтӧй ассьыныд таланттӧ, ассьыныд вынтӧ йӧзӧс спаситӧм могысь, и сэки не сӧмын небеса, но и Цзяндунса олысьяс сувтасны тіян дор.
Решайтӧй, пока абу сёр...
Тайӧ здукас рытыв-войвывсянь кыліс пыр матыстчысь шум, татшӧм жӧ шум кыліс сэки, кор ю берег дорӧ вӧлі матыстчӧны Баванлӧн всадникъясыс.
Сян Юй читкыртіс синсӧ.
Став кызь витнан воиныс мӧдісны кывзыны.
Весиг Чжун Ли-мэй заводитліс кыпӧдны юрсӧ, но эз вермы.
— Великӧй князь, нюжмасьны сэсся оз позь!
Пуксьӧй ӧдйӧджык пыжас, — тэрмӧдліс тинчжан.
— Тэрыбджыка!..
Сян Юй нинӧм эз вочавидз и босьтіс шуйга киас щитсӧ.
Кызь витнан рыцарыс, быттьӧкӧ приказ серти, кыдзи ӧти морт босьтісны ассьыныс щитъяссӧ.
Шум пыр содіс.
Пыр матынджык да гораджыка кылісны йӧзлӧн горзӧмъяс, вӧв кок шыяс...
Шум сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый матысмӧ кымынкӧ сё верзьӧма.
Сян Юйлӧн каньлӧн кодь синъясыс сюся видзӧдісны кытчӧкӧ ылӧ.
Мечсӧ кватитӧм бӧрын лэптіс сійӧс юр весьтас.
Кызь витнан рыцарыс вӧчисны сідз жӧ.
Кызь квайт пурт дорыш югнитісны воздухын шонді водзын ӧшкамӧшкалӧн став рӧмнас дзирдалігтыр.
Шумыс матыстчис приливдырся гы бурысьяс моз.
Сян Юйлӧн воинъяс паныда гыӧн уськӧдчисны водзӧ.
Вот зурасисны гы бурысьясыс, резсьӧ ва...
Тинчжан йӧткыштчис пыжнас берег дорысь да сувтіс сы ылнаӧ, кӧні вӧлі лэбзьысь ньӧвлӧн джын туйыс.
Вӧв вылӧ пуксьӧмӧн сійӧ видзӧдіс сражение бӧрся да висьтавліс шогӧ усьӧм Чжун Ли-мэйлы став йывсьыс, мый вӧчсис.
— Сян Юй да сылӧн йӧзыс быттьӧкӧ тигръяс ыж стадаын... ой, аддза усялӧны воинъяс, гылалӧны вӧвъяс, противник сорлассис ӧтчукӧрӧ...
Сян Юйлӧн ратникъясыс ляскысисны сы вылӧ, быттьӧ мазіяс...
— Кӧні князь Сян, кыдзи сійӧ? — майшасигтыр юасис Чжун Ли-мэй.
— Ог аддзы.
Вӧлӧй тіралӧ, пыжыс катласьӧ...
О, ловъя, ловъя!
Со сійӧ, медъён став пӧвстас... кутшӧм сійӧ страшнӧй... сы вылын абу нин юрнуӧдысьлӧн шлемыс... а... абу ӧпаснӧ — эз весьшӧрӧ сійӧ выдержит сё сражение, выныс сылӧн думыштны позьтӧм, сійӧ вермас гӧраяс путкыльтны...
Кутшӧм ёнӧсь сылӧн воинъясыс!
Кутшӧм найӧ сюсьӧсь, мудерӧсь, пелькӧсь...
Кызь квайтнаныс косясьӧны быттьӧ ӧти морт...
Кутшӧм нечеловеческӧй вын...
Мый сэні лои?
Мыйла йӧзыс качлӧны воздухас?
— Князь Сян, князь Сян, — майшасис Чжун Ли-мэй, — сійӧ абу ранитчӧма?
— О-о!
Сійӧ шыбитіс ассьыс щитсӧ...
Кватитіс врагӧс да сійӧн дорйысьӧ, кыдзи щитӧн... сійӧ шыблалӧ йӧзсӧ яйторъясӧс моз...
Кутшӧм багатырскӧй вын!
Врагъяс бӧрыньтчӧны сы дінысь... некод оз лысьт панны сыкӧд кось.
Сян Юйӧс да сылысь воинъяссӧ кытшалісны, быдлаын туплясьӧны виӧмаяс да ранитчӧмаяс... со ещӧ сьӧд шлема воинъяс пӧвстысь ӧти уси, усьӧ и мӧд.
— Кӧні князь Сян?
Кӧні князь Сян?
— Сылӧн юрыс ранитчис, став чужӧмыс вирӧсь... сійӧ шыблалӧ ас дінсьыс врагъясӧс...
Со сійӧ кыкнан кинас кватитӧ вӧлӧс да шыбитӧ бокӧ.
Сійӧ шыбитіс мечсӧ... сыкӧд колины сӧмын некымын морт...
Бара уси сьӧд воин.
Врагъяс керавлӧны раненӧйяслысь кокъяссӧ...
Найӧ пессьӧны му вылын, ещӧ уси некымын сьӧд воин...
— Князь Сян Юй?
Князь Сян Юй?
— Сійӧ коли ӧтнасӧн, врагъяс вылӧ шыблалӧ йӧз шойяс да вӧв шойяс... гӧгӧр куйлӧны раненӧйяс и кулӧмаяс... врагъяс оз лысьтны матыстчыны.
Найӧ видзӧдӧны сы вылӧ чудовище вылӧ моз.
Став чужӧмыс сылӧн вирӧсь... сылы сэсся нинӧм шыблавнысӧ — гӧгӧр сӧмын аслас йӧзлӧн шойясыс, и сійӧ бара кутчысьӧ мечас.
Бурджыка кывзы, бурджыка кывзы, сійӧ индӧ врагъяс вылӧ и, буракӧ, мыйкӧ висьталӧ...
Дас вит минута чӧж кыссис тайӧ чорыд бойыс.
Усины Сян Юйлӧн став воиныс.
Ачыс сійӧ зэв сьӧкыда ранитчис юрас да кокас.
Сян Юй гӧгӧрвоӧ — воӧ пом аслас дженьыд олӧмлы.
Со сійӧ аддзӧ врагъяс пӧвстысь турунвиж панцыра да шлема ён воинӧс.
— Люй Ма-тун!
Эй, Люй Ма-тун! — чукӧстӧ сійӧс Сян Юй.
Врагъяслӧн чукӧр ланьтӧ...
— Люй Ма-тун, ме тэнӧ тӧда, шлемсӧ да панцырсӧ, кодъяс ӧні тэ вылын, ме ачым коркӧ новлывлі и пӧдаритлі найӧс тэныд...
Тэ менам важся друг, примит месянь медбӧръя пӧдарок.
Лю Бан менам юр вылӧ объявитӧма зэв ыджыд дон.
Ыджыд честь виччысьӧ сійӧс, коді судзӧдас менсьым юрӧс.
Ме аддзылі тэсянь буртор, пӧдарита тэныд ассьым юрӧс...
Гора вӧлі гӧлӧсыс Сян Юйлӧн, бура кылісны пыжын сылысь медбӧръя речьсӧ.
Чжун Ли-мэй чӧв олігтыр ньылаліс синвасӧ; тинчжан пыр на видзӧдіс берегӧ вӧв вылысь лэччытӧг.
— А! Князь Сян вундіс ассьыс горшсӧ... сійӧ уси сьӧд воин шойяс пӧвстӧ!
— Тинчжан бергӧдчис, синваыс тюргис-визувтіс банбокӧдыс.
Сійӧ лэччис вӧв вылысь да, якӧрсӧ лэптӧм бӧрын, йӧткыштіс пыжсӧ ю шӧрас.
Ханьскӧй воинъяс уськӧдчисны Сян Юй шой дінӧ, быдӧн зілис босьтны сылысь юрсӧ.
Ӧта-мӧдсӧ зыригӧн найӧ лямӧдісны ассьыныс некымын дас воинӧс.
Коркӧ и юкисны князь Сян Юй ратникъяслысь шойяссӧ.
Быттьӧкӧ тшыг понъяс уськӧдчисны на вылӧ победительяс, а сэсся ӧтарӧ-мӧдарӧ сявмуніны асланыс добычаӧн.
Няйт лым вылын туплясисны мечьяс, шыяс, щитъяс, йӧз да вӧв шойяс.
Тинчжан сыніс, но пыжыс эз матысмы мӧдар берегас, а век ӧтарӧ ылысмис сысянь.
Чжун Ли-мэй шайпаймуні.
Найӧ сувтісны переправа дінӧ, кӧні неважӧн муніс бой.
Сынысь вуджис пыж бӧжас да пуксис раненӧйкӧд орччӧн, медым веськыда висьтавны сылы ассьыс историясӧ.
— Повтӧм Чжун Ли-мэй, — спокойнӧя заводитіс сійӧ, — ме висьтала тіянлы став правдасӧ: ме ньӧти абу тинчжан, ме учёнӧй.
Ме висьтаси сы нимӧн сӧмын сы вӧсна, мый настоящӧй тинчжаныс пышйис.
Омӧль думъясӧн ме вои талун тіян дінӧ...
Чжун Ли-мэй кватитіс мечсӧ.
— Мӧдногӧн менсьым энӧ гӧгӧрвоӧй, — успокоитіс сійӧс учёнӧй, — ме абу ханьскӧй князьӧн ыстӧм морт.
Ті ӧд тӧданныд, кутшӧм бурӧсь вӧліны йӧзыс, а медсясӧ велӧдчӧм йӧз князь Сян Юй дінӧ.
Сійӧ ачыс мыжа сыысь, мый сійӧ воштіс всеобщӧй поддержкасӧ.
Сійӧс радейтісны и отсалісны быдторйӧн, мыйӧн вермисны, кор йӧзыс мучитчис княжество Цинь иго улын.
Ставныс думайтісны жугӧдны Циньлысь нартитӧмсӧ.
Сян Юй выполняйтліс йӧзлысь волясӧ — сы вӧсна йӧзыслӧн отсӧгыс да сочувствиеыс вӧлі сы дор.
Ассьыныс олӧмсӧ жалиттӧг ставныс отсавлісны сылы, та вӧсна эз прӧйдит и кык во, а княжество Циньлысь нартитӧмсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Кутшӧм вын тайӧс ставсӧ вӧчис?..
Гашкӧ, ті думайтанныд, мый Сян Юй геройлӧн выныс?..
Талун ті аддзылінныд, мый виччысьӧ геройӧс, кор сійӧ кольӧ ӧтнасӧн, йӧз отсӧгтӧг да сочувствиетӧг.
Но буретш сы вӧсна, мый сылӧн успехъясыс вӧліны молниеноснӧйӧсь, сійӧ зэв ёна тшапмис да решитіс, мый абу вын, коді вермис эськӧ мунны сылы паныд, мый сійӧ вермас гӧраяс путкыльтны.
Княжество Цинь усьӧм бӧрын сійӧ кутіс действуйтны мӧдногӧн.
Сяньян — княжество Циньлысь столицасӧ — босьтӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс став керкаяссӧ и дворецъяссӧ, бырӧдіс важся памятникъяс, грабитіс имуществосӧ да, нывбабаясӧс босьтӧм бӧрын, муніс Шанхайгуань сайӧ.
Цинь Ши-хуанди сотіс книгаяс, но Сян Юйлӧн поступокъясыс ӧмӧй бурджыкӧсь?
Сійӧ гуаліс ловйӧн кыксё тысяча циньскӧй воинӧс Синьанын.
Шуам, сійӧ кӧсйис асьсӧ мездыны опасностьысь водзӧ вылӧ.
Но ӧд сэтшӧм жӧ жестокӧя расправитчис сійӧ и аслас союзникъяскӧд.
Сян Юй сотіс дворец да Ци кар, ловйӧн гуаліс Тянь Жунлысь воинъяссӧ.
Тадзи жӧ сійӧ вӧчис посни челядькӧд, нывбабаяскӧд да пӧрысьяскӧд.
И мукӧдлаын сійӧ вӧчаліс тадзи жӧ.
Тайӧ ӧмӧй абу шог йӧзыслы?
Тайӧ ӧмӧй абу лёкджык Цинь Ши-хуанди нартитӧмысь, кор сотавлісны книгаяс и ловйӧн гуавлісны учёнӧйясӧс?
Сян Юй мыжа и войнаясысь, кодъяс шымыртісны Китайӧс Цинь Ши-хуанди кулӧм бӧрын.
Сійӧ кӧсйис лоны диктаторӧн и та вӧсна виис чускӧй императорӧс да заводитіс следитны князь Хань бӧрся.
Сійӧ дӧверяйтліс пленӧ сдайтчӧм циньскӧй военачальникъяслы да ненавидитліс ассьыс соратникъяссӧ.
Тӧрытъя враг кӧ кӧсйыліс лоны Сян Юйлы пиньясӧн да гыжъясӧн — сійӧ назначайтліс сійӧс ыджыд должность вылӧ.
Талунъя другыс кӧ лысьтліс мунны сылы паныд — сійӧ аскиас жӧ лыддьывліс сійӧс аслас врагӧн.
Коді должен ӧтвечайтны йӧз шог вӧсна?
Вот мыйла йӧзыс мӧдісны видзӧдны князь Сян вылӧ сідзи жӧ, кыдзи и Цинь княжествоса властительяс вылӧ.
Став йӧзыс Китайын сувтісны сылы паныд.
Ми абу ханьскӧй князьӧн ыстӧм йӧз, но отсалім сылы, кыдзи отсалім быдӧнлы, коді мунліс Сян Юйлы паныд.
Веськыда кӧ висьтавны, ме талун думайті ылӧдӧмӧн пуксьӧдны князь Сянӧс пыжас, нуӧдны сійӧс ю шӧрас, путкыльтны пыжсӧ да сыкӧд тшӧтш пӧгибнитны.
Ме локті татчӧ, медым кувны.
Ті ӧні тӧданныд правдасӧ да верманныд менӧ вины, но ме ог пов кулӧмысь.
— Тинчжанӧ пӧртчӧм морт ланьтіс, виччысис ӧтвет.
Но Чжун Ли-мэй юрсӧ копыртӧмӧн чӧв оліс.
— Ме ассьым думӧс вежи, кор аддзи, мый Сян Юй вермӧ вӧчны буртор, — водзӧ висьталіс учёнӧй.
— Ме збыльысь кӧсйи вуджӧдны сійӧс асыввыв берегӧ.
Но меным тайӧс эз удайтчы вӧчны — сійӧ виис асьсӧ.
Сян Юй вӧлі зэв на том да, прӧститӧй менӧ лёка шуӧмысь, — этша велӧдчӧма.
Ме кывлі, мый челядьдырйиыс сійӧс велӧдӧма Сян Лян дядьыс, но Сян Юй абу окотитӧма велӧдчынысӧ.
А велӧдчытӧм да олӧм тӧдтӧм морт, коді думыштіс лоны странаса правительӧн, непременнӧ терпитас крах.
Жаль, мый Сян Лян водз кулі, сы кулӧм бӧрын некодлы нин вӧлі велӧдны Сян Юйӧс.
Вот тайӧ и торкис сылы, торкис став Китайлы, став прӧстӧй йӧзлы...
Сылӧн способностьяс серти бурджык вӧлі кольччыны сылы военачальникӧн и нинӧмла вӧлі думайтны став Китайӧн правитӧм йылысь.
Эз кӧ кув сылӧн наставникыс, гашкӧ странаас важӧн нин вӧлі мир.
Мыйӧн сӧмын думыштан Сян Юй злӧдействояс йылысь — сьӧлӧмыд тырӧ вирӧн.
Сійӧ жугӧдіс государстволысь подувсӧ.
Сы вӧсна пӧгибнитіс сы мында йӧз, мый сё воӧн он вермы возместитны уронсӧ.
Литературалы да искусстволы вӧчӧм уронсӧ не возместитны и тысяча воӧн.
Цинь Ши-хуанди аслас кадын сотавліс книгаяс торъя йӧзлысь.
Сян Юй сотіс став официальнӧй документъяссӧ, кодъясӧс кольліс Цинь Ши-хуанди.
Куим тӧлысь чӧж сотчис дворец, — вот и думыштлӧй, кымын книга да историческӧй документ сотчис биас...
— Учёнӧй ланьтіс.
Чӧв оліс и Чжун Ли-мэй важногыс юрсӧ копыртӧмӧн.
— Повтӧм Чжун Ли-мэй, — бара заводитіс учёнӧй, — Сян Юйлӧн тіян дінӧ да аслас вӧв дінӧ относитчӧмыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Уна-ӧ сюрасны йӧз, кодъяс вермӧны дзик нин пӧгибнитігас вунӧдны ас йывсьыс да тӧждысьны мукӧд вӧсна?
Ті, гашкӧ, кывлінныд, кор ханьскӧй князь Лю Канлы грӧзитіс опасность, сійӧ пышйис смертьысь, шыблаліс додьсьыс ассьыс нывъяссӧ да пиянсӧ, медым кольны аслыс ловйӧн.
Сян Юй бурджык сьӧлӧма ханьскӧй князь дорысь.
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі бур став йӧз дінас, эз эськӧ ставыс татшӧм лёка помась.
Тайӧс сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны да думайтліс, мый став неудачаясыс воӧны небесасянь, а эз лыддьыв найӧс аслас ӧшибкаясӧн.
Кыдзи позьӧ мыжавны небесасӧ?
Небеса абу ловъя.
Князь Сян Юй да князь Лю Бан олісны ӧти небеса улын...
Прӧстӧй йӧзыс шуӧ, мый вождьяс кӧ тӧждысьӧны сӧмын асланыс слава да асланыс бур олӧм вӧсна и оз думайтны страна судьба йылысь, — найӧ сувтӧны гибельнӧй туй вылӧ.
Татшӧм вождьӧн вӧлі Сян Юй...
— Сян Юй, Сян Юй, — Чжун Ли-мэй зэв сьӧкыдпырысь пидзӧсчанясис да бӧрдігтыр мӧдіс видзӧдны небесалань, — тайӧ ми пӧгубитім тэнӧ асланым слаблунӧн.
Ми серамвыв лэптім Китайӧс, серамвыв лэптім миян странаса йӧзӧс.
И тысяча вояс чӧжӧн не бурдӧдны тайӧ шогсӧ.
Тайӧ ӧмӧй нӧ абу злӧдейство?
Миянӧс колӧ ёнджыка на накажитны Цинь династияса властелинъяс дорысь...
Князь Сян, виччысьлы менӧ, — сійӧ кутчысис меч воропас да заводитіс кыскыны оружиесӧ пуртӧссьыс.
Орччӧн пукалысь учёнӧй кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Ті не долженӧсь асьнытӧ вины.
Медся страшнӧйыс — кор морт оз гӧгӧрво... но сійӧ кӧ гӧгӧрвоис, сійӧ вермас исправитчыны.
Эскӧй менам кывъяслы: ті военнӧй, а ме учёнӧй, но меркаыс быд мортлы ӧти — колӧ ӧткажитчыны личнӧй интересъясысь да служитны народлы.
Мукӧдлы отсалігӧн ми отсалам аслыным.
Кувны некор абу сёр, сӧмын колӧ, медым и смертьыс служитіс делӧлы.
Сійӧ, коді служитӧ государстволы да народлы, должен лоны самоотверженнӧй да решительнӧй.
Абу ӧмӧй тайӧ медся бур туй мортлы?..
...Менам керкаӧй тасянь абу ылын, — вот мыйла ме вайӧді пыжсӧ тайӧ берегас.
Ме нуӧда тіянӧс ас ордӧ да лечита.
Тіянлы ковмас выполнитны мортлысь назначениесӧ.
Йӧзыс век на шогынӧсь.
Гуннъяс грӧзитӧны Китайлы войвывсянь, и миянлы колӧ сэтшӧм морт, кыдзи ті, коді страна спаситӧм могысь презирайтӧ смерть.
Тіянӧс виччысьӧ великӧй делӧ.
Ті не долженӧсь поступитны безрассуднӧя...
Тайӧс эз гӧгӧрво Сян Юй аслас медбӧръя здукас.
Сійӧ эз повлы смертьысь, но эз думышт сы йылысь, мый сылӧн героизмыс некодлы оз вай пӧльза.
Сійӧ сӧмын петкӧдліс ассьыс повтӧмлунсӧ.
Сян Юй век думайтіс сӧмын ас йывсьыс да некор эз тӧждысьлы Китай судьба вӧсна, йӧз шуд вӧсна.
Ті онӧ имеитӧй право босьтны сылысь пример.
Мортлӧн эм бурджык олан туй...
Чжун Ли-мэйлӧн эз вӧв выныс мыйкӧ воча шуны, сійӧ пукаліс важмозыс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
— Мунамӧй ме ордӧ.
Хань княжестволӧн войскаыс ылынӧсь нин.
Учёнӧй босьтіс раненӧй киысь мечсӧ да сюйис пуртӧсас, сэсся чеччис да петкӧдіс пыжсьыс вӧвсӧ.
Сражение дырйиыс дрӧжжитысь вӧв ӧні успокоитчис.
Учёнӧй петкӧдіс мыш вылас Чжун Ли-мэйӧс да ӧдва пуксьӧдіс сійӧс седлӧӧ.
Сідзи и ассьыс нимсӧ висьтавтӧг учёнӧй нуӧдіс дом поводӧдыс вӧвсӧ, код вылын пукаліс ранитчӧм рыцарь.
Сылысь шысӧ да щитсӧ учёнӧй нуис киас.
Вир шоръяс пыр найӧ сувтісны настоящӧй йӧз туй вылӧ.
Шондіыс эз на кыпӧдчы юр весьтӧдз; бой мунан полеыс вӧлі вевттьысьӧма шойясӧн, но берегыс омӧля вежсьӧма сы серти, кутшӧм сійӧ вӧлі бой водзвылас.
Еджыд лым важмозыс зэв тшапа куйліс шонді югӧръяс улын.
«Он дыр красуйтчы, — шӧпкӧдӧ юлӧн ваыс берегдорса лымлы, — тэнӧ пӧкӧритас шонді, тэ сылан да визувтан ме дінӧ став аслад няйтнад.
Ме верма босьтны тэнӧ ас ордӧ — ӧткажитчы аслад тшаплунысь, абу на ӧні сёр.
Кӧсъян кӧ содтыны ассьыд вынтӧ — лок ме дінӧ, и ми ӧтлаын кутам сьывны олӧмлысь гимн!»
Пыжыс, кодӧс колис учёнӧй, зэв лӧсьыда качайтчис гыяс вылын.
Авторлӧн примечание.
«Ши-цзин» книгаын висьталӧма, мый Сян Юнлӧн синмыс вӧлӧма кык синаканя, ӧні тайӧс шуӧны «дуйяньӧн» (кань син).
Тушаыс Сян Юйлӧн, кыдзи индӧма тайӧ книгаас, — кӧкъямыс саяс китайскӧй чи; сы вӧсна мый Ханьскӧй династия дырйи ӧти чи вӧлі равняйтчӧ ӧнія кӧкъямыс вершӧклы (цунь), тайӧ висьтас ме гижи, мый тушаыс сылӧн сизим чи кузьта.
Ӧнія чи — 10 цунь.
1936 вося февраль.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Сыма Цяньлӧн скӧрлун @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 16-23}
СЫМА ЦЯНЬЛӦН СКӦРЛУН
Тайӧ лои Ханьскӧй династияса император правитігӧн нёльӧд воас январь тӧлысьын*. Ӧтчыд, кор Сыма Цянь сьӧлӧмсяньыс уджаліс аслас кабинетын, эштӧдіс медбӧръя главасӧ «Ши-Цзилысь»*, сылӧн дас нёль арӧса внукыс Ян Хуэй доложитіс:
— Локтіс Жэнь Шао-цин.
* Мӧдногӧн кӧ нелямын во сайын миян эраӧдз.
* «Ши-цзи» — «Историческӧй гижӧдъяс».
Сыма Цянь лэптіс юрсӧ.
Виръяя, нежнӧй да еджыд чужӧмнас сійӧ вӧлі шӧркост арлыда нывбаба кодь.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі нывбабалӧн кодь жӧ.
Сыма Цянь вӧлі вайӧдӧ порядокӧ ассьыс гижӧдъяссӧ, кор Ян Хуэйкӧд пырис шӧркодь тушаа, китайскӧй иероглиф «ба» кодь шоч уска, водзӧ чургӧдӧм кынӧма кыз мужчина.
Тайӧ вӧлі Ичжоу провинцияысь правитель — Жэнь Шао-цин.
Провинциальнӧй чиновникъяс важӧн примитӧм обычай серти быд во январь тӧлысьӧ долженӧсь вӧлі волыны столицаӧ.
Жэнь Шао-цин воис Сычуань округысь Сянъян карӧ*.
* Хань княжестволӧн столица.
Сыма Цянь чеччис сылы воча.
Кыкнанныс церемоннӧя чолӧмалісны ӧта-мӧднысӧ.
— Шао-цин, тэ важӧн столицаас?
— юаліс Сыма Цянь.
— Муртса на вои.
Ме эг на шойччы — тэрмаси тэ ордӧ.
— Гӧсть сёрнитіс неуна ныр пырыс.
— Цзы-чан*, кӧні нӧ тэнад ускыд?
* Сыма Цяньлӧн мӧд ним.
— Ус?
Хэй...
— Сыма Цянь мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс нурбыльтіс вомгорулас.
— Ме помнита, тэ кык воӧн ыджыдджык меысь, — водзӧ сёрнитіс гӧсть.
— Таво меным тыри нелямын сизим арӧс.
Тэныд, навернӧ, регыд нелямын ӧкмыс?
— Да, — вочавидзис Сима Цянь.
— Но тэныд оз позь сетны комын арӧсысь унджык.
Войдӧр тэнад вӧлі кузь тош да ус, и тэ вӧлін косіник, а ӧні тэ лоӧмыд еджыд да кыз.
Важся поговорка серти: «Паськыд сьӧлӧм — кыз туша».
Лӧсьыда овсьӧ придворнӧй йӧзлы!
Тэнад весиг гӧлӧсыд вежсьӧма.
Цзы-чан, придворнӧй нывбабаяс, кӧнкӧ, тэнӧ ёна радейтӧны?
Ха-ха-ха!
Жэнь Шао-цин эз и куж думыштны, мый быд кыв дойдӧ сьӧлӧмсӧ Сыма Цяньлысь, коді вообщӧ эз радейтлы тайӧ чиновниксӧ, а ӧні сійӧ лои ещӧ мустӧмӧн.
— Пуксьы, сёрнитыштам, — шуис сійӧ гӧстьлы.
Тяньхань* мӧдӧд воын гожӧмнас, кор Сыма Цяньлы тырис нелямын сизим арӧс, мамсӧ военачальник Ли Линлысь, коді ворссис сражениесӧ гуннъяслы да капитулируйтіс, вӧлі шуӧма казнитны.
Сыма Цянь сувтіс сы дор, император водзын кутіс ходатайствуйтны помилование йылысь.
* Тяньхань — период, кор правитіс Хань династияса император У.
— Ли Лин капитулируйтіс медсясӧ тактическӧй соображениеяс вӧсна, — шуис сійӧ сэки.
Император скӧрмис, и Сыма Цяньӧс пуксьӧдісны тюрьмаӧ, кӧні сійӧ пукаліс квайт тӧлысь, а сэсся мӧд вонас январын обычнӧй дворцӧвӧй наказание серти — кастрируйтісны.
Но тайӧ жӧ воас март тӧлысьын, кор император лӧсьӧдчис ветлыны Тайшань гӧра вылӧ, медым вайны жертвоприношение, сылы ковмис ёна велӧдчӧм морт, коді вермис эськӧ прославитны сылысь деяниеяссӧ.
Император бӧрйис Сыма Цяньӧс.
Сійӧ назначитіс Сыма Цяньӧс аслас чжуншулинӧн*.
* Императорскӧй канцелярияса правительӧн.
Сійӧ кадӧ тайӧ вӧлі вывті ыджыд пост.
Император сетіс сыӧн накажитлӧм нин Сыма Цяньлы татшӧм ыджыд должностьсӧ эз сӧмын сылӧн талантъяс вӧсна, но и мӧд помка вӧсна: Сыма Цянь вӧлі кастрируйтӧма.
Император гаремын вӧлі уна мича нывбаба, и, Сыма Цянь местаын кӧ вӧлі мӧд, сэтшӧм жӧ талантливӧй, но кастрируйттӧм мужчина, — эз ӧмӧй эськӧ тайӧ вӧв беспокоитчӧмлы помкаӧн?
Тадзи Сыма Цянь кыптіс аслас несчастье вӧсна.
Другъясыс и рӧдняыс, кодъяс ӧтдортчылісны сы дінысь, быттьӧкӧ чумаӧн висьысь дінысь, кор сійӧ пукаліс тюрьмаын, ӧні ставныс кутісны леститчыны сылы.
Найӧ лыддисны, мый Сыма Цяньлы везитіс олӧмас.
Унаӧн на пӧвстысь, шӧр арлыда йӧз нин, вӧліны дасьӧсь шедӧдны карьерасӧ татшӧм жӧ ногӧн и весиг корисны Сыма Цяньӧс ходатайствуйтны та йылысь император водзын.
Сыма Цяньлӧн самочувствиеыс дзикӧдз вежсис.
Кор сійӧс пуксьӧдісны ыджыд пост вылӧ асьсӧ калечитӧм бӧрын, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кыкпӧв янӧдӧмаӧн.
Поведениеныс другъясыслӧн, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэтшӧм бесстыднӧйӧсь, ещӧ ёнджыка скӧрмӧдіс сійӧс.
Кӧть кутшӧм окота вӧлі сылы вунӧдны став йывсьыс, но вывті унатор казьтывлісны перенеситӧм несчастье йылысь, и медсясӧ вежсьӧмъяс, кодъяс лоины сы организмын.
Сійӧ кызіс, сёрнитіс нывбабалӧн кодь вӧсни гӧлӧсӧн, мича тошкыс да ускыс вочасӧн усины.
Ён мужчина лои нывбаба кодьӧн.
Жэнь Шао-цин пукаліс Сыма Цяньлы паныдӧн да, быттьӧкӧ мыйкӧ уси дум вылас, друг уськӧдчис кок улас..
— Прӧститӧй менӧ, господин чжуншулин, ме дзикӧдз вунӧді чолӧмавны тіянӧс ыджыд пост вылӧ назначитӧмӧн..
Сыма Цяньлысь ранитчӧм сьӧлӧмсӧ ещӧ бытшкис ӧти ньӧв.
— Ыджыд пост вылӧ тіянӧс назначитӧм — зэв ыджыд честь ставнымлы миянлы, тіян другъяслы.
Ме эг вермы видлыны тіянӧс колян вося январь тӧлысьын — ті сэки вӧлінныд тюрьмаын.
Но коли сӧмын во, и ті получитінныд татшӧм ыджыд пост!
Сыма Цяньлӧн сьӧлӧмыс бара пузис.
Колян во, кор сійӧ вӧлі тюрьмаын, Жэнь Шао-цин, дерт, эз вермы сійӧс аддзывны, но нылыс да пиыс Сималӧн вӧліны вӧля вылынӧсь, век жӧ Жэнь Шао-цин эз и думыштлы мыйӧнкӧ отсыштны налы.
— Эм на кӧ тэнад ме дінӧ кутшӧмкӧ дружба — некор эн казьтыв меным важ йывсьыс, — эз вермы кутчысьны Сыма Цянь.
— Менӧ накажитісны и сы бӧрын лои чжуншулинӧн.
Тэ думайтан, император тайӧс вӧчис ме дінӧ бурлун вӧсна?
Гм, важӧн эз тӧдлыны татшӧм бурлунсӧ.
Ме тайӧ постсӧ получиті сӧмын сы вӧсна, мый менӧ кастрируйтны, — гӧгӧрвоан-ӧ тэ тайӧс?
— Ыджыд вокӧй, ыджыд вокӧй, видзчысьӧмӧнджык, ӧд и стенъяслӧн эмӧсь пельяс!
— Сыма Цянь скӧрлунысь чуймӧм Жэнь Шао-цин полігтыр довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Эн пов, Шао-цин, — Сыма Цянь нюммуніс, — тайӧ кык вонас ме велалі не повны кулӧмысь и дась кувны любӧй кадӧ.
Вот сӧмын эштӧда тайӧ уджсӧ аслам олӧм йылысь, — сійӧ индіс «Ши-цзи» рукопись вылӧ, сё гӧгӧр бумага трубка вылӧ*, кодъяс куйлісны пызан вылас.
— Тайӧ менам дас вося уджӧй.
Тюрьмаӧ пуксьӧдтӧдз ме некымын во тэрмасьтӧг уджалі тайӧ книга вылас, а тюрьмаын кутшӧмкӧ воджынйӧн помалі рукописьсӧ.
Ӧні менам джынвыйӧ нин эштӧма медбӧръя главаыс — менам олӧм йылысь описание.
Ме петкӧдла тэныд книгаыслысь оглавлениесӧ.
* Важся кадӧ книгаяс вӧліны бумага трубка кодьӧсь.
Сыма Цянь кыскис да паськӧдіс рукописьлысь ӧти трубка.
— Со видзӧд, татӧн ставыс дас кык бэньцзи, дас бяо, кӧкъямыс шу, комын шицзя, сизимдас лечжуань*. Ошйысьтӧг верма шуны, мый менам произведениеӧн оз уступайт «Чуньцюлы», но сійӧ яснӧйджык и гӧгӧрвоанаджык.
Менам уджӧй кутас овны вечнӧ.
Властьӧн правитысьяс вермасны менӧ бырӧдны физически, но менам духлысь творениесӧ бырӧдны налӧн оз тырмы выныс.
Ме кӧсъя накӧд вермасьны.
Ми ещӧ видзӧдлам на, кодӧс виччысьӧ бессмертие, кодлӧн авторитетыс да влияниеыс лоӧ вылынджык, коді ваяс унджык пӧльза будущӧй поколениелы.
Оз этша сюрны бӧб йӧз, кодъяс вӧтлысьӧны сӧмын выгӧда бӧрся да синнас оз аддзыны йӧзӧс, кодъяс занимайтчӧны литератураӧн.
Ме кӧсъя налы петкӧдлыны, мый сійӧ лоны писательӧн!
* Тані Го Мо-жо лыддьӧдлӧ Сыма Цяньлысь «Историческӧй гижӧдъясысь» разделъяссӧ: «бэньцзи» — событиеяслӧн хроника, кодӧс изложитӧма императоръяс царствуйтан вояс серти; «бяо» да хронологическӧй таблицаяс «шу» — разделъяс, кодъяс сетӧны понятиеяс церемонияяс йылысь, музыка йылысь, мераяс йылысь, деньгаяс, налогъяс, жертвоприношениеяс йылысь, волӧн кадъяс йылысь, кодзувъяс двигайтчӧм йылысь; «шицзя» — знаменитӧй княжескӧй родъяслӧн история; «лечжуань» — замечательнӧй йӧзлӧн (государственнӧй деятельяслӧн, полководецъяслӧн, философъяслӧн) биографияяс.
abu
Став олӧмӧй, менам сьӧлӧмӧй да вирӧй чукӧртӧма тані.
Тайӧ гижӧдъясыс петкӧдлӧны ставсӧ, мый вӧлі бурыс Китай историяын, политикаын, религияын, музыкаын, образованиеын, искусствоын, законностьын да моральын.
Менӧ позьӧ любӧй здукӧ вины, косявлыны торпыригъясӧдз, но ме эска — дух менам некор оз кув.
Ме серала мувывса власть вылын.
Ха-ха!
Серала сы вылын!
— Да, да...
— Сыма Цянь скӧрлунысь чуймӧм Жэнь Шао-цин сӧмын дакайтіс юрсӧ довкйӧдлігтыр.
Но тешкодь: юрсӧ сійӧ довкйӧдліс эз вылісянь улӧ, а веськыдвывсянь шуйгавылӧ.
— Вот тайӧ кыкторсӧ — «Странствуйтысь рыцаръяслӧн биография» да «Стяжательяслӧн биография» — ме гижи бӧръя каднас, кор менам сьӧлӧм вылын вӧлі зэв долыд, — водзӧ висьталіс Сыма Цянь.
— Ме воспевайта странствуйтысь рыцаръясӧс, ошка Чжу Цзяӧс, Го Цзеӧс.
Став йӧзыс кӧ эськӧ вӧліны на кодьӧсь, — ӧд найӧ эз вӧвны озырӧсь, а, асланыс олӧмӧн рискуйтӧмӧн, отсалісны шогӧ усьӧм йӧзлы, — аддзин ӧмӧй мирысь места произволлы да нартитӧмлы?
Мый сійӧ властьыс?
Тэ, кӧнкӧ, помнитан У Ши-лолысь да дӧва Балысь историясӧ, — найӧ олісны Цинь Ши-хуанди царствуйтігӧн.
У Ши-ло вӧлі гӧль морт.
Сійӧс ыстісны видзны великӧй стена.
Кыдзи мудер тӧргӧвеч, сійӧ ваявліс китайскӧй шӧвкысь вӧчӧмторъяс да вежлавліс гуннъяскӧд мӧсъяс да ыжъяс вылӧ.
Регыд мысти сыӧн вежлалӧм скӧтыс тыртіс став гӧраяссӧ да ущельеяссӧ, и У Ши-ло озырмис.
Кор та йылысь тӧдмаліс Цинь Ши-хуанди, кутіс леститчыны сы водзын, обращайтчис сыкӧд, кыдзи рӧднӧй воккӧд да корлывліс сійӧс столицаӧ гажӧдчыны.
Дӧва Ба — тіян другысь мортыс — озырмис киноварь* перйӧм вылын.
Кӧть и сійӧ вӧлі дӧва, но кор сылӧн лои деньга, лои и дӧвеч, коді предложитіс сылы ассьыс услугаяссӧ.
Бесстыднӧй император Цинь Ши-хуанди пыр жӧ мӧдіс кыскасьны сы водзын, прославитіс сійӧс кыдзи «бур оласа нывбабаӧс», да весиг сы честь кузя стрӧитіс «Нывбаба бурлунлысь башня».
Вот сійӧ властьыс!
Сотны книгаяс да кыскасьны скӧт водзын, коявны быдсяма няйтсӧ учёнӧй юръяс вылӧ да пӧдаритавны нефритӧвӧй* вӧнь озыр распутницалы!
Вот сійӧ властьыс!
Ме серала тайӧ власть вылас!
Ме ог кӧсйы, медым Китайса йӧз колины пемыдӧн, велӧдчытӧмӧн.
Ме кӧсъя, медым став йӧзыс вӧліны озырӧсь.
Ме кӧ вӧлі озыр, менам другъяс пӧвстысь, дерт, сюрины рыцаръяс, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ Чжу Цзяӧн да Го Цзеӧн...
Шао-цин, бурджык эськӧ вӧлі, эз кӧ менӧ тадзи накажитны.
Меным ньӧти оз ков чжуншулинлӧн зывӧктана нимыс!
* Киноварь — гӧрд цвета минерал (сернистӧй ртуть).
* Нефрит — йӧв рӧма либӧ частӧджык турунвиж рӧма минерал, коді мунӧ украшение вылӧ.
Писательяс кӧ вӧліны эськӧ сэтшӧм жӧ озырӧсь, кыдзи У Ши-ло либӧ дӧва Ба, властьӧн правитысьяс, озырлун водзын кыскасьӧм вӧсна, ас вӧлясьыс эськӧ кутісны асьнысӧ кастрируйтны.
Но литература некор оз кут асьсӧ кастрируйтны, медым угодитны властьӧн правитысьяслы.
Мыйла меным колӧ чжуншулинлӧн чиныс, кор менӧ кастрируйтӧма!
Гашкӧ, тэ думайтан, ме радла та вылӧ?
Меным эськӧ сӧмын эштӧдны ассьым книгаӧс.
Та вӧсна ме дась терпитны любӧй позор да унизитӧм.
Ме тэныд тайӧс висьтала сьӧлӧмсянь, — тэ менам друг, и меным тэ водзын дзик нинӧмла ылӧдчынысӧ.
Дзикӧдз повзьӧм Жэнь Шао-цин, важмозыс гӧгӧрвотӧма, не то ошкана, не то дивитана, довкйӧдліс юрсӧ.
Сыма Цяньлӧн скӧрысь шуалӧмыс веськалі цельӧ — Сычуаньын, кӧні оліс Жэнь Шао-цин, Чэндуса богачьяс кыскасисны сы водзын, и ачыс сійӧ ветліс Цынлин карӧ копыртчывны дӧва Ба гулы.
Талун сійӧ буретш кӧсйыліс сёрнитны та кузя Сыма Цянькӧд, но Сыма Цяньлӧн скӧрысь висьталӧмыс заставитіс ӧткажитчыны сылы аслас кӧсйӧмысь.
Сыма Цянь кывъясысь, мый другъяс пӧвстас абуӧсь Чжу Цзя да Го Цзе, Жэнь Шао-цин весиг гӧрдӧдіс.
Но кор кыліс, мый Сыма Цянь важногыс шуӧ сійӧс аслас другӧн, Жэнь Шао-цин успокоитчыштіс да решитіс петкӧдлыны асьсӧ преданнӧй другӧн.
— Цзы-чан, — заводитіс сійӧ, ассьыс кыз рушкусӧ кинас кутышталігмоз, быттьӧкӧ сэтысь кӧсйис перйыны ёна радейтӧмсӧ, — тэ збыльысь кутан овны вечнӧ, тэ миян Конфуций.
Ӧні ёна паськалӧма театрса представление «Цю цянь».
Тайӧ абу прӧста, ме тӧда — тайӧ водзвыв висьталӧ, мый тэ лоан миян нэмса Конфуцийӧн.
Думыштлы ачыд: иероглиф «цю» оз ӧмӧй шусьы сідз жӧ, кыдзи «цю» Кун Цю нимысь, а иероглиф «цянь» оз ӧмӧй мун Сыма Цянь овысь иероглиф вылӧ!
Сьӧлӧмсяньыс-ӧ тайӧс висьталіс Жэнь Шао-цин али жӧ ылӧдчис, но сылӧм больгӧмыс неуна гажмӧдыштіс Сыма Цяньӧс, и сійӧ нюммуніс.
— Но, менам другӧй, — висьталіс сы нюммунӧмысь збоймыштӧм Жэнь Шао-цин став тушанас катласигтыр, — смотри, видзчысь.
А то ещӧ сотасны тэнсьыд уджтӧ, кыдзи Цинь Ши-хуанди дырйи сотісны конфуцианскӧй книгаяс.
— Аттьӧ тӧждысьӧм вылад, — вочавидзис Сыма Цянь, — ме тайӧс водзвыв артышті и примиті мераяс...
Быд бумага трубкаысь, мыйӧн сӧмын ме сійӧс помала, босьтсьӧ копия, — таын меным отсалӧ менам радейтана внукӧй Ян Хуэй.
Мый тэ татысь аддзан, — тайӧ сы киӧн гижӧм копия.
Детинкаыс вывті тӧлка.
Переписывайтігас сійӧ ставсӧ запоминайтӧ наизусть, и ачыс вермас лоны ловъя копияӧн.
Подлинникыс видзсьӧ каменнӧй ящикын, кодӧс дзебӧма надёжнӧй местаӧ, — весиг стихийнӧй бедствие оз вермы тшыкӧдны сійӧс.
Кор менам книгаӧй паськалас лыддьысьысьяс пӧвстын, медым лоасны тысяча Цинь Ши-хуандияс, найӧ нинӧм оз вермыны вӧчны: став йӧзыс кутасны видзны сійӧс асланыс паметьын.
— Да, да, — юрсӧ довкйӧдлігтыр дакайтіс Жэнь Шао-цин, — тэ збыльысь ылӧ видзӧдысь морт.
Кор ме тані лоа мӧдысь, ме перепишита копиясӧ да босьта сьӧрысь Ичжоуӧ.
Кӧть Ичжоу и ылын столицасянь, но сэтӧні олӧны традицияясыс тэнад однофамилец поэт Сыма Сянжулӧн...
Туйӧ петтӧдз ме вӧлі Линьцюньын и тэнад мӧд однофамилец лавкаысь ньӧби некымын бутылка гаоляновӧй вина.
Ме сеті нин бутыльяссӧ тэнад внуклы.
Помнита, войдӧр тэ эн ӧткажитчыв юыштны.
А ӧні кыдзи?
— Аттьӧ бурлун вылад, — Сыма Цянь успокоитчыштіс, и сы чужӧм вылын кутіс ворсны нюм, — ме ог нин ю: сеті кыв, мый ӧти войт вомӧ ог босьт, кытчӧдз ог помав «Ши-цзиӧс»...
— Но ӧд тэ помалан нин, талун рытнас позьӧ юыштны.
— Ладнӧ, талун рытнас юышта тэкӧд, — вочавидзис Сыма Цянь.
— Ме лоа зэв шуда, зэв шуда.
Жаль сӧмын, мый ме ог вермы тэ мында юны: ме, навернӧ, лоа вывті код.
— Сыма Цяньлӧн бур кывъясысь гажмыштӧм Жэнь Шао-цин бара кутчысис аслас рушкуӧ.
— Тэ шуда морт, — шуис Сыма Цянь, — олан Ичжоуын, сэтӧні зэв мича природаыс.
Кор Жэнь Шао-цин кыліс, мый Сыма Цянь любуйтчӧ Ичжоуса природаӧн, решитіс лоны скромнӧйджыкӧн.
— Веськыда кӧ шуны, сэтӧні нинӧм особеннӧйыс абу.
Гӧраяс да ва, паськыд равнина, дамбаяс — вот и ставыс.
Мый кӧть эн шу — столицасянь ылын.
Ме думысь бурджык лоны евнухӧн столицаын Ичжоуын императорӧн дорысь...
О, донаӧй, прӧстит, пӧжалуйста!
— Сійӧ казяліс, мый бара вӧрзьӧдіс Сыма Цяньлысь доя местасӧ да кисӧ нюжӧдӧмӧн кутіс извиняйтчыны.
— Прӧстит менӧ, ме кора тэнсьыд отсӧг.
Збыльысь, менам способностьясӧй абу ыджыдӧсь — тэ та йылысь тӧдан, но ме дась быдтор вылӧ... нинӧмысь ог пов.
Миян кодьяслы, кызъяслы, дзик веськодь, лоны али не лоны мужчинаясӧн... тэныд тайӧ абу гусятор.
Ха-ха-ха!
— Шао-цин, тэнад кӧ абу серьёзнӧй делӧ, прӧстит менӧ, меным колӧ помавны уджӧс, — шуис Сыма Цянь, коді думсьыс важӧн нин кӧсйис мӧдӧдны гӧстьсӧ.
— Да, да, — кутіс тэрмасьны Жэнь Шао-цин, — меным буретш ӧні колӧ ветлыны военачальник Эр Ши ордӧ.
Рытнас ме пырала тэ ордӧ, и ми юыштам.
Кыкнанныс чеччисны да петісны.
Гӧстьӧс колльӧдӧм бӧрын Сыма Цянь бӧр пырис кабинетас.
Сійӧ ещӧ эз на дзикӧдз успокоитчы — та йылысь висьталісны гӧрд банбокъясыс.
Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ гораа лыддис некымын заключительнӧй строка.
— «...Сизим во ме вӧлі ыджыд учёнӧйӧн дворын, но Ли Лин несчастье кузя менӧ дорисны кандалӧн...»
— Тайӧ ӧмӧй мыжыс вӧлі менам? — горӧдіс сійӧ да ышловзис.
— Хэй, менӧ калечитӧны физически...
— «Тайӧ гижӧдъясыс да стикъясыс петкӧдлӧны думъяссӧ идеяса мученикъяслысь», — мыйкӧ думайтігтыр гораа лыддис сійӧ.
Тайӧ местаӧдзыс воӧм бӧрын сійӧ кватитіс кисточкасӧ да зэв скӧрысь гижис: «Важся кадӧ Си Бай, кодӧс вӧлі пуксьӧдӧма Цаньлиса тюрьмаӧ, гижис «Чжоу-и» книгаӧ объяснениеяс.
Конфуций, код вылӧ клевещитісны аслас ненавистникъясыс — Чэнь да Пай княжествоясса победительяс, — гижис «Чуньцю».
Цюй Юань, кодӧс вӧлі вӧтлӧма аслас рӧдинасьыс, гижис поэма «Ли сао», Цзо Цю, синсӧ воштӧм бӧрын, гижис труд «Го Юй», Сунь-цзы, прӧзвище сертиыс Колченогий, гижис трактат «Бин фа», Шуӧ переселитчӧм Бу Вэй сетіс потомокъяслы ассьыс «Люй-лань», а Хань Фэй, кодӧс босьтіс пленӧ князь Цинь, гижис «Шо нань-гуфын».
Да и «Ши-цзинлысь» куимсёнан стихсӧ вӧлі гижӧма мудрецъясӧн скӧрйывсьыс...»
Тайӧ строчкаяссӧ помалӧм бӧрын сійӧ коли аснас дӧвӧлен и важ привычка сертиыс шуйга кисӧ нюжӧдіс щӧкаланьыс.
Войдӧрсӧ, уджалігас, сійӧ малавліс ассьыс мича тошсӧ; ӧні сылӧн киыс ӧшйис воздухас.
— Хэй! — скӧрысь горӧдіс Сыма Цянь да, асьсӧ киас босьтӧм бӧрын, гижис «Ши-цзилысь» медбӧръя главасӧ — аслас олӧмлысь дженьыдик описание.
1936 вося апрель.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Туйӧ петӧм водзвылын @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 24-27}
ТУЙӦ ПЕТӦМ ВОДЗВЫЛЫН
— О, кутшӧм чӧскыд дукаӧсь цветъясыс!
— Да, тайӧ коричнӧй пулӧн цветъясыс, но таво цветыс абу уна.
— Абу дивӧ, мый ми эгӧ сразу кылӧ дуксӧ.
— Ті мунанныд рӧдинаад?
— Да, но первой думайта шойччыштны шоныд источникъясын.
— Зэв бур.
Ті инженер?
— Абу, медик.
— Сідзкӧ, дыр олінныд Фукуокаын?
— Да, во квайт-сизим.
— Во квайт-сизим?
Сідзкӧ тіянлы лоӧ мый казьтывны гортад воӧм бӧрын.
— Казьтывны?
Пола, мый, тіянкӧд талунъя гуляйтӧмысь да чӧскыд дука цветъясысь кындзи, нинӧм йылысь лоӧ казьтывны.
— Хо-хо, мый ті, мый ті!
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы.
Ай Му ветліс вокзалвывса обслуживайтан бюроӧ, кытысь медаліс ичӧтик телега, и ӧні бӧр вӧлі локтӧ пӧрысь тачечниккӧд.
Найӧ чӧв олігтыр прӧйдитісны Хакодзаки храм дорті — Ай Мулӧн радейтана места дорті, кӧні сійӧ эз нин вӧвлы куим тӧлысь сэксянь, кор сылысь семьясӧ мырдӧн мӧдӧдісны тайӧ районсьыс.
Цветъяслӧн чӧскыд дукыс, код вӧсна и заводитчис сёрниыс, кыліс храмсӧ кытшалысь парксянь.
Эз на прӧйдит вит минутаысь унджык, кыдзи Ай Му да старик воисны Сиомио храм дорӧ.
Ай Мулӧн куимнан челядьыс ворсісны цыновка вылын дзик алтарь водзас.
Батьсӧ казялӧм бӧрын челядьыс горӧдісны.
— Тайӧ тэнад пель вундысьясыс?
— Да, менам.
— Кутшӧм ті шудаӧсь!
— Ой, ог и тӧд, мый накӧд вӧчны, — кымын уна челядь, сымын этшаджык деньга.
— Лӧсьыд, кор уна челядь.
Кымын уна, сымын бурджык.
Ми гӧль войтыр, а челядь кӧ нин абуӧсь, то кӧть дзикӧдз пропадит.
Менам аслам вит.
Ыджыд нылӧй верӧссайӧ петіс, куим тӧлысь сайын кага рӧдитіс.
Мӧд и коймӧд пиӧй уджалӧны йӧз ордын, кык посниыс велӧдчӧны школаын.
— Старик висьтавліс аслас семья йылысь радпырысь да гордитчӧмӧн.
Ай Мулы лои шог кодь.
— Кымын час ті луннас уджаланныд? — юаліс сійӧ.
— Вот кызь во нин ме уджала сизим час асывсянь сизим час рытӧдз и став тайӧ каднас эг пропустит ни ӧти лун.
— Старик серӧктіс.
— Ха-ха-ха!
Сёрнитігмозыс найӧ воисны керка дорӧдзыс да пырисны комнатаас.
Синпӧла морт, коді ньӧбавліс важ кӧлуйяс, видлаліс нин дворас детскӧй коляска.
— О, кутшӧм ӧдйӧ воӧма старьёвщикыс, — шуис Ай Му.
Буретш тайӧ важ кӧлуй ньӧбалысьыс колян вося апрельын, кор Ай Му мӧдӧдчис аслас рӧдинаас, ньӧбис сылысь кӧлуйсӧ; медся ценнӧйӧн на пиысь вӧлі фисгармония, коді сулаліс сё ветымын иен, а пӧльзуйтчисны сійӧн сӧмын воджын.
Кӧлуй ньӧбалысь сетіс сӧмын сы вылӧ квайтымын иен.
Мукӧд кӧлуйсӧ лои сетӧма сылы пӧшти прӧста.
Сэки бура нажӧвитӧм бӧрын, сійӧ, мыйӧн сӧмын Ай Му висьталіс сылы аслас мунӧм йылысь, пырысьтӧм пыр жӧ локтіс велосипедӧн.
Ай Му тачечниккӧд сёрнитігмоз кӧртавлісны кӧлуйсӧ.
— Уна-ӧ ті луннас нажӧвитанныд? — юаліс Ай Му.
— Кор кыдзи.
Удж серти.
Овлӧ, мый уджыс уна, — сэки унджык нажӧвитан, а овлӧ, мый уджыс этша, — этшаджык нажӧвитан.
Шӧркодя артмӧ кык иенӧн лун.
— Кык иен?
Тайӧ абу лёк.
— Да, кыдзкӧ тай кыссям-а.
Ай Мулы дум вылас уси Шанхайын аслас олӧмыс.
Сэні сійӧ лунтыр уджавліс юрсӧ лэптывтӧг и муртса нажӧвитліс трамвайнӧй билет вылӧ.
Артмӧ, мый сійӧ нажӧвитӧ этшаджык тачечник дорысь.
Старик кӧ эськӧ тӧдіс сы олӧмлысь гусяторъяссӧ, то эз Ай Мулы ковмы жалитны старикӧс, а мӧдарӧ, — стариклы жалитны Ай Муӧс.
Ай Му упакуйтіс багажсӧ, а сылӧн гӧтырыс бокынджык тӧргуйтчис важ кӧлуй ньӧбалыськӧд.
Скупщик кымынӧдысь нин видлаліс детскӧй коляска, но век на эз висьтав ассьыс донсӧ.
— Уна-ӧ нӧ тэ сетан, висьтав, меным некор тэкӧд ноксьынысӧ, — эз вермы терпитны Ай Мулӧн гӧтырыс.
— Эээх... — важ кӧлуй ньӧбалысь кузя ышловзис, но нинӧм эз шу.
— А мый тіян ещӧ эм? — дженьдӧдӧм кокъяса квадратнӧй письменнӧй пызан казялӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Со сӧмын коляска да пызан — мукӧдторсӧ пӧдаритім тӧдсаяслы.
— Ээээх...
— важ кӧлуй ньӧбалысь бара ышловзис, — тіян кӧ сӧмын кыктор, то...
— ещӧ ӧтчыд ышловзис, — сета став вылас иенӧн-джынйӧн.
— Уна-ӧ?
— Иенӧн-джынйӧн.
— Ха-ха-ха, — серӧктіс Ай Мулӧн гӧтырыс, и пыр жӧ серӧктіс мужикыс, коді кывліс важ кӧлуй ньӧбалысьӧн шуӧм донсӧ.
— Тэ шмонитан!
Колян раз, кор ми тайӧ жӧ кӧлуйсӧ сдайтлім ломбардӧ, и то сетлісны миянлы нёль иен...
— заводитліс висьтавны Ай Му.
— Ті думыштлӧй, — торкис сійӧс важ кӧлуй ньӧбалысь, — тайӧяс зэв важӧсь, и ме кӧ найӧс босьта, то ковмас ставсӧ ремонтируйтны.
И ещӧ код на тӧдас, удайтчас оз меным найӧс вузавны.
Озыръяс оз ньӧбавны важ кӧлуйтӧ, а гӧльяслӧн деньгаыс абу.
— Тэ вузав донтӧмджыка, и сэки быдӧн ньӧбас.
— Тэ вывті нин скуп! — скӧра горӧдіс Ай Мулӧн гӧтырыс.
— Век ӧтарӧ виччысян кодӧскӧ ылӧдны: ньӧбны донтӧмджыка, а вузавны донаджыка.
Тэ надейтчан, мый ми всё равно огӧ босьтӧй тайӧ кӧлуйсӧ аскӧдным.
Сідзкӧ, бурджык ме пӧдарита ставсӧ тӧдсаяслы тэныд иенӧн-джынйӧнысь сетӧм дорысь.
— Тайӧ кӧлуйыс ӧмӧй абу важӧсь?
Колян во ме найӧс мыйкӧ эг казявлы, — шуис важ кӧлуй ньӧбалысь.
— Да, веськыда кӧ шуны, наӧн пӧльзуйтчыштӧма нин.
Шанхайын ми на вылӧ сетім кызь юань, а Японияын найӧ сулалӧны этша вылӧ сё иен — тэ должен нин тӧдны донсӧ.
— Хэ-хэ-хэ, — издевайтчан сямӧн серӧктіс важ кӧлуй ньӧбалысь, мыйӧн петкӧдліс, мый сійӧ оз верит.
Ай Мулӧн гӧтырыс эновтіс важ кӧлуй ньӧбалысьӧс да матыстчис мужик дінас.
— Но, кыдзи, сетан сылы иенӧн-джынйӧнысь? — юаліс Ай Му гӧтырыслысь китайскӧй кыв вылын.
— Иенӧн-джынйӧныд вывті этша.
— Тайӧ почтеннӧй дедыс висьталіс меным, мый сылӧн нылыс кага рӧдитӧма.
Огӧ-ӧ коляскасӧ сылы пӧдаритӧй?
— Бур мӧвп!
Колӧ юавны — босьтас-ӧ сійӧ?
— Миян эм детскӧй коляска да письменнӧй пызан, ми кӧсъям пӧдаритны найӧс тіянлы, — шыасис Ай Му пӧрысь тачечник дінӧ.
— Мый ті, мый ті!
— Колӧ кӧ тіянлы, энӧ яндысьӧй, ті жӧ кывлінныд — на вылӧ сетӧны иенӧн-джынйӧн.
— Мый ті, мый ті, найӧ сулалӧны этша вылӧсӧ иен, — вочавидзис старик.
— Но тіян бурлунныд донаджык сё тысяча иенысь...
— Кывзы, дедушка, — торкис сійӧс Ай Мулӧн гӧтырыс, — миян эм ещӧ кролик и некымын курӧгпи, налы нёль тӧлысь нин.
Начкыны найӧс жаль, вузавны сьӧкыд.
Ми пӧдаритам найӧс тэныд.
— Мый ті, мый ті!
— Пыралӧй талун рытнас, курӧгпиянӧс кокньыдджык кутны узигас.
— О, мыйӧн нӧ меным тіянлы водзӧссӧ мынтыны...
— старик помся аттьӧавліс.
— Со ещӧ миян эм зарни чери, — Ай Мулӧн гӧтырыс кухнясьыс вайис банка, — пӧдарита сійӧс тіянлы аквариумыскӧд ӧтлаын.
— О, аттьӧ, аттьӧ, — сьӧлӧмсяньыс радліс старик да бӧрдігтыр копыртчыліс.
Сійӧ, буракӧ, шӧйӧвошӧм вӧснаыс эз вермы нинӧм шуны.
Синпӧла важ кӧлуй ньӧбалысь чӧв олігтыр сулаліс бокын, видзӧдіс тайӧ сцена бӧрсяыс, сэсся сюйис кияссӧ зептас да муніс.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @  @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 28-31}
КУРӦГПИЯН
Сизим во сайын тувсов каникул дырйи миян друг С. гортас мӧдӧдчигӧн пӧдаритіс миянлы кыӧм кӧрзинкаын нёль курӧгпиӧс.
Тӧлысь сайын на сӧмын найӧ петӧмаӧсь кыш пиысь.
Налӧн нин быдмӧма гӧнтор, и ставныс найӧ вӧліны чим сьӧдӧсь.
— Ӧти курӧгпи вывті слаб — пола, мый сійӧ кулас, а мукӧдъясыс быдмасны, — шуис С.
Ми аттьӧалім сійӧс и решитім видзны тайӧ курӧгпиянсӧ, кыдзи память миян друг йылысь.
Ӧтнаныс, мамтӧгныс, найӧ вӧліны коньӧр кодьӧсь.
Найӧ эз на кужны прамӧя сёйны, некодлы вӧлі найӧс чуксавны, и кокасисны найӧ эз окотапырысь.
Кор воас вӧлі пуксян кад — эз вӧв мамыс, мед вевттьыны найӧс, сюйны аслас борд улӧ, и найӧ, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, заводитлісны нориника чипсыны, быттьӧкӧ пустыняӧ ылалӧм челядь.
Курӧгпиян вӧліны беспомощнӧйӧсь, найӧ полісны пемыдсьыс.
Помтӧм пемыдын муртса тыдыштісны на олӧмлӧн слабиник биторъяс.
Быдладорсянь налы грӧзитіс опасность.
Коли нёль лун;
С., навернӧ, воис нин Шанхайӧдз, кор лы ни ку воши висьысь курӧгпиыс.
Гашкӧ, господин С-лӧн кывъясыс имитісны, но курӧгпи миянлы эз и сюр, кӧть кутшӧм ёна ми сійӧс эгӧ корсьӧй.
Сап пемыдыс ньылыштіс олӧмлысь слабиник биторсӧ.
Воис квайтӧд лун;
С., дерт, воис нин гортас Шаосинӧ.
Ӧбед бӧрын ме кайи вылі судтаӧ да друг кылі курӧгпиянлысь лёкысь чипсӧм.
Котӧрӧн лэччи улӧ и аддзи, кыдзи кык курӧгпи повзьӧмйывсьыс шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Коймӧдыс некӧн оз вӧлі тыдав.
Ме аддзи сійӧс кухня ӧдзӧсдорса крыса розь дінысь.
Сійӧ вӧлі кулӧма.
О-о! вӧлӧмкӧ крысаяс джагӧдалӧны курӧгпиянӧс.
Ӧні ставыс гӧгӧрвоана — висьысь курӧгпитӧ тожӧ нуӧмаӧсь крысаяс.
Миян ичӧтик квартираын зэв эз ло лӧсьыд.
Ми зэв ёна шогсин, жальӧсь вӧліны курӧгпияныс, но ми найӧс ловзьӧдны эгӧ нин вермӧй.
Кольӧм кык курӧгписӧ ми дзебим ыджыд кӧрзинаӧ, вевттим прӧстыняӧн и думайтім, мый ӧні налы абу нин ӧпаснӧ.
Но артмис дзик мӧдарӧ.
Муртса на ми гӧтыркӧд матыстчим пос дорӧ, кыдзи ӧдзӧс сайын бара кыліс нориника чипӧстӧм.
Кӧрзинаысь чеччыштіс китайскӧй фут кузя крыса; вомас курччӧма курӧгпиӧс.
Тадзи пӧгибнитіс ещӧ ӧти курӧгпи.
Крысаысь йӧз полӧны, и найӧ зэв мустӧмӧсь.
Ми эгӧ вермӧй шуны весиг ӧти кыв, сэтшӧма повзьӧдіс крыса миянлысь ичӧтик керканымӧс.
Непременнӧ колӧ сылы водзӧс мынтыны син син вӧсна, пинь пинь вӧсна!
Гӧтыркӧд сёрнитчӧм бӧрын ми мунім да ньӧбим кӧрт нальк и этшаник отрава.
Сэсся, нальк крук йылӧ яйтор самалӧм бӧрын, ми пуктім сійӧс крыса розь дорӧ.
Кольӧм курӧгписӧ ми босьтім аскӧдным вылі судтаӧ.
Клоп!
Нальклӧн вевтыс уси.
Пытшкӧсас пессис зэв ыджыд крыса.
Сылӧн страшнӧй сьӧд синъясыс югъялісны, гӧныс сувтӧма хорёклӧн моз.
Злӧдейка!
Тэ кӧсйин миянӧс повзьӧдны!
А ӧні ачыд сюрин.
Ми вӧлім зэв радӧсь: эз на прӧйдит и кык час, кыдзи тайӧ крысаыс джагӧдіс курӧгпиӧс, и вот сійӧ накажитӧма нин!
Ме босьті нальксӧ да мӧдӧдчи море берег дорӧ.
Морелӧн веркӧсыс вӧлі лӧнь да спокойнӧй.
Лэччысь гӧгрӧс шонді, тӧлысь диск моз, ӧшаліс горизонт вылын.
Ме сюйи преступникӧс ваӧ.
Сы пӧдӧм вылӧ видзӧдігӧн менам петіс нюмӧй.
Некутшӧм жальлун варваръяс дінӧ!
Крыса джагӧдліс миянлысь курӧгпиянӧс, повзьӧдіс миянӧс.
Кыдзи позьӧ жалитны татшӧм пежтӧ?
Крыса пӧдіс.
Ме шыбиті сійӧс мореӧ.
Ме мӧдӧдчи гортӧ.
Кажитчис, ачыс шондіыс чолӧмалӧ менӧ удачаӧн и морскӧй ваыс сялькӧдчӧ победнӧй маршлӧн музыка моз.
Кор ме локті гортӧ, гӧтыр лӧсьӧдӧ вӧлі ужин.
Ӧтка курӧгпи чипсігтыр гартчис сы кок гӧгӧр.
Кухня пельӧсын вуграліс миян ыджыд курӧгным.
— Ми мыжаӧсь С. водзын, — шога шуис гӧтырӧй.
— Нинӧм он вӧч.
Коді вермис думыштны, мый тадзи артмас, — вочавидзи ме да мӧдӧдчи юкмӧслань мыськыны киӧс.
Збыльысь, — ме ещӧ ӧтчыд дрӧгмуні, — весиг и ӧні на кажитчис, мый миян керкаын кодӧскӧ виисны.
Крысаӧс мореӧ шыбитӧм бӧрын ме радлі, вынӧй менам содіс сёпӧв — быттьӧкӧ ме вии ядӧвитӧй драконӧс.
«Мый вермас лоны лёкджыкыс крысаысь, — думайті ме, — найӧ подрывайтӧны керкалысь фундамент, гусявлӧны прӧдукта, новлӧдлӧны зараза, да и сэтчӧ жӧ гусявлӧны курӧгпиянӧс».
Ужин бӧрын гӧтыр пуксис шкап дорӧ да быгльӧдліс рокысь шарикъяс.
— Тэ сэтчӧ яд пуктін?
— Эн горзы, а то вомдзалан, и ядыс воштас ассьыс вынсӧ, — вочавидзис гӧтыр.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ перйис руд-веж отрава да пукталіс ичӧтик торъясӧн быд шарикӧ.
Лёк крыса рӧд!
Тэ ещӧ тӧдлан на мортлысь вынсӧ!
Мӧд асывнас, кор ме восьті кухня ӧшинь, медводз менам син улӧ шыбитчис кулӧм курӧг.
— Ой-ой, видзӧд, мый лоӧма.
Кытчӧ тэ тӧрыт пуктін; оправаа шарикъястӧ?
Гӧтыр тэрмасьӧмӧн лэччис поскӧд да чуймӧмпырысь мӧдіс видзӧдны кулӧм курӧг вылӧ.
— Ок, кыдз нӧ тайӧ лои? — майшасьӧмӧн юаліс сійӧ.
— Ӧд кухня ӧдзӧсыс вӧлі топыда пӧдлалӧма!
Отраваа шарикъяссӧ ме пуктылі кильчӧ улӧ.
Сійӧ лэччис веранда вылысь.
Ме сы бӧрся.
Шарикъясыс кильчӧ улын эз нин вӧвны.
На пыдди сэні куйліс крыса шой.
— Но всё-таки, кыдзи нӧ петӧма курӧгыс? — дивуйтчис гӧтырӧй.
Синмӧс лэптӧм бӧрын ме казялі, мый кухняын форточкаыс восьса.
Менам эз вӧв сомнение, мый буретш форточка пыр петӧма курӧгыс.
Ӧти киӧ босьті кулӧм курӧгӧс, мӧд киӧ крыса шой да асъя лысва вывті ме мӧдӧдчи веж турунӧн быдмӧм трӧпаӧд морелань.
Ӧшкамӧшка рӧмӧн югъялысь лысва войтъяс киссисны менам кокъяс улын.
Мореын вӧлӧма отлив, и лыа берегыс бара лоӧма сэтшӧм сӧстӧм да шыльыд, кутшӧм сійӧ вӧлі морт рӧд лотӧдз.
Тӧрытъя убийствоысь некутшӧм туй абу кольӧма.
Ме шыбиті ассьым ношаӧс мореӧ.
Курӧг шой мӧдіс качайтчыны гыяс вылын.
«А кодкӧ кӧ чери кыйысьяс пиысь кутас да сёяс? — друг воис менам юрӧ мӧвп.
— Тайӧ ӧпаснӧ!»
Первой здукнас ваыс кажитчис меным дзик йиаӧн, а сэсся ме эг кут кывны кӧдзыдсӧ.
Ме вартчи, медым суӧдны курӧг шойӧс, а сійӧ качайтчигтыр кывтіс пыр водзӧ и водзӧ, быттьӧкӧ нуис злӧй дук.
Ме мӧді вартчыны ӧдйӧджык да медбӧрын курӧг шойсӧ кыски берегӧ.
Ме тіралі кӧдзыдысла, и став туша кузя визлаліс йирмӧг.
Ме гуалі курӧг шойсӧ берегдорса лыа пиӧ.
Гыяслӧн: сялькӧдчӧмыс юргис похороннӧй сьыланкыв моз, и шондіыс тупкыссис траурнӧй руӧн.
Кольӧм ӧтка курӧгпи вӧлі дзик коньӧр кодь и кузь лунтыр зэв шога чипсіс.
Кор ми кайлім вылі судтаӧ, сійӧ вӧччыліс миян бӧрся.
Сӧмын на удитан лэччыны уліӧ, сійӧ бара нин сэні.
Крысаяс эз нин лысьтны петкӧдчывны, но коді вермас ручитчыны, мый курӧгпиӧс оз пышйӧд кань?
Бара матысмисны тувсов каникулъяс.
Ӧтчыд рытнас, школаысь локтӧм бӧрын, ме некысь эг аддзы нёльӧд курӧгписӧ.
— И медбӧръясӧ эн вермы видзны! — шуи ме гӧтырлы.
— Сійӧ сэтшӧм нораа чипсіс, петан ӧдзӧс сайӧ — полан сійӧс кольны; ме нинӧм эг вермы вӧчны — лои пӧдаритны соседъяслы.
Найӧ олӧны тані неылын и налӧн сідзжӧ эмӧсь курӧгпиян, — вочавидзис гӧтырӧй.
Меным кажитчис, мый ме мыжа миян друг С. водзын.
Но нинӧм оз вӧлі позь вӧчны.
Гӧтыр, пӧжалуй, правильнӧ вӧчис, мый пӧдаритіс курӧгписӧ соседъяслы.
Кодлы сійӧ пӧдаритіс да мый сэсся сыкӧд лои водзӧ — ме ог тӧд.
Сійӧ кадсянь коли сизим во.
Дерт, курӧгпиӧс важӧн нин сёйисны, но сійӧ ӧнӧдз на коли менам паметьӧ.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Туйвежын @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 32-42}
ТУЙВЕЖЫН
Сійӧ локтӧ вӧлі гортас; сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі вывті шог.
Быд лун, кор матыстчывліс аслас квартира ӧдзӧс дорӧ, сійӧ ӧддзӧдлывліс воськовъяссӧ, но талун сылӧн эз вӧв выныс.
Сійӧ инмӧдчыліс ӧдзӧс вугъяс, мыйкӧ думайтігтыр сулалыштіс здук мында да бӧр петіс ывлаӧ.
Ц. улича пӧлӧн сулалысь пуяслӧн коръясыс вӧлі важӧн нин гылалӧмаӧсь.
Шонділӧн слабиник югӧръясыс шога югдӧдісны шыльыд мостӧвӧйсӧ да кыдзсюрӧ сулалысь мича керкаяссӧ.
Киас шляпасӧ кутігтыр сійӧ муніс куш пуяс увті.
Веськыдвывсянь пӧльтіс кӧдзыд тӧв, коді вӧрӧдіс сылысь лёзь юрсисӧ.
Гырдмӧм синъясыс сюся видзӧдісны веськыда водзӧ; но сылы веськодь вӧліны и мостӧвӧй кузя ветлысь-мунысьяс, и гӧрд кирпич зданиеяс; сылы пыр кажитчыліс, мый тайӧ керкаяссӧ киськалӧма вирӧн, и тайӧ ещӧ ёнджыка дойдліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Но талун сылы ставыс вӧлі веськодь.
Сійӧ видзӧдіс водзӧ, и сы синъяс водзын быттьӧ шыльквидзис ыджыд пустыня.
Тайӧ тыртӧминас видзӧдігӧн ылысь сійӧ аддзис ӧтка пароход, коді качайтчис Жёлтӧй морелӧн вира гыяс вылын.
— А-а... кӧнкӧ, видзӧдӧны найӧ ме вылӧ каютаса гӧгрӧс ӧшиньяс пыр, — шӧпнитіс сійӧ; синъясас доршасис синва.
Пароход вылын вӧлі сылӧн гӧтырыс, кодлы ещӧ эз на тыр комын арӧс, да куим посни челядь.
Талун асывнас кӧкъямыс час да дас вит минутаын найӧ мунісны Шанхайысь.
Сылӧн гӧтырыс, японскӧй бокуси — поплӧн ныв, сизим во сайын, обычайлы паныд, ас вӧлясьыс петіс сы сайӧ верӧссайӧ.
Сійӧ сэки вӧлі сӧмын студент-медикӧн на.
Сизим во сійӧ колляліс сыкӧд, тӧдліс став сьӧкыдлунсӧ да быдтіс куим пиӧс.
Муртса вермис виччысьны, кор помалас мужикыс велӧдчӧмсӧ, и колян вося апрельын найӧ ставныс мунісны Шанхайӧ.
Гӧтырыс надейтчис, мый мужикыс петас паськыд общественнӧй туй вылӧ, добитчас успех, и, гашкӧ, сэки помасясны налы тайӧ сьӧкыд кадъясыс.
А збыльвылас лои дзик мӧдарӧ.
Шанхайӧ локтӧм бӧрын сылӧн мужикыс шыбитіс океанӧ медицина кузя став тӧдӧмлунъяссӧ, кодӧс вӧлі чукӧртӧма дас во чӧжӧн.
Стетоскоплӧн резинӧвӧй трубкаыс воясӧн вӧдитчытӧмысла вӧлі бусӧссьӧма и эз пропускайт воздухсӧ.
Другъясыс сійӧс уговаривайтісны займитчыны практикаӧн, но сійӧ ӧтвечайтіс, мый ас вылас оз надейтчы.
Чунциньса сычуаньскӧй Краснӧй крест предложитліс сылы займитны больничаса заведующӧйлысь пост, но сійӧ налы эз ӧтветит.
Студенческӧй воясас сійӧс интересуйтліс литература.
Шанхайӧ воӧм бӧрын сійӧ аслас матысса другъяскӧд заводитіс лэдзны литературнӧй журнал.
Тайӧ уджнас сійӧ неуна кокньӧдліс ассьыс шогсӧ и, сы кындзи, надейтчис влияйтны общество вылӧ.
Но важ Китайын сылӧн став мырсьӧмыс обеспечитны семьяыслысь олӧмсӧ вӧлі тусь кодь, коді уси куйӧдтӧм муӧ: эз вӧв некутшӧм надея сы вылӧ, мый сійӧ вужъясяс да мӧдас быдмыны.
Кор сійӧ вӧлі студентӧн, кымынкӧ дас иена стипендия вылӧ вермис на ещӧ муртса вердны ассьыс семьясӧ, но ӧні, кор сійӧ займитчис общественнӧй уджӧн, сылӧн эз вӧв весиг тайӧторйыс.
Другъясыс отсӧгӧн сійӧ корсис оланін Аньнаньлу улича вылысь, и кӧть ачыс сійӧ неуна успокоитчис, сылӧн гӧтырыс пыр ӧтарӧ майшасис.
Челядь быдмисны, колӧ вӧлі тӧждысьны налӧн паськӧм вӧсна, сёян-юан вӧсна да велӧдӧм вӧсна.
Гӧтырыс весиг войнас эз аддзыв спокой.
Та понда найӧ частӧ споруйтлыны, гӧтырыс видіс сійӧс сыысь, мый сійӧ эз займитны медицинскӧй практикаӧн.
— Занимайтчыны медицинаӧн!
Кутшӧм сэн медицина!
Вот эськӧ велӧдчи кӧ ме кык воӧн этшаджык, гашкӧ сэки ме и кужи ылӧдлыны йӧзсӧ.
Сифилис лечитӧны препарат 606-ӧн, малярия — хинаӧн, ангина — сыворотка инъекцияясӧн, дизентерия — эмиринӧн, артрит — салициловӧй препаратъясӧн.
Тайӧ медся распространённӧй лекарствояс, найӧс позьӧ чуньнад лыддьыны.
Шанхайын тырмымӧн паразит да жулик, найӧ вывті унаӧнӧсь, кодзувкотъяс мында, и найӧ зэв бура кужӧны используйтны тайӧ средствояссӧ.
Ӧти шарлатанӧн унджык, ӧтиӧн этшаджык — кутшӧм торъялӧм!
Бурдӧдан озырӧс — сійӧ бара мӧдас нартитны гӧльясӧс; бурдӧдан гӧльӧс — сӧмын нюжӧдан сылысь страдайтӧмсӧ.
Ме регыдджык тшыглы кула татшӧм нечестнӧй уджӧн деньга нажӧвитӧм дорысь.
Мый сійӧ медицинаыд!
Позьӧ бырӧдны паразитъясӧс, позьӧ вины бактерияяс, но медицина отсӧгӧн он вермы бырӧдны найӧс чужтысь обществоӧс!
Кор озыр лишнӧйджык сёйис, старайтчӧны кокньӧдны сылысь пищеварениесӧ, кор гӧль морт веськалӧ машина улӧ, — тэрмасьӧны ампутируйтны сылысь коксӧ.
Кор вооружитчӧм дявӧлъяс * дас тысячаясӧн калечитӧны ас кодьяссӧ жӧ, медикъяс клеитӧны пластырӧн да бинтуйтӧны налысь ранаяссӧ.
Сӧмын та вылӧ и способнӧй миян медицинаыд!
Гуманность?
Справедливость?
Мынтӧны деньга — и ладнӧ!
Оз, меным оз ков татшӧм нажӧткаыд!
— пӧся висьтавліс сійӧ гӧтырыслы.
* Японскӧй захватчикъяс.
— Ӧнія обществоын такӧд лоӧ миритчыны, — вочавидзліс сылы гӧтырыс.
— Ог!
Бурджык петны паськыд туй вылӧ миритчӧм дорысь.
Разбойникъясӧн кӧть сӧвестьыс эм — найӧ грабитӧны сӧмын озыръясӧс.
Гӧтырыс кӧ казьтыштас писӧ велӧдӧм йылысь, сійӧ заводитас кузя висьтавлыны, видны капиталистическӧй режим дырся велӧдӧмсӧ.
Гӧтырыс сідзи нинӧм эз и вермы вӧчны.
Найӧ олісны Шанхайын пӧшти во, и медбӧрын олӧмыслӧн сьӧкыд условиеяс вӧснаыс гӧтырыслы лои мунны куимнан пиыскӧд Японияӧ.
— Сэтӧні ме практикуйтчышта кымынкӧ тӧлысь акушерство кузя и бӧр локта, сэки тэныд лоас отсӧг, — шуис сійӧ мужикыслы.
Сійӧ нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы кольны челядьсӧ Шанхайӧ: сэки эськӧ сылы ковмис пыр тӧждысьны на вӧсна.
Мужикыс сідзи эз и вермы вежны гӧтырыслысь решениесӧ.
Сылы удайтчис сӧмын уговоритны сійӧс виччысьны ӧти тӧдсаӧс, коді сідзжӧ мӧдӧдчис Японияӧ, да мунны сыкӧд ӧтлаын талун ӧти пароход вылын.
Тӧрыт лунтыр лои ноксьыны — колӧ вӧлі судзӧдны билетъяс вылӧ деньга.
Войбыд тэчисны, гартлісны багаж.
Узьыштны эз и удайтчы.
Асывнас вит час да джынйын медалӧм кык телега вылын сійӧ семьянас да кӧлуйнас мӧдӧдчис Хуэйшань пристаньӧ.
Уличаяс вылын ӧзйисны на пӧнаръяс.
Шума Шанхай узис на чӧскыд унмӧй.
Кор телегаяс матыстчӧны вӧлі Вампу дорӧ, асыввылын ӧзйис зарни кыа.
Пӧщадатӧм шонді, — сылы некутшӧм мог эз вӧв синваӧн торйӧдчӧмӧдз, — бара петіс аслас туйӧ.
Пароходсӧ аддзӧм бӧрын челядь радпырысь горӧдісны.
Найӧ чужисны Японияын и вӧлі велалӧмаӧсь море дінӧ.
— Кытчӧ мунӧны тайӧ пароходъясыс?
— Ӧтияс мунасны Янцзы ю кузя, мӧдъяс — заграницаӧ.
— А со эсійӧ паркас ми вӧвлывлім.
А кӧні пароходыс, коді мунӧ Японияӧ?
Со эстӧні?
— Абу.
Миянлы колӧ ещӧ мунны Хуэйшань пристаньӧдз.
Тадзи сёрнитіс батьыс медыджыд пиыскӧд.
— Ме ог кӧсйы мунны Японияӧ, ме кӧсъя кольччыны Шанхайӧ папакӧд, — шуис мӧд пиыс, коді сулаліс батьыс пидзӧсъяс костын.
— Мун мамыдкӧд, пиук, чукӧрт унджык ракпань, сэтӧні сійӧ зэв уна берегас.
Ме тіянла регыд локта.
— А мыйла меным ракпаньясыс?
Сійӧ век на зэв уна сэтӧні вӧлі, но ми некор эгӧ чукӧртлӧй.
Батьыс сёрнитіс пияныскӧд, а сьӧлӧм вылас вӧлі шог.
«Кыдзи справитчас туй вылас ӧтнасӧн том нывбаба куим челядьӧн да ыджыд багажӧн?..
Пароход вылӧ пуксьӧм да чеччӧм, сэсся поезд вылӧ пуксьӧм да поездысь чеччӧм...
Быдторйыс вермас лоны.
Тӧрыт билет ньӧбигӧн весиг кассирыс чуймис, мый найӧ мунӧны ӧтнаныс.
Бокӧвӧй йӧз и то тӧждысьӧны, а меным ӧмӧй, мужиклы да батьлы, веськодь тайӧ?
Меным колӧ найӧс колльӧдны.
Коймӧд класса каюта Шанхайсянь Нагасакиӧдз сулалӧ сӧмын 10 юань, туй вылас ковмас видзны сӧмын некымын лун.
Туй вылӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ меным ковмас комын-нелямын юань.
Билетсӧ босьта веськыда пароход вылас.
Да, пароход вылас...
А кыдзи нӧ журналӧй?
Быд номерын должен лоны менам статья.
Муна — другъяслы лоӧ сьӧкыд.
Сыысь кындзи, комын-нелямын юань вылӧ гӧтыр пияныскӧд вермас овны дас лунысь унджык.
Япония кузя ветлыны кокниджык Китайын дорысь.
Думайта, мый нинӧм оз ло туй вылас.
Сыкӧд тшӧтш пароход вылас мунас господин Т. Сійӧ налы отсалас.
Ме мунны ог вермы...
Ог, ог вермы...»
Мӧвпъясыс сылӧн разалісны, и сійӧ эз вермы стӧча решитны: мунны али не мунны?
Тадзи сійӧ падъяліс туй чӧжыс Аньнаньлусянь Хуэйшаньскӧй пристаньӧдз.
Гӧтырыс медічӧт пиыскӧд, кодлы сӧмын на тыри арӧс, пукаліс сыкӧд орччӧн да чӧв оліс.
Кагаыс первой поліс телега треситӧмсьыс, а сэсся, быттьӧкӧ качайтісны зыбкаын, регыд чорыда унмовсис мам морӧс бердас.
Часысь унджык прӧйдитіс, кор найӧ воисны Хуэйшань пристаньӧдз.
Гудыр Хуанпу берег дорын сулаліс зэв ыджыд пароход, код бӧжын вӧлі куим гырысь иероглиф: «Нагасаки-мару».
Пристаньын — чӧв-лӧнь.
Сэтӧні некод эз вӧв удж виччысьысь носильщикъяс кындзи.
Пассажиръяс эз на тыдавны.
Пӧпутчикыс эз на жӧ вӧв.
Найӧ кайисны пароход вылӧ да аддзисны ассьыныс местаяссӧ, а сійӧ век на эз тӧд мый вӧчны: колльӧдны семьясӧ али кольччыны.
Челядьлы вӧлі зэв гажа, и найӧ сюйсисны ӧшинь дорӧ, медым видзӧдлыны ва вылас.
Налӧн курткаясыс, кодъясӧс кыӧма мамыс, ӧтарӧ крукасьлісны стенса кӧрт тувъясӧ и некыдзи эз вермыны мынтӧдчыны.
Медічӧтыс, быттьӧкӧ прӧщайтчис батьыскӧд, нюжӧдліс кияссӧ и мыйкӧ нурбыляліс; кагаыс вӧзйысис сы ордӧ.
Батьыс топӧдіс ас бердас и, кагаыс, батьсӧ голя гӧгӧрыс шымыртӧмӧн, радысла заводитіс чеччавны.
— Керкаясыс Японияад зэв кӧдзыдӧсь, — шуис сійӧ гӧтырыслы, — эн жалит пестӧ, частӧджык ӧзтывлы шом тыра жаровнятӧ.
— Ӧні меным аслым ковмас ва ваявны, песласьны, ломтыны комната да лӧсьӧдны сёян, — ассьыс кисӧ малалігмоз быттьӧкӧ ачыс аслыс шуис гӧтырыс.
— Бара киясӧй вирӧдз потласясны.
— Мый кӧть оз сувт, а босьт слугаӧс.
Дас юаньӧн тӧлысь, ме думайта, позяс тайӧс вӧчны?
— Гашкӧ, — гӧтырыслӧн синъясыс гӧрдӧдыштісны, — висьталӧны, мый землетрясение бӧрын Токиоын служанкаяс весиг оз корны жалӧванье и дасьӧсь уджавны оланін да сёян вӧсна.
Но Фукуокаын мӧд делӧ, сэтӧні, оланін да сёйӧм кындзи, колӧ мынтыны...
Пола, мый кызь иен оз тырмы.
— Ме Шанхайын пукта став вын, медым судзӧдны деньга...
— сёрнисӧ эз помав да друг думыштіс, кыдзи сійӧ вермас судзӧдны деньгасӧ.
Статьяяс-ӧ гижны, али ӧшӧдны объявление висьысьясӧс принимайтӧм йылысь?
Али пырны шанхайскӧй зигомаръяс* бандаӧ да лоны бандитӧн?
* Бандитлӧн, детективнӧй фильмса геройлӧн ним, коді XX нэмса дасӧд воясӧ лои нарицательнӧйӧн.
— Фукуокаын менам эмӧсь матыса йӧз и, ёна кӧ лоӧ дзескыд, позяс налысь удждысьлыны...
Ме ог мӧд пукавны кыккирудз, корся удж, — шуис гӧтырыс.
— А кытчӧ нӧ воштан челядьтӧ?
— Ичӧтсӧ кута аскӧд новлӧдлыны мыш вылын, а ыджыдджыкъясыс мед ворсасны море берегын, — век жӧ бурджык Шанхайын дорысь.
Кӧлӧкӧл сетіс мӧдӧдчӧм вылӧ первой сигнал, мед колльӧдысьяс петісны пароход вылысь.
Гӧтырыс нюжӧдчис мужик дінас, и мӧдыс, синвасӧ кутігтыр, ёна окыштіс гӧтырсӧ.
Сэсся окаліс пиянсӧ да медічӧтсӧ сетіс мамыслы.
А господин Т. мыйлакӧ век на эз вӧв.
А мый, тайӧ Т.-ыслӧн кӧ узьсис либӧ думыштіс талун не мунны?
Мужикыс котӧрӧн петіс каютаысь да заводитіс синнас корсьны ассьыс тӧдсасӧ пассажиръяс пӧвстысь.
Господин Т.-лы ещӧ тӧрыт на ньӧбӧм билетыс вӧлі сы ордын.
Но сійӧ век жӧ надейтчис, мый господин Т. регыд локтас, а думсьыс мӧвпаліс: «Оз кӧ лок — абу жӧ омӧль, ме воспользуйтча сы билетӧн да колльӧда семьяӧс».
Пристань вылын жуисны колльӧдысьяс, ӧвтчисны шляпаясӧн да еджыд чышъянъясӧн.
Но вот воис повозка, и сэтысь чеччис господин Т. Минута мысти сійӧ кайис пароход вылӧ и сэки жӧ вӧлі тӧдмӧдӧма гӧтыркӧд.
Кӧлӧкӧл сетіс мӧд сигнал.
«Мый вӧчны?
Ньӧбны билет али лэччыны берегӧ?» — сійӧ век на эз тӧд, мый сылы вӧчны.
— Ми мунам и тэныд лоас кокньыдджык, — шуис, медбӧрын, гӧтырыс.
— Тэ став вынтӧ верман сетны творческӧй уджлы.
Медбур, гижан кӧ роман.
Миян вӧсна эн тӧждысь.
Некымын тӧлысь мысти ми бӧр воам.
Верман кӧ, волы Японияӧ, кор кутасны розъявны вишняяс.
Шойччыштан, ставсӧ вунӧдлан...
Гӧтырыслӧн кывъясыс вӧліны небеснӧй музыка кодь.
Талун, кыдзи и сизим во сайын, кор найӧ воисны сьӧлӧм вылас ӧта-мӧдыслы, сылӧн мелі гӧлӧсыс вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Думсьыс сійӧ горзіс: «Пасибӧ тэныд, пасибӧ, менам мусаӧй!
Тэ менам Беатриче!
Да, менам Беатриче!
Тэ менам!
Роман?
Збыльысь, медбур гижны роман.
Данте аслас радейтанторйыслы гижис «Божественнӧй комедия».
Ме непременнӧ гижа роман, и сійӧс гижа тэныд, медым вӧчны тэнӧ бессмертнӧйӧн.
Вечнӧй женственность!»
Сійӧ решитіс кольччыны Шанхайӧ.
Господин Т.-лысь кисӧ кутлӧм бӧрын да туяс семья вӧснаыс тӧждысьны тшӧктӧм бӧрын сійӧ зэв збоя петіс каютаысь.
Гӧтырыс кӧсйис колльӧдны сійӧс, но сійӧ эз тшӧкты петны сылы, медым челядьыс эз бӧрддзыны.
Кылісны свистокъяс, пароход бӧжас мӧдіс бузгыны ва, и пароход, ньӧжйӧник бергӧдчигтыр, вешйис пристань дорысь.
Сійӧ сулаліс берегын, кытчӧдз позьӧ вӧлі аддзыны господин Т.-ӧс, и сэсся шогпырысь муніс пристаньысь.
«Романъяс, романъяс...
Тӧлысь-мӧдӧн меным непременнӧ мыйкӧ колӧ вӧчны.
Книгаыслӧн нимыс эм нин.
Шуа сійӧс «Цзегуан»*. Сизим во сайын, кор ме первойысь аддзи сійӧс, эз ӧмӧй сійӧ синкым улын югъяв божественнӧй югыд?
А ӧні оз ӧмӧй сійӧ жӧ югыднас дзирдавны сылӧн синъясыс?
Вечнӧй женственность!
Беатриче!
«Мича югыд!».
* «Цзегуан» — «Мича югыд».
Сійӧ пуксис трамвайӧ и ыстіс воздушнӧй поцелуй Хуанпуланьӧ.
Трамвайӧн дыр мунӧмыс успокоитыштіс сылысь возбуждённӧй нервъяссӧ да сетіс сылы здук кежлӧ спокой, сылы дум вылас усины скитайтчан воясыс да аслас литературнӧй успехъясыс: «Да, олӧмсӧ ме гӧгӧрвоа зэв туманнӧя.
Идеалъясӧй олӧмӧ пӧрттӧмӧсь; сійӧ, мый пӧртсьӧ олӧмӧ, — абу идеал.
Ола талунъя лунӧн, весьшӧрӧ кольӧ дона кадыс.
Мый жӧ ме добитчи тайӧ дас вонас?
Медицина йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав.
Овлісны сэтшӧм здукъяс, кор ме гижлі стихъяс да висьтъяс, но мый артмывліс?
Кыдзи ме верма надейтчыны аслам способностьяс вылӧ?
Кутшӧм абу лӧсьыд!
Ме вывті уна ас йылысь думайта.
Кыдзи ме верма ачымӧс сравнивайтны Дантекӧд?
Кывлытӧм яндысьтӧмлун!
Ме...»
Тайӧ ставтор йывсьыс думайтігӧн сійӧ быттьӧкӧ дзирдалысь шондіа лунсянь вуджис сьӧд пемыд войӧ.
Гӧтырыслӧн сы вылӧ надейтчӧмыс сьӧкыд из моз личкис сылысь пельпомсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, мый гӧтырыслӧн надейтчӧмыс дзик весьшӧрӧ.
«Кыдзи сьӧктаммӧ юрӧй и сотчӧ сьӧлӧмӧй!
Лӧсьыд эськӧ вӧлі топӧдны юрӧс киясӧн да бӧрддзыны, но трамвайын... бокӧвӧй йӧз».
Асьсӧ мыжалӧмыс сылӧн лои уна вося привычкаӧн нин.
Кымын ёнджыка тӧдмасьліс сійӧ иностраннӧй писательяс произведениеясӧн, сымын бурджыка гӧгӧрволіс ассьыс слаблунсӧ.
Сійӧ аддзыліс, мый олӧмыс сылӧн вывті прӧстӧй; сылӧн зэв этша выныс, медым петкӧдлыны асьсӧ.
Кымын ёнджыка сійӧ гӧгӧрволіс ассьыс слаблунсӧ, сымын ёнджыка сійӧс шогӧдліс да сымын ёнджыка сійӧ презирайтны асьсӧ.
А ӧні сійӧ пӧшти воис сэтчӧдз, мый оз вермы кутчысьны перӧӧ.
«Эмӧсь-ӧ тэнад произведениеясын кутшӧмкӧ бурторъяс?
— юавліс сійӧ ассьыс.
— Дилетанскӧй статьяяс да омӧлик переводъяс — вот и ставыс.
Другъясыд тэныд шуӧны, мый тэнад эм талант, и весиг найӧ, кодъяс оз радейтны тэнӧ, признайтӧны, мый тэнад эм талант.
Но кӧні нӧ сійӧ, тайӧ талантыс?
Ме дась кувны яндзимысла!
Кыдзи ме сэтшӧм яндысьтӧма ачымӧс лэпті!
Ок... ме весиг ассьым семьяӧс ог вермы вердны и гӧтырлы сеті вӧля аслыс лӧсьӧдны олӧмсӧ.
И меным абу яндзим ылӧдлыны ачымӧс и мукӧдъясӧс да видзӧдны йӧзлы синмас.
Некытчӧ туйтӧм!
Некытчӧ туйтӧм!
Кутшӧм ставыс зывӧктана!
Весиг менам страдайтӧмӧй зывӧктана!»
Сылы дум вылас уси Джон Дэвидсонлӧн * стикъясыс гӧль музыкант йылысь, кодлӧн радейтана гӧтырыс кулі тшыгла да кӧдзыдысь.
Сылысь шойсӧ сывйыштӧм бӧрын скрипач шогпырысь шуис:
*Джон Дэвидсон (1857—1909) — английскӧй поэт.
<rus>Мы покидаем мир под звон напевный,</rus>
<rus>Сырую землю наш питает прах...</rus>
<rus>Моя жена, мой сын, мой труд вседневный —</rus>
<rus>Их больше нет.</rus>
<rus>Но все ж они — не прах.</rus>
Сійӧ вомгорулас лыддис тайӧ стихсӧ трамвай кӧлесаяс грымӧдӧм шы улын.
Сылы кажитчис, мый стихыс петӧ сы сьӧлӧмысь.
«Абу, ме абу сэтшӧм честнӧй да веськыд морт.
Музыкантыс кӧть колис ас бӧрас произведениеяс, код серти сійӧс кутасны помнитны.
Сійӧ вермис скӧравны йӧз вылӧ да элясьны ен вылӧ.
Менам и та вылӧ некутшӧм право абу.
Ме ачым эновті гӧтырӧс да челядьӧс.
Меным оз позь элясьны ни йӧз вылӧ, ни ен вылӧ.
Музыкант кулі гӧтырыслысь шойсӧ куйлігтыр.
А ме?
Гӧтыр да челядьӧй мунӧны асыввылӧ, кывтӧны страдание море кузя, а ме коли татчӧ ӧтнам аслам кӧсйӧмкӧд, код вылӧ менам всё равно некутшӧм вын абу».
Сійӧ бара жалитыштіс, мыйла эз колльӧд семьясӧ.
«Мыйла тэ эн босьт аслыд билеттӧ пароход вылас, мыйла эн мун накӧд тшӧтш?
Эк! Подлӧй эгоист!
Подлец, коді нинӧмысь оз ӧтвечайт!»
Шоглуныс топӧдіс сьӧлӧмсӧ.
Трамвай муніс йӧзӧн жуысь площадь вомӧн, но сійӧ, быттьӧкӧ гуын, нинӧм эз аддзы ас водзвывсьыс.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ матыстчис аслас квартира дінӧ, но эз решитчы пырны: сэтшӧм страшнӧйӧн — смертьысь страшнӧйджыкӧн — кажитчис сылы тыртӧммӧм оланіныс.
Сійӧ тэрыба бӧр бергӧдчис да мӧдӧдчис пуяс увті Цзиньаньсылу пӧлӧн гырдмӧм синъяснас водзӧ видзӧдігтыр.
Весиг автомобильяслӧн тутсӧмъяс эз мешайтны сы думъяслы.
Саньчжоу дачаяслань кежанінӧ сійӧ сувтіс, видзӧдіс светофоръяс вылӧ.
Тайӧ местаӧдзыс сійӧ ветлывліс гуляйтны аслас пияныскӧд.
Неуна сулалыштӧм бӧрын сійӧ мыйлакӧ вуджис Симолу улича вомӧн да мӧдӧдчис водзӧ Фусюйлулань.
Со неылын нин «Шэньчжы» духовнӧй академия.
Сійӧ друг сувтіс.
Колян во, гожӧм помас нин, сійӧ ӧтчыд гуляйтіс тані аслас гырысьджык челядьыскӧд.
Друг тунгӧвӧй пу вывсянь уси воробейпи.
Кыкнан детинкаыс уськӧдчисны сы бӧрся да медбӧрын кутісны.
Ӧні дум вылас усины стихъясыс, кодъясӧс сійӧ сэки сочинитліс:
<rus>Оранжевый серп молодой луны</rus>
<rus>Плывет одиноко в небе,</rus>
<rus>И я, не спеша, гуляю с детьми</rus>
<rus>В прохладной тени деревьев.</rus>
<rus>Ветер еще не рассеял жары,</rus>
<rus>Хотя заря догорает.</rus>
<rus>Падает невдалеке от нас</rus>
<rus>Гнездо потерявший птенчик.</rus>
<rus>Лети поспешно бегут к нему,</rus>
<rus>Плачет упавший птенчик.</rus>
<rus>О милые лети!</rus>
<rus>Мы тоже, как он,</rus>
<rus>Гнездо свое потеряли.</rus>
<rus>Сын мой любимый, у нас с тобой</rus>
<rus>Нет гнезда на чужбине.</rus>
<rus>В толпе равнодушной — как избежать</rus>
<rus>Стрелы из враждебного лука?</rus>
<rus>Вы жизни не знаете, дети мой,</rus>
<rus>Смеясь, вы бежите за птицей...</rus>
<rus>Забыться б на время, подобно вам,</rus>
<rus>Но птицы поют печально.</rus>
Сійӧ сулаліс пу бердӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ дзик ӧтнасӧн; тайӧс думыштӧм бӧрын синъясас чепӧсйис синва.
Ӧтнас, дзик ӧтнас став мирас!
Кутшӧм уна сылӧн врагыс.
Нанкинса да Шанхайса газетаяс травитӧны сійӧс.
Мыйта чорыд, ёсь статья гижӧма сы адрес кузя...
Сійӧ асьсӧ аддзис быттьӧкӧ куйлӧ автомобиль кӧлесаяс улын — шой Шанхай улича вылын... и тайӧ эськӧ вӧлі бурджык.
«Мед сэки любуйтчӧны йӧзыс, йӧз шог вылӧ радлысьяс, — ме унмовся некор садьмывтӧм унмӧн...
А мый нӧ сэки лоӧ гӧтыркӧд да челядькӧд?
А кыдзи нӧ другъяс, кодъяс ме вылӧ надейтчӧны?
Гӧтыр повзис меным мешайтӧмысь да та вӧсна муніс.
Сійӧ надейтчӧ, мый ме кута гижны романъяс.
Журнал виччысьӧ менсьым статьяяс, кыдзи лэбачпи виччысьӧ мамыслысь сёян, а ме пӧгибнита?..
Эк, кутшӧм ме нор сьӧлӧма...
Дас во сайын ме вои Японияӧ пӧшти шойӧн.
Гӧтыр ловзьӧдіс менӧ.
Пӧжалуй, тайӧ дас воыс эз коль весьшӧрӧ.
Олӧмӧй менам — бомба, но сылы ещӧ водз на взорвитчыны татшӧм кадӧ.
Гӧтыр да челядь, навернӧ, мунӧны нин Жёлтӧй море кузя...
Муна жӧ ме гортӧ уджавны, — решитіс сійӧ, — кык тӧлысь чӧжӧн меным колӧ гижны «Цзегуан», — и сійӧ мӧдӧдчис гортас.
Мунігас сійӧ казьтывліс воддза олӧмсӧ, кыдзи сійӧ страдайтліс важ обычайясысь да гӧтрасьӧмлӧн важ системаысь, кыдзи сійӧ лэдзчысис да пышйис Японияӧ, кӧні сьӧлӧм вылас воис ӧти нывбаба, коді лои сылӧн гӧтырӧн; казьтывліс сыкӧд олӧмсӧ да сійӧ влияние йывсьыс, кодӧс вӧчис сы вылӧ гӧтырыс. Тадзи сійӧ казявтӧг воис горт дорӧдзыс.
Вестибюляс часіыс петкӧдліс час вой.
Сійӧ ӧткажитчис ужинысь, кодӧс предложитліс пӧрысь служанкаыс, ӧдйӧ кайис вылі судтаас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Тыртӧм комнатаысь ыркнитіс кӧдзыд.
Дрӧгнитӧ мӧй сійӧ сувтіс.
Привычнӧй обстановкасьыс, — кык детскӧй крӧвать — ӧтиыс тыртӧм, а мӧдас куйліс сюркнялӧм эшкын, кодӧн сійӧ шебрасьлӧ, — сылӧн петіс синваыс.
Быттьӧкӧ друг кучкӧмысь сійӧ пӧшти уси пызандорса стул вылӧ.
Гӧгӧр пӧдтан чӧв-лӧнь.
Медся бур босьтчыны удж бердӧ.
Сійӧ восьтіс письменнӧй пызан йӧрсӧ, перйис рисунокъяса кымынкӧ детскӧй журнал, кодъясӧс лыддьывліс сылӧн пиыс, и коктӧм акань.
Выль вынӧн кыптіс став шогыс.
Сійӧ чеччис пызан сайысь, восьтіс кыӧм кӧрзинка, босьтіс гӧтырыслысь стежитӧм китайскӧй платье да, кыкнан кинас чабыртӧмӧн, дыр окаліс.
Платьесьыс кылысь чӧскыд дукыс ёнтіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сэсся кватитіс журналсӧ да аканьсӧ и ставсӧ сюйис кӧрзинкаас да пӧдлаліс.
Пызан дорӧ локтӧм бӧрын сійӧ босьтіс кисточка.
Черновик вылын тыдовтчисны иероглифъяс «Цзегуан».
Кисточка сувтіс места вылас — сійӧ мӧдіс думайтны.
Мыйсянь заводитны?
Кутшӧм стильӧн гижны?
Гижны-ӧ историческӧй повесть, коді пырджык заводитчӧ датасянь, али пьеса да заводитны обстановкасӧ опишитӧмсянь?
Нуӧдны сёрнисӧ первой лицосянь али нӧ коймӧдсянь?
Мыйсянь заводитны ассьым дас вося олӧм опишитӧмсӧ?
Мӧвпъясыс дзугсисны.
Кӧсичасӧ кинас кутӧмӧн сійӧ заводитліс думайтны, но нинӧм эз артмы.
Переживаниеяссьыс да узьтӧм войсьыс мучитчӧм юр вемыс сылӧн, эновтӧм вичкоын важ дзузган моз, эз сет некутшӧм югӧр.
Но чувствоясыс эз на кувны.
Кылісны сосед ордын кок шыяс; сылы кажитчис, мый гӧтырыс кайӧ поскӧд.
Кӧнкӧ бӧрддзис кага, и сійӧ думыштіс, мый тайӧ бӧрдӧ сылӧн пиыс.
«Кӧні нӧ менам гӧтырӧй?
Кӧні пиянӧй?
Кутшӧм меным окота, медым найӧ бура воисны Фукуокаӧ, медым накӧд нинӧм эз ло туй вылас...
Эк, талун ме ог вермы уджавны...» — сійӧ пуктіс кисточкасӧ бокӧ, пӧрччысис да уськӧдчис вольпасьӧ...
Вӧв кок шыяс, машинаяслӧн тутсӧмъяс, лэптан якӧръяслӧн шлёпнитчылӧмъяс — став тайӧ шыясыс кылісны на сы пельын.
Кагаа мадонна, жугалӧм кувшина ныв, Жёлтӧй море, зарни ракпаньяс, ассьыныс позсӧ воштӧм лэбачпиян, «Цзегуан», стежитӧм платье, Беатриче — ставыс сорсис.
Тайӧ кык лун чӧжнас мудзӧм да мучитчӧм бӧрын сійӧ унмовсис...
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Диндунскӧй гижӧдъяс @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 43-44}
ДИНДУНСКӦЙ ГИЖӦДЪЯС
Дин-дун
Радпырысь ме казьтывла тайӧ шысӧ — дин-дун.
Тайӧ абу сикӧтшлӧн зилякылӧмыс ни керка вевтувса металлическӧй подвесокъяслӧн шыыс.
Татшӧм шыыс сӧдз ключ валӧн, кор сійӧ войталӧ джуджыд юкмӧсӧ: дин-дун.
Сӧдз ключ ва войталӧ джуджыд юкмӧсӧ.
Юкмӧс весьтын паськыда шевгӧдӧма сук лапъяссӧ ыджыд пу.
Верман гӧгравны тайӧ сук лапъяса пу увтіыс да кывзыны ва войталӧмлысь ритмичнӧй шысӧ.
Кутшӧм ыркыд чувствуйтчӧ тайӧ шыас сӧстӧм, сӧдз валӧн!
Навернӧ, важся кадӧ татшӧм жӧ чувство кыпӧдліс «Борецъяслӧн войся чӧв-лӧньын водянӧй часілӧн войтва шыыс.
Збыльысь, ме тайӧс эг кывлы.
Гӧраясын, обрыв дорын, сӧдз ключ валӧн шыыс, гашкӧ, мелодичнӧйджык, коді ещӧ ёнджыка вӧрзьӧдӧ йӧзлысь сьӧлӧмсӧ.
Но ме ичӧтысянь эг овлы гӧраясын, да и некор эг думыштлы лоны отшельникӧн.
Вот та вӧсна, мыйӧн сӧмын менам юрӧ воас дин-дун шы, ме пыр казьтыла юкмӧсъяс, и торъя нин ӧти юкмӧс, коді эм Цзядинын.
Цзядинын, пӧжалуй, ставыс тӧдӧны Диндун юкмӧс Юэртан пруд дорысь.
Юкмӧс дорын быдмӧ смоковница пу, коді паськыда шевгӧдӧма сук лапъяссӧ.
Пыр войталӧ юкмӧсӧ сӧдз ва: дин-дун.
Цзядинын овліс поэт Ван Юй-ян.
Буракӧ, тайӧ сійӧ вежӧма Диндун юкмӧссӧ Фансяндунӧ.
Абу-ӧ сы вӧсна, мый юкмӧсыс квадратнӧй?
Али сы вӧсна, мый ключ валӧн войталӧм шыыс мунӧ стариннӧй инструмент «фансян» шы вылӧ?
А гашкӧ, кыкнан помка вӧснаыс?
Но татшӧм нимыс ӧмӧй вӧрзьӧдас йӧзлысь сьӧлӧмсӧ?
Мыйӧн сӧмын менам юрӧ воас дин-дун шы, ме пыр казьтывла Диндун юкмӧс.
Челядьдырйи ме велӧдчи начальнӧй школаын Цаотаньсыын.
Менам вӧлі зэв матыса друг да школьнӧй ёрт, коді оліс Диндунсян улича вылын, Диндун юкмӧс дорын.
Быд субӧтаӧ рытланьыс карса велӧдчысьяс ветлывлісны гортаныс, ме колльӧдлі ёртӧс сы керка дорӧдз.
И пыр артмывліс сідзи, мый сэсся сійӧ менӧ колльӧдас, медым ме сійӧс бара колльӧда и сійӧ — бара менӧ.
Вот татшӧм колльӧдчигъясас рӧмыд улича вылын кывліс шы: дин-дун.
Кутшӧм вунӧдны позьтӧм казьтылӧмъяс колисны менам паметьӧ тайӧ лунъясыс!
А ӧд сэксянь, кыдзкӧ казявтӧг, коли нин пӧшти нелямын во.
Комын во сайын кулі менам другӧй, кодкӧд ми шӧйтлім Диндунсян улича кузя, комын во сайын ме джынвыйӧ пельтӧмми.
Лун и вӧй менам пельын быттьӧкӧ дзизгӧны гутъяс, лун и вой менам юрын кылӧ тӧв мельничалӧн жургӧмыс, а Диндун юкмӧслысь ритмичнӧй звӧнсӧ менам другӧй нуис аскӧдыс гуас.
Нёль во сайын ме ветлі Цзядинӧ, но, каитча — эз ков менам ветлыны Юэртан пруд дорӧ; сэні ставыс вежсьӧма.
Фансяндун важмозыс эм, но кутшӧм сэні шуштӧм!
Ме эг лысьт матыстчыны юкмӧс дорас, ме тӧда, мый сійӧ абу ловъя.
Ме эськӧ кӧсйи, медым менам пельӧ кисьтісны сывдӧм металл, медым юкмӧсыскӧд тшӧтш кулісны лун и вой дзизгысь гутъяс, медым ланьтіс тӧв мельничалӧн жургӧмыс.
Но сӧдз ключ ва пыр сідз жӧ войталӧ джуджыд юкмӧсӧ.
Юкмӧс весьтын паськыда шевгӧдӧма сук лапъяссӧ ыджыд пу.
Верман гӧтравны тайӧ сук лапъяса пу увтіыс да кывзыны ва войталӧмлысь шысӧ.
Кыдзи чувствуйтчӧ сыын сӧстӧм, сӧдз валӧн ыркыдыс!
Ме нэм чӧж кута помнитны Диндун.
1942 вося октябрь.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Эзысь абрикос @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ 45-46}
ЭЗЫСЬ АБРИКОС
Эзысь абрикосӧй, ме тэ йылысь думайта.
Ог тӧд, мыйла тэнад нимыд Гунсуньшу*, кор тэнад эм быдӧнлы гӧгӧрвоана ним — еджыд плод.
Ме тӧда, тэнад плодыд нинӧмӧн оз торъяв форма сертиыс тэ кодь жӧ мукӧд плодъясысь, но тэнад чӧскыд ядроа еджыд из, быттьӧ эзысь рӧма, — вот тэ мыйӧн торъялан.
* Гунсуньшу — императорскӧй внуклӧн пу.
Йӧзыс оз тӧдны, мый тэ медся важ дзоридза быдмӧгъяс пӧвстысь.
Тэнад пыльцаыд и тусьясыд ловъя организмъяс кодьӧсь.
Тэ чудеснӧй сокровище — йӧзыс тэнӧ видзӧмаӧсь.
Тэныд эськӧ важӧн нин вӧлі колӧ кувны, но тэ век на важногыс сулалан да сьылан победнӧй гимн человечествоыслы.
Тэ Асыввывса святыня, тэ Китайса олӧмлӧн да культуралӧн памятник.
Сӧмын тані тэ вермин быдмыны, — та йылысь пӧшти оз тӧдны йӧзыс.
Ме вӧвлывлі Японияын, аддзылі тэнӧ и сэтысь, но тэ вӧлін дзик китайса эмигрант кодьӧн.
Тэ овмӧдчин Японияӧ важӧн, пӧжалуй сэтшӧм жӧ важӧн, кыдзи и став китайса культураыс.
Збыльвылас тэнӧ колӧ эськӧ шуны «китайса пуӧн».
Ме радейта тэнӧ, радейта особеннӧй любовӧн, и не сӧмын сы вӧсна, мый тэ Китайын чужӧм пу, а тэнад мичлун вӧсна, сӧстӧмлун да бурлун вӧсна.
Кутшӧм веськыд тэнад стволыд, кутшӧм пашкырӧсь тэнад лапъясыд, кыдзи веер моз шевкнитчӧма тэнад пемыдтурунвиж рӧма сӧстӧм да вӧсни корйыд!
Жар гожӧмын тэ, быттьӧкӧ джуджыд шапка, вевттян аслад корнад кумирняяс.
Кымын уджалысь морт дзебсьӧ шондіысь тэнад ыркыд вевттьӧд улын.
Утунӧвӧй пу тэ кодь жӧ веськыд, но сылӧн абу тэнадлӧн кодь выныс.
И тополь тэ кодь жӧ веж, но абу сэтшӧм ён да мича.
Мелі тӧв малалӧ тэнӧ, лэбач чукӧр сьылӧны тэныд ассьыныс сьыланкывъяссӧ.
И вӧліны кӧ эськӧ енъяс, ме уверен, тӧлыся войӧ найӧ чукӧртчывлісны эськӧ тэнад вевттьӧд улӧ.
Тэнад мичлунлы, кыдзи и музыкалы, помыс абу, но тэ эн тшапмы.
Тэнсьыд нимтӧ лэптӧма вылӧ, тэ — растительнӧй мирлӧн гордость, но тэ некодысь он ӧтдортчы.
Оз ӧмӧй тэнад плодъясыд вердны мортӧс?
Тэнад вӧрыд оз ӧмӧй туй строительство вылӧ?
Тэнад усьӧм коръясыд оз ӧмӧй туйны сартас вылӧ?
Вот мыйла ме шензя, шензя сы вӧсна, мый китаецъяс быттьӧкӧ вунӧдӧмаӧсь тэнӧ.
И важӧн вунӧдӧмаӧсь, вермас лоны зэв на важся кадӧ.
Важся китайскӧй классикъяс книгаясысь ме эг аддзыв тэ йылысь казьтылӧмъяс.
Важся китайскӧй поэтъяс эз лӧсьӧдлыны тэнад честь кузя стихъяс.
Китайса художникъяс эз рисуйтлыны тэнӧ.
Мыйла?
Тэ, важся китайскӧй культуралӧн свидетель, он ӧмӧй ачыд шензьы та вылӧ?
Эзысь абрикос, китаецъяс вунӧдӧмаӧсь тэнӧ.
И кӧть быдӧн сёйӧны тэнсьыд плодъястӧ, быдӧн радейтӧны тэнсьыд плодъястӧ, тэнӧ збыльысь вунӧдӧмаӧсь.
Столица ӧмӧй абу первой места мичлунлы?
Но ме шоча аддзывла татысь тэнсьыд вуджӧртӧ.
Мыйла уличаяссӧ тыртӧмаӧсь заморскӧй акацияяс, а садъясӧс да паркъясӧс — эвкалиптъяс?
Кутшӧма ме гажтӧмча тэысь, эзысь абрикос!
И ме верита, мый тэ он вунӧд Китайӧс.
Думыштны он лысьт, тэ кӧ скӧрман да вошан китайскӧй му вылысь, — Китайса паськыд местаясын некор нин оз кут кывны олӧмлӧн тэнад гажа гимныд.
Эзысь абрикос, ме надейтча, воас лун, кор тэнсьыд плодъястӧ сёйысь йӧз мӧдасны радейтны тэнӧ.
1942 вося май.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Рытъя кыа @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 47}
РЫТЪЯ КЫА
Ме куим челядькӧд ворсі керкасайса эжа вылын, кор лэччысь шондіыс ӧзтіс море весьтса скалаяс.
Том тӧлысь, быттьӧкӧ кусыньтӧм синкым, тыдовтчис кык гӧрдӧдӧм кымӧр костті.
Эжа вылын йирсьысь рыжӧй мӧсъяс кузя баксӧмӧн корисны кӧзяинсӧ, медым найӧс вӧтлас гортас.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн котӧртісны миян кыкнан курӧгыс да кымынкӧ курӧгпи — найӧ кокасисны орчча вичко кладбище вылын.
Челядьлӧн мамыс, коді сулаліс кухня порог дорын, шыбитіс налы китыр ид.
«Ко-ко-ко» — чуксалісны курӧгъяс ассьыныс пиянсӧ, и найӧ чипсігтыр ӧта-мӧд вежмӧныс кокалісны идсӧ.
Кутшӧм шуда тавося воыс?
Быдтім дас курӧгпи.
Гажа шыяс кывтісны зарниа тувсовъя воздухӧд...
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Туй вылын розаяс @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 48}
ТУЙ ВЫЛЫН РОЗАЯС
Асывнас пожӧма ягын гуляйтігӧн ме казялі трӧпа вылысь роза цветъясысь вӧчӧм букет.
Букетыс вӧлі дзик на свежӧй... алӧй, гӧрдоват да виж, гӧрд чутъяса, быттьӧкӧ едӧм вир войтъяс, слӧн лы рӧма.
Ме лэпті цветсӧ мусьыс.
Веж коръяс вылас югъялісны лысва войтъяс — буракӧ, букетсӧ уськӧдӧмаӧсь кольӧм войнас.
Коді уськӧдӧма тайӧ цветсӧ?
Том мортӧн ылӧдӧм коньӧр ныв, али шудтӧм морт, коді эз вермы терпитны кокни мывкыда нывбабалысь смекайтчӧмсӧ?
Мелі да муса шӧпкӧдчӧм тӧрыт войнас, кӧдзыд лысва талун асывнас...
Ме босьті розаяссӧ сьӧрысь.
Ме кӧсйи найӧс пуктыны вазаӧ.
Но вазаыс эз сюр.
Комната пельӧсысь меным сюри жугалӧм юра кувшин.
Розаяс, о розаяс, ме сьӧлӧмсянь юктӧда тіянӧс свежӧй ключ ваӧн.
Ӧткӧн лоӧ тіянлы сулавны кувшинын, но абу-ӧ тайӧ бурджык туй вывті ветлысь-мунысь кок улын туплясьӧм дорысь?
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Гранатлӧн плод @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 49-50}
ГРАНАТЛӦН ПЛОД
Коли май, шонді содтіс ассьыс грознӧй вынсӧ.
Пуяс дзебӧны стволъяссӧ зонт моз паськӧдӧм коръяс улӧ; ӧні оз нин думайтны сійӧ кад йывсьыс, кор найӧ ӧта-мӧд водзас красуйтчисны асланыс мичлуннас.
Некымын пуяс пӧвстын, кодъяс розъялӧны тайӧ кадас, цветитӧ гранат — менам медся муса пуӧй.
Лапъяснас да стволнас гранатӧвӧй пу мунӧ сливалань, корнас — бадьлань.
Вывті джуджыд, но абу кос, нежнӧй, но абу слаб, гранатӧвӧй пу имеитӧ став достоинствояссӧ сливалысь да бадьлысь, но лишитӧма найӧ тырмытӧмторъясысь.
Би кодь гӧрд цветъясыс гранатлӧн оз дзебсьыны сотысь шондіысь — тайӧ ӧтитор вӧснаыс нин найӧс позьӧ радейтны.
Ӧтпӧвста лепестокыс мича, но ещӧ мичаджык кыкпӧвстаыс — оз ӧмӧй тайӧ висьтав гожӧм йылысь?
Цветыслӧн бутоныс, коді форма сертиыс баклажан кодь, чуймӧдӧ аслас необыкновеннӧй мичлуннас.
Ньӧжйӧник гӧрдӧдӧ бутоныслӧн йылыс да паськалӧ нёль лепесток вылӧ — лэчыд пуртӧн татшӧм веськыдасӧ он вунды.
А! Быттьӧкӧ агатысь кодкӧ вӧчӧма зэв уна посни вазаяс да кутшӧм кужӧмӧн пукталӧма цветокъяссӧ быд вазаӧ!
Ӧтпӧвста лепестокъясыс абу сэтшӧм мичаӧсь, кыдзи кыкпӧвстаясыс, но и наын эм кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм мичлун.
Быттьӧкӧ гӧрд агатысь вӧчӧм античнӧй амфора лоӧма вина видзан китайскӧй сосудӧн, Инь да Чжоу * эпоха дырся бронзаысь вӧчӧмтор.
Сыын эм сэтшӧмтор, мый антикваръяс шуӧны «важся колоритӧн».
* Иньлӧн эпоха — 1766—1122 миян эраӧдз;
Чжоулӧн эпоха — 1122—256 миян эраӧдз.
Ті думайтанныд, мый тайӧ зарни доз, кодӧс тыртӧма винаӧн?
Гранатлӧн цветыс сералас тіян вылын.
Воас ар, и сійӧ, быттьӧкӧ кӧлдуйтӧма, нюмъялігас паськыда восьтас вомсӧ уна еджыд пиньяс петкӧдлігмоз.
Аддзылінныд-ӧ ті ещӧ кытыськӧ татшӧм лым кодь еджыд пиньяссӧ?
Ме век радейтлі гожӧм.
Гожӧм — сійӧ дзоридзалан да быдман кад став му вылас, сійӧ мездӧ мортлысь ловсӧ да телӧсӧ личкӧмысь.
Та вӧсна ме ещӧ ёнджыка радейта гранат пу — сійӧ быттьӧкӧ ачыс гожӧмыс.
Куньминысь воысь другъяс висьталӧны, мый сэні торъя нин гырысь гранатъяс да налӧн кӧйдысыс вывті юмов.
Гранатъяс кыкпӧлӧсӧсь: шомаяс да юмовъяс.
Шомаыс сэтшӧм чӧскыд, мый дулльыд визувтӧ.
Воас ар, оз лоны бобувъяс, и тэнад югыдлӧз коръясыд лоасны зарни кодь вижӧсь да, бобувъяс моз, кутасны лэбавны воздухын.
Абу ӧ-мӧй тэ пельк фокусник кодь?
Но тэ немтор вылӧ абу горш.
Кор тэнад усьӧ корйыд да стволыд чурвидзӧ вылын воздухас, тэ он пов ни кӧдзыдысь, ни лымйысь.
Тэ свободнӧй, кыдзи крут гӧраяс, и природаын тэ кодьыс абу.
{Го Можо (комиӧдіс Kodko) @ Цзиньган мыльк дорын @ висьт @ Го Можо. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 51-56}
ЦЗИНЬГАН МЫЛЬК ДОРЫН
1
«Коді гижис тайӧ трагическӧй картинасӧ?»
— думсьыс ассьыс юаліс Ши тайтай *. Моздорас арджынъя кагаӧн сійӧ сулаліс шоссекӧд орчча керка ворота дорын.
* Тайтай — госпожа.
Лунтыр дугдывтӧг буситіс зэр.
Рӧмыдыс тэрмасьтӧг лэччис Цзиньган мыльквывса крепость весьтӧ.
Том нывбаба, беженка, зэригас зэв тэрыба восьлаліс туй кузя мыльклань.
Ӧти кинас сійӧ нуӧдіс нёль арӧса детинкаӧс, а мӧднас топӧдӧма морӧс бердас ичӧтик ёкмыль.
Сы бӧрся тэрмасьӧмӧн восьлаліс ён крестьянка, киас кутіс сьӧд кӧзапиӧс.
Кӧзапи, кодӧс торйӧдісны мам дінсьыс, зэв нориника баксіс, а стена сайсянь сылы воча шог гӧлӧсӧн баксіс кӧза.
Ши тайтай эз вермы крепитчынысӧ: синваыс тюрӧбтіс-визувтіс банбок кузяыс, сійӧ топыда топӧдіс морӧс бердас да окыштіс ассьыс кагасӧ.
Тадзи сулалігас и сійӧс вевттис рӧмыдыс.
2
Том да неопытнӧй Ши тайтайлы тӧлысь сайын кажитчис, мый сійӧ сьӧкыд да виччысьӧ мӧд кага.
Мужикыс сылӧн вӧлі ичӧтик служащӧйӧн ӧти карса учреждениеын и эз сы мында нажӧвит, медым позьӧ вӧлі ньӧбны ичӧт кагаыслы йӧв порошок: пунт йӧв порошокыс сулаліс ветымын юань *.
* Китайын основнӧй денежнӧй единица.
Ши тайтай решитіс ньӧбны кӧза.
Кӧза йӧв матын аслас состав сертиыс морӧс йӧв дінӧ — сідзкӧ, позьӧ и кормилицаӧс не босьтны, этшаджык расход лоӧ.
Зэв ёна лоис тшӧктыны сылы ӧти мортӧс, медым сійӧ отсаліс ньӧбны кӧзасӧ.
Кӧзаыс вӧлі сьӧд, и кӧзапиыс вӧлі сьӧд жӧ.
Но Ши тайтай ньӧбис сӧмын кӧзасӧ, кӧзапитӧгыс.
Кӧзапи чужӧмсяньыс прӧйдитӧма на вӧлі сӧмын дас лун, и ньӧбигас вӧлі решитӧма, мый ветымын лун мысти, кор кӧзапиыслы оз нин кут ковны йӧв, кӧзяин ордсянь воас ӧти морт да бӧр босьтас кӧзаписӧ.
Кӧза ньӧбӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти Ши тайтай гӧгӧрвоис, мый сійӧ абу сьӧкыд.
Кӧза оз нин вӧлі ков, но Ши тайтай сэтшӧма велаліс сы дінӧ и торъя нин ёна мӧдіс радейтны кӧзаписӧ.
Шилӧн семьяыс оліс прӧстӧй крестьянскӧй керкаын.
Кӧза оліс дворас дзик ворота дорын, и Ши тайтай ачыс дӧзьӧритіс сійӧс.
Бур поводдя дырйи найӧ ӧтлаын ветлывлісны гуляйтны.
Кӧза йирис веж турун да ӧктіс му вылысь рислысь за; рытнас Ши гӧтыр бӧр нуӧдліс сійӧс гортас.
Кӧза да кӧзапи олісны зэв дружнӧя.
Налӧн ворсӧмыс вермис эськӧ сетны художниклы сюжет сьӧлӧм вӧрзьӧдана картиналы.
Кӧзапи кӧ вешйыштас мам дорсьыс, мӧдыс зэв нориника кутас баксыны.
Мамыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын кӧзапи, быттьӧкӧ ичӧтик сьӧд понпи, бӧр скач тӧвзьыштас.
Зэв на ичӧтик, — сылӧн весиг эз на тӧдчыны сюръясыс, — кӧзапи вӧлі тӧвныр кодь тэрыб.
Мам дінас котӧртӧм бӧрын сійӧ сувтас бӧр кокъяс вылас да заводитас гажаа чеччавны.
Сылысь чеччалӧмсӧ видзӧдігӧн йӧз полісны, медым эськӧ эз доймы кӧзапиыс.
Радейтана кагаыс да гажа кӧзаяс вӧліны медся муса гажӧдысьясӧн Ши тайтайлӧн, коді гажтӧмчис деревняын.
3
Тайӧ лои куим лун сайын.
Керкаса кӧзяйкаыс, старука, вайӧдӧма туй вылысь кагаа нывбабаӧс.
— Ши тайтай, вӧчӧй буртор, босьтӧй тайӧ шудтӧмсӧ ас ордад, кагатӧ мӧдас видзыштлывлыны, — корис старука.
Зэв омӧлик, мичаник кельыд чужӧма нывбабалы, нёль арӧса кагалӧн мамлы, позьӧ вӧлі сетны ар кызь кӧкъямыс кымын.
Сійӧ кӧ вӧлі бура пасьтасьӧма, позьӧ вӧлі примитны интеллигентнӧй нывбаба пыдди.
Сьӧд китайскӧй платьеыс ньӧти эз видз сійӧс зэра кӧдзыд октябрьскӧй поводдяысь.
Пыктӧм виж чужӧма, кӧмтӧм кагасӧ вӧлі пасьтӧдӧма няйт руд военнӧй курткаӧн; дженьдӧдӧм сосъясыс вӧліны век жӧ зэв кузьӧсь да инмисны пӧшти муӧдзыс.
— Ме аддзи найӧс пос дорысь, — водзӧ висьталіс старука, — сылӧн пиыс бӧрдіс.
Сійӧ шуӧ, мый кӧсйӧ воӧдчыны Чэндуӧдз *; татчӧдз воӧма пӧпутнӧй грузӧвӧй машинаӧн.
Цзиньган мыльк дорӧ сійӧс чеччӧдӧмаӧсь.
Сылӧн абу ни ӧти грӧш...
Кыдзи нӧ сійӧ воӧдчас местаӧдзыс?
* Чэнду — Сычуань провинциялӧн главнӧй кар.
Ши тайтай сьӧлӧмсяньыс кывзіс йӧзыслысь тайӧ шогсӧ да заводитіс юасьны беженкалысь сы олӧм йылысь.
— Ме чужи Лучжоуын.
Менам мужиклӧн фамилияыс Ли, менам нывдырся фамилияӧй — Чжао, — висьтавліс ас йывсьыс нывбаба.
— Куим во сайын мужикӧс босьтісны армияӧ, сійӧ муніс Сычуаньӧ нӧйтны японскӧй дявӧлъясӧс.
Тайэрчжуанскӧй сражениеӧдз * меным ещӧ сійӧ ыстывліс на письмӧяс.
Гижліс, мый японскӧй дявӧлъясыс обязательнӧ накажитас енмыс, мый найӧ виалӧны йӧзӧс, насилуйтӧны нывбабаясӧс, грабитӧны овмӧс, — ӧти кывйӧн кӧ, абу сэтшӧм лёкторйыс, мый вылӧ найӧ эськӧ эз вӧвны способнӧйӧсь...
Сэсся менам мужикӧй гижліс, мый мунӧны чорыд бойяс, и сійӧ кӧ пӧгибнитас фронт вылын, медым ме эг мун верӧссайӧ, а быдті пиӧс.
Медым пиыс быдмӧм бӧрас босьтас водзӧссӧ батьыс вӧсна.
Тайэрчжуанскӧй сражение бӧрын сысянь некутшӧм юӧр эз нин вӧв.
Ог тӧд, ловъя сійӧ али пӧгибнитіс...
* Тӧдса сражение Тайэрчжуан дорын (1938 вося апрель).
Сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, шогсӧ петкӧдлытӧг, быттьӧкӧ висьтавліс бокӧвӧй йӧз йылысь.
— Ми Лучжоуын восьтылім табакӧн вузасян ичӧтик лавка, сэки миян вӧлі на деньга.
Кыдзкӧ-мыйкӧ кыссим...
Рӧкыд вылӧ, кольӧм во сентябрын, кор японскӧй дявӧлъяс бомбитісны Лучжоу, миянлысь лавканымӧс жугӧдісны, а миянлы отсасьысь рӧднӧйяс ставныс пӧгибнитісны.
Тадзи ми и колим деньгатӧг да рӧднӧйястӧг.
Ме босьті пиӧс да мӧдӧдчи Чунцинӧ думысь корсьны кутшӧмкӧ удж.
Нёль тӧлысь сайын, ӧти морт пыр, ме меститі кагаӧс Гэлэшаньса детдомӧ, а ачым муні уджавны Янцзы войвыв берегвывса текстильнӧй фабрикаӧ.
Ме коли тайӧ мортыслы залог пыдди ассьым зарни чунькытшӧс и быд тӧлысь мынті детдомлы дас юань...
— Тэ ачыд нуин кагатӧ сэтчӧ? — торкис сійӧс Ши тайтай.
— Эг, ставсӧ вӧчис тайӧ мортыс.
— Сідзкӧ тэнӧ пӧрйӧдлісны!
Гэлэшаньса детдомӧ челядьӧс босьталӧны залогтӧг да видзӧны дон босьттӧг, — горӧдіс Ши тайтай.
— Да, ме ачым кывлі, мый тайӧ домас челядьӧс видзӧны дон босьттӧг, — тайӧ детдомсӧ вӧлі восьтӧма войнавывса жертваяслы отсалӧм могысь китайскӧй ассоциацияӧн, и сэні зэв лӧсьыд.
Войдӧрлун ме решиті мунны тайӧ мортыс ордӧ, а сэсся видлыны пиӧс.
Друг тайӧ морт керка дорсьыс ме аддзи ассьым кагаӧс, вижӧдӧма, ставнас пыктӧма, весиг абу ас кодьыс.
Эз кӧ сійӧ ачыс горӧдӧмӧн уськӧдчы ме дінӧ, ме эськӧ сійӧс эг тӧд...
— Да, тэнӧ ылӧдлӧмаӧсь, — шуис старука, — кутшӧм сӧвестьтӧм морт!
— ...Ме юалі тайӧ мортыслысь, мыйын делӧыс.
Сійӧ шуис, мый менам пиӧй висьмӧма детдомас малярияӧн, и сійӧс ӧткажитчӧмаӧсь сэні видзны.
Сэки ме кори, медым сійӧ бӧр сетас менсьым чунькытшыс.
Сійӧ вочавидзис, мый чунькытшсӧ вузалӧма, а деньгаыс абу тырмӧма весиг лекарство вылас.
Меным лои сэтшӧм шог, мый дзикӧдз эновті фабрикаӧс.
Босьті пиӧс и решиті мунны сыкӧд Чэндуӧ.
Сэтӧні олӧ менам воча чойӧй...
Тайӧс кывзӧм бӧрын Ши тайтай решитіс отсавны нывбабалы.
Сійӧ лыддис, мый детинкасӧ колӧ збыльысь сетны детдомӧ, а мамсӧ кольны ас ордас гортгӧгӧрса удж вӧчӧм вылӧ.
Но та могысь колӧ вӧлі мужикыслӧн сӧгласиеыс...
Сійӧ здук кежлӧ пыраліс комнатаас да вайис ичӧтик кӧрт ящик, кытысь перйис некымын хина таблетка.
— Сет кагаыдлы ӧти таблетка талун рытнас, а аскисянь кутан сетны кык таблеткаӧн куимысь лун.
Сійӧ обязательнӧ бурдас, — таблеткасӧ нывбабалы мыччигмоз шуис Ши тайтай.
Нывбаба босьтіс лекарствосӧ, но некыдзи эз аттьӧав.
— Амитофо, Ши тайтай, ті быттьӧкӧ Гуань-инь ен, спасайтанныд йӧзӧс,— копрасис старука, быттьӧкӧ бурсӧ вӧчисны сылы аслыс.
4
Мам да пи спокойнӧя олісны Ши тайтай керкаын кык сутки.
Коймӧд луннас рытланьыс карысь воис морт, коді вайис письмӧ Ши тайтайлы мужиксяньыс.
Сійӧ тшӧктӧма кольӧдны Ли Чжао-шиӧс да юӧртіс, мый аски ачыс кежалас гортас.
Локтігас сійӧ пыралас Гэлэшаньса детдомӧ да сэтӧні сёрнитчас детинка йылысь.
Сэсся, бӧр карас мунігӧн, босьтас детинкасӧ аскӧдыс да ачыс нуӧдас сійӧс детдомас.
Татшӧм бур письмӧ получитӧм бӧрын Ши тайтайлы лои зэв любӧ.
Кык сутки чӧж сійӧ майшасис, эз тӧд, кыдзи видзӧдлас мужикыс сылӧн план вылӧ, да поліс, мый сылы ковмас гӧрдӧдны бокӧвӧй нывбаба водзын.
Но ӧні сійӧ успокоитчис.
— Ли чойӧй, — шыасис сійӧ том нывбаба дінӧ, кодӧс корис аслас комнатаӧ, — менам мужикӧй сӧгласен кольны тэнӧ миянӧ.
Сійӧ ачыс пыралас детдомӧ и сёрнитчас тэнад кага йылысь.
Аски менам мужикӧй пыралас гортӧ да нуӧдас детинкатӧ Гэлэшаньӧ.
— Мый? Бара? — друг повзьӧмӧн горӧдіс нывбаба, и синъясыс сылӧн мӧдісны югъявны.
— Да, — спокойнӧя вочавидзис Ши гӧтыр да объяснитіс сылы, мый кыкӧс видзны найӧ оз вермыны.
— Гэлэшань тасянь абу сэтшӧм ылын, и тэ верман частӧ видлыны питӧ.
— Оз, — решительнӧя шуис нывбаба, — менам пиӧй оз нин сэсся мун Гэлэшаньӧ!
— Тэ ӧд ачыд жӧ висьталін, мый тайӧ бур детдом.
— Мед сэтӧні лӧсьыд, но ме некодлы ог сет ассьым кагаӧс!
— Мыйла?
Детдомсӧ ӧд ас шӧт вылас видзӧ войнавывса жертваяслы отсалӧм могысь ассоциация.
— Ме сэсся ог вермы терпитны ылӧдчӧмсӧ!
Мед ме бурджык кула аслам пикӧд ӧтлаын, но менам кагаӧй оз нин сэсся мун Гэлэшаньӧ!
— Нывбаба гӧлӧсын кыліс сэтшӧм скӧрлун, мый Ши тайтай эз решитчы веськыда видзӧдлыны сылы синмас.
— Ті ставныд ылӧдчысьяс!
Ме сэсся ог сет ачымӧс пӧрйӧдлыны.
Ме муна, ӧні жӧ муна!
— Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын нывбаба котӧрӧн петіс комнатаысь да кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Недыр мысти Ши тайтай петіс кагаыскӧд да аддзис, кыдзи Ли Чжао-ши, кодлӧн киас вӧлі ичӧтик ноптор, — буретш сійӧ, мыйӧн локтіс, ӧдйӧ муніс вороталань.
Сэтӧні ворсіс кӧзакӧд сылӧн кагаыс.
— Мӧдім!
Ми мунам!
— Сійӧ кватитіс детинкасӧ киӧдыс.
— Кытчӧ нӧ тэ!
Мыйла сэтшӧма скӧрмыны?
— горӧдіс сылы Ши тайтай.
— Ме муна Цицикоуӧ, сэні олӧ менам босьтӧм чойӧй,— чорыда вочавидзис нывбаба.
— Мыйла нӧ сэтшӧмасӧ тэрмасьны?
Видзӧд, пемдӧ нин, да и зэрӧ.
Сэтшӧма кӧ нин тэныд колӧ, верман мунны аски.
— Ог, ме ог кӧсйы виччысьны аскиа лунсӧ, — тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ тэрыба петіс ворота сайӧ.
Тайӧ здукас дворӧ чепӧсйис-пырис шӧр арлыда скӧрмӧм крестьянка.
5
— Вайӧй менсьым кӧзаписӧ... пӧръясьысьяс, ӧти грӧш ме тіянсянь эг получит... босьтіс кодкӧ аслыс менсьым деньгаӧс... вот тӧлысь чӧж нин ме ог вермы бура узьны.
— Ӧтчыд лолыштӧмӧн тайӧс шуӧм бӧрын скӧрмӧм нывбаба кватитіс кыкнан кинас мамсӧ нёнялысь кӧзапиӧс да пыр жӧ муніс.
6
Лунтыр дугдывтӧг буситіс зэр.
Рӧмыдыс тэрмасьтӧг лэччис Цзиньган мыльквывса крепость весьтӧ.
Кор Ши тайтай петіс ворота сайӧ да видзӧдліс мылькланьӧ, сійӧ аддзис, мый бездомнӧй нывбаба ӧдйӧ ылыстчӧ туй кузя, ассьыс нёль арӧса детинкасӧ кутӧма киӧдыс.
Сы бӧрся восьлаліс моздорас сьӧд кӧзапиа ыджыд тушаа крестьянка.
Кӧзапи, кодӧс торйӧдісны мам дінсьыс, нориника баксіс, а стена сайсянь сылы воча шог гӧлӧсӧн баксіс кӧза.
Ши тайтай, юрсӧ копыртӧмӧн, окыштіс ассьыс кагасӧ, синваыс кутны вермытӧг визувтіс сы синъясысь.
Коді нӧ гижис тайӧ трагическӧй картинасӧ?
1945 вося июль.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Тувсов шелкопрядъяс @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 9‒37.}
ТУВСОВ ШЕЛКОПРЯДЪЯС
I
Пӧрысь Тун-бао, кодлӧн вӧнь костас вӧлі кузь каллян, пукаліс из вылын дзик туй дорас, коді кыссис дамба пӧлӧн.
Цинмин * праздник сӧмын на помасис, а шондіыс пӧжис зэв ёна, и вӧлі сэтшӧм жар, быттьӧ Тун-баолы мыш вылас пуктісны ӧгыр тыра таз.
* Цинмин праздник — сельскохозяйственнӧй волӧн 24 сезон лыдысь витӧдыс; европейскӧй календарь серти воӧ апрель 5 лунӧ.
Важӧн цинмин лыддьыссьыліс предокъяслӧн праздникӧн, найӧс тувсов казьтылан лунӧн.
Туй вылын тыдовтчисны шаосинецъяс *, кодъяс вӧлі пасьталӧмаӧсь лӧз дабаысь * вурӧм кокни курткаяс.
Став тушанас водзлань сетчӧмӧн найӧ гез йылын кыскисны баржа.
Найӧ куртка кизьяссӧ вӧлі разялӧмаӧсь, плешъяссьыс налӧн лэччисны соевӧй бобы кодь гырысь пӧсь войтъяс.
* Шаосинецъяс — Чжэцзян провинцияын Шаосин карса олысьяс.
* Даба — донтӧм бумажнӧй ткань.
Жарысь да сьӧкыд уджысь мудзӧм тайӧ йӧзсӧ аддзӧм бӧрын пӧрысь Тун-баолы лои ещӧ жарджык да сылӧн став телӧыс кутіс лудны.
Сійӧ вӧлі ёнакодь нин косясьлӧм ватнӧй курткаа.
Тувсов курткаыс пыр на вӧлі ломбардын: ӧд Тун-бао некыдз эз виччысь, мый цинмин праздник бӧрын лоас татшӧм жар.
«Веськыда му вежӧм!..» — думыштіс старик да сьӧлыштіс дульсӧ.
Турунвиж ю вывті шочиника кывтісны-катісны пыжъяс, и зеркалӧ кодь ва веркӧсыс то сэті, то таті серӧссьыліс кокньыдик гыясӧн, артмалісны посньыдик вабергачьяс.
Сэки сёйӧд берегъяслӧн да радъясӧн садитӧм тутовӧй пуяслӧн ваас отражайтчӧмыс паськавліс.
Здук мысти найӧ тӧдчисны нин ясыда, но дыр на качайтчисны, быттьӧкӧ кодъюраяс.
Медбӧрын, ставыс лӧньліс, и отражениеыс бара нин мичаа тыдаліс ваын.
Тутовӧй пуяслӧн ичӧтик кулак кодь увъяс вылын мыччысялісны чаль ыджда том петасъяс — читкыльвидзисны кельыдвеж коръяс.
Топыд радъясӧн кыссисны берегъяс пӧдӧн тайӧ тутовӧй пуясыс, и кажитчис, абу налы ни помыс, ни дорыс.
И ӧні, кор муяс вылын косьмӧм комӧкъяс кындзи нинӧм на эз вӧв, пуяс сулалісны гожся кодьӧсь.
Пӧрысь Тун-баолӧн мыш сайын тайӧ ляпкыдик * тутовӧй пуясыс артмӧдлісны быдса рас, да жар шонді югӧръяс улын налӧн нежнӧй веж коръясыс быттьӧкӧ быд здук паськалісны.
* Шелкопрядлысь лёльӧяссӧ вердӧм могысь пырджык рӧдмӧдсьӧны ляпкыдик, сідз шусяна комлевӧй пуяс, либӧ еджыд шелковицалӧн кустъяс.
Туй бокын, сійӧ местасяньыс неылын, кӧні пукаліс из вылын Тун-бао, сулаліс кокономотальнӧй фабрикалӧн руд здание.
Дас лун сайын сэні оліс воинскӧй часть, да ӧні му вылын колис некымын ыджыд траншея.
Кывсис, мый японскӧй войска долженӧсь пырны тайӧ краяс, да карса став озыр йӧзыс пышйисны.
Воинскӧй часть муніс нин, а кокономотальнӧй фабрика важмозыс вӧлі тыртӧм, виччысис, кор рынокын лоасны тувсов коконъяс да заводитчас пӧсь кад.
Карса олыссянь, пӧрысь господин Чэньлӧн писянь, Тун-бао кывліс, быттьӧкӧ Шанхайын ӧні абу спокойнӧ да шелкопрядильнӧй став фабрикаяс тупкысисны, мый вӧсна, тыдалӧ, и татчӧс кокономотальнӧй фабрикаясыс оз вермыны заводитны уджсӧ.
Талы Тун-бао эз кӧсйы веритны.
Сійӧ оліс свет вылын квайтымын во, уна сьӧкыд кад тӧдліс, но эз аддзывлы аслас нэм чӧжӧн, медым тутӧвӧй пуяслӧн нежнӧй веж коръясыс вижӧдісны некутшӧм пӧльзатӧг либӧ травитчисны эськӧ ыжъяслы кӧрым вылӧ.
Овлывліс, правда, мый шелкопрядлӧн лёльӧясыс эз кӧсйыны петны кыш пытшсьыс, но та вылӧ вӧлі енлӧн воля, а коді вермас тӧдны сійӧс водзвыв!
«Ӧд цинмин праздник сӧмын на колис, а сэтшӧм нин жар...» — думайтіс пӧрысь Тун-бао тутӧвӧй увъяслӧн ичӧтик кулакъясысь ӧдйӧ мыччысьысь веж коръясӧн любуйтчигтырйи.
И тайӧ веж коръяс вылас видзӧдігӧн да на вылӧ дивуйтчигтыр Тун-бао бӧр гажмис да уськӧдіс тӧдвылас сійӧ кадсӧ, кор сылы вӧлі кызь арӧс.
Ывлаын сэки вӧлі татшӧм жӧ шоныд, муртса колис цинмин, ковмис нин пасьтавны тувсов куртка, и грена * ставнас вежӧдіс да кутіс ловзьыны.
* Грена — тутовӧй шелкопряд бобувлӧн колькъяс.
Гожӧмын пуктӧм колькъясысь лёльӧяс петӧны локтан тулыснас.
Гусеницаяслӧн кыш пытшсьыс петӧм водзвылын грена быттьӧ ловзьӧ, та дырйи сійӧ вочасӧн лоӧ турунвиж рӧма.
Буретш тайӧ воас Тун-бао гӧтрасис.
Семья сэки пыр озырмис и озырмис.
Тун-баолӧн батьыс, кыдзи пӧрысь ӧш, унатор тӧдліс ас нэмнас да нималіс кыдзи быдтор вӧчны кужысь мастер, а семьялысь шудсӧ да бур олӧмсӧ лӧсьӧдысьыс — сылӧн дедыс, кӧть и веськавліс «кузь юрсиаяс»* киӧ да тӧдліс курыд олӧмсӧ, кымын дырджык оліс свет вылын, сымын лои крепыдджык.
* Кузь юрсиаяс — тайпинъяслӧн народнӧй антифеодальнӧй крестьянскӧй восстаниеын участвуйтысьяс (1850‒1864). Тайӧ восстаниесӧ вӧлі веськӧдӧма Цин маньчжурскӧй династиялы паныд.
Восстаниесӧ пӧдтісны маньчжурскӧй властьяс да англо-франко-американскӧй реакциялӧн ӧтувъя вынъяс.
Тайпинскӧй восстаниеӧн вӧлі заводитӧма иностраннӧй поработительяслы паныд китайскӧй народлысь массӧвӧй тыш.
Пӧрысь господин Чэнь сійӧ каднас сӧмын на куліс, а том господин Чэнь эз на велав куритны опиум, да сылӧн семьяыс оліс дзик эз ӧнія моз.
Старик и ӧні веритіс, мый Чэньлӧн знатнӧй семьялысь да Тун-баолӧн крестьянскӧй семьялысь олӧмсӧ йитӧма ӧти гезйӧн.
Йӧзыс ӧнӧдз на висьтавлӧны, мый «кузь юрсиаяс» асланыс восстание дырйи босьтісны Тун-баолысь дедсӧ да пӧрысь господин Чэньӧс, кодъяс кыдзкӧ-мыйкӧ олісны на ордын квайт-сизим во, а сэсся не сӧмын ӧтлаын, пышйисны сэтысь, но и гусялісны «кузь юрсиаяслысь» уна зарни слитокъяс.
Сійӧ кадсяньыс, кор пӧрысь господин Чэнь озырмис шӧвкӧн тӧргуйтӧм помысь, Тун-баолӧн семьяыс, коді кутіс рӧдмӧдны шелковичкӧй лёльӧясӧс, сідзжӧ воысь во овмӧдчис бурджыка.
Чукӧртӧм деньга вылӧ дас воӧн семья ньӧбис кызь му * рисӧвӧй му да дас сайӧ му, кытчӧ вӧлі садитӧма тутовӧй пуяс.
* Му — мера, гектарлӧн 1/16 юкӧн.
Таысь кындзи, сылӧн вӧлі кык жыръя керка, и быд жыр вӧлі куим цзянь * ыджда.
* Цзянь — важ китайскӧй мера, дас квадратнӧй фут.
Йӧзыс сійӧ кадас вежалісны Тун-бао семьялы, коді оліс асыввывса неыджыд сиктын.
Сійӧ оліс господин Чэнь семьяысь эз омӧльджыка, коді занимайтіс ичӧтик карас эз кӧ первой, то мӧд места.
Но мыйкӧ дыра мысти кыкнан семьяыс гӧльмисны.
Пӧрысь Тун-баолӧн аслас муыс эз нин ло, сы пыдди лои куимсё юань уджйӧз.
Пӧрысь господин Чэньлӧн семьяыс гӧльмис ещӧ водзджык на да, кыдзи шулісны йӧзыс, тайӧ лои сы вӧсна, мый грабитӧм «кузь юрсиаяслӧн» ловъясыс шыӧдчисны муувса царствоса владыка Янлован дінӧ да корисны, медым пӧрысь господин Чэнь бӧр сетіс гусялӧм зарни слитокъяссӧ;
та вӧсна сылӧн семьяыс и рӧзӧритчис сэтшӧм ӧдйӧ.
Пӧрысь Тун-бао кутшӧмакӧ веритіс талы.
Збыльысь, эз кӧ сюйсьыны мӧдаръюгыдса мирысь вынъясыс, мыйла эськӧ том господин Чэнь друг велаліс куритны опиум?
Но мыйла господин Чэнь семьялӧн гӧльмӧмыс тӧдчис сылӧн аслас семья вылӧ, — тайӧс пӧрысь Тун-бао, кӧть ви, эз вермы гӧгӧрвоны.
Сылы бура вӧлі тӧдса, мый «кузь юрсиаяслысь» озырлунъяссӧ гусялӧм да сылӧн семья костын эз вӧв некутшӧм йитӧд.
Старикъяссянь, кодъяс ӧні абу нин и ловъяӧсь, Тун-баолы век жӧ удайтчыліс кывлыны, мый, кор дедыс пышйис «кузь юрсиаяс» дінысь, то аслас неосторожность вӧсна паныдасис налӧн дозорнӧйкӧд, и дедлы быть лои вины сійӧс.
Вот тані и вӧлі «мытшӧдыс».
Сійӧ кадсянь, корсянь пӧрысь Тун-бао помнитіс асьсӧ, сылӧн семьяыс пыр кевмис-корис дозорнӧй ловлысь прӧщенье.
Вӧлі пуктӧма сы мында поклон, сотӧма бумагаысь вундалӧм сы мында «эзысь слиток» да лыддьӧма сы мында молитва, мый шуны кӧ веськыда, тайӧ лолыслы важӧн нин колӧ лоны мортӧн.
Мыйсяма морт вӧлі сылӧн дедыс, Тун-бао бурасӧ эз и помнит, но сёрнитны кӧ бать йывсьыс, то Тун-бао ачыс аддзыліс, кутшӧм сійӧ вӧлі честнӧй, эз вӧв лышкыд да радейтіс уджавны.
Тун-бао сідзжӧ прамӧй морт, сылӧн ыджыд пиыс А-сы да моньыс Сы Да-нян — уджавны радейтысь да абу лышкыд йӧз.
abu
Ичӧт пиыс А-до, кӧть сылӧн вомдорас и йӧлыс на эз косьмы да кӧть сійӧ эз на тӧдлы курыд олӧмсӧ, но став сертиыс тӧдчӧ, — сюсь детинка да, дерт нин, оз кут таргайтны семейнӧй эмбур.
Пӧрысь Тун-бао лэптіс чукырӧсь мугов чужӧмсӧ да шогпырысь видзӧдліс сы водзӧ шылькнитчӧм ю вылӧ, сэті кывтысь пыжъяс вылӧ да берегъяс вылӧ, кытчӧ вӧлі садитӧма тутӧвӧй пуяс.
Ставыс сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ кадас, кор сылы вӧлі кызь арӧс, а со мирыс дзикӧдз вежсис.
Семьяын ӧні рис пыдди пыр тшӧкыдджыка сёйисны тыква, да ещӧ лои куимсё юань уджйӧз.
Друг, ылын ю чукыль сайын, кыліс тутӧстӧм шы.
Сійӧ местаас вӧлі мӧд кокономотальнӧй фабрика, да ылісянь тыдаліс изйӧн рӧвнӧя вольсалӧм пристань.
Чукыль сайсянь мыччысис теплоход, коді кыскис буксирӧн куим ыджыд баржа, да веськӧдчис сылань, кӧні пукаліс из вылын пӧрысь Тун-бао.
Юыс, коді таӧдз вӧлі сэтшӧм лӧнь да спокойнӧй, друг гызис, пузис, и гыясыс ылькнитісны кыкнан берегас.
Кутшӧмкӧ ичӧтик крестьянскӧй пыж ӧдйӧ бергӧдчис да сувтіс берег дорӧ.
Сэні пукалысь морт кутчысис кияснас берегдорса турунӧ.
Но пыжсӧ пыр на ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтіс, быттьӧ качай вылын.
Тун-бао кыліс машиналысь шум, и мирнӧй веж увтас местаті паськаліс нефть дук.
Старик лӧг синъясӧн колльӧдіс пароходсӧ мӧд чукыльӧдз, а мӧдыс ещӧ ӧтчыд тутӧстіс да саяліс.
Теплоход вылӧ Тун-бао лӧгаліс сы вӧсна, мый сійӧ эз радейт океансайса дьявӧлъясӧн став вӧчӧмторсӧ.
Кӧть ачыс Тун-бао эз аддзывлы тайӧ дьявӧлъяс пӧвстысь ни ӧтиӧс, но кывліс батьсяньыс, мый пӧрысь господин Чэньлы удайтчылӧма паныдасьлыны накӧд, и Чэнь висьтавлӧма, быттьӧкӧ налӧн синкымъясыс рыжӧйӧсь, синъясыс турунвижӧсь да ветлӧдлӧны найӧ пидзӧсӧдыс кокъяссӧ кусыньтлытӧг.
Пӧрысь господин Чэнь сідзжӧ синнас эз аддзы тайӧ дьявӧлъяссӧ да тшӧкыдакодь шулывліс:
— Найӧ ылӧдлӧмӧн босьтӧны миян йӧзлысь ыргӧн деньга.
Тун-бао аддзыліс пӧрысь господин Чэньӧс, кор сылы вӧлі на кӧкъямыс арӧс, и тӧдіс сы йылысь медсясӧ йӧз кывъяс серти.
Но ӧні сылы дум вылас усины «найӧ ылӧдлӧмӧн босьтӧны миян йӧзлысь ыргӧн деньга» кывъясыс, Тун-баолы быттьӧ син водзас сувтіс тайӧ мортыс, коді, найӧс шуигӧн, чабраліс ассьыс тошсӧ да довкйӧдліс юрнас.
Тун-бао и ӧні на оз бура гӧгӧрво, кутшӧм могӧн океансайса дьявӧлъяс ылӧдлӧны ыргӧн деньгасӧ, но оз сомневайтчы, мый господин Чэнь висьталіс збыльтор.
Ӧд и ачыс Тун-бао бура аддзӧ, мый сійӧ кадсяньыс, кор карысь кутісны ваявны океансайса тӧваръяс — океансайса шӧвк, океансайса полотно, океансайса карасин, да кор ю кузя кутісны ветлыны тайӧ иностраннӧй пароходъясыс, ставыс, мый пӧрысь Тун-баолӧн семьяыс быдтӧ аслас му вылын, лунысь лун донтӧммӧ, а карса тӧваръяс быд лун дансялӧны.
Та вӧсна эмбурлӧн пай, коді колис Тун-баолы батьсяньыс, вочасӧн чиніс да ӧні сэтысь дзик нинӧм нин эз коль, сы пыдди лои уджйӧз, коді ӧшйис сылы сьылі вылас.
Оз позь шуны, мый океансайса дьявӧлъяс вылӧ Тун-бао лӧгаліс некутшӧм помкатӧг; сиктын ставыс тӧдісны, кутшӧм миритчытӧма сійӧ сёрнитіс та кузя.
Во вит сайын сылы шуисны:
— Но вот, власть миян бара нин вежсис, а выль власть кӧсйӧ вӧтлыны океансайса дьявӧлъясӧс.
Пӧрысь Тун-бао эз верит, сы вӧсна мый, кыдзкӧ ӧтчыд карӧ волігӧн сійӧ аддзыліс сэтысь том зонъясӧс, кодъяс горзісны: «Долой океансайса дьявӧлъясӧс!», а асьныс сэк жӧ вӧліны европейскӧй костюмъясаӧсь.
Старик весиг висьталіс сэки, мый сылӧн чайтӧм серти, тайӧ молодчикъясыслӧн дерт нин эмӧсь океансайса дьявӧлъяскӧд кутшӧмкӧ гуся йитӧдъяс да найӧ нарошнӧ бӧбйӧдлӧны крестьянаӧс.
Сэсся том йӧз збыльысь дугдісны горзыны: «Долой океансайса дьявӧлъясӧс!», карса тӧваръяс ёна донсялісны, сиктса олысьяслӧн налогъяс ещӧ ёнджыка содісны, и пӧрысь Тун-бао ӧнӧдз вӧлі думайтӧ, мый ставыс тайӧ вӧчсис океансайса дьявӧлъяскӧд сёрнитчӧм серти.
Кор жӧ Тун-бао ещӧ тӧдмаліс, мый быд дань * иностраннӧй коконъяс китайскӧй серти дас юань вылӧ донаджыкӧсь, сійӧс сэтшӧма шогӧдіс, мый муртса эз висьмы.
* Дань (пикуль) — важ китайскӧй мера, 59,6 килограмм.
Та вӧсна старик весиг пинясис аслас моньыскӧд, кӧть найӧ пыр олісны сӧгласӧн.
Кольӧм во Сы Да-нян мӧвпыштіс рӧдмӧдны шелкопрядсӧ иностраннӧй гренаысь.
Ичӧт пиыс пыр жӧ сувтіс моньыс дор.
Ыджыд пиыс А-сы, кӧть и эз висьтав ассьыс мӧвпъяссӧ, но сьӧлӧмнас сідзжӧ вӧлі на дор.
Вежны став семьялысь мӧвпъяссӧ стариклы эз удайтчы, и медбӧрын сійӧ сетчис.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн керкаын лои куим лист * грена: кык лист местнӧй да ӧти иностраннӧй.
* Шелкопрядлысь бобувъяссӧ, кодъяс заводитӧны пуктавны колькъяс, пырджык пуктӧны топыд да небыд бумага лист вылӧ.
Сэсся гренаа листсӧ ӧшӧдӧны комнатаӧ вӧсни бедьяс вылӧ да видзӧны тулысӧдз.
«Вот нин збыль, кымын ёна мирыс вежсьӧ, сымын лоӧ омӧльджык.
Некымын во мысти, мый бурыс, ковмасны тшӧтш иностраннӧй сорта тутовӧй листъяс.
И кутшӧма дӧзмӧдіс тайӧ олӧмыс!..» — тутӧвӧй пуяс вылӧ видзӧдігмоз думайтіс Тун-бао.
Старик перйис вӧнь костсьыс ассьыс кузь каллянсӧ да скӧрыськодь пыркӧдіс сійӧс кос сёй комӧкӧ кучкалӧмӧн.
Шондіыс сулаліс веськыда юр весьтын, и Тун-баолӧн вуджӧрыс вӧлі зэв дженьыд, быттьӧкӧ сотчӧм мыр.
Ватнӧй куртканас вӧлі терпитны позьтӧм жар.
Пӧрысь Тун-бао разис кизьсӧ, ӧвтчыштіс пӧланас, чеччис да мӧдӧдчис гортланьыс.
Тутовӧй пуяс сайын шылькнитчӧмаӧсь рисӧвӧй муяс. Муяссӧ пӧшти ставнас нин вӧлі гӧрӧма, и найӧ вевттьысьӧмаӧсь кос му комӧкъясӧн.
Овощи вӧлі пуктӧма нин, да. налӧн зарни рӧма цветъясыс тыртӧмаӧсь воздухсӧ крепыд ёсь чӧскыд дукӧн.
Ылын тыдалісны керкаяс.
Тайӧ вӧлі ичӧтик сикт, кӧні олісны Тун-бао семьялӧн куим поколение.
Керка вевтъяс весьтын кыпӧдчис еджыд тшын.
Межаӧдз воӧм бӧрын старик видзӧдліс бӧрлань да бара кутіс любуйтчыны шелковицалӧн нежнӧй веж коръясӧн.
Му мӧдар помас чеччалігтырйи котӧрӧн воис ар дас — дас кыка детинка.
— Дедушка! — ылісянь горӧдіс сійӧ.
— Мам ӧбедайтны виччысьӧ!
— А... — шыасис старик аслас внук Сяо-баолӧн гӧлӧс вылӧ, но сулаліс водзӧ, любуйтчис тутовӧй раскӧн.
Да и кыдзи он любуйтчы?
Ӧд цинмин муртса на помасис, а коръясыс сэтшӧма нин нюжалісны, мый вӧліны чунь кузьтаӧсь.
Став аслас олӧм чӧжыс пӧрысь Тун-бао сӧмын кыкысь аддзыліс татшӧм чудесасӧ.
Да, таво, тыдалӧ, лоӧ озыр урожай.
Кымын кокон нӧ, интереснӧ, сетасны тайӧ куим лист гренаыс?
Сӧмын мед эз ло сідзи, кыдзи кольӧм во!
Ставыс кӧ лоас бур, и уджйӧзъясысь позяс мынтӧдчыны.
Сійӧ каднас котӧрӧн воис Сяо-бао, видзӧдліс тутовӧй пуяслӧн увъяс вылын быдмысь бархат кодь коръяс вылӧ, чеччыштліс вывлань, кекеначасьыштіс да заводитіс сьывны:
<rus>Коль на праздник предков приключится,</rus>
<rus>Что листочки пустит шелковица, —</rus>
<rus>Знай, что годик выдался хороший —</rus>
<rus>Шелководки хлопают в ладоши</rus>! *
* Тайӧ идиомаясыс шӧвк вӧдитӧмкӧд йитчӧм песняысь, кодӧс сьылӧны сійӧ местаясас, кӧні оліс пӧрысь Тун-бао.
Сідз шусяна <zho>«сяо-коу»</zho> (местнӧй выражение) лоӧ, мый тутовӧй пуяслӧн паськалӧм коръясыс лоисны чунь кузяӧсь. <zho>«Цинмин сяокоу»</zho> лоӧ: «<zho>цинмин</zho> праздник кежлӧ тутовӧй пуяслӧн коръясыс ыджыдӧсь нин».
«Кань» — сідзжӧ местнӧй выражение, сійӧ лоӧ «вердны», «быдтыны».
Ставнас фразаыс лоӧ: «<zho>Цинмин</zho> праздник кежлӧ кӧ тутовӧй коръяс паськалӧны, позьӧ виччысьны урожая во, та вӧсна шӧвк вӧдитысь нывбабаяс кекеначӧны да радлӧны».
(Авторлӧн прим.)
Стариклӧн чукырӧсь чужӧмыс нюмдіс.
«Да... тайӧ висьталӧ буртор йылысь», — думыштіс сійӧ да малыштіс внукыслысь манаклысь моз жӧ бура бритӧм юрсӧ.
И Тун-баолӧн нуждаысь чорзьӧм, пӧрысь сьӧлӧмын чужис выль надея...
II
Лои пыр шоныдджык, и шонділӧн ставсӧ ловзьӧдысь югӧръяс улын увъяс вылын ӧдйӧ паськалісны веж коръяс.
Ӧні найӧ лоисны нин челядь кипыдӧс ыдждаӧсь.
Тутовӧй расъяс, кодъяс гӧгӧрбок кытшалісны сійӧ сиктсӧ, кӧні оліс Тун-бао, паськалісны сэтшӧма, мый ылісянь кажитчис, быттьӧкӧ ньӧръясысь кыӧм ляпкыдик потшӧсын рӧвнӧя зэвтӧма турунвиж шӧвк полотно.
Йӧз сьӧлӧмъясын чужӧм надеяыс содіс лунысь лун.
Быдлаын заводитісны лӧсьӧдчыны шелковичнӧй лёльӧясӧс вердігкежлӧ.
Шӧвк вӧдитігӧн колана эмбурсӧ, коді во чӧж куйліс амбаръясын да сарайясын, петкӧдісны ывлаӧ, кутісны мыськавны, весавны, пӧчинитны.
Сикт вомӧн визувтысь шор кыкнан берегын чукӧртчӧмаӧсь нывбабаяс да челядь.
Ставӧн уджалісны, больгисны, сералісны.
Видзӧднысӧ йӧзыс вӧліны нездоровӧсь: самӧй тулыс заводитчӧмсяньыс найӧ олісны тшыг нисьӧ пӧт.
Паськӧмыс налӧн вӧлі важ, киссьӧма, и олісны найӧ корысьяс серти эз ёна бурджыка.
Но ставӧн вӧліны тырмымӧн збодерӧсь, терпитісны да мечтайтісны.
Нинӧм, лоисны кӧ уджйӧзъяс, кодъяс содӧны лунысь лун, мед сӧмын лючки-ладнӧ петасны кыш пытшсьыс шелкопрядъяс, сэки ставыс лоӧ бур, — думайтісны тайӧ бур сьӧлӧма йӧзыс.
— Коляс ещӧ тӧлысь, и тутӧвӧй пуяслӧн нежнӧй веж коръясыс лоасны первой лым кодь еджыд коконъясӧн, а сэсся зёльӧдчысь эзысь деньгаӧн.
И кӧть кынӧмъяс гуракылісны тшыгйысла, нывбабаяс дугдывтӧг шутитісны да сералісны.
Вӧлі тані и А-сылӧн гӧтырыс, Сы Да-нян, аслас дас кык арӧса Сяо-бао пиыскӧд.
Найӧ мыськисны нин шорын пожъяс да кӧрзинаяс * да пуксисны берегӧ, медым асланыс куртка пӧлаясӧн чышкыштны плешсьыс пӧсьсӧ.
* Тун-баолӧн олан местаясын бамбукысь вӧчӧм гӧгрӧс пызан кодь дозмук шуӧны <zho>«туаньбянь»</zho> (пож).
Квайт пельӧса кыӧм посньыдджык дозмукъяс шуӧны «дань» (тайӧ местаас лыддьӧны «та»).
Шелковичнӧй лёльӧясӧс вердӧны «даньын», та вӧсна сійӧс шуӧны <zho>«цаньдань»</zho> (шелкопрядъяслӧн кӧрзинаӧн).
Сійӧс кышӧны бумагаӧн, коді быдлаын шусьӧ <zho>«хуаньчжи»</zho> (шелкопрядъяслысь кӧрзинаяс кышӧм вылӧ бумага).
(Авторлӧн прим.)
— Сы тьӧтка!
Таво бара иностраннӧй гренаысь рӧдмӧдны кутан? — юаліс кызь арӧса Лю-бао, коді сулаліс шор мӧдар берегын нывбабаяс чукӧрын.
Тайӧ вӧлі шор сайын олысь Лу Фу-цинлӧн — Сы Да-нян соседлӧн — ичӧтджык чойыс.
Сы Да-нян пыр жӧ кӧрис сук синкымъяссӧ да видзӧдліс сідзи, быттьӧ корсис, кодкӧд эськӧ сылы пинясьыштны, да вочавидзис:
— Эн и юась!
Ставнас миян юрнуӧдӧ дед да, кӧть ви, иностраннӧй гренатӧ сӧмын ӧти лист сӧгласитчис босьтны.
Кылас пӧрысь выжывыд «иностраннӧй» кыв да сэтшӧма скӧрмӧ, быттьӧ зэв ёна ӧбидитісны сылысь став предокъяссӧ!
«Доллар» ӧд сідзжӧ иностраннӧй кыв, а долларысь сійӧ небось оз ӧткажитчы.
Шор мӧдар берегын кыліс гора серам.
Лу семьялӧн рисӧвӧй муладорсянь воис мусяньыс тэчӧм том зон.
Кор сійӧ кайис нёль керйысь вӧчӧм пос вылӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма шор вомӧн, Сы Да-нян аддзис сійӧс да гораа чукӧстіс:
— А-до вокӧ!
Отсышт меным нуны, а то тайӧ кӧтасьӧм пожъясыс кулӧм понъяс кодь сьӧкыдӧсь.
Мӧдыс, кыв ни джын шутӧг, лэптіс юр вылас квайт пож да, кияснас ӧвтчигтырйи, быттьӧ воздухсӧ кураліг, мӧдӧдчис керкалань.
Кор А-долӧн настроениеыс вӧлі бур, сійӧ ставсӧ вӧчис окотапырысь.
Сиктса нывбабаяс кӧ корисны сійӧс мыйкӧ нуны либӧ судзӧдны шор пыдӧсӧ уськӧдӧмтор, зон пыр вӧлі дась отсавны.
Но талун А-долӧн настроениеыс вӧлі омӧль да, юр вылас квайт пож пуктӧм бӧрын, прӧст киясас сійӧ нинӧм эз босьт.
Юр вылас зэв ыджыд идзас шляпа кодь груз нуысь да лядьвейяссӧ карса модницаяс моз зэв ёна вежньӧдлысь зон кыпӧдіс нывбабаяс пӧвстын гора серам.
— Эй, А-до, бергӧдчыв!
Босьт нин и менсьым! — горӧдіс Хэ-хуа соседка, Ли Гэнь-шэнлӧн гӧтырыс.
— А вот шу менӧ кыдзкӧ меліджыка, нуа и тэнсьыд, — сералігтырйи кӧсйысис зон да мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ котӧрӧн воис горт дорас, лэдзис юр вывсьыс пожъяссӧ да сюйис найӧс лэбув вевт улӧ.
— Кӧсъян, шуа тэнӧ приёмнӧй пиӧн! * — кутіс серавны Хэ-хуа.
* Китайскӧй кывйын «приёмнӧй пи» кывъясӧн видчӧны, сідзи жӧ, кыдзи, шуам, миян «выродок» кывйӧн.
Сиктса нывбабаяс пӧвстын Хэ-хуа торъяліс сійӧн, мый сылӧн сӧстӧм да шензьымӧн плавкӧс чужӧм вылас тыдалісны сӧмын зэв ыджыд вом да сунис кодь векни синъяс.
Войдӧр Хэ-хуа оліс карса ӧти морт семьяын рабыняӧн, а сэсся сійӧс сетісны гӧтыр пыдди Ли Гэнь-шэнлы, пӧшти стариклы, коді некор эз нюмъявлы да оз вӧлі радейт варовитны.
Кӧть верӧссайӧ петӧмсянь колис воджынйысь на этшаджык, Хэ-хуа сэтшӧм окотапырысь пондіс мужикъяс дінӧ, мый сиктын паськаліс сы йылысь омӧль слава.
— Эн нин кӧть мед срамит асьтӧ, яндысьтӧм син! — кыліс мӧдар берегсянь.
Хэ-хуалӧн порсь кодь синъясыс паськалісны.
— Тэ тайӧ код вылӧ увтчан? — скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Верман кӧ, — шу веськыда, а дзебсясьны нинӧм!
— А тэныд кутшӧм делӧ?
Тыдалӧ, оз весьшӧрӧ шуны «Горттӧ сӧмын чужйышт, покойник пыр жӧ кылас» *.
* Сэтшӧм жӧ выражение, кыдзи «Гусясьысьлӧн шапкаыс сотчӧ».
Ӧти яндысьтӧм бабаӧс вида!
— вочавидзис мӧдар берегсянь Лю-бао, коді вӧлі тӧдса аслас омӧль характерӧн.
Кыв бӧрся кыв, и заводитчис пинясьӧм.
Вензьысьяс кутісны резны ӧта-мӧдсӧ ваӧн.
А татшӧмторъяссӧ радейтысьяс кутісны ветлӧдлыны йӧз пӧвстті, ышӧдны то ӧтарладорсӧ, то мӧдарласӧ.
Челядь сералісны да горзісны.
Сюсь Сы Да-нян ӧдйӧ чукӧртіс ассьыс бамбукӧвӧй пӧвторъясысь вӧчӧм кӧрзинаяссӧ, чукӧстіс Сио-баоӧс да мӧдӧдчис гортас.
А-до сулаліс ӧдзӧс дорын, кывзіс нывбабаяслысь пинясьӧмсӧ да сераліс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мыйла Лю-бао пиньӧ воис Хэ-хуакӧд, да радліс, мый быдӧн вылӧ воысь Лю-баолы ӧні сюрыштас.
Ӧдзӧсӧд петіс батьыс.
Сылӧн пельпом вылас вӧлі коконник *, кодӧс прамӧякодь йирӧмаӧсь еджыд кодзувкотъяс да колӧ вӧлі ёна пӧчинитны.
* Коконник (<zho>«цаньтай»</zho>) — куим судта пу этажерка, кодӧс позьӧ тэчны; сійӧ дзик ӧтлаӧ йитӧм куим пос кодь, пытшкӧссӧ торйӧдӧма 7‒8 джаджйӧн.
Быд джаджйӧ позьӧ пуктыны ӧти <zho>«туань-бянь»</zho>. (Авторлӧн прим.)
Кор старик аддзис писӧ, коді сералігтырйи видзӧдіс пинясьысьяс вылӧ, сійӧ зумыштчис.
Сійӧ бура тӧдіс А-долысь кокни мывкыдсӧ.
Торйӧн Тун-баоӧс дӧзмӧдіс А-долӧн Хэ-хуа соседкакӧд ворсӧдчӧмыс.
«Ӧд тайӧ сукаыс — еджыд тигрлӧн кодзув.
Инмӧдчылан сы дінӧ — став семья кутас страдайтны», — не ӧтчыд шулывліс ичӧт пиыслы старик.
— Мый тэ тан шӧйтан, дыш пон!
— дур пон моз синъяснас дзирдалігтырйи уськӧдчис А-до вылӧ пӧрысь Тун-бао.
— Вокыд керка сайын рисӧвӧй идзасысь пратьяс * кыӧ, мун да отсав сылы!
* Рисӧвӧй идзас пратьясын (местнӧй кыв вылын — <zho>«чжуйтоу»</zho>) шелкопрядъяс гартлӧны коконъяссӧ. (Авторлӧн прим.)
Сійӧ скӧр видзӧдласӧн колльӧдіс А-доӧс, кытчӧдз мӧдыс эз саяв керка сайӧ, быд боксянь видлаліс коконниксӧ да тэрмасьтӧг заводитіс пӧчинитны сійӧс.
Столяритіс Тун-бао томсянь, но ӧні сійӧ пӧрысьмис нин, чуньясыс кывзысисны омӧля да, покойникӧн неуна вӧдитчыштӧм бӧрын, старик кутіс пӧдны.
Сійӧ веськӧдчис, медым шойччыштны, да видзӧдліс ӧшинь пыр комнатаӧ.
Синмас сылы шыбитчисны куим лист грена, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма вӧсньыдик бамбукӧвӧй бедьяс вылӧ.
Сы Да-нян клеиталіс бумагаӧн шелкопрядъясӧс рӧдмӧдӧм вылӧ бамбукӧвӧй кӧрзинаяс.
Кольӧм во, медым экономитны некымын грӧш, найӧ босьтісны клеиталӧм вылӧ важ газетаяс, и Тун-бао ӧнӧдз вӧлі шуӧ, мый шелкопрядъяс петісны слабӧсь сы вӧсна, мый тшыкӧдісны газетнӧй бумага да эз пӧщадитны сэтысь гижӧдъяссӧ *.
* Важ Китайын уважайтісны ставсӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма иероглифъяс.
Та вӧсна важ газетаяссӧ, книгаяссӧ да гижӧдъяссӧ сотлісны, медым гижӧдъяслӧн духыс тшыныскӧд ӧтлаын кайис небесаӧ.
Та вӧсна ӧні олісны тшыг нисьӧ пӧт да кольыштӧм деньга вылас ньӧбисны прамӧй бумага.
Сійӧ вӧлі виж рӧма да зэв топыд.
Сы Да-нян ӧкуратнӧя кышис бамбукӧвӧй кӧрзинаяссӧ, а выліас треугольникӧн лепитіс бумагакӧд тшӧтш ньӧбӧм куим картина.
Ӧти картина вылас вӧлі рисуйтӧма блюд, код йылысь висьтавлӧны мойдъясын, мый сійӧ сетӧ бырлытӧм озырлунъяс, мӧд кыкас — киас ёсь пельӧса знамя кутысь верзьӧма морт. Тайӧ верзьӧма мортыс, кыдзи шулісны йӧз, вӧлі шелковичнӧй царевичӧн.
Старик лэптіс юрсӧ, видзӧдліс монь вылас да, сьӧкыда лолалігтырйи, шуис:
— Сы Да-нян, тэнад бать отсӧгӧн ме уджді комын юань.
Тэ тӧдан, мый ставсӧ найӧс видзӧма кызь дань коръяс ньӧбӧм вылӧ, а тайӧ лунъясӧ миян став рис бырӧ.
Мый нӧ кутам вӧчны?
Тайӧ комын юаньсӧ удайтчис удждыны сӧмын сы вӧсна, мый ручайтчис Чжан Цай-фа, Сы Да-нянлӧн батьыс.
Деньга удждіс Чжан Цай-фалӧн кӧзяиныс, коді вӧлӧма сэтшӧм бур мортӧн, мый шуис мынтыны тӧлысьнас сӧмын кызь вит процент, но сэтшӧм условиеӧн, мый уджйӧзсӧ да процентъяссӧ лоӧ пыр жӧ бергӧдӧма коконъяслысь урожай босьтӧм бӧрын.
Сы Да-нян петкӧдіс бумагаӧн кышӧм кӧрзинаяссӧ косьтыны шонді водзӧ да дӧзмӧмпырысь шуис:
— Ставсӧ видзим коръяс вылӧ, а коръясыс кыдзи и кольӧм во, колясны на.
— Мыйсяма тайӧ сёрнияс!
Дольӧ ассьыс: «кыдзи и кольӧм во да кыдзи и кольӧм во!»
Асланым коръясыд ӧдва дас дань чукӧрмас, а куим лист грена вылӧ дас даньыс ӧмӧй тырмас?
— Да тэ пыр прав! — недӧвӧльнӧя шуыштіс Сы Да-нян.
— А ме вот сӧмын ӧтитор тӧда: эм рис, лоас и рок, а абу — тшыгйӧн олӧй.
Айкаа-моня дугдывтӧг вензисны иностраннӧй грена вӧсна.
Пӧрысь Тун-бао гӧрдӧдіс скӧрмӧмысла, но та вылын кыкнанныс найӧ ланьтісны.
Матысмис шелкопряд колькъяслӧн ловзян кад.
Ичӧтик сиктын, кӧні вӧлі комын керка, заводитчисны пӧсь лунъяс, став вынъяс зэвтан, тыш нуӧдан да ыджыд надея сетысь лунъяс.
Йӧзыс вунӧдісны весиг тшыг кынӧмъяс йылысь.
Пӧрысь Тун-баолӧн семьяыс, коді ӧтарӧ удждаліс кодъяслыськӧ деньга, ӧбед дырйи сёйис сӧмын тыква да тарролысь * клубеньяс, и век жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ оліс..
Сідзи жӧ вӧлі и мукӧд семьяясын.
Да и кодлӧн нӧ сиктас вермис кольны запас кӧть нин куим доу * рис?
* Тарро — жар странаясын быдмысь растение, ульнас ядӧвитӧй.
Сылысь муувса клубеньяссӧ позьӧ сёйны пуӧмӧн.
* Доу — важ китайскӧй мера, 10,3 литр.
Кольӧм во, правда, няньяс воисны бура, но помещикъяс, ростовщикъяс, государственнӧй налогъяс да местнӧй поборъяс сэтшӧма рӧзӧритісны крестьянаӧс, мый тайӧ урожайсьыс важӧн нинӧм эз коль.
Став надея ӧні вӧлі тувсов шелкопрядъяс вылӧ, да уджйӧзъяс мынтыны колӧ вӧлі коконъяс чукӧртан кадӧ.
Та вӧсна ставӧн сэтшӧм полігтырйи да надейтчӧмӧн лӧсьӧдчисны тайӧ урожай вӧсна ыджыд тыш кежлӧ.
* Тайӧ кадыс кыссьӧ апрель 20 лунсянь май 4 лунӧдз.
«Нянь сетысь зэръяслӧн» * кад лунысь лун матысмис.
Став семьяясын грена кутіс нин лоны муртса тӧдчысь турунвиж рӧма, и рисӧвӧй муяс вылын ӧта-мӧдкӧд паныдасигъясӧн, нывбабаяс тэрыба, тӧждысьӧмпырысь да радлігтырйи юксисны выльторъясӧн:
— Лулӧн семьяыс регыд грена «ляскавны» кутас... *
* Татшӧм обычайыс (<zho>«вочжун»</zho>) паськалӧма пӧрысь Тун-баолӧн олан местаясын.
Кор грена кутас лоны турунвиж рӧма, сійӧс колӧ ляскывны телӧ бердӧ.
Лун куим-нёль мысти заводитӧны петны кыш пытшсьыс лёльӧяс да позьӧ нин «чукӧртны шелкопрядъясӧс».
Тайӧ уджъяссӧ вӧчӧны нывбабаяс.
«Во» — местнӧй кыв да лоӧ сійӧ жӧ, мый и «вэнь» (ляскыны).
(Авторлӧн прим.)
— Тайӧ мый!
Хэ-хуа аски нин лӧсьӧдчӧ «ляскавны» ассьыс став гренасӧ!
— Хуан-манак гадайтіс книга серти, мый веж коръяс таво донсяласны нёль юаньӧдз.
Сы Да-нян видлаліс ассьыс куим лист гренасӧ.
Да, шелкопряд колькъяс вылын посньыдик, кунжутнӧй кӧйдыс кодь чутъяс лоӧны весиг сьӧдджыкӧсь на, некутшӧм турунвиж рӧм оз тӧдчы.
Сылӧн верӧсыс А-сы бура видлаліс листъяссӧ лунъюгыд водзын да сідзжӧ некутшӧм турунвиж рӧм эз аддзы.
Сы Да-нян кутіс тӧждысьны.
— Вай шонтам.
Ӧд тайӧ гренаыс Юйханскӧй уездысь *, а сійӧ воӧ ньӧжйӧджык, — сӧветуйтіс А-сы, коді зілис такӧдны гӧтырсӧ и асьсӧ.
* Юйхан — Чжэцзян провинцияын уезд.
Сы Да-нян чургӧдіс паръяссӧ да нинӧм эз вочавидз.
Тун-баолӧн чукырӧссьӧм чужӧмыс вӧлі сэтшӧм шог, быттьӧкӧ кодӧскӧ дзебисны.
Старик чӧв оліс, но сьӧлӧмнас поліс, мый гренакӧд збыльысь вӧчсьӧ мыйкӧ нелючкитор.
Шуд вылӧ, мӧд луннас, кор Сы Да-нян бара зэв сюся видлаліс листъяссӧ, сійӧ аддзис, мый ӧткымын местаясын збыльысь мыччысисны яръюгыд турунвиж чутъяс.
Сы Да-нян пыр жӧ висьталіс та йылысь верӧсыслы, айкаыслы да аслас Сяо-баоыслы.
Сэсся сійӧ босьтіс куимнан листсӧ, ньӧжйӧникӧн пуктіс найӧс аслыс морӧс вылас, шымыртіс кияснас, кыдзи нёньпом кагаӧс да надзӧникӧн пуксис стул вылӧ. Сійӧ эз лысьт весиг вӧрзьӧдчыны, быттьӧ кагаӧс вердысь мам.
И узьны сійӧ водіс накӧд, топӧдіс ас бердас листъяссӧ да вевттьысис шебрасӧн, а верӧсыслы тшӧктіс водны А-докӧд орччӧн.
Шелкопрядлӧн колькъясыс, кодъясӧс вӧлі сука кисьталӧма бумага пасьта, топыда ляскысисны телӧ бердӧ, да телӧыс терпитны позьтӧма лудіс.
Сы Да-нянлы вӧлі и лӧсьыд и неуна страшнӧкодь, кыдзи и нӧбасигӧн, кор аслас сьӧлӧм бердысь кагаыслысь вӧрӧшитчӧмсӧ кылӧм бӧрын сійӧ ӧтпырйӧ повзьыштліс и лоліс рад.
Став семья тӧждысьӧмпырысь, ёна волнуйтчигтыр виччысис лёльӧяслысь мыччысян кадсӧ.
Сӧмын А-до эз тӧждысь, ни эз волнуйтчы.
— Таво лёльӧяс чужасны зэв бурӧсь: тайӧ нин сідз! — шулывліс сійӧ.
— Вот сӧмын озырмыны та помысь судьбаыс миянлы оз сет!
Пӧрысь Тун-бао видіс писӧ больгысьӧн, но мӧдыс пыр долис ассьыс.
Аскинас, кор лёльӧяс видзанінсӧ вӧлі вайӧдӧма порядокӧ, пӧрысь Тун-бао босьтіс чеснок, мавтіс сійӧс сёйӧн да пуктіс лёльӧяс видзанін стен улӧ.
Тайӧс вӧчлісны быд во, но ӧні старик ставсӧ вӧчис сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый сылӧн весиг киясыс дзӧрисны.
Сійӧтор, мый гадайтіс * Тун-бао кольӧм во, ставнас збыльмис, но сы йылысь, мый татысь артмис, сійӧ и думайтнысӧ поліс.
* Чеснокӧн «гадайтӧны», бур-ӧ лоас <zho>«цаньхуа»</zho> (том шелковичнӧй лёльӧяс) — татшӧмторйыслы веритӧны пӧрысь Тун-баолӧн олан местаясын.
Лёльӧяс чукӧрттӧдз кык-куим лун водзджык сёйӧн мавтӧм чеснок пуктӧны лёльӧяс видзанінӧ да найӧс чукӧртан лунӧ видзӧдӧны, кымын кор петіс чеснокыслӧн.
Уна кӧ — лёльӧяслӧн урожайыс воис.
(Авторлӧн прим.)
Ӧні гренасӧ шонтісны нин сиктса став семьяясын, и рисӧвӧй муяс вылысь да шор берегысь нывбабаяслӧн кок туйясыс пыр жӧ бырисны.
Ачыс пырис вынӧ «военнӧй положение йылысь приказ».
Весиг зэв бур другъяс дугдісны волывлыны ӧта-мӧд ордӧ: гӧстьяс вермасны повзьӧдны лёльӧяслысь енсӧ, а тайӧ абу шутка!
Рисӧвӧй муяс вылын паныдасигъясӧн йӧз шулывлісны ӧта-мӧдыслы сӧмын кык-ӧ-куим кыв, и сійӧ джын гӧлӧсӧн, да пыр жӧ разӧдчылісны.
Тайӧ вӧліны «священнӧй лунъяс»!
Пӧрысь Тун-бао семьяын куимнан лист вылас кутісны кыссьыны нин грена пытшкысь петӧм зэв посньыдик лёльӧяс *, и керкаын пыр жӧ лои шынитӧв.
Тайӧ лои «нянь сетысь зэръясӧдз» буретш лун водзджык.
* Пӧрысь Тун-баолӧн олан местаясын кыш пытшсьыс сӧмын на петӧм шелковичнӧй лёльӧяссӧ шуӧны <zho>«унянь»</zho> (местнӧй выражение).
(Авторлӧн прим.)≠
Сы Да-нян тӧдіс, мый «нянь сетысь зэръяслӧн» первой лунӧ листъяссӧ шонтыны оз позь да нуис найӧс лёльӧяс видзанінӧ.
Тун-бао муніс сы бӧрся, да, кор кӧсӧйтчыліс стен улын куйлысь чеснок вылӧ, сьӧлӧмыс сылӧн вӧрзис.
Чесноклӧн петӧма сӧмын кык кор.
Старик эз нин лысьт ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны чеснок вылӧ да кутіс гусьӧн лыддьыны молитва, медым аскомысь луншӧр кад кежлӧ петісны кыдз позьӧ унджык коръяс.
И со, медбӧрын, дыр виччысяна луныс воис...
Сы Да-нян, коді волнуйтчӧмысла эз тӧр ку пиас, лӧсьӧдіс ӧбед да быд здук видзӧдлывліс, пузьӧ-ӧ пӧртйын ваыс.
Тун-бао сьӧлӧмсяньыс сувтӧдаліс очагса енлӧн изображение водзӧ водзвыв ньӧбӧм курительнӧй сисьяс.
А-сы да А-до мунісны видзьяс вылын быдмысь цветъясла, а ичӧтик Сяо-бао отсаліс вундавны фитиль-турун * да шырны видзьяс вылын быдмысь цветъяс.
* Фитиль-турун — китайскӧй быдмӧг, кодлӧн небыд сьӧмӧссьыс вӧчлісны светильникъяслы фитильяс (тасянь и нимыс).
Сылысь заяссӧ паськыда применяйтӧны шӧвк вӧдитігӧн.
Кор ставыс вӧлі дась, шондіыс матыстчис нин луншӧр кадлань.
Пӧртйысь пуркйис-кайис ру.
Сы Да-нян муніс лёльӧяс видзанінӧ, мунігмозыс сатшкис аслыс юрсиас «шелковичнӧй цвет» * да дзодзӧглысь кык перӧ.
Пӧрысь Тун-бао босьтіс безмен, А-сы ӧдйӧ чукӧртіс фитиль-турунлысь вундалӧм заяссӧ да шырӧм цветъяссӧ.
* «Шелковичнӧй цвет» — бумажнӧй цветъяслӧн сорт, кодъясӧс ньӧбӧны водзвыв.
«Шелковичнӧй цветкӧд» йитчӧм суевернӧй обряд разнӧй местаясын нуӧдсьӧ разнӧйног. (Авторлӧн прим.)
Лёльӧяс видзанінын Сы Да-нян паськӧдіс посньыдик лёльӧясӧн тырӧм листсӧ, босьтіс верӧс кисьыс фитиль-турунлысь посньыда вундалӧм заяссӧ да видзьяс вылын быдмысь шырӧм цветъяссӧ, разӧдіс найӧс лист пасьтала, сэсся босьтіс айкаыслысь безмен да ӧшӧдіс листсӧ рычаг вылӧ.
Дзодзӧг бордйӧн, кодӧс сійӧ нетшыштіс юрсисьыс, Сы Да-нян ёна виччысигтырйи чышкыштіс сӧмын на чужӧм лёльӧяссӧ шырӧм цветъяскӧд да фитиль-турун заяскӧд ӧтлаын бамбукӧвӧй пӧвторъясысь вӧчӧм кӧрзинаӧ.
Тадзи жӧ сійӧ вӧчис и мӧд листӧн.
Коймӧдас вӧлі заграничнӧй грена, и сэтысь петӧм лёльӧяссӧ Сы Да-нян пуктіс торъя кӧрзинаӧ.
Тайӧ уджсӧ помалӧм бӧрын сійӧ перйис юрсисьыс «шелковичнӧй цвет» да дзодзӧглысь мӧд перӧсӧ да крепитіс найӧс кӧрзина вугйӧ.
Тайӧ вӧлі торжественнӧй обряд, коді уна тысяча вояс чӧж вуджис поколениеысь поколениеӧ!
Сійӧс позьӧ сравнитны сӧмын присяга примитан церемониякӧд, кодӧс сетӧ армия походӧ мунігӧн.
Тайӧ здуксяньыс заводитчис омӧль поводдякӧд, пӧщадатӧм судьба код да ещӧ код тӧдас мыйкӧд пӧшти тӧлысся великӧй тыш, тыш, коді эз дугӧдсьывлы ни лунын, ни войын да эз сетлы йӧзыслы шойччыштны.
Лёльӧяс кысъясисны нин кӧрзинаясті.
Найӧ вӧліны здоровӧсь да смоль сьӧдӧсь.
Сы Да-нян да Тун-бао кокньыдджыка ышловзисны, но старик гусьӧникӧн видзӧдліс аслас «тӧдысь» чеснок вылӧ да пыр жӧ вежсис чужӧм вылас: чеснокысь мыччысьӧма сӧмын нёль кор.
Енмӧй!
Да бара ӧмӧй кольӧм вося моз!
III
Но тайӧ пӧрйӧ «тӧдысь» чеснок яналіс.
Тун-бао шелкопрядлӧн лёльӧясыс лоисны вывті бурӧсь!
Кӧть налӧн первой да мӧд спячка * дырйи зэрис да кӧдздӧдліс, «зэв донаяс» вӧліны здоровӧсь да ёнӧсь, быттьӧкӧ найӧс бӧрйӧма.
* Развивайтчигӧн шелкопрядъяс нёльысь «унмовсьлӧны», мӧдногӧн кӧ дугдӧны сёйны, чатӧртӧны юръяссӧ вывлань, кыдз быттьӧ кынмӧны да быд узьӧм бӧрын вежӧны рӧмсӧ.
Первой да мӧд узьӧм костын кадыс (3‒4 сутки) — налӧн олӧмын зэв важнӧй кад.
Лёльӧясӧс колӧ видзны шоныдінын да дугдывтӧг сетавны налы кӧрым.
Да и мукӧд семьяясын «зэв донаяс» лоисны бурӧсь.
Став сикт лои рад, и гора жургысь шор, кажитчӧ, сідзжӧ сераліс.
Сӧмын Хэ-хуалӧн семьяыс эз радлы.
Сійӧ рӧдмӧдіс лёльӧяссӧ сӧмын ӧти лист вылын, да «биысь петӧм» * бӧрын лёльӧяс вӧліны зэв слабӧсь, веситісны сӧмын кызь цзинь *.
* Лёльӧяслӧн коймӧд спячкаыс кыссьӧ зэв регыд, та вӧсна тайӧ кадыс и шусьӧ «чухо» («биысь петӧм»). (Авторлӧн прим.)
* Цзинь — китайскӧй фунт, 600 кымын грамм.
И со буретш кузь спячка помасигӧн * йӧзыс аддзылісны, кыдзи Хэ-хуалӧн верӧсыс, зумыш да чӧв Ли Гэнь-шэн, локтіс шор дорӧ да кисьтіс сэтчӧ куим пожтыр кулӧм лёльӧясӧс.
* Кузь спячкаӧн шуӧны лёльӧяслысь нёльӧд, медбӧръяысь узьӧмсӧ.
Тайӧ повзьӧдіс нывбабаясӧс.
Ставӧн кежлісны туй вылысь, медым бокыті ордйӧдны Хэ-хуалысь керкасӧ, да, зумыш Ли Гэнь-шэнлысь либӧ сылӧн гӧтырлысь вуджӧрсӧ ылісянь на казялӧм бӧрын, пыр жӧ саймовтчылісны.
Асланыс судьбаӧн шуда йӧз полісны весиг видзӧдлыны Хэ-хуа вылӧ либӧ шуны сылы кывджын, медым налы эз вудж сылӧн шогыс!
Тун-бао зэв чорыда запретитіс А-долы сёрнитны Хэ-хуакӧд.
— Ӧтчыд кӧть аддзыла, мый тэ больган тайӧ тварыскӧд, сідзи и тӧд: норася тэ вылӧ бать-мамлысь кывзысьтӧмысь!
— висьталіс улича вылын старик нарошнӧ гора гӧлӧсӧн, медым кывліс Хэ-хуа.
Ичӧтик Сяо-баолы сідзжӧ вӧлі зэв стрӧга шуӧма: не матыстчыны Хэ-хуалӧн керка дінӧ да не сёрнитны сылӧн гортсаяс пӧвстысь некодкӧд.
Но А-до быттьӧ вӧлі пельтӧммӧма.
Сійӧ пыдди эз пукты батьыслысь кывъяссӧ, зэв зіля уджаліс водз асывсянь сёр рытӧдз да сӧмын думсьыс сераліс.
Став семьяысь сійӧ ӧтнасӧн эз ёна верит став тайӧ чертовщинаыслы, но «еджыд тигрлӧн кодзувкӧд» водзӧ эз сёрнит: прӧстӧ вӧлі некор.
Дыр узьӧм бӧрын пыр жӧ шелкопрядлӧн гусеницаясыс сёйисны куимсё цзинь тутовӧй коръяс.
Кык сутки чӧж Тун-баолӧн семьяысь некод, весиг дас кык арӧса внукыс эз куньлыны синъяссӧ.
Гусеницаяс лоӧмаӧсь зэв бурӧсь.
Пӧрысь Тун-бао, коді оліс свет вылын квайтымын во, аддзыліс татшӧм гусеницаяссӧ сӧмын кыкысь: аслас гӧтрасян воӧ да кор сылӧн чужис А-сы.
Став гусеницаяс вӧліны ӧткодьӧсь, здоровӧсь да турунвижӧсь, да дыр узьӧм бӧрын первой луннас жӧ йирисны шелковицалысь коръяссӧ сизим дань, а пӧрысь Тун-баолӧн семьяыс омӧльтчис ещӧ ёнджыка.
Узьтӧм войяс вӧснаыс налӧн синъясас кутісны тӧдчыны гӧрд сӧнъяс.
Шӧвк вӧдитысь быд морт водзвыв арталӧ, уна-ӧ кор ковмас сэтчӧдз, кор гусеницаяс заводитасны «кылавны» *. Тун-бао висьталіс ыджыд пиыслы, мый сійӧ думайтӧ та кузя, да шуис:
— Том господин Чэньлысь уджйӧз корны ӧні он вермы.
Бара лоас шыӧдчыны Сы Да-нян батьлӧн кӧзяин дінӧ.
* «Кыпалӧмӧн» шӧвк вӧдитысьяс шуӧны гырысь гусеницаяслысь зэв ёна беспокоитчӧмсӧ, кор налы воӧ кад гартны коконъяс.
Найӧ лоӧны вывті визулӧсь, заводитӧны шӧйтны да кавшасьны вывлань.
Сэки найӧс пуктӧны коконник джаджъясӧ.
— Миян... сэні му вылас... дас кымын дань чукӧрмас.
Ӧти лун кежлӧ тырмас на, — вочавидзис А-сы, коді мудзӧмысла муртса сулаліс кокйылас.
Синлапъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм сьӧкыдӧсь, быттьӧ на вылӧ личкис некымын сё цзинь сьӧкта груз.
А-сы мӧвпаліс ӧні сӧмын ӧтитор йылысь: кыдзи эськӧ узьыштны.
— Мыйсяма тайӧ унзіль йылысь броткӧм! — скӧрмис старик.
— Аскиа лунсӧ лыддьытӧг лёльӧяссӧ колӧ на вердны куим сутки, а лыддьыны кӧ аскиа лунсӧ, лоас нёль сутки.
Ковмас, сідзкӧ, комын дань кор, гӧгӧрвоан-ӧ тэ, комын дань!..
Тайӧ здукас рисӧвӧй муладорсянь кыліс сёрни.
А-до вайис вит дань коръяс, кодъясӧс сійӧ сӧмын на нетшкӧма.
Пӧрысь Тун-бао да А-сы дугдісны сёрнитны да мунісны чукӧртны коръяс.
Сы Да-нян петіс лёльӧяс вӧдитанінысь да сідзжӧ муніс на бӧрся.
Локтіс и Лю-бао.
Сы воана мый Лю-баолӧн семьяыс, коді оліс шор мӧдар берегын, вердіс лёльӧяссӧ этша, сійӧ прӧст кадӧ волывліс отсавны Сы Да-нянлы.
Вӧлі нин вой.
Вылын яръюгыда дзирдалісны кодзувъяс; пӧльтіс кокньыдик тӧв.
Став сикт пасьта кылісны йӧзлӧн пӧлӧсъяс, долыд серам.
И друг тайӧ войся шыясас сюйсис кодлӧнкӧ киргысь гӧлӧсыс:
— А коръясыд со кутшӧм ӧдйӧ донсялісны!
Талун луншӧр бӧрын ӧти даньыс сулалӧ нин вӧлі нёль юань.
И колӧ жӧ вӧлі, медым тайӧс кыліс пӧрысь Тун-бао!
«Кыдз?.. — кутіс волнуйтчыны сійӧ.
— Ӧти даньыс нёль юань.
Сідзкӧ, комын даньыс — сё кызь юань.
Кытысь нӧ босьтны та мында деньгасӧ?..»
Но сэк жӧ сылы юрас воис такӧдана мӧвп, мый коконъяслӧн урожайыс сетас, пӧжалуй, витсё кымын цзинь.
Лыддьыны кӧ весиг, мый сё цзиньсӧ удайтчас вузавны ветымын юаньысь, то и сэк артмас кыксё ветымын юань.
Стариклӧн сьӧлӧм вылас пыр жӧ лои кокньыдджык.
Йӧз чукӧрын, кодъяс нетшкисны коръяс, кодкӧ надзӧник шуис:
— Миянсянь асыввылын шелкопрядъясӧн абу зэв бур.
Ӧдва кӧ коръясыс ёна донсяласны.
Гӧлӧс сертиыс старик тӧдіс Лу семьяысь Лю-баоӧс, да тайӧ кывъясыс дзикӧдз успокоитісны сійӧс.
Лю-бао нетшкис тутовӧй пу вылысь коръяссӧ А-докӧд орччӧн, ӧти кӧрзина дорын.
Кодзувъяслӧн рӧмыд югӧр улын найӧ сулалісны сэтшӧм матын, мый налӧн пӧшти инмисны пельпомъясыс.
Друг тутовӧй пу вож * сайӧ сайӧдчӧм ки чепӧльтіс нылӧс лядьвейӧдыс.
Сійӧ, тыдалӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис, коді тайӧс вӧчис, да та вӧсна эз шу ни ӧти кыв, весиг эз серӧкты.
Но вот тайӧ жӧ киыс малыштіс сылысь морӧссӧ.
Лю-бао чеччыштіс бокӧ да чуймӧмысла горӧдіс.
* Тутовӧй пулӧн вож, кӧні эмӧсь коръяс (<zho>гантяо</zho>).
Коръяссӧ чукӧртігӧн найӧс пырджык кералӧны вожъясыскӧд тшӧтш.
(Авторлӧн прим.)
— Мый лои? — бергӧдіс юрсӧ орччӧн сулалысь Сы Да-нян.
Нывлӧн чепӧсйис жар.
Сійӧ кӧсӧйтчыліс А-до вылӧ, лэдзис юрсӧ да бара заводитіс уджавны:
— Нинӧм...
Тыдалӧ, гусеница чуньӧс кватитліс.
А-до курччис вомдорсӧ да шпыньмуніс.
Кӧть сійӧ кык недель нин оліс тшыг нисьӧ пӧт, эз прамӧя узьлы да ёна омӧльтчис, выныс сылӧн вӧлі тырмымӧн.
Сійӧ некор эз шогсьыв, кыдзи шогсьыліс батьыс.
Зон эз верит, мый коконъяслӧн либӧ рислӧн урожай вермас отсавны мынтыны уджйӧзъяссӧ да лӧсьӧдны налы аслыныс му; сійӧ тӧдіс, мый экономитӧм да бура уджалӧм вӧсна регыдджык чегас сюрсалыыд, а оз вежсьы олӧмыс, но век жӧ уджаліс радпырысь, сы вӧсна мый уджыс сылы сетіс сэтшӧм жӧ радлун, кыдзи и Лю-баокӧд ворсӧдчӧм.
Асывнас старик мӧдӧдчис карӧ, медым удждыны деньга да ньӧбны тутовӧй коръяс.
Мунтӧдзыс пӧрысь Тун-бао дыр сӧветуйтчис Сы Да-нянкӧд да, медбӧрын, решитіс сетны закладӧ ассьыс тутовӧй рассӧ, кытысь найӧ быд во чукӧртлісны дас вит дань коръяс — медбӧръяторсӧ, мый вӧлі найӧ семьялӧн.
Вӧлі ньӧбӧма комын дань коръяс, но, кытчӧдз налысь первойя партиясӧ — дас дань — эз вайны лёльӧяс видзанінӧ, тайӧ каднас пӧльтчӧм «зэв донаяслы» лоис виччысьны кӧрымсӧ пӧшти часджын.
Сюръяссӧ нюжӧдӧмӧн майӧ беспокойнӧя легӧдісны юръяссӧ, и Сы Да-нян сьӧлӧм потмӧныс жалитіс найӧс.
Мыйӧн сӧмын коръяссӧ вольсалісны, лёльӧяс уськӧдчисны сёян вылӧ да кынтіс сэтшӧм шум, мый йӧзыс муртса кылісны ассьыныс гӧлӧсъяссӧ.
Регыд ставсӧ вӧлі сёйӧма, и пожъяс тыртӧммисны.
Гусеницаяслы бара кыза вольсалісны коръяс, но и найӧ здук мысти бырисны.
Тайӧ вӧліны нин медбӧръя сьӧкыд часъяс: кык луч мысти гусеницаяс заводитасны «кыпавны», сэки позяс и шойччыштны.
И ставныс уджалісны сьӧлӧмсяньыс медбӧръя вынъяссьыс.
Сӧмын А-долӧн ӧтнаслӧн эз тӧдчы мудзӧмыс, кӧть сійӧ эз узь куим сутки.
Тайӧ войнас А-до кольччис лёльӧяс видзанінӧ ӧтнасӧн, медым сетны позянлун батьыслы, ыджыд вокыслы да моньыслы узьны.
Яръюгыда дзирдаліс тӧлысь.
Вӧлі ыркыд, да лёльӧяс видзанінӧ сувтӧдісны ичӧтик жаровня.
Кадыс матысмис войшӧрлань.
А-до мӧдысь нин содтіс «зэв донаяслы» кӧрым, пидзикокасис би дорӧ да кутіс кывзыны, кыдзи геджгигтырйи сёйисны гусеницаяс.
Синъясыс сылӧн надзӧникӧн заводитісны куньсьыны...
Друг сылы кажитчис, быттьӧ дзуркнитіс калитка.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ, но найӧ пыр жӧ куньсисны бӧр.
Пельясас тіньгис: <ns>«са... са... са... са»</ns>, код дорӧ ӧтлаасис мӧд тешкодь шы: <ns>«се со... се со... се со...»</ns>
А-до довкнитчис, да сылӧн юрыс камгысис пидзӧсас.
Зон став тушанас дрӧгмуніс, повзьӧмпырысь восьтіс синъяссӧ да сэк жӧ кыліс, кыдзи пыранінын шур-шармуніс тростникысь вӧчӧм циновка.
Здук кежлӧ тыдовтчыліс кодлӧнкӧ вуджӧрыс.
А-до чеччыштіс, уськӧдчис калиткалань.
Сійӧ вӧлі восьса, и водзысь, тӧлысь югыдысь А-до аддзыліс, мый кодкӧ котӧртӧ рисӧвӧй гумла вомӧн шорлань.
А-до уськӧдчис сы бӧрся, суӧдіс пышйысьӧс шор берег дорас нин, эз видзӧдлы, коді сійӧ, да уськӧдіс муас.
Сійӧ вӧлі уверен, мый кутіс вӧрӧс.
— А-до!..
Ви, ог кут ӧбижайтчыны тэ вылӧ, но сӧмын кора: некодлы эн висьтав...
Тайӧ гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын зонлы зэв эз ло лӧсьыд.
Сійӧ аддзис Хэ-хуалысь вывті нин мисьтӧм плавкӧс чужӧмсӧ, кодӧс яръюгыда югдӧдіс тӧлысь. Тайӧ чужӧмас дзирдалісны порсьлӧн кодь ичӧтик синъяс.
Найӧ ньӧти повтӧг веськыда видзӧдісны сы вылӧ.
— Тэ мый гусялін миянлысь? — юаліс А-до.
— Тіянлысь «зэв донаястӧ»...
— Кытчӧ воштін?
— Шорас шыбиті!
А-долӧн вежсис чужӧмыс.
Тані явӧ вӧлі думыштӧма омӧльтор.
Хэ-хуа воліс, медым «вомдзавны» налысь шелкопрядъяссӧ.
— Тэ настӧящӧй гадюка!
Ӧд миян семьяяс оз лӧгавны!..
— Оз, шуан?! — скӧрысь сӧдзӧдіс пинь пырыс Хэ-хуа. — Лӧгалӧны! Лӧгалӧны!
Мый нӧ, миян кӧ лёльӧясыс лоисны слабӧсь да шогмытӧмӧсь, ӧд миян семья некодлы омӧльсӧ эз вӧч.
Мед тіянлы ставныдлы уси шуд, мыйысь нӧ ті менӧ шуинныд «еджыд тигрӧн»?
Ылісянь на аддзанныд, а рожаяснытӧ пыр жӧ бокӧ бергӧданныд и морт пыдди он лыддьӧй!..
Нывбаба сувтіс кокйылас.
А-до дыр да сюся видзӧдліс сылӧн страшнӧй чужӧм вылӧ да шуис:
— Ме ог вӧрзьӧд тэнӧ.
Мун аслад туйӧд, — да, бӧрлань видзӧдлытӧг, котӧртіс гортас.
Лёльӧяс видзанінӧ локтӧм бӧрын зон уськӧдчис пожъяс дорӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ!..
Унмыс сылӧн дзикӧдз паляліс.
Тайӧ нывбаба вылас А-до эз лӧгав, ни эз жалит сійӧс, но сылӧн кывъясыс крепыда пырисны зонлы паметяс.
Зон кутіс думайтны сы йылысь, мый йӧзыс пыр лӧгалӧны ӧта-мӧд вылас, но мыйла да кытысь тайӧ лоис — эз вермы гӧгӧрвоны.
Но регыд А-до вунӧдіс став йывсьыс да любуйтчис сӧмын гусеницаясӧн.
Кутшӧм найӧ здоровӧсь да ёнӧсь!
Быттьӧкӧ найӧс кӧлдуйтӧма, сёйӧны, сёйӧны и некыдз оз вермыны пӧтны.
Югдытӧдз нинӧм сэсся эз ло.
Югдігӧн батьыс да моньыс вежисны А-доӧс.
Найӧ бӧрйисны некымын гусеницаӧс, кодъяс кутӧмаӧсь нин лоны пырыстыдаланаӧсь да дженьдаммӧмны, да заводитісны видлавны найӧс югыд водзын. Сьӧлӧмъясныс налӧн вӧлі тырӧма радлунӧн.
Мыйӧн сӧмын гӧраяс сайысь петіс шонді, Сы Да-нян мӧдӧдчис шор дорӧ вала.
Сылы воча котӧртіс Лю-бао, кодӧс, тыдалӧ, мыйкӧ беспокоитіс, да висьталіс:
— Талун войнас, дас кык часын кымын, ме ылісянь аддзылі, кыдзи тайӧ сукаыс Хэ-хуа котӧртіс тіян керка дорсянь, а сы бӧрся — А-до.
Со татчӧ найӧ сувтісны да мый йылысь кӧ дыр сёрнитісны.
И мый ті сӧмын видзӧданныд, ме тіянлысь юала.
Сы Да-нян кельдӧдіс, но кыв ни джын эз шу, кватитіс ведраяссӧ да муніс гортас.
Первой сійӧ став йывсьыс висьталіс верӧсыслы, сэсся айкаыслы:
— Тайӧ стервоыс, вӧлӧмкӧ, гусьӧн котралӧ войяснас йӧз лёльӧяс видзанінъясті...
Кытчӧ тайӧ шогмӧ!
Старик скӧрысла кутіс зымӧдны кокъяснас, корис ичӧтджык писӧ да сэні жӧ вӧчис сылы допрос.
Но А-до нинӧм эз висьтав да шуис, мый сійӧ Лю-баоыслы, тыдалӧ, войнас чӧртъяс каститчӧны.
Сэки старик ачыс муніс Лю-бао ордӧ.
Сылӧн юасьӧм вылӧ мӧдыс долис сӧмын, мый ставсӧ аддзыліс аслас синъясӧн.
Тӧлк вывсьыс вошӧм Тун-бао уськӧдчис лёльӧяс видзанінӧ да кутіс видлавны «зэв донаяссӧ».
Сэтшӧм крепыдӧсь, сэтшӧма польдчӧмаӧсь, коді веритас, мый найӧс вомдзалісны!..
Но войся лоӧмторйыс век жӧ торкис семьялысь радлунсӧ.
Некод эз сомневайтчы, мый нинӧмабусӧ Лю-бао эз висьтав, да колис надейтчыны, мый тайӧ Хэ-хуа тварыс прӧстӧ балуйтчыштіс ӧтчыд А-докӧд вевт улас, и сӧмын.
«Но ӧд и чесноклӧн петіс сӧмын нёль кор...» — думайтіс пӧрысь Тун-бао.
Тадзи думайтіг сійӧ пыр ёнджыка гӧгӧрвоис, мый водзӧ лоас — аддзыны да тӧдны он вермы.
Дерт, «зэв донаяс» кӧ сёйисны сы мында кор, шогсьыны ӧні нинӧмысь на.
Но, а «кыпалігас» кӧ гусеницаясыс кутасны косьмыны?
Татшӧмторйыс тшӧкыдакодь овлӧ.
Но думайтны сы йылысь, мый лоас водзӧ, пӧрысь Тун-бао эз нин лысьт: татшӧм мӧвпъясыс, мед нин кӧть сьӧлӧмас куйлӧны зэв пыдын, бурторйӧ оз вайӧдны.
IV
Гусеницаяс заводитісны кыпавны, и Тун-баолысь став семьясӧ полӧмысла босьтліс йирмӧг.
Деньга видзӧма, вынъяс бырисны, а некутшӧм уверенность, мый ставыс тайӧ вешъяс, эз на вӧв, кӧть эськӧ семьяыс ку пытшкас эз тӧр аслас «зэв донаяс» вӧсна.
Коконник гӧгӧр вӧчисны тростникӧвӧй циновкаясысь чом, а сы улӧ пуктісны ӧгыр тыра жаровня *.
* Тайӧ «чомйыс» вӧчсьӧ сы могысь, медым коконникын колис жаровнясянь шоныдыс, коді торйӧн нин колӧ гусеницаяслы, кор найӧ печкӧны коконъяссӧ. Вылісяньыс чомсӧ кольӧны восьсӧн, медым пырис воздухыс.
Тун-бао да став семьяыс виччысигтырйи матыстчылісны чом дорӧ, пидзикокасьлісны, топӧдлісны пельяссӧ циновкаяс дорӧ да радпырысь нюмъялісны, кор вӧлі кыласны кокньыдика шарӧдчӧм шы *.
* Чомйын гусеницаясыс, кор наӧдз воас шоныдыс, кавшасьӧны <zho>«чжуйтоу»</zho> (рисӧвӧй идзас пратьяс) кузя вывлань, та вӧсна и кылӧ <ns>«се-со... се-со...»</ns> шы.
Тайӧ медводз петкӧдлӧ, мый гусеницаяслӧн воис коконъяс гартан кад.
Сійӧ гусеницаясыс, кодъяс оз кавшасьны вывлань, абу здоровӧсь да унджыкысьсӧ оз вермыны гартны коконъяссӧ.
(Авторлӧн прим.)
Но кольліс мыйкӧ мында кад, шарӧдчӧмыс ланьтліс, и йӧзлӧн настроениеыс бара вежсьыліс.
Ставныс волнуйтчисны, но видзӧдлыны чомйӧ эз лысьтны.
И друг чатӧртӧм чужӧмъяс вылӧ мыйкӧ кутіс войтавны *. Тайӧ эз вӧв зэв лӧсьыд, но йӧзлӧн сьӧлӧмъясыс кутісны тіпкыны радысла: мед ещӧ, мед ёнджыка!
* Шуӧны, мый коконъяс печкыны заводитӧм водзвылын гусеницаяс быть лэдзӧны виж жидкость.
(Авторлӧн прим.)
Сэк кості А-до удитіс нин видзӧдлыны циновка сайӧ.
Ичӧтик Сяо-бао тракнитіс сійӧс соскӧдыс да юаліс:
— Вӧчӧны нин коконъяссӧ али оз на?
А-до кӧрис сылы чужӧмсӧ да нинӧм эз вочавидз.
«Кыпалӧм» бӧрын куим лун мысти коконник шонтысь жаровнясӧ кусӧдісны.
Сы Да-нян, медбӧрын, сідзжӧ эз вермы кутчысьны, кусыньтыштіс циновкалысь пельӧссӧ да видзӧдліс чом пытшкӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тшӧкыда тіпкыны.
Гӧгӧр вӧлі быттьӧкӧ лым пиын, весиг идзас пратьяссӧ пӧшти он аддзы.
Аслас нэмнас татшӧм мичлунсӧ Сы Да-нян некор на эз аддзыв!
Тун-баолӧн керкаыс тырис долыд серамӧн: ставныслы пыр жӧ лои кокни да спокойнӧ.
«Зэв донаяс» вӧлӧмаӧсь честнӧйӧсь: эз прӧстӧ найӧ жӧритны коръяссӧ, кодъяслӧн ӧти даньыс сулалӧ нёль юань.
Эз весьшӧрӧ семьяыс быдса тӧлысь чӧж тшыгъяв, эз тӧдлы узьӧм.
Енмыс ставсӧ аддзӧ!
Долыд серам кыліс сикт пасьта.
«Шӧвк вӧдитысьяслӧн» * мамыс таво ачыс босьтӧма дорйыны тайӧ ичӧтик сиктсӧ.
Кызь — комын семьяын коконъяс чукӧртны удайтчис сизимдас — кӧкъямысдас процент вылӧ, а Тун-бао семьяын весиг унджык: позьӧ лыддьыны сё кызь — сё комын кымын процент вылӧ.
* Важ китайскӧй предание серти Китайын шӧвк вӧдитысь первой мортӧн вӧлі Луйцзу — Хуанди мифическӧй императорлӧн гӧтырыс, кодӧс вӧлі канонизируйтӧма «Шӧвк вӧдитысьяслӧн мам» ним улын.
Рисӧвӧй муяс вылын да шор берегъясын бара нин тырыс нывбабаяс да челядь.
Бӧръя тӧлысь чӧжӧн найӧ ёнакодь омӧльтчӧмаӧсь, пыдӧджык вӧйӧмаӧсь налӧн синъясыс, ёнджыка чирӧмаӧсь гӧлӧсъясыс, но ставныс долыдӧсь, дӧвӧленӧсь.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны сійӧ событиеяс йывсьыс, кодъяс лоисны героическӧй тыш нуӧдан тайӧ тӧлысь чӧжӧн, аддзисны нин син водзсьыс лым кодь еджыд эзысь деньга чукӧр да, долыдӧсь, мӧвпалісны сы йылысь, кыдзи выкупитасны, медбӧрын, ассьыныс тувсов да гожся паськӧмсӧ, коді куйлӧ ломбардын.
Тайӧс колӧ вӧчны медводз, а воас гожӧм заводитчан праздник *, сэки позяс сёйыштны и «виж чери» *.
* Ыджыд китайскӧй праздникъясысь ӧти (важ китайскӧй календарь серти май 5 лунӧ).
Тайӧ жӧ лунӧ трагическӧя пӧгибнитіс великӧй китайскӧй поэт-патриот Цюй Юань (миян эраӧдз 340‒278 вояс).
* Виж чери — аслыспӧлӧс сельди, кодӧс пырджык кыйӧны апрельын.
Ёна сёрнитісны Хэ-хуалӧн А-докӧд войся дурӧм йылысь.
Лю-бао висьтавліс быдӧнлы:
— Тайӧ яндысьтӧм синмыс веськыда гортас волывлӧ...
Мужчинаяс пӧвстын сылӧн кывъясыс кыпӧдлісны грубӧй серам, а нывбабаяс, найӧс кылӧм бӧрын, долисны молитваяс да шулывлісны крепыд кыв.
Сёрнитісны и Тун-баолӧн семья йылысь, шуисны, мый сійӧ шуда и эз пострадайт Гуань-иньӧн * да предокъяс чудотворнӧй вынӧн дорйӧм вӧсна.
* Гуань-инь — буддийскӧй ен; важ Китайын лыддьыссьыліс став ӧбидитӧм да шудтӧм йӧзӧс дорйысьӧн.
Медбӧрын, циновкаяссӧ коконникъяс вылысь вӧлі босьталӧма.
Став семьяясын заводитчисны <zho>«лан шаньтоу»</zho>.
Рӧдняяс да другъяс бара кутісны ветлыны гӧститны ӧта-мӧд орданыс, нуӧдны <zho>«ван шаньтоу»</zho> *.
* <zho>«Лан шаньтоу»</zho> нуӧдсьӧ жаровняяс кусӧдӧм бӧрын лун мысти.
Тайӧ кад кежлас шелкопрядъяс гартӧны нин коконъяссӧ да чомъяс идравсьӧны.
<zho>«Лан»</zho> сійӧ лоӧ «петкӧдны югыдінӧ».
<zho>«Ван шаньтоу»</zho> лоӧ: «видзӧдны гӧра йылӧ», и сылӧн тӧдчанлуныс — юасьны здоровье йылысь, чолӧмавны.
<zho>«Ван шаньтоу»</zho> дырйи сетавсьӧны пӧдаркияс.
(Авторлӧн прим.)
Сы Да-нянлӧн батьыс, Чжан Цай-фа, коді оліс карын, локтіс Тун-бао ордӧ А-цзю ичӧт пиыскӧд.
Найӧ вайисны пӧдарки небыд нянь тупӧсьяс, лапша, сола чери, сливаяс да локва *. Ичӧтик Сяо-бао лои на локтӧм вылӧ сэтшӧм рад, кыдзи лым усигӧн радлӧ кутю.
* Локва (японо-китайскӧй мушмула) — розаяс семействоысь бытшласьысь кустъяс. Плодъясыс вижӧсь, небыдӧсь, формаыс груша кодь.
— Тэ мый, Тун-бао, вузалан коконъястӧ али ачыд кутан разявны? — юаліс старик Чжан Цай-фа. Сійӧ нуӧдіс сватсӧ шор берег дорӧ, кӧні найӧ пуксисны бадь пу да тополь улӧ.
Тайӧ Чжан Цай-фаыс кывйысла зептас оз вӧлі пыр да нималіс кыдзи морт, коді «кужӧ гажӧдыштны».
Сказительяссянь, кодъяс пыр пукалісны площадь вылын карсӧ видзысь енлӧн вичко дорын, сійӧ кывліс унатор важся олӧм йылысь да наизусть велӧдіс Суйскӧй да Танскӧй династияяс * кадся роман, кӧні висьтавсис сы йылысь, кыдзи «дас кӧкъямыс князьлӧн мятеж да сизимдас кык народнӧй восстание» воясӧ Чэн Яо-цзинь прӧмышляйтіс пес вузалӧмӧн да барышничайтіс контрабанднӧй солӧн, а Ваган застава дорын лои мятежнӧй князьӧн.
* Сёрниыс мунӧ «Суй-Тан янья» йылысь, важ авантюрнӧй роман йылысь, кӧні висьтавсьӧ Суй династия царствуйтан медбӧръя вояс йылысь (миян эраса 616‒617 вояс). Сэки кынтісны странаса дас кӧкъямыс округын военачальникъяслӧн мятеж да народнӧй восстаниеяс, кодъяс вӧсна и пӧгибнитіс династияыс.
Чэнь Яо-цзинь (кӧкъямыс побратим пӧвстысь ӧти) — тайӧ произведениелӧн центральнӧй герой.
Сы вӧсна мый Чжан Цай-фа сёрниясын нинӧм тӧлкӧвӧйыс унджыкысьсӧ эз вӧв да Тун-бао тӧдіс тайӧс, то сійӧ, кор кыліс коконъяс вузалӧм либӧ разьӧм йылысь юалӧмсӧ, ньӧти эз лыдди пукты сійӧс да, медым сӧмын мынтӧдчыны, вочавидзис:
— Дерт, вузала.
Чжан Цай-фа клопнитіс аслыс пидзӧсас да шогпырысь ышловзис.
Сэсся сійӧ сувтіс, индіс кинас шелкомотальнӧй фабрикалӧн кирпичнӧй стен вылӧ, коді кушмӧм тутӧвӧй рас пыр тыдаліс сикт сайын туй дорын, да шуис:
— Коконъястӧ чукӧртінныд, а фабрикалысь воротасӧ игналӧма крепыда-крепыда.
Тэнсьыд коконъястӧ, Тун-бао, таво некод да примит.
Ме тэныд тадз шуа: дас кӧкъямыс мятежнӧй князь важӧн нин лоисны мӧдногаӧсь, а вот Ли Ши-минь * век на эз лок тайӧ мирас, да свет вылын абу спокойнӧ!
Верма ручайтчыны, Тун-бао, мый таво кокономотальнӧй фабрикаяс оз восьтыны воротаяссӧ да уджавны оз кутны.
* Ли Ши-минь аслас батьыскӧд Ли Юанькӧд свергнитіс Суй династия, подулаліс Тан династия да пуктіс пытшкӧсса тышлы пом.
Чжан Цай-фа кутӧ тӧдвылас сійӧтор, мый Китайын бара нин пансис милитаристъяс костын тыш, кодъяс лоисны тайӧ мятежнӧй князьясыс кодьӧсь, а сэтшӧм морт, коді вермас пуктыны пытшкӧсса тышлы пом да ӧтувтны странасӧ, эз на чуж.
Тун-бао эз вермы кутчысьны да шпыньмуніс: сійӧ весиг и думыштны эз куж, мый вермас лоны татшӧмторйыс.
Да и кыдз позьӧ веритны талы?
Тані быд вит воськов бӧрын — фабрика: фабрикаыс сы мында жӧ, мыйта кымӧръяслӧн костъясыс.
Збыль ӧмӧй ставныс найӧ сідзи и кутасны сулавны уджавтӧг пӧдса воротаясӧн?
Сэтчӧ жӧ, кывсьӧ, мый японецъяскӧд заключитӧма кутшӧмкӧ соглашение да войнаыс, сёрнитӧны, ов ло.
Да и салдатъясыс, кодъяс квартируйтісны шелкомотальнӧй фабрикаын, важӧн нин мунісны.
Старик Чжан вежис сёрнисӧ да кутіс некутшӧм йитӧдтӧг висьтавлыны карса выльторъяс, та дінӧ содталіс и сказительяссянь кывлӧм разнӧй рассказъяс сы йылысь, кодъяс сэтшӧмъясыс романса геройяс Цинь Шу-бао да Чэн Яо-цзинь.
Медбӧрын сійӧ шуис, мый сылӧн кӧзяинлы уджйӧзсӧ колӧ эськӧ мынтыны регыдджык, да казьтыштіс, мый ӧд сійӧ, Чжан Цай-фа, ручайтчис та вӧсна.
Но Тун-бао век жӧ кутіс беспокоитчыны, да кыдзи сӧмын Чжан Цай-фа муніс, сійӧ котӧртіс сикт сайӧ видзӧдлыны шелкомотальнӧй кык медся матысса фабрика вылӧ, кодъяс сулалісны дамба дорын.
Воротасӧ збыльысь вӧлі крепыда игналӧма и йӧзыс некӧн эз тыдавны.
Воддза воясӧ тайӧ каднас быдлаӧ сувтӧдлӧм прилавокъяс весьтын ӧшалісны нин радъясӧн ыджыд сьӧд вескияс.
Тун-бао кутіс прамӧя тревожитчыны, но, кор бӧр воис гортас да бара аддзис ассьыс топыд лым кодь еджыд коконъяссӧ, любӧысла нюмдіс.
Медся бур сорт!
Кыдзи нӧ позьӧ веритны, мый найӧс оз босьтны?
Старик кутіс чукӧртны урожай, «благодаритны енмӧс» * да вочасӧн вунӧдіс шелкомотальнӧй фабрикаяс йылысь.
* Пӧрысь Тун-баолӧн олан местаясын эм обычай благодаритны енмӧс (<zho>«лиши»</zho>) первойсӧ шелкопрядъяслӧн дыр узьӧм бӧрын да мӧдысь — коконъяслысь урожай чукӧртӧм бӧрын.
Гӧль йӧз пасйӧны сӧмын <zho>«се цаньхуа лиши» («лиши»</zho> — том шелкопрядъясӧс благодаритӧм).
(Авторлӧн прим.)
Тайӧ каднас сиктын йӧзыслӧн настроениеыс кутіс лунысь лун вежсьыны.
Йӧзлысь чужӧмсӧ, кодъяс дзик на неважӧн тӧждысьтӧг сералісны, сайӧдіс сьӧд кымӧр.
Сы йылысь юӧръяс, мый шелкомотальнӧй фабрикаяс оз восьтыны ассьыныс воротаяссӧ, воалісны карсянь да дамба пӧлӧн писькӧдӧм туйлӧн участокъяссянь.
Ставныслы тӧдвыланыс усьліс воддза воясся тулыс.
Тайӧ каднас коконъяс ньӧбалысь йӧз гӧгралісны нин сиктъясӧд, быттьӧ карусель вылын.
Таво жӧ найӧ эз тыдавны, да на пыдди ветлӧдлӧны уджйӧзъяс да налогъяс чукӧртысь йӧз.
Но видлы вӧзйыны налы уджйӧз пыддиыд коконъястӧ, пыр жӧ нырвомъяссӧ мӧдарӧ бергӧдасны.
Сиктын пинясисны, быд керкаын видчисны, ышлолалісны, сы вӧсна мый йӧзлӧн надеяясыс эз збыльмыны.
Йӧзыс весиг и вӧтӧн эз вермыны аддзыны, мый коконъяслысь татшӧм урожай босьтӧм бӧрын овны лоас ещӧ сьӧкыдджык.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, кыдзи сэзь небесаын гым.
И кымын унджык найӧ вердісны пӧрысь Тун-бао моз гусеницаяссӧ да озырджык вӧлі урожайыс, сымын лои сьӧкыдджык.
Вот нин збыль вежсис мирыс!
Пӧрысь Тун-бао швачӧдіс асьсӧ морӧсас да скӧрысла зымӧдіс кокъяснас. Сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
Коконъяссӧ дыр видзны оз позь *, колӧ мыйкӧ думыштны: не кӧ вузавны, ковмас аслыныс разявны.
* Коконъяслысь урожай чукӧртӧм бӧрын дас кык лун мысти куколкаясысь петӧны нин шелкопрядлӧн бобувъяс.
Ӧткымын керкаясын перйисны коконъяс разян станокъяс, кодъяс уна вояс чӧж куйлісны клам пытшкын, да заводитісны найӧс пӧчинитны — «пока разям, а сэні тыдавны кутас».
Лулӧн семьяыс босьтчис нин уджӧ.
Сэки пӧрысь Тун-бао заводитіс совещайтчыны пияныскӧд да моньыскӧд.
— Вузавны огӧ кутӧй, — шуис сійӧ, — асьным разям.
Кутшӧм ним сэні вузалӧм?
Ставсӧ тайӧс, дерт, океансайса дьявӧлъяс вӧчӧны!
— Да ӧд коконъясыс витсё сайӧ цзинь, — первойӧн воча шыасис Сы Да-нян.
— Артышт, кымын разян станок та вылӧ ковмас.
Сійӧ вӧлі дзик прав.
Разьны витсё цзинь ӧти семьялы абу вын серти, а босьтны кӧ отсӧг вылӧ йӧзӧс, колӧ мынтыны деньга.
А-сы мӧвпаліс сідз жӧ, но А-до, коді скӧраліс бать вылас сылӧн ӧшибкаысь, шуис:
— Ме тіянлы и водзвыв шулі, мый дас вит дань миян коръясӧн колӧ вӧлі вердны ӧти лист иностраннӧй грена.
Тайӧ вӧлі эськӧ ёна бурджык!
А-долӧн кывъясыс сэтшӧма скӧрмӧдісны старикӧс, мый сылӧн кывйыс быри.
Но вот сьӧлӧмъясын бара чужис надея.
Тайӧ жӧ сиктса олысь Хуан-манак код тӧдас кытысь кывлӧма, мый Усиын * шелкомотальнӧй фабрикаяс принимайтӧны коконъяссӧ, кыдзи и пыр.
* Уси — Цзянсу провинцияын кар, текстильнӧй промышленностьлӧн ыджыд центр.
Тайӧ Хуаныс, кодлы сетӧмаӧсь «манак» прӧзвище, вӧлі сэтшӧм жӧ крестьянинӧн, и найӧ Тун-баокӧд важӧн другасисны.
Старик пыр жӧ мӧдӧдчис манак ордӧ.
Став йывсьыс сылысь бура юасьӧм бӧрын сійӧ бӧр локтіс гортас да кутіс сӧветуйтчыны А-сыкӧд, кыдзи нуны коконъяссӧ вузавны Усиӧ; сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм скӧр, быттьӧ сійӧ кодкӧдкӧ тышкасьӧма.
— Ковмас мунны ва туйӧн.
Усиӧдз лоӧ комын «цзюысь» * унджык, — сідзкӧ, бӧра-водза колӧ квайт лун.
Чӧртыс мед найӧс босьтас, тайӧ жӧ веськыд каторга!
Но мый вӧчан?
Ӧд коконъястӧ сёйны он кут, а сэтчӧ жӧ ещӧ деньга удждылысь йӧз жмитӧны!
* Пӧрысь Тун-баолӧн сиктса олысьяс туйлысь кузьтасӧ мерайтӧны «цзюӧн» («девяткаясӧн»).
Ӧти «девятка» лоӧ дас «ли», ӧкмыс «девятка» — ӧкмысдас «ли», комын сайӧ «девятка» — комын сайӧ «девятка ли».
(Авторлӧн прим.)
А-сы ставторнас сыкӧд сӧгласитчис.
Найӧ медалісны ыджыд пыж, ньӧбисны тростникысь вӧчӧм циновкаяс да А-докӧд мӧдӧдчисны «ылі туйӧ».
Квайтӧд суткинас путешественникъяс збыльысь воисны бӧр, но эз тыртӧм пыжӧн.
Колис вузавтӧм коконъяс тыра ыджыд кӧрзина.
Шелкомотальнӧй фабрика, кытчӧдз ва туйӧн вӧлі кыксё сизимдас ли, вӧлӧма сэтшӧм скуп, мый мынтіс иностраннӧй гренаса, коконъясысь ӧти даньсьыс сӧмын комын вит юань, а китайскӧй гренаса коконъясысь — ставсӧ кызь юань.
Омӧльджык сорта коконъяссӧ сійӧ эз босьтав, да кӧть Тун-баолӧн тӧварыс вӧлі бур, сылысь век жӧ эз босьтны быдса кӧрзинатыр коконъяс.
Коконъяссӧ вузалісны сё дас ӧти юань дон да туйысь расходъяс мынтӧм бӧрын коли сё юань; сійӧ оз тырмы вӧлі весиг тутовӧй коръяс ньӧбӧм вылӧ удждӧм деньга мынтыны.
Старик туй вылас висьмис шогысла, да пияныс пыж дорсяньыс вайӧдісны сійӧс киӧдыс кутӧмӧн.
Сы Да-нян корис Лю-баолысь станок да квайт лун, ни ӧти здук кежлӧ орӧдчывтӧг, разяліс бӧр вайӧм коконъяссӧ, коді вӧлі ӧкмысдас кымын цзинь.
Кор гортсьыс быри став рисыс, А-сыӧс ыстісны карӧ рынок вылӧ.
Но коконъяссӧ сылысь сідзи некод эз и ньӧб.
Ломбардъясын сылысь сідзжӧ эз босьтны.
Медбӧрын, дыр корӧм мысти ӧти ломбардса кӧзяин сӧгласитчис вежны коконъяссӧ рис вылӧ, кодӧс А-сы ещӧ цинмин праздник водзвылын на кольліс сэтчӧ.
Тадзи тувсов шелкопрядъясӧс рӧдмӧдӧм вӧсна: Тун-бао да сійӧ сиктса олысьяс нажӧвитісны аслыныс сӧмын выль уджйӧзъяс.
Тун-баолӧн семьяыс быдтіс куим лист грена, босьтіс зэв бур урожай, но медбӧрын дзик весьшӧрӧ видзис дас вит дань тутовӧй коръяс да уджйӧзӧн босьтӧм комын юань; огӧ нин лыддьӧй сійӧтор, мый став семьяыс пӧшти тӧлысь чӧж оліс тшыг нисьӧ пӧт да эз прамӧя узьлы.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Линьлӧн лавка @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 38‒85.}
ЛИНЬЛӦН ЛАВКА
I глава
Кор тайӧ лунӧ Мин-сю локтіс школаысь, ӧбидаысла сылӧн вӧлі пӧльтчӧма парйыс.
Сійӧ шыбитіс сумкасӧ да эз матыстчы зеркалӧ дінӧ сынасьны да пудритчыны, кыдзи вӧчлывліс пыр, а водіс веськыда крӧватьӧ да кутіс мӧвпалігтырйи видзӧдны вон вылӧ.
Сяо-хуа пыр жӧ чеччыштіс аслас кӧзяйка дінӧ да кургигтырйи кутіс ниртчыны сы мышкӧ.
Нывка нюжӧдіс кисӧ, малыштіс каньсӧ, но пыр жӧ бергӧдчис да дзебис чужӧмсӧ юрлӧсас.
— Мам! — горӧдіс сійӧ.
Воча некод эз шыась.
Мамыслӧн комнатаыс вӧлі тані жӧ стен саяс, и муртса на Мин-сю вӧлі воас школаысь, госпожа Линь пыр жӧ вӧлі локтӧ сы ордӧ, медым тӧдмавны, оз-ӧ сійӧ кӧсйы сёйыштны.
Сійӧ зэв ёна радейтіс ассьыс дзик ӧти нывсӧ.
Мамлӧн пыр вӧлі лӧсьӧдӧма мыйкӧ чӧскыдтор, а ӧбедыс кӧ ныв воигкежлас мыйлакӧ сёрмыліс, госпожа Линь ыстыліс У няняӧс ӧдйӧджык ньӧбны тасьтітыр ханьтунь *.
Но талун керкаын вӧчсис мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор: орчча комнатаысь кылісны гӧлӧсъяс да госпожа Линьлӧн кызӧмыс, но Мин-сюлӧн чукӧстӧм вылӧ сідзи некод эз и шыась.
* Xаньтунь — аслыссикас китайскӧй пельменьяс, порсь яйысь кӧлӧбъяс, кодъясӧс первой жаритӧны лук сорӧн сояысь вӧчӧм подливка пытшкын, а сэсся быгльӧдлӧны пызь пытшкын да пуӧны пар вылын.
Ныв бергӧдчис крӧвать вылас, лэптіс юрсӧ да кутіс кывзысьны, кодкӧд нӧ мамыс татшӧм гусьӧнсӧ сёрнитӧ, но нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны да кыліс сӧмын мамыслысь кызӧмсӧ.
Друг госпожа Линь лэптіс гӧлӧссӧ, быттьӧкӧ ёна дӧзмис, да нылыс бура кыліс:
— И тайӧ — японскӧй тӧваръяс, и сійӧ — японскӧй тӧваръяс.
Кхе! кхе!..
Мин-сю чеччыштіс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, кыдзи чувствуйтӧны юрси шыригӧн, кор воротник костӧ веськалӧм посни юрсиыс гильӧдӧ став телӧтӧ.
Ӧд буретш тайӧ японскӧй тӧваръяс вӧснаыс талун сійӧс школаын лэптісны серамвыв, и гортас сійӧ локтіс татшӧм омӧль настроениеа.
Мин-сю йӧткыштіс Сяо-хуаӧс, коді бара чеччыштіс сы дорӧ, пӧрччис ас вывсьыс искусственнӧй тканьысь сӧмын на вурӧм изумруднӧй халат, кодлӧн увтысыс вӧлі верблюд гӧнысь, некымынысь пыркнитіс сійӧс да ышловзис.
Ӧд, сёрнитӧны, и тайӧ зэв бур искусственнӧй тканьыс и верблюд гӧныс — сідзжӧ японскӧйӧсь...
Мин-сю шыбитіс халатсӧ бокӧ, кыскис крӧвать увсьыс мича кучик чемодан, восьтіс вевтсӧ да крӧвать весьтын кымыньтіс сійӧс.
Сэтысь кутісны киссьыны разнӧй рӧма платьеяс да женскӧй туалетлӧн быдсяматоръяс.
Сяо-хуа повзис, чеччыштіс крӧвать вывсьыс, сэсся кайис стул вылӧ да кутіс сюся видзӧдны аслас кӧзяйка вылас.
Ныв лукйысьыштіс платье чукӧрын да шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Кымын ёнджыка видзӧдан тайӧ зэв уна платье вылас да быдсямапӧлӧс нинӧмабу вылас, сымын ёнджыка найӧ кажитчӧны, и сымын ёнджыка найӧ кажитчӧны дзик японскӧйкодьӧсь.
Оз ӧмӧй сэсся позь пасьтавны найӧс?..
Тырмасны-ӧ вынъяс янсӧдчыны накӧд?
Да и кӧсъяс-ӧ батьыс лӧсьӧдны сылы выль платьеяс?..
Мин-сюлӧн синъясыс гӧрдӧдісны синваысла.
Сылы пыр кажитчылісны Японияын вӧчӧмторъяс, кӧть асьнысӧ японецъяссӧ сійӧ ненавидитіс.
Мыйла найӧ ыстісны салдатъяссӧ захватитны Асыввывса Куим провинция? * Эз кӧ тайӧ ло, коді эськӧ ӧні лысьтіс издевайтчыны сы вылын, мый йӧзыс новлӧны японскӧй паськӧм?
* Асыввывса Куим провинция — тадзи китайскӧй ногӧн водзті шулісны Маньчжурияӧс, ӧні — Асыв-Войвыв Китай.
Друг ӧдзӧс дорын кыліс кызӧм шы, и комнатаӧ катласян походкаӧн пырис косіник госпожа Линь.
Сійӧ аддзис шыблалӧм кӧлуйсӧ, дженьыд шерстянӧй дӧрӧма нывсӧ, коді шӧйӧвошӧмӧн сулаліс крӧвать дорын, да кутіс ёна тревожитчыны.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс сэтшӧма тіпкыны да сійӧс кутіс сэтшӧма кызӧдны, мый сійӧ мыйкӧ дыра эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Бӧрдӧм чужӧма нылыс уськӧдчис мам дінас да горӧдіс:
— Мам!
Ставыс тайӧ японскӧй!
Мый нӧ ме аски пасьтала?
Госпожа Линь сӧмын пыркӧдіс юрнас да зэв ёна кызіс.
Сійӧ ӧти кинас кватитіс нывсӧ пельпомӧдыс, а мӧднас кутіс ниртны ассьыс морӧссӧ.
Колис неэтша кад, пока сійӧ, медбӧрын, сьӧкыдпырысь шуис:
— Нылӧй!
Мыйла нӧ тэ... пӧрччысин?
Ещӧ прӧстудитчан!..
Тайӧ нин менам висьӧмыс!
Буретш сійӧ воас, кор тэ чужин, кӧвъясис ме дінӧ тайӧ висьӧмыс.
И ӧні пыр лёкджык и лёкджык меным!
Кхе! кхе!
— Мам!
Висьтав, мый ме аски пасьтала?
Сӧмын и кольӧ дзебсьыны гортын да некытчӧ не петкӧдчывны.
Найӧ менӧ дзикӧдз серамвыв лэптасны, эльтасны!
Госпожа Линь нинӧм эз вочавидз.
Кызігтырйи сійӧ матыстчис крӧвать дорӧ, лэптіс джоджсьыс халат да павгис сійӧс нылыслы пельпом вылас, сэсся лапкӧдыштіс кинас крӧватьсӧ — корис Мин-сюӧс пуксьыны.
Сяо-хуа бара локтіс ныв кок дорӧ, лэптіс юрсӧ да синсӧ читкыралігтырйи видзӧдліс первой госпожа Линь вылӧ, сэсся Мин-сю вылӧ, дышпырысь пуксис сылы кок вылас да кутіс кынӧмнас ниртчыны туфлиас.
Мин-сю чужйис каньӧс, пӧрӧдчис крӧвать вылӧ да ляскысис чужӧмнас мамыслы мышкас.
Мыйкӧ дыра кыкнанныс чӧв олісны.
Мамыс дугдывтӧг кызіс, нылыс мӧвпаліс: «мый аски пасьтала?»
Но вопросыс вӧлі эз сӧмын японскӧй платьеясын, а и сыын, кыдзи пӧльзуйтчыны Японияысь вайӧм мукӧд предметъясӧн.
Шуӧны, мый Мин-сюлӧн и кучик сумкаыс, код вылӧ пыр вежалісны пӧдругаясыс, и автоматическӧй карандашыс — сідзжӧ Японияын вӧчӧмтор, а кыдзи сійӧ радейтӧ найӧс!
— Нылӧй, тэ абу-ӧ тшыг? — неуна шойччыштӧм бӧрын, кор омӧльджыка кутіс кызӧдны, юаліс госпожа Линь; сійӧ бара нин заводитіс тӧждысьны пӧся радейтана ныв вӧснаыс.
— Абу!
Ой, мамӧ, да мый тэ кӧвъясин ме дінӧ кутшӧмкӧ сёянӧн, кор меным ӧні медся важнӧйыс, мый ме аски пасьтала школаӧ мунігӧн!
— капризнӧя вочавидзис Мин-сю, коді важ мозыс куйліс мамыс мышкӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн.
Госпожа Линь эз сразу гӧгӧрво, мыйла нылыс норасьӧ, мый сылы нинӧм пасьтавны.
Сӧмын кор коймӧдысь кыліс тайӧ кывъяссӧ, сійӧ ас кӧсйытӧгыс думыштчис та кузя.
Но сійӧс бара кутіс пӧдтыны чорыда кызӧдӧмыс, коді эз дугдывлы ньӧти здук кежлӧ.
Тайӧ пӧрйӧ комнатаӧ пырис господин Линь, кодлӧн киас вӧлі бумага лист.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм шог, мый кажитчис быттьӧкӧ сійӧс киськалӧма пӧимӧн.
Кор сійӧ аддзис гӧтырсӧ, кодӧс зэв ёна кызӧдіс, да платье чукӧр пӧвстысь нывсӧ, сійӧ мыйсюрӧ гӧгӧрвоис, скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ да горӧдіс:
— Мин-сю, мыйсяма тайӧ антияпонскӧй общество тіян школаын?
Ме сӧмын со пӧлучиті письмӧ.
Гижӧны, мый аски кӧ тэ бара пасьталан японскӧй матерьеысь вурӧм платье, найӧ пӧрччӧдасны тэнӧ да платтьесӧ сотасны.
Тайӧ жӧ некытчӧ лӧсявтӧм произвол!
— Кхе! кхе!..
— И кытысь татшӧм правилӧясыс! — скӧрысь водзӧ сёрнитіс батьыс.
— Коді нӧ оз новлы ӧні японскӧй паськӧмсӧ?
Мыйла нӧ крукасьӧны буретш миян семья дінӧ?
Иностраннӧй мануфактура вузалан любӧй магазинын абу ӧмӧй тырмымӧн японскӧй тӧваръясыс?
Сӧмын менам лавка мыйлакӧ торкӧ закон да сійӧс быть колӧ печатайтны!
Мыйсяма чӧрт!
Господин Линь лигышмуні да пуксис крӧвать дорын сулалысь креслӧӧ.
— Видз миянӧс, Гуань-инь енмӧй, бедаясысь да омӧльторъясысь!
Кхе!.. кхе!..
— Бать, менам эм важ модаа ватнӧй ковта, — крӧвать вылысь чеччигмоз шуис Мин-сю.
— Сійӧ кажитчӧ, абу японскӧй материалысь, но ӧд, ме кӧ сійӧс пасьтала, менӧ жӧ серамвыв лэптасны.
Тайӧс вӧлі шуӧма сы могысь, медым батьыс закажитіс сылы отечественнӧй материалысь выль платье.
Но сы чужӧм серти Мин-сю гӧгӧрвоис, мый батьыс оз вӧч тайӧс да мӧдысь корны эз лысьт.
Мин-сю думыштіс, кутшӧм ёна кутасны серавны сылӧн важ ковта вылас, да бӧрддзис.
— Да эн бӧрд... кхе... кхе!..
Некод оз кут серавны!
— Мин-сю!
Верман аски школаад не мунны!
Регыд сёйнытӧ нинӧм лоӧ, кутшӧм нин сэні велӧдчӧм! — волнуйтчигтыр шуис господин Линь, торпыригӧдз косявліс письмӧсӧ, ышловзис да, кокъяснас шарӧдчӧмӧн, петіс комнатаысь.
Недыр мысти сійӧ тэрыба бӧр воис, видзӧдліс гӧтырыс вылӧ да юаліс:
— Кӧнӧсь шкапысь ключьясыс?
Вай меным.
Госпожа Линь кельдӧдіс да синсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдліс верӧсыс вылӧ; сійӧ пӧшти некор эз дугдыв кызӧмысь, а ӧні друг дугдіс.
— Мый нӧ вӧчан!
Быть лоас мыйкӧ сюйыштны тайӧ бездельникъяс да паразитъяс пӧвстысь кодсюрӧлы...
— Господин Линь сувтіс да ышловзис.
— Сета налы нёльсё юань, тайӧ нин медся уна.
А гоминдановецъяс кӧ тайӧн оз миритчыны: дзикӧдз дугда тӧргуйтны: мед локтасны да печатайтасны лавкасӧ.
Со туй мӧдарас «Юйчансян» лавка вайис японскӧй тӧваръяссӧ миян серти ёна унджык: тӧварыс сэні дас кымын тысяча дон, абу этшаджык.
А кӧзяиныс сетӧма сӧмын витсё юань, и ӧні сійӧс некод оз вӧрӧд.
Витсё юань.
Шуам, быттьӧ тайӧ деньганас мынтӧма некымын счёт серти — сы мында и ставыс...
Но, кӧні нӧ ключьясыс?
Сьыліын новлан сійӧ зарни кольчасьыс *, ме чайта, куимсё юань сетасны...
* Сьыліын новлан кольча (кытш) — зарни либӧ эзысь вӧччантор, кодӧс пуктӧны кагалы сьыліас. Веритӧны, мый тайӧ видзӧ письтиӧн висьмӧмысь. Кольчаыс семьяын вӧлі зэв донаторйӧн, сійӧс ёна пӧчитайтлісны да вуджліс сійӧ ӧти поколениесянь мӧдӧ.
Сійӧс новлісны сідзжӧ нывбабаяс.
— Тайӧ жӧ веськыда грабитӧм!
Госпожа Линь перйис ключсӧ.
Киясыс сылӧн тіралісны, бандзибъястіыс визувтіс синва.
Мин-сю, мӧдарӧ, эз бӧрд.
Сійӧ пукаліс да зумыштчӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ.
Друг сылы кажитчис, быттьӧ сійӧ аддзӧ гоминдан комитетса членъяс пиысь ӧтиӧс, сэтшӧм прӧтивнӧй, сьӧд серӧсь чужӧма мортӧс, коді неважӧн вӧчис найӧ школаын доклад да тшыг пон моз горша видзӧдіс сы вылӧ.
Сылы кажитчис, мый тайӧ мортыс, налысь сьыліын новлан зарни кольчасӧ киас кутігтыр, чеччалӧ радысла да вомсӧ зэв ёна паськӧдлӧмӧн сералӧ.
Сэсся сылы кажитчис, мый тайӧ сьӧд серӧсь чужӧма бандит кодь мортыс видӧ да нӧйтӧ сылысь батьсӧ.
Мин-сю повзьӧмпырысь горӧдіс да ӧшӧдчис мамыслы сьыліас.
— Нылук!.. — медбӧръя вынъяссьыс шуис кызӧмысла пӧдысь госпожа Линь.
— Эн бӧрд!
Вот помасяс воыс, батьыдлӧн бара лоас деньга, и сійӧ лӧсьӧдас тэныд выль платье.
Мед му пырыс мунасны тайӧ грабительясыс!
Найӧ думайтӧны, мый миян эм деньга... а ми воысь воӧ терпитам убыткаяс.
Тэнад батьыд заводитліс эськӧ вузасьны искусственнӧй удобрениеӧн, но бара ӧплӧшайтіс.
Кхе! кхе! ӧні став миян тӧргуйтӧмным кутчысьӧ йӧз деньга вылын...
Нылукӧй менам... овны татшӧма висигӧн — ӧти мученье!
Кык во мысти тэныд лоас дас ӧкмыс арӧс да, аддзам кӧ ми бур зятьӧс, ме верма кувны спокойнӧя...
Гуань-инь енмӧй, видз жӧ миянӧс шогысь да несчастьеясысь!..
II глава
Мӧд луннас господин Линь лавкаын ставсӧ вӧлі пукталӧма выльногӧн.
Японскӧй тӧваръяссӧ, кодъясӧс пӧшти недель чӧж сійӧ дзеблаліс пыдӧджык, ӧні бара вӧлі тэчӧма медтыдаланінас.
Витринаяслӧн стеклӧяс вылӧ, кыдзи гырысь шанхайскӧй фирмаясын, вӧлі пукталӧма гӧрд да турунвиж векни бумага листъяс, кытчӧ гижалӧма: «Ёна чинтӧма донъяс.
Дас процент скидка!»
Вӧлі важ стиль серти буретш декабрь кызь коймӧд лун, мӧдногӧн кӧ каръясын да сиктъясын иностраннӧй тӧваръясӧн вузасьӧм вылӧ медбур кад.
Та вӧсна и нёльсё юань вештӧм и Мин-сюлы выль платье ньӧбӧм ставнас вӧліны сы сайынӧсь, кыдзи лоӧ вузасьӧма тайӧ лунъясас.
Дас час бӧрын карса главнӧй уличаяс вылӧ кутісны чукӧрӧн-чукӧрӧн локтавны матігӧгӧрса сиктъясысь крестьяна, кодъяс воисны рынок вылӧ.
Кианыс налӧн вӧліны кӧрзинаяс, ӧткымынъяс нуӧдісны ас бӧрсяныс челядьӧс.
Ставӧн гораа сёрнитісны.
Господин Линь лавкаса витринаясӧ ӧшлӧм объявлениеяс аддзӧм бӧрын крестьяна заводитісны сувтавны да видзӧдавны.
Нывбабаяс чуксалісны верӧсъяссӧ, челядь бать-мамсӧ, да ставӧн кутісны ӧта-мӧд вежмӧн ошкыны выставкасӧ.
Матысмис Выль во.
Челядь надейтчисны, мый налы ньӧбасны выль кӧмкот, кӧзяйкаяс уськӧдлісны тӧдвыланыс, мый мыссян тазйыс важӧн нин розяліс, став семьялӧн дзик ӧти кичышкӧд дзикӧдз нин бонзис, да тӧдысьысь дырджык семьяын абу ни ӧти майтӧг кусӧк.
Абу омӧль, дерт, пӧльзуйтчыны сійӧн, мый донъяс чинісны, да мыйсюрӧ лӧсьӧдны.
Господин Линь пукаліс прилавок сайын да бызгыльтысь энергиясьыс весиг тіраліс.
Сійӧ паськыда нюмъяліс, надеяӧн чӧвтлывліс синъяссӧ воалысь крестьяна вылӧ да наблюдайтіс кык приказчик да кык ученик бӧрся.
Став сьӧлӧмнас сійӧ надейтчис сы вылӧ, мый тӧваръяс инасны да сылы воас деньга.
Но крестьяна синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдалісны витрина вылӧ, ошкӧмпырысь индылісны сэтчӧ чуньяснас да надзӧникӧн вуджлісны туй вомӧныс «Юйчансян» лавкалань.
Сэні найӧ сідзжӧ сувтавлісны да сідзжӧ синъяссӧ паськӧдӧмӧн видзӧдісны пукталӧм тӧваръяс вылӧ.
Господин Линь, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, сюся видзӧдіс на мышкӧ, и сы синъясын беспокойнӧя югнитлывлісны биторъяс.
Кутшӧм окота сылы вӧлі бӧр бергӧдны тайӧ крестьянасӧ!
Керка пытшсянь кыліс госпожа Линьлӧн кызӧмыс. Сійӧ эз вермы сэсся кутчысьны.
Госпожа Линь пукаліс резнӧй арка улын, коді торйӧдіс магазинсӧ олан комнатаясысь.
Мин-сю, мам бердас топӧдчӧмӧн, ни ӧти кыв шутӧг видзӧдіс улича вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис.
Надея пӧлучитны выль платье бырис нин этша пыдди джынвыйӧ.
Господин Линь петіс прилавок сайысь да завидьпырысь видзӧдліс аслас конкурент — «Юйчансян» лавкалань.
Сэні приказчикъяс чин-чин сувталӧмаӧсь прилавок дорӧ да виччысисны ньӧбасьысьясӧс.
Но прилавок дорӧ сідзжӧ некод эз матыстчы.
Крестьяна сӧмын ылісянь любуйтчисны тӧваръясӧн да мунісны водзӧ.
Та вӧсна господин Линьлы лои неуна кокньыдджык, сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс «Юйчансян» лавкаса приказчикъяс вылӧ да шпыньмуніс.
Тайӧ пӧрйӧ сы лавка дінӧ матыстчис крестьяналӧн выль чукӧр, морт сизим-кӧкъямыс.
На пӧвстысь ӧти, том зон, петыштіс водзӧ, пӧлыньтыштіс юрсӧ да кутіс видзӧдны ӧшлӧм заграничнӧй зонтикъяс вылӧ.
Господин Линь пыр жӧ бергӧдчис сыланьӧ, нюмдіс сідзи, мый тыдовтчылісны сылӧн став пиньясыс. Сійӧ решитіс ачыс босьтчывны делӧас.
— Но мый, вокӧ?
Заграничнӧй зонтик ньӧбны кӧсъян?
Тӧварыс донтӧм, сулалӧ сӧмын ӧкмысдас ыргӧн деньга.
Видзӧдлы, кутшӧм качествоыс.
— Господин Линь, коді кӧсйис петкӧдлыны, кутшӧм бура сійӧ кужӧ вузасьны, босьтіс куим зонтик, ӧдйӧ восьтіс на пӧвстысь ӧтиӧс да сьӧлӧмсяньыс, пелька мыччис вонлы киас:
— Видзӧд, том кӧзяин, кутшӧм зонтикыс!
Вылысыс заграничнӧй шӧвкысь, воропыс — настӧящӧй лы!
И жар лунӧ и зэригӧн шогмӧ, ён, мича!
А доныс сӧмын ӧкмысдас ыргӧн деньга.
Донтӧмджыкыс оз и овлы!
А со ещӧ ӧти, сідзжӧ заграничнӧй, нӧ тӧварыс мӧдджык.
Пуктыв орччӧн, и ачыд аддзан.
Зон босьтіс зонтиксӧ да паськӧдіс вомсӧ, тыдалӧ, эз тӧд, мый вӧчны.
Сэсся сійӧ бергӧдчис стариклань, кодлы вӧлі ар ветымын саяс, да бергӧдлыштіс сы водзын зонтиксӧ, кыдз быттьӧ юаліс: «ньӧбам али мый?»
— А, да тэ дзикӧдз йӧймин тайӧ зонтикнас!
— скӧрмис сы вылӧ старик.
— Ми быдса пыжтыр бур пес вузалім сӧмын куим юаньысь, и мамыд виччысьӧ, мый ваям рис.
Кытысь миянлы деньгаыс зонтикъяссӧ ньӧбавны!
— Донтӧмнад, дерт, донтӧм, да деньгаыс абу, — шыасисны старик дор тӧваръяс вылӧ видзӧдысь крестьяна да ышлолалігтырйи, надзӧникӧн мӧдӧдчисны водзӧ.
Зон зэв ёна гӧрдӧдіс, довкйӧдлыштіс юрнас, колис зонтиксӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Господин Линь дзикӧдз шӧйӧвошис да пыр жӧ решитіс вӧчны уступкаяс:
— Сулавлы, сулавлы, вокӧ!
А уна-ӧ нӧ сетан?
Видзӧдлы ещӧ ӧтчыд: тӧварыс кутшӧм ён.
— Тӧваръяс донтӧмӧсь, да деньгаыс этшакодь, — бара шуис старик.
Сійӧ кыскыштіс писӧ соскӧдыс да мӧдӧдчис пӧшти котӧрӧн.
Господин Линь шогпырысь бӧр пырис прилавок сайӧ, став тушаыс сылӧн лигышмуні.
Тӧргӧвеч зэв бура гӧгӧрвоис, мый делӧыс ньӧти абу сыын, мый сійӧ оз куж вузасьны: крестьяна збыльысь вывті гӧльӧсь, медым мынтыны ӧти зонтикысь ӧкмысдас ыргӧн деньга.
Сійӧ бара гусьӧникӧн видзӧдліс туй вомӧн.
<zho>«Юйчансян»</zho> лавка ӧдзӧс дорын сулаліс йӧз чукӧр, но прилавок дінӧ сідзжӧ некод эз матыстчыв.
Тыртӧмӧсь вӧліны и «Шэнтай» галантерейнӧй лавка, и «Ваньшэнь» кондитерскӧй, кодъяс сулалісны «Юйчансян» лавкасянь ӧтар-мӧдар бокас.
Лавкаяс дінті мунысь крестьяналӧн киясас бовъялісны тыртӧм кӧрзинаяс, а мыйкӧ кӧ корзинаясас и тыдаліс, то сӧмын гӧлубӧй шӧвк мешӧк, тыдалӧ — рис тыраӧсь.
Сёр воысь рислысь урожайсӧ, кодӧс вӧлі чукӧртӧма тӧлысь сайын, позьӧ шуны, ставнас пычкисны помещикъяс да ростовщикъяс, и выль урожайӧдз крестьяналы быть лои ньӧбавны риссӧ карысь ӧти — кык <zho>шэн</zho>ӧн *. Господин Линь зэв бура тӧдіс тайӧс ставсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс сідзжӧ, мый помещикъяс да ростовщикъяс грабитӧны тшӧтш сылысь тӧргӧвлясӧ, кӧть и оз веськыда.
* Шэн — важ китайскӧй мера, ӧти литр кымын ыджда.
Кадыс матысмис луншӧрлань.
Улича вылын крестьянаыс лоисны пыр этшаджык и этшаджык, а господин Линьлӧн лавкаыс вузасис юаньысь муртса унджык дон.
Тайӧ муртса вӧлі судзсьӧ, медым вештыны «донъяс ёна чинтӧм» йылысь объявлениеяс вылӧ видзӧм гӧрд да турунвиж бумага.
Господин Линь юрсӧ лэдзӧмӧн бӧр локтіс олан комнатаясӧ. Сійӧ эз смелмӧдчы видзӧдлыны гӧтырыс да нылыс вылӧ.
Мин-сю, бӧрдӧм синъяса, юрсӧ копыртӧмӧн пукаліс комната пельӧсын.
Госпожа Линь, кызӧмысь сьӧкыдпырысь кутчысиг, нурбыльтіс:
— Видзим нёльсё юань, лэдзисны вузавны японскӧй тӧваръяс, войбыд ноксим, пукталім найӧс, а некутшӧм вузасьӧм эз ло...
А сэн ещӧ няня У жалӧванье корӧ...
— Ӧні сӧмын луншӧр кад на, мыйла шогсьыны? — зілис такӧдны гӧтырсӧ господин Линь, но аслас сьӧлӧмыс сэтшӧма доймис, быттьӧ сэтчӧ сутшкисны пуртӧн.
Шогпырысь сійӧ некымынысь воськовтіс комнататі да бӧрйӧдліс юрас став способъяссӧ, кодъяс отсӧгӧн позис эськӧ вузасьны бурджыка. Сэк жӧ сійӧ гӧгӧрволіс, мый на лыдысь ни ӧти оз шогмы.
Делӧясыс ӧні мунӧны омӧля оз сӧмын тӧргуйтӧмын, но и быдлаын, и делӧыс абу сӧмын сылӧн лавкаын: ставӧн гӧльмисны, нинӧм он вӧч.
Но господин Линь надейтчис, мый, гашкӧ, луншӧр кад бӧрас делӧясыс кутасны мунны бурджыка.
Ӧд карса кӧреннӧй олысьяс векджык ньӧбасьӧны ӧбед бӧрын.
Збыльысь ӧмӧй найӧ сідзи и нинӧм оз ньӧбны аслыныс Выль во кежлӧ?
А найӧ кӧ век жӧ кӧсъясны мыйкӧ ньӧбавны, медводз, дерт, локтасны сы ордӧ, ӧд сылӧн тӧваръясыс век жӧ мукӧдъяслӧн серти донтӧмджыкӧсь.
Тайӧ надеяыс неуна збодермӧдіс господин Линьӧс, кор сійӧ луншӧр кад бӧрын выльысь пуксис прилавок сайӧ да кутіс виччысьны ньӧбасьысьясӧс.
Тайӧ кадас ывла вылын йӧзыс пырджык овлӧ этшаджык, асывъяснас серти.
И ӧні ветлысь-мунысьясыс ещӧ чинісны, пӧшти быдӧнӧс на пӧвстысь тӧргӧвеч тӧдіс чужам сертиыс и вермис шуны нимнас не сӧмын найӧс асьнысӧ, но весиг налысь батьяссӧ да дедъяссӧ.
Прилавок вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ меліа видзӧдігтыр встречайтіс да колльӧдіс марса олысьясӧс, кодъяс надзӧникӧн мунісны сы дінті да мирнӧя сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд.
А кор аддзас вӧлі аслас постояннӧй ньӧбасьысьяс пӧвстысь кодӧскӧ, сійӧ жергӧдас пиньяссӧ да горзӧ:
— А, вокӧ!..
«Цинфэнгэӧ» мӧдӧдчин чай юны?
А менам лавкаын донъяс ёна чинтӧма.
Пыр, ньӧб мыйкӧ.
Вӧвлывліс, мый кодкӧ збыльысь сувтліс да матыстчыліс прилавок дінӧ.
Сэки господин Линь да приказчикъяс мыйвынсьыс старайтчисны.
Найӧ быдногыс гӧгралісны ньӧбасьысь гӧгӧр, кыйӧдісны сылысь быд видзӧдлас.
Ньӧбасьысь кӧ чӧвтліс синъяссӧ мыйкӧ вылӧ, найӧ пыр жӧ вайлісны сійӧс, корисны видлавны бурджыка.
Батьыс ӧтарӧ чукӧстлывліс нывсӧ, коді сулаліс арка улын да ӧдзӧс сайсянь видзӧдіс тӧргуйтӧм вылӧ.
Мин-сю пыравліс да уважение петкӧдлӧм могысь ыдждӧдліс ньӧбасьысьӧс «ыджыд дядьӧн», а детинка-ученик тайӧ пӧрйӧ вайліс чай чашка да <zho>«сяоляньчжу»</zho> маркаа папирос.
Талун господин Линь эз скупитчы скидка вылӧ, и настойчивӧй ньӧбасьысь кӧ суммасӧ гӧгрӧстӧм могысь корліс чинтыны дас фэнь *, кӧзяин босьтліс приказчик киысь щӧті, артавліс ещӧ ӧтчыд да вештыліс кольӧм мольяссӧ щӧті вывсьыс.
* Фэнь — кӧпейка.
— Веськыда кӧ, тайӧ аслым убытка, — сералігтырйи шуаліс сійӧ.
— Да ті ньӧбасянныд ме ордын важысянь, — быть лоӧ уступитны...
Кора пыравны тшӧкыдджыка...
Тадзи ноксигас колис луныс.
Этша-этша, а дастор сайӧ наличнӧй деньга вылӧ да уджйӧзӧн вузалӧма.
Тӧргӧвечлӧн ватнӧй увтыса параднӧй халатыс дзикӧдз кӧтасис пӧсьысла, но господин Линь кӧть и мудзис, сьӧлӧмсяньыс радліс.
Сійӧ гусьӧникӧн видзӧдлывліс улича вомӧн <zho>«Юйчансян»</zho> лавка вылӧ, кытчӧ, дерт нин, пыравлісны этшаджык йӧз.
Мин-сю, коді пыр сулаліс арка улын да видзӧдіс ӧдзӧс костӧд, сідзжӧ радліс.
Кажитчис весиг, мый госпожа Линьӧс кызӧдіс шочджыка.
Кор воис кад ӧзтыны лампа, господин Линь арталіс лунся приход.
Луншӧрӧдз эз ин пӧшти нинӧм, зато луншӧр бӧрын тӧварсӧ вӧлі вузалӧма дас квайт юань кӧкъямыс цзяо * да вит фэнь дон, на лыдысь — кӧкъямыс юань дон уджйӧзӧн.
Первойя здукнас господин Линь шпыньмуніс, но сэсся зумыштчис.
* Цзяо — гривенник.
Талунъя став «ёна вузасьӧмыс» збыльвылас вайӧдсис сэтчӧ, мый сійӧ лунтыр ас донсьыс вузаліс тӧваръяс да эз вешты весиг тӧргуйтӧм кузя расходъяссӧ, казнаӧ отчислениеяс йылысь нин сёрниттӧг.
Сійӧ думыштчӧмӧн пукаліс некымын минута, сэсся выльысь восьтіс кассасӧ, перйис ассьыс конторскӧй книгаяссӧ да дыр щёлкйӧдліс щӧті вылын.
Сылы вӧліны уджйӧзаӧсь тысяча куимсё сайӧ юань, на лыдысь квайтсё юань катӧ вӧлі пӧлучитны карса олысьяссянь да сизимсё — матігӧгӧр сиктъясса крестьянасянь.
Но ачыс сійӧ вӧлі уджйӧза кык тысяча юань, на лыдысь кӧкъямыссёсӧ сійӧ вӧлі уджйӧза сӧмын <zho>«Дуншэн»</zho> шанхайскӧй фирмалы.
Господин Линь надзӧник ышловзис, думыштіс, мый аскисянь кӧ делӧясыс оз бурмыны, выль воын дзескӧдас. Сэсся сійӧ видзӧдліс ӧшинь стеклӧясӧ ляскалӧм унапӧлӧс рӧма кузь да векни бумага листъяс вылӧ, кодъяс юӧртісны донъяс ёна чинтӧм йылысь да ачыс аслыс шуис:
«Вузавны кӧ талунъя донъяс серти, тӧргуйтӧмыд, дерт, кутас мунны.
А кыдзи убыткаяс кузя?
Но ӧд тӧргуйт эн тӧргуйт, а расходъясыд век жӧ лоасны.
Колӧ первой кыскыны ньӧбасьысьяссӧ, а сэсся позяс тӧдлытӧг лэптыны донъяссӧ...
А матігӧгӧрса сиктъясысь кӧ локтасны и оптӧвӧй ньӧбасьысьяс — сэки лоас зэв бур!»
Тайӧ приятнӧй мӧвпъяссӧ торкис нывбаба.
Лавкаӧ дзӧригтырйи пырис ар ветымынысь ыджыдджык старука. Киас сійӧ кутіс гӧлубӧй матерьеысь неыджыд тубрас.
Господин Линь друг лэптіс юрсӧ, и найӧ ӧта-мӧдыслы видзӧдлісны веськыда синманыс.
Пышйыны он нин пышйы, и тӧргӧвечлы быть ковмис петны встретитны гӧстяӧс.
— А, госпожа Чжу Сань!
Ті, тӧдӧмысь, ньӧбасьны Выль во кежлӧ?
Пырӧй да пуксьӧй.
Мин-сю!
Отсав госпожа Чжу Саньлы пуксьыны!
Но нылыс важӧн нин эз вӧв ӧдзӧс дорас, да некод сійӧс эз кыв.
Госпожа Чжу ӧвтыштіс кияснас, ачыс «пуксис прилавокбердса стул вылӧ да виччысьӧмпырысь разис ассьыс тубрассӧ.
Сэні вӧлӧма гудӧк моз куснялӧм квитанционнӧй книга.
Старука паськӧдіс сійӧс да дзӧрысь кияснас нюжӧдіс господин Линьлы дзик ныр улас.
Чжу Сань тяпкӧдчыштіс пиньтӧм вомнас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но господин Линь босьтіс нин книгасӧ да горӧдіс:
— Тӧда, тӧда!
Аски жӧ ыста деньгатӧ тіянлы гортад.
— Да... да...
Октябрь, ноябрь, декабрь... — ставсӧ куим тӧлысьысь...
Куим босьтны куимысь — ӧкмыс..
Артмӧ... ӧкмыс юань.
Аски, шуан, ыстан?..
Оз, оз ков ыстыны, вай нин ачым пӧлучита...
Госпожа Чжу юмраліс паръяссӧ, быттьӧкӧ сылы зэв сьӧкыд вӧлі сёрнитнысӧ.
Сійӧ пуктіс господин Линьлӧн делӧӧ куимсё юань да быд тӧлысь пӧлучайтіс аслас капитал «вылӧ куим юань процентъяс.
Бӧръя кадӧ господин Линь лои нин сылы уджйӧза куим тӧлысьысь. Сійӧ кӧсйысьліс «мынтысьны во помнас.
Но аски буретш вӧлі «гортса енмӧс» * колльӧдан лун, старука тэрмасис мыйсюрӧ ньӧбны, да ачыс пырис деньгала.
* «Гортса ен» — тайӧ енмыс, кыдзи важысянь веритӧны китаецъяс, олӧ кухняын пач весьтын.
Выль во водзвылын сійӧ ветлывліс небесаӧ, медым висьтавны верховнӧй владыкалы сылӧн опека улӧ сетӧм семьялӧн поведение йылысь.
Енмӧс торжественнӧя колльӧдлісны, сэсся сотлісны пач весьтын ӧшалысь сылысь изображениесӧ, код пыдди мыйкӧ дыра мысти пуктылісны выльӧс.
«Гортса енлӧн» лун празднуйтсьыліс важ китайскӧй календарь серти декабрь 23 лунӧ.
Тайӧ лун кежлас ньӧблісны жертвеннӧй бумага, курительнӧй сисьяс, сакар да кутшӧмсюрӧ сёян.
Господин Линь видзӧдліс сылӧн топӧдӧм паръяса пиньтӧм вом вылас да гӧгӧрвоис, мый деньгатӧг сійӧ оз мун.
Господин Линь чӧв олігтыр гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Дерт, тӧргӧвеч эз и думыштлы ӧткажитчыны тайӧ ӧкмыс юаньсӧ мынтӧмысь, но бӧръя куим тӧлысся выручка вӧлі муртса-муртса судзсьӧ сёян вылӧ да разнӧй сборъяс мынтӧм вылӧ, и уджйӧзъяс надзӧник содісны.
Но талун кӧ старукалы не мынтысьны, сійӧ, мый бурыс, лэптас ещӧ лавкаын зык.
Сэки дзикӧдз яналан, да водзӧкежлӧ тайӧ вермас тӧдчыны и тӧргуйтӧм вылӧ.
— Бур, бур...
Босьтӧй, босьтӧй ассьыныд деньгатӧ! — скӧрысь шуис господин Линь.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис касса дінӧ, кисьтіс став наличнӧй деньгасӧ, кодӧс вӧлі выручитӧма талунъя тӧргуйтӧмысь, да перйис портманетсьыс ещӧ ӧти шуанхао.
Ставыс муртса-муртса чукӧрмис кӧкъямыс даян, сяоянъясӧн * дас цзяо да нелямын ыргӧн деньга.
Ставсӧ тайӧс сійӧ сетіс госпожа Чжу Саньлы.
* Даянъяс да сяоянъяс — китайскӧй эзысь долларъяс; ӧти даянын — 1,3 кымын сяоян;
шуанхао — эзысь деньга, кызь фэнь (кык гривенник).
Старука зэв сьӧлӧмсяньыс выльпӧв лыддис эзысьсӧ да ыргӧнсӧ да гартыштіс найӧс аслас тубрасӧ. Та дырйи сійӧ быдсӧн тіраліс горшысла. Тайӧс аддзӧм бӧрын господин Линь эз вермы кутчысьны да жальысла ышловзис, и друг сылы лои зэв окота бергӧдны бӧр кӧть нин некымын грӧш.
— Почтеннӧй госпожа Чжу, — мырдӧнсорӧн нюмъялігтыр шуис тӧргӧвеч, — а тіян гӧлубӧй чышъянныд прамӧякодь нин важмӧма.
Ньӧбинныд эськӧ миянлысь выль чышъян — кыӧма шабдіысь и маркаыс бур, важ.
Эмӧсь сідзжӧ первой сорта кичышкӧдъяс, майтӧг да мукӧдтор.
Ньӧбӧй мыйкӧ, ӧд выль вося праздникъяс воӧны.
Донъясыс миян шогманаӧсь.
— Мый вылӧ сійӧ меным?
Ме старука нин, меным оз ков!
Сійӧ шеныштіс кинас, сюйис квитанционнӧй книгасӧ зептас да, тубрассӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, петіс, а расстроитчӧм господин Линь муніс аслас комнатаӧ.
Госпожа Чжу Саньлӧн волӧмыс, коді корис мынтыны процентъяс, казьтыштіс ещӧ кык вкладчик йылысь: пос дорын олысь Чэнь Лао-ци йылысь, коді пуктіс сылӧн делӧӧ кыксё юань, да дӧва Чжан йылысь, коді пуктіс сё ветымынӧс.
Тайӧ кыкнан вклад кузя процентъясыс Выль во кежлӧ кайисны нин дас сайӧ юаньӧдз.
Нюжӧдчыны мынтысьӧмӧн абу лӧсьыд, деньгасӧ ковмас ыстыны срокӧдз.
Господин Линь чуньяссӧ куснялӧмӧн кутіс лыддьыны кольӧм лунъяссӧ: кызь нёльӧд числӧ, кызь витӧд, кызь квайтӧд...
Кызь квайтӧд числӧӧ, колӧ чайтны, матігӧгӧрса сиктъясысь крестьяналы сетӧм тӧварысь деньгаыс воас бӧр ставнас.
Приказчик Шоу-шэн кык лун сайын на муніс чукӧртны недоимкаяс да должен бӧр воны кызь квайтӧд числӧысь не сёрӧнджык.
Татшӧм ногӧн, ассьыс уджйӧзсӧ тані вештӧм могысь колана деньгаыс чукӧрмас сылӧн кызь кӧкъямысӧд либӧ кызь ӧкмысӧд, числӧысь не водзджык.
Но вот Шанхайысь поставщик оз кӧ аски, то аскомысь быть воас татчӧ.
Сэки коляс вӧчны сӧмын ӧтитор: бара шыӧдчыны ссудала <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавкаӧ.
Да и кыдзи ещӧ аски кутас мунны вузасьӧмыс?..
Тадзи мӧвпаліс господин Линь да юрсӧ копыртӧмӧн ветлӧдліс комната кузя.
Друг дзик пель дорас кыліс нылыслӧн гӧлӧсыс:
— Папа, кыдзи тэныд кажитчӧ дачоулӧн * тайӧ ыджыд отрезыс?
Тані сизим чи * и ставыс сулалӧ нёль юань да кызь фэнь.
Абу дона?
* Дачоу — прӧстӧй шыльыд шӧвк ткань, чесучалӧн сорт.
* Чи — важ китайскӧй фут, 0,32 метр.
Господин Линьлӧн сьӧлӧмыс дрӧгмуніс.
Сійӧ сувтіс да паськӧдіс синъяссӧ, эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сы водзын сулаліс наивнӧя нюмъялысь Мин-сю да кутіс киас шӧвк отрез.
Нёль юань кызь фэнь!
Кӧть суммаыс и абу ыджыд, но ӧд талун лунтырӧн лои вузасьӧма сӧмын дас квайт юань дон да, шуны кӧ веськыда, вузасьӧма ас донсьыс.
Господин Линь весиг неуна шӧйӧвошис да юаліс:
— Кытысь нӧ тэ судзӧдін деньгасӧ?
— Меным сетісны уджйӧзӧн.
Тайӧ выль уджйӧз йылысь кылӧм бӧрын батьыс невӧляысь зумыштчис.
Но ӧд сійӧ ачыс вельмӧдіс нывсӧ, да и гӧтырыс быдторйын пӧтакайтӧ сылы.
Та вӧсна господин Линьлы лои пӧкӧритчыны да сійӧ шогпырысь нюмдіс.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ ышловзис да неуна кӧритігмоз шуис:
— Мыйла тэ сэтшӧма тэрмасин?
Эз ӧмӧй вӧв бурджык ньӧбны тайӧс Выль во бӧрын?
III глава
Колис кык лун.
Господин Линьлӧн лавкаын вузасьӧмыс сетіс зэв бур результатъяс.
Быдлунъя выручка вӧлі комын сайӧ юаньысь не этшаджык.
Госпожа Линьӧс кызӧдӧмыс мучитіс тӧдчымӧн шочджыка, шӧркодя, быд вит минута мысти.
Мин-сю котраліс то лавкаӧ, то керкалӧн пытшкӧсса юкӧнас да дугдывтӧг радпырысь нюмъяліс.
Мукӧддырйи ныв отсасис батьыслы прилавок дорын да мамыслы шыасьліс сӧмын коймӧдысь чукӧстӧм бӧрын.
Плешсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр сійӧ тэрыба юавліс:
— Мамӧ, но мыйла тэ чуксалан менӧ?
Ме ньӧти эг мудз, бать сэтшӧма мудзис, зэв ёна пӧсяліс да сылӧн чирис гӧлӧсыс...
Ӧні ӧти ньӧбасьысь босьтасис быдса вит юань дон.
Мам, тэ эн тӧждысь, мый ме мудзи, эн тӧждысь!
Батьыд тшӧктіс меным неуна шойччыштны, а сэсся бара петны прилавок сайӧ.
Госпожа Линь сӧмын довкйӧдліс юрнас, кызіс да заводитліс лыддьыны молитва: «ыджыд милӧстя, милосерднӧй енмӧй!..»
Гуань-инь енлӧн фарфорӧвӧй статуя водзын, коді сулаліс гостинӧйын да кодӧс ставӧн зэв ёна пӧчитайтісны, ӧзйисны курительнӧй сисьяс.
Госпожа Линь частӧ матыстчывліс статуя дінӧ, муӧдзыс копрасис, аттьӧаліс покровительствуйтӧмысь, а ӧттшӧтш кевмис сы йылысь, медым енлӧн благӧслӧвитӧм серти пыр кутіс зэв бура мунны верӧсыслӧн вузасьӧмыс, медым ен сетіс нылыслы шуд да локтан во сетіс семьялы бур зятьӧс.
Кӧть бура вузасьӧм вӧсна господин Линь дугдывтӧг паськыда нюмъяліс, сьӧлӧмыс сылӧн пыр на сэтшӧма висис, быттьӧкӧ сійӧс топыда кӧрталісны гезъясӧн.
Быдпӧрйӧ, кор господин Линь вӧлі аддзӧ, кыдзи ньӧбасьысь ӧти юань мынтӧм бӧрын босьтліс киняулас пакет да долыда мунліс лавкаысь, сылӧн сьӧлӧмыс невӧляысь ёпкыштліс.
Сійӧ мӧвпнас артыштліс: бара вит фэнь убытка!
«Ёна вузасьны» заводитӧмсянь унаысь нин сійӧ кӧсйис чинтыны скидкасӧ куим процентӧдз, но кыдзи кӧть эз артав, вӧлі век жӧ артмӧ вит процент.
Лавкаысь босьтасисны ёна, но кымын бурджыка вузасис господин Линь, сымын ёнджыка висис сьӧлӧмыс.
И сійӧтор, мый оборот содӧмкӧд тшӧтш содісны и убыткаяс, вӧлі сэтшӧм лӧсявтӧмторйӧн, мый ньӧбасьысьясӧс обслуживайтігӧн Линьлӧн мукӧддырйи бергӧдчывліс юрыс.
Быдпӧрйӧ, кор господин Линь гусьӧникӧн видзӧдліс улича вомӧн <zho>«Юйчансянь»</zho>лавкалань, сійӧ казявліс, мый прилавок дорын делӧтӧг сулалысь приказчикъяс да и ачыс кӧзяиныс издевательскӧя нюмъялісны.
Найӧ быттьӧкӧ шуалісны:
«Любуйтчыштӧй Линь нима тайӧ пӧрысь дурак вылас!
Ӧд сійӧ и збыльысь вузасьӧ аслыс убытка вылӧ.
Видзӧдлӧй, кымын бурджыка мунӧны сылӧн делӧясыс, сымын ыджыдджыкӧсь убыткаяссӧ да сымын регыдджык тупкас сійӧ ассьыс лавкасӧ».
Татшӧм здукъясас господин Линь чорыда курччыліс улыс парсӧ да сетліс аслыс кыв аскисянь кӧть мед мый лэптыны донъяс да ӧткодь донысь вузавны первой да мӧд сорта тӧваръяс.
Тӧргӧвӧй палатаса председатель, коді господин Линь корӧм серти ладмӧдіс «японскӧй тӧваръяс конфискуйтӧм йылысь» вопрос, лавка дінті мунігӧн, сувтіс, гажаа нюмъялігтыр чолӧмаліс кӧзяинӧс успехӧн, тапӧдыштіс сылы пельпомас да джын гӧлӧсӧн нурбыльтіс:
— Но кыдзи?
Эн ӧд весьшӧрӧ видзӧй нёльсё юаньтӧ!
Вот сӧмын управлениеса начальник господин Булы ковмас мыйкӧ сетыштны, мӧдног синъясыс сылӧн паськаласны да сійӧ кутас ачыс мырдӧн корны.
Кымын бурджыка мунӧ вузасьӧмыс, сымын унджыкӧн вежалӧны.
Буретш сы вӧсна, мый господин Бу оз на мӧвпав та йылысь, найӧ и ышӧдасны сійӧс.
Господин Линь аттьӧаліс сочувствуйтӧмысь, кӧть тайӧ сёрниыс сійӧс сэтшӧма повзьӧдіс, мый сылӧн бырис быдсяма желание вузасьны.
Но медъёна господин Линь тӧждысис сы вӧсна, мый приказчик Шоу-шэн, кодӧс вӧлі ыстӧма чукӧртны уджйӧзъяс, бӧрсӧ эз лок.
Господин Линь виччысис тайӧ деньгасӧ, медым мынтысьны мӧд карысь воӧм счёт кузя.
«Дуншэн» шанхайскӧй фирмаса представитель воис войдӧрлун да тэрмӧдліс уджйӧз мынтӧмӧн.
Господин Линь кыдз мый вермис нин мудеритіс, медым нюжӧдчыштны тайӧ делӧнас да, приказчик кӧ оз лок, сылы ковмас шыӧдчыны «Хэнюань» вежласян лавкаӧ ссудала.
Та вӧсна сылӧн уджйӧзъясыс ещӧ содасны.
Вежласян лавка, дерт нин, куш процентъяссӧ кульыштас ветымын-квайтымын юань. Господин Линьлы, кодлӧн и сідз нин быд лун лоӧны убыткаяс, тайӧ вӧлі сылысь яй кусӧк вундӧм дорысь страшнӧджык.
Луншӧр кад бӧрын нёль часын кымын господин Линь кыліс, мый ветлысь-мунысьяс гораа да кыпыда мый йылысь кӧ сёрнитӧны.
Ставныс вӧлі сэтшӧма тревожитчӧмаӧсь, быттьӧ лоӧма мыйкӧ некор вӧвлытӧмтор.
Тӧргӧвеч кутіс беспокоитчыны: эз-ӧ нин мыйкӧ ло Шоу-шэнкӧд, кодӧс мӧдӧдӧма чукӧртны уджйӧзъяс, да решитіс: дерт, кӧнкӧ, тайӧ сы вӧсна, мый бандитъяс грабитісны почтӧвӧй пароход.
Господин Линьлӧн ёна тіпкис сьӧлӧмыс. Сійӧ чукӧстіс ӧти мунысь мортӧс да юаліс:
— Мый лои?
Эз-ӧ нин бандитъяс грабитны Лишиысь воысь почтӧвӧй пароходсӧ?
Мунысьыс вӧлӧма карын ставлы тӧдса бездельник да дыш Лу, прӧзвище сертиыс «буддийскӧй манак».
— Кыдзи, бара бандитъяс грабитӧмаӧсь?.. — вомгорулас нурбыльтіс сійӧ да кӧсӧйтчыліс магазин ӧшиньясӧ ляскалӧм рекламалӧн равнӧй рӧма кузь да векни листъяс вылӧ.
— Туйяс вылын ӧні и збыльысь некодлы спокой абу.
Да грабитісны кӧ сӧмын, тайӧ нинӧм на.
Овлӧ, мый и йӧзӧс нуӧдӧны.
Нинӧм тӧлкӧвӧйсӧ манак Лусянь господин Линь тӧдмавны эз вермы да кутіс тревожитчыны ещӧ ёнджыка.
Сійӧ эновтіс бездельникӧс да уськӧдчис неыліті мунысь морт дінӧ — пос дорын олысь Ван Сань-мао дінӧ:
— Шуӧны, мый Лишисянь воысь пароходсӧ грабитӧмаӧсь?
Збыль ӧмӧй?
— Тані дерт нин кӧнкӧ Тайбао Ашу атаманлы отсасьысьяслӧн киподтуйыс.
Кӧть асьсӧ Тайбао Ашуӧс и кокнитісны, сылӧн шайкаыс зэв на опаснӧй, — вочавидзис Ван Сань-мао, коді думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мунны.
Господин Линь помӧдз расстроитчис, сылӧн кӧсичаясыс пӧсялісны повзьӧмысла.
Тӧргӧвеч виччысис Шоу-шэнӧс буретш талун да буретш Лишиысь.
Сэні сійӧ должен вӧлі чукӧртны уджйӧзъяс да пуксьыны почтӧвӧй пароход вылӧ.
Нёль час нин, а приказчик век на абу.
Со и Ван Сань-мао висьталӧ сійӧс жӧ.
Позьӧ ӧмӧй ещӧ сомневайтчыны?
Но господин Линь эз босьт тӧдвылӧ сійӧтор, мый сійӧ ачыс висьталіс сы йылысь, быттьӧкӧ «Лишиысь воӧ почтӧвӧй пароход да сійӧс грабитісны бандитъяс».
Тӧргӧвеч дзикӧдз пӧсяліс, уськӧдчис керкаас, но вунӧдіс, мый эм порог, да муртса эз пласькысь.
— Бать, Шанхайын война!
Японскӧй салдатъяс шыблалӧны бомбаяс да сотӧны Чапэй!.. * — горӧдӧмӧн котӧртіс сылы воча Мин-сю.
* Чапэй — Шанхайлӧн войвывса юкӧнын фабричнӧй район.
Господин Линь сідзи и кынмис места вылас.
Шанхайын ачыс войнаыс омӧля вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, но сы вӧсна, мый тані сёрниыс муніс тшӧтш японскӧй салдатъяс йылысь, та йылысь некыдз оз вӧлі позь не юавны.
— Японскӧй салдатъяс шыблалӧны бомбаяс? — нылыслӧн волнуйтчысь чужӧмас видзӧдігтырйи выльысь юаліс сійӧ.
— Кытысь тэ тайӧс кывлін?
— Улича вылын став ветлысь-мунысьясыс сідзи сёрнитӧны.
Японскӧй салдатъяс лыйлӧны пушкаясысь да шыблалӧны бомбаяс.
Сотӧма ставнас Чапэйсӧ.
— А... вот мый.
Но кывсьӧ, быттьӧкӧ бандитъяс грабитӧмаӧсь Лишиысь почтӧвӧй пароходсӧ.
Нылыс пыркнитіс юрнас да, быттьӧ билань лэбысь войся бобув, лэбыштіс ывлаӧ.
Господин Линь, юрсӧ шӧйӧвошӧмӧн гыжъялігтырйи, коли сулавны резнӧй арка улын.
А госпожа Линь пыр кызіс да шуаліс молитвалысь кывъяс:
— Сет миянлы милӧсть, Гуань-инь енмӧй!..
Эн лэдз, медым бомбаяс... усины миян юръяс вылӧ!..
Лавка дорӧ матыстчӧм бӧрын Линь аддзис ӧдзӧс дорысь нывсӧ, коді мый йылысь кӧ сёрнитіс кык приказчиккӧд.
Улича мӧдар бокас <zho>«Шентай»</zho> галантерейнӧй лавкаса кӧзяин Цзинь Лао-ху петӧма прилавок сайсьыс да кинас шенасигтырйи мыйкӧ висьталіс ветлысь-мунысьяслы.
Шанхайын война, японскӧй самолётъяс бомбардируйтӧны да сотӧны Чапэй, шанхайскӧй тӧргӧвечьяс объявитісны нин забастовка — ставыс тайӧ збыль, но кыдзи нӧ бандитъясӧн грабитӧм почтӧвӧй пароход?
Та йылысь некод нинӧм оз висьтав?
Лишиысь почтӧвӧй пароход?
Да сійӧ важӧн нин воис, и туйяс вылын ставыс спокойнӧ.
Цзинь Лао-ху аслас синъяснас аддзыліс, кыдзи матросъяс сӧмын на нуисны тайӧ пароход вывсьыс кык тюк.
Господин Линь кокниа ышловзис.
Сылы вӧлі гӧгӧрвоана, мый приказчик талун оз нин лок, но ӧні сійӧ тӧдіс, мый Шоу-шэн эз паныдась бандитъяскӧд да сійӧс эз грабитны.
Карса улича вылын ӧні ставныс сӧмын и сёрнитісны Шанхайын кровавӧй событиеяс йылысь.
— Японскӧй черепахаяс! — ызгысь йӧз чукӧрӧ сюйсигмоз видчисны лавкаясса приказчикъяс.
А кодкӧ горӧдіс став улича пасьта:
— Коді кутас ньӧбавны японскӧй тӧваръяс, сійӧ — «черепахалӧн выродок!» *
* «Черепаха» — лёкног видчӧм, а «черепахалӧн выродок» — ещӧ на лёкногӧнджык видчӧм.
Мин-сю кыліс тайӧс да ёна гӧрдӧдіс, а господин Линь весиг синсӧ эз лапнит.
Ӧд ставныс вузалӧны японскӧй тӧваръяс, сэтчӧ жӧ некымын сё юань мынтӧм бӧрын ставныс пӧлучитісны та вылӧ специальнӧй разрешение.
«Босьтавны сӧмын тӧваръяс вылысь японскӧй ярлыкъяссӧ, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ».
Аслас лавкаса тӧваръяссӧ ӧні господин Линь шуӧ «отечественнӧйясӧн», и ньӧбасьысьяс шуалӧны «отечественнӧйяс, отечественнӧйяс!» да окотапырысь босьталӧны найӧс.
И весиг тайӧ здукас, кор карын ставныс сёрнитісны сӧмын шанхайскӧй война йылысь да весиг некодлы юрас эз волы тӧргуйтӧм йылысь мӧвп, господин Линь думайтіс сӧмын аслас делӧяс йылысь.
Сійӧ эз кӧсйы удждыны вежласян лавкаысь деньга да мынтыны гырысь процентъяс, да та вӧсна мӧдӧдчис уджйӧзъяс чукӧртысь Шанхайсянь воӧм морт дінӧ сёрнитыштны, корны виччысьыштны ещӧ лун-мӧд, сы вӧсна мый приказчик любӧй ногӧн должен воны аскиа рытысь не сёрӧнджык.
— Кӧзяин Линь!
Ті ӧд сюсь морт, — решительнӧя ӧткажитчис сёрниысь фирмаса представитель.
— Мый вылӧ став тайӧ сёрниясыс?
Шанхайын ӧні война.
Код тӧдас, гашкӧ, аски-аскомысь поездъяс дугдасны ветлыны.
Меным бур эськӧ вӧлі мунны талун рытнас, кыдзи нӧ ме верма виччысьлыны ещӧ ӧти-кык лун?
Кора рассчитайтчыны мекӧд талун жӧ, мед кӧть аски асыв ме верми петны туйӧ.
Ӧд ме — служащӧй морт, гӧгӧрвоӧй, пӧжалуйста, менсьым положениеӧс.
Господин Линь гӧгӧрвоис, мый сёрниысь некутшӧм пӧльза оз ло, да зэв неокотапырысь мӧдӧдчис «Хэнюань» вежласян лавкаӧ ссудала.
Сійӧ поліс сӧмын, мый лавкаса управляющӧй, кодӧс шуӧны «Денежнӧй мартышкаӧн» тӧдӧ, кутшӧм ёна колӧ сылы деньгаыс, та вӧсна «пӧльзуйтчис» пӧжарӧн да «веськыда грабитас», корас вывті ыджыд процентъяс.
Но коді нӧ вермис тӧдны, мый управляющӧй кутас сёрнитны дзик мӧдногӧн?
Чахоткаӧн висьысь тайӧ чӧрт кодь кос мортыс кывзіс клиентлысь корӧмсӧ, дыр куритіс важ каллян, код пытшкын булькӧдчис ва, да, сӧмын кор помӧдз сотчис каллян ӧзтысь фитильыс, надзӧникӧн вочавидзис:
— Оз артмы.
Японецъяс заводитісны война.
Шанхайcкӧй тӧргӧвечьяс бастуйтӧны, став банкъяс да денежнӧй лавкаяс тупкысисны.
Код тӧдас, кор ставыс тайӧ помасяс.
А Шайхайкӧд йитӧдыс кӧ дзикӧдз орас, миян лавка веськалас сэтшӧм жӧ положениеӧ, кыдзи коктӧм краб.
Сы вӧсна мый денежнӧй переводъяс миянлы оз воны, быть лоӧ ӧтказывайтны весиг сэтшӧм клиентъяслы, кодъяс вермӧны вештыны уджйӧзсӧ ёна бурджыка тіян серти.
Ёна сочувствуйта, но отсавны ог вермы...
Господин Линь шӧйӧвошис.
Первой здукас сійӧ думыштіс, мый чахоткаӧн висьысь тайӧ управляющӧйыс нарошнӧ кӧсйӧ петкӧдлыны делӧсӧ сьӧкыдджыкӧн, медым лэптыны процентсӧ, да кӧсйис нин висьтавны ассьыс корӧмсӧ убедительнӧйджыка, кыдзи друг «Денежнӧй мартышка» ещӧ на ёнджыка шемӧсмӧдіс сійӧс:
— Менам кӧзяин пӧлучитіс юӧр, мый тайӧ пӧрйӧ виччысьӧны ещӧ на ыджыдджык беспорядокъяс, да тшӧктіс меным чинтыны операцияяссӧ.
Тіян достопочтеннӧй фирмаыд вӧлі уджйӧза миянлы витсё юань, а кызь кыкӧд числӧӧ удждіс ещӧ сёӧс.
Татшӧм ногӧн, ставыс — квайтсё.
Тайӧ уджйӧзсӧ во помӧдзыс ковмас мынтыны дзоньнас.
Сы вӧсна мый ми тіянкӧд делӧяссӧ нуӧдам важӧн нин, предупреждайта водзвыв, медым бӧрвылас эз кыптыны лишнӧй споръяс, эз лоны кутшӧмкӧ недоразумениеяс.
— О!.. — мыкталігтырйи шуис господин Линь, кор воыштіс садяс.
— Но менам лавкаӧй збыльысь веськаліс ыджыд нуждаӧ.
Видзӧдла, удайтчас-ӧ меным чукӧртны уджйӧзъяс...
— Хо!
Мыйла скромничайтны!
Бӧръя лунъясӧ тіянлысь фирматӧ весиг ӧткодявны некодкӧд оз позь.
Збыльысь ӧмӧй тіянлы сьӧкыд мынтыны сэтшӧм мелочь, кыдзи квайтсё юань?
Сы вӧсна мый талун ми став йывсьыс сёрнитчим, надейтча, мый ті ставнас вештанныд уджйӧзтӧ и ме верма отчитайтчыны кӧзяин водзын — кӧдзыда помаліс чахоткаӧн висьысь управляющӧй да чеччис.
Тайӧ кывъяс бӧрас господин Линьлӧн тушаджынйыс кымын нинӧм эз кут чувствуйтны.
Сійӧ аддзис, мый водзӧ корӧмысь нинӧм оз артмы, да лыддис бурджыкӧн мунны вежласян лавкаысь.
Вот кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый ылі Шанхайын пансьӧм война тӧдчис и сылӧн ичӧтик лавка вылӧ!
Во помыс лои сылы збыльысь сьӧкыд!
Шанхайскӧй гӧсть настойчивӧя корӧ вештыны уджйӧз, «Хэнюань» вежласян лавка оз сӧглашайтчы сетны мӧд воӧдз отсрочка, а приказчик Шоу-шэн пыр на бӧрсӧ эз лок, и код тӧдас, мый сыкӧд лои...
Кольӧм во господин Линьлы удайтчис кӧкъямысдас процент чукӧртны карса олысьяссянь уджйӧз, а таво, тыдалӧ, он получит кӧкъямыс — дас процент.
Ӧні сылӧн эм ӧти туй: «временнӧ пӧдлавны лавкасӧ переучёт вылӧ», и туйыс тайӧ банкротство кодь жӧ.
Аслас капиталыс сылӧн важӧн нин абу да, заводитны кӧ переучёт, ставыс, мый коляс, — тайӧ сылӧн семьяыс: куим вом, куим корысь.
И кымын ёна сійӧ мӧвпаліс та йылысь, сымын ёна йӧжгыльтчис.
Кор Вансянь пос вывті мунігӧн господин Линь видзӧдліс гудыр ва вылас, сійӧ думыштіс: «Чеччыштны — и став делӧяслы пом!..»
— Господин Линь! — горӧдіс сылы кодкӧ.
— Збыльысь ӧмӧй Шанхайын война?
Сёрнитӧны, асыввывса слӧбӧдаысь татчӧ сӧмын на вайӧмаӧсь салдатъяслысь отряд.
Найӧ корӧмаӧсь нин тӧргӧвӧй палаталысь найӧс видзӧм вылӧ заём.
Муртса вомнысӧ восьтісны, пыр жӧ корисны кызь тысяча.
Тӧргӧвӧй палатаын ӧні заседание.
Господин Линь ӧдйӧ бергӧдчис да тӧдіс Чэнь Лао-ци старикӧс, аслас вкладчикъяс пӧвстысь ӧтиӧс, коді пуктіс сылӧн делӧӧ кыксё юань да, татшӧм ногӧн, сідзжӧ вӧлі кредиторӧн.
— О!.. — гӧгӧрвотӧма ымӧстіс тӧргӧвеч.
Водзӧ сійӧ нинӧм эз вермы шуны, ӧдйӧ вуджис пос вомӧн да ӧти здукӧн котӧртіс горт дінӧдзыс.
IV глава
Тайӧ рытӧ ужын кежлӧ яйысь да овощиысь быдлунъя кыксикас сёян дорӧ госпожа Линь нарошнӧ содтіс ещӧ ӧти сёян, кодӧс радейтліс верӧсыс. Сійӧ ньӧбис «Басяньлоу» ресторанысь тушитӧм яй.
Таысь кындзи, пызан вылын красуйтчис виж вина * сулея.
* Виж вина — клейкӧй просаысь вӧчӧм вина.
Нылыс дугдывтӧг сераліс: тӧргуйтӧм мунӧ зэв бура, выль шӧвк платье вурӧма нин, Шанхайын война панысь японецъясӧс чорыда пӧвсалӧны!
Весиг мамыс кызіс кыдз быттьӧ омӧльджыка; кызӧдӧмыс коставліс дас кымын минута вылӧ.
Сӧмын господин Линьлы вӧлі сир курыд шог.
Сійӧ жугыльпырысь юышталіс винасӧ, видзӧдлывліс то нылыс вылӧ, то гӧтырыс вылӧ.
Некымынысь нин сійӧ кӧсйыліс висьтавны налы омӧль юӧр, коді эськӧ повзьӧдіс найӧс бомба взорвитчӧм дорысь ёнджыка, но пыр на кыдзкӧ эз смелмӧдчы.
Да и ачыс на сійӧ эз вошты надея да кӧсйис сӧмын ӧтитор, — дзебны семьясьыс ассьыс неудачаяссӧ.
Кор тӧргӧвӧй палата решитіс сетны салдатъясӧс видзӧм вылӧ вит тысяча да господин Линьлы вӧлі предложитӧма жертвуйтны кызь юань, сійӧ эз шу ни ӧти кыв да пыр жӧ сӧгласитчис.
Татшӧм ногӧн, господин Линь решитіс медбӧръя здукӧдзыс не висьтавны аслас збыльысь сьӧкыд положение йывсьыс ни гӧтырыслы, ни нылыслы.
Сійӧ арталіс тадзи: найӧ кӧ, кодъяс сылы уджйӧзаӧсь, мынтасны уджйӧзсӧ кӧкъямысдас процент, то и сійӧ мынтас кӧкъямысдас процент, а мыйкӧ кӧ лоас, позьӧ ставсӧ вештыны Шанхайын мунысь война вылӧ да сы вылӧ, мый оз вермы ыстыны деньгасӧ.
Но сьӧкыдлуныс вӧлі сыын, мый сылӧн уджйӧзыс квайтсё юань вылӧ вевтыртіс сійӧ уджйӧзъяссӧ, кодъяс воӧны вӧлі сылы мукӧдъяссянь, да судзсьытӧм деньгасӧ вештӧм могысь колис сӧмын «ӧти местаысь вундыны яй кусӧк, медым тупкыны сійӧн мӧд местаысь чирейсӧ», мӧдногӧн кӧ, мый лоас ло — вузавны тӧварсӧ донтӧм донысь, чукӧртыштны деньга, олыштны кыдзкӧ-мыйкӧ тайӧ кадсӧ, а водзӧ тыдавны кутас.
Коді ӧні вӧчӧ водзӧвылӧ кутшӧмкӧ планъяс: эз инмы и ладнӧ!
Буретш татшӧм ногӧн вопроссӧ решитӧм бӧрын да виж вина сулеяысь лишнӧй фунт вын ас пытшкас кисьтӧм мысти гажмӧм юра господин Линь чорыда узис тайӧ войсӧ, сійӧс эз тревожитны омӧль вӧтъяс.
Кор аски асывнас сійӧ садьмис, вӧлі нин квайт час да джын.
Небесасӧ ставнас тупкӧмаӧсь кымӧръяс.
Линьлӧн неуна бергӧдчис юрыс. Сійӧ тэрмасьӧмӧн юис кык чашка рисӧвӧй отвар да петіс лавкаӧ.
Первой морт, кодӧс Линь аддзис, вӧлі Шанхайса гӧсть. Сійӧ дузгӧдчӧмӧн пукаліс прилавок дорын да виччысис кӧзяинсӧ.
Но медъёна господин Линьӧс шензьӧдісны «Юйчансян» лавка ӧдзӧсын ӧшалысь гӧрд да турунвиж бумагаяс, кодъяс сідзжӧ висьталісны, мый «10 процент вылӧ чинтӧма донъяс!»
Разнӧй рӧма тайӧ бумагаторъясыс вӧсна кутіс киссьыны господин Линьлӧн надея сетысь тӧрытъя планыс.
— Кӧзяин Линь, ті мый, шутитанныд мекӧд... — терпитны вермытӧг шыасис сы дінӧ шанхайскӧй гӧсть.
— Тӧрыт рытнас меным сідзи нинӧм и эн вочавидзӧй, а пароход мунӧ талун кӧкъямыс часын.
Да меным колӧ ещӧ вуджны пароходсяньыс поезд вылӧ.
Кӧкъямыс час кежлӧ меным быть колӧ лоны пароход вылын.
Кора тэрмасьыштны.
И гӧсть пуктіс пызан вылӧ кулаксӧ.
Господин Линьлы лои признайтны мыжсӧ да корны прӧщение.
Ставыс артмис сӧмын Шанхайын тайӧ война вӧсна, коді дугӧдіс став денежнӧй переводъяссӧ.
Но ӧд сійӧ — шанхайскӧй фирмалӧн важ клиент да зэв ёна корӧ вӧчны сылы исключение.
— Сідзкӧ, ті предлагайтанныд меным кӧзяин дінӧ мунны бӧр куш киӧн?
— Да ог, ог!.. Некутшӧм ногӧн... — господин Линьлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Кыдзи сӧмын воас менам приказчик Шоу-шэн, сета тіянлы ставсӧ, мый сійӧ чукӧртіс.
Ог ло ме мортӧн, дзеба кӧ кӧть ӧти ыргӧн деньга...
Тӧргӧвеч мыйвынсьыс зілис кутны доршасьысь синвасӧ.
Водзӧ сёрнитны вӧлі нинӧм йылысь, и шанхайскӧй гӧсть решитіс, мый бурджык не сёрнитны весьшӧрӧ, но век на пукаліс да эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
Господин Линьлӧн сьӧлӧмыс дась вӧлі чеччыштны морӧссьыс.
Бӧръя вонас сійӧс, правда, дзескӧдіс, но сылӧн бур нимыс эз быр.
И со ӧні сылӧн лавкаын быттьӧкӧ стража пуксис код тӧдас коді.
Ӧд та йылысь кӧ тӧдласны, вошас став дӧвериеыс.
Этша ӧмӧй господин Линьлӧн кредиторъясыс, и ставныс кӧ найӧ вӧчасны сідзи жӧ, кыдзи Шанхайса тайӧ мортыс, ковмас пыр жӧ тупкыны лавкасӧ.
Господин Линь зілис корсьны тайӧ сьӧкыд положениесьыс петан туй и эз ӧтчыд нин тшӧктыв кортӧм гӧстьӧс пырны кӧть нин пыді комнатаясас, но уджйӧзъяс чукӧртысь эз пыдди пукты тайӧ корӧмсӧ.
Кутіс киссьыны кӧдзыд зэр.
Уличаыс дзикӧдз тыртӧммис.
Некор на сійӧс стрӧитӧмсянь сэні декабрь помын эз вӧвлыны сэтшӧм этша йӧз.
Тӧвся тӧлыс качайтіс тӧргӧвӧй вывескаяс, да найӧ шуштӧма таркӧдчисны.
Вочасӧн зэр пыдди кутіс усьны ва лым.
Улича кыкнанладорбокса лавкаясысь приказчикъяс, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, сулалісны прилавокъяс дорын, быттьӧ кынмӧмаӧсь места вылас.
Шочиника господин Линь да кредитор шулывлісны ӧта-мӧдыслы некымын кыв.
Мин-сю друг котӧрӧн петіс керкаысь, сувтіс да кутіс видзӧдны ва лым вылӧ.
Олан комнатаясӧ нуӧдысь ӧдзӧс сайсянь кыліс госпожа Линьлӧн кызӧмыс: сійӧс бара нин кутіс кызӧдны ёнджыка.
Тӧргӧвеч паніс гӧстькӧд татшӧм случайясын пӧлагайтчысь сёрни, сэк жӧ видзӧдіс нылыс вылӧ, кывзіс гӧтырыслысь лёкысь кызӧмсӧ, а ачыс шогпырысь думайтіс, мыйла став олӧм чӧжыс сылӧн эз вӧв ни ӧти войт шуд, и кытчӧдз жӧ сылы кутасны вредитны, да коді таысь мыжа?
Шанхайскӧй гӧсть, медбӧрын, небзис да друг кутіс сьӧлӧмсяньыс сёрнитны:
— Кӧзяин Линь, ті бур морт, омӧль привычкаяс тіян абуӧсь, и тӧргӧвеч ті старайтчысь да тӧданныд тайӧ делӧсӧ.
Чужинныд кӧ ті во кызь вылӧ водзджык, пӧжалуй, вӧлінныд и озырӧсь.
А ӧні абу сэтшӧм кадыс: налогъяс сьӧкыдӧсь, расходъяс гырысьӧсь, а торговля мунӧ омӧля.
Но тіянлы честь вылӧ колӧ шуны, мый ті век жӧ кужинныд кыдзкӧ кутчысьны тайӧ сьӧкыд воясас.
Господин Линь гажтӧма шпыньмуніс да ышловзис, кыдз быттьӧ тӧдчӧдіс тайӧн ассьыс скромностьсӧ.
Мыйкӧ дыра чӧв олыштӧм бӧрын гӧсть висьталіс водзӧ:
— Да... тіян бур карын тӧргӧвӧй делӧясыд ӧні мунӧны ёна омӧльджыка воддза дорысь, збыль ӧд?
Ӧд страна пытшкын ставыс сиктса ньӧбасьысь сайын, а сиктыс дзикӧдз гӧльмис да тані збыльысь нинӧм он вӧч...
О!.. Ӧкмыс час нин!
Мый нӧ тайӧ приказчикыд пыр на абу?
А ті ёна веританныд сылы?
Господин Линь дрӧгнитіс да эз сразу гӧгӧрво, мый вочавидзны.
Правда, Шоу-шэн уджаліс сы ордын кӧкъямыс во нин да некор сыкӧд нинӧм эз лолы.
Но позьӧ-ӧ тырвыйӧ ручайтчыны морт вӧсна, торйӧн нин, став срокъясыс кӧ колисны, а сійӧ бӧрсӧ пыр на оз лок.
Кӧзяин сэтшӧма шӧйӧвошис, мый шанхайскӧй гӧсть невӧляысь серӧктіс, и серамыс тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь.
Мин-сю друг бергӧдчис батьыслань да волнуйтчӧмӧн горӧдіс:
— Бать!
Шоу-шэн локтӧ!
Ставнас няйтӧссьӧма...
И нылыслӧн гӧлӧсыс вӧлі сідзжӧ кутшӧмкӧ тешкодь...
Линь чеччыштіс места вывсьыс. Сійӧ тревожитчис и вӧлі рад.
Сійӧ кӧсйис чепӧсйыны прилавок сайсьыс, но шӧйӧвошис и кокыс сылӧн слабитіс.
Пырис Шоу-шэн.
Сійӧ збыльысь вӧлі ставнас резсьӧма няйтӧн да муртса сулаліс кокйылас. Пошкигтырйи Шоу-шэн пуксис стул вылӧ да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Господин Линь думыштіс, мый приказчикыскӧд лоӧма мыйкӧ неладнӧ, да сэтшӧма повзис, мый сылӧн кывйыс быри, а шанхайскӧй гӧсть нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны да скӧрысь чукыртіс синкымъяссӧ.
Колис не этша кад, пока Шоу-шэн шойччыштӧм бӧрын вермис шуны:
— Вот повзьӧдісны...
Ещӧ кӧ неуна, и найӧ эськӧ менӧ кватитісны.
Повзьӧмысла господин Линьлӧн содісны вынъясыс.
— Сідзкӧ, бандитъяс и збыльысь грабитісны пароходсӧ? — юаліс тӧргӧвеч.
— Да ньӧти эз бандитъяс!
Салдатъяс куталӧны йӧзсӧ да босьталӧны носильщикъясӧ.
Тӧрыт рытнас ме сёрми почтӧвӧй пароход вылӧ да талун асывнас пукси прӧстӧй рейсӧвӧй вылӧ.
Коді нӧ вермис думыштны, мый тані нуӧдсьӧны облаваяс.
Пароход вылын тӧдмалісны та йылысь да сувтісны асыввывса слӧбӧда дорӧ.
Ме петі берегӧ да мӧдӧдчи подӧн, но эг на удит мунны и лиджын, кыдзи воча — салдатъяс!
«Баосян» портняжнӧй мастерскӧйысь А-маоӧс найӧ пыр жӧ кутісны да нуӧдісны, а ме трӧпаӧд пышйи.
Муртса эг пропадит, чӧрт мед найӧс нуас!..
Шоу-шэн павтыртіс халатлысь пӧласӧ, кыскис пыді зепсьыс неыджыд тубрас да нюжӧдіс кӧзяиныслы.
— Тані ставыс.
Лишиса «Хуанмао» фирма йылысь бур кыв он шу.
Водзӧвылӧ татшӧмъясыскӧд колӧ лоны осторожнӧйджыкӧн.
Но, ме муна мысся, вежся да бӧр локта.
Господин Линь кинас видлаліс тубрассӧ, муртса шпыньмуніс да разис.
Деньга лыддьыны заводиттӧдз сійӧ видзӧдаліс ведомостьсӧ, прӧверитіс щӧті вылын став пунктъяс серти да, медбӧрын, кутіс лыддьыны деньгасӧ.
Сэні вӧлӧма дас ӧти даян кыксё цзяо сяоянъясӧн, нёльсё кызь юань кредитнӧй билетъясӧн.
Вӧлі ещӧ фирмаясӧн ичӧт срок вылӧ сетӧм кык вексель: ӧтиыс ветымын лян вылӧ, мӧдыс — квайтымын вит вылӧ.
Сідзкӧ, весиг кӧть ставнас тайӧс сетны шанхайокӧй фирмаса представительлы, то и сэки оз тырмы ещӧ сё сайӧ юань.
Линь дыр да напряжённӧя думайтіс, ачыс ӧтарӧ видзӧдлывліс папирос куритысь гӧсть вылӧ.
Сэсся чорыда ышловзис, быттьӧ вундіс ассьыс яй кусӧк, вештіс сы дінӧ вексельяс да нёльсё юань кредитнӧй билетъясӧн.
Но шанхайскӧй гӧсть водзын дыр на ковмис кевмысьны, кытчӧдз сійӧ эз довкнит юрнас да шу «ладнӧ».
Но вексельяссӧ кыкысь видзӧдлӧм бӧрын сійӧ серампырысь шуис:
— Извинитӧй, кӧзяин Линь.
Зэв ёна кора вежны тайӧ вексельяссӧ да мынтыны меным деньгаӧн.
— Позьӧ, позьӧ, — пыр жӧ сӧгласитчис господин Линь.
Сійӧ ӧдйӧ пуктіс вексельяс мӧдарладорӧ ассьыс печатьсӧ да ӧти приказчикӧс ыстіс «Хэнюань» вежласян лавкаӧ, медым сійӧ вежис вексельяссӧ деньга вылӧ.
Приказчик бӧрсӧ локтіс эз регыд да куш киӧн.
Вежласян лавка прӧстӧ босьтӧма вексельяссӧ, а деньга абу сетӧма, шуӧма, мый бергӧдӧ найӧс уджйӧзысь.
Господин Линь ачыс мӧдӧдчис «Хэнюань» вежласян лавкаӧ да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ёна лымъяліс, сьӧрсьыс эз босьт весиг зонтиксӧ.
Но и сылӧн нинӧм эз артмы.
— Но кыдзи, кӧзяин Линь?
— Линьлӧн шог чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын терпитны вермытӧг юаліс шанхайскӧй гӧсть.
Мӧдыс муртса эз бӧрд, сӧмын ышловзис.
Лои корны шанхайскӧй гӧстьӧс сетны отсрочка, мый нӧ ещӧ позис вӧчны!
Шоу-шэн сідзжӧ кутіс корны гӧстьӧс и, медбӧрын, кӧзяинкӧд ӧтлаын найӧ сетісны кыв, мый мынтытӧм кыксё юаньсӧ выль вося январь дасӧд лунысь не сёрӧнджык быть ыстасны Шанхайӧ.
Найӧ — шанхайскӧй фирмалӧн важ клиентъяс, ӧкуратнӧя мынтылісны уджйӧзъяс вонас куимысь, некор и кыв эз шулыны.
Мый нӧ вӧчан, ӧні кӧ ставыс вежсис!
Ӧд найӧ абу кутшӧмкӧ пӧръясьысь йӧз...
Век жӧ содтытӧг делӧыс эськӧ эз ладмы, и господин Линь зэв неокотапырысь чукӧртіс ещӧ ветымын юань — бӧръя лунъясся ассьыс став выручкасӧ.
Татшӧм ногӧн, лои нёльсё ветымын юань и, сӧмын найӧс сетӧм бӧрын, удайтчис, медбӧрын, мынтӧдчыны лавкаӧ воӧм шанхайскӧй гӧстьысь, коді дӧзмӧдіс нин юр висьӧмысь ёнджыка.
Вӧлі нин дас ӧти час.
Воздухын бергалісны лым чиръяс.
Ньӧбасьысьяс бырины дзикӧдз.
Господин Линь шога думайтігтыр пукалыштіс мыйкӧ дыра да заводитіс сӧветуйтчыны Шоу-шэнкӧд, кыдзи чукӧртны карса олысьяслысь недоимкаяс.
Кыкнанныс найӧ напряжённӧя чукрӧдлісны синкымъяссӧ, зілисны корсьны кутшӧмкӧ петан туй да сэк жӧ гӧгӧрвоисны, мый квайтсё сайӧ юань некыдз он чукӧрт.
— Сёрнитӧны, — кӧзяин пель дорас копыртчӧмӧн муртса кывмӧн шуис Шоу-шэн, — мый лунвывса слӧбӧдаын «Цзюйлун» лавка да рытыввывса слӧбӧдаын «Хэюань» лавка, кодъяс уджйӧзаӧсь миянлы куимсё кымын юань, ньӧти абу надёжнӧйӧсь!
Тані ковмас водзвыв примитны мераяс.
Ӧд абу шутка делӧ, ми кӧ воштам татшӧм деньга.
Господин Линьлӧн чужӧмыс вежсис, паръясыс сылӧн дрӧгмунісны, а Шоу-шэн ещӧ ёнджыка чинтіс гӧлӧссӧ да друг юӧртіс дзик нин страшнӧй выльтор:
— И ещӧ и ещӧ... омӧль сёрнияс паськалӧны и миян йылысь.
Тайӧ сёрнияссӧ, дерт, кывлісны и <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавкаын, сы вӧсна сійӧ сідзи и жмитӧ миян вылӧ.
Шанхайса уджйӧзъяс чукӧртысьыд, дерт жӧ, мыйкӧ тӧдмаліс...
Сӧмын коді паськӧдӧ тайӧ сёрнияссӧ?
Оз-ӧ нин найӧ, туймӧдарсаясыс?..
И Шоу-шэн сідзи довкнитіс юрнас <zho>«Юйчансян»</zho> лавкалань, быттьӧ кӧсйис тайӧн унатор висьтавны.
Тӧргӧвеч видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ индіс Шоу-шэн.
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс ёна тіпкыны, чужӧмыс чукыртчис сідзи, быттьӧ Линь кӧсйис бӧрддзыны, и сійӧ дыр эз вермы нинӧм шуны.
Зэв ёна страдайтысь сьӧлӧмнас господин Линь чувствуйтіс, мый тайӧ — пом.
Да и абу дивӧ!
Кыдзи вермис лоны мӧдногӧн!
Гоминдан комитетысь господа шантажируйтӧны сійӧс, вежласян лавка жмитӧ, конкурентъяс вредитӧны, и кымын водзӧ, сымын ёнджыка сійӧ вӧйӧ уджйӧзъяс.
Коді нӧ вермас терпитны ставсӧ тайӧс и мыйысь, медбӧрын, лоӧ тадзи мучитчыны?
Ӧд сійӧ пӧлучитіс тайӧ ичӧтик лавкасӧ бать кисьыс да некор эз таргайтлы деньгасӧ.
Оз ӧмӧй сійӧ зіль угодитны ньӧбасьысьяслы, либӧ кодлыкӧ вредитіс, вӧчис мыйкӧ омӧльтор!
И сылӧн предокъясыс сідзжӧ некодлы эз вредитлыны, некодӧс эз пӧръявлыны, сідзкӧ мыйысь жӧ, мыйысь сылы овсьӧ сэтшӧм сьӧкыда!
Кор Шоу-шэн аддзис, мый господин Линь дзикӧдз жугыльмис, заводитіс такӧдны сійӧс, кӧть ачыс муртса кутчысис ышлолалӧмысь:
— Эн шогсьӧй, шифу *. Мед паськӧдасны быдсяма сёрнияссӧ, нинӧмла тӧждысьнысӧ.
Сьӧкыд воясӧ пыр паськӧдӧны-сёрнитӧны нинӧмабусӧ.
Ме кывлі, мый миян карын дас лавкаысь ӧкмысыс оз овны во помӧдз.
Положениеыс вывті омӧль: миян карын йӧзыс колисны зэв этша.
Весиг медся озыр лавкаясыс, и найӧ таво вӧйисны уджйӧзӧ, ӧд абу миянлы ӧтнанымлы сьӧкыд.
Кор небесаыс киссьӧ, ставныс пӧгибайтӧны торпыригъяссьыс.
Тӧргӧвӧй палата должен аддзыны петан туй.
Ӧдвакӧ лэдзасны, медым ставыс ӧтпырйӧ киссис, да карыс эз ло кар кодь.
* Китайын приказчикъяс, кодъяс заводитӧны служитны «детинкаяссянь», почтительнӧя шуӧны кӧзяинъяссӧ «шифуӧн» (наставникъясӧн, учительясӧн) да тайӧн тӧдчӧдӧны, мый кӧзяинъясыс воспитайтісны найӧс.
А лымъяліс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Уличаыс ставнас нин едждіс.
Лавка дінті, став телӧнас дрӧжжитігтыр, котӧртіс пон.
Сійӧ пыркнитіс лымсӧ да, бӧжсӧ нюгыльтӧмӧн, саяліс.
Некор на сійӧс стрӧитӧмсянь тайӧ уличаыс эз вӧв сэтшӧм кӧдзыд да куш, кыдзи талун, Выль во паныд!
А ылын Шанхайын японецъяслӧн сьӧкыд орудиеяс тайӧ каднас пӧщадатӧг грӧмитісны зэв ыджыд карлысь тӧргӧвӧй юкӧнсӧ.
V глава
Колисны, медбӧрын, выль вося гажтӧм праздникъяс.
Карын тупкысисны кызь кӧкъямыс гырысь да посни тӧргӧвӧй предприятиеяс, кодъяс лыдын вӧлі и шӧвк тканьяс вузалан зэв солиднӧй магазин.
Обанкротитчисны и <zho>«Цзюйлун»</zho> да <zho>«Хэюань»</zho> лавкаяс, кодъяслӧн кӧзяинъясыс вӧліны уджйӧзаӧсь господин Линьлы куимсё юань.
Выль во паныд Шоу-шэн лунджын ветлӧдліс тайӧ кык лавкаас, но чуктӧдіс кызь юаньысь неуна унджык.
Правда, Шоу-шэн бӧрын, кыдзи вӧлі висьталӧны, кредиторъяс пӧвстысь ни ӧти мортлы нин тані эз удайтчы пӧлучитны весиг грӧш: лавкаясса кӧзяинъяс пышйӧмаӧсь.
Сёрнитны кӧ господин Линь йылысь, то, кӧть тӧргӧвӧй палатаса председательлӧн отсӧг вӧсна сылы и эз ковмы пышйыны, но <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавкалы уджйӧзыс век жӧ колис.
Кыдзи эн бергав, а дас витӧд числӧысь не сёрӧнджык сійӧс кӧть мед мый ковмас мынтыны.
Таысь кындзи, лои заключитны кабальнӧй условие, код серти январь витӧд лунсянь <zho>«Хэнюань»</zho> пуксьӧдіс господин Линь лавкаӧ ассьыс контролёрӧс, медым уджйӧз вештӧм могысь бергӧдны быдлунъя выручкаысь кӧкъямысдас процентсӧ.
Выль вося нёль лун чӧж семьяын вӧлі сэтшӧм шуштӧм, быттьӧкӧ кӧдзыд кӧбрегын.
Верӧсыс дугдывтӧг ышлолаліс, гӧтырыс кызіс сідзи, мый кажитчис, быттьӧкӧ потласьӧны выль вося хлопушкаяс.
Нылыс, правда, эз кыз ни эз ышлолав, но вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ уна вояс чӧж висис виж висьӧмӧн.
Мин-сюлысь выль шӧвк платьесӧ сетісны закладӧ, медым мынтысьны няня Улы.
Лавкаса ученик асывнас сизимсянь ӧкмыс часӧдз сулаліс карын дзик ӧти ломбард ӧдзӧс дінын.
Ӧкмысын, медбӧрын, сійӧ былькнитіс йӧз пӧвстысь, кулакас вӧлі чабыртӧма кык юань.
Та бӧрын ломбард дугдіс примитны кӧлуйсӧ.
Кык юань вӧлі ыджыд ссудаӧн.
Кӧть мед мыйта эз сулав платье либӧ кутшӧмкӧ мӧдсикас дона вещь, ломбардын кык юаньысь унджык эз сетлыны.
Эз прӧста сы йылысь шулыны: «кык юань, и ӧдзӧсыс игнасьӧ».
Да и принимайтісны кӧлуйсӧ ёна бӧрйысьӧмӧн.
Эз шоча овлы, мый кутшӧмкӧ крестьянин, кӧдзыдысла дрӧжжитігтыр, пӧрччыліс ас вывсьыс ватнӧй курткасӧ, а кӧлуй донъялысь пыркнитліс сійӧс да скӧрысь шыбитліс бӧр: «ог принимайт!»
Выль вося первой лунсянь жӧ пуксис мича поводдя.
Гуаньди * храмдорса площадь вылӧ, кыдзи и пыр, чукӧртчисны брӧдитысь тӧргӧвечьяс да фокусникъяс.
Но карса йӧз шогпырысь ветлӧдлісны лоточникъяс дінті, гурйысисны тыртӧм зепъясаныс да неокотапырысь мунлісны бокӧ.
Челядь кыскисны мамъяссӧ пӧлаясӧдыс. Найӧ эз кӧсйыны мунны выль вося хлопушкаясӧн тӧргуйтысь лотокъяс дінысь, и мамъясыс шлёпӧдісны челядьсӧ.
* Гуаньди — Гуань Юйлӧн, полководецлӧн, Троецарствие кадӧ (миян эраса коймӧд нэм) феодальнӧй войнаясся геройлӧн нимъясысь ӧти.
XII нэмын сійӧс вӧлі канонизируйтӧма, а 1594 воын объявитӧма енмӧн.
Тайӧ воинственнӧй енсӧ почитайтӧны сідзжӧ, кыдзи озырлун сетысь да литературалы покровительствуйтысь енмӧс.
Китай йылысь европейскӧй литератураын сійӧс примитӧма шуны «война енмӧн».
Лоточникъяслы татшӧм делӧясысь заработокыс эз тырмывлы весиг сёян вылӧ.
Налы нинӧмӧн вӧлі мынтысьны постоялӧй дворса кӧзяинлы да та вӧсна найӧ быд лун пинясисны сыкӧд.
Везитіс сӧмын фокусникъяслы, кодъяс асланыс представлениеясысь выручитісны кӧкъямыс юань.
Та кузя гоминданлӧн комитетысь господа корисны найӧс ас орданыс да чолӧмалісны успехӧн.
Выль вося нёльӧд лунӧ рытнас господин Линь муртса чукӧртіс куим юань, медым пируйтыштны лавкаса аслас другъясыскӧд, юны ӧтлаын «вит туйлысь» традиционнӧй вина да тӧлкуйтыштны сы йылысь, кыдзи праздник бӧрын заводитны тӧргуйтны.
Сійӧ водзвыв мӧвпыштіс артмӧм положение йывсьыс: восьтыны лавка — сідзкӧ, уджавны аслыд убыткаӧн, не восьтыны — сідзкӧ, кольны куим морта семьяӧс олӧм вылӧ средствоястӧг.
Да и мӧдногыс сьӧкыдджык эськӧ лои пӧлучитны недоимкаяс, кодъяс лыддьыссьӧны на вӧлі нёльсё — витсё юань.
Татшӧм ногӧн, колис сӧмын ӧти петан туй: чинтыны расходъяс.
Но кыдзи?
Равнӧй налогъясысь да поборъясысь, а торйӧн нин гоминдановскӧй чиновникъяслы взяткаясысь, кодъясӧс найӧ корӧны мырдӧн, он жӧ нин некытчӧ воштысь!..
Гашкӧ, уволитны ӧти либӧ кык приказчикӧс?
Господин Линьлӧн приказчикыс куим.
Дерт, сӧмын Шоу-шэн — сылӧн веськыд киыс, но уволитны мукӧдъяссӧ кыдзкӧ жаль жӧ, да и ӧти морт лавкаын оз жӧ справитчы.
Сійӧ и сідз нин чинтіс гортса став расходъяссӧ, воис сэтчӧдз, мый весиг няня Улы сетісны расчёт.
И господин Линь решитіс век жӧ тӧргуйтны водзӧ, Гуань-инь енлӧн милӧсть вылӧ надеяӧн.
Вот вузаласны крестьяна коконъяслысь урожай, видзӧдан, и став убыткаяс позяс вештыны.
Но заводитны тӧргуйтны, дерт, абу сьӧкыд. Юавсьӧ сӧмын, мый вузавнысӧ?
Он ысты Шанхайӧ наличнӧй деньга, он пӧлучит тӧваръяс.
Войнаыс жӧ пыр ёнджыка паськалӧ да тӧваръяссӧ уджйӧзӧн судзӧдӧм йылысь и думайтны нинӧм.
Вузавны коляссӧ?
Но лавкаын важӧн нин нинӧмыс абу.
Джаджъясӧ тэчӧм кӧрӧбкаясыс, кӧні вӧліны фуфайкаяс, тыртӧмӧсь да найӧс пукталӧма сӧмын витрина пыдди.
Колис сӧмын гортса кӧлуй: мыссян тазъяс, кичышкӧдъяс да мукӧдтор.
Тайӧ, правда, ӧнісӧ тырмӧ на.
Ужын дырйи кӧзяин да гӧстьяс гажтӧма юисны вина да, кыдз кӧть эз гыжъявны ассьыныс щӧкаяссӧ, петан туй аддзыны эз вермыны.
И кор сёрниыс пансис общӧй темаяс вылӧ нин, ӧти приказчик друг шуис:
— Смутаяс кадӧ мортлӧн олӧмыс сулалӧ пон олӧмысь оз донаджык.
Шанхайын Чапэй район, шуӧны, кушӧдз сотӧма, и уна сё тысяча йӧз, кодъяс пышйисны сэтысь, лоисны корысьясӧн.
Хонкью * район абу сотчӧма, но олысьясыс сэні сідзжӧ эз кольны.
Японецъяс абу и морт кодьӧсь, некодлы оз лэдзны нуны эмбурсӧ.
А сы вӧсна мый Шанхайса мукӧд районъясын квартираясыс ёна донсялісны, пышйысь йӧз мунӧны сиктъясӧ.
Миян карӧ тӧрыт на воис ыджыд партия.
Видзӧднысӧ, позьӧ шуны, абу гӧль йӧз, а со колисны оланінтӧг...
* Хонкью — Шанхайлӧн промышленнӧй юкӧн.
Господин Линь жалитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас, а Шоу-шэн пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ вештіс бокӧ ичӧтик бедьяссӧ, кодъясӧн сёйис, лэптіс румкасӧ, ӧтчыдйӧн косӧдіс сійӧс да серӧктыштӧм бӧрын шыасис кӧзяин дінас:
— Ті кывлінныд, наставник, мый висьталӧ А-сы?
Тайӧ ӧмӧй абу подходящӧй случай ставнас инавны миянлысь тазъястӧ, кичышкӧдъястӧ, майтӧгтӧ, чувкиястӧ, зубнӧй порошоктӧ да щӧткаястӧ?
Кӧзяин чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. Сійӧ дзик нинӧм эз гӧгӧрво:
— Кыдз нӧ тайӧ?
— Наставник, тайӧ жӧ случай!
Шанхайысь пышйӧм йӧзлӧн деньгаыс эм да найӧ быть уськӧдчасны первой колана кӧлуй вылӧ, абу ӧмӧй сідз?
Вот лоӧ тӧргӧвляыд!
Колӧ сӧмын ӧдйӧджык действуйтны.
Шоу-шэн ещӧ кисьтіс румкаас.
Сійӧ быдсӧн кыпъяліс радысла.
Мукӧд кык приказчикыс гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да кутісны гӧрдлыны.
Но господин Линь пыр на видзӧдіс Шоу-шэн вылӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
Бӧръя неудачаяс вӧсна сійӧ омӧля кутіс вежӧртны.
— И тэ та вылӧ надейтчан? — чуймӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Ӧд тазъяснад да кичышкӧдъяснад и мукӧд лавкаяс тырӧмаӧсь.
— Ті вунӧдінныд, шифу, мый сӧмын миян эмӧсь та мында тазъясыд да кичышкӧдъясыд.
«Юйчансян» лавкаын оз ӧкмы весиг дас таз, да и найӧ — дыр куйлӧм дрянь.
Оз, тайӧ миянысь оз пышйы!
Вайӧй ӧдйӧджык гижам унджык объявлениеяс да ляскалам найӧс нёльнан слӧбӧдаас, кытчӧ сувтісны пышйӧм йӧзыс.
Кывзы, А-сы!
Кӧні налӧн квартираясыс?
Ми тэкӧд мунам сэтчӧ ляскавны объявлениеяс.
— Кодлӧн эм тані рӧдвуж — олӧны рӧдвуж ордас, а кодлӧн абу — босьтӧны рытыввыв слӧбӧдаса шелкомотальнӧй фабрикалысь помещение, — вочавидзис приказчик А-сы, коді вӧлі зэв дӧвӧлен сійӧн, мый случайнӧ вӧчис кӧзяинлы татшӧм ыджыд услуга.
Сӧмын ӧні господин Линь, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ пыр жӧ гажмис, збодермис да заводитіс лӧсьӧдны тӧваръяс йылысь паськыда юӧртысь рекламалысь текст, кӧні лыддьӧдліс некымын дассикас гортса кӧлуй, кодъяс вӧліны лавкаын.
Гырысь шанхайскӧй тӧргӧвӧй фирмаясын вӧлі паськалӧма «тӧваръяслӧн наборыс ӧти юань дон» чукӧрӧн вузалӧм. На моз жӧ господин Линь мыссян таз дінӧ содтіс кичышкӧд, пинь весалан щӧтка да пинь весалан порошок тыра кӧрӧбка.
Артмис комплект, код вылӧ тӧргӧвеч гырысь иероглифъясӧн гижис: «доныс зэв умереннӧй, ставнас наборыс сулалӧ ӧти юань».
Гӧрд да турунвиж бумага лавкаын вӧлі тырмымӧн.
Шоу-шэн мичаа вундаліс кузь векни полосаяс, босьтіс кисточка да пуксис гижны объявлениеяс.
Мукӧд кык приказчикыс да детинка-ученик заводитісны упакуйтны мыссян тазъяс, кичышкӧдъяс, пинь весалан щӧткаяс да пинь весалан порошок тыра кӧрӧбкаяс.
Сы вӧсна мый уджалысьыс эз тырмы, господин Линь чукӧстіс нывсӧ.
Сійӧ сідзжӧ босьтчис уджӧ, отсаліс гижны объявлениеяс да кӧртавлыны кӧлуй, и ачыс лӧсьӧдіс колана мукӧд посни кӧлуйлысь некымын комплект, кодъяс сулалісны сідзжӧ ӧти юань.
Тайӧ войын лавкаын уджалісны витӧд стражаӧдз *.
Асыв кежлӧ ставыс эштіс и, кор выль вося хлопушкаяслӧн трачкӧдчӧм шы улӧ воссисны тӧргӧвӧй заведениеяслӧн ӧдзӧсъяс, господин Линь лавкаын бара ставыс вежсис.
* Важ Китайын войся кадсӧ юкисны карса ворота дінын войся стражаяслӧн (караулъяслӧн) вежсьӧм серти.
Витӧд (медбӧръя) стража сулаліс куим час асывсянь вит часӧдз.
Войнас гижӧм реклама вӧлі ляскалӧма нин.
Рытыввывса слӧбӧдаын, шелкомотальнӧй фабрикалӧн здание дорын, Шоу-шэн клеиталіс объявлениеяссӧ ачыс.
Найӧ кыпӧдісны сэтшӧм сенсация, мый ставыс воисны видзӧдлыны на вылӧ, быттьӧ тайӧ вӧліны газетнӧй юӧртӧмъяс.
Госпожа Линь, коді чеччис витӧд стража кадӧ, ӧзтіс Гуань-иньлӧн фарфорӧвӧй статуя водзӧ курительнӧй сисьяс да дыр юрбитіс муӧдз.
Кевмис сійӧ ставтор йывсьыс ӧтлаын, и весиг сы йылысь, медым енмыс паськӧдіс Шанхайын войнасӧ да ыстіс татчӧ унджык беженецъясӧс.
Ставыс артмис зэв бура, ставыс артмис буретш сідзи, кыдзи чайтіс Шоу-шэн.
Праздник бӧрын первой тӧргуйтан лунсяньыс жӧ делӧясыс и збыльысь кутісны мунны зэв бура.
Луншӧр бӧрын нёль час кежлӧ нин лавка вузасис сё сайӧ юань дон.
Тайӧ прӧстӧ вӧлі карын бӧръя дас воӧн рекорднӧй выручка.
Гӧгӧрвоана, мый медея ёна босьталісны сійӧ тӧваръяссӧ, кодъяс сулалісны ӧти юань. Но на бӧрся кутісны ньӧбавны тшӧтш резинӧвӧй кӧмкот да заграничнӧй зонтикъяс; тӧргуйтӧм муніс зэв бура.
Ӧд беженецъяс вӧліны Шанхайысь. Найӧ быдторсӧ аддзылісны да велалісны овны бура.
Найӧ дзик эз вӧвны местнӧй олысьяс кодьӧсь либӧ матігӧгӧр сиктъясса крестьяна кодьӧсь да ёна босьталісны тӧваръяссӧ.
Тӧварсӧ кианыс босьтӧм бӧрын найӧ пыр жӧ висьтавлісны сылысь донсӧ да мынтысьлісны, эз гудйысьны тӧваръяс пӧвстын да эз корны некутшӧм скидка.
Быдпӧрйӧ, кор нылыс волывліс лавкаысь ошйысьыштны тӧргуйтӧмӧн, госпожа Линь пидзикокасьліс енлӧн фарфорӧвӧй статуя дінӧ да копрасис муӧдзыс.
Вот кутшӧм мӧвп воис ӧні сылы юрас:
«Эз кӧ вӧв Шоу-шэн пӧшти кыкпӧв ыджыдджык Мин-сюысь, эз вӧв эськӧ омӧль вӧчны сійӧс зятьӧн.
Да и Шоу-шэныс, веськыда шуны, синпӧвнас пыр видзӧдлывлӧ дас сизим арӧса Мин-сю вылӧ, коді быдмис сылӧн синъяс водзын».
Кутшӧмсюрӧ обстоятельствояс торкыштісны господин Линьлысь радлунсӧ.
<zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавка эз тӧждысь сылӧн репутация вӧсна, мӧдӧдіс ассьыс контролёрсӧ, коді быд лун босьтліс выручкалысь кӧкъямысдас процентсӧ.
Таысь кындзи, код тӧдас кодлӧн ыштӧдӧм серти, воисны и вкладчикъяс: старука Чжу, пос дорын олысь старик Чэнь Лао-ци да дӧва Чжан.
Сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый налы «рис ньӧбны колӧ деньга», найӧ требуйтісны водзвыв мынтыны процентъяссӧ, да и эз сӧмын процентъяс.
Найӧ весиг синісны сылань, мый бӧр босьтасны капиталъяссӧ.
Но сэки господин Линьлы кывсисны бур юӧръяс: кутісны сёрнитны, мый карӧ воӧма беженецъяслӧн выль партия.
Та кузя тӧргӧвеч ужын дырйи гӧститӧдіс ассьыс служащӧйяссӧ ещӧ кык яй блюдоӧн, и пызан сайын ставныс ӧта-мӧдсӧ вежмӧн ошкисны Шоу-шэнлысь способностьяссӧ.
Господин Линь кӧть и радліс бура тӧргуйтӧм вылӧ, век жӧ сійӧ дугдывтӧг тревожитчигтырйи мӧвпаліс вкладчикъяс йылысь, кодъяс грӧзитісны бӧр босьтны ассьыныс капиталъяссӧ.
Выль вося первой лунъясӧ кӧ нин вӧчсьӧны татшӧм делӧясыд, тайӧ абу бур водзӧ!..
— Да мый найӧ гӧгӧрвоӧны, тайӧ куимыс? — дӧсадапырысь шуис Шоу-шэн.
— Найӧс тӧдӧмысь кодікӧ ыштӧдӧ...
Сійӧ кутіс тӧдвылас улича мӧдарбокса лавкасӧ.
Господин Линь довкнитіс юрнас.
Буретш сы вӧсна и сьӧкыд найӧс убедитны, мый найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны тӧргуйтӧмас: ӧтиыс — старик, мӧд кыкыс — ӧтка нывбабаяс.
Бурӧн накӧд он сёрнитчы, стрӧжитны сідзжӧ оз позь.
Господин Линь дыр мӧвпаліс да решитіс, медбӧрын, корны тӧргӧвӧй палатаса председательӧс, медым сійӧ ачыс сёрнитыштіс тайӧ ӧлукъясыскӧд.
Кӧзяин висьталіс аслас кӧсйӧм йывсьыс Шоу-шэнлы, и приказчик ошкис сійӧс.
Ужнайтӧм да лунся выручка арталӧм бӧрын господин Линь мӧдӧдчис тӧргӧвӧй палатаса председатель ордӧ.
Сійӧ кывзіс гӧстьӧс, пыр жӧ кӧсйысис отсавны да, таысь кындзи ошкыштіс господин Линьлысь зэв ыджыд тӧргӧвӧй способностьяссӧ, кодъяс вӧсна сылӧн фирмаыс эз тупкысь, а весиг делӧясыс сылӧн мунӧны бура.
Сэсся председатель мӧвпалігтыр малалыштіс щӧкасӧ, нюммуніс да, гӧстьлань копыртчӧмӧн, шуис:
— Менам, веськыда кӧ шуны, эм тіян дінӧ ӧти делӧ.
Важӧн нин кӧсъя сёрнитыштны, да подходящӧй случайыс пыр на эз лӧсявлы.
Городскӧй управлениеса начальник господин Бу аддзылӧма тіянлысь бур нывтӧ (ог нин весиг и тӧд кӧні!), да сійӧ зэв ёна воӧма сылы сьӧлӧм вылас.
Господин Булы регыд тырас нелямын арӧс, а челядьыс сылӧн век на абу.
Сылӧн кык гӧтыр, и некоднанныс оз рӧдитны.
Та вӧсна, тіян бур нылыд кӧ вайис эськӧ сылы пи, сійӧ пыр жӧ эськӧ лои городскӧй управлениеса начальник гӧтырӧн.
О!.. сэки и меным эськӧ вӧчисны уна буртор...
Господин Линь весиг вӧтӧн эз аддзыв, мый сылы ковмас решайтны сэтшӧм сьӧкыдтор.
Сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошис, мый эз путьмы шуны ни ӧти кыв.
А председатель нарошнӧ серьёзнӧя висьталіс водзӧ:
— Ми тіянкӧд важ другъяс да вермам сёрнитны веськыда.
Кыдзи гӧгӧрволісны важӧн, тайӧ, дерт, абу мичатор, да и то абу дзик сідзи.
Ӧні жӧ, мӧдарӧ, тадзи быдлаын примитӧма, да тіян бур нывныд кӧ овмӧдчас господин Бу керкаӧ — тайӧ кутас лыддьыссьыны законнӧя гӧтрасьӧмӧн.
Сэтчӧ жӧ, городскӧй управлениеса начальник господин Бу кӧ нин мыйкӧ думыштіс, ӧткажитны эськӧ сылы эз вӧв лӧсьыд.
А ті кӧ сӧгласитчанныд, тіян лоасны водзӧвылӧ надеяяс.
Ме тіян ради старайтча, сӧмын сы вӧсна и сёрнита тадзи.
— Ті, дерт, поланныд сувтӧдны менӧ тешкодь положениеӧ да буретш сійӧн татшӧм ёна убеждайтанныд, но ме морт абу озыр, да и менам нывкалы эз ло сетӧма некутшӧм воспитание, кытысь нин миянлы рӧвняйтчыны городскӧй управлениеса начальник господин Букӧд!.. — мырдӧн-сорӧн шуис господин Линь, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс зэв чорыда тіпкыны.
— Ха! ха! ха! — серӧктіс председатель.
— Да не тіянлы рӧвняйтчыны сыкӧд, сійӧ ачыс тайӧс кӧсйӧ...
Мый нӧ, вай вӧчамӧй тадзи: ті сёрнитанныд та йылысь тіян уважаемӧй гӧтырныдкӧд, а ме ӧні вопроссӧ кольла восьсӧн.
Аддзысьла кӧ господин Букӧд, висьтала, мый меным эз на удайтчы сёрнитны тіянкӧд.
Сідз?
Но ті век жӧ тэрмасьыштӧй ӧтветнад.
— М... м... — дыр думайтӧм бӧрын ымӧстіс господин Линь, коді вӧлі кулӧм морт кодь блед.
Гортас локтӧм бӧрын сійӧ ыстіс нывсӧ комнатасьыс да зэв подробнӧя висьталіс гӧтырыслы тӧргӧвӧй палатаса председателькӧд сёрни йылысь.
Эз на удит сійӧ помавны, гӧтырыс кутіс сэтшӧма кызны, мый, кӧнкӧ, кылісны орчча керкаясса олысьяс.
Медбӧрын, мыйӧн сӧмын дугдыштіс сійӧс кызӧдны, госпожа Линь шуис:
— Да! кыдзи нӧ позьӧ сӧгласитчыны? кхе! кхе! кхе!..
Не сӧмын любовница вылӧ... кхе! кхе!.. ме ассьым Мин-сюӧс и гӧтыр вылӧ нинӧмысь ог сет!
— И ме сідзжӧ думайта, да сӧмын вот...
— Кхе! Кхе!
Но ӧд ми... честнӧй тӧргӧвечьяс...
Ми кӧ нӧ огӧ сӧгласитчӧй, сійӧ вермас босьтны нывтӧ мырдӧн?..
— Сэки сійӧ быть крукасяс кытчӧкӧ.
Татшӧм сяма йӧзыдлӧн сьӧлӧмыс грабительяслӧн дорысь на лютджык, — ньӧжйӧник вочавидзис верӧсыс, коді муртса эз бӧрд.
— Ме ассьым пӧрысь олӧмӧс ог пӧщадит! — звиркнитіс госпожа Линь.
— Спасит миянӧс бедаысь, Гуань-инь енмӧй! — горӧдіс сійӧ тіралан гӧлӧсӧн да, кокйылас муртса сулаліг, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кытчӧ! кытчӧ! — кыкысь горӧдіс верӧсыс, ачыс потшис сылы туйсӧ.
Тайӧ здукас пырис Мин-сю.
Сійӧ, тыдалӧ, мыйсюрӧ кылӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд, синъясыс быттьӧ кынмӧмаӧсь.
Госпожа Линь аддзис нывсӧ, сывъяліс сійӧс да бӧрдігтырйи кутіс шуавны:
— Дитяӧй менам... кӧть мед коді тэла эз лок, ме... кхе! кхе!.. сета тэ вӧсна ассьым олӧмӧс!..
Ме висьми сійӧ воас, кор тэ менам чужин.
Кокни ӧмӧй вӧлі меным быдтыны тэнӧ дас сизим арӧсӧдзыс?..
Кувны кӧ нин, то ӧтлаын...
Кутшӧм бур эськӧ вӧлі, ме кӧ водзджык сватайті тэнӧ Шоу-шэнлы!
А тайӧ... бандитъяс!
Найӧ весиг енсьыс оз повны!
Нылыс горӧдіс: «мам!» — да кутіс ырзыны-бӧрдны.
Господин Линь ышлолаліс, нервнӧя ниртіс кияссӧ.
Кытчӧ тайӧ шогмӧ!
Ӧд керкаыс ичӧт, вӧлӧмкӧ, улича вылӧ ставыс сэтысь кылӧ: горзӧмыс вермас тревожитны соседъяссӧ, да и керкаын Выль во дырйи синва — омӧльтор водзын!
И господин Линь, кӧть и ачыс ёна волнуйтчис, уськӧдчис бурӧдны гӧтырсӧ да нывсӧ.
Тайӧ войнас семьяыс ставнас узис омӧля.
Аски колӧ вӧлі чеччыны водз да бара заводитны тӧргуйтны, а господин Линь войбыд бергаліс ӧти бок вывсянь мӧд бок вылӧ; сійӧс ӧдӧлитісны шог мӧвпъяс.
Уличасянь кылысь быд случайнӧй шыысь сылӧн сьӧлӧмыс заводитліс тшӧкыда тіпкыны.
Сылы кажитчис нин, мый тайӧ городскӧй управлениеса начальник господин Бу корсьӧ сійӧс, медым крукасьны.
Медбӧрын, господин Линь босьтіс асьсӧ киас да кутіс мӧвпавны.
Ӧд сійӧ — честнӧй тӧргӧвеч да некутшӧм преступление эз вӧч.
Мед сӧмын тӧргӧвляыс муніс бура, мед сӧмын не вӧйны уджйӧзъясӧ.
Вермасны ӧмӧй некутшӧм помкатӧг сы дінӧ крукасьны, заводитасны сійӧс шантажируйтны?
Сёрнитны кӧ тӧргӧвля йылысь, то ӧні тыдовтчӧны кутшӧмсюрӧ перспективаяс...
Сійӧ быдтіс нылӧс да ещӧ сэтшӧм мичаникӧс, но век жӧ веськаліс бедаӧ.
Мин-сю кузя коліс важӧн нин ки кутны, сэки, гашкӧ, эз эськӧ ло став тайӧ омӧльторйыс...
Но сьӧлӧмсяньыс-ӧ кӧсйӧ отсавны сылы тӧргӧвӧй палатаса председатель?
Ковмас век жӧ корны сійӧс примитны мераяс...
Госпожа Линьӧс бара кутіс кызӧдны.
— Ок, тайӧ нин менам висьӧмыс!..
Асывнас, муртса на югдіс, тӧргӧвеч вӧлі нин кокйылын.
Синъясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь да пыктӧмаӧсь, юрыс висис.
Но сійӧ должен вӧлі мыйвынсьыс кутчысьны да пуксьыны прилавок сайӧ.
Оз жӧ позь збыльысь став делӧсӧ водтӧдны сӧмын Шоу-шэн вылӧ: приказчик и сідз нин поводнӧя мудзис тайӧ лунъяснас.
Кӧть тӧргуйтӧмыс и талун муніс шыльыда, господин Линьлӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв спокойнӧ.
Конторка сайын пукалігӧн сійӧ быд здук дрӧгнитлывліс.
Быдпӧрйӧ, кор лавкаӧ пыравліс кузь тушаа ньӧбасьысь, тӧргӧвечӧс босьтліс подозрение: эз-ӧ нин господин Бу мӧдӧд тайӧ мортсӧ, медым ставсӧ видзӧдлыны да кытчӧкӧ крукасьны.
И господин Линьлӧн сьӧлӧмыс доймӧмысла ёвкйӧдліс.
Но, дивӧ кӧть абу, талун тӧргуйтӧмыс муніс виччысьӧм серти ёна бурджыка да луншӧрӧдз тӧваръяссӧ вӧлі вузалӧма квайтымын юань дон.
Ньӧбасьысьяс пӧвстын вӧліны и эз этша местнӧй олысьяс.
Тӧваръяссӧ эз ньӧбавны, а веськыда кватлалісны.
Та мында ньӧбасьысьясыс овлӧны сӧмын тӧргъяс вылын да магазинъясын, кодъяс регыд обанкротитчасны.
И господин Линь, кӧть и радліс тадзи тӧргуйтӧмыслы, век жӧ виччысис мыйкӧ омӧльтор.
«Оз, тадзи тӧргуйтӧм бурӧ оз вайӧд», — думайтіс сійӧ ас кежсьыс.
И збыльысь, ӧбед дырйи Шоу-шэн, сылӧн пель дорӧ копыртчӧмӧн, вашнитіс:
— Карын паськӧдӧны сёрни... быттьӧкӧ ті донтӧм донысь вузаланныд шогмытӧм да дыр куйлӧм тӧвар, мед сӧмын босьтны деньга да пышйыны.
Тӧргӧвеч быттьӧ кынмис повзьӧмысла да скӧрмӧмысла.
Друг лавкаӧ пырисны полицейскӧй формаа кык морт.
— Коді тані кӧзяин Линь?
Линь сувтіс, но эз на удит вочавидзны, кыдзи сійӧс кватитісны да кутісны кыскыны ӧдзӧслань.
Шоу-шэн уськӧдчис потшны туйсӧ да тӧдмавны, мыйын делӧыс, но сы вылӧ равӧстісны:
— А тэ ещӧ коді сэтшӧмыс?
Усйысь!
Сійӧс кутасны допроситны гоминданлӧн комитетын!
VI глава
Луншӧр бӧрын господин Линь бӧрсӧ эз во.
Тӧргуйтӧм муніс бура, и Шоу-шэн ни ӧти здук кежлӧ эз вермыв петавны лавкаысь, медым тӧдмавны кӧзяин йывсьыс.
Госпожа Линь нинӧм эз тӧд лоӧмтор йывсьыс сэтчӧдз, кытчӧдз детинка-ученик случайнӧя эз сорсьы кывнас.
Госпожа Линьлӧн муртса эз быр садьыс.
Сійӧ зэв стрӧга тшӧктіс нылыслы не матыстчыны лавкаӧ петысь ӧдзӧс дінӧ: «Найӧ нуӧдісны нин тэнсьыд батьтӧ.
Ӧні, навернӧ, и тэнӧ нуасны», — сійӧ корис Шоу-шэнӧс да кутіс юасьны.
Мӧдыслы эз вӧв лӧсьыд висьтавны сылы веськыда, и сійӧ заводитіс кыдзкӧ-мыйкӧ бурӧдны госпожа Линьӧс:
— Матушка, энӧ тревожитчӧй.
Нинӧм торъяыс эз ло.
Наставникӧс нуӧдісны гоминданлӧн комитетӧ, медым сійӧ вӧчис сэні вкладъяс йывсьыс отчёт.
Тӧргуйтӧм мунӧ бура, мыйысь нӧ миянлы повнысӧ?..
Шоу-шэн бергӧдчыштліс госпожа Линь дорысь да удитіс вашнитны Мин-сюлы:
— Стӧча нинӧм на абу тӧдса...
Сэсся сійӧ тшӧктіс сылы спокойнӧя пукавны мамыс дорын, висьталіс, мый став делӧяссӧ, керка пытшкын кындзи, босьтӧ ас вылас.
Ныв омӧля разбирайтчис таын да сы вӧсна юрнас довкйӧдлӧмӧн сӧгласитчис ставторйыскӧд, мый йылысь висьталіс Шоу-шэн.
Татшӧм ногӧн, Шоу-шэнлы лои и лавкаын тӧргуйтны и думайтны, мый вочавидзны госпожа Линьлӧн помтӧм юасьӧмъяс вылӧ; сылӧн эз вӧв кад весиг тӧдмавны, кӧні кӧзяиныс.
Тӧргӧвӧй палатаса председатель локтіс сӧмын сэки, кор вӧлі нин лампа ӧзтан кад, да юӧртіс, мый гоминданлӧн комитет кутіс господин Линьӧс сы вӧсна, мый карын паськалісны сёрнияс, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧ босьтны сьӧрсьыс став наличнӧй деньгасӧ да пышйыны.
Таысь кындзи, Линь эз на дзикӧдз мынтысь <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавкалы да шанхайскӧй фирмалы, сійӧ уджйӧза сідзжӧ куим несчастнӧй мортлы — госпожа Чжулы, старик Чэнь Лао-цилы да дӧва Чжанлы, и став уджйӧзыс сылӧн квайтсё ветымын юань.
Сы вӧсна, мый тайӧ суммасӧ нинӧмӧн абу гарантируйтӧма, гоминданлӧн комитет решитіс дорйыны интересъяссӧ тайӧ куим гӧль мортыслысь, кодъяс пуктісны ассьыныс деньгасӧ тӧргӧвляӧ, да кутіс господин Линьӧс, медым сійӧ гарантируйтіс, мый вештас ассьыс уджйӧзсӧ.
Шоу-шэнлӧн чужӧмыс повзьӧмысла кельдӧдіс кулӧм мортлӧн моз.
— А оз-ӧ позь... — юаліс сійӧ, медбӧрын, — первой лэдзны кӧзяинӧс пӧрука вылӧ?
Мортӧс кӧ иган сайын видзӧны, кытысь нӧ сылы босьтны деньгасӧ?
— Хэ... лэдзны пӧрука вылӧ!
Да тэ кӧ локтан сэтчӧ куш киӧн, коді нӧ сетас тэныд сійӧс пӧрука вылӧ?
— Господин председатель!
Ме зэв, зэв ёна кора тіянӧс: думыштӧй мыйкӧ.
Вӧчӧй буртор!
Ӧд ті пыр дружитлінныд менам наставниккӧд.
Кевма: вӧчӧй, вӧчӧй буртор!
Тӧргӧвӧй палатаса председатель кӧрис синкымсӧ, думыштчис, дыр да сюся видзӧдіс Шоу-шэн вылӧ, сэсся нуӧдіс сійӧс ылі пельӧсӧ да джын гӧлӧсӧн шуис:
— Верма ӧмӧй ме веськодя видзӧдны, мый тэнад кӧзяиныд веськаліс бедаӧ?
Но тайӧ пӧрйӧ делӧыс ёна омӧль да дзугсьӧма.
Веськыда висьтала, ме кори нин городскӧй управлениеса начальник господин Буӧс выступитны ходатай пыдди.
Но господин Бу кӧсйӧ, медым тэнад кӧзяиныд медводз сӧгласитчис ӧти делӧ вылӧ.
Ме сӧмын на ветлі гоминданлӧн комитетӧ, аддзылі тэнсьыд наставниктӧ да кори сійӧс сӧгласитчыны.
Сійӧ сӧгласитчис.
Но тэ думайтан — та вылын ставыс помасис?
Эз!
Гоминданлӧн комитетын вӧлі ӧти сьӧд сера чужӧма зэв прӧтивнӧй морт да кутіс шуасьны паныд...
— Лысьтіс ӧмӧй сійӧ не пуктыны пыдди ассьыс господин Булысь авторитетсӧ?
— Да.
Тайӧ сера чужӧма мортыс кутіс сэтшӧмтор сӧрны, мый господин Бу веськаліс тешкодь положениеӧ.
Найӧ весиг пинясисны.
Но, делӧыс и провалитчис.
Шоу-шэн ышловзис, мыйкӧ дыра чӧв олыштіс да, сы вӧсна мый нинӧм думыштны эз вермы, бара ышловзис.
— Но ӧд наставник некутшӧм преступление эз вӧч... — шуис сійӧ, медбӧрын.
— Сэні найӧ думайтӧны оз тэ ног, а мӧдногӧн.
Кодлӧн власть, сылӧн и правда.
Мун бурджык госпожа Линь дінӧ да бурӧд сійӧс, мед сійӧ вывті ёнасӧ оз шогсьы.
Ковмас мыйкӧ думыштлыны...
И дерт нин лоас разьлыны деньга кошельтӧ.
Тайӧс шуӧм бӧрын председатель петкӧдліс кык чуньсӧ да ӧдйӧ муніс.
Шоу-шэн эз тӧд, мый позьӧ думыштны, да пыдісянь ышловзис.
Кык мукӧд приказчикыс заводитісны сылысь юасьны, но Шоу-шэн нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ думайтіс, кыдзи висьтавны кӧзяйкаыслы тӧргӧвӧй палатаса председательлысь кывъяссӧ.
Ӧд тайӧ бара лоӧ видзны деньга...
Эм-ӧ госпожа Линьлӧн личнӧй сбережениеяс, Шоу-шэн эз тӧд, но лавкалӧн денежнӧй состояниеыс сылы вӧлі бура тӧдса.
Кык лунся выручкалысь кӧкъямысдас процентсӧ босьтіс <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавка да наличнӧйыс колис ветымын юаньысь неуна унджык.
Тайӧн ӧмӧй отсалан?
Ӧд тӧргӧвӧй палатаса председатель яснӧя сетіс гӧгӧрвоны, мый тані колӧ кыксё юань, да тырмас-ӧ и та мындаыс?
Тӧргуйтӧм помысь, весиг кӧть сійӧ и ещӧ бурмас, татшӧм суммасӧ некыдз он чукӧрт.
И Шоу-шэнлӧн дзикӧдз вошис настроениеыс.
Сійӧс корисны пыді комнатаясӧ.
Колӧ вӧлі мунны да, делӧяслысь положениесӧ учитывайтӧмӧн, мый вылӧ кӧ решитчыны...
Госпожа Линь встретитіс сійӧс ныв ки вылас мыджсьӧмӧн да полігтырйи юаліс:
— Кхе! кхе!
Сӧмын на воліс тӧргӧвӧй палатаса председатель... кхе! кхе!..
Мый йылысь ті сёрнитінныд?
— Эз, сійӧ эз волы, — пӧръяліс Шоу-шэн.
— Оз ков менӧ пӧръявны!
Ме... ставсӧ тӧда...
Тэнад... кхе! кхе!.. весиг став чужӧмыд кельдӧдӧма...
Да и Мин-сю аддзыліс...
— Матушка, энӧ волнуйтчӧй.
Председатель шуӧ, мый ставыс пустяк...
Городскӧй управлениеса начальник господин Бу кӧсйӧ отсавны...
— Мый?
Господин Бу кӧсйӧ отсавны!
Кхе!.. кхе!..
Ыджыд милӧстя Гуань-инь енмӧй!
Оз ков сылӧн отсӧгыс!
Ӧні ме тӧда, мый тэнад кӧзяиныд пӧгибнитіс!.. да и ме дӧзми овнысӧ...
Вот сӧмын менам Мин-сю йылысь висьӧ сьӧлӧмӧй.
Босьт сійӧс, да лоӧй честнӧй йӧзӧн, Шоу-шэн, кхе!
тэ бура относитчан Мин-сю дінӧ, и менам сьӧлӧмӧй спокойнӧй!
Пышйӧй жӧ татысь!
Найӧ локтасны, медым босьтны сійӧс!..
Тайӧ лёк грабительясыс!..
Мый нӧ тайӧ Гуань-инь енмыс оз петкӧдлы ассьыс чудотворнӧй вынсӧ?
Шоу-шэн паськӧдіс синъяссӧ; сійӧ эз тод, мый и вочавидзны.
Сійӧ чайтіс, мый кӧзяйкаыс йӧймӧма, но эз, госпожа Линь ньӧти эз вошты вежӧрсӧ.
Шоу-шэн гусьӧникӧн видзӧдліс Мин-сю вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн кутіс долыда тіпкыны.
Ныв зэв ёна гӧрдӧдіс да чӧла лэдзис юрсӧ.
— Ыджыд вок * Шоу-шэн!
Ыджыд вок Шоу-шэн! — зэв ӧдйӧ пырис комнатаӧ ученик.
— Тэнӧ юасьӧны!
* Ыджыд вок — тадзи ичӧтджыкъяс вежливӧя шыасьӧны ыджыдджыкъяс дінӧ, подчинённӧйяс — начальник дінӧ да с. в.
Шоу-шэн тэрыба петіс. Сійӧ думыштіс, мый бара, буракӧ, локтіс тӧргӧвӧй палатаса председатель.
Но сы пыдди аддзис господин Уӧс — <zho>«Юйчансян»</zho> лавкаса кӧзяинӧс.
«Код нин сійӧс вайис?» — гӧсть чужӧм вылӧ видзӧдігтыр думыштіс приказчик.
Сійӧ юаліс, эмӧсь-ӧ господин Линь йылысь кутшӧмкӧ выль юӧръяс, паськыда нюммуніс да некымынысь шуис: «Но, тайӧ пустяк».
Шоу-шэнлы пыр жӧ кажитчис, мый тадзсӧ сійӧ нюмъялӧ оз весьшӧрӧ.
— Ме локті босьтыштны тіянлысь неуна тӧвар, — нюмсӧ дзебигтыр вежис гӧлӧссӧ господин У да перйис сос пытшсьыс бумага лист.
Тайӧ вӧлі дас строкаа список, кӧні лыддьӧдлыссисны тӧваръяслӧн ӧти юань сулалысь комплектъяс, кодъяс вузавсисны господин Линь лавкаын.
Список вылӧ первойысь видзӧдлӧм бӧрын жӧ Шоу-шэн гӧгӧрвоис, мый тані прӧстӧ фокус, да шуис:
— Кӧзяин абу гортын, а ме ачым ог вермы босьтны ас вылӧ ответственность.
— Сідзкӧ сёрнит кӧзяйкаыдкӧд, абу ӧмӧй ӧткодь!
Шоу-шэн эз вермы решитчыны да чӧв оліс.
Ӧні сылы лои гӧгӧрвоана, мыйла арестуйтісны кӧзяинсӧ...
Первой паськӧдісны сёрни, мый господин Линь кӧсйӧ пышйыны, сэсся господин Линьӧс нуӧдісны, а ӧні локтӧ <zho>«Юйчансян»</zho> лавкаса кӧзяин да кӧсйӧ нуны тӧварсӧ.
Гӧгӧрвоана, мый ставсӧ пысалӧма ӧти сунис йылӧ.
Тайӧ мӧвпыс дӧзмӧдіс да мыйкӧ мында повзьӧдіс Шоу-шэнӧс.
Сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый сӧгласитчас кӧ господин У требование вылӧ, сэки и господин Линь тӧргуйтӧмлы, и сылӧн аслас уджыслы — ставыслы воас пом.
Но, сійӧ кӧ оз сӧгласитчы, бара вӧчасны мыйкӧ омӧльтор. Та йылысь Шоу-шэн и думайтнысӧ поліс.
— Сідзкӧ, муна сёрнита матушкакӧд, — шуис сійӧ медбӧрын, медым ӧні кежлӧ тӧдмавны ньӧбасьысьлысь кӧсйӧмъяссӧ.
— Но ӧд матушка — нывбаба да оз лысьт вузавны наличнӧйтӧг.
— Наличнӧй?
Ха! ха!
Да тэ шутитан, Шоу-шэн?
— Матушкалӧн характерыс сэтшӧм крут, мый ме сыкӧд ог справитчы.
Медся бур — виччысьлам аскиӧдз, а сэки и сёрнитам.
Тӧргӧвӧй палатаса председатель сӧмын на шуис, мый городскӧй управлениеса начальник господин Бу босьтчис клопочитны.
Колӧ чайтны, мый менам наставникӧй воас талун рыт жӧ, — нарошнӧ веськодьпырысь шуис приказчик да сюйис списоксӧ <zho>«Юйчансян»</zho> лавкаса кӧзяинлы киас.
Господин Улӧн дрӧгнитісны банбокъясыс.
Сійӧ йӧткыштіс списоксӧ:
— Ладнӧ, ладнӧ.
Наличнӧй кӧ и наличнӧй.
Сдайт тӧвартӧ талун рытнас — и пӧлучитан наличнӧйӧн.
Шоу-шэн зумыштчис да бара мӧдӧдчис пыді комнатаясӧ, медым висьтавны госпожа Линьлы, мыйла воліс <zho>«Юйчансян»</zho> лавкаса кӧзяин.
— Матушка, — кутіс уговаривайтны сійӧс приказчик, — кӧть тӧргӧвӧй палатаса председатель ӧнтай збыльысь висьталіс, мый наставниклы сэні ньӧти абу омӧль да сійӧс оз ӧбижайтны, но век жӧ колӧ сійӧс мездыны, а та вылӧ ковмас видзны неуна деньга.
Лавкаын эм сӧмын ветымын юань.
Ӧні господин У кӧсйӧ босьтны миянлысь тӧвар, список сертиыс сё ветымын кымын юань дон.
Ковмас вузавны: ӧд ӧні медся важнӧйыс — кыдзи позьӧ ӧдйӧджык мездыны наставникӧс.
Мыйӧн госпожа Линь кыліс, мый бара колӧ видзны деньга, сылӧн синваыс кутіс петны, да сійӧс кутіс сэтшӧма кызӧдны, мый, кажитчӧ, вӧрзис небесаыс.
Кӧзяйка эз вермы шуны ни ӧти кыв, сӧмын кутіс ӧвтчыны кияснас, уськӧдчис пызан вылӧ да сідзи заводитіс клёнӧдны сэтчӧ юрнас, мый пызаныс кутіс дзуртны.
Шоу-шэн гӧгӧрвоис, мый нинӧм шедӧдны оз вермы, да надзӧник петіс.
Арка улын сійӧс суӧдіс Мин-сю, коді вӧлі кулӧм морт кодь блед.
— Мам дзикӧдз воштіс садьсӧ, — пӧдӧм тіралан гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Ӧтарӧ дольӧ, мый найӧ батьӧс мӧритісны...
Тэ ӧдйӧджык нин сӧгласитчы вузавны тӧварсӧ <zho>«Юйчансян»</zho> лавкалы, ӧдйӧджык мезды батьӧс!
Ыджыдджык вок Шоу-шэн, тэ...
Мин-сю друг гӧрдӧдіс да котӧртіс пыді комнатаясӧ.
Шоу-шэн видзӧдліс сы бӧрся да быттьӧ кынмис.
Минутаджын мысти сійӧ крута бергӧдчис.
Сійӧ чорыда нин решитіс босьтны ас вылас тӧваръяс вузалӧмысь кывкутӧм.
Ӧд Мин-сю тайӧ делӧын сьӧлӧмнас сыкӧд ӧтвылысь.
Лавкаӧ вӧлі вайӧма ужын, но Шоу-шэн весиг нинӧм эз видлы.
Кор, медбӧрын, <zho>«Юйчансян»</zho> лавкаса кӧзяин сетіс деньгасӧ, сійӧ сё юань чабыртіс киас, кӧкъямысдассӧ сюйис зептас да котӧрӧн уськӧдчис корсьны тӧргӧвӧй палатаса председательӧс.
Часджын мысти приказчик бӧр локтіс нин кӧзяиныскӧд ӧтлаын.
Кор найӧ пырисны комнатаӧ да госпожа Линь аддзис верӧссӧ, сійӧ эз эскы аслас синъясыслы.
Но сэсся сійӧ убедитчис, мый сы водзын збыльысь сулалӧ ловъя господин Линь, пидзикокӧн кыссис Гуань-иньлӧн фарфорӧвӧй статуя дорӧ да кутіс копрасьны муӧдзыс. Та дырйи сійӧ клёнӧдіс юрсӧ, пӧжалуй, кызӧм сертиыс гораджыка.
Мин-сю синъяссӧ паськӧдӧмӧн сулаліс бокын. Сійӧ не то бӧрдіс, не то сераліс.
Шоу-шэн перйис зепсьыс гартыштӧм бумагаяс, пуктіс найӧс пызан вылӧ да шуис:
— Тані ставыс, мый колис, — кӧкъямысдас юань.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын господин Линь ышловзис да надзӧникӧн шуис:
— Бурджык нин мед ме сэні кулі.
Ӧні ставсӧ видзим, деньга сэсся абу да семьялы колис ӧти туй — кувны.
Госпожа Линь сувтіс кокйылас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но кызӧмысла сылӧн лолыс тырис.
Мин-сю кутчысис ырзӧмӧн бӧрдӧмысь да ньӧжйӧникӧн сыркъяліс.
А господин Линь ышловзис да муртса кывмӧн шуис:
— Став тӧваръяссӧ нуисны кушӧдз, лавка восьтыны оз позь, а кодъяслы ми уджйӧзаӧсь, найӧ бара кутасны жмитны...
— Наставник! — горӧдіс Шоу-шэн.
Сійӧ сюйліс чуньсӧ чай пытшкӧ да гижис господин Линьлы пызан пӧв вылас ӧти кыв «пышйӧй».
Господин Линь отрицательнӧя довкнитіс юрнас, да сылӧн синсьыс кутіс киссьыны синва.
Сійӧ видзӧдліс госпожа Линь вылӧ, сэсся ныв вылас да бара ышловзис.
— Наставник!
Тайӧ дзик ӧти петан туй.
Чукӧртны кӧ ставсӧ, мый колис на лавкаын, сё юань ӧкмас.
Босьтӧй сійӧс сьӧрсьыныд да мунӧй.
Тӧлысь-мӧд кежлӧ тіянлы зэв бура тырмас.
А тані ме накӧд ставныскӧд справитча...
Шоу-шэн шуис тайӧс джын гӧлӧсӧн, но госпожа Линь кыліс ставсӧ да, кызӧмсьыс, медбӧрын, кутчысьӧмӧн, горӧдіс:
— Ті тшӧтш мунӧй!
Тэ да Мин-сю!
Бурджык нин кольӧй менӧ татчӧ ӧтнамӧс.
Ме ассьым пӧрысь олӧмӧс ог жалит.
И сійӧ друг быттьӧ пыр жӧ бурдіс да кыдзкӧ томмис, бергӧдчис да котӧрӧн уськӧдчис мӧд судтаӧ.
— Мам! — горзігтырйи котӧртіс сы бӧрся Мин-сю.
Господин Линь шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс пос вылӧ.
Сылӧн вирдыштіс кутшӧмкӧ важнӧй мӧвп, но юрас вӧлі ставыс дзугсьӧма да господин Линь эз вермы гӧгӧрвоны сійӧс.
— Наставник, — вашнитіс Шоу-шэн. — Мунӧй нывныдкӧд ӧтлаын.
Сійӧ кӧ кольччас татчӧ, матушка оз вермы успокоитчыны.
Матушка висьтавліс, мый кодкӧ мырдӧн кӧсйӧ босьтны Мин-сюӧс.
Господин Линьлӧн петіс синваыс. Сійӧ довкнитіс юрнас, но эз на вермы нинӧмтор вылӧ решитчыны.
Шоу-шэнлӧн сідзжӧ невӧляысь петіс синваыс.
Сійӧ ышловзис да кутіс ветлӧдлыны пызан гӧгӧрыс.
Друг господин Линь да Шоу-шэн кылісны Мин-сюлысь бӧрдӧмсӧ да дрӧгнитісны.
Кор найӧ котӧрӧн воисны пос дорӧ, комнатаысь петіс госпожа Линь, сылӧн киас вӧлі бумага ёкмыль.
Верӧссӧ да Шоу-шэнӧс уліысь аддзӧм бӧрын сійӧ бӧр бергӧдчис комнатаӧ да шуис:
— Ті тшӧтш пырӧй да кывзӧй менсьым решениеӧс.
Сійӧ индіс чуньнас верӧсыслы да Шоу-шэнлы ёкмыль вылӧ:
— Со тані менам личнӧй сбережениеяс, кыксё сайӧ юань.
Джынсӧ босьтӧй.
Кхе! кхе!
Мин-сю, ме решиті сетны тэнӧ Шоу-шэн сайӧ.
Аски тэ мунан батьыдкӧд ӧтлаын.
А ме ог мун, Шоу-шэн некымын лун кежлӧ кольччылас мекӧд, а сэні тыдавны кутас.
Код тӧдас, мый дыра ещӧ ковмас овны!
Кхе! кхе!
Копыртчылӧй жӧ меным, мед ме успокоитча.
Ӧти кинас сійӧ кыскис ас бердас нывсӧ, мӧднас — Шоу-шэнӧс да тшӧктіс найӧс копыртчывны.
Найӧ копыртчылісны.
Кыкнанныс гӧрдӧдісны да улӧдз лэдзисны юръяссӧ.
Шоу-шэн гусьӧникӧн видзӧдліс ныв вылӧ да казяліс, мый сылӧн синъясас, синва пырыс, тӧдчӧ нюм.
Сьӧлӧмыс Шоу-шэнлӧн кутіс ёна тіпкыны, а синъясыс кыдзкӧ тӧдлытӧг тюрӧбтісны кык синва войт.
— Ладнӧ, мед сідзи и лоас, — кокньыдджыка ышловзис господин Линь.
— Но, Шоу-шэн, тэ кӧ нин кольччан, ло накӧд осторожнӧйджык.
VII глава
Линьлӧн лавкаыс век жӧ тупкысис, и юӧр, мый кӧзяиныс пышйис, кывсис став кар пасьта.
Кредиторъяс пӧвстысь первойясӧн локтісны <zho>«Хэнюань»</zho> вежласян лавкаса служащӧйяс, медым печатайтны тӧварлысь коляссӧ.
Найӧ корсисны счётнӧй книгаяс, но ни ӧтиӧс эз аддзыны.
Юалісны приказчик Шоу-шэн йылысь.
Сійӧ куйліс вольпасьын, висьтасис, мый висьӧ.
Матыстчылісны госпожа Линь дінӧ, но став юасьӧмъяс вылӧ сійӧ сӧмын сэтшӧма кызіс, быттьӧкӧ лыйсис автоматическӧй пушкаясысь, да сылӧн шор моз визувтіс синваыс да дулльыс.
Сійӧ вӧлі сӧмын кӧзяинлӧн гӧтырӧн, да сы дінысь лэдзчысисны.
Дас ӧти часын кымын кредиторъяс, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь Линьлӧн лавка дорӧ, кыпӧдісны зэв ыджыд шум.
<zho>«Хэнюань»</zho> лавкаса служащӧйяс кутісны вензьыны мукӧд кредиторъяскӧд, кыдзи юкны колясъяссӧ.
Лавкаыс вӧлі пӧшти тыртӧм, но арталісны кӧ эськӧ став имуществосӧ, кредиторъяс век жӧ пӧлучитісны эськӧ удждӧм суммалысь сизимдас кымын процент.
Но быдӧн кӧсйис нетшыштны ӧкмысдас да весиг сёнан процентсӧ.
Тӧргӧвӧй палатаса представительлӧн кредиторъяскӧд став тайӧ вензьӧмсьыс кывйыс мудзис, но некутшӧм тӧлк сідзи эз и ло.
Медбӧрын, воисны кык полицейскӧй.
Дубинкаяссӧ лэптӧмӧн найӧ сувтісны ӧдзӧс дорӧ да кутісны горзыны бездельник чукӧр вылӧ.
— Мыйла менӧ онӧ лэдзӧй?
Ме пукті тайӧ лавкаас куимсё юань!
Тані менам кровнӧй деньгаӧй! — пиньтӧм вомнас вензис полицейскӧйяскӧд госпожа Чжу, кодлӧн тіраліс став тушаыс да коді зілис писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр.
Сылӧн плешкас пӧльтчисны чаль кызта сӧнъяс.
Кор госпожа Чжулы удайтчис писькӧдчыны ӧдзӧс дорӧдз, сійӧ аддзис дӧва Чжанӧс, кодлӧн киас вӧлі вит арӧса кага. Дӧва Чжан корис мӧд полицейскӧйӧс лэдзны сійӧс.
Полицейскӧй кӧсӧйтчыліс дӧва вылӧ да, кыдз быттьӧ кагаыскӧд ворсігмоз, кимышнас гусьӧникӧн топӧдіс сылысь морӧссӧ.
— Чжан тьӧтка! — пӧдӧмысла оръясьысь гӧлӧсӧн чукӧстіс госпожа Чжу да, каменнӧй кильчӧ пос тшупӧд вылӧ пуксьӧм бӧрын, ёна топӧдіс ассьыс паръяссӧ.
Дӧва Чжан бергӧдчыліс гӧлӧс вылас, корсис синъяснас, коді сійӧс чуксалӧ, а полицейскӧй яндысьтӧг сералігтырйи шуис:
— Терпитышт!
Воас кад, ми тэкӧд сёрнитчам...
Бездельник чукӧр кутісны серавны тайӧ шутка вылас.
Дӧва Чжан петкӧдліс, мый нинӧм эз гӧгӧрво. Сійӧ ӧдва кутчысис, медым не бӧрддзыны, да тӧдлытӧг воськовтіс водзӧ.
Кильчӧ вылысь госпожа Чжуӧс аддзӧм бӧрын, коді сьӧкыда лолаліс, дӧва Чжан, быттьӧ конъясис, уськӧдчис пос вылас сыкӧд орччӧн да друг ырзӧмӧн бӧрддзис.
— Менам А-далӧн бать!
Мыйла, мыйла тэ колин менӧ? — кутіс лыддьӧдлыны сійӧ.
— Тэ весиг он тӧд, кутшӧм сьӧкыд меным ӧтнамлы!
Войдӧрлун тырис куим во сійӧ лунсяньыс, кор рӧзбойник-салдатъяс виисны тэнӧ.
Кӧзяин Линь (мед эз лоны сылӧн ни пиян, ни внукъяс!) тупкис ассьыс лавкасӧ, да менам сё сайӧ юань, кодъясӧс шедӧдӧма со тайӧ кияснас, быттьӧ ваӧ вӧйисны да весиг эз булькнитны.
Ай-йо!
Гӧль йӧзлӧн судьбаыс омӧль, озыр йӧзлӧн сьӧлӧмыс скӧр!
Кагаыс аддзис, мый мамыс бӧрдӧ, да тшӧтш заводитіс бӧрдны.
Дӧва топӧдіс сійӧс ас бердас да кутю бӧрдны ещӧ ёнджыка.
А госпожа Чжу бугжыльтіс ассьыс синъяссӧ да йӧй моз долис ӧтитор:
— Гӧль мортлӧн — ӧти олӧм, озырлӧн сідзжӧ — ӧти!
Коді босьтіс менсьым деньгаӧс, лов петтӧдз кута сыкӧд тышкасьны!..
Тайӧ здукнас кодкӧ тювгысис лавка: ӧдзӧсӧд.
Тайӧ вӧлі пос дорын олысь старик Чэнь Лао-ци.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма.
Мунігмозыс сійӧ бергӧдчыліс да горӧдіс:
— Грабительяс ті!
Виччысьлӧй, енмыс тіянӧс накажитас!
Мед сотас тіянӧс небеснӧй биыс, мед взорвитчас тіян улын муыс!
Воас лун, кор ме, Чэнь Лао-ци, аслам синъясӧн аддза тайӧс!
Бергӧдны нин кӧ уджйӧзсӧ, то ставыслы!
Мед кӧть быдӧнлы грӧш воас, зато честнӧя!
Чэнь Лао-ци дзикӧдз ярмис.
Сійӧ аддзис кильчӧ вылысь госпожа Чжуӧс да дӧва Чжанӧс да кутіс нимнас чуксавны найӧс:
— Госпожа Чжу!
Чжан тьӧтӧ!
Ті тані пукаланныд да синва кисьтанныд, а найӧ нин сэні став тӧварсӧ юкисны.
Верма ӧмӧй ме аслам ӧтка горшӧн венны дас мукӧдӧс?
Да грабительяслӧн тайӧ пон чукӧрыс и кывзыны нинӧм оз кӧсйы.
Дольӧны ассьыныс, мый миян деньга оз босьтчы лыдӧ, — и ставыс!
Тайӧс кылӧм бӧрын дӧва Чжан бӧрддзис ещӧ норджыка.
— Эй! Мый нӧ лимзан? — вӧрзьӧдіс сійӧс дубинкаӧн пельпомӧдыс матыстчысь полицейскӧй.
— Ӧд тэнад вердысьыд важӧн нин куліс, код вӧсна нин ӧні бӧрдан?
Тайӧ ёна скӧрмӧдіс Чэнь Лао-циӧс.
— Пон! — мыйвынсьыс йӧткыштіс сійӧ полицейскӧйӧс.
— Миянӧс грабитісны, а тэ, дурак, бабаяскӧд ворсӧдчан!
Полицейскӧй паськӧдіс синъяссӧ да ырыштчыліс дубинканас, но йӧзыс горӧдісны сы вылӧ.
Мӧд полицейскӧй уськӧдчис Чэнь Лао-ци дінӧ, кыскис старикӧс бокӧ да шуис:
— Тэ вот шумитан, а нинӧмабусьыс.
Ӧд ми огӧ скӧралӧй, ни ог лӧгалӧй тіян вылӧ.
Миянӧс татчӧ тӧргӧвӧй палата ыстіс, медым охраняйтны.
Сэтшӧм нин миян службаным, мый вӧчан!
— Эй, Чань Лао-ци!
Тэ гоминданлӧн комитетӧ жалӧба сет! — сӧветуйтіс кодкӧ йӧз пӧвстысь.
Старик тӧдіс карын ставлы тӧдса бездельник манак Лулысь гӧлӧссӧ.
— Мун, муні — пыр жӧ кутісны горзыны тшӧтш мукӧдъясыс.
— Кывзышт, мый найӧ сэні висьталасны.
Но полицейскӧй босьтіс Чэнь Лао-циӧс пельпомӧдыс да шуис:
— Сӧветуйта тэныд этшаджык нажӧвитны неприятностьяс.
Мыйла тэ сэтчӧ мунан?
Бурджык нин виччысь, кор кӧзяин Линь бӧр воас, сыкӧд и артасян.
Сійӧ соссьыны оз кут.
Скӧр чужӧма Чэнь Лао-ци сулаліс места вылас, эз тӧд, мый вӧчны, а бездельник чукӧр ышӧдісны: «Мун!»
Старик видзӧдліс госпожа Чжу да дӧва Чжан вылӧ.
— Мунны али мый, кыдзи, тіян ногӧн? — юаліс сійӧ.
— Ӧд найӧ сэні быд лун горзӧны, мый гӧль йӧвлысь интересъяссӧ дорйӧны.
— И сійӧ збыль... — поддержитіс на лыдысь ӧти, кодъяс сӧветуйтісны Чэнь Лао-цилы мунны.
— Ӧд тӧрыт найӧ босьтісны жӧ кӧзяин Линьӧс быттьӧкӧ сы могысь, медым сійӧ эз пышйы да эз вош гӧль йӧзлӧн деньгаыс.
И, быттьӧ бессознательнӧя, Чэнь Лао-ци, госпожа Чжу, дӧва Чжан да ставнас бездельник чукӧрыс мӧдӧдчисны гоминданлӧн комитетлань.
abu
Кор йӧз чукӧр воис места вылӧдз, ставӧн аддзисны ӧдзӧс дорын сулалысь нёль полицейскӧйӧс, кодъяс кутісны киясаныс дубинкаяс да ылісянь на мӧдісны горзыны:
— Весасьӧй!
Матыстчыны оз позь!
— Ми норасьны локтам! — ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс Чэнь Лао-ци, коді муніс водзын.
— Линьлӧн лавкаыс обанкротитчис, и ми огӧ вермӧй пӧлучитны делӧӧ пуктӧм деньга...
Ӧдзӧсӧд петіс сьӧд сера чужӧма морт да скӧрысь горӧдіс.
Полицейскӧйяс ӧні кежлӧ сӧмын на грӧзитасны йӧз чукӧрлы да эз вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
Но друг Чэнь Лао-ци мыш сайын заводитісны шумитны.
Сэки сера чужӧма морт равӧстіс:
— Эй ті, тӧлктӧм кутюяс!
Кутам ми тані разбирайтчыны тіян делӧясӧн!
Онӧ кӧ разӧдчӧй, — кутам лыйлыны!
Сійӧ кутіс зымӧдны кокъяснас да тшӧктіс полицейскӧйяслы нӧйтны йӧзсӧ дубинкаясӧн.
Медматын сулалысь Чэнь Лао-цилы кучкисны некымынысь.
Йӧз чукӧрын кыптіс паника.
Зэв нин пӧрысь госпожа Чжу пыр жӧ уси муӧ гатшӧн.
Дӧва Чжанӧс, коді шызьӧм йӧз чукӧрас воштіс туфли пӧвсӧ, кодкӧ уськӧдіс.
Нывбаба кысъясис да быглясис муӧдыс, зілис вешйыны бокӧ сы вомӧн чеччалысь да сійӧс талялысь йӧзысь.
Медбӧрын, сійӧ чеччис, котӧртіс туй вылӧ да сӧмын сэки казяліс, мый кагаыс сы дорын абу.
Сійӧ видзӧдліс аслас бӧждорӧ да аддзис вир войтъяс.
— <ns>Ай-йо</ns>! Менам зарниӧй!
Менам донаӧй!
Виисны, рӧзбойникъясыс!
Спасит, небеснӧй царь!
Горзіг да горзігтырйи сійӧ уськӧдчис котӧртны, юрсиыс сылӧн лёзьгысис.
Кор нывбаба котӧртіс Линьлӧн игана лавка дінті, сійӧ вӧлі нин йӧймӧма.
Помалӧма 1932 вося июнь 18 лунӧ.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Господин Чжао оз гӧгӧрво... @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 86‒95.}
ГОСПОДИН ЧЖАО ОЗ ГӦГӦРВО...
Позьӧ-ӧ шуны, мый господин Чжао омӧль делец, мый сылӧн оз тырмы сямыс?
Абу дзик сідз!
Лыддьӧны, мый сійӧ зэв бура тӧдӧ фондӧвӧй биржа.
Сылӧн синъясыс аддзӧны бура, сӧкӧл моз.
Кӧть мед кымын ки эз лыб, и мед весиг быдӧн нюжӧдасны кык, куим либӧ нёль чунь, господин Чжаолы тырмымӧн сӧмын видзӧдлыны, медым стӧча шуны, кымын ки лэптӧма, стӧча тӧдмавны, кодлӧн индӧд серти кыптӧ сійӧ либӧ мӧд ки да «закулиснӧй кӧзяинъяс» лыдысь коді вайӧдӧ сійӧс движениеӧ: 4 номера либӧ 36 номера биржевӧй маклер.
Господин Чжао и кылӧ зэв бура, зэв ыджыд биржевӧй зык пӧвстысь сійӧ кылӧ весиг медся слабиника горӧдӧмъяс.
Муртса на кодкӧ горӧдас: «Квайт юань да куим мао!» *, кыдзи господин Чжао пыр жӧ вӧчӧ вывод:
«Ага!
Сідзкӧ, выль котировка!..»
* Мао (цзяо) — гривенник, юаньлӧн ӧти дасӧд юкӧн.
Но став тайӧ достоинствояс дырйи господин Чжаолӧн вӧлі ӧти зэв ыджыд тырмытӧмтор — сійӧ зэв ёна радейтіс спекулируйтны ценнӧй бумагаяслысь курс чинтӧм вылын.
Правда, мукӧдъяс прӧмышляйтісны сійӧн жӧ, но та дырйи руководствуйтчисны кутшӧмкӧ торъя соображениеясӧн, стӧчджыка кӧ секретнӧй юӧръясӧн.
Сёрнитны кӧ господин Чжао йылысь, то ценнӧй бумагаяслысь курс чинтӧм вылын спекулируйтӧм лои пӧшти принципӧн.
Сійӧ решительнӧя эз пыдди пуктывлы йӧзӧс шызьӧдысь став сёрнияс сы йылысь, мый ценнӧй бумагаяслӧн курсыс кыптӧ, сӧмын чукыртліс вылыс парсӧ, мыйысь нырыс сылӧн тешкодя кӧрсьыліс да сьӧласигмоз шуліс чорыд кыв:
— Мед мунасны ылӧджык...
Абу надёжнӧй сёрнияс!
Зато паськаласны кӧ вӧлі бумагаяслӧн курс чинӧм йылысь сёрнияс, мед кӧть тайӧ сёрниясыс некытчӧ лӧсявтӧмӧсь, господин Чжао кыв шутӧг веритіс налы.
Сылӧн читкыртӧм синъясыс пыр жӧ ӧзйылісны, дженьыдик кыз чуньясыс заводитлісны тіравны, а сёрниыс кутліс оръясьны, быттьӧкӧ сылы эз тырмы воздухыс.
Тайӧ здукас кӧ кодкӧ висьтавліс сомнение, господин Чжао зэв ёна скӧрмыліс да вензьыліс сэтчӧдз, кытчӧдз эз венлы противниксӧ.
Овлывліс, дерт, мый бумагаяслысь курс чинтӧм вылӧ спекулируйтӧм вайліс сылы удача, кыдзи, например, кык во сайын, сентябрь 18 лунся да январь 28 лунся * событиеяс костын, но бӧръя кадас биржевик тшӧкыда ворссьыліс да мый медся шензьӧданаыс, кымын частӧджык сылӧн лоисны убыткаяс, сымын упорнӧйджыка сійӧ водзӧ спекулируйтіс акцияяслысь курс чинтӧм вылын!
* 1931 вося сентябрь 18 лунӧ японскӧй военщина пырис Маньчжурияӧ да аннексируйтіс сійӧс,
1932 вося январь 28 лунӧ японецъяс уськӧдчисны Шанхай вылӧ.
Со и талун, кор квайт часын кымын рытнас, зэв ёна пӧсялӧм господин Чжао котӧрӧн петіс биржалӧн параднӧй ӧдзӧсӧд, сьӧлӧмсӧ сылысь быттьӧ личкис из: сійӧ ворссис вит тысяча сизимсё юань.
Векджык биржевик донъясьтӧг босьтліс первой веськалӧм рикшаӧс, но талун тайӧ несчастнӧй ворссьӧмыс тшӧктіс сійӧс думыштны экономия йылысь.
«А гашкӧ подӧн мунны, — думыштіс сійӧ, — да ог, кокъяс оз кывзысьны...»
Сы вӧсна мый рикшатӧг вӧлі век жӧ нинӧм оз артмы, господин Чжао кутіс корсьны донтӧмджык рикшаӧс да дыр донъясис, кытчӧдз эз во лыд сертиыс кӧкъямысӧд рикшаӧдз, сэтчӧ жӧ вӧлі зонмыс вӧсньыдик да косіник.
Уна сійӧ эз кор, и господин Чжао, коді лои зэв рад, мый удайтчис экономитны быдса сё кызь ыргӧн деньга, дӧвӧльнӧя пуксис пуклӧс вылӧ.
Но вит тысяча сизимсё юань убыткаыс важмозыс дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ, да господин Чжао вӧлі скӧр.
Сылы кажитчис, мый косіник рикша кыссьӧ лёльӧ моз.
Но стариклӧн характерыс вӧлі рам. Сійӧ решитіс миритчыны сьӧкыд убыткаӧн да успокоитчыштӧм бӧрын кунис синъяссӧ.
Но бергӧдчигӧн коляска пӧлыньтчис — да сэні пукалысь мортыс садьмис.
Гортӧдзыс вӧлі матын нин, тыдаліс нин воротаыс, и друг господин Чжао кутіс зэв ёна беспокоитчыны.
— Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык! — горӧдіс сійӧ да, медым сылӧн кывъясыс лоисны убедительнӧйджыкӧсь, кутіс сідзи зымӧдны кокъяснас, мый рикша неуна эз уськӧд кисьыс коляска вожъяссӧ.
Сылӧн керка ворота вылын ломзисны став пӧнаръясыс.
Мыйсяма тайӧ лышкыдлун!
Господин Чжао чеччыштіс коляскасьыс, шумӧн нетшыштіс ӧдзӧс кольчасӧ, восьтіс воротасӧ да тювкнитіс пытшкас.
Сійӧ пыр жӧ кусӧдіс ворота вылысь пӧнаръяссӧ, но бергӧдчис да аддзис, мый и бокыса флигеляс ӧзйӧны став лампаясыс.
Биржевик горӧдіс, уськӧдчис выключатель дінӧ да кусӧдіс бисӧ. Сійӧ ньӧти эз тӧждысь, эм-ӧ кодкӧ флигеляс.
Сӧмын та бӧрын господин Чжао петіс ворота сайӧ да мынтысис рикшалы.
Но, кор сійӧ бӧр пырис, флигельын бара нин ӧзйисны квайтнан лампаыс, да ещӧ жургис электрическӧй вентилятор.
Керкаын кодкӧ вӧлі, и эз ӧти морт — кыліс гораа вензьӧм.
Гӧлӧсъяс сертиыс господин Чжао тӧдіс ассьыс писӧ Лао-эрӧс да дас ӧкмыс арӧса дӧваӧс — кувсьӧм ыджыдджык пиыслысь гӧтырсӧ.
Невестка да деверь дугдывтӧг пинясисны, кыпӧдісны керка тыр шум.
Господин Чжао лыддис эськӧ бурджыкӧн лэдзчысьны пельтӧм улӧ, но видзӧдны татшӧм лышкыда олӧм вылӧ сійӧ эз вермы.
Зумыштчӧмӧн сійӧ матыстчис ӧдзӧс дінӧ, да вомгорулас броткигтыр: «Сӧмын и тӧдӧны лун-лун пинясьны... кытчӧ тайӧ шогмӧ...» — пелька выключитіс витнан лампасӧ.
— Да коді пинясьӧ? — воча шыасис Лао-эр.
— Меным вот колӧ мыйкӧ мында чуктӧдыштны сылӧн ветымын юаньысь, а сійӧ шумитӧ нинӧмабусьыс...
Кор господин Чжао кыліс «мыйкӧ мында чуктӧдыштны» кывъяссӧ, сылӧн ёвкнитіс сьӧлӧмыс.
Сійӧ видзӧдліс пиыс вылӧ, но друг казяліс, мый ӧзйӧ медся ыджыд лампаыс, да уськӧдчис выключатель дінӧ.
Сійӧ ӧзтіс медся ичӧт лампасӧ да, медбӧрын, кокньыдджыка ышловзис.
— Мый сійӧ сӧрӧ! — горӧдіс том дӧва.
— Ворссис да кӧсйӧ пуктыны закладӧ кӧлуй. Оз весиг думайт, мый тайӧ кӧлуйыс абу сылӧн.
Да ещӧ и йӧзӧс вайӧдӧ видзӧдлыны, яндысьтӧм син!
— Мый видзӧдлыны? — вентилятор выключитігмоз юаліс господин Чжао.
— Да со кутшӧм делӧ, бать, — объяснитіс Лао-эр.
— Невестка не ӧтчыд норасьліс, мый сылӧн приданнӧйыс — дона пуысь обстановка — сӧмын местасӧ весьшӧрӧ босьтӧ, да кӧсйис вузавны сійӧс, сюрас кӧ ньӧбысьыс.
Ньӧбысьяс сюрисны, а ӧні сійӧ...
— Кор ме шулі, мый вузала обстановкаӧс?
Кор?..
— Но вот лӧсяліс случайыс, ме и вайӧді ньӧбысьясӧс, мед видзӧдласны, а вузалан тэ али он, — сійӧ тэнад делӧ.
Кывзы, дона невесткаӧй, сулалӧ-ӧ збыльысь скӧравны?
— Аттьӧ, муса рӧдняӧй! — эз вермы кутчысьны да серӧктіс невестка.
— Этшаджык, пӧжалуйста, тӧждысь менам кӧлуй вӧсна.
Тэ весиг тӧдмавнытӧ он вермы, коді тэ водзын: кань али пон, — тэныд став ньӧбасьысьясыс бурӧсь, тэ ставнысӧ дась вайӧдны гортад.
А ме ог кӧсйы, медым быдсяма ветлысь-мунысьяс видлалісны менсьым кӧлуйӧс.
— Ай-я-яй... — довкйӧдлыштіс юрсӧ господин Чжао, медым петкӧдлыны, мый нинӧм накӧд вӧчны оз вермы, сэсся бергӧдчис да кӧсйис нин мунны, но друг мыр моз сувтіс: сійӧ кыліс жургӧм шы.
Кодкӧ бара включитӧма вентиляторсӧ.
— Ха! Ха! Ха! — кутіс серавны Лао-эр.
— Да ӧд ме вайӧдлі тэнсьыд кӧлуйтӧ видзӧдлыны, а эг тэнӧ.
Мыйла нӧ тані каньяс да понъяс йылысь сёрнитны?
— Тайӧ ещӧ мый! — скӧрысь горӧдіс невесткаыс.
— Эн сӧр аслад пеж кывнад!
Сійӧ видзӧдліс айка вылас сідз, быттьӧ кӧсйис висьтавны: «гӧгӧрвоин али эн, мыйын делӧыс?» да «кывлін-ӧ тэ, медбӧрын?»
Но господин Чжао кыліс сӧмын вентиляторлысь шумсӧ, бара выключитіс сійӧс, нурбыльтіс: «Мыйла ещӧ вентиляторыс, кор и сідз абу жар?» — да муніс флигельысь.
— И кутшӧм тэ больгысь да шогмытӧм морт?
Ме тайӧс казьтыштла на тэныд! — шуис невесткаыс да, деверь вылас кӧсӧйтчылӧмӧн, посньыдик еджыд пиньяснас курччис улыс парсӧ.
— Достойнӧй том госпожа, ыджыд милӧстя, вывті милосерднӧй невестка! — кутіс шуавны Лао-эр.
— Ме кӧ ещӧ та йылысь ӧтчыд кӧть кывджын шуа, нетшышт менсьым пеж кывйӧс!
Невестка эз бергӧдчыв, сӧмын катовтыштліс лядьвейяссӧ: «мый чӧртсӧ тэ представляйтчан!» — да пыльснитіс-серӧктіс.
Лао-эр воськовтіс сыланьӧ, ӧтлааліс чабыртӧм кулакъяса кияссӧ, быттьӧ кевмысис, да копыртчылӧмӧн шуис:
— Спасит шогсьӧмысь, мезды мучитчӧмысь, бур невестка!
Уджды ветымын юань, и ме аски нуӧда тэнӧ ресторанӧ.
— Виччысь тэнсьыд нуӧдӧмтӧ!
Да и кытысь ме босьта тэныд деньгасӧ?
— Гӧгӧрвоа, ставсӧ гӧгӧрвоа!..
Сідзкӧ, дона невесткаӧй, удждыв бура тӧдса господин Суньлысь.
— Ого!.. — гӧрдӧдіс мӧдыс да чургӧдіс паръяссӧ.
Лао-эр мудера серӧктіс, а невесткаыс кӧсйис петкӧдлыны, мый скӧралӧ:
— Бара?
Чайтан, ме тэныд сідз ӧти здукӧн и сета деньгасӧ?
— Ещӧ кӧ ӧтчыд шуа кывджын, нетшышт менсьым пеж кывйӧс.
— Шогмытӧм морт!..
Сійӧ тэрмасьтӧг перйис сумкасьыс куим ассигнация, шыбитіс деверыслы да: «Сэсся и збыльысь абу», — шуалігтырйи муніс.
Лао-эр лои зэв рад. Сійӧ котӧртіс гостинӧйӧ да, юртӧм гут моз бергалігтырйи, кутіс думайтны, кытчӧ эськӧ бурджык видзны сылӧн портманетӧ веськалӧм комын юаньсӧ.
Друг сійӧ аддзис батьсӧ, коді муніс дворті да кывзіс, оз-ӧ бара жургы вентилятор.
Но тайӧ пӧрйӧ ставыс вӧлі шынитӧв.
Господин Чжао видзӧдліс флигельӧ, выключитіс медбӧръя лампасӧ да бӧр локтіс гостинӧйӧ.
— Лао-эр! — чукӧстіс сійӧ писӧ.
— Висьтав, пӧжалуйста, кутшӧм йӧзӧс тэ вайӧдлін видзӧдлыны мебельсӧ?
— Ӧтиыс сычуаньскӧй землячествоысь...
— А... сычуаньскӧйысь...
И господин Чжао друг мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас.
Сійӧ паськӧдіс синъяссӧ, кутіс щёлкйӧдлыны чуньяснас да джынвыйӧ восьтіс вомсӧ, быттьӧ кутіс мыйкӧ воздухсьыс.
Сылӧн другыс чужліс Сычуань провинцияын да служитіс Шанхайын Чунцинскӧй тӧргӧвӧй фирмалӧн представительӧн.
Сійӧ и юӧртіс Чжаолы, мый Шанхай вылӧ сычуаньскӧй вексельнӧй курс кыптіс тысяча нёльсёӧдз, да сетӧма нин срочнӧй телеграмма дугӧдны тӧваръяс ньӧбӧм да грузитӧм, а сідзжӧ вӧчӧма таможняӧ заявка тайӧ тӧваръяссӧ Ханькоуӧ пыр жӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Сычуаньскӧй другыс эз кут эськӧ пӧръясьны.
Да и эз ӧмӧй сійӧ, господин Чжао, первойӧн тӧдмав тайӧ выльторсӧ?
Ӧд эз жӧ сійӧ тайӧс ставсӧ вӧтӧн аддзыв!..
Ӧти час войын кымын татшӧм ценнӧй сведениеяссӧ пӧлучитӧм бӧрын господин Чжао асъя биржевӧй собрание дырйи, дерт, кутіс ворсны акцияяслысь курс чинтӧм вылын.
Тайӧ лунӧ сёрнияс ветлісны уна, и господин Чжао ставсӧ кывліс аслас пельяснас.
Сэтчӧ жӧ сійӧ видзӧдліс <ns>«Дуньбао»</ns> газета да, кӧть эз зэв бура гӧгӧрво лыддьӧмторсӧ, век жӧ, неуна думайтыштӧм бӧрын, решитіс, мый и газеталӧн юӧртӧмыс висьталӧ сы йылысь жӧ: лоас сідз, кыдзи сійӧ виччысьӧ...
И со колис нелямын час, а господин Чжаолӧн сьӧлӧм вылас куйлӧ сьӧкыд из — вит тысяча сизимсё юань убытка...
Мый нӧ лои?
Вермас лоны, акцияяслысь курс чинтӧм вылӧ ворсігӧн, сійӧ ӧшибитчис?
Артмӧ сідз.
Ӧшибитчис!..
Но сылӧн эм биржа вылын ворсӧм кузя уна вося практика. Збыль ӧмӧй сӧмын кутшӧмкӧ сёрнияс вӧсна сійӧ должен ворсны оз акцияяслысь курс чинтӧм, а кыпӧдӧм вылын?
Да сійӧ эз и мӧвпавлы чинтыны акцияяслысь курссӧ кык-куим юань вылӧ; сійӧ вӧлі эськӧ дӧвӧлен, курсыс кӧ чинліс кӧть ӧти юань вылӧ.
Сійӧ сідзи и эз вермы гӧгӧрвоны лоӧмторсӧ да, быттьӧ аслас мӧвпъяс вылӧ вочавидзигмоз, довкнитіс юрнас да видзӧдліс гӧгӧрбок.
Гостинӧйын пиыс эз нин вӧв, да ичӧтик лампочка югдӧдіс ӧтнассӧ господин Чжаоӧс.
Джоджӧд кыссис сылӧн ӧтка вуджӧрыс.
«Мый нӧ вӧчны, кор воас мынтысян кадыс?»
— мӧвпыштіс сійӧ, кыдз быттьӧ признайтчис аслас ӧшибкаын.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ нин, мый бӧр воны та мында деньгасӧ он вермы.
Господин Чжао чӧвтліс синсӧ дона пуысь вӧчӧм мебель вылӧ.
«Татшӧм обстановкаыс абу донтӧм.
Збыльысь: «бокӧвӧй йӧз вылӧ надейтчӧм дорысь, бурджык надейтчыны ас йӧз вылӧ»!
Но ӧдвакӧ тані мыйкӧ пузяс!..»
Господин Чжао эз бура гӧгӧрво, мыйла лун-лун ноксьӧ сылӧн моньыс, а пиыс нинӧм йылысь ов думайт.
Но сёрнитны кӧ ас йывсьыс, то тані сылы вӧлі ставыс гӧгӧрвоана: биржаын сійӧ ноксьӧ — ворсӧ акцияяслысь курс чинтӧм вылын, а гортас — кусӧдалӧ лампаяс, выключайталӧ вентиляторъяс, ӧти кывйӧн кӧ, оз лэдз гортсаяслы тӧлктӧг вывті лышкыда овны.
Кыдзкӧ ӧтчыд господин Чжао локтіс гортас гажа юрӧн, кык час кымын войын, да аддзыліс, мый сы бӧрся гусьӧникӧн пырис и моньыс.
Айка гӧгӧрвоис, мый татшӧм сёрӧдз моньыс ветлӧ оз прӧста, да пӧльзуйтчис тайӧ случайӧн, медым панны мебель йылысь сёрни.
— Ме сідзи и эг гӧгӧрво, мыйла Лао-эр кодӧскӧ вайӧдліс видзӧдлыны тэнсьыд обстановкатӧ... — кыдз быттьӧ сёрни костын юаліс сійӧ.
Монь чургӧдіс паръяссӧ, тыдалӧ, эз кӧсйы сёрнитны та йылысь, да кутіс видзӧдны аслас краситӧм гыжъяс вылӧ, но друг нюмдіс да юаліс:
— А интереснӧ, вылӧ-ӧ эськӧ ті сійӧс донъялінныд?
— Тысяча куимсё — тысяча нёльсё...
— Со кыдз?
Но, сідзкӧ, тысячаӧн-джынйӧн позьӧ босьтны.
— А кодкӧ ӧмӧй сетӧ та мындасӧ?
— Да, тані менам чойлы срочнӧ ковмис деньга, и сійӧ эз ӧтчыд нин корлы разрешитны вузавны менсьым мебельӧс.
Донысь-ӧ сійӧс вузаласны, абу менам делӧ.
Чой кӧсйӧ меным сетны тысяча витсё юань удждӧм йылысь расписка да обязательство вештысьны кык воӧн, сэк жӧ быд во мынтыны дас нёль процент...
Ставсӧ тайӧс сійӧ висьталіс шензьымӧн кокньыда.
Айка сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ да волнуйтчӧмысла весиг чеччыштліс.
— Дас нёль процент? — горӧдіс сійӧ да эз сет весиг моньыслы помавлы.
— Тайӧ жӧ зэв этша!
Зэв этша!
Ме мынта дас квайт процент.
Вай обстановкатӧ меным!
— Но, ладнӧ... — бара нюммуніс моньыс.
— Сӧмын мед тайӧ дас квайт процентсӧ менам чой мынтӧ тіянлы, а ті уджданныд сылы тысячаӧн-джынйӧн.
Сылы зэв ёна колӧ деньгаыс, и ме кӧсйыси отсавны сылы.
Господин Чжаоӧс пыр жӧ шогӧдіс.
Надеяяс торксисны.
Правда, сійӧ ёнасӧ эз и надейтчы успех вылӧ, но артмис вывті нин неудачнӧя.
— Аскомысь найӧ кӧсйӧны нуны мебельсӧ, — содтіс моньыс да муніс вылі судтаӧ.
Айкаӧс сэтшӧма шогӧдіс, мый сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв, да сӧмын чувствуйтіс, мый сы сьӧлӧм вылӧ личкысь грузыс ёна содіс.
Вермис кӧ господин Чжао водзвыв тӧдны, сійӧ тӧдіс эськӧ, мый мебель нуӧм бӧрын пышъяс и моньыс, да, дерт, вермис эськӧ кутшӧмкӧ ногӧн кутны сійӧс.
Но сійӧ весиг нинӧм татшӧмсӧ думыштны аз куж да сулаліс места вылас быттьӧкӧ кынмӧма.
Но господин Чжао эз дыр думайт дона пуысь вӧчӧм мебель йылысь.
Сылы дум вылас усины кывъяс, кодъясӧс талун шуис сылӧн ӧти друг. Тайӧ другыс, кыдзи и господин Чжаолӧн мукӧд другъяс, вӧлі ворсӧ акцияяслысь курс чинтам вылын.
Ворссьӧм бӧрын ставныс найӧ корсисны асланыс неудачаяслысь помкасӧ, но нинӧм эз вермыны гӧгӧрвоны.
Мыйла бӧръя кадӧ эз кут воны весиг ичӧтик прибыль?
Абу гӧгӧрвоана!
Талун налӧн компанияыс ставнас пырис ресторанӧ.
Куим румка бӧрын варовмисны.
И вот сэки компаньонъяс пӧвстысь ӧти шуис некымын кыв, кодъяс вӧсна налӧн пыр жӧ петіс юӧм винаыс кӧдзыд ньылӧмӧн.
— Став делӧыс банкиръясын, — шуис сійӧ.
— Найӧ писькӧдчӧны биржаӧ да кутӧны курссӧ, оз лэдзны, медым сійӧ чиніс.
И кымын ёнджыка господин Чжао думайтіс ӧні тайӧ кывъяс йывсьыс, сымын зумышджык лои сылӧн чужӧмыс.
Веськыд киыс сылӧн тіраліс, а чуньясыс тӧдлытӧг вӧрисны, кыдз быттьӧ петкӧдлісны биржаӧ писькӧдчысь банкиръясӧс. Шуйга киыс чабыртчис.
Сійӧ тӧдіс, мый татшӧм делӧясыс овлӧны да весиг оз шоча, но кыдзи кӧть эз думайт, гӧгӧрвоны нинӧм эз вермы.
Ӧд государственнӧй заёмъясса облигацияяслӧн рыноквывса курсыс воис нин сы вылнаӧдз, мый вылнаӧдз сӧмын вермӧ воны тайӧ каднас.
Кутшӧм жӧ выгӧда, юавсьӧ, кӧсйӧны шедӧдны тайӧ банкиръясыс?
Найӧ и сідз озырӧсь.
Быдӧнлӧн эм уна миллион.
А сійӧ, господин Чжао, сӧмын зэв ичӧтик делец.
Сійӧ оз вермы вежны курссӧ и маоджын вылӧ.
Банкиръяс искусственнӧя лэптӧны курссӧ, да нелямын час дорвыв нин сійӧ пыр кыптӧ и кыптӧ.
Кутшӧмӧсь налӧн расчётъясыс, мый найӧ, медбӧрын, кӧсйӧны шедӧдны?
Он гӧгӧрво!
Нарошнӧ, али мый, найӧ издевайтчӧны господин Чжао вылын?!
А акцияяслысь курс чинтӧм вылын ворсӧмыс кӧ вообщӧ ӧшибка?
Но, абу!
Сійӧ регыдджык кулас тайӧс признайтӧм дорысь.
Таможеннӧй пошлина абу нин сэтшӧм ыджыд, сёрнияслы абу ни помыс, ни дорыс, курсыс важӧн нин кыптіс пределӧдз да, сідзкӧ, вот-вот заводитас чинны.
Сідзкӧ мый вӧсна жӧ йӧзыс зільӧны кыпӧдны сійӧс?..
Вӧлі коркӧ господин Чжаолӧн друг, коді сідзжӧ ворсіс курс кыпӧдӧм вылын.
Сылы удайтчис ректыны мукӧд ворсысьяслысь деньга мешӧкъяссӧ.
Но и мый нӧ?
Эз ӧмӧй сійӧ, медбӧрын, веськав нырнас пӧим пытшкӧ?
Колис объяснитны сӧмын ӧтиног: йӧзыс «страна интересъясын поддерживайтӧны денежнӧй обращение».
Но господин Чжаолӧн — важ тӧргашлӧн — сэтшӧм нин вӧлі юрыс, мый, кӧть мед сійӧ ещӧ на оліс кызь во, сійӧ некор эськӧ эз гӧгӧрво, кыдзи позьӧ «страналӧн интересъяс» вӧсна да «денежнӧй обращение» вӧсна ӧткажитчыны процентъясысь.
Колӧ, медым быд во пӧлучайтін прибыль да вӧлі активнӧй баланс.
Кучкаліс куим час.
Семьяыс узис, вӧлі шынитӧв.
Час мысти госпожа Чжао должен нин вӧлі чеччыны, медым асывнас юрбитны Буддалы.
Медбӧрын, господин Чжао мӧвпалігтырйи, мый сійӧ мыйкӧ «оз гӧгӧрво», сідзжӧ унмовсис.
Но дыр на сійӧ чувствуйтіс сьӧлӧм висьӧмсӧ.
Кор воас мынтысян кад, кутшӧм прӧтивнӧйӧсь кутасны кажитчыны кредиторъяслӧн нырвомъясыс!
Медым вештыны тайӧ кадсӧ, господин Чжаолы ковмас сӧмын сьӧкыда ышловзьыны да сетны вексель.
Позьӧ аддзыны и поручительӧс, но поручайтчынысӧ нинӧмысь, да и мыйта кӧть эн нюжӧд, коркӧ век жӧ срокыс воас.
А сэки мый?
Колӧ шуны, господин Чжао эз радейт беспокоитны асьсӧ да тӧждысьны кадысь водз.
Да и ӧтнасӧн ӧмӧй сійӧ вӧлі татшӧмыс?
Этша ӧмӧй сы кодь нерешительнӧй да дзугсьӧм йӧзыс тӧрчитісны биржаын!
Некымын лун мысти, кор моньыс пышйис гортсьыс, господин Чжао сідзжӧ эз куж вӧчны нинӧм мӧдтор, кыдзи сьӧкыда ышловзьыны да корны кодӧскӧ корсьны сійӧс.
А регыд господин Чжао и дзикӧдз дугдіс думайтны сы йылысь, быттьӧ немтор эз и ло.
И важмозыс сійӧ котралӧ да быдӧн бӧрся быд здук кусӧдалӧ би, видзӧдӧ, медым эз видзны уна из шом да медалӧ медомӧль, меддонтӧм рикшаӧс.
Зэв вермас лоны, мый господин Чжао кувтӧдзыс кутас ворсны акцияяслӧн курс чинӧм вылын да пыр дӧзмыны сыысь, мый оз ставсӧ гӧгӧрво, — но та вылӧ видзӧдтӧг, шуны господин Чжаоӧс неспособнӧй делецӧн, сідзкӧ несправедливӧя да зэв ёна ӧбидитны сійӧс!
1934 вося октябрь 24 лун.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Ичӧтика волнуйтчӧм @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 96‒100.}
ИЧӦТИКА ВОЛНУЙТЧӦМ
Пызан вылӧ вӧлі корсьӧма нин ужын: тасьтіын тушитӧм яй, чери блюд да ещӧ кык ичӧтик тарелка — овощиӧн, кодӧс киськыштӧма соевӧй соусӧн, да вый пытшкын тушитӧм том бамбук, кодӧс вӧлі гӧтӧвитӧма <ns>«Цзыянгуань»</ns> фирма.
Кор господин Ли, аслас стариковскӧй, неуна ыдждӧдысь ӧчкинас, пырис столӧвӧйӧ, ужын гӧтӧвитысь служанка пыртіс тарелка вылын жаритӧм чипан да капустаысь да ветчинаысь пуӧм шыд тасьті.
Кӧзяин видзӧдліс тарелкаяс вылӧ, гусьӧникӧн ышловзис да сьӧкыда мыджсис кияснас пызан дорышӧ.
Сэсся сійӧ чургӧдіс лӧсталысь куш юрсӧ, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гӧтӧвитӧм ужын вылӧ, пуксис, босьтіс сёян бедьяс, бара ышловзис да, некод дінӧ шыасьтӧг, шуис:
— Ми дзикӧдз гӧльмим.
Та мындаыд ӧмӧй тырмас ставнымлы?..
Мый збыль, сійӧ збыль.
Пызан сайын пукалісны уна сёйысь.
Господин Лилы воча пукаліс госпожа Ли да налӧн медічӧт, ӧкмыс арӧса пиыс, шуйга ки вылас пукалісны ыджыд пиыс да сылӧн гӧтырыс, кодлӧн пидзӧс вылас пукаліс куим арӧса кагаыс, веськыд ки вылас — ыджыд нылыс да шӧркост пиыс, кыкнанныслы ар дас ӧкмыс кымын да сёйисны зэв ёна, кыдзи и найӧ арлыда став том йӧз.
Господин Лилӧн мӧд гӧтырыс, кодлы пызан сайын местаыс эз тырмывлы, сулаліс кӧзяин мышкын да виччысис ассьыс ӧчередь.
Сійӧ кадсянь, кор семья вуджис овны Шанхайӧ, мӧд гӧтырлы, кодӧс шулісны «Барышня Баоӧн», пызан сайын аслас местаыс вообщӧ эз пӧлагайтчывлы, и сійӧ должен вӧлі виччысьны, кор госпожа Ли либӧ ыджыд нылыс вештасны чашкасӧ да сёян бедьяссӧ.
Сӧмын та бӧрын сылы разрешитлісны пуксьыны прӧстмӧм стул вылӧ.
Бур ещӧ, мый «Барышня Баоӧс», коді быдмис сиктса гӧлиник семьяын, ичӧтсяньыс вӧлі велӧдӧма кывзысьны.
Сійӧ кыв шутӧг вӧчліс ставсӧ, мый тшӧктылісны, эз лысьтлы некытчӧ шыасьны.
Господин Лилӧн медся ичӧт пиыс пыр кыпӧдліс пызан сайын шум, монь ордас пукалысь внукыс сідзжӧ дурис да вильшасис, но господин Ли нинӧм эз казявлы, быттьӧ эз и вӧв тані.
Сійӧ пукаліс да думайтіс кольӧм кад йылысь, кор семьяыскӧд оліс аслас усадьбаын, кӧні пыр ӧбедайтлісны да ужнайтлісны кык пызан сайын: ӧтиыс — мужчинаяслы, мӧдыс — нывбабаяслы.
Сэні господин Лилӧн вӧлі нёль ӧдзӧса ыджыд да лӧсьыд керка, а тані, Шанхайын, семьяыс олӧ векньыдик, дзик гулюясӧс видзанін кодь, йӧртӧдын, кӧні эм нёль ичӧтик вежӧс. Да ещӧ сыысь кульӧны сы мында деньга!
Сёян-юаныс сідзжӧ зэв дона, и деньгаыс мунӧ сиктын дорысь ёна унджык.
Кор помещик думайтіс та йылысь, сійӧ шогпырысь довкйӧдліс юрнас да ышлолалігтырйи ропкис: «И збыльысь, лунысь лун ми пыр ёнджыка гӧльмам...»
Томдырйиыс господин Ли тшӧкыдакодь волывліс Шанхайӧ да овлывліс тані некымын тӧлысьяс чӧж, но, кор лои солиднӧй мортӧн, дзикӧдз убедитчис, мый сиктын овны ёна лӧсьыдджык.
Сылӧн пияныс да нывъясыс, мӧдарӧ, кӧсйисны овмӧдчыны Шанхайӧ, да найӧ корисны сійӧс вуджны татчӧ.
Ыджыд пиыс бать дырйиыс панліс татшӧм сёрнияс:
— Сиктын ӧні вывті ӧпаснӧ.
Чжанлӧн семьяыс тӧрыт нин муніс Шанхайӧ.
Сёрнитӧны, мый Чжаолӧн да Суньлӧн семьяясыс тайӧ лунъясӧ сідзжӧ мунӧны.
Век жӧ господин Ли дыр эз решитчы мунны.
Но кор пышйӧдісны местнӧй мануфактурнӧй лавкаса кӧзяинӧс, господин Лилӧн сьӧлӧмыс дрӧгнитіс.
Воис нин кӧ сьӧлӧм вылас бандитъяслы тайӧ семьяыс, коді олӧ весиг господин Лилӧн семья дорысь ёна гӧльджыка, сідзкӧ, сылы татчӧ кольччыны ещӧ на ӧпаснӧджык.
Но старик такӧдіс асьсӧ:
— Ковмас омӧльджыка ветлӧдлыны да унджык пукавны гортын.
Оз жӧ найӧ пырны ӧдзӧсӧд!..
Моньыс да нылыс лун-лун долисны сылы:
— Бандитъяс и нывбабаясӧс кутасны пышйӧдавны!
Но господин Ли зілис не кывзыны тайӧ лыддьӧдлӧмъяссӧ.
Сӧмын шочиника сійӧ вочавидзліс «э...» да надзӧник довкйӧдліс юрнас.
Медбӧрын, сійӧ век жӧ сетчис, но эз пышйӧдӧмысь полӧм вӧсна, а дзик мӧд помка вӧсна.
Сійӧ воас уезднӧй властьяслӧн эз вӧвны народнӧй просвещение вылӧ средствояс да найӧ лэдзисны заём.
Лилы, кодлӧн муыс вӧлі квайтсё му, лои босьтны тысяча юань дон облигация.
Тайӧ и повзьӧдіс помещикӧс.
Таӧдз неуна водзджык донтӧммис рис. Арендаыс, кодӧс чукӧртіс господин Ли, налогъяс вештыны эз тырмы да, сёрнияс серти, сылӧн быд муысь лои юаньджын убытка.
Тайӧс некутшӧма эз позь ӧткодявны сыкӧд, мый вӧлі во квайт-сизим сайын, да помещик Ли, медым мынтӧдчыны заёмысь, а ӧттшӧтш мездысьны и бандитъясысь полӧмысь, решитчис, медбӧрын, мунны Шанхайӧ.
Ассьыс став эмбурсӧ, му да керка кындзи, сійӧ вузаліс, а деньгасӧ пуктіс сӧмын на воссьӧм банкӧ.
Процентъясыс вӧлӧмаӧсь ыджыдӧсь, и став семьяыс, кӧть и скромнӧя, вермис эськӧ овны та вылӧ тӧлысь чӧж.
Таӧдз куим тӧлысь сайын, правда, ыджыд зык бӧрын, господин Лилы век жӧ удайтчис босьтны некымын местнӧй лавкаысь ассьыс компанейскӧй пайсӧ.
Ставыс чукӧрмис ещӧ нёль тысяча кымын, и господин Ли пуктіс найӧс выль банкӧ, кодӧс лыддис медся надёжнӧйӧн.
Ӧти местнӧй лавкаса управляющӧйкӧд сёрнитчыны вӧлі торйӧн сьӧкыд, и кӧть помещиклы ковмис не этша мырсьыны, медым венны сылысь упрямствосӧ, управляющӧй век жӧ ироническӧя пасйис:
— Банк тэныд, старина, дас кык процентысь унджык оз сет.
Миян лавкаяс неважӧн на мынтывлісны пайщикъяслы дас вит процент прибыль.
Сӧмын бӧръя кык вонас, выль государственнӧй поборъяс лӧсьӧдӧм бӧрын, миянлы лои кутны пайщикъяссянь кӧкъямыс процент.
Тэ озыр морт, збыль ӧмӧй тэныд срочнӧя колӧ деньгаыс?
Помещик и ачыс гӧгӧрволіс, мый вуджӧдны кӧ став деньгасӧ Шанхайӧ, оз позь надейтчыны пыр пӧлучайтны постояннӧй процент, но сійӧ тӧдіс, мый местнӧй тӧргӧвӧй лавкаяслӧн делӧясыс воысь во пыр омӧльтчӧны.
Сійӧ эз думайтлы, мый воас дас вит процент прибыль.
Татшӧм прибыльсӧ позис пӧлучитны во вит-квайт сайын.
Господин Ли сӧмын нюммуніс да эз шу сэсся ни ӧти кыв.
Кӧть процентъяс кыдзкӧ-мыйкӧ и вештісны расходъяссӧ, но, тӧлысся итог вӧчигӧн, господин Ли зэв ёна расстраивайтчис.
«Олім кӧ эськӧ ми сиктын, — шулывліс сійӧ сэки, — тайӧ деньгаыслӧн джынсьыс унджыкыс эськӧ колис...»
Бӧръя кадӧ господин Ли тадзсӧ «расстраивайтчис» луннас кыкысь: тайӧ вӧлі сёйигъясӧ.
Сы вӧсна мый арталӧм серти збыль вӧлі артмӧ, мый процентъяс сӧмын вештӧны расходъяссӧ, господин Лилӧн «ми дзикӧдз гӧльмим» кывъясыс вӧліны справедливӧйӧсь.
Ыджыд нывсӧ колӧ сетны верӧссайӧ, а та вылӧ колӧ деньга.
Мӧд писӧ сідзжӧ колӧ гӧтравны, — бара расходъяс.
Таысь кындзи, эм ещӧ медся ичӧт ӧкмыс арӧса пи.
И, медбӧрын, «Барышня Бао», коді медся этша пыдди вермас рӧдитны кык челядьӧс!..
Кыдзкӧ ӧбед помасигӧн куимысь зёлькнитіс воротаын кольча.
Господин Лилӧн уси кисьыс чашкаыс да горӧдіс:
— Сразу энӧ восьтӧй!
Юасьӧй первой бурджыка!
Шанхайын олігӧн ковмис виччысьны: бандитъяс тшӧкыда асланыс мудерлунӧн писькӧдчылісны керкаясӧ.
Но служанка петаліс да висьталіс, мый некутшӧм бандитъяс абуӧсь, прӧстӧ вайисны письмӧ.
Господин Ли решитіс, мый тайӧ кутшӧмкӧ шантаж да, кор сійӧ восьтіс письмӧсӧ, чуньясыс сылӧн омӧлика тіралісны.
Но письмӧыс вӧлӧма сиктысь.
Господин Лилӧн управляющӧй юӧртіс, мый таво ыджыд засуха да ӧткымын крестьянскӧй участокъясысь риссӧ абу чукӧртӧма ньӧти, кӧть мукӧдъяссьыс урожайыс воӧ кӧкъямысдас процентӧдз.
Господин Лилӧн муяс вылысь арендаторъяс чукӧртасны урожайсӧ квайтымын процент, но арендаысь дон босьтны лоӧ сьӧкыд.
abu
Ыджыд пиыс да моньыс мый йылысь кӧ вашкӧдчыштісны да гусьӧникӧн петісны.
Бать тӧдіс, мый найӧ котӧртісны кино вылӧ.
Пырджык татшӧм случайяс дырйи сійӧ заводитліс ропкыны, но сы вӧсна мый та вылӧ найӧ видзисны ассьыныс личнӧй деньгасӧ, нинӧм накӧд вӧчны эз вермы.
Ӧні жӧ сійӧ нинӧм эз шу да сӧмын видзӧдліс тайӧ параыс бӧрся. Сійӧ думайтіс, кыдзи сылы пӧлучитны аренднӧй дон да дона-ӧ лоас рис.
Воддза воясӧ, кор рис вылӧ дон заводитліс содны, господин Ли вӧлі ветлӧдлӧ керкаті да ропкӧ:
— Рис вылӧ донъяс кыптӧны, спекулянтъяс дзикӧдз яндзимнысӧ воштісны, а семьяын, быттьӧ нарошнӧ, сёйысьясыс тыр.
Но письмӧын висьтавсис, мый сы муяс вылысь урожайыс шӧркодя воас век жӧ процент квайтымын, и сійӧ чувствуйтіс, мый матысса кадӧ донъяс не долженӧсь чинны.
Сідзкӧ, спекулянтъяс ещӧ ёнджыка воштасны яндзимнысӧ да кутасны контрабандаӧн вузавны иностраннӧй рис, вермас лоны, и японскӧйӧс.
Сэк кості, кор помещик малаліс ассьыс лӧсталысь куш юрсӧ, сьӧлӧмсяньыс ёрис рисӧн тӧргуйтысьясӧс да водзӧ думайтіс, кыдзи сылы чукӧртны крестьянасянь аренднӧй дон, пыді ӧдзӧсӧ кыкысь таркнитісны.
Господин Ли паськӧдіс синъяссӧ да сӧмын на кӧсйис восьтыны вомсӧ, кыдзи сы дінӧ кашкигтырйи котӧрӧн матыстчис ыджыд пиыс, кодлӧн киас вӧлі газета.
Сійӧ вӧлі зэв жугыль.
— Бать! — горӧдіс сійӧ.
— Китайскӧй промышленнӧй банк обанкротитчӧма!
Та йылысь печатайтӧма рытъя газетаын!
— Кыдзи?.. Мый?.. Оз вермы лоны!
Ӧд сӧмын некымын лун сайын на сійӧ восьтіс выль филиал...
Господин Ли кватитіс газетасӧ, и сылӧн куш юрыс пыр жӧ пӧсяліс.
Чукӧртчис став семьяыс: госпожа Ли, ыджыд нылыс, мӧд пиыс да «Барышня Бао».
Ставныс, синъяссӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдісны Ли вылӧ.
Ӧдзӧсӧд видзӧдлісны и служанкаыс да внукыс, а медся ичӧт пиыс зымӧдіс кокъяснас — петкӧдліс ассьыс характерсӧ.
Господин Ли дзикӧдз шогӧ уси.
Киясыс сылӧн лётмунісны, газетаыс усис джоджӧ...
Газетаын ставсӧ вӧлі висьталӧма сэтшӧм подробнӧя, мый оз позь вӧлі сомневайтчыны, правильнӧ-ӧ юӧртӧмыс.
Сідзкӧ, ӧтпырйӧ вошис сылӧн став состояниеыс: быд тӧлысся процентъясыс, кодъяс вылӧ оліс семьяыс, и госпожа Лилӧн да моньыслӧн зарни вещьясыс, и ещӧ уна во чӧжӧн чукӧртӧм деньгаыс.
Керкаын кыптіс шум, быттьӧкӧ овощи вузалан рынок вылын.
— Аски муна сиктӧ чукӧртны аренднӧй дон, — сӧдзӧдыштіс, медбӧрын, пинь пырыс господин Ли, — аски жӧ муна!..
Ай-яй!
Татшӧм ыджыд банк и друг обанкротитчис!
1934 вося ноябрь 2 лун.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Гожся войӧ @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 101‒106.}
ГОЖСЯ ВОЙӦ
— Час нин!.. — ышловзис нывбаба, туалетнӧй пызан вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын, кӧні точкис-муніс ичӧтик будильник.
Да, час нин!..
Ӧшиньсянь ӧвтыштіс ыркыд тӧв.
Нывбаба малыштіс кинас морӧссӧ да казяліс, мый пӧсьыс прӧйдитӧма да телӧыс лоӧма кӧдзыд.
Дугдіс сідзжӧ сотны синъяссӧ да ныр пытшкӧссӧ.
«Збыль ӧмӧй час?
Сэтшӧм регыд?» — дышиника нюжмасигтырйи думыштіс сійӧ да видзӧдліс стул мышкӧ пуктӧм веськыд ки вылас.
Дона изъясӧн мичмӧдӧм ручнӧй часі петкӧдліс час, и друг синъясыс сылӧн паськалісны да наын тыдовтчис сэтшӧма повзьӧм, быттьӧкӧ сійӧ аддзис Хуанхэ ю вылысь розялӧм дамба.
Нывбаба ӧдйӧ бергӧдчис да внимательнӧя видзӧдліс будильник вылӧ.
Но, дерт жӧ!
Будильниклӧн минутнӧй стрелкаыс петкӧдлӧ дас кык час да ӧти минута, сідзкӧ, сылӧн ручнӧй часіыс мунӧма водзӧ быдса час.
Но сійӧ ёнджыка веритіс ручнӧй часіыслы, сы вӧсна мый сійӧс ньӧбӧма сӧмын на кык педель сайын, а, главнӧйыс, сы вӧсна мый управляющӧй Хуан, кор сійӧс пӧдаритіс, увереннӧя шуис:
— Оправаас сӧмын кӧкъямыс бриллиант, зато тайӧ маркаа часіыс мунӧ зэв стӧча: ни ӧти секунда вылӧ оз кольччы ни водзӧ оз мун.
«Збыль ӧмӧй сійӧ сулалӧ кыксё юаньысь унджык?» — пӧдарки вылас сюся видзӧдігтырйи думайтіс нывбаба.
Часі вевтын тайӧ кӧкъямыс ичӧтик бриллиантыс мыйлакӧ дӧзмӧдісны сійӧс, кӧть пӧртмасисны дзик ӧшкамӧшка моз!
«Унджык кӧ бриллиантыс, кутшӧм мича!..» — завидьпырысь думыштіс сійӧ, и дум вылас уси ручнӧй часі, кодӧс мисс Чэньлы вайисны Парижысь.
Тайӧ часі оправаас дас квайт, а гашкӧ, и дас кӧкъямыс бриллиантысь топыд кольча.
Нывбаба лэптіс юрсӧ, лэдзис кисӧ да ышловзис.
Шуам, сійӧ веськалас тайӧ мисс Чэньыскӧд ӧтлаӧ. Мисс Чэнь кутас кокетливӧя нюкльӧдлыны коссӧ, вомсӧ вышивайтӧм носӧвикӧн тупкигтырйи мый вылын кӧ серавны, а сійӧ кутас сулавны сыкӧд орччӧн да лӧсьӧдны сӧмын на кудритӧм юрсисӧ.
И тані прӧста сідз лӧсялас коймӧд морт.
Мортыс веськодя видзӧдлас сы ки вылӧ, сэсся мисс Чэньлӧн ки вылӧ да сравнитас часіяссӧ.
О, кутшӧм жебиникӧн кажитчас сылӧн киыс!..
— Артмӧ, меным и кӧкъямыс бриллиантыс тырмымӧн... И сідз ладнӧ... — скӧрысь шуыштіс сійӧ вомгорулас да друг горӧдіс: — Оз нин ло!
Тысячаысь оз!
Оз артмы!
Некыдз оз артмы!..
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый бара пӧсялӧ, сьӧлӧмыс ӧзйӧ, и весиг войся ыркыд тӧлыс ньӧти оз ыркӧд сійӧс.
Нывбаба нервнӧя нетшыштіс кизьяссӧ, разис зэлыд да стальнӧй полоса кодь чорыд воротниксӧ.
Шӧвк халатыс лэччыштіс, кушалісны пельпомъясыс да неуна и морӧсыс.
— И кутшӧм зывӧк!
Час вой, а жарысла лолавны нинӧмӧн!
— зымнитіс сійӧ кокнас да скӧрысь видзӧдліс кодзулӧсь небесаӧ, быттьӧ аддзис сэтысь мустӧм соперницасӧ.
Нывбаба нюммуніс да муртса кывмӧн скӧрысь вашнитіс:
— Кыскасьысь ныв...
Шедӧдіс кӧсъянторсӧ! Тӧдӧ ассьыс делӧсӧ!
Дзикӧдз кольмӧдіс тайӧ дуракыслысь — Хуанлысь — юрсӧ, яндысьтӧм син!
Сизим пӧсь кисьтіс ас вывсьыс дансингын, а век жӧ шедӧдіс ассьыс кӧсъянторсӧ...
Видзӧдлам, ёна-ӧ лӧсьыд сылы лоӧ ӧтпырйӧ кыкыскӧд!..
Но сэки сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ ачыс ӧткажитчис ужын бӧрын мунны управляющӧйкӧд дансингӧ, сы вӧсна мый эз кӧсйы йӧктыны дурмытӧдз.
Сійӧ пыр на кӧсйис эскӧдны асьсӧ, мый «кыскасьысь ныв» некутшӧма эз вен сійӧс.
Но «кыскасьысь нывлӧн» чалльын век жӧ дзирдаліс платинӧвӧй чунькытш.
Кытысь, юавсьӧ, сійӧ лои?
Позьӧ ӧмӧй веськодя видзӧдны, кутшӧмкӧ шогмытӧм нывка кӧ пайкӧ сійӧс, мый должен лоны сылӧн, ӧтнаслӧн сылӧн?
Пӧльыштіс тӧв, коді пӧсялӧм телӧыслы кажитчис ӧтпырйӧ и шоныдӧн и ыркыдӧн.
Нывбабалы лои гажтӧм.
И сэки жӧ ылісянь кылісны «дин-дун... дин-дун...» шыяс.
Нывбаба быттьӧ кынмис места вылас.
Сійӧ дась вӧлі сетны клятва, мый тайӧ кучкалӧ Шанхайскӧй таможняын часі, код серти став Шанхайыс прӧверяйтӧ кад.
Сійӧ бура кыліс, мый кучкаліс час, полігтырйи видзӧдліс кӧкъямыс бриллиантӧн мичмӧдӧм, «зэв стӧча мунысь» аслас часі вылӧ да сэтшӧм жӧ бура аддзис, мый сійӧ петкӧдлӧ ӧти час да вит минута.
— Кутшӧм дрянь!
Кутшӧма пӧръяліс... — стрелкаяс лӧсьӧдігмоз скӧраліс нывбаба.
Сійӧ и ачыс эз тӧд, кодӧс вӧлі шуӧма «дряньнас» — управляющӧй Хуанӧс али сылысь пӧдаркисӧ.
Сьӧлӧм вылас лои зэв шог, горшдіныс гӧрддзасис.
Сійӧ вунӧдіс жар йылысь, уськӧдчис туалетнӧй пызан дінӧ, скӧрысь нетшыштіс ящиксӧ да кыскис Хуанлысь послание, кӧні сійӧ висьталіс «тырвыйӧ пӧкӧритчӧм» йылысь да кодӧс вӧлі гижӧма любовнӧй письмӧ моз.
Письмӧсӧ вӧлі ыстӧма кольӧм тӧлысся кызьӧд числӧын, сідзкӧ, сійӧс вӧлі мӧдӧдӧма «зэв стӧча мунысь» тайӧ пӧдарки сеттӧдз кык лун войдӧр.
Сійӧ бергӧдлыштіс письмӧсӧ киас, зілис уськӧдны тӧдвылас, мый жӧ лои тайӧ кык луннас, но сылӧн юрыс, кыдзи садьтӧм код мортлӧн, зэв ёна бергӧдчис.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, письмӧыс уси кисьыс.
Автомобильлӧн гудокыс быттьӧ садьмӧдіс сійӧс.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс лэптіс письмӧсӧ, кӧрис синкымсӧ да, парсӧ курччалігтырйи, пуксис пызан дорӧ, медым гижны решительнӧй ӧтвет.
Сылы век кажитчыліс, мый письмӧяс гижны ёна кокньыдджык, приходно-расходнӧй книгаяс нуӧдӧм дорысь.
Сэтчӧ колӧ вӧчны разнӧй пасйӧдъяс, а письмӧяс гижсьӧны ӧтмоза.
Таысь кындзи, приходно-расходнӧй книгаяс нуӧдігӧн, лоӧ шыӧдчыны сӧветъясла йӧз дінӧ, кодъяс вермасны пӧръявны да подведитны, а корсьны кӧ сӧветчик пыдди кутшӧмкӧ ӧти мортӧс, пыр жӧ кутасны суклявны да паськаласны лёк сёрнияс.
А пыр кӧ коланаинӧ корны кодӧскӧ отсыштны, лоӧ быдногыс мудеритны, мый весиг сылы кажитчӧ лӧсьыдтӧмӧн.
Дзик мӧд делӧ письмӧяс.
Медбур сӧветчикыс тані «Любовнӧй письмӧяслӧн полнӧй собрание» кыз книга.
Книгаыс оз ыждав, терпитӧ кӧть кыдзи сыкӧд он вӧдитчы да некор нин оз пӧръяв.
Кыдзи и пыр, нывбаба ӧзтіс сигарета да кутіс листавны ассьыс вернӧй сӧветчиксӧ.
Сійӧ кокньыда аддзис письмӧ заводитӧм вылӧ некымын фраза, да пока гижис найӧс, сигаретаысь колис сӧмын помыс.
Нывбабалӧн плешыс пӧсяліс. Сійӧ видзӧдліс зеркалӧӧ, ӧдйӧ пудритчис да ӧзтіс мӧд сигарета.
Сійӧ сӧмын на кӧсйис босьтчыны гижны водзӧ, но весиг и тайӧ вернӧй сӧветчикыс тайӧ пӧрйӧ эз отсав сылы.
Сійӧ видлаліс нин «Пӧдаркияс сетӧм йылысь», «Радейтӧм йылысь» юкӧнъяс — да немтор эз аддзы!
Видзӧдліс «Куим мортлӧн радейтчӧм» юкӧнӧ, и тані нинӧм шогманаыс абу!
Вот и «полнӧй» собрание, нинӧм шуны!
— скӧрысь шуис нывбаба да швачкис-шыбитіс книгасӧ джоджӧ, но вернӧй сӧветчик, код вылӧ сійӧ ёна скӧрмис, вермис на отсавны.
Воссьӧм страницаысь сійӧ друг аддзис кывъяс: «оскорбитӧм нывбабалӧн достоинство»...
Нывбаба лэптіс ассьыс шыбитӧм сӧветчиксӧ да кутіс лыддьыны. Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис.
Первойсӧ вӧлі гижӧма мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор, но со синмас сылы шыбитчис буретш сійӧ, мый вӧлі колӧ:
«Колӧ пасйыны, мый ӧнія нывбаба — абу вазаын цвет и абу садӧкын лэбач, кодӧс мужчина вердӧ да видзӧ аслыс ворсӧдчӧм вылӧ.
Ӧнія нывбаба — независимӧй да самостоятельнӧй морт, и дзик оз позь лэдзны, медым сійӧ пыдди пуктіс мужчинаяслысь став ыждалӧмъяссӧ.
Ӧнія нывбабалысь достоинствосӧ видзӧ закон...»
Нывбаба кокниа ышловзис, быттьӧ сійӧ мынтӧдчис смертельнӧй опасностьысь.
«Полнӧй собрание» век жӧ зэв бур книга!
Тайӧ кывъяссӧ быттьӧ нарошнӧ вӧлі гижӧма сылы вылӧ.
Найӧ сэтшӧма радуйтісны сійӧс да воодушевитісны, мый сійӧ и ачыс кутіс сяммыны гижны.
Нывбаба скӧрысь зумыштчис да тэрмасьтӧг гижис:
«Мыйла тэ талун мунін дансингӧ эн мекӧд?..
Но, мед эн кӧ мекӧд, но мыйла бара на сійӧ шогмытӧмыскӧд?
Тэ оскорбитін менсьым женскӧй достоинствоӧс!
Мыйла сійӧ негодяйкаыслӧн платинӧвӧй чунькытш, а менам ручнӧй часіӧй мунӧ водзӧ Шанхайскӧй таможняса часі серти?
Сідзкӧ, тэ пӧръялін менӧ!..»
Сійӧ дугдіс гижны, дӧвӧльпырысь довкнитіс юрнас, видзӧдчыштіс зеркалӧӧ да бара пудритчыштіс; сэсся думайтыштіс да ставнас перепишитіс «Полнӧй собраниеысь» сӧмын на лыддьӧмторсӧ.
Тайӧ здукас бара кыліс Шанхайскӧй таможняса кӧлӧкӧллӧн звӧн.
Нывбаба кӧсӧйтчыліс аслас часі вылӧ, зывӧка шуыштіс «хм» да кутіс гижны водзӧ:
«Но, вот, любуйтчышт!
Шанхайскӧй таможняын сӧмын на кучкаліс кык час, а менам часі серти кык час да вит минута нин.
Тайӧ некытчӧ оз туй!
Висьтась, мый тэ пӧръялін менӧ!
Тэ аслад нылыдкӧд бара дансингын, да сэтчӧ жӧ сылӧн эм чунькытш.
abu
Любуйтчан выль любовница нюмъялӧм вылӧ, а кодӧс эновтін, сылысь бӧрдӧмсӧ он кыв...»
Сійӧ коймӧдысь видзӧдліс зеркалӧӧ, но сэсся эз нин пудритчы.
Бӧрдӧм йылысь казьтыштӧм бӧрын друг кутісны асьныс сюравны сылысь сьӧлӧмсӧ тыртысь кывъяс.
Тані оз нин ков вӧлі видзӧдлыны и «Письмӧяслӧн полнӧй собраниеӧ» — нывбаба гижис аслас чувствояс йылысь...
Сійӧ бура тӧдіс, мый «женскӧй достоинство» йылысь гижӧмкӧд тшӧтш колӧ гижны мелі кывъяс.
Буретш тадзи сійӧ пыр вӧчліс личнӧй объяснениеяс дырйи да кутчысис тайӧ правилӧас и письмӧяс гижигӧн.
Письмӧ гижигас нывбаба сэтшӧма мудзис, мый эз кӧсйы весиг лыддьыны гижӧмторсӧ да сӧмын вомдорнас инмӧдчыліс письмӧ дінӧ, колис сэтчӧ зэв гӧрд печать.
Сэсся сійӧ пуктіс письмӧсӧ конверт пытшкӧ, видзӧдліс аслас часі вылӧ, решитіс, мый кад нин водны, ышловзис да пӧрччис халатсӧ.
Но эз узьсьы, и куйлыны вӧлі сэтшӧм делӧ, быттьӧ вольпась пытшкас сюялӧмаӧсь емъяс.
Бок вылысь бок вылӧ бергаліг нывбаба кутіс думайтны, мый вӧчны аски.
Медводз, дерт, письмӧсӧ колӧ передайтны личнӧ, пуктыны счётнӧй книгаӧ, петкӧдлыны, быттьӧ локтіс кабинетӧ могӧн, да кольны книгасӧ Хуан пызан вылӧ.
Да, тадзи вӧчны медся лӧсьыд, но...
Нывбаба краб моз йӧжгыльтчис, пуктіс шуйга кисӧ юр вылас. Сійӧ чорыда мӧвпаліс:
«Но... кыдзи бурджык: книгасӧ сетігӧн нюмъёвтны али не нюмъёвтны?
Видзӧдлыны веськодя али дӧзмӧмпырысь?
Сӧмын эськӧ мед тайӧ письмӧыс вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ!
Сійӧ кӧ ачыс кӧсъяс объяснитчыны, ставыс вермас артмыны кокньыда, и сэки оз ковмы повны эсійӧ катшасьыс.
А друг сійӧ оз кӧсйы сёрнитны?
Мед эськӧ сыкӧд эз жӧ ло сэтшӧм историяыс, коді лоис коркӧ мисс Чжанкӧд, кодӧс Хуан эновтіс, и пом.
Да... объяснитчыны позьӧ сӧмын служебнӧй кабинетын син-на-син.
Прӧстӧ кӧ гижны сылы, сійӧ оз и видзӧдлы, а звӧнитны кӧ телефон пыр квартираас, — вермасны вочавидзны, мый сійӧ абу гортас...
А сэки мый?»
Нывбаба нюжӧдіс коксӧ, бергӧдчис мыш вылас да ышловзис:
— Ӧнія мужчинаяс ньӧти оз уважайтны нывбабаясӧс!
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Уджалан лунлӧн первой джын @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 107‒114.}
УДЖАЛАН ЛУНЛӦН ПЕРВОЙ ДЖЫН
Хуан водзвыв тӧдіс, мый служба оз вай сылы радлун, но ньӧти эз чайт, мый служитны вӧлӧма сэтшӧм мустӧм.
Кор кӧкъямыс час да джынйын асывнас Хуан первойысь воськовтіс компанияса главнӧй контора порог вомӧн, сійӧс встретитісны ехиднӧя сералігтырйи.
Комнатаын вӧлі джынвыйӧ пемыд, кӧть ӧшиньясыс вӧліны гырысьӧсь.
Найӧ видзӧдісны войвылӧ да асыввылӧ, да найӧс сайӧдісны орчча джуджыд керкаяс.
Шондіыс некор эз пыравлы татчӧ, сійӧс вежис орчча керкаясысь веськалысь электрическӧй би.
Пӧтӧлӧк улас, правда, ӧзйисны тазъяс кодь ыджыд отражательяса вит лампа, кодъясӧс вӧлі пукталӧма слива цвет моз, но югыд майскӧй небеса бӧрын Хуанлы тані кажитчис зэв пемыд.
Первой здукас сійӧ эз аддзы уна шензьӧданаторъяссӧ, кодъяс виччысисны сійӧс тайӧ зэв ыджыд контораас, но бура кыліс, кыдзи кодкӧ серӧктіс: «Локтӧма!»
Вӧлі кӧ Хуан дзик тӧлктӧм, то и сэки эськӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ кывъяссӧ буретш шуӧма сы йылысь.
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои лӧсьыдтӧм. Сійӧ кыкысь воськовтіс водзӧ да тӧдлытӧг сувтіс: корсис синнас сералысь мортсӧ.
Интереснӧ вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмджыкӧсь тайӧ невежливӧй йӧзыс.
Сійӧ весиг эз прӧйдит пыранінсяньыс кык чи да сувтіс.
— Хуан! — чукӧстіс кодкӧ.
— Со тэнад местаыд!
Тайӧ вӧлі контораын дзик ӧти тӧдса морт — школьнӧй пӧдруга Чжан.
Но кутшӧм сійӧ тешкодь: сӧмын на тӧрыт рытнас Хуан пыраліс сы ордӧ да аддзыліс, мый сійӧ вӧлі скромнӧй платьеа, кутшӧмъясӧс новлӧны став йӧзыс. А ӧні сійӧ вӧлі пасьталӧма мыйкӧ кузьӧс да гӧрдсора турунвиж рӧмаӧс.
«Мыйла сійӧ тадзи пасьтасьӧма?» — думыштіс Хуан.
Сійӧ вунӧдіс весиг копыртчывны, тӧдлытӧг шуис: «О!..» да сідзжӧ тӧдлытӧг мӧдӧдчис мисс Чжан бӧрся тыртӧм письменнӧй пызанъяс дорті комнаталӧн шуйга пельӧсӧ.
Кор синмыс, медбӧрын, велаліс пемыдас, Хуан аддзис ӧшинь дорын сулалысь мужчинаясӧс да нывбабаясӧс, кодъяс ылісянь видзӧдісны сы вылӧ, быттьӧ некор аддзывтӧмтор вылӧ.
Сылы пыр жӧ зэв эз ло лӧсьыд, да медым успокоитчыны, сійӧ заводитіс видзӧдны ассьыс пызансӧ.
Контораын кыдзи и став пызанъяссӧ, сійӧс вӧлі бергӧдӧма ӧдзӧслы паныд, но сулаліс стен бердын.
Мукӧд пызанъясысь торъяліс сійӧн, мый сы вылын вӧліны сӧмын чернила доз, ручка да чистӧй промокательнӧй бумага лист.
— А менам пызаныс со эсійӧ, веськыдвылас мӧд радын, — петкӧдліс Чжан да, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, нюммуніс кодлыкӧ ӧшинь дорын сулалысьяс пӧвстысь.
Хуан видзӧдліс сэтчӧ жӧ да аддзис кык мужчинаӧс, кодъяс мигайтісны Чжанлы.
Орччӧн больгисны мичаа кудритӧм юрсияса кык нывбаба да мужчина, кодлӧн помадаӧн мавтӧм да быттьӧ нюлыштӧм юрсиыс дзирдаліс лым еджыд воротник весьтын.
— О-о... — нинӧм гӧгӧрвотӧма нюжӧдыштіс Хуан.
Сійӧ пуксис аслас пызан сайӧ да друг сылы лои вывті гажтӧм, весиг эз гажтӧм, а прӧтивнӧ, быттьӧ сісь чери дукысь. Хуан кутіс видзӧдны промокательнӧй бумага лист вылӧ.
«Ӧд тайӧ, колӧ чайтны, первой либӧ мӧд разряда ыджыд фирма, мыйла нӧ став служащӧйясыс кондитерскӧй магазинса приказчикъяс кодьӧсь либӧ ӧнія театрса актёръяс кодьӧсь?» — думыштіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Ӧшиньдорса шумыс быттьӧ садьмӧдіс сійӧс, да общӧй сёрнисьыс сійӧ кыліс гора мужскӧй гӧлӧс:
— Кытысь?..
Кытысь?..
Хуан лэптіс юрсӧ.
Пызанъяс костӧд пелька тувччаліг, нюмъялігтырйи сы дінӧ локтіс Чжан.
— Хуан!
Ме кӧсъя тӧдмӧдны тэнӧ ӧткымын миян сотрудникъяскӧд, — косіника шуис сійӧ ӧшинь дорын сулалысьяс вылӧ кӧсӧйтчылігмоз.
Пызанӧ кияснас мыджсигтырйи Хуан сьӧкыдпырысь кыпӧдчис места вывсьыс. Сылы кажитчис, мый сылӧн став тушаыс да торйӧн нин кокъясыс лоӧмаӧсь зэв сьӧкыдӧсь.
Кӧть ӧшиньӧдз вӧлі кык чжанысь * не ылынджык, тайӧ туйыс кажитчис сылы зэв кузь.
Пызанъяс костӧд мунігӧн сійӧ крукасис да муртса эз уськӧд кодлыськӧ мича розӧвӧй шӧвк зонтиксӧ.
* Чжан — кузьталӧн мера, 3,2 метр.
— Со мисс Ли... мисс Чжоу... — висьтавліс Чжан.
— Мистер Чжао... мистер Ван...
— Сійӧ серӧктіс да содтіс: — Трёхчертнӧй Ван! *
* «Ван» овыс Китайын уна.
На лыдысь ӧти, ёна паськалӧм ов, гижсьӧ татшӧм иероглифӧн: горизонтальнӧй куим визь шӧрӧдыс ӧтлаӧдӧма ӧти вертикальнӧй визьӧн.
Медым сёрниын торйӧдны тайӧ овсӧ татшӧм жӧ мукӧд овъясысь, сы дінӧ содтӧны «трёхчертнӧй» эпитет.
— О-о... — нурбыльтіс Хуан копыртчылігтырйи.
Ставӧн вӧліны зэв любезнӧйӧсь.
— Менам овӧй Шао, Шао Вань-шэнкӧд ӧткодь, — висьталіс ар комына кымын мужчина, ассьыс лым еджыд воротниксӧ лӧсьӧдігмоз, коді вӧлі чургӧдчӧма сылӧн небеса кодь гӧлубӧй шӧвк халатыслӧн воротниксьыс куим фэнь * вылӧ.
* Фэнь — важ китайскӧй мера, 3,2 миллиметр.
— О-о... — сідзжӧ ӧтмоза шуис Хуан.
Сійӧ эз вермы шуны нинӧм почтительнӧйджыктор сылы гӧгӧрвотӧм мирса тайӧ йӧзыслы, да и лыддис, мый тадзи вочавидзӧмыс да улӧ копыртчылӧмыс дзик тырмымӧн.
Сы бӧрын, кор сійӧс тӧдмӧдісны мистер Цаокӧд да кылісны бара ӧти и сійӧ жӧ «о...», кодкӧ мышкас гусьӧникӧн нерис: «О!.. о!..»
Лои шынитӧв, и друг ставӧн гораа серӧктісны.
Таысь вермис скӧрмыны весиг медся спокойнӧй морт, а Хуан зэв ёна гӧрдӧдіс.
Но пыр жӧ сылӧн чужӧмыс кельдӧдіс скӧрмӧмысла.
Мистер Шао, Шао Вань-шэнкӧд ӧткодь ова морт, ӧдйӧджык вежис сёрнисӧ:
— Ха, ха, ха!
Мисс Хуан!
Поводдяыс талун... сэтшӧм...
Зэв, зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд, мисс Хуан!
Ха, ха, ха!..
Мырдӧнсорӧн нюмъялігтырйи Хуан ещӧ ӧтчыд копыртчыліс да уськӧдчис аслас пызан дорӧ.
Кор Хуан первойысь пуксьыліс тайӧ пызан саяс, сійӧ кажитчис сылы прӧтивнӧйӧн, но ӧні сійӧ вӧлі рад, сы вӧсна мый пызан саяс позис дзебсьыны.
Хуан решительнӧя босьтіс ручка да видліс чуньнас перӧ йывсӧ.
Ӧдйӧджык кӧть мед заводитчас уджыс!
Но удж заводитчытӧдз вӧлі на быдса кызь минута.
Тайӧ каднас, кодлы, кажитчӧ, эз вӧв помыс, контораӧ дугдывтӧг пыравлісны сотрудникъяс, унджыкыс мужчинаяс, — шӧркодь, а гашкӧ, и ыджыд служащӧйяс.
Хуан йӧжгыльтчис аслас пельӧсын да улӧ лэдзис юрсӧ. Сійӧ зілис нинӧм не аддзыны да нинӧм не кывны.
Тайӧ вӧліны, тыдалӧ, аслыссикас йӧз: найӧ кызісны, (тадз горшнысӧ весалісны), звӧнитӧмӧн корисны курьеръясӧс да гораа юасисны налысь нинӧмабусӧ, а сідзжӧ ас костаныс мый йылысь кӧ сёрнитісны, тыдалӧ, шампанскӧй йылысь.
Кор Хуан выльысь лэптіс юрсӧ, ӧшинь дорын некод нин эз вӧв, ставӧн чин-чин пукалісны местаяс вылас.
Трёхчертнӧй Ван да Шао, Шао Вань-шэнкӧд ӧткодь ова морт, почтительнӧя кывзісны европейскӧй костюма шӧр арлыда кыз мортӧс, коді кутіс киас сигара.
А тайӧ мортыс, кокъяссӧ письменнӧй пызан вылӧ лэптӧмӧн да дульнас резсигтырйи, быттьӧ гӧгӧр некод эз вӧв, висьталіс мыйкӧ тешкодьтор шампанскӧй йылысь да друг, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кутіс зэв ёна серавны.
Трёхчертнӧй Ван да Шао Вань-шэнкӧд ӧткодь ова морт кутісны тшӧтш серавны.
Кыз морт лэдзис пызан вылысь мичаа весалӧм ботинкиа коксӧ да аслас бергалысь стул вылын кокньыда бергӧдчис мистер Чжаолань да мистер Цаолань, кодъяс джын гӧлӧсӧн сёрнитісны счётнӧй книгаяс видзӧм вылӧ этажерка вомӧн, коді торйӧдіс налысь пызанъяссӧ.
Кыкнан мистерыс, кор казялісны, мый кыз морт бергӧдчис налань, кыдз быттьӧ повзьӧмӧн вешйисны ӧта-мӧд дінсьыс, сэсся аддзисны, мый мукӧдыс сералӧны, да сідзжӧ кутісны серавны.
Но налӧн мырдӧнсорӧн серамыс вӧлі уткаяслӧн герчкӧм кодь.
Тайӧ здукас тэрыба пырис еджыд полотноысь вурӧм мундира морт да шыбитіс ассьыс польдчӧм портфельсӧ медся ыджыд пызан вылас.
Тайӧ вӧлі контораса управляющӧй, кодӧс нимтісны «Дрезинаӧн».
Пыр жӧ лои шынитӧв, сӧмын кыз морт бергӧдчигас дзуртыштіс бергалысь стулнас.
Друг ӧдзӧс сайсянь кыліс чирӧм гӧлӧс:
— Ван-шэн!
Ставныс кутісны шӧпкӧдчыны да мыйкӧ ноксьыны.
Кыліс кучик ботинкилӧн дзуртӧм, и стекляннӧй ӧдзӧс воссис.
Бокӧн пукалысь Хуан аддзис еджыд курьерскӧй формаа мортӧс, коді сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да кутіс киас наполеоновскӧй шляпа.
Сэсся ӧдзӧсӧд пырис шоколаднӧй чужӧма, олӧма кодь нин мужчина да, морӧссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, локтіс ыджыд письменнӧй пызан дінӧ.
Сійӧс колльӧдысь курьерыс почтительнӧя пуктіс наполеоновскӧй шляпасӧ пызан помӧ.
«Тайӧ, буракӧ, главнӧй начальникыс, — мӧвпыштіс Хуан.
— Мый нӧ вӧчны: аслым босьтчыны кутшӧмкӧ уджӧ, виччысьлыны, кор сетас начальник, али корны индӧдъяс?..»
Сійӧ гусьӧникӧн кутіс видзӧдны, мый вӧчӧны сотрудникъясыс, да казяліс, мый шӧркодь да ыджыдджык ранга служащӧйяс чошкӧдӧмаӧсь пельяссӧ. Найӧ вӧліны дасьӧсь вӧчны ставсӧ, мый тшӧктас главнӧй начальник. А ичӧтджык служащӧйяс пукталӧмаӧсь ручкаяссӧ пельяс саяс да вывті старательнӧя листалісны зэв ыджыд счётнӧй книгаяс.
Начальник пуксис креслӧӧ, ӧти кисӧ пуктіс польдчӧм портфель вылас, а мӧднас кыскис зепсьыс табак доз.
Кыз морт, коді пукаліс сы водзвылын, пыр жӧ чошкӧдіс пельяссӧ, быттьӧ мышкас сылӧн петісны синъяс.
Муртса на главнӧй начальник сюйис нырас чушкан табак да видзӧдліс кыз мортлы мышкас, кыдзи мӧдыс пыр жӧ чеччис, кок чунь йылас матыстчис начальник дінӧ, вашнитіс сылы мыйкӧ пеляс да почтительнӧя пуктіс пызан вылас бумага чукӧр.
— А... — кирган гӧлӧсӧн шуис мӧдыс.
Хуан казяліс, мый начальник видзӧдӧ сы вылӧ, да яндысьӧмӧн копыртіс юрсӧ. Сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштыны кисӧ.
Коньӧр нывбабалы кажитчис, мый тайӧ некымын минутаыс оз помасьны...
Кодкӧ вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс.
Сійӧ дрӧгмуні да лэптіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс кыз морт да муртса нюмъяліс.
«Медбӧрын кӧть вайисны удж!» — думыштіс выль сотрудница да сылы лои кокньыдджык.
Кыз морт ӧтиторсянь мӧдӧ чеччалӧмӧн мыйкӧ объясняйтіс да сьӧд синъяснас яндысьтӧг видзӧдіс сылысь фигурасӧ, быттьӧ донъяліс, дона-ӧ сійӧ сулалӧ.
— Ставыс гӧгӧрвоана? — косіника юаліс кыз морт да неуна нюмъялӧмӧн содтіс: — Ай, мисс Хуан!..
Тэ... мый, ӧтнад олан?
Хуан зэв ёна чуймис, а кыз морт эз вермы виччысьны ӧтветсӧ, шпыньмуніс да бара косіника помаліс:
— Помав уджтӧ луншӧр кад кежлӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис аслас пызанлань, но туй вылас сувтіс мисс Ли дорӧ, босьтіс кутшӧмкӧ документлысь копия да вайӧдіс дзик ныр дорас: то ли лыддис, то ли исаліс.
Волнуйтчӧмысла тіралігтырйи Хуан босьтчис уджавны. Сійӧ эз лысьт вештывны синъяссӧ пызан вылысь.
Колис часджын кымын.
Хуан чувствуйтіс, мый чуньясыс сылӧн дубалісны, вештіс ручкасӧ бокӧ да чышкыштіс носӧвикнас пӧсялӧм кӧсичасӧ:
— Но и больгысь!.. — кыліс веськыдладорсянь нывбабалӧн небыд гӧлӧс.
Хуан бергӧдчис.
Кыз морт мыджсьӧма письменнӧй пызан дорышӧ да мыйкӧ вашкӧдіс мисс Лилы пеляс.
Шоколаднӧй чужӧма главнӧй начальникыс контораын эз нин вӧв, и сы пызан вылын куйліс сӧмын наполеоновскӧй шляпаыс.
Часі стрелкаяс петкӧдлісны дас ӧти час да дас минута.
«Дас ӧти час да дас минута нин!»
— Хуанлӧн сьӧлӧмыс дрӧгмуні, сійӧ бара босьтіс бумагаяссӧ да кутіс гижны водзӧ, сэсся эз нин лысьт видзӧдлыны часі вылӧ.
Но кымын ёнджыка сійӧ нервничайтіс, сымын омӧльджыка гижис да сымын бурджыка кыліс.
А контораас гӧгӧр гусьӧникӧн сёрнитісны да сералісны.
Друг Хуан аддзис, мый коймӧд радын пукалысь ӧти сотрудница нюжмасьыштіс, петіс пызан сайысь да, коссӧ кокетливӧя нюкыльтыштӧмӧн, шыӧдчис сосед дінас:
— Кулан тайӧ проклятӧй счётъяснас вӧдитчигӧн!
Ёна жӧ нин дӧзми вӧчны копияяссӧ!
Алло!
Мистер Чэнь!
Отсыштӧй меным, пӧжалуйста.
Служащӧй шпыньмуніс, но эз вочавидз, а сотрудница нюжӧдіс паръяссӧ, дӧзмӧмпырысь кватитіс помавтӧм уджсӧ да шыбитіс сы пызан вылӧ.
Том морт пӧльзуйтчис тайӧн да чепӧльтіс сылысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык.
— Ай-яй-яй!.. — шуис сотрудница, коді зілис вӧчны ассьыс гӧлӧссӧ кыдзи позьӧ меліджыкӧн, да чышкыштіс ассьыс кисӧ носӧвикӧн.
Сэсся сійӧ легнитіс лядьвейнас да видзӧдліс господин Чэнь вылӧ сідзи, быттьӧ сетіс тӧдны мый йылысь кӧ.
Хуанӧс таысь муртса эз восӧд.
Сійӧ ышловзис да сӧмын на кӧсйис босьтны ручкасӧ, кыдзи синмас шыбитчис мӧдтор: Чжан, вомсӧ носӧвикнас тупкӧмӧн, килькъяліс-сераліс, а сы дорын сулаліс шӧркодь либӧ весиг ыджыд ранга служащӧй.
«Кыдзи тадзсӧ позьӧ?»
— чуймис Хуан да, пиньсӧ курччӧмӧн, бара заводитіс гижны.
Став конторасьыс Хуан ӧні вӧлі, пӧжалуй, дзик ӧти сотрудница, коді скӧраліс сы вылӧ, мый кадыс кольӧ сэтшӧм ӧдйӧ: уджсӧ колӧ сдайтны, а сійӧ эштіс сӧмын джынвыйӧ.
Но со комнатаын кыптіс шум — вешталісны стулъяс.
Хуан кутіс тэрмасьны да войтыштӧдіс черниласӧ.
Сійӧ ӧдйӧ пуктіс промокательнӧй бумагасӧ да кутіс быдсӧн тіравны, кор думыштіс, мый ӧні матыстчас европейскӧй костюма тайӧ кыз мортыс да юалас уджсӧ.
Но мӧдыс, тыдалӧ, важӧн нин вунӧдӧма аслас тшӧктӧм йылысь.
Сійӧ спокойнӧя шляпаасис, босьтіс киас пинжаксӧ да матыстчис мисс Ли дінӧ.
Сылӧн чужӧм серти тӧдчис, мый сійӧ ёна нин дӧзмӧма виччысьнысӧ.
А мисс Ли, сумкасӧ восьтӧмӧн да зеркалӧӧ видзӧдчигтыр, старательнӧя пудритчис.
— Миян почтеннӧй кыз мортыд бара нин ӧбедайтӧ ичӧтик Ликӧд, — на бӧрся видзӧдігтыр да кывсӧ петкӧдлігмоз пренебрежительнӧя шуис ӧти служащӧй.
Тайӧ здукнас тринькнитіс звӧнок, коді юӧртіс сы йылысь, мый заводитчӧ ӧбеденнӧй перерыв.
Шогӧ усьӧм Хуан шыбитіс ручкасӧ да топӧдіс кияснас юрсӧ.
— Хуан! Мунам ӧбедайтны, — нюмъялігтырйи чукӧстіс Чжан да чуймӧмпырысь видзӧдліс пӧдругаыс вылӧ.
Хуан надзӧник чеччис, мырдӧнсорӧн нюммуніс да мӧдӧдчис Чжан бӧрся.
Мунігас сійӧ, медбӧрын, эз вермы терпитны да гусьӧник юаліс:
— Мыйла ставыс тані вӧчсьӧ тадзи?..
Меным... меным кажитчӧ, мый ме ог вермы велавны та дінӧ...
— Видзӧдыштан — велалан, — неопределённӧя вочавидзис Чжан.
Хуан видзӧдліс сы вылӧ.
Оз, уна рӧма платьеыс ньӧти оз мун сылы.
Да ещӧ тайӧ оранжевӧй краскаыс банбокас!..
— Кутшӧм заведение, сэтшӧмӧсь и порядокъяс, — сьӧлӧмсяньыс жалитӧмпырысь Хуан вылӧ видзӧдіг, быттьӧ мӧвпалігтырйи шуис Чжан.
— Он кӧ кут вӧчны сідзи, кыдзи вӧчӧны ставыс, — вӧтласны местасьыд.
Хуан лэдзис юрсӧ. Сійӧ видзӧдіс аслас прӧстӧйиник платье вылас да невӧляысь думайтіс служитысь йӧз йылысь, кодъяс вӧлі вӧччӧмаӧсь, быттьӧ бобувъяс.
Шуӧны, мый найӧ пӧлучайтӧны квайтымын — сизимдас юаньысь оз унджык. Кытысь нӧ ставыс тайӧ?..
Сійӧ думыштіс аслас жалӧванье йылысь.
Весиг кӧть ставнас видзны сійӧс платьеяс вылӧ, он вермы вӧтчыны тайӧ нывбабаяс бӧрсяыс, а ӧд сылӧн пельпомъяс вылас эм на ещӧ сэтшӧм груз!..
Шогысла сійӧ дась вӧлі бӧрддзыны.
«Водзвыв тӧді, мый служба оз сет радлун, но ме весиг и думыштны эг кужлы, мый сійӧ сэтшӧм мустӧм», — думыштіс Хуан, и сылӧн доршасис синваыс.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Пи муніс митинг вылӧ @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 115‒120.}
ПИ МУНІС МИТИНГ ВЫЛӦ
Бать паськӧдіс ас водзас рукопись, босьтіс кисточка да лӧсьӧдчис гижны, но тайӧ здукӧ воссис ӧдзӧс.
Сійӧ эз аддзы, коді пырис, сы вӧсна мый пукаліс ӧдзӧсыслы мышкӧн, но кок шы сертиыс гӧгӧрвоис, мый тайӧ пиыс, да видзӧдліс камод вылын сулалысь ыджыд часі вылӧ.
Вӧлі дас ӧти час да дас куим минута.
«Бара кольччӧ», — думыштіс бать да пуктіс кисточкасӧ бокӧ.
— Папа, — шыасис А-сян.
— Луншӧр кадӧ ме муна карса тӧргӧвӧй палатаӧ.
— О... — нурбыльтіс батьыс, коді вӧлі думайтӧ статьясӧ.
А-сянлы эз вочавидзны, и сійӧ бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Мый шуан?..
Карса тӧргӧвӧй палатаӧ?
— пиыслӧн кывъяс вылӧ шыӧдчиг юаліс батьыс.
И пыр жӧ сылы уси тӧдвылас гӧтырыскӧд тӧрытъя сёрниыс.
Сійӧ норасис, мый А-сян бӧръя кадас пыр кытчӧкӧ ветлӧдлӧ аслас класса велӧдчысьясыскӧд, мый сійӧ ветлӧма весиг Вэньмяо паркӧ, кытчӧдз бӧра-водза кызь ли, да мый сійӧ арлыдӧ тайӧ вермас вреднӧя тӧдчыны здоровье вылӧ.
— Карса тӧргӧвӧй палатаӧ? — бергӧдчигмоз выльысь юаліс сійӧ.
— Мыйла нӧ?
— Митинг вылӧ...
— И А-сян муртса шпыньмуніс.
— А... — шыасис батьыс, да друг сылы дум вылас уси: «Да, талун ӧд май комынӧд лун» *.
* 1925 вося май 30 лунӧ вӧлі Шанхайса рабочӧйяслӧн да студентъяслӧн знаменитӧй демонстрация.
Сійӧ нуӧдсис кыдзи Циндао карын японецъясӧн вир кисьтӧмлы паныд протест.
Международнӧй сеттльментса англо-американскӧй полиция лыйліс демонстрантъясӧс.
Китайскӧй народ быд во пасйӧ тайӧ событиеяслысь лунсӧ.
«Воис, сідзкӧ, и тэныд кад участвуйтны движениеын», — пиыс чужӧм вылӧ сюся видзӧдігтырйи думыштіс сійӧ.
— Ми мунам куимӧн.
Ставныс менам классысь, — висьталіс детинка, медым батьыс нинӧм эз шу паныд.
Висьтавлыны аслас «личнӧй делӧяс» йылысь А-сян эз радейт.
— Туйсӧ нӧ тӧдан?
— Тӧда.
Ставӧн ми тӧдам.
— Сӧмын быть мунӧй автобусӧн.
Эн думайтӧй мунны подӧн.
Ме сета деньга, — и бать бара кутіс видзӧдны рукопись вылӧ.
Колӧ вӧлі помавны абзац, а сэсся мунны ӧбедайтны.
Уджалігмозыс сійӧ кыліс, кыдзи пиыс мыйкӧ корсьыштіс орчча комнатаса книжнӧй джаджйысь да лэччис уліӧ.
Бать гижис ассьыс мӧвпсӧ, лыддис гижӧмторсӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да пуктіс кисточкасӧ бокӧ.
Сэки сылы тӧдвылас уси пиыслы кӧсйысьӧмыс, и бать босьтіс деньга да лэччис первой судтаӧ.
А-сян пукаліс ляпкыдик кыӧм стул вылын да мудера нюмъяліс.
Сійӧ пыр нюмъявліс тадзи, кор верстьӧ йӧз дӧзмӧдісны сійӧс лишнӧйджыка тӧждысьӧмнас.
— Со А-сян лӧсьӧдчӧ мунны карса тӧргӧвӧй палатаӧ массӧвӧй митинг вылӧ.
Тэ ӧмӧй лэдзин?
Сійӧ шуӧ, мый тэ он мӧд кутны, — шуис мам, коді утюжитіс паськӧм.
— Меным эськӧ ньӧти эз вӧв окота лэдзны сійӧс — тайӧ ӧд ӧпаснӧ.
А сійӧ дольӧ, мый папа лэдзис.
— Ме ногӧн, опасностьыс тані абу, — шыасис бать да, пиыс вылӧ видзӧдлігмоз, бара думыштіс:
«Воис, сідзкӧ, и тэныд кад участвуйтны движениеын!
Ворсӧдчӧм ради тэ мунан, али жӧ...»
— Но, а арестуйтасны кӧ сэні тэнӧ, мый тэ шуан? — юаліс мам.
— Шуа, мый ми прӧстӧ шумитім йӧзыскӧд тшӧтш, — сідзи жӧ мудера нюмъялігтырйи вочавидзис А-сян.
— Со любуйтчы на вылӧ! — горӧдіс мам.
— Вӧлӧмкӧ, найӧ сёрнитчӧмаӧсь нин, кыдзи кутны асьнысӧ.
Налӧн ставсӧ лӧсьӧдӧма.
Найӧ весиг стычка кежлӧ дасьӧсь!
Бать эз шыась, а пиыс содтіс:
— Миянлы эз тшӧктыны босьтны сьӧрысь уна деньга, а сідзжӧ — бумага да карандашъяс.
— Тайӧ нӧ мый, школаын тіянӧс тшӧктісны мунны митинг вылас? — юаліс бать.
— Эз.
— Коді нӧ, сідзкӧ, корис тіянӧс, да кутшӧм ногӧн ті тӧдмалінныд, мый талун карса тӧргӧвӧй палатаын ыджыд митинг?
— Школаын налы та йылысь официальнӧя эз юӧртны, — вочавидзис пи пыдди мамыс.
— Налы шуисны: «Коді кӧсйӧ, мед мунас», да лэдзисны занятиеяс вылысь.
Кодсюрӧ учительяс пӧвстысь сідзжӧ лӧсьӧдчӧны мунны.
— Учительяс мунасны торйӧн, мӧд туйӧд, — висьталіс А-сян.
— О... — гӧтырыслӧн кывъяс йылысь мӧвпалігтырйи нюжӧдыштіс бать.
«Стычка кузя сійӧ, пӧжалуй, спасайтчӧ оз весьшӧрӧ.
Ӧдвакӧ делӧыс помасяс стычкатӧг.
Ӧд тайӧ Китай!»
Мам помаліс гладитчыны да выключитіс утюгсӧ.
— А ме ногӧн, сылы век жӧ оз ков мунны, — висьталіс сійӧ.
— Сійӧ зэв на ичӧт.
— Мама, жаритышт ӧдйӧджык яичница да рис.
Ми долженӧсь чукӧртчыны дас кык кежлӧ, — кутіс тэрмӧдлыны А-сян.
— А абу ӧмӧй нин луншӧр кад?
— чуймис батьыс, коді велаліс нин, мый ӧбед вылӧ школаысь век лэдзлісны дас кыкын.
— Талун найӧс лэдзисны часӧн водзджык, тайӧ оз кут лыддьыссьыны урок вылӧ волытӧмӧн, — висьталіс мам да муніс кухняӧ.
Бать бара видзӧдліс пиыс вылӧ да сылы зэв бура уси тӧдвылас дас ӧти восайса май комынӧд лун.
А-сянлы сэки вӧлі кык арӧс, сійӧ муртса на сувтіс кокйылас.
Да, колис дас ӧти во!..
Тайӧ вӧлі Нанкинскӧй проспект вылын вир кисьтӧм бӧрын мӧд луннас.
Сылӧн гӧтырыс кык пӧдругакӧд локтіс гортас. Найӧ кыдзкӧ вермӧмаӧсь петны демонстрантъяс чукӧрысь, кодъяс требуйтісны кытшавны Главнӧй тӧргӧвӧй палата да объявитны тӧргӧвечьяслы забастовка.
Кык арӧса А-сянӧс ас дорас ёна топӧдӧмӧн повзьӧм гӧтырыс висьталіс:
— Миянкӧд ӧтлаӧ веськалісны школьникъяс.
Кор верзьӧма полициялӧн отрядыс уськӧдчис водзӧ, йӧз вылӧ зырӧдіг, пӧгибнитісны уна челядь.
Менам син водзын ар дас кыка — дас куима детинка веськаліс веськыда вӧв кок улӧ.
Бур, мый связьлӧн отрядысь уськӧдчисны сылы отсӧг вылӧ!
Эк, мый ме чувствуйті тайӧ здукъясас!
Ме думайті сы йылысь, миян А-сян йылысь...
Но ӧд кор А-сян быдмас, мирыс лоас оз сэтшӧм, кутшӧм ӧні?..
И сэсся быд во, май комынӧд лун казьтылан демонстрацияын участвуйтысь школьникъясӧс аддзылӧм бӧрын, сійӧ гортас воӧм бӧрын сывъявліс А-сянӧс да ёна шогсьӧмпырысь думайтліс челядь йылысь, кодъяс пострадайтісны полицейскӧй нагайкаясысь либӧ веськалісны вӧв кокъяс улӧ.
Неважӧн сійӧ аддзис декабрь 16 лунся * демонстрация дырйи ранитӧм студентъяслысь фотография да горӧдіс пиыслы:
— А-сян, видзӧдлы!
Со тайӧ кӧрталӧм киаыс ӧдвакӧ тэысь ёна ыджыдджык.
Весиг челядьӧс оз пӧщадитны тайӧ зверьясыс!
* Тані Мао Дунь кутӧ тӧдвылын 1935 вося декабрын Пекинын студентъяслысь патриотическӧй демонстрацияяс, кӧні найӧ протестуйтісны Китайлысь войвывса провинцияяссӧ японецъясӧн захватитӧмлы паныд.
И со воис кад, кор А-сян заводитӧ участвуйтны революционнӧй движениеын!
И сыкӧд ӧти арлыда уна челядь, сэтшӧм жӧ посни челядь, кыдзи сэки, дас ӧти во сайын, ёна волнуйтчӧмӧн лӧсьӧдчӧны ӧні первойысь петны демонстрация вылӧ.
Та йылысь мӧвпалігӧн бать ӧттшӧтш и шогсис и радліс.
А-сян тэрыба да горша сёйис, а бать-мамыс пукалісны орччӧн да видзӧдісны сы вылӧ.
«Бур эськӧ мыйсюрӧ висьтавны пилы важ йывсьыс, — думыштіс батьыс, — да сійӧ ичӧт на, оз гӧгӧрво».
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ мамыс:
— Кывзы, А-сян, митинг бӧрын кӧ заводитчас демонстрация, эн думайт мунны сэтчӧ.
Но писӧ ӧні интересуйтіс сӧмын ӧтитор: кыдзи эськӧ ӧдйӧджык помавны завтрак.
— Дерт, — шуис бать, — манифестацияын участвуйтны оз ков.
Тэ сӧмын на висин <rus>воспаление лёгких</rus>ӧн, и уна ветлӧдлыны тэныд вреднӧ.
Да и полициякӧд верманныд паныдасьны, кыдзи сэки воан гортад?
Тэ ӧд и туйсӧ он бура тӧд.
А-сян сӧмын шпыньмуніс да, сёйны помалӧм бӧрын, быттьӧ недӧвӧльнӧя шуис:
— Энӧ тӧждысьӧй, энӧ тӧждысьӧй!
Ачым ог аддзы туйсӧ — мукӧдъяс петкӧдласны.
Ковмас кӧ, позьӧ на и рикшаӧс медавны.
— Сэсся сійӧ нюжӧдіс кисӧ да содтіс: — Вайӧй туй вылӧ деньга...
Бать сетіс детинкалы кык бумажнӧй деньга, и мӧдыс котӧрӧн петіс керкаысь.
Мам сулаліс ӧдзӧс дорын, видзӧдіс сы бӧрся, кытчӧдз пиыс эз саяв ворота сайӧ.
— Тэныд колӧ вӧлі первойсяньыс не лэдзны сійӧс, — кӧритӧмпырысь довкйӧдлыштіс сійӧ юрнас.
— Не лэдзны?
Сэки эськӧ сійӧ пӧръяліс миянӧс да и ставыс.
— Но ӧд сійӧ сэтшӧм на ичӧт, — ышловзис гӧтырыс.
Верӧсыс довкйӧдлыштіс юрнас, ӧзтіс сигарета да бара кутіс думайтны помавтӧм рукопись йылысь, кодӧс колӧ вӧлі ыстыны талун рыт жӧ.
Ӧбед дырйи кыкнанныс мыйкӧ мында успокоитчисны, и гӧтырыс, кыдз быттьӧ ас кежсьыс думайтігтырйи, шуис:
— Первой ме кӧсйи мунны сыкӧд ӧтлаын, медым, заводитчас кӧ демонстрация, нуӧдны сійӧс гортӧ. Но сэсся мӧвпышті, мый сійӧ, пӧжалуй, оз сӧгласитчы та вылӧ.
— Но, дерт жӧ, — серӧктіс верӧсыс.
— Сылы важнӧ лоны йӧз чукӧрас.
Кутшӧм нӧ сылы интерес мунны мамыскӧд!
— А-сян нинӧм на оз гӧгӧрво, но детинка сійӧ горяч да, кыдзи тыдалӧ, абу полысьяс рӧдысь!.. — гордитчӧмӧн шуис гӧтырыс.
— Тэныд колі вежӧртӧдны сійӧс.
— Кутшӧм ногӧн нӧ?
Шуны сылы: «Эн лэдз ковтӧм жертваяс»?
Нинӧм на вежӧрттӧм детинкаыслы?
И бать друг серӧктіс сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый чужӧмсьыс шылясисны чукыръясыс.
Ӧбед помӧдз найӧ сэсся эз сёрнитны та йылысь.
Пызан сайысь чеччӧм бӧрын верӧсыс ӧзтіс сигарета да кутіс ньӧжйӧник ветлӧдлыны комната кузя.
Сійӧ некымынысь сувтліс, видзӧдлывліс гӧтырыс вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн ӧзйис волнуйтчӧмысла.
Медбӧрын, сійӧ матыстчис гӧтыр дінас да мӧвпалігтыр шуис:
— Татшӧм массӧвӧй митингъясыс лоасны безопаснӧйӧсь сӧмын сэки, кор быдмасны А-сянлӧн челядьыс.
Китайскӧй революция развивайтчӧ кузя кыссьысь да сьӧкыд тышын.
— Менам А-сян лоас смел мортӧн.
Вӧлі кӧ эськӧ сылы ӧні кызь арӧс, ме эськӧ ньӧти эг тӧждысь, но сылы сӧмын дас куим.
Ме думайта, медым сылы сразу лоис кызь арӧс.
— Успокоитчы, олӧмыс мукӧддырйи кольӧ вывті ӧдйӧ.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс радпырысь нюмъялігтырйи, кӧть кыкнанныслӧн вӧлі доршасьӧма синваыс.
Луншӧр бӧрын кадыс колис тӧдлытӧг, но квайт час бӧрын «передӧвӧй» бать-мам кутісны беспокоитчыны.
Кадыс, кажитчӧ, кыссис то вывті ньӧжйӧ, то муніс лишнӧйджык ӧдйӧ.
Мам думайтіс нин, не котӧртлыны-ӧ сылы митинг мунан местаӧ да тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Кор кучкаліс кӧкъямыс час, бать кутіс зэв ёна волнуйтчыны.
Но буретш сэки пырис митинг вывсянь локтысь другыс да вайис разнӧй прокламацияяс.
Сійӧ висьталіс, мый некутшӧм инцидентъяс митинг дырйи эз лоны, да мам неуна успокоитчыштіс.
Но ӧні сійӧ кутіс тревожитчыны мӧдтор вӧсна: эз-ӧ вош А-сян, эз-ӧ веськав машина улӧ?
Ӧд мамлы аслас кагаыс пыр кажитчӧ сэтшӧм жӧ коньӧр кодьӧн, кутшӧм муртса на чужӧм баля.
Вӧлі нин ӧкмыс час да дас вит минута, кор детинка, медбӧрын, воис гортас.
— Кытысь тайӧ? — чуймис сійӧ, кор аддзис пызан вылысь прокламация, ӧдйӧ сюйис зептас кисӧ да кыскис сэтшӧмӧс жӧ.
Бать-мам серӧктісны.
Мам юасис А-сянлысь:
— Но, кыдзи демонстрация?
Висьтав ӧдйӧджык мамыдлы...
— Бур!..
Воим май комынӧд лунся жертваяслӧн братскӧй гу дорӧдз, сэсся кежим Севернӧй вокзаллань.
Но водзӧ миянӧс эз лэдзны, салдатъяс тшӧктісны разӧдчыны...
Кокъясӧй менам ньӧти оз висьны!
А-сян петкӧдліс прокламация, кытчӧ вӧлі гижалӧма гӧрд иероглифъяс.
— Тайӧ лозунгъяс, — висьталіс сійӧ.
— А кутшӧм бура ми горзім найӧс!
1936 вося июнь.
Шанхай.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Лена да Цзиди @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 121‒136.}
ЛЕНА ДА ЦЗИДИ
I
Сэтшӧм ичӧтик, синмыс крусталь кодь турунвиж, и быттьӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Ачыс сьӧд, а гӧныс сэтшӧм сук!..
— чеччалігтырйи висьтавліс мамыслы комнатаӧ пырысь нывка да петкӧдліс кинас понлысь ыдждасӧ.
Семья сӧмын тӧрыт на вуджис тайӧ дворас, кӧні, кыдзи тыдовтчис, олісны вит некитайскӧй национальность, а уна-ӧ тані вӧліны тайӧ «немӧй другъясыс», некод эз и тӧд.
Кӧзяинъяс-уйгуръяс олісны дворлӧн асыввывладорас куим ыджыд комнатаа керкаын, кодӧс позьӧ вӧлі шуны аслыссикас кык судтаа керкаӧн.
Мыйла нӧ «аслыссикас»?
А со мый вӧсна.
Тайӧ местаясын лои обычай стрӧитны кык судта керкаяс, но вылыс судтаас оз овны, а лӧсьӧдӧны склад. Сэні абуӧсь ни ӧшиньяс, ни ӧдзӧсъяс, да тӧвнас сійӧс тыртӧны разнӧй припасъясӧн, например, фуражӧн.
Сёрнитны кӧ улыс судта йылысь, то тані, кажитчӧ кӧ олысьясыслы, вольсавсьӧ джодж, пуктавсьӧны кыкпӧвста стеклӧалӧм рамаяс да стрӧитсьӧ колана пасьта веранда.
Воротасянь керкаӧдз муніс дас кымын чжан пасьта векньыдик двор.
Сылӧн войвыв бокас сулаліс европейскӧй архитектураа керка, кӧні вӧлі дас комната.
На лыдысь нёляс оліс нывкалӧн семьяыс.
Векньыдик кост, код помын вӧлі помӧй гу, торйӧдліс тайӧ керкасӧ туземнӧй стрӧйбаысь, кӧні вӧлі кухня да комната. Тані олісны пӧвар да слуга.
Буретш тайӧ керкасьыс нывка аддзис турунвиж синма ичӧтик понсӧ, коді код тӧдас кытысь да кор воӧма сэтчӧ.
Пӧвар да слуга комнатаын пон йылысь кылӧм бӧрын мамыс первойсӧ эз веськӧд та вылӧ некутшӧм внимание.
Этша ӧмӧй дворас олӧны и кӧин, и тибетскӧй, и монгольскӧй пӧрӧдаа быдсяма понъяс, и пекинскӧй болонкаяс, и прӧстӧ дворняжкаяс.
Мыйӧн сӧмын сывліс лым, став тайӧ пон чукӧрыс заводитліс котравны няйт пытшті.
Сёр войын тырмымӧн вӧлі шыасьны ӧти понлы, кыдзи став дворыс тырліс дорвыв увтчӧм шыӧн.
Батьлы тайӧ зэв ёна эз кажитчы, да сійӧ скӧрыськодь висьталіс аслас Чжан другыслы:
— Миян тані абу сӧмын национальностьяслӧн выставка, но и (мый ещӧ тешкодьджык!) быдса зоопарк.
Со ачыд видзӧдлы: и мӧсъяс, и вӧвъяс, и чипанъяс, и ыжъяс, а понйыс сы мында, быттьӧ найӧс нарошнӧ чукӧртӧмаӧсь.
Челядь жӧ, мӧдарӧ, зэв ёна радлісны, и мыйӧн сӧмын нывка аддзис турунвиж синма ичӧтик понйӧс, детинка пыр жӧ тӧдмаліс сылысь став историясӧ.
Сійӧ локтіс мамыс комнатаӧ да висьталіс:
— Миян пӧвар висьталӧ, мый слуга аддзӧма тайӧ понсӧ туй вылысь.
Сӧмын, кажитчӧ, мый сійӧ прӧстӧ кытыськӧ гусялӧма понсӧ, сы вӧсна и полӧ лэдзнысӧ.
Слугалы вӧлі ветымын арӧс сайӧ нин.
Сійӧ вӧлі важ служака да, аслас кывъяс серти, овлӧма уна озыр господа ордын.
Тайӧ слугасӧ зэв ёна рекомендуйтіс семьяӧ ӧти адъютант, коді ошкис сылысь сюсьлунсӧ.
Слуга збыльысь унатор аддзылӧма, волӧма весиг Ланьчжоуӧ * да, та йылысь казьтылігӧн, ошйысьӧмпырысь шулывліс:
— Сійӧ ӧд столица.
Абу тані кодь!
И ӧткодявнысӧ оз позь!
* Ланьчжоу — Ганьсу провинцияса главнӧй кар.
Ланьчжоусӧ сійӧ лыддис Китай пасьта — да мый нин сэні сёрнитны Китай йывсьыс — став мир пасьта дзик ӧти карӧн!
Водзті тайӧ слугаыс вӧлӧма салдатӧн да тшӧкыда окотапырысь висьтавліс сійӧ «бур» кад йывсьыс, кор мынтысьтӧг босьтлывліс йӧзлысь эмбурсӧ.
Та вӧсна некод эз сомневайтчы, мый сійӧ прӧстӧ кытыськӧ гусяліс понсӧ.
А ичӧтик пон и збыльысь вӧлӧма зэв тешкодь: слуга тӧдӧ вӧлі, кутшӧм пон колӧ босьтны.
Челядь дзикӧдз сьӧдмӧдісны мамыслысь пельяссӧ да, медбӧрын, сійӧ сідзжӧ заинтересуйтчис да муніс видзӧдлыны аддзӧмторсӧ.
Пон пукаліс нар вылын.
Тӧдтӧм нывбабаӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эз кут увтчыны, а шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ турунвиж синъяснас.
Кор сы дінӧ матыстчисны, сійӧ водіс да полігтырйи видзӧдлывліс йӧз вылӧ.
— Жаль татшӧм ичӧтикыс, — шуис мам.
— Видзӧдлӧй, сійӧ, кажитчӧ, дрӧжжитӧ...
Мам лэптіс кисӧ.
Пон кутіс дрӧжжитны ещӧ ёнджыка, но, кор аддзис, мый сійӧс некод оз кӧсйы нӧйтны, — успокоитчис, надзӧник кыпӧдчис бӧр лапаяс вылас, чургӧдіс нырсӧ да кутіс исавны воздухсӧ.
Син сертиыс тӧдчис, мый сійӧ век на полӧ.
— Пуксьы! пуксьы! — горӧдіс детинка пон дінӧ матыстчигмоз.
Пон, юрсӧ копыртӧмӧн, видзӧдліс первойсӧ мам вылӧ, сэсся полігтырйи чӧвтліс синъяссӧ нывка вылӧ, кыдз быттьӧ корис лэдзны.
Но кор аддзис, мый сійӧс оз гӧгӧрвоны, сійӧ ӧбидитчис, кыскыштіс бӧр лапаяссӧ да пуксис.
Понлӧн гӧгрӧс нырвом сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧс зэв ёна шогӧдӧма, а сылӧн турунвиж синъясас доршасис синва.
— Жаль сы вылӧ видзӧднысӧ! — шуис мам да бергӧдчис, медым мунны.
Понпи кыдз быттьӧ гӧгӧрвоис сылысь кывъяссӧ: бара водіс да кутіс нориника никсыны.
Ва кыскалысь Ван, вӧвлӧм салдатъяс пӧвстысь ӧкуратнӧй да сӧстӧминик старик, коді шонтысис доналӧм плита дорын, нямлялыштіс пиньтӧм вомнас, чӧв олыштіс да надзӧникӧн шуис:
— Кутюыс гортас вӧзйысьӧ, кӧзяинъяссьыс, тыдалӧ, гажыс бырӧма.
И сійӧ ышловзис.
— Тайӧ ичӧтик кутюыс быдӧнлысь корӧ, медым сійӧс лэдзисны, — шуис тшӧтш нывка.
— Ӧд никсӧ кӧ, сідзкӧ, гортас вӧзйысьӧ.
И сійӧ висьталіс, мый понпиыс пыр жӧ заводитӧ дрӧжжитны, мыйӧн сӧмын аддзас слугаӧс.
Горӧдас сылы слугаыс «пуксьы!» — понпи пыр жӧ пуксьӧ да оз лысьт водны, кыдзи ӧні, пыр пукалӧ и пукалӧ, а ачыс бӧрдӧ.
Слугаыс, буракӧ, ёна нӧйтӧ понписӧ.
— Вот батьыд локтас, — вочавидзис детинка, — ми тшӧктам нуны понписӧ гортас.
Гусявлыны понъясӧс абу лӧсьыд.
— Оз, сідзи оз позь, — воча шыасис нывка.
— Сэки слуга прӧстӧ дзебас понписӧ.
Сідзи сійӧ и нуас понписӧ кӧзяинъясыслы!
— Ковмас юасьны матысса соседъяслысь, эз-ӧ кодлӧнкӧ вош понйыс.
Мед локтасны да тӧдмаласны, — шуис мам.
II
Лун кык мысти луншӧр кадӧ збыльысь воис турунвиж синма ичӧтик кутюлӧн кӧзяйкаыс.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй нывбаба, коді оліс сӧветскӧй консульстволы паныда керкаын.
Понпи ылісянь кыліс сылысь гӧлӧссӧ да кутіс радпырысь увтчыны, а кор нывбаба матыстчис, заводитіс легӧдны бӧжсӧ, сувтіс бӧр лапаяс вылас, а водз лапаяснас кутіс гыжъявны ассьыс кыз кӧзяйкасӧ.
Кутю никсіс, нюліс сылысь кияссӧ, а сэсся заводитіс леститчыны нывка дінӧ да чеччавны сы кокъяс дорын.
Тайӧ жӧ дворсьыс соседка — сійӧ эз вӧв китаянка да китайскӧй кыв вылын сёрнитіс омӧля — кутіс переведитны сӧветскӧй нывбабалысь кывъяссӧ.
Та вӧсна муртса-муртса удайтчис, медбӧрын, гӧгӧрвоны, мый сӧветскӧй нывбаба аттьӧалӧ.
Сылӧн ичӧтджык вокыс ёна радейтӧ тайӧ понписӧ, и нывбаба став сьӧлӧмсяньыс аттьӧалӧ найӧс.
Тайӧ жӧ рытнас нывбаба бара воис да вайис мӧд понпиӧс.
Локтіс и настӧящӧй переводчик.
Нывбаба пӧдаритіс нывкалы кутюсӧ.
Сійӧ сідзжӧ вӧлі зэв сук сьӧд гӧна да каньысь муртса ыджыдджык.
Кор сійӧс лэдзисны пызан вылӧ, сійӧ быттьӧ сибдіс места вылас, полігтырйи видзӧдаліс аслас карӧй синъяснас тӧдтӧм йӧз да тӧдтӧм обстановка вылӧ.
Переводчик висьталіс, мый тайӧ — турунвиж синма понпилӧн ичӧт чойыс, сылы сӧмын на тырис тӧлысь, и сӧветскӧй нывбаба сюрӧм понпиыс пыдди пӧдаритӧ тайӧ кутюсӧ нывкалы.
Мам ньӧти эз кӧсйы лӧсьӧдны понсӧ, но переводчикыс кӧзяйка нимсянь зэв унаысь аттьӧаліс сійӧс да куимысь корис босьтны пӧдаркисӧ, мый вӧсна кутюсӧ ковмис кольӧдны.
Сэсся ставныс кутлісны ӧта-мӧдыслысь кияссӧ да прӧщайтчисны.
— Вот и босьтчы быдтыны сійӧс, — шуис мамыс нылыслы гӧстяӧс колльӧдӧм бӧрын.
— Воспитайтны понйӧс — абу кокни.
Нывка нимтіс понписӧ Ленаӧн.
Челядь пыр жӧ заводитісны велӧдны Ленаӧс разнӧйног вильшасьны, но кутю вӧлӧма кывзысьтӧм: то ли сійӧ дышӧдчис, то ли нарошнӧ кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ йӧйӧн.
Кытчӧдз сійӧс кутісны, сійӧ сулаліс, а мыйӧн сӧмын лэдзлісны — пыр жӧ водліс.
Кор Ленаӧс чуксавлісны, сійӧ быттьӧ эз гӧгӧрволы, а кор грӧзитлісны нӧйтны — дзебліс юрсӧ, виччысьліс, кор кучкасны, да гусьӧник видзӧдлывліс йӧз вылӧ.
Пӧрысь слуга первойсяньыс эз кут радейтны Ленаӧс.
— Нырвом сертиыс тӧдчӧ, мый гусясьысь! — шуис сійӧ.
Некымын лун мысти челядь кӧдзалісны кутю дінӧ, а дворӧ друг воис выль кутю.
Сійӧс вайис старука, национальность сертиыс казашка.
Кытысь вӧлі тайӧ старукаыс, некод эз тӧд.
Нывка тшӧкыда паныдасьлывліс сыкӧд ворота сайын пу пос вылын, и кӧть найӧ эз гӧгӧрволыны ӧта-мӧднысӧ, но нюмъявлісны.
И со талун старука вайис кутюӧс.
Сы чужӧм серти тӧдчис, мый тайӧ челядьлы пӧдарки.
Пансис кияс отсӧгӧн сёрни: челядь ӧткажитчисны босьтны пӧдаркисӧ, старука корис босьтны.
Шуд вылӧ, дворӧ петіс керкаса кӧзяин-уйгур.
Тайӧ байыс, коді зэв бура сёрнитіс китайскӧй кыв вылын, ачыс решитіс челядь пыдди: понсӧ кольӧдны.
Сійӧ шуис, мый Лена оз кажитчы старукалы, да сы вӧсна сійӧ и вайис тайӧ понсӧ; гортас сылӧн эм на зэв, зэв уна понъяс.
— Ыджыд, ыджыд, — петкӧдліс сійӧ кинас.
— Таво, мӧд во со та ыджда лоӧ, со та ыджда.
Бур, бур кутю!
Нывкалӧн вӧлі нин Лена, да выль кутюӧс сетісны детинкалы.
Орччӧн, управлениеса начальник Чэнь керкаын, оліс кудритчӧм рыжӧй гӧна, сычуаньскӧй пӧрӧдаа зэв ыджыд пон, кодӧс шуисны Цайцай.
Сійӧ зэв ёна кажитчис детинкалы.
А сы вӧсна мый, керкаса кӧзяинлӧн кывъяс серти, выль кутюыс вӧлі Цайцай кодь жӧ пӧрӧдаа, детинка радпырысь босьтіс сійӧс.
Кутшӧмкӧ книгаысь сійӧ аддзылӧма «Цзиди» ним да тайӧ нимсӧ и сетіс кутюыслы.
Цзиди вӧлі арлыднас Лена ыджда жӧ, небыд да кудритчӧм рыжӧй гӧна, ёсь нырвома. Сылӧн паськыд пельыс воӧ вӧлі пӧшти син дорӧдзыс.
Видзӧднысӧ сійӧ эз вӧв ёна сюсь да быттьӧкӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
А сылӧн руд синъясыс прамӧя немтор йылысь эз висьтавны.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ ёнакодь поліс.
Кор найӧс вердлісны, Лена пыр жӧ босьтліс тасьтісӧ ставнас да эз лэдз Цзидилы матыстчыны, а мӧдыс терпеливӧя виччысьліс, кытчӧдз Лена оз пӧт, да сӧмын сы бӧрын матыстчыліс да сёйліс колясъяссӧ.
Татшӧм несправедливостьсӧ аддзӧм бӧрын детинка заводитліс вердны найӧс ӧтлаын, но Цзиди сёйис, пока детинка кутіс сійӧс, а кор лэдзліс, сійӧ бара мунліс аслас местаас да виччысьліс, пока Лена оз пӧт да оз вешйы.
Цзиди кажитчис сэтшӧм коньӧр кодь, мый сійӧс быдтысь детинка мукӧддырйиыс весиг дӧзмыліс.
III
Майын Дихуаын * луннас зэв шоныд, муртса на лым сылас — быдлаын лоӧ кизьӧр няйт.
* Дихуа (Урумчи) — Синьцзян китайскӧй провинциялӧн административнӧй да тӧргӧвӧй центр.
Ӧні пӧшти став няйтыс косьмӧма нин.
Дворын асывсянь войӧдз увтчисны быдсяма породаяса понъяс, на лыдын Лена да Цзиди.
Кыкнанныс найӧ ӧні быдмыштісны нин да лоисны мича понъясӧн.
Лена вӧлі ыджыд да вердаса пон, но гыркнас кык чиысь абу кузьджык, дженьыд кока, сук пемыд да зэв лӧсталысь гӧна.
Синъясыс сылӧн любопытнӧя видзӧдлывлісны йӧз вылӧ, но эз вӧвны ыджыдджык вокыслӧн кодь сюсьӧсь. Тайӧ тӧдчис и нырвом сертиыс.
Дворын олысь унджык понъясыс вӧліны кӧин пӧрӧдаа понъясӧн, а соседка — некитаянка — керкаын олысь пон вӧлі дзик кукань ыджда.
Тайӧ шогмытӧм понйыс унджыкысьсӧ дышиника куйліс ӧдзӧс дорын да кадысь кадӧ зэв важнӧя ветлӧдліс дворӧд.
Мукӧддырйи сійӧ заводитліс гораа увтны да кыпӧдліс дворас дзонь зык.
Тайӧ висьталіс сы йылысь, мый сійӧ либӧ йирӧ меж лы, кодӧс судзӧдӧма ёг гуысь, либӧ жӧ повзьӧдлӧ бокӧвӧй понъясӧс, кодъяс, дворӧ пырӧм бӧрын, горша уськӧдчывлісны дзикӧдз нин сісьмӧм ветекъяс вылӧ, а то и прӧстӧ чагторъяс вылӧ.
Татшӧм случайяс дырйиыс Лена, коді пырджык куйлывліс ӧдзӧсдорса гын вылын, ӧтпырйӧ чеччыштліс нёльнан кокйылас, ещӧ комнатаын на заводитліс увтны да лэбыштліс дворӧ, быттьӧ сытӧг сэні делӧыс некыдз нин оз ладмы.
Сійӧ ӧдйӧ сюйсьыліс кӧин пӧрӧдаа ыджыд понъяс чукӧрӧ, чеччаліс да увтіс.
Понъяс, кодъяс весиг эз тӧдлыны, мый кӧнкӧ эм Лена, пуксьывлісны бӧръя лапаяс вылас, заводитлісны эргыны да друг уськӧдчывлісны водзӧ, медым нападитны враг вылӧ.
Но Лена зэв пелька уйкнитліс налӧн бӧр кузь кокъяс костӧд да ньӧти повтӧг ӧтчаяннӧя да гораа увтчывліс.
Цзиди вӧлі Ленаысь джуджыдджык да ыджыдджык, котраліс да чеччаліс сыысь ӧдйӧджык.
Цзидилӧн косіник тушаыс, зумыд задйыс да кузь крепыд лапаясыс висьталісны, мый сійӧ вермас зэв бура вӧтлысьны ручьяс да кӧчьяс бӧрся.
Сійӧ, тыдалӧ, зэв бура усвоитӧма правилӧ: «коді первой пырис керкаӧ, сійӧ и ыджыдджык», да та вӧсна пыр да быдтор кузя кывзысис Леналысь.
Быдпӧрйӧ, кор дворын кывліс увтчӧм шы да Лена зэв ӧдйӧ уськӧдчывліс комнатаысь, Цзиди дышиника чеччывліс, нюжмасьыштліс, кыдз быттьӧ мӧвпаліс, да тэрмасьтӧг вӧтчыліс Лена бӧрся.
Сійӧ сёрмывліс, но улича вылӧ веськалӧм бӧрын некымынысь чеччыштӧмӧн пыр жӧ веськавліс косясьысь понъяс шӧрӧ.
И тані пыр жӧ тыдовтчыліс, мый сійӧ челядь кодь на вильыш.
Цзиди эз видзӧд ни ас, ни йӧз понъяс вылӧ да заводитліс накӧд ворсны.
Овлывліс, мый Цзиди чеччыштліс кӧин пӧрӧдаа зэв ыджыд понлӧн юр вомӧн да кватитліс сійӧс пельӧдыс.
А кор пон скӧрмывліс татшӧм издевайтчӧмсьыс да кӧсйывліс кутны сійӧс, Цзиди пелька мынтӧдчывліс, ылӧ чеччыштліс, сувтліс да заводитліс увтны понсӧ, кыдз быттьӧ юаліс: «но мый, босьтін?»
Ворсӧмыс тайӧ кыссьывліс сэтчӧдз, кытчӧдз понъяс эз пышйыны.
Сэки Лена, быттьӧ победа шедӧдысь полководец, увтчигтырйи вӧтчыліс на бӧрся дзик ворота дорӧдз, а сэсся, тшӧг тушасӧ катлӧдлігтырйи, надзӧник бӧр воліс гортас.
Цзиди вӧтчис сы бӧрся.
— Лена ыджыд пон нин, а Цзиди дзик на кутю да нинӧм оз гӧгӧрво, — тшӧкыда шулывліс мам.
Оз позь шуны, мый Лена эз вильшасьлы, но сылӧн крепыда кольліс юрас ставыс, мыйӧ сійӧс велӧдлісны.
Ӧтчыд асывнас кыкнан понйыс, быттьӧ сёрнитчӧмӧн, котӧртісны-петісны дворӧ да кутісны зіля гудйысьны лапаяснас ёг гуын.
Найӧс некымынысь чукӧстлісны, но понъяс весиг юръяссӧ эз бергӧдлыны.
Медбӧрын, Лена пырис да, кыдз быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма, сувтіс бӧр лапаяс вылас, заводитіс нювны кӧзяинъясыслысь кияссӧ.
Сы бӧрся гусьӧник пырис Цзиди, дзебсис столӧвӧйын обогреватель улӧ да эз кӧсйы петны сэтысь.
— Вот чӧрт!
Да тані вӧлӧма со кутшӧм донатор! — горӧдіс детинка да перйис пон улысь клящӧй дука ыж ку тор.
— Тэ нӧ тайӧс мыйла пыртін?
Детинка пуктыліс ку торсӧ понлы ныр улас, зурӧдыштіс нырвомсӧ да некымынысь кучкис юрас.
Цзиди эз мездысь.
Сійӧ ворсігтыр водіс мыш вылас, кутіс чужъясьны бӧр кокъяснас да легӧдны бӧжсӧ.
Тадзи сійӧ пыр вӧчлывліс, кор сійӧс нӧйтісны.
Лена гӧгӧрвоис, мый налысь вильшасьӧмсӧ тӧдмалӧмаӧсь, гусьӧник пырис аслас чомйӧ да, кӧть ви, эз кӧсйы петны нывкалӧн чуксалӧм вылӧ.
Сӧмын кор нин убедитчис, мый водзӧ тадзи лоны оз вермы, Лена, медбӧрын, петіс. Сійӧ вӧлі лэдзӧма юрсӧ да быттьӧ зілис петкӧдлыны, мый тайӧ пӧрйӧ сылы эз удайтчы.
Ыж ку торсӧ шыбитісны, а понъяс водалісны ковёр вылӧ, быттьӧ найӧс нинӧм эз интересуйт.
Недыр мысти Цзиди друг вошис.
Дворысь сійӧ эз сюр, ворота сайысь — сідзжӧ.
Решитісны, мый пон пышйӧма да кӧнкӧ ворсӧ.
Коді нӧ вермис думыштны, мый сійӧ сутшкысьӧма нырвомнас джоджӧ да спокойнӧя куйлӧ обогреватель улын?
Синмыс сылӧн вӧлі куньса, и сійӧ петкӧдліс, быттьӧкӧ узьӧ.
Цзидиӧс йӧткыштісны, но сійӧ весиг эз вӧрзьӧдчы, а кор сійӧс кыскисны, то аддзисны, мый клящӧй дука ыж куыс бара нин сы улын.
Мыйла сылы ковмис тайӧ куыс, сідзи и некод эз гӧгӧрво, ӧд сёйны сійӧс эз позь, ворсны — сідзжӧ.
— Эновтӧй сійӧс, мед вӧчӧ, мый кӧсйӧ, — шуис мам, кодлы жаль лои понйыс.
Но детинка некыдз эз вермы миритчыны такӧд.
Сійӧ ещӧ ёнджыка кучкис Цзидиӧс, а кусӧ шыбитіс дворӧ.
А кор и коймӧдысь кусӧ аддзисны Цзиди улысь, детинка дзикӧдз скӧрмис да, кӧть батьыс, мамыс и чойыс кутісны серавны, лёкысь горӧдіс:
— Сэсся нинӧмвылӧ нин оз вай!
Сійӧ сюйис ку торсӧ понлы вомас да заводитіс вӧтлыны Цзидиӧс.
Мӧдыс кутіс ыръянитны.
Детинка кватитіс сійӧс пельӧдыс да тойлаліс ывла вылӧ, а ку торсӧ шыбитіс канаваӧ: мед ӧні любуйтчӧ аслас радейтана ворсантор вылас, кодӧс ваыс нуӧ код тӧдас кытчӧ.
Та вылын и помасис ыж ку торйӧн Цзидилӧн ворсӧмыс.
Мам эз ошкы таысь писӧ да шуис, мый эз ков лёкысь мырддьыны понлысь радейтана ворсанторсӧ да мый Цзиди ӧні, кӧнкӧ, кутас гажтӧмчыны.
Но нинӧм татшӧмыс эз ло.
Цзиди пыр жӧ котӧртіс дворӧ да заводитіс ворсны гырысь понъяскӧд.
— Да ӧд сійӧ зэв на ичӧт.
Тайӧ сылӧн челядь сямыс на, — шуис нывка.
Но объяснитны тайӧс эз вӧв зэв сьӧкыд. Лена кӧ велалӧма овны керкаын, то Цзидилӧн пӧрӧдаыс вӧлі мӧдджык.
Сылӧн бать-мамыс, вокъясыс да чойясыс тайӧ каднас котралісны кӧнкӧ гӧраясын асланыс кӧзяинъяс казахъяс бӧрся.
И Цзиди кӧ эз веськав эськӧ татчӧ, сійӧ эськӧ, дерт, сідзжӧ видзис ыж стадаяс, гӧняйтіс гырысь вӧвъяс бӧрся, развивайтіс ассьыс природнӧй способностьяссӧ.
А ӧні дзик ӧтитор, мый кольліс сылы вӧчны дзескыд дворын, — сійӧ пробуйтлыны ассьыс зэв бур ныриссӧ да тренируйтчыны клящӧй дука ыж ку тор кватлалӧмын.
IV
Сы водзвылын, кор быд во заводитӧны пӧльтны Турфанладорсянь тӧвъяс, пуксис сэтшӧм жар поводдя, мый йӧзлӧн бергӧдчисны юръясыс.
Вӧлі луншӧр кад.
Канава вомӧн нюжӧдӧм пу пос вылын, бадьсянь усьысь вуджӧр сайын, пукалісны тошка казахъяс да разнӧй рӧма платьеяса, кузь гӧленя сапӧгъяса уйгурскӧй нывъяс, кодъяслӧн юръясаныс вӧлі кыӧма зэв уна посньыдик кӧсаяс.
Кодсюрӧяс пуксялӧмаӧсь перилӧяс вылӧ, а кодсюрӧяс — пидзикокасьӧмаӧсь.
Тані жӧ, туй дорас, ворсісны некымын пон — гырысьяс и ичӧтъяс.
Тайӧ кадас нывка да детинка вӧлі бӧр воӧны орчча керкаысь.
Тӧлка Лена радпырысь встретитіс найӧс ворота сайын.
Челядь сувтісны пос вылӧ, заводитісны лёкиника сёрнитны рочӧн уйгурскӧй нывъяскӧд.
Лена друг казяліс улича мӧдарладорысь мыйкӧ интереснӧйтор, бергалыштіс да ӧдйӧ уськӧдчис туй вомӧн.
Но эз на сійӧ весиг удит воны шӧрӧдзыс, кыдзи войвывладорсянь кытыськӧ друг мыччысис зэв ыджыд грузӧвӧй машина.
Детинка муртса удитіс горӧдны: «Ой, беда!»
Лена лёкысь тявӧстіс улича пасьта.
Кор бусыс пуксис, ставӧн аддзисны, мый пон кӧсйӧ чеччыны, но некыдз оз вермы.
Челядь уськӧдчисны сы дорӧ, но туйсӧ налы вомӧналіс телега.
Кор сійӧ муніс, пон удитӧма нин ачыс кыссьыны пос дорӧдз да пырӧма пӧв улӧ.
Детинка уськӧдчис перйыны сійӧс, но пон курччис сылысь чуньсӧ.
— Лена! — доймӧмысла горӧдіс сійӧ.
Пон лэдзис сылысь чуньсӧ, и детинка босьтіс Ленаӧс моздорас, кӧть сылӧн аслас чуньыс вӧлі ёна доймӧ.
Тыдовтчис, мый понлӧн туша бӧрладорыс ставнас ёна лямалӧма, но вир некӧн эз вӧв.
Нывка босьтіс Ленаӧс да топӧдіс ас бердас.
Сылӧн синъяссьыс кутіс войтавны синва.
— Кутюыс пропадитіс нин... — шуис пӧрысь казах да ышловзис.
Челядь вайисны Ленаӧс гортас да пуктісны небыд вольӧс вылӧ, кодӧс лӧсьӧдіс мамыс.
Пон эз вермы тувччыны бӧр лапаяснас да никсіс доймӧмысла, а сылӧн карӧй синъясыс кевмысьӧмӧн видзӧдісны йӧз вылӧ.
Цзиди ветлӧдліс гӧгӧр, видзӧдіс Лена дорын ноксьысь йӧз вылӧ да нориника омляліс.
Сійӧ, тыдалӧ, зэв бура гӧгӧрвоис лоӧмторсӧ.
— Мама!
Мый нӧ вӧчны?
Мый нӧ ӧні вӧчны? — волнуйтчис нывка.
— Нинӧм страшнӧйыс, — такӧдіс сійӧс мамыс.
— Весиг кыдзкӧ абу гӧгӧрвоана!
Ни ӧти вир войт, а тушаыслӧн бӧрладорыс ставнас лямалӧма.
Ме век жӧ думайта, мый сійӧ оз пропадит.
Ставныс заводитісны старайтны Ленаӧс, а мам лои милосердие кузя старшӧй сестраӧн.
Понсӧ вольӧс вылын нуисны столӧвӧйӧ да кисьтісны сылы йӧв.
Детинка кывлӧма, мый карын эм ветеринарнӧй лечебница.
Кор батьыс воис служба вылысь, ставӧн пуксисны сы коляскаӧ, пуктісны Ленаӧс да нуисны лечебницаӧ.
Ветеринар шуис, мый понлӧн пытшкӧсыс абу доймӧма, но вермас лоны, мый чегис лядьвей лыыс, да весиг понйыс кӧть и кольӧ ловъя, то кутас чотны.
Леналысь туша бӧрладорсӧ кыза мавтісны мазьӧн да пуктісны сылы катетер.
Понйӧс ещӧ кыкысь на нулісны лечебницаӧ.
Надзӧникӧн Лена кутіс бурдны.
Сійӧ сэсся эз нин никсы, сёйис бура, но кодкӧ кӧ тӧдлытӧг инмӧдчыліс сылӧн туша бӧрладорас, никӧстліс доймӧмысла.
Недель-мӧд мысти Лена заводитіс нин муртса кысъясьны, бӧр лапаяссӧ кыскалігтыр, да лун-лун юис йӧв.
Морӧсыс сылӧн паськаліс, а бӧрладорыс колис зэв векни.
Колис ещӧ мыйкӧ мында кад.
Ӧні пон вермис нин сулавны, но эз ветлӧдлы, а кыдзкӧ чеччышталіс и, сӧмын кор уси первой лым, заводитіс котравны пыр на неуна чотыштіг.
Петны ворота сайӧ Лена сійӧ кадсяньыс эз нин лысьтлы да, кор муртса на ылісянь кывлывліс машиналысь локтӧмсӧ, пыр жӧ дзебсьывліс.
Но дворын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв бура да, кӧин пӧрӧдаа понъяс кӧ заводитлісны тышкасьны, чотігтырйи бергаліс налӧн кокъяс костын да увтчис, быттьӧ сытӧг тані некыдз нин делӧыс оз ладмы.
Сійӧ важмозыс кӧзяитіс Цзиди вылын да, кор найӧс вердлісны, Цзиди сідз жӧ сетӧ вӧлі сылы места.
V
Цзиди зэв ёна радейтліс сибӧдчыны йӧз дінӧ и, мыйӧн сӧмын кодкӧ вӧлі петас керкаысь, сійӧ век вӧтчыліс бӧрсьыс.
Кыдзкӧ бать мӧдӧдчис путешественникъясӧс обслуживайтӧм кузя 9-ӧд бюроӧ, коді вӧлі насянь матын, медым аддзӧдчывны другыскӧд, коді сӧмын на воис Внутренньӧй Китайысь.
Бюролӧн воротаӧд пырӧм бӧрын сійӧ аддзис Цзидиӧс, коді чеччаліс двор пытшкын.
Вӧлӧмкӧ, пон пыр гусьӧникӧн котӧртӧма сы бӧрся да, эз на удит кӧзяин пырны дворӧ, вӧлі нин сэні.
Дворын гуляйтісны курӧгъяс, и Цзиди заводитіс ворсны накӧд, быттьӧкӧ найӧ вӧліны сы кодьӧсь жӧ.
Повзьӧм курӧгъяс пышъялісны.
Батьлы коли сӧмын чукӧстны йӧзӧс, медым вайисны гез да кӧрталісны понсӧ.
Но Цзиди эз ӧвсьы.
Сійӧ водзӧ чеччаліс да увтчис, повзьӧдліс бать другыслысь ичӧтик писӧ, а кор кӧзяин пырис керкаӧ, заводитіс шогысла омлявны да мыйвынсьыс мынтӧдчыны.
Сійӧ сувтліс бӧр лапаяс вылас да никсіс, а водз лапаяснас зілис мездысьны гезсьыс.
А кор, медбӧрын, убедитчис, мый татысь нинӧм оз артмы, водіс да ӧбидитчӧмӧн пуктіс юрсӧ кусыньтӧм лапаяс вылас;
Цзиди, тыдалӧ, решитіс, мый тайӧ пӧрйӧ сійӧ пӧгибнитіс — веськаліс врагъяс киӧ.
Гортас мунігӧн бать тшӧктіс лэдзны Цзидиӧс.
Но кор заводитісны разьны гезсӧ, сійӧ думыштіс, мый веськаліс ещӧ на ыджыдджык бедаӧ да сэтшӧма повзис, мый кутіс тіравны став тушанас.
— Первойысь аддзылі, медым Цзиди тіраліс, — висьталіс бать гортас воӧм бӧрын.
Быд асыв дворӧ волывліс коляска. Тайӧ колясканас бать ветлывліс служба вылӧ.
Кӧреннӧй вӧлыс вӧлі том на да чужъясьысь, и Цзиди зэв ёна радейтіс ворсны сыкӧд.
Сійӧ скачитіс гӧгӧр, увтчис, чеччаліс коляскаӧ, а сэсянь — вӧв мыш вылӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд вӧв чужйис сылы, но Цзиди сӧмын кык лун кежлӧ ӧвсис вильшасьӧмсьыс.
Ӧтчыд луншӧр бӧрын бать муніс карӧ служба вылӧ.
Коляска ӧдйӧ тӧвзис южмӧм лымъя туй кузя, и сӧмын карса ворота дорын бать друг казяліс вӧтчысь Цзидиӧс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв дӧвӧльнӧй.
Гортӧдз вӧлі ылын да, вӧтлыны кӧ понсӧ, сійӧ вермас вошны, да делӧыс и абу сӧмын сыын, мый вошас, — татчӧс понъяслӧн эм асланыс зона, кӧні найӧ ыджыдӧсь да код пыр писькӧдчыны абу кокньыд.
Бать тшӧктіс кучерлы сувтӧдыштлыны вӧвъяссӧ, пон чеччыштіс коляскаӧ да кӧзяинкӧд тшӧтш мӧдӧдчис служба вылӧ.
Коляскаын пукалысь Цзиди эз ӧшйы инас да пыр зілис кайны пуклӧс вылӧ.
Кор коляска воис Культура кузя обществолӧн ворота весьтӧ, пон мунігкостіыс чеччыштіс да пырис дворӧ, быттьӧ сійӧ частӧ волывліс татчӧ.
Бать тшӧктіс кучерлы видзӧдлывлыны сы бӧрся да не лэдзны котравны кытсюрӧ, но Цзиди дзебсис нин.
Медбӧрын, сійӧ бара кытыськӧ воис да пуксис коляскаӧ, виччысис, мый сійӧс нуасны гортас.
Сійӧ кытшовтіс нин ыджыд керкалысь став комнатаяссӧ, убедитчис, мый нинӧм интереснӧйыс сэні абу, да сылы эз терпитсьы регыдджык бӧр мунны гортас.
Но кӧзяин оліс тані час кымын, тайӧ каднас Цзиди не ӧтчыд пыраліс кабинетӧ, лажыньтчыліс водз лапаяс вылас да требуйтӧмӧн тявкйӧдліс, быттьӧкӧ юасис: «кор нӧ ми, медбӧрын, мунам?»
Нинӧм сэсся эз коль вӧчны, кыдзи тшӧктыны йӧзлы игнавны сійӧс стӧрӧжкаӧ, медым эз дӧзмӧдчы.
Та бӧрын бать, гортсьыс мунігӧн, тшӧктыліс слугалы не лэдзны Цзидиӧс.
Первойысьсӧ сійӧс ещӧ удайтчис кутны, а мӧдысьсӧ Цзиди кытчӧкӧ дзебсис да сійӧс эз аддзыны, но муртса на коляскаыс муныштіс ворота дінысь, аддзисны, мый пон котӧртӧ сы бӧрся.
Ковмис сувтны, кутны сійӧс да нуӧдны гортас.
Коймӧдысь, ворота сайӧ петігӧн, кучер сюся видзӧдліс гӧгӧрбок, — Цзиди, юрсӧ лэдзӧмӧн, пукаліс мелочнӧй лавка ӧдзӧс дорын да зілис петкӧдлыны, мый коляскаӧдз сылы некутшӧм делӧ абу.
Коді эськӧ вермис думайтны, мый сійӧ мудеритӧ!
Эз на удитны мунны и дас керка кост, кыдзи Цзиди бара нин котӧртіс коляска бӧрся.
И бара ковмис бергӧдны сійӧс.
Сэки Цзиди думыштӧма со мый: сійӧ водзвыв дзебсьӧма магазинӧ гортсяньыс ылын да вӧчӧма ставсӧ сэтшӧм сюся, мый некод нинӧм абу казялӧма.
Сійӧс аддзисны коляска дорысь сӧмын сэки, кор пырисны нин карӧ.
Цзиди вӧлі дзикӧдз пӧсялӧма да, тыдалӧ, зэв ёна мудзӧма.
Сійӧс бара нуисны аскӧдныс да, медым эз котрав, игналісны конюшняӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Цзиди пукаліс иган сайын быдса куим час да бура велаліс водзӧвылӧ.
Та бӧрын сылы ньӧти эз ло окота котравны коляска бӧрся.
VI
Мӧд во тулыснас, кор бара ставыс сыліс да туйяс тырисны цунь * кызта няйтӧн, семья кутіс лӧсьӧдчыны мунны.
Думыштчисны, кытчӧ бурджык кольны Ленаӧс да Цзидиӧс.
Колӧ вӧлі сетны найӧс прамӧйджык йӧзлы.
* Цунь — кузьталӧн мера, 3,2 сантиметр.
Коркӧ, август 13 лунся * событиеясӧдз на, семьяын вӧлі еджыд кань, кодӧс пӧдаритліс друг.
Шанхай босьтӧм бӧрын семьялы лои уна ветлӧдлыны местаысь местаӧ да ёнакодь ноксьыны тайӧ каньнас.
Но Шанхайын вӧліны рӧдняяс, и каньсӧ сетісны сэтшӧм семьяӧ, коді некытчӧ эз мун да кӧні радейтісны животнӧйясӧс.
* 1937 вося август 13 лунӧ японскӧй захватчикъяс чеччӧдісны десантъяс да заводитісны Шанхай босьтӧм вӧсна тыш.
Гонконгӧ мунысь пароход вылӧ билетъяс ньӧбӧм бӧрын бать муніс рӧдня ордӧ прӧщайтчыны.
Кор сійӧ бӧр воис, мам медводз юаліс кань йылысь да шуис:
— Бур ещӧ, мый челядьыд абу Шанхайынӧсь, а то мыйта синва эськӧ кисьтісны.
И ӧні, кык сэтшӧм жӧ кывтӧм пемӧсӧс йӧзлы сетігӧн, мам страдайтіс, кыдзи и сэки.
— Ог нин и тӧд, ловъя-ӧ миян еджыд каньным, — шогпырысь шуис сійӧ.
— Кор батьыд медбӧръяысь аддзылӧма каньсӧ, сійӧ шуис, мый каньыслӧн весиг гӧныс быттьӧкӧ мӧд рӧма лоӧма.
Ӧд сэні керкаас и лакей, и кага видзысь, и шофёр, и быдӧн вермис издевайтчыны сы вылын.
Ме кӧть мыйта ми эгӧ думайтӧй, а бурджык семья корсьны эгӧ вермӧй: пӧрысь госпожа сэтшӧма жалитіс тайӧ ичӧтик ловъяссӧ.
Мамлӧн кывъясыс уськӧдісны семьяса членъяслы тӧдвылас, кыдзи налы лои ветлӧдлыны местаысь местаӧ, да ставнысӧ шогӧдіс.
Батьлы уси тӧдвылас, мый кор найӧ мунісны Гонконгысь, пиыс босьтіс картинкаяса да английскӧй кыв вылын гижӧдъяса став детскӧй книгаяссӧ, кодъяс чукӧрмисны во чӧжӧн, ӧкуратнӧя гартыштіс найӧс да корис батьсӧ сетны кодлыкӧ рӧдвуж пӧвстысь прамӧйджык мортлы.
— Ме тӧда, — шуис сійӧ, — мый бӧрынджык, кор верма бара пӧттӧдз видлавны тайӧ книгаяссӧ, лоа нин верстьӧ мортӧн да ӧдвакӧ татшӧмторйыс кутас радуйтны менӧ.
Но век жӧ меным окота видзны книгаяссӧ, медым сэсся бара позис видзӧдлыны найӧс.
И ӧні, кор батьлы усины тӧдвылас тайӧ кывъясыс да кор колӧ вӧлі инавны понъясӧс, сійӧ чувствуйтіс, мый сэкся волнуйтчӧмыс ӧтлаасьӧ талунъя шогыскӧд.
Бать видзӧдліс челядь вылас. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ёна мыжа ичӧтсяньыс налӧн страдайтӧмсьыс.
А мамыс шуис челядьлы:
— Самӧй сійӧ луннас, кор национальнӧй армия муніс Шанхайысь рытыввылӧ, батьныд нуис тіянӧс Чанша карӧ.
Ме коли гортӧ ӧтнамӧн.
Луныс вӧлі зэра.
Японскӧй самолётъяс гӧгралісны Шанхайлӧн рытыввыв окраинаяс весьтын, и артиллериялӧн лыйсьӧм шыыс эз ланьтлы ни ӧти здук кежлӧ.
Ме включиті приёмник да куті кывзыны передача.
Кутшӧм шог сэки вӧлі меным!
Мекӧд вӧлі сӧмын еджыд кань.
Сійӧ пукаліс ӧшиньдорса пызан вылын да быттьӧкӧ сідзжӧ кывзіс радио.
Тайӧ сэтшӧма йиджис меным паметьӧ, мый ме некор ог вунӧд.
Кольӧм олӧм йылысь сёрнитігӧн Цзиди куйліс ковёр вылын, а Лена сулаліс нывка дорын, пидзӧс вылас лапаяссӧ пуктӧмӧн, да быттьӧ тшӧтш жӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис.
Нывка сывъяліс понлысь юрсӧ, топӧдіс сійӧс ас бердас да волнуйтчигтыр шуис:
— Аски тэнӧ сетасны мӧд семьяӧ, гӧгӧрвоан-ӧ тэ тайӧс?..
Детинка нюммуніс, но и сылӧн сьӧлӧм вылас вӧлі сьӧкыд.
Сылы сідзжӧ эз вӧв окота торйӧдчыны понйыскӧд.
Медбӧрын Ленаӧс шуӧма вӧлі сетны театрын уджалысь друглы, а Цзидиӧс — управлениеса начальник Чэньлы, мед Цзидиыс олас сылӧн Цайцай понкӧд ӧтлаын.
Управлениеса начальник Чэнь ёна радейтӧ кыйсьыны да понйыс воас сылы сьӧлӧм вылас, ӧд сійӧ кыдзкӧ ӧтчыд ошкис Цзидиӧс.
Сы вӧсна мый Лена вӧлі сюсь пон, сійӧс решитісны нуны мунтӧдзыс некымын лун водзджык, медым видзӧдлыны, велалас-ӧ сійӧ выль местаас.
Мам аслас челядьыскӧд пуксисны коляскаӧ да нуисны Ленаӧс.
Мӧд луннас кутісны корны батьсӧ, медым сійӧ ветліс друг ордас да тӧдмаліс, кыдзи Лена овмӧдчис выль местаын.
Телефон пыр сёрниысь лои тӧдса, мый сійӧ жӧ луннас пон заводитлӧма пышйыны, но абу аддзӧма туйсӧ да бӧр воӧма.
Мамлы да челядьлы окота лои ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны пон вылас.
Лена пукаліс иган сайын.
Господин Чжу игналӧма сійӧс аслас комнатаӧ да тшӧктӧма гӧтырыслы тӧждысьыштны понйыс вӧсна.
Кор дворын кылісны важ кӧзяинъяслӧн гӧлӧсъясыс, пон кутіс омлявны да гыжъявны лапаяснас ӧдзӧссӧ.
Сійӧс лэдзисны, и Лена заводитіс чеччавны кӧзяинъясыс гӧгӧр, эз лэдз весиг тувччыны воськов.
Сійӧ сувтлывліс бӧр лапаяс вылас, нюліс кияс, дугдывтӧг никсіс, да синсьыс сылӧн визувтіс синва.
Сьӧкыд вӧлі мамлӧн да челядьлӧн сьӧлӧмъяс вылас, но мый вӧчан!
Найӧ корисны господин Чжуӧс ылӧдны понсӧ да нуӧдны, а асьныс гусьӧник мунісны гортаныс.
Сійӧ кадсяньыс семья эз нин заводитлы аддзӧдлыны Ленаӧс.
Но некымын лун мысти детинка, коді муніс карӧ ньӧбасьны, аддзис сійӧс уличаяс крестасянінысь.
Сійӧ пукаліс туй дорын, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ёна мудзӧма.
Вӧлӧмкӧ, понйыс пышйӧма аслас выль кӧзяинъяс ордысь тӧрыт войнас на.
Аслас важ керкаас туйсӧ сійӧ эз тӧд, а мунны бӧр выль кӧзяинъяс ордас эз кӧсйы да, тыдалӧ, виччысис, оз-ӧ мун батьлӧн коляскаыс.
Детинка босьтіс Ленаӧс киас да мӧдӧдчис театрлань, но понйыс туй чӧжыс никсіс — эз кӧсйы мунны.
Но мый позис вӧчны?
Ӧд век жӧ господин Чжу — сылы медбур кӧзяин.
Выль семьяын понсӧ кутісны радейтны, да и сэні сідзжӧ эмӧсь челядь.
А Цзидиӧс та бӧрын шуисны видзны гортын дзик мунан лунӧдзыс.
Сійӧ пыр корсис ассьыс пӧдругасӧ, а кор убедитчис, мый корсьӧмыс весьшӧрӧ, ланьтіс да лун-лун куйліс ковёр вылын.
Мунтӧдз лун войдӧр сійӧс нуӧдісны управлениеса начальник Чэнь ордӧ.
Цзиди вӧлі зэв жугыль, да, выль комнатаӧ пырӧм бӧрын, сійӧ гажтӧма водіс джоджӧ.
Кор мам да челядь кутісны прӧщайтчыны госпожа Чэнькӧд, повзьӧм Цзиди чеччыштіс, но ньӧти эз зільлы водзсасьны да пышйыны, быттьӧкӧ сідзи нин и сылы вӧлі шуӧма.
Понъясӧс вӧлі иналӧма, и семья заводитіс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны туйӧ.
Аски — мунан лун, и ставыслӧн сьӧлӧм вылас вӧлі шог.
Во мысти, кор бать да мам пышйисны Гонконгысь Гуйлиньӧ, воис челядьсянь письмӧ, кодъяс колисны рытыв-войвывса пограничнӧй районӧ.
Найӧ гижисны, мый Дихуаса театральнӧй труппакӧд мыйкӧ лоӧма.
Уськӧдісны тӧдвылӧ Ленаӧс.
— Код тӧдас, мый ӧні сыкӧд, — шуис бать.
— Да и Цзиди йылысь нинӧм абу тӧдса: олӧ сійӧ управлениеса начальник Чэнь ордын али пышйис?
Регыд та бӧрын кывсис, мый и управлениеса начальник Чэнь сідзжӧ мунӧма карсьыс.
— Мый нӧ век жӧ лои Цзидикӧд?..
И мам бара уськӧдіс тӧдвылас ассьыс еджыд каньсӧ да ыджыда ышловзис.
{Мао Дунь (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Комедия @ висьт @ Мао Дунь. Рассказъяс @ 1957 @ Лб. 137‒147.}
КОМЕДИЯ
I
— Ӧти, кык, куим, нёль...
Ӧти, кык, куим, нёль...
— кымынӧдысь нин лыддис зепсьыс деньгасӧ Хуа нима том морт, коді, видзӧднысӧ, вӧлі ёна омӧльтчӧма.
— Нёль... сӧмын нёль ыргӧн деньга!..
Кӧть том мортлӧн тшыгйысла син водзас пӧртмасисны уна рӧма кытшъяс, сійӧ вӧлі век жӧ тырмымӧн бура гӧгӧрвоӧ, медым не воштыны щӧтсӧ.
— Ӧти, кык, куим, нёль...
Ставыс!..
Да, сӧмын нёль ыргӧн деньга...
Сійӧ матыстчис жаритӧм сӧчӧнъясӧн тӧргуйтысь зэв ыджыд тушаа дядьӧ дінӧ, коді чужлӧма, тыдалӧ, Шаньдун провинцияын, разис кос коричневӧй кабырсӧ, торжественнӧя мыччис ассьыс нёль ыргӧн деньгасӧ да кватитіс пара сӧчӧн.
— Э... тадзи оз артмы! — горӧдіс мӧдыс да, няйт кисӧ гачас чышкалігтырйи, кутіс скӧрысь видзӧдны сы вылӧ.
— Кык жаритӧм сӧчӧн сулалӧ кӧкъямыс ыргӧн деньга.
Вай ещӧ нёльӧс.
Кор Хуа кыліс шаньдунса сёрни да видзӧдліс гырд синма страшнӧй рожа вылӧ, сійӧ пыр жӧ ланьтіс.
Тайӧ тӧргӧвечыс уськӧдіс сылы тӧдвылас скӧр салдатӧс, коді вит во сайын кутіс сійӧс проспект вылын да лёкысь кучкаліс прикладӧн.
Тюрьмаын коллялӧм тайӧ вит во чӧжнас Хуа вунӧдіс уна матысса другъяслысь чужӧмсӧ, но эз вунӧд маршал Сунь Чуань-фанлӧн * армияса частьясысь тайӧ зверь кодь салдатыслысь нырвомсӧ; ӧд сійӧс чорыда лои тувъялӧма сы паметьӧ прикладӧн кучкалігӧн.
* Сунь Чуань-фан — тӧдса китайскӧй милитарист.
1925‒1927 воясын веськӧдліс Центральнӧй Китайса некымын провинцияӧн, оліс Шанхайын.
Лёкысь пӧдталіс китайскӧй народлысь национально-освободительнӧй движение.
И колӧ жӧ вӧлі лоны сідзи, медым буретш талун, кор том морт петіс тюрьмаысь да аддзысис, медбӧрын, йӧзкӧд, свобода пӧлучитан тайӧ первой лунас сійӧ бара паныдасис зэв скӧра видзӧдысь да шаньдунскӧй ног сёрнитысь тайӧ мути чужӧмыскӧд!
«Неужели вит воӧн мирас нинӧм эз вежсьы?..» — думыштіс Хуа, да кутшӧмкӧ здук кежлӧ сылы кажитчис, мый сійӧс арестуйтісны сӧмын на тӧрыт.
Сылӧн нюжӧдӧм киыс дрӧгмуні.
Хуа видзӧдліс мӧд киас босьтӧм пӧсь сӧчӧнъяс вылӧ да мыкталігтырйи юаліс:
— Кыдзи... тайӧ... кӧкъямыс ыргӧн деньга?..
Тырмас тэныд йӧзсӧ йӧйтӧдлыны!..
Первойысь, али мый, ме ньӧба сӧчӧнъяссӧ?
Тӧрыт на сӧмын... мынті ӧти сӧчӧнсьыс кык ыргӧн деньга...
— Мун тэ... тӧдан кытчӧ! — скӧрмис вузасьысь.
— Ӧти сӧчӧнсьыс кык ыргӧн деньга?
Тӧрыт ньӧбин?
Вӧтнад тэ аддзылін?
Миян кадӧ ӧти сӧчӧнысь кык ыргӧн деньга?
Он ӧмӧй аддзы тэ еджыд шондісӧ гӧлубӧй небесасьыс?
Та вӧсна ставыс и донсяліс.
Тайӧ тэнад пӧч олігад сӧчӧнъяссӧ кык ыргӧн деньгаысь вузавлісны.
Лоток дінын сулалысь рабочӧйяс серӧктісны да сюся кутісны видзӧдны том морт вылӧ.
Хуа видзӧдліс на вылӧ.
Лӧз дӧраысь вурӧм сійӧ жӧ розьӧсь курткаяс, сійӧ жӧ мучитчӧм виж чужӧмъяс, мый и вит во сайын.
Ставыс тайӧ тӧдса, не ӧтчыд аддзылӧмтор!..
Ыджыд тушаа шаньдунец казяліс зонлысь шӧйӧвошӧмсӧ, босьтіс нёль ыргӧн деньга, колис сылы ӧти сӧчӧн, бергӧдчис да кутіс чуксавны ньӧбасьысьясӧс.
Хуа лажыньтчис да сюйис сӧчӧнсӧ вомас.
— Революция, революция, а сёян да паськӧм лунысь лун донсялӧны!..
Чӧрту татшӧм революциятӧ!.. *
* Тані «революция» кывсӧ шуӧма ироническӧя.
Чан Кай-ши, коді 1927 воын вӧчис контрреволюционнӧй переворот, лицемернӧя заявитіс, мый 1924‒1927 воясся революция успешнӧя помасис да народнӧй массаяс вермасны пӧльзуйтчыны сійӧн, мый революцияыс сетіс.
Збыльысьсӧ жӧ тайӧ вӧлі революция вынъяслӧн поражениеӧн да гоминдановскӧй реакциялӧн торжествоӧн.
Том морт лэптіс юрсӧ.
Сёрнитіс дженьыд лӧз курткаа кутшӧмкӧ рабочӧй, коді тэрмасигтырйи лыддис деньга, медым сетны сійӧс сӧчӧнъяс вузалысьлы, да ньылаліс дульсӧ.
«Революция?..
Збыльысь ӧмӧй лои революция?..» — шензигтырйи ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдалігмоз, быттьӧ кӧсйис аддзыны, мый тайӧ збыльысь сідз, думайтіс Хуа.
Матысса улича пельӧсын шонділӧн кӧсӧй югӧръяс улын дӧлаліс прамӧякодь нин росмӧм да вушйӧм гоминдановскӧй флаг.
Гӧрд полотнище вылын гӧлубӧй четырехугольник пытшкын бура тӧдчис еджыд шонді.
Чудеса!
Ӧд вит во сайын сӧмын татшӧм флагсӧ видзӧмысь морт вермис воштыны юрсӧ.
Хуа быттьӧ садьмис, тэрмасьӧмӧн курччаліс кольӧм сӧчӧн торсӧ да юаліс:
— Революция?..
Кор нӧ тайӧ?
Чуймӧм вузасьысь да рабочӧйяс бергӧдчисны сылань зывӧка нюмъялігтырйи...
Хуа гӧгӧрвоис, мый должен висьтавны, мыйла сійӧ нинӧм оз тӧд.
— Аддзанныд-ӧ... мыйын делӧыс...
Менӧ сӧмын на лэдзисны тюрьмаысь.
Ме, гӧгӧрвоанныд, пукалі решётка сайын быдса вит во да ог тӧд, мый лои тайӧ каднас вӧля вылын...
— Тэ, кӧнкӧ, коммунист? — гусьӧник юаліс ӧти рабочӧй да, сӧчӧн курччалігтырйи, ошкӧмпырысь мигнитіс ёртъясыслы.
— Мый ті?
Абу, абу!
Ме гоминданса член, — вочавидзис Хуа.
Сійӧ решительнӧя чеччис, медым висьтавны тайӧ йӧзыслы став аслас мытарствояс йылысь, медым найӧ сочувствуйтісны да ошкисны.
Но Шаньдунса ыджыд дядьӧ скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ, сьӧлыштіс да заводитіс жаритны ассьыс сӧчӧнъяссӧ, а лӧз дӧраысь вурӧм дженьыд курткаяса йӧз подозрительнӧя видзӧдлісны Хуа вылӧ да ӧдйӧджык разӧдчисны.
Хуа некутшӧм могтӧг шӧйтыштіс уличаясӧд да веськаліс пос вылӧ, код сайын вӧлі сулалӧ Главнӧй тӧргӧвӧй палаталӧн ыджыд здание.
Сы весьтын флагшток йылын ӧшаліс гӧлубӧй небесаын еджыд шондіа сійӧ жӧ флагыс.
Хуа мӧвпалігтырйи сувтіс, эз тӧд, кодарӧ веськӧдчыны, и друг уси тӧдвылас, мый войдӧр тасянь неылын вӧлі землячестволӧн клуб, а сэні сылӧн вӧлі тӧдса Чжао.
Зептыд кӧ тыртӧм, некытчӧ жӧ нин он мун, сідзкӧ мыйла эськӧ и не ветлыны тӧдса ордӧ?
Швейцар, кодӧс чужӧмбан сертиыс некыдз эз позь шуны бур мортӧн, дыр видзӧдіс Хуа вылӧ да, медбӧрын, дзик веськодя шуис:
— Господин Чжао тані оз нин уджав.
— Сідзкӧ служащӧйяс пӧвстысь кодӧскӧ мӧд мортӧс позьӧ корны.
Меным колӧ сёрнитны важнӧй делӧ кузя.
Швейцарлӧн чужӧмыс лои дзик нин прӧтивнӧй.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс воӧм морт вылӧ да, быттьӧкӧ вӧчис сылы ёна буртор, довкнитіс юрнас стенын ӧшалысь гӧгрӧс часі вылӧ:
— Видзӧдлы лучшӧ, кымынӧд час.
Миян уджыс помасьӧ куимын, и постояннӧй комитетса членъяс важӧн нин муналісны гортаныс.
«Кыдзи?.. Постояннӧй комитетса членъяс?.. — радпырысь мӧвпыштіс Хуа.
— Сідзкӧ, и землячествоясын лӧсьӧдӧма «комитетъяслысь» система?..»
Сӧмын ӧні сійӧ бура гӧгӧрвоис, кутшӧм ёна вежсьӧма мирыс тайӧ вояс чӧжӧн.
— Ладнӧ! — чорыда да увереннӧя шуис Хуа.
— Сідзкӧ, ме виччысьла тані.
Да, кута виччысьны кӧть аскиӧдз!
Тэрмасьны некытчӧ: меным некӧн весиг войсӧ коллявны.
— Нинӧм оз артмы.
Абуӧсь сэтшӧм правилӧясыс!
— А меным сэтчӧдз делӧ абу.
Меным колӧ кӧнкӧ узьны, и ставыс.
Швейцар шпыньмуніс, но пыр жӧ дзебис нюмъялӧмсӧ да равӧстіс:
— А ноко, весась ӧдйӧджык!
Он мун ачыд, полицейскӧйӧс чукӧста!
Том морт, кыв ни джын шутӧг, удобнӧя пуксис креслӧӧ.
Швейцар видчигтырйи уськӧдчис ывлаӧ.
«Тыдалӧ, и збыльысь полицейскӧйла котӧртіс, — решитіс Хуа.
— Но и мед!
Зато сетасны узьны места».
И сійӧ дзикӧдз успокоитчис.
Но швейцар вайӧдіс эз полицейскӧйӧс.
Сы бӧрся локтіс ар нелямына кымын косіник господин, коді вӧлі пасьталӧма суньятсеновскӧй образеца форма *.
* Джынвыйӧ военнӧй куртка, кутшӧмӧс новліс ас кадӧ Сунь Ят-сен.
Бӧрынджык сійӧ лои гоминдан партияса членъяслӧн формаӧн.
Код тӧдас, мый вӧсна тайӧ господиныслы Хуа кажитчис уважайтана мортӧн, но сійӧ сёрнитіс зэв вежливӧя.
— Почтеннӧй вок локтіс господин Чжао Сюю дінӧ? — юаліс косіник господин.
— Позьӧ-ӧ юавны, мый вайӧдіс тіянӧс сы дінӧ?
— Э... э...
Сідз...
Эм ӧти делӧ...
— Почтеннӧй вок первойысь воис Шанхайӧ?
— Да эг, эг первойысь, но...
Менӧ сӧмын на лэдзисны Рытыввывса тюрьмаысь...
— Кыдзи?.. Рытыввывсаысь... мый?..
— Рытыввывса тюрьмаысь.
Вит во сайын ме участвуйті революцияын да разӧді проспект вылын революционнӧй прокламацияяс.
Менӧ арестуйтісны да со сӧмын на талун лэдзисны.
— Вит во сайын?
— Но да, вит во.
Сійӧ кадӧ Шанхай вӧлі маршал Сунь Чуань-фанлӧн власть улын.
Сэки, — том морт гордитчигтырйи веськӧдіс пельпомъяссӧ, гӧлӧсыс сылӧн лои яснӧй да гора, — сэки национально-революционнӧй армия эз на мун Войвылӧ походӧ... *
* Китайскӧй национально-освободительнӧй армия сувтӧдліс мог — жугӧдны войвывса милитаристъясӧс да ӧтувтны Китайсӧ Кантонскӧй правительство власть улын, коді сійӧ кадас вӧлі революционнӧйӧн.
Та йылысь висьталігӧн Хуа вӧлі уверен, мый воддза революционнӧй заслугаясыс — тырмымӧн сы вылӧ, медым быдлаын вердісны да узьтӧдісны.
Но косіник господин эз кӧсйы весиг кывзыны тайӧ заслугаяс йывсьыс.
Сійӧ зывӧка шуис «хм» да уськӧдчис швейцар вылӧ:
— Кымын водзӧ, сымын тэ кутін лоны шогмытӧмджык!
Эн на разберитчы, мый да коді, а сюйсян докладывайтны!..
<ns>Но-о</ns>!.. — нюжӧдыштіс сійӧ да бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Сулавлӧй! — кватитіс сійӧс киӧдыс Хуа.
— Кӧні нӧ век жӧ меным узьнысӧ?
Косіник морт быттьӧ кынмис места вылас, сылӧн вошины кывъясыс, ичӧтик синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
Пӧсялӧм плешсӧ чышкалысь швейцар да отсӧг вылӧ воӧм лакей кутісны зырӧдны Хуа вылӧ, но косіник господин петкӧдліс кинас, медым найӧ сувтісны, ачыс полӧмӧн видзӧдіс Хуалӧн веськыд ки вылӧ, кодӧс сійӧ вӧлі сюйӧма зептас.
Видзӧдлӧмыд мукӧддырйи висьталӧ кывъяс дорысь унджык.
Том морт пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйысь сэтшӧма повзис косіник господин, да вак-вакӧн серӧктіс.
Косіник господинлӧн вӧсни киыс змей моз шливкнитіс Хуа киысь, а сэсся Хуаӧс грубӧя кватитісны мышсяньыс да шыбитісны бокӧ.
— Шобны! — горӧдіс господин сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ сійӧс кӧсйисны вины.
Хуаӧс ӧти здукӧн шобисны, но нинӧм эз аддзыны.
Косіник господинлы лои яндзим.
Сійӧ кыскис сигарета, ӧзтіс сійӧс, лэдзис тшынсӧ кольчаясӧн да решительнӧя тшӧктіс:
— Нуӧдны полицейскӧй участокӧ.
Тайӧ — пышйӧм коммунист!
— Ладнӧ, участокӧ кӧ и мед участокӧ, но мыйла нӧ — коммунист? — серампырысь юаліс Хуа.
Сылы некод эз вочавидз, а кор том морт бергӧдчис, косіник господин эз нин вӧв.
Пьянниклӧн кодь гӧрдовлӧз ныра, ичӧтик тушаа кутшӧмкӧ кыз морт, коді вӧлі дзик полицейскӧй охранник кодь, матыстчис Хуа дінӧ да тапнитіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Но, зон, мӧдім!
Эм кӧ тэнад мыйкӧ висьталантор, висьталан участокын, но тюрьмаӧ век жӧ веськалан.
Маршал Сунь Чуань-фан дырйи, шуан, разӧдін прокламацияяс?..
Да тэ и эм самӧй настӧящӧй коммунистыс.
Быдӧн вермас висьтавны, мый ыджыд чина ӧнія йӧз, кодъяс участвуйтісны революцияын, Сунь Чуань-фанлӧн режим дырйи олісны чӧла да беспорядокъяс эз вӧчавны.
Тайӧс, вокӧ, ме аслам синъясӧн аддзылі!
II
Кызь нёль час мысти том мортӧс лэдзисны.
Старшӧй полицейскӧй видіс сійӧс медся лёк кывъяснас, но эз пуксьӧд.
Татшӧм ногӧн, Хуалӧн медся главнӧй вопросыс сёйӧм йылысь да узянін йылысь эз ло решитӧма.
И том мортлы бара лои некутшӧм могтӧг ветлӧдлыны Шанхайса шумнӧй проспектъясті.
Но талун Хуа вӧлі эз нин сэтшӧм, кутшӧм тайӧ жӧ каднас тӧрыт.
Зептыс сылӧн вӧлі тыртӧм, сы пыдди юрас жуисны сомнениеяс.
Тшыгйысла быттьӧ руасьӧм син водзас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кыпталісны пель раковинаяс кодь чукля, ыджыд и посни вопросительнӧй знакъяс, а сійӧ пыр довгис и довгис водзӧ, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Да, мирыс збыльысь вежсьӧма!
Нывбабаяс тшӧтшкӧртӧмаӧсь юрсияссӧ, заводитӧмаӧсь мавтны паръяссӧ, гӧрдӧдны чужӧмбанъяссӧ. Найӧ гуляйтісны пельпомъяссӧ кушӧдӧмӧн, морӧсъяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн да лядьвейяссӧ вежньӧдлігтырйи.
Воссьӧма уна кинотеатр, быдлаын дзирдалӧны рекламаяс, кодъяс ӧта-мӧд вежмӧн ошкӧны «чудеснӧй рыцарь йылысь выль фильм».
Мый вӧлі тайӧ став саяс, Хуа гӧгӧрвоис омӧля на.
Сӧмын ӧтиторйын сійӧ эз сомневайтчы: революция лоӧма, но мый сійӧ сетіс — тайӧс некыдз оз позь гӧгӧрвоны.
Думайтӧмсьыс дзикӧдз бӧбмӧм Хуа сувтіс уличаяс крестасянінӧ, кытчӧ сувтліс трамвай.
Автомобильяслӧн шумыс да йӧзыслӧн гора сёрниясыс чунӧдісны сылысь пельсӧ, рекламаяслӧн уна рӧма биясыс ёрисны синсӧ.
Хуа дінті ӧтарӧ прӧйдитлісны дженьыд платьеяса душитчӧм да мавтчӧм нывбабаяс, сы вӧсна сылӧн кутіс весиг веравны син водзас.
Став тайӧтор вылас видзӧдігӧн том мортлы сьӧлӧм вылас лои пыр прӧтивнӧджык.
Друг дзик сылӧн пель водзын кодкӧ лэчыда горӧдіс:
— Лыддьӧй политическӧй выльторъяс!..
— Свежӧй политическӧй выльторъяс!
— Кантонскӧй правительстволӧн войска заводитісны наступайтны Хунань провинция вылӧ!
— Ван Цзин-вэй сёрнитчӧма Фэн Юй-сянкӧд да Янь Си-шанькӧд! *
* Ван Цзин-вэй — рӧдина предайтысь, двурушник да соглашатель;
1940 воын японецъяс пуктісны сійӧс Нанкинын марионеточнӧй правительствоса главаӧн.
Янь Си-шань — реакционнӧй гоминдановскӧй генерал; континентальнӧй Китай мездӧм бӧрын пышйис чанкайшистскӧй войскалӧн колясъяскӧд.
Фэн Юй-сян — маршал;
1947 воын выступитіс Чан Кай-шилӧн реакционнӧй предательскӧй политикалы паныд да официальнӧя петіс гоминданысь;
«Чан Кай-ши, кутшӧмӧн ме сійӧс тӧда» книгалӧн автор.
— Внимание!
Коммунистъяслӧн войска атакуйтӧны Фуцзянь провинция!
Хуа чӧвтліс синсӧ кутшӧмкӧ газеталӧн страница вылӧ (сылы кажитчис, мый тайӧ вӧлі <zho>«Миньшэнжибао»</zho>) да удитіс лыддьыны гырысь иероглифъясӧн наберитӧм заголовок: «Главнокомандующӧй тӧрыт бӧр воис Нанкинӧ».
Хуалӧн син водзас сувтіс политическӧй карта — важ карта, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі вит во сайын, кор Войвывса походын участвуйтысь армия сӧмын на босьтіс Ухань, а Нанкинын пукаліс «маршал» Сунь.
Ставыс, мый Хуа тӧдмаліс бӧръя кык лунӧн, сорсис бӧръя вит воӧн тӧдмалӧмторйыскӧд, да Хуалы лои сэтшӧм сьӧкыд, мый сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Но кынӧм пытшкын мураліс, и тшыгъялӧм сетіс тӧдны асьсӧ.
Том морт ӧвтыштіс кинас став тайӧ «политическӧй выльторъяс» вылас да бара пырӧдчис йӧз пӧвстӧ. Сійӧ мӧвпаліс сӧмын сы йылысь, кытысь эськӧ аддзыны сёян да узянін.
Сылы тӧдвылас усины Сунь Ят-сенлӧн заветъясыс, кодъяс вӧлі решайтӧны паськӧм, сёян да оланін йылысь став вопросъяссӧ.
Но кӧть Хуа вӧлі вернӧя кутчысьӧ тайӧ заветъясас, ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вошӧм пон кодьӧн да эз вермы не скӧравны.
Скӧралӧмысла сылӧн быттьӧ эзджык кут сюмавны кынӧмыс, кӧть синъяс водзас ставыс двӧитчис, а йӧзыс да предметъясыс бергалісны Хуа водзын тӧв мельнича бордъяс моз да кыдзкӧ быттьӧ паськалісны.
Уличаяс крестасянінын Хуа кодкӧдкӧ зурасис, да кыкнанныс пласькысисны тротуар вылӧ.
Пострадайтӧм морт чеччыштіс первойӧн, чужйис куйлысь Хуаӧс да кутіс скӧрысь видчыны:
— Сукин сын!
Синтӧммин тэ али мый?..
Том морт вӧлі сэтшӧм слаб, мый первой здукас весиг эз вӧрзьӧдчы.
Но сэсся видзӧдліс да горӧдіс:
— Кыдзи?
Тайӧ тэ, Цзинь?
Тайӧ ӧд ме, Хуа!..
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сувтіс, вунӧдіс и кынӧм сюмалӧм йылысь и аслас скӧралӧм йылысь.
III
Топыда ӧбедайтӧм бӧрын Хуа лӧсьыда меститчис Цзиньлӧн гӧстинӧйын, ӧзтіс сигара да, кӧзяин дінӧ шыӧдчӧмӧн, шуис:
— Некор эськӧ эг вермы думыштны, мый вит воӧн лоасны сы мында вежсьӧмъяс.
Вӧлисти ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Кор ми велӧдчим, тэ пыр вӧчлін правильнӧя, эн вӧч ни ӧти лӧжнӧй воськов.
И ӧні ме бура донъялі тэнсьыд возвышеннӧй видзӧдласъястӧ да зэв паськыд кругозортӧ.
— О... сійӧ воясас... — мӧвпалігтырйи нюжӧдіс Дзинь да пӧльыштіс тшынсӧ, — сійӧ воясас... ме збыльысь кутчыси зэв важся принципӧ «мед тэнӧ унижайтӧны, но мый тэныд шуӧма — вӧч». Ме лыдди бурджыкӧн терпитны, кӧть ті чайтінныд весиг менӧ «контрреволюционерӧн», но ассьым принципъясӧс эг веж.
Ӧні тэ ачыд аддзан, мый ме медся честнӧй да медся преданнӧй революционер.
Электрическӧй би уси веськыда сылӧн гӧгрӧс шаньмӧм чужӧм вылас, да сійӧ лӧсталіс ичӧтик шонді моз.
Хуа довкйӧдліс юрнас, муртса тӧдчымӧн шпынняліс, нёняліс сигара да видзӧдіс стенын ӧшалысь покойнӧй Сунь Ят-сенлӧн портрет вылӧ.
«Тэнад наследиеыд, великӧй вождь, — думайтіс сійӧ, — вӧлӧмкӧ, сэтшӧм вексель, кодӧс сідзжӧ позьӧ вежны деньга вылӧ.
Тэнад учение дор сулалысь йӧз зэв бура решайтӧны асланыс паськӧм, сёян да оланін йылысь вопросъяс.
Оз ӧмӧй нӧ Цзинь ло талы зэв бур примерӧн?..»
Цзинь лэптіс кисӧ, гижтіс воздухас кытш да решительнӧя бергӧдчис аслас гӧсть дінӧ:
— Кӧть и жаль, миян обществоын уна на быдсяма негодяйыс, кодъяс дугдывтӧг дольӧны, мый ӧнія гырысь налогъяс дырйи быттьӧкӧ некыдз он вермы овны.
Скӧтъяс!
Найӧ весиг оз гӧгӧрвоны, мый революция требуйтӧ жертваяс!
Тайӧ несознательнӧй йӧзыс, кодъяс абу способнӧйӧсь мунны некутшӧм жертваяс вылӧ, абу достойнӧйӧсь асланыс революционнӧй правительстволы.
Хуалы бура усины тӧдвылас вит восайса лозунгъяс, а сідзжӧ сёрнияс, кодъясӧс сійӧ кык лун сайын кывліс жаритӧм сӧчӧнъяс вузалысьлӧн лоток дінын.
— Но налогъяс ӧд и збыльысь ыджыдӧсь?.. — тӧдлытӧг артмис сылӧн.
Шуд вылӧ, кӧзяин эз аддзы тайӧ замечаниеысь нинӧм омӧльторсӧ да, кыдзкӧ кӧсӧя нюмъёвтӧмӧн, вочавидзис:
— Да, налогъяс, позьӧ шуны, абу кокньыдӧсь.
Но, уважаемӧй Хуа, коммерсантъяс окотапырысь мынтӧны тайӧ налогъяссӧ, сы вӧсна мый гӧгӧрвоӧны: налӧн долг — отсавны революционнӧй правительстволы.
Сӧмын несознательнӧй крестьяна да рабочӧйяс водзӧ норасьӧны сьӧкыдлунъяс вылӧ.
Тэ тӧдан, менам донаӧй, кутшӧм сумма дон революционнӧй правительство лэдзис заёмъяссӧ?
Ӧкмыссё миллион дон кутшӧмкӧ нёль воӧн!
Тайӧ, тӧдан кӧ, унапӧв унджык сы серти, мыйта войвывса милитаристъяс лэдзисны дас вит воӧн.
А заёмъяссӧ успешнӧя разӧдӧмыс оз ӧмӧй висьтав сы йылысь, мый делӧвӧй кругъяс поддерживайтӧны правительствоӧс?
Сійӧ пыдӧ кыскис тшынсӧ да, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, содтіс:
— Но делӧыс сыын, мый коммерсантъяс радейтӧны прибыль, да рынок вылын облигацияясыс ӧні номинальнӧй дон сертиыс ветымын процент вылӧ донтӧмджыкӧсь.
Сэсся сёрнитны кутісны нывбабаяс, дансингъяс, знаменитӧй кинозвездаяс, мича нывбабаяслӧн вартчӧм кузя ордйысьӧмъяс йылысь.
Хуалы тайӧ вӧлі сэтшӧм выль да шензьӧданаторйӧн.
«Да, — думыштіс сійӧ, — мирын ставыс вежсьӧма да зэв бура приспособитчӧма пӧльзуйтчыны радлунъясӧн да наслаждениеясӧн».
Но тані артмис «Тысяча да ӧти вой» мойдын моз.
Став тайӧ светскӧй удовольствиеяс йылысь сёрнияс кывзӧм бӧрын Хуалы друг уси тӧдвылас, мый сылӧн абу ни ӧти грӧш да сылы весиг некӧн узьны.
Хуаӧс шогӧдіс, и сійӧ заводитіс торксялігтыр висьтавлыны аслас олӧм йылысь.
Сійӧ дась нин вӧлі корны гӧститӧдысь кӧзяинлысь дас кымын юань уджйӧзӧн, но эз лысьт да сӧмын шуис, мый мӧвпалӧ аддзыны кутшӧмкӧ удж, медым сетны ассьыс став вынъяссӧ революциялы служитӧм вылӧ.
Цзинь сідзжӧ зумыштчис, босьтіс выль сигара да, нервнӧя тшынсӧ кыскыштігмоз, заводитіс видзӧдны стенын ӧшалысь картинаяс вылӧ, кытчӧ вӧлі рисуйталӧма пасьтӧм нывбабаясӧс.
— Ме тӧда, дерт, мый тайӧ абу кокни, — водзӧ висьталіс гӧсть, кодлы сідзи и эз вочавидзны да коді сьӧлӧмсяньыс кутіс недовольствуйтчыны Сунь Ят-сен вылӧ.
— Сэтчӧ жӧ, ме ӧд сӧмын на петі «сійӧ местаяссьыс» да ог зэв бура тӧд партияын положение йылысь...
— Вот мый!.. — друг торкис другыслысь висьталӧмсӧ Цзинь.
— Тэ шуан, тӧрыт тэнӧ коммунист пыдди пуктісны?
— Пуктісны...
Цзинь звирк чеччис, лэптіс певсӧ да зэв торжественнӧя шуис:
— Но вот.
Шу, мый тэ збыльысь коммунист, да кор прӧщенье.
Висьтав, мый каитчан, и удж йылысь вопрос пыр жӧ лоӧ решитӧма.
— Но ӧд ме жӧ абу коммунист!..
— Ха! ха! ха! — серӧктіс Цзинь.
— Но и мый нӧ?
Абу ӧмӧй ӧткодь?..
Да тэ и збыльысь дзик коммунист кодь.
Том морт весиг вомсӧ паськӧдіс чуймӧмысла.
— Эн волнуйтчы, — успокоитіс сійӧс Цзинь.
— Мун да действуйт план серти.
Ми, тэнад важ другъясыд, огӧ лэдзӧй, медым тэ веськалін бедаӧ!..
Но, кадыс сёр нин, мунам дансингӧ!
Дзинь лолыштіс, шыбитіс пепельницаӧ помавтӧм сигарасӧ да кутіс джын гӧлӧсӧн сьывны «Рио-Рита» мелодия.
Кор Хуа выльысь веськаліс улича вылӧ, сійӧ эз нин вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧн вӧлі некымын час сайын.
Кӧть зептыс сылӧн важмозыс вӧлі тыртӧм, но зато ачыс сійӧ эз нин сомневайтчы.
Ӧні сійӧ думайтіс озырлун да мича нывбабаяс йылысь.
{И. С. Тургенев (комиӧдіс Ф. В. Щербаков) @ Муму @ висьт @ И. С. Тургенев. Муму @ 1957 @ Лб. .}
И. С. ТУРГЕНЕВ
МУМУ
Москваын ӧти ылыс улича вылын, еджыд колоннаяса, антресоля да пӧлыньтчӧм балкона рудіник керкаын коркӧ овліс барыня, дӧва. Сы дінын вӧліны зэв уна быдпӧлӧс крепостнӧй слугаяс.
Пияныс сылӧн служитісны Петербургын, нывъясыс вӧліны верӧссайынӧсь; на дінӧ барыня ветлывліс гежӧда, ӧтнасӧн колляліс ассьыс скуп да гажтӧм пӧрысьӧ-нэма медбӧръя вояссӧ.
Сылӧн луныс, гудыр да гажтӧм, важӧн нин коли; но и рытыс сылӧн вӧлі войысь сьӧдджык.
Став слугаяс пӧвстсьыс медся тӧдчана мортӧн вӧлі дворник Герасим, дас кык вершӧк кузя мужик, багатыр кодь, да чужӧмлунсяньыс немӧй.
Барыня босьтіс сійӧс деревняысь, кӧні Герасим овліс ӧтнасӧн, ичӧтик керкаын, вокъяссьыс торйӧн, да лыддьыссис ӧдвакӧ эз медся бур тяглӧвӧй мужикӧн.
Сійӧ вӧлі зэв ён, уджаліс ӧтнасӧн нёль морт мында — сылы ставыс вӧлі кокниа сетчӧ.
Лӧсьыд вӧлі сы вылӧ видзӧдны гӧригӧн — сывтыръя кипыдӧснас гӧръюрӧ тшапкысьӧма, кажитчис, ӧтнасӧн, вӧв отсӧгтӧг, муткыралӧ муыслысь паськыд морӧссӧ.
Либӧ Петырлун гӧгӧр сэтшӧм чорыда ӧвтіс косаӧн, вӧлі кӧ сэні томиник кыдз рас — эськӧ и сійӧс вуж выйӧныс ытшкис.
Либӧ вартліс некутшӧма личӧдчывтӧг куим аршин кузя вартанӧн да сэки вына киясыс лэптысьлісны да лэччылісны дзик рычаг моз.
Дорвыв чӧв олӧмыс сетіс сылӧн мудзлытӧм уджлы торжественнӧй тӧдчанлун.
Зэв бур мужик вӧлі сійӧ, и эз кӧ вӧв сэтшӧм шудтӧм, быд ныв эськӧ сы сайӧ муніс...
Сэсся со Герасимӧс вайӧдісны Москваӧ, ньӧбисны сылы сапӧг гоз, вурисны гожӧм кежлӧ кафтан, тӧв кежлӧ — тулуп, сетісны зыр да рос, сувтӧдісны дворникӧн.
Первойсӧ сылы зэв эз кажитчы тайӧ выль олӧмыс.
Челядьдырсяньыс сійӧ вӧлі велалӧма видз-му бердӧ, сиктса олӧмӧ.
Йӧзкӧд кыввора олӧмысь аслас шудтӧмлунӧн ӧтдортӧм морт, сійӧ быдмис немӧйӧн да зэв ёнӧн, кыдзи тай бура вынсьӧдӧм му вылын быдмӧ пу...
Карӧ вайӧдӧм мысти сійӧ эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчсьӧ, шогсис да шензис, кыдзи том да ён ӧш, кодӧс вӧтлісны кынӧм улӧдзыс туруна видз вылысь, сэсся кутісны, вайисны кӧрт туй вылӧ, сюйисны вагонӧ да вот, тшӧгӧм тушасӧ бикинь сора тшынӧн тшыналіг да еджыд парӧн руаліг, нуӧны, грымӧдӧны-нуӧны, а кытчӧ — енмыс тӧдӧ!
Герасимлы выль уджыс сьӧкыд крестьянскӧй удж бӧрын кажитчис ворсӧмӧн; часджын мысти сылӧн став уджыс эштыліс да сійӧ либӧ сувтлывліс двор шӧрас, вомсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс быд мунысь вылӧ, быттьӧ кӧсйис налысь юавны аслас тешкодь олӧмӧ веськалӧм йывсьыс, либӧ зырсӧ да россӧ шыбитліс ылӧ, мунліс кутшӧмкӧ пельӧсӧ, уськӧдчыліс му вылӧ да вӧрзьывтӧг, шедӧм зверь моз, быдса часъясӧн куйліс кымыньӧн.
Но морт велалӧ быдторйӧ, и Герасим коркӧ велаліс карса олӧмӧ.
Уджыс сылӧн эз уна вӧв: став могыс вӧлі сыын, медым сӧстӧма видзны дворсӧ, кыкысь лун вайны бӧчкаӧн ва, поткӧдлыны да пыртлыны кухняӧ да керкаӧ пес, сэсся дворас не лэдзны бокӧвӧйясӧс да войясын караулитчыны.
И колӧ шуны, сійӧ зілис бура вӧчны став уджъяссӧ: дворас ни ӧти чагтор, ни ёг чир эз вӧв; няйт пӧраӧ кӧ кытчӧкӧ сибдас сы кипод улӧ сетӧм ва кыскалысь жебиник вӧлыс, сійӧ сӧмын йӧткыштас пельпомнас — и оз сӧмын телегасӧ, но и вӧвсӧ места вывсьыс вӧрзьӧдас; кутас кӧ поткӧдлыны пес, черыс клянича моз триньгӧ, пес чуркаясыс да чагъясыс сӧмын нин лэбӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ; а висьтавны кӧ бокӧвӧйяс йылысь, ӧтчыд войын сійӧ кутіс кык гусясьысьӧс да кымӧс-на-кымӧс люкӧдіс, сідзи люкӧдіс, мый сы бӧрын найӧс кӧть сэсся пӧлицаӧ эн нуӧд; сы бӧрын околотокын ставныс кутісны уважайтны Герасимӧс; весиг луншӧр-луна ветлысь-мунысьяс, абу нин жуликъяс, прӧстӧ тӧдтӧм йӧз, мыйӧн вӧлі аддзасны стрӧг дворникӧс, кутасны ӧвтчыны кияснаныс да горзыны, быттьӧ сійӧ вермис кывны налысь горзӧмнысӧ.
Став мукӧд слугаясыскӧд Герасим, оз позь шуны, мый другасис — найӧ сыысь полісны, — а лыддис найӧс матыссаясӧн, ас йӧзӧн.
Найӧ сыкӧд сёрнитісны кияснаныс, да найӧс сійӧ гӧгӧрволіс, стӧча вӧчис быд тшӧктӧм, но ассьыс правояссӧ тшӧтш тӧдіс, пызан сайӧ сы местаӧ некод эз лысьтлы пуксьыны.
Ӧти кывйӧн кӧ, Герасим вӧлі стрӧг да серьёзнӧй морт, быдлаын радейтіс порядок; сы дырйи весиг петукъяс эз лысьтлыны тышкасьны, — аддзас, пырысь-пыр жӧ кватитас кокъясӧдыс, юр весьтас кӧлесаӧн дас кымынпӧв бергӧдас да сэсся шыбитас ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Барынялӧн дворас вӧліны и дзодзӧгъяс; но дзодзӧг, быдӧн тӧдӧны, тшап да сюсь лэбач;
Герасим уважайтіс найӧс, видзис да вердіс; сійӧ ачыс вӧлі тшапиник ай дзодзӧг кодь.
Герасимлы кухня весьтӧ вылысас торйӧдісны каморкатор; сійӧс сійӧ вӧчис ас ногыс, аслыс колӧм серти, лӧсьӧдіс сэтчӧ нёль джек вылӧ дубӧвӧй пӧвъясысь крӧвать — прамӧй багатырскӧй крӧвать: сӧвт сы вылӧ сё пудъя груз — оз лайкмун; крӧвать улас вӧлі крепыд сундук, ӧти пельӧсын сулаліс сэтшӧм жӧ крепыд пызан, а сы дорын — куим кока улӧс, сэтшӧм ён да крепыд, Герасим вӧлі лэптыштлас, шыбитас да сӧмын нюммунӧ.
Каморкасӧ томлавліс кӧлач кодь (сӧмын сьӧд) томанӧн; ключсӧ тайӧ томансьыс Герасим вӧдитіс сьӧрас, вӧняс кӧрталӧмӧн.
Сійӧ эз радейт, медым волывлісны сы ордӧ.
Тадзи коли во, а сэсся Герасимкӧд лои неыджыд виччысьтӧмтор.
Пӧрысь барыня, код ордын Герасим дворникаліс, быдтор вӧчис важ обычайяс серти да видзис уна лыда слугаясӧс: сылӧн вӧліны эз сӧмын прачкаяс, швеяяс, столяръяс, портнӧйяс да портнихаяс, вӧлі весиг ӧти шорник, сійӧ жӧ лыддьыссис ветеринарнӧй врачӧн и мортъяслы лекарӧн, вӧлі и госпожалӧн гортпом лекарь, вӧлі, медбӧрын, ӧти дорвыв юысь башмачник, Капитон Климов.
Климов асьсӧ лыддис ӧбидитӧм да достоинствоыс серти тырбура донъявтӧм, образованнӧй да столичнӧй мортӧн, кодлы эськӧ не Москваын овны, нинӧм вӧчтӧг, кутшӧмкӧ пельӧсын, да юис кӧ, кыдзи ачыс шулывліс быд кыв тӧдчӧдӧмӧн да аслыс морӧсас кучкалӧмӧн, юис дзик нин шог вӧсна.
Вот ӧтчыд барынялӧн пансис сы йылысь сёрни главнӧй дворецкӧйкӧд, Гаврилакӧд, морткӧд, кодлы, донъявны кӧ сылӧн сӧмын ичӧтик виж синъясыс серти да утка нырыс серти, быттьӧкӧ ачыс судьбаыс сиӧма лоны начальникалысьӧн.
Барыня дӧжнасис, мый Капитонлӧн тшыксьӧма нравственностьыс, — тӧрыт на со сійӧс лои корсьны да сюрис кыськӧ улича вылысь.
— А мый, Гаврила, — друг шуис барыня, — оз-ӧ ло бурджык, гӧтравны кӧ сійӧс, кыдзи тэ чайтан?
Гашкӧ, сэки сійӧ лад вылӧ воас.
— А мый не гӧтравны!
Позьӧ, — вочавидзис Гаврила, — вывті бур весиг лоӧ.
— Да; сӧмын коді сы сайӧ мунас?
— Дерт жӧ.
А веськыда кӧ шуны, кыдз тіянлы колӧ.
Век жӧ сійӧ, шуны кӧ, кытчӧкӧ да шогмӧ; лыд-щӧтысь сійӧс он шыбит.
— Буракӧ, сылы Татьяна кажитчӧ?
Гаврила мыйкӧ кӧсйис шуны паныд, да вомдорсӧ курччис.
— Да!.. Мед коралӧ Татьянаӧс, — решитіс барыня долыда табак чушкигмоз. — Кылан?
— Кывза, — шуис Гаврила да муніс.
Аслас комнатаӧ (сійӧ вӧлі флигеляс да пӧшти ставнас тыртӧма кӧртӧн кышӧм сундукъясӧн) воӧм мысти, Гаврила первой ыстіс гортсьыс ассьыс гӧтырсӧ, а сэсся пуксис ӧшинь дорас да думыштчис.
Барынялӧн немвиччысьтӧм тшӧктӧмыс, тыдалӧ, шӧйӧвоштіс сійӧс.
Сэсся чеччис да тшӧктіс чукӧстлыны Капитонӧс.
Капитон воис...
Но налысь сёрнисӧ лыддьысьысьяслы висьталӧм водзвылын колӧ некымын кывйӧн гарыштны Татьяна йылысь, код вылӧ колӧ вӧлі гӧтрасьны Капитонлы, да мыйла барынялӧн тшӧктӧмыс шӧйӧвоштіс дворецкӧйӧс.
Татьяна уджаліс песласьысьӧн (колӧ шуны, сійӧ вӧлі бур да кужысь песласьысь, сы вӧсна пеславны сылы сетлісны сӧмын вӧсни бельё), вӧлі ар кызь кӧкъямыса нывбаба, ичӧтик тушаа, косіник, еджгов юрсиа, шуйга банбокас тӧдчис пудпас.
Шуйга банбокын пудпас лыддьыссьӧ Русьын омӧль приметаӧн — шудтӧм олӧм туналысьӧн.
Татьяналы нинӧмӧн вӧлі ошйысьны аслас олӧмын.
Сійӧс ичӧтысяньыс видзисны омӧля: уджаліс кык пыдди, а некутшӧм мелілун ни лелькуйтӧм некор эз тӧдлыв; пасьтӧдісны лёка; жалӧваньеыс вӧлі медся ичӧт; рӧдняясыс сэтшӧмӧсь, быттьӧ эз и вӧвны: кутшӧмкӧ ӧти пӧрысь ключник, кодӧс шогмытӧмысла кольӧмаӧсь сиктӧ, вӧлі сылы дядьӧн, а мукӧд дядьясыс вӧліны мужикъяс, со и ставыс.
Коркӧ Татьяна нимавліс мича нылӧн, но сылӧн мичлуныс ӧдйӧ вушйис.
Сёрнитны кӧ сы сям йылысь, сійӧ вӧлі зэв рам, либӧ, стӧчджыка кӧ, повзьӧдлӧм; ас вылас сійӧ видзӧдіс дзик веськодя, йӧзысь — весьӧпӧрмӧн поліс; думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ уджсӧ помавны срок кежлӧ, некор некодкӧд эз сёрнитлыв да тіраліс-поліс барыняысь, весиг сылысь нимсӧ кывлігӧн, кӧть барыняыс сійӧс пӧшти эз и аддзывлы.
Герасимӧс сиктысь вайӧдӧм мысти Татьяна сылысь ыджыд тушасӧ аддзис да повзьӧмысла неуна эз весьӧпӧр; быдногыс зілис мед сыкӧд оз паныдась, а ковмас кӧ вӧлі гортсьыс прачечнӧйӧ тэрмасьӧмӧн котӧртны сы дінті, полӧмысла весиг синъяссӧ куньліс.
Герасим первойсӧ сы вылӧ торъя эз видзӧдлывлы, а сэсся паныдасигъясын кутіс серӧктывлыны, сэсся видзӧдны сы вылӧ, а сэсся сы вылысь и синъяссӧ эз вештыв.
Татьяна муса лои сылы: гашкӧ, мелі чужӧмыс вӧсна, гашкӧ, полан вӧрасыс вӧсна — енмыс тӧдӧ мыйла!
Вот ӧтчыд Татьяна, барынялысь крахмалитӧм ковтасӧ чуньяс йылас зэв видзчысигтырйи нуигӧн, мунӧ вӧлі двор кузя... кодкӧ друг сійӧс гырддзаӧдыс кватитіс;
Татьяна бергӧдчис да сідзи и ыркмуні сьӧлӧмыс: сы бӧрвылын сулаліс Герасим.
Бӧб нюмӧн да меліа ымзіг сійӧ мыччӧ Татьяналы петук кодь преник.
Татьяна эз эськӧ кӧсйы босьтны, но Герасим сылы мырдӧн сюйис киас, довкнитіс юрнас, муніс сы дінысь, а сэсся бергӧдчис да ещӧ мыйкӧ зэв бурысь ымзыштіс.
Тайӧ лунсяньыс сійӧ нывлы спокой эз кут сетны: кӧть кытчӧ Татьяна мунас, Герасим быттьӧ сэтӧні и вӧлӧма, локтӧ сылы паныд, нюмъялӧ, ымзӧ, ӧвтчӧ кияснас, друг кыскас питшӧгсьыс лента да сюяс нывлы киас, сы водзвылысь роскӧн буссӧ чышкӧ.
Коньӧр ныв эз тӧд, кыдзи да мый сылы вӧчны.
Регыд мысти керкаын ставныс тӧдісны немӧй дворник делӧяс йылысь; Татьяна вылын кутісны серавны, шмонитны, ёсь кывъяс шуавны.
Но Герасим вылын шмонитны эз быдӧн лысьтлыны: шуткаяс сійӧ эз радейт, да сы дырйи эз лысьтны серавны и Татьяна вылын.
Нимкодь кӧть абу, а ныв веськаліс Герасим дорйӧм улӧ.
Кыдзи и быд немӧй, Герасим вӧлі зэв путьмысь да бура гӧгӧрволіс, кор сы вылын либӧ нылыс вылын сералӧны.
Ӧтчыд ӧбедайтігӧн кастелянша, Татьяналӧн начальницаыс, заводитіс ныв вылын, кыдз шуасны, вак-вакӧн серавны да помӧдз матӧвоштіс сійӧс. Коньӧр ныв эз тӧд, мый вӧчны да дӧсадаысла неуна эз бӧрддзы.
Сэки Герасим друг чеччис, нюжӧдіс ассьыс сывтыръя кисӧ, пуктіс сійӧс кастеляншалы юр вылас да сэтшӧм зумыш скӧрлунӧн видзӧдліс сы вылӧ, мый кастелянша пызан бердас лажыньтчис.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Герасим бӧр босьтіс пань да кутіс панявны шыд.
«Видзӧд жӧ, пельтӧм дявӧлыд, вӧрсаыд!»
— быдӧн шуисны вомгоруланыс, а кастелянша чеччис да петіс девичӧйӧ.
А либӧ сэсся мӧдысь — Герасим казяліс Капитонлысь, буретш сійӧ Капитонлысь, код йылысь сӧмын на сёрнитім, Татьянакӧд меліника больгӧм, чуньнас корис сійӧс ас дінас, нуӧдіс каретнӧй сарайӧ да, пельӧсын сулалысь додь вож помӧ кутчысьӧмӧн, кокньыдика, но унатор йылысь висьталанаа сідзи грӧзитіс сійӧн сылы.
Та бӧрын сэсся некод нин Татьянакӧд сёрни эз лысьтлы панны.
Герасимлы прӧщайтчис ставыс.
Правда, кастелянша девичӧйӧ воӧмӧнтшӧтш уськӧдчис обморокӧ да сэтшӧм кужӧмӧн ставсӧ вӧчис, мый сійӧ жӧ луннас путьмис норасьны Герасим вылӧ барынялы. Но кастелянша висьталӧм вылӧ тешкодь старука сӧмын некымынысь серӧктіс, мыйысь кастелянша ёна оскорбитчис. Барыня тшӧктіс кастеляншалы выльпӧв висьтавны, кыдзи пӧ тэнӧ сійӧ аслас сьӧкыд кинас личкис пызан бердӧ, а аски асывнас ыстіс Герасимлы чӧлкӧвӧй.
Барыня лэптіс сійӧс, кыдзи вернӧй да ён стӧрӧжӧс.
А Герасим прамӧякодь поліс барынясьыс, но пыр надейтчис сылӧн милӧсть вылӧ да кӧсйис ветлыны сы дінӧ, медым корны гӧтрасьны Татьяна вылӧ.
Сӧмын барыня дінӧ бурджык паськӧмӧн локтӧм могысь, сійӧ виччысис выль кафтан, кодӧс кӧсйыліс сылы дворецкӧй. Но вот буретш тайӧ барыняыслы друг воӧма юрас мӧвп сетны Татьянаӧс Капитон сайӧ.
Ӧні лыддьысьысь ачыс кокниа гӧгӧрвоас, мыйла дворецкӧй шӧйӧвошис госпожаыскӧд сёрнитӧм бӧрын.
«Госпожа, — думайтіс сійӧ ӧшинь дорас пукалігӧн, — дерт, лэптӧ Герасимӧс (Гаврила тайӧс вӧлі бура тӧдӧ, та вӧсна Герасимлы сійӧ ачыс пӧтакайтіс), век жӧ сійӧ кывтӧм да пельтӧм морт; он жӧ висьтав сэсся госпожалы, вот пӧ Герасим вӧтлысьӧ Татьяна бӧрся.
Да и, медбӧрын кӧ, делӧыс сэтшӧм, кутшӧм нӧ сійӧ верӧс нывлы?
А мӧдар боксянь кӧ, тӧдлас кӧ, господи прӧсти, тайӧ вӧрсаыс, мый Татьянаӧс сетӧны Капитон сайӧ, ӧд сійӧ тані ставсӧ мӧдарпуткыль вӧчас, — збыльысь сідзи.
Ӧд сыкӧд уна он сёрнит; ӧд сійӧс, этатшӧм чӧртӧс, — грекӧ вӧян сыкӧд! — некыдзи он вермы чегны... збыльысь!..»
Гаврилалысь тайӧ мӧвпъяссӧ орӧдіс Капитонлӧн воӧмыс.
Кокнируа башмачник пырис, кияссӧ сюркняліс мыш саяс, лэдзчысис ӧдзӧсдінса стен пельӧс дорышас, веськыд коксӧ шуйга вылас кресталіс да пыркнитіс юрсӧ.
Со пӧ ме.
Мый тіянлы колӧ?
Гаврила видзӧдліс Капитон вылӧ да кутіс тотшкӧдны чуньяснас ӧшинь куричӧ.
Капитон сӧмын муртса читкыртліс синъяссӧ, но увлань эз лэдз, весиг неуна нюммуніс да малыштіс ассьыс дзугсьӧм да ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь еджгов юрсисӧ.
Но да, ме пӧ, ме.
Мый сэтшӧма видзӧдан?
— Бур, — нурбыльтіс Гаврила да ланьтыштліс.
— Бур, нинӧм шуны!
Капитон сӧмын лэптыліс пельпомъяссӧ.
«А тэ нӧ бурджык?»
— думыштіс аслыс.
— Но, видзӧдлы ас вылад, но, видзӧдлы, — кӧритӧмӧн водзӧ нуӧдіс Гаврила: — но, код кодь тэ ӧні?
Капитон веськодя видзӧдліс аслас ротмӧм важ сюртукыс вылӧ, дӧмаса гачыс вылӧ, торъя нин — розя сапӧгъясыс вылӧ, медся ёна — сійӧ сапӧгпӧв вылас, код ныр йылас тшапа вӧлі мыджсьӧма веськыд кокыс, да бара синъяссӧ лэптіс дворецкӧй вылӧ.
— Но, мый?
— Мый? — сы бӧрысь шуис Гаврила.
— Мый?
Ещӧ тэ шуан: мый?
Чӧрт вылӧ тэ мунан, грекӧ вӧян тэкӧд, со мый вылӧ тэ мунан.
Капитон кутіс тэрыба лапйӧдлыны синлапъяснас.
«Пинялӧй пӧ, пинялӧй, Гаврила Андреич», — думайтіс ачыс.
— Ӧд со бара код вӧлӧмыд, — заводитіс Гаврила, — ӧд бара?
А? Но, мый он висьтав?
— Слаб здоровье вӧсна ковмис неуна спиртуйтчыштны, сійӧ збыль, — вочавидзис Капитон.
— Слаб здоровье вӧсна?
Этша тэнӧ наказывайтӧны, со мый. А ещӧ Питирын велӧдчылӧмыд...
Унаторйӧ тай тэ велалӧмыд!
Сӧмын дась нянь сёйны.
— Тайӧ пӧрйӧ, Гаврила Андреич, менам суддяыс ӧти: ачыс господь-ен, сэсся некод.
Сійӧ ӧтнасӧн тӧдӧ, кутшӧм ме морт тайӧ свет вылын и збыль-ӧ дась нянь сёя.
А сёрнитны кӧ юӧм йылысь, та кузя мыжаыс абу ме, а ёнджыкасӧ ӧти ёрт; ачыс жӧ менӧ сійӧ ылӧдіс, да и сюсьмӧдчис, мӧдног кӧ, пышйис, а ме...
— А тэ, эстшӧм дзодзӧг, колин ывлаӧ.
Ок тэ, шондібанӧй мортӧй!
Но, да делӧыс абу сыын, — водзӧ висьталіс дворецкӧй, — а со мыйын.
Барынялы... — тані сійӧ ланьтыштліс, — барынялы колӧ, мед тэ гӧтрасин.
Кылан?
Найӧ, — барыня, чайтӧны, тэ кӧ гӧтрасян, тӧлк вылӧ воан.
Гӧгӧрвоан?
— Мыйла ог гӧгӧрво.
— Но да.
Ме ног кӧ, бурджык эськӧ тэнӧ ёнджыка топӧдны.
Но, тайӧ нин налӧн делӧ.
Мый нӧ? Тэ сӧгласитчан?
Капитон жермуні.
— Гӧтрасьӧм — мортлы сійӧ бур делӧ, Гаврила Андреич; и ме, ассянь кӧ, зэв ыджыд удовольствиеӧн.
— Но да, — вензян шыӧн шуис Гаврила, а ачыс думыштіс: «Нинӧм шуны, ӧкуратнӧя сёрнитӧ мортыс».
— Сӧмын со мый, — водзӧ нуӧдіс Гаврила: — невестатӧ тэныд бӧрйӧмаӧсь ладтӧмӧс...
— А кодӧс, окота эськӧ вӧлі тӧдны...
— Татьянаӧс.
— Татьянаӧс?
Капитон паськӧдіс синъяссӧ да вешйис стен дорсьыс.
— Но, мый нӧ тэ повзин?
Оз ӧмӧй тэныд сійӧ кажитчы?
— Кыдзи оз кажитчы, Гаврила Андреич!
Ныв сійӧ бур, уджалысь, рам ныв...
Да ӧд ті асьныд тӧданныд, Гаврила Андреич, ӧд эсійӧ, вӧрсаыс, степса кикимераыс, ӧд сійӧ сы бӧрся...
— Тӧда, другӧ, ставсӧ тӧда, — дӧсадапырысь орӧдіс сійӧс дворецкӧй, — да ӧд...
— Да мый нӧ ті, Гаврила Андреич! Ӧд менӧ сійӧ виас, ей-богу, виас, номйӧс моз лямӧдас; ӧд сылӧн киыс, ӧд ті видзӧдлӧй, кутшӧм сылӧн киыс; ӧд сылӧн жӧ Минин да Пожарскийлӧн кодь киыс.
Ӧд сійӧ пельтӧм, кучкалӧ да оз кыв кыдзи кучкалӧ!
Быттьӧ вӧтӧн кулакъяснас ӧвтӧ.
И ӧлӧдны сійӧс некыдзи он вермы. Мыйла? Сы вӧсна мый, ті асьныд тӧданныд, Гаврила Андреич, сійӧ — пельтӧм да, сэтчӧ жӧ, бӧб, зыр кодь бӧб.
Ӧд сійӧ кутшӧмкӧ зверь, идол, Гаврила Андреич, — идолсьыс омӧльджык, пипу кутшӧмкӧ; мый вӧсна нӧ меным ковмас страдайтны сыысь?
Дерт, ӧні меным дзик ставыс веськодь: гӧгӧр ори, быдторсӧ лоӧ терпитны, госсялі коломенскӧй кашник моз, — но ӧд ме морт жӧ, а абу кутшӧмкӧ некытчӧ туйтӧм кашник.
— Тӧда, тӧда, эн сэтӧні...
— Господьӧй-енмӧй! — став сьӧлӧмсяньыс водзӧ нуӧдіс башмачник: — кор нӧ помыс воас? Кор, господи!
Коньӧр ме, свет вылӧ тӧртӧм коньӧр!
Олӧм жӧ, олӧм жӧ менам, думыштан кӧ!
Ичӧтдырйи нӧйтісны менӧ немец-кӧзяин вӧсна, медся бур том кадӧ нӧйтісны ми вок коддем жӧ, а сэсся, медбӧрын, верстьӧ мортӧн со мыйӧдз воштісны...
— Ок тэ, песлалӧм лов, — шуис Гаврила.
— Мый нӧ сэні паськыда висьтасян, збыльысь!
— Кыдзи нӧ ог, Гаврила Андреич!
Ог нӧйтӧмъясысь ме пов, Гаврила Андреич.
Господин кӧ ас гортас менӧ нӧйтас, а йӧз дорын меным шуас чолӧма кыв, и сэки ме морт лыдын, а ӧні ӧд кодсянь чайтан...
— Но, мун весась, — эз вермы терпитны да орӧдіс сійӧс Гаврила.
Капитон бергӧдчис да мӧдӧдчис мунны.
— Но, а эсійӧ кӧ эз вӧв, — горӧдіс Капитонлы дворецкӧй, — тэсӧ ачыд сӧглас?
— Дерт жӧ, — вочавидзис Капитон да муніс.
Кывворыс сылӧн эз бырлы весиг медся крут случайяс дырйи.
Дворецкӧй ветлӧдлыштіс комната кузяыс.
— Но, корлӧй ӧні Татьянаӧс, — шуис медбӧрын.
Недыр мысти муртса кывмӧна воськовъясӧн пырис Татьяна да сувтіс порог дорас.
— Мый прикажитанныд, Гаврила Андреич? — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
Дворецкӧй зэв сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Но, — шуис сійӧ, — Танюша, кӧсъян петны верӧссайӧ?
Барыня тэныд жӧник корсьӧма.
— Кывза, Гаврила Андреич.
А кодӧс найӧ меным жӧникнас индӧны? — юаліс сійӧ полігтыр.
— Капитонӧс, башмачникӧс.
— Кывза.
— Сійӧ кокниюра, быдӧн тӧдӧны.
Но барыня тэ вылӧ надейтчӧ.
— Кывза.
— Ӧтитор лёк... Ӧд эсійӧ пельтӧм кутшыс, Гераськаыс, вӧтлысьӧ тэ бӧрся.
И мыйӧн тэ сэтшӧм ошсӧ ас дінад кыскин?
А ӧд сійӧ, эстшӧм ош, пӧжалуй, виас тэнӧ.
— Виас, Гаврила Андреич, дзик збыль виас.
— Виас...
Но, ми сійӧ видзӧдлам на.
Мыйла тэ шуан: виас.
Сылӧн ӧмӧй эм правоыс тэнӧ винысӧ, думыштлы ачыд.
— А ог тӧд, Гаврила Андреич, эм-ӧ, абу-ӧ.
— Видзӧд, кутшӧм тэ!
Ӧд сылы тэ сэтшӧмсӧ нинӧм эн кӧсйысьлы...
— Мый ті шуинныд?
Дворецкӧй ланьтіс да думыштіс: «Кыв шутӧм мортӧй!»
— Но, ладнӧ, — содтіс сійӧ: — ми тэкӧд ещӧ сёрнитам на, а ӧні мун, Танюша; ме аддза, тэ зэв рам да кывзысь ныв.
Татьяна бергӧдчис, кияснас кокньыдика кутчысьліс ӧдзӧс куричӧ да муніс.
«А, гашкӧ, барыняным аски и вунӧдас став тайӧ свадьба йывсьыс, — думыштіс дворецкӧй, — ме нӧ мый сэтшӧмасӧ тӧждыся?
А сійӧ ышмысьсӧ ми лӧньӧдам; мыйкӧ кӧ лоӧ, юӧртам пӧлицаӧ...»
— Устинья Фёдоровна, — ыджыд гӧлӧсӧн, гораа шыасис аслас гӧтыр дінӧ, — менам мусаӧй, пуктышт самӧвар!
Сійӧ лунас Татьяна пӧшти лунтыр эз петавлы прачечнӧйысь.
Первой сійӧ бӧрдыштіс, сэсся чышкаліс синвасӧ да важмозыс босьтчис уджавны.
abu
abu
abu
Колӧ шуны, дворецкӧйлӧн чайтӧмыс эз збыльмы.
Капитонӧс гӧтралӧм йылысь думыс барынялӧн сэтшӧма ӧзйис, весиг войнас аслас компаньёнкаяс пытшкысь ӧтикӧд, кодӧс сійӧ видзис сӧмын узьсьытӧм дырйи войяс колльӧдӧм могысь да коді войся извозчик моз узис луннас, сёрнитіс сы йылысь.
Барынялӧн чай юӧм бӧрын Гаврила пырис сы ордӧ докладӧн. Барыня медводз юаліс: а кыдзи мый миян свадьба, артмӧ?
Гаврила, дерт, вочавидзис, мый артмӧ чайтӧм серти бурджыка на, да мый Капитон сы дорӧ талун жӧ локтас поклонӧн.
Барыня талун мыйкӧ эз вермӧдчы: делӧясӧн сійӧ занимайтчис регыд.
Дворецкӧй воис гортас да чукӧртіс сӧвет.
Делӧыс збыльысь сэтшӧм, колӧ вӧлі быть сёрнитны.
Татьяна, дерт, эз пыксьы, но Капитон ыджыд гӧлӧсӧн быдӧнлы висьтавліс, мый юрыс сылӧн ӧти, а абу кык либӧ куим...
Герасим скӧра да сюся гӧгӧр видзӧдіс, эз вешйыв девичӧй кильчӧ дорысь да, тыдалӧ, вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый вӧчсьӧ сылы мыйкӧ омӧльтор.
Сӧвет вылӧ чукӧртчысьяс (найӧ пӧвстын вӧлі тшӧтш дядя Хвост прӧзвищеа пӧрысь буфетчик, кодӧс зэв пыдди пуктылісны да ставныс волывлісны сӧветла, кӧть и кывлісны сылысь сӧмын: «со кыдзи, да; да, да, да») заводитісны сысянь, мый Капитонӧс йӧртісны ва качайтан машина видзан чуланӧ, медым эз жӧ ло мыйкӧ виччысьтӧмтор. Сэсся босьтчисны думайтны ыджыд дум.
Дерт, кокниджык вӧлі вынӧн босьтны; но ен мед видзас! кыптас шум, барыняӧс тревожитан — мат лоӧ!
Мый вӧчны?
Думайтісны, думайтісны, медбӧрын думыштісны.
Эз нин ӧтчыд казявлыны, мый Герасим оз вермы терпитны пьянникъясӧс.
Ворота сайын пукалігӧн сійӧ быдпӧрйӧ дӧзмӧмпырысь вӧлі бергӧдчас мӧдарӧ, мунӧ кӧ сы дорті шатлалігтырйи да пельйылас вештӧм фуражкаа кутшӧмкӧ код морт.
Решитісны велӧдны Татьянаӧс, медым сійӧ лэдзчысяс код улӧ да шатлалігтырйи мунас Герасим дінті.
Коньӧр ныв дыр эз сӧгласитчы, но сылы тшӧктісны; сэсся сійӧ и ачыс аддзис, мый мӧдногӧн оз вермы мынтӧдчыны радейтысьсьыс.
Татьяна мӧдӧдчис.
Капитонӧс лэдзисны чуланысь; сылы ӧд делӧыс инмӧ.
Герасим пукаліс воротадорса тумбочка вылын да зыр йывнас сутшӧдіс муӧ...
Быд пельӧс сайсянь, быд ӧшинь шторыяс сайсянь видзӧдісны сы вылӧ...
Мудера вӧчӧм делӧ артмис виччысьтӧм бура.
Герасим аддзис Татьянаӧс да первойсӧ, кыдзи и пыр, меліа ымзігмоз ӧвтіс юрнас. Сэсся видзӧдыштіс, уськӧдіс зырсӧ, чеччис, локтіс ныв дінӧ, ассьыс чужӧмсӧ матыстіс ныв чужӧм дорӧ...
Ныв повзьӧмысла кутіс шатлавны ещӧ ёнджыка да кунис синъяссӧ...
Герасим тшапнитіс сійӧс киӧдыс, котӧртӧдіс став двор вомӧныс, пырис сыкӧд сӧвет заседайтан комнатаӧ, нылӧс тойыштіс веськыда Капитонлы.
Татьяна сідзи и кынмис места вылас...
Герасим сулалыштіс, видзӧдліс Татьяна вылӧ, шеныштіс кинас, зывӧка нюммуніс, сьӧкыда восьлалӧмӧн муніс аслас каморкаӧ.
Быдса сутки сійӧ эз петав сэтысь.
Бӧрынджык форейтор Антипка висьтавліс, мый ӧдзӧс розь пырыс аддзылӧма, кыдзи Герасим щӧкасӧ кинас пыкӧмӧн пукаліс крӧвать вылас да надзӧникӧн вомгорулас корсюрӧ ымӧстліс, сьыліс, мӧдногӧн кӧ, лайкъясис, куньліс синъяссӧ да пыркӧдіс юрнас, кыдзи тай ямщик либӧ бурлак вӧчӧны, кор найӧ сьылӧны ассьыныс нор сьыланкывъяссӧ.
Антипкалӧн сьӧлӧмыс повзис да сійӧ дугдіс видзӧдны.
Мӧд асывнас Герасим петіс аслас каморкаысь, но сылысь кутшӧмкӧ торъя вежсьӧм некод эз вермы казявны.
Сӧмын лоӧма неуна зумышджык да Татьяна вылӧ да Капитон вылӧ эз видзӧдлывлы, быттьӧ найӧ сылы эз вӧвны.
Сійӧ жӧ рытнас, киняуланыс дзодзӧгъяс босьтӧмӧн, Татьяна да Капитон ветлісны барыня ордӧ да вежон мысти гӧтрасисны.
Свадьба лунӧ Герасим нинӧмӧн эз веж ассьыс модасӧ; сӧмын ю дорысь воис ватӧг: туй вылас кыдзкӧ жугӧдӧма бӧчкасӧ, а конюшняас вой кежлӧ сэтшӧм чорыда весаліс да вуштіс ассьыс вӧвсӧ, мый вӧлыс тӧвйылын турун сі моз шатлаліс да сылӧн кӧрт кулакъяс улын кокъяснас жӧдзис.
Ставыс тайӧ вӧлі тулысын.
Коли ещӧ ӧти во. Тайӧ кадӧ Капитон дзикӧдз юсис да сійӧс, кыдзи некытчӧ туйтӧм мортӧс, обозӧн мӧдӧдісны ылі сиктӧ, тшӧтш аслас гӧтырыскӧд.
Мунан лунас первой сійӧ асьсӧ кутіс зэв збоя да вӧлі шуӧ, — кӧть кытчӧ сійӧс мӧдӧдасны, кӧть сэтчӧ, кӧні пожъясьысь нывбабаяс пожъясян паличнысӧ енэжӧ пуктӧны, сійӧ некӧні оз вош. А сэсся лӧняліс, кутіс норасьны, мый сійӧс нуӧны необразованнӧй йӧз дінӧ, да медбӧрын сэтшӧма слабмис, весиг ассьыс шапкасӧ юрас пуктыны эз вермы; сійӧс кутшӧмкӧ нор сьӧлӧма морт пуктіс плешас, лӧсьӧдыштіс кӧзырсӧ да тапнитіс, мед пырас местаас.
Кор ставыс нин вӧлі дась да мужикъяс кутісны нин кианыс вӧжжи, сӧмын виччысисны кыв: «ен тіянкӧд!», Герасим петіс каморкасьыс, локтіс Татьяна дінӧ да пӧдаритіс сылы казьтылӧм вылӧ гӧрд бумажнӧй чышъян, кодӧс сійӧ сылы вылӧ ньӧбліс во сайын.
Татьяна, коді таӧдз аслас став олӧм гугассьӧмыс вылӧ видзӧдіс ыджыд веськодьлунӧн, тані эз вермы кутчысьны, бӧрддзис да телегаас пуксигӧн христианскӧй обычай серти Герасимӧс куимысь окыштіс.
Герасим кӧсйис колльӧдны Татьянаӧс застава дорӧдз да муніс первой сійӧ телегакӧд орччӧн, но Крымскӧй Брӧд дорын друг сувтіс, шеныштіс кинас да мӧдӧдчис ю пӧлӧн.
Кадыс вӧлі рытгорув.
Герасим муніс ньӧжйӧник да видзӧдіс ва вылӧ.
Друг сійӧ казяліс, берегдорса нюйтас мыйкӧ вӧрӧ.
Герасим копыртчис да аддзис сьӧд сера еджыд неыджыд кычанпиӧс, коді зэв зілис, но некыдзи эз вермы петны васьыс, пессис, вильскӧбтліс бӧр ваас, тіраліс став аслас кӧтасьӧм да омӧлик тушанас.
Герасим видзӧдыштіс шудтӧм кычанпи вылӧ, кипӧвнас босьтіс сійӧс, сюйис питшӧгас да ыджыд воськовъясӧн мӧдӧдчис гортас.
Пырис сійӧ аслас каморкаӧ, спаситӧм кычанпиӧс водтӧдіс крӧватяс, шебрӧдіс аслас сьӧкыд дукӧсӧн, котӧртліс первой конюшняӧ идзасла, сэсся кухняӧ йӧвла.
Видзчысьӧмӧн пешкыльтіс дукӧссӧ да вольсаліс идзас, а сэсся йӧв тыра тасьтісӧ пуктіс крӧвать вылас.
Коньӧр кычанпи вӧлі вежон куимся, синъясыс муртса на воссьыштӧмаӧсь; синпӧлыс кажитчис мӧд сертиыс ыджыдджыкӧн; сёйнысӧ тасьтісьыс сійӧ эз на куж да сӧмын тіраліс да читкырасис синъяснас.
Герасим кокньыдика босьтіс сійӧс юрӧдыс кык чунь костас да нырсӧ тшукӧдіс йӧлӧ.
Кычанпи брысьяліг, тіраліг да тшӧкъялігтырйи друг кутіс азыма лакны йӧвсӧ.
Герасим видзӧдіс, видзӧдіс да кыдз тай серӧктас...
Войбыд ноксис сыкӧд, кымынысь водтӧдліс, чышкаліс, медбӧрын ачыс унмовсис сы дінын кутшӧмкӧ долыд да чӧскыд унмӧн.
Ни ӧти мам оз лелькуйт ассьыс кагасӧ сідзи, кыдзи лелькуйтліс ассьыс кычансӧ Герасим.
abu
Первойсӧ кычаныс вӧлі зэв слаб да мисьтӧм, муртса лолалӧ, но вочасӧн крепаммис да шыляліс, а тӧлысь кӧкъямыс мысти, спаситысьнас помтӧг ноксьӧм бӧрын, сійӧ лоис кузь пельяса, труба кодь да пашкыр бӧжа, выразительнӧй гырысь синъяса испанскӧй пӧрӧдаысь зэв лӧсьыд понйӧн.
Сійӧ ёна велаліс Герасим дінӧ да воськов сыысь эз кольччыв — пыр ветлӧдліс сы бӧрся бӧжнас ӧвтчӧмӧн.
Герасим сетіс сылы Муму ним — немӧйяс тӧдӧны, мый наӧн ымзӧм вылӧ мукӧдъяс видзӧдлӧны.
Керкаын ставныс понйӧс радейтісны да тшӧтш чуксалісны Мумуняӧн.
Муму вӧлі зэв тӧлка, быд дінӧ леститчис, но радейтіс сӧмын Герасимӧс.
Герасим ачыс сійӧс садьтӧгыс радейтіс... Но сылы эз вӧв лӧсьыд, кор понсӧ малалісны мукӧдъяс: поліс-ӧ сы вӧсна, вежӧгтіс-ӧ сійӧс — енмыс тӧдӧ!
Муму, пӧлаӧдыс летйиг, садьмӧдліс Герасимӧс быд асыв, вайӧдліс сы дінӧ дом поводӧдыс ва кыскалысь пӧрысь вӧвсӧ, кодкӧд оліс ыджыд дружбаын, кӧзяиныскӧд ӧттшӧтш тшапа лэччывліс ю дорӧ, караулитіс сылысь росъяссӧ да зыръяссӧ, эз лэдзлыв некодӧс Герасим каморка дорӧ.
Герасим сылы нарошнӧ вӧчис ӧдзӧсас розь. И Муму быттьӧ тӧдіс, мый сӧмын Герасим каморкаын сійӧ вӧлі тыр кӧзяйкаӧн, да та вӧсна, мыйӧн вӧлі локтас, пыр и чеччыштас крӧвать вылӧ.
Войын сійӧ ньӧти эз узьлы, но бӧрйысьтӧг эз увт, мукӧд йӧй дворняжка моз, коді пуксьӧма бӧр лапаяс вылас, лэптӧма нырсӧ, куньӧма синъяссӧ да увтӧ прӧстӧ гажтӧмысла, сьӧдас, кодзувъяс вылӧ, да век куимысь помвыв — эз! Муму вӧсньыдик гӧлӧссӧ некор эз лэдзлы весьшӧрӧ: либӧ бокӧвӧй морт локтӧ забор дорас, либӧ кӧнкӧ эм повзьӧдчана шум либӧ мыйкӧ ещӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ, стӧрӧжаліс сійӧ бура.
Колӧ шуны, дворын сыысь кындзи вӧлі ещӧ виж рӧма, бурӧй чутъяса пӧрысь пон, Волчок, но сійӧс некор, весиг войын, эз лэдзлыны чеп йылысь, да и аслас пӧрысьлун вӧснаыс сійӧ ачыс эз кӧсйы вӧльнӧя ветлӧдлыны — кусыньтчӧмӧн куйліс аслас чомйын, гежӧдіника сетлывліс чирӧм гӧлӧссӧ да пырысь-пыр жӧ бӧр ланьтліс, быттьӧ бура гӧгӧрволіс ассьыс пӧльзатӧг увтӧмсӧ.
Господскӧй керкаӧ Муму эз пыравлы. А кор Герасим пыртліс комнатаясӧ пес, Муму кольччывліс ывлаӧ кильчӧ дорас да терпитны вермытӧма виччысис кӧзяиныслысь петӧмсӧ, чошкӧдӧм пельӧн кывзысиг да ӧдзӧс сайын быд неыджыд котшмунӧм бӧрын то веськыдвыв, то друг шуйгавыв юрсӧ бергӧдліг.
Тадзи коли ещӧ ӧти во.
Герасим дворникаліс водзӧ да вӧлі зэв дӧвӧлен аслас олӧмӧн. Но друг лоис ӧти виччысьтӧмтор...
Ӧти мича гожся лунӧ барыня аслас матысса приживалкаяс кытшын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс гӧстинӧйті.
Сійӧ вӧлі бур настроениеа, сераліс да шмонитіс; приживалкаясыс тшӧтш сералісны да шмонитісны, но налӧн торъя радлун эз вӧв: керкаас эз зэв радейтны, кор барынялы воліс кыпыд час, сы вӧсна мый, ӧти-кӧ, сэки сійӧ ставныслысь требуйтіс тырвыйӧ сы ног жӧ радлӧм, — скӧраліс, кодлӧнкӧ чужӧмыс кӧ эз ӧзйы радлунӧн, а мӧд-кӧ, барынялӧн радлӧмыс регыдӧн бырлі, тшӧкыда вежсьыліс зумыш да лёк настроениеӧн.
Тайӧ лунӧ барыня кыдзкӧ шудаӧн чеччӧма; карті вылын сылы уси нёль валет: кӧсйӧмъяслӧн збыльмӧм (барыня асывъясын век гадайтчывліс), и чайыс сылы кажитчис торъя чӧскыдӧн, мый вӧсна горничнӧйӧс ошкис да сетіс сылы гривенник.
Чукыръясӧн тырӧм чужӧмнас лӧсьыда нюмъяліг барыня гуляйтіс гӧстинӧйті да локтіс ӧшинь дорӧ.
Ӧшинь водзас ывлаын вӧлі вӧчӧма палисадник. Сэні медшӧр клумба вылын, неыджыд розаяс куст улын, куйліс Муму да зэв зіля йирис лы.
Барыня сійӧс аддзис.
— Енманӧй менам! — друг горӧдіс сійӧ, — кутшӧм пон нӧ эсійӧ?
Приживалка, код дінӧ шыасис барыня, шӧйӧвошис, тыри ыджыд шог тӧждлунӧн, кутшӧм овлывлӧ подвластнӧй мортлӧн, кор сійӧ оз на ещӧ бура тӧд, кыдзи гӧгӧрвоны начальникыслысь горӧдӧмсӧ.
— О-о-о-ог тӧд, — муртса артмис сылӧн, — буракӧ, немӧйлӧн...
— Енманӧй менам! — орӧдіс сійӧс барыня, — да сійӧ жӧ зэв мичаник пон!
Чуксалӧй сійӧс ме дінӧ.
Важысянь нин сійӧ тані?
Кыдз нӧ ме сійӧс ӧнӧдз эг казявлы?..
Тшӧктӧй сійӧс вайӧдны ме дінӧ.
Приживалка котӧрӧн петіс передньӧйӧ.
— Мортӧй, мортӧй! — горӧдіс сійӧ. — Вайӧдӧй ӧдйӧджык Мумуӧс!
Палисадникын сійӧ.
— А, сійӧс Мумуӧн шуӧны, — шуис барыня: — Зэв лӧсьыд ним.
— Да, зэв, — шуис приживалка.
— Тэрыбджыка, Степан!
Степан, ыджыд ён зон, служитіс лакейӧн, сынисадь уськӧдчис палисадникӧ да кӧсйис кватитны Мумуӧс, но сійӧ пелька мынтӧдчис ки увсьыс да, бӧжсӧ лэптӧмӧн, скачӧн пышйис Герасим дінӧ. Герасим сійӧ кадӧ кухня дорын вӧлі пыркӧдӧ да весалӧ бӧчка киас кокниа, кыдзи челядьлысь барабан, бергӧдлӧмӧн.
Степан вӧтчис пон бӧрся, мӧдіс кутавны сійӧс кӧзяин кок дорсьыс, но пельк пон эз сетчы бокӧвӧй мортлы, пышъяліс сыысь.
Став тайӧ ноксьӧмыс вылӧ Герасим видзӧдіс серамсорӧн; медбӧрын Степан дӧсадаӧн веськӧдчис, кияснас петкӧдліс Герасимлы, барыня пӧ тэнсьыд понтӧ корӧ ас дінас.
Герасим неуна чуймыштліс, сэсся чукӧстіс Мумуӧс, босьтіс сійӧс ордас да сетіс Степанлы.
Степан пыртіс Мумуӧс гӧстинӧйӧ да лэдзис паркет вылӧ.
Барыня сійӧс мелі гӧлӧсӧн кутіс чуксавны ас дінас.
Муму нэмнас на эз вӧвлы татшӧм лӧсьыд оланінын, сы вӧсна ёна повзис да уськӧдчис ӧдзӧслань. Но барынялы угӧдитны зільысь Степан ӧдзӧс дорсьыс сійӧс бӧр йӧткыштіс. Муму кутіс тіравны да топӧдчис стен дорас.
— Муму, Муму, лок ме дінӧ, лок барыня дінӧ, — чуксаліс госпожа, — лок, йӧюк... эн пов...
— Лок, лок, Муму, барыня дінад, — кайтісны приживалкаяс, — лок.
Но Муму гажтӧма гӧгӧр видзӧдіс да эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
— Вайӧй мыйкӧ сылы сёйыштны, — шуис барыня.
— Кутшӧм сійӧ йӧй!
Барыня дінӧ оз лок.
Мыйысь полӧ?
— Абу на велалӧмаӧсь найӧ, — полан да небыд гӧлӧсӧн шуис ӧти приживалка.
Степан вайис блюдторйын йӧв, сетіс Мумулы, но сійӧ весиг эз исышт, воддзамозыс тіраліс да гӧгӧр видзӧдіс.
— Ок, кутшӧм тэ! — шуис барыня, локтіс пон дінӧ, копыртчис да кӧсйис сійӧс малыштны. Муму полігтыр бергӧдіс юрсӧ да эргӧдіс пиньяссӧ.
Барыня ӧдйӧ нетшыштіс кисӧ.
Ставныс друг чӧв усины.
Муму ньӧжйӧник никӧстіс, быттьӧ норасис да корис прӧща...
Барыня вешйис да зумыштчис.
Понлӧн эрыштчылӧмыс повзьӧдіс сійӧс.
— Ой! — ӧттшӧтш горӧдісны став приживалкаясыс, — эз-ӧ курччы сійӧ тіянӧс, ен мед видзас!
(Муму нэмнас некор некодӧс эз курччыв)
— ой, ой!
— Нуӧй сійӧс татысь, — вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис старука.
— Зывӧк пон! Кутшӧм сійӧ скӧр!
Ньӧжйӧник бергӧдчӧмӧн старука мӧдӧдчис аслас кабинетӧ.
Приживалкаяс полігтырйи видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да кӧсйисны мунны барыня бӧрся, но сійӧ сувтовкерис, кӧдзыда видзӧдліс на вылӧ да шуис: «Мый тіянлы колӧ? Ме ӧд тіянӧс ог кор», да муніс.
Приживалкаяс лёкысь кутісны шенавны кияснаныс Степанлы; мӧдыс кватитіс Мумуӧс да ӧдйӧджык шыбитіс ӧдзӧс сайӧ, Герасимлы веськыда кок улас. Часджын мысти керкаын вӧлі шынитӧв. Пӧрысь барыня пукаліс аслас диван вылын сім сьӧд кымӧрысь зумышджык.
Верман-ӧ чайтны, кутшӧм нинӧмабуыс мукӧддырйи вермӧ ас ку письыс петкӧдны мортӧс!
Лунтыр, рытӧдзыс, барыня эз вӧв асвыйӧныс, некодкӧд эз сёрнит, некодкӧд эз картіась, и войыс колис омӧля.
Воӧма юрас, мый абу сійӧ одеколонсӧ сетӧмаӧсь, кодӧс сетлісны пыр, а мӧдӧс; мый юрлӧссьыс кылӧ лёк майтӧг дук, да кастеляншаыслы тшӧктіс исавны став бельёсӧ, — ӧти кывйӧн кӧ, волнуйтчис да зэв ёна «пуис».
Мӧд асывнас сійӧ тшӧктіс корны Гаврилаӧс мукӧддырйи серти часӧн водзджык.
— Висьтав, пӧжалуйста, — заводитіс пӧрысь барыня, муртса на Гаврила полігтырйи воськовтіс порог вомӧныс да пырис кабинетас, — мыйся сэтшӧм пон тавой миян дворын сэтшӧма увтіс?
Меным узьны эз сет!
— Пон... кутшӧм... гашкӧ, немӧйлӧн понйыс... — шуис Гаврила тіралыштан гӧлӧсӧн.
— Ог тӧд, немӧйлӧн-ӧ, кодлӧнкӧ мӧдлӧн-ӧ, сӧмын меным узьны эз сет.
Да и шензя ме, мыйла чукӧртны сы мында понсӧ!
Кӧсъя тӧдны.
Ӧд ывлавыв понйыс миян эм?
— Кыдзи жӧ, эм.
Волчок.
— Но мый нӧ ещӧ, мыйла мӧд понйыс?
Сӧмын порядок торкавны.
Керкаын ыджыдалысьыс абу, со мый.
И мыйла немӧйлы понйыс?
Коді сылы лэдзис менам дворын понъяс видзны?
Тӧрыт ме матыстчи ӧшинь дорӧ, а сылӧн понйыс палисадникын куйлӧ, кутшӧмкӧ пеж лы вайӧма, йирӧ, а менам сэтчӧ садитӧма розаяс.
Барыня ланьтліс.
— Мед сійӧ понйыс талун жӧ эз вӧв... Кылан?
— Кывза.
— Талун жӧ.
А ӧні мун.
Докладӧн ме корла бӧртиджык.
Гаврила петіс.
Гӧстинӧй пыр мунігӧн порядок могысь дворецкӧй ӧти пызан вылысь мӧд пызан вылӧ пуктіс кӧлӧкӧльчик, залас ньӧжйӧникӧн чышкис ассьыс утка нырсӧ да петіс передньӧйӧ.
Сэні коник вылын, батальнӧй картинавывса усьӧм воин моз, шебрас пыдди вевттьысьӧм сюртук увсьыс кӧмтӧм кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, узис Степан.
Дворецкӧй сійӧс летйис да гусьӧнмоз сылы сетіс кутшӧмкӧ приказание, мый вылӧ Степан вочавидзис джынвыйӧ очсалӧмӧн, джынвыйӧ сералӧмӧн.
Дворецкӧй муніс, а Степан чеччис, ӧдйӧ пасьталіс кафтан, сапӧгасис, петіс да сувтіс кильчӧ дорас.
Эз коль и вит минута, тыдовтчис Герасим мыш саяс зэв ыджыд пес нӧбйӧн да аслас Мумукӧд.
(Барыня ассьыс спальнясӧ да кабинетсӧ тшӧктіс ломтыны весиг гожӧмын.)
Герасим ӧдзӧс водзас сувтіс бокшӧн, ӧдзӧссӧ йӧткыштіс пельпомнас да аслас нӧбйӧн пырис керкаӧ, а Муму важмоз кольччис сійӧс виччысьны.
Сэки Степан кыйӧдчӧмӧн, чипан вылӧ варыш моз, уськӧдчис пон вылӧ, морӧснас личкис сійӧс му бердӧ, босьтіс моздорас да, весиг эз картузась, котӧрӧн петіс дворӧ, пуксис медпервойя веськалӧм извозчик вылӧ да скачитіс Охотнӧй рядӧ.
Сэні сійӧ регыд аддзис ньӧбысьӧс, сетіс понйӧс пӧлтинникысь, сэтшӧм условиеӧн, медым сійӧ понсӧ кӧть ӧти вежон видзис дом йылын, да пырысь-пыр жӧ бӧр бергӧдчис гортас; но эз лок горт дорӧдзыс, извозчик вылысь чеччис, став дворсӧ гӧгӧр кытшовтіс да сайса переулоксянь забор вомӧныс чеччыштіс дворӧ: дзиръяӧд пырны эз лысьт, поліс Герасимкӧд паныдасьӧмысь.
Но сылӧн полӧмыс вӧлі весьшӧрӧ: Герасим дворас эз нин вӧв.
Кор керкасьыс петіс, сійӧ пыр жӧ думыштіс Муму йылысь; некор на эз вӧвлы, медым сылӧн понйыс эз виччысьлыв сылысь петӧмсӧ, да кутіс котравны, корсьны сійӧс быдлаысь, чуксавны ас ногыс... уськӧдчис аслас каморкаӧ, турун сарайӧ, котӧртіс уличаӧ, сэтчӧ-татчӧ...
Вошис!
Сійӧ шыасьліс йӧз дінӧ, тэрыба кияснас юасис пон йывсьыс, петкӧдліс сылысь джудждасӧ, — мусянь аршинджын, кинас рисуйтіс сійӧс...
Мукӧдъяс збыльысь эз тӧдны, кытчӧ вошис Муму, сӧмын довкйӧдлісны юрнаныс, кодсюрӧ тӧдісны да висьталӧм пыдди сӧмын шпыннялісны, а дворецкӧй вӧчис зэв важнӧй вид да кутіс горзыны кучеръяс вылӧ.
Сэк Герасим дворсьыс пышйис.
Вӧлі пемдӧ нин, кор сійӧ бӧр воис.
Сылӧн мудзӧм серти, походкаыс серти, бусӧссьӧм паськӧмыс серти позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ удитӧма кытшовтны Москваджынсӧ.
Герасим сувтіс барскӧй ӧшиньяс весьтӧ, видзӧдліс барскӧй кильчӧ вылӧ, кӧні сулалісны дворовӧйясысь морт сизим, бергӧдчис да ещӧ ӧтчыд ымӧстіс: «Муму!»
Муму эз шыась.
Герасим муніс.
Быдӧн видзӧдісны сы мунӧм бӧрся, но некод эз шпыньмун, эз шу ни ӧти кыв... а быдтор тӧдны зільысь форейтор Антипка мӧд асывнас кухняын висьтавліс, немӧй Герасим пӧ войбыд ойзіс.
Мӧд лунас Герасим лунтыр эз петкӧдчыв, сы пыдди вала лои лэччывны Потаплы, — тайӧ сылы зэв эз кажитчы.
Барыня юаліс Гаврилалысь, вӧчӧма-ӧ мый сійӧ тшӧктыліс.
Гаврила шуис — вӧчӧма.
Коймӧд асывнас Герасим аслас каморкаысь петіс да босьтчис уджӧ.
Ӧбед кадӧ сійӧ воліс, сёйыштіс да муніс бара, некодлы эз копыртчыв.
Сылӧн, кыдзи и быд немӧйлӧн, сытӧг нин олӧмсертӧм чужӧмыс ӧні вӧлі дзикӧдз измӧма.
Ӧбед бӧрын Герасим кытчӧкӧ бара ветліс, но эз дыр кежлӧ, бӧр воӧм мысти пыр жӧ муніс турун сарайӧ.
Пуксис вой — тӧлыся, югыд.
Герасим куйліс сарайын. Сьӧкыда ышлолаліс да помала бергаліс. Друг кыліс, быттьӧ сійӧс кодкӧ нетшкӧ пӧлаӧдыс: сійӧ ставнас тіравны кутіс, но юрсӧ эз лэпты, весиг синъяссӧ ёнджыка кунис; но вот сійӧс мӧдысь ёнджыка тракнитісны; Герасим чеччис...
сы водзын, сьыліас гез помӧн, гартчис Муму.
Радлана кузь ымӧстӧм кыліс кыв шуны вермытӧм Герасим морӧсысь;
Герасим босьтіс Мумуӧс, топӧдіс аслас морӧс бердӧ; Муму радысла ӧти здукӧн нюліс сылысь нырсӧ, синъяссӧ, уссӧ и тошсӧ...
Герасим сулалыштіс, думайтыштіс, видзчысьӧмӧн лэччис турун сарайсьыс, гӧгӧр видзӧдліс да, кор аддзис, мый некод оз тыдав, тэрыба муніс аслас каморкаӧ.
Герасим и водзын чайтліс, мый понйыс ачыс эз вош, мый сійӧс, кӧнкӧ, нуисны барыня тшӧктӧм серти; йӧзыс ӧд сылы висьталісны, кыдзи Мумуыс барыня вылӧ эргӧдліс пиньяссӧ, да Герасим ачыс кӧсйӧ нин вӧлі примитны колана мераяс.
Медводз сійӧ Мумуӧс вердіс няньӧн, лелькуйтіс, водтӧдіс, сэсся кутіс думайтны да кузь войбыд думайтіс, кыдзи эськӧ понсӧ бурджыка дзебны.
Медбӧрын сійӧ думыштіс лунъясын кольны сійӧс каморкаас да сӧмын гежӧдіника волывлыны сы дорӧ, а войнас петкӧдлывны ывлаӧ.
Ӧдзӧсысь розьсӧ топыда тупкис аслас важ дукӧсӧн да муртса на вӧлі югдӧ, сійӧ вӧлі нин дворын, быттьӧ нинӧм эз и лолы, и весиг важмозыс (мед некод эз казяв!) ветліс шогсян чужӧмӧн.
Коньӧр пельтӧм и думыштны эз куж, мый Муму йӧзасяс аслас никсӧмӧн. Збыльысь, регыд ставныс кутісны тӧдны, мый немӧйлӧн понйыс воӧма да олӧ иган сайын. Но Герасимӧс асьсӧ да понсӧ жалитӧм вӧсна, а мыйкӧ мында, гашкӧ, и сыысь полӧмла, эз сетны сылы тӧдны, мый сылӧн гусяторйыс йӧзасис.
Ӧтнас дворецкӧй гыжйыштіс ассьыс балябӧжсӧ, сэсся шеныштіс кинас:
«Но пӧ, ен сыкӧд!
Гашкӧ, барыняӧдз оз кывсьы!»
Некор талунъя моз немӧй татшӧм зілясӧ эз уджавлы; весаліс да чышкаліс став дворсӧ; нетшкис сэтысь ӧтитӧг став турунсӧ, аслас киясӧн перъяліс палисадник заборысь став майӧгъяссӧ, медым бура тӧдны, ёнӧсь-ӧ найӧ, да ачыс жӧ найӧс и бӧр сутшкаліс, — ӧти кывйӧн кӧ, ноксис-уджаліс сэтшӧма, мый весиг барыня казяліс сылысь торъя зільлунсӧ.
Лун чӧжӧн Герасим аслас томансайса друг дінӧ кыкысь кымын гусьӧник пыраліс; мыйӧн пуксис вой, сійӧ водіс понйыскӧд ӧтлаӧ каморкаас, а эз турун сарайӧ, да сӧмын войшӧр бӧрын мӧд час вылын петіс сыкӧд сӧстӧм воздух вылӧ гуляйтны.
Дворын сыкӧд бура дыр ветлӧдлӧм мысти сійӧ кӧсйис нин пырны. Но забор сайын, переулок дорсянь, друг кодкӧ кутіс кышӧдчыны.
Муму чошкӧдіс пельяссӧ, заводитіс эргыны, локтіс забор дорӧ, исыштіс да зэв гораа, нюжйӧдлӧмӧн кутіс увтны.
Кутшӧмкӧ кодъюра думыштӧма сэтчӧ поздысьны вой улӧ.
Буретш тайӧ кадас барыня вӧлі унмовсьӧ аслас кузь «нервическӧй волнение» бӧрын: тайӧ волнениеясыс сылӧн век вӧвлісны вывті пӧтӧса ужын бӧрын.
Понлӧн увтчӧмыс сійӧс садьмӧдіс; сьӧлӧмыс кутіс чеччыны, сэсся быттьӧ дзикӧдз сувтіс.
— Нывъяс, нывъяс! — ружтӧмӧн кутіс чилзыны барыня. — Нывъяс!
Садьтӧгныс повзьӧм нывъяс котӧрӧн пырисны спальняӧ.
— Ой, ой, кула! — ружтӧмӧн шуаліс барыня шогысла сойяссӧ крӧвать вылас шевгӧдӧмӧн.
— Бара, бара сійӧ понйыс!..
Ой, ыстӧй докторла.
Найӧ менӧ вины кӧсйӧны...
Пон, бара пон!
Ой, — и юрнас шыбитчис бӧрвыв, петкӧдлӧ, мый сылӧн обморок.
Уськӧдчисны докторла, мӧдногӧн кӧ, асланыс гортса лекарь Харитонла.
Тайӧ лекарыслӧн став искусствоыс вӧлі сыын, мый сійӧ новліс сапӧгсӧ небыд утйӧдаӧс, кужис деликатнӧя видлыны пульс, сутки пиын узьны дас нёль час, став мукӧд кадсӧ дорвыв весь олӧмысла ыджыда ышлолавны да дугдывтӧг юктӧдны барыняӧс лавровишневӧй капляясӧн, — со тайӧ лекарыс воис дзик жӧ пыр, тшынӧдіс спальнясӧ ӧзтӧм бордъясӧн, сэсся, кор барыня восьтіс синъяссӧ, пырысь-пыр жӧ эзысь поднос вылын мыччис сылы муса капляяс тыра румка.
Барыня юис, но дзик жӧ пыр бара кутіс синваа гӧлӧсӧн норасьны пон вылӧ, Гаврила вылӧ, аслас олӧм вылӧ, сы вылӧ, мый сійӧс, коньӧр пӧрысь нывбабаӧс, ставныс эновтісны, некод сійӧс оз жалит, ставныс кӧсйӧны, мед сійӧ кулӧ.
А сэк кості шудтӧм Муму увтіс водзӧ, а Герасим весьшӧрӧ зілис чуксавны сійӧс забор дорысь.
— Со... со... бара, — шушкыльтіс барыня да бара кылӧдіс синъяссӧ.
Лекарь вашнитіс нывкалы, нывка уськӧдчис передньӧйӧ, чуксаліс Степанӧс, Степан котӧртіс садьмӧдны Гаврилаӧс, Гаврила повзьӧмйывсьыс сувтӧдіс кокйылӧ став керкасӧ.
Герасим бергӧдчис, аддзис ӧшиньясысь бияссӧ да вуджрасьӧмъяссӧ, сьӧлӧмнас кыліс мыйкӧ ладтӧмтор, кватитіс Мумуӧс моздорас, котӧрӧн пырис каморкаас да игнасис.
Недыр мысти сійӧ ӧдзӧсын йиркӧдчисны вит морт, кӧсйисны пырны, но казялісны пытшкӧссянь игнасьӧмсӧ да ӧвсисны.
Гаврила котӧрӧн локтіс, лолыс тырӧма — пошиктӧ, тшӧктіс ставныслы налы кольччыны сэтчӧ асылӧдз да караулитны, а ачыс уськӧдчис девичӧйӧ да старшӧй компаньёнка Любовь Любимовна пыр (кодкӧд ӧтвылысь гусявліс да арталіс чай-сакар и мукӧд сэтшӧмтор) тшӧктіс доложитны барынялы, мый понйыс, миян шог вылӧ, кыськӧ бара воӧма, но мый сійӧ аски жӧ оз ло, да медым барыня вӧчас милӧсть, оз скӧрав да такӧдас асьсӧ.
Барыня эз на эськӧ сэтшӧм ӧдйӧ лӧняв, да лекарыс тэрмасигас сетӧма сылы дас кык капля пыдди нелямын капля; лавровишневӧйлӧн выныс мӧрччис — дас вит минута мысти барыня чорыда да лӧня унмовсис; а Герасим куйліс аслас крӧвать вылын, кельдӧдӧма, да мыйвынсьыс зілис тупкыны Мумулысь вомсӧ.
Мӧд асывнас барыня садьмис бура сёрӧн.
Гаврила виччысис сылысь садьмӧмсӧ сы могысь, медым сетны приказ Герасим каморка вылӧ збойджыка уськӧдчӧм йылысь, а ачыс дасьтысис терпитны ён гым.
Но гымыс эз ло.
Вольпась вылас куйлӧмӧн барыня тшӧктіс чукӧстны старшӧй приживалкаӧс.
— Любовь Любимовна, — заводитіс сійӧ ньӧжмыд да небыд гӧлӧсӧн: сійӧ мукӧддырйи радейтіс петкӧдчыны йӧртӧм да эновтӧм мучитчысь мортӧн; нинӧм и шуны, мый сэки став йӧзыслы керкаас вӧлі зэв лӧсьыдтӧм, — Любовь Любимовна, ті аддзанныд, мый выйӧдз ме вои, мунӧй, сьӧлӧмшӧрӧй, Гаврила Андреич дінӧ, висьталӧй: сылы нӧ кутшӧмкӧ омӧлик пон донаджык аслас барыняыслӧн спокой дорысь да олӧм дорысь?
Ме эськӧ ог кӧсйы веритны, — содтіс сійӧ джуджыд чувство петкӧдлӧмӧн. — Ветлӧй, сьӧлӧмшӧрӧй, лоӧй бурӧн, ветлӧй Гаврила Андреич дінӧ.
Любовь Любимовна муніс Гаврила комнатаӧ.
Огӧ тӧдӧй, мый йылысь найӧ сэні сёрнитісны, но недыр мысти быдса йӧз чукӧр мунісны двор кузя Герасим каморкалань: медводзын, — кӧть и ньӧти эз вӧв тӧла, кинас картузсӧ кутыштӧмӧн, — муніс Гаврила; сы гӧгӧр восьлалісны лакейяс да пӧваръяс; ӧшинь пыр видзӧдіс дядя Хвост да сеталіс индӧдъяс, стӧчджыка кӧ, кияснас ӧвтчис; медся бӧрын чеччалісны да вежнясисны детинкаяс, кодъяс пиын унджыкыс вӧліны бокӧвӧйяс.
Каморкаӧ каян векни пос вылын пукаліс ӧти караульщик; ӧдзӧс дорас, беддяӧсь, сулалісны кыкӧн.
Локтысьяс кутісны кайны поскӧд, поскыс тыри йӧзӧн.
Гаврила локтіс ӧдзӧс дорӧ, кучкис кулакнас, горӧдіс:
— Восьты!
Каморкаысь кыліс слабиник увтыштӧм; но сэсся некутшӧм вочакыв эз вӧв.
— Шуӧны, восьты! — бара шуис Гаврила.
— Гаврила Андреич, — увсяньыс шыӧдчис Степан, — сійӧ ӧд пельтӧм, оз кыв.
Ставныс серӧктісны.
— Кыдз нӧ вӧчны? — вылісяньыс юаліс Гаврила.
— А ӧдзӧсас сылӧн эм розь, — вочавидзис Степан, — ті беддьӧн сэті тувкӧдыштӧй.
Гаврила лажыньтчис.
— Сійӧс кутшӧмкӧ дукӧсӧн тупкӧма, но да, розьсӧ.
— А ті дукӧссӧ йӧткыштӧй пытшланьыс.
Бара кыліс му пиын моз увтыштӧм.
— Кылан, кылан, ачыс шыасьӧ, — шуисны йӧз чукӧрын да бара серӧктісны.
Гаврила гыжйыштіс ассьыс пельсайсӧ.
— Тырмас, другӧ, — шуис сэсся сійӧ, — колӧ кӧ, ачыд дукӧссӧ сэтчӧ йӧткышт.
— А мый нӧ, ноко!
Степан кайис пос кузя, босьтіс бедь, йӧткыштіс дукӧссӧ пытшкас да кутіс тувкӧдны бедьнас, шуаліг: «Пет, пет!»
Сійӧ ещӧ легӧдіс на бедьсӧ, а каморка ӧдзӧс друг воссис — ставныс гири-люки гызьӧбтісны пос вывсьыс. Медся водз Гаврила.
Дядя Хвост швачкис-пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
— Но, но, но, но, — улісяньыс горзіс Гаврила, — смотри тэ менам, смотри!..
Герасим вӧрзьытӧг сулаліс ӧдзӧс дорын.
Йӧз чукӧр жуисны пос помын.
Тайӧ немецкӧй кафтана йӧзыс вылӧ Герасим видзӧдіс кияссӧ бокъясас пуктӧмӧн, крестьянскӧй гӧрд дӧрӧмнас сійӧ на водзын кажитчис кутшӧмкӧ великанӧн.
Гаврила вӧчис ӧти воськов водзлань.
— Смотри, другӧ, — шуис сійӧ, — тэ менам эн зэв ышмы.
И сійӧ кутіс Герасимлы кияснас висьтавны, барыня пӧ требуйтӧ тэнсьыд понтӧ; вай пӧ сійӧс ӧні жӧ, а он кӧ, лёк лоӧ тэныд.
Герасим видзӧдліс дворецкӧй вылӧ, индіс понйыс вылӧ, кинас нуӧдіс аслас сьылі гӧгӧрыс, быттьӧ зэвтіс петля, да юалана чужӧмӧн видзӧдліс дворецкӧй вылӧ.
— Да, да, — вочавидзис сійӧ, юрнас довкйӧдлӧмӧн, — да, непременнӧ.
Герасим лэдзис синъяссӧ, сэсся друг ӧдӧбтіс, бара индіс Муму вылӧ, коді бӧжнас ӧвтыштліг да пельяснас легӧдыштліг вешйывтӧг сулаліс сы дорын, выльысь петкӧдліс аслас сьыліын джагӧдӧмсӧ да кучкис морӧсас, мыйӧн кӧсйис шуны, ме пӧ ачым виа Мумуӧс.
— Да тэ пӧръялан, — ӧвтчис кинас Гаврила.
Герасим видзӧдліс сы вылӧ, зывӧктӧмӧн нюммуніс, бара кучкис аслыс морӧсас дай крапкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Ставныс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — заводитіс Гаврила.
— Сійӧ игнасис?
— Эновтӧй сійӧс, Гаврила Андреич, — шуис Степан: — кӧсйис кӧ, сійӧ вӧчас.
Сійӧ сэтшӧм...
Кӧсъяс кӧ, кывсӧ оз нин веж.
Та кузя сійӧ абу ми вок кодь.
Мый збыль, сійӧ збыль. Да.
— Да, — ставныс шуисны сы бӧрся да пыркнитісны юрнаныс. — Сійӧ сідз.
Да.
Дядя Хвост восьтіс ӧшиньсӧ да тшӧтш шуис «да».
— Но ладнӧ, видзӧдлам, — шуис Гаврила. — А караултӧг оз позь кольны.
Эй тэ, Ерошка! — чукӧстіс дворецкӧй виж нанкӧвӧй казакинӧ пасьтасьӧм кельыд чужӧма мортӧс, коді лыддьыссис садовникӧн. — Тэныд нинӧм вӧчны!
Босьт бедь да пукав тані, а мыйкӧ кӧ, пырысь-пыр жӧ ме дінӧ котӧрт!
Ерошка босьтіс бедь да пуксис пос медулыс тшупӧд вылас.
Йӧз разӧдчисны, колины сӧмын некымын любопытнӧй да некымын детинка. Гаврила воис гортас да Любовь Любимовна пыр тшӧктіс висьтавны барынялы, мый ставсӧ вӧчӧма, а ачыс, — ӧд мыйыс оз вермы лоны, — ыстіс ефрейторӧс пӧлицаын служитысь дінӧ.
Барыня вӧчис носӧвикас гӧрӧд, кисьтіс сэтчӧ одеколон, дукалыштіс, зыралыштіс кӧсичасӧ, пӧттӧдзыс юис чай да век на ещӧ лавровишневӧй капляяс мӧрччӧм улын бара унмовсис.
Став тайӧ тревога бӧрас час мысти каморка ӧдзӧс воссис, и тыдовтчис Герасим.
Сійӧ вӧлі вӧччӧм паськӧма; сійӧ нуӧдіс Мумуӧс дом йылын.
Ерошка вешйыштіс да сетіс сылы туй.
Герасим мӧдӧдчис вороталань.
Детинкаяс да дворын став вӧлысьяс синнаныс сійӧс чӧла колльӧдісны.
Герасим весиг эз бергӧдчыв, шапкаасис улича вылын нин.
Гаврила ыстіс сы бӧрся, кыйӧдчӧм могысь, сійӧ жӧ Ерошкаӧс.
Ерошка ылісянь аддзыліс, кыдзи Герасим понйыскӧд пырис трактирӧ, да кутіс виччысьны сылысь петӧмсӧ.
Трактирын Герасимӧс вӧлі тӧдӧны да гӧгӧрвоӧны сылысь кияснас висьталӧмсӧ.
Сійӧ корис яя шыд, пуксис да гырддзаяссӧ пуктіс пызан вылӧ.
Муму сулаліс сы улӧс дорын да ичӧтик тӧлка синъяснас лӧня видзӧдіс аслас кӧзяин вылӧ.
Гӧныс сылӧн мичаа воляліс; тӧдчӧ вӧлі, сійӧс неважӧн сыналӧмаӧсь.
Герасимлы вайисны шыд.
Сійӧ шыд пиас крӧшитіс нянь, посниа шырис яй да тасьтісӧ пуктіс джоджӧ.
Муму кутіс сёйны аслас пырся вежливостьӧн, сёянас нырнас муртса инмӧдчыліг;
дыр видзӧдіс сы вылӧ Герасим; синъяссьыс друг войтыштісны кык ыджыд синва войт: ӧтиыс уси понйыслӧн крут кымӧсас, а мӧдыс — шыд пиӧ.
Ассьыс чужӧмсӧ Герасим сайӧдіс кинас.
Муму сёйис тарелкасьыс джынсӧ да вомдорсӧ нюлігмоз вешйис.
Герасим чеччис, мынтысис шыдсьыс да муніс; трактирса слуга сы вылӧ видзӧдіс шензьӧмӧн.
Ерошка аддзис Герасимӧс, дзебсис пельӧс сайӧ, а кор Герасим муніс водзӧ, бара мӧдӧдчис сы бӧрся.
Герасим муніс ньӧжйӧник, Мумусӧ эз лэдзлы дом йылысь;
улича пельӧсӧ воӧм мысти сійӧ сувтовкерис, думайтыштіс, сэсся мӧдӧдчис тэрыба восьлавны веськыда Крымскӧй Брӧдлань.
Мунігмозыс пыраліс керка дорӧ, кӧні вӧлі стрӧитӧны флигель, сэтысь киняулас петкӧдіс кык кирпич.
Крымскӧй Брӧд дорсянь сійӧ мӧдӧдчис берег пӧлӧныс, воис местаӧдз, кӧні сулалісны ӧпаснӧйяса кык пыж, кодъясӧс вӧлі домалӧма майӧг помъясӧ (найӧс Герасим аддзыліс войдӧрджык), да ӧтиас пуксис Мумуыскӧд.
Кутшӧмкӧ чотысь старик петіс град йӧр пельӧсса чомйысь да кутіс сы вылӧ горзыны.
Но Герасим сӧмын довкйӧдліс юрнас да сэтшӧм ёна кутіс сынны, ӧти здукӧн катіс сажень сё сайӧ, кӧть вӧлі и визув паныд.
Старик сулаліс, сулаліс, гыжйыштіс мышсӧ первой шуйга кинас, а сэсся веськыднас, да чотігтыр бӧр пырис аслас чомйӧ.
А Герасим пыр сыніс да сыніс.
Со нин Москва коли бӧрӧ.
Со нин берегъяс пӧлӧн пуксисны видзьяс, пуктас йӧръяс, муяс, расъяс, тыдовтчисны сиктса керкаяс.
abu
Герасим шыбитіс ӧпаснӧйяссӧ, топӧдчис юрнас Муму бердӧ, коді пукаліс сы водзладорын кос пуклӧс вылын — пыж пыдӧсас вӧлі ва, — да ён кияссӧ мыш саяс кресталӧмӧн сулаліс вӧрзьывтӧг, а пыжсӧ визулыс сэк кості ньӧжйӧникӧн бӧр кылӧдіс карлань.
Коркӧ сэсся Герасим веськӧдчис, тэрыба, чужӧм вылас кутшӧмкӧ висьӧдчан скӧрлунӧн, кӧрталіс гезнас сьӧрсьыс босьтӧм кирпичьяссӧ, вӧчис петля, сюйис Мумулы голяас, лэптіс сійӧс вылӧ ва весьтас, медбӧръяысь видзӧдліс сы вылӧ...
Муму видзӧдіс Герасим вылӧ дӧверчивӧя да повтӧг, неуна легӧдіс бӧжнас.
Герасим бергӧдіс чужӧмсӧ мӧдарӧ, кунис синъяссӧ да личӧдіс кабыръяссӧ.
Сійӧ нинӧм эз кывлы — ни усьысь Мумулысь нор да тэрыб никӧстӧмсӧ, ни ваыслысь гора бузмунӧмсӧ, — Герасимлы медся шума лун вӧлі чӧв, кыдзи медся лӧнь вой миянлы оз овлы сэтшӧм чӧлӧн, — да кор бӧр восьтіс синъяссӧ, ю вылын важмозыс, быттьӧ ӧта-мӧдныскӧд ордйысиг, мунісны посньыдик гыяс, важмозыс найӧ сялякылісны да шлопӧдісны пыж бокӧ, да кӧнкӧ ылын берегланьын разалісны кутшӧмкӧ паськыд кругъяс.
Ерошка, мыйӧн сӧмын Герасим саяліс сы син водзысь, локтіс гортас да висьталіс ставсӧ, мый аддзыліс.
— Но да, — шуис Степан, — сійӧ вӧйтас сійӧс...
Нинӧм тӧждысьны.
Сійӧ кӧ мыйкӧ кӧсъяс...
Лун чӧжӧн некод эз аддзыв Герасимӧс.
Ӧбед дырйи сійӧ гортас эз сёй.
Воис рыт; ужнайтны локтісны ставныс, Герасим кындзи.
— Тешкодь жӧ морт Герасимыс! — чирӧстіс кыз прачка. — Кутшӧмкӧ пон вӧсна позьӧ ӧмӧй тадзи садьтӧ воштыны!..
Збыльысь!..
— Да Герасимыс жӧ тані вӧлі! — друг горӧдіс Степан тасьтіысь паньтырнас рок курыштігмоз.
— Кыдзи? Кор?
— Да час кык сайын кымын.
Кыдзи нӧ.
Ме сыкӧд ворота дорын паныдаси, сійӧ бӧр нин вӧлі мунӧ татысянь, петӧ вӧлі воротаӧд.
Ме сылысь кӧсйи пон йывсьыс юавны, да сійӧ, тыдалӧ, эз вӧв асвыйын.
Но и йӧткыштіс менӧ; тыдалӧ, менӧ сійӧ кӧсйис ас туй вывсьыс вештыштны; эн пӧ гартчы кок улын, — да сэтшӧма зяткис меным балябӧжӧ, мый ой-ой-ой!
— И Степан кӧсйытӧг нюммунӧмӧн йӧжгыльтчис да малыштіс ассьыс балябӧжсӧ.
— Да, — содтіс сійӧ, — киыс сылӧн, нинӧм шуны, прамӧй бур ки.
Степан вылын ставныс сералісны да ужнайтӧм бӧрын разӧдчисны узьны.
А сэк кості, тайӧ кадӧ Т...ӧй шоссе кузя зіля да сувтлытӧг восьлаліс нопъя да кузь беддя кутшӧмкӧ великан.
Тайӧ вӧлі Герасим.
Сійӧ восьлаліс бӧрас видзӧдлытӧг, тэрмасис гортас, аслас сиктӧ, чужан местаас.
Мумуӧс вӧйтӧм бӧрын сійӧ котӧрӧнсорӧн воліс аслас каморкаӧ, тэрыба сӧвтіс ассьыс олас-курассӧ важ мешӧкӧ, вӧчис ноп, чӧвтіс сійӧс пельпом вылас дай муніс.
Туйсӧ сійӧ бура тӧдмаліс Москваӧ вайӧдігас; сиктыс, кытысь сійӧс вайӧдліс барыняыс, шоссесянь вӧлі сӧмын кызь вит верст сайын.
Шоссе кузя Герасим муніс кутшӧмкӧ жугӧдны вермытӧм збойлунӧн, отчаяннӧй да ӧттшӧтш радлуна повтӧмлунӧн.
Сійӧ муніс морӧссӧ паськыда восьтӧмӧн; синъясыс азыма да веськыда видзӧдісны водзӧ.
Сійӧ тэрмасис, быттьӧ чужан сиктас сійӧс виччысис пӧрысь мамыс, быттьӧ корис сійӧс ас дінас йӧз муын, йӧз ордын дыр ветлӧм бӧрын...
Сӧмын на пуксьӧм гожӧмлӧн войыс вӧлі шоныд да лӧнь; ӧтарладорын, шонді лэччанінын енэж пӧлӧныс вӧлі на еджгов да ӧзйис кольӧм луныслӧн медбӧръя югӧръясӧн; мӧдарладорын кыпаліс нин лӧзалан рӧмыд.
Сэтысянь локтіс вой.
Гӧгӧр чирзісны уна сё посни перепелъяс, ӧта-мӧд вежмӧн чуксасисны квайтпаличьяс...
Герасим эз вермы кывны найӧс, сійӧ эз вермы кывны сідзжӧ меліа шӧпкӧмнысӧ вой улӧ ланьтӧм пуяслысь, кодъяс дінті нуӧдісны сійӧс сылӧн вына кокъясыс; но сійӧ кыліс воан сюлысь тӧдса чӧскыд дуксӧ, мыйӧн сэтшӧма ӧвтіс пемыдӧ вӧйӧм муяс вывсянь; кыліс, кыдзи паныд тӧв, небыд да ыркыд, — аслас чужан местасянь пӧльтысь тӧв, — меліа малаліс сылысь чужӧмсӧ, ворсіс сылӧн юрсиын да тошкын; аддзис ас водзладорсьыс еджыд визьӧн нюжалысь туй — зэлӧдӧм шӧрт кодь веськыд; сійӧ нуӧдіс гортас; аддзис енэжысь лыдтӧм кодзув, кодъяс югдӧдісны сылы туйсӧ, и сійӧ, быттьӧ лев, восьлаліс зумыда да кыпыда. Кор мыччысьӧм шонділӧн васӧд гӧрд югӧръясыс югдӧдісны сӧмын на ӧддзӧм багатырӧс, Москвасянь сійӧ вӧлі комын вит верст сайын нин...
Кык лун мысти Герасим воис гортас, пырис аслас ичӧтик керкаӧ; сы вылӧ шензьӧмӧн видзӧдіс салдатка, кодӧс овмӧдӧмаӧсь сійӧ керкаӧ.
Ӧбразъяс водзын Герасим пернапасасис да пырысь-пыр жӧ муніс староста дінӧ.
Старостаӧс первойсӧ дивӧ босьтліс; но буретш вӧлі турун пуктан кад: Герасимлы, зэв бур уджалысьлы, сэні жӧ киас сетісны коса — да кутіс сійӧ важ сямнас ытшкыны, сідзи ытшкыны, мый мужикъяс сӧмын шензисны, кор видзӧдісны сылӧн ӧвтчӧм вылӧ да косанас покос пасьтасӧ босьтӧм вылӧ.
Герасимлӧн пышъян мӧд лунӧ Москваын кватитчисны.
Мунісны сы каморкаӧ, корсьысисны сэні, висьталісны Гаврилалы.
Сійӧ локтіс, видзӧдліс, лэптыштліс пельпомъяссӧ да шуис, мый немӧй Герасим либӧ пышйис, либӧ аслас йӧй понйыскӧд тшӧтш пырис ваӧ.
Юӧртісны пӧлицаӧ, висьталісны барынялы.
Барыня скӧрмис, кутіс бӧрдны, тшӧктіс сійӧс корсьны кӧть кытысь, висьтасис, мый сійӧ некор эз тшӧктыв вины понсӧ, да медбӧрын сетіс Гаврилалы сэтшӧм пуж, мый мӧдыс дзонь лун сӧмын ӧвтіс юрнас, да шуаліс: «Со тай», шуаліс сэтчӧдз, кытчӧдз дядя Хвост эз шу: «Зэв тай!».
Коркӧ сэсся воис сиктысь Герасим йылысь юӧр.
Барыня лӧнялыштіс; первой тшӧктіс пырысь-пыр жӧ бӧр вайӧдны сійӧс Москваӧ, сэсся шуис, мый бур кыв тӧдтӧм мортыд сылы оз ков.
Та бӧрын регыд мысти барыня кувсис; а сылӧн наследникъяслы не Герасимӧдз вӧлі: найӧ и мукӧд дворовӧйяссӧ лэдзисны оброк вылӧ.
И ӧнӧдз олӧ Герасим аслас ӧтка керкаын бӧбыльӧн; важкодьыс ён, дзоньвидза, важмозыс ӧтнасӧн нёль морт мында уджалӧ, важмозыс важнӧй да степеннӧй.
Но соседъясыс казялісны, Москваысь воӧм бӧрын сійӧ ни ӧти пон эз видзлы.≠
«А шуны кӧ, — тӧлкуйтісны мужикъяс, — мый сылы понсьыс! Гусясьысьӧс сы йӧрӧ и пекляӧн он кыскы!».≠
Татшӧм сёрни мунӧ немӧйлӧн багатырскӧй вын йылысь.
* Антресоль — важ дворянскӧй керкаясын ляпкыдик йирка вылыс этаж.
* Дас кык вершӧк кузя мужик — судтанас кык аршин да дас кык вершӧк, либӧ кык метр гӧгӧр.
* Тяглӧвӧй мужик — крепостнӧй крестьянин, коді вӧлі уджалӧ помещиклы видз-мусӧ да мынтӧ сылы подать.
* Околоток — карлӧн юкӧн, район.
* Дворецкӧй — барскӧй керкаын старшӧй слуга, коді веськӧдліс гортса овмӧсӧн да слугаясӧн.
* Ключник — слуга, код киын барскӧй керкаын вӧліны сёян припасъяс, кладӧвӧй да кӧбрег.
* Мужикъяс — тані тяглӧвӧй крестьяна.
* Кастелянша — тані слуга, коді вӧдитчӧ барскӧй бельёӧн.
* Девичӧй — барскӧй керкаын комната, кӧні олӧны ныв слугаяс.
* Компаньёнка — тані: барскӧй керкаын олысь, гӧльмӧм дворянкаяс пиысь, олӧ озыр йӧз ордын милӧсть кузя.
* Форейтор — важӧн барскӧй экипажӧ мукӧддырйи доддявлісны пара бӧрся параӧн нёль либӧ квайт вӧв; наӧн веськӧдлісны кык кучер: ӧтиыс пукаліс додь пуклӧс вылын, а мӧдыс, форейтор, — водзын мунысь вӧв вылын.
* Приживалка — гӧльмӧм нывбаба, но абу крепостнӧйяс пӧвстысь, овліс барскӧй керкаын кӧзяйкаыслы гаж вылӧ.
* Коник — паськыд, лар кодь, воссяна вевта лабич, кодӧс вӧчӧма узьлыны.
* Батальнӧй картина — картина, коді петкӧдлӧ война.
* Охотнӧй ряд — Москваын центральнӧй уличаяс пӧвстысь ӧти; важӧн сэні вӧлі рынок.
* Нанкӧвӧй казакин — чорыд матерьеысь вурӧм паськӧм.
* Флигель — тані: ыджыд керка бердӧ содтӧд ичӧтик олан керка стрӧитӧм.
* Лэдзисны оброк вылӧ — лэдзисны дворовӧйяссӧ заработка вылӧ, а сыысь найӧ долженӧсь вӧлі быд во мынтыны помещиклы оброк — урчитӧм мында сьӧм.
{Валентин Овечкин (комиӧдіс Г. Торлопов) @ Ӧти районын @ висьт @ В. Овечкин. Передньӧй крайын : рассказъяс да очеркъяс @ 1954 @ Лб. 3-32}
ӦТИ РАЙОНЫН
Зэр кисьтіс коймӧд лун дугдывтӧг.
Куим лун чӧжӧн сӧмын кыкысь кымын мыччысьліс шонді некымын час кежлӧ да эз вевъяв весиг косьтыны керка вевтъяс. Муяс вӧлі уна местаясын ойдӧмаӧсь ваӧн, быттьӧ водз тулысын, ытва дырйи видзьяс.
Райкомса мӧд секретарь кабинетын пукаліс районын передӧвӧй да медся озыр «Власть Советов» колхозса председатель Демьян Васильевич Опёнкин, кыз, ыджыд кынӧма, усъяса, дженьыда шырӧм дзор юрсиа, кӧтасьӧм парусинӧвӧй плаща морт.
Сійӧ воис верзьӧмӧн.
Сылӧн рыжӧй мастя, статя племеннӧй уж сулаліс седлӧсӧ пӧрччытӧг райком дворса лэб улын, скӧра довкйӧдліс юрнас, кӧсйис орӧдны повод да гӧрдліс.
Опёнкин, кыз сьылісӧ сьӧкыда бергӧдліг, кадысь кадӧ видзӧдлывліс ӧшиньӧд вӧв вылӧ.
Райкомса секретарь Пётр Илларионович Мартынов ветлӧдліс кабинетті ӧтарӧ-мӧдарӧ, небыдика тувччаліс аслас сапӧгъясӧн коврӧвӧй джодж вольӧс кузя.
— Водзӧ тэнсьыд нянь ог босьтӧй, — сёрни нуӧдіс Мартынов.
— Тэ рассчитайтчин.
Ме эг та вӧсна тэнӧ кор, Демьян.
Тэ медся олӧма председатель, опытнӧй кӧзяин.
Сӧветуйт, мый позьӧ вӧчны татшӧм поводдя дырйи му вылын?
Куим тысяча гектар на вундытӧм.
Мый вылӧ позьӧ личкыны прамӧя?
Сідз, мед колхозъясын йӧзыс эз серавлыны миян телефонограммаяс вылӧ?..
Ме тӧрыт «Ильичлӧн заветъяс» колхозын аддзи председатель пызан вылысь ассьым телефонограммаӧс да, колӧ шуны, яндзим лои.
Тшӧктам став машинаяс лэдзны уджӧ, а ачым вои на ордӧ подӧн, газикӧй сибдіс му вылас, ковмис колхозлысь ӧшъяс корны, мед кыскыны сиктӧдзыс.
— Нинӧм шуны!
Кизьӧртіс...
— Косаясӧн да чарлаясӧн ог вермӧй татшӧм поводдянас?
А?..
— Менам, Ларионыч, абу опытыс, кыдзи няйт дырйи нянь идравны, — нюмъёвтіс Опёнкин.
— Миян колхоз пыр кос дырйи уборка помавлӧ...
Вундынысӧ позьӧ чарлаясӧн, а водзӧ мый?
Гудралан няньсӧ нюрын.
Нюжалас кӧ татшӧм поводдяыс — сісьмас.
Дьявӧлыд, орӧдас домсӧ!
— Опёнкин сьӧкыда бергӧдчис дзуртысь улӧс вылын ӧшиньлань, восьтіс ӧшиньсӧ:
— Сулав, Кальян!
Вот ме тэныд!
— Сійӧ аддзис дворті мунысь райкомовскӧй конюкӧс.
— Никитич!
Эм тіян гез?
Кӧртав сійӧс, пӧжалуйста, а домсӧ босьт.
Мартынов матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Кысь ньӧбинныд татшӧм красавецсӧ?
— Сальскӧй степьясысь.
Будённовскӧй пӧрӧда, дончакъясысь выведитӧма.
Ён вӧлыс.
Медбур верхӧвӧй пӧрӧда.
— Дыр сулалӧма.
Гӧняйтӧдны колӧ сійӧс тшӧкыдджыка.
— Вот и гӧняйтӧда.
Тӧрыт каучуксовхозӧ сы вылын ветлі.
Меын грузыс сё кызь кило.
Нагрузкаыс тырмымӧн.
— А мыйла тэ, Демьян, сэтшӧм безобразнӧя кызан?
— Мартынов лапкӧдыштіс Опёнкинлы кынӧмас.
— Кулак кодь нин лоин.
— Ачым ог тӧд, Ларионыч, мыйысь ме кыза, — паськӧдіс кияссӧ Опёнкин.
— Абу спокойнӧй олӧмысь.
Укрупнитчӧм бӧрын и дзикӧдз места вылӧ ог пуксьыв.
Нёль тысяча гектар, кӧкъямыс бригада.
Кымын ёнджыка волнуйтча, сымын ёнджыка кыза.
— Сёйыштны радейтан?
— Да аппетит вылӧ ог ӧбижайтчы...
Тӧв пӧляліс ӧшиньӧ, зэрыс кӧтӧдіс ӧшинь вылын куйлысь журналъяс.
Опёнкин пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Мартынов вешйис, пуксис пызан дор вылӧ.
— А оз ло бара кольӧм вося моз?
— Опёнкин чӧвтліс Мартынов вылӧ сьӧд, тӧлка, неуна мудзыштӧм синъяссӧ.
— Кыдзи — кольӧм вося моз?
— Соседъяс миян сизимдас процент вылын дугдасны, а миянлы бара содтӧд сетанныд?
— Нянь поставка кузя?
Ог, та кузя ӧні стрӧга...
Гашкӧ, сӧмын водзӧсӧн корам.
Тэнад уна няньыс коли, а мукӧдъяслӧн абу ӧні вартӧмыс.
Нуан на пыдди, бӧрыннас сетасны.
— Вот, вот! — вӧрзьӧдчыштіс дзуртысь улӧс вылын Опёнкин.
— Ме жӧ шуа, мыйкӧ ті пыр думыштанныд.
Он кӧ плешкӧ, дак плеш кузя!
Миянлы нин война бӧрын тайӧ воясас сы мында уджйӧзаӧсь колины мукӧд колхозъясыс.
Абу ме вылӧ бур ревизорыс!
Судитны менӧ важӧн кад дебиторскӧй задолженностьысь...
Тысяча центнер уджаӧсь миянлы бур соседъясным.
И нянь поставка на пыдди мынтім, и кӧйдыс вылӧ налы сетавлім.
И оз дорны, ни оз изны!
Кутан юасьны председательяслысь: «Кор тіян, вокъяс, сӧвестьыд лоӧ, кор сетанныд?»
— сералӧны: «Коммунизм дырйи, — шуӧны, — артасям».
А ме ногӧн, — скӧрысла сувтіс Опёнкин да сьӧкыда пошкӧмӧн, ва плащ пӧлаясӧн улӧсъясӧ кучкаліг, кутіс ветлӧдлыны кабинетті, — ме ногӧн, коммунизмыс оз ло сэтчӧдз, кытчӧдз тайӧ проклятӧй иждивенчествосӧ ог бырӧдӧй.
Мед ставӧн стрӧитӧны коммунизмсӧ!
А не сідз: ӧтияс стрӧитӧны, уджалӧны, а мӧдъяс кӧсйӧны йӧз гӧрб вылын царство небеснӧйӧ пырны!..
— Энлы, эн волнуйтчы, Демьян Васильевич, — шуис Мартынов.
— Гашкӧ, бергӧдчам и удждысьтӧг.
— Кутшӧм нин удждӧм!
Шуӧй веськыда — пожертвуйтӧм.
Некод миянлы и таво оз сет важ уджйӧзысь ни ӧти грамм.
Локтасны тіян дінӧ, бӧрдыштасны, и ті жӧ асьныд миянлы шуанныд: «Виччысьлӧй, энӧ перйӧ.
Налӧн этша няньыс коли.
Колӧ жӧ и сэні мыйкӧ трудоденьяс вылӧ сетавны, кӧйдыс лӧсьӧдны».
Сійӧ сувтіс Мартынов водзӧ — кузь, сьӧкыд, кыз, паськыда тажгӧдӧм кокъяса.
— Тэ эн думайт, Пётр Ларионыч, мый ме жадничайта.
Мыйла не отсавны колхозлы, суис кӧ йӧзсӧ несчастье, — шер, шуам, либӧ ва ойдӧм?
Мунам воча, восьса сьӧлӧмӧн.
Но кор став несчастьеыс налӧн сӧмын сыын, мый бригадиръяс председатель юрнуӧдӧм улын радейтӧны асылын нежитчыштны небыд пуховикъяс вылын, — сэн удждӧмъясӧн он отсав!..
Ог ас колхоз йылысь тӧждысь.
Ми ог гӧльмӧй.
Ещӧ тысяча центнер сетам — ог гӧльмӧй.
Но тайӧ жӧ абу положениеысь петан туй!
Ті жӧ некор тадзтӧ он ладмӧдӧй делӧсӧ кольччысь колхозъясын — подачкаясӧн да поблажкаясӧн!..
— Ме абу жӧ кольччысьясӧс подтягивайтан татшӧм методъяс дор, — вочавидзис Мартынов да веськыда видзӧдліс Опёнкинлы тӧлка синъясас, кодъяс унатор аддзылісны сылӧн дас вит во чӧж колхозын председательӧн уджалігӧн.
— Тадзтӧ ми, збыльысь, ог лӧсьӧдӧй колхозъясын порядок дай районсӧ ог кыпӧдӧй...
Содтӧд план тэныд оз ло.
Некутшӧм соус улын.
Опёнкин эскытӧма бергӧдлыштіс юрсӧ.
— Тайӧ кытчӧдз тэ веськӧдлан тані первой пыддиыс, Ларионыч.
А воас Виктор Семёныч?
Шуас: «Ноко, пыркӧдыштны ещӧ Озыр Демьянӧс!»
— Видлам и Виктор Семёнычӧс убедитны.
Сійӧ медся кокни: пыркӧдыштны тэнӧ да мукӧдъясӧс, кодъяс срокысь водз тыртісны план.
— Кор сылӧн отпускыс помасьӧ?
— Лечитчан сроксӧ кӧ оз нюжӧдны — субӧтаӧ воас.
— Вот туй бӧрас шойччыштас час кык да заводитас шуруйтны!
Мартынов эз вочавидз, вешйис ӧшинь дорӧ, вуджӧдіс сёрнисӧ мӧд тема вылӧ.
— Век жӧ омӧля котыртӧма миян колхозъясын овмӧссӧ.
Заводитіс зэрны не ас кадӧ, и ми пуксим калошиӧ.
А татшӧм поводдяыс кӧ нюжалас ещӧ недель кык?..
Колӧ даспӧв унджык стрӧитны зерносушилкаяс, вевта гумлаяс.
Гашкӧ, и кольтаяслы колӧ сушилкаяс стрӧитны.
— Рынышъясӧн шулісны войдӧр татшӧм сарайясӧ крестьяна, — шуис Опёнкин.
— Не сарайяс — кӧть нин лэбувъяс, столбъяс йылын идзас вевтъясӧн.
Прӧстӧйджыка да унджык.
— Стенъястӧг кӧ, ещӧ бурджык, — сӧгласитчис Опёнкин.
— Кор пӧльтӧ тӧлыс, ӧдйӧджык косьтӧ...
Кӧдза площадьясыс ӧні абу важкодьӧн, Ларионыч.
Войдӧр кӧзяинлӧн вӧлі ставыс десятина вит кӧдзаыс.
А нолтӧ, заводитлы стрӧитны рынышъястӧ нёль-вит тысяча гектар вылӧ.
— Вот ме и шуа, — водзӧ висьталіс Мартынов, — дзик мӧд размеръясын колӧ ставсӧ тайӧс планируйтны.
Сетам колхозлы задание: стрӧитны куим зерносушилка.
А колӧ комын, ветымын!..
То засуха миянӧс кучкӧ, то зэръяс орӧдӧны уборка, воштӧны воӧм урожайсӧ.
Кор нӧ тайӧ помасяс?..
Тэнӧ, Демьян Васильевич, ме аддза, тайӧ оз ёна волнуйт.
Тэ, кӧнкӧ, думайтан: меным тырмис кык недельса бур поводдяыс уборка вылӧ.
Но, тӧдан, и тэ эн зэв ышнясь.
А зэрыс кӧ заводитчис уборка первой лунсянь?
Сідзжӧ эськӧ кутін горзыны караул!
Мед тайӧ дас воын ӧтчыд овлӧ, но и сэтшӧм во кежлас миянлы колӧ лоны дасьӧн.
Опёнкин кывзіс Мартыновӧс спокойнӧя, нюмъялігтыр.
— Лӧсьӧдчам и сэтшӧм во кежлӧ, Ларионыч.
Миян колхозысь дас морт коймӧд тӧлысь нин уджалӧны вӧр лэдзӧм вылын Кировскӧй областьын.
Дас вит вагон вӧр пӧлучитім сэтысь.
Ещӧ куимысь кымын мӧдӧдасны сы мындаӧн жӧ.
Тырмас сэні и электростанция вылӧ, и клуб вылӧ, и вевта гумлаяс вылӧ, и сушилкаяс вылӧ.
— Тіянтӧ тырмас!..
— Ме тэныд висьтала, Ларионыч, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Опёнкин, — мыйла миян колхозын уджыс мунӧ, йӧзыс дружнӧя быдторйӧ босьтчӧны?
Сы вӧсна, мый колхозыс озыр, эм мый пӧлучайтны трудоденьяс серти и няньӧн и деньгаӧн.
Миян медся сьӧкыд наказание мортлы, сійӧс кӧ правлениелӧн решениеӧн лун куим кежлӧ вештам удж вылысь.
Мартынов серӧктіс.
— Висьталін!
А колхозыс озыр сы вӧсна, мый йӧзыс дружнӧя уджалӧны.
— Да, — нюмъёвтіс Опёнкин, — сідз нин сійӧ, мӧдӧдчас кыдзи кӧлесаӧн...
А вӧліны и миян не этша сьӧкыдлунъяс...
Локтіс ме ордӧ кыдзкӧ военнӧй кадӧ «Революциялӧн гы» колхозса председатель Михей Кудряшов, ог нин помнит кутшӧм делӧясӧн.
Нуӧді ме сійӧс ӧбедайтны гортӧ.
А менам — сьӧд нянь пызан вылын.
«Кыдз тэныд, — шуӧ, — абу яндзим?
Председатель он куж овныд!
Он вермы кӧть нин аслыд котыртны?»
А мыйысь яндзим?
Кадыс вӧлі сьӧкыд, война.
Сдайтім планысь вывті Краснӧй Армия фондӧ тысячаӧн-джынйӧн центнер.
Асьным сдайтім, добровольнӧ.
Решитім — олам.
Няньӧ картупель содтам, сійӧтор, мӧдтор — кыскам!
Кольӧм гожӧмын кежалі ме на ордӧ.
Кутшӧм вӧлі аслас Кудряшовлӧн няньыс — ог тӧд, а колхозникъяслӧн, ставныслӧн — сьӧд.
И кӧйдыс корӧны водзӧсавны.
А миян кымынӧд во нин ставӧн еджыд нянь сёйӧны, кыдзи и войнаӧдз.
«Кыдз тэныд, — шуа, ӧні абу яндзим?
Асьтӧ кӧ эськӧ йӧзсьыс эн торйӧд да сьӧд нянь сёйин, сэки, гашкӧ, скӧрджык вӧлін, ёнджыка эськӧ зілин ӧдйӧджык венны сьӧкыдлунъяссӧ!»
Колхозыс абу сӧмын миянлы, председательяслы, сідз ме гӧгӧрвоа, абу миян лышкыд олӧм вылӧ.
Кор ставлы лӧсьыд, сэки и миянлы лӧсьыд...
...Опёнкин мунӧм бӧрын Мартынов дыр ещӧ думайтіс тайӧ морт йывсьыс.
Районын кӧ эськӧ став колхозъясын председательясыс татшӧмӧсь вӧліны!
Вот сылӧн мӧдӧдчӧма кӧлесаӧн — колхозыс озыр, сы вӧсна и йӧзыс бура уджалӧны.
А ӧткымын колхозъясын сідзжӧ мунӧ «кӧлесаӧн», сӧмын мӧдарӧ, трудоденьяс вылӧ — крӧшкияс, сы вӧсна мый омӧль вӧлі урожай, омӧля уджалісны колхозникъяс, а омӧля уджалісны сы вӧсна, мый и кольӧм во трудоденьяс серти няньсӧ этша пӧлучитісны.
Тані нин артмӧ не кӧлеса, а ёрӧм кытш.
Но тайӧ кытшсӧ колӧ орӧдны мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт!
Коді вермас сійӧс орӧдны?
Со татшӧм йӧзыс, кодъяслы народнӧйыс дона, кыдзи асланыс кровнӧй...
Мартынов вӧлі тӧвнас «Власть Советов» колхозын отчётно-выборнӧй собрание вылын.
Кор Опёнкинлысь кандидатурасӧ выльысь выдвинитісны председательӧ, ӧти колхозник аслас выступлениеын шуис сійӧс «сьӧлӧма коммунистӧн».
Тӧв кояліс ӧшиньӧ гырысь зэр войтъясӧн, быттьӧ галькиӧн.
Мартынов примитіс лунтырӧн уна йӧзӧс — райком отделъясса став заведующӧйясӧс, быдӧнӧс аслас вопросъясӧн, районнӧй агрономӧс, райисполкомлӧн сельхозотделса заведующӧйӧс.
Тыдовтчис, мый омӧль поводдя вӧсна став партийнӧй актив вӧлі гортын.
— Мыйкӧ неладнӧ артмӧ миян, ёртъяс, — шуис Мартынов.
— Сэтшӧм сьӧкыд положение уборкаӧн, а ми пукалам гортын.
Вот ӧні и колӧ ставлы лоны колхозъясын!
— А мый позьӧ ӧні сэні вӧчны? — юасисны сылысь.
— Спасайтны кӧть нин сійӧ няньсӧ, мый вартӧма.
Чукӧръясын куйлӧ, зэр улын.
Стрӧитны сушилкаяс, вевта гумлаяс, кыскавны сэтчӧ няньсӧ, идравны.
Машинаяс оз мунны — вӧвъясӧн новлыны косьтӧм няньсӧ элеваторъясӧ.
Сылӧн артмис нин решение — омӧль поводдя кӧ нюжалас, мый вылӧ позьӧ да колӧ ӧні кыпӧдны районын став ловъясӧ и кулӧмасӧ.
Сійӧ тшӧктіс помощникыслы чукӧртны бюроса членъясӧс ӧкмыс час рыт кежлӧ тайӧ вопрос кузя неыджыд заседание вылӧ.
Лун помасигӧн, кор Мартынов кӧсйис нин ветлыны гортас сёйыштны, кабинетӧ пырис Марья Сергеевна Борзова, первой секретарлӧн гӧтырыс, том, но ёна нин кызӧм нывбаба. Сійӧ вӧлі паськыд мича чужӧма, тэрыб, гажа руд синъяса, «Сортсемовощ» районнӧй контораса директор.
Кольӧм лунъясӧ ӧти колхозын Мартыновлы висьталісны, мый налӧн коймӧд во помся оз во арбуз, идралӧны арын да вердӧны порсьяслы.
Сійӧ юаліс — кутшӧм сорт?
Вӧлӧмкӧ, кӧйдыссӧ вайӧма Кубаньысь.
Мартынов гӧгӧрвоис обком да видз-му овмӧс кузя Министерство водзын сувтӧдӧм вылӧ ыджыд вопрослысь заводитчӧмсӧ да корис Борзоваӧс вӧчны ведомость, кытысь пӧлучайтӧ налӧн контораыс овощи кӧйдысъяс, и пыравны тайӧ ведомостьнас сы дінӧ.
— Со, вӧчи, Пётр Илларионыч, — шуис Борзова да пуктіс сы водзӧ пызан вылас гижӧм бумага лист.
— Бӧрйи накладнӧйясысь.
Збыль, мыйкӧ оз мичуринскӧй ногӧн артмы.
Эм миян бур сорта местнӧй кӧйдысъяс, найӧс областнӧй контора кытчӧкӧ мӧдӧдӧ, а миянлы сетӧны мукӧд сортъяс.
Арбузъяс, дыняяс — Кубаньысь, Крымысь.
И помидоръяс — Кубаньысь.
— Сэні гожӧмыс тӧлысьӧн-джынйӧн кымын кузьджык, вот найӧ велалісны сэтчӧс гожӧм дінӧ и быдмӧны тэрмасьтӧг, — шуис Мартынов.
Кор сійӧ видлаліс ведомость, Мария Сергеевна резинӧвӧй плащлысь пӧлаяссӧ сюртнялыштӧмӧн пуксис пызандорса креслӧӧ.
— Менам Борзов ёртыд талун воӧ, — шуис сійӧ.
— Кыдзи талун? — кыпӧдіс юрсӧ Мартынов.
— Сылӧн ещӧ отпускыс эз на помась.
— Тыдалӧ, эз вермы терпитнысӧ.
Ме сылы тасянь ысталі авиапочтаӧн сылӧн приказание серти областнӧй газета сводкаясӧн.
— Талун кӧ, сылы кад нин воны, — Мартынов видзӧдліс пызанвывса часі вылӧ.
— Поезд муніс.
— Вот и ме думайта — кутшӧм поездӧн воас?
Гашкӧ, войнас, часын?
Но сійӧ нин мӧд числӧ.
Сійӧ телеграфируйтіс: «Воа кызь коймӧд лунӧ, окала».
— Энлы, тан меным кутшӧмкӧ телеграммаяс вайисны, ме эг на видлав.
— Мартынов лукӧшитчыштіс пызан вылын бумагаясын.
— Да, со эм сысянь: «Воа кызь коймӧд лунӧ».
Сӧмын «окала» кывйыс абу.
Марья Сергеевна ышловзис.
— Бара мӧдӧдчасны тіян быд войся заседаниеяс?
Кутанныд видчыны сыкӧд быд бюро вылын асылӧдз?
— Ог тӧд, — вочавидзис Мартынов, — кыдзи сійӧ ӧні, ессентукскӧй ваяс бӧрын.
Гашкӧ, язваыс оз сэтшӧма кут мучитны сійӧс.
— А ми сыкӧд гӧтрасим, кор сылӧн язваыс эз на вӧв.
Ме сійӧс важӧн тӧда.
Тайӧ сылӧн абу висьӧм вӧсна.
Кыкнанныдлӧн тіян характеръяс!
Коса да из...
Торйӧдісны мед эськӧ тіянӧс разнӧй районъясӧ ли, мый ли!
— Коймӧд мортсянь кыла: вӧзйысь мӧд районӧ, — шуис Мартынов.
— Вӧтланныд менӧ?
— А ме эг шу: вӧзйысь мӧд районӧ.
Ме шуа — колӧ тіянӧс торйӧдны.
Либӧ сылы татчӧ кольччыны, либӧ тэныд...
Но, висьтав, Пётр Илларионыч, мый ті сыкӧд эн вермӧй юкны?
Мартынов нюмъёвтіс.
— Мыйла менсьым юасян?
Тэныд матынджык сылысь юавны.
— Сійӧ аслыс ногӧн объясняйтӧ.
— Кыдзи?
Тӧдӧмысь шуӧ: Мартынов пӧ вӧлі газетчикӧн, борзописецӧн, мед и водзӧ портитас бумага.
А партийнӧй уджын сійӧ ни чӧрта оз гӧгӧрво.
Тадз?
— И тадз шуліс...
Звӧнитіс телефон, Мартынов босьтіс трубка, дыр сёрнитіс телефон пыр.
Сэсся сылы доложитісны, мый колхозъясысь воисны вит морт пӧлучитны партбилетъяс, виччысьӧны примитӧм.
Борзова чеччис.
— Ладнӧ, Марья Сергеевна, кыдзкӧ мӧдысь сёрнитам.
Тайӧ ведомостьсӧ ме коля ас ордӧ, а тэ меным ещӧ ысты местнӧй да вайӧм сортъяслӧн урожайяс йылысь сводка.
— Бур, ыста...
Муна гортӧ, лӧсьӧдны колӧ ӧбед.
Гашкӧ, сійӧ век жӧ воас талун.
Поездыс, гашкӧ, сёрмис.
Том коммунистъяслы партийнӧй билетъяс сеталӧм, найӧс партияӧ пырӧмӧн поздравитӧм да накӧд колхозъясын делӧяс йылысь сёрнитӧм бӧрын, Мартынов игналіс пызан ящикъяс, пасьтасис, но вевъяліс петны сӧмын коридорӧдз — шумитіс райком дорысь мунысь машина, кильчӧ вылӧ кайис увереннӧй, кӧзяйскӧй походкаӧн Борзов, шӧркодь, зумыд тушаа, вижоват рӧма нездоровӧй чужӧма морт. Сійӧ вӧлі зэрӧн кӧтасьӧм, кузь, пӧшти кокпод йылӧдзыс кучик пальтоа.
— А, со и ачыс, медбӧрын, — сувтіс коридорӧ да шуис Мартынов.
— Ми эгӧ нин виччысьӧй тэнӧ лунся поезднас.
Здравствуй!
— Чолӧм уджалысьяслы! — сетіс кисӧ Борзов.
— Уджалам.
А тэ мый Конституциясӧ нарушайтан?
Он используйт ставнас шойччӧм вылӧ право?
— Шойччан!
— Борзов босьтіс шляпасӧ, пыркнитчис, разяліс ва пальтоысь кизьяссӧ.
— Пырам кабинетас?
— Пыралам здук кежлӧ.
Ме ещӧ гортын эг на вӧв...
Шойччан!
— Борзов пӧрччис вешалка дорын пальтосӧ, калошисӧ, матыстчис пызан дорӧ, но эз пуксьы секретарскӧй креслӧӧ, а бокӧ, улӧс вылӧ.
— Йӧйяс тайӧ кадас ветлӧны лечитчыны!
Сӧмын и кылан радио пыр: уборка, нянь поставка, ӧзимӧйяс кӧдзӧм.
Миянлысь область «Правда» куимысь нин казьтыштліс передовицаясын, кыдзи кольччысьӧс.
Мартынов эз жӧ пуксьы креслӧӧ, сувтіс ӧшинь дорӧ.
Латшкӧс да бритӧм юра Борзов дорысь Мартынов вӧлі кузьджык — лӧз синъяса, сьӧд юрсиа, гожъялӧм чужӧма морт.
Сійӧ важӧн нин абу шырсьылӧма да сьылі вылас да пель дінъясас юрсиыс гартчис кольчаясӧн.
Косіник да неуна гӧрбыльтчыштӧм тушаыс эз кажитчы солиднӧйӧн.
Арлыдас торъялӧмыс налӧн вӧлі во сизим, Мартыновлы — ар комын вит, Борзовлы — нелямын сайӧ.
— Ачыд мыжа, — шуис Мартынов.
— Мед ветлін эськӧ тулыснас, кор кӧдза помалім.
Ме тэныд шулі: вот ӧні кор путёвка да мун лечитчышт.
— Кӧдза помасис — прополка заводитчис.
Миян помасьлытӧм уджысь ӧмӧй коркӧ мездысьлан?
А тӧлын абу жӧ интереснӧ ветлыны курортъясӧ...
Но ладнӧ, вай висьтав, кыдзи делӧясыс?
— А кор тэ воин?
Поездыс дас куим час нелямын минутын муніс.
— Ме вокзалсянь кежалі элеваторӧ.
Эг звӧнит машина йылысь, лӧсяліс МТС-са директорлӧн «газик».
Прӧвериті элеваторын, кыдзи нянь кыскалӧны...
Омӧля кыскалӧны, Пётр Илларионыч!
— Да, позьӧ эськӧ вӧлі бурджыка...
Тайӧ зэръясӧдзыс график выдерживайт.
— Кыдз нӧ ті верминныд выдерживайтны график, кор тіян куим колхоз недель чӧж нин оз участвуйтны нянь сдайтӧмын: «Власть Советов», «Краснӧй Октябрь» да «Заря»?
— Мукӧд колхозъяс кыскалісны лунъя заданиеысь унджыкӧн.
А «Власть Советов», «Краснӧй Октябрь» да «Заря» рассчитайтчисны.
— Кыдзи рассчитайтчисны?
— Сідз, тырвыйӧ: и натуроплата серти — став уджъясысь.
Борзов жалитӧмпырысь видзӧдліс Мартынов вылӧ.
— Тадзи и председательяслы висьталан: «Ті рассчитайтчинныд»?..
Эх, Пётр Илларионыч!
Велӧдны тэнӧ да велӧдны!
Кӧні колхозъяс кузя сводкаыд?
Борзов пуксис секретарскӧй местаӧ, энергичнӧя вештыштіс ас дінсьыс став лишнӧйсӧ — лампа, пепельница, ютӧм чай тыра стӧкан.
Кыз стеклӧ улын куйліс графитӧм ыджыд бумага лист, кытчӧ вӧлі гижалӧма цифраяс: колхозъяслӧн кӧдза площадь, скӧт поголовье, поставка планъяс.
Мартынов нюмъёвтіс, кор уськӧдіс тӧдвылас Опёнкинлысь кывъяссӧ: «Кык час шойччас и заводитас шуруйтны...»
— Да, аддза, правильнӧ ме вӧчи, мый локті.
— Босьтіс чистӧй бумага лист, карандаш, нуӧдіс чуньнас стеклӧ кузя.
— «Власть Советов».
Уна-ӧ налӧн вӧлі?
Сідз...
Госпоставка да натуроплата...
Сідз.
Тайӧ — сизимӧд группа серти.
Комиссия пыртіс найӧс урожайность кузя сизимӧд группаӧ.
А сетны кӧ налы ӧкмысӧд группа?
— Медся ыджыдсӧ?
— Да, медся ыджыдсӧ.
Мый артмас?
Артыштлам...
Ӧкмысӧд группа серти Озыр Демьянсянь ещӧ тысячаӧн-джынйӧн кымын центнер.
Да «Заряысь» — центнер кӧкъямыссё.
Да «Октябрьысь» сы мында жӧ.
Вот!
Челядь!
Он тӧд, кыдзи босьтны налысь няньсӧ?
Чужӧм вылас кустӧм нюмӧн на Мартынов матыстчис пызан дорӧ.
— Ме абу челядь, Виктор Семёныч.
Тайӧ шуткаясыс меным тӧдсаӧсь.
Но кад нин накӧд помавны, збыльысь!
Кутшӧм подув вылын тэ предлагайтан выльпӧв артавны налы натуроплатасӧ медся ыджыд группа серти?
— Сійӧ подув вылын, мый страналы колӧ нянь!
Мартынов ӧзтіс папирос, чӧв олыштіс, старайтчис босьтны асьсӧ киӧ, не дӧзмыны.
— «Власть Советов» колхозын урожайыс, дерт, ыджыдджык мукӧд колхозъясын серти.
Но век жӧ ӧкмысӧд группаӧдз найӧ эз воны.
И идралісны найӧ бура, чистӧя, некутшӧм воштӧмъястӧг.
А мый налысь кык му вылын ӧзимӧй шобді да ид виис шерӧн — сійӧ абу налӧн мыж.
Мыйла жӧ ӧні найӧс ӧкмысӧд группаӧ, да ещӧ бӧрыннас?
Мый кутас Опёнкин колхозникъяслы висьтавны?
— Мед мый кӧсйӧ висьталӧ.
Миянлы колӧ нянь.
Мый тэ висян сы вӧсна?
Пӧрысь зубр!
Бергӧдчас!
— Тӧда, мый убедитас сійӧ колхозникъясӧс, нуасны найӧ няньсӧ.
Но объяснениеыс кольӧ ӧти: босьтам налысь няньсӧ сійӧ колхозъяс пыдди, кӧні бесхозяйственность да разгильдяйство.
Пырис райисполкомса председатель Иван Фомич Руденко, ӧти гимнастёркаа, фуражкатӧм — котӧрӧн локтіс дворті.
Райсӧвет вӧлі орчча керкаын.
— Здорово, Виктор Семёныч!
Бур туйӧн!
Видзӧда ӧшиньӧд — тӧдса фигура кайӧ кильчӧ пості.
Эн помӧдз гуляйт?
— Чолӧм, Фомич.
Эг помӧдз.
Руденко видзӧдліс Борзовлӧн зумыш, скӧр чужӧм вылӧ, папирос помсӧ нервнӧя курччалысь Мартынов вылӧ.
— Муртса на воинныд, а споруйтанныд ли мый?
Гашкӧ, мешайті?
— Эн.
— Борзов петіс пызан сайысь, Руденко вылӧ видзӧдтӧг матыстіс сылы улӧс.
— Пуксьы.
Но, водзӧ висьтав, Мартынов.
— А мый меным водзӧсӧ висьтавны? — Мартынов кусӧдіс папирос помсӧ пепельницаӧ да чеччис.
— Кыдзи бюроса член, гӧлӧсуйта прӧтив.
— Шыӧдчис Руденко дінӧ.
— Предлагайтӧ сетны ӧкмысӧд группа Опёнкинлы да мукӧдъяслы, кодъяс тыртісны план.
— Но-о? — ылӧсас нюжӧдіс Руденко.
— Тайӧс колӧ думыштлыны...
— Мед и сійӧ колхозъясас, кӧні йӧзыс честнӧя уджалісны и кӧні уджалісны сідз-тадз, трудоденьяс вылӧ няньыс колис ӧтмында!..
Ме тӧда жӧ, Виктор Семёныч, мый страналы колӧ нянь, — водзӧ нуӧдіс Мартынов.
— И районнӧй план миянлы быть колӧ тыртны.
Но позьӧ разнӧй ногӧн тыртны.
Позьӧ сідз тыртны, мый кӧть бӧрыннас и дзескыд лоӧ кӧнсюрӧ няньӧн, но йӧзыс гӧгӧрвоасны, сӧгласитчасны: да, тайӧ и эм сӧветскӧй справедливость.
Миян агитаторъяслӧн лоӧ кок улас почва, кор найӧ кутасны народкӧд сёрнитны: «Мый заработайтінныд, сійӧс и пӧлучайтӧй».
И мед орччӧн, «Власть Советов» колхозын, йӧзыс куимпӧв унджык пӧлучитасны няньсӧ!
И колӧ стрӧитны та вылын политикасӧ!
А позьӧ сідз тыртны, мый...
— Мартынов шеныштіс кинас да заводитіс ветлӧдлыны кабинетті.
— Да, Виктор Семёныч, кыдз эськӧ мед не начкыны сійӧ курӧгсӧ, коді вайӧ зарни колькъяс, — шуис Руденко.
Борзов бӧр пуксис пызан сайӧ.
— Бур.
Артыштам, мый ми вермам нуны мукӧд колхозъясысь, тайӧясӧс вӧрзьӧдтӧг.
— Нуӧдіс чуньнас первой графаті, кӧні колхозъяслӧн нимъяс.
— Кутшӧмӧс босьтам?
Но вот — «Рассвет».
Уна-ӧ налӧн талун кежлӧ эм вартӧм няньыс?
— Абу ньӧти, — вочавидзис Мартынов.
— Найӧ зэръясӧдзыс бура новлісны, ставсӧ ӧктісны, мый луннас вартлісны.
Вундӧм няньыс налӧн тэчасъясын.
И вундытӧмыс на процент дас кымын.
— Найӧс эмтээс конйыштіс, — содтіс Руденко.
— Сетісны налы том комбайнёръясӧс, курсантъясӧс.
Выль машинаяс, а уджалӧм пыдди унджык сулалісны.
— Сідз.
Сідзкӧ, «Рассвет» колхозын нянь ӧні абу.
А нянь поставкаыс налӧн уна-ӧ тыртӧма...
— Квайтымын кык процент вылӧ, — висьталіс Руденко.
— «Краснӧй пахарын» кыдзи?
— Сэтшӧм жӧ положение.
— «Миян туй»?
— Сэні омӧльджык делӧыс, — шуис пызан дорӧ матыстчиг Мартынов.
— Абу вундӧма процент комын, и вундӧм няньсӧ абу тэчӧма...
Налӧн жӧ абу председательыс, — чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
— Медся кольччысь колхозӧ мӧдӧдім медся ненадёжнӧй мортсӧ.
Наказание пыдди ли мый?
Сыысь, мый кисьтіс уджсӧ промкомбинатын?
— Сідз...
«Мӧд пятилетка»?
— Сэні эм уна вартӧм няньыс, — шуис Руденко.
— Но куйлӧ му вылын чукӧръясын.
Косьтыны колӧ.
— Да кутшӧм чӧртсӧ нӧ ті меным тані тӧлкуйтанныд справедливость, политика йылысь? — кучкис ки дорышнас пызанӧ Борзов.
— Кӧні няньыс?
Сэтшӧм нянь, мед ӧні жӧ, тайӧ минутаас позьӧ вӧлі грузитны машинаясӧ да нуны элеваторӧ?
— Тайӧ минутаас, шуам, машинаӧн он ну, — довкнитіс Мартынов юрнас ӧшиньлань, код сайын кисьтіс зэр, кыдзи ведраысь.
— Дугдас зэрыс — ӧти лунӧн косьмас.
А няньыс кӧні?
Найӧ «выполнитісны», мыськисны кияссӧ, районнӧй сводка вылӧ налы сьӧлыштны; налӧн абу вартӧмыс.
Обком, думайтанныд, сӧгласитчас виччысьны, кор ми тані эсійӧ справедливостьсӧ кутам лӧсьӧдны?
Мый ми реальнӧ вермам вӧчны тайӧ пятидневкаын?
Мый петкӧдлам сводкаын?
<ns>По-ли-тикъ-яс</ns>!..
— А политикатӧг кӧ тыртны поставкаяс, сэки и райкомса секретарьяс оз ковны.
Кутшӧмкӧ агентъяслы позьӧ поручитны, — вочавидзис Мартынов.
— Ме аддза, — шуис Борзов, — мый нянь поставкалы районын главнӧй мытшӧдыс талун кежлӧ — сійӧ тэ, Мартынов ёрт.
Ачыд демобилизуйтчин и мукӧдъяссӧ кӧдзӧдан.
«Тыртісны!»
Разлагайтан партийнӧй организациясӧ..
— Но, тайӧ нин тэ вывті, Виктор Семёныч! — вӧрзьӧдчис улӧс вылын зумыштчӧмӧн Руденко.
Мартынов пуксис, шыльӧдыштіс кинас юрсисӧ, ӧшӧдчыштіс улӧс бӧр вылӧ да сюся видзӧдіс Борзов вылӧ.
Сылӧн гожъялӧм чужӧмыс бледмыштіс.
Но шуны сійӧ нинӧм эз вевъяв.
Борзов звӧнитіс, кабинетӧ пырис секретарлӧн помощник, еджгов юрсиа том морт, Саша Трубицын.
— Воинныд, Виктор Семёныч?!
— Да, вои.
Здравствуй.
Пуксьы, гиж...
«МТС-ясса став директоръяслы, колхозъясса председательяслы, колхознӧй первичнӧй партийнӧй организацияясса секретарьяслы...
Нянь идралӧм да государстволы сдайтӧм кузя районлӧн безобразнӧй кольччӧмыс объясняйтчӧ сӧмын тіян преступнӧй беспечностьӧн да государстволысь интересъяс дзикӧдз вунӧдӧмӧн»...
Гижин?
«Предлагайтсьӧ тіян личнӧй кывкутӧм улӧ пыр жӧ, мыйӧн пӧлучитанныд тайӧ телеграммасӧ, лэдзны уджӧ став комбайнъяс да прӧстӧй орудиеяс»...
Гижин?
«Обеспечитны вартан машинаяслысь сутки чӧжся удж...
Кыв шутӧг обеспечитны нянь сдайтӧм кузя лунъя заданиеяс тыртӧм, наверстайтны матысса кык-куим лунӧн кольӧм пятидневкаса задолженность...
Загрузитны нянь нуӧм вылӧ став авто- да гужтранспорт...
Олӧмӧ пӧрттӧм случайын тіянӧс лоӧ кыскӧма чорыд партийнӧй да государственнӧй кывкутӧмӧ»...
Кырымпас — Борзов.
Кӧсӧйтчыліс Руденко вылӧ.
— И Руденко.
Руденко шеныштіс кинас.
— Валяй!..
— Тайӧ телефонограммаыслысь ӧти экземпляр, Трубицын, коль да хранит, — шуис Мартынов.
— Гашкӧ, коркӧ лэдзасны миян сочинениеяслысь полнӧй собрание.
Саша Трубицын сувтыштліс порог дорӧ, шемӧса юалан синъясӧн видзӧдліс Мартынов вылӧ.
— Мун, печатайт, — шуис Борзов.
— Передайтны сідз, мед час мысти вӧлі став колхозъясын!
Трубицын петіс.
— Сӧвестьтӧ весалӧм могысь мӧдӧдан тайӧ «молниясӧ»? — юаліс Мартынов.
— Век жӧ мыйкӧ вӧчим, бумажкаяс гижим, стандартнӧй телефонограммаяс петалім.
— Гиж тэ мыйкӧ оригинальнӧйӧсджык.
Тэныд и картіыс киад, литераторлы, — нарошнӧ спокойнӧя вочавидзис Борзов да бергӧдчис Руденколань, кӧсйис заводитны сёрни сыкӧд, юаліс мыйкӧ сылысь, но Руденко эз вочавидз вопрос вылас да индіс чуньнас Мартынов вылӧ:
— Энлы, тэ кывзы, Виктор Семёныч, мый сійӧ предлагайтӧ.
— А мый сійӧ предлагайтӧ?
— Со мый предлагайта, — Мартынов матыстчис улӧснас Борзов дінӧ.
— Потш, лыс керавны зэригӧн позьӧ?
Позьӧ.
Идзасысь вевтъяс вӧчны позьӧ?
Абу лӧсьыд, дерт, ваыс мышку кузяыд визувтны кутас, но позьӧ.
Фронт вылын переправаяс зэр улын и би улын стрӧитлісны.
Машинатӧ он тшӧкты няйтын уджавны, мортӧс позьӧ тшӧктыны.
Со мый вылӧ колӧ ӧні личкыны!
— Ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт, — вочавидзис Борзов.
— Мешайтӧ!
Тыртам колхозса председательлысь юрсӧ быдсикас чепуханас — сійӧ и тӧлка сӧветсӧ оз казяв.
«Лэдзны уджӧ став комбайнъяс».
Тайӧ жӧ болтовня, татшӧм телефонограммаясыс! — пузис, медбӧрын, Мартынов.
— Сідзкӧ нин, валит ставсӧ: и ӧзимӧйяс тшӧктам кӧдзны, зэр вылӧ видзӧдтӧг, и зябь гӧрны...
— А ми обкомсянь ог пӧлучайтӧй татшӧм телефонограммаяссӧ?
Миянлы мукӧддырйиыс оз звӧнитны: «Мыйла он кӧдзӧй?»
А миян муяс вылын пидзӧсӧдз на лым.
— Область ыджыд.
Сэні лым, сэні шоныд, сэні зэръяс, сэні косьтӧ.
А миян жӧ ставыс син водзын!
Тӧдан, Виктор Семёныч, мый некыдз оз терпитны хлеборобъяс миян директиваясысь?
Глупостьяс.
Найӧ ӧд оз омӧльджыка миянысь тӧдны, кӧні булкиясыс быдмӧны.
Борзов дыр чӧв оліс.
Ыджыд вын сылы ковмис, мед сетны аслас гӧлӧслы мыйта кӧ пӧсьлун, кор сійӧ, медбӧрын, шыасис.
— Сьӧлӧмсянь сӧветуйта тэныд, Пётр Илларионыч: мун тэ обкомӧ, жалуйтчы ме вылӧ, мый кӧсъян висьтав, но шу, мый ми ӧтлаын уджавны ог вермӧй.
Мед тэнӧ вуджӧдасны мӧд районӧ.
Ме ассянь кута рекомендуйтны, мед тэнӧ ыстасны первой секретарӧн.
Да обкомын миян пырджык сідзи и вӧчӧны.
Кӧнкӧ кӧ мӧд оз лӧсяв первойкӧд, кӧсйӧ ачыс ворсны первой скрипка вылын и мортыс быттьӧ энергичнӧй, мӧдӧдӧны сійӧс первой секретарӧн мӧд районӧ, испытывайтӧны: ноко, петкӧдлы, кыдзи тэ верман самостоятельнӧ уджавны.
Ветлы, сёрнит.
Кор кӧсъян, кӧть талун.
Сетасны тэныд мӧд район, гашкӧ, миянкӧд орччӧн.
Кутам ордйысьны.
Веськӧдлы!
Тэ — сійӧн, аслад крестьянскӧй справедливостьӧн, а ме — по-пролетарски.
— Тьфу! — скӧрмис Руденко.
— Мыйӧдз ті тані сёрнитчинныд?
Пролетарскӧй, крестьянскӧя!
И татшӧм кывъясыс абуӧсь.
Большевистскӧя колӧ веськӧдлыны!
— И мӧд районӧ ме ог кӧсйы, — шуис Мартынов, — ме нин тані тӧдмалі колхозъяссӧ, йӧзӧс да первой скрипка вылӧ ог претендуйт.
Омӧля тэ гӧгӧрвоин менӧ, Виктор Семёныч.
Меным и мӧд секретарь должностьын уджыс тырмӧ.
Но ме абу Молчалин, мед меным «не лысьтны ассьым суждение имеитны».
Чеччис, пуктіс юрас кепкасӧ.
— Мунам ӧбедайтам.
Здоровӧй телӧын здоровӧй дух.
Марья Сергеевна пыраліс татчӧ, виччысьӧ тэнӧ ӧбедайтны, пӧлучитӧма телеграмма...
Ме чукӧртлі ӧкмыс час кежлӧ бюролысь заседание.
Он отменит?
— Ог, мыйла нӧ, — вочавидзис Борзов.
— Бюро колӧ нуӧдны.
Заводитам уджавны.
— Звӧнитіс помощниклы.
— Корны бюро вылӧ колхозъясӧ прикрепитӧм став уполномоченнӧйясӧс.
...Заседание вӧлі бурнӧй.
Бюроса ӧткымын членъяс поддерживайтісны уна вопросъяс кузя Мартыновӧс, мукӧдъяс — Борзовӧс.
Век жӧ воздержитчисны рекомендуйтны комиссиялы вуджӧдны поставка мынтӧм кузя колхозъясӧс высшӧй группаӧ.
Решитісны виччысьлыны: кутшӧм лоӧ поводдяыс, мукӧд колхозъясын вартӧмыс.
Разӧдчисны гортъясӧ сёр войын, дорвыв кисьтысь зэр улын.
Мартынов да Руденко мунісны главнӧй улича кузя пельӧсӧдзыс ӧтлаын.
— Но, тэ талун скӧр! — шуаліс Руденко.
— Он сетчы сылы нинӧмӧн.
Веськыда кутшӧмкӧ дуэль тіян костын артмӧ, бокс.
— Вунӧді сійӧс бӧръя тӧлысьнас, — вочавидзис Мартынов.
— Сійӧ, Илларионыч, ку пытшсьыс петӧ, медым сы воӧм бӧрын тайӧ первой пятидневкаӧ нянь вӧлі сдайтӧма кыкпӧв унджык сы серти, мыйта сдайтлісны тэ дырйи.
Мед обкомын сравнитасны сводкаяс: со Мартынов сетліс нянь, а со — Борзов!..
Сійӧ и санаторийӧ ветліс неспокойнӧй сьӧлӧмӧн: кыдз сійӧс друг обком самӧй уборочнӧй водзвылын лэдзис лечитчыны?
Тэныд унджык довериеыс, али мый?..
Пельӧс сайын Руденко кежис шуйга вылӧ, мӧдӧдчис векниджык улича кузя, видчис, кор веськавліс пемыдын ва гуранъясӧ да гумовтліс калоши тырыс кизьӧр няйт, броткис ас кежысь: «Абу пыр, сідзкӧ, сійӧ первой юрыс, коді первой чин новлӧдлӧ»...
Мартынов муніс водзӧ главнӧй улича кузя аслас квартиралань, сідзжӧ видчис, кор вильдыліс да веськавліс джуджыд ва гӧпъясӧ, думайтіс: «Мыйта кад да вынъяс воштам спор вылӧ, а колӧ эськӧ — удж вылӧ!
Панъяс косясьӧны — хлопецъяслӧн чубъясыс трещитӧны»...
Югдігӧн Мартынов верзьӧма вӧлӧн муніс кольччысьяс лыдысь медся ыджыд «Краснӧй пахарь» колхозӧ.
Сэн сійӧ оліс кык лун.
Чукӧртліс коммунистъясӧс, фронтовикъясӧс.
Казьтыштіс фронтовикъяслы сьӧкыдджык лунъяс йылысь, кор зэр улын, туйтӧг кыскалісны ас выланыс станкӧвӧй пулемётъяс, отсалісны вӧвъяслы кыскыны пушкаяс.
Выль контора стрӧитӧм вылӧ дасьтӧм кирпич да вӧр рекомендуйтіс употребитны зерносушилкаяс да вевта гумлаяс вылӧ.
Став бригадаяс петісны муяс вылӧ, коді нӧсилкаясӧн идзас ваявны, коді — нянь.
Заводитлісны стрӧитны вевтъяс и вартан машинаяс весьтӧ, мед видлыны вартны тэчасъясысь, но мӧд лунас рыт кежлӧ зэр дугдіс.
Эз вӧв зэрыс и войнас.
Асывнас мыччысис шонді, пӧльтіс ыркыд асыв тӧв.
Дыр кежлӧ пуксис кос поводдя.
Уборка да мукӧд полевӧй уджъяс районын мӧдӧдчисны мыйкӧ мында бурджыка.
Туйяс косьмисны, мӧдӧдчисны на кузя выльӧн на вартӧм нянь тыра машинаяс.
Сідзи и артмис, мый Борзов воӧм бӧрын первой пятидневкаас жӧ колхозъяс сдайтісны сы воӧм водзвылын пятидневкаса зэра лунъясӧ дорысь няньсӧ унджык.
Район тыртіс нянь поставка план не медся передӧвӧйяс лыдын, но и не медся кольччысь районъяс лыдын.
Ӧтчыд Марья Сергеевна Борзова шуис Мартыновлы:
— Мыйла некор он пырав миянӧ, Пётр Илларионыч, рытнас?
— Аттьӧ, — благодаритіс неуна шемӧсмӧм Мартынов.
Сійӧ важӧн эз кывлы Борзовъяссянь гӧститны корӧм.
— Прӧст рытъясыс пӧшти оз овлыны.
— Збыль, пырав, мый тіянлы Виктор Семёнычкӧд пыр споруйтны да видчыны?
Пукалыштам, сёрнитыштам.
Мартынов кӧсйысис пыравны, но эз тэрмась пӧртны олӧмӧ кӧсйысьӧмсӧ.
«Миритчӧдны, али мый кӧсйӧ миянӧс чай чашка дорын?» — думыштіс сійӧ.
Регыд Борзовӧс корисны обкомӧ райкомса первой секретарьяслӧн дас лунъя семинар вылӧ, а Марья Сергеевна век жӧ звӧнитліс Мартыновлы.
— Талун субӧта, Пётр Илларионыч, шойччан лун водзвылын разрешайтчӧ уджсӧ помавны водзджык.
Рытнас тэнад заседаниеяс абуӧсь?
Колхозӧ он мун?
А кӧсйысьӧмтӧ помнитан?
Но, волы, кута виччысьны.
Встретитіс сійӧс Марья Сергеевна вӧччыштӧмӧн, и неуна яндысьыштіс сыысь, мый вермас думыштны Мартынов сылӧн настойчивӧй кӧсйӧм йылысь аддзывны сійӧс гортсьыс.
Шӧвк блузкаас сылӧн вӧлі ӧшӧдӧма Ленин орден.
— Карыс миян сэтшӧм, — шуаліс сійӧ буфет дорын пӧсудаӧн ноксигӧн, — ӧтар помас несъян, мӧдар помсяньыс кылан: «<rus>Будьте здоровы</rus>!»
Аски жӧ кутасны сёрнитны быдлаын: «Мартынов ветліс Борзова ордӧ чай юны, кор верӧсыс эз вӧв гортын».
А меным сьӧлыштны!
Кор Марья Сергеевна лӧсьӧдіс пызан, Мартынов кытшовтіс став комнатаяссӧ.
Сійӧ тані вӧвлі сӧмын на кыкысь кольӧм во татчӧ воӧм бӧрын.
Детскӧйын бабушка, Борзовлӧн мамыс, водтӧдіс челядьӧс, висьтавліс налы мойдъяс.
Челядьыс налӧн вӧлі кык: детинка ар квайта да нывка ар нёля.
Ыджыдыс, Нина, эз вӧв гортын — мунӧма, тыдалӧ, кино вылӧ либӧ пӧдругаяс дінас.
Залын пианино вылын узис сибирскӧй ыджыд кань.
Став комнатаясын стенъясас ӧшалісны клеткаяс, кӧні вӧліны скворецъяс, жоньяс, кальсыяс.
Кык пон, овчарка да ирландскӧй сеттер, гыжъяснас джоджӧ котшкӧмӧн, вӧтлысисны Мартынов бӧрся.
Столӧвӧй пельӧсын вольӧс вылӧ поздысис ичӧтик ёж пи.
Тыдалӧ, Борзов радейтіс животнӧйясӧс да лэбачьясӧс.
— Мыйысь тэ, Марья Сергеевна, пӧлучитін орденсӧ? — юаліс Мартынов диван вылӧ пуксиг.
— Аддзывла сійӧс тэнсьыд мукӧддырйиыс праздник лунъясӧ, важӧн кӧсъя юавны.
Партизанитін?
— Эг, эг партизанит.
Тайӧ ещӧ войнаӧдз вӧлі делӧыс...
— Марья Сергеевна ышловзис.
— Трактор вылын бур уджысь сетісны меным орденсӧ.
— Да?
Тэ трактористкаӧн вӧлін?
— Эх, йӧзыс нин и фамилияӧс менсьым оз помнитны!
— Борзова?..
— Да абу, абу Борзова.
Менам нывдырся фамилияӧй вӧлі Громова.
— Громова?
Со мый!
Но, прӧстит, эг тӧд.
Кысь меным тӧдны тэнсьыд нывдырся фамилиятӧ?..
Сійӧ Маша Громоваыс, коді Ангелинакӧд ордйысьліс?
Тіян портретъясыд вӧліны «Правдаын» орччӧн.
Сідзкӧ сійӧ тэ и эм?
— Маша Громова, да...
Ме Ростовскӧй областьысь.
— Помнита, мый Ростовскӧй областьысь.
— Донскӧй казачка...
И Борзов сэні уджаліс, миян районын, комсомол райкомса секретарӧн.
Комын кӧкъямысӧд воын ми сыкӧд тӧдмасим.
Ме сылӧн мӧд гӧтыр, сылӧн первой гӧтырыс кулі.
Нина — сійӧ первой гӧтырыслӧн ныв...
Но, пуксьы пызан саяс...
А тэ, Пётр Илларионыч, кутшӧм местаясысь ачыд?
Мый войдӧр вӧчлін?
— Менам биографияын нинӧм почётнӧйыс абу.
Удайтчытӧм писатель — шогсьытӧг, пӧшти гажаа кутіс висьтавны Мартынов.
— Во дас кык сайын гижи ӧти очерк, печатайтісны сійӧс «Комсомольскӧй правдаын», и сэсянь висьми литератураӧн.
Центнер кык бумага видзи романъяс вылӧ — нинӧм тӧлк эз босьт.
Мӧдӧдчи газетнӧй удж кузя.
Уна ветлӧдлі, спецкорӧн вӧлі.
Тіянӧ вотӧдз бӧръя восӧ вӧлі Н-скӧй областьын районнӧй газетаса редакторӧн.
И сэні эг эновтлы гижны.
Пиӧй тӧдӧ, мый ме пыр почта виччыся, редакцияысь ӧтветъяс, котӧрӧн локтас вӧлі ме дінӧ, горзӧ: «Папа, лок ӧдйӧджык гортӧ, сэн ыджыд письмӧ вайисны!»
Эх, думайта, радуйтіс пиӧй!
Бурджык эськӧ ичӧт кӧ.
Ыджыд — сідзкӧ, рукопись бӧр ыстісны.
Аттьӧ, ӧти критик честнӧя, веськыда гижис: «Романъяс сочиняйтӧм, тыдалӧ, абу тіян делӧ.
Бӧрйӧй аслыныд, ёрт, олӧмад мӧд цель».
Со, бӧрйи мӧд удж.
Цельыс миян ставнымлӧн ӧти.
Эг ачым бӧрйы, предложитісны меным тані вуджны партийнӧй удж вылӧ — сеті сӧгласие.
— Мартынов серӧктіс.
— Унаысь критикуйтлі, видлі газетаясын райкомса секретарьясӧс.
Интереснӧ, кыдзи аслам артмас!..
— Ме ог петкӧдлы, Пётр Илларионыч, — шуис Марья Сергеевна чӧв олыштӧм бӧрын, — а мукӧддырйиыс жалита, вида ачымӧс медбӧръя кывъяснас: мыйла шыбиті сійӧ уджсӧ, муні колхозысь?
Ме эськӧ Паша Ангелинакӧд ордйысьышті на!
Он тӧд, код йылысь эськӧ ӧні унджык гижисны!
Кыдзи муні Борзов сайӧ, во уджалі ещӧ тракторӧн и шыбиті.
Ревнуйтіс менӧ миян бригадир дінӧ.
Прӧстӧ ревнуйтіс.
Миянлы женскӧй бригадаӧ назначитісны сэтшӧм выдержаннӧй, тӧлка бригадирӧс — кӧть сы вылын базарӧ йӧв кыскав.
Зонмыс, збыльысь, вӧлі мича, багатыр кодь, со та пасьта пельпомъясыс, став нывъясыс сы вылӧ ыштӧмӧн видзӧдісны, но директор предупредитіс сійӧс чорыда!
Локті ӧтчыд югдігӧн гортӧ, — мотоциклӧн ветлі, — гортын меным допрос: «Кодкӧд войсӧ коллялін?
Тэ жӧ ещӧ рытнас должен вӧлі вежсьыны».
— «Аслам «натиккӧд», шуа, коллялі войсӧ.
Менам напарницаӧй висьмис, ковмис сы пыдди уджавны».
Муніс асывнас эмтээсӧ, прӧверяйтӧ — збыль-ӧ кольӧм вой менам напарницаӧй эз уджав?
Сэсся ньӧбим керка, овмӧс лоис, уют, спокой сылы колӧ, кор локтас гортӧ шойччыштны...
Вот тадзи и артмис.
Маша Громова юргис регыдик.
Сэсся ме сійӧс куті корны: «Вай меным кутшӧмкӧ делӧ».
Ыстісны тайӧ контораас директорӧн.
Аддзисны огородницаӧс!
Ме сійӧ кӧйдысъяссьыс нинӧм ог гӧгӧрво.
Ме и гортын мам ордын эг пуктыв капустатӧ.
Кыдз сӧмын быдмышті, нывкаӧн на пукси машина вылӧ, сӧмын техника и тӧді...
Но, мый вӧлі, сійӧ кольӧма.
Ӧні меным сёр нин автолӧн румяна пыдди мавтчыны, — сералігтыр содтіс Марья Сергеевна.
— Оз кут радейтны верӧсӧй сьӧдтӧ.
Сійӧ видзӧдліс пызан вылӧ.
— Мый ме ещӧ эг вай?..
Няньыс и абу пызан вылас.
И чайсӧ вунӧді заваритны.
Вот кӧзяйка!
— Торки ме, извинит, эг сет помавны тэныд ас йывсьыд, — кухняысь локтӧм бӧрын шуис Марья Сергеевна.
— Да меным и помавныс нинӧм.
Газетасянь татчӧ веськалі.
Развёрстка серти.
Миян область — передӧвӧй.
Босьтісны миянысь, ог помнит кымын мортӧс ставсӧ, а сійӧ районсьыс, кӧні ме уджалі, кыкӧс — менӧ да ещӧ ӧтиӧс, райкомса инструкторӧс.
Ог тӧд, кутшӧм ногӧн веськалі татчӧ.
Ӧтияс шулісны прӧщайтчигӧн: «Жаль тэкӧд торйӧдчыны, но мый вӧчан, прикажитӧма медбур кадръяс бӧрйыны кольччысь орчча областьӧ мӧдӧдӧм вылӧ».
А мӧдъяс шулісны: «Мынтӧдчӧны тэысь, Мартынов, — вывті нин тэ паськӧдін критикасӧ аслад газетаын и конференцияяс вылын ёся выступайтан...»
Но, век жӧ ог жалит, мый веськалі татчӧ.
Быдлаын олӧм, йӧз...
— Сьӧкыд тэныд Борзовкӧд.
— Сьӧкыд...
Марья Сергеевна пуксис пызан сайӧ Мартыновлы воча, пыкис кинас щӧкасӧ.
— Тӧдан, мыйла ме тэнӧ кори?
— Сылӧн прӧстӧй, гажа, мича чутъяса да синъяс улас вильыш чукыръяса чужӧмыс лои серьёзнӧй.
— Водзӧ нуӧдны сійӧ сёрнисӧ, кодӧс сэки, райкомын, заводиті...
Закусит, Пётр Илларионыч, — Матыстіс сылань сыр тыра тарелка, салатница, нянь.
— Тэныд мый кисьтны?
Ме Донщинаысь, сійӧ местаясысь, кӧні виноградникъяс вӧдитӧны, миян сухӧй вина юӧны.
— Дзик ӧткодь.
Аслад вкус серти кисьт.
Марья Сергеевна кисьтіс кык бокалтыр еджыд вина.
— Объяснит тэ меным, мый тіян Виктор Семёнычкӧд мунӧ?
Мартынов эз пыр вочавидз.
— Тайӧ ыджыд сёрни, Марья Сергеевна...
Но тэ жӧ ачыд овлывлан пленумъяс вылын, партактив собраниеяс вылын.
— Сійӧ меным шуӧ: «Мартынов кыссьӧ власть бердӧ, организацияын авторитет завоёвывайтӧ, кӧсйӧ вӧтлыны менӧ татысь».
— Тэ талы эскан?
— Ог, ог эскы.
— Весьшӧрӧ, — нюмъёвтіс Мартынов.
— Да, ме лыддя, мый партийнӧй удж абу сылӧн делӧ.
Постарайтча и обкомын тайӧс докажитны.
— Со кыдз...
— А мый ме авторитет завоёвывайта, кысся власть бердӧ — сійӧ чепуха...
Да, вермас лоны, татчӧ рекомендуйтасны первой секретарӧн мӧд мортӧс.
Мыйла эськӧ меным не уджалыштны тані мӧднас?
Ёна эськӧ кӧсйи уджалыштны настӧящӧй морткӧд, велӧдчыштны сылысь.
Но Борзовлысь велӧдчыны нинӧмӧ.
Эн ӧбижайтчы, Марья Сергеевна...
Мартынов юыштіс аслас бокалысь.
— Комын кӧкъямысӧд воын гӧтрасинныд?
— Тӧдмасим.
Гӧтрасим комын ӧкмысӧдын...
Дас кыкӧд во ола сыкӧд...
— Кор ті воинныд татчӧ Донщинасьыс?
— Сійӧ воюйтіс тайӧ местаясас.
Вӧлі полкса командирлӧн политчасть кузя вежысьӧн.
Область мездӧм бӧрын сійӧс татчӧ и колисны.
Ми сыкӧд тані коймӧд районын нин.
И ставыс сэтшӧм районъяс — шӧркодьӧсь.
Передӧвӧйӧн ни ӧти эз ло.
— Дерт, кӧнкӧ, и сійӧ районъясас сылӧн вӧлі тайӧ грузыс — кольччысь колхозъяс.
Татшӧм грузнад вылӧдз он лэбзьы...
Тэ, висьтав, Марья Сергеевна: мый тэ, збыльысьсӧ, кӧсъян?
Миритны миянӧс?
А ми сыкӧд и эг пинясьлӧй, эг базар вылын видчӧй.
— Он, ме аддза, тіянӧс он мирит...
Ачым кӧсъя гӧгӧрвоны, мый йылысь тіян спорыс мунӧ?
— Но мый нӧ...
Тэ кӧ эськӧ эн вӧв коркӧся Маша Громоваӧн, гашкӧ, эг кут эськӧ тэныд висьтавны ставсӧ, мый висьтала.
Но тэ абу сійӧ дамаяс лыдсьыс, кодъяс сиктсӧ тӧдӧны сӧмын йӧв ваялысьяссянь.
Ачыд колхозысь петін.
— Ого! — нюмъёвтіс Марья Сергеевна.
— Аддзин дамаӧс!
Кымынысь предлагайтлі Виктор Семёнычлы: назначит менӧ тракторъяс ремонтируйтӧмлысь качество прӧверитӧм кузя комиссияӧ.
Кутшӧм трактор нин ме примита, тысяча гектар гӧрас тэныд сезон чӧжӧн!
— Абу сыын делӧыс, мый тэ тӧдан машинаяс да видз-му овмӧс.
Ме думайта, мый тэныд тайӧ дона, матысса...
— А менам став рӧдняӧй колхозын олӧ.
Мам, бабушка сэн, кык вок, куим чой...
Ӧнӧдз письмӧяс ыстӧны меным миян районысь колхозникъяс. Став радлуннас и шогнас юксьӧны.
— Неуна абу бур, — ыджыд кост бӧрын водзӧ нуӧдіс Мартынов, — мый сытӧг заводитім сы йылысь сёрни.
Но ме и синмас сылы тайӧс висьтала.
Да и висьтавлі нин...
Тэныд кӧ ковмас отчитывайтчыны талунъя рытысь, верман висьтавны сылы ставсӧ медбӧръя кывйӧдз...
Тэныд, кор тэ олыштін Борзовкӧд, унджык тӧдмалін сійӧс, некор эз волы юрад сы йылысь татшӧмтор?
Вот сійӧ волнуйтчӧ, тӧждысьӧ, нажимайтӧ, мед зябь гӧрисны, нянь новлісны, быдсикас планъяс тыртісны, а матӧ-ӧ сьӧлӧм дінас принимайтӧ сійӧ ставсӧ тайӧс?
Мый страналы колӧ нянь и колӧ сійӧ зэв уна?
Мый нянь миянлы ковмас и локтан воын, ог ӧти лунӧн олӧй?
Мый, кутшӧмкӧ колхозын кӧ оз гӧрны зябь, сьӧкыд лоӧ сэн йӧзыслы тулысын?
Мый став миян сводкаяс да цифраяс сайын — йӧзлӧн бур либӧ омӧль олӧм?
А, гашкӧ, сійӧ сӧмын ас йывсьыс думайтӧ?
Ог пӧртӧй олӧмӧ сійӧстӧ и сійӧстӧ — омӧль щӧт вылын обкомын лоӧ район да и сійӧ, секретарь.
Пятно лоӧ сылӧн служебнӧй репутация вылын.
— Страшнӧйтор тэ висьталан, Пётр Илларионыч — вочавидзис думайтчӧм Марья Сергеевна.
— Ачыд кыпӧдін татшӧм сёрнисӧ, ӧні нин кывзы...
Мый миян артмӧ?
Мый йылысь ми споруйтам?
Меным кажитчӧ — медся главнӧй йывсьыс...
Мыйла миян район шӧркодь?
Мый нӧ, став колхозъясыс миян шӧркодьӧсь?
Тадз кӧ эськӧ вӧлі — позьӧ на терпитны!
Абу тадз.
Эмӧсь районын зэв озыр, крепыд колхозъяс, и эмӧсь слабъяс.
Вот тайӧ крайностьяссьыс ми и петкӧдам шӧркодьӧс.
Ме думайта, татшӧм сьӧрся-бӧрсяыс эз вӧвлы и войдӧр.
Дерт, вӧліны сиктъясын батракъяс, середнякъяс, кулакъяс, разнӧя олісны йӧзыс — но ӧти вӧлӧстьын сиктъяс костын эз вӧв, эз вермы лоны сэтшӧма торъялӧмыс, кыдзи ӧні: ӧти колхозын куим миллион доход, а мӧдын, орччӧн — куимсё тысяча.
Муясыс ӧтмында, и муыс ӧткодь, ӧти климат, ӧти шонді югдӧдӧ, ӧти эмтээс машинаяссӧ сетӧ — и татшӧма торъялӧм!
Кор жӧ ми воам помкаясӧдзыс да помалам такӧд?
А кадыс коли не этша сэсянь, кыдзи ми колхозъяссӧ котыртім.
Война вӧлі, оккупация, рӧзӧренье, но и войнаыс нин важӧн помасис...
Виктор Семёныч оз радейт, кор шуӧны: «Кольччысь колхоз», поправляйтӧ: «Кольччӧм».
Тайӧ пӧ абу хроническӧй висьӧм, а временнӧй явление: талун кольччӧ — аски суӧдас.
Но йӧзыслы абу кокньыдджык сыысь, мый ми формулировкасӧ уточнитім сійӧ колхозъяс серти, кодъяс «кольччӧмаӧсь» нелямын коймӧд восянь?..
— И кыдз жӧ ми кыскам кольччысь колхозъяссӧ?
Да со тадз: пӧлаяссӧ вундалам — сосъяссӧ дӧмлам.
Кольӧм во вит колхозын коли варттӧм нянь тэчасъясын, а «Власть Советов», «Труженик», «Победа» мынтісны на пыдди поставкаяс. И «водзӧсӧн», и «локтан вося щӧт весьтӧ».
Коркӧ татшӧмторъяссӧ шулісны головотяпствоӧн.
Тадзтӧ и передӧвӧй колхозъясын позьӧ кисьтны делӧсӧ.
Медбур колхозникъяслӧн лэптысьӧны киясыс: «Да мый нӧ ми нэм долженӧсь уджавны лодырьяс пыдди?..»
Мед сэні, кольччысь колхозъясас, йӧзыс пыдӧсӧдзыс юасны курыдсӧ.
Омӧля уджалінныд?
Но, омӧля и пӧлучайтӧй трудоденьяс серти.
А орччӧн, «Власть Советов» колхозын, вит килограммӧн колӧ сетавны!..
Мед йӧзыс гӧгӧрвоасны ассьыныс мыжсӧ, но и миянлы колӧ гӧгӧрвоны ассьыным ӧшибкаясӧс, ассьыным мыжнымӧс.
Долженӧсь жӧ ми коркӧ сетны сэтшӧм колхозъясас настӧящӧй руководительясӧс?
Ӧд став делӧыс председательясын!
Некутшӧм воӧм сверхчрезвычайнӧй уполномоченнӧйяс оз вӧчны колхозын порядок, сійӧ кӧ юртӧм.
Районын комын тысяча населениеысь ог вермӧй бӧрйыны комын бур председательӧс?..
Интереснӧ артмӧ, Марья Сергеевна! — Мартынов друг серӧктіс, лэччысис улӧс бӧр вылӧ, видлалыштіс ассьыс и сытӧг нин дзугсьӧм юрсисӧ.
— Мӧдӧдалам став колхозъясӧ уполномоченнӧйясӧс, та вылӧ йӧзыс миян тырмӧ.
И олӧны найӧ сэн тӧлысьясӧн, гожӧмбыд.
И олӧмыс натӧг райцентрын мунӧ, став контораяс гижӧны.
Но, ми кӧ мӧдӧдам мортӧс уполномоченнӧйӧн, сідзкӧ, надейтчам, мый сійӧ лӧсьӧдас делӧсӧ, лыддям, мый сійӧ тӧлкаджык председательысь.
Сідзкӧ, гашкӧ, сійӧс и кольны колхозас век кежлӧ?
Торйӧн нин сійӧн, мый контораыс сытӧг гижӧ не омӧльджыка, сы дырйи дорысь...
А колӧ шуны, мый татшӧм контораясыс миян лоины помтӧм!
«Заготлён» — и сэн жӧ орччӧн, «Пенькотрест».
А оз-ӧ позь найӧс кыдзкӧ ӧти гезйӧн кӧртавны, шабді либӧ пенька гезйӧн?..
Вот, шуа, сиктӧ гастрольяс вылӧ йӧзыс тырмӧны, а постояннӧй удж вылӧ — ог вермӧ бӧрйыны.
И кӧвъялам мукӧддырйиыс колхозлы председательӧн сэтшӧм проходимецӧс, кодӧс оз ков эськӧ и пушкаысь лыйӧм ылнаӧ лэдзны общественнӧй овмӧс дінӧ!..
— Гашкӧ, Борзов омӧля тӧдӧ кадръяссӧ?
— Да ӧд тасянь жӧ колӧ заводитнысӧ!
Лунын биӧн корсьны медбур йӧзӧс!
Кадръястӧг провалитчам дзикӧдз!..
И места вылын, колхозъясын, колӧ корсьны.
Председательяслӧн постъяс вылын высшӧй да средньӧй образованиеа специалистъяс йылысь став выль установкаяс дырйи, некод жӧ миянлы эз висьтав, мый колӧ дугӧдны выдвижение!..
Тӧвнас, кор мунісны колхозъясын отчётно-выборнӧй собраниеяс, ме висьталі Борзовлы татшӧм случай, — водзӧ нуӧдіс Мартынов.
— Тайӧ вӧлі Н-скӧй областьын, ӧти районын.
Ме сэтчӧ ветлі, кор областнӧй газетаын уджалі.
Вӧлі сэні медся кольччысь колхоз «Сеятель».
Прӧстӧ нин эз тӧдны, мый сыкӧд вӧчны.
Дас кымын председательӧс сэні вежлісны, и ни ӧти эз справитчы уджӧн.
Дисциплина киссьӧма, удж вылӧ оз петны, ставныс базарын тӧргуйтӧны, урожайность ичӧт, трудоденьяс вылӧ — кӧпейкаяс.
Венісны сэні ставсӧ ёсь гӧлӧса рвачьяс.
Кытшаласны выль мортӧс — либӧ юсьӧдасны сійӧс, кутшӧмкӧ жульничествоӧ кыскасны, либӧ вайӧдасны сэтчӧдз, мый шыбитас ставсӧ, кутас быдса лунъясӧн дзебсясьны йӧзысь, ни гортсьыс он аддзы председательӧс, ни контораысь, кӧнкӧ сёрӧм улын узьӧ, шеныштіс став вылас кинас, — уджалӧй, кыдзи кужанныд!..
Мунӧ «Сеятельӧ» уполномоченнӧй нуӧдны очереднӧй отчётно-выборнӧй собрание.
Райкомса секретарь шуӧ сылы: «Ог нин тӧд, кодӧс налы рекомендуйтны.
Ачымӧс ли, мый ли, либӧ предрикаӧс?
Ми сэні сӧмын эг вӧлӧй.
Видзӧдлы йӧзсӧ бурджыка.
Гашкӧ, эм налӧн асланыс бур морт?»
Кывзісны правлениелысь отчёт, снимитісны председательӧс. Колхозникъяс юалӧны уполномоченнӧйлысь: «Мый нӧ ті некодӧс эн вайӧдӧй?
Код вӧсна кутам гӧлӧсуйтны?»
Уполномоченнӧй шуӧ: «Водзӧ ог кутӧй ыставны тіянлы председательясӧс.
Колхозыс тіян, овныс тан тіянлы — думайтӧй асьныд, бӧрйӧй».
— «Да миян некодӧс бӧрйыныс!» — горзӧны.
И друг кодкӧ сэн сетіс гӧлӧс: «Кыдзи некодӧс бӧрйыны?
А со — Стёпка Горшок.
Мыйӧн абу председатель?»
Шум, серам.
«Стёпка Горшокӧс!» «Стёпка, сувт, петкӧдчыв народыслы!»
Но оз ставӧн серавны.
Уна колхозникъяс серьёзнӧя предлагайтӧны: «Степан Горшковӧс!»
Степан пукалӧ первой скамья вылын, киссьӧм паськӧма, гач кок пӧлыс косяссьӧма пидзӧсӧдзыс, милицейскӧй фуражкаа — коркӧ ветлӧма карӧ, служитӧма сэні милицияын, сэсся бӧр локтӧма колхозӧ.
Уджаліс сійӧ тракторнӧй бригадаын прицепщикӧн, бура уджаліс, трудоденьясыс вӧлі уна, но пӧлучайтныс на вылӧ нинӧм вӧлі сійӧ колхозас.
И семья — висьысь гӧтыр да сизим челядь.
«Степан Горшковӧс!» — горзӧны.
«Кӧть горшок, кӧть макитра, дзик ӧткодь!»
А уполномоченнӧй собраниеӧдз оліс сійӧ колхозас кык лун, сідзжӧ видзӧдліс нин Горшков вылӧ.
Заводитіс табельяссянь.
Аддзӧ — мукӧд колхозникъяс серти сылӧн кыкпӧв унджык трудоденьясыс.
Кутшӧм морт?
Некод сылы Горшков йылысь нинӧм лёксӧ эз висьтав, сыысь кындзи, мый видзӧдныс дурккодь, гачыс сылӧн омӧль.
Колхознӧй уджыс вӧсна сылы, гашкӧ, и базар вылӧ ветлыны вӧлі некор...
Серамӧн, шмонитӧмӧн делӧыс матысмӧ сылань, мый колӧ гӧлӧсуйтны.
Горшков корӧ кыв, сувтӧ.
«Ёртъяс, кытчӧдз абу сёр, кытчӧдз эн на гӧлӧсуйтӧй, думыштӧй бурджыка.
Довериеысь аттьӧ, но век жӧ думыштӧй ещӧ.
Мед эськӧ эз ковмы бӧрас жалитны.
Гашкӧ, кодлысюрӧ лёкджык лоӧ».
И пуксис.
Шмонитысьяс оз ланьтны.
«Лёкджыкыс оз ло! Лёкджыкасӧ некытчӧ!» — «Валяй, гӧлӧсуйт!»
Гӧлӧсуйтісны.
Бӧрйисны колхозса председательӧн Степан Горшковӧс.
Мӧд луннас Горшков локтӧ правлениеӧ примитны делӧяс важ председательлысь.
Сідз жӧ, кыдз вӧлі пасьтасьӧма, киссьӧма ставыс, сӧмын гач коксӧ вурыштӧма.
Вӧвлӧм председатель думайтіс сдайтны делӧяс ӧдйӧ, кыдзи и ачыс примитліс: со тэныд печать, со печатьлы подушка — пуксьы, действуйт.
Степан: «Бур ревизиятӧг ог примит».
Сылы шуӧны: «Да вӧлі жӧ ревизияыс, самӧй отчётнӧй собрание водзвылын, куим лун сайын»
— «Вӧр вӧрӧс прӧверяйтіс».
Корис районысь ревизоръясӧс.
Кык недель лукйысис, веситісны став няньсӧ амбаръясысь, прӧдуктаяс кладӧвӧйясысь, бухгалтерияын ачыс быд бумажка прӧверитіс, кыпӧдіс и куим восайса делӧяс, колӧ шуны, сідз примитіс колхозсӧ, мый вӧвлӧм правленецъясысь да ревкомиссияса членъясысь морт витӧс пуксьӧдіс тюрьмаӧ август сизимӧд лунся закон серти.
Сэсся чукӧртіс бригадиръясӧс да шуӧ: «Тырмас тіянлы керкаысь-керкаӧ ветлыны, дӧзмӧдны понъясӧс, индавны удж вылӧ.
Коді оз кӧсйы и таво няньтӧг кольччыны, петас му вылӧ тіян кортӧг».
А быд семьяын нин сӧмын и сёрни сы йылысь, кыдзи выль председатель делӧяс принимайтіс, жуликъяскӧд расправитчис.
Думайтӧны йӧзыс: «Пӧжалуй, ӧні мӧдногӧн делӧыс мӧдӧдчас, лоӧ мый пӧлучайтны трудоденьяс серти.
Кыдз эськӧ не ӧшибитчыны гортад пукалӧмӧн».
И мӧдӧдчисны ставӧн удж вылӧ.
Сійӧ кадсяньыс колхоз мӧдіс кыптыны.
Бура гӧрисны, ас кадӧ кӧдзисны, идралісны урожай, лоисны няняӧсь!
Кор госыс чӧжсьыштас, овмӧсыд ӧдйӧ кыптӧ!
Кык воӧн «Сеятель» лои районын передӧвӧй колхозӧн.
Кӧсйисны эськӧ Горшковӧс вуджӧдны мӧд кольччысь колхозӧ, мед и сэн ладмӧдіс делӧсӧ, но колхозникъяс нинӧм вылӧ эз сетчыны!
«Ог сетӧй Степан Егорычӧс!»
Мӧдӧдлісны ходокъясӧс Москваӧ — эз сетны.
— Тайӧ артмӧ миян колхозын моз жӧ, — шуис Марья Сергеевна.
— Вӧлі миян бур председатель, босьтісны сійӧс районӧ, райкомлӧн сельхозотделса заведующӧйӧн.
Миян сэн колхозса председатель муртса петкӧдлас асьсӧ удж вылын, тэрмасьӧны выдвинитны сійӧс районӧ.
А ми во мысти прокатитім выль председательӧс, — сы дырйи делӧыс мӧдӧдчис лёкджыка — да решитім: бӧрйыны важсӧ, Иван Романович Шульгаӧс.
Сійӧ райкомын уджалӧ, а ми сійӧс бӧрйим ас вӧляысь.
Мунім тайӧ решениенас обкомӧ — добитчим, бӧр сетісны миянлы Иван Романовичӧс.
— Вот, вот!
Колхозъяссьыд ми тэрмасям выдвигайтны прамӧй работникъясӧс.
Быттьӧ миян учреждениеяс существуйтӧны ас вӧснаыс.
Оз ас вӧснаыс, колхозъяс вӧсна!
Да мед лоӧны миян райкомлӧн да райисполкомлӧн став отделъясын профессоръяс, экономическӧй наукаяс кузя докторъяс, положениеыс оз бурмы, кӧнкӧ колхозъясын кӧ кольӧны шляпаяс, пьяницаяс!..
Сёрниті ме ӧтчыд сійӧ Горшковыскӧд, — водзӧ висьталіс Мартынов, — сылӧн воддза олӧм йылысь, колхоз йылысь.
«Менам, шуӧ, сьӧлӧмӧй висьмис, кор аддзи, кыдзи вӧръяс, проходимецъяс рӧзӧритісны миянлысь колхоз.
Ме активын вӧлі, кор колхозсӧ котыртім, кулакъясӧс выселяйті, менӧ ӧшинь пыр лыйлісны, керкаӧс ӧзтылісны, — и ме жӧ тайӧ колхозас вои сэтчӧдз, мый сапӧг эз ло.
Быд сволочыс сералӧ: «Со сійӧ мувывса райыс, Стёпка, кодӧс тэ миянлы кӧсйысьлін: тэ нин Адам кодь кутін лоны».
Асьныс жӧ кисьтӧны колхозсӧ да ещӧ издевайтчӧны.
Эх, — думайта, — меным эськӧ властьыс!
Воӧдчи эськӧ ме тіянӧдз!..»
Мый вылӧ ме висьталі тайӧ случай йывсьыс Виктор Семёнычлы?
Да эг прӧстӧ.
И миянлы колӧ эськӧ корсьны сэтшӧмъяссӧ, кодъяслӧн «сьӧлӧмыс висьӧ».
А коді мунӧ колхозӧ партияысь вӧтлӧм угроза улын либӧ сӧмын сы вӧсна, мый райцентрын сэсся сылы некутшӧм должность нин оз сетны, — грӧш доныс татшӧм председательыслы!
Но и мый жӧ?
Висьталі сылы — сійӧ и пель пырыс эз нуӧд.
Муніс мӧд лунас «Миян туй» колхозӧ нуӧдны отчётно-выборнӧй собрание и — куимысь заставитіс колхозникъясӧс гӧлӧсуйтны, кытчӧдз эз бӧрйыны эсійӧ прохвост Камневсӧ, кодӧс ӧні колӧ судитны скӧт кулӧмысь да растратаысь.
Ми эг ставсӧ тӧдӧй Камнев йылысь, кор сылысь кандидатурасӧ обсуждайтім бюро вылын.
Тӧдім, мый промкомбинатын сійӧ эз справитчы уджӧн да маслозаводысь сійӧс снимитӧма самоснабжениеысь.
Ёртъяс шуӧны: тайӧ делӧыс важ, сылы сетӧма нин таысь взыскание, артыштас водзӧ вылӧ.
Но сэні колхозникъяс сы мында висьталісны сы йылысь, мый, дерт, колӧ вӧлі не настаивайтны, извинитчыны собрание водзын асланым ӧшибкаысь да думыштны мӧд морт йылысь.
Сійӧ ачыс орчча сиктысь, сійӧс сэні ставӧн тӧдӧны.
Шуӧны: «Трибуна вылын — соловей, делӧ вылын — рака».
Вӧліны заявлениеяс, мый сійӧ партизанскӧй медаль пӧръясьӧмӧн пӧлучитіс.
Быдтіс тош да оліс рӧдня ордас орчча районын, кӧні сійӧс эз тӧдны, — со и став геройствоыс.
Да эвакуируйтӧм скӧтӧн барышничайтіс.
Но Борзов пыксис, нинӧм эз кут прӧверяйтны.
Эм бюролӧн решение — колӧ пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Босьтіс собраниесӧ изморӧн.
Райком пӧ недостойнӧй йӧзӧс колхозъясӧ оз мӧдӧд.
Сійӧ лыддьӧ, мый сыысь пострадайтас райкомлӧн авторитетыс, йӧзыс кӧ кӧнкӧ мыйӧнкӧ миянӧс поправитасны...
Открытие вӧчи! — друг нюмъёвтіс Мартынов, чеччис да кутіс ветлӧдлыны комнататі.
— Пыр мучитіс менӧ вопрос: мыйла миян партактив пӧвстын этша доброволецъяс мунны колхозъясӧ председательясӧн?
Тӧлкуйтны кӧ весиг практически: «Сиктын пыр уполномоченнӧйӧн пукалӧм дорысь, аслам учреждение да командировкаяс костын орӧдчӧм дорысь, бурджык нин мӧдӧдӧй менӧ председательӧн!
И ыджыд удж дон установитісны ӧні сэтшӧмъяслы, кодъясӧс босьтӧма мукӧд уджъяс вылысь.
Райкомса секретарь сы мында оз пӧлучайт, мыйта ыджыд колхозын председатель вермас заработайтны бур урожайяс дырйи.
И абуӧсь окотитысьяс.
Районыс, думайта, тані кутшӧмкӧ аслыссикас?
Миян сэні тайӧ эз вӧв проблемаӧн.
Гӧгӧрвои, медбӧрын: Борзовысь полӧны.
Эмӧсь и тані сэтшӧмъяс, кодъяс радпырысь вежисны эськӧ ассьыныс канцеляриясӧ колхозын, народкӧд ловъя удж вылӧ, но сыысь полӧны.
Полӧны: «Мый кӧть ог вӧч бурсӧ, ставыс мунас весьшӧрӧ.
Сійӧ тэнӧ и урожайность группаӧн вундыштас, и выговор нинӧмабусьыс сетас — сыысь, мый сьӧд зэр дырйи комбайнъяс эз уджавны».
Нинӧм абу лёкджыкыс колхозса председательлы, кор сійӧ ачыс абу уверен сыын, мый видны сійӧс кутасны сӧмын делӧысь, а отсавны настӧящӧя, мый сылӧн сьӧкыд уджын, кӧні не ӧтчыд, дерт, и ӧшибитчылан, сійӧ оз ло произволлӧн, самодурстволӧн жертваӧн...
Позьӧ вӧчны вывод: кӧнкӧ кӧ жалуйтчыны, мый сӧмын партийнӧй дисциплина отсӧгӧн удайтчӧ мӧдӧдны мортӧс колхозӧ председатель должность вылӧ, — корсь помкасӧ самӧй райкомысь...
Гашкӧ, юалан, кысь ме тӧда председательлысь психологиясӧ?
Да ме жӧ ачым вӧлі колхозса председательӧн куим во, вунӧдчи висьтавнысӧ.
Сэні и ассьым очеркӧс гижи.
Менӧ сідз жӧ «выдвинитісны».
«О, да миян, шуӧны, эм асланым писатель!» — и назначитісны менӧ райгазетаса типографияӧ заведующӧйӧн.
Сэсянь и мӧдӧдчи газетнӧй удж кузя.
— Тэнад открытиеясысь, Пётр Илларионыч, ме талун, кажитчӧ, войбыд ог кут узьны, — шуис Марья Сергеевна.
— Ме вот думайта, — содтіс сійӧ гажтӧм нюмӧн, — мыйысь сійӧ менӧ радейтны кутіс?
Ме и нывдырйиыс эг вӧв красавица...
Мода вӧлі сэки сэтшӧм — знаменитӧй стахановкаяс вылын гӧтрасьны.
Миян и предрика гӧтрасис прӧстӧй ныв вылӧ, звеньевӧй вӧлі, первой орденоносецъяс лыдысь, сы йылысь сідзжӧ став газетаясын гижлісны...
— Но, тайӧс нин ме ог тӧд, кыдзи тіян вӧлі, — вочавидзис Мартынов.
— Тані ме, ӧдвакӧ, отсала тэныд вӧчны правильнӧй выводъяс.
Ӧзтіс папироска, пуксис, корис Марья Сергеевнаӧс кисьтны сылы чай.
— Любӧй ловъя делӧ позьӧ кисьтны, вӧчны кӧ сійӧс равнодушнӧй киясӧн, кӧдзыд сьӧлӧмӧн, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Со ӧні миянлы подскажитісны: выдвигайтӧй колхозъясса председательясӧ видз-му овмӧсса специалистъясӧс, агрономъясӧс, зоотехникъясӧс.
Правильнӧ!
Важӧн кад!
Ӧд мый артмӧ.
Промышленностьын, заводъясын, цехса начальник — обязательнӧ инженер, ог нин сёрнитӧй заводса директор йылысь.
Сэні кадръяс велӧдӧны, основательнӧя гӧтӧвитӧны.
А ӧд мукӧд колхозыс удж объём сертиыс сійӧ жӧ завод: ыджыд полеводство — тысячаясӧн гектаръяс, быдсикас подсобнӧй отрасльяс, оросительнӧй системаяс стрӧитӧм, лесонасаждение.
И пыр самородокъяс вылын мунам.
Миян медбур председатель Демьян Васильевич Опёнкинлӧн образованиеыс — церковно-приходскӧй школаса куим класс.
Велӧдам ми председательясӧс?
Да, велӧдам.
Эм вот колхозъясса председательясӧс гӧтӧвитан областнӧй школа, куим вося.
Сетісны миянлы район вылӧ кык места, мӧдӧдім кык мортӧс.
Кор став председательяссӧ лэдзам тайӧ школа пырыс, ветымын во кольӧ.
Дерт, колӧ унджык агрономъясӧс выдвигайтны колхозъясын руководящӧй постъяс вылӧ!
Водзджык либӧ сёрӧнджык сэтчӧ воам, мый и став бригадиръясыс миян лоӧны агрономъяс.
Но кыдзи ӧні миян тайӧ вӧчсьӧ?..
Борзовлӧн пызан вылас куйлӧ разнарядка: мӧдӧдны кӧкъямыс агрономӧс колхозъясӧ председательясӧн.
— Эм мӧдӧдны!
А кодӧс мӧдӧдны, кыдзи мӧдӧдны — тайӧ сійӧс оз ёна волнуйт.
Сӧмын мед пӧртны олӧмӧ срокын задание лыд серти да отчитайтчыны обком водзын.
Но ӧд агрономыслы, мед сійӧ справитчис председательлӧн обязанностьясӧн, дипломысь кындзи, колӧ и организаторлӧн талант.
Сылы колӧ лоны вожакӧн, массовикӧн, народӧс воспитайтысьӧн.
А медводз, мед вӧлі дась вераӧн да правдаӧн служитны сӧветскӧй властьлы зэв сьӧкыд пост вылын!..
А ми вот мӧдӧдім кольччысь колхозӧ Аксёновӧс.
Кызь во пукаліс мортыс сельхозснаб контораын, уджаліс эз аслас специальность серти, счётоводӧн, кутшӧмкӧ нарядъяс выписывайтіс, гашкӧ, и вунӧдіс нин сійӧ став агротехникасӧ, кодӧс тӧдмавліс институтын.
Колхознӧй строительстволӧн сьӧкыдлунъясысь спасайтчис сэні.
Мый бурсӧ позьӧ виччысьны тайӧ сісь пусьыс?
Но обком водзын отчёт вылӧ сійӧ шогмӧ — высшӧй агрономическӧй образование йылысь диплом имеитӧ...
А татшӧмъяссьыс уна-ӧ тӧлкыс?
Зонмыс кӧ, пырис сельскохозяйственнӧй институтӧ сӧмын сы вӧсна, мый эз прӧйдит конкурс серти кинематография институтӧ, и сылӧн став колхознӧй практикаыс — каникулъяс дырйи колхозъясӧ уборочнӧй вылӧ ветлӧм?
Ми и татшӧм кык агрономӧс мӧдӧдім председательясӧн.
Но ребятаыс меным сьӧлӧм вылӧ воисны.
Комсомолецъяс, оз повны.
Уна задорныс, свежӧй видзӧдлас сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъяс дінӧ ми велалім нин; сьӧлӧмсяньыс дивуйтчӧны: мыйла ми ӧнӧдз, миян передӧвӧй наука дырйи, миян механизация дырйи, ог босьтӧй урожай кӧть нин пуд кыксёӧн гектар вылысь?
Отсавны кӧ налы, вермас лоны, делӧыс налӧн мӧдӧдчас.
Но первой лунсяньыс кӧ заводитны йиркӧдны пызанӧ кулакӧн: «Ті жӧ специалистъяс!
Ті мукӧд председательясысь унджык тӧданныд!
Ме тіянлысь куим кучик лэдза!» — ог тӧд, мый наысь артмас...
Очеркыслӧн продолжениеыс абу на, сы вӧсна мый гижсьӧ сійӧ пӧшти натура вылысь.
Сійӧ, вермас лоны, быдмас и повестьӧ, но та могысь колӧ олӧмас событиеяслӧн развивайтчӧм.
Ме встречайта сэтшӧм йӧзӧс, кыла сэтшӧм споръяс, кыдзи Мартыновлӧн Борзовкӧд, ӧти районын.
Кутшӧм решениеяс примитас обком тайӧ район йывсьыс, кыдзи сэні мӧдӧдчасны делӧясыс водзӧ, кыдзи бергӧдчасны личнӧй судьбаясыс йӧзлӧн, кодъясӧс представитӧма лыддьысьысьлы очеркыслӧн тайӧ первой главаясас, — ставсӧ тайӧс колӧ ещӧ наблюдайтыштны олӧмсьыс.
Вермас лоны, тайӧ и лоӧ водзӧ главаяслӧн содержаниеӧн.
1952
{Валентин Овечкин (комиӧдіс Г. Торлопов) @ Передньӧй крайын @ висьт @ В. Овечкин. Передньӧй крайын : рассказъяс да очеркъяс @ 1954 @ Лб. 33-57}
ПЕРЕДНЬӦЙ КРАЙЫН
1
Вӧлі медбӧръя арся лунъясысь ӧти, вермас лоны, дзик медбӧръя луныс.
Тӧрыт да войдӧрлун ещӧ петкӧдчыліс на шонді.
Тӧв сайын, шор бокъясын, кӧні шонді лучьяс усьлісны му вылӧ веськыда, неуна весиг шоныдджык лолі.
Асъя пужъясӧн косьтыштам виж ӧзим нюжӧдчис на шонділань.
Коръястӧм кустъясын дзользисны лэбачьяс — пыстаяслӧн да жоньяслӧн сёрмӧм перелётнӧй стайкаяс.
Ю берегъяс дорын вӧсньыдик чездавлӧм йи луншӧр кежлӧ дзикӧдз сывліс.
Сынӧдын лэбаліс на черань вез, лежнӧг да йӧн кустъяс весьтын гартчисны номъяс.
Машина ветровӧй стеклӧ бердӧ ляскысис весиг бобув.
А талун асывсяньыс пӧльтіс кӧдзыд вой тӧв.
Ставыс лӧнис муяс вылын да вӧръясын — ни лэбач гӧлӧсъяс, ни пастухлӧн шы.
Сӧмын шыръяс котралісны кос турун костті, тэрмасисны кыскавны асланыс позъясӧ унджык сёян.
Сьӧкыд кымӧръяс уліті мунісны му весьтті.
Вот-вот заводитас усьны лым, кутас гартны сійӧс бушколӧн муяс вывті, кучкасны кӧдзыдъяс...
Загон бокын, кодӧс эз на вӧв гӧрӧма, сулаліс гусеничнӧй трактор «натик», кыдзи сійӧс меліа шуӧны трактористъяс, сы дорын — кык морт.
— Кежӧдлы на дінӧ, — шуис Мартынов шофёрлы.
«Победа» кежис туй вылысь идзапод вылӧ, сувтіс.
— Чолӧм, «седовецъяс»! — шуис Мартынов машинаысь петӧм бӧрын.
Кык зон, тракторист да прицепщик, шонтысисны тракторӧн артмӧдӧм лӧнинын, тӧв сайын, кӧдзавтӧм на мотор дорын.
— Здравствуйте...
— Мыйла ми «седовецъяс», Мартынов ёрт? — юаліс тракторист, неыджыд тушаа, ылӧдчысь синъяса, гӧгрӧс чужӧма зон, Костя Ершов.
— Тіян тракторыд ӧні Арктикаын ледокол кодь.
Топӧдас сійӧс йиясӧн, и колянныд татчӧ тӧвйыны.
— Дас вит гектар на колӧ гӧрны, — шуис Ершов.
— Став машинаяс мунісны нин МТС-ӧ, ми со Кузьмакӧд ӧтнанным страдайтам тані.
— А мыйла сулаланныд?
— Горючӧй быри.
Вайӧм виччысям.
Ми сетлім нин сигнал.
— Тракторист кыпӧдіс муысь кузь зіб, кытчӧ помас вӧлі кӧрталӧма кос турун кольта.
— То петӧ сиктысь.
— А ме думайті, висьталан: виччысям, кор моторыс кӧдзалас, карбюратор кутам подтягивайтны.
Помнитан, проса идралігӧн ме тіян дінӧ волі?
— Помнита, — синъяссӧ бокӧ вештіс Ершов.
— Сэки ме шмонитышті.
— Испытывайтін райкомса секретарӧс: гӧгӧрвоӧ оз мыйкӧ сійӧ техникаын?
Мартынов мӧдӧдчис гӧрӧм му кузя, копыртчис, лукйысьыштіс бӧрӧздаын, и пӧсь чувство, коді вӧлі тайӧ «зимовщикъяс» дінӧ матыстчигӧн, кодъяс гӧрисны медбӧръя гектаръяс лым усьӧм водзвылын медбӧръя часъясӧ, друг воши.
— Мый улӧ гӧранныд? — юаліс сійӧ.
— Ог тӧдӧй, секретарь ёрт, — нюмъяліг пельпомъяссӧ лэптыштліс тракторист.
— Миян делӧыс ичӧтик.
Шуасны: гӧр — гӧрам, агсав — агсалам.
А мый татчӧ кутас колхоз кӧдзны, сійӧ нин налӧн делӧ.
— Тэ ӧмӧй абу колхозник?
— Колхозник.
— Кыдз нӧ тэ он интересуйтчы аслад овмӧсӧн?
Он тӧд, мый кутанныд татчӧ кӧдзны?
И тэ он тӧд?
— Мартынов бергӧдчис прицепщиклань.
— Тӧда, — вочавидзис прицепщик Кузьма Ладыгин.
— И сійӧ тӧдӧ.
Мый прӧстӧсӧ больган, Костя?
Председатель висьтавліс: свеклӧ улӧ мунас тайӧ муыс.
— Свеклӧ улӧ?..
Мый нӧ ті вӧчанныд?
Колӧ комын сантиметр джуджда гӧрны, а тані, — Мартынов ещӧ ӧтчыд копыртчис бӧрӧзда весьтӧ, мерайтіс чуньнас джудждасӧ, — дас вит сантиметр, унджык оз ло.
— Ме сылы висьтавлі, — скӧра видзӧдліс нюмъялысь тракторист вылӧ Ладыгин.
— Сылӧн батьыс кузнеч, а мамыс доярка, му вылӧ оз петавлыны.
А менам мам и чой свеклӧ вылын уджалӧны.
Гашкӧ, буретш татысь налы и участоксӧ сетасны.
Заработайтасны сакар — шиш!..
abu
Тракторист чӧв оліс.
Нюмыс воши сылӧн гӧгрӧс, гӧрд банбокъяса чужӧм вылысь.
— Кыдз нӧ тэ, Ершов, сідз рискуйтад?
Участоксӧ ӧд кутасны принимайтны, бракуйтасны, тшӧктасны выльысь гӧрны — горючӧйыс тэнад щӧт весьтӧ...
— Мартынов видзӧдліс загон.
— Сійӧс тӧрыт гӧрин?
Сэні, тыдалӧ, джуджыдджыка.
А тайӧс талун, асывсяньыс?
Гудйӧмыд.
— Сійӧ со мый вылӧ арталіс, Пётр Илларионыч, — матыстчис Мартынов дінӧ шофёр, индіс кинас кымӧрлань.
— Лым вылӧ.
— Оз вевъявны примитны тэнсьыд гӧрӧмтӧ — мӧдӧдчас лым, тупкас став грекъястӧ?..
— Машинаыс оз кыскы, секретарь ёрт! — кутіс оправдывайтчыны тракторист.
abu
— Мыйта нин уджала ремонттӧг!
— Тӧрыт кыскис, а талун оз кыскы?..
Ершов нюмъёвтіс.
— А мыйла джуджыдасӧ гӧрны, секретарь ёрт?
Ми вот тӧрыт газетаысь лыддим: ӧти опытник, лауреат, Сибирын дзик гӧртӧг кӧдзӧ — и бур урожайяс босьтӧ.
— Мальцев?..
— Мартынов сюся видзӧдліс тракторист вылӧ: чудитӧ али збыльысь сідз извращённӧя гӧгӧрвоис сійӧ уральскӧй колхозник-учёнӧй Терентий Мальцевлысь агротехникасӧ?
— Ӧти-кӧ, Мальцев оз дзик гӧртӧг кӧдз.
Оз быд во, но гӧрӧ.
И кор гӧрӧ, то джуджыда, сантиметр ветымын пыднаӧ.
Мӧд-кӧ, мый сійӧ кӧдзӧ му вылӧ?
Шобді, ид.
А тані свеклӧ.
Корнеплодъяс.
Налы колӧ небыд почва.
И миянын, Ершов, кутшӧмсюрӧ муяс позьӧ не гӧрны.
Бур свекловище, например.
Муыс кӧ сӧстӧм, ёг турунъяс кӧ абу, некымын культивация, шуам, вӧлі — сідзкӧ бур коськӧм.
Мыйла сійӧс тулысын выльысь гӧрны?
Агсав да кӧдз шобді!
abu
Кыті оз ков, эн гӧр ньӧти.
abu
— Тайӧс меным висьталанныд: эн гӧр ньӧти?
Ого!
Да кутшӧм менам та вылӧ правоясыс?..
— Тэ тайӧ муяслӧн кӧзяин.
Тэ жӧ колхозник.
— Кӧзяин?.. — Ершов пӧрччис шапкасӧ, гыжйыштіс юрсӧ.
— Со бригадир Терещенко «Выль пятилетка» колхозын воддза воас кӧдзис гӧртӧгыд свекловище вылӧ комын гектар — и судитісны мортсӧ.
А урожайыс воис кызь вит центнерӧн.
А кыті гӧрлісны — дасӧн.
Заводитісны идравны, колхозникъяс шуӧны: «Сет, Никита, выльысь видлалӧм вылӧ».
Сетіс, но мыйкӧ оз кывсьы ӧнӧдз — оправдайтчис-ӧ?..
abu
Мартынов внимательнӧя кывзіс трактористӧс.
— Мунам вай со эстчӧ, тэчас улас, варовитыштам.
abu
Тракторист, прицепщик, шофёр да Мартынов пуксисны тӧв сайӧ идзас вылӧ.
— Кывзы, Ершов.
Тэ ӧмӧй он кӧсйы, медым тіян колхозыд босьтіс ыджыд урожайяс?..
— Мыйла ог кӧсйы?
Кӧсъя...
— А мыйла безобразничайтан?..
Тракторист чӧв оліс.
— Да свеклӧсьыс сылы выгӧдаыс ичӧт, сійӧс трудоденьяс вылӧ оз сетавны, — шуис шофёр.
— А вот ті юалӧй сылысь, Пётр Илларионович, нянь йылысь.
Кутшӧм шобді сылы выгӧднӧджык идравны, кӧні, шуам, дас центнер али кӧні комын?
abu
abu
Ершов нюммуніс.
— Дерт, кӧні дас центнер, выгӧднӧджык.
— Нолтӧ, объяснит, мыйла?
— А сэні и объясняйтныс нинӧм.
abu
Комбайнёр вартӧм няньысь пӧлучайтӧ, а ме, тракторист, кыскала комбайн, менам делӧ гектаръяс вырабатывайтны.
Гежӧд нянь вылын комбайн бурджыка уджалӧ, мӧдӧдчас и мӧдӧдчас сувтлытӧг!
Вевтырта нормаяс, прогрессивка меным начисляйтӧны.
А кыдзи веськалан сэтшӧм участок вылӧ, кӧні комын центнерӧн, шобдіыс стена моз сулалӧ, комбайн полнӧй хедер вылӧ оз босьт — вот сэтчӧ и сибдан!
Нормаджын лунтырӧн он выработайт.
Да горючӧй лишнӧй сотан.
Да ещӧ кӧ зэръяс лоасны, няньыс водас.
Труба!..
— Да-а... — нюжӧдіс Мартынов.
— Дасӧс выгӧднӧджык идравны, комынӧс дорысь.
Интереснӧ...
А витӧс ещӧ выгӧднӧджык?
— Кыдз шуны...
Сідзсӧ миянлы разнӧй минимум лӧсьӧдӧма.
И кык, и куим килограммӧн трудодень вылӧ сеталӧны.
Бур нянь — куимӧн, омӧльджык — кыкӧн.
Тадз омӧль нянь вылын ме унджык трудодень босьта.
Бара жӧ сідзи и артмас.
— Арталін?
— Арталіс! — серӧктіс шофёр.
— Юрист!..
— Сійӧ, разберитчыны кӧ кыдзи колӧ, — шуис прицепщик Ладыгин, — и комбайнёрлы абу выгӧднӧ вывті бур нянь идравны.
Шӧркодь нянь вылын сійӧ ӧтмында кадӧн унджык нянь вартас.
— Факт! — подтвердитіс шофёр.
— Шӧркодь нянь вылын сылӧн ставыс нормальнӧя мунӧ, некутшӧм задержка, а кӧні комын центнер, молотилкаыс оз перерабатывайт: помтӧм жугласьӧмъяс да сулалӧм.
Мартынов дыр чӧв оліс да друг чорыда ёрччыштіс.
— Воис вемӧдзыд, Пётр Илларионович? — юаліс шофёр.
— Воис, — вочавидзис Мартынов.
— И войдӧр та йылысь тӧдлі, но кыдзкӧ эз волы сьӧлӧмӧдз.
Кытчӧ нӧ ми мунам?
Мыйӧн мунам?..
Кутшӧм сійӧ удж котыртӧм, кор трактористлы абу выгӧднӧ быдтыны ыджыд урожайяс?
Министерствоын думайтӧны та йылысь?..
abu
abu
Энлы, Ершов, вай прӧверитам нин ставсӧ помӧдзыс.
Тіянӧс ӧмӧй сідзи и оз ышӧдны гырысь урожайясыс?..
Трудодень вылӧ кык-куим килограмм нянь — тайӧ тіян гарантируйтӧм минимум, тайӧс ті пӧлучайтанныд кӧть кыдз.
Но колхозас кӧ воис унджыкӧн, нёль-вит килограммӧн, и тіянлы сетасны сы мындаӧн жӧ.
Ершов да прицепщик Ладыгин серӧктісны.
— Мый сераланныд?
— А вӧлі-ӧ, Мартынов ёрт, миян районын, — шуис Ершов, — война бӧрын став кад чӧжыс, медым сеталісны кутшӧмкӧ колхозын вит килограммӧн?
— Борзов дырйи миян став колхозъяссӧ ӧти сынанӧн сынавлісны, — шуис Ладыгин.
— Мукӧдлаас эськӧ и кызь центнерӧн урожайыс, но заставитасны бӧрӧ кольччысьяс пыдди тыртны нянь сдайтӧм кузя план.
Мый нӧ ті энӧ ӧмӧй уджалӧй Борзовыскӧд, онӧ тӧдӧй?
Вот ми, прицепщикъяс да трактористъяс, и ог эскӧй ӧні, мый позьӧ минимумысь унджык пӧлучитны.
— А вот Кубаньын, Пётр Илларионович, — бергӧдчис Мартыновлань шофёр, — мӧдног делӧсӧ котыртӧма.
Вок менам сэні учительствуйтӧ.
Тшӧкыда меным гижӧ.
Ни колхозъяс оз ӧбижайтчыны МТС-яс вылӧ налӧн уджысь, ни трактористъяс колхозъяс вылӧ — обслуживайтӧмысь.
Кыдзкӧ согласованнӧя налӧн мунӧ.
Вот сэні эскӧны трактористъясыд, мый позьӧ минимумысь унджык пӧлучитны!
И сизим, и кӧкъямыс килограммӧн трудодень вылӧ сеталӧны колхозъясын.
Кадръясыс ли, мый ли, сэні бурджыкӧсь?..
— А гашкӧ, Василий Иванович, — вочавидзис Мартынов, — и Кубаньын эськӧ ещӧ унджык урожайяс босьтісны, трактористъяслӧн уджысь мынтысьӧмсӧ кӧ эськӧ мӧдногӧн котыртны?..
Мый Кубаньыс?..
А миян, средньӧй полосаын, этша ӧмӧй бур МТС-ясыс да колхозъясыс?
Но колӧ, медым найӧ ставныс лоисны буръясӧн!
...Воис горючӧй кыскалысь.
Ершов прицепщиккӧд заправитісны бакъяс, заведитісны мотор, лӧсьӧдісны плуг колана джуджда вылӧ.
Машина эз сьӧкыда кыскы плугсӧ, мотор весиг эз полнӧй газ вылын уджав.
Мартынов лёкысь видзӧдліс тракторист вылӧ.
— Ог, Ершов, ог прӧстит тэныд тайӧс! — горӧдіс сійӧ тракторкӧд орччӧн идзапод вывті восьлаліг.
— Сӧвестьтӧ, вокӧ, век жӧ колӧ имеитны!
Ыста татчӧ колхозса председательӧс.
Мед составитас акт.
Он вевъяв выльысь гӧрны — трудоденьястӧ спишитасны.
Ершов вӧчис вид, быттьӧ тырис синмыс, бергӧдчис, кутіс чышкавны пӧсялӧм чужӧмсӧ носӧвӧй чышъянӧн.
Неспокойнӧй сьӧлӧмӧн Мартынов муніс водзӧ тыртӧммӧм, ланьтӧм, часысь часӧ тӧв виччысьысь муяс вывті.
«Мый нӧ тайӧ, сулавны быд тракторист дорын? — думайтіс сійӧ.
— Гудйысьны бӧрӧздаясын, прӧверяйтны «компрессия», джудждаммӧдны плугъяс?
Оз, тадзи делӧыс оз мун.
Татшӧм Ершовъяссӧ нинӧмӧн, тыдалӧ, шайтӧн да килограммӧн кындзи, он вермы венны...
А ӧд тайӧ передньӧй край — машинно-тракторнӧй станцияяс!
Тані урожайыс вӧчсьӧ!
Ӧти трактористысь зависитӧ уна сё йӧзлӧн судьбаыс.
Сійӧ вермас и тыртны няньӧн амбаръяс, вермас и няньтӧг кольны колхозникъясӧс.
Кыдзи кӧть эн удобряйт, кыдзи кӧть эн подкормит, а со татшӧм «юристыс» гӧрас тэныд — оз гӧр, гыжъялас мусӧ, — но, и виччысь урожайтӧ сійӧ му вывсьыс!
Кыдзи ай кӧзасянь йӧв!..
Дерт, оз позь артавны сӧмын сӧвесть вылӧ.
Ог ангелъяскӧд имеитӧй делӧсӧ — йӧзкӧд.
Колӧ воспитывайтны механизаторъясӧс.
Крепыда ковмас уджавны накӧд миян партийнӧй организацияяслы.
Но колӧ и перестраивайтны уджалӧмысь мынтысян системасӧ.
Кыдзи перестраивайтны?
Колӧ мӧвпыштлыны.
Оз ӧмӧй позь аддзыны сэтшӧм формаяс, кодъяс дырйи кымын вылынджык урожайыс, сымын унджык ставӧн пӧлучитасны трудоденьяс вылӧ?..
Колӧ гижны обкомӧ.
Оз радейтны миян обкомын татшӧм письмӧяссӧ.
Шуасны: «Шӧйӧвоши том секретарь. Мукӧд секретарьяс уджалісны тайӧ жӧ порядокъяс дырйиыс, а сылы, видзӧдтӧ, колӧны кутшӧмкӧ реорганизацияяс...»
А вот тайӧс ме сылы, Ершовыслы, глупость висьталі: «Кыті оз ков гӧрны — эн гӧр ньӧти».
Кодлы висьталі?
Рядӧвӧй трактористлы.
Оз на и колхозса быд председатель решитчы татшӧм «самодеятельность» вылас...
Миян — свекловищеяс, а лунвылын сьӧкыд делӧыс кукуруза да подсолнух кӧдза кузя.
Сідз шусяна «веж коськӧм».
Тӧлка хлебороб некор эз мӧдпӧв гӧрлы «веж коськӧм», сійӧс кӧ, дерт, бура вӧлі обработайтӧма.
Ӧд гожӧмбыд культивируйтӧма рад костъяс.
Бырӧдӧма ёг турунъяс, кутӧма влага, оз ков тайӧ почвасӧ сэсся вӧрӧдны.
Сійӧ идралас важ коръяс, весалас мусӧ, лэдзас агас да кӧдзӧ шобді.
Любӧй воӧ лоӧ ыджыдджык урожай, а кос воӧ — кыкпӧв ыджыдджык зябь вылӧ кӧдзӧм серти.
Но видлы ӧні колхозса председатель кӧдзны свекловище кузя гӧртӧг!
Оз на вевъяв петны шобдіыс, абу на тӧдса, коді прав, тайӧ председательыс-ӧ, пӧрысь хлебороб, либӧ сійӧ канцеляристъясыс, кодъяс посевнӧй инструкцияяс сочиняйтісны, а прокурорлӧн нин «делӧ» панӧма сы вылӧ — обязательнӧй агротехника нарушитӧмысь.
abu
Ми кӧ, районнӧй организацияяс, прӧститам тайӧ председательыслы — миянӧс шонтасны.
Видзӧдласны сводка серти — кӧдза сё процент вылӧ, а тувсовъя гӧра кузя план абу тыртӧма.
«Кутшӧм чудоӧн жӧ ті кӧдзинныд?
Мыйкӧ тіян, другъяс, помъясыс помъясыскӧд оз ӧтлаасьны...
А но, вайлӧй татчӧ Ляпкин-Тяпкинъясӧс!»...
Мукӧддырйиыс нин ми сэтшӧм подробнӧя регламентируйтам асланым инструкцияясын да резолюцияясын — кор кӧдзны, кыдзи кӧдзны, кыдзи идравны, — быттьӧ полам, мый колхозникъяс миян индӧдъястӧг оз вермыны и вӧвсӧ телегаӧ правильнӧя доддявны.
Быттьӧ огӧ хлеборобъяскӧд делӧсӧ имеитӧй.
Асьнымӧс таргайтам мелочьяс вылӧ и йӧзлысь разумнӧй инициативасӧ кутам.
Огӧ кӧ эскӧй колхозса председательлӧн либӧ МТС-са директорлӧн способностьясӧ — оз ков видзны найӧс руководствоын.
Видз-му овмӧс требуйтӧ гибкӧй ум, смелость, находчивость.
Тані, кыдзи бойын, колӧ веськыда му вылын принимайтны решениеяс.
Ӧти во оз овлы мӧд во кодь.
Водзвыв, кабинетъяссянь, ставсӧ он предусмотрит.
То водз тулысыс, то сёр, то засуха, то зэр кисьтӧ.
Вот, шуам, помасьлытӧм зэръяс орӧдӧны уборка.
Видлы лэдзны жаткаяс комбайнъяслы закрепитӧм участокъяс вылӧ!
«Антимеханизаторскӧй настроениеяс»!
Кӧть быдӧн гӧгӧрвоӧ, мый татшӧм поводдя дырйиыс колӧ петкӧдны муяс вылӧ ставсӧ, не сӧмын жаткаяс, — и косаяс, и чарлаяс урожай спаситӧм вылӧ!
Миян абу сідзи, кыдзи промышленностьын: помалӧма рабочӧй лун — и позьӧ пыр жӧ итогъяс вӧчны, продукцияыс син водзад.
Хлебороб быдса во уджалӧ, а сэсся нин вӧлись вермас продукциясӧ петкӧдлыны.
Сиктын чипанъяссӧ арын лыддьӧны.
И оз эськӧ ков тэрмасьны объявляйтны миянлы выговоръяс «нарушениеясысь».
Терпеливӧйджыка эськӧ колӧ относитчыны сэтшӧм «нарушениеяс» дінӧ, кор йӧзыс кӧсйӧны вӧчны бурджыка предпишитӧм серти.
Колӧ нӧйтны либӧ благодаритны урожайысь, а не быдса сельскохозяйственнӧй воысь босьтӧм кутшӧмкӧ ӧти «кампанияысь»...
Миян медся страшнӧй врагыс талун — формализм, — сиденье мыш вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, синсӧ тупкӧмӧн думайтіс Мартынов.
— Эх, вокӧ, Пётр Илларионович!
Кӧсъян кӧ настӧящӧя уджалыштны тайӧ районас, сьӧкыд тэныд лоӧ!
Уна тайӧ формализмыслӧн вожъясыс.
Он ӧтчыд босьтчыв тайӧ врагыскӧд рукопашнӧйӧ...
Формальнӧя кутан веськӧдлыны — бӧрӧ кольччысь колхозъясӧс он кыпӧд, гиж кӧть сё резолюция: «индыны», «обяжитны», «тшӧктыны»...
Мелочнӧй опекунствоӧн он веж бур уджын колхозникъяслысь настӧящӧй заинтересованностьсӧ.
А колхознӧй урожайлӧн судьбаясыс — механизаторъяслӧн киясын.
Но налы, вӧлӧмкӧ, выгӧднӧджык быдтыны дас центнер, комынӧс дорысь.
Со задачаыс, кодӧс колӧ решитны!
Со кӧні гӧрӧдыс!
Тасянь колӧ заводитны разявнысӧ...
Чукӧртны эськӧ коммунист-механизаторъясӧс райкомӧ, сёрнитны накӧд, сӧветуйтчыны...
— Вуграланныд, Пётр Илларионович? — юаліс шофёр.
— Ог, — восьтіс синъяссӧ Мартынов.
— Сідз, мӧвпала...
— Лымъялӧ.
Мартынов восьтыштіс ӧшинь, медым шыбитны кусӧм чигарка пом.
Костӧдыс шутьлялӧмӧн пырис тӧв.
Гӧгӧр пемдіс.
Лым усис гырыся шлапкӧмӧн.
— Стӧча артыштӧма Костя химикыд! — шуис шофёр.
Сылӧн вӧлі кык кыв, кодъясӧн сійӧ определяйтіс морт сюсьлунлысь высшӧй степеньсӧ: «юрист» да «химик».
— Точкаӧ веськаліс!
Асыв кежлӧ став мусӧ едждӧдас, некод нин оз кут бӧрӧздаясын кодйысьны.
— Оз, Василий Иванович, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Мартынов.
— Сійӧс, мый ми ог прамӧя вӧчӧй, некутшӧм лым оз мичмӧд.
Ни лым, ни бумажка-сводкаяс.
Воас гожӧм — урожайыс петкӧдлас, кыдзи ми уджалім.
— Правильнӧ, Пётр Илларионович!
Бабаяс шуӧны: изки пӧ пызьсӧ петкӧдлас.
— Сійӧ вот и эм!..
Шофёр ӧзтіс би.
«Победа» тӧвзис вӧр туй кузя, югъяліс фараяснас да югдӧдӧм ӧшиньяснас, повзьӧдліс куйланінысь водз чеччӧм, виччысьтӧг поводдя вежсьӧм вӧсна йӧймӧм, первойысь лым аддзысь том кӧчьясӧс да туй бокын сулалысь кустъяс пиӧ бушковысь дзебсьӧм таръясӧс.
2
Весиг полнӧй механизация дырйи лоны вермасны воын сэтшӧм недельяс да тӧлысьяс, кор вӧрса туйяс кузя нинӧмӧн, прӧстӧй доддьӧн кындзи, он мун.
Лым весалан машинаяс кутасны уджавны главнӧй асфальтируйтӧм шоссеяс вылын, но ӧд найӧс он жӧ лэдз став тӧвся туйяс кузя, кодъяс нюжӧдчисны сиктсянь сиктӧдз веськыда кынмӧм юяс, видзьяс, шоръяс вомӧн.
Бушков кыптіс ещӧ луннас на, а ӧні вӧлі час ӧкмыс кымын.
Сулалісны тӧлысьтӧм войяс, пемыдас ни ӧти сьӧд пятна, ни ӧти пу, ни ӧти телеграфнӧй столб оз тӧдчы.
Туйсӧ тыртіс, веськӧдлыны вӧжжиӧн вӧлі тӧлктӧм.
Тӧлка пӧрысь вӧв ачыс кежліс то шуйгавыв, то веськыдвыв, кор сылӧн кок увсьыс вошлі чорыд туйыс.
Мартыновлы да Семидубовскӧй МТС-са директор Глотовлы бурджык вӧлі эськӧ, дерт, колхозын собрание бӧрын кольччыны да узьны.
Но ӧні сёр вӧлі корсьны мыжаӧс, коді первой шуис: «Мунам!»
Ӧні нин колӧ вӧлі воӧдчыны гортӧдз.
— Но, но, Мальчик! — шеныштіс плетьӧн Глотов.
— Тайӧ Мальчикыслы, дерт кӧнкӧ, уна арӧс нин, — шуис Мартынов.
abu
abu
— Кызь арӧса морт — юноша.
А вӧвъяслӧн аслас щӧт, — вочавидзис Глотов.
— Но, но!
Восьлав!
Додь муніс небыд лымті сьӧкыда нетшкӧмӧн.
Нетшкӧмыскӧд тшӧтш мыйкӧ дзуртіс кузов улын.
Кыкнанныс пукалісны тӧлыслы бокӧн.
— А ещӧ вӧлі миян, сійӧ районас, кӧні ме уджалі, сэтшӧм председатель, — водзӧ нуӧдіс Мартынов сёрнисӧ, кодӧс дугӧдліс Сейм вомӧн вуджигӧн, кӧні налы ковмис додьсӧ кокньӧдӧм могысь кайны крут гӧра вылӧ подӧн, — Тихон Петрович Глущенко.
Уджавлӧма сійӧ коркӧ райкомса секретарӧн — эз артмы, эз кыскы районсӧ.
Мӧдӧдісны сійӧс МТС-са директорӧн.
Дыша муніс.
И сэн нинӧм тӧдчанасӧ эз вӧч.
Сідз, шӧркодь МТС вӧлі.
Сэсся мӧдӧдісны сійӧс ыджыд колхозӧ председательӧн.
Ӧтказывайтчис, эз кӧсйы.
Но, муніс.
И сэні сійӧ бергӧдіс!
Кык воӧн вӧчис колхозсӧ районын медся озырӧн.
Но тӧдан, мыйсянь сійӧ заводитіс, тайӧ Тихон Петровичыс?
Глотов мыйкӧ броткыштіс гӧгӧрвотӧмӧс тулуп воротник пиас.
— Заводитіс сэсянь, мый стрӧгсьыс-стрӧга запретитіс став бригадиръяслы, правлениеса членъяслы принимайтны сытӧг МТС-лысь кӧть ӧти гектар гӧрӧм му.
abu
«Ачым кута прӧверяйтны качествосӧ!»
Первой гожӧмнас жӧ сылӧн колхозас урожайыс воис кыкпӧв ыджыдджык воддза серти.
Тасянь и овмӧдчисны.
Колхозникъяс веськыда кияс вылын сійӧс новлӧдлісны.
А орчча колхозъясын видісны медся лёк кывъяснас!
«Мый нӧ тэ, кор ачыд вӧлін директорӧн, эн гӧр, эн кӧдз став колхозъяслы сідзи, кыдзи ӧні требуйтан МТС-сянь?»
Со кутшӧм делӧяс, Глотов ёрт.
А?.. Куритам, али мый?
Перйы, менам быри папиросыс.
Глотов пешкыльтіс тулуп пӧласӧ, перйис пинжак зепсьыс «Север» пачка.
Ӧзтісны тӧвлань мышнас бергӧдчӧмӧн.
— Гашкӧ, и тэнӧ мӧдӧдны колхозса председательӧн? — шуис Мартынов.
— Кӧть мыйкӧ дыра кад кежлӧ?
Медым любуйтчыштін аслад удж вылӧ бокысянь?
Шуны кӧ, улісянь самокритика могысь?..
— Став колхозъясӧ мӧдӧдӧм вылӧ директоръясыс оз тырмыны, — вочавидзис Глотов.
— МТС-ясыс миян районын куим, а колхозъясыс — комын.
— А папироссӧ тэ он директорскӧйӧс курит, — шуис Мартынов.
— Кӧть колӧ шуны, урожай серти и папирос.
«Казбек» тэныд весиг эз эськӧ лӧсьыд вӧв куритны колхозникъяс водзын.
Эн заработайт.
Глотов мыйкӧ бара гӧгӧрвотӧма броткыштіс.
— Шутка шуткаӧн, Иван Трофимович, — ыджыд кост бӧрын водзӧ нуӧдіс Мартынов, — но кыдзи век жӧ заставитны тіянӧс, МТС-ясса директоръясӧс, висьны урожай вӧсна?
— А ми ӧмӧй ог висьӧй сы вӧсна?
— Выработка вӧсна ті ёнджыка висянныд, а онӧ урожай вӧсна!
Гектаръяс гектаръяс ради.
Стӧч сідзжӧ, ми кӧ эськӧ, шуам, кутім донъявны кутшӧмкӧ заводлысь уджсӧ станокъясӧн оборотъяс лыд серти.
Тайӧ воын пӧ станокъяс вӧчисны кыкпӧв унджык оборотъяс, кольӧм воын серти, сідзкӧ, завод бурджыка уджаліс.
А мый оборотъяссьыс?
abu
Вай продукция!
Глотов бергӧдчис Мартыновлань.
— Восьса ӧдзӧсӧ йиркӧдчан, Пётр Илларионович.
Важӧн нин тайӧс ставсӧ решитӧма.
— Мый решитӧма?
— Миянлысь не сӧмын выработка юалӧны, но и урожай.
— Кыдзи юалӧны?
«Ай-яй-яй, кыдзи тіянлы абу яндзим, кутшӧм ті абу бурӧсь, ичӧт урожай быдтінныд!»
Тадз?
Тайӧ абу юалӧм.
— А сельскохозяйственнӧй выставкавывса участникъяслы выль правилӧяс?
Ӧні МТС ӧти небыд му гӧрӧмысь выставка вылӧ оз веськав.
И урожай кутас артавсьыны.
— Но, выставка, — дерт, ыджыд делӧ.
А мыйӧн тэ материальнӧя ӧтвечайтан омӧль урожайысь?
И мый выигрывайтан бур урожайысь?..
«Ставсӧ решитӧма».
Нинӧм на, вокӧ, ещӧ абу решитӧма!..
Да тэ водзӧ видзӧд, пуксин кӧ нин кучер пыдди.
abu
Абу ыджыд удовольствиеыс — ывлаын узьны.
Кӧть нин кутшӧмкӧ тэчас дінӧ матыстчыны колӧ.
Глотов зурӧдыштіс плеть пунас лымйӧ додь сюв дорас:
— Туй.
— Спокойнӧй морт тэ, Иван Трофимович, — бара, скӧр гӧлӧсӧн нин, шыасис Мартынов.
— Куим лун драитісны тэнӧ колхознӧй собраниеяс вылын договоръяс олӧмӧ пӧрттӧмысь, а тэ вылысь — кыдзи дзодзӧг вылысь ва!
— Менӧ драитісны, и ме драиті, — вочавидзис Глотов.
— И меным, овліс, горючӧй эз ас кадӧ вайлыны, прицепщикъясӧс эз сетны, трактористъясӧс омӧля вердісны.
— Тэ эн пӧрт олӧмӧ ассьыд обязательствоястӧ, колхозъяс эз пӧртны олӧмӧ ассьыныс, — квитӧсь.
Та вылын и миритчинныд?
А коді должен петны вермысьӧн тайӧ вензьӧмас?
Тэ — сиктын государственнӧй интересъяслӧн представитель!..
Додь веськаліс сёнӧ, кӧні лымсӧ пуктӧма метрӧн-джынйӧн кымын.
Вӧв сувтіс.
— Эн вӧтлы, мед шойччыштас, — шуис Мартынов да чеччыштіс доддьысь.
Лымйӧ коскӧдзыс вӧйласьӧмӧн муніс сійӧ вӧв водзвылӧ, лӧсьӧдіс вежыньтчӧм додь вожъяс.
Лым толаысь петісны верӧтя вылӧ, кытысь лымсӧ нуис тӧлӧн, кыпӧдчисны вылӧджык, мыльк йылас.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Водзынджык, матын тыдовтчисны бияс — степын городок, МТС-лӧн усадьба.
— Воим!
— Эг на дзик воӧй.
Усадьбаӧ воим.
Кӧсъян — узь тані, контораын, кӧсъян — мунам ме ордӧ сиктӧ, ещӧ куим километр.
— Кежӧд трактористъяс общежитие дорӧ.
Шонтысям.
Восьтӧм ӧдзӧсысь ылькнитіс ва ру.
Кильчӧ вылысь котӧрӧн лэччис зонка, пуктіс кисӧ кӧзырёк моз плешкас; югыдінысь петӧм бӧрын сылы оз вӧлі тыдав, коді воис.
— Тані Семидубовскӧй МТС-лӧн гостиницаыс? — юаліс Мартынов доддьысь чеччигмоз.
— Эм свободнӧй номеръяс?
— Эм, эм, Мартынов ёрт! — ӧдйӧ подхватитіс шуткасӧ тракторист, кор тӧдмаліс, мый локтысьясыс райкомса секретарь да МТС-са директор.
abu
Мартынов да Глотов пырисны керкаӧ.
— Свободнӧй номеръяс аддза, — шуис Мартынов.
— А кӧні рестораныс?
— А со, — индіс тракторист пач вылӧ, кӧні мыйкӧ пусис ыджыд кастрюляясын.
abu
abu
abu
— Ужын лӧсьӧдӧма.
Вит минута мысти лоӧ дась.
Ыджыд комната вӧлі ломтӧма жара.
Сэні олісны морт дас трактористъяс.
Ставныс уджалісны машинаяс тӧлын ремонтируйтӧм вылын.
Гортӧ мунны ылын — кольччылісны узьны татчӧ жӧ, мастерскӧй дорӧ.
abu
— Ох, абу окота водзӧ мунны! — шуис Мартынов, шыбитіс тулупсӧ да пуксис жара ломтысьысь пач дорӧ.
— Тані эськӧ и узьны.
— Кольччӧй, секретарь ёрт, — шыасисны трактористъяс.
— Места аддзам.
Ужнайтӧй миянкӧд.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— И чайӧн гӧститӧдам, кӧсъянныд кӧ.
abu
abu
abu
Мартынов видзӧдліс Глотов вылӧ.
— Звӧнит гортад конторасянь, мый задержитчам тані.
А то ещӧ гӧтырыд думыштас, мый бушколӧн миянӧс кытчӧкӧ тыртіс.
Трактористъяс ӧтлаӧдісны кык пызан, лӧсьӧдісны пӧсуда, вундалісны нянь.
— Пуксьӧй, Пётр Илларионович!
Иван Трофимович!
Видлӧй, туй йӧз, пӧсь сёянсӧ!
3
...Кадыс вӧлі нин войшӧр бӧр, ужнайтісны, юисны чай, пач ломтысис да кусі, а Мартынов пыр на ещӧ сёрнитіс трактористъяскӧд.
Ӧтияс пукалісны пызан сайын, мӧдъяс сюркнялӧм кокъяс вылас сы водзын либӧ веськыда джоджын.
Сӧмын ӧтнас Глотов вуграліс стен бердӧ юрсӧ чатӧртӧмӧн.
Районын во уджалӧм бӧрын Мартынов тӧдіс нин тракторнӧй бригадаясса став бригадиръясӧс да уна рулевӧйясӧс.
Вӧлі ремонтникъяс пӧвстын том бригадир Егор Афанасьевич Маслов, коді кольӧм во пӧлучитіс районнӧй переходящӧй знамя.
Колхозникъяс да трактористъяс уважайтісны сійӧс стрӧглунысь, требовательностьысь да ыджыд техническӧй тӧдӧмлунъясысь, но шуисны Егор Афанасьевичӧн сӧмын син водзас, а син саяс — Юрчикӧн: зэв нин сійӧ вӧлі том, ар кызь кыка, алӧй гӧрд чужӧма, карӧй синъяса, сьӧд синкымъяса.
Вӧлі тані Николай Петрович Бережной, коді уджаліс Семидубовскӧй МТС-ын сійӧс котыртан лунсянь, старшӧй лейтенант запасын.
Вӧлі тракторист Василий Шатохин, «миян Мересьев», кыдзи шулісны сійӧс другъясыс, протеза инвалид.
Вӧліны бать да пи Григорьевъяс, кыкнанныс трактористъяс.
Вӧлі Бережнойлӧн горючӧй кыскалысь, сизимдас арӧса старик Тихон Андроныч Ступаков, коді и тӧлын эз торйӧдчыв трактористъясысь, отсасис налы ремонт вылын.
abu
abu
— Кыдзи делӧясыс, Андроныч? — юаліс сылысь Мартынов.
— Компрессияыс кыдзи?
— Да нинӧм, Мартынов ёрт.
— Кольцоясыс топыдӧсь?
abu
— Топыдӧсь...
А тіян?
Трактористъяс серӧктісны.
— Мыйла — менам?
— Да вот, бӧрйисны тіянӧс первой секретарӧн.
Кыдзджык сэні?
Сьӧкыд?..
— Сьӧкыд.
— Подручнӧйнас кокниджык вӧлі, дерт.
— Тіян отсӧгӧн, думайта справитча...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сӧмын вот омӧля отсаланныд ті райкомыслы.
Куим лун ветлӧдлім ми тіян директоркӧд колхозъясті, отчитывайтчис сійӧ договоръяс олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Жалӧбаясыс уна тіян вылӧ. Видӧны тіянӧс колхозникъяс простойясысь, бракодельствоысь.
Но, мыйла ті уджаланныд, кыдзи подрядчикъяс, а онӧ кыдзи кӧзяева, кодъяслы быд лишнӧй шеп дона?
— Оз ставныс уджавны, кыдзи подрядчикъяс!
Энӧ ӧбижайтӧй миянӧс, Мартынов ёрт! — кутісны шумитны трактористъяс.
— А «Власть Советов» колхозын Озыр Демьянлӧн кызь кык центнерӧн вӧлі урожайыс.
Коді сійӧс вӧчис?
Эз трактористъяс?
— А «Октябрын», «Заряын»?
Сідзжӧ пӧшти кызь центнерӧн вӧлі.
— Мыждыны миянӧс — медся кокни.
А ті тӧдмалӧй миянлысь положениесӧ — кутшӧм условиеясын ми уджалам!
— Ремонт кӧть нин босьтны.
Лым вылын машинаяссӧ разбирайтам!
— Бурджыка кӧ эськӧ ремонтируйтім машинаяссӧ — этшаджык эськӧ вӧліны простойясыс.
Татшӧм условиеясад ӧмӧй ремонтируйтан бура?
— Кӧсъянныд гӧгӧрвоны, мый миянлы мешайтӧ уджавны бурджыка, — висьталам ставсӧ!..
...Мартынов видзӧдлывліс вугралысь Глотов вылӧ да скӧраліс: «Кутшӧмӧсь йӧзыс, кутшӧмӧсь мӧвпъясыс, а сійӧ шкоргӧ!
Окаяннӧй флегматик!»
— Садьмы! — эз вермы терпитны да зургис сійӧ директорлы пельпомас.
— А? Мый? — восьтіс синъяссӧ Глотов..
— Кывзы, мый зонъяс висьталӧны.
— Кывзі, кывзі, да вугрӧдлыны кутіс...
— Збыль ӧд, Пётр Илларионович, — висьталіс Юрчик Маслов, — во кык-куим миянлы позьӧ не сетны выль машинаяс.
Бергӧдчам сійӧ тракторъяснас, кодъяс эмӧсь.
Тырмас миян кӧдза площадь серти.
Овлӧны ӧд сэтшӧм лунъяс, кор дизельяслы прӧстӧ вӧчнысӧ нинӧм, сулалӧны прикол вылын.
Сетісны эськӧ мед миянлы унджык деньга строительство вылӧ!
— Неладнӧ кыдзкӧ миян артмӧ, Мартынов ёрт, — шуис Григорьев-бать.
— Сетӧны сиктӧ миллиардъяс — быд МТС-ын мыйта машинаяс да машинаясыс кутшӧм донаӧсь! — и оз сетны кутшӧмкӧ тысячаяс, кодъяс буретш и оз тырмыны, медым сійӧ миллиардъясыс уджалісны урожай вылӧ став выннас.
abu
— Ӧти министр сетӧ комбайнъяс, а мӧд министр оз сет деньга комбайнъяслы сарайяс стрӧитӧм вылӧ, мед эз тӧвйыны найӧ лым толаясын, — шуис дед Ступаков.
abu
— Сідз, али мый?
— Кылан? — Глотовӧс тойыштіс Мартынов.
— Кыла.
— Кутшӧм тэнад мнениеыд?
— А мый, ме сӧгласен Масловкӧд...
Тырмас миянлы пока машинаясыс, колӧ вайӧдны тӧлкӧдз сійӧс, мый эм.
Выль тракторъястӧг ме во кык бергӧдча, а бур мастерскӧйтӧг — некыдзи!
Кутшӧм сійӧ ремонт, кор ывлаын машинаяс разбирайтам да тэчам?
abu
Да вот татшӧм поводдя дырйиыс!
Ноксясны ребятаыс трактор дорын час — кык час кочегаркаын шонтысьӧны.
Вит машина вылӧ сӧмын местаыс мастерскӧйын!
abu
— Глотов гажмыштіс.
— А станокъяссӧ миянлысь аддзылін, Пётр Илларионыч?
Важӧсь!
abu
Ме кымынысь нин думайтлі: мыйла миян татшӧм великолепнӧй, дона техника дырйи абу бур ремонтнӧй база?
Стӧч сэтшӧм жӧ, кыдз быттьӧ жалитӧны ньӧбны бур сийӧс-кӧлуй орловскӧй рысак-призовиклы.
Петім вӧвъясӧн панласьны, а домыс — мочалаысь.
— Сӧгласен, сідзкӧ, Масловкӧд?..
Мыйла нӧ эн гиж министерствоӧ: сідз пӧ и сідз, ӧтказывайтчам временнӧ тракторнӧй парк содтӧмысь, но корам сы пыдди сійӧтӧ и сійӧтӧ: ыджыд мастерскӧй, станокъяс, трактористъяслы бур общежитиеяс, инвентарнӧй сарайяс?..
— А мый нӧ сэн, министерствоас, оз гӧгӧрвоны, оз тӧдны миянлысь нуждаяссӧ?
— Тӧдӧны, тӧдӧны...
Тӧдӧ дядька туйсӧ, а юалӧ, — шыасис дед Ступаков.
— Позьӧ меным ӧти кыв висьтавны, Пётр Илларионыч? — кыпӧдчис бригадир Николай Бережной,
— Ті вот висьталінныд Олешенскӧй МТС-са сійӧ зон йывсьыс, Костя Ершов йылысь.
Разъяснитіс сійӧ тіянлы правильнӧ: мыйла миян бур нянь идралігӧн тракторист этшаджык трудоденьяс зарабатывайтӧ.
И колӧ эськӧ, дерт, миянлы кыдзкӧ мӧдногӧн начисляйтны трудоденьяссӧ.
Не сӧмын выработкаысь, но и урожайысь.
И колӧ сетны МТС-са директорлы право ёнджыка содтыны горючӧй вылӧ нормаяс, кӧні тайӧ колӧ, му серти, урожай серти видзӧдӧмӧн.
А то ӧд и сідз овлӧ: мортыс заводитӧ наянитны, ляпкыда гӧрӧ, натягивайтӧ горючӧй, сы вӧсна мый таӧдз сылӧн лои ыджыд перерасход мӧд участокын, сьӧкыд му вылын, кӧні некыдзи он уложитчы нормаӧ.
Либӧ сэтшӧм нянь идралігӧн пӧръяссис, кӧні ковмис хедер четвертьӧн ытшкыны.
Но ме вот висьтала ещӧ МТС-са сійӧ работникъяс йылысь, кодъяс зарплата вылынӧсь.
Главнӧй агроном, главнӧй инженер, участкӧвӧй агрономъяс, разъезднӧй механикъяс, да и ачыс директор — найӧ ӧд сідзжӧ урожайысь ӧтвечайтӧны!
— Не сідзжӧ, а медводз!..
Мый, Иван Трофимыч, — юаліс Мартынов, — тіян абу некутшӧм поощрение удж дон кузя ыджыд урожайысь?
— Некутшӧм, — вочавидзис Глотов.
— Сӧмын дипломысь да дыр уджалӧмысь содтӧд мынтӧны.
— Сідзкӧ, ӧти директорлӧн кӧ — дыр уджалӧма да эм диплом, а урожайыс сідз-тадз, а мӧд директорлӧн абу дипломыс да дыр уджалӧмыс, но зэв бур урожай, первой директорыс пӧлучитас удж донсӧ ыджыдджыкӧс?
— Ыджыдджыкӧс, дерт.
— Да-а...
Но тан позьӧ жӧ мыйкӧ мӧвпыштны, — шуис Мартынов.
— Гашкӧ, сідз вӧчны...
Быдтінныд колхозъясын шӧркодя дас центнерӧн — пӧлучайт, директор, тысяча шайт, либӧ тысяча куимсё.
Воис урожай дас вит центнерӧн — пӧлучайт кык тысяча.
Кызь центнерӧн — куим тысяча либӧ кык да джын.
А дипломысь да дыр уджалӧмысь — бара жӧ ас местаас ачыс.
Основнӧйыс — урожайысь.
Тадз жӧ агрономъяслы, механикъяслы.
Кыдз, Иван Трофимыч?
Шуам, пӧлучайтін тэ во чӧж удж донтӧ минимум серти.
А сэсся, кор идралінныд нянь, артыштінныд урожайсӧ, — артмис кызь центнерӧн.
Вай, министр, ещӧ разница тысяча дас кымын!
А?
Глотов серӧктіс:
— Мый юасян!
Дерт, ёнджыка эськӧ старайтчим, бурджыка эськӧ уджалім...
Бытие определяйтӧ сознаниесӧ.
— Материалистъяс!..
Мартынов матыстчис сьӧд ӧшинь дорӧ, код сайын бушуйтіс пурга, сулалыштіс неуна, парсалыштіс гыжнас стеклӧ вылысь йисӧ.
— Кутшӧм восянь уджалан трактор вылын, Николай Петрович? — бергӧдчис сійӧ Бережнойлань.
— Да сійӧ восяньыс, кыдзи миян товариществоясӧ воисны первой «фордзонъяс».
Кызь витӧдсянь.
— Кызь сизим во?
— Нёль вотӧг.
Нёль во — танк вылын.
— Офицер?
— Офицер.
— И эн кут демобилизация бӧрын корсьны сӧстӧмджык удж?
Бӧр локтін аслад бригадаӧ?
— Сійӧ уджыс и сӧстӧм, коді тэныд кажитчӧ.
Радейта ме тайӧ делӧсӧ, Пётр Илларионыч!
И мусӧ радейта — крестьянин ме, хлебороб.
abu
А должность серти менӧ эз лэдзны.
И тані менам вит машина.
— Да, интереснӧй фигура миян сиктын — тракторист, — мӧвпалӧмӧн шуис Мартынов.
— Сійӧ и колхозник, сійӧ нин и рабочӧй...
— И колхозса председатель миянӧс видӧ, и МТС-са директор видӧ!
— серӧктіс ӧти зонка.
— И бӧжад и юрад веськалӧ миянлы кык кӧзяинсянь!..
— Вот тайӧ миянӧс и мездӧ, мый ми колхозникъяс, Мартынов ёрт, — шуис тракторист Василий Шатохин.
— Кыдз быттьӧ и абу тӧлкыс тышкасьны миянлы ыджыд урожай вӧсна, но кыдзи думыштан: да ме жӧ ачым — тайӧ колхозса член, семьяӧй менам сэні, гӧтырӧй, челядьӧй, став рӧдвужӧй.
Аслам, кровнӧй.
Кыдз нӧ он тӧждысь?..
— Ми и тіянтӧг тані, Пётр Илларионыч, — заводитіс Бережной, — рытъясын, овлӧ сідз, кор дӧзмам ворсны шашкиӧн, заводитам сёрни сы йылысь, кыдзи вӧчны, медым колхозъяслы вӧлі унджык пӧльза миян уджысь.
Куйлінныд кӧ эськӧ тані миянкӧд вой либӧ кыкӧс, мыйсӧ эськӧ сӧмын энӧ кывлӧй!..
Ми тӧрыт со мый йылысь сёрнитім.
Колӧ эськӧ кыдзкӧ сідз вӧчны, медым МТС и фактическӧй урожайысь ӧтвечайтіс.
Сійӧ урожайсьыс, коді амбарӧ веськаліс.
Ӧд миян киясын став техникаыс.
Абу нин сійӧ кадыс, кор мӧсъясӧн гӧрисны.
Кӧкъямысдас процент вылӧ полевӧй уджъяссӧ механизируйтӧма.
Сідзкӧ, миянлы колӧ ёнджыка ӧтвечайтны колхознӧй урожайысь!
А кыдзи миян вӧлі?
Определитасны урожайсӧ кок йылас.
Кыдзи сійӧс шуӧны: «биологическӧй» урожай.
Тасянь и колхозъяскӧд натуроплата кузя став расчётъясыс.
Артыштісны, шуам, кок йылас урожай дас нёль центнерӧн.
Абу омӧль шобді.
Заводитім идравны.
Идралам бара жӧ ми, трактористъяс, комбайнёръяс.
Идралім, шуам, лёка, воштӧмъясӧн.
Упуститім бур поводдя, заводитчисны зэръяс, нянь водіс — чистӧя он нин идрав.
Дас нёльысь веськаліс амбарӧ сӧмын дас центнерӧн.
Но урожайность кузя группаыс сійӧ жӧ, некутшӧм поправкаяс.
А индӧны тайӧ группаяссӧ сійӧ даннӧйяс серти, кодӧс сетӧны инспекторъяс.
Урожайность определитӧм кузя тайӧ инспекторъясыс нинӧмӧн сэсся оз занимайтчыны.
Ни зябь, ни арся кӧдза, ни скӧтӧс тӧвйӧдӧм — нинӧм найӧс оз интересуйт.
Кутшӧм лоӧ урожайыс локтан воын, — бара жӧ тайӧ налы оз касайтчы.
И наказывайтӧны найӧс ӧшибкаясысь сӧмын ӧтарлань: чинтасны кӧ группасӧ.
А кыпӧдасны кӧ сідз, мый кӧть и идралам ми бура, воштӧмъястӧг, а колхозлӧн нянь сдайтӧм бӧрын век жӧ помъясыс помъясыскӧд оз воны воча, — таысь оз наказывайтны.
— Но, таӧдз кӧ нин воис... — мӧдысь да дзикӧдз садьмӧм бӧрын сувтіс Глотов, — меным кӧ тшӧтш и амбарнӧй урожайысь ӧтвечайтны!..
Сійӧ арифметикаыс, кодӧс тэ тані арталін, Бережной: кӧкъямысдас процент вылӧ кӧ механизация, сідзкӧ ми кӧкъямысдас процент вылӧ и урожайысь ӧтвечайтам, — тайӧ филькина грамота!
Мый нӧ, тэ ногӧн, колхозлӧн кольӧ сӧмын кызь процент кывкутӧмыс?
А тэ тӧдан поговоркасӧ, мый паньтыр дьӧгӧдьӧн позьӧ тшыкӧдны бӧчкатыр ма?
Сійӧ жӧ!..
Кутшӧм бура кӧть ми эськӧ эгӧ гӧрӧй да кӧдзӧй, а мусӧ кӧ абу куйӧдалӧма, миян местаясын, миян омӧлик муяс вылысь урожайтӧ эн виччысь!
А кодлы колӧ куйӧдсӧ кыскавны?
Колхозлы.
А минеральнӧй удобрениеяс?
А подкормкаяс?
А свеклӧ вылын ещӧ мыйта коли кипом уджыс?..
Сӧгласен ӧтвечайтны ставсьыс, и «биологическӧй» и фактическӧй урожайысь.
Но татшӧм случайын сетӧй меным гырысь правояс.
— Кутшӧм — гырысь правояс? — серӧктіс Мартынов.
— Административнӧй взысканиеяс сетавны колхозъясса председательяслы, оз кӧ петкӧдны куйӧд?
— Энлы, тэ, Пётр Илларионыч, эн серав.
Сувтӧдлы асьтӧ ме местаӧ!
— Тэнад местаын, Иван Трофимыч, — шуис Мартынов, — ме эськӧ тадзи вӧчи.
Выработайтім колхоз правлениекӧд во кежлӧ агропроизводственнӧй план.
Ме, МТС-са директор, кӧсйыся вӧчны сійӧтӧ и сійӧтӧ, сэтшӧмтӧ срокъясӧ.
И вӧча, ме кӧ коммунист.
Но и тэныд, председатель ёрт, ланьтӧдчыны ог лэдз!
И тэ пӧрт олӧмӧ ассьыд обязательствоястӧ — ставсӧ стӧча!..
— Бара Америка восьтан! — шеныштіс кияснас Глотов.
— Эм татшӧм договорыс.
Шусьӧ «МТС-лӧн колхозкӧд типӧвӧй договор».
Первой строчкаясас гижӧма: «Договор имеитӧ законлысь вын».
— Законлысь вын...
Тайӧ лоӧ: нарушение дырйи быд пункт кузя составляйт акт и — судӧ?
Кытысь аддзыны директорӧс, колхозса председательясӧс?
Да судын, судитчӧны...
Энлы, кылан со, мый йӧзыс висьталӧны: тайӧ договорас мыйкӧ оз тырмы.
Сэтшӧмтор, медым тіянӧс ёна интересуйтіс ыджыд урожай босьтӧм.
И тэнӧ, и колхозса председательӧс.
Сідз заинтересуйтіс, медым некор вӧлі тіянлы ӧта-мӧд вылад жалӧбаяс прокурорлы гижны.
Видзанныд кык час жалӧбаяс гижӧм вылӧ, а сійӧ кадас зэв уна воштанныд!..
...Бушков лӧнис.
Решитісны мунны водзӧ, сиктӧ — некымын километрӧн матӧджык райцентрлань.
Дед Ступаков Мартыновкӧд прӧщайтчигӧн шуис:
— Кӧть войсӧ и эн узьӧй, но кадсӧ эн омӧля коллялӧй.
Кольӧм во миян колхозӧ тӧвбыдӧн кызь лектор волісны.
Пыр висьтавлісны миянлы: мыйысь лоис му да кыдзи чужис олӧмыс му вылас.
abu
Тайӧс миянлы пӧлезнӧ, дерт, тӧдмавны.
Тшӧкыдджыка эськӧ мед татшӧм лекцияяссӧ миянлы лыддисны!
Зэв ёна ми тайӧн интересуйтчам.
Но колӧ и сы йылысь думайтны: мый вӧчны, медым порядокыс миян овмӧсын бурджык вӧлі.
— Висьталӧй ті миянлы, Пётр Илларионыч, тайӧ кӧ абу секрет, — юаліс Василий Шатохин, — мыйысь Борзовсӧ вештісны?
— А ті жӧ лыддьылінныд газетаысь, — вочавидзис Мартынов тулупсӧ пасьталіг.
— Да газетаын вӧлі дженьыдика гижӧма: критика пӧдтӧмысь.
— Критика пӧдтӧмысь.
— Ми тан кывлім сэтшӧмтор, выступитіс ӧти коммунист партактив вылын сылы паныд, а Борзов мӧд лунас быттьӧкӧ звӧнитӧ милицияӧ: «Абу-ӧ тіян кутшӧмкӧ, кӧть омӧлик, делӧ сы вылӧ?
Абу кӧ, то лӧсьӧдӧй».
— Вӧлі татшӧм случайыс, да.
— Видзӧдтӧ, кыдзи вельмӧма мортыс!..
— Сідзкӧ, сійӧ кӧ эськӧ эз во татшӧм безобразиеӧдзыс, гашкӧ, и ӧнӧдз эськӧ секретарствуйтіс миянын? — шуис Шатохин.
— Эз сыысь снимитны, мый неправильнӧ районӧн веськӧдліс?..
abu
— А, гашкӧ, сійӧ вообще эз шогмы лоны руководительнас, не сійӧ методъяснас действуйтіс, народысь торйӧдчис, эз думайт, кыдз вӧчны, мед народыслы вӧлі бурджык, ас йывсьыс сӧмын мӧвпаліс?..
— Помнита, — нюмъёвтіс Бережной, — воис ӧтчыд Борзов войын миян бригадаӧ.
Зябь гӧрим.
Став машинаяс уджалӧны.
Ме узя вагончикын.
Кыдз кутіс горзыны сійӧ: «Кутшӧм тэ бригадир!
Тракторъяс уджалӧны, а тэ узян!»
Ме шуа: «Борзов ёрт, а мый меным вӧчны, кор став тракторъясыс уджалӧны?
Котравны на гӧгӧр загонъясті кывйӧс нюжӧдӧмӧн?
Став машинаясыс кӧ бӧрӧздаынӧсь, ни ӧти оз сулав, сідзкӧ, ме, бригадир, уджалышті на дорын, лӧсьӧді найӧс.
Верма ӧні и шойччыштны».
Горзіс, горзіс — и муніс.
abu
— Чорыд морт вӧлі, — шуис Василий Шатохин.
— Недружелюбнӧй.
Куим во сійӧ уджаліс миянын, и нинӧмысь сійӧс бурӧн казьтыштны.
Шлёпъяліс муяс вывті, кыдзи объездчик.
Аддзас председательӧс — матыстчас, нуӧдас сійӧс бокӧ, сёрнитас сыкӧд мыйкӧ йылысь гусьӧн, а водзӧ — некодкӧд ни ӧти кыв.
— Эз вайӧдны сыкӧд делӧсӧ помӧдз! — шеныштіс кинас Юрчик Маслов.
— Примитісны кӧ эськӧ вот сэтшӧм решение, подробнӧйӧс: мыйысь снимитісны, мыйла снимитісны? — и колхозникъяслы эськӧ ставыс вӧлі яснӧ, и налы, коді Борзов бӧрын кутас уджавны райкомын, — наука!..
— Сійӧ зэв ёна миянлы касайтчӧ, Мартынов ёрт, коді миянӧн веськӧдлӧ, — шуис дед Ступаков.
— Кадыс кутшӧм!
Абу сійӧ кадыс, кор быдӧн пукаліс аслас пельӧсын, кыдзи пач сайын тӧрӧкан.
abu
abu
abu
abu
Ӧні — колхозъяс.
Делӧыс общӧй.
Тіянтӧг, партиятӧг, кыдз миянын общӧй делӧсӧ стрӧитны?
abu
Ӧні ми ёна интересуйтчам, кутшӧм морт сійӧ миян, шуам, райкомса секретарыс либӧ исполкомса председательыс?
abu
abu
Пӧсь сьӧлӧма, али сідз-тадз, прӧстӧ шоныдкодь?
Речьяссӧ сысянь кылам тӧлкаӧс, а кужӧ-ӧ делӧсӧ вӧчны?
Гажа-ӧ, повтӧм-ӧ?
Гажа морткӧд и миянлы гажаджык.
Повтӧм кӧ, бара жӧ абу омӧль.
Кор командир оз пов, салдатъяс сы бӧрся — биӧ и ваӧ!..
Лун куим мысти Глотов вӧлі Мартынов ордын райкомын.
— Мыйла ме рядӧвӧй трактористъяссянь унджык кывлі, тӧдмалі тіян неурядицаяс йылысь, тэсянь, МТС-са директорсянь, дорысь? — пызан дорын сулаліг шуаліс Мартынов. Сійӧ лӧгпырысь вылысянь видзӧдіс креслӧын пукалысь Глотов вылӧ, сылӧн шыльыда шырӧм ыджыд плешка юр вылӧ, гӧрд сьылі вылӧ, ичӧтик, пыдӧдз вӧйӧм синъясувса чукыръяс вылӧ.
— Оз волнуйт тайӧ тэнӧ ли, мый ли?..
Велалін подрядчик рольӧ, мӧд роль и ворсны он кӧсйы?
Второстепеннӧй рольын спокойнӧджык?
Миян МТС-яслы принадлежитӧ колхознӧй строительствоын руководящӧй роль!..
Унатор йылысь ещӧ ме думайті, Глотов ёрт, трактористъяскӧд сёрни бӧрын.
abu
abu
abu
Тӧрыт войнас воді со татчӧ, диван вылас, и мечтайтны куті: кутшӧмӧн долженӧсь лоны миян машинно-тракторнӧй станцияяс?
Найӧ жӧ и ыджыд урожай вӧсна тыш котыртысьяс, и кадръяс доран кузнечаяс, и культуралӧн очагъяс!
Дерт, медым кыпӧдны налысь авторитетсӧ, ёнмӧдны найӧс, колӧны гырысь капиталовложениеяс, унатор колӧ.
Но вот ещӧ мый оз тырмы став дінас содтӧд, мый йылысь ми ребятаыскӧд сёрнитім, — бур директоръяс!
Бӧрйыны эськӧ медбур коммунистъясӧс тайӧ должность вылас!
Медся главнӧй должность сиктын!
Сетны, гашкӧ, директоръяслы сэтшӧм правояс, кутшӧмӧсь вӧліны политотделъясса начальникъяслӧн.
Некутшӧм уполномоченнӧй оз лысьт вештавны ас ногыс тракторъяс, комбайнъяс!
Авторитетнӧй, образованнӧй, видз-му овмӧс бура тӧдысь да, дерт, пыдісянь партийнӧй, делӧ вӧсна висьысь руководительяс — татшӧм йӧзӧн ме представляйта аслым МТС-ясса директоръясӧс.
И вот, кор лоӧны миян настӧящӧй директоръяс, пола ме, Иван Трофимыч, тэ вӧсна!
Тэ он выдержит накӧд ордйысьӧм.
Мед эськӧ эз ковмы тэныд сетны ассьыд местатӧ ёнджыка вӧраса мортлы.
Вывті нин тэ спокойнӧй.
Флегматик тэ!
— Сэтшӧм характерыс менам, мый вӧчан, — вочавидзис Глотов.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А тӧдан, Иван Трофимыч, ме думайта, мортлӧн характерыс — сійӧ и эм ачыс мортыс.
Ӧти, шуам, меланхолик, мӧд — флегматик.
Мыйла тайӧ меланхоликыс шогӧ усис?
Вермас лоны, быдторйӧн недӧвӧлен, оз эскы ни аслас вынӧ, ни народлӧн вынъясӧ?
А мӧд веськодя видзӧдӧ быдтор вылӧ, олӧ принципъяс серти: «менам керка бокын», «эн сюйсьы батьысь водз биӧ», «юрсьыд вылӧдзджык он чеччышт»?..
— Тэнад кӧ власть — тэ эськӧ флегматикъясӧс да меланхоликъясӧс и партияӧ эн принимайт?
Видзӧдлін эськӧ анкетаӧ: «Вопрос: темперамент.
Ӧтвет: спокойнӧй».
Оз ковны татшӧмъясыс!..
— Аддзан-ӧ, Глотов ёрт, тэнад спокойствиеыд — сійӧ прӧстӧ политическӧй пассивность.
Вай корсям нин талы стӧч ним.
Быдса во чӧжӧн эг кывлы тэсянь ловъя кыв: кыдзи бурмӧдны МТС-лысь уджсӧ?..
А лыддьысян, изучайтан дас ӧкмысӧд съездлысь решениеяс!
Партиялысь Устав изучайтан, партияса членлысь обязанностьяс да правояс!..
Глотов серӧктіс:
— Пассивность...
А ме кывзі, Пётр Илларионыч, кыдзи трактористъяскӧд сёрнитін, и дивуйтчи тэнад активность вылӧ: «Мый ещӧ, тіян мӧвп серти, колӧ лӧсьӧдыштны?
Мый ещӧ колӧ вежны?» — быттьӧ тэсянь тайӧ ставыс зависитӧ: аски жӧ лоӧны колана решениеяс, и мӧдӧдчасны миян делӧяс вый вывті моз.
Кывзі ме тэнӧ и, збыль кӧ шуны, сералі думӧн.
— Весьшӧрӧ сералін!
abu
Миянлы колӧ вайӧдны миян руководительясӧдз ставсӧ, мый кылам народын, народлысь думъяссӧ.
Тэнад трактористъясыд — государственнӧй ума йӧз.
abu
Найӧ кӧсйӧны, медым миян МТС-яс лоисны сиктын збыль могучӧй государственнӧй предприятиеясӧн.
Найӧ гӧгӧрвоӧны, мый тані урожай вӧсна тышлӧн передньӧй край.
Найӧ думайтӧны асланыс МТС да колхозъяс йылысь не сӧмын служебнӧй кадӧ, кыдзи ӧткымынъяс миян пӧвстысь, руководительяс пӧвстысь.
Ми колхозӧ волім и мунім, трудоденьяс серти миянлы колхозын оз ков пӧлучайтны.
А налы тайӧ керка.
Колхоз — сійӧ налӧн став олӧмыс, ӧніяыс и будущӧйыс.
Лун и вой думайтӧны найӧ асланыс олӧм йылысь!
Кӧсъям кӧ пыдісяньджык тӧдмавны помкаяссӧ: мыйла миян ещӧ кӧнсюрӧ оз артмы делӧыс?
— Накӧд колӧ сӧветуйтчыны!..
Кабинетӧ пырис Марья Сергеевна Борзова.
— Ог мешайт? — юаліс сійӧ порог дорӧ сувтыштлӧмӧн.
— Он, он мешайт.
Пыр.
Пуксьы.
Марья Сергеевна пуксис ӧшиньдорса улӧс вылӧ. Сійӧ вӧлі омӧля сынасьӧма, омӧльтчыштӧма, банбокъясас гӧрд чутъяс, быттьӧ неважӧн бӧрдӧма.
Мартынов видзӧдліс сы вылӧ кузь да сюсь видзӧдласӧн.
— Со нывбабаыс мучитчӧ не аслас местаын, — шуис Мартынов, перйис пызан ящикысь папирос пачка да ӧзтіс.
— Семеннӧй контораӧн заведуйтӧ.
А вӧвлӧм трактористка.
Да кутшӧм трактористка!
Паша Ангелинакӧд ордйысьлӧма.
Ленин орден пӧлучитӧма...
Кывзы, Марья Сергеевна!
Мунан сы ордӧ, — довкнитіс юрнас Глотовлань, — замполитӧн?
Налӧн эм замполитыс, бур морт, но висьӧ, инвалид, бригадаясӧ ветлыны сылы сьӧкыд.
Аддзам сылы кокньыдджык удж.
Тайӧ жӧ тэнад радейтанаторйыд: степь, трактористъяс, машинаяс!
— Мый тэ шуан? — кутіс бергавны креслӧын Глотов.
— Сійӧс миянӧ, замполитӧн?
Да ӧд Виктор Семёнычсӧ мӧдӧдісны мӧд районӧ?..
Кытчӧ сійӧс, Марья Сергеевна?
— Эз мӧдӧдны, — вочавидзис Борзова.
— Сійӧ ачыс муніс.
Борисовкаӧ.
История кузя преподавательӧн средньӧй школаӧ пырӧ.
— Ме эг тӧд, мый сійӧ муніс, — шуис Мартынов.
— Ми вӧзйылім сылы тані уджавны, сельхозснабын...
Важӧн муніс?
— Войдӧрлун.
— Но кыдз нӧ сідз? — шевгӧдіс кияссӧ Глотов.
— Верӧсыс кутас уджавны мӧд районын, а ачыс — тані.
Тайӧ сылы оз лӧсяв...
Борзова чӧв оліс.
— Сійӧ эз на снимитчы миян учёт вылысь, — шуис Мартынов.
— Гашкӧ, вежас думсӧ?..
— Пётр Илларионыч!
— Борзова лэптіс синъяссӧ Мартынов вылӧ.
— Ме локті тэ дінӧ сӧветуйтчыны зэв важнӧй делӧ кузя... меным зэв важнӧй...
Тэ кӧ занят, ме сёрӧнджык пырала.
Глотов тэрыба чеччис.
— Ме муна.
Ми помалім, Пётр Илларионыч?
— Эг, эг помалӧй.
Характертӧ тэныд ковмас вежны.
— Видлам... позянаӧсь кӧ природаас татшӧмторъясыс.
— Овлӧ, овлӧ, Иван Трофимыч: арлыд сертиыс вежсьӧ мортлӧн характерыс.
Пукалышт сэн неуна.
Кык часын — бюро.
Глотов петіс.
— Мый лоис, Марья Сергеевна? — пызан гӧгӧр кытшовтӧм да ӧшинь дорӧ сувтӧм бӧрын юаліс Мартынов.
Борзова бергӧдчис ӧшиньлань, вомдоръясыс сылӧн дрӧжжитісны.
Вочавидзӧм пыдди сійӧ ӧшйис улӧс бӧр вылӧ да курыда бӧрддзис.
Мартынов шӧйӧвошӧмӧн кисьтіс графинысь стӧканӧ ва, пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ Борзова дорӧ.
— Ог кӧсйы ме мунны сыкӧд Борисовкаӧ, Пётр Илларионыч, — садьӧ воыштӧм бӧрын заводитіс Борзова.
— Кутшӧм меным сьӧкыд!
Мый меным вӧчны?..
Ме эськӧ кольччи татчӧ.
МТС-ӧ эськӧ ме муні.
Ме ачым кӧсйи корны тэнсьыд мӧд удж.
Но мый меным вӧчны?..
Ме сыкӧд ог кӧсйы овны.
Ог вермы!
Кутшӧм сыкӧд сьӧкыд!
Ме сылысь ни ӧти кыв ог эскы...
Кодкӧд ме олі дас кык восӧ?
Йӧй, мыйла ме эг мун водзджык?
А ӧні яндзим.
Кытчӧдз вӧлі ыджыд пост вылын, олін сыкӧд, миритчин, а сьӧкыд кадӧ, кор сылы сьӧкыд, шыбитін?
А челядьыд?
Кык миян.
Ме найӧс ог шыбит!
И сылы ог сет.
Кодъясӧс сійӧ наысь воспитайтас?
Сэтшӧм эгоистъясӧс, кыдзи ачыс?
Ог сет!..
Мый меным вӧчны?..
Мартынов дыр чӧв оліс.
Стеннӧй часі кучкаліс кыкысь.
— Прӧстит, Марья Сергеевна...
Ӧні ме ордӧ локтасны йӧз.
Миян кык часын — бюро.
Кӧсъян кӧ мекӧд сёрнитны, ме локта аски татчӧ водзджык, час кӧкъямысын.
Бур?
Волы, сёрнитам.
Борзова чеччис.
— Эн, эн мун, пукалышт.
Талун миян сёрнитанторйын вопрос — МТС удж йылысь.
Мӧдӧдам став йӧзӧс нуӧдны партийнӧй собраниеяс.
Гашкӧ, и тэ мунан?
А?..
Пырисны райисполкомса председатель Иван Фомич Руденко, мӧд секретарь Медведев, районнӧй газетаса редактор Посохов, Глотов, МТС-са парторганизацияысь секретарь разъезднӧй механик Гришин, Олешенскӧй МТС-са директор Никифоров, сылӧн замполит Федченко, коймӧд МТС-са директор Зарубин.
Мартынов вӧлі расстроитчӧма Марья Сергеевналӧн синваӧн да сьӧкыд житейскӧй драмаӧн. Сійӧ чӧв оліс некымын минута, думайтіс.
Пуксис пызан сайӧ, личкыштіс звӧнок кнопка.
— Кор ставнысӧ, — шуис сійӧ ӧдзӧсӧд мыччысьлысь помощниклы.
abu
— Бюроса членъяс!..
Ми кӧсйим талун кывзыны МТС-ясса директоръяслысь да парторганизацияясса секретарьяслысь докладъяс.
Но, ме думайта, вайӧ ми таӧдз вӧчам тадз: мунам МТС-ясӧ да нуӧдам сэні партийнӧй собраниеяс.
Сёрнитам коммунистъяскӧд, сӧветуйтчам накӧд: мый колӧ ӧні вӧчны.
Корам коммунистъясӧс и колхозъясысь.
Сэні, места вылас, ми унджык тӧдмалам.
Ставсӧ тӧдмалам — кӧні миян тырмытӧмторъясыс, мый ми асьным вермам венны, а мыйын колӧ корны отсӧг.
Сӧмын колӧ воны сэтчӧ не собраниеӧдзыс часджын водзджык, а овны кӧть нин лун-мӧд.
Ветлӧдлыштны, сёрнитны йӧзкӧд, думайтыштны.
А?.. Но, вайӧ решитамӧй: коді кытчӧ мунас?..
1953
{Валентин Овечкин (комиӧдіс Г. Торлопов) @ Сійӧ жӧ районын @ висьт @ В. Овечкин. Передньӧй крайын : рассказъяс да очеркъяс @ 1954 @ Лб. 58-129}
СІЙӦ ЖӦ РАЙОНЫН
1
Мӧд лунас, кыдзи сёрнитчисны, Мартынов локтіс райкомӧ водзджык, удж заводитчытӧдз, но Марья Сергеевна Борзова эз пырав сы дінӧ.
Час кыкын сійӧ звӧнитліс гортсяньыс да висьталіс, мый мунӧ Борисовкаӧ верӧс дінас — видзӧдлыны, кыдзи сійӧ овмӧдчис сэні, выль местаас.
«Мый нӧ, шуда туй, — жалитӧмпырысь думайтіс Мартынов.
— Оз кольччы сійӧ татчӧ.
«Кор вӧлі ыджыд пост вылын, почётын, олі сыкӧд, миритчылі, а кор сылы сьӧкыд — шыбитны?» — уськӧдіс тӧдвылас Марья Сергеевналысь кывъяссӧ.
— Бӧрдыштас, сьӧлӧмсӧ такӧдас, и кутасны овны воддзамозыс».
А недель мысти сы дінӧ райкомӧ локтіс ачыс Борзов.
Воддза лунас на Саша Трубицын, секретарлы отсасьысь, юӧртіс Мартыновлы, мый Борзовӧс гӧтырыскӧд аддзылісны карысь: локтісны кӧлуйясла, мунӧны Борисовкаӧ.
Борзов локтіс райкомӧ рыт сёрын, кор Мартынов пукаліс сэні ӧтнас.
— Здорово! — мыччис сійӧ кисӧ Мартыновлы.
— Кыдз олан-вылан?
— Надзӧник, — вочавидзис Мартынов, топӧдліс Борзовлысь кисӧ да пуксис креслӧысь диван вылӧ.
— Пуксьы.
Ӧзтісны папироскаяс Борзов портсигарысь.
— Тэ ӧд эн куритлы, — шуис Мартынов.
— Куритлі, уна во.
Шыбитлі, бара заводитлі...
Мый вылӧ намекайтан?
Переживаниеясысь, думайтан, куритны заводиті?
— Ог намекайт нинӧм вылӧ.
Прӧстӧ помнитсьӧ — эн куритлы...
Борзов видзӧдліс гӧгӧр ассьыс вӧвлӧм кабинетсӧ.
Сэні эз вӧвны некутшӧм вежсьӧмъяс.
Мартынов эз вӧв сійӧ ответственнӧй работникъяс лыдысь, кодъяс заводитӧны ассьыныс деятельностьсӧ служебнӧй кабинетын ас ногныс мебель сувтӧдалӧмсянь.
— Но, кыдз сійӧ тані? — папироскалысь мундштуксӧ курччалыштӧм бӧрын юаліс Борзов.
— Уна-ӧ няйтсӧ ме вылӧ кисьталӧны менам вӧвлӧм подхалимъясыс?
— Сы гӧлӧсын кыліс кутшӧмкӧ нарошнӧ вӧчӧм игривость, коді кыпӧдіс не то шутка вылӧ, не то вензьӧм вылӧ.
— Овлӧ ӧд сідз, муніс морт, кодысь повлісны, сійӧ абу нин власть бердын, и сэки заводитчӧ, гусьӧник: «Ті тӧданныд, во чӧжӧн сійӧ выпишитіс птицекомбинатысь тысяча кольк!»
— «Сылы рыбхозысь дон босьттӧг чери ваялісны!»
— «Вӧравны ветліс казённӧй машинаӧн!»...
— А ме сэтшӧмъяссӧ, Виктор Семёныч, — вочавидзис Мартынов, — кодъяс мунӧм бӧрад кисьталӧны няйт тэ вылӧ, вӧтла сьылі тшуптас сеталӧмӧн.
Ме налы ог эскы.
«Мыйла войдӧр чӧв олінныд пленумъяс, конференцияяс вылын?
Талун Борзов вылӧ войтӧдланныд, аски, гашкӧ, менӧ вештасны — ме йылысь кутшӧмкӧ сплетня лэдзанныд?»
Вӧтла татшӧмъяссӧ чӧрту!
— Правильнӧ вӧчан!
Тайӧ — абу тэнад мыджӧд.
Корсь мыджӧдсӧ мукӧд йӧз пӧвстысь, сэтшӧм коммунистъяс пӧвстысь, кодъяс оз лебезитны выль секретарь водзын, оз пырны сылы синмас.
«Сӧветыс тӧлка», — думыштіс Мартынов.
Борзов вӧлі пыр сэтшӧм жӧ: зумыд тушаа, бритӧм юра, ён пельпомъяса да кыз, мускулистӧй сьыліа, эз омӧльтчы, эз вежсьы чужӧм вылас.
Не кӧ эськӧ чужӧм вылас кучикыслӧн мугыдвиж рӧмыс, сійӧ вӧлі эськӧ прӧстӧ дзоньвидза, ён морт.
— Локті открепительнӧй талонла, — шуис Борзов.
— Лэдзанныд?
— Ёна кӧ настаивайтан — лэдзам, — вочавидзис Мартынов.
— Но ми и ог вӧтлӧй тэнӧ.
Аддзим эськӧ и тані тэныд уджтӧ.
— Но-о?
Он вӧтлӧй?
Абу рад, мый муна?..
Тэ, шуӧны, и Марья Сергеевналы вӧзйылӧмыд тані мӧд удж?
Сійӧс кутан али менӧ?..
— Мый нӧ, Марья Сергеевна абу омӧль работник, жаль сійӧс лэдзнысӧ, — кыдз вермис спокойнӧя вочавидзис Мартынов.
Борзов кӧсӧя, пемдыштӧм синъясӧн, эскытӧг, мисьтӧма нюмъяліг видзӧдліс Мартынов вылӧ.
Но водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ сэтшӧм жӧ шутитана-развязнӧй тонӧн.
— А кутшӧм удж эськӧ меным сетінныд?
Инкубаторса директорӧн?
Сельхозснабӧ мӧдӧдінныд эськӧ?
Мӧдӧд Троицкын?
Вит километр?
Покорнӧя благодарита!..
Гӧгӧрво менсьым положениесӧ, Пётр Илларионыч.
Мыйкӧ абу окота подӧн сійӧ уличаястіыс ветлыны, кодъяс кузя «Победаын» ветлывлі.
Бурджык нин мӧд местаын, мӧд уличаясті.
— Пӧжалуй, бурджык, — сӧгласитчис Мартынов.
— Та вӧсна и лэдзам тэнӧ...
Эн казьтыв миянӧс лёкӧн.
Борзов кыкысь кыскыштӧмӧн помаліс папироскасӧ, лэдзис тшын ёкмыль пӧтӧлӧклань, ещӧ ӧтчыд гӧгӧр видзӧдліс кабинетсӧ.
Ыджыд кост бӧрын заводитіс сёрни — серьёзнӧя нин, нарошнӧ нюмъявны зільтӧг, коді сэтшӧма эз лӧсяв сылӧн пыр суровӧй, из кодь чужӧмлы.
— Водзджык ли, сёрӧнджык ли, — убеждённӧя шуис сійӧ, — казьтыштасны Борзовӧс!
Корасны менӧ бӧр ыджыд удж вылӧ!
Оз позь тадзи шыбласьны кадръясӧн.
Гӧгӧрвоасны ёртъяс!..
Ме ӧмӧй эг пукавлы тайӧ кабинетас быдса войясӧн?
Мыйта вын ме тані пукті!
Ме тані здоровьеӧс вошті!..
Звӧнитан сельсӧветӧ: «Корсьӧй колхозъясса став председательясӧс да бригадиръясӧс!»
Коймӧд час войын.
Мыйла ме тайӧс вӧчи?
Мед йӧзыс чувствуйтісны: тайӧ секретарсьыс и войын некытчӧ он дзебсьы!
Ме, вӧлі, ог узь — ставнас район оз узь!
Государстволы колӧны руководящӧй постъяс вылын энергичнӧй работникъяс!..
Ӧні тан мый кӧсъян висьталасны ме йылысь.
Ӧтитор сӧмын оз шуны: мый ме размазняӧн вӧлі.
Кужи кутны районсӧ, полісны меысь!..
— Мый кужин, сійӧ кужин, — сӧгласитчис Мартынов.
А ас кежсьыс думайтіс: «Йӧй юр вӧснаыд и кокъясыдлы спокой абу»...
— Неправильнӧ век жӧ гижисны ме йылысь обком бюро решениеын, — водзӧ висьталіс Борзов.
— «Критика грубӧя зажимайтӧм»...
Эз ӧд сідз ставыс вӧв, кыдзи звӧнитісны.
Но, звӧнитлі ме прокурорлы эсійӧ Мухин йывсьыс, коді нимтіс менӧ партактив вылын самодурӧн.
Но ме жӧ эг прикажитан лӧсьӧдны сы вылӧ делӧ.
Тешкодь!
Морт кӧ эз вӧч преступление, мыйысь жӧ сійӧс судитнысӧ?
Ачыс прокурор кыдзкӧ шуліс меным: «Ковмас кыскыны Мухинӧс кывкутӧмӧ сельхозартельлысь устав дзугӧмысь: трактористъяслы ытшкытӧм турун вузаліс».
Ме сӧмын тӧдмалі, кыдзи делӧыс, нуӧдсьӧ-ӧ следствие...
Прӧстӧ ӧні кадыс сэтшӧм.
Дас ӧкмысӧд съездлӧн решениеяс, выль устав.
«Критика пӧдтӧм эм сьӧкыд зло...», «Сійӧ, коді пӧдтӧ критика...»
Колӧ вӧлі кодӧскӧ сюйны пурт улӧ, мукӧдъясӧс велӧдӧм могысь.
Веськалі история кӧлеса улӧ.
Мартыновлы лои зэв гажтӧм.
Сійӧ очсӧдіс став вом пасьтанас, видзӧдліс стенын ӧшалысь часі вылӧ.
— Дас кык час да джын.
Аски меным кӧкъямыс час асыв кежлӧ колӧ лоны «Коммунизмлӧн кыа» колхозын.
Борзов сувтіс.
— Думайті ме, Виктор Семёныч, мый тэ мыйкӧ гӧгӧрвоан, прочувствуйтан тайӧ лунъясас, — шуис Мартынов.
— А тэ ерунда висьталан.
«Кадыс сэтшӧм».
Кутшӧм?
Мода лои критикаӧн увлекайтчӧм, али мый?
И тэ лоин тайӧ модаыслӧн жертваӧн?
«Веськалін история кӧлеса улӧ»
Тӧлктӧг вӧчин Мухинкӧд делӧсӧ — со и став ӧшибкаыд тэнад...
А кутшӧм положениеыс ӧні районын?
Сводкаяс серти лыддьысям середнякъясӧн, а збыльысьсӧ ӧд зэв запущеннӧй район!
Мыйла сійӧ лои татшӧм?
Мыйӧ миянлы сувтас сійӧс кыскӧмыс?..
Кӧсйис Мартынов висьтавны Борзовлы ставсӧ, мый пуис сылӧн сійӧ кадсяньыс, кор лоис тані первой секретарӧн да чувствуйтіс кывкутӧм медводз районын делӧяс мунӧмысь.
«Куим во пӧдтін тэ тані ловъя мӧвп.
Бюроса членъяскӧд эн сӧветуйтчыв, ӧти-мӧдлаӧ котралӧм вылӧ детинкаясӧ кӧсйин найӧс пӧртны.
Шутитан подхалимъяс вылын — «менам подхалимъяс», — а мыйла матыстін сэтшӧмъяссӧ ас дінад?
Дӧверяйтін ответственнӧй постъяс начётчикъяслы, бездумнӧй службистъяслы.
Аслад образ да подобие серти выдвигайтін да сувтӧдалін ас гӧгӧрыд кадръястӧ.
Авгиевӧй конюшняяс колин миянлы.
Весав ӧні!
А колхозъясӧ мӧдӧдлін шогмытӧмъясӧс либӧ штрафникъясӧс: «Сиктӧ мӧдӧдам тэнӧ, кольччысь колхозӧ!..»
«Сӧмын ӧти таысь, мый испохабитін колхозса председательлысь вылын званиесӧ, коліс эськӧ вӧтлыны тэнӧ партияысь!
Медся святӧйыс йӧз, му, нянь.
Мый вылӧ ми и существуйтам, коммунистъяс, не сы вылӧ кӧ, медым вӧчны олӧмсӧ став колхозъясын озырӧн, гажаӧн?..»
Унатор кӧсйис сійӧ висьтавны, но думыштіс: «Прӧстӧ кадсӧ воштӧм!
Доказывайт синтӧмлы, кутшӧм рӧма йӧлыс!» — шеныштіс кинас, мӧдӧдчис вешалка дінӧ пальтола да шапкала.
— Нинӧм тэ эн гӧгӧрво!
И ӧдвакӧ гӧгӧрвоан.
И разъяснитны тэныд оз позь.
Разнӧй кывъяс вылын сёрнитам.
— Нӧрӧвит, эн ыръянит.
— Борзов кӧсйис петкӧдлыны чужӧм вылас иронически-снисходительнӧй нюм.
— Эн ыръянит!
Раммӧдасны сивкоӧс крут гӧраяс.
Вай пуксьылам ещӧ минут кежлӧ.
Висьтала тэныд, мыйсянь ме заводитлі, кутшӧмӧсь менам вӧліны бур кӧсйӧмъяс, кор локті татчӧ.
И мыйла менам эз артмы.
Верма передайтны тэныд ассьым опытӧс.
— А но тэнӧ тэнад опытӧн!
Нинӧм бурсӧ виччысьны тэсянь!.. Мартынов лэдзис Борзовӧс порог вомӧн водзӧ, кусӧдіс кабинетысь би, горӧдіс войся стӧрӧжлы, коді вуграліс коридорын жара ломалысь пач дорын, мед игналас ӧдзӧссӧ ключӧн, да тэрыба котӧртіс пос тшупӧдъясті увлань, панйис Борзовӧс пос вылын.
Ывлаын тӧвзьӧдіс.
Мартынов чужӧмӧ кучкис кӧдзыд тӧв ёсь кос лымйӧн.
Сійӧ кыпӧдіс пальто воротниксӧ, пыдӧдзджык лэдзис плеш вылас шапкасӧ да мӧдӧдчис гортас, и кыліс бӧрвывсьыс воськовъяссӧ Борзовлысь, коді муніс мӧдарӧ.
Та вылын найӧ и торйӧдчисны.
Январь шӧрын пуксис бур поводдя.
Лӧнь, кокньыдик кӧдзыд, асывъясын шонді, кар уличаяс вылын ляпкыдик лым.
Троицк — ичӧтик кар.
Сулалӧ сійӧ мылькъяс вылын, ылӧдз тыдалӧны гӧгӧр сиктъяс, Сейм ю сьӧртын лугъяс, мылькйӧсь муяс сайын вӧрлӧн пемыд визьяс.
Ӧні Троицк — обыкновеннӧй районнӧй центр сельскохозяйственнӧй областьын.
Ставсӧ, мый сэні эм, став учреждениеяс, предприятиеяс, — ставсӧ подчинитӧма видз-му овмӧслы, ставыс уджалӧ колхозъяс вылӧ.
А коркӧ тайӧ вӧлі крепость Русьлӧн лунвыв границаяс вылын.
Ӧнӧдз пригородъясыс новлӧны нимъяс: Стрелецкӧй слободка, Пушкарскӧй слободка — «шлемъяс улын быдтӧмаӧсь, копьё помсянь вердӧмаӧсь...»
Кӧкъямыссё во карыслы.
А петкӧдчӧ сійӧ томӧн.
Выль зданиеяс война кадӧ разрушитӧмъяс местаын, том скверъяс площадьяс вылын, том клёнъяс да кыдзьяс районнӧй Культура керкадорса паркын.
Уна том йӧз — институтса студентъяс.
Эз вевъявны сӧмын кыдзкӧ выльног нимтыны Троицксӧ, Сейм-вылын-Зерноградӧн либӧ Хлебодаровскӧн.
Тыдалӧ, сы вӧсна, мый урожайясӧн тані век жӧ делӧыс эз вӧв бур.
Воскресеньеӧ Мартынов чеччис ёна сёрӧн, дас ӧти да джынйын, — воддза лунас локтіс районысь югдігӧн.
Пызан вылын, сылы лӧсьӧдӧм завтрак тыра тарелкаяс дорын, куйлісны куим записка.
Писяньыс: «Муні лыжиӧн, ыджыд кросс, регыдӧн эн виччысьӧй», гӧтырсяньыс: «Муні вурсьысь дінӧ.
Жалитім тэнӧ садьмӧдны, завтракайтім тэтӧг.
Мунан кӧ гуляйтны, встретитчам паркын», и воча чойсяньыс, коді на ордын нуӧдіс кӧзяйкалысь обязанностьяс: «Ме рынок вылын.
Кӧдзалас кӧ чайыс — шонтышт электричка вылын».
Мартынов завтракайтіс, пасьтасис да петіс ывла вылӧ, пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ английскӧй томанӧн.
Войнас неуна лымъялыштӧма, свежӧй еджыд пух вевттис важ чарӧмсӧ, син ёрис шонді водзын чистӧй лымлӧн дзирдалӧмыс.
Райкомын Мартынов, пӧрччысьтӧг да шапкасӧ босьтлытӧг, видлаліс дежурнӧй дорысь войын примитӧм телеграммаяс, кабинетӧ эз пыр.
Талун сійӧ кӧсйис шойччыны, ветлӧдлыштны кар кузя, освежитчыны.
Главнӧй улича вылын, парклань туй вылын, Борзовлӧн вӧвлӧм квартира дорын сійӧс чукӧстіс тӧдса гӧлӧс:
— Пётр Илларионыч!
Мый нӧ мунан и он здоровайтчы?
Мартынов видзӧдліс бӧрвыв.
Керка кильчӧ вылын сулаліс Марья Сергеевна, мехӧвӧй пальтоа да еджыд кыӧм чышъяна, сюйис киас кепысь.
— Эг нин надейтчы аддзыны тэнӧ татысь...
Здравствуй.
Локтін?
Босьтны медбӧръя кӧлуйяс?
— Локті...
Гуляйтан?
И ме петі воздух вылӧ; лолалыштны.
Кутшӧм тані вильыд!..
Мартынов босьтіс Борзоваӧс сойбордйӧдыс, лэччӧдіс пос тшупӧдъяс вылысь.
Сеймлань крута лэччысь улича кузя, машинаяс да подводаяс костті бешенӧй ӧдӧн, шемӧсмӧм ветлысь-мунысьӧс уськӧдны грӧзитӧмӧн, тӧвзисны дадьяс.
Челядь, кокъяснас тормозитӧмӧн, боквыв пӧлӧстчӧмӧн, пелька бергӧдчылісны пельӧсъясын.
Мартынов грӧзитіс кулакнас уличнӧй движениелысь правилӧяс нарушайтысьяслы да вуджӧдіс Борзоваӧс улича мӧдар бокӧ.
— Вӧлі сы ордын Борисовкаын, — заводитіс висьтавлыны Марья Сергеевна, — и решиті кольччыны мыйкӧ дыра кежлӧ татчӧ.
Кута тані овны.
Онӧ вӧтлӧй?
Квартираыс тайӧ меным челядькӧд ыджыд, мед горсовет вӧчас сэтысь кык квартира, ещӧ кодӧскӧ овмӧдас...
Кӧсйысин мӧдӧдны менӧ МТС-ӧ?
Мый нӧ, муна.
Сэки и овны сэні кута, дзикӧдз ӧткажитча тайӧ секретарскӧй квартирасьыд.
— Да мый тэ квартира йывсьыс!
Некод тэнӧ оз вӧтлы, ов...
Мый тіян лоис?
— Мый лоис?..
Тӧргӧвӧй площадь вылын универмаг пельӧс сайысь тэрыб кокни походкаӧн петіс улітіыс мехӧвӧй опушкаа сьӧд пальтоа, серӧй каракулевӧй шапкаа да ичӧтик еджыд фетрӧвӧй валегиа нывбаба.
Сійӧ ӧвтыштіс Мартыновлы ылісянь кинас, индіс шеныштӧмӧн парклань, горӧдіс: «Регыд локта!» — и саяліс магазин ӧдзӧс сайӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Марья Сергеевна.
— Менам гӧтыр, — вочавидзис Мартынов.
— Вурсьысь ордын вӧліс.
Тыдалӧ, эз тырмы материалыс кутшӧмкӧ оборочкаяс вылӧ, котӧртіс ньӧбны.
— Тэнад гӧтыр?..
Кор сійӧ воис?
— Да лун дас нин, кыдзи гортын.
Паркын вӧлі юждӧмаӧсь туйяс гуляйтысь том йӧзӧн.
Сука садитӧм ляпкыдик пуяс пашкыр туганъяснас ӧтлаасисны аллеяяс весьтын.
Мартынов инмӧдчис шапканас увйӧ.
Марья Сергеевна горӧдіс — лым киссис сылы воротник саяс.
— Мунам эсійӧ дорожка вылас, сэні пуясыс абуӧсь, ме ог кӧсйы кӧдзыд вылын кӧдзыд душ принимайтны.
— И сідз, мый лоис? — юаліс Мартынов, кор найӧ прӧйдитчисны кыкысь ӧтарӧ-мӧдарӧ пьедестал вылӧ установитӧм танк дорті. Тайӧ Троицк мездігӧн пӧгибнитӧм танкистъяслы памятник.
— Тэ мунін сы дорысь?
— Тэ тӧдан, Пётр Илларионыч, — курыда нюмъёвтіс Марья Сергеевна, — сійӧ ачыс кокньӧдіс меным могсӧ.
Ме, йӧюк, падъялі: сылы татшӧм сьӧкыд минутаӧ и ме кӧ, гӧтыр, эновта сійӧс...
А сійӧ тайӧ минутасӧ виччысьӧма.
Дерт, эз виччысь, мед сійӧс снимитісны.
Но тадзи кӧ нин артмис...
Сылӧн Борисовкаын важ пӧдругаыс.
Сійӧ кадсяньыс ещӧ, кор сійӧ сэні уджавліс.
Арлыд сертиыс абу пӧрысь, томджык меысь.
Элеваторын лаборантка.
Висьтавлісны меным, кор ми тані нин олім: Виктор Семёныч кӧ звӧнитӧ, мый узьмӧдчӧ ылі сельсӧветын, сідзи и тӧд — муніс граница вомӧн Борисовскӧй районӧ Галина дінӧ, прӧверяйтӧ элеваторын квитанцияяс серти, кутшӧм район сдайтіс пятидневка чӧжӧн унджык нянь.
Эг эскыв...
Но, мый нӧ — убедитчи.
Вои Борисовкаӧ, и ковмис сувтны гостиницаӧ.
Галина нин сы ордын олӧ.
— Вот кыдз!..
Вӧлі ме ордын — ни ӧти кыв эз висьтав семейнӧй делӧяс йылысь.
— И меным тані эз висьтав.
Трус.
Кыскис медбӧръяӧдзыс.
Тӧді кӧ — ме эськӧ и эг ветлы сэтчӧ, срамитчыны...
Мартынов видзӧдліс ланьтӧм Борзова вылӧ, аддзис сы синъясысь синва.
— Эн шогсьы!
Он вош сытӧг.
— Да ог шогсьы ме! — пӧся вочавидзис Марья Сергеевна.
— Зывӧк меным!..
Ставсӧ гӧгӧрвои!
Важӧн сійӧс кыскӧ сы дінӧ, но эз лысьт шыбитны менӧ. Кытчӧдз занимайтіс сэтшӧм ыджыд пост.
Кыдз нӧ!
Йӧзыс дивитасны.
Обкомӧдз воас.
Мукӧдъяслы — пример.
Руководитель должен лоны безупречнӧй бытын.
Ачыс тані лыддьывліс лекцияяс семья йылысь, мораль йылысь.
Крепыд семья — государстволӧн подув.
И ӧні сылы нинӧм воштынысӧ!..
— Мыйкӧ абу сідз, — шуис Мартынов.
— Сійӧ ӧд уверен, мый оз дыр ов опалаын.
Висьталіс меным: «Водзджык ли, сёрӧнджык ли — корасны менӧ бара руководящӧй удж вылӧ».
Метитӧ кӧ бара секретарӧ, сылы абу выгӧднӧ ещӧ мыйӧнкӧ лякӧсьтны ассьыс репутациясӧ...
Гашкӧ, сійӧ збыльысь ёна радейтӧ сійӧ нывсӧ?
— Вермас лоны...
Сідз эськӧ и висьталіс, морт ногӧн.
А то ӧд ме коли мыжа.
И тэ...
Быдӧнлы кутас висьтавлыны: «Сійӧ меным первой изменитіс».
Оправдание.
— Ми мыжаӧсь? — сувтіс туй вылын Мартынов.
— Помнитан, кор локтін тэ миянӧ рытын, ме шуи: «Карыс миян сэтшӧм, ӧтар помас несъян, мӧдар помсяньыс кылан: «Лоӧй здоровӧсь!»
Сылы пыр жӧ донеситӧмаӧсь.
Сійӧ меным сэки — ни ӧти кыв.
Сӧмын юаліс: «Мыйла Мартыновыс воліс?»
Ме висьталі: «Ачым кори сійӧс.
Кӧсйи сылысь тӧдмавны, мый йылысь ті век вензянныд...»
— Но?..
— Но, вот сэки эз ревнуйт, видзтіс колан кадӧдз.
А ӧні ставсӧ казьтыштіс.
«Аддза, мый тіян Мартыновкӧд мӧдӧдчис лад вылӧ.
Кыдз сӧмын ме гортысь — Мартынов ӧдзӧсӧ йиркӧдчӧ.
Сідзкӧ и меным колӧ думыштны мӧд гӧтыр йылысь».
Ревность вӧсна сэтшӧм сцена вӧчис!..
— Кутшӧм чепуха!
— Мартынов гӧрдӧдіс.
— Мыйла нӧ сійӧ чӧв оліс?..
Да пӧръясьӧ сійӧ, оз ревнуйт!
Мыйла меным эз висьтав?
Вӧлі райкомын, пукалі сыкӧд диван вылын.
Босьтіс эськӧ пресс-папье да котшкис меным юрӧ, мый ли.
Видзӧдтӧ, Отелло кутшӧм!..
— Оз ревнуйт?
— Марья Сергеевна ыджыд серьёзнӧй синъясӧн видзӧдліс Мартынов вылӧ.
— И тайӧ абу сьӧлӧмсяньыс?..
Прӧйдитчисны ещӧ ӧтчыд аллея кузя танк дорсянь пыранінса арка дорӧдз.
— А челядьыс? — юаліс Мартынов.
— Нина, сылӧн первой гӧтырсяньыс ныв, колис сыкӧд, а поснияссӧ меным сетіс.
Ёна корис, медым ыджыдыс, Миша, сыкӧд кольччис.
Челядьӧс сійӧ радейтӧ.
Ме эг сет!..
Кӧсйысис: «Кута отсавны».
А мыйла меным сылӧн отсӧгыс?
Ачым, али мый, ог верд, ог воспитайт найӧс?..
Бӧрвылын кылісны тэрыб воськовъяс.
Гора гӧлӧс шыасис: «Разрешитӧй присутствуйтны?»
Мартынов нюмъёвтӧмӧн вочавидзис: «Пӧжалуйста!» — и бергӧдчис.
Стройнӧй сьӧд синъяса нывбаба, кодлӧн шапка увсьыс плеш вылас петӧма сьӧд кудритчысь юрси прать, шуткаӧн вӧчис «под козырёк», ӧтлаӧдіс валеги бӧръяссӧ — котшнитӧм эз артмы.
— Пӧжалуйста, присутствуйт.
Тӧдмасьӧй — менам гӧтыр, Надежда Кирилловна.
Марья Сергеевна Борзова, вӧвлӧм Марья Громова.
Ме гижлі сы йылысь тэныд.
Нывбабаяс, ӧта-мӧдыслы синмас сюся видзӧдлӧмӧн, кепысьяссӧ пӧрччывтӧг, кутлісны ӧта-мӧдыслысь кисӧ.
— Ті сӧмын парксӧ кытшовтінныд? — шуис Надежда Кирилловна.
— А ме тайӧ карас выль морт.
Ме татысь ещӧ нинӧм на эг аддзыв.
Мунамӧй увлань, ю дорӧ, каток вылӧ.
...Дыр гуляйтісны тайӧ лунас кар окрестностьясті Мартынов гӧтырыскӧд да Марья Сергеевна.
Волісны Орехӧвӧй логӧ, кӧні лыжникъяс чеччалісны трамплинсянь, кытшлалісны ӧтарӧ и мӧдарӧ, пидзӧсӧдз лымті, юсайса дубӧвӧй рощаті, пукалыштісны кынмӧм Сейм дорын керъяс вылын, кодъясӧс лӧсьӧдӧма выль пос стрӧитӧм вылӧ.
Марья Сергеевна тӧдмаліс Мартынов гӧтыр йылысь — коді сійӧ да мый.
— Война торкис помавны институт, — висьтавліс Надежда Кирилловна.
— Пӧшти сьӧлыштлі нин тайӧ делӧ вылас.
А сэсся видзӧдлі сылӧн литературнӧй увлечениеяс вылӧ, думайта: гашкӧ, мортыс та вылын и чегас юрсӧ, а кыдзи ме пикӧд?..
Кыпӧді важ учебникъяс, лӧсьӧдчи, выдержиті мӧдӧд курс вылӧ.
Со — помалі велӧдчӧмӧс Краснодарын.
Специальностьыс менам бур, чӧскыд.
Садоводство да виноградарство.
Сӧмын садъясыс тані районас этша.
А виноградникъяс дзик абу.
Мый нӧ, кутам вӧдитны, секретарь ёрт, а?
Али тіянлы ӧні абу виноградӧдз?
Кысь нин госыс, мед кӧть нин коли лолыс?
Шобдісӧ на энӧ велалӧй бура быдтыны?
Няньсӧ трудоденьяс вылӧ этша сеталанныд?..
— Нӧрӧвитлы видны менӧ шобдіысь.
Сет кад.
Вот лӧсьӧдчам кыдз колӧ тулыс кежлӧ!..
Кыдз сӧмын тӧдмаліс сійӧ институтас, мый ме вуджи партийнӧй удж вылӧ, — шыӧдчис Мартынов Марья Сергеевна дінӧ, — сэтшӧм нежнӧй письмӧяс кутіс меным гижны!
Важъя мечта сылӧн: мед ме эновті газета.
А локтіс — заводитӧ критикасянь!..
— Торъя нежностьяс ме тэныд, шуам, эг гижлы.
Гижи, мый художникӧн позьӧ лоны не сӧмын литератураын.
Ачыд ассьыд призваниетӧ он гӧгӧрво!
Сочинитан рассказ — лыддьыны оз позь, гажтӧм, протоколысь лёкджык.
А кывзан, кыдзи тэ мукӧддырйиыс, настроение кӧ эм, речь висьталан собрание вылын тӧв кежлӧ скӧтлы кӧрым заготовитӧм йылысь — сійӧ жӧ поэма!
Вергилий!
— Ладнӧ, Вергилий...
Мыйла тані менам литературнӧй увлечениеясыс?
Ӧти-кӧ, сійӧ ме мырдӧн тшӧкті, медым тэ помалін институтсӧ.
Жаль: велӧдчин, велӧдчин — и шыбитін.
А мӧд-кӧ, сьӧкыд миянлы вӧлі овны ӧти менам зарплата вылӧ.
— Сьӧкыд, дерт.
Тэ жӧ корреспонденцияяс пыдди романъяс гижин.
А найӧс некод эз печатайт.
Да ветлім местаысь места вылӧ куимысь вонас.
Пельсаяс, ведраяс, кринчаяс, вор — сӧмын нажӧвитан, лӧсьӧдан овмӧс, — шыбит ставсӧ, нажӧвит выльысь...
— Со ӧд кутшӧм... — Мартынов бара инмӧдчыліс Марья Сергеевна гырддзаӧ.
— Казьтылӧ: куимысь вонас ветлім ӧтилаӧ да мӧдлаӧ.
А аслас — цыганскӧй сямыс.
Нэмсӧ эськӧ кочуйтіс вӧльнӧй свет кузяыс...
Кор ме уджалі областнӧй газетаса собкорӧн, ме кӧсйи гижны новелла: «Корреспондентлӧн гӧтыр».
Сы йылысь.
Ме сэки садьтӧг радейті сійӧс.
— Вот кыдз!
А ӧні он нин садьтӧг?..
— Олін кӧ эськӧ дырджык Краснодарад — ме эськӧ тэнӧ дзикӧдз вунӧді.
— Но, эн эськӧ вунӧд!..
— Эн торкав.
Ме висьтала Марья Сергеевналы миян мытарствояс йылысь...
Локтім ми сыкӧд лыд сертиыс витӧд либӧ квайтӧд кутшӧмкӧ районӧ.
Чемодан, рюкзак — миян став овмӧсным.
Олам гостиницаын, кытчӧдз квартира миянлы оз сетны.
Сійӧ корӧ менӧ: «Петя, вай кӧть тані олыштам спокойнӧя.
Омӧльджыка критикуйт начальствосӧ.
Тэнад лёк характерыд».
Сійӧ ӧд неправда висьталіс, мый ме корреспонденцияяс эг гижлы.
Гижлі.
Эг тшӧкыда, но крепыда.
Не сӧмын сійӧ районас лыддисны менсьым статьяясӧс, кӧні ме олі.
Быд статья бӧрын — обком бюролӧн решение.
Сідз ли, абу сідз, подтвердитас комиссия либӧ, вермас лоны, шыльӧдас, но решение лоӧ быть.
«Тэныд, — шуӧ, — пыр сӧмын тырмытӧмторъяс синмад шыбитчӧны.
А ӧд налӧн тані, дерт, эмӧсь и достижениеяс».
— «Да ме, — шуа, — и ачым нин кӧсъя неуна шойччыштны.
Тайӧ раз ми, кажитчӧ, бур районӧ веськалім.
Вӧлі райкомын, райисполкомын — йӧзыс гажаӧсь, приветливӧйӧсь.
Ветлі кык колхозӧ — озыра йӧзыс олӧны».
Радлӧ!
Медбӧрын кӧть!
Заводитӧ белитны выль квартира, картинкаяс ӧшлӧ стенъясӧ...
Кольӧ недель, мӧд.
Казялӧ — ме мыйкӧ букыштчи, ог спокойнӧя узь войясын.
«Мый тэкӧд?»
— «Да нинӧм...»
Ещӧ кольӧ недель.
«Мый нӧ тэ чӧв олан, нинӧм он висьтав район йылысь?»
— «Да тӧдан, — шуа, — Надя, разберитчи ме пыдысяньджык — не сэтшӧм нин бур тані, кыдзи первойсӧ меным кажитчис.
Руководительясыс тані — бывалӧй йӧз, кужӧны тӧварсӧ баннас петкӧдлыны.
Ӧти МТС-ын налӧн колхозъясыс озырӧсь, став гӧстьясӧс сэтчӧ нуӧдӧны, став планъяссӧ тайӧ колхозъяс щӧт весьтас тыртӧны.
А эм ӧти МТС — сэтчӧ найӧ и асьныс воын ӧтчыд видзӧдлӧны.
Важ висьӧм — очковтирательство».
— «А урожайяснас кыдзи?»
— Торъя участокъяс вылын рекордъяс, а вообще — абу важнӧ».
Ещӧ кольӧ недель, ме сылы висьтавла, кӧні вӧлі, мый аддзылі...
Друг сійӧ кыдзи клопнитас кинас пӧдушкаӧ!
«Кутшӧм чӧртсӧ нӧ тэ меным тані вольпасяс пельӧ шӧпкӧдан?
Мыйла он гиж та йылысь газетаӧ?
Сэн жӧ, областяс, небось, лыддьӧны тайӧ районсӧ передӧвӧйӧн?
— «Гижа, — шуа.
— Думышта, видзӧдла ещӧ — гижа.
Сӧмын тэ водзӧ некутшӧм картинкаяс стенъясӧ эн ӧшлы.
Мед эськӧ эз ковмы найӧс бара идравны».
Ме йылысь редакцияын лоис мнение, мый ме лӧсявтӧм морт, ог куж ладитны местнӧй руководствокӧд.
«Гижа, — шуа.
— Тэч кӧлуйястӧ чемоданӧ».
— «А дыр-ӧ меным найӧс, — шуӧ, — идравнысӧ?
Пасьтӧмлы пасьтасьны — сӧмын тасмаасьны.
Сӧмын тэ эськӧ мед сӧвестьтӧ ассьыд тані эн вузав бур квартира да спокойнӧй олӧм вылӧ!»
Мартынов пуктіс кисӧ Надежда Кирилловналы пельпом вылас.
— Молодеч, гӧтыр!..
Татшӧм гӧтырыдкӧд позьӧ му шарсӧ витпӧв подӧн кытшовтны!..
Мартынова гораа серӧктіс.
— А помнитан, кыдзи миянӧс ӧти районын, — кутшӧмын сійӧ, Сизовскӧйын, да?
— Нянь-солӧн встречайтісны?
— Сизовскӧйын.
Сӧмын кӧлӧкӧлӧ эз звӧнитны.
Кыдз жӧ!
Областнӧй газетаса корреспондент воис овны!
Морт опаснӧй!..
Сэні тӧргӧвӧй организацияясын жуликъяс поздысьӧмаӧсь, ме сэсся ыджыд делӧ сэсь эрдӧді.
Локтім керка дорӧ — тӧлын, грузӧвикӧн, — кӧлуй шыбитім, ме сійӧс коли ӧтнассӧ, муні почта вылӧ — передайтны срочнӧй материал редакцияӧ.
Локті, а сійӧ пукалӧ тыртӧм квартираын да бӧрдӧ.
— «Мый лоис?!»
— «Да тані тэтӧг мый вӧлі!
Кызь посетитель справляйтчисны тэнад здоровье йылысь.
Ӧти локтіс торгысь, кӧсйис кольны меным продуктаяс тыра кӧрзинка.
Мӧд — потребсоюзын: «Тшыгъялінныд, небось, туй вылад?
Со тіянлы закуситны да шонтысьны тані».
Машинатыр торф вайисны миянлы, ломзьӧдчыны пес.
Юала: «Уна-ӧ мынтыны?»
— «Дон босьттӧг, уважение вӧсна.
Ловъя морт йылысь тӧждысьӧм»...
abu
abu
abu
Пукалӧ джоджын, кыдзи узбечка, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, — мебельыс квартираын эз на вӧв некутшӧм, — и бӧрдӧ белуга моз.
«Ме, — шуӧ, — эг вермы терпитны, кодлыкӧ, кажитчӧ, ещӧ и сьыліас сеті...»
Марья Сергеевнакӧд прӧщайтчигӧн Мартынов юаліс:
— Кыдзи нӧ Семидубовскӧй МТС йывсьыд?
Мунан?
— Сьӧкыд меным лоӧ уджавны Глотовкӧд, — вочавидзис думайтыштӧм бӧрын Борзова.
— Кутшӧмкӧ сійӧ измӧм морт.
— А гашкӧ, и сылысь душасӧ вӧрзьӧдам?..
Ӧд кызь ӧкмысӧд восянь коммунист.
Первой артельяс котыртліс.
Сьӧкыд кадӧ пыраліс партияӧ.
Мыйла сійӧ воис сэтшӧм обрюзгшӧй примиренецӧдз?
Колӧ разберитчыны!..
Ми рекомендуйтам бӧрйыны тэнӧ и парторганизацияса секретарӧн.
— Мый нӧ, кутан кӧ отсавны, Пётр Илларионыч, — муна, — шуис Марья Сергеевна.
— Вот сӧмын бӧръя воясӧ воисны выль маркаа машинаяс.
Колӧ найӧс изучитны.
Кутшӧм нӧ ме руководитель, трактористысь омӧльджыка кӧ машинаын разбирайтча?..
Меным эськӧ шыбитны став этайӧ дамскӧй маникюръяссӧ да пасьтавны бӧр комбинезон!
Петкӧдлі эськӧ, мый позьӧ пычкыны миян техникаысь!..
— Сійӧ тэныд оз ло сьӧкыд — освоитны выль машинаяс.
Но медводз — морт.
— А мый нӧ ме — ог радейт йӧзӧс?
Эг йӧз пӧвстын быдмы?
Пемыд вӧрын?..
— Сідзкӧ, — делӧвӧя помаліс сёрнисӧ Мартынов, — аски бюро вылын и обсудитам.
Лок райкомӧ дас кык кежлӧ.
Марья Сергеевна эз сразу пыр гортас, дыр сулаліс пельӧсын, уличаяс крестасянінын, видзӧдіс мунысьяс бӧрся, мыйкӧ йылысь гажаа сёрнитысь Мартынов да Надежда Кирилловна бӧрся...
2
Ӧтчыд ме вӧлі Мартынов кабинетын, кор сійӧ принимайтіс посетительясӧс.
Сылӧн помощник Саша Трубицынлысь ме аддзи ыджыд список, кодӧс составитӧма асывсяньыс либӧ, вермас лоны, воддза луннас нин.
— И тэнад, Пётр Илларионыч, йӧзыс виччысьӧны приём вылӧ ӧчередь? — юалі ме.
— Ог тӧд, бур сійӧ али лёк, но ӧчередьяс овлӧны, — вочавидзис сійӧ.
— Эз кӧ эськӧ волыны йӧзыс миян дінӧ райкомӧ — эз вӧвны эськӧ ӧчередьяс.
Тайӧ ӧмӧй бурджык?..
Пырав, кывзышт.
Первойӧн сійӧ примитіс Речица сиктысь ар сизимдаса старука, колхозница Пелагия Ильинична Суконцеваӧс.
Сійӧ пуксис джуджыд креслӧӧ, кысянь пызан сайысь тыдаліс сылӧн сӧмын шерстянӧй чышъяна юрыс, ичӧтик, гӧрбыльтчыштӧма, но абу дряхлӧй, тэрыб сьӧд синъяса, сійӧ заводитіс висьтавны дедӧлысь сутьсӧ.
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс вӧчсьӧ миян Речицаын, Мартынов ёрт?
Веськыда, кыдзи эсійӧ вӧрын олысьясыс моз, заводитісны гуляйтны видзӧпыран недельӧ, и видзыслӧн мӧд неделяс сӧмын садьӧ воисны: а эгӧ-ӧ нин ми пырӧй ыджыд видзӧ, грекӧвӧйтысьяс?
Но, налӧн кӧть, неграмотность вӧсна, календарыс эз вӧв, поп дінӧ сиктӧдз ковмис мортӧс ыстывны, мед объяснитіс налы, кымынӧд лун найӧ юӧны садьӧ волытӧг.
А миянъяслӧн ӧд календарь эм!..
Асьсӧ председательӧс кыдзи босьтчим корсьны войдӧрлун став сикт пасьта — печать кутшӧмкӧ бумагатор вылӧ пуктыны, — сӧмын талун асывнас аддзим мэтэфэлӧн силоснӧй гуысь, муртса пӧсь.
— Мыйла сійӧ тіян заводитчис татшӧм гуляньеыс?
— Престолъяс!
Престолъяс, Мартынов ёрт!..
Сідз лӧсяліс: талун миянын, Речицаын, престол, а куим лун мысти — Подлипкиын.
Сиктъясыс — орччӧн.
То подлипкисаяс волісны миянӧ гуляйтны, то миянысь ыльӧбтісны сэтчӧ гӧститны.
Эз на вевъявны пӧкмелитчыны — Сорокиноын престол.
А воскресеньеӧ — престол Горенскын.
Да кор нӧ сійӧ помасьлас?
Ме нин видзӧді, видзӧді, да думайта ачым: колӧ властьяслы, либӧ мый ли висьтавны татшӧм безобразие йывсьыс.
Ме колхознӧй ревкомиссияын состоита.
Мыйкӧ кӧ лоӧ колхозын лёк, и менсьым юаласны.
Скӧт баксӧ юктавтӧм, животноводствоӧ кӧрым оз ваявны.
Кольӧм Войын порсьяс сизим порсьпиӧс талялісны.
Видзӧдтӧм вӧсна.
Свинаркаяс дежурство вылын эз вӧвны.
— Сэтшӧм ӧмӧй уна тіян Речицаын религиознӧйясыс?
— Кутшӧм сэн религия! — шеныштіс кинас старука.
— Вӧлі мед помка гуляйтыштны.
Не век жӧ уджавны, колӧ и гажӧдчыштны.
А кутшӧм случай кузя?
Да святӧй Пантелеймонӧс казьтылӧны талун!
Но, вай — святӧй Пантелеймон вӧсна!..
Сёрниысь тыдовтчис, мый старука ачыс абу веруйтысь.
Дас ӧкмысӧд воын белӧйяс ӧшӧдісны сылысь верӧссӧ.
Сиктын вӧлі подпольнӧй большевистскӧй организация, кӧні сулаліс и сылӧн верӧсыс.
Юӧртіс на йылысь поп. Ӧти подпольщиклӧн гӧтырыс висьталіс висьтасигас.
Ӧшӧдісны дас кык мортӧс.
— Тайӧ нӧ кыдз, позьӧ вӧчны налы, духовнӧй пастырьяслы, йӧзӧс предавайтны? — скӧра висьталіс старука.
— Вӧтлісны став сиктсӧ площадь вылӧ видзӧдны, кыдзи миянлысь мужикъясӧс казнитісны.
И батюшка сэн жӧ, крестӧн: «<rus>Ныне отпущаюши...</rus>»
Вот сэки менӧ и бергӧдіс на дінысь, кузь юрсиясаяс дінысь.
И ӧбразъяс пачын соті!
«<rus>Не убий</rus>», — велӧдӧны.
А асьныс мый вӧчисны?..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ныв менам эм, ветымын кык арӧса.
Сійӧ веруйтӧ, ветлӧ вичкоӧ.
Кык пи сылӧн пӧгибнитісны тайӧ войнаын, менам внукъяс.
Пыр на вӧсна юрбитӧ.
Неграмотнӧй.
Эз удайтчы сылы школаӧ ветлыштны, зэв гӧля ми овлім.
А ме ичӧтдырйи карын олі ӧти доктор ордын нянькаӧн.
Кӧзяйкаыс сэтшӧм бур нывбаба вӧлі, грамотаӧ менӧ велӧдліс.
Гижны ог ёна куж, а книгатӧ век жӧ лыддьыны верма, букваясыс кӧ гырысьӧсь.
Бергӧдчисны бӧр религиознӧй праздникъяс йылысь вопросӧ.
— Тайӧ жӧ тіян татшӧм бедаыс, небось, не сӧмын Речицаын? — шуис старука.
— Не сӧмын Речицаын, — висьталіс Мартынов.
— Беда, збыльысь.
Но мый нӧ вӧчнысӧ?..
Тыдалӧ, антирелигиознӧй пропаганда миян чотӧ?
— Тіянлы бурджыка тӧдны, мый тіян чотӧ.
Чотӧ — дорны колӧ.
Старука чӧв олыштіс.
— А ме сідз думайта, Мартынов ёрт, абу религия вӧсна тайӧ, а сы вӧсна, мый йӧзыслы гуляйтыштны колӧ.
Ті сійӧс онӧ арталӧй, мый мортыд абу машина.
Удж требуйтанныд, а кыдзи йӧзыслы бурджыка шойччыны, гажӧдчыштны — сы йылысь он тӧждысьӧй!..
Юалӧй миянын любӧй мортлысь: а код сійӧ сэтшӧм святӧй Пантелеймоныс, кодӧс талун вичкоын казьтыштісны?
А Подлипкиын — святӧй Кирилл вылӧ престол.
Кутшӧм найӧ йӧз вӧліны?
Кыдзи овлісны, мыйӧн прославитчисны?
Мыйысь найӧс святӧйяснас вӧчисны?
И мыйла сійӧ сідз вӧчӧма, мый ӧти приходын престол сэтшӧмтӧ святӧй вылӧ, а мӧдын — сэтшӧмтӧ вылӧ?
Некод оз тӧд и оз вермы объяснитны.
Тӧлктӧг вина юӧны, а сэсся нинӧм!..
— Сідзкӧ, гашкӧ, нуӧдны миянлы разъяснительнӧй удж — престольнӧй праздникъяс лоӧм йылысь?
— А! Ті эн сералӧй, Мартынов ёрт.
Гашкӧ, ме аслам йӧй юрӧн и не сідз мыйкӧ мӧвпышті, а век жӧ кывзӧй менӧ.
Колӧ сӧветскӧй праздникъясӧн тайӧ поповскӧй праздникъясыскӧд тышкасьны!
— Тув тувйӧн чеччӧдны?
— Ага!
Колӧ быд колхозын ассьыныс колхознӧй праздник йӧзыслы сетны!
Вот, шуам, миян колхоз шусьӧ Будённый ёрт нимӧн.
А Сорокиноын — Чапаев колхоз.
Ещӧ кӧнкӧ миян районын, кывлі, эм колхоз Валерий Чкалов нима.
Тайӧ йӧзыс тӧдсаӧсь пӧрысьлы и ичӧтлы, знаменитӧй йӧз!
Видзӧдлыны эськӧ святцы серти: кор сэні Симеонлӧн, Василийлӧн?..
— Да мыйла нӧ святцы серти, сідз кӧ нин мӧдӧдчис, — нюмъяліс Мартынов.
— Святцыын ангел лун.
Биография сертиыс колӧ видзӧдны — чужан лунсӧ.
— Но, чужан лунӧ.
И тайӧ лунас, сідзкӧ, — праздник став колхозын!
А святӧй Пантелеймонӧс — долой!
Нуӧдны собрание, доклад вӧчны йӧзыслы миян именинник йылысь, сылӧн олӧм йылысь, заслугаяс йылысь.
Но и гуляйтыштны, дерт, сэсся.
Не татӧг...
Гашкӧ, и телеграмма кучкыны аслыс Семён Михайловичлы: «Локтӧй миянӧ гӧститны праздник вылӧ».
— Быдлаӧ аслас чужан лунӧ сійӧ оз вевъяв волыны.
Будённый нима колхозъясыс миян странаын, дерт кӧнкӧ, уна сё.
— Оз волы — письмӧ миянлы ыстас, и сыысь аттьӧ.
— А оз артмы, Пелагия Ильинишна, — тӧждысяна чужӧм вӧчӧмӧн, муртса кутчысьӧмӧн, медым не серӧктыны, шуис Мартынов, — мый кутасны ӧти колхозын празднуйтны Симеонӧс, мӧдын — Василийӧс, коймӧдын — Климентийӧс, — бара жӧ мунасны ӧта-мӧд ордас гӧститны став сиктӧн, воштасны тӧлысь и лун?..
— Абу сідз, Мартынов ёрт! — доказывайтіс ассьыс старука.
— Вот ті видзӧдлӧй асьныд: век жӧ сӧветскӧй праздникъясӧ миян безобразиеясыс ёна этшаджык!
abu
abu
abu
abu
Яндзим жӧ, шуам, Будённый ёрт кӧ тӧдмалас бӧрас, мый ми тані мератӧг сы здоровье вӧсна трескайтім, и гижас миянлы: «Мый нӧ ті, колхозник ёртъяс, менсьым честнӧй нимӧс позоританныд?
Менам нимлунӧ тіян мӧсъясыд быдса лун сулалісны лысьтытӧг!»
Тайӧс ми ог лэдзӧй!
Ачыс народыс тӧлкмас, мый татшӧм лунас абу лӧсьыд кодъюралы бӧрӧздаын туплясьны!..
— А сійӧ ӧд зэв ыджыд вопрос кыпӧдіс! — шуис Мартынов старука Суконцева мунӧм бӧрын.
— «Тув тувйӧн чеччӧдны!»
Важ церковнӧй праздникъясын уна вӧлі аслыссикас мичлуныс, поэзияыс.
abu
Страстнӧй недель, берба недель, троица, казьтылӧмъяс, крещенье, масленица.
А Иван Купала, язычество кадсянь на?
Вӧччӧмаяс, народнӧй гуляньеяс, ваын венокъяс, подблюднӧй сьыланкывъяс...
Вӧтлыны важ праздникъяс бытысь, найӧс нинӧмӧн вежтӧг, сьӧкыд.
Колӧ лӧсьӧдны выль мича, поэтическӧй праздникъяс.
Тані эм мый вылын и комсомоллы уджавны.
Урожай лун, Трактористлӧн лун, татшӧм вот колхознӧй юбилейнӧй праздникъяс.
А сійӧ лунъясас, кор школаясын помасьӧны экзаменъяс, зонъяслы, нывъяслы сетӧны зрелость аттестат?
Тайӧс сідзкӧ позьӧ вӧчны народнӧй праздникӧн. Том йӧзлӧн лун ли, мый ли.
Да этша-ӧ мый позьӧ думыштны!
Котыртны сӧмын колӧ сьӧлӧмсянь!..
Том зон, комсомолец Николай Терехов, шофёр «Власть Советов» колхозысь, кӧні председательӧн уджаліс Демьян Васильевич Опёнкин, локтіс райкомӧ секретарь дінӧ практическӧй предложениеӧн: кыдзи ӧдйӧ бырӧдны быдлаын взяточничество.
Сійӧ уджаліс войдӧр грузӧвӧй машина вылын, а кор колхоз ньӧбис Олешинскӧй МТС-ысь важ «газик», кутіс новлӧдлыны председательӧс «газикӧн».
Сэки сылӧн и кыптіс тайӧ вопросыс — калым йылысь.
— Душаӧй нин оз терпит, Пётр Илларионыч, — висьталіс шофёр Терехов.
— Кыдз сӧмын мунам карӧ кутшӧмкӧ снабӧ, сідз и нуам машинаын яблӧк мешӧк, либӧ порсь окорок, либӧ пара дзодзӧг.
Ме нин шулі Демьян Васильевичлы: «Кыдзи комсомолец, ӧтказывайтча татшӧм грузъяс кыскавны!»
Но, бара жӧ и председательӧс мыжавны оз позь.
Оз аслыс судзӧд — колхозлы.
Миянлы и кӧрт тув колӧ, и кровельнӧй кӧрт, и запчастьяс, и не этша ставыс тайӧ миянлы колӧ.
Овмӧсыс ыджыд!
Ог судзӧдӧй — став делӧыс сувтас.
Сэні «Гутапын», ӧти кладовщик эм, но, негодяй, сэтшӧма вельмис!
Локтан сы дорӧ тыртӧм киӧн — и сёрнитны оз кӧсйы!
«Абу сэтшӧм подшипникъясыс».
А кыдзи тэ сійӧс прӧверитан — эм али абу?
Сійӧ жӧ оз лэдз тэнӧ складӧ лукйысьны полкаяс вылысь.
А ваян мыйкӧ — ӧдйӧ зэв аддзас ставсӧ, выпишитас нюжмасьтӧг.
Босьтлім вагонъяс кӧрт туйлысь, картупель Таганрогӧ нуим, — и сэні бара жӧ эз артмы мавтышттӧг.
Кор нӧ ми тайӧ висьӧмсӧ бырӧдам, Пётр Илларионыч?
Менам синъяс водзын Демьян Васильевич, честнӧй морт, сідзжӧ преступникӧн лоис.
Сійӧс жӧ важӧн судитны кад, стрӧга кӧ закон серти.
А мыйысь судитны?
Колӧ и сійӧс гӧгӧрвоны.
Сійӧ — хозяйственник.
Ті жӧ медводз сылысь юаланныд, хлебопоставка кадӧ кӧ сылӧн машинаясыс кутасны сулавны подшипникъястӧг...
Пӧтлытӧм, проклятӧй хапугаяс!
Государственнӧй эмбурӧн тӧргуйтӧны!
Ме эськӧ найӧс!..
А тӧданныд, кыдзи тайӧ делӧсӧ позьӧ бырӧдны?
Локтім ми тӧрыт рытнас Демьян Васильевичкӧд карысь, и ме думайті.
Ӧні миян кыдзи законъяслӧн кодекс серти?
И сійӧ ӧтвечайтӧ, коді босьтіс калымсӧ, и сійӧ, коді сетіс.
Кыкнанныс — преступникъяс.
Сідзкӧ, налӧн круговӧй порука, ӧтиыс мӧдсӧ оз вузав.
Сы вӧсна и сьӧкыд разоблачитны сійӧс, коді босьтӧ.
И босьтӧ сійӧ повтӧг: тӧдӧ — оз соритны.
А колӧ вӧчны сідз, медым сійӧ, коді сетіс калым, эз ӧтвечайт суд водзын.
Эз бур вӧсна сійӧ сет.
Жугӧдны колӧ круговӧй порукасӧ!
И помасяс пыр жӧ!
«А, тэ, пӧ, сетан да ещӧ свидетельӧс лӧсьӧдан, ассьыд шофёртӧ либӧ грузчикӧс, тэныд — нинӧм, а менӧ тюрьмаӧ пуксьӧданныд?
Мун тэ ылӧджык аслад дзодзӧгъясӧн!»
Некод оз лысьт калым босьтны.
Да ещӧ воддза делӧяс йывсьыс не этша висьталасны найӧ, коді калымсӧ сетлывліс!..
Мартынов гижӧмӧн тыртіс пызанвывса блокнотысь быдса лист, кӧсйысис Тереховлы, мый сылысь предложениесӧ торъя докладнӧй запискаӧн ыстас Москваӧ Юстиция кузя министерствоӧ.
Водзӧ пырис кабинетӧ Круглӧй сиктысь ветеринарнӧй фельдшер, партияса кандидат Семён Никифорович Кусков.
— Меным аслам удж кузя быть колӧ волывлыны колхознӧй фермаясӧ, — заводитіс Кусков.
— Лечита скӧтӧс, разнӧй колхозъясӧ волывла да аддза, кӧні кодлӧн кыдзи делӧсӧ котыртӧма.
Ті энӧ мӧвпыштлӧй, Мартынов ёрт, сэтшӧмтор йылысь: колӧны-ӧ миянлы сійӧ кормодобывающӧй бригадаясыс, кыдзи найӧс шуӧны, кодъяс оз подчиняйтчыны фермаясса заведующӧйяслы?
Коді найӧс выдумайтіс?
— Инструкция серти лӧсьӧдісны найӧс.
Нӧрӧвитлы минута.
Мартынов чеччис, муніс ӧдзӧс дорӧ, восьтіс сійӧс.
— Абу гажтӧм тіянлы тані пукавны, ёртъяс? — шыӧдчис сійӧ ӧчередь виччысьяс дінӧ.
— Мед эн думайтӧй ті, мый секретарь пустякъясӧн, гашкӧ, занимайтчӧ, а тіянлы лоӧ виччысьны, — пырӧй ставныд, гажаджык тіянлы лоӧ.
Миян абу гуся сёрни.
Кывзӧй, мый йылысь сёрнитам.
А коді кӧсйӧ мекӧд ӧткӧн — ковмас неуна виччысьыштны, кытчӧдз мукӧдъяссӧ ог лэдз.
Со тані эмӧсь и животноводъяс.
Пырӧй!
Кабинетӧ пырисны морт сизим, на лыдын куимӧн, кодъяслы животноводство йылысь сёрни эз вӧв веськодь: колхозса председатель, молочнӧй фермаса заведующӧй, сійӧ жӧ мӧд колхозын парторганизацияса секретарь, да зоотехник.
Мартынов пуксис пызан сайӧ.
— Висьтав водзӧ, Кусков ёрт.
Мый шуан — оз ковны кормодобывающӧй бригадаяс?
— Оз ковны!
Скӧтӧс тӧвйӧдӧмысь ӧтвечайтӧ ӧти бригадир аслас йӧзкӧд, а кӧрым заптӧ сылы мӧд бригадир, мӧд йӧз.
И вештӧны мыжсӧ ӧта-мӧд вылас: «Тэ эн обеспечит фермасӧ тӧв кежлӧ кырымъясӧн!»
А сійӧ: «Ті онӧ кужӧй миянлысь кӧрымъяссӧ используйтны!»
Веськыд обезличка, Мартынов ёрт!
Кабинетын присутствуйтысь животноводъяс да колхозса председатель тырвыйӧ сӧгласитчисны Кусковкӧд.
— Сизим нянькалӧн кага овлӧ синтӧм!
— Ва перйысь бригадаяс эськӧ ещӧ котыртны, медым ваӧн юктасьӧмысь коймӧд бригадир ӧтвечайтіс!
— Колӧ сетны сійӧ йӧзсӧ, кодъяс кормодобывающӧй бригадаясын лыддьыссьӧны, — водзӧ висьталіс Кусков, — фермаса заведующӧйлы либӧ животноводство кузя заведующӧйлы полнӧй подчинениеӧ, и мед найӧ, животноводъяс, асьныс аслыныс ваялӧны, заптӧны кӧрымъяс.
Тадзи бурджык лоӧ, Мартынов ёрт!
И йӧзӧс, и вӧвъяс, и инвентарь, кутшӧм эм, — ставсӧ передайтны налы.
Мед ӧти начальник тырвыйӧ став животноводствоысь ӧтвечайтіс — и кӧрым заптӧмысь и скӧтӧс видзӧмысь.
Оз кутны сэки ыстысьны Иван Роман вылӧ, а Роман Петыр вылӧ!..
А кывсӧ кутшӧмӧс думыштісны: кормодобывающӧй!
Шедӧдны — сійӧ, ме гӧгӧрвоа: корны, либӧ гусявны, либӧ му улысь перйыны, кыдзи из шом либӧ нефть.
А кыдзи нӧ перйыны турунсӧ?
Сійӧ вылын.
Кӧдзин кӧ клевер, суданка, сідзкӧ перъян турун.
Ытшкыны, зорӧдавны ас кадӧ — вот и эм кӧрымъяс, шедӧдін гора кывъястӧг.
— Мый нӧ, — кывкӧрталіс Мартынов, — пятницаӧ миян лоӧ животноводъяслӧн районнӧй совещание.
Сельхозотдел нуӧдӧ.
Обсудитам тэнсьыд предложениетӧ, Кусков ёрт.
Предложениеыс, меным кажитчӧ, дельнӧй...
Грузнӧй, паськыд пельпомъяса, вына, атлетическӧй сьыліа, «ёжикӧн» шырсьӧм, важ модаа кузь, векни пинжака дзор морт матыстчис улӧснас пызан дорӧ, сувтыштлӧмӧн нюжӧдліс Мартыновлы пызан вомӧн зыр кодь паськыд кисӧ.
— Тіян районса олысь, пенсионер, вӧвлӧм циркӧвӧй борец, Европаса чемпион, Андрей Кожемякин.
— Кывлі, кывлі, кыдз жӧ! — горӧдіс Мартынов полігтыр Кожемякин кипыдӧсӧ ассьыс кисӧ пуктігмоз.
— Тӧда, мый эм миян районын татшӧм знаменитость.
Челядь ӧтчыд базар вылын меным петкӧдлісны: «Со Кожемякин локтӧ!»
Пуксьӧй, Андрей...
— Маркович.
А тіян, прӧститӧй, кыдзи ним-овыд?
— Пётр Илларионович.
Мыйкӧ он тшӧкыда волывлӧй ті карас?
— Озеркиын ола.
Вӧрӧ пыри.
— Шойччыны?
Кыдзи Поддубный?
Поддубный, кажитчӧ, Ейскын оліс пенсия вылын?
— Ейскын.
Сійӧ ачыс эз Ейскысь вӧв — Полтавщинаысь.
А Озеркиыс — менам рӧдина.
Керка сэні эм миян.
Сад садиті, пасека лӧсьӧді.
Вот вайи талун базарӧ ма вузавны...
abu
Сідз шуны, верма ошйысьны — паныдасьлі Иван Максимовичкӧд ковёр вылын.
Правда, водтӧдіс сійӧ менӧ дас квайтӧд минута вылын.
А кодӧс сійӧ эз водтӧдлы?
Эх, мый шуны!
Вӧліны багатыръяс!
Старик, кор казяліс, мый райкомса секретарь ордӧ чукӧртчӧм йӧз да и ачыс секретарь оз ӧткажитчыны кывзыштны сылысь казьтылӧмъяссӧ, кутіс висьтавлыны ковёр вылын аслас встречаяс йылысь, разнӧй странаясӧ ветлӧмъяс йылысь, мирса медся ён борец Иван Поддубныйлӧн победаяс йылысь, 19... вося европейскӧй чемпионат йылысь, кӧні сійӧ ачыс петіс победительӧн.
Кылісны борецъяслысь французскӧй, турецкӧй, немецкӧй, английскӧй нимъяс, кодъясӧс ӧні вунӧдӧмаӧсь дзикӧдз либӧ джынвыйӧ.
Пырис райкомса мӧд секретарь Медведев, кӧсйис мыйкӧ юавны Мартыновлысь да сідзжӧ кутіс кывзыны пӧрысь чемпионлысь висьталӧмсӧ, пуксис диван вылӧ.
— Кор нӧ ті дугдінныд вермасьнысӧ, и кымын арӧс ӧні тіянлы? — юаліс Медведев.
— Меным ӧні квайтымын вит арӧс.
(Кабинетын став пукалысьяс нюмъёвтісны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: веськав «двойнӧй нельсонӧ» татшӧм старикыслы!)
А манеж вылысь ме муні комын квайтӧд воын.
Уджалі Мухиноын механическӧй заводын.
Военнӧй кадӧ эвакуируйтчи заводыскӧд Уралӧ.
Сэні ещӧ заводскӧй клубын неуна тренируйті том йӧзӧс французскӧй борьба кузя, — ӧні сійӧ шусьӧ классическӧй борьбаӧн. А война бӧрын дзикӧдз муні шойччӧг вылӧ.
Локті Озеркиӧ аслам бать-мам дінӧ — бать да мам менам ещӧ ловъяӧсь на вӧліны.
— А мый ті ышловзинныд, Андрей Маркович: «Вӧліны багатыръяс?» — юаліс Мартынов.
— И ӧні миян эмӧсь бур борецъяс.
— Эмӧсь, эмӧсь...
Месӧ тіян дінӧ, секретарь ёрт, делӧӧн локті.
— Кывза тіянӧс.
Мартынов матыстіс Кожемякинлань папирос кӧрӧбка.
— Аттьӧ, ог курит.
Некор сійӧн эг занимайтчы.
Лыддя, мый мортлысь тыяссӧ приспособитӧма не тшын, а чистӧй воздух лолалӧм вылӧ, мед оз ло ӧбида вылӧ тіянлы, куритчысьяслы, шуӧма.
Пӧрысь борец гораа, басӧн, кызӧктіс, видзӧдліс кабинетын став пукалысьяс вылӧ.
— Локті ме, руководитель ёртъяс, Озеркиысь колхознӧй машинаӧн и туй вылас, Кудинцево сиктын, казялі татшӧмтор: ӧти керка вевт вылын — мельнича изки.
Ыджданас — пятерик, пуд кызь вит.
Кыдз жӧ сійӧ сэтчӧ веськаліс?
Эз святӧй духӧн, дерт, йӧз сэтчӧ сійӧс лэптісны.
abu
А мыйла?..
И уси тӧдвылӧ меным аслам том кадӧй, кыдзи ми, Озеркиса том йӧз, войясын гуляйтлім, рӧзбойничайтлім.
И воротаяс, нинӧм вӧчигмоз, ӧти дворысь мӧдӧ нулім и амбаръяс дворысь дворӧ нулывлім.
Выныс уна, йӧйлуныс ещӧ унджык!
А то вӧлі унмовсяс кӧзяин гожӧмын дворас телега вылын, ми босьтам сійӧс телеганас кияс вылӧ, медым не садьмӧдны стучитӧмнас, и — юӧ ляпкыдінӧ.
Садьмӧ сійӧ войнас — мый тайӧ сэтшӧмыс, гӧгӧр ва?!
Тадз, дерт кӧнкӧ, и Кудинцевоын изкиыс керка вевт вылӧ веськаліс.
Гуляйтісны зонъяс, кытчӧдз йӧзыс эз пыравны, колльӧдісны нывъясӧс гортъясас, войыс кузь, узьны абу окота — мый эськӧ ещӧ сэтшӧмӧс сӧтвӧритны?
А вайӧй со тайӧ изкисӧ кодлыкӧ керка вевт вылас лэптам!
Мед сэсся кӧзяиныс видлас лэдзны сійӧс сэтысь!
Ноксьыштісны, дерт, сы дорын, кор лэптісны!..
А абу-ӧ бурджык тайӧ вынсӧ пӧлезнӧй делӧ вылӧ веськӧдны?
Ӧдзӧсӧд мыччысьліс лыжнӧй курткаа, еджгов, бӧрвыв сыналӧм пышнӧй юрсиа, морӧс зептас кык авторучкаа кузь тушаа зон.
— Но-ко, пырав, — довкнитіс сылы Мартынов.
— Тайӧ вопросыс, кажитчӧ, и тэныд касайтчӧ.
Тӧдмасьӧй, Комсомол райкомса миян секретарь.
Кожемякин ёрт, вӧвлӧм чемпион...
— Тӧда, тӧда Кожемякин ёртӧс! — торкис Мартыновӧс пырысь зон.
— Вӧлі Озеркиын — петкӧдлісны меным и керкасӧ, кӧні сійӧ олӧ.
Здравствуйте!
Рыжков.
— Эн видзӧдӧй сы куртка вылӧ, Андрей Маркович, — шуис Мартынов.
— Фасон вылӧ новлӧ.
Спортӧн оз занимайтчы.
Вӧйӧма бумагаясӧ.
Ньӧтчыд эг аддзыв сійӧс лыжи вылысь.
Котыртӧны, котыртӧны пыр ёртъясыс!
Кроссъяс, велопробегъяс, а асьныс оз участвуйтны.
А тіянлы эськӧ вот, комсомолецъяслы, да медводз райкомовецъяслы, велӧдчыштны Кожемякин ёртлысь французскӧй борьбаӧ!
Он быд районысь аддзы татшӧм учительсӧ — Европаса чемпионӧс!
Пӧрысь борецлӧн паськыд, гырысь черлыяса, посни серъяса чужӧмыс паськыда нюмъёвтіс.
— Секретарь ёрт!
Да ті жӧ тӧдмалінныд менсьым мӧвпъясӧс!
Ме та вӧсна тіян дінӧ и локті!..
Кӧсъя вуджны Озеркиысь карӧ.
Дӧзми нин ме мыйкӧ чӧв-лӧньсьыс.
Хутор — дас кык керка, сиктӧдз ылын.
Верма локны татчӧ, кӧсъянныд кӧ.
Пи менам Олешенскӧй МТС-ын механикӧн уджалӧ.
Сета сылы став гортса эмбурӧс.
А аслым ньӧба татысь керка.
Сӧмын вайӧй меным занятие!
Лэдзӧй менӧ тіян школаясӧ.
Кута ребяталы французскӧй борьба преподавайтны.
Верма и самбо кузя тренируйтны.
А тайӧ жӧ, тӧданныд, кутшӧм борьба!
— Самооборона оружиетӧг, — шуис Рыжков.
— Торйӧн нин разведчиклы пӧлезнӧ тӧдны самбосӧ.
— Да, да, том морт!
Вывті пӧлезнӧ!
Разнӧй вида борьбаясысь бӧрйӧма приёмъяссӧ.
И джиу-джитцу, и бокс, и монгольскӧй приёмъяс, и индейскӧйяс.
Быдӧн должен тӧдны найӧс!
Чемпионыс оз быдӧнысь артмы, но аслыд колӧ тӧдны, делӧ вылӧ!
Друг кутшӧмкӧ бандит тіян вылӧ уськӧдчас — кыдзи сійӧс обезоружитны, мед сійӧ и синсӧ лапнитны эз вевъявлы?
Либӧ кыдзи часӧвӧйӧс снимитны шумтӧг, лыйтӧг?..
— Небось, мыйтаӧн ми тані эмӧсь, ӧти, кык, куим...
— лыддис Медведев кабинетын пукалысьясӧс, — ставсьыным отбитчинныд эськӧ самбо приёмъясӧн?
— А петалӧй!..
Дружнӧй серӧктӧм сувтӧдіс увлекитчӧм старикӧс, коді мӧдӧдчыліс нин комната шӧрӧ, ковёр вылӧ.
— Мӧдысь кыдзкӧ-мыйкӧ, Андрей Маркович! — сералігтыр шуис Мартынов.
— И мӧдлаын, ог тані.
Пӧрысь борец молодецкӧя гартыштіс усъяссӧ, матыстчис бӧр пызан дорӧ да пуксис местаас.
— А век жӧ, руководитель ёртъяс, колӧ думайтны и будущӧй чемпионъяс йылысь, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Ті менсьым юалінныд, Пётр Илларионыч, мыйла ме ышловзи?
Поддубныйӧс казьтышті.
Шуанныд — и ӧні эмӧсь бур борецъяс.
Эмӧсь, но век жӧ сэтшӧм багатыръяс йывсьыс, кутшӧм вӧлі Иван Максимыч, оз на кывсьы.
Да ӧд колӧ жӧ найӧс быдтыны!
Велӧдны, тренируйтны колӧ том йӧзӧс, кодъяс ичӧтсянь вын да способностьяс петкӧдлӧны!
Ачыс Иван Максимыч висьтавлывліс, мый упражнениеясысь да вермасьӧмысь лоис куимпӧв вынаджык сы серти, кутшӧмӧн вӧлі сійӧ чужӧмсяньыс.
— Меным, секретарь ёрт, — пӧшти умоляйтан гӧлӧсӧн помаліс пӧрысь борец, — и жалӧванье таысь оз ков.
Кыдзи любитель кута уджавны.
Ёна нин ме гажтӧмчи тайӧ делӧсьыс!
Пӧрысьӧ-нэмӧ весиг кыдзкӧ сьӧкыдджык лои.
Сэтшӧма ставыс паметьын ловзис!..
Ачым ог нин вермы петны манежӧ, да кӧть мукӧдъяс вылӧ любуйтча.
Передайта том йӧзлы ассьым.
Мый нӧ меным сійӧс — гортйӧ пуктыны?..
Мартынов видзӧдліс Медведев вылӧ, комсомол райкомса секретарь вылӧ.
— Школьнӧй программаясын абу сэтшӧм часъясыс, — шуис Медведев, — медым позьӧ вӧлі велӧдчан кадӧ занимайтчыны вермасьӧмӧн.
— Кыдз нӧ абу! — шыасис воча Рыжков.
— А физкультура вылӧ часъяс?..
А, ме думайта, колӧ вӧчны мӧдног.
Вермасьӧмӧн ставӧс ог шымыртӧй, а физкультура — сійӧ обязательнӧ став велӧдчысьяслы.
Колӧ клубын котыртны кружокъяс.
Позьӧ и школаясын, спортзалъясын, занятиеяс бӧрын, рытъя кадӧ.
Сёрӧн кӧ ковмас гортад бӧр локны, тіянӧс, Андрей Маркович, комсомолецъяс кутасны гортӧдзыд колльӧдны, медым кодкӧ пемыд переулокын тіянӧс эз ӧбидит.
Саша Трубицын кыліс кабинетысь гора серам да кыкысь нин видзӧдліс ӧдзӧсӧд.
Мартынов юаліс комсомол райкомса секретарлысь:
— А тэныд, Рыжков, тӧдса, мый Лиственичнӧйын лоис?
— Ог, ог на тӧд. Пётр Илларионыч, мый сэні лоис?
— Лёк, мый он тӧд.
Лиственичнӧйын средньӧй школаса куим велӧдчысь йитчӧмаӧсь бандитъяскӧд, участвуйтӧмаӧсь пӧжаръяс вӧчӧмын да грабёжъясын.
Прокурор меным талун асывнас докладывайтіс.
Серьёзнӧй сигнал миянлы!..
— Да ме жӧ шуа, секретарь ёрт, талун изки крыша вылӧ лэптасны, а аски сёрӧм ӧзтасны!
— Да, ӧти политзанятиеясӧн том йӧзтӧ, дерт, он вермы интересуйтны...
— Учительяс вот жалуйтчӧны, Пётр Илларионыч, — водзӧ висьталіс Кожемякин, — мый детинкаяс шумитӧны урокъяс вылын, балуйтчӧны.
А ме налы пыр спорт йылысь тӧлкуйта...
Мед ёнджыка переменаяс дырйи шумитӧны!
Мед сэні найӧ ассьыныс вынсӧ рӧскодуйтӧны!
Рытъясын, воскресеньеясӧ!
Чемпионатъяс, первенство вӧсна соревнованиеяс!
Сетӧй разгуляйтчыны молодецкӧй вынлы мӧд кадӧ, мӧд местаын, не классын, не парта сайын.
Сэки и урокъяс вылын лоӧ лӧнь!..
— Сёрнитчим, Андрей Маркович! — чеччис, крепыда, кыкнан кинас кутліс Кожемякинлысь кисӧ Мартынов.
— Локтӧй асланыд Озеркиысь райцентрӧ.
Мыйын тіянлы ковмас отсӧг — отсалам.
И ті миянлы отсаланныд.
Не став районъясын эмӧсь Европаса чемпионъяс.
Татысь ми кужам нин босьтны аслыным пӧльза!
Гашкӧ, и миянӧс со Медведев ёрткӧд велӧданныд самбоӧ?..
— А век жӧ, партия райкомса секретарь ёрт, — аслас вынйӧра пельпомнас ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын нин сувтіс порог дорӧ да шуис Кожемякин, — кыдзкӧ миян бӧръя кадас чемпионъяс кузя делӧыс слабмис.
Ог вермасьӧм йылысь сёрнит, а вообще...
Помнитанныд, кыдзи вӧлі войнаӧдз?
Валерий Чкалов — Войвыв полюс вомӧн.
Сы бӧрся — Громов.
Нывъяс Дальньӧй Востокӧ пуксьывтӧг некымын тысяча километр лэбисны.
Папанин — йи вылын.
Коккинаки медся вылӧ небесалань качӧдчыліс, мирӧвӧй рекордъяс вевтыртліс.
Стратостатъяс вылын сизимӧд небесаӧдз кыпӧдчылісны.
Со найӧ, русскӧй багатыръясыс!..
Гашкӧ, тайӧ меным сы вӧсна помнитсьӧ, мый менам сэтшӧм азартнӧй душаӧй?
Став олӧмӧс сы вылын олі — «коді кодӧс?»
Став Россияыс переживайтіс!
Радио дорын чукӧртчылісны йӧз.
Газетаяс — мырддьысьӧмӧн.
И ни ӧти лун.
Папанинскӧй йи пласт бӧрся быдса во следитісны.
Став челядьыс зимовщикъясӧн ворсісны.
Интереснӧй олӧм!..
А мыйла ӧні лӧнис?
Мый миян, ӧні Чкаловъясыс абу?
Лоны оз вермы, эмӧсь найӧ!
И техникаыс — ёна вынаджык!
Ӧні позьӧ пуксьывтӧг ылӧдзджык лэбзьыны!
Марс планета вылӧ кад лэбзьыны!..
Али миян правительство абу сійӧн ӧні занят?
Каналъяс, колхозъяс, сійӧ, тайӧ?
Да колӧ и та вылӧ внимание сетны.
Вот том йӧз йылысь ми сёрнитім.
А тайӧ сідзжӧ влияйтӧ том йӧз вылӧ — геройство, романтика!
Бара жӧ — первенство миянлы оз ков лэдзны!
Друг кутшӧмкӧ чӧрт босьтас да и махнитас тайӧ планетаяс вылас миянысь водзджык?..
— Урожайнӧй миян талун йӧз вылӧ луныс, — шуис Мартынов пызан дорӧ бӧр локтігмоз.
— Но мый нӧ, французскӧй борьбасянь да Марс вылӧ лэбалӧмсянь — миян быдлунъя районнӧй делӧясӧ?..
Кодлӧн ӧчередьыс?
— Менам, Мартынов ёрт, — шыасис ар нелямын вита мужчина, «Искра» колхозса мастерскӧйяслӧн заведующӧй, сійӧ жӧ колхознӧй парторганизацияса секретарь, ачыс профессия сертиыс кузнеч, Герасим Иванович Храпов.
— Вот буретш сійӧ делӧяс йывсьыс...
Миян вопросыс сідзжӧ изкияс йылысь касайтчӧ, кодъяс йылысь этійӧ борецыс висьтавліс.
Сӧмын мӧдар боксянь.
Мыйла сійӧ изкиыс Кудинцевоын туплясьӧ не аслас местаын, а абу мельничаын?
Кытысь кӧть эськӧ сійӧ керка вевт вылӧ эз веськав!
Да ӧд Кудинцевоас жӧ мельничаыс во дас нин оз уджав!..
Мартынов ёрт, Медведев ёрт!
Вот ми ыджыд делӧяс вылӧ ыршасям, быдсикас планъяссӧ стрӧитам, мед и сійӧ вӧлі сиктын и эсійӧ вӧлі, медым аслас кадӧ сикт каркӧд ӧткодясис, а медся ичӧтикыс, овны удобство вылӧ прӧстӧйыс — абу!
Мельничаяс сиктын абуӧсь!
Некӧн колхозникъяслы пызь аслыныс изны.
Сухановскӧй районӧ новлӧны — кӧкъямысдас километр сайӧ.
Матынджык мельничаыс абу.
— А мыйла тэ, Храпов ёрт, локтін тайӧ вопроснас райкомӧ? — юаліс Мартынов.
— Делӧыс хозяйственнӧй.
Мыйла он райсӧветӧ?
— Мӧдӧдлім ми райсӧветӧ общӧй собраниелысь протокол, — водзӧ висьталіс Храпов.
— И ме личнӧ ассянь гижлі письмӧ Руденко ёртлы.
Не сӧмын миян колхоз йылысь, а вообще — кутшӧм ӧні положениеыс мельничаясӧн.
Вочавидзисны миянлы: «Тіянлысь жалӧбаястӧ мӧдӧдӧма облисполкомӧ...»
Менам бать, Мартынов ёрт, вӧлі мельничнӧй установкаяс кузя мастер, ыджыд специалист, и ме ичӧтсянь ветлӧдлі сыкӧд сиктъясті, отсаси сылы.
Кӧні стрӧитім мельничаяс, кӧні ремонтируйтім, кӧні изкияс сизьдім.
Кымын мельнича вӧлі матігӧгӧрын — ни ӧти эз, кольлы миян киясысь бокӧ.
Ме нин тӧда, мый тані вӧлі да кыдзи вӧлі.
И кыдзи ӧні лои.
Та йылысь и гижи ме Руденко ёртлы.
Вӧлі — быд сиктын не кӧ тӧв мельнича, то ва мельнича, а то и кык-куим.
Кодъяслӧн вӧвъяс эз вӧвны — босьтін пельпом вылад мешӧк, нуин и изӧдін.
Матын, удобнӧ.
А ӧні ӧти мельнича район вылӧ коли, райцентрын.
Кык тӧлысь чӧж виччысисны йӧзыс ӧчередь изӧдчыны.
Тупкысис ремонт вылӧ — и дзикӧдз беда.
abu
Да кӧть дас килограммӧн трудодень вылӧ кутам сетавны колхозникъяслы — этша радлуныс йӧзыслы, некӧн кӧ изнысӧ!
А мыйта фураж прӧстӧ бырӧдам!
Позьӧ ӧмӧй изтӧг вердны скӧтлы?
Куйӧдӧ зерноыс мунӧ!
И пызь серти весиг джын питательностьыс абу!..
— Збыльысь, — улӧс бӧр вылӧ лэччысьӧмӧн думайтчис Мартынов, — мыйла миян мельничнӧй овмӧсыс воис татшӧм киссьӧм выйӧдз?..
— Мыйла?
А ме висьтала тіянлы, Мартынов ёрт, мыйла...
Мельничаясыс вӧліны кулакъяслӧн.
Кулакъясӧс ликвидируйтісны, а мельничаяссӧ кыдзкӧ порядокӧ эз вайӧдны.
То колхозъяслы найӧс сетлісны, то трестъяслы, то мукӧд организацияяслы.
Эз вӧв кӧзяиныс тайӧ делӧыслы.
Бара жӧ — быдсикас йӧйталӧмъяс.
Шуам, омӧля мунӧ областьын нянь заготовитӧм либӧ кӧйдыс фондъяс абу засыпайтӧма.
Распоряжение: тупкыны мельничаяс!
Мед нянь эз мун бокӧ, мед эз изны лишнӧй зерно, кодӧс позьӧ кӧйдыс вылӧ бергӧдны либӧ заготовкаӧ сдайтны.
Мельничаяс тупкыссьӧны, специалистъяс мунӧны коді кытчӧ, оборудование портитӧны, гусявлӧны.
Объявление: позьӧ бӧр лэдзны мельничаяс.
А сэні нин и лэдзнысӧ нинӧм дай некодлы.
И гарнцевӧй сборӧн дзескӧдісны.
Бур-ӧ урожайыс, лёк-ӧ, уна-ӧ лун уджаліс вонас мельнича колхозын либӧ, гашкӧ, уджалӧм дорсьыс унджык сулаліс, а гарнец сдайт, мыйта начислитӧма!
Выгӧднӧджык дзикӧдз тупкыны мельничасӧ, уджалӧм дорысь.
Вот тадзи и кусі делӧыс...
А кыдз нӧ позьӧ видз-му овмӧсын мельничаястӧг?
Весиг кӧть район вылӧ ӧти ыджыд мельнича эм — и то этша!
Быд колхозлы колӧ овмӧсас мельнича, кӧть нин прӧстӧ изӧм вылӧ.
Не ваа кӧ, то ветряк.
А кӧні торфӧн озырӧсь — локомобиль сувтӧдны.
А ӧні, кӧнкӧ, и сэтшӧм заводъясыс абуӧсь, кӧні эськӧ посни мельничаяслы оборудование вӧчисны?..
— Ме, Мартынов ёрт, — водзӧ висьталіс Храпов, — и кузнеч, и мельничнӧй делӧ кузя мастер, верма изки вылӧ кӧрт асык пуктыны, чӧрс установитны.
Ме и кӧлесник и плӧтник...
Вот ещӧ мыйын миян бедаыс.
Ӧти старикъяс колисны колхозъясын мастерство кузя.
Кулӧны — абу налы сменаыс.
Том йӧз ӧні веськыда ыджыд техника вылӧ мунӧны, МТС-ясӧ, дизельяс, комбайнъяс вылӧ, а ремесло дінӧ абу нин кыдзкӧ сэтшӧм кӧсйӧмыс.
Мый нӧ, МТС, дерт, великӧй делӧ, сэні став механизацияыс.
Но и вӧв кок колӧ жӧ кодлыкӧ колхозын кужны дорыштны!
И кӧлесаӧ шина пуктыны, и додь вӧчны, и керка тшупны!
И тайӧ мельничасӧ лӧсьӧдны!..
Кутшӧм удж эськӧ тан нуӧдны, Мартынов ёрт, народкӧд, кыдзи эськӧ висьтавны, докажитны, мый тайӧ делӧыс сідзжӧ колана?
Мед и ремеслӧ дінӧ том йӧзлӧн эз вош интересыс?..
Гашкӧ, выставка районын сэтшӧмӧс вӧчны — медбур колхознӧй мастеръяслысь медбур уджъяс?
Прославитны тайӧ мастеръяссӧ газет пыр, премияяс налы сетны?..
Водзӧ нуӧдны приём Мартыновлы эз удайтчы, кӧть на лыдын, кодъяскӧд сійӧ ещӧ эз на сёрнит, сідзжӧ, колӧ чайтны, вӧліны не пустякъяс вӧсна райкомӧ воысьяс.
Звӧнитісны обкомсянь: срочнӧ мунны Л-скӧй районӧ, луншӧр бӧрын час кежлӧ, райкомъясса первой секретарьяслӧн кустӧвӧй совещание вылӧ «урожайность кыпӧдӧм кузя тӧвся мероприятиеяс йылысь вопрос кузя».
Мӧд секретарь Медведев нуӧдіс Храповӧс да мукӧдъясӧс, кодъясӧс эз вевъяв примитны Мартынов, аслас кабинетӧ.
— Мыйӧн сӧмын оз ковмы занимайтчыны партия райкомса секретарлы! — шуис Мартынов пальтосӧ кизяліг да валеги вылас калоши кӧмалігмоз.
Шутливӧя юрбитіс стенын ӧшалысь часі вылӧ.
— Господьӧй енмӧй, сет меным сэтшӧм юр, мед сэтчӧ тӧрис ставыс, мый луннас кывлан, аддзылан!
Тӧрӧдіс мед эськӧ да став йывсьыс вӧчис колана выводъяс!..
Министрлӧн, и то, колӧ чайтны, уджыс прӧстӧйджык, райкомса секретарлӧн дорысь.
Сэні — ӧти ведомство, сэтшӧмтӧ продукция лэдзӧм.
А тані — и овмӧс, и идеология, и французскӧй борьба, и здравоохранение, и революционнӧй законность, и детскӧй садъяс!
abu
Кымын сложнӧйджык, сымын интереснӧйджык!..
Ме юалі Саша Трубицынлысь:
— Борзов дырйи тадзи жӧ уна йӧз волісны райкомӧ?
— Эз, сэки этшаджык вӧліны волысьясыс, — вочавидзис Трубицын.
— Сӧмын найӧ волісны, кодӧс сійӧ ачыс корліс.
И со ещӧ мый замечательнӧ: зэв этша локтӧны личнӧй делӧяс кузя, кутшӧмкӧ жалӧбаясӧн, корӧмъясӧн.
Унджыкыс — предложениеясӧн, сӧветъясӧн.
Быд приём бӧрын меным лоӧ печатайтны докладнӧй запискаяс обкомӧ кызь страницаӧдз!..
3
Марья Сергеевна Борзоваӧс Семидубовскӧй МТС-ӧ пыр кежлӧ, овны, уджавны колльӧдігӧн Мартынов сетіс сылы татшӧм сӧвет:
— Кор матыстчан му вылын трактористъяс, колхозникъяс дінӧ, — матыстчы опасайтчӧмӧн, пов наысь.
— Мыйла нӧ повнысӧ?
— Гӧгӧрво менӧ правильнӧ.
Гашкӧ, ме эг сідзи висьтав. Ог аддзы колана кывсӧ...
Эн наысь пов — ассьыд.
Матыстчы спокойнӧя, но мед сьӧлӧмад вӧлі тревога: кужа-ӧ сёрнитны народыскӧд не весьшӧрӧ, а сідз, мед дыр кежлӧ след коли?
Гӧгӧрвоан менӧ?
— Кажитчӧ, гӧгӧрвоа...
— Миян, партийнӧй работникъяслӧн, обязанностьясыс кыдз быттьӧ абу сложнӧйӧсь.
Ми абу врачьяс, абу агрономъяс, абу инженеръяс. Абу специалистъяс, вообщесӧ.
Рабочӧй пызан вылын миян некутшӧм инструментъяс абу, перӧ да чернилаысь кындзи.
И му вылӧ петам — ни рулетка киясын, ни гаечнӧй ключ, ни теодолит.
Мыйӧн уджавнысӧ?
Ӧти орудие миян — кыв.
Грубӧя кӧ шуны, кывйӧн уджалам.
Но кывнад позьӧ разнӧя уджавны!
И дьякӧн кывнас уджалӧ...
Кывъястӧ видлыны оз позь.
Абу металл, абу пу, абу зерно.
Но миян кывйыд вермас лоны и металлӧн и зерноӧн!
Сы серти кутшӧм кывъясыс — ачыд гӧгӧрвоан...
И зерноӧн и металлӧн вермас лоны, но вермас лоны и бездельникъяслы ширмаӧн.
Чукӧртін йӧзӧс, барабанитін доклад — грамотнӧй мортлы абу нин сэтшӧм сьӧкыд лыддьыны бумажка вылысь сійӧс, мый кывйысь-кывйӧ гижалін «Агитаторлӧн блокнотысь», — арталін выступайтысьяслысь лыдсӧ — активностьыс тырмымӧн; пасйӧ уджалан планын: «Мероприятие нуӧдӧма».
А нуӧдіс-ӧ тайӧ мероприятиеыс олӧмсӧ кӧть ӧти сантиметр вылӧ водзӧ?..
— Вот ещӧ мый мукӧддырйиыс меным волӧ юрӧ, — водзӧ висьталіс Мартынов.
— Бара жӧ народкӧд встречаяс йылысь.
Шуам, обкомса секретарь.
Областьыс ыджыд, сійӧ ӧд аслас став олӧм чӧжыс оз вевъяв волыны став колхознӧй бригадаясӧ.
Гашкӧ, сӧмын сідз — «здравствуйте — прӧщайтлӧй».
Тадзи оз ков!
Тадзтӧ колхозникъяс дінӧ бурджык не петкӧдчывны.
Но сылы колӧ ӧти бригадаӧ волыны сідз, медым йӧзыс куим во казьтылісны да быдӧнлы висьтавлісны сылӧн волӧм йылысь: кыдзи сійӧ накӧд сёрнитіс, мый вӧчис на ордын, мыйӧн отсаліс.
Главнӧйыс — мый вӧчис.
Медым не прӧстӧ казьтылісны сылысь шуткаяссӧ да мый сійӧ кутшӧмкӧ местнӧй ёсь кывъя мортлы тяпнитіс, а казьтылісны эськӧ сылысь уджалан стильсӧ!
Мукӧд руководительяслы — ыджыдъяслы и ичӧтъяслы — пример!..
Народкӧд миян быд встреча — кыв, кодӧс быть колӧ пӧртны олӧмӧ.
Чувствуйт тайӧ встречаяссьыс кывкутӧм!
Пов бесплодностьысь, тыртӧмлунысь!..
— Кор ме ачым вӧлі трактористкаӧн, — шуис Марья Сергеевна, — то аддзылі и сэтшӧм руководительясӧс, кодъяс настӧящӧя йӧзысь полӧны.
Локтас мукӧд начальникыс районысь и мунӧ вагончик дорті му вылӧ, ылӧджык, шеп нетшкӧ, зерносӧ видлалӧ, чукӧстас ас дінас сэтчӧ учётчикӧс, лунъя выработка гижас, плугъяс, культиваторъяс быдса час сэтшӧм интересӧн видлалӧ, быттьӧ нэмсӧ найӧс эз аддзыв.
А миянӧс, трактористъясӧс, лӧг босьтӧ: мый нӧ тэ миянысь, ловъя йӧзысь, кулӧм кӧрт дорӧ пышъян?..
— Морт душаяслӧн инженеръяс...
— Код йылысь тэ? — юаліс Борзова.
— Миян йылысь тэкӧд.
Партийнӧй работникъяс — морт душаяслӧн инженеръяс.
— Кыдзи меным помнитсьӧ, — вочавидзис Марья Сергеевна, — тайӧс вӧлі шуӧма писательяс йылысь.
— Нинӧм.
Писательяс оз ӧбидитчыны, юксясны миянкӧд тайӧ званиенас.
Миянлы сійӧ сідзжӧ лӧсялӧ.
Кӧть мый, а партработникъяс долженӧсь лоны морт душаяслӧн инженеръясӧн!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Недель мысти Марья Сергеевна паныдасис Мартыновкӧд райсӧветлӧн сессия вылын да юӧртіс сылы:
— Интереснӧй морт миян эм Марьиноын, Пётр Илларионыч!
Дорохов — эн кывлы татшӧм йывсьыс?
Уджавлӧма коркӧ «Рӧдина» колхозса председательӧн, и, шуӧны, зэв бура уджавлӧма, сы дырйи тайӧ колхозыс юргӧма.
Ещӧ нелямынӧд воын на помавлӧма заочнӧ агротехникум.
Война вылысь воӧма майорӧн.
— А кӧні сійӧ ӧні?
— Марьинскӧй лесничествоын.
Лесник.
Мыйла сійӧ эз веськав война бӧрын «Рӧдинаӧ» председательӧн, сійӧ ачыс тэныд висьталас, коран кӧ сійӧс.
Быдса история!
Партияысь сійӧс вӧтлӧмаӧсь, судитлӧмаӧсь.
Дас во, кажитчӧ, сетлӧмны.
Верховнӧй Сӧвет помилуйтӧма.
Но кыдзи сійӧс колхозас казьтылӧны!
Кыдзи рӧднӧй батьӧс!
— Мый нӧ, — шуис Мартынов, — ме аски асывнас лоа Марьиноын.
Вӧрас сэсянь километр куим?
«Газикӧн» вермам мунны?
Мунігмоз кежавла Семидубовкаӧ, босьта тэнӧ либӧ Глотовӧс.
«Видзӧдлам, кутшӧм сійӧ Дорохов.
Мыйысь сійӧс судитлӧмны?
— Дуэльысь.
— <ns>Мы-ый</ns>?..
— Тадзи меным йӧзыс висьтавлісны, ог тӧд стӧча.
Колӧ, вообще, ставсӧ тӧдмавны бура.
— Ладнӧ, ветлам, тӧдмалам.
«Газик», вӧрса туй вылысь выльӧн усьӧм лымсӧ буфернас лэптӧмӧн, матыстчис лесниклӧн ӧтка керка дорӧ, сувтіс тупкӧса джуджыд тьӧсысь вӧчӧм ворота бердӧ.
Шофёр тутӧстіс кыкысь да кусӧдіс моторсӧ.
Пӧрысь пемыд вӧрын вӧлі гажтӧм, лӧнь.
Величественнӧй дубъяс, «ӧзимӧйяс», кодъяслӧн косьмӧма, но абу гылалӧма листъясыс, муртса кывмӧн шӧпкӧдчисны йывъяснас.
Дзик керка бердын зэв ыджыд коз копыртіс керка вевт вылӧ лымйӧн сьӧктӧдӧм пашкыра увъяссӧ.
Керка ӧдзӧс воссьыштіс, тэрыба плавкнитӧм чышъяна нывбаба порог вывсянь видзӧдыштіс, горӧдіс кодлыкӧ двор вомӧн:
— Вася!
Вӧралысьяс локтісны!
Сарайысь петіс ар нелямын вита, фуфайкаа да пеля шапкаа, вилаяса, кузь тушаа морт, восьтіс ворота, лэдзис «газиксӧ» потшӧм дворӧ да, кор сӧмын машина сувтіс керка порог дорӧ, видзӧдліс пытшкас, интересуйтчис, коді сы ордӧ воис.
— А, Мартынов ёрт!
— Скупа нюмъёвтіс.
— Глотов ёрт.
Ӧшибитчис гӧтыр.
Кажитчӧ, абу вӧралысьяс.
— Тӧданныд менӧ? — юаліс Мартынов машинаысь петіг да кисӧ мыччигмоз.
— Тӧда.
Аддзылі тіянӧс карын октябрьскӧй митинг вылын.
— А ме тіянӧс эг тӧдлы.
Локті тӧдмасьны.
Дорохов ёрт?
— Дорохов.
Мый нӧ, сьӧлӧмсянь кора — керкаӧ.
Выльӧн на мыськалӧм джоджа, стенъясын «Огонёкысь» Репинлӧн да Левитанлӧн картинаяс вылысь репродукцияясӧн чистӧй комнатаын вӧлі пельк, шоныд, но пемыд — ӧшиньяс весьтӧ ӧшйӧм сьӧд коз пу лапъясысь.
Пызан вылын ломаліс семилинейнӧй карасин лампа.
Самӧварысь кыліс сотчӧм коз пу кольяслӧн чӧскыд дук.
Мартынов, Глотов, шофёр да Дорохов — сук русӧй синкымъяса да сэтшӧм жӧ русӧй усъяса суровӧй вида мужчина — пукалісны пызан сайын.
Дороховлӧн гӧтырыс мӧд комнатаын — кухняас — салдатскӧй пурт-финкаӧн кераліс пу ворйын тыква порсьясӧс либӧ мӧскӧс вердӧм вылӧ.
Дорохов босьтіс пол-литровка, кӧні вӧлі кольыштӧма неуна вина, видзӧдліс югыд вылын.
— Синва вылӧ кольӧма.
Вайӧй помалам нин.
Кисьталіс стопкаясӧ.
— Закусывайтӧй тшакӧн.
Со ещӧ штука — кӧтӧдӧм тшак...
Мыйӧн бур вӧрса олӧмыс: сійӧ добраыс нин — тшак, быдсикас ягӧд — помтӧм!
Чериыс тані юас — он кӧ дышӧдчы, быд лун лоӧ свежӧй.
Вӧравны бур, торйӧн нин пӧтка лэбигӧн, Чистӧй нима тыын.
Тӧда места, кӧні кӧинъяс олӧны, кык пӧрысь да кык пи.
Позьӧ кытшавны.
Занимайтчанныд кӧ тайӧ делӧнас, Мартынов ёрт, волӧй ружьеӧн — котыртам облава.
— Да колӧ эськӧ кыдзкӧ мынтӧдчывны тіянӧ татчӧ лун кежлӧ, шойччыштны.
— Лӧнь тані тіян, — шуис Глотов.
— Абу пыр лӧнь.
Бушков дырйи — ух, кыдзи шумитӧ вӧрыс!
Муыс ымзӧ.
Со тайӧ козйыс сэтшӧма качайтчӧ — сійӧ и виччысь керка пельӧссӧ кисьтас.
И керавны жаль.
Мича нин зэв!..
Дорохов кисьтіс ставлы чай, вештіс пызан шӧрӧ ма тыра тарелка.
— Сёйӧй.
Сідзжӧ ас производство.
Мартынов аппетитӧн юис кык стӧкан чай, мудзӧмпырысь лэччысис пуысь вӧчӧм краситӧм диван мыш вылӧ.
— А висьтавлісны меным, Дорохов ёрт, мый тіянӧс судитлӧмаӧсь дуэльысь.
— Кутшӧм дуэль! — угрюмӧя нюмъёвтіс Дорохов.
— Мый вӧсна эськӧ ме куті важ офицерскӧй обычайяссӧ ловзьӧдны?
Да и абу сэтшӧм случайыс, кор дуэль вылӧ корӧны.
Прӧстӧ самӧй настӧящӧй морт виӧм.
Ме и суд вылын тадз висьталі: «Видлалӧй менсьым делӧӧс, кыдзи морт виӧм.
Сійӧ кӧ случайнӧ ловйӧн коли — то меным абу оправдание.
Сійӧ нывбабаыс кӧ эськӧ эз тувкы менам киӧ, ме эськӧ сылы веськалі, кытчӧ колӧ!
Та ылнасянь, дас вит метр ылнасянь, ме бур пистолетысь гривенникӧ ог промажит».
— Кутшӧм нывбаба?
Гӧтыр?
— Абу...
— Тэ нин висьтав миянлы ставсӧ лӧсьыда, Дорохов, — шуис Глотов.
— Кутшӧм морт, кыдзи ті сыкӧд паныдасинныд, мый вӧсна тіян тайӧ артмис?
— Да, тыдалӧ, ковмас висьтавны...
Дорохов косяліс газеталысь пельӧссӧ, кодӧн вӧлі пызандӧра вывті вевттьӧма пызансӧ, гартыштіс кыз чигарка, ӧзтіс лампаысь.
— Паныдасим ми сыкӧд поездын, кор локті ме демобилизация бӧрын гортӧ.
Фамилияыс сылӧн Калмыков, нёль звёздочка вӧлі погонъяс вылас — капитан.
Сёрнитчим, — тыдовтчис, мый ӧти дивизияын служитім да весиг ӧти госпитальын куйлім, сӧмын разнӧй отделениеясын.
И муннысӧ миянлы ӧтлаӧ: меным Марьиноӧ, сылы Соломенскӧй районӧ, кызь километр ылӧджык...
Локтім ми станциясянь подӧн сиктӧ.
Мудзим, веськыда локтім, туйтӧг, лымйыс джуджыд, пидзӧсӧдз.
Час кык вӧлі кадыс, шондіыс тӧвсямоз лэччис нин.
Сылы талун гортӧдзыс не нин воны...
Но, кӧні эськӧ миянлы тані узьны?
— Тэнад нӧ мый, некод рӧднӧйыс эз вӧв Марьиноын? — юаліс Глотов.
Дорохов чӧволыштіс.
— Вӧліны.
Гӧтыр вӧлі...
Эз тайӧ.
Первой гӧтырӧй.
Но сы дінӧ ме эг мун.
Мыйла — сійӧ торъя сёрни.
А сэсся рӧднӧйясыс эз вӧвны...
Сэні, Марьиноын, кыдзи вуджан поссӧ, оліс миян ӧти колхозница, Полина Егоровна Черноусова, тётя Поляӧн ми сійӧс шулім.
Войнаӧдз уджаліс пусьысьӧн тракторнӧй бригадаын.
abu
А мездӧм бӧрын, кор восстановитісны МТС, во куим, да и кор войнаыс помасис, уджаліс тракторнӧй бригадаса бригадирӧн.
Нывъяс да челядь сылӧн бригадаас вӧліны.
Тіянлы эськӧ сійӧс колӧ тӧдны, директор ёрт.
— Ог, ог тӧд, эг кывлы.
— Да, ті татчӧ сёрӧнджык воинныд...
Вот тайӧ тётя Поля ордас ми и пырим капитанкӧд.
Рад сійӧ лоис, ноксьыны кутіс!
Ме жӧ налӧн председательӧн вӧлі войнаӧдзыс.
Ломтіс пач, курӧгӧс заводитліс кутны посводзысь.
«Да мый ми, — шуам, — фрицъяс, мед тэнсьыд медбӧръя курӧгтӧ сёйны?»
abu
Керкаыс гӧль — нелямын нёльӧд во.
Узьланінас немецкӧй турун мешӧкъяс вольсалӧма, пызаныс снаряднӧй ящикъясысь, консервнӧй банкаяс тарелкаяс пыдди.
Сэтшӧма менсьым тайӧ гӧльлуныс сьӧлӧмӧс вундыштіс!
Найӧ бура овлісны, Черноусовъясыс, сылӧн кык пи уджалісны бригадаясын, тысячаӧдз трудодень босьтлісны семьянас, сӧмын няньсӧ босьтлісны тонна витӧн...
Пуис сійӧ шыд, картупель, самӧкур вайис.
И миян вӧлі спирт, консерв.
Пуксим ми ӧбедайтны.
Тётя Поля миянлы висьтавлӧ, мый найӧ переживайтісны тані немецъяс дырйи, коді вӧлі партизанъяскӧд, кодӧс ӧшӧдісны, кодӧс лыйлісны, кыдзи старӧста тешитчис вӧвлӧм стахановецъяс вылын, кыдзи рӧзӧритісны колхоз да мыйсянь найӧ заводитісны мездӧм бӧрын — кык трофейнӧй клячасянь; кыдзи тракторъяс бракуйтӧм детальясысь чукӧртісны, кыдзи сійӧ велӧдчыштіс тӧлысся курсъяс вылын да ачыс пуксис машина вылӧ — некодлы вӧлі сэсся восстанавливайтны колхозсӧ, старикъяс да челядь колины...
Юалі ме сылысь гӧтыр йылысь.
Подтвердитчис, мый йылысь меным фронт вылӧ гижлісны.
«Но мый нӧ, — шуа, — тётя Поля, ми тэ ордын тані и узям.
А аски кута думайтны, кӧні овны, кыдзи овны...»
И друг менам попутчикыд, капитан Калмыков, — сійӧ коддзис, водіс лабичӧ, но, тыдалӧ, эз узь, кывзіс, — чеччӧ, торкӧ миянлысь сёрнинымӧс.
Ме жӧ сійӧс дзик эг тӧд, коді сійӧ, мый сійӧ.
Случайнӧ паныдасим туй вылын.
Гӧрд звёздочка шапка вылас, руд шинель, а мый сійӧ шинель улас?..
Клопнитіс сійӧ ещӧ стӧканджын спирт да сэтшӧмӧс заводитіс!
«Кывза ме, — шуӧ, — тіянлысь беседатӧ и аддза, мый ті тані татшӧм разруха бӧрас кык клячаӧн кызь во кутанныд видз-му овмӧстӧ восстанавливайтны.
А позьӧ ӧдйӧ сійӧс восстановитны!»
— «Кыдзи ӧдйӧ?» — юалам сылысь.
«А сідз.
Сетавны сійӧ мусӧ, коді тіян гуляйтӧ ёг турунъяс улын, кӧзяевалы, коді мыйта кыпӧдас, — быдӧн эськӧ аслыс старайтчис!»
Тётя Поля видзӧдӧ ме вылӧ: кутшӧм мортӧс тэ ме ордӧ вайӧдін?
Миян офицер, а мый висьталӧ!..
«А мыйӧн нӧ старайтчынысӧ? — юалӧ.
— Куш киясӧн?»
— «Сійӧ и эм, мый колинныд ті куш киӧн.
И тракторъясыс абу тіян, йӧзлӧн.
А вӧвъясыс кӧні?
Кӧзяин эськӧ ассьыс вӧвъяссӧ видзис!
Вӧрын, лёкинъясын эськӧ дзеблаліс, кытчӧдз фронтыс оз прӧйдит!
Аслас, кровнӧй!..
Эх, сетісны эськӧ меным вӧля!
Сё гектар эськӧ ачым кӧдзи!
Заводитчӧм вылӧ!»
— «Тэнад, — шуа, — капитан, Соломенскӧй районас поместье, али мый?»
— «Со сійӧ поместьеыс!»
Босьтіс пидзӧс вылас вещевӧй мешӧксӧ, кутіс ноксьыны сэні.
Перъялӧ пызан вылӧ зарни часі, зарни портсигар, брошкияс, браслетъяс.
«Со, — шуӧ, — заводитӧм вылас!..
Со дамскӧй часі, видзӧдлӧй отделка вылас, тайӧ камешокъясыс абу прӧстӧйӧсь!
Тайӧ ӧти вещичкасьыс мешӧктыр деньга сетасны!»
abu
abu
Сералӧ:
«Мый, майор?
Эм заводитӧм вылас?»
— «Тырвыйӧ, — шуа.
— Тані сэтшӧм кадилӧ позьӧ ӧзтыны!»
— «Сійӧ жӧ!..
Овмӧс вылӧ эськӧ ставсӧ тайӧс вуджӧдны!
А деньгаыд мый!
Деньгаыд — юны, гуляйтны...» — «Не быдӧнлӧн жӧ татшӧм озырлуныс, — шуӧ тётя Поля.
— А меным мыйсянь заводитны?
И мӧскыс абу...»
— «Ме ордӧ локтан.
Верда!
Не ӧтиӧс сэтшӧмсӧ, кыдзи тэ, верда!
Вына кӧзяинъяс дорын и ті он пропадитӧй!»
Видзӧда ме тётя Поля вылӧ — сулалӧ сійӧ пач дорын, пыксьӧма стенӧ, чужӧмыс мелысь еджыдджык.
А сійӧ пыр, на корсьысьӧ мешӧкас.
«Со, — шуӧ, — «Вальтер» трофейнӧй...
Петам, майор, лыйсьыштам дворас цельӧ?
— «Ме, — шуа, — ассьым «ТТ-ӧс» госпитальын сдайті».
— «Таысь лыйсям».
Перйис обоймасӧ, лыддис патронъяс.
«Нёль штука.
Тырмас».
— «Вай, — шуа, — лыйсям».
Чукӧртіс сійӧ пызан вылысь зептас часіяс, брошкаяс, чӧвтіс шинель, мӧдӧдчис, довъялӧ.
«Мыйӧ кутам лыйлыны?»
— юала.
«Босьт консерв банка».
И тётя Поля плавкнитіс шальсӧ — миян бӧрся.
Лӧсьӧді ме банкасӧ пуӧ увъяс костас, рытывланьӧ паныд, лыдди кызь вит воськов.
Сувтіс сійӧ черта вылӧ.
И кутшӧм ӧд код вӧлі, а босьтіс оружие киас — ставнас кыдзкӧ крепитчис, зэлӧдчис, дугдіс весиг довъявны.
Первой лыйӧмӧн — веськыда пыдӧс шӧрас, мӧдӧн — сэтчӧ жӧ, муртса паськӧдыштіс розьсӧ.
«Меткӧя, — шуа, — лыйсян, капитан!»
— «Ог омӧля.
Давай тэ».
Ме босьті сылысь пистолетсӧ, вешйышті бокӧ.
«Но, — шуа, — тэ банкаӧ, а ме кизяд веськала.
То эстчӧ, шуйга боксаас».
Тётя Поля кыдзи горӧдас, уськӧдчис ме дінӧ порог дорсянь.
«Тайӧ йӧзыс, — шуа, — колхоз, кыдзи медся святӧйӧс, видзӧны!
А тэ!..
Сійӧс — батрачкаӧ?..
Лыя, гадинаӧс, мед тіянысь, татшӧмъяссьыс, и рӧдыс эз коль!»
А тётя Поля менам ки вылын ӧшалӧ.
Лыйи — со татчӧ веськалі, ключица улас.
Ранаыс вӧлі ыджыд, вирыс уна петіс, сы вӧсна тётя Полялы ковмис больничаӧ котӧртны врачла, нуисны сійӧс сэтчӧ нӧсилка вылын...
Да ме кыкысь лыйи, миян жӧ нёль патрон вӧлі.
Бара жӧ меным сійӧ мешайтіс метитчынысӧ — мӧд пулянас шинельсьыс погонсӧ орӧді.
Со и ставыс.
Вот тадзи миян артмис.
Асывнас менӧ арестуйтісны.
Пукалі судӧдз.
Мырддисны партбилетыс, орденъясӧс.
Сэсся судитісны.
Приговоритісны дас во кежлӧ.
Ме обжалуйті Верховнӧй Сӧветӧ.
Гижи ставсӧ подробнӧя, кыдзи вӧлі.
Черноусовалӧн показаниеяс вӧліны суд вылас.
Сэсянь корисны менсьым делӧӧс.
Тӧлысь мысти воис помилование...
Кӧсйи партияын восстановитчыны.
А миян Борзовӧдз вӧлі райкомса секретарӧн Слепченко ёрт.
Свет вылас медся ёна эз радейт кампузитчӧм, юӧм.
Мортыс кӧ вообще делӧсӧ завалитіс, но характер сертиыс лӧнь, абу юысь, — сійӧ нинӧм, тайӧс прӧщайтліс.
Эз восстановитны менӧ тані.
Гижлі Москваӧ.
Корлісны кыкысь, а ме куйлі висьӧм вӧсна, зэв ёна виси фронт бӧрын, воджын вольпасьысь эг чеччыв.
Настя вот менӧ лечитіс, паньпомысь вердіс.
Эг вермы ветлыны.
Сідз делӧыс и кусіс, кузь кад кольӧм вӧсна...
Вӧзйисны меным тайӧ уджсӧ — муні.
Вӧр видза...
Колхозникъяс «Рӧдинаын», кор сэні делӧыс эз артмы выль руководство дырйи, бӧрйылісны эськӧ бара менӧ заочнӧ председательӧн, райкомӧдз воис — сэні эз сӧгласитчыны.
Парторганизация ёнмӧдӧм могысь мӧдӧдісны сэтчӧ коммунистӧс.
Со тадзи ме татчӧ и косьми...
Ещӧ морт стӧканӧн чай?
Настя!
Самӧварыд кӧдзаліс.
Дороховлӧн гӧтырыс, ичӧтик тушаа, кыз, мисьтӧм, письтиӧсь чужӧма, нуис самӧварсӧ кухняӧ.
— А онӧ тӧдӧй, кӧні ӧні сійӧ Калмыковыс?
— юаліс Мартынов.
— Тӧда.
Соломенскӧй районын олӧ, Гришино сиктын.
Менам первой гӧтырӧй сэтысь рӧднас...
Дорохов копыртчыліс, видлаліс кинас диван улысь, перйис сэтысь ещӧ пол-литровка, кипыдӧснас кучкӧмӧн перйис пробкасӧ, кисьталіс винасӧ — гӧстьяслы сійӧ жӧ неыджыд стенкаясас, аслыс чайнӧй стӧканӧ, — лолышттӧг юис.
Мартынов шемӧсмӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Сідз кӧ нин лоис, — недыр чӧв олӧм бӧрын заводитіс Дорохов, — висьтала тіянлы ставсӧ помӧдз — кытысь лоисны сэтшӧм сёрниясыс, мый быттьӧ ме ревность вӧсна кӧсйи сійӧс лыйны...
Менам первой гӧтырӧй, Ольга, кор ме воюйті, вӧлі партизанскӧй отрядын Каменскӧй вӧрын.
И сэні сійӧ ӧтлаасьӧма ӧти удалецкӧд, Гришка Соболевкӧд.
Красавец зонмыс.
Тӧдлі ме сійӧс.
Сельсӧветса председательӧн Михайловкаын уджавліс.
Ольгалы пара.
Сійӧ сідзжӧ мича нывбаба.
— Дорохов видзӧдаліс стенысь, кӧні «Огонёкысь» картинаяслӧн репродукцияяскӧд орччӧн вӧлі ӧшлӧма фотографияяс.
— Кӧсйи петкӧдлыны тіянлы сылысь карточкасӧ.
Эз коль ни ӧти, Настя ставсӧ сотіс...
Вот та йылысь меным и гижисны фронт вылӧ.
Эз дыр ов сійӧ Гришкаыскӧд.
Кольмӧдіс сылысь юрсӧ, но век жӧ Ольга ачыс гӧгӧрвоис сійӧс.
Эновтіс сійӧс.
Сійӧ сэні и мукӧд нывбабаяскӧд путайтчис.
Да и удальствоыс сылӧн вӧлі дурацкӧй, йӧзлы петкӧдлӧм могысь.
А ме йылысь кывсис сёрни, мый ме пӧгибниті Киев дорын.
Воӧма миян ӧти салдат войналӧн первой тӧлысьясӧ да висьталӧма Ольгалы, мый ачыс аддзыліс, кыдзи менӧ гуалісны.
Вӧлі сэтшӧмыс, да.
Нуисны нин менӧ братскӧй гу дорӧ, но медбӧръя минутаас казялісны, мый ме ещӧ ловъя, лолала, — гуӧ пыдди медсанбатӧ нуисны.
Сэсянь тылӧ, Волга сайӧ, петкӧдісны.
Сэсся ме бара фронт вылӧ веськалі...
— И сідз, гӧгӧрбоксянь кӧ видзӧдлыны, Дорохов ёрт, — шыасис шофёр, — вермас лоны, сійӧ и абу мыжа?
— Гашкӧ, и абу мыжа...
А Гришка Соболевӧс немецъяс ӧшӧдӧмны.
Висьтавлісны меным партизанъяс: кыкӧн, сэтшӧм жӧ ӧтчаяннӧй морткӧд вӧчӧмны Христофоровкаын налёт спиртзавод вылӧ.
И, гашкӧ, удачнӧ эськӧ артмис налӧн — охранаысь мыйдакӧ виӧмны, мыйдакӧ йӧршитӧмны караульнӧй помещениеӧ да предупредитӧмны, мед эз петны асылӧдз: минируйтӧма пӧ став ӧдзӧсъяссӧ да ӧшиньяссӧ, — асьныс кӧ эськӧ эз юсьыны сэні порсьяс моз.
Муртса ловйӧн найӧс босьтӧмны немецъяс асывнас ӧти гулящӧй баба ордысь.
Вот...
Сійӧ войнас, кыдзи артмис миян тайӧ Калмыковкӧд, Ольга воліс ме ордӧ.
Тётя Поля котӧртліс сы ордӧ, висьталіс, мый ме вои...
Пукала ӧтнам тыртӧм керкаын пызан сайын — тётя Поля муніс больничаӧ, — джоджын вир, кӧртавлісны сійӧс керкаын, «Вальтер» пызан вылын, винаыс менӧ кыдзкӧ сразу босьтіс, пукті юрӧс ки вылӧ — и унмовси став бӧрас.
Кыла — кокӧс ӧдзӧссянь кынтӧ.
Лэпті юрӧс — Ольга порог вылын.
«Вася, рӧднӧй, — шуӧ, — прӧстит менӧ!»
Ни ӧти кывйӧн эз кӧрит: «Мый пӧ тэ тані вӧчин?!
— тыдалӧ, тётя Поля висьталӧма ставсӧ бура.
Чышкаліс тряпкаӧн джоджысь вирсӧ.
«Мед тэнӧ, — шуӧ, — ӧні кӧть тюрьмаӧ — и ме тэкӧд!»
— «Он ков тэ меным, — шуа, — ни тані, ни тюрьмаын...»
И ещӧ воліс сійӧ ме дорӧ, кор нин менӧ мездісны, корис гортӧ.
Эг кывзы ме сійӧс.
Измис кыдзкӧ сьӧлӧмӧй.
Сылӧн Гришкасяньыс и кага вӧлӧма, пи, кулӧма вӧрас...
Муніс сійӧ гортсаяс ордас Соломенскӧй районӧ.
Керкасӧ томанӧн игналіс, меным ключсӧ мӧдӧдіс.
Ме сэсся, кор пыри татчӧ лесникӧн, лэдзи керкаас квартирантъясӧс...
И вот сэні нин, Соломенскӧй районас, ӧтлаасьӧма сійӧ Калмыковкӧд.
Кыдзи найӧ тӧдмасисны — ог тӧд.
Сійӧ сэні первойсӧ леснӧй складын уджаліс, гусясьӧма, кывсьӧ, кыдзкӧ петӧма, мынӧма.
А ӧні прӧстӧ существуйтӧ инвалид, пенсионер вид улын.
Стрӧитіс аслыс кирпичнӧй керка, карта тырыс порсьяс, дзодзӧгъяс, град, «Москвич» лӧсьӧдіс.
Батьыс сылӧн, шуӧны, кулак вӧлӧма.
Кыдзи сійӧ, партизанка, тайӧ сволочыскӧд ӧтлаасис?..
Али, гашкӧ, ӧбида вӧсна, шогла, мый ме сійӧс эг прӧстит?
Да кӧть чӧртлы ӧмутас!
Артмӧ, мый ме сійӧс вошті?..
Либӧ меным лёк вылӧ: «Вот тэ сійӧс вины кӧсйин, да эн вермы дзикӧдз вины, а сійӧ ӧні менам верӧс!»
Дорохов кисьтіс ещӧ ставлы вина, аслыс — бара унджык.
Мартынов довкйӧдлыштіс юрнас, вештіс стопкасӧ.
— Вот тасянь, Мартынов ёрт, и мӧдӧдчисны сёрнияс, мый менам Калмыковкӧд дуэль вӧлі гӧтыр вӧсна.
Кывлісны йӧзыс звӧнсӧ, да оз тӧдны, кысянь сійӧ вӧлі.
Сплетняясӧн тырис.
Тӧдӧны, мый ме сійӧс муртса эг ви, тӧдӧны и сійӧс, мый сійӧ ӧні менам вӧвлӧм гӧтыркӧд олӧ...
Важӧн вӧлі.
Коді оз тӧд, кыдзи сійӧ вӧлі, коді мыйкӧ содтыштас...
А суд вылын сійӧ висьталіс, быттьӧ ме сылӧн драгоценностьяс вылӧ ышми.
Кӧзяйкаыс — менам сообщница.
«Тайӧ, — шуӧ, — честнӧй трофейяс, ме эг сӧветскӧй гражданаӧс грабит, а немецлысь босьті, кодӧс ачым жӧ вии».
А сійӧ кывъяссьыс — батрачкаяс йылысь — ӧтказывайтчис...
Вот тадзи и ола.
Олӧмӧс ассьым торки сійӧ гад вӧснаыс!
— Тіян йылысь, Дорохов ёрт, «Рӧдинаын» йӧзыс сёрнитӧны, мый ті войнаӧдз пӧшти эн юлӧй, — шуис наугад Мартынов: сійӧ ещӧ эз на сёрнитлы «Рӧдинаса» колхозникъяскӧд налӧн вӧвлӧм председатель йылысь.
— Онӧ-ӧ вывті тані увлекайтчӧй тайӧ зельенас гажтӧмчӧмла?
— Вывті, вывті! — скӧра заводитліс Настя, коді петіс кухняысь.
— Кӧть ті сійӧс видыштӧй, Мартынов ёрт!
Гежӧд лун кольлӧ, мед сійӧ эз юсьы рыт кежлас.
Ольгасӧ ли, мый ли, оз вермы вунӧдны, красавицасӧ ассьыс?
Либӧ сиктӧ сійӧс кыскӧ, йӧз дорӧ?
— Верма шыбитны, — чорыда шуис Дорохов да сідзжӧ вештіс стӧкансӧ.
— Ковмас делӧ вӧсна — дзикӧдз шыбита!
— Да, — гогнитіс Глотов, — тышкасьны кӧ тайӧ лёкыскӧд, шуам, колхозын, то председательлы первой колӧ шыбитны.
Тэ жӧ и он казяв, кодсянь уджалан кадӧ винаӧн ӧвтӧ, ачыд кӧ кӧть сё грамм юан.
— Председательлы?..
— Дорохов видзӧдліс Мартыновлы синмас, Глотовлы.
— Вот мый...
Та вӧсна локтінныд, Мартынов ёрт?
— А кыдз, эм кӧсйӧмыд?
— Колхозӧ?..
Мый нӧ, висьтала веськыда, сӧгласен.
Лыддянныд кӧ, мый тырмымӧн нин накажитӧма...
Муна!
Кӧть кутшӧм колхозӧ муна!
Медся кольччысь колхозсӧ сетӧй!
Гажтӧмчи ме ловъя делӧсьыс!..
Мартынов чӧв олыштіс.
— Думыштлам, Дорохов ёрт.
— А кутшӧм сійӧ тётя Поля, коді тэнӧ тойыштіс? — юаліс Глотов.
— Бригадирӧн, шуан, миянын уджавліс?
Кӧні сійӧ ӧні?
Кыдзи уджаліс?
Кутшӧм сійӧ нывбаба?
Висьтав подробнӧйджыка.
— Черноусова Полина Егоровна.
Ӧні Марьиноын олӧ.
Керкасӧ вузаліс. Сылӧн сійӧ бомбитӧм вӧсна пӧшти киссис, ремонтируйтны выныс эз вӧв, сельпоын квартираын олӧ, сэні жӧ уборщицаӧн уджалӧ.
Вӧлі немецъяс бӧрын МТС-ын бригадирӧн. Медся сьӧкыд кадас уджаліс.
А сэсся тіян предшественникыд, директор Христич ёрт, главнӧй механиккӧд сійӧс ёна ӧбидитісны.
Машина чукӧртігӧн трактористъяс вунӧдісны картерас ключсӧ.
Лэдзисны моторсӧ — ключыс веськаліс шатун улӧ, жугліс поршень, коленчатӧй вал.
Мыйкӧ мында бергӧдісны сылысь заработайтӧмсьыс сійӧ машинасьыс.
Чуть эз вредительствоын мыжавны.
Муніс МТС-ысь, пырис сельпоӧ...
Нывбабаыс — зарни, ме тіянлы шуа, Глотов ёрт!
Характерыс кӧть, киыс кӧть!
Техникаӧ способностьяс сылысь войнаӧдз на казявлі.
Весалӧ вӧлі, шуам, картупель, а ачыс ставсӧ аддзӧ, — кылӧ, кыдзи трактористъяс машинаяссӧ разьӧны, кыдзи кутшӧм деталь шуӧны, мыйла сійӧ служитӧ, тайӧ детальыс.
Велӧдчыштіс курсъяс вылын — лоис трактористкаӧн.
Дорохов, коді винаысь эз гажмы, а лоис кыдз быттьӧ весиг зумышджык, друг виччысьтӧг серӧктіс.
— Локті ме кыдзкӧ найӧ бригадаӧ, видзӧда — кутшӧмкӧ механизация?
Тётя Поля шыблалӧ цилиндрӧ тестӧ кусӧкъяс, зонъяс босьтӧны поршень, пуктӧны цилиндрӧ, личкӧны, — и увсяньыс вермишель вӧсньыдик калбасӧн петӧ.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ тайӧс думайтӧма.
Крӧшитны пуртӧн лапша татшӧм артель вылӧ — век жӧ абу кокни делӧ.
Аддзӧма важ блок, петкӧдлӧма зонъяслы, кыдзи тупкыны увсяньыс цилиндрсӧ, кымын розь пыдӧсас писькӧдны, кыдзи сійӧс станок вылӧ установитны, весалӧма, мыськалӧма важ поршень да вӧчӧма пресс.
Ӧти час уджавны — недель кежлӧ вермишель запас!..
— Мый нӧ, корсям и тётя Поляӧс.
Но, аттьӧ гӧститӧдӧмсьыд кӧзяйкалы и кӧзяинлы! — шуис прӧщайтчигӧн Мартынов.
— И кӧзяйкаыслы, тыдалӧ, гажтӧм тані, вӧрас?
— А, эн сёрнитӧй! — шеныштіс кинас Настя.
— Оз ков эськӧ тайӧ тшакыс да ягӧдыс!..
Ме ыджыд овмӧсын велалі уджавны, общественнӧй вӧсна тӧждысьны, а не аслам ичӧтик вӧсна.
Бара жӧ тані — ни кино тэныд, ни собрание некутшӧм!..
Ме «Рӧдина» колхозын дояркаӧн уджавлі.
Менӧ нелямын ӧтиӧд воын орден вылӧ представляйтлыны, выставка вылӧ утвердитлыны, Москваӧ лӧсьӧдчылі мунны, да война ставсӧ торкис!..
— Менам местаӧ кокниджык морттӧ аддзыны, Мартынов ёрт, — шуис Дорохов.
— Коді природа радейтӧ, кыйсьысьӧс.
Любительлы тані — мувывса рай!
— Раяд кӧинъяс оз омлявны, — серӧктіс Настя.
— А тані кыдзи вӧчасны концерт Бутӧвӧй шорын!
Но, сэтшӧм интереснӧя, висьтала ме, Мартынов ёрт, омлялӧны!
Переливъясӧн кыдзкӧ, разнӧй гӧлӧсъясӧн.
Быттьӧ песняяс сьылӧны!..
Дорохов шапкатӧг да фуфайкатӧг и гӧтырыс сылӧн ӧти чышъян кежысь колльӧдісны гӧстьясӧс ворота сайӧдз да, кытчӧдз тыдалӧ вӧлі налӧн «зимовьеыс», кытчӧдз вевт весьтас ыджыд коз пуа керка эз тупкысь туй чукыльын дубъяс пӧвстын, видзӧдісны машина бӧрся.
Туйын Мартынов шуис Глотовлы:
— Висьтав ставсӧ Марья Сергеевналы.
Мед корсяс сійӧ тётя Полясӧ.
Думыштӧй, — гашкӧ, сулалӧ бӧр босьтны сійӧс МТС-ӧ.
А ме «Рӧдинаын» тӧдмала Дорохов йылысь, кыдзи сійӧ уджавліс.
Збыль кӧ бур организатор, честнӧй морт, — рекомендуйтам сійӧс бӧр сэтчӧ председательӧн.
Колхозсӧ колӧ кыпӧдны.
Гриценко оз справляйтчы.
И сэк жӧ бӧръя ревизия серти кассанас сылӧн абу чистӧ...
Думыштлам и сылӧн партийнӧй делӧ йылысь.
Сьӧкыд лоӧ восстановитны, уна кадыс коли.
Гашкӧ, выльысь мед шыӧдчӧ?..
А Ольга йылысь — тані ми сылы, пӧжалуй, нинӧмӧн ог отсалӧй...
Марья Сергеевналы эз ковмы дыр корсьны сиктысь тётя Поляӧс.
Первой нывбабаыс, кодлысь сійӧ юаліс, кор чеччис додьсьыс Марьинскӧй сельпо дорын, кӧні олӧ сельпоса уборщица Черноусова и вӧлӧм ачыс Полина Егоровна Черноусова.
— МТС-ысь?
Ме дінӧ?..
Мӧдӧдчылі эськӧ почта вылӧ нывсянь посылка пӧлучитны...
Но, ладнӧ, пырамӧй керкаас.
Полина Егоровналы вӧлі ар ветымын кымын.
Кузь тушаа, абу ёна кыз, походканас тэрыб, ӧдйӧ вӧрысь нывбаба, тыдалӧ, на лыдысь, кодъяс йылысь шуӧны, мый налӧн удж вылын «ставыс ӧзйӧ киясас».
Оліс сійӧ сельпо магазин здание бердын ичӧтик тшупӧм пристройкаын — ӧти комната.
Нывбабаяс кыдзкӧ кокниа да прӧстӧя сёрнитчисны, кор Полина Егоровна тӧдмаліс, мый сылӧн гӧстяыс — сідзжӧ вӧвлӧм трактористка, знаменитӧй Маша Громова.
— Важӧн ме эг волы Семидубовкаӧ, — висьтавліс Полина Егоровна, комнатаын идрасигмоз, ӧшиньяссӧ занавесъясӧн тупкаліг.
— Во куим эг вӧвлы.
Абу сэтчӧ делӧясыс...
Но, кыдзи сэн выль директор дырйи?..
— Йӧз колӧны миянлы, Полина Егоровна, — босьтчис делӧӧ Борзова.
— Тулыс кежлӧ кӧсъям котыртны женскӧй тракторнӧй бригада.
Ме тӧдмалі нин: колхозъясын эм уна вӧвлӧм трактористкаяс.
И, шуӧны, бура уджавлӧмаӧсь.
Стажа трактористкаяс.
Да вот и ті бригадирӧн вӧлӧмныд, эновтӧмныд, мунӧмныд МТС-ысь.
Тані ӧмӧй тіянлы интереснӧйджык?..
Регыд пӧлучитам дас кык выль трактор, «ДТ-яс», гусеничнӧйӧсь.
Он тӧдӧй тайӧ маркасӧ?
Но, небось аддзылінныд найӧс.
Бур машинаяс.
И ковмас пуксьӧдны на вылӧ выльясӧс.
А мый вӧчан?
Пуксьӧдны курсантӧс важ, киссьӧм, капризъяса машина вылӧ — сыкӧд сійӧ дзик оз справитчы.
И выль машинаыслысь сійӧ джынсӧ оз босьт, мый опытнӧй тракторист эськӧ босьтас!..
— Кытчӧ меным менам арлыдӧн трактор вылӧ! — шуис Полина Егоровна.
— Серам вылӧ, али мый?
Став область пасьтаыс ӧти татшӧмыс, йӧзыслы шензьӧм вылӧ.
Пӧрысь баба тракторӧн мунӧ!
— О-о, пӧрысь!
Меным тіян вӧвлӧм трактористъясыд висьтавлісны: «Тётя Поля кӧ нин ӧти кинас оз бергӧд ручкатӧ — сідзкӧ вывті зэлыда вӧчисны подшипникъяссӧ».
Нывбабаяс сералыштісны.
Полина Егоровна пуксис пызан дорӧ, чӧв олыштіс минута кымын, видлаліс чуньяснас кыӧм пызан доралысь тугъяссӧ.
— Кутшӧм нин тан интерес, Марья Сергеевна, менам ӧнія удж вылын!
Джодж мыськала контораын, нужникын, прӧститӧй мисьтӧм кывйысь, чистӧта вӧча, пачьяс ломта.
Ола сідз — мед сӧмын кӧнкӧ местаын вӧвны.
Нинӧм кӧ эськӧ мӧдтор эг куж!..
Гашкӧ, эг мичаа вӧч, мый муні МТС-ысь, но, висьтала тіянлы, и сідз, кыдзи мекӧд вӧчисны, — сідзжӧ абу бур!
Мынтісны меным менам старайтчӧмысь!
Синъяса душатӧм чуркаяс!..
Кутшӧм сьӧкыд вӧлі миянлы немецъяс бӧрын первой тулыснас!
Кызь машина муртса чукӧртім.
Горючӧй эз тырмы.
Важ бригадиръясысь сӧмын кыкӧн бӧр воисны.
Локтісны ранитчӧм вӧсна бурдӧдчыны, нӧ ми нин кутім корны военкоматас, мед колисны найӧс век кежлӧ, бронь налы сетісны, натӧг эськӧ миянлы пропадайтны!
Ставныс неопытнӧйӧсь, нывъяс, детинкаяс.
Менам бригадаын вӧлі Миша Брагин — армияын сійӧ ӧні.
Арлыд сертиыс и абу нин кага, дас квайт арӧс, но сэтшӧм ичӧтик — руль сайсьыс оз тыдав.
Веськалас кӧ сылы войся сменаын уджавны — и ачым ог вешйыв машина дорсьыс, сьӧлӧмӧй доймӧ сы вӧсна.
Тулысыс вӧлі кӧдзыд, тӧла, паськӧмыс сылӧн омӧлик.
Пуксян кытчӧкӧ сёрӧм бокӧ и видзӧдан.
Жургӧ моторыс, вӧрӧ биыс — гӧрӧ, сідзкӧ, Миша.
Сэсся видзӧдан: сувтіс биыс и моторыс заглохнитіс, сідзи и тӧд — унмовсис.
Матыстчан — тракторыс сулалӧ, пӧнарыс ӧзйӧ, найӧ кыкнанныс прицепщиккӧд пырӧмаӧсь мотор улӧ шонтысьыштны и унмовсьӧмны сэні.
Вӧрзьӧдыштан, садьмӧдан — ещӧ неуна уджалыштас.
Эх!..
Вӧтлан сійӧс вагонӧ, а ачыд — руль сайӧ.
Кутан садьмӧдны сійӧс кыа петігӧн — кӧдзыд, вагонсӧ весиг качайтӧ тӧлыс, сійӧ гартчӧ аслас омӧлик паськӧмӧн, чужъясьӧ: «Мама!
Мама!
Эн садьмӧд, ме ещӧ неуна узьышта».
Да ме жӧ тэныд абу мам.
Сылысь мамсӧ немецъяс лыйлісны.
Быдӧнӧс жалитны — мый нӧ сэк артмас, кор ми гӧрам, кӧдзам?..
А век жӧ жалитыштан, уджалыштан сы пыдди ещӧ час кык кымын.
Вот татшӧм орёлъясыскӧд ми и кыпӧдім тані овмӧссӧ.
Кык гожӧм да ещӧ ӧти тулыс ме уджалі бригадирӧн.
Полнӧй победаӧдз, кор нин фронтовикъяс кутісны локтавны...
И сэк лоис сійӧ несчастьеыс миян.
Жугӧдісны мотор.
Ключ картерас колисны.
Кутшӧм кывъяс ме сӧмын эг кывзы!
И кӧдза орӧдысь и народлӧн враг.
Эз гӧгӧрвоны менсьым положениеӧс.
Да ме сыӧдз, кыдзи сійӧ машинасӧ чукӧртім, куим вой эг узь.
Ме сэтчӧ картерас не сӧмын ключ — ассьым юрӧс верми вунӧдны!
Бергӧдісны менсьым ремонтысь чуть не ставсӧ, мый тулыснас заработайті.
Сы вӧсна и пыри сэки со татчӧ, сельпоас.
Овны мый вылӧкӧ колӧ.
Ныв менам вӧлі велӧдчысь.
И МТС-ысь нинӧм пӧлучитны, и колхозын нин нинӧм он заработайт — гожӧмджынйыс коли.
А тані сэки — кӧть чӧлпан нянь ӧчередьтӧг магазинысь босьтан.
— Ох, тётя Поля, эскӧй меным: ӧні эськӧ тіянкӧд сідз эз вӧчны!
— Пызан вомӧн кисӧ нюжӧдӧмӧн Борзова вӧрзьӧдыштіс Полина Егоровнаӧс гырддзатіыс.
— И райкомса секретарь миян мӧд, и МТС-са директорӧн Глотов ёрт, — сылӧн, дерт, эмӧсь тырмытӧмторъяс, стариклӧн, но трактористӧс оз ӧбидит...
А тайӧ пызандӧрасӧ ті асьныд кыинныд?
— Ачым...
Уджыс менам кутшӧм?
Югдытӧдз чечча, чышка, вушта порогъяссӧ, ломта пачьяс, а ещӧ мый вӧчны?..
Кажитчӧ?
Миян татшӧм сунисъяссӧ и оз вузавны.
Тайӧ меным нылӧй Ленинградысь мӧдӧдіс сунисъяссӧ.
Студентка, велӧдчӧ сэні.
— Мича рисунокыс.
— А ті асьныд абу рукодельница?
— Кыдзи тіянлы шуны...
Некор вӧлі тайӧн занимайтчыныс.
Вот кор уджалі «Сортсемовощын» директорӧн, велӧдчи кыны.
Уджыс спокойнӧй, посетительяс этша.
Пӧдласям бухгалтершакӧд менам кабинетӧ и кыам.
Тётя Поля сюся видзӧдліс аслас гӧстья вылӧ.
— А ме тіянӧс кыськӧ аддзылі, Марья Сергеевна.
Сельпо правлениеын, кажитчӧ.
Ті татчӧ волінныд кутшӧмкӧ кӧйдысъяс кузя...
Ті абу Борзов ёртлӧн гӧтыр?
Ковмис Марья Сергеевналы висьтавны тётя Полялы и аслас личнӧй делӧяс йылысь — кыдзи артмис, мый Борзов муніс мӧд районӧ, а сійӧ кольччис татчӧ.
Нывбабаяслӧн сёрни, коді нюжаліс рытӧдз, помасис сійӧн, мый тётя Поля сетіс сӧгласие уджавны ещӧ кык во МТС-ын.
— Сійӧ ті правильнӧ думыштӧмныд — нывъясӧс машинаяс вылӧ пуксьӧдны.
Колӧ, колӧ приспособляйтны найӧс тайӧ делӧ дінас!
Мыйкӧ кӧ лоӧ, эсійӧ зверьясыс кӧ, кодъяс войнаӧн грӧзитчӧны, бара, кыдзи Гитлер, кутшӧмкӧ рок пуасны, мужикъясыд мый нӧ — сы вылӧ найӧ и мужикъяс: «Вӧвъяс вылӧ!»
А бабаяслы — овмӧс видзны...
Но век жӧ арлыдыс менам абу нин лӧсялана, Марья Сергеевна.
И выныс абу сійӧ и лолӧй тырӧ.
Уджалышта временнӧ, кытчӧдз смена аслым бригадаын ог лӧсьӧд.
Велӧда нылӧс, локта тіян дінӧ да висьтала: «Со тіянлы бригадир, кывкута сы вӧсна, кыдзи ас вӧсна!»
А меным нин сэки пенсия вылӧ, мый ли?
Либӧ бара ребяталы шыд пуны?..
МТС-са директор Глотов да райкомса секретарьяс ошкисны Марья Сергеевналысь идеясӧ: котыртны Семидубовскӧй МТС-ын женскӧй тракторнӧй бригада.
Вӧскресеньеӧ Марья Сергеевна да Глотов локтісны «Рӧдина» колхозӧ, кӧні клубын чукӧртчисны морт кызь вӧвлӧм трактористкаяс — Марьиноысь да орчча сиктъясысь.
Вӧліны на пӧвстын и том нывбабаяс, и олӧмаяс, и нывъяс.
Разнӧй помкаяс вӧсна эновтісны найӧ машина.
Сійӧ петіс верӧссайӧ, верӧслы оз кажитчы, мый сійӧ гежӧда гортын овлӧ; сылӧн чужис кага; сійӧс ӧбидитіс колхоз расчётӧн, сетіс трудоденьяс вылӧ сісь нянь, ни вузавны сійӧс, ни аслыд пызь вылӧ, сӧмын скӧтлы вердны; сылы веськаліс зэв важ, киссьӧм машина, а директор тайӧс эз артышт, эз содты горючӧй норма, перерасходысь кутісны куимсё шайт; сійӧс повзьӧдісны бригадирлӧн грубость да видчӧм; сійӧ, гашкӧ, и водзӧ эськӧ уджаліс, бригадаын кӧ эськӧ сӧмын нывъяс вӧліны, а то бригадаыс сора, нахал-зонъяс сирасьӧны, уджалан накӧд ӧти во, сэсся и жӧниктӧ он аддзы.
Тайӧ совещание вылас Марья Сергеевналы виччысьтӧг флегматичнӧй Глотов друг висьталіс механизация йылысь кыпыд речь.
Жӧникъясыд, дерт, тіянлы, нывъяслы, ыджыд делӧ, повзьӧдлыны найӧс ас дінсьыныд тіянлы оз ков.
Та вӧсна ми мунам тіянлы воча да котыртам сӧмын нывбабаясысь бригада.
Но, вермас лоны, кутшӧмкӧ ва ваялысь тіян лоӧ ӧти мужчина, сэсся и ставыс.
Пӧрысь дед, ме кодь кымын.
Тайӧ абу опаснӧ.
Татшӧм дінад жӧникъясыд оз ревнуйтны.
И бригадирнас бӧръям нывбабаӧс.
Со Полина Егоровнаӧс назначитам бригадирӧн.
Сідзкӧ, матькӧм йылысь вопрос сідзжӧ оз ло.
Сійӧ лёк кывъяссӧ сысянь ті он кывлӧй.
Кыдзи, Полина Егоровна?
Али кужан кусыньтны мужикысь не омӧльджыка?
— Мый ті, директор ёрт! — гӧрдӧдіс тётя Поля.
— Вот, сідзкӧ, чукӧртчас тіян асланыд женскӧй компания.
Чӧв да лӧнь — кыдзи женскӧй манастырын.
Либӧ — кыдзи базар вылын...
А уджавны тіянлы ӧні кокниджык лоӧ.
Машинаясыс миян ӧні бурӧсь.
Пӧшти выльмис тракторнӧй парк.
Сэтшӧм гортъяс, кодъяс сӧмын горючӧй сёйӧны, абуӧсь нин.
Трактористъяскӧд колхозъяслӧн расчётъяс бӧрся ми ӧні следитам стрӧга, и райком миянлы отсалӧ.
Кӧсйыся тіянлы чорыда, мый удж донӧн некодӧс ог ӧбидитӧй.
И ещӧ висьтала тіянлы секрет серти: делӧясыс тані, «Рӧдина» колхозын, долженӧсь мӧдӧдчыны лад вылӧ.
Локтан воскресеньеӧ тіян лоӧ отчётно-выборнӧй собрание.
Райком рекомендуйтӧ тіянлы ассьыныд вӧвлӧм председатель Дорохов ёртӧс.
Нывбабаяс, марьинскӧй колхозницаяс, шызисны:
— Важӧн корам Дороховӧс!
— Вит во миянын уджаліс, ёна колхозсӧ кыпӧдліс!
— Грамотнӧй, образованнӧй, овмӧссӧ гӧгӧрвоӧ!
— Абу грубиян, народкӧд сӧветуйтчӧ.
— Сы дырйи и трактористъяслӧн бур вагончик вӧлі и вердісны бура.
— Вагончикъяс йывсьыд ме тіянлы висьтала, нывъяс, — водзӧ нуӧдіс Глотов, — мый тайӧ ещӧ абу на трактористъяс йылысь миян тӧждысьӧмлӧн предел.
Вот тані сёрнитісны верӧссайса нывбабаяс: гежӧда овлам гортын, верӧсъяс ӧбижайтчыны.
Сідзкӧ и мужчина-трактористлы бара жӧ абу бур гожӧмбыд овны семьяысь торйӧн.
Бур полевӧй вагончик — кольӧм делӧ нин.
Ӧнія транспорт дырйи миян эм позянлун новлӧдлыны машинаясӧн сменаясӧс гортас, кор тракторъяс ылын сиктсянь уджалӧны, и бара жӧ вайны бӧр бригадаӧ.
Тайӧ вопрос йывсьыс ми думыштлам!
— Сідзкӧ кутшӧм препятствиеяс жӧ кольӧны, нывбаба ёртъяс?
Дзик ӧти — вӧлі мед тіян кӧсйӧм освоитны выль техника да донъявны сійӧс большевистскӧя!..
Да кыдзи ті верминныд эновтны татшӧм почётнӧй специальностьсӧ?
Збыль ӧмӧй тіянлы гырничӧ видзӧдны интереснӧджык, уна тысяча гектаръяс вылӧ видзӧдӧм дорысь?
Тракторист — сиктын медся главнӧй должность.
Тракторист — великан, багатыр, со коді сійӧ ӧні трактористыд колхозын!
Гӧрны тысячаӧн-джынйӧн гектар небыд му гӧрӧм вылӧ вуджӧмӧн — сійӧ, мый сэтшӧмыс?
Махина!
Со мый вермӧ вӧчны ӧти морт, кор сылӧн киас техника!
Тысяча гектар!
Тайӧ тіянлы абу чулки кыны, абу верӧсыдлысь гачсӧ песлалӧм!
— Да ӧд гачьяссьыс некытчӧ он мын, директор ёрт! — паныд шыасис ӧти трактористка.
— Век ӧти: зэригӧн либӧ кор вежасны тэнӧ лун кежлӧ, котӧрӧн локтан му вылысь гортад — и гачьяс бердӧ!
— Ӧти делӧ, — пафосӧн водзӧ висьталіс Глотов, — кор гачыс тэнад, позьӧ кӧ шуны, основнӧй олӧмад, а мӧд делӧ, кор гачысь кындзи эм... — ланьтіс колана кыв корсиг.
Водзӧ висьтавны речсӧ сылы отсаліс мӧд трактористка, олӧма нывбаба, дӧва, и ставлӧн серам улӧ, тупкысис шальнас, копыртчис да дзебсис водзын пукалысь Полина Егоровналӧн вынйӧра пельпомъяс сайӧ.
— Да, — яндысьтӧг водзӧ нуӧдіс Глотов, — аддза, мый мужчинаӧс тіянлы бригадирӧн сетны оз позь.
Не ті наысь, а сійӧ тіянлысь кывлас быдсикас кывъяссӧ...
— Да мый ті миянӧс сідз кӧританныд гырничьяснас да гачьяснас, директор ёрт! — шыасисны нывбабаяс.
— Быттьӧ ми ставным гортын пукалысьясӧн лоим!
Ми колхозын уджалам!
— Сійӧ абу удж, а преступление!
Сэтшӧм жӧ кыдз эськӧ дизельлы кӧлавны «фордзонлысь» кык корпуса плуг да гӧняйтӧдны сійӧс тыртӧгыс.
А сійӧ вермӧ дас кык корпус кыскыны.
Сійӧ детъяслиын нянькаӧн, сійӧ звеноӧ муніс, деляночкаын сапкаӧн гудйысьӧ, сійӧ телефонисткаӧн почта вылын лоис.
Ӧти, висьталӧны, тані, «Рӧдинаын», весиг крыса кыйысьӧ определитчӧма; грызунъясӧс амбаръясысь травитӧ.
Лӧсялана занятие трактористкалы!
Да кыдзи тіянлы аслыныд абу зывӧк!
Оз ӧмӧй кор душаыд вӧлясӧ?..
«<rus>Развернись, плечо, раззудись, рука</rus>!» Лыддьылінныд поэт Кольцовлысь стихъяссӧ?
Оз лудны киясыд?
Ставнас колхознӧй степь, а абу ичӧтик делянка, абу телефоннӧй трубка — со тіянлы олӧмыслӧн масштабыс!..
Вӧвлӧм кызь трактористкаысь, кодъяс чукӧртчисны клубӧ, кӧкъямыс ныв да нывбаба заявитісны асланыс кӧсйӧм йылысь бӧр пуксьыны машина вылӧ.
Сэн жӧ, на дырйи, директор гижис приказ Семидубовскӧй МТС-ын выль, дас сизимӧд номера тракторнӧй бригада котыртӧм йылысь, МТС-ӧ бӧр локны кӧсйӧм йылысь став заявитысьясӧс трактористъяс штатӧ сюйӧм йылысь да тайӧ бригадаса бригадирӧн Полина Егоровна Черноусоваӧс назначитӧм йылысь.
Тулыс кежлӧ ставӧн долженӧсь вӧлі выльмӧдны ассьыныс техническӧй тӧдӧмлунъяс, прӧйдитны переподготовка курсъяс вылын да практика ремонтнӧй мастерскӧйясын.
Рытнас, бюро заседание бӧрын, кӧні мукӧд вопросъяс лыдын вӧлі примитӧма тӧдвылӧ Глотовлысь да Борзовалысь юӧртӧм Семидубовскӧй МТС-ын нывбабалысь тракторнӧй бригада котыртӧм йылысь да тшӧктӧма мукӧд директоръяслы думыштны машинаяс вылӧ вӧвлӧм трактористкаясӧс бӧр бергӧдӧм йылысь, Мартынов кольӧдіс Глотовӧс аслас кабинетын.
— Сёрниті ме обкомын Кружилинскӧй райкомса вӧвлӧм секретаркӧд, кӧні тэ войнаӧдз уджалін МТС-са директорӧн, — шуис Мартынов.
— Ёна тэнӧ ошкис.
Областьын медбуръясысь ӧти, шуӧ, МТС-ыс вӧлі...
Но мыйла миян Семидубовскӧй МТС ӧні шӧркодь.
Мыйла тэ, Иван Трофимыч, бӧръя воясас лёкджыка кутін уджавны?
Мыйла, веськыда шуам, пельястӧ ӧшӧдін?
— Пельясӧс ме эг ӧшӧд, Пётр Илларионыч! — чорыда вочавидзис Глотов.
— Ме ачым колхозъяссӧ создавайтлі, первой тракторнӧй бригадаяс котыртавлі!
Ме уна сё сэтшӧм колхозъяс аддзылі, кӧні олӧмыс дзоридзалысь сад кодь нин, мый йылысь важ революционеръяслы царскӧй катарга вылын сӧмын мечтайтсьыліс...
Ме сідзжӧ, кыдзи Дорохов, пуля лэдзи сылы, коді эськӧ думайтіс колхознӧй строй орӧдны, миянлысь стахановкаясӧс кулацкӧй батрачкаясӧ пӧртны!..
Но зэв нин уна паськалісны миян колхознӧй строй дорын бюрократъясыд
— Мудзин накӧд тышкасьны?
— Сідзтӧ найӧс он вен!
Абу менам выныс.
— Сідз-ӧ?..
— Но, шуам, областьын кӧ планируйтасны мыйкӧ сідз, мый ставыс тэнад чӧртлы лэбӧ, — мый ме вӧча?..
Либӧ локтас кутшӧмкӧ представитель.
Тэ тані ставсӧ бура думайтін, лӧсьӧдін, йитлін — кыдзи разнӧй уджъяс сочетайтны, медым некодлы ущерб эз ло, мед и локтан во миянлы нянь лоис.
А сійӧ кывзыны нинӧм оз кӧсйы!
Вай сылы сӧмын сійӧс, мыйла сійӧс ыстісны.
Сылы сӧмын ассьыс пӧртны олӧмӧ, командировка пасйыны да регыдджык пывсянӧ, гӧтыр дінас гортас.
Приказывайтӧ, грӧзитӧ!
Да мый лешак вылас ме тані кола — директорыс?
Пуксьы менам креслӧӧ да командуйт ме пыдди.
— Вывті сетчысь!
Первой паныдасьысьлы ассьыд креслӧтӧ сетан!
Тэнӧ Центральнӧй Комитет пуксьӧдіс тайӧ креслӧас!..
А тэ эн видлы жалуйтчыны сэтшӧм гастролёръяс вылас обкомӧ, Цекаӧ?
— Енмӧдз — вылын, царӧдз — ылын.
— Вот тайӧ поговоркасьыс тэныд выговор эськӧ колӧ сетны!
— Валяй, ӧтчукӧрӧ.
Найӧ менам эм нин штук вит.
Борзовсянь, Слепченкосянь.
Тэсянь эз на вӧв...
Дуракъясӧс, дуракъясӧс, Пётр Илларионыч, и пушкаӧн лыйӧм ылнаӧдз оз позь лэдзны видз-му овмӧс дінад!
Абу лёкджык оскорблениеыс, унижениеыс уджалысь мортлы, сылысь уджсӧ нинӧмӧ пӧртӧм дорысь!
А ми тайӧс тшӧкыдакодь вӧчам.
Воддза воӧ тулысын Борзов обкомса уполномоченнӧйкӧд заставитісны менӧ свеклӧ няйтӧ кӧдзны.
Зэрӧ, почвасӧ кисельӧдз вӧчис, виччысьны эськӧ лун либӧ кыкӧс, мед кӧть шондіыс дзирдыштас, тӧлӧн муртса шурӧдыштас, — оз: «Кӧдз, а то бюро вылӧ кыскам, партбилеттӧ пуктан!»
Налы, видзӧдтӧ, кызь витӧд числӧ кежлӧ колӧ мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт сводкаӧ тайӧ свеклӧсӧ сюйны.
Да ме жӧ нэмӧвӧйся нянь вӧдитысь, дас арӧссянь му гӧра, мый нӧ ті тешитчанныд му вылас да ме вылын?
Оз ло тані урожайыс!..
Но мый нӧ, кӧдзим кыксё гектар.
Ноким, ляким почвасӧ; зэръяс бӧрас сразу жар, косьтіс, тупкысис муыс коркаӧн, быттьӧ цементӧн кисьтӧма мусӧ! Ни ӧти кӧйдыс тусь эз петав.
Кык недель мысти выльпӧв кӧдзим.
Нелямын центнерӧн свеклӧ сэтысь босьтім план серти кыксё пыдди.
Радуйтӧдім йӧзсӧ урожайӧн!..
Сиктын власть сетны сэтшӧм мортлы, коді нинӧм оз гӧгӧрво видз-му овмӧсын да гӧгӧрвоны оз кӧсйы, сетны татшӧм мортлы власть — сідзкӧ сетны йӧйлы киас оружие.
Сійӧ тэныд вӧчас делӧяс!..
— Лёкджык овлывлӧ, Иван Трофимыч, — шуис Мартынов.
— Мукӧддырйиыс и тӧдӧ мортыс видз-му овмӧссӧ, зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый не сійӧс вӧчӧ, а век жӧ вӧчӧ аслас сӧвестьлы паныд.
— А мый сійӧс заставляйтӧ мунны сӧвестьыслы паныд?
— Мый заставляйтӧ?
Тайӧ ыджыд вопрос.
Кыдзи шусьӧ: «<rus>Страха ради иудейска</rus>» — сідз, али мый?
— Да полӧмыс кытысь лоис?
Чӧв олан?
— Чӧв ола.
Ачым сы йылысь думайта: кытысь полӧмыс лоис?
А век жӧ, Иван Трофимыч, кыдз кӧть эз вӧв, нинӧм оз мешайт тэныд уджавны МТС-ын бурджыка аслад йӧзкӧд.
— Уджавлі...
Вӧлі и менам ордйысьӧм, флажокъяс, рекордъясӧн кургылім.
Ме вийся, старайтча, убеждайта ребятаӧс бурджыка уджавны: «Тіянлысь ударнӧй уджтӧ донъяласны заслугаяс серти, оз вош тіян зільӧмыд!»
А сэсся кутшӧмкӧ йӧй юраяс вӧсна и колхозъяс урожайтӧг кольӧны и менам трактористъяс минимумысь унджык оз босьтны.
Сӧмын и наградаыс медбур трактористъяслы, мый приказын благодарность налы объявитан...
— Войнаӧдз, шуан, бура уджавлі? — чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс Глотов.
— Мый — войнаӧдзыс!
Мӧд вӧлі обстановкаыс.
И ми мӧдъясӧн вӧлім.
Войнаӧдзыд и ме кык пиӧс быдті.
Быд семьяын — радлун, довольство...
А вот кыдз локтім ми татчӧ, тайӧ вирӧссьӧм му вылас, сотчӧм сиктъясас, дӧваяс, сирӧтаяс, — тані эськӧ колӧ аслыс ногӧн, душевнӧя кыдзкӧ народ дінас матыстчыны!
Тані нин быд бюрократ, шкурник даспӧв страшнӧйджык миянлы лоис!..
— Ставыс тайӧ сідз, — шуис Мартынов.
— Тӧлка кывъяс тэ висьталан.
А век жӧ нытик тэ, Иван Трофимыч!
И паникёр!
«Бюрократъяс, бюрократъяс!»
А тышкасьны налы паныд эн на и заводитлы.
Ассьыд креслӧтӧ налы сетан!..
Но, кыдзи тэ тышкасин накӧд?
На бӧрся гусьӧник чӧрту шуалін?
Зептад кукиш петкӧдлін?
— Тэ менӧ эн ӧбижайт, Пётр Илларионыч!
— сувтіс Глотов, гӧрдӧдӧма, волнуйтчиг, сылӧн синъясын весиг синва дзирдыштіс.
— Ме партияса важ член.
«Нытик! Паникёр!»
Ещӧ, гашкӧ, оппортунистӧн шуан?..
Тэ менсьым юалін: мыйла омӧльджыка уджалан?
Мудзин, али мый?
Ме тэныд честнӧя признайтчи: мудзи.
Вот став тайӧ вӧснаыс, мый йылысь тэныд висьтала, мудзи.
Безалаберщинасьыс!
И канцелярщинаысь, бумажкаясысь!
Оз сійӧ, аддза, вӧчсьы, оз сідзи эськӧ ков!
Мыйла политотдельскӧй кадъясыс вунісны, кор бумажкаяссӧ пӧшти эг гижлӧй да эг заседайтлӧй, но сы пыдди народкӧд бура уджавлім?..
И сыысь мудзи, мый райкомын отсӧгыс эз вӧв.
Сійӧ абу отсӧг, кор тэнӧ корӧны бюро вылӧ видны сӧмын кутшӧмкӧ «срывысь».
А мыйла срывыс, мый вӧсна срывыс — некод оз кӧсйы разберитчыны!..
Мудзи, шуа, да.
Первой вопрос вылас вочавидзи тэныд.
Но тэ жӧ менсьым эн юав: а кыдзи тэ водзӧ кутан уджавны?
Юалін кӧ — ме эськӧ тэныд и тайӧ вопрос вылас ӧтвет сеті...
Тэкӧд кута уджавны, Пётр Илларионыч.
Свежӧй тӧв пӧльыштіс миян районын, кыдзи тэ босьтчин первой пыддиыс.
Леститчытӧг висьтала тэныд тайӧс.
Сӧмын полам ставӧн тэ вӧсна: мед эськӧ эз жуйӧдны сивкоӧс крут гӧраяс!..
— Борзовсянь, сыкӧд прӧщайтчигӧн кывлі тайӧ кывъяссӧ и тэсянь кыла, — зумыштчис Мартынов.
— Кутшӧм гӧраяс?
Ещӧ юасян: кытысь босьтчис полӧмыс?
Со ті асьныд и лӧсьӧдӧмныд аслыныд полӧмъяссӧ!
Асланыд вуджӧрысь кутінныд повны!
— Но, шуам, кор тэныд гижасны строгӧй выговор личнӧй делӧад, — сійӧ абу нин вуджӧр...
Глотов небыда, кыдзкӧ сылӧн сьӧкыд, кызӧм, вӧрзьывтӧм чужӧмлы лӧсявтӧма, нюмъёвтіс, вӧрзьӧдіс Мартыновӧс пельпомтіыс.
— Ладнӧ, эн скӧрав, Илларионыч!
Сідз, думайттӧг шуи...
А менӧ эн на тэрмась архивӧ сдайтны.
Мудзи вот — сійӧ ещӧ абу на дзикӧдз нюжӧдчӧм.
Мудзи, шойччышті — и водзӧ мӧдӧдчи!..
4
Культура керкаын муніс районнӧй партактивлӧн собрание.
Обкомлӧн неважӧнся пленум итогъяс йылысь доклад вӧчис райисполкомса председатель Руденко: Мартынов, прӧстудитчӧма, гӧлӧстӧм, шерстянӧй шарфӧн гартлӧм голяа, эз вермы гораа сёрнитны, а райкомса мӧд секретарь Медведев вӧлі отпускын.
Колӧ шуны, докладсӧ эз вӧв «вӧчӧма», а лыддьӧма, и поручитны лыддьыны позьӧ вӧлі любӧй мортлы, весиг техническӧй секретарлы, мед сӧмын гӧлӧсыс лыддьысьыслӧн вӧлі гора.
Либӧ весиг позьӧ вӧлі кад экономитӧм могысь дзик не лыддьыны — водзвыв печатайтны докладсӧ сё экземплярӧн да мӧдӧдны став сійӧ йӧзыслы, кодъясӧс лоӧ корӧма партактив собрание вылӧ.
Обкомлӧн пленум обсуждайтіс кык вопрос: областьса колхозъясын массово-воспитательнӧй удж состояние йылысь да животноводство кыпӧдан да развивайтан мераяс йылысь.
Тайӧ вопросъяс кузяыс пленумлӧн решениеяс йылысь и докладывайтіс Руденко: часӧн-джынйӧн монотоннӧя лыддис, ни ӧти здук кежлӧ эз торйӧдчыв текстсьыс, кодӧс гӧтӧвитісны сылы райкомса да райисполкомса работникъяс, ни ӧтчыд эз кыпӧдлы юрсӧ, эз видзӧдлы залӧ ас водзас.
Залын коді вуграліс, коді шӧпкӧдчис соседыскӧд, коді — бӧр радъясын — гусьӧник куритіс соскас пӧлялігтырйи.
Мартынов пукаліс президиумын скӧр, нервнӧя гартіс чуньяс костас карандаш, веськӧдліс Руденко вылӧ синкым увтіыс лӧг синъяссӧ.
Вопросъяс докладчиклы эз вӧвны.
Прениеясын сёрнитны гижсисны сӧмын кыкӧн.
Первойӧн выступитіс райкомса инструктор Николенко.
Став дас минутсӧ, кодӧс сетӧма сылы регламент серти, сійӧ лыддьӧдліс аслас кустса колхознӧй партийнӧй организацияяс уджысь тырмытӧмторъяс: сэні оз овлыны куим тӧлысьӧдз собраниеяс, сэні вошталісны агитаторъясӧс, сэні оз лэдзны стенгазета, сэні коммунистъяс пьянствуйтӧны престольнӧй праздникъяс дырйи.
Кыдз быттьӧ таын сӧмын и вӧліны сылӧн обязанностьясыс: ветлыны колхозысь колхозӧ да старательнӧя пасъявны став «упущениеяссӧ», «сигнализируйтны» на йылысь райком бюроса членъяслы.
Сылӧн речыс эз бурмӧд Мартыновлысь настроениесӧ.
Николенко бӧрын сійӧ сетіс кыв колхозница Гончаровалы, комын ӧкмысӧд восянь коммунисткалы, свинофермаса заведующӧйлы.
Залын кусі электричество, и кӧть собраниеыс муніс лунын, президиум пызан сайын сцена вылын вӧлі пемыд — гыӧртӧм, лымйӧссьӧм ӧшиньяс югыдсӧ лэдзисны этша.
Нывбаба лыддис речсӧ бумажка вылысь, мучительнӧя джӧмдаліс быд кывйын.
— Миян достижениеяс... упорнӧй уджлӧн... да высокосознательнӧй отношениелӧн результат... исключительнӧ ыджыд внимание... ми сетам порсьпиянӧс быдтӧмлы... опорос мунӧ чистӧй... <ns>продез...</ns> инфицируйтӧм станокын...
Порсьясӧс... да молоднякӧс ми вердам... пӧттӧдз да разнӧй кӧрымъясӧн, лӧсьӧдам налы бур условиеяс да шедӧдім... свиноматкаяслысь здоровӧй да жизнеспособнӧй порсьпиян пӧлучитӧм...
Ӧні ми сувтӧдам ас водзӧ мог... и буретш сійӧн кыпӧдны... животноводствоысь доходность...
Джӧмдаліс сійӧ весиг речлӧн сэтшӧм местаясын, кӧні колӧ вӧлі лоны подъём, пафос.
— Ловйӧн... ловъя... ордйысьӧм паськӧдӧмӧн, партиялӧн да миян... рӧднӧй правительстволӧн тӧждысьӧмъясӧн воодушевитчӧмӧн, ми кӧсйысям...
Выступление помас сійӧ дзугис листъяссӧ, торксис, шӧйӧвошис да, кутшӧмкӧ фраза сідзи и помавтӧг, лэччис.
Президиумын ставӧн пукалісны яндзимысла юръяссӧ лэдзӧмӧн.
Мартынов сувтіс, медым объявитны перерыв.
— Эм тані «Дружбаса» парторганизацияыс секретарь?
— прӧстудитчӧм, сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Ме, — кыпӧдчис бӧръя радъясын погонъястӧм офицерскӧй шинеля мужчина.
— Тайӧ тэ, Мостовой ёрт, сочиняйтін сылы речсӧ?
— Ме... Колхозса председателькӧд.
— Трудитчӧмныд!..
Медбур животновод районын, вӧчис фермасӧ образцовӧйӧн, та вылӧ сылӧн тырмис кужанлуныс, а выступитны тані, висьтавны аслас удж йылысь тіян шпаргалкаястӧг — та вылӧ, поланныд, кужанлуныс оз тырмы?..
Эн яндысь, Гончарова ёрт, мый омӧля выступитін.
Тайӧ абу тэныд стыдыс, тайӧ миянлы стыд...
Перерыв объявиттӧдз ме со мый кӧсъя висьтавны, ёртъяс.
— Мартынов кӧсӧйтчыліс обкомса инструктор вылӧ, коді пукаліс президиумын да водзвыв чувствуйтіс сыкӧд стычка.
Тайӧ инструктор Голубковыскӧд, коді тшӧкыда волывліс районӧ, найӧ важысянь нин эз лӧсявны.
— Вайӧ сідз сёрнитчам: кодлы нинӧм тӧлкасӧ висьтавны — мед бурджык оз выступайт тані, оз босьт кадсӧ ассьыс и йӧзыслысь.
Миянлы оз ков отчётность вылӧ активностьыд!
«Собрание вылын выступитісны присутствуйтысьяс лыдысь сы мындатӧ процент».
А мый йылысь сёрнитісны, мый вылӧ сёрнитісны?
Николенко со висьталіс тані ассьыс докладнӧй запискасӧ, кодӧс ми лыддим нин куим лун сайын.
Партактив чукӧртчӧ вопросъяс делӧвӧя обсуждайтӧм могысь, а оз речьяс ради речьяс вылӧ.
Объявляйтсьӧ перерыв дас вит минут кежлӧ.
Разӧдчисны куритчыны кыдзкӧ эз пырысь-пыр, шемӧсмӧмӧн.
Голубков кутіс Мартыновӧс сцена вылын да шуис:
— Тэ мый, Пётр Илларионыч, абу здоров?
Температура?
Но и мунін эськӧ гортад, вольпасьӧ.
Эмӧсь тані бюроса членъяс, тэтӧг нуӧдам.
Кӧсъян орӧдны партактивсӧ?
«Он кужӧй выступайтны — эн выступайтӧй».
— Эг жӧ сідз шу ме, Голубков ёрт!
— Профессоръяскӧд, али мый, имеитан делӧсӧ?
Тані залас — джынйыс колхозникъяс.
Мыйла тэ найӧс повзьӧдлан?
Со кӧть Гончароваыс — сійӧ жӧ малограмотнӧй!
Сылы колӧ отсавны!
— А ме эг малограмотнӧйяслы сійӧс шу, — вочавидзис Мартынов.
— Вывті грамотнӧйяслы!
Налы, кодъяс гаддьӧсьтісны ассьыныс кывъяссӧ татшӧм собраниеяс вылас!
— Абу гӧгӧрвоана, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Голубков.
— Ог тӧд, мый тіян партактивысь артмас.
Мед эськӧ эз ковмы Руденколы пыр жӧ перерыв бӧрас вӧчны заключительнӧй кыв.
— Гашкӧ, и ковмас...
Тэныд, Николай Архипович, тайӧ, дерт, ыджыд неприятность.
Чрезвычайнӧй происшествие тэнад кустын!
Партактивлӧн собрание орис!
Кык морт сӧмын выступитісны.
Кыдзи докладывайтны обкомлы?
Торйӧн нин сы вӧсна, мый ачыд вӧлін.
— Думайта, мый тайӧ и тэныд абу зэв ыджыд приятность.
Матыстчис Руденко.
Мартынов шӧпкӧдіс:
— Чӧртыс эськӧ мед тіянӧс босьтіс, табак вред йылысь татшӧм лекцияяссӧ лыддьысьясӧс!
— Пётр Илларионыч! — босьтіс сійӧс пельпомӧдыс Руденко.
— Эз жӧ вӧв кадыс лӧсьӧдчынысӧ!
— Вит во уджалан районас.
Йӧзӧс тӧдан.
И кужан ӧд йӧзыскӧд сёрнитны!
Висьталін мӧдпӧв обкомлысь решениесӧ.
Да сійӧс тэтӧг нин вевъялісны ставӧн лыддьыны!
А аслад мысльяс — ни ӧти!..
Кутшӧм доклад, сэтшӧмӧсь и прениеяс!
— Помасис менам красноречиеӧй.
Витӧд лун заседайтам!
Ме думайті, тэ кутан докладсӧ вӧчны, а тэ сэтчӧ висьмин.
Перерыв бӧрын, Мартыновлӧн предупреждение вылӧ видзӧдтӧг, первойӧн выступитіс буретш гаддяссьӧм кывъя оратор Коробкин, сельскӧй строительство кузя райисполком отделса заведующӧй.
Коробкинлӧн пламеннӧй речьястӧг районын эз кольлы ни ӧти собрание.
Кузь тушаа, кузь сьӧд драпӧвӧй пальтоа, ыджыд (лысина щӧт весьтӧ) плешка, сійӧ грознӧя ӧвтчис кияснас да горзіс быд фраза, кыдзи площадь вылын уна тысяча лыда йӧз водзын лозунг.
Сылӧн гӧлӧсысь дрӧжжитісны да зильгисны пӧтӧлӧк бердын люстраысь стекляшкаяс.
— Ёртъяс!
Кӧрымъяс — сійӧ животноводстволӧн подув!
Но ӧткымын ёртъяс упорнӧя оз кӧсйыны тайӧс гӧгӧрвоны, преступнӧя недооценивайтӧны животноводстволы кӧрымъяс заготовитӧм!..
— Вол — сійӧ, ёртъяс, рабочӧй тягло!
Рабочӧй тягло колӧ видзны!..
— Порсь сетӧ миянлы, ёртъяс, яй, гос, кучик, щӧть!
Порсь — зэв пӧлезнӧй животнӧй!
А кыдзи ми относитчам порсьяс дінӧ?
Свинскӧя, ёртъяс!..
— Животноводство, ёртъяс, нуждайтчӧ шоныд, благоустроеннӧй помещениеясын.
Мӧс, ёртъяс, шоныд да чистӧта дырйи сетӧ унджык йӧв, кӧдзыд да няйт дырйи дорысь!
А колхозъясса ӧткымын председательяс, ёртъяс, недооценивайтӧны мӧс картаяс стрӧитӧм!..
— Колхозникъяскӧд массово-политическӧй уджӧ вуджӧм бӧрын ме должен тані, ёртъяс, дзик веськыда висьтавны, мый ми лёка уджалам колхозникъяскӧд!..
— Стеннӧй газета, ёртъяс, — сійӧ печать!
А печать — сійӧ миян партиялӧн медся ёсь оружие!
Но став колхозъясын-ӧ лэдзӧны миян стеннӧй газетаяс?
Оз, ёртъяс, оз став колхозъясын лэдзны миян стеннӧй газетаяссӧ!..
Мартынов чукрасис, кыдз быттьӧ зэв ёна юр висьӧм вӧсна.
— Сійӧ колӧ кужны, — шӧпкӧдіс пеляс сыкӧд орччӧн пукалысь Руденколы, — дас минута болтайтны и ни ӧти путнӧй кыв не висьтавны!..
Залын шызисны:
— Мыйла петалін трибуна вылас, Коробкин ёрт!
— Мый тэ тані висьталін миянлы пӧлезнӧйсӧ?
— Мый порсь сетӧ гос!
— А мӧс йӧв!
— Корисны жӧ делӧ кузя выступайтны, а не весьшӧрӧ босьтны миянлысь кадсӧ!
Мартынов тотшкӧдіс карандашӧн пызанӧ.
— Коді водзӧ?..
— Минута вит кыссис сьӧкыд чӧв олӧм.
Некод эз кор кыв.
Кажитчӧ, збыльысь та вылын и ковмас тупкыны собраниесӧ.
Голубков чӧвтіс Мартынов вылӧ лӧг синъяссӧ, шумӧн вештіс улӧссӧ да муніс кулисаяс сайӧ куритны.
Тыдалӧ, и Мартынов тайӧ минутаясас чувствуйтіс асьсӧ лёка...
Но друг залын кыптіс ӧти ки, мӧд, коймӧд.
Морт вит ӧтпырйӧ корисны кыв.
Клубнӧй сцена вылӧ, президиум пызан дорӧ, поскӧд сьӧкыда восьлалӧмӧн, кыпӧдчис «Власть Советов» колхозса председатель Демьян Васильевич Опёнкин.
Тэрмасьтӧг разис пальто кизьяссӧ, перйис пинжак зепсьыс тетрадь, ӧчки, чышкаліс пинжак пӧланас ӧчки стеклӧяссӧ, восьтіс тетрадьсӧ, кызӧктіс.
— Тайӧ менам абу тезисъяс, ёртъяс, — заводитіс Опёнкин.
— Тайӧ колхозса председательлӧн дневник.
Мӧдногӧн кӧ личнӧ менам дневник.
Ме гижала татчӧ быд лун — кӧні вӧлі, мый вӧчи.
Коркӧ кӧ менӧ удж кисьтӧмысь кыскасны прокурор дінӧ — тайӧ менам оправдание.
Прокурор лыддяс, гӧгӧрвоас да сочувствуйтас.
Шуас: «Дивуйтча, Опёнкин ёрт, кыдзи тэ вевъялін мыйкӧ ещӧ вӧчны колхозад!»
Став заллӧн настороженнӧй внимание дырйи Опёнкин висьталіс водзӧ тетрадьсӧ листайтіг:
— Вот вайӧ арталамӧй, кымынӧд заседание вылын нин ме пукала тайӧ тӧлысьджынъяс да кымын ещӧ лоӧ тӧлысь помӧдзыс...
Второго вӧлі обкомлӧн пленум.
Ме — обкомса член.
Корисны, муні.
Кык лун заседайтім. Сэсся облсоветса депутатъяслы тшӧктӧма вӧлі пыр жӧ, гортӧ ветлытӧг, кольччыны сессия вылӧ.
Кольччи.
Ещӧ кык лун.
Туйыс ӧтарӧ-мӧдарӧ, — вообще, недель гортын эг вӧв.
Сэсся тані, районын: райкомлӧн пленум, райсӧветлӧн сессия, талун со партактив.
Дженьыдика кӧ шуны, тайӧ тӧлысьджыннас ме вӧлі колхозын ставсӧ кык лун.
Но тайӧ жӧ абу на ставыс.
Аскомысь — миян сиктсӧветлӧн сессия, менам доклад: облсовет сессиялӧн итогъяс йылысь.
Двадцатого план серти — партсобрание колхозын, сідзжӧ обком пленумлысь итогъяс кутам обсуждайтны.
Ӧні ещӧ арталӧй, ёртъяс, кымынысь тӧлысьнас корлӧны колхозса председательӧс бюро вылӧ, исполкомӧ.
А сэні ещӧ кутшӧмкӧ комиссияяс.
Да ӧд меным кадыс оз коль гортын уджавны!
А заседаниеясыс ставыс вопросъяс кузя: кыдзи бурмӧдны делӧсӧ, кыдзи сійӧс кыпӧдны, сійӧс ёнмӧдны.
Но кор кыпӧднысӧ да ёнмӧднысӧ, та йылысь сёрнияс вылӧ кӧ став миян кадыс мунӧ?..
Партсобрание — тупкӧса, пленум, дерт, тупкӧса, партактив — тупкӧса, сессия вылӧ сідзжӧ сӧмын депутатъяс приглашайтсьӧны.
А сёрнисӧ нуӧдам сы йылысь, кыдзи народкӧд уджавны.
Пӧдласям нёль стен костӧ да убеждайтам ӧта-мӧднымӧс, мый колӧ бурджыка народкӧд уджавны!..
Тадзи позьӧ, ёртъяс, мыйӧдзкӧ мисьтӧмторйӧдз воны!
Асьнымӧс пӧръявлӧмӧн занимайтчам.
Кызь заседание тӧлысьын — вот уджыс пуӧ!
А заседаниеясыс ставыс тупкӧсаӧсь асьнымӧс асьным тані агитируйтам!
А колхозникъяслӧн общӧй собраниеяс ӧткымын колхозъясын ӧтчыд воын нуӧдсьылӧны, отчётсянь отчётӧдз!..
Опёнкин, коді вообще гежӧда выступайтлӧ пленумъяс да активъяс вылын, тайӧ раз ӧддзис.
— Ме ог возражайт, ёртъяс, пукавны тайӧ залас и час и кыкӧс.
Кывзыны, шуам, бур доклад, лекция международнӧй положение йылысь, мый ли.
Мед тӧдысь морт висьталас миянлы, мый ми асьным эг вевъялӧй лыддьыны либӧ, гашкӧ, мыйын эгӧ кужӧй пыдісянь разберитчыны.
Сійӧ миянлы висьталас — ми сэсся йӧзлы передайтам.
Но кор вот тані Коробкин ёрт доказывайтӧ миянлы, мый порсь пӧлезнӧй животнӧй, — тайӧ жӧ оз позь терпитны!
А мый грексӧ тупкыны, и областнӧй заседаниеяс вылын не этша татшӧм речьяссӧ ковмывлӧ кывзыны.
Петас мортыс трибуна вылӧ и таргӧ, таргӧ, быттьӧ кӧрӧбкаӧ кучкалӧ!
Бӧрас кутан казьтывны: мый йылысь жӧ сійӧ сёрнитіс?
Да нинӧм йылысь!
Пыр вот сэтшӧм жӧ: «Мобилизуйтны став вынъяс! Кыпӧдны сэтшӧмтӧ высота вылӧ!»
Мукӧдсӧ и председательыс оз вермы дугӧдны.
Горзӧны ставӧн: «Тырмас! Регламент!» — а сійӧ таргӧ.
Быттьӧ сылы сдельнӧ быд кывйысь мынтӧны.
А ми пукалам залын и думайтам: а коді миянлы кадсӧ воштӧмысь мынтас?
Витсё морт пукалӧны тані — мыйта тэ миянлысь кадсӧ сёйин!
Артавны эськӧ сійӧс морта-часъяс вылӧ!
Шофёръясӧс холостӧй пробегъясысь милиция штрафуйтӧ.
Сэні — тоннокилометръяс.
Тані — морта-часъяс.
Сідзжӧ не ичӧт ценность.
И некодлы штрафуйтнысӧ кад гусявлысьяссӧ!..
Опёнкин лэччис, зал колльӧдіс сійӧс ошкана серамӧн да аплодисментъясӧн.
И пӧшти ставӧн, коді выступайтіс Опёнкин бӧрын, — а выступитісны ещӧ морт дас, и татшӧм ногӧн «цифрӧвӧй показательяс» серти партактив собрание муніс «колана уровеньын», — пӧшти ставныс сёрнитісны сы йылысь, кутшӧм вреднӧя тӧдчӧ удж вылын уна заседаниеяс, кузь прениеяс, сэтшӧм вопросъяс келейнӧя обсуждайтӧм, кодъясӧс колӧ эськӧ решайтны народкӧд.
Районнӧй газетаса редактор Посохов, коді пукаліс президиумын Мартынов сайын нюмъялӧмӧн копыртчис улӧс бӧр вомӧн сылань.
— Кутшӧм жӧ страшнӧй инерциялӧн выныс, Пётр Илларионыч!
Видзӧдтӧ, сетін тэ сёрни вылӧ тема — прӧстӧй больгӧмлӧн вред йылысь, и кымынӧд морт нин ораторствуйтӧ та йылысь, повторяйтӧны ӧта-мӧдсӧ!.. «Ещӧ ӧти заседание став заседаниеяс бертӧм йылысь!»
Комсомол райкомса секретарь Рыжков висьталіс:
— Важ кадъясӧ, Спартаын, лыддьыссис доблестьӧн, морт кӧ кужис кык-куим кывйӧн выразитны сійӧс, мый мӧд и час кузя речын оз висьтав.
Эз-ӧ эськӧ ков миянлы ловзьӧдны тайӧ спартанскӧй традицияяссӧ?
Сылы сетісны залсянь реплика:
— А ачыд регламентас эн уложитчы, дас коймӧд минута нин сёрнитан!
Выступитіс «Дружба» колхозса парторганизацияысь секретарь Мостовой, буретш сійӧ, коді сочиняйтіс свино-фермаса заведующӧй Гончаровалы речь, и резоннӧя, киясас фактъясӧн отчитайтіс райком аппаратса работникъясӧс канцелярскӧй методъясӧн веськӧдлӧмысь.
— Локтӧ миянӧ первичнӧй организацияӧ райкомса инструктор.
Мый сійӧ прӧверяйтӧ, мыйӧн сійӧ интересуйтчӧ?
Кор партсобраниеяс нуӧдлім, кутшӧм вопросъяс обсуждайтім.
Бара жӧ — кымын морт выступитісны прениеясын, тырмымӧн-ӧ вӧлі активность.
Но решение лыддяс — грамотнӧя-ӧ гижӧма.
Уджалан план юалас — кутшӧм читкаяс, беседаяс индім, нуӧдам-ӧ найӧс.
А мый миян олӧмын вежсис тайӧ собраниеяс бӧрас — сійӧс тайӧ оз интересуйт!
Вот сэтшӧмтӧ бригадаын нуӧдісны беседа пленумлӧн решениеяс йылысь.
А кыдзи сэні та бӧрын делӧыс мӧдӧдчис?
Бурджыка-ӧ кутісны уджавны колхозникъяс?
Гашкӧ, выль Передӧвикъяс тайӧ бригадаас лоисны?
Ордйысьӧм пансис?
А некутшӧм вӧрзьӧм кӧ — кыдзи жӧ ті нуӧдінныд беседаяссӧ, ёртъяс?
Мыйкӧ, сідзкӧ, эн вайӧдӧй народ сознаниеӧдз!
А нолтӧ, ветламӧй ӧтлаын, ещӧ сёрнитыштам йӧзыскӧд, и ме тіянлы отсала!
Тадзи эськӧ колӧ.
Но миян тадзи оз вӧчсьы.
Бумажкаяс, бумажкаяс!
Кыдзи шусьӧ: верман и не кужны уджавны — куж отчитайтчыны шыльыда, бумажка серти, и ставыс лоӧ порядокын!
Асьныд ті, райкомовец ёртъяс, велӧданныд миянӧс таӧ!
А ті, Мартынов ёрт, тыдалӧ, дзик он занимайтчӧй асланыд инструкторъяскӧд.
Веськыда найӧ юръяс вомӧн крутӧй траекторияӧн судзӧдчанныд колхозъясӧдз.
Кӧсъянныд, мед колхозъясын вӧлі порядок, а ӧнӧдз эн лӧсьӧдӧй порядоксӧ асланыд аппаратын!
Ныр уланыд тіян, самӧй райкомад, и бюрократизм, и канцелярщина, ставыс сійӧ, мыйысь и миянӧс виданныд!..
Мартынов гыжъялыштіс балябӧжсӧ.
Мый вернӧ, сійӧ вернӧ.
Медся матыссаӧдзыс сылӧн кыдзкӧ «киясыс эз судзны».
Эз чукӧртлы сійӧ ни ӧтчыд инструкторъясӧс, эз беседуйтны накӧд сьӧлӧмсянь, эз велӧд найӧс практика вылын партийнӧй уджлӧн ловъя методъясӧ.
Райком аппаратса работникъяс дінӧ секретарьяслӧн отношениеыс кольліс важыс, привычка серти, — кыдзи обычнӧй «уполномоченнӧйяс» дінӧ, кодъясӧс медся кокни да удобнӧ мӧдӧдны колхозъясӧ, сы вӧсна мый найӧ пыр ки улынӧсь...
И выступитіс ещӧ ӧтчыд, ӧні нин шпаргалкатӧг, Гончарова.
Нывбаба бура думыштіс да прӧстӧя да интереснӧя висьталіс, мый вӧсна налӧн фермаыс лоис образцӧвӧй.
Висьталіс, кыдзи найӧ нуисны сиктысь фермаса став работникъяслысь керкаяссӧ да сэні, сиктсянь дас километр ылнаын, артмис быдса выль посёлок, йӧз овмӧдчисны зумыда, лӧсьӧдісны садъяс, видзӧны уна пӧтка хуторскӧй привольеын, и бӧръя воясӧ сылӧн порсь видзысьяс пиысь ни ӧти эз мун фермаысь; висьталіс, кыдзи добитчис — колхоз правлениеын скандалитӧмӧн, — мый налӧн хуторысь ученикъясӧс, порсь видзысьяслысь челядьӧс, ӧні быд лун нуӧны хуторсянь сиктса школаӧ вӧлӧн.
Кормодобывающӧй бригадаяс йылысь Мартыновлӧн вопрос вылӧ вочавидзис, мый найӧ асланыс колхозын важӧн ӧткажитчисны тайӧ бригадаяссьыс, сӧмын некодлы та йылысь оз висьтавны.
Правление сетіс фермалы лишнӧй тягло, содтіс штатӧ йӧзӧс, и найӧ асьныс заготовляйтӧны порсьяслы кӧрымъяс.
Висьталіс, кыдзи сійӧ, коммунистка, чувствуйтӧ кывкутӧм не сӧмын производство вӧсна, но и аслас бригадаын колхозникъяслӧн бур олӧмысь. Сійӧ кольӧм гожӧмын свободнӧй кадӧ котыртіс йӧзӧс и найӧ асланыс вынъясӧн восстановитісны ю вылын важ мельнича пруд да шеф-железнодорожникъяс отсӧгӧн электрифицируйтісны ферма да хутор, — ӧні налӧн сэні и свет и радио, рытъясын уджалӧ взрослӧйяслӧн школа, став порсь видзысьяс велӧдчӧны зоотехническӧй курсъяс вылын;
юӧртіс, мый уна порсь видзысьяс тӧв чӧжӧн ӧчередьӧн ветлісны областьса медбур колхозъясӧ, видзӧдлісны сэні животноводствоын порядокъяс, босьтісны сэтысь аслыныс бур опыт.
— Вот ӧні миянлы гӧгӧрвоана, Гончарова ёрт! — шуис Руденко.
— Делӧыс, сідзкӧ, не сӧмын дезинфекцияын да культурнӧй опоросын?
Позьӧ вӧлі думайтны, мый тэнӧ сӧмын порсьяс и интересуйтӧны.
А тэ йӧзкӧд уджалан!
Сэнісӧ и эм успехыслӧн вужйыс!
Мартынов эз выступайт тайӧ собрание вылын.
Эз сы вӧсна, пӧжалуй, мый воштіс гӧлӧссӧ, — кыдзкӧ эськӧ вишкис.
Тыдалӧ, эз на ставсӧ думайт, мыйӧн ӧтвечайтны Опёнкинлы да мукӧд коммунистъяслы, кодъясӧс ачыс жӧ кыпӧдіс талунъя откровеннӧй взволнованнӧй сёрни вылӧ.
Сідз оз позь нуӧдны собраниеяс, кыдзи нуӧдлісны ӧнӧдз.
А кыдзи колӧ?..
Решениелысь проект, кодӧс лӧсьӧдісны райком аппаратын, лыддис пропаганда да агитация отделса заведующӧй Жбанов.
Лыддис матӧ час.
— Чӧрт мед босьтас! — гӧрбыльтчӧмӧн, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн, ёрччыштіс Мартынов.
— Эг видзӧдлы собраниеӧдз налысь сочинениесӧ.
Но, и велалӧмаӧсь пуд сьӧкта резолюцияяс гижны!..
Решение проектын, сідз шусяна «констатирующӧй частьын», сёӧдысь констатируйтсис сійӧ, мый констатируйтсьыліс и воддза пленумъяслӧн да партактивъяслӧн решениеясын: сэтшӧмтӧ участоклӧн кольччӧм, сэтшӧмтӧ уджлӧн эндӧм.
Тайӧ страницаяссӧ вӧлі прӧстӧ гижӧма райком аппаратса работникъясӧн важ резолюцияясысь.
Но и «постановляющӧй частьын» этша вӧлі свежӧй кывъясыс.
И тайӧ частьыс подозрительнӧй муніс мыйкӧ тайӧ трибунавывсяньыс татшӧм жӧ собрание водзын унаысь нин лыддьылӧм вылӧ.
Ставыс сійӧ жӧ «обяжитны», «веськӧдны исключительнӧй внимание», «веськӧдны усилиеяс», «кыпӧдны колана вылна вылӧ».
Проектын вӧлі шымыртӧма дзик ставсӧ, мыйӧн сӧмын колӧ занимайтчыны партия райкомлы да первичнӧй парторганизацияяслы: и радиофикация, и колхознӧй самодеятельность, и нагляднӧй агитация, и пионерскӧй удж, и агроучёба, и клевер кӧйдыс весалӧм, и эпизоотияяскӧд тыш, и туйяс ремонтируйтӧм.
Проект «основа пыдди» гӧлӧсуйтӧм бӧрын Мартынов сетіс — бара Голубковлӧн шензьӧм да возмущение вылӧ — предложение: чинтыны сійӧс пӧв дас кымын.
— Збыльысь, — шуис сійӧ, — колӧ эськӧ вӧлі, кыдзи тані вот сёрнитіс Опёнкин, наказывайтны сійӧ ёртъяссӧ, кодъяс оз жалитны миянлысь каднымӧс!..
Коді сійӧс кутас лыддьыны, ветымын страница вылӧ татшӧм решениесӧ, колхознӧй парторганизацияясын?
abu
Кор сійӧс сэні йӧзыс вевъяласны лыддьыны?
— Проект даспӧв чинтӧм вӧсна кыпалісны помтӧм уна кияс.
Голубков чеччис, кӧсйис, тыдалӧ, мыйкӧ возразитны Мартыновлы, но эновтчис, шеныштіс кинас...
Тэрмасьӧм вӧсна некод эз вӧзйы некутшӧм вежӧмъяс да проект дінӧ содтӧдъяс.
Тадзи пӧшти скандалӧн и помасис партактивлӧн собрание.
Вензьыны заводитісны Голубков Мартыновкӧд рытнас нин, райкомын.
— Меным эз вӧв лӧсьыд торкны да веськӧдны тэнӧ, первой секретарӧс, сэні, собрание вылас, — шуаліс Голубков.
— Но тайӧ жӧ чӧртыс тӧдӧ мый, Мартынов ёрт!
Тэ воспитывайтан коммунистъяслысь неуважение партийнӧй документъяс дінӧ, миян решениеяс дінӧ!
— Именнӧ партийнӧй документъяс дінӧ уважение вӧсна, — вочавидзис терпениесьыс петӧм Мартынов, — оз позь гижны тадзи резолюцияяс!
Вӧйтам главнӧйсӧ кывъяс ваын!
Кызьысь: «исключительнӧй внимание».
А мый жӧ збыльысьсӧ требуйтӧ исключительнӧй вниманиесӧ?..
Тайӧ ті, со татшӧм канцеляристъясыс, пӧртанныд важнӧй партийнӧй документъяссӧ пустӧй бумажкаӧ!
Миян грех — миян инструкторъяс лёка уджалӧны.
Но и тэ жӧ, кор локтан миянӧ, веськӧдан исключительнӧй внимание сӧмын бумажкаяс вылӧ: кыдзи решениеяссӧ гижӧма?
Тайӧ тэныд миян ёртъясыс татшӧм ставсӧ шымыртысь резолюцияяссӧ гижӧны!
Мед, енмӧй видз, эн кутчысь мыйӧкӧ!
«А кӧні нӧ стеннӧй печать?
Кӧні учительяс пӧвстын удж?
Сідзкӧ, ті тайӧ вопросъяснас эн занимайтчӧй?»
— «Энлы, дуран, он кутчысь!
Занимайтчим!
Со тані ставсӧ гижӧма.
Дас решениеын тайӧ пунктъяссӧ гижӧма!»
Бумажка вынӧ слепӧя эскӧм: гижӧма — вӧчӧма.
Ого!
Ылӧдз на ещӧ абу вӧчӧма!..
— Тэ кежӧдін партактивлысь собраниесӧ основнӧй вопросъяссьыс! — сулаліс аслас кывъяс вылын Голубков.
— Ті збыльысьсӧ и энӧ обсудитӧй обком пленумлысь итогъяссӧ.
Видзӧдтӧ, сомнениеяс налӧн лоисны: огӧ-ӧ вывті тшӧкыда нуӧдӧй пленумъяс, собраниеяс?
Огӧ-ӧ вывті уна заседайтӧй?
Тайӧ собраниеясыс — коммунистическӧй воспитание школа!
— Найӧ долженӧсь лоны коммунистическӧй воспитание школаӧн! — вочавидзис Мартынов.
— Кутшӧм собрание, кыдзи нуӧдны сійӧс!
Тэныд кӧ поручитны нуӧдны собраниесӧ, пола, мый не сійӧ школаыс артмас!
— Вот тэ нуӧдін талун активсӧ, но и нуӧдін!..
Ме доложита, мый гӧтӧвиттӧм вӧсна, тэнад челядь сям, делӧ дінӧ несерьёзнӧй отношение да ещӧ чӧртыс тӧдӧ кутшӧмкӧ заскокъяс вӧсна тэ талун пӧшти орӧдін партактивсӧ!
— Валяй докладывайт!
— Мартыновлӧн поті терпениеыс, и сійӧ кутіс идравны бумагаяс пызан вылысь сейфӧ.
— Докладывайт!
Сӧмын регыдджык!
Кадыс — тулыслань, мед выль секретарыс кӧть вевъялас районыскӧд тӧдмасьны...
Но сӧмын ме ог думайт, Голубков ёрт, мый обкомын ставныс сэтшӧмӧсь... кыдзи тэ.
Разберитчасны!..
Асывнас Руденко пыраліс Мартынов ордӧ гортас.
Мартынов, Надежда Кирилловна да налӧн пиыс, Димка, завтракайтісны столӧвӧйын.
— Пуксьӧй, Иван Фомич, — матыстіс пызан дорӧ нёльӧд улӧс Надежда Кирилловна.
— Аттьӧ, — ӧткажитчис Руденко.
— Удж вылӧ муна.
Сэтшӧм случайыс эз вӧвлы, медым гӧтыр лэдзис менӧ гортысь тшыгйӧн.
Пуксис диван вылӧ.
— Он жалит, Пётр Илларионыч, тӧрытъя йывсьыд?
— Ог, ог жалит.
Ло, мый лоӧ!
— Мартынов помаліс кисьтӧм чайсӧ, мыччис стӧкансӧ гӧтырыслы содтӧдла.
— Вот кывзы, Фомич, мыйӧдз тайӧ воӧ.
Димка!
Висьтав, мый тіян пионервожатӧйыд кольӧм сбор вылын висьталіс?
Димка, ар даса детинка, коді ёна мунӧ батьыс вылӧ, сэтшӧм жӧ лӧз синма, сьӧд юрсиа, чеччис пызан сайысь, нюжӧдчис ӧшиньлань, кӧні ӧшинь вугъяс ӧшаліс сылӧн книгаяс да тетрадьяс тыра ученическӧй портфель.
— Сійӧ миянлы висьталіс: «Оз ков, челядь, яндысьны, кор петанныд трибуна вылӧ.
Сійӧ абу речь — кык кыв и бӧр.
Колӧ дыр сёрнитны.
Коді велалас дыр сёрнитны, сійӧ лоӧ начальникӧн, кор быдмас».
Мартынов да Руденко серӧктісны.
— Сералам, а, вообще, абу тешкодь — гажтӧм, — шуис Мартынов.
Надежда Кирилловна пызан вылысь идралігӧн юалан синъясӧн видзӧдліс верӧс вылас.
— Мый йылысь тіян сёрниыс?
«Ло, мый лоӧ!»
Бара мыйкӧ заводитчӧ?
— Да нинӧм торъяыс, Надя, — успокоитіс Мартынов гӧтырсӧ.
— Пинясьышті обкомса инструкторкӧд.
Сійӧ, дерт, гижас докладнӧй записка секретарьяслы, мыйсюрӧ пӧръялас, сукмӧдас краскаяссӧ.
Но и ме жӧ верма сетны объяснение.
— Вот вем косьтысьыд, тайӧ Голубковыс! — довкйӧдлыштіс юрнас Руденко.
— И мыйла видзӧны татшӧмъяссӧ партийнӧй удж вылын?
— Тайӧ сійӧ вӧлі тіянын обкомса уполномоченнӧйӧн, кор Глотовӧс заставитісны свеклӧсӧ няйтӧ кӧдзны? — юаліс Мартынов.
— Сійӧ, сійӧ!
Борзовкӧд налӧн контакт вӧлі.
Кулакъясӧн пызанӧ кучкавлісны!
Райкомӧ туй кузя ывлаті мунігӧн (райисполком помещайтчис сійӧ жӧ дворын, мӧд керкаын), Руденко висьталіс Мартыновлы:
— А Демьян правильнӧ кыпӧдіс вопроссӧ!
Тӧлысьын кызь тупкӧса заседание, а колхознӧй собраниеяс — ӧтчыд воджынйын.
Кыдз жӧ ми уджалам?
Кутшӧм тайӧ удж?
Эм мый йылысь думыштны!
И нуӧдам ми ассьыным заседаниеяснымӧс тшӧкыда форма вылӧ.
abu
«Да выступит, висьтав мыйкӧ!
Колӧ жӧ активность петкӧдлыны!»
И выступайтӧны да больгӧны «мыйкӧ», мед сӧмын лыддьыссис, мый собраниесӧ нуӧдӧма.
Мукӧддырйиыс прӧстӧ яндзим, кор пукалан татшӧм собрание вылас!
— Ставыслы подулыс — доклад, — шуис Мартынов.
— Абу кӧ олӧмыс докладын — абу олӧмыс и прениеясын, и Ставнас собраниеыс сэки — весьшӧрӧ!
— Ме нин тэныд висьтавлі, Пётр Илларионыч, аслам тӧрытъя доклад йылысь: эбӧсысь петі!
Вит доклад вӧчи тайӧ неделяс.
Вывті, вывті уна ми ораторствуйтам, агитируйтам ӧта-мӧднымӧс, кыдзи Демьян шуӧ!
Оз позь водзӧ тадзи!
— Сӧгласен Демьянкӧд?
А заключительнӧй кывйын нинӧм эн висьтав та йылысь.
— Ми жӧ пленумлысь итогъяс обсуждайтім, а эгӧ заседаниеяс лыд йылысь вопрос.
— Осторожничайтан, Фомич!
Ставӧн аддзӧны, чувствуйтӧны, мый оз позь водзӧ тадзи, а шуны оз лысьтны.
Эх ті, другъяс-отсасьысьяс!
Мед Мартынов заводитас?
Йӧз плешкысь йӧвтӧ аддзыны лӧсьыдджык, асладын дорысь?..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Недель мысти Мартыновӧс корисны партиялӧн обкомӧ.
Сійӧ пукаліс сельхозотделса заведующӧй ордын аслас перспективнӧй планъясӧн, кор сэтчӧ звӧнитісны первой секретарлӧн приёмнӧйсянь да пригласитісны Мартыновӧс пыравны.
Обкомса секретарь тайӧ должностяс разнӧй областьясын вӧліс нин во дас.
Олӧма, ветымын сайӧ арӧса морт, гражданскӧй войнаса участник, Чапаевскӧй дивизияын эскадронса командир, Отечественнӧй война дырйи — лунвылын ӧти армиялӧн Военнӧй Сӧветса член.
Неыджыд тушаа, косіник, сійӧс томмӧдысь кывзысьтӧм русӧй юрси чуба, коді пыр лэччис плеш вылас.
Паруснӧй спорт да вӧралӧм, кыдзи шулісны сы йылысь, страстнӧя радейтысь: став шойччан лунъяссӧ колляліс либӧ Монастырскӧй тывывса воднӧй станцияын, либӧ Чугуевскӧй вӧрын.
Мартыновлӧн тайӧ вӧлі сыкӧд первой встреча, первой ыджыд сёрни, не кӧ лыддьыны пленумъяс вылын да обком бюролӧн кык заседание вылын дженьыдик встречаяс, кор снимитісны Борзовӧс — да мӧдысь — кор сійӧс, Мартыновӧс, рекомендуйтісны райкомса первой секретарӧн.
— Тіянӧс, Алексей Петрович, тайӧ, гашкӧ, эз на сэтшӧма дойд, кыдзи миянӧс, низӧвӧй работникъясӧс, — висьталіс Мартынов.
— А миянлы, эскӧй меным, тайӧ нин терпитны позьтӧм!
Тіянлы этшаджык ковмывлӧ аддзывны лёк собраниеяссӧ.
— Тэ мый кӧсъян висьтавны, — недӧвӧльнӧя чукыртчыштліс секретарь, — мый ми, обкомовецъяс, олӧмсӧ ог тӧдӧй, олӧмсьыс торъялӧмаӧсь?
— Ог, ме ог тайӧ кӧсйы шуны...
Ті кӧ локтанныд собрание вылӧ да аддзанныд, мый сійӧ мунӧ вялӧя, йӧз сёрнитӧны сьӧлӧмтӧг, мед эськӧ сӧмын мыйкӧ протоколӧ гижны, — ті жӧ онӧ выдержитӧй, суитчанныд, сетанныд страстьяс!
Бергӧданныд, шуны кӧ, собраниесӧ, кытчӧ колӧ.
Тіян дырйи собраниеыс бура мунас.
А вот кыдзи сійӧ тіянтӧг мунас — тайӧс ті онӧ вермӧй аддзывны!
— Сюсь, бергӧдчин! — серӧктіс обкомса секретарь.
— Ю чай.
— Матыстіс Мартыновлань лимона крепыд чай стӧкан.
— Сэсся, прӧстит, миян обкомын посетительясӧс нинӧмӧн оз гӧститӧдны.
Босьт печенье.
— Но, миян райкомын и чайыс посетительяслы абу, — шуис Мартынов да чегис стӧкан весьтын печенье.
— Тіян финсекторыд та вылӧ миянлы деньгасӧ оз сет...
Да, Алексей Петрович, заводитім кӧ нин сёрни финсектор йылысь.
Делӧыс абу ыджыд, но век жӧ куим тысяча ӧшалӧ менам сьылі вылын...
— Мыйысь?
— Ми декабрын нуӧдім механизаторъяслысь районнӧй слёт.
Колӧ вӧлі премируйтны медбур трактористъясӧс да комбайнёръясӧс.
А деньгаыс МТС-ын абу.
Мый вӧчны?
Вузалім райкомовскӧй кӧбылаӧс, бюролӧн решение серти.
Сійӧ миянлы вӧлі оз ков.
Кык машина райкомын, райисполкомын нёль вӧв, да и кӧбылаыс нин пӧрысь, и сийӧс-кӧлуйыс сылы абу.
Вузалім лесничестволы, объездчиклы.
А финсекторысь тіян инструкторыд составитіс ме вылӧ акт: «Энӧ имеитӧй право вузавны!
Вӧвъяс, кыдзи и райкомъяслӧн став имущество, лыддьыссьӧны обком баланс вылын».
Но ми жӧ сійӧс эг юӧй, сійӧ кӧбыласӧ!
Эгӧ банкет вылӧ деньгасӧ видзӧй.
Ньӧбим вит часі, костюм вылӧ отрез, велосипед.
Слётсӧ нуӧдім бура!
Народ дырйи вручайтім премияяссӧ!..
— Счётъясыс эмӧсь?
— А кыдз жӧ!
И счётъяс и распискаяс насянь, кодъясӧс премируйтам.
— А мӧдысь, кор думыштан свекловичницаясӧс премируйтны — мый кутан вузавны?
«Победатӧ»?..
Ладнӧ, гиж заявление, коль помощниклы.
Видлалам.
Обкомса секретарь восьтіс бумагаяс тыра папка, листайтіс найӧс.
— Сідзкӧ вот, Мартынов ёрт, ме лыдди тіян шум вӧчысь партактив собраниелысь протоколсӧ...
— Сійӧ дыр чӧв оліс букыштчӧмӧн.
Мартынов дугдіс панявны чай, осторожнӧя, мед не зилькнитны паньнас, вештыштіс стӧкансӧ.
— Со Опёнкинлӧн выступление...
Со колхозса председательяслӧн ещӧ выступлениеяс...
Оз позь шуны — тӧлктӧмӧсь...
Но ме накӧд абу сӧгласен.
Найӧ, кыдзи хозяйственникъяс, вывті практическӧй йӧз, ставсӧ вуджӧдӧны морта-часъяс вылӧ, таын аддзӧны лёксӧ — кад воштӧмын.
А ме кыдзи партийнӧй работник аддза лёксӧ ещӧ и мӧдторйын...
Медся страшнӧйыс — не кад воштӧмын...
Организацияын кӧ сэтшӧм болтунъясыс, кыдзи тіян Коробкиныд, унаӧнӧсь, мыйӧ найӧ вермасны пӧртны миянлысь партсобраниеяс, кодъясӧс ми шуам коммунистическӧй воспитание школаӧн?
Пустӧя больган школаӧ?..
Мартыновлӧн гажаа тіпкис сьӧлӧмыс.
— Алексей Петрович!..
— Нӧрӧвит...
Коробкинъяс серьёзнӧя мӧвпалӧны, мый вот сійӧ и эм миян медся настӧящӧй уджыс — висьтавны лунысь лун татшӧм речьяс: «Кӧрымъяс — сійӧ животноводстволӧн подув!», «Порсь — пӧлезнӧй животнӧй!»
Вӧчсьӧ уджлӧн видимость.
Ӧтияс горзӧны сідз, мый стенъясыс дрӧжжитӧны, мӧдъяс бубнитӧны тайӧ жӧ кывъяссӧ бумажка серти — найӧ речьяслы доныс ӧти.
Пустӧя больгӧм — сійӧ душевнӧй отрава, сознание унмовськӧдысь кутшӧмкӧ дурман.
Йӧз думайтӧны, мый найӧ збыльысь вӧчӧны мыйкӧ коланаӧс, ыджыдӧс, обществолы пӧлезнӧйӧс.
Мый найӧ татшӧм ногӧн веськӧдлӧны, воздействуйтӧны колхознӧй олӧм вылӧ.
Пукаліс заседание вылын квайт час, и сӧвестьыс сылӧн чистӧй — талун сійӧ бура уджаліс!
Кывзіс речьяс колхозъясын массово-воспитательнӧй удж ёнмӧдны коланлун йылысь, ачыс выступайтіс гӧлӧс быртӧдзыс, мудзӧмӧн мунӧ гортас ӧбедайтны, шойччыштны.
А ӧд тайӧ абу удж — олӧм дінӧ паразитическӧя приспособитчӧм.
Настӧящӧя уджалӧм пыдди удж йылысь сёрниясӧ, болтовняӧ сетчӧм...
Кор тайӧ пустозвонствоыс лоӧ миян ӧткымын ёртъяслӧн специальностьӧй, профессияӧн — со мый медся опаснӧйыс!..
Секретарь сёрнитіс рӧвнӧй гӧлӧсӧн, ньӧжйӧ, гырысь костъясӧн, кыдз быттьӧ прӧверяйтіс ас водзас да Мартынов водзын мӧвпъяссӧ, кодъяс важӧн нин чужисны.
— Партсобрание, актив, пленум — абу самоцель.
Собрание ми нуӧдам не самӧй собрание радиыс, а сы ради, мед сы бӧрын коммунистъяс уськӧдчисны бойӧ!
Уджӧ эськӧ уськӧдчисны сосъяссӧ пуджӧмӧн!..
Коллективнӧй умӧн решайтам ыджыд важностя делӧяс, эрдӧдам миян уджын тырмытӧмторъяс.
Партсобраниеяс вылын том коммунистъяс велӧдчӧны первойысь выступайтны речьясӧн, убедительнӧя, логичнӧя излагайтны ассьыныс мысльяссӧ.
Велӧдчӧны ораторскӧй искусствоӧ.
Медым сэсся выступайтны народ водзын.
Тайӧ сідзжӧ колана делӧ: быд коммунистлы колӧ лоны пропагандистӧн, агитаторӧн...
Но не Коробкинлысь жӧ налы велӧдчыны!
— Сыын и делӧыс, Алексей Петрович! — шуис Мартынов.
— Ошйысяна активность!
Собрание нуӧдӧма, выступлениеяс вӧліны, протокол гижӧма — формасӧ соблюдайтӧма.
Кӧн, кӧн, но партийнӧй уджад нин формализмыд дзик терпитны позьтӧм!
Миянлысь босьтӧны пример и комсомолецъяс и пионеръяс.
Формализм бюрократизмлы — рӧднӧй вок.
А Ленинлӧн медбӧръя томас, ӧти письмӧын висьталӧма: миянӧс кӧ мыйкӧ погубитас, то именнӧ бюрократизм.
Дерт, тайӧстӧ ми огӧ лэдзӧй, медым сійӧ миянӧс погубитіс.
Но Ленин предупредитліс, кутшӧм серьёзнӧй тайӧ опасностьыс!..
Кык коммунист, кык секретарь видзӧдлісны ӧта-мӧдыслы синъясас кузь, изучайтана видзӧдласӧн.
Налы колӧ вӧлі уджавны ӧтлаын да, вермас лоны, не ӧти во.
Обкомса секретарлы вӧлі любӧ на мӧвпъяслӧн совпадайтӧмыс, Мартыновлы любӧсьыс унджык — сійӧ вӧлі рад.
Обкомса секретарь прӧйдитіс кабинетті, сувтіс ыджыд ӧшинь дорӧ, кысянь нёльӧд судтасянь воссис паськыд вид каргӧгӧрса заводскӧй новостройкаяс вылӧ, горизонт вылӧ, горизонт дорын вӧр діясӧсь лымъя ыбъяс вылӧ.
Мартынов сідзжӧ сувтіс, матыстчис сы дінӧ.
— А «оратор» кывйыс вообщесӧ абу омӧль кыв, — шуис обкомса секретарь.
— Ораторскӧй искусство — миянлы зэв колана искусство!
Жаль, мый сійӧ бӧръя кадӧ кутіс кыдзкӧ бырны.
Став рачьяссӧ лыддям бумажка вылысь...
Помнитан комынӧд вояс?
Кӧть тэ, пӧжалуй, сэки ещӧ детинкаӧн вӧлін?
— Комын кыкӧдын комсомолӧ пыри.
И то устав нарушитӧмӧн: арлыдыс эз на тырмы.
— Эз ковмы котыртавны первой колхозъяс?
Но, меным сійӧ кадъясыс зэв памятнӧйӧсь!
Ми кӧ эськӧ сэки крестьяна водзын бубнитім ассьыным речьясӧс нырнаным бумажкаӧ зурасьӧмӧн, — кыским эськӧ ми найӧс колхозъясӧ?..
Зэв чорыд прӧверка вӧлі сиктын руководительлы.
Он аддзы народ дінӧ доходчивӧй кыв, он куж йӧзкӧд сёрнитны, он кыскы найӧс ас бӧрсяыд кывйӧн, делӧӧн, личнӧй примерӧн — и тӧлысь он кутсьы аслад пост вылын, провалитчан!..
Суесловие берт вужнас, Мартынов ёрт, но «оратор» кывсӧ ӧбидаӧ эн сет!
Тайӧ кывйыс абу шмонитӧм вылӧ.
Став важ революционеръяс вӧліны ораторъясӧн.
Велӧдны колӧ коммунистъясӧс тайӧ искусствоас!
Настӧящӧй ораторъясӧс колӧ ценитны, кыдзи асланыс делӧын быдсикас художникъясӧс!..
abu
abu
abu
abu
abu
Справитчин миянын став делӧяснад?
Но мый нӧ, мун гортад.
Обкомса секретарь кутліс Мартыновлысь кисӧ.
— Тайӧ лунъясӧ вола тіян районӧ.
Волам тэкӧд «лёк собрание» вылӧ, кодъясӧс ме эг аддзыв, думыштам, кыдз вӧчны найӧс буръясӧн...
Да, этшаджык эськӧ колӧ агитируйтны ӧта-мӧднымӧс, а унджык народкӧд ловъя удж.
Но ӧд позьӧ и передовикъяслысь слёт, шуам, — медся ловъя делӧ, народ! — нуӧдны сідз, мый пӧльзаыс оз ло ни ӧти грӧш дон.
Лыддьыны кӧдзыда доклад, лӧсьӧдны водзвыв ставлы речьяс — со и казёнщина, формализм!
А тэ ӧзъян, Мартынов ёрт!
Эз эськӧ мед мудзтыны сивкоӧс крут гӧраяс.
Мартынов весиг дрӧгнитліс, кор кыліс бара тайӧ кывъяссӧ.
Но кутчысис, висьталіс обкомса секретарлы, мый коймӧдысь нин кылӧ разнӧй йӧзсянь тайӧ ӧлӧдӧмсӧ.
— А мый нӧ, пословицаыс и миян дінӧ применитігӧн правильнӧй, — вочавидзис секретарь.
— Ме жӧ ог шу: мудзтӧдасны, — а эз эськӧ мед мудзтӧдны!
Гӧраясыс эмӧсь, мыйла миянлы на вылӧ синъяс тупкыны.
Вот сійӧ формализмыс аслас рӧднӧй вок бюрократизмкӧд, да ещӧ налӧн быдсикас родственникъяс — вот и гӧраяс...
Тэ, гашкӧ, думайтан, мый меным тані кокниджык?
Вылынджык должность, унджык власть, унджык вынъяс киын?
Сійӧтӧ сідз.
Выныс ыджыдджык, но и гӧраясыс крутджыкӧсь.
Мӧд масштабын ставыс.
И миян эмӧсь асланым Коробкинъяс.
Да ещӧ кутшӧмӧсь!
Тіянъясыд миянлы и пӧдметки пыддиыс оз туйны.
Налы ещӧ велӧдчыны да велӧдчыны миянъяслысь!
Веськыда суесловие кузя гроссмейстеръяс!
Классикъяс!..
Тшӧктан сылы бюро вылын висьтавны ассьыс видзӧдлассӧ сэтшӧмтӧ вопрос кузя — персональнӧй делӧ кузя ли, мый ли, — сійӧ сувтӧ да заводитӧ гымавны да чардавны.
Интонацияыс, синъясыс, жестъясыс!
Кывзыны кӧ сійӧс ылісянь, кытчӧдз кывъясыс оз воны, позьӧ думайтны, мый сійӧ вӧчӧ мортлы смертнӧй приговор.
А сійӧ ставсӧ сӧмын предлагайтӧ «индыны».
Интонация сертиыс — Савонарола, а речыслӧн смысл серти — либерал, перерожденецъяслы пӧтакайтысь.
Либӧ обсуждайтам вопрос: сӧгласитчыны либӧ не сӧгласитчыны министерствокӧд сэтшӧмтӧ строительство кузя, абу-ӧ вывті нюжӧдӧма срокъяссӧ, гашкӧ, аддзам резервъяс?
Бара жӧ сійӧ стенографистка дырйи висьталас сэтшӧм речь, кодӧс сэсся, мыйкӧ кӧ лоӧ, позяс гӧгӧрвоны и сідзи и тадзи.
Ог выдержитӧй чинтӧм срокъяссӧ да майтӧгаласны миянлысь сьыліясӧс, шуас: «Ме предупреждайтлі, мед эськӧ эз мыждыны миянӧс мальчишествоын!
Со стенограмма!»
Ошкасны бур темпъясысь — сійӧ и татчӧ лемасяс.
Сійӧ вӧлі кызвыннас «за»!
И весиг видлас сюйны ассьыс фамилиясӧ орденъяс вылӧ списокӧ.
Артистъяс!..
И висьтала тэныд, Мартынов, сьӧкыд тайӧ артистъяссӧ развенчивайтны.
Налӧн и стаж, и безукоризненнӧй анкета, и диплом, и солиднӧй осанка, и номенклатураын уна вояс чӧж олӧм.
И йитӧдъяс.
Кӧть и жаль, и миян кадӧ оз коль делӧыс покровительствотӧг.
Мукӧдыслӧн Москваын кутшӧмкӧ вынйӧра аппаратын — приятель, свӧяк.
Вӧрзьӧд сійӧс — телеграммаяс, звӧнокъяс: «Представитӧй объяснениеяс! Мый вӧсна?..»
Докажитан, мый тайӧ ничтожество, беспринципнӧй, прӧститӧй выражениеысь, зырым; избавитчан сыысь, видзӧдан — недыр мысти сійӧ петӧ мӧд областьын, сійӧ жӧ должностяс!..
Обкомса секретарь колльӧдіс Мартыновӧс ӧдзӧс дорӧдз.
— Пустӧя больгӧм — сійӧ ещӧ абу на ставыс, Мартынов ёрт.
Тайӧ, позьӧ кӧ шуны, честность, партийнӧй удж дінӧ обывательскӧй отношениелӧн признак.
Вот, шуам, областьын лӧсьӧдчӧны партийнӧй конференция кежлӧ.
Настӧящӧй коммунистъяслы тайӧ областьса партийнӧй олӧмын серьёзнӧй, ыджыд событие кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Мыйта обывательяс аслыс ногӧн переживайтӧны тайӧ лӧсьӧдчӧмсӧ. Лоӧны али оз гырысь вежсьӧмъяс, мӧдногӧн кӧ кольӧ-ӧ первой секретарь аслас пост вылын?
А кутшӧм намёткаяс отделъяс кузя?
Слӧняйтчӧны кабинетъясті, шушукайтчӧны, исалӧны.
Кольӧ-ӧ миян завотдел?
Шуӧны, сылы вӧзйылӧмаӧсь нин кутшӧмкӧ хозяйственнӧй удж.
Но-о?
Сідзкӧ, мӧд лоӧ...
А менӧ эськӧ мед кыдзкӧ периферия вылӧ эз мӧдӧдны.
Эх, дурак, эг сет сӧгласие, кор вӧзйылісны банно-прачечнӧй комбинат!
Пывсян — сійӧ век жӧ карын.
Кыдзи йӧршитасны Грязновскӧй районӧ, чӧртыслы сюр йылас, мӧд секретарӧн!
Да мӧднас ещӧ нинӧм на, а друг отделӧ?..
Найӧс оз волнуйт, кутшӧм влияние вӧчас партийнӧй конференция областьса олӧм вылӧ, кутшӧм сдвигъяс лоӧны сы бӧрын, бурмасны-ӧ делӧясыс кольччысь колхозъясын.
Найӧс волнуйтӧ сӧмын ӧтитор: кыдзи тайӧ гырысь либӧ посни вежсьӧмъясыс тӧдчасны налӧн бреннӧй существуйтӧм вылын.
Оз-ӧ нетшыштны найӧс важ местаясысь?
Оз-ӧ чинтыны рангын, удж донын?
Столоначальникъяс!..
А вообщемсӧ, эн думайт, Мартынов ёрт, мый ме норася тэныд.
Ме ог жалуйтчы сьӧкыдлунъяс вылӧ.
Ме сӧмын висьтала тэныд, мый обывательщина разнӧй формаясын петкӧдчӧ да сьӧкыд сыкӧд тышкасьны.
Сьӧкыд, но позьӧ.
А позьӧ кӧ сыкӧд тышкасьны — вай тышкасьны!..
Тайӧ ставыс вӧлі 1953 вося мартӧдз.
А март первой лунъясӧ радио паськӧдіс став му пасьта Сталин ёрт висьӧм йылысь сьӧкыд юӧр.
Ещӧ вӧлі на бурдӧм вылӧ ичӧтик надея.
Казьтылісны, мый Владимир Ильич, кор вӧлі сылӧн мозгас первой кровоизлияние, сы бӧрын бурдліс да оліс да уджаліс ещӧ некымын во.
Правительственнӧй юӧртӧмын вӧлі висьталӧма, мый Сталин ёрт временнӧ муніс руководящӧй государственнӧй да партийнӧй деятельностьысь.
Сійӧ лунъясас — мый кӧть морт эз вӧч, кодкӧд кӧть мый йылысь эз сёрнит — ни ӧти минут кежлӧ аслас сознаниелӧн кутшӧмкӧ ичӧтик юкӧнӧн эз торйӧдчыв сійӧ сы йылысь мӧвпъясысь.
Март витӧд лунӧ Сталин ёрт куліс.
Муніс олӧмысь морт, коді водзӧ нуӧдіс Ленинлысь делӧсӧ, возглавляйтіс партиялысь Центральнӧй Комитет.
Сыкӧд партия да народ стрӧитісны Магнитогорск, Днепротас, тракторнӧй заводъяс, пӧртісны бӧрӧ кольӧм аграрнӧй Россия великӧй индустриальнӧй державаӧ.
Сыкӧд решайтісны пролетарскӧй революциялысь медся сьӧкыд мог сэтшӧм странаын, медсясӧ земледельческӧйын, кутшӧмӧн вӧлі Россия, — крестьянствоӧс коллективизируйтӧм.
Сыкӧд вӧтлісны фашистскӧй оккупантъясӧс сӧветскӧй му вылысь да штурмуйтісны Берлин.
Сыкӧд эскыны позьтӧм дженьыд срокӧн восстановитісны войнаӧн рӧзӧритӧм овмӧс.
Мыйта шымыртіс тайӧ олӧмыс — первой рабочӧй кружокъяссянь да сибирскӧй ссылкаяссянь коммунизм заводитчӧмӧдз!
Март квайтӧд лунӧ асывнас райкомӧ локтісны тырыс йӧз — ставнас партийнӧй актив.
Чукӧртчисны, кыдз быттьӧ тревога серти, кӧть Мартынов и эз чукӧртлы найӧс.
— Но вот, — шуис Мартынов, — и колим ми сытӧг...
Мунамӧй, ёртъяс, колхозъясӧ.
Колӧ чукӧртны йӧзӧс, нуӧдны митингъяс.
Этшаджык синва.
Олӧм йылысь колӧ думайтны.
Сійӧ абу — эм партия.
Челядь, батьсӧ воштӧм бӧрын, лоӧны верстьӧясӧн.
Миян вылын, оз уна ни оз этша, а кывкутӧм куйлӧ мирлӧн судьбаяс вӧсна.
Мартынов вӧлі тайӧ лунъясас уна дас колхозъясын да кык машинно-тракторнӧй станцияын митингъяс вылын, уна аддзыліс да кывліс сэтшӧмӧс, мый кольӧ паметяд нэм кежлӧ, некор оз вун.
Кывліс партия делӧлы медбӧръя лолыштӧмӧдз верностьын клятваяс омӧля тӧдчан беспартийнӧй труженикъяссянь, кодъяс некор войдӧр и эз выступайтлыны речьясӧн собрание вылын.
Аддзыліс вӧвлытӧм, яростнӧй трудӧвӧй подъём — эз лэччыны киясыс йӧзлӧн, тайӧ вӧлі клятва чӧв Олӧмӧн исполняйтӧм, клятва, кодӧс сетӧма народ нимсянь наӧн, коді выступайтіс митингъяс вылын.
Аддзыліс чужӧмъяс вылысь и шог, и упорство, и дасьлун ставнас, мыйӧн ковмас, локны партиялы отсӧг вылӧ.
Ӧтитор сӧмын эз аддзыв — шӧйӧвошӧм.
Вынйӧра русскӧй народ, коді терпитіс уна испытаниеяс, и тайӧ шогсӧ переживайтіс мужественнӧя, боевӧй собранностьӧн.
«Усьӧ тышкасян поле вылын смертьӧн виӧм вождь, — гижліс тайӧ лунъясӧ «Правдаын» Шолохов, — паникаын пышйӧны либӧ педзӧны места вылын трусъяс да маловеръяс, а настӧящӧй воинъяс тышкасьӧны ещӧ чорыдджыка, ещӧ яростнӧйджыка, враглы да кыдз быттьӧ самӧй смертьыслы метитӧны вождьлӧн кулӧмысь!»
Сталин ёртӧс гуалан лунӧ, кор сійӧ телӧӧн гортсӧ вӧлі пыртӧма Мавзолейӧ, страна прӧщайтчис сыкӧд заводъяслӧн гудокъясӧн да артиллерийскӧй салютӧн и йӧз зумыштчӧмӧн чӧла разӧдчисны репродукторъяс дорысь асланыс рабочӧй местаясӧ.
Мартынов сёрӧн рытнас, кор колис ӧтнас райкомын, пыдісянь думайтчис.
Вернӧя-ӧ сійӧ чувствуйтӧ народлысь душасӧ?
Сійӧ казьтыліс траурнӧй митингъяс вылын речьяс, колхозникъяскӧд сёрнияс да корсис кывъяс, кодъясӧн эськӧ позьӧ вӧлі стӧча выразитны народлысь настроениесӧ...
Будущӧй вӧсна спокойнӧй тревога.
Да, именнӧ — спокойнӧй, конечнӧй победаын сомнениеястӧг.
Тайӧ лунъясас, пӧжалуй, быд мортын унапӧв содіс общӧй делӧлӧн — Сӧветскӧй Союзын коммунизм стрӧитӧмлӧн успех вӧсна — и личнӧй и коллективнӧй кывкутӧмлӧн чувство...
И — дасьлун жертвуйтны ставнас миян великӧй цельяс ради.
И ещӧ — народлӧн единодушнӧй пожелание партияса да правительствоса руководительяслы здоровье, выль успехъяс коммунизм стрӧитысь ыджыд странаӧн управляйтан сьӧкыд искусствоын; зэв ыджыд странаӧн, коді вӧчӧ зэв ыджыд делӧ, кодтӧг вообще тӧлктӧм му вылын человечестволӧн олӧмыс; странаӧн, кодӧс йӧз став кывъяс вылын шуӧны «Мирлӧн Надеяӧн».
1954
{Валентин Овечкин (комиӧдіс Г. Торлопов) @ Асланым киясӧн @ висьт @ В. Овечкин. Передньӧй крайын : рассказъяс да очеркъяс @ 1954 @ 128-159}
АСЛАНЫМ КИЯСӦН
1
Сёр рытын райкомын пукалісны Мартынов, Медведев да Руденко.
«Борьба» колхозӧ ветлӧм бӧрын Мартынов некымын вой мучитчис, эз вермы узьны, сійӧ весиг тӧдчымӧн омӧльтчис, синъяс улас лоисны лӧз кытшъяс.
Но тайӧ рытнас сылы вӧлі долыд, весиг гажа — дыр мӧвпаліс, мый вӧчны сэтшӧм колхозъясыскӧд, кыдзи «Борьба», но, тыдалӧ, мыйкӧ решитіс нин.
— Миян мукӧд неблагоприятнӧй колхозъясын сідзжӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ стадияын сійӧ жӧ висьӧмъясыс, мый и «Борьбаын», — висьталіс Мартынов.
— Сэні и помкаыс став лёкыслӧн!
Кӧні колхозӧн веськӧдлӧны пьяницаяс, шляпаяс, сэні и вӧръяслы кокни орудуйтны...
abu
Миянлысь прокурор Нечипуренкоӧс эськӧ — «Борьбаӧ» председательӧн!
— Сійӧ абу миян номенклатураын, — паныдаліс Медведев.
— Юриспруденция.
Миян абу правоыс мӧдӧдны сійӧс председательӧн.
— Коммунист, миян райкомса член — кыдзи абу правоыс?..
Сійӧс абу правоыс мӧдӧдны колхозӧ, мӧдӧс абу правоыс, — коді нӧ медводз коммунистъяслӧн кадръяснас распоряжайтчӧ?..
Мартынов дыр лӧня пукаліс пызан сайын, ӧшиньлань бергӧдчӧмӧн, лэдзис тшынсӧ папироссьыс восьса форточкаӧ, да кор заводитіс сёрнитны, Руденко да Медведев вылӧ видзӧдтӧг, сёрнитіс быттьӧ ачыс аскӧдыс.
— Тайӧ арнас делӧясыс миян мӧдӧдчисны бурджыка.
Сентябрьскӧй Пленум.
Сэтшӧм бур решениеяс.
Народ кыпӧдчис.
Ӧзимӧйяс кӧдзим ас кадӧ.
Быдлаын гӧрим зяб, тырвыйӧ, мый миян важӧн нин эз вӧвлы.
Тулыснас кӧдзаӧн лоӧ кокньыдджык...
Важ трактористъяс бӧр локтасны машинаяс вылӧ.
Тӧвбыднас вӧчам унатор.
Тувсов кӧдза нуӧдам бура.
Лоӧны вежсьӧмъяс...
Но кодкӧ кӧ думайтас пыр жӧ первой успехъяс бӧрын кучкыны литавраясӧ сентябрьскӧй Пленумлысь решениеяс бура олӧмӧ пӧртӧм кузя, — ох, кутшӧм тайӧ вреднӧ делӧыслы!
Тайӧ решениеяссӧ ещӧ выполняйтны да выполняйтны!..
abu
Кодлы выгӧднӧ водзвыв кыпӧдны шум миян успехъяс йылысь?
Сылы, коді кӧсйӧ, медым регыдджык помасис сиктын кадръяс ёнмӧдӧм кузя тайӧ «кампанияыс».
Ставсӧ пӧ нин вӧчӧма.
Быдлаын райкомса прекраснӧй секретарьяс, МТС-са тӧлка директоръяс, колхозса председательяс — веськыда академикъяс!
Регыдджык эськӧ мед ланьтісны, помалісны кадръясӧн тайӧ пертурбацияяссӧ, мед эськӧ сійӧс асьсӧ, ен мед видзас, эз ыстыны сиктӧ.
Со кодлы выгӧднӧ...
И налы выгӧднӧ, коді, вермас лоны, сознательнӧя оз кӧсйы, медым миян збыльысь бурмисны сиктын делӧясыс...
— Главнӧйсӧ ми ещӧ эг на вӧчӧй.
Кадръяс, кадръяс.
Таын — ставыс!..
Ме лыддя, Иван Фомич да Василий Михалыч, — крута бергӧдчис креслӧын Мартынов, — сійӧ, мый ми вӧчим ӧнӧдз районын, — сійӧ джын мераяс.
Но, мый ми вӧчим?
Петкӧдім мыйдакӧ агрономъясӧс контораясысь, мӧдӧдім найӧс колхозъясӧ.
Областьысь мӧдӧдісны миянлы некымын мортӧс сиктын уджалӧм вылӧ. И — ставыс.
abu
abu
А партийнӧй активысь кодӧс ми мӧдӧдім колхозъясӧ?
Ӧд медводз кывкутам кольччысь колхозъясысь ми, местнӧй партийнӧй актив, райкомса членъяс.
Да и не сы вӧсна сӧмын мунны миянлы колхозъясас, мый ми именнӧ вӧчим ӧшибкаяссӧ.
Абу наказание пыдди.
Райкомас ӧд конференция вылын бӧрйылісны медбур коммунистъяссӧ.
Райкомысь и колӧ босьтны кадръяссӧ.
Логичнӧ.
А кодӧс ми мӧдӧдім?
Сберкассаса заведующӧй Алфимовӧс, «Заготскотса» директор Евсеевӧс.
Этша.
Алфимовыс весиг абу райкомса член.
— Кузнецовӧс ещӧ мӧдӧдім, автоколоннаса начальникӧс, — казьтыштіс Медведев.
— Кузнецов абу жӧ райкомса член.
И лыд сертиыс и качество сертиыс — не сійӧ, мый колӧ!..
А сэтшӧм колхозъяслы, кыдзи «Борьба», колӧны гырысь фигураяс.
Колхоз сизим миян татшӧмыс комынысь.
И не сӧмын председательяс миянлы колӧны.
Колхознӧй парторганизацияясса секретарьяслысь составсӧ колӧ жӧ ёнмӧдны.
Олешенскӧй МТС-ӧ колӧ секретарь.
..
Распуститам, Фомич, райкомтӧ, райисполкомтӧ, томналам кабинетъяссӧ, ассьыным медбур работникъясӧс сетам колхозъясӧ.
А?..
Руденко, коді вӧлі мудзӧм морт моз нёровтчӧма диван вылӧ, вӧрзис.
— Сэки нин и миянлы тэкӧд мунны председательясӧн.
Пӧдлавны кӧ и пӧдлавны!
Кыдзи гражданскӧй война кадӧ тупкыссьылісны комсомольскӧй комитетъяс.
Ӧдзӧсын гижӧд: «Ставӧн мунісны фронт вылӧ!»
— Энлы, шмониттӧг...
Эн думайтӧй, мый ме збыльысь думайта бырӧдны районнӧй организацияяс.
Менам эм план: кыдзи и колхозъяс ёнмӧдны, и район пополнитны выль кадръясӧн.
Кута мыйсюрӧ прицел вылын.
— Мый?
— А со мый.
Кор ми тэкӧд колям отделъясса заведующӧйястӧг, а райком, вермас лоны, весиг мӧд секретартӧг, — Мартынов чӧвтліс тэрыб испытайтан синъяссӧ Медведев вылӧ, — сэки миян лоӧ подув корны областьлысь, медым шыбитісны миянлы бур работникъясӧс.
Да абу некод, куштім став учреждениеяссӧ.
Гашкӧ, бӧбйӧдлыштім неуна, вывтіджык кусыньтім бедьсӧ, но мый вӧчан, мӧдӧдім нин ёртъяссӧ сиктӧ.
Нӧйтӧй миянӧс, йӧйталыштім кӧ, но ӧні найӧс он нин бӧр бергӧд.
Колхознӧй демократия.
Бӧрйӧма нин законнӧй собраниеяс вылын.
Вывтіджык кусыньтім, каитчам, но мый нӧ ӧні вӧчан?
Отсалӧй миянлы, вайӧ йӧзӧс районнӧй аппаратӧ.
Вот.
Гӧгӧрвоана?..
А кор область ёнмӧдас кадръясӧн районъясӧс аслас учреждениеяс щӧт весьтӧ, и обкомлӧн лоӧ законнӧй помка корны Цекалысь та йылысь жӧ.
Мед сетасны областьӧ унджык йӧзӧс центральнӧй аппаратъясысь, разнӧй министерствоясысь.
Тадзи сійӧ и мӧдӧдчас гыясӧн, перекатъясӧн вылісянь увлань: районъясысь колхозъясӧ, областьысь районъясӧ, Москваысь областьӧ — век жӧ матынджык сиктлань...
— Сідзкӧ, и менӧ кӧсъянныд выдвинитны председательӧн?
— пӧлӧса нюмъёвтӧмӧн шуис Медведев.
Мартынов зумыштчис.
— Мыйла нӧ, Василий Михалыч, иронизируйтан: «выдвинитны»?..
Вот сэтчӧдз, кытчӧдз ми огӧ жугӧдӧй колхозса председатель должность дінӧ татшӧм зывӧктана отношениесӧ, — дӧзмис сійӧ, — нинӧм миян оз артмы!
Ас пытшканым, вӧлӧмкӧ, колӧ жуглыны тайӧ аристократическӧй зывӧктӧмсӧ!..
Но, кольччы тэ райкомӧ первой пыддиыс, а ме муна колхозӧ.
Колӧ жӧ кодлыкӧ заводитны.
— А эм сыын коланлуныс, медым миянлы именнӧ заводитны?
— Эм!
Буретш сы вӧсна, мый тэ со сералан, кор шуам: талун медся почётнӧй делӧ лоны колхозса председательӧн.
Тэ нюмъялан.
А мый нӧ мукӧдъясыслысь требуйтны?..
Чӧрт мед босьтас!
Заводса директор — авторитетнӧй должность.
И тэ, Василий Михалыч, небось, эн эськӧ ӧбидитчы, тэныд кӧ предложитісны Сталин нима автозаводса директорлысь пост.
А колхоз вит тысяча гектар муӧн — сійӧ мый, абу масштабнӧй удж?
Да, именнӧ миянлы колӧ заводитны!
Не кӧ тэныд, то меным...
Мый чӧв олан, Фомич?
Узян?
— Ог, ог узь.
Думайта, — шыасис Руденко.
— Сӧгласен мекӧд?
Руденко эз вочавидз.
— Иван Фомич полӧ, мед эськӧ тэ и сыӧдз эн кутчысь, — сэтшӧм жӧ мисьтӧм, курыд нюмӧн шуис Медведев.
— Сійӧ менӧ жалитӧ.
Сійӧ кӧ гӧлӧсуйтас сы вӧсна, медым меным мунны колхозӧ, ме жӧ шуа: и Руденкоӧс мӧдӧдӧй председательӧн — мый нӧ сійӧ меысь, сиктса учительысь, омӧльджыка тӧдӧ видз-му овмӧссӧ?..
— Но, вокъяс, — чеччис Мартынов, — ми кӧ, бюроса членъяс, кутам вот тадзи чӧв олӧмӧн ворсны, ӧта-мӧднымӧс «жалитны»...
Сідзкӧ мӧдногӧн вӧчам.
Партактив вылын кутам решайтны.
— Партактив абу <rus>правомочен</rus> решайтны райком пыдди, — шуис воча Медведев.
— Нинӧм.
Делӧыс абу формаын — существоас.
Колӧ жӧ кыдзкӧ жугӧдны йисӧ.
— Мартынов пасйис пызанвывса календарӧ.
— Чукӧртам партактивсӧ дас кӧкъямысӧд числӧӧ, пятницаӧ.
Ме вӧча доклад сентябрьскӧй Пленумлысь решениеяс олӧмӧ пӧртӧм мунӧм йылысь.
Минут кызь кымын сетанныд меным доклад вылӧ, унджык оз ков.
И вуджам пырысь-пыр практическӧй делӧясӧ.
Час кыкын кымын войнас Руденко звӧнитіс Мартыновлы квартираас.
— Узин, Илларионыч?
Прӧстит, мый садьмӧді.
А меным оз узьсьы...
Пасьтасин эськӧ, петін, а?
Ветлӧдлыштам, сёрнитам.
Делӧ эм...
Асылӧдзыс?
Пола, асылӧдзыс вежа мӧвпӧс, а ӧні кӧ тэныд висьтала, сідзкӧ — ставыс, вунді!..
Узьӧмысь палявтӧм Мартынов мыйкӧ гӧгӧрвотӧма вочавидзис гӧтырыслы юалӧм вылӧ, кытчӧ сійӧ мунӧ, пасьтасис да петіс ывлаӧ.
Руденко виччысис нин сійӧс ворота дорын.
Мӧдӧдчисны скверті.
— Тӧдан мыйла ме чӧв олі, Илларионыч?
— заводитіс Руденко.
— Медведев абу сійӧ фигураыс, кодсянь колӧ заводитны.
Тешкодь сійӧ кутшӧмкӧ мортыс.
Со во нин уджалӧ миянын — нинӧм сы йылысь он шу — ни бурӧс, ни лёкӧс.
Вӧлі учительӧн, кодлыкӧ дум вылас воис выдвинитны сійӧс партийнӧй удж вылӧ.
Кутшӧм сылӧн та вылӧ тыдовтчисны талантъяс?
Юасьлі ме сы йылысь Н-скысь ёртъяслысь.
И сэні, карса райкомын, нинӧмӧн торъя эз петкӧдлы асьсӧ.
Аккуратист, резолюция грамотнӧя гижас, лекция лыддяс — тайӧс сійӧ кужӧ.
Ог тӧд, кыдзи тэ лыддян, но, ме ногӧн, колхозтӧ сійӧ оз кыпӧд.
Абу организатор.
Да и видз-му овмӧссӧ оз тӧд.
— Во нин уджалӧ сиктса районын.
— Но, видзӧдтӧ, мыйсюрӧ веркӧсасӧ сійӧ тайӧ каднас велаліс, но сэтшӧм тӧдӧмлуныс, кыдзи хлебороблӧн пытшкӧсас, сылӧн абу.
— Кыдз нӧ ми Долгушинлы, не хлебороблы, дӧверитім МТС?
Дас куим колхоз?
— Долгушинлӧн, ме нин казялі, хватка став выль вылас.
Сійӧ войбыд пукалас сахарнӧй свеклӧ возделывайтӧм йылысь брошюраяс вылын, а асывнас нин важ агрономкӧд споруйтас, кутшӧм предшественникъяс кузя сійӧс бурджык кӧдзны да кутшӧм кӧдзаяс позьӧ, а кутшӧмъясӧс оз позь букетируйтны.
Долгушин кӧсйӧ уджавны сиктын.
А Медведевлӧн душаыс сэтчӧ оз кыскы.
Во чӧжӧн эз вӧвлы случай, медым сійӧ кольччис кытчӧкӧ узьны: пытшъясысь полӧ.
Мыйла нӧ сійӧс колхозас?
— Кытчӧ тэ сёрнисӧ нуӧдан?
Та вӧсна сӧмын и корин менӧ войшӧрын, кыдзи нылӧс, свидание вылӧ?
Медведев йылысь висьтавны?
Ме сійӧс тэысь ог омӧльджыка тӧд.
— Ог Медведев йылысь кӧсйы висьтавны — ас йылысь...
Колӧ кӧ, кыдзи тэ шуан, йисӧ жугӧдны, вай ме выступита партактив вылын да кора мӧдӧдны менӧ колхозӧ.
Вайӧй меным медся бӧрӧ кольӧм колхозъясысь ӧтиӧс, но мед сэні вӧліны позянлунъяс, муыс уна, мед вӧлі, вообще, кӧні бергӧдчыны позьӧ.
«Коммунизмлӧн вехаяс» колхозӧ либӧ «Декабристъяслӧн память» колхозӧ ыстӧй.
Во чӧжӧн ог кӧсйысь, ог вӧч, кад колӧ.
А кык во мысти став район пасьтаысь кутан вайӧдлыны миянӧ экскурсантъясӧс.
Мартынов сувтіс, босьтіс Руденкоӧс пельпомтіыс, бергӧдіс асланьыс чужӧмӧн.
— Серьёзнӧ, Фомич?
— Серьёзнӧ, Илларионыч.
— Но, аттьӧ, друг!..
Ох, кутшӧм тайӧ важнӧ ӧні: медбур коммунистъясысь медбуръяссӧ мӧдӧдны колхозса председательясӧн.
Ӧні ӧд миянлы ставсӧ сетӧма, мый йылысь ми мечтайтлім.
Делӧыс ӧні веськӧдлӧмлӧн методъясын!..
— Ладнӧ, ещӧ менӧ кутан агитируйтны?
Менам оз нин первой вой пӧдушкаӧй юр улын бергав.
Сідзжӧ не ӧтчыд думайтлі: не сідзи ми решайтам кадръяс йылысь вопроссӧ, кыдзи сентябрьскӧй Пленум требуйтӧ!..
И ещӧ висьтала тэныд сӧвесть серти: оз удовлетворяйт менӧ райисполкомын уджыс.
Гашкӧ, оз тырмы меным кругозорыс, абу вынъяс серти тайӧ должностьыс, но тэкӧд меным вывті сьӧкыд.
Он пет тэысь водзӧджык.
Сӧмын на думайтан сотворитны мыйкӧ выльӧс, а тэ нин тайӧ делӧсӧ обмозгуйтӧмыд, тэнад нин конкретнӧй предложениеяс.
Йӧз юр саяд кӧть и кокньыдджык овны, но гажтӧм...
Эз артмы меысь райисполкомса бур председатель, ачым чувствуйта.
abu
abu
Вообще, абу Сенька серти шапкаыс.
А ӧні, кыдзи ме гӧгӧрвоа, и сӧветъяс колӧ ёнмӧдны.
Создайтім МТС-яс бердын инструкторскӧй группаяс.
Ӧні главнӧйыс местаяс вылын организаторскӧй уджын.
abu
Оз ков миянлы тшӧкыда заседайтны.
Уна хозяйственнӧй вопросъяс, кодъясӧс решайтлім бюро вылын, колӧ решайтны исполкомын — смела, ответственнӧя!
Но, ме тайӧс ог шымырт, честнӧя признайтча...
А колхоз — сійӧ менам кровнӧй.
И бригадирӧн вӧлі, и полеводӧн, и сельсӧветса председательӧн.
Кызь центнерӧн босьтлі урожайяс, кор полеводӧн уджавлі...
Решитӧма, Илларионыч: муна колхозӧ!
— Решитӧмасӧ решитӧма...
А ме кодкӧд кольчча?
— Действуйт индӧм план сертиыд.
Звӧнит областьӧ: «Колим райисполкомса председательтӧг, аддзанныд, мый вӧчам, некодӧс огӧ жалитӧй колхозъяслы.
Вайӧ миянлы кодӧскӧ областнӧй работникъяс пиысь...»
Вот менам, Илларионыч, сӧмын ӧти затруднение.
Тані нин тэ меным отсав...
— Мыйын затруднениеыс?
— Гӧтыр...
Эг на сёрнитлы сыкӧд.
Ог тӧд, кыдзи сійӧ та вылӧ видзӧдлас.
Варвара Фёдоровна ачыс крестьянка-колхозница...
Тані аддзан, мыйын делӧыс, — абу сылӧн некутшӧм специальность.
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ учительница либӧ врач — пыр жӧ. аддзим эськӧ сылы места, и уджаліс эськӧ сэні сиктас, шуасьтӧг.
А специальностьтӧгыд, мый нӧ — ковмас сылы му вылӧ ветлыны.
А кыдз нӧ мӧдногыс?
Мый колхозницаясыс шуасны: «Начальникъяслӧн гӧтыръяс оз уджавны, а миянӧс тшӧктанныд!»
Сійӧ менам абу старука, абу инвалид.
Комын ӧкмысӧд воын кольтаяс кӧртавлӧм вылын рекордъяс сетліс.
abu
Но ог тӧд век жӧ, мый сійӧ меным висьталас колхоз йывсьыд.
Характерыс сылӧн, тэ тӧдан, абу ангельскӧй...
Вай ӧтлаын сёрнитам сыкӧд?
Вот код вылын видлы ассьыд агитаторскӧй талантъястӧ...
Ковмас кӧ нин, эн висьтав, мый ме ачым вӧзйыси.
Висьтав, мый тайӧ бюролӧн решение серти.
Сэки сійӧ, дерт, думайтчас.
Кутас, дерт, горзыны: «Менсьым Иванӧс кӧ колхозӧ, сэки и эсійӧ кыз Курковсӧ ыстӧй!
И эсійӧ лоботряс Коробкинсӧ!»
Ставнысӧ лыддьӧдлас.
Гашкӧ, и тэӧдз воас.
Вообще, волы рытнас миянӧ.
Ужнайтам ӧтлаын.
Сійӧ радейтӧ, кор миянӧ гӧстьяс волӧны, гӧстьяс дырйиыс бурджык лоӧ.
* * *
Рытнас Руденко квартираын ужнайтігӧн Мартынов ылісянь заводитіс сёрни руководящӧй колхознӧй кадръяс укрепитны коланлун йылысь.
— Помнитан, Иван Фомич, кутшӧмӧсь вӧліны орёлъяс колхозса председательясыд коллективизация первой воясӧ?
Либӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый ме сэки ачым вӧлі детинка, став йӧзыс гӧгӧрысь кажитчисны меным багатыръясӧн?
Збыльысь, сійӧ кадас колхозса председательясӧн бӧрйылісны сиктса медбур активистъясӧс.
Энтузиастъяс!
Вожакъяс!
Организаторъяс!
Сэсся на лыдысь мунісны выдвижение вылӧ.
Тэрмасисны найӧс выдвигайтнысӧ.
Видзӧдӧны: э, тайӧ мортыс вывті бур колхозлы, колӧ сылы сетны масштабнӧйджык удж.
Районӧ сійӧс, областьӧ!..
«Вывті бур»!..
Вот ӧнія старик-председательясысь, кодъяс знаменитӧйӧсь став страна пасьта, унаӧн кутсисны места вылас сӧмын сы вӧсна, мый быдногыс сопротивляйтчывны «выдвижениелы» — скандалӧдз!
«Шоналін пӧсь пельӧсас!
Он кӧсйы быдмыны?
Полан кывкутӧмысь?»
Да кӧні нӧ ещӧ унджык кывкутӧмыс, не кӧ колхозын, кӧні тэнад уджысь зависитӧ уна тысяча йӧзлӧн благополучие?
И быдмӧмыс ӧмӧй сӧмын сыын, медым служебнӧй пос кузя воысь во пыр вылӧджык кыпӧдчыны?
Позьӧ бригадирӧн лоны став олӧм чӧжыд и дугдывтӧг быдмыны — пыр бурджыка и бурджыка уджавны, унджык босьтны муыслысь озырлунъяс, наука, культура пыртны производствоӧ!..
— Правильнӧ висьталан, Пётр Илларионыч, — сӧгласитчис Руденко.
— Армияын, шуӧны, овлӧ, дас во командуйтӧ офицер батареяӧн, и оз тэрмасьны вӧчны сійӧс полкса командирӧн.
Коді нӧ нуӧдӧ бисӧ бой дырйи враг кузя, оз кӧ батарея?
Вот сэні и колӧны мастеръясыс!
И сійӧ, тайӧ офицерыс, сідзи изучитас ассьыс делӧсӧ!
Кутас узьны войын, горӧд сылы: «Прӧтивник сэнтӧ, отметка сэтшӧмтӧ!» — синсӧ восьтытӧг правильнӧя сетас команда!
— Мыйла нӧ, Фомич, вӧснялісны миян торъя местаясын колхозса председательяслӧн кадръясыс?
— водзӧ нуӧдіс Мартынов да сетіс чашкасӧ Варвара Фёдоровналы, коді кисьталіс чай важ семейнӧй, ведра кык вылӧ кымын, самӧварысь.
— Но мыйла?
Ачыд жӧ висьталан — «выдвинитісны» унаӧс.
А мыйта бур председательяс пӧгибнитісны Отечественнӧй война кадӧ, фронт вылын и партизанъясын?
Медбур йӧзыс ӧд и фронт вылын эз дзебсясьны опасностьясысь, первой радъясын мунісны...
Бара жӧ — этша внимание сетлісны колхознӧй кадръясӧс велӧдӧм вылӧ.
— Ме думайта, Фомич, век жӧ недыр мысти ми шедӧдам сійӧс, мый колхозса председательлӧн должностьыс лоӧ медся почётнӧй сиктын! — шуис Мартынов.
abu
abu
— Найӧ, кодъясӧс ми кутам рекомендуйтны председательясӧн, оз нин самӧй колхозын уджсьыс кутны повны, а кыдз эськӧ мед эз прокатитны сэні колхозникъяс воронӧйяс вылын!..
— Да, да!
И ещӧ со мый вермас лоны, мам, кылан?
— вӧрзьӧдіс Руденко пельпомӧдыс гӧтырсӧ.
— Коді ӧні артачитчӧ, оз кӧсйы мунны председательӧн, ӧшибитчан.
Тайӧ абу кампания, тайӧ делӧыслы помыс оз тыдав.
Укрепитам колхозса председательяслысь кадръяс — босьтчам бригадиръясӧ.
Талун ӧтказывайтчан колхозысь — аски тэныд бригада предложитасны.
— Сідзи и лоӧ, — подтвердитіс Мартынов.
— Решитӧма кӧ нин босьтавны гырысь постъяс вылысь медбур работникъясӧс да мӧдӧдны найӧс сиктӧ — джын туй вылас ог сувтӧй.
И бригадаяс кутам ёнмӧдны бур коммунистъясӧн.
Варвара Фёдоровна, ар нелямына, косіник, но гырысь лыяса, муговат, суровӧй, резкӧй чертаяса, сук сьӧд синкымъяса, крут волевӧй тшӧкаа нывбаба, вундаліс нянь, содтышталіс варенье розеткаясӧ, спокойнӧя куталіс Руденколысь да Мартыновлысь убеждайтысь, «агитируйтысь» видзӧдласъяссӧ.
— А мый, мам, — кашлянитӧмӧн, пызан сайын мирнӧй сёрнилӧн благополучнӧй помӧ эскытӧм вӧсна чирыштӧм гӧлӧсӧн шуис Руденко, — гашкӧ, и меным босьтны колхоз?..
Мый миянлы, велӧдчыны али мый сиктса олӧмас?
Мед сыысь мукӧдъяс полӧны, а ми сиктын чужлім и быдмим.
А?.. Кытчӧдз абу сёр.
— Мыйла кытчӧдз абу сёр? — юаліс Варвара Фёдоровна.
— Да, вот, шуам, кытчӧдз делӧыс эз во бригадаӧдз.
Руденколӧн виччысьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг нинӧм торъя лёкыс эз ло.
— Бригадаысь полан?
Эн пов!
— шеныштіс кинас Варвара Фёдоровна.
— Кыдзи тыдалӧ, сэтчӧ делӧыс мунӧ, мый регыд тіянлы, татшӧм руководительясыслы, колхозникъяс и звеносӧ оз дӧверитны.
Курӧг ферма оз дӧверитны!..
Мартынов да Руденко видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Мыйла ті тані мырсинныд, быдса час меным разъясняйтінныд: «Колхозса председатель — медся почётнӧй должность!», «Медбур коммунистъясӧс колӧ мӧдӧдны председательясӧн!»
Коробкинлы, Жбановлы разъясняйтӧй да налӧн гӧтыръяслы — белоручкаяслы, модницаяслы, кодъяс быд субӧтаӧ маникюр вӧчӧны!..
Думайтан, Иван, ме ог тӧд, мый тэ сетін сӧгласие колхозӧ?
— Тэ тӧдан?
Кытысь?
Коді тэныд висьталіс?
— Да тэ жӧ ачыд и висьталін.
Руденко нинӧм гӧгӧрвотӧг шевгӧдіс кияссӧ.
— Вот мыйӧн бур менам верӧсыд, — шыасис Варвара Фёдоровна Мартынов дінӧ.
— Сылы кӧ кажитчас кутшӧмкӧ нывбаба, оз на вевъяв согрешитны, сӧмын думыштас, а ме нин тӧда: войын узигас ставсӧ висьталас.
Либӧ висьӧм тайӧ сылӧн либӧ, гашкӧ, сьӧкыд сылы уджавны райисполкомын, перегрузка вемъяс вылас — войбыд сӧрӧ.
— Да тэ меным, Иван, — крута бергӧдчис верӧсланьыс, — быдса недель нин узьны он сет!
Сӧмын и кыла: «Ми кӧ ог босьтӧй тайӧ делӧсӧ киӧ, коді нӧ сійӧс босьтас?»...
«Ми мыжаӧсь — миянлы исправляйтны»...
Збыль сідз!
Тіянлы исправляйтны.
Тэ тані квайт во райисполкомас пукалан, быдӧнысь дыр пукалін.
А уна-ӧ пӧльзасӧ сетін колхозъяслы?
Тэнад киын власть, да мыйкӧ тіянӧс оз вывті кывзысьны.
Заседайтанныд, постановлениеяс гижанныд, телефонограммаяс передавайтанныд...
Коді нӧ кутас пӧртны олӧмӧ тіянлысь постановлениеястӧ сэтшӧм колхозъясын, кыдзи «Югӧр», кытчӧ миянӧс, карса домохозяйкаясӧс, ыстылісны арнас свеклӧ босьтны?
Эсійӧ обормот Анучиныс?!
Ни шалашъяс налӧн муяс вылын, ни ва оз ваявны.
Тіян постановлениеясысь чигаркаяс гартӧны.
Гижанныд найӧс, трудитчанныд — кодлы?
Бездушнӧй тумба пукалӧ председательскӧй креслӧас, сивухаӧн дзикӧдз дуксьӧма.
Вӧтлыны найӧс поганӧй гӧликӧн, татшӧм паразитъяссӧ, колхознӧй олӧм рӧзӧритысьяссӧ!
А тіянлы аслыныд на местаӧ пуксьыны...
Мун колхозӧ, босьт кутшӧм сьӧкыдджык, гашкӧ, сӧвестьыд тэнад успокоитчас, он кут войяснас юрад кутчысьны.
— А тэ? — юаліс Руденко, коді эз на дзик дӧверяйт гӧтырыслӧн сэтшӧм ӧдйӧ сӧгласитчӧмлы.
abu
abu
abu
abu
abu
— Но тэсӧ мунан мекӧд колхозас? — мӧдпӧв юаліс Руденко.
— А мый нӧ, думайтан, развод босьта?..
Мед тэ сэні кутшӧмкӧ томиник звеньевӧй вылӧ гӧтрасин?
— Мунан?
Но, смотри...
Артышт, Варя, мый меным, кыдзи колхозса председательлы, оз ло лӧсьыд требуйтны мукӧдъяслысь дисциплина, менам гӧтыр кӧ оз кут петавлыны му вылӧ.
Тэнад жӧ сэсся абу некутшӧм специальность.
Сэні тэныд ковмас физическӧй уджӧн занимайтчыны.
— А тані ме кутшӧм уджӧн занимайтча, умственнӧйӧн али мый?..
abu
Рыжӧй чӧрт! — пузис, медбӧрын, Варвара Фёдоровна (Руденколӧн, збыльысь, юрсиыс вӧлі ӧкмысдас квайтӧд пробаа зарни рӧма).
— Кодлысь кыла физическӧй удж йывсьыс!
Повзьӧдлӧ менӧ!
Да коді нӧ миян гортын физическӧй уджнас занимайтчӧ?
Тэ, али мый, заседатель?
Со сійӧ, киясыс! — нюжӧдіс ас водзас пызан вылӧ кипыдӧсъяснас вывлань ыджыд, ён, сӧнъяса, сарӧгӧсь да гадьйӧсь кияссӧ.
— Со!
А тэныд ассьыд гадьястӧ и петкӧдлынысӧ абу лӧсьыд — абу сійӧ местаасӧсь...
Коді тӧвбыднас дас кубометр пессӧ поткӧдліс?
Петас асылын, поткӧдас ӧти чурка, ружтӧ, ыпкӧ: «Ох, коскӧй висьӧ, вӧркъяс, седалищнӧй нервъяс, радикулит».
Балуйтчинныд, нежнӧйӧсь лоинныд шоныд кабинетъясад!
Коді сарайтӧ тольӧн вевттис?
Тэ, али мый?
Коді пӧгребсӧ кодйис?
Коді картупельсӧ босьтіс, ваяліс?..
Сэні, му вылас, кӧть пасъясны менсьым уджӧс.
Ме сэні ещӧ не ӧти рекорд вӧча!
Орден, гашкӧ, заслужита.
А тані — лунтыр ноксян, юр бергӧдчытӧдзыд, и некод тэнсьыд уджтӧ и грӧш дон оз донъяв.
Кӧть эськӧ мед коркӧ ӧтчыд менсьым шыдӧс ошкин: «Но, Варёха, молодеч, чӧскыд шыд талун пуӧмыд!»
Мартынов долыда шемӧсмӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Фомич, кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?
Полін, мый шуас Варвара Фёдоровна?..
Аслад гӧтырлысь настроениесӧ он тӧд!
— Кытысь нӧ сылы тӧдны менсьым настроениесӧ, Пётр Илларионыч?
— пӧсь укӧрбаӧн шуис Варвара Фёдоровна.
— Ме ог нин и помнит, кор ми сыкӧд сьӧлӧмсянь мыйкӧ йылысь сёрнитлім.
Мунӧ водз, локтӧ сёрӧн, либӧ книга чӧла лыддьӧ, ас кежсьыс, либӧ — узьӧ.
Петас кутшӧмкӧ постановление правительстволӧн — мунанныд колхозъясӧ, собраниеяс нуӧданныд, а миянкӧд тайӧ делӧяс йывсьыс онӧ беседуйтӧй.
Но ми и асьным грамотнӧйӧсь, лыддям газетаяс, разбирайтчам кытчӧ мый...
Гашкӧ, ті думайтанныд, миянлы, гӧтыръяслы, абу интереснӧ, мый миян районын вӧчсьӧ?
Ог тӧдӧй, кодӧс мыйысь критикуйтісны?
Огӧ переживайтӧй тіян вӧсна?
Огӧ кӧсйӧ отсавны тіянлы?
Эх, ті, тӧлка-лишнӧй тӧлкаяс!..
Мунам колхозӧ.
Сӧмын ӧти менам Иванӧн, Пётр Илларионыч, он мынӧй!
Тані уна ёртъяс геморройяс да ишиасъяс нажӧвитісны заседаниеяс вылын.
Сэтчӧ найӧс, сиктӧ!
Водзджык чеччыны, подӧн муяс вывті: свежӧй воздух вылын став висьӧмъясыс бурдасны!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Руденко петіс колльӧдны Мартыновӧс ворота сайӧдз.
— Но, уговоритім Варвара Фёдоровнаӧс, — шуис Мартынов.
— Уговоритім!..
И кыкнанныс серӧктісны став улича тырнас сэтшӧм гораа, мый воча керкаын воссис форточкаыс да кодлӧнкӧ любопытнӧй юр мыччысис видзӧдлыны: кутшӧм сэні гаж, райисполкомса председатель квартира дорын, войшӧрын?..
2
Районнӧй партийнӧй активлӧн собрание вылын Мартынов весиг эз используйт регламент серти сылы сетӧм кызь минутасӧ — докладывайтіс стӧч дас сизим минута.
— Сентябрьскӧй Пленумлысь решениеяс ті ставныд лыддьылінныд.
Абу коланлуныс выльпӧв висьтавлыны.
Лёка ми пӧртам олӧмӧ Пленумлысь постановлениеяссӧ.
Ӧнӧдз эг пӧртӧй олӧмӧ главнӧйсӧ: эг ёнмӧдӧй став колхозъяс бӧрйӧм бур кадръясӧн.
Вайӧ думыштам, кыдзи тайӧс вӧчны.
И вӧчны водзӧ ни ӧти лун воштытӧг.
Со колхозъяс, — Мартынов висьталіс найӧс, — кӧні, миян мӧвп серти, колӧ вежны председательясӧс.
Сійӧ висьталіс собраниелы, кутшӧм положение эрдӧдіс «Борьба» колхозын.
— Коді вермас лӧсьӧдны сэні порядок?
Чорыд киа, решительнӧй, колхознӧй строительство делӧлы преданнӧй морт, настӧящӧй коммунист.
Сы отсӧгӧн ми оздоровитам сэні и партийнӧй организациясӧ.
— Сэні став разложитчӧмъяссӧ вӧтлавны колӧ!
— кылісны гӧлӧсъяс залсянь.
— Мыйла найӧ примажитчисны партия дінас?..
— Рядӧвӧй уджъяс вылын найӧс прӧверитны: достойнӧйӧсь-ӧ найӧ шусьыны коммунистъясӧн?
— Вайӧ босьтчамӧй сразу делӧӧ, — помаліс Мартынов.
— Бӧръям комиссия решениелысь проект лӧсьӧдӧм вылӧ, и мед тайӧ комиссияыс, некутшӧм вылын постъяс вылӧ видзӧдтӧг, думыштас: кодӧс миян партийнӧй активысь колӧ мӧдӧдны колхозъясӧ постояннӧй удж вылӧ.
Предлагайта комиссия составӧ: Опёнкинӧс, Руденкоӧс, Глотовӧс, Медведевӧс...
— Мартынов индіс ещӧ колхозъясса куим председательӧс, районнӧй газетаса редактор Посоховӧс, Олешенскӧй МТС зона кузя райкомса секретарь Киселёвӧс, Надеждинскӧй МТС-са выль директор Долгушинӧс.
Гӧлӧсуйтісны.
— Чукӧртны Опёнкин ёртлы.
Ӧні вӧчам перерыв минут нелямын кежлӧ.
Ылӧ энӧ разӧдчӧй.
А сэсся восьтам прениеяс, проект кузя нин.
Абу сідзи, кыдзи пыр овлӧ?
Но, мый нӧ, не став собраниеяссӧ жӧ нуӧдны ӧткодя: первой доклад, сэсся прениеяс, сэсся заключительнӧй кыв, сэсся резолюция.
Нинӧм страшнӧйыс оз ло, первой кӧ проект лыддям, а сэсся восьтам прениеяс.
Видлам.
Огӧ-ӧ чинтӧй кадсӧ?..
— Эх, — пуксис креслӧӧ да крякнитіс нюмъялігтыр кызӧм Опёнкин, кор комиссия муніс залысь торъя комнатаӧ.
— Кымынысь ме участвуйтлывлі татшӧм комиссияясас, но тайӧ раз, кажитчӧ, кута гижны резолюция радпырысь!
Медбӧрынсӧ, делӧӧн займитчим!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Гиж, Демьян Васильевич, — заводитіс диктуйтны Руденко.
— «Партактивлӧн собрание лыддьӧ коланаӧн КПСС ЦК-лӧн сентябрьскӧй Пленумлысь решениеяс успешнӧя олӧмӧ пӧртӧм могысь мӧдӧдны вель уна руководящӧй ёртъясӧс кольччысь колхозъясӧ...
Собрание босьтӧ тӧдвылӧ Руденко ёртлысь заявление сылӧн кӧсйӧм йылысь мунны любӧй колхозӧ постояннӧй удж вылӧ председательӧн»...
— Вот тайӧ да! — горӧдіс радпырысь Глотов.
— Ход корольӧн!
— Сідз, сідз, Фомич! — юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн дзуртіс перӧнас Опёнкин.
— Вӧлін колхозникӧн и бара колхозӧ.
abu
Бур делӧ!
Валяй, валяй!
Босьт «Коммунизмлысь вехаяс», орчча, ордйысьыштам!..
— Помкаяс йылысь, кодъяс кыпӧдӧны менӧ мунны колхозӧ удж вылӧ, ме доложита ёртъяслы собрание вылын, — шуис Руденко.
— Гиж водзӧ.
— Гиж, — заводитіс диктуйтны Мартынов.
— «Собрание лыддьӧ сідзжӧ, мый делӧлы пӧльза вылӧ колӧ эськӧ вӧлі мунны колхозъясӧ постояннӧй удж вылӧ коммунистъяслы»...
Посохов! — бергӧдчис сійӧ районнӧй газетаса редактор дінӧ.
— Фотоаппаратыд сьӧрсьыд?
Кутам фотографируйтны доброволецъясӧс да войнас жӧ — номерӧ.
Аскиа номертӧ ставнас — доброволецъяс йылысь!..
Сідз...
«Колӧ эськӧ вӧлі мунны ёртъяслы»...
Недыр мӧвпалыштӧм бӧрын Мартынов да комиссияса членъяс кутісны висьтавлыны фамилияяс.
Списокӧ веськалісны: райком отделъясса заведующӧйяс Жбанов да Быстров, горсоветса председатель Скуратов, райпрокурор Нечипуренко, райфоса заведующӧй Курков, райпотребсоюзса председатель Тюлин, милицияса начальник Сазонов, Госбанкса директор Щукин, райисполкомса председательӧс вежысь Федулов, судья Грибов, комсомол райкомса секретарь Рыжков, сельскӧй строительство отделса заведующӧй Коробкин, урожайность определитӧм кузя инспектор Бывалых, мясокомбинатса директор Корягин да партия райкомса инструктор Николенко.
— Да тайӧ миян доброволецъясыс лоисны весиг унджык сыысь, мыйта колӧ, — шуис Опёнкин да нуӧдіс черта.
— Доброволецъяс?
А тэ эн шмонит.
Вот сёрнитам накӧд сьӧлӧмсянь — и лоӧны доброволецъясӧн.
— Унджык сы серти, мыйта колӧ, сійӧ абу беда — запасын лоӧны.
Видлалісны ещӧ ӧтчыд списоксӧ.
Опёнкин фамилияяс лыддигӧн сетіс быдӧнлы дженьыдик, но меткӧй характеристика:
— Жбанов...
Неврастения.
Оз куж спокойнӧя йӧзкӧд сёрнитны.
Колхозницаяс шумитӧны, а сійӧ ещӧ ёнджыка.
Кутшӧмкӧ сійӧ небыд, вӧсни лыяса.
abu
abu
Выдержитас-ӧ миянлысь сиктса сьӧкыдлунъяссӧ?..
Щукин — шогмас, мунас!
Колхознӧй бригадиръясысь выдвинитчис Госбанкса директорӧ.
Сійӧтӧ нин колхознӧй финансъястӧ тӧдӧ!
Кутас видзны колхознӧй кӧпейкатӧ.
А менӧ эськӧ — сы местаӧ, Госбанкӧ.
Вот эськӧ ме топӧді сійӧс безналичнӧй расчётъясӧн!..
Сазонов.
Важӧн колӧ вӧлі ыстыны сійӧс председательӧн!
Вӧвлӧм тракторист, и колхозса председательӧн уджавліс, майор, куим Слава орден, — мый сійӧс кыскис война бӧрас милицияӧ?
Да ме жӧ аддзывлі сійӧс.
Кыдз сӧмын аддзас выль трактор, дизель, дрӧжжитӧ ставнас — сэтшӧм окота сылы му гӧрны!..
abu
abu
abu
abu
Унджык татшӧм чорыд характераяссӧ колхозъясӧ!..
Коробкин.
Но, мыйла тайӧ пустозвонсӧ?
Колхозын жӧ колӧ делӧ вӧчны.
Кыдзи сылӧн олӧмыс мунӧ?
Райисполкомын сы пыдди йӧз уджалӧны, а сійӧ вечнӧй уполномоченнӧй.
Кывкуттӧм занятие.
Вӧтлысьӧ колхозса председатель бӧрся да зудитӧ: «Колӧ личкыны! Мобилизуйтны! ёнмӧдны!»
А запретит сылы больгыны, шыбит сійӧс массаяс пӧвстӧ, заставит асьсӧ мобилизуйтны — сійӧ жӧ пӧгибнитас, кыдз пасьтӧм морт кӧдзыд ывла вылын!
— Кольлам сійӧс списокӧ прӧверитӧм могысь — кыдзи сійӧ ачыс та вылӧ видзӧдлас, — шуис Мартынов.
— Колӧ жӧ миянлы, медбӧрын, и маскаяссӧ пӧрччӧдны ӧткымын «активистъяслысь».
Кык кӧчӧс виам.
— Судья Грибов.
Тӧлка дядьыс.
Спокойнӧй.
Видзӧдӧ морт вылӧ — сквӧзь сійӧс аддзӧ.
Кызь во партияын.
Гӧгӧрвоас, мый колӧ ӧні ставлы передӧвӧй вылӧ мунны.
Коммунистъяс — водзӧ!..
Рыжков.
Дерт, колхозӧ сійӧс!
Татшӧм том зонлы тайӧ арлыдсянь пуксьыны канцелярияӧ?
Колӧ жӧ и практически уджалыштны, свежӧй воздухӧн лолалыштны.
Эм комсомолын мӧд секретарь?
Вот мӧдыс кольччас пока сы местаӧ.
Бывалых.
Да-да.
Партияса «салдат»...
Меным сы йылысь висьтавлісны менам соседъяс, черемшанецъяс.
Сійӧс нулісны нин ӧтчыд колхозӧ, кор сійӧ найӧ районын уджаліс.
И мый жӧ сійӧ заявитіс налӧн собрание вылын!
«Мый нӧ, — шуӧ колхозникъяслы, — ме партияса салдат, подчиняйтча райкомлӧн решениелы.
Бӧрйӧй менӧ председательӧн.
Удж дон кутанныд мынтыны колхознӧй кассаысь, а видз-му овмӧс ме ог тӧд, абу специалист, колхозтӧ тіянлысь угробита, и, гашкӧ, деньгаыс менам удж дон вылӧ сӧмын и тырмас».
Эз бӧрйыны.
Ухарь!
Абу специалист.
А миянӧ воис урожайность определитӧм кузя инспектор должность вылӧ.
Кыдз нӧ сідз?
Определитны вуж вывсьыс правильнӧя урожай — ыджыд специалист колӧ!..
— Сідзжӧ колям прӧверитӧм могысь, — пасйис списокын Мартынов.
— Федулов...
— Тайӧс вештам, — шуис Мартынов, и ставнас комиссияыс сӧгласитчис сыкӧд.
— Тані нин нинӧм прӧверяйтнысӧ.
Покровительствуйтіс «Борьбаын» вӧръяслы.
Партияысь кутам вӧтлыны!
И решениесӧ печатайтам газетаын.
Петкӧдлам ставыслы, мый колӧ видзны колхозъяс татшӧмъяссьыс, кодъяс абу чистӧйӧсь кияс вылас, кыдзи чумаысь!..
...Кор лыддисны партактив решениелысь проект да колхозъясӧ постояннӧй удж вылӧ мӧдӧдны индӧмъяслысь список, Культура керкалӧн йӧзӧн тыр залын минута куим вӧлі чӧв-лӧнь.
Первойӧн торкис чӧв-лӧньсӧ районнӧй прокурор Нечипуренко.
— <rus>Сі-ідз</rus>, — нюжӧдіс сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ сылӧн мыйкӧ крукасис горшас.
— Сідзкӧ, ликвидируйтам райцентрад?
Сы лыдын и юстиция органъяс?
Коммунизмӧ матысмим?
Государстволӧн отмирайтӧм?..
— Вот ӧні вайӧ восьтамӧй прениеяс, — сылӧн реплика вылӧ вочавидзтӧг шуис Мартынов.
— Эм мый йылысь сёрнитны.
Ог вообще кутӧй рассуждайтны видз-му овмӧс выльысь кыпӧдӧм йылысь, а решитам тані, мый миянлы колӧ вӧчны тайӧ кыпӧдӧм могсьыс.
Вӧчны асланым уджӧн, киясӧн, а не кывйӧн.
Кыв корис Руденко.
Сійӧ тӧдчымӧн волнуйтчис — эз ыджыд собрание водзын полӧм вӧсна, — сёысь сійӧ выступайтліс речьясӧн татшӧм собраниеяс водзын, — а минутаыслысь важностьсӧ гӧгӧрвоӧм вӧсна, сыӧн примитӧм решениелысь важностьсӧ да сійӧс, мый кӧсйис сійӧ висьтавны тані районса партийнӧй активлы, — ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоӧм вӧсна.
— Ме, ёртъяс, збыльысь, ачым, райком бюросянь некутшӧма личкытӧг заявиті аслам кӧсйӧм йылысь мунны уджавны колхозӧ председательӧн, — заводитіс сійӧ.
— Мый менӧ заставитіс?..
Ме кӧ эськӧ куті тані висьтавны тіянлы, мый меным карын дыш лои овны, ёна кӧсъя переселитчыны карысь сиктӧ, мый муна ме колхозӧ радпырысь, — тайӧ вӧлі эськӧ менам пӧръясьӧм.
Кхм, кхм...
— Кызӧктіс, юис стӧканысь ва.
— Ог тӧд, кыдзи некымын во мысти, гашкӧ, сэки и клещиӧн менӧ он кыскӧй колхозсьыс, кор вӧча сэні мыйкӧ тыдаланаӧс нин, но ӧні, висьтавны честнӧя, ачым ачымӧс кыска сьыліӧд сэтчӧ.
Районнӧй газетаса редактор Посохов, абу омӧль рисуйтчысь, сэн жӧ вӧчис «Колючкалы» дружескӧй шарж: Руденко кыскӧ ӧти кинас сьылітіыс, мӧднас йӧтлалӧ асьсӧ водзӧ туй кузя сэтчӧ, кытчӧ индӧ столбвывса стрелка-указатель — «Колхозӧ!»
Вит минут мысти рисунок ӧшаліс нин фойеын, фанернӧй доска вылын, перерыв дырйи ставлы видзӧдӧм вылӧ.
Руденко висьталіс водзӧ:
— Вообще ог сэтшӧм радпырысь мун колхозас, кыдзи тьӧща ордӧ гӧститны, блин сёйны.
Ме ӧд муна ог «Власть Советовӧ», ог «Краснӧй Октябрӧ», гӧтӧвӧй вылӧ, а сійӧ колхозъяс лыдысь ӧтиӧ, кодъяс йылысь тані Мартынов ёрт сёрнитіс.
Ковмас уджалыштны зэв напряжённӧя.
abu
Тайӧс ме ставсӧ бура гӧгӧрвоа — кутшӧм лоӧ сьӧкыд.
И аддза, мый колӧ вӧчны, медым лои кокньыдджык.
Кыпӧдны колхозникъяслысь материальнӧй заинтересованность — и делӧыс мӧдӧдчас, бергавны кутас машинаыс.
Но сы могысь, медым коли колхозын уна нянь поставкаяс бӧрын, колӧ быдтыны ыджыд урожай.
А ыджыд урожай позьӧ босьтны сӧмын сійӧ случайын, йӧзыс кӧ зэв бура уджаласны во чӧж эскӧмӧн, мый налӧн уджыс оз вош весьшӧрӧ.
Но сійӧ колхозъясас, кӧні ми вывті дыр видзим руководствоын бездельникъясӧс, йӧзыс воштісны трудоденьӧ верасӧ, сы вӧсна и уджалӧны омӧля.
Аддзанныд, кыдзи сійӧ торксис делӧыс.
Сійӧс колӧ ёнмӧдны, трудоденьӧ тайӧ эскӧмсӧ!
Мӧдногӧн ми огӧ кыпӧдӧй татшӧм колхозъяссӧ!..
И сідз, ёртъяс, мыйла жӧ ме, сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, решиті мунны уджавны кольччысь колхозӧ?
Да сы вӧсна, мый ми кӧ сӧмын кутам изучайтны сентябрьскӧй Пленумлысь решениеяссӧ миян партсобраниеяс вылын, — тайӧ этша.
Разъясняйтны найӧс колхозникъяслы — зэв колана делӧ, но и тайӧ этша.
Тадзи позьӧ культурникъясӧн лоны — сӧмын кӧ лыддьыны постановлениеяс да разъясняйтны.
Партия Цекалысь тайӧ решениеяссӧ колӧ пӧртны олӧмӧ!
Руденко веніс волнуйтчӧмсӧ, гӧлӧсыс сылӧн крепаммис, юргис вынаа, кывъясыс усины залӧ сьӧкыдӧсь, убедительнӧйӧсь.
— Цека Пленумлӧн решениеясыс — зэв бурӧсь, став колхозникъяс тайӧс чувствуйтӧны.
Но мӧвпалӧны ас кежаныс: Пленумлӧн решениеясыс бурӧсь, да вот миян районнӧй руководительяс оз-ӧ подведитны?
Оз-ӧ ворсӧдны миянӧс портитчӧм телефонӧн?
Тӧданныд татшӧм ворсӧмсӧ?
Кор первой мортсяньыс медбӧръяӧдзыс воас кывйыс — абу нин сійӧ кывйыс, мый вӧлі заводитчигас шуӧма.
Миянӧс, — думайтӧны колхозникъяс, — босьтіс сьӧлӧмӧдз, а вот найӧс, миянлысь деятельясӧс, босьтіс-ӧ?
Способенӧсь-ӧ найӧ пӧртны олӧмӧ сійӧс, мый партиялӧн Цека насянь требуйтӧ?
Дженьыдика кӧ шуны, колӧ ещӧ, медым йӧзыс эскисны миянлы, местнӧй руководительяслы, мый ми босьтчам делӧас серьёзнӧя.
Мый ми сідзжӧ, кыдзи и найӧ, кодъяс олӧны, вердчӧны му помысь, ёна кӧсъям, медым ни ӧти колхозын эз вӧвны муяс вылын тыртӧм шепъяс, тыртӧм амбаръяс, тыртӧм трудоденьяс!
Аслад матысса руководительлы, сылӧн партийнӧй душалы эскӧм — великӧй делӧ!
Тасянь — и трудӧвӧй подъём, и урожай, ставыс!
Колӧ районын медся тӧдчана йӧзыслы мунны колхозъясӧ!..
А сёрнитны кӧ сы йылысь, абу-ӧ унизительнӧ миянлы, районнӧй масштаба ответработникъяслы, лэччыны районысь сиктӧ, ме тадз думайта: талун сійӧ масштабыс медся ыджыд да почётнӧй, кӧні медся сьӧкыд!
Собрание, код участникъяс лыдын вӧліны уна низӧвӧй колхознӧй работникъяс, колльӧдісны Руденкоӧс ошкӧмӧн да гора аплодисментъясӧн.
abu
abu
abu
Первой радъясын чеччис 1918 восянь коммунист Поликарпов, пенсионер, зэв пӧрысь старик, — сылы нин сиктӧ мӧдӧдӧм йылысь вопросыд эз касайтчы.
— Мартынов ёрт!
А ті век жӧ энӧ вочавидзӧй вот прокурор ёртыслы государство отмирайтӧм йылысь.
Кыдзи но ми бергӧдчам исполкомса председательтӧг, милицияса начальниктӧг?
Дзик, али мый, найӧ оз лоны?..
Неыджыд паузаын, коді лоис Поликарповлӧн вопрос бӧрын, бура кыліс гӧлӧсыс урожайность определитӧм кузя инспектор Бывалыхлӧн, коді пукаліс кӧнкӧ шӧрас:
— Народничествокӧд анархизмлӧн сорас...
— Сідз, заводитчӧ, — шӧпнитіс Мартынов Руденколы, коді пуксис президиум пызан сайӧ аслас местаӧ, да сувтіс.
— Мый шуан, Бывалых?
Тайӧ тэ — решение проект йылысь?..
Абу сідз, народничествоыд татчӧ нинӧмла, оз лӧсяв.
Народкӧд йитӧдъяс ёнмӧдӧм — сійӧ абу народничество сэтшӧм смыслын, кыдзи ми тӧдам сійӧс партиялӧн историяысь.
И анархизмыс тані некутшӧм абу.
Ме жӧ эг на висьтав ещӧ, кыдзи ми думайтам вежлавны кадръяссӧ.
Районнӧй учреждениеяс ми бырӧдны ог кӧсйӧ, ми найӧс кутам ёнмӧдны.
Анархизмыс тані абу.
А вот меньшевизм, Бывалых ёрт, — карандаш, кодӧс Мартынов гартліс чуньяс костас, котшкысис да жугалі, — меньшевизм оз мешайт казьтыштны.
Большевикъяс торъявлісны меньшевикъясысь сійӧн, мый меньшевикъяс сӧмын больгисны революция йылысь, а большевикъяс сійӧс вӧчисны!..
— Да тайӧ жӧ вӧлі висьталӧма революция йылысь, — вочавидзис гора мича баритонӧн шӧйӧвоштӧм Бывалых.
— Революция йылысь, да...
А ӧні, революция бӧрын комын квайт во мысти, тэ лыддян, позьӧ нин не торйӧдны больгӧм да делӧ?..
Комсомол райкомса секретарь Рыжков, коді ёна волнуйтчис сійӧ минутасяньыс, кыдзи кыліс решение проектысь ассьыс фамилиясӧ, тэрыба сувтіс, лэптіс кисӧ:
— Позьӧ меным, Мартынов ёрт?..
Революция важӧн вӧлі, ёртъяс, ме сійӧс ог помнит.
Вернӧджык ме сэки свет вылас эг на вӧв.
Но ме думайта, мый и менам поколение пай вылӧ уджыс коли ещӧ не этша...
Меным кызь вит арӧс.
Менам бать вӧлі подпольнӧй стажа коммунист.
Менам кык ыджыдджык вок пӧгибнитісны Отечественнӧй война дырйи.
Но найӧ ӧмӧй ставсӧ вӧчисны ме пыдди?..
Партия кӧ требуйтӧ, медым миянлы лоны ӧні передӧвӧй линия вылын, кӧні сьӧкыд, — колӧ мунны!
Колхозникъяс кӧ оз дӧверитны меным томлун вӧсна колхоз, босьта бригада.
Кора лыддьыны менӧ доброволецӧн!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Миянӧ сійӧс, Пётр Илларионыч, «Асъя кыаӧ», парторганизацияса секретарӧн!
Сійӧ нин быдмис комсомолсьыс.
— Нӧрӧвитлӧй, ёртъяс! — лэптіс кисӧ Мартынов.
— Кодӧс, кытчӧ — сійӧс нин ми бӧрынджык решитам, бюро вылын.
Ме ӧтветита, мый ми думайтам районнӧй организацияяс йылысь.
Сійӧ доложитіс собраниелы ассьыс плансӧ, сійӧс, мый йылысь висьтавліс нин Медведевлы да Руденколы: кыдзи сійӧ кутас корны обкомын кадръяс районнӧй организацияяс ёнмӧдӧм вылӧ, сы бӧрын нин, кыдзи колхозъясӧ став мӧдӧдӧм ёртъясӧс бӧръясны сэні председательясӧн.
— И думайта, мый миянӧс поддержитасны, подкрепитасны кадръясӧн.
Но весиг кутшӧмкӧ места вылӧ кӧ миянлы оз сетны мортӧс областьысь, збыль жӧ, бергӧдчам асланым йӧзӧн, наӧн, кодъяс эмӧсь миян.
Ёна сьӧкыдджык, — доказывайтіс Мартынов, — подберитны колхозъясӧ бур председательясӧс, сійӧ розьяссӧ тупкалӧм дорысь, кодъяс артмасны районнӧй аппаратын.
Святӧй места оз ло пустӧй!..
Но, босьтны кӧть тэнӧ, Андрей Семёныч, — шыӧдчис сійӧ прокурор Нечипуренко дінӧ.
— Кымын во тэ уджалан районас?
— Вит во, — зумыша вочавидзис прокурор. Сійӧ копыртчис, ошйысис гырддзаяснас пидзӧсъяс вылас, улӧ лэдзис юрсӧ, тыдалӧ, сьӧкыда да напряжённӧя думайтіс партактив решениелысь проект.
— Сідз, вит во.
А мыйта тэ тайӧ вит восьыс олін колхозъясын разнӧй кампанияяс кузя уполномоченнӧйӧн?
Да куим воысь не этшаджык!
— Не этшаджык, — буркнитіс Нечипуренко.
— Но тэ жӧ эн ӧшӧдлы прокуратураад томан, кор мунлін колхозӧ?
Коді тэ пыдди уджавліс?
Аппарат, заместитель.
Сідз, гашкӧ, тэнад помощникъясысь кодкӧ тэнӧ и вежас дзикӧдз?
Да и институтъяс миян быд во лэдзӧны том специалистъясӧс, сы лыдын и юридическӧй вузъяс.
Гашкӧ, кутшӧмкӧ том прокурор воас тэ местаӧ.
Но кодлы нӧ, не кӧ тэныд, важ районщиклы, мунны колхозӧ?
Районсӧ изучитін бура, ачыд крестьяна пӧвстысь, видз-му овмӧс тӧдан агрономысь не омӧльджыка, дас вит вося стажа коммунист.
А кутшӧм эффектыс лоӧ, гӧгӧрво!
Сэки нин колхозникъяс шуасны: да, крепыда босьтчӧны миян руководительяс видз-му овмӧс кыпӧдӧмӧ — весиг прокурорӧс мӧдӧдісны колхозса председательӧн!..
А став таысь кындзи, Андрей Семёныч, тэныд збыльысь колӧ освежитчыны.
Ныжмисны тэнад и синмыд, и чутьёыд.
Колӧ тэныд, кыдзи Антейлы, инмӧдчывны му бердӧ, медым босьтны вын.
Ме настаивайта, медым тэ мунін председательӧн именнӧ «Борьбаӧ».
Сэтысь тэ аддзан и аслад деятельностьлысь плодъяс, кор тэ вӧлін закон соблюдайтысьяс пост вылын.
Сэтшӧмторъяс аддзан, мый пыр жӧ тэнад и скӧралӧм, и энергия, и бдительность, и водзлань зільӧм содас кыксё процент вылӧ!..
Нечипуренко вежис позасӧ, веськӧдчис, ӧшӧдчис стул бӧр вылӧ, видзӧдліс стенъяс, потолок, чышкис кипыдӧснас пӧсялӧм плешсӧ, ышловзис, но нинӧм эз вочавидз Мартыновлы.
Прениеяс мунісны водзӧ.
Райкомлӧн орготделса заведующӧй Быстров сідзжӧ дженьыда, кыдзи и Рыжков, шуис: «Колӧ кӧ, колӧ, муна», — вӧзйис аслас местаӧ заместительӧн инструкторъясысь да корис сӧмын артыштны, мый сылӧн куим челядь велӧдчӧны старшӧй классъясын, мӧдӧдны сійӧс сэтшӧм сиктӧ, кӧні эм десятилетка.
Судья Грибов заявитіс:
— Ме, ёртъяс, бӧрйи судьялысь профессиясӧ случайнӧ, ог вермы шуны, мый муні тайӧ делӧ вылас призвание серти.
Прӧстӧ окота лои демобилизация бӧрын помавны велӧдчӧм.
Эг нин том вӧв, но век жӧ решиті пӧлучитны законченнӧй образование.
Велӧдчыны ме верми сӧмын заочнӧ: фронт бӧрын кык во куйлі, бурдӧді ранаяс.
Думайті, гашкӧ, век кежлӧ коля инвалидӧн.
Та вӧсна и бӧрйи татшӧм пукалан специальность.
Да и юридическӧйӧ кокниджык вӧлі пырнысӧ.
А ӧні ме здоров, ветлыны муяс вывті верма.
abu
abu
abu
Колхознӧй делӧ ме тӧда.
Войнаӧдз вӧлі сиктса райкомын инструкторӧн.
Да и фронт унаторйӧ велӧдіс — батальонӧн командуйтлі.
Думайта, справитча.
— Но, тані нин, меным кажитчӧ, ми неуна лишнӧйджык кусыньтам, — шуис Глотов.
— Кыдз нӧ сідз, судья — сійӧ жӧ выборнӧй должность, сійӧс народ бӧрйис, гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн!..
— А райисполкомса председательлӧн должностьыс ӧмӧй абу выборнӧй?
— Руденкоӧс эг гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн бӧрйылӧй?
— Ачыс кӧсйӧ мортыс — бур председатель лоӧ!
Бура, сьӧлӧмсяньыс выступитісны горсоветса председатель Скуратов, Госбанкса директор Щукин, райкомса инструктор Николенко, милицияса начальник Сазонов.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Налӧн искренньӧй тон серти позьӧ вӧлі надейтчыны, мый налӧн кывъясыс оз торъявны делӧысь, мый найӧ збыльысь гӧгӧрвоисны сьӧлӧмнас, кӧні ӧні коммунистлӧн местаыс, и пуктасны став вынъяссӧ, медым вӧчны сійӧ колхозъяссӧ, кытчӧ найӧс мӧдӧдасны, передӧвӧйясӧн.
Щукин шуис:
— Ставным ми тӧдам, мый миян сиктлы мӧд туй, колхозъяс да совхозъяс кындзи, абу.
Ӧні тайӧ яснӧ быдӧнлы, кыдзи <rus>дважды два</rus>, тайӧ политграмота.
Но вӧлі сійӧ, мӧд туйыс.
Вот ме кӧсъя сы йылысь казьтыштны налы, коді сійӧс оз тӧд, вывті том вӧлі сэки либӧ кутіс вунӧдны...
Менам бать вӧлі краснӧй партизан, воюйтіс Первой Коннӧйын, воис гражданскӧй война вылысь Краснӧй Знамя орденӧн.
Сэки найӧ вӧліны гежӧдӧсь, орденъясыс.
Воис — нинӧм абу, нёль челядь, ме медся ыджыд, дас кык арӧс.
Сетісны батьлы ссуда комбедысь, ньӧбисны вӧв, а сійӧ висьмис, кулі.
Отсалісны миянлы ещӧ, ньӧбисны мӧдӧс — сійӧ гӧригӧн повзис кӧчысь, гӧнитіс плугйӧн, орӧдіс сылысь лемехнас сӧнсӧ, ковмис лыйны.
Мый вӧчны батьлы?
Неграмотнӧй, некутшӧм мастерствоӧ эз велӧдлыны.
Кужӧ сӧмын му гӧрны.
А мыйӧн?
Тулыс, эн кӧдз — абу кӧзяин.
Муніс бара медасьны сійӧ жӧ озыръяс ордас, кодъяс ордын и революцияӧдз батрачитліс.
Кутшӧмджык вӧлі сылы тайӧс терпитнысӧ?
Тешитчӧны: герой, краснознамёнец — мый вӧсна воюйтін?
Тільсис сійӧ во кык да займитчис мисьтӧм делӧӧн, ӧтлаасис вӧвъясӧс гусявлысьяскӧд, кутіс кулакъяслысь вӧвъяс гусявлыны.
Виисны сійӧс Макаренковскӧй хуторъясын.
И меным посниджык вокъяскӧд самӧй коллективизация кадӧдз ковмис батрачитны.
Ме сійӧс тӧда, тайӧ мӧд туйсӧ...
Кӧть и Сӧветскӧй власть, кӧть и мусӧ сетісны гӧльяслы — он мын мортӧс мортӧн эксплуатируйтӧмысь.
Сет быдӧнлы кредитъяс овмӧдчӧм вылӧ, тягло, инвентарь вылӧ, век жӧ кодкӧ сюсьмӧдчас ӧдйӧджык сувтны кокйылас, а кодлыкӧ оз везит, либӧ ичӧт вына семьяыс, висьӧмъяс, челядь, куим во мысти — выль кулакъяс да выль батракъяс...
Тупким ми тайӧ туйсӧ.
Тайӧ капитализмӧ бергӧдчӧм, ставыслӧн гибель, мый вӧлі завоюйтӧма, революциялӧн гибель!
И нуӧдім крестьянствоӧс выль туй кузя, дзик ӧти вернӧй туй кузя.
Ми нуӧдім, коммунистъяс.
Ми петкӧдім народӧс тайӧ туй вылас, индім цельяс — миянлы и водзӧ нуӧдны, победаӧдз, помӧдз, ог вермӧй ми эновтчыны тайӧ делӧсьыс кӧнкӧ туйджынйын!..
Кыдзи партияса член, лыддя, мый меным колӧ ӧні мунны колхозӧ удж вылӧ.
На бӧрын корис кыв и прокурор Нечипуренко.
— Тэ тӧдан, Мартынов ёрт, — заводитіс сійӧ, вынйӧра восьса морӧссӧ да сьылісӧ чукрассьӧм носӧвӧйӧн чышкаліг, — ме неуна сьӧкыд дума.
Меӧдз оз сразу во.
Меным колӧ кад — обмозгуйтны...
Но вот пукалышті ме тані, кывзі, — пӧжалуй, позьӧ вӧчны сідз, мый и колхозъяс ёнмӧдам кадръясӧн, и райцентр огӧ куштӧй.
Вермас лоны, и оз ло тані нарушениеыс...
— Нарушитӧм — мый? — торкис сійӧс небыдика Мартынов.
— Ей-богу жӧ, кывзы, Андрей Семёныч, сійӧс, мый ми ӧні вӧчам, гижӧма Цека сентябрьскӧй Пленумлӧн решениеясын!
Колӧ сӧмын думайтӧмӧнджык найӧс лыддьыны.
abu
Збыль ӧмӧй колӧ ещӧ виччысьны мӧд звӧнок, сэсся коймӧдӧс?
«<ukr>Оце нам!</ukr>»
— Оз, оз ков виччысьны, кор сьылі тшуптад зургасны: «Тайӧ жӧ тіянлы, сукин сынъяс, тіян поездыд мӧдӧдчӧ, мый нӧ ті пукаланныд?..» Ковмас кӧ нин, менам местаӧ ыстасны работникӧс областнӧй прокуратураысь.
Сэні штатъясыс гырысьӧсь...
А сы йылысь, мый ме социалистическӧй собственность расхищайтысьяскӧд эг тышкась, мый менам чутьёӧй ныжмис, тані тэ абу дзик прав, Мартынов ёрт.
Эз ӧмӧй вӧвны сэтшӧм случайяс, кор преступлениесӧ вӧчис коммунист и сійӧс колӧ судитны, а ті, райком, онӧ вӧтлӧй партияысь — строгӧй выговор сылы медбӧръя предупреждениеӧн.
Борзов тані куим во тупкис ӧти ыджыд вӧрӧс мелькомбинатын.
Мыйта ме сыкӧд споруйті!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Но, ладнӧ, «Борьба» колхозын ме порядок лӧсьӧда!
Кора лыддьыны менӧ доброволецӧн.
Урожайность определитӧм кузя инспектор Бывалых шуис:
— Муна колхозӧ, Москва кӧ разрешитас татшӧмторъяссӧ.
Мясокомбинатса директор Корягин заявитіс, мый сійӧс ӧні ёна мучитӧ аппендицит да сійӧ оз вермы ӧні мунны колхозӧ, должен водны операция вӧчны, мый вылӧ ёна кутісны шензьыны собрание вылын присутствуйтысь районнӧй поликлиникаса коммунист-врачьяс: ён Корягин вылӧ налӧн клиникаас эз вӧв весиг лӧсьӧдӧма «висьӧмлысь историясӧ», некор некодлы эз жалуйтчыв сійӧ некутшӧм висьӧмъяс вылӧ.
Чӧв олісны собрание вылын сӧмын Жбанов да Коробкин.
Но кор кутісны гӧлӧсуйтны решениелысь проект, кӧні вӧлі и налӧн фамилияясыс, — лэптісны кияссӧ «за».
И собрание помын — бара не сідз, кыдзи пыр овлӧ, решение примитӧм бӧрын нин, — заключительнӧй кывйӧн выступитіс Мартынов:
— Ставныд ті, ёртъяс, вӧвлінныд колхозъясын уполномоченнӧйясӧн унаысь, сикт тӧданныд, колхознӧй строительство тіянлы абу выль делӧ.
Но ӧти делӧ, кор ті волінныд сэтчӧ временнӧ, кор тіян семьяясыд, квартираясыд вӧліны кӧнкӧ ылын карын, кор кодкӧ тіянысь унджык ӧтвечайтіс нелючкиясысь, а тіянлы, медбӧрынсӧ, позьӧ вӧлі тайӧ нелючкияссьыс и мунны гортад, шойччыны сэні.
Син водзысь долой — сьӧлӧмысь вон.
И дзик мӧд делӧ лоӧ, кор ті мунанныд колхозъясӧ постояннӧй удж вылӧ.
Век кежлӧ.
Но, гашкӧ, и не век кежлӧ, не кувтӧдзыд, абу тӧдса, кыдзи кодлӧн мӧдӧдчас олӧмыс, но век жӧ нин не ӧти и не кык лун кежлӧ.
Колӧ-ӧ тіянӧс утешайтны тані, мый велаланныд, нинӧм, олыштанныд да весиг зэв ёна кажитчас?..
Веськавлӧны миян газетаясын статьяяс, кодъясӧс гижӧма сэтшӧм утешительнӧй тонӧн: «Н-скӧй районын видз-му овмӧсса специалистъяс да партактивысь ёртъяс оз кӧсйыны мунны колхозъясӧ удж вылӧ.
Кутшӧм ылалӧм!
Кутшӧм благороднӧй налӧн миссияыс!
Кутшӧм лӧсьыд олӧмыс природа лоно вылын!
Кутшӧм пӧлезнӧй здоровьелы сиктса воздухыс!»
Ӧти статьяын, помнитсьӧ, утверждайтсьыліс весиг, мый шыд, кодӧс пуӧма сиктын русскӧй пачын, чӧскыдджык сійӧ жӧ шыд дорысь, кодӧс пуӧма карын газӧвӧй плита вылын.
Залын сералісны.
Мартынов висьталіс водзӧ нюмъявтӧг, серьёзнӧя.
— Тайӧ статьяясыслӧн авторъясыс спасение армияысь попъяс кодьӧсь.
«Кутшӧм ылалӧм!
Кутшӧм лӧсьыд олӧмыс ыбъяс да вӧръяс пӧвстын!»
Евангелистскӧй проповедьяс!
Оз тадзи ков сёрнитны йӧзыскӧд, кодъяс мунӧны кольччысь колхозъясӧ.
Колӧ сёрнитны мужикъяскӧд моз, веськыда, откровеннӧя, сьӧкыдлунъясӧн повзьӧдӧмысь повтӧг.
А сиктыд полысьястӧ и оз радейт, оз ковны сылы полысьясыд,..
И сідз вот, шуа, дзик мӧд делӧ, кор ті мунанныд ӧні колхозъясӧ постояннӧй удж вылӧ.
Тіян первой мӧвп лоӧ, кор ті воанныд колхозӧ да видзӧдланныд ставсӧ гӧгӧр: «Век кежлӧ...» Мӧд синъясӧн видзӧдланныд тайӧ жӧ сикт вылас — сійӧ мортлӧн синъясӧн, кодлы тані ковмас овны.
И ёна бурджыка кутанныд уджавны сы серти, кыдзи уджавлінныд, кор вӧлінныд уполномоченнӧйясӧн!
Некодлы сетны ӧні индӧдъяссӧ, установкаяссӧ — аслыд!
И Николенко ёрт оз нин кут ӧні вайны райкомӧ аслас кустысь «мешӧктыр тырмытӧмторъяс» да лыддьыны, мый та вылын сылӧн рольыс помасьӧ.
Некытчӧ он пышйы тайӧ тырмытӧмторъяссьыс, аслыд и ковмас найӧс бырӧдны.
abu
Мартынов видзӧдліс первой радъясын пукалысь Долгушин вылӧ, Семидубовскӧй МТС-са главнӧй инженер Чумаков вылӧ, агрономъяс вылӧ, кодъясӧс ыстісны областьысь.
— Со тані миян эмӧсь ёртъяс, кодъяс воисны миянӧ уджавны Москваысь, Харьковысь, областнӧй центрысь.
Дерт, и налысь сьӧлӧмсӧ вундыштіс торъялӧмыс сійӧ олӧм костас, кодӧс колисны найӧ кӧнкӧ Москваын либӧ Харьковын, да сы костын, мый аддзисны миян сиктъясысь.
Мый нӧ, тайӧ торъялӧмсӧ ми шыльӧдам.
Но шыльӧдны сійӧс позьӧ сӧмын асланым киясӧн!..
Районыс миян абу на передӧвӧй, и областьыс абу медся озыръяс лыдысь, абу Кубань, шӧркодь область.
И мӧдӧдам ми не сэтшӧм колхозъясӧ, кӧні нин миллионнӧй доходъяс, керкаяссӧ вевттьӧма кӧртӧн, правлениелӧн «Победаяс».
Сэні нин делӧсӧ ладмӧдӧма.
Быдлаын кӧ эськӧ вӧлі тадз, ми эськӧ и эг нуждайтчӧй кадръясын.
Мӧдӧдам кольччысь колхозъясӧ, кӧні нинӧм татшӧмъясыс абу на.
Но — лоӧ.
Лоӧны и коттеджъяс ваннаӧн да душӧн, и асфальтируйтӧм тротуаръяс, и мичуринскӧй садъяс, и собственнӧй колхознӧй санаторийяс, и Шекспирлӧн пьесаяс сиктса культура керкаясын.
Лоӧ, кӧсъям кӧ.
Но вӧчны ставсӧ тайӧс колӧ асланым киясӧн!
Вот кор тайӧ пырас пыдӧдз быд мортлӧн сознаниеӧдз, — уджыс миян пуны кутас.
Асланым киясӧн!..
Аски дас час асылын — бюролӧн заседание.
Приглашайтсьӧны ставныс, кодъяс тайӧ списокас.
Утвердитам партактивлысь решениесӧ да сёрнитчам, кодӧс кытчӧ, кутшӧм удж вылӧ кутам рекомендуйтны.
...Собрание вылысь эз разӧдчыны сразу.
Посни чукӧръяс вылӧ юксьӧмӧн залын да коридорын дыр на ещӧ обсуждайтісны торъя выступлениеяс, юасисны Коробкинлысь да Жбановлысь, мыйла найӧ чӧв олісны, серавлісны мясокомбинатса директор Корягинлӧн аппендицит вылын да «Колючкаын» дружескӧй шаржъяс вылын.
Посохов фотоаппаратӧн котӧрӧн петіс Мартынов бӧрся ывла вылӧ:
— Пётр Илларионыч!
Сэні ёртъяс корӧны, мед ме лэдзи найӧс парикмахерскӧйӧ бритчыны.
Кӧсйысьӧны локны час мысти.
Позьӧ?
— Коді корӧ?
— Жбанов, Нечипуренко, Сазонов...
— Эн лэдз!
Снимайт сідз.
И — номерӧ!
И областнӧй газетаӧ передайт материалсӧ...
Энлы, нӧрӧвитлы, сэтчӧ эн на передавайт.
Юӧртам, кор нин лоӧ вӧчӧма.
abu
Снимайт сідз.
Прокурорлысь серамсӧ петкӧдлы, мед нюмъёвтас.
Вывті нин сылӧн мрачнӧй видыс.
3
Бура, кыдзи и виччысис Мартынов, воспримитіс колхозъясын народ сиктӧ виднӧй районнӧй ответработникъясӧс мӧдӧдӧм.
Быдлаын выборнӧй собраниеяс вылын колхозникъяс, кодъяс лыддисны нин местнӧй газетаысь районнӧй партактив йылысь отчёт, муртса эз овацияяс вӧчны доброволецъяслы.
Колхозъясӧ мӧдӧдӧмъяс пӧвстысь сӧмын ӧткымынъяс эз петкӧдлыны ыджыд надея выль уджын успехъяс вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Жбанов муніс Олешинскӧй МТС-ӧ парторганизацияса секретарӧн, Бывалых — колхозса председательӧн.
Кыкнанныс эз тэрмасьны нуны ассьыныс семьяяссӧ райцентрысь — ӧтиыс, тыдалӧ, надейтчис сы вылӧ, мый областнӧй организацияяс оз санкционируйтны урожайность определитӧм кузя инспектор пост вылысь колхозӧ сійӧс вуджӧдӧм, мӧдыс — абу тӧдса мый вылӧ, гашкӧ, мыйкӧ дыра кад бӧрын низӧвӧй удж вылысь бара кутшӧмкӧ районнӧй должностьӧ постепеннӧ выдвигайтӧм вылӧ.
Мясокомбинатса директор Корягинӧс, тыдалӧ, кодкӧ медицина тӧдысьяс пиысь «консультируйтӧма», кыдзи симулируйтны аппендицитлысь ёсь приступ.
Скорӧй помощь нуис сійӧс больничаӧ.
Сэні сылы вӧчисны операция, аппендицит эз аддзыны, вундісны слепӧй кишкалысь червообразнӧй отросток, вурисны кынӧмсӧ да шуисны: «Но, ӧні, кыдз сӧмын куйлыштанныд операция бӧрын, верманныд повтӧг мунны медся благоустроиттӧм колхозас, кӧні весиг фельдшерскӧй пунктыс абу: полнӧй гарантия, мый аппендицит тіян некор оз ло».
Партактив собрание бӧрын мӧд лунас Мартынов дінӧ райкомӧ локтіс Коробкин, блед, ӧти войӧн омӧльтчӧма.
— Ог вермы, Пётр Илларионыч, ог вермы!..
— сьӧкыда шуис сійӧ да пуксис пызан дорӧ, лэдзис юрсӧ, нервнӧя зыраліс кипыдӧснас воск рӧма виж лысинасӧ.
Кажитчӧ, и лысинаыс сылӧн, коді пыр листавліс, быттьӧ лакируйтӧм, талун кыдзкӧ пемдӧдӧма, чукырӧссьӧма.
— Ог вермы...
abu
«Век кежлӧ!..»
Гӧгӧрвоӧй морт ногӧн!
Коді мыйӧ приспособитчӧма...
Вермас лоны, тайӧ менам висьӧм.
Мыйкӧ, вермас лоны, ещӧ челядьдырйи шемӧсмӧдіс менӧ нэм кежлӧ...
Сійӧ арся няйтыс, сійӧ кузь тӧвся рытъясыс керосинӧвӧй лампа дорын.
Сэтшӧм гажтӧм!..
Ме ог вермы сырмытӧг думыштны та йылысь.
Ме сэні вошта и ун и аппетит.
Прӧстӧ сьӧкыда висьма да пета стройысь.
Ог сет некутшӧм пӧльза...
Мартынов шемӧсмӧмӧн лапйӧдліс синъяснас Коробкинӧс кывзіг.
Кутшӧм жӧ жалкӧйӧсь вӧліны кывъясыс да видыс тайӧ статя, представительнӧй детинаыслӧн, коді пыр сэтшӧм увереннӧй, солиднӧй походкаӧн пыравліс кабинетъясӧ, сэтшӧм апломбӧн выступайтліс райком пленумъяс вылын: «Колхозса ӧткымын председательяс преступнӧя недооценивайтӧны силоснӧй башняяс стрӧитӧмлысь тӧдчанлун.
Ме предлагайта индыны ёртъясыслы силоснӧй башняяс стрӧитӧм орӧдны позьтӧм вылӧ!..» Кыдзи сійӧс оглушитіс!
Збыль, мӧдӧд татшӧм слаб нервъяса мортӧс кольччысь колхозӧ — припадокъяс сэні сылӧн лоӧны.
— Керосинӧвӧй лампаясысь эм спасение, — шуис Мартынов.
— Электростанция стрӧитан.
Тэныд оз ков велӧдчыны стрӧитнытӧ.
Тэ жӧ заведуйтлін райисполкомса строительство отделӧн.
— Эн шутитӧй, Пётр Илларионыч!..
Абу сӧмын керосинӧвӧй лампаясын делӧыс.
Менам вообще зывӧктӧм сиктса олӧмлӧн став уклад дінӧ.
Тайӧ менам вирын.
Менӧ пыр кыскыліс карӧ, рабочӧй класс дінӧ!..
— Энлы, энлы, Коробкин ёрт!
Мыйла — вирад?
Мыйта ме помнита, тэ жӧ ачыд крестьяна пӧвстысь, быдмин сиктын?
— Крестьяна пӧвстысь, да...
Но ме эг думайтлы век кежлӧ кольччыны сиктын.
Ме весиг эг ветлӧдлыв плуг бӧрся.
Ме ог куж вӧлӧс телегаӧ доддявны.
Кор ме пыри комсомолӧ, меным пыр жӧ сетісны сельсӧветын делопроизводительлысь должность.
Сэсся заведуйті паспортнӧй столӧн...
Муні бать ордысь, олі квартираын, культурнӧй семьяын, ветфельдшер ордын.
Чистӧ, уютнӧй.
И кор менӧ примитісны партияӧ, ме сідзжӧ колхозын эг уджав.
Муні госстрах кузя, сэсся вӧлі сельпоса председательӧн, инкубаторса директорӧн, заведуйті мельничаын.
Сэсся, пӧжар бӧрын, кор мельничаыс сотчис, менӧ босьтісны районӧ...
Пётр Илларионыч!
— кевмысис Коробкин.
— Мӧдӧдӧй менӧ велӧдчыны областнӧй партшколаӧ!
— Пола, мый ӧні тэныд ковмас век жӧ уджалыштны колхозын.
Велӧдчӧм кузя нӧрӧвитыштлам.
Коробкин сюйис кисӧ пинжак пиас, дрӧжжитысь чуньясӧн кыскис мыйкӧ пытшкӧс зепсьыс, пуктіс аслыс пидзӧс вылас, тупкис кипыдӧснас.
— Мый сійӧ? — юаліс Мартынов.
— Сідз кӧ...
Татшӧм случайын...
Ме вынужден.
Ті кӧ он гӧгӧрвоӧй менсьым положениесӧ...
— Мый тэ перйин зепсьыд?
Коробкин петкӧдліс Мартыновлы партийнӧй билетсӧ.
— А-а...
— Гӧгӧрвоӧй, Пётр Илларионыч, меным абу кокни решитчыны тайӧ воськов вылас.
Но ме вынужден...
Ог вермы!..
И гӧтыр менам нинӧм вылӧ оз мун колхозад.
Мый нӧ миянлы — юксьыны?
Ме дас вит во сыкӧд ола, челядь эм...
— Но, мый нӧ, ачыд кӧ сетан...
— Мартынов перйис Коробкинлӧн ёна топӧдӧм, быттьӧ судорогаӧн зэвтӧм чуньяс костысь партийнӧй билет, восьтіс сейф, пуктіс сійӧс сэтчӧ, пӧдлаліс ключӧн.
— Пока, сохранитӧм могысь.
Бюро вылӧ ми тэнӧ век жӧ корам...
И, тайӧ мортсӧ помӧдз тӧдмавны кӧсйӧмӧн, Мартынов вӧчис выныштчӧм, чужӧм вылас петкӧдліс мыйкӧ жалитанаӧс, кутіс юасьны Коробкинлысь жалитан тонӧн:
— Но, а мый тэ думайтан вӧчны водзӧ?
Мыйӧн кутан овны?
Гӧгӧрвоан, Коробкин ёрт, тэнӧ ӧд ӧні миянлы абу лӧсьыд кольны райисполкомын руководящӧй удж вылӧ.
— Ачым тӧда, мый абу лӧсьыд...
Мый нӧ, аддза уджсӧ.
Век жӧ ме морт грамотнӧй, имеита опыт...
Не сійӧ, дерт, удж доныс лоӧ...
Гӧтыр менам бухгалтер, местаын.
Аслам керка.
Сад миян бур...
Олам.
Мартынов чеччис, муніс кабинет джодж кузя.
— Рабочӧй класс дінӧ, шуан, тэнӧ кыскис?
Мыйла нӧ эн мун томдырйиыд на, комсомолецӧн, Магнитогорскӧ?
А тані миян Троицкын — кутшӧм заводъяс?..
Чернильница дінӧ тэнӧ кыскис, а не рабочӧй класс дінӧ!
Вӧлӧстнӧй писарь!..
Кокниа партбилетыдкӧд торйӧдчин.
И — эз выдержит.
Матыстчис ӧдзӧс дорӧ, гырддзанас резкӧя тойыштӧмӧн, восьтіс сійӧс, сибдӧм, друг чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Мун. Шкура!..
Коробкин гӧрбыльтчӧмӧн, быттьӧ быдса метрджын вылӧ сразу чинӧм, мышкунас дрӧжжитігтырйи, петіс ӧдзӧсӧд.
Сійӧс вӧтлісны партияысь бюролӧн первой жӧ заседание вылын.
Сійӧ жӧ бюро вылас исключитісны и Федуловӧс.
Тайӧ фигураас бурджыка видзӧдлӧм бӧрын нинӧм сложнӧйыс эз жӧ тыдовтчы.
Сідзжӧ — «вӧлӧстнӧй писарь», сэк жӧ ещӧ и жулик.
Кыдзи выяснитчис, карын керка стрӧитӧм вылӧ вӧрысь кындзи, уна быдсикас добрасӧ кыскис сійӧ «Борьба» колхозлӧн амбаръясысь да складъясысь — «себестоимость серти».
И — пӧдтіс тайӧ колхозас нелючкияс йылысь став сигналъяс, кодъяс волісны райисполкомӧ.
Федуловӧс вӧтлісны партияысь да сетісны судӧ.
Корягинӧн аппендицит симулируйтӧм йылысь делӧ видлалӧм ковмис отложитны сыӧн больничаысь петӧм бӧрӧдз.
Недель мысти став колхозъясын, кӧні индӧма вӧлі вежны руководствосӧ, бӧрйисны нин выль председательясӧс.
Руденко, Грибов, Николенко пыр жӧ нуӧдісны и семьяяссӧ выль олан местаӧ.
Районнӧй учреждениеясын мунӧм ёртъяс пыдди действуйтісны временнӧй заместительяс.
Уна пӧлучитіс Мартынов тайӧ лунъясас телеграммаяс, уна звӧнокъяс вӧліны областнӧй центрсянь да весиг Москвасянь:
— Н. ёрт сулалӧ миян номенклатураын.
Кыдз нӧ ті миянкӧд сӧгласуйттӧг вуджӧдінныд сійӧс мӧд удж вылӧ?
— Кутшӧм мӧд удж вылӧ, вай уточнитам.
Зэв важнӧй удж вылӧ.
Ми жӧ сійӧс эг мӧдӧдӧй газируйтӧм ваӧн вузасьны.
Передньӧй крайӧ мӧдӧдім — колхозса председательӧн.
— Самоуправство!..
Кор телефоннӧй трубкаын гӧлӧс заводитліс горзыны, Мартынов шуліс:
— Жалуйтчӧй миян вылӧ Цекаӧ.
Ми тадзи гӧгӧрвоим сентябрьскӧй Пленумлысь решениесӧ: медбур йӧзӧс — колхозъясӧ.
Неправильнӧ кӧ гӧгӧрвоим, — поправитасны миянӧс.
Жалуйтчӧй, жалуйтчӧй, эн воштӧй кадсӧ.
Та бӧрын сёрниыс пырджык орлі, и провод кыкнан помын трубкаяс пуктылісны аппарат вилка вылӧ.
...Сёрӧн войын, — Мартынов вӧлі гортас, лӧсьӧдчис нин водны, — кыліс звӧнок, кодӧс сійӧ важӧн виччысис.
Телефонистка предупредитіс: «Кутанныд сёрнитны обкомса секретаркӧд».
— Алло!..
Тэ, Мартынов?
— Ме тіянӧс кывза, Алексей Петрович!
— Кыдзи олан?
— Ничево, аттьӧ.
— Здоровьеыд кыдзи?
Семействоыд?
— Ставыс порядокын.
— Мегыр куснялан, шуӧны?
— Ог, Алексей Петрович, татшӧм производствоыс миян районын абу.
Кӧлесаяс вӧчам, сийӧсъяс вурам, кирпич ӧжигайтам, а мегыръяс ог вӧчӧй.
— Ме шуа: куснялан мегыръяс, кыдзи ош...
Тэ мый сэні кадръясыскӧд вӧчин?
— А-а...
Телефон кыліс сэтшӧм резкӧя, мый Мартыновлӧн гӧтырыс, Надежда Кирилловна, и кӧсйытӧг кӧліс эськӧ сёрнисӧ.
Сійӧ видзӧдліс верӧсыслӧн серьёзнӧй чужӧм вылӧ, пуктіс кисӧ ёна тіпкыны заводитысь сьӧлӧм вылӧ да пуксис диван вылӧ сыкӧд орччӧн.
— Тані тэ вылӧ, вокӧ, миян обкомын норасьӧмъяс — быдса чукӧр.
— Мыйла — быдса чукӧр, Алексей Петрович?
Унджык ёртъясыс мунісны колхозъясӧ добровольнӧ.
Мый вылӧ налы норасьнысӧ?
— Но, абу чукӧр, эм, вообще, письмӧяс...
Да кыдзи тэ думайтан водзӧ овны — исполкомса председательтӧг, прокурортӧг?..
Мартынов заводитліс подробнӧя висьтавны ассьыс плансӧ — обкомса секретарь торкис сійӧс.
— Ладнӧ, гӧгӧрвоана...
И миянлысь кутанныд корны кадръяс?
Но, дерт жӧ, ме сідзи и думайті, сразу гӧгӧрвои, кор меным висьталісны.
abu
Тӧда нин тэнӧ неуна...
Райисполкомса председательӧс ми тіянлы сетам.
Тӧдан, кодӧс?
Воднӧй овмӧс кузя управлениеса начальник Митинӧс.
А? Областьса главнӧй водолейӧс.
Сійӧс должность сертиыс тадз нимтісны, а збыльысьсӧ тӧлка морт, энергичнӧй.
Сы местаӧ корам министерствоӧс ыстыны кодӧскӧ.
Прокурорӧс сетам жӧ, кодӧскӧ областнӧй аппаратысь.
Ми тані сідзжӧ, пӧжалуй, мӧдӧдам народсӧ районъясӧ, гашкӧ, тшӧтш мӧд секретарӧдз.
Ӧткымын районъясын колӧ миянлы укрепитны руководствосӧ...
Ставыс тайӧ бур, правильнӧ, Мартынов ёрт.
Но со тані эм норасьӧм тэ вылӧ: неколлегиальнӧя кыдзкӧ тэ тайӧ вӧчӧмыд ставсӧ, бюролӧн решениетӧг.
— Кыдзи — бюролӧн решениетӧг?
Ми сэсся ставсӧ тайӧс утвердитім бюро вылын.
Бюроын миян ӧкмыс морт, Алексей Петрович, а партактив вылын вӧлі кыксё морт.
Ми водзджык сӧветуйтчим районса партийнӧй активкӧд.
Мыйӧн лёк?
— Сідз, сідз...
Сідзкӧ, бӧрас видлалінныд тайӧ вопроссӧ бюро вылын?
— А кыдз нӧ!..
— Но мыйла нӧ, Мартынов ёрт, ме тӧдмала став та йылысь не тэсянь личнӧ, аслам аппаратсянь?
Тіян вылӧ ӧбидитчӧмъяссянь письмӧясысь?
Мыйла, кор тэ думыштін тайӧ операциясӧ, эн висьтав меным сразу?
Эн звӧнит?
Полін?
Мыйысь?
— Да эг, Алексей Петрович, ме эг пов...
— Но век жӧ сомневайтчин — разрешитам-ӧ?
Да?..
Прӧстӧ чӧв олін сы дыра.
И мукӧд районъясын ӧд колӧ миянлы ёнмӧдны колхознӧй кадръяс.
Ті аддзинныд форма, кыдзи бурджыка нуӧдны тайӧ делӧсӧ.
Колӧ висьтавны мукӧдъяслы.
Тэ — важ газетчик, а ноко гиж ставсӧ тайӧс, кыдзи колӧ, миян газеталы, — кыдзи муніс тіян партактивыд...
Кор ыстан?
Аски?
Бур.
Надежда Кирилловна видзӧдліс сералан синъясӧн верӧсыслы чужӧмас, босьтіс сылысь сук юрсисӧ да дзугис аслас чуньясӧн.
Мартынов терпитны вермытӧм жестӧн кокньыдика вештыштіс гӧтырсӧ.
— Кывзы, Мартынов ёрт...
— Ме кывза.
— Ми тані кутам жӧ вештавны кадръяс.
Кодӧс районъясӧ, кодӧс районъясысь...
Ми кӧ босьтам тэнӧ обкомӧ, а?
— Кыдзи — обкомӧ?
— Но, кыдзи — уджавны обкомӧ.
Бӧръям тэныд мыйкӧ вынъяс сертиыд.
Огӧ инструкторӧн — ыджыдджык удж сетам.
А? Обкомӧ колӧны жӧ йӧзыс.
— Но, вот!.. — петіс Мартыновлӧн.
— Мый — «но, вот»?
— Да мыйла нӧ менӧ вӧрзьӧднысӧ районсьыс?
Ме ещӧ тані нинӧм эг вевъяв вӧчны.
Ог, ог!
Нинӧм вылӧ!..
— Думыштлы.
— И думайтны та йылысь ог кӧсйы!
Ог кут думайтны!
— Мыйла нӧ сэтшӧм капризнӧя вочавидзан?
Тэ абу нывка, тэнӧ оз верӧссайӧ коравны.
— Прӧститӧй, Алексей Петрович.
Ог мун ме обкомӧ.
Некытчӧ — районысь!
Гашкӧ, сӧмын снимитанныд кӧ менӧ...
Ми тані сёрнитлім кыдзкӧ ёртъяскӧд: кор офицер уна во батареяӧн командуйтӧ, батарея лыйлӧ бура.
Мыйла нӧ менӧ сэтшӧм ӧдйӧ выдвигайтны областьӧ.
Ме ещӧ районсӧ эг освоит...
Энлӧй, Алексей Петрович, кора тіянӧс — кольӧй менӧ татчӧ.
Сӧмын на кутіс делӧыс ладмыны!
Вот сійӧ ёртъясыс, кодъясӧс ми мӧдӧдім колхозъясӧ, мунісны окотапырысь, честнӧя, на вылӧ нин позьӧ надейтчыны, мый кыпӧдасны народсӧ.
Тані эськӧ ӧні сӧмын и уджалыштны!
Ме ӧд сідзжӧ кӧсъя вӧчны мыйкӧ районын аслам киясӧн, мед сэсся нимкодясьыштны, любуйтчыштны результатъяснас!..
Оз, оз.
Оз ков.
Ёна кора!..
— Он кӧсйы?..
Эх, вокӧ, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм сьӧкыд меным обкомын!..
Но, ладнӧ, узь спокойнӧя.
Огӧ кутӧй пока тэнӧ вӧрӧдны.
Чолӧм гӧтырыдлы!
— А со сійӧ тані мекӧд орччӧн пукалӧ.
И тіянлы чолӧм передайтӧ.
— Аттьӧ.
Гашкӧ, меным сійӧ союзницаӧн лоӧ — ӧтлаын уговоритам тэнӧ?..
— Оз, оз кӧсйы, юрсӧ бергӧдлӧ.
Сійӧ вевъяліс жӧ нин тайӧ районсӧ радейтны.
Садитіс тані ӧти колхозын ветымын гектар том сад, кӧсйысьӧ виччысьны яблӧкъяс.
— Сідзкӧ, кольны тэнӧ век кежлӧ командуйтны батареяӧн?..
Абу жӧ дзик правильнӧ.
А коді кутас дивизияясӧн, армияясӧн командуйтны?
Генералъясыд ӧд эз чужлыны генералъясӧн, найӧс выдвигайтлісны жӧ...
Комынӧд числӧӧ — обкомлӧн пленум.
Пӧлучитін телеграммасӧ?
Лок водзджык, пыралан ме дінӧ пленум водзвылас, тӧлкуйтам бурджыка кадръяс йылысь — кутшӧм подкрепление тэныд колӧ, кутшӧм должностьяс вылӧ.
Биа пӧсь сьӧлӧмӧн уджалан, Мартынов ёрт.
Молодеч.
А мудеравны оз ков.
Татшӧм делӧясын тэ пыр аддзан миянсянь поддержка.
Но, бур вой.
Став бурыс!
— Аддзысьлытӧдз, Алексей Петрович!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
... Асывнас, муртса на сӧмын садьмис, Мартынов чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ, кысянь тыдалісны ю дорӧ крута лэччанін, ю сайысь луд, том кыдз пу расъяс да ылі гӧра йылын сиктъяс, — сылӧн первой мӧвпъясыс вӧліны обкомса секретаркӧд войся сёрни йылысь:
— Ог, ог, некытчӧ ми татысь ог мунӧй.
Во вит кӧть эськӧ овны.
А, Надя?
Радейтны ме куті тайӧ карсӧ, районсӧ.
Народыс ӧд бур...
Колӧ уджалыштны тані.
Сідз уджалыштны, медым йӧзыс сэсся бур кывйӧн казьтылісны миянӧс!..
1954
{Валентин Овечкин (комиӧдіс Г. Торлопов) @ Трактористлӧн лун @ висьт @ В. Овечкин. Передньӧй крайын : рассказъяс да очеркъяс @ 1954 @ Лб. 160-183}
ТРАКТОРИСТЛӦН ЛУН
Ӧти районын решитісны празднуйтны Трактористлысь лун.
Коді первой висьталіс тайӧ мӧвпсӧ — абу тӧдса.
Тыдалӧ, ӧтчыд, райком бюро заседание бӧрын, кӧні видісны колхозса кутшӧмкӧ недальновиднӧй, мужиковатӧй председательӧс механизаторъяс дінӧ лёк отношениеысь, кодлыкӧ воис юрас: нуӧдны эськӧ районын «Трактористлысь лун», медым кыпӧдны общественность синъяс водзын сиктса механизаторлысь фигурасӧ!
Эм Железнодорожниклӧн лун, Авиация лун, а трактористъясыс ӧд абу жӧ этша странаын, и вӧчӧны найӧ не этша государстволы.
Бӧрйисны праздник вылӧ июнь помын ӧти воскресенье — тракторнӧй уджъясысь пӧшти прӧст кад.
Думайтӧма ставсӧ вӧлі бура.
Местасӧ бӧрйисны ю берегысь, дубӧвӧй рощадорса луд.
Трактористъяс — народ степнӧй, велалӧма, мед юр весьтас вӧлі лӧз енэж да жар шонді, налы приятнӧджык вӧлі колльӧдны ассьыныс праздниксӧ вӧльнӧй воздух вылын.
Вӧчисны луд вылын мыйкӧ театральнӧй подмостки кодьӧс — собрание президиумлы да художественнӧй самодеятельность выступайтӧм вылӧ.
Татчӧ жӧ воисны пищеторглӧн буфетъяс да ларёкъяс.
Праздник вылӧ пригласительнӧй билетъяс мӧдӧдісны не сӧмын трактористъяслы, комбайнёръяслы, механикъяслы, но и налӧн гӧтыръяслы.
Пригласитӧма вӧлі колхозъясса председательясӧс да полеводческӧй бригадаясса бригадиръясӧс.
Но первой блиныс эз артмы.
Водзӧ муніс не дзик сідз, кыдзи вӧлі думайтӧма.
Мешайтіс и зэр: кыдзи зарядитіс войсяньыс, дас кык час лунӧдз эз коблы; ковмис вуджны районнӧй Культура керкаӧ, кӧні нёль стен костӧ йӧршитчӧмӧн, кодъяс аддзылісны уна заседаниеяс да конференцияяс, собраниеыс мӧдӧдчис кыдзкӧ вывті официальнӧ; неуна повзьыштісны и асьныс праздниксӧ котыртысьясыс — оз-ӧ сюрышт налы законӧн вынсьӧдтӧм кутшӧмкӧ Трактористлысь лун самовольнӧ нуӧдӧмысь?
— и асланыс речьясын кутісны шуны праздниксӧ прӧстӧ механизаторъяслӧн районнӧй слётӧн; да и уна вӧлі речьясыс, да и вывті кузьӧсь вӧліны пайӧ татшӧм собранье-гуляньеыслы.
Но век жӧ трактористъяс да комбайнёръяс петкӧдісны Культура керкалӧн конференц-залысь, кӧні весиг пӧтӧлӧкыс пӧсяліс жарысла, главнӧйсӧ: мый талун налӧн луныс, мый на ради ворсіс оркестр, налы выступайтісны артистъяс, сьыліс челядьлӧн хор, йӧктісны велӧдчысь-нывкаяс, мый уна почётнӧй профессияяс лыдын — налӧн профессияыс да найӧ асьныс — абу мувывса ёг турунъяс.
И медся интереснӧйыс, кыдзи тшӧкыда овлӧ татшӧм случайясын, заводитчис нин «официальнӧй часть» бӧрын, бур мый кадыс ещӧ та вылӧ коли.
Кор муніс собрание да выступайтісны артистъяс, сэк кості зэр дугдіс.
Пӧльыштіс тӧв, ӧдйӧ косьмис.
Разӧдчисны Культура керкаысь квайт часын, гожся кадӧ — ещӧ лун.
Машинаяс, кодъясӧн воисны колхозъясысь трактористъяс, виччысисны найӧс Сейм вомӧн пос сайын, дубӧвӧй рощабердса эрд вылын.
Сэні жӧ, ассьыныс тӧваръяссӧ клеёнкаясӧн вевттьӧмӧн, терпеливӧя виччысисны пищеторг ларёкъясса да буфетъясса продавщицаяс...
Ӧзйисны бипуръяс, кӧнкӧ заводитіс ворсны баян, горӧдісны сьывны «Калинушка»...
— Кытчӧ нӧ ми пуксям?
— Да со машина улас кос места, зэрыс эз кӧтӧд.
Михаил!
Вешты машинатӧ ылӧджык, а ми тані вольсалам брезент.
— Но, вокъяс, кажитчӧ, делӧясыс миян районын сідз бергӧдчӧны, мый миян пӧвстысь кӧ кодӧскӧ гӧтырыс эновтліс — бӧр локтас, кок улын кутас туплясьны: «Мусаӧй, донаӧй, прӧстит, вунӧд, мый шулі керосинӧн тэсянь ӧвтӧ».
— Тайӧ мыйла?
— А сы вӧсна, мый ми вылӧ ӧні торъя внимание веськӧдӧма.
Миянлы почёт и уважение.
Шуӧма: сиктын первой йӧзыс — ми, механизаторъяс.
— Да-а...
А лыддьылінныд, ребята, газетысь, мый Кубаньын вӧчсьӧ?
— Мый?
— Сэні ӧні нуӧдӧны буретш сійӧс, кыдз нин эсійӧ...
— Комплекснӧй?
— Вот, вот! Комплекснӧй механизация.
— Кыдз сійӧ гӧгӧрвоны — комплекснӧй?
— Тырвыйӧ механизируйтсьӧны видз-му овмӧсын став уджъяс.
Мед эз артмы сідз: идралам няньсӧ комбайнъясӧн, а сэсся колхозницаяс кипомысь веялкаяс бергӧдлӧны, ящикъясӧн машинаӧ няньсӧ грузитӧны.
abu
Кӧнкӧ тэрмасям, а кӧнкӧ ещӧ адамлӧн техникаыс коли, сійӧ и падмӧдӧ став делӧсӧ.
— Сідзкӧ, сортировкаяс приводсянь, транспортёръяс?
Мед мортлӧн и киыс оз инмыв нянь дінас?
— Именнӧ сідз.
И животноводствоын ставсӧ механизируйтасны — кӧрым сеталӧм, ва вайӧм, вурун шырӧм.
Зорӧдъяс тэчӧны машинаясӧн, идзас тэчӧны машинаясӧн.
— Ме кольӧм арын аддзылі Чижовскӧй эмтээсысь испытание дырйиыс трёхряднӧй свеклокомбайн.
Вот машинкаыс, ребята!
— Одноряднӧйыс эз мун миянын.
— Трёхряднӧй, шуа.
Выль, усовершенствуйтӧм.
Бура уджалӧ!
Пӧшти оз коляв, ӧти морт вевъялӧ мунны радъястіыс, ӧктыны, мый колялӧ.
Колхозницаяс кыдз сӧмын тӧдмалісны, мый конструкторыс локтӧ испытаниесӧ нуӧдны, вайисны сылы пӧдарки вылӧ цветъяс — муртса вермис нуны «Победаӧн».
Качайтісны сійӧс сэн, му вылас.
Радӧсь вӧліны.
— А кыдз жӧ!
Медся сьӧкыд уджсьыс мездісны найӧс — свеклӧ босьтӧмысь.
— Сідзтӧ сідз.
Сьӧкыд уджысь мездісны...
Но, артмӧ, и трудоденьясысь мездісны?..
— Да, да, ёртъяс, мый нӧ сэсся артмас?
И свеклӧсӧ кӧ кутам комбайнъясӧн идравны, кытысь колхозниклы трудоденьяссӧ заработайтны?
— Не сӧмын миян гӧтыръяс кутасны прӧщенье корны важ ӧбидаясысь, став колхозницаясыс кутасны копрасьны: «Тракторист ёртъяс!
Вайӧй жӧ и миянлы кӧнкӧ неуна нажӧвитыштны!»
— Дерт!
Раз полнӧй механизация, сідзкӧ и трудоденьясыс полеводство кузя лоӧны трактористъяс да прицепщикъяс ордын.
Куйӧд петкӧдны?
Да ми вӧчам сэтшӧм площадкаяс, кыскан тракторнад — ӧтпырйӧ кызь тонна!
Тэчны, разӧдны сійӧс — бара жӧ машинаяс приспособитам.
Кольӧм гожӧмын и му вылысь идзассӧ вундӧм бӧрын тракторнӧй волокушаясӧн чукӧртісны.
— А колхозникъяслы, кодъяс полеводческӧй бригадаясынӧсь, кольӧ сӧмын ва да горючӧй кыскавны волъясӧн ӧчередь серти.
Шуткаӧн кыптӧм сёрниысь петӧны олӧм йылысь ыджыд вопросъяс.
abu
abu
— Шутка шуткаӧн, ребята, — шуӧ бригадир, — а делӧыс серьёзнӧй.
Кубаньын заводитчис нин, а миян сыланьӧ жӧ мунӧ.
Ме эськӧ миян правление местаын ӧні нин думыштчи: овмӧсын кутшӧм мукӧд уджъяс вылын займитны йӧзсӧ?
Сійӧ вернӧ, мый во куим мысти механизаторъяс босьтасны полеводство кузя став трудоденьяссӧ, кӧть мый эн шу!
Но машинаясыс ӧд абу сы вылӧ, медым став колхозникъяслы, миянысь кындзи, нинӧм вӧлі вӧчнысӧ.
Сійӧ вынсӧ, коді мездмас, колӧ мыйӧнкӧ мӧдӧн займитны.
— Мыйӧн тэ сійӧс займитан?
— Вот та йылысь и колӧ думыштлыны...
Эмӧсь сэтшӧм отрасльяс, кӧні кипом уджтӧг некыдз оз позь.
Сад, например.
Тракторнад он кай пу вылӧ яблӧкъяс нетшкыны, тайӧ кипом удж.
Да кутшӧм ещӧ кипом.
Тӧвся сортъяс кӧ, дыр видзӧм вылӧ, и вӧрзьӧдны пусӧ оз позь, быд яблӧк колӧ виччысьӧмӧн босьтны пусьыс да стружки тыра ящикӧ пуктыны.
Уна-ӧ миян «Заветын» планируйтӧма ар кежлӧ садсӧ садитны, коді помнитӧ?
— Вит гектар ли, мый ли.
— Этша!..
Сё гектар колӧ садитны!
— Но, тайӧ тэ пешкыльтыштін, Иван Трофимыч.
Миян и сы мында свободнӧй муыс оз аддзысь.
— Оз аддзысь?
Став пустӧшъяссӧ, логъяссӧ, шор бокъяссӧ колӧ фруктӧвӧй пуясӧн садитны!
Ветлам, Никита, колхозті, и ме тэныд не сё, а кыксё гектар татшӧм мусӧ аддза!
— Но, гашкӧ, пустӧшъястӧ...
— И том сад бӧрся уходыс оз ёна уна ков.
Рад костъяссӧ сӧмын колӧ культивируйтны.
Садйын медся пӧсь уджыс — фрукты чукӧртӧм.
А сійӧ оз талун заводитчы, во квайт-сизим мысти.
Стӧч сійӧ кад кежлас полеводствоын техникаыд сэтшӧма воськовтас водзӧ...
— Мый и Никита нин кутас аслас тракторӧн вагончиксянь радио пыр управляйтны.
— Мыйла вагончиксянь?
Веськыда гортсянь, крӧватьсянь.
Видзӧдла телевизорӧ — матыстчӧ трактор загон помӧ, личка кнопка — трактор бергӧдчас бӧр, ме — мӧдар бок вылӧ.
Сӧмын будильник пель водзӧ пукта, медым быд часджын мысти звӧнитіс.
— Сё гектар вылӧ тӧдан, Иван Трофимыч, уна-ӧ саженецыс колӧ?
Дас тысяча.
Шайт куимӧн быд пу — комын тысяча шайт дон.
— Ассьыным питомник колӧ лӧсьӧдны.
И кык во мысти лоӧны саженецъяс.
А специалистыс колхозын эм.
Миян горючӧй ваялысь Назар Матвеич.
Сійӧ жӧ садовник.
— Назар Матвеич?
Вермас!
Аддзылінныд, кутшӧм сылӧн садйыс усадьба вылас?
Окулируйтны: тайӧс сійӧ кужӧ.
Велӧдыштны сійӧс ещӧ неуна курсъяс вылын...
— Збыль ӧд, ребята, воас кад — абу нин гӧра сайын сійӧ — полеводческӧй бригадаяслы нинӧм лоӧ вӧчны му вылас.
Либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, кӧні уджавлісны сё морт, сэні дасӧн справитчасны.
А налы, кодъясӧс сократитісны, сӧмын и кольӧ подсобнӧй отрасльяс развивайтны.
Овмӧссӧ кутшӧмӧс позьӧ стрӧитны!
abu
Эм и виноградлӧн сэтшӧм сорт, коді кутас быдмыны миян местаын.
Коді эськӧ ӧткажитчис пӧлучитны трудоденьяс вылӧ сэтшӧм бӧчка вина, кутшӧм миян автол тыра сулалӧ?
Ягодникъяс позьӧ лӧсьӧдны.
Гектар вит кымын клубника бур урожай дырйи — мешӧктыр деньга!
Унджык градъяс, быдсикас овощи.
Животноводство ӧнія серти пӧв кык кымын содтыны.
Эмӧсь жӧ колхозъяс, кӧні комын шайтӧн, став мукӧдторсьыс кындзи, трудодень вылӧ сетӧны.
Тайӧ сэні, кӧні руководительясыс ылӧдз водзӧ видзӧдӧны!..
Вайӧ, ёртъяс, кыдзи лоӧ собрание колхозын, сувтӧдам тайӧ вопроссӧ трактористъяс нимсянь.
Мед правление выльпӧв видлалас ассьыс планъяссӧ подсобнӧй отрасльяс кузя.
Посньыдикӧсь миян планъясыс.
Смелджыка позьӧ шеныштчыны.
Ӧти делӧ — используйтны машина, босьтны техникалысь ставсӧ.
Тайӧ миян делӧ, механизаторъяслӧн, ми таысь кывкутам.
А мӧд делӧ — кужны используйтны и сійӧ выгӧдасӧ, мый сетӧ машина видз-му овмӧсын.
Машина тэнсьыд киястӧ мездӧ полеводствоын?
Да пукты тайӧ кияснас садъяс, стрӧит выль фермаяс, плӧтинаяс, прудъяс, рӧдмӧдны прудъясас чери...
Увлекитчӧм бригадир дінӧ чӧла матыстчисны бӧрсяньыс, ю дорсянь, кык тракторист, сьыліӧдзыс ваӧсь, сьӧрсьыс налӧн кӧвтым да мешӧк, кисьтісны мешӧксьыс бригадир пельпом вомӧн турун вылӧ кызь кымын гырысь ловъя, пессьысь гычьясӧс, карпъясӧс, еджыд черияс.
Чери кыйысьясӧс да налысь прӧмыссӧ чолӧмалісны гажа горӧдӧмъясӧн.
— Вот татшӧм черисӧ эськӧ рӧдмӧдны миян колхозын, да, Иван Трофимыч? — шуис матыстчысьясысь ӧтиыс.
— Чериыс мича, но кыдзи нӧ сійӧ артмӧ, другъяс, ті и собрание вылас энӧ вӧлӧй?
— Энлы, бригадир ёрт, собрание вылын ми помӧдзыс пукалім, став речьяссӧ кывзім, а кыдзи заводитчис концерт, мӧдӧдчим Петыркӧд чӧвтлыны кӧвтым.
Ми ещӧ гортсянь сыкӧд кӧсйим — кыйны юква вылӧ чери.
— Татшӧм юыс кӧ эськӧ, Иван Трофимыч, да миян «Ленинлӧн заветъяс» колхозын, да миян станкӧд орччӧн — быд лун эськӧ вердім Семёнкӧд бригадатӧ чериӧн!
— Но мый нӧ...
Пуртъяс эмӧсь?
Вайӧ керны.
Со тайӧ ведраас пуам.
Кос пу эськӧ колӧ ещӧ бипур пестӧм вылӧ.
— Иван Трофимыч!
А гашкӧ, юква пусьытӧдзыс, лэдзам морт ӧтиӧн, ӧгурчикъяс улӧ?
Чери кыйысьяслы купайтчӧм бӧрас колӧ шонтысьыштны...
Ребята!
Кодлӧн бур глазомерыс?
— Никиталӧн.
Сыысь бурджыка некод оз вермы веськыда торйӧдны загонтӧ.
— Кисьтав, Никита Харитоныч.
Смотри, эн ӧшибитчы.
Пӧсудаыс, аддзан, кутшӧм абу ӧткодь...
Кыдзи быттьӧ аптекаын!
Но, миян праздник вӧсна, Трактористлӧн лун вӧсна!
И сійӧ ёртъяс вӧснаыс, коді тайӧс выдумайтіс!..
— Ме, ёртъяс, сідз мӧвпала механизация йывсьыд, — неыджыд кост бӧрын крякнитіс да заводитіс ӧти тракторист, коді пыр на чӧв оліс.
— Миянсянь эмтээсса директор да колхоз правление юалӧны выработка, качество?
Юалӧны.
Законнӧя юалӧны, сідзи и колӧ лоны.
И ми вермам юавны колхоз правлениелысь: «Кытчӧ воштанныд миянлысь механизациясӧ?»
— Кыдзи?
Мый шуан?
А кытчӧ нӧ найӧ сійӧс воштасны?
Механизациятӧ зептад он дзеб.
— А сідз!
Шуам, кольӧм во механизация вӧлі сизимдас процент вылӧ, а таво кӧкъямысдас вылӧ.
Кытчӧ воштінныд тайӧ дас процентсӧ?
Вӧчинныд мыйкӧ пӧлезнӧйӧс овмӧслы?
Али тшынйыв муніс?
Волъяс йирсисны, йӧзыс базар вылын тӧргуйтісны...
— Правильнӧ, Митя!
Дыр чӧв олін, а делӧ думайтін!
Буретш тадзи и колӧ юавны налысь, кӧзяеваыслысь: «Кытчӧ воштанныд миянлысь механизациясӧ?»
Серам, аплодисментъяс...
Ӧти бригада воис праздник вылӧ став составнас — кухаркаӧн, горючӧй ваялысьӧн, ва ваялысьӧн, аслас продуктаясӧн, сёян пуӧм вылӧ аслас пӧсудаӧн да весиг пызанъясӧн да скамейкаясӧн, кодъясӧс вайисны полевӧй станысь.
Пуксялісны найӧ автомашина дорӧ, коді вайис найӧс, кыдзи асланыс колхозын степын походнӧй вагон дорын, — сутшкисны муӧ кык кӧрт бедь; кодйисны на улӧ пӧртлы гу, кухарка пуксис кокъяссӧ сюркнялӧмӧн турун вылӧ да заводитіс весавны картупель.
Торъялӧмыс вӧлі сӧмын сыын, мый трактористъяс вӧччыштӧмаӧсь да вӧліны налӧн гӧтыръясыс, кодъясӧс полевӧй станысь татшӧм чукӧрсьыс обычнӧ он аддзы.
Но эз став гӧтыръясыс вӧвны.
Та кузя не этша шуткаяс вӧліны.
— Степан!
Мыйла тэнад Маринкаыд эз лок Трактористлӧн лун кузя?
— Абу здоров...
— Повзис, кӧнкӧ, кор сылы пригласительнӧй билетсӧ вайисны: «Марина Кондратьевна Пересухиналы.
Райком да райсӧвет приглашайтны тіянӧс...»
— А мыйысь сылы повнысӧ?
— Да код сійӧ тӧдас, мыйла корӧны трактористъяслысь гӧтыръяссӧ?
То ли сё грамм мыччасны, то ли янӧдасны став йӧз водзас сыысь, мый лёка уджалӧны колхозын?
— Да, нывъяс, таво тіянлы прӧйдитіс, а локтан во, шуис райкомса секретарь, быть казьтыштас докладас механизаторъяслысь сэтшӧм гӧтыръясӧс, кодъяс лоисны начальницаясӧн, колхознӧй уджын оз участвуйтны, верӧс трудоденьяс вылӧ надейтчӧны.
Нывбабаяс протестуйтны.
Заводитчӧ ёна вензьӧм: коді мыжа сыысь, мый механизаторъяслӧн гӧтыръясыс омӧля участвуйтӧны колхознӧй уджын, — абу-ӧ асьныс верӧсъясыс?
Коді запретитіс Маринкалы ветлыны свеклӧ вылӧ?
Ачыс Степан.
Верда пӧ тэнӧ челядьыдкӧд аслам трудоденьяс вылӧ, меным колӧ отсасьысь гортын, а оз му вылын, мед уют пӧ меным лӧсьӧдас, кор лун кежлӧ вола шойччыны.
— А мый, и запретиті, — дорйысьӧ Степан.
— Сійӧ ӧмӧй олӧм?
Локтан му вылысь — Маринка абу гортын, кӧнкӧ, весиг Бугрӧвӧй хуторъяс сайын свеклӧ шаруйтӧны, сэні узьны кольччӧны, бригаднӧй станын.
Маринка юасьлас гортӧ — ме удж вылын.
Миян сыкӧд артмыліс, кыдзи сійӧ дедыслӧн да бабыслӧн: дедыс паччӧр вылӧ — бабыс брагала, бабыс паччӧр вылӧ — дедыс песла.
— А тэ босьт сійӧс прицепщицаӧн — вот и лоанныд пыр ӧтлаын лунын и войын.
— Прицепщицаӧн?..
Да ог, тайӧ бара жӧ абу лӧсяланатор...
Мед лунтыр тэнад мышку сайын синсӧ тэ вылысь эз вештыв?..
Кор пуксисны пызан сайӧ, тайӧ бригадасьыс ӧти тракторист, ар комын куима, кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, мича зон, сайӧдчис кустъяс сайӧ киняулас кутшӧмкӧ тубрасӧн, пасьтасис сэні да петкӧдчис друг став водзӧ первой класса московскӧй ресторанлӧн костюмӧн: сьӧд тройка, атласнӧй лацканъяс, бабочка кодь галстук, киас лым еджыд салфетка.
Сійӧс встретитісны гора серамӧн.
— Мый тэ сэтшӧм фертӧн пасьтасин, Серёга?
— Официант ёрт!
Пол-литра столичнӧйӧс да кык сола ӧгурцы!
— Казьтыштін важсӧ.
abu
— Да сійӧ жӧ вӧлі официантӧн.
Сергей, — тыдалӧ, бур актёр, комик, — ньӧти нюмъявтӧг, серьёзнӧй, делӧвитӧй чужӧма, шыӧдчис кухарка дінӧ:
— Лукерья Фёдоровна!
Кыдз сэн тіян?
Гӧтов?
Мый кутан сетавны?
Квисо куринӧй сюпрем рисӧн?
Соус тертер?
Кольк мирабо?
Кукань яйысь эскалоп?
— Нӧрӧвитлы, — серамысла пӧдӧмӧн вочавидзис кухарка.
— Яйыс ещӧ эз на пусьы.
— Ковмас виччысьыштны, ёртъяс, минут комын.
Сергей муніс машина сайӧ, кӧні ящикъяс да дӧскаяс вылын вӧлі лӧсьӧдӧма мыйкӧ буфет кодьӧс (заведуйтіс сыӧн бригадирлӧн гӧтырыс), вайис сэтысь поднос вылын, кодӧс кутіс ӧти кинас юрсьыс вылынджык, нянь тыра тӧрелкаяс, паньяс, вилкияс, стӧканъяс, пелька, зилькнитӧмӧн, нинӧм жугӧдтӧг да путкыльттӧг, пуктіс подноссӧ пызан вылӧ, кутіс лӧсьӧдлыны приборъяс.
Ставӧн шемӧсмӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Да тэ мый, вокӧ, збыль официантӧн вӧлін?
— Кык во.
— Кор?
— Демобилизация бӧрын.
Нелямын сизимӧд воӧдз.
— Вот дивӧыд!
А войнаӧдзыс мыйӧн занимайтчылін?
— Сійӧн жӧ, мыйӧн и ӧні занимайтча.
Уджалі трактористӧн Ростовскӧй областьса Знаменскӧй МТС-ын.
— Кыдз нӧ тэнӧ не сійӧ бӧрӧздаас кыскис?
— Сідз, овлӧ...
И кор на кухаркалӧн пӧжсис бипур весьтын пӧртйын «квисо куринӧй сюпрем рисӧн», Сергей висьталіс, — эз на ставныс, тыдалӧ, кывлыны тайӧ историясӧ, — кыдзи сійӧс кыскис «не аслас бӧрӧздаӧ» да кыдзи сійӧс петкӧдіс сэтысь...
— Нелямын нёльӧд воын пӧлучиті ме фронт вылын колхозсянь письмӧ — кулӧма мамӧй.
Сэсся некод рӧдняысь сэні менам эз коль.
Вок пӧгибнитіс Сталинград дорын.
Керка миянлысь сотісны немецъяс...
Служиті рӧдиналы полнӧй победаӧдз, демобилизуйтчи немецкӧй кар Швибусын, босьті документъяс, а кытчӧ мунны?
Лӧсяліс приятель, демобилизуйтӧмъясысь жӧ, Виктор Дракин, старшина.
«Мунам, шуӧ, мекӧд Саратовӧ.
Тэ кӧ радейтан техника, карын жӧ сійӧ унджык, заводӧ пыран либӧ шофёръяс курс вылӧ».
abu
Думайті, думайті — муні сыкӧд Саратовӧ.
Шофёрскӧй курсъяс вылӧ эз вӧв сійӧ тӧлысьнас наборыс.
Заводӧ эгӧ тэрмасьӧй, сійӧ миянысь оз пышйы.
Шойччим, гуляйтыштім, кытчӧдз деньга вӧлі.
Сэсся мӧдӧдчим путешествуйтны.
«Дона-ӧ Киевын синька?»
«А Тбилисиын гуткулантшак оз ков»?
Тӧлысь куим тайӧн занимайтчим.
И тӧдмасим поездын общественнӧй питание кузя ӧти начальниккӧд.
Гӧститӧдім сійӧс абхазскӧй персикъясӧн, имеретинскӧй винаӧн.
Сьӧлӧм вылас воим сылы.
Предложитіс миянлы мунны Москваӧ, сетіс адрес, кӧсйысис ладмӧдны официантъясӧн бур ресторанӧ.
Дракинлы пыр жӧ сьӧлӧм вылас воис: «Тайӧ делӧ!
Став олӧм чӧж мечтайті татшӧм удж йылысь!»
А сійӧ, тайӧ Дракиныс, мыйӧн сӧмын эз вӧв войнаӧдзыс: и шофёрӧн, и фотографӧн, и парикмахерӧ», и артистӧн.
Ме сомневайтчыны кутлі квартира кузя.
«Мый йылысь шогсян? — шуӧ.
— Этша ӧмӧй Москваас том дӧваясыс, кодъяслӧн эм квартира!»
Но, Москваӧ кӧ и Москваӧ.
Мӧдӧдчим.
Вот тадзи и кыскис менӧ...
— И пырин, сідзкӧ, официантӧн?
— Да.
Корсим адрес сертиыс эсійӧ миянлысь приятельтӧ трестысь — сетіс направление «Арктика» ресторанӧ.
— Сьӧкыд вӧлі велавны?
— Кыдз шунысӧ...
Блюдояслысь нимъяссӧ сьӧкыд вӧлі помнитны.
Первойсӧ эскалопъяс противотанкӧвӧй эскарпъяскӧд путайті.
abu
abu
abu
abu
А котравны подносӧн пызанъяс костті — сэтчӧ ме ӧдйӧ велалі.
Конник.
Джигитовка вӧчлі.
Юр вылын бутылка полнӧй галоп дырйи кутлі...
Миянӧс ӧд эз пыр лэдзны удж вылас, велӧдісны первой курсъяс вылын.
Кыдзи посетительяскӧд сёрнитны. Шуам, например, пукалӧ парочка, то колӧ первой дамаыслы сетны приборсӧ, сылы жӧ колӧ и менюсӧ петкӧдлыны — бӧрйӧй.
А расчётла матыстчыны кавалер дінас.
Лекцияяс миянлы лыддисны калорияяс, витаминъяс йылысь.
Бара жӧ — кыдзи код мортӧс вежливӧя петкӧдны.
Велӧдісны миянӧс унаторйӧ и пӧрысь официантъяс.
Со, например, кыдзи шуны татшӧм кывъяс: «Тіян, гражданин, графинчикыд тыртӧммис нин?
Позьӧ нуны?»
Колӧ сэтшӧм жалитӧмпырысь шуны «тыртӧммис» кывсӧ, мед сійӧ ещӧ кык графин закажитас.
abu
abu
abu
Но ме, висьтавны кӧ сӧвесть серти, тайӧн эг занимайтчыв.
Мӧдарӧ.
Казялан — пуксис пызан дорӧ командировочнӧй; гашкӧ, эмтээсса директор, локтіс Москваӧ, министерствоӧ, гажтӧм пукалӧ, мудзӧма, отчитывайтчис; гашкӧ, выговор сылы шняпкисны.
Матыстчан да шуан сылы: «Сё грамм, гражданин, вая, а унджык оз ков, — мед эськӧ троллейбус улӧ эн веськалӧй, миян тані площадь вылас ыджыд движениеыс».
И закуска предлагайтан, кутшӧм топыдджык да донтӧмджык.
Аслад зеп серти арталан, кыдз быттьӧ ачыд воин Москваӧ честнӧй зарплатаӧн.
Вернӧ висьтала, эг пӧръявлы, эг обсчитывайтлы.
Чай вылӧ босьтлі, мый вӧлі, сійӧ вӧлі...
— И кыдз нӧ тэ «Арктика» бӧрас Курскӧй областьын лоин?
Эн вермы терпитны климатсӧ?
— Эг вермы терпитны...
Конйыштісны менӧ ӧти растратчикъяс.
abu
abu
Пӧвадитчис компания менам пызан сайӧ пуксьыны быд вой.
Бӧрйисны пальма сайысь лӧнь пельӧс.
Витсё-сизимсё шайтӧн юӧны куимӧн ӧти войнас. Матыстчан на дінӧ — сӧмын и кылан: «босьті», «сеті», «шыбиті», «выпишиті базаысь».
Кутшӧмкӧ жуликъяс тӧргӧвӧй делӧ бердын.
Кӧть миянӧс и велӧдлісны курсъяс вылын, мый официантъяслы оз позь суитчыны пызанъяс сайын сёрниясӧ, но ме кыдзкӧ эг вермы терпитны.
Закажитісны найӧ жаритӧм сьӧлаяс, сійӧс-тайӧс, быдсикас напитокъяс да тшӧтш и ананасъяс — миян вӧлі ананасъясысь консервируйтӧм компот.
Вайи ме ставсӧ тайӧс и шуа: «Тіян, шуа, артмӧ кыдз быттьӧ гижӧд серти.
Эз-ӧ тіян йылысь Маяковский ёртыс выразитчыв: «Сёй ананасъяс, сьӧлаяс сёй»?
— «О, шуӧны, миянлы сёян ваялысьыд, вӧлӧмкӧ, Маяковскийӧс лыддьӧ!»
И заводитісны менӧ гӧняйтӧдлыны: «Эй, тэ, Маяковскийлӧн поклонник!
Веж приборъяссӧ — вилкияссьыд селёдка дук кылӧ».
— «А мыйла солыд ва?»
«Эн сійӧ маркаа винасӧ вай!
Ми заказывайтлім портвейн 117!»
abu
Ӧбиднӧ меным лои.
«Вай, веж!»
abu
Сы ради-ӧ ме нёль во воюйті, куимысь ранитчылі, медым татшӧм няйтыс бара паськаліс миян му вылын?..
Муні буфетӧ, клопниті дӧзмӧмла кыксё грамм.
Корӧ менӧ сійӧ бандасьыс ӧти: «Эй, орёл, волы татчӧ!»
Матыстчи.
«Закажит миянлы куим порция блуждающӧй почкаяс».
Ме восьті карточка, мӧд шуӧ: «Менюсьыс эн корсь, тайӧ гежӧда овлан блюдо, сійӧс вӧчӧны сӧмын особӧй заказ серти.
Мун шеф-пӧвар дінад».
Ме гӧгӧрвои — тешитчӧны.
Копыртчи на дінӧ, шуа ньӧжйӧндзи: «Кӧсъянныд кӧ видлыны тайӧ гежӧда овлан блюдосӧ, эстшӧм-татшӧм гадъяс, растратчикъяс, вот пӧдлалам ресторансӧ, сдайта выручка, медым меным не служебнӧй обязанностьяс дырйи лоны, петам ывлаӧ и ме сэні шеф-пӧвартӧг ӧти минутаӧн куимнанныдлы вӧча почкаястӧ блуждающӧйӧн».
Найӧ, дерт, кутісны горзыны, директорӧс корисны: «Тіян официантыд грӧзитчӧ миянӧс нӧйтны!»
Куті ме накӧд рассчитывайтчыны, найӧ менӧ шум дырйиыс кыксё шайт вылӧ кокорнитісны, шампанскӧй бутылкаяс пызан улӧ дзебисны, ме и эг лыддьы найӧс, локті сійӧ войнас дзик тыртӧг, весиг буфетчиклы уджйӧза коли.
Тайӧ случай бӧрас меысь сійӧ ресторанас посетительяс кутісны повны, чуньнас индылісны: «Со эсійӧ официантыс, коді супникӧн кодъюраяс вылӧ ырыштчыліс».
А ме дзик и эг ырыштчыв.
И кӧть сійӧ жуликъяссӧ регыд пуксьӧдісны, — воліс миянӧ следователь справкала, тшӧкыда-ӧ кутитісны найӧ миянын?
— век жӧ меным на вӧсна сюри.
Строгӧй выговор объявитіс директор приказын.
Сэсся ещӧ артмис менам сэні разногласие метрдотелькӧд.
Метрдотель — сійӧ официантъяс вылын старшӧй, миян непосредственнӧй начальник.
— Кутшӧм разногласие?
— Международнӧй политика йылысь...
Миян ресторанӧ тшӧкыда пыравлісны иностранецъяс.
Гашкӧ, и бур йӧз, гашкӧ, и шпионъяс кутшӧмкӧ, клеветникъяс.
Бур йӧз кӧ, торйӧн нин колӧ кутны асьтӧ прӧстӧ, морт ногӧн.
А метрдотель миянлы татшӧм приказаниеяс сетліс: пуксьӧ пызан сайӧ иностранец — шыбит ставсӧ, котӧрт обслуживайтны сійӧс, мед мукӧдъясыс виччысясны.
Эз лэдзны ӧтчыд залӧ миянлысь зонмӧс, фронтовикӧс, — абу форма серти пасьтасьӧма, гимнастёркаа да сапӧга, а колӧ, мед брюки да китель.
А иностранецъяс пӧрччӧны пинжакъяссӧ, пукалӧны пӧдтяжкиаӧсь дамаяс дырйи, муртса дзикӧдз оз пӧрччысьны — и эн лысьт налы вӧчны замечание.
Вот ме тайӧ вопрос кузяыс и выступиті производственнӧй совещание вылын.
Шуа: «Гашкӧ, тайӧ туристъясыс миян ресторанысь водзӧ некытчӧ оз мунны, ни заводъясӧ, ни колхозъясӧ оз ветлыны, сӧветскӧй йӧзкӧд став налӧн тӧдмасьӧмыс — миян пыр, официантъяс пыр.
И та вӧсна миянлы колӧ кутны асьнымӧс накӧд вежливӧя, но лакействотӧг, мед эз думайтны миян серти лёка став сӧветскӧй йӧз йылысь».
Выступиті чистӧй душаӧн, кыдзи вӧвліс тракторнӧй бригадаын, сеті быдсикас рацпредложениеяс. А артмис недовольство.
Метрдотель кутіс ме вылӧ воны: этша выручкаыс менам, план ог тырт.
Буфетчик уськӧдчис ме вылӧ сыысь, мый куті сійӧс вина этша кисьталӧмысь.
Вообще, аддза, кутшӧмкӧ ерунда ме гӧгӧр артмӧ.
Мукӧд официантъяслы кухняын заказъяс ӧчередьтӧг сеталӧны, а ме часджынъясӧн сулала ӧшинь дорас.
Эг шогмы налы.
Босьті расчёт...
Пыралі заводӧ — мый нӧ, специальностьыс абу.
Аддза, уличаяс вылын шыльӧдӧны катокъясӧн асфальт, машинаыс — сійӧ жӧ трактор.
Муні контораас.
«Оз ковны тіянлы трактористъяс?»
— «Оз, шуӧны, босьтім нин тырмымӧн.
Сиктын, кӧнкӧ, унджык коланныд ті вокыс...»
Но Зося менӧ предупредитіс: «Пыран кӧ сьӧд удж вылӧ да кутан локны гортӧ мазутӧсь, корсь аслыд мӧд квартира».
— Кутшӧм Зося?
— Квартираысь кӧзяйкаыс.
Ме сылы став чаевӧйясӧс сетавлі...
Гитараӧн сійӧ бура ворсіс!
Кыдзи заводитас сьывны «Рябина» — душатӧ перйӧ!..
— Он пов, мый Уляыдлы висьталам?..
abu
— Уляыд тӧдӧ, ачым важӧн ставсӧ висьталі сылы...
Мый вылӧ ме сувтлі?
— Кыдзи расчёт босьтін.
— Босьті расчёт, да.
Аддза, эг аслам производство вылӧ веськав...
Шатайтчи недель кык кымын уджтӧг, сэсся миян трестса приятельыд ещӧ ӧтчыд сетіс направление бур ресторанӧ.
Рестораныс гостиница бердын.
И сэні ме паныдаси ӧти землячкакӧд, старукакӧд...
Москваын муніс Верховнӧй Сӧветлӧн сессия.
Мыйдакӧ депутатъясӧс овмӧдісны миян гостиницаын.
Олӧны вылын номеръясын, ӧбедайтны да ужнайтны лэччылӧны миян ресторанӧ.
Видзӧда пуксис менам пызан сайӧ прӧстӧй паськӧма, чышъяна нывбаба, вид сертиыс фабрикаысь работница либӧ колхозница.
Депутатскӧй значока.
Лыддьӧ меню.
Матыстчи сы дінӧ.
«Мый тіянлы вайны?»
Бӧрйис сійӧ мыйкӧ порционнӧйясысь.
«Позьӧ, — шуа, — вӧчам.
Но здук виччысьыштны ковмас, минут дас вит».
Донскӧй кыв петіс.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
«А тэ, зонмӧ, абу Донысь?»
— «Донысь», — шуа...
«Но, мун, заказывайт, виччысьышта».
Вайи ӧбед, пуктала тӧрелкаяс.
«Тэныд, юалӧ, пиук, ёна некор?»
— «А мый?»
— «Да тэ кӧ эськӧ рытнас меным сэтчӧ, квайтсё дас нёльӧд номера комнатаӧ, чай вайин.
Пола лифтнас лэччыны, кыдзи мӧдӧдчас увлань, — душаӧй телӧсьыс торъялӧ».
— «Тайӧ позьӧ», шуа.
— «Абу здоров ме, шуӧ, талун, ог мун рытнас театрӧ, юа пӧсьсӧ да вода узьны».
Сёрнитыштім ми неуна; юаліс сійӧ менсьым, кутшӧм станицаысь ме.
Ас йывсьыс висьталіс — коді, кытысь.
Колхозница, звеньевӧй.
Таркӧдча сы ордӧ рытнас чайӧн, а сійӧ номерас мебельсӧ ас ногыс вешталӧ.
«Мый нӧ ті, шуа, горничнӧйсӧ энӧ корӧй?»
— «Да найӧ асывнас тані идравлісны нин.
Нинӧм, ме гортын кыдзи нёрпасьыштны кута, заводита песласьны либӧ хата белитны — вӧрыштан, юан вой кежас стопка, сэки и лэдзыштас».
Заводиті ме чашкаяс поднос вылысь босьтавны.
«Ох, шуӧ, земляк, эг велав ме, медым меным татшӧм казакъяс пызан лӧсьӧдісны.
Пуксьы диван вылас, ме ачым лӧсьӧда, мый колӧ.
Рытйысьыштан мекӧд?»
Перйис чемодансьыс терновка бутылка, донскӧй валитӧм чери, гортса гос.
Абу лӧсьыд ӧтказывайтчыны.
Пукси.
Кутіс сійӧ менсьым юасьны: кӧні ме вӧлі война воясӧ, передӧвӧй вылын воюйті али трофейяс чукӧрті, кутшӧм чинӧдз вои, кутшӧм наградаяс имеита?
Дотошнӧй старукаыс.
Синъясыс сьӧдӧсь и юрыс сьӧд, ни ӧти дзор юрси, а арлыдыс — квайтымын сайӧ.
Ичӧтик, омӧлик.
Менам мам вӧлі сэтшӧм, ичӧтик, сьӧд...
Доложиті ме сылы аслам служба йылысь.
Чин абу ыджыд, старшӧй сержант, вӧлі орудиеса командирӧн, имеита наградаяс.
Гвардеец, шуа.
Ошйысьышті!..
«Гвардеец! — шуӧ.
— Тэныд-ӧ чай новлӧдлыны?
Абу гвардеец тэ, шуӧ, а дезертир!
Код вылӧ ассьыд колхозтӧ шыбитін?»
— «Мамаша, шуа, столицаӧ окота лои.
Москваын ӧд абу грек олыштны».
— «А кутшӧм сэтшӧм важнӧй должностьын олан тані тэ, столицаас, мый сійӧ тэтӧг оз вермы овны?»
Мый сылы вочавидзан?
Ачым та йылысь кызьысь нин думайтлі...
Ме Москвасӧ, веськыда кӧ висьтавны, и эг аддзыв.
Кык час войын пӧдлалам ресторансӧ.
Коді эз на помав сёянсӧ да юансӧ — сулалыштан сы дорын ещӧ часджын.
Кор отчитайтчан, сійӧ, мӧдтор, воан гортад — асыв.
Соседъяс удж вылӧ мунӧны, а ме узьны вода.
Кӧнкӧ заводъяс, быдсикас строительствояс, мӧд йӧз — нинӧм тайӧс ме эг аддзыв...
«А кыдз нӧ, шуа, мамаша, лоӧ коммунизм дырйиыс?
Не ставлы жӧ му вылын уджавны.
Кутасны йӧзыс ӧбедайтны ресторанъясын, сідзкӧ кодкӧ должен и ваявны налы».
— «Ог тӧд, шуӧ, пиук, кыдзи сійӧ лоӧ, кыдзи сэки артмас, но думайта, мый сэтшӧм безобразиесӧ оз лэдзны, медым нэриник нывъяс тракторъяс бергӧдлісны, а сэтшӧм ӧшъяс, кыдзи тэ, мороженӧй тыра вазочкаяс новлӧдлісны.
Страшнӧ видзӧдныс, кыдзи тэ босьтан найӧс аслад лапаяснад, — вот лямӧдан!
Коді унджык вермас, сійӧ унджык и вӧчас — тадзи, ме ногӧн, лоӧ...
Коммунизм дырйи!
Кывсӧ кутшӧмӧс шуин!
Уна-ӧ тэ ӧні коммунизм вылас вӧчан, кор босьтчан сы йылысь рассуждайтны?..»
И заводитіс меным висьтавлыны, кыдзи рӧзӧритісны фашистъяс налысь колхозсӧ да кыдзи сэні йӧзыс куим воӧн восстановитісны ставсӧ, мый вӧлі войнаӧдз; кыдзи немецъяс бӧрын первой тулыснас ӧти «Универсалӧн» да мӧсъясӧн кӧдзисны площадьлысь сизимдас процентсӧ; кыдзи челядь-подростокъяс кык норма мӧсъясӧн гӧрисны; кыдзи бабаяс косаясӧн ытшкисны гектарджынйӧн лун.
Мукӧдъяс йылысь висьтавлӧ, ас йывсьыс — нинӧм.
Но менымсӧ яснӧ: сійӧс кӧ бӧрйисны депутатӧн, сідзкӧ сійӧ ставсьыс ёна сэні уджаліс...
Видзӧдлі ме сылӧн кияс вылӧ — ичӧтикӧсь, сьӧдӧсь, гожъялӧмыс абу на вушйӧма, — и аслам кияс вылӧ видзӧдлі — еджыдӧсь, маникюр вӧчӧма.
И кыдзи представиті аслым, кутшӧм сьӧкыд вӧлі миян нывбабаяслы война кадӧ, мыйта уджъяс найӧ асланыс ичӧтик киясӧн вӧчисны, и ӧні ещӧ кутшӧм налы сьӧкыд, — сэтшӧм ме аслым медбӧръя да медлёк понпиӧн кажитчи...
Юалӧ сійӧ менсьым: «Гашкӧ, тэ инвалид?»
— «Абу, шуа, ранитчылі, но здоровьеӧс эг вошты».
Заводитіс сійӧ менӧ бара пилитны:
«Том, здоровӧй, ловъя делӧ киясад — тэныд-ӧ тані шлёндайтны?»
Шуа: «Мамаша!
Меным и аслым нин тайӧ ставыс курыд лои, быттьӧ кос ид пиньтӧм кӧбылалы».
Жалуйтчи сылы, кыдзи мукӧддырйиыс ӧбиднӧ овлӧ сыысь, мый этша уважениесӧ посетительяссянь ас дінаным аддзам.
«Асьныд мыжаӧсь! — шуӧ.
— Мыйла босьтанныд чай вылӧ, асьныд асьнытӧ унижайтанныд?
Вот коммунизм дырйи официантъяс милицияӧ кутасны нуӧдны сэтшӧмъяссӧ, коді сетас налы чай вылӧ!»
— «Коммунизм дырйиыс, — шуа, — гашкӧ, и милицияыс оз ло».
— «Но овлам сэтчӧдз — аддзам, кыдзи лоӧ.
А ӧні стрӧитны сійӧс колӧ».
Висьталі сылы аслам сирӧтаалӧм йылысь, но и сэні сійӧ менӧ янӧдіс.
«Тэ, шуӧ, мамтӧ воштін, кор воюйтін, а ме вот, мам, коли — куим юӧр пӧлучиті пиянӧс гуалӧм йылысь.
И ола, йӧзыскӧд...
Мый нӧ, тэныд колхозыс, кӧні тэ быдмин да сы мында во уджалін, — бокӧвӧй?»
Вот татшӧм землячкаӧс встретиті...
Ещӧ кыкысь кымын сы ордӧ рытъясын пыралі.
Сэсся помасис сессияыс, муніс сійӧ гортас.
Ме сійӧс колльӧді вокзалӧдз, ысті чолӧм лӧнь Донлы...
И сійӧ кадсяньыс дзикӧдз ме вошті спокой.
Сійӧ ресторансьыс менӧ регыд уволитісны.
Но, тані нин ачым вӧлі мыжа — некымынысь волі удж вылӧ кодъюрӧн.
Муні кафе-закусочнӧйясӧ, пивнӧйясӧ.
А кадыс тулыслань.
Ӧлі ме Сокольникиын.
Гортад локтан югдігӧн парк вомӧн — пу вылас кор потӧ, сыв му дук кылӧ, карыс узьӧ, луннас эськӧ он кыв, а тайӧ часас кылан ставсӧ — и кыдзи шоръяс паркын кӧнкӧ логъясын дзольгӧны, и дзодзӧгъяс лэбасны выліті-выліті, тэрмасьӧны лунвывсянь рӧднӧй местаясӧ, — кылан...
Вӧтъяс кутісны менӧ мучитны.
Пыр аддза полевӧй вагончик туй дорысь, бипур, тшынтор, миянлысь зонъясӧс, и пӧгибнитӧмаясӧс и ловъяясӧс, и ассьым тракторӧс, «СТЗ», колесаа, моторыс 35587 номера.
Эмӧсь сэтшӧм номеръяс, кодъясӧс олӧм чӧжыд он вунӧд.
Вӧлі ме комсомолын — ӧнӧдз помнита билетлысь номерсӧ, помнита боевӧй винтовкалысь номерсӧ да тракторлысь номерсӧ, кодӧн заводитлі уджавны...
Ӧтчыд войын, тортӧ пыравтӧг, веськыда удж вывсянь, муні вокзалӧ, босьті билет да мӧдӧдчи.
Ростовӧдз билет вылӧ деньгаыс эз тырмы, босьті Курскӧдз.
Петі вагонысь, видзӧдлі гӧгӧр — сійӧ жӧ рӧднӧй му.
Ме жӧ тані воюйтлі, Курскӧй дугаын...
Вузалі Курскын базар вылын пасьӧс — вӧлі менам бур драпӧвӧй пась мех вылын, — ньӧби прӧстӧйджык паськӧм, тырмис сійӧ пасьсьыс и сапӧг вылӧ, колис на ещӧ, пукси пригороднӧйӧ и локті со татчӧ, тайӧ эмтээсас.
abu
abu
Юала: «Колӧны тіянлы трактористъяс?»
— «Колӧны!» — шуӧны...
Но, а водзӧсӧ мый тіянлы менам олӧм йылысь висьтавлыны?
Асьныд ставсӧ тӧданныд.
И кыдзи гӧтраси, и кыдзи хата лӧсьӧді.
Улякӧд ми тӧдсаӧсь ещӧ нелямын нёльӧд восянь.
Кор Берёзовкаын дугдас оборона кутім, ме куим тӧлысь олі на ордын асланым батареецъяскӧд.
А эг лок татчӧ сразу демобилизация бӧрын, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ менам письмӧяс вылӧ эз вочавидз, а мӧд-кӧ, эсійӧ Дракиныс лӧсяліс: «Мунам, аддзам кутшӧмкӧ сӧстӧмджык удж!..»
— Сідз эськӧ тэ и висьталін.
Не сӧмын сійӧ тэнӧ, сідзкӧ, кыскис татчӧ, мый Курскӧй дугаын воюйтлін.
— Муніс Серёга мегырла, а аддзис и сийӧссӧ тшӧтш.
— Зэвтісны зонмыслысь супоньсӧ!
Тырмас сылы чужъясьны!
— Уляыд зэвтас!..
— А мыйла сійӧ тэнад письмӧяс вылӧ эз вочавидз?
— Но, ёртъяс, тайӧ нин миян личнӧй делӧ, семейнӧй.
— Эз-ӧ сы вӧсна, мый тэ и Зиночка Михайловалы гижлін, соседкаыслы?
— Вот найӧ, небось, висьталісны ӧта-мӧдыслы радлун йывсьыс, да кыкнанныс и дугдісны тэныд вочавидзны.
— Вӧліны, ёртъяс, ӧшибкаяс олӧмын, признайта.
— Сергей чеччис, шыбитіс салфеткасӧ ки вылас.
— Но, мый нӧ, заводитам?..
Лукерья Фёдоровна!
Гӧтов тіян?
Мый прикажитанныд сетны первой пыддиыс?
Эм консомэ пашотӧн, эм рассольник чериысь фрикаделькиясӧн, эм суп харчо.
Оз ков первойыс?
Сразу второе?
Рагу баранинаысь?
Эм, вая.
abu
Ӧзйӧ бипур юлӧн крут берегын, вӧтлӧ тшыннас номъясӧс.
Трактористъяс дорын гӧститӧ колхозса председатель Семён Мокеич Туголуков.
Семён Мокеич честнӧя кӧсйис участвуйтны складчинаын, мыччыліс не ӧтчыд деньга тракторнӧй отрядса бригадирлы — сылысь вкладсӧ категорическӧя вештісны.
— Талун, Мокеич, ми тэнӧ вердам-юкталам.
Но тэныд миян водзын и ӧтвет кутны.
— Тайӧ кыдзи шуны.
Кодлы код водзын! — чорыда вочавидзис Семён Мокеич.
— Энлы, Мокеич, талун миян луныс.
Кыдзи март кӧкъямысӧд лунӧ мужчиналы быть подчинитчыны нывбабалы, сідз талун миян первой кыв.
— Мыйла ті, Семён Мокеич, энӧ выступитӧй собрание вылас, энӧ висьталӧй, кыдзи оланныд миянкӧд, кыдзи миянлы отсаланныд?
— Ме тіянлы, ребята, висьтавлі нин: кольӧм недельӧ пуктӧді выль пиньяс, эз на обработайтчыны вомын, ог вермы выступайтны.
— Кывйыд крукасьлӧ пиняд?
— Он вермӧй шуны «механизация» кыв?
— «Механизация» пыдди артмас «махинизация».
— А мый!
Сідз сійӧ тіян мукӧддырйиыс и артмӧ — махинизация.
Жаль, мый абу тані тіян директорыд, ме эськӧ сылы тадзи и висьталі!
Сьӧд пар, колӧ и оз ков, культивируйтанныд витысьӧдз, — тайӧ уджыс тіянлы кажитчӧ, сэні абу сьӧкыд вӧтлыны гектаръяс небыд му гӧрӧм вылӧ вуджӧдӧмӧн.
А воас делӧыс зябӧдз — тіян нин и планъяссӧ вевтыртӧма и горючӧй рӧскодуйтӧма, лимитъясыс абу.
Тайӧ мый, абу махинизация?
Юргӧ эмтээс став область пасьта — передӧвӧй!
Трактор вылӧ медся ыджыд выработка!
Очковтирательство, а абу выработка!
— Тайӧ оз миянсянь пет, Мокеич.
Директорлӧн аслас расчётъяс, сійӧ гектаръяс лыд вевтыртӧмысь премияяс пӧлучайтӧ.
А ми прӧстӧй йӧз.
Тэ миянкӧд сёрнит.
— Прӧстӧй!
А тіянлы мыйысь трудоденьяссӧ гижалӧны?
Оз выработкаысь?
Тіян сідзжӧ асланыд прогрессивка.
Миянлы кӧ правительство приказывайтӧ сочетайтны техника ловъя тяглокӧд, сідзкӧ колӧ вӧчны сійӧс тӧлкӧн.
Коськӧм культивируйтны — тайӧс ми вермам и вӧвъясӧн, эн тэрмасьӧй батькосьыд водзджык жарас!
Ті миянлы зяб гӧрӧй, вот!
Тайӧ сьӧкыдджык.
Свеклӧ улӧ гӧрӧй, комын сантиметр джуджда, миян тадзсӧ гӧрны и коннӧй плугъясыс абу.
Дыр-ӧ тайӧ безобразиеыс нюжавны кутас?
Быд во площадь джынйыс кольӧ тулысын гӧрӧм вылӧ.
— Мокеич!
Эм и миян мыж, ог соссьӧй, но тіянлы жӧ висьталісны нин: луныс талун миян.
— А тіян кӧ луныс, мый, юрбитны тіян вылӧ, али мый?
— Юрбитны миян вылӧ оз ков, а век жӧ гӧгӧрво тэ, Семён Мокеич, мыйла сідз артмӧ: мукӧд колхозъясын трактористъяслӧн сёйӧмыс сувтіс гожӧмбыдӧн куимсё — нёльсё шайтӧн морт вылӧ, а миянлы лыддисны кольӧм восяысь пӧшти тысячаӧн?
— Мыйӧн ті миянӧс сэтшӧм особеннӧйнас вердінныд?
Курӧг яйысь котлетъясӧн, али мый?
— Сэтшӧм жӧ картупель, сэтшӧм жӧ борщ.
— Сэтшӧм кӧ эськӧ!
Кыдз тіянлы эз вӧв яндзим вӧзйыны миянлы кӧкъямыс шайтӧн сійӧ мӧскыслысь яйсӧ, коді сотчис, кор чардби стадоад кучкис?
Трактористъяс ӧткажитчисны — дона, нуисны базар вылӧ, нёльӧн корлісны — некод оз босьт.
Но, бӧр лои вайны.
Пуисны сійӧ яйсӧ, сорлалісны отходъяскӧд, вердісны чипанъяслы птицефермаын.
«Крокодилӧ» колӧ гижны тіян татшӧм бурлун йывсьыд!
— Воас кутшӧмкӧ начальник районысь — сылы выписывайтанныд продуктаяс «себестоимость серти».
А трактористъяслы — куимпӧвса донӧн.
— Среднерыночнӧй донъяс серти.
Закон серти.
— Кутшӧм нӧ среднерыночнӧй, базар вылын кӧ нёль шайтӧн оз босьтны сійӧ яйсӧ, кодӧс миянлы кӧкъямысӧн арталанныд?
— Аддзинныд код вылын нажӧвитчыны — трактористъяс вылын!
— Абу лӧсьыд, Семён Мокеич!
Передӧвӧй «Краснӧй знамя» колхозын трактористъяс ӧткажитчисны общественнӧй питаниеысь!
Абу зеп серти.
Быттьӧ единоличникъяс, нопторъясӧн му вылӧ ветлам.
Тіянлы жӧ, правлениелы, абу лӧсьыд.
— Кутанныд бура уджавны — кута бура вердны.
— Со мый!
А гашкӧ, жребий чӧвтам: мыйсянь заводитны?
Бурджыка верданныд — бурджыка уджалам.
— Му вылын сёян да вагон — сійӧ основнӧйыс тракторнӧй бригадалы, Семён Мокеич!
Татӧг и бригадаыс абу бригада.
Кыдзи ме верма налысь дисциплина требуйтны, шуам, муніс кӧ зэр да ребятаыслы некӧн косьтысьны, котӧртӧны гортас узьны, дас километр сайӧ?
— Эм тіян вагоныс, мый йӧйтӧдланныд!
— Сійӧ абу вагон, пон будка.
— Абу, абу понлӧн, курӧгъяслӧн.
Тайӧ миянлы сетісны походнӧй курятник, кӧні колхоз коркӧ курӧгъяссӧ петкӧдлывліс му вылӧ черепашкаӧс кокавны.
— Куим мортлы сэтчӧ сӧмын водны.
— А прицепщикъяслы кытчӧ воштысьны?
Найӧ ловъя йӧз жӧ.
— Ар воас, кӧдзыдъяс, зэръяс — сутки чӧж душатӧ некӧн шонтыны!
— Эн аддзылӧй ті, али мый, бур вагонъяссӧ, тайӧ кӧлесаа конурасӧ шуанныд вагонӧн?
Ветлӧй «Краснӧй Октябрӧ», видзӧдлӧй — дас вит морт вылӧ вагон, тумбочкаяс, матрацъяс. Кыкпӧвса стенъяс, шонтӧма, арся кӧдзыдъяс кежлӧ кӧрт пач, радиоприёмник, библиотечка.
Вот сійӧ тӧждысьӧм асланыс трактористъяс вӧсна!
— Вай, Мокеич, талун, миян торжественнӧй лунӧ, тадзи сёрнитчам.
Ми признайтам — лёка уджалім.
Вӧлі и брак гӧригӧн, и эгӧ артмылӧй срокъяснас, и эсійӧ небыд гектаръяснас мудеравлім, нинӧм грексӧ дзебны.
Кӧсйысям, мый ассьыным ӧшибкаяс бырӧдам.
Но и тіянлы, колхоз правлениелы, колӧ перестроитчыны вуж выйӧныс!
— Тіянлы кӧ ещӧ и матрацъяс и радио, то менӧ колхозникъяс ловйӧн сёясны!
И сідз нин шуасьӧмъяслы помыс абу: «Ставсӧ трактористъяслы да трактористъяслы, йӧйминныд ті асланыд трактористъясӧн!»
— Коді нӧ вермас татшӧмсӧ шуны — «йӧйминныд трактористъясӧн»?
Сӧмын медся несознательнӧй элементыс.
И тэ, Мокеич, на бӧжын кыссян.
Абу лӧсялана культурнӧй председательлы!
А сознательнӧй колхозникъяс гӧгӧрвоӧны, мый ми вылын став полеводствоыс кутсьӧ.
И тӧдӧны, мый уджыс миян абу кокни.
Кодӧс он аддзыв некор рытын клубысь гӧтырыскӧд?
Трактористӧс гӧтырыскӧд он аддзыв.
Сы вӧсна, мый сійӧ гожӧмбыд му вылын олӧ.
А пуксис тӧв — сійӧ пасьталӧ бара ассьыс маслӧӧсь паськӧмсӧ да мунӧ эмтээсӧ ремонт вылӧ, тулысӧдз.
— Семён Мокеич!
Ті, гашкӧ, сэтшӧм жӧ мнениеаӧсь, мый трактористъяс склочникъяс да паськыд горшаяс?
Быд пустяк вӧснаыс пӧ скандал кыпӧдӧны.
Да ӧд миянӧс ачыс делӧыс тшӧктӧ скандалитны!
Миян киясын дона техника.
Ті кӧ торйӧдінныд обслуживайтӧм вылӧ медбӧръя клячаяссӧ да ва либӧ горючӧй оз ваявны ас кадӧ, артмӧны простойяс.
А мый сійӧ трактористлӧн простойыс?
Кор сійӧ узьӧ куст улын да машинаыс сулалӧ, оз ӧтнас сійӧ узь — сыкӧд тшӧтш комын вӧв вын узьӧны!
— А то и став кӧкъямысдасыс, дизель кӧ сулалӧ!
— Миян колхозын трактористъяс дінӧ отношениеыс быттьӧ важ режим дырйи!
— Висьталін!
Важ режим дырйиыс трактористъясыс эз вӧвны.
— Татшӧм отношениесьыс ещӧ комын коймӧд воын политотделъяс председательяслысь сьылісӧ майтӧгавлыны!
— Да ті мый, ребята, збыльысьсӧ?
Мыйла пригласитінныд менӧ асланыд кытшӧ?
Юны-закуситны али мед пинясьны?
— И ӧти вылас и мӧд вылас, председатель ёрт.
— А кор сэсся тіянкӧд мӧд кадас сьӧлӧмсянь сёрнитыштныс?
Миян дінӧ станӧ воанныд — трактористъяс удж вылын, бӧрӧздаын, ӧти либӧ кыкӧн ремонт вылын сулалӧны.
Ӧткӧн тіянкӧд видчыны абу кивыв.
А тані ми ставным ӧтчукӧрын.
— Чукӧрӧн и батькотӧ кокньыдджык нӧйтны!..
Защитнӧй цвета китель вылын кык «Слава» ордена да некымын медаля зон нёровтчис мышнас пу бердӧ, видзӧдӧ рытыввылын ломалысь небесаӧ, кӧні муртса на тупкысис горизонт сайӧ шонді, ньӧжйӧ ворсӧ баянӧн.
Сы гӧгӧр турун вылын разнӧй позаясын, пукалӧмӧн и куйлӧмӧн, меститчис ставнас бригадаыс...
И мӧд трактористлӧн медальяс, орденъяс, и коймӧдлӧн медальяс, ранениеясысь нашивкаяс...
Лӧнь сьыланкыв, джын гӧлӧсӧн: «<rus>Эх, дороги, пыль да туман...</rus>»
— А ещӧ вӧлі миян Крымскӧй фронт вылын татшӧм случай, нелямын кыкӧд воын, — заводитӧ висьтавны баянист, баянсӧ му вылӧ пуктӧм да папирос ӧзтӧм бӧрын.
— Ӧти «КВ» подорвитчис мина вылын.
Пехота вешйис, водіс, атакаыс эз удайтчы, и тайӧ «КВ»-ыс коли нейтральнӧй полосаын.
Сизим сутки пукаліс экипажыс танкын кӧдзыд вылын, — дас вит градус вӧлі кӧдзыдыс, — пыр виччысисны, кор миян бара заводитасны мырддьыны высотасӧ, медым отсавны местасяньыс биӧн.
Немецъяс эз лыйлыны танк кузяыс, кӧсйысисны, тыдалӧ, сійӧс дзоньӧн босьтны, — гусеницасӧ сӧмын орӧдіс, — а миян думайтісны, мый экипажыс пӧгибнитіс.
И друг кӧкъямысӧд сутки вылас, кор пехота бард мӧдӧдчис атакаӧ, «КВ» ловзис!
Кыдзи резыштіс немецъяслы пулемётъясысь, пушкаысь!
Босьтім высотасӧ!..
Сизим сутки броня сайын, кӧрт пытшкын, кӧдзыд вылын.
Кыскисны ребятасӧ машинасьыс, а найӧ ветлӧдлыныс оз вермыны, кокъясыс ставныслӧн пыктӧмаӧсь, быттьӧ колодаяс.
Пыр жӧ мӧдӧдісны найӧс медсанбатӧ, сэтысь госпитальӧ; ог тӧд, ковмис-ӧ налы ещӧ воюйтны...
Витнанныс ставныс вӧліны трактористъяс.
— Трактористъясысь бур салдатъяс артмылісны, — висьталӧ мӧд фронтӧвик, «<rus>За оборону Сталинграда</rus>» медаля да Краснӧй Знамя ордена.
— Тайӧ вӧлі бура миян думыштӧма!
Мыйта сиктса том йӧзӧс велӧдісны веськӧдлыны машинаӧн!
Мый нӧ, зонмыс тӧдӧ техника — сійӧ мый кӧсъян ӧдйӧ освоитас: и танк, и миномёт, и пушка.
А лагернӧй олӧмӧ миянлы оз ков велӧдчыны...
— Наступайтім ми Донбассын нелямын коймӧд вося гожӧмын, — заводитӧ висьтавны коймӧд.
— Ме вӧлі танкӧвӧй десантын, командуйті автоматчикъяслӧн отделениеӧн.
Танкъяс да ми, пехота, расположитчим рытын туй дорын.
Коді узьӧ, коді оружиесӧ чиститӧ, коді бритчӧ.
Тайӧ местаас виччысьны миянлы бригада штабсянь боевӧй приказ.
Кылам — трактор кӧнкӧ матын мыльк саяс гуджгӧ, и сӧмын сэки ми казялім — мусӧ гӧрӧма, петіс нин турун, майскӧй коськӧм.
А передӧвӧйсянь — ставыс сӧмын километр дас.
Петкӧдчис мыльк вылын трактор, «ХТЗ», кӧлесаа, миян дінӧ лэччӧ, кыскӧ культиваторъяс, тшынасьӧ, клёнӧдчӧ; руль саяс ар дас квайта нывка, ставыс мазутӧсь, сьӧд, сӧмын пиньясыс дзирдалӧны.
Сувтӧдіс машинасӧ, чеччыштіс сиденье вылысь — культиваторъяс торксисны сцепкаын, — мыйкӧ кучкалӧ мӧлӧтӧн, ключӧн гартлӧ, кӧсйӧ веськӧдны.
Матыстчим ми сы дінӧ, и танкистъяс и ме аслам боецъяскӧд, давай сылы отсавны.
А сійӧ скӧралӧ ми вылӧ: «Мый тіянӧс татчӧ кыскис?
Эн вермӧй мӧд места бӧрйыны?
То шорас пуяс, сэні эськӧ бурджыка маскируйтінныд ассьыныд кӧрӧбкаястӧ.
Аддзас «рама» — засекитас, лэбзясны татчӧ, кутасны бомбитны, гудъясны менсьым став мусӧ.
Ми жӧ напарницакӧд войнас фаратӧг уджалам, ещӧ гузьгысян воронкаӧ тракторнад!»
Кӧрӧбкаяс, шуӧ!
А ачыс аслас ичӧтик «хэтэзикас» миян танкъяскӧд орччӧн — быттьӧ гаг слӧн дорын.
«Эн скӧрав, шуам, рыжӧй, ми гӧстьясыс абу дыр кежлӧ.
Асыв кежлас и следыс вошӧ».
Ме шуа: «Пукалышт, шойччы, а ме кыкысь кымын кытшовта загонсӧ».
— «А ті, юалӧ, гӧгӧрвоанныд тракторсьыс?»
— «Неуна, шуа, гӧгӧрвоа».
— «Менам тракторӧн он мунӧй, вывті нин уна сылӧн секретъясыс, ставыс кӧвъяс да жельяс вылын кутсьӧ.
Тайӧ тракторыслы субӧтаӧ сё во.
Ачым карбюраторсӧ чукӧрті утильсырьёысь.
Скоростьяс коробкаыс сэтшӧм, мый мунан и сьӧлӧмыд абу местаын — вот ӧні жӧ киссяс!»
— «А мый нӧ, шуа, тадзи коськӧмсӧ эндӧдінныд?
Ёг турунъяс кӧйдыс вылӧ колинныд?
Сійӧс кад нин коймӧдысь культивируйтны».
— «Коськӧм эндӧдінныд!
Вот ещӧ меным — качество кузя инспекторъяс!
Ті эськӧ мед юалінныд, кыдзи ми сійӧс гӧрим?
Гӧрыштан ӧти бӧрӧзда, а налы, синтӧм гадъясыслы, вылысянь кажитчӧ — войска окопъяс кодйӧны.
Кыдзи тыртасны бомбаясӧн!
А уна-ӧ миян тракторъясыс?
Эмтээс тайӧ тулыснас сӧмын на заводитіс уджавны.
Войнаӧдз миянлысь колхоз обслуживайтісны кык тракторнӧй бригада, а ӧні — кык трактор!..» Лӧсьӧдім ми сылы тягаяссӧ.
«Мӧдӧдчы, да эн крута бергав пельӧсъясас, бергӧдчывлы».
— «Вот аттьӧ тіянлы!»
Бурасис.
«А лишнӧй свечаяс абу тіян? — юалӧ танкистъяслысь.
— Сетінныд эськӧ меным кӧть параӧс».
Сеталісны сылы танкистъяс фрицевскӧй, трофейнӧй свечаяс.
«Вот аттьӧ!
А автолтӧ меным он кисьтыштӧй неуна?»
— «Автолтӧ, мусаӧй, шуӧны, ог вермӧй сетны, аслыным колӧ.
Бойӧ мунам, колӧ, мед вӧлі запас быдсикас случай кежлӧ.
А вот светтӧ тэныд машина вылад оборудуйтам.
Мыйла, шуанныд, войын светтӧг уджаланныд?»
— «Маскировка.
Да, висьтавны кӧ, и лампочкаясыс абу, нинӧм абу».
— «Но вот фронтыс регыд вешъяс ылӧджык, кутан югдӧдны повтӧг».
Босьтчисны ребята, пуктісны сылы машина вылас кык фара — ӧтисӧ радиатор вылӧ, водзлань, мӧдсӧ бӧрӧ, плуг вылӧ.
Сійӧ нин аттьӧаліс, аттьӧаліс!..
А туй кузя, видзӧдам, бусйӧ нин мотоциклист, вайӧ миянлы приказ бригада штабысь.
Пемдіс — вешйим исходнӧй позиция вылӧ.
Югдігӧн мӧдӧдчим бойӧ.
Заводитчис наступление...
Кыдзкӧ фронт вылын, Венгрияын нин, веськаліс меным газета «<rus>Правда Украины</rus>».
Буретш сійӧ сикт йывсьыс, сійӧ район йывсьыс гижисны — сиктыслысь нимсӧ ме помниті.
Ӧти трактористка мездӧм бӧрын первой воас важ «ХТЗ»-ӧн гӧрис тысяча кымын гектар.
Наградитісны сійӧс Ленин орденӧн.
Сійӧ-ӧ нылыс, коді скӧраліс миян вылӧ, — ог тӧд.
Эг юалӧй ми сэки, кыдзи сылӧн нимыс...
Кык «Слава» ордена зон бӧр босьтӧ баянсӧ, видлӧ басъяссӧ, заводитӧ тӧдса фронтӧвӧй.
Трактористъяс, и фронтовикъяс, и том йӧз, кодъяс ещӧ эз на служитлыны армияын, босьтӧны сьыланкывсӧ шӧрсяньыс: «<rus>Тает снег в Ростове, тает в Таганроге, эти дни когда-нибудь мы будем вспоминать...</rus>»
Сьыланкыв лоӧ пыр гораджык, паськыдджык, зонъяслӧн гӧлӧсъясыс свежӧйӧсь, ёнӧсь, налӧн сьыланкывйыс, кӧнкӧ, кылӧ ылӧдз матігӧгӧрас...
Да, кылӧ.
Ю мӧдар берегын, видз сайын, сиктын вочавидзӧны нывъяслӧн гӧлӧсъяс — сьылӧны сійӧ жӧ сьыланкывсӧ.
Сёрӧн рытнас партия райкомса секретарь вӧчис аслас кабинетын ёртъясыскӧд, кодъяс участвуйтісны Трактористлысь лун нуӧдӧмын, итогъяс: удайтчис-ӧ праздникыс?
— Мӧдысь вӧчам неуна мӧдногӧнджык.
Ачыс олӧмыс миянлы мыйсюрӧ висьталӧ.
Сійӧ споръяссӧ, здоровӧй взаимнӧй претензияяссӧ, кодъяс ӧзйисны нин миян официальнӧй часть бӧрын, колӧ ёсьтыны, шонтыштны.
Мед споруйтыштавны трактористъяс колхозса, председательяскӧд, полеводческӧй бригадиръяскӧд, видыштасны ӧта-мӧднысӧ — нинӧм абу страшнӧйыс, пӧльза вылӧ мунас!..
Вот ещӧ мый ме думайта.
Тшӧктам колхозса став председательяслы петкӧдны праздник кежлӧ вагонъяссӧ, кодъясын олӧны налӧн трактористъясыс.
Вӧчам сійӧ луд вылас мыйкӧ выставка кодьӧс.
Быд тракторнӧй бригада сувтас аслас местаӧ, аслас вагонӧн — веськыда кыдзи олӧны найӧ му вылас.
Мед любуйтчасны йӧзыс бур, шоныд, радиофицируйтӧм вагонъясӧн, мед сералӧны курятникъяс вылын.
Вернӧ?
Гашкӧ, весиг табличкаяс лӧсьӧдны быд вагонӧ: сы мында сувтӧ тайӧ колхозас трактористъяслы лунъя сёйӧмыс, мыйӧн найӧс вердӧны.
— Но не ставсӧ колхозъяссянь требуйтны, — шыасис кодкӧ.
— Колӧ и трактористъясӧс критикуйтны.
И налысь уджсӧ колӧ петкӧдлыны выставка вылын.
— Обязательнӧ! — водзӧ нуӧдіс секретарь.
— Ме жӧ эг на помав.
Быд бригада сулаланінын вӧчны стенд.
Диаграммаяс: выработка, простойяс, горючӧй рӧскодуйтӧм.
Но выработкаыс абу на медся главнӧйыс, — кутшӧм урожай сетіс тайӧ бригадаыс колхозлы?
Экспонатъяс, кольӧм вося урожайлӧн образецъяс.
Веськыда выставитны шобді, ид, зӧр кольтаяс.
Кӧнкӧ лоӧны со татшӧм кольтаяс, кинад шептӧдзыс он судз, а кӧнкӧ и посниджыкӧсь.
Мед йӧзыс видзӧдӧны, сравнивайтӧны, критикуйтӧны.
— Тайӧ лоӧ зэв бур, тадз кӧ вӧчам, — шуис райисполкомса председатель.
— Сӧмын со ещӧ мый — речьясыс мед эськӧ этшаджык.
Тӧдан, уна-ӧ тэ талун сёрнитін?
Пӧшти кык час.
Мудзан, йӧзлы, кодъяс абу велалӧмаӧсь заседаниеясӧ, сьӧкыд, найӧ пӧсялісны помещениеас, узьӧны.
Колӧ эськӧ кыдзкӧ дженьыдджыка, праздничнӧйджыка.
— Да, докладсӧ ме вӧчи неудачнӧя, эг артышт собраниеыслысь особенностьяссӧ.
Колӧ дженьыдджыка да торжественнӧйджыка — сӧгласен.
А МТС-са директоръяслы прӧстӧ колӧ лыддьыны тайӧ лун кежлас ассьыныс приказъяссӧ: ордйысьӧмлӧн итогъяс, медбур механизаторъясӧс премируйтӧм йылысь.
Колӧ унджык кольны кадсӧ самодеятельность вылӧ, гулянье вылӧ...
Артистъясӧс, гашкӧ, не сӧмын ассьыным котыртам.
Москваӧ гижам.
Большой театрысь, гашкӧ, мӧдӧдасны миянӧ бригадаӧ Трактористлӧн лун кежлӧ?
Вӧлі мед сӧмын заводитчӧмыс.
А вообщесӧ ничево, ёртъяс.
Удайтчис праздникыс.
Но-мӧдысь вӧчам бурджыка!
1952
{В. Г. Короленко (комиӧдіс Т. Н. Дзюба) @ Му пытшкын олысь челядь @ повесьт @ В. Г. Короленко. Му пытшкын олысь челядь @ 1952 @ Лб. 3-64.}
В. Г. КОРОЛЕНКО
МУ ПЫТШКЫН ОЛЫСЬ ЧЕЛЯДЬ
1. РАЗВАЛИНАЯС
Менам мам кулі, кор меным вӧлі квайт арӧс.
Бать зэв ёна кутіс шогсьыны да быттьӧ дзикӧдз вунӧдіс менам олӧм йылысь.
Мукӧд дырйиыс сійӧ меліавліс менсьым ичӧт чойӧс, Соняӧс, да ас ногыс сы йылысь тӧждысис, сы вӧсна мый Сонялӧн чужӧмыс вӧлі мамлӧн кодь.
А ме быдми эрд вылын быдмысь томиник пу моз, — некод ме вӧсна торъя ёна эз тӧждысьлы, но некод и эз дзескӧдлы менсьым вӧляӧс.
Ичӧтик кар, кӧні ми олім, шусис Княжье-Веноӧн, либӧ, прӧстӧйджыка, Княж-Городокӧн.
Сійӧ вӧлі ӧти гӧльмӧм, но гордӧй польскӧй родлӧн да вӧлі Рытыв-лунвыв крайса мукӧд ичӧт каръяс кодь жӧ.
Ті кӧ кутанныд локны тайӧ ичӧтик кар дінас асыввывсянь, тіянлы медводз синмад шыбитчас тюрьма, карлӧн медбур архитектурнӧй мичмӧдысьыс.
Ачыс карыс сулаліс улын, лӧнь да нюйтмӧм прудъяс весьтын, и сы дінӧ лоӧ лэччыны ньывкӧс миртуй кузя, кодӧс потшӧ важ «застава».
Унзіль инвалид дыша лэптӧ шлагбаум — и ті карынӧсь, кӧть тайӧс, гашкӧ, пырысь-пыр онӧ и казялӧй.
Руд заборъяс, кушинъяс, кодъяс тырӧмаӧсь быдсяма клам чукӧръясӧн, сорті-костіасьӧны муас вӧйӧм посни ӧшиня керкаяскӧд.
Водзынджык — паськыд площадь, код гӧгӧр кӧнсюрӧ жервидзӧны еврейяслы «шойччан керкаяслӧн» гурйыв восьтӧм воротаясыс; казеннӧй учреждениеяс оз гажӧдны асланыс еджыд стенъяснас да казарма сяма рӧвнӧй линияяснас.
Векньыдик ю вомӧн вӧчӧм пу поскыс кӧлесаяс улын дзуртӧ, дрӧгмунлӧ да дзӧрӧ пӧрысь старик моз.
Пос сайын нюжӧдчӧма еврейскӧй улича, кӧні эмӧсь магазинъяс, лавкаяс, ичӧтик лавкаторъяс да кӧлачӧн вузасьысьяслӧн лэбувъяс.
Лёк дук, няйт, уличвывса бусын туплясьысь челядь чукӧръяс.
Но вот ещӧ ӧти минута — и ті кар сайынӧсь нин.
Ньӧжйӧник вашкӧдчӧны кыдз пуяс кладбищевывса гуяс весьтын, да тӧв гызьӧдӧ няньяссӧ муяс вылысь и тиньгӧ помтӧм, нор сьыланкывйӧн туйдорса телеграфлӧн сутугаясын.
Ичӧтик ю, кодӧс вомӧналӧ водзын казьтылӧм поскыс, петӧ ӧти прудйысь да усьӧ мӧдӧ.
Татшӧм ногӧн, войвывсянь да лунвывсянь карсӧ кытшалӧны паськыд, шыльыд ваяс да нюръяс.
Прудъясыс воысь воӧ ляпкалісны, туисны веж быдмӧгъясӧн, и джуджыд, тшӧкыд камышъяс море моз гыалісны ыджыд нюръяс вылын.
Ӧти пруд шӧрын вӧлі ді.
Ді вылас — джынвыйӧ киссьӧм, важ замок.
Ме помнита, кутшӧм ыджыд полӧмӧн ме пыр видзӧді тайӧ величавӧй важ здание вылас.
Сы йылысь ветлісны преданиеяс да висьтъяс ӧтиыс мӧдсьыс страшнӧйджыкӧсь.
Сёрнитлісны, мый дісӧ вӧчлӧмаӧсь искусственнӧя, пленнӧй турокъяс киясӧн.
«Морт лыяс вылын сулалӧ зэв ыджыд важ замокыс», — висьтавлісны карса важ олысьяс, и менам повзьӧм челядь вежӧрӧй рисуйтліс му улысь уна тысяча турецкӧй скелетъяс, кодъяс вӧсньыдик кияс выланыс кутӧны дісӧ, кӧні сулалӧны пирамидальнӧй джуджыд топольяс да важ замокыс.
Гӧгӧрвоана, мый таысь замокыс кажитчис ещӧ шуштӧмджыкӧн, и весиг мича лунъясӧ, кор лунъюгыдыс да лэбачьяслӧн гора гӧлӧсъясыс смелмӧдлісны миянӧс, ми волім сы дінӧ матӧджык, сійӧ частӧ повзьӧдліс миянӧс весьӧпӧртӧдз, — сэтшӧм страшнӧя видзӧдлісны важӧн нин жугласьӧм ӧшиньясыслӧн сьӧд гуранъясыс; тыртӧм залъясас кыліс таинственнӧй кышӧдчӧм: посньыдик изъяс да штукатурка торъяс чукталісны, гылалісны увлань да юргис гора йӧла, и ми садьтӧг пышйылім, а миян бӧрся дыр на кыліс котшкӧдчӧм, и кокшыяс, и гогзьӧм.
А бушкола арся войясӧ, кор прудъяс сайсянь пӧльтысь тӧвнырысь качайтчисны да шувгисны зэв гырысь топольяс, важ замок повзьӧдліс став карсӧ.
Рытыввылас, гӧра йылын, сісьмӧм крестъяс да покойникъяслӧн вӧйӧм гуяс шӧрын, сулаліс важӧн нин эновтӧм часовня.
Сылӧн вевтыс кытсюрӧ киссьӧма нин, стенъясыс жугавлӧмаӧсь, да гора, вӧсни гӧлӧсӧн тоньгысь ыргӧн кӧлӧкӧл пыдди сэні сюзьяс сьылісны войяснас лёктор туналан сьыланкывъяс.
Вӧвлі кад, кор важ замокыс вӧлі дарӧвӧй оланінӧн быд гӧль мортлы некутшӧм дзескӧдтӧг.
Ставныс, кодъяс эз аддзыны карысь аслыныс места, кодъяс кутшӧмкӧ помка вӧсна эз вермыны мынтыны весиг некымын грӧш лёк поводдя дырйи либӧ вой кежлӧ керка пельӧсын местаысь, — ставныс татшӧмъясыс кыссисны ді вылӧ да сэтысь, развалинаяс костсьыс, корсьлісны аслыныс юр сюянін. Асьнысӧ бура примитӧмысь найӧ мынтысьлісны сӧмын важ из торпыриг чукӧръяс улӧ дзикӧдз тырны рискуйтӧмӧн.
«Олӧ замокын» — тайӧ кывъясыс кутісны петкӧдлыны дзикӧдз корысьӧ пӧрӧм.
Важ замок меліа примитліс да дзебліс и недыр кежлӧ гӧльмӧм гижысьӧс, и бобыль старукаясӧс, и рӧдвужтӧм брӧдягаясӧс.
Став тайӧ гӧль йӧзыс чашйисны-нетшкисны важмӧм зданиелысь пытшкӧссӧ, жугӧдлісны пӧтӧлӧкъяссӧ да джоджъяссӧ, ломтісны пачьяс, мыйкӧ пуисны да мыйӧнкӧ нуръясьлісны — ӧти кывйӧн, кыдзкӧ корсьлісны кынӧмпӧт.
Но воисны лунъяс, кор важ развалинаясын олысь тайӧ общество пытшкас заводитчисны зыксьӧмъяс.
Сэки пӧрысь Януш, коді коркӧ вӧвлӧма граф ордын ичӧтик служащӧйӧн, клопочитіс аслыс управляющӧй сяма звание да заводитіс вӧчны выль нога олӧм.
Некымын лун чӧж ді вылын вӧлі сэтшӧм шума, кыліс сэтшӧм лёк горшӧн горзӧм, мый пӧраӧн кажитчис — эз-ӧ нин турокъяс мездысьны мупытшса тюрьмаяссьыс.
Тайӧ Януш сортируйтіс развалинаясын олысьясӧс, торйӧдліс «бур христианаӧс» некодлы тӧдтӧм йӧзысь.
Бӧръявылас, кор ді вылын бара лои лючки-ладнӧ, тыдовтчис, мый Януш замокас кольӧдӧма медсясӧ графскӧй рӧдлысь важ слугаяссӧ либӧ налысь рӧдвужсӧ.
Тайӧ вӧліны вушйӧм сюртукъяса да чамаркаяса, ыджыд лӧз ныръяса да увъя бедьяса кутшӧмкӧ старикъяс да горзысь, зэв мисьтӧм старукаяс, кодъяс весиг дзикӧдз гӧльмӧм бӧрас век на новлісны ассьыныс капоръяссӧ да салопъяссӧ.
Тайӧ став йӧзсьыс артмис топыда йитчӧм аристократическӧй кружок, коді получитіс признайтӧм корысялӧм вылӧ право.
Прӧстӧй лунъясӧ тайӧ старикъясыс да старукаясыс, молитваяс лыддигтыр, ветлӧдлісны озырджыка олысь керкаясӧд, паськӧдлісны сплетняяс, норасисны судьба вылас, бӧрдісны да корисны, а вӧскресеньеясӧ найӧ жӧ сувтлісны кузь радъясӧн костёлъяс дорӧ да тшапа босьтлісны «пан Иисус» да «панна богоматерь» ним кузя сетӧм милӧстинаяссӧ.
Тайӧ революция дырйиыс ді вывсянь шумсӧ да увгӧмсӧ кылӧм бӧрын ме да менам кымынкӧ ёрт писькӧдчим сэтчӧ да, кыз топольяс сайӧ дзебсьӧмӧн, видзӧдім, кыдзи Януш, гӧрд ныра старикъяс да мисьтӧм старукаяс армияӧн веськӧдлігӧн, вӧтлаліс замокысь медбӧръя олысьяссӧ, кодъясӧс колӧ вӧлі вӧтлыны.
Пуксис рыт.
Джуджыд тополь йывъяс весьтӧ ӧшйӧм кымӧрысь киссис посни зэр.
Кутшӧмкӧ шудтӧм подозрительнӧй йӧз, коньӧр кодьӧсь, повзьӧмаӧсь, яндысьысьӧсь, дзикӧдз киссьӧм паськӧмӧ гартчигтыр, котралісны ді кузя, быттьӧ вурдысьяс, кодъясӧс детинкаяс вӧтлӧмаӧсь позсьыс, да зілисны гусьӧн кутшӧмкӧ розьӧд бӧр тювкнитны замокас.
Но Януш да пӧрысь ведьмаяс, горзіг да видчигтыр, бедьясӧн да коколюкаясӧн ыршасигмоз, быдлаысь найӧс вӧтлісны, а бокынджык ланьтӧмӧн сулаліс будочник, кодлӧн сідзжӧ киас вӧлі кыз зор.
И шудтӧм подозрительнӧй йӧз, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, невӧляысь нэм чӧж кежлас эновтлісны дісӧ, саясьлісны пос сайӧ, да ӧти бӧрся мӧд вӧялісны ӧдйӧ лэччысь рытлӧн шлякаа рӧмыдас.
Тайӧ вунӧдлытӧм рытсяньыс и Януш и важ замок, коді водзсӧ кажитчыліс меным кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм величиеӧн, воштісны менам син водзын ассьыныс став мичлуннысӧ.
Важӧн ме радейтлі волывлыны ді вылас да кӧть ылісянь любуйтчыны сылӧн руд стенъяснас да нитшкассьӧм вевтнас.
Кор асъя кыа петігӧн сэтысь кыссьылісны быдсямасикас йӧз, кодъяс очсалісны, кызӧдісны, пернапасасисны шонді вылӧ, ме и на вылӧ видзӧді кутшӧмкӧ радейтӧмӧн, кыдз олысьяс вылӧ, кодъясӧс кытшалӧ сійӧ жӧ тайнаыс, кодӧн вӧлі кытшалӧма став замокыс.
Найӧ узьлӧны сэні войяснас, найӧ кылӧны ставсӧ, мый сэні вӧчсьӧ, кор ыджыд залъясӧ жугалӧм ӧшиньяс пырыс видзӧдӧ тӧлысь либӧ кор бушков дырйи сэтчӧ пыравлӧ тӧв.
Ме радейтлі кывзыны, кор Януш, топольяс улӧ пуксьӧм бӧрын, сизимдас арӧса больгысь старик моз заводитліс висьтавлыны кулӧм зданиелӧн важъя славнӧй олӧм йылысь.
Но сійӧ рытсяньыс и замокыс и Янушыс лоины ме водзын дзик мӧд ногаӧсь.
Аскинас дісянь неылын меным паныдасис Януш да кутіс корны ас ордас, кыпыдпырысь уверяйтіс, мый ӧні «татшӧм почтеннӧй батьмамлӧн пи» смела вермас волывлыны замокӧ — сійӧ аддзас сэтысь зэв порядочнӧй общество.
Сійӧ весиг нуӧдіс менӧ киӧд дзик замок дорӧдзыс, но сэки ме бӧрддзи, нетшышті киӧс да уськӧдчи пышйыны.
Замокыс лои меным мустӧм.
Вылыс судтаас ӧшиньяссӧ вӧлі тувъялӧмаӧсь, а улыс судтаас олісны капоръяс да салопъяс.
Старукаяс петавлісны сэтысь сэтшӧм дуркӧсь, ме дінӧ леститчывлісны сэтшӧм ёна, ас костаныс пинясисны сэтшӧм гораа, мый ме сьӧлӧмсянь дивуйтчи, кыдзи нӧ стрӧг покойникыс, коді грознӧй войясын усьмиряйтлӧма турокъясӧс, вермӧ терпитны аскӧдыс орччӧн тайӧ старукаяссӧ.≠
Но медся нин — ме эг вермы вунӧдны сьӧлӧмтӧм скӧрлунсӧ, кодӧн замокса торжествуйтысь олысьяс вӧтлісны ӧтлаын овлысь шудтӧм йӧзӧс, а кор дум вылӧ усьлісны юр сюянінтӧг кольӧм подозрительнӧй йӧз, менам топавліс сьӧлӧмӧй.
Ді вылын опишитӧм переворот бӧрын кымынкӧ вой карын эз вӧв некутшӧм спокой: увтчисны понъяс, дзуртісны керка ӧдзӧсъяс, и карса олысьяс частӧ петавлісны ывлаӧ да заборъясӧ таркӧдісны бедьяснас, тайӧн кодъяслыкӧ петкӧдлісны, мый найӧ оз узьны.
Кар тӧдіс, мый войся пемыдас кӧдзыд зэр улын уличаяс кузяыс шӧйтӧны тшыг да изӧймитӧм йӧз, кодъяс дрӧжжитӧны да брӧд кӧтасьӧны.
Кар гӧгӧрволіс, мый татшӧм йӧзлӧн сьӧлӧмъясас быть чужӧны скӧр чувствояс, кар ланьтіс да тайӧ чувствоясыслы паныд дасьтіс ассьыс грӧзъяс.
А войыс, быттьӧ нарошнӧ, лэччыліс му вылӧ кӧдзыд зэр пӧвстын, а бӧр мунігас кольліс му весьтын уліті котӧртысь кымӧръяс.
И тӧлыс бушуйтіс лёк поводдя дырйиыс, качайтіс пуяслысь йывъяссӧ, йиркӧдчис ӧшинь ставеньясӧ да сьыліс меным вольпасьын уна дас йӧз йылысь, кодъяслӧн абу ни горт, ни шоныдін.
Но вот тулыс дзикӧдз веніс тӧвлысь медбӧръя уськӧдчылӧмъяссӧ, шонді косьтіс мусӧ, да такӧд ӧттшӧтш горттӧм шӧйтысьяс кытчӧкӧ вошины.
Войясын эз кут кывны понъяслӧн увтчӧм, олысьяс дугдісны таркӧдны заборъясӧ, и карын унзіль да век ӧтинога олӧмыс кутіс мунны аслас туй визьӧд.
Сӧмын шудтӧм изгнанникъяс и ӧні эз аддзыны карын ассьыныс туй визьсӧ.
Збыль, найӧ эз шландайтны войяснас уличаяс кузя; сёрнитісны, мый найӧ аддзӧмаӧсь оланін кыськӧ гӧра вылысь, часовня дорысь, но кыдзи найӧ вермисны сэтчӧ овмӧдчыны, некод эз куж висьтавны стӧч.
Ставныс сӧмын аддзывлісны, мый сыладорсянь, часовнясӧ кытшалысь гӧраяссянь да оврагъяссянь, асывъяснас лэччывлісны карӧ зэв лёка пасьтасьӧм подозрительнӧй йӧз, кодъяс рӧмдігас бӧр вошлісны сыланьӧ жӧ.
Асланыс петкӧдчылӧмӧн найӧ шызьӧдлісны карлысь чӧв да вугралана олӧмсӧ да пемыд чутъясӧн тыдавлісны рудіник фон вылас.
Карса олысьяс лӧгпырысь да полӧмӧн синбӧжнас видзӧдісны на вылӧ.
Тайӧ йӧзыс ньӧти эз вӧвны замокса аристократическӧй корысьяс кодьӧсь — карыс найӧс эз пукты лыдӧ, да и налӧн кар дінас отношениеясыс вӧліны зэв збой ногаӧсь: найӧ лыддьылісны бурджыкӧн видны карса олысьӧс сы дінӧ леститчӧм дорысь, босьтавны ас кинаныс корӧм пыдди.
Сэсся, кыдзи овлывлӧ частӧ, тайӧ ротйысьӧм паськӧма шудтӧм подозрительнӧй йӧз пӧвстас паныдасьлісны сэтшӧмъяс, кодъяс вежӧр сертиыс да талантъяснас вермисны эськӧ вӧчны честь замокса бӧрйӧм обществолы, но эз ладмыны сыкӧд да бурджыкӧн лыддисны часовняса демократическӧй обществоӧс.
Тайӧ йӧзыс кындзи, кодъяс торъявлісны мукӧдсьыс, часовня гӧгӧрын оліс ещӧ зэв лёк паськӧма коньӧр кодь йӧз чукӧр; базар вылӧ налӧн воӧмыс пыр кыпӧдліс зэв ыджыд тревога тӧргуйтысь нывбабаяслысь, кодъяс тэрмасьӧмӧн тупкылісны кинаныс ассьыныс вузаланторсӧ, кыдзи курӧгъяс тупкӧны пиянсӧ, кор небесаын тыдовтчас варыш.
Кывсьыліс, мый, замоксьыс вӧтлӧм бӧрын, тайӧ гӧль йӧзыслӧн абу кольӧма дзик некутшӧм позянлун кынӧмпӧт корсьны и мый найӧ ӧтувтчӧмаӧсь дружнӧй сообществоӧ да занимайтчисны, мукӧдторъясысь кындзи, карын да кар гӧгӧрын посниторъяс гусявлӧмӧн.
Шудтӧмъяслысь тайӧ сообществосӧ организуйтысьнас да сійӧн веськӧдлысьнас вӧлі пан Тыбурций Драб, медся замечательнӧй морт на пиысь, кодъяслы лои эновтны важ замоксӧ.
Драб рӧдвуж йылысь некод нинӧм эз тӧд.
Ӧткымынъяс чайтлісны, мый сылӧн вӧвлӧма аристократическӧй ним, кодӧс сійӧ позоритӧма да та вӧсна сылы ковмӧма дзебсясьны.
Но ортсысяньыс пан Тыбурцийын нинӧм аристократическӧйыс эз тыдав.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа; гырысь ныр-вома чужӧмыс скӧр.
Дженьыд, неуна гӧрдов юрсиыс чурвидзис ӧтарӧ-мӧдарӧ, векни кымӧсыс, неуна водзӧ петыштӧм улысса черлыыс да чужӧмыслӧн ёна вӧрӧмыс дум вылад уськӧдлісны мыйкӧ обезьяна сямаӧс; но ӧшйӧм синкымъяс увсянь югъялысь синъясыс видзӧдісны упорнӧя да зумыша, и наын тыдалісны мудерлункӧд ӧтлаын сюсьлун, энергия да вежӧр.
Сэки, кор сылӧн чужӧмыс унаног вежласис, тайӧ синъясас кольліс век ӧти выражение, мый вӧсна меным пыр вӧвлі кыдзкӧ шуштӧм видзӧдны тайӧ аслыссяма мортыс вежнясьӧм вылӧ.
Сы улын быттьӧ визувтіс ыджыд бырлытӧм шог.
Пан Тыбурцийлӧн киясыс вӧліны сарӧгӧсь да гаддьӧсь, ыджыд кокъясыс тувччалісны мужик ногӧн.
Та вӧсна карса унджык олысьяс эз признавайтлыны сылысь аристократическӧй рӧдысь петӧмсӧ.
Но кыдз нӧ сэки объяснитны сылысь зэв ёна велӧдчӧмсӧ, коді вӧлі ставлы тыдалана?
Кар пасьтаас эз вӧв сэтшӧм кабак, кӧні эськӧ пан Тыбурций, базарнӧй лунъясӧ чукӧртчӧм хохолъясӧс велӧдӧм могысь, эз висьтавлы, бӧчка вылын сулалігӧн, Цицерон гижӧдысь быдса речьяс, Ксенофонт гижӧдысь быдса главаяс.
Хохолъяс, кодъяслы природасяньыс сетӧма озыр фантазия, кыдзкӧ кужлісны сюйны ассьыныс смысл сьӧлӧмсянь висьталан, кӧть и гӧгӧрвотӧм речьясас...
И кор, морӧсас кучкалігтыр да синъяснас кодзлалігтыр, сійӧ шыӧдчыліс на дінӧ кывъясӧн: «Patres conscripti» — найӧ сы моз жӧ зумыштчылісны да ӧта-мӧдыслы шуалісны:
— Со ӧд, бес пиыд, кыдзи видчӧ!
А кор сэсся пан Тыбурций, пӧтӧлӧкӧ видзӧдігмоз, заводитліс декламируйтны зэв ыджыд латинскӧй текстъяс, кузь уска кывзысьяс видзӧдісны сы вылӧ полӧмпырысь да жалитӧмпырысь.
Сэки налы кажитчис, мый пан Тыбурцийлӧн лолыс лэбаліс кутшӧмкӧ тӧдтӧм странаын, кӧні сёрнитӧны оз христианскӧй ногӧн, да мый сэні сійӧ терпитӧ кутшӧмкӧ шог приключениеяс.
Сылӧн гӧлӧсыс кыліс сэтшӧм пыдісянь, гу пытшсянь мургысь кодь, мый пельӧсъясын пукалысь да горилкаысь медъёна слабмӧм кывзысьяс лэдзлісны юръяснысӧ, ӧшӧдлісны кузь «чубъяссӧ» да заводитлісны лимзавны:
— Ок-ок-ок, мамукӧй, а ёна жӧ нормӧдіс, мед бес сійӧс босьтас!
— И синваыс войталіс синъяссьыс да лэччис кузь усъяс кузяыс.
И кор оратор виччысьтӧг чеччыштліс бӧчка вывсьыс да гажаа вак-вакӧн серӧктыліс, хохолъяслӧн жугыльтчӧм чужӧмъясныс друг югдылісны, а киясыс нюжӧдчылісны ыргӧн деньгала паськыд гач зепъясас.
Хохолъяс радлісны, мый пан Тыбурцийлӧн трагическӧй приключениеясыс помасисны бура, да юктӧдлісны сійӧс горилкаӧн, кутчысьлісны сыкӧд, и сылы картузас зёльӧдчигтыр гылалісны ыргӧн деньгаяс.
Тайӧ чуймӧдана учёность вӧснаыс чужис выль легенда, мый пан Тыбурций коркӧ вӧвлӧма кутшӧмкӧ граф ордын дворӧвӧй детинкаӧн, да графыс мӧдӧдӧма сійӧс аслас пиыскӧд иезуитъяс школаӧ, медсясӧ том паничлысь сапӧг весалӧм могысь.
Но лоӧма сідз, мый сэк кості, кор том граф немуджтӧг бездельничайтӧма, сылӧн лакейыс босьтӧма став мудростьсӧ, кодӧс вӧлі урчитӧма барчук юрлы.
Сідзжӧ некод эз тӧд, кытысь лоины пан Тыбурцийлӧн челядьыс, а тайӧ фактыс вӧлі син водзын, весиг кык факт: детинка ар сизима кымын, но ыджыд тушаа, не арлыд сертиыс тӧлка, да куим арӧса ичӧтик нывка.
Детинкасӧ пан Тыбурций вайӧдіс аскӧдыс первойя лунсяньыс жӧ, кор воис ачыс.
Та бӧрын сійӧ кымынкӧ тӧлысь кежлӧ кытчӧкӧ вошлі, и сы ордын кытыськӧ лои нывка.
Валёк нима детинка, сьӧд юрсиа, кузь тушаа, вӧсньыдик, мукӧд дырйиыс, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, некутшӧм могтӧг жугыля довъяліс кар кузя да ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйяліс синъяснас, мыйысь повзьыштлісны кӧлачӧн вузасьысьяслӧн сьӧлӧмъясныс.
Нывкасӧ аддзылісны сӧмын ӧтчыд либӧ кыкысь пан Тыбурций моздорысь, а сэсся нывкаыс кытчӧкӧ воши, и кӧні вӧлі ӧні — некод эз тӧд.
Сёрнитісны кутшӧмкӧ мупытшса оланінъяс йылысь, кодъяс эмӧсь гӧра вылын, часовня дорын. Тайӧ местаясас мупытшса татшӧм оланінъясыд эз вӧвны шочӧсь, та вӧсна ставныс веритісны тайӧ сёрниясыслы, ещӧ нин ёнджыка сы вӧсна, мый олісны жӧ ӧд кӧнкӧ став тайӧ йӧзыс.
А найӧ рытъявылыс пырджык саявлісны буретш часовняладорӧ.
Сылань чотликтіс аслас унзіля походканас йӧй нисьӧ прӧсуж корысь старик, кодӧс нимтісны «профессорӧн», зумыда да тэрыба шавксьӧдіс пан Тыбурций.
Сэтчань жӧ мунісны рытъявылыс да вошлісны рӧмыдас и мукӧд подозрительнӧй йӧз, эз вӧв сэтшӧм смел морт, коді эськӧ лысьтіс вӧтчыны на бӧрся сёйӧд бужӧдъяс кузя.
Гӧра йылысь, кӧні вӧліны уна гуяс, кывсис лёк слава.
Важ кладбище вылын руа арся войясын ӧзйылісны лӧз бияс, а часовняын сюзьяс буксісны сэтшӧм лэчыда да гораа, мый проклятӧй лэбач горзӧмысь весиг повтӧм кузнечлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
2. МЕ ДА МЕНАМ БАТЬ
— Абу бур, том морт, абу бур! — частӧ шулывліс меным замокын олысь пӧрысь Януш, кор аддзывліс менӧ карса уличаяс вылысь пан Тыбурцийлысь висьтавлӧмсӧ кывзысьяс пӧвстысь.
И старик та дырйи дзӧрӧдіс ассьыс дзор тошсӧ.
— Абу бур, том морт: ті омӧль обществоынӧсь!
Жаль, зэв жаль бур бать-мамлӧн пиыс.
Збыль, сійӧ кадсянь, кор куліс менам мам, а батьлӧн гажтӧм чужӧмыс лои ещӧ жугыльджык, менӧ зэв шоча аддзывлісны гортысь.
Гожся рытъясын сёрӧн ме гусьӧн писькӧдчывлі сад пыр, быттьӧкӧ том кӧинпи, ачым полі батькӧд паныдасьӧмысь да аслыссяма приспособлениеясӧн восьтлі ассьым ӧшиньӧс, коді вӧлі пӧшти тупкысьӧма сиреньлӧн тшӧкыд коръясӧн, сэсся ньӧжйӧник водлі вольпась вылӧ.
Оз на кӧ вӧлі узь орчча комнатаын аслас качалкаас ичӧтик чой, ме матыстчылі сы дінӧ, и ми ньӧжйӧник меліалім ӧта-мӧдӧс, ворсім да зілим не садьмӧдны броткысь пӧрысь нянькаӧс.
А асывнас, муртса югдігас, кор керкаын ставныс на узисны, ме нин восьлалі садті лысваа кузь турун вывті, кӧні тӧдчисны менам коктуйясӧй, вуджлі забор вомӧн да мунлі либӧ пруд дорӧ, кӧні менӧ виччысисны вугыр шатинъясӧн ме кодь жӧ вильыш ёртъяс, либӧ лэччывлі мельнича дорӧ, кӧні унзіль мельник сӧмын на восьтӧма шлюзсӧ да ваыс, зеркалӧ кодь веркӧснас кокньыдика тіралігтыр, уськӧдчыліс кӧлеса лопъяс вылӧ да збоя босьтчыліс лунся удж бердӧ.
Мельничалӧн ыджыд кӧлесаясыс, кодъясӧс садьмӧдліс бузгысь валӧн тойлалӧмыс, сідзжӧ дрӧгнитлісны, кыдзкӧ неокотапырысь вӧрзьылісны, быттьӧ дышӧдчисны садьмыны, но кымынкӧ секунда мысти бергалісны нин быгйӧн резсигтыр да кӧдзыд ваас купайтчигтыр.
На бӧрся ньӧжйӧ да сьӧкыда вӧрзьылісны кыз валъяс, мельнича пытшкын заводитлісны грымакывны шестерняяс, шургисны изкияс, да еджыд пызь бус кымӧрӧн кайліс важсьыс-важ мельнича щельясысь.
Сэки ме мӧдӧдчылі водзӧ.
Меным ёна сьӧлӧм вылӧ воліс природалӧн садьмӧмыс; ме нимкодясьлі, кор меным удайтчывліс повзьӧдны век на узьысь жаворонокӧс либӧ вӧтлыны бӧрӧздаысь полысь кӧчӧс.
Кор ме муяс вывті писькӧдчывлі карсайса расъясӧ, лысва войтъяс гылалісны турун йывъясысь, видзвывса дзоридз юръяс вылысь.
Пуяс встречайтісны менӧ вугралігтыр дыша шӧпкӧдчӧмӧн...
Ме удитлі нин ыліті кытшовтны, а карын меным век на частӧ паныдасьлісны унзіль йӧз, кодъяс восьталісны ӧшинь ставеньяссӧ.
Но вот шонді кайӧма нин гӧра весьтӧдз, прудъяс сайысь кылӧ гимназистъясӧс чуксалысь гора звонок, и кынӧм сюмалӧм нуӧдӧ менӧ гортӧ асъя чай дінӧ.
Менӧ ставныс шулісны брӧдягаӧн, некытчӧ туйтӧм детинкаӧн да сэтшӧм частӧ кӧритлісны быдсямапӧлӧс лёк вылӧ ыштӧмысь, мый ме и ачым бӧръявылыс куті тадзи думайтны.
Бать сідзжӧ веритіс талы да мукӧд дырйиыс заводитліс занимайтчыны менӧ воспитайтӧмӧн, но тайӧ заводитлӧмъясыс пыр помасьлісны неудачаӧн.
Стрӧг да зумыш чужӧмсӧ аддзигӧн, код вылын тыдаліс бырлытӧм шоглӧн суровӧй пас, ме повзьылі да йӧршитчывлі ас пытшкӧ.
Ме сулалі сы водзын, педзи ӧти местаын, нетшки ассьым гачӧс да дзӧръялі ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Коръясӧкӧ быттьӧ мыйкӧ кыптыліс менам морӧсын, меным вӧлі колӧ, медым эськӧ сійӧ кутлас менӧ, пуксьӧдас пидзӧс вылас да меліалас.
Сэки эськӧ ме топӧдчи сылы морӧс дінас, да, гашкӧ, ми ӧтлаын — кага да суровӧй мужчина — бӧрддзим миян ӧтувъя воштӧмтор йылысь.
Но сійӧ видзӧдіс ме вылӧ гудыр синъясӧн, быттьӧкӧ менам юр вывті, и ме дзикӧдз йӧжгыльтчылі тайӧ гӧгӧрвотӧм видзӧдлассьыс.
— Тэ помнитан матушкатӧ?
Помниті-ӧ ме сійӧс?
О, дерт, ме помниті сійӧс!
Ме помниті, кыдзи войясын садьмылігӧн ме корсьлі пемыдсьыс сылысь нежнӧй кияссӧ, помтӧг найӧс окавлі да топыда топӧдчылі на дінӧ.
Ме помниті, кор сійӧ висигас пукаліс восьса ӧшинь дорын да шогпырысь видзӧдіс чудеснӧй тувсов картинасӧ да прӧщайтчис сыкӧд аслас олӧмын медбӧръя воас.
О да, ме помниті сійӧс!..
Кор сійӧ, цветъясӧн вевттьӧм, том да зэв мича, куйліс, а кельыд чужӧм вылас сылӧн вӧлі смертьлӧн пасыс, ичӧтик зверпи моз ме йӧршитчи пельӧсӧ да видзӧді сы вылӧ ӧзъян синъясӧн, кодъяс водзын первойысь на воссис олӧм да кулӧм загадкалӧн став ужасыс.
И ӧні, пемыд войшӧръяснас, ме частӧ садьмывлі, радейтӧм дзескӧдліс менсьым морӧсӧс да тыртліс челядь сьӧлӧмӧс, садьмывлі шуда нюмӧн.
И бара, кыдзи и войдӧр, меным кажитчис, мый сійӧ ме дінын, мый ме пырысь-пыр кыла сылысь радейтысь, муса меліалӧмсӧ.
Да, ме помниті сійӧс!..
Но кор юавліс та йылысь ыджыд тушаа, зумыш морт, кодысь ме эськӧ кӧсйи аддзыны, но эг вермы чувствуйтны рӧднӧй душасӧ, ме ещӧ ёнджыка йӧжгыльтчылі да ньӧжйӧник нетшыштлы ассьым ичӧтик киӧс сы киысь.
И сійӧ, дӧзмӧмӧн да сьӧлӧм дой кылӧмӧн, бергӧдчыліс ме дінысь.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ме вылӧ сылӧн абу некутшӧм влияние, мый миян костын сулалӧ кутшӧмкӧ стена.
Бать вывті ёна радейтліс мамӧс, кор сійӧ вӧлі ловъя, да эз казявлы менӧ аслас шудлун вӧснаыс.
Ӧні сьӧкыд шогыс торйӧдіс менӧ сыысь.
Миянӧс торйӧдысь пропастьыс вочасӧн лои пыр паськыдджык да джуджыдджык.
Сійӧ пыр ёнджыка убеждайтчис, мый ме — сӧмын ачымӧс радейтысь, чорыд сьӧлӧма, омӧль, тшыксьӧм детинка, и сійӧс гӧгӧрвоӧмыс, мый сійӧ должен, но оз вермы займитчыны меӧн, должен радейтны менӧ, но оз аддзы аслас сьӧлӧмсьыс тайӧ радейтӧмсӧ, ещӧ содтыліс менӧ мустӧмтӧмсӧ.
И ме тайӧс чувствуйті.
Мукӧд дырйиыс, кустъяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн, ме видзӧді сы бӧрся; ме аддзи, кыдзи сійӧ, пыр ӧдйӧджык восьлалігтыр, ветлӧдліс аллеяяс кузя да сьӧкыда ымзіс терпитны вермытӧм сьӧлӧм дойсьыс.
Сэки менам сьӧлӧмӧй ӧзйыліс жалитӧмӧн да сочувствиеӧн.
Ӧтчыд, кор, юрсӧ кияснас топӧдӧмӧн, сійӧ пуксис скамья вылӧ да бӧрддзис, ме эг вермы терпитны да котӧрӧн петі кустъяс пӧвстысь туй вылас; кутшӧмкӧ тӧдтӧм чувство йӧткыштіс менӧ тайӧ морт дінас.
Но сійӧ кыліс менсьым кокшыӧс, зумыша видзӧдліс ме вылӧ да сувтӧдіс кӧдзыда юалӧмӧн:
— Мый колӧ?
Меным нинӧм оз вӧлі ков.
Ме ӧдйӧ бергӧдчи мӧдарӧ, меным вӧлі яндзим аслам нормӧмысь, ме полі, мед эськӧ бать эз гӧгӧрво тайӧс менам повзьӧм чужӧм серти.
Сад шӧрӧ пышйӧм бӧрын ме уськӧдчи чужӧмӧн турун вылӧ да ёна бӧрддзи дӧсада да сьӧлӧм доймӧм вӧсна.
Квайт арӧссянь нин ме тӧдмалі ӧткӧн олӧмлысь курыдлунсӧ.
Соня чойлы вӧлі нёль арӧс.
Ме вывті ёна сійӧс радейті, и сійӧ менӧ сідзи жӧ радейтіс; но ме вылӧ, кыдзи дзикӧдз тшыксьӧм ичӧтик разбойник вылӧ, видзӧдӧмыс и миян костын сувтӧдіс джуджыд стена.
Быдпӧрйӧ, кор ме заводитлі ворсны сыкӧд, ас ногӧн шумаа да кыпыда, пӧрысь нянька, коді пыр вуграліс да куньса синъясӧн нетшкис пӧдушка вылӧ курӧг гӧн, пырысь-пыр жӧ садьмыліс, ӧдйӧ кватитліс менсьым Соняӧс да, ме вылӧ скӧра видзӧдлӧм бӧрын, нуліс ас ордас; татшӧм случайяс дырйиыс сійӧ пыр уськӧдліс меным дум вылӧ порыштчӧм курӧгӧс, ачымӧс ме сравнивайті горш варышкӧд, а Соняӧс — ичӧтик курӧгпикӧд.
Меным лолі зэв забеднӧ да дӧсаднӧ.
Абу дивӧ, мый та вӧсна ме регыд дзикӧдз дугді гажӧдны Соняӧс аслам преступнӧй ворсӧмъясӧн, а ещӧ недыр мысти меным лои дзескыд гортын да садйын, кӧні ме эг аддзыв некодсянь бур кыв ни мелілун.
Ме куті брӧдяжитны.
Став виръяйӧй менам сэки тіраліс водзӧ лоан олӧмысь мыйкӧ виччысян чувствоысь.
Меным пыр кажитчис, мый кытыськӧ сэтысь, тайӧ ыджыд да тӧдтӧм свет вывсьыс, садлӧн важ ӧграда сайысь, ме мыйкӧ аддза; кажитчис, мый меным колӧ мыйкӧ вӧчны и верма мыйкӧ вӧчны, но сӧмын ме эг тӧд стӧч, мый именнӧ.
Ме заводиті пышъявны и курӧг гӧнъясӧн пыр ноксьысь нянькаысь, и миян ичӧтик садйын яблоняяслӧн тӧдса дыш шӧпкӧдчӧмысь, и йӧйсяма котшкӧдчӧмысь пуртъясӧн, кодъясӧн кухняын шырисны котлетъяс вылӧ яй.
Тайӧ кадсяньыс менам мукӧд мисьтӧм нимъяс дінӧ содіны ещӧ уличвывса детинка да брӧдяга кывъяс; но меным тайӧ вӧлі веськодь.
Ме велалі кӧритӧмъяс дінӧ да терпиті найӧс, кыдзи терпитлі друг воӧм зэр либӧ шонділысь сотӧм.
Ме зумыштчӧмӧн кывзылі ӧлӧдӧмъяссӧ да вӧчлі ас ногӧн.
Уличаяс кузя шӧйтігӧн любопытнӧй челядь синмӧн ме видзӧді ичӧтик карлысь да сылӧн омӧлик керкаяслысь прӧстӧй олӧмсӧ, кывзі шоссевывса сутугаяслысь тиньгӧмсӧ да зіли гӧгӧрвоны, кутшӧм юӧръяс локтӧны на кузя ыджыд ылыс каръяссянь, кывзі шепъяслысь кышӧдчӧмсӧ да джуджыд гайдамацкӧй гуяс вылысь тӧвлысь вашкӧдӧмсӧ.
Унаысь менам синъясӧй паськыда паськавлісны, унаысь сувтлывлі ме сьӧлӧм доймытӧдз повзьӧмӧн олӧмлӧн картинаяс водзас...
Образ бӧрся образ, впечатление бӧрся впечатление водлісны меным сьӧлӧм вылӧ югыд чутъясӧн; ме тӧдмалі да аддзылі уна сэтшӧмтор, мый эз аддзывны меысь ёна ыджыдджык арлыда челядь.
Кор став карыс медбӧръя няйт пельӧсӧдзыс лои меным тӧдса, сэки ме куті видзӧдлывлыны ылын, гӧра йылын, тыдалысь часовня вылӧ.
Первой, кыдзи ичӧтик полысь зверь, ме матыстчылі сы дінӧ уналадорсянь да пыр эг лысьт кайны гӧра вылас, кодлӧн вӧлі лёк славаыс.
Но кор ме вочасӧн тӧдмаси местаыскӧд, меным паныдасьлісны сӧмын покойникъяслӧн ланьтӧм гуяс да жугавлӧм крестъяс.
Некӧн эз тыдав, мый вӧвлӧма кӧнкӧ кутшӧмкӧ оланін либӧ овлӧма морт.
Гӧгӧр ставыс вӧлі кыдзкӧ зэв рам, лӧнь, эновтӧм, пуста.
Сӧмын ачыс часовняыс букыштчӧмӧн видзӧдіс жервидзысь ӧшиньяснас, быттьӧ думайтіс кутшӧмкӧ жугыль дум.
Меным окота лои видлавны сійӧс ставнас, пыравны пытшкӧсас, медым стӧч тӧдмавны, мый и сэні бус кындзи нинӧм абу.
Но сы вӧсна, мый ӧтнамлы вӧчны татшӧм экскурсиясӧ вӧлі эськӧ и страшнӧ и абу лӧсьыд, ме чукӧрті карса уличаяс вылысь неыджыд отряд куим збой детинкаысь, кодъяс ыштісны булкияс да миян садйысь яблокъяс сетны кӧсйысьӧм вылӧ.
МЕНАМ ВЫЛЬ ТӦДСАЯС
Ми петім экскурсияӧ ӧбед бӧрын да, гӧра дінӧ воӧм мысти, кутім кайны сёйӧд бужӧдъяс кузя, кодъясӧс вӧлі кодйӧмаӧсь зыръясӧн йӧз да тувсов шоръяс.
Бужӧдъясыс куштӧмаӧсь гӧра бокъяссӧ, и сёй пытшсьыс кӧнсюрӧ тыдалісны ортсӧ мыччысьӧм чурвидзысь еджыд, сісьмӧм лыяс.
Ӧтиклаын мыччысьӧма пу горт, мӧдлаын — жерйӧдліс пиньяссӧ мортлӧн юр лы...
Медбӧрын, мӧда-мӧдлы отсалӧмӧн, ми тэрмасигтыр кайим медбӧръя бужӧдсьыс гӧра вылас.
Шондіыс вӧлі бергӧдчӧма нин рытъявыв.
Пӧлӧса усьысь югӧръясыс зарни рӧмӧн югдӧдісны важ кладбище вылысь веж эжасӧ, ворсісны пӧлыньтчӧм крестъяс вылын, пӧртмасисны часовнялӧн дзоньӧн кольӧм ӧшиньясас...
Вӧлі шынитӧв, ӧвтіс эновтӧм кладбищелӧн чӧв-лӧньӧн да спокойствиеӧн.
Татысь ми эг нин аддзӧй ни юр лыяс, ни гортъяс, ни лыяс.
Свежӧй веж туруныс радейтӧмӧн вевттьӧма шыльыд эшкынӧн смертьлысь ужассӧ да мисьтӧмлунсӧ.
Ми вӧлім ӧтнанным; сӧмын воробейяс ноксисны быдлаын да чикышъяс шытӧг пыравлісны-петавлісны важ часовня ӧшиньяс пыр. Часовняыс сулаліс жугыля нёровтчӧмӧн турунсялӧм гуяс костын, прӧстӧй крестъяс да джынвыйӧ киссьӧм гувывса памятникъяс костын; памятник колясъяс вылын быдмӧма тшӧкыд веж турун, кодӧс серӧдісны купальничалӧн, бобӧняньлӧн да фиалкаяслӧн уна рӧма юръясыс.
— Некод абу, — шуис мекӧд воысь детинкаяс пиысь ӧти.
— Шондіыс лэччӧ нин, — содтіс мӧд, шонді вылӧ видзӧдлігмоз, коді абу на лэччӧма, а сулаліс гӧра весьтын.
Часовнялӧн ӧдзӧсыс вӧлі топыда тувъялӧма, ӧшиньясыс — мусяньыс вылынӧсь; но ёртъяс отсӧгӧн ме надейтчи кайны ӧшиньяс вылас да видзӧдлыны часовня пытшкӧсас.
— Оз ков!
— горӧдіс мекӧд воысьяс пиысь ӧти, кодлӧн друг быри став смеллуныс, да кватитіс менӧ киӧд.
— Мун чӧрту, баба!
— горӧдіс сы вылӧ миян ичӧтик армияысь медыджыдыс да пыр жӧ лӧсьӧдіс меным мышсӧ.
Ме повтӧг кайи мыш вылас, сэсся сійӧ веськӧдчис, да ме сувті кокъясӧн сылы пельпом вылас.
Татшӧм ногӧн ме кокниа судзӧдчи киӧн рамаӧдзыс да, сылысь крепыдлунсӧ видлӧм бӧрын, кавшаси ӧшинь вылас да пукси сэтчӧ.
— Но, мый нӧ сэні?
— ёна интересуйтчӧмӧн юасисны менсьым улісянь.
Ме чӧв олі.
Кӧсяк вомӧн ӧшӧдчӧмӧн ме видзӧдлі часовня пытшкӧсас, и сэсянь ме вылӧ ӧвтыштіс эновтӧм вичколӧн торжественнӧй чӧв-лӧньнас.
Джуджыд, векни зданиелысь пытшкӧссӧ нинӧмӧн эз вӧв мичмӧдӧма.
Рытъя шонділӧн югӧръясыс свободнӧя пырисны восьса ӧшиньясӧд да югыд зарниӧн вевттисны важ, киссьыштӧм стенъяссӧ.
Ме аддзи игналӧм ӧдзӧсыслысь пытшкӧсладорсӧ, усьны заводитӧм хорыяс, важ, сісьмӧм колоннаяс, кодъяс быттьӧкӧ нёрӧмаӧсь ыджыд сьӧктасьыс.
Пельӧсъясыс вӧлі тырӧмаӧсь чераньвезйӧн, и сэні дзебсясис сійӧ торъясикас пемыдыс, коді тыртлӧ став пельӧсъяссӧ татшӧм важ зданиеяслысь.
Ӧшиньсянь джоджӧдзыс кажитчис ёна ылынджык ортсыладорса турунӧдзыс серти.
Ме видзӧді быттьӧкӧ джуджыд гуӧ да дыр эг вермы стӧч тӧдмавны кутшӧмкӧ предметъяс, кодъяс аслыспӧлӧс вуджӧръясӧн муртса тӧдчисны джоджас.
А менам ёртъяс та кості дӧзмисны сулавны уліас да виччысьны месянь юӧръяс. Сы вӧсна на пиысь ӧти вӧчис сідзи жӧ, кыдзи ме вӧчи водзынджык, да, ӧшинь рамаас кутчысьӧмӧн ӧшӧдчис мекӧд орччӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — индіс сійӧ престолыскӧд орччӧн тыдалысь сьӧд предмет вылӧ.
— Поплӧн шапка.
— Абу, ведра.
— Мыйла нӧ тані ведраыс?
— Гашкӧ, сэні коркӧ вӧлі шом, кодӧн кадилӧсӧ пестӧны.
— Абу, тайӧ збыль шапка.
Да ӧд позьӧ видзӧдлыны.
Вай кӧрталам рамаас вӧнь, да тэ сы кузя лэччан.
— Да, кыдзи нӧ, сідзи вот и лэчча!...
Пырав, колӧкӧ, ачыд.
— А мый нӧ!
Думайтан, ог пырав?
— И пырав!
Юрӧ воӧм первойя мӧвп серти ме крепыда кӧрталі ӧтлаӧ кык тасма, нуӧді рама пырыс, ӧтик помсӧ сеті ёртлы, а ачым ӧшйи мӧд помас.
Кор менам кокӧй инмис джоджас, ме дрӧгмуні; но аслам друглы жалитӧмпырысь мелань копыртӧм чужӧм вылас видзӧдлӧм бӧрын бара смелми.
Каблукӧн котшнитӧмыс гора кыліс пӧтӧлӧк улас, паськаліс тыртӧм часовня кузя пемыд пельӧсъясӧдзыс.
Кымынкӧ воробей жбыркнитісны хоры вылын пукалан местаяссьыныс да петісны ыджыд розьӧд, коді вӧлі часовня вевтас.
Стенсяньыс, код ӧшинь вылын ми пукалім, друг ме вылӧ видзӧдліс терновӧй венеча, тошка стрӧг чужӧм.
Тайӧ дзик пӧтӧлӧксяньыс нёровтчӧма ыджыдысь-ыджыд распятие.
Меным лои шуштӧм; менам друглӧн синъясыс югъялісны зэв ыджыд любопытствоӧн да жалитӧмпырысь.
— Тэ сы дінӧ матыстчан? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Матыстча, — ачымӧс збоймӧдӧмӧн сідзи жӧ вочавидзи ме.
Но тайӧ здукас лои мыйкӧ дзик виччысьтӧмтор.
Первой кыліс йиркмунӧм да хоры вылысь штукатурка киссьӧм шы.
Сэсся выліас кодкӧ кутіс вӧрӧшитчыны, пыркнитіс воздухас бус кымӧрӧн, да ыджыд руд ёкмыль, бордъяснас ӧвтыштӧм бӧрын, кыпӧдчис часовня вевтвывса розь дінӧ.
Часовня здук кежлӧ быттьӧкӧ пемдыліс.
Зэв ыджыд пӧрысь сюзь, кодӧс шызьӧдӧма миян ноксьӧмным, лэбзис пемыд пельӧсысь, розьӧдыс петігӧн вуджӧртчыліс кельыдлӧз небеса вылас да чепӧсйис ывлаӧ.
Ме повзи садь быртӧдз.
— Лэпты! — горӧді ме ёртлы да кутчыси тасмаӧ.
— Эн пов, эн пов! — такӧдіс сійӧ менӧ да лӧсьӧдчис лэптыны менӧ югыдінас.
Но друг сійӧ повзьӧмысла вежсис чужӧм вылас, горӧдіс да пырысь-пыр воши; сійӧ чеччыштіс ӧшинь вылысь.
Ме ас тӧдлытӧг видзӧдлі бӧрвылӧ да аддзи дивӧкодьтор, коді повзьӧдӧм дорысь менӧ ёнджыкасӧ шензьӧдіс.
Сьӧдов предмет, код йылысь ми вензим, шапка сійӧ али ведра, да коді вӧлӧма, кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, гырнич, вуджӧртчис воздухас да менам син водзын воши престол улас.
Ме удиті сӧмын казявны муртса тӧдчысь неыджыд, быттьӧ челядь ки, коді кыскис гырничсӧ престол улас.
Сьӧкыд висьтавны, мый ме чувствуйті тайӧ минутаас; менсьым чувствосӧ весиг оз позь шуны полӧмӧн.
Ме вӧлі мӧдаръюгыдын.
Кысянькӧ, быттьӧкӧ мӧд мирсянь, кымынкӧ секунда чӧж ме кылі зэв тэрыба котӧртысь повзьӧм челядьлысь куим гоз кокъяслысь шысӧ.
Но регыд и сійӧ эз кут кывны.
Ме вӧлі ӧтнам, быттьӧкӧ гортйын, а ме гӧгӧрын мунісны кутшӧмкӧ аслыснога тӧдтӧмторъяс.
Кадлысь мунӧмсӧ ме эг чувствуйт, та вӧсна ме ог вермы висьтавны, дыр-ӧ мысти кылі престол улысь ньӧжйӧникӧн вашкӧдӧм:
— Мыйла нӧ сійӧ оз кай бӧр?
— Аддзан, повзьӧма.
Первойя гӧлӧсыс меным кажитчис дзик челядь гӧлӧсӧн; мӧдыс вермис лоны менам арлыда детинкалӧн.
Меным сідзжӧ кажитчис, мый важ престол щельӧдыс югнитіс кык сьӧд син.
— Мый нӧ сійӧ кутас ӧні вӧчны? — бара кыліс вашкӧдӧм.
— А энлы, виччысьлы, — вочавидзис ыджыдджыкыслӧн гӧлӧсыс.
Престол улын кодкӧ кутіс ёна вӧрӧшитчыны, сійӧ весиг быттьӧ катовтчыліс, и тайӧ жӧ здукас сы улысь петіс морт.
Тайӧ вӧлі ӧкмыс арӧса кымын детинка, меысь ыджыдджык, косіник да ньӧр кодь вӧсньыд.
Сійӧ вӧлі няйт дӧрӧма, кияссӧ сюйӧма векни да дженьыд гач зепъясас.
Читкыля сьӧдов дзугсьӧм юрсиыс лэччӧма задумчивӧй сьӧд синъясӧдзыс.
Кӧть и кутіс тӧдтӧм детинкаыс, коді петіс сцена вылӧ сэтшӧм виччысьтӧг да тешкодя, матыстчыны мелань збоя, кыдзи миян базар вылын век матыстчылӧны ӧта-мӧд дінас косясьны лӧсьӧдчысь детинкаяс, но век жӧ ме, сійӧс аддзӧм мысти, ёна збойми.
Ме збойми ещӧ ёнджыка, кор сійӧ жӧ престол увсьыс, либӧ, стӧчджык, часовня джоджӧ вӧчӧм ӧдзӧсысь, кодӧс вевттьӧ вӧлі престолыс, детинка бӧрвылын ещӧ тыдовтчис еджыд юрсиӧн дорӧсалӧм ичӧтик няйт чужӧм, код вывсянь ме вылӧ югыда видзӧдісны челядь сяма любопытнӧй кельыдлӧз синъяс.
Ме неуна вешйышті стен дорсьыс да сідзжӧ сюйи киясӧс зептӧ.
Тайӧн ме петкӧдлі, мый ог пов прӧтивникысь да весиг неуна сы вылӧ лӧгӧй петӧ.
Ми сувтім воча да видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Ме вылӧ юр вывсянь кок улӧдз видзӧдлӧм бӧрын детинка юаліс:
— Мыйла тэ татчӧ пырин?
— Сідз, — вочавидзи ме.
— Тэныд кутшӧм делӧ?
Менам прӧтивник лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧ кӧсйис перйыны зепсьыс кисӧ да кучкыны меным.
Ме весиг синмӧс эг лапнитлы.
— Вот петкӧдла ме тэныд!
— грӧзитыштіс сійӧ.
Ме лэпті морӧсӧс:
— Ноко, кучкы... видлы!
Здукыс вӧлі зэв решительнӧй; таысь зависитіс, кутшӧмӧсь лоӧны миян костын отношениеясыс водзӧ.
Ме виччыси, но менам прӧтивник чӧвтліс ме вылӧ сэтшӧм жӧ тӧдмалана видзӧдлас да эз вӧрзьы.
— Ме, зонмӧ, и ачым... тожӧ... — шуи ме, но бурпырысьджык нин.
Сэк кості нывка, дзоля кияснас часовня джоджӧ мыджсьӧмӧн, зілис сідзжӧ петны джодж увсьыс.
Сійӧ усьлі, бара кыпӧдчыліс да медбӧрын довъялыштігмоз мӧдіс матыстчыны детинка дінӧ.
Дзик дінӧдзыс воӧм мысти сійӧ чорыда кутіс сійӧс, топӧдчис сы дінӧ да видзӧдліс ме вылӧ чуймӧм да неуна повзьыштӧм синъясӧн.
Тайӧ решитіс став делӧсӧ; бура тыдовтчис, мый детинка ӧні косясьны оз вермы, а ме, дерт, вӧлі вывті бур сьӧлӧма да эг кут пӧльзуйтчыны сылӧн сьӧкыд положениенас.
— Мый тэнад нимыд? — нывкалысь еджыд юрсисӧ малалігтыр юаліс детинка.
— Вася.
А тэ коді сэтшӧмыс?
— Ме Валёк...
Ме тэнӧ тӧда: тэ олан пруд дорын, садйын.
Тіян яблокъясныд гырысьӧсь.
— Да, тайӧ збыль, яблокъяс миян бурӧсь...
Оз-ӧ ков?
Ме кыски зептысь кык яблок, кодъясӧн кӧсйылі мынтысьны аслам армиялы, коді позорнӧя пышйис, да сеті ӧтисӧ Валёклы, а мӧдсӧ мыччи нывкалы.
Но нывка топӧдчис Валёк дінӧ да дзебис ассьыс чужӧмсӧ.
— Полӧ, — шуис Валёк да ачыс сетіс нывкалы яблоксӧ.
— Мыйла тэ пырин татчӧ?
Ме ӧмӧй коркӧ пыравлі тіян садйӧ? — бӧрыннас юаліс сійӧ.
— Мый нӧ, волы!
Ме рад лоа, — бурпырысь вочавидзи ме.
Тайӧ ӧтветыс шензьӧдіс Валёкӧс; сійӧ думыштчис.
— Ме тэныд абу пара, — жугыля шуис сійӧ.
— Мыйла нӧ? — юалі ме; тайӧ кывъяссӧ жугыльпырысь шуӧмсьыс лои сійӧ меным зэв жаль.
— Тэнад батьыд — пан судья.
— Но мый нӧ кӧть? — дзик збыльысь чуйми ме.
— Ӧд тэ кутан ворсны мекӧд, а он батькӧд.
Валёк довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Тыбурций оз лэдз, — шуис сійӧ да, быттьӧ тайӧ нимыс мыйкӧ уськӧдіс сылы дум вылас, друг кватитчис: — Кывзы...
Тэ, тыдалӧ, шань детинка, но всё-таки тэныд бурджык мунны татысь.
Тыбурций кӧ тэнӧ суас, омӧль лоӧ.
Ме сӧгласитчи, мый меным, збыль, пӧра мунны.
Шонділӧн медбӧръя югӧръясыс оз нин тыдавны вӧлі часовня ӧшиньяс пырыс, а карӧдз эз вӧв матын.
— Кыдзи нӧ меным татысь петны?
— Ме тэныд инда туйсӧ.
Ми петам ӧтлаын.
— А сійӧ? — чуньӧн инді ме миян ичӧтик барышня вылӧ.
— Марусяыс?
Сійӧ миянкӧд жӧ мунас.
— Кыті, ӧшиньӧдыс?
Валёк думыштчис.
— Ог, вот мый: ме тэныд отсала кайны ӧшинь вылас, а ми петам мӧдлаті.
Выль приятель отсӧгӧн ме кавшаси ӧшинь вылӧ.
Тасмасӧ разьӧм бӧрын ме нуӧді сійӧс рама гӧгӧрыс да, кыкнан помас кутчысьӧмӧн, ӧшйи воздухас.
Сэсся лэдзи ӧтик помсӧ, чеччышті муас да нетшышті тасмасӧ.
Валёк да Маруся виччысисны нин менӧ ортсыас, стен дорас.
Шондіыс неважӧн на лэччӧма гӧра сайӧ.
Карыс вӧлі вӧйӧма лӧзов рӧма руа вуджӧрӧ, и сӧмын дівывса джуджыд топольяслӧн йывъясыс, кодъясӧс югдӧдісны шонділӧн медбӧръя югӧръясыс, резкӧя тӧдчисны червоннӧй зарниӧн.
Меным кажитчис, мый сійӧ кадсянь, кор ме вои татчӧ, важ кладбище вылас, коли суткиысь не этшаджык, мый тайӧ вӧлі тӧрыт нин.
— Кутшӧм лӧсьыд! — шуи ме, кор рытъя ыркыдыс ӧвтыштіс ме вылӧ, да горша куті лолавны ульсов воздухсӧ.
— Гажтӧм тані... — жугыля шуис Валёк.
— Ті пыр тані оланныд?
— юалі ме, кор ми куимнанным кутім лэччыны гӧра вылысь.
— Тані.
— А кӧні нӧ тіян гортныд?
Ме эг вермы думыштны, мый челядь вермасны овны «горттӧг».
Валёк нора нюммуніс да нинӧм эз шу.
Ми кытшовтім крут бужӧдъяссӧ, сы вӧсна мый Валёк тӧдіс лӧсьыдджык туй.
Камышъяс пӧвстӧд косьмӧм нюр кузя прӧйдитӧм бӧрын да вӧсни пӧвъяс кузя шор вомӧн вуджӧм бӧрын ми петім гӧра поддінӧ, увтасінӧ.
Тані миянлы колӧ вӧлі торйӧдчыны.
Выль тӧдсалысь кисӧ кутлӧм бӧрын ме мыччи киӧс сідзжӧ и нывкалы.
Сійӧ меліа сетіс меным ассьыс дзоляник кисӧ да, улісянь вывлань кельыдлӧз синъяснас видзӧдігмоз, юаліс:
— Тэ миянӧ бара волан?
— Вола, — вочавидзи ме, — непременнӧ!..
— Мый нӧ, — думыштчӧмӧн шуис Валёк, — волы инӧ, сӧмын сэтшӧм кадӧ, кор миян йӧз лоӧны карынӧсь.
— Кодъяс нӧ сійӧ «тіяныс»?
— Да миян... ставныс: Тыбурций, Профессор... кӧть сійӧ, пӧжалуй, и оз мешайт.
— Ладнӧ.
Ме видзӧдла, кор найӧ лоӧны карынӧсь, да сэки и локта.
А ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй!
— Эй, кывзы ноко! — горӧдіс меным Валёк, кор ме муні нин кымынкӧ воськов.
— А тэ он кут больгыны сы йылысь, мый тэ волін миянӧ?
— Некодлы ог висьтав, — вочавидзи ме чорыда.
— Но вот, тайӧ бур!
А налы, тэнад дуракъяслы, кор кутасны юасьны, висьтав, мый аддзылін чӧртӧс.
— Ладнӧ, висьтала.
— Но, прӧщай!
— Прӧщай.
Кор ме вои асланым сад забор дінӧ, сук рӧмыд куйліс Княжье-Вено вылын.
Замок весьтын тыдовтчис тӧлысьлӧн вӧсньыдик чарлаыс, ломзялісны кодзувъяс.
Ме кӧсйи нин кайны забор вылӧ, кыдзи кодкӧ кватитіс менӧ киӧд.
— Вася, друг, — волнуйтчигтыр вашкӧдӧмӧн шуаліс менам пышйысь ёртӧй.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ?..
Донаӧй!..
— А со, кыдзи аддзан...
А ті ставныд менӧ эновтінныд!..
Яндзимысла сійӧ лэдзис синсӧ, но любопытствоыс вевтыртіс яндысьӧмсӧ, да сійӧ бара юаліс:
— Мый нӧ сэні вӧлі?
— Мый! — вочавидзи ме сідзи, мый эз позь сомневайтчыны.
— Дерт, чӧртъяс...
А ті — трусъяс.
И, яналӧм ёрт вылӧ киӧн ӧвтыштӧм бӧрын, ме кайи забор вылӧ.
Дас вит минута мысти ме узи нин чорыд унмӧн, вӧтӧн аддзылі збыль чӧртъясӧс, кодъяс гажаа чеччавлісны престолувса сьӧд розьысь.
Валёк вӧтлӧдліс найӧс бадь ньӧрйӧн, а Маруся, синъяснас гажаа югъялігтыр, сераліс да кекеначасис.
4. ТӦДМАСЬӦМ МУНӦ ВОДЗӦ
Тайӧ кадсяньыс менам дум вылысь эз вунлыны тайӧ выль тӧдсаясыс.
Рытын, вольпась вылӧ водігӧн, и асылын, чеччигӧн, ме думайті сӧмын гӧра вылӧ бара ветлӧм йылысь.
Карса уличаяс кузя ме ӧні довъялі дзик ӧти могӧн — видзӧдлыны, сэні абу став компанияыс, кодӧс Януш шуис «омӧль обществоӧн».
И Тыбурций кӧ сёрнитліс аслас кывзысьяс водзын, а сылӧн компанияса подозрительнӧй йӧзыс шнырайтісны базар вылын, ме пыр жӧ котӧрӧн мӧдӧдчылі нюр вомӧн гӧра вылӧ, часовня дінӧ; водзвыв тыртлі зепъясӧс яблокъясӧн, кодъясӧс садйысь ме верми нетшкыны, мыйта колӧ, да чӧскыдторъясӧн, кодъясӧс ме век вичмӧдлі аслам выль другъяслы.
Пыр зэв лабутнӧй Валёк, кодӧс ме уважайті верстьӧ морт моз асьсӧ кутӧмысь, босьтавліс тайӧ гӧснечьяссӧ прӧстӧя да унджыкысьсӧ пуктывліс кытчӧкӧ бокӧ, вичмӧдліс чойыслы. А Маруся быдпӧрйӧ шеныштліс ичӧтик кияснас, и синъясыс сылӧн ӧзйывлісны збыль радлунӧн; нывкалӧн кельыд чужӧмыс банйывліс, сійӧ сераліс, и ичӧтик нывкалӧн тайӧ серамыс йиджліс сьӧлӧмъясӧдз да миянлы вӧлі наградаӧн кампетъясысь, кодъясӧс ми сылы жертвуйтлім.
Тайӧ вӧлі зэв дзоляник, кельдӧдӧм создание, коді вӧлі шонді югӧртӧг быдмӧм дзоридз кодь.
Кӧть сылы вӧлі нёль арӧс, сійӧ ветлӧдліс омӧля на, полігтыр тувччаліс ичӧтик чукля кокъяснас да шатласис турун си моз; сылӧн киясыс вӧліны вӧсньыдикӧсь да пырыс тыдаланаӧсь; юрыс качайтчис вӧсни голя вылас, быттьӧ видзвывса колокольчик-дзоридзлӧн юрыс; синъясыс мукӧд дырйиыс видзӧдісны жугыля, быттьӧкӧ найӧ эз вӧвны челядьлӧн, и нюмъялӧмыс сэтшӧма казьтыліс менсьым мамӧс медбӧръя лунъясас, кор сійӧ пукавліс восьса ӧшинь дорын да тӧлыс вӧрӧдліс сылысь еджгов юрсисӧ, мый меным аслым лоліс шог, да доршасьліс синваӧй.
Ме ас кӧсйытӧг сравнивайті сійӧс аслам чойкӧд; найӧ вӧліны ӧти арлыдаӧсь, но менам Соня вӧлі пышка кодь гӧгрӧс да мач кодь зумыд.
Сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ котраліс, кор ышмывліс, сэтшӧм гораа сераліс, сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм мича платьеа, а сылы сьӧдов кӧсаясас горничнӧй быд лун кыліс алӧй лента.
А менам ичӧтик приятельницаӧй пӧшти некор эз котравлы да сераліс зэв шоча; а кор сераліс, сылӧн серамыс тиньгис, быттьӧ зэв ичӧтик эзысь кӧлӧкӧльчик, коді дас воськов сайсянь оз нин кыв.
Платьеыс сылӧн вӧлі важ да няйт, кӧсаас эз вӧвны лентаяс, но юрсиыс вӧлі Сонялӧн дорысь ёна ыджыдджык да мичаджык, и Валёк зэв лӧсьыда кужліс найӧс кыны, мыйӧн менӧ ёна шензьӧдліс, да вӧчліс тайӧс быд асыв.
Ме вӧлі зэв збой, вильыш детинка.
«Тайӧ детинкаыслӧн, — шулывлісны ме йылысь гырысьяс, — ки-кокас кисьтӧма ртуть». Талы ме и ачым вериті, кӧть эг вермы лючки гӧгӧрвоны, коді да кутшӧм ногӧн вӧчис ме вылын тайӧ операциясӧ.
Первойя лунъясас жӧ ассьым гажлунӧс ме вайи и менам выль тӧдсаяс обществоӧ.
Ӧдвакӧ важ часовнялӧн йӧлаыс коркӧ шыасьлывліс сэтшӧм гора горӧдӧмъясӧн, кутшӧмъяс кылісны сэки, кор ме кӧсйи ышмӧдны да ворсӧдны Валёкӧс да Марусяӧс.
Но тайӧ меным шоча удайтчыліс.
Валёк серьёзнӧя видзӧдіс ме вылӧ да нывка вылӧ, и ӧтчыд, кор ме ызйӧді Марусяӧс панъясьӧмӧн котравны, сійӧ шуис:
— Эн, сійӧ регыд бӧрддзас.
Збыль, кор ме ышмӧді сійӧс да тшӧкті котӧртны, менсьым кокшыӧс ас бӧрсяыс кылӧм мысти Маруся друг бергӧдчис мелань, лэптіс ичӧтик кияссӧ юр весьтас, быттьӧ кодыськӧ дорйысис, дзугйӧ шедӧм лэбач моз видзӧдліс ме вылӧ повзьӧм синъясӧн да гораа бӧрддзис.
Ме дзикӧдз шӧйӧвоши.
— Со, аддзан, — шуис Валёк: — сійӧ оз радейт ворсны.
Сійӧ пуксьӧдіс Марусяӧс эжа вылӧ, нетшкис дзоридзьяс да шыбитіс сылы;
Маруся дугдіс бӧрднысӧ да ньӧжйӧник видлаліс быдмӧгъяссӧ, мыйкӧ шуаліс зарни рӧма купальничаяслы да вомдорас матыстліс лӧз колокольчикъяссӧ.
Ме сідзжӧ рамми да воді Валёккӧд орччӧн нывка дінӧ.
— Мыйла сійӧ татшӧм? — Маруся вылӧ синмӧн индігмоз юалі ме.
— Абу гажа? — юаліс Валёк да сэсся шуис дзикӧдз убедитчӧм морт моз:
— А тайӧ, аддзан-ӧ руд из вӧсна.
— Да-а, — шыасис нывка омӧлика кылысь йӧла моз, — тайӧ руд из вӧсна.
— Кутшӧм руд из вӧсна? — гӧгӧрвотӧг юалі ме.
— Руд изйыс нёнялӧма сы пытшкысь олӧмсӧ, — важмозыс небесаӧ видзӧдлігмоз объяснитіс Валёк.
— Тадзи шуӧ Тыбурций...
Тыбурций бура тӧдӧ.
— Да-а, — ичӧт шыа йӧла моз бара шыасис нывка.
— Тыбурций ставсӧ тӧдӧ.
Ме нинӧм эг гӧгӧрво тайӧ загадочнӧй кывъяссьыс, кодъясӧс Валёк кывлӧма Тыбурцийлысь, но Валёклӧн убеждениеыс, мый Тыбурций ставсӧ тӧдӧ, действуйтіс и ме вылӧ.
Ме кыпӧдчи гырддза вылӧ да видзӧдлі Марусялань.
Сійӧ пыр на пукаліс сідзи, кыдзи пуксьӧдіс сійӧс Валёк, да пыр сідз жӧ видлаліс дзоридзьяссӧ; вӧсньыдик киясыс вӧрисны ньӧжйӧ; кельыд чужӧм сертиыс синъясыс кажитчисны чим лӧзӧн; кузь синлысъясыс лэдзчӧмаӧсь.
Тайӧ дзоляник, жугыль нывка вылас видзӧдлігӧн меным лои гӧгӧрвоана, мый Тыбурций кывъясын — кӧть ме и эг гӧгӧрволы налысь значениесӧ — эм сьӧлӧмтӧ дойдана правда.
Дерт, кодкӧ нёнялӧ олӧмсӧ тайӧ аслыссяма нывка пытшсьыс, коді бӧрдӧ сэки, кор мукӧдыс сы местаын сералӧны.
Но кыдзи нӧ вермӧ вӧчны тайӧс руд изйыс?
Тайӧ вӧлі меным важ замокса став повзьӧдчысьяссьыс страшнӧйджык загадкаӧн.
Кӧть нин кутшӧм ужаснӧйӧсь вӧліны турокъяс, кодъяс мучитчисны му пытшкын, кӧть нин кутшӧм скӧр вӧлі пӧрысь граф, коді ланьтӧдліс найӧс бурнӧй войясӧ, но ставныс найӧ вӧліны кутшӧмкӧ важ мойдъяс кодьӧсь.≠
А тані кутшӧмкӧ тӧдтӧм страшнӧйтор сулаліс син водзын.
Мыйкӧ бесформеннӧй, немжалиттӧм, из кодь чорыд да жестокӧй копыртчыліс нывкалӧн ичӧтик юр весьтас да нёняліс чужӧмсьыс вирсӧ, синъясыслысь югъялӧмсӧ да вӧрасыслысь пельклунсӧ.
«Буракӧ, тайӧ овлӧ войясын», — думайті ме, и сьӧлӧм доймытӧдз ыджыд жалитӧм кыптыліс менам морӧсын.
Тайӧ чувство вӧснаыс ме тожӧ чинтышті ассьым визувлунӧс.
Медым не торкны миян барышнялысь чӧв оласногсӧ, ми Валёккӧд пуксьӧдлім сійӧс кытчӧкӧ эжа вылӧ да кыкнанным чукӧртлім сылы дзоридзьяс, уна рӧма изъяс, кутавлім бобувъясӧс, корсюрӧ вӧчлывлім кирпичьясысь воробейяслы налькъяс.
Мукӧд дырйиыс, эжа вылӧ сы дінӧ нюжӧдчӧмӧн, видзӧдім небесаӧ, кыдзи выліті важ часовнялӧн киссьӧм вевт весьтті шуньгӧны кымӧръяс, висьтавлім Марусялы мойдъяс либӧ варовитім ёрта-ёрткӧд.
Тайӧ сёрниясыс лунысь-лун пыр ёнджыка ёнмӧдісны Валёккӧд миянлысь дружбанымӧс, коді пыр содіс, кӧть миян характеръясным и ёна торъявлісны.
Менам вильыш визувлунлы сійӧ паныд сувтӧдліс жугыль, серьёзнӧй олансямсӧ да кыпӧдліс ас дінас ыджыд уважение независимӧй сёрниногнас, кутшӧмӧн сійӧ сёрнитліс гырысьяс йылысь.
Та кындзи, сійӧ частӧ висьтавліс меным уна выльторъяс, кодъяс йылысь водзджыксӧ ме эг и думайтлы.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ сёрнитӧ Тыбурций йылысь, быттьӧ ёрт йылысь, да юалі:
— Тыбурцийыс тэныд бать?
— Бать, буракӧ, — думыштчӧмӧн вочавидзис сійӧ, быттьӧ тайӧ вопросыс абу волӧма сылы юрас.
— Сійӧ тэнӧ радейтӧ?
— Да, радейтӧ, — шуис сійӧ увереннӧйджыка нин.
— Сійӧ пыр тӧждысьӧ ме йылысь да, тӧдан, мукӧд дырйи сійӧ окалӧ менӧ да бӧрдӧ...
— И менӧ радейтӧ да тожӧ бӧрдӧ, — челядь сяма гордитчӧмӧн содтіс Маруся.
— А менӧ бать оз радейт, — норапырысь шуи ме.
— Сійӧ некор эз окавлы менӧ...
Сійӧ абу бур.
— Абу, абу сідз, — вочавидзис Валёк: — тэ он гӧгӧрво.
Тыбурций бурджыка тӧдӧ.
Сійӧ шуӧ, мый судья — карас медбур морт...
сійӧ судитӧма весиг ӧти графӧс...
— Да, тайӧ збыль...
Графыс зэв ёна скӧраліс, ме кывлі.
— Но вот, аддзан!
А ӧд графӧс судитны абу шутка.
— Мыйла?
— Мыйла? — неуна падмыштӧмӧн юаліс Валёк.
— Сы вӧсна мый граф — абу прӧстӧй морт...
Граф вӧчӧ, мый сылы окота, и ветлӧдлӧ каретаын, сэсся ӧд... графлӧн деньгаыс уна; сійӧ кӧ сетіс мӧд судьялы деньга, мӧдыс эськӧ сійӧс эз и судит, а судитіс эськӧ гӧльӧс.
— Да, тайӧ збыль.
Ме кывлі, кыдзи графыс горзіс миян квартираын: «Ме ставнытӧ тіянӧс верма ньӧбны и вузавны!»
— А судьяыс мый?
— А бать шуӧ сылы: «Весасьӧй ме ордысь!»
— Но, вот, вот!
И Тыбурций шуӧ, мый батьыд пӧ оз пов вӧтлыны озыр мортӧс, а кор сы ордӧ локтӧма кӧстыля пӧрысь Иваниха, судья тшӧктӧма вайны сылы улӧс.
Со сійӧ кутшӧм!
Ставыс тайӧ заставитіс менӧ ёна думыштчыны.
Валёк петкӧдліс меным батьӧс сэтшӧмладорсянь, кутшӧмладорсянь меным и юрӧ эз пыравлы видзӧдлыны сы вылӧ: Валёклӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны менам сьӧлӧмын батьӧн гордитчӧм чувство; меным вӧлі любӧ кывзыны ассьым батьӧс ошкӧм, да ещӧ Тыбурций нимсянь, коді «ставсӧ тӧдӧ». Но такӧд тшӧтш менам сьӧлӧмын дрӧгнитіс ыджыд радейтӧм, кодкӧд сорласьліс шогпырысь гӧгӧрвоӧм: некор менӧ бать эз радейтлы и оз кут радейтны сідзи, кыдзи Тыбурций радейтӧ ассьыс челядьсӧ.
5. «РУД ИЗЪЯС» ПӦВСТЫН
Коли ещӧ некымын лун.
«Омӧль обществоса» членъяс эз кутны волывлыны карӧ, и ме весьшӧрӧ довъялі уличаяс кузя, гажтӧмчи да виччыси налысь карӧ воӧмсӧ, медым ӧдйӧджык котӧртны гӧра вылӧ.
Менам дзикӧдз гажӧй быри, сы вӧсна мый не аддзыны Валёкӧс да Марусяӧс лои нин меным зэв сьӧкыд.
Но вот ӧтчыд, кор ме, юрӧс ӧшӧдӧмӧн, муна вӧлі буса улича кузя, Валёк друг пуктіс кисӧ меным пельпом вылӧ.
— Мый вӧсна тэ дугдін волывлыны миянӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме полі...
Тіян йӧзыд оз тыдавны карын.
— А-а... Ме эг и гӧгӧрво висьтавны тэныд: миян абуӧсь, волы...
А ме ӧд думайті дзик мӧдтор.
— А мый?
— Ме думайті, тэ дӧзмин.
— Эг, эг...
Ме, зонмӧ, пыр жӧ котӧрта, — куті тэрмасьны ме, — весиг яблокъяс сьӧрынӧсь.
Яблокъяс йылысь казьтыштігӧн Валёк тэрыба бергӧдчис мелань, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но нинӧм эз шу, а сӧмын кыдзкӧ аслысногӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Нинӧм, нинӧм, — ӧвтыштіс сійӧ кинас, кор аддзис, мый ме видзӧда сы вылӧ виччысьӧмӧн.
— Мун веськыда гӧра вылас, а ме тані пырала ӧти-мӧдлаӧ — мог эм.
Ме тэнӧ вӧтӧда туй вылас.
Ме мӧдӧдчи ньӧжйӧник да частӧ видзӧдлывлі бӧрвылӧ, виччыси, мый Валёк менӧ вӧтӧдас, но ме вевъялі нин кайны гӧра вылас да матыстчи нин часовня дінӧ, а сійӧ век на эз вӧв.
Ме сувті шӧйӧвошӧмӧн: ме водзын вӧлі сӧмын кладбище, пуста да чӧв-лӧнь, нинӧм серти эз тыдав, мый тані олӧ морт, — сӧмын воробейяс чивзісны вӧля вылын да льӧм пулӧн, ыжнёньлӧн да сиреньлӧн тшӧкыд кустъясыс, часовнялӧн лунвыв стен бердас топӧдчӧмӧн, мый йылысь кӧ ньӧжйӧ вашкӧдчисны тшӧкыда быдмӧм пемыд коръяснас.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Кытчӧ нӧ ӧні мунны меным?
Тыдалӧ, ковмас виччысьны Валёкӧс.
А сэк кості ме куті ветлӧдлыны гуяс костӧдыс, кадсӧ коллялігмоз видзӧдалі найӧс да зіли лыддьыны нитшкасьӧм гувывса изъяс вывсьыс вушйӧм гижӧдъяссӧ.
Ӧти гу дінсянь мӧд гу дінӧ татшӧм ногӧн довъялігӧн ме зураси джынвыйӧ киссьӧм вель ыджыд склепӧ.
Сылысь вевтсӧ кодкӧ нетшыштӧма либӧ шыбитӧма тӧвныр, и сійӧ туплясис сэні жӧ.
Ӧдзӧссӧ вӧлі тувъялӧма.
Любопытство ради ме сувтӧді стен бердас важ крест да, сы кузя кавшасьӧм бӧрын, видзӧдлі пытшкӧсас.
Сэні вӧлі тыртӧм, сӧмын джодж шӧрас вӧлі пуктӧма стеклӧяса ӧшинь рама, да стеклӧяс пырыс тыдаліс му пытшкӧсса пемыд тыртӧминыс.
Сэк кості, кор ме видзӧдалі памятниксӧ да дивуйтчи, мый вылӧ вӧчӧмаӧсь ӧшиньсӧ, гӧра вылӧ котӧрӧн воис Валёк, коді вӧлі ёна мудзӧма да сьӧкыда пошиктіс.
Киас сылӧн вӧлі ыджыд еврейскӧй булки, питшӧгас тӧдчис мыйкӧ ыджыдтор, чужӧм кузяыс визувтісны пӧсь войтъяс.
— А! — горӧдіс сійӧ менӧ аддзӧм мысти.
— Тэ со кӧні...
Тыбурций кӧ аддзис тэнӧ татысь, ок эськӧ кутшӧма скӧрмис!
Но, да ӧні нинӧм нин он вӧч...
Ме тӧда, тэ шань детинка и некодлы он висьтав, кыдзи ми олам.
Мунам миянӧ!
— Кӧні нӧ ті оланныд, ылын? — юалі ме.
— А вот аддзан.
Лок ме бӧрся.
Сійӧ вештіс ыжнёнь да сирень кустъяс да воши часовня стен бердын быдмысь веж коръяс пӧвстас; ме пыри сэтчӧ сы бӧрся да веськалі неыджыд, ёна подмӧдӧм площадка вылӧ, коді дзикӧдз тупкысьӧма кустъяснас.
Льӧм пу стволъяс костысь ме аддзи мусьыс ыджыдкодь розь, кысянь лэччисны увлань муӧ кодйӧм пос щупӧдъяс.
Валёк лэччис сэтчӧ, чукӧстіс менӧ ас бӧрсяыс, и некымын секунда мысти ми кыкнанным веськалім пемыдінӧ, му улӧ.
Киӧд кутӧмӧн Валёк нуӧдіс менӧ кутшӧмкӧ векньыдик, васӧд коридор кузя, и, веськыдвывлань крута бергӧдчӧм бӧрын, ми друг пырим паськыд помещениеӧ.
Некор аддзывлытӧмторнас чуймӧмӧн ме сувті пыранінас.
Югыдыс кык струяӧн сявкйис вылісяньыс да визьясӧн тӧдчис помещениеса пемыд пытшкӧсас; тайӧ югыдыс пырис кык ӧшинь пыр, кодъяс пиысь ӧтисӧ ме аддзылі склеп джоджысь, а мӧдыс, ылыссаыс, вӧлі лӧсьӧдӧма, тыдалӧ, сэтшӧм ногӧн жӧ.
Шонді югӧръясыс пырисны татчӧ эз веськыда, а первой инмылісны важ памятникъяс стенъясӧ да сэтысянь усины татчӧ; найӧ разавлісны помещениеса уль руа воздухас, усины джоджас из плитаяс вылӧ да тыртлісны став помещениесӧ чусыд югӧръясӧн; стенъяссӧ вӧлі тэчӧма сідзжӧ изйысь; ыджыд, паськыд колоннаяссӧ топыда тэчӧма увсяньыс, и найӧ, изйысь вӧчӧм ассьыныс мегыръяссӧ быдладорӧ паськӧдӧмӧн, крепыда ӧтлаасьлісны выліас да артмӧдлісны сводъя пӧтӧлӧк.
Джоджас, югдӧдӧминъясас, пукалісны кыкӧн.
Пӧрысь «профессор», юрсӧ копыртӧмӧн да мыйкӧ вомгорулас бормочитігтыр, ротліс емӧн ассьыс паськӧмшойсӧ.
Кор ми пырим помещениеас, сійӧ весиг эз лэптыв юрсӧ, да эз кӧ тыдав киясыслӧн муртса вӧрӧмыс, тайӧ руд мыгӧрсӧ позис эськӧ чайтны изйысь вӧчӧм изваяниеӧн.
Мӧд ӧшинь улын пукаліс Маруся; киас сылӧн вӧліны дзоридзьяс, кодъясӧс видлаліс сійӧ.
Югыдыслӧн струяыс уси сылы еджыд юр вылас да югдӧдіс сійӧс ставнас, но, та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ муртса торъяліс руд изъяс пӧвстас аслыснога гудыр ичӧтик чутӧн, коді, кажитчӧ, пыр жӧ сылӧ воздухас да вошӧ.
Кор сэні, выліас, му весьтас, котӧртлісны кымӧръяс да сайӧдлісны шонді югыдсӧ, помещениеса стенъясыс дзикӧдз вӧйлі ны пемыдас, а сэсся бара тыдовтчылісны чорыд, кӧдзыд изъяса стенъясыс да топыда сывтыртлісны нывкалысь зэв ичӧтик мыгӧрсӧ.
Немвиччысьтӧг меным усины дум вылӧ Валёклӧн кывъясыс «руд из йылысь», коді нёнялӧ Маруся пытшкысь гажлунсӧ, и суевернӧй полӧм пырис менам сьӧлӧмӧ; меным кажитчис, мый ме чувствуйта нывка вылысь и ас вылысь тыдавтӧм, ёсь да горш видзӧдлассӧ излысь.
— Валёк! — воксӧ аддзӧм мысти радпырысь ньӧжйӧ шуис Маруся.
А кор аддзис менӧ, синъясас югнитіс ловъя кинь.
Ме сеті сылы яблокъяс, а Валёк чегис булкисӧ да ӧти джынсӧ сетіс сылы, а мӧдсӧ нуис «профессорлы».
Коньӧр учёнӧй веськодя босьтіс сетӧмторсӧ да, ассьыс уджсӧ эновттӧг, кутіс нямлявны.
Ме йӧжгыляси да педзи ӧти местаын, чувствуйті ачымӧс быттьӧкӧ кӧрталӧмаӧн излӧн личкысь видзӧдлас улас.
— Мунам... мунам татысь, — дерниті ме Валёкӧс.
— Нуӧд сійӧс...
— Каям, Маруся, выліӧ, — чойсӧ чукӧстіс Валёк.
И ми куимнанным кайим выліӧ.
Валёк вӧлі жугыльджык да чӧвджык мукӧддырся дорысь.
— Тэ карас кольччылін сы могысь, мед ньӧбны булки? — юалі ме сылысь.
— Ньӧбны? — шпыньмуніс Валёк.
— Кытысь нӧ меным деньгаыс?
— А кыдзи нӧ сэсся?
Тэ корин?
— Да, коран!..
Коді нӧ меным сетас?
Эг, вокӧ, ме гусялі сійӧс базарысь еврейка Сура лоток вылысь!
Сійӧ эз и казяв.
Валёк шуис тайӧс зэв прӧстӧя, ачыс нюжӧдчӧмӧн куйліс юр улас кияссӧ пуктӧмӧн.
Ме кыпӧдчи гырддза вылӧ да видзӧдлі сы вылӧ.
— Тэ, сідзкӧ, гусялін?..
— Но да!
Ме бӧр воді эжа вылӧ, да минута мында кымын ми куйлім чӧв олігтыр.
— Гусясьны абу бур, — шогпырысь думайтігмоз шуи ме.
— Миян ставныс мунісны...
Маруся бӧрдіс, сы вӧсна мый вӧлі тшыг.
— Да, тшыг! — нор гӧлӧсӧн сы бӧрся шуис нывка.
Ме эг на тӧдлы, мый сэтшӧм тшыгъялӧмыс, но, нывкалысь медбӧръя кывъяссӧ кылігӧн, менам мыйкӧ путкыльтчис морӧсын, и ме видзӧдлі аслам другъяс вылӧ сідзи, быттьӧ первойысь на аддзи найӧс.
Валёк важмозыс куйліс эжа вылын да думайтігтыр видзӧдіс небесаын шлывъялысь варыш вылӧ.
А Маруся вылӧ видзӧдігӧн, коді кыкнан кинас кутіс булки тор, менам мӧдіс ёнтыны сьӧлӧмӧй.
— Мыйла нӧ, — сьӧкыдпырысь юалі ме, — мыйла тэ эн висьтав меным та йылысь?
— Ме кӧсйи эськӧ висьтавны, но сэсся эг: тэнад ӧд аслад деньгаыд абу жӧ.
— Но мый нӧ кӧть?
Ме эськӧ босьті булкаяссӧ гортысь.
— Кыдзи, гусьӧн?
— Д-да.
— Сідзкӧ, и тэ тожӧ эськӧ гусялін.
— Ме... аслам батьлысь.
— Тайӧ ещӧ омӧльджык! — увереннӧя шуис Валёк.
— Ме некор ог гусявлы аслам батьлысь.
— Но, сідзкӧ, ме эськӧ кори...
Меным эськӧ сетісны.
— Но, гашкӧ, и сетісны эськӧ ӧтчыд, а кыдзи нӧ дасьтан став корысьясыслы?
— А ті ӧмӧй... корысьяс? — ньӧжйӧникӧн юалі ме.
— Корысьяс! — зумыша крапкис Валёк.
Ме чӧв ланьті да некымын минута мысти куті прӧщайтчыны.
— Тэ мунан нин? — юаліс Валёк.
— Да, муна.
Ме муні сы вӧсна, мый тайӧ лунас эг нин вермы ворсны аслам другъяскӧд важмоз, тӧждысьтӧг.
Менам чистӧй, челядь сяма радейтӧмӧй кыдзкӧ гудырмис...
Кӧть Валёкӧс да Марусяӧс радейтӧмыс менам эз чин, но сы дінӧ сорласис найӧс вывті ёна, сьӧлӧм доймытӧдз жалитӧм.
Гортын ме водз воді узьны.
Юрӧс пӧдушкаӧ сюйӧмӧн ме бӧрді курыд синваӧн, кытчӧдз чорыд ун эз вӧтлы менсьым ыджыд шогӧс.
6. СЦЕНА ВЫЛӦ ПЕТӦ ПАН ТЫБУРЦИЙ
— Здорово!
А ме думайті — тэ он нин сэсся лок, — тадзи встретитіс менӧ Валёк, кор ме аскинас бара вои гӧра вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мыйла сійӧ шуис тайӧс.
— Ог, ме... ме пыр кута волывлыны тіян дінӧ, — вочавидзи ме решительнӧя, мед век кежлӧ помавны тайӧ вопроссӧ.
Валёк тӧдчымӧн гажмис, и миянлы кыкнаннымлы лои долыдджык.
— Но мый?
Кӧнӧсь нэ тіян? — юалі ме.
— Век на эз воны?
— Эз на.
Чӧртыс тӧдӧ, кытчӧ найӧ вошины.
И ми гажаа босьтчим вӧчны нальк воробейясӧс кыйны, та могысь ме вайи сьӧрысь сунис.
Сунис помсӧ ми сетім Марусялы киас, и кор нянь крӧшки вылӧ ыштӧм воробей виччысьтӧг чеччыштліс налькйӧ, Маруся дернитліс суниссӧ, да вевтыс пӧдлавліс лэбачӧс, кодӧс сэсся ми бӧр лэдзлім.
Сэк кості луншӧр гӧгӧр небесаыс букыштчис, кыпӧдчис сьӧд кымӧр да гажаа гымалігтыр кутіс сявгыны зэр.
Меным первой эз вӧв окота лэччыны му пытшкӧ, но сэсся думышті, мый ӧд Валёк да Маруся пыр олӧны сэні, вені ачымӧс да лэччи сэтчӧ накӧд.
Му пытшкас вӧлі пемыд да чӧв-лӧнь, но вылісянь кыліс, кыдзи гулыда мураліс гым, быттьӧ кодкӧ ветлӧдліс туй кузяыс зэв ыджыд телегаӧн.
Некымын минута мысти ме велалі му пытшкӧсса оланін дінӧ, и ми гажаа кывзім, кыдзи му вылас шумитіс кисьтан зэрыс; мургӧмыс, валӧн ызгӧмыс да частӧ гымыштӧмыс настраивайтісны миянлысь нервъяснымӧс, кыпӧдісны гажлун, кодлы колӧ вӧлі петантуй.
— Вайӧй гораньысь ворсамӧй, — шуи ме.
Кӧрталісны менсьым синъясӧс;
Марусялӧн гортӧм серамыс слаба юралыштіс, нывка тапъяліс из джодж кузя аслас ичӧтик укшаль кокъяснас, а ме петкӧдлі, быттьӧ ог вермы кутны сійӧс, кыдзи друг зураси кутшӧмкӧ брӧд кӧтасьӧм паськӧма морт вылӧ да пыр жӧ кылі, мый кодкӧ кватитіс менӧ кокӧд.
Вына ки лэптіс менӧ вывлань, и ме ӧшйи воздухас увлань юрӧн.
Син кӧртӧдӧй менам уси.
Тыбурций, кӧтасьӧм да скӧр, ещӧ нин страшнӧйджык сы вӧсна, мый ме видзӧді сы вылӧ улісянь, кутіс менӧ кокӧд да мисьтӧма вӧрӧдіс синаканьяссӧ.
— Тайӧ ещӧ мый, а? — Валёк вылӧ видзӧдігтыр стрӧга юасис сійӧ.
— Ме аддза, ті тані гажаа колляланныд кадсӧ...
Приятнӧй компания лӧсьӧдӧмныд.
— Лэдзӧй менӧ! — шуи ме; ачым дивуйтчи, мый и татшӧм положениеын ме век жӧ верма сёрнитны, но пан Тыбурцийлӧн киыс сӧмын ещӧ ёнджыка топӧдіс менсьым кокӧс.
— Ӧтвечайт! — скӧрысь бара шыасис сійӧ Валёк дінӧ, коді тайӧ сьӧкыд случай дырйиыс сулаліс вомас кык чунь сюйӧмӧн, быттьӧ тайӧн кӧсйис петкӧдлыны, мый сылы дзик нинӧм ӧтвечайтны.
Ме аддзи сӧмын, мый сійӧ ёна жалитӧмпырысь видзӧдіс менам коньӧр фигура вылӧ, коді маятник моз качайтчис воздухас.
Пан Тыбурций лэптыштіс менӧ да видзӧдліс чужӧмӧ.
— Эге-ге! Пан судья, синъясӧй кӧ оз пӧръявны менӧ...
Мыйла нӧ нин воинныд татчӧ?
— Лэдз! — шуи ме чорыда.
— Пырысь-пыр лэдз!
— И такӧд тшӧтш ме ас тӧдлытӧг вӧрзьӧді кокӧс, быттьӧкӧ кӧсйи зымнитны, но таысь сӧмын став тушаӧй менам кутіс летйысьны воздухас.
Тыбурций вак-вак серӧктіс.
— А-а! Пан судьялы окота скӧравны...
Но да, тэ ӧд менӧ он на тӧд.
Ме — Тыбурций.
Ме вот ӧшӧда тэнӧ би вылас да жарита порсьпиӧс моз.
Валёклӧн повзьӧм чужӧмыс быттьӧ висьталіс, мый тайӧ вермас помасьны татшӧм шога.
Шудыд вылӧ, менӧ мездыны вевъяліс воны Маруся.
— Эн пов, Вася, эн пов! — дзик Тыбурций кокъяс дінӧ матыстчӧмӧн ышӧдіс сійӧ менӧ.
— Сійӧ некор оз жаритлы детинкаясӧс би вылын...
Сійӧ пӧръявлӧ!
Тыбурций ӧдйӧ бергӧдіс менӧ да сувтӧдіс кок йылӧ; та дырйи ме тӧкӧтьӧ эг усь, сы вӧсна мый менам бергӧдчис юр садьӧй, но сійӧ кутыштіс менӧ кинас да сэсся, керпом вылӧ пуксьӧм бӧрын, сувтӧдіс пидзӧсъяс костас.
— И кыдзи тэ татчӧ веськалін? — бара кутіс юасьны сійӧ.
— Важӧн-ӧ?..
Висьтав тэ! — шыасис сійӧ Валёк дінӧ, сы вӧсна мый ме нинӧм эг вочавидз.
— Важӧн, — вочавидзис Валёк.
— А ёна-ӧ важӧн?
— Лун квайт.
Буракӧ, пан Тыбурцийлы тайӧ кывъяссьыс лои неуна долыдджык.
— О-о, квайт лун! — менӧ асланьыс чужӧмӧн бергӧдігмоз шуаліс сійӧ.
— Квайт лун — ыджыд кад.
И тэ ӧнӧдз некодлы на эн висьтав, кытчӧ ветлывлан?
— Некодлы эг.
— Збыль?
— Некодлы, — мӧдысь шуи ме.
— Бур!..
Позьӧ надейтчыны, мый он кут больгыны и водзӧ.
Да ме и пыр, кор паныдасьлывлін уличаяс вылын, лыддьывлі тэнӧ прамӧй детинкаӧн.
Настоящӧй «уличник», кӧть и судья...
А висьтав, ноко, миянӧс судитны кутан?
Сійӧ сёрнитіс бурпырысь, но ме всё-таки зэв ёна дӧзми да сы вӧсна вочавидзи скӧрысь кодь:
— Ме ньӧти абу судья.
Ме — Вася.
— Ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт. Вася сідзжӧ вермас лоны судьяӧн — оз кӧ ӧні, мӧдысьджык...
Тайӧ, вокӧ, сідзи нин мунӧ важысянь.
Со аддзан-ӧ: ме — Тыбурций, а сійӧ — Валёк.
Ме корысь, и сійӧ корысь.
Висьтавны кӧ нин веськыда, ме гусяся, и сійӧ кутас гусясьны.
А тэнад батьыд менӧ судитӧ, но и тэ коркӧ кутан судитны... со сійӧс!
— Ог мӧд судитны Валёкӧс, — зумыша шуи ме.
— Тайӧ абу збыль!
— Сійӧ оз мӧд, — дорйыштіс и Маруся; сійӧ сьӧлӧмсяньыс веритіс, мый ме некор ог ло сэтшӧмӧн, да вештіс ме вылысь лёк подозрениесӧ.
Нывка ньӧти повтӧг топӧдчис тайӧ урӧд кокъяс дінас, а сійӧ сӧнӧсь кинас меліа малаліс сылысь еджыд юрсисӧ.
— Но, тайӧс тэ водзвыв эн шу, — думыштчӧмӧн шуис меным тайӧ аслыссяма мортыс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сійӧ сёрнитіс верстьӧ морткӧд.
— Эн шу, друг!..
Быдӧнлы — аслас, быдӧн мунӧ аслас туйӧд, и коді тӧдас... гашкӧ, сійӧ и бур, мый тэнад туйыд вомӧнасис миян туйкӧд.
Тэныд тайӧ бур, ӧд кӧдзыд из пыдди морӧсад бурджык мед вӧлі морт сьӧлӧм — гӧгӧрвоан?
Ме нинӧм эг гӧгӧрво, но век жӧ зэв сюся видзӧді тайӧ аслыснога мортыслы чужӧмас; пан Тыбурцийлӧн синъясыс дзоргигтыр видзӧдісны менам синъясӧ.
— Дерт, он гӧгӧрво, сы вӧсна мый тэ ичӧт на...
Та вӧсна висьтала тэныд дженьыда: ковмас кӧ тэныд коркӧ судитны вот тайӧс, сэки казьтышт, мый кор ті кыкнанныд ещӧ вӧлінныд дуракъясӧн на да ворслінныд ӧтлаын, сэки нин тэ мунін аслад туйӧд гача да сёянтор ыджыд запаса, а сійӧ котӧртіс аслас туйӧд сырилетки паськӧма да тыртӧм рушкуа...
Но, — гӧлӧссӧ чорзьӧдӧмӧн водзӧ висьталіс сійӧ, — эн вунӧд вот мый: тэ кӧ висьталан аслад судьяыдлы либӧ кӧть тэ дінті лэбысь лэбачлы сы йылысь, мый тэ татысь аддзылін, сэки ме ог ло Тыбурций Драбӧн, ог кӧ тэнӧ ӧшӧд кокӧдыд со этайӧ камин весьтас да ог кӧ вӧч тэысь коптитӧм яй.
Тайӧс тэ, ме чайта, гӧгӧрвоин?
— Ме ог висьтав некодлы... ме...
Позяс меным бара волыны?
— Волы, разрешайта... ӧти условиеӧн...
Но да ӧд ме висьталі нин тэныд коптитӧм яй йывсьыд...
Эн вунӧд!..
Сійӧ лэдзис менӧ, а ачыс мудзӧмпырысь нюжӧдчис стен дорын сулалысь кузь лабич вылӧ.
— Босьт со эстысь, — индіс сійӧ Валёклы ыджыд кӧрзина вылӧ, кодӧс пыригас колис порог дорас, — да песты би.
Ми талун кутам ӧбед пуны.
Ӧні тайӧ эз нин вӧв сійӧ мортыс, коді минута сайын повзьӧдліс менӧ синъяссӧ лёкног гӧгрӧдлӧмӧн, и эз вӧв шутӧн, коді гажӧдліс йӧзсӧ мыйкӧ сетыштӧм вылӧ.
Сійӧ распоряжайтчис, кыдзи кӧзяин да семьясӧ вердысь, коді локтӧма удж вылысь да сеталӧ приказаниеяс гортсаясыслы.
Тыбурций кажитчис ёна мудзӧмаӧн.
Паськӧмыс сылӧн вӧлі кӧтасьӧма зэрнас, став сертиыс тӧдчис, мый сійӧ петӧма эбӧссьыс.
Ми Валёккӧд зіля босьтчим удж бердӧ.
Валёк ӧзтіс сартас, и ми сыкӧд петім пемыд коридорӧ, коді вӧлі мупытшса оланіныскӧд орччӧн.
Сэні пельӧсас вӧлі чукӧртӧма джынвыйӧ сісьмӧм пу торъяс, жугавлӧм крестъяс, важ пӧвъяс; тайӧ запассьыс ми босьтім некымын тор, пукталім каминӧ да ӧзтім.
Сэсся Валёк ӧтнас нин кужӧмӧн мӧдіс пуны-пӧжавны.
Часджын мысти каминын гырничын пуис нин кутшӧмкӧ сёянтор. Дзикӧдз пусьӧмсӧ виччысигмоз Валёк пуктіс куим кока пызан вылӧ скӧвӧрда, кӧні руалісны жаритӧм яй торъяс.
Тыбурций чеччис.
— Гӧтов? — юаліс сійӧ.
— Но и зэв бур.
Пуксьы, ичӧтик морт, миянкӧд — тэ заработайтін ассьыд ӧбедтӧ...
Господин учитель, — та бӧрын шыасис сійӧ «профессорлы», — шыбит емтӧ, пуксьы пызан саяс!
— Дзик пыр, — ньӧжйӧник шуис «профессор»; тайӧ тӧлка ӧтветнас сійӧ шензьӧдіс менӧ.
Старик сутшкис емсӧ аслас паськӧмшояс да веськодьпырысь, чусыд синъяса, пуксис ӧти керпом вылӧ, кодъяс тані вӧліны улӧсъяс пыдди.
Марусяӧс Тыбурций кутіс моздорас.
Маруся да Валёк сёйисны горша; тайӧ зэв бура петкӧдліс, мый яй сёяныс налы вӧлі аддзывлытӧмторйӧн;
Маруся весиг нюліс ассьыс госӧссьӧм чуньяссӧ.
Тыбурций сёйис тэрмасьтӧг; сылы, тыдалӧ, вӧлі зэв окота сёрнитны, и та вӧсна сійӧ зэв частӧ шыасьліс «профессор» дінӧ.
Коньӧр учёнӧй вӧлі шензьӧдана внимательнӧй да, юрсӧ копыртӧмӧн, кывзывліс ставсӧ сэтшӧм вежӧра сямӧн, быттьӧкӧ гӧгӧрвоис быд кыв.
Мукӧд дырйиыс ассьыс сӧгласитчӧмсӧ сійӧ петкӧдліс весиг юрсӧ довкйӧдлӧмӧн да ньӧжйӧник ымӧстлӧмӧн.
— Со кутшӧм этша колӧ мортыдлы, — висьталіс Тыбурций.
— Абу ӧмӧй збыль?
Со ми и пӧтӧсь, да ӧні миянлы коли сӧмын аттьӧавны енмӧс да клеванскӧй ксёндзӧс...
— Да, да!
— сӧгласитчис «профессор».
— Тэ вот дакайтан, а ачыд он гӧгӧрво, мыйла тані клеванскӧй ксёндзыс, ме ӧд тэнӧ тӧда.
А ӧд эз кӧ вӧв клеванскӧй ксёндзыд, миян эськӧ эз вӧв и жаритӧм яйыс да ещӧ мыйсюрӧыс...
— Тайӧс тіянлы сетіс клеванскӧй ксёндз?
— юалі ме, кор уси друг дум вылӧ бать ордӧ волывлысь клеванскӧй ксёндзлӧн гӧгрӧс, бур чужӧмыс.
— Тайӧ ичӧтик мортыслӧн быдтор тӧдны кӧсйысь вежӧрыс, — пыр на «профессор» дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс Тыбурций.
— Да, збыль, батюшко сетіс миянлы ставсӧ тайӧс, кӧть ми сылысь и эгӧ корӧй, да весиг, гашкӧ, сылӧн не сӧмын шуйга киыс эз тӧд, мый сетӧ веськыдыс, но и некоднан киыс нинӧм эз тӧдны та йылысь.
Тайӧ аслыснога дзугсьӧм сёрнисьыс ме гӧгӧрвои сӧмын сійӧс, мый тайӧ сёянторсӧ судзӧдӧма абу прӧстӧй ногӧн, и ме эг вермы кутчысьны да ещӧ ӧтчыд юалі:
— Ті тайӧс босьтінныд... асьныд?
— Ичӧт мортыс сюсь да гӧгӧрвоысь, — важногыс водзӧ висьталіс Тыбурций.
— Жаль сӧмын, мый сійӧ эз аддзыв ксёндзӧс: сылӧн кынӧмыс дзик сорокӧвӧй бӧчка кодь да, сідзкӧ, уна сёйны сылы зэв вреднӧ.
Та пыдди ми ставным, тані пукалысьясыс, страдайтам вывті омӧльтчӧм вӧсна, да та вӧсна мыйкӧ мында сёянтор огӧ лыддьӧй аслыным лишнӧйӧн...
Сідзи-ӧ ме шуа?
— Да, да! — думыштчӧмӧн бара ымӧстіс «профессор».
— Но вот!
Тайӧ пӧрйӧ ті зэв удачнӧя висьталінныд ассьыныд мнениетӧ, а то ме мӧдлі нин думайтны, мый тайӧ ичӧт мортыслӧн юр вежӧрыс сюсьджык кутшӧмсюрӧ учёнӧйяс дорысь...
Но, — друг бергӧдчис сійӧ мелань, — тэ всё-таки бӧб на и унатор он гӧгӧрво.
А вот тайӧ гӧгӧрвоӧ: висьтав, менам Маруся, бура-ӧ ме вӧчи, мый вайи тэныд жаритӧм яй?
— Бура! — югыдлӧз синъяснас югнитыштігмоз шуис нывка.
— Маня вӧлі тшыг.
Тайӧ лунас рытъявылыс ме думайтігтыр локті гортлань, юрӧй вӧлі гудыртчӧма дзугсьӧм мӧвпъясӧн.
Тыбурцийлӧн тешкодь сёрниыс ни ӧти здук кежлӧ эз веж менсьым убеждениеӧс, мый «гусясьны абу бур».
Мӧдарӧ, сьӧлӧм дойдан чувствоыс, кодӧс ме кылі войдӧр, ӧні ещӧ содіс.
Корысьяс... вӧръяс... налӧн абу гортныс!..
Ме дінын олысь йӧзсянь ме важӧн нин тӧді, мый тайӧ став дінас йитчӧ зывӧктӧм.
Ме весиг чувствуйті, кыдзи менам сьӧлӧмын кыптӧ зывӧктӧмлӧн став курыдлуныс, но тайӧ курыдлунсьыс ме инстинктивнӧ дорйи ассьым радейтӧмӧс.
Та вӧсна Валёкӧс да Марусяӧс жалитӧмӧй содіс да ёнмис, но радейтӧм эз быр.
Убеждение, мый «гусясьны абу бур», коли.
Но кор менам син водзын сувтліс гажа чужӧмыс менам Марусялӧн, коді нюліс ассьыс госӧссьӧм чуньяссӧ, ме радлі сылӧн радлунӧн да Валёк радлунӧн.
Садйын пемыд аллеяын ме немвиччысьтӧг паныдаси батькӧд.
Сійӧ, кыдзи и пыр, жугыля ветлӧдліс бӧрӧ-водзӧ, видзӧдласыс сылӧн вӧлі пыр ӧткодь аслыссяма, быттьӧкӧ гудыртчӧма.
Кор ме лои сы дінын, сійӧ босьтіс менӧ пельпомӧд.
— Кытысянь тэ?
— Ме... гуляйті...
Бать сюся видзӧдліс ме вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сылӧн синъясыс бара быттьӧкӧ гудыртчисны, и сійӧ, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, мӧдіс восьлавны аллея кузя.
Меным кажитчӧ, мый ме и сэки нин гӧгӧрвои тайӧ ӧвтыштӧмыслысь смыслсӧ:
«А, веськодь...
Сійӧ абу нин!..»
Ме пӧръялі, буракӧ, нэмнам первойысь.
Ме пыр повлі батьысь, а ӧні ещӧ нин ёнджыка куті повны.
Ӧні ме ас сьӧлӧмын пыки зэв уна тӧдтӧм вопросъяс да чувствояс.
Вермис-ӧ сійӧ гӧгӧрвоны менӧ?
Верми-ӧ ме сылы мыйкӧ висьтавны аслам другъяслы измениттӧг?
Менӧ йирмӧг босьтліс, кор думыштлі, мый сійӧ коркӧ тӧдмалас «омӧль обществокӧд» менам тӧдмасьӧм йылысь, но изменитны Валёклы да Марусялы ме некыдзи эг вермы.
Ме кӧ вежи ассьым сетӧм кыв да татшӧм ногӧн измениті налы, сэки накӧд паныдасигӧн ме эськӧ эг вермы видзӧдлыны на вылӧ яндзимысла.
7. АРЫН
Матысмис ар.
Муяс вылын вундісны, пуяслӧн коръясыс вижӧдісны.
Такӧд ӧттшӧтш миян Маруся кутіс висьӧдчыны.
Сійӧ нинӧм вылӧ эз норась, сӧмын пыр омӧльтчис; чужӧмыс сылӧн пыр ёнджыка кельдӧдіс, синъясыс лоины пемыдджыкӧсь да ыджыдджыкӧсь, синлапъясыс лэптысьлісны сьӧкыда.
Ӧні ме верми волывлыны гӧра вылӧ сыысь повтӧг, мый «омӧль обществоса» членъясыс вӧліны гортаныс.
Ме дзикӧдз велалі на дінӧ да гӧра вылын лои ас мортӧн.
Том подозрительнӧй йӧз вӧчалісны меным вяз пуысь ньӧввужъяс да самострелъяс; гӧрд ныра кузь тушаа юнкер бергӧдліс менӧ воздухын чагйӧс моз, велӧдіс гимнастикаӧ.
Сӧмын «профессор», кыдзи и пыр, мыйкӧ ёна думайтіс.
Тайӧ став йӧзыс олісны Тыбурцийысь торйӧн, коді «семьянас» оліс водзынджык опишитӧм помещениеын.
Пыр ёнджыка тӧдчис арлӧн матысмӧмыс.
Небесаыс частӧджык тупкысьліс кымӧръясӧн, матігӧгӧрыс вӧлі вӧйӧма руа рӧмыдӧ; зэрыс ызгигмоз киссис му вылӧ, мупытшса оланінъясын кыліс сылӧн нор да ӧтсяма шыыс.
Татшӧм поводдя дырйиыс меным вӧлі зэв сьӧкыд пышйыны гортысь; но сӧмын гортысь мунны ме зіли некод тӧдлытӧг, а кор бӧр волі гортӧ брӧд кӧтасьӧмӧн, ме ачым ӧшлі паськӧмӧс камин весьтӧ да, нянькаяслӧн да слугаяслӧн шер моз киссьысь кӧритӧмъяс вылӧ философскӧя чӧв олігтыр, зэв рама водлі вольпась вылӧ.
Аслам другъяс дінӧ быд волігӧн ме казявлі, мый Маруся пыр ёнджыка омӧльтчӧ.
Ӧні сійӧ эз нин петавлы ывлаӧ, и руд изйыс — мупытшса пемыд, чӧв олысь чудовищеыс — дугдывтӧг вӧчис ассьыс страшнӧй уджсӧ, нёняліс олӧмсӧ дзоляник телӧысь.
Ӧні унджык кадсӧ нывка колляліс вольпась вылын, и ми Валёккӧд мыйвынысь зілим гажӧдны да ворсӧдны сійӧс, медым петкӧдны сылысь серамсӧ, коді муртса кылыштлывліс.
Ӧні, кор ме дзикӧдз велалі «омӧль общество» дінӧ, Марусялӧн жугыль нюмыс лои меным пӧшти сэтшӧм жӧ дона, кыдзи чойлӧн нюмыс; но тані некод эз индав меным дугдывтӧг омӧль оласног вылӧ, тані эз вӧв броткысь нянька, тані ме вӧлі колана морт — ме чувствуйті, мый менам быд воигӧн нывка банбокъяс вылын кыпыдысла мӧдліс тӧдчыны банйыштӧм.
Валёк кутлывліс менӧ вокӧс моз, и весиг Тыбурций коръясӧкӧ видзӧдіс куимнанным вылӧ кутшӧмкӧ аслыснога синъясӧн, кодъясын мыйкӧ дзирдаліс, быттьӧ синва.
Недыр кежлӧ небесаыс бара сэзьдіс, сэтысь бырины медбӧръя кымӧръяс, да шуралысь му вылын, тӧлӧдз медбӧръяысь, пуксисны шондіа лунъяс.
Ми быд лун петкӧдлім Марусяӧс ывлаӧ, и тані сійӧ быттьӧ ловзьыліс; нывка видзӧдіс гӧгӧр паськыда восьтӧм синъясӧн, чужӧмыс сылӧн банйыліс, кажитчис, мый тӧлыс аслас ыркыд-долыд пӧлясьӧмнас бӧр вайліс сылы олӧмыслысь частицаяссӧ, кодъясӧс гусялӧмаӧсь мупытшса руд изъясыс.
Но тайӧ вӧлі недыр...
Та кості менам юр весьтын сідзжӧ кутісны чукӧрмыны кымӧръяс.
Ӧтчыд асылын, кор ме, кыдзи и пыр, муна вӧлі садті аллеяяс кузя, ӧти аллея вылысь ме аддзи батьӧс, а сыкӧд орччӧн замокысь пӧрысь Янушӧс.
Старик зэв улӧдз копрасис да мыйкӧ висьтавліс, а бать сулаліс зумыштчӧмӧн, и плеш вылас сылӧн тӧдчис терпитны вермытӧм скӧрмӧмысь чукыр.
Медбӧрын сійӧ нюжӧдіс кисӧ, быттьӧ кӧсйис вештыны Янушӧс аслас туй вылысь, да шуис:
— Мунӧй!
Ті прӧстӧ суклясьысь старик!
Януш кыдзкӧ лапйӧдлыштіс синъяссӧ да, шапкасӧ киас кутігмоз, бара котӧртіс водзӧ да вомӧналіс батьлы туйсӧ.
Батьлӧн синъясыс югнитісны скӧрмӧмысла.
Януш висьтавліс ньӧжйӧ, да сылысь кывъяссӧ ме эг кыв, сы пыдди батьлысь кутшӧмсюрӧ кывъяссӧ ме кылі бура, найӧ кылісны, быттьӧкӧ плетьӧн кучкалӧм шыяс.
— Ог верит ни ӧти кывлы...
Мый тіянлы колӧ тайӧ йӧзсяньыс?
Кӧні доказательствоясыс?..
Кывйӧн вӧчӧм доносъяс ме ог кывзы, а письменнӧйсӧ тіянлы ковмас докажитны...
Ланьтӧй!..
Тайӧ нин менам делӧ...
Ог кӧсйы и кывзыны.
Медбӧрын бать сэтшӧм решительнӧя вештіс Янушӧс, мый сійӧ сэсся эз нин лысьт дӧзмӧдчыны; бать кежис орчча аллеяӧ, а ме котӧрті дзиръя дінӧ.
Ме зэв ёна эг радейт замокса пӧрысь сюзьӧс, и ӧні менам сьӧлӧм дрӧгмуніс водзӧ лёктор виччысьӧмла.
Ме гӧгӧрвои, мый сёрниыс, кодӧс ме кывзі, вӧлі менам другъяс йылысь да, гашкӧ, сідзжӧ и ме йылысь.
Тыбурций, кодлы ме висьталі тайӧ случай йывсьыс, зэв мисьтӧма кӧрліс чужӧмсӧ.
— Ок, ичӧт морт, кутшӧм лёк юӧр тайӧ!..
О, проклятӧй пӧрысь руч!
— Бать сійӧс вӧтліс, — бурӧдӧм могысь шуи ме.
— Тэнад батьыд, ичӧт морт, светвывса став судьяясысь медбур.
Сылӧн эм сьӧлӧм; сійӧ унатор тӧдӧ...
Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ нин ставсӧ, мый вермас висьтавны сылы Януш, но чӧв олӧ; сійӧ оз лыддьы коланаӧн травитны пӧрысь, пиньтӧм зверӧс сылӧн медбӧръя гуас...
Но, ичӧт морт, кыдзи эськӧ тэныд висьтавны тайӧс?
Тэнад батьыд служитӧ господинлы, кодлӧн нимыс — закон.
Сылӧн эм син да сьӧлӧм сӧмын сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз законыс узьӧ джаджъяс вылын; а кор тайӧ господиныс лэччас сэтысь да шуас тэнад батьлы:
«А ноко, судья, ог-ӧ босьтчылӧй ми Тыбурций Драб дінӧ, али кыдзи сійӧс сэні шуӧны?»
— тайӧ здуксяньыс судья томналӧ ассьыс сьӧлӧмсӧ ключӧн, и сэки судьялӧн лоӧны сэтшӧм чорыд лапаяс, мый регыдджык мирыс бергӧдчас мӧдарӧ, а пан Тыбурций оз мын сы киясысь...
Гӧгӧрвоан тэ, ичӧт морт?..
Став бедаыс менам, сыын, мый коркӧ, важӧн нин, менам лои законкӧд зурасьӧм... мӧдногӧн кӧ, гӧгӧрвоан, немвиччысьтӧг пинясьӧм... ок, ичӧт морт, тайӧ вӧлі вывті ыджыд пинясьӧм.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Тыбурций чеччис, босьтіс моздорас Марусяӧс, муніс ылыс пельӧсӧ да, аслас мисьтӧм юрнас сылӧн ичӧтик морӧс дінӧ топӧдчӧмӧн, кутіс сійӧс окавны.
А ме сулалі места вылын да тайӧ аслыссяма мортыслӧн аслыссяма сёрнияс бӧрас дыр эг вӧрзьы места вылысь.
Кӧть и тешкодь да гӧгӧрвотӧм вӧлі сёрни сямыс, но ме зэв бура вежӧрті главнӧйсӧ сыысь, мый Тыбурций висьталіс бать йылысь, и батьлӧн мыгӧрыс менам син водзын ещӧ ёнджыка быдмис, сійӧс кытшаліс грознӧй, но симпатичнӧй вынлӧн, весиг кутшӧмкӧ величиелӧн ореол.
Но такӧд тшӧтш ёнмис и мӧд, курыд чувство...
«Со сійӧ кутшӧм, — думайті ме.
— Но всё-таки сійӧ менӧ оз радейт».
8. АКАНЬ
Мича лунъяс колины, и Марусялы бара лои сьӧкыдджык.
Сійӧс гажӧдны миян став зільӧмъяс вылӧ Маруся видзӧдліс веськодьпырысь аслас ыджыд, пемдӧм да сувтса синъяснас, и ми важӧн нин эгӧ кывлӧй сылысь серамсӧ.
Ме куті ваявны му пытшса оланінӧ ассьым чачаясӧс, но и найӧ гажӧдісны нывкаӧс сӧмын недыр кежлӧ.
Сэки ме решиті шыасьны аслам Соня чой дінӧ.
Сонялӧн вӧлі ыджыд акань, яркӧя краситӧм чужӧма да шабді юрсиа, миян покойнича мамлӧн пӧдарки.
Тайӧ акань вылас ме зэв ёна надейтчи да сы вӧсна, чойӧс орчча аллеяӧ чукӧстӧм бӧрын, кори сетлыны сійӧс меным недыр кежлӧ.
Ме сэтшӧм сьӧлӧмсянь кори, сэтшӧм бура висьтавлі коньӧр висьысь нывка йылысь, кодлӧн некор абу вӧвлӧмаӧсь аслас чачаясыс, мый Соня, коді первойсӧ сӧмын топӧдлыштліс ас дінас аканьсӧ, сетіс сійӧс меным да кӧсйысис кык-куим лун чӧж ворсны мукӧд чачаясӧн да акань йылысь нинӧм не казьтывны.
Мича паськӧма тайӧ фаянсӧвӧй барышняыс действуйтіс миян висьысь вылӧ сэтшӧм ёна, кыдзи ме эг и виччысьлы.
Арся дзоридз моз нярмысь Маруся друг быттьӧкӧ бара ловзис.
Сійӧ сэтшӧм топыда менӧ кутліс, сэтшӧм гораа сераліс, кор сёрнитіс аслас выль тӧдсакӧд...
Ичӧтик акань вӧчис пӧшти чудо: Маруся, коді важӧн нин эз чеччыв вольпась вывсьыс, заводитіс ветлӧдлыны, новлӧдліс ас бӧрсяыс ассьыс еджыд юрсиа нывсӧ да, слабиник кокъяснас важмоз шлёпъялігтыр, коръясӧкӧ весиг котраліс джодж кузя.
Та пыдди меным лои ёна тревожитчыны акань вӧснаыс.
Медводз, кор ме нуи сійӧс питшӧгын, а ачым муна вӧлі гӧра вылӧ, туй вылын меным паныдасис пӧрысь Януш, коді дыр колльӧдіс менӧ синъяснас да довкйӧдліс юрсӧ.
Сэсся, лун кык мысти, старука-няня казяліс акань вошӧмсӧ да кутіс гурйыны быд пельӧс, корсьны сійӧс.
Соня зілис ӧлӧдны нянькасӧ, но аслас челядь сяма висьтавлӧмнас, мый сылы аканьыс оз ков, мый акань муніс гуляйтны да регыд бӧр воас, сӧмын шензьӧдліс слугаясӧс да кыпӧдліс подозрение, мый тані абу прӧстӧй вошӧм.
Бать нинӧм на эз тӧд; но сы дінӧ бара воліс Януш, и бать бара сійӧс вӧтліс — ӧні ещӧ нин ёнджыка скӧрмӧмӧн.
Но сійӧ жӧ лунас бать сувтӧдіс менӧ, кор ме вӧлі муна сад дзиръялань, да тшӧктіс кольччыны гортӧ.
Аскинас лои сійӧ жӧ, и сӧмын нёль лун мысти ме чеччи асывнас водз да бать узигӧн на звиркниті-чеччышті забор вомӧн.
Гӧра вылын делӧясыс вӧліны омӧльӧсь.
Маруся бара водӧма вольпасьӧ, сылы лоӧма ещӧ нин сьӧкыдджык; чужӧмыс сылӧн ыпъяліс аслыспӧлӧс банйӧмӧн, еджыд юрсиыс павкнитчӧма пӧдушка вылас: сійӧ некодӧс вӧлі оз тӧд.
Сыкӧд орччӧн куйліс алӧй банбокъяса да югъялысь бӧб синъяса аканьыс.
Ме висьталі Валёклы ассьым полӧмӧс, и ми решитім, мый аканьсӧ колӧ нуны бӧр, Марусяыс ӧд тайӧс оз и казяв.
Но ми ӧшибитчим!
Мыйӧн сӧмын ме босьті аканьсӧ садьтӧг куйлысь нывка киысь, сійӧ восьтіс синъяссӧ, видзӧдліс гудыр синъяснас, быттьӧкӧ эз аддзы менӧ, эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчсьӧ да друг бӧрддзис ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, но сэки жӧ сэтшӧм нора, и биалӧм вӧсна сӧригас омӧльтчӧм чужӧм вылас тыдовтчыліс сэтшӧм ыджыд шог, мый ме пырысь-пыр жӧ повзьӧмӧн пукті аканьсӧ бӧр важ местаас.
Нывка нюммуніс, топӧдіс аканьсӧ ас бердас да ланьтіс.
Ме гӧгӧрвои, мый кӧсйи мырддьыны аслам ичӧтик друглысь сылӧн недыр олӧмас медводдза и медбӧръя радлунсӧ.
Валёк полігтыр видзӧдліс ме вылӧ.
— Кыдзи нӧ ӧні лоӧ? — норапырысь юаліс сійӧ.
Юрсӧ жугыля копыртӧмӧн Тыбурций пукаліс лабичын да сідзжӧ юалана видзӧдіс ме вылӧ.
Та вӧсна ме зіли вӧчны кыдз позьӧ тӧждысьтӧмджык вид да шуи:
— Нинӧм!
Нянька, кӧнкӧ, вунӧдіс нин.
Но старука абу вунӧдӧма.
Кор ме та бӧрын вои гортӧ, дзиръя дорын меным бара паныдасис Януш;
Соня вӧлі бӧрдӧм синъяса, а нянька чӧвтліс ме вылӧ лёкӧн тырӧм, скӧр видзӧдлас да мыйкӧ броткис пиньтӧм, шашкысь вомнас.
Бать юаліс менсьым, кытчӧ ме ветлі, да, менсьым пыр ӧтисяма ӧтвет сюся кывзӧм бӧрын, сӧмын выльпӧв висьталіс приказсӧ — сы тшӧктытӧг некытчӧ не петны гортысь.
Приказыс вӧлі зэв чорыд да решительнӧй; не кывзысьны ме эг лысьт, но сідзжӧ эг решайтчы вӧзйысьны лэдзлыны менӧ.
Коли гажтӧм нёль лун.
Ме жугыльпырысь ветлӧдлі садті да шогсьӧмӧн видзӧді гӧралань; та кындзи виччыси грӧз, коді ӧшаліс менам юр весьтын.
Мый лоӧ, ме эг тӧд, но сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд.
Менӧ нэмӧн некод на эз накажитлы; бать эськӧ эз нин вӧрзьӧдлы менӧ чуньнас, но ме некор эг кывлы сысянь ни ӧти чорыд кыв.
Ӧні менӧ мучитісны сьӧкыд мӧвпъяс.
Медбӧрын менӧ корисны бать дінӧ, сы кабинетӧ.
Ме пыри да полігтыр сувті ӧдзӧс дорас.
Ӧшиньӧдыс видзӧдіс арся жугыль шонді.
Мыйкӧ дыра бать пукаліс аслас креслӧас мам портрет водзын да эз бергӧдчыв мелань.
Ме кылі аслам сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да пыр жӧ лэдзи синъясӧс увлань.
Батьлӧн чужӧмыс кажитчис меным страшнӧйӧн.
Коли минутаджын кымын, и тайӧ кад чӧжыс ме чувствуйті ас вылысь зумыша, сьӧкыда видзӧдӧм.
— Тэ босьтін чойыдлысь аканьсӧ?
Тайӧ кывъясыс друг усины ме вылӧ сэтшӧм ярскӧба да скӧрысь, мый ме дрӧгниті.
— Да, — гусьӧник вочавидзи ме.
— А тӧдан-ӧ тэ, мый сійӧ мамыдлӧн пӧдарки, кодӧс тэныд колӧ видзны, кыдзи святыняӧс?..
Тэ гусялін сійӧс?
— Эг, — юрӧс лэптігмоз шуи ме.
— Кыдзи эн? — друг горӧдіс бать да йӧткыштіс креслӧсӧ.
— Тэ гусялін сійӧс да нуин!..
Кодлы тэ нуин сійӧс?..
Висьтав!
Сійӧ ӧдйӧ матыстчис ме дінӧ да пельпом вылӧ пуктіс сьӧкыд кисӧ.
Ме мырдысьӧнмоз лэпті юрӧс да видзӧдлі вывлань.
Батьлӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, синъясыс скӧрысла ӧзйисны.
Ме быдсӧн йӧжгыльтчи.
— Но, мый нӧ тэ?..
Висьтав!
— И киыс, коді кутіс менӧ пельпомӧд, шамыртіс сійӧс ещӧ ёнджыка.
— О-ог висьтав! — гусьӧник вочавидзи ме.
— Висьталан!
— чорыда шуис бать, и сы гӧлӧсын кыліс грӧзитӧм.
— Ог висьтав, — ещӧ ньӧжйӧджык шӧпниті ме.
— Висьталан, висьталан!..
Бать шуаліс тайӧ кывсӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ кывйыс сылӧн петіс дойдӧмӧн да мырдӧн сорӧн.
Ме чувствуйті, кыдзи дрӧжжитіс сылӧн киыс, да пыр увланьджык копырті юрӧс; синваӧй менам войталіс джоджӧ, но ме пыр доли муртса кывмӧн:
— Ог, ог висьтав... некор ог...
Нинӧм вылӧ ог!
Тайӧ здукас меын тыдовтчис менам батьлӧн пиыс.
Медся сьӧкыд мучитӧмӧн сійӧ эськӧ эз вермы пычкыны менсьым мӧд ӧтвет.
Сылӧн грӧзитчӧмъяслы паныд менам морӧсын кыптыліс эновтӧм кагалӧн муртса гӧгӧрвоана ӧбидитӧм чувство да кутшӧмкӧ зэв ыджыд радейтӧм найӧ дінӧ, кодъяс менӧ сьӧлӧмсяньныс примитісны-меліалісны, сэні, важ часовняас.
Бать сьӧкыда ышловзис.
Ме ещӧ ёнджыка йӧжгыльтчи, курыд синва сотіс менсьым банбокъясӧс.
Ме виччыси.
Ме тӧді, мый сійӧ зэв ӧдйӧ скӧрмысь, мый тайӧ здукас морӧсас сылӧн пуӧ бешенство.
Мый сійӧ мекӧд вӧчас?
Но ӧні меным кажитчӧ, мый ме полі эг таысь...
Весиг тайӧ страшнӧй минутаас ме радейті батьӧс да такӧд тшӧтш чувствуйті, мый вот ӧні жӧ мырдысьӧн дзикӧдз жугӧдас сійӧ менсьым радейтӧмӧс.
Ӧні ме ньӧти эг кут повны.
Кажитчӧ, ме виччыси да желайті, медым катастрофаыс лоӧ ӧдйӧджык.
Тадзи кӧ... мед... тадзи бурджык — да, тадзи бурджык.
Бать бара пыдісянь ышловзис.
Ме ӧнӧдз ог тӧд, вермис-ӧ сійӧ ачыс ланьтӧдны садь быртӧдзыс скӧрмылӧмсӧ.
Но тайӧ критическӧй минутаас восьса ӧшинь сайын друг кыліс Тыбурцийлӧн ёсь гӧлӧсыс:
— А-а... менам коньӧр ичӧтик другӧй...
«Тыбурций воӧма!» — вуджӧртчис менам юрын, но, кӧть ме и кылі, кыдзи дрӧгнитіс батьлӧн киыс, коді куйліс менам пельпом вылын, ме весиг эг вермы думыштны, мый Тыбурцийлӧн воӧм либӧ кутшӧмкӧ мӧдтор вермас сувтны батя-меа костын, вермас дугӧдны сійӧс, мый ме лыдди быть лоанаӧн.
Сэк кості Тыбурций ӧдйӧ восьтіс пыран ӧдзӧс да, порог дорӧ сувтӧм бӧрын, ӧти секунда чӧжӧн видзӧдаліс миянӧс кыкнаннымӧс аслас ёсь, вӧрканьлӧн кодь синъяснас.
— А-а!..
Ме аддза ассьым том другӧс зэв сьӧкыд положениеысь...
Чуймӧм синъясӧн бать видзӧдліс сы вылӧ синкым увтіыс, но Тыбурций эз шӧйӧвош тайӧ видзӧдлӧмсьыс.
Ӧні сійӧ вӧлі серьёзнӧй, эз вежнясь, и сылӧн синъясыс видзӧдісны кыдзкӧ аслысногӧн шога.
— Пан судья! — мӧдіс висьтавны сійӧ небыда.
— Ті справедливӧй морт... лэдзӧй кагасӧ.
Тайӧ ичӧт мортыс вӧлі «омӧль обществоын», но, енмыс аддзӧ, сійӧ эз вӧч нинӧм омӧльсӧ, и сьӧлӧмыс кӧ кыскӧ сійӧс ротйысьӧм паськӧма менам коньӧр челядь дінӧ, клянитча, бурджык нин тшӧктӧй ӧшӧдны менӧ, но ме ог лэдз, медым та вӧсна детинкаыслы лои лёк.
Со тэнад аканьыд, ичӧт морт!..
Сійӧ разис тубрассӧ да кыскис сэтысь акань.
Батьлӧн киыс, кодӧн сійӧ кутіс менӧ пельпомӧд, личаліс.
Чужӧм вылас тыдаліс чуймӧм.
— Мый тайӧ значитӧ? — медбӧрын юаліс сійӧ.
— Лэдзӧй детинкасӧ, — мӧдысь шуис Тыбурций, и сылӧн паськыд кипыдӧсыс меліа малыштіс менсьым копыртӧм юрӧс.
— Грӧзитӧмнад ті нинӧм онӧ вермӧй сысянь тӧдмавны, а ме окотапырысь висьтала тіянлы ставсӧ, мый ті кӧсъянныд тӧдмавны.
Петамӧй, пан судья, мӧд комнатаӧ.
Бать, коді пыр видзӧдіс Тыбурций вылӧ шензьӧмпырысь, кывзысис.
Найӧ кыкнанныс петісны, а ме кольччи; менам сьӧлӧм вылын вӧлі зэв сьӧкыд тайӧ став чувствояссьыс.
Тайӧ минутаас ме нинӧм эг гӧгӧрво бура.
Вӧлі сӧмын ичӧтик детинка, кодлысь сьӧлӧмсӧ пыркнитісны кык разнӧйнога чувство: скӧралӧм да радейтӧм, — пыркнитісны сэтшӧм ёна, мый тайӧ сьӧлӧмыс гудыртчис.
Тайӧ детинкаыс вӧлі ме, и ме ачым аслым вӧлі жаль.
Да ещӧ вӧліны кык гӧлӧс, кодъяс муртса кылісны ӧдзӧс сайсянь, кӧть и сёрнитісны варова.
Ме пыр на сулалі важ местаын, кор кабинет ӧдзӧс воссис да кыкнан сёрнитысьыс пырисны.
Ме бара кылі аслам юр вылысь кодлыськӧ кисӧ да дрӧгмуні.
Тайӧ вӧлі батьлӧн киыс, коді меліа малаліс менсьым юрӧс.
Тыбурций босьтіс менӧ моздорас да бать дырйи пуксьӧдіс пидзӧс вылас.
— Волы миянӧ, — шуис сійӧ, — батьыд тэнӧ лэдзлас прӧститчыны менам нывкакӧд.
Сійӧ... сійӧ кулі.
Тыбурцийлӧн гӧлӧсыс дрӧгмуні, сійӧ тешкодя кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ, но пыр жӧ чеччис, сувтӧдіс менӧ джоджӧ, веськӧдчис да тэрыба петіс комнатаысь.
Юасян ногӧн ме лэпті синъясӧс бать вылӧ.
Ӧні ме водзын сулаліс мӧд морт, но буретш тайӧ мортас ме аддзи мыйкӧ роднӧйӧс, кодӧс весьшӧрӧ корсьлі сыын войдӧр.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ аслас обычнӧй думыштчӧм видзӧдласнас, но ӧні тайӧ видзӧдласас тыдаліс кутшӧмкӧ шензьӧм да быттьӧкӧ юалӧм.
Кажитчис, бушколыс, коді сӧмын на муніс кыкнанным вывті, разӧдіс бать сьӧлӧм вылӧ ӧшйӧм сьӧкыд русӧ.
И бать сӧмын ӧні мӧдіс тӧдны меысь аслас рӧдимӧй пиыслысь тӧдса чертаяссӧ.
Ме доверчивӧя босьті сылысь кисӧ да шуи:
— Ме ӧд эг гусяв...
Соня ачыс сетіс меным недыр кежлӧ...
— Д-да, — думыштчӧмӧн вочавидзис сійӧ, — ме тӧда...
Ме мыжа тэ водзын, детинка, и тэ тайӧс коркӧ вунӧдан, сідз ӧд?
Ме тэрыба кватиті сылысь кисӧ да заводиті сійӧс окавны.
Ме тӧді, мый ӧні сійӧ некор нин оз кут видзӧдны ме вылӧ сэтшӧм страшнӧй синъясӧн, кутшӧмӧн видзӧдіс некымын минута сайын, и дыр кутана радейтӧм ыджыд потокӧн ыльӧбтіс менам сьӧлӧмӧ.
Ӧні ме эг нин пов сыысь.
— Тэ ӧні лэдзан менӧ гӧра вылӧ? — юалі ме, кор дум вылӧ друг уси Тыбурцийлӧн корӧмыс.
— Д-да... Ветлы, ветлы, детинка, прӧститчы, — меліа шуис сійӧ, гӧлӧсас пыр на кыліс шӧйӧвошӧм.
— Да, энлы, сулавлы... пӧжалуйста, детинка, виччысьлы неуна.
Сійӧ муніс аслас спальняас да, минута мысти сэтысь петӧм бӧрын, сюйис меным киӧ кымынкӧ бумажнӧй деньга.
— Сет тайӧс... Тыбурцийлы...
Висьтав, мый ме зэв ёна кора — гӧгӧрвоан?.. зэв ёна кора — босьтны тайӧ деньгасӧ... тэсянь...
Тэ гӧгӧрвоин?..
Да ещӧ висьтав, — быттьӧкӧ падъялыштігмоз содтіс бать, — висьтав, мый сійӧ кӧ тӧдӧ сэтысь ӧти мортӧс... Фёдоровичӧс, мед висьталас сылы, мый тайӧ Фёдоровичыслы бурджык мунны миян карысь.
Ӧні мун, детинка, мун ӧдйӧджык.
Ме вӧтӧді Тыбурцийӧс гӧра вылын нин да ловтырӧм вӧсна кыдзсюрӧ висьталі батьлысь тшӧктӧмторсӧ.
— Зэв ёна корӧ... бать... — И ме тэрмасьӧмӧн мӧді сюйны сылы киас деньгасӧ, кодӧс сетіс бать.
Ме эг видзӧд сылы чужӧм вылас.
Деньгасӧ сійӧ босьтіс да думыштчӧмӧн кывзіс менсьым водзӧ висьталӧмӧс Фёдорович йылысь.
Мупытшса оланінын, пемыд пельӧсын, скамья вылын куйліс Маруся.
«Кулӧм» кывлысь значениесӧ челядь оз на гӧгӧрвоны тырвыйӧ, и сӧмын ӧні, тайӧ кулӧм телӧсӧ аддзигӧн, курыд синва гӧрддзаліс менсьым горшдінӧс.
Менам дзоляник приятельницаӧй куйліс серьёзнӧй да жугыль, ичӧтик чужӧмыс шогысла вӧлі нюжалӧма.
Куньса синъясыс неуна вӧйӧмаӧсь, да на гӧгӧр ещӧ ёнджыка тӧдчис лӧзыс.
Челядьсяма шог петкӧдлысь ичӧтик вомыс неуна воссьыштӧма.
Быттьӧкӧ тайӧн Маруся ӧтвечайтіс миян синва вылӧ.
«Профессор» сулаліс юрладорас да веськодьпырысь довкйӧдліс юрсӧ.
Пельӧсын кодкӧ керасис черӧн, вӧчис часовня вевтысь нетшыштӧм важ пӧвъясысь ичӧтик горт.
Маруся гӧгӧр пукталӧмаӧсь арся дзоридзьяс.
Валёк узис пельӧсын, унйывтіыс чердліс став тушанас да коръясӧкӧ нервнӧя сыркъяліс.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Тані гижӧм событиеяс бӧрын регыд мысти «омӧль обществоса» членъяс разалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тыбурций да Валёк немвиччысьтӧг кытчӧкӧ вошины, да некод эз вермы висьтавны, кодарлань найӧ мунісны, кыдзи некод эз тӧд, кысянь найӧ волісны миян карӧ.
Тайӧ кад чӧжнас часовня ёна важмис.
Первой сылӧн киссис вевтыс да лямӧдіс мупытшса оланінлысь пӧтӧлӧксӧ.
Сэсся часовня гӧгӧр кутіс буждавны муыс, и сійӧ лои ещӧ шуштӧмджык; ещӧ гораджыка буксӧны сы пытшкын сюзьяс, а пемыд арся войясын гуяс вылын ломзьылӧны лёк туналысь лӧз бияс.
Сӧмын ӧградаӧн кытшалӧм ӧти гу быд тулыс вежӧдіс выль эжаӧн, вевттьысьліс уна рӧма дзоридзьясӧн.
Ми Сонякӧд, а мукӧд дырйиыс весиг батькӧд волывлім тайӧ гу вылас; ми радейтлім пукавны сы вылын ньӧжйӧ кышӧдчысь кыдз пу вуджӧр улын, кысянь тыдаліс ру пытшкын дзирдалысь кар.
Сэні ми чойкӧд ӧтлаын лыддьысьлім, думайтім да висьтавлім ӧта-мӧдлы ассьыным медводдза том мӧвпъяснымӧс, кыпыд да честнӧй том кадлысь медводдза планъяснымӧс.
А кор воис кад и миянлы эновтны рӧднӧй чӧв-лӧнь карнымӧс, медбӧръя луннас, тані жӧ, дзоляник гу вылас, ми кыкнанным, олӧмнас да надеяӧн тырӧсь, сеталім ассьыным обетъяс.
{Kodko (комиӧдіс Т. Н. Дзюба) @ footnoots @ увдор пасйӧд @ В. Г. Короленко. Му пытшкын олысь челядь @ 1952 @ Небӧг пасьтала.}
*Застава — карӧ пыранінын вӧчӧм заграждение.
Первой вӧчлісны врагъясысь дорйысьӧм вылӧ, бӧрынджык — ветлысь-мунысьяслысь сьӧм чукӧртӧм могысь.
*Шлагбаум — лэптассян брус, коді потшӧ туйсӧ.
*Чамарка — сюртук модаа стариннӧй польскӧй паськӧм.
*Салоп — паськыд дамскӧй пальто.
*Костёл — польскӧй вичко.
*Цицерон — знаменитӧй древнеримскӧй государственнӧй деятель, коді славитчыліс сёрнитны кужӧмӧн.
Сылӧн речьясыс лыддьысьлісны ораторскӧй искусстволӧн образецъясӧн.
*Ксенофонт — древнегреческӧй историк да полководец.
*Patres conscripti (лат.) — батьяс сенаторъяс.
*Горилка — украинскӧй ногӧн еджыд вина.
*Иезуитъяс — католическӧй манакъяс.
abu
*Хоры — помещение пытшкын балкон.
*Склеп — му пытшкӧ кодйӧм тупкӧса помещение, кытчӧ пуктывлісны кулӧм йӧзлысь гортъяссӧ.
*Ксёндз — польскӧй поп.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Содержание @ юриндалысь @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 2.}
ЗАРНИ КИЯС
СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь
СОДЕРЖАНИЕ
Пу орёл. Русскӧй мойд .... 3
Кельыдлӧз ковёр. Грузинскӧй мойд .... 11
Анс пастук. Латышскӧй мойд .... 19
Сизим Симеон. Русскӧй мойд .... 24
Али мастер. Казахскӧй мойд .... 32
Зарни кияс. Башкирскӧй мойд .... 37
Каменнӧй чаша. Русскӧй мойд .... 42
{Роч йӧз (комиӧдіс М. Попова) @ Пу орёл @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 3-10.}
ПУ ОРЁЛ
Русскӧй мойд
Кутшӧмкӧ царствоын, кутшӧмкӧ государствоын оліс-выліс царь.
И вӧлі царлӧн зэв уна слуга; да эз прӧстӧй прислужникъяс, а быдсяма мастеръяс: и столяръяс, и гончаръяс, и вурсьысьяс.
Царь радейтіс, медым и платьеыс сылӧн вӧлі бурджыка вурӧма мукӧдъяс дорысь, и посудасӧ мичаджыка серлӧдлӧма, и дворецыс мичмӧдӧма резьбаӧн.
Мастеръясыс царскӧй дворецын вӧліны лыдтӧм-щӧттӧм.
Ставныс найӧ чукӧртчывлісны асывъяснас царь петігкежлӧ да виччысисны, кодлы кутшӧм удж индас талун царь.
И вот ӧтчыд лои сідз, мый царскӧй порог дорын паныдасисны зӧлӧта кузя мастер да столяр.
Паныдасисны да пиньӧ воисны — кодлӧн уджыс сьӧкыдджык.
Зӧлӧта кузя мастер и шуӧ:
— Тэнад мастерствоыд абу ыджыд, тэ пу вылын уджалан, пуысь вӧчӧмторъяс серлӧдлан.
А менам уджӧй сьӧкыд...
Ме ставсӧ чистӧй зарниысь вӧча: любӧ видзӧдны.
А столяр и шуӧ:
— Абу сьӧкыд дона вещь вӧчны, кор зарниыс ачыс дона.
Тэ вот прӧстӧй пуысь вӧч сэтшӧм штука, мед ставыс гӧгӧр дивуйтчисны.
Вот ме сэки кута веритны, мый тэ мастер.
Вензисны найӧ, вензисны, муртса косьӧ эз воны, да тайӧ кадӧ царь пырис.
Сійӧ кывліс тайӧ сёрнисӧ, нюммуніс да тшӧктіс:
— Вӧчӧй ті меным кыкнанныд морт ӧти диковинкаӧн, ӧтиныд — зарниысь, мӧдныд — пуысь.
Видзӧдла ме на вылӧ да висьтала, коді тіян пиысь бурджык мастер.
Олӧмыд кӧ дона, царкӧд он вензьы.
Мунісны мастеръяс, дворецысь асланыс уджаланінӧ; кыкнанныс ыджыд дум думайтӧны, кыдзи эськӧ мастерство кузя панйыны ӧта-мӧдсӧ.
Царь налы сетіс недель срок.
Недель мысти кыкнан мастерыс локтісны дворецӧ, сувтісны мукӧдъяскӧд радӧ, виччысьӧны царлысь петӧм.
И быдӧнлӧн киас тубрастор.
Петіс царь да шуӧ:
— Но, молодецъяс, петкӧдлӧй ассьыныд искусствотӧ, — а ачыс тошкас нюмъялӧ.
Тшӧктіс сійӧ корны палатаас и царицасӧ, и том пи-царевичсӧ.
— Мед и найӧ тіян чудеса вылӧ видзӧдласны.
Пуксисны царь да царица лабичӧ, а царевич орччӧн сулалӧ.
Петіс водзӧ зӧлӧта кузя мастер:
— Тшӧкты, царь-батюшка, вайны ва тыра ыджыд тшан.
Вайисны ыджыд тшан, тыртісны сійӧс ваӧн.
Мастер разис ассьыс тубрастор, перйис сэтысь зарни утка да лэдзис сійӧс ваӧ.
Уйӧ утка, быттьӧ ловъя: юрнас бергӧдлӧ, герчкӧ, нырнас гӧнсӧ весалӧ.
Шензьӧмысла царь вомсӧ паськӧдіс, а царица горзӧ:
— Да тайӧ ловъя утка, а абу зарни!
Сійӧ, тыдалӧ, ловъя уткасӧ зарниӧн кышӧма!
Ӧбидитчис мастер:
— Кутшӧм нӧ сійӧ ловъя?
Прикажитӧй меным разьны сійӧс частьяс вылӧ да бара тэчны-крепитлыны винтъясӧн.
Сійӧ босьтіс уткасӧ тшанысь, медводз сылысь бордъяссӧ перъяліс, сэсся юрсӧ, а бӧрынджык и ставнас торпыриг вылӧ разберитіс.
Пукталіс пызан вылӧ, а сэсся бӧр давай тэчны.
Чукӧртіс, ва вылӧ лэдзис.
И утка важсьыс бурджыка мӧдіс уявны.
Став придворнӧйясыс мӧдісны воча ки кучкавны.
— Но и мастер!
Но и дивӧ вӧчӧма!
Нэм татшӧмсӧ эг аддзылӧй!
Бергӧдчис царь столярлань:
— Ӧні тэ петкӧдлы ассьыд искусствотӧ.
Копыртчис столяр:
— Прикажит, ваше царскӧй величество, тайӧ горничасьыс восьтыны ӧшиньсӧ.
Восьтісны ӧшинь.
Столяр разис ассьыс тубрассӧ, перйис сэтысь пу орёлӧс.
Да сэтшӧм бура тайӧ орёлыс вӧлі вӧчӧма, мый ловъясьыс он торйӧд.
А столяр и шуӧ:
— Зарни уткаыд сӧмын ваын уялӧ, а менам орёл кымӧрӧдз кыпӧдчӧ.
Пуксис столяр орёл вылӧ верзьӧмӧн да бергӧдіс ичӧтик винт.
Качӧдіс сійӧс орёл да петкӧдіс воздухӧд царскӧй палатаысь.
Ставныс уськӧдчисны ӧшиньяс дорӧ, видзӧдӧны, вомсӧ паськӧдӧмӧн, а столяр царскӧй двор весьтын воздухас быдсяма кругъяс вӧчалӧ.
Бергӧдас винтсӧ шуйгавылӧ — орёл увлань лэбӧ, веськыдвылӧ — кыпӧдчӧ.
Чуймӧмысла царлӧн коронаыс балябӧжас лэччис; видзӧдӧ сійӧ ӧшиньӧд, оз вермы вешйыны.
А ставныс гӧгӧр быттьӧ кынмисны.
Некод татшӧм мастерство эз аддзыв.
Бергалыштіс столяр воздухӧд да бӧр палатаӧ лэбзис.
Сувтӧдіс орёлсӧ бокӧ, матыстчис царь дінӧ да юалӧ:
— Но кыдз, царь-батюшка, кажитчис-ӧ менам искусствоыд?
— Сэтшӧма кажитчис, кывйӧн висьтавны ог вермы, —  шуӧ царь.
— Да кыдзи нӧ тэ тадзисӧ сяммин?
Да кыдзи нӧ тэ сылы этайӧ винтсӧ лӧсьӧдін?
Заводитіс столяр ставсӧ тайӧс царлы висьтавны, а тайӧ кадас царица кыдзи акнитас, кыдзи горӧдас:
— Кытчӧ тэ? Кытчӧ?
Ак, кутӧй, сувтӧдӧй!
Бергӧдчисны ставныс сы гӧлӧс шыӧ — да аддзӧны: царь да столяр сёрнитігкості том царевич чеччыштіс орёл вылӧ, бергӧдіс ичӧтик винт — и лэбис ӧшинь пыр дворӧ.
— Бергӧдчы ӧдйӧджык!
Кытчӧ тэ? Дойман кувтӧдзыд! — горзӧны сылы царь да царица.
А царевич кинас ӧвтыштіс, да и лэбис эзысь забор вомӧн, кодӧн вӧлі дворецсӧ кытшалӧма.
Бергӧдіс сійӧ винтсӧ веськыдвылӧ, — качис орёл кымӧръяс сайӧ — и воши син водзысь.
Царица садьтӧгыс куйлӧ, а царь лёкысь видӧ столярӧс.
— Тайӧ, — шуӧ, — тэ нарошнӧ татшӧм штукасӧ думыштін, медым миянлысь ӧтка пинымӧс губитны.
Эй, стражникъяс, босьтӧй сійӧс да пуксьӧдӧй тюрьмаӧ!
А кык недель мысти кӧ царевич оз во, столярӧс ӧшӧдны.
Кватитісны стражникъяс столярӧс да шыбитісны пемыд пӧдвалӧ.
А царевич пу орёл вылын пыр ылӧджык и ылӧджык лэбӧ.
Царевичлы нимкодь.
Гӧгӧр помтӧм, вӧльнӧй небеса.
Тӧлыс пеляс шутьлялӧ, кудрияссӧ юклӧдлӧ, кок увтіыс кымӧръяс тӧвзьӧны, а ачыс царевич — быттьӧ бордъя лэбач.
Кытчӧ кӧсйӧ, сэтчӧ и лэбӧ небесаті.
Рытланьыс воис сійӧ тӧдтӧм царствоӧ, пуксис кар помӧ.
Аддзӧ — сулалӧ ичӧтик керка.
Царевич таркӧдчыштіс ӧдзӧсӧ.
Мыччысис старука.
— Лэдз, бабушка, ӧти вой узьны, — шуӧ царевич.
— Ме бокӧвӧй морт тані, некодӧс ог тӧд, узьмӧдчыны некод ордӧ.
— Мыйла не лэдзны, пиук?
Пыр, места уна.
Ме ӧтнам ола.
Царевич разис орёллысь винтъяссӧ, гартыштіс лэбачсӧ нопторйӧ, пырис керкаӧ.
Кутіс старука сійӧс ужинӧн вердны, а царевич юасьӧ: кутшӧм тайӧ кар, да коді сэні олӧ, да кутшӧм карас чудесаяс.
Вот и шуӧ старука:
— Эм миян, пиук, государствоын ӧти чудеса.
Кар шӧрын сулалӧ царскӧй дворец, а дворец бокас — джуджыд башня.
Сійӧ башнясӧ игналӧма комын томанӧн, и видзӧны сылысь воротасӧ комын стӧрӧж.
Сійӧ башняас некодӧс оз лэдзны.
А олӧ сэні царскӧй ныв.
Мыйӧн сӧмын сійӧ чужис, пыр жӧ сійӧс нянькаыскӧд башняас и игналісны, медым некод эз аддзыв.
Царь да царица полӧны, мый царевна радейтны кутас кодӧскӧ да ковмас сетны сійӧс верӧссайӧ йӧз муӧ.
А налы жаль сыкӧд торйӧдчынысӧ: сійӧ налӧн ӧтка ныв.
Вот и олӧ том ныв башняын, быттьӧ тюрьмаын.
— А мый, и збыльысь царевнаыс мича? — юалӧ гӧсть.
— Ог тӧд, пиук, ачым эг аддзыв, а йӧзыс шуӧны — татшӧм мичаыс став светысь оз сюр.
Окота лои царевичлы игана башняӧ пыравны.
Водіс сійӧ узьны, а ачыс пыр думайтӧ, кыдз эськӧ сылы царевнаӧс аддзывны.
Аскинас, кор пемдіс, пуксис сійӧ аслас пу орёл вылӧ, кыпӧдчис кымӧрӧдз и лэбис башня дінӧ сыладорсянь, кодарладорсянь вӧлі теремас ӧшинь.
Лэбзис дінӧдзыс да кутіс таркӧдны ӧшинь стеклӧӧ.
Чуймис царевна.
Аддзӧ — вывті мича молодец воӧма.
— Коді тэ, бур молодец? — юалӧ.
— Ӧшиньтӧ восьты.
Ӧні жӧ ставсӧ тэныд висьтала.
Ныв восьтіс ӧшиньсӧ, пу орёл лэбзис комнатаӧ.
Царевич чеччис орёл вылысь, здоровайтчис, висьталіс нывлы ставсӧ, мый сыкӧд лои.
Пукалӧны найӧ, ӧта-мӧд вылас видзӧдӧны — любуйтчӧны.
Царевич юалӧ, сӧгласен абу сійӧ лоны сылӧн гӧтырӧн.
— Метӧ сӧгласен, — шуӧ царевна, — да пола, батьмамӧй оз лэдзны.
А скӧр нянькаыс, коді видзис царевнаӧс, ставсӧ кыйӧдіс.
Котӧртіс сійӧ дворецӧ да висьталіс, мый сідз пӧ и сідз, царевна дорӧ кодкӧ воліс, а ӧні тайӧ молодецыс старука керкаын дзебсясьӧ.
Котӧрӧн воис сэк стража, кватитіс царевичӧс да нуӧдіс дворецӧ.
А сэні скӧрмӧм царь пукалӧ трон вылын, зымӧдӧ кыз беддьӧн:
— Кыдз тэ, сэтшӧм-татшӧм, разбойник, лысьтін нарушитны менсьым царскӧй запрет?
Аски тэнӧ казнита!
Нуӧдісны царевичӧс тюрьмаӧ, шыбитісны ӧтнассӧ да ыджыд томанъясӧн игналісны.
Асывнас став йӧзсӧ чукӧртісны площадь вылӧ.
Вӧлі йӧзӧдӧма, мый кутасны казнитны лёк зонмӧс, коді нарушитӧма царскӧй указ.
Со нин и палач воис, и виселица сувтӧдісны, и ачыс царь царицакӧд воисны видзӧдны, кыдзи кутасны казнитны.
Петкӧдісны царевичӧс площадь вылӧ.
А сійӧ бергӧдчис царлань да шуӧ:
— Разрешитӧй меным висьтавны медбӧръя кыв.
Зумыштчис царь.
— Но, висьтав.
— Прикажитӧй гонецлы котӧртлыны старука ордӧ, кӧні ме олі, да вайны юрлӧс улысь менсьым ноптор.
Эз вермы царь ӧткажитчыны, ыстіс гонецӧс.
Ноптор вайисны.
А царевичӧс тайӧ кадӧ виселица дорӧ нин вайӧдісны, пос вылӧ сувтӧдісны.
Гонец мыччис сылы нопторсӧ.
Разис сійӧс царевич, чеччыштіс пу орёл вылӧ — да сійӧс сӧмын и аддзылісны.
Качӧдчис сійӧ виселица весьтӧ, царь весьтӧ, став йӧз весьтӧ.
Акнитіс царь:
— Кутӧй сійӧс! Кутӧй! Лэбзяс!
А царевич веськӧдіс орёлсӧ башнялань, матыстчис тӧдса ӧшинь дорӧ, босьтіс царевнаӧс да пуксьӧдіс ас водзвылас орёл вылӧ.
— Но, — шуӧ, — ӧні миянӧс некод оз вермы кутны, повны нинӧмысь.
— И лэбӧдіс найӧс орёл рӧднӧй государствоӧ.
А сэні пемыд пӧдвалсянь подзорнӧй труба пыр видзӧдӧ коньӧр столяр, небесаысь синсӧ оз вештыв, — оз-ӧ лэб бӧр царевич?
Аски помассьӧ кык недель, царскӧй пи кӧ оз во, ӧшавны мастерлы гез йылын.
И друг коньӧр столяр аддзӧ — лэбӧ небесаті пу орёл, а сы вылын царевич, да абу ӧтнас, а красавица-невестакӧд.
Пуксис орёл царскӧй двор шӧрӧ.
Чеччӧдіс царевич орёл вылысь невестасӧ, батьмам дінас нуӧдіс.
Висьталіс налы, кӧні сійӧ кык недельсӧ вӧлі.
А найӧ радысла ставсӧ вунӧдісны да прӧститісны сійӧс.
Царь вӧчис вӧвлытӧм ыджыд пир.
А столярлы зэв стрӧга шуис, медым водзӧвылӧ сійӧ татшӧмторъяс эз вӧчав.
Эз кужлыны царьяс мастерство донъявны.
Сы пыдди народ тайӧ государствоас торъя ёна мӧдіс радейтны столяръясӧс.
{Картвел йӧз (комиӧдіс М. Попова) @ Кельыдлӧз ковёр @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 11-18.}
КЕЛЬЫДЛӦЗ КОВЁР
Грузинскӧй мойд
Оліс царь.
И вӧлі сылӧн ӧтка пи.
Вот быдмис царевич, тыр арлыда зонмӧн лои.
Видзӧдӧ сы вылӧ царь, любуйтчӧ да думайтӧ:
«Пӧрысьма ме.
Колӧ эськӧ меным пилы царствосӧ сетны.
Бур эськӧ, быдмис кӧ сылӧн ичӧтик наследник.
Сэки ме верми спокойнӧя кувны».
Вот сійӧ ӧтчыд корис царевичӧс ас дінас да шуӧ:
— Абу-ӧ кад, пиук, аслыд невеста корсьны?
Пӧра нин аслыд семья лӧсьӧдны.
— И царь нуӧдіс сійӧс ыджыд залӧ.
Стенъясас сэтчӧ вӧлі ӧшлӧма портретъяс — а став портретъяс вылас рисуйталӧма нывъясӧс, ӧтиыс мӧдысь мичаджык, ӧтиыс мӧдысь мусаджык.
— Со, пиук, — шуӧ царь, — любӧйӧс бӧрйы аслыд гӧтыр вылӧ.
Коді кажитчас, сійӧс и коралам.
Кытшовтіс царевич залсӧ, видзӧдаліс став портретъяссӧ да шуӧ батьыслы:
— Ог, батюшка, ог вермы ни ӧтиӧс аслым сьӧлӧм серти бӧрйыны.
Дерт, ставныс найӧ зэв мичаӧсь.
А некод на пиысь сьӧлӧм вылӧ оз во.
Лэдз менӧ бурджык аслым кытшовтны став царствонымӧс.
Гашкӧ, ме и аддза ассьым суженӧйӧс.
Сӧгласитчис царь, и мӧдӧдчис царевич туйӧ.
Ветлӧдлӧ сійӧ рӧднӧй му кузя, ветлӧдлӧ гӧраясӧд, виноградникъясӧд, древньӧй каръясӧ пыравлӧ, деревняясӧ кежлывлӧ.
Уна ныв сылӧн чужан муын, уна красавица — и сюсь, и бур, но некод на пиысь оз во сьӧлӧм вылас царскӧй пилы.
И вот ӧтчыд гӧраясын, гӧлиник сикт помын паныдасис сійӧ нывкӧд — статя, быттьӧ кипарис, кудриыс коричневӧй шӧвк кодь.
Аддзис царевич нылӧс да гӧгӧрвоис, мый нэм чӧж кутас любитны сійӧс ӧтнассӧ.
Пырис сійӧ ныв ордӧ сакляӧ да пуксис орччӧн.
— Пет ме сайӧ верӧссайӧ, красавица, — корӧ.
— Коді тэ? — юалӧ ныв.
— Ме — царевич.
— А мый тэ кужан вӧчны?
Кутшӧм ремеслӧ тӧдан?
Чуймис том зон:
— Ремеслӧ ме ог тӧд.
Ме жӧ висьтала, мый ме — царевич.
Серӧктіс ныв:
— Лоны царевичӧн — тайӧ абу на занятие.
Талун тэ царевич, а аски абу, — мыйӧн сэки семьятӧ кутан вердны?
Мун, велӧдчы кутшӧмкӧ ремеслӧӧ.
Велӧдчан — сэки пета тэ сайӧ верӧссайӧ, а он — сэсся эн петкӧдчы.
Ӧшӧдіс юрсӧ царевич, жугыль петіс сакляысь.
Кутшӧм ремеслӧӧ велӧдчыны — оз тӧд.
Локтіс сійӧ дворецӧ, висьталіс батьыслы аслас шог йылысь.
Нюммуніс царь.
— Эн шогсьы, пиук.
Тайӧ делӧ артмас.
И прикажитіс сійӧ корны мастер-ремесленникъясӧс став царствосьыс ас ордас дворецӧ.
Воисны царь чукӧстӧм вылӧ кузнечьяс и печникъяс, бондарьяс и ткачьяс да плӧтникъяс.
Сулалӧны зарни залын, виччысьӧны царӧс, — ас костас вашкӧдчӧны, оз тӧдны, мыйла найӧс царь корис.
И со петӧ покойысь царь да сыкӧд царевич.
Копыртчылісны налы ремесленникъяс.
— Видза оланныд, мастеръяс, — шуӧ царь.
— Чукӧрті ме тіянӧс татчӧ со кутшӧм делӧ кузя.
Кӧсйӧ менам пи царевич велӧдчыны кутшӧмкӧ ремеслӧӧ.
Коді тіян пиысь вермас босьтны сійӧс велӧдны?
Вашкӧдчыны кутісны мастеръяс, юрнас довкйӧдлӧны.
Абу кокни тайӧ задача — царскӧй пиӧс прӧстӧй ремеслӧӧ велӧдны.
— Но, мый нӧ, некод оз босьтчы?
— юалӧ царь.
И чукӧстӧ ас дінас слесарь-мастерӧс, коді став томанъяссӧ дворецас лӧсьӧдліс.
— Ме тӧда, тэ бур мастер.
Босьтчан велӧдны царевичӧс слесарнӧй уджӧ?
— Слесарь шӧйӧвоши.
— Мыйла не велӧдны, ваше величество? — вочавидзӧ.
— Да ог тӧд, угодита-ӧ.
— А дыр-ӧ колӧ велӧдчыны, медым лоны бур слесарӧн? — юалӧ царевич.
Думыштіс слесарь:
— Во куим колӧ...
— Но, меным тайӧ оз лӧсяв, — шуӧ том зон.
— Менам невеста сы дыра виччысьны оз кут.
Чукӧстіс царь бондарӧс да юалӧ:
— Дыр-ӧ колӧ велӧдчыны, медым царевичӧс тэнад ремеслӧӧ велӧдны?
Бондарь копыртчыліс царлы:
— Кык во, ваше величество.
— И тайӧ вывті дыр, — шуӧ царевич.
Мастер бӧрся мастер, ставнысӧ царь юасис.
Сэсся воис медбӧръяӧдзыс.
Тайӧ вӧлі пӧрысь ткач — шоч искусник.
Кыис сійӧ сэтшӧм мича ковёръяс, мый любуйтчыны наӧн волісны мукӧд странаясысь.
— Но, а тэ, старик, неужели он отсав? — юалӧ царь.
Думыштіс пӧрысь ткач, ниртыштіс плешсӧ:
— Ладнӧ, ваше величество.
Ме велӧда царевичӧс аслам ремеслӧӧ.
— А дыр-ӧ ковмас?
— юалӧ царевич.
— Куим лун, — шуӧ старик.
— Вот та вылӧ ме сӧгласен, — нимкодясьӧ царевич.
— Куим лун — абу ыджыд срок!
Муніс царскӧй пи пӧрысь ткач бӧрся да оліс сы ордын куим лун.
А кор бӧр воис дворецӧ — сійӧ кужис кыны сэтшӧм ковёръяс, мый найӧ эз омӧльджыкӧсь вӧвны учитель удж дорсьыс.
Кыис царевич чудеснӧй ковёр и нуис сійӧс петкӧдлыны аслас невестаыслы.
Воис сійӧ сиктӧ, пырис сакляӧ, красавица водзӧ паськӧдіс ковёрсӧ.
— Со, видзӧдлы, мый ме ӧні велалі вӧчны.
Ӧні мунан ме сайӧ верӧссайӧ?
— Ӧні муна, — шуӧ ныв.
Вайис сійӧс царевич дворецӧ.
Нылыс зэв ёна кажитчис царлы да царицалы.
Благӧсловитісны найӧ писӧ, ворсісны шуда свадьба, да кутісны овны царевич гӧтырыскӧд любовӧн да сӧветӧн.
Прӧйдитіс некымын во.
Пӧрысь царь кулі, и царевич лои царӧн.
Вот ӧтчыд и шуӧ сійӧ гӧтырыслы:
— Кӧсъя ме прӧйдитны аслам му кузя, медым тӧдмавны, мый ме йылысь сёрнитӧны подданнӧйяс, оз-ӧ кодкӧ измена лӧсьӧд.
Но вӧча тайӧс гусьӧн, медым некод эз тӧд.
Пасьтасис сійӧ корысь паськӧмӧн, босьтіс сумка да бедь и муніс шӧйтны страна пасьта.
А государствоӧн веськӧдлыны тшӧктіс гӧтырыслы.
Дыр ветлӧдліс царь каръясӧд да сиктъясӧд.
Кад нин сылы бӧр гортӧ мунны.
Да ӧтчыд рытнас сійӧ воши гӧраясӧ да веськаліс дикӧй ущельеӧ.
Шусьыліс сійӧ Змеинӧйӧн, и сы йылысь муніс лёк слава.
Царь ылаліс туйсьыс да веськаліс разбойникъяс киӧ.
Кыскисны сійӧс разбойникъяс асланыс пещераӧ.
А царь горзӧ:
— Эн лысьтӧй менӧ вӧрзьӧдны!
Ме — царь.
А разбойникъяс сералӧны:
— Со ещӧ думыштӧма!
Кутас миян царь татшӧм киссьӧм паськӧмӧн гӧраясӧд шӧйтны!
— Тэ кӧ царь, сідзкӧ вай выкуп, — горзӧны ӧтияс.
— Виам сійӧс.
Мый сылысь босьтны?
— шуӧны мӧдъяс.
А царь и вочавидзӧ:
— Сьӧрысь менам деньга абу, но вины менӧ тіянлы всё-таки абу выгӧднӧ.
Ме верма кыны сэтшӧм ковёр, кутшӧмӧс некод на государствоас эз аддзыв.
Вузаланныд сійӧс — уна деньга босьтанныд.
Думыштчисны разбойникъяс:
— А дыр тэ кыны кутан?
— Ог, ог дыр.
Куим лунӧн став уджсӧ помала.
— Ладнӧ, — шуӧны разбойникъяс, — куим лун позьӧ виччысьны.
Ӧдйӧджык босьтчы удж бердӧ.
Игналісны найӧ царӧс подземельеӧ, сетісны сылы вурун да шӧвк.
Царь босьтчис кыны ковёр.
Коймӧд суткиыс на эз тыр, ковёр вӧлі нин гӧтов.
Лои сійӧ ставнас кельыдлӧз, зарни цветъясӧн кыӧма.
Нёльнан дорӧдыс дивӧ кодь узоръяс котӧртӧны, вывті мича цветъяс костын аддзывлытӧм лэбачьяс паськӧдӧмаӧсь бордъяссӧ.
Видзӧдлісны разбойникъяс ковёр вылӧ — да сідзи и кынмисны места вылас.
— Да, татшӧм уджыд дона сулалӧ.
Нуам ковёрсӧ карӧ вузавны.
Босьтісны найӧ ковёрсӧ да мунісны карӧ.
Лунтыр найӧ базаръясӧд да купечьяс ордӧд ветлӧдлісны, мича ковёр ньӧбны вӧзйисны.
Да эз аддзыны ньӧбысьӧс.
Шензьӧны ставныс бура вӧчӧм удж вылӧ, донъялӧны ковёрсӧ тысяча шайтӧ, а ньӧбны — некодлӧн деньгаыс оз тырмы.
Сідзи и бӧр воисны разбойникъяс рытнас гӧраясӧ.
Воисны скӧрӧсь да пырисны царь ордӧ подземельеӧ.
— Некод тэнсьыд ковёртӧ ньӧбны оз вермы.
Весиг купечьяслӧн деньгаыс оз тырмы.
Нинӧмла тэнад ковёрыд.
Аски тэнӧ казнитам.
А царь и шуӧ:
— Виччысьлӧй ещӧ неуна.
Мунӧй аски веськыда дворецӧ да корӧй, мед тіянӧс царь гӧтыр дінӧ лэдзасны.
Сійӧ ньӧбас менсьым ковёртӧ.
Думайтыштісны разбойникъяс, тӧлкуйтыштісны да сӧгласитчисны.
Асывнас кыкӧн на пиысь мунісны царскӧй дворецӧ.
Локтісны, корӧны лэдзны найӧс царица дорӧ.
А придворнӧйяс оз лэдзны:
— Царица оз эшты, сылы абу тіянӧдз.
Сэки разбойникъяс паськӧдісны ковёрсӧ.
— Видзӧдлӧй, мый ми сылы вайим вузавны.
Придворнӧйяс акнитісны, син водзас кутіс веравны.
— Но, татшӧм чудеса ради ковмас тіян йылысь висьтавны.
И разбойникъясӧс лэдзисны царица дінӧ.
Царица пукалӧ жугыль, лунтыр бӧрдӧ.
Гажтӧмчӧ сійӧ, тӧждысьӧ верӧс вӧснаыс.
Важӧн став срокъясыс прӧйдитісны, а царь век абу и абу.
Пырисны разбойникъяс, копыртчылісны.
— Видзӧдлы, царица, кутшӧм миян ковёрыс.
Он-ӧ ньӧб?
Видзӧдліс царица ковёр вылӧ — да шай-паймуніс.
Тайӧ абу дивӧ кодь узор, тайӧ ковёр дорӧдыс букваяс кыӧма, а букваяссьыс артмӧ гижӧд:
«Ме Змеинӧй ущельеын разбойникъяс ордын пленын.
Ысты отсӧг, а то менӧ казнитасны».
Эз петкӧдлы сюсь царица, мый лыддис гижӧдсӧ.
Донъясьтӧг мынтіс разбойникъяслы, мыйта корисны ковёрсьыс.
И кыдз сӧмын найӧ петісны комнатасьыс, царица корис ас дінас ассьыс став главнӧй полководецъяссӧ да прикажитіс ӧні жӧ мунны гӧраясӧ, мездыны царӧс.
Пукалӧны рытнас разбойникъяс асланыс пещераын, получитӧм деньга юклӧны.
И друг — ӧдзӧс сайын шум, горзӧмъяс, кокшыяс: быдса военнӧй отряд ущелье вылӧ локтӧ.
Пырисны полководецъяс пещераӧ, кутісны стенъяс видлавны, корсьны подземнӧй туй.
Лэччисны подземельеӧ — и сэтысь петіс царь: блед, киссьӧм паськӧма.
Кватитісны сэки разбойникъясӧс, кӧрталісны налысь кияссӧ да нуисны карӧ суд вылӧ.
А царица встречайтӧ верӧссӧ дворецын пос вылын да шуӧ:
— Эг нин думайт тэнӧ ловъяӧн аддзыны.
Шойччыштіс царь, сёйыштіс, мыссис, ассьыс царскӧй платьесӧ бӧр пасьталіс.
Рытнас петіс царицакӧд садйӧ, пуксис роза куст улӧ.
А царица и шуӧ сылы:
— Но, мый тэ эськӧ кутін вӧчны, ремеслӧтӧ кӧ эн тӧд?
Эз отсав эськӧ тэныд, мый тэ царь!
Виисны эськӧ тэнӧ разбойникъяс.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Анс пастук @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 19-23.}
АНС ПАСТУК
Латышскӧй мойд
Ӧти озыр барин ордын уджаліс пастукӧн гӧлиник зон.
Нимыс сылӧн вӧлі Анс.
Тайӧ вӧлі бур морт.
Деревняын и барскӧй дворын ставныс радейтісны сійӧс бур характерсьыс, а ёнджыкасӧ сыысь, мый сійӧ зэв бура ворсіс пӧлянӧн.
Анс вӧчлывліс сійӧс ачыс прӧстӧй тростникысь да некор сыкӧд эз торйӧдчывлы.
И кокньыдджык да гажаджык лолывліс овны налы, кодъяс кывлісны Анслысь сьыланкывъяссӧ.
Сӧмын барин эз любитлы тайӧ сьыланкывъяссӧ.
Грубӧя да лёка относитчыліс сійӧ Анс дорӧ да не ӧтчыд горӧдліс сылы:
— Бара тэ ассьыд йӧй сьыланкывъястӧ сьылан!
Ме тэнӧ медавлі скӧтӧс видзны, а эг пӧлянӧн шутьлявны!
— Кӧть эськӧ пӧляныс ньӧти эз мешайт Анслы вӧчны ассьыс уджсӧ.
Ӧтчыд барин скӧрмис нинӧмсьыс Анс вылӧ да вӧтліс сійӧс ас ордсьыс.
Да эз прӧста вӧтлы, а ещӧ пӧлянсӧ сылысь кватитіс да жугӧдіс.
Ассьыс лёксӧ кӧсйис песны коньӧр зон вылын.
Со, пӧ, тэныд!
Кыдзи ӧні ворсны кутан?
Бӧрддзис Анс да муніс барскӧй дворысь.
Мунӧ туй кузя, синвасӧ чышкалӧ.
А сылы паныд старик локтӧ.
— Тэ коді, детинка?
Мыйла бӧрдан?
— Ме — гӧль Анс, дедӧ.
Вӧтліс менӧ барин, ӧбидитіс, да ещӧ менсьым муса пӧлянӧс торпыригъяс вылӧ чегъяліс.
А старик и шуӧ:
— Эн бӧрд, Анс, мунам мекӧд.
Ме велӧда тэнӧ, кыдзи баринлысь водзӧс босьтны.
Старик босьтіс сійӧс ас ордас, и вӧчис Анс выль пӧлян, важсьыс бурджыкӧс.
Старик велӧдіс сійӧс ворсны тайӧ пӧляннас сэтшӧм бура, мый став вӧрса зверьясыс чукӧртчылісны Анс дорӧ, пуксьылісны гӧгӧр да кывзісны ворсӧмсӧ.
А барин нин вунӧдіс, кыдзи сійӧ гӧль пастукӧс ӧбидитіс.
Сійӧ мӧдтор йылысь нин думайтӧ.
Баринлӧн ӧд кыдзи лун, сідзи и выль каприз.
Со корис сійӧ ас дінас пиянсӧ да шуӧ:
— Аддзылі ме вӧтӧн дивӧ кодь кӧчӧс.
Сійӧ дзоньнас лым кодь еджыд, а плешкас ичӧтик сьӧд звезда.
Кӧсъя татшӧм кӧчсӧ аслам садйын видзны.
— Кытысь нӧ ми, батюшка, татшӧм кӧчсӧ тэныд судзӧдам? — шуӧны пиян.
А барин ещӧ ёнджыка ыждалӧ:
— Колӧ татшӧм кӧчыс!
Коді тіян пиысь ваяс сійӧс меным, сылы став имениеӧс наследствоӧ коля.
Петісны вокъяс бать дорысь, думайтӧны, гадайтӧны, мый налы вӧчны.
Ыджыд вокыс и шуӧ:
— Муна ме, вокъяс, вӧрӧ, видла корсьны татшӧм кӧчсӧ.
Петіс сійӧ воротаӧд, мунӧ туй кузя, паныд локтӧ старик.
— Кытчӧ, детинка, туй кутан?
Висьталіс сылы ыджыд вок, кытчӧ сійӧ мӧдӧдчис.
Старик сійӧс и велӧдӧ:
— Тэ мун вӧрӧ, сэні пастук Анс менсьым мӧсъясӧс видзӧ.
Юав, оз-ӧ сійӧ вермы тэныд отсавны.
Муніс ыджыд вок вӧрӧ, аддзис Анс пастукӧс, висьталіс сылы аслас мог йылысь.
Анс шпыньмуніс.
— Ладнӧ, — шуӧ, — ме тэныд отсала татшӧм кӧчӧс судзӧдны.
Лок талун татчӧ рытланьыс, да сьӧрсьыд вай тысяча шайт деньга.
Нимкодь ыджыд воклы: тысяча шайт — ыджыд деньга, но сы пыдди батьыслӧн став озырлуныс сылы кольӧ.
Рытнас сійӧ локтіс вӧрӧ да вайис деньга.
И аддзӧ — Анс пукалӧ мыр вылын, а киас сылӧн пӧлян.
Ворсӧ сійӧ пӧляннас сэтшӧм бура, кутшӧма и барскӧй музыкантъяс оз ворсны.
А мыр гӧгӧрыс быдсяма зверыс чукӧртчӧма, и кӧч, кодлӧн плешкас сьӧд звезда, сэні жӧ пукалӧ.
Босьтіс Анс кӧчӧс пельӧдыс, сетӧ барин пилы.
— Босьт, — шуӧ, — да ну гортад.
Да сӧмын кут ёнджыка.
Лэдзан кӧ — он кут сэсся!
Сетіс ыджыд вок Анслы деньга, аттьӧаліс да котӧртіс гортас.
Ӧдва сійӧ вӧрысь петіс, Анс бара мӧдіс ворсны аслас пӧлянӧн.
Кӧч мыйӧн кыліс музыкасӧ, нетшыштчис барин пи киысь да пышйис бӧр вӧрӧ, сӧмын сійӧс и аддзылісны.
Котӧртіс барин пи бӧр, корсис Ансӧс да шуӧ:
— Кӧчыд тэнад киысь нетшыштчис, вӧрӧ пышйис.
Мый ӧні вӧчны?
— А ме нин ог тӧд, — вочавидзӧ Анс, — ме сійӧс тэныд киад сеті.
Ачыд мыжа, мый кутны эн вермы.
Кӧчтӧг гортад мун.
Воис ыджыд вок гортас, висьталіс вокъясыслы, мый сыкӧд лои.
— Аски ме муна, — шуӧ шӧркост вок.
Сыкӧд лои сійӧ жӧ, мый ыджыд вокыскӧд.
Анслӧн нин кык тысяча деньга зептас, а барин пиян пыр вӧрысь локтӧны куш киӧн.
Тадз жӧ и коймӧд вокыскӧд лои...
Аддзӧ барин — пияныс нинӧм оз вермыны вӧчны.
Ачыс решитіс вӧрӧ мунны еджыд кӧчӧс корсьны.
Юаліс сійӧ пияныслысь, кыдзи пастук дорӧ мунны, да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Кыдзи аддзис Анс, мый сы дорӧ барин локтӧ, кутіс ворсны аслас пӧлянӧн.
И здукӧн воисны сы дорӧ став вӧрса зверьясыс.
Не сӧмын кӧчьяс, а и кӧинъяс да ошъяс.
Барин повзьӧмысла кынмис места вылас — оз тӧд, кытчӧ сылы зверьясысь дзебсьыны.
А Анс и шуӧ:
— Помнитан, барин, кыдзи тэ менӧ да став слугаястӧ ӧбижайтлін?
А ӧні ме кӧ кӧсъя — уськӧдчасны тэ вылӧ зверьясыс да косявласны.
Уськӧдчис барин Анслы кок улас.
— Голубчик, — горзӧ, — мый кӧсъян босьт, аслам капиталлысь джынсӧ тэныд сета, сӧмын эн губит!
— Ладнӧ, — шуӧ Анс, — сӧгласен.
А тэ, барин, помнит, мый и гӧль йӧз вермасны аддзыны озыръяс вылӧ бур управа.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Сизим Симеон @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 23-31.}
СИЗИМ СИМЕОН
Русскӧй мойд
Ичӧтик керкаын вӧр ді вылын олісны-вылісны старик да старука.
Олісны-вылісны, солӧн нянь сёйисны.
И вот, дыр-ӧ, регыд-ӧ, налӧн чужис ӧтпырйӧ сизим пи.
Сизим пи — ставныс кыдзи ӧти: гӧлӧсыс ӧткодь, юрсиыс ӧткодь, асьныс батьмамыс оз вермыны торйӧдны ӧтиксӧ мӧдсьыс.
— Кутшӧм нимъяс, старука, пияныдлы сетам? — юалӧ старик.
А старука вочавидзӧ:
— Да колӧ нин, старик, ставнысӧ ӧти нимӧн шуны.
Аддзан кутшӧмӧсь найӧ: гӧлӧсыс ӧткодь, юрсиыс ӧткодь, мед нин и нимъясыс ӧткодьӧсь лоӧны.
И шуисны вокъясӧс Симеонъясӧн.
Быдмӧны сизим Симеон оз лунъясӧн, а часъясӧн.
Ыстіс найӧс батьыс гӧрны.
Петісны вокъяс му вылӧ, босьтчисны удж бердӧ — любӧ видзӧдны, кутшӧм ёнӧсь да сюсьӧсь найӧ.
Стӧч тайӧ кадас на му бокті царь каретаын муніс.
Аддзӧ сійӧ — гӧрӧны мусӧ сизим зон.
Ставныс, кыдзи ӧти, ёнӧсь, ставныс, кыдзи ӧти, ыджыд тушааӧсь, мичаӧсь, гӧлӧсыс ӧткодь, юрсиыс ӧткодь, ӧтикӧс мӧдысь он торйӧд.
Царь сувтӧдіс каретасӧ.
— Эй, слугаяс, вайӧдӧй ме дінӧ сизимнан зонсӧ, кодъяс мусӧ гӧрӧны.
Слугаяс котӧртлісны му вылӧ, вайӧдісны сизимнан воксӧ.
Сулалӧны царь водзын сизим Симеон, нюмъялӧны, а царь юалӧ:
— Ті кодъяс татшӧмъясыс, челядь?
Кутшӧм рӧдысь?
Кыдзи шуӧны?
Вочавидзӧны сизим Симеон:
— Ми, ваше величество, сизим вок, сизим Симеон, му помас олам, батьлысь мусӧ гӧрам.
Царлы вокъяс кажитчисны.
— Кӧсъя ме, — шуӧ, — босьтны тіянӧс сьӧрысь.
Кутанныд ме ордын дворецын овны, менсьым тшӧктӧмторъяс выполняйтны.
Сӧгласенӧсь?
— Батьмам кӧ лэдзасны, сӧгласенӧсь, — вочавидзӧны Симеонъяс.
И тайӧ кажитчис царлы.
Тшӧктіс сійӧ корны старикӧс да старукаӧс.
Висьталіс налы ассьыс волясӧ:
— Босьта тіянлысь пиянтӧ дворецӧ, кутасны найӧ ме ордын овны, менсьым тшӧктӧмторъяс выполняйтны.
Талун рытланьыс мед найӧ вӧліны ме ордын дворецын...
Мӧд луннас царь юалӧ вокъяслысь:
— Мыйӧ ті кутанныд велӧдчыны?
Кутшӧм ремеслӧӧ?
Первой вок и шуӧ:
— Ме, ваше величество, кӧсъя лоны кузнечӧн.
Велӧдча кузнеч ремеслӧӧ да дора кызь сажень кузьта кӧрт сюръя.
— Ладнӧ, — шуӧ царь, — ло кузнечӧн.
— А тэ?
Вочавидзӧ мӧд вок:
— Ме, ваше величество, кӧсъя лоны землекопӧн.
Менам вок сюръя дорас, а ме сійӧс муӧ сюя.
— И сійӧ ладнӧ, — вочавидзӧ царь, — ло землекопӧн.
А коймӧд?
— Кӧсъя ме мудер наукаӧн займитчыны, — шуӧ коймӧд вок, — кӧсъя велӧдчыны вӧчавны сэтшӧм трубкаяс, медым на пыр ылӧ-ылӧ вӧлі тыдалӧ.
Царь сералӧ:
— Ак тэ, кутшӧм сюсь!
Но, ладнӧ, велӧдчы!
— А ме, ваше величество, — шуӧ нёльӧд, — кӧсъя лоны плӧтникӧн, корабельнӧй мастерӧн.
Кута стрӧитны корабльяс.
— Мый нӧ, бур делӧ, — сӧгласитчӧ царь, — ло плӧтникӧн.
Сэки водзӧ петӧ витӧд Симеон:
— Разрешитӧй меным, ваше величество, велӧдчыны веськӧдлыны корабльясӧн, медым найӧ ветлісны ва кузя быдсяма бушков дырйи да эз вӧйны.
— Ладнӧ, мед лоас тэ ногӧн, — вочавидзӧ царь, — мореходъяс быдлаӧ сгӧдитчасны.
— А ме, ваше величество, — шуӧ квайтӧд Симеон, — кӧсъя велӧдчыны быдсяма мудер винтикъяс вӧчавны.
Вот, например, кӧсъя татшӧм винтик думыштны, медым кыдзи бергӧдан сійӧс — корабль мунас ва улӧ, бергӧдан мӧдысь — и корабль бӧр ва улысь петас.
Чуймис царь:
— Да татшӧмтор ӧмӧй овлӧ?
Тэ ӧмӧй ва улас верман овны?
Тэ ӧд абу чери!
— Да разрешитӧй жӧ, ваше величество, — квайтӧд вок корӧ, — гашкӧ и велала, думышта.
Гыжйыштіс царь тошсӧ:
— Но, ладнӧ, велӧдчы, думыштін кӧ.
Бергӧдчис царь сизимӧд воклань:
— А тэ, курас-карас, мый думыштін?
— А ме, — шуӧ сизимӧд Симеон, — мудер наукаӧ кӧсъя велӧдчыны — зверьясӧс быдсяматорйӧ велӧдны, медым найӧ менсьым кывзысисны да висьталӧм серти быдтор мыччалісны меным да, кытчӧ ыста, мед ветлісны.
А сэсся кута тайӧ штукаяснас йӧзӧс гажӧдны.
— Татшӧм уджӧ и велавны оз позь! — шуӧ царь.
— Велала, ваше величество, сӧмын разрешитӧй.
— Разрешайта, — шуӧ царь.
— Лэдза тіянӧс мастеръяс дінӧ да сета тіянлы вит во срок.
Копыртчылісны вокъяс царлы да мунісны мастеръяс дорӧ велӧдчыны быдӧн аслас ремеслӧӧ.
Прӧйдитӧ вит во.
Царь корӧ вокъясӧс ас дінас.
— Но, молодечьяс, осилитінныд эн наукасӧ?
— Осилитім, ваше величество, — вочавидзӧны вокъяс.
— А ноко, петкӧдлӧй меным искусствонытӧ.
Петісны вокъяс дворӧ, а царь ӧшинь пыр видзӧдӧ.
Матыстчис первой вокыс наковальня дорӧ, босьтіс кӧрт брус, кутіс орудуйтны аслас мӧлӧтӧн — да дорис кызь сажень кузьта кӧрт сюръя.
Эз на удит столб кӧдзавны, кыдзи мӧд вок кутчысис зыр бердӧ.
Царь удитіс сӧмын несйыны, а столб муӧ нин сюйӧма, муртса небесаӧдз оз судз.
Сэки царскӧй ӧшинь дорӧ матыстчӧ коймӧд вок, петкӧдлӧ стеклӧяса трубка.
— Со, — шуӧ, — ваше величество, тайӧ трубка пырыс куим ӧкмысӧд му сайысь ставсӧ аддзан.
Кайис сійӧ столб йылӧ, трубкасӧ матыстіс син дорас да шуӧ:
— Аддза ме куим ӧкмысӧд царство, куим дасӧд государство.
Куйлӧ сійӧ мореяс, вӧръяс сайын.
Государствоас эмӧсь и каръяс, и сиктъяс.
А столицаас сулалӧ куим судта дворец, пу резьбаӧн мичмӧдӧма.
А ӧшинь дорас пукалӧ царевна — Елена Прекрасная.
Сійӧ сэтшӧм мича, мый и висьтавны оз позь.
Кӧсаыс зарни, синъясыс, быттьӧкӧ морскӧй ва, турунвиж, синкымъясыс соболь ку кодьӧсь, покодкаыс юсьлӧн кодь.
Тайӧ ставыс царлы зэв ёна кажитчис.
— Эй, — горзӧ, — лэччы сэтысь, лок татчӧ!
Чукӧртчисны сизимнан вокыс царь ӧшинь водзӧ.
— Со тіянлы менам поручение, — шуӧ царь.
— Мунӧй куим ӧкмысӧд царствоӧ, куим дасӧд государствоӧ, судзӧдӧй меным Елена Прекраснаяӧс гӧтыр вылӧ.
Видзӧдлісны вокъяс ӧта-мӧд вылас, он ӧткажитчы царскӧй поручениеысь, а кыдзи судзӧдны море сайысь царевнаӧс — оз тӧдны.
Век жӧ копыртчылісны:
— Ладнӧ, видлам.
Петісны найӧ море берег вылӧ.
Нёльӧд вок босьтіс чер, уджаліс шойччытӧг куим сутки.
Видзӧдӧны вокъяс — ва вылын сулалӧ ыджыд корабль, гыяс вылын качайтчӧ, еджыд парусъяссӧ паськӧдӧ.
Пуксисны найӧ корабль вылӧ, витӧд вок сувтіс руль дорӧ — и корабль мӧдіс тӧвзьыны море вывті.
Гыяс паныд локтӧны, тӧв паныд швачкӧ, а витӧд вок бергӧдлӧ сӧмын ӧтарӧ-мӧдарӧ рульсӧ, и лэбӧ корабль, быттьӧкӧ аддзывлытӧм лэбач, бушков пыр.
Воис корабль моресайса царствоӧ.
Вокъяс видзӧдӧны сюся вӧчӧм труба пыр ӧчередьӧн — збыль: пукалӧ башня ӧшинь дорын царевна Елена Прекрасная, кӧсаыс зарни, синъясыс, быттьӧ морскӧй ва, турунвиж, синкымыс соболь ку кодь, став повадкаыс юсьлӧн кодь.
Царевна вокъяслы сьӧлӧм вылас воис.
— Мичанад сійӧ эськӧ мича, — шуӧны, — да вот кыдз сійӧс корабль вылӧ вайӧдны?
Сэки палуба вылӧ петӧ сизимӧд вок, а киас сылӧн — руд кань.
Кань пукалӧ шонді водзын, читкырасьӧ, кургӧ, кузь гӧна мышсӧ нюкльӧдлӧ.
Чуймисны вокъяс: мыйла эськӧ тані корабль вылас каньыс?
А медічӧт вокыс и шуӧ:
— Тайӧ, вокъяс, абу прӧстӧй кань, а велӧдӧм.
Ме сійӧс быдторйӧ велӧді.
Сыкӧд мунам царевнаӧс судзӧдны.
Гашкӧ сійӧ и сгӧдитчас миянлы.
Медічӧт вок босьтіс ассьыс каньсӧ да петіс берегӧ.
А берег вылас ярмарка.
Йӧзыс уна, шумитӧны, горзӧны, бергалӧны карусельяс, тӧргуйтӧны преникъясӧн да кӧлачьясӧн.
Медічӧт вок сувтіс площадь шӧрас.
Сійӧс кытшалісны йӧз.
— Кутшӧм тайӧ тэнад, зонмӧ, сэтшӧм дивӧ кодь кань?
Медічӧт вок лэдзис каньсӧ муӧ, и кань заводитіс петкӧдлыны быдсяма дивӧсӧ.
Сійӧ и йӧктӧ, сійӧ и кӧлеса моз бергалӧ, сійӧ и кӧзяин юрсьыс шляпасӧ босьтӧ да аслыс шляпаалӧ.
Мый сылы тшӧктас сизимӧд Симеон — ставсӧ вӧчӧ.
Дивуйтчӧны йӧз, карусель йылысь вунӧдісны.
Сулалӧны велӧдӧм кань гӧгӧр, любуйтчӧны.
— Но и дивӧ!
Но и чудеса!
Да кыдз нӧ татшӧм зверсӧ велӧдны?
Тані вӧлі царевналӧн ӧти служанка.
Котӧртіс сійӧ теремӧ Елена Прекрасная дінӧ.
— Царевна-матушка, воӧма ярмарка вылӧ тӧдтӧм морт, вайӧма велӧдӧм каньӧс.
Кань сылӧн и йӧктӧ, и бӧр кокъяс вылас ветлӧдлӧ; мый кӧзяиныс тшӧктас — ставсӧ вӧчӧ.
Тэныд эськӧ видзӧдлыны!
— А тэ вайӧд сійӧс татчӧ, — шуӧ царевна.
Котӧртіс служанка площадь вылӧ, корӧ медічӧт вокӧс царскӧй теремӧ.
Воис сизимӧд Симеон Елена Прекрасная дінӧ.
Кисьыс каньсӧ лэдзис джоджӧ — и мӧдіс кань петкӧдлыны царевна водзын ассьыс искусствосӧ.
Царевна сералӧ, любуйтчӧ, дивуйтчӧ, а медічӧт вок и шуӧ:
— Менам, царевна, татшӧм зверьясыс — быдса корабльтыр.
Со видзӧдлы ӧшиньӧдыд, — аддзан, дӧлалӧны сылӧн парусъясыс?
Мунам мекӧд корабль вылӧ, ме тэныд быдсяма чудесасӧ петкӧдла.
Царевна босьтіс прислужницаяссӧ, мӧдӧдчис берег вылӧ.
А медічӧт вок шуӧ сылы:
— Тэ, царевна, корабль вылас ӧтнад лок, а служанкаясыд мед виччысьласны тэнӧ берегас.
Царевна тшӧктіс служанкаясыслы виччысьлыны берегас, а ачыс кайис палуба вылӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ кайис, вокъяс босьтісны трапсӧ, витӧд вок сувтіс руль бердӧ — и мӧдіс корабль тӧвзьыны море кузя.
Служанкаяс берег вылын и горзӧны, и лӧвтӧны, и бӧрдӧны.
Чукӧртчисны йӧз.
Юӧртісны царлы — царевна Елена Прекраснаяӧс пышйӧдісны тӧдтӧм корабль вылын.
Скӧрмис царь-бать:
— Ӧні жӧ вӧтчӧй корабль бӧрся!
Мӧдӧдісны царскӧй корабль, кутісны вӧтчыны сизим Симеон бӧрся.
Вокъяс аддзисны, мый на бӧрся вӧтчӧны.
Матыстчис квайтӧд вок мачта дорӧ, бергӧдіс кутшӧмкӧ ичӧтик винт — и корабль лэччис ва улӧ.
Мунӧ сійӧ сэті, быттьӧ ва вывті.
Вӧтчысьяс и воштісны сылысь туйсӧ; ковмис налы бӧр бергӧдчыны.
А вокъяс, кыдзи аддзисны, мый опасность прӧйдитӧма, бӧр лэптісны корабльсӧ море веркӧс вылӧ да лючки-ладнӧ воисны рӧднӧй берегӧдз.
Нуӧдӧны вокъяс Елена Прекраснаяӧс царь дінӧ, а сэні нин ставыс лӧсьӧдӧма свадьба кежлӧ.
Царь встречайтӧ ассьыс невестасӧ пос шӧрын, еджыд киясӧдыс кутӧмӧн нуӧдӧ палатаясӧ, а Елена Прекрасная и шуӧ сылы:
— Кужинныд кӧ нин менӧ пышйӧдны — лоа ме тэныд гӧтырӧн.
Но не мудер мастеръяс кӧ — Симеон вокъяс — нэм эськӧ тэныд не аддзывны менӧ.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Али мастер @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 32-36.}
АЛИ МАСТЕР
Казахскӧй мойд
Уна во сайын оліс свет вылын хан.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм лёк да скӧр, мый йӧзыс полісны весиг сёрнитігӧн гарыштны сылысь нимсӧ.
А сылы кӧ удайтчыліс мунны туй кузя, сэк сиктса олысьясыс пышйывлісны степӧ да дзебсьывлісны, кытчӧ вермисны, сӧмын мед не веськавны сылы син улӧ.
Ассьыс матыса слугаяссӧ весиг ичӧтик мыжысь сійӧ казнитіс жалиттӧг.
Другъяс сылӧн эз вӧвны: матігӧгӧрса ханъяс пиысь некод эз кӧсйы дружитны татшӧм лёк да скӧр соседкӧд.
Ханлӧн гӧтырыс шогысла важӧн нин кулі.
Но ханлӧн коли пи — мича да сюсь том морт.
Нимыс сылӧн вӧлі Хусаин.
Тайӧ вӧлі светас дзик ӧти морт, кодӧс скӧр пӧрысь хан радейтліс.
Хусаинлӧн вӧліны уна другъяс да ёртъяс.
Накӧд сійӧ скачитліс степӧд, ветлывліс кыйсьыны, ордйысьліс ньӧвйысь лыйсьӧмӧн.
Но Хусаин ёнджыка радейтліс кыйсьыны дикӧй зверьяс бӧрся гӧраясын.
Кымынысь сійӧ рад да дӧвӧлен волывліс гортас, а слугаяс бӧрсяньыс вайлісны сылысь кыйдӧссӧ — дикӧй вепрьяслысь да кабанъяслысь тушаяссӧ!
Пӧрысь хан тӧждысис пиыс вӧсна да эз радейт, кор сійӧ ветлывліс ылӧ гӧраясӧ.
— Нинӧмла петкӧдлыны тэныд ассьыд смеллунтӧ татшӧм опаснӧй ворсӧмъясас, — писӧ встречайтігӧн шулывліс сійӧ.
Но Хусаин сӧмын серавліс.
Сійӧ эскис аслас вынлы да пельклунлы.
Дыр вӧлі ставыс бур.
Но со ӧтчыд Хусаин бара лӧсьӧдчис мунны гӧраясӧ кыйсьыны.
Ӧні сійӧ эз босьт аскӧдыс некодӧс слугаяс пиысь, муніс ӧтнас.
Сӧмын аслас пӧрысь конюхлы сійӧ висьталіс, мый мунӧ дикӧй вепрла, коді неважӧн воӧма тайӧ местаясас.
Повзис пӧрысь конюх:
— Видзчысь, Хусаин, мед эськӧ эз уськӧдчы тэ вылӧ вепрыс.
Том зон серӧктіс:
— Эн пов, старик.
Первойысь ӧмӧй ме муна вӧравнысӧ?
Кучкис вӧлыслы — да скачитіс.
Муніс Хусаин — да бӧр эз во.
Пуксис рыт; степь весьтын ӧзйисны кодзувъяс, кутіс кывны цвет да полынь дук.
Пӧрысь хан петіс аслас шӧвк палатасьыс скӧр, зумыш.
— Кӧні Хусаин?
Кӧні менам пи?
Чӧв олісны слугаяс, видзӧдісны муӧ.
Найӧ полісны висьтавны пӧрысь ханлы, кытчӧ муніс Хусаин.
Керыштас хан налысь юръяссӧ сыысь, мыйла писӧ лэдзисны ӧтнассӧ.
Степын пуксис вой.
Шогысла хан оз аддзы аслыс места.
Сійӧ зымнитіс сафьяновӧй сапӧга кокнас да ӧвтыштіс шӧвк плетьнас.
— Эй! Слугаяс!
Котӧрӧн чукӧртчисны слугаяс.
Сулалӧны, синсӧ лэптыны оз лысьтны, виччысьӧны, мый тшӧктас вӧчны налы хан.
— Гӧнитӧй быдлаӧ: гӧраясӧ, степӧ, ю пӧлӧн.
Корсьӧй менсьым пиӧс!
Помнитӧй: коді ваяс меным юӧр, мый Хусаинкӧд лои кутшӧмкӧ лёктор, сылы ме горшас кисьта сывдӧм свинеч.
Мунӧй!
Ещӧ ӧтчыд шутёвтіс ханлӧн плеть.
Слугаяс уськӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, пуксисны вӧвъяс вылӧ, гӧнитісны степӧ, гӧраясӧ корсьны Хусаинӧс — хан пиӧс.
Эз регыд найӧ аддзыны коньӧр зонмӧс.
Хусаин куйліс ыджыд пашкыр пу улын косялӧм морӧса.
Тыдалӧ, уськӧдчӧма сы вылӧ дикӧй вепрь да ёсь клыкъяснас бытшкӧма сылы сьӧлӧмас.
Зэв шога да полӧмӧн сулалӧны слугаяс хан пи телӧ дінын.
«Мый ӧні лоӧ?
Кыдзи висьтавны ханлы страшнӧй несчастье йылысь?»
Слугаяс бӧрдісны и шогысла, мый пӧгибнитіс том зон, и полӧмысла, мый найӧс виччысьӧ, ваясны кӧ найӧ ханлы страшнӧй юӧр.
Сэки пӧрысь конюх шуис ёртъясыслы:
— Другъяс, ті ставныд тӧданныд пастук Алиӧс, коді олӧ ичӧтик керкаын горнӧй шор дорын.
Пастук Али гӧль, но ылӧдз кывсьӧ сы ум да искусство йылысь.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ и кужӧ: сёйысь кувшинъяс вӧчалӧ, вӧвъясӧс кутӧм вылӧ арканъяс кыӧ, выль пӧлян думыштӧма.
Мунам Али дінӧ да юалам, мый миянлы вӧчны.
Пастук Али пукаліс керка порог дорас да бадь ньӧръясысь кыис кӧрзина.
Шога кывзіс сійӧ пӧрысь слугаяслысь висьталӧмсӧ.
— Ми, Али, локтім отсӧгла тэ дінӧ, — шог висьтсӧ помалӧм бӧрын шуисны найӧ.
— Велӧд, кыдзи миянлы мездысьны страшнӧй казньысь, коді миянӧс виччысьӧ.
Дзор юрсӧ ӧшӧдӧмӧн Али дыр думайтіс.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ медбӧрын, — асылӧдзыс ещӧ ылын на.
Водӧй да тані бипур дорас шойччыштӧй.
Старайтча отсыштны тіянлы.
Небыд усьӧм коръяс вылӧ да степвывса турун чукӧр вылӧ водісны мудзӧм слугаяс би гӧгӧр да унмовсисны.
А пӧрысь Али эз узь.
Сійӧ вайис вӧсньыдик пӧвъяс, кос вӧв сӧнъяс да мыйкӧ кутіс пуртӧн мастеритны.
Асъядорыс слугаясӧс садьмӧдіс нежнӧй, шог да нор музыка.
Найӧ тэрыба чеччисны да аддзисны пӧрысь пастукӧс.
Кокъяссӧ сюркнялӧмӧн Али пукаліс да кутіс киас музыкальнӧй инструмент, пастукъяс татшӧм инструментсӧ некор на эз аддзывны.
Сы вылӧ вӧлі зэлӧдӧма вӧсньыдик струнаяс.
Али вӧрӧдӧ найӧс пӧрысь чуньяснас, и инструмент, быттьӧ ловъя, сьылӧ сы киясын.
— Мунам ӧні хан дінӧ, — шуис пӧрысь пастук.
Повзьӧм слугаяс кытшын пырис пастук хан палаткаӧ.
— Тэ вайин меным Хусаин йылысь юӧр? — скӧра юаліс сылысь хан.
— Да, великӧй хан, — вочавидзис Али.
Да мӧдіс ворсны сійӧ музыкальнӧй инструмент вылын, кодӧс мастеритіс войнас.
Бӧрддзисны, мӧдісны ойзыны струнаяс.
Быттьӧ вӧрлӧн нор шум кыліс палаткаса шӧвк вон улын.
Тӧвлӧн ёсь шутьлялӧм ӧтлаасис дикӧй зверлӧн омлялӧмкӧд.
Гораа горӧдісны струнаяс, быттьӧкӧ горӧдіс морт, коді корӧ отсӧг.
И бара зверлӧн равӧстӧм и бара вӧрлӧн нор шум...
Ставныс зэв ёна повзисны — сэтшӧм яснӧя висьталіс музыкаыс сы йылысь, мый лоӧма.
Хан чеччыштіс места вывсьыс:
— Тэ вайин меным юӧр Хусаин пӧгибнитӧм йылысь?
Но тэ тӧдан, мый ме кӧсйыси горшас кисьтны пӧсь свинеч сылы, коді ваяс меным лёк юӧр.
— Хан, — вочавидзис спокойнӧя пӧрысь пастук, — ме тэныд нинӧм эг висьтав.
Ме эг шу ни ӧти кыв.
Тэ кӧ скӧралан, то накажит тайӧ инструментсӧ, кодӧс ме вӧчи да шуи домбраӧн.
Хан лёкысла да шогысла тшӧктіс койыштны домбра вылӧ пӧсь свинеч.
И свинеч сотіс струнаяс улас гӧгрӧс розь.
Тадзи пӧрысь Али аслас сюсьлунӧн да кужӧмлунӧн спаситіс олӧмсӧ уна дас ханскӧй слугалысь.
А степса олысьяслӧн тайӧ кадсянь лои выль музыкальнӧй инструмент — домбра.
Казахъяс ёна кутісны любитны сійӧс да сьывны домбра ворсӧм улӧ ассьыныс мича сьыланкывъяссӧ.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Зарни кияс @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 37-41.}
ЗАРНИ КИЯС
Башкирскӧй мойд
Важся кадӧ оліс степын скӧтвидзысь старик.
И вӧлі сылӧн зэв мича ныв.
Кор нылыс петавліс степӧ, сэк небесаас кодзувъясыс куслісны, ланьтлісны шоръяс, сы вӧсна мый синъясыс сылӧн вӧліны кодзувъясысь югыдджыкӧсь, сылӧн нежнӧй банбокъясыс макысь алӧйджыкӧсь, сылӧн гӧлӧсыс гораджык шоръяс сьылӧмысь.
Нылыслӧн нимыс вӧлі Мэфтук.
Батьыс ёна радейтіс да видзис ассьыс Мэфтуксӧ да вӧчліс сылысь любӧй кӧсйӧм.
— Код сайӧ нӧ тэ кӧсъян петны верӧссайӧ, менам красавицаӧй? — ӧтчыд юаліс нывлысь батьыс.
— Бать, ме пета сӧмын сэтшӧм морт сайӧ, коді лоӧ медся озыр и медся гӧль свет вылас, — шуис Мэфтук.
Думайтыштіс старик, довкйӧдлыштіс юрнас:
— Мудер задача тэ меным сетін.
Кытысь нӧ ме тэныд аддза татшӧм жӧниксӧ?
— А тэ эн корсь, — вочавидзис ныв, — сӧмын юӧрт, жӧникъяс асьныс воасны.
И бать юӧртіс, мый сетас ассьыс нывсӧ, красавица Мефтукӧс, сэтшӧм морт сайӧ, коді докажитас, мый сійӧ медся озыр и сійӧ жӧ кадӧ медся гӧль морт свет вылас.
И лун назначитіс, кор долженӧсь воны став жӧникъясыс.
Тайӧ луныс воис.
Пӧдругаясыс асывсяньыс кытшалісны невестаӧс, пасьтӧдісны да вӧччӧдісны сійӧс.
Ӧти ныв кыис сылысь сьӧд кӧсаяссӧ да мичмӧдіс найӧс жемчугӧн, мӧд дасьтіс парча халат, коймӧд бӧрйис чунькытшъяс, медым наӧн мичмӧдны Мэфтуклысь вӧсни чуньяссӧ.
И став пӧдругаясыс больгисны жӧникъяс йылысь, кодъяс сійӧ кадӧ чукӧртчисны дворас.
— Ӧти вайӧдӧма сьӧрсьыс сё верблюдӧс, — висьталӧ первой пӧдругаыс, — и став верблюдсӧ грузитӧма дона тӧвар тюкъясӧн.
— Мӧд вайӧдӧма сьӧрсьыс бур оружиеа тысяча воинӧс, — висьтавліс мӧд ныв.
— А коймӧдъяс вайӧны алмаз тыра, жемчуг да изумруд тыра ичӧтик ящикъяс, — больгӧны-сёрнитӧны мукӧдъяс.
— Кӧнкӧ, найӧ озырлунлы доныс абу.
— Гӧтов абу тэ, нылӧй? — ӧдзӧсӧдыс мыччысьӧмӧн юаліс старик.
— Жӧникъяс чукӧртчисны да виччысьӧны тэнӧ.
— Гӧтов, бать, — вочавидзис ныв да, мичлунӧн да паськӧмӧн дзирдалігтыр, быттьӧ шонді, петіс жӧникъяс дінӧ.
Жӧникъяс ставныс улӧдз копыртчылісны красавица Мэфтуклы да сылӧн батьлы.
Старик пуксис скамья вылӧ, нывсӧ пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн да гораа шуис:
— Менам ныв Мэфтук кӧсйӧ петны верӧссайӧ сы сайӧ, коді лоӧ медся гӧль да медся озыр мортӧн свет вылас.
Висьталӧй миянлы ас йывсьыныд.
Водзӧ петісны озыра пасьтасьӧм некымын морт.
На бӧрся слугаяс нуӧдісны тӧварӧн грузитӧм верблюдъясӧс да нуисны дона тканьяса да пӧсудаяса тюкъяс.
— Ми тэнӧ любитам, красавица, да кӧсъям гӧтрасьны тэ вылӧ, — шуисны жӧникъяс да ещӧ ӧтчыд копыртчылісны, — бӧрйы, коді миян пиысь воис тэныд сьӧлӧм вылад.
— Ті ставныд зэв озырӧсь? — юаліс Мэфтук.
— Да, красавица, ми — озыръяс.
— Мыйла нӧ ті думайтанныд, мый ті сідз жӧ и медся гӧль йӧз свет вылас?
— Сы вӧсна, мый миян абу главнӧй сокровищеыс — тэнад киыд да тэнад сьӧлӧмыд, — вочавидзисны том зонъяс.
Серӧктіс Мэфтук:
— Абу, тайӧ абу сійӧ, мый ме кӧсйи.
Ме некод сайӧ тіян пиысь ог мун.
Петісны водзӧ некымын бур воин.
На бӧрся локтіс налӧн войскаыс.
— Ми абу вывті озырӧсь, Мэфтук, — шуисны найӧ, — но асланым салдатъяс отсӧгӧн ми вермам лоны медся озыр йӧзӧн свет вылас, мунам кӧ йӧз муясӧ.
— А мый ті верманныд вӧчны асьныд, асланыд салдатъястӧг? — юаліс Мэфтук.
— Асланым салдатъястӧг ми нинӧм ог вермӧй вӧчны, — вочавидзисны воинъяс.
— Но, сідзкӧ, и ті он шогмӧй жӧникъяс вылӧ, — шуис невеста.
Петісны сы водзӧ жӧникъяс, кодъяс кутісны кианыс драгоценностьяс тыра ичӧтик ящикъяс.
— Видзӧдлы, Мэфтук, — шуисны найӧ, — тайӧ ичӧтик ящикъясас — сокровищеыс лыдтӧм-тшӧттӧм.
Но ми сетам сійӧс тэныд — и лоам свет вылас медся гӧль йӧзӧн.
— Сідзкӧ, ті лоанныд первой озыръясӧн, а сэсся гӧльясӧн, а он ӧттшӧтш сійӧн и тайӧн, — шуис ныв.
— Оз, меным оз ковны тіян драгоценностьясыд.
Ті абу жӧ найӧ, кодӧс ме виччыси.
И друг петіс водзӧ дӧра паськӧма мича том зон.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс красавица Мэфтуклы.
— Мый, и тэ кӧсъян предложитны ассьыд китӧ менам нывлы? — серамсорӧн юаліс сылысь батьыс.
— Мый тэ гӧль, ми сійӧс аддзам.
А кӧні нӧ тэнад озырлуныд?
— Озырлунӧй менам век сьӧрысь, — гажаа шуис том зон да зепсьыс перйис ем, мӧлӧт да дар.
— Ме — бур вурсьысь и верма вурны платье ёна бурджыка сыысь, коді ӧні тэ вылын.
Ме — бур кузнеч и верма часӧн дорны став вӧвсӧ тэнад табунъясысь.
Ме и пӧвар да верма пуны сэтшӧм ӧбед, кутшӧмӧс эз на сёйлы ни ӧти повелитель мирын.
Верблюдъястӧг, тӧвартӧг, воинъястӧг ме верма заработайтны сы мында, мый лоа озырджык став тайӧ жӧникъяссьыс, сы вӧсна мый менам озырлунӧй — менам киясын да менам кужӧмлунын.
— Со вӧлисти воис настоящӧй жӧник, — шуис Мэфтук.
— Сылӧн зарни кияс.
И петіс верӧссайӧ ремесленник сайӧ.
{Kodko (комиӧдіс М. Попова) @ Каменнӧй чаша @ мойд @ Зарни кияс. СССР-са народъяслӧн мойдъяс уджын мастерство йылысь @ 1953 @ Лб. 42-52.}
КАМЕННӦЙ ЧАША
Русскӧй мойд
Вӧлі тайӧ важӧн-важӧн, сійӧ кадсянь коли во кыксё.
Оліс свет вылын барин.
Ачыс сійӧ оліс Москваын, а деревняясыс сылӧн вӧліны быд губернияын лыдтӧм-тшӧттӧм.
Тайӧ деревняясас уджалісны сылӧн крепостнӧй крестьянаыс, а деньгасӧ ыстылісны баринлы Москваӧ.
Тайӧ деньга вылас барин вӧччывліс-пасьтасьліс, лӧсьӧдліс пиръяс, ветлывліс заграницаӧ гажӧдчыны...
Баринлӧн вӧлі ӧти деревня — Загорскӧй.
Ылын-ылын сійӧ вӧлі Москвасянь — Уральскӧй гӧраясын, кӧні крепостнӧй йӧз перйӧны рудникъясын ыргӧн, кӧрт да драгоценнӧй изъяс.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ уджыс.
Ичӧтсянь уджалысь йӧз олӧмсӧ коллявлісны му улын, пемыдын, васӧдінын.
Шахтаяс кодйисны, жугӧдлісны гӧраяс, дона изъяс корсялісны.
А мукӧдъяс, аддзӧм изъяс весьтын копыртчӧмӧн, пукалісны да наысь быдсяматоръяс баринлы вӧчлісны: подсвечникъяс, ичӧтик кӧрӧбкаяс, украшениеяс — ставсӧ, мый закажитас барин.
И тайӧ уджыс эз жӧ кокни вӧв, ыджыд кужӧмлун колӧ вӧлі.
Сійӧ кадӧ Загорскӧй деревняын оліс пӧрысь дед Игнат.
Олӧм чӧжыс сійӧ уджаліс из кузя резчикӧн.
Кутшӧм сӧмын изъяс сы ки пыр эз прӧйдитны!
И лӧз, быттьӧ небеса, и турунвиж, быттьӧ тувсовъя турун, и пемыдгӧрд, и зарни сера, и руд.
Дед Игнат вӧлі бур мастерӧн: сійӧ тӧдіс, кутшӧм изйысь мый бурджык вӧчны, кыдзи изсӧ вундавны, медым сылӧн природнӧй узорыс став аслас мичлуннас петкӧдчис, кыдзи тӧчитны, медым изйыс аслас цветнас вераліс.
Сетас вӧлі барин сьӧкыдджык задание — приказчик сійӧс непременнӧ Игнат дедлы поручитас.
Мукӧд резчикъяс Игнат дінӧ велӧдчыны волывлісны, да некод сэтшӧм мастерӧн, кутшӧм сійӧ, эз вермы лоны.
Сӧмын Вася, Игнатлӧн внукыс, ичӧтсянь дед дінас пукаліс да, сы удж вылӧ видзӧдӧмӧн, ачыс велӧдчис изъяс вундавны.
Первой чукльӧн да пӧлӧн, челядь сямӧн, а мыйӧн дырджык, пыр бурджыка.
Игнат дед сылы то таті индас, то сэті отсалас, — видзӧдан, делӧыс лад вылӧ мунӧ.
Радейтіс Вася ассьыс уджсӧ.
Мукӧд челядь вӧлі прӧст кадӧ ывлаын котралӧны да бабкиӧн ворсӧны, а Вася босьтас киас из, часъясӧн сы вылӧ видзӧдӧ, тӧдмалӧ — кыті кутшӧм сӧнтор мунӧ, да кыдзи из кузя краскаясыс паськалӧны — кыті югыдджык, кыті пемыдджык, да кыдзи сійӧс колӧ тӧчитны, медым сылысь став природнӧй мичлунсӧ петкӧдлыны.
Пуксяс станок сайӧ, заводитас ковтӧм изторъясысь то ӧтитор, то мӧдтор тӧчитны — челядь и ворсны дугдасны, сулалӧны сы гӧгӧр, дивуйтчӧны, юасьӧны.
А Вася чӧв олӧ, ассьыс уджсӧ вӧчӧ: колана сер или отделка добивайтчӧ.
Кутіс сы удж вылӧ и барскӧй приказчик видзӧдлывлыны.
Да оз радлун вылӧ тайӧ Васялы ло.
Аддзас Вася мича из, думыштас сыысь, шуам, ичӧтик коробка вӧчны, а приказчик важӧн сэн.
— Тэ мый тайӧ материалсӧ тшыкӧдлан?
Эз тшӧкты барин кӧрӧбка, тшӧктыліс портрет вылӧ рамка вӧчны.
Заводитіс Вася пыксьыны:
— Тайӧ изйысь, Иван Иваныч, рамкатӧ оз позь.
Узорыс изъяс абу сэтшӧм.
А приказчик скӧралӧ:
— Уна тэ, понпи, гӧгӧрвоан!
Вӧч мый тшӧктӧма!
Ӧбиднӧ Васялы, а вензьыны оз позь.
Кутшӧм вензьӧм крепостнӧйлы барскӧй приказчиккӧд!
Вӧчас тшӧктӧм серти, а ачыс ышловзяс:
— Эк, весьшӧрӧ изсӧ тшыкӧді!
Мӧдтор вӧлі колӧ сыысь вӧчны.
Дас сизим арӧс тыригкежлӧ лои детинкаысь мастер, нелямын арӧсаысь абу лёкджык.
Сійӧ нин и баринлы не ӧтчыд вӧчліс заказ серти разнӧйторъяс.
Дӧвӧлен вӧлі барин сы уджӧн.
Другъясыслы да тӧдсаясыслы петкӧдліс, ошйысис.
А кодкӧ на пиысь ӧтчыд и шуӧ сылы:
— Кутшӧм тайӧ чудесаяс!
Вот менам заводын збыль нин чудеса вӧчӧны.
Неважӧн сэтшӧм чаша ыстісны, быттьӧ ловъя цвет кок йылын сулалӧ, коръясӧн гартӧма.
Но вот сӧмын дукыс оз кыв.
И лепестокъясыс, и сӧнъясыс — ставыс быттьӧкӧ ловъя.
А тэнад тадзи оз вӧчны.
Чушис баринлы, пузис сійӧ:
— Кыдзи сійӧ оз вӧчны?
Менам — да оз вӧчны?
А вот ме тэныд докажита!
И сійӧ жӧ лунӧ мӧдӧдіс барин Загорскӧй деревняӧ ассьыс барскӧй приказсӧ — медым вӧчисны сылы изйысь чаша.
И медым тайӧ чашаыс вӧлі цвет кодь, кутшӧмӧс ещӧ некод на свет вылас эз аддзыв.
«Татшӧм чаша вылӧ нинӧм ог жалит.
Мастерӧс, коді вӧчас, став семьянас лэдза свобода вылӧ», — гижӧма барин приказчиклы письмӧын.
Чукӧртіс приказчик мастер-резчикъясӧс да баринлысь письмӧсӧ лыддис налы гораа.
— Но, — шуӧ, — коді татшӧм делӧ бердӧ босьтчас?
Уджыс абу шуточнӧй, но и доныс сы вылӧ бур лоӧ.
Кылӧ тайӧс Вася, кынмылӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
Збыль ӧмӧй барин вӧля кӧсйӧ сетны?
Сідзкӧ тайӧ лоӧ — шудыс ачыс киӧ локтӧ.
И Игнат дед пӧрысьладорыс вермас шойччыштны сьӧкыд уджысь, и ачыс Вася оз йӧз индӧд серти, а аслас мӧвп серти мӧдас уджавны...
А пӧрысь мастеръяс сомневайтчӧны, юрнас довкйӧдлӧны:
— Не вӧчны миянлы.
Ог босьтчӧй.
Он гӧгӧрво, мый барин корӧ.
— А тэ, Игнат, тшӧтш ӧткажитчан? — юалӧ приказчик.
Ышловзис старик, лэдзис юрсӧ:
— Ӧткажитча.
Кияс слабӧсь лоисны.
Пӧрысьма ме.
Важмозыс ньӧти ог вермы уджавны.
А сэки Вася, быттьӧ тойыштіс сійӧс кодкӧ друг, петӧ водзӧ, копрасьӧ приказчиклы:
— Лэдз меным, Иван Иваныч, видлыны.
Видзӧдліс сы вылӧ приказчик, шпыньмуніс:
— Но и смел жӧ тэ, зон.
Да смеллуныд, шуӧны, каръяс босьтӧ.
Пӧрысь мастеръяс кӧ ӧткажитчӧны — видлы.
А то скӧрмас барин став деревня вылӧ, миянлы ставнымлы сэки лёк лоӧ.
Петіс Вася приказчик ордысь, мунӧ гортас, дума думайтӧ: «Кутшӧм нӧ сійӧ цветыс, кодӧс некод на свет вылас абу аддзывлӧма?»
И кутіс сійӧ вӧрті да луг вывті ветлӧдлыны, быдсяма цветъяссӧ видзӧдавны, турунъяс да коръяс видлавны.
Окота сылы сэтшӧм цвет аддзыны, код вылысь позьӧ эськӧ чаша вӧчны.
Да сэтшӧмыс век оз паныдась.
Вот ӧтчыд воис сійӧ рытнас гортас жугыль, мудзӧма.
Водіс лабич вылӧ, а ачыс ӧти бок вылысь мӧд вылӧ бергалӧ.
Оз узьсьы сылы, оз куйлыссьы.
— Тэ мый он узь, Вася? — паччӧрсянь юалӧ дед.
— Век думайта, дедушка.
Кытысь эськӧ сэтшӧм цвет аддзыны, кутшӧм ещӧ ни ӧти мортлы му вылын эз паныдасьлы?
А дед ышлолалӧ:
— Эк, зон, неладнӧ тэ думыштін.
Тадзнад тэ ещӧ горнӧй кӧзяйка дінӧ гӧститны мӧдӧдчан.
— Кутшӧм горнӧй кӧзяйка дінӧ, дедушка?
— юалӧ Вася.
Пуксис дед паччӧрас, кокъяссӧ ӧшӧдіс.
— Кывзы, Вася, некор ме тэныд тайӧс эг висьтавлы, тэ ичӧт на вӧлін.
А талун висьтала.
Висьтавлісны старикъяс, мый олӧ миян гӧраясын зэв мича ныв — горнӧй кӧзяйка.
Сійӧ став изъяснас распоряжайтчӧ.
Пыдын гӧраясын эм сылӧн аслас сад.
И пуясыс и турунъясыс тайӧ садъяс чудеса кодьӧсь, ставыс разнӧйпӧлӧс изйысь.
А сад шӧрас каменнӧй цвет гӧрд гранатысь; коръясыс сылӧн изумруднӧйӧсь, а шӧрас лун и вой би ӧзйӧ.
— Вот эськӧ тайӧ цветсӧ аддзывны!
— шӧпкӧдӧ Вася.
И Игнат дед шуӧ:
— Мый тэ, дитятко!
Да ӧд коді горнӧй кӧзяйкалы садъяс веськалӧ, кӧзяйка сійӧс некор оз лэдз.
Сійӧ, шуӧны, абу нин ӧти дас мастерӧс гӧраясӧ ылӧдӧма, ӧні сы ордын и уджалӧны.
— А кутшӧм удж вылын, дедушка? — юалӧ Вася.
— Сы индӧд серти изйысь вӧчӧны быдсяма неыджыд мудер уджъяссӧ да вӧччанторъяссӧ.
И та вылын велӧдчӧны сэтшӧм бура обрабатывайтны изсӧ, мый миянлы тэкӧд и вӧтӧн не аддзывны.
— Вот эськӧ меным мунны сэтчӧ велӧдчыны! — шӧпкӧдӧ Вася.
Ышловзис гоз-мӧдысь, ланьтіс — тыдалӧ, вӧлисти унмовсис аслас лабич вылын.
А асывнас видзӧдӧ дед — Вася абу керкаын.
Чуксаліс сійӧс старик, корсис гӧгӧр — абу.
Ывлаӧ петіс, юаліс челядьлысь — некод абу аддзылӧма.
И друг быттьӧ кучкис стариклы:
— Эз-ӧ нин каменнӧй цветокла сійӧ мун?
Окнитіс Игнат дед да бӧрддзис:
— Сир пинь горшӧ эськӧ меным, пӧрысьлы!
Ачым ассьым внукӧс гибель вылӧ мӧдӧді.
И мыйла ме сылы тайӧ мойдсӧ висьталі?
А Вася водз асывнас кыдз петіс рӧднӧй керкасьыс, сідзи и веськӧдчис медся ылі шахтаӧ.
«Ог ло ме, — думайтӧ, — а горнӧй кӧзяйкалы садъяс писькӧдча.
Видзӧдла, кутшӧм сылӧн цветъяс быдмӧны.
И воа гортӧ — сэтшӧм чаша баринлы вӧча, кутшӧмӧс некод эз аддзыв.
Ачымӧс дедушкакӧд вӧля вылӧ выкупита».
Лэччис сійӧ пыдӧ му улӧ да мӧдӧдчис шахтаӧд.
Муніс, муніс да мудзис.
Пуксис из вылӧ шойччыштны да синъяссӧ здук кежлӧ куньліс...
А кыдзи восьтіс синъяссӧ, эз тӧд, кӧні сійӧ.
Воссис сы водзын сьӧд му, вошисны шахта стенъяс.
Зарни югыдӧн ставыс тырӧма.
Гӧгӧр сулалӧны диковиннӧй пуяс, гыалӧ изумруднӧй турун, а эрд шӧрас сулалӧ зэв мича ныв.
Платьеыс сы вылын турунвиж, гӧрд ыргӧнӧн вералӧ, кӧсаясас лентаыс турунвиж-гӧрд, а плешкас изумруднӧй венеч.
А сы гӧгӧр ставыс югъялӧ, быттьӧ сійӧ пырыстыдалана.
Вася кынмис места вылас, а ныв юалӧ:
— Он-ӧ менӧ тэ корсь мупытшса царствоын?
Вася воськовтіс нывлы паныд:
— Тэ — горнӧй кӧзяйка?
— Да, ме, — вочавидзис ныв.
— Дедушка меным висьтавліс тэ йылысь.
Ме тэнсьыд каменнӧй цветтӧ кӧсъя видзӧдлыны.
А ныв нюмъялӧ:
— Тӧда, ставсӧ тӧда.
А тэ он пов?
— Мыйысь?
Гӧрасьыд он лэдз?
— Мыйла ог лэдз?
Туйыс восьса, мун, кытчӧ кӧсъян.
Сӧмын ме дорысь йӧзыс асьныс оз кӧсйыны мунны.
А мунасны кӧ — воӧны бӧр ме дінӧ.
— Нинӧмысь ме ог пов, — вочавидзӧ Вася.
— Ӧтитор кора — петкӧдлы меным ассьыд каменнӧй цветтӧ.
— Но, бур, — шуӧ ныв, — тэ кӧ сэтшӧма коран — мунам.
И нуӧдіс сійӧс луг кузя, аслас волшебнӧй садйӧ,
Сулалӧны пуяс, быттьӧ уна рӧма мраморнӧй столбъяс.
Ӧзйӧны на вылын рубинъяс, алмазъяс, югъялӧ бирюза, зарни топазъяс, быттьӧ войтъяс, дзирдалӧны.
Турунӧд котралӧны ичӧтик биа змейяс, и насянь югыд, быттьӧкӧ шондісянь.
Аддзӧ Вася — сад шӧрын пуяс улын сулалӧны кустъяс, и на весьтын ӧти ыджыд цвет — алӧй.
Сы пытшкын быттьӧ би ӧзйӧ, а быд лепесток аслас югыдӧн дзирдалӧ.
Некор эз аддзыв Вася татшӧм цветъяссӧ му вылысь.
Сулалӧ, сы вылысь синсӧ оз вешты.
А ныв сералӧ:
— Но, кыдзи, верман-ӧ изйысь татшӧм цветсӧ вӧчны?
Ме тэныд быдсяма изсӧ сета.
Сӧмын тырмас-ӧ тэнад кужанлуныд?
Вася сӧмын кудринас пыркнитіс:
— Вай изтӧ.
Видла!
И кольччис Вася горнӧй кӧзяйка ордӧ.
* * *
Корсьӧ Васяӧс Игнат дед, корсьӧны зонъяс-ёртъясыс.
Ветлӧдлӧны шахтаясӧд, чуксалӧны, медся джуджыд гуясас лэччылӧны, быд изйӧн тырӧмин улысь корсьӧны — оз-ӧ кӧть сылысь коктуйяссӧ аддзыны.
Вася абу, и коктуйясыс сылӧн оз тыдавны.
Шогӧ уси пӧрысь дед Игнат:
— Пропадитіс, тыдалӧ, детинкаыс.
Горнӧй кӧзяйкалы садъяс веськалі.
А приказчик быд лун волывлӧ:
— Кӧні Вася?
Кор воас?
Регыд срок помасьӧ, барин чаша кутас корны, мый сылы кутам ыстыны?
* * *
А Вася горнӧй кӧзяйка ордын мупытшса царствоын олӧ.
Кутшӧм сӧмын изъяс тайӧ царствоас абу!
Кутшӧм аддзывлытӧмторъяс наысь вӧчны позьӧ!
Ветлӧдлӧ Вася каменнӧй садті, любуйтчӧ дивӧ кодь быдмӧгъяс видӧ.
А сэсся мунӧ сійӧ пельӧсӧ, кодӧс сылы кӧзяйка индіс, пуксьӧ каменнӧй глыба водзӧ да вундалӧ сійӧс.
Вӧчӧ сійӧ каменнӧй чаша — стӧч гранатовӧй цвет кодьӧс.
Горнӧй мастеръяс волывлӧны сы дорӧ, велӧдӧны, петкӧдлӧны, кыдзи коръяссӧ кусыньтны, да кыдзи цветъяссӧ восьтыны.
Видзӧдӧ Вася налӧн искусство вылӧ, а ачыс ассьыс умсӧ, ассьыс кужанлунсӧ да сюсьлунсӧ делӧас пуктӧ.
И артмӧ сылӧн чашаыс мичаысь-мича.
Горнӧй кӧзяйка быд лун пыралӧ сы ордӧ да юасьӧ:
— Но кыдзи, мастер?
Он-ӧ думайт ме дорӧ дзикӧдз кольччыны?
Кольччы!
Сета тэныд уджалӧм вылӧ мыйта колӧ из.
Сӧмын мусӧ да йӧзсӧ вунӧд.
А Вася уджалӧ да чӧв олӧ.
«Вӧча, — думайтӧ, — чаша, и гортӧ.
Унаторйӧ ме тані велалі и баринлысь заказсӧ ме ӧні вӧча.
Ачымӧс дедушкакӧд вӧля вылӧ мезда.
А татчӧ кольччыны — мый нӧ тайӧ?
Горнӧй кӧзяйкалы вӧччанторъяс лӧсьӧдны, медым сійӧ тані аслас му пытшті наын гуляйтіс сӧмын аслас радлун вылӧ?
Оз, оз шогмы!»
Прӧйдитӧ тӧлысь, и мӧд, и коймӧд, кыдз Вася мупытшса царствоын олӧ.
Со и гӧтов чашаыс.
Сулалӧ сійӧ луг вылын, гранатовӧй цветкӧд орччӧн.
Кытшалӧмаӧсь сійӧс горнӧй мастер-резчикъяс, ошкӧны уджсӧ.
Некодлы не торйӧдны, код цветыс ачыс садъяс быдмис, а кодӧс Вася-мастер вӧчис.
Со и ачыс горнӧй кӧзяйка матыстчӧ.
— Но, — шуӧ, — ошйысь аслад искусствоӧн.
Видзӧдліс сійӧ цвет вылӧ, вомдорсӧ курччис.
— Да, аддза, ӧшибитчи ме.
Эг думайт, мый тэнад кужӧмлуныд ыджыдджык став менам мастеръясысь.
Но мый, ме кута ассьым сетӧм кывйӧс.
Кӧсъян кӧ — мун бӧр му вылӧ.
Сӧмын тайӧ чудосӧ, кодӧс тэ вӧчин, ме тэныд сьӧрсьыд нуны ог лэдз.
Ассьыд чашатӧ коль татчӧ, велӧдчӧмысь дон пыдди.
А кӧсъян кӧ кольччыны — вӧча медбур мастерӧн-резчикӧн аслам царствоын.
Бӧрйы.
Копыртчыліс сылы Вася:
— Наукаысь аттьӧ.
Унатор ме тані аддзылі, унаторйӧ велалі.
А сӧмын локті ме татчӧ эг сыла, медым нэм чӧж кежлӧ му улӧ кольччыны да тэныд уджавны.
Кӧзяинъясыс миян му вылас тырыс.
А ме вӧля вылӧ кӧсъя.
Лӧсьыд тэ ордын, да ставыс каменнӧй, абу ловъя.
А миян му вылын и тӧв пӧльтыштӧ, и лэбачьяс сьылӧны.
Цветъясысь ма дук кылӧ, жар шонді...
Радейта ме мусӧ.
Кӧть тыртӧм киӧн, а ме должен бӧр гортӧ мунны.
Аддзылі ме тэнсьыд цветтӧ, ӧні и мӧд чаша кужа вӧчны.
А татчӧ кольччыны меным абу кивыв.
Серӧктіс горнӧй кӧзяйка, став чужӧмыс сылӧн югдыліс.
Босьтіс сійӧ каменнӧй чашасӧ, сетӧ Васялы:
— Молодеч, зон!
Вернӧя решитін.
Испытайтны ме тэнӧ кӧсйи.
Босьт ассьыд уджтӧ сьӧрсьыд.
Сы мында тэ уджалін, мый ӧні и менам отсӧгтӧг лоан медбур мастерӧн.
Мун да помнит — некодлы эн висьтав, мый тэ вӧлін горнӧй кӧзяйка ордын.
Йӧзыс оз веритны тэныд.
И здукӧн быттьӧ ставыс воши.
Би кусі.
Гӧгӧр лои пемыд.
Видзӧдліс гӧгӧр Вася и аддзӧ — пукалӧ сійӧ из вылын важ шахтаысь петанін дорын, а сы водзын му вылас сулалӧ каменнӧй чаша — мичаысь-мича алӧй цвет.
Лэптіс Вася чашасӧ кыкнан кинас, нуӧ гортас.
Челядь котӧртӧны деревня кузя, горзӧны:
— Вася воис!
Вася воис!
Ӧти здукӧн юӧр воис дедӧдз да приказчикӧдз.
Кыкнанныс сылы паныд тэрмасьӧны.
А Вася пырис аслас керкаӧ да сувтӧдіс чашасӧ пызан вылӧ.
Уськӧдчис сійӧ дедлы сьыліас.
— Дедушка, — шуӧ, — видзӧдлы жӧ, мый ме вӧчи.
— Да кӧні нӧ тэ вӧлін, дитятко? — юалӧ дед Игнат, а аслас радысла киясыс сырмӧны, синваыс войталӧ.
— Вӧлі ме, дедушка, ылысса мастеръяс ордын, — шуӧ Вася.
— Кутшӧм нӧ тайӧ мастеръяс?
Абу миянлы пара, тыдалӧ, — вашкӧдчӧны гӧгӧр рабочӧйяс.
Пӧрысь резчикъяс Васялысь уджсӧ видлалӧны, дивуйтчӧны, приказчик радысла асьсӧ оз помнит — эз пӧрйӧдлы Вася, лоӧ мый срок кежлӧ баринлы ыстыны.
Гартыштісны алӧй чашасӧ, пуктісны ящикӧ да кияс вылас нуисны Москваӧ баринлы.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ мунісны посыльнӧйяс, а вайисны драгоценнӧй ношасӧ дзоньвидзаӧн.
Чукӧртіс барин другъяссӧ.
Петкӧдлӧ налы Васялысь уджсӧ.
— Но, — шуӧ, — кодлӧн тіян пиысь татшӧм бур мастеръясыс сюрасны?
Чӧв олӧны гӧстьяс, кывъясыс оз сюрны.
Некодлӧн на пиысь заводъяс вылын оз вӧчны татшӧм чашасӧ.
Каменнӧй чаша коли Москваын, барин ордын.
Уна сё йӧз волісны любуйтчыны сы вылӧ.
А вольнӧйсӧ Васялы дед Игнаткӧд барин сідзи эз и ысты: пӧрйӧдліс.
Сӧмын кор Вася быдмис, — лои знатнӧй мастерӧн, — ачыс вӧля вылӧ мездысис.
И лои первой вӧльнӧй мастерӧн Русьын.
{И. С. Тургенев (комиӧдіс К. Туркин) @ Батьяс да пиян @ роман @ И. С. Тургенев. Батьяс да пиян @ 1940 @ Лб. 5–185.}
Тургенев Иван Сергеевич
БАТЬЯС ДА ПИЯН
Сиа Виссарион Григорьевич Белинский паметьлы.
I
— Мый, Петр? Оз на тыдавны? — юасис, 1859 вося май 20-ӧд лунӧ *** шоссевывса постоялӧй двор ляпкыд кильчӧ вылӧ шапкатӧг петігмоз, ар нелямынысь неуна ыджыдджык, бусӧссьӧм пальтоа да преник сера гача барин аслас слугаыслысь, польдӧм банъяса, еджгов тошторъя да ичӧтик гудыр синъяса том мортлысь.
Слуга, кодлӧн ставыс: и пеляс бирюзовӧй исергаыс, и помадаалӧм уна рӧма юрсиыс, и мелі вӧрасыс, ӧти кывйӧн, ставыс петкӧдліс выль, усовершенствованнӧй поколениелысь мортӧс, снисходительнӧя видзӧдліс туй пӧлӧн да вочавидзис: «некыдз оз, оз тыдавны».
— Оз тыдавны? — мӧдпӧв юаліс барин.
— Оз тыдавны, — мӧдысь вочавидзис слуга.
Барин ышловзис да пуксяс скамейка вылӧ.
Сы кості, кор сійӧ пукалӧ, кокъяссӧ ас улас кусыньтӧмӧн да думыштчӧмӧн гӧгӧр видзӧдалігтыр, тӧдмӧдам сыкӧд лыддьысьысьӧс.
Шуӧны сійӧс Николай Петрович Кирсановӧн.
Постоялӧй двориксянь дас вит верст сайын сылӧн бур имение кыксё душӧн, либӧ, — кыдз сійӧ шуӧ, сэсянь кор размежуйтчис крестьянакӧд да лӧсьӧдіс «ферма» — кык сюрс десятина му.
Батьыс сылӧн, 1812 вося боевӧй генерал, грамотнӧй нисьӧ абу, грубӧй, но абу лёк роч морт, нэмчӧжыс кыскис ассьыс лямкасӧ, первойсӧ командуйтіс бригадаӧн, сэсся дивизияӧн и пыр оліс провинцияын, кӧн аслас чин вынысла ворсіс вель тӧдчана роль.
Николай Петрович чужліс Россия лунвылын, кыдзи и сылӧн ыджыдджык вокыс Павел, код йылысь сёрниыс водзын на, и дас нёль арӧсӧдз воспитайтчис гортас донтӧминдзи гувернеръяс пӧвсын развязнӧй, но подобострастнӧй адъютантъяс и мукӧд полковӧй да штабнӧй йӧз костын олігӧн.
Мамыс сылӧн, Колязин рӧдвужысь, ныв дырйиыс Agathe, а генеральшанас Агафоклея Кузьминишна Кирсанова, вӧлі «матушка командиршаяс» лыдын, новліс мича чепчик да кышакылан шӧвк платьеяс, вичкоын крест окавны матыстчывліс пыр медводз, сёрнитліс гораа да уна, асывнас сибӧдліс челядьсӧ ки дінас, вой кежлас найӧс бласлӧвитлывліс — ӧти кывйӧн, овліс лӧсьыда.
Кыдз генерал пи, Николай Петрович — кӧть сійӧ не сӧмын эз торъявлы смеллунӧн, но весиг трусишкаӧн нимтӧм заслужитіс — должен вӧлі Павел вокыс моз пырны военнӧй службаӧ; но самӧй сійӧ луннас, кор нин воис юӧр сійӧс определитӧм йылысь, сійӧ чегис ассьыс коксӧ и, вольпасьын кык тӧлысь куйлӧм мысти, нэмкежлас коли «чотыштысьӧн».
Батьыс ӧвтыштіс сы вылӧ кинас и лэдзис сійӧс штатскӧйӧ.
Мыйӧн тыри сылы дас кӧкъямыс ар, батьыс нуӧдіс сійӧс Петербургӧ да иналіс университетӧ.
Буретш вокыс сылӧн тайӧ кад кежлас петіс гвардейскӧй полкӧ офицерӧн.
Том войтыр пондісны овны кыкӧн, ӧти квартираын, мамла дорсянь двоюроднӧй дядя, Илья Колязин, тӧдчана чиновник, омӧлик надзор улын.
Батьныс налӧн бӧр муніс ас дивизияас да ас гӧтырыс дінӧ, и сӧмын гежӧдіника мӧдӧдліс пияныслы размашистӧй писарскӧй почеркӧн серӧдӧм ыджыд руд бумага лист четвертушкаяс.
Тайӧ четвертушка помас красуйтчисны зільӧмӧн чукльӧдлӧм кывъяс: «Пиотр Кирсаноф, генерал-майор».
1835 воӧ Николай Петрович петіс университетысь кандидатӧн, и сійӧ жӧ вонас генерал Кирсанов, удайтчытӧм смотр вӧсна вӧтлӧм мысти, воис гӧтырыскӧд овны Петербургӧ.
Таврическӧй сад дінысь сійӧ медаліс керка да гижсис английскӧй клубӧ, но немвиччысьтӧг кулі ударысь.
Агафоклея Кузьминишна регыд вӧтчис сы бӧрся: сійӧ эз вермы велавны шуштӧм столицаса олӧмӧ; отставнӧй оласноглӧн шогыс йирис сылысь сьӧлӧмсӧ.
Та кості Николай Петрович вевъяліс мам-бать ловъя дырйиыс на да налы эз ичӧт шог вылӧ, любитчыны важ квартира кӧзяин чиновник Преполовенский ныв вылӧ, сӧстӧминик и, кыдз шусьӧ, развитӧй ныв вылӧ: сійӧ лыддявліс журналъясысь «Наука» юкӧдысь серьёзнӧй статьяяс.
Сійӧ гӧтрасис сы вылӧ, траур кад кольӧм бӧрын пыр жӧ и, министерство уделов эновтӧм мысти, кытчӧ протекцияӧн индыліс сійӧс батьыс, блаженствуйтіс аслас Машаыскӧд первойсӧ Леснӧй институт дінса дача вылын, сэсся карын, ичӧтик да лӧсьыдіник, сӧстӧм содъяса да кӧдзыдоват гӧстинӧя квартираын; бӧрыннас — сиктын, кытчӧ сійӧ овмӧдчис дзикӧдзвылӧ и кытӧн сылӧн регыдъя кадӧ чужис пи, Аркадий.
Гозъя олісны зэв бура да шынитӧв: найӧ пӧшти некор эз торйӧдчывлыны, ӧтлаын лыддьысьлывлісны, нёль киӧн ворсісны фортепьяно вылын, сьылісны дуэтъяс; гӧтыр садиталіс цветъяс да дӧзьӧритіс птичнӧй двор бӧрся, Николай Петрович шочиника ветлывліс лыйсьыны да занимайтчис овмӧсӧн, а Аркадий быдмис и быдмис — сідз жӧ бура да шынитӧв.
Дас во коли вӧтын моз.
47 воын Кирсановлӧн кулі гӧтырыс.
Сійӧ муртса веніс тайӧ шогсӧ, некымын вежонӧн дзормис; мӧдӧдчыліс нин заграницаӧ, медым кӧть неуна пальӧдчыштны... но сэтчӧ суис 48-ӧд во.
Сійӧ невӧляӧн бӧр локтіс сиктӧ да вельдыр прӧстӧ олӧм бӧрти кутчысис овмӧс выльног лӧсьӧдӧмӧ.
55-ӧд воӧ сійӧ нуӧдіс писӧ университетӧ; сыкӧд куим тӧв оліс Петербургын, пӧшти некытчӧ петавтӧг да Аркадий том ёртъяскӧд тӧдмасявны зілигтырйи.
Медбӧръя тӧв кежлас локнысӧ сійӧ эз вермы, — и со, ми аддзам сійӧс май тӧлысьын 1859 воӧ, дзик нин дзорӧн, польдчыштчӧмӧн да неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн: сійӧ виччысьӧ писӧ, коді, кыдзи и ачыс сійӧ коркӧ, пӧлучитӧма кандидат звание.
Слуга приличие чувствоысь, а вермас лоны и барин син водзысь вешйӧм могысь, пырис ворота сайӧ да ӧзтіс каллян.
Николай Петрович увлань лэдзыштіс юрсӧ да мӧдіс видзӧдны важмӧм кильчӧ содъяс вылӧ: ыджыд, сера курӧгпи, гырысь виж кокъяснас ёна котшкакылігтырйи, тшапа ветлӧдліс сэті; няйтӧссьӧм кань лӧгпырысь видзӧдлывліс сы вылӧ, перилӧ вылӧ лажмыда никыльтчӧмӧн.
Шонді пӧжис; постоялӧй дворикса югыд нисьӧ пемыд посводзсянь кыліс пӧсь рудзӧг нянь кӧр.
Замечтайтчис миян Николай Петрович.
«Пи... кандидат...
Аркаша...» дугдывтӧг бергаліс сылӧн юрас; сійӧ зілис думайтны мыйкӧ мӧдтор йылысь, а бара бӧр волісны сійӧ жӧ мӧвпъясыс.
Дум вылас уси покойнича-гӧтырыс...
«Эз вермы виччысьны!» нора шӧпнитіс сійӧ...
Югыдлӧз рӧма кыз гулю пуксис туй вылӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис юны юкмӧс дорса гӧптӧ.
Николай Петрович пондіс видзӧдны сы вылӧ, а пельыс аслас кыліс нин матыстчысь кӧлесаяслысь шы...
— Дерт найӧ локтӧны, — доложитіс слуга, ворота сайсянь тювкнитӧм мысти.
Николай Петрович чеччыштіс да кутіс дзоргыны синъяснас туй пӧлӧн.
Мыччысис ямскӧй вӧвъясӧн тройкаӧ доддялӧм тарантас; тарантасын тыдовтчис студенческӧй картузлӧн околыш, тӧдса дона чужӧм...
— Аркаша! Аркаша! — горӧдіс Кирсанов, и котӧртіс, и мӧдіс ӧвтны кияснас...
Недыр мысти сылӧн вомдоръясыс ляскысисны нин том кандидатлӧн тоштӧм, бусӧсь да гожъялӧм чужӧм бердӧ.
II
— Сет жӧ пыркнитчыштны, папаша, — шыасис туйын неуна чирыштӧм, но гора том гӧлӧсӧн Аркадий, бать меліалӧм вылӧ гажа вочавидзигмоз: — ме ставсӧ тэнӧ няйтӧсьта.
— Нинӧм, нинӧм, — долис радысла нюмъялігтырйи Николай Петрович да гоз-мӧдысь кучкис кинас шынель воротникас пиыслы да ас пальтоас.
— Петкӧдлы жӧ асьтӧ, петкӧдлы жӧ, — содтіс сійӧ вешйыштігмоз, да пырысь-пыр тэрыб воськовъясӧн муніс постоялӧй двор дорӧ, долигтырйи: «Со татчӧ, татчӧ, да вӧвъяссӧ регыдджык».
Николай Петрович кажитчис ёна тревожнӧйджыкӧн аслас пи дорысь: сійӧ быттьӧ шӧйӧвоши неуна, быттьӧ полыштіс.
Аркадий сувтӧдіс сійӧс.
— Папаша, — шуис сійӧ: — лэдз тӧдмӧдны тэнӧ менам бур приятелькӧд, Базаровкӧд, код йылысь ме тэныд унаысь гижлі.
Сійӧ сэтшӧм любезнӧй, мый сӧгласитчис гӧститыштны миянын.
Николай Петрович тэрыба бергӧдчис и, ыджыд тушаа, тугъяса кузь балахона морт дінӧ, коді сӧмын на чеччис тарантасысь, матыстчӧм бӧрын, топыда чабыртіс сылысь перчаткитӧм гӧрд кисӧ, кодӧс мӧдыс эз пыр мыччы сылы.
— Сьӧлӧмсянь рад, — пондіс сійӧ: — да аттьӧ миянӧс видлыны бур кӧсйӧмыд вылӧ; надейтча... лэдзӧй тӧдмавны тіянлысь нимнытӧ да вичнытӧ.
— Евгений Васильев, — вочавидзис Базаров дышпырысь, но ён гӧлӧсӧн да, балахон воротниксӧ лэдзигмоз, петкӧдліс Николай Петровичлы ассьыс чужӧмсӧ ставнас.
Кузьмӧс да косіник, паськыд кымӧса, вылітіыс лясмунӧм, улітіыс ёсьмӧм ныра, вижоват ыджыд синъяса да лыа рӧма ӧшалан бакенбардъяса чужӧмыс ловзьывліс спокойнӧй нюмъялӧмӧн да петкӧдліс самоуверенность и ум.
— Надейтча, муса Евгений Васильич, мый ті он гажтӧмтчӧй ми ордын, — водзӧ нуӧдіс Николай Петрович.
Базаровлӧн вӧсни вомдоръясыс муртса вӧрзьыштісны, но сійӧ немтор воча эз висьтав да сӧмын лэптыштіс картузсӧ.
Сылӧн кузь да тшӧкыд, пемыд-еджгов юрсиыс эз тупкы ыджыд юрыслысь гырысь мылькъяссӧ.
— Кыдз нӧ, Аркадий, — шыасис бара Николай Петрович пиыслань бергӧдчигмоз: — ӧні пыр жӧ ли мый доддявны вӧвъяссӧ?
Али шойччыштны ті кӧсъянныд?
— Гортын шойччам, папаша, доддявны тшӧкты.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр, — тэрыба шыасис бать.
— Эй, Петр, кылан?
Тшӧкты, вокӧ, чожаджык.
Петр, коді усовершенствованнӧй слуга моз эз матыстчы барин ки дінӧ, а сӧмын ылысянь копыртчыліс сылы, бара саймовтчис ворота сайӧ.
— Ме тані коляскаа, но и тэнад тарантаслы эм тройка, — тӧждысьӧмпырысь висьтавліс Николай Петрович сы кості, кор Аркадий юис кӧрт кӧшысь ва, кодӧс вайис постоялӧй дворса кӧзяйка, а Базаров ӧзтіс каллян да матыстчис вӧвъяс лэдзалысь ямщик дінӧ: — сӧмын коляскаыд кык местаа, и вот ме ог тӧд, кыдз тэнад приятельыд...
— Сійӧ тарантасын мунас, — гусьӧник торкис Аркадий.
— Тэ сыкӧд, пӧжалуйста, эн церемонитчы.
Сійӧ чудеснӧй морт, сэтшӧм прӧстӧй — тэ аддзан ачыд.
Николай Петровичлӧн кучер петкӧдіс вӧвъяс.
— Но бергӧдчы, паськыд тош! — шыасис Базаров ямщик дорӧ.
— Кылан, Митюха, — тэрыба шыасис кияссӧ тулуп бӧр косясьӧминӧ сюйӧмӧн сэн жӧ сулалысь мӧд ямщик: — бариныс кыдз тэнӧ нимтіс?
Паськыд тош и эм.
Митюха сӧмын шапканас пыркнитіс да пӧсялӧм кӧреннӧй вӧв вылысь кыскыштіс вӧжжисӧ.
— Регыдджык, регыдджык, ребята, отсалыштӧй, — горӧдіс Николай Петрович: — вина вылӧ лоас!
Некымын минутаӧн вӧвъяссӧ вӧлі доддялӧма; батьыс пиыскӧд пуксисны коляскаӧ;
Петр кайис пуклӧс вылӧ;
Базаров чеччыштіс тарантасӧ, зургысис юрнас ку юрлӧсӧ, и кыкнан экипажыс мӧдӧдчисны.
ІІІ
— Сідз вот кыдз, медбӧрти, тэ кандидат и гортӧ воин, — варовитіс Николай Петрович, Аркадийӧс то пельпомӧдыс, то пидзӧсӧдыс вӧрзьӧдлігтырйи.
— Медбӧрти, кандидат!
— А дядя мый? дзоньвидза? — юаліс Аркадий, кодлы, сьӧлӧмсянь, пӧшти челядь сяма сійӧс тыртысь радыс вылӧ видзӧдтӧг, колӧ вӧлі ӧдйӧджык вежны сёрнисӧ волнуйтчана настроение вывсьыс быдлунъя вылӧ.
— Дзоньвидза.
Сійӧ кӧсйӧ эськӧ вӧлі мекӧд тэныд паныд волыны, но мыйлакӧ бӧр дугдіс.
— А тэ дыр менӧ виччысин? — юаліс Аркадий.
— Да час вит гӧгӧр.
— Бур папаша!
Аркадий ӧдйӧ бергӧдчис батьыслань да гораа окаліс сылысь бансӧ.
Николай Петрович надзӧник серӧктіс.
— Кутшӧм бур вӧв ме тэныд лӧсьӧді! — шыасис сійӧ: тэ аддзан.
И комнатаыд тэнад кышӧма шпалерӧн.
— А Базаровлы эм комнатаыс?
— Сюрӧ и сылы.
— Пӧжалуйста, папаша, лелькуйт сійӧс.
Ме ог вермы тэныд кывйӧн висьтавны, кутшӧм дона меным сыкӧд дружбаыс.
— Тэ неважӧн сыкӧд тӧдмасин?
— Неважӧн.
— То-то колян тӧвнас ме сійӧс эг аддзыв.
Мыйӧн сійӧ занимайтчӧ?
— Главнӧй предметыс сылӧн — естественнӧй наукаяс.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Локтан воӧ сійӧ кӧсйӧ сдайтны доктор вылӧ.
— А! сійӧ медицинскӧй факультет кузя, — пасйис Николай Петрович да ланьтліс.
— Петр, — содтіс сійӧ да нюжӧдіс кисӧ: — тайӧ, буракӧ, миян мужикъясыс мунӧны?
Петр видзӧдліс сылань, кытчань индіс барин.
Некымын телега, кодъясӧ доддялӧма кӧртвомавтӧм вӧвъясӧс, ӧдйӧ гӧгыльтчисны векни туй кузя.
Быд телегаын пукаліс ӧтик, уна вылӧ нин кык мужик восьса морӧса тулупаӧсь.
— Дзик сідз, — шуыштіс Петр.
— Кытчӧ нӧ найӧ мунӧны, карӧ, али мый?
— Чайтны колӧ, мый карӧ.
Кабакӧ, — зывӧктӧмӧн содтіс сійӧ да копыртчыштіс кучерлань, кыдз быттьӧ сы вылӧ ыстысигмоз.
Но мӧдыс весиг эз вӧрзьӧдчыв: тайӧ вӧлі важ закала морт, коді эз радейт выль сяма видзӧдласъяссӧ.
— Мужикъяскӧд таво менам зэв уна майӧта, — водзӧ висьталіс Николай Петрович, пи дорас шыӧдчӧмӧн.
— Оброк оз мынтыны.
Мый тэ пондан вӧчны?
— А аслад меда уджалысьяснад тэ дӧвӧльнӧй?
— Да, — пыдзыртіс пинь пырыс Николай Петрович.
— Мырддясьӧны на вылын, со мыйын лёкторйыс; сэсся и колана нога зільӧмыс нӧшта абу на.
Сийӧс-завод тшыкӧдӧны.
Гӧрисны, позьӧ шуны, буракодь.
Изсяс — пызь лоӧ.
Да тэнӧ ӧмӧй ӧні кӧзяйствоыс кыскӧ?
— Гожсай тіян абу, со мый шогыс, — пасйис Аркадий, медбӧръя юалӧм вылас висьтавтӧг.
— Войвывладор боксяньыс ме балкон вылас вӧчи ыджыд маркиза, — шуыштіс Николай Петрович: — ӧні и ӧбедайтны позьӧ ывла вылын.
— Мыйкӧ ёнджыкасӧ дача кодь лоӧ... а позьӧ шуны, мый тайӧ ставыс пустяки.
Сы пыдди сынӧдыс тані кутшӧм!
Кутшӧм чӧскыд кӧрӧн ӧвтӧ!
Збыль ӧд, мем кажитчӧ, некӧн мирын татшӧм чӧскыд кӧр оз кыв, кыдзи татчӧс крайясын!
Да и енэжыс тані...
Аркадий виччысьтӧг сувтіс, чӧвтліс синъяссӧ бӧрвылас да ланьтіс.
— Дерт, — пасйыштіс Николай Петрович, — тэ тані чужин, тэныд ставыс тан должен петкӧдчыны кутшӧмкӧ особеннӧйӧн...
— Но, папаша, сійӧ дзик ӧткодь, кӧть кӧні эськӧ эз чужлы морт.
— Век жӧ...
— Абу, сійӧ дзик веськодь.
Николай Петрович боксянь видзӧдліс пи вылас, и коляска муніс верст джын мында, кытчӧдз эз пансьы на костын сёрни выльпӧв.
— Ог помнит, гижлі-ӧ мэ тэныд, — заводитіс Николай Петрович: — тэнад вӧвлӧм нянькаыд, Егоровнаыд, кувсьыліс.
— Збыльысь?
Коньӧрӧй старукаӧй!
А Прокофьич ловъя?
— Ловъя да ньӧти эз вежсьы.
Пыр сідз жӧ броткӧ.
Вообще ыджыд вежсьӧмъяс Марьиноысь тэ он аддзы.
— Приказчикыд тэнад пыр на сійӧ?
— Сійӧ выльтор эм, мый приказчикӧс ме вежи.
Ме решиті водзӧвылӧ не видзны ас ордын вольноотпущеннӧйясӧс, важ дворовӧйясӧс либӧ, этша вылӧ, не сетны налы некутшӧм должностьяс, кӧні эм ответственность.
(Аркадий синъяснас индіс Петр вылӧ).
Сійӧ збыльвылассӧ абу крепостнӧй, — шуис джын гӧлӧсӧн французскӧй кыв вылын Николай Петрович: — но сійӧ ӧд камердинер.
Приказчик ӧні менам мещана пиысь; кажитчӧ, дельнӧй мортыс.
Ме сылы пукті кыксё ветымын шайтӧн во.
Бара жӧ, — содтіс Николай Петрович, кымӧссӧ да синкымсӧ кинас чышкалігтырйи, коді вӧлі пыр сылӧн пытшкӧсса смущение признакӧн: — ӧні ме тэныд висьталі, мый некутшӧм вежсьӧм Марьиноысь тэ он аддзы...
Тайӧ абу дзик сідз.
Ме лыддя аслам могӧн водзвыв ӧлӧдны тэнӧ, кӧть...
Тшук кежлӧ джӧмдыліс сійӧ да водзӧ нуӧдны мӧдіс по-французски.
— Стрӧг моралист лыддяс менсьым веськыда висьтасьӧмсӧ лӧсявтӧмӧн, но, ӧтикӧ, дзебны сійӧс оз позь, а мӧдкӧ, тэныд тӧдса, менам пыр вӧліны аслыспӧлӧс принципъяс ая-пиа кост олӧм-вылӧм кузя.
Сэсся, тэ, дерт, верман мыжавны-вӧйпны менӧ.
Ме арлыдын...
Ӧти кывйӧн, тайӧ... нылыс, код йылысь тэ, гашкӧ, кывлін нин...
— Феничка? — гораа виччысьтӧг юаліс Аркадий.
Николай Петрович гӧрдӧдіс.
— Эн гораа, пӧжалуйста, шу сійӧс нимнас...
Но, да... Сійӧ олӧ ӧні ме ордын.
Ме сійӧс овмӧді гортӧ... сэн вӧлі кык неыджыд комната.
Но, тайӧ ставсӧ позяс мӧдног лӧсьӧдны.
— Дугды, папаша, мыйла?
— Тэнад приятельыд гӧститны мӧдас... абу лӧсьыд...
— Базаров вӧсна тэ, пӧжалуйста, эн тӧждысь.
Сійӧ вылынджык тайӧ ставсьыс.
— Но, тэ, бӧръявылас, — шуис Николай Петрович.
— Флигельным омӧль — со лёкыс.
— Дугды, папаша, — шуис Аркадий: — тэ кыдз быттьӧ извиняйтчан; кыдз тэныд абу яндзим?
— Дерт, мем колӧ лоны яндзим, — вочавидзис Николай Петрович, пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдігтыр.
— Тырмас, папаша, тырмас, вӧч мем бурӧс!
— Аркадий меліа нюмъёвтіс.
«Мыйысь извиняйтчӧ!» думыштіс Аркадий аскежас, и снисходительнӧй нежностьлӧн чувство бур да небыдруа батьыс дінӧ тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ, кутшӧмкӧ гуся превосходство ощущение сорӧн.
— Дугды, пӧжалуйста, — нӧшта ӧтчыд шуис сійӧ, ас развитость да свобода вежӧртӧмнас кӧсйытӧг наслаждайтчигтырйи.
Николай Петрович видзӧдліс сы вылӧ чуньяс пырыс, ачыс дугдывтӧг зыртіс кинас ассьыс кымӧссӧ, и мыйкӧ сутшкис сійӧс сьӧлӧмас...
Но сійӧ сэн жӧ мыждіс асьсӧ.
— Тайӧ нин со миян муяс мӧдісны, — шуис сійӧ дыр чӧв олӧм мысти.
— А водзвылас тайӧ, кажитчӧ, миян вӧр? — юаліс Аркадий.
— Да, миян.
Сӧмын ме вузалі сійӧс.
Таво новлыны пондасны сійӧс.
— Мыйла тэ вузалін сійӧс?
— Сьӧм вӧлі колӧ; сэсся ӧд муыс тайӧ мужикъяслы вуджӧ.
— Кодъяс оброктӧ тэныд оз мынтыны?
— Сійӧ нин налӧн делӧ; а бара жӧ, — коркӧ ӧд пондасны жӧ найӧ мынтыны.
— Вӧрыс жаль, — пасйыштіс Аркадий да пондіс гӧгӧр видзӧдны.
Мунанінъяссӧ налысь оз вӧлі позь шуны живописнӧйӧн.
Муяс, дзик енэжӧдзыс кузяла кыссисны муяс, кытъястікӧ неуна кыптылігмоз, кытъястікӧ бӧр лэччыштігмоз; кӧн-сюрӧ тыдовтчавлісны неыджыд вӧръяс, да чуклясисны гежӧд да ляпкыд раскӧн тырӧм оврагъяс, синъяслы екатерининскӧй кад дырся планъясын ассьыныс изображениесӧ казьтылӧмӧн.
Паныдасьлісны и кырӧм берега ичӧтик юяс, и лёк плӧтинаа дзоляник прудъяс, ичӧтик сиктъяс, сьӧдӧдӧм, унджыкысьсӧ джынвыйӧ восьса вевтъяса тырӧм гумла доръясын ньӧрйысь кыӧм стенъяс да жервидзан гырысь воротаяса пӧлӧстчӧм вартан сарайяс, и вичкояс, кодыс кирпичысь, кытъяскӧ киссьӧм штукатуркаӧн, кодыс пу, пӧлӧстчӧм крестъясӧн да эновтӧм кладбищеясӧн.
Аркадийлӧн сьӧлӧмыс кутіс вочасӧн кӧдзавны.
Кыдз нарошнӧ, мужикъяс паныдасявлісны быдсӧн косясьлӧм паськӧмаӧсь, омӧлик вӧвъясаӧсь; сырйыссьӧм кышана корысьяс моз сулалісны туй дорын кульӧм кырся да чегъясьӧм увъяса бадьяс: омӧльтчӧм гынмӧм гӧна, быттьӧ вильӧдӧм мӧсъяс горша йирисны канава дорса турун.
Кажитчис, мый найӧ сӧмын на мынӧмаӧсь кутшӧмкӧ лёк, смертоноснӧй гыж улысь и, коньӧр кодь эбӧстӧммӧм пемӧсъяс аддзӧм, мысти мича тувсов лун шӧрын сувтіс шуштӧм-гажтӧм помтӧм тӧвлӧн еджыд призрак аслас турӧбъясӧн, кӧдзыдъясӧн да лымъясӧн...
«Абу», думыштіс Аркадий, «абу озыр край тайӧ, оз шензьӧд сійӧ ни тырбур олӧмӧн ни удж радейтӧмӧн; оз, оз позь кольччыны сылы тадз, вежсьӧмъяс быть колӧны... но, кыдз найӧс вӧчны, кыдз заводитчыны?..»
Тадз мӧвпаліс Аркадий... а сы мӧвпалігкості тулысыс вӧчис ассьыс.
Гӧгӧр ставыс зарниӧн вежӧдӧ, ставыс паськыда да небыда гыалӧ да лӧсталӧ лӧня пӧльтысь шоныд тӧвру улын, ставыс — пуяс, кустъяс да турунъяс; быдлаын дугдывтӧг, гораа чольгысь шоръяс моз сьылісны жаворонокъяс; чибисъяс коръясӧкӧ горзісны, увтас видзьяс весьтын кыпӧдчигмоз, коръясӧкӧ чӧв-чӧв котралісны вутшъяс вывті; мичаа сьӧдалігтырйи нӧшта дженьыдик ид ӧзим нежнӧй зеленьын гуляйтісны сьӧд ракаяс; найӧ вошавлісны неуна нин едждӧдӧм рудзӧг пӧвстӧ; сӧмын гежӧдіника мыччысявлісны налӧн юръясныс сійӧ тшын рӧма гыяс пӧвсын.
Аркадий видзӧдіс, видзӧдіс, и, вочасӧн личалігмоз, бырлісны сылӧн мӧвпалӧмъясыс...
Сійӧ шыбытіс ас вывсьыс шынельсӧ да сэтшӧм гажаа, сэтшӧм том детинка моз видзӧдліс батьыс вылӧ, мый мӧдыс бара сійӧс кутліс.
— Ӧні абу нин ылын, — шуис Николай Петрович: — сулалӧ сӧмын кайыштны тайӧ ичӧтик гӧра вылас, и керканым пондас тыдавны.
Ми овмӧдчам тэкӧд зэв бура, Аркаша; тэ пондан отсасьны меным овмӧс гӧгӧрын, сӧмын оз кӧ сійӧ тэныд дышӧд.
Миян колӧ ӧні топыда йитчыны ёрта-ёрткӧд, тӧдмавны ёрта-ёртӧс бурджыка, сідз ӧд?
— Дерт, — шыасис Аркадий: — но кутшӧм шензяна луныс талун!
— Тэнад воӧм кузя, сьӧлӧмшӧр.
Да, тулысыс тыр мичлуннас дзирдалӧ.
А колӧ шуны, ме сӧгласен Пушкинкӧд — помнитан, Евгений Онегинын:
<rus>Как грустно мне твое явленье,</rus>
<rus>Весна, весна, пора любви!</rus>
<rus>Какое...</rus>
— Аркадий! — кыліс тарантассянь Базаровлӧн гӧлӧс: — ысты меным истӧг, нинӧмӧн каллян ӧзтыны.
Николай Петрович ланьтіс, а Аркадий, коді пондыліс кывзыны сылысь кутшӧмкӧ шензьӧмӧн, но сідз жӧ и сочувствиеӧн, тэрмасьӧмӧн кыскис зепсьыс истӧг тыра эзысь кӧрӧбка да Петркӧд ыстіс сійӧс Базаровлы.
— Сигара оз ков? — бара горӧдіс Базаров.
— Вай, — воча шыасис Аркадий.
Петр бӧр локтіс коляска дорӧ да сетіс сылы истӧг кӧрӧбкакӧд тшӧтш кыз, сьӧд сигара, кодӧс Аркадий пырысь-пыр ӧзтіс; сы гӧгӧр ён табаклӧн паськалі сэтшӧм чорыд да шома кӧр, мый нэмас куритчывлытӧм Николай Петрович кӧсйытӧг, кӧть и гусьӧн, медым не дӧзмӧдны писӧ, бергӧдліс нырсӧ.
Дас вит минута мысти кыкнан экипажыс сувтісны руд краскаӧн краситӧм да кӧрт вевта выль пу керка кильчӧ дорӧ.
Тайӧ и вӧлі Марьино, сійӧ жӧ Выль Слободка, либӧ крестьяна нимтӧм серти, Бобыльлӧн Хутор.
IV
Дворовӧй йӧз эз сявгыны-петны кильчӧ вылӧ, медым встречайтны господаӧс; сӧмын мыччысис ар дас кыка ӧти нывка, а сы бӧрын керкасьыс петіс еджыд гербовӧй кизьяса ливрейнӧй курткаӧ пасьтасьӧм том зон, ёна ӧткодь Петркӧд, Павел Петрович Кирсановлӧн слугаыс.
Сійӧ чӧла восьтіс коляска ӧдзӧссӧ да разис тарантаслысь фартуксӧ.
Николай Петрович аслас пиыскӧд да Базаровкӧд мӧдӧдчис пемыд да пӧшти тыртӧм зал вомӧн, код ӧдзӧс сайсянь тыдовтчыштліс нывбабйӧй том чужӧм, выль ногӧн нин идралӧм-вӧччӧдӧм гӧстинӧйӧ.
— Со ми и гортынӧсь, — шуис Николай Петрович, картузсӧ пӧрччигмоз да юрсинас пыркӧдігмоз.
— Главнӧйыс, колӧ ӧні ужнайтыштны да шойччыштны.
— Сёйыштны, збыльысь, абу лёк, — нюжмасигтырйи шуис Базаров да пуксис диван вылӧ.
— Да, да, давай ужнайтны, ӧдйӧджык ужнайтны.
— Николай Петрович некутшӧм тыдалана помкатӧг зымӧдыштіс кокъяснас.
— Со буретш Прокофьич.
Пырис ар квайтымына кымын морт, еджыд юрсиа, омӧль да сьӧдов, — ыргӧн кизьяса гӧрдов фрака да сьыліас гӧрд чышъян торъя.
Сійӧ жермуні, матыстчис Аркадийлысь ки окавны и, гӧстьлы копыртчӧм бӧрын, бӧрыньтчис ӧдзӧслань да кияссӧ пуктіс мышку саяс.
— Со сійӧ, Прокофьич, — заводитіс Николай Петрович, — бӧръявывнас, воис жӧ миянӧ...
Мый? Кыдз сійӧ тэ ногӧн?
— Зэв шань, — шуыштіс старик да бара жермуні, но пыр жӧ букыштіс ассьыс сук синкымъяссӧ.
— Пызан лӧсьӧдны прикажитанныд? — шуис сійӧ внушительнӧя.
— Да, да, пӧжалуйста.
Но онӧ-ӧ пыралӧ ті войдӧр ас комнатааныд, Евгений Васильич?
— Ог, благодарита, нинӧмла.
Тшӧктӧй сӧмын менсьым чемоданторсӧ сэтчӧ пыртны да со этійӧ паськӧмторсӧ, — содтіс сійӧ, ас вывсьыс балахонсӧ пӧрччигмоз.
— Зэв бур.
Прокофьич, босьт инӧ сылысь шынельсӧ.
(Прокофьич, кыдз быттьӧ гӧгӧрвотӧмпырысь, кыкнан кинас босьтіс базаровскӧй «паськӧмтор» и, юр весьтас вылӧ лэптӧмӧн, кокчуньйылас петіс).
А тэ, Аркадий, петалан регыдик кежлӧ ас комнатаад?
— Да, колӧ чиститчыштны, — вочавидзис Аркадий да мӧдӧдчыліс нин ӧдзӧслань, но тайӧ здукӧ пырис гӧстинӧйӧ шӧркоддем тушаа, пемыд рӧма английскӧй костюма, моднӧй дженьыдик галстука да лакӧвӧй полусапожкиа морт, Павел Петрович Кирсанов.
Чужӧм сертиыс сійӧ вӧлі ар нелямын вита; сылӧн дженьыда шырӧм дзор юрсиыс лӧсталіс сьӧд лӧстӧн, быттьӧ выль эзысь; чужӧмыс сылӧн скӧр, но чукыръястӧм, вывті лӧсьыд да сӧстӧм, быттьӧ вундыштӧма вӧсни да лэчыд вундасян пуртӧн, петкӧдліс вӧвлӧм зэв тӧдчана мичлун: торъя мичаӧсь вӧліны югыд, сьӧд, кузьмӧс синъясыс.
Аркадий дядьлӧн чужӧмыс дзоньнас, вывті мича да породистӧй, видзӧма томдырся стройностьсӧ и сійӧ вывлань кыпӧдчӧмсӧ, дзикӧдз мусьыс торйӧдчӧмсӧ, коді унджыкысьсӧ бырлывлӧ кызь ар тырӧм бӧрын.
Павел Петрович кыскис гач зепсьыс ассьыс кузь розӧвӧй гыжъяса мича кисӧ, коді нӧшта мичаджыкӧн кажитчис лым еджыд соскысла, кодӧс вӧлі кизялӧма ӧтка, еджыд опалӧн, да сетіс кисӧ племянникыслы.
Европейскӧй ногӧн киасьӧм бӧрын, сійӧ куимысь, рочьяс моз, окасис сыкӧд, мӧдногӧн кӧ, куимысь инмӧдчыліс аслас душистӧй усъяснас сы чужӧмӧ, да шуис:
<rus>— Добро пожаловать.</rus>
Николай Петрович представитіс сійӧс Базаровлы;
Павел Петрович кокньыдика копыртыштіс ассьыс лайкыд коссӧ да тӧкӧтьыштӧ нюмъёвтіс, но кисӧ эз сет и весиг сійӧс бӧр сюйис зептас.
— Ме нин чайтлі, мый ті онӧ воӧ талун, — мӧдіс сёрнитны сійӧ лӧсьыд гӧлӧсӧн, меліа катласигтырйи, пельпомъяснас кыскышталігтырйи да зэв мича еджыд пиньяссӧ петкӧдлігмоз.
— Мыйкӧ ӧмӧй лолі туй вылас?
— Нинӧм эз лолы, — вочавидзис Аркадий: — сідз, манитчыштім неуна.
Сы пыдди ми ӧні кӧинъяс кодь тшыгӧсь.
Тэрмӧдлышт, папаша, Прокофьичсӧ, а ме пырысь-пыр бӧр воа.
— Сулавлы, ме тэкӧд муна, — горӧдіс Базаров, диван вылысь друг ырскӧбтігтырйи.
Кыкнан том мортыс петісны.
— Коді тайӧ? — юаліс Павел Петрович.
— Аркашалӧн приятель, сійӧ висьталӧм серти, зэв вежӧра морт.
— Сійӧ гӧститны мӧдас ми ордын?
— Да.
— Тайӧ гӧнаыс?
— Но, да.
Павел Петрович таркӧдыштіс гыжъяснас пызанӧ:
— Ме казяла, мый Аркадий лоӧма развязнӧйӧн, — пасйыштіс сійӧ.
— Ме рад сы воӧмлы.
Ужын сайын сёрнитісны этша.
Торйӧн нин Базаров пӧшти эз сёрнит ньӧти, но уна сёйис.
Николай Петрович висьтавліс торъя случайяс, кыдз ачыс сійӧ шуӧ, ас фермерскӧй олӧмсьыс, сёрнитіс водзӧвылӧ лоан правительственнӧй мераяс йылысь, комитетъяс йылысь, депутатъяс йылысь, машинаяс лӧсьӧдны колӧм йылысь да с. в.
Павел Петрович надзӧник пӧкаживайтіс столовӧйті бӧрӧ да водзӧ (сійӧ некор эз ужнайтлы), шочиника юыштавліс румкаысь гӧрд вина да нӧшта шочджыка шулывліс кутшӧмкӧ замечание либӧ, стӧчджыка, восклицание, мыйкӧ «а! эге! гм!» сямаӧс.
Аркадий висьталіс некымын петербургскӧй выльтор, но сылы кыдзкӧ вӧлі нелӧсьыдкодь, сэтшӧм нелӧсьыд, коді пырджык овлывлӧ том мортлӧн, кор сійӧ сӧмын на петіс челядь арлыдысь да воис сэтчӧ, кӧн сійӧс привыкнитӧмаӧсь аддзыны да лыддьыны челядьӧн.
Сійӧ дзик ковтӧг нюжӧдліс ассьыс висьталӧмсӧ, зілис не шуны «папаша» кыв да ӧтчыд весиг вежис сійӧс «бать» кывйӧн, дерт, пинь пырыс шуыштӧмӧн; ковтӧм развязностьӧн кисьтіс стӧканӧ винасӧ аслас колӧм серти ёна унджык да юис ставсӧ.
Прокофьич эз вештыв сы вылысь синъяссӧ да сӧмын вомдоръяснас нямлясис.
Ужын бӧрын ставныс пырысь-пыр разӧдчисны.
— А чудак кодь тэнад дядьыд, — висьтавліс Аркадийлы Базаров, халатӧ пасьтасьӧмӧн сы крӧвать дорын пукалігмоз, да дженьыд каллян нюшкигӧн.
— Но, сиктын кутшӧм щегольство!
Гыжъясыс, гыжъясыс, кӧть выставка вылӧ ысты!
— Да тэ ӧд он тӧд, — вочавидзис Аркадий: — ас кадас ӧд сійӧ левӧн вӧвлі.
Ме коркӧ мӧдысь висьтала тэныд сылысь историясӧ.
Сійӧ ӧд зэв мича вӧлі, нывбабаяслӧн юрныс бергӧдчыліс.
— Да, со мый!
Важ паметь кузяыс сідзкӧ.
Жаль, мый тані сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдныс некодлысь.
Ме пыр видзӧді: сэтшӧм шензянаӧсь сылӧн воротникъясыс, быттьӧ каменнӧйӧсь, и щӧкасӧ сідз ӧкуратнӧя бритӧма.
Аркадий Николаевич, йӧз серам ӧд тайӧ?
— Пӧжалуй; сӧмын сійӧ, веськыда шуны, бур морт.
— Архаическӧй явление!
А батьыд тэнад лада, бур морт.
Стихъяс сійӧ дзик прӧста лыддьӧ, и овмӧсысь ӧдвакӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧ, но сійӧ бур морт.
— Бать менам зарни морт.
— Казялін-ӧ тэ, мый сійӧ полыштӧ?
Аркадий гогнитіс юрнас, кыдз быттьӧ сійӧ ачыс эз пов.
— Шензяна делӧ, — водзӧ нуӧдіс Базаров: — этайӧ пӧрысиник романтикъясыс!
Нервнӧй системанысӧ вайӧдасны раздражениеӧдз... но, равновесиеыс и воштӧма.
Но, прӧщай!
Менам комнатаын английскӧй мыссяндоз, а ӧдзӧс оз томнассьы.
Все-таки тайӧс колӧ ошкыны — английскӧй мыссяндозъяс, мӧдногӧн кӧ прогресс!
Базаров муніс, а Аркадийӧс шымыртіс радлана чувство.
Чӧскыд унмовсьыны рӧдимӧй керкаын, тӧдса вольпась вылын, шебрас улын, кодӧс вурисны радейтана кияс, гашкӧ, нянюшкалӧн кияс, сэтшӧм мелі, бур да мудзлывтӧм кияс.
Аркадий казьтыштіс Егоровнаӧс, и ышловзис, да сиис сылы царство небеснӧй...
Ас йывсьыс сійӧ эз кевмы.
И сійӧ и Базаров регыд унмовсисны, но мукӧд йӧзыс керкаас нӧшта дыр на эз узьны.
Пиыслӧн воӧмыс шызьӧдіс Николай Петровичӧс.
Сійӧ водіс вольпась вылӧ, но сисьсӧ эз кусӧд и, гырддза вылас юрнас лэдзсьӧмӧн, мӧвпаліс кузь мӧвпъяс.
Вокыс сылӧн войшӧр бӧрын дыр на пукаліс аслас кабинетас, паськыд гамбсовӧй креслӧ вылын камин водзын, кӧні муртса кельдалыштіс изшом.
Павел Петрович эз пӧрччысь, сӧмын кокас лакӧвӧй полусапожки пыддиыс лои бӧртӧм китайскӧй гӧрд туфли.
Сійӧ кутіс киас Galignani медбӧръя номер, но сійӧ эз лыддьысь; сійӧ зіля видзӧдіс каминӧ, кӧні, то кусыштлігтыр, то ыпнитавлігтыр, вӧрис югыдлӧз би...
Ен тӧдӧ, кӧні шӧйтісны сылӧн мӧвпъясыс, но эз сӧмын ӧти кольӧм кадын шӧйтны найӧ: чужӧм видзӧдласыс сылӧн вӧлі сосредоточеннӧй да букыш, мыйыс оз овлы, кор мортлӧн мӧвп вылас ӧти казьтылӧмъяс.
А бӧрладорса ичӧтик комнатаын, ыджыд сундук вылын, пукаліс, голубӧй душегрейкаа да сьӧд юрси вылас плавгӧм еджыд чышъяна том нывбаба, Феничка, кор кывзысьыштас, кор вугыртлас, кор видзӧдлас восьса ӧдзӧс вылӧ, код сайын тыдаліс кага крӧвать, да кыліс узьысь кагалӧн ӧтсяма лолалӧм шы.
V
Мӧд асылас Базаров садьмис быдӧнысь медводз да петіс керкаысь.
«Эге!» думыштіс сійӧ, гӧгӧр видзӧдлӧм мысти, «местаыссӧ абу синмӧ шыбытчана».
Кор Николай Петрович размежуйтчис крестьянакӧд, сылы ковмис выль усадьба улас торйӧдны десятина нёль дзик шыльыд да куш му.
Сійӧ стрӧитіс керка, служба да ферма, садитіс сад, кодйис пруд да кык юкмӧс; но том пуяс омӧля кутчысьлісны, прудъяс ваыс чӧжсис зэв этша, и юкмӧсъясыс лоины сола кӧраӧсь.
Сӧмын акациялысь да сиреньясысь лӧсьӧдӧм ӧти беседка ёнджыка быдмис; сэн коръясӧкӧ юлывлісны чай да ӧбедайтлывлісны.
Некымын минутаӧн Базаров кытшовтіс садйысь став туйсӧ, пырис скӧтнӧй дворӧ, конюшняӧ, корсис кык дворовӧй детинкаӧс, кодъяскӧд пырысь-пыр тӧдмасис, да мӧдӧдчис накӧд дзоляник нюрӧ, усадьбасянь верст кымын сайын, лягушаясла.
— Мый вылӧ тэныд лягушаясыс, барин? — юаліс сылысь ӧти детинкаыс.
— А со мый вылӧ, — висьталіс сылы Базаров, кодлӧн вӧлі аслыспӧлӧс сямлун возбудитны улысса йӧзлысь ас дорас эскӧм, кӧть сійӧ некор эз пӧтакайтлы налы да сёрнитліс накӧд сідз-тадз: — лягушасӧ ме кырла да видзӧдла, мый сылӧн пытшкӧсас вӧчсьӧ; а сы вӧсна мый тэа-меа сэтшӧм жӧ лягушаяс, сӧмын мый ми кок йылын ветлам, ме и кута тӧдны, мый миян пытшкӧсаным вӧчсьӧ.
— Да мый вылӧ тэныд сійӧ?
— А медым не ӧшибитчыны, висьман кӧ тэ да меным лечитны ковмас.
— Тэ ӧмӧй доктур?
— Да.
— Васька, кылан, бариныс висьталӧ, ми тэкӧд сійӧ жӧ лягушаяс.
Тешкодь!
— Ме пола наысь, лягушаяссьыдтӧ, — шуыштіс Васька, ар сизима детинка, шабді кодь еджыд юрсиа, сувтса воротника руд казакина да кӧмтӧм.
— Мыйысь повнысӧ? найӧ ӧмӧй курччасьӧны?
— Но, келӧй ваас, философъяс, — шуис Базаров.
Сэк кості, Николай Петрович садьмис жӧ да мӧдӧдчис Аркадий дінӧ, кодӧс суис паськӧмӧн.
Ая-пиа петісны терраса вылӧ, маркиза вевт улӧ; перилӧ дорын, пызан вылын, сиреньысь вӧчӧм гырысь букетъяс пӧвсын, пуис нин самӧвар.
Сэтчӧ воис самӧй сійӧ нывкаыс, коді тӧрыт медводз кильчӧ вылын встретитіс воысьясӧс, да вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Федосья Николаевна оз вермӧдчы, локнысӧ оз вермы; тшӧктісны юавны тіянлысь, ті асьныд кутанныд кисьтавны чайсӧ, али Дуняшаӧс ыстыны?
— Ме ачым кисьтала, ачым, — тэрмасьӧмӧн шыасис Николай Петрович.
— Тэ, Аркадий, мыйӧн чайсӧ юан, сливкиӧн али лимонӧн?
— Сливкиӧн, — вочавидзис Аркадий да, недыр чӧв олӧм мысти, юалӧм ногӧн шуис: — папаша?
Николай Петрович чуймӧмӧн видзӧдліс пи вылас.
— Мый? — шуыштіс сійӧ.
Аркадий лэдзис синъяссӧ.
— Извинит, папаша, менам юалӧм кӧ тэныд оз ладмы, — заводитіс сійӧ: — но тэ ачыд, тӧрытъя веськыд сёрнинад, менӧ кыпӧдан веськыда сёрнитӧм вылӧ, тэ он лӧгась?
— Висьтав.
— Тэ меным сетан смеллун юавны тэнсьыд...
Оз-ӧ сы вӧсна Фен... Оз-ӧ сы вӧсна сійӧ оз лок татчӧ чай кисьтавны, мый ме тані?
Николай Петрович неуна бергӧдчыштіс.
— Вермас лоны, — шыасис сійӧ бӧръя вылас: — сійӧ чайтӧ... сійӧ яндысьӧ...
Аркадий ӧдйӧ чӧвтіс синъяссӧ батьыс вылӧ.
— Весьшӧрӧ жӧ яндысьӧ сійӧ.
Ӧтикӧ, тэныд тӧдса менам вежӧртас сямӧй (Аркадийлы ёна сьӧлӧм вылас воис тайӧ кывъяссӧ шуӧмыс), а мӧдкӧ — понда-ӧ ме кӧть юрси сі мында дзескӧдны тэнсьыд олӧм, тэнсьыд привычкаяс?
Такӧд тшӧтш ме бура тӧда, мый тэ эн вермы лёкӧс бӧрйыны; тэ кӧ лэдзин сійӧс овны тэкӧд ӧти вевт улын, колӧ вӧвсьыны, сійӧ туйӧ сэтчӧ: кӧть мый, а пи батьыслы абу судья, и торйӧн нин ме, и торйӧн нин сэтшӧм батьлы, коді, кыдз тэ, некор да нинӧмӧн эз дзескӧдлы менсьым вӧляӧс.
Аркадийлӧн гӧлӧсыс первойсӧ дрӧжжитіс: сійӧ чувствуйтіс асьсӧ великодушнӧйӧн, но сэк жӧ гӧгӧрволіс, мый лыддьӧ аслас батьыслы кутшӧмкӧ наставление сямаӧс; но аслас сёрни шыыс ёна действуйтӧ морт вылӧ, и Аркадий медбӧръя кывъяссӧ шуис чорыда, весиг эффектӧн.
— Пасибӧ, Аркаша, — нурбыльтіс Николай Петрович, и чуньясыс сылӧн бара пондісны ветлӧдлыны синкымъяс кузяыс да кымӧсӧдыс.
— Тэнад чайтӧмъясыд дзик веськыдӧсь.
Дерт, эз кӧ туй тайӧ нылыс...
Тайӧ абу кокни вежӧра затея.
Меным абу кокни та йылысь сёрнитны тэкӧд, но тэ гӧгӧрвоан, мый сылы вӧлі сьӧкыд локны татчӧ, тэ дырйи, торйӧн нин медводдза тэ воан лунӧ.
— Сідзкӧ, ме ачым муна сы дінӧ, — горӧдіс Аркадий великодушнӧй чувствояс выльпӧв содӧмӧн и чеччыштіс улӧс вылысь.
— Ме гӧгӧрвоӧда сылы, мый нинӧм сылы меысь яндысьны.
Николай Петрович тшӧтш сувтіс.
— Аркадий, — заводитіс сійӧ: — вӧч одолжение... кыдз нӧ позьӧ... сэн...
Ме тэныд водзвыв эг висьтав...
Но Аркадий эз нин кывзы сылысь и пышйис терраса вылысь.
Николай Петрович видзӧдліс сы бӧрся да яналӧмпырысь лэдзчысис улӧс вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн пондіс чеччыны...
Тыдовтчис-ӧ сылы сутш тайӧ каднас сыа-пиа костса водзӧвылӧ мынны позьтӧм отношениеяслӧн аслыспӧлӧс сямыс, гӧгӧрвоис-ӧ сійӧ, мый ӧдвакӧ эз ыджыдджык уважение петкӧдлы сылы Аркадий, ньӧти кӧ сійӧ эз сюйсьыв тайӧ делӧас, мыжаліс-ӧ сійӧ асьсӧ слаблун вӧснаыс — висьтавны сьӧкыд: став тайӧ чувствоясыс вӧліны сы пытшкын, но вӧліны ощущение кодьӧсь, да и найӧ гудырӧсь; а чужӧм вывсьыс эз бырлы гӧрдыс, и сьӧлӧмыс ёна типкис.
Кылісны тэрмасяна кокшыяс, и Аркадий пырис терраса вылӧ.
— Ми тӧдмасим, бать! — горӧдіс сійӧ чужӧм вылас кутшӧмкӧ мелі да бур долыдлун петкӧдлӧмӧн.
— Федосья Николаевна, дзик сідз, талун оз вермӧдчыкодь да локтас сёрӧнджык.
Но кыдз нӧ тэ эн висьтав меным, мый менам эм вок?
Ме эськӧ тӧрыт рытнас нин верми сійӧс окавны, кыдз ме ӧні окалі сійӧс.
Николай Петрович кӧсйис мыйкӧ шуны, кӧсйис кыпӧдчыны да кутлыны.
Аркадий шыбытчис сылы сьылі вылас.
— Мый тайӧ? Бара кутчысьӧмныд? — кыліс на бӧрвылын Павел Петровичлӧн гӧлӧс.
Бать и пи ӧтмоз лоины радӧсь тайӧ минутаас сы воӧм вылӧ; овлывлӧны сьӧлӧм вӧрзьӧдан положениеяс, кытысь все-таки ковлывлӧ ӧдйӧджык петны.
— Мый вылӧ нӧ тэ шензян? — долыдпырысь пондіс сёрнитны Николай Петрович.
— Дыр бӧрын со и ме верми виччысьны Аркашаӧс...
Ме тӧрытъя лунсянь и видзӧднысӧ сы вылӧ бура-мичаа эг вевъяв.
— Ме ньӧти ог шензьы, — шуис Павел Петрович: — ме весиг ачым ог ӧткажитчы сыкӧд кутчысьлыны.
Аркадий матыстчис дядь дінас да выльпӧв кыліс ас банъяс вывсьыс сылысь душитӧм усъясӧн инмӧдчылӧмсӧ.
Павел Петрович пуксис пызан дорӧ.
Сы вылын вӧлі зэв мича английскӧй сяма, асывъя костюм; юрас вӧлі ичӧтик мича феска.
Тайӧ фескаыс да кыдз-сюрӧ кӧрталӧм галстукыс петкӧдлісны сиктса олӧм свобода вылӧ; но дзескыд дӧрӧм воротникъясыс, колӧ шуны, абу еджыд, а сера дӧрӧмыслӧн, кыдз сійӧ и пӧлагайтчӧ асывъя пасьтасьӧмын, быдлунъя моз чорыда пыксисны бритӧм щӧкаас.
— Кӧн нӧ выль приятельыд тэнад? — юаліс сійӧ Аркадийлысь.
— Сійӧ абу гортын; чеччӧ сійӧ пырджык водз да мунӧ кытчӧкӧ.
Медсяыс — оз ков видзӧдны сы вылӧ: церемонитчӧм сійӧ оз радейт.
— Да, тӧдчӧ тайӧ.
— Павел Петрович кутіс тэрмасьтӧг мавтны няньсӧ выйӧн.
— Дыр сійӧ ми ордын гӧститны мӧдас?
— Кыдз удайтчас!
Сійӧ пырис ми ордӧ батьыс дінӧ мунігмоз.
— А батьыс сылӧн кӧн олӧ?
— Миян губерняын жӧ, верст кӧкъямысдас тасянь.
Сэн сылӧн неыджыд имение.
Водзсӧ сійӧ вӧлӧма полкса докторӧн.
— Тэ-тэ-тэ-тэ...
Мыйкӧ мися пыр ме ассьым юася: кытысь кывлі ме тайӧ овсӧ: Базаров?..
Николай, помнитчӧ, батюшканым дивизияын вӧлі лекарь Базаров?
— Кажитчӧ, вӧлі.
— Вӧлі, вӧлі.
Сідз инӧ тайӧ лекарыс сылӧн бать.
Гм! — Павел Петрович лӧсьӧдыштіс усъяссӧ.
— Но, а ачыс господин Базаров збыльвылассӧ мый сэтшӧмыс? — юаліс сійӧ нюжйӧдлӧмӧн.
— Мый сэтшӧмыс Базаров?
— Аркадий шпыньмуні.
— Колӧкӧ, дядюшка, ме тіянлы висьтала, мый сійӧ збыльвылассӧ сэтшӧмыс?
— Вӧч одолжение, племянничёк.
— Сійӧ нигилист.
— Кыдз? — юаліс Николай Петрович, а Павел Петрович пуртсӧ, йылас ӧшйӧм вый торнас, лэптіс вывлань да пукаліс вӧрзьӧдчытӧг.
— Сійӧ нигилист, — мӧдпӧв шуис Аркадий.
— Нигилист, — висьталіс Николай Петрович.
— Тайӧ латинскӧй кывсянь nihil, нинӧм, мыйдта ме верма гӧгӧрвоны; сідзкӧ, тайӧ кывйыс означайтӧ мортӧс, коді... коді нинӧм оз признавайт?
— Шу: коді нинӧм оз уважайт, — содтіс Павел Петрович да выльпӧв босьтчис вый бердӧ.
— Коді быдтор вылӧ видзӧдӧ критическӧя, — пасйис Аркадий.
— А абу, сійӧ дзик ӧткодь? — юаліс Павел Петрович.
— Абу, абу дзик ӧткодь.
Нигилист, сійӧ морт, коді оз копрась некутшӧм авторитетъяс водзын, коді ни ӧти принцип оз босьт куш кывъяс серти, кӧть мед кутшӧм уважениеӧн эз вӧв кытшалӧма тайӧ принципыс.
— И мый нӧ, тайӧ бур? — торкис Павел Петрович.
— Кодлы кыдз, дядюшка.
Мукӧдыслы таысь бур, а мукӧдлы зэв лёк.
— Со кыдз.
Но, тайӧ, ме аддза, абу миянлы вылӧ.
Ми, важ кадся йӧз; ми чайтам, мый принсипъястӧг (Павел Петрович шулывліс тайӧ кывсӧ небыда, французскӧй кыв сямӧн, Аркадий, мӧдарӧ, шуліс «принцип», медводдза слогсӧ гораджыка шуӧмӧн), принсипъястӧг, кодъясӧс примитӧма, кыдз тэ шуан, куш кывъяс серти, воськов тувччыны, лолыштны оз позь.
Vous avez change tout cela, мед ен сетас тіянлы дзоньвидзалун да генеральскӧй чин, а ми сӧмын любуйтчыны кутам, господа... кыдз нин?
— Нигилистъяс, — ярскӧба висьталіс Аркадий.
— Да.
Важӧн вӧліны гегелистъяс, а ӧні нигилистъяс.
Видзӧдлам, кыдз ті понданныд овны-вывны пустотаас, сынӧдтӧм пространствоас; а ӧні, звӧнитыштлы жӧ, пӧжалуйста, вокӧ, Николай Петрович, кад меным юны ассьым какао.
Николай Петрович звӧнитіс да горӧдіс: «Дуняша!»
Но Дуняша пыдди терраса вылӧ петіс ачыс Феничка.
Тайӧ вӧлі ар кызь куима том нывбаба, ставыс еджыдіник да вӧлі небыд, пемыд юрсияса да синъяса, челядь моз польдчыштӧм гӧрд вомдоръяса да небыдик кияса.
Сы вылын сӧстӧм ситеч платье; гӧлубӧй выль косынка пелька куйліс сы гӧгрӧс пельпомъяс вылын.
Сійӧ вӧлі вайӧ ыджыд чашка какао и, Павел Петрович водзӧ пуктӧм мысти, быдсӧн яндіс: пӧсь вирыс алӧй гыӧн паськалі мичаник чужӧмвывса вӧсни кучик улас.
Сійӧ увлань лэдзис синъяссӧ да сувтіс пызан дорӧ, дзик чунь помъяс вылас кокньыдика пыксьыштігмоз.
Кажитчис, сылы вӧлі яндзим, мый сійӧ локтіс, и сыкӧд тшӧтш сійӧ кыдз быттьӧ чувствуйтіс, мый сылӧн вӧлі право локнысӧ.
Павел Петрович скӧра дузгӧдіс синкымъяссӧ, а Николай Петрович чуймис.
— Здравствуй, Феничка, — шуис сійӧ пинь пырыс.
— Здравствуйте, — шыасис сійӧ эз ыджыд, но гора гӧлӧсӧн и, Аркадий вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм мысти, коді радейтӧмпырысь нюмъяліс сылы, ньӧжйӧник петіс.
Сійӧ ветлӧдліс неуна катласигмоз, но и тайӧ лӧсяліс сылы.
Терраса вылын дыркодь вӧлі шы ни тӧв.
Павел Петрович паняліс ассьыс какао, да друг лэптіс юрсӧ.
— Со и господин нигилист ми дорӧ локтӧ, — шуис сійӧ гусьӧник.
Збыльысь, садті, клумбаяс вожмавлігтырйи, локтіс Базаров.
Сылӧн полотно пальтоыс да гачыс вӧлі няйтӧссьӧма; нюрвыв гартчан турун гартчӧма важ, гӧгрӧс шляпа тулья гӧгӧрыс; веськыд киас кутіс сійӧ дзоляник мешӧк; мешӧкас вӧрис мыйкӧ ловъя.
Сійӧ ӧдйӧ матыстчис терраса дорӧ да, юрнас довкнитӧм мысти, шуис:
— Здравствуйте, господа; извинитӧй, мый сёрми чай кежлӧ, пыр локта; колӧ вот тайӧ пленницаяссӧ инӧдны.
— Мый тайӧ тіян, ванидзувъяс? — юаліс Павел Петрович.
— Абу, лягушаяс.
— Ті найӧс сёянныд али быдтанныд?
— Опытъяс вӧчны, — веськодя висьталіс Базаров да пырис керкаӧ.
— Сійӧ вундавны найӧс мӧдас, — пасйис Павел Петрович.
— Принсипъясӧ оз верит, а лягушаяслы веритӧ.
Аркадий жальпырысь видзӧдліс дядьыс вылӧ, и Николай Петрович гусьӧник йиджгыльтліс пельпомнас.
Ачыс Павел Петрович казяліс, мый ёсьлуныс эз лӧсяв, и заводитіс сёрнитны овмӧс йылысь да выль управляющӧй йылысь, коді кодкӧлун воліс сы дінӧ норасьны, мый работник Фома «дебоширничайтӧ» да киӧ оз шед.
«Сэтшӧм нин сійӧ Езоп», шуис сійӧ кыв улӧ веськалӧмтор: «быдлаын асьсӧ петкӧдлӧ лёк мортӧн; олыштас, да йӧйталӧмӧн мунас».
VI
Базаров бӧр локтіс, пуксис пызан сайӧ да тэрмасьӧмӧн кутіс чай юны.
Кыкнан вокыс чӧв олігтыр видзӧдісны сы вылӧ, а Аркадий гусьӧник видзӧдлывліс кор батьыс вылӧ, кор дядьыс вылӧ.
— Ті тасянь ылӧ ветлінныд? — бӧръявылас юаліс Николай Петрович.
— Сэні тіян нюртор эм, пипу рас дорас.
Ме вӧтлі вит кымын зэрнаӧс; тэ верман кыйны найӧс, Аркадий.
— А ті абу охотник?
— Абу.
— Ті собственнӧ физикаӧн занимайтчанныд? — юаліс ас ӧчередяс Павел Петрович.
— Физикаӧн, да; вообще шуны естественнӧй наукаясӧн.
— Сёрнитӧны, германецъяс пӧ бӧръя каднас ёна водзӧ мунӧмаӧсь та кузя.
— Да, немецъяс та кузя миян велӧдысьяс, — небрежнӧйя вочавидзис Базаров.
Германецъяс кывсӧ немецъяс пыдди Павел Петрович шуис сералӧм могысь, но сійӧс некод эз и казяв.
— Ті зэв вылӧ пуктанныд немецъяссӧ? — зэв вежлива шуис Павел Петрович.
Сійӧ пондіс чувствуйтны гуся скӧралӧм.
Сылысь аристократическӧй натурасӧ шызьӧдіс Базаровлӧн нинӧмӧн тупкытӧм развязностьыс.
Тайӧ лекарь пиыс не сӧмын эз полышт, но весиг вочавидзліс сійӧ орйӧдлӧмӧн да дышпырысь, да и сійӧ гӧлӧсын вӧлі мыйкӧ грубӧй, пӧшти дерзкӧй.
— Сэтчӧс учёнӧйяс дельнӧй войтыр.
— Сідз, сідз.
Но, а роч учёнӧйяс йылысь тіян, дерт, абу сэтшӧм бур гӧгӧрвоӧм?
— Пӧжалуй, мый сідз.
— Тайӧ зэв ошкана аснад жертвуйтӧм, — шуис Павел Петрович, коссӧ веськӧдігмоз да юрсӧ бӧрвыв шыбытыштігмоз.
— Но кыдз жӧ, Аркадий Николаевич висьтавліс ӧні миянлы, мый ті некутшӧм авторитетъяс онӧ признавайтӧй?
Онӧ веритӧ налы?
— Да мыйла нӧ ме понда найӧс признавайтны?
И мыйлы ме понда веритны?
Меным висьталасны шогманатор, ме сӧгласитча — со и ставыс.
— А немецъяс пыр шогманатор висьтавлӧны? — шуыштіс Павел Петрович, и чужӧмыс сылӧн лои сэтшӧм веськодь, ывдортчӧм выражениеа, быттьӧ сійӧ ставнас кыпӧдчис кутшӧмкӧ кымӧр сайса вылнаӧ.
— Оз быдӧн, — дженьыдика очсыштӧмӧн висьталіс Базаров, кодлы веськыда эз вӧв окота нуӧдны водзӧ кыв песӧмсӧ.
Павел Петрович видзӧдліс Аркадий вылӧ, кыдз быттьӧ сылы шуны кӧсйигмоз: «авъя тэнад другыд, веськыда кӧ шуны».
— Босьта кӧ ме ачымӧс, — бара заводитіс сійӧ мырдысьӧн моз: — немецъясӧс ме, грека морт, ог радейт.
Роч немецъяс йылысь ме ог нин казьтыв: тӧдса, мыйся лэбачьяс найӧ.
Но и немецкӧй немецъяс меным оз воны сьӧлӧм вылӧ.
Важъясыс нӧшта сэтчӧ-татчӧ; сэк налӧн вӧліны — но, сэк Шиллерли мыйли, Гёте...
Вок вот найӧс ёна радейтӧ...
А ӧні петісны ставыс кутшӧмкӧ химикъяс да материалистъяс...
— Туянаджык химик кызьпӧв полезнӧйджык быд поэт дорысь, — торкис Базаров.
— Со кыдз, — шуыштіс Павел Петрович, и быттьӧ унмовсигӧн, муртса-муртса лэптыштіс синкымъяссӧ.
— Ті, сідзкӧ, искусство он признавайтӧ.
— Сьӧм нажӧвитны искусство, либӧ геморрой сэсся абу! — мустӧма серӧктӧмӧн горӧдіс Базаров.
— Сідз, сідз.
Со кыдз ті шутитанныд.
Тайӧс ставсӧ, сідзкӧ, ті отвергнитанныд?
Шуам сідз.
Артмӧ, веританныд ӧти наукаӧ?
— Ме висьталі нин тіянлы, мый нинӧмӧ ог верит; и мый сэтшӧмыс наука — вообще?
Эмӧсь наукаяс, кыдз эмӧсь ремеслояс, званиеяс, а наука вообще дзик абу.
— Зэв бур.
Но, а мукӧдъяс йывсьыс, йӧз олӧмын примитӧм постановлениеяс йылысь, ті кутчысянныд татшӧм жӧ отрицательнӧй направление?
— Мый тайӧ, допрос? — юаліс Базаров.
Павел Петрович неуна кельдӧдыштіс...
Николай Петрович артыштіс коланаӧн суитчыны сёрниӧ.
— Ми коркӧ мӧдысь подробнӧйджыка сёрнитам тіянкӧд та йылысь, любезнӧй Евгений Васильич; и тіянлысь мнениенытӧ тӧдмалам, и ассьыным висьталам.
Ме асладорсянь зэв рад, мый ті занимайтчанныд естественнӧй наукаясӧн.
Ме кывлі, мый Либих вӧчӧма шензяна открытие муяс удобритӧм кузя.
Ті верманныд меным отсавны менам агрономическӧй уджъясын; ті верманныд сетны меным кутшӧмкӧ колана сӧвет.
— Ме рад тіянлы отсавны, Николай Петрович; но кытчӧ миянлы Либихӧдз!
Медводз колӧ азбукаӧ велӧдчыны да сэсся вӧлись книга бердӧ кутчысьны, а ми нӧшта азсӧ синмӧн эг аддзылӧй.
«Но, ме аддза, тэ збыль нигилист,» мӧвпыштіс Николай Петрович.
— Все-таки лэдзӧй шыасьны ті дорӧ кор ковмас, — содтіс сійӧ кывмӧн.
— А ӧні миянлы, ме думысь, вок, пӧра ветлыны приказчиккӧд тӧлкуйтыштны.
Павел Петрович кыпӧдчис улӧс вылысь.
— Да, — шуис сійӧ некод вылӧ видзӧдтӧг: — омӧль овны тадз во вит сиктын, гырысь вежӧръясысь ылын!
Дурак дуракӧн дзик лоан.
Тэ зілян не вунӧдны сійӧс, мыйӧ тэнӧ велӧдлісны, а сэн — видзӧд! — вӧлӧмакӧ, мый ставыс сійӧ сӧрӧм, и тэныд шуӧны, мый туяна йӧз татшӧм нинӧмабунас сэсся оз нин занимайтчыны, и мый тэ пӧ бӧрӧкольӧм колпак.
Мый вӧчны!
Тыдалӧ, томйӧз, збыльысь, вежӧраджыкӧсь миянысь.
Павел Петрович ньӧжйӧ бергӧдчис каблук вылас да ньӧжйӧ петіс;
Николай Петрович мӧдӧдчис сы бӧрын.
— Мый сійӧ пыр тіян татшӧм? — Базаров веськодьпырысь юаліс Аркадийлысь, мыйӧн сӧмын ӧдзӧсыс пӧдласис кыкнан вок бӧрас.
— Кывзы, Евгений, тэ нин вывті ёся сыкӧд сёрнитін, — шуыштіс Аркадий.
— Тэ лӧгӧдін сійӧс.
— Да, понда ме найӧс ышмӧдны, тайӧ уезднӧй аристократъястӧ!
Ставыс ӧд тайӧ самолюбие, левлӧн привычкаясыс, фатство.
Но, нуӧдіс мед эськӧ водзӧ ассьыс поприщесӧ Петербургын, сэтшӧм кӧ нин сылӧн морттуйыс...
А, мӧдарӧкӧ, ен сыкӧд дзикӧдз!
Меным сюри доза гежӧд экземпляр ваын олысь жуклӧн, Dytiscus marginatus, тӧдан?
Ме сійӧс петкӧдла тэныд.
— Ме тэныд кӧсйыси висьтавны сылысь историясӧ, — заводитіс Аркадий.
— Жукыслысь историясӧ?
— Но, тырмас, Евгений.
Менам дядьлысь историясӧ.
Тэ аддзан сэки, мый сійӧ абу сэтшӧм морт, кутшӧмӧн кажитчӧ сійӧ тэныд.
Сійӧс регыдджык колӧ жалитны, а оз серавны.
— Ме ог вензьы; да мый сійӧ тэныд сідз сетчис?
— Колӧ лоны веськыдӧн, Евгений.
— Тайӧ мыйысь артмӧ?
— Энлы, кывзы...
И Аркадий висьталіс сылы дядьыслысь историясӧ.
Лыддьысь аддзас сійӧс локтан главаысь.
VII
Павел Петрович Кирсанов воспитывайтчис первойсӧ гортас сідз жӧ, кыдзи и сылӧн дзоляджык вокыс — Николайыс, сэсся пажескӧй корпусын.
Сійӧ ичӧтысяньыс торъяліс вывті тӧдчана мичлунӧн; сэтчӧ жӧ сійӧ вӧлі ас вылас надейтчысь, йӧзӧс серавны неуна радейтысь да кыдзкӧ тешкодя лӧгасьысь — сійӧ эз вермы не воны сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ пондіс петкӧдчывны быдлаын, кыдз сӧмын воис офицерӧ.
Сійӧс ки вылын новлӧдлісны, и сійӧ ачыс, асьсӧ ышмӧдліс, весиг дурачитчис, весиг куражитчывліс; но и тайӧ сылы лӧсяліс.
Нывбабаяс сы вӧсна вежӧр вывсьыс вошласьлісны, мужчинаяс нимтылісны сійӧс фатӧн да гусьӧн вежгисны сылы.
Сійӧ оліс, кыдз вӧлі висьталӧма нин, ӧти квартираын вокыскӧд, кодӧс радейтіс сьӧлӧмсяньыс, кӧть эськӧ дзик некыт эз вӧв сы кодь.
Николай Петрович чотыштіс, чужӧм чертаясыс вӧліны посньыдикӧсь, лӧсьыдӧсь, но неуна шогӧсь, ичӧтик сьӧд синъяса и небыд гежӧд юрсиа;
сійӧ окотапырысь дышӧдчис, но и лыддьысис окотапырысь, да поліс обществоысь.
Павел Петрович ни ӧти рыт эз коллявлы гортын, нималіс смеллунӧн да пельклунӧн (светскӧй томйӧз костын сійӧ пыртліс модаӧ гимнастика) и помӧдз лыддис сӧмын вит-квайт французскӧй книга.
Кызь кӧкъямыс арӧсӧн сійӧ нин вӧлі капитанӧн; вывті бур карьера виччысис сійӧс.
Друг ставыс вежсис.
Сійӧ кадӧ петербургса светын гежӧдіника петкӧдчывліс нывбаба, кодӧс эз на вунӧдны ӧнӧдз, княгиня Р. Сылӧн вӧлі бура воспитайтӧм да шань, но йӧёват мужик, а челядь эз вӧв.
Сійӧ немвиччысьтӧг мунлывліс заграницаӧ, немвиччысьтӧг бӧр воліс Россияӧ, вообще оліс аслыспӧлӧс олӧмӧн.
Нималіс сійӧ кокни мывкыда кокеткаӧн, сьӧлӧмсяньыс сетчыліс быдсяма нога гажӧдчӧмъяслы, танцуйтліс нырвылас усьтӧдз, гӧрдліс да сераліс том войтыркӧд, кодъясӧс принимайтліс ӧбед водзвылын гостинӧйын — джынвыйӧ пемыдінын, а войяснас бӧрдіс да юрбитіс, мукӧддырйи некытчӧ эз инасьлы, и унаысь дзик асылӧдзыс вувзясис комнатаас, шогпырысь кияссӧ чегъялігтырйи, либӧ пукаліс салтыр вылын, ставнас кельдӧдӧма да кӧдзыд.
Лун пуксис, и сійӧ выльпӧв вежсьывліс светскӧй дамаӧ, бара мунліс гортсьыс, сераліс, болтайтіс, и быттьӧ шыбытчывліс паныд быдторлы, мый вермис сетны сылы чирмында гажӧдӧм.
Туша мыгӧрыс сылӧн вӧлі шензяна; сылӧн кӧсаыс зарни рӧма да сьӧкыд, кыдз зарни, вӧлі пидзӧс увдорӧдзыс, но красавицаӧн сійӧс некод эськӧ эз шу; став чужӧмас сылӧн мичыс сӧмын и вӧлі синъясыс, и весиг эз асьныс синъясыс — найӧ вӧліны неыджыдӧсь да рудӧсь — но видзӧдласыс налӧн, визув да пыдӧстӧм, смеллунӧдз беспечнӧй да шогсьӧмӧдз задумчивӧй, — тӧдмавны позьтӧм видзӧдлас.
Мыйкӧ вӧвлытӧм югъяліс сыын весиг сэк, кор кывйыс сылӧн больгис медся нинӧмабусӧ.
Пасьтасьліс сійӧ зэв бура.
Павел Петрович паныдасис сыкӧд ӧти бал вылын, танцуйтіс сыкӧд мазурка, кода кості княгиня эз шу ни ӧти шогмана кыв, и зэв ёна любитчис сыӧ.
Победаясӧ велалӧм морт, сійӧ и тані регыд воӧдчис аслас цельӧдз; но кокниа вермӧмыс эз кӧдзӧд сійӧс.
Мӧдарӧ: сійӧ нӧшта доймӧмпырысь, нӧшта топыдджыка йитчис тайӧ нывбаба дорас, кодын, весиг сэк, кор княгиня ставнас сетчывліс нэмкежлас, кыдз быттьӧ пыр на ещӧ мыйкӧ кольлывлі мыйкӧ заветнӧй да судзӧдны позьтӧм, кытчӧ некод эз вермыв йиджтысьны.
Мый поздысис тайӧ душаас, — ен тӧдӧ!
Кажитчыліс, сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ гуся, сылы аслыс тӧдтӧм вынъяс власть улын, найӧ ворсісны сыӧн, кыдзи кӧсйисны, сылӧн ичӧтик вежӧрыс эз вермы ладмыны на коланлункӧд.
Сылӧн став оласногыс петкӧдліс куш лӧсявтӧмторъяс; нач ӧтка письмӧяс, кодъяс вермисны кыпӧдны мужикыслысь веськыд подозрениеяс, сійӧ гижӧма мортлы, пӧшти сылы ӧтдорлы, а радейтӧмыс сылӧн петкӧдчыліс шогсьӧмкӧд; сійӧ эз нин серав ни шутит сыкӧд, кодӧс бӧрйыліс, и кывзыліс сылысь да видзӧдіс сы вылӧ гӧгӧрвотӧг.
Мукӧддырйиыс, унджыкысьсӧ виччысьтӧг, тайӧ гӧгӧрвотӧмыс вежсьывліс кӧдзыд ужасӧн; чужӧмыс сылӧн лоліс кулӧм мортлӧн кодь да йӧйлӧн кодь; сійӧ томнасьліс аслас спальняас и горничнаяыс сылӧн кывлывліс, томан дорӧ пель пуктӧмӧн, сылысь сыркъялӧмӧн бӧрдӧмсӧ.
Эз ӧтчыд, нежнӧй аддзысьлӧм бӧрын гортӧ локтігмоз, Кирсанов чувствуйтлы сьӧлӧм вылас сійӧ косялысь да курыд дӧсадасӧ, коді кыптӧ сьӧлӧмын ньӧти удайтчытӧм бӧрын.
«Мый нӧ меным колӧ нӧшта?» юасис сійӧ ассьыс, а сьӧлӧмыс пыр висис.
Ӧтчыд сійӧ пӧдаритіс сылы из вылӧ изобразитӧм сфинкса чунькытш.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ: — сфинкс?
— Да, — висьталіс мӧдыс: — и тайӧ сфинксыс — ті.
— Ме? — юаліс сійӧ да надзӧник чӧвтіс сы вылӧ ассьыс загадочнӧй видзӧдлассӧ.
— Тӧданныд-ӧ, мый тайӧ зэв ыштӧдана?
— содтіс княгиня муртса тӧдчан нюмъёвтӧмӧн, а синъясыс видзӧдісны пыр сідз жӧ аслысногӧн.
Сьӧкыд вӧлі Павел Петровичлы весиг сэки, кор княгиня Р. сійӧс радейтіс; но кор княгиня кӧдзаліс сы дорӧ, а тайӧ лои вель регыд, сійӧ тӧкӧтьӧ эз йӧймы.
Сійӧ пессис да вежӧктіс, эз сетлы княгинялы спокой, кыскасис сы бӧрся быдлаті; княгиня дӧзмис сы мынтӧм вӧтлысьӧмысь да муніс заграницаӧ.
Павел Петрович, ёртъяс корӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, начальство сӧветъяс вылӧ видзӧдтӧг, петіс отставкаӧ да мӧдӧдчис княгиня бӧрся; во нёль сійӧ оліс йӧз муын, то вӧтлысис сы бӧрся, то нарошнӧ воштыліс сійӧс син улысь; сійӧ ачыс ассьыс яндысис, сійӧ скӧраліс аслас малодушие вылас... но немтор эз отсав.
Сылӧн образыс, тайӧ гӧгӧрвотӧм, пӧшти бессмысленнӧй, но волшебнӧй образыс вывті пыдӧ вужъяссьӧма сы сьӧлӧмӧ.
Баденын сійӧ кыдзкӧ бара ӧтлаасис сыкӧд важмозыс; кажитчис, некор на нӧшта княгиня сэтшӧм пӧся эз радейтлы сійӧс... но тӧлысь мысти ставыс нин вӧлі помасьӧма; би ыпнитліс медбӧръяысь, да кусі пыр кежлӧ.
Быть лоан торйӧдчӧмсӧ сьӧлӧмӧн водзвыв кылігтырйи, сійӧ кӧсйис кольны кӧть нин княгинялы ёртӧн, кыдз быттьӧ татшӧм нывбабакӧд дружбаыс вӧлі позянаӧн...
Сійӧ гусьӧниндзи муніс Баденысь, и сэсянь пыр пышъяліс Павел Петровичкӧд паныдасьӧмысь.
Сійӧ бӧр локтіс Россияӧ, пондыліс овмӧдчыны важ олӧмнас, но эз нин вермы сюрны важ сёртасас.
Кыдзи отравитӧм, шӧйтіс сійӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ; сійӧ нӧшта волысис на йӧзкӧд, сійӧ эз на вошты светскӧй мортлысь став привычкаяссӧ, сійӧ вермис ошйысьны кык-куим выль победаӧн, но сійӧ эз нин виччысь нинӧм выльӧс ни ассяньыс, ни мукӧдсянь, да нинӧм ассяньыс эз вӧч сы могысь.
Сійӧ пӧрысьмис, дзормис; рытъясын пукавны клубын, лӧгпырысь гажтӧмтчыны, веськодь пырысь споруйтыштны гӧтыртӧм йӧз обществоын лои сылы коланаторйӧн, — знак, кыдз тӧдса, лёк.
Гӧтрасьӧм йылысь, гӧгӧрвоана, сійӧ эз и мӧвпав.
Дас во коли татшӧм ногӧн нинӧм тӧдчытӧг, бесплоднӧя да ӧдйӧ, вывті ӧдйӧ.
Некӧн кад сідз эз пышйы, кыдз Россияын; тюрьмаын пӧ, шуӧны, сійӧ пышйӧ нӧшта ӧдйӧджык.
Ӧтчыд, ӧбед сайын, клубын, Павел Петрович кыліс княгиня Р. кулӧм йылысь.
Кулі сійӧ Парижын, матӧ йӧйман выйын.
Сійӧ чеччис пызан сайысь да дыр ветлӧдліс клуб комнатаяс кузя, картіӧн ворсысьяс дінӧ сюръя моз сувтыштавлігтырйи; но гортӧ эз лок мукӧд лунся серти водз.
Недыр мысти воис сы ним вылӧ адресуйтӧм пакет: сэн вӧлі сыӧн княгинялы сетлӧм чунькытшыс.
Княгиняыс сфинкс кузяыс крестӧн вӧчӧма визь да тшӧктӧма висьтавны сылы, мый крест — со разгадка.
Тайӧ лои 48-ӧд во заводитчигӧн, самӧй сійӧ кадӧ, кор Николай Петрович гӧтыр кулӧм бӧрас, волывліс Питирӧ.
Павел Петрович пӧшти эз аддзысьлы вокыскӧд сэсянь, кыдз мӧдыс овмӧдчис сиктӧ;
Николай Петровичлӧн свадьбаыс лӧсялі Павел Петрович да княгиня костын медся воддза тӧдмасян лунъяскӧд.
Заграницаысь воӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис сы дінӧ да кӧсйис гӧститны сы ордын тӧлысь кык, радуйтчыны сійӧ шудлунӧн, но вермис овны сӧмын ӧти вежон.
Кык вок костын оласног торъялӧмыс вӧлі вывті ыджыд.
48-ӧд воын тайӧ торъялӧмыс чиныштіс: Николай Петрович воштіс ассьыс гӧтырсӧ, Павел Петрович воштіс ассьыс казьтылӧмъяссӧ; княгиня кулӧм бӧрын сійӧ зілис не думайтны сы йылысь.
Но Николай Петровичлӧн кольлі веськыда олӧм колльӧдӧм йылысь чувство, пи быдмис сы син водзын;
Павел, мӧдарӧ, ӧтка гӧтыртӧм морт, пырліс сійӧ гудыр, пемыдгорув кадас, важсӧ жалитан кадас; жалитӧмъяс вӧліны надеяяс кодьӧсь, надеяясыс жалитӧмъяс кодьӧсь, кор том кад кольӧма, а пӧрысьмӧм нӧшта абу на воӧма.
Павел Петровичлы тайӧ кадыс вӧлі сьӧкыдджык быд мукӧд мортлы дорысь: ассьыс важ олӧмсӧ воштӧмӧн, сійӧ ставсӧ воштіс.
— Ме ог кор ӧні тэнӧ Марьиноӧ, — шуис сылы ӧтчыд Николай Петрович (татшӧм нимӧн нимтіс сійӧ ассьыс сиктсӧ гӧтырыс ним кузьта): — тэ и поконьча дырйи сэн гажтӧмтчылін, а ӧні тэ, ме чайта, сэн шогысла кулан.
— Сэки ме вӧлі нӧшта вежӧртӧм на да тэрыб, — шыасис Павел Петрович: — сэсянь ме рамми, эг кӧ вежӧрсяв.
Ӧні, мӧдарӧ, сибӧдан кӧ тэ, ме дась нэм кежлӧ тэ ордӧ овмӧдчыны.
Вочавидзӧм пыдди Николай Петрович кутліс сійӧс; но коли воӧн-джынйӧн тайӧ сёрни бӧрас, сыӧдз, медым Павел Петрович решитчис пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Сы пыдди, сиктын ӧтчыд овмӧдчӧм бӧрын, сійӧ нин эз эновтлы сійӧс, весиг и сійӧ куим тӧвнас, кодъясӧс Николай Петрович колляліс Петербургын пиыскӧд.
Сійӧ кутіс лыддьысьны, пыр медсясӧ английскӧй кыв вылын, сійӧ дзоньнас став олӧмсӧ ассьыс лӧсьӧдіс английскӧй ногӧн, гежӧда аддзысьлывліс суседъясыскӧд да петавліс гортысь сӧмын бӧрйысьӧмъяс вылӧ, кӧні сійӧ пырджык чӧв овліс, сӧмын коръясӧкӧ эльтліс да повзьӧдліс важсяма помещикъясӧс либеральнӧй выходкаясӧн да ӧтдортчыліс выль поколениеса представительясысь.
И найӧ, и мӧдъясыс лыддьылісны сійӧс вылӧ пуксьысьӧн, и найӧ, и мӧдъясыс уважайтлісны сійӧс отличнӧй, аристократическӧй манераясыс вӧсна, сійӧ победаяс йылысь сёрнияс вӧсна; сы вӧсна, мый сійӧ зэв бура-мичаа пасьтасьліс да волывлігас пыр оліс медбур гостиницаас медбур номерын; сы вӧсна, мый сійӧ векджык бура ӧбедайтіс, а ӧтчыд весиг ӧбедайтлӧма Веллингтонкӧд Людовик-Филипп ордын; сы вӧсна, мый сійӧ быдлаӧ аскӧдыс новлӧдліс настоящӧй эзысь несессер да походнӧй ванна; сы вӧсна, мый сысянь ӧвтіс кутшӧмкӧ кывлытӧм, шензяна «благороднӧй» духиӧн; сы вӧсна, мый сійӧ ыджыд сямӧн ворсіс вист да пыр ворссьыліс; медбӧрын, сійӧс уважайтісны сідзжӧ сы збылься честность вӧсна.
Дамаяс арталісны сійӧс очаровательнӧй меланхоликӧн, но дамаяскӧд сійӧ эз тӧдмасьлы...
— Со аддзан, Евгений, — шуис Аркадий, висьталӧмсӧ помалігӧн: — кутшӧм несправедливӧя тэ гӧгӧрвоан дядя йылысь!
Ме ог нин сёрнит сы йылысь, мый сійӧ не ӧтчыд мынтӧдліс батьӧс бедаысь, сетліс сылы ассьыс став сьӧмсӧ, — имение, тэ, гашкӧ, он тӧд, налӧн абу юкӧма, — но сійӧ рад быдӧнлы отсавны да, колӧ шуны, пыр сувтӧ крестьяна дор, правда, накӧд сёрнитігас сійӧ чукрасьӧ да дукалӧ одеколон...
— Тӧдса делӧ: нервъяс, — торкис Базаров.
— Гашкӧ, сӧмын сьӧлӧмыс сылӧн зэв бур.
И сійӧ ньӧти абу вежӧртӧм.
Кутшӧм колана сӧветъяс сійӧ меным сетавліс... медся нин... медся нин нывбабаяс дорӧ отношениеяс кузя.
— Ага!
Ас йӧв вылас сотчис, йӧз ва вылӧ пӧлялӧ.
Тӧдам ми тайӧс!
— Но, колӧ шуны, — водзӧ нуӧдіс Аркадий: — сійӧ вывті шудтӧм, верит меным: кедзовтны сійӧс — грек.
— Да коді сійӧс кедзовтӧ? — паныд шуис Базаров.
— А ме век жӧ шуа, мый морт, коді ассьыс став олӧмсӧ пуктіс нывбабаясӧс радейтӧм карті лист вылӧ, и кор сылысь тайӧ карті листсӧ виисны, рудзмуні да лэдзчысис сэтчӧдз, мый нинӧм вылӧ эз кут шогмыны, этатшӧм мортыд — абу мужчина, абу самец.
Тэ висьталан, мый сійӧ шудтӧм: тэ бурджыка тӧдан; но йӧйталӧмыс сыысь абу ставыс петӧма.
Ме бура тӧда, мый сійӧ збыльысь арталӧ асьсӧ дельнӧй мортӧн, сы вӧсна мый лыддьӧ Галиньяшка да тӧлысьнас ӧтчыд мездас мужикӧс экзекуцияысь.
— Да казьтышт сылысь воспитаниесӧ, кадсӧ, кодыр сійӧ оліс, — пасйис Аркадий.
— Воспитание? — босьтчис Базаров.
— Быд мортлы колӧ аслыс асьсӧ воспитайтны, — но, кӧть кыдз ме, например...
А кад йылысь кӧ сёрнитны, мыйла ме сысянь зависитны кута?
Бурджык мед жӧ кадыс зависитас месянь.
Нет, вокӧ, ставыс тайӧ лэдзчысьӧм, некытчӧ туйтӧмтор!
И кутшӧм таинственнӧй отношениеяс мужичӧй да нывбабйӧй костын?
Ми, физиологъяс, тӧдам, кутшӧмӧсь тайӧ отношениеясыс.
Тэ проштудируйт жӧ синлысь анатомиясӧ; кытысь сэтчӧ босьтчынысӧ, кыдз тэ шуан, загадочнӧй видзӧдласыслы?
Ставыс тайӧ романтизм, чепуха, сісьмӧмтор, художество.
Мунам бурджык видзӧдны ваын олысь жукӧс.
И кыкнан приятельыс мӧдӧдчисны Базаров комнатаӧ, кӧні нин вевъялӧма паськавны кутшӧмкӧ медицинско-хирургическӧй дук, коді сорласьӧма донтӧм табак дукӧн.
VIII
Павел Петрович эз дыр сулав вокыс дорын, коді сёрнитіс управляющӧйыскӧд, кузь да омӧль, веждӧг чахоточнӧй гӧлӧса ылӧдчан синъяса морткӧд, коді Николай Петрович быд индӧд вылӧ висьталіс: «помилуйтӧй, тӧдана делӧ», да зілис петкӧдлыны мужикъясӧс пьянницаясӧн да вӧръясӧн.
Неважӧн выльногӧн лӧсьӧдӧм овмӧс дзуртіс мавттӧм телега гӧгыль моз, ратшкакыліс, кыдзи уль пуысь вӧчӧм мебель.
Николай Петрович эз маитчы, но частӧ ышловзьывліс да думыштчывліс: сійӧ тӧдіс, мый сьӧмтӧг делӧ оз мӧд водзӧ, а сьӧм сылӧн пӧшти кушӧдз быри.
Аркадий висьталіс веськыда: Павел Петрович эз ӧтчыд отсавлы аслас вокыслы; аддзигӧн, кыдз вокыс пессьӧ да жугӧдлӧ юрсӧ, кыдз быттьӧ думсьыс петантуй корсигӧн, Павел Петрович эз ӧтчыд надзӧник матыстчыв ӧшинь дорӧ да, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, броткыв пинь пырыс: «Mais je puis vouz donner de l'argent, и сетліс сылы сьӧм; но талун сылӧн аслас нинӧмыс эз вӧв, и сійӧ бурджыкӧн лыддис водзвыв сы дінысь мунны.
Кӧзяйственнӧй уджъясыс нормӧдлісны сійӧс; бара жӧ сылы пыр кажитчис, мый Николай Петрович, кӧть мед кутшӧма сійӧ эз зіль да радейт уджсӧ, оз сідз кутчысь удж бердас, кыдз эськӧ колӧ; кӧть индынысӧ, мыйын збыль вылӧ ӧшибайтчӧ Николай Петрович, ачыс эз эськӧ куж.
«Вок абу тырмымӧн практичнӧй», ас кежас арталіс сійӧ: «сійӧс пӧръявлӧны».
Николай Петрович, мӧдарӧ, думайтліс, мый Павел Петрович зэв практичнӧй, да век юасис сылысь сӧветъяс.
«Ме морт небыд, жеб, нэмчӧж олі сьӧд вӧр шӧрын моз», шулывліс сійӧ: «а тэ эн весь сэтшӧм уна ов йӧзкӧд, тэ найӧс бура тӧдан: тэнад видзӧдласыд кутшлӧн кодь».
Павел Петрович та вылӧ вочавидзӧм пыдди сӧмын мӧдарӧ бергӧдчыліс, но веськыда эз висьтав вокыслы.
Николай Петровичӧс кабинетас кольӧм бӧрын, сійӧ мӧдӧдчис коридор кузя, коді торйӧдӧ вӧлі керкаыслысь воддза юкӧнсӧ бӧръясьыс, и, ляпкыдик ӧдзӧс весьтӧ воӧм мысти, сувтіс думыштчӧмӧн, нетшкалыштіс ассьыс усъяссӧ да йигӧдчис сэтчӧ.
— Код сэн?
Пырӧй, — кыліс Феничкалӧн гӧлӧс.
— Тайӧ ме, — шуис Павел Петрович да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Феничка чеччыштіс улӧс вылысь, кӧн сійӧ вӧлі пукалӧ аслас кагаыскӧд, да, сійӧс ныв ки вылӧ сетӧм мысти (нылыс пырысь-пыр жӧ петкӧдіс сійӧс комнатаысь), тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдыштіс ассьыс чышъянсӧ.
— Извинитӧй, торки кӧ ме, — заводитіс Павел Петрович, сы вылӧ видзӧдтӧг: — ме кӧсйи сӧмын корны тіянсьыныд... талун, буракӧ, ыстӧны карӧ... тшӧктӧй ньӧбны меным турунвиж чай.
— Кывза, — воча шуис Феничка: — уна-ӧ тшӧктанныд ньӧбны?
— Да тув джын тырмас, ме чайта.
А тіян тані, ме аддза, вежсьӧмъяс, — содтіс сійӧ, гӧгӧр тэрыб видзӧдлас чӧвтлӧм мысти, коді вильскӧбтіс тшӧтш и Феничка чужӧм вывті.
— Со занавескаяс, — шуыштіс сійӧ, аддзӧмӧн, мый Феничка сійӧс оз гӧгӧрво.
— Да, занавескаяс;
Николай Петрович миянлы найӧс козьналіс да найӧс нин важӧн ӧшӧдӧма.
— Да ме тіянын важӧн эг вӧв.
Ӧні тані тіян зэв лӧсьыд.
— Николай Петрович бурлун кузя, — вашнитіс Феничка.
— Тіянлы тан лӧсьыдджык важ флигеляд дорсьыд?
— меліа, но ньӧти нюмъёвттӧг юаліс Павел Петрович.
— Дерт, лӧсьыдджык.
— Коді ті местаӧ ӧні овмӧдчис?
— Сэні ӧні прачкаяс.
— А!
Павел Петрович ланьтіс.
«Ӧні мунас», мӧвпаліс Феничка, но сійӧ эз мун, и Феничка сулаліс сы водзын сюръя моз, надзӧник чуньяссӧ ӧктігтырйи.
— Мыйла ті тшӧктінныд ассьыныд дзолятӧ петкӧдны?
— шыасис бӧръявылас Павел Петрович.
— Ме радейта челядьӧс: петкӧдлӧ жӧ меным сійӧс.
Феничка быдсӧн гӧрдӧдіс яндзимысла да радысла.
Сійӧ поліс Павел Петровичысь: Феничка пӧшти некор эз сёрнитлывлы сыкӧд.
— Дуняша, — чукӧстіс сійӧ: — вайӧ Митясӧ.
(Феничка быдӧнлы керкаын шуліс ті).
А энлӧ нӧрӧвитлӧй, колӧ сійӧс пасьтӧдыштны.
Феничка веськӧдчис ӧдзӧс дорлань.
— Да дзик ӧткодь, — шыасис Павел Петрович.
— Ме пырысь-пыр, — вочавидзис Феничка да пелька петіс.
Павел Петрович коли ӧтнас, и ӧні нин торъя сюся видзӧдліс гӧгӧр.
Ичӧтик, ляпкыдик комната, кӧні сійӧ ӧні, вӧлі сӧстӧм да долыд.
Сэн ӧвтіс неважӧн краситӧм джоджӧн, катшасинмӧн да мелиссаӧн.
Стенъяс пӧлӧныс сулалісны лира кодь бӧра улӧсъяс; найӧс вӧлі ньӧбӧма нӧшта покойник генералӧн Польшаысь, поход дырйи; ӧтик пельӧсын сулаліс кисейнӧй вевттьӧда джуджыдик крӧвать, гӧгрӧс вевта дорӧм сундуккӧд орччӧн.
Паныда пельӧсас ӧзйис лампадка Микола Чудотвореч ыджыд пемыд ӧбраз водзын; святӧй морӧс вылын ӧшаліс гӧрд лента вылын ичӧтик фарфоровӧй кольк, югӧръясас ӧшйӧдӧмӧн; ӧшинь вылын пӧртмасисны турунвиж рӧмӧн бура-мичаа кӧртавлӧм колян вося варенье тыра банкаяс; найӧ бумага вевтъяс вылӧ Феничка ачыс ыджыд букваясӧн гижӧма: «кружовник»;
Николай Петрович торъя ёна радейтліс тайӧ вареньесӧ.
Йирк бердас, кузь кӧв йылын, ӧшаліс садӧк, кӧні дженьыд бӧжа чиж дугдывтӧг чирзіс да чеччаліс, а садӧкыс дугдывтӧг мӧвкъяліс да дрӧжжитіс, кӧнтусьяс, кокньыдика котшкысялӧмӧн, гылалісны джоджас.
Кык ӧшинь костса стенас, неыджыд камод весьтын, ӧшалісны Николай Петровичлӧн уна ногӧн петкӧдлысь вель омӧль фотографическӧй портретъяс, кодъясӧс вӧчӧма ветлысь-мунысь художник;
сэн жӧ ӧшаліс Феничкалӧн аслас некытчӧ шогмытӧм фотография: кутшӧмкӧ синтӧм чужӧм мырдысь нюмъяліс сьӧд рама пиын, — сэсся немтор вӧлі оз тӧдчы: а Феничка вевдорын — Ермолов, буркаа, скӧра букыштчӧма ылыс Кавказскӧй гӧраяс вылӧ, булавкаяслы лӧсьӧдӧм шӧвк башмачок улысь, коді ӧшӧдчӧма вӧлі сылы дзик кымӧс вылас.
Коли минута вит, орчча комнатаын кыліс кыша-кашакылӧм да шӧпкӧм.
Павел Петрович босьтіс камод вылысь выйӧссьӧм книга, Масальскийлысь торйӧдлӧм том Стрелецъяс, листыштіс некымын листбок...
Ӧдзӧс воссис, да пырис Феничка, Митяӧс моздорас кутӧмӧн.
Сійӧ пасьтӧдӧма сы вылӧ галунъяса ворота гӧрд дӧрӧм, сыналӧма сылысь юрсисӧ да чышкӧма чужӧмсӧ;
Митя сьӧкыда лолаліс, чепсасис водзлань став тушанас да тракйысис кияснас, кыдз тайӧс вӧчлӧны став дзоньвидза челядь;
но мича дӧрӧмыс, тыдалӧ, сылы кажитчӧма; нимкодясьӧмыс сылӧн тӧдчис став польдчӧм туша-мыгӧрас.
Феничка и ассьыс юрсисӧ лӧсьӧдыштӧма, и чышъянсӧ бурджыкӧс чышъяналӧма, но сійӧ эськӧ вермис кольччыны, кыдз вӧлі.
И збыльысь, эм-ӧ мыйкӧ свет кылас мусаджыкыс том, мича мам дорысь, кодлӧн моздорас дзоньвидза кага?
— Кутшӧм бутуз, — снисходительнӧя шуис Павел Петрович да водзчунь кузь гыж помнас гильӧдыштіс Митялысь кык пӧвста тшӧкасӧ; кага чӧвтіс синъяссӧ чиж вылӧ да серӧктіс.
— Тайӧ дядя, — шуис Феничка, юрсӧ сылань пӧлыньтӧмӧн да сійӧс кокньыдика пыркӧдігмоз; та кості Дуняша чӧв-чӧлӧн сувтӧдіс ӧшинь вылӧ ӧзтӧм сись, сы улӧ грӧш пуктӧмӧн.
— Кымын тӧлысь нин сылы? — юаліс Павел Петрович.
— Квайт тӧлысь, регыд со сизимӧд лоас, дас ӧтикӧд числӧын.
— Оз-ӧ кӧкъямысӧд, Федосья Николаевна? — полігтырйи шыасис Дуняша.
— Оз, сизимӧд; кыдз позьӧ!
— Кага бара серӧктіс, чӧвтіс синъяссӧ сундук вылӧ да тэрыба чабыртіс став чуньяснас мамсӧ ныртіыс да вомдортіыс.
— Баловник, — шуыштіс Феничка, ачыс чужӧмсӧ эз ылыст сы чуньясысь.
— Сійӧ вок вылӧ мунӧ, — пасйыштіс Павел Петрович.
«Код вылӧ нӧ сэсся муннысӧ сылы?» мӧвпыштіс Феничка.
— Да, — кыдз быттьӧ аскӧдыс сёрнитігтырйи водзӧ нуӧдіс Павел Петрович: — веськыда сы кодь.
Сійӧ тырсинмӧн, пӧшти шогпырысь видзӧдліс Феничка вылӧ.
— Тайӧ дядя, — мӧдпӧв шуис Феничка, гусьӧнджык нин.
— А! Павел! со тэ кӧн! — виччысьтӧг кыліс Николай Петровичлӧн гӧлӧс.
Павел Петрович ӧдйӧ бергӧдчис да букыштчис, но вокыс сылӧн сэтшӧм долыдпырысь, сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс сы вылӧ, мый сійӧ эз вермы кутсьыны да нюмъёвтіс.
— Зэв шань тэнад детинкаыд, — шуыштіс сійӧ да видзӧдліс часі вылӧ: — а ме кежыштлі татчӧ чай вӧсна.
И веськодь чужӧмӧн Павел Петрович пырысь-пыр жӧ петіс комнатаысь ортсӧ.
— Ачыс ас кежас пырис? — юаліс Феничкалысь Николай Петрович.
— Асьныс; йигӧдчисны дай пырисны.
— Но, а Аркаша тэ ордӧ эз нин волы нӧшта?
— Эз волы.
Оз-ӧ ков меным вуджны флигельӧ, Николай Петрович.
— Мыйла нин?
— Ме думайта, оз-ӧ бурджык ло ӧні кежлӧ.
— О... оз, — мытшасьлӧмӧн шуис Николай Петрович да чышкыштіс ассьыс кымӧссӧ.
— Колӧ вӧлі водзджык...
Здорово, дзоля пи, — шуис сійӧ виччысьтӧм кыпыдлунӧн и, кага дінӧ матыстчӧм бӧрын, окыштіс сійӧс чужӧмас;
сэсся сійӧ неуна копыртчыштіс да инмӧдчыліс вомдорнас Митя гӧрд дӧрӧм вылын куйлысь, йӧв кодь еджыд Феничка ки дінӧ.
— Николай Петрович! Мый нӧ ті тайӧ? — нурбыльтыштіс сійӧ да увлань лэдзис синъяссӧ, сэсся надзӧник кыпӧдіс найӧс...
Вывті мича вӧлі сы синъяслӧн видзӧдласыс, кор Феничка видзӧдіс быттьӧ кӧ синкымувті, и нюмъяліс меліа да неуна мывкыдтӧг.
Николай Петрович тӧдмасис Феничкакӧд татшӧм ногӧн.
Ӧтчыд, во куим сайын, сылы лои узьны ылыс уезднӧй карса постоялӧй дворын.
Сылы ёна сьӧлӧм вылас воис сылы вылӧ индӧм комнатаыслӧн сӧстӧмлуныс, вольпась бельё идӧрлуныс.
Абу-ӧ нин немка тан кӧзяйкаыс? — уси сылы дум вылас; но кӧзяйкаӧн вӧлӧма роч, ар ветымына ань, идӧра пасьтасьӧма, мывкыд лӧсьыд чужӧма да лабутнӧй сёрниа.
Сійӧ варовмис сыкӧд чай юигӧн; ёна сылы сійӧ сьӧлӧм вылас воис.
Николай Петрович тайӧ кадас сӧмын на пондіс овны аслас выль усадьбаас и эз кӧсйы видзны ас дінас крепостнӧй йӧзӧс, а корсис медӧн уджалысьясӧс; кӧзяйка, асладорсяньыс, норасис тайӧ карын этша йӧз ветлӧм вылӧ, сьӧкыд кад вылӧ;
Николай Петрович вӧзйис сылы локны ас ордас экономка пыдди; мӧдыс сӧгласитчис.
Мужикыс сылӧн важӧн кулӧма, кольӧма сылӧн сӧмын ӧти ныв, Феничка.
Вежон кык мысти Арина Савишна (тадз шулісны выль экономкаӧс) воис нылыскӧд тшӧтш Марьиноӧ да овмӧдчис флигелёкӧ.
Николай Петрович бӧрйӧмнас абу ворссьӧма.
Арина лӧсьӧдіс домын гӧгӧр бур пӧрядок.
Феничка йылысь, кодлы сэк кежлӧ тыри дас сизим арӧс, некод эз сёрнитлы, и шоч морт сійӧс аддзывліс: оліс сійӧ чӧв-лӧнь, раминика, и сӧмын вӧскресенняясӧ Николай Петрович аддзывліс приходскӧй вичкоын, кӧнкӧ бокын, сылысь вӧсньыд еджыд чужӧм профильсӧ.
Тадз коли воысь дырджык.
Ӧти асылын Арина пырис сы кабинетӧ да, кыдзи и пыр овлӧ, улӧдз копыртчылӧм мысти, юаліс сылысь, оз-ӧ вермы сійӧ отсавны нылыслы, кодлы синмас пачысь чеччыштӧма бикинь.
Николай Петрович, кыдзи и гортын быд пукалысь, занимайтчис лечиталӧмъясӧн, да весиг выпишитліс гомеопатическӧй аптечка.
Сійӧ пырысь-пыр тшӧктіс Ариналы вайӧдны висьысьӧс.
Мыйӧн тӧдіс, мый барин сійӧс корӧ, Феничка зэв ёна повзис, но муніс мамыс бӧрся.
Николай Петрович нуӧдіс сійӧс ӧшинь дорӧ да кыкнан кинас кутіс сійӧс юрӧдыс.
Сылысь гӧрдӧдӧм да воспалитчӧм синсӧ бура видзӧдӧм бӧрын, сійӧ тшӧктіс пуктыны примочка, кодӧс сэн жӧ ачыс лӧсьӧдіс да, ассьыс чышъянсӧ торъяс вылӧ косявлӧм мысти, петкӧдліс сылы, кыдз колӧ кӧтӧднысӧ.
Феничка кывзіс сылысь да кӧсйис петны.
«Окышт жӧ бариныдлысь кисӧ, йӧюк», шуис сылы Арина.
Николай Петрович эз сет сылы ассьыс кисӧ да яндысигтырйи, ачыс окаліс сылысь копыртӧм юрсӧ, юрсисӧ поткӧдӧминті.
Феничкалӧн синмыс регыд бурдіс, но впечатлениеыс, коді лои Николай Петровичлӧн сы йылысь, эз регыдӧн быр.
Сылӧн син водзас пыр пӧртмасис тайӧ сӧстӧм, нежнӧй, полӧмла чатыртыштӧм чужӧмыс;
кимӧдз улас сійӧ кыліс тайӧ небыд юрсисӧ, аддзис тайӧ сӧстӧм, тӧкӧтьӧ восьса вомдоръяссӧ, кодъяс сайсянь васӧда дзирдалісны шонді водзын жемчужнӧй посньыдик пиньяс.
Сійӧ мӧдіс сьӧлӧмсяньыс видзӧдны сы вылӧ вичкоын, зілис сёрниӧ воштысьны сыкӧд.
Первойсӧ Феничка поліс сыысь, ывдортчис, и ӧтчыд рытъявыв кадӧ, рудзӧг му вомӧн мунысь векни податуй вылын паныдасьӧм мысти, пырис чипсанӧн да пӧлӧзничаӧн быдмӧм, джуджыд да тшӧкыд рудзӧг пӧвстӧ, медым сӧмын не сюрны сы син улӧ.
Сійӧ аддзис Феничкалысь юрсӧ зарни шепъяс тыв сер пыр, кытысянь мӧдыс видзӧдчис кыдзи зверпи, да меліа горӧдіс сылы:
— Здорово, Феничка!
Ме ог курччась.
— Здравствуйте, — шӧпнитіс сійӧ, ас дзебсьӧминсьыс вӧрзьӧдчытӧг.
Ньӧжйӧникӧн сійӧ пондіс велавны сы дінӧ, но пыр на поліс сы дырйи, кыдз виччысьтӧг сылӧн мамыс Арина кулі холераысь.
Кытчӧ воштысьны Феничкалы?
Сійӧ мамыс моз жӧ радейтліс пӧрядок, сы кодь жӧ вӧлі мывкыда да лабутнӧй; но сійӧ вӧлі сэтшӧм том, дзик ӧтнас;
Николай Петрович ачыс вӧлі сэтшӧм бур да рам...
Мукӧдсӧ висьтавны нинӧмла...
— Тадз вот и вок тэ ордӧ пырис? — юасис сылысь Николай Петрович.
abu
— Да.
— Но, тайӧ бур.
Вайлы жӧ меным Митяӧс качайтыштны.
И Николай Петрович мӧдіс сійӧс качӧдлыны пӧшти дзик йирк бердӧдзыс, кагалы ыджыд гажлун вылӧ да мамыслысь сьӧлӧмсӧ полӧмысла ыркйӧдлӧм вылӧ; мамыс быд качӧдлігӧн нюжӧдліс кияссӧ кага кушмӧм кокъяс дінас.
А Павел Петрович локтіс бӧр аслас лӧсьыд да кыпыд кабинетӧ, кодлысь стенъяссӧ кышӧма дикӧй рӧма мича шпалерӧн, сера персидскӧй ковёр вылӧ ӧшлӧма ӧружиеяс: мебельыс ореховӧй, кышӧма пемыдвиж трипӧн, важ сьӧд дубысь вӧчӧм библиотека renaissance, зэв мича письменнӧй пызан вылын бронзӧвӧй статуэткаяс, камин...
Сійӧ шыбытчис диван вылӧ, кияссӧ чӧвтіс юр саяс да куйліс вӧрзьӧдчытӧг, пӧшти шогпырысь йирк вылӧ видзӧдігтырйи.
Кӧсйис-ӧ сійӧ дзебны куш стенъяссьыс, мый сылӧн вӧчсис чужӧм вылас, мӧд помка вӧсна-ӧ, сӧмын сійӧ чеччис, паськӧдіс ӧшиньяссьыс сьӧкыд занавескаяссӧ да бара шыбытчис диван вылӧ.
IX
Тайӧ жӧ лунӧ и Базаров тӧдмасис Феничкакӧд.
Аркадийкӧд ӧтлаын сійӧ ветлӧдліс садйӧд да висьтавліс сылы, мыйла мукӧд пуясыс, медсясӧ ичӧтик дубъяс, абу ловзьӧмаӧсь.
— Колӧ эзысь рӧма топольясӧс татчӧ унджык садитавны да коз пуясӧс, да пӧжалуй нинпуясӧс, сьӧд му содтӧм мысти.
Со беседкаыс бура ловзьӧма, — содтіс сійӧ: — сы вӧсна мый акация да сирень — челядьяс бурӧсь, ыджыд дӧзьӧр оз корны.
Ба! да тан кодкӧ эм.
Беседкаын пукаліс Феничка Дуняшакӧд да Митякӧд.
Базаров сувтіс, а Аркадий юрнас гогнитіс Феничкалы, кыдзи важ тӧдса.
— Коді тайӧ? — юаліс сылысь Базаров, кыдз сӧмын найӧ мунісны дінтіыс.
— Кутшӧм мича!
— Да код йылысь тэ сёрнитан?
— Тӧдан код йылысь: ӧти сӧмын мичаыс.
Аркадий падъялігтырйи некымын кывйӧн висьталіс сылы, коді вӧлі Феничка.
— Ага! — шуис Базаров:
— тӧдчӧ, мый тэнад батьыд абу йӧй, кужӧма бӧрйынысӧ.
А кажитчӧ меным сійӧ, батьыд тэнад, збыльысь!
Молодец сійӧ.
Но колӧ тӧдмасьны, — содтіс сійӧ да бӧр мӧдӧдчис беседкалань.
— Евгений! — повзьӧмсорӧн горӧдіс сылы Аркадий:
— виччысьӧмӧнджык, ен могысь.
— Эн тӧждысь, — шуис Базаров: — ми зыртчывлӧм йӧз, каръясын овлывлім.
Феничка дінӧ матыстчӧм мысти сійӧ пӧрччис картузсӧ.
— Позволитӧй висьтасьны, — заводитіс сійӧ вежлива копыртчылӧмӧн: — Аркадий Николаевичлы приятель да рам морт.
Феничка кыпӧдчис скамейка вылись да чӧла видзӧдіс сы вылӧ.
— Кутшӧм чудеснӧй кага! — водзӧ нуӧдіс Базаров.
— Эн полӧй, ме нӧшта некодӧс на эг вомдзавлы.
Мыйла нӧ сылӧн банъясыс сэтшӧм гӧрдӧсь?
Пиньясыс, али мый, петӧны ?
— Да, — шуыштіс Феничка:
— нёль пинь сылӧн петіс нин, а ӧні со бара пинянъясыс пыктісны.
— Петкӧдлӧ жӧ...
да ті эн полӧй, ме доктор.
Базаров босьтіс моздорас кагасӧ, коді и Феничка и Дуняша шензьӧм вылӧ, эз ӧтдорт да эз повзьы.
— Аддза, аддза...
Немтор, ставыс кыдз колӧ: пиня лоӧ.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, висьталӧй меным.
А асьныд ті дзоньвидзаӧсь?
— Дзоньвидза, слава богу.
— Слава богу — ставсьыс бурджык.
А ті? — содтіс Базаров Дуня дінӧ шыасигмоз.
Дуняша, хоромъясын зэв стрӧг ныв, а ывлаын зэв сералысь, сӧмын чушнитіс сылы вочавидзӧм пыдди.
— Но и вывті бур.
Со тіянлы тіян багатырныд.
Феничка босьтіс кагасӧ ас киас.
— Кутшӧм шынитӧв сійӧ пукаліс ті ордын, — шуис сійӧ
— Ме ордын став челядьыс шынитӧв пукалӧны, — вочавидзис Базаров: — ме сэтшӧмтор тӧда.
— Челядь тӧдӧны, коді найӧс радейтӧ, — шуыштіс Дуняша.
— Тайӧ дзик сідз, — вынсьӧдіс Феничка.
— Со Митя, мукӧд ордӧ нинӧмысь оз мун.
— А ме ордӧ локтас? — юаліс Аркадий, коді ӧнӧдз сулаліс неылын бокын да матыстчис беседка дінӧ.
Сійӧ кияснас корис Митяӧс, но Митя чатӧртіс юрсӧ да никӧстіс, мыйысь Феничкалы быдсӧн эз ло лӧсьыд.
— Мӧдысь, кор велавны вевъялас, — снисходительнӧя шуис Аркадий, да кыкнан приятельыс ылыстчисны.
— Кыдз нин шуӧны сійӧс? — юаліс Базаров.
— Феничкаӧн... Федосьяӧн, — висьталіс Аркадий.
— А батьыс кузя?
Сійӧс тшӧтш колӧ тӧдны.
— Николаевнаӧн.
— Bene.
Меным сьӧлӧм вылӧ воӧ сыын эсійӧ, мый сійӧ оз ёна яндысь.
Мукӧд, пӧжалуй, таысь и вӧйпис эськӧ сійӧс.
Кутшӧм сӧрӧм? мыйысь яндысьнысӧ?
Сійӧ мам — но, и прав.
— Сійӧтӧ прав, — шуис Аркадий: — но вот бать менам...
— И сійӧ прав, — торкис Базаров.
— Но, абу, ме ог аддзы.
— Тыдалӧ, лишнӧй наследник тіянлы оз лӧсяв?
— Кыдз тэныд абу яндзим чайтны менсьым сэтшӧм мӧвпъяс! — сьӧлӧмсяньыс та вылӧ шуис Аркадий.
— Ме ог та кузя мыжав батьӧс; ме могысь, сылы колӧ вӧлі гӧтрасьны сы вылӧ.
— Эге-ге! — лӧня шуис Базаров.
— Со ми кутшӧм великодушнӧйӧсь!
Тэ сетан нӧшта значение гӧтрасьӧмлы: ме тайӧс эг виччысь тэсянь.
Приятельяс некымын воськов воськовтісны чӧволӧмӧн.
— Аддзылі ме батьыдлысь став заведениеяссӧ, — заводитіс бара Базаров.
— Скӧт омӧль, и вӧвъяс жугалӧмаӧсь.
Стрӧйбаыс сідзжӧ вӧрзьышталӧма, дай уджалысьясыс тыдалӧны дышысь-дышӧсь; а управляющӧйыс либӧ дурак, либӧ плут, — ме эг на нӧшта бура тӧдмав.
— Стрӧг жӧ тэ талун, Евгений Васильич.
— И бур мужикъясыс дзик пӧръяласны тэнсьыд батьтӧ.
Тӧдан поговорка: «роч мужик енмӧс сёяс».
— Ме ӧти кывйӧ куті воны дядякӧд, — пасйис Аркадий: — рочьяс йылысь тэ веськыда лёк мнениеа.
— Ыджыд тай!
Роч морт сӧмын сійӧн и бур, мый сійӧ ачыс ас йывсьыс вывті лёк мнениеа.
Колана сійӧ, мый кыкысь кык нёль, а мукӧдыс ставыс пустяки.
— И природаыс пустяки? — шуис Аркадий да думыштчӧмӧн видзӧдіс водзӧ сера муяс вылӧ, кодъясӧс мичаа да небыда югдӧдӧма увтас шондіӧн нин.
— И природа пустяки, сійӧ значениеын, кутшӧмын тэ сійӧс гӧгӧрвоан.
Природа абу вичко, а мастерскӧй, и морт сэн работник.
Самӧй тайӧ каднас керкасянь кылісны налы виолончельлӧн ньӧжмыд шыяс.
Кодкӧ ворсіс сьӧлӧмсяньыс, кӧть и неуна велавтӧм киӧн, Шубертлысь Ожидание, да ма моз паськалі сынӧдті долыд мелодия.
— Мый тайӧ? — чуймӧмӧн юаліс Базаров.
— Тайӧ бать.
— Батьыд тэнад ворсӧ виолончельӧн?
— Да.
— Да кымын арӧс тэныд батьыдлы?
— Нелямын нёль.
Базаров друг ыджыда вакӧдіс.
— Мый вылӧ нӧ тэ сералан?
— Помилуй! нелямын нёль арӧса морт, pater familias, ...ӧй уездын — ворсӧ виолончельӧн!
Базаров дугдывтӧг ваксис; но Аркадий, кыдз кӧть мед эз радейт ассьыс велӧдысьсӧ, тайӧ пӧрйӧ весиг эз нюмъёвтышт.
X
Коли вежон кык кымын.
Марьиноын олӧм муніс ас пӧрадокнас: Аркадий сибариталіс, Базаров уджаліс.
Сэні олысьясыс ставныс велаліны сы дорӧ, нинӧмысь видзчысьтӧм сы олан сям дінӧ, сійӧ дженьыд да отрывистӧй сёрни дінӧ.
Торйӧн нин Феничка сэтшӧма велаліс сы дінӧ, мый ӧтчыд войын тшӧктіс садьмӧдны сійӧс: Митялӧн вӧліны судорогаяс; и сійӧ локтіс, да быдлунъя моз серамбанӧн, очсалігтырйи, пукаліс сы ордын час кык да отсаліс кагалы.
Но тайӧ жӧ кадас Павел Петровичлӧн кутіс сэтшӧма лӧгыс петны, мед кӧть синнас оз аддзы Базаровӧс: сійӧ лыддис сійӧс тшапӧн, яндысьтӧмӧн, циникӧн, плебейӧн; сійӧ подозревайтіс, мый Базаров оз уважайт сійӧс, мый сійӧ ӧдвакӧ оз мустӧмт сійӧс — сійӧс, Павел Кирсановӧс!
Николай Петрович полыштіс том «нигилистысь» да сысянь эз виччысь Аркадий вылӧ влияниеысь ыджыд пӧльза; но сійӧ окотапырысь кывзіс сылысь, окотапырысь присутствуйтіс сыӧн физическӧй да химическӧй опытъяс вӧчигӧн.
Базаров вайис аскӧдыс микроскоп да дзонь часъясӧн ноксис сы дінын.
Слугаяс сідзжӧ матыстмисны сы дінӧ, кӧть сійӧ на вылын серавлывліс: найӧ чувствуйтісны, мый сійӧ век жӧ нин ас вок, абу барин.
Дуняша окотапырысь сыкӧд серавліс да синкымувтіыс тӧдчымӧнъя видзӧдлывліс сы вылӧ, ватшкан моз сы дінті котӧртігмоз;
Петр, морт вывті самолюбивӧй да йӧёват, пыр мырдысь чукыртӧм кымӧса морт, кодлӧн став достоинствоыс вӧлі сыын, мый сійӧ видзӧдіс учтивӧя, лыддьысис <rus>по складам</rus> да частӧ весаліс щӧткаӧн ассьыс сюртуксӧ — и сійӧ шпыньяліс да долыд лоліс, кыдз сӧмын Базаров видзӧдлывліс сы вылӧ; дворовӧй зонкаяс вӧтлысисны «дохтур» бӧрся, кыдзи понпиян.
Старик Прокофьич ӧтнас эз радейт сійӧс, зумыштчӧмӧн мыччаліс сылы пызан сайын сёянторъяс, нимтіс сійӧс «живодёрӧн» да «прощелыгаӧн» да уверяйтіс, мый Базаров аслас бакенбардъяснас — куст пиын настоящӧй порсь.
Прокофьич ас думсьыс вӧлі Павел Петровичысь не омӧльджык аристократӧн.
Воисны во пиын медся бур лунъяс — июнь медводдза лунъяс.
Поводдя вӧлі вывті мича; колӧ шуны, ылысянь грӧзитчис бара холера, но ...ӧй губерняса олысьяс вевъялісны нин велавны сы волывлӧмъяс вылӧ.
Базаров чеччывліс зэв водз да мӧдӧдчыліс верст кык сайӧ, куим сайӧ, эз гуляйтны — сійӧ могтӧм прогулкаястӧ эз вермыв терпитны, — а турунъяс, гагъяс ӧктыны.
Мукӧд дырйиыс аскӧдыс босьтлывліс Аркадийӧс.
Бӧр локтіганыс налӧн пыр кыптывліс вензьӧм, и Аркадийӧс Базаров век вермывліс, кӧть сійӧ в сёрнитліс ёрт ногсьыс унджык.
Ӧтчыд найӧ кыдзкӧ дыр манитчисны;
Николай Петрович петіс налы паныд садйӧ и, беседка весьтӧ воӧм мысти, друг кыліс тэрыб кокшыяс да кыкнан том мортлысь гӧлӧсъяс.
Найӧ мунісны беседка мӧдарладорӧдыс да эз вермыны аддзыны сійӧс.
— Тэ батьӧс он бура тӧд, — висьталіс Аркадий.
Николай Петрович саймовтчыштіс.
— Батьыд тэнад — бур морт, — шуис Базаров: — но сійӧ отставнӧй, олӧмыс сылӧн овсьӧма.
Николай Петрович чошкӧдіс пельсӧ...
Аркадий немтор эз висьтав.
«Оставнӧй морт» сулыштіс минута кык вӧрзьӧдчытӧг да ньӧжйӧник кыссис гортас.
— Войдӧрлун, ме видзӧда, сійӧ лыддьӧ Пушкинӧс, — водзӧ висьталіс та кості Базаров.
— Висьтав сылы, пӧжалуйста, мый тайӧ некытчӧ оз шогмы.
Абу ӧд сійӧ детинка: кад нин шыбытны тайӧ ерундасӧ.
И колӧ жӧ вӧвсьыны романтикӧн ӧнія кадӧ!
Сет сылы мыйкӧ буртор лыддьыштны.
— Мый эськӧ сылы сетны? — юаліс Аркадий.
— Да, ме думайта Бюхнерлысь Stoff und Kraft ӧні кежлӧ.
— Ме ачым тадз думайта, — ошкӧмпырысь висьталіс Аркадий.
— Stoff und Kraft гижӧма популярнӧй кывйӧн...
— Со кыдз, ми тэкӧд, — тайӧ жӧ луннас ӧбед бӧрын вокыслы висьтавліс Николай Петрович сы кабинетын пукалігӧн: — отставнӧй йӧзӧ веськалім, олӧм миян овсьӧма.
Мый нӧ?
Гашкӧ, Базаров и прав; о, менӧ, висьтася, ӧтитор дойдӧ: ме надейтчи именнӧ ӧні топыда да ёртъяс моз лӧсявны Аркадийкӧд, а артмӧ, мый ме коли бӧрӧ, сійӧ муніс водзӧ, и гӧгӧрвоны ми ёрта-ёртӧс ог вермӧй.
— Да мыйла сійӧ муніс водзӧ?
И мыйӧн сійӧ миысь сэтшӧм ёнасӧ торъялӧ? — терпенньӧтӧг горӧдіс Павел Петрович.
— Тайӧ ставсӧ сылы юрас сюйис тайӧ синьорыс, тайӧ нигилистыс.
Синмӧн мед ог аддзы ме тайӧ лекаришкаӧс; ме ногӧн, сійӧ прӧстӧ шарлатан; ме эска, мый став аслас лягушаяснас сійӧ и физикаас абу зэв ылӧ мунӧма.
— Абу, вокӧ, тэ тайӧс эн шу: Базаров вежӧра дай уна тӧдӧ.
— И самолюбиеыс кутшӧм мустӧм, — бара торкис Павел Петрович.
— Да, — пасйыштіс Николай Петрович: — сійӧ самолюбивӧй.
Но сытӧг, тыдалӧ, оз позь; сӧмын со мый ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Кажитчӧ, ме быдтор вӧча, медым не кольны олӧмсьыс: крестьянаӧс меститі, ферма лӧсьӧді, сідз мый весиг став губерня пасьта менӧ краснӧйӧн ыдждӧдлӧны; лыддьыся, велӧдча, вообще зіля сувтны ӧтвесьтӧ ӧнія кадся требованиеясыскӧд, — а найӧ висьталӧны, мый менам олӧмӧй сьывсьӧма.
Да мый, вокӧ, ме ачым заводита думайтны, мый сійӧ збыльысь овсьӧма.
— Тайӧ мыйла?
— А со мыйла.
Талун ме пукала да лыддя Пушкинӧс...
Помнитчӧ, Цыганъяс меным веськаліны...
Друг Аркадий матыстчис ме дінӧ да кывшутӧг сэтшӧм мелі норлунӧн чужӧм вылас, надзӧник, кыдзи кагалысь, босьтіс менсьым книгатӧ да пуктіс ме водзӧ мӧдӧс, немецкӧйӧн, нюмъёвтіс и муніс, и Пушкинӧс нуис.
— Со кыдз!
Кутшӧм книга нӧ сійӧ тэныд сетіс?
— Со тайӧс.
И Николай Петрович кыскис сюртук бӧр зепсьыс Бюхнерлысь пресловутӧй брошюрасӧ, ӧкмысӧд издание.
Павел Петрович бергӧдлыштіс сійӧс кияс.
— Гм! — ымӧстіс сійӧ.
— Аркадий Николаевич тӧждысьӧ тэ воспитание йылысь.
Мый нӧ, тэ заводитлін лыддьыны?
— Заводитлі.
— Но и мый нӧ?
— Либӧ ме йӧй, либӧ тайӧ ставыс — сӧрӧм.
Колӧ лоны, ме йӧй.
— Да тэ немецкӧй кывсӧ эн вунӧд? — юаліс Павел Петрович.
— Немецкӧй кыв ме гӧгӧрвоа.
Павел Петрович бара бергӧдлыштіс книгасӧ киас да синкымувтіыс видзӧдліс вокыс вылӧ.
Кыкнаныс чӧв ланьтісны.
— Да, буретш, — заводитіс Николай Петрович, тыдалӧ сёрнисӧ вежӧм могысь.
— Меным воис Колязинсянь письмӧ.
— Матвей Ильичсянь?
— Сысянь.
Сійӧ воӧма ***-ӧ губерня ревизуйтны.
Ӧні сійӧ тузӧн лоӧма да гижӧ меным, мый кӧсйӧ рӧдвужкӧд моз аддзӧдчывны микӧд да корӧ миянӧс тэкӧд да Аркадийкӧд карӧ.
— Тэ ветлан? — юаліс Павел Петрович.
— Ог; а тэ?
— И ме ог ветлы.
Зэв тай кыссьыны ветымын верст кисель панявны.
Mathieu кӧсйӧ петкӧдчыны миянлы став аслас славанас; чӧрт сыкӧд!
Тырмас сылы вылӧ губернскӧй фимиамыс, митӧг овсяс.
И ыджыд тай зэв, тайнӧй сӧветник.
Ме кӧ эськӧ эг эновт служитны, тайӧ йӧй волыссӧ кыскыны, ӧні эськӧ нин ме вӧлі генерал-адъютант.
Сэсся ӧд ми тэкӧд — отставнӧй йӧз.
— Да, вокӧ, тыдалӧ, кад тшӧктыны горт лӧсьӧдны да киясӧс морӧс вылӧ крестӧн пуктыны, — ышловзьӧмӧн пасйис Николай Петрович.
— Но, ме татшӧм регыдӧн ог сетчы, — нурбыльтыштіс сылӧн вокыс.
— Миян нӧшта лолӧ на зурасьлӧм этайӧ лекарыскӧд, ме тайӧс водзвыв кыла.
Зурасьӧм лои сійӧ жӧ луннас рытъя чай дырйи.
Павел Петрович лэччис гостинӧйӧ дась нин вермасьны, дӧзмӧма да решительнӧй.
Сійӧ виччысис сӧмын помка, медым уськӧдчыны враг вылӧ, но помкаыс дыр эз сюр.
Базаров пырджык этша сёрнитіс «старичок Кирсановъяс» дырйи (тадз сійӧ нимтыліс кыкнан воксӧ), а сійӧ рытас сійӧ мыйыськӧ вӧлі дузӧма да чӧв ланьтӧмӧн юис чашка бӧрся чашка.
Павел Петрович быдсӧн ӧзйис виччысьӧмысла; медбӧрынсӧ сылӧн кӧсйӧмыс збыльмис.
Сёрни мӧдіс ӧти матысса помещик йылысь.
«Дрянь, аристократишко», веськодьпырысь пасйыштіс Базаров, коді аддзысьлывліс сыкӧд Петербургын.
— Лэдзӧй тіянлысь юавны, — заводитіс Павел Петрович, и вомдоръясыс сылӧн мӧдісны тіравны, — ті ногӧн кывъяс: «дрянь» да «аристократ» кыкнаныс ӧтиӧс означайтӧны?
— Ме шуи: «аристократишко», — висьталіс Базаров, дышпырысь вомсьыс чайсӧ ньылыштігмоз.
— Дзик сідз; но ме чайта, мый ті сэтшӧм жӧ мнениеаӧсь аристократъяс йылысь, кыдзи и аристократишкояс йылысь.
Ме артала долгӧн объявитны тіянлы, мый ме абу татшӧм мнение дор.
Лысьта шуны, менӧ быдӧн тӧдӧны либеральнӧй да прогресс радейтысь мортӧн; но дзик та вӧсна ме уважайта аристократъясӧс, настоящӧйясӧс.
Казьтыштӧй, милӧстивӧй государь (тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Базаров лэптіс синъяссӧ Павел Петрович вылӧ), казьтыштӧй, милӧстивӧй государь, — чорзьӧдӧмӧн шуис сійӧ мӧдысь: — английскӧй аристократъясӧс.
Найӧ чирмында оз лэдзчысьны асланыс праваясысь, и сы вӧсна найӧ уважайтӧны мукӧдлысь правояссӧ; найӧ тшӧктӧны вӧчны налы относитчысь обязанностьяс, и сы вӧсна найӧ асьныс нуӧны ассьыныс обязанностьнысӧ.
Аристократия сетіс Англиялы свобода да кутӧ сійӧс.
— Кывлім ми тайӧ сьыланкывсӧ унапӧв, — паныдаліс Базаров: — но мый ті кӧсъянныд тайӧн докажитны?
— Ме тайӧн кӧсъя докажитны, милӧстивӧй государь (Павел Петрович, кор скӧравліс, нарошнӧ шулывліс роч кыв «этим» да «это» пыдди: «эфтим» да «эфто», кӧть эськӧ зэв бура тӧдіс, мый татшӧм нога кывъясыс грамматикаын абуӧсь.
Тайӧ тешкодьторъяс тӧдчис Александровскӧй кадся преданиеяслӧн колясыс.
Сэкся тузъяс, гежӧда, кор сёрнитлывлісны рӧднӧй кыв вылас, шулывлісны, ӧтияс — эфто, мӧдъяс — эхто: ми пӧ кӧреннӧй рочьяс, и такӧд тшӧтш ми «вельможаяс», кодьяслы позьӧ не артасьны школьнӧй правилӧясӧн), — ме тайӧн кӧсъя докажитны, мый аслад достоинство чувствотӧг, асьтӧ уважайттӧг, — а аристократлӧн тайӧ чувствоясыс развитӧйӧсь, — абу некутшӧм ён подув общественнӧй... bien public... общественнӧй зданиелы.
Личность, милӧстивӧй государь, — со главнӧйыс; мортлӧн личность мед вӧлі зумыд, кыдз из скала, сы вылӧ ӧд ставыс стрӧитсьӧ.
Ме зэв бура тӧда, шуам, мый тіянлы тешкодьӧн кажитчӧны менам привычкаяс, менам туалет, менам сӧстӧмлун медбӧрын, но тайӧ ставыс артмӧ асьтӧ уважайтӧмла, долг чувствола, да, да, долг вӧсна.
Ме ола сиктын, глушын, но ме ог лэдз-уськӧд ачымӧс, ме асын уважайта мортӧс.
— Лэдзӧй, Павел Петрович, — шыасис Базаров: — ті со уважайтанныд асьтӧ да китӧ кресталӧмӧн пукаланныд; кутшӧм нӧ буртор сыысь bien public-лы?
Эн кӧ эськӧ ті уважайтӧ асьтӧ, тадз жӧ эськӧ вӧчинныд.
Павел Петрович кельдӧдіс.
— Тайӧ дзик мӧд сёрни.
Меным некутшӧма оз ковмы висьтавны тіянлы ӧні, мыйла ме пукала ки кресталӧмӧн, кыдз ті изволитінныд шуны.
Ме кӧсъя сӧмын шуны, мый аристократизм — принсип, а принсипъястӧг миян кадӧ вермасны овны сӧмын безнравственнӧй да пустӧй йӧз.
Ме висьтавлі тайӧс Аркадийлы сы воӧм бӧрын мӧд луннас да ӧні мӧдпӧв висьтала тіянлы.
Абу ӧмӧй тадз, Николай?
Николай Петрович довкнитіс юрнас.
— Аристократизм, либерализм, прогресс, принципъяс, — шуаліс та коста Базаров: — тешкодь, мыйдта иностраннӧй... да некодлы ковтӧм кывъяс!
Роч мортлы найӧ прӧста оз ковны.
— Мый нӧ сылы колӧ, ті ногӧн!
Кывзыны тіянлысь, артмӧ, мый ми олам человечествоысь ортсын, сы законъясысь ортсын.
Помилуйтӧй — историялӧн логикаыс корӧ...
— Да мый вылӧ тайӧ миянлы логикаыс?
Миянлы и сытӧг овсьӧ.
— Кыдз сідз?
— Да сідз жӧ.
Ті, ме чайта, онӧ нуждайтчӧй логикаын сы понда, медым пуктыны воманыд няньтор, кор ті тшыгӧсь.
Кытчӧ миянлы татшӧм отвлечённостьясӧдз!
Павел Петрович шеныштіс кияснас.
— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс та бӧрти.
Ті оскорбляйтанныд роч народӧс.
Ме ог гӧгӧрво, кыдз позьӧ нинӧмтуйӧ пуктыны принципъяс, правилӧяс?
Мыйяс кузя нӧ ті действуйтанныд?
— Ме тіянлы висьтавлі нин, дядюшка, мый ми огӧ признайтӧй авторитетъясӧс, — сюйсис Аркадий.
— Ми действуйтам сы кузя, мый ми признайтам пӧлезнӧйӧн, — шуис Базаров.
— Ӧнія кадӧ отрицание быдӧнысь полезнӧйджык, — ми отрицайтам.
— Ставсӧ?
— Ставсӧ.
— Кыдз? Не сӧмын искусство, поэзия... но и... страшнӧ шунысӧ...
— Ставсӧ, — висьтавны вермытӧм спокойствиеӧн мӧдысь шуис Базаров.
Павел Петрович синсӧ сувтӧдіс сы вылӧ.
Сійӧ тайӧс эз виччысь, а Аркадий быдсӧн гӧрдӧдіс удовольствиеысла.
— Нолтӧ, энлӧ, — шыасис Николай Петрович.
— Ті ставсӧ отрицайтанныд, либӧ, веськыдджыка висьтавны, ті ставсӧ жугӧдланныд...
Да ӧд колӧ жӧ и стрӧитны.
— Сійӧ нин абу миян удж...
Медводз колӧ местасӧ весавны.
— Народлӧн ӧнія состояниеыс тайӧс корӧ, — важнӧя содтіс Аркадий: — ми долженӧсь вӧчны тайӧ корӧмсӧ, ми ог вермӧ сетчыны ассьыным эгоизмнымӧс удовлетворяйтӧм вылӧ.
Тайӧ бӧръя кывъясыс, тыдалӧ, эз сьӧлӧм вылас воны Базаровлы; насянь пӧльтыштіс философияӧн, мӧдногӧн кӧ романтизмӧн, ӧд Базаров и философиятӧ шуліс романтизмӧн; но сійӧ эз лыддьы коланаӧн вензьыны аслас том велӧдчыськӧд.
— Абу, абу! — горӧдіс виччысьтӧм ӧзйӧмӧн Павел Петрович: — ме ог кӧсйы веритны, мый ті, господа, бура тӧданныд роч народӧс, мый ті сы потребностьяслӧн, сы стремлениеяслӧн представительяс!
Абу, роч народ абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ті сійӧс чайтанныд.
Сійӧ святӧя казьтылӧ преданиеяс, сійӧ — патриархальнӧй, сійӧ оз вермы овны вератӧг...
— Ме ог понды вензьыны талы паныд, — торкис Базаров: — ме весиг дась сӧгласитчыны, мый тані ті правӧсь.
— А ме кӧ прав...
— И век жӧ тайӧ нинӧм оз доказывайт.
— Збыльысь нинӧм оз доказывайт, — сійӧс жӧ висьталіс Аркадий сэтшӧм уверенностьӧн, кыдзи шахматӧн бура ворсысь, коді, тыдалӧ, водзвыв тӧдіс противниклысь ӧпаснӧй ходсӧ да сы вӧсна ньӧти эз смутитчы.
— Кыдз нинӧм оз доказывайт? — нурбыльтіс шемӧсмӧм Павел Петрович.
— Сідзкӧ, ті мунанныд асланыд народлы паныд?
— А кӧть мед и сідз? — горӧдіс Базаров.
— Народ чайтӧ, мый гым гымалӧ, сійӧ Илья пророк колесницаын небесаті гӧняйтлӧ.
Мый нӧ?
Меным сӧглашайтчыны сыкӧд?
Да сэтчӧ жӧ — сійӧ роч, а ме ӧмӧй ачым абу роч?
— Абу, тайӧ став бӧрын, мый ті ӧні шуинныд, ті абу роч.
Ме тіянӧс роч пыдди артавны ог вермы.
— Менам дедӧй му гӧрліс, — вывті гордӧя вочавидзис Базаров.
— Юалӧ любӧй мортлысь ас мужикъяс пӧвссьыд жӧ, коднымын ми пиысь, — тіын али меын, — сійӧ ӧдйӧджык аддзас соотечественникӧс.
Ті и сёрнитнысӧ сыкӧд онӧ кужӧ.
— А ті сёрнитанныд сыкӧд и мустӧмтанныд сэк жӧ.
— Мый нӧ, мустӧмтӧмсӧ кӧ заслуживайтӧ сійӧ?
Ті вӧйпанныд менсьым направление, а коді тіянлы висьталіс, мый сійӧ меын случайнӧ, мый сійӧ абу лоӧма сійӧ жӧ народнӧй дуксьыс, код ним вӧсна ті татшӧма вензянныд?
— Кыдз жӧ!
Ёна коланаӧсь нигилистъясыд.
— Коланаӧсь-ӧ найӧ, либӧ абу — не миянлы решайтны.
Ӧд и ті он лыддьӧ асьнытӧ ковтӧмторйӧн.
— Господа, господа, пӧжалуйста, мӧда-мӧд вылӧ индытӧг! — горӧдіс Николай Петрович да сувтіс.
Павел Петрович нюмъёвтіс да, вокыслы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн, бӧр пуксьӧдіс сійӧс.
— Эн тӧждысь, — шуыштіс сійӧ.
— Ме ог вунӧдчы, именнӧ сійӧ достоинство чувство вӧснаыс, код вылын татшӧм чорыда сералӧ господин... господин доктор.
Лэдзӧй, юавны — водзӧ висьталіс сійӧ, бара Базаров дінӧ шыасигмоз: — ті, гашкӧ, думайтанныд, мый тіян велӧдӧмныд выльтор?
Весьшӧрӧ ті тайӧ воображайтанныд.
Материализм, кодӧс ті проповедуйтанныд, эз нин ӧтчыд вӧвлы туйын да пыр лолывлі несостоятельнӧйӧн...
— Бара иностраннӧй кыв! — торкис Базаров.
Сійӧ заводитіс скӧравны, и чужӧмыс сылӧн лои кутшӧмкӧ ыргӧн да грубӧй рӧма.
— Ӧтикӧ, ми нинӧм огӧ проповедуйтӧ; сэтчӧ ми абу велалӧмаӧсь...
— Мый нӧ ті вӧчанныд?
— А со мый ми вӧчам.
Водзджык, нӧшта неважъя кадӧ на, ми шулывлім, мый чиновникъяс миян босьтӧны калым, мый миян абу ни туйяс, ни тӧргуйтӧм, ни правильнӧй суд...
— Но да, да, ті эрдӧдысьяс, — сідз, кажитчӧ, тайӧ шусьӧ.
Тіян уна эрдӧдӧмторкӧд и ме сӧглашайтча, но...
— А сэсся ми гӧгӧрвоим, мый больгыны, пыр сӧмын больгыны миян дойяс йылысь оз сулав, мый сійӧ вайӧдӧ сӧмын пошлостьӧ да доктринёрствоӧ;
ми аддзим, мый и умникъяс миян, сідз шусяна водзынмунысь йӧз да эрдӧдысьяс некытчӧ оз туйны, мый ми занимайтчам нинӧмабунас, тӧлкуйтам кутшӧмкӧ искусство йылысь, бессознательнӧй творчество йылысь, парламентаризм йылысь, адвокатура йылысь, и чӧрт тӧдӧ мый йылысь, кор делӧыс кынӧмпӧт сайын, кор вывті лёк суевериеяс пӧдтӧны миянӧс, кор став миян акционернӧй обществояс киссьӧны дзик сы вӧсна, мый оз тырмыны честнӧй йӧз, кор ачыс свободаыс, код йылысь майшасьӧ правительство, ӧдвакӧ лоӧ миянлы шогмана, сы вӧсна мый мужик миян рад ачыс ассьыс гусявны, медым сӧмын шедлӧ юны кабакын дурмӧдан зелля.
— Сідз, — торкис Павел Петрович: — сідз: ті тайӧс ставсӧ бура гӧгӧрвоанныд да решитчинныд асьныд нинӧм бердӧ сьӧлӧмысь не босьтчыны?
— И решитчим нинӧм бердӧ не босьтчыны, — букыштчӧмӧн выльпӧв шуис Базаров.
Сылы друг лои ас вылас дӧсаднӧ, мыйла сійӧ тадз паськыда висьтасис тайӧ барин водзас.
— А сӧмын пинясьны?
— И пинясьны.
— И тайӧ шусьӧ нигилизмӧн?
— И тайӧ шусьӧ нигилизмӧн, — мӧдысь бара шуис Базаров, ӧні нин торъя дерзкӧя.
Павел Петрович неуна читкыртыштіс синъяссӧ.
— Со вӧлӧмкӧ кыдз! — шуыштіс сійӧс аслыссяма спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— Нигилизм быд шогысь мынтӧдны должен, и ті, ті, миян мездысьяс да геройяс.
Сідз.
Но мыйысь нӧ ті мукӧдсӧ, кӧть найӧ жӧ эрдӧдысьяссӧ, честитанныд?
Ті он ӧмӧй сідз жӧ больгӧ, кыдзи и ставыс?
— Мыйӧн мукӧдӧн, а тайӧ грекӧн абу грекаӧсь, — пинь пырыс шуис Базаров.
— Сідзкӧ мый нӧ? ті действуйтанныд ли, мый ли?
Кӧсъянныд действуйтны?
Базаров нинӧм эз вочавидз.
Павел Петрович сідзи и сыркмуні, но пырысь-пыр жӧ вермис кутны асьсӧ.
— Гм!.. Действуйтны, жугӧдлыны... — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Но кыдз нӧ жугӧдлыны, кор весиг он тӧд мыйла?
— Ми жугӧдлам, сы вӧсна мый ми вын, — шуис Аркадий.
Павел Петрович видзӧдліс племянник вылас да лёка серӧктіс.
— Да, вын — сідз и корсь мыйла, — шуис Аркадий да веськӧдчис.
— Шудтӧмӧй! — ырӧстіс Павел Петрович; сійӧ дзик нин эз вермы асьсӧ кутны водзӧ: — кӧть мед тэ мӧвпыштін, мый тэ доръян Россияын аслад некытчӧ шогмытӧм висьталӧмъяснад?
Оз позь, тайӧ вермас ангелӧс терпениесьыс петкӧдны!
Вын!
И дикӧй калмыклӧн, и монголлӧн эм вын — да мый сыысь миянлы?
— Миянлы цивилизация дона, да, да, милӧстивӧй государь; миянлы донаӧсь сылӧн плодъясыс.
И эн висьталӧй меным, мый тайӧ плодъясыс вывті туйтӧмӧсь, медбӧръя пачкун, un barbouilleur, тапёр, кодлы мынтӧны вит урӧн рыт, и найӧ тіян дорысь коланаджыкӧсь, сы вӧсна мый найӧ цивилизациялӧн, а абу грубӧй монгольскӧй вынлӧн представительяс!
Ті арталанныд асьнытӧ водзынмунысь йӧзӧн, а тіянлы сӧмын калмыцкӧй кибиткаын пукавны!
Вын!
Да артыштлӧй ті, медбӧрын, вына господа, мый ті сӧмын нёль морт да джын, а найӧ — миллионъяс, кодъяс оз сетны тіянлы кокулын талявны ассьыныс священнӧй веруйтӧмъяснысӧ, кодъяс лязӧдасны тіянӧс!
— Лязӧдасны кӧ, сэтчӧ и туй, — шуис Базаров.
— Сӧмын видзӧдлам на, сідз лоас али оз.
Ми абу сэтшӧм этшаӧнӧсь, кыдз ті чайтанныд.
— Кыдз?
Ті збыльысь думайтанныд ладмӧдчыны, ладмӧдчыны дзонь народкӧд?
— Ті тӧданныд, кӧпейкаа сиськысь Москва сотчис, — вочавидзис Базаров.
— Сідз, сідз.
Медводз пӧшти сӧтана сяма гордость, сэсся эльтчӧм.
Со, со мыйӧн увлекайтчӧ томйӧз, со мыйлы сетчӧны опыттӧм детинкаяслӧн сьӧлӧмъясныс!
Со, видзӧдлӧй, на пӧвсысь ӧтик пукалӧ тіянкӧд орччӧн, ӧд сійӧ тӧкӧтьӧ оз юрбит тіян вылӧ, любуйтчӧй.
(Аркадий бергӧдчис да букыштчис).
И тайӧ заразаыс паськыда нин паськалӧма.
Меным висьтавлісны, мый Римын миян художникъяс Ватиканӧ кокпомнас оз тувтчывны.
Рафаэльӧс тӧкӧтьӧ дуракӧн оз артавны, сы вӧсна мый тайӧ пӧ авторитет, а асьныс зывӧктӧмӧдз вынтӧмӧсь да кужтӧмӧсь; а асланыс фантазияныс «<rus>Девушка у фонтана</rus>» дорысь водзӧ оз тырмы, кӧть тэ мый!
И нывсӧ рисуйтӧма вывті омӧля.
Ті ногӧн найӧ молодецъяс, сідз ӧд?
— Ме ногӧн, — паныд шуис Базаров: — и Рафаэль ыргӧн грӧш оз сулав, да и найӧ абу бурджыкӧсь сыысь.
— Браво, браво!
Кывзы, Аркадий... со кыдз колӧ сёрнитны ӧнія томйӧзлы!
И кыдз, думайтан, налы не мунны ті бӧрся!
Войдӧр томйӧзлы ковмывліс велӧдчыны; налы эз вӧв окота невежаӧн нимавны да быть лои налы пессьыны.
А ӧні сулалӧ сӧмын шуны: таладор югыдын ставыс сӧрӧм! — и делӧыс шляпаын.
Том йӧз кутісны радлыны.
И збыльысь ӧд, войдӧр найӧ вӧліны веськыда бӧлбанъясӧн, а ӧні друг лоины нигилистъяс.
— Со и изменитіс тіян ас достоинствоыдлӧн ошкӧм чувствоныд, — веськодьпырысь шуыштіс Базаров, а сэк кості Аркадий быдсӧн ыпмуні да югнитіс синъяснас.
— Венсьӧм миян вывті пыдӧ пырис...
Кажитчӧ, бурджык сійӧс помавны.
А ме сэки лоа дась сӧгласитчыны тіянкӧд, — содтіс сійӧ чеччигмозыс: — кор ті вайӧданныд меным миян ӧнія олӧм-вылӧмысь, семья кост либӧ общественнӧй олӧмысь кӧть ӧти постановление, кодӧс эськӧ оз позь дзоньнас да пӧщадатӧг отрицайтны.
— Ме тіянлы сэтшӧм постановлениеястӧ уна миллион вайӧда, — горӧдіс Павел Петрович: — уна миллион!
Да со, кӧть община, шуам.
Кӧдзыда серӧктӧм вежыньтіс Базаровлысь вомдоръяссӧ.
— Но, община йывсьыд, — шуис сійӧ: — сёрнитӧй бурджык асланыд вокныдкӧд.
Ӧні сійӧ ачыс, кажитчӧ, видліс делӧ вылын, мый сэтшӧм община, круговӧй пӧрука, веськыдлун да сы сяма мукӧдторъяс.
— Семья, медбӧрыннас, семья, сідз, кыдз сійӧ эм миян крестьяналӧн! — горӧдіс Павел Петрович.
— И тайӧ вопроссӧ, ме чайта, ог кӧ подробнӧя разберитӧй, тіянлы жӧ аслыныд бурджык лоӧ.
Ті, чайта, кывлінныд снохачьяс йылысь?
Кывзӧй менсьым, Павел Петрович, сетӧй аслыныд лун-мӧд срок, пырсӧ тіянлы ӧдвакӧ мыйкӧ сюрӧ.
Ӧти ӧтиӧн босьталӧй миянсьыным став сословиеяссӧ да бура думыштчылӧй быд вылын, а ми ӧні Аркадийкӧд мӧдам...
— Став вылас серавны, — содтіс Павел Петрович.
— Ог, лягушаясӧс вундавны.
Мунам, Аркадий; аддзӧдчывтӧдз, господа!
Кыкнан приятельыс петісны.
Вокъяс колины ӧтнаныс да первойсӧ сӧмын видзӧдлывлісны ёрта-ёрт выланыс.
— Со, — коркӧ и заводитіс сёрнисӧ Павел Петрович: — со тіянлы ӧнія томйӧз!
Со найӧ — миян наследникъясным!
— Наследникъяс, — шога ышловзьӧмӧн шуис Николай Петрович.
Вензигчӧжыс сійӧ пукаліс ӧгыр вылын моз, и сӧмын гусьӧник, сьӧлӧм доймӧмӧн видзӧдлывліс Аркадий вылӧ.
— Тӧдан, мый меным дум вылӧ уси, вокӧ?
Ӧтчыд ме покойнича мамкӧд пиняси: сійӧ горзіс, эз кӧсйы кывзыны менсьым...
Бӧрыннас нин ме шуи сылы, мый ті, мися, он вермӧ гӧгӧрвоны менӧ: ми, мися, разнӧй кык поколениеса йӧз.
Сійӧ вывті ёна дӧзмис, а ме думышті: мый вӧчны?
Пилюля курыд, а ньылыштны сійӧс колӧ.
Со ӧні воис миян черӧд, и миян наследникъяс вермасны шуны миянлы: ті пӧ абу миян поколениеысь, ньылалӧй пилюлясӧ.
— Тэ нин вывті небыд сьӧлӧма да рам, — паныд шуис Павел Петрович: — ме, мӧдарӧ, эска, мый ми тэкӧд ёна правӧсьджык тайӧ господчикъяс дорысь, кӧть сёрнитам, вермас лоны, неуна важмӧм кывъясӧн, vieille, и абу миян сійӧ ас вылӧ наяна надейтчӧмыс...
И сэтшӧм чушъялысь тайӧ ӧнія томйӧзыс!
Юалан мукӧдыслысь: кутшӧм вина тіянлы колӧ, гӧрд али еджыд?
«Ме велалӧма гӧрдӧсджык юны!» висьталас сійӧ кыз гӧлӧсӧн да сэтшӧм важнӧй чужӧмӧн, кыдз быттьӧ став вселеннаяыс сійӧ здукӧ видзӧдӧ сы вылӧ...
— Чайныд тіянлы сэсся оз ков?
— шуис Феничка, ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччӧмӧн: сійӧ эз лысьт пырны гӧстинӧйӧ, кытчӧдз сэн кылісны вензьысьяслӧн гӧлӧсъяс.
— Оз, тэ верман тшӧктыны босьтны самӧварсӧ, — вочавидзис Николай Петрович да кыпӧдчис сылы паныд.
Павел Петрович тэрыба шуис сылы: bon soir да петіс аслас кабинетӧ.
ХІ
Часджын мысти Николай Петрович мӧдӧдчис садъяс, аслас радейтана беседкаӧ.
Шог мӧвпъяс пырисны сылы юрас.
Первойысь сійӧ бура гӧгӧрвоис ассьыс торъялӧмсӧ пиыскӧд; сійӧ водзвыв тӧдіс, мый тайӧ лунысь-лун пондас пыр содны и содны.
Сідзкӧ весьшӧрӧ сійӧ, вӧвлывлі, тӧлын Петербургын дзонь лунъясӧн пукавліс выль сочинениеяс вылын; весьшӧрӧ кывзысьліс томйӧз сёрнияс дорӧ; весьшӧрӧ радліс, кор сылы удайтчыліс сюйны и ассьыс кыв найӧ пуан сёрниӧ.
«Вок шуӧ, мый ми правӧсь», думайтіс сійӧ: «и быдпӧлӧс самолюбие бокӧ эновтӧм бӧрын, меным аслым кажитчӧ, мый найӧ ылынджыкӧсь истинаысь, ми дорысь, а сэк жӧ ме чувствуйта, мый на сайын эм мыйкӧ, мый абу миян, кутшӧмкӧ преимущество ми вылын...
Томлун?
Абу, абу сӧмын ӧти томлун.
Абу-ӧ сыын сійӧ преимуществоыс, мый наын ми дорысь омӧляджык тӧдчӧны барстволӧн следъяс?»
Николай Петрович лэдзис юрсӧ да кинас нуӧдіс чужӧм кузяыс.
«Но поэзия отвергайтны?» бара думыштіс сійӧ: «не сочувствуйтны художестволы, природалы...»
И сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, кыдз быттьӧ гӧгӧрвоны кӧсйӧмӧн, кыдз позьӧ не сочувствуйтны природалы.
Рӧмдӧ нин; шонді дзебсис ичӧтик пипу рас сайӧ, коді вӧлі садсянь верстджын сайын: вуджӧрыс сылӧн помтӧг нюжӧдчис вӧрзьытӧм муяс вомӧн.
Дзик рас дортіыс пемыд векни туй кузя еджыд вӧв вылын рӧдтӧмӧн муніс мужичок; ставнас сійӧ тыдаліс зэв бура, ставнас, пельпомвывса дӧмасӧдзыс, дарӧм мый муніс вуджӧр сайті; лӧсьыда тӧдчӧмӧн вуджрасисны вӧлыслӧн кокъясыс.
Шонді югӧръясыс ассяньныс пыралісны рас пӧвсӧ да, тшӧкыдін пырыс сюйсигмоз, киськалісны пипу стволъяссӧ сэтшӧм шоныд югыдӧн, мый найӧ вӧліны пожӧм стволъяс кодьӧсь, а коръясыс налӧн пӧшти лӧзалісны, и сы весьтын кыпӧдчыліс муртса гӧрдӧдыштӧм кыаӧн кельыдлӧз енэж.
Чикышъяс лэбалісны вылын; тӧв дзикӧдз лӧнис; сёрмӧм мазіяс дыша да унзільпырысь дзизгӧны сирень дзоридз пиын; сюръяӧн гартчӧны дебъяс дзик ӧтик, ылӧ нюжӧдчӧм уввож весьтын.
«Кутшӧм лӧсьыд, боже мой!» думыштіс Николай Петрович, и радейтана стихъясыс бергавны мӧдлісны кыв вылас: сійӧ казьтыштіс Аркадийӧс, Stoff und Kraft, и ланьтіс, но водзӧ мӧдіс пукавны, водзӧ мӧдіс сетчыны курыд да долыд ӧтка мӧвпъяс ворсӧмлы.
Сійӧ радейтліс мечтайтыштны; сиктса олӧмыс сӧвмӧдіс сылысь тайӧ сямсӧ.
Важӧн-ӧ на сійӧ тадз жӧ мечтайтліс, постоялӧй дворик дорын писӧ виччысигмоз, а сійӧ кадсяньыс нин лои вежсьӧм, бура нин кутісны тӧдчыны, сэк нӧшта тӧдчытӧм на отношениеяс... и кыдзи!
Син водзас сылы воис покойнича гӧтырыс, но эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ тӧдліс сійӧс уна вочӧж, эз гортолысь, бур кӧзяйкаӧн, а вӧсни коска, сӧстӧм-сюсь видзӧдласа да челядь кодь сьылі вылас зэлыда кыӧм кӧсаа том нылӧн.
Казьтыштіс сійӧ, кыдз аддзис сійӧс первойысьнас.
Сійӧ сэк вӧлі нӧшта студентӧн на.
Сійӧ аддзысис сыкӧд ас олан квартира сод вылын да, сійӧс ненаросьнӧ тувкӧм мысти, бергӧдчис, кӧсйис извинитчыны да сӧмын вермис боргыштны: «pardon, monsieur», а сійӧ лэдзис юрсӧ, нюмъёвтіс, да друг кыдз быттьӧ повзис да пышйис, а сод чукыльтанінас тэрыба видзӧдліс сы вылӧ, вӧчис серьёзнӧй чужӧм да гӧрдӧдіс.
А сэсся полігтырйи первойя волывлӧмъяс, муртса шыасьӧмъяс, муртса нюмъёвтлӧмъяс, и гӧгӧрвотӧмторъяс, и гажтӧмтчӧм, и порывъяс, и, медбӧрыннас, тайӧ пӧдтысь радлуныс...
Кытчӧ тайӧ ставыс шутёвтіс?
Сійӧ лои сылӧн гӧтырӧн.
Николай Петрович вӧлі шуда, кыдзи шоч морт му вылын...
«Но», мӧвпаліс сійӧ: «сійӧ долыд, медводдза зэв дженьыд кадъясыс, мыйла эськӧ не овны налы век, кувлытӧм олӧмӧн?»
Сійӧ эз зіль тӧдмавны ачыс ассьыс мӧвпсӧ, но сійӧ сьӧлӧмнас кыліс, мый сылы колӧ вӧлі кутны сійӧ долыд-шуда кадсӧ мыйӧнкӧ нӧшта ёнджыкӧн, паметьыс дорысь; сылы колӧ вӧлі, медым эськӧ сылӧн Марияыс вӧлі сы дінын зэв матын, кывны сылысь шоныдсӧ да лолалӧмсӧ, и сылы нин кутіс кажитчыны, кыдз быттьӧ сы весьтын...
— Николай Петрович, — сы дінын матын кыліс Феничкалӧн гӧлӧс: — кӧнӧсь ті?
Сійӧ дрӧгмуні.
Сылӧн эз ло ни доймӧм, ни яндзим.
Феничкаӧс гӧтырыскӧд сравнивайтӧм сійӧ весиг эз лыддьы позянаӧн, но сійӧ жалитыштіс сы йылысь, мый Феничкалы юрас пырис корсьны сійӧс.
Сылӧн гӧлӧсыс ӧтпырйӧ казьтыштіс сылы сылысь дзор юрсисӧ, сылысь пӧрысьлунсӧ, сылысь ӧніясӧ...
Волшебнӧй мирыс, кытчӧ сійӧ матысмыліс нин, коді мыччысьны мӧдіс нин кольӧм кадся ру кодь гыяс пиысь, вӧрзьӧдчыштіс да дзурсмуні быри.
— Ме тані, — шыасис сійӧ: — Ме локта, мун.
«Со найӧ, барствоыдлӧн следъясыс», вуджӧртіс сылӧн юрас.
Феничка шыасьтӧг видзӧдліс сы беседкаӧ да саяліс; а сійӧ шемӧсмӧмӧн казяліс, мый войыс вевъялӧма суны сійӧ кадсяньыс, кыдз сійӧ мӧдіс мечтайтны.
Гӧгӧр ставыс пемдӧма да чӧв ланьтӧма, и Феничкалӧн чужӧмыс вуджӧртіс сы водзті сэтшӧм кельыд да ичӧтик.
Сійӧ кыпӧдчыштіс да кӧсйис мунны гортас; но нормӧм сьӧлӧмыс эз вермы ланьтны сійӧ морӧс пытшкын, и сійӧ мӧдіс ньӧжйӧникӧн ветлӧдлыны садйӧд, то аслыс кок улас зумыша видзӧдігмоз, то синъяссӧ енэжлань кыпӧдлігмоз, кӧні поздысисны нин да мигайтчисны кодзувъяс.
Ветлӧдліс сійӧ уна, пӧшти мудзтӧдзыс, а тревогаыс сыын, мыйкӧ корсян, неопределённӧй, шог тревогаыс, век эз куслы.
О, кыдз эськӧ сераліс сы вылын Базаровыд, тӧдіс кӧ эськӧ, мый сыын сэк вӧчсис!
Аркадий ачыс вӧйпис эськӧ сійӧс.
Сылӧн, нелямын нёль арӧса мортлӧн, агрономлӧн да кӧзяинлӧн, дорыштчис синваыс, помкатӧм синва; тайӧ вӧлі сёпӧв лёкджык виолончель дорысь.
Николай Петрович эз дугды ветлӧдлыны да эз вермы решитчыны пырны гортас, тайӧ мирнӧй да лӧнь-долыд позъяс, коді сэтшӧм меліа видзӧдіс сы вылӧ став аслас югдӧдӧм ӧшиньяснас;
выныс сылӧн эз тырмы янсӧдчыны пемыдыскӧд, садйыскӧд, чужӧм вылас сӧстӧм сынӧд кылӧмыскӧд, да тайӧ шоглуныскӧд, тайӧ тревогаыскӧд...
Туй чукыльтанінын сылы паныдасис Павел Петрович.
— Мый тэкӧд?
— юаліс сійӧ Николай Петровичлысь: — тэ кельдӧдӧмыд, кыдзи привидение; тэ висян; мыйла тэ он вод?
Николай Петрович дженьыдика висьталіс сылы ас душевнӧй состояние йылысь да ылыстчис.
Павел Петрович воис сад помӧдзыс, да тшӧтш жӧ мӧдіс мӧвпавны, да сідз жӧ кыпӧдіс синъяссӧ енэжлань.
Но сійӧ вывті мича, пемыд синъясын нинӧм эз отразитчы, кодзувъясысь кындзи.
Сійӧ абу чужлӧма романтикӧн, и сылӧн щӧгӧль сяма кос да страстнӧй, французскӧй нога мизантропическӧй душаыс эз кужлы мечтайтны...
— Тӧдан мый? — сійӧ жӧ войнас висьталіс Аркадийлы Базаров.
— Меным юрӧ воис великолепнӧй мӧвп.
Тэнад батьыд висьтавліс талун, мый сылы воис приглашение тіян знатнӧй родственниксянь.
Батьыд тэнад оз мун;
журкнитлам жӧ ми тэкӧд ***-ӧ; сійӧ господиныс ӧд и тэнӧ корӧ.
Аддзан кутшӧм лои тані поводдяыс; а ми гуляйтыштам, карсӧ видзӧдлам.
Шлёнъялыштам лун вит-квайт, и тырмас!
— А сэсянь тэ бӧр татчӧ локтан?
— Ог, колӧ бать дінӧ ветлыны.
Тэ тӧдан, сійӧ ***-сянь комын верст сайын.
Ме сійӧс важӧн эг аддзыв, да и мамӧс тшӧтш; колӧ пӧрысь йӧзӧс гажӧдыштны.
Найӧ менам войтыр бурӧсь, торйӧн нин бать; зэв интереснӧй.
Ме жӧ налӧн ӧти пи.
— И дыр тэ на ордын олан?
— Ог думайт.
Чайта, гажтӧм лоӧ.
— А бӧр мунігад ми ордӧ кежалан?
— Ог тӧд... видзӧдла.
Но, тадз, ли мый?
Ми мӧдӧдчам!
— Пӧжалуй, — дышпырысь шыасис Аркадий.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс вывті лои рад ёртыс предложение вылӧ, но арталіс коланаӧн сайӧдны ассьыс чувствосӧ.
Эз жӧ весьшӧрӧ сійӧ вӧв нигилист!
Мӧд луннас сійӧ Базаровкӧд муніс ***-ӧ.
Марьиноса томйӧз жалитыштісны найӧ мунӧм йылысь;
Дуняша весигас бӧрдыштіс... но старичокъяс кокньыдджыка лолыштісны.
ХІІ
*** карӧн, кытчӧ мӧдӧдчисны миян приятельясным, веськӧдліс губернатор томъяс пиысь, прогрессист да деспот, кыдз тайӧ зэв тшӧкыда овлывлӧ Русьын.
Медводдза веськӧдлан во чӧжнас сійӧ вевъяліс лӧгасьны эз сӧмын губерняса предводителькӧд, гвардияса отставнӧй штабс-ротмистркӧд, коннӧй заводчиккӧд да бур гӧститӧдчысь морткӧд, но и аслас чиновникъяскӧд.
Тайӧ помка серти лоӧм зыксьӧмыс, медбӧрын, сэтшӧма паськалі, мый Петербургса министерство аддзис коланаӧн ыстыны дӧвереннӧй мортӧс поручениеӧн видлавны ставсӧ места вылас.
Начальстволӧн пудйыс уси Матвей Ильич Колязин вылӧ, сійӧ Колязин пи вылӧ, код попечение улын коркӧ вӧвліны Кирсанов кык вок.
Сійӧ вӧлі сідзжӧ «томъяс» пиысь, сылы неважӧн на тыри нелямын ар, но сійӧ нин витіс лоны государственнӧй мортӧн да кыкнан морӧсас новліс звезда.
Ӧтиыс, веськыда шуны, вӧлі иностраннӧй, лёкиндзик.
Губернатор моз жӧ, кодӧс сійӧ воис судитны, сійӧ вӧлі прогрессистъяс лыдын да, кор нин вӧлі тузӧн, эз вӧв ӧткодь унджык тузъясыскӧд.
Асьсӧ сійӧ пуктіс зэв вылӧ; асьсӧ лэптӧмыс сылӧн эз тӧдлы некутшӧм пом, но сійӧ кутіс асьсӧ прӧстӧя, ошкӧм-сорӧн видзӧдігтырйи, кывзіс снисходительнӧя, да сэтшӧма сьӧлӧмсяньыс сераліс, мый медводдза каднас вермис весиг нимавны «чуднӧй бур морт» туйӧ.
Важнӧй случайяс дырйи сійӧ кужліс, бара жӧ, кыдз шусьӧ, бус кыпӧдны.
«Энергия коланатор», шулывліс сійӧ сэки, «l'energie est la première qualite d’un homme d'ètat»; а тайӧ ставыскӧд тшӧтш сійӧ пырджык кольлывлі дуракын, да быд неуна опытнӧй чиновник пуксьывліс сы вылӧ верзьӧмӧн.
Матвей Ильич ыджыд уважениеӧн сёрнитліс Гизо йылысь да зільліс внушитны быдсӧнлы да быдӧнлы, мый сійӧ оз пыр рутинёръяс да бӧрӧкольӧм бюрократъяс лыдӧ, мый вниманиетӧг сійӧ оз коль общественнӧй олӧмлысь ни ӧти важнӧй петкӧдчӧм...
Став татшӧм нога кывъясыс сылы вӧліны бура тӧдсаӧсь.
Сійӧ весиг видзӧдіс, веськыда шуны, небрежнӧй ыдждӧдчӧмлунӧн ӧнія литература кыптӧм-паськалӧм бӧрся: сідз пӧрнӧй морт, улич вылысь челядьлысь процессия аддзӧм бӧрын, мукӧд дырйиыс ӧтлаасьӧ на дінӧ.
Збыльысьсӧ Матвей Ильич эз вӧв ёна водзын александровскӧй кадся сійӧ государственнӧй мужъясысь, кодъяс, сэк Петербургын олысь г-жа Свечина ордӧ вечер вылӧ мунны лӧсьӧдчигмоз, лыддьывлісны асывнас Кондильякысь листбок; сӧмын приёмъясыс сылӧн вӧліны мӧдногаӧсь, современнӧйджыкӧсь.
Сійӧ вӧлі сюсь придворнӧй, зэв мудер морт, и сэсся нинӧм; делӧясысь сям эз тӧдлыв, эз вӧв умнӧй, а кужліс нуӧдны куш ассьыс делӧяссӧ; татӧн нин некод сійӧс эз вермы седлӧавны, а ӧд тайӧ главнӧйыс.
Матвей Ильич примитіс Аркадийӧс просвещеннӧй сановниклы лӧсялана бур сьӧлӧмӧн, шуам унджык, — ышмыштӧмӧн.
Но сійӧ чуймис, кор тӧдмаліс, мый сылӧн корӧм рӧдвужыс кольччисны сиктӧ.
«Чудак вӧвлі тэнад папаыд век», пасйыштіс сійӧ, аслас великолепнӧй бархатнӧй шлафрок тугнас пыркӧдігмоз, и друг, бура-мичаа казялӧм вицмундира том чиновник дінӧ шыасигмоз, горӧдіс тӧждысян чужӧмӧн: «мый?».
Том морт, кодлӧн дыр чӧв олӧмсьыс сибдӧмаӧсь вомдоръясыс, кыпӧдчис да гӧгӧрвотӧма видзӧдліс аслас начальник вылӧ...
Но, подчинённӧйсӧ сьӧкыд положениеӧ вайӧдӧм бӧрын, Матвей Ильич сэсся эз нин обращайт сы вылӧ вниманиесӧ.
Сановникъяс миян вообще радейтӧны вайӧдны сьӧкыд положениеӧ подчинённӧйяссӧ; тайӧ цельӧ воӧдчӧм могысь способъясыс налӧн вель унапӧлӧс.
Улынджык вайӧдӧм способыс, колӧ шуны, ёна употребляйтчӧ, «is quite a favourite», кыдз шуӧны англичана: сановник друг дугдӧ гӧгӧрвоны медся прӧстӧй кывъяссӧ, лэччысьӧ пельтӧмулӧ.
Сійӧ юалас, например: кутшӧм лун талун?
Сылы ыджыд почтениеӧн докладывайтӧны: «Пятница талун, ваше с... с... с... ство?
— А? Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Мый ті сёрнитанныд?
— мыйвынсьыс дольӧ сановник.
— Талун пятница, ваше с... с... ство.
— Кыдз?
Мый?
Мый сэтшӧм пятницаыс.
Кутшӧм пятница?
— Пятница, ваше с... ссс... ссс... ство, вежонын лун.
— Нд-да, тэ велӧдны менӧ кӧсъян?
Матвей Ильич век жӧ вӧлі сановникӧн, кӧть и артассьыліс либералӧн.
— Ме, другӧй менам, сӧветуйта тэныд ветлыны визитӧн губернатор дінӧ, — шуис сійӧ Аркадийлы: — тэ гӧгӧрвоан, ме тэныд тайӧс сӧветуйта ог сы понда, мый кутчыся важ сямӧ властьяс дінӧ поклон вылӧ ветлывлыны колӧм йылысь, а прӧста сы понда, мый губернатор — пӧрадошнӧй морт; сэсся бара жӧ тэ буракӧ, кӧсъян тӧдмасьны татчӧс обществокӧд...
Тэ ӧд абу ош, надейтча?
А сійӧ мӧдлун вӧчӧ ыджыд бал.
— Ті лоанныд сійӧ бал вылас? — юаліс Аркадий.
— Сійӧ ме вӧсна сійӧс вӧчӧ, — пӧшти жальпырысь висьталіс Матвей Ильич.
— Тэ танцуйтан?
— Танцуйта, сӧмын омӧля.
— Тайӧ омӧль.
Тані эмӧсь мичаникъяс, да и том мортлы яндзим не танцуйтны.
Бара жӧ ме тайӧс висьтала ог важ сямӧ кутчысьӧм могысь; ме дзик ог чайт, мый ум должен лоны кокын; но байронизм тешкодь; il a fait son temps.
— Да ме, дядюшка, дзик ог байронизмысь, ог...
— Ме тӧдмӧда тэнӧ татчӧс барыняяскӧд, ме босьта тэнӧ ас борд улӧ, — торкис Матвей Ильич да самодовольнӧя серӧктіс.
— Тэныд шоныд лоӧ, а?
Пырис слуга да доложитіс казеннӧй палатаса председатель воӧм йылысь, зэв лӧсьыдиник синма, чукрассьӧм вомдоръяса старик йылысь, коді вывті ёна радейтіс природа, торъя нин гожся лунӧ, кор, сы висьталӧм серти: «быд мазі быд дзоридзторйысь босьтӧ взяткатор...».
Аркадий муніс.
Базаровӧс сійӧ суис трактирын, кытчӧ найӧ сувтісны, да дыр сійӧ уговаривайтіс губернатор ордӧ мунны.
«Нинӧм керны!» шуис бӧрыннас Базаров:
«босьтчин гужи бердӧ — эн шу, мый абу ён.
Локтім помещикъясӧс видзӧдны, вай найӧс видзӧдны!»
Губернатор примитіс том войтырӧс меліа, но эз пуксьӧд найӧс да и ачыс эз пуксьы.
Сійӧ нэмсӧ пыр ноксис да тэрмасис; асывсяньыс пасьтавліс дзескыд вицмундир да вывті зэлыд галстук, пӧттӧдз эз сёйлы да эз юлы, пыр распоряжайтчис.
Губерняас сійӧс нимтісны Бурдалуӧн, тайӧн эз известнӧй французскӧй проповедник вылӧ, а бурда вылӧ индӧмӧн.
Сійӧ корис Кирсановӧс да Базаровӧс ас ордас бал вылӧ да кык минута мысти корис найӧс мӧдысь, найӧс нин вокъястуйӧ лыддьӧмӧн да Кайсаровъясӧн найӧс нимтӧмӧн.
Найӧ мунӧны вӧлі губернатор ордысь ас гортаныс, кыдзи друг, дінті мунысь корадоддьысь чеччыштіс неыджыд тушаа, славянофильскӧй венгеркаа морт да: «Евгений Васильич!» горӧдӧмӧн уськӧдчис Базаров дінӧ.
— А! тайӧ ті герр Ситников, — шуис Базаров, тротуар вывті водзӧ восьлалігмоз: — кутшӧм судьбаӧн?
— Мӧвпыштлӧй, дзик случайнӧ, — висьталіс мӧдыс, да, корадодьлань бергӧдчӧм мысти, витысь кымын ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:
— восьлав ми бӧрся, восьлав!
— Батьлӧн менам тан делӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, канава вомӧн чеччыштігмоз: — но, сійӧ менӧ и корис...
Ме талун тӧдмалі тіян воӧм йылысь да ті ордын вӧлі нин...
(Збыльысь, приятельяс, асланыс номерӧ воӧм мысти, аддзисны сэтысь кусыньтӧм пельӧсъяса да Ситников нима, ӧтар бокас по-французски, а мӧдарас славянскӧй вязьӧн гижӧм карточка).
Ме надейтча, ті он губернатор ордсянь?
— Эн надейтчӧй, ми веськыда сы ордсянь.
— А! сідзкӧ и ме сы ордӧ муна...
Евгений Васильич, тӧдмӧдӧ менӧ тіян... накӧд...
— Ситников, Кирсанов, — мургыльтіс мунігмозыс Базаров.
— Меным зэв ыштӧдана, — заводитіс Ситников, доровтчӧмӧн водзӧ петігмоз, нюмрасигтырйи да тэрмасьӧмӧн ассьыс вывті нин мича перчаткисӧ пӧрччигмоз.
— Ме зэв уна кывлі...
Ме Евгений Васильичлӧн важся тӧдса да верма шуны — сылӧн велӧдчысь.
Ме сылы обязан аслам дзикӧдз вежсьӧмӧн...
Аркадий видзӧдліс базаровскӧй велӧдчысь вылӧ.
Тревожнӧй да ныж выражениеыс тӧдчис волялысь, шыльыд чужӧм вылас посни, но сьӧлӧм вылӧ воана чертаясын;
неыджыд, быттьӧ пыдлань личкӧм синъясыс видзӧдлісны дзоргӧмӧн да беспокойнӧя, — и сераліс сійӧ беспокойнӧя кутшӧмкӧ дженьыдик, чорыд серамӧн.
— Веританныд-ӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ: — мый кор ме дырйи Евгений Васильич первойысь шуис, мый оз ков признавайтны авторитетъяс, менам сьӧлӧм быдсӧн кыпъявны мӧдіс...
Ме быттьӧ синмасси!
Со, думышті ме, медбӧрын аддзи ме мортӧс!
Буретш ӧні, Евгений Васильич, тіянлы непременнӧ колӧ ветлыны ӧти татчӧс дама дінӧ, коді зэв бура вермас гӧгӧрвоны тіянӧс да кодлы тіян волӧмныд лоӧ збыльысь праздникӧн; ті, ме чайта, кывлінныд сы йылысь?
— Коді сэтшӧмыс? — дышпырысь шуис Базаров.
— Кукшина, Eudoxie, Евдоксия Кукшина.
Тайӧ — замечательнӧй натура, веськыда позьӧ emancipee, передовӧй нывбаба.
Тӧданныд-ӧ мый?
Мунамӧ ӧні сы ордӧ ставӧн ӧттшӧтш.
Олӧ сійӧ тасянь кык воськов сайын...
Ми сэн завтракайтыштам.
Ті ӧд эн на жӧ завтракайтлӧй?
— Эгӧ на нӧшта.
— Но, и зэв бур.
Сійӧ, ті гӧгӧрвоанныд, торйӧдчис мужикыскӧд, некодысь оз зависит.
— Мичаник сійӧ? — торкис Базаров.
— А... абу, тайӧс оз позь шуны.
— Сідзкӧ мый морла нӧ ті миянӧс коранныд сы ордӧ?
— Но, серам петкӧдлысь, серам петкӧдлысь...
Сійӧ миянлы бутылка шампанскӧй сувтӧдас.
— Со кыдз!
Пыр тӧдчас практическӧй мортыд.
Кыв шӧрӧ веськаліс, тіян батьныд пыр на откупъяс кузя?
— Откупъяс кузя, — тэрмасьӧмӧн шуис Ситников да чилӧстӧмӧн серӧктіс.
— Мый нӧ — мӧдім?
— Ог тӧд нин.
— Тэ кӧсйин йӧзсӧ видзӧдлыны, мун, — гусьӧник шуис Аркадий.
— А ті нӧ мый, г. Кирсанов? — горӧдіс Ситников.
— Мунамӧй тшӧтш; тітӧг оз позь.
— Да кыдз нӧ сійӧ ми ставӧн ӧттшӧтш гузьгысям?
— Нинӧм!
Кукшина — чуднӧй морт!
— Бутылка шампанскӧйыд лоӧ? — юаліс Базаров.
— Куим! — горӧдіс Ситников.
— Та кузя ме ручайтча!
— Мыйӧн?
— Аслам юрӧн.
— Бурджык эськӧ бать кӧшельнад...
А, мед сідз, мунам.
ХІІІ
Московскӧй нога неыджыд дворянскӧй керка, кӧні оліс Авдотья Никитишна (либӧ Евдоксия) Кукшина, вӧлі *** карса выльӧн сотчӧм ӧти уличаын; тӧдса, мый миян губернскӧй каръяс сотчӧны быд вит во мысти.
Ӧдзӧс дорас, пӧлӧса тувъялӧм визитнӧй карточка весьтын, тыдаліс кӧлӧкӧльчиклӧн вуг, и локтысьяслы воча передньӧяс петіс чепеца кутшӧмкӧ служанка нисьӧ компаньонка — кӧзяйкалысь прогрессивнӧй зільӧмъяссӧ синмӧ шыбытчана петкӧдлысь признакъяс.
Ситников юаліс, гортын-ӧ Авдотья Никитишна?
— Тайӧ ті Victor? — кыліс орчча комнатасьыс вӧсни гӧлӧс.
— Пырӧй.
Чепеца нывбаба пырысь-пыр воши.
— Ме абу ӧтнам, — висьталіс Ситников, ассьыс венгеркасӧ лёкысь чӧвтігмоз, код улын вӧлӧма мыйкӧ аслыспӧлӧс поддевка либӧ пальто-сак, да збоя видзӧдліс Аркадий вылӧ да Базаров вылӧ.
— Ӧткодь, — шыасис гӧлӧс.
— Entrez.
Том войтыр пырисны.
Комната, кытчӧ найӧ воисны, ёнджыкасӧ вӧлі уджалан кабинет кодь, а эз вӧв гостинӧй кодь.
Бумагаяс, письмӧяс, кыз роч журналъяслӧн номеръяс, унджыкыс вундавтӧмӧсь, туплясисны бусӧссьӧм пызанъяс вылын; быдлаын тыдалісны еджыд папироспомъяс.
Кучик диван вылын нёровтчӧма дама, том на нӧшта, неуна дзугсьӧм еджыд юрсиа, абу зэв сӧстӧм шӧвк платьеа, дженьыдик киясас гырысь браслетъяса да юрас прошва чышъяна.
Сійӧ чеччис диван вылысь да, вижӧдӧм сьӧдбӧж куысь бархатнӧй вылыса пась пельпом вылас небрежнӧя шыбитігмоз, дышпырысь шуис:
— Здравствуйте, Victor, — да топӧдліс Ситниковлысь кисӧ.
— Базаров, Кирсанов, — шуис сійӧ перыда, Базаровлы подражайтӧмӧн.
— Милости просим, — воча шуис Кукшина, Базаров вылӧ ассьыс гӧгрӧс синъяссӧ сувтӧдӧмӧн, кодъяс костын коньӧр ӧтнас гӧрдӧдіс чангыля ичӧтик ныр, да содтіс: — ме тіянӧс тӧда, — да сыкӧд тшӧтш жӧ киасис.
Базаров чукыртчыштіс.
Ичӧтик да вежпеткӧдлытӧм фигураас эманципированнӧй нывбабалӧн эз вӧв нинӧм вывті мисьтӧмыс; но сылӧн чужӧм выражениеыс лёкногӧн действуйтіс видзӧдысь вылӧ.
Кӧсйытӧг окота вӧлі сылысь юавны: «Мый тэ, тшыг?
Либӧ шогсян?
Лабӧ полан?
Мыйысь тэ зэвтчан?»
И сылы, Ситниковлы моз жӧ, сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ сёрнитіс и ветлӧдліс зэв чожа да сійӧ жӧ кадас лӧсьыдтӧма; сійӧ, буракӧ, ачыс асьсӧ арталіс бур сьӧлӧма да прӧстӧй существоӧн, и такӧд тшӧтш, мый кӧть мед сійӧ эз вӧч, тіянлы дугдывтӧг кажитчис, мый сійӧ дзик тайӧсӧ эз и кӧсйы вӧчны; ставыс сылӧн артмыліс, кыдз челядь шуӧны, — наросьнӧ, мӧдног кӧ эз прӧста, эз естественнӧя.
— Да, да, ме тӧда тіянӧс, Базаров, — мӧдпӧв шуис сійӧ.
(Сылӧн вӧлі привычка, уна провинциальнӧй да московскӧй дамаяслӧн моз, — медводдза тӧдмасян лунсяньыс шуны мужчинаясӧс овнас).
— Колӧ сигара?
— Сигарка сигаркаӧн, — шуис Ситников, коді вевъяліс лэдзчысьны креслӧӧ да коксӧ вывлань чургӧдны: — а вайлӧ жӧ миянлы завтракайтыштны, Ми зэв тшыгӧсь; да тшӧктӧй сувтӧдны миянлы бутылочка шампанскӧй.
— Сибарит, — шуис Евдоксия да серӧктіс.
(Кор сійӧ сераліс, сылӧн вылыс пиняныс кушмыліс пиньяс вевдортіыс).
— Абу ӧмӧй правда, Базаров, сійӧ сибарит?
— Ме радейта олӧмлысь комфорт, — важнӧя шуис Ситников.
— Сійӧ оз мешайт меным вӧвсьыны либералӧн.
— Абу, сійӧ мешайтӧ, мешайтӧ! — горӧдіс Евдоксия да тшӧктіс, век жӧ, прислужницаыслы распорядитчыны и завтрак йылысь и шампанскӧй йылысь.
— Кыдз ті та йылысь думайтанныд? — содтіс сійӧ, Базаров дінӧ шыасигмоз.
— Ме эска, ті менам мнение дор.
— Но, абу, — паныд шуис Базаров: — яй тор няньторйысь бурджык, весиг химическӧй боксянь.
— А ті химияӧн занимайтчанныд?
Тайӧ менам сьӧлӧм дой.
Ме и ачым выдумайті ӧти мастика.
— Мастика? ті?
— Да, ме.
И тӧданныд-ӧ, кутшӧм цельӧн?
Аканьяс вӧчавны, юръяссӧ, медым эз жугласьны.
Ме ӧд тшӧтш практическӧй.
Но пыр на нӧшта эз эшты.
Колӧ нӧшта Либихӧс лыддьыштны.
Сёрниӧ воим, лыддьылінныд ті «Московскӧй Ведомостьясысь» Кисляковлысь статья нывбаба удж йылысь?
Лыддьӧй, пӧжалуйста.
Тіянӧс ӧд интересуйтӧ нывбаба вопрос?
И школаясыс тшӧтш?
Мыйӧн тіян приятельныд занимайтчӧ?
Кыдз шуӧны сійӧс?
Госпожа Кукшина гылӧдіс ассьыс юасьӧмъяссӧ ӧта-мӧд бӧрся нежнӧй небрежностьӧн, вочакыв виччысьтӧг; балуйтӧдӧм челядь сідз сёрнитӧны асланыс нянькаясыскӧд.
— Менӧ шуӧны Аркадий Николаевич Кирсановӧн, — висьталіс Аркадий: — и ме нинӧмӧн ог занимайтчы.
Евдоксия ыджыда серӧктіс.
— Вот тайӧ муса!
Мый ті онӧ куритчӧ?
Виктор, ті тӧданныд, ме ті вылӧ скӧр.
— Мыйысь?
— Ті, висьталӧны, бара заводитӧмныд ошкыны Жорж Сандӧс.
Бӧрӧкольӧм нывбаба — и сэсся нинӧм!
Кыдз позьӧ сійӧс сравнитны Эмерсонкӧд!
Некутшӧм идея сылӧн абу ни воспитание йылысь, ни физиология йылысь, ни нинӧм йылысь.
Жорж Санд, ме бура тӧда, эз и кывлывлы эмбриология йылысь, а миян кадӧ — кыдз ті кӧсъянныд сытӧг?
(Евдоксия весиг кияссӧ паськӧдіс).
Ах, кутшӧм шензяна статья та серти гижис Елисевич!
Тайӧ гениальнӧй господин!
(Евдоксия пыр висьталіс «морт» пыдди «господин»).
Базаров, пуксьӧй ме дінӧ диван вылӧ.
Ті, гашкӧ, он тӧдӧ, ме вывті ёна тіянысь пола...
— Тайӧ мыйла?
Позволитӧй тӧдмавны.
— Ті ӧпаснӧй господин: ті сэтшӧм критик.
Ах, боже мой! менам серам петӧ, ме сёрнита, кыдз кутшӧмкӧ степнӧй помещица.
Шуны кӧ, ме збыльысь помещица.
Ме ачым бергӧдла имениеӧн и, мӧвпыштлӧй, менам старӧста Ерофей — шензяна тип, дзик Куперлӧн Патфайндер: мыйкӧ сэтшӧм сыын ӧткодьыс!
Ме век кежлӧ овмӧдчи татчӧ; зывӧк кар, абу ӧмӧй правда?
Но мый вӧчны?
— Кар кыдзи кар, — кӧдзыда пасйыштіс Базаров.
— Ставыс сэтшӧм посни интересъяс, со мый вывті лёкыс!
Водзсӧ ме тӧвъяснас олі Москваын... но ӧні сэн олӧ-вылӧ менам благовернӧйӧй, мосьё Кукшин.
Да и Москва ӧні... ме ог нин тӧд — абу жӧ нин сійӧ.
Ме думайта ветлыны заграницаӧ; колян во ме дзик нин мӧдӧдчылі.
— Парижӧ, дерт нин? — юаліс Базаров.
— Парижӧ да Гейдельбергӧ.
— Гейдельбергас мыйла?
— Помилуйтӧй, сэн Бунзен!
Та вылӧ Базаров нинӧм эз сяммы висьтавны.
— Помилуйтӧй Pierre Сапожников... ті тӧданныд сійӧс?
— Ог, ог тӧд.
— Помилуйтӧй, Pierre Сапожников... сійӧ век нӧшта Лидия Хостатова ордӧ волывлӧ.
— Ме и сійӧс ог тӧд.
— Но, вот сійӧ босьтчис менӧ колльӧдны.
Слава богу, ме свободнӧй, челядь менам абу...
Мый тайӧ ме шуи: слава богу!
Но мед, ставыс ӧткодь.
Табак вӧсна вижӧдӧм чуньяснас Евдоксия гартовтіс чигарка, кывнас нуӧдіс сы кузя, нёнялыштіс сійӧс да ӧзтіс.
Подносӧн пырис прислужница.
— А со и завтрак!
Кӧсъянныд сёйыштны?
Виктор, восьтӧй бутылкасӧ; сійӧ тіян удж.
— Менам, менам, — мургыльтіс Ситников да бара чилӧстӧмӧн серӧктіс.
— Тані эмӧсь мичаник нывбабаяс? — юаліс Базаров, коймӧд румка ректігмоз.
— Эмӧсь, — висьталіс Евдоксия: — да ставныс найӧ сэтшӧм пустӧйӧсь.
Например, mon amie Одинцова — абу мисьтӧм.
Жаль, мый йӧзыслӧн сёрниыс сы йылысь кутшӧмкӧ...
Но тайӧ эськӧ немтор, но воззрениелӧн некутшӧм свобода, некутшӧм писькӧс, нинӧм... тайӧяс.
Воспитаниелысь став системасӧ колӧ вежны.
Та йылысь ме думайтлі нин: миян нывбабаясӧс зэв лёка воспитайтӧма.
— Нинӧм ті накӧд онӧ вӧчӧй, — кутчысис Ситников.
— Найӧс колӧ мустӧмтны, и ме найӧс мустӧмта, тырвыйӧ да дзикӧдз!
(Мустӧмтны позянлун да ассьыс мустӧмтӧмсӧ висьтавлӧмыс Ситниковлы вӧлі медся долыд ощущениеӧн; сійӧ торйӧн нин ёна усьласис нывбабаяс вылӧ, сійӧс чайттӧг, мый некымын тӧлысь мысти сылы ковмас кысъясьны аслас гӧтыр водзас, сы вӧсна сӧмын, мый сійӧ чужлӧма княжна Дурдолеосоваӧн).
На пиысь ни ӧтик эськӧ эз вермы гӧгӧрвоны миянсьыным сёрнинымӧс; на пиысь ни ӧти оз сулав сійӧс, медым ми, серьёзнӧй мужчинаяс, сёрнитім сы йылысь!
— Да налы ньӧти оз ков гӧгӧрвоны миянсьыным сёрнисӧ, — шуис Базаров.
— Код йылысь ті сёрнитанныд? — сюйсис Евдоксия.
— Мичаник нывбабаяс йылысь.
— Кыдз?
Ті, сідзкӧ, доръянныд Прудонлысь мнение?
Базаров тшапа веськӧдчис.
— Ме абу некод мнение дор: менам эм аслам.
— Долой авторитетъясӧс! — горӧдіс Ситников, чорыда висьтавны помка сюрӧмлы радлігтырйи сійӧ морт дырйи, код водзын раболепствуйтіс.
— Но ачыс Маколей... — заводитліс висьтавны Кукшина.
— Долой Маколейӧс! — гымыштіс Ситников.
— Ті доръянныд тайӧ бабаяссӧ?
— Ог бабаясӧс дорйы, а нывбабаяслысь правояссӧ, кодъяс вӧсна ме клянитчи сулавны медбӧръя вир войтӧдз.
— Долой!
— Но сэк Ситников сувтыштліс.
— Да ме найӧс ог отрицайт, — шуис сійӧ.
— Абу! ме аддза, ті славянофил!
— Абу, ме абу славянофил, кӧть эськӧ...
— Абу! абу! абу!
Ті славянофил.
Ті Домостройлӧн последователь.
Тіянлы эськӧ кианыд плеть!
— Плеть — бур делӧ, — шыасис Базаров: — сӧмын ми со воим медбӧръя войтӧдзыс...
— Мый? — торкис Евдоксия.
— Шампанскӧйыд, почтеннейшӧй Авдотья Никитишна, — шампанскӧйыд — абу тіян вирыд.
— Ме ог вермы кывзыны веськодьпырысь, кор усьласьӧны нывбаба вылӧ, — водзӧ висьталіс Евдоксия.
— Тайӧ зэв лёк, вывті лёк.
Сы пыдди, медым усьласьны на вылӧ, бурджык лоӧ лыддьӧй книга Машлелысь: De l'amour.
Тайӧ чудо! аддзывлытӧмтор!
Господа, пондамӧй сёрнитны любовь йылысь, — содтіс Евдоксия, кисӧ диванвывса нямрӧдлӧм. пӧдушка вылӧ мудзӧмпырысь лэдзӧм мысти.
Друг лои чӧв.
— Огӧ, мыйла сёрнитны любовь йылысь, — шуис Базаров: — а ті со казьтыштінныд Одинцова йылысь...
Сідз, кажитчӧ, шуинныд ті сійӧс?
Коді тайӧ барыняыс?
— Вывті мача! вывті шань! — чирӧстіс Ситников.
— Ме тіянӧс тӧдмӧда.
Вежӧра, зэв озыр, дӧва.
Шог вылӧ, сійӧ абу на нӧшта бура развитӧй: сылы эськӧ колӧ миян Евдоксиякӧд бурджыка тӧдмасьны.
Юа тіянсьыныд здоровье, Eudoxie!
Чокнитчамӧй!
«Et toc, et toc, et-tin-tin-tin!
Et toc, et toc, et-tin-tin-tin.
— Victor, ті шалун.
Завтрак кыссис дыр.
Ӧти бутылка шампанскӧй бӧрын воис мӧд, коймӧд да весиг нёльӧд...
Евдоксия дугдывтӧг больгис;
Ситников сылы йӧлааліс.
Уна тӧлкуйтісны найӧ сы йылысь, мый сэтшӧмыс гӧтрасьӧм, верӧссайӧ мунӧм — предрассудок али мыж вӧчӧм, и кутшӧмӧн чужӧны войтыр — ӧткодьӧн али оз? и мыйын збыльвылассӧ тыдовтчӧ индивидуальность?
Делӧыс воис, бӧрыннас, сэтчӧдз, мый Евдоксия, юӧм вина вӧснаыс ставнас гӧрдӧдӧмӧн да тшыкӧм фортепьяно клавишъяс тшӧтшыд гыжъяснас кучкалігтыр, мӧдіс сьывны чирӧм гӧлӧсӧн медводз цыганскӧй сьыланкывъяс, сэсся Сеймур Шиффлысь романс: «<rus>Дремлет сонная Гренада</rus>», а Ситников юрсӧ кӧрталіс шарпӧн да аснас петкӧдліс ёна переживайтысь любовникӧс, татшӧм кывъяс шуалӧмӧн:
<rus>«И уста твои с моими</rus>
<rus>В поцелуй горячий слить».</rus>
Аркадий эз вермы терпитны.
— Господа, тайӧ нин мыйкӧ Бедлам кодь лои, — шуис сійӧ гораа.
Базаров, коді сӧмын гежӧдіника содтавліс сёрниас сералана кыв, — сійӧ ёнджыка зілис шампанскӧй дінын, — гораа очсыштіс, чеччис да, кӧзяйкаыскӧд прӧщайтчытӧг, Аркадийкӧд ӧтлаын петіс сэтысь.
Ситников чеччыштіс на бӧрся.
— Но мый нӧ, мый нӧ? — юасис сійӧ, подобострастнӧя то веськыдладорсянь, то шуйгаладорсянь на водзӧ лӧсьӧдчигтырйи: — ме ӧд шулі тіянлы: замечательнӧй личность!
Со кутшӧм нывбабаяс миянлы эськӧ унджык колӧны!
Сійӧ аснас вывті нравственнӧй явление.
— А тэнад батьыдлӧн тайӧ заведениеыс тшӧтш жӧ нравственнӧй явление? — шуис Базаров да индіс чуньнас кабак вылӧ, код дінті найӧ мунӧны вӧлі тайӧ здукас.
Ситников бара серӧктіс чирӧстӧмӧн.
Сійӧ зэв ёна яндысис аслас происхождениесьыс да эз тӧд, ыштыны-ӧ сылы либӧ дӧзмыны Базаровсянь виччысьтӧм тэалӧм вылӧ.
XIV
Некымын лун мысти губернатор ордын вӧлі бал.
Матвей Ильич вӧлі веськыда «праздниклӧн геройӧн».
Губернскӧй предводитель висьтавліс ставлы и быдӧнлы, мый сійӧ локтіс дзик сійӧс уважайтӧм вӧсна, а губернатор, весигтӧ и бал вылас, весиг некытчӧ вӧрзьӧдчывтӧг, пыр «распоряжайтчис».
Матвей Ильичлӧн йӧз дінӧ авъя сибӧдчӧмыс вермис вӧвны ӧткодьӧн сӧмын сы величавостькӧд.
Меліаліс сійӧ быдӧнӧс — ӧтиясӧс зывӧктӧмпырысь, мукӧдсӧ уважайтӧмпырысь; чегъясис «en vrai chevalier français» дамаяс водзын да дугдывтӧг сераліс ыджыд, гора да ӧтка серамӧн, кыдзи сійӧ и следуйтӧ сановниклы.
Сійӧ лапкӧдыштіс Аркадийӧс мышку кузяыс да гораа шуис сійӧс «племянникӧн»; важ модаа фракӧ пасьтасьӧм Базаровӧс удостоитіс рассеяннӧй, но пыр мунан моз банбоктіыс пӧлӧсӧн снисходительнӧй видзӧдӧмӧн, да гӧгӧрвотӧм, но меліа ымзӧмӧн, кытысь сӧмын и позьӧ вӧлі торйӧдны, мый «ме»... да «ссьма»; Ситниковлы сетіс чуньсӧ да нюмъёвтіс сылы, но юрсӧ бергӧдӧм бӧрын нин, весиг аслыс Кукшиналы, коді локтӧма бал вылӧ кринолинтӧг да няйт перчаткиӧн, но райскӧй птицаӧн юрас; весиг Кукшиналы сійӧ шуис Enchanté».
Йӧзыс вӧлі вывті уна, и кавалеръяс вӧліны тырмымӧн; штатскӧйяс ёнджыкасӧ зыртласисны стен пӧлӧн, но военнӧйяс танцуйтісны сьӧлӧмсяньныс, торйӧн нин на пиысь ӧти, коді олӧма вежон квайт Парижын, кӧн сійӧ велалӧма шуавны татшӧм сяма унапӧлӧс ёсь горӧдӧмъяс: «zut», «Ah fichtrre», «pst, pst, mon bibi да с. в.
Тайӧ кывъяссӧ шуаліс сійӧ бура мичаа, веськыда парижскӧй шикӧн да сэк жӧ шуаліс «si j'auvais!» пыдди «si j'aurais», «absolument» «непременнӧ» вежӧртасын, ӧти кывйӧн кӧ шуны, сёрнитіс сійӧ сэтшӧм великорусско-французскӧй наречие вылын, код вылын сідз сералӧны французъяс, кор налӧн абу нуждаыс уверяйтны ми вокӧс, мый ми сёрнитам найӧ кыв вылын ангелъяс моз, comme des anges.
Аркадий танцуйтіс лёка, кыдз ми тӧдам нин, а Базаров ньӧти эз танцуйтлыв: найӧ кыкнаныс йӧршитчисны пельӧсӧ; на дінӧ ӧтлаасис Ситников.
Зывӧктан серамӧн чужӧмсӧ векыштӧмӧн да ядовитӧй кывъяс лэдзалӧмӧн, сійӧ наяна видзӧдлывліс гӧгӧр да, кажитчӧ, чувствуйтіс веськыда наслаждение.
Друг чужӧмыс сылӧн вежсис да, Аркадийлань бергӧдчӧм мысти, сійӧ, кыдз быттьӧ повзьыштӧмӧн, шуис: «Одинцова воис».
Аркадий гӧгӧр видзӧдліс да аддзис кузь тушаа сьӧд платьеа нывбабаӧс, коді сувтіс зал ӧдзӧс дорӧ.
Одинцова чуймӧдіс сійӧс аслас статя туша-мыгӧрнас.
Сылӧн кушӧдӧм киясыс мичаа куйлісны стройнӧй мыгӧр бокъясас; дзирдалан юрсисьыс мичаа ӧшалісны алькӧс пельпом вылас фуксиялӧн кокни розъясыс; лӧня да вежӧра, именнӧ лӧня, а эз думайтчӧмӧн, видзӧдісны сӧдз синъясыс неуна водзлань петӧм еджыд кымӧс увсяньыс, да вомдоръясыс нюмъялісны муртса тӧдчан нюмъёвтӧмӧн.
Кутшӧмкӧ мелі да небыд вынӧн пӧляліс сы чужӧмсянь.
— Ті сыкӧд тӧдсаӧсь? — юаліс Аркадий Ситниковлысь.
— Матыса тӧдсаяс.
Кӧсъянныд, ме тіянӧс тӧдмӧда?
— Пӧжалуй... тайӧ кадриль бӧрас.
Базаров тшӧтш чӧвтіс вниманиесӧ Одинцова вылӧ.
— Тайӧ нин кутшӧм фигура? — шуис сійӧ.
— Мукӧд бабаяскӧд абу ӧткодь.
Кадрильлысь пом виччысьӧм мысти Ситников нуӧдіс Аркадийӧс Одинцова дінӧ; но ӧдвакӧ сійӧ вӧлӧма сылы матыса тӧдсаӧн; и ачыс сійӧ торксис ас сёрниас, и Одинцова видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ шемӧсмӧмӧн.
Но чужӧмыс сылӧн лои долыдногаджык, кор сійӧ кыліс Аркадийлысь овсӧ.
Одинцова юаліс сылысь, абу-ӧ сійӧ Николай Петровичлӧн пи?
— Дзик сідз.
— Ме аддзылі тіянлысь батьтӧ кыкысь да уна кывлі сы йылысь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ: — ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд.
Тайӧ здукнас сы дінӧ журӧбӧн локтіс кутшӧмкӧ адъютант да корис сійӧс кадриль вылӧ.
Сійӧ сӧгласитчис.
— Ті ӧмӧй танцуйтанныд? — почтительнӧя юаліс Аркадий.
— Танцуйта.
А ті мыйла думайтанныд, мый ме ог танцуйт?
Али ме кажитча тіянлы вывті пӧрысьӧн?
— Абу жӧ, кыдз позьӧ...
Но сідзкӧ лэдзӧй меным корны тіянӧс мазурка танцуйтны.
Одинцова снисходительнӧя серӧктыштіс.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ да видзӧдліс Аркадий вылӧ, эз асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн, а сідз, кыдз верӧссайӧ мунӧм чойяс видзӧдӧны зэв томиник вокъяс вылӧ.
Одинцова вӧлі неуна олӧмаджык Аркадий дорысь, сылы локтӧ вӧлі кызь ӧкмысӧд ар, но сы дырйи Аркадий чувствуйтіс асьсӧ школьникӧн, студентӧн, быттьӧ арлыднас торъялӧмыс на костын вӧлі ёна унджык.
Матвей Ильич величественнӧй видӧн да подобострастнӧй сёрниӧн матыстчис Одинцова дінӧ.
Аркадий вешйис на дінысь, но эз дугды Одинцова бӧрся видзӧдӧмысь: сійӧ эз вештыв сы вылысь синъяссӧ и кадриль дырйи.
Одинцова сідз жӧ вӧльнӧя сёрнитіс танцуйтыськӧд, кыдзи и сановниккӧд; ньӧжмыда кыйкйӧдліс юрнас да синъяснас да кыкысь кымын ньӧжйӧник серӧктыліс.
Нырыс сылӧн вӧлі неуна кыз, кыдзи пӧшти став рочьяслӧн, да кучик рӧмыс эз вӧв дзик чистӧй; тайӧ ставнас Аркадий решитіс, мый сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм мича нывбабаӧс.
Гӧлӧс шыыс сылӧн эз петав сы пельысь; весиг платье чукыръясыс, кажитчӧ, водалісны сылӧн мӧдног, мукӧдъяс дорысь, лӧсьыдджыка да паськыдджыка, да вӧрӧм сямыс сылӧн вӧлі торъя нин лабутнӧй да естественнӧй ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
Аркадий сьӧлӧм вылас кыліс кутшӧмкӧ полыштӧм, кор, мазурка медводдза шыяс дырйи, сійӧ пуксьывлывліс ас дама дінас да, сёрни панны лӧсьӧдчигмоз, сӧмын шыльӧдіс кинас юрсисӧ да эз сюрлы висьтавны ни ӧти кыв.
Но сійӧ поліс да волнуйтчис регыд;
Одинцовалӧн спокойствиеыс вуджис и сылы; четверть часа эз коль, кыдз сійӧ свободнӧя нин висьтавліс аслас бать йылысь, дядя йылысь, Петербургын да сиктын олӧм йылысь.
Одинцова кывзіс сылысь вежливӧй участиеӧн, кокньыдика веерсӧ паськӧдліг да топӧдлігтырйи; больгӧмыс сылӧн торксьыліс, кор Одинцоваӧс бӧрйылісны кавалеръяс;
Ситников, колӧ шуны, пригласитліс сійӧс кыкысь.
Сійӧ бара волас, пуксьылас, босьтлас веер, да весиг морӧсыс сылӧн эз лолав тэрыбджыка, а Аркадий бара босьтчылас больгыны, сы дінын матын вӧлӧмысь ставнас шудӧн тырӧмӧн, босьтчылас сёрнитны сыкӧд, сы синмӧ, сы мича кымӧсӧ, став сы муса, важнӧй да вежӧра чужӧмӧ видзӧдӧмӧн.
Ачыс Одинцова сёрнитіс этша, но сы кывъясын тыдаліс сылӧн олӧм тӧдӧмыс; мукӧд кывъяс сертиыс Аркадий гӧгӧрвоис, мый тайӧ том нывбабаыс вевъялӧма нин уна чувствуйтны да уна мӧвпавны...
— Кодкӧд тайӧ ті сулалінныд? — юаліс сійӧ сылысь: — кор г-н Ситников вайӧдіс тіянӧс ме дінӧ?
— А ті сійӧс аддзылінныд? — ассяньыс юаліс сылысь Аркадий.
— Правда ӧд, кутшӧм шань сылӧн чужӧмыс?
Тайӧ Базаров, менам приятель.
Аркадий пондіс висьтавлыны «аслас приятель йылысь».
Сійӧ висьтавліс сы йылысь помысь помӧдз да сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый Одинцова бергӧдчис сылань да зіля видзӧдліс сы вылӧ.
Та коста мазурка мӧдіс воны помланьӧ.
Аркадийлы лои жаль янсӧдчыны аслас дамакӧд: сійӧ сэтшӧм бура колляліс сыкӧд час кымын!
Правда, став тайӧ кад чӧжыс сійӧ пыр чувствуйтіс, кыдз быттьӧ Одинцова сылы снисхождение вӧчӧ, кыдз быттьӧ Аркадийлы колӧ вӧлі лоны благодарнӧйӧн сылы... но том сьӧлӧмъяс оз дӧзмыны тайӧ чувствоӧн.
Музыка ланьтіс.
— Merci, — шуис Одинцова чеччигмозыс.
— Ті кӧсйинныд волыны ме ордӧ, вайӧдӧй жӧ аскӧдныд и ассьыныд приятельнытӧ.
Меным лоӧ зэв любопытнӧ видзӧдлыны мортӧс, кодлӧн эм смеллун нинӧмӧ не веритны.
Губернатор матыстчис Одинцова дінӧ, висьталіс мый ужин лӧсьӧдӧма, да тӧждысян чужӧмӧн сетіс сылы кисӧ.
Мунігас Одинцова бергӧдчыліс, медым медбӧръяысь нюмъёвтны да юрӧн лайкнитыштны Аркадийлы.
Аркадий копыртчыліс улӧдз, видзӧдліс сы вылӧ бӧрсяньыс (кутшӧм стройнӧйӧн кажитчис сылы сылӧн рудов рӧмӧн дзирдалысь сьӧд шӧвкӧн вевттьӧм мыгӧрыс!) да думыштӧм мысти: «тайӧ здукнас сійӧ нин вунӧдіс ме существование йылысь», — почувствуйтіс сьӧлӧм вылас кутшӧмкӧ долыд рамлун...
— Но мый? — Базаров юаліс Аркадийлысь, кор сійӧ муртса на воис бӧр сы дінӧ пельӧсас. — Бурмис сьӧлӧмыд?
Меным ӧні висьтавліс ӧтик барин, мый тайӧ госпожаыд — ой-ой-ой; да бариныссӧ, кажитчӧ, дурак.
Но, а тэ ногӧн, мый Одинцова, збыль — ой-ой-ой?
— Татшӧм определениесӧ ме ог бура гӧгӧрво, — висьталіс Аркадий.
— Вот ещӧ!
Кутшӧм гректӧм лов!
— Сідзкӧ ме ог гӧгӧрво тэнсьыд баринтӧ.
Одинцова зэв муса — вензьытӧг, но сійӧ сэтшӧм кӧдзыда да стрӧга асьсӧ кутӧ, мый...
— Лӧнь джумйын... тэ тӧдан! — торкис Базаров.
— Тэ шуан сійӧ кӧдзыд.
Сыын ӧд медся вкусыс и эм.
Тэ ӧд радейтан мороженӧй?
— Гашкӧ, — нурбыльтыштіс Аркадий: — ме та йылысь висьтавны ог вермы.
Одинцова кӧсйӧ тэкӧд тӧдмасьны да корис менӧ, медым ме вайӧда тэнӧ сы ордӧ.
— Казяла, кыдз тэ ме йылысь лӧсьӧдлін!
Мед, тэ бура вӧчин.
Нуӧд менӧ.
Коді кӧть мед сійӧ эз вӧв — прӧстӧ-ӧ губернскӧй львица либӧ Кукшина кодь «эманиципе», сӧмын сылӧн сэтшӧм пельпомъясыс, кутшӧмӧс ме важӧн эг аддзывлы.
Аркадий чукыртчыліс Базаровлӧн яндысьтӧм сёрниысь, но — кыдз сійӧ тшӧкыда овлӧ — сійӧ вомаліс ассьыс приятельсӧ эз дзик сыысь, мый сылы сыын эз кажитчы...
— Мыйла тэ он кӧсйы лэдзны нывбабаяс вежӧртаслысь свободасӧ? — шуис сійӧ гусьӧник.
— Сы вӧсна, вокӧ, мый, ме тӧдмалӧм серти, нывбабаяс пӧвсын свободнӧя вежӧртӧны сӧмын урӧдъяс.
Тайӧн сёрниыс помасис.
Кыкнан том мортыс мунісны ужин бӧрын пырысь-пыр.
Кукшина висян лӧглунӧн, но полыштӧмпырысь, серӧктіс на мунӧм вылӧ.
Сылысь самолюбиесӧ ёна дойдіс сійӧн, мый ни ӧтикыс, ни мӧдыс эз веськӧдлыны сы вылӧ вниманиенысӧ.
Бал вылын Кукшина кольччис медбӧрӧдз, да войшӧр бӧрти нёльӧд часын танцуйтіс Ситниковкӧд парижскӧй ногӧн полька-мазурка.
Тайӧ поучительнӧй зрелищенас и помасис губернаторлӧн праздник.
XV
— Видзӧдлам, млекопитающӧйяс кутшӧм разрядӧ принадлежитӧ тайӧ особаыс, — висьтавліс мӧд луннас Аркадийлы Базаров, кор найӧ ӧтлаын вӧлі поскӧд кайӧны гостиницаӧ, кытчӧ сувтӧма вӧлі Одинцова.
— Кылӧ менам ныр, мый тан мыйкӧ абу ладнӧ.
— Ме шензя тэ вылӧ! — горӧдіс Аркадий.
— Кыдз?
Тэ, тэ, Базаров, кутчысян сійӧ векни моральӧ, кодӧс...
— Кутшӧм тэ чудак! — лёкногсӧн торкис Базаров.
— Он ӧмӧй тэ тӧд, мый миян кыв вылын да ми воклы «абу ладнӧ» значитӧ «ладнӧ»?
Эм, сідзкӧ, пожива.
Эн ӧмӧй ачыд тэ талун висьтавлы, мый сійӧ тешкодя мунӧма верӧссайӧ, кӧть, ме думысь, мунны озыр старик сайӧ — дзик абу тешкодь, а мӧдарӧ, мывкыда делӧ.
Карса вӧйпӧмъяслы ме ог верит; но радейта думайтны, кыдз шуӧ миян образованнӧй губернаторным, мый найӧ справедливӧйӧсь.
Аркадий воча нинӧм эз висьтав да таркӧдчис номер ӧдзӧсӧ.
Ливреяа том слуга кыкнан приятельсӧ пыртӧдіс лёка меблируйтӧм ыджыд комнатаӧ, кыдз роч гостиницаясын быд комната, но цветъясӧн гажӧдӧм комнатаӧ.
Регыд воис ачыс Одинцова асывъя прӧстӧй платьеа.
Тувсов шонді югӧръяс улын сійӧ кажитчис нӧшта томджыкӧн.
Аркадий представитіс сылы Базаровӧс да гусьӧн шензьӧмӧн казяліс, мый Базаров кыдзкӧ быттьӧ шай-паймуні, сэк кор Одинцова вӧлі дзик спокойнӧй, тӧрытъя кодь жӧ.
Базаров ачыс казяліс, мый шай-паймуні, да дӧзмис ас вылас.
«Со тэныд на! — бабаысь повзи!» думыштіс сійӧ да, Ситниковысь не лёкджыка креслӧӧ лэччысьӧм мысти, заводитіс сёрнитны зэв виччысьтӧг, а Одинцова эз вештыв сы вылысь ассьыс сӧдз синъяссӧ.
Анна Сергеевна Одинцовалӧн батьыс вӧлі Сергей Николаевич Локтёв, тӧдса красавец, аферист да ворсысь, коді Петербургын да Москваын во дас вит олӧм да увгӧм мысти, помаліс сійӧн, мый кушӧдз ворссис ставсӧ да лои быть овмӧдчыны сиктӧ, кӧні, колӧ шуны, регыд кулі, аслас кык нывлы, кызь арӧса Анналы да дас кык арӧса Катериналы, колис зэв этша эмбур.
Налӧн мамныс вӧлі князь X... гӧльмӧм рӧдвужысь, кулі Петербургын, кор мужикыс сылӧн вӧлі на нӧшта тырбур вына.
Анналӧн олӧм-вылӧмыс бать кулӧм бӧрас вӧлі зэв сьӧкыд.
Вывті бур воспитание, кодӧс сійӧ пӧлучитіс Петербургын, эз велӧд сійӧс овмӧс гӧгӧр да горт гӧгӧр тӧждысьӧм нуӧдны, — шуштӧм-гажтӧм сиктса олӧмӧ.
Сійӧ дзик некодӧс эз тӧд матігӧгӧрысь, да сӧветуйтчыны сылы вӧлі некодкӧд.
Батьыс сылӧн зільліс не тӧдмасьны суседъяскӧд, сійӧ найӧс презирайтіс, да и найӧ сійӧс презирайтісны, быдсӧн асногыс.
Но Анна эз вошты юрсадьсӧ да пырысь-пыр корис ас дінас аслас мамыслысь чойсӧ, княжна Авдотья Степановна Х...-ӧс, скӧр да шванитчысь старухаӧс, коді, племянница ордас овмӧдчӧм бӧрын, босьтіс аслыс став медбур комнатаяссӧ, броткис да тоткис асывсянь рытӧдз, да весигас садті гуляйтіс эз кыдзкӧ мӧдног, а бӧрсяньыс ветлӧдліс сылӧн дзик ӧти крепостнӧй мортыс, лӧз позументъяса новлӧм вижруд ливреяа да куим пельӧса шапкаа букыш чужӧма лакей.
Анна дӧзмытӧг нуис ас вывтіыс тьӧткаыслысь став тешитчӧмъяссӧ, надзӧник занимайтчис чойсӧ воспитайтӧмӧн да, тыдалӧ, бурасис нин мӧвпкӧд нярмыны сьӧд-пемыдінын...
Но судьбаыс дасьтіс сылы мӧдӧс.
Сійӧс ӧтчыд немвиччысьтӧг аддзис кутшӧмкӧ Одинцов, ар нелямын квайта зэв озыр морт, чудак, ипохондрик, кыз, сьӧкыд да нярмӧм, но абу йӧй да абу скӧр; любитчис сыӧ да кораліс сійӧс.
Сійӧ сӧгласитчис лоны сылы гӧтырӧн, — а Одинцов оліс сыкӧд во квайт да кулігас, гижӧдіс сы вылӧ ассьыс став состояниесӧ.
Сы кулӧм бӧрын Анна Сергеевна во кымын эз петав сиктысь, сэсся чойыскӧд тшӧтш муніс заграницаӧ, но вӧлі сӧмын Германияын; гажтӧмтчис да бӧр воис аслас радейтана Никольскӧйӧ, коді вӧлі верст нелямын сайын *** карсянь.
Сэн сылӧн вӧлі зэв бура-мичаа обставитӧм керка, оранжереяяса зэв мича сад: покойник Одинцов эз удзӧдлы асьсӧ нинӧмӧн.
Анна Сергеевна карӧ ветлывліс зэв гежӧда, унджыкысьсӧ могъясӧн, да и сэк недыр кежлӧ.
Губерняын сійӧс эз радейтны, вывті ёна горзісны Одинцов сайӧ мунӧм вӧсна, висьтавлісны сы йылысь быдсяма вӧвлытӧмторсӧ, уверяйтлісны, мый сійӧ отсавлӧма батьыслы сы шулерскӧй ылӧгъясын, мый и заграницаӧ сійӧ ветлӧма абу весьшӧрӧ, а шудтӧм лоӧмторъяссӧ дзебӧм могысь...
«Ті гӧгӧрвоанныд мыйкӧ?» содтавлісны лӧгалысь висьтавлысьяс.
— «Би пыр и ва пыр мунӧма» сёрнитісны сы йылысь; а губерняса шмонитысь векджык содтывліс: «и ыргӧн трубаяс пыр».
Тайӧ став вӧйпӧмъясыс кывсьылісны сылы аслыс; но сійӧ лэдзавліс найӧс пель дінӧдыс: характер сылӧн вӧлі свободнӧй да вель решительнӧй.
Одинцова пукаліс, креслӧ бӧр вылӧ нёровтчӧмӧн, да, кисӧ ки вылас пуктӧмӧн, кывзіс Базаровлысь.
Базаров сёрнитіс мукӧддырся серти ёна унджык да веськыда зілис сьӧлӧм вылӧ воны сёрнитысьыслы, мыйыс бара шензьӧдіс Аркадийӧс.
Сійӧ эз вермы помӧдз казявны, воӧдчыліс-ӧ Базаров аслас цельӧдз.
Анна Сергеевна чужӧм серти сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кутшӧм впечатлениеяс сійӧ испытывайтіс: чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі пыр ӧткодь, мелі; сылӧн вывті мича синъясыс югъялісны вниманиеӧн, но тӧждысьтӧм вниманиеӧн.
Базаровлӧн дзирнясьӧмыс, воӧм мыстиыс первой минутаясас, эз кажитчы сылы, кыдзи лёк дук либӧ ёсь шы; но сійӧ пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый Базаров виччысьыштӧ сыысь, и тайӧ сійӧс весигас ыштӧдыштіс.
Ӧти пошлость сылы вӧлі зывӧк, а Базаровӧс некод эськӧ эз вомав пошлостьын.
Аркадийлы лои тайӧ луннас дугдывтӧг шензьыны.
Сійӧ виччысис, мый Базаров мӧдас сёрнитны Одинцовакӧд, кыдз тӧлка нывбабакӧд, ас убеждениеяс да воззрениеяс йывсьыс: Одинцова жӧ ачыс кӧсйис кывзыштны мортлысь, «кодлӧн эм смеллун нинӧмлы не веритны»; но та пыдди Базаров варовитіс медицина йылысь, гомеопатия йылысь, ботаника йылысь.
Тыдовтчис, мый Одинцова ӧтнасӧн олігӧн абу весь воштӧма кадсӧ: сійӧ лыддьӧма некымын бур книга да бура сёрнитіс роч кыв вылын.
Сійӧ панліс сёрни музыка йылысь, но казялӧм мысти, мый Базаров искусство оз признавайт, надзӧникӧн бӧр бергӧдіс сёрнисӧ ботаника вылӧ, кӧть Аркадий и пондыліс варовитны народнӧй мелодияяс значение йылысь.
Одинцова обращайтчис сыкӧд пыр кыдз дзоляджык воккӧд: кажитчӧ, сійӧ донъяліс сыын сылысь бурлунсӧ да томдырся простодушиесӧ — и сӧмын.
Час куимысь унджык найӧ сёрнитісны тэрмасьтӧг, унатор йылысь да гажаа.
Приятельяс бӧрыннас чеччисны да мӧдісны прӧщайтчыны.
Анна Сергеевна меліа видзӧдліс на вылӧ, мыччис кыкнаныслы ассьыс мича, еджыд кисӧ да, неуна думыштӧм бӧрын, нерешительнӧй, но бур нюмъёвтасӧн, шуис:
— Он кӧ ті, господа, полӧй гажтӧмтчӧмысь, волӧ ме ордӧ Никольскӧйӧ.
— Помилуйтӧй, Анна Сергеевна, — горӧдіс Аркадий: — ме торъя ыджыд шудӧн артала...
— А ті, мсьё Базаров?
Базаров сӧмын копыртчыліс, — и Аркадийлы медбӧръяысь лои шензьыны: сійӧ казяліс, мый приятельыс сылӧн гӧрдӧдіс.
— Но? — висьтавліс сійӧ сылы улич вылын: — тэ пыр на сійӧ жӧ мнениеа, мый сійӧ — ой-ой-ой?
— А коді сійӧс тӧдас!
Аддзан, кыдз сійӧ асьсӧ чорзьӧдӧма! — паныд шуис Базаров да, неуна чӧв олӧм мысти, содтіс: — герцогиня, владетельнӧй особа.
Сылы эськӧ сӧмын бӧрас шлейф новлыны да юрас корона.
— Миян герцогиняяс тадзи рочнад оз сёрнитны, — пасйыштіс Аркадий.
— Олӧм киподулӧ сюрлӧма, воканӧй, миянсьыным нянь сёйыштӧма.
— А век жӧ нин сійӧ прелесть, — шуис Аркадий.
— Этатшӧм озыр виръяй! — водзӧ нуӧдіс Базаров: — кӧть ӧні жӧ анатомическӧй театрӧ.
— Дугды ен могысь, Евгений! тайӧ некытчӧ оз туй.
— Но, эн скӧрмы, неженка.
Шуӧма — первой сорт.
Ковмас ветлыны сы ордӧ.
— Кор?
— Да кӧть аскомысь.
Мый миянлы тан вӧчнысӧ!
Кукшинакӧд шампанскӧй юны?
Тэнад рӧдвужыдлысь, либеральнӧй сановникыдлысь, кывзыны?..
Аскомысь жӧ и лэбовтам.
Буретш — и менам батьлӧн усадьбаторйыс сэсянь абу ылын.
Тайӧ Никольскӧйыс ӧд *** туй дорын?
— Да.
— Optime.
Нинӧм руйявны; руйялӧны сӧмын дуракъяс — да умникъяс.
Ме тэныд шуа: озыр виръяй!
Куим лун мысти кыкнан приятельыс пызйисны Никольскӧйӧ мунан туй кузя.
Луныс вӧлі югыд да эз вывті жар, и ямскӧй пӧт вӧвъяс, гӧрддзалӧм да кыӧм бӧжъяснаныс ӧвтчигмоз, гӧнитісны дружнӧя.
Аркадий видзӧдіс туй вылӧ да нюмъяліс, ачыс эз тӧд мыйла.
— Поздравит менӧ, — горӧдіс Базаров: — талун июнь 22-ӧд лун, менам нимлун.
Видзӧдлам, кыдзиджык сійӧ ме йылысь тӧждысьӧ.
Талун менӧ гортын виччысьӧны, — содтіс сійӧ гортӧмджыка.
— Но виччысьыштасны, ыджыд тай!
XVI
Усадьба, кӧні оліс Анна Сергеевна, сулаліс эрдвыв ньывкӧс рӧч вылын, турунвиж вевта, еджыд колоннаяса виж каменнӧй вичко дорсянь неылын, кодлӧн главнӧй пыранін весьтас вӧлі al fresco живопись, кӧні рисуйтӧма «итальянскӧй» сямӧн «воскресение Христово».
Аслас гӧгрӧс контураясӧн торъя ёна синмӧ шыбытчанаӧн вӧлі медводзын кияссӧ паськӧдӧмӧн сулалысь, шишака сьӧдов воин.
Вичко сайын кык визьӧн нюжӧдчӧма, идзас вевтъяс вывті кӧнъяскӧ вуджӧртчылысь трубаяса, кузь сикт.
Господскӧй дом вӧлі стрӧитӧма вичкоыскӧд ӧти стильын, сійӧ стильын, кодӧс миян шуӧны Александровскӧйӧн; тайӧ керкасӧ сідзжӧ вӧлі краситӧма виж краскаӧн, и вевтыс сылӧн вӧлі турунвиж, и еджыд колоннаяс, и герба фронтон.
Губерняса архитектор кыкнан зданиесӧ лэптіс покойник Одинцов ошкӧм серти, коді эз терпитлы некутшӧм ковтӧм да немдумайттӧм, кыдз сійӧ шулывліс, выльдӧмъяс.
Дом дінас кыкнанладорсяньыс сулалісны веж садлӧн пемыд пуяс, — тшӧтшӧдӧм козпуяса аллея нуӧдіс подъезд дорӧ.
Миян приятельясӧс передньӧйын встретитісны ливреяа кык кузь лакей, на пиысь ӧтиыс пырысь-пыр котӧртіс дворецкӧйла.
Дворецкӧй, сьӧд фрака кыз морт, дзик пыр жӧ воис да нуӧдіс гӧстьясӧс ковёрӧн вольсалӧм пос кузя торъя комнатаӧ, кӧні вӧлі сулалӧны нин кык крӧвать туалет вӧчан став коланторъясӧн.
Дом пытшкын быдлаын вӧлі тыдалӧ пӧрядок: ставыс вӧлі сӧстӧм, быдлаысь кыліс кутшӧмкӧ приличнӧй кӧр, дзик министерскӧй приёмнӧйясын моз.
— Анна Сергеевна корӧ тіянӧс ас дорас часджын мысти, — доложитіс дворецкӧй:
— Оз-ӧ ло тіянсянь, ӧні кежлӧ, кутшӧмкӧ приказаниеяс.
— Некутшӧм приказаниеяс оз лоны, почтеннейшӧй, — висьталіс Базаров: — вина румка кӧ онӧ мыччыштӧй.
— Кывза, — шемӧсмӧмӧн шуис дворецкӧй да муніс сапӧгнас дзуртігтырйи.
— Кутшӧм гранжанр! — пасйис Базаров: — кажитчӧ, тадз тайӧ ті ногӧн шусьӧ?
Герцогиня, да и ставыс.
— Бур герцогиня, — паныд шуис Аркадий: — первойсяньыс корис ас дорас татшӧм тӧдчана аристократъясӧс, кутшӧмӧсь ми тэкӧд.
— Медся нин ме, будущӧй лекарь, да лекарлӧн пи, да дяк пилӧн пи...
Тэ ӧд тӧдан, мый ме дяк пилӧн пи?
— Кыдз Сперанскӧй, — содтіс Базаров, вомдорсӧ вежыньтӧмӧн да недыр чӧв олӧм мысти.
— А век жӧ сійӧ балуйтӧма асьсӧ, ок, кутшӧма балуйтӧма асьсӧ тайӧ барыняыс!
Оз-ӧ нин фракъяс миянлы ковмы пасьтавны?
Аркадий сӧмын пельпомъяснас топӧдліс... но и сійӧ чувствуйтіс неуна падмыштӧм.
Часджын мысти Базаров да Аркадий лэччисны гостинӧйӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд, джуджыд, вель роскошнӧя, но абу ёна кужӧмӧн идралӧм-вӧчӧдӧм комната.
Зарни сера пемыдгӧрд шпалерӧн кышӧм стенъяс пӧлӧн, кыдз пырджык овлӧ, бура лӧсьыда сулаліс дона сьӧкыд мебель. Сійӧс покойник Одинцов выпишитліс ас приятель да комиссионер пыр, винаӧн вузасьысь пыр Москваысь.
Шӧр диван весьтас ӧшаліс пӧлыньтчӧм еджгов мужчиналӧн портрет — и, кажитчис, лӧгпырысь видзӧдіс гӧстьяс вылӧ.
— Буракӧ, ачыс, — Базаров шӧпнитіс Аркадийлы да, нырсӧ кӧрӧм мысти, содтіс: — огӧ пышйӧ?
Но дзик тайӧ здукнас пырис кӧзяйка.
Сы вылын вӧлі кокньыдик барежӧвӧй платье, пель саяс мольыда сыналӧм юрсиыс сетіс сы сӧстӧм да свежӧй чужӧмлы ныв выражение.
— Благодарствуйтӧй, мый кутінныд кыв, — заводитіс сійӧ: — гӧститыштӧй ме ордын: тані, збыльысь, абу лёк.
Ме тіянӧс тӧдмӧда аслам чойкӧд; сійӧ бура ворсӧ фортепьяно вылын.
Тіянлы, мсьё Базаров, тайӧ дзик веськодь; но ті мсьё Кирсанов, кажитчӧ, радейтанныд музыкасӧ; чойысь кындзи ме ордын олӧ старушка тьӧтка, да сусед ӧти коръясӧкӧ волывлӧ картіӧн ворсны: со и став миян обществоным.
А ӧні пуксям.
Одинцова висьталіс став тайӧ ичӧтик спичсӧ торъя ярскӧба, быттьӧ сійӧ наизусть велӧдӧма сійӧс: сэсся сійӧ шыасис Аркадий дінӧ.
Вӧлӧмкӧ, мый мамыс сылӧн тӧдлӧма Аркадийлысь мамсӧ да вӧлӧма весиг повереннӧйӧн Николай Петровичкӧд любитчигӧн.
Аркадий сьӧлӧмсяньыс заводитіс сёрнитны поконьча йылысь; а Базаров та коста босьтчис видзӧдавны альбомъяс.
«Кутшӧм ме раминик лои», думайтіс сійӧ аскежас.
Гӧлубӧй ошейника мича борзӧй пон пырис гостинӧйӧ, гыжъяснас джодж кузя котшкӧдчигтырйи, а сы бӧрын пырис ныв, ар дас кӧкъямыса, сьӧд юрсиа да мугӧм, неуна гӧгрӧс, но сьӧлӧм вылӧ воана чужӧма, неыджыд сьӧдов синъяса.
Киас сійӧ кутіс цвет тыра кӧрзина.
— Со тіянлы и менам Катя, — шуыштіс Одинцова, юрсӧ довкнитыштӧмӧн сы вылӧ индӧмӧн.
Катя кокньыдика пуксис, тӧрӧдчис чойыс дінӧ да мӧдіс бӧрйыны цветъяс.
Борзӧй пон, нимыс кодлӧн вӧлі Фифи, матыстчыліс, бӧжнас легӧдігтырйи, кыкнан гӧсть дінас да тшукӧдіс кыкнаннысӧ найӧс аслас кӧдзыд нырнас кианыс.
— Тайӧ тэ ставсӧ ачыд нетшкин? — юаліс Одинцова.
— Ачым, — висьталіс Катя.
— А тьӧтушкаыд локтас чай юиг кежлӧ?
— Локтас.
Кор Катя сёрнитіс, сійӧ зэв мусаа нюмъяліс яндыштӧмӧн да восьсӧн, да видзӧдіс, кыдзкӧ тешкодя сурова, увсянь вывланьӧ.
Ставыс на сыын вӧлі том-веж: и гӧлӧсыс, и ловгӧныс став чужӧм пасьтаас, и розовӧй киясыс еджгов кружокъяса кипыдӧсъяснас, и муртса-муртса топӧдыштӧм пельпомъясыс...
Сійӧ дугдывтӧг да тэрыба лолаліс.
Одинцова шыасис Базаров дінӧ.
— Ті приличие могысь видзӧданныд картинкаяссӧ, Евгений Васильич, — заводитіс сійӧ.
— Тіянлы сійӧ оз сьӧлӧм выланыд во.
Вешйыштӧй жӧ лучшӧ миянлань да вайӧй споруйтыштамӧ мый йылысь кӧ.
Базаров матыстчис.
— Мый йылысь тшӧктанныд? — шуыштіс сійӧ.
— Мый йылысь колӧ.
Ӧлӧда тіянӧс, мый ме вывті споруйтысь.
— Ті?
— Ме.
Тіянӧс тайӧ кыдз быттьӧ шензьӧдӧ.
Мыйла?
— Сы вӧсна мый, мыйдта ме верма гӧгӧрвоны, тіян сямныд спокойнӧй да кӧдзыд; а споруйтны колӧ увлечение.
— Кыдз тайӧ ті верминныд тӧдмавны менӧ татшӧм регыд?
Ме, ӧтикӧ, терпитны вермытӧм да настойчивӧй, лучшӧ юалӧ Катялысь; а мӧдкӧ, ме зэв кокниа увлекайтча.
Базаров видзӧдліс Анна Сергеевна вылӧ.
— Гашкӧ, тіянлы бурджыка тӧдса.
И сідз, тіянлы окота споруйтны, — ме дась.
Ме видзӧдалі тіян альбомысь Саксонскӧй Швейцариялысь серпасъяс, а ті мен шуинныд, мый тайӧ оз вермы воны меным сьӧлӧм вылӧ.
Ті тайӧс шуинныд сы вӧсна, мый он чайтӧй менсьым художественнӧй вежӧртас, — да, ме пытшкын сійӧ збыльысь абу; но тайӧ серпасъясыс вермисны менӧ интересуйтны геологическӧй боксянь, гӧраяс артмӧм боксянь, например.
— Извинитӧй; кыдз геолог, ті регыдджык книга дінӧ, специальнӧй гижӧд дінӧ босьтчанныд, а он серпас дінӧ.
— Серпасыс син водзӧ вайӧдас меным сійӧс, мый книгаын гижӧма дзонь дас листбок вылӧ.
abu
— И сідзкӧ тіян ӧти войт художественнӧй вежӧртас абу? — шуыштіс сійӧ, пызан вылас гыравылтчӧмӧн да дзик тайӧ движениенас ассьыс чужӧмсӧ Базаров дінӧ матыстӧмӧн.
— Кыдз нӧ ті сытӧгыс верманныд овны?
— А мый вылӧ сійӧ колӧ, лэдзӧй юавны?
— Да кӧть сы вылӧ, медым кужны тӧдмавны да изучайтны йӧзӧс.
Базаров шпыньмуныштіс.
— Ӧтикӧ, та вылӧ эм олӧмыслӧн опыт, а, мӧдкӧ, висьтала тіянлы, тӧдмавны торъя личностьясӧс зэв кокни удж.
Став йӧзыс ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд, кыдз виръяйнас, сідзи и сьӧлӧмнаныс; миян быдсӧнлӧн вем, лоп, сьӧлӧм, ты ӧткодя лӧсьӧдӧма, и сідз шусяна нравственнӧй качествоясыс ӧтипӧлӧсӧсь ставлӧн: неыджыд торъялӧмъяс нинӧм оз висьтавны.
Тырмас ӧти морт экземпляр, медым гӧгӧрвоны став мукӧд йывсьыс.
Йӧзыд, мый вӧрын пуяс; ни ӧти ботаник оз кут занимайтчыны быд торъя кыддзӧн.
Катя, коді тэрмасьтӧг бӧръяліс цветок бӧрся цветок, гӧгӧрвотӧг лэптіс синъяссӧ Базаров вылӧ, — и, сійӧ перыд да небрежнӧй видзӧдлӧмкӧд паныдасьӧм мысти, гӧрдӧдіс ставнас пельӧдзыс.
Анна Сергеевна довкйӧдлыштіс юрнас.
— Вӧрын пуяс, — мӧдпӧв шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, ті ногӧн некутшӧм торъялӧм абу йӧй да вежӧра морт костын, бур да лёк костын?
— Абу, эм: кыдзи висьысь да дзоньвидза костын.
Чахоткаӧн висьысьлӧн тыясыс оз сідз куйлыны, кыдзи миян тікӧд, кӧть тэчасногыс ӧткодь.
Ми ылӧсас тӧдам, мый вӧсна овлывлӧны мортлӧн висьӧмъясыс; а нравственнӧй висьӧмъяс овлывлӧны лёка воспитайтӧмысь, быд нинӧм абусьыс, кодъясӧн дзолявывсянь тыртӧны йӧзлысь юръяссӧ; общество некытчӧ туйтӧм состояниеысь, ӧти кывйӧн.
Исправитӧй обществосӧ, и висьӧмъяс оз лоны.
Базаров висьтавліс ставсӧ тайӧс сэтшӧм чужӧмбанӧн, кыдз быттьӧ тайӧ жӧ кадас думайтіс аскежас: «верит меным, либӧ эн верит, тайӧ мем дзик ӧткодь!».
Сійӧ надзӧник малаліс аслас кузь чуньяснас бакенбардсӧ, а синъясыс сылӧн котралісны пельӧсъясӧд.
— И ті чайтанныд, — шуыштіс Анна Сергеевна: — мый, кор общество исправитчас, оз нин лоны ни йӧй, ни лёк йӧз?
— Кор обществоыс лоӧ правильнӧя лӧсьӧдӧма, сэк кӧть дзик ӧткодь лоӧ, йӧй либӧ вежӧра мортыс, скӧр либӧ бур.
— Да, гӧгӧрвоа; быдӧнлӧн лоӧ ӧти и сійӧ жӧ лоп.
— Дзик сідз, сударыня.
Одинцова шыасис Аркадий дорӧ.
— А тіян кутшӧм мнениеныд, Аркадий Николаевич?
— Ме сӧгласен Евгенийкӧд, — вочавидзис сійӧ.
Катя видзӧдліс сы вылӧ букышӧн.
— Ті шензьӧданныд менӧ, господа, — шуыштіс Одинцова: — но ми тіянкӧд нӧшта тӧлкуйтыштам на.
А ӧні, ме кыла, тьӧтка локтӧ чай юны; миянлы ковмас не сьӧдмӧдны сылысь пельсӧ.
Анна Сергеевналӧн тьӧтушкаыс, княжна Х...ая, омӧлиник да дзоляник нывбаба, кулак ыджда топалӧм чужӧма да дзор накладка улысь тыдалана сувтса скӧр синъяса, пырис да, гӧстьяслы муртса копыртчыштлӧм мысти, лэдзчысис паськыд бархатнӧй креслӧӧ, кытчӧ некод, сыысь кындзи, эз имеит право пуксьыны.
Кок улас сылы Катя пуктіс ичӧтик скамья; старука эз аттьӧав сійӧс, весиг эз видзӧдлы сы вылӧ, сӧмын вӧрӧдыштіс кияснас виж шаль улын, коді пӧшти дзоньнас вевттьыліс сылысь руп-ропмунӧм тушасӧ.
Княжна радейтіс виж рӧм: сылӧн и чепец вылас вӧліны чаввиж ленточкаяс.
— Кыдз ті шойччинныд, тьӧтушка? — юаліс Одинцова гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн.
— Бара тайӧ понйыс тані, — воча нурбыльтыштіс старука да, кор казяліс, мый Фифи полігтырйи вӧчис сылань кык воськов, горӧдіс: — брысь, брысь!
Катя чукӧстіс Фифиӧс да восьтіс сылы ӧдзӧс.
Фифи долыдпырысь уськӧдчис ортсӧ, надеяӧн, мый сійӧс нуӧдасны гуляйтны, но, кор ӧтнас коли ӧдзӧс сайӧ, заводитіс гыжъясьны да никсыны.
Княжна букыштчис, Катя кӧсйӧ вӧлі петны...
— Ме чайта, чай гӧтов? — шуыштіс Одинцова.
— Господа мунамӧй; тьӧтушка, мӧдамӧй чай юыштны.
Княжна чӧла чеччис креслӧысь да медводзын петіс гостинӧйысь.
Сы бӧрся ставныс мӧдӧдчисны столӧвӧйӧ.
Ливреяа ичӧтик казак шумӧн вештыштіс пызан дорысь пӧдушкаяс тыра сэтшӧм жӧ заветнӧй креслӧ, кытчӧ лэдзчысис княжна;
чай кисьталысь Катя медводз сетіс сылы гербӧн серӧдӧм чашка.
Старука пуктіс аслас чашкаӧ ма (сійӧ арталіс, мый сакарӧн юны чай и грек, и дона, кӧть ачыс кӧпейка эз видзлы нинӧм вылӧ) да друг юаліс чирӧм гӧлӧсӧн:
— А мый гижӧ кнесь Иван?
Сылы некод эз вочавидз.
Базаров да Аркадий регыд казялісны, мый сы вылӧ эз обращайтны внимание, кӧть сыкӧд вӧліны почтительнӧйӧсь.
«Важность ради видзӧны, сы вӧсна мый княжескӧй отродье» думыштіс Базаров.
Чай бӧрын Анна Сергеевна корис гуляйтны мунны; но пондіс зэр чутӧдны, и став обществоыс, княжна кындзи, бӧр воисны гостинӧйӧ.
Воис картіӧн ворсны радейтысь сусед, Порфирий Платонычӧн шусьӧ, кызіник, дзориник морт, дженьыдик, быттьӧ тӧчитӧм кокъяса, зэв вежлив да серам петкӧдлысь.
Анна Сергеевна, коді ёнджыкасӧ сёрнитіс Базаровкӧд, юаліс сылысь — оз-ӧ сійӧ окотит ворсны накӧд важмоз преферанс.
Базаров сӧгласитчис, висьталӧмӧн, мый сылы водзвыв колӧ лӧсьӧдчыны уезднӧй лекарь должность нуӧдігкежлӧ.
— Видзчысьӧй, — ӧлӧдыштіс Анна Сергеевна: — ми Порфирий Платонычкӧд тіянӧс жугӧдам.
А тэ, Катя, — содтіс сійӧ: — ворсышт мыйкӧ Аркадий Николаевичлы; сійӧ радейтӧ музыка, ми буретш тшӧтш кывзыштам.
Катя неокотапырысь матыстчис фортепьяно дорӧ; и Аркадий кӧть збыльысь радейтіс музыка, неокотапырысь муніс сы бӧрся: сылы кажитчис, мый Одинцова сійӧс ывдортӧ, — а сылӧн сьӧлӧм вылас, кыдз сы арлыда быд том мортлӧн, пузис нин кутшӧмкӧ гудыр да тӧмитана ощущение, кутшӧм овлӧ радейтӧм водзвылын.
Катя лэптіс фортепьяно вевтсӧ да, Аркадий вылӧ видзӧдтӧг, гусьӧник шуыштіс:
— Мый нӧ тіянлы ворсны?
— Мый окота, — веськодя вочавидзис Аркадий.
— Ті кутшӧм музыка ёнджыка радейтанныд? — выльпӧв юаліс Катя, положениесӧ вежтӧг.
— Классическӧйӧс, — сійӧ жӧ гӧлӧсӧн висьталіс Аркадий.
— Моцартӧс радейтанныд?
— Моцартӧс радейта.
Катя перйис Моцартлысь це-мольнӧй соната-фантазия.
Ворсіс сійӧ зэв бура, кӧть неуна скӧра да косджыка.
Синъяссӧ нота вылысь вештывтӧг да вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн, пукаліс сійӧ вӧрзьӧдчытӧг да веськыда, и сӧмын соната помасигас сылӧн чужӧмыс ӧзйис, да кудритчӧм юрсиыслӧн ичӧтик прать уси сьӧд синкым вылас.
Аркадийӧс медсясӧ шемӧсмӧдіс сонатаыслӧн медбӧръя юкӧныс, сійӧ юкӧныс, кодын, сьӧлӧм вӧрзьӧдан гажлуна тӧждысьтӧм напев шӧрас, виччысьтӧг чужӧны сэтшӧм шог, пӧшти трагическӧй шоглӧн порывъяс...
Но мӧвпъясыс, кодъяс кыптісны сыын Моцарт шыясӧн, эз относитчыны Катя дінӧ.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сійӧ сӧмын думыштіс: «А ӧд оз лёка ворс тайӧ барышняыс, и ачыс сійӧ абу шыбытана».
Соната помалӧм бӧрын, кияссӧ клавишъяс вылысь вештытӧг, Катя юаліс: «тырмас?»
Аркадий висьталіс, мый оз лысьт мудзтӧдны сійӧс ёнджыка, да заводитіс сёрнитны сыкӧд Моцарт йылысь, юаліс сылысь, — ачыс-ӧ сійӧ бӧрйис тайӧ сонатасӧ, либӧ кодкӧ сылы сійӧс отрекомендуйтіс?
Но Катя вочавидзавліс сылы ӧтка кывъясӧн: сійӧ дзебсис, сетчис аслас мӧвпъяслы.
Кор тайӧ сыкӧд овлывлӧ, сійӧ эз регыд петав ортсӧ, аслас чужӧмыс сылӧн сэк лолывліс аслысныраӧн кодь, пӧшти вежӧртӧм выражениеа.
Сійӧ вӧлі непӧштӧ мый полысь, а недоверчивӧй да неуна повзьӧдлӧма сійӧс воспитайтысь чойнас, мый, тӧдӧмысь, мӧдыс эз и подозревайт.
Аркадий помаліс сійӧн, мый, бӧр пырӧм Фифиӧс чуксалӧм мысти, мӧдіс контенанс могысь, бурногӧн нюмъялӧмӧн, малавны сійӧс юрӧдыс.
Катя бара босьтчис ас дзоридзьяс бердӧ.
А Базаров сэк кості ремизитчис да ремизитчис.
Анна Сергеевна зэв кужӧмӧн ворсіс картіӧн, Порфирий Платоныч сідз жӧ вермис дорйысьны ас вӧснаыс.
Базаров ворссис, кӧть неуна, но век жӧ эз вӧв сылы зэв лӧсьыд.
Ужин сайын Анна Сергеевна выльысь паніс сёрни ботаника йылысь.
— Мунамӧй гуляйтны аски асывнас, — шуис сійӧ сылы: — ме кӧсъя тӧдмавны тіянсянь латинскӧй нимъяссӧ видзму быдмӧгъяслысь да налысь свойствояссӧ.
— Мый вылӧ тіянлы латинскӧй нимъясыс? — юаліс Базаров.
— Быд торйын колӧ пӧрядок, — вочавидзис сійӧ.
— Кутшӧм шензяна нывбаба Анна Сергеевна! — горӧдіс Аркадий, кор колины ӧтнаныс аслас другыскӧд налы индӧм комнатаӧ.
— Да, — висьталіс Базаров: — тӧлка баба.
Но, и аддзывлӧма жӧ сійӧ быдсямасӧ.
— Кутшӧм смыслын тэ тайӧс висьталан, Евгений Васильич?
— Бур боксянь, бурсянь, батюшка ті менам, Аркадий Николаич!
Ме бура тӧда, мый сійӧ и аслас имениенас зэв бура распоряжайтчӧ.
Но шензянтор — абу сійӧ, а сылӧн чойыс.
— Кыдз? сійӧ сьӧдіникыс?
— Да, сійӧ сьӧдіникыс.
Сійӧ со свежӧй, и вӧрзьӧдлытӧм, и полыштысь, и чӧв-чӧв, и ставыс мый колӧ.
Со кодӧн позьӧ займитчыны.
Сыысь нӧшта мый думыштан, сійӧ и вӧчан; а мӧдыс — зыртчӧм кӧлач.
Аркадий нинӧм эз вочавидз Базаровлы, и кыкнаныс найӧ водісны узьны юраныс аслыспӧлӧс мӧвпъясӧн.
И Анна Сергеевна сійӧ рытнас думайтіс аслас гӧстьяс йылысь.
Базаров сылы воис сьӧлӧм вылас — кокетствуйттӧмнас да аслас ёсь сёрни сямнас.
Сійӧ аддзис сыын мыйкӧ выльӧс, мыйкӧд сылы эз лолыв паныдасьлыны, а сійӧ вӧлі любопытнӧй.
Анна Сергеевна вӧлі вель страннӧй существо.
Некутшӧм предрассудокъяс имеиттӧг, весиг некутшӧм ён веруйтӧмъяс имеиттӧг, сійӧ нинӧм водзын эз бӧрыньтчыв, да некытчӧ эз мунлы.
Сійӧ унатор бура аддзыліс, унатор сылы сьӧлӧм вылас воліс, и нинӧм сійӧс эз удовлетворитлы тырвыйӧ; да сійӧ ӧдвакӧ и кӧсйис тырвыйӧ удовлетворитӧмсӧ.
Сылӧн вежӧрыс вӧлі тӧдмавны кӧсйысьӧн да веськодьӧн ӧти и сійӧ жӧ кадӧ; сылӧн сомнениеясыс некор эз ланьтлыны вунӧдчытӧдз да некор эз кыптывны шызьӧдӧмӧдз.
Эз кӧ вӧв сійӧ озыр да независимӧй, сійӧ, гашкӧ, шыбытчис эськӧ тышкӧ, тӧдіс эськӧ страсть...
Но овсис сылы кокниа, кӧть сійӧ коръясӧкӧ и гажтӧмтчис, и сійӧ дугдывтӧг колльӧдіс лун бӧрын лун, тэрмасьтӧг да сӧмын гежӧдіника волнуйтчигтырйи.
Ӧшка-мӧшка рӧмъяс ӧзйывлісны мукӧд дырйи и сы син водзын, но сійӧ шойччис, кор найӧ куслісны, да эз жалит на йылысь.
Воображениеыс сылӧн весиг петавліс сы сайӧдз, мый пырся мораль законъяс серти артассьӧ позянаӧн; но и сэк вирыс сылӧн важмозыс лӧня визувтіс сійӧ кӧлдуйтана, стройнӧй да спокойнӧй виръяйын.
Вӧвлывлі, чӧскыд дука ваннаысь петӧм мысти, дзоньнас пӧсиник да небзьӧма, сійӧ заводитліс мечтайтны олӧм ничтожность йылысь, сы шог, удж да лёк йылысь...
Сьӧлӧмыс сылӧн тырас виччысьтӧм збойлунӧн, пузяс благороднӧй стремлениеӧн; но пыр-пыр ветлан тӧв пӧльыштас джынвыйӧ восьса ӧшиньсянь, и Анна Сергеевна ставнас йиджгыльтчас, и норасьӧ, и пӧшти скӧралӧ, и сӧмын сылы ӧтитор и колӧ тшук тайӧ кадас: мед эз пӧльт сы вылӧ тайӧ зывӧк тӧлыс.
Кыдзи и быд нывбабалы, кодъяслы эз удайтчыв любитны, сылы коліс мыйкӧ, ачыс эз тӧд, мый именнӧ.
Збыльысьсӧ сылы нинӧм эз ковлы, кӧть сылы кажитчис, мый сылы колӧ ставыс.
Покойник Одинцов вылӧ видзӧдіс зывӧктӧмӧн (муніс сійӧ сы сайӧ расчёт серти, кӧть сійӧ, дерт, эськӧ эз сӧгласитчы вӧвсьыны сылӧн гӧтырӧн, эз кӧ эськӧ пукты сійӧс бур морт туйӧ) да лои сылӧн гуся зывӧктӧм став мужчинаяс дінӧ, кодъясӧс гӧгӧрволіс аслыс не мӧдногӧн, кыдз дурк, сьӧкыд да ньӧжмыд, вынтӧг дӧзмӧдчысь существоясӧн.
Ӧтчыд сійӧ кӧнкӧ заграницаын паныдасис том, мича, рыцарскӧй выражениеа чужӧма, восьса кымӧс улас честнӧй, лӧз синъяса шведкӧд; сійӧ ёна кажитчис Анна Сергеевналы, но тайӧ эз торк сылы бӧр локны Россияӧ.
«Страннӧй морт тайӧ лекарыс!» мӧвпаліс сійӧ, аслас вывті лӧсьыд вольпась вылын, прошвиа пӧдушкаяс вылын, кокньыд шӧвк одеялӧ улын куйлігмоз...
Анна Сергеевналы батьсяньыс вуджӧма неуна сылӧн роскошь радейтӧмыс.
Сійӧ ёна радейтліс ассьыс грека, но бур батьсӧ, а батьыс обожайтліс сійӧс, радейтӧмпырысь шутитіс сыкӧд, кыдзи ӧттшӧтшъякӧд, да дӧверяйтчис сылы ставнас, сӧветуйтчыліс сыкӧд.
Мамсӧ ассьыс сійӧ муртса помнитыштіс.
«Страннӧй тайӧ лекарыс!» мӧдпӧв шуис сійӧ аскежас.
Сійӧ нюжӧдчис, нюмъёвтіс, кияссӧ пуктіс юр саяс, сэсся синпырыс нуӧдіс французскӧй йӧёват романысь кык кымын листбок, уськӧдіс книгасӧ — да унмовсис, ставнас сӧстӧм да кӧдзыд, сӧстӧм да душитӧм бельё пиын.
Мӧд асывнас завтрак бӧрын Анна Сергеевна пырысь-пыр мӧдӧдчис Базаровкӧд ботанизируйтны да бӧр воис дзик ӧбед кежлӧ;
Аркадий некытчӧ эз петав да час кымын колльӧдіс кадсӧ Катякӧд.
Сылы эз вӧв гажтӧм сыкӧд, Катя ачыс вӧзйысис выльпӧв ворсны сылы тӧрытъя сонатасӧ; но кор Одинцова бӧр воис нин, кор Аркадий аддзис сійӧс — сьӧлӧмыс морӧсас дзик пыр топалі...
Одинцова локтіс садйӧд неуна мудзӧм походкаӧн; банъясыс сылӧн вӧліны алӧйӧсь, и синъясыс мукӧддырся серти дзирдалӧмӧнджык ломдзисны гӧгрӧс идзас шляпа улын.
Чуньяс костас сійӧ бергӧдліс мувыв дзоридзлысь вӧсни идзсӧ, кокньыдик мантилья лэччӧма сылы гырддзаяс вылас, да сы шляпалӧн паськыд, руд лентаясыс сибдӧмаӧсь сы морӧс бердӧ.
Базаров локтіс сы бӧрвылын, самоувереннӧя да небрежнӧя, кыдзи пыр, но сылӧн чужӧм выражениеыс, кӧть гажа да весигас мелі, эз кажитчы Аркадийлы.
Пинь пырыс «здравствуй!» нурбыльтӧм мысти Базаров мӧдіс ас комнатаас, а Одинцова рассеяннӧя киасис Аркадийкӧд да сідзжӧ муніс сы дінті.
«Здравствуй», думыштіс Аркадий...
«Эг ӧмӧй ми аддзысьлӧ талун?»
XVII
Кад (тӧдана делӧ) лэбӧ мукӧддырйи лэбачӧн, мукӧд дырйи кыссьӧ нидзув моз; но мортлы овлывлӧ торйӧн лӧсьыд сэк, кор сійӧ весиг оз казяв — ӧдйӧ-ӧ, ньӧжйӧ-ӧ сійӧ мунӧ-кольӧ.
Аркадий да Базаров дзик татшӧм ногӧн Одинцова ордын коллялісны лун дас вит.
Талы неунасӧ отсаліс пӧрядокыс, кодӧс Одинцова лӧсьӧдӧма вӧлі ас гортас дай олӧмас.
Сійӧ чорыда сыӧ кутчысьліс да мукӧдсӧ тшӧктыліс быть сылы кывзысьны.
Лунчӧжнас ставыс вӧчсьыліс индӧм кадӧ.
Асылын, дзик кӧкъямыс часын, став обществоыс чукӧртчыліс чай юны; чайсянь завтракӧдз быдсӧн вӧчис мый колӧ, ачыс кӧзяйка занимайтчис приказчиккӧд (имениеыс вӧлі оброк вылын), дворецкӧйкӧд, главнӧй ключницакӧд.
Ӧбед водзвылын общество бара чукӧртчыліс сёрнитны-варовитны либӧ лыддьысьны; рытсӧ посвятитлісны прогулкалы, картілы, музыкалы; дас час да джынйын Анна Сергеевна мунліс ас комнатаас, сетавліс приказаниеяс аскиа лун кежлӧ да водліс узьны.
Базаровлы эз кажитчы быдлунъя олӧмыслӧн тайӧ мурталӧм, неуна торжественнӧй правильностьыс;
«кыдз рельсъяс вывті исковтан», уверяйтіс сійӧ: ливрейнӧй лакейяс, чиннӧй дворецкӧйяс дӧзмӧдлісны сылысь демократическӧй чувствосӧ.
Сы могысь, сы вылӧ кӧ нин мӧдӧма, и ӧбедайтны эськӧ колӧ английскӧй ногӧн, фракъясӧн да еджыд галстукъясӧн.
Ӧтчыд сійӧ та йылысь объяснитчис Анна Сергеевнакӧд.
Сійӧ сідз асьсӧ кутіс, мый быд морт веськыда висьтавліс сылы ассьыс мнениеяссӧ.
Сійӧ кывзіс сылысь да шуыштіс: «тіян ногӧн олӧм вылӧ видзӧдӧмӧн ті правӧсь — и, вермас лоны, тайӧ случайын, ме — барыня; но сиктын оз позь овны пӧрядоктӧг, гажтӧм босьтас», — и водзӧвылӧ сідз жӧ мӧдіс овны асногыс.
Базаров броткакыліс; но и сылы, и Аркадийлы сійӧн овсис кокньыда Одинцова ордын, мый ставыс сы ордын «исковтіс кыдзи рельсъяс вывті».
Мед кӧть мый, кыкнан том мортыслӧн, Никольскӧйӧ воӧм бӧрти медводдза лунсяньыс жӧ, лоины вежсьӧмъяс.
Базаровлӧн, код дінӧ Анна Сергеевна, тыдалӧ, благоволитіс, кӧть гежӧда сыкӧд ӧти кывйӧ воліс, мӧдіс тыдовтчывлыны ӧнӧдз вӧвлытӧм тревога: сійӧ кокниа дӧзмыліс, сёрнитіс дыша, видзӧдіс скӧра да эз вермы пукавны ӧтилаын, быттьӧ сійӧс мыйкӧ тойлаліс, а Аркадий, коді дзикӧдз ачыс аскӧдыс решитіс, мый любитчис Одинцоваӧ, пондіс сетчыны лӧня шогсьӧмлы.
Но, тайӧ нормӧмыс эз торк сылы матыстмыны Катякӧд; сійӧ весиг отсаліс сылы лӧсьӧдны сыкӧд мелі, приятельскӧй отношение.
«Менӧ сійӧ оз донъяв?
Мед!..
А вот бур существоыд менӧ оз ӧтдорт», думайтіс Аркадий, и сьӧлӧмыс сылӧн выльысь кыліс великодушнӧй ощущениеяслысь юмовлунсӧ.
Катя омӧлиндзиа гӧгӧрволіс, мый сійӧ корсис кутшӧмкӧ гажлун сійӧ обществоын, и эз ӧткажитлы ни сылы, ни аслыс сӧстӧм удовольствиеын джынвыйӧ яндысяна, джынвыйӧ веритчана дружбаын.
Анна Сергеевна дырйи найӧ эз сёрнитлыны ас костаныс: Катя век йӧжгыльтчывліс, кор чойыс лэчыд синмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ, а Аркадий, кыдз сійӧ и лӧсялӧ любитчӧм мортлы, аслас предметсянь матын вӧлігӧн эз нин вермы вештывны вниманиесӧ некытчӧ мӧдтор вылӧ; но лӧсьыд сылы вӧлі сӧмын ӧти Катякӧд.
Сійӧ сьӧлӧмнас кыліс, мый оз вермы некыдз интересуйтны Одинцоваӧс; сійӧ поліс да торксяліс, кор кольлі сыкӧд ӧтнасӧн; и Одинцова эз тӧд, мый сылы шуны: Аркадий вӧлі сылы вывті томӧн.
Мӧдарӧ, Катякӧд Аркадий вӧлі кыдз гортас; сійӧ обращайтчис сыкӧд снисходительнӧя, эз мешайт сылы музыкаӧн, повестьяс, стихъяс лыддьӧмӧн да мукӧдпӧлӧс пустякъясӧн сыын ызйӧдӧм впечатлениеяссӧ висьтавлыны; ачыс сійӧ эз казяв да эз гӧгӧрволы, мый тайӧ пустякъясыс и сійӧс занимайтісны.
Асладорсяньыс, Катя эз мешайт сылы шогсьынысӧ.
Аркадийлы лӧсьыд вӧлі Катякӧд, Одинцовалы Базаровкӧд, а та вӧсна пырджык вӧвлывлі тадз: кыкнан гозйыс, ӧтлаын неуна вӧлӧм мысти, разӧдчывлісны быдӧн асладораныс, медсясӧ прогулкаяс дырйи.
Катя сьӧлӧмсяньыс радейтіс природа, и Аркадий радейтіс сійӧс, кӧть и эз лысьт висьтавнысӧ та йылысь;
Одинцовалы Катяыс вӧлі пӧшти веськодь, сідз жӧ кыдзи и Базаровлы.
Миян приятельяслӧн пӧшти пыр торйӧдчӧмӧн олӧмыс эз коль тӧдчытӧг: отношениеяс на костын мӧдісны вежсьыны.
Базаров дугдіс сёрнитны Аркадийкӧд Одинцова йылысь, дугдіс весиг видны сылысь «аристократическӧй замашкаяссӧ»;
збыль, Катяӧс сійӧ ошкис важмозыс да сӧмын сӧветуйтіс чинтыштны сентиментальнӧй наклонностьяссӧ, но ошкӧмъясыс сылӧн вӧліны тэрмасянаӧсь, сӧветъясыс вӧліны косӧсь, да вообще сійӧ Аркадийкӧд варовитіс воддза серти ёна омӧля...
сійӧ кыдз быттьӧ дзебсясис, кыдз быттьӧ яндысис сыысь...
Аркадий тайӧс ставсӧ казявліс, но видзис ассьыс казялӧмъяссӧ аскежас.
Веськыд помкаӧн тайӧ став «выльторйыслӧн» вӧлі Одинцоваӧн Базаровлы внушитӧм чувство, сійӧ чувство, коді сійӧс мучитіс да этшсьыс петкӧдліс да кодысь сійӧ пырысь-пыр эськӧ ӧткажитчис зывӧктан сералӧмӧн да циническӧй видчӧмӧн, кодкӧ кӧ эськӧ, кӧть ылысянь, казьтыштіс сылы сійӧ позянлун вылӧ, мый сыын вӧчсис.
Базаров вӧлі нывбабаяс дорӧ да нывбабйӧ мичлун дорӧ вывті окоч, но идеальнӧй вежӧртаса любовь либӧ, кыдз сійӧ ачыс шулывліс, романтическӧй любовь, нимтыліс билибердаӧн, прӧститны позьтӧм йӧйталӧмӧн, рыцарскӧй чувствояссӧ артавліс мыйӧнкӧ быттьӧ урӧдӧн либӧ висьӧмӧн и не ӧтчыд петкӧдліс ассьыс шензьӧм, мыйла эз пуксьӧдны Тоггенбургӧс став миннезенгеръясыскӧд да трубадуръясыскӧд желтӧй домӧ.
«Воӧ тэныд сьӧлӧм вылад нывбабйӧй», шулывліс сійӧ: «тӧлк вылӧ зіль воӧдчыны, а оз позь — но, оз ков, бергӧдчы — муыс паськыд на».
Одинцова сылы воис сьӧлӧм вылас; сы йылысь паськалӧм сёрнияс, сы мӧвпъяслӧн свобода да некодысь зависиттӧмлуныс, сылӧн Базаров дорӧ збыльвылӧ расположениеыс — ставыс, кажитчӧ, висьталіс сылы пӧльза вылӧ; но сійӧ регыд гӧгӧрвоис, мый сыкӧд «тӧлк оз босьт», а бергӧдчыны сы дорысь, сылӧн аслас шензьӧм вылӧ, эз тырмы выныс.
Вирыс сылӧн пузьыліс, кыдз сӧмын сійӧ казьтыштліс Одинцова йылысь; сійӧ кокниа эськӧ ладмис аслас вирыскӧд, но мыйкӧ мӧдтор сыӧ овмӧдчӧма, мыйсӧ сійӧ некыдз эз лэдзлы ас пытшкас, мый вылын пыр серавліс, мыйыс шызьӧдліс сылысь став гордостьсӧ.
Анна Сергеевнакӧд сёрнитігӧн сійӧ важ дорсьыс нӧшта ёнджыка петкӧдліс ассьыс веськодя зывӧктӧмсӧ став романтическӧй дорӧ; а ӧтнасӧн кольӧм мысти, сійӧ лӧгпырысь казяліс ачыс асас романтикӧс.
Сэк сійӧ мунлывліс вӧрӧ да ветлӧдліс сэті гырыся восьлалӧмӧн, ки улӧ сюрӧм уввожъяс чеглалігтырйи; либӧ кайліс турун видзанінӧ, сарайӧ, да синъяссӧ мырдысь куньӧмӧн, мырдӧн асьсӧ унмовськӧдіс, мый сылы, дерт, эз быд пӧрйӧ удайтчывлы.
Друг сылы син водзас воас, мый тайӧ сӧстӧм киясыс коркӧ гартовтчасны сы сьылі гӧгӧр, мый тайӧ гордӧй вомдоръясыс сы окалӧм вылӧ воча окаласны, мый тайӧ сюсь синъясыс меліа — да, меліа кутасны видзӧдны сы синъяс вылӧ, и юрыс сылӧн бергӧдчас и сійӧ тшук кежлӧ вунӧдчас, кытчӧдз бара оз ыпнит сыын лӧглуныс.
Сійӧ кыйис ачыс асьсӧ быдсямапӧлӧс «янӧдан» мӧвпъясын, быттьӧ бесыс сійӧс дэльӧдіс.
Сылы кажитчис мукӧддырйиыс, мый и Одинцоваын мунӧ вежсьӧм, мый сы чужӧм выражениеын тӧдчывлӧ мыйкӧ овлытӧм, мый вермас вӧвсьыны...
Но тані сійӧ пырджык гымӧдіс кокнас либӧ пиньсӧ йирис да грӧзитіс ас вылас кулакнас.
А век жӧ Базаров эз дзик ӧшыбайтчыв.
Сійӧ вӧрзьӧдіс Одинцовалысь воображениесӧ;
Базаров интересуйтіс сійӧс, Одинцова уна думайтіс сы йылысь.
Базаровтӧг сійӧ эз гажтӧмтчы, эз виччысь сійӧс; но сылӧн воӧмыс-петкӧдчӧмыс пырысь-пыр жӧ вайліс сылы кыпыдлун;
сійӧ окотапырысь кольччывліс сыкӧд ӧтнасӧн да окотапырысь сёрнитліс сыкӧд, весиг сэк, кор Базаров скӧрмӧдліс сійӧс да оскорбляйтліс сылысь вкуссӧ, сылысь вывті бур привычкаяссӧ.
Одинцова кыдз быттьӧ кӧсйыліс и сійӧс тӧдмавны, и асьсӧ видлыны.
Ӧтчыд Базаров, сыкӧд садйын гуляйтігӧн, виччысьтӧг зумыш гӧлӧсӧн висьталіс, мый регыд кӧсйӧ мунны батьыс ордӧ сиктӧ...
Одинцова кельдӧдіс, быттьӧ мыйӧнкӧ сьӧлӧмас сылы бытшкис, да сэтшӧма бытшкис, мый сійӧ чуймис да бӧрыннас дыр мӧвпаліс та йылысь, мый эськӧ тайӧ лоӧ.
Ас мунӧм йывсьыс юӧрсӧ Базаров висьталіс эз сы могысь, медым испытайтны сійӧс, видзӧдлыны, мый таысь артмас: сійӧ некор эз «сочиняйтлыв».
Сійӧ асывнас сійӧ аддзысьліс бать приказчикыскӧд, аслас вӧвлӧм дядька Тимофеичкӧд.
Тайӧ Тимофеичыс, уна испытайтлӧм да тэрыб старичок, быгалӧм виж юрсияса, тӧв вылын варччӧм гӧрд чужӧма да йӧжгыльтчӧм синъясас чирыжта синва тусьяса, тӧдлытӧг воис Базаров водзӧ аслас кыз руд-лӧз нойысь вурӧм, тасма торйӧн вӧнялӧм дженьыдик чуйканас да дьӧгӧдьӧн мавтӧм сапӧгнас.
— А, старина, здравствуй! — горӧдіс Базаров.
— Здравствуйте, батюшка Евгений Васильич, — заводитіс старичок да радпырысь нюммуніс, мый вӧсна став чужӧмыс сылӧн друг тыри чукыръясӧн.
— Мыйла воин?
Мела али мый ыстісны?
— Помилуйтӧй, батюшка, кыдз позьӧ! — нурбыльтыштіс старик (дум вылас сылы уси чорыд наказ, кодӧс барин сетіс сылы мӧдӧдчигас).
— Карӧ господскӧй могъясӧн мунамӧ вӧлі да ті йылысь кывлім, сідз со и кежим пӧпуттьӧ, мӧдногӧн кӧ — видзӧдлыны ті вылӧ... а то кыдз нӧ позьӧ дӧзмӧдны!
— Но, эн пӧръясьлы, — торкис сійӧс Базаров.
— Карас ӧмӧй тэныд таті туйыс?
Тимофеич чукрасьыштіс да немтор эз висьтав.
— Бать дзоньвидза?
— Слава богу.
— И мам?
— И Арина Власьевна, слава тебе господи.
— Виччысьӧны менӧ кӧнкӧ?
Старичок боквыв копыртіс ассьыс ичӧтик юрсӧ.
— Ах, Евгений Васильич, кыдзи нӧ не виччысьны!
Веританныд-ӧ енлы, сьӧлӧм косьмис тіян мам-бать вылӧ видзӧдігӧн.
— Но, бур, бур! вывтісӧ эн сёрнит.
Висьтав налы, мый регыд воа.
— Кывза, — ышловзьӧмӧн висьталіс Тимофеич.
Керкаысь петӧм мысти, сійӧ кыкнан кинас сюйис аслас юрас картузсӧ, кавъясис гуляйтан омӧлик дрожки вылӧ, кодӧс вӧлі кольӧма ворота дорӧ, да ньӧжйӧник мӧдіс рӧдтӧмӧн, сӧмын эз карлань.
Тайӧ жӧ лунся рытын Одинцова пукаліс ас комнатаас Базаровкӧд, а Аркадий пӧкаживайтіс зал кузя да кывзіс Катялысь ворсӧм.
Княжна муніс аслас комнатаӧ выліӧ; сійӧ некор эз вермыв терпитны гӧстьясӧс, да торйӧн нин тайӧ «выль оголтелӧйяссӧ», кыдз сійӧ нимтывліс найӧс.
Параднӧй комнатаясын сійӧ сӧмын чушъяліс; та пыдди ас оланінас, ас горничнӧй водзас, сійӧ кыпӧдліс мукӧд дырйиыс сэтшӧм видчӧм, мый сылӧн чепецыс накладкаыскӧд тшӧтш чеччаліс юр вылас.
Одинцова тайӧс ставсӧ тӧдіс.
— Кыдз нӧ тайӧ ті мунны лӧсьӧдчанныд, — заводитіс сійӧ: — а тіян кыв сетӧмыд?
Базаров пырк-пыркмуні.
— Кутшӧм?
— Ті вунӧдінныд?
Ті кӧсйинныд сетны химия кузя некымын урок.
— Мый вӧчны!
Бать менӧ виччысьӧ; оз жӧ позь меным сэсся нюжмасьны.
Сэсся бара жӧ, ті верманныд лыддьыны Pelouse et Frémy, Notions générales de Chimie; книгаыс бур да гижӧма гӧгӧрвоана.
Тіянлы сэсь сюрӧ ставыс, мый колӧ.
— А помнитанныд: ті менӧ эскӧдлінныд, мый книга оз вермы вежны... ме вунӧді, кыдз ті шулінныд, но ті тӧданныд, мый ме кӧсъя шуны... помнитанныд?
— Мый вӧчны! — мӧдпӧв шуис Базаров.
— Мыйла муннысӧ?
— шуис Одинцова, гӧлӧссӧ лэдзыштӧм мысти.
Базаров видзӧдліс сы вылӧ.
Одинцова лэдзис юрсӧ креслӧ бӧр вылӧ да кресталіс морӧс вылас гырддзаӧдзыс куш кияссӧ.
Серӧдлӧмӧн вундалӧм бумагаӧн тупкӧм ӧтка лампа югӧр улын сійӧ кажитчис кельыдджыкӧн.
Паськыд еджыд платьеыс аслас небыд складкаясӧн вевттис ставнас; муртса тыдалісны сылӧн сідз жӧ кресталӧм кокныръясыс.
— А мыйла кольччынысӧ? — вочавидзліс Базаров.
Одинцова неуна бергӧдыштіс юрсӧ.
— Кыдз мыйла? тіянлы ӧмӧй ме ордын абу гажа?
Али ті думайтанныд, мый ті йылысь тані жалитны оз мӧдны?
— Ме тайӧс бура тӧда.
Одинцова ланьтыштліс.
— Весьшӧрӧ ті тайӧс думайтанныд.
Но, ме тіянлы ог верит.
Ті эн вермӧ шуны тайӧс сьӧлӧмсяньныд.
— Базаров пукаліс вӧрзьӧдчытӧг.
— Евгений Васильевич, мый нӧ ті чӧв оланныд?
— Да мый меным тіянлы шунысӧ.
Йӧз йылысь вообще жалитны оз сулав, а ме йылысь некутшӧма.
— Тайӧ мыйла?
— Ме морт положительнӧй, абу интереснӧй.
Сёрнитны ог куж.
— Ті вӧзйысянныд любезность вылӧ, Евгений Васильевич.
— Татчӧ ме эг велавлы.
Ті ӧмӧй он тӧдӧй асьныд, мый олӧмыслӧн изящнӧйладорыс мем тупкӧса, сыладорыс, коді тіянлы сэтшӧм дона?
Одинцова курччалыштіс носӧвӧй чышъян пельӧссӧ.
— Думайтӧй, мый колӧ, но меным лоӧ гажтӧм, кор ті мунанныд.
— Аркадий кольччас, — пасйыштіс Базаров.
Одинцова неуна топӧдліс пельпомнас.
— Меным лоӧ гажтӧм, — мӧдпӧв шуис сійӧ.
— Збыль?
Кӧть мед мый, а дыр гажтӧмтчыны ті он пондӧ.
— Мыйла ті сідз чайтанныд?
— Сы вӧсна, мый ті асьныд меным шуинныд, мый гажтӧмтчанныд сӧмын сэк, кор тіян пӧрядокныд торксьӧ.
Ті сідз торксьыны позьтӧма правильнӧя лӧсьӧдінныд ассьыныд олӧмнытӧ, мый сэн оз вермы лоны места ни гажтӧмлы, ни шоглы... некутшӧм сьӧкыд чувствояслы.
— И ті аддзанныд, мый ме торксьыны позьтӧм... мӧдног кӧ, мый ме сэтшӧм бура лӧсьӧді ассьым олӧмӧс?
— Мӧдногӧн оз и вермы лоны!
Да вот пример: некымын минута мысти кучкас дас час, и ме нин водзвыв тӧда, мый ті вӧтланныд менӧ.
— Ог, ог вӧтлы, Евгений Васильевич.
Ті верманныд кольччыны.
Восьтӧй тайӧ ӧшиньсӧ...
Менӧ мыйкӧ пӧдтӧ.
Базаров чеччис да йӧткыштіс ӧшиньсӧ.
Сійӧ ӧтпырйӧ швачмуні-воссис...
Сійӧ эз чайт, мый ӧшиньыс сэтшӧм кокния воссьыліс; сэтчӧ жӧ сылӧн киясыс дрӧжжитісны.
Пемыд, небыд войыс видзӧдліс комнатаӧ аслас пӧшти сьӧд енэжнас, омӧля шумитысь пуяснас да вӧльнӧй, сӧстӧм сынӧд ыркыд кӧрӧн.
— Лэдзӧй шторысӧ да пуксьӧй, — шуис Одинцова: — ме кӧсъя варовитыштны тіянкӧд ті мунӧм водзвылын.
Висьталӧй меным мыйкӧ ас йывсьыныд; ті некор ас йывсьыныд онӧ сёрнитӧ.
— Ме зіля сёрнитны тіянкӧд коланторъяс йылысь, Анна Сергеевна.
— Ті зэв рамӧсь... но ме кӧсъя эськӧ вӧлі тӧдны мыйкӧ ті йылысь, тіян семья йылысь, тіян бать йылысь, код вӧсна ті миянӧс эновтанныд.
«Мыйла сійӧ шуалӧ татшӧм кывъяссӧ?» думыштіс Базаров.
— Ставыс тайӧ ньӧти абу занимательнӧй, — шуис сійӧ гораа: — торйӧн нин тіянлы; ми войтыр пемыдӧсь...
— А ме, ті ногӧн, аристократия?
Базаров чӧвтіс синъяссӧ Одинцова вылӧ.
— Да, — шуис сійӧ тӧдчымӧн ёся.
Одинцова шпыньмуныштіс.
— Ме аддза, ті менӧ тӧданныд омӧля, кӧть ті и эскӧданныд, мый став войтырыс мӧда-мӧдныскӧд ӧткодьӧсь, и мый изучайтны найӧс оз сулав.
Ме тіянлы коркӧ висьтала ассьым олӧмӧс... но сыӧдз ті меным висьталӧй ассьыныд.
— Ме тіянӧс тӧда омӧля, — выльпӧв шуис Базаров.
— Гашкӧ, ті правӧсь, гашкӧ, збыль, быд морт — загадка.
Да кӧть ті, шуам, ті ывдортчанныд обществоысь, ті сыысь дӧзманныд — и коринныд ас орданыд овны кык студентӧс.
Мыйла ті, тіян вежӧрӧн, тіян мичлунӧн, оланныд сиктын?
— Кыдз?
Кыдз ті тайӧс шуинныд? — тэрыба шыасис Одинцова.
— Менам... мичлунӧн?
Базаров букыштчис.
— Тайӧ ставыс ӧткодь, — нурбыльтыштіс сійӧ: — ме кӧсйи шуны, мый ог гӧгӧрво бура, мыйла ті овмӧдчинныд сиктӧ?
— Ті тайӧс он гӧгӧрвоӧ...
Но, ті объясняйтанныд тайӧс кыдзкӧ аслыныд?
— Да... ме чайта, мый ті пыр ӧтилаын оланныд сы вӧсна, мый ті асьнытӧ балуйтӧмныд, сы вӧсна мый ті вывті радейтанныд комфорт, удобствояс, а мукӧдыс ставыс тіянлы веськодь.
Одинцова бара шпыньмуныштіс.
— Ті дзик он кӧсйӧ веритны, мый ме верма увлекайтчыны?
Базаров синкымувтіыс видзӧдліс сы вылӧ.
— Любопытствоӧн — гашкӧ; но мӧдног некыдз.
— Збыльысь.
Но, ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла ми тікӧд кутім лӧсявны, ӧд и ті сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм ме.
— Ми кутім лӧсявны... — гортӧм гӧлӧсӧн шуис Базаров.
— Да!.. ме ӧд вунӧді, мый ті кӧсъянныд мунны.
Базаров чеччис.
Чӧскыд дука, пемдӧм, ӧтка, комната шӧрын пемыда ӧзйис лампа, гежӧдіника вӧрысь шторы пыр визулӧн пырис войлӧн эльтысь ыркыдыс, кыліс войыслӧн таинственнӧй шӧпкӧмыс.
Одинцова эз вӧрзьӧдчыв ньӧти, но тӧдтӧм волнение сійӧс босьтіс ньӧжйӧникӧн...
Тайӧ вуджис Базаровлы.
Сійӧ друг казяліс асьсӧ ӧтнасӧн том мича нывбабакӧд.
— Кытчӧ ті? — надзӧник шуис Одинцова.
Базаров нинӧм эз висьтав да лэдзчысис улӧс вылӧ.
— И сідз, ті менӧ арталанныд спокойнӧй, нежитчӧм, балуйтчӧм существоӧн, — нуӧдіс водзӧ Одинцова сійӧ жӧ гӧлӧсӧн, ӧшиньысь синсӧ чӧвтлытӧг.
— А месӧ тӧда ас йылысь, мый ме зэв шудтӧм.
— Ті шудтӧмӧсь!
Мый вӧсна?
Ті ӧмӧй верманныд сетны кутшӧмкӧ тӧдчанлун некытчӧ лӧсявтӧм сплетняяслы?
Одинцова букыштчис.
Сылы лои дӧсаднӧ, мый сійӧ тадз сійӧс гӧгӧрвоис.
— Сплетняясыс тайӧ весиг менсьым серам оз петкӧдлыны, Евгений Васильевич, и ме вывті гордӧй, медым лэдзны налы менӧ шызьӧдны.
Ме шудтӧм сы вӧсна... мый абу меын колӧмлуныс, окотаыс овнысӧ.
Ті эскытӧг видзӧданныд ме вылӧ, ті думайтанныд: тайӧ сёрнитӧ «аристократка», коді ставнас прошви пиын да пукалӧ бархатнӧй креслӧ вылын.
Ме ог соссьы, ме радейта сійӧс, мый ті шуанныд комфортӧн, и сійӧ жӧ кадас ме омӧля окотита овныс.
Примитӧй тайӧ противоречиесӧ кыдз кужанныд.
А ӧд, тайӧ ставыс тіян серти романтизм.
Базаров довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ті дзоньвидзаӧсь, независимӧйӧсь, озырӧсь; мый нӧ нӧшта?
Мый тіянлы колӧ?
— Мый меным колӧ, — мӧдпӧв шуис Одинцова да ышловзис.
— Ме ёна мудзи, ме пӧрысь; мем кажитчӧ, ме зэв важӧн ола.
Да, ме пӧрысь, — содтіс сійӧ, мантилья доръяссӧ аслас куш кияс вылас ньӧжйӧндзи кыскыштігмоз.
Сылӧн синъясыс паныдасисны Базаров синъяскӧд, да сійӧ муртса-муртса гӧрдӧдыштіс.
— Менам бӧрвылын сэтшӧм нин уна казьтылантор: Петербургын олӧм, озырлун, сэсся гӧльлун, сэсся батьлӧн кулӧмыс, верӧссайӧ мунӧм, сэсся заграницаӧ ветлӧм, кыдз колӧ...
казьтылантор уна, а казьтывнысӧ немтор, и водзӧсӧ, ме водзын — кузь-кузь туй, а цельыс абу...
Меным абу и окота муннысӧ.
— Ті сэтшӧма разочаруйтчӧмныд? — юаліс Базаров.
— Абу, — сувтышталӧмӧн шуис Одинцова: — но ме абу удовлетворённӧй.
Кажитчӧ, верми кӧ эськӧ ме мый дінӧ кӧ ёна сьӧлӧмсянь сибдыны...
— Тіян колӧ любитны, — торкис сійӧс Базаров: — а любитны ті онӧ вермӧй: со мыйын тіян шудтӧмлунныд.
Одинцова мӧдіс зіля видзӧдавны ассьыс мантилья сосъяссӧ.
— Ме ӧмӧй ог вермы любитны? — шуыштіс сійӧ.
— Ӧдвакӧ!
Сӧмын весьшӧрӧ шуи ме тайӧс шудтӧмлунӧн.
Мӧдарӧ, регыдджык сійӧс колӧ жалитны, кодкӧд татшӧм торйыс овлывлӧ.
— Овлывлӧ, мый?
— Любитнысӧ.
— А ті мыйӧн тайӧс тӧданныд?
— Кывлі йӧз сёрниысь, — скӧра вочавидзис Базаров.
«Тэ кокетничайтан», думыштіс сійӧ: «тэ гажтӧмтчан да дэльӧдан менӧ немтор вӧчтӧм вӧсна, а меным»...
Сьӧлӧмыс сылӧн, збыльысь, сідзи и нетшкысис.
— Сэтчӧ жӧ, ті, гашкӧ, вывті требовательнӧйӧсь, — шуыштіс Базаров, став тушанас водзвыв нёровтчигмоз да креслӧ сырсӧн ворсігмоз.
— Вермас лоны.
Ме ногысь, либӧ ставнас, либӧ немтор.
Олӧм пыдди олӧм.
Босьтін менсьым, сет ассьыд, и сэк нин жалиттӧг да бӧр сеттӧг.
А мӧдног кӧ бурджык оз и ков.
— Мый нӧ? — пасйыштіс Базаров: — тайӧ условиеыс веськыд, и ме шензя, кыдз ті ӧнія кадӧдз... эн аддзӧй, мый кӧсйинныд.
— А ті думайтанныд, кокни сетчыны помӧдз мыйлы кӧть мед эз вӧв?
— Абу кокни, пондан кӧ думайтны да виччысьны, да ачыд аслыд дон урчитны, мӧдногӧн кӧ шуны, дорожитны аснад; а думайттӧг сетчыны зэв кокни.
— Кыдз нӧ аснад не дорожитны?
Менам кӧ абу некутшӧм дон, кодлы нӧ колӧ менам преданностьыс?
— Тайӧ нин абу менам делӧ; тайӧ делӧ мӧдлӧн бӧрйысьны, кутшӧм менам дон.
Медсяыс, колӧ кужны сетчыны.
Одинцова торйӧдчис креслӧ бӧр дорысь.
— Ті сёрнитанныд сідз, — заводитіс сійӧ: — кыдз быттьӧ ставсӧ тайӧс ас вывтіныд нуӧдлӧмныд.
— Кыв шӧрӧ веськалі, Анна Сергеевна: тайӧ ставыс, ті тӧданныд, абу мелы нога.
— Но ті эськӧ кужинныд сетчыны?
— Ог тӧд, ошйысьны ог кӧсйы.
Одинцова нинӧм эз шу, и Базаров ланьтіс.
Фортепьяно шыяс журӧбтісны на дінӧдз гостинӧйсянь.
— Мый тайӧ татшӧм сёрӧдз Катя ворсӧ, — пасйыштіс Одинцова.
Базаров чеччис.
— Да, ӧні збыль сёр, тіянлы кад шойччыны.
— Нӧрӧвитлӧ, кытчӧ нӧ ті тэрмасянныд... менам колӧ висьтавны тіянлы ӧти кыв.
— Кутшӧмӧс?
— Нӧрӧвитлӧ, — шӧпнитіс Одинцова.
Синъяссӧ сійӧ чӧвтіс Базаров вылӧ; кажитчӧ, сійӧ сюся сійӧс видзӧдіс-тӧдмаліс.
Базаров кытшовтіс комната кузя, сэсся друг матыстчис сы дінӧ, тэрмасьӧмӧн шуис «прӧщайтлӧ», шамыртліс сылысь кисӧ сідз, мый мӧдыс тӧкӧтьӧ эз горӧд, да петіс ортсӧ.
Одинцова ассьыс сибдӧм чуньяссӧ вайӧдіс вомдорас, пӧлялыштіс на вылӧ, да друг, ырскӧбӧн креслӧ вылысь чеччӧм мысти, тэрыб воськовъясӧн веськӧдчис ӧдзӧс дорлань, кыдз быттьӧ кӧсйис бӧр косӧдны Базаровӧс...
Комнатаӧ пырис горничная, вайис эзысь поднос вылын графин.
Одинцова сувтіс, тшӧктіс сылы мунны да пуксис бӧр, и бара думыштчис.
Кӧсаыс сылӧн разьсис да сьӧдов змейӧн уси пельпом вылас.
Анна Сергеевна комнатаын дыр на ӧзйис лампа, и ачыс сійӧ дыр оліс вӧрзьӧдчывтӧг, сӧмын шочиника нуӧдліс чуньяснас кияс кузяыс, кодъясӧс неуна чеплялыштіс войя кӧдзыдыс.
А Базаров час кык мысти воис ас спальняас лысваӧн кӧтасьӧм сапӧгъяса, сувтӧм юрсиа да букыштчӧма.
Сійӧ суис Аркадийӧс письменнӧй пызан сайын книгаӧн киас, выліӧдзыс кизялӧм сюртукӧн.
— Тэ эн на водлы? — юаліс сійӧ кыдз быттьӧ дӧзмӧмсорӧн.
— Тэ талун дыр пукалін Анна Сергеевнакӧд, — шуис Аркадий, сы юалӧм вылӧ вочавидзтӧг.
— Да, ме пыр пукалі сыкӧд, кытчӧдз ті Катерина Сергеевнакӧд ворсінныд фортепьяно вылын.
— Ме эг ворс... — пондыліс висьтавны Аркадий да ланьтіс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый синваыс сылӧн матыстчӧ син дорас, а бӧрдны сійӧ эз кӧсйы серам вылӧ лэптысь аслас друг водзас.
XVIII
Мӧд луннас, кор Одинцова локтіс чай юны, Базаров дыр пукаліс, аслас чашка вылӧ мышкыртчӧмӧн, да друг видзӧдліс сы вылӧ...
Сійӧ бергӧдчис сылань, кыдз быттьӧ Базаров йӧткыштіс сійӧс, да сылы кажитчис, мый Одинцовалӧн чужӧмыс неуна кельдӧдыштӧма вой чӧжнас.
Одинцова регыд мысти муніс ас комнатаас да воис сӧмын завтрак кежлӧ.
Асывсяньыс поводдя вӧлі зэра, оз позь вӧлі гуляйтны.
Став обществоыс чукӧртчис гостинӧйӧ.
Аркадий судзӧдіс журналлысь медбӧръя номер да мӧдіс лыддьыны.
Княжна, кыдз сылӧн пыр овлӧ, первой вӧчис шензяна чужӧм, быттьӧ Аркадий кӧсйис вӧчны мыйкӧ позьтӧмтор, сэсся скӧрысь синсӧ дулӧдіс сы вылӧ, но мӧдыс эз обращайт сы вылӧ вниманиесӧ.
— Евгений Васильевич, — шуис Анна Сергеевна: — мунамӧ ме ордӧ...
Ме кӧсъя тіянлысь юавны...
Ті тӧрыт висьталінныд ӧти руководство....
Одинцова чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Княжна видзӧдліс гӧгӧр сэтшӧм выражениеӧн, кыдз быттьӧ кӧсйис шуны: «видзӧдлӧ, видзӧдлӧ, кутшӧма ме шензя!» да бара дулӧдіс синъяссӧ Аркадий вылӧ, но сійӧ ыдждӧдіс гӧлӧссӧ да, Катякӧд воча видзӧдчыштӧм мысти, мӧдіс водзӧ лыддьыны.
Одинцова тэрыб воськовъясӧн воис аслас кабинет дорӧдз.
Базаров пелька вӧтчис сы бӧрся, синъяссӧ лэптывтӧг, да сӧмын пельнас кыліс сы водзын шлывгысь шӧвк платьелысь кышакылӧмсӧ.
Одинцова лэдзчысис сійӧ жӧ креслӧӧ, кӧні пукаліс тӧрыт, и Базаров пуксис тӧрытъяинас.
— Но кыдз нӧ шусьӧ тайӧ книгаыс? — заводитіс Одинцова недыр чӧволӧм мысти.
— Pelouse et Frémy, Notions générales... — вочавидзис Базарев.
— Сэсся бара жӧ, тіянлы позьӧ рекомендуйтны Ganot, Traité élémentaire de physique expérimentale.
Тайӧ сочинениеас серпасъясыс бура тӧдчанаӧсьджык да вообще тайӧ учебникыс....
Одинцова нюжӧдіс кисӧ.
— Евгений Васильевич, извинитӧй менӧ, но ме кори тіянӧс татчӧ эг сійӧн, медым сёрнитны учебникъяс йылысь.
Ме кӧсйылі выльысь кыпӧдны миянсьыным тӧрытъя сёрнинымӧс.
Ті мунінныд сэтшӧм немвиччысьтӧг...
Тіянлы оз ло гажтӧм?
— Ме дась тіянлы услужитны, Анна Сергеевна.
Но мый йылысь нин ми сёрнитім тӧрыт тіянкӧд?
Одинцова бокногсӧн видзӧдліс Базаров вылӧ.
— Ми сёрнитім тікӧд, кажитчӧ, шуд йылысь.
Ме тіянлы висьтавлі ачым ас йылысь.
Буретш со, ме казьтышті кыв «шуд».
Висьталӧй, мый вӧсна, весиг кор ми наслаждайтчам, например, музыкаӧн, бур рытӧн, симпатическӧй йӧз сёрниӧн, мый вӧсна ставыс тайӧ кажитчӧ ёнджыкасӧ чуйдӧмӧн кутшӧмкӧ сывтыртны позьтӧм, кӧнкӧ существуйтысь шудӧн, а оз збыль шудӧн, мӧдногӧн кӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм миян асланым эм?
Мый вӧсна тайӧ?
Либӧ ті, гашкӧ, нинӧмӧс татшӧм ногасӧ онӧ ощущайтӧй?
— Ті тӧданныд поговорка: «сэні лӧсьыд, кӧні ми абуӧсь», — паныдаліс Базаров: — сэсся жӧ ті асьныд шуинныд тӧрыт, мый ті абу удовлетворённӧйӧсь.
А меным юрам, збыльысь, татшӧм мӧвпъясыд оз волывлыны.
— Гашкӧ, найӧ кажитчӧны тіянлы сераланаӧн?
— Оз, но меным найӧ юрӧ оз волывлыны.
— Збыльысь?
Тӧданныд, меным эськӧ зэв окота тӧдны, мый йылысь ті думайтанныд?
— Кыдз? Ме тіянлысь ог гӧгӧрво.
— Кывзӧй, ме важӧн кӧсйи объяснитчыны тіянкӧд.
Тіянлы нинӧм висьтавнытӧ, — тіянлы тайӧ аслыныд тӧдса, — мый ті морт абу быдсӧн кодьӧсь; ті нӧшта томӧсь на — став олӧмныд тіян водзын.
Мыйӧн ті асьныд кӧсъянныд лоны?
Кутшӧм олӧм водзӧ виччысьӧ тіянӧс?
Ме кӧсъя шуны — кутшӧм цельӧ ті кӧсъянныд воӧдчыны?
Кытчӧ ті мунанныд, мый тіян лов выланыд?
Ӧти кывйӧн, коді ті, мый ті?
— Ті менӧ шензьӧданныд, Анна Сергеевна.
Тіянлы тӧдса, мый ме занимайтча естественнӧй наукаясӧн, а коді ме...
— Да, коді ті?
— Ме тіянлы висьтавлі нин, мый ме будущӧй уезднӧй лекарь.
Анна Сергеевна дӧзмӧмпырысь вӧрзьыштіс.
— Мыйла ті тайӧс висьтавланныд?
Ті талы асьныд он веритӧ.
Аркадий вермис эськӧ меным висьтавны тадз, а эн ті.
— Да мыйӧн нӧ Аркадий...
— Дугдӧй!
Позяна-ӧ, медым ті удовольствуйтчинныд татшӧм скромнӧй деятельностьӧн, и онӧ-ӧ ті асьныд пыр утверждайтӧй, мый тіянлы медицина оз существуйт.
Ті — тіян самолюбиеӧн — уезднӧй лекарь!
Ті меным висьталанныд тадз, медым мынтӧдчыны меысь, сы вӧсна мый тіян абу некутшӧм дӧверие ме дінӧ.
А тӧданныд-ӧ, Евгений Васильич, мый ме кужи эськӧ гӧгӧрвоны тіянӧс; ме ачым вӧлі гӧль да самолюбивӧй кыдз ті; ме вуджи, гашкӧ, сэтшӧм жӧ испытаниеяс пыр, кыдзи и ті.
— Ставыс тайӧ зэв бур, Анна Сергеевна, но ті менӧ извинитӧй...
Менам вообще абу велавсьӧма висьтасьны и, ті да ме костын сэтшӧм колас...
— Кутшӧм колас?
— Ті бара меным шуанныд, мый ме аристократка?
Тырмас нин, Евгений Васильич; ме тіянлы, кажитчӧ, докажиті...
— Да и сыысь кындзи, — торкис Базаров: — кутшӧм нӧ окота сёрнитны да думайтны водзӧ йылысь, коді унджыкысьсӧ оз миянсянь зависит?
Петас случай мыйкӧ вӧчны — зэв бур, а оз пет — сэк кӧть сійӧн лоан довольнӧй, мый водзвыв весьшӧрӧ эн больгы.
— Дружескӧй сёрнисӧ ті шуанныд больгӧмӧн...
Либӧ, гашкӧ, ті менӧ, кыдз нывбабаӧс, он арталӧ достойнӧйӧн тіян дӧвериелы?
— Ті ӧд миянӧс ставнымӧс презирайтанныд!
— Тіянӧс ме ог презирайт, Анна Сергеевна, и ті тайӧс тӧданныд.
— Ог, ме нинӧм ог тӧд...
но шуам: ме гӧгӧрвоа водзӧ лоан ті деятельность йылысь тіянлысь сёрнитны кӧсйытӧмныдтӧ; но сійӧ, мый тіян пытшкын ӧні вӧчсьӧ...
— Вӧчсьӧ! — выльпӧв шуис Базаров: — быттьӧ ме государство кутшӧмкӧ, либӧ общество!
Кӧть мед мый эз вӧв, тайӧ дзик абу любопытнӧ; и бара жӧ морт ӧмӧй пыр вермӧ гораа висьтавны ставсӧ, мый сыын «вӧчсьӧ»?
— А ме ог аддзы, мыйла оз позь висьтавны ставсӧ, мый эм лов вылад.
— Ті верманныд? — юаліс Базаров.
— Верма, — вочавидзис Анна Сергеевна недыр колебайтчӧм бӧрын.
Базаров копыртіс юрсӧ.
— Ті шудаӧсьджык меысь.
Анна Сергеевна гӧгӧрвотӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Кыдз кӧсъянныд, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Одинцова: — а меным век жӧ мыйкӧ висьталӧ, мый ладмим эг весьшӧрӧ, мый лоам бур другъясӧн.
Ме эска, мый тіян тайӧ, кыдз эськӧ шуны, тіян напряжённостьыд, асьтӧ кутӧмныд бырас бӧрыннас.
— А ті казялінныд меын ачымӧс кутӧм... кыдз нӧшта ті шуинныд... напряжённость?
— Да.
Базаров чеччис да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— И ті кӧсйинныд эськӧ тӧдны помкасӧ тайӧ кутчысьӧмлысь, ті кӧсйинныд эськӧ тӧдны, мый меын вӧчсьӧ?
— Да, — мӧдпӧв шуис Одинцова, кутшӧмкӧ, сылы нӧшта гӧгӧрвотӧм на, полӧмӧн.
— И ті онӧ лӧгасьӧ?
— Ог.
— Он?
— Базаров сулаліс сылань мышкӧн.
— Сідзкӧ тӧдӧй жӧ, мый ме любита тіянӧс садьтӧг...
Со мый ті добитчинныд.
Одинцова нюжӧдіс водзлань кыкнан кисӧ, а Базаров пыксис кымӧснас ӧшинь стеклӧӧ.
Сійӧс кутіс пӧдтыны: став тушаыс сылӧн тӧдчымӧн сыркъяліс.
Но тайӧ эз вӧв томдырся полӧмлӧн сыркъялӧм, эз сійӧс босьт медводдза признаниелӧн долыд повзьӧм: тайӧ страстьыс сыын пессис вына да сьӧкыд — страсть, лёклункӧд ӧткодь и, гашкӧ, ӧтик вужйысь сыкӧд...
Одинцовалы лои страшнӧ, и жаль лои сійӧ.
— Евгений Васильич, — шуис сійӧ, и кӧсйытӧм мелілун зёльмуні сы гӧлӧсын.
Базаров тэрыба бергӧдчис, чӧвтліс сы вылӧ сёян синъяссӧ, — и, сылысь кыкнан кисӧ шамыртӧм мысти, немвиччысьтӧг вайӧдіс Одинцоваӧс ас морӧс бердас.
Одинцова эз пырысь-пыр мынтӧдчы сы сывтыр улысь, но недыр мысти сійӧ нин сулаліс ылын пельӧсын да видзӧдіс сэсянь Базаров вылӧ.
Базаров чепӧсйис сылань...
— Ті менӧ эн гӧгӧрвоӧ, — шӧпнитіс Одинцова тэрмасьӧм повзьӧмӧн.
Кажитчӧ, воськовтіс кӧ сійӧ нӧшта ӧтчыд, мӧдыс эськӧ горӧдіс...
Базаров курччис вомдоръяссӧ да петіс.
Часджын мысти служанка сетіс Анна Сергеевналы Базаровсянь записка; сэтчӧ вӧлі гижӧма сӧмын ӧти строчка: «ковмас-ӧ меным мунны талун — али верма кольччыны аскиӧдз?»
— «Мыйла муннысӧ?
Ме тіянӧс эг гӧгӧрволы — ті менӧ эн гӧгӧрвоӧ», вочавидзис сылы Анна Сергеевна, а ачыс думыштіс: «ме и ачымӧс эг гӧгӧрволы».
Ӧбедӧдз Одинцова эз петкӧдчыв да пыр ветлӧдліс ӧтарӧ да мӧдарӧ аслас комнатаӧдыс, кияссӧ бӧрас пуктӧмӧн, гежӧдіника сувтыштавлӧмӧн либӧ ӧшинь водзӧ, либӧ зеркалӧ водзӧ, да ньӧжйӧник новлӧдліс чышъянӧн сьылі кузяыс, кытӧн сылы дугдывтӧг кажитчис пӧсь чут.
Сійӧ юасис ассьыс, мый жӧ тшӧктіс сійӧс «добивайтчынысӧ», Базаров шуӧм серти, сылысь ставсӧ висьтасьӧмсӧ, да эз-ӧ подозревайтлы Одинцова мыйкӧ...
«Ме мыжа», шуис сійӧ кывмӧн: «но ме тайӧс эг вермы тӧдны водзвыв».
Сійӧ думыштчавліс да гӧрдӧдліс Базаровлысь пӧшти зверскӧй чужӧмсӧ казьтылігӧн, кор сійӧ уськӧдчис сы дінӧ.
«Али?» шуис сійӧ друг да сувтіс, да пыркнитіс кудрияснас...
Сійӧ аддзис асьсӧ зеркалӧысь.
Сылӧн бӧрӧ чатӧртӧм юрыс, джынвыйӧ тупкӧса, джынвыйӧ восьса синъяс да вомдоръяс вылас таинственнӧй нюмъялӧмыс, кажитчӧ, висьталісны сылы тайӧ здукнас мыйкӧ сэтшӧмӧс, мыйысь сійӧ ачыс яндысьыштіс...
«Ог» решитіс сійӧ мед бӧрын; «Енмыс тӧдӧ, кытчӧ эськӧ тайӧ вайӧдіс, тайӧн оз позь шутитны, лӧня олӧм век жӧ свет вылын ставсьыс медбур».
Сылӧн лӧня олӧмыс эз торксьы; но сійӧ гажтӧмтчис да весигас бӧрддзыштліс ӧтчыд, ачыс эз тӧд мыйысь, сӧмын эз лоӧм оскорбитӧм вӧсна.
Сійӧ эз чувствуйт асьсӧ оскорблённӧйӧн: сійӧ регыдджык чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн.
Унапӧлӧс гудыр чувствояс влияние улын, олӧм кольӧмсӧ сознайтӧмӧн, выльтор кӧсйӧмӧн, сійӧ заставитіс асьсӧ воны тӧдса визьӧдз, заставитіс асьсӧ видзӧдлыны сы сайӧ — и аддзис сы сайысь эз пыдӧстӧмин, а тыртӧмин... либӧ безобразие.
ХІХ
Кӧть кыдз нин эз кут асьсӧ Одинцова, кӧть кыдз нин эз сулав быдсяма предрассудокъясысь вылынджык, но и сылы вӧлі не лӧсьыд, кор сійӧ локтіс столӧвӧйӧ, ӧбед кежлӧ.
Позьӧ шуны, ӧбед коли вель бура.
Порфирий Платоныч воис, висьталіс унапӧлӧс анекдотъяс; сійӧ муртса на воӧма карысь.
Мукӧдъясыскӧд тшӧтш сійӧ юӧртіс, мый губернатор Бурдалу тшӧктӧма аслас особӧй поручение кузя чиновникъяслы новлыны шпоры; сэк кежлӧ, ыстас кӧ сійӧ найӧс кытчӧкӧ, ӧдйӧ мунӧм вылӧ, верзьӧмӧн.
Аркадий гусьӧникӧн сёрнитіс Катякӧд да дипломатическӧя прислуживайтчис княжналы.
Базаров пыксьӧмӧн да букышӧн чӧв оліс.
Одинцова гоз-мӧдысь — веськыда, явӧ видзӧдліс сы скӧр да лӧг, муӧ лэдзӧм синъяса чужӧм вылӧ, кӧні быд чертаыс тӧдчис зывӧктана решимость да думыштіс: «ог...ог...ог...» Ӧбед бӧрын сійӧ став обществоыскӧд петіс садйӧ да, казялӧм бӧрын, мый Базаров кӧсйӧ сёрнитны сыкӧд, вӧчис некымын воськов бокӧ да сувтіс.
Базаров матыстчис сы дінӧ, но и сэк эз кыпӧд синъяссӧ да пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ме должен извинитчыны тіян водзын, Анна Сергеевна.
Ті он вермӧ не лӧгавны ме вылӧ.
— Ог, ме тэ вылӧ ог лӧгав, Евгений Васильич, — вочавидзис Одинцова: — но меным забеднӧ.
— Сійӧ лёкджык.
Кӧть мед мый, а ме вель ёна накажитӧма.
Менам положение, такӧд ті, колӧ лоны, сӧгласитчанныд, вывті йӧйнога.
Ті меным гижинныд: мыйла мунны?
А ме ог вермы да ог кӧсйы кольччыны.
Аски ме тан ог нин ло.
— Евгений Васильич, мыйла ті...
— Мыйла ме муна?
— Абу, ме эг сійӧс кӧсйы шуны.
— Кольӧматӧ он косӧд, Анна Сергеевна... а водзджык либӧ сёрӧнджык тайӧ должен вӧлі лоны жӧ. Сідзкӧ, меным колӧ мунны.
Ме гӧгӧрвоа сӧмын ӧти условие, кодыр эськӧ ме верми кольччыны; но тайӧ условиеыслы некор не лолыны.
Ӧд ті, извинитӧй менсьым яндысьтӧмсӧ, он любитӧй менӧ да и некор онӧ мӧдӧ любитны?
Базаровлӧн синъясыс здук кежлӧ югнитлісны сьӧд синкым увсьыс.
Анна Сергеевна немтор эз вочавидз сылы.
«Ме пола тайӧ мортсьыс», вуджӧртіс сылӧн юрас.
— Прӧщайтлӧ, — шуис Базаров, кыдз быттьӧ сылысь мӧвпсӧ тӧдӧм бӧрын, да веськӧдчис керкалань.
Анна Сергеевна надзӧникӧн муніс сы бӧрся, корис Катяӧс да босьтіс сійӧс киӧдыс.
Сійӧ эз янсӧдчыв сыкӧд дзик рытӧдзыс.
Картіӧн ворсны сійӧ эз кут да пыр ёнджыкасӧ сераліс, мый некытчӧ эз лӧсяв сы кельдӧдӧм да яндӧм чужӧм дінӧ.
Аркадий эз вермы гӧгӧрвоны да видзӧдіс сы бӧрся, кыдз видзӧдӧны том войтыр, мӧдногӧн шуны, пыр юасис ачыс ассьыс: мый нӧ тайӧ лоӧ?
Базаров игнасис ас комнатаас; но чай кежлӧ сійӧ воис.
Анна Сергеевналы окота вӧлі шуны сылы кутшӧмкӧ мелі кыв, но сійӧ эз куж, кыдз сыкӧд панны сёрни...
Виччысьтӧм случай петкӧдіс сійӧс йӧрмӧминысь: дворецкӧй доложитіс Ситников воӧм йылысь.
Сьӧкыд висьтавны кывйӧн, кутшӧм перепелкаӧн тӧвзис комнатаӧ том прогрессист.
Аслас синтӧм гут кодь сюйсян сямнас решитчис мунны сиктӧ нывбаба ордӧ, кодӧс сійӧ муртса тӧдіс, коді некор сійӧс эз корлыв, но код ордын, кывлӧм юӧръяс серти, гӧститісны татшӧм вежӧра да сылы матыса йӧз, но сійӧ век жӧ поліс лы-вемӧдзыс да сы пыдди, медым висьтавны водзвыв дольӧм извинениеяс да приветствиеяс, нурбыльтыштіс кутшӧмкӧ дрянь, мый Евдоксия пӧ Кукшина ыстіс сійӧс Анна Сергеевналысь дзоньвидзалун тӧдмавны, да мый Аркадий Николаевич, сідзжӧ, сылы пыр отзывайтчыліс зэв ёна ошкӧмӧн...
Тайӧ кыв вылас сійӧ джӧмдіс да падмис сэтчӧдз, мый пуксис ас шляпа вылас.
Но, сы вӧсна мый сійӧс некод эз вӧтлы, и Анна Сергеевна весиг тӧдмӧдіс тьӧткаыскӧд да чойыскӧд, сійӧ регыд мывкыдвыв воис да мӧдіс сяргыны ошкымӧн вылӧ.
Олӧмын пошлость петкӧдчӧм овлывлӧ тшӧкыда коланаӧн: сійӧ личӧдӧ вывті вылӧ настроитӧм струнаяс, пальӧдӧ самоувереннӧй либӧ асьтӧ вунӧдчысь чувствояс, ассьыс накӧд матыса родствосӧ налы казьтылігмоз.
Ситников воӧм мысти ставыс лои кыдзкӧ бӧбджык, тыртӧмджык да прӧстӧйджык; весиг ставӧн ужнайтісны топыдджыка да разӧдчисны узьны часджынйӧн водзджык мукӧддырся дорысь.
— Ме верма тэныд ӧні бура шуны, — вольпасьын куйлігмоз висьталіс Аркадий Базаровлы, коді тшӧтш пӧрччысис, — сійӧс, мый тэ меным шулін ӧтчыд: «мый вӧсна тэ татшӧм нормӧм?
Тыдалӧ, пӧртін олӧмӧ кутшӧмкӧ священнӧй долг?»
Кыкнан том морт костас кутшӧмкӧ кадсянь лои ылӧга виччысьтӧмӧн дэльӧдчӧм, коді пыр овлӧ гуся ладмытӧмлӧн либӧ висьтавтӧм подозрениеяслӧн признакӧн.
— Ме аски бать ордӧ муна, — шуис Базаров.
Аркадий кыпӧдчыштіс да пыксис гырддза вылас.
Сійӧ и шемӧсмис, и мыйлакӧ рад лои.
— А! — шуис сійӧ.
— И та вӧсна тэ шогсян?
Базаров очсыштіс.
— Уна кутан тӧдны, пӧрысьман.
— А Анна Сергеевнаыд нӧ кыдз? — водзӧ юасис Аркадий.
— Мый сэтшӧм Анна Сергеевнаыд?
— Ме кӧсъя шуны, лэдзас ӧмӧй сійӧ тэнӧ?
— Ме сы ордӧ эг медасьлы.
Аркадий думыштчис, а Базаров водіс да бергӧдчис стенлань банӧн.
Коли некымын минута чӧв олӧмӧн.
— Евгений! — друг горӧдіс Аркадий.
— Но?
— Ме аски тэкӧд муна жӧ.
Базаров нинӧм эз шу воча.
— Сӧмын ме гортӧ муна, — водзӧ висьталіс Аркадий.
— Ми ӧтлаын мӧдам Хохловскӧй высёлокӧдз, а сэк тэ Федотлысь вӧвъяс босьтан.
Ме эськӧ радпырысь тӧдмаси тэнад аймамыдкӧд, но ме пола и найӧс дзескӧдны, и тэнӧ.
Тэ ӧд бӧрыннас бара локтан ми ордӧ?
— Ме тіян ордӧ ассьым кӧлуйӧс коли, — бергӧдчывтӧг шыасис Базаров.
«Мыйла нӧ сійӧ менсьым оз юав, мый понда ме муна? и сідз жӧ друг, кыдзи и сійӧ?» думыштіс Аркадий.
«Збыльысь, мыйла ме муна, и мыйла сійӧ мунӧ?» водзӧ нуӧдіс сійӧ ассьыс мӧвпалӧмсӧ.
Сійӧ эз вермы тырмымӧн висьтавны ас юалӧм вылас, а сьӧлӧмыс тыри сылӧн мыйӧнкӧ сотыштанаторйӧн.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сьӧкыд сылы лоӧ янсӧдчыны тайӧ олӧмыскӧд, код дінӧ сійӧ сэтшӧма велавліс; но и кольччыны ӧтнаслы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
«Мыйкӧ налӧн лоӧма», арталіс сійӧ ачыс аскӧдыс: «мыйла нӧ ме понда дзӧрны сы водзын мунӧм бӧрас?
Ме сылы дзикӧдз зывӧкма;
ме и медбӧръясӧ вошта».
Сійӧ мӧдіс мӧвпавны Анна Сергеевна йылысь, сэсся мӧд чертаяс ньӧжйӧникӧн петкӧдчисны том дӧва мича чужӧмбан пыр.
«Жаль и Катя!» шӧпнитіс Аркадий пӧдушкаас, код вылӧ войтыштіс нин синва...
Сійӧ друг пыркнитіс юрсияснас да гораа шуис:
— Кутшӧм чӧртла тайӧ йӧёват Ситниковыс локтіс?
Базаров первой вӧрыштіс вольпась вылас, а сэсся висьталіс со мый:
— Тэ, вокӧ, йӧй на нӧшта, ме аддза.
Ситниковъяс миянлы вывті коланаӧсь.
Меным, гӧгӧрво тэ тайӧс — меным колӧны татшӧмнога ӧлукъясыс.
Не енъяслы жӧ збыльысь, гырничьяс ӧжӧгайтны!..
«Эге, ге!..» думыштіс аскежас Аркадий, и тані сӧмын воссис сылы зэв регыд кежлӧ базаровскӧй самолюбиелӧн пыдӧстӧм йирыс.
«Ми, вӧлӧмкӧ, тэкӧд енъяс? мӧдногӧн кӧ — тэ ен, а ӧлукыс абу-ӧ нин ме?»
— Да, — мӧдпӧв гажтӧмпырысь шуис Базаров, — тэ йӧй на нӧшта.
Одинцова эз петкӧдлы торъя шензьӧм, кор мӧд луннас, Аркадий висьталіс сылы, мый мунӧ Базаровкӧд; сійӧ кажитчис рассеяннӧйӧн да мудзӧмаӧн.
Катя чӧла да сьӧлӧмсяньыс видзӧдліс сы вылӧ, княжна весиг пернапасасис ас шаль улас, сідз мый Аркадий эз вермы не казявны, а сы пыдди Ситников дзикӧдз шызис.
Сійӧ муртса на лэччис завтракайтны выль щегольскӧй, тайӧ пӧрйӧ абу славянофильскӧй, паськӧмӧн; воддза луннас сійӧ чуймӧдіс сы дінӧ индӧм мортӧс вывті уна вайӧм бельёнас и друг сылӧн ёртъясыс сійӧс эновтӧны!
— Сійӧ неуна тіра-таракыліс кокъяснас, вувзясис, кыдзи вӧрдор пӧлӧн тшыг кӧч, — да немвиччысьтӧг, пӧшти повзьӧмӧн, пӧшти горӧдӧмӧн юӧртіс, мый и сійӧ кӧсйӧ мунны.
Одинцова эз мӧд сійӧс кутны.
— Менам зэв лӧсьыд коляскаӧй, — содтіс шудтӧм том морт, Аркадий дінӧ шыасигмоз, — ме верма тіянӧс нуӧдны гортӧдзныд, а Евгений Васильич вермас босьтны тіянлысь, тарантасныдтӧ; тадзсӧ сійӧ весиг лӧсьыдджык лоас.
— Да помилуйтӧй, тіянлы дзик абу сэтчань туйыс, и меӧдз ылын.
— Сійӧ нинӧм, дзик нинӧм; кадыс менам уна, бара жӧ сыланьын менам могъяс эмӧсь.
— Откупъяс кузя? — юаліс Аркадий, вывті нин зывӧктӧмӧн.
Но Ситников вӧлі сэтшӧм ӧтчаяниеын, мый ас сямыслы паныд, весиг эз серӧкты.
— Ме тіянӧс уверяйта, коляска вывті лӧсьыд, — нурбыльтыштіс сійӧ — и ставлы места лоӧ.
— Эн шогсьӧдӧй мсьё Ситниковӧс ӧтказнаныд, — шуис Анна Сергеевна...
Аркадий видзӧдліс сы вылӧ да ёна тӧдчымӧнъя копыртіс юрсӧ.
Гӧстьяс мунісны завтрак бӧрын.
Базаровкӧд прӧщайтчигӧн Одинцова нюжӧдіс сылы кисӧ да шуис:
— Ми нӧшта аддзысьлам на, сідз ӧд?
— Кыдз тшӧктанныд, — висьталіс Базаров.
— Сідзкӧ, ми аддзысям.
Аркадий медводз петіс кильчӧ вылӧ: сійӧ кыпӧдчис ситниковскӧй коляскаӧ.
Сійӧс почтительнӧя пуксьӧдіс дворецкӧй, а сійӧ эськӧ радпырысь нӧйтіс сійӧс либӧ бӧрддзис.
Базаров пуксис тарантасӧ.
— Хохловскӧй высёлокӧ воӧм мысти Аркадий виччысьыштіс, кор Федот, постоялӧй двор кутысь, доддяліс вӧвъяс, да, тарантас дінӧ матыстчӧмӧн, важмоз нюмъялігтыр шуис Базаровлы:
— Евгений, босьт менӧ аскӧдыд; ме кӧсъя тэ ордӧ мунны.
— Пуксьы, — пинь пырыс шуис Базаров.
Ситников, коді ветлӧдліс збоя шутлялігтырйи аслас экипаж кӧлесаяс гӧгӧр, сӧмын вомсӧ паськӧдіс, кор кыліс тайӧ кывъяссӧ, а Аркадий веськодьпырысь перйис ассьыс кӧлуйсӧ сы коляскаысь, пуксис Базаров дінӧ — да, авъяпырысь аслас вӧвлӧм спутникыслы копыртчылӧм бӧрын, горӧдіс: «Вӧрзьы!»
Тарантас журӧбтіс и регыд саялі син улысь...
Помӧдз янӧдӧм Ситников видзӧдліс аслас кучерыс вылӧ, но мӧдыс ворсіс плетьнас пристяжнӧй вӧв бӧжӧн.
Сэк Ситников чеччыштіс коляскаӧ — да, кык мунысь мужик вылӧ горӧдӧм мысти: «пуктӧй юраныд шапканытӧ, дуракъяс!»
— мӧдӧдчис кыссьыны карӧ, кытчӧ воис зэв сёрӧн и кӧні мӧд луннас Кукшина ордын, доза инмаліс кык «зывӧк гордитчысьлы да невежалы».
Базаров дінӧ тарантасӧ пуксигмоз Аркадий топыда шамыртіс сылысь кисӧ да дыр нинӧм эз висьтав.
Кажитчӧ, Базаров гӧгӧрвоис да донъяліс и тайӧ шамыртӧмсӧ, и тайӧ чӧв олӧмсӧ.
Колян войнас сійӧ ньӧти эз узь да эз куритчыв, да пӧшти нинӧм эз сёй некымын лун нин.
Рӧмыда да ёся тыдаліс сылӧн омӧльтчӧм профильыс пыдӧдз лэдзӧм картуз увсьыс.
— Мый, вокӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас: — вай жӧ сигарка...
Да видзӧдлы, чайта, виж менам кывйӧй?
— Виж, — висьталіс Аркадий.
— Но да... со и сигарка абу чӧскыд.
— Торксис машина.
— Тэ, збыльысь, вежсин тайӧ бӧръя каднас, — индіс Аркадий.
— Нинӧм! правитчам.
Ӧти кузя шог, — мам менам зэв нор сьӧлӧма: эн кӧ кынӧм быдты да он сёй луннас дасысь, сійӧ и шогӧн тырӧ.
Но, бать нинӧм, сійӧ ачыс быдлаын вӧвлі, и сипожйын, и пожйын.
Оз, оз позь куритны, — содтіс сійӧ да шыбытіс сигаркасӧ туй бус пытшкӧ.
— Тэнад имениеӧдз кызь вит верст? — юаліс Аркадий.
— Кызь вит.
Да со юав тайӧ мудрецыслысь.
Сійӧ индіс пуклӧс вылын пукалысь мужик вылӧ, Федот ордын уджалысь вылӧ.
Но мудрец вочавидзис, мый «код сійӧс тӧдас — верстъясыс татітӧ муртавтӧмӧсь», да мӧдіс гусьӧник пинявны кӧреннӧйсӧ сы вӧсна, мый сійӧ «юрнас чужъясьӧ», мӧдногӧн кӧ тракйысьӧ юрнас.
— Да, да, — заводитіс сёрнитны Базаров: — урок тіянлы, менам том друг, велӧдана кутшӧмкӧ пример.
Чӧртыд тӧдӧ, мыйся сӧрӧм!
Быд морт сунис йылын ӧшалӧ, пыдӧстӧмин быд минутаын воссьыны вермас сы улын, а сійӧ нӧшта ачыс придумывайтӧ аслыс быдсяма мустӧмторсӧ, тшыкӧдӧ ассьыс олӧмсӧ.
— Тэ мый вылӧ чуйдӧдан? — юаліс Аркадий.
— Ме нинӧм вылӧ ог чуйдӧд, ме веськыда шуа, мый ми кыкнаным тэкӧд зэв йӧя кутім асьнымӧс.
Мый сэн тӧлкуйтнысӧ!
Но ме нин клиникаын казявлі: коді скӧралӧ ас дой вылас — сійӧ дзик сійӧс вермас.
— Ме тэнӧ ог бура гӧгӧрво, — шуис Аркадий: — кажитчӧ, тэныд нинӧм вылӧ вӧлі норасьнытӧ.
— А он кӧ тэ менӧ бура гӧгӧрво, сідзкӧ ме тэныд доложита со мый: ме ногӧн — лучшӧ из жугӧдлыны туй вылысь, нывбабалы тэнад чунь вылын ыджыдавны лэдзӧм дорысь.
Тайӧ ставыс...
— Базаров тӧкӧтьӧ эз шу ассьыс радейтан кывсӧ «романтизм» — да кутчысис и шуис: — сӧрӧм.
— Тэ меным ӧні он верит, но ме тэныд шуа: ми со тэкӧд веськалім нывбаба обществоӧ, и миянлы вӧлі долыд-лӧсьыд; но шыбытны татшӧм обществосӧ — сійӧ сэтшӧм жӧ, мый жар лунӧ кӧдзыд ваӧн киськасьны.
— Мужичӧйлы некор занимайтчыны татшӧм пустякъяснас; мужчиналы колӧ вӧвсьыны этшысь петтӧдз скӧрӧн, висьтавсьӧ зэв бур испанскӧй поговоркаын.
Ӧд со тэ, — содтіс сійӧ, пуклӧс вылын пукалысь мужик дінӧ шыасигмоз: — тэ, умница, эм тэнад гӧтыр?
Мужик петкӧдліс кыкнан приятельыслы ассьыс лясмунӧм да лазгӧдчӧм синма чужӧмсӧ.
— Гӧтырыдтӧ?
Эм.
Кыдз нӧ гӧтыр абу.
— Тэ сійӧс нӧйтлан?
— Гӧтыртӧ?
Быдногыс овлӧ.
Помкатӧг ог нӧйтӧ.
— И зэв бур.
Но, а сійӧ тэнӧ нӧйтӧ?
Мужик тракнитіс вӧжжиӧн.
— Аттӧ кутшӧм кыв тэ шуин, барин.
Тэныд эськӧ пыр шутитны...
— Сійӧ тыдалӧ дӧзмис.
— Кылан, Аркадий Николаевич!
А миянӧс тэкӧд нӧшалісны... со сійӧ мый значитӧ велӧдчӧм йӧзӧн лоны.
Аркадий мырдӧнсорӧн серӧктіс, а Базаров бергӧдчис да став туй чӧжыс эз нин восьтлы вомсӧ.
Кызь вит верстыд Аркадийлы кажитчис дзонь ветымын верст кузя.
Но со ньывкӧс мыльк пӧкатын тыдовтчис бӧрыннас ичӧтик сикт, кӧні олісны Базаровлӧн мамбатьыс.
Сыкӧд орччӧн, том кыддза раскын, тыдаліс идзас вевта дворянскӧй керка.
Медводдза керка дорын сулалісны шапкаа кык мужик да пинясисны.
«Ыджыд тэ порсь» шуаліс ӧтиыс мӧдыслы: «а ичӧт порсьпи дорысь лёкджык».
— «А гӧтырыд тэнад кӧлдунья», паныд шуис мӧдыс.
— Непринуждённӧй обращение сертиыс, — индіс Аркадийлы Базаров: — и серамбана сёрни ног сертиыс тэ верман гӧгӧрвоны, мый мужикъясыс менам батьлӧн абу вывті дзескӧдӧмаӧсь.
Да со и сійӧ ачыс петӧ ас оланін кильчӧ вылас.
Кыліс, тӧдӧмысь, кӧлӧкӧльчиксӧ.
Сійӧ, сійӧ — тӧда сылысь мыгӧрсӧ.
Эге, ге! кутшӧма сійӧ век жӧ дзормӧма, коньӧр!
XX
Базаров мыччысис тарантассянь, а Аркадий нюжӧдчис юрнас аслас ёрт мыш сайсянь да аддзис господскӧй керка кильчӧ вылысь дзугсьӧм юрсияса да вӧсни орлинӧй ныра, кузь, косіник мортӧс, пасьталӧма кизьястӧм важ военнӧй сюртук.
Сійӧ сулаліс, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, куритчис кузь каллянӧн да шондісьыс читкыртіс синъяссӧ.
Вӧвъяс сувтісны.
— Воин жӧ бӧрыннас, — шуис Базаровлӧн батьыс, пыр на куритчигтырйи, кӧть калляныс сідзи и чеччаліс сылӧн чуньяс костас.
— Но, пет, пет, окасьыштам.
Сійӧ мӧдіс кутлыны писӧ...
«Енюша, Енюша», кыліс дзӧран нывбабйӧй гӧлӧс.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, да порог вылын мыччысис гӧгрӧсіник, ляпкыдик тушаа старушка, еджыд чепеца да дженьыдик сера ковтаа.
Сійӧ акнитіс, шатовмуні да навернӧ уси эськӧ, Базаров кӧ эз кутышт сійӧс.
Небыдик киясыс сылӧн пырысь-пыр гартовтчисны сы сьылі гӧгӧр, юрсӧ лэдзис сы морӧс бердӧ, да ставыс ланьтіс.
Сӧмын кыліс сылӧн оръялана сыркъялӧмыс.
Старик Базаров пыдысянь лолаліс да куньтырасис важ дорсьыс ёнджыка.
— Но, тырмас, тырмас, Ариша! дугды, — мӧдіс шуавны сійӧ, Аркадийкӧд видзӧдчӧм бӧрын, коді вӧрзьӧдчытӧг сулаліс тарантас дорын, сэк кості, кор пуклӧсвывса мужик весиг бергӧдчис:
— Тайӧ ньӧти оз ков! пӧжалуйста, дугды.
— Ах, Василий Иваныч, — нурбыльтыштіс старушка: — кутшӧм ӧд важӧн батюшкасӧ менсьым, голубчиксӧ, Енюшенькасӧ...
— да, кияссӧ босьттӧг, сійӧ вештыштіс Базаровысь ассьыс синваӧн кӧтасьӧм, нямрасьӧм да нормӧм чужӧмсӧ, видзӧдліс сы вылӧ кутшӧмкӧ блаженнӧй да серам петкӧдлысь синъяснас, да бара топӧдчис сы бердӧ.
— Но да, дерт, тайӧ ставыс вӧвлывлӧмтор, — шуис Василий Иваныч: — сӧмын лучшӧ нин комнатаӧ мунам.
Евгенийкӧд со гӧсть воӧма.
Извинитӧй, — содтіс сійӧ, Аркадий дінӧ шыасигмоз, да кокньыдика шаркнитіс кокнас: — ті гӧгӧрвоанныд, нывбабйӧй слаблун; но и мам сьӧлӧм...
А аслас и вомдорыс, и синкымыс нетшкысис, и щӧкаыс сырмис... но сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис вермыны асьсӧ да петкӧдчыны муртса эз веськодьӧн.
Аркадий мышкыртчис.
— Мунамӧй, матушка, збыльысь, — шуис Базаров да нуӧдіс керкаӧ рудзмунӧм старушкаӧс.
Сійӧс лӧсьыд креслӧӧ пуксьӧдӧм бӧрын сійӧ нӧшта ӧтчыд кутчысьліс батьыскӧд да представитіс сылы Аркадийӧс.
— Сьӧлӧмсянь рад тӧдмасьӧмлы, — шуис Василий Иванович: — сӧмын нин ті энӧ дивитӧй: менам тан ставыс сідз-тадз, военнӧй сяма.
Арина Власьевна, успокоитчы, вӧч одолжение: мыйся малодушие?
Господин гӧстьыд должен осудитны тэнӧ.
— Батюшка, — синва сорӧн шуис старушка: — нимтӧ да вичныдтӧ ог на тӧд...
— Аркадий Николаич, — важнӧя, надзӧник висьталіс сылы Василий Иванович.
— Извинитӧй менӧ, йӧй нисьӧ вежӧраӧс.
— Старушка сульсис да, первой веськыдвылӧ, сэсся шуйгавылӧ юрсӧ нёровтлӧмӧн, косӧдз чышкис ӧти синсӧ мӧд бӧрас.
— Извинитӧй ті менӧ.
Ӧд ме сідзи и думайтлі, мый кула, ог вермы виччысьны ассьым го...о...о ..лубчикӧс.
— А со и вермин виччысьны, сударыня, — шуис Василий Иванович.
— Танюшка, — шыасис сійӧ ар дас куима, кӧмтӧм, синъёран-гӧрд ситеч платьеа нывка дінӧ, коді ӧдзӧс сайсянь полігтырйи видзӧдлывліс: — вай барыняыдлы стӧкан ва — поднос вылын, кылан?..
— А тіянӧс, господа, — содтіс сійӧ кутшӧмкӧ важ модаа ышмӧмӧн: — позволитӧй корны кабинетӧ отставнӧй ветеран ордӧ.
— Кӧть нӧшта ӧтчыд вай кутла тэнӧ, Енюшечка, — ырӧстіс Арина Власьевна.
Базаров копыртчис сы бердӧ.
— Да кутшӧм тэ мича лоӧмыд!
— Но, мича не мича, — пасйис Василий Иванович: а мужичӧй, кыдз шусьӧ оммфе.
А ӧні, ме надейтча, Арина Власьевна, мый, мам сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм бӧрын, тэ тӧждысьыштан дона гӧстьясӧс вердӧм-юкталӧм йылысь, сы вӧсна мый тэныд тӧдса, соловейӧс сёрниӧн вердны оз шогмы.
Старушка кыпӧдчыштіс креслӧысь.
— Пырысь-пыр, Василий Иваныч, пызан лоӧ лӧсьӧдӧма, ачым кухняӧ котӧртла да самӧвар сувтӧдны тшӧкта, ставыс лоӧ, ставыс.
Ӧд куим во сійӧс эг аддзыв, эг вердлы, эг юктавлы, кокни-ӧ?
— Но, видзӧд жӧ, кӧзяйка, тӧждысьышт, юртӧ эн янӧд; а тіянӧс, господа, кора ме бӧрся локны.
Со и Тимофеич воис тэ дінӧ поклон вылӧ, Евгений.
И сійӧ, чайта, рад пӧрысь барбос.
Мый? рад ӧд, пӧрысь барбос?
Милости просим ме бӧрся.
И Василий Иванович тэрмасигтырйи муніс водзӧ, таляссьӧм туфлинас шаркайтіг да шлёпӧдчигтырйи.
Сійӧ ичӧтик керкаас вӧлі ставыс квайт посньыдик комната.
На пиысь ӧтик, тайӧ, кытчӧ вайӧдіс сійӧ миян приятельяснымӧс, шусис кабинетӧн.
Важся бусӧн сьӧдасьӧм, быттьӧ тшынӧдӧм бумагаясӧн тыртӧм кыз кока пызан босьтліс кык ӧшинь костсӧ ставнас;
стенъяс пӧлӧныс ӧшалісны турецкӧй ружьеяс, нагайкаяс, сабля, кык ландкарта, кутшӧмкӧ анатомическӧй рисунокъяс, Гуфеландлӧн портрет, сьӧд рамкаын юрсиысь вӧчӧм вензель да стеклӧ улын диплом;
кытъяскӧ личкысялӧм да косясьлӧм кучик диван сулаліс карельскӧй кыддзысь вӧчӧм гырысь кык шкап костын;
джаджъясын кыдз-сюрӧ вӧлі пукталӧма книгаяс, кӧрӧбкаяс, лэбач чучелаяс, банкаяс, пузырёкъяс;
ӧти пельӧсын сулаліс жугалӧм электрическӧй машина.
— Ме тіянлы водзвыв висьтавлі, менам дона гӧсть, — заводитіс Василий Иванович: — мый ми олам тані, сідз шуны, бивуакъяс вылын...
— Да, дугды, мый тэ извиняйтчан? — торкис Базаров.
— Кирсанов зэв бура тӧдӧ, мый ми тэкӧд абу Крезъяс, и мый тэнад абу дворец.
Кытчӧ ми сійӧс овнысӧ индам, со вопрос.
— Помилуй, Евгений; сэн менам флигельын зэв бур комната: налы сэн зэв лӧсьыд лоас.
— Да тэнад и флигель нин эм?
— Кыдзи жӧ; пывсяныд тай кӧні, — суитчис Тимофеич.
— Пывсяныскӧд орччӧн, — тэрмасьӧмӧн содтіс Василий Иванович.
— Ӧні ӧд гожӧм...
Ме пырысь-пыр ветла сэтчӧ, распорядитча; а тэ эськӧ, Тимофеич, мед налысь кӧлуйсӧ пыртін.
Тэныд, Евгений, ме, дерт, ассьым кабинетӧс сета.
Suum cuique.
— Со тэныд!
Вывті шензяна старикашка да зэв бур, — содтіс Базаров, кыдз сӧмын Василий Иванович петіс.
— Сэтшӧм жӧ чудак, кыдз тэнад, сӧмын мӧдпӧлӧс.
Уна нин вывті болтайтӧ.
— И мамыд тэнад, кажитчӧ, вывті шань нывбаба, — пасйыштіс Аркадий.
— Да, сійӧ менам хитростьтӧг.
Ӧбед миянлы, видзӧд, кутшӧмӧс лӧсьӧдас.
— Талун тіянӧс эз виччысьны, батюшка, мӧс яй эз вайны, — шуис Тимофеич, коді сӧмын на пыртіс Базаровлысь чемодансӧ.
— И мӧс яйтӧгыд олам на, абу вылӧ и суд абу.
Гӧльлун, шуӧны, абу омӧльтор.
— Кымын душ тэнад батьлӧн? — юаліс друг Аркадий.
— Имениеыс абу сылӧн, а мамлӧн;
душ, помнитчӧ, дас вит.
— И кызь кыкыс ставнас, — дӧзмӧмпырысь пасйыштіс Тимофеич.
Кутісны кывны туфли шлёпӧдчӧм шыяс, и выльысь воис Василий Иванович.
— Некымын минута мысти тіян комнатаныд лоӧ дась примитны тіянӧс, — горӧдіс сійӧ торжественнӧя: — Аркадий...
Николаич? тадз, кажитчӧ, тіянӧс ыдждӧдлӧнысӧ?
А со тіянлы и прислуга, — содтіс сійӧ, сыкӧд пырысь дженьыда шырӧм юрсия, гырддзаястіыс киссьӧм, лӧз дукӧса да йӧз сапӧгъяса детинка вылӧ индігмоз.
— Шуӧны сійӧс Федькаӧн.
Бара жӧ выльпӧв висьтала, кӧть пиӧй и вомалӧ, эн дивитӧй.
Но, каллян пестыны сійӧ кужӧ.
Ӧд ті куритчанныд?
— Ме курита медсясӧ сигараяс, — вочавидзис Аркадий.
— Зэв мывкыда и вӧчанныд.
Ме ачым радейтаджык сигараяс, но миян бокыса ылын оланінъясын судзӧднысӧ найӧс вывті сьӧкыд.
— Да тырмас тэныд Лазарӧс сьывны, — бара торкис Базаров.
— Пуксьы лучшӧ со эстчӧ диван вылас да сет ас вылад видзӧдлыны.
Василий Иванович серӧктіс да пуксис.
Сійӧ зэв ёна муніс чужӧмнас пиыс вылӧ, сӧмын кымӧсыс сылӧн вӧлі улынджык да векниджык, да вомыс неуна паськыдджык, и сійӧ дугдывтӧг вӧрис, йиджласис пельпомъяснас, быттьӧ паськӧмыс сылысь киняувтіыс вӧлі вундӧ, лапйӧдліс синъяссӧ, кызӧктышталіс да вӧрӧдіс чуньяссӧ, сэк кор пиыс сылӧн торъяліс кутшӧмкӧ небрежнӧй ньӧжмыд вӧрасӧн.
— Лазарӧс сьывны! — выльпӧв шуис Василий Иванович.
— Тэ, Евгений, эн думайт, мый ме кӧсъя, сідз шуны, нормӧдны гӧстьӧс: со, шуас, ми кутшӧм ылі, боки местаын олам.
Ме, мӧдарӧ, сэтшӧм мнениеа, мый вежӧртысь мортлы ылі, боки местаыс абу.
По крайней мере, ме зіля, позянлун серти, не тырны, кыдз шусьӧ, нитшкӧн, не кольччыны олӧмсьыс.
Василий Иванович кыскис зепсьыс выль виж фуляр, кодӧс вевъялӧма босьтны Аркадий комнатаӧ пыралігмоз, да водзӧ висьталіс, сійӧн ӧвтчигтырйи:
— Ме ог нин висьтав сы йылысь, мый ме, например, кӧть ёна меным тӧдчана жертваясӧн, пуксьӧді мужикъясӧс оброк вылӧ да сеті налы ассьым муӧс шӧриӧн.
Ме арталі тайӧс аслам долгӧн, ачыс бур мывкыдыс татшӧм дырйиыс тшӧктӧ, кӧть мукӧд владелецъясыс весиг оз мӧвпыштлыны тэ йылысь; ме сёрнита наукаяс йылысь, велӧдчӧм йылысь.
— Да, со ме аддза тэнсьыд 1855-ӧд вося — Друг здравия, — пасйис Базаров.
— Меным сійӧс важ ёртӧй тӧдса кузя ысталӧ, — тэрмасьӧмӧн шуис Василий Иванович: — но ми, например, и френология йылысь гӧгӧрвоыштам, — содтіс сійӧ, ёнджыкасӧ Аркадий дінӧ шыасигмоз да шкап вылын сулалысь нумеруйтӧм четырехугольникъяс вылӧ юклӧм неыджыд гипсӧвӧй юр вылӧ индігмоз: — миян и Шенлейн эз коль тӧдлывтӧг — и Радемахер.
— А Радемахерлы нӧшта веритӧны на *** губерняын? — юаліс Базаров.
Василий Иванович кутіс кызны.
— Губерняын...
Дерт, ті, господа, бурджыка тӧданныд; кысь нӧ нин миянлы ті бӧрся вӧтчыны?
Ӧд ті миянӧс вежны воинныд?
И ме кадӧ кутшӧмкӧ гуморалист Гоффман, кутшӧмкӧ Броун аслас витализмнас — кажитчисны зэв тешкодьӧн, а ӧд сідзжӧ гораа нимавлісны коркӧ.
Кодкӧ выль морт вежис тіянлысь Радемахерӧс, ті сылы юрбитанныд, а кызь во мысти, колӧкӧ, и сы вылын серавны пондасны.
— Шуа тэныд сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм могысь, — шуис Базаров: — мый ми ӧні вообще медицина вылын сералам и некод водзын огӧ копрасьӧ.
— Кыдз нӧ сійӧ сідз?
Ӧд тэ докторӧн кӧсъян лоны?
— Кӧсъя, но ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт.
Василий Иванович чутӧдыштіс шӧр чуньнас каллянас, кӧні нӧшта вӧлі кольӧма на неуна пым пӧимыс.
— Но, вермас лоны, вермас лоны — вензьыны ог мӧд.
Ме ӧд мый?
— Отставнӧй штаб-лекарь, волату, ӧні со агрономӧ веськалі.
— Ме тіян дедушка бригадаын служитлі, — бара шыасис сійӧ Аркадий дінӧ:
— да, да; уна ме ас нэмчӧжӧн аддзывлі быдсямасӧ.
И кутшӧм обществоясын сӧмын эг вӧвлы, кодкӧд эг коллявлы кадсӧ!
— Ме, сійӧ самӧй ме, кодӧс ті изволитанныд аддзыны ӧні ас водзсьыд, ме князь Витгенштейнлысь да Жуковскийлысь пульссӧ видлавлывлі!
Найӧс, южнӧй армияад, дас нёльӧд серти, ті гӧгӧрвоанныд (и тані Василий Иванович тӧдчӧдӧмӧн топӧдіс вомдорсӧ), ставнысӧ тӧдлі ассьым чуньӧс моз.
Но, да ӧд менам мог ичӧт; тӧд ассьым ланцет, да и тырмас!
А дедушканыд тіян зэв почтеннӧй морт вӧлі, настоящӧй военнӧй.
— Сознайтчы, дубина вӧлі буриндзи, — дышпырысь шуис Базаров.
— Ах, Евгений, кыдз тэ тадз сёрнитан! бур сьӧлӧма ло...
Дерт, генерал Кирсанов эз артассьыв на лыдын...
— Но, эновт сійӧс, — торкис Базаров.
— Ме, татчӧ воигӧн, радуйтчи тэнад кыдз рас вылӧ, бура кыпӧдчӧма.
Василий Иванович ловзьыштіс.
— А тэ видзӧдлы, садйыд ӧні менам кутшӧм!
Быд пу ачым садиті.
И фруктаяс эмӧсь, и вотӧс, и быдсяма медицинскӧй турунъяс.
Кӧть кыдз ті сэн эн сюсялӧ, том господа, а век жӧ старик Парацельсий святӧй правда шуис: in herbis, verbis et lapidibus...
Ӧд ме, тэ тӧдан, практикаысь ӧткажитчи, а вежалун пиас гоз-мӧдысь ковмывлӧ важнас пыркнитчывны.
Локтӧны юасьны — оз ӧд позь сьылітшуптас сетавны.
Овлывлӧ, гӧль йӧз отсӧг корлывлӧны.
Да и тані ни ӧти доктор абу.
Ӧти татчӧс сусед, видзӧдтӧ, отставнӧй майор, тшӧтш лечитӧ.
Ме юася сы йылысь: велӧдчыліс-ӧ сійӧ медицинаӧ?
Висьталӧны меным: эз, сійӧ эз велӧдчыв, сійӧ медсясӧ филантропия вӧсна...
Ха-ха, филантропия вӧсна! а? кутшӧмджык! ха-ха! ха-ха!
— Федька! песты меным каллянсӧ! — скӧрысь шуис Базаров.
— А эм тані мӧд доктор, воас висьысь дінӧ, — кутшӧмкӧ отчаяниеӧн водзӧ висьтавліс Василий Иванович: — а висьысь нин ad patres; морт оз и лэдз докторӧс, шуӧ: ӧні сэсся оз нин ков.
Мӧдыд тайӧс эз виччысь, яндысис да юалӧ: «мый, барин кулӧм водзас сутшиктӧдліс?»
— «Сутшиктӧдліс».
— «И ёна сутшиктӧдліс?»
— «Ёна».
— «А, но — тайӧ бур» — да и журк бӧр.
Ха-ха-ха!
Старик ӧтнас серӧктіс;
Аркадий нюммуніс.
Базаров сӧмын нюжӧдчыштліс.
Сёрни татшӧм ногӧн муніс час кымын;
Аркадий вевъяліс ветлыны ас комнатаас, коді вӧлӧма пывсян кӧджӧн, но зэв долыд да сӧстӧм.
Бӧрыннас, пырис Танюша да юӧртіс, мый ӧбед лӧсьӧдӧма.
Василий Иванович кыпӧдчис медводз.
— Мунамӧй, господа!
Извинитӧй бур сьӧлӧмӧн, дӧзмӧді кӧ.
Гашкӧ, кӧзяйка менам удовлетворитас тіянӧс ме дорысь бурджыка.
Ӧбед, кӧть вӧлі тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдӧма, артмис зэв бур, весигтӧ быдторйыс вӧлі,
сӧмын винаыс неуна, кыдз шуасны, торкыштіс: пӧшти сьӧд херес, кодӧс Тимофеич ньӧбӧма карысь тӧдса купечлысь, ӧвтіс не то ыргӧнӧн, не то канифольӧн; да гутъяс тшӧтш жӧ дӧзмӧдчисны.
Аскежаныс олігӧн дворовӧй детинка вӧтлавліс найӧс ыджыд веж уввожйӧн;
но тайӧ пӧрйӧ Василий Иванович ыстіс сійӧс том поколениесянь вӧйпӧмысь полӧм вӧсна.
Арина Власьевна вевъялӧма вӧччыны: сійӧ вӧлі шӧвк лентаяса джуджыд чепеца да серпасъяса гӧлубӧй шаля.
Сійӧ бара бӧрддзыштліс, мыйӧн сӧмын аддзис ассьыс Енюшасӧ, но мужикыслы эз ковмы сійӧс ӧлӧдны: сійӧ ӧдйӧнджык чышкис ассьыс синвасӧ, медым не кӧтӧдны шальсӧ.
Сёйисны том войтыр ӧтнаныс: кӧзяева важӧн нин ӧбедайтӧмаӧсь.
Прислуживайтіс Федька, кодлы ыджыд сапӧгъяснас тӧдчымӧн вӧлі сьӧкыд, да отсасис сылы повтӧм чужӧма да синпӧла нывбаба, Анфисушка нима, коді вӧлі ключницаӧн, птичницаӧн да песласьысьӧн.
Василий Иванович ӧбедайтігчӧжыс пыр ветлӧдліс комната кузя да дзик шуда да весигас блаженнӧй чужӧмбанӧн висьтавліс ыджыд полӧмъяс йылысь, кодӧс внушайтӧны сылы наполеоновскӧй политика да итальянскӧй вопрослӧн дзугсьӧм.
Арина Власьевна эз аддзы ни эз казяв Аркадийӧс, эз пӧтшуйт сійӧс;
кулакнас ассьыс гӧгрӧс чужӧмсӧ пыкӧмӧн, кодлы вишня рӧма польдчыштӧм вомдоръясыс и банъясса да синкым вевдорса пудпасъясыс сетісны зэв добродушнӧй выражение, сійӧ эз чӧвтлы синъяссӧ пиыс вылысь да пыр ышлолаліс:
сылы кувтӧдзыс вӧлі окота тӧдны, дыр-ӧ кежлӧ сійӧ воис, но юавны сылысь сійӧ эз лысьт.
— «Но, кыдз шуас, — кык лун кежлӧ», думайтіс сійӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн кӧдзавліс.
Жаренӧй бӧрын Василий Иванович здук кежлӧ вошлі да вайис пӧлӧвинка шампанскӧй.
«Со!» горӧдіс сійӧ: «кӧть ми и сьӧд вӧр шӧрын олам, а торжественнӧй кадъясын эм мыйӧн асьнымӧс гажӧдны!»
Сійӧ кисьтіс куим бокалӧ да румкаӧ, висьталіс здоровье «вывті дона воысьяслы» да ӧтпырйӧ, военнӧй ногӧн, гулькнитіс ассьыс бокалсӧ. Арина Власьевнаӧс мырдӧн тшӧктіс юны румкасӧ медбӧръя войтӧдзыс.
Кор ӧчередь воис вареньеӧдз, Аркадий, коді эз вермыв терпитны некутшӧм юмовторъяс, артыштіс, кӧть мый да, коланаӧн видлыны нёль пӧлӧс, сӧмын на пуӧм сортъяс пиысь, медсясӧ сійӧн, мый Базаров веськыда ӧткажитчис да пырысь-пыр ӧзтіс сигара.
Сэсся воис пызан вылӧ чай сливкиӧн, выйӧн да кӧлачӧн; сэсся Василий Иванович петкӧдіс ставнысӧ садйӧ, сы могысь, медым любуйтчыштны рыт мичлуннас.
Скамейка дінті мунігӧн сійӧ шӧпнитіс Аркадийлы:
— тайӧ местаас ме радейта философствуйтны, шонді лэччӧм вылас видзӧдігтыр: сійӧ лӧсялӧ пустынниклы.
А сэтчӧ ыліджыкас ме садиті некымын пу, кодъясӧс радейтліс Гораций.
— Кутшӧм пуяс сійӧ? — юаліс кывзӧм мысти Базаров.
— А кыдз жӧ... акацияяс.
Базаров мӧдіс очсавны.
— Ме чайта, путешественникъяслы кад мунны Морфейкӧд кутчысьны, — шуыштіс Василий Иванович.
— Мӧдногӧн кӧ, кад узьны, — бӧрсяньыс шуис Базаров.
— Тайӧ мӧвпалӧмыд веськыд.
Кад, збыльысь.
Мамыскӧд прӧщайтчигӧн пиыс окаліс сылысь кымӧссӧ, а мамыс кутліс сійӧс да бӧрсяньыс гусьӧник благӧслӧвитіс куимысь.
Василий Иванович колльӧдіс Аркадийӧс сы комнатаӧ да сиис сылы «сэтшӧм тыр-бур шойччӧм, кутшӧмӧс и ме тӧдлывлі тіян шуда арлыд дырйи».
И збыльысь, Аркадийлӧн узсис зэв бура аслас пывсян кӧджын: сэн кыліс мята кӧр, да кык пучӧй мӧда-мӧд вежмӧн унмовсьӧдана дзуртісны пач сайын.
Василий Иванович Аркадий дорсянь мӧдӧдчис ас кабинетас да, диван вылӧ пиыс кок дорӧ читкыльтчӧм мысти, кӧсйӧ вӧлі варовитыштны сыкӧд; но Базаров пырысь-пыр сійӧс ыстіс, висьталӧмӧн, мый сылы колӧ узьны, а ачыс эз унмовсь асывводзӧдзыс.
Синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн сійӧ лёкысь видзӧдіс пемыдас: челядьдырся казьтыланторъясыс эз личкыны сійӧс, да сэтчӧ жӧ сійӧ нӧшта эз на вевъяв мынтӧдчыны медбӧръя курыд впечатлениеясысь.
Арина Власьевна первой юрбитіс сьӧлӧм бурмытӧдзыс, сэсся зэв дыр варовитіс Анфисушкакӧд, коді барыня водзӧ сюръя моз сувтӧмӧн да ассьыс синпӧвсӧ сы вылӧ дульснитӧмӧн, висьтавліс сылы гуся гӧлӧсӧн ассьыс став казялӧмторъяссӧ да соображениеяссӧ Евгений Васильевич йылысь.
Радысла, вина вӧсна, сигара тшынысь старушкалӧн дзикӧдз бергӧдчыны мӧдіс юрыс; верӧсыс заводитліс сёрнитны сыкӧд да ӧвтыштіс кинас.
Арина Власьевна вӧлі збыльвылӧ важ кадся роч дворяночка; сылы эськӧ колӧма овны во кыксё сайын, важ московскӧй кадъясын.
Сійӧ вӧлі зэв енногӧн олысь да чувствительнӧй, веритіс быдсяма приметаяслы, гадайтчӧмъяслы, нимкыввидзӧмъяслы, вӧтъяслы;
веритіс йӧймӧмъяслы, олысяяслы, вӧрсаяслы, лёк паныдасьӧмлы, тшыкӧдчӧмлы, народнӧй зелляяслы, четвергса совлы, регыд му вежӧмлы;
веритіс, мый ыджыдлун асъяӧ кӧ оз кусны сисьяс, гречиха бура чужас, и мый тшак оз нин быдмы, аддзылас кӧ сійӧс мортлӧн син;
веритіс, мый чӧрт радейтӧ овны сэн, кӧн эм ва, и мый быд жидлӧн морӧсас эм вир чут; поліс шыръясысь, змейясысь, лягушаясысь, пышкайясысь, ванидзувъясысь, гымысь, кӧдзыд ваысь, пыр-пыр ветлан тӧлысь, вӧвъясысь, козёлъясысь, рыжӧй йӧзысь да сьӧд каньясысь, да арталіс пучӧйясӧс да понъясӧс пеж ловъясӧн;
эз сёйлы ни кукань яй, ни гулюясӧс, ни ракъясӧс, ни рысь, ни спаржа, ни землянӧй грушаяс, ни кӧч, ни арбузъяс, сы вӧсна, мый вундӧм арбузыс Иван Предтеча юр кодь; а устрицаяс йылысь мӧдног эз и висьтавлы, кыдз дрӧжжитігтыр;
радейтліс сёйыштны — да ёна постуйтліс;
узьліс суткинас дас час — да эз водлывлы ньӧти, Василий Ивановичлӧн кӧ висьмывліс юрыс;
эз лыддьыв ни ӧти книга, Алексис, либӧ Вӧрса хижина кындзи, вонас гижліс ӧти, уна вылӧ кык письмӧ, а кӧзяйствоын, косьтӧмъясысь да пусьӧмъясысь тӧдіс сям, кӧть ас кинас нинӧм дорӧдз эз инмӧдчыв да вообще дышпырысь вӧрзьӧдчыліс местаясысь.
Арина Власьевна вӧлі зэв бур да, асногыс, ньӧти эз вӧв бӧб.
Сійӧ тӧдіс, мый свет вылын эмӧсь господа, кодъяс долженӧсь приказывайтны, да прӧстӧй йӧз, кодъяс долженӧсь служитны, — а сы вӧсна эз зывӧктіс ни асьсӧ увтыртӧмӧн, ни муӧдз юрбитӧмӧн; но подчинённӧйяскӧд обходитчыліс меліа да рама, ни ӧти корысьӧс эз кольлы подачкатӧг да некор некодӧс эз вӧйплы, кӧть и тшӧкыда кодь суклясьліс.
Томдырйиыс сійӧ вӧлі зэв мича чужӧма, ворсіс клавикорды вылын да неуна сёрнитлывліс французскӧй кыв вылын; но аслас верӧсыскӧд, код сайӧ муніс сійӧ ас вӧлянас, уна во чӧж странствуйтігӧн кызіс да вунӧдіс и музыка и французскӧй кыв.
Ассьыс писӧ сійӧ радейтіс да висьтавны позьтӧма поліс сыысь; имениеӧн веськӧдлӧмсӧ сетіс Василий Ивановичлы — да эз нин суитчыв некытчӧ: сійӧ ойгис, ӧвтчис чышъяннас да повзьӧмысла лэптыліс синкымъяссӧ пыр вылӧджык да вылӧджык, кыдз сӧмын сылӧн старикыс заводитліс тӧлкуйтны водзӧвылӧ выльмӧдӧмъяс йылысь да ас планъяс йывсьыс.
Сійӧ вӧлі мнительнӧй, дугдывтӧг виччысис кутшӧмкӧ ыджыд шог да пырысь-пыр бӧрддзывліс, кыдз сӧмын казьтыштліс кутшӧмкӧ шог тор йылысь...
Татшӧм сяма нывбабаясыс ӧні быралӧны нин.
Ен тӧдӧ — колӧ-ӧ радуйтчыны та вылӧ!
XXI
Вольпасьысь чеччӧм бӧрын Аркадий восьтіс ӧшинь, — и медводдза предметӧн, коді шыбытчис сылы синмас, вӧлі Василий Иванович.
Носӧвикӧн вӧнялӧм бухарскӧй шлафрока старик зіля гудйысис градйӧрын.
Сійӧ казяліс ассьыс том гӧстьӧс да зыр вылӧ мыджсьӧмӧн горӧдіс:
— <rus>Здравия желаем</rus>!
Кутшӧмджыка шойччинныд?
— Вывті бура, — вочавидзис Аркадий.
— А ме тані, кыдз аддзанныд, кыдз кутшӧмкӧ Цинциннат, сёрся сёркни улӧ градтор лӧсьӧда.
Ӧні воис сэтшӧм кад, — да и слава богу!
— мый быдӧнлы лоӧ ас кинас перйыны аслыс кынӧмпӧт; мукӧдъяс вылӧ нинӧм надейтчыны: колӧ аслыд уджавны.
И артмӧ, мый Жан Жак Руссо прав.
Часджын сайын, сударь ті менам, ті эськӧ аддзинныд менӧ дзик мӧд позицияын.
Ӧти бабалы, коді норасис мыт-висьӧм вылӧ — тайӧ на ногӧн, а ми ногӧн — дизентерия, — ме... кыдз эськӧ бурджыка шуны... ме лэдзи опиум; а мӧдлысь ме пань кыски.
Тайӧыслы ме вӧзйи эфиризация... сӧмын сійӧ эз сӧгласитчы.
Ставсӧ тайӧс ме вӧча gratis — анаматёр.
Дерт, меным абу дивӧ; ме ӧд плебей, homo novus — абу столбовӧйяс пиысь, абу сійӧ, мый менам благовернӧйӧй...
А абу-ӧ угоднӧ петны татчӧ гож саяс, лолыштны чай юӧм водзвылын асъя ыркыдсӧ?
Аркадий петіс сы дінӧ.
— <rus>Добро пожаловать</rus> нӧшта ӧтчыд!
— шуас Василий Иванович, сылысь юрсӧ вевттьысь няйтӧссьӧм ермолка дінас военнӧй ногӧн кисӧ пуктылігмоз.
— Ті, ме тӧда, велалӧмныд роскошь дінӧ, удовольствиеяс дінӧ, но и таладор югыдын ыджыд йӧз зывӧктӧны колльӧдны дженьыд кад хижина вевт улын.
— Помилуйтӧй, — горӧдіс Аркадий: — кутшӧм нӧ ме таладор югыдын ыджыд?
И роскошь дорӧ ме эг велавлы.
— Энлӧй, энлӧй, — меліа нюмрасьӧмӧн паныдаліс Василий Иванович.
— Менӧ кӧть ӧні и сдайтӧма архивӧ, а сідзжӧ зыртласьлі светын — тӧда лэбачӧс лэбӧм сертиыс.
Ме сідзжӧ психолог асногӧн да физиогномист.
Эз кӧ вӧв менам тайӧ, лысьта шуны, тӧдӧмлуныс — важӧн эськӧ ме пропадиті; чышкыштісны эськӧ менӧ, ичӧтик морттӧ.
Шуа тіянлы комплиментъястӧг: дружитӧм, кодӧс ме казяла ті да менам пи костын, менӧ сьӧлӧмсянь радуйтӧ.
Ме дзик ӧні аддзысьлі сыкӧд: сійӧ, кыдзи и век, дерт, ті тӧданныд, чеччӧма зэв водз да котӧртіс матігӧгӧрӧ.
Позволитӧй любопытствуйтчыштны, — ті важӧн тӧдсаӧсь менам Евгенийкӧд?
— Таво тӧвсянь.
— Сідз.
И лэдзӧй тіянлысь нӧшта юавны, — но ог-ӧ пуксьӧ ми?
— Лэдзӧй тіянлысь юавны, кыдзи батьлы, дзик веськыда: кутшӧм мнениеныд тіян менам Евгений йылысь?
— Тіян пиныд — ӧтик морт медся замечательнӧй йӧз пиысь, кодъяскӧд ме коркӧ кӧть паныдасьлі, — тэрыба висьталіс Аркадий.
Синъясыс Василий Ивановичлӧн друг воссисны, да банъясыс омӧлика ӧзйыштісны.
Зырйыс уси сійӧ киысь.
— Тадз, ті чайтанныд, — заводитіс сійӧ...
— Ме эска, — водзӧ висьталіс Аркадий, — мый тіянлысь питӧ виччысьӧ великӧй будущность, мый сійӧ нимӧдас тіянлысь нимнытӧ.
Ме убедитчи таын миян медводдза паныдасьӧмсянь.
— Кыдз... кыдз сійӧ вӧлі? — муртса вермис шуны Василий Иванович.
Сьӧлӧмсянь гажаа нюммунӧм восьтіс сылысь паськыд вомдоръяссӧ да эз нин быравлы на вылысь.
— Ті кӧсъянныд тӧдны, кыдз ми аддзысим?
— Да... и вообще...
Аркадий мӧдіс висьтавлыны да сёрнитны Базаров йылысь нӧшта пӧсьджыка, ыджыд увлечениеӧн, сійӧ рыт дорсьыс, кор сійӧ Одинцовакӧд танцуйтіс мазурка.
Василий Иванович сылысь кывзіс, кывзіс, сулис нырсӧ, кыкнан кинас быгляліс чышъянсӧ, кызыштіс, дзугліс ассьыс юрсисӧ — да бӧрыннас эз вермы терпитнысӧ: копыртчис Аркадийлань да окаліс сылысь пельпомсӧ.
— Ті менӧ вывті ыджыд шудӧ вайӧдінныд, — шуис сійӧ, нюмъявны дугдывтӧг: — ме должен тіянлы шуны, мый ме... ентуйӧ пукта ассьым пиӧс; аслам старука йылысь ме ог нин сёрнит: гӧгӧрвоана — мам!
— но ме ог лысьт сы дырйи петкӧдлыны ассьым чувствоясӧс, сы вӧсна мый сійӧ тайӧс оз радейт.
Сылӧн лӧгыс петӧ ассьыд быдпӧлӧс чувствоястӧ петкӧдлӧм вылӧ; унаӧн сійӧс весиг вӧйпӧны татшӧм чорыд сямыс вӧсна да аддзӧны сыын тшаплун да бесчувствие петкӧдлӧм; сы кодь йӧзсӧ оз позь муртавны обыкновеннӧй аршинӧн, абу ӧмӧй сідз?
Да со, например: сы местаын кӧ мӧд эськӧ пычкис да пычкис ас мамбатьыслысь; а миянлысь, веританныд-ӧ, сійӧ чужӧмсяньыс лишнӧй кӧпейка эз босьт, ей богу!
— Сійӧ честнӧй морт, абу асланьыс куралысь, — шуыштіс Аркадий.
— Именнӧ абу асланьыс куралысь.
А ме, Аркадий Николаич, ог сӧмын сійӧс ентуйӧ пукты, ме гордитча сыӧн, и став менам честолюбиеӧй сыын, медым коркӧ сы биографияын сулалісны татшӧм кывъяс: «прӧстӧй штаб-лекарлӧн пи, но лекарыс водз кужис тӧдмавны сійӧс да нинӧм эз жалитлы сійӧс воспитайтӧм вылӧ...»
Стариклӧн гӧрддзасис горшдіныс.
Аркадий чабыртіс сылысь кисӧ.
— Кыдз ті думайтанныд, — юаліс Василий Иванович недыр чӧв олӧм мысти: — ӧд сійӧ оз медицинскӧй поприще вылын во сэтшӧм известностяс, кутшӧмӧс ті сылысь водзвыв висьталанныд?
— Гӧгӧрвоана, оз медицинскӧй вылын, кӧть сійӧ и сэні лоӧ учёнӧйяс пиысь первойӧн.
— Кутшӧм вылын нӧ, Аркадий Николаич?
— Ӧні сьӧкыд висьтавны тайӧс, но сійӧ лоӧ знаменитӧйӧн.
— Сійӧ лоӧ знаменитӧйӧн! — мӧдпӧв шуис старик да вӧйтчис мӧвпъясӧ.
— Арина Власьевна, тшӧктісны корны чай юны, — висьталіс Анфисушка, кисьмӧм ӧмидз тыра блюдйӧн дінтіныс мунігмоз.
Василий Иванович пырк-пыркмуні.
— А ӧмидз дінӧ кӧдзыд сливкаыс лоӧ?
— Лоӧ.
— Да кӧдзыд мед, смотри!
Эн черемонитчӧй, Аркадий Николаич, — босьтӧй унджык.
Мый нӧ тайӧ Евгенийыс оз лок?
— Ме тані, — кыліс Базаровлӧн гӧлӧс Аркадий комнатасянь.
Василий Иванович ӧдйӧ бергӧдчис.
— Ага! тэ кӧсйин видлыны ассьыд приятельтӧ; но тэ сёрмин, amice, и ми сыкӧд дыр нин варовитім.
Ӧні колӧ мунны чай юны: мамыд корӧ.
Буретш, меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны.
— Мый йылысь?
— Тані эм ӧти мужик, сійӧ иктёрӧн висьӧ...
— Мӧдногӧн кӧ, вижвисьӧмӧн?
— Да, хроническӧйӧн и зэв чорыд иктёрӧн.
Ме пропишитлі сылы золототысячник да зверобой; морковь тшӧктылі сёйны, сода сетлывлі; но тайӧ ставыс паллиативнӧй средствояс; колӧ мыйкӧ вынаджык.
Тэ кӧть и сералан медицина вылын, а ме эска, верман сетны меным бур сӧвет.
Но та йылысь сёрни водзын.
А ӧні мунам чай юны.
Василий Иванович пелька чеччыштіс скамейка вылысь да заводитіс сьывны «Робертысь»:
<rus>Закон, закон, закон себе поставил</rus>
<rus>На ра... на ра... на радости пожить!..</rus>
— Замечательнӧй винёвлун! — шуис, ӧшиньдорысь мунігмоз, Базаров.
Воис луншӧр.
Шонді сотіс енэжсӧ пасьтала вевттьысь вӧсни еджгов кымӧръяс сайсянь.
Гӧгӧр шынитӧв: петукъяс ӧтнаныс гораа чуксасисны сиктын, ызйӧдісны быдӧнын, коді найӧс кывліс, вугрӧдлан да гажтӧм аслыспӧлӧс ощущение; да кӧнкӧ ылын пуяс йылын гольгис том варышлӧн нор чуксасьӧмӧн ланьтлывтӧм чипсӧм.
Аркадий да Базаров куйлісны неыджыд турун зорӧд вуджӧр улын, улысаныс моздор мӧд кышакылан кос, но нӧшта веж да дука вольсалӧм турун вылын.
— Эсійӧ пипуыс, — заводитіс сёрнитны Базаров: — казьтылӧ меным менсьым челядь кадӧс; сійӧ быдмӧ гу дорын, коді кольлӧма кирпич сарайысь, и ме сійӧ кадас вӧлі эска, мый тайӧ гуыс да пипуыс обладайтӧны аслыспӧлӧс талисманӧн: ме некор эг гажтӧмтчыв на дінын.
Ме эг гӧгӧрволы сэки, мый ме эг гажтӧмтчыв сы вӧсна, мый вӧлі кага на.
Но, но ӧні ме пӧрнӧй, талисман оз имит.
— Дыр ӧ тэ олін тані ставсӧ? — юаліс Аркадий.
— Во кык дорвыв; сэсся ми волывлім.
Ми нуӧдім бродячӧй олӧм; медсясӧ пыр каръяс кузя шляйтчим.
— А керкаыс тайӧ важӧн сулалӧ?
— Важӧн.
Сійӧс нӧшта дед стрӧитлӧма, менам мамлӧн батьыс.
— Коді сійӧ вӧлі, тэнад дедыд?
— Чӧртыс сійӧс тӧдӧ.
Секунд-майор кутшӧмкӧ.
Суворов дырйи служитлӧма да пыр висьтавліс Альпы вомӧн вуджӧм йылысь.
Сӧрліс, буракӧ.
— Сійӧн жӧ со тіян гӧстинӧяд Суворовлӧн портрет ӧшалӧ.
А ме радейта татшӧм керкаяссӧ, кыдз тіян, важиникӧсь да шоныдіникӧсь, дай дукыс наын кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
— Лампаднӧй маслӧӧн да донникӧн ӧвтӧ, — шуис очсалігтырйи Базаров.
— А мыйдта гутыс тайӧ радейтана керкаясас...
Фа!
— Висьтав, — заводитіс Аркадий недыр чӧв олӧм мысти: — челядьдырйиыд тэнӧ эз кедзовтлыны?
— Тэ аддзан, кутшӧм менам мамбатьӧй — войтыр абу скӧрӧсь.
— Тэ радейтан найӧс, Евгений?
— Радейта, Аркадий!
— Найӧ тэнӧ сэтшӧм ёна радейтӧны!
Базаров ланьтіс.
— Тӧдан-ӧ ті, мый йылысь ме думайта? — шуис сійӧ, бӧрыннас, кияссӧ юрсаяс пуктігмоз.
— Ог тӧд.
Мый йылысь?
— Ме думайта: лӧсьыд менам мамбатьлы овны свет вылын!
Бать квайтымын арын пессьӧ, тӧлкуйтӧ «паллиативнӧй» средствояс йылысь, лечитӧ йӧзӧс, великодушничайтӧ крестьянакӧд, — кутитӧ, ӧти кывйӧн шуны;
и менам мамлы лӧсьыд: луныс сылӧн сэтчӧдз тырӧма быдсяма уджъясӧн, ойзӧмъясӧн да акайтӧмъясӧн, мый сылы и ас йывсьыс думыштлынысӧ некор; а ме...
— А тэ?
— А ме думайта: ме со куйла тані зорӧд улын...
Векньыдик местаторйыс, кодӧс ме занимайта, сэтшӧм чирыджта став мукӧд пространствоыскӧд сравнитӧмӧн, кӧн ме абу да кӧн меӧдз мог абу;
и кадыс, кодӧс меным удайтчас овны вечность водзас сэтшӧм ичӧт, кӧн ме эг вӧвлы и ог ло.
А тайӧ атомас, тайӧ математическӧй точкаас, вир ветлӧ юрвем уджалӧ, мыйкӧ колӧ тшӧтш...
Кутшӧм безобразие!
Кутшӧм пустяк!
— Лэдз тэныд пасйыны: сійӧ, мый тэ висьтавлан, применяйтчӧ вообще став йӧз дінӧ...
— Тэ прав, — босьтчис водзӧ висьтавны Базаров.
— Ме кӧсйи шуны, мый найӧ со, мӧдногӧн кӧ менам батьмам, занятӧсь да оз тӧждысьны ас ничтожество йывсьыныс, сійӧ найӧс оз пӧдты лёк дукӧн... а ме... ме чувствуйта гажтӧм да скӧрлун.
— Скӧрлун? мыйла нӧ скӧрлун?
— Мыйла?
Кыдзи мыйла?
Да тэ ӧмӧй вунӧдін?
— Ме помнита ставсӧ, но век жӧ ме ог признайт тэ сайын право скӧравны.
Тэ шудтӧм, ме согласен, но...
— Э! да тэ, ме аддза, Аркадий Николаевич, гӧгӧрвоан любовь, кыдз став медвыль томйӧзыс: цып, цып, цыц, курӧгӧй, а кыдз сӧмын курӧг мӧдас матыстчыны, сет енмӧй кок!
— Ме абу сэтшӧм.
Но тырмас та йылысь.
Мыйлы отсавны оз позь, сы йылысь и сёрнитнысӧ яндзим.
— Сійӧ бергӧдчис бок вылас.
— Эге! со молодец-кодзувкот кыскӧ кулӧма нисьӧ ловъя гутӧс.
Кыскы сійӧс, вокӧ, кыскы!
Эн видзӧд сы вылӧ, мый сійӧ пыксьӧ, пӧльзуйтчы сійӧн, мый тэ, животнӧйтуйын, имеитан право не признавайтны жаль петан чувство, абу ӧд ми вок, асьтӧ чеглалӧм!
— Мед кӧть эськӧ эн тэ висьтав, Евгений!
— Кор тэ асьтӧ чеглавлін?
Базаров кыпӧдіс юрсӧ.
— Ме сӧмын сійӧн и гордитча.
Ачым ачымӧс ог чеглав, сідз жӧ и бабёнка менӧ оз чег.
Аминь!
Помалӧма!
Ни ӧти кыв сэсся та йылысь месянь он кывлы.
Кыкнан приятельыс недыр куйлыштісны ланьтӧмӧн.
— Да, — заводитіс Базаров: — тешкодь существо морт.
Кыдз видзӧдлан этадз боксяньыс да ылысянь шуштӧм-гажтӧм олӧм вылас, кутшӧмӧс нуӧдӧны тані «батьяс», кажитчӧ: мый бурджыкыс?
Сёй, ю да тӧд, мый вӧчан медся веськыд, медся мывкыда ногӧн.
Но абу, гажтӧм ӧдӧлитас.
Окота йӧзкӧд волысьны, кӧть пинявны найӧс, но волысьны накӧд.
— Колӧ эськӧ сідз лӧсьӧдны олӧмсӧ, медым быд здук сыын вӧлі тӧдчана, мӧвпалӧмӧн шуис Аркадий.
— Коді висьталӧ!
Тӧдчанаыс, кӧть и лӧж овлӧ, да юмов, но тӧдчытӧмыскӧд бурасьны позьӧ... а вот — пинясьӧмъясыд, зыксьӧмъясыд... сійӧ лёк.
— Пинясьӧмъясыд оз существуйтны мортлы, сійӧ кӧ сӧмын оз кӧсйы найӧс признайтны.
— Гм... тайӧ тэ шуин противоположнӧй общӧй места.
— Мый?
— Мый тэ нимтан тайӧ нимнас?
— А со мый: шуны, например, мый просвещение пӧлезнӧй, тайӧ общӧй места; а шуны, мый просвещение вреднӧй, тайӧ противоположнӧй общӧй места.
Сійӧ кыдз быттьӧ синмӧ шыбытчана, мичаджык, а збыльысьсӧ сійӧ жӧ.
— Да правдаыс нӧ кӧні, кодарладорас?
— Кӧні?
Ме тэныд висьтала йӧла моз: кӧні?
— Тэ талун нормӧм настроениеа, Евгений.
— Збыльысь?
Шондіыс менӧ, буракӧ, пӧжис, да и ӧмидзтӧ оз позь татшӧм уна сёйны.
— Сідзкӧ оз ло лёк и ойбыртыштлыны, — пасйыштіс Аркадий.
— Пӧжалуй; сӧмын тэ ме вылӧ эн видзӧд: быд мортлӧн чужӧмыс йӧёват, кор сійӧ узьӧ.
— А тэныд абу веськодь, мый тэ йылысь думайтӧны?
— Ог тӧд, мый тэныд шуны.
Прамӧй мортлы та йылысь оз ков тӧждысьны; прамӧй мортыс сійӧ, код йылысь думайтны немтор, а кодӧс колӧ кывзыны либӧ ненавидитны.
— Тешкодь! ме некодӧс ог ненавидит, — думыштӧм мысти шуис Аркадий.
— А ме инӧ унаӧс.
Тэ нежнӧй душа, размазня, кысь тэныд ненавидитны!..
Тэ полан, омӧля ас вылад надейтчан...
— А тэ, — торкис Аркадий: — ас вылад надейтчан?
Тэ ачыд ас йывсьыд зэв ыджыд мнениеа?
Базаров ланьтыштліс.
— Кор меным паныдасяс морт, коді эськӧ оз пасуйт ме водзын, — шуис сійӧ сувталӧмӧн: — сэк ме вежа ассьым мнение ачым ас йылысь.
Ненавидитны!
Да со, например, тэ талун шуин, миян старӧста Филипп керка дінті мунігӧн: — керкаыс сэтшӧм шань, еджыд, — со, шуин тэ, Россия сэки воас совершенствоӧдз, кор медбӧръя мужикыслӧн лоӧ татшӧм жӧ оланін, и быдӧн миян пӧвсысь должен отсавны талы...
А менам и кутіс лӧг петны тайӧ медбӧръя мужик вылас, Филипп либӧ Сидӧр вылӧ, код вӧсна ме должен ныр вылӧ усьтӧдз мырсьыны, да коді меным весиг пасибӧ оз висьтав... да и мый вылӧ меным сылӧн пасибӧыс?
Но, пондас сійӧ овны еджыд керкаын, а меысь лапкор быдмыны пондас; — но, а водзӧ?
— Тырмас, Евгений... кывзыны кӧ тэнсьыд талун, он кӧсйы да сӧгласитчан накӧд, кодъяс вӧйпӧны миянӧс принципъяс абутӧмысь.
— Тэ сёрнитан, кыдз тэнад дядьыд.
Принципъяс вообще абуӧсь — тэ та йылысь абу гӧгӧрвоӧмыд ӧнӧдз! а эмӧсь ощущениеяс.
Ставыс на сайын.
— Кыдз сідз?
— Да сідз жӧ.
Например, ме: ме кутчися отрицательнӧйладорлань — ощущение вӧсна.
Меным долыд отрицайтны, менам юрвем сідз тэчӧма — и ставыс!
Мый вӧсна меным сьӧлӧм вылӧ воӧ химия?
Мый вӧсна тэ радейтан яблокъяс?
— сідз жӧ ощущение вӧсна.
Тайӧ ставыс ӧти.
Пыдӧджык таысь йӧз некор оз пырны.
Оз быдӧн тайӧс тэныд висьтав, да и ме тэныд мӧдысь тайӧс ог шу.
— Мый нӧ? и честность — ощущение жӧ?
— Кыдз нӧ!
— Евгений! — нора гӧлӧсӧн заводитіс Аркадий...
— А? мый? Абу тэ серти? — торкис Базаров.
— Абу, вокӧ!
Решитін ставсӧ ытшкыны — швачӧд и асьтӧ кок кузяыд!..
Но, ми вель кузя философствуйтім.
«Природа вайӧ унлысь ланьтӧм», шуис Пушкин.
— Нинӧм татшӧм ногасӧ сійӧ эз шулы, — висьталіс Аркадий.
— Но, эз шулы, а вермис и должен вӧлі шуны, кыдз поэт.
Буретш лӧсялі, сійӧ колӧ, лоны, военнӧй служба вылын служитліс.
— Пушкин некор эз вӧвлы военнӧйӧн.
— Помилуйт, сылӧн быд листбокын: — Бой вылӧ, бой вылӧ! Россия честь вӧсна!
— Мый тэ татшӧм вӧвлытӧмторъяссӧ выдумывайтан!
Ӧд тайӧ жӧ клевета, медбӧрын.
— Клевета?
Ыджыд тай!
Со кутшӧм кывйӧн кӧсйин повзьӧдны!
Кутшӧм клевета кӧть эн вожӧд морт вылӧ, сійӧ, збыльвылассӧ, заслуживайтӧ сыысь кызьпӧв лёкӧсджык.
— Вай лучшӧ узьны! — дӧзмӧмӧн шуис Аркадий.
— Зэв ыджыд удовольствиеӧн, — вочавидзис Базаров.
Но ни сылы, ни мӧдыслы эз узьсьы.
Кутшӧмкӧ пӧшти лӧгалан чувство шымыртіс сьӧлӧмнысӧ кыкнан том мортыслысь.
Минута вит кольӧм мысти, найӧ восьтісны синсӧ да чӧла видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Видзӧдлы, — друг шуис Аркадий: — клёнлӧн кос корйыс орӧдчис да усьӧ муӧ; сылӧн вӧрӧмыс дзик ӧткодь бобув лэбӧмкӧд.
Абу ӧмӧй шензяна?
Медся нораыс да ловтӧмыс — ӧткодь медся гажаыскӧд да ловъяыскӧд.
— О, другӧй менам, Аркадий Николаич! — горӧдіс Базаров: — ӧтитор йылысь кора тэнсьыд: эн сёрнит мичаа.
— Ме сёрнита кыдзи кужа...
Да и тайӧ, бӧрыннас, деспотизм.
Меным юрӧ воис мӧвп, мыйла сійӧс не висьтавны?
— Сідз; но мыйла нӧ и меным не висьтавны ассьым мӧвпӧс?
Ме могысь, мичаа сёрнитны — абу приличнӧ.
— Мый нӧ приличнӧ?
Пинясьны?
— Э-э! да тэ, ме аддза, збыльысь, кӧсъян мунны дядьыд туйӧд.
Кутшӧм рад эськӧ лои тайӧ идиотыс, кыліс кӧ эськӧ тэнӧ!
— Кыдз тэ нимтін Павел Петровичсӧ?
— Ме сійӧс нимті, кыдзи колӧ, — идиотӧн.
— Тайӧ нин терпитны позьтӧм! — горӧдіс Аркадий.
— Ага! чужанвужйыдлӧн чувствоыс шыасис, — лӧня шуис Базаров.
— Ме казялі: сійӧ зэв топыда кутсьӧ йӧз пиын.
Быдторйысь морт дась ӧткажитчыны, быд предрассудоккӧд янсӧдчас; но сознайтчыны, мый, например, вокыс, коді йӧзлысь чышъянъяс гусявлӧ, вӧр — та вылӧ сылӧн выныс оз тырмы.
Да и збыльысь ӧд: менам вок, менам — и абу гений... позяна-ӧ тайӧ?
— Менам справедливостьлӧн прӧстӧй чувство шыасис, а ньӧти эз чужанвужлӧн, — ӧзйыштӧмӧн вочавидзис Аркадий.
— Но сы вӧсна мый тэ он гӧгӧрво тайӧ чувствосӧ, тэнад абу тайӧ ощущениеыс, то тэ и он вермы сёрнитны сы йылысь.
— Мукӧд кывъясӧн: Аркадий Кирсанов вывті вылын, медым ме гӧгӧрвои, — копыртча и ланьта!
— Тырмас, пӧжалуйста, Евгений; ми, бӧрыннас, пиньӧ воам.
— Ах, Аркадий! вӧч одолжение, пинясям ӧтчыд буриндзика — садь быртӧдз, лов петтӧдз.
— Но ӧд тадзтӧ, пӧжалуй, ми помалам сійӧн...
— Мый тышкасям? — бӧрсяньыс шуис Базаров.
— Мый нӧ?. Тані турун вылын, татшӧм идиллическӧй обстановкаын, светысь да йӧз аддзӧмысь ылын — нинӧм.
Но тэ мекӧд он вермы водзсасьны.
Ме тэнӧ пырысь-пыр чабырта горшӧдыд...
Базаров паськӧдіс ассьыс кузь да чорыд чуньяссӧ...
Аркадий бергӧдчис да лӧсьӧдчис, быттьӧ шутитігмоз, водзсасьны...
Но чужӧмыс аслас другыслӧн кажитчис сылы сэтшӧм скӧрӧн, сэтшӧм збыль угроза сылы петкӧдчис вежыня вомдоръяснас сы шпыньмунӧмын, ӧзъян синъясын, мый сійӧ кыліс кӧсйытӧм повзьыштӧм...
— А! со ті кытчӧ пырӧмныд! — дзик тайӧ кадас кыліс Василий Ивановичлӧн гӧлӧс, и пӧрысь штаб-лекарь сувтіс том войтыр водзӧ, пасьталӧма ас вурӧм дӧра пинджак да юрас пуктӧма ас кыӧм жӧ идзас шляпа.
— Ме тіянӧс корси, корси...
Но ті вывті бур места бӧрйӧмныд да вывті мича занятие вылӧ сетчӧмныд.
«Му» вылын куйлігмоз видзӧдны «енэжӧ»...
Тӧданныд-ӧ — таын эм кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс тӧдчанлун!
— Ме видзӧда енэжӧ сӧмын сэк, кор кӧсъя несйыны, — броткыштіс Базаров да, Аркадий дінӧ шыасьӧм мысти, гусьӧник содтіс: — жаль, мый торкис.
— Но, тырмас, — шӧпнитіс Аркадий да видзчысьӧмӧн топӧдыштліс другыслысь кисӧ.
— Но некутшӧм дружба оз вермы дыр кутсьыны татшӧм зурасьӧмъяс бӧрын.
— Видзӧда ме тіян вылӧ, менам том сёрнитысьяс, — висьтавліс та коста Василий Иванович, юрнас довкйӧдлігтырйи да кресталӧм кияснас кутшӧмкӧ зэв сюся гартлӧдлӧм, ас вӧчӧм бедь вылӧ ӧшӧдчӧмӧн, вороп пыддиыс кодлӧн вӧлі туроклӧн фигура: — видзӧда, и ог вермы не любуйтчыны.
Мыйдта ті пытшкын выныс, медся дзоридзалан томлуныс, способностьясыс, талантъясыс!
Веськыда... Кастор да Поллукс!
— Со кытчӧ — мифологияӧ лэбӧдіс! — шуыштіс Базаров.
— Пырысь-пыр тӧдчӧ, мый ас кадас бур латинист вӧлӧма!
Ӧд тэныд, помнитчӧ, эзысь медаль сетлісны сочинениесьыд, — а?
— Диоскуръяс, Диоскуръяс! — мӧдпӧв шуис Василий Иванович.
— Но, тырмас, бать, — эн нежничайт.
— Нэмнад ӧтчыдтӧ позьӧ, — нурбыльтыштіс старик.
— Колӧ шуны, ме тіянӧс, господа, корси эг сы могысь, медым висьтавлыны тіянлы комплиментъяс, но сы могысь, медым, ӧтикӧ, доложитны тіянлы, мый ми регыд ӧбедайтны кутам; а мӧдкӧ, — меным колӧ вӧлі водзвыв висьтавны тэныд, Евгений...
Тэ тӧлка морт, тэ тӧдан йӧзӧс, и нывбабаясӧс тӧдан, и сідзкӧ извинитан...
Тэнад матушкаыд молебен сьылӧдны кӧсйис тэ воӧм кузя.
Тэ эн чайт, мый ме кора тэнӧ ветлыны тайӧ молебен вылас: сійӧ помасис нин; но отеч Алексей...
— Поп?
— Но да, поп; сійӧ ми ордын... ӧбедайтны кутас...
Ме тайӧс эг виччысь да весиг эг сӧветуйт... но кыдзкӧ сідз артмис... сійӧ эз гӧгӧрво менӧ...
Но, и Арина Власьевна...
Сэсся ӧд, сійӧ миян зэв шань да мывкыда морт.
— Ӧд сійӧ менсьым пайсӧ ӧбедайтігӧн оз сёй? — юаліс Базаров.
Василий Иванович серӧктіс.
— Помилуй, мый тэ!
— А унджыксӧ ме нинӧм ог кор.
Ме быд морткӧд пызан сайӧ пуксьыны дась.
Василий Иванович лӧсьӧдыштіс ассьыс шляпасӧ.
— Ме вӧлі водзвыв эска, — шуыштіс сійӧ: — мый тэ вылынджык быдсяма предрассудокъясысь.
Мый вылӧ нин со ме — старик, квайтымын кыкӧд во ола, а и менам найӧ абуӧсь.
(Василий Иванович эз лысьт висьтасьнысӧ, мый сійӧ ачыс окотитіс молебен вӧчны...
Сійӧ эз омӧльджыка гӧтыр дорсьыс эскы енлы.)
А отеч Алексейлы зэв окота вӧлі тэкӧд тӧдмасьны.
Сійӧ тэныд сьӧлӧм вылад воас, тэ аддзан.
Сійӧ и картіӧн ворсны оз ӧткажитчы, и весиг... но тайӧ миян костын... каллянӧн куритчӧ.
— Мый нӧ?
Ӧбед бӧрын ми пуксям ворсны ералаш и ме сылысь воа.
— Хе-хе-хе, видзӧдлам!
Ог тӧд, кыдзи мый на лоӧ.
— А мый? гашкӧ важсӧ казьтыштан ? — аслыспӧлӧс тӧдчӧдӧмӧн шуис Базаров.
Василий Ивановичлӧн бронза рӧма банъясыс муртса гӧрдӧдісны.
— Кыдз тэныд абу яндзим, Евгений...
Мый вӧлі, сійӧ кольӧма.
Но да, ме со дась на водзын висьтасьны, вӧлі менам тайӧ страстьыс томдырйи — збыльысь; да сюрис жӧ меным сы вӧсна!
— Аттӧ, кутшӧм жар.
Лэдзӧй пуксьыны тіян дорӧ.
Ӧд ме ог мешайт?
— Ньӧти, — вочавидзис Аркадий.
Василий Иванович ружтігтырйи пуксис турун вылӧ.
— Тіян ӧнія куйланінныд казьтылӧ меным, государьяс менам, — заводитіс сійӧ: — менсьым военнӧй странствуйтана олӧм, перевязочнӧй пунктъяс, сідз жӧ кӧнкӧ тадз зорӧд бердын, да сійӧ нӧшта слава богу.
— Сійӧ ышловзис.
— Уна, уна тӧдлі ме ас нэмын.
Со, например, лэдзанныд кӧ, ме тіянлы висьтала Бессарабияын вӧвлӧм чумалысь любопытнӧй эпизод.
— Мыйысь тэныд сетісны Владимирӧс? — бӧрсяньыс шуис Базаров.
— Тӧдам, тӧдам...
А мый вӧсна тэ сійӧс он новлы?
— Ӧд ме тэныд висьталі, мый менам абуӧсь предрассудокъяс, — нурбыльтыштіс Василий Иванович (сійӧ сӧмын тӧрыт на тшӧктіс резьӧдны сертуксьыс гӧрд ленточкасӧ) да заводитіс висьтавлыны чумалысь эпизод.
— А ӧд сійӧ унмовсис, — сійӧ друг шӧпнитіс Аркадийлы, Базаров вылӧ индігмоз да раминика мигнитӧмӧн.
— Евгений! чеччы! — содтіс сійӧ гора.
— Мунам ӧбедайтны...
Отеч Алексей, ыджыд да тшӧг мужчина, лӧсьыда сыналӧм тшӧкыд юрсиа, лиловӧй шӧвк ряса вылас вышивайтӧм вӧня вӧлӧмкӧ зэв пельк да сюсь мортӧн.
Сійӧ ачыс первойӧн тэрмасис киасьны Аркадийкӧд да Базаровкӧд, кыдз быттьӧ водзвыв гӧгӧрвоӧмӧн, мый найӧ оз нуждайтчыны сы благословитӧмын, да вообще кутіс асьсӧ виччысьтӧг.
И асьсӧ сійӧ эз выдайт, и мукӧдӧс эз дойд; такӧд тшӧтш сералыштіс семинарскӧй латынь вылын, да сувтіс дорйыны ассьыс архирейсӧ; юис кык румка вина, а коймӧдсьыс ӧткажитчис; босьтіс Аркадий киысь сигара, но куритны сійӧс эз мӧд, шуис, мый сійӧс гортас нуас.
Эз вӧв дзик сьӧлӧм вылӧ воана сыын сӧмын сійӧ, мый сійӧ ӧтарӧ надзӧник да виччысьӧмӧн лэптывліс кисӧ, медым кыйны гутъясӧс ас чужӧм вывсьыс, да такӧд тшӧтш мукӧддырйиыс лязӧдліс найӧс.
Сійӧ пуксис турунвиж пызан сайӧ ыштытӧг да помаліс сійӧн, мый воис Базаровлысь 2 шайт да 50 ур ассигнацияясӧн: Арина Власьевна ордын эз вӧв и гӧгӧрвоӧмыс эзысьӧн артасьӧм йылысь...
Сійӧ важмозыс пукаліс пиыс дінын (картіӧн сійӧ эз ворс), важмозыс кулакнас бансӧ пыкӧмӧн да чеччывліс сӧмын сы могысь, медым тшӧктыны вайны кутшӧмкӧ выль сёян.
Сійӧ поліс меліавны Базаровӧс, и мӧдыс эз ызйӧд сійӧс, эз кыпӧдлы сійӧс меліалӧм вылӧ; сэсся и Василий Иванович сӧветуйтіс сылы омӧльджыка «дӧзмӧдны» писӧ.
— «Том войтыр оз зэв усьласьны сы вылӧ», долис сійӧ сылы (нинӧм сёрнитны, кутшӧм вӧлі сійӧ луннас ӧбедыс: Тимофеич ачыс рӧдтіс асъя кыа петігӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс черкасскӧй мӧс яйла;
старӧста ветліс мӧдлаӧ налимъясла, йӧршъясла да ракъясла;
куш ӧти тшакъяс вылӧ бабаяс босьтісны 42 ур ыргӧнӧн);
но Арина Власьевналӧн синъясыс, кодъясӧс сійӧ эз вештыв Базаров вылысь, висьталісны эз ӧти преданность да мелілун: наын тыдаліс и любопытство да полӧмлун сора шог, тыдаліс кутшӧмкӧ рам вомалӧм.
Но Базаровлы эз вӧв сэтчӧдз, медым тӧдмавны, мый именнӧ висьтавлісны мамыслӧн синъясыс; сійӧ гежӧда шыасьліс сы дінӧ, и то дженьыдик юалӧмӧн.
Ӧтчыд Базаров корліс сылысь кисӧ «шуд вылӧ»; мамыс ньӧжйӧник пуктіс ассьыс небыд кисӧ чорыд да паськыд кипыдӧс вылӧ.
— Мый, — недыр мысти юаліс мамыс: — эз отсав?
— Нӧшта лёкджыка мӧдіс, — вочавидзис сійӧ лёкногӧн нюмъёвтӧмӧн.
— Вывті нин найӧ рискуйтӧны, — кыдз быттьӧ жалитӧмпырысь шуис отеч Алексей да шыльӧдыштіс ассьыс мича тошсӧ.
— Наполеоновскӧй правилӧ, батюшка, наполеоновскӧй, — бӧрсяньыс шуис Василий Иванович да петіс тузйӧн.
— Сійӧ жӧ и вайӧдіс сійӧс святӧй Елена ді вылӧдз, — шуис отец Алексей да сылысь тузсӧ виис кӧзырӧн.
— Сэтӧр ва оз-ӧ ков, Енюшечка?
— юаліс Арина Власьевна.
Базаров сӧмын лэптывліс пельпомъяссӧ.
— Тырмас! — висьтавліс сійӧ мӧд луннас Аркадийлы: — муна татысь аски.
Гажтӧм; уджавны колӧ, а тані оз позь.
Муна бара ті ордӧ сиктӧ; ме жӧ сэтчӧ ассьым став препаратъясӧс коли.
Тіянын кӧть игнасьны позьӧ.
А тані со бать меным дольӧ: «менам кабинет тэ ки улын — некод тэныд мешайтны оз кут», а ачыс меысь ӧти воськов оз янсӧдчыв.
Да и абу лӧсьыд кыдзкӧ игнасьнысӧ сыысь.
Но и мам тшӧтш жӧ.
Ме кыла, кыдз сійӧ ышлолалӧ стена сайын, а петан сы дінӧ — и шуны сылы немтор.
— Ёна доймас сылӧн сьӧлӧмыс, — шуис Аркадий: — да и батьыдлӧн тшӧтш.
— Ме на ордӧ вола на.
— Кор?
— Да сэк, кор Петербургӧ мӧда мунны.
— Мамыд тэнад меным торйӧн жаль.
— Мый сідз?
Вотӧсъясӧн, али мый, сійӧ тэныд бурӧ воис?
Аркадий лэдзис синъяссӧ.
— Тэ мамтӧ ассьыд он тӧд, Евгений.
Сійӧ абу сӧмын зэв бур нывбаба, сійӧ зэв тӧлка, збыльысь.
Талун асывнас сійӧ мекӧд часджын кымын варовитіс, да сэтшӧм дельнӧя, интереснӧя.
— Кӧнкӧ пыр ме йылысь висьтавліс?
— Эз сӧмын тэ йылысь, ӧтнад йылысь, вӧв сёрниыс.
— Вермас лоны, тэныд бокысяньыд тыдалӧджык.
Вермӧ кӧ нывбаба часджынъя сёрни нуӧдны, тайӧ нин буртор петкӧдлӧ.
А ме, кӧть мый, а муна.
— Тэныд оз ло кокни висьтавны налы тайӧ юӧрсӧ.
Найӧ пыр арталӧны сы йылысь, мый вӧчны мӧдам ми кык вежон мысти.
— Абу кокни.
Чӧртыс менӧ тойліс талун батьӧс дӧзмӧдны: тайӧ лунъясӧ сійӧ тшӧктӧма ньӧрйӧн нӧйтны ассьыс ӧти оброчнӧй мужикӧс — и зэв бура вӧчис; да, да, эн видзӧд ме вылӧ сэтшӧм повзьӧмӧн, — зэв бура вӧчис, сы вӧсна мый сійӧ вӧр дай пьянник вывті страшнӧй; сӧмын бать эз виччысь, мый ме та йылысь, кыдз шусьӧ, тӧдны мӧда.
Сійӧ ёна яналіс, а ӧні меным ковмас содтӧд сылысь сьӧлӧмсӧ дойдны...
Нинӧм!
Гӧтрасьтӧдзыс бурдас.
Базаров шуис: «нинӧм!» но дзонь лун коли, кытчӧдз сійӧ эз решитчы юӧртны ас кӧсйӧм йывсьыс Василий Ивановичлы.
Бӧрыннас, кабинетын сыкӧд прӧщайтчигӧн нин, сійӧ шуис мырдысь очсыштӧмӧн:
— Да... муртса эг вунӧд тэныд шуны...
Тшӧкты жӧ аски ассьыным вӧвъясӧс мӧдӧдны подстава вылӧ Федот ордӧ.
Василий Иванович чуймис.
— Г-н Кирсанов ӧмӧй ми ордысь мунӧ?
— Да; и ме сыкӧд муна.
Василий Иванович шыркнитчис места вылас.
— Тэ мунан?
— Да... мем колӧ.
Распорядитчы, пӧжалуйста, вӧвъяс йывсьыд.
— Бур...
— нурбыльтыштіс старик: — подстава вылӧ... бур... сӧмын... сӧмын...
Кыдз нӧ тайӧ?
— Меным колӧ ветлыны сы ордӧ регыдик кежлӧ.
Ме сэсся бӧр татчӧ локта.
— Да!
Регыдик кежлӧ...
Бур.
— Василий Иванович кыскис чышъян да сульсигас тӧкӧтьӧ эз копыртчыв муӧдзыс.
— Мый нӧ? тайӧ... ставыс лоӧ.
Ме вӧлі думайта, мый тэ миянын... дырджык.
Куим лун...
Тайӧ, тайӧ, куим во бӧрын, этшаджык; этшаджык, Евгений!
— Да ме жӧ тэныд висьтала, мый ме регыд бӧр локта.
Меным быть колӧ.
— Быть колӧ...
Мый нӧ.
Ставсьыс медводз колӧ долг олӧмӧ пӧртны...
Сідзкӧ ыстыны вӧвъяс?
Бур.
Ми, дерт, Аринакӧд тайӧс эг виччысьӧй.
Сійӧ со дзоридзьяс корис суседкалысь, кӧсйис комнататӧ тэныд идравны.
(Василий Иванович эз нин казьтышт сы йылысь, мый быд асылын, муртса югдігас, куш кокнас туфлиӧн сулалігтырйи, сійӧ сёрнитліс Тимофеичкӧд да дзӧран чуньяснас ӧти косяссьӧм ассигнация бӧрся мӧдӧс кыскалігтыр, тшӧкталіс ньӧбавны сылы ӧттор-мӧдтор, медсясӧ сёянторъяс да гӧрд вина, коді, мыйдта позьӧ вӧлі казявны, ёна сьӧлӧм выланыс воис том войтырлы).
Медсяыс — свобода; тайӧ менам правило... оз ков дзескӧдны... оз...
Сійӧ друг ланьтіс да веськӧдчис ӧдзӧслань.
— Ми регыд аддзысям, бать, збыльысь.
Но Василий Иванович бергӧдчывтӧг сӧмын ӧвтыштіс кинас да петіс.
Кор воис спальняӧ сійӧ суис гӧтырсӧ вольпась вылысь да сувтіс юрбитны шӧпкӧмӧн, медым сійӧс не садьмӧдны.
Но сійӧ садьмис.
— Тайӧ тэ, Василий Иванович? — юаліс сійӧ.
— Ме, матушка!
— Тэ Енюша дорсянь?
Тӧдан-ӧ, ме пола: бур-ӧ сылы диван вылас узьнысӧ?
Анфисушкалы ме тшӧкті пуктыны сылы тэнсьыд походнӧй матрасиктӧ да выль пӧдушкаяс; ме эськӧ ассьыным гӧн вольпасьнымӧс сылы сеті, да сійӧ, помнитчӧ, оз радейт небыдасӧ узьны.
— Нинӧм, матушка, эн тӧждысь.
Сылы лӧсьыд.
Господьӧй, помилуйт миянӧс грекаясӧс, — водзӧ лыддис сійӧ гусьӧник ассьыс молитвасӧ.
Василий Иванович жалитіс ассьыс старукасӧ; сійӧ эз кӧсйы висьтавны сылы вой кежлӧ, кутшӧм шог сійӧс виччысьӧ.
Базаров да Аркадий мунісны мӧд луннас.
Асывсяньыс нин керкаын ставыс шогӧ уси;
Анфисушкалӧн дозмукыс кисьыс гылалі;
весиг Федька шайпаймуні да помаліс сійӧн, мый пӧрччис сапогъяссӧ.
Василий Иванович сэтшӧма беспокоитчис, кыдзи некор на эз вӧвлы, гора сёрнитіс да зымӧдіс кокнас, но чужӧмыс сылӧн омӧльтчис, да синъясыс пыр видзӧдісны пиыс гӧгӧр.
Арина Власьевна лӧня бӧрдіс; сійӧ эськӧ дзикӧдз шӧйӧвоши да эз эськӧ вермы асьсӧ кутны, эз кӧ эськӧ водз асывнас дзонь кык час чӧж мужикыс сійӧс бурӧд.
Кор жӧ Базаров, тӧлысьысь некыдз не сёрӧнджык бӧр локны унапӧв кӧсйысьӧм бӧрын, мыніс бӧрыннас сійӧс кутысь кутлӧмъяссьыс да пуксис тарантасӧ, кор вӧвъяс вӧрзисны, да кӧлӧкӧльчик кутіс зильӧдны, да кӧлесаяс мӧдісны бергавны, — и вот сы бӧрысь видзӧдны нин вӧлі нинӧмла, и бусыс пуксис, да дзоньнас мышкыртчӧм да довъялігтырйи Тимофеич локтіс бӧр ас каморкаас;
кор пӧрысьяс колины ӧтнаныс, сідз жӧ кыдз быттьӧ тӧдлытӧг куткыртчӧм да важмӧм асланыс керкаӧ; Василий Иванович, коді нӧшта некымын здук сайын на молодеч моз ӧвтчис чышъянӧн кильчӧ вылын, пуксис улӧс вылӧ да ӧшӧдіс юрсӧ морӧс вылас.
«Эновтіс, эновтіс миянӧс!» нурбыльтыштіс сійӧ: «Эновтіс; гажтӧм сылы лои миянкӧд.
Ӧтнам, кыдзи чунь, ӧні ӧтнам!» шуис сійӧ унапӧв, да быд пӧрйӧ нюжӧдліс водзлань ассьыс кисӧ, водзчуньсӧ чургӧдӧмӧн.
Сэк Арина Власьевна матыстчис сы дінӧ да ассьыс дзор юрсӧ сы дзор юр дінӧ копыртӧмӧн, шуис:
«Мый вӧчны, Вася!
Пи — вундӧм шӧрӧм.
Сійӧ, кыдзи сӧкӧл: кӧсйис — татчӧ лэбис, кӧсйис — бӧр лэбис;
а ми тэкӧд, кыдзи ропас вывса мыртшакъяс, пукалам орччӧн и вӧрзьӧдчывтӧг.
Сӧмын ме коля тэд вылӧ нэмкежлӧ вежсьытӧг, кыдзи и тэ ме вылӧ.»
Василий Иванович босьтіс кияссӧ чужӧм вывсьыс да кутліс ассьыс гӧтырсӧ, ассьыс пӧдругасӧ, сэтшӧм топыда, кыдзи и томдырйиыс сійӧс эз кутлывлы: сійӧ пальӧдіс Василий Ивановичӧс сы шогысь.
ХХІІ
Ланьтӧмӧн, сӧмын шочиника сэтшӧм татшӧм кывъясӧн вежласигмоз, миян приятельяс воисны Федот ордӧдз.
Базаров ас вылас эз вӧв зэв рад.
Аркадий эз вӧв рад сыӧн.
Сэтчӧ жӧ сійӧ кыліс сьӧлӧм вылас сійӧ помкатӧм шоглунсӧ, коді тӧдса сӧмын ӧтнаныслы зэв том йӧзлы.
Кучер доддяліс выль вӧвъяс да, пуклӧс вылӧ кыпӧдчӧм бӧрын, юаліс: веськыдвылӧ али шуйгавылӧ?
Аркадий дрӧгмуні.
Веськыдладорса туйыс нуӧдіс карӧ, а сэсянь гортӧ; шуйгаладорса туйыс нуӧдіс Одинцова ордӧ.
Сійӧ видзӧдліс Базаров вылӧ.
— Евгений, — юаліс сійӧ: — шуйгавылӧ?
Базаров мӧдарӧ бергӧдчис.
— Тайӧ нин кутшӧм йӧйталӧм? — броткыштіс сійӧ.
— Ме тӧда, мый йӧйталӧм, — вочавидзис Аркадий.
— Да омӧльыс мый?
Миянлы ӧмӧй медводдзаысь?
Базаров лэдзис картузсӧ аслыс кымӧс вылас.
— Кыдз тӧдан, — шуис сійӧ бӧрыннас.
— Вӧтлы шуйгавылӧ! — горӧдіс Аркадий.
Тарантас шургис Никольскӧйлань.
Но, йӧйталӧм вылӧ решитчӧм бӧрын, приятельяс воддза дорсьыс чорыдджыка ланьтісны да весиг кажитчисны скӧрӧн.
Сы серти нин, кыдз встретитіс найӧс одинцовскӧй кильчӧ вылын дворецкӧй, приятельяс вермисны гӧгӧрвоны, мый найӧ эз тыр юр садьӧн вӧчны, виччысьтӧг налы воӧм фантазиялы сетчӧм бӧрын.
Найӧс, тыдалӧ, эз виччысьны.
Найӧ вель дыр да вель йӧёват чужӧм-рожаӧн пукалісны гостинӧйын.
Коркӧ Одинцова петіс жӧ на дінӧ.
Сійӧ чолӧмаліс найӧс аслас обыкновеннӧй мелілунӧн, но шензис найӧ регыд бӧр локтӧм вылӧ да, мыйдта вӧлі позьӧ казявны сійӧ тэрмасьтӧм вӧрӧм сертиыс да сёрни сертиыс, эз вӧв вывті рад налы.
Найӧ тэрмасисны юӧртны, мый кежисны сӧмын туй вылысь, да час нёль мысти мӧдӧдчасны водзӧ, карӧ.
Одинцова ограничитчис кокньыдика горӧдыштӧмӧн, тшӧктіс Аркадийлы копыртчывны батьыслы сы нимсянь да ыстіс аслас тьӧткаысла.
Княжна воис зэв унзіль, мый вӧсна сылӧн чукырӧсь, пӧрысь чужӧмыс вӧлі нӧшта ёнджыка скӧрӧн.
Катя висьӧдчис, сійӧ эз петав ас комнатасьыс.
Аркадий друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ ачыс сэтшӧма жӧ кӧсйис аддзӧдлыны Катяӧс, кутшӧма и асьсӧ Анна Сергеевнаӧс.
Нёль час коли сэтшӧм-татшӧм сёрниясӧн ӧтитор-мӧдтор йылысь.
Анна Сергеевна и кывзіс и висьталіс нюмъявтӧг.
Сӧмын дзик прӧщайтчигас нин важ авъялуныс кыдз быттьӧ вӧрзьыштіс сы сьӧлӧмын.
— Ме ӧні шогын ола, — шуис сійӧ: — но ті энӧ видзӧдӧ та вылӧ да волӧ бара кутшӧмкӧ кад мысти, ме тіянлы тайӧс кыкнаныдлы шуа.
И Аркадий, и Базаров вочавидзисны сылы чӧла копыртчылӧмӧн, пуксисны экипажӧ да, некытчӧ сувтлытӧг нин, мӧдӧдчисны гортӧ, Марьиноӧ, кытчӧ и воисны дзоньвидзаӧн мӧд луннас рытын.
Туй чӧжнас ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз казьтыштлыны весиг нимсӧ Одинцовалысь;
Базаров торйӧн нин, пӧшти эз восьтлы вомсӧ да пыр видзӧдіс туй бокас, кутшӧмкӧ скӧрмӧм зэлӧдчӧмӧн.
Марьиноын найӧ локтӧм вылӧ ставныс зэв радӧсь лоины.
Пиыслӧн дыр кежлӧ вошлӧмыс мӧдліс тӧждысьӧдны Николай Петровичӧс: сійӧ горӧдіс, мӧдіс болтайтны кокъяснас да чеччыштліс диван вылын, кор Феничка котӧрӧн пырис сы дінӧ долыд синъясӧн да юӧртіс «том господаяс» воӧм йылысь; ачыс Павел Петрович почувствуйтіс кутшӧмкӧ кыпыд шызьӧм да снисходительнӧя нюмъяліс, бӧр воысь ветлысь-мунысьяслысь кинысӧ пыркӧдігтырйи.
Мӧдісны сёрнияс, юасьӧмъяс; сёрнитіс ёнджыкасӧ Аркадий, торйӧн нин ужнайтігӧн, коді нюжаліс войшӧр бӧрын дыр на.
Николай Петрович тшӧктіс вайны некымын бутылка портер, кодӧс сӧмын на вайӧмаӧсь Москваысь, да ачыс юсис сэтчӧдз, мый банъясыс сылӧн лоины ӧмидз кодьӧсь и сійӧ пыр сераліс не то челядь нога, не то нервическӧй кутшӧмкӧ серамӧн.
Ставлӧн гажмӧмыс вуджис и прислугаяс вылӧ.
Дуняша котраліс бӧрӧ да водзӧ, кыдзи кольмӧм морт, да сійӧ и удж швачйӧдліс ӧдзӧсӧн; а Петр весиг и коймӧд час войын пыр на нӧшта пондыліс ворсны гитара вылын вальс-казак.
Струнаяс нораа да лӧсьыда триньӧдчисны шынитӧв сынӧдын, но, неыджыд медводдза фиоритура кындзи, нинӧм эз артмыв образованнӧй камердинерлӧн: природа абу сетлӧма сылы музыкальнӧй способностьсӧ, кыдзи и став мукӧд способностьяссӧ.
А сы костті эз вывті бура пуксьыв Марьиноын олӧмыс, и коньӧрлы Николай Петровичлы вӧлі омӧль.
Ферма кузя маитчӧм пессьӧм содіс лунысь лун — тӧлктӧм, абу радуйтана пессьӧм.
Медӧн уджалысьяскӧд ноксьӧм кутіс лоны терпитны позьтӧмӧн.
Ӧтияс корисны рӧщӧт либӧ содтӧд, мукӧдыс мунісны задатки босьтӧм бӧрын;
вӧвъяс висьмавлісны;
сийӧс-завод сотчис би вылын моз;
уджалісны сідз-тадз;
Москваысь выпишитӧм вартан машина вӧлӧмкӧ оз туй аслас сьӧкта вӧснаыс; мӧдӧс пырысь-пыр портитісны;
скӧтнӧй двор джынйыс сотчис, сы вӧсна мый дворовӧйяс пиысь синтӧм старука тӧла поводдя дырйи лэччӧма гӧлӧвняӧн ассьыс мӧссӧ тшынӧдны...
Правда, сійӧ жӧ старука висьталӧм серти, став лёкыс лои сы вӧсна, мый баринлы дум вылас уси лӧсьӧдавны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм рысьяс да йӧлысь вӧчӧм мукӧдторъяс.
Управляющӧй друг дышмис да весиг пондіс кызны, кыдз кызӧ быд роч морт, коді веськалӧ «вӧльнӧй нянь» вылӧ.
Николай Петровичӧс ылысянь аддзӧм мысти сійӧ, медым петкӧдлыны ассьыс зільлунсӧ, шыблаліс чагйӧн дінтіыс пышйысь порсьпилы либӧ грӧзитчис паськӧма нисьӧ пасьтӧм детинкалы, а, позьӧ шуны, медсясӧ пыр узис.
Оброк вылӧ пуксьӧдӧм мужикъяс кад кежлӧ эз вайлыны сьӧм, гусявлісны вӧр;
пӧшти быд вой стӧрӧжъяс кутавлісны, а мукӧддырйи тышкӧн босьтавлісны «ферма» видз вылысь крестьяналысь вӧвъяс.
Николай Петрович урчитліс нин сьӧмӧн травитӧмысь штраф, но делӧыс унджыкысьсӧ помасьліс сійӧн, мый, лун либӧ кыкӧс господскӧй кӧрым вылын сулӧдӧм бӧрын, вӧвъясӧс бӧр сетавлісны налы, кодъяслӧн вӧліны.
Тайӧ став дінас содтӧд, мужикъяс заводитісны ас костаныс зыксьыны: вокъяс корисны юксьыны; гӧтыръясныс налӧн эз вермыны овмӧдчыны ӧти керкаын;
тӧдлытӧг пансьыліс тышкасьӧм, да ставыс друг кыптывліс кок йылӧ, кыдзи команда серти, ставныс чукӧртчывлісны контора кильчӧ водзӧ, сюйсисны барин дінӧ, унджыкысьсӧ жугӧдлӧм рожаясӧн, код юрӧн, да корисны суд да расправа;
кыптывліс зык, ойзӧм, бабаяслӧн няргӧм-чирзӧм мужичӧй пинясьӧм-ёрччӧмкӧд сорӧн.
Колӧ вӧлі видлавны лёкалысьяссӧ кыкнанладорсяньыс, горзыны аслыс гӧлӧс чиртӧдз, водзвыв тӧдӧмӧн, мый правильнӧй решениеӧ воны пыр жӧ некыдз он вермы.
Эз тырмыны уджалысьяс вундыны: орчча олысь однодворец, зэв благообразнӧй чужӧмӧн, лӧсьӧдчис-кӧсйысис вайӧдны вундысьясӧс кык шайтӧн десятинаысь да ылӧдіс веськыда яндысьтӧм ногӧн; аслас крепостнӧй бабаясыс корисны кывлытӧм донъяс, а та коста нянь киссьӧ, а сэн ытшкӧмӧн эз эштӧдчыны, а сэн Опекунскӧй Сӧвет повзьӧдлӧ да корӧ пырысь-пыр да недоимкатӧг мынтыны процентъяс...
— Эбӧсӧй менам оз тырмы! — эз ӧтчыд отчаяниеӧн горӧдлывлы Николай Петрович.
— Аслым тышкасьны оз позь, ыстыны станӧвӧйла принципъяс оз тшӧктыны, а наказаниеӧн повзьӧдтӧг нинӧм он вӧч!
— Du calme, du calme — пасйыштавліс та вылӧ Павел Петрович, а ачыс мургис, букышасис да нетшкышталіс уссӧ.
Базаров кутіс асьсӧ бокын тайӧ «дрязгияссьыс» да сылы, кыдз гӧстьлы, эз ковмыв сюйсьыны йӧз делӧясӧ.
Мӧд луннас Марьиноӧ воӧм мысти сійӧ босьтчис ас лягушаяс бердӧ, инфузорияяс бердӧ, химическӧй составъяс бердӧ, да пыр ноксис накӧд.
Аркадий, мӧдарӧ, арталіс аслас обязанностьӧн не кӧ отсавны батьыслы, кӧть нин петкӧдлыны вид, мый сійӧ дась сылы отсавны.
Сійӧ терпитӧмӧн сылысь кывзыліс да ӧтчыд сетіс кутшӧмкӧ сӧвет, эз сы вӧсна, медым сы ног вӧчисны, а медым петкӧдлыны ассьыс участиесӧ.
Кӧзяйничайтӧм эз кыпӧдлы сы пытшкын зывӧктӧм: сійӧ весиг долыдпырысь мечтайтіс агрономическӧй деятельность йылысь, но тайӧ кадас сылӧн мӧд мӧвпъяс мӧдісны поздысьны юрас.
Аркадий, аслыс шензьӧм вылӧ, дугдывтӧг думайтіс Никольскӧй йылысь;
водзджыксӧ сійӧ эськӧ сӧмын пельпомсӧ вӧрзьӧдліс, кодкӧ кӧ эськӧ шуис сылы, мый сійӧ вермас гажтӧмтчыны Базаровкӧд ӧти вевт улын, да нӧшта кутшӧмын!
— аймам вевт улын; а сылы збыльысь вӧлі гажтӧм, да кыскис сійӧс ортсӧ.
Сійӧ думыштіс гуляйтны мудзтӧдзыс, но и тайӧ эз отсав.
Ӧтчыд батьыскӧд сёрнитігӧн сійӧ тӧдмаліс, мый Николай Петрович ордын эм некымын письмӧ, вель интереснӧйӧсь, кодъясӧс гижлӧма коркӧ Одинцовалӧн мамыс сійӧ покойнича гӧтырыслы, и сійӧ эз лэдзчысь сыысь сэтчӧдз, кытчӧдз эз сюрны тайӧ письмӧясыс, кодъясла Николай Петровичлы быть лои гудйысьны торъя кызь ящикын да сундукъясын.
Кор сюрисны сы киӧ тайӧ джынвыйӧ сісьмӧм бумага торъясыс, Аркадий кыдз быттьӧ успокоитчис, быттьӧ сійӧ аддзис ас водзсьыс цель, кытчӧ сылы колӧма мунны.
«Ме тайӧ тіянлы кыкнанныдлы висьтала», дугдывтӧг шӧпкис сійӧ, — ачыс содтіс.
Муна, муна, чорт возьми!»
Но сійӧ казьтыштіс медбӧръя волӧмсӧ, кӧдзыда примитӧмсӧ да воддза нелӧсьыдсӧ, и сійӧс шымыртіс полӧм.
Томлунлӧн «гашкӧыс», ассьыд шудлун видлыны гуся колӧмыс, испытайтны ассьыд вын ӧткӧн, некутшӧм покровительствотӧг — ӧдӧлитісны бӧрыннас.
Дас лун эз коль Марьиноӧ бӧр воӧмсяньыс, кыдз сійӧ бара нин, воскреснӧй школаяслысь механизм тӧдмалӧм мог пуктӧмӧн, гӧнитіс карӧ, а сэсянь Никольскӧйӧ.
Ямщикӧс дугдывтӧг вӧтлігтырйи, тӧвзис сійӧ сэтчӧ, кыдзи кось вылӧ том офицер: и страшнӧ вӧлі сылы, и долыд, и виччысьны вермытӧм пӧдтіс сійӧс.
«Медсяыс — оз ков думайтны», долис сійӧ ачыс аслыс.
Ямщикыс сылы сюрӧма збой; сійӧ сувтавліс быд кабак водзӧ, шуалігтырйи: «кокыштны?» либӧ: «али кокыштны?», но мыйӧн «кокыштас», сэк оз жалит вӧвъястӧ.
Со коркӧ и мыччысис тӧдса керкалӧн джуджыд вевтыс...
«Мый ме вӧча?» друг вуджӧртіс Аркадий юрын.
«Да ӧд не жӧ бӧр бергӧдчыны!»
Тройка дружнӧя тӧвзис; ямщик чарзіс да шутляліс.
Со нин ичӧтик пос йир-йирмуні вӧв кокъяс да кӧльӧсаяс улын, со нин на весьтӧ воис тшӧтшӧдӧм козъяса аллея...
Нывбабйӧй розӧвӧй платтьӧ вуджӧртіс пемыд зелень пӧвсын, том чужӧм видзӧдліс зонтик кокни дорӧс увсянь...
Сійӧ тӧдіс Катяӧс, и сійӧ тӧдіс Аркадийӧс.
Аркадий тшӧктіс ямщиклы сувтӧдны ӧддзӧм вӧвъясӧс, чеччыштіс экипажысь да матыстчис сы дінӧ.
«Тайӧ ті!» шуис Катя да ньӧжйӧникӧн гӧрдӧдіс: «мунамӧй чой дінӧ, сійӧ тан садйын; сійӧ лоӧ рад тіянӧс аддзыны».
Катя нуӧдіс Аркадийӧс садйӧ.
Сыкӧд аддзысьӧмыс кажитчис сылы торъя шуда предзнаменованиеӧн;
Аркадий рад лои сы вылӧ, кыдз ас мортлы.
Ставыс сідз зэв бура ладмис: ни дворецкӧй, ни доклад.
Туй чукыльтанінын сійӧ аддзис Анна Сергеевнаӧс.
Сійӧ сулаліс сылань мышкӧн.
Кокшы кылӧм мысти, сійӧ ньӧжйӧник бергӧдчис.
Аркадий повзьыштіскодь бара, но сыӧн шуӧм медводдза кывъясыс пырысь-пыр успокоитісны сійӧс.
«Здравствуйте, беглец!» — шуис сійӧ аслас рӧвнӧй, мелі гӧлӧсӧн да мӧдӧдчис сылы паныд, нюмъялігтырйи да шондісьыс да тӧвсьыс синсӧ чикрӧдлӧмӧн: «кытысь тайӧс тэ аддзин, Катя?»
— Ме тіянлы, Анна Сергеевна, — заводитіс Аркадий: — вайи мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый ті некыдз он виччысьӧй...
— Ті асьнытӧ вайинныд; тайӧ ставсьыс медбур.
XXIII
Сералана жалитӧмӧн Аркадийӧс колльӧдӧм мысти да сылы тӧдны сетӧмӧн, мый сійӧ ньӧти оз пӧръяссьы сы мунӧм веськыд цель йылысь, Базаров кутіс овны дзик торйӧн: сійӧс босьтіс уджлӧн лихорадка.
Павел Петровичкӧд сійӧ эз нин вензьывлы, сы вӧсна медсясӧ, мый сійӧ сы дырйи вӧчліс вывті аристократическӧй вид да ассьыс мнениесӧ петкӧдліс ёнджыкасӧ шы сетӧмӧн, а эз кывйӧн.
Сӧмын ӧтчыд Павел Петрович пондыліс вензьыны нигилисткӧд остзейскӧй дворяна праваяс йылысь, коді вӧлі сійӧ кадас моднӧй сёрниӧн, но ачыс друг дугдіс, ывдортчана вежливостьӧн шуӧм бӧрын:
— да ӧд ми ог вермӧ гӧгӧрвоны мӧда-мӧдӧс; ме, торйӧн нин, ог вермы тіянӧс гӧгӧрвоны.
— Ещӧ дай! — горӧдіс Базаров.
— Морт вермас ставсӧ гӧгӧрвоны — и кыдз вералӧ эфир, и мый шонді вылын вӧчсьӧ, а кыдзи мӧд морт вермас мӧдног зырым сульны, кыдзи сійӧ ачыс сульӧ, тайӧс сійӧ гӧгӧрвоны оз вермы.
— Мый, тайӧ остроумнӧ? — шуис нюмъялігмоз Павел Петрович да вешйис бокӧ.
Но, мукӧддырйиыс сійӧ корліс позволение присутствуйтны Базаров опытъяс вӧчанінын, и ӧтчыд весиг матыстіс ассьыс душитӧм да зэв бур врачебнӧй средствоӧн мыськӧм чужӧмсӧ микроскоп дінӧ сы могысь, медым видзӧдлыны, кыдзи пырыс тыдалан инфузория ньылаліс веж бустор да зільпырысь нямляліс сійӧс кутшӧмкӧ зэв тэрыб ичӧт кулачёкъясӧн, кодъяс сылӧн вӧліны горшас.
Вок дорсьыс ёна тшӧкыдджыка Базаров дінӧ волывліс Николай Петрович; сійӧ эськӧ быд лун воліс, кыдз сійӧ шулывліс, «велӧдчыны», кӧзяйство кузя клопотаясыс кӧ сійӧс эз манитны.
Сійӧ эз дзескӧд том естествоиспытательӧс: пуксьывліс кытчӧкӧ комната пельӧсӧ, видзӧдіс сюся да шочиника сетлывліс видзчысяна юалӧмъяс.
Ӧбедъяс да ужинъяс дырйи сійӧ зілис веськӧдны сёрнисӧ физика, геология либӧ химия вылӧ, сы вӧсна мый став мукӧд предметъясыс, весиг кӧзяйственнӧйясыс, ог нин шуӧ политическӧйяс йылысь, вермисны кыпӧдны эз кӧ зурасьӧм, то пыр нин мӧда-мӧднас дӧзмӧм.
Николай Петрович казявліс, мый вокыслӧн Базаровӧс мустӧмтӧмыс ньӧти эз чин.
Ичӧтик случай, мукӧд уна пиысь, вынсьӧдіс сылысь казялӧмсӧ.
Холера мӧдіс мыччасьны ӧти мӧдлаын матігӧгӧрын да весиг «нетшыштіс» кык мортӧс дзик Марьиноысь.
Войнас Павел Петровичлӧн лои вель вына припадок.
Сійӧ мучитчис асылӧдзыс, но эз шыась Базаров искусство дінӧ — и, мӧд луннас сыкӧд аддзысигӧн, сы юалӧм вылӧ: «мыйла сійӧ эз ыстыв сыла? — вочавидзис, ставнас на нӧшта блед, но мичаа сынасьӧма да бритчӧма нин: — «ӧд ті, помнитчӧ, асьныд шулінныд, мый он веритӧ медициналы?»
— Тадзи колины лунъяс.
Базаров уджаліс зіля да сурова...
а та коста Николай Петрович керкаын вӧлі существо, кодкӧд сійӧ, оз позь шуны, мый бурмӧдліс ассьыс сьӧлӧмсӧ, а окотапырысь варовитіс...
Тайӧ существонас вӧлі Феничка.
Базаров аддзысьлывліс сыкӧд унджыкысьсӧ асывводзьясын, садйын либӧ дворын; сы дінӧ комнатаӧ сійӧ эз пыравлы, и Феничка ставсӧ ӧтчыд воліс сы ӧдзӧс дінӧ, медым юавны — купайтны-ӧ сылы Митяӧс, али оз ков?
Сійӧ не сӧмын дӧверайтчыліс сылы, не сӧмын сыысь эз пов, сійӧ сы дырйи кутіс асьсӧ вӧльнӧйджыка да сідз-тадзджык, Николай Петрович дырйи серти.
Сьӧкыд шуны, мый вӧсна тайӧ артмыліс; гашкӧ, сы вӧсна, мый Феничка бессознательнӧ чувствуйтіс Базаровын став сійӧ дворянскӧйсӧ, став сійӧ высшӧйсӧ абутӧм, мыйыс и привлекайтӧ, и повзьӧдлӧ.
Сы думайтӧм серти сійӧ вӧлі и зэв бур доктор, и прӧстӧй морт.
Сы дырйи сійӧ виччысьтӧг ноксис кагаыскӧд да ӧтчыд, кор сылӧн друг мӧдіс бергӧдчыны юрыс да висьмис — сы киысь юис паньтыр, лекарство.
Николай Петрович дырйи сійӧ кыдз быттьӧ ӧтдортчис Базаровысь: тайӧ вӧчис сійӧ эз мудералӧм могысь, а кутшӧмкӧ приличие чувство вӧсна.
Павел Петровичысь сійӧ поліс ёнджыка, кыдз некор;
Павел Петровичыс бӧръя кадӧ мӧдіс наблюдайтны сы бӧрся да виччысьтӧг петкӧдчывліс, быттьӧ муысь петавліс, сы мышку сайын аслас сьютӧн, вӧрзьӧдчытӧм сюсь чужӧмӧн да зептӧ сюйӧм кияснас.
— «Сідз тэнӧ кӧдзыдӧн и ыркнитлас», норасис Феничка Дуняшалы, а мӧдыс сылы вочавидзӧм пыдди ышлолаліс да думайтіс мӧд «сьӧлӧмтӧм» морт йылысь.
Базаров, ачыс сійӧс эз куж тӧдны, лои скӧр тиранӧн сы сьӧлӧмлы.
Феничкалы сьӧлӧм вылас воис Базаров; но и сійӧ сылы сьӧлӧм вылас воас.
Весиг Базаровлӧн чужӧмыс вежсьывліс, кор сійӧ сыкӧд сёрнитліс: чужӧмыс лолі ясыд выражениеа, пӧшти мелі, да сы быдлунъя небрежность дінӧ сорасьліс кутшӧмкӧ шутливӧй внимательность.
Феничка шаньмис лунысь лун.
Том нывбаба олӧмын овлывлӧ кад, кор найӧ друг заводитӧны дзоридзавны да паськавны, кыдз гожся розаяс; татшӧм кад воис Феничкалы.
Ставыс талы отсаліс, весиг июль тӧлысся жарыс, коді сэки пӧжис.
Кокньыдик, еджыд платтьӧӧ пасьтасьӧм Феничка ачыс кажитчис еджыдджыкӧн да кокньыдджыкӧн: гожйыс эз сибды сы дінӧ, а жарысь, кодысь сійӧ эз вермы виччысьнысӧ, неуна гӧрдӧдыштіс сылысь бандзибйывъяссӧ да пельяссӧ и, став виръяяс сылы лӧнь дышлун сетӧмӧн, петкӧдчыліс вугрӧдлан нярмӧмӧн сы мичаник синъясын.
Сійӧ пӧшти эз вермы уджавны; киясыс сылӧн сідзи и вильдалісны пидзӧсъяс вылас.
Сійӧ муртса ветлӧдліс и пыр окайтіс да норасис тешкодь вынтӧмлунӧн.
— Тэ мед эськӧ унджыкысь купайтчин, — шулывліс сылы Николай Петрович.
Сійӧ лӧсьӧдіс дӧраӧн вевттьӧм ыджыд купальня аслас сійӧ прудъяс, коді нӧшта абу на удитӧма косьмыны.
— Ох, Николай Петрович!
Да пруд дорӧдзыс вотӧдз — кулан, и бӧр локны мӧдан — кулан.
Ӧд гожсайыс садъяд абу.
— Тайӧ збыль, мый гожсай абу, — вочавидзис Николай Петрович да малаліс ассьыс синкымъяссӧ.
Ӧтчыд, час сизимын асылын, Базаров, прогулка вылысь локтігӧн, важӧн дзоридзавсьӧм, но нӧшта сук да веж сиреневӧй беседкаын суис Феничкаӧс.
Сійӧ пукаліс скамейка вылын, кыдзи и пыр еджыд чышъянсӧ юр вылас плавгӧмӧн; сы дінын куйліс лысваысь косьмытӧм на гӧрд да еджыд розаяслӧн дзонь чукӧр.
Базаров здоровайтчис сыкӧд.
— А! Евгений Васильевич! — шуис сійӧ да лэптыштіс неуна чышъян дорсӧ, медым видзӧдлыны сы вылӧ; сэки жӧ киыс сылӧн кушмис гырддзаӧдзыс.
— Мый ті тані вӧчанныд? — шуис Базаров, сы дінӧ пуксигмоз.
— Букет кӧртавланныд?
— Да; завтрак кежлӧ пызан вылӧ.
Николай Петрович тайӧс радейтӧ,
— Но завтракӧдзыс ӧд нӧшта ылын на.
Аттӧ мыйдта дзоридзыс!
— Ме тайӧс ӧні нетшки, а то бӧрти жар лоӧ, и петны оз позь.
Сӧмын ӧні и лолалан.
Дзикӧдз ме рудзмуні тайӧ жарсьыс.
Ме нин пола, эг-ӧ висьмы ме?
— Тайӧ нин кутшӧм фантазия!
Вайлӧ жӧ тіянсьыныд пульснытӧ видлыны.
— Базаров босьтіс сылысь кисӧ, корсис рӧвнӧя типкысь сӧнсӧ да весиг эз мӧд артавны сылысь типкӧмсӧ.
— Сё во оланныд, — шуис сійӧ кисӧ лэдзигмоз.
— Ах, ен мед видзас! — горӧдыштіс сійӧ.
— А мый?
Тіянлы ӧмӧй абу окота дырсӧ овны?
— Да ӧд сё во!
Миян бабушка вӧлі кӧкъямысдас вит арӧса — да кутшӧм жӧ нин вӧлі тайӧ мученица!
Сьӧд, пельтӧм, гӧрба, пыр кызӧдіс; сӧмын аслыс сьӧкыдлун.
Кутшӧм нин тайӧ олӧм!
— Сідзкӧ бурджык томӧн вӧвны?
— А кыдз нӧ?
— Да мыйӧн нӧ сійӧ бурджык?
Висьталӧ меным!
— Кыдз мыйӧн?
Да со ме ӧні, том, быдтор верма вӧчны — и муна, и локта, и вая, и некодӧс меным корны оз ков...
Мый бурджыкыс?
— А меным вот дзик веськодь: том-ӧ ме либӧ пӧрысь.
— Кыдз ті тайӧ шуанныд — веськодь? тайӧ оз вермы лоны, мый ті висьталанныд.
— Да ті асьныд артыштлӧй, Федосья Николаевна, мый вылӧ меным менам томлуныс?
Ола ме ӧтнам, бӧбыльӧн...
— Тайӧ ас саяныд тіян пыр.
— Сійӧ и эм, мый абу ме сайын!
Кодкӧ кӧть мед эськӧ жалитыштіс менӧ.
Феничка боксяньыс видзӧдліс Базаров вылӧ, но нинӧм эз шу.
— Тайӧ мыйся книга тіян? — юаліс сійӧ недыр мысти.
— Тайӧсӧ?
Тайӧ учёнӧй книга, мудренӧй.
— А ті пыр велӧдчанныд?
И абу гажтӧм тіянлы?
Ті нин и сідз, ме чайта, ставсӧ тӧданныд.
— Тыдалӧ ог ставсӧ.
Видлӧй жӧ ті лыддьыны неуна.
— Да ме нинӧм тась ог гӧгӧрво.
Сійӧ тіян роч? — юаліс Феничка, кыкнан кинас сьӧкыда переплетайтӧм том босьтігмоз.
— Кутшӧм кыз!
— Роч.
— Кӧть мый, ме нинӧм ог гӧгӧрво.
— Да ме ог и сы могысь, медым ті гӧгӧрвоинныд.
Меным окота видзӧдлыны ті вылӧ, кыдз ті лыддьыны мӧданныд.
Тіян, кор ті лыддьысянныд ныр йывныд зэв лӧсьыдика вӧрӧ.
Феничка, коді заводитліс нин бӧрйӧдлыны гусьӧник «креозонт йылысь» сылы веськалӧм статья, серӧктіс да шыбытіс книгасӧ... сійӧ уси скамья вылысь муӧ.
— Ме радейта сідз жӧ, кор ті сераланныд, шуис Базаров.
— Дугдӧ жӧ!
— Ме радейта, кор ті сёрнитанныд.
Дзик быттьӧ шор жургӧ.
Феничка бергӧдіс юрсӧ.
— Кутшӧм ті! — шуис сійӧ, дзоридзьяссӧ чуньяснас бергӧдлігмоз.
— И мый тіянлы менсьым кывзынысӧ?
Ті сэтшӧм вежӧра дамаяскӧд сёрнитлывлінныд.
— Эх, Федосья Николаевна! — веритӧй меным.
Свет вылын став вежӧра дамаясыс оз сулавны ті гырддза помкӧд воча.
— Но, вот нӧшта мый выдумайтінныд! — шӧпнитіс Феничка да топӧдыштіс ас бердас кияссӧ.
Базаров лэптіс муысь книгасӧ.
— Тайӧ лекарскӧй книга, мыйла ті сійӧс шыблаланныд?
— Лекарскӧй? — мӧдысь шуис Феничка да бергӧдчис сылань.
— А тӧданныд мый?
Ӧд сэтысянь, кор ті меным капляястӧ сетінныд, помнитанныд?
Митя кутшӧм нин бура узьӧ!
Ме нин ог и куж думайтны кыдз меным тіянӧс благодаритны; сэтшӧм ті бурӧсь, збыльысь.
— А бурногӧн кӧ, лекаръяслы колӧ мынтысьны, — шпыньмунӧмӧн шуис Базаров.
— Лекаръяс ті тӧданныд, горш йӧз.
Феничка лэптіс Базаров вылӧ ассьыс синъяссӧ, кодъяс кажитчисны нӧшта пемыдджыкӧсь сы чужӧм вылысладорас усьысь югӧр вӧснаыс.
Сійӧ эз тӧд, шутитӧ-ӧ сійӧ, али оз.
— Колӧ кӧ тіянлы, ми сьӧлӧмсяньным...
Ковмас Николай Петровичлысь юавны...
— Да ті думайтанныд, меным сьӧм колӧ? — торкис сійӧс Базаров.
— Оз, мем тіянсянь оз сьӧм ков.
— Мый нӧ? — шуис Феничка.
— Мый? — мӧдпӧв шуис Базаров.
— Тӧдмалӧй.
— Кутшӧм нӧ ме тӧдмалысь!
— Сідзкӧ ме тіянлы висьтала; мем колӧ... тайӧ розаяс письыс ӧтик.
Феничка бара серӧктіс да весиг кинас шеныштіс, сэтшӧм тешкодь кажитчис сылы Базаровлӧн колӧмыс.
Сійӧ сераліс да сійӧ жӧ кадӧ чувствуйтіс асьсӧ ыштӧмӧн.
Базаров дзоргӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Кутшӧм колӧ, кутшӧм колӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас да, скамейка бердӧ копыртчӧмӧн, пондіс бӧрйыны розаяс.
— Кутшӧмӧс тіянлы, гӧрдӧс али еджыдӧс?
— Гӧрдӧс, да эн вывті ыджыдӧс.
Феничка веськӧдчис.
— Со босьтӧй, — шуис сійӧ, но пырысь-пыр жӧ нюжӧдӧм кисӧ бӧр нетшыштіс да, вомдорсӧ курччӧмӧн, видзӧдліс беседкаӧ пыранінӧ, сэсся чошкӧдіс пельсӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс Базаров.
— Николай Петрович?
— Абу...
Найӧ му вылӧ мунісны... да ме наысь ог и пов... а вот Павел Петрович...
Меным кажитчис..»
— Мый?
— Меным кажитчис, мый найӧ тан ветлӧдлӧны.
Абу... некод абу.
Босьтӧй.
— Феничка сетіс Базаровлы роза.
— Мыйла нӧ ті Павел Петровичсьыс поланныд?
— Найӧ менӧ пыр повзьӧдлӧны.
Сёрнитны — оз сёрнитны, а сідз видзӧдӧны мудреннӧя.
Да ӧд и ті сійӧс онӧ радейтӧй!
Помнитанныд, водзджыксӧ ті пыр сыкӧд споруйтлінныд.
Ме ог и тӧд, мый йылысь тіян спорыс мунӧ, а аддза, мый ті сійӧс и тадз бергӧдланныд, и тадз...
Феничка петкӧдліс кияснас, кыдз, сы ногӧн, Базаров бергӧдліс Павел Петровичӧс.
Базаров нюммуніс.
— А вермыны кӧ эськӧ сійӧ менӧ мӧдіс, — юаліс сійӧ: — ті эськӧ сувтінныд ме дор?
— Кысь нӧ меным ті дор сувтны? да он, тікӧд он ладмы.
— Ті думайтанныд?
А ме тӧда ки, коді кӧсъяс кӧ — и чуньнас менӧ уськӧдас.
— Кутшӧм сэтшӧм киыс?
— А ті, небось, он тӧдӧ?
Дукыштлӧй, кутшӧм чӧскыд кӧр кылӧ розасьыс, кодӧс ті меным сетінныд.
Феничка нюжӧдіс сьылісӧ да матыстіс чужӧмсӧ дзоридз дінӧ...
Чышъяныс юрсьыс сылӧн исковтіс пельпом вылас; тыдовтчис небыд, югъялысь, неуна лёзьнитчӧм сьӧд юрси чукӧр.
— Сулавлӧ, ме кӧсъя тшӧтш дукыштны тіянкӧд, — шуис Базаров, копыртчис да топыда окаліс сійӧс восьса вомдоръясас.
Феничка дрӧгнитіс, кыкнан кинас пыксис сы морӧсӧ, но пыксис слаба, и Базаров вермис выльмӧдны да нюжӧдны ассьыс окалӧмсӧ.
Кос кызӧктӧм кыліс сиреньяс сайын.
Феничка дзик пыр жӧ вешйис скамейка мӧд помас.
Павел Петрович мыччысис, кокньыдика копыртчыліс да, кутшӧмкӧ скӧр норлунӧн «ті танӧсь» шуӧм мысти — ылыстчис.
Феничка пырысь-пыр ӧктіс став розаяссӧ да муніс беседкаысь.
— «Грек тіянлы, Евгений Васильевич», шӧпнитіс сійӧ мунігмозыс.
Подделайттӧм упрёк кыліс сы шӧпнитӧмын.
Базаровлы дум вылас уси неважӧнся мӧд сцена, и яндзим сылы лои, и зывӧктана мустӧм.
Но сійӧ пырысь-пыр жӧ пыркнитіс юрнас, ироническӧя поздравитіс асьсӧ «селадонӧ формальнӧ воӧмӧн» да мӧдӧдчис ас комнатаас.
А Павел Петрович петіс садйысь да, ньӧжйӧндзи восьлалігтырйи, воис вӧрӧдз.
Сійӧ оліс сэн бура дыр, да кор сійӧ бӧр локтіс завтрак кежлӧ, Николай Петрович тӧждысьӧмпырысь юаліс сылысь, дзоньвидза-ӧ сійӧ?
Сэтчӧдз чужӧмыс сылӧн пемдӧма.
— Тэ тӧдан, ме мукӧддырйиыс страдайта сӧп висьӧмӧн, — спокойнӧя вочавидзис сылы Павел Петрович.
XXIV
Час кык мысти сійӧ таркӧдчис Базаров ӧдзӧсӧ.
— Ме должен извинитчыны, мый тіянлы мешайта тіян учёнӧй уджъяслы, — заводитіс сійӧ, улӧс вылӧ пуксигмоз да кыкнан кинас слӧн лыысь вӧчӧм воропа мича бедь вылӧ мыджсьӧмӧн (сійӧ векджык ветлывліс бедьтӧг): — но меным быть лоӧ корны тіянсьыныд юкыштны меным вит минута кад... не унджык.
— Став кад менам тіянлы, — висьталіс Базаров, кодлӧн вуджӧртчис мыйкӧ чужӧмӧдыс, кыдз сӧмын Павел Петрович воськовтіс ӧдзӧс порог вомӧн.
— Меным вит минутыс тырмас.
Ме локті юавны тіянсьыныд ӧтик вопрос.
— Вопрос?
Мый йылысь?
— А вот кывзӧй.
Ме вок ордын ті овмӧдчӧмсянь воддза кадас, кор ме эг на нӧшта ӧткажитлывлы аслам удовольствиелы тіянкӧд сёрнитӧмын, меным удайтчывліс кывзыны тіянсьыныд сёрнитӧ унатор йылысь;
но, мыйдта мем помнитчӧ, ни ми костын, ни ме дырйи некор эз пансьыв сёрни поединокъяс йылысь, дуэль йылысь вообще.
А лэдзӧй тӧдмавны, кутшӧм тіян мнениеныд тайӧтор йывсьыс?
Базаров, коді чеччыліс Павел Петровичлы воча, пуксьыштіс пызан дор вылӧ да кресталіс кияссӧ.
— Со менам мнение, — шуис сійӧ:
— Теоретическӧй боксянь дуэль — некытчӧ шогмытӧмтор; но, а практическӧй боксянь — сійӧ мӧд делӧ.
— Мӧдног кӧ, ті кӧсъянныд шуны, сӧмын гӧгӧрвои кӧ ме, мый кӧть мед кутшӧм теоретическӧй воззрение тіян эз вӧв дуэль вылӧ, практика вылын ті эськӧ эн позволитӧй оскорбитны асьнытӧ, медым корны удовлетворение?
— Ті тырвыйӧ тӧдінныд менсьым мӧвпӧс.
— Зэв бур.
Меным зэв долыд кывзыны тайӧс тіянсянь.
Тіян кывъясныд петкӧдӧны менӧ тӧдтӧмлунысь...
— Решитчытӧмлунысь, кӧсъянныд ті шуны.
— Тайӧ дзик ӧткодь; ме сёрнита сідз, медым менӧ гӧгӧрвоисны; ме... абу семинарскӧй крыса.
Тіян кывъясныд мездӧны менӧ кутшӧм-сюрӧ гажтӧм необходимостьысь.
Ме решитчи тышкасьны тікӧд.
Базаров сувтӧдіс синъяссӧ.
— Мекӧд?
— Непременнӧ тіянкӧд.
— Да мыйысь? помилуйтӧй.
— Ме эськӧ верми висьтавны тіянлы помкасӧ, — заводитіс Павел Петрович.
— Но ме артала бурджыкӧн чӧв овны сы йылысь.
Ті ме могысь тані лишнӧй; ме тіянӧс терпитны ог вермы, ме тіянӧс синмӧн видзӧдны ог вермы, тайӧ кӧ тіянлы оз на тырмы...
Павел Петровичлӧн синъясыс мӧдісны югъявны...
Ӧзйисны найӧ и Базаровлӧн.
— Зэв бур, — шуис сійӧ.
— Водзӧ висьтавны оз ков.
Тіянлы воис фантазия видлыны ме вылын ассьыныд рыцарскӧй рунытӧ.
Ме верми эськӧ ӧткажитны тіянлы тайӧ удовольствиесӧ сетны, да мӧдӧдчис кӧ нин мед!
— Сьӧлӧмсянь тіянлы обязан, — висьталіс Павел Петрович, — и верма ӧні надейтчыны, мый ті примитанныд менсьым вызов, мынтӧданныд менӧ мырдӧна мераяс бердӧ кутчысьӧмысь.
— Мӧдногӧн-кӧ, крукӧн сёрниттӧг, тайӧ бедь бердас? — веськодя шуис Базаров.
— Тайӧ дзик справедливӧ.
Тіянлы ньӧти оз ков оскорбляйтны менӧ.
Сійӧ жӧ и абу дзик безӧпаснӧ.
Ті верманныд кольччыны джентльменӧн...
Принимайта тіянлысь вызовтӧ сідз жӧ джентльмен моз.
— Вывті бур, — шуис Павел Петрович да бедьсӧ пуктіс пельӧсӧ.
— Ми ӧні висьталам некымын кыв миян дуэль условиеяс йылысь; но первой ме кӧсйи эськӧ тӧдны, арталанныд-ӧ ті коланаӧн воӧдчыны формальнӧя неыджыд зыкӧ, коді вермис эськӧ лоны помкаӧн менам вызовлы?
— Ог, формальностьястӧг бурджык.
— Ме ачым сідз думайта.
Чайта сідзжӧ ковтӧмӧн зільны тӧдмавны веськыд помкасӧ миян зурасьӧмлысь.
Ми мӧда-мӧдӧс терпитны ог вермӧ.
Мый нӧ унджыксьыс?
— Мый нӧ унджыксьыс? — ироническӧя мӧдпӧв шуис Базаров.
— Сёрнитны кӧ самӧй тышкасьӧм условиеяс йылысь, то сы вӧсна мый миян оз лоны секундантъяс, кытысь нӧ найӧс босьтан?
— Именнӧ, кытысь найӧс босьтан?
— Ме и имеита честь вӧзйыны тіянлы татшӧм условиеяс: тышкасьны аски водз, шуам, квайт часын, рас сайын, пистолетъясӧн; барьер дас воськов сайын...
— Дас воськов сайын? тайӧ тадз; ми тайӧ расстояние вылас ненавидитам мӧда-мӧдӧс.
— Позьӧ и кӧкъямыс, — пасйыштіс Павел Петрович.
— Позьӧ; мыйла оз!
— Лыйны кыкысь; а быд случай вылӧ кыкнаннымлы пуктыны зептӧ гижӧдтор, кытӧн сійӧ ачыс асьсӧ мыждас кулӧмсьыс.
— Такӧд нин ме абу дзик сӧгласен, — шуис Базаров.
— Неуна французскӧй романлань мунӧ, абу правдоподобнӧй мыйкӧ.
— Вермас лоны.
Но, сӧгласитчӧй, мый абу лӧсьыд морт виӧмсӧ ас вылад шуӧмыс?
— Сӧгласитча.
Но эм средство мынтӧдчыны тайӧ шог вӧйпӧмсьыс.
Секундантъяс миян оз лоны, но вермас лоны свидетель.
— Коді именнӧ, лэдзӧй тӧдны?
— Да Петр.
— Кутшӧм Петр?
— Тіян вокныдлӧн камердинерыс.
Морт сійӧ, коді сулалӧ ӧнія образованиекӧд ӧтвесьтын, и исполнитас ассьыс рольсӧ татшӧм случаяс став колана комильфоӧн.
— Меным кажитчӧ, ті шутитанныд, милостивӧй государь.
— Ньӧти ог.
Менсьым предложениеӧс ӧтар-мӧдарсянь видлалӧм бӧрын ті убедитчанныд, мый тайӧ предложитӧмыс зэв вежӧра да прӧстӧй.
Шылатӧ мешӧкӧ оз дзеб, а Петрӧс ме босьтча велӧдны кыдз колӧ да вайӧдны тышкасянінӧ.
— Ті век на шутитанныд, — улӧс вылысь чеччигмоз шуис Павел Петрович.
— Но тісянь петкӧдлӧм любезность бӧрын менам оз вермы вӧвсьыны права ті вылӧ норасьны...
И сідз, ставсӧ вӧчӧма...
А пистолетныд тіян абу ?
— Кытысь лоасны меным пистолетъяс, Павел Петрович?
Ме абу воюйтысь.
— Сідзкӧ, вӧзъя тіянлы ассьым.
Ті верманныд лоны уверенӧсь, мый со вит во нин, кыдз ме эг лыйсьыв наысь.
— Тайӧ зэв радуйтана юӧр.
Павел Петрович босьтіс ассьыс бедьсӧ.
— Та бӧрын, милостивӧй государь, мем коли сӧмын благодаритны тіянӧс да сетны тіянлы ас уджӧн уджавны.
Честь имеита копрасьны.
— Приятнӧй аддзысьлытӧдз, милӧстивӧй государь менам, — шуис Базаров, гӧстьӧс колльӧдігмоз.
Павел Петрович петіс, а Базаров сулыштіс ӧдзӧс водзын да друг горӧдіс:
«Фу тэ, чӧрт! Кутшӧм мича, да кутшӧм йӧйнога!
Со кутшӧм теш ми резыштім!
Велӧдӧм понъяс тадз бӧр кокъяс вылас танцуйтӧны.
А ӧткажитны вӧлі оз позь; ӧд сійӧ меным, мый бурыс, кучкис эськӧ, а сэки...
(Базаров кельдӧдіс куш мӧвпыштӧм дырйиыс; сылӧн став гордостьыс сідзи и кыпӧдчис кокчуньйывсяньыс).
Сэки лои эськӧ джагӧдны сійӧс каньпиӧсмоз».
Сійӧ бӧр матыстчис аслас микроскоп дінӧ, но сьӧлӧмыс сылӧн вӧрзис, и лӧньлуныс, коді колӧ наблюдайтігӧн, быри.
«Сійӧ миянӧс аддзыліс талун», думайтіс сійӧ: «но вокыс вӧсна ӧмӧй татшӧма сувтіс сійӧ?
Да и ыджыд тай важность, окасьӧм?
Тан мыйкӧ мӧдтор на эм.
Ба! да абу-ӧ ачыс сійӧ любитчӧма?
Гӧгӧрвоана, любитчӧма; тайӧ тыдалана, кыдз луншӧра лунын.
Кутшӧм кысьӧм, аддзӧмыд тай!..
Зывӧк!» решитіс сійӧ бӧрыннас: «Зывӧк, кодарладорсянь кӧть эн видзӧдлы.
Ӧти-кӧ, колӧ кымӧстӧ лӧсьӧдны, да кӧть мый, а лоӧ мунны татысь; а сэн Аркадий... да тайӧ ен гагйыс Николай Петрович.
Зывӧк, зывӧк».
Луныс коли кыдзкӧ торйӧн нин лӧня да дыша.
Феничка быттьӧ свет вылас эз вӧвлы; сійӧ пукаліс ас комнатаас, кыдзи позйын шырпи.
Николай Петрович вӧлі тӧждысян чужӧма.
Сылы юӧртісны, мый сы шобді пӧвсын, код вылӧ сійӧ торъя ёна надейтчис, тыдовтчӧмаӧсь шой шепъяс.
Павел Петрович увтыртліс ставсӧ, весиг Прокофьичӧс, аслас кынтан вежливостьнас.
Базаров заводитліс гижны батьыслы письмӧ, но косяліс сійӧс да шыбытіс пызан улӧ.
«Кула», думыштіс сійӧ: — «тӧдасны; да ме ог кув.
Ог, дыр на ме таладор югыдын маячитны мӧда».
Сійӧ тшӧктіс Петрлы локны сы ордӧ мӧд луннас мыйӧн югдыштас, ыджыд могӧн;
Петр мӧвпыштліс, мый сійӧ кӧсйӧ босьтны сійӧс аскӧдыс Петербургӧ.
Базаров водіс сёрӧн, да войбыд сійӧс мучитісны кутшӧм-сюрӧ вӧтъяс...
Одинцова бергаліс сы водзын, сійӧ жӧ вӧлі сылӧн мамыс, сы бӧрсянь вӧтлысис сьӧд усторъяса каньпи, и тайӧ каньпиыс вӧлі Феничка; а Павел Петрович кажитчис сылы ыджыд вӧрӧн, кодкӧд сылы быть колӧ вӧлі тышкасьны.
Петр садьмӧдіс сійӧс нёль часын; сійӧ пырысь-пыр пасьтасис да петіс сыкӧд.
Асылыс вӧлі мича, ыркыд;
посньыдик сера кымӧрторъяс вурун моз руввидзисны кельыд-сӧдз югыдлӧз енэжын;
посни лысва болькъясьӧма коръяс да турунъяс вылӧ, эзысьӧн дзирдаліс чераньвезъяс вылын;
уль, сьӧдму, кажитчӧ, нӧшта видзис на кыалысь банйӧм следсӧ; енэж пасьтала киссис жаворонокъяслӧн сьылӧм.
Базаров воис рас дорӧдз, пуксис гож сайӧ вӧр дорас да сӧмын сэк висьталіс Петрлы, кутшӧм могмӧдӧм виччысис сійӧ сысянь.
Образованнӧй лакей вывті ёна повзис; но Базаров бурӧдіс сійӧс эскӧдӧмӧн, мый сылы нинӧм торъя оз ков вӧчны, кыдз сӧмын ылын сулавны да видзӧдны, да мый некутшӧм кывкутӧм сылӧн оз вермы лоны.
— «А сэсся ӧд», содтіс сійӧ: думышт, кутшӧм ыджыд роль тэныд сетсьӧ».
Петр шеныштіс кияснас, букыштчис да, дзоньнас вижӧдӧмӧн, нёровтчис кыдз пу дінӧ.
Марьиноысь мунан туй кытшовтіс вӧр дітор; кокньыдик бус куйліс сы вылын, кодӧс абу на вӧрзьӧдлӧма тӧрытсянь ни кӧлесаӧн, ни кокӧн.
Базаров мырдысьӧн видзӧдлывліс тайӧ туй пӧлӧныс, нетшкис да курччаліс турун, а ачыс пыр долис ас кежас: «Кутшӧм йӧйталӧм!»
Асывъя кӧдзыдыс сійӧс гоз-мӧдысь дрӧгнитӧдіс...
Петр шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ, но Базаров сӧмын шпыньмунлі: сійӧ эз пов.
Кыліс туй кузя вӧв кокшы...
Пуяс сайсянь мыччысис мужик.
Сійӧ вӧтліс ас водзвылас чоталӧм кокъяса кык вӧлӧс да, Базаров дінті мунігӧн, видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ аслысногӧн, шапкасӧ босьтлытӧг, мыйыс, тыдалӧ, повзьӧдыштіс Петрӧс, кыдзи лёктор туналӧм.
«Со тайӧ сідзжӧ водз чеччӧма», думыштіс Базаров: — «да сійӧ ӧд могӧн, а ми?»
— Буракӧ, найӧ локтӧны, — шӧпнитіс Петр.
Базаров лэптіс юрсӧ да аддзис Павел Петровичӧс.
Пасьталӧма клетка сера кокни пинджак да лым кодь еджыд гач, сійӧ ӧдйӧ локтіс туй кузя; киняулас сійӧ вайис турунвиж нойӧн гартыштӧм ящик.
— Извинитӧй, ме, кажитчӧ, тіянӧс заставиті виччысьны, — шуис сійӧ, первой Базаровлы копыртчылӧмӧн, а сэсся Петрлы, кодын тайӧ кадас уважайтіс сійӧ секундант кодьӧс.
— Ме эг кӧсйы садьмӧдны ассьым камердинерӧс.
— Нинӧм, — вочавидзис Базаров: — ми асьным муртса жӧ на воим.
— А! Сійӧ бурджык! — Павел Петрович видзӧдліс гӧгӧр.
— Некод оз тыдав, некод оз торк...
Ми вермам заводитны?
— Заводитам.
— Выль объяснениеяс ті, ме чайта, онӧ корӧ?
— Ог кор.
— Ті кутанныд зарадитчыны? — юаліс Павел Петрович, ящикысь пистолетъяс перйигмоз.
— Ог, зарадиталӧй ті, а ме воськовъяс мерайтны мӧда.
Кокъяс менам кузьӧсь, — шпыньмунӧмӧн содтіс Базаров.
— Ӧтик, кык, куим...
— Евгений Васильич, — сьӧкыда нурбыльтыштіс Петр (сійӧ дрӧжжитіс, кыдзи лихорадкаӧн висьысь), — вӧля тіян, ме вешйышта.
— Нёль... вит...
Вешйышт, вокӧ, вешйышт, весиг верман пу сайӧ сувтны да пельястӧ тупкыны, сӧмын синъястӧ эн кунь; а усьӧ кодкӧ — котӧрт лэптыны.
Квайт... сизим... кӧкъямыс...
— Базаров сувтіс.
— Тырмас? — шуис сійӧ, Павел Петрович дінӧ шыасиг. — Али нӧшта кык воськов содтыны?
— Кыдз гажыд, — шуис сійӧ, мӧдӧд пуля тувъялігтыр.
— Но, содтам нӧшта кык воськов.
— Базаров кокнырнас визьнитіс муӧд визь.
— Со и барьер.
А, буретш: кымын воськов петны барьер сайӧ миянлы кыкнаннымлы?
Тайӧ сідзжӧ ыджыд вопрос.
Тӧрыт та йылысь дискуссия эз вӧв.
— Ме чайта дасӧс, — висьталіс Павел Петрович, кыкнан пистолетсӧ Базаровлы сетігмоз.
— Соблаговолитӧй бӧрйыны.
— Соблаговоляйта.
А сӧгласитчӧй, Павел Петрович, мый миян тышкасьӧмным серампетмӧн тешкодь?
Ті видзӧдлӧй сӧмын миян секундант чужӧм-рожа вылӧ.
— Тіянлы пыр окота шутитны, — вочавидзис Павел Петрович.
— Ме ог отрицайт миян тышкасьӧмлысь аслысногсӧ, но ме артала долгӧн предупредитны тіянӧс, мый ме кӧсъя косясьны серьёзнӧя.
À bon entendeur salut.
— О, ме ог сомневайтчы сыын, мый ми решитчим бырӧдавны мӧда-мӧднымӧс; но мыйла не сералыштны да содтыны utile dulci?
Тадз со: ті меным по-французски, а ме тіянлы латыньӧн.
— Ме понда косясьны серьёзнӧя, — мӧдысь шуис Павел Петрович да мӧдӧдчис аслас местаӧ.
Базаров асладорсяньыс арталіс дас воськов барьерсянь да сувтіс.
— Ті дасьӧсь? — юаліс Павел Петрович.
— Дзик.
— Вермам паныд локны.
Базаров ньӧжйӧндзи вӧрзис водзӧ, и Павел Петрович мӧдӧдчис сы вылӧ, шуйга кисӧ зептас сюйӧмӧн да пистолет помсӧ вочасӧн лэптігмоз.
«Сійӧ меным веськыда нырӧ метитӧ»; думыштіс Базаров: «да кутшӧм зіля чикыртӧ синсӧ, рӧзбойникыд!
Но тайӧ абу зэв сьӧлӧм вылӧ воана ощущение.
Понда видзӧдны сы часі чеп вылӧ»...
Мыйкӧ ёся увмуні дзик Базаров пель дінті, да сійӧ жӧ здукӧ кыліс лыйӧм шы.
— «Кывлі, сідзкӧ, нинӧм,» вевъяліс вуджӧртны сы юрын.
Сійӧ воськовтіс нӧшта ӧтчыд да метитчытӧг личкис пружинасӧ.
Павел Петрович дрӧгмуні неуна да кинас кутчысис лядьвеяс.
Вир визьтор мӧдіс визувтны сы еджыд гач кузьта.
Базаров шыбытіс пистолетсӧ бокӧ да матыстчис противникыс дінӧ.
— Ті ранитчӧмныд? — шуис сійӧ.
— Ті имеитінныд право корны менӧ матыстчыны барьер дінӧдз, — шуис Павел Петрович, — а тайӧ пустяки.
Сёрнитчӧм серти, кыкнаннымлы нӧшта ӧтчыдӧн колӧ лыйны.
— Но, извинитӧй, тайӧ мӧдысьӧдз, — вочавидзис Базаров да сывтырас босьтіс Павел Петровичӧс, коді заводитіс бледӧдны.
— Ӧні ме абу нин дуэлист, а доктор, и медводз должен видзӧдлыны тіянлысь ранатӧ.
Петр! лок татчӧ, Петр! кытчӧ тэ дзебсин?
— Ставыс тайӧ немтор...
Мем оз ков некутшӧм отсӧг, — сувталӧмӧн шуис Павел Петрович — и... колӧ... бара...
— Сійӧ кӧсйис эськӧ нетшыштны асьсӧ ускӧдыс, но киыс сылӧн рудзмуні, синъясыс кылаліны, да сылӧн садьыс быри.
— Вот выльтор! Обморок! Мыйысь эськӧ! — кӧсйытӧг горӧдчыссис Базаровлӧн, Павел Петровичӧс эжа вылӧ лэдзигмоз.
— Видзӧдлам, мый сэтшӧмыс?
— Сійӧ кыскис чышъян, чышкис вирсӧ, чуньяснас видлаліс рана гӧгӧрсӧ...
«Лыыс дзонь», броткакыліс сійӧ пинь пырыс; пуляыс петӧма пырыс абу пыді, ӧти мускул vastus externus, доймӧма.
Куим вежон мысти кӧть йӧкты!..
А обморок!
Ак, тайӧ нин меным нервнӧй йӧзыд!
Аддзан кучикыс кутшӧм вӧсни».
— Кулӧма? — вашнитыштіс сы мышку сайын Петрлӧн ышка-пошкакылан гӧлӧсыс.
Базаров бергӧдчис.
— Мун вала ӧдйӧджык, вокӧ, а сійӧ тэа-меа дорысь дырджык на олас.
Но усовершенствованнӧй слуга, кажитчӧ, эз гӧгӧрволы сылысь кывъяссӧ да эз вӧрзьы местасьыс.
Павел Петрович ньӧжйӧник восьтіс синъяссӧ.
«Кулӧ!» шӧпнитіс Петр да кутіс пернапасъяс чӧвтавны.
— Ті правӧсь...
Видзӧдтӧ кутшӧм йӧй физиономияыс! — мырдысь нюммунӧмӧн шуис ранитчӧм джентльмен.
— Да мун нин ваысла, чӧрт! — горӧдіс Базаров.
— Оз ков... Тайӧ вӧлі тӧкӧтьӧ юр бергӧдчыштӧм.
Отсалӧй мем пуксьыны... вот тадз...
Тайӧ гыжйыштчӧмсӧ сулалӧ сӧмын мыйӧнкӧ кӧртыштны, и ме подӧн воа гортӧдз, а ог кӧ — позьӧ мела вӧв ыстывны.
Дуэль, колӧ кӧ тіянлы, выльысь оз ло.
Ті вӧчинныд благороднӧя... талун, талун — тӧдӧй.
— Важ йывсьыс казьтывны нинӧмла, — паныд шуис Базаров: — а мый водзӧсӧ лоӧ, сы йылысь оз жӧ сулав юр жугӧдлыны, сы вӧсна мый ме кӧсъя пырысь-пыр шутёвтны.
Вайлӧ, ме тіянлы кӧртӧд пукта ӧні коканыд; ранаыд тіян — абу ӧпаснӧй, а ставсьыс бурджык вирсӧ дугӧдны.
Но медводз колӧ тайӧ кулӧма нисьӧ ловъясӧ садяс вайӧдны.
Базаров пыркнитіс Петрӧс юръюлӧдыс да ыстіс сійӧс вӧвла.
— Видзчысь, вокӧс эн повзьӧд, — шуис сылы Павел Петрович: — мед юрад оз усь сылы докладывайтны.
Петр тӧвзьыштіс; а вӧвла ветліг коста кыкнан противникыс пукалісны му вылын да чӧв олісны.
Павел Петрович зілис не видзӧдны Базаров вылӧ; бурасьны сыкӧд сійӧ век жӧ эз кӧсйы;
сійӧ яндысис ас ныр лэпталӧмсьыс, ас удайтчытӧмлунысь, яндысис став тайӧ сыӧн панӧм делӧсьыс, кӧть и чувствуйтіс, мый тасся бурджыка сійӧ помасьнысӧ эз вермы.
«Оз кӧть мӧд тані чурвидзны,» бурӧдіс сійӧ асьсӧ: «и та вылӧ пасибӧ».
Чӧв олӧмыс кыссис, сьӧкыд да нелӧсьыд.
Кыкнаныслы эз вӧв бур.
На пиысь ӧтиыс и мӧдыс тӧдісны, мый мӧда-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧны.
Другъяслы тайӧ гӧгӧрвоӧмыс долыд, да ёна абу долыд лӧг йӧзлы, медсясӧ кор оз позь ни объяснитчыны, ни торйӧдчыны.
— Эг-ӧ зэлыда ме кӧртав тіянлысь кокнытӧ? — бӧрыннас юаліс Базаров.
— Эн, нинӧм, зэв бур, — вочавидзис Павел Петрович да, недыр нӧрӧвитӧм мысти, содтіс:
— Вокӧс он пӧръяв, ковмас висьтавны сылы, мый пиньӧ воим политика вӧсна.
— Зэв бур, — шуис Базаров.
— Ті верманныд висьтавны, мый ме пинялі став англоманъяссӧ.
— И вывті бур.
Кыдз ті чайтанныд, мый думайтӧ ӧні ми йылысь тайӧ мортыс?
— водзӧ нуӧдіс Павел Петрович, да индіс сійӧ жӧ мужик вылӧ, коді дуэльӧдзыс некымын минута сайын вӧтліс Базаров дінті чоталӧм вӧвъяссӧ да, туй вывті бӧр локтігас, «тӧждысис» да пӧрччис шапкасӧ «господаӧс» аддзӧм мысти.
— Код нӧ сійӧс тӧдӧ! — висьталіс Базаров: — медся веритана, мый немтор оз думайт.
Роч мужик — тайӧ дзик сійӧ таинственнӧй тӧдтӧм мортыд, код йылысь коркӧ сэтшӧм уна тӧлкуйтліс госпожа Ратклифф.
Коді сійӧс гӧгӧрвоас?
Сійӧ ачыс асьсӧ оз гӧгӧрво.
— А со ті кыдз! — заводитліс Павел Петрович да друг горӧдіс: — видзӧдлӧй, мый тіян йӧй Петрныд вӧчӧма!
Ӧд вок татчӧ гӧнитӧ!
Базаров бергӧдчис да аддзис дрожки вылын пукалысь Николай Петровичлысь кельыд чужӧмсӧ.
Сійӧ чеччыштіс сэтысь, сувттӧдзыс на, да уськӧдчис вокыс дінӧ.
— Мый тайӧ? — шуис сійӧ шызьӧм гӧлӧсӧн:
— Евгений Васильич, помилуйтӧй, мый тайӧ татшӧмыс?
— Нинӧм, — вочавидзис Павел Петрович: — весьшӧрӧ тэнӧ тревожитісны.
Ми неуна зыксьыштім господин Базаровкӧд, да ме таысь неуна мынтысьышті.
— Да мый вӧсна лои ставыс, ен могысь?
— Кыдз тэд висьтавны?
Господин Базаров лёк кывйӧн сёрнитіс сэр Роберт Пиль йылысь.
Тэрмася содтыны, мый таын ставыс мыжа ӧтнам ме, а господин Базаров кутіс асьсӧ зэв бура.
Ме сійӧс кори.
— Да тэнад со вир, помилуйт!
— А тэ чайтін, менам сӧнъясын ва?
Но мем тайӧ вир лэдзӧмыс весиг пӧлезнӧ.
Абу ӧмӧй сідз, доктор?
Отсав меным пуксьыны дрожки вылӧ да эн сетчы шоглы.
Аски ме лоа здоров.
Со тадз; зэв бур.
Кучер вӧтлы.
Николай Петрович мӧдіс дрожки бӧрся;
Базаров кольччис бӧрӧ...
— Ме должен корны тіянӧс займитчыны вокӧн, — шуис сылы Николай Петрович: — кытчӧдз миянӧ оз вайӧдны карсянь мӧд врачӧс.
Базаров ланьтӧмӧн копыртіс юрсӧ.
Час мысти Павел Петрович бура бинтуйтӧм кокӧн куйліс нин вольпасьын.
Став домыс шызис; Феничкалы лои сьӧлӧм вылас лёк.
Николай Петрович чӧла кусньӧдліс ассьыс кияссӧ, а Павел Петрович сераліс, шутитіс, торйӧн нин Базаровкӧд; пасьталіс вӧсни батистӧвӧй дӧрӧм, асывъя зэв лӧсьыдик курточка да феска, эз сет лэдзавны ӧшинь шторыяс да тешкодя норасис сёйны позьтӧм вылӧ.
Но вой кежлӧ сылӧн лои жар; юрыс сылӧн висьмис.
Карысь воис доктор.
(Николай Петрович эз кывзысь вокыслысь, да и аслыс Базаровлы тадз вӧлі колӧ;
сійӧ лунтыр пукаліс ас комнатаас, дзоньнас вижӧдӧм да скӧр, да сӧмын тӧкӧтьӧ кежлӧ пыравліс висьысь дінӧ;
гоз мӧдысь сылы лолі паныдасьлыны Феничкакӧд, но сійӧ ёна полӧмӧн чепӧсйыліс сы дорысь).
Выль доктор сӧветуйтіс кӧдзӧдан юанъяс, да, колӧ шуны, вынсьӧдіс Базаровлысь висьталӧмсӧ, мый оз тыдав водзын некутшӧм опасность.
Николай Петрович висьталіс сылы, мый вокыс ачыс асьсӧ дойдіс видзчысьтӧм вӧсна, мый вылӧ доктор висьталіс: «гм!»
— но, сэн жӧ киас 25 шайт эзысьӧн босьтӧм бӧрын, шуис:
— Висьталӧй! тайӧ тшӧкыда овлывлӧ, збыль.
Керкаын некод эз водлы да эз пӧрччысьлы.
Николай Петрович пыр и пыралас кокчуньйылас вокыс дінӧ да кокчуньйылас бӧр петалас сы дінысь: мӧдыс вунӧдчылас, надзӧник ойзыштліс шуавліс сылы французскӧй кывйӧн: «couchez-vous» — да корліс юны.
Николай Петрович тшӧктіс ӧтчыд Феничкаӧс сетны сылы лимонад стӧкан;
Павел Петрович видзӧдліс сы вылӧ сюся да юис стӧкансӧ пыдӧсӧдзыс.
Асывладорыс жарыс неуна соді, лои неуна сӧрышталӧм.
Первойсӧ Павел Петрович шуаліс гӧгӧрвоны позьтӧм кывъяс, сэсся сійӧ друг восьтіс синъяссӧ, да, ас вольпась дінсьыс сы дінӧ копыртчӧм воксӧ аддзӧм мысти, шуис:
— А збыльысь ӧд, Николай, Феничкалӧн эм мыйкӧ ӧтсяма Нелликӧд?
— Кутшӧм Нелликӧд, Паша?
— Кыдз тайӧ тэ юалан?
Княгиня Р...-кӧд.
Медся нин чужӧмвылысладорыс.
C'est de la même famille
Николай Петрович нинӧм эз шу, а ачыс ас кежас шензьыштіс мортын важ чувствояс винёвлун вылӧ.
— «Со кор кыптіс», думыштіс сійӧ.
— Ах, кутшӧма ме радейта тайӧ пустӧй существосӧ! — ружӧктіс Павел Петрович, шогпырысь кияссӧ юрсаяс шыбитігмоз.
— Ме ог терпит, медым кутшӧмкӧ яндысьтӧм син лысьтіс инмӧдчывны... — шӧпкӧдіс сійӧ недыр мысти.
Николай Петрович сӧмын ышловзис: сійӧ эз и куж думыштны, код дінӧ относитчисны тайӧ кывъясыс.
Базаров воис сы дінӧ мӧд луннас, час кӧкъямысын.
Сійӧ вевъяліс нин лӧсьӧдны ассьыс кӧлуйсӧ да лэдзны вӧля вылӧ ассьыс став лягушаяссӧ, насекомӧйяссӧ да лэбачьяссӧ.
— Ті локтінныд мекӧд прӧститчыны? — шуис Николай Петрович, сылы паныд кыпӧдчигмоз.
— Дзик сідз.
— Ме тіянӧс гӧгӧрвоа да тырвыйӧ тіянӧс ошка.
Коньӧр менам вок, дерт, мыжа: сыысь сылы и сюри.
Сійӧ меным ачыс висьталіс, мый воштіс тіянӧс сэтшӧмӧдз, мый ті мӧдног вӧчны эн вермӧ.
Ме верита, мый тіянлы оз вӧлі позь мынтӧдчыны тайӧ тышсьыс, кодӧс... кодӧс кутшӧмакӧ позьӧ гӧгӧрвоны куш ӧти тіян воззрениеяс костын пырся антагонизмлӧн.
(Николай Петрович путайтчис аслас кывъясас.)
Менам вок — морт важся дорӧм, пузьысь да аслысныра...
Слава богу, мый нӧшта тадз помасис.
Ме пукті став вын, медым эз кывсьы та йылысь...
— Ме тіянлы коля ассьым адрес сэк кежлӧ, лоас кӧ история, — сідз-тадз шуыштіс Базаров.
— Ме надейтча, мый некутшӧм история оз ло, Евгений Васильич...
Мем зэв жаль, мый ме ордын тіян олӧмныд лои татшӧм... тадзи помасис.
Меным тайӧ сійӧн курыдджык, мый Аркадий...
— Ме, колӧ вӧвсьыны, сыкӧд аддзысьла, — паныд шуис Базаров, кодын быдсямапӧлӧс «объяснениеяс» да «изъявлениеяс» пыр кыпӧдлывлісны терпитны вермытӧм чувство: — ог кӧ аддзыв, кора тіянӧс копыртчывны сылы месянь да примитны менсьым сожаление.
— И ме кора... — висьталіс копыртчылӧмӧн Николай Петрович.
Но Базаров эз виччысь сылысь висьталӧм помсӧ да петіс.
Павел Петрович, мыйӧн кыліс Базаров мунӧм йылысь, окотитіс аддзӧдлыны сійӧс да топӧдліс сылысь кисӧ.
Но Базаров и ӧні вӧлі йи кодь кӧдзыд; сійӧ гӧгӧрвоис, мый Павел Петровичлы колӧ вӧлі великодушничайтыштны.
Феничкакӧд сылы эз удайтчы прӧститчыны: сійӧ сӧмын синмасьыштіс сыкӧд ӧшиньсяньыс.
Феничкалӧн чужӧмыс кажитчис сылы шогӧн.
«Пропадитас, пӧжалуй!», шуис сійӧ ас кежас...
«Но, кыдзкӧ-мыйкӧ нетшкысяс, петас!»
— Зато Петр нормис сэтчӧдз, мый бӧрдіс сы пельпом вылӧ лэдзчысьӧмӧн, кытчӧдз Базаров эз кӧдзӧд сійӧс юалӧмӧн: «Абу-ӧ васӧдінын сылӧн синъясыс?», а Дуняшалы лои пышйыны расӧ, медым не петкӧдлыны ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Став тайӧ шогсӧ вӧчӧмысь мыжаыс сӧліс телегаӧ, ӧзтіс сигара, да кор нёльӧд верст вылын, туй чукыльтігӧн, медбӧръяысь сы син улӧ уси ӧти визьӧн воссьӧм кирсановскӧй усадьба аслас господскӧй выль керкаӧн, сійӧ сӧмын сьӧлыштіс да, «проклятӧй барчукъяс» нурбыльтӧм бӧрын, топыдджыка гартыштчис шинельнас.
Павел Петровичӧс регыд кокньӧдіс; но вольпасьын куйлыны сылы лои вежалун кымын.
Сійӧ пыкис ассьыс, кыдз сійӧ шулывліс, пленсӧ вель дӧзмытӧг, сӧмын вывті нин мошкоритчис туалетӧн да пыр тшӧктывліс резны одеколонӧн.
Николай Петрович лыддис сылы журналъяс, Феничка прислуживайтіс сылы важмозыс, вайлывліс бульон, лимонад, пусьыштӧм колькъяс, чай;
но гуся полӧм босьтліс сійӧс пыр, кор сійӧ пыраліс сы комнатаӧ.
Павел Петровичлӧн виччысьтӧм поступокыс повзьӧдіс керкасьыс став йӧзсӧ, а сійӧс медъёна; ӧтик Прокофьич эз шайпаймун да тӧлкуйтіс, мый и сы кадӧ господа тышкасьлывлісны, «сӧмын благороднӧй господа ас костаныс, а татшӧм прощелыгаястӧ найӧ эськӧ конюшняын швачӧдны тшӧктісны лёкалӧмсьыс».
Сӧвестьыс пӧшти эз упрекайтлы Феничкаӧс; но пиньӧ воӧм збыль помка йывсьыс мӧвпыс мучитіс сійӧс коръясӧкӧ; да и Павел Петрович видзӧдіс сы вылӧ сэтшӧм аслысногӧн... сідз, мый Феничка, весиг сылань мышнас бергӧдчӧмӧн, чувствуйтіс ас вылас сылысь синъяссӧ.
Феничка омӧльтчис дугдывтӧг сьӧлӧм пессьӧмсьыс да, кыдз овлӧ, лои нӧшта мусаджык.
Ӧтчыд — делӧыс вӧлі асылын — Павел Петрович бура асьсӧ чувствуйтіс да вуджис вольпась вылысь диван вылӧ, а Николай Петрович, сы здоровье йылысь тӧдмалӧм бӧрти, муніс гумла дорӧ.
Феничка вайис чай чашка да, сійӧс пызан вылӧ пуктӧм мысти, кӧсйӧ вӧлі петны.
Павел Петрович бергӧдіс сійӧс.
— Кытчӧ ті татшӧма тэрмасянныд, Федосья Николаевна, — заводитіс сійӧ:
— тіян ӧмӧй мог эм?
— Абу...
Колӧ сэні чай кисьтавны.
— Сійӧс Дуняша тітӧг вӧчас; пукыштӧй неуна висьысь морткӧд.
Буретш меным колӧ сёрнитыштны тікӧд.
Феничка чӧла пуксис креслӧ дор йылӧ.
— Кывзӧй, — шуис Павел Петрович да нетшкыштіс ассьыс уссӧ: — ме важӧн кӧсйи тіянлысь юавны: ті кыдз бытьтӧ меысь поланныд?
— Ме?..
— Да, ті.
Ті ме вылӧ некор он видзӧдӧй, бытьтӧ тіян сӧвестьныд абу сӧстӧм.
Феничка гӧрдӧдіс, но видзӧдліс Павел Петрович вылӧ.
Сійӧ кажитчис сылы кутшӧмкӧ аслысногаӧн, да сьӧлӧмыс сылӧн надзӧник кутіс тіравны.
— Ӧд сӧвестьныд тіян сӧстӧм ? — юаліс сійӧ Феничкалысь.
— Мыйысь нӧ сылы не вӧвсьыны сӧстӧмнас? — шӧпнитіс сійӧ.
— Этша ӧмӧй мыйысь!
Но, код водзын ті верманныд вӧвсьыны мыжаӧн?
Ме водзын?
Тайӧ мӧвпыштны позьтӧм.
Мукӧдъяс водзын тайӧ керкаас?
Тайӧ сідзжӧ некытчӧ лӧсявтӧм.
Вок водзын ӧмӧй?
Но ӧд ті сійӧс радейтанныд?
— Радейта.
— Став ловнад, став сьӧлӧмнад?
— Ме Николай Петровичӧс став сьӧлӧмнам радейта.
— Збыль?
Видзӧдлӧ жӧ ме вылӧ, Феничка (сійӧ первойысь тадз шуис сійӧс)...
Ті тӧданныд — ыджыд грек пӧръясьлыны!
— Ме ог пӧръясь, Павел Петрович.
Меным Николай Петровичӧс не радейтны, да та бӧрын меным и овны оз ков!
— И некод вылӧ ті сійӧс онӧ вежӧй?
— Код вылӧ нӧ верма ме сійӧс вежны?
— Этша ӧмӧй код вылӧ!
Да со кӧть эськӧ тайӧ господин вылас, коді татысь муніс.
Феничка сувтіс.
— Господьӧ, енмӧ менам, Павел Петрович, мыйысь ті мучитанныд менӧ?
Мый ме тіянлы вӧчи?
Кыдз позьӧ татшӧмӧс сёрнитны?..
— Феничка, — нор гӧлӧсӧн шуис Павел Петрович; ӧд ме аддзылі...
— Мый ті аддзылінныд?
— Да сэн... беседкаын.
Феничка ставнас гӧрдӧдіс юрсийылӧдзыс да пельӧдзыс.
— А мыйӧн нӧ ме сэні мыжа? — шуыштіс сійӧ сьӧкыда.
Павел Петрович кыпӧдчыштіс.
— Ті абу мыжаӧсь? Абу? Ньӧти?
— Ме Николай Петровичӧс ӧтнассӧ свет вылын радейта да нэм мӧда радейтны! — виччысьтӧм вынӧн шуис Феничка сэк, кор аслас горшдіныс гӧрддзассьыны мӧдіс бӧрддзӧмысла: — а мый ті аддзылінныд, сы йылысь ме страшнӧй суд вылын висьтала, мый мыж менам сэні абу да эз вӧв, и меным бурджык кувны ӧні, менӧ кӧ татшӧм делӧын вермӧны подозревайтны, мый ме аслам благодетель, Николай Петрович водзын...
Но тані гӧлӧсыс изменитіс сылы, да сійӧ жӧ кадас сійӧ кыліс, мый Павел Петрович босьтіс да топыда топӧдіс сылысь кисӧ...
Феничка видзӧдліс сы вылӧ да быттьӧ кынмис.
Сійӧ воддза дорсьыс нӧшта ёнджыка кельдӧдіс; синъясыс сылӧн югъялісны, да мый вӧлі быдӧнысь шензянаджык, ӧти сьӧкыд синва войт гӧгыльтчис сы бан кузя.
— Феничка! — шуис сійӧ кутшӧмкӧ чуднӧй шӧпкӧмӧн: — радейтӧй, радейтӧй менсьым вокӧс!
Сійӧ сэтшӧм шань, бур морт!
Эн изменяйтӧй некодкӧд таладор югыдын, эн кывзӧй некодлысь сёрнисӧ!
Думыштлӧй, мый вермас лоны лёкджыкӧн, кыдз радейтны да не вӧвсьыны радейтанаӧн!
Эн эновтӧй некор менсьым коньӧрӧс Николайӧс!
Синъясыс косьмисны Феничкалӧн, да полӧмыс сылӧн быри, — сэтшӧм ыджыд вӧлі сылӧн шензьӧмыс.
Но мый лои сыкӧд, кор Павел Петрович, ачыс Павел Петрович топӧдіс сылысь кисӧ ас вомдорас да сідзи и жуйгӧдчис сы дорӧ, эз окав сійӧс да сӧмын шочиника судорожнӧя ышлолаліс...
«Господи!» думыштіс Феничка: «абу-ӧ нин припадок сыкӧд?..»
А дзик тайӧ здукас дзонь пӧгибнитӧм олӧм вӧрис Павел Петрович пытшкын.
Поскыс дзуртыштіс тэрыб воськовъяс улын...
Сійӧ дзикӧдз тойыштіс Феничкаӧс ас дінсьыс да шыбытчис юрнас пӧдушка вылӧ.
Ӧдзӧс воссис-и, воис гажа, свежӧй, банйӧм Николай Петрович.
Митя, сэтшӧм жӧ свежӧй да банйӧм, кыдзи и батьыс, чеччаліс ӧти дӧрӧм кежсьыс сы морӧс вылын, кӧмтӧм кокъяснас сиктса пальтӧ гырысь кизьясӧ крукасьлігтырйи.
Феничка сідзи и шыбытчис сы дінӧ да, кияснас и сійӧс, и писӧ сывйыштӧм мысти, лэдзис юрсӧ сы пельпом бердӧ.
Николай Петрович шемӧсмис: Феничка, яндысьысь да рам, некор меліа эз матыстчыв сы дінӧ коймӧд морт дырйи.
— Мый тэкӧд? — шуис сійӧ да, вокыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сетіс сылы Митяӧс.
— Тэ он лёкджыка чувствуйт асьтӧ? — юаліс сійӧ, Павел Петрович дінӧ матыстчигӧн.
Мӧдыс тшукӧдіс чужӧмсӧ батистовӧй чышъянӧ...
— Ог... сідз... немтор.
Мӧдарӧ, меным ёна лӧсьыдджык.
— Тэ весьшӧрӧ тэрмасин диван вылӧ вуджны.
Тэ кытчӧ? — содтіс Николай Петрович, Феничкалань бергӧдчигмоз, но сійӧ нин швачкис ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
— Ме вайлі петкӧдлыны тэныд ассьым багатырӧс; сійӧ гажтӧмтчӧма аслас дядясьыс.
Мыйла тайӧ сійӧ нуис сійӧс?
Но, мый тэкӧд?
Тіян тан мыйкӧ лои, али мый?
— Вокӧ! — торжественнӧя шуис Павел Петрович.
Николай Петрович дрӧгмуні.
Сылы лои шуштӧм, сійӧ. ачыс эз гӧгӧрво мыйла.
— Вокӧ, — мӧдысь шуис Павел Петрович: — сет меным кыв вӧчны ӧти корӧм менсьым.
— Кутшӧм кӧрӧм?
Висьтав.
— Сійӧ зэв колана; сысянь, ме гӧгӧрвоӧм серти, зависитӧ став шудыд тэнад олӧмын.
Ме став тайӧ кадсӧ уна мӧвпалі сы йылысь, мый ме кӧсъя ӧні шуны тэныд...
Вокӧ, исполнит ассьыд обязанность, честнӧй да благороднӧй: мортлысь обязанность, дугӧд ылӧдчӧм да лёк пример, кодӧс петкӧдлан тэ, медбур мортыс!
— Мый тэ кӧсъян шуны, Павел?
— Гӧтрась Феничка вылӧ...
Сійӧ тэнӧ радейтӧ; сійӧ — тэнад пилӧн мам.
Николай Петрович бӧрыньтчис ӧти воськов да шеныштіс кияснас.
— Тэ тайӧс шуалан, Павел?
Тэ, кодӧс ме век артавлі татшӧмнога гӧтрасьӧмъясыслы медся сетчытӧм прӧтивникӧн!
Тэ тайӧ шуалан!
Но тэ ӧмӧй он тӧд, мый дзик тэнӧ уважайтӧмла ме эг вӧч сійӧс, мый тэ сэтшӧм веськыда шуин менам долгӧн.
— Сідзкӧ весьшӧрӧ жӧ тэ уважайтлін менӧ, — нора нюммунӧмӧн вочавидзис Павел Петрович.
— Ме заводита думайтны, мый Базаров вӧлі прав, кор вомаліс менӧ аристократизмын.
Ог, муса вок, тырмас миянлы чегъясьны да думайтны свет йылысь.
Ми нин йӧз пӧрысьӧсь да рамӧсь;
кад нин миянлы кольны бокӧ быдсяма ноксьӧм.
Именнӧ, кыдз тэ шуан, мӧдам исполняйтны ассьыным долг: и видзӧдлы, ми нӧшта и шуд босьтам содтӧд.
Николай Петрович уськӧдчис кутлыны ассьыс воксӧ.
— Тэ меным помӧдз восьтін синъясӧс! — горӧдіс сійӧ.
— Ме эг весьшӧрӧ пыр утверждайтлы, мый мирын тэ медся бур да вежӧра морт; а ӧні ме аддза, мый тэ сэтшӧм жӧ бур мывкыда, кыдзи и великодушнӧй.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, — торкис сійӧс Павел Петрович.
— Эн дойд коксӧ аслад бур мывкыда воклысь, коді ветымын арӧсӧн тышкасис дуэль вылын, кыдзи прапорщик.
И сідз, тайӧ делӧ решитӧма: Феничка лои менам... Belle-soeur.
— Менам дона Павелӧй!
Но мый шуас Аркадий?
— Аркадий?
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс рад лоӧ, помилуйт!
Гӧтрасьӧм абу сы принципъясын, сы пыдди равенство чувствоыс сыын лоӧ ышӧдӧма.
Да и збыльысь, мый кутшӧм кастаяс au dix-neuvième siècle?
— Ах, Павел, Павел! вай ме нӧшта ӧтчыд тэнӧ окала.
Эн пов, ме виччысьӧмӧн.
Вокъяс кутчысьлісны.
— Кыдз тэ чайтан, огӧ-ӧ юӧртӧй Феничкалы тэнсьыд кӧсйӧмтӧ ӧні жӧ? — юаліс Павел Петрович.
— Кытчӧ тэрмасьнысӧ? — паныдаліс Николай Петрович.
— Сёрни ӧмӧй тіян вӧлі?
— Сёрни, миян? Quelle idée.
— Но, и вывті бур.
Медводз бурд, а тайӧ миянысь оз пышйы.
Колӧ думайтыштны бурджыка, артыштны...
— Но ӧд тэ решитчин?
— Дерт, решитчи да аттьӧала тэнӧ сьӧлӧмсянь.
Ме ӧні тэнӧ коля; тэныд колӧ шойччыштны; быдсикас волнуйтчӧм тэныд вреднӧ...
Но ми нӧшта тӧлкуйтыштам на.
Унмовсь, сьӧлӧмшӧрӧй менам, да ен мед сетас тэныд дзоньвидзалун!
«Мыйысь сійӧ менӧ тадз аттьӧалӧ?» думыштіс Павел Петрович, ӧтнасӧн кольӧм мысти.
— «Кыдз бытьтӧ тайӧ эз зависит сысянь!
А ме, кыдз сӧмын сійӧ гӧтрасяс, муна кытчӧкӧ ылӧджык, Дрезденӧ либӧ Флоренцияӧ, да мӧда сэн овны, кытчӧдз ог ӧкӧлейт».
Павел Петрович кӧтӧдіс ассьыс кымӧссӧ о-де-колонӧн да кунис синъяссӧ.
Лунся дзирдалан югыдӧн югзьӧдӧм, сылӧн мича, омӧльтчӧм юрыс куйліс еджыд юрлӧс вылын, кыдз кулӧм мортлӧн юр...
Да сійӧ и вӧлі кулӧм морт.
XXV
Никольскӧйын, садйын, джуджыд ясень вуджӧр сайын, эжа пуклӧс вылын пукалісны Катя да Аркадий;
на дінын муас куйліс Фифи, аслас кузь тушанас сійӧ лӧсьыдик чикыльсӧ вӧчӧмӧн, коді вӧралысьяс костын шусьӧ «кӧчмоз куйлӧмӧн».
И Аркадий, и Катя чӧв олісны;
Аркадий кутіс киас джынвыйӧ восьтӧм книга, а Катя бӧрйис кӧрзинкаысь сэтчӧ кольӧм еджыд нянь чиръяс да шыблаліс найӧс воробейяс неыджыд семьялы, кодъяс, налы лӧсялана полана наянлунӧн, чеччалісны да чиракылісны дзик сы кок дорын.
Слабиник тӧв, ясень коръясын вӧригмоз, надзӧник вешталіс бӧрӧ и водзӧ, и пемыд туйныр кузя, и Фифи виж мышку кузя, кельыд зарни рӧма югӧр чутъяс;
рӧвнӧй вуджӧрыс вевттьыліс Аркадийӧс и Катяӧс; сӧмын шочиника сы юрсиын ӧзйывліс югыд визьтор.
Найӧ чӧв олісны кыкнаныс; но дзик сыын, кыдз найӧ чӧв олісны, кыдз найӧ пукалісны орччӧн, тӧдчис доверчивӧй матыстмӧм: на пиысь некодыс кыдз быттьӧ эз и думайт сусед йывсьыс, а гусьӧн радліс сы матыслун вылӧ.
И чужӧмъясныс налӧн вежсьӧмаӧсь сэсянь, кыдз ми найӧс аддзылім медбӧръяысьсӧ: Аркадий кажитчис спокойнӧйджыкӧн, Катя оживлённӧйджыкӧн, смелджыкӧн.
— Ті онӧ-ӧ казялӧ, — заводитіс Аркадий: — мый ясень рочӧн зэв бура нимтӧма: ни ӧти пу сэтшӧм кокниа да яснӧя оз дзуввидз сынӧдын, кыдзи сійӧ.
Катя лэптіс синъяссӧ вывлань да шуыштіс: «да», а Аркадий думыштіс: «со тайӧ оз вомав менӧ сыысь, мый ме мичаа сёрнита».
— Ме ог радейт Гейнеӧс, — паніс сёрнисӧ Катя, синъяснас книга вылӧ индӧмӧн, кодӧс Аркадий кутіс киас: — кор сійӧ сералӧ, кор сійӧ бӧрдӧ: ме сійӧс радейта, кор сійӧ думыштчӧма да гажтӧмтчӧ.
— А меным сьӧлӧм вылӧ воӧ, кор сійӧ сералӧ, — пасйыштіс Аркадий.
— Тайӧ ті пытшкын нӧшта важ колясыс на тіян сатирическӧй направлениелӧн...
(Важ колясъяс — думыштіс Аркадий:
— Базаров кӧ эськӧ тайӧс кывліс!)
Нӧрӧвитлӧй, ми тіянӧс дзикӧдз вежам.
— Коді менӧ вежас? Ті?
— Коді? — чой; Порфирий Платонович, кодкӧд ті он нин пинясьӧй; тьӧтушка, кодӧс ті войдӧрлун колльӧдінныд вичкоӧ.
— Эг жӧ вермы ме ӧткажитчыны!
А босьтны кӧ Анна Сергеевнаӧс, сійӧ ачыс, ті помнитанныд, унатор кузя сӧглашайтчыліс Евгенийкӧд.
— Чойыд сэк вӧлі сы влияние улын; сідз жӧ, кыдзи и ті.
— Кыдзи и ме!
Ті ӧмӧй казяланныд, мый ме мыні нин сы влияние улысь?
Катя ланьтіс.
— Ме тӧда, — водзӧ висьталіс Аркадий: — сійӧ тіянлы некор сьӧлӧм выланыд эз волы.
— Ме ог вермы сёрнитны сы йылысь.
— Тӧданныд-ӧ мый, Катерина Сергеевна?
Быд пӧрйӧ, кор ме кыла тайӧ висьталӧмсӧ, ме сылы ог верит...
Абу сэтшӧм морт, код йылысь эськӧ миян пӧвсысь быдӧн эз вермы рӧссуждайтны.
Тайӧ мӧдтор вылӧ прӧстӧй вештысьӧм.
— Но, сідзкӧ ме тіянлы шуа, мый сійӧ... Абу сэтшӧм, мый меным оз во сьӧлӧм вылӧ, а ме чувствуйта, мый и сійӧ меным ӧтдор, и ме сылы ӧтдор... да и ті сылы ӧтдорӧсь.
— Тайӧ мыйла?
— Кыдз тіянлы шуны...
Сійӧ хищнӧй, а ми тікӧд ручнӧйӧсь.
— И ме ручнӧй?
Катя лайкнитіс юрнас.
Аркадий гыжйыштіс ассьыс пель сайсӧ.
— Кывзӧй, Катерина Сергеевна: тайӧ ӧд збыльысь ӧбиднӧ.
— Ті ӧмӧй кӧсйинныд эськӧ вӧвсьыны хищнӧйӧн?
— Хищнӧйӧн — эг; но вынаӧн, энергичнӧйӧн.
— Тайӧс оз позь кӧсйыны...
Приятельныд со тіян тайӧс оз и кӧсйы, а сыын тайӧ эм.
— Гм! Сідзкӧ ті чайтанныд, мый сылӧн вӧлі ыджыд влияние Анна Сергеевна вылӧ.
— Да.
Но сы вылын дыр ыджыдавны некод оз вермы, — содтіс Катя гусьӧник.
— Мый серти ті тайӧс думайтанныд?
— Сійӧ зэв гордӧй... Ме эг тайӧс кӧсйы висьтавны... сійӧ ёна донъялӧ ассьыс независимостьсӧ.
— Коді нӧ сійӧс оз донъяв? — юаліс Аркадий, а аслас юрас вуджӧртіс: «мый сыысь»?
«Мый сыысь» — вуджӧртіс и Катялӧн.
Том войтырлы, кодъяс тшӧкыда да радпырысь ӧтлаасьлывлӧны, дугдывтӧг воӧны ӧтипӧлӧс мӧвпъяс.
Аркадий нюммуніс да, Катялань тӧкӧтьӧ вешйыштӧм мысти, шӧпкӧмӧн шуис.
— Висьталӧй, мый ті сыысь неуна поланныд.
— Кодысь?
— Сыысь, — тӧдчӧдӧмӧн мӧдысь шуис Аркадий.
— А ті? — асладорсяньыс юаліс Катя.
— И ме; эн вунӧдӧй, ме шуи: и ме.
Катя грӧзитыштіс сылы чуньнас.
— Тайӧ менӧ шензьӧдӧ, — заводитіс сійӧ: — некор чой эз вӧв тіян дорӧ сэтшӧм сочувствуйтысьӧн, кыдз именнӧ ӧні: ёна ёнджыка, тіян воддза волігӧн дорысь.
— Со кыдз!
— А ті тайӧс эн казявлӧ?
тіянӧс тайӧ эз ыштӧд?
Аркадий думыштчис.
— Мыйӧн ме верми шедӧдны Анна Сергеевналысь бурлунсӧ?
Эг-ӧ нин сійӧн, мый вайи сылы тіян матушкасяньыд письмӧяссӧ?
— И тайӧн, и эм мукӧд помкаяс, кодъясӧс ме ог висьтав.
— Тайӧ мый вӧсна?
— Ог висьтав.
— О! ме тӧда: ті зэв аслысныраӧсь.
— Аслысныра.
— И аддзысьӧсь-сюсьӧсь.
Катя пӧлӧсӧн видзӧдліс Аркадий вылӧ.
— Гашкӧ, тайӧ тіянӧс скӧрмӧдӧ?
Мый йылысь ті думайтанныд?
— Ме думайта сы йылысь, кытысь тіянлы вермис воны тайӧ сюсьлуныс, коді збыльысь эм тіян пытшкын.
Ті сэтшӧм полысьӧсь, абу дӧверчивӧйӧсь, быдӧнысь ӧтдортчанныд...
— Ме дыр овлі ӧтнам; быть мӧвпавны мӧдан.
Но ме ӧмӧй быдӧнысь ӧтдортча?
Аркадий чӧвтіс Катя вылӧ признательнӧй видзӧдлас.
— Ставыс тайӧ вывті бур, — водзӧ висьталіс Аркадий; — но йӧз тіян положениеын, ме кӧсъя шуны, тіян озырлунӧн, шоча овлывлӧны татшӧмсямаӧсь; наӧдз, кыдз царьясӧдз, истиналы сьӧкыд воны.
— Да ӧд ме абу озыр.
Аркадий шемӧсуси да эз дзик пыр гӧгӧрво Катялысь.
«И збыльысь имениеыссӧ ставнас чойыслӧн!» воис сылы юрас; тайӧ мӧвпыс сылы эз вӧв мустӧм.
— Кутшӧм лӧсьыда тайӧс ті шуинныд! — шуис сійӧ.
— А мый?
— Шуинныд лӧсьыда; прӧстӧя, яндысьтӧг да чукльӧдлытӧг.
Буретш: ме чайта, сійӧ мортлӧн, коді тӧдӧ да шуӧ, мый сійӧ гӧль, чувствоас должен вӧвсьыны мыйкӧ торъяпӧлӧс, кутшӧмкӧ аслыссяма тщеславие.
— Ме нинӧм тайӧс эг тӧдлы чой милость вӧсна: ме казьтышті ас состояние йылысь сӧмын сы понда, мый кыв вылӧ воис.
— Сідз; но сознайтчӧй, мый и тіын эм сійӧ тщеславиеыслӧн мыйкӧмында юкӧн, код йылысь ме ӧні сёрниті.
— Например.
— Например, ӧд ті, — извинитӧй менсьым юалӧм, — ті эськӧ эн мунӧ верӧссайӧ озыр морт сайӧ?
— Ме кӧ эськӧ сійӧс ёна радейті...
Эг, кажитчӧ, и сэк эськӧ эг мун.
— А! со аддзанныд! — горӧдіс Аркадий да, недыр нӧрӧвитӧм мысти, содтіс: — а мый вӧсна эськӧ ті сы сайӧ эн мунӧ?
— Сы вӧсна, мый и сьыланкывйын нерӧвня йылысь сьывсьӧ.
— Ті, гашкӧ! кӧсъянныд властвуйтны али...
— О, ог! Мыйла сійӧ?
Мӧдарӧ, ме дась кывзысьны, сӧмын неравенствоыс сьӧкыд.
А радейтны асьтӧ да кывзысьны, тайӧс ме гӧгӧрвоа; тайӧ шуд, но подчинённӧй олӧм...
Ог, тырмас и тадз.
— Тырмас и тадз, — Катя бӧрся шуис Аркадий.
— Да, да, — водзӧ висьталіс Аркадий: — ті абу весьшӧрӧ ӧти вираӧсь Анна Сергеевнакӧд! ті сідз жӧ самостоятельнӧйӧсь, кыдзи сійӧ; но ті ёнджыка скрытнӧйӧсь.
Ті, ме эска, нинӧм вылӧ первойӧн он висьталӧ ассьыныд чувствонытӧ, кутшӧм кӧть сійӧ эськӧ эз вӧв вына да святӧй.
— Да кыдз нӧ мӧдногыс? — юаліс Катя.
— Ті ӧтмоз мывкыдаӧсь; тіян сы мында жӧ, абу кӧ унджык, характерныд, кыдзи сылӧн...
— Энӧ сравнитӧй менӧ чойкӧд, пӧжалуйста, — тэрмасигтыр торкис Катя: — тайӧ меным вывті абу выгӧднӧ.
Ті кыдз быттьӧ вунӧдінныд, мый чой и красавица, и умница, и... тіянлы торйӧн нин, Аркадий Николаич, эз эськӧ ков шуавны татшӧм кывъяссӧ, да нӧшта татшӧм серьёзнӧй чужӧмӧн.
— Мый значитӧ тайӧ: тіянлы торйӧн, — да мыйла ті шуанныд, мый ме шутита?
— Дерт, ті шутитанныд.
— Ті думайтанныд?
А мый, ме кӧ эска сылы, мый висьтала?
Ме кӧ аддза, мый ме нӧшта эг на вывті ёна выразитчы?
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво.
— Збыльысь?
Но, ӧні ме аддза: ме, буретш, вывті лэптылі тіянсьыныд сюсьлунтӧ.
— Кыдз?
Аркадий нинӧм эз вочавидз да бергӧдчис, а Катя корсис кӧрзинкаысь нӧшта некымын нянь крӧшки да кутіс шыблавны найӧс воробейяслы; но сылӧн ки шеныштӧмыс вӧлі вывті вына, да найӧ лэбзьылісны дзикӧдз, кокыштны вевъявтӧг.
— Катерина Сергеевна! — друг паніс сёрнисӧ Аркадий: — тіянлы тайӧ, тыдалӧ, дзик веськодь; но тӧдӧй, мый ме тіянӧс ог сӧмын чойныд вылӧ, — некод вылӧ свет вылас ог веж.
Аркадий сувтіс да ӧдйӧ ылыстчис, кыдз быттьӧ повзис кывъяссьыс, кодъяс петісны сійӧ вомысь.
А Катя кыкнан кисӧ кӧрзинкакӧд тшӧтш лэдзис пидзӧс вылас да, юрсӧ копыртӧмӧн дыр видзӧдіс Аркадий бӧрся.
Вочасӧн алӧй краскаыс муртса-муртса петіс сы банъяс вылӧ; но вомдоръясыс эз нюмъявны, да сьӧд синъясыс петкӧдлісны шайпаймунӧм да кутшӧмкӧ мӧд, ӧні нӧшта нимтӧм на чувство.
— Тэ ӧтнад? — кыліс сы дінын Анна Сергеевналӧн гӧлӧс.
— Кажитчӧ, тэ мунін садйӧ Аркадийкӧд.
Катя тэрмасьтӧг вештіс ассьыс синъяссӧ чойыс вылӧ (изящнӧй, весиг вывті сямӧн пасьтасьӧма, сійӧ сулаліс туй вылын да восьтӧм зонтик помнас вӧрӧдіс пельяссӧ Фисунлысь) да тэрмасьтӧг шуис:
— Ме ӧтнам.
— Ме тайӧс аддза, — вочавидзис мӧдыс сералӧмӧн: — сійӧ, колӧ вӧвсьыны, муніс гортас?
— Да.
— Ті ӧтлаын лыддьысинныд?
— Да.
Анна Сергеевна босьтіс Катяӧс щӧкатіыс да лэптыштіс сылысь чужӧмсӧ.
— Ті эн пинясьӧй, надейтча?
— Эгӧ, — шуис Катя да надзӧник вештіс чойыслысь кисӧ.
— Кутшӧм торжественнӧя тэ висьталан!
Ме думайті аддзыны сійӧс татысь да корны сійӧс мунны гуляйтны мекӧд.
Сійӧ ачыс пыр корӧ менӧ та йылысь.
Тэныд карысь вайисны ботинки, мун кӧмавлы найӧс: ме нин тӧрыт казялі, мый тэнад воддзаыс дзикӧдз нин киссьӧма.
Вообще, тэ он тырмымӧн тайӧн занимайтчы, а тэнад нӧшта сэтшӧм лӧсьыдіникӧсь кокъясыд!
И киясыд тэнад лӧсьыдӧсь... Сӧмын ыджыдджыкӧсь; сідзкӧ колӧ кокнад босьтны.
Но тэ менам абу кокетка.
Анна Сергеевна мӧдӧдчис водзӧ туй кузя, аслас мича платтьӧӧн кокньыдика шпорӧдчигтырйи;
Катя кыпӧдчис скамья вылысь да, Гейнеӧс аскӧдыс босьтӧм мысти, муніс сідзжӧ — сӧмын эз ботинки кӧмавны.
«Лӧсьыдіник кокъяс» думайтіс сійӧ, ньӧжйӧник да кокниа шонді водзын доналӧм терраса из пос тшупӧдъяс кузя кайигмоз: — «лӧсьыдіник кокъяс, шуанныд ті...
Но, Аркадий и лоӧ налӧн».
Но сылы пырысь-пыр лои яндзим, и сійӧ пелька котӧртіс выліӧ.
Коридор кузя Аркадий муніс ас комнатаас; дворецкӧй вӧтӧдіс сійӧс да доложитіс, мый сы ордын пукалӧ господин Базаров.
— Евгений!
— пӧшти повзьӧмӧн нурбыльтіс Аркадий: — важӧн-ӧ сійӧ воис?
— Дзик ӧні воисны да эз тшӧктыны ас йывсьыныс доложитны Анна Сергеевналы, а веськыда тіян дінӧ тшӧктісны нуӧдны асьнысӧ.
«Абу-ӧ нин кутшӧмкӧ лёктор лоӧма миян гортын?» думыштіс Аркадий да, тэрмасьӧмӧн пос кузя кайӧм мысти, другысь восьтіс ӧдзӧс.
Базаровлӧн видыс пырысь-пыр успокоитіс сійӧс, кӧть опытнӧйджык син тӧдӧмысь аддзис эськӧ виччысьтӧм гӧстьлӧн важкодь энергичнӧй, но йӧжгыльтчӧм фигураысь пытшкӧсса волнуйтчӧмлысь признакъяс.
Пельпом вылас бусӧсь шинеля, юрас картуза, пукаліс сійӧ ӧшинь вылын; сійӧ эз кыпӧдчы и сэки, кор Аркадий ёна горзігтыр уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Дзик виччысьтӧг!
Кутшӧм судьбаясӧн! — долис сійӧ, комната кузя тэрыба ветлігтыр, кыдзи морт, коді и ачыс воображайтӧ и кӧсйӧ петкӧдлыны, мый радлӧ.
— Ӧд гортын миян ставыс лючки-ладнӧ, ставныс дзоньвидзаӧсь, збыль ӧд?
— Ставыс тіян лючки-ладнӧ, но абу ставыс дзоньвидзаӧсь, — шуис Базаров.
— А тэ эн быргы, тшӧкты вайны меным ырӧш, пуксьы да кывзы, мый ме тэныд висьтала этшаник, но, надейтча, тырмымӧн вына кывъясӧн.
Аркадий лӧнис, а Базаров висьталіс сылы ассьыс дуэльсӧ Павел Петровичкӧд.
Аркадий ёна шензис да весиг шогӧ усьыштіс; но эз артав коланаӧн висьтавны тайӧс;
сійӧ сӧмын юаліс, збыль-ӧ дядьыслӧн ранаыс абу ӧпаснӧй да, кылӧм мысти, мый сійӧ — медся интереснӧй, сӧмын абу медицинскӧй боксянь, — мырдӧн нюммуніс, а сьӧлӧм вылас сылы лои шуштӧм, и кыдзкӧ яндзим.
Базаров кыдз быттьӧ сійӧс гӧгӧрвоис.
— Да, вокӧ, — шуис сійӧ; — со мый значитӧ феодалъяскӧд олыштны.
Ачыд феодалӧ сюран да рыцарскӧй турниръясын участвуйтны мӧдан.
Но вот ме мӧдӧдчи «батьяс» ордӧ, — тадз помаліс Базаров; — и туй вывсянь кежи татчӧ... Медым тайӧс ставсӧ висьтавны, шуи эськӧ ме, эг кӧ эськӧ ме артав ковтӧм лӧжсӧ — йӧйталӧмӧн.
Абу, ме кежи татчӧ — чӧрт тӧдӧ мыйла.
Аддзан-ӧ, мортлы мукӧддырйиыс пӧлезнӧ босьтны асьсӧ юрсиӧдыс да нетшыштны асьсӧ ортсӧ, кыдзи град вылысь кушман: тайӧс ме вӧчи тайӧ лунъясас...
Но меным окота лои видзӧдлыны нӧшта ӧтчыд сы вылӧ, мыйкӧд ме торйӧдчи, сійӧ град вылас, кӧні ме пукалі.
— Ме надейтча, мый тайӧ кывъясыс ме дінӧ оз относитчыны, — волнуйтчӧмӧн паныд шуис Аркадий: — Ме надейтча, мый тэ он думайт торйӧдчыны мекӧд.
Базаров дзоргӧмӧн, пӧшти мӧрччӧмӧн, видзӧдліс сы вылӧ.
— Быттьӧ тайӧ сэтшӧма дойдас менӧ?
меным чайтсьӧ, мый тэ торйӧдчин нин мекӧд?
Тэ сэтшӧм свежӧй да сӧстӧминик... колӧ лоны, тэнад делӧясыд Анна Сергеевнакӧд мунӧны вывті бура.
— Кутшӧм менам делӧяс Анна Сергеевнакӧд?
— Да тэ ӧмӧй эн сы вӧсна лок татчӧ карсьыс, лэбачпиӧй?
Буретш, кыдз сэні занимайтчӧны воскреснӧй школаяс?
Тэ ӧмӧй абу любитчӧмыд сыӧ?
Али нин тэныд воис кад рамавны?
— Евгений, тэ тӧдан, ме тэкӧд пыр вӧлі веськыд и верма тэнӧ уверитны, божитча тэныд, мый тэ ӧшыбайтчан.
— Гм! Выль кыв, — гусьӧник шуыштіс Базаров.
— Но тэныд нинӧмла пузьынысӧ, меным ӧд тайӧ дзик веськодь.
Романтик шуас эськӧ: — ме чувствуйта, мый туйясным миян мӧдӧны вожавны, а ме прӧста шуа, мый ми мӧда-мӧдысь умим.
— Евгений...
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам, тайӧ абу лёктор; таысь-ӧ нӧшта свет вылын умлывлӧны.
А ӧні, ме думайта, абу-ӧ прӧститчыны миянлы?
Сійӧ кадсянь, кыдз ме тані, ме вывті лёка ачымӧс чувствуйта, дзик бытьтӧ пӧттӧдз лыдди Гогольлысь калужскӧй губернаторшалы гижӧм письмӧяс.
Бара жӧ, ме эг тшӧкты вӧвъяс лэдзавны.
— Помилуйт, тайӧ оз вермы лоны!
— А мыйла?
— Ме ог нин шу ас йылысь; но тайӧ лоӧ вывті невежливӧйӧн Анна Сергеевна водзын, кодлы збыльысь окота лоӧ тэнӧ аддзӧдлыны.
— Но, таын тэ ӧшыбайтчан.
— А ме, мӧдарӧ, уверен, мый ме прав, — паныдаліс Аркадий.
— И мыйла тэ веськыда он висьтав?
Сы вылӧ кӧ нин мӧдіс, тэ ӧмӧй ачыд эн сы вӧсна во татчӧ?
— Тайӧ, гашкӧ, и збыль, но тэ пыр жӧ ӧшыбайтчан.
Но Аркадий вӧлі прав.
Анна Сергеевна окотитіс аддзӧдчывны Базаровкӧд да корис сійӧс ас дінас дворецкӧй сьӧрысь.
Сы дінӧ мунтӧдз войдӧр Базаров вежис паськӧмсӧ; вӧлӧмкӧ, мый сійӧ ассьыс выль паськӧмсӧ пуктӧма сідз, мый сійӧ вӧлӧма сылӧн ки улас.
Одинцова примитіс сійӧс эз сійӧ комнатаас, кӧн сійӧ сэтшӧм виччысьтӧг висьтасис сылы радейтӧм йывсьыс, а гӧстинӧйын.
Сійӧ меліа нюжӧдіс сылы чунь помъяссӧ, но чужӧм вылас сылӧн вӧлі кӧсйытӧм зэлӧдчӧм.
— Анна Сергеевна, — тэрмасис шуны Базаров: — ставсьыс медводз ме должен тіянӧс успокоитны.
Ті водзын морт, коді ачыс важӧн садьвыв воис да надейтчӧ, мый и мукӧдъяс вунӧдісны сылысь йӧйлунсӧ.
Ме муна дыр кежлӧ, да сӧгласитчӧй, кӧть ме и абу небыд сьӧлӧма существо, но меным вӧлі эськӧ гажтӧм нуны аскӧд мӧвп, мый ті казьтыланныд менӧ зывӧктӧмӧн.
Анна Сергеевна пыдысянь ышловзис, кыдзи сӧмын на джуджыд гӧра йылӧ кайӧм морт да чужӧмыс сылӧн ловзис нюмъёвтӧмӧн.
Сійӧ мӧдысь нюжӧдіс Базаровлы кисӧ да сы топӧдӧм вылӧ воча топӧдліс.
— Коді важсӧ казьтыштас, сылысь синсӧ ортсӧ, — шуис сійӧ: — таысь унджык, мый веськыда шуны, и менам сэк грек лои, эз кӧ кокетствоӧн, то мыйӧнкӧ мӧдӧн.
Ӧти кывйӧн: лоамӧй приятельясӧн важмоз.
Сійӧ вӧлі вӧт, збыль ӧд?
А коді нӧ вӧтъяссӧ помнитӧ?
— Коді найӧс помнитӧ?
Да сэтчӧ жӧ любовь... тайӧ ӧд лэдзӧм чувство.
— Збыльысь?
Меным зэв долыд тайӧс кывны.
Тадз сёрнитіс Анна Сергеевна, и тадз сёрнитіс Базаров;
найӧ кыкнаныс думайтісны, мый сёрнитісны веськыда.
Вӧлі-ӧ правдаыс, тырбур правдаыс, на кывъясын?
Найӧ асьныс тайӧс эз тӧдны, а авторлы и кысь нин.
Но сёрни налӧн пансис сэтшӧм, кыдз бытьтӧ найӧ дзикӧдз веритісны мӧда-мӧдныслы.
Анна Сергеевна мукӧдъяскӧд тшӧтш юаліс Базаровлысь, мый сійӧ вӧчис Кирсановъяс ордын?
Базаров тӧкӧтьӧ эз висьтав сылы Павел Петровичкӧд аслас дуэль йылысь, но кутчысис, думыштӧм бӧрын, кыдз эськӧ мед сійӧ эз думышт, мый сійӧ интересничайтӧ, да вочавидзис сылы, мый сійӧ став тайӧ кадсӧ уджаліс.
— А ме, — шуис Анна Сергеевна; — первойсӧ шогӧ усьлі, ен тӧдас мыйысь, весиг заграницаӧ мӧдӧдчылі, мӧвпыштлӧй!..
Бӧрыннас тайӧ быри, тіян приятельныд, Аркадий Николаевич, воис, и ме бара веськалі ас туй визьӧ, аслам настоящӧй рольӧ.
— Кутшӧм рольӧ тайӧ, лэдзӧй тӧдны?
— Тьӧткалӧн, наставницалӧн, мамлӧн роль, кыдз колӧ нимтӧй.
Буретш, тӧданныд-ӧ, мый ме водзджыксӧ бура эг гӧгӧрволы тіянлысь Аркадий Николаевичкӧд ёна лӧсялӧмтӧ;
ме артавлі сійӧс вель тӧдчытӧмӧн.
Но ӧні ме сійӧс бурджыка тӧдмалі да убедитчи, мый сійӧ тӧлка...
А медсяыс, сійӧ том, том... абу сэтшӧм, кутшӧмӧсь ми тікӧд, Евгений Васильевич.
— Сійӧ пыр сідз жӧ полӧ ті дырйи? — юаліс Базаров.
— А збыль ӧмӧй... — заводитліс висьтавны Анна Сергеевна да, неуна думыштӧм мысти, содтіс: — ӧні сійӧ дӧверчивӧйджык лои, сёрнитӧ мекӧд.
Водзджыксӧ сійӧ ывдортчыліс меысь.
Но, ме и эг корсьлы сылысь общество.
Найӧ бур приятельяс Катякӧд.
Базаровлы лои дӧсаднӧ.
«Нывбаба оз вермы не мудеритны»! думыштіс сійӧ.
— Ті шуанныд, сійӧ ывдортчыліс тіянысь, — шуис Базаров кӧдзыда шпыньмунӧмӧн; — но, ме думысь, тіянлы эз коль гусяӧн, мый сійӧ тіӧ любитчӧма?
— Кыдз? и сійӧ? — шусис Анна Сергеевналӧн.
— И сійӧ, — мӧдпӧв шуис Базаров лӧня копыртчыштлӧмӧн.
— Эн ӧмӧй нӧ ті тайӧс тӧдлӧ и ме висьталі тіянлы выльтор?
Анна Сергеевна лэдзис синъяссӧ.
— Ті ӧшыбайтчанныд, Евгений Васильевич?
— Ог думайт.
Но, гашкӧ, мем эз ков казьтыштны та йылысь.
«А тэ водзӧ кежлӧ эн мудерит», содтіс сійӧ ас думсьыс.
— Мыйла не казьтывны?
Но ме чайта, мый ті и тані вывті ыджыд значение сетанныд зэв регыдъя впечатлениелы.
Ме заводита подозревайтны, мый ті склоннӧйӧсь содтавны.
— Огӧ мӧдӧ бурджык сёрнитны та йылысь, Анна Сергеевна.
— Мыйла нӧ? — паныд шуис сійӧ, а ачыс вуджӧдіс сёрнисӧ мӧд туй вылӧ.
Сылы век жӧ эз вӧв лӧсьыд Базаровкӧд, кӧть сійӧ и сылы шуис, и ачыс асьсӧ эскӧдіс, мый ставсӧ вунӧдӧма.
Медся прӧстӧй кывъясӧн сыкӧд вежласьӧмӧн, весиг сыкӧд шутитӧмӧн, сійӧ чувствуйтіс полӧмлысь кокньыдик дзескӧдӧм.
Тадзи мореӧд мунысь пароход вывса йӧз сёрнитӧны да сералӧны тӧждысьтӧг, дзик быттьӧ зумыд му вылын моз;
но лоӧ кӧ ичӧтик сувтлӧм, петкӧдчас кӧ мыйкӧ вӧвлытӧмторлӧн ичӧтик признак, пырысь-пыр жӧ быд чужӧм вылын тыдовтчас аслыспӧлӧс шызьӧмлӧн петкӧдчӧм, коді висьталӧ пырся ӧпасность постояннӧ сознавайтӧм йылысь.
Анна Сергеевналӧн Базаровкӧд варовитӧмыс эз дыр нюжав.
Одинцова мӧдіс думыштчавлыны, висьтавлыны кыдзсюрӧ да предложитіс бӧрыннас сылы петны залӧ, кӧні найӧ аддзисны княжнаӧс да Катяӧс.
«А кӧн нӧ Аркадий Николаевич» юаліс кӧзяйка да, кор тӧдіс, мый сійӧ абу петкӧдчылӧма часысь дыр нин, ыстіс сыла.
Сійӧс эз регыд аддзыны: сійӧ пырӧма садйӧ медся волывтӧминас да, кресталӧм кияс вылас щӧканас ӧшӧдчӧмӧн, вӧлӧм пукалӧ думаясӧ лэдзчысьӧмӧн.
Найӧ вӧліны джуджыдӧсь да важнӧйӧсь, тайӧ думаясыс, но эз шогӧсь.
Сійӧ тӧдіс, мый Анна Сергеевна пукалӧ Базаровкӧд ӧтнаныс, и вежӧктӧм сійӧ эз чувствуйт, кыдз вӧвлывлі; мӧдарӧ, чужӧмыс сылӧн лӧня пыр югдіс; кажитчӧ, сійӧ и дивуйтчис мый вылӧ кӧ, и радуйтчис, и решайтчис мый вылӧ кӧ.
XXVI
Покойник Одинцов эз радейтлы выльмӧдӧмъяс пыртӧм, но эз ывдортлы «облагороженнӧй вкуслысь неуна ворсӧм», и та вӧсна вӧчис ас садъяс, теплица да пруд костӧ, роч кирпичысь греческӧй портик сяма стрӧйба.
Тайӧ портикса бӧръя, ӧшиньтӧм стенас либӧ галлереяас, вӧлі вӧчӧма квайт ниша статуяяслы, кодъясӧс Одинцов кӧсйыліс выпишитны заграницаысь.
Тайӧ статуяясыс долженӧсь вӧлі изображайтны аснаныс: Уединение, Молчание, Размышление, Меланхолия, Стыдливость да Чувствительность.
На пиысь ӧтиӧс Молчание богиняӧс, коді чуньяссӧ пуктӧма вомдорас, вайлісны нин дай сувтӧдісны; но сійӧ луннас жӧ дворовӧй челядь чегисны сылысь нырсӧ, и кӧть босьтчыліс орччӧн олысь штукатур пуктыны сылы ныр «важдорсьыс кык лӧсьыдӧс», но Одинцов тшӧктіс сійӧс босьтны, и сійӧ лоис вартан сарай пельӧсын, кӧні сулаліс уна во чӧж да кыпӧдліс суевернӧй бабаяслысь ёна полӧм.
Портиклӧн водзладорыс важӧн тырис тшӧкыд раскӧн: колоннаяслӧн ӧти капительясыс тыдалісны сук зелень сайсянь.
Дзик портикас, весиг луншӧр кадӧ, вӧлі ыркыд.
Анна Сергеевна эз радейт волывлыны татчӧ сэксянь, кыдз аддзыліс сэтысь змейӧс-ужӧс, но Катя тшӧкыда волывліс пукавны ыджыд из скамья вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма ӧти ниша увдорӧ.
Ыркыдын да гож сайын сійӧ лыддьысьліс, уджавліс либӧ сетчыліс тыр чӧвлӧньса сійӧ ощущениелы, коді, буракӧ тӧдса быдӧнлы, да кодлӧн прелестьыс состоитӧ муртса садя, чӧв-чӧв кыйӧдӧмын олӧмлысь паськыд гысӧ, коді дугдывтӧг быгыльтчӧ и ми гӧгӧрын, и миян пытшкын.
Базаров воӧм бӧрти мӧд луннас Катя пукаліс аслас радейтана скамья вылын, и орччӧн сыкӧд пукаліс бара Аркадий.
Сійӧ корис Катяӧс мунны сыкӧд «портикӧ».
Завтракӧдз вӧлі на час кымын; лысваа асыв вежсис нин жар лунӧн.
Аркадийлӧн чужӧмыс вӧлі тӧрытъякодь выражениеа, Катялӧн вӧлі видыс тӧждысяна.
Сылӧн чойыс пырысь-пыр чай бӧрын корис сійӧс аслас кабинетас да, первойсӧ меліалӧм бӧрын, мыйыс пыр неуна повзьӧдліс Катяӧс, сӧветуйтіс сылы видзчысьныджык Аркадийкӧд асьсӧ кутӧмын, а торйӧн нин видзчысьны ӧткӧн сыкӧд сёрнитӧмъясысь, кодӧс быттьӧ пӧ казялӧма и тьӧтка, и став домыс.
Таысь кындзи, тӧрыт рытнас нин Анна Сергеевна эз вӧв бур настроениеа; да и ачыс Катя чувствуйтіс яндысьыштӧм, быттьӧ вӧлі сы сайын мыж.
Аркадийлысь корӧмсӧ кывзӧмӧн, сійӧ шуис аслыс, мый тайӧ медбӧръяысь.
— Катерина Сергеевна, — заводитіс Аркадий кутшӧмкӧ яндысьӧм сорӧн збоя: — сійӧ кадсянь, кыдз мем уси шуд овны ӧти керкаын тікӧд, ме уна йылысь тіянкӧд варовиті, а эм меным ӧти зэв колана... вопрос, код йылысь ме нӧшта эг на кыв шулы.
Ті казялінныд тӧрыт, мый менӧ тані дзикӧдз вежисны, — содтіс сійӧ, Катялысь сы вылӧ веськӧдӧм юалана видзӧдлӧмсӧ кыйигтырйи и сысянь ывдортчӧмӧн.
— Збыльысь, ме ёна вежси, и тайӧс ті тӧданныд мукӧд быдӧн дорысь бурджыка, — ті, кодлы ме, веськыдасӧ, и обязан тайӧ вежсьӧмнас.
— Ме?.. Меным?.. — шусис Катялӧн.
— Ме ӧні абу нин сійӧ нырлэпталысь детинка, кутшӧмӧн ме татчӧ вои, — водзӧ висьталіс Аркадий; — эз ӧд весьшӧрӧ меным тыри кызь коймӧд ар; ме важмоз кӧсъя вӧвсьыны пӧлезнӧйӧн, кӧсъя сины ассьым став вынъясӧс истиналы; но ассьым идеалъяс ме ог нин корсь сэтысь, кытысь корсьлі найӧс водзсӧ; найӧ тыдовтчӧны меным... ёна матысьджык.
Ӧнія кадӧдз ме эг гӧгӧрволы ачымӧс, ме пуктывлі аслым могъяс, кодьяс меным абу вынъяс серти...
Синъясӧй менам неважӧн воссисны, ӧти чувство вӧсна...
Ме висьтавла ог дзик яснӧя, но ме надейтча, мый ті менӧ гӧгӧрвоанныд...
Катя немтор эз висьтав воча, но дугдіс видзӧдны Аркадий вылӧ.
— Ме чайта, — заводитіс сійӧ выльысь, ёнджыка нин шызьӧм гӧлӧсӧн, а зяблик на весьтын кыдз коръяс пӧвсын тӧждысьтӧг сьыліс ассьыс сьыланкыв; — ме чайта, мый быд честнӧй мортлӧн обязанность вӧвсьыны дзик веськыдӧн сійӧ... сійӧ йӧзкӧд, кодъяс... ӧти кывйӧн, сылы матыс йӧзкӧд, а сы вӧсна ме... ме кӧсъя...
Но тані мича сёрниыс изменитіс Аркадийлы; сійӧ торксис, дзугыльмис да быть лои неуна ланьтыштлыны.
Катя век эз лэптыв синъяссӧ.
Кажитчис, сійӧ и эз гӧгӧрволы, кытчӧ сійӧ кыскӧ тайӧ ставсӧ, да виччысис мыйкӧ.
— Ме водзвыв аддза, мый шензьӧда тіянӧс, — заводитіс Аркадий, выльысь вынъяс чукӧртӧм бӧрын: — медся нин, мый тайӧ чувствоыс инмӧ кодкӧ ногӧн... кодкӧ ногӧн, гӧгӧрвоӧй — тіянӧдз.
Ті менӧ, помнитанныд, вомалінныд тӧрыт серьёзность тырмытӧмысь, — водзӧ висьталіс Аркадий сэтшӧм морт моз, коді пырис нюрӧ, чувствуйтӧ, мый быд воськовтӧмӧн вӧйӧ ёнджыка и ёнджыка, и век жӧ тэрмасьӧ водзӧ, надеяӧн ӧдйӧджык вуджны; тайӧ вомалӧмыс тшӧкыда веськӧдсьӧ... усьӧ... том йӧз вылӧ, весиг кор найӧ дугдӧны сійӧс заслуживайтны; и вӧлі кӧ эськӧ меын унджык самоуверенность...
(«Да отсав жӧ меным, отсав!» этшсьыс петӧмӧн думайтіс Аркадий, но Катя важмозыс эз бергӧдлыв юрсӧ).
Верми кӧ эськӧ ме надейтчыны...
— Верми кӧ эськӧ ме вӧвсьыны увереннӧйӧн сыын, мый ті шуаланныд, — кыліс тайӧ здукас ярскӧб гӧлӧсыс Анна Сергеевналӧн.
Аркадий пырысь-пыр ланьтіс, а Катя кельдӧдіс.
Дзик кустъяс пӧлӧныс, кодъяс тупкылісны портиксӧ, кыссис туйтор.
Анна Сергеевна муніс сэті Базаровкӧд.
Катя Аркадийкӧд эз вермыны аддзыны найӧс, но кылісны быд кыв, платьелысь кышакылӧм, весиг лолалӧмсӧ.
Найӧ воськовтісны некымын воськов да кыдз нарошнӧ сувтісны веськыда портик водзӧ.
— Со аддзанныд-ӧ, — водзӧ висьталіс Анна Сергеевна: — ми тіянкӧд ӧшыбитчим;
ми кыкнанным абу нин нач томӧсь, медсясӧ ме;
ми олыштім, мудзим; ми кыкнанным, — мыйла церемонитчыны? — мывкыдаӧсь;
первойсӧ ми заинтересуйтім мӧда-мӧдӧс, любопытство вӧлі ызйӧдӧма... а сэсся...
— А сэсся ме дубалі, — водзӧ нуӧдіс Базаров.
— Ті тӧданныд, мый эз тайӧ вӧв помкаӧн миян ладмытӧмлы.
Но кыдз кӧть мед эз вӧв, ми эг нуждайтчӧ мӧда-мӧдӧн, со главнӧйыс; миын вывті уна вӧлі... кыдз эськӧ тайӧ шуны... ӧтсямаыс.
Ми тайӧс эг пыр гӧгӧрвоӧй.
Мӧдарӧ, Аркадий...
— Ті сыысь нуждайтчанныд? — юаліс Базаров.
— Тырмас жӧ, Евгений Васильевич.
Ті шуанныд, мый сійӧ абу веськодь ме дінӧ, и мем аслым пыр кажитчыліс, мый ме сылы сьӧлӧм вылас воа.
Ме тӧда, мый ме туя сылы тьӧтка вылӧ, но ме ог кӧсйы соссьыны тіянысь, мый ме мӧді тшӧкыдджыка думайтны сы йылысь.
Тайӧ том да свежӧй чувствоас эм кутшӧмкӧ прелесть...
— Обаяние кыв ладманаджык татшӧм случайясас, — торкис Базаров; желчь пузьӧмыс кыліс сы спокойнӧй, но пӧдӧм гӧлӧсын.
— Аркадий мыйкӧ секретничайтіс тӧрыт мекӧд, и эз сёрнит ни тіян йылысь, ни тіян чой йылысь...
Тайӧ симптом важнӧй.
— Катякӧд сійӧ дзик вок моз, — шуыштіс Анна Сергеевна; — и тайӧ сыын меным сьӧлӧм вылӧ воӧ, кӧть, гашкӧ, меным и эз ков эськӧ лэдзны на костын татшӧм лӧсялӧмсӧ.
— Тайӧ ті пытшкын сёрнитӧ... чой? — нюркйӧдлӧмӧн шуис Базаров.
— Тӧдӧмысь... но мый нӧ ми сулалам? Мунамӧй.
Кутшӧм аслыснога сёрниыс миян, збыль ӧд!
И верми-ӧ ме виччысьны, мый мӧда тадз сёрнитны тіянкӧд?
Ті тӧданныд, мый ме тіянысь пола...
И сійӧ жӧ кадӧ ме тіянлы дӧверяйта, сы вӧсна мый збыльысьсӧ ті зэв бурӧсь...
— Ӧтикӧ, ме ньӧти абу бур, а мӧдкӧ, ме вошті тіян водзын став значениесӧ, и ті меным шуанныд, мый ме бур...
Тайӧ дзик ӧткодь, мый кулӧм морт юр вылӧ дзоридз венок пуктыны.
— Евгений Васильевич, ми абу властнӧйӧсь...
— заводитліс висьтавны Анна Сергеевна: но пӧльыштіс тӧвныр, шура шаракыліс коръяснас да нуис сылысь кывъяссӧ.
— Ті ӧд свободнӧйӧсь, — шуис, недыр нӧрӧвитӧм мысти, Базаров.
Сэсся немтор оз вӧлі позь гӧгӧрвоны; кокшыяс ылыстчисны... ставыс лӧнис...
Аркадий шыасис Катя дінӧ.
Сійӧ пукаліс сэтшӧм ногӧн жӧ, сӧмын нӧшта улӧджык юрсӧ лэдзӧмӧн.
— Катерина Сергеевна, — шуис сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн да кияссӧ топӧдӧмӧн: — ме любита тіянӧс нэмкежлӧ да пырвылӧ, да некодӧс ог любит тіянысь кындзи.
Ме кӧсйи тайӧс тіянлы висьтавны, тӧдмавны тіянлысь мнениенытӧ да корны тіянлысь кинытӧ, сы вӧсна мый ме и абу озыр, и чувствуйта, мый дась быд жертва вылӧ...
Ті он немтор висьталӧ?
Ті меным он веритӧ?
Ті думайтанныд, мый ме сёрнита кокни юрӧн?
Но казьтыштлӧ тайӧ медбӧръя лунъяссӧ!
Неужели ті важӧн эн убедитчӧй, мый став мукӧдыс — гӧгӧрвоӧй менӧ — став, став мукӧдыс важӧн быри дзикӧдз?
Видзӧдлӧй ме вылӧ, шуӧй мем ӧти кыв...
Ме любита... ме любита тіянӧс... веритӧй жӧ меным!
Катя видзӧдліс Аркадий вылӧ васӧд да сӧдз видзӧдласӧн да, дыр думайтӧм бӧрын, муртса нюмъёвтӧмӧн, шуис:
— Да.
Аркадий чеччыштіс скамья вылысь.
— Да!
Ті шуинныд: да, Катерина Сергеевна!
Мый лоӧ тайӧ кывйыс?
Сійӧ-ӧ, мый ме тіянӧс любита, мый ті меным веританныд...
Либӧ.... либӧ... ме ог лысьт помавнысӧ...
— Да, — мӧдысь шуис Катя, и тайӧ пӧрйӧ Аркадий гӧгӧрвоис сійӧс.
Сійӧ кватитіс сылысь ыджыд зэв мича кияссӧ да, радысла полӧмсорӧн, топӧдіс найӧс аслас сьӧлӧм бердас.
Сійӧ муртса сулаліс кок йылас да ӧтарӧ долис: «Катя, Катя...», а сійӧ кыдзкӧ сӧстӧма бӧрддзис, ачыс аслас синваыслы лӧня сералігмоз.
Коді эз аддзыв татшӧм синвасӧ радейтан существо синъясысь, сійӧ нӧшта эз на тӧдлы, кутшӧм шудаӧн вермас лоны му вылын морт, благодарность да яндзим вӧсна сырмиг.
Мӧд луннас, водз асылын, Анна Сергеевна тшӧктіс корны Базаровӧс аслас кабинетӧ да пычкысяна серамӧн сетіс сылы поштӧвӧй бумага куснялӧм лист.
Тайӧ вӧлі Аркадийсянь письмӧ: сійӧ сэн корис сы чойлысь кисӧ.
Базаров ӧдйӧ вуджӧртіс синъяснас письмӧсӧ да мырдӧн кутіс асьсӧ, медым не петкӧдлыны злораднӧй чувствосӧ, коді пырысь-пыр ыпнитіс сы морӧсын.
— Со кыдз, — шуис сійӧ: — а ті, кажитчӧ, эн важӧн кыдз тӧрыт чайтлінныд, мый сійӧ любитӧ Катерина Сергеевнаӧс вок моз.
Мый нӧ ті кӧсъянныд ӧні вӧчны?
— Мый ті меным сӧветуйтанныд? — юаліс Анна Сергеевна, водзӧ сералігтырйи.
— Да ме чайта, — вочавидзис Базаров сідзжӧ серамӧн, кӧть сылы ньӧти эз вӧв гажа и ньӧти эз вӧв окота серавны, сідз жӧ, кыдзи и сылы: — ме чайта, колӧ благӧслӧвитны том войтырӧс.
Партия быдладорсянь бур.
Кирсановлӧн озырлуныс тырмымӧн, батьыслӧн сійӧ ӧти пи, да и батьыс бур морт, паныд мунны оз мӧд.
Одинцова прӧйдитчис комната кузя.
Чужӧмыс сылӧн пӧртмасис: гӧрдӧдліс да кельдӧдліс.
— Ті думайтанныд? — шуис сійӧ.
— Мый жӧ? Ме ог аддзы торканторъяс...
Ме рад Катя вӧсна... и Аркадий Николаевич вӧсна.
Тӧдӧмысь, ме виччысьла батьсяньыс вочакыв.
Ме сійӧс асьсӧ сы дорӧ ыста.
Но со и артмӧ, мый ме вӧлі прав тӧрыт, кор ме шулі тіянлы, мый ми кыкнанным пӧрысь йӧз кин...
Кыдз тайӧс ме немтор эг аддзыв?
Тайӧ менӧ шензьӧдӧ!
Анна Сергеевна бара серӧктіс да пырысьтӧм-пыр жӧ бергӧдчис.
— Ӧнія томйӧз зэв наянӧсь лоины, — пасйыштіс Базаров да тшӧтш жӧ серӧктіс.
— Прӧщайтлӧй, — заводитліс сійӧ бара, недыр чӧв олӧм мысти.
— Сиа тіянлы помавны тайӧ делӧсӧ медся бура, лӧсьыда, а ме ылысянь радуйтчышта.
Одинцова тэрыба бергӧдчис сылань.
— Ті ӧмӧй мунанныд?
Мыйла нӧ тіянлы ӧні не кольччыны?
Кольччӧй... тіянкӧд сёрнитны гажа... дзик пропасть дорйывті ветлӧм кодь.
Первойсӧ полыштан, а сэсся кытысь смеллуныс босьтсьӧ.
Кольччӧй.
— Пасибӧ предложение выланыд, Анна Сергеевна, да менам сёрнитан талантъяс йылысь леститчана мнение выланыд.
Но ме казяла, мый ме нин и сідз вывті дыр бергалі меным ӧтдор сфераын.
Бордъя черияс недыр кад вермӧны ӧшйӧдчыны сынӧдын, но регыд долженӧсь шлёпнитчыны ваӧ; лэдзӧй жӧ и меным сунны аслам стихияӧ.
Одинцова видзӧдліс Базаров вылӧ.
Курыд серам нетшкис Базаровлысь кельыд чужӧмсӧ.
«Тайӧ менӧ любитіс!» думыштіс Одинцова — и жаль сылы лои сійӧ, и жалитӧмпырысь нюжӧдіс сійӧ сылы кисӧ.
Но и Базаров гӧгӧрвоис сійӧс.
— Оз ков! — шуис сійӧ да бӧрыньтчис воськов бӧрвыв.
— Морт ме гӧль, но милӧстина ӧнія кадӧдз эг на босьтлыв.
Прӧщайтлӧ и лоӧй дзоньвидзаӧсь.
— Ме эска, мый ми ог медбӧръяысь аддзысьлӧй, — шуис Анна Сергеевна кӧсйытӧг вӧрзьыштӧмӧн.
— Мыйыс оз овлывлы свет вылын! — вочавидзис Базаров, копыртчыліс да петіс.
— Сідз тэ думыштчин поз аслыд лӧсьӧдны? — шуаліс сійӧ тайӧ жӧ луннас Аркадийлы лажыньтчӧмӧн ас чемоданас кӧлуйсӧ пукталігмоз.
— Мый нӧ? бур делӧ.
Сӧмын весьшӧрӧ тэ лукавитін.
Ме виччыси тэсянь дзик мӧд туйӧд мунӧм.
Либӧ, гашкӧ, тайӧ тэнӧ асьтӧ шемӧсмӧдіс?
— Ме, веськыда, тайӧс эг виччысь, кор янсӧдчи тэкӧд, — вочавидзис Аркадий: — но мыйла тэ ачыд лукавитан да шуан: «бур делӧ», быттьӧ ме ог тӧд тэнсьыд мнениетӧ гӧтрасьӧм йывсьыд?
— Эх, муса друг! — шуис Базаров: — кыдз тэ сёрнитан!
Аддзан, мый ме вӧча: чемоданын лои тыртӧмин, и ме пуктала сэтчӧ турун; сідзи и миян олӧм чемоданын; мыйӧн кӧть сійӧс оз сюявны, сӧмын мед тыртӧминыс эз вӧв.
Эн дӧзмы, пӧжалуйста: тэ ӧд дерт, помнитан, кутшӧм мнениеа пыр ме вӧлі Катерина Сергеевна йылысь.
Мукӧд нылыс сӧмын сы вӧсна и нималӧ мывкыдаӧн, мый мывкыда ышлолалӧ, а тэнадыд ас вӧснаыс сулалас, да и сідз сулалас, мый и тэнӧ ас улас босьтас, — но да тайӧ тадзи и колӧ.
— Сійӧ клопнитіс вевтсӧ да чеччис джоджысь.
— А ӧні выльпӧв висьтала тэныд прӧщайтчӧм кежлӧ... сы вӧсна мый пӧръясьлыны нинӧмла: — ми прӧщайтчам нэм кежлӧ, и тэ ачыд тайӧс чувствуйтан... тэ вӧчин мывкыда;
тэнӧ абу создайтӧма миян курыд, чизыр, бӧбыль олӧм вылӧ.
Тэын абу ни дерзость, ни лёклун, а эм том повтӧмлун да том ышмӧм; ми делӧлы тайӧ оз шогмы.
Ті вок, дворянин, благороднӧй рамлунысь либӧ благороднӧй пузьӧмысь ылӧджык воны оз вермы, а тайӧ пустяки.
Ті, шуам, он тышкасьӧй — и воображайтанныд нин асьнытӧ молодечьясӧн, — а ми тышкасьны кӧсъям.
Да мый!
Миян бусыс тэнсьыд синъястӧ сёяс, миян няйтыс тэнӧ няйтӧсьтас, да тэ и эн быдмы миӧдзсӧ, тэ кӧсйытӧг любуйтчан аснад, тэныд сьӧлӧм вылад воӧ асьтӧ пинявны, а миянлы тайӧ гажтӧм — миянлы мукӧдӧс вай! миянлы мукӧдӧс чегъявны колӧ!
Тэ бур морт; но тэ пыр жӧ нин небыдик либеральнӧй барин, — эволату, кыдз шулывлӧ менам бать.
— Тэ нэм кежлӧ прӧщайтчан мекӧд, Евгений? — шога шуис Аркадий: — тэнад абуӧсь мӧд кывъяс меным вылӧ?
Базаров гыжйыштіс ассьыс балябӧжсӧ.
— Эм, Аркадий, эм менам мӧд кывъяс, сӧмын ме найӧс ог висьтав, сы вӧсна мый тайӧ романтизм, — тайӧ значитӧ: юммыны.
А тэ ӧдйӧджык гӧтрась, да аслыд поз лӧсьӧд, да вӧч унджык челядь.
Мывкыда йӧз найӧ лоӧны нин сы вӧсна, мый чужасны буретш кад кежлӧ, оз тэа-меа моз.
Эге! ме аддза, вӧвъяс дасьӧсь. Пӧра!
Быдӧнкӧд ме прӧститчи...
Но, мый нӧ? кутчысьлыны, али мый?
Аркадий уськӧдчис сьылі вылас аслас вӧвлӧм велӧдысьлы да друглы, и синваыс сідзи и резыштіс сылӧн синъяссьыс.
— Мый значитӧ томлуныд! — спокойнӧя шуис Базаров.
— Да ме Катерина Сергеевна вылӧ надейтча.
Видзӧдлы, кутшӧм регыдӧн сійӧ тэнӧ бурӧдас!
— Прӧщай, вокӧ! — шуис сійӧ Аркадийлы, телега вылӧ кайӧм мысти нин да конюшня вевт вылын орччӧн пукалысь тявкан гоз вылӧ индӧм мысти, содтіс: — Со тэныд! — велӧд!
— Мый тайӧ значитӧ? — юаліс Аркадий.
— Кыдз? Тэ ӧмӧй естественнӧй историяын сэтшӧм жеб либӧ вунӧдін, мый тявкан медся почтеннӧй, семейнӧй лэбач?
Тэныд пример!..
Прӧщайтлӧй, синьор!
Телега сюра-сяракылыштіс да мӧдіс гӧгыльтчыны.
Базаров висьталіс правда.
Рытнас Катякӧд сёрнитігӧн Аркадий дзикӧдз вунӧдіс аслас велӧдысь йылысь.
Сійӧ нин кутіс подчиняйтчыны сылы, и Катя тайӧс чувствуйтіс и эз шензьы.
Аркадийлы колӧ вӧлі мӧд луннас мунны Марьиноӧ, Николай Петрович дінӧ.
Анна Сергеевна эз кӧсйы дзескӧдны том войтырӧс и сӧмын приличие вӧсна эз кольлы найӧс ӧтнанысӧ вывті дыр кежлӧ.
Сійӧ великодушнӧя янсӧдіс наысь княжнаӧс, гӧтрасьӧм йылысь юӧрыс кодӧс скӧрмӧдіс синва петтӧдзыс.
Водзджыксӧ Анна Сергеевна поліс, кыдз эськӧ медым на шудлун вылӧ видзӧдӧмыс эз ло сылы аслыс неуна сьӧкыдӧн;
но артмис дзик мӧдарӧ: тайӧ зрелищеыс эз нин эськӧ сьӧктӧд сійӧс, — сійӧ сійӧс занимайтіс, сійӧ сійӧс нормӧдіс весигтӧ.
Анна Сергеевна та вылӧ и рад лои, и шогӧ воис.
«Тыдалӧ, Базаров прав», думыштіс сійӧ: «любопытство, ӧти любопытство, и лӧня олӧм радейтӧм, и эгоизм».
— Челядь, — шуис сійӧ гораа: — мый любовь — ас вылӧ лэдзӧм чувство?
Но ни Катя, ни Аркадий сійӧс весиг эз гӧгӧрвоны.
Найӧ сыысь кидтысисны; виччысьтӧг кывзӧм сёрниыс эз петав налӧн юрсьыныс.
Но, Анна Сергеевна регыд успокоитіс найӧс; и тайӧ сылы эз вӧв сьӧкыд: сійӧ ачыс успокоитчис.
XXVII
Пӧрысь Базаровъяс сымын нин медсясӧ рад лоины пиныс друг воӧм вылӧ, кымын омӧляджык найӧ сійӧс виччысисны.
Арина Власьевна сэтчӧдз шызис да жуявтӧдзыс котраліс керкаті, мый Василий Иванович нимтіс сійӧс «байдӧгӧн»: дженьыдик ковтаыслӧн лысӧм бӧжыс збыльысь вӧчис сійӧс кутшӧмкӧ лэбач кодьӧн.
А ачыс сійӧ сӧмын ымзіс да курччышталіс боксяньыс ассьыс каллян янтарсӧ, да, чуньяснас сьылісӧ шамыртӧмӧн, бергӧдліс юрсӧ, быттьӧ видлаліс, бура-ӧ сійӧ сылӧн винтитӧма, да друг паськӧдліс паськыд вомсӧ да сераліс некутшӧм шытӧг.
— Ме тэ ордӧ дзонь квайт вежалун кежлӧ вои, старина, — шуис сылы Базаров: — ме уджавны кӧсъя, сідз кӧ тэ нин, пӧжалуйста, эн мешайт меным.
— Чужӧмӧс менсьым вунӧдан, со кыдз ме тэныд мешайтны мӧда!
— вочавидзис Василий Иванович.
Сійӧ кутіс ассьыс кывсӧ.
Важмозыс писӧ кабинетӧ овмӧдӧм мысти, сійӧ сӧмын мый эз дзебсясь сыысь да гӧтырсӧ ӧлӧдіс быдсяма вывті меліалӧмысь.
«Ми, матушкаӧй менам», шуавліс сійӧ сылы: «Енюшка воддза волігас неуна дӧзмӧдчим сылы; ӧні колӧ вӧвсьыны вежӧраӧнджык».
Арина Власьевна сӧглашайтчыліс мужикыскӧд, но неуна таысь сылы вӧлі бурыс, сы вӧсна мый аддзыліс писӧ сӧмын пызан сайын да помӧдз поліс сыкӧд сёрни панны.
«Енюшенька!» шуас вӧлі сійӧ, — а мӧдыс оз на нӧшта вевъяв видзӧдлынысӧ, кыдз нин сійӧ бӧрйӧдлӧ ридикуль шнурокъяссӧ да шӧпкӧдӧ: «нинӧм, нинӧм, ме сідз, а сэсся мунас Василий Иванович дінӧ да шуӧ сылы, бансӧ пыкӧмӧн: «кыдз эськӧ, голубчик, тӧдмавны: мый талун колӧ Енюшалы ӧбед кежлӧ, шыд али борщ?»
— «Да мый нӧ тэ сылысь ачыд эн юав?»
— «А дӧзмӧда!»
Но, Базаров ачыс регыд эз кут игнасьлыны: удж лихорадкаыс сы вылысь чеччыштіс да вежсис шог гажтӧмтчӧмӧн да тӧдтӧм тӧждысьӧмӧн.
Аслыспӧлӧс мудзӧм кутіс тӧдчыны сы став вӧрӧмъясын, весиг сылӧн зумыд да збой походкаыс вежсис.
Сійӧ дугдіс гуляйтны ӧтнасӧн да пондіс корсьны общество; чай юис гӧстинӧйын, шӧйтіс градйӧрті Василий Ивановичкӧд да куритчис сыкӧд «чӧв-чӧв», юаліс ӧтчыд отец Алексей йылысь.
Василий Иванович первой рад лолі тайӧ вежсьӧм вылас, но сылӧн радлӧмыс эз дыр нюжав.
«Енюша менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдӧ», шынитӧв норасис сійӧ гӧтырыслы: «сійӧ абу мыйӧнкӧ недовольнӧй либӧ скӧр, тайӧ эськӧ нӧшта немтор на; сійӧ дӧзмӧма, сійӧ шог — со мый ужаснӧйыс.
Пыр чӧв олӧ, кӧть эськӧ мед пиняліс миянӧс тэкӧд; омӧльтчӧ, чужӧм рӧмыс сэтшӧм мисьтӧм».
— «Господи, господи» — шӧпкис старушка: «ӧшӧда эськӧ ме сылы сьыліас, ладонка да ӧд сійӧ оз лэдз».
Василий Иванович некымынысь мӧдліс ёна виччысьӧмӧн юасьны Базаровлысь сы удж йылысь, сійӧ здоровье йылысь, Аркадий йылысь...
Но Базаров вочавидзліс сылы дышпырысь да сідз тадз и, ӧтчыд, кор казяліс, мый батьыс сёрнинас ичӧтикаӧн мыйкӧ кӧсйӧ тӧдмавны, дӧзмӧмӧн шуис сылы: «Мый тэ пыр ме гӧгӧр быттьӧ кок чуньйылад ветлӧдлан?
Тайӧ сямыд нӧшта лёкджык воддза дорсьыс».
— «Но, но, но, нинӧм!» тэрмасигтыр вочавидзис коньӧр Василий Иванович.
Тадз жӧ весьшӧрӧ колины сылӧн политическӧй намёкъясыс.
Матыса кадӧ крестьянаӧс освободитӧм йылысь, прогресс йылысь, ӧтчыд, сёрни панӧм мысти, сійӧ надейтчис аслас пиыслысь сочувствие вӧрзьӧдны, но мӧдыс веськодя шуис: «Тӧрыт ме муна забор дорті да кыла, татчӧс крестьяналӧн зончелядь, кутшӧмкӧ важ сьыланкыв пыдди, равзӧны: «Водзын локтӧ вернӧй кад, сьӧлӧм чувствуйтӧ любовь»...
Со тэныд и прогресс».
Мукӧддырйиыс Базаров ветлывліс сиктӧ да, пырся моз сералӧм могысь, панліс сёрни кутшӧмкӧ мужиккӧд.
«Но» шулывліс сійӧ сылы: «висьтавлы меным ассьыд воззрениеястӧ олӧм вылас, вокӧ: ӧд тіын, шуӧны, Россиялӧн став выныс да будущностьыс, тісянь заводитчӧ историяын выль эпоха, — ті миянлы сетанныд и кыв настоящӧйӧс, и законъяс».
Мужик либӧ немтор эз вочавидзлы, либӧ шулывліс татшӧм кодь кывъяс: «А ми вермам... сідзжӧ, сійӧн значит... кутшӧмӧс пуктӧма миян, примернӧ, придел».
— Тэ меным бура висьтав, мый сэтшӧмыс эм тіян мир? — торклывліс сійӧс Базаров: — и сійӧ-ӧ тайӧ самӧй тайӧ мирыс, коді куим чери вылын сулалӧ?
— Тайӧ, батюшка, муыс сулалӧ куим чери вылад, — бурӧдӧмпырысь, патриархальнӧ-добродушнӧйя нюркйӧдлӧмӧн висьтавліс мужик: — а паныд миян, мӧдногӧн кӧ шуны, мирлы, тӧдана, господалӧн вӧля; сы вӧсна ті миян батьяс.
А стрӧгджыка кӧ барин мыждас, сійӧн мусаджык мужиклы.
Татшӧм сяма сёрнисӧ кывзӧм бӧрын, Базаров ӧтчыд зывӧктӧмӧн вӧрзьӧдліс пельпомъяссӧ да бергӧдчис, а мужик довгис аслас туйӧд.
— Мый йылысь тӧлкуйтіс? — юаліс сылысь шӧр арлыда букыш чужӧма мӧд мужик, ылысянь, аслас керка порог дорсяньыс, Базаровкӧд сёрнитігӧн сійӧ сэн жӧ вӧлі.
— Недоимка йылысь, али мый?
— Кутшӧм недоимка йылысь, вокӧй тэ менам! — висьталіс первой мужик, и гӧлӧсас сылӧн эз нин вӧв ньӧти патриархальнӧй нюркйӧдлӧмыс, а мӧдарӧ, кыліс кутшӧмкӧ виччысьтӧм скӧрлун: — Сідз изіс-сӧрис мыйяскӧ; кывсӧ гыжъявны окота лоӧма.
Тӧдан ӧд, барин, мыйкӧ ӧмӧй сійӧ гӧгӧрвоӧ?.
— Кысь гӧгӧрвоныс! — вочавидзис мӧд мужикыс да, шапканас пыркнитӧм бӧрын да кушаксӧ сюйыштӧм мысти, кыкнаныс найӧ мӧдісны сёрнитны асланыс делӧяс да нуждаяс йылысь.
Окма! зывӧктӧмӧн пельпомъяссӧ топӧдлысь, мужикъяскӧд сёрнитны кужысь Базаров (кыдз ошйысис сійӧ Павел Петровичкӧд вензигӧн), тайӧ самоувереннӧй Базаров эз и кужлы думайтнысӧ, мый сійӧ на син водзын вӧлі век жӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шутӧн...
Колӧ шуны, сійӧ аддзис бӧрыннас аслыс удж.
Ӧтчыд сы дырйи Василий Иванович кӧрталіс мужиклысь доймӧм коксӧ, но киясыс дзӧрисны стариклӧн, и сійӧ эз вермы немтор вӧчны бинтъясӧн;
пиыс сылы отсаліс, и сійӧ кадсяньыс мӧдіс участвуйтны сы практикаын, сійӧ жӧ кадӧ эз дугдыв серавны и средствояс вылас, кодъясӧс ачыс жӧ сӧветуйтліс, и батьыс вылын, коді пырысь-пыр жӧ найӧс делӧ вылӧ лэдзас.
Но Базаровлӧн сералӧмъясыс ньӧти эз дӧзмӧдны Василий Ивановичӧс; найӧ весиг радуйтісны сійӧс.
Ассьыс няйт шлафроксӧ кык чуньӧн кынӧм вылас кутігмоз да каллянӧн куритчигмоз, сійӧ долыдлунӧн кывзіс Базаровлысь, и кымын унджык лёкыс вӧлі сы выходкаясын, сымын сьӧлӧмсяньысджык серавліс, ассьыс ӧтитӧг став сьӧд пиньяссӧ петкӧдлігтырйи, сылӧн шуда лоӧм батьыс.
Сійӧ весиг выльпӧв петкӧдлывліс тайӧ, мукӧддырйиыс шогмытӧм да вежӧртӧм выходкаяссӧ да, например, некымын лун чӧж, некытчӧ лӧсявтӧг, пыр долис: «но, тайӧ ӧкмысӧд мог!» сӧмын сы вӧсна, мый пиыс сылӧн, кор тӧдіс, мый сійӧ ветлӧма асъяӧ, шуліс тайӧ кывъяссӧ.
«Слава бог! дугдіс шогсьыны»! шӧпкис сійӧ аслас гӧтырлы: «кыдз сійӧ вӧчыштіс талун менӧ, чудо!
«Та пыдди мӧвп, мый сылӧн эм отсасьысь, кыпӧдліс сійӧс ыджыд радлӧмӧдз, тыртліс сійӧс гордостьӧн.
«Да, да,» шуаліс сійӧ мужичӧй азяма да сюръяса кичкаа кутшӧмкӧ бабалы, Гулярдовӧй ва тыра склянка либӧ беленнӧй мазь банка сетіг моз: — «тэныд, гӧлубушка, колӧ лун и вой енмӧс благодаритны сы вӧсна, мый менам пи ме ордын гӧститӧ: медся научнӧй да выль метод серти тэнӧ лечитӧны ӧні, гӧгӧрвоан-ӧ тэ тайӧс?
Французъяслӧн император Наполеон, и сылӧн абу бурджык врачыс».
А баба, коді воліс норасьны, мый сійӧс «кочӧг вылӧ лэптіс» (тайӧ кывъясыслысь значение, колӧ шуны, сійӧ ачыс эз вермы бура висьтавны), сӧмын копрасис да пырис питшӧгас, кӧні сылӧн вӧліс нёль кольк, кодъясӧс гартыштӧма кичышкӧд помӧ.
Базаров ӧтчыд весиг пинь кыскис сэтчӧ волысь ситеч тӧварӧн вузасьысьлысь, и кӧть тайӧ пиньыс вӧлі мукӧд пиньяс кодь жӧ, но Василий Иванович видзис сійӧс кыдз шоча аддзывланторйӧс да, отец Алексейлы петкӧдлігӧн, дугдывтӧг долис:
— Ті видзӧдлӧй кутшӧмӧсь вужъясыс!
Кутшӧм выныс Евгенийлӧн!
Вузасьысь сідзи и качліс сынӧдас!
Мем кажитчӧ, дуб, и сійӧ эськӧ лэбовтіс местасьыс...
— Ошкана! — шуис бӧрыннас отец Алексей, коді эз тӧд, мый вочавидзны и кыдзи мынны вывті ёна радлысь старикысь.
Ӧтчыд орчча сиктса мужик вайӧдіс Василий Иванович дінӧ ассьыс воксӧ, коді вӧлі висьӧ тифӧн.
Идзас кольта вылын кымынь куйлігмоз, коньӧр кулӧ вӧлі; пемыд чутъясӧн тырӧма сылӧн яйыс, сійӧ важӧн садьтӧм.
Василий Иванович петкӧдліс ассьыс жалитӧм сы йылысь, мый некод водзджык абу мӧвпыштӧма шыасьны медицина отсӧг дінӧ, да висьталіс, мый спасение абу.
Збыльысь, мужик эз вайӧд гортӧдзыс ассьыс воксӧ: сійӧ сідзи и кулі телегаын.
Лун куим мысти Базаров пырис комнатаӧ батьыс дінӧ да юаліс, абу-ӧ сылӧн адскӧй из.
— Эм; мый вылӧ тэныд?
— Колӧ... дойтор сотны?
— Кодлы?
— Аслым.
— Кыдз, аслыд!
Мыйла нӧ тайӧ?
Кутшӧм тайӧ дойтор?
Кӧні сійӧ?
— Со тан, чунь вылын.
Ме талун ветлі сиктӧ, тӧдан кытысь тифӧн висьысь мужиктӧ вайӧдлісны.
Найӧ мыйлакӧ сійӧс вундавны заводитлӧмаӧсь, а ме важӧн тайӧн эг упражняйтчыв..
— Но?
— Но, вот ме и кори уезднӧй врачлысь; но, и вундысси.
Василий Иванович друг кельдӧдіс дзоньнас да, ни ӧти кыв шутӧг, уськӧдчис кабинетӧ, кытысь пырысь-пыр жӧ бӧр петіс адскӧй изтор киас кутӧмӧн.
Базаров кӧсйис босьтны сійӧс да мунны.
— Ен могысь, — шуис Василий Иванович: — лэдз меным аслым вӧчны тайӧс.
Базаров шпыньмуныштіс.
— Аттӧ тэ кутшӧм зіль практика дорӧ!
— Эн шутит, пӧжалуйста.
Петкӧдлы ассьыд чуньтӧ.
Дойторйыссӧ абу ыджыд.
Оз доймы?
— Личкы ёнджыка, эн пов.
Василий Иванович дугдіс.
— Кыдз тэ чайтан, Евгений, абу-ӧ бурджык миянлы кӧртӧн сотыштны?
— Тайӧс эськӧ водзджык колі вӧчны; а ӧні, бурногӧнсӧ, и адскӧй изйыс оз ков.
Ме кӧ заразитчи, ӧні нин сёр.
— Кыдз... сёр... — муртса вермис шуны Василий Иванович.
— Дерт жӧ! сійӧ кадсяньыс нёль часысь унджык коли.
Василий Иванович нӧшта неуна сотыштіс дойторсӧ.
— Да уезднӧй лекарыслӧн ӧмӧй эз вӧв адскӧй изйыс?
— Эз вӧв.
— Кыдзи нӧ тайӧ, боже мой!
Врач — и абу татшӧм колантор!
— Тэ мед видзӧдлін сы ланцетъяс вылӧ, — шуис Базаров да петіс керкаысь.
Дзик рытӧдзыс да и мӧд лун чӧжыс Василий Иванович крукасьліс быдсяма позяна помка дінӧ, медым пырны пи комнатаас, и кӧть сійӧ эськӧ эз нин казьтыштлы сы дой йылысь, весиг зілис сёрнитны медся бокыса торъяс йылысь, но, сійӧ сэтшӧм настойчивӧя видзӧдлывліс сылы синъясас да сэтшӧм шызьӧмпырысь видзӧдіс сы бӧрся, мый Базаровлӧн эз тырмы терпениеыс да грӧзитчис мунӧмӧн.
Василий Иванович сетіс сылы кыв не тӧждысьны, нӧшта нин сійӧн, мый и Арина Власьевна, кодысь сійӧ, гӧгӧрвосьӧ, ставсӧ дзебис, заводитіс дӧзмӧдны сійӧс, мыйла сійӧ оз узь да мый сыкӧд сэтшӧмыс лоӧма?
Дзонь кык лун сійӧ крепитчис, кӧть видыс пиыслӧн, код вылӧ сійӧ пыр видзӧдлывліс гусьӧникӧн, сылы ёна эз во сьӧлӧм вылас... но коймӧд луннас ӧбед сайын эз вермы кутчысьнысӧ.
Базаров пукаліс зумыштчӧмӧн да эз инмӧдчыв ни ӧти сёянтор дінӧ.
— Мый вӧсна тэ он сёй, Евгений? — юаліс сійӧ, чужӧм вылас медся тӧждысьтӧм выражение петкӧдлӧмӧн.
— Сёянторсӧ, кажитчӧ, бура лӧсьӧдӧма.
— Оз ков, сы вӧсна и ог сёй.
— Тэнад аппетитыд абу?
А юрыд? — содтіс сійӧ рам гӧлӧсӧн: — висьӧ?
— Висьӧ.
Мый вӧсна сылы не висьнысӧ?
Арина Власьевна веськӧдчис да чошкӧдіс пельяссӧ.
— Эн скӧрмы, пожалуйста, Евгений, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Василий Иванович: — но оз-ӧ позь меным тэнсьыд пульстӧ видлыны?
Базаров кыпӧдчис.
— И видлытӧг ме висьтала тэныд, мый менам жар.
— И кынтӧм вӧлі?
— Вӧлі и кынтӧм.
Муна, водыштла; а ті меным липовӧй чай мӧдӧдӧ.
Прӧстудитчи, колӧ вӧвсьыны.
— Меся жӧ ме кывлі, тэ талун войнас кызін, — шуис Арина Власьевна.
— Прӧстудитчи, — мӧдысь шуис Базаров да муніс.
Арина Власьевна босьтчис липа розйысь чай лӧсьӧдны, а Василий Иванович петіс орчча комнатаӧ да нинӧм шутӧг кватитіс асьсӧ юрсиӧдыс.
Сійӧ луннас Базаров эз нин чеччыв да войсӧ дзоньнас колльӧдіс сьӧкыд, джын садя ойбырын.
Первой часын асывнас сійӧ, мырдысьӧн синъяссӧ восьтӧм мысти, аддзис ас весьтсьыс лампадка би югӧр улысь батьыслысь кельдӧдӧм чужӧмсӧ да тшӧктіс сылы мунны;
мӧдыс кывзіс, но пырысь-пыр жӧ кокчуньйылас бӧр воис да, джынвыйӧ шкап ӧдзӧс сайӧ сайӧдчӧмӧн, дугдывтӧг видзӧдіс аслас пиыс вылӧ.
Арина Власьевна сідз жӧ эз узь и, кабинет ӧдзӧссӧ муртса восьтӧмӧн, тшӧкыда волывліс кывзыны, «кыдзи лолалӧ Енюша» да видзӧдлыны Василий Иванович вылӧ.
Сійӧ вермис аддзыны сылысь ӧти вӧрзьӧдчывтӧм копыртӧм мышсӧ, но и тайӧ сылы вӧлі неуна кокньӧдӧн.
Асывнас Базаров кӧсйыліс чеччыны; юрыс сылӧн бергӧдчис, нырӧдыс кутіс петны вир; сійӧ бара водіс.
Василий Иванович чӧла сылы прислуживайтіс;
Арина Власьевна пырис сы дінӧ да юаліс сылысь, кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ.
Сійӧ вочавидзис: «бурджыка» да бергӧдчис стенлань.
Василий Иванович кыкнан кинас ӧвтчыштіс гӧтырыс вылӧ;
Арина Власьевна курччис вомдорсӧ, медым не бӧрддзыны, да петіс ортсӧ.
Ставыс керкаас друг быттьӧ пемдіс; ставныслӧн чужӧмъясыс нюжаліны, лои аслыспӧлӧс шынитӧв;
сарайысь нуисны сиктӧ кутшӧмкӧ паськыд горша петукӧс, коді дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сыкӧд тадз вӧчӧны.
Базаров дугдывтӧг куйліс стенлань банӧн.
Василий Иванович босьтчыліс шыасьны сы дінӧ унапӧлӧс юасьӧмъясӧн, но найӧ мудзтӧдісны Базаровӧс, и старик кулӧма моз ланьтіс аслас креслӧын, сӧмын шочиника рутшйӧдліс чуньяснас.
Сійӧ муніс некымын здук кежлӧ садйӧ, сулаліс сэн истукан моз, быттьӧ висьтавны позьтӧм чуймӧмӧн дойдӧм (чуймӧмсӧ петкӧдлысь выражениеыс сылӧн вообще эз быравлы чужӧм вывсьыс), да выльысь пыравліс пиыс дінӧ, гӧтыр юасьӧмъясысь мынтӧдчыны зільӧмӧн.
Гӧтырыс, бӧрыннас, кватитіс сійӧс киӧдыс да дрӧгниталіг тырйи, пӧшти грӧзитчӧмӧн шуис: «Да мый сыкӧд?».
Сэн сійӧ кватитчис да мырдӧн пырысь нюммуніс сылы воча; но аслас ужас вылӧ, нюммунӧм пыдди, сылӧн кытыськӧ босьтчис серам.
Докторла сійӧ ыстіс асывсяньыс.
Сійӧ лыддис коланаӧн водзвыв юӧртны та йылысь пиыслы, медым сійӧ кыдзкӧ эз скӧрмы.
Базаров друг бергӧдчис диван вылын, дзоргӧмӧн да букыша видзӧдліс батьыс вылӧ да корис юны.
Василий Иванович сетіс сылы ва да сэк жӧ видліс сылысь кымӧссӧ.
Сійӧ сідзи и сотчис.
— Старина, — заводитіс Базаров чирӧм да ньӧж гӧлӧсӧн: — делӧ менам некытчӧ туйтӧм.
Ме заразитчи, и некымын лун мысти тэ менӧ кутан дзебны.
Василий Иванович шатовмуні, быттьӧ кодкӧ кокъясас сылы кучкис.
— Евгений! — нурбыльтыштіс сійӧ: — Мый тэ тайӧ!..
Ен тэкӧд!
Тэ прӧстудитчин...
— Тырмас, — тэрмасьтӧг торкис сійӧс Базаров.
— Врачлы оз позь тадз сёрнитны.
Заразитчӧмлӧн став признакъясыс, тэ ачыд тӧдан.
— Кӧні нӧ признакъясыс... заразитчӧмыслӧн, Евгений?.. помилуйт!
— А тайӧ мый! — шуис Базаров да, дӧрӧм соссӧ лэптӧм мысти, петкӧдліс батьыслы лёк туналана гӧрд чутъяс.
Василий Иванович сыркмуні да кӧдзалі повзьӧмысла.
— Шуам, — висьталіс сійӧ медбӧрын: — шуам... мыйкӧ мыйкӧ кӧ весиг... заразитчӧм сяма...
— Пиэмия, — висьталіс пиыс.
— Но да... эпидемия... сяма...
— Пиэмия, — скӧра да ярскӧба мӧдысь шуис Базаров:
— Али вунӧдін нин ассьыд тетрадьяссӧ.
— Но да, да, кыдз тэд колӧ...
А век жӧ нин ми тэнӧ бурдӧдам!
— Но, тайӧ кысь нин.
Но абу таын делӧыс.
Ме эг виччысь, мый татшӧм регыд кула; тайӧ случайность веськыда шуны, зэв ковтӧм.
Ті кыкнанныд мамкӧд долженӧсь ӧні воспользуйтчыны сійӧн, мый тіын религия вына; со тіянлы случай пуктыны сійӧс видлӧг вылӧ.
— Сійӧ юыштіс нӧшта неуна ва.
— А ме кӧсъя корны тэнӧ ӧтитор йылысь... кор нӧшта менам юрӧй менсьым кывзӧ.
Аски либӧ аскомысь юрвемӧй менам, тэ тӧдан, отставкаӧ петас.
Ме и ӧні на абу дзик уверен, гӧгӧрвоана-ӧ ме сёрнита.
Кор ме куйлі, мем пыр кажитчыліс, мый ме гӧгӧр гӧрд понъяс котралісны, а тэ ме весьтӧ сувтлін, тар вылӧ кыйӧдчигмоз.
Быттьӧ ме код.
Тэ бура менӧ гӧгӧрвоан?
— Помилуйт, Евгений, тэ сёрнитан дзик кыдз колӧ.
— Сійӧ и бур; тэ мем висьталін, тэ ыстӧмыд докторла...
Тайӧн тэ ассьыд сьӧлӧмтӧ бурӧдыштін... бурӧдышт и менӧ: ысты тэ нарочнӧйӧс...
— Аркадий Николаич дінӧ, — содтіс старик.
— Коді сэтшӧм Аркадий Николаичыс? — шуис Базаров, кыдз быттьӧ мӧвпаліг:
— Ах да! лэбачпиыс сійӧ!
Абу, тэ сійӧс эн вӧрзьӧд: ӧні сійӧ чавканӧн лои.
Эн шензьы тайӧ абу на сӧрӧм.
А тэ ысты нарочнӧйӧс Одинцова, Анна Сергеевна ордӧ, сэн эм сэтшӧм помещица...
Тӧдан?
(Василий Иванович довкнитіс юрнас).
Евгений, шу Базаров копрасьны тшӧктіс да тшӧктіс висьтавны, мый кулан выйын.
Тэ тайӧс вӧчан?
— Вӧча...
Сӧмын позяна-ӧ делӧ тайӧ, медым тэ кулін, тэ, Евгений...
Ачыд артышт!
Кӧн нӧ сэсся та бӧрын справедливостьыс?
— Тайӧс ме ог тӧд; а сӧмын тэ нарочнӧйтӧ ысты.
— Дзик пыр жӧ ыста, и ачым письмӧ гижа.
— Эн, мыйла? висьтав, мый копрасьны тшӧкті, сэсся нинӧм оз ков.
А ӧні ме бара аслам понъяс дінӧ.
Тешкодь! кӧсъя думайтны кулӧм йылысь, и немтор оз артмы.
Аддза кутшӧмкӧ пятна... и сэсся нинӧм.
Сійӧ бара сьӧкыда бергӧдчис стенлань банӧн; а Василий Иванович петіс кабинетысь да, гӧтыр спальняӧдз воӧм мысти, сідзи и йиркысис пидзӧс вылас образъяс водзӧ.
— Кевмы, Арина, кевмы! — ырӧстіс сійӧ: — пиным миян кулӧ.
Доктор, самӧй сійӧ уезднӧй лекарыс, кодлӧн абу вӧлӧма адскӧй из, воис да, висьысьӧсь видлалӧм бӧрын, сӧветуйтіс кутчысьны виччысян методӧ да сэн жӧ шуис некымын кыв бурдны позянлун йылысь.
— А тіянлы лолывлі аддзывлыны, мый йӧз менам положениеын оз мунны Елисейскӧйӧ — юаліс Базаров да, диван дорын сулалысь сьӧкыд пызансӧ кокӧдыс виччысьтӧг шамыртӧм мысти, вӧрӧдыштіс сійӧс да вештіс местасьыс.
— Выныссӧ, выныс, — шуис сійӧ, — ставыс на тан, а колӧ кувны!..
Старик, сійӧ кӧть нин вевъяліс умны олӧмсьыс, а ме...
Да мун, видлы отрицайтны смерттӧ.
Сійӧ тэнӧ отрицайтӧ, и ставыс!
Коді сэні бӧрдӧ? — содтіс сійӧ недыр мысти.
— Мам?
Коньӧрӧй!
Кодӧс нин сійӧ мӧдас вердны ӧні аслас зэв бура гӧтӧвитӧм шыднас?
А тэ, Василий Иванович, тшӧтш жӧ, кажитчӧ, нярган?
Но, христианство кӧ оз отсав, ло философӧн, стоикӧн, ли мый!
Тэ ӧд ошйысьлін, мый тэ философ?
— Кутшӧм ме философ! — ырӧстіс Василий Иванович, и синваыс сідзи и мӧдіс войтавны сы чужӧм бан кузя.
Базаровлы лои лёкджык быд часӧн: висьӧм ёна ӧдйӧ мӧдіс, мый пырджык овлывлӧ хирургическӧй отравитчӧмъяс дырйи.
Сійӧ нӧшта эз на вошты паметьсӧ да гӧгӧрвоис, мый сылы висьтавлісны; сійӧ нӧшта вермасис на.
«Ог кӧсйы сӧрны» шӧпкис сійӧ, кулакъяссӧ кабырталіг моз: — «мыйся вздор!»
— И сэк жӧ шуаліс:
«Но, кӧкъямысысь чинтыны дасӧс, уна-ӧ лоӧ?»
— Василий Иванович ветлӧдліс йӧй морт моз, предлагайтіс либӧ ӧти средство, либӧ мӧдӧс, да сӧмын и вӧчис, мый шебравліс пиыслысь кокъяссӧ.
«Гартовтны кӧдзыд прӧстыняясӧн... восӧданаӧс... кынӧмас горчичникъяс... вирлэдзӧм», шуаліс сійӧ зэвтчӧмӧн.
Доктор, кодлы сійӧ кевмысис кольччыны, сылы дакайтіс, юкталіс висьысьӧс лимонадӧн, а аслыс корлывліс либӧ каллян, либӧ «вынсьӧдчан-шонтысян», мӧдног кӧ вина.
Арина Власьевна пукаліс ӧдзӧс дорын ляпкыдик улӧс вылын да сӧмын коръясӧкӧ ветлывліс юрбитны;
некымын лун сайын туалетнӧй зеркалӧ вильскӧбтіс сылӧн кисьыс да жугалі, а тайӧс сійӧ пыр артавліс лёктор лоӧм водзын;
ачыс Анфисушка немтор эз сяммы сылы висьтавны.
Тимофеич муніс Одинцова ордӧ.
Войыс Базаровлы эз вӧв бур...
Чорыд лёк жар мучитіс сійӧс.
Асывланьыс сылы кокньыдджык лои.
Сійӧ корис, медым Арина Власьевна сыналіс сійӧс, окаліс сылысь кисӧ да гоз мӧдысь ньылыштіс чай.
Василий Иванович ловзьыштіс неуна.
— Слава богу! — долис сійӧ: — воис кризис!.. прӧйдитіс кризис...
— Аттӧ, аддзӧма! — шуис Базаров: — кылыссӧ мый сулалӧ!
Аддзис сійӧс, шуис: «кризис», и бурасис.
Шензяна делӧ, кыдзи морт нӧшта эскӧ кывъяслы.
Шуасны сылы, например, дуракӧн да оз нӧйтны, сійӧ шогӧ усьӧ; нимтасны сійӧс тӧлкаӧн да сьӧм сылы оз сетны — сійӧ почувствуйтас удовольствие.
Базаровлӧн тайӧ ичӧтик речыс, коді казьтывліс сылысь воддза «выходкаяссӧ», гажмӧдыштіс Василий Ивановичӧс.
— Браво! зэв бура шуӧма, зэв бура! — горӧдіс сійӧ, вид петкӧдлӧмӧн, быттьӧ кияснас клопӧдӧ.
Базаров шога шпыньмуні.
— Сідзкӧ кыдз нӧ тэ ногӧн, — шуис сійӧ: — кризис прӧйдитіс али вӧлись воис?
— Тэныд лӧсьыдджык, со мый ме аддза, со мый менӧ радуйтӧ, — вочавидзис Василий Иванович.
— Но, и зэв бур; радуйтчыны некор абу лёк.
А сы дінӧ, помнитан? ыстін?
— Ысті, кыдзи нӧ.
Лӧсьыдджыклань вежсьӧмыс эз дыр кыссьы.
Висьӧмлӧн приступъяс выльысь воисны.
Василий Иванович пукаліс Базаров дорын.
Кажитчис, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс мучитчӧм йирис старикӧс.
Сійӧ некымынысь кӧсйыліс заводитны сёрнитны — и эз вермы.
— Евгений! — шуис сійӧ бӧрыннас: — пиӧй менам, донаӧй менам, муса пиӧй!
Тайӧ вӧвлытӧм шыасьӧмыс йиджис Базаровлы...
Сійӧ бергӧдіс неуна юрсӧ да, тыдалӧ, сійӧс личкысь вунӧдчӧмысь мынтӧдчыны зільӧмӧн, шуис:
— Мый, батьӧй менам?
— Евгений, — водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Василий Иванович да лэдзчысис пидзӧс вылас Базаров водзӧ. Кӧть мӧдыс эз восьтлы синъяссӧ да эз вермы сійӧс аддзыны.
— Евгений, тэныд ӧні лӧсьыдджык; тэ, ен сетас, бурдан; но воспользуйтчы тайӧ каднас, бурӧд миянӧс мамыдкӧд, вӧч христианинлысь долг!
Кутшӧмджык меным тайӧс тэныд висьтавлынысӧ, тайӧ ужаснӧ; но нӧшта ужаснӧйджык... ӧд век кежлӧ, Евгений... тэ думышт, кутшӧмджык...
Стариклӧн горшдіныс гӧрддзассис, а сы пи чужӧм кузя, кӧть сійӧ и куйліс дугдывтӧг куньса синъясӧн, кыссис мыйкӧ тешкодьтор.
— Ме ог ӧтказывайтчы, тайӧ кӧ вермас сетны тіянлы долыдлун, — шуис сійӧ бӧрыннас: — но мем кажитчӧ, тэрмасьны нинӧмла на.
Тэ ачыд шуан, мый меным лӧсьыдджык.
— Лӧсьыдджык, Евгений, лӧсьыдджык; но коді тӧдас, ӧд тайӧ ставыс ен сайын, а олӧмӧ долг пӧртӧм бӧрын...
— Ог, ме виччысьыштла, — торкис Базаров.
— Ме сӧгласен тэкӧд, мый кризис воис.
А ӧшыбитчим кӧ ми тэкӧд, мый нӧ! ӧд и садьтӧмъясӧс дарйӧдӧны.
— Помилуйт, Евгений...
— Ме виччысьыштла.
А ӧні ме кӧсъя узьны.
Эн мешайт меным.
И сійӧ юрсӧ пуктіс важ местаас.
Старик кыпӧдчис, пуксис креслӧ вылӧ да, щӧкаас кутчысьӧмӧн, мӧдіс курччавны ассьыс чуньяссӧ...
Рессорнӧй экипажлӧн шы, сійӧ шы, коді сэтшӧм торъя ёна тӧдчӧ сиктса глушын, друг кыліс сійӧ пельӧдз.
Матынджык, матынджык кутісны гӧгыльтчыны кокни кӧлесаясыс;
со нин кыліс вӧвъяслӧн прыськайтӧм...
Василий Иванович чеччыштіс да уськӧдчис ӧшинь дорӧ.
Сы керка дворӧ пырис нёль вӧлӧ доддялӧм кык местаа карета.
Бура гӧгӧрвотӧг, мый эськӧ тайӧ вермис значитны, кутшӧмкӧ садьтӧм радлуна чегсьӧмӧн, сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ...
Ливрейнӧй лакей восьталіс карета ӧдзӧсъяс; сьӧд вуаля, сьӧд мантильяа дама петіс сэтысь...
— Ме Одинцова, — шуис сійӧ.
— Евгений Васильевич ловъя?
Ті сылӧн бать?
Ме вайӧді аскӧд докторӧс.
— Благодетельница! — горӧдіс Василий Иванович да, сылысь кисӧ кватитӧм мысти, дрӧжжитӧмӧн топӧдіс сійӧс аслас вомдорӧ, та кості кыдз Анна Сергеевнаӧн вайӧдӧм доктор, ӧчкиа ичӧтик морт, немецкӧй чужӧм-рожаа, тэрмасьтӧг петіс каретаысь.
— Ловъя на, ловъя менам Евгений, и ӧні лоӧ спаситӧма!
Гӧтыр! гӧтыр!..
Ми ордӧ енэжсянь ангел...
— Мый татшӧмыс, господи! — нурбыльтіс, гӧстинӧйысь чепӧсйигмоз старука да, немтор гӧгӧрвотӧг, сэн жӧ передньӧйын уськӧдчис Анна Сергеевна кокулӧ да мӧдіс йӧй морт моз окавны сылысь платтьӧсӧ.
— Мый ті! мый ті! — долис Анна Сергеевна; но Арина Власьевна эз кывзы сылысь, а Василий Иванович сӧмын шуаліс: «ангел! ангел!»
— Wo ist der Kranke?
И кӧні нӧ пациентыс? — шуис бӧрыннас доктор, неуна скӧрмӧмпырысь.
Василий Иванович асас воис.
— Тані, тані, пожалуйтӧй ме бӧрся, <deu>вертестер герр коллега</deu>, — содтіс сійӧ важ паметь кузяыс.
— Э! — шуис немец да чизыра нюммуніс.
Василий Иванович вайӧдіс сійӧс кабинетас.
— Анна Сергеевна Одинцовасянь доктор, — шуис сійӧ, пиыслы дзик пель дінӧдзыс копыртчӧмӧн: — и сійӧ ачыс тані.
Базаров друг восьтіс синъяссӧ.
— Мый тэ шуин?
— Ме шуа, мый Анна Сергеевна Одинцова тані и вайӧдӧма тэ дінӧ тайӧ господин докторсӧ.
Базаров нуӧдіс синъяснас ас гӧгӧрыс.
— Сійӧ тані... ме кӧсъя сійӧс аддзӧдлыны.
— Тэ сійӧс аддзӧдлан, Евгений; но медводз колӧ сёрнитыштны господин докторкӧд.
Ме налы висьтала висьӧмыдлысь став историясӧ, сы вӧсна мый Сидор Сидорыч муніс (тадз шуисны уезднӧй врачӧс), и ми вӧчыштам ичӧтик консультация.
Базаров видзӧдліс немец вылӧ.
— Но, сёрнитӧй регыдджык, сӧмын эн латинскӧй ногӧн, ме ӧд гӧгӧрвоа, мый лоӧ jam moritur.
— Der Herr scheint des Deutschen mächtig zu sein, — заводитіс Эскулаплӧн выль быдтас, Василий Иванович дінӧ шыасигмоз.
— <deu>Их... габе</deu> Сёрнитӧй нин лучшӧ рочӧн, — шуис старик.
— А, а! сідз тайӧ, со кыдз тайӧ...
Пожалуй...
И консультация заводитчис.
Часджын мысти Анна Сергеевна Василий Ивановичкӧд пырис кабинетӧ.
Доктор вевъяліс шӧпнитны сылы, мый немтор и думайтны висьысь бурдӧм йылысь.
Анна Сергеевна видзӧдліс Базаров вылӧ... да сувтіс ӧдзӧс дорӧ, сэтчӧдз шемӧсмӧдіс сійӧс тайӧ воспалённӧй да сійӧ жӧ кадӧ кулӧмлӧн кодь чужӧмыс сы вылӧ сувтӧдӧм гудыр синъяснас.
Сійӧ прӧстӧ повзис кутшӧмкӧ кӧдзыд да мучитана повзьӧмӧн; мӧвп, мый сійӧ эськӧ эз тайӧс почувствуйт, збыльыськӧ эськӧ любитіс сійӧс — ӧдйӧ дзирдыштіс сылӧн юрас.
— Аттьӧ, — вынӧн заводитіс сёрнитны Базаров: — ме тайӧс эг виччысь.
Тайӧ бур делӧ.
Со ми нӧшта ӧтчыд и аддзысим, кыдз ті кӧсйысинныд.
— Анна Сергеевна вӧлі сэтшӧм бур... — заводитіс Василий Иванович.
— Бать, коль миянӧс.
— Анна Сергеевна, ті позволяйтанныд?
Кажитчӧ, ӧні...
Сійӧ юрнас индіс аслас нюжӧдчӧм вынтӧм туша вылӧ.
Василий Иванович петіс.
— Но, аттьӧ, — мӧдысь шуис Базаров.
— Тайӧ царь нога.
Шуӧны, царьяс пӧ тшӧтш видлывлӧны кулысьясӧс.
— Евгений Васильевич, ме надейтча...
— Эх, Анна Сергеевна, мӧдамӧ сёрнитны веськыда.
Менам эштыссьӧма.
Сюри кӧлеса улӧ.
И артмӧ, мый немтор вӧлӧм думайтны водзӧ йылысь.
Важ штука смерть, а быдӧнлы выль.
Ӧнія кадӧдз ог пов... а сэн лоӧ садьбырӧм и ш-шть!
(Сійӧ эбӧстӧг ӧвтыштіс кинас).
Но, мый нӧ мем тіянлы висьтавнысӧ...
Мый ме любиті тіянӧс!
Тайӧ и водзсӧ вӧлі весьшӧрӧ, а ӧні нин дерт.
Любовь — форма, а менам аслам формаӧй разлагайтчӧ нин.
Бурджык лоӧ, шуа, мый кутшӧм ті шаньӧсь!
И ӧні со ті сулаланныд, сэтшӧм мичаӧсь...
Анна Сергеевна тӧдлытӧг дрӧгмуніс.
— Нинӧм, эн тӧждысьӧй... пуксьӧй сэтчӧ...
Эн матыстчӧ ме дінӧ: ӧд висьӧмыс менам заразительнӧй.
Анна Сергеевна ӧдйӧ прӧйдитіс комнатаӧд да пуксис креслӧ вылӧ диван дінӧ, кӧні куйліс Базаров.
— Великодушнӧй! — шӧпнитіс Базаров.
— Ох, кутшӧм матӧ, и кутшӧм том, свежӧй, сӧстӧм... тайӧ гадкӧй комнатаас!..
Но, прӧщайтлӧй, олӧй дыр, тайӧ медся бур, и пӧльзуйтчӧй, кад дырйиыс.
Ті видзӧдлӧй, кутшӧм мисьтӧм зрелище: джынвыйӧ лязӧдӧм нидзув, а нӧшта порыштчылӧ на.
И ӧд сідзжӧ думайтлі: вӧча уна делӧ, ог кув, кытчӧ!
задача эм, ӧд ме гигант!
А ӧні став задачаыс гигантлӧн — кыдз эськӧ кувны лючки-ладнӧ, кӧть некодлы таӧдз делӧыс абу...
Ставыс веськодь: бӧжӧн чикльӧдлыны ог мӧд.
Базаров ланьтіс да мӧдіс кималасӧн корсьны ассьыс стӧкан.
Анна Сергеевна мыччис сылы юны, перчаткисӧ пӧрччытӧг да полігтырйи лолалігтыр.
— Менӧ ті вунӧданныд, — бара заводитіс Базаров: — кулӧма ловъялы абу ёрт.
Бать тіянлы пондас висьтавлыны, мый со, шуас, кутшӧм мортӧс Россия воштӧ...
Тайӧ чепуха; но эн разуверяйтӧй старикӧс.
Мыйын кӧть мед дитя оз бурмӧд сьӧлӧмсӧ...
Ті тӧданныд.
И мамӧс меліалӧй.
Ӧд татшӧм йӧзсӧ, кыдз найӧс, тіян паськыд светын луннас биӧн не корсьны...
Ме Россиялы колана...
Абу, тыдалӧ, абу колана.
Да и коді колана?
Сапожник колана, портнӧй колана, мясник... яй вузалӧ... мясник... сулавлӧй, ме сорлася...
Сэн эм вӧр...
Базаров кисӧ пуктіс кымӧс вылас.
Анна Сергеевна копыртчис сы дорӧ.
— Евгений Васильевич, ме тані...
Базаров ӧтпырйӧ босьтіс кисӧ да кыпӧдчыштіс.
— Прӧщайтӧй, — шуис сійӧ виччысьтӧм вынӧн, и синъясыс сылӧн югнитісны медбӧръя югнитӧмӧн.
— Прӧщайтӧй... Кывзылӧй... Ӧд ме тіянӧс эг окав сэки...
Пӧльыштӧй кулысь лампада вылӧ, и медым сійӧ кусӧ...
Анна Сергеевна инмӧдчыліс вомдоръяснас сы кымӧс дінӧ.
— И тырмас! — шуис Базаров да лэччис пӧдушка вылӧ.
— Ӧні... пемыдін...
Анна Сергеевна надзӧник петіс.
— Мый? — юаліс сылысь шӧпкӧмӧн Василий Иванович.
— Сійӧ унмовсис, — вочавидзис сійӧ муртса кывмӧн.
Базаровлы эз нин вӧв сиӧма садьмывны.
Рыт кежлӧ сійӧ лои дзик садьтӧм, а мӧд луннас кулі.
Отец Алексей вӧчис сы вылын религия обрядъяс.
Кор сійӧс соборуйтісны, кор святӧй мироыс инмис сы морӧсӧ, ӧти синмыс сылӧн воссис да, кажитчӧ, пасьтасьӧм попӧс, тшыналысь кадилӧ, енъяс водзысь сисьяс аддзӧм мысти, мыйкӧ повзьӧм сыркмунӧм сяма ӧдйӧ вуджӧртіс кулӧм чужӧм вывтіыс.
Кор жӧ бӧрыннас сійӧ лолыштіс медбӧръяысь и керкаын кыптіс ставлӧн лӧвтӧм, Василий Ивановичлӧн тӧдлытӧг вежӧрыс воши.
«Ме шулі, мый ме кута ропкыны», киргӧмӧн горзіс сійӧ, ӧзъяна, вежыньтчӧм чужӧмӧн, кулакнас сынӧдын шенасигтырйи, кыдз быттьӧ кодлыкӧ грӧзитчис: «и кута ропкыны, и кута ропкыны!»
Но синваӧн тырӧм Арина Власьевна ӧшӧдчис сылы сьылі вылас, и кыкнаныс ӧтлаын усины кымынь.
— «Тадз», висьтавліс бӧрыннас людскӧйын Анфисушка: «орччӧн и ӧшӧдісны ассьыныс юръяснысӧ, быттьӧ луншӧркадӧ ыжъяс»...
Но луншӧрся жар прӧйдитӧ, и воӧ рыт и вой, а сэні и лӧнь оланінӧ бӧр воӧм, кӧні чӧскыда узьсьӧ мучитчӧмъяслы да мудзӧмъяслы,
XXVIII
Коли квайт тӧлысь.
Сулаліс еджыд тӧв кымӧртӧм морозъяс лёк шынитӧлӧн, топыд, дзуртан лымйӧн, пуяс вылын розӧвӧй гыӧрӧн, кельыд-изумруднӧй енэжӧн, трубаяс весьтын тшын ёкмыльясӧн, муртса восьтлӧм ӧдзӧсъясысь пуркйӧмӧн петӧм руӧн, свежӧй, быттьӧ курччалӧм чужӧма йӧзӧн да йирмӧг босьтӧм вӧвъяс зіля рӧдтӧмӧн.
Январса лун матысмис нин помлань; рытъя кӧдзыдыс нӧшта ёнджыка топӧдліс вӧрзьытӧм сынӧдсӧ, да ӧдйӧ кусі вир гӧрд кыаыс.
Марьинскӧй керка ӧшиньясын ӧзйисны бияс;
Прокофьич, сьӧд фрака да еджыд перчаткияса торъя тӧдчана торжественностьӧн лӧсьӧдіс пызан сизим морт вылӧ.
Вежалун сайын, ичӧтик приходскӧй вичкоын, шынитӧв да пӧшти свидетельястӧг, вӧлі кык свадьба: Аркадийлӧн Катякӧд да Николай Петровичлӧн Феничкакӧд, а дзик тайӧ луннас Николай Петрович вӧчис прӧщальнӧй ӧбед аслас вокыслы, коді лӧсьӧдчис мунны аслас делӧясӧн Москваӧ.
Анна Сергеевна муніс сэтчӧ жӧ пырысь-пыр свадьба бӧрын, томъясӧс лышкыда наградитӧм мысти.
Стӧч куим часын ставныс чукӧртчисны пызан гӧгӧр.
Митяӧс пуксьӧдісны сэтчӧ жӧ; сылӧн нин вӧлі глазетовӧй кокошника нянюшка.
Павел Петрович пукаліс Катя да Феничка костын;
«верӧсъяс» лӧсьӧдчисны асланыс гӧтыръяс дорӧ.
Бӧръя каднас миян тӧдсаяс вежсисны: быдӧн кыдз быттьӧ бурмӧмаӧсь да возмужайтӧмаӧсь; ӧтнас Павел Петрович омӧльтчӧма, и сійӧ колӧ шуны, сетліс сы выразительнӧй чертаяслы нӧшта унджык изяществосӧ да гран-сеньйорствосӧ.
Да и Феничка лоӧма мӧд.
Свежӧй шӧвк платтьӧа, юрсияс паськыд бархатнӧй наколка, сьылі вылас зарни цепочкаа, сійӧ пукаліс почтительнӧя вӧрзьӧдчывтӧг, почтительнӧя ачыс ас дінас, ставыс дінӧ, мый вӧлі сы гӧгӧрын, и сідзи нюмъяліс, кыдз быттьӧ кӧсйис шуны: «Ті менӧ извинитӧй, ме абу мыжа».
И эз сійӧ ӧтнас — мукӧдыс ставныс нюмъялісны, да тшӧтш жӧ кыдз быттьӧ извиняйтчисны; ставлы вӧлі неуна нелӧсьыд, неуна гажтӧм, и збыльысьсӧ зэв бур.
Быдӧн прислуживайтісны мӧда-мӧдыслы забавнӧй предупредительностьӧн, быттьӧ ставӧн сёрнитчӧмаӧсь ворсны кутшӧмкӧ простодушнӧй комедия.
Катя вӧлі быдӧнысь спокойнӧйджык: сійӧ дӧверчивӧя видзӧдлывліс ас гӧгӧрыс, и позьӧ вӧлі казявны, мый Николай Петрович вевъялӧма нин любитны сійӧс садьтӧгыс.
Ӧбед помасьӧм водзвылын сійӧ сувтіс да, киас бокал босьтӧм мысти, шыасис Павел Петрович дінӧ.
— Тэ миянӧс эновтан... Тэ миянӧс эновтан, муса вокӧй, — заводитіс сійӧ: — дерт, он дыр кежлӧ; но век жӧ ме ог вермы выразитны тэныд, мый ме... мый ми... кутшӧма ме... кутшӧма ми...
Со сыын и лёкыс, мый ми огӧ кужӧ висьтавны спичьяс!
Аркадий, висьтав тэ.
— Ог, папаша, ме эг лӧсьӧдчы.
— А ме бура лӧсьӧдчи!
Прӧстӧ, вокӧй, лэдз тэнӧ кутлыны, сины тэныд став бурсӧ да лок бӧр миян дінӧ регыдджык!
Павел Петрович окасис ставкӧд, эз бокӧ коль, тӧдӧмысь, и Митяӧс; Феничкалысь сійӧ сыысь кындзи окаліс кисӧ, кодӧс сійӧ нӧшта эз на куж мыччыныс кыдзи колӧ, да, мӧдысь кисьтӧм бокал юигмоз, шуис пыдысянь ышловзьӧмӧн:
«Лоӧй шудаӧсь, другъяс менам!
Farwell!
— Тайӧ английскӧй бӧжторйыс коли казявтӧг, но ставныс нормисны.
«Базаров паметь кузя», шӧпнитіс Катя аслас верӧсыслы пель водзас да чокнитчис сыкӧд.
Аркадий сылы воча топыда топӧдліс сылысь кисӧ, но эз лысьт гора предложитны тайӧ тостсӧ.
Кажитчӧ эськӧ, пом?
Но, гашкӧ, кодкӧ лыддьысьяс пиысь кӧсъяс тӧдны, мый вӧчӧ ӧні, именнӧ ӧні, быд морт, код йылысь гижӧма миян.
Ми дасьӧсь удовлетворитны сійӧс.
Анна Сергеевна неважӧн муніс верӧссайӧ, эз любовь кузя, но убеждение серти, ӧти будущӧй роч деятель сайӧ, зэв тӧлка морт, законник, топыд практическӧй смысла, чорыд вӧляа да замечательнӧ сёрнитны кужысь, — морт нӧшта том на, бур да йи кодь кӧдзыд.
Найӧ мӧда-мӧдыскӧд олӧны ёна ладмӧмӧн, и воӧдчасны, пӧжалуй, шудӧдз... пӧжалуй, любовӧдз.
Княжна Х...ая кулі, сійӧс вунӧдісны дзик кулан луннас жӧ.
Кирсановъяс, ая-пиа, овмӧдчисны Марьиноӧ.
Делӧяс налӧн заводитӧны бурмыны.
Аркадий лоис зіль кӧзяинӧн, да «ферма» вайӧ нин вель ыджыд доход.
Николай Петрович веськалі мировӧй посредникӧ да уджалӧ мыйвынсьыс; сійӧ дугдывтӧг ветлӧдлӧ аслас участоктіыс, висьтавлӧ кузь речьяс (сійӧ кутчысьӧ сэтшӧм мнениеӧ, мый мужикъясӧс колӧ «мывкыдсьӧдны», мӧдногӧн кӧ унапӧв куш ӧти кывъяс висьтавлӧмӧн вайӧдны найӧс мудзтӧдӧмӧдз) да век жӧ, веськыда кӧ шуны, оз удовлетворяйт тырмымӧн ни образованнӧй дворянаӧс, кодъяс сёрнитӧны либӧ шикӧн либӧ меланхолияӧн манципация йылысь (ансӧ нырпырыс шуӧмӧн), ни необразованнӧй дворянаӧс, кодъяс немъяндысьтӧг пинялісны тайӧ «мунципациясӧ».
И ӧтиясыслы, и мӧдъясыслы сійӧ вывті небыд.
Катерина Сергеевналӧн чужи пи Коля, а Митя нин котралӧ молодец кодь да варова больгӧ.
Феничка, Федосья Николаевна, верӧсыс да Митяыс бӧрын некодӧс сідз оз радейт, кыдз ассьыс невесткасӧ, и кор невесткаыс пуксяс фортепьяно сайӧ, сэк рад дзонь лун не вешйывны сы дінысь.
Казьтыштам тшӧтш Петр йылысь.
Сійӧ дзикӧдз чездіс бӧбмӧмысла да важностьысла. став е-сӧ шуӧ ю моз: тюнюрь, обюспючюн, но сідз жӧ гӧтрасис да босьтіс вель ыджыд приданнӧй аслас невестасянь, коді вӧлі карса огородниклӧн ныв да коді ӧткажитӧма кык бур жӧниклы сӧмын сы вӧсна, мый налӧн абу вӧлӧмаӧсь часіяс: а Петрлӧн эз сӧмын часі вӧв — сылӧн вӧлі лакӧвӧй полусапожки.
Дрезденын, Брюлевскӧй терраса вылын, кыксянь нёль часӧдз, прогулка вӧчан медся люднӧй кадас, ті верманныд аддзыны ар ветымына мортӧс, коді дзик нин дзор да кыдз быттьӧ висьӧ подаграӧн, но нӧшта мича на, зэв бура пасьтасьӧма да сійӧ аслыспӧлӧс отпечатокӧн, коді сетсьӧ мортлы сӧмын общество высшӧй слойясын кузя олӧмӧн.
Тайӧ Павел Петрович.
Сійӧ муніс Москваысь заграницаӧ лечитчӧм могысь да кольччис овны Дрезденӧ, кӧні волысьӧ ёнджыкасӧ англичанакӧд да ветлысь-мунысь рочьяскӧд.
Англичанаяскӧд сійӧ кутӧ асьсӧ прӧстӧ, пӧшти скромнӧя, но оз достоинствотӧг; найӧ арталӧны сійӧс неуна гажтӧмӧн, но уважайтӧны сыын тырвыйӧ джентльменӧс, «a perfect gentleman».
Рочьяскӧд сійӧ развязнӧйджык, сетӧ вӧля аслас желчлы, шмонитӧ ас вылас и на вылын; но ставыс тайӧ артмӧ сылӧн зэв меліа: и небрежнӧя, и приличнӧя.
Сійӧ кутчысьӧ славянофильскӧй воззрениеясӧ: тӧдса, мый высшӧй светын тайӧ артавсьӧ très distingué.
Сійӧ нинӧм рочсӧ оз лыддьы, но сы письменнӧй пызан вылын эм эзысь пепельница мужицкӧй лапти вида.
Миян туристъяс ёна сы бӧрся ветлӧны.
Матвей Ильич Колязин, коді вӧлі временнӧй оппозицияын, величавӧя воліс сы ордӧ, богемскӧй ваяс вылӧ лечитчыны мунігмоз; а сэтчӧс олысьяс, кодъяскӧд сійӧ, колӧ шуны, аддзысьлӧ омӧля, муртса оз пасъясьны сы вылӧ.
Придворнӧй капеллаӧ, театрӧ да мукӧдлаӧ некод оз вермы сэтшӧм кокниа да ӧдйӧ судзӧдны билет, кыдз der Herr Baron von Kirsanoff.
Сійӧ пыр вӧчӧ буртор, мыйда вермӧ; сійӧ пыр на нӧшта этшаник шумитлывлӧ; эз жӧ весьшӧрӧ вӧв сійӧ коркӧ левӧн; но овны сылы сьӧкыд... Сьӧкыдджык, мыйдӧм сійӧ ачыс чайтӧ.
Сулалӧ видзӧдлыны сы вылӧ роч вичкоын, кор стен бердӧ бокиникӧ нёровтчыштӧммоз, сійӧ думыштчӧма да дыр оз вӧрзьыв, чорыда пиньяссӧ векыштӧмӧн, сэсся друг казяліс ассьыс сідз сулалӧмсӧ да мӧдас пӧшти тӧдчытӧг пернапасасьны...
И Кукшина веськалі заграницаӧ.
Сійӧ ӧні Гейдельбергын да велӧдӧ оз нин естественнӧй наукаяс, но архитектура, кодын, сы кывъяс серти, сійӧ восьтӧма выль законъяс.
Сійӧ важмозыс ноксьӧ студентъяскӧд, медсясӧ том роч физикъяскӧд да химикъяскӧд, кодъясӧн тырӧма Гейдельберг да кодъяс медводдза кадъясас шензьӧдӧны наивнӧй немецкӧй профессоръясӧс вещияс вылӧ асланыс чорыд взглядъясӧн, бӧрыннас шензьӧдӧны дзик сійӧ жӧ профессоръяссӧ асланыс дзик немтор вӧчтӧмӧн да дзикӧдз дышмӧмӧн.
Вот татшӧм кык-куим химиккӧд, кодъяс оз кужны торйӧдны азотысь кислородӧс, но тырӧмаӧсь отрицаниеӧн да самоуважениеӧн, да Великӧй Елисеевичкӧд, Ситников, коді тшӧтш лӧсьӧдчӧ лоны Великӧйӧн, шӧйтӧ Петербургын да, сійӧ висьталӧм серти, водзӧ нуӧдӧ Базаровлысь «делӧсӧ».
Сёрнитӧны, сійӧс кодкӧ неважӧн нӧйтӧма, но сійӧ абу кольӧма уджйӧза: ӧти сэтшӧм-татшӧм статьяын, кодӧс сюйӧма сэтшӧм-татшӧм журналӧ, сійӧ намекнитіс, мый сійӧс нӧйтысьыс — трус.
Тайӧс шуӧ сійӧ иронияӧн.
Батьыс тормӧшитӧ сійӧс важмозыс, а гӧтырыс лыддьӧ сійӧс дурачокӧн... да литераторӧн.
Россияса ӧти ылыс пельӧсын эм неыджыд сиктса кладбище.
Кыдз пӧшти став миян кладбищеяс, сійӧ петкӧдлӧ гажтӧм вид: сійӧс кытшалысь канаваясыс важӧн тырӧмаӧсь; рудӧдӧм пу крестъяс нёровтчӧмаӧсь да сісьмӧны коркӧ краситӧм асланыс вевт улын: из плитаяссӧ ставсӧ вешталӧмаӧсь, быттьӧ кодкӧ найӧс йӧтлалӧ увсяньыс; кык-куим ичӧтик йирӧм пу муртса сетӧны слабиник вуджӧр; ыжъяс тыр вӧляӧн шӧйтӧны гуяс вылын...
Но на костын эм ӧти, код дінӧдз оз инмӧдчыв морт, кодӧс оз таляв животнӧй: ӧти лэбачьяс пуксьывлӧны сы вылӧ да сьылӧны кыа дырйи.
Сійӧс кытшалӧма кӧрт ӧградаӧн; кык том коз пу садитӧма сы кыкнан помас: Евгений Базаровӧс дзебӧма тайӧ гуас.
Сы дінӧ, матыса сиктысь, частӧ волывлӧны ёна пӧрысь кык морт — мужика-бабаа.
Мӧда-мӧдсӧ кутӧмӧн, мунӧны найӧ сьӧкыд восьласӧн; матыстчасны ӧграда дорӧ, копыртчасны да сувтасны пидзӧс выланыс, да дыр, да шога бӧрдӧны, да дыр, да дзоргӧмӧн видзӧдӧны немӧй из вылӧ, код улын куйлӧ налӧн пиныс; шуыштасны мӧда-мӧдыслы дженьыдик кывъяс, ӧвтыштасны из вылысь буссӧ да лӧсьӧдыштасны коз пулысь лапсӧ и бара юрбитӧны, и оз вермыны эновтны тайӧ местасӧ, кытысянь налы кыдз быттьӧ матынджык асланыс пиныс дорӧдз, сы йылысь казьтыланторъясӧдз...
Весьшӧрӧ ӧмӧй налӧн молитваясыс, налӧн синваясыс?
Абу ӧмӧй ставсьыс вына любовь, святӧй, преданнӧй любовь?
О, абу!
Кутшӧм кӧть страстнӧй, грека, бунтуйтчысь сьӧлӧм мед оз тупкысь гуӧ, дзоридзьяс, кодъяс быдмӧны сы вылын, лӧня видзӧдӧны миян вылӧ асланыс сӧстӧм синъясӧн; оз ӧти нэмчӧжся спокойствие йылысь висьтавны найӧ миянлы, сійӧ «равнодушнӧй» природа вывті ыджыд спокойствие йылысь; найӧ висьталӧны сідзжӧ вечнӧй бурасьӧм йылысь да помтӧм олӧм йылысь...
{Н. Заболоцкий (комиӧдіс Ольга Размыслова) @ "Быд морт, кӧнкӧ..." @ водзкыв @ Джонатан Свифт. Гулливер великанъяс ордын @ 1939 @ Лб. 3.}
Быд морт, кӧнкӧ, лыддьыліс книга «Гулливер лиллипутъяс ордын».
Сійӧ книгаас вӧлі висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи корабльвывса врач Гулливер веськаліс лиллипутъяс странаӧ — чальчунь ыджда мортъяс пӧвстӧ.
Первойсӧ лиллипутъяс полісны, мед эськӧ Гулливер эз вӧч налы кутшӧмкӧ лёк.
Но бӧрынас найӧ сы дінӧ велаліны.
Гулливер отсаліс налы воюйтны мукӧд посньыдик народъяскӧд.
Медбӧрын Гулливер вӧчис аслыс ыджыд пыж да муніс гортас, Англияӧ.
Тайӧ книгаас жӧ висьтавсьӧ Гулливер выль путешествие йылысь — великанъяс дорӧ волӧм йылысь.
Кор Гулливер вӧлі лиллипутъяс ордын, сійӧ кажитчыліс налы великанӧн.
Но великанъяс ордын Гулливер ачыс лои зэв ичӧт беззащитнӧй карликӧн.
И зэв уна страк лои терпитны сылы тайӧ чудовищеяс дінас олігӧн.
{Джонатан Свифт, Н. Заболоцкий (комиӧдіс Ольга Размыслова) @ Гулливер великанъяс ордын @ повесьт @ Джонатан Свифт. Гулливер великанъяс ордын @ 1939 @ Лб. 5-49.}
ДЖОНАТАН СВИФТ
ГУЛЛИВЕР ВЕЛИКАНЪЯС ОРДЫН
ЧЕЛЯДЬЯСЛЫ ОБРАБОТАЙТІС Н. ЗАБОЛОЦКИЙ
СЕРПАСАЛІС Ж. ГРАНВИЛЛЬ
Первой глава
Кыдзи ме веськалі великанъяс дінӧ
Коли кык тӧлысьысь не унджык сійӧ кадсяньыс, кор ме вои Лиллипутияысь.
Гортын ме олі спокойнӧя, некутшӧм приключениеястӧг.
Но спокойнӧй олӧмыс меным эз кажитчы.
И вот ме бара сӧлі корабль вылӧ да мӧдӧдчи ылі путешествиеӧ.
Ӧтчыд, кор ми мунім восьса мореті, тӧлыс друг дзикӧдз быри, и лои дзик лӧнь.
— Тайӧ абу бур водзын, — шуис капитан.
— Колӧ виччысьны тӧв бушков.
И збыльысь, мӧд луннас заводитчис зэв страшнӧй бушков.
Море бушуйтчис.
Миян парусным поті.
Ми эг нин вермӧ веськӧдлыны корабльӧн.
Миянӧс нуис тӧлыс, асьным эг тӧдӧ кытчӧ.
Куим лун мысти бушковыс лӧнис.
Водзын тыдовтчис му.
Ми шуим корсьны юан ва.
Корабль вылысь лэдзим баркас.
Баркасӧ сӧлісны дас матрос, и ме — дасӧтикӧд.
Ми сьӧрысь босьтім бӧчкаяс ва улӧ да мунім берегӧ.
Берегын ме торъялі матросъясысь да дыр ветлӧдлі ӧтнамӧн.
Медбӧрын мудзи да бӧр мӧдӧдчи море дорӧ.
Ылысь нин ме аддзи, мый матросъяс сӧлӧмаӧсь баркасӧ да мыйвынсьыс сынӧны корабльлань.
Но кутшӧм жӧ чудовище восьлалӧ на бӧрся?
Ме чышкышті синъясӧс.
Да, да, матросъяс бӧрся веськыда ваӧдыс келіс зэв ыджыд морт.
Тушанас сійӧ вӧлі ыджыд башня судта.
Сылы ваыс сӧмын пидзӧсӧдзыс.
Великан гырыся восьлаліс да зілис суӧдны матросъясӧс.
Но ёсь скалаяс мешайтісны сылы тувччавны.
Матросъяс вӧліны ылынӧсь нин.
Ёна повзьӧмла ме бӧр бергӧдчи.
Ме водзын быдмис сьӧд пемыд вӧр.
Ме уськӧдчи вӧрӧ да друг аддзи, мый тайӧ абу вӧр, а идйӧн кӧдзӧм му.
Быд ид шеп ыджданас вӧлі миян пуяс судта.
Та вӧсна и муыс меным кажитчис вӧрӧн.
Муртса на ме вои му помӧдзыс и друг кынми повзьӧмла.
Веськыда ме вылӧ локтіс сэтшӧм жӧ великан, сэтшӧм жӧ ыджыд тушаа, кыдз и сійӧ, коді, вӧтчис миян баркас бӧрся.
Ме дзебси шепъяс пӧвсӧ.
Великан гӧгӧр видзӧдліс да пондіс чуксавны кодӧскӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс юраліс, быттьӧ гым шы.
Туй вылын тыдовтчисны сэтшӧм жӧ сизим великан, кианыс налӧн вӧлі зэв гырысь чарлаяс.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧліны уджалысьяс.
Найӧ пыр жӧ локтісны му вылӧ да кутісны вундыны идсӧ.
Ме уськӧдчи пышйыны.
Зэв сьӧкыд пырысь ме верми тувччавны шепъяс костӧдыс.
Медбӧрын ме вои сэтшӧм местаӧ, кӧні идсӧ вӧлі тӧлӧн водтӧдӧма му бердас.
Ме сувті.
Водзӧ мунны эг вермы.
Шепъясыс топыда гартчӧмаӧсь мӧда-мӧд дінас.
Налӧн усъясыс чурвидзисны, быттьӧ шыяс и розьӧдлісны менсьым кафтанӧс да сутшйӧдлісны менсьым яйӧс.
Мудзӧмла ёна пошиктӧмӧн, ме уси муӧ да куті бӧрдны.
Ах, мыйла бара ме муні ас гортысь!
Мыйла эновті гӧтырӧс да челядьӧс!
Мый ӧні мекӧд вӧчасны тайӧ ужаснӧй великанъясыс?
Сэк ӧти уджалысь матыстчис дзик ме дінӧ.
Ещӧ ӧти воськов — и лямӧдіс эськӧ менӧ сійӧ аслас ыджыд башмакъяснас.
Ме чукӧрті став вынъяс да горӧді сэтшӧм гораа, кыдз сӧмын верми.
Великан сувтіс, пондіс гӧгӧр видзӧдны да медбӧрын аддзис му вылысь.
Сійӧ босьтіс менӧ кык чуньӧн да вайӧдіс синъяс дорас.
Сійӧ топӧдіс менсьым ордлыясӧс, мый вӧсна ме муртса эг горӧд доймӧмысла.
Ме киясӧс пукті морӧс вылӧ да кевмысьӧмӧн видзӧді великан вылӧ.
— Кора тіянӧс, лоны милӧстивӧйӧн ме дінӧ, — шуи ме тіралан гӧлӧсӧн.
Ме ёна полі, мый великан шыбытас менӧ кытчӧкӧ му вылӧ мисьтӧм гагйӧс моз.
Менам шуд вылӧ, великан тайӧс эз вӧч.
Сійӧ видзӧдаліс менӧ гӧгӧрбок.
Сэк ме эг вермы кутсьыны синва петӧмысь да знакъясӧн петкӧдлі, мый великан менӧ дойдалӧ.
Великан пырысь-пыр жӧ пуктіс менӧ аслас кафтан пӧлаӧ да котӧртіс кӧзяиныс дінӧ.
Кӧзяин, кор аддзис менӧ, ёна кутіс шензьыны.
Сійӧ босьтіс зэв ыджыд потш ыджда идзас си да кутіс лэптавны менсьым кафтан пӧлаясӧс.
Тыдалӧ, сійӧ чайтіс менӧ жукӧн да бурджыка кӧсйис видзӧдлыны менсьым бордъясӧс.
Та бӧрын сійӧ виччысьӧмӧн лэдзис менӧ му вылӧ да сувтӧдіс нёль кок вылӧ.
Ме пыр жӧ сувті кок йылӧ да тэрмасьтӧг куті пӧкаживайтны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тайӧн ме кӧсйи петкӧдлыны кӧзяинлы, мый ме некутшӧма ог думайт пышйыны.
Великанъяс пуксялісны кругӧн да зэв сюся пондісны видзӧдны ме вылӧ.
Ме пӧрччи шляпаӧс да копыртчылі кӧзяинлы.
— Ваша милость, — шуи ме гораа, — ӧнісянь ме — тіян покорнӧй слуга.
Позьӧ-ӧ меным сетны тіянлы ичӧтик пӧдарок.
Тайӧ кывъяс бӧрас ме зептысь кыски ассьым кӧшелёкӧс да сеті сійӧс великанлы.
Великан дулляліс чальчунь помсӧ, босьтіс сэтчӧ кымынкӧ зарни деньга, кодъяс киссисны кӧшелёкысь, да дыр видлаліс найӧс.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый вылӧ туйӧны тайӧ тешкодь гӧгыльясыс.
Сы бӧрын сійӧ бӧр сетіс меным деньгаяссӧ да тшӧктіс дзебны кӧшелёкӧ.
Великан гӧгӧрвоис, мый ме абу жук, абу букашка, а сэтшӧм жӧ разумнӧй морт, кыдз и сійӧ, сӧмын вывті ичӧт тушаа.
Сійӧ заводитліс сёрнитны мекӧд.
Но сылӧн гӧлӧсыс чунӧдіс менам пельӧ, быттьӧ ва мельничалӧн шумыс, и ме эг вермы гӧгӧрвоны ни ӧти кыв.
Та бӧрын кӧзяин кыскис зепсьыс носӧвӧй чышъян да паськӧдіс сійӧс ме водзӧ.
Чышъяныс вӧлі карабельнӧй парус ыджда.
Ме муні чышъян шӧрӧдзыс, воді кусыньтчӧмӧн.
Кӧзяин кӧрталіс менӧ чышъянӧн да нуис аслас гортӧ.
Мӧд глава
Кыдз ме олі кӧзяин ордын
Кӧзяин вайис менӧ гортас да петкӧдліс кӧзяйкаыслы.
Кӧзяйкаыс мыйӧн аддзис менӧ, сэтшӧма чирӧстіс, быттьӧ сійӧ аддзис чераньӧс.
Но регыд сійӧ гӧгӧрвоис, мый ме абу черань, а сэтшӧм жӧ морт, кыдзи и сійӧ, сӧмын ичӧтик.
Кӧзяйка ӧдйӧ велаліс ме дінӧ да мекӧд лои зэв мелі.
Ӧбӧдайтігӧн кӧзяин пуксьӧдліс менӧ пызан вылӧ ас дінас.
Кӧзяйка вундас вӧлі яй тор, чегас нянь тор да ставсӧ тайӧ пуктас ме водзӧ.
Ме кыска зептысь складнӧй пурт да вилка, и заводита сёйны.
Великанъяс сюся видзӧдісны ме бӧрся.
Найӧ шензисны менам быд вӧрзьӧдчӧм вылӧ.
Кӧзяйка пуктіс ме водзӧ медічӧт румкасӧ, кутшӧм сюри керка пытшкысь.
Тайӧ румкаыс вӧлі дзик кувшин ыджда.
Ме босьті сійӧс кыкнан киӧн да копыртчылі кӧзяйкалы.
— Юа тіян дзоньвидзалун кузя, — шуи ме.
Великанъяс пондісны серавны.
Ме кушӧдз юи румкасӧ.
Но менам шуд вылӧ тайӧ вӧлӧм зэв слабиник вина, дзик ырӧш кодь.
Не кӧ сійӧ, ме эськӧ усьтӧдз коддзи.
Друг ме мышку сайын кыліс страшнӧй шум.
Быттьӧ кодкӧ уджаліс ыджыд вязальнӧй машина вылын.
Ме бергӧдчи.
Тайӧ вӧлӧм кургӧ кань, коді пукаліс кӧзяйка пидзӧспом вылын.
Каньыс вӧлі куимпӧв ыджыдджык миян ӧшъяс дорысь.
Первойсӧ ме зэв ёна повзи да кӧсйи пышйыны.
Но бӧрас ме гӧгӧрвои, мый хищнӧй животнӧйясысь пышйыны оз ков.
Найӧ пырысь-пыр жӧ уськӧдчасны котӧртысь бӧрся да косявласны торпыригӧдз.
Та вӧсна ме вӧчи сідз, быттьӧ некутшӧм внимание ог обращайт тайӧ страшнӧй кань вылас.
Вит-ӧ-квайтысь ме муні сы дінті, и быд прӧйдитігӧн сійӧ повзьӧмысла бӧрыньтчис.
Кӧзяин корис менӧ ас дінас, пызан мӧдар помас.
Ме котӧрті сы дінӧ, но мунігас джӧмді нянь коркаӧ да уси.
— Сійӧ, тыдалӧ, доймис! — горӧдіс кӧзяин.
Но ме ӧдйӧ чеччи кок йылӧ, ӧвтышті аслам шляпаӧн да куимысь горӧді «ура».
Сэки кӧзяева успокоитчисны.
Кань пукаліс да кургис.
Кӧзяйка крепыда кутіс сійӧс кинас.
Ӧбед бӧрын пызан дінӧ локтісны кык пон.
Кыкнаныс тушанас вӧліны нёль слӧн ыдждаӧсь.
Понъяссьыд ме эг нин пов.
Ме тӧді, мый кӧзяева оз сетны менӧ ӧбидитны.
Но сэки менам беда вылӧ комнатаӧ пырис кагавидзысь, киас кутіс арӧса кагаӧс.
Кагаыс бӧрдіс.
— Эн бӧрд, эн бӧрд, — шуис сылы кӧзяйка.
— Видзӧдлы, кутшӧм ичӧтик морт эм миян.
Кагаыс пырысь-пыр жӧ кватитіс менӧ да нуис аслыс вомас.
Сійӧ чайтіс менӧ чачаӧн.
Сійӧ дзикӧдз нин вӧлі сюйӧ менсьым юрӧс аслас вомӧ, но сэки ме мыйвынысь зэв лёкысь горӧді.
Кагаыд повзис да уськӧдіс менӧ кисьыс.
Ме лэбовті зэв вылысянь и, тӧдӧмысь, чеги эськӧ сьыліӧс, эз кӧ мамыс удит лӧсьӧдны ассьыс водздӧрасӧ.
Кагаыс бара бӧрддзис.
Медым бурӧдны сійӧс, кагавидзысьыс кутіс стучитны ыджыд зильган чачаӧ, коді ӧшаліс сылӧн вӧнь дінас.
Зильган чача пытшкас вӧлі пукталӧма изъяс да зэв гораа зильгис.
Ӧбед бӧрын кӧзяйка водтӧдіс менӧ шойччыны аслас вольпасьӧ.
Сійӧ шебраліс чистӧй носӧвӧй чышъянӧн да петіс комнатасьыс.
Ме унмовси.
Друг ме кылі унйывті, быттьӧ кодкӧ пӧдтӧ менӧ.
Ме горӧді да садьми.
Ме водзын сулаліс зэв ыджыд крыса, тушанас ыджыд пон ыджда.
Аслас водз лапаяснас сійӧ вӧлі сувтӧма менам дӧрӧм юрйылӧ да веськыда менам чужӧм весьтын вӧрӧшитіс ыджыд усъяссӧ.
Ме зэв ёна повзи, кватиті ассьым сабляӧс да сутшки крысалы кынӧмас.
Крыса уси.
Мӧд крысаыс, коді кавшасьӧ вӧлі буретш сэк ме дінӧ, повзис да исковтіс одеялӧ вылысь.
Сэк комнатаӧ пырис кӧзяйка.
Кор аддзис виӧм крысатӧ, сійӧ ёна повзис да кватитіс менӧ киас.
— Эн полӧй, — шуи ме, — мекӧд нинӧм омӧльтор эз ло.
И тайӧс шуӧм бӧрын петкӧдлі ме кӧзяйкалы ассьым вирӧсь сабляӧс.
Кӧзяйка гӧгӧрвоис, мый тайӧ крысасӧ вии ме, да зэв рад лоис.
Недыр мысти локтіс слуга.
Сійӧ босьтіс щипцыӧн виӧм крысаӧс да шыбытіс ӧшинь пыр.
Рытнас кӧзяйкалӧн нылыс водтӧдіс менӧ ичӧтик акань крӧватьӧ.
Крӧватьсӧ пуктісны камод ящикӧ, а ящиксӧ ӧшӧдісны пӧтӧлӧкӧ, медым сэтчӧ крысаяс эз вермыны кайны.
Тадзи ме узьлі кӧзяин ордын олігӧн.
Кӧзяйка нывкӧд ме ёна лӧсялі.
Сылы вӧлі сӧмын на ӧкмыс арӧс.
Сійӧ вӧлі бур нывка.
Менӧ сійӧ шуис Ичӧт Мортӧн, а ме сійӧс Нянюшаӧн.
Аслам Нянюшакӧд ме некор эг торйӧдчыв.
Сійӧ ёна радейтіс менӧ да видзис быд сикас бедаысь.
Не кӧ сійӧ, ме эськӧ колӧкӧ регыдӧн пӧгибниті великанъяс странаын.
Менам Нянюша зэв ёна радейтліс вурсьыны.
Мед вӧсньыд полотносьыс вурис сійӧ меным сизим дӧрӧм, да ачыс мыськавліс найӧс акань тазйын.
Асывводзьясын сійӧ отсавліс меным пасьтасьны, кӧть эськӧ тайӧс ог вӧлі зэв радейт.
Таысь кындзи, сійӧ велӧдіс менӧ великанъяс ногӧн сёрнитны.
Нянюшакӧд комнататі гуляйтігъясын сійӧ висьтавліс меным, кыдзи шусьӧны пызан, улӧс, лампа, ӧшинь.
Садті гуляйтігӧн сійӧ висьтавлывліс меным, кыдзи шусьӧны пуяс, дзоридзьяс, забор, небеса, му...
Тадзи ньӧжйӧникӧн понді помнитны ме став кывъяссӧ и ӧдйӧ велалі сёрнитны великанъяс ногӧн.
Коймӧд глава
Кыдзи нуисны менӧ орчча карӧ, а сы бӧрын столицаӧ
Коркӧ ӧтчыд миян керка дінӧ сувтісны кымынкӧ великан.
На пиысь ӧти шуис:
— Тані олӧ зэв тешкодь ичӧтик мортнога зверпи;
кӧзяиныс аддзӧма сійӧс му вылысь ид вундігӧн.
— Шуӧны, мый сійӧ ичӧтик зверыс ветлӧдлӧ кык кок вылын, — шуис мӧд великан.
— Оз-ӧ позь миян сійӧс видзӧдлыны?
Тайӧ сёрнисӧ кылӧм бӧрын, кӧзяин петкӧдіс менӧ ывлаӧ да сувтӧдіс ичӧтик пызан вылӧ.
Великанъяс сувталісны пызан гӧгӧр.
Ме кымынкӧ пӧв прӧйдиті на водзын, кыскылі сабляӧс и бӧр сюйи пуртӧсӧ, сэсся копыртчылі гӧстьяслы да юалі налысь, кыдзи найӧ олӧны.
Великанъяс ёна шензисны.
На пиысь ӧти старик, медым бурджыка менӧ аддзыны, ӧчкиасис.
Ме видзӧдлі сы вылӧ да серӧкті.
Меным кажитчис, мый оз морт синъяс, а кык гӧгрӧс тӧлысь дзоргӧны ме вылӧ стекляннӧй ӧшиньяс пыр.
Ме вылӧ видзӧдӧмӧн сералісны и, великанъяс.
Старик скӧрмис: сійӧ вӧлі зэв дӧзмысь да ӧдйӧ ӧбидитчысь морт.
Сійӧ нуӧдіс менсьым кӧзяинӧс бокӧ да кутіс сыкӧд шӧпкӧдчыны.
Меным кажитчис, мый сійӧ думыштіс меным паныд мыйкӧ омӧльтор.
Тадз сійӧ и лои.
Мӧд луннас Нянюшаӧй менам локтіс ме дінӧ зэв шог да бӧрдӧм синъясӧн.
— Коньӧрӧй, менам Ичӧтик Мортӧй, — шуис сійӧ, — тэкӧд миянӧс виччысьӧ ыджыд шог.
Менам бать решитіс петкӧдлыны тэнӧ деньга вылӧ йӧзлы.
Тайӧ тшӧктіс сылы тӧрытъя старикыд.
Регыд ми мунам карӧ да нуам тэнӧ сьӧрысь.
И Нянюша пондіс ёна бӧрдны.
Сійӧ поліс, мед эськӧ мыйкӧ лёктор эз ло мекӧд.
Шогӧ уси и ме.
Пӧртчыны ичӧтик клоунӧ да тешитны йӧзсӧ аслам шуткаясӧн — тайӧ абу вывті долыдтор.
Но вӧчны нинӧм.
Кымынкӧ лун мысти менӧ пуксьӧдісны ящикӧ да нуисны карӧ.
Кӧзяин муніс верзьӧмӧн.
Сы мышку сайын пукаліс Нянюша, киас кутіс ящик.
Ящикас Нянюша пуктіс аканьыслысь стежитӧм ӧдеялӧсӧ, медым меным пукавны вӧлі небыдджык.
Но ӧдеялӧыд меным эз отсав.
Вӧлыс гӧнитіс зэв ӧдйӧ, сы вӧсна ящикыс чеччаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и ме люкасьлі ящик стенъясӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Кор воим карӧ, ме ӧдва верми вӧрзьӧдчыны мудзӧмысла.
Ми сувтім «Зелёный Орёл» гостиницаӧ.
Кӧзяин сэки жӧ медаліс глашатайӧс, медым йӧзлы юӧртны миян воӧм йылысь.
Глашатай босьтіс ыджыд труба да мӧдӧдчис сійӧн кар кузя.
Быд переулокын сійӧ гораа горзіс да юӧрталіс, мый «Зелёный Орёл» гостиницаын петкӧдлӧны некор аддзывлытӧм ичӧтик карликӧс, ичӧтик зверь кодь, и кужӧ кымынкӧ кыв шуны на ногӧн да вӧчавны тешкодь торъяс.
Гостиница дінӧ воисны уна йӧз.
Миян дінӧ видзӧдысьясӧс лэдзлісны ӧтпырйӧ комын мортӧн.
Ме сулалі джодж шӧрӧ сувтӧдӧм ыджыд пызан вылын.
Нянюша сулаліс пызан дінын табуретка вылын.
Сійӧ командуйтіс меным, мый вӧчны, да видзӧдіс, медым некод менӧ эз ӧбидит.
Видзӧдысьяс водзын ме ветлӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ, Нянюша юасьӧмъяс вылӧ вочавидзлі, шенаси сабляӧн, сёрниті видзӧдысьяскӧд и, медбӧрын, чуньлысысь юлі вина видзӧдысьяс здоровье кузя.
Великанъяс сералісны да кекӧначасисны.
Йӧзыс вежсис дас кыкпӧв, меным дас кыкысь лои вӧчны ӧтсикас торъяс.
Бӧрынас ме таысь зэв ёна дӧзми.
Кӧть кутшӧм бура Нянюша эз видзӧд ме бӧрся, менӧ век жӧ муртса эз вины.
Кутшӧмкӧ детинка, кайис скамья вылӧ да мыйвынсьыс шыбытіс меным ӧрекӧн.
Ӧрекыс вӧлі миян тыква ыджда, и сійӧ эськӧ пыр жӧ жугӧдіс менсьым юрӧс.
Но менам шуд вылӧ детинкаыд эз веськав меным.
Сійӧс кыскисны скамья вылысь да вӧтлісны комнатасьыс.
Ми вӧчим представление кымынкӧ лун да локтім бӧр гортӧ.
Ме сэтшӧма мудзи, мый ӧдва сулалі кок йылын.
Но кӧзяин эз думайт сетны меным спокой.
Кымынкӧ лун мысти ми мӧдӧдчим выль путешествиеӧ.
Тайӧ разын кӧзяин новлӧдліс менӧ став странаӧдыс.
Менсьым ящикӧс пытшсяньыс эжисны медся небыд матерьеясӧн, а джоджас вольсалісны матрацъяс, медым ме эг доймы.
Вӧвсӧ частӧ сувтӧдлывлісны, да Нянюша кыскыліс менӧ ящиксьыс, медым меным сетны лолыштны сӧстӧм сынӧдӧн.
Ми волім уна карӧ и быд карын вӧчлім представление.
Сьӧм сідзи и визувтіс менам жаднӧй кӧзяин зептӧ.
Медбӧрын ми воим столицаӧ, кӧні оліс великанъяслӧн корольыс.
Представление петкӧдлӧм вылӧ кӧзяин медаліс ыджыд зал неылысь королевскӧй дворецсянь.
Тайӧ залас ме выступайті даспӧв ӧти луннас.
Став йӧзыс нимкодясисны.
Тайӧ каднас ме кокньыда нин сёрниті великанъяскӧд.
Ме велӧді азбука да верми лыддьыны уна книгаяс.
Букваяссӧ петкӧдліс Нянюша.
Сійӧ ньӧбис меным медичӧт букварсӧ, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі ньӧбны.
Букваясыс тайӧ букварас вӧліны тешкодьӧсь, ниӧти эз мунны миян букваяс вылӧ.
Ме зэв дыр эг вермы найӧс помнитны.
Но Нянюша вӧлі ыджыд терпениеа учительницаӧн.
Сійӧ кыкысь лун занимайтчис мекӧд сэтчӧдз, кытчӧдз ме эг велӧд став букварсӧ бӧръя листбокӧдз.
Нёльӧд глава
Кыдз ме веськалі королевскӧй дворецӧ
Кӧзяинӧс вермис медбӧрын горшлуныс.
Кымын ёна сійӧ озырмис, сымын унджык деньга кӧсйис нажӧвитны водзӧ.
Сійӧ представлениесӧ вӧчлывліс луннас дасысь, меным весиг шойччӧг эз сетлы.
Ме сэтшӧма омӧльтчи, мый лои скелет кодь.
Кӧзяин чайтіс, мый ме регыд кула.
Буретш сійӧ кадас гостиницаӧ воис королевскӧй офицер.
— Королева тшӧктіс Ичӧтик Мортӧс вайӧдны дворецӧ, — шуис сійӧ кӧзяинлы.
— Сійӧ кӧсйӧ видзӧдлыны, кутшӧм сійӧ зверь.
Менӧ пыр жӧ нуисны дворецӧ да петкӧдлісны королевалы.
— Ичӧтик Морт, — шуис сійӧ, — ме кӧсъя, медым тэ кольччин овны миян дворецӧ.
Мый тэ шуан та вылӧ?
— Ваше величество, — вочавидзи ме улӧдз копыртчылӧмӧн, — ме эськӧ радпырысь кольччи тіян дінӧ, но ог тӧд, лэдзас-ӧ менӧ кӧзяин.
Корисны кӧзяинӧс.
Королева юаліс сылысь, оз-ӧ вузав сійӧ менӧ бур дон вылӧ.
Кӧзяин сӧгласитчис вузавны менӧ сюрс зӧлӧтӧй деньгаысь.
Казначей пыр жӧ лыддис сылы тайӧ сьӧмсӧ.
Сэки ме понді корны королевалысь, медым сійӧ мекӧд тшӧтш кольӧдіс менсьым Нянюшаӧс.
Королева сӧгласитчис.
Менам Нянюшалы зэв лои нимкодь: сійӧ сэтшӧма радейтіс менӧ, весиг эз вермы меысь янсӧдчыны.
Рад лои и кӧзяин, кор сылӧн нылыс поступитіс королевскӧй служба вылӧ.
Сійӧ зэв любезнӧя прӧщайтчис мекӧд, но ме кыв ни джын эг вочавидз сылы.
Ме ёна скӧралі тайӧ горш морт вылас.
Тайӧ лунсяньыс меным овны лои кокньыдджык.
Королева зэв тӧждысис ме вӧсна.
Королевскӧй столяр вӧчис меным ичӧтик пу керка.
Тайӧ керкаас вӧлі сӧмын ӧти комната — менам узьланін.
Пӧтӧлӧксӧ вӧлі вӧчӧма дзиръяс вылӧ, медым кор ковмас сійӧс позьӧ вӧлі восьтлыны и пӧдлавны.
Ичӧтик керкаын сулаліс акань крӧвать да платтьӧ видзан кык шкап.
Быд асылын менам Нянюша лэптывліс пӧтӧлӧксӧ, крӧватьӧс петкӧдлывліс ывлаӧ да уберитліс сійӧ.
Рытнас койкасӧ бӧр пыртліс, а пӧтӧлӧксӧ пӧдлавліс.
Сыысь кындзи, слӧн лыысь вӧчисны меным ичӧтик кык креслӧ, кык пызан да кӧлуй видзны кык камод.
Керка пытшкӧсыс пытшкӧссяньыс вӧлі кышӧма небыдик матерьеӧн, медым ме эг доймав, кор сійӧс пондасны новлӧдлыны местаысь местаӧ.
Ме кори вӧчны ӧдзӧссӧ томанӧн: полі, мед эськӧ войнас крысаяс эз вермыны пырны ме дінӧ.
Слесарь вӧчис томанас сэтшӧм ичӧтик ключ, кутшӧмӧс тані эз на ещӧ аддзывлыны.
Тайӧ ключыс ӧдва тӧрис менам зептӧ, но ме пыр вӧдиті сійӧ сьӧрысь и, кор воді узьны, игнасьлі аслам керкаӧ,
Медся вӧсньыд шӧвк матерьесьыс вурисны меным костюм.
Но век жӧ тайӧ матерьеыс вӧлі кызджык миян ӧдеялӧяс дорысь, да ме дыр эг вермы велавны аслам выль костюм дінӧ.
Кор костюм вӧлі гӧтов, королева пасьтӧдіс менӧ сійӧн да нуис королевскӧй кабинетӧ, медым петкӧдлыны корольлы, аслас верӧсыслы.
— Корсянь тайӧ тэ, сударыня, велалін татшӧм ичӧтик зверьяс дінас? — юаліс король, а ме вылӧ муртса и видзӧдліс.
— Тэ ӧшыбайтчан, государь, — шуис королева, — тайӧ ичӧтик мортыс — сэтшӧм жӧ разумнӧй существо, кыдзи и тэ да ме.
Королева пуктіс менӧ письменнӧй пызан вылӧ да тшӧктіс висьтавлыны корольлы аслам приключениеяс йылысь.
Ме висьтавлігӧн король видзӧдіс ме вылӧ да пыр ёнджыка шензис.
Но меным кажитчис, мый сійӧ ньӧти оз верит, мый ме висьтавлі.
Вывті шензьӧданаӧсь вӧліны сылы менам приключениеясӧй.
Король корис ас дінас меднималана куим мудрецӧс аслас государствоысь.
Тайӧ господаясыс ёна видлалісны менӧ лупа пыр да шуисны, мый ме — медся беззащитнӧй существо свет вылын.
— Котралӧ тайӧ зэв омӧля, — шуисны найӧ, — пуяс вылӧ кайны оз сяммы, муӧ гу кодйыны оз вермы.
Интереснӧ, кыдзи тайӧ олӧ да мый сёйӧ?
Меным тшӧктісны восьтыны вомӧс да петкӧдлыны пиньясӧс.
— Пиньясыс сылӧн сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и миян, — шуисны мудрецъяс.
— Но кыдз нӧ перйӧ тайӧ аслыс сёянсӧ?
Быд шыр даспӧв ёнджык тайӧ мортсьыс.
Быд кань лямӧдас тайӧс аслас лапанас.
Вермас лоны, тайӧ сёйӧ лёльӧясӧс да разнӧй гагъясӧс.
Бара кутісны гадайтны, коді ме татшӧмыс да кытысь вои.
Но кӧть мед мыйдтӧм эз думайтны мудрецъяс, кӧть кыдз эз жуглыны ассьыныс мудрӧй юръяссӧ, — нинӧм тӧлкаджыктор ме йылысь эз вермыны висьтавны.
Король скӧрмис да вӧтліс мудрецъясӧс гортас.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ме висьтала правда, а сылӧн мудрецъясыс весиг оз думайтны, мый ылын, море сайын, олӧны сэтшӧм жӧ посни йӧз, кыдз и ме.
— Ме тшӧкта тэныд бура тӧждысьны тайӧ дивӧкодь морт вӧснаыс, — шуис король аслас гӧтырыслы.
— Мед олас сійӧ менам дворецын да оз кут тӧдны некутшӧм тырмытӧмлун.
Королева сэтшӧма радейтіс менӧ, весиг быд лун корис менӧ аскӧдыс ӧбӧдайтны.
Менсьым пызанӧс пуктывлісны сылы шуйга ки дорас.
Ме пуксьывлі пызан сайӧ да ӧбӧдайтлі эзысь тарелкаясысь.
Королева шулывліс, мый менам дозмукӧй мунӧ акань сервиз вылӧ, коді вузассьӧ чачаясӧн вузасян магазинъясын.
Нянюша мыськывліс менсьым дозмукъясӧс быд сёйӧм бӧрын да пыр новлӧдліс сьӧрсьыс эзысь ящикын.
Ме сёйи ньӧжйӧ, ассьым яй порцияӧс посни торпыригӧдз вундалӧмӧн.
Королева сюяліс вомас дзонь окорокъясӧн да ыджыд кубокысь юис вина.
Тайӧ кубокыс ыджданас вӧлі миян бӧчкаяс ыджда; королева юис сійӧс шойччывтӧг.
Ньӧжйӧникӧн ме велалі великанъяс дінӧ да весиг дружитны куті накӧд.
Ставыс вӧліны мекӧд бурӧсь да меліӧсь.
Сӧмын ӧти королевскӧй карлик эз сетлы меным спокой.
Ме вотӧдз сійӧ вӧлі медічӧт мортӧн страна пасьтаас.
Ставыс видзӧдісны сы вылӧ да дивуйтчисны сыӧн.
Кор вои ме, сэки сы вылӧ некод эз кут видзӧдны: ме уна пӧв вӧлі ичӧтджык карликсьыс.
Карлик ёна скӧраліс ме вылӧ.
Сійӧ частӧ вильшасьліс ме вылын да сераліс менам туша вылӧ.
Ме сідз жӧ эг уступитлы сылы да сералі, кыдз верми.
Карлик скӧрмис ещӧ ёнджыка.
Ӧтчыд ӧбӧд дырйи королева перйис лыысь вем, а тыртӧм лысӧ пуктіс тарелка вылӧ.
Карлик тайӧс аддзис да кайис табуретка вылӧ, сэсся кватитіс менӧ да кыкнан кинас сюйис менӧ лы пытшкас.
Ме вӧйи сэтчӧ пыдӧсӧдзыс.
Тайӧ каднас Нянюша муніс буфетӧ, а королева нинӧм эз казявлы.
Меным яндзим вӧлі горзыны, да чӧв пукалі.
Бур ещӧ, мый лыыс вӧлі кӧдзыд, а пӧсь кӧ вӧлі, ме эськӧ кокъясӧс соті.
Медбӧрын королева аддзис карликлысь уджсӧ да кыскис менӧ лы пытшкӧссьыс.
Карликӧс нӧйтісны да дзикӧдз эськӧ вӧтлісны служба вывсьыс, ме кӧ сійӧс эг дорйы.
Первой разын тайӧн делӧыс и помасис.
Но карлик эз успокоитчы.
Сійӧ кӧсйис водзӧс бергӧдны меным.
Ӧтчыд ӧбӧдайтігӧн кватитіс сійӧ менӧ шошаӧд да шыбытіс сливки тыра эзысь тасьтіӧ.
Ме вӧйи пельӧдз и, вӧйи эськӧ пыдӧсӧдзыс, ог кӧ вӧлі куж вартчыны.
Тайӧ каднас Нянюша вӧлі мӧд комнатаын, а королева сэтшӧма чуймис, весиг эз тӧд, кыдз меным отсавны.
Менам чассьӧ вылӧ, Нянюша регыд воис да лэптіс менӧ сливки пытшкысь.
Менӧ водтӧдісны вольпасьӧ.
Костюмӧс лои шыбытны: сійӧ ставнас тшыксис.
Карликӧс выльысь нӧйтісны да, сыысь кындзи, тшӧктісны юны став сливкисӧ, кӧні ме купайтчи.
Королева ёна скӧрмис карлик вылӧ да кымынкӧ лун мысти пӧдаритіс сійӧс ӧти тӧдса дамалы.
Сійӧ кадсяньыс тайӧ мустӧм лёк мортыскӧд ме сэсся эг нин паныдасьлыв.
Витӧд глава
Сы йылысь, кутшӧм происшествиеяс лолывлісны мекӧд гуляйтігъясӧн
Менам дзоньвидзалун ичӧтикаӧн пондіс справитчыны.
Нянюша частӧ нуӧдлывліс менӧ гуляйтны — сӧстӧм сынӧдӧн лолыштны.
Королевскӧй столяр вӧчис менлы вылӧ туйын ветлан торъя ящик.
Ящик ӧшиньясыс вӧлі зэлӧдӧма сутуга решеткаӧн, а бокъясас вӧлі вӧчӧма кык ён пряжка.
Нянюша тайӧ пряжкаясас сюяс вӧлі тасма да сы бӧрын тасмаалас коскас.
Та бӧрын ми вӧлі пуксям каретаӧ дай мунам гуляйтны.
Мукӧд дырйи Нянюша ящиксӧ сетлывліс кучерлы, а кучерыс ящиксӧ пуктывліс аслыс пидзӧс пом вылӧ.
Ме видзӧдлывлі то ӧти ӧшиньӧд, то мӧдӧд да аддза вӧлі ставсӧ, мый вӧчсьӧ уличаяс вылын.
Ящикас вӧлі менам туйын ветлан перина, кык улӧс да пызан.
Ставыс тайӧ крепыда вӧлі винтитӧма джоджас.
Пӧтӧлӧкас вӧлі ӧшӧдӧма гамак.
Кор ме мудза вӧлі треситӧмсьыс, сэки вода вӧлі гамакас да качайтча качайын моз.
Вот ми Нянюшакӧд мунам карса медыджыд уличаӧдыс.
Туй кыкнан бокас сулалісны джуджыд керкаяс, быдлаын жӧдзисны уна йӧз.
Вот локтӧны черикыйысьяс да рынок вылӧ вайӧны гырысь китъясӧс.
(Татчӧс гӧля олысь йӧз кит яйсьыс пуӧны шыд.
Китлӧн яйыд, дерт, чӧскыдтӧм, но сы пыдди зэв донтӧм).
Вот локтӧ королевскӧй конница, тэрмасьӧ военнӧй учёба вылӧ.
Вӧла великанъяс пырӧны площадь вылӧ да друг команда сетӧм бӧрын кыскӧны сабляяссӧ да ӧвтчӧны сійӧн сынӧдас.
Кажитчӧ, быттьӧ оз сабляясыс дзирдавны, а дас сюрс чардби ӧтпырйӧ чардалӧ юр весьтын.
Вот йӧз чукӧр чукӧртчӧны миян карета гӧгӧр да горзӧны, сералӧны, ме вылӧ индалӧны чуньяснаныс.
Ме воа вӧлі гортӧ аслам комнатаӧ да пӧдлала ӧшиньяссӧ, медым не пельтӧммыны шумыс вӧсна.
Нянюша менӧ частӧ петкӧдлывліс дворцовӧй садйӧ, кыскывліс ящикысь да лэдзлывліс менӧ гуляйтны му вылӧ.
Коркӧ ӧтчыд, кор на ещӧ карлик оліс дворецын, ми гуляйтім сыкӧд карликовӧй яблоняяс дінті.
— Видзӧд, кутшӧм тешкодь, — шуи ме сылы.
— Тані быд пу джуджыд, а тайӧ яблоняясыс ляпкыдикӧсь, быттьӧ карликъяс.
Карлик думайтіс, мый ме сійӧс эльта, да зэв ёна скӧрмис.
Сійӧ кыйӧдіс менӧ, да кор ме куті мунны яблоняяс дінтіыс, сійӧ кутіс пыркӧдны пусӧ менам юр весьтын.
Яблоня пусьыс гылалісны гырысь яблокъяс.
Быд яблок ыджданас вӧлі бӧчка гырся.
Ӧти яблок сідзи уси меным мыш вылӧ, весиг ме кок йылысь уси да нюжӧдчи муас.
Королева кӧсйис нӧйтны карликӧс, но ме дорйышті сійӧс, и карликӧс прӧститісны.
Уна сикас беда лолывлі мекӧд великанъяс странаын олігӧн.
Эз вӧв сьӧкыд ӧбидитны сэтшӧм ичӧт мортӧс, кыдзи менӧ.
Ӧтчыд, кор ме садйын гуляйті Нянюшатӧг, друг зэрмис шерӧн.
Шер ёкмыльяс уськӧдісны менӧ кок йылысь да сэтшӧма ковӧдісны, весиг менам садьӧй быри.
Кыдзкӧ-мыйкӧ бауӧн кысси градъяс дінӧдз да чужӧмӧн сутшкыси муас.
Кор Нянюша корсис менӧ, сэки ӧдва нин ме вӧлі ловъя.
Тайӧ случай бӧрас крӧватьын ме куйлі дас лун.
Сійӧ жӧ садъяс мекӧд лои ещӧ ӧти неприятнӧй история.
Тайӧ разын ме гуляйта вӧлі ӧтнамӧн жӧ.
Нянюша аслас пӧдругаясыскӧд ворсіс сад мӧдар помас.
Ме воді пу улӧ шойччыштны да мӧвпалі аслам приключениеяс йылысь.
Кустъяс сайсянь друг чепӧсйис ыджыд еджыд пон, кватитіс вомас да нуис менӧ аслас кӧзяин-садовник дінас.
Пон корсис садовникӧс да ньӧжйӧникӧн пуктіс менӧ сы кок улӧ, а ачыс бӧжнас ниглясигтыр вешйис бокӧ.
Бур ещӧ, мый понйыс вӧлӧм велӧдӧма: сійӧ не сӧмын эз курччав менӧ, но весиг менсьым платтьеӧс эз косяв.
Садовник ёна повзис.
Сійӧ лэптіс менӧ мусьыс да юаліс, кыдз чувствуйта ме ачымӧс.
Но повзьӧмыдла ме ни ӧти кыв эг вермы шуны.
Та бӧрын Нянюша некытчӧ эз лэдзлыв менӧ ӧткӧн.
Тайӧ менӧ ёна шогӧдіс, ме зэв радейтлі ӧткӧн гуляйтӧмъяс.
Ӧткӧнтӧ кокньыдджык мӧвпавны ас йывсьыд, приятнӧйджык казьтыштны аслад ылыс рӧдина йывсьыд.
Та вӧсна ме эг висьтавлы Нянюшалы мекӧд лоӧм уна посни нелючкияс йылысь, кодъяс частӧ сулывлісны менӧ.
Ӧтчыд уськӧдчис ме вылӧ варыш, да, дерт, нуис эськӧ менӧ, эг кӧ ме дзебсьы кустъяс пӧвсӧ.
Мӧдысь ме вӧйи вурдысь розьӧ да няйтӧсьті ассьым став платьеӧс.
Посньыдик пӧткаяс меысь ньӧти эз повны.
Найӧ частӧ чеччалісны мекӧд орччӧн, корсялісны нидзувъяс да гагъяс.
Помнита, ӧти дрозд вӧлі сэтшӧма тшыгъялӧма, мый нырнас кватитіс менам киысь пирӧгтор, кодӧс Нянюша сетліс меным завтрак пыдди.
Кор ме кӧсйи бӧр мырддьыны сылысь пирӧгсӧ, сэки дрозд бергӧдчис мелань да зэв ёна кокыштіс менсьым киӧс.
Тадзи и лои меным эновтны ассьым завтракӧс.
Весиг лёкзіяс — и найӧ эз повны меысь.
Коркӧ ӧтчыд пукала вӧлі восьса ӧшинь дорын да сёя вареньеа нянь.
Друг ме кылі пельчунӧдана дзизгӧм.
Быттьӧкӧ кызь пӧлянӧн пондісны ворсны менам ӧшинь водзын.
Комнатаӧ пырисны кымынкӧ лёкзі, ыджданас быдӧн вӧлі байдӧг гырся.
Лёкзіяс уськӧдчисны варенье вылӧ да тракйисны менсьым няньӧс торпыригӧн.
Найӧ мыйвынсьыс дзизгӧмӧн лэбалісны менам комнатаӧд.
Сэки ме кватиті сабля да уськӧдчи лёкзіяс вылӧ.
Нёльӧс ме вии мукӧдъясыс лэбисны ӧшинь пыр.
Виӧм лёкзіяс куйлісны мыш выланыс да ныръяснас век на тірӧдчисны.
Налӧн жалӧясыс вӧліны кузьӧсь да ёсьӧсь, быттьӧ емъяс.
Нёльнан зісӧ ме бура видзи да бӧрынджык нуи Англияӧ гежӧда сюрлывлӧм мукӧдторъяскӧд ӧтлаын.
Куим лёкзісӧ ме сеті музейӧ, а нёльӧдсӧ кольӧді аслым — на память.
Квайтӧд глава
Кыдзи гажӧдлі ме королеваӧс
Королева гӧстинӧйын сулаліс ыджыд пианино.
Ичӧт дырйи ме этшаник велӧдчылі музыкаӧ, а ӧні меным дум вылӧ уси сійӧ да окота лои королеваӧс гажӧдыштны аслам ворсӧмӧн.
Но ме вӧлі вывті ичӧт, медым ворсны татшӧм ыджыд инструмент вылын.
Сэки ме вот мый думышті.
Чорыд пуысь ме вӧчи аслым кык бедь.
Бедьяслысь кызладор помсӧ ме кыши шыр кучикӧн, медым клавишъяссӧ не тшыкӧдны.
Пианино дінӧ пуктісны джуджыд скамья да лэптісны менӧ сэтчӧ.
Ме котралі скамья вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ да бедьясӧн кучкалі клавишъяс кузя.
Тадз ме ворсі королевалы кымынкӧ английскӧй сьыланкыв.
Королева вӧлі зэв рад.
Но ӧдйӧ котралӧм вӧснаыс меным муртса лолӧй сюри.
Музыкаыд сетчис меным эз кокни пырысь.
Мӧд забава мӧвпыштіс королева ачыс.
— Ичӧтик Морт, — шуис ӧтчыд сійӧ, — кужан он пыжӧн веськӧдлыны?
Тайӧ зэв ыджыд пӧльза сетас тэнад дзоньвидзалунлы.
— Ваше величество, — вочавидзи ме, — пыжӧн веськӧдлыны ме кужа, но делӧыс сыын, мый татчӧс став пыжъясыд вывті ыджыдӧсь менлы вылӧ.
Меным сійӧн не справитчыны.
— Татшӧм шогыд ичӧт шог на, — шуис королева.
Сійӧ жӧ лунас королева закажитіс вӧчны столярлы чача кодь ичӧтик пыж пелысъясӧн да мачтаӧн.
Дас лун мысти пыж вӧлі гӧтов.
Сійӧ вӧлі зэв мича да первой видзӧдлӧмсяньыс жӧ меным воис сьӧлӧм вылӧ.
Та бӧрын столяр вӧчис ыджыд пу вор.
Ворсӧ лючки сиралісны, медым сэсь ваыс эз вияв, да пуктісны ыджыд комнатаӧ.
Воръяс кисьтісны ва да лэдзисны сэтчӧ пыжӧс.
Ставыс вӧлі гӧтов.
Ме пукси пыжӧ да сыні пелысъясӧн.
Придворнӧй дамаяс чукӧртчисны вор гӧгӧр.
Мукӧдыс на пиысь восьтісны вееръяс да кутісны ӧвтны сійӧн.
Кыптіс тӧв.
Ме ӧдйӧ лэпті парус, парус пӧльтчис и пыж менам пондіс зэв ӧдйӧ тӧвзьыны.
Королева сераліс да тшӧктіс пӧлявны слугаяслы пыж мӧдар боксяньыс.
Ме пелька вежи паруссӧ, бергӧді пыжсӧ да мӧдарӧ мӧдӧдчи.
Ставӧн шензисны менам тэрыблун вылӧ.
Гуляйтӧм бӧрын Нянюша босьтіс менсьым пыжӧс аслас комнатаӧ да ӧшӧдіс кӧрттув йылӧ — косьтыны.
Ӧтчыд пыжӧн гуляйтігӧн мекӧд лои происшествие.
Слуга, коді кисьтіс ворйӧ свежӧй ва, абу казявлӧма, кыдзи ваыскӧд тшӧтш гумовтӧма ыджыд лягушаӧс.
Кор менӧ пуксьӧдісны пыжӧ, лягушаыс вӧлӧм ва пыдӧсас ланьтӧма и ме эг казявлы сійӧ.
Но муртса на ме вои ва шӧрӧдзыс, лягуша чеччыштіс менам пыжӧ да кутіс менам юр весьтын чеччавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме лэпті пелысӧс да мыйвынысь кучки лягушалы юрас.
Лягуша пырысь-пыр жӧ дзебсис ва улӧ да сэсся эз нин мыччысьлы.
Но медся страшнӧй случай менам вӧлі ӧбезьянакӧд.
Сэки ме сэтшӧма повзьылі, весиг сьӧкыд и висьтавнысӧ.
Делӧыс вӧлі тадзи.
Гожся жар лунӧ менам Нянюша муніс гӧститны, а менӧ ӧтнамӧс колис комнатаӧ.
Ме пукала вӧлі аслам керкаын да вуграла.
Друг комнатаын кодкӧ кутіс шарӧдчыны.
Ме видзӧдлі керкасянь да повзьӧмысла бӧрвыв чепӧсйи.
Ме аддзи, мый восьса ӧшиньӧд пырӧма ыджыд ӧбезьяна да котралӧ комнатаӧд.
Друг зурасис сійӧ менам керкаӧ, кватитіс лапаяснас да пондіс видзӧдны.
Ме топӧдчи пельӧсӧ да пукалі, эг лысьт вӧрзьӧдчыны.
Но ӧбезьяна видзӧдліс ӧшиньӧд, аддзис менӧ да ӧдзӧсӧд сюйис ассьыс гӧна кисӧ.
Меным эськӧ колӧ вӧлі дзебсьыны крӧвать улӧ, но ме немтор нин эг вермы думыштны да котӧрті мӧд пельӧсӧ.
Ӧбезьяна пондіс кватайтны менӧ.
Кыкысь кымын ме удитлі на сыысь, но коймӧдысяс сійӧ кутіс кафтанӧд да кыскис менӧ ортсӧ.
Ӧбезьяна, кӧнкӧ, думайтіс, мый ме — ичӧтик ӧбезьяна пи.
Сійӧ топӧдіс менӧ морӧс бердас да небыда кутіс малавны чужӧмӧд.
Ме кӧсйи пышйыны.
Но немтор эз артмы.
Ӧбезьяна сэтшӧма топӧдіс менӧ, мый став лыясӧй менам вудза-вадзакылісны.
Ме ланьті да сы бӧрын весиг ӧти чунь эг вӧрзьӧдлы.
Друг воссис ӧдзӧс, комнатаӧ пырис Нянюша.
Ӧбезьяна чеччыштіс ӧшиньӧд.
Войтва лэччан труба вылӧ куим лапанас кутчысьӧмӧн сійӧ ӧдйӧ кайис сарай вылӧ.
Нёльӧд лапанас кутіс менӧ.
Ылысянь кыліс меным Нянюшалӧн повзьӧм гӧлӧсыс.
Коньӧр нывка муртса эз йӧймы повзьӧмысла, кор аддзис кутшӧм бедаӧ веськалі ме.
Дворецыс ставнас сувтіс кок йылӧ.
Слугаяс котӧртісны посла.
Вайисны гезъяс.
Дворын чукӧрмис зэв уна йӧз.
Ставыс видзӧдісны вывлань юрсӧ чатӧртӧмӧн.
А выліас, дзик сигӧр йылас, пукаліс ӧбезьяна.
Ӧти лапанас сійӧ кутіс менӧ — сідз, кыдз кутлывлӧны дзоля кагаясӧс, а мӧднас вомас сюяліс ӧрекъяс, кодӧс кыскаліс аслас тшӧкаувса мешӧксьыс.
Кор ме ӧткажитчи сёйны ӧрекъяс, сэки сійӧ скӧрмис да пондіс кучкавны юрбӧрӧ.
Мый вӧчны?
Детинкаяс пондісны изйӧн шыблавны ӧбезьянаӧс, медым повзьӧдны сійӧс сарай вылысь.
Но найӧс таысь регыд дугӧдісны.
Изйыс вермис веськавны меным да вины менӧ.
Сувтӧдісны некымын пос; кымынкӧ морт кайисны крыша вылӧ.
Ӧбезьяна гӧгӧрвоис, мый сылы куим лапа вылад ылӧдз не мунны.
Сійӧ колис менӧ сарай вылӧ, а ачыс чеччыштіс орчча керка вевт вылӧ.
Ме ӧтнамӧн коли зэв вылӧ.
Быд минутӧ ме верми исковтны улӧ.
Тӧв вермис шыбытны менӧ, вӧлі кӧ быттьӧ тӧладжык.
Менам шуд вылӧ тайӧ эз ло.
Менам Нянюшалӧн слугаыс, том зонка, первой мортӧн кайис ме дінӧ, сюйис менӧ зептас да лючки-ладнӧ лэччис муӧ.
Ӧбезьянаӧс сійӧ жӧ лунас кыйисны да мӧдӧдісны зверинецӧ.
Сійӧ кадсяньыс дворецын некутшӧм животнӧйӧс сэсся эз мӧдны видзны.
Сизимӧд глава
Кыдз ме эновті великанъяслысь страна
Коли нин кык во сійӧ кадсяньыс, кор ме веськалі великанъяс странаӧ.
Ме ёна гажтӧмтчи аслам рӧдина вӧсна.
Кӧть кутшӧма эз радейт менӧ королева, кӧть кутшӧма эз ухаживайтны ме бӧрся сылӧн придворнӧйясыс, — век жӧ налы ме вӧлі серампеткӧдлысь ичӧтик зверӧн, а эг настоящӧй мортӧн, кутшӧмӧсь найӧ асьныс.
Тайӧ ёна дӧзмӧдіс менӧ.
Но мый верми ме вӧчны?
Менам рӧдина, менам рӧдняяс да другъяс вӧліны ылынӧсь море сайынӧсь, ме эг вермы тӧдны, веськала-ӧ ме коркӧ бӧр на дінӧ.
Коймӧд во заводитчигӧн король да королева мӧдӧдчисны путешествуйтны.
Ми Нянюшакӧд мунім ӧтлаын.
Менӧ нуисны аслам дорожнӧй ящикын.
Тайӧ ящикас вӧлі ӧшӧдӧма лӧсьыд шӧлкӧвӧй гамак.
Мунігӧн ме водлывлі гамакас и, качайтчӧм вӧснаыс, ӧдйӧ унмовсьлі.
Гамакын менӧ эз сэтшӧма пыркӧд.
Ящик вевтас, менам гамак весьтӧ, столяр вӧчис ичӧтик гӧгрӧс ӧшинь сӧстӧм сынӧдлы.
Лёк поводдя дырйи ӧшиньсӧ топыда пӧдлавлісны.
Ортсыладорсяньыс вевт шӧрас столяр винтитіс кӧрт кольча, медым слуга вермис новлӧдлыны ящиксӧ киас.
Ми воим приморскӧй ыджыд карӧ.
Меным зэв окота вӧлі видзӧдлыны море.
«Коді тӧдас, — мӧвпалі ме, — гашкӧ тайӧ мореыс, коді шыбытіс менӧ великанъяс странаӧ, коркӧ бӧр вайӧдас менӧ аслам рӧдинаӧ?»
Менам шудтӧмлун вылӧ, туйын Нянюшаӧй менам прӧстудитчис да эз вермы петавны комнатаысь.
Ме куті корны, медым менӧ дӧзьӧритны босьтасны сійӧ слугасӧ, коді менӧ ёна радейтліс да кымыныськӧ ветлывліс нин мекӧд гуляйтны.
Некор ог вунӧд, кутшӧм неокота пырысь лэдзис менӧ Нянюша тайӧ прогулка вылас.
Коньӧр нывка ёна бӧрдіс мекӧд прӧщайтчигӧн.
Кыдз быттьӧ сійӧ тӧдіс, мый менӧ аддзӧ медбӧръяысь.
Слуга босьтіс ящик да нуис менӧ берег дорӧ.
Тані ящиксӧ ме тшӧкті пуктыны скала вылӧ, а асьсӧ лэдзи купайтчыны.
Слуга муніс.
Шог пырысь дыр ме видзӧді море вылӧ, сэсся пӧдлалі ӧшиньӧс, воді гамакӧ дай унмовси: туйын ме ёна мудзи.
Друг ящиксӧ кодкӧ нетшыштіс.
Ме восьті синмӧс.
Меным кажитчис, мый кодкӧ быттьӧ нетшыштіс кольчаӧдыс, кодӧс вӧлі винтитӧма вевтас.
Ящик качис вылӧ сынӧдас да зэв ыджыд ӧдӧн мӧдӧдчис водзӧ.
— Отсалӧй! — горзі ме.
Но кутшӧм пӧльза вӧлі горзынысӧ!
Ме видзӧдлі ӧшиньӧд да аддзи сӧмын небеса да кымӧръяс.
Менам юр весьтын шумитіс кодлӧнкӧ ыджыд борд шы.
Вермас лоны, мый менсьым ящиктӧ кватитіс орёл да нуис сійӧ, медым шыбытны гӧраяс вылӧ.
Орёлъяс тадз вӧчлывлӧны черепахаяскӧд.
Найӧ черепахаясӧс шыбытӧны изъяс вылӧ, жугӧдӧны панцырсӧ да сёйӧны.
Ящик менам друг мӧдіс качайтчыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Выліас пондіс кывны кучкалӧм шыяс.
Менам орёл вылӧ уськӧдчисны, тыдалӧ, мукӧд орёлъяс да кутісны мырддьыны сылысь ящиксӧ.
Сынӧдас заводитчис тыш.
И друг ме казялі, мый ящикӧй ыджыд ӧдӧн усьӧ увлань.
Менам ловшыӧй вошлі.
Кыліс зэв чорыда ваӧ кучкысьӧм, ящикын лои войын кодь пемыд.
Ме гӧгӧрвои, мый ящикӧй уси мореӧ да вӧйӧ ваас пыр пыдӧджык и пыдӧджык.
Коли дзонь минута.
Ящик заводитіс ньӧжйӧник кыптыны.
Регыд вылыс ӧшиньясӧд тыдовтчис лун югыд.
Менам шуд вылӧ, ящикыс вӧлі вӧчӧма зэв крепыда и сы вӧсна эз жугав ваӧ усьӧмысь.
Весиг ваыс сэтчӧ прӧймитіс зэв этша.
Но ме пӧдны куті тупкӧм сынӧд вӧснаыс.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ме кавшаси гамакысь да восьтышті ӧшиньсӧ.
Сӧстӧм сынӧдыс освежитіс менӧ да ичӧтика справитчи аслам повзьӧмысь.
Вӧлисти сэк ме гӧгӧрвои, кутшӧм лёк положениеӧ веськалі.
Ӧшиньсьыс кӧ ӧти стеклӧ жугалас — ваыс ызӧбтас менам ящикӧ.
Сэки меным быть лоӧ пропадитны.
А ящикыс кӧ зурасяс скалаӧ?
Сійӧ торпыригӧдз жугалӧ и ме пӧгибнита гыа мореын.
Гӧгӧр видзӧдлі да ме аддзи, мый ваыс заводитчӧ щельясӧд пырны.
Ме босьтчи удж дінӧ да кӧнӧпатиті став щельяссӧ, кыдз верми аслам кичышкӧдъясӧн да мукӧд тряпкаясӧн.
Кымынкӧ час ме плавъялі море вылын да вошті нин надея спаситӧм вылӧ.
Друг ме кылі, быттьӧ кодкӧ гыджӧдчӧ ящик стенас, кытчӧ вӧлі вӧчӧма тасмалы пряжкаяс.
Ящиксӧ ӧтчыд-мӧдысь нетшыштісны да пондісны кытчӧкӧ кыскыны.
Кыдзкӧ-мыйкӧ ме кайи улӧс вылӧ да восьті гӧгрӧс ӧшиньсӧ.
Сэсся беддьӧ кӧрталі ассьым чышъянӧс да сюйи сійӧс ортсӧ,
— Отсалӧй! — горзі ме да куті ӧвтчыны чышъянӧн.
Но некутшӧм вочакыв эз вӧв.
Медбӧрын менам ящик зурасис кытчӧкӧ чорыд вылӧ.
Вевт вылас шыбытісны канат.
Ме кылі, кыдзи сійӧ дзуртіс, кор сійӧс кӧрталісны кольчаӧ.
Та бӧрын менсьым ящикӧс лэптісны да мыйӧкӧ кӧрталісны.
Ме выльысь сюйи беддьӧс чышъянӧн да куті корны отсӧг вылӧ
— Мый тайӧ татшӧмыс! — ортсысянь кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
— Быттьӧ кодкӧ горзӧ ящик пытшкас!
Менам юр весьтын кылісны кокшыяс, да ӧти минут мысти кодкӧ копыртчис ӧшинь весьтӧ.
— Тані кӧ эм кодкӧ ловъя, мед шыасяс.
— Отсалӧй меным, — вочавидзи ме.
— Лэдзӧй менӧ тайӧ тюрьмасьыс.
Менӧ быд минутӧ вермас ваӧн тыртны.
— Эн пов, — вочавидзис гӧлӧс, — тэнсьыд ящиктӧ кӧрталӧма корабль дінӧ.
Ӧти минут мысти локтас плӧтник да пилитас вевтсӧ, медым тэ вермин петны.
— Оз ков некутшӧм плӧтник! — горӧді ме.
— Сюй чуньтӧ кольчаас да лэпты вевтсӧ: сійӧ воссьӧ.
— Тэ йӧймин али мый, — шуис гӧлӧс, — ме абу великан, медым ӧти чуньӧн лэптыны дзонь керка вевтъяс.
Регыдӧн вевтсӧ пилитісны, да ичӧтик поскӧд ме кайи палуба вылӧ.
Менӧ кытшаліс йӧз — сэтшӧм жӧ йӧз, кыдз и ме.
Тайӧ вӧліны менам землякъяс — англичана.
Кӧкъямысӧд глава
Кыдз ме бӧр вои Англияӧ
Матросъяс да корабльвывса капитан сетісны меным, гашкӧ, тысеча вопрос, но ме сэтшӧма слабиті, весиг эг вермы налы вочавидзны.
Сэк менӧ нуисны капитанскӧй каютаӧ, сетісны лекарство да водтӧдісны шойччыны вольпасьӧ.
Ме садьми збодер да гажа.
Вӧлі кӧкъямыс час рыт.
Капитан тшӧктіс сетны ужын: сійӧ думайтіс, мый ме тшыгъялі кымынкӧ лун.
Ужнайтігӧн капитан висьтавліс меным, кыдзи корабль вывсянь аддзисны менсьым ящикӧс.
Капитан аддзӧма сійӧс зрительнӧй труба пыр.
Первойсӧ сійӧ эз гӧгӧрво, мый тайӧ татшӧмыс.
Лэдзисны шлюпка, мунісны матӧджык да аддзисны, мый тайӧ кылалысь керка.
Сэсся керкасӧ кӧрталісны канатӧн да кыскисны корабль дінӧ.
Сэки аддзисны менсьым ӧшиньӧ сюйӧм чышъянӧс да лэдзисны менӧ темницаысь.
— Висьтав меным веськыда, — шуис капитан, — тэ кӧнкӧ кодӧскӧ виин либӧ грабитін, сы вӧсна тэнӧ и пуксьӧдісны ящикӧ да шыбытісны мореӧ.
Ми тӧдам, мый тадзи вӧчлывлӧны мукӧд странаясын.
— Тэ ӧшыбайтчан, капитан, — шуи ме, — кывзы, ме висьтала тэныд ассьым историяӧс.
И висьталі ме сылы аслам став приключениеяс йылысь, кодъяс вӧліны великанъяс странаын олігӧн.
Тайӧ кадас каютаӧ пырис матрос да висьталіс, мый менсьым кӧлуй лои лэптӧма палуба вылӧ, а тыртӧм ящиксӧ шыбытӧма мореӧ.
Ме кори пыртны каютаӧ ассьым камодӧс.
Сэні куйлісны уна сикас торъяс, кодъясӧс ме вайи великанъяс странаысь.
Кор камодсӧ пыртісны, ме петкӧдлі ассьым диковинкаясӧс капитанлы.
Сэні вӧлі сынан, кодӧс ме вӧчлі король тош сиясысь.
Сэні вӧлі бедь кодь кымынкӧ ем да булавка.
Вӧлі зарни чунькытш, кодӧс коркӧ королева пӧрччис чаль чуньсьыс да ӧшӧдіс меным сьыліӧ ожерелье пыдди.
Вӧлі ещӧ ыджыд пинь, кодӧс ӧшыбкаӧн нетшыштісны ӧти великанлысь.
Пиньыс вӧлі дзик дзонь.
Ме сійӧс бура весалі да дзеби аслам камодӧ.
Тайӧ пиньсӧ ме пӧдариті капитанлы.
Капитан вӧлі зэв рад шензьӧдана пӧдаркинас да дыр аттьӧаліс менӧ.
— Ме аддза, — висьтавліс сійӧ, — мый тэныд, дона Гулливер, збыль удайтчис волыны великанъяс странаӧ.
Но висьтав, пӧжалуйста, мыйла тэ сідз горзан, аслад приключениеяс йывсьыд меным висьтавлігӧн?
Великанъясыд ӧмӧй сьӧкыд пеляӧсь?
Сӧмын сэки ме казялі, мый ме сэтшӧм жӧ гораа сёрнита капитанкӧд, кыдзи велалі сёрнитны великанъяскӧд.
Медым великан кыліс, колӧ вӧлі горзыны сэтшӧма жӧ, кыдз горзӧны мортлы, коді сулалӧ башня веркӧсын.
Мӧд ногӧн великаныд эз вермы кывны.
Тайӧ кык вонас ме велалі сэтшӧма горзыны, весиг радӧвӧй сёрни кажитчис меным вашкӧдӧмӧн.
Вӧлі менам и мукӧд тешкодь торъяс.
Великанъяс бӧрад радӧвӧй йӧзыд кажитчисны меным ичӧтик чачаяс ыдждаӧн.
Кор миян корабль воис Англияӧ да вои ме гортӧ, гӧтыр петіс меным паныд.
Сійӧ кӧсйис кутыштны менӧ, ме ляпкӧдчи сы водзӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ оз судз менсьым сьыліӧс.
Ассьым ичӧтик нывкаӧс ме весиг эг вермы аддзыны сы вӧсна, мый ме велалі ветлӧдлыны юрӧс чатӧртӧмӧн.
Некымын кылӧн кӧ висьтавны, ме сэтшӧм тешкодя понді нуӧдны ачымӧс, мый менам другъяс менӧ лыддисны йӧйӧн.
Гӧтыр веськыда шуис, мый ме сэсся море некор ог аддзыв.
Но сійӧ пӧръяссис.
Нӧшта уна сикас приключениеяс на аддзылі ме аслам нэм чӧжӧн.
Овлі ме лэбалысь ыджыд ді вылын.
Кымынкӧ во овлі вӧвъяс странаын.
Но великанъясӧс ме сэсся некор нин эг аддзывлы.
Найӧ колины ылӧ-ылӧ, море сайӧ.
И некод оз тӧд на странаӧ мунан туйсӧ.
{Джонатан Свифт (комиӧдіс Kodko) @ Гулливер лилипутъяс ордын @ повесьт @ Гулливер лилипутъяс ордын @ 1936 @}
ГУЛЛИВЕР ЛИЛИПУТЪЯС ОРДЫН
КНИГА ДЖОНАТАН СВИФТЛӦН
1
«Антилопа», куим мачтаа бриг, мунӧ Лунвыв океанӧ.
Бриг бӧжас сулаліс корабльвывса доктор Гулливер, видзӧдіс подзорнӧй труба пыр пристань вылӧ.
Сэні колины сылӧн гӧтырыс да кык челядь, пи — Джонни да ныв — Бетти.
Не первойысь нин мӧдӧдчис доктор Гулливер море вылӧ.
Сійӧ радейтӧ путешествуйтны.
Школаын велӧдчигас на ещӧ сійӧ видзліс став деньгасӧ, мый ыстыліс сылы батьыс, морскӧй картаяс вылӧ да йӧз странаяс йылысь книгаяс ньӧбӧм вылӧ.
Сійӧ зіля велӧдіс география да математика, — море вывті ветлысьлы тайӧ наукаясыс медса ёна колӧны.
Батьыс сетіс Гулливерӧс велӧдчыны лондонса врач ордӧ, — сэк кадӧ сійӧ вӧлі знаменитӧй врач.
Гулливер велӧдчис сы ордын кымынкӧ во, но пыр думайтліс море йылысь.
Врачӧ велӧдчӧмыд сгӧдитчис сылы: велӧдчӧмсӧ помалӧм бӧрын, сійӧ муніс корабльвывса врачӧн «Ласточка» нима судно вылӧ, ветліс куим во да джын.
Сэсся «Добрая Надежда» нима ыджыд корабль вылын вӧчис кымынкӧ путешествие Асыввыв да Рытыввыв Индияӧ.
Море вывті ветлігӧн Гулливер некор эз гажтӧмтчыв.
Аслас каютаын сійӧ лыддис гортсьыс босьтӧм книгаяс, а берег вылын видзӧдіс, кыдзи олӧны сэтчӧс йӧзыс, тӧдмаліс налысь кывсӧ да олан ногсӧ.
Гортланьыс локтігӧн сійӧ гижавліс туй вылын лоӧмторъяс йылысь.
И ӧні, море вылӧ петігӧн, Гулливер босьтіс сьӧрсьыс кыз тетрадь — записнӧй книжка.
Медводдза листбокас тайӧ книжкаас вӧлі гижӧма:
«1699 воӧ, май тӧлысся 4 лунӧ ми лэптім якӧръяс да петім Бристольысь».
2
Уна вежон, уна тӧлысь муніс «Антилопа» Лунвыв океанӧд.
Пӧльтісны ньылыд тӧвъяс.
Путешествие удайтчис бур.
Но вот ӧтчыд Асыввыв Индияӧ вуджигӧн, кыптіс зэв ыджыд тӧв.
Тӧлыс да гыясыс вӧтлісны корабльсӧ код тӧдас кытчӧ.
А корабль трюмын помасьӧны нин вӧлі сёянъясыс да юан ваыс.
Дас кык матрос куліны мудзӧмла да тшыгла, мукӧдыс ӧдва кыскалісны кокнысӧ.
Корабльсӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧрӧжки кышӧс моз.
Ӧти пемыд войӧ тӧлыс нуис «Антилопаӧс» веськыда ёсь из скала вылӧ.
Матросъясыд казялісны тайӧс сёрӧн.
Корабль кучкысис крут скала бокас, пасьмуні-жугалі.
Сӧмын Гулливерлы да вит матрослы удайтчис спаситчыны пыжын.
Найӧ тӧдӧны вӧлі, мый кӧнкӧ матын эм му, надейтчисны воны сэтчӧдз.
Дыр ветлісны найӧ гыяс вывті, кытчӧдз эбӧссьыныс эз петны.
А гыясыс лоины пыр гырысьджыкӧсь да гырысьджыкӧсь, и, медбӧрти, ыжыд гыыс качӧдліс да путкыльтіс пыжсӧ.
Ваыс вевттис Гулливерӧс юр вывтіыс.
Кор сійӧ бӧр петіс ва улысь, сы гӧгӧр некод эз вӧв.
Сылӧн ёртъясыс ставныс вӧйины.
Гулливер мӧдіс варччыны ӧтнас, кытчӧ синмыс видзӧдӧ, тӧв ньылыд да прилив ньылыд, зэв частӧ судзӧдчылӧ кокнас, корсис ва пыдӧс, но пыдӧссӧ век оз судз.
А Гулливер оз нин вермы варччыны водзӧ.
Кӧтасьӧм паськӧмыс да сьӧкыд башмакыс кыскӧны сійӧс увлань.
Сійӧ пондіс вӧйны, пӧдны.
И друг кокъясыс сылӧн судзисны чорыд муӧдз.
Тайӧ вӧлі ляпкыдін.
Гулливер сувтіс кок йылас да мӧдіс мунны.
Муніс-муніс сійӧ, а берегӧдзыс воны некыдз оз вермы.
Ва пыдӧсыс сійӧ местаас вӧлі зэв алькӧс.
Медбӧрти ва да лыа колины бӧрӧ.
Гулливер аддзис луг, зэв небыд да зэв ляпкыд туруна.
Сійӧ кыссис ылӧджык ва дорсьыс да чорыда унмовсис.
3
Кор Гулливер садьмис, вӧлі дзик нин югыд.
Шондіыс сулалӧ вӧлі юр весьтас.
Сійӧ кӧсйис чышкыштны синъяссӧ, но эз вермы лэптыны кисӧ, кӧсйис пуксьыны, но эз вермы вӧрзьӧдчыны.
Сійӧ куйліс мыш вылас да чувствуйтіс, мый сылысь кияссӧ да кокъяссӧ топыда кӧрталӧма му бердӧ.
Вӧсньыдик гезъясӧн гартлӧма став тушасӧ сылысь киняувсяньыс пидзӧсӧдзыс.
Гезъясӧн гартлӧма быд чунь.
Весиг кузь сук юрсисӧ Гулливерлысь, топыда гартлӧмӧн, вӧлі кӧртавлӧма муӧ тувъявлӧм ичӧтик майӧгъясӧ и кыӧма гезъясӧн.
Гулливер вӧлі тывйӧ шедӧм чери кодь.
«Ме, буракӧ, узя на», думыштіс сійӧ.
Друг мыйкӧ тэрыба, быттьӧ шыр, котӧртіс сы кок кузя.
Кавшасис кынӧм вылас, небыдика кыссис морӧс кузяыс, кыссис тшӧка дінас.
Гулливер видзӧдліс синбӧжнас, мыйся дивӧ?
Дзик сы тшӧка бердын сулалӧ настоящӧй морт, кокъяса и кияса.
Юрас сылӧн — югъялан шлем, киас — лыйсян вуж да ньӧв, мышкас — ньӧв видзан колчан.
А мортыс ачыс ӧгуреч ыджда.
Вит сэтшӧм морт кокниа тӧрасны пуксьыны Гулливер кипыдӧс вылӧ.
Первой морт бӧрсяыс Гулливер вылӧ кайисны нӧшта нелямын кымын сэтшӧм жӧ ичӧт лыйсьысьяс.
Шензьӧмысла Гулливер гораа горӧдіс.
Мортъясыд повзисны да уськӧдчисны пышйыны.
Пышйиганыс найӧ джӧмдылӧны, усьлӧны, сэсся чеччасны кок выланыс и ӧти-мӧд бӧрсяныс чеччалісны муӧ.
Унаӧн ёна доймалісны, а ӧти весиг музгыльтіс коксӧ.
Минут кык-куим некод эз матыстчыв Гулливер дінӧ.
Сӧмын пель улас сылӧн пыр кыліс шум, быттьӧ чиркъяс чиркакылісны.
Но регыд ичӧт мортъясыд бара збоймисны и бара пондісны кавшасьны сы кокъяс кузя, а медзбойыс на пиысь гусьӧник локтіс Гулливер чужӧм дорӧдз, инмӧдчыліс шынас тшӧкаӧдзыс да вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Гекина дегуль!
— Гекина дегуль!
Гекина дегуль!
— мӧдісны горзыны вӧсньыдик гӧлӧсъяс быд боксянь.
Но мый висьталісны тайӧ кывъясыс, — Гулливер эз гӧгӧрво, кӧть и тӧдӧ вӧлі сійӧ уна иностраннӧй кыв.
Дыр куйліс Гулливер мыш вылас.
Киясыс, кокъясыс сылӧн дзикӧдз дубалісны.
Сійӧ чукӧртіс вынъяссӧ да заводитліс торйӧдны мусьыс шуйга кисӧ.
Медбӧрын тайӧ сылы удайтчис.
Сійӧ нетшыштіс майӧгъяссӧ, кодъяс гӧгӧр вӧлі гартӧма крепыдик вӧсньыдик сё гезъясӧн, и лэптіс кисӧ.
Сійӧ жӧ минутаас улын кодкӧ гораа чирӧстіс:
— Тольго фонак!
Киас, чужӧмас, сьыліас Гулливерлы ӧтпырйӧ сутшкысис уна сё ньӧв.
Ньӧвъясыс ичӧтик мортъясыдлӧн вӧліны вӧсньыдикӧсь да ёсьӧсь, кыдзи емъяс.
Гулливер кунис синъяссӧ да лӧсьӧдчис куйлыны вӧрзьӧдчывтӧг войӧдзыс.
«Пемыдӧн кокниджык лоӧ мездысьны», мӧвпаліс сійӧ.
Но виччысьны войӧдз луг вылын сылы эз ковмы.
Неылын веськыд пель дорсяньыс сійӧ кыліс тшӧкыда грымӧдчӧм, быттьӧ кодкӧ орччӧн поткӧдліс мӧлӧтъясӧн ӧрӧжки.
Мӧлӧтъяс гымгисны дзонь час.
Гулливер чуть-чуть бергӧдыштіс юрсӧ, — ёнджыка бергӧдны оз вӧлі лэдзны гезъясыс да майӧгъясыс, — и дзик юр бердсьыс аддзис выль пӧвъясысь вӧчӧм пу пос.
Кымынкӧ морт тувъялӧны на вӧлі пӧвъясас медбӧръя кӧрт тувъяс.
Сэсся ичӧтик мортъяс пышйисны, а пос тшупӧдъясті надзӧник пос вылас кайис кузь плаща морт.
Сы бӧрся кайис мӧд морт, тушанас кык мындаӧн сыысь ичӧтджык; сійӧ кутӧ вӧлі сылысь плащ бӧждорсӧ.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧлі паж, но Гулливер чалльысь сійӧ эз вӧв ыджыдджык.
Медбӧрын кайисны пос вылӧ кык лыйсьысь (стрелок), кианыс зэвтӧм ньӧвъяс.
— Лангро дегуль сан! — куимысь горӧдіс плаща морт да паськӧдіс кампет кыш ыджда бумага.
Пырысьтӧм-пыр жӧ Гулливер дінӧ котӧртісны ветымын морт да вундалісны юрси дінас кӧртавлӧм гезъяссӧ.
Гулливер бергӧдіс юрсӧ да пондіс кывзыны, мый лыддьӧ плаща мортыс.
Мортыд лыддис да висьталіс зэв дыр.
Гулливер нинӧм эз гӧгӧрво, но довкнитліс юрнас да пуктыліс сьӧлӧм бердас гезъясысь мездӧм кисӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сы водзын корольлӧн посол.
Медвойдӧр Гулливер решитіс корны посоллысь, медым сійӧс вердыштасны.
Корабль эновтӧмсянь сылӧн эз вӧвлы вомас крӧшки нянь.
Сійӧ лэптіс чуньсӧ да некымынысь вайӧдліс сійӧс вомдорас.
Плаща морт мыйкӧ вочавидзис.
Сэсся сійӧ лэччис пос вылысь да тшӧктіс Гулливер бокъясӧ сувтӧдны кымынкӧ кузь пос.
Сёысь уна гӧрбыльтчӧм морт кыскалісны Гулливер вом дорӧ сёян тыра кӧрзинаяс.
Кӧрзинаясас вӧлі сюрсъясӧн няньяс — анькытш тусь гырсяӧсь, жаритӧм порсь тушаяс — грецкӧй ӧрек гырсяӧсь, жаритӧм курӧг пиян — миян гутъясысь посниджыкӧсь.
Гулливер ӧтчыдӧн ньылыштіс кык порсь туша да куим нянь.
Сійӧ сёйис вит ӧш туша, кӧкъямыс ыж туша, дасӧкмыс порсь туша да сё кык кымын курӧг пиян да дзодзӧг.
Регыдӧн кӧрзинаясыд рекмисны.
Сэки ичӧтик мортъяс гӧгыльтӧдісны Гулливер ки дорӧ кык бӧчка вина.
Бӧчкаясыс вӧліны зэв гырысьӧсь — стӧкан ыдждаӧсь.
Гулливер чуктӧдіс пыдӧссӧ ӧти бӧчкаыслысь, перйис мӧдыслысь и, некымынысь ньылыштӧмӧн, косьтіс кыкнан бӧчкасӧ.
Ичӧтик мортъясыд швачкисны кинаныс шензьӧмнысла.
Сэсся найӧ, кинаныс ӧвтчӧмӧн, тшӧктісны Гулливерлы шыбитны муӧ тыртӧм бӧчкаяссӧ.
Сійӧ шыбитіс кыкнан бӧчкасӧ ӧтпырйӧ.
Бӧчкаяс качлісны сынӧдӧ да грыма-йирка кылӧмӧн гӧгыльтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Йӧзыд чепӧсйисны, горзігтыр:
— Бора мевола!
Бора мевола!
Вина юӧм бӧрын Гулливерлӧн пыр жӧ кутіс унмыс локны.
Унмовсигас сійӧ чувствуйтіс, кыдзи ичӧтик мортъясыд котралісны сы вывті кузьта ног и вомӧныс, исковтасны сы вылысь, быттьӧ гӧра вывсянь, гильӧдӧны сійӧс бедьясӧн да шыясӧн, чеччалӧны чунь вылысь чунь вылӧ.
Сійӧ кӧсйис кутны дас-кызь чеччалысьӧс, но синъясыс сылӧн асьныс куньсисны, и сійӧ чорыда унмовсис.
Ичӧтик мортъясыд сӧмын тайӧ и виччысисны.
Найӧ нарошнӧ кисьтісны вина бӧчкаясас унмовськӧдан порошок, медым унмовськӧдны некор аддзывлытӧм гӧсьтӧс.
4
Сійӧ странаыс, кытчӧ шыбитіс тӧв бушковыд Гулливерӧс, шусьӧ вӧлі Лилипутияӧн.
Олісны тайӧ странаас лилипутъяс.
Медджуджыд пуясыс Лилипутияын вӧліны сэтӧр кустысь не джуджыдджыкӧсь, медыджыд керкаясыс вӧліны пызанысь ляпкыдджыкӧсь.
Татшӧм великанӧс, кыдзи Гулливер, Лилипутияын некод некор на эз аддзывлы.
Император тшӧктіс вайны сійӧс столицаӧ.
Сы могыс Гулливерӧс и унмовськӧдісны.
Витсё плӧтник да сё инженер вӧчисны император тшӧктӧм серти зэв ыджыд телега, кызь кык кӧлесаӧн.
Телегаыс вӧлі гӧтов кымынкӧ час мысти, но лэптыны сы вылӧ Гулливерӧс эз вӧв зэв кокни.
Со мый вӧчисны сы могысь Лилипутияса инженеръяс.
Найӧ сувтӧдісны телегасӧ орччӧн узьысь великанкӧд, дзик бок бердас.
Сэсся муас тувъялісны кӧкъямысдас сюръя, быд сюръя вылын блокъяс и тайӧ блокъяс пырыс нуӧдісны ӧтар помтіыс крука кыз канатъяс.
Канатъясыс вӧліны прӧстӧй бечёвка кызаӧсь.
Лилипутъяс босьтчисны удж бердӧ.
Найӧ гартісны став тушасӧ, кыкнан коксӧ да кыкнан кисӧ Гулливерлысь ён кӧртӧдъясӧн, сэсся кӧртӧдъястіыс крукалісны крукъясӧн да пондісны кыскыны канатъяссӧ блокъяс пырыс.
Ӧкмыссё мортӧс, медъён йӧзсӧ, вӧлі чукӧртӧма тайӧ удж вылас став Лилипутиясьыс.
Найӧ кыскисны канатъяссӧ кыкнан кинаныс, мыджсисны муас кокнаныс, вывсьыныс киссьӧ пӧсь.
Час мысти налы удайтчис кыпӧдны Гулливерӧс мусяньыс чунь джын вылнаӧдз, кык час мысти — чунь вылнаӧдз, куим час мысти найӧ лэптісны сійӧс телега вылӧ.
Сюрсӧн-джынйӧн вӧв медгырысьяссӧ придворнӧй конюшняясысь доддялӧма вӧлі телегаас дас вӧлӧн радӧн.
Кучеръяс ӧвтыштісны плетьясӧн да веськӧдісны найӧс Лилипутия главнӧй карӧ — Мильдендоӧ.
А Гулливер век на вӧлі узьӧ.
Сійӧ, гашкӧ, эз эськӧ и садьмыв туй помӧдзыс, эз кӧ сійӧс случайнӧ садьмӧд королевскӧй гвардияысь ӧти офицер.
Тайӧ лои со кыдзи.
Телегасьыс чеччыштіс ӧти кӧлеса.
Лои сувтӧдны да пӧчинитны телегасӧ.
Кымынкӧ том офицер шуисны телега пӧчинитігкоста видзӧдлыны, кутшӧмджык чужӧмыс Гулливерлӧн, кор сійӧ узьӧ.
Найӧ локтісны телега дінӧ асланыс вӧвъяс вылын, на пиысь ӧти офицер сюйис Гулливерлы шуйга ныр розяс ассьыс ёсь йыла пика помсӧ.
Гулливер кӧрыштіс нырсӧ да гораа несйис.
— Ап-чхи! — горӧдіс сы бӧрся йӧла.
Офицеръяс кучкисны вӧвъяснысӧ да вовесьмак скачитісны телега дорысь.
А Гулливер садьмис, кыліс, кыдзи кучеръяс швичкӧны плетьясӧн, и гӧгӧрвоис, мый сійӧс кытчӧкӧ нуӧны.
Дзонь лун быгйӧдз пӧсялӧм вӧвъяс кыскисны кӧртавлӧм Гулливерӧс Лилипутия туйясӧд.
Сӧмын сёрӧн нин войнас телега сувтіс, и вӧвъясӧс лэдзалісны вердны да юктавны.
Войбыд телега бердын кыкнанладор боксяньыс сулаліс стража — сюрс гвардеец: витсёыс — факелъясӧн, мӧд витсёыс — лыйны лӧсьӧдӧм ньӧвъясӧн.
Лыйсьысьяслы (стрелокъяслы) тшӧктӧма вӧлі лэдзны Гулливерӧ витсё ньӧв, думыштас кӧ сійӧ вӧрзьӧдчыштны.
Асывнас телега мӧдӧдчис водзӧ.
5
Карса воротаяссянь неылын куш местаын сулалӧ вӧлі эновтӧм важ замок, пельӧсъясас кык башня.
Замокас важӧн нин некод оз ов.
Тайӧ пустуйтчӧм замок дінас лилипутъяс вайисны Гулливерӧс.
Сійӧ вӧлі медыджыд керка став Лилипутияас.
Башняясыс сылӧн вӧліны матӧ морт туша судта.
Главнӧй ӧдзӧсӧдыс весиг сэтшӧм ыджыд морт, кыдзи Гулливер, вермис кокниа кыссьыны бауӧн, а параднӧй залас сійӧ, пӧжалуй, тӧрӧ вӧлі сувтны став тушанас.
Татчӧ и лӧсьӧдчис овмӧдны Гулливерӧс Лилипутияса император.
Но Гулливер тайӧс оз на вӧлі тӧд.
Сійӧ куйліс аслас телегаас, а быд боксянь сы дінӧ котӧртісны чукӧрӧн-чукӧрӧн лилипутъяс.
Вӧла стража вӧтлаліс видзӧдысьясӧс, но век жӧ дас сюрс мортысь не этшаджык удитісны гуляйтыштны Гулливер кокъяс кузя, кынӧм вывті, пидзӧсъяс вывті, кор сійӧ куйліс кӧрталӧмӧн.
Друг мыйкӧ кучкис сылы кокас.
Сійӧ видзӧдліс ас кок вылас да аддзис кымынкӧ лилипутӧс — сосъяссӧ пуджӧмаӧсь, сьӧд партукаӧсь.
Зэв посньыдик мӧлӧтъяс югъялӧны на киын.
Тайӧ императорлӧн кузнечьясыс, дорисны Гулливерӧс чептӧн.
Замок стенсяньыс Гулливер кокъясӧдз найӧ нуӧдісны ӧкмысдас ӧти чеп да томналісны найӧс кокчӧр лы бердас комын квайт ӧшалан томанӧн.
Чепъясыс вӧліны сы кузьтаӧсь, мый Гулливер вермис гуляйтны замок водзас да вӧляпырысь пырны аслас керкаӧ.
Кузнечьяс помалісны уджнысӧ да вешйисны.
Стража кераліс гез помъяссӧ, и Гулливер сувтіс кок йылас.
— А-ах! — горӧдісны лилипутъяс.
— Куинбус Флестрин!
Куинбус Флестрин!
Лилипутъяс ногӧн сійӧ лоӧ: «Морт-Гӧра! Морт-Гӧра!»
Гулливер видзчысьӧмӧн тувччаліс, медым кодкӧ сэтчӧс олысьяс пиысь эз таляссьы и видзӧдліс гӧгӧрыс.
Некор на ещӧ сійӧ эз аддзыв татшӧм мича странасӧ.
Вӧрыс, муясыс, садъясыс вӧліны тані мича дзоридзьяса клумбаяс кодӧсь.
Юяс визувтісны шоръяс кодьӧсь, а карыс ылісянь кажитчис чача кодӧн.
Гулливер сэтшӧма ылаліс видзӧдӧмнас, весиг эз аддзыв, кыдзи сы гӧгӧр чукӧртчис чуть не став олысьыс столицасьыс.
Лилипутъяс жуисны кок улас, видлалісны башмакъяссӧ сылысь и сэтшӧма чатрасисны, весиг юрсьыныс шляпаясныс гылалӧны.
Зонпоснияс вензисны, коді лыяс изйӧн Гулливер нырӧдз.
Учёнӧйяс тӧлкуйтісны мӧда-мӧдныскӧд, кытысь воис Куинбус Флестрин.
— Миян важ книгаясын гижӧма, — шуис ӧти учёнӧй, — сюрс во сайын пӧ море шыбитлӧма миян берегӧ страшнӧй чудовищеӧс.
Ме чайта, и Куинбус Флестрин петіс море пыдӧсысь жӧ.
— Эз, — шуис мӧд учёнӧй, — морепытшса чудовищелӧн колӧ лоны ньӧкчим да бӧж.
Куинбус Флестрин, дерт, уси тӧлысь вывсянь.
Лилипутияса учёнӧйяс эз тӧдлыны, мый му вылын эмӧсь мукӧд странаяс, найӧ чайтлісны, мый быдлаын олӧны сӧмын лилипутъяс.
Учёнӧйяс дыр бергалісны Гулливер гӧгӧр, довкйӧдлісны юрнаныс, но сідзи и эз удитны решитны, кытысь уси Куинбус Флестрин.
Верзьӧмаяс воронӧй вӧвъяс вылын, шыяс кианыс кутӧмӧн, вӧтлалісны йӧзсӧ.
Вӧвъясыс вӧліны выльӧн чужӧм каньпи ыдждаӧсь.
— Пеплам селян! Пеплам селян! — горзісны верзьӧмаяс.
Гулливер аддзис ичӧтик зарни кӧрӧб кӧлесаяс вылын.
Кӧрӧбсӧ кыскӧны вӧлі квайт еджыд вӧв.
Орччӧн, еджыд вӧв вылын жӧ, рӧдтіс ичӧтик морт зарни шлема, шлемас сутшкӧма пӧтка борд.
Шлема морт скачитіс веськыда Гулливер башмак дорӧдз да сувтӧдіс вӧвсӧ.
Вӧлыс сувтіс бӧр кокъяс вылас и пондіс корскыны.
Пырысьтӧм-пыр жӧ кымынкӧ офицер уськӧдчисны кыкнанладорсяньыс зарни шлема морт дінӧ, босьтісны сылысь вӧвсӧ домповодӧдыс да видзчысьӧмӧн нуӧдісны ылӧджык Гулливер кокъяс діныс.
Еджыд вӧла шлема морт вӧлі Лилипутияса император.
А зарни каретаын пукаліс императрицаыс.
Нёль паж вольсалісны луг вылӧ бархат лӧскут, сувтӧдісны сы вылӧ истӧг кӧрӧб ыджда креслӧ да восьтісны карета ӧдзӧссӧ.
Императрица петіс да пуксис креслӧӧ, лӧсьӧдыштіс платтьӧсӧ.
Сы гӧгӧр пуксялісны зарни скамьяяс вылӧ сылӧн придворнӧй дамаясыс.
Найӧ вӧліны зэв пышнӧя пасьтасьӧмаӧсь, весиг став лугыс лои зарниӧн, эзысьӧн да разнӧй рӧма шӧвкъясӧн вышивайтӧм юбка код.
Император чеччыштіс вӧв вывсьыс да кымыныськӧ гӧгӧртіс подӧн Гулливер гӧгӧр.
Сы бӧрся ветліс сылӧн свитаыс.
Медым бурджыка видзӧдлыны императорсӧ, Гулливер водіс бок вылас.
Император вӧлі этша вылӧ дзонь гыж вомлӧсӧн ыджыдджык аслас придворнӧйяссьыс.
Сылӧн тушаыс вӧлі кык чунь судта и, тыдалӧ, лыддьысьліс Лилипутияын зэв ыджыд тушаа мортӧн.
Киас императорлӧн вӧлі шпага, чуть-чуть кузьджык истӧг тувйысь.
Зарни воропас шпагаас да шпага видзан ножнаас дзирдалісны брилиантъяс.
Император чатӧртіс юрсӧ да мыйкӧ юаліс Гулливерлысь.
Гулливер эз гӧгӧрво сылысь юалӧмсӧ, но кыдзкӧ висьталіс, коді сійӧ ачыс да кытысь воис.
Император сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сэки Гулливер висьталіс сійӧс жӧ немецъяс ногӧн, голландецъяс ногӧн, латынь ногӧн, грекъяс ногӧн, французъяс ногӧн, испанецъяс ногӧн, итальянецъяс ногӧн да турокъяс ногӧн.
Но Лилипутияса император, тыдалӧ, оз вӧлі тӧд тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧ довкнитіс юрнас Гулливерлы, чеччыштіс вӧв вылӧ да гӧнитіс бӧр Мильдендоӧ.
Сы бӧрся муніс императрица аслас дамаясыскӧд.
А Гулливер пукалан коли замок водзын, быттьӧ чепйыв пон будка водзын.
6
Рытланьыс Гулливер гӧгӧр чукӧрмис этша вылӧ куимсё сюрс лилипут — став карса олысьыс и став крестьянаыс матігӧгӧрса сиктъясысь.
Быдӧнлы окота вӧлі видзӧдлыны, кутшӧм сійӧ Куинбус Флестрин — Морт-Гӧраыс.
Гулливерӧс видзис шыясӧн, ньӧвъясӧн вооружитчӧм стража.
Стражалы вӧлі тшӧктӧма некодӧс не лэдзны Гулливер дінӧ да видзӧдны, мед сійӧ эз орӧдчы чепсьыс да эз пышйы.
Кык сюрс салдат сулалісны замок водзын, но век жӧ уна карса олысь писькӧдчисны на костӧд Гулливер дінӧ.
Кодсюрӧяс видлалісны каблукъяссӧ Гулливерлысь, мукӧдъяс лыйлісны сійӧс изъясӧн, либӧ метитчисны ньӧвъясӧн жилетка кизьясас.
Ӧти ньӧв гыжйыштіс Гулливерлысь сьылісӧ, мӧд ньӧв чуть эз веськав сылы шуйга синмас.
Стражаысь начальникыс тшӧктіс кутны вильшасьысьяссӧ, кӧртавны найӧс да сетны Куинбус Флестринлы.
Тайӧ вӧлі медся страшнӧй наказание.
Салдатъяс кӧрталісны квайт лилипутӧс да, шы мӧдар помъяснас йӧткалігтыр, вайӧдісны Гулливер кок бердӧ.
Гулливер копыртчис, босьтіс ставнысӧ ӧти кинас да сюйис камзол зептас.
Сӧмын ӧти мортӧс сійӧ колис киас, видзчысьӧмӧн босьтіс кык чуньӧн бокъясӧдыс да кутіс видлавны.
Ичӧтик мортыд кутчысис Гулливер чуньӧ кыкнан кинас да зэв ёна горӧдіс.
Гулливерлы жаль лои мортыс.
Сійӧ меліа нюмдіс и кыскис жилетка зепсьыс перочиннӧй пурт, медым вундыны кӧвъяссӧ, кодӧн вӧлі кӧртавлӧма лилипутлысь кокъяссӧ.
Лилипут аддзис югъялан пиньяссӧ Гулливерлысь, аддзис зэв ыджыд пуртсӧ и горӧдіс ещӧ ёнджыка.
Йӧзыс уліас повзьӧмнысла дзикӧдз ланьтісны.
А Гулливер ньӧжйӧник вундіс ӧти гез, вундіс мӧдӧс и сувтӧдіс мортсӧ му вылӧ.
Сэсся ӧти-мӧд бӧрся сійӧ лэдзаліс и мукӧд лилипутъяссӧ, кодъяс пессисны сы зептын.
— Глюм Глефф Куинбус Флестрин!
— горӧдісны став йӧзыс.
Лилипутъяс ногӧн тайӧ лоӧ: «Мед олас Морт-Гӧра!»
А стражаса начальник мӧдӧдіс дворецӧ кык офицерӧс висьтавны императорлы ставсӧ, мый вӧлі.
7
Сійӧ кадас Бельфаборак дворецын, медпыдысса залас, император чукӧртіс гуся сӧвет, медым решитны, мый вӧчны Гулливеркӧд.
Министръяс да сӧветникъяс вензисны ас костаныс ӧкмыс час.
Ӧтияс шуӧны, Гулливерӧс пӧ колӧ регыдджык вины.
Морт-Гӧра кӧ пӧ орӧдас чепсӧ да пышъяс, сійӧ вермас талявны став Лилипутиясӧ.
А оз кӧ сійӧ пышйы, империяын лоӧ некор вӧвлытӧм тшыгъялӧм: ӧд быд лун сійӧ сёйӧ унджык нянь да яй, мыйтӧм колӧ 1728 лилипутӧс вердӧм вылӧ.
Тайӧ арталіс ӧти учёнӧй, кодӧс корисны гуся сӧвет вылӧ сы вӧсна, мый сійӧ зэв бура кужӧ вӧлі артавны.
Мукӧдъяс вӧлі шуӧны, вины пӧ Куинбус Флестринӧс сэтшӧм жӧ ӧпаснӧ, кыдзи и ловйӧн кольны.
Татшӧм ыджыд шой сісьмигӧн вермас заводитчыны чума висьӧм не толькӧ столицаын, но и став империяын.
Государственнӧй секретар Рельдрессель корис императорлысь кыв и шуис, мый Гулливерӧс оз ков вины, кытчӧдз оз ло стрӧитӧма выль крепость стена Мильдендо гӧгӧр.
Гулливер сёйӧ нянь да яй 1728 лилипутысь унджык, но сы пыдди сійӧ, тӧдӧмысь, и уджавнысӧ пондас 2000 лилипут мында.
Таысь ӧтдор, война кӧ пансяс, Морт-Гӧраыд вермас видзны страна вит крепость дорысь бурджыка.
Император пукаліс аслас трон вылын балдахин улын да кывзіс, мый висьталӧны министръясыс.
Кор Рельдрессель помаліс, император юрнас довкнитіс.
Быдӧн гӧгӧрвоисны, мый государственнӧй секретарлӧн кывъясыс сылы воисны сьӧлӧм вылас.
Но сэки ас местасьыс сувтіс адмирал Скайреш Болголам, став Лилипутия флотӧн командуйтысь.
— Морт-Гӧраыд, — шуис сійӧ, — дерт, му вылас медъён став йӧз письыс, — тайӧ правда.
Но сы понда и колӧ сійӧс казнитны кыдз-мый позяс регыдджык.
Ӧд сійӧ кӧ война дырйи вуджас Лилипутия врагъяс дор, сэки императорскӧй гвардиялӧн дас полк оз вермыны сыкӧд водзсасьны.
Ӧні сійӧ лилипутъяс киын на, колӧ действуйтны, кытчӧдз абу на сёр.
Казначей Флимнап, генерал Лимток да суддя Бельмаф сӧгласитчисны адмирал кывъяскӧд.
Император нюммуні и юрнас довкнитіс адмираллы, и весиг не ӧтчыдысь, кыдзи Рельдрессельлы, а кыкысь.
Тыдалӧ вӧлі, тайӧ сёрниыс сылы нӧшта ёнджыка на воис сьӧлӧм вылас.
Гулливерлысь судьбасӧ вӧлі решитӧма.
Но сэки воссис ӧдзӧс, и гуся сӧвет залӧ котӧрӧн пырисны кык офицер, кодъясӧс мӧдӧдіс император дінӧ стража начальникыс.
Найӧ сувтісны император водзӧ пидзӧс выланыс да висьталісны, мый лои замок водзын.
Кор офицеръяс висьталісны, кутшӧм милӧстивӧя лэдзис Гулливер ассьыс пленникъяссӧ, государственнӧй секретар Рельдрессель бара корис кыв.
Сійӧ нӧшта ӧтчыд висьталіс кузь речь, доказывайтіс, мый Гулливерысь повны оз ков, мый виӧм дорысь ловйӧннас сійӧ ваяс императорлы ёна ыджыдджык пӧльза.
Император шуис ловйӧн кольны Гулливерӧс, но тшӧктіс босьтны сылысь зэв ыджыд пуртсӧ, код йылысь муртса на висьталісны стражаса офицеръяс, а такӧд тшӧтш босьтны сылысь и быдсяма ӧружйӧ, сюрӧ кӧ мыйкӧ шобсигӧн.
8
Гулливерӧс шобны тшӧктӧма вӧлі кык чиновниклы.
Кияснаныс пасъялӧмӧн найӧ висьталісны Гулливерлы, мый колӧ сысянь императорлы.
Гулливер эз понды накӧд вензьыны.
Сійӧ босьтіс кыкнан чиновниксӧ киас да сюйис камзол зептас, первой ӧтиас сэсся мӧдас, а сэсся вуджӧдіс найӧс гач зептас да жилетка зептас.
Сӧмын ӧти гуся зептӧ Гулливер эз лэдзлы чиновникъясӧс.
Сэтчӧ сылӧн дзебӧма вӧлі ӧчкисӧ, подзорнӧй труба да компас.
Чиновникъяс вайисны сьӧрсьыныс пӧнар, бумага, перӧяс да чернила.
Дзонь куим час ноксисны найӧ Гулливер зепъясын, видлалісны сылысь эмбурсӧ да гижисны опись.
Уджсӧ помалӧм бӧрын найӧ тшӧктісны Гулливерлы кыскыны найӧс медбӧръя зепсьыс да лэдзны муӧ.
Сы бӧрын найӧ копыртчылісны да нуисны описьсӧ дворецӧ.
Со сійӧ — кывйысь кывйӧ:
«1. Ыджыд Морт-Гӧра камзол веськыд зепсьыс ми аддзим ыджыд кусӧк кыз дӧра; аслас ыджда сертиыс сійӧ вермас лоны ковёрӧн параднӧй залын Бельфаборак дворецын.
2. Шуйга зепсьыс ми аддзим вевта зэв ыджыд эзысь сундук.
Сундук пытшкас — гырысь виж стружкияс.
Тайӧ стружки дуксьыс миянӧс кыкнаннымӧс дыр несйӧдліс.
3. Жилетка веськыд зепсьыс — кымынкӧ сё шыльыд еджыд пӧвъяс, ставыс ӧтыдждаӧсь, вурӧма найӧс ӧтлаӧ кыз гезъясӧн.
Медводдза дӧска вывсьыс ми аддзим кык рада сьӧд пасъяс.
Ми чайтам, тайӧ — шыпасъяс миянлы тӧдтӧм гижӧдысь.
Быд шыпас миян кипыдӧс ыджда.
4. Жилетка шуйга зепсьыс ми аддзим мыйкӧ дворцӧвӧй сад решетка кодьӧс.
Тайӧ решетка ёсь паличьяснас Морт-Гӧра сыналӧ юрсисӧ.
(Кык палич оз судзсьы: витӧдыс да дасӧдыс.)
5. Гач веськыд зепсьыс миянлы сюри тӧдтӧм машина, вӧчӧма кӧртысь да пуысь.
6. Гач шуйга зептас эм зэв ыджыд пурт, сійӧ кык мындаӧн лоӧ ыджыдджык медыджыд лилипутысь.
7. Таысь кындзи ми аддзим Морт-Гӧра ордысь ыджыд гӧгрӧс куд.
Ӧтарсяньыс кудйыс эзысь, а мӧдарсяньыс йи.
Морт-Гӧра зепъясын зэв жар, но тайӧ йиыс оз сыв.
Йи пырыс тыдалӧ даскык гырысь сьӧд пас да кык шы.
Куд пытшкас пукалӧ кутшӧмкӧ ыджыд пемӧс, сійӧ дугдывтӧг котшкӧдчӧ либӧ пиньяснас, либӧ бӧжнас.
Татчӧ стӧча гижӧма став эмбурсӧ, мый вӧлі аддзӧма Морт-Гӧраӧс шобигӧн.
Шобсигӧн сійӧ асьсӧ кутіс вежливӧя да почтительнӧя».
Опись улӧ кырымасисны чиновникъяс:
Клефрин Фрелок,
Марси Фрелок.
9
Мӧд лун асывнас Гулливер керка водзӧ стройӧн сувталісны войска, чукӧртчисны придворнӧйяс, воис император аслас свитаыскӧд да министръясыскӧд.
Сійӧ лунас Гулливерлы колӧ вӧлі сетны Лилипутияса императорлы ассьыс ӧружйӧсӧ.
Ӧти чиновник гораа лыддис описьсӧ, а мӧд вӧлі котралӧ Гулливер вывті зептысь зептӧ да индалӧ сылы, мыйяс колӧ перйыны зепъяссьыс.
— Кыз дӧра кусӧк!
— горӧдіс опись лыддьысь чиновник.
Гулливер пуктіс муӧ ассьыс носӧвӧй чышъянсӧ.
— Эзысь сундук!
Гулливер кыскис зепсьыс табакерка.
— Куим сё еджыд шыльыд пӧв вурӧма канатъясӧн!
Гулливер пуктіс табакеркакӧд орччӧн ассьыс записнӧй книжкасӧ.
— Кузь предмет сад решетка кодь!
Гулливер кыскис сынан.
— Кӧртысь да пуысь вӧчӧм машина, зэв ыджыд пурт, эзысь да йи куд!
Гулливер кыскис пистолет, перӧчиннӧй пурт да часі.
Император медвойдӧр видлаліс пурт и тшӧктіс Гулливерлы петкӧдлыны, кыдзи лыйӧны пистолетысь.
Пистолетсӧ вӧлі зарадитӧма, Гулливер босьтіс сійӧс да лыйис сынӧдӧ.
Кыліс Лилипутияын ньӧтчыд кывлытӧм зӧркнитӧм.
Куим сюрс салдат садьтӧг усины, кык министр чуть эз кувны повзьӧмнысла, а император кельдӧдіс, тупкис чужӧмсӧ кияснас и дыр эз лысьт восьтыны синъяссӧ.
Кор тшыныс разалі да ставыс бӧр сайкалісны, император тшӧктіс кыскыны арсеналӧ пуртсӧ да пистолетсӧ.
Мукӧдторсӧ Гулливерлы сетісны бӧр.
10
Дзонь во джын Гулливер оліс пленын.
Квайт морт, медыджыд учёнӧйясыс, быд лун волісны замокӧ велӧдны сійӧс лилипутъяс кывйӧ.
Куим вежон мысти сійӧ пондіс бура гӧгӧрвоны, мый сёрнитӧны сы гӧгӧрын, а тӧлысь кык мысти и ачыс велаліс сёрнитны Лилипутияса олысьяскӧд.
Медводдза урокъяс вылын жӧ Гулливер велӧдчис шуны ӧти сёрникузя, коді сылы медся ёна вӧлі колӧ: «Ваше величество, ме кевмыся тэныд, лэдз менӧ вӧля вылӧ».
Быд лун пидзӧс вылас сувтӧмӧн шуаліс сійӧ тайӧ кывъяссӧ императорлы, но император вочавидзліс пыр ӧтитор:
— Люмоз кельмин пессо десмар лон эмпозо!
Тайӧ лоӧ: «Ме ог вермы лэдзны тэнӧ вӧля вылӧ, кытчӧдз тэ он сет присяга менам империялы да меным».
Гулливер дась вӧлі сетны присяга сійӧ здукас жӧ, но император нюжӧдӧ вӧлі присяга сетӧмсӧ лунысь лунӧ.
Ньӧжйӧникӧн лилипутъяс велалісны Гулливер дінӧ да эз кутны сыысь повны.
Частӧ рытъясын сійӧ вӧлі водас муӧ аслас замок водзӧ да лэдзас вит ли квайт мортӧс йӧктыны кипыдӧс вылас.
Челядь волывлісны Мильдендоысь дзебсясьӧмӧн ворсны сы юрси пытшкын.
Весиг вӧвъяс Лилипутияын эз кутны чепсасьны да сувтны бӧр кок йыланыс, кор вӧлі аддзасны Гулливерӧс.
Император нарошнӧ тшӧктіс частӧджык вӧчавлыны вӧлӧн велӧдчӧмъяс важ замок водзын, медым аслас гвардияыслысь вӧвъяссӧ велӧдны ловъя гӧраысь не повны.
Асывъясын став вӧвъяссӧ полкӧвӧй да императорскӧй конюшняясысь нуӧдлісны Гулливер кокъяс дінті.
Кавалеристъяс заставляйтлісны ассьыныс вӧвъяснысӧ чеччавны сы ки вӧмӧн, а ӧти удалӧй кавалерист чеччыштіс ӧтчыд весиг чептӧн дорӧм кок вомӧныс.
Гулливер пыр на пукаліс чеп йылын.
Гажтӧмысла сійӧ босьтчис удж бердӧ да ачыс вӧчис аслыс пызан, улӧсъяс да крӧвать.
Та вылӧ сылы вайисны сюрс гӧгӧр медгырысь пуяссӧ императорскӧй вӧръясысь.
А вольпасьсӧ Гулливерлы вӧчисны медся бур сэтчӧс мастеръясыс.
Найӧ вайисны замокӧ квайтсё вольпась, лилипут вольпасьяс гырсяӧс.
Вурисны ӧтлаӧ сё ветымын матрацӧн и вӧчисны нёль гырысь матрац Гулливер туша кузьта.
Найӧс пуктісны вевсьӧн ӧти мӧд вылас, но век жӧ на Гулливерыдлы вӧлі чорыд узьлыны.
Тадзи жӧ вӧчисны сылы эшкын да прӧстыняяс.
Эшкыныс артмис вӧсньыд и эз ло зэв шоныд.
Но Гулливерыд вӧлі моряк да прӧстудаысь эз пов.
Ӧбедсӧ Гулливерлы пуисны-пӧжалісны витсё пӧвар, кодъясӧс овмӧдісны палаткаӧ замокыскӧд орччӧн.
Татчӧ быд лун югдігӧн вайӧдлісны дзонь стада скӧт — квайт ӧш да нелямын меж.
Телегаяс вылын кыскалісны нянь да вина.
Куимсё портнӧй вурисны Гулливерлы сэтчӧс нога паськӧм — костюм.
Медым мерка босьтны, портнӧйяс тшӧктісны Гулливерлы сувтны пидзӧс вылас да сувтӧдісны мышкас кузь пос.
Сійӧ пос кузяыс главнӧй портнӧйыс кайис Гулливер сьылі весьтӧдзыс да лэдзис сэсянь, балябӧжсяньыс джоджӧдз, гез, гез помас вӧлі кӧрталӧма груз.
Тайӧ гез кузьтаыс колӧ вӧлі вурны камзол.
Сосъяссӧ да коссӧ Гулливер мерайтіс ачыс.
Костюм артмис бур, но вӧлі лӧскутъясысь вурӧм эшкын кодь.
Вурисны уна сюрс матерье помаысь да.
Гулливер вылын вӧлі ставыс выль.
Оз тырмы вӧлі сӧмын шляпа.
Но тані сылы отсаліс ӧти случай.
Ӧтчыд император дворӧ воис гӧнеч да висьталіс, мый неылын сійӧ местасяньыс, кытысь аддзӧма вӧлі Морт-Гӧраӧс, пастукъяс аддзӧмаӧсь кутшӧмкӧ зэв ыджыд сьӧд туша, шӧрас пӧ сылӧн гӧгрӧс гӧрб, а доръясыс паськыдӧсь да плавкӧсӧсь.
Первойсӧ сэтчӧс олысьяс думайтісны, мый тайӧ кутшӧм кӧ морскӧй животнӧй.
Но сы серти, мый гӧрбуныд куйлӧ дзик вӧрзьӧдчытӧг, нинӧм оз сёй и оз лолав, сэки найӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ, тыдалӧ, мыйкӧ Морт-Гӧралӧн.
Императорскӧй величество кӧ пӧ тшӧктас, сійӧс позьӧ вайны Мильдендоӧ, вит вӧв сӧмын и ковмас.
Император сӧгласитчис, и кымынкӧ лун мысти пастукъяс вайисны Гулливерлы сылысь важ сьӧд шляпасӧ, коді вошлі сылӧн кӧнкӧ берег дорас.
Вайигас сійӧ ёнакодь тшыксьӧма, — вайысьясыс вӧчӧмаӧсь шляпа дорас кык розь да кыскӧмаӧсь сійӧс кузь гезъясӧн.
Но век жӧ тайӧ вӧлі шляпа, и Гулливер сюйис сійӧс юрас.
11
Медым угодитны императорлы да регыдджык петны вӧля вылӧ, Гулливер вӧчис вӧвлытӧм теш.
Сійӧ тшӧктіс вайны сылы вӧрысь кымынкӧ кызджык да гырысьджык пуяс.
Мӧд лунас сизим кыскасьысь вайисны сылы керъяс сизим телегаӧн.
Быд телега кыскисны кӧкъямыс вӧв.
Керъясыс кызтанас вӧліны вӧсньыдик бедь кызаӧсь.
Гулливер бӧрйис ӧкмыс ӧтыджда бедь да тувъявліс найӧс муӧ, веськыд нёльпельӧса ногӧн.
Тайӧ бедьяс вылас сійӧ зэлыда-зэлыда, барабанӧс моз, зэвтіс ассьыс носӧвӧй чышъянсӧ.
Артмис веськыд, шыльыд плӧщадка.
Площадка гӧгӧрыс Гулливер сувтӧдіс перилӧяс да вӧзйис императорлы вӧчны тайӧ площадка вылас военнӧй состязание.
Императорлы сійӧ зэв сьӧлӧм вылас воис.
Сійӧ тшӧктіс, медым кызь нёль медбур кавалерист став ӧружьенаныс мунасны важ замок дорӧ, и ачыс муніс видзӧдны найӧ состязание вылӧ.
Гулливер ӧти-мӧд бӧрся лэпталіс став кавалеристъяссӧ вӧвъяснаныс да сувтӧдліс найӧс площадка вылӧ.
Трубаяс трубитісны.
Кавалеристъяс юксисны кык ӧтрадӧ да заводитісны военнӧй действиеяс.
Найӧ лыйлісны мӧда-мӧднысӧ тшӧтшыд пома ньӧвъясӧн, сутшкалісны прӧтивникӧс тшӧтшыд пома шыясӧн, бӧрыньтчыласны, бара уськӧдчыласны.
Императорлы тайӧ сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис, мый сійӧ быд лун кутіс вӧчны военнӧй состязаниеяссӧ.
Ӧтчыд сійӧ весиг ачыс командуйтіс военнӧй атакаӧн Гулливер носӧвӧй чышъян вылын.
Гулливер сэки кутіс кипыдӧс вылас креслӧ, кӧні вӧлі пукалӧ императрица.
Тасянь сылы вӧлі бурджыка тыдалӧ, мый вӧчсьӧ чышъян вылын.
Ставыс мунӧ вӧлі бура.
Сӧмын ӧтчыд, дас витӧд манёвр дырйи, ӧти офицерлӧн вӧлыс розьӧдіс кок гыжнас чышъянсӧ, крукасис да уськӧдіс вывсьыс седоксӧ.
Гулливер тупкис розьсӧ шуйга кинас чышъянсьыс, а веськыд кинас ньӧжйӧник лэдзаліс муӧ став кавалеристсӧ мӧда-мӧд бӧрсяыс.
Сы бӧрын сійӧ бура дӧмис чышъянсӧ, но, чышъяныс эз нин вӧв ён да, водзӧ сэсся эз нин лысьт вӧчавны сы вылын военнӧй ворсӧмъяс.
12
Император эз коль уджйӧзаӧн Гулливер водзын.
Сійӧ ассяньыс решитіс гажӧдыштны Куинбус Флестринӧси интереснӧй зрелищеӧн.
Ӧтчыд рытгорув Гулливер вӧлі пукалӧ аслас замок порог вылын.
Друг воротаяс Мильдендолӧн воссисны, и сэтысь петіс дзонь поезд: водзвылас вӧв вылын император, сы бӧрысь — министръяс, придворнӧйяс да гвардеецъяс.
Ставныс найӧ мӧдӧдчисны туй кузя, коді локтӧ вӧлі замок дінӧ.
Лилипутияын вӧлі сэтшӧм обычай.
Кор кутшӧмкӧ министр кулӧ либӧ кор сійӧс вештӧны удж вылысь, вит ли квайт лилипут шыӧдчӧны император дінӧ, медым разрешитас сійӧ налы гажӧдыштны сійӧс канат вылын йӧктӧмӧн.
Дворецын, главнӧй залас, нюжӧдасны кыдз-мый позьӧ зэлыда да вылӧджык канат, сійӧ вурсян сунисысь не кызджык.
Сы бӧрын заводитчӧ йӧктӧм, чеччалӧм, ворсӧм.
Коді чеччыштлас гез вылын медся вылӧ да ньӧтчыдысь оз усь, сійӧс пуктӧны кувсьӧм либӧ вештӧм министр местаӧ.
Мукӧддырйиыс император тшӧктас ассьыс став министръяссӧ да придворнӧйяссӧ йӧктыны канат вылын выль министръяскӧд тшӧтш — тадзи сійӧ тӧдмалӧ странаӧн веськӧдлысь йӧзыслысь пельклунсӧ.
Висьталӧны, мый татшӧм ворсігъяс дырйи унаысь овлӧны несчастнӧй случайяс.
Министръяс да выль министръяс усьлывлӧны канат вывсянь увлань юрӧн да чеглӧны сьылідзирнысӧ.
Тайӧ разын император шуис вӧчны канат вылын йӧктӧмсӧ не дворецын, а ывла вылын, Гулливер замок водзын.
Сійӧ кӧсйис шензьӧдны Морт-Гӧраӧс аслас министръяс пельклунӧн.
Медбур чеччалысьӧн лои государственнӧй казначей Флимнап.
Сійӧ чеччыштліс став придворнӧйяссьыс вылӧджык, юр джын мындаӧн вылӧджык.
Весиг государственнӧй секретар Рельдрессель, коді паськыда нималӧ вӧлі Лилипутияын патурликасьны да чеччавны кужӧмнас, эз вермы сійӧс панйыны.
Сэсся императорлы сетісны кузь бедь.
Сійӧ босьтіс бедьсӧ ӧти помӧдыс да пондіс тэрыба лэптавны да лэдзлыны.
Министръяс лӧсьӧдчисны состязание вылӧ, — тайӧ вӧлі канат вылын йӧктӧм дорысь сьӧкыдджык.
Колӧ вӧлі удитны чеччыштны бедь вомӧныс, кор сійӧ лэччас увлань, да котӧртны нёль кокӧн бедь увтіыс, кор сійӧ бӧр каяс вывлань.
Медбур чеччалысьяс да котралысьяс босьтісны императорсянь награда — лӧз, гӧрд да турунвиж сунис кос гӧгӧрын новлӧм вылӧ.
Первой котралысь — Флимнап — босьтіс лӧз сунис, мӧд — Рельдрессель — гӧрд сунис, а коймӧд — Скайреш Болголам — турунвиж сунис.
Гулливер видзӧдіс та вылӧ да шензис Лилипутия империяса тешкодь придворнӧй обычайяс вылӧ.
13
Придворнӧй ворсӧмъяс да праздникъяс вӧчавлісны чуть не быд лун, но век жӧ Гулливерлы вӧлі зэв гажтӧм пукавны чеп йылын.
Сійӧ частӧ сетлывліс шыӧдчӧмъяс императорлы, медым сійӧс мездасны чепъясысь да медым лэдзасны вӧля вылын гуляйтны странаӧдыс.
Медбӧрти, императорыд пыдди пуктіс Гулливерлысь корӧмсӧ.
Гуся сӧветын лыддисны став шыӧдчӧмъяссӧ сылысь да шуисны лэдзны сійӧс вӧля вылӧ, сетас кӧ сійӧ клятва — овны став сійӧ правилӧяс серти, кутшӧмъясӧс лоӧ индӧма.
Сӧмын адмирал Скайреш Болголам, Гулливерлӧн медся ыджыд врагыс, воддза мозыс сулаліс сы вылын, мый Куинбус Флестринӧс колӧ не вӧля вылӧ лэдзны, а казнитны.
Но сы вӧсна, мый сійӧ кадас Лилипутия лӧсьӧдчӧ вӧлі войнаӧн, некод эз сӧгласитчы Болголамкӧд.
Быдӧн надейтчисны, мый Морт-Гӧраыд доръяс Мильдендоӧс, уськӧдчасны кӧ кар вылӧ врагъяс.
Император тшӧктіс аслас гижысьясыслы гижны гырысь шыпасъясӧн ыджыд бумага вылӧ татшӧм приказ:
Ме, Гольбасто Момарен Эвлем Гердайло Шефин Молли Олли Гой,
ыджыд Лилипутиялӧн император,
медыджыд, медвежӧра, медъён став царъяс пытшкысь мирын,
ас нимсянь тшӧкта лэдзны Морт-Гӧраӧс чеп йылысь, кӧсйысяс кӧ сійӧ вӧчны ставсӧ, мый ми сылы тшӧктам, а именнӧ:
Ӧти-кӧ, мед Морт-Гӧра оз мун Лилипутияысь миянсянь тшӧктытӧг.
Мӧд-кӧ, мед сійӧ оз лысьт пырны столицаӧ лунын ни войын сэтчӧдз, кытчӧдз став олысьясыс оз дзебсьыны асланыс керкаясӧ.
Коймӧд-кӧ, сылы позьӧ гуляйтны сӧмын паськыд туйяс вывті, оз позь талявны вӧръяс, лугъяс да муяс.
Нёльӧд-кӧ, гуляйтігас сылы колӧ видзӧдны кок улас, медым оз таляссьыны йӧз да вӧвъяс.
Витӧд-кӧ, сылы оз позь босьтны киас да сюявны зепъясас Лилипутияса олысьясӧс, оз кӧ ло насянь ассяньныс сӧглас.
Квайтӧд-кӧ, сылы ковмас новлӧдлыны императорлысь гӧнечьясӧс местаысь местаӧ, ковмас кӧ императорскӧй величестволы мӧдӧдны кытчӧкӧ спешнӧй юӧр либӧ приказ.
Сизимӧд-кӧ, сылы ковмас лоны миян союзникӧн, заводитчас кӧ война Блефуску дікӧд, и медвойдӧр сылы ковмас жугӧдны неприятельлысь флотсӧ, коді грӧзитӧ миян берегъяслы.
Кӧкъямысӧд-кӧ, Морт-Гӧралы колӧ прӧст кадӧ уджавны миян стрӧйбаяс вылын, лэптавны медсьӧкыд изъяссӧ.
Ӧкмысӧд-кӧ, ми тшӧктам сылы мерайтны воськовъясӧн став империянымӧс миянлысь вомӧнног и кузяланог да артавны воськов лыдсӧ.
Голбасто Момарен Эвлем Гердайло Шефин Молли Олли Гой.
Бельфаборак дворец.
Миян царствуйтӧмлӧн 91-ӧд тӧлысь.
Тайӧ приказсӧ вайис замокӧ адмирал Скайреш Болголам ачыс.
Сійӧ тшӧктіс Гулливерлы пуксьыны му вылӧ да кутчысьны шуйга кинас веськыд кокас, а кык чунь веськыд кисьыс пуктыны плеш дінас да веськыд пель выліас.
Тадзи Лилипутияын сетӧны клятва.
Адмирал гораа лыддис императорлысь приказ, сэсся тшӧктіс Гулливерлы шуавны кывйысь кывйӧ татшӧм клятва:
— Ме, Морт-Гӧра, кӧсйыся императорскӧй величестволы, Гольбасто Момарен Эвлем Гердайло Шефин Молли Олли Гойлы, Лилипутияса могущественнӧй государлы, исполнитны сылысь приказсӧ да дорйыны ыджыд Лилипутияӧс врагъясысь му вылын и ва вылын!
Та бӧрын кузнечьяс перйисны Гулливер вылысь чепъяссӧ, а Скайреш Болголам поздравитіс сійӧс да муніс Мильдендоӧ.
14
Мыйӧн Гулливер лои вӧля вылын, сійӧ корис императорлысь разрешение видзӧдлыны карсӧ да волыны дворецӧ.
Уна тӧлысь видзӧдіс сійӧ столица вылӧ ылысянь, кор пукаліс чеп йылын аслас порог дінын, кӧть сійӧ и вӧлі сӧмын ветымын воськов сайын важ замоксянь.
Разрешениесӧ вӧлі сетӧма.
Гулливер пӧрччис вывсьыс камзолсӧ, медым пӧлаяснас оз ну карса керкаяслысь вевтъяссӧ да трубаяссӧ, и жилетка кежсьыс мӧдӧдчис Мильдендоӧ.
Кык час водзвыв сы локтӧдз даскык юӧрвидзысьяс (глашатай) кытшовтісны став карсӧ.
Квайтӧн трубитісны трубаясӧн, а квайтӧн горзісны:
— Мильдендоса олысьяс!
Пырӧй керкаясаныд!
— Куинбус Флестрин, Морт-Гӧра, локтӧ карӧ!
— Керкаясаныд пырӧй, Мильдендоса олысьяс!
Быд пельӧсӧ клеитісны юӧръяс, кытчӧ гижӧма вӧлі сійӧ жӧ, мый горзісны и юӧрвидзысьясыс.
Коді эз кывлы, сійӧ лыддис.
Коді эз лыддьы, сійӧ кывліс.
Став Мильдендо столица гӧгӧрыс вӧлі кытшовтӧдӧма важ стенаясӧн.
Стенаясыс вӧліны сэтшӧм кызӧсь да паськыдӧсь, мый на вывті вӧляпырысь вермис мунны пара вӧлӧ доддялӧм карета лилипутъяслӧн.
Пельӧсъясас вӧлі кыпӧдчӧны ёсь йыла башняяс.
Гулливер воськовтіс рытыввывса ыджыд ворота вомӧн да зэв видзчысьӧмӧн дорышком мӧдӧдчис главнӧй уличаясті.
Переулокъясӧ да посни уличаясӧ сійӧ эз и пробуйтлы пыравны.
Найӧ вӧліны сэтшӧм векньыдӧсь, мый Гулливерлӧн кокыс сибдіс эськӧ керкаяс костас.
Став керкаясыс Мильдендоын вӧліны куим судтаӧсь.
Корсюрӧ Гулливер лажыньтчыліс да видзӧдлывліс вылыс судта ӧшиньясас.
Ӧти ӧшиньысь сійӧ аддзис еджыд колпака пӧварӧс.
Сійӧ тэрыба куштӧ вӧлі гаг ли, гут ли.
Бурджыка видзӧдлӧм бӧрын Гулливер гӧгӧрвоис, мый сійӧ вӧлӧма курӧг.
Мӧд ӧшинь дорын пукалӧ вӧлі вурсьысь нывбаба, пидзӧс вылас кутӧ вурсянсӧ.
Сы вӧрас серти Гулливер гӧгӧрвоис, мый сійӧ ем пысӧ пысалӧ сунис.
Но емсӧ да суниссӧ оз позь вӧлі аддзыны, сэтшӧм найӧ ичӧтикӧсь да вӧсньыдикӧсь.
Школаын челядьяс пукалӧны вӧлі скамьяяс вылын да гижӧны.
Найӧ гижӧны вӧлі не миян ног — шуйгавывсянь веськыдвылӧ, не арабъяс ног — веськыдвывсянь шуйгавылӧ, не китаецъяс ног — вывсянь увланьӧ, а лилипутъяс ногӧн — кӧсӧя, пельӧссянь пельӧсӧ.
Гулливер вӧчис нӧшта воськов куим кымын и воис император дворец дорӧ.
Дворецыс, кыкпӧвса стенаӧн кытшалӧмӧн, сулалӧ вӧлі самӧй Мильдендо шӧрас.
Первой стена вомӧныс Гулливер воськовтіс, а мӧд вомӧныс эз вермы.
Тайӧ стенасӧ мичмӧдӧма вӧлі резьбаа джуджыд башняясӧн.
Гулливер повзис найӧс жугӧдӧмысь.
Сійӧ сувтіс кык стена костас и кутіс думайтны, мый сылы вӧчны.
Дворецын сійӧс виччысьӧ император, а сійӧ оз вермы сэтчӧ локнысӧ.
Мый жӧ вӧчны?
Гулливер бергӧдчыліс аслас замокӧ, босьтіс кык табуретка да бара муніс дворец дінӧ.
Воис ортсыладор стена бердас да, сійӧ сувтӧдіс ӧти табуреткасӧ улича шӧрас, сэсся ачыс сувтіс сы вылӧ кыкнан кокнас.
Мӧд табуреткасӧ лэптіс керка вевтъяс вывті и видзчысьӧмӧн лэдзис пытшкӧс стена саяс, веськыда дворецдінса паркас.
Сы бӧрын сійӧ кокньыдика воськовтіс кыкнан стена вомӧныс — табуретсянь табурет вылӧ, эз жугӧд ни ӧти башня.
Тадзи табуретъяссӧ пыр водзӧ да водзӧ вешталӧмӧн, Гулливер воис император жыръясӧдз.
Император сэк нуӧдӧ вӧлі аслас министръясыскӧд военнӧй сӧвет.
Гулливерӧс аддзис да, тшӧктіс восьтыны ӧшиньяссӧ паськыдджыка.
Пырны сӧветуйтчан залӧ Гулливер, дерт, эз вермы.
Сійӧ водіс ӧшинь водзас да пуктіс пельсӧ ӧшинь бердас.
Министръяс сэки вӧлі тӧлкуйтӧны, кор выгоднӧджык заводитны война Блефуску империякӧд.
Адмирал Скайреш Болголам чеччис аслас креслӧсьыс да висьталіс, мый неприятельскӧй флот сулалӧ рейд вылын да, тыдалӧ, виччысӧ сӧмын ньылыд тӧв, медым уськӧдчыны Лилипутия вылӧ.
Сэки Гулливер эз вермы терпитны да торкис Болголамӧс.
Сійӧ юаліс императорлысь да министръяслысь, мый понда найӧ лӧсьӧдчӧны воюйтны.
Императорсянь разрешение сетӧм бӧрын, государственнӧй секретар Рельдрессель вочавидзис Гулливер юалӧм вылӧ.
Делӧыс вӧлі тадзи:
Сё во сайын ӧнія императорлӧн дедыс, сэки нӧшта сійӧ вӧлі наследнӧй принцӧн на, завтрак сайын жугӧдіс курӧг кольк тшӧтшыд помсяньыс и кышнас вундіс ассьыс чуньсӧ.
Сэк императорлӧн батьыс, ӧнія императорлӧн прадедыс, лэдзис указ, кӧні запретитӧма вӧлі, казнитны грӧзитӧмӧн, жугӧдлыны пуӧм колькъяс тшӧтшыд помсяньыс.
Сэксянь став олысьыс Лилипутияын юксис кык лагер вылӧ — тшӧтшыдпомаяс вылӧ да ёсьпомаяс вылӧ.
Тшӧтшыдпомаяс эз кӧсйыны подчинитчыны императорскӧй указлы да пышйисны море сайӧ, Блефускуӧ, орчча империяӧ.
Лилипутияса император требуйтіс, медым блефускуса император казнитіс пышйысь тшӧтшыдпомаясӧс.
Но блефускуса император, казнитӧм пыдди, найӧс босьтіс ас ордас служба вылӧ.
Сійӧ кадсяньыс Лилипутия да Блефуску костын мунӧ помтӧм война.
— И вот миян могущественнӧй император Гольбасто Момарен Эвлем Гердайло Шефин Молли Олли Гой корӧ тэнсьыд, Морт-Гӧра, отсӧг да союз, — тадзи помаліс ассьыс висьталӧмсӧ секретар Рельдрессель.
Гулливер эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи сійӧ позьӧ воюйтны сёйӧм кольк вӧсна, но сійӧ ӧд муртса на сетіс клятва и гӧтов вӧлі сійӧс ӧлӧмӧ пӧртны.
15
Блефуску вӧлі ді, торъялӧма Лилипутияысь бура паськыд проливӧн.
Гулливер эз на аддзыв Блефуску дісӧ.
Военнӧй сӧвет помасьӧм бӧрын сійӧ лэччис берег дорӧ, дзебсис мыльк сайӧ, кыскис гуся зепсьыс подзорнӧй трубасӧ да кутіс видзӧдны неприятельлысь флотсӧ.
Блефускуса йӧзлӧн вӧлі стӧч ветымын военнӧй корабль, а мукӧдыс тӧргӧвӧй корабльяс.
Гулливер кыссьӧмӧн муніс мыльк сайысь ылӧджык, медым Блефускусянь сійӧс эз казявны, сувтіс кок йылас да муніс дворецӧ император ордӧ.
Сэні сійӧ корис, медым сылы бӧр сетасны арсеналысь пуртсӧ да медым ваясны унджык ён гезъяс и зэв кыз кӧрт бедьяс.
Час мысти кыскасьысьяс вайисны канатъяс, кутшӧмӧсь овлӧны миян бечёвкаяс да чувки кыан ем кодь бедьяс.
Гулливер войбыд пукаліс аслас замок водзын — кыис гезъясысь канатъяс да кусняліс кӧрт бедьясысь крукъяс.
Асывводз кежлӧ вӧлі гӧтов ветымын гез и ветымын крук гез помъясас.
Гулливер босьтіс пельпом вылас гезъяссӧ да муніс берег дорӧ.
Сійӧ пӧрччис камзолсӧ, башмаксӧ, чувкисӧ да пырис ваӧ.
Первойсӧ сійӧ муніс келӧмӧн, сэсся пролив шӧрас неуна варччыштіс, сэсся бара пондіс келны.
Час джынйысь регыдджыкӧн Гулливер воис Блефускуса олысьяс флот дінӧдз.
— Плавайтысь ді! Плавайтысь ді! — горӧдісны матросъяс, кор аддзисны ваысь паськыд пельпомъяссӧ да юрсӧ Гулливерлысь.
Гулливер чургӧдіс наланьӧ кисӧ, матросъяс садьтӧгныс кутісны чеччавны корабльяс вылысь мореӧ.
Лягушаяс моз найӧ шлёпкысясны ваӧ да варччӧны асланыс береглань.
Гулливер босьтіс пельпом вывсьыс гезъяссӧ, крукавліс став боевӧй корабль ныръясӧдыс крукъясӧн, а гезъяслысь мӧд помъяссӧ кӧртавліс ӧти гӧрӧдӧ.
Сӧмын сэк Блефускуса олысьяс казялісны, мый Гулливер лӧсьӧдчӧ нуны налысь флотсӧ.
Комын сюрс салдат ӧтпырйӧ зэвтісны ассьыныс лук тетиваяснысӧ да лэдзисны Гулливерӧ комын сюрс ньӧв.
Кыксё ньӧвйысь унджык сатшис сылы чужӧмас.
Омӧль эськӧ лои Гулливерлы, эз кӧ сылӧн вӧв гуся зептас ӧчкиыс.
Сійӧ ӧдйӧджык ӧчкиасис, — ӧчкиыс видзис сылысь синъяссӧ ньӧвъясысь.
Ньӧвъясыс зутшласисны ӧчки стеклӧас, сутшкасисны сылы чужӧмбанас, плешас, тшӧкаас.
Но Гулливерлы некор вӧлі сы вылӧ видзӧдны.
Сійӧ мый вынсьыс тракйис гезъяссӧ, пыксис кокъяснас ва пыдӧсас, а Блефускуса корабльяс век оз вӧрзьыны местаысь.
Медбӧрын Гулливер гӧгӧрвоис.
Сійӧ перйис зепсьыс пурт да вундаліс якӧр канатъяссӧ, кодъяс кутӧны вӧлі корабльяссӧ места вылас.
Кор вундӧма лои медбӧръя канатсӧ, корабльяс пондісны качайтчыны ва вылын да ставныс, кыдзи ӧти, мӧдісны Гулливер бӧрся Лилипутия береглань.
Пыр водзӧ муніс Гулливер и сы бӧрся мунісны Блефускуса корабльяс да Блефускулӧн славаыс.
16
Лилипутияса император и став дворыс сылӧн сулалісны берег дорын и видзӧдісны сэтчаньӧ, кытчӧ муніс Гулливер.
Друг найӧ ылысянь на аддзисны корабльяс, кодъяс локтісны Лилипутиялань паськыд тӧлысь джынйӧн.
Асьсӧ Гулливерӧс оз вӧлі аддзыны, сійӧ пельӧдзыс вӧлі ваын.
Лилипутъяс оз вӧлі виччысьны неприятельскӧй флотлысь локтӧмсӧ.
Найӧ вӧлі надейтчӧны, мый Морт-Гӧра жугӧдас сійӧс.
А флотыс со боевӧй пӧрадокӧн локтӧ Мильдендо стенъяс дорӧ.
Император тшӧктіс трубитӧмӧн чукӧртны став войскасӧ.
Гулливер ылісянь на кыліс трубаяслысь шыалӧмсӧ.
Сэки сійӧ лэптіс вылӧджык гез помъяссӧ, кодъясӧс кутӧ вӧлі киас, и гораа горӧдіс:
— Мед олас Лилипутияса могущественнӧй император!
— Мед олас Куинбус Флестрин! — вочавидзисны сылы берегсянь.
Мыйӧн Гулливер петіс берегӧ, император тшӧктіс наградитны сійӧс став куимнан суниснас — лӧзӧн, гӧрдӧн и турунвижӧн — и сетіс сылы «нардак» титул — медвылыс титулыс став империяас.
Тайӧ вӧлі кывлытӧм награда.
Придворнӧйяс уськӧдчисны поздравляйтны Гулливерӧс.
Сӧмын адмирал Скайреш Болголам, кодлӧн вӧлі сӧмын ӧти турунвиж сунис, вешйис бокӧ да эз шу Гулливерлы ни ӧти кыв.
Гулливер копыртчыліс императорлы да гаровтіс став сунисъяссӧ шӧр чуняс.
Вӧнявны найӧс, кыдзи тайӧ вӧчлісны Лилипутияса министръяс, сійӧ эз вермы.
Сійӧ лунас дворецын вӧчисны Гулливерӧс чествуйтӧм кузя зэв ыджыд праздник.
Ставныс йӧктісны залъясын, а Гулливер куйліс дворас, дворец водзас да видзӧдіс ӧшиньтіыс.
17
Праздник бӧрын император петіс Гулливер дінӧ да явитіс сылы выль милӧсьт.
Сійӧ тшӧктіс Морт-Гӧралы, Лилипутия империяса нардаклы, мунны сійӧ туйӧдыс жӧ Блефускуӧ да вайны сэтысь неприятельлысь став корабльяссӧ и тӧргӧвӧйясӧ, и чери кыянъяссӧ.
Блефуску государство, шуис сійӧ, овліс ӧнӧдз чери кыйӧм да тӧргуйтӧм помысь.
Мырддьыны кӧ сылысь флотсӧ, сылы лоӧ век кежлӧ пӧкӧритчыны Лилипутиялы, выдайтны императорлы став тшӧтшыдпомаясӧс да признайтны священнӧй закон, коді шуӧ: «жугӧд колькъяс ёсь помсяньыс».
Гулливер видзчысьӧмӧн вочавидзис императорлы, мый сійӧ век рад служитны лилипутскӧй величестволы, но мый тайӧ тшӧктӧмсӧ сылысь сійӧ оз вермы пӧртны олӧмӧ.
Сійӧ ачыс дыр кыскаліс чепъяс, сы понда сійӧ оз вермы пӧртны рабствоӧ дзонь народӧс.
Император нинӧм эз шу и пырис дворецас.
Гулливер гӧгӧрвоис, мый тайӧ кадсяньыс сійӧ век кежлӧ воштіс государлысь милӧсьт.
Императорыд, коді думайтӧ пӧкӧритны мирсӧ, оз прӧстит сэтшӧмъясӧс, коді лысьтӧ сувтны сылы паныд.
И збыльысь, тайӧ сёрни бӧрас Гулливерӧс эз пондыны корлывны дворецӧ.
Сійӧ ветліс ӧтнасӧн замок гӧгӧрыс, придворнӧй каретаяс эз кутны сувтлывны сы порог дорӧ.
Ӧтчыд пышнӧй процессия петіс Мильдендо воротаысь и веськӧдчис Гулливер оланінлань.
Сійӧ вӧлі Блефускуса посольство, коді воис Лилипутияса император ордӧ мир лӧсьӧдӧм могысь.
Квайт посол да квайтсё морт свита коймӧд вежон нин олӧны вӧлі Мильдендоын.
Найӧ вензисны Лилипутияса министръяскӧд, уна-ӧ зарни, нянь да скӧт должен сетны Блефускуса император кӧть джын флотсӧ, кодӧс нуис Гулливер, бӧр сылы сетӧмысь.
Мир кык государство костын, медбӧрти, лои лӧсьӧдӧма.
Блефуску империяса посольство сӧгласитчис пӧшти став условие вылас да лӧсьӧдчӧ нин вӧлі мунны гортас.
Посолъяс зэв шензисны, мый найӧ ниӧтчыдысь эз аддзывны дворысь Гулливерӧс, налысь флотнысӧ нуысьӧс.
Кодкӧ пеляс вашкӧдӧмӧн висьталіс ӧти посоллы, мый понда скӧрмис императорыд Морт-Гӧра вылӧ.
Сэки посолъяс решитісны ветлыны Гулливер ордӧ замокас да корны сійӧс Блефуску ді вылӧ.
Налы зэв окота вӧлі аддзывны матысянь Морт-Гӧраӧс, код йылысь найӧ сымда кывлісны Блефускуса морякъяслысь да Лилипутияса министръяслысь.
Гулливер зэв бура примитіс йӧз муса гӧсьтъясӧс, кӧсйысис волыны на ордӧ, а прӧщайтчигас кутыштіс став посолсӧ вӧвъяснаныс и быдсӧн кипыдӧс вылас да петкӧдліс налы Мильдендо карсӧ ас туша судта вылнасяньыс.
18
Рытнас, кор Гулливер лӧсьӧдчӧ нин вӧлі водны узьны, замок ӧдзӧсас сылы ньӧжйӧник таркӧдчыштісны.
Гулливер воськовтіс порог вомӧныс да аддзис ӧдзӧс водзсьыс кык мортӧс, пельпом выланыс найӧ кутӧны вӧлі вевта нӧсилка.
Нӧсилкаас, бархатнӧй креслӧын, пукалӧ вӧлі морт.
Чужӧмыс сылӧн оз вӧлі тыдав сы вӧсна, мый сійӧ тупкысьӧма плащӧн да шляпасӧ лэдзӧма кымӧс вылас.
Гулливерӧс аддзис да, сійӧ ыстіс ассьыс слугаяссӧ карӧ и тшӧктіс налы бӧр волыны час мысти.
Кор слугаяс мунісны, войя гӧсьт шуис Гулливерлы, мый кӧсйӧ сылы висьтавны зэв важнӧй гусятор.
Гулливер лэптіс нӧсилкасӧ муысь, дзебис сійӧс гӧсьтыскӧд тшӧтш камзол зептас да пырис аслас замокӧ.
Сэні сійӧ топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пуктіс нӧсилкасӧ пызан вылӧ.
Сӧмын сэки гӧсьтыс восьтіс ассьыс плащсӧ да пӧртчис шляпасӧ.
Гулливер водзын вӧлі ӧти придворнӧй, кодӧс сійӧ неважӧн на мездіс бедаысь.
Ещӧ сэки на, кор Гулливер волывліс императорскӧй дворӧ, сійӧ кыдзкӧ кывліс, мый тайӧ придворнӧйсӧ лыддьӧны гуся тшӧтшыдпомаӧн.
Гулливер сувтіс сы дор да докажитіс императорлы, мый сы вылӧ клеветаӧн воӧны врагъяс.
Ӧні придворнӧй воис Гулливер ордӧ, медым ассяньыс отсавны Куинбус Флестринлы.
— Толькӧ-толькӧ, — шуис сійӧ, — гуся сӧветын решитісны тэ йылысь.
Адмирал висьталіс императорлы, мый тэ примитін ас ордад вражескӧй страналысь посолъяссӧ да петкӧдлін налы кипыдӧс вывсяньыд миянлысь столицанымӧс.
Став министръясыс требуйтісны тэнӧ казнитны.
Ӧтияс вӧзйисны тэнсьыд керкатӧ кызь сюрс морта армияӧн кытшӧ босьтны да сотны; мукӧдъяс — вины тэнӧ ядӧн, тэнсьыд паськӧмтӧ да дӧрӧмтӧ ядӧн йиджтӧмӧн; мукӧдъяс тшӧктӧны тшыгйӧн вины.
Сӧмын государственнӧй секретар Рельдрессель сӧветуйтіс кольны тэнӧ ловйӧн, но перйыны тэнсьыд кыкнан синтӧ.
Сійӧ шуис, мый син кыскӧмыд пӧ вынтӧ тэнсьыд оз бырӧд, сійӧ пӧ весиг содтас тэнсьыд смеллун, коді пӧ нинӧм оз аддзы, сійӧ нинӧмысь оз пов свет вылын.
Медбӧрын, миян ыджыд милӧсьта государным сӧгласитчис Рельдресселькӧд и тшӧктіс аски жӧ кыскыны тэнсьыд синтӧ ёся тӧчитӧм ньӧвъясӧн.
Верман кӧ, пышйы, а меным колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мунны тэ ордысь сідзи жӧ гусьӧн, кыдзи и вои татчӧ.
Гулливер ньӧжйӧник петкӧдіс гӧсьтсӧ ӧдзӧс саяс, кӧні сійӧс виччисьӧны нин вӧлі слугаясыс, а ачыс, дыр думайттӧг, кутіс лӧсьӧдчыны пышйыны.
19
Киняулас босьтіс эшкынсӧ да, Гулливер петіс берег дорӧ.
Гусьӧника восьлалӧмӧн муніс сійӧ гаваньӧ, кӧні вӧлі сулалӧ якӧръяс вылын Лилипутиялӧн флотыс.
Гаваньын ни ӧти ловъя лов эз вӧв.
Гулливер бӧрйис корабльяс пытшкысь медыджыдсӧ, кӧрталіс нырас гез, пуктіс сэтчӧ ассьыс камзолсӧ, эшкынсӧ да башмаксӧ, сэсся лэптіс якӧрсӧ да пондіс кыскыны корабльсӧ ас бӧрсьыс мореӧ.
Ньӧжйӧник, шы лэдзтӧг, воис сійӧ пролив шӧрӧдзыс, а водзӧ мӧдіс варччыны.
Варччис сійӧ самӧй сыланьӧ, кытысь неважӧн нуис военнӧй корабльяс — Блефускулань.
Ді дорӧ воӧм бӧрын сійӧ сувтӧдіс корабльсӧ якӧр вылӧ, сэсся пасьталіс камзолсӧ, кӧмаліс башмаксӧ да мӧдіс Блефуску столицаӧ.
Посньыдик башняяс дзирдалісны тӧлысь югӧр улын.
Став карыс на вӧлі узьӧ, и Гулливер эз кӧсйы садьмӧдны олысьяссӧ.
Сійӧ водіс кар стена бердас, гаровтчис эшкыннас и унмовсис.
Асывнас Гулливер таркӧдчис карса воротаӧ да тшӧктіс стража начальникыслы юӧртны императорӧс, мый сы владение вылӧ воис Морт-Гӧра.
Стража начальник висьталіс та йылысь государственнӧй секретарлы, а сійӧ — императорлы.
Блефускуса император став дворнас пырысьтӧм-пыр жӧ петіс паныд Гулливерлы.
Ворота дінас став мужикуловыс чеччыштісны вӧвъяс вывсьыныс, а императрица да сылӧн дамаясыс петісны каретасьыныс.
Гулливер водіс му вылӧ, медым чолӧмавны Блефускуса императорлысь дворсӧ.
Сійӧ корис разрешение видлавны дісӧ, но нинӧм эз висьтав Лилипутияысь пышйӧм йывсьыс.
Император да сылӧн министръясыс чайтісны, мый Морт-Гӧра воис на ордӧ гӧститны, посолъяс ӧд сійӧс корисны.
Гулливер воӧм кузя дворецын вӧчисны ыджыд праздник.
Сылы начкисны уна госа ӧшъяс да ыжъяс, а кор бара пуксис вой, сійӧс колисны ывла вылӧ, — Блефускуын эз вӧв сылы вылӧ подходящӧй керкаыс.
Сійӧ бара водіс карса стена бердӧ, Лилипутияса лӧскута эшкынӧ гаровтчӧмӧн.
20
Куим лунӧн Гулливер кытшовтіс став Блефуску империясӧ, видлаліс каръяс, сиктъяс, усадьбаяс.
Быдлаын сы бӧрся котралісны уна йӧз, кыдзи и Лилипутияын.
Сёрнитны Блефускуса олысьяскӧд сылы вӧлі кокни, — Блефускуса йӧзыд тӧдӧны вӧлі лилипут кывтӧ сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и лилипутъяс тӧдӧны вӧлі блефускуаналысь кывсӧ.
Ляпкыдик вӧръясті, небыдик лугъяс вывті да векньыдик туйясті гуляйтігас, Гулливер петіс ді мӧдар дорас.
Сэні сійӧ пуксис из вылӧ да кутіс думайтны, мый сылы ӧні вӧчны: кольччыны-ӧ служба вылӧ Блефускуса император ордӧ либӧ корны прӧща Лилипутияса императорлысь.
Воны гортӧ, чужан муӧ, сылӧн надеяыс эз нин вӧв.
И друг ылысь, моресьыс, сійӧ аддзис кутшӧмкӧ сьӧдтор, либӧ скала, либӧ мореса ыджыд пемӧслӧн мышкуыс.
Гулливер пӧрччис башмаксӧ да чувкисӧ и пондіс кевны, медым видзӧдлыны, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Регыд сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу скала.
Скалаыд ӧд оз вермы эськӧ локны береглань приливкӧд тшӧтш.
Но тайӧ эз жӧ вӧв и пемӧс.
Дерт, тайӧ кымыняссьӧм пыж.
Сьӧлӧмыс Гулливерлӧн пондіс чеччыны.
Сылы сразу дум вылас уси, мый сылӧн зептас эм подзорнӧй труба; сійӧ вайӧдіс подзорнӧй трубасӧ син бердас.
Да, тайӧ вӧлі пыж.
Тыдалӧ, тӧлӧн орӧдӧма сійӧс кутшӧмкӧ корабльысь и вайӧма тайӧ берегъяс дорӧ.
Гулливер котӧрӧн муніс Блефускуӧ да корис императорлысь сетны сылы пырысьтӧм-пыр жӧ дас кык корабль, медгырысьяссӧ, медым вайны пыжсӧ берег дорас.
Императорлы окота вӧлі видзӧдлыны пыж вылӧ, кодӧс аддзис мореысь Морт-Гӧра.
Сійӧ мӧдӧдіс пыжла корабльяссӧ да тшӧктіс кык сюрс салдатъяслы отсавны Гулливерлы лэптыны сійӧс берегӧ.
Посньыдик корабльяс воисны ыджыд пыж дінӧ, крукалісны сійӧс крукъясӧн да мӧдісны кыскыны бӧрсьыныс.
А Гулливер варччис бӧрсяньыс да йӧткис пыжсӧ кинас.
Медбӧрын пыж нырыс зурасис берегӧ.
Сэк кык сюрс салдат ӧтвылысь кутчысисны пыжӧ кӧрталӧм гезъясӧ да отсалісны Гулливерлы лэптыны сійӧс ваысь.
Гулливер видлаліс пыжсӧ гӧгӧрбок.
Дӧмны сійӧс эз вӧв сьӧкыд.
Оз тырмыны вӧлі сӧмын пелысъяс.
Гулливер уджаліс дас лун, асывсянь рытӧдз.
Сійӧ вӧчис пелысъяс да кӧнӧпатитіс пыж пыдӧссӧ.
Уджалігас Блефускуса йӧз сюрсъясӧн сулалісны гӧгӧрыс да видзӧдісны, кыдзи Морт-Гӧра дӧмлӧ пыж-гӧрасӧ.
Кор ставыс вӧлі гӧтов, Гулливер муніс император дінӧ, — сувтіс сы водзын ӧти пидзӧс вылас да шуис, мый кӧсйӧ сійӧ аски жӧ петны туйӧ, лэдзас кӧ сійӧс император мунны ді вылысь.
Сійӧ важӧн нин гажтӧмтчӧ аслас семьяысь да ёртъяссьыс да надейтчӧ паныдасьны море вылын кораблькӧд, коді нуас сійӧс ас чужан муас.
Император заводитліс ыштӧдны Гулливерӧс кольччыны сы ордӧ служба вылӧ, кӧсйысис сылы быдсяма наградаяс да ассьыс векыся милӧсьт, но Гулливер сы вылӧ оз ышты.
Императорлы лои сӧгласитчыны.
Дерт, сылы зэв окота вӧлі кольӧдны ас ордас служба вылӧ Морт-Гӧраӧс, коді ӧтнас вермис эськӧ жугӧдны неприятельскӧй армия либӧ флот.
Но Гулливерыд кӧ кольччис овны Блефускуӧ, тайӧ кыпӧдіс эськӧ вӧвлытӧм ыджыд война Лилипутиякӧд.
Кымынкӧ лун сайын нин Блефускуса императорлы воис Лилипутияса императорсянь кузь письмӧ, кӧні сійӧ вӧлі требуйтӧ ыстыны бӧр Мильдендоӧ пышйӧм Куинбус Флестринӧс, киӧдыс-кокӧдыс сійӧс кӧрталӧмӧн.
Блефускуса министръяс дыр думайтісны, кыдзи вочавидзны тайӧ письмӧ вылас.
Медбӧрын, куим лун мӧвпалӧм бӧрын, найӧ гижисны вочакыв.
Письмӧас налӧн вӧлі гижӧма, мый Блефускуса император чолӧмалӧ ассьыс другсӧ да воксӧ, Лилипутияса императорӧс Гольбасто Момарен Эвлем Гердайло Шефин Молли Олли Гойӧс, но мый бӧр мӧдӧдны сылы Куинбус Флестринӧс оз вермы, мый Морт-Гӧра толькӧ удитіс мунны зэв ыджыд корабль вылын код тӧдӧ кытчӧ.
Мый Блефускуса император поздравляйтӧ ассьыс муса воксӧ да асьсӧ лишнӧй заботаысь да гырысь рӧскодъясысь мезмӧмӧн.
Тайӧ письмӧсӧ мӧдӧдӧм бӧрын, Блефускуса йӧз тэрыба кутісны отсавны Гулливерлы лӧсьӧдчыны туйӧ.
Найӧ начкисны куимсё мӧс, медым мавтны сылысь пыжсӧ госӧн, сетісны сылы парусъяс вылӧ да снасьтъяс вылӧ джын дӧрасӧ да гезъяссӧ, мый вӧлі на государствоын.
Гулливер сӧвтіс пыжас зэв уна ӧш туша да меж туша, таысь кындзи сійӧ босьтіс сьӧрсьыс квайт ловъя мӧскӧс, сымда жӧ ыжъясӧс да межъясӧс.
1701 вося сентябр 24 лунӧ квайт часын асылын, Гулливер лэптіс парус да муніс Блефуску ді вылысь.
21
Тӧлыс кучкис парусъясӧ и петкӧдіс пыжсӧ восьса мореӧ.
Кор Гулливер бергӧдчис, медым видзӧдлыны медбӧръяысь Блефуску ділысь ляпкыдик берегъяссӧ, но нинӧм нин сійӧ эз аддзы, ваысь да енэжысь кындзи.
Діыс воши, быттьӧ некор эз и вӧвлы.
Вой кежлӧ Гулливер воис ичӧтик изъя ді дорӧ, кӧні олӧны вӧлі сӧмын сюра лёльӧяс (улиткаяс), кутшӧмъясӧс Гулливер сюрс пӧв аддзывліс аслас чужан муын.
Лилипутияса да Блефускуса дзодзӧгъяс вӧліны неуна посниджыкӧсь тайӧ лёльӧяссьыс.
Тані, ді вылас, Гулливер ужнайтіс, узис да асывнас мӧдӧдчис водзӧ, веськӧдчис компас серти асыв-войвывлань.
Сійӧ надейтчис аддзыны сэтысь олысьяса діяс либӧ паныдасьны кораблькӧд.
Но коли лун, а Гулливер важ мозыс тыртӧм мореын вӧлі ӧтнасӧн.
Корабль ни, скалаяс ни, весиг некутшӧм пӧтка оз тыдав.
Тӧлыс то зівкйӧдлӧ парусӧ, то дзикӧдз лӧньлас.
Кор парусыс вӧлі лэччас да кутас лётъявны мачта вылын, кыдзи ветьӧк, Гулливер босьтчывліс пелысъясӧ.
Но сьӧкыд вӧлі сынны посньыдик пелысъясӧн.
Гулливер регыд эбӧссьыс петіс.
Сійӧ кутіс нин думайтны, мый сылы некор нин не аддзывны чужан мусӧ да гырысь йӧзӧс.
Но друг коймӧд лунас, лун шӧр бӧрын вит час гӧгӧрын, сійӧ аддзис ылысь парус, коді мунӧ вӧлі сы туй вомӧн.
Гулливер кутіс горзыны, но вочакыв эз вӧв, — сійӧс эз кывны.
Корабль мунӧ вӧлі бокӧ.
Гулливер пондіс мыйвынсьыс сынны.
Но костыс сы костын да корабль костын эз чин.
Корабльыс вылын вӧліны гырысь парусъяс, а Гулливерлӧн — лӧскут парус да асвӧчӧм пелысъяс.
Но, Гулливер шуд вылӧ, тӧлыс нем виччысьтӧг друг лӧнис, и корабльыд дугдіс ылысмыны пыжысь.
Гулливер сыніс, синсӧ парусъяс вылысь вештывтӧг.
И друг корабль мачта йылас кыптіс флаг да гымӧбтіс пушкаысь лыйӧм.
Пыжаӧс аддзисны.
Сентябр 26-ӧд лунӧ, квайт часын рытын, Гулливер кайис корабль вылӧ.
Сійӧ вӧлі английскӧй торговӧй судно, мунӧ гортӧ, локтӧ Японияысь.
Капитаныс сылӧн, Джон Бидль Дептфордысь, вӧлӧма зэв шань морт и зэв бур моряк.
Сійӧ сьӧлӧмсьыс примитіс Гулливерӧс да сетіс сылы удобнӧй каюта.
А кор Гулливер шойччыштіс, капитан кутіс юасьны, кӧні сійӧ вӧлі да кытчӧ мунӧ.
Гулливер дженьыдика висьталіс сылы ассьыс приключениеяссӧ.
Капитан сӧмын видзӧдліс сы вылӧ да гажтӧма довкнитліс юрнас.
Гулливер гӧгӧрвоис, мый капитан оз верит сылы да лыддьӧ сійӧс вежӧрсӧ воштӧм мортӧн.
Сэки Гулливер кыв шутӧг кыскаліс зепъяссьыс Лилипутияса мӧсъясӧс да ыжъясӧс и сувтӧдіс найӧс пызан вылас.
Мӧсъясыд да ыжъясыд разӧдчисны пызан вылын быттьӧ луг вывті ветлӧдлӧны.
Капитан дыр зэв шензис чуймӧмысла.
Сӧмын ӧні сійӧ веритіс, мый Гулливер висьталіс сылы дзик веськыда.
— Тайӧ замечательнӧй история свет вылын! — горӧдіс капитан.
22
Став ӧстальнӧй путешествиеыс Гулливерлӧн муніс зэв бура, если кӧ не лыддьыны ӧти неудача.
Корабльвывса крысаяс нуисны сылысь ӧти ыж Лилипутияса скӧт стадаысь.
Аслас каюта щельысь Гулливер аддзис сылысь лыяссӧ, вильӧдӧмаӧсь кушӧдз.
Став мукӧд ыжъясыс да мӧсъясыс колины дзоньвидзаӧсь.
Найӧ зэв бура олісны кузя плавайтігӧн.
Туйын Гулливер вердіс найӧс нырӧм да кӧтӧдӧм сукарӧн.
Корабль муніс Англия берегъяслань зэвтчӧм парусъясӧн.
1702 вося апрель 13 лунӧ Гулливер петіс трап кузя ас берегӧ да регыд кутліс гӧтырсӧ, Бетти нывсӧ да Джонни писӧ.
Тадзи зэв бура помасисны дивӧ кодь приключениеясыс Гулливерлӧн, корабльвывса врачлӧн, лилипутъяс странаын да Блефуску ді вылын.
{Аркадий Гайдар (комиӧдіс Я. Рочев) @ Тимур да сылӧн команда @ повесьт @ Арк. Гайдар. Тимур да сылӧн команда @ 1941 @ Лб. 2.}
АРКАДИЙ ГАЙДАР
ТИМУР ДА СЫЛӦН КОМАНДА
Со нин куим тӧлысь коли сэсянь, кор бронедивизионса командир полковник Александров медбӧръяысь воліс гортас.
Тыдалӧ, сійӧ ӧні фронт вылын.
Гожӧм шӧрнас сійӧ ыстіс телеграмма, кӧні тшӧктіс аслас нывъяслы — Ольгалы да Женялы — коляс каникулсӧ колльӧдны Москва дорын дачаын.
Балябӧжас цветнӧй чышъянторсӧ вештӧмӧн, щӧтка вороп вылӧ лэдзчысьӧмӧн, букыштчӧм Женя сулаліс Ольга водзын, а сійӧ сылы шуаліс:
— Ме мӧдӧдчи кӧлуйнас, а тэ идралан квартирасӧ.
Синкымъястӧ верман не вӧрӧдны да паръястӧ не нювны.
Сэсся игнав ӧдзӧстӧ.
Книгаяссӧ ну библиотекаӧ.
Пӧдругаяс ордад эн пыр, а веськыда мӧдӧдчы вокзалӧ.
Сэсянь мӧдӧд батьлы со тайӧ телеграммасӧ.
Сэсся пуксьы поездӧ да лок дачаӧ...
Евгения, тэ менӧ должен кывзысьны.
Ме тэнад чой...
— Ме тэнад чой жӧ.
— Да... но ме ыджыдджык... и, шуны кӧ, тадзи тшӧктіс бать.
Кор двор пытшкын дзужгыны кутіс мӧдӧдчӧм машина, Женя ышловзис да видзӧдліс.
Гӧгӧр вӧлі тырӧма да беспорядок.
Женя матыстчис бусӧн тырӧм зеркала дінӧ, кӧні тыдаліс батьыслӧн стенын ӧшалысь портретыс.
Бур!
Мед Ольга ыджыдджык да ӧні сійӧс колӧ на кывзысьны.
Но сы пыдди сылӧн, Женялӧн, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и батьыслӧн, нырыс, вомыс, синкымъясыс.
И, тыдалӧ, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и батьыслӧн, лоӧ характерыс.
Сійӧ зэлыдджыка кӧрталіс чышъяннас юрсисӧ.
Шыбытіс сандалисӧ.
Босьтіс ветьӧк.
Тубыртіс пызан вывсьыс скатертьсӧ (пызан дӧрасӧ), кран улӧ пуктіс ведра, босьтіс щӧтка да ӧдзӧс порог дінӧ щӧтканас йӧткис ыджыд ёг чукӧр.
Регыд ыпнитіс керосинка да дзужгыны мӧдіс примус.
Джоджсӧ вӧлі киськалӧма ваӧн.
Бельё песлалан цинкӧвӧй ворйын шыпитіс да потласис майтӧг быг.
А туй вывті прӧйдитысьяс ывласянь дивуйтчӧмпырысь видзӧдлывлісны гӧрд сарапана нывка вылӧ, коді коймӧд судтаса ӧшинь вылӧ сувтӧмӧн збоя чышкаліс дзирйыв восьтӧм ӧшиньяслысь стеклӧсӧ.
* * *
Грузӧвик тӧвзьӧ вӧлі шонді югӧръясӧн тырӧм паськыд туй кузя.
Чемодан вылӧ кокъяссӧ пуктӧмӧн да небыд тубрӧд вылӧ лэдзчысьӧмӧн Ольга пукаліс кыӧм креслӧ вылын.
Сы пидзӧс помын куйліс гӧрд каньпи да лапаяснас нетшкис пӧлӧзничаысь вӧчӧм цвет букетсӧ.
Комынӧд километрын найӧс вӧтӧдіс походнӧй красноармейскӧй мотоколонна.
Пу скамьяяс вылын радъясӧн пуксялӧм красноармеецъяс кианыс кутісны небесалань дулонас чургӧдӧм винтовкаяснысӧ да дружнӧя сьылісны.
Тайӧ сьыланкывъяс кылігас паськыдджыка воссявлісны керка ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс.
Заборъяс сайсянь, калиткаяссянь бырскӧбтавлісны долыдлунӧн тырӧм челядь.
Найӧ машитісны киясӧн, шыблалісны красноармеецъяслы нӧшта кисьмытӧм на яблӧкъяс, мунысьяслы бӧрсяыс горзісны «ура» да сэні жӧ панлісны бой, тыш, стремительнӧй кавалерийскӧй атака дырйи керавлісны ёг турунсӧ да петшӧрсӧ.
Грузӧвик бергӧдчис дачнӧй посёлокӧ да сувтіс плющӧн вевттьысьӧм ичӧтик дача водзладорӧ.
Шофер да сылӧн отсасьысьыс лэдзисны кузов бокъяссӧ да мӧдісны лэдзавны кӧлуйсӧ, а Ольга восьтіс стеклӧа террасасӧ.
Тасянь тыдаліс ыджыд эндӧдӧм сад.
Сад пытшкын тыдаліс лӧсьыдтӧм кык судта сарай, и тайӧ сарай вевт вылас дӧлаліс ичӧтик гӧрд флаг.
Ольга бӧр локтіс машина дорӧ.
Тані сы дінӧ быкнитчис збой пӧрысь нывбаба — тайӧ вӧлі суседыс, молочница.
Сійӧ вӧзйысис идралыштны дачасӧ, мыськавны ӧшиньяссӧ, джоджсӧ да стенъяссӧ.
Старукалӧн таз да ветьӧкъяс лӧсьӧдігкості Ольга босьтіс каньписӧ да муніс садйӧ.
Воробейясӧн кокалӧм вишня пу стволъяс вылын югъялыштіс пӧсь сир.
Чорыда ӧвтыштӧ вӧлі сэтӧр, катшасин да ёг турун кӧрӧн.
Сарайлӧн нитшсялыштӧм вевтыс вӧлі розьӧсь, да тайӧ розьяссяньыс выліті нюжалісны да пу коръяс костас саялісны кутшӧмкӧ вӧсньыдик гез проводъяс.
Ольга писькӧдчис орешникъяс пыр да чужӧм вывсьыс чышкыштіс черань везъяссӧ.
Мый татшӧмыс?
Гӧрд флагыс керка вевт вылын эз нин вӧв, и сэні чурвидзис сӧмын сылӧн воропыс.
Сэки Ольга кыліс кодлыськӧ виччысьӧмӧн тэрыба вашкӧдчӧм.
И друг, кос увъяссӧ чегъялігтыр, сьӧкыд поскыс — сійӧ, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма сарай чердак ӧшинь дінӧ — шумӧн пӧри стен пӧлӧныс да пӧктурунъяс лямӧдӧмӧн буткысис му вылас.
Сарай вевтвывса гез проводъяс мӧдісны дзӧрны.
Каньпиыс гыжйыштіс Ольгалысь кияссӧ да турбыльтчис петшӧр пиас.
Ольга нинӧм гӧгӧрвотӧг сувтіс, гӧгӧр видзӧдіс, кывзысис.
Но ни веж сад пиас, ни бокӧвӧй забор саяс, ни чердакса сьӧд нёль пельӧса ӧшиньын некод эз тыдав, ни эз кыв.
Сійӧ бӧр локтіс кильчӧ дорӧ.
— Тайӧ челядь йӧз садъясас дурӧны, — объяснитіс Ольгалы молочница.
— Тӧрыт суседъяслысь кык яблоня пу пыркӧдӧмаӧсь, груша чегӧмаӧсь.
Сэтшӧм нин ӧні йӧзыс быдмӧны... хулиганъяс.
Ме, донаӧй, Краснӧй Армияӧ служитны мӧдӧді пиӧс.
И мунігас винасӧ эз ю.
«Прӧщай, — шуӧ, — мамӧ».
Шутлялігтыр и муніс, мусаӧй.
Но, а рытнас, кыдзи тай и век овлӧ, гажтӧм лои, бӧрдышті.
А войнас садьма, да кажитчӧ меным, мый двор кузяыс кодкӧ кӧйялӧ.
Но, чайта, олысьыд ме ӧні дзик ӧтнам, дорйыны дзик некодлы...
А уна-ӧ меным, пӧрысьыдлы и колӧ?
Кирпичӧн юрӧ кучкасны — сэні и пом меным.
Но, тыдалӧ, ен видзис — нинӧм эз гусявны.
Кӧйялісны, кӧйялісны да и мунісны.
Пельса менам сулаліс двор пытшкын — дубӧвӧй, кыкӧн он вӧрзьӧд места вывсьыс, — да сійӧс воськов кызь сайӧ вороталаньыс быгыльтӧмаӧсь.
Со и ставыс.
А кутшӧм йӧз вӧліны, мыйсяма войтыр — сідзи ог и тӧд.
* * *
Ывла рӧмдігас, кор ставсӧ лои идралӧма-лӧсьӧдӧма, Ольга петіс кильчӧ вылас.
Сэні кучик футлярысь надзӧн перйис перламутрӧн дзирдалан еджыд аккордеон — батьсяньыс пӧдарки; тайӧ пӧдаркисӧ батьыс ыстіс сы чужан лун кежлӧ.
Аккордеонсӧ Ольга пуктіс пидзӧсъяс вылас, ременьсӧ босьтіс пельпом сайӧ да мӧдіс подбирайтны музыка сыӧн неважӧн кывлӧм сьыланкывлы:
Ах, кӧть ещӧ ӧтчыд
Аддзывны мем тэнӧ,
Ах, кӧть нин нач ӧтчыд...
Мӧдысь... коймӧдысь...
Збой самолёт вылад
Ті сійӧс он тӧдлӧй,
Виччысьлі кыдз кыа ломдзытӧдз.
Да!
Лётчикъяс-пилотъяс!
Бомба-пулемётъяс!
Со и ылі туйӧ тӧвзянныд.
Кор воанныд бӧрсӧ?
Ог тӧд — дырмысть, регыд,
Сӧмын воӧй, воӧй... кӧть мед кор.
Нӧшта сэки на, кор сьыліс тайӧ сьыланкывсӧ, Ольга виччысьӧмӧн некымынысь видзӧдліс сьӧд куст вылӧ, коді быдмис дворын, забор дорын.
Ворсӧмсӧ помалӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ чеччис, бергӧдчис кустлань да гораа юаліс:
— Кывзӧй!
Мыйла ті дзебсясянныд и мый тіянлы тась колӧ?
Куст сайысь петіс обыкновеннӧй еджыд паськӧма морт.
Сійӧ копыртыштіс юрсӧ да вежливӧя шуис Ольгалы:
— Ме ог дзебсясь.
Ме ачым неуна артист.
Ме эг кӧсйы тіянлы мешайтны.
Вот ме и сулалі да кывзі.
— Но ӧд ті верминныд сулавны улича вылас да сэсянь кывзыны.
А ті мыйлакӧ пырӧмныд забор вывтіыс.
— Ме?.. Забор вывті?.. — ӧбидитчис мортыс.
— Извинитӧй, ме абу кань.
Сэтчаньысь, забор пельӧссьыс, пӧвъяссӧ перъялӧмаӧсь, да ме сэті, сійӧ розьӧдыс и пыри уличасьыс.
— Гӧгӧрвоана! — серӧктіс Ольга.
— Но со калиткаыс.
Верманныд сэті бӧр петны улича вылас.
Мортыд вӧлӧма кывзысьысь.
Кыв шутӧг сійӧ петіс калиткаӧдыс улича вылӧ да ас бӧрсяыс игналіс задвижкасӧ. Ольгалы тайӧ воис сьӧлӧм вылас.
— Энлӧй! — пос тшупӧд вылысь лэччигмоз сійӧ шыасис мунысь дінӧ.
— Ті коді? Артист?
— Абу, — вочавидзис мӧдыс.
— Ме инженер-механик, но прӧст кадъясӧ ме ворслывла да сьывлывла асланым заводскӧй операясын.
— Кывзӧй, — немвиччысьтӧг прӧстӧя шуис сылы Ольга.
— Колльӧдӧй менӧ вокзал дорӧдз.
Ме виччыся ичӧтджык чойӧс.
Пемыд нин, сёр, а сійӧ век эз во.
Тӧдӧй — ме некодысь ог пов, но меным абу на тӧдсаӧсь татчӧс уличаясыс.
Да ті виччысьыштлӧй. Мыйла нӧ восьтанныд калиткасӧ?
Ті верманныд менӧ виччысьны сэні, забор дінас.
Ольга пыртіс аккордеонсӧ, пельпом вылас плавгыштіс чышъян да петіс лысва да цветъяс дукӧн ӧвтысь пемыд улича вылӧ.
* * *
Ольга скӧраліс Женя вылӧ да та вӧсна аслас ёртыскӧд туй вывті мунігӧн сёрнитіс этша.
А ёртыс удитіс висьтавны, мый сійӧс шуӧны Георгийӧн, овыс сылӧн Гараев и сійӧ уджалӧ автомобильнӧй заводын инженер-механикӧн.
Женяӧс виччысигкості на дырйи прӧйдитісны нин кык поезд; медбӧрын прӧйдитіс и коймӧдыс, медбӧръяыс.
— Тайӧ некытчӧ туйтӧм нывка вӧсна сӧмын ӧти шог! — дӧсадапырысь гораа шуис Ольга.
— Но мед нин, шуам, меным кӧ вӧлі ар нелямын либӧ кӧть комын.
А ӧд сылы дас куим, меным — дас кӧкъямыс, и сы вӧсна сійӧ менсьым ньӧти оз кывзысь.
— Оз, оз ков нелямын! — чорыда паныд сувтіс Георгий.
— Дас кӧкъямыс ёна бурджык!
Да ті прӧста тӧждысянныд.
Чойыд тіян воас асывводзнас.
Перрон тыртӧммис.
Георгий зепсьыс кыскис портсигар.
Пыр жӧ сы дінӧ матыстчисны кык збой детинка, асланыс зепъясысь перйисны папирос да виччысисны би ӧзтӧмсӧ.
— Том морт, — истӧгсӧ ӧзтіс да ыджыдджыкыслысь чужӧмсӧ би югӧрнас югдӧдыштӧмӧн шуис Георгий.
— Папироснад ме дорӧ нюжӧдчытӧдз первой колӧ здоровайтчыны, ӧд мем удайтчыліс нин тэкӧд тӧдмасьны паркын, кӧні ті выль заборсьыс сэтшӧм зіля перъялінныд пӧвъяссӧ.
Шуӧны тэнӧ Михаил Квакинӧн.
Сідз ӧд?
Детинка чушнитіс нырнас да бӧрыньтчыштіс, а Георгий кусӧдіс истӧгсӧ, кутіс Ольгаӧс сойӧдыс да нуӧдіс сійӧс гортланьыс.
Кор найӧ ылыстчисны, мӧд детинкаыс сюйыштіс пель саяс дулльӧсь папироссӧ да небрежнӧя юаліс:
— Тайӧ нӧ кытысь кутшӧм пропагандист татшӧмыс?
Татчӧс?
— Татчӧс, — дышпырысь вочавидзис Квакин.
— Тайӧ Тимка Гараевлӧн дядь.
Тимкаӧс эськӧ кутны да бура нӧйтыштны.
Сійӧ чукӧртӧма ассьыс компание да, тыдалӧ, найӧ миянлы паныд мыйкӧ сэні вӧчӧны.
Сэки кыкнан другыс казялісны платформа помысь пӧнар улысь дзор джентльменӧс, коді, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, лэччӧ вӧлі поскӧд.
Тайӧ вӧлі сэтчӧс олысь, доктор Ф. Г. Колокольчиков.
Найӧ котӧрӧн вӧтчисны сы бӧрся да гораа юалісны, абу-ӧ сылӧн истӧг.
Но налӧн моданыс да гӧлӧсыс ньӧти эз воны сьӧлӧм вылас тайӧ джентльменыслы: сійӧ бергӧдчыштліс, грӧзитыштіс налы увйӧсь бедьнас да сідзжӧ тэрмасьтӧг муніс водзӧ.
* * *
Московскӧй вокзалсянь Женя эз удит мӧдӧдны батьыслы телеграммасӧ, и та вӧсна, дачнӧй поездысь чеччӧм бӧрын, сійӧ аслыс шуис корсьлыны посёлкӧвӧй почта.
Важ парк пыр прӧйдитігӧн сійӧ ӧктіс дзоридзьяс да эз и тӧдлы, кыдзи петіс садъясӧн стынйӧм кык улича крестасянінӧ. Уличаясыс вӧліны тыртӧмӧсь, и сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый веськаліс вовсьӧ не сэтчӧ, кытчӧ эськӧ сылы вӧлі колӧ.
Неылысь сійӧ аддзис ичӧтик збой нывкаӧс, коді видчигтырйи кыскӧ вӧлі сюръясӧдыс асныра кӧзаӧс.
— Висьтав, донаӧй, — горӧдіс сылы Женя: — кыдзи мем тасянь мунны почта вылӧ?
Но сэки жӧ кӧзаыс тракнитчис, пыркнитчис сюръяснас да скачӧн мӧдӧдчис парк кузя, а нывка горзігтырйи кутіс тӧвзьыны сы бӧрся.
Женя дыр видзӧдіс: ывлаыс пемдыны нин мӧдіс, а гӧгӧр некутшӧм йӧз.
Сійӧ восьтіс кутшӧмкӧ кык судта дачалысь калиткасӧ да векньыдик туй кузяыс мӧдӧдчис кильчӧлань.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, — ӧдзӧссӧ восьтытӧг, гораа, но зэв вежливӧя юаліс Женя: — кыдзи эськӧ меным тасянь мунны почта вылӧ.
Сылы некод эз вочавидз.
Сійӧ сулалыштіс, мӧвпалыштіс, восьтіс ӧдзӧссӧ да коридор кузяыс муніс комнатаӧ.
Кӧзяеваыс эз вӧвны гортаныс.
Сэки, неуна яндысьыштӧмӧн, сійӧ бӧр бергӧдчис, медым петны, но сэки пызан улысь ньӧти шыавтӧг петіс ыджыд гӧрд пон.
Сійӧ бура дыр видзӧдіс тэрмасьысь нывка вылӧ да, ньӧжйӧник эралігтыр, водіс ӧдзӧс дорас, потшис туйсӧ.
— Тэ йӧй! — повзьӧмысла чуньяссӧ шергӧдӧмӧн горӧдіс Женя.
— Ме абу вӧр!
Ме тіянлысь немтор эг босьт.
Со тайӧ ключыс миян квартираысь.
А тайӧ батьлы телеграмма.
Бать менам — командир.
Гӧгӧрвоан?
Пон чӧв оліс и эз вӧрзьӧдчы.
А Женя надзӧникӧн вешйис восьса ӧшинь дінӧ да водзӧ сёрнитіс:
— Но вот! Тэ куйлан? Колӧкӧ и куйлы...
Зэв бур пон... Видзӧднысӧ сэтшӧм тӧлка, симпатичнӧй.
Но муртса на Женя удитіс инмӧдчыны кияснас ӧшинь куричӧ, симпатичнӧй понйыс скӧрысь эралігтыр чеччыштіс, а Женя повзьӧмысла чеччыштіс диван вылӧ да сюркняліс кокъяссӧ.
— Зэв страннӧ, — бӧрдӧмысь муртса кутчысьӧмӧн водзӧ шуаліс сійӧ.
— Тэ кутав рӧзбойникъясӧс да шпионъясӧс, а ме... морт.
Да!
— Понлы сійӧ мыччыліс кывсӧ.
— Йӧй!
Ключсӧ да телеграммасӧ Женя пуктіс пызан вылӧ дорас.
Колӧ вӧлі виччысьны кӧзяевасӧ.
Но коли час, мӧд...
Ывлаыс пемдіс нин.
Восьса ӧшинь пыр кылісны паровозлӧн ылын-ылын юргысь гудокъясыс, понъяслӧн увтчӧм да волейболӧн ворсӧм.
Кӧнкӧ ворсісны гитараӧн.
И сӧмын тані важиник дача дінас, гӧгӧр вӧлі чӧвлӧнь.
Диван чорыд валик вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн Женя надзӧникӧн мӧдіс бӧрдны.
Коркӧ сэсся чорыда унмовсис.
* * *
Садьмис сійӧ сӧмын асывнас.
Ӧшинь улын кышӧдчисны зэрӧн мыськӧм веж коръяс.
Неылын дзуртіс юкмӧс кӧлеса.
Кӧнкӧ пилитӧны вӧлі пес, но тані, дачаас, воддза моз вӧлі лӧнь.
Юр улас Женялӧн ӧні вӧлі небыд кучик пӧдушка, а кокъяссӧ сылысь вӧлі вевттьӧма кокньыдик прӧстыняӧн.
Понйыс джоджын эз тыдав.
Сідзкӧ, татчӧ войнас кодкӧ волӧма!
Женя чеччис, шыльӧдыштіс юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс дженьыдик сарапансӧ, пызан вылысь босьтіс ключсӧ, мӧдӧдтӧм телеграммасӧ да кӧсйис котӧртны.
Но сэні сійӧ пызан вылысь аддзис бумага лист, код вылӧ лӧз карандашӧн гырыся вӧлі гижӧма:
«Нывка, кор кутан мунны, чорыдджыка пӧдлав ӧдзӧссӧ».
Улӧджык вӧлі кырымасьӧма: «Тимур».
«Тимур?
Коді тайӧ Тимурыс?
Колӧ эськӧ вӧлі аддзӧдлыны тайӧ мортсӧ да шуны аттьӧ».
Сійӧ видзӧдліс орчча вежӧсӧ.
Сэні сулаліс письменнӧй пызан, сы вылын вӧліны чернильнӧй прибор, пепельница, неыджыд зеркалӧ.
Веськыдвылас, автомобильнӧй кучик краг дінын, куйліс важ вушйысьӧм револьвер.
Сэні жӧ, пызан дінас, сулаліс кульсьӧм да парсасьӧм пуртӧса чукля турецкӧй сабля.
Женя пуктіс ключсӧ да телеграммасӧ, босьтіс саблясӧ, перйис пуртӧссьыс клиноксӧ, лэптіс юр весьтас да видзӧдліс зеркала пыр.
Видыс артмис суровӧй, стрӧг.
А бур эськӧ тадзи снимайтчыны да коркӧ бӧрынджык карточкасӧ вайны школаӧ!
Позяс весиг ёртъяссӧ пӧръявны, висьтавны, мый батьыс коркӧ сійӧс сьӧрсьыс босьтліс фронт вылӧ.
Шуйга киӧ позьӧ босьтны револьверсӧ.
Со тадзи.
Тадзи эськӧ лоас нӧшта на лӧсьыдджык.
Женя мый вынысь зэвтіс синкымъяссӧ, топӧдіс паръяссӧ да, зеркалӧӧ целитчигтыр, личкис курӧксӧ.
Шумыс тыртліс комнатасӧ.
Тшыныс вевттьыліс ӧшиньяссӧ.
Пызанвыв зеркалӧыс усис пепельница вылӧ.
И лыйӧм шынас пельтӧммӧм Женя лэбзьыштіс комнатасьыс да котӧртіс тайӧ важ, ӧпаснӧй керка дінсьыс: ключсӧ да телеграммасӧ сідзи и колис пызан вылӧ.
* * *
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ веськаліс ю берег вылӧ.
Ӧні сылӧн сьӧрсьыс эз вӧв ни московскӧй квартирасьыс ключыс, ни телеграмма квитанцияыс, ни ачыс телеграммаыс.
И ӧні Ольгалы колӧ вӧлі висьтавны ставтор йывсьыс: и пон йывсьыс, и пустӧй керкаын вой колльӧдӧм йывсьыс, и турецкӧй сабля йывсьыс, и весиг, лыйӧм йывсьыс.
Омӧль, зэв омӧль!
Вӧлі кӧ эськӧ батьыс, сійӧ эськӧ гӧгӧрвоис.
Ольга оз гӧгӧрво.
Ольга скӧрмас либӧ, этша вылӧ нин, бӧрддзас.
А тайӧ нӧшта на омӧльджык.
Бӧрдны Женя и ачыс вӧлі кужӧ.
Но кор вӧлі аддзас Ольгалысь синвасӧ, сылы век окота лолывліс кавшасьны телеграфнӧй столб вылӧ, джуджыд пу вылӧ, либӧ крыша труба вылӧ.
Медым лоны збойджыкӧн, Женя купайтчис да ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис корсьны ассьыныс дачасӧ.
Кор сійӧ кайис кильчӧ поскӧд, Ольга сулаліс кухняын; сійӧ ӧзтӧ вӧлі примус.
Кокшыяс кылӧм бӧрын Ольга бергӧдчис да скӧрысь синъяссӧ сувтӧдіс Женя вылӧ.
— Оля, видза олан!
— пос вылыс тшупӧд вылӧ сувтіс да нюмъявны зільӧмӧн шуис Женя.
— Оля, тэ он понды видчыны?
— Понда! — чойыс вылысь видзӧдлассӧ бокӧ вештытӧг вочавидзис Ольга.
— Но, видчы, — чой вочакывйӧн сӧгласитчис Женя.
— Сэтшӧм, тӧдан кӧ, страннӧй случай, сэтшӧм вӧвлытӧм приключение!
Оля, ме тэнӧ кора, тэ синкымъястӧ эн кӧрлав, нинӧм страшнӧйторйыс абу, ме прӧстӧ квартираысь ключӧс вошті, батьлы телеграмма эг мӧдӧд.
Женя някыртіс синъяссӧ да кутыштіс ловсӧ, лӧсьӧдчис висьтавны ставторсӧ ӧтпырйӧ.
Но сэки керка водзладор калиткаыс ратшкакылӧмӧн воссис.
Двор пытшкас бырснитіс дзоньнас йӧнӧссьӧм кузь гӧна кӧза да, сюръяссӧ улӧ лэдзӧмӧн гӧнитіс пыдӧ сад пытшкас.
А сы бӧрся горзігтыр вӧтчис Женялы тӧдса нин кӧмтӧм нывка.
Лоӧмторнас пӧльзуйтчӧмӧн Женя орӧдіс ӧпаснӧй сёрнисӧ да уськӧдчис садйӧ кӧзасӧ вӧтлыны.
Сійӧ вӧтӧдіс нывкаӧс, кор мӧдыс, сьӧкыда лолалігтыр, кутіс кӧзасӧ сюръясӧдыс.
— Нывка, тэ немтор эн вошты? — пинь пырыс тэрыба юаліс Женялысь ичӧт нывка коклябӧрнас кӧзасӧ дугдывтӧг чужъялігтыр.
— Эг, — эз гӧгӧрво Женя.
— А тайӧ кодлӧн? Абу тэнад? — И нывка петкӧдліс сылы московскӧй квартираысь ключ.
— Менам, — шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис Женя, террасалань полігтыр видзӧдӧмӧн.
— Босьт ключтӧ, запискасӧ да квитанциясӧ, а телеграммасӧ мӧдӧдӧма нин, — век сідзи жӧ тэрыба да пинь пырыс шуаліс нывка.
И, Женя киӧ бумага тубрӧдсӧ сюйыштӧм бӧрын, сійӧ кучкис кӧзалы кулакнас.
Кӧза чеччалігтыр муніс калитка дінӧ, а кӧмтӧм нывка веськыда бытшйӧдлысь йӧнъяс да петшӧр пытшті вуджӧр моз вӧтчис бӧрсяньыс.
Найӧ кӧзакӧд калитка саяс дзикпыр и вошины.
Пельпомъяссӧ топӧдлӧмӧн, быттьӧкӧ эз кӧзасӧ, а сійӧс нӧйтісны, Женя разис бумага тубрӧдсӧ.
— Тайӧ ключ.
Тайӧ телеграфнӧй квитанция.
Сідзкӧ телеграммасӧ батьлы кодкӧ мӧдӧдӧма.
Но коді?
А-а-а, со и записка.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Тайӧ запискаас лӧз карандашӧн гырыся вӧлі гижӧма:
«Нывка, некодысь гортад эн пов.
Ставсӧ вӧчӧма лючки-ладнӧ, и некод месянь немтор оз тӧдмав».
А улынджык сулаліс кырымпас: «Тимур».
Быттьӧкӧ кӧлдуйтӧм, надзӧникӧн Женя сюйис запискасӧ зептас.
Сэсся веськӧдыштіс пельпомъяссӧ да ӧні спокойнӧ нин муніс Ольга дінӧ.
Ольга сулаліс век на сэні, ломзьӧдтӧм примус дінас, и синдоръясас сылӧн доршасис нин синва.
— Оля! — шогпырысь горӧдіс сэки Женя.
— Ме шутиті.
Но мыйысь нӧ тэ ме вылӧ скӧралан?
Ме идралі квартирасӧ дзоньнас, ме чышкалі ӧшиньяссӧ, ме зіли, ме став ветьӧкъяссӧ, став джоджсӧ мыськалі.
Со тэныд и ключыс, со тэныд и батьлы сетӧм телеграмма вылӧ квитанцияыс.
И вай лучше ме тэнӧ окышта.
Тӧдан, кыдзи ме тэнӧ радейта!
Кӧсъян, ме тэ ради крыша вывсяньыс петшӧр пиӧ чеччышта?
И, Ольгасянь некутшӧм вочакыв виччысьтӧг, Женя уськӧдчис да кутчысис сылы сьыліас.
— Да... но ме тӧждыси, инӧ эг ӧшйыв, — мӧдіс шуавны Ольга.
— И век кутшӧмкӧ тешкодьӧсь тэнад шуткаясыд...
А меным бать тшӧктіс...
Женя, эновт!
Женька, менам киясӧй карасинӧсь!
Женька, кисьт лучше йӧвсӧ да пукты кастрюлясӧ примус вылас!
— Ме... шутиттӧгыс ог вермы, — вомгорулас шуаліс Женя сэки, кор Ольга сулаліс мыссян доз дінын.
Женя бут пуктіс йӧв тыра кастрюлясӧ примус вылӧ, кинас вӧрзьӧдліс зепсьыс запискасӧ да юаліс:
— Оля, енмыс эм?
— Абу, — вочавидзис Ольга да юрсӧ сюйис мыссян доз улӧ.
— А коді эм?
— Вешйы! — дӧсадаӧн вочавидзис Ольга.
— Некод абу!
Женя чӧв олыштіс да бара юаліс:
— Оля, а коді сэтшӧм Тимурыс?
— Сійӧ абу ен, сійӧ ӧти царь, — ассьыс чужӧмсӧ да кияссӧ быгъялігтыр дышпырысь шуаліс Ольга, — скӧр, чотысь, средньӧй историяысь.
— А абу кӧ царь, абу скӧр и абу средньӧйысь, сэки коді?
— Сэки ог тӧд.
Эновт!
И мый морла тайӧ тэныд Тимурыс ковмис?
— А сійӧн, мый, мем кажитчӧ, ме зэв ёна радейта тайӧ мортсӧ.
— Кодӧс?
— И Ольга гӧгӧрвотӧг лэптіс майтӧг быгйӧн тырӧм чужӧмсӧ.
— Мый тэ сэні дугдывтӧг сӧран, ас думсьыд лӧсьӧдлан, он лэдз спокойнӧ мыссьыны.
Вот энлы, воас батьыд, да сійӧ тэнад радейтӧмын рӧзберитчас.
— А мый батьыс! — шогпырысь кодь, но гораа тӧдчӧдӧмӧн шуис Женя.
— Кӧть сійӧ и воас, да недыр кежлӧ.
И сійӧ, дерт, оз кут ӧбӧдитны ӧтка да некодӧн жалиттӧм мортӧс.
— Тайӧ тэ ӧтка да некодӧн жалиттӧм?
— омӧля эскана юаліс Ольга.
— Ок, Женька, ме ог тӧд, кутшӧм тэ морт, и код рӧдӧн тэ чужлӧмыд!
Сэки Женя копыртыштіс юрсӧ, да никелируйтӧм чайник вылын тыдалысь ассьыс чужӧмсӧ видзӧдіг, гордӧя, да дыр думайттӧг вочавидзис:
— Бать рӧдӧн. Сӧмын. Сыӧн. Ӧтнасӧн.
И сэсся дзик некодӧн.
* * *
Олӧма джентльмен, доктор Ф. Г. Колокольчиков, пукаліс аслас садйын да ремонтируйтіс стеннӧй часі.
Сы водзын гажтӧмкодь чужӧмбана сулаліс сылӧн внукыс Коля.
Лыддьыссис, мый сійӧ дедыслы отсасьӧ.
А збыльвылас со сійӧ быдса час чӧж нин киас вӧлі кутӧ отвёртка, виччысьӧ, дыр-ӧ дедыслы оз ковмы тайӧ инструментыс.
Но стальнӧй спиральнӧй пружина, кодӧс колӧ вӧлі сюйны аслас местаӧ, некыдз оз вӧлі пыр, а дедыс уджаліс дӧзмытӧг.
И кажитчӧ вӧлі виччысьӧмыслы некутшӧм пом оз во.
Виччысьнысӧ вӧлі зэв делӧ. Торъя нин делӧ сы вӧсна, мый орчча забор сайсяньыс со некымынысь нин мыччысьліс Сима Симаковлӧн, зэв тэрыб да тӧдысь мортлӧн, пошкыртчӧм юрсиа юрыс.
И тайӧ Сима Симаковыс кывнас, юрнас да кияснас Колялы сеталіс знакъяс: знакъясыс вӧліны сэтшӧм страннӧйӧсь да загадочнӧйӧсь, мый весиг Колялӧн вит арӧса Татьянка чойыс, коді пукаліс нинпу улын да зілис йӧн турунсӧ сюйны дышиника пась-пась водӧм понлы паськӧдӧм вомас, виччысьтӧг горӧдіс (бӧрддзис) да дедсӧ дернитіс гачӧдыс, код бӧрын Сима Симаковлӧн юрыс ньӧв моз воши.
Коркӧ-некоркӧ и пружинаыс веськаліс аслас местаас.
— Морт должен мырсьыны, — кыпӧдіс пӧсялӧмысла кӧтасьӧм плешсӧ да Коля дінӧ сійӧс велӧданаа шыасис дзор джентльмен Ф. Г. Колокольчиков.
— А тэнад сэтшӧм чужӧмыд, быттьӧкӧ ме тэнӧ гӧститӧда касторкаӧн.
Вай отвёрткасӧ да на босьт клещисӧ.
Уджыд мичмӧдӧ морттӧ.
А тэныд душевнӧй благородствоыс буретш оз и тырмы.
Например, тӧрыт тэ сёйин нёль порция мороженнӧй, и ичӧтджык чойыдлы ньӧти эн сетышт.
— Сійӧ, бессӧвестнӧйыд, ылӧдлӧ! — Татьянка вылӧ мисьтӧма видзӧдлӧмӧн горӧдіс оскорбитчӧм Коля.
— Куимысь ме сылы сетлі кыкысьӧн курччыны.
А сійӧ жӧ и муніс ме вылӧ норасьны да ещӧ мунігас пызан вылысь мамлысь гусяліс нёль ур.
— А тэ войнас гез кузя ӧшинь пыр ветлӧдлін, — юрсӧ бергӧдлытӧг, ньӧти скӧравтӧг бротнитіс Татьянка.
— Тэнад пӧдушка улад эм фонарь.
А узьланінӧ миянлы тӧрыт кутшӧмкӧ хулиган шыблаліс изйӧн.
Шыбытас да шутёвтас, шыбытас да бара шутёвтас.
Бессовестнӧй Татьянкалӧн тайӧ яндысьтӧм кывъяс шуалігӧн Коля Колокольчиковлӧн быдӧн лолыс тырліс.
Туша кузяыс юрсяньыс коклябӧрӧдзыс котӧртіс дрӧж.
Но сылы шуд вылӧ, уджӧн ылалӧм дедыс тайӧ ӧпаснӧй клевета вылас эз обратит некутшӧм внимание либӧ прӧста эз кыв.
Зэв кадын, тайӧ здукӧ садйӧ бидонъясӧн пырис молочница да, кружкаӧн йӧвсӧ мерайтігтыр, мӧдіс норасьны:
— А менсьым, батюшка Федор Григорьевич, жуликъясыд войнас дубӧвӧй пельса двор пытшкысь муртса эз путкыльтны.
А талун, йӧзыс шуӧны, югдыны заводитігас менам керка крыша вылысь кык мортӧс аддзылӧмаӧсь: пукалӧны труба вылас, проклятӧйясыд, да кокъяснас бӧбйӧдлӧны.
— Кыдз сідз труба вылын?
Мый могысь труба вылас? — заводитліс юасьны дивуйтчысь джентльмен.
Но сэки курятникладорсянь кыліс зёлькнитӧм да звӧн.
Дзор джентльмен киын отвёрткаыс дрӧгнитіс, и чорыд пружинаыс аслас места вылысь лэбзис да зинькнитӧмӧн зяткысис кӧрт крышаӧ.
Ставныс, весиг Татьянка, весиг дыш понйыс ӧтпырйӧ бергӧдчисны; найӧ оз вӧлі гӧгӧрвоны, кысянь кыліс звӧныс да мыйын делӧыс.
А Коля Колокольчиков, ни ӧти кыв шутӧг, вирдыштіс, кыдзи кӧч, морковь градъяс пыр да вошис забор сайӧ.
Сійӧ сувтіс мӧс карта водзӧ, код пытшкӧссянь сідзи жӧ, кыдзи и курятниксянь, кылісны лэчыд шыяс, быттьӧкӧ кодкӧ кучкаліс гираӧн стальнӧй рельс торйӧ.
Вот тані сійӧ и зурасис Сима Симаковкӧд да сылысь волнуйтчигтыр юаліс:
— Кывзы...
Ме ог гӧгӧрво.
Тайӧ мый?..
Тревога?
— Да абу!
Тайӧ, кажитчӧ, форма номер один кузя позывнӧй общӧй сигнал.
Найӧ чеччыштісны забор вывті, пырисны парк ӧграда розьӧ.
Тані накӧд зурасис паськыд пельпомъяса детинка Гейка.
Сы бӧрся бырснитіс Василий Ладыгин.
Сэсся нӧшта и нӧшта кодсюрӧ.
И некутшӧм шумтӧг, пелька, налы сӧмын тӧдса туйясӧд найӧ котӧртісны кутшӧмкӧ цель дінӧ, котӧртігмозыс ёрта-ёртныскӧд сёрнитісны:
— Тайӧ тревога?
— Да абу!
Тайӧ форма номер один позывнӧй общӧй.
— Кутшӧм позывнӧй?
Тайӧ абу «три-стоп», «три-стоп».
Тайӧ кутшӧмкӧ бӧлбан кӧлесанас кучкалӧ помся дасысь.
— А вот видзӧдлам!
— Ага, видзӧдлам!
— Водзӧ!
Чардбиӧн водзӧ!
* * *
А тайӧ кадас комнатаын буретш сійӧ дачаас, кӧні войсӧ узис Женя, сулаліс кузь тушаа сьӧдов юрсиа ар дас куима детинка.
Сы вылысын вӧлі кокньыдик сьӧд брюки да пемыдлӧз безрукавка. Безрукавка морӧсас вӧлі краснӧй звезда.
Сы дінӧ матыстчис дзугсьӧм кузь юрси-тошка дзор старик.
Сы вылын вӧлі омӧлик дӧра дӧрӧм.
Паськыд гачыс — дӧмасӧсь.
Шуйга кок пидзӧсас ременьӧн вӧлі кӧрталӧма грубӧя вӧчӧм пу кок.
Ӧти киас сійӧ кутіс записка, мӧдас вӧлі шамыртӧма важ, вушйысьӧм револьверсӧ.
— «Нывка, кор мӧдан мунны, топыда пӧдлав ӧдзӧссӧ», — сераланаа лыддис сійӧ.
— Сідзкӧ, гашкӧ, тэ меным век жӧ висьталан, коді талун узис миянын диван вылас.
— Ӧти тӧдса нывка, — дышпырысь вочавидзис детинка.
— Сійӧс метӧг татчӧ кутӧма понмӧй.
— Вот и ылӧдчан! — скӧрмис старик.
— Вӧлі кӧ сійӧ тэныд тӧдса, сэки эськӧ тэ сійӧс тайӧ запискаас шуин нимнас.
— Кор ме гижи запискасӧ, сэки эг тӧд.
А ӧні ме сійӧс тӧда.
— Эн тӧд.
И тэ сійӧс асывнас колин ӧтнассӧ... квартираӧ?
Тэ, муса друг, висян, и тэнӧ колӧ мӧдӧдны сумасшедшӧй домӧ.
Тайӧ туйтӧм нывкаыд жугӧдӧма зеркалӧ, поткӧдӧма пепельница.
Но, шуам, бур — револьверсӧ вӧлі зарадитӧма холостӧйӧн.
А вӧліны кӧ сэні боевӧй патронъяс?
— Но, дядя... боевӧй патронъясыс тэнад оз овлыны, сы вӧсна мый тэнад врагъяслӧн пищальясыс да сабляясыс... прӧста пуысь вӧчӧм.
Старик кажитчӧ нюммуныштіс.
Но, пошкыр юрнас пыркнитӧм бӧрын, сійӧ чорыда шуис.
— Тэ виччысь!
Ме ставсӧ тӧда.
Тэнад делӧясыд, кыдзи ме аддза, гудырӧсь; тэ виччысь, мед эськӧ ме тэнӧ эг мӧдӧд бӧр, мамыд дінӧ.
Пу кокнас тотшкӧдчигтыр поскӧдыс старик кайис вылі судтаас.
Кор сійӧ саяліс, детинка чеччыштіс, лапаясӧдыс кватитіс комнатаӧ пырысь понйӧс да окыштіс сылысь плешсӧ.
— Ага, Рита!
Ми тэкӧд сюрим.
Нинӧм, сійӧ талун бур.
Сійӧ ӧні мӧдас сьывны.
И збыльысь.
Вылі судтаса комнатаын кыліс кызӧм.
Сэсся мӧдіс кывны тра-ля-ля!..
И медбӧрын кыз баритонӧн заводитіс сьывны:
Ме коймӧд вой ог узь.
Мем кажитчӧ век сійӧ.
Мый пемыд лӧняс кодкӧ век ӧтарӧ вӧрӧ...
— Дугды, йӧй пон! — горӧдіс Тимур.
— Мыйла тэ менсьым косявлан гачсӧ да кытчӧ тэ менӧ кыскан?
Друг сійӧ швачкӧмӧн пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, кыті кайӧны вӧлі вылі судтаӧ, дядьыс дінӧ, и коридор пыр пон бӧрся чеччыштіс веранда вылӧ.
Веранда пельӧсас ичӧтик телефон дінын дергайтчис, йӧктіс да стенӧ клёнӧдіс гез помӧ кӧрталӧм бронзӧвӧй кӧлӧкӧльчик.
Детинка шамыртіс сійӧс киас, тӧбъяліс бичевасӧ кӧрттув вылӧ.
Ӧні дергайтчысь бичеваыс личаліс, тыдалӧ, кыткӧ ори.
Сэки, тайӧтор вылас шензьӧмӧн да скӧрмӧмӧн, сійӧ кватитіс телефон трубкасӧ.
* * *
Став тайӧтор лоӧмсьыс час мында водзджык Ольга пукаліс пызан сайын.
Сы водзын куйліс физика кузя учебник.
Пырис Женя да босьтіс иод тыра пузырёк.
— Женя, — недовольнӧя юаліс Ольга, — кытчӧ тэнад гыжйыштчис пельпомыд?
— А ме вӧлі муна, — нинӧм йылысь думайттӧг вочавидзис Женя, — а сэні туй вылас сулаліс мыйкӧ сэтшӧм бытшласьысь, ёсьтор.
Со и гыжйыштчис.
— А мыйла нӧ менам туй вылын некор оз паныдасьлы нинӧм бытшласян ни ёсьторйыс? — Женяӧс дразнитіс Ольга.
— Сӧран!
Тэнад туй вылын сулалӧ математика кузя экзамен.
Сійӧ и бытшласьысь и ёсь.
Со видзӧдлы, провалитчан!..
Олечка, эн велӧдчы инженерӧ, бурджык велӧдчы докторӧ, — шуаліс Женя, Ольга киподулӧ пызанвывса зеркалӧсӧ сюйиг.
— На йот видзӧдлы: кутшӧм тэысь инженер артмас?
Инженер должен лонысӧ... со... и со...
(сійӧ энергичнӧя чужӧмсӧ куимног вежыньтліс).
А тэнад — со... со... и со...
— Сэки Женя нуӧдыштіс синнас, лэптыштіс синкымъяссӧ да зэв нежнӧя нюммуніс.
— Йӧюк! — сійӧс кутліг, окаліг да кокньыдика йӧткыштіг шуис Ольга.
— Мун, Женя, да эн мешайтчы.
Бурджык эськӧ вӧлі, тэ кӧ юкмӧс дорӧ котӧртлін вала.
Женя тӧрелка вылысь босьтіс яблӧк, вешйис пельӧсӧ, сулалыштіс ӧшинь дорын, сэсся пӧрччис аккордеонлысь футлярсӧ да мӧдіс шуавны:
— Тӧдан, Оля!
Матыстчис ме дінӧ талун кутшӧмкӧ дяденька.
Сідзи видзӧднысӧ ничево — блондин, еджыд костюма, и юасьӧ: «Нывка, тэнӧ кыдзи шуӧны?»
Ме шуа: «Женя»...
— Женя, эн мешайтчы и инструментсӧ эн вӧрӧд, — бергӧдчывтӧг да книга дінысь торйӧдчывтӧг шуис Ольга.
— «А тэнсьыд чойтӧ, — аккордеонсӧ перйигтыр водзӧ шуаліс Женя, — кажитчӧ, Ольгаӧн шуӧны?»
— Женька, эн мешайтчы и инструментсӧ эн вӧрӧд! — аслас кӧсйытӧг Женя сёрниӧ кывзысьӧмӧн выльысь шуис Ольга.
— «Зэв, — шуӧ сійӧ, — тэнад чойыд бура ворсӧ.
Оз-ӧ сійӧ кӧсйы велӧдчыны консерваторияын?»
(Женя перйис аккордеонсӧ да пельпом вылас пуктіс ременьсӧ.)
«Оз, — шуа ме сылы, — сійӧ велӧдчӧ нин железобетоннӧй специальность кузя».
А сійӧ сэки шуӧ: «А-а!»
(Тані Женя личкыштіс ӧти клавиш).
А ме сылы шуа: «Бе-э!»
(Тані Женя личкыштіс мӧд клавиш.)
— Туйтӧм нывка!
Пукты инструментсӧ местаас! — места вывсьыс чеччигмоз горӧдіс Ольга.
— Коді тэныд тшӧктӧ сёрнитны кутшӧмкӧ дяденькаяскӧд?
— Но и пукта, — ӧбидитчис Женя.
— Ме эг и сыкӧд сёрнит.
Сійӧ ачыс сёрнисӧ паніс.
Кӧсйи ме тэныд висьтавны водзӧ, а ӧні ог и кут висьтавны.
Энлы, бать воас, да сійӧ тэныд петкӧдлас!
— Меным?
Сійӧ тэныд петкӧдлас.
Тэ мешайтчан меным уджавны.
— Оз, тэныд! — тыртӧм ведрасӧ кватитіс да кильчӧ вывсянь нин горӧдіс Женя.
— Ме сылы висьтала, кыдзи тэ менӧ луннас сёысь то карасинла, то майтӧгла, то вала гӧняйтан!
Ме тэныд абу грузӧвик, абу вӧв ни абу трактор.
Сійӧ вайис ва, пуктіс ведрасӧ лабичӧ, но сы вӧсна мый Ольга та вылӧ некутшӧм внимание обратиттӧг, книга вылӧ мышкыртчӧмӧн пукаліс, ӧбидитчӧм Женя муніс садйӧ.
Кык судта важ сарай дінӧ лужайка дорӧ воӧм бӧрын Женя перйис зепсьыс рогатка, резинасӧ зэлӧдіс да небесалань лэдзис кардонысь вӧчӧм ичӧтик парашютистӧс.
Вывлань кокӧн лэбзьыштӧм бӧрын парашютист бергӧдчис.
Сы весьтын паськаліс голубӧй бумажнӧй купол, но сэки чорыдджыка дернитіс тӧлыс, парашютистсӧ нуис бокӧ, и сійӧ саялі сарай чердак пемыд ӧшинь сайӧ.
Авария!
Кардонысь вӧчӧм мортсӧ колӧ вӧлі мездыны.
Женя кытшовтіс сарайсӧ, код розьӧсь вевт пыр быд бокӧ вӧлі мунӧны вӧсньыдик гез проводъяс.
Сійӧ ӧшинь дінӧ кыскис лёк важ поссӧ да, сы кузя кайӧмӧн, чеччыштіс чердак джоджӧ.
Зэв страннӧ!
Тайӧ чердакас вӧліны олысьяс.
Стенын ӧшалісны вӧсньыдик гез тӧбъяс, пӧнар, ӧтлаӧ йитӧм кык сигнальнӧй флаг да посёлоклӧн карта, кодӧс дзоньнас вӧлі пасъялӧма гӧгӧрвотӧм знакъясӧн.
Пельӧсын куйліс лёк мешӧкӧн вевттьӧм турун моздор.
Сэні жӧ вывлань пыдӧсӧн сулаліс фанернӧй ящик.
Нитшсялӧм крыша водзладорын чурвидзис ыджыд, штурвальнӧй кӧлеса сяма кӧлеса.
Кӧлеса весьтын ӧшаліс ас вӧчӧм телефон.
Женя видзӧдліс щель пырыс.
Сы водзладорын, кыдзи море вылын гыяс, вӧрисны тшӧкыд садлӧн листъясыс.
Небесаын ворсісны гулюяс.
И сэки Женя решитіс: мед гулюясыс лоасны каляӧн, тайӧ важ сарайыс сылӧн гезъяснас, пӧнаръяснас да плагъяснас — ыджыд корабльӧн.
А сійӧ ачыс лоас капитанӧн.
Сылы лои долыд.
Сійӧ бергӧдіс штурвальнӧй кӧлесасӧ.
Зэлыд гез проводъясыс мӧдісны дзӧрны, шумитны.
Тӧлыс мӧдіс шумитны да лыбисны веж гыяс.
А сылы кажитчис, мый тайӧ сылӧн карабль-сарайыс ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис бергӧдчыны гыяс кузя.
— Шуйгавылӧ рульсӧ борт вылас,! — чорыда командуйтіс Женя да топыдджыка жмитчис сьӧкыд кӧлеса вылӧ.
Крыша щельясӧд пырысь векньыдик веськыд югӧръясыс шонділӧн веськалісны сійӧ чужӧм да платье вылӧ.
Но Женя гӧгӧрвоис, мый тайӧ неприятельскӧй суднояс корсьысьӧны сійӧс асланыс прожекторъясӧн, и сійӧ решитіс налы сетны бой.
Кызмырдӧн веськӧдліс сійӧ дзуртысь кӧлесанас, маневрируйтіс веськыдвылӧ да шуйгавылӧ, да властнӧя горӧдлывліс командуйтана кывъяс.
Но вот прожекторлӧн веськыд ёсь лучьясыс чусаммисны, кусіны.
И тайӧ, дерт, эз шонді пыр кымӧр сайӧ.
Тайӧ враглӧн жугӧдӧм эскадраыс вӧйи ва пыдӧсӧ.
Бойсӧ вӧлі помалӧма.
Бусӧссьӧм кимодзнас Женя чышкис плешсӧ, и друг стенын кыліс телефон звонок.
Тайӧс Женя эз виччысь;
сійӧ чайтӧ вӧлі, мый тайӧ телефоныс прӧстӧ игрушка.
Сылы эз ло лӧсьыд.
Босьтіс трубкасӧ.
Гора да лэчыд гӧлӧс юасис:
— Алло!
Алло!
Ӧтвечайтӧй.
Кутшӧм осёл орйӧдлӧ проводъяссӧ да сеталӧ глупӧй да гӧгӧрвотӧм сигналъяс?
— Тайӧ абу осёл, — вомгорулас шуаліс чуймыштӧм Женя.
— Тайӧ ме — Женя!
— Йӧй нывка! — чорыда да пӧшти повзьӧмӧн кыліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Эновт штурвальнӧй кӧлесасӧ да котӧрт сэсь.
Дзикпыр сэтчӧ воасны... йӧз, и найӧ тэнӧ нӧйтасны.
Женя шыбытіс трубкасӧ, но вӧлі нин сёр.
Со югыдінас тыдовтчис кодлӧнкӧ юрыс: тайӧ вӧлі Гейка, сы бӧрладорын Сима Симаков, Коля Колокольчиков, а на бӧрладорын кайисны нӧшта да нӧшта детинкаяс.
— Коді ті сэтшӧмыс? — ӧшинь дорысь вешйыштӧмӧн полігтыр юаліс Женя.
— Мунӧй!..
Тайӧ миян садйыс.
Ме тіянӧс татчӧ эг корлы.
Но пельпомысь-пельпомӧ, топыд стенаӧн челядь кыв ни джын шутӧг локтісны Женя вылӧ.
И пельӧсӧ топӧдӧм Женя горӧдіс.
Сійӧ жӧ здукнас югыдінын мелькнитіс нӧшта ӧти вуджӧр.
Ставӧн бергӧдчисны сылань да вешйыштісны бӧрлань.
И Женя водзӧ сувтіс кузь тушаа сьӧдов юрсиа лӧз безрукавкаа (безрукавка морӧсас краснӧй звезда) детинка.
— Надзӧн, Женя! — гораа шуис сійӧ.
— Оз ков горзыны.
Некод тэнӧ оз вӧрзьӧд.
Ми тэкӧд тӧдсаӧсь.
Ме — Тимур.
— Тэ Тимур?! — синваӧн тырӧм синъяссӧ паськыда восьтӧмӧн, эскытӧг горӧдіс Женя.
— Тайӧ тэ менӧ войнас шебрӧдін прӧстынянас?
Тэ меным колин пызан вылас запискасӧ?
Тэ мӧдӧдін фронт вылӧ батьлы телеграммасӧ, а меным ключсӧ да квитанциясӧ?
Но мыйла?
Мыйысь?
Кысь тэ менӧ тӧдан?
Сэки Тимур матыстчис сы дінӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс да вочавидзис:
— А вот кольччы миянкӧд!
Пуксьы да кывзы и сэки тэныд ставыс лоӧ гӧгӧрвоана.
* * *
Мешӧкӧн вевттьӧм идзас вылӧ Тимур гӧгӧр, коді ас водзладорас паськӧдіс посёлоклысь карта, пуксялісны челядь.
Слухӧвӧй ӧшиньысь вылӧджык розь дінӧ качай вылӧ ӧшйис наблюдатель.
Сылӧн голя вомӧныс вӧлі ӧшӧдӧма шнурок йылӧ важ театральнӧй бинокль.
Тимурсянь неылын пукаліс Женя и чошкӧдчӧмӧн кывзысис да видзӧдлывліс ставтор вылас, мый мунӧ некодлы абу тӧдса штаб совещание вылас.
Сёрнитіс Тимур.
— Аски, югдігас, йӧз узигас на, ме да Колокольчиков дзоньталам сыӧн (сійӧ индіс Женя вылӧ) орйӧдлӧм проводъяссӧ.
— Сійӧ сёрмас, — букыштчӧмӧн шуис матросскӧй улыс дӧрӧма ыджыд юра Гейка.
— Сійӧ садьмӧ сӧмын завтрак да ӧбед кежлӧ.
— Сӧрӧм! — места вылысь чеччиг да мыкталігтыр горӧдіс Коля Колокольчиков.
— Ме чечча первойя шонді югӧръясыскӧд тшӧтш.
— Ме ог тӧд шондіыслӧн кутшӧм югӧр первойыс, кутшӧм мӧдыс, но сылӧн обязательнӧ узьсяс, — упрямӧя сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Гейка.
Гез вылын качайтчысь наблюдатель шутёвтіс.
Челядь чеччисны.
Туй кузя бус пиын тӧвзис конно-артиллерийскӧй дивизион.
Ременьясӧн да кӧртӧн пасьтасьӧм ён вӧвъяс тэрыба кыскисны ас бӧрсьыныс заряд тыра ящикъяс да руд, чехолъясӧн вевттьӧм пушкаяс.
Тӧлӧн быгӧдӧм, гожъялӧм ездовӧйяс, седлӧ вылын нёровтчывтӧг, збоя бергӧдчисны пельӧс сайӧ, и ӧти бӧрся мӧд, батареяяс вошины рощаӧ.
Дивизион муніс.
— Тайӧ найӧ вокзалӧ, погрузка вылӧ мунісны, — важнӧя объяснитіс Коля Колокольчиков.
— Ме найӧ обмундирование серти тӧда: кор велӧдчыны, кор парад вылӧ, а кор нӧшта кытчӧкӧ мукӧдлаӧ найӧ скачитӧны.
— Тӧдан — и чӧв ов! — дугӧдіс сійӧс Гейка.
— Ми и тэтӧг аддзам.
Ті тӧданныд, челядь, тайӧ болтуныс кӧсйӧ пышйыны Краснӧй Армияӧ!
— Оз позь, — сёрниӧ сюйсис Тимур.
— Дзик ковтӧмтор мӧвпыштӧма.
— Кыдзи оз позь? — гӧрдӧдыштӧмӧн юаліс Коля.
— А мыйла нӧ эськӧ войдӧр детинкаяс век фронт вылӧ пышйывлісны?
— Тайӧ войдӧр!
Ӧні чорыда-чорыда начальникъяслы да командиръяслы прикажитӧма вӧтлавны ми воксӧ сэтысь шошаӧдным.
— Кыдзи шошаӧдным? — пузьӧмӧн да ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдӧмӧн горӧдіс Коля Колокольчиков — Тайӧ... ассьыныссӧ?
— Да вот!..
— И Тимур ышловзис.
— Ассьыныссӧ!
А ӧні, челядь, вайӧ удж дінӧ.
Ставӧн разӧдчисны асланыс местаясӧ.
— Кривой переулокдорса комын нёльӧд номера керка садйын тӧдтӧм детинкаяс пыркӧдӧмаӧсь яблоня, — ӧбидитчӧмӧн юӧртіс Коля Колокольчиков.
— Найӧ чегӧмаӧсь кык ув дай талялӧмаӧсь клумбасӧ.
— Кодлӧн керкаыс? — и Тимур видзӧдліс клеёнка коркаа тетрадьӧ.
— Красноармеец Крюковлӧн керкаыс.
— Коді миян тані йӧз садъяс да яблоняяс кузя вӧвлӧм специалист.
— Ме, — кыліс яналыштӧм гӧлӧс.
— Коді тайӧторсӧ вермис вӧчны?
— Тайӧ уджыс Мишка Квакинлӧн да сылӧн «Фигура» нима, отсасьысьыслӧн.
Яблоняыс — мичуринка, сортыс «золотой налив», и, дерт, босьтӧма бӧрйӧмӧн.
— Бара и бара Квакин!
— Тимур думыштчис.
— Гейка!
Тэ сыкӧд сёрнитлін?
— Сёрнитлі.
— Но мый нӧ?
— Кыкысь кучки сылы сьыліас.
— А сійӧ?
— Но и сійӧ меным сідзжӧ пӧв-мӧдысь сюйыштіс.
— Эк тэнад век — «кучки» да «сюйышті»...
А мыйкӧ некутшӧм тӧлк абу.
Ладнӧ.
Квакинкӧд ми займитчам торйӧн.
Вайӧ водзӧ.
— Кызь витӧд номера керкаысь старука-молочницалысь писӧ босьтісны кавалерияӧ, — юӧртіс пельӧссянь кодкӧ.
— Вот кватитіс!
— И Тимур лӧгпырысь качнитіс юрнас.
— Да сэні ворота вылас нӧшта кык лун сайын на пуктӧма миянлысь знак.
А коді пуктіс?
Колокольчиков, тэ?
— Ме.
— А мыйла нӧ эськӧ тэнад звездаыдлӧн шуйгаладор вылі вожыс пӧлӧс, быттьӧ пиявка?
Босьтчин вӧчны — вӧч кыдз колӧ.
Йӧзыс воасны, — серавны мӧдасны.
Водзӧ вайӧ.
Чеччис Сима Симаков да тэрыба, увереннӧя мӧдіс висьтавны:
— Пушкарева улич кузя ветымын нёльӧд номера керкаысь кӧза вошӧма.
Ме муна, аддза — старука нывкаӧс нӧйтӧ.
Ме горза: «Тётенька, нӧйтны оз позь!»
Сійӧ шуӧ: «Кӧза вошис.
Ак, мед тэ лоан ёрӧма!»
— «Да кытчӧ нӧ сійӧ вошис?»
— «А со сэні, вӧр куст саяс оврагас йирсис да и вошис, быттьӧ сійӧс кӧинъяс ньылыштісны!»
— Нӧрӧвитлы!
Кодлӧн керкаыс?
— Керкаыс красноармеец Павел Гурьевлӧн.
Нывкаыс — сылӧн ныв, шуӧны Нюркаӧн.
Нӧйтіс сылӧн бабушкаыс.
Кыдзи шуӧны, ог тӧд.
Кӧзаыс руд гӧна, мышку вылыс сьӧд.
Шуӧны Манькаӧн.
— Кӧзасӧ корсьны! — прикажитіс Тимур.
— Мунас нёль морта команда.
Тэ... тэ да тэ.
Но, ставыс, ребята?
— Кызь кыкӧд номера керкаын нывка бӧрдӧ, — дышиника, быттьӧкӧ кӧсйытӧмпырысь юӧртіс Гейка.
— Мыйла нӧ сійӧ бӧрдӧ?
— Юаси — оз висьтав.
— А тэ эськӧ мед юалін бурджыка.
Гашкӧ, кодкӧ сійӧс нӧйтіс... ӧбидитіс?
— Юаси — оз висьтав.
— А ыджыд-ӧ нывкаыс?
— Нёль арӧса.
— Вот бедаыд!
Вӧлі эськӧ кӧть мед ыджыдджык... а сійӧ — нёль арӧса.
Нолтӧ, а кодлӧн сійӧ керкаыс?
— Керкаыс лейтенант Павловлӧн.
Сылӧн, кодӧс неважӧн виисны граница вылын.
— «Юаси — оз висьтав», — дӧзмыштӧмӧн нерис Гейкаӧс Тимур.
Сійӧ зумыштчис, мӧвпалыштіс.
— Ладнӧ...
Тайӧс ме ачым.
Ті тайӧ делӧас эн касайтчӧй.
— Горизонт вылын тыдовтчис Мишка Квакин! — гораа доложитіс наблюдатель.
— Мунӧ улич мӧдар боктіыс.
Сейӧ яблок.
Тимур!
Колӧ мӧдӧдны команда: мед сійӧс шлёпӧдыштасны!
— Оз ков.
Ставныд пукалӧй места выланыд.
Ме регыд бӧр локта.
Сійӧ чеччыштіс ӧшиньсянь пос вылӧ да воши кустъясас.
А наблюдатель бара юӧртіс:
— Калитка дінын, менам син улын, тӧдтӧм ныв, мичакодь, сулалӧ кувшинӧн да ньӧбӧ йӧв.
Тайӧ, тыдалӧ, дачаыслӧн кӧзяйкаыс.
— Тайӧ тэнад чойыд? — Женяӧс соскӧдыс тракнитігтыр юаліс Коля Колокольчиков.
Женясянь вочавидзӧмыс эз ло, и Коля важнӧя да ӧбидитчӧмӧн ӧлӧдіс:
— Тэ смотри эн думышт тасянь сылы горӧдны.
— Пукав! — сы киысь соссӧ дернитігмоз, сы вылын сералыштіг вочавидзис Женя.
— Тожӧ тэ меным начальник...
— Эн лезит сы дінӧ, — Коляӧс нерыштіс Гейка, — а то сійӧ тэнӧ нӧйтас.
— Менӧ?
— Коля ӧбидитчис.
— Сылӧн мый? Гыжъясыс?
А менам — мускулатура.
Со... киын, кокын!
— Сійӧ нӧйтас тэнӧ ӧтлаын кисаыдкӧд и коксаыдкӧд.
Ребята, осторожнӧ!
Тимур матыстчӧ Квакин дінӧ.
* * *
Кокньыдика, чегӧм увторйӧн ӧвтчыштігтыр, Тимур муніс Квакинлы пӧперег.
Тайӧс казялӧм бӧрын Квакин сувтіс.
Пӧв кодь чужӧмыс сылӧн эз петкӧдлы ни дивуйтчӧм, ни повзьӧм.
— Здорово, комиссар! — юрсӧ бӧжвыв пӧлыньтыштӧмӧн гораа шуис сійӧ.
— Кытчӧ сідз тэрмасян?
— Здорово, атаман! — сы моз жӧ вочавидзис Тимур.
— Тэныд паныд.
— Рад гӧстьӧс встретитны, да гӧститӧднысӧ нинӧмӧн.
Сӧмын тайӧн кӧ?
— Сійӧ сюйліс кисӧ киняулас да Тимурлы мыччис яблок.
— Гусялӧмтор? — юаліс Тимур, яблоксӧ курччигмоз.
— Стӧч сідзи, — объяснитіс Квакин.
— «Золотой налив» сорт.
Да вот бедаыс сыын: абу на тырвыйӧ кисьмӧмаӧсь.
— Шома! — яблоксӧ шыбытігмоз шуис Тимур.
— Кывзы: тэ комын нёльӧд номера керка забор вылысь татшӧм знак аддзылін?
— И Тимур индіс звезда вылас, кодӧс вӧлі вурӧма лӧз безрукавка морӧсас.
— Но, аддзылі, — чошкӧдчыштіс Квакин.
— Ме, вокӧ, и лунын и войын ставсӧ аддза.
— Сідзкӧ вот: тэ кӧ войын либӧ лунын ещӧ кыськӧ аддзан татшӧм знаксӧ, тэ весась ылӧджык сійӧ керка дінсьыс, кыдз быттьӧ тэнӧ кипятокӧн койыштісны.
— Ой, комиссар!
Кутшӧм тэ яр! — кывъяссӧ нюжйӧдлӧмӧн шуис Квакин.
— Тырмас, сёрнитім!
— Ой, атаман, кутшӧм тэ асныра, — гӧлӧссӧ лэптытӧг вочавидзис Тимур.
— А ӧні тӧдвылад босьт дай висьтав став аслад шайкалы, мый тайӧ сёрниыс миян тікӧд медбӧръя.
Некод эськӧ, бокысянь кӧ видзӧдіс, эз чайт, мый тайӧ сёрнитӧны кык враг, а абу кык матыса друг.
И та вӧсна Ольга, коді вӧлі кутӧ киас кувшин, юаліс молочницалысь, коді тайӧ детинкаыс, коді мый йылысь кӧ сёрнитӧ тайӧ хулиган Квакиныскӧд.
— Ог тӧд, — меліпырысь вочавидзис молочница.
— Тӧдӧмысь, сэтшӧм жӧ хулиган да безобразник.
Сійӧ мыйкӧ век тіян керка гӧгӧр бергалӧ.
Тэ видзӧд, донаӧй, медым найӧ тэнсьыд чойтӧ эз нӧйтны.
Ольга мӧдіс тӧждысьны.
Лӧгпырысь сійӧ видзӧдліс кыкнан детинка вылас, муніс терраса вылӧ, пуктіс кувшинсӧ, игналіс ӧдзӧссӧ да петіс улич вылӧ корсьны Женяӧс, коді со кык час нин гортӧ эз мыччыв синсӧ.
* * *
Чердакӧ бӧр воӧм бӧрын челядьлы Тимур висьталіс аслас встреча йылысь.
Вӧлі решитӧма аски став шайкаыслы мӧдӧдны письменнӧй ультиматум.
Некутшӧм шумтӧг челядь чеччалісны чердакысь да заборса розьяс пыр, а то и веськыда забор вывті разӧдчисны гортъясас.
Тимур матыстчис Женя дінӧ.
— Но мый? — юаліс сійӧ.
— Ӧні тэныд ставыс гӧгӧрвоана.
— Ставыс, — вочавидзис Женя, — сӧмын нӧшта абу на ставыс зэв бураа.
Тэ объяснит меным прӧстӧйджыка.
— А сідзкӧ лэччы уліас да лок ме бӧрся.
Тэнад чойыд ӧні абу жӧ гортын-а.
Кор найӧ лэччисны чердакысь, Тимур пӧрӧдіс поссӧ.
Вӧлі нин пемдӧ, но Женя доверчивӧя муніс Тимур бӧрся.
Найӧ сувтісны керка дінӧ, кӧні оліс старука-молочница.
Тимур гӧгӧр видзӧдліс.
Йӧзыс матігӧгӧрын некод эз вӧвны.
Зепсьыс сійӧ перйис маслянӧй краскаа свинцовӧй тюбик да матыстчис ворота дінӧ, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма звезда, вылыс шуйгавыв лучыс кодлӧн збыльысь вӧлі кусыньтчӧма, кыдзи пиявка.
Лучьяссӧ сійӧ увереннӧя рӧвняйтіс, ёсьмӧдіс да веськӧдіс.
— Висьтав мыйла? — юаліс сылысь Женя.
— Тэ объяснит меным гӧгӧрвоанаджык: мый ставыс тайӧ лоӧ?
Тюбиксӧ Тимур сюйис зептас.
Орӧдіс пӧктурунлысь корсӧ, чышкис марайтчӧм чуньсӧ да, Женялы чужӧмас видзӧдігтыр, шуис:
— А лоӧ сійӧ, мый тайӧ керкасьыс морт муніс Краснӧй Армияӧ.
И сійӧ кадсяньыс тайӧ керкаыс миян охрана да защита улын.
Тэнад батьыд армияын?
— Да! — волнуйтчигтыр да гордӧя вочавидзис Женя.
— Сійӧ командир.
— Сідзкӧ и тэ сідзжӧ лоан миян охрана да защита улын.
Найӧ сувтісны мӧд дача ворота водзӧ.
И тані забор вылас вӧлі чертитӧма звезда.
Но веськыд югыд лучьяссӧ сылысь вӧлі гӧгӧрыс нуӧдӧма паськыд сьӧд каймаӧн.
— Со! — шуис Тимур.
— И тайӧ керкасьыс морт муніс Краснӧй Армияӧ.
Но сійӧ абу нин.
Тайӧ дачаыс лейтенант Павловлӧн, кодӧс неважӧн виисны граница вылын.
Тані олӧ сылӧн гӧтырыс да сійӧ ичӧтик нывкаыс, кодлысь мелі Гейка сідзи и абу вермӧма тӧдмавны, мыйла сійӧ частӧ бӧрдлывлӧ.
И тэд кӧ коркӧ удайтчас, то Женя, вӧч сылы мыйкӧ буртор.
Сійӧ шуис ставсӧ тайӧс вывті прӧстӧя, но быттьӧ кӧдзыд ваӧн киськыштісны Женя морӧс да кияс кузя, а рытыс вӧлі шоныд и весиг душнӧкодь.
Сійӧ чӧв оліс юрсӧ копыртыштӧмӧн.
И сӧмын сы могысь, медым кӧть мыйкӧ шуны, сійӧ юаліс:
— А Гейкаыс нӧ бур?
— Да, — вочавидзис Тимур.
— Сійӧ моряклӧн, матрослӧн пи.
Сійӧ частӧ видӧ ичӧт да ошйысьысь Колокольчиковӧс, но ачыс быдлаын да век сійӧс дорйӧ.
Чорыд да весиг скӧрысь горӧдӧм найӧс тшӧктіс бергӧдчыны.
Неылын сулаліс Ольга.
Женя инмӧдчис Тимур киӧ: сійӧ кӧсйис нуӧдны Тимурӧс Ольга дінӧ тӧдмӧдны сыкӧд.
Но выль, стрӧг да кӧдзыда горӧдӧм тшӧктіс сійӧс таысь ӧткажитчыны.
Неуна мыжапырысь юрнас Тимурлы гогнитыштӧмӧн да гӧгӧрвотӧг пельпомъяснас вӧрзьӧдлыштӧмӧн сійӧ муніс Ольга дінӧ.
— Евгенья! — сьӧкыда лолалігтыр, гӧрддзасяна гӧлӧсӧн шуис Ольга.
— Ме запрещайта тэныд сёрнитны тайӧ детинкаыскӧд.
Тэныд гӧгӧрвоана?
— Но, Оля, — вомгорулас шуис Женя, — мый тэкӧд?
— Ме запрещайта тэныд матыстчыны тайӧ детинка дінас, — чорыда выльпӧв шуис Ольга.
— Тэныд дас куим ар, меным дас кӧкъямыс.
Ме тэнад чой... Ме ыджыдджык.
И кор бать муніс, сійӧ тшӧктіс меным...
— Но, Оля, тэ нинӧм, нинӧм он гӧгӧрво! — ӧтчаяниеӧн горӧдіс Женя.
Сійӧ дрӧгниталіс.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі объяснитны, оправдайтчыны.
Но сійӧ эз вермы.
Сылы эз позь.
И кинас ӧвтыштіс да сійӧ сэсся эз шу чойыслы ни ӧти кыв.
Пыр жӧ сійӧ водіс вольпась вылӧ.
Но унмовсьнысӧ эз вермы дыр.
А кор унмовсис, сідзи эз и кывлы, кыдзи войнас таркӧдыштісны ӧшиньӧ да сетісны батьсяньыс телеграмма.
* * *
Ывлаыс югдіс.
Сьыліс пастухлӧн пу пӧляныс.
Старука-молочница восьтіс калиткасӧ да мӧссӧ вӧтліс стадаӧ.
Эз удит сійӧ саявны пельӧс сайӧ, кыдзи акация кустъяс сайсянь, ведра шыяссӧ дзебны зільӧмӧн, бырснитісны вит детинка да котӧртісны юкмӧс струба дінӧ.
— Качайт!
— Вай!
— Босьт!
— Кватит!
Куш кок выланыс кӧдзыд васӧ киськалігтыр, детинкаяс тӧвзисны двор пытшкӧ, ведраяссьыныс васӧ кисьталісны пельсаӧ да, ньӧти нюжмасьтӧг, выльысь котӧртісны юкмӧс струба дінӧ.
Дзикӧдз пӧсялӧм Сима Симаков дінӧ, коді лолыштлытӧг бергӧдліс юкмӧс струба насослысь воротсӧ, котӧртіс Тимур да юаліс:
— Ті Колокольчиковӧс татысь энӧ аддзылӧй? Эн?
Сідзкӧ, сылӧн узьсис.
Тэрыбджыка вӧрӧй!
Старукаыс дзикпыр бӧр локтас.
Садйӧ Колокольчиковъяс дача водзладорӧ воӧм бӧрын Тимур сувтіс пу улӧ да шутёвтіс.
Вочавидзӧмсӧ виччысьны эз вермы да сійӧ кайис пу вылӧ да видзӧдліс комнатаӧ.
Пу вывсянь сылы вӧлі тыдалӧ ӧшинь дорӧ вайӧдӧм койкалӧн сӧмын джынйыс да сэні ӧдеялӧӧн тубыртӧм кокъяс.
Тимур шыбытіс крӧвать вылас кырсьтор да надзӧникӧн чукӧстіс:
— Коля, чеччы!
Колька!
Узьысь весиг эз некыт вӧрзьӧд.
Сэки Тимур перйис пурт, вундіс кузь ньӧр, ёсьтыштіс сылысь помсӧ, нюжӧдіс ньӧрсӧ ӧшинь пырыс да, увнас ӧдеялӧсӧ крукалӧмӧн, кыскис сійӧс асланьыс.
Кокньыдик ӧдеялӧыс кыссис ӧшинь пырыс.
Комнатаын кыліс чирыштӧм гӧлӧсӧн шензяна горӧдӧм.
Синъяссӧ шармӧдӧмӧн крӧвать вылысь чеччис улыс дӧрӧм-гач кежсьыс дзор джентльмен да, кыссьысь ӧдеялӧсӧ кинас кватитӧмӧн локтіс ӧшинь дінӧ.
Почтённӧй стариккӧд дзик воча чужӧм веськалӧмӧн Тимур пыр жӧ вирдыштіс пу вылысь.
А дзор джентльмен, мырддьӧм ӧдеялӧсӧ крӧвать вылӧ чӧвтӧмӧн, стенысь кватитіс двухстволка, тэрмасьӧмӧн ӧчкиасис, чургӧдіс пищаль вомсӧ небесалань, синъяссӧ читкыртыштіс да лыйис.
* * *
Сӧмын юкмӧс струба дінын повзьӧм Тимур дугдіс котӧртны.
Артмис ӧшибка.
Узьысь джентльменӧс сійӧ чайтіс Коля Колокольчиковӧн, а дзор джентльмен, дерт, чайтіс сійӧс жуликӧн.
Сэки Тимур аддзис, мый старука-молочница карнанӧн да ведраясӧн петӧ калиткаӧд вала.
Тимур дзебсьыштіс акация сайӧ да мӧдіс наблюдайтны.
Юкмӧс струба дінысь бӧр воӧм бӧрын старука лэптіс ведрасӧ, кымыньтіс сійӧс бӧчкаӧ и дзикпыр боклань вешйыштіс, сы вӧсна мый ваыс шумӧн мӧдіс дор вывтіыс петны да сы кок дінӧ визувтны чукйӧн тыра бӧчкасьыс.
Ойзігтыр, нинӧм гӧгӧрвотӧг да гӧгӧр видзӧдлывлігтыр старука кытшовтіс бӧчкасӧ.
Кисӧ сійӧ сюйліс ваӧ да вайӧдіс ныр дінас.
Сэсся котӧртіс кильчӧ вылӧ, видзӧдліс, дзонь-ӧ ӧдзӧс томаныс.
И медбӧрын, оз тӧд мый вӧчны, сійӧ мӧдіс таркӧдчыны сосед ӧшиньӧ.
Тимур серӧктіс да петіс аслас засадаысь.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
Петӧ нин вӧлі шонді.
Коля Колокольчиков эз во, и проводъясыс век на вӧліны дзоньтавтӧмӧсь.
* * *
Сарай дорӧ мунігӧн Тимур видзӧдліс садлань видзӧдысь восьса ӧшиньӧ.
Пызан дінын крӧвать дорын пукаліс трусика да майкаа Женя да, плеш вылас лэдзчысь юрсисӧ ӧтарӧ вештыштавлігтыр, мыйкӧ гижис.
Тимурӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эз повзьы да весиг эз и дивуйтчы.
Сійӧ сӧмын Тимурлы грӧзитыштіс чуньнас, медым сійӧ эз садьмӧд Ольгаӧс, помавтӧм письмӧсӧ сюйис ящикӧ да кок чунь йылас петіс комнатаысь.
Тані, кор тӧдмаліс Тимурсянь, кутшӧм беда сыкӧд лоис талун, Женя вунӧдіс Ольга наставлениеяс йылысь да окотапырысь вӧзйысис Тимурлы отсавны дзоньтавны аснас жӧ орйӧдлӧм проводъяссӧ.
Кор уджсӧ вӧлі помалӧма да Тимур нин сулаліс ӧграда мӧдарладор бокас, Женя сылы шуис:
— Ог тӧд мыйысь, но менам чой тэнӧ синнас оз аддзы.
— Но вот, — шогапырысь вочавидзис Тимур, — и менам дядь тэнӧ сідзжӧ!
Тимур кӧсйис мунны, но Женя сійӧс сувтӧдіс.
— Сулавлы, сынасьышт.
Тэнад талун юрсиыд вывті ёна дзугсьӧма.
Женя перйис гребёнкасӧ, мыччис сійӧс Тимурлы, и пыр жӧ бӧрланьысь, ӧшиньсянь, кыліс Ольгалӧн скӧрапырысь горӧдӧм:
— Женя! Мый тэ вӧчан?..
Кык чой сулалісны терраса вылын.
— Ме тэныд тӧдсаясӧс ог бӧрйы, — отчаяниеӧн дорйысис Женя.
— Кутшӧмъясӧс?
Зэв прӧстӧйясӧс.
Еджыд костюмаясӧс.
«Ак, кутшӧм лӧсьыда тэнад чойыд ворсӧ!»
Вывті бура!
Ті эськӧ бурджык кывзінныд, кутшӧм бура сійӧ видчӧ.
Вот видзӧдлы!
Ме ставтор йывсьыс гижа батьлы.
— Евгения!
Тайӧ детинкаыс — хулиган, а тэ йӧй, — кӧдзыда шуаліс Ольга да зілис лоны спокойнӧйӧн.
— Кӧсъян, гиж батьлы, пӧжалуйста, но ме кӧ ещӧ кӧть ӧтчыд аддза тэнӧ тайӧ детинкаыскӧд, то сійӧ жӧ луннас ме эновта дачасӧ да ми татысь мунам Москваӧ.
А тэ тӧдан, мый менам шуӧм кыв век овлӧ чорыд?
— Да... мучительница! — синва сорӧн вочавидзис Женя.
— Тайӧстӧ ме тӧда.
— А ӧні босьт да лыддьы.
Пызан вылӧ Ольга пуктіс войнас пӧлучитӧм телеграммасӧ да петіс.
Телеграммаас вӧлі гижӧма:
«Тайӧ лунъясӧ пырмунігмоз некымын час ола Москваын числӧсӧ часъяссӧ телеграфируйта содтӧд тчк Папа».
Женя чышкыштіс синвасӧ, матыстіс телеграммасӧ паръяс дінас да ньӧжйӧникӧн вомгорулас шуаліс:
— Бать, лок регыдджык!
Бать!
Меным, тэнад Женечкаыдлы, вывті сьӧкыд.
* * *
Сійӧ керка двор пытшкас, кытысь вошис кӧзаыс да кӧні оліс бабушка, коді нӧйтіс Нюрка нима збой нывкаӧс, вайисны кык додь пес.
Пес вайысь да кыдзсюрӧ ректысь возчикъясӧс видіг, ружтіг да оксігтыр, бабушка заводитіс тэчны пессӧ чипасӧ.
Но тайӧ уджыс сылы вӧлі не вын серти.
Кызігтыр сійӧ пуксис пос тшупӧд вылӧ, шойччыштіс, босьтіс лейка да муніс градйӧрӧ.
Двор пытшкӧ ӧні коли сӧмын Нюркалӧн куим арӧса вокыс — морт, тыдалӧ, энергичнӧй да удж радейтысь, сы вӧсна мый сӧмын на бабушкаыс саялі, а сійӧ лэптіс бедь да мӧдіс кучкавны лабичӧ да вывлань пыдӧсӧн пӧрӧдӧм ворйӧ.
Сэки Сима Симаков, коді сӧмын на вӧтлысис кустъяс да логъяс кузя индейскӧй тигрысь не омӧльджыка чеччалысь пышйӧм кӧза бӧрся, аслас командаысь ӧти мортӧс кольӧдіс опушка вылас, а мукӧд нёльыскӧд ыджыд тӧв моз пырис двор пытшкӧ.
Детинкалы вомас сійӧ сюйыштіс китыр оз, киас сетіс мича чавкан борд перӧ, и нёльнанныс босьтчисны пессӧ тэчны чипасӧ.
Ачыс Сима Симаков муніс кытшолӧн забор пӧлӧн, медым уджалігкостіыс ылӧдны бабушкаӧс градйӧрас.
Забор дінӧ сувтӧмӧн, сійӧ местатіыс, кӧні дзик забор дорӧдзыс вӧлі матыстчӧны вишняяс да яблоняяс, Сима видзӧдліс ичӧтик щельӧд.
Бабушка водзас чукӧртіс ӧгурецъяс да лӧсьӧдчис мунны дворӧ.
Сима Симаков надзӧникӧн таркӧдыштіс забор пӧвъясӧ.
Бабушка чошкӧдчис.
Сэки Сима лэптіс бедь да пондіс сійӧн ньӧжйӧник вӧрӧдны яблонялысь увъяссӧ.
Бабушкалы пыр жӧ кажитчис, мый кодкӧ надзӧникӧн пырӧ забор вывтіыс яблокъясла.
Сійӧ кисьтіс ӧгурецъяссӧ межа вылӧ, нетшыштіс ыджыд петшӧр чукӧр, локтіс забор дінӧ да дзебсис.
Сима Симаков бара видзӧдліс щель пыр, но бабушкаӧс сійӧ ӧні оз вӧлі аддзы.
Тӧждысьӧмпырысь сійӧ чеччыштіс, кутчысис забор велдорас да осторожнӧя мӧдіс каттьысьны.
Но сэки бабушка торжествуйтана горӧдӧмӧн петіс аслас засадаысь да Сима Симаковлы сюся швачкис петшӧрнас киясас.
Сотыштӧм кияснас ӧвтчигтыр Сима котӧртіс ворота дінӧ, код пыр котӧрӧн петісны нин ассьыныс удж помалысьяс нёльӧн.
Двор пытшкӧ бара коли ӧтнасӧн ичӧтик детинка.
Сійӧ муысь лэптіс чагтор, сійӧс пуктіс чипас дор вылӧ, сэсся сэтчӧ жӧ кыскис сюмӧд тор.
Тайӧ удж саяс и суис сійӧс градйӧрсянь бӧр воысь бабушкаыс.
Синъяссӧ ыдждӧдӧмӧн сійӧ сувтіс мичаа тэчӧм чипас дінӧ да юаліс:
— Тайӧ нӧ коді метӧг тані уджаліс?
Ичӧтик детинка, пес чипас вылӧ сюмӧдсӧ пуктігмоз, важнӧя вочавидзис:
— А тэ, бабушка, он аддзы — тайӧ ме уджала.
Двор пытшкӧ пырис молочница, да кыкнан старукаыс кыпыда мӧдісны тӧлкуйтны вакӧд да пескӧд лоӧм тайӧ страннӧй лоӧмтор йывсьыс.
Заводитлісны найӧ тӧдмавны детинка пыр. Но сысянь тӧдмалісны зэв этша.
Сійӧ сӧмын налы шуис, мый воротаӧд пырисны йӧз, сюйыштісны сылы вомас юмов оз, сетісны перо да нӧшта на кӧсйисны сылы вайны кык пеля да нёль кока кӧч.
А сэсся пессӧ тэчисны да бӧр котӧрӧн мунісны.
Калиткаӧд пырис Нюрка.
— Нюрка, — юаліс сылысь бабушкаыс, — тэ эн аддзыв, кодъяс миян двор пытшкӧ ӧні котӧртлісны?
— Ме кӧзаӧс корси, — нориника вочавидзис Нюрка.
— Ме ачым асывбыд вӧрті да логъясті котралі.
— Гусялісны! — шогпырысь норасис бабушка молочницалы.
— А кутшӧм кӧзаыс вӧлі?
Но, гулю, а абу кӧза. Гулю!
— Гулю! — бабушкаысь боклань бергӧдчигмоз скӧрысь шуыштіс Нюрка.
— Кыдзи заводитас сюръяснас ректасьны, сідзи и он тӧд, кытчӧ воштысьны.
Гулюясыдлӧн сюрыс оз овлы.
— Ланьт, Нюрка!
Ланьт, паськыд вома рака!
— мӧдіс горзыны бабушкаыс.
— Сійӧ, дерт, кӧзаыд вӧлі характера.
И ме сійӧс, кӧзанымӧс, вузавны кӧсйи.
А вот ӧні менам голубушкаыд и абу.
Калитка дзуркнитчӧмӧн воссис.
Сюръяссӧ улӧ лэдзӧмӧн двор пытшкӧ котӧртіс кӧза да мӧдіс локны веськыда молочница вылӧ.
Сьӧкыд бидонсӧ кватитӧмӧн молочница чилзігтыр чеччыштіс кильчӧ вылӧ, а кӧза сюрнас стенӧ швачкысис да сувтіс.
И сэки ставныс аддзисны, мый кӧзалы сюрас топыда гартовтӧма фанера плакат, кытчӧ гырыся пуртӧн вӧлі гижӧма:
Ме кӧза-кӧза,
Став йӧзыслы грӧза.
Коді Нюркаӧс мӧдас нӧйтны,
Омӧль сылы лоас овны.
А пельӧсын забор сайын кыпыда сералісны челядь.
Бедьсӧ муӧ сутшкӧмӧн, сы гӧгӧр чеччаліг-йӧктігтырйи Сима Симаков гордӧя сьыліс:
Абу шайка, абу банда,
Абу юр вундысьяс ми,
Ми збой пионер команда
Сӧмын буртор вӧчам ми.
У-ук, тэ!
И, кыдз джыдж чукӧр, челядь ӧдйӧ да шумтӧг тӧвзисны татысь.
* * *
Уджыс талун кежлӧ вӧлі уна на, а главнӧйторйыс, ӧні жӧ колӧ вӧлі гижны да мӧдӧдны ультиматум Мишка Квакинлы.
Кыдзи гижсьӧны ультиматумъяс, тайӧс вӧлі некод оз тӧд, и Тимур та йылысь юаліс дядьыслысь.
Сійӧ объяснитіс Тимурлы, мый быд страна гижӧ ультиматум аслыс ногӧн, но вежливость петкӧдлӧм могысь помас колӧ гижны:
«Примитӧй, господин министр, Тіян дінӧ зэв ыджыд почтениеын уверяйтӧм».
Сэсся ультиматум аккредитованнӧй посол пыр вручайтсьӧ враждебнӧй державаса правительлы.
Но тайӧ делӧыс ни Тимурлы, ни сы командалы эз кажитчы.
Ӧти-кӧ, некутшӧм почтение хулиган Квакинлы сетны найӧ эз кӧсйыны; мӧд-кӧ, ни постояннӧй посол, ни весиг посланник тайӧ шайкаас налӧн эз вӧв.
И, сӧветуйтчӧм бӧрын, найӧ решитісны мӧдӧдны ультиматум прӧстӧйджыка, запорожецъяслӧн турецкӧй султанлы сійӧ послание сямӧн, кодӧс быдӧн аддзыліс картина вылысь, кор лыддис сы йылысь, кыдзи збой казакъяс тышкасисны турокъяслы, татараяслы да ляхъяслы паныд.
* * *
Мырд гӧрд краскаӧн рисуйтӧм звездаа руд ворота сайын, Ольгалӧн да Женялӧн оланінлы паныд керка двор пытшкӧсса садйын, лыаа аллея кузя мунӧ вӧлі ичӧтик еджыд нывка.
Сылӧн мамыс том, мича, но шогсян да мудзӧм чужӧма нывбаба, пукаліс качалкаын ӧшинь дорын, кӧні сулаліс полевӧй цветъясысь вӧчӧм мича букет.
Сы водзын вӧлі распечатайтӧм телеграммаяс да письмӧяс чукӧр — рӧдняяссяньыс и другъяссяньыс, тӧдсаяссяньыс и тӧдтӧмъяссянь.
Тайӧ письмӧясыс да телеграммаясыс вӧліны меліӧсь да матысаӧсь.
Найӧ юргӧны вӧлі ылісянь, кыдзи вӧрын йӧла шы, коді путникъясӧс некытчӧ оз кор, нинӧм оз кӧсйы и век жӧ бодрӧймӧдыштӧ да шуалӧ сылы, мый йӧзыс матынӧсь, и пемыд вӧрын сійӧ абу ӧтнасӧн.
Аканьсӧ вывлань кокӧн босьтӧмӧн, сідзи, мый весиг сылӧн пу киясыс да пенькӧвӧй юрсиясыс кыссьӧны лыа кузяыс, еджыд нывка сувтіс забор водзӧ.
Забор кузяыс лэччӧ вӧлі фанераысь вырежитӧм краситӧм кӧч.
Сійӧ дёргайтӧ вӧлі лапаяснас, триньӧдӧ рисуйтӧм балалайка струнаясӧн, и чужӧмыс сылӧн вӧлі неуна шогсьыштана, тешкодь.
Татшӧм висьтавны позьтӧм чудесанас, кутшӧмӧс эз на, дерт, некор аддзыв, да кутшӧмыс и свет вылас абу, восхищайтчысь нывка кисьыс уськӧдіс аканьсӧ, матыстчис забор дінӧ и мелі кӧчыс лэччис сылы веськыда киясас.
А кӧч бӧрсяыс мыччысис Женялӧн лукавӧй да тайӧторнас дӧвӧльӧн кольысь чужӧмыс.
Нывка видзӧдліс Женя вылӧ да юаліс:
— Тайӧ тэ мекӧд ворсан?
— Да, тэкӧд.
Колӧ кӧ, ме тэ дінӧ чеччышта!
— Тані петшӧр, — мӧвпалыштіс да шуис нывка.
— И тӧрыт ме тані петшӧралі киӧс.
— Немтор, — забор вывсянь чеччыштігмоз шуис Женя, — ме ог пов.
Петкӧдлы, кутшӧм петшӧр тэнӧ тӧрыт сотыштіс?
Со тайӧ.
Но, видзӧд!
Ме сійӧс нетшышті, шыбыті, кок улын талялі да сы вылӧ сьӧвзи.
Вай тэкӧд ворсам: тэ кут кӧчсӧ, а ме босьта аканьтӧ.
Ольга аддзӧ вӧлі терраса кильчӧ вывсянь, кыдзи Женя бергаліс йӧз забор дінын, но сійӧ оз вӧлі кӧсйы мешайтны чойыслы, сы вӧсна мый сійӧ и сытӧг нин талун асывнас уна бӧрдіс.
Но кор Женя кайис забор вылӧ да чеччыштіс йӧз садйӧ, тӧждысьысь Ольга петіс керкаысь, матыстчис ворота дінӧ да восьтіс калиткасӧ.
Женя да ичӧтик нывкаыс сулалісны нин ӧшинь дінын, нывбаба дорын, и сійӧ нюмъяліс, кор нывкаыс сылы петкӧдліс, кыдзи шогсьысь, тешкодь кӧч ворсӧ балалайкаӧн.
Женялӧн чуймыштӧм чужӧм серти нывбаба гӧгӧрвоис, мый садйӧ пырысь Ольга недовольнӧй.
— Ті сы вылӧ энӧ скӧралӧй, — надзӧникӧн шуис Ольгалы нывбабаыс.
— Сійӧ прӧста ворсӧ менам нывкакӧд.
Миян ыджыд шог... — нывбаба ланьтыштліс.
— Ме бӧрда, а сійӧ, — нывбаба индіс аслас ичӧтик нывка вылӧ да ньӧжйӧникӧн содтіс: — а сійӧ оз и тӧд, мый сылысь батьсӧ неважӧн виисны граница вылын.
Ӧні Ольга шӧйӧвошис, падмис, а Женя ылысянь шогпырысь да кӧритана видзӧдліс сы вылӧ.
— А ме ӧтнам, — водзӧ висьталіс нывбаба.
— Мам менам гӧраясын, тайгаын, зэв ылын, вокъяс армияынӧсь, чойяс абу.
Сійӧ вӧрзьӧдіс матыстчысь Женяӧс пельпомӧдыс да, ӧшинь вылӧ индӧмӧн, юаліс:
— Нывка, тайӧ букетсӧ эн тэ вай да менам кильчӧ вылӧ пукты?
— Эг, — тэрыба вочавидзис Женя.
— Сійӧс эг ме.
Но тайӧ, навернӧ, кодкӧ миян пиысь.
— Коді? — юаліс да гӧгӧрвотӧг Женя вылӧ видзӧдліс Ольга.
— Ме ог тӧд, — повзьыштӧмӧн шуис Женя, — сійӧс эг ме.
Ме нинӧм ог тӧд.
Видзӧдлӧй, татчӧ локтӧны йӧз.
Ворота сайын кыліс машина шум, а калиткаланьса туй кузя локтӧны вӧлі кык лётчик-командир.
— Тайӧ ме дінӧ, — шуис нывбаба.
— Найӧ, дерт, бара мӧдасны меным тшӧктыны мунны Крымӧ, Кавказӧ, курортӧ, санаторийӧ...
Кыкнан командирыс матыстчисны, пилотка дінӧ пуктісны кинысӧ да, тыдалӧ, кылӧмаӧсь сылысь бӧръя кывъяссӧ, ыджыдджыкыс — капитаныс — шуис:
— Ни Крымӧ, ни Кавказӧ, ни курортӧ, ни санаторийӧ.
Ті кӧсъянныд вӧлі аддзывны мамнытӧ?
Тіян мамныд талун поездӧн петӧ Иркутсксянь.
Иркутскӧдз сійӧс вӧлі вайӧдӧма специальнӧй самолёт вылын.
— Коді вайӧдіс? — радпырысь да шӧйӧвошӧмӧн горӧдіс нывбаба. — Ті?
— Эг, — вочавидзис лётчик-капитан, — миян да тіян ёртъяс вайисны.
Котӧрӧн матыстчис ичӧтик нывка, збоя видзӧдліс воысьяс вылӧ, и тыдалӧ вӧлі, мый тайӧ лӧз формаыс сылы вӧлі бура тӧдса.
— Мама, — юаліс сійӧ, — вӧч меным качай, да ме мӧда лэбавны сэтчӧ-татчӧ, сэтчӧ-татчӧ.
Ылӧ-ылӧ, кыдзи бать.
— Ой, оз ков! — нывсӧ кватитіг да морӧс дінас топӧдігмоз горӧдіс сылӧн мамыс.
— Эн, эн лэбзьы сэтшӧм ылӧ, кыдзи тэнад батьыд.
* * *
Малӧй Овражнӧй вылын, кульсьӧм гижӧда часовня бӧрладорын, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма кузь юрсиа суровӧй старецъясӧс да бритӧм юра ангелъясӧс, сир пӧртъяса да вильыш чӧртъяса страшнӧй суд картина веськыдладорын, катшасинъяса луд вылын картіӧн ворсісны Мишка Квакин компаниеса детинкаяс.
Деньгаыс налӧн эз вӧв, да найӧ ворсісны «печласьӧмысь» да «покойникӧс ловзьӧдӧмысь».
Ворссьысьлысь кӧртавлісны синъяссӧ, водтӧдлісны сійӧс гатшӧн турун вылӧ да сетлісны сылы киас сись, мӧдногӧн кӧ, кузь бедь.
И тайӧ бедьнас сылы колӧ вӧлі синтӧгыс дорйысьны аслас бур ёртъяссьыс, кодъяс кулӧмаӧс жалитӧмӧн, зілисны сійӧс ловзьӧдны, сьӧлӧмсянь шлячкӧдісны сы куш пидзӧсъясӧ, кок пӧкъясӧ да коклябӧрӧ петшӧрӧн.
Ворсӧмыс вӧлі буретш мунӧ медся кыпыда, кор ӧграда сайын кыліс сигнальнӧй трубалӧн лэчыд шы.
Тайӧ стена ортсыладорын сулалісны Тимур командасянь воысь посланецъяс.
Штаб-трубач Коля Колокольчиков киас кутіс югъялан ыргӧн горн, а кӧмтӧм скӧркодь Гейка киын вӧлі обвёртка бумагаысь клеитӧм пакет.
— Тайӧ нӧ мый сэні, кутшӧм цирк али комедия?
— ӧграда вомӧн мышкыртчыштӧмӧн юаліс детинка, кодӧс вӧлі шуӧны Фигураӧн.
— Мишка! — бергӧдчыштӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Шыбыт картітӧ, сэні кутшӧмкӧ церемония тэ дінӧ воӧма!
— Ме тані, — ӧграда вылӧ кавшасигмоз вочавидзис Квакин.
— Эге, Гейка, здорово!
А тайӧ нӧ тэкӧд ещӧ кутшӧм нюню?
— Босьт пакетсӧ, — ультиматумсӧ чургӧдігмоз, шуис Гейка.
— Мӧвпалӧм вылӧ тіянлы кызь нёль час срок сетӧма.
Ӧтветысла воа аски тайӧ жӧ кадӧ.
Нюнюӧн нимтӧмысь ӧбидитчӧм штаб-трубач Коля Колокольчиков чургӧдіс горнсӧ да, банбокъяссӧ польдӧдӧмӧн, ярапырысь тутсіс отбой.
И, сэсся ньӧти кыв шутӧг, ӧграда пӧлӧн разӧдчӧмӧн вежгигтыр видзӧдысь детинкаяс синувті кыкнан парламентёрыс важнӧя мунісны.
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс? — пакетсӧ бергӧдлігтыр да вомъяс паськӧдӧмӧн сулалысь детинкаяс вылӧ видзӧдлӧмӧн юаліс Квакин.
— Олім-олім, нинӧм йылысь эгӧ шогсьӧ...
Друг... труба, грӧзитчӧм!
Ме, вокъяс, веськыда, нинӧмтор ог гӧгӧрво!..
Сійӧ косяліс пакетсӧ да, ӧграда вылысь лэччытӧг, мӧдіс лыддьыны:
— «Йӧзлысь садъяс чиститысь шайкаса атаман Михаил Квакинлы...»
Тайӧ меным, — гораа объяснитіс Квакин.
— Тыр титулӧн, став форма серти.
«...И сылӧн, — водзӧ мӧдіс лыддьыны сійӧ, — став омӧльторъясӧн нималысь отсасьысь Петр Пятаковлы, мӧдног Фигураӧн шусьысьлы...»
Тайӧ тэныд, — долыдапырысь объяснитіс Фигуралы Квакин.
— Эк, найӧ кусыньтісны: «став омӧльторъясӧн нималысь»!
Тайӧ мыйкӧ вывті нин ыдждӧдлана, позьӧ вӧлі дуракӧс и прӧстаджык шуны,
«...а сідзжӧ тайӧ позорнӧй компаниеса став шленъяслы ультиматум».
Тайӧ мый татшӧмыс, ме ог тӧд, — серампырысь шуис Квакин.
— Тыдалӧ, видчана либӧ мыйкӧ сэтшӧмсяма.
— Тайӧ татшӧмыс международнӧй кыв, — объяснитіс Фигуракӧд орччӧн сулалысь бритӧм юрсиа ичӧт детинка Алёшка.
— А мед эськӧ найӧ сідзи и гижисны! — шуис Квакин.
— Лыддя водзӧ.
Первой пункт: «Сы вӧсна, мый ті войясын вӧчаланныд налётъяс мирнӧй олысьяс садъяс вылӧ, весиг онӧ жалитӧ и сійӧ керкаяссӧ, кӧні сулалӧ миян знак — краснӧй звезда, да весиг и сійӧ керкаяссӧ, кӧні сулалӧ траурнӧй сьӧд каймаа звезда, тіянлы, трусливӧй негодяйяслы, ми приказывайтам...»
— Тэ видзӧдлы, кыдзи, понъясыд, видчӧны! — падмыштӧмӧн, но нюмъявны зільӧмӧн, водзӧ шуаліс Квакин.
— А водзӧ кутшӧм слогыс, кутшӧмӧсь запятаяясыс!
Да!
«...приказывайтам: аски асылысь не сёрӧнджык Михаил Квакинлы да став омӧльторъясӧн нималысь личность Фигуралы явитчыны сійӧ местаӧ, кодӧс налы гонецъясӧн лоӧ индӧма; сьӧрсьыныд мед тшӧтш вӧлі асланыд позорнӧй шайкаса став шленъяслӧн список.
Ті кӧ ӧткажитчанныд, ми ас сайӧ кольӧдам действуйтӧмлысь тырвыйӧ свобода».
— Кутшӧм ногӧн свобода? — бара выльпӧв юаліс Квакин.
— Кажитчӧ, ми найӧс некытчӧ на эгӧ йӧртлӧ.
— Тайӧ татшӧмыс международнӧй кыв.
Нӧйтны мӧдасны, — бара объяснитіс бритӧм юрсиа Алёшка.
— А, мед эськӧ найӧ сідзи и шуалісны! — ӧбидитчыштӧмӧн шуис Квакин.
— Жаль, мый Гейкаыс муніс; тыдалӧ, сійӧ важӧн нин абу бӧрдлӧма.
— Сійӧ оз бӧрддзы, — шуис бритӧм юра Алёшка, — сылӧн вокыс матрос.
— Но-о?
— Сылӧн и батьыс вӧлӧма матросӧн.
Сійӧ оз бӧрддзы.
— А тэныд нӧ мый?
— Мый, а сійӧ, мый менам дядь матрос жӧ.
— Вот дуракыд сэні мӧдіс! — скӧрмис Квакин.
— То батьыс, то вокыс, то дядьыс.
А мыйла тайӧ ставыс — некодлы абу гӧгӧрвоана.
Быдты, Алёша, юрситӧ, а то тэнсьыд балябӧжтӧ шондіыс гӧрдӧдз нин сотӧма.
А тэ мый сэні ымзан, Фигура?
— Гонецъяссӧ колӧ аски кыйны, а Тимкаӧс да сылысь компаниясӧ нӧйтны, — дженьыдика да скӧра кодь вӧзйис ультиматумӧн ӧбидитчӧм Фигура.
Сідзи и решитісны.
Часовня вуджӧр улӧ вешйисны да кыкӧн картина дорӧ сувтісны; картина вылас ён сойяса чӧртъяс збоя кыскӧны вӧлі биӧ горзысь да петитчысь грешникъясӧс; Квакин юаліс Фигуралысь:
— Кывзы, тэ сійӧ садъяс кавшасьлін, кӧні олӧ ичӧтик нывкаыс, кодлысь батьсӧ виисны?
— Но, ме.
— Так вот... — ӧбидитчыштӧмӧн, стенӧ чуньнас таркӧдігтыр, нурбыльтыштӧмӧнмоз шуаліс Квакин.
— Меным, дерт, наплевать Тимкалӧн знакъясыс, и Тимкаӧс век нӧйтны мӧда...
— Бур, сӧгласитчис Фигура.
— А мый тэ меным чуньяснад чӧртъяс вылас индан?
— А сійӧ, — паръяссӧ вежыньтыштлӧмӧн, вочавидзис Квакин, — мый тэ кӧть меным и друг, Фигура, но некутшӧма морт вылас он мун тэ, а ёнджыка мунан тайӧ кыз да пеж чӧрт вылас.
* * *
Асывнас молочница эз су гортаныс ассьыс пыр кадся куим ньӧбасьысьсӧ.
Базарӧ мунны вӧлі сёр нин да, бидонсӧ пельпом вылӧ босьтӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис квартираясті.
Дыр сійӧ ветлӧдліс прӧста, некутшӧм тӧлктӧг и медбӧрын сувтіс сійӧ дача дорӧ, кӧні оліс Тимур.
Забор сайысь сійӧ кыліс приятнӧй кыз гӧлӧс: кодкӧ надзӧникӧн сьыліс.
Сідзкӧ кӧзяеваыс гортынӧсь, и тась позьӧ вӧлі виччысьны йӧв ньӧбысьӧс.
Калитка пыр пырӧм бӧрын старука нюжйӧдлігтыр горӧдіс:
— Йӧв оз-ӧ ков, йӧв?
— Кык кружка! — вочавидзис кыз гӧлӧс.
Молочница пельпом вывсьыс лэдзис бидонсӧ, бергӧдчис да аддзис пошкыр юрсиа, ротйысьӧм паськӧма, кок пӧла старикӧс. Киас сійӧ кутӧ вӧлі пуртӧсысь перйӧм чукля сабля.
— Ме, батюшка, шуа, йӧв оз-ӧ ков? — тӧкӧтьӧ чуймыштӧмакодь, бӧрыньтчыштіс да вӧзйис молочница.
— Ок кутшӧм тэ, батюшко, видзӧднысӧ серьёзнӧй!
Тайӧ нӧ мый тэ сабляӧн турунсӧ ытшкан?
— Кык кружка.
Дозйыс пызан вылас, — дженьыда вочавидзис старик да саблясӧ сутшкис муӧ.
— Тэ эськӧ, батюшка, мед коса ньӧбин, — тэрмасьӧмӧн йӧвсӧ кувшинӧ кисьтігтыр да старик вылӧ полыштӧмӧн видзӧдлывлігтыр шуаліс молочница.
— А саблятӧ бурджык шыбыт.
Татшӧм саблянад прӧстӧй морттӧ и кувтӧдзыс повзьӧдны позьӧ.
— Уна-ӧ мынтыны? — кисӧ паськыд гач зептас сюйигмоз юаліс старик.
— Кыдзи и йӧзыслӧн, — вочавидзис сылы молочница.
— Ӧти шайт да нелямын урӧн — ставыс кык шайт кӧкъямысдас ур.
Лишнӧйыс меным оз ков.
Старик мыйкӧ зептас гудйысьыштіс да сэтысь перйис вушйысьӧм краскаа важ ыджыд револьвер.
— Ме, батюшка, бӧрти... — бидонсӧ кватитіс да тэрмасьӧмӧн мунны мӧдӧдчигмозыс шуис молочница.
— Тэ, донаӧй, эн мырсьы! — мунан ӧдсӧ содтіс да старик вылӧ ӧтарӧ видзӧдлывлігтыр водзӧ шуаліс молочница.
— Меным деньгаыд, зӧлӧт, пырсӧ оз на ков.
Сійӧ чеччыштіс калитка сайӧ, бӧрсьыс клоп пӧдлаліс сійӧс да улич вывсянь скӧрмӧмӧн мӧдіс горзыны:
— Больничаын тэнӧ, пӧрысь чӧртӧс, колӧ видзны, а не вӧля вылӧ лэдзны.
Да, да.
Томан сайын, больничаын.
Старик вӧрзьӧдлыштіс пельпомнас, бӧр зептас сюйис сэтысь перйылӧм куим шайтсӧ да пыр жӧ револьверсӧ дзебис мыш саяс, сы вӧсна мый садйӧ пырис олӧма джентльмен, доктор, Ф. Г. Колокольчиков.
Думӧн тырӧм да серьёзнӧй, сійӧ веськыд походкаӧн беддясигтыр восьлаліс лыаа аллея кузя.
Чуднӧй старикӧс аддзӧм бӧрын джентльмен кызӧктіс, лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ да юаліс:
— Он-ӧ вермы меным тэ, муса ёрт, висьтавны, кытысь меным аддзыны тайӧ дачаыслысь кӧзяинсӧ?
— Тайӧ дачаас ола ме, — вочавидзис старик.
— Сідзкӧ, — идзас шляпа дінас кисӧ матыстӧмӧн водзӧ шуаліс джентльмен, — ті меным висьталӧй: абу-ӧ тіянлы рӧдня кутшӧмкӧ детинка, Тимур Гараев?
— Да, рӧдня, — вочавидзис старик.
— Тайӧ кутшӧмкӧ детинкаыс менам племянник.
— Меным зэв абу лӧсьыд шунысӧ, — кызӧктыштіс да муын чурвидзысь сабля вылӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг синбӧж пырыс видзӧдігтыр водзӧ мӧдіс висьтавны джентльмен, — но тіян племянникыд тӧрыт асыв заводитліс грабитны миянлысь керканымӧс.
— Мый?! — чуймис старик.
— Менам Тимур кӧсйис грабитны тіянлысь керканытӧ?
— Да, гӧгӧрвоанныд?! — стариклы мыш сайӧ видзӧдлывлігтыр да волнуйтчыны заводитӧмӧн водзӧ висьталіс джентльмен.
— Сійӧ заводитліс менам узигӧн гусявны менсьым вылысысь байкӧвӧй ӧдеялӧӧс.
— Коді?
Тимур тіянӧс грабитіс?
Гусяліс байкӧвӧй одеялӧ? — шӧйӧвошис старик.
И мыш сайӧ дзебӧм киыс сылӧн револьвернас тӧдлытӧг ачыс лэдзчис.
Почтённӧй джентльмен мӧдіс зэв ёна волнуйтчыны да, петанінӧ важнӧя (достоинствоӧн) петитчигтыр, сійӧ пондіс шуавны:
— Ме, дерт, эськӧ эг утверждайт, но фактъясыс... фактъясыс!
Милостивӧй государь!
Ме тіянӧс кора, ті ме дінӧ энӧ матыстчӧй.
Ме, дерт, ог тӧд, мый вӧсна...
Но тіян видныд, тіян тешкодь поведениеныд...
— Кывзылӧй, — джентльмен дінӧ восьлалігтыр шуис старик, — но ставыс тайӧ, тыдалӧ, недоразумение.
— Милостивӧй государь! — револьвер вывсьыс синсӧ вештывтӧг да бӧрыньтчыны дугдывтӧг горӧдіс джентльмен.
— Миян сёрниным мӧдӧ лоны не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн колӧ да, ме эськӧ шуи, миян арлыда йӧзлы недостойнӧй сямаӧн.
Сійӧ бырс петіс калитка сайӧ да зэв ӧдйӧ весасис.
— Абу, абу, не сэтшӧм, кутшӧмӧн колӧ лоны да и недостойнӧй сяма...
Старик локтіс калитка дінӧ буретш сійӧ минутаас, кор купайтчыны лэччысь Ольга ӧтвесьтын лоис волнуйтчысь джентльменкӧд.
Сэки старик друг кутіс макайтны кинас да Ольгалы горӧдіс, медым сійӧ сувтас.
Но джентльмен збоя, кыдзи козёл, чеччыштіс канава вомӧн, Ольгаӧс кватитіс киӧдыс, и найӧ кыкнанныс саяліны пельӧс сайӧ.
Сэки старик серӧктіс.
Кыпыд да радлысь, сійӧ, пукокнас йӧктыштӧмӧн, заводитіс сьывны:
Збой самолёт вылад
Ті онӧ тӧдлӧй,
Виччыси ме кыдзи кыа ломзьытӧдз!
Да!
Сійӧ пӧрччис пидзӧссьыс ременьсӧ, турун вылӧ шыбытіс пукоксӧ и, мунігмозыс париксӧ да тошсӧ перйӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ муніс керка дінӧ.
Дас минута мысти том, кыпыд инженер Георгий Гараев котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь, сарайысь петкӧдіс мотоциклсӧ, Рита понлы горӧдіс, медым сійӧ видзас керкасӧ, личкыштіс стартерсӧ да, седлӧ вылӧ чеччыштӧмӧн, тӧвзис ю дорӧ, медым корсьны сыӧн повзьӧдӧм Ольгаӧс.
* * *
Дас ӧти часын Гейка да Коля Колокольчиков мӧдӧдчисны ультиматум вылӧ ӧтветла.
— Тэ восьлав рӧвнӧя, — Коля вылӧ ропкис Гейка.
Тэ восьлав кокньыдджыка, зумыда.
А тэ ветлӧдлан, быттьӧ курӧгпи нидзув бӧрся чеччалӧ.
И ставыс тэнад, вокӧ, бур — и гачыд, и дӧрӧмыд, и дзоньнас формаыд, а видыд тэнад сёровно абу.
Тэ, вокӧ, эн ӧбидитчы, ме тэнӧ буртор вылӧ велӧда.
Но, тэ висьтав: мыйла тэ восьлалан и кывнад паръястӧ нюлан?
Тэ кыскы кывтӧ вом пытшкад, да мед сійӧ сэні ас местаас и куйлӧ.
А тэ мыйла локтін? — налы пӧперегӧн бырс петысь Сима Симаковӧс аддзӧм бӧрын юаліс Гейка.
— Менӧ Тимур ыстіс, медым связь кутны, — тэрыба шуис Симаков.
— Сідзи колӧ, и тэ нинӧм он гӧгӧрво.
Тіян асланыд делӧ, а менам аслам.
Коля, вайлы ме трубанас тутӧста.
Ок, кутшӧм: тэ талун важнӧй!
Гейка, дурак!
Мунан делаӧн мед эськӧ кӧмалін сапӧг либӧ ботинки.
Посолъяс ӧмӧй кӧмтӧг ветлӧдлывлӧны?
Но, ладнӧ, ті сэтчӧ, а ме татчӧ.
Гоп-гоп, аддзысьлытӧдз!
— Этатшӧм балабоныс! — юрнас качайтыштіс Гейка.
— Шуас сё кыв, а позис эськӧ нёльӧс.
Тутсы, Николай, со и ӧградаыс.
— Тшӧктӧй вылӧджык кайны Мишка Квакинлы! прикажитіс Гейка забор велдорті юрсӧ чургӧдысь детинкалы.
— А пырӧй веськыдвывтіыс! — горӧдіс ӧграда сайсяньыс Квакин.
— Сэні тіянлы нарошнӧ восьтӧма воротаяссӧ.
— Эн пыр, — киӧдыс Гейкаӧс дергайтігтырйи вашкӧдіс Коля.
— Найӧ миянӧс кутасны да нӧйтасны.
— Тайӧ ставыс кык морт вылӧ? — скӧрысь юаліс Гейка.
— Горӧдлы, Николай, трубанад гораджыка.
Миян командалы быдлаті туйыс восьса.
Найӧ пырисны сімӧм кӧрт калитка пыр да веськалісны челядь чукӧр водзӧ; чукӧр водзын сулалісны Фигура да Квакин.
— Письмӧ вылас ӧтветсӧ вайӧй, — чорыда шуис Гейка.
Квакин нюммуніс, Фигура букышасис.
— Вай сёрнитыштам, — предложитіс Квакин.
Но пуксьы, пукалышт, кытчӧ тэрмасян?
— Письмӧ вылас ӧтветсӧ вайӧй, — кӧдзыда выльысь шуис Гейка.
— А сёрнитны тікӧд ми мӧдам бӧрынджык.
И вӧлі страннӧ, гӧгӧрвотӧм: ворсӧ-ӧ сійӧ, шутитӧ-ӧ, тайӧ матросскӧй улыс дӧрӧма, паськыд пельпомъяса, веськыд, латшкӧс тушаа детинкаыс, код водзын сулалӧ вӧлі ичӧтик тушаа кельдӧдыштӧм нин трубачыс?
Али паськыд пельпомъяса, читкыртыштӧм стрӧг лӧз синъяса тайӧ детинкаыс, ас сайсьыс права да вын чувствуйтӧмӧн, збыльысь корӧ письмӧ вылас ӧтветсӧ?
— На, босьт, — бумага мыччигмоз шуис Квакин.
Гейка паськӧдіс листсӧ.
Сэні вӧлі грубӧя рисуйтӧм фига (кукиш), сы улдорӧ вӧлі гижӧма видчан кывъяс.
Спокойнӧя, чужӧм вылын вежсьышттӧг, Гейка косявліс бумагасӧ.
И пыр жӧ сійӧс и Коляӧс чорыда кутісны пельпомъясӧдныс да киясӧдныс.
Найӧ эз водзсасьны.
— Татшӧм ультиматумъяссьыд тіянлысь колӧ сьылідзирнытӧ бергӧдны, — Гейка дінӧ матыстчӧмӧн шуис Квакин.
— Но... ми йӧз бурӧсь.
Войӧдзыс ми тіянӧс йӧртам со татчӧ, — сійӧ индіс часовня вылӧ, — а войнас ми кушӧдз весалам кызь нёльӧд номера керка дінысь садсӧ.
— Тайӧ оз ло, — лабутнӧя вочавидзис Гейка.
— Лоас! — горӧдіс Фигура да кучкис Гейкалы банбокас.
— Кӧть сёысь кучкы, — синсӧ куньлӧмӧн да выльысь восьтӧмӧн шуис Гейка.
— Коля, — Коляӧс збоймӧдӧмӧн горӧдіс сійӧ, — тэ эн повзьы.
Ме тӧда, мый миян талун форма номер один серти лоас общӧй позывнӧй сигнал.
Пленникъясӧс йӧткыштісны кӧрт ставеньясӧн топыда пӧдлалӧм ӧшиньяса ичӧтик часовня пытшкӧ.
Кыкнан ӧдзӧссӧ пӧдлалісны, кыскыштісны пыкӧдсӧ да пу тувйӧн тувъялісны сійӧс.
— Но, мый? — ӧдзӧс дорӧ матыстчӧмӧн да кипыдӧссӧ вом дінас пуктӧмӧн, горӧдіс Фигура.
— Но, мый? Ті моз али ми моз артмӧ?
Ӧдзӧс сайсяньыс пыдысянь муртса кылыштіс:
— Оз, брӧдягаяс, ӧні сэсся ті моз некор нин нинӧм оз артмы.
Фигура сьӧвзис.
— Сылӧн вокыс — матрос, — зумыштчыштӧмӧн объяснитіс бритӧм юрсиа Алёшка.
— Найӧ менам дядькӧд ӧти корабль вылын служитӧны.
— Но, — грӧзитыштанаа юаліс Фигура, — а тэ коді — капитан, али мый?
— Сылысь кисӧ кутӧмаӧсь, а тэ сійӧс нӧйтан.
Тайӧ нӧ бур?
— На и тэныд тожӧ! — пузис Фигура да лӧсыштіс Алёшкалы.
Сэсся кыкнан детинкаыс пӧрины турун вылӧ.
Найӧс кыскисны киясӧдныс, кокъясӧдныс, зілисны торйӧдны...
И некод эз видзӧдлы вывлань, кӧні, ӧграда дінын матын быдмысь сук нин пу коръяс костын мыччысьыштліс Сима Симаковлӧн чужӧмыс.
Виньт сямӧн сійӧ уськӧдчис муӧ.
И веськыда ӧградаяс вомӧн, сійӧ тӧвзис Тимур дінӧ, ю дорӧ, аслас йӧз дінӧ.
* * *
Юрсӧ полотенцеӧн вевттьӧмӧн Ольга куйліс пляжса пӧсь лыа вылын да лыддьысис.
Женя купайтчис.
Немвиччысьтӧг кодкӧ сійӧс кутіс пельпомӧдыс.
Сійӧ бергӧдчис.
— Видза олан, — шуис сылы кузь тушаа сьӧд синма нывка.
— Ме вои Тимур дінсянь.
Менам нимӧй Таня, ме сійӧ командаысь жӧ.
Сійӧ жалитӧ, мый тэныд сы вӧсна аслад чойсяньыд сюри.
Тэнад чойыд, тыдалӧ, зэв скӧр?
— Мед сійӧ менӧ оз жалит, — гӧрдӧдыштӧмӧн шуис Женя.
— Ольга ньӧти абу скӧр, сылӧн сэтшӧм характерыс.
— И, кинас ӧвтыштӧмӧн, Женя отчаяниеӧн содтіс: — Но, чой! чой! да чой!
Вот энлӧй, воас бать...
Найӧ петісны ваысь да кайисны крут берег вылӧ, пляжсянь шуйгаланьӧ.
Тані найӧ веськалісны Нюрка дінӧ:
— Нывка, тэ менӧ тӧдін! — кыдзи век, тэрыба да пинь пырыс юаліс сійӧ Женялысь.
— Да!
Ме тэнӧ дзик пыр тӧді.
А со Тимур! — платьесӧ шыбытӧм бӧрын сійӧ индіс мӧдар берегӧ водалӧм детинкаяс вылӧ.
— Ме тӧда, коді меным кутіс кӧзасӧ, коді миянлы тэчис пессӧ да коді сетіс менам воклы озсӧ.
И ме тэнӧ тӧда жӧ, — бергӧдчис сійӧ Танялань.
— Тэ ӧтчыд пукалін град вылын да бӧрдін.
А тэ эн бӧрд.
Мый бурыс бӧрдӧмсьыс?
Гей! Пукав, чӧрт, либӧ ме тэнӧ шыбыта юас! — горӧдіс сійӧ кустъясас домалӧм кӧза вылӧ.
— Нывъяс, вайӧ ваас чеччыштам
Женя да Таня видзӧдлісны ёрта-ёрт вылас.
Вывті нин кыдзкӧ вӧлі тешкодь тайӧ, шондіӧн гожъялӧмла сьӧдасьӧм, цыганка кодь Нюркаыс.
Киысь киӧ кутчысьӧмӧн найӧ матыстчисны кырдор йылӧ, код горулын вӧрӧ вӧлі сӧдз джуджыд ваыс.
— Но, чеччыштім?
— Чеччыштім!
И найӧ ӧтпырйӧ уськӧдчисны ваӧ.
Но эз на удитны нывъяс петны ва пытшсьыс, на бӧрся кодкӧ нёльӧд бузгысис ваӧ.
Тайӧ Сима Симаков пӧрччысьтӧг, сандалинас, трусынас да майканас, котӧртӧмӧн шыбытчӧма юӧ.
И, чужӧм вылӧ ляскысьӧм юрсисӧ треситігтыр, сьӧласиг да прысьйӧдлігтыр, кузь сывъясӧн сывъясьӧмӧн, сійӧ уйис мӧдар берегӧ.
— Беда, Женя!
Беда! — бергӧдчӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Гейка да Коля сюрины засадаӧ.
* * *
Книга лыддигтыр Ольга кайӧ вӧлі гӧра паныд.
И сэні, кӧні крут трӧпа вомӧналӧ вӧлі туйсӧ, сійӧ аддзис мотоцикл дінын сулалысь Георгийӧс.
Найӧ здоровайтчисны.
— Ме муна вӧлі, — висьталіс сылы Георгий, — видзӧда, да ті локтанныд.
Но и, думайта, виччысьышта да нуӧда, пӧпуттьӧ кӧ.
— Сӧран! — эз эскы Ольга.
— Ті сулалінныд да менӧ нарошнӧ виччысинныд.
— Но, вернӧ, — сӧгласитчис Георгий.
— Кӧсйи ылӧдны, да эз артмы.
Ме должен ті водзын извинитчыны сыысь, мый асывнас повзьӧді.
А ӧд чотысь старикыс калитка дінас — тайӧ ме вӧлі.
Тайӧ ме гримируйтчӧмӧн лӧсьӧдчи репетиция кежлӧ.
Пуксьӧй, ме нуӧда тіянӧс машина вылын.
Ольга гогнитіс юрнас, петкӧдліс, мый оз кӧсйы пуксьыны.
Георгий сылы книга вылас пуктіс букет.
Букетыс вӧлі мича.
Ольга гӧрдӧдіс, шӧйӧвошис да шыбытіс сійӧс туй вылас.
Тайӧс Георгий эз виччысь.
— Кывзӧй! — шогапырысь шуис сійӧ.
— Ті зэв бура ворсанныд, сьыланныд, тіян синъясыд мича, сӧдз.
Ме тіянӧс нинӧмӧн эг ӧбидит.
Но меным думайтсьӧ, мый сідзи, кыдзи ті, оз поступайтны йӧз... весиг самӧй железобетоннӧй специальностяясыс.
— Цветъясыс оз ковны! — аслас поступок вӧсна повзьӧмӧн мыжапырысь вочавидзис Ольга.
— Ме... сытӧг, цветъястӧгыс, муна тіянкӧд.
Сійӧ пуксис кожаннӧй подушка вылас, и мотоцикл кутіс лэбны туй пӧлӧныс.
Туйыс вӧлі вожалӧ, но посёлоклань чукыльтысь туйвежсӧ прӧйдитӧм бӧрын, мотоцикл тӧвзис муяс вылӧ.
— Ті мӧдлаӧ нуӧдінныд, — горӧдіс Ольга, — миянлы колӧ веськыдвылӧ!
— Таті туйыс бурджык, — вочавидзис Георгий, — таті туйыс гажа.
Бара воис туй чукыль, и найӧ лэбзисны шума гожсайӧсь рощаті.
Стадасянь уськӧдчис пон да чивзігтырйи мӧдліс вӧтчыны на бӧрся.
Но он!
Он босьт!
Ылын.
Кыдзи ыджыд снаряд, тутсіс налы паныд сюрысь грузӧвӧй машина.
И кор Георгий да Ольга петісны сук кымӧрӧн гартласьысь бус письыс, гӧра горулысь аддзисны тшын, трубаяс, башняяс, стеклӧ да кӧрт крышаяс кутшӧмкӧ тӧдтӧм карлысь.
— Тайӧ миян заводным! — Ольгалы горӧдіс Георгий.
— Куим во сайын татчӧ ме ветлывлі тшак да оз вотны.
Пӧшти ходсӧ чинтлытӧг машинаыс бергӧдчис.
— Веськыда! — виччысьыштӧмӧн горӧдіс Ольга.
— Вайӧ веськыда гортӧ.
Друг моторыс заглохнитіс, и найӧ сувтісны.
— Виччысьыштлӧй, — машина вылысь чеччыштігмоз шуис Георгий, — ичӧтик авария.
Сійӧ пуктіс машинасӧ кыдз улӧ турун вылӧ, сумкасьыс перйис ключ да мӧдіс бергӧдлыны да зэлӧдавны.
— Ті кодӧс асланыд операад ворсанныд? — турун вылӧ пуксигмоз юаліс Ольга.
— Мыйла тіян гримыс сэтшӧм суровӧй да страшнӧй?
— Ме ворса старик-инвалидӧс, — мотоцикл дінын ноксьыны дугдывтӧг, вочавидзис Георгий.
— Сійӧ вӧвлӧм партизан, и сійӧ неуна... абу тыр ума.
Сійӧ олӧ граница дінын матын, и сылы век кажитчӧ, мый врагъяс миянӧс мудеритасны да ылӧдасны.
Сійӧ пӧрысь, но осторожнӧй.
А красноармеецъяс томӧсь, — сералӧны, караул бӧрын волейболӧн ворсӧны.
Нывъяс налӧн сэні разнӧй пӧлӧсӧсь...
Катюшаяс!
Георгий зумыштчыштіс да ньӧжйӧникӧн заводитіс сьывны:
Кымӧр пыр тӧлысьыс югдыштіс бара.
Ме коймӧд вой сулала чӧвлӧнь дозорын.
Чӧв улас враг кыссьӧ.
Эн узь, страна, кора!
Ме пӧрысь.
Ме жеб.
Ой, шог личкӧ морӧс!
Сэні Георгий вежис гӧлӧссӧ да, хорлы подражайтӧмӧн, сьыліс:
Старик спокойнӧя... спокойнӧя!
— Мый лоӧ «спокойнӧйыс»? — бусӧссьӧм паръяссӧ чышъяннас чышкалігтыр юаліс Ольга.
— А тайӧ лоӧ, — втулкаӧ ключнас водзӧ кучкалігмоз объяснитіс Георгий, — тайӧ лоӧ, мый: узь спокойнӧя, пӧрысь дурак!
Важӧн нин став боецъясыс сулалӧны асланыс места вылын.
Оля, тіян чойыд сыкӧд менам аддзысьлӧм йылысь тіянлы висьталіс?
— Висьталіс, ме сійӧс виді.
— Прӧста.
Зэв забавнӧй нывка.
Ме сылы шуа «а», сійӧ меным «бэ»!
— Тайӧ забавнӧй нывкаыдкӧд шогӧ вӧян, — выльпӧв шуис Ольга.
— Сы дінӧ кӧвъясьӧма кутшӧмкӧ детинка, шуӧны Тимурӧн.
Сійӧ хулиган Квакин компаниеысь.
И некутшӧм ногӧн ме сійӧс ог вермы выжывитны миян керка дінысь.
— Тимур!.. Гм... — Георгий яндысьыштӧмӧнмоз кызӧктыштіс.
— Сійӧ ӧмӧй хулиган Квакин компаниеысь?
Сійӧ, кажитчӧ, абу сэтшӧм... абу вывті...
Но, ладнӧ!
Ті энӧ тӧждысьӧй.
Ме сійӧс тіян керка дінысь выжывита.
Оля, мыйла ті онӧ велӧдчӧ консерваторияын?
Аддзӧмыд жӧ — инженер!
Ме и ачым инженер, а мый тӧлкыс?
— Ті ӧмӧй омӧль инженер?
— Мыйла омӧль? — Ольгалань матыстчыштӧмӧн да водз кӧлеса втулкаясӧ ключнас кучкалігтыр вочавидзис Георгий.
— Ньӧти абу омӧль, но ті зэв бура ворсанныд да сьыланныд.
— Кывзӧй, Георгий, — яндысьыштӧмӧн вешйыштігмоз, шуис Ольга.
— Ме ог тӧд, кутшӧм ті инженерыс, — но... машинасӧ ремонтируйтанныд кыдзкӧ вывті страннӧя.
И Ольга ӧвтыштіс кинас, петкӧдліс, кыдзи Георгий ключнас кучкалӧ то втулкаас, то ободас.
— Ньӧти ог страннӧя.
Ставыс вӧчсьӧ сідзи, кыдзи колӧ.
— Сійӧ чеччис да кучкис ключнас рамаӧ.
— Но, вот и гӧтов!
Оля, тіян батьыд командир?
— Да.
— Тайӧ бур.
Ме и ачым сідзжӧ командир.
— Коді тӧдас тіянӧс! — пельпомъяснас топӧдыштліс Ольга.
— То инженер, то актёр, то командир.
Вермас лоны, ті тшӧтш и лётчик?
— Абу, — серӧктіс Георгий.
— Лётчикъяс бомбаӧн нӧйтӧны юрӧ вылысянь, а ми му вывсянь, кӧрт да бетон пыр лыйлам веськыда сьӧлӧмас.
И бара на водзладорын мелькайтісны сю, муяс, рощаяс, ичӧтик ю.
Коркӧ сэсся воис и дача.
Мотоцикл шыӧ терраса вывсянь чеччыштіс Женя.
Георгийӧс аддзӧм бӧрын сійӧ яналыштіс, но кор сійӧ тӧвзис водзӧ, Женя сы бӧрся видзӧдігтыр локтіс Ольга дінӧ, сійӧс сывйыштіс да завидьтӧмӧн шуис:
— Ок, кутшӧм тэ талун шуда!
* * *
Кызь нёльӧд номера керкадорса садсянь неылын аддзысьны шуӧмӧн, детинкаяс котӧрӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны.
Задержитчис сӧмын ӧтнас Фигура.
Сылысь лӧглунсӧ чужтӧ да дивӧсӧ петкӧдӧ вӧлі часовня пытшкын чӧв олӧмыс.
Пленникъяс эз горзыны, эз таркӧдчыны и Фигура юасьӧм да горӧдлывлӧм вылӧ эз вочавидзлыны.
Сэки Фигура думыштіс мудеритны.
Ортсыса ӧдзӧссӧ восьтӧмӧн сійӧ пырис каменнӧй прӧстенокӧ да дзикӧдз чӧвланьтіс, быттьӧкӧ сійӧ тані эз и вӧв.
И тадзи, томан дінӧ пельсӧ пуктӧмӧн, сійӧ сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз ортсыса ӧдзӧсыс эз грым воссьы, кыдз быттьӧ сэтчӧ керйӧн зургисны.
— Эй, коді сэн? — скӧрмӧмӧн ӧдзӧс дінӧ уськӧдчис Фигура.
— Эй, эн дур, а то сьылі тшуптад тэча!
Но сылы некод эз вочавидз.
Ортсысяньыс кылісны бокӧвӧй гӧлӧсъяс.
Ставеньлӧн петляясыс дзуркнитчисны.
Ӧшинь решетка пыр кодкӧ сёрнитіс пленникъяскӧд.
Сэсся часовня пытшкын кыліс серам.
И тайӧ серам вӧснаыс Фигуралы лои омӧль.
Медбӧрын ортсыса ӧдзӧсыс воссис.
Фигура водзладорын сулалісны Тимур, Симаков да Ладыгин.
— Восьт мӧд пыкӧдсӧ! — места вывсьыс вӧрзьытӧг прикажитіс Тимур.
— Восьт ачыд, либӧ тэныд лоӧ омӧль!
Дышпырысь Фигура вештыштіс пыкӧдсӧ.
Часовня пытшкысь петісны Коля да Гейка.
— Пыр на местаӧ! — прикажитіс Тимур.
— Пыр, гадина, регыдджык! — кулаксӧ чабыртігмоз, горӧдіс сійӧ.
— Меным тэкӧд сёрнитнысӧ некор!
Фигура бӧрся крапкисны ӧдзӧссӧ.
Петля вылас пуктісны вомӧна сьӧкыд иган да ӧшӧдісны томан.
Та бӧрын Тимур босьтіс бумага лист да лӧз карандашӧн мисьтӧма гижис:
«Квакин, караулитны оз ков.
Ме найӧс томналі, ключыс ме ордын.
Рытнас ме локта веськыда индӧм местаӧ, сад дінас».
Сэсся ставныс вошины.
Вит минута мысти ӧграда сайӧ пырис Квакин.
Сійӧ лыддис запискасӧ, вӧрзьӧдыштіс томансӧ, нюммуныштіс да муніс калиткалань, сэк кор иган сайӧ йӧртӧм Фигура вӧлі кӧрт ӧдзӧсӧ ӧтчаяннӧя кучкалӧ кулакнас да коклябӧрнас.
Калитка дінын Квакин бергӧдчыштліс да равнодушнӧя аслыс нырулас нурбыльтіс:
— Кучкав, Гейка, кучкав!
Он пет, рытӧдзыс тэ удитан на пӧттӧдзыд ӧдзӧсас кучкавны.
Водзӧ событиеыс муніс тадзи.
Шонді лэччӧм водзвылас Тимур да Симаков котӧртлісны рыночнӧй площадь вылӧ.
Сэні, кӧні некутшӧм тӧлктӧг сулалісны квас, ва, овощи, табак, бакалея да мороженӧй вузалан ларёкъяс, медся дорын чурвидзис мисьтӧм тыртӧм будка, кӧні базарнӧй лунъясӧ уджалісны сапожникъяс.
Тайӧ будкаас Тимур да Симаков олісны недыр.
Рӧмдігас сарай чердакын барабанитіс штурвальнӧй кӧлеса.
Ӧти-ӧтиӧн зэлалісны крепыд гез проводъяс, передайтісны сигналъяс сэтчӧ, кытчӧ колӧ, да сійӧс, мый колӧ.
Воис подкрепление.
Чукӧртчисны детинкаяс, найӧ нин вӧліны ёна унаӧн — морт кызь-комын.
А забор розьясӧд надзӧникӧн, шумтӧг пырышталісны век выль да выль йӧз.
Таняӧс да Нюркаӧс мӧдӧдісны бӧр.
Женя пукаліс гортын.
Сійӧ должен вӧлі садйӧ петӧмысь ылӧдны Ольгаӧс.
Чердакын кӧлеса дінын сулаліс Тимур.
— Выльпӧв передайт сигналсӧ квайтӧд провод кузя, — тӧждысянаа тшӧктіс ӧшиньын мыччысьӧм Симаков.
— Сэні мыйкӧ оз вочавидзны.
Кык детинка чертитісны фанера вылӧ кутшӧмкӧ плакат.
Воис Ладыгинлӧн звеноыс.
Медбӧрын воисны разведчикъяс.
Квакинлӧн шайкаыс чукӧртчис кызь нёльӧд номера керка дінса садсянь неылӧ пустырӧ.
— Кад, — шуис Тимур.
— Ставныд дасьтысьӧй!
Сійӧ лэдзис кисьыс кӧлесасӧ, кутчысис гезйӧ.
И важ сарай весьтын, кымӧръяс костӧ сунласигтыр котӧртысь тӧлысьлӧн нерӧвнӧй югӧръяс улын, надзӧникӧн кыптіс да тӧврунас мӧдіс вӧрны командалӧн флагыс — бой вылӧ сигнал.
* * *
Кызь нёльӧд номера керка забор пӧлӧн надзӧникӧн вӧлі мунӧ дас кымын детинкалӧн цепь.
Вуджӧр сайӧ сувтӧм бӧрын Квакин шуис:
— Ставыс места вылынӧсь, а Фигура абу.
— Сійӧ мудер, — вочавидзис кодкӧ.
— Сійӧ, тӧдӧмысь, сад пытшкас нин.
Сійӧ век водзӧ сюйсьӧ.
Квакин вештыштіс пӧв, кытысь водзвыв нин вӧлі перъялӧма кӧрттувъяссӧ, да розьӧдыс пырис.
Сы бӧрся пырисны и мукӧдъясыс.
Улич вылас розь дорас коли ӧти часӧвӧй — Алёшка.
Петшӧрӧн да ёгтурунӧн тырӧм канаваысь мӧдар туй боксьыс мыччысьлісны вит юр.
Нёльыс на пиысь пыр жӧ бӧр саяліны.
Витӧдыс — Коля Колокольниковлӧн — дырджык кежлӧ кольлі тыдаланаын, но кодлӧнкӧ кипыдӧсыс шлёпнитіс юрпыдӧсас, и юрыс дзик пыр жӧ воши.
Алёшка-часӧвӧй видзӧдліс.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, да сійӧ юрсӧ сюйис забор розьӧ — кывзыштны, мый вӧчсьӧ сад пытшкас.
Канаваысь чеччыштісны куимӧн.
И здук мысти часӧвӧй кыліс, кыдзи сійӧс топыда кутісны киясӧдыс да кокъясӧдыс.
Сійӧ весиг горӧднысӧ эз удит; дернитісны забор дінсьыс.
— Гейка, — чужӧмсӧ лэптыштӧмӧн шуис сійӧ, — тэ кысянь?
— Сэсянь, — чушнитіс Гейка.
— Смотри ланьт!
А то ме ог видзӧд сы вылӧ, мый тэ ме дор сулалін.
— Бур, — сӧгласитчис Алёшка. — Ме ланьта, ог шыась.
— И немвиччысьтӧг сійӧ лэчыда шутёвтіс.
Но пыр жӧ сылысь вомсӧ вевттис Гейкалӧн паськыд кимодзыс.
Кодлӧнкӧ киясыс сійӧс кутісны пельпомӧдыс, киясӧдыс да кыскисны бокӧ.
Шутёвтӧмсӧ сад пытшкын кывлісны.
Квакин бергӧдчыштліс.
Водзӧ шутлялӧмыс эз кыв.
Квакин бура видзӧдіс гӧгӧр.
Сэки сылы кажитчис, мый сад пельӧсас кустъясыс вӧрзисны.
— Фигура! — надзӧник горӧдіс Квакин.
— Тайӧ тэ сэні, дурак, дзебсясян?
— Мишка!
Огонь! — другысь кодкӧ горӧдіс.
— Тайӧ кӧзяеваыс локтӧны!
Но тайӧ эз кӧзяеваыс вӧвны.
Бӧрланьын, сук коръяс пиас, ыпнитіс дасысь не этшаджык электрическӧй пӧнар.
И синъёрӧмӧн тайӧ пӧнаръясыс ӧдйӧн вешйисны шӧйӧвошӧм налётчикъяс вылӧ.
— Нӧйтӧй, энӧ бӧрыньтчӧй! — зепсьыс перйис яблӧкъяс да биясӧ лыйлігмоз горӧдіс Квакин.
— Нетшыштӧй пӧнаръяссӧ кияснаныс!
Тайӧ сійӧ...
Тимка локтӧ!
— Сэні Тимка, а тані Симка! — куст сайысь чепӧсйигмоз, горӧдіс Симаков.
И нӧшта дас кымын детинка чеччисны бӧрладорсянь да бокъяссянь.
— Эге! — горӧдіс Квакин. — Да налӧн вын!
Забор саяс петӧй челядь!
Засадаӧ сюрӧм шайка паникаын уськӧдчис забор дінӧ.
Ёрта-ёртсӧ йӧткалігтыр, плешнаныс люкасьліг, детинкаяс чеччалісны улич вылӧ да веськыда веськавлісны Ладыгин да Гейка киясӧ.
Тӧлысьыс дзикӧдз дзебсис кымӧръяс сайӧ.
Сӧмын и кылӧны вӧлі гӧлӧсъяс:
— Лэдз!
— Эновт!
— Эн лезит!
Эн вӧрӧд!
— Ставныд ланьтӧй! — пемыдас кыліс Тимурлӧн гӧлӧсыс.
— Пленнӧйясӧс эн нӧйтӧй!
Кӧні Гейка?
— Гейка тані!
— Нуӧд ставнысӧ местаӧ.
— А кодкӧ кӧ оз мӧд мунны?
— Босьтӧй киясӧдыс, кокъясӧдыс да сідзи кыскӧ, богородица ӧбразӧс моз.
— Лэдзӧй, чӧртъяс! — кыліс кодлӧнкӧ бӧрдан гӧлӧс.
— Коді горзӧ? — скӧрысь юаліс Тимур.
— Хулиганитны мастерӧсь, а кывкутнысӧ поланныд!
Гейка, сет команда, нуӧд!
Пленнӧйясӧс нуӧдісны базар площадь вывса медся дорса пустӧй будкаӧ.
Сэні найӧс ӧти бӧрся мӧдӧс тойлалісны ӧдзӧс сайӧ.
— Михаил Квакинӧс ме дінӧ, — корис Тимур.
Квакинӧс вайӧдісны.
— Гӧтов? — юаліс Тимур.
— Ставыс гӧтов.
Медся бӧръя пленнӧйӧс йӧткыштісны будкаӧ, вештісны игансӧ да пробойӧ сюйисны кӧрт томан.
— Мун, — шуис Тимур Квакинлы.
— Тэ тешкодь.
Тэ некодлы абу страшнӧй, ни абу колана.
Квакин виччысис асьсӧ нӧйтӧм. Ӧні сійӧ нинӧм оз вӧлі гӧгӧрво, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс.
— Мун, — мӧдысь шуис Тимур.
— Босьт со тайӧ ключсӧ да восьт часовнясӧ, кӧні пукалӧ тэнад Фигура другыд.
Квакин оз мун, век сулалӧ.
— Восьт да лэдз войтырсӧ, — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ.
— Либӧ пуксьӧд менӧ накӧд ӧтлаӧ.
— Ог, — шуис Тимур, — ӧні ставыс помасис.
Ни налы тэкӧд, ни тэныд накӧд водзӧ вӧчны нинӧм.
Квакин юрсӧ копыртӧмӧн мӧдӧдчис; челядь сійӧс колльӧдісны горзӧмӧн да шутлялӧмӧн.
Воськов дас сайӧ мунӧм бӧрын сійӧ сувтіс да веськӧдчыштіс.
— Нӧйтны мӧда! — Тимурлань бергӧдчӧмӧн лёкысь горӧдіс сійӧ.
— Нӧйтны мӧда тэнӧ ӧтнадтӧ.
Ӧти ӧтилы паныд кута тышкасьны кувтӧдз!
— И чеччыштіс сійӧ боклань да воши пемыдас.
— Ладыгин, аслад вит ёрткӧд ті свободнӧйӧсь, — шуис Тимур.
— Тэнад мый?
— Кызь кыкӧд номера керка катайтны керъяс, Большой Васильковскӧй кузя.
— Бур.
Уджалӧй!
Орчча станцияысь горӧдіс гудок.
Воис дачнӧй поезд.
Сэтысь петалісны пассажиръяс, и Тимур тэрмыштчис.
— Симаков, аслад вит ёрткӧд, тэнад мый?
— Малӧй Петраковскӧй кузя комын кӧкъямысӧд номера керка.
— Сійӧ серӧктіс да содтіс: — Миян, кыдзи век: ведраяс, пельса да ва.
Гоп!
Гоп!
Аддзысьлытӧдз!
— Бур, уджалӧй!
Но, а ӧні... татчӧ локтӧны йӧз.
Мукӧдъяс ставӧн разӧдчалӧй гортъясаныд...
Пыр жӧ!
* * *
Грым-грам паськаліс шум площадь кузя.
Поездысь мунысьяс сявмунісны да сувтісны.
Грымӧдчӧмыс да горзӧмыс кыліс выльысь.
Орчча дачаяс ӧшиньӧд тыдовтчисны бияс.
Кодкӧ включитіс ларок вылысь светсӧ, и ӧтчукӧрӧ чукӧрмӧм йӧзыс палатка вылысь аддзисны татшӧм плакат:
Прохожӧйяс, эн жалитӧй!
Тані пукалӧны сэтшӧм йӧз, кодъяс полігтыр гусявлӧны мирнӧй олысьяслысь садъяссӧ.
Томаныслӧн ключыс ӧшалӧ тайӧ плакат саяс, и сійӧ, коді восьтас тайӧ арестантъясыслы, мед первой видзӧдлас, абу-ӧ на костын сылӧн матысаяс либӧ тӧдсаяс.
* * *
Сьӧд войшӧр.
И пемыдгӧрд звездаыс воротаас оз тыдав.
Но сійӧ сэні.
Садйыс сійӧ керкалӧн, кӧні олӧ ичӧтик нывкаыс.
Увъясӧн ӧшӧдчӧм пу вывсянь ӧшӧдчисны гезъяс.
На бӧрся кышӧдчысь кырся ствол кузяыс исковтіс детинка.
Сійӧ пуктӧ пӧвтор, пуксьӧ да видлӧ крепыд-ӧ тайӧ, выль качайыс.
Кыз увйыс муртса дзуртыштӧ, коръясыс дзӧрӧны да шарӧдчыштӧны.
Жбыркнитіс да типӧстіс повзьӧм лэбач.
Сёр нин.
Важӧн узьӧ Ольга, узьӧ и Женя.
Узьӧны тшӧтш сылӧн ёртъясыс: гажа Симаков, чӧв олысь Ладыгин, тешкодь Коля.
Ун йывсьыс, дерт кӧнкӧ, бергалӧ да броткӧ збой Гейка.
Каланчаын часі кучкалӧ четверть: «Вӧлі лун — вӧлі делӧ!
Дин-дон... раз, два!..»
Да, сёр нин.
Детинка чеччӧ, кияснас корсьӧ турун пытшкысь да лэптӧ полевӧй цветокъяслысь сьӧкыд букет.
Тайӧ цветокъяссӧ чукӧртіс Женя.
Виччысьӧмӧн, медым не садьмӧдны да не повзьӧдны узьысьяссӧ, детинка пырӧ тӧлысь югӧрӧн югдӧдыштӧм кильчӧ вылӧ да букетсӧ осторожнӧя пуктӧ пос вылыс тшупӧд вылас.
Тайӧ — Тимур.
* * *
Вӧлі выходнӧй лун асыв.
Хасан дінын краснӧйяслӧн победитӧмлы во тырӧм кузя посёлокса комсомолецъяс паркын вӧчисны ыджыд карнавал — концерт да гулянье.
Рощаӧ нывъяс котӧртісны ещӧ водз на.
Ольга тэрмасис помавны блузка гладитӧмсӧ.
Платьеяссӧ видлалігӧн сійӧ пыркнитіс Женялысь сарафансӧ, и сарафан зепсьыс уси бумагатор.
Ольга босьтіс да лыддис:
«Нывка, некодысь гортад эн пов.
Ставыс лючки и месянь некод нинӧм оз тӧдмав.
Тимур».
«Мый оз тӧдмав?
Мыйла эн пов?
Мыйсяма гусяторъяс тайӧ гусьӧн олысь да кывзысьтӧм нывкаыслӧн?
Оз артмы!
Талы колӧ пуктыны пом.
Бать мунігас тшӧктіс...
Колӧ действуйтны ӧдйӧджык да чорыдджыка».
Ӧшиньӧ таркӧдіс Георгий.
— Оля, — шуис сійӧ, — выручит!
Ме ордӧ воис делегация.
Корӧны эстрада вылын мыйкӧ сьывны.
Талун сэтшӧм луныс — ӧткажитны оз позь.
Вай аккомпанируйтышт меным аккордеоннад.
— Да...
Но тайӧс вермас тіянлы вӧчны пианистка! — удивитчис Ольга.
— Мыйла нӧ аккордеонӧн?
— Оля, ме ог кӧсйы пианисткакӧд.
Ме кӧсъя тэкӧд!
Миян артмас лӧсьыда.
Позяс, ме тэ дінӧ чеччышта ӧшинь пырыс?
Эновт утюгтӧ да перйы инструменттӧ.
Но вот, ме сійӧс тэныд ачым перйи.
Тэныд сӧмын коли личкавны клапанъяссӧ чуньяснад, а ме сьывны кута.
— Кывзы, Георгий, — ӧбидитчӧмӧн шуис Ольга, — ӧд тэ жӧ вермин не ӧшинь пырыс сюйсьыны, кор ӧдзӧс эм...
* * *
Паркын вӧлі шума.
Оравлытӧг локталісны шойччысьяслӧн машинаяс.
Кыссисны бутерброд, булкаяс, бутылкаяс, колбаса, конфет да преник тыра грузӧвикъяс.
Стройнӧя матыстчалісны мороженщикъяслӧн ручнӧй да колеснӧй гӧлубӧй отрядъяс.
Кушинъясын унапӧлӧс гӧлӧсӧн ворсісны патефонъяс, на гӧгӧр вӧлі паськӧдчӧмаӧсь (пуксялӧмаӧсь, водалӧмаӧсь) бокысь воалӧм да местнӧй дачникъяс сёян-юанторйӧн.
Ворсіс музыка.
Эстраднӧй театр ӧграда ворота дінын сулаліс пӧрысь дежурнӧй да видіс монтёрӧс, коді мӧдліс калитка пыр пырны аслас став ключьясӧн, ременьясӧн да кӧрт «кошкаясӧн».
— Инструментъяснад, дона ёрт, татчӧ огӧ лэдзалӧй.
Талун праздник.
Тэ первой ветлы гортад, мыссьы да пасьтась.
— Да ӧд, папаша, тані жӧ билеттӧг, бесплатнӧ!
— Мед кӧть и сідзи. Оз позь.
Тані сьылӧм.
Тэ эськӧ мед ещӧ сьӧрсьыд телеграфнӧй столбсӧ тшӧтш кыскин.
И тэ, гражданин, сідзжӧ кытшовт, — сувтӧдіс мӧд мортӧс.
— Тані йӧзыс сьылӧны... Музыка.
А тэнад зептад бутылка чурвидзӧ.
— Но, дона папаша, — мыкталігтыр мӧдліс петитчыны сійӧ, — меным колӧ... ме ачым тенор.
— Прӧйдит, прӧйдит, тенор, — монтёр вылӧ индӧмӧн вочавидзис старик.
— Со басыс нинӧм паныд оз шу.
И тэ, тенор, сідзжӧ эн мун паныд.
Женя, кодлы детинкаяс висьталісны, мый Ольга аккордеоннас прӧйдитіс сцена сайӧ, терпиттӧг дзирнясис скамья вылын.
Медбӧрын петісны Георгий да Ольга.
Женялы лои страшнӧ: сылы кажитчис, мый Ольгаӧс ӧні мӧдасны серавны.
Но некод эз серав.
Георгий да Ольга сулалісны подмостки вылас сэтшӧм прӧстӧйӧсь, томӧсь да гажаӧсь, мый Женялы окота лои кутлыны найӧс кыкнаннысӧ.
Но вот Ольга пельпом саяс пуктіс ременьсӧ.
Георгийлысь плешсӧ визьнитіс джуджыд чукыр, сійӧ мышкыртчис, копыртіс юрсӧ.
Ӧні сійӧ вӧлі старик, и гора кыз гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс сьывны:
Ме коймӧд вой ог узь.
Мем кажитчӧ век сійӧ,
Мый помыд лӧняс кодкӧ век ӧтарӧ вӧрӧ.
Винтовка киӧс сотӧ.
Ён тӧжд сьӧлӧмӧс йирӧ.
Кыдз война вылын вӧвлі кызь во сайын бӧрын.
Но и ӧні кӧ ме тэкӧд лоа воча,
Наёмнӧй армиялӧн пеж киа салдат,
Ме, дзор старик, ог повзьы, тышӧ босьтча,
Спокойнӧй, скӧр, кыдз сэки, кызь во саяд.
— Ак, кутшӧм лӧсьыд!
И кутшӧм жаль тайӧ кокпӧла збой старикыс!
Молодец, молодец... — муртса кывмӧн шуаліс Женя.
— Сідз, сідз. Ворс, Оля!
Сӧмын жаль, мый оз кыв ӧні тэнсьыд ворсӧмтӧ миян батьным.
Концерт помасьӧм бӧрын Георгий да Оля киысь киӧ кутчысьӧмӧн дружнӧя мунісны аллея кузя.
— Ставыс сідзи, — шуис Ольга.
— Но ме ог тӧд, кытчӧ вошис Женя.
— Сійӧ сулаліс скамья вылас, — вочавидзис Георгий, — да горзіс: «Браво, браво!»
Сэсся сы дінӧ матыстчис... — тані Георгий сёрнинас джӧмдіс, — кутшӧмкӧ детинка, да найӧ кытчӧкӧ вошины.
— Кутшӧм детинка, — чуймыштіс Ольга.
— Георгий, тэ ыджыдджык, висьтав, мый мем сыкӧд вӧчны?
Видзӧдлы!
Асывнас ме аддзи сы ордысь со тайӧ бумагасӧ!
Георгий лыддис запискасӧ.
Ӧні сійӧ и ачыс букыштчис да мӧдіс думайтны.
— Эн пов — тайӧ лоӧ эн кывзысь.
Ок, эськӧ сюрлас кӧ тайӧ детинкаыс менам ки улӧ, сэки эськӧ ме сыкӧд сёрнитышта.
Ольга дзебис запискасӧ.
Недыр найӧ олісны чӧв.
Но музыкаыс ворсіс зэв кыпыда, гӧгӧр сералісны, и, бара киысь киӧ кутчысьӧмӧн, найӧ мунісны аллея кузя.
Друг бергӧдчанінас найӧ паныд сюрисны сэтшӧм жӧ дружнӧя киысь киӧ кутчысьӧм мӧд паракӧд, коді вӧлі локтӧ налы паныд.
Тайӧ вӧліны Тимур да Женя.
Шӧйӧвошыштӧмӧн кыкнан параыс прӧйдитігас меліа копыртчыштлісны.
— Со сійӧ! — Георгийӧс киӧдыс дергайтігтыр, лӧгпырысь шуис Ольга.
— Тайӧ и эм сійӧ детинкаыс.
— Да, — падмыштіс Георгий, — а главнӧйторйыс сійӧ, мый тайӧ и эм Тимурыс — менам ӧтчаяннӧй племянникыс.
— И тэ... ті тӧдінныд! — скӧрмис Ольга.
— И тэ меным нинӧм эн висьтавлы!
Георгийлысь кисӧ лэдзӧм бӧрын сійӧ котӧртіс аллея кузя.
Но Тимур ни Женя некӧн нин эз тыдавны.
Ольга кежис чукльӧсь векньыдик туй кузя, да сӧмын сэні сійӧ воча сюри Тимуркӧд, коді сулаліс Фигура да Квакин водзладорын.
— Кывзы, — дзик Тимур дінӧдз матыстчӧм бӧрын шуис Ольга.
— Этша на тіянлы сійӧ, мый кыскасинныд садъясті да чегъялінныд став садъяссӧ весиг пӧрысь старукаяслысь да сирӧтаӧ кольӧм ичӧтик нывкаяслысь; этша на тэныд сійӧ, мый ті дорысь пышйӧны весиг понъяс, — тэ портитан да меным паныд ышӧдан менсьым чойӧс.
Тэнад сьыліад ӧшалӧ пионерскӧй галстук, но тэ прӧста... некытчӧ туйтӧм пеж детинка.
Тимурлӧн чужӧмыс быдӧн едждіс.
— Тайӧ абу збыль, — шуис сійӧ.
— Тэ нинӧм он тӧд.
Ольга макнитіс кинас да котӧртіс корсьны Женяӧс.
Тимур сулаліс и чӧв оліс.
Чӧв олісны и чуймыштӧм Фигура да Квакин
— Но мый, комиссар? — юаліс Квакин.
— Со и тэныд, ме аддза, овлӧ гажтӧм.
— Да, атаман, — ньӧжйӧникӧн лэптіс синъяссӧ да вочавидзис Тимур.
— Меным ӧні сьӧкыд, меным гажтӧм.
Бурджык эськӧ меным вӧлі ті вӧсна тайӧторсӧ кывзӧм дорысь, ті кӧ менӧ кутінныд да нӧйтінныд.
— Мый нӧ тэ эн шу? — серӧктіс Квакин.
— Тэ мед шуин: тайӧ эг ме, а найӧ.
Ми со тані сулалім, орччӧн.
— Да!
Мед эськӧ тэ шуин, а ми тэнӧ сыысь нӧйтыштім, — долыдпырысь содтіс Фигура.
Квакин сы дор тадзи сувтӧмсӧ дзик эз виччысь да кыв шутӧг кӧдзыда видзӧдліс аслас ёрт вылас.
А Тимур, кинас пу дінъяссӧ видлалігтыр, ньӧжйӧникӧн муніс сэтысь.
— Гордӧй, — надзӧникӧн шуис Квакин.
— Кӧсйӧ бӧрдны, а чӧв олӧ.
— Вай кучкам сылы морт ӧтикысьӧн, вот сэки и бӧрддзас, — шуис Фигура да Тимур бӧрся лыйис коз колльӧн.
— Сійӧ гордӧй, — киргыштан гӧлӧсӧн шуис Квакин, — а тэ... тэ — сволочь!
— И ӧвтыштчӧмӧн кулакнас сійӧ кучкис Фигуралы плешкас.
Фигура тшӧкмунлі, сэсся бӧрддзис да мӧдіс котӧртны.
Квакин вӧтӧдіс сійӧс да мышкас кыкысь кучкис.
Медбӧрын Квакин сувтіс, лэптіс уськӧдлӧм фуражкасӧ; сэсся сійӧс пидзӧсас кучкӧмӧн пыркнитіс, матыстчис мороженӧй вузалысь дінӧ, ньӧбис порция, ӧшйис пу бердӧ да сьӧкыда лолалігтыр гырысь кусӧкъясӧн ньылаліс мороженӧйсӧ.
* * *
Кушинын, лыйсян тир водзладорын, Тимур аддзысис Гейкакӧд да Симакӧд.
— Тимур! — ӧлӧдіс сійӧс Сима.
— Тэнӧ корсьысьӧ (сійӧ, кажитчӧ зэв скӧр) тэнад дядьыд.
— Да, муна, ме тӧда.
— Тэ татчӧ бӧр воан?
— Ог тӧд.
— Тима! — немвиччысьтӧг меліа шуис Гейка да ёртсӧ кутіс киӧдыс.
— Мый тайӧ?
Ми ӧд некодлы некутшӧм омӧльтор эгӧ вочӧ.
А тэ тӧдан, кор морт кӧ прав...
— Да тӧда... сэки сійӧ дзик нинӧмысь оз пов.
Но сылы век жӧ ӧбиднӧ.
Тимур муніс.
Ольга дінӧ, коді нуӧ вӧлі гортас аккордеон, матыстчис Женя.
— Оля!
— Вешйы! — чой вылас видзӧдтӧг шуис Ольга.
— Ме сэсся тэкӧд ог сёрнит.
Ме ӧні жӧ муна Москваӧ, и тэ метӧг верман гуляйтны кӧть кодкӧд окота и югдандорӧдзыс.
— Но, Оля...
— Ме тэкӧд ог сёрнит.
Аскомысь ми мунам Москваӧ.
А сэні виччысям батьнымӧс.
— Да!
Бать, а он тэ — сійӧ ставсӧ тӧдмалас!
— лӧгпырысь да синва сорӧн горӧдіс Женя да котӧртіс корсьны Тимурӧс.
Сійӧ аддзис Гейкаӧс, Симаковӧс да юаліс, кӧні Тимур.
— Сійӧс корисны гортас, — шуис Гейка.
— Сы вылӧ тэ вӧсна мыйлакӧ вывті ёна скӧрмӧма дядьыс.
Вывті ёна скӧрмӧмӧн Женя зымнитіс муӧ кокнас да кулаксӧ чабралӧмӧн горӧдіс:
— Вот тадзи... нинӧм абусьыс... и вошӧны йӧзыс!
Сэсся сійӧ сывйыштіс кыдз пу стволсӧ, но сэки сы дорӧ котӧртісны Таня да Нюрка.
— Женька! — горӧдіс Таня.
— Мый лои тэкӧд?
Женя, котӧртам!
Сэтчӧ локтіс баянист, сэні заводитісны танцуйтны — нывкаяс йӧктӧны.
Таня да Нюрка босьтісны Женяӧс, торйӧдісны кыдз пу дінысь да кыскисны круг дінӧ. Круг шӧрын быттьӧ дзоридзьяс тыдыштлывлісны яръюгыд платьеяс, блузкаяс да сарафанъяс.
— Женя, оз ков бӧрдны! — кыдзи и век, тэрыба да пинь пырыс шуис Нюрка.
— Ме весиг и сэки, кор баб нӧйтӧ, ог бӧрдлы!
Нывъяс, вайӧ лучше круг пиас чеччыштам!..
— Чеччыштам! — Нюркаӧс нерыштіс Женя.
И йӧз костӧдыс писькӧдчӧм бӧрын найӧ мӧдісны бергавны долыда танцуйтысьяс пиын.
* * *
Кор Тимур бӧр локтіс гортас, сійӧс ас дінас корис дядьыс.
— Менӧ дӧзмӧдісны тэнад войся похождениеясыд, — шуаліс Георгий.
— Дӧзмӧдісны сигналъясыд, звонокъясыд, гезъясыд.
Мыйсяма история тэнад вӧлі ӧдеялӧнас?
— Сійӧ ӧшибка лои.
— Бур ӧшибка!
А сійӧ нывка дінас сэсся эн матыстчы: чойыс сылӧн тэнӧ оз радейт.
— Мыйысь?
— Ог тӧд.
Тыдалӧ, асьтӧ сідзи петкӧдлін.
Мыйсяма тэнад тешкодь запискаяс?
Мыйсяма встречаяс садйын ывла югдігӧн?
Ольгаыс шуӧ, мый тэ нывкасӧ велӧдан хулиганитны.
— Ылӧдлӧ сійӧ, — скӧрмис Тимур, — а нӧшта комсомолка!
Сылы кӧ мыйкӧ абу гӧгӧрвоана, вермис менӧ корны да юавны.
Ме эськӧ сылы ставтор йывсьыс висьталі.
— Бур.
Но ӧнӧдз тэ сылы нинӧмтор на эн висьтав, а ме тэныд запрещайта ветлывлыны найӧ дача дінӧ.
Тэ кӧ кутан водзӧ асныравны, ме тэнӧ пыр жӧ мӧдӧда гортад мамыд дінӧ.
Сійӧ кӧсйис мунны.
— Дядя, — мунӧмысь дугӧдіс сійӧс Тимур, — а кор ті вӧлінныд детинкаяс, мый ті вӧчлінныд?
Кыдзи ворслінныд?
— Ми?.. Ми котралім, чеччалім, крышаяс вывті ветлӧдлім; вӧвлі и мукӧддырйи тышкасям.
Но миян ворсӧмъясыс вӧвліны прӧстӧйӧсь да быдӧнлы гӧгӧрвоанаӧсь.
* * *
Медым велӧдыштны Женяӧс, рыт кежлас, чойыслы кыв ни джын шутӧг, Ольга муніс Москваӧ.
Москваын некутшӧм мог сылӧн эз вӧв.
Та вӧсна, гортас кежавтӧг, сійӧ муніс пӧдруга ордас, сы ордын пукаліс пемдытӧдзыс да час дасын кымын нин воис аслас квартираӧ.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, ӧзтіс бисӧ и пыр жӧ дрӧгнитіс: квартира ӧдзӧсас вӧлі ӧшӧдӧма телеграмма.
Ольга разис телеграммасӧ да лыддис.
Телеграммаыс вӧлі батьсяньыс.
* * *
Рытладорыс, кор нин паркысь разӧдчисны грузӧвикъяс, Женя да Таня котӧртісны дачаӧ.
Заводитчис волейболӧн ворсӧм, и Женялы колӧ вӧлі туфли пыдди кӧмавны тапки.
Сійӧ кӧрталіс тапки кӧвсӧ, кор комнатаӧ пырис нывбаба — еджыд юрсиа ичӧтик нывкалӧн мамыс.
Нывкаыс куйліс сы кияс вылын да вуграліс.
Ольга мунӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын нывбаба жугыльмыштіс.
— Ме кӧсйи ті ордӧ кольлыны нылӧс, — шуис сійӧ.
— Ме эг тӧд, мый чойыд абу гортын.
Талун войнас воӧ поезд, да меным колӧ мунны Москваӧ — мамӧс встретитны.
— Кольӧй сійӧс, — шуис Женя.
— Мый нӧ Ольгасьыс...
Ме ӧмӧй абу морт?
Водтӧдӧй сійӧс менам крӧвать вылӧ, а ме мӧд вылас вода.
— Сійӧ чӧскыда узьӧ да ӧні асылӧдзыс оз садьмыв, — радлыны мӧдіс мамыс.
— Ковмас сӧмын сы дінӧ шочиника волыны да юр увсьыс лӧсьӧдыштавны пӧдушкасӧ.
Ичӧтик нывкаӧс пӧрччӧдісны да водтӧдісны.
Мамыс муніс.
Женя лӧсьӧдыштіс занавескасӧ, медым ӧшинь пырыс тыдаліс крӧватьыс, пӧдлаліс терраса ӧдзӧссӧ, и найӧ Танякӧд котӧртісны волейболӧн ворсны; муніганыс найӧ шуисны: быд игра бӧрын ӧчередьӧн котӧртлыны да видзӧдлыны, кыдзи узьӧ нывкаыс.
Сӧмын удитісны найӧ котӧртны, кильчӧ вылӧ пыр жӧ локтіс почтальон.
Сійӧ дыр йигӧдчис, но некод эз кыв; сэсся сійӧ муніс калитка дінӧ да суседыслысь юаліс, эз-ӧ кӧзяеваыс мунны карӧ?
— Эз, — вочавидзис суседыс, — нывкасӧ ме дзик на ӧні сэсь аддзылі.
Вай нӧ ме примита телеграммасӧ.
Сусед кырымасис, телеграммасӧ сюйис зептас, пуксис скамья вылӧ да ӧзтіс трубкасӧ.
Дыр сійӧ виччысис Женяӧс.
Коли часӧн джынйӧн кымын.
Бара сусед дінӧ воис почтальон.
— Со, — шуис сійӧ.
— И мыйсяма пӧжар, тэрмасьӧм?
Примит, другӧ, и мӧд телеграммасӧ.
Сусед кырымасис.
Вӧлі нин дзик пемыд.
Сійӧ прӧйдитіс калитка пырыс, кайис терраса кузя да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Ичӧтик нывка узис.
Сы юр дорын пӧдушка вылын куйліс гӧрд каньпи.
Сідзкӧ, кӧзяеваыс кӧнкӧ керка гӧгӧрасӧсь.
Сусед восьтіс форточкасӧ да сэті лэдзис кыкнан телеграммасӧ.
Найӧ мичаа усисны ӧшинь вылас, и воысь Женя пыр жӧ должен вӧлі найӧс аддзыны.
Но Женя найӧс эз аддзы.
Гортӧ воӧм бӧрын тӧлысь югӧр улас сійӧ лӧсьӧдыштіс пӧдушка вылысь быгыльтчӧм нывкаӧс, пӧрччысис да водіс узьны.
Сійӧ куйліс дыр, мӧвпаліс: со кутшӧм овлӧ олӧмыс!
И сійӧ абу мыжа, и Ольга быттьӧкӧ сідзжӧ абу мыжа.
А со первойысь на найӧ Ольгакӧд збыльысь лӧгасисны.
Вӧлі зэв ӧбиднӧ.
Узьны эз узьсьы, и Женялы окота лои сёйыштны вареньеа булки.
Сійӧ чеччис, матыстчис шкап дінӧ, ӧзтіс бисӧ и сэки аддзис ӧшинь вылысь телеграммаяссӧ.
Сылы лои страшнӧ.
Тіралана киясӧн сійӧ разис телеграммасӧ да лыддис.
Первойяас вӧлі гижӧма:
«Пырмунігмоз лоа талун войнас дас кык чассянь куим час асылӧдз тчк Виччысьӧй карса квартирааныд батьныд».
Мӧдас:
«Лок дзикпыр войнас бать лоӧ карын Ольга».
Ёна повзьӧмӧн видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі дас вит минутатӧг дас кык час.
Платьесӧ пасьталӧмӧн да узьысь кагасӧ кватитӧмӧн Женя, йӧй кодь, уськӧдчис кильчӧлань.
Сэсся мӧвпыштіс.
Кагасӧ пуктіс крӧвать вылӧ.
Тӧвзис улич вылӧ да котӧртіс молочница старука дінӧ.
Сэні кулакнас да кокнас ӧдзӧсӧ грымӧдіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз мыччысь ӧшинь пырыс суседкалӧн юрыс.
— Мый нӧ зымӧдчан? — узян гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Мый дуран?
— Ме ог дур, — кевмысяна шуаліс Женя.
— Меным колӧ молочница, тётя Маша.
Ме кӧсйи сы дорӧ кольлыны кага.
— Мый бара тэ сӧран-а? — шуис да ӧшиньсӧ пӧдлалігӧн нин содтіс:
— Кӧзяйкаыс асывнас нин муніс сиктӧ вокыс ордӧ гӧститны.
Вокзалладорсянь кыліс матыстчысь поездлӧн гудок.
Женя котӧртіс улич вылӧ да зурасис дзор джентльменкӧд, докторкӧд.
— Прӧститӧй! — вомгорулас шуис Женя.
— Ті онӧ тӧдӧй, кутшӧм поезд тайӧ гудитӧ?
Джентльмен перйис часісӧ.
— Кызь куим час ветымын вит минута, — вочавидзис сійӧ.
— Тайӧ талун Москваӧ медбӧръя поезд.
— Кыдзи медбӧръя? — синвасӧ ньылалігтыр вашкӧдӧмӧн шуаліс Женя.
— А кор лоас та бӧрын?
— Та бӧрын лоас асывнас, куим час нелямын минутаын.
Нывка, мый тэкӧд? — кок йылын шатовтчысь Женяӧс пельпомӧдыс кватитіс да тэрыба юаліс старик.
— Тэ бӧрдан?
Гашкӧ, мыйӧнкӧ ме тэныд верма отсыштны?
— Ой он! — горӧн бӧрдӧмысь кутчысьӧмӧн котӧртігмозыс нин вочавидзис Женя.
— Ӧні меным оз нин вермы отсавны свет вылас дзик некод!
* * *
Гортас сійӧ уськӧдчыліс пӧдушкаӧ чужӧмнас, но пыр жӧ бӧр чеччис да лӧгпырысь видзӧдліс узьысь нывка вылӧ.
Сэсся сійӧ паляліс, дернитыштіс ӧдеялӧсӧ, йӧткыштіс пӧдушка вывсьыс гӧрд каньписӧ.
Сійӧ ӧзталіс терраса вылысь, кухняысь, комнатаысь бияссӧ, пуксис диван вылӧ да гогйӧдлыштіс юрнас.
Сідзи сійӧ пукаліс дыр и, кажитчӧ, нинӧмтор йылысь эз думайт.
Тӧдлытӧг сійӧ вӧрзьӧдіс сэні жӧ куйлысь аккордеонсӧ.
Зэв ӧдйӧ сійӧс лэптіс да мӧдіс бӧрйӧдлыны клавишаяссӧ.
Мӧдіс кывны торжественнӧй да шог мелодия.
Женя грубӧя орӧдіс ворсӧмсӧ да матыстчис ӧшинь дорӧ.
Пельпомъясыс сылӧн дрӧгнитавлісны.
Оз!
Кольччыны ӧткӧн да терпитны татшӧм мучитчӧм сылӧн водзӧ оз тырмы выныс.
Сійӧ ӧзтіс сись да, джӧмдалігтыр, сад пыр муніс сарай дорӧ.
Со и чердак.
Гез, карта, мешӧкъяс, флагъяс.
Сійӧ ӧзтіс пӧнар, локтіс штурвальнӧй кӧлеса дінӧ, аддзис сылы колана проводсӧ, сійӧс крукаліс крукӧ да чорыда бергӧдіс кӧлесасӧ.
* * *
Тимур узис, кор Рита сійӧс пельпомӧдыс вӧрзьӧдіс лапанас.
Вӧрзьӧдӧмсӧ Тимур эз кывлы.
Сэки Рита пиньяснас босьтіс эшкынсӧ да кыскис сійӧс джоджӧ.
Тимур чеччыштіс.
— Тэ мый? — нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс сійӧ.
— Мыйкӧ лои?
Понйыс видзӧдіс сылы синъясас, легӧдіс бӧжнас, бергӧдлыштіс нырвомсӧ.
Сэки Тимур кыліс бронзӧвӧй кӧлӧкӧльчик шы.
Гӧгӧрвотӧг, кодлы да мыйла сійӧ ковмис войшӧр-войнас, Тимур петіс терраса вылӧ да босьтіс телефон трубкасӧ.
— Да, ме, Тимур, аппарат дінын.
Тайӧ коді?
Тайӧ тэ...
Тэ, Женя?
Первойсӧ Тимур кывзіс спокойнӧя.
Но вот сылӧн паръясыс пондісны дзӧрны, чужӧм вылас кайисны гӧрд чутъяс.
Лолаліс сійӧ частӧ да оръясян ловшыӧн.
— И сӧмын куим час кежлӧ? — волнуйтчигтыр юаліс сійӧ.
— Женя, тэ бӧрдан?
Ме кыла...
Тэ бӧрдан.
Эн лысьт бӧрдны!
Оз ков!
Ме воа регыд.
Тимур ӧшӧдіс трубкасӧ да джаджйысь босьтіс поездъяслысь расписание.
— Да, со сійӧ, медбӧръя, кызь куим час ветымын минутаын.
Мӧд поездыс лоас сӧмын куим час нелямын минутаын.
— Сійӧ сулалӧ и курччалӧ паръяссӧ.
— Сёр!
Дзик ӧмӧй нинӧм оз позь вӧчны?
Оз!
Сёр!
Но Женя керка ворота вылын краснӧй звездаыс ӧзйӧ лунын и войын.
Сійӧс ӧзтіс Тимур ачыс, аслас киӧн, и сылӧн веськыд, яръюгыд лучьясыс дзирдалӧны сы син водзын.
Командирлысь нывсӧ суӧма шог!
Командирлӧн нылыс немвиччысьтӧг веськалӧма засадаӧ.
Тимур тэрмасьӧмӧн пасьтасис, чеччыштіс улич вылӧ, да кымынкӧ минута мысти сулаліс нин дзор джентльмен дача кильчӧ дінын.
Доктор кабинетын биа на вӧлі.
Тимур йигӧдчис.
Сылы восьтісны.
— Тэ код дінӧ? — дивуйтчигтыр, косіника сылысь юаліс джентльмен.
— Ті дінӧдз, — вочавидзис Тимур.
— Ме дінӧдз? — Джентльмен мӧвпыштіс, сэсся кинас паськыда ӧвтыштӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Сідзкӧ... пӧжалуйста!..
Сёрнитісны найӧ регыд.
— Со и ставыс, мый ми вӧчам, — синъяснас дзирдалӧмӧн помаліс ассьыс висьтсӧ Тимур.
— Со и ставыс, мый ми вӧчам, кыдзи ворсам, да со мыйла ӧні меным и колӧ тіян Коляыд.
Старик нинӧм шутӧг чеччис, Тимурӧс тэрыба босьтіс щӧка увтіыс, лэптыштіс сылысь юрсӧ, видзӧдліс сійӧ синъясӧ да петіс.
Сійӧ прӧйдитіс комнатаӧ, кӧні узис Коля, да вӧрӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Чеччы, — шуис сійӧ, — тэнӧ корӧны.
— Но ме нинӧм ог тӧд, — повзьӧмысла синъяссӧ чашкӧдӧмӧн шуис Коля.
— Ме, дедушка, збыльысь нинӧм ог тӧд.
— Чеччы, — косіника мӧдысь шуис джентльмен.
— Тэла локтіс тэнад ёртыд.
* * *
Чердакын турун ёкмыль вылын кияснас пидзӧсъяссӧ кутӧмӧн пукаліс Женя.
Сійӧ виччысис Тимурӧс.
Но сы пыдди чердак ӧшиньӧд мыччысис Коля Колокольниковлӧн пошкыртчӧм юрсиа юрыс.
— Тайӧ тэ? — дивӧ босьтіс Женяӧс.
— Мый тэныд колӧ?
— Ме ог тӧд, — надзӧникӧн да полӧмӧн вочавидзис Коля.
— Ме узи.
Сійӧ воӧма.
Ме чеччи.
Сійӧ мӧдӧдіс менӧ.
Сійӧ шуис, медым ми тэкӧд лэччим уліас, калитка дорас.
— Мыйла?
— Ме ог тӧд.
Менам аслам юрын кутшӧмкӧ зымӧдӧм, увгӧм.
Ме, Женя, и ачым нинӧм ог гӧгӧрво.
* * *
Позьӧ али оз, юасьны вӧлі некодлысь.
Дядьыс узис Москваын.
Тимур ӧзтіс пӧнар, босьтіс чер, чукӧстіс понсӧ — Ритаӧс да петіс садйӧ.
Сійӧ сувтіс игана сарай ӧдзӧс дорӧ.
Сійӧ видзӧдліс первойсӧ чер вылас, а сэсся томан вылас.
Да!
Сійӧ тӧдіс — тадзи вӧчны оз позь.
Чернас мый вынысь кучкӧмӧн сійӧ чеччӧдіс томансӧ да мотоциклсӧ петкӧдіс сарайысь.
— Рита! — пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн понйыслысь нырвомсӧ окалігтыр шогпырысь шуис сійӧ.
— Тэ эн лӧгась!
Ме эг вермы вӧчны некыдз мӧдног.
* * *
Женя да Коля сулалісны калитка дорын.
Ылысянь тыдовтчис ӧдйӧн матыстчысь би.
Биыс тӧвзьӧ вӧлі веськыда на вылӧ; кывны кутіс моторлӧн трачкӧдчӧмыс.
Син ёран би вылӧ найӧ видзӧдісны читкыртӧм синъясӧн да тшӧтш бӧрыньтчисны заборлань... Друг биыс кусіс, моторыс уджавны дугдіс и на водзын мыччысис Тимур.
— Коля, — здоровайтчытӧг да нинӧм йылысь юасьтӧг шуис сійӧ, — тэ кольччан татчӧ да мӧдан видзны узьысь нывкасӧ.
Сы вӧсна тэ кывкутан дзоньнас миян команда водзын.
Женя, пуксьы.
Водзӧ! Москваӧ!
Женя горӧдіс, мый вынсьыс кутіс Тимурӧс да окыштіс.
— Пуксьы, Женя, пуксьы! — суровӧн асьсӧ петкӧдлыны зільӧмӧн горзіс Тимур.
— Кутчысь топыдджыка!
Но, водзӧ!
Водзӧ, мӧдӧдчам!
Мотор мӧдіс сяргыны, гудокыс тутӧстіс, да гӧрд биторйыс регыд и вошис шӧйӧвошӧм Коля син улысь.
Сійӧ сулалыштіс, лэптіс бедьсӧ, босьтіс сійӧс ружье моз кыкнан киас да кытшовтіс яръюгыд биясӧн югдӧдӧм дача гӧгӧр.
— Да, — важнӧя восьлалігтыр броткис сійӧ.
— Ок, и сьӧкыд жо тэ, салдатскӧй службаӧй!
Оз сюрлы шойччӧг ни лунын, ни войын!
* * *
Кадыс вӧлі матыстчӧ куим час войлань.
Полковник Александров пукаліс пызан дорын; пызан вылас сулаліс кӧдзалӧм чайник да куйлісны калбас, сыр шӧрӧмъяс да булкияс.
— Часджын мысти ме муна, — сійӧ шуис Ольгалы.
— Жаль, мый сідзи эг и вермы аддзывны Женькаӧс.
Оля, тэ бӧрдан?
— Ме ог тӧд, мыйла сійӧ эз во.
Меным сійӧ сэтшӧм жаль, сійӧ тэнӧ сэтшӧма виччысис.
Ӧні сійӧ дзикӧдз йӧймас.
А сійӧ и сытӧг нин йӧй.
— Оля, — чеччигмозыс шуис батьыс, — ме ог тӧд, ме ог эскы, медым Женька вермис веськавны омӧль компанияӧ, медым сійӧс тшыкӧдісны, медым сыӧн командуйтісны.
Абу!
Абу сэтшӧм сылӧн характерыс.
— Но вот! — огорчитчис Ольга.
— Тэ сылы та йылысь сӧмын шу.
Сійӧ и сідзи нин век ошйысьӧ, мый сылӧн характерыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэнад.
А мый сэні сэтшӧмыс!
Сійӧ кавшасис керка вевт вылӧ, труба розь пырыс лэдзис гез.
Ме кӧсъя босьтны утюг, а сійӧ чеччалӧ вывлань.
Бать, кор тэ мунін, сэки сылӧн вӧлі нёль платье.
На пиысь кыкыс — нямӧд кодьӧсь нин.
Коймӧдыс сылы лоис ичӧт, ӧтикӧс новлынысӧ ӧнӧдз эг на сет.
А куим выльӧс ме сылы ачым вури.
Но сы вылын паськӧмыс сідзи и сылӧ.
Лӧзінъясыс да гыжтуйясыс сылӧн оз и быравлыны.
А сійӧ, дерт, матыстчас, паръяссӧ кӧрыштас, лӧз синъяссӧ чашкӧдас.
Но, дерт, быдӧн, думыштасны — дзоридз, а абу нывка.
А видзӧдлы.
О-о!
Дзоридз!
Вӧрзьӧдан и сотыштас.
Бать, тэ прӧстасӧ эн лӧсьӧдлы, мый сылӧн сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэнад, характерыс.
Сылы сӧмын та йылысь висьтавлы!
Сійӧ куим лунчӧж труба вылын мӧдас йӧктыны.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис да Ольгаӧс кутліс батьыс.
— Ме сылы шуа. Ме сылы гижа.
Но, а тэ, Оля, эн дзескӧд сійӧс.
Тэ шу сылы, мый ме сійӧс эг вунӧд да радейта, мый ми бӧр воам регыд да мый сылы ме вӧсна оз позь бӧрдны, сы вӧсна мый сійӧ командирлӧн ныв.
— Но сійӧ век жӧ мӧдас бӧрдны, — бать дінас топӧдчигтыр шуис Ольга.
— И ме командирлӧн ныв.
И ме сідзи жӧ мӧда.
Батьыс видзӧдліс часі вылас, локтіс зеркалӧ дінӧ, пасьталіс ременьсӧ, да мӧдіс лӧсьӧдны гимнастёркасӧ.
Друг клопмуні ортсыса ӧдзӧсыс.
Вешйыштіс портьераыс.
И, кыдзкӧ бокног сюйсьӧмӧн, быттьӧкӧ чеччыштны лӧсьӧдчӧ, мыччысис Женя.
Но, горӧдӧм, котӧртӧм, чеччыштӧм пыдди сійӧ шынитӧв тэрмасьӧмӧн матыстчис да кыв ни джын шутӧг чужӧмсӧ дзебис бать морӧс бердӧ.
Плешыс сылӧн вӧлі резсьӧма няйтӧн, куснясьӧм платье вылас пятнаяс.
И Ольга полӧмӧн юаліс:
— Женя, тэ кысянь?
Кыдзи тэ татчӧ веськалін?
Юрсӧ бергӧдлытӧг Женя веськыд кинас кокньыдика макнитыштіс, и тайӧн сійӧ петкӧдліс:
«Энлы!.. Виччысьышт!.. Эн юась!..»
Батьыс босьтіс Женяӧс ки вылас, пуксис диван вылӧ, пуксьӧдіс сійӧс аслас пидзӧспомъяс вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс Женя чужӧм вылӧ да кипыдӧснас чышкыштіс сылысь марайтчӧм плешсӧ.
— Да, бур!
Тэ молодец мортыс, Женя!
— Но тэ дзоньнад няйтӧссьӧмыд, чужӧмыд сьӧд!
Кыдзи тэ татчӧ веськалін? — бара юаліс Ольга.
Женя индіс сылы портьера вылӧ, и Ольга аддзис Тимурӧс.
Сійӧ пӧрччӧ вӧлі автомобильнӧй кучик крагисӧ.
Кӧсичаыс сылӧн мавтчӧма вӧлі виж маслӧӧн.
Сылӧн вӧлі ассьыс делӧ честьӧн олӧмӧ пӧртӧм, рабочӧй мортлӧн васӧд мудзӧм чужӧм.
Ставыскӧд здоровайтчӧм бӧрын сійӧ копыртыштіс юрсӧ.
— Бать, — батьыс пидзӧспом вылысь чеччыштіг да Тимур дінӧ котӧртігмоз шуис Женя.
— Тэ некодлы эн эскы!
Найӧ нинӧм оз тӧдны.
Тайӧ Тимур — менам зэв бур ёрт.
Батьыс чеччис да, торъя нинӧм думайттӧг, топӧдліс Тимурлысь кисӧ.
Тэрыб, кыпыд нюм котӧртіс Женя чужӧм кузя — ӧти здук кежлӧ чӧвтыштліс видзӧдлассӧ Ольга вылӧ, зілис тӧдмавны кыдз видзӧдӧ сійӧ.
А сійӧ, шӧйӧвошӧма, век на нинӧм гӧгӧрвотӧг, матыстчис Тимур дінӧ:
— Но... сідзкӧ видза олан...
* * *
Регыд куим час кучкаліс.
— Бать, — повзис Женя, — тэ нин чеччан?
Миян часіыд тэрмасьӧ.
— Оз, Женя, тайӧ стӧч.
— Бать, и тэнад часіыд сідзжӧ тэрмасьӧ.
— Женя котӧртіс телефон дорӧ, юаліс кадсӧ, и трубкаын кыліс тэрмасьтӧм металлическӧй гӧлӧс:
— Куим час да нёль минута!
Женя видзӧдліс стенлань да ышловзьӧмӧн шуис:
— Миян часіыд тэрмасьӧ, но сӧмын ӧти минутаӧн водзынджык.
Бать, босьт миянӧс сьӧрсьыд вокзал вылӧдз, ми тэнӧ колльӧдам поезд дорӧдз!
— Ог, Женя, оз позь.
Меным сэні лоӧ некор.
— Мыйла?
Бать, тэнад ӧд билетыд эм нин?
— Эм.
— Мягкӧйӧ?
— Мягкӧйӧ.
— Ок, кутшӧма тшӧтш и ме тэкӧд ылӧ кӧсйи мунны мягкӧйын!..
* * *
И вот абу вокзал, а кутшӧмкӧ станция, подмосковнӧй тӧварнӧй сяма, пӧжалуй Сортировочнӧй сяма.
Туйяс, стрелкаяс, составъяс, вагонъяс.
Йӧз оз тыдавны.
Линия вылын сулалӧ бронепоезд.
Воссьыштліс кӧрт ӧшинь, мелькнитіс да бӧр воши машинистлӧн би югӧрӧн югдӧдӧм чужӧмыс.
Платформа вылын кучик пальтоа сулалӧ Женялӧн батьыс — полковник Александров.
Сы дінӧ воӧ лейтенант, козырнитӧ да юасьӧ:
— Командир ёрт, разрешитӧй мӧдӧдчыны?
— Да!
— Полковник видзӧдӧ часі вылас: куим час ветымын куим минута.
— Прикажитӧма мӧдӧдчыны куим час ветымын куим минутаын.
Полковник Александров локтӧ вагон дінӧ да видзӧдӧ.
Югдӧ, но небесаыс кымӧра.
Полковник кутчысьӧ ва ӧдзӧс вугйӧ.
Сы водзладорын воссьӧ сьӧкыд ӧдзӧс.
И, коксӧ тшупӧд вылӧ пуктӧм бӧрын, нюммунӧмӧн, сійӧ ачыс ассьыс юалӧ:
— Мягкӧйӧн?
— Да!
Мягкӧйӧн...
Сьӧкыд стальнӧй ӧдзӧсыс шумӧн пӧдласьӧ сы бӧрысь.
Рӧвнӧя, дергайттӧг, дзажгытӧг тайӧ броневӧй грӧмадинаыс дзоньнас вӧрзьӧ да плавнӧя содтӧ ӧдсӧ.
Прӧйдитӧ паровоз.
Кывтӧны ӧрудийнӧй башняяс.
Москва кольӧ бӧрланьӧ.
Руа.
Кодзувъяс вошӧны.
Югдӧ.
* * *
Асывнас, кор гортсьыс эз аддзы ни Тимурӧс, ни мотоциклсӧ, удж вылысь воӧм Георгий пыр жӧ шуис мӧдӧдны Тимурӧс гортас мамыс дінӧ.
Сійӧ пуксис гижны письмӧ, но ӧшинь пыр аддзис туй вывті мунысь красноармеецӧс.
Красноармеец перйис пакет да юаліс:
— Гараев ёрт?
— Да.
— Георгий Алексеевич?
— Да.
— Примитӧй пакетсӧ да кырымасьӧй.
Красноармеец муніс.
Георгий видзӧдліс пакет вылас да гӧгӧрвоӧмӧн шутёвтіс.
Да!
Со и сійӧ, буретш сійӧ, кодӧс сійӧ дыр нин виччысис.
Георгий восьтіс пакетсӧ, лыддис да кусняліс гижны заводитлӧм письмӧсӧ.
Ӧні вӧлі колӧ не Тимурӧс мӧдӧдны, а телеграммаӧн татчӧ дача вылӧ корны сылысь мамсӧ.
Комнатаӧ пырис Тимур, и скӧрмӧм Георгий кулакнас кучкис пызанӧ.
Но Тимур бӧрся пырисны Ольга да Женя.
— Надзӧнджык! — шуис Ольга.
— Ни горзыны, ни пызанӧ кучкавны оз ков.
Тимур абу мыжа.
Мыжаӧсь ті да и ме сідзжӧ.
— Да, — Ольгалысь сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Женя, — ті сы вылӧ энӧ горзӧй.
Оля, пызан дінас тэ эн инмӧдчы.
Со тайӧ револьверыс налӧн зэв гораа лыйсьӧ.
Георгий видзӧдліс Женя вылӧ, сэсся револьвер вылас, сёйысь вӧчӧм пепельница жугалӧм вороп вылӧ.
Сійӧ мыйкӧ заводитӧ гӧгӧрвоны, сійӧ дӧгадывайтчӧ, и сійӧ юалӧ:
— Сідзкӧ, тайӧ тэ сэки войнас тані вӧлін, Женя?
— Да, тайӧ ме вӧлі.
Оля, висьтав мортыслы ставсӧ тырбура, а ми босьтам карасин, ветьӧк да мунам машина чиститны.
* * *
Мӧд луннас, кор Ольга пукаліс терраса вылын, калиткаӧд прӧйдитіс командир.
Сійӧ восьлаліс топыда, увереннӧя, кыдз быттьӧ восьлаліс аслас гортӧ, и чуймыштӧм Ольга чеччис да мӧдӧдчис сылы паныд.
Сы водзын сулаліс танкӧвӧй войскаясса капитан формаа Георгий.
— Тайӧ нӧ мый? — надзӧникӧн юаліс Ольга.
— Тайӧ бара... операысь выль роль?
— Абу, — вочавидзис Георгий.
— Ме ӧти здук кежлӧ пыри прӧщайтчыны.
Тайӧ абу выль роль, а прӧста выль форма.
— Тайӧ, — петлица вылӧ индігтыр, неуна гӧрдӧдыштӧмӧн юаліс Ольга, — буретш сійӧ?...
«Ми лыйлам кӧрт да бетон пыр веськыда сьӧлӧмас»?
— Да, буретш сійӧ.
Сьылыштӧй меным да ворсӧй, Оля, мыйкӧ ылі туйӧ мӧдӧдчӧм кузя.
Георгий пуксис.
Ольга босьтіс аккордеон.
Лётчикъяс-пилотъяс!
Бомба-пулемётъяс!
Со и ылі туйӧ тӧвзянныд.
Кор ті воад бӧрсӧ?
Ог тӧд — дырмысть, регыд,
Сӧмын воӧй, воӧй... кӧть мед кор.
Гей!
Кӧть мед кӧн эн вӧлӧй,
Му вылын-ӧ, енэжын,
Либӧ йӧз страна весьтын —
Гӧрд звездаа кык бордйӧй ті,
Мусаяс ті, грознӧйяс,
Виччыся ме важмоз век,
Кыдзи виччысьлі.
— Вот, — шуис Ольга.
— Но ставыс тайӧ лётчикъяс йылысь, а танкистъяс йылысь ме татшӧм лӧсьыд сьыланкывсӧ ог тӧд.
— Нинӧм, — корис Георгий.
— А ті меным аддзӧй и сьыланкывтӧгыс бур кыв.
Ольга мӧдіс думайтны, и, колана бур кыв корсьӧм улас, сійӧ ланьтіс да мӧвпалігмозыс видзӧдлывліс Георгий руд синъяс вылӧ, кодъяс ӧні эз нин серавны.
* * *
Женя, Тимур да Таня вӧліны садйын.
— Кывзӧй, — шуис Женя.
— Георгий ӧні кутас мунны.
Вайӧ чукӧртамӧй сійӧс колльӧдны команданымӧс ставнас.
Вайӧ гымыштам форма номер один серти общӧй позывнӧй сигнал.
Небось артмылас шукӧб!
— Оз ков, — ӧткажитчис Тимур.
— Мыйла?
— Оз ков.
Ми мукӧдӧс некодӧс тадзи эгӧ колльӧдлывлӧ.
— Но, оз кӧ ков, мед, колӧкӧ, и оз ков, — сӧгласитчис Женя.
— Ті сэні пукыштлӧй, а ме ветла ва юны.
Сійӧ муніс, а Таня серӧктіс.
— Тэ нӧ мый? — эз гӧгӧрво Тимур.
Таня серавны мӧдіс нӧшта гораджыка.
— Но и молодец, но и мудер жӧ миян Женькаыс!
«Ме ветла ва юны»!
— Внимание! — кыліс чердаксянь Женялӧн гора кыпыд гӧлӧсыс.
— Сета форма номер один серти общӧй позывнӧй сигнал.
— Йӧй! — чеччыштіс Тимур.
— Ӧд ӧні татчӧ дзикпыр котӧртасны сё морт!
Мый тэ вӧчан?
Но бергаліс нин, дзуртіс сьӧкыд ён кӧлеса, дрӧгнитісны, вӧрисны проводъяс: «Куим-стоп», «куим-стоп», сувтны!
И грымакывны кутісны сарайяс вевт улын, чуланъясын, курятникъясын сигнальнӧй звонокъяс, трачкӧдчанъяс, бутылкаяс, жӧч торъяс.
Сё не сё, а ветымын мортысь не этшаджыкӧн челядь зэв ӧдйӧ котӧртісны тӧдса сигнал чуксасьӧм серти.
— Оля, — Женя бырснитіс терраса вылӧ, — ми колльӧдны жӧ мунам!
Ми унаӧн.
Видзӧдлы ӧшинь пырыс.
— Э, э, — занавескасӧ дернитыштӧм бӧрын шензис Георгий.
— Да тіян командаыд ыджыд.
Сійӧс позьӧ пуксьӧдны эшелонӧ да мӧдӧдны фронт вылӧ.
— Оз! — ышловзис Женя да Тимур кывъясӧн шуис.
— Став начальникыслы да командирыслы чорыда шуӧма вӧтлыны сэтысь ми воксӧ шошаӧдным йӧткалігтыр.
А жаль!
Весиг ме и то эськӧ сэні кытчӧкӧ... тыш вылӧ, атакаӧ.
Пулемётъяссӧ лыйсян линия вылӧ!... Пер-р-войя!
— Пер-р-войя... тэ свет вылас ошйысьысь да атаман! — дразнитӧ сійӧс Ольга, да, аккордеон ременьсӧ пельпом вылас пуктӧм бӧрын, сійӧ шуис:
— Но мый нӧ, колльӧдны кӧ, колльӧдны музыкаӧн.
* * *
Найӧ петісны улич вылӧ.
Ольга ворсіс аккордеонӧн.
Сэсся мӧдісны бриньӧдны пӧсудаяс, бутылкаяс, бедьяс — тайӧ петіс водзланьӧ ас вӧчӧм оркестр, и юркнитіс сьыланкыв.
Мунісны найӧ веж уличаяс кузя; мунігмозыс на дінӧ век ӧтарӧ содісны выль и выль колльӧдысьяс.
Первойсӧ бокӧвӧй йӧз эз гӧгӧрвоны: мыйла тайӧ шумыс, грымгӧмыс, дзижгӧмыс?
Мыйла сьыланкывъясыс?
Но, разберитчӧм бӧрын, найӧ нюмдыштлісны да коді аскежас, а коді гораа сиисны Георгийлы шуда туй.
Кор найӧ матыстчисны платформа дорӧ, станция дінті сувтлывтӧг прӧйдитіс военнӧй эшелон.
Медводдза вагонъясын вӧліны красноармеецъяс.
Налы ӧвтчисны киясӧн, горзісны.
Сэсся мунісны повозкаяса восьса платформаяс, на вылын чурвидзисны вожъяс, быттьӧкӧ сулаліс дзонь вӧр.
Сэсся — вӧв тыра вагонъяс.
Вӧвъяс ӧвтчисны нырнаныс, сёйисны турун.
И налы сідзи жӧ горзісны «ура».
Медбӧрын вирдыштіс платформа, код вылын куйліс мыйкӧ пельӧсӧсь ыджыд тор, кодӧс бура вӧлі гартӧма серӧй брезентӧн.
Сэн жӧ, мунысь поезд вылын качайтчигтыр, сулаліс часӧвӧй.
Эшелон саялі, матыстчис поезд.
И Тимур прӧщайтчис дядьыскӧд.
Георгий дінӧ матыстчис Ольга.
— Но, аддзысьлытӧдз! — шуис сійӧ.
— И, гашкӧ, дыр кежлӧ?
Георгий гогйӧдлыштіс юрнас да топӧдіс Ольгалысь кисӧ.
— Ог тӧд... Кыдзи сэн!
Пель чунӧдысь оркестрлӧн грымакылӧм, гудок, шум.
Поезд муніс.
Ольга мыйкӧ йылысь мӧвпаліс.
Женя синъясын тӧдчис ыджыд да сылы аслыс гӧгӧрвотӧм шудлун.
Тимур волнуйтчӧ, но сійӧ крепитчӧ.
— Но вот, — неуна вежсьыштӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ, — ӧні ме и ачым коли ӧтнамӧн.
— И пыр жӧ веськӧдчыштӧмӧн сійӧ содтіс:
— Но, а аски ме дінӧ воӧ мам.
— А ме? — горӧдіс Женя.
— А найӧ? — Сійӧ индіс ёртъяс вылас.
— А тайӧ? — И сійӧ чуньнас чуткис краснӧй звездаӧ.
— Эн шогсьы! — думъяссьыс мездысьӧм бӧрын Тимурлы шуис Ольга.
— Тэ век тӧждысин йӧз вӧсна, и найӧ тэ вӧсна мӧдасны тӧждысьны сідзи жӧ.
Тимур лэптыштіс юрсӧ.
Эк, и сэні, сэні эз вермы сійӧ, тайӧ прӧстӧй, муса детинкаыс вочавидзны мӧдног!
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ ёртъяс вылас, нюммуніс да шуис:
— Ме сулала... ме видзӧда.
Быдӧнлы бур!
Быдӧн спокойнӧйӧсь. Сідзкӧ, ме сідзи жӧ спокойнӧй!
{А. Н. Островскӧй @ Гроза @ драма @ А. Н. Островскӧй. Гроза @ 1941 @ Лб. 2-48.}
Островскӧй Александр Николаевич
ГРОЗА
ВИТ ДЕЙСТВИЕА ДРАМА
ВОРСЫСЬЯС:
Савёл Прокофьевич Дикой, купец, карын тӧдчана морт.
Борис Григорьевич, сылӧн племянник, том морт, пӧрядочнӧ велӧдчӧм.
Марфа Игнатьевна Кабанова (Кабаниха), озыр купеч гӧтыр, дӧва.
Тихон Иванович Кабанов, сылӧн пи.
Катерина, сылӧн гӧтыр.
Варвара, Тихонлӧн чой.
Кулигин, мещанин, часовщик-самоучка, перпетуум-мобиле корсьысь.
Ваня Кудряш, том морт, Дикойлӧн конторщик.
Шапкин, мещанин.
Феклуша, странница.
Глаша, Кабанов ордын олысь слуга.
Барыня кык лакейкӧд, 70 арӧса старука, йӧй нисьӧ прӧсуж.
Карса йӧз: мужикъяс да нывбабаяс.
Ставӧн, Борисысь кындзи, роч паськӧмаӧсь.
Действиеыс мунӧ Калинов карын, Волга берег дорын, гожӧмын.
3 да 4 действиеяс костын кольӧ 10 лун.
ПЕРВОЙ ДЕЙСТВИЕ
Волга джуджыд берег вылын общественнӧй сад, Волга сайын сиктлӧн вид.
Сцена вылын кык скамья да некымын куст.
ПЕРВОЙ ПЕТКӦДЧӦМ
Кулигин пукалӧ скамья вылын да видзӧдӧ ю сайӧ.
Кудряш да Шапкин пӧкаживайтӧны.
Кулигин (сьылӧ).
«<rus>Среди долины ровныя, на гладкой высоте...</rus>»
(Дугдӧ сьывны.)
Чудеса, веськыда колӧ шуны, мый чудеса!
Кудряш!
Со, воканӧй тэ менам, ветымын во ме быд лун видзӧда Волга сайӧ да эг на пӧттӧдз вермы видзӧдны.
Кудряш.
А мый?
Кулигин.
Видыс вӧвлытӧм шензяна!
Мичыс!
Лолыд радлӧ.
Кудряш.
Сідз тай!
Кулигин.
Гажаысь-гажа!
А тэ «сідз тай»!
Умӧмныд ті, либӧ он гӧгӧрвоӧ, кутшӧм мичыс природаас сявкйӧ.
Кудряш.
Но, да, ӧд мый тэкӧд тӧлкуйтан!
Тэ миян антик, химик.
Кулигин.
Механик, самоучка-механик.
Кудря иг.
Ставыс ӧти.
(Чӧв олӧм)
Кулигин (бокӧ индігмоз).
Видзӧдлы жӧ, Кудряш вокӧ, коді эстӧн сідз кияснас ӧвтчӧ?
Кудряш.
Эсійӧ?
Тайӧ — Дикой племянниксӧ видӧ.
Кулигин.
Аддзӧма места!
Кудряш.
Сылы быдлаын места.
Полӧ, али мый, сійӧ кодыськӧ!
Сюрӧма сылы жертва вылӧ Борис Григорьевич, сійӧ со сы вылын и ездитӧ.
Шапкин.
Татшӧм видчысьтӧ, кутшӧм миян Савёл Прокофьич, корсьны на ковмас!
Нинӧм абуысь мортӧс орӧдас.
Кудряш.
Ёсь жель кодь мужик!
Шапкин.
Сэтшӧм жӧ бур и Кабаниха.
Кудряш.
Но, да, сійӧ кӧть пыр ен ним кузя, а тайӧ ӧд цепь йылысь мынӧм кодь!
Шапкин.
Раммӧднысӧ сійӧс некодлы, сійӧ со и воюйтӧ!
Кудряш.
Этша миян ме кодь зонмыс, а ми эськӧ сійӧс велӧдім дурӧм-тешитчӧмсьыс.
Шапкин.
А мый эськӧ ті вӧчинныд?
Кудряш.
Повзьӧдлім эськӧ буриндзиа.
Шапкин.
Кыдз нӧ нин?
Кудряш.
Нёльӧн эсідз, витӧн, кулигаын кӧнкӧ сёрнитыштім эськӧ ӧтнаскӧд, сэк эськӧ сійӧ шӧлк кодь лои.
А миян велӧдӧм йывсьыд некодлы эськӧ кыв ни джын эз лысьт шуны, сӧмын эськӧ ветлӧдліс да гӧгӧр видзӧдаліс.
Шапкин.
Абу весьшӧрӧ кӧсйылӧма сійӧ тэнӧ салдатӧ сетны.
Кудряш.
Кӧсйыліс да эз сет, тайӧ дзик ӧткодь нинӧм абукӧд.
Оз сет сійӧ менӧ, сійӧ кылӧ ас ныриснас, мый ме ассьым юрӧс донтӧг ог вузав.
Тіянӧс ӧд сійӧ повзьӧдлӧ, а ме сыкӧд кужа сёрнитны.
Шапкин.
Сідз-ӧ?
Кудряш.
Мый сэн «сідзыс»!
Менӧ лёк морттуйӧ арталӧны; мыйла эськӧ сійӧ менӧ видзӧ?
Сідзкӧ, ме сылы кола.
Но, значит, ме сыысь ог и пов, а мед жӧ сійӧ меысь полас.
Шапкин.
Быттьӧ нин сійӧ тэнӧ оз и вид?
Кудряш.
Кыдз оз вид!
Сытӧг сылӧн лолыс оз ветлы.
Да ог зэв сетчы и ме: сійӧ кыв шуас, а ме дасӧс; сьӧлыштас дай мунас.
Ог, ме нин сы водзын коньӧртуйын ог ов.
Кулигин.
Сы моз овны, али мый!
Бурджык нин терпитны.
Кудряш.
Но вот, тэ кӧ вежӧра, тэ первой сійӧс бура овнысӧ велӧд, а сэсся и миянӧс велӧд.
Жаль, мый нывъясыссӧ сылӧн ичӧтджыкӧсь на, гырысьджыкыс ни ӧти абу.
Шапкин.
А. мый эськӧ сэки?
Кудряш.
Ме эськӧ сійӧс уважиті.
Зэв зіль ме нывъяс выладтӧ!
Мунӧны Дикой да Борис.
Кулигин босьтлӧ шапкасӧ.
Шапкин (Кудряшлы).
Вешйыштам боклань: пӧжалуй, кӧвъясяс нӧшта.
(Вешйӧны.)
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ, Дикой да Борис.
Дикой.
Весь овны, али мый, татчӧ локтін?
Дармоед!
Му пырыс мед мунан!
Борис.
Праздник; мый гортас вӧчныс!
Дикой.
Уджыд сюрӧ, кӧсъян кӧ.
Ӧтчыд тэныд шуи, мӧдысь, тэныд шуи: «эн лысьт меным паныд сюрӧдчыны»; тэныд пыр оз йидж!
Местаыс тэн этша?
Кытчӧ кӧть эн мун, сэн тэ и эм!
Тьфу, тэ, проклятӧй!
Мый тэ сюръя моз сулалан!
Тэныд шуӧны, али оз?
Борис.
Ме и кывза, мый нӧ меным нӧшта вӧчны!
Дикой (Борис вылӧ видзӧдлӧм мысти).
Му пырыс мун!
Ме тэкӧд и сёрнитны ог кӧсйы, езуиткӧд.
(Мунігмозыс.)
Кӧвъясис жӧ!
(Сьӧласьӧ да мунӧ.)
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кулигин, Борис, Кудряш да Шапкин.
Кулигин.
Сударь, кутшӧм тіян делӧяс сыкӧд?
Некыдз ми ог гӧгӧрвоӧй.
Окота тіянлы сы ордын овны да видӧм кывзыны.
Борис.
Кутшӧм сэн окота, Кулигин!
Невӧля.
Кулигин.
Да кутшӧм нӧ невӧля, сударь, позьӧ-ӧ юавны.
Позьӧ кӧ, сударь, висьталӧй миянлы.
Борис.
Мыйла не висьтавнысӧ?
Тӧдлінныд бабнымӧс миянлысь, Анфиса Михайловнаӧс?
Кулигин.
Но, тӧдтӧг эг олӧ!
Кудряш.
Кыдз ог тӧдӧ!
Борис.
Батьнымӧс ӧд сійӧ эз мӧд радейтны сы вӧсна, мый сійӧ гӧтрасис благороднӧй вылӧ.
Та вӧсна батьмам и олісны Москваын.
Матушка висьтавлывліс, мый сійӧ абу вермӧма куим лун овны рӧдняыскӧд, зэв нин дикӧйӧн сылы кажитчӧма.
Кулигин.
Нӧшта мед эз дикӧйӧн!
Мый нин сёрнитны!
Дыр велавны ковмис, сударь.
Борис.
Аймамным быдтісны-видзисны миянӧс Москваын бура, нинӧм эз жалитлыны ми вӧсна.
Менӧ сетісны Коммерческӧй Академияӧ, а чойӧс — пансионӧ, да друг кыкнанныс и куліны холера дырйи, ми чойкӧд и колим мамтӧг-батьтӧг.
Бӧрыннас ми кывлім, мый и бабушка тані кулӧма да кольӧма завещание, медым дядьным мынтас миянлы, мыйдта воӧ миян пай вылӧ, кор лоам пӧрнӧйӧсь, сӧмын условиеӧн.
Кулигин.
Кутшӧмӧн нӧ, сударь?
Борис.
Мӧдам кӧ ми сылысь кывзысьны, пыдди пуктыны сійӧс.
Кулигин.
Тадзтӧ артмӧ, сударь, мый наследствоныдтӧ тіянлы не аддзывны некор.
Борис.
Да абу, тайӧ этша на, Кулигин!
Сійӧ медводз ыджыдалас ми вылын, тешитчас быдногыс, кыдз сылӧн лолыс лэптӧ, а помалас, дерт, сійӧн, мый оз сет немтор, либӧ сідз, мыйкӧ неуна.
Да ещӧ мӧдас висьтавлыны, мый жаляддзаысь сетіс, мый та мындасӧ эськӧ эз ков сетны.
Кудряш.
Тайӧ нин миян купечьяс пӧвсын татшӧм мода.
Бара жӧ, кӧть ті эськӧ и кывзінныд, пыдди пуктінныд сійӧс, но коді дугӧдас сійӧс шуны, мый ті кывзысьтӧмӧсь?
Борис.
Но да.
Сійӧ и ӧні нин коръясӧкӧ шулывлӧ: «Менам аслам челядь эм, мыйла ме йӧзлы деньга сета?
Та вӧсна меным ассьым челядьӧс ӧбидитны лоӧ!»
Кулигин.
Сідзкӧ, сударь, омӧлик тіян делӧныд.
Борис.
Ме кӧ эськӧ ӧтнам вӧлі, сэк эськӧ нинӧм!
Ме эськӧ эновті ставсӧ да пышйи.
А ӧд чойӧй жаль.
Дядьным и сійӧс корліс татчӧ, да мамлӧн рӧдвужыс эз лэдзны, гижисны, висьӧ пӧ.
Кутшӧм эськӧ тані олӧмыс сылы вӧлі-й думыштнытӧ полан.
Кудряш.
Дерт нин.
Найӧ ӧмӧй гӧгӧрвоӧны обращайтчӧмтӧ
Кулигин.
Кыдз нӧ ті сы ордын оланныд, сударь, мый туйын?
Борис.
Да нинӧм туйын:
«Ов, шуӧ, ме ордын, вӧч, мый тшӧктасны, а жалӧванье, мый пукта».
Мӧдног кӧ, во мысти рӧщӧт сетас, кыдз сылы думыштчас.
Кудряш.
Сылӧн нин сэтшӧм заведение.
Миян некод и кыв шуны оз лысьт жалӧванье йывсьыд, видас быд омӧльторнас.
«Тэ, шуӧ, мыйӧн тӧдан, мый ме думайта?
Тэ ӧмӧй лов сайысь менсьым верман тӧдны?
А, гашкӧ, меным воас сэтшӧм ру, мый тэныд вит сюрс сета».
Со тэ и сёрнит сыкӧд!
Сӧмын нэмнас ни ӧтчыдысь на ещӧ сылы татшӧм руыс эз волы.
Кулигин.
Нинӧм он вӧч, сударь!
Колӧ зільны сы ног вӧчны кыдзкӧ-мыйкӧ.
Борис.
Сыын и делӧыс, Кулигин, мый некыдз он вермы.
Сылы и гортсаясыс некыдз оз вермыны угодитны, а кысь нин меным!
Кудряш.
Коді нӧ сылы угодитас, став олӧмыс кӧ сылӧн видчӧм вылас сулалӧ?
А медсясӧ нин деньга вӧсна; ни ӧти рӧщӧт пинясьтӧг оз вӧчсьы.
Мукӧдыс радӧсь аслыс воан деньгасьыс ӧткажитчыны, сӧмын мед сійӧ ланьтас.
А пӧгиб, кодкӧ кӧ сійӧс асывсянь скӧрмӧдас!
Лунтыр быд дінӧ крукасьӧ.
Борис.
Тьӧтка быд асылын быдӧнлы кевмысьӧ: «Вердысьяс, эн скӧрмӧдӧй!
Муса пиян, эн скӧрмӧдӧ!!!»
Кудряш.
Да верман ӧмӧй виччысьны!
Веськалін базар вылӧ, сэки и эштіс!
Став мужиксӧ ӧти-ӧтиӧн видас.
Кӧть донтӧм донӧн кор, пинясьтӧг оз жӧ нин вешйы.
А сэсся и мӧдас лунтыр кежлӧ.
Шапкин.
Ӧти кывйӧн: воин!
Кудряш.
Да нӧшта кутшӧм воин!
Борис.
А вот беда, кор сійӧс ӧбидитас сэтшӧм морт, кодӧс сійӧ виднысӧ оз лысьт; сэк нин гортсаясыд кутчысь!
Кудряш.
Батюшки!
Мыйдта серамыс вӧлі!
Волга вылын перевозын сійӧс кутшӧмкӧ гусарь видӧма.
Сэк чудеса тӧ и вӧчыштіс!
Борис.
А кутшӧмджык гортсаыслы вӧлі!
Та бӧрын кык вежон чӧж ставныс дзебсясисны чардакъясын да чуланъясын.
Кулигин.
Мый тайӧ?
Оз-ӧ нин рытъя бӧрын йӧзыс мунавны?
Некымын морт мунӧны сцена бӧрвывті.
Кудряш.
Мунам, Шапкин, гуляйтны!
Мый тан сулавнысӧ?
(Копрасьыштӧны да мунӧны.)
Борис.
Эх, Кулигин, зэв сьӧкыд меным тан велавтӧгыд.
Быдӧн ме вылӧ кыдзкӧ лёкысь видзӧдӧны, быттьӧ ме тан лишнӧй, быттьӧ мешайта налы.
Татчӧс олӧмсямъяс ме ог тӧд.
Ме гӧгӧрвоа, мый ставыс тайӧ миян роч, рӧднӧй, а век жӧ некыдз ог вермы велавны.
Кулигин.
Он и велалӧ некор, сударь.
Борис.
Мыйла нӧ?
Кулигин.
Лёк оласногыс, сударь, миян карын, лёк!
Мещана пиысь, сударь, ті немторсӧ он аддзӧ, грубитӧм да куш гӧльлун кындзи.
И некор миянлы, сударь, не петны тайӧ кырсь пытшсьыс!
Сы вӧсна мый честнӧй уджӧн миянлы некор не босьтны унджык, кынӧмпӧт вылӧ нянь дорысь.
А коді деньгаа, сударь, сійӧ зільӧ кабыр улас босьтны гӧльсӧ, медым сы дарӧвӧй уджӧн ещӧ уна деньга нажӧвитны.
Тӧданныд, мый тіян дядюшканыд, Савёл Прокофьичыд, городничӧйлы вочавидзис?
Городничӧй дінӧ мужикъяс норасьны локтӧмаӧсь, мый сійӧ пӧ некодӧс бура оз рӧщӧтайт.
Городничӧй и мӧдіс сылы шуавны: «Кывзы, шуӧ, Савёл Прокофьич, сетав то рӧщӧтъяссӧ мужикъяслы бура!
Быд лун ме ордӧ норасьӧмӧн локтӧны!»
Дядюшканыд тіян тапкӧдыштіс городничӧйлы пельпомас да и шуӧ: «Сулалӧ-ӧ, ваше высокоблагородие, миян тікӧд татшӧм нинӧм абу йылысь сёрнитны!
Уна йӧз ме ордӧ вонас пыралӧ-петалӧ; ті сійӧс гӧгӧрвоӧ: кольӧда ме аслым быд мортысь кутшӧмкӧ кӧпейкаӧн, а менам сэтысь сюрсъяс чукӧрмӧ, тадзтӧ тайӧ меным и бур!»
Со кыдз, сударь!
А мӧда-мӧд костассӧ, сударь, кыдз олӧны!
Ньӧбӧм-вузасьӧмсӧ ёрта ёртныслысь торкӧны, и оз сы мында горшасьӧм вӧсна, мыйдтӧм вежӧктӧм вӧсна.
Лӧгалӧны ёрта ёрт выланыс; ылӧдлӧмӧн вайӧдӧны асланыс гырысь-джуджыд керкаясӧ кодъюра чиновникъясӧс, сэтшӧм чиновникъясӧс, сударь, мый и мортногсаыс налӧн абу, морт чужӧмсӧ воштӧмаӧсь.
А этайӧ налы, ичӧтик калым вылӧ, гербӧвӧй листъяс вылӧ лёкысь суклясяна гижӧдъяс шаркӧдӧны матыс йӧз вылӧ.
И заводитчас налӧн, сударь, суд да делӧ, и помыс абу мучитчӧмыслӧн.
Судитчасны-судитчасны тані да губерняӧ мунасны, а сэн нин найӧс виччысьӧны да радысла кияснаныс швачӧдчӧны.
Ӧдйӧ мойдкывйыд висьтавсьӧ, да оз ӧдйӧ делӧыс артмы: новлӧдласны найӧс новлӧдласны, кыскаласны найӧс кыскаласны; а найӧ нӧшта и радӧсь этайӧ кыскалӧм вылас, тайӧ сӧмын налы и колӧ.
«Ме, шуас, расход вӧча, да ӧд и сылы сувтас кӧпейкаӧ».
Ме кӧсъя вӧлі ставсӧ тайӧ стихъясӧн петкӧдлыны-висьтавны...
Борис.
А ті кужанныд стихъяснас?
Кулигин.
Важногӧн, сударь.
Лыддялі ме Ломоносовлысь, Державинлысь...
Юра морт вӧлі Ломоносовыд, природа тӧдмалысь...
А ӧд ми вок пиысь жӧ, прӧстӧй йӧз пиысь.
Борис.
Ті эськӧ и гижинныд мед.
Интереснӧ эськӧ вӧлі.
Кулигин.
Кыдз позьӧ, сударь!
Сёясны, ловйӧн ньылыштасны.
Меным и сідз нин, сударь, аслам сёрни вӧсна сюралӧ; да ог вермы, радейта уна сёрнитны!
Со нӧшта семья кост олӧм йылысь кӧсйи ме тіянлы, сударь, висьтавны; да коркӧ мӧдысь нин.
А сідз жӧ эм, мый кывзыны.
Пырӧны Феклуша да мӧд нывбаба.
Феклуша.
Лӧсьыд да шань, мусаӧй, лӧсьыд да шань!
Дивӧ кодь мича!
Да мый нин и сёрнитны!
Райын оланныд!
И купечество ставыс благочестивӧй йӧз, уна бур вӧчӧмӧн мичаммӧм йӧз!
Лышкыдлунӧн да корысьясӧс ёна радейтӧмӧн!
Ме сэтшӧм дӧвӧлен, сэтшӧм, матушка, дӧвӧлен, голяӧдз!
Миянӧс эновтчӧм вӧсна налы нӧшта уна озырлуныс содас, а медся нин Кабанов ордсалы.
(Мунӧны.)
Борис.
Кабанов ордсалы!
Кулигин.
Ханжа, сударь!
Корысьяслы торйӧдӧ-сетӧ, а гортсасӧ сёйис дзикӧдз.
(Чӧв олӧм.)
Меным эськӧ сӧмын, сударь, перпету-мобиль аддзыны!
Борис.
Мый нӧ эськӧ ті вӧчинныд?
Кулигин.
Кыдз нӧ, сударь!
Англичана ӧд миллион сетӧны; став деньгасӧ эськӧ ме обществолы коланінӧ и видзи, отсалӧм могысь.
Мещанаыдлы удж колӧ сетны.
Киясныс налӧн эм, а уджавны немтор.
Борис.
А ті надейтчанныд аддзыны перпетуум-мобилесӧ?
Кулигин.
Дзик аддза, сударь!
Ӧні эськӧ сӧмын деньгатор судзӧдыштны модельяс вылас.
Прӧщайтлӧ, сударь!
(Мунӧны.)
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЛӦМ
Борис (ӧтнас).
Жаль сійӧс жугыльмӧднысӧ!
Кутшӧм бур морт!
Юрас бур мӧвпъяс кутӧ — и шуда.
А мен, тыдалӧ, тадзи и лоӧ воштыны ассьым том олӧмӧс тайӧ трущобаас.
Ӧд дзик нин кулӧм морт кодь ветла, а сэн нӧшта на йӧй ру юрӧ сюйсьӧ!
Но, кытчӧ лӧсялӧ!
Меным-ӧ нин меліасьны?
Кедзовтӧм, нартитӧм морт ме, а нӧшта на сэн влюбитчыны думышті.
Да кодӧ?
Нывбабьейӧ, кодкӧд весигас и сёрнитыштнысӧ некор оз удайтчыв!
(Чӧв олӧм.)
Мый кӧть мед эз вӧв, а оз петав сійӧ менам юрысь, нинӧм он вӧч.
Со сійӧ!
Мужикыскӧд локтӧ, ну, и энькаыс накӧд!
Но, абу ӧмӧй ме дзик йӧй?
Видзӧдышт пельӧс сайсянь, да и довгы гортад.
(Мунӧны.)
Мӧдарладорсяньыс пырӧны: Кабанова, Кабанов, Катерина да Варвара.
ВИТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанова, Кабанов, Катерина да Варвара.
Кабанова.
Кӧсъян кӧ тэ мамыдлысь кывзысьыштны, то тэ, кыдз сэтчӧ воан, вӧч сідз, кыдз ме тэныд тшӧкті.
Кабанов.
Да кыдзи нӧ, маменька, ме верма тіянсьыныд кыв вуджны!
Кабанова.
Ӧні оз зэв уважайтны пӧрысьджыкъястӧ.
Варвара (аслыс).
Он уважит тэнӧ, дерт нин!
Кабанов.
Ме, кажитчӧ, маменька, ті кипод улысь ни ӧти воськов.
Кабанова.
Вериті эськӧ ме тэныд, муса пиӧй, ас синмӧн кӧ эг аддзыв да ас пельӧн кӧ эг кывлы, кутшӧма ӧні ныв-пияныд аймамсӧ пыдди пуктӧны!
Кӧть эськӧ мед сійӧс эз вунӧдны, мыйдта шогыс мунӧ мамъяс вывті челядь вӧсна.
Кабанов.
Ме, маменька...
Кабанова.
Мамыд кӧ коркӧ мыйкӧ и ӧбиднӧйӧс, ті ышнясьӧм серти, шуас, сійӧс, ме думайта, позьӧ эськӧ терпитыштны!
А, кыдз тэ думайтан?
Кабанов.
Да кор нӧ ме, маменька, эг терпитлы тіянсьыныд?
Кабанова.
Мамныд пӧрысь, йӧй; но, а ті, том йӧз, вежӧраӧсь, оз и ков миянсьыным, йӧйяслысь, косӧдны.
Кабанов (ышловзигмоз. Бокӧ.)
Аттӧ, господи!
(Мамыслы.)
Да лысьтам-ӧ ми, маменька, думыштны!
Кабанова.
Тіянӧс радейтӧм вӧсна ӧд аймамыд и скӧрӧсьсӧ овлӧны, радейтӧм могысь и пинялӧнысӧ, пыр чайтӧны бур вылӧ велӧдны.
Но, а тайӧ ӧні оз во сьӧлӧм выланыс.
И мӧдасны челядьыс йӧзлы висьтавлыны, мый мам броткакылысь, мый мам лолыштны оз сет, таладор югыдас овны оз лэдз.
А, енмӧ видз, кутшӧмкӧ кывйӧн моньыдлы не угодитны, но, и мӧдас сёрни, мый энька дзикӧдз сёйис.
Кабанов.
Кодкӧ ӧмӧй, маменька, сёрнитӧ ті йылысь?
Кабанова.
Эг кывлы, муса пи, эг кывлы, пӧръясьны ог кӧсйы.
Кывлі кӧ нин, ме эськӧ тэкӧд, муса пи, сэк эг тадз сёрнит.
(Ышлолалӧ.)
Ок, ыджыд грек!
Дыр-ӧ со и грекӧ вӧйны!
Сьӧлӧмтӧ дойдана сёрни мӧдас, но, и грекӧ вӧян, скӧрман.
Нет, муса пи, сёрнит, мый колӧ, ме йылысь.
Некодӧс он дугӧд сёрнитӧмысь: син водзад оз лысьтны, син саяд мӧдасны.
Кабанов.
Да кывйӧй мед косьмас...
Кабанова.
Тырмас, тырмас, эн божитчы!
Грек!
Ме важӧн нин аддза, мый тэныд гӧтырыд мусаджык мам дорсьыд.
Гӧтрасьӧмсяньыд ме тэсянь войдӧрся кодь муслун ог нин аддзы.
Кабанов.
Мыйысь нӧ, маменька, тайӧ тіянлы тыдалӧ?
Кабанова.
Да быдторйысь, муса пи!
Мамыд кӧ мыйкӧ синнас оз аддзы, сьӧлӧмыс сылы висьталӧ, сьӧлӧмнас сійӧ кылӧ.
Али гӧтырыд тэнӧ ме дорысь ывдортӧ ли мый, ог вермы гӧгӧрвоны.
Кабанов.
Да оз, маменька!
Мый ті, помилуйтӧй!
Катерина.
Меным, маменька, дзик ӧти, мый рӧднӧй мам, мый тэ, да и Тихон тэнӧ радейтӧ жӧ.
Кабанова.
Тэ эськӧ, кажитчӧ, вермин и чӧв олыштны, тэнӧ кӧ оз юавны.
Эн дорйысь, матушка, ог ӧбидит, небось!
Сійӧ ӧд меным пи жӧ; тайӧс тэ эн вунӧд!
Мый тэ петін син водзас дзибрасьны!
Медым аддзисны, али мый, кутшӧма тэ мужиктӧ радейтан?
Сідз тӧдам, тӧдам, син водзадтӧ тэ тайӧс ставлы петкӧдлан.
Варвара (аслыс).
Аддзис тай велӧданін.
Катерина.
Тэ ме йылысь, маменька, весьшӧрӧ тайӧс сёрнитан.
Мый йӧз дырйи, мый йӧзтӧг, ме пыр ӧткодь, нинӧм ме ачымӧн ог петкӧдлы.
Кабанова.
Да ме тэ йылысь и сёрнитнысӧ эг кӧсйы; а сідз, кыв вылӧ шедін.
Катерина.
Да кӧть и кыв вылӧ шеді, мыйысь нӧ тэ менӧ ӧбижайтан?
Кабанова.
Эк, кутшӧм лэбач!
Пыр нин и чушис.
Катерина.
Кодлы нӧ лӧсьыд нинӧм абусӧ кывзыны?
Кабанова.
Тӧда ме, тӧда, мый тіянлы оз воны сьӧлӧм вылад менам кывъясӧй, да мый нӧ вӧчан, ме тіянлы абу ӧтдор, тіян вӧсна менам сьӧлӧмӧй висьӧ.
Ме важӧн аддза, мый тіянлы вӧля колӧ.
Но, мый нӧ, виччысьыштанныд, овны кутанныд и вӧля вылын, кор ме ог ло.
Сэкитӧ нин вӧчӧй, мый колӧ, оз ло ті вылын ыджыдыс.
А, гашкӧ, и менӧ казьтыштланныд.
Кабанов.
Да ми ті йылысь, маменька, лун и вой енлы кевмыны кутам, медым тіянлы, маменька, ен сетіс кузь нэм да бур шуд да бур олӧм.
Кабанова.
Но, тырмас, дугды, пӧжалуйста.
Гашкӧ, тэ и радейтлін мамтӧ, кор вӧлін гӧтыртӧм.
Меӧдз-ӧ тэныд: том гӧтыр тэнад.
Кабанов.
Ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт: гӧтыр ачыс ас туяс, а мам дінӧ ачыс ас туяс менам эм почтение.
Кабанова.
Сідзкӧ, тэ вежан гӧтыртӧ мамыд вылӧ?
Некор нинӧм вылӧ талы ме ог верит.
Кабанов.
Мыйла нӧ меным вежнысӧ?
Ме кыкнанныдтӧ радейта.
Кабанова.
Но да, сідзи и эм, висьтавлы, висьтавлы!
Аддза нин ме, мый ме тіянӧс дзескӧда.
Кабанов.
Думайтӧй, кыдз окота, ставыс вылӧ тіян вӧля; сӧмын ме ог тӧд, кутшӧм менам шудтӧм мортӧн чужсьӧма таладор югыдас, мый ог вермы нинӧмӧн угодитны тіянлы.
Кабанова.
Мый тэ коньӧрӧн асьтӧ петкӧдлан?
Мый тэ ныртӧ ӧшӧдін?
Но, кутшӧм нӧ тэ мужик?
Видзӧдлы тэ ас вылад!
Пондас-ӧ та бӧрын повны тэысь гӧтырыд?
Кабанов.
Да мыйла нӧ сылы повнысӧ?
Меным и сійӧ тырмымӧн, мый сійӧ радейтӧ менӧ.
Кабанова.
Кыдзи, мыйла повны!
Кыдзи, мыйла повны!
Да тэ йӧймин, али мый?
Тэысь оз мӧд повны, меысь дерт нин оз.
Кутшӧм нӧ тайӧ олӧм сям лоӧ гортад?
Тэ ӧд, чайта, сыкӧд закон серти олан.
Али ті ногӧн закон немтор оз значит?
Да тэнад кӧ нин татшӧм дурацкӧй мӧвпъяс юрад эмӧсь, тэ кӧть сы дырйисӧ нин мед эн больгы да чойыд дырйи, ныв дырйи; сылы ӧд верӧссайӧ жӧ ковмас мунны: тадзтӧ тэнсьыд сӧрӧмтӧ сійӧ кывзас, бӧрыннас мужикыс миянлы пасибӧ висьталас велӧдӧм вылад.
Аддзан тэ, вежӧрыд нӧшта кутшӧм на тэнад, а тэ ещӧ ас вӧляӧн кӧсъян овны.
Кабанов.
Да ме, маменька, ог и кӧсйы ас вӧляӧн овны.
Кысь нин мен ас вӧляӧн овны!
Кабанова.
Сідзкӧ, тэ ногӧн, колӧ пыр меліӧн лоны гӧтырыдкӧд?
Не горӧдыштлыны сы вылӧ, ни грӧзитыштны?
Кабанов.
Да ме, маменька...
Кабанова (ярзьӧмӧн).
Кӧть мусук мед лӧсьӧдас!
А? И тайӧ, гашкӧ, тэ ногӧн, немтор?
А? Но, висьтав!
Кабанов.
Да ей-богу, маменька...
Кабанова (дзик веськодя).
Дурак!
(Ышловзьӧ.)
Дураккӧд мый и сёрнитныс!
Ӧти грек сӧмын!
(Чӧв олӧм.)
Ме гортӧ мӧді.
Кабанов.
Ми пырысь-пыр жӧ, сӧмын гоз-мӧдысь бульвар кузя прӧйдитчам.
Кабанова.
Но, кыдз окотаныд, сӧмын тэ эн вунӧд, медым мен тіянӧс оз ло виччысьны!
Тӧдан, ме ог радейт виччысьны.
Кабанов.
Ог, маменька, ен мед видзас менӧ!
Кабанова.
Мися жӧ!
(Мунӧ.)
КВАЙТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ Кабановатӧг.
Кабанов.
Со аддзан тэ, век со менӧ тэ вӧсна маменька видӧ!
Со олӧмӧй менам кутшӧм!
Катерина.
Ме нӧ мыйӧн мыжа?
Кабанов.
Коді нӧ мыжаыс, ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Варвара.
Кысь тэныд гӧгӧрвоны!
Кабанов.
Водзсӧ пыр зыньгис: «Гӧтрась, да гӧтрась, ме кӧть эськӧ видзӧдлі тэ вылӧ, гӧтыра вылас».
А ӧні сёйӧмӧн сёйӧ, лолыштны оз сет — ставыс тэ вӧсна.
Варвара.
Да сійӧ али мый мыжа!
Мам сы вылӧ усьласьӧ, и тэ тшӧтш.
А нӧшта шуан, мый радейтан гӧтыртӧ.
Мустӧм мен видзӧднысӧ тэ вылӧ.
(Мышкӧн бергӧдчӧ.)
Кабанов.
Тӧлкуйт сэн!
Мый нӧ мен вӧчнысӧ?
Варвара.
Тӧд ассьыд делӧтӧ — чӧв ов, бурджыксӧ кӧ немтор нин он куж.
Мый сулалан-педзан?
Син сертиыд тӧда, мый тэнад дум вылад.
Кабанов.
Но, а мый?
Варвара.
Тӧдам, мый.
Савёл Прокофьич ордӧ окота мунны, юыштны сыкӧд.
Мый, абу сідз, али мый?
Кабанов.
Тӧдін, вокӧ.
Катерина.
Тэ, Тиша, ӧдйӧджык бӧр лок, а ӧд маменькаыд бара видчыны мӧдас.
Варвара.
Тэ, збыльысь, пелькджыка, а он кӧ, тӧдан ӧд!
Кабанов.
Кыдз нин ог тӧд!
Варвара.
Миянлы абу жӧ зэв окота тэ вӧсна видчӧмсӧ кывзыны.
Кабанов.
Ме ӧти сутш.
Виччысьыштлӧй!
(Мунӧ.)
СИЗИМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина да Варвара.
Катерина.
Сідзкӧ тэ, Варя, жалитан менӧ?
Варвара (бокӧ видзӧдігмоз).
Жаль, дерт.
Катерина.
Сідзкӧ тэ, вӧлӧмкӧ, радейтан менӧ?
(Ёна окыштӧ сійӧс.)
Варвара.
Мыйла мен не радейтнысӧ тэнӧ!
Катерина.
Но, пасибӧ тэныд!
Тэ муса сэтшӧм, ме ачым тэнӧ радейта кувтӧдз.
(Чӧв олӧм.)
Тӧдан, мый меным юрӧ воис?
Варвара.
Мый?
Катерина.
Мыйла йӧзыс оз лэбавны!
Варвара.
Ме ог гӧгӧрво, мый тэ висьталан.
Катерина.
Ме шуа, мыйла мися йӧзыс оз лэбавны, лэбачьяс моз?
Тӧдан, мукӧддырйиыс мен кажитчӧ, мый ме лэбач.
Кор сулалан гӧра йылын, сідз тэнӧ и кыскӧ лэбны.
Сідз эськӧ вот ӧддзӧдчӧмӧн котӧрті, лэпті киясӧс да лэбзи.
Видлыны: кӧ нин ӧні-а?
(Кӧсйӧ котӧртны.)
Варвара.
Мый тэ сӧрансӧ?
Катерина (ышлолалӧмӧн).
Кутшӧм ме вӧлі кыпыд да пельк!
Ме ті ордын косьми дзикӧдз.
Варвара.
Тэ чайтан, ме ог аддзы?
Катерина.
Татшӧм ӧмӧй ме вӧлі!
Ме олі, нинӧм йылысь эг тӧждысьлы, быттьӧ сырчик вӧля вылын.
Маменька радейтліс менӧ садьтӧг, вӧччӧдліс менӧ, аканьӧс моз, уджавны эз тшӧктыв, мый окота вӧлі, сійӧ и вӧча.
Тӧдан, кыдз ме олі ныв дырйи?
Час ме тэныд ӧні висьтала.
Чечча ме вӧлі водз; гожӧмын кӧ, сэк ветла ключ дорӧ, мысся, сьӧрысь вая ватор да став дзоридзьяссӧ гортысь киськала.
Дзоридз менам вӧлі уна-уна.
Сэсся маменькакӧд мунам вичкоӧ, ставӧн и странницаяс, — миян керка тыр вӧліны странницаяс да богомолкаяс.
А вичкоысь локтӧм мысти пуксям кутшӧмкӧ удж вылӧ, медсясӧ бархат кузя зарниӧн вышивайтны, а странницаяс мӧдасны висьтавлыны: кӧн найӧ вӧвлӧмаӧсь, мый аддзывлӧмаӧсь, житиеяс быдпӧлӧсӧс, либӧ стихъяс сьылӧны.
Тадз кадыс и кольӧ ӧбедӧдз.
Сэк старукаяс узьыштны водасны, а ме садйӧд гуляйта.
Сэсся рытъяӧ ветлам, а рытнас бара висьтъяс да сьылӧм.
Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі!
Варвара.
Да ӧд и миян тадзи жӧ ставыс.
Катерина.
Да тані ставыс, кыдз быттьӧ, мырдӧн моз.
И кувтӧдз ме радейтлі вичкоӧ ветлывлыны!
Быттьӧ вӧлі ме райӧ пыра да ог аддзы некодӧс, и кадсӧ ог тӧдлы, и ог кывлы, кор сьылӧмыс помасяс.
Дзик быттьӧ тайӧ ставыс ӧти здукӧн вӧлі.
Маменька висьтавлывліс, мый ставыс пӧ вӧлі видзӧдӧны ме вылӧ, мый мекӧд вӧчсьӧ!
А тӧдан: шондіа лунӧ куполсянь, сэтшӧм югыд сюръя увлань лэччӧ, и тайӧ сюръяӧдыс тшын рувъялӧ, кымӧр моз, и аддза ме вӧлі, быттьӧ ангелъяс тайӧ сюръяас лэбалӧны да сьылӧны.
А и сідз вӧвлі, нылӧ, войын чечча, — миян тадз жӧ быдлаын лампадкаяс ломалӧны, — да кӧнкӧ пельӧсын и юрбита асывводзӧдз.
Либӧ водз асывнас садйӧ муна, шондіыс сӧмын на петӧ, уськӧдча пидзӧсчань йылӧ, кевма да бӧрда, и ачым ог тӧд, мый вӧсна кевма и мый вӧсна бӧрда; тадз менӧ и аддзасны.
И мый йылысь ме кевми сэки, мый кори, ог тӧд; немторйыс меным оз ков, ставыс меным вӧлі тырмӧ.
А кутшӧм вӧтъяс ме вӧтасьлі, Варенька, кутшӧм вӧтъяс!
Либӧ зарни вичкояс, либӧ садъяс кутшӧмкӧ аслысногаясӧс, и пыр сьылӧны аддзытӧм гӧлӧсъяс, и кипарис дук кылӧ, и гӧраяс, и пуяс быттьӧ абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны, а ӧбразъяс вылын рисуйтӧм кодьӧсь.
А либӧ, быттьӧ ме лэбала, сідзи и лэбала сынӧдтіыс.
И ӧні мукӧддырйиыс вӧтасьла, да гежӧда, да и ог сэтшӧм вӧтъяс.
Варвара.
А мый нӧ?
Катерина (чӧв олыштӧм мысти).
Ме кула регыд.
Варвара.
Чӧв, мый тэ!
Катерина.
Нет, ме тӧда, мый кула.
Ох, утка, мыйкӧ лёктор вӧчсьӧ мекӧд, дивӧ кутшӧмкӧ!
Некор татшӧмыс менам эз вӧвлывлы.
Мыйкӧ меын сэтшӧм аслыспӧлӧс.
Быттьӧ выльысь овны заводита, либӧ... ог нин и тӧд.
Варвара.
Мый нӧ сэтшӧмыс тэкӧд?
Катерина (босьтӧ сійӧс киӧдыс).
А со мый, Варя, грек кутшӧмкӧ суас!
Сэтшӧма ме пола, сэтшӧма ме пола!
Быттьӧ ме сулала кыр йылын и менӧ кодкӧ тойлалӧ увдорӧ, а кутчысьнысӧ меным некытчӧ.
(Кинас кутчысьӧ юрас).
Варвара.
Мый тэкӧд лоӧма?
Он-ӧ тэ вись?
Катерина.
Ог вись...
Виси кӧ эськӧ, бурджык вӧлі, а ӧні абу лӧсьыд.
Сюйсьӧ мен юрӧ мечта кутшӧмкӧ.
И некытчӧ ме сыысь ог вермы пышйыны.
Думайтны мӧда — думъяс некыдз оз воны юрӧ, кевмыны — некыдз оз кевмыссьы.
Вомгорулын шуала кывъяс, а юрын дзик абу сійӧ: быттьӧ мен омӧльыс пельӧ шӧпкӧ, да пыр кутшӧмкӧ лёктор йылысь.
И сэтшӧмтор мен юрӧ пырӧ, мый мен аслым асысь яндзим лолывлӧ.
Мый мекӧд?
Кутшӧмкӧ неминуча водзын тайӧ!
Войнас, Варя, оз узсьы менам, пыр каститчӧ шӧпкӧдчӧм кутшӧмкӧ: кодкӧ сэтшӧм меліа сёрнитӧ мекӧд, быттьӧ гулю кургӧ.
Ог нин вӧтась ме, Варя, воддза моз райса пуястӧ да гӧраястӧ, а быттьӧ менӧ кодкӧ кутлӧ сэтшӧм топыда, топыда да нуӧдӧ менӧ кытчӧкӧ, и ме муна сы бӧрся, муна...
Варвара.
Но?
Катерина.
Да мый нӧ тайӧс ме висьтавла тэныд: тэ — ныв.
Варвара (гӧгӧр видзӧдлігмоз).
Висьтавлы!
Ме тэ серти лёкджык.
Катерина.
Но, мый нӧ ме висьтавласӧ?
Яндзим меным.
Варвара.
Висьтавлы, мор сыкӧд!
Катерина.
Гортын ме дзик пӧдны мӧдлывла, дзик пӧдны, мый пышйи эськӧ.
И сэтшӧм дум юрӧ волас, мый, менам кӧ вӧля, гуляйті эськӧ ме ӧні Волга кузя пыжӧн, сьылігтырйи, либӧ тройкаа вӧлӧн, бур вӧвъясӧн, кутчысьӧмӧн...
Варвара.
Сӧмын не мужикыдкӧд.
Катерина.
А тэ мыйӧн тӧдан?
Варвара.
Нӧшта мед не тӧдны!..
Катерина.
Ах, Варя, грек менам дум вылын!
Кутшӧма ме, коньӧрӧй, бӧрдлі, мыйсӧ нин ме ас вылын эг вӧч!
Не пышйыны мен тайӧ грексьыс.
Некытчӧ не пышйыны.
Тайӧ ӧд абу бур, ыджыд грек ӧд тайӧ, Варенька, мый ме мӧдӧс радейта?
Варвара.
Мый мен тэнӧ вӧйпнысӧ!
Менам аслам грекъяс эмӧсь.
Катерина.
Мый нӧ мен вӧчнысӧ!
Эбӧсӧй менам оз тырмы.
Кытчӧ ме воштыся; шог вӧснаыс мыйкӧ ме вӧча ас вылын!
Варвара.
Мый тэ!
Мый тэкӧд!
Час, нӧрӧвитлы, вок аски мунас, думыштлам; гашкӧ, и аддзӧдчывны позяс.
Катерина.
Ог, ог, оз ков!
Мый тэ!
Мый тэ!
Енмӧй видз!
Варвара.
Мыйысь тэ повзин?
Катерина.
Аддзӧдчыла кӧ ме сыкӧд кӧть ӧтпыр, ме пышъя гортысь, ме нинӧм вылӧ нин сэк ог во гортӧ.
Варвара.
А час нӧрӧвитлы, сэн аддзам.
Катерина.
Ог, ог, эн и висьтав меным, ме и кывзыны ог кӧсйы.
Варвара.
А мый косьмынысӧ!
Шог вӧснаыс кӧть кув, жалитасны али мый тэнӧ!
Кыдз жӧ, виччысь.
Сідзкӧ, кутшӧм невӧля асьтӧ мучитнысӧ!
Пырӧ беддя барыня да сы бӧрысь куим пельӧса шляпааӧсь кык лакей.
КӦКЪЯМЫСӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ да барыня.
Барыня.
Мый, мича аньяс?
Мый тан вӧчанныд?
Зонъясӧс виччысянныд, кавалеръясӧс?
Тіянлы гажа?
Гажа?
Тіян мичлунныд тіянӧс гажӧдӧ?
Мичлуныдтӧ со кытчӧ нуӧдӧ.
(Индӧ Волга вылӧ.)
Со, со, дзик йирас.
Варвара нюмъялӧ.
Мый сераланныд?
Эн радлӧй!
(Зымӧдӧ бедьнас.)
Ставныд сотчыны мӧданныд куслывтӧм биын.
Ставнытӧ сир пытшкын кутасны пуны.
(Мунігмозыс.)
То, то кытчӧ мичлуныдтӧ нуӧдӧ.
(Мунӧ.)
ӦКМЫСӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина да Варвара.
Катерина.
Ой, кутшӧма сійӧ менӧ повзьӧдіс!
— ме дрӧжжита быдсӧн, быттьӧ сійӧ туналӧ меным мыйкӧ.
Варвара.
Ас юр вылад эськӧ мед тэныд, пӧрысь ёма!
Катерина.
Мый сійӧ шуис сэтшӧмсӧ, а?
Мый сійӧ шуис?
Варвара.
Сӧрӧм ставыс.
Зэв тай колӧ кывзыны сылысь сӧрӧмсӧ.
Сійӧ быдӧнлы тадз туналӧ.
Нэмсӧ томсяньыс лёка овліс.
Юав жӧ, мый сы йылысь висьталасны!
Кувнысӧ со и полӧ.
Мыйысь ачыс полӧ, сійӧн и йӧзсӧ повзьӧдлӧ.
Весиг став зон челядьыс карын таысь дзебсясьӧны, ыршасьӧ на вылӧ бедьнас да горзӧ (неригмоз): «Ставныд биын сотчыны мӧданныд!»
Катерина (синсӧ читкыртӧмӧн).
Ой, ой, тырмас!
Менам сьӧлӧмӧй шогӧн тырис.
Варвара.
Эм тай мыйысь повны!
Пӧрысь йӧй...
Катерина.
Пола, кувтӧдз пола.
Пыр сійӧ менам син водзын кажитчӧ.
(Чӧв олӧм.)
Варвара.
Мый нӧ вокӧй оз лок, со оз-ӧ нин сім сьӧд кымӧр кыпӧдчы.
Катерина (ёна полігтырйи).
Сім сьӧд кымӧр!
Котӧртам гортӧ!
Ӧдйӧджык!
Варвара.
Мый тэ, йӧймин, али мый?
Кыдз нӧ тэ вокӧйтӧгыс гортад петкӧдчан?
Катерина.
Мед, гортӧ, гортӧ!
Ен сыкӧд!
Варвара.
Да мый тэ сэтшӧма полан: кымӧрыссӧ нӧшта ылын на.
Катерина.
А ылын на кӧ, сідзкӧ, пӧжалуй, виччысьыштам неуна; а збыль бурджык эськӧ мунны.
Мунам вай!
Варвара.
Да ӧд мыйкӧ лоӧ кӧ нин, сідзкӧ и гортад он дзебсьы.
Катерина.
Да век жӧ лӧсьыдджык, век жӧ спокойнӧджык; гортадтӧ ме ӧбразъяс водзӧ, да енлы юрбитны!
Варвара.
Ме эг и тӧдлы, мый тэ татшӧма гымалӧмысь-чардалӧмысь полан.
Ме со ог пов.
Катерина.
Кыдз, утка, не повны!
Быдӧнлы колӧ повны.
Он сыысь пов, мый виас тэнӧ, а сыысь, мый смертьыд друг суас тэнӧ, кутшӧм тэ эм, став грекъяснад, став лёк думъяснад.
Ме кулӧмсьыд ог пов, а кыдз ме думышта, мый друг ме сувта ен водзӧ татшӧмӧн, кутшӧм ме тані тэкӧд, тайӧ сёрнияс бӧрад, — со мыйысь повнысӧ.
Мый менам дум вылын!
Кутшӧм грекыссӧ!
Он лысьт весиг шуны!
(гымыштӧ.)
Ой!
Кабанов нырӧ.
Варвара.
Со вокӧй локтӧ.
(Кабановлы.)
Котӧрт ӧдйӧ!
(Гымыштӧ.)
Катерина.
Ой!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
МӦД ДЕЙСТВИЕ
Комната Кабановъяс керкаын.
ПЕРВОЙ ПЕТКӦДЧӦМ
Глаша (чукӧрталӧ платьеяс нопторйӧ) да Феклуша (пырӧ).
Феклуша.
Муса нылӧй, пыр со тэ удж вылын!
Мый вӧчан, муса ныв?
Глаша.
Кӧзяинӧс туйӧ мӧдӧда.
Феклуша.
Кытчӧкӧ мунӧ али мый ӧзъян сисьным миян?
Глаша.
Мунӧ.
Феклуша.
Дыр кежлӧ, муса нылӧй, мунӧ?
Глаша.
Оз, оз дыр кежлӧ.
Феклуша.
Но, бур туй сылы!
А кӧзяйкаыссӧ мый, лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны мӧдас, али оз?
Глаша.
Ог нин тӧд, кыдз тэныд шуны.
Феклуша.
Да сійӧ тіян бӧрдлывлӧ-ӧ коркӧ?
Глаша.
Эг кывлывлы мыйкӧ.
Феклуша.
Ёна нин ме радейта, муса нылӧй, кывзыны, кодкӧ кӧ бура бӧрдӧ.
(Чӧв олӧм.)
А ті, уткаӧй, эсійӧ корысь бӧрсяыс видзӧдыштлывлӧй, мед эськӧ эз гусяв мыйкӧ.
Глаша.
Коді тіянӧс тӧдас, пыр ті мӧда-мӧд выланыд удтысянныд.
Мый тіянлы бурасӧ оз овсьы?
Ми ордын-ӧ нин, кажитчӧ, тіянлы, корысьяслы, абу олӧм, а ті пыр пинясянныд да этшйысянныд;
грекысь ті онӧ полӧй.
Феклуша.
Оз позь, матушка, гректӧгыс: йӧз дорын олам.
Со мый ме тэныд висьтала, муса нылӧй: тіянӧс, прӧстӧй йӧзӧс, быдӧнӧс ӧти бес гудрӧдлӧ, а ми дінӧ, странникъяс дінӧ, код дінӧ квайтӧс, код дінӧ дас кыкӧс сувтӧдӧма; со и колӧ найӧс ставнысӧ вермыны.
Сьӧкыд, муса нылӧй.
Глаша.
Мыйла нӧ ті дінӧ сэтшӧм унасӧ?
Феклуша.
Тайӧ, матушка, бесъясыд миян вылӧ лӧгысла, мый ми сэтшӧм праведнӧй олӧмӧн олам.
А ме, муса нылӧй, абу пинясьысь, ме сайын татшӧм грек абу.
Дзик ӧти грек ме сайын эм; ме ачым тӧда, мый эм.
Чӧскыда сёйны радейта.
Но, мый нӧ сэсь!
Меным, вермытӧмлы, ен сетӧ.
Глаша.
А тэ, Феклуша, ылӧдз ветлывлін?
Феклуша.
Ог, муса нылӧй.
Ме аслам вермытӧм вӧсна ылӧдз эг ветлывлы, а кывлыны — уна кывлі.
Висьтавлӧны, сэтшӧм странаяс пӧ эмӧсь, муса нылӧй, кӧні и православнӧй царьясыс абуӧсь, а салтанъяс мунас веськӧдлӧны.
Ӧти муын трон вылын пукалӧ салтан Махнут турецкӧй, а мӧдын — салтан Махнут персидскӧй; и судъяс вӧчӧны найӧ, муса нылӧй, став йӧз вылын и мый кӧть мед оз судитны найӧ, ставыс неправильнӧ.
И оз вермыны найӧ, мусаӧй, ни ӧти делӧ праведнӧй рассудитны, сідз нин налы шуӧма.
Миян закон праведнӧй, а налӧн, мусаӧй, абу праведнӧй; мый миян закон серти тадз лоӧ, а на ногӧн ставыс мӧдарӧ.
И став судьяясыс налӧн, на странаясын, сідз жӧ ставныс неправеднӧйӧсь; сідз налы, муса нылӧй, и норасьӧмъясын гижӧны: «судит менӧ, неправеднӧй судья!»
Либӧ эм нӧшта му, кӧні став йӧзыс пон юраӧсь.
Глаша.
Мыйла нӧ сідз, пон юраӧсь?
Феклуша.
Мӧд вера вӧснаыс.
Муна ме, муса нылӧй, купечьяс ордті ветлышта: оз-ӧ сетыштны мыйкӧ коньӧрлы пыдди.
Прӧщайтлы ӧні кежлӧ!
Глаша.
Прӧщай!
Феклуша мунӧ.
Вот ещӧ кутшӧм муяс эмӧсь!
Кутшӧм, кутшӧм чудесаыс абу таладор югыдын!
А ми тані пукалам, немторсӧ ог тӧдӧй.
Бур на нӧшта, мый бур йӧз эмӧсь; он, он, да и кылан, мый таладор югыдын вӧчсьӧ; а эз кӧ эськӧ висьтавлыны сідз, йӧйӧн и кулім.
Пырӧны Катерина да Варвара.
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина да Варвара.
Варвара (Глашалы).
Петкӧд нопсӧ доддьӧ, вӧвъяс воисны.
(Катериналы.)
Томӧн тэнӧ верӧссайӧ сетісны, гуляйтыштны тэн ныв дырйиыд эз шедлы: сійӧн тэнад сьӧлӧмыдтӧ и эз на бурмы нӧшта.
Глаша петӧ.
Катерина.
Некор оз и бурмы.
Варвара.
Мыйла нӧ?
Катерина.
Сэтшӧмӧн нин менам чужсьылӧма, пӧсь сьӧлӧмӧн!
Ме ар квайта на нӧшта вӧлі, эг ыджыдджык, мый ме сэк вӧчлі!
Дӧзмӧдісны менӧ мыйӧнкӧ гортын, а вӧлі тайӧ рытъявылыс, пемыд нин: ме пышйи Волга дорӧ, пукси пыжӧ да тойышті сійӧс берег дорысь.
Мӧд лун асылын аддзисны верст дас сайысь!
Варвара.
Но, а зонъяс видзӧдлывлісны тэ вылӧ?
Катерина.
Видзӧдлывтӧг эз овны!
Варвара.
Тэ нӧ мый?
Эн ӧмӧй нӧ радейтлы некодӧс?
Катерина.
Эг, серавлі сӧмын.
Варвара.
А тэ ӧд, Катя, Тихонтӧ он радейт.
Катерина.
Кыдзи нӧ ог радейт!
Меным сійӧ зэв жаль!
Варвара.
Он, он радейт.
Жаль кӧ, дерт, он нин радейт.
Да и нинӧмысь, колӧ веськыда шуны.
И весьшӧрӧ тэ меысь дзебсясян!
Важӧн нин ме казялі, мый тэ радейтан ӧти мортӧс.
Катерина (повзьӧмӧн).
Мый серти нӧ тэ казялін?
Варвара.
Кутшӧм тешкодя тэ сёрнитан!
Ме ичӧт али мый!
Со тэныд медводдза казялантор: кыдз тэ аддзан сійӧс, чужӧм вылад дзик вежсян.
Катерина лэдзис синъяссӧ.
Да этша ӧмӧй...
Катерина (синсӧ увлань лэдзӧмӧн).
Но, кодӧс нӧ?
Варвара.
Да ӧд тэ ачыд тӧдан, мыйла нимсӧ висьтавны?
Катерина.
Мед, висьтав.
Нимсӧ висьтав!
Варвара.
Борис Григорьевичӧс.
Катерина.
Но да, сійӧс, Варенька, сійӧс!
Сӧмын тэ, Варенька, ен могысь...
Варвара.
Но, вот ещӧ!
Тэ ачыдсӧ, видзӧд, эн ылав кывнад кыдзкӧ-мыйкӧ.
Катерина.
Пӧръясьлынысӧ ме ог куж; суськынысӧ немтор ог вермы.
Варвара.
Но, сытӧгыс ӧд оз позь; тэ эн вунӧд, кӧні тэ олан!
Миян ӧд гортса сы вылын и олӧны.
И ме эг вӧв пӧръясьлысь, да велалі, кор ковмис.
Ме тӧрыт гуляйті, сэк сійӧс аддзылі, сёрниті сыкӧд.
Катерина (недыр чӧв олӧм мысти, зумыштчӧмӧн).
Но, мый нӧ сэсся?
Варвара.
Копрасьны тэныд тшӧктіс.
Жаль, шуӧ, мый аддзӧдчывны некӧн.
Катерина (нӧшта ёнджыка зумыштчӧмӧн).
Кӧн нӧ аддзӧдчылан!
Да и мыйла...
Варвара.
Жугыль сэтшӧм...
Катерина.
Эн висьтавлы меным сы йылысь, ен могысь, эн висьтавлы!
Ме сійӧс и тӧдны ог кӧсйы!
Ме кута мужикӧс радейтны.
Тиша, югыд шондіӧй менам, некод вылӧ ме тэнӧ ог веж!
Ме и думайтнысӧ эг кӧсйыв, а тэ менӧ гӧрдӧдтӧдз вайӧдан.
Варвара.
Да эн думайт, коді нӧ тэныд тшӧктӧ?
Катерина.
Он жалит тэ менӧ ньӧти!
Висьталан: эн думайт, а ачыд казьтылан.
Ме ӧмӧй кӧсъя сы йылысь думайтны?
Да мый вӧчны, юрысь кӧ оз петав.
Мый йылысь кӧть ог мӧд думайтны, а сійӧ сідзи и сулалӧ син водзын.
И кӧсъя ачымӧс венны-ланьтӧдны, да ог вермы некыдз.
Тӧдан-ӧ тэ, тавой ӧд менӧ бара бесыс гудрӧдліс.
Ме ӧд нин гортысь пышйылі.
Варвара.
Тэ кутшӧмкӧ аслыснога, ен тэкӧд!
А ме ногӧн: вӧч, мый колӧ, сӧмын мед некод нинӧм эз тӧдлы.
Катерина.
Ог кӧсйы ме сідз.
Да и мый бурыс!
Бурджык нин ме терпитны мӧда, кытчӧдз терпитсяс.
Варвара.
А оз терпитсьы, мый нӧ вӧчан?
Катерина.
Мый ме вӧча?
Варвара.
Да, мый тэ вӧчан?
Катерина.
Мый меным окота лоӧ, сійӧс и вӧча.
Варвара.
Вӧч, видлы, сэк тэнӧ тані сёйӧмӧн сёясны.
Катерина.
Меным мый!
Ме муна, да и ставыс.
Варвара.
Кытчӧ тэ мунан?
Тэ мужикыдлӧн гӧтыр.
Катерина.
Эх, Варя, он тӧд тэ менсьым характерӧс!
Дерт, ен мед оз си тайӧс!
А зэв кӧ нин мен тані мустӧммас, сэк оз кутны менӧ некутшӧм вынӧн.
Ӧшиньӧд шыбитча, Волгаӧ уськӧдча.
Ог кӧсйы тан овны, ог и мӧд, кӧть тэ менӧ ви!
(Чӧв олӧм.)
Варвара.
Тӧдан мый, Катя!
Тихон мунӧм бӧрын кутам вай садйын узьлыны, беседкаын.
Катерина.
Но, мыйла нӧ, Варя?
Варвара.
Да абу ӧмӧй ӧткодь?
Катерина.
Пола ме тӧдтӧминас узьны.
Варвара.
Мыйысь повнысӧ!
Глаша миянкӧд лоас.
Катерина.
Пыр нин кыдзкӧ полан!
Да ме, пӧжалуй.
Варвара.
Ме эськӧ тэнӧ эг и кор, да менӧ ӧтнамӧс маменька оз лэдз, а мен колӧ.
Катерина (сы вылӧ видзӧдігмоз).
Мыйла нӧ тэныд колӧ?
Варвара (сералӧ).
Мӧдам сэн ворожитны тэкӧд.
Катерина.
Сералан кӧ тэ-а?
Варвара.
Серала, дерт; а мый нӧ збыльысь ӧмӧй?
(Чӧв олӧм.)
Катерина.
Тихоныс нӧ тайӧ кӧні?
Варвара.
Мый сыысь тэныд?
Катерина.
Нет, ме сідз.
Регыд ӧд мунас.
Варвара.
Маменькакӧд пукалӧны игнасьӧмӧн.
Кеслӧ ӧні маменька сійӧс, кыдз сім сёйӧ кӧртӧс.
Катерина.
Мыйысь нӧ?
Варвара.
Нинӧмсьыс, сідз, овны-вывны велӧдӧ.
Кык вежон чӧж туйын лоӧ, син саяс.
Ачыд артышт!
Мамлӧн сьӧлӧмыс кутас ставыс юкавны, мый сійӧ ас вӧля вылын гуляйтӧ.
Сійӧ вот ӧні и сеталӧ сылы наказъяс, ӧтиӧс мӧдсьыс чорыдджыкӧс, сэсся ӧбраз водзӧ нуӧдас, юрбитны тшӧктас, мый дзик сідзи сійӧ ставсӧ и вӧчас, кыдз тшӧктӧма.
Катерина.
И вӧля вылассӧ сійӧ кӧрталӧмакодь.
Варвара.
Да, кыдз жӧ, кӧрталӧмакодь!
Сійӧ мыйӧн петас тась, пыр юсяс.
Сійӧ ӧні кывзӧ, а ачыс думайтӧ, кыдз эськӧ сылы мынны ӧдйӧджык.
Пырӧны Кабанова да Кабанов.
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ, Кабанова да Кабанов.
Кабанова.
Но, тэ помнитан ставсӧ, мый ме тэн висьталі?
Смотри, эн вунӧд!
Тшуп аслыд ныр вылад!
Кабанов.
Ог вунӧд, маменька.
Кабанова.
Но, ӧні ставыс дась.
Вӧвъяс воисны.
Прӧститчыны тэныд сӧмын, да и ен тэкӧд.
Кабанов.
Да, маменька, пӧра.
Кабанова.
Но!
Кабанов.
Мый тшӧктанныд?
Кабанова.
Мый нӧ сулалан, он ӧмӧй пӧрядоксӧ тӧд?
Висьтав гӧтырыдлы, кыдз тэтӧг овны.
Катерина лэдзис синъяссӧ муӧ.
Кабанов.
Да сійӧ ӧд ачыс тӧдӧ.
Кабанова.
Сёрнит нӧшта!
Но, но, висьтав!
Медым и ме кыла, мый тэ сылы тшӧктан!
А сэсся воан, юалан, сідз-ӧ ставсӧ вӧчис.
Кабанов (Катериналы паныд сувтӧмӧн).
Маменькалысь кывзы, Катя!
Кабанова.
Висьтав, медым эз скӧрав энькаыс вылӧ.
Кабанов.
Эн скӧрав!
Кабанова.
Медым пыдди пуктас энькасӧ, рӧднӧй мамӧс моз.
Кабанов.
Пыдди пукты, Катя, маменькаӧс, рӧднӧй мамӧс моз.
Кабанова.
Медым кисӧ кресталӧмӧн эз пукав, барыня моз!
Кабанов.
Уджав мыйкӧ метӧг!
Кабанова.
Медым ӧшиньӧд синъяснас эз кӧйяв!
Кабанов.
Да, маменька, кор нӧ сійӧ...
Кабанова.
Но, но!
Кабанов.
Ӧшиньӧд эн видзӧд!
Кабанова.
Медым том йӧз вылӧ тэтӧг эз усьлась синъяснас.
Кабанов.
Да мый нӧ тайӧ, маменька, ей-богу!
Кабанова (скӧра).
Немтор ыръянитны!
Колӧ вӧчны, мый мам тшӧктӧ.
(Нюмъёвтӧмӧн.)
Тшӧктӧмнадтӧ пыр нин бурджык.
Кабанов (яндысигтырйи).
Зонъяс вылӧ эн видзӧд!
Катерина скӧра видзӧдлӧ сы вылӧ.
Кабанова.
Но, ӧні сёрнитыштӧй аскежаныд, мыйкӧ кӧ колӧ.
Мунам, Варя!
(Петӧны).
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанов да Катерина (сулалӧ, быттьӧ кынмӧма места вылас).
Кабанов.
Катя!
(Чӧв олӧм.)
Катя, тэ ме вылӧ он скӧрав?
Катерина (недыр чӧв олӧм мысти довкнитӧ юрнас).
Ог!
Кабанов.
Да мый тэ татшӧм?
Но, прӧстит менӧ!
Катерина (пыр важкодьыс на, кокньыдика юрнас довкнитӧм мысти).
Ен тэкӧд!
(Чужӧмсӧ кинас тупкӧм мысти.)
Сійӧ ӧбидитіс менӧ.
Кабанов.
Ставсӧ кӧ сьӧлӧм вылад босьтны, чахоткаӧн регыд висьман.
Мый сылысь кывзынысӧ!
Сылы ӧд мыйкӧ колӧ жӧ висьтавлыны!
Но, и медым сійӧ сёрнитӧ, а тэ пель дортіыд лэдз.
Но, прӧщай, Катя!
Катерина (мужикыслы сьылі вылас уськӧдчигмоз).
Тиша, эн мун!
Ен могысь, эн мун!
Мусаӧй, кевмыся тэныд!
Кабанов.
Оз позь, Катя.
Маменька кӧ ыстӧ, кыдз нӧ ме ог мун!
Катерина.
Но, босьт менӧ аскӧдыд, босьт!
Кабанов (сы кутӧмысь мынтӧдчигмоз).
Да оз позь.
Катерина.
Мыйла нӧ, Тиша, оз позь?
Кабанов.
Зэв тай гажа тэкӧд ветлыны.
Ті менӧ дзикӧдз нин тані мучитінныд!
Ме ог чайт, кыдз мыннысӧ; а тэ нӧшта кӧвъясян меным.
Катерина.
Да тэ ӧмӧй он нин радейт менӧ?
Кабанов.
Да радейта; а этатшӧм невӧлясьыд кутшӧм кӧть мича гӧтыр дорысь пышъян!
Тэ думышт сійӧс: кӧть мед кутшӧм, а ме ӧд мужичӧй; нэмчӧжыд этадзтӧ овны, ачыд аддзан, сэки и гӧтыр дінсьыд пышъян.
Да кыдз ме тӧда ӧні, мый вежон кык некутшӧм гым-чард ме весьтын оз ло, кандалъясыс эсійӧ кокъясын абуӧсь, гӧтырӧдз-ӧ меным?
Катерина.
Кыдз нӧ меным радейтнысӧ тэнӧ, кор тэ татшӧм кывъяс шуалан?
Кабанов.
Кывъяс, кыдз кывъяс!
Кутшӧм кывъяс нӧ нӧшта мен шуавны?
Коді тэнӧ тӧдӧ, мыйысь тэ полан?
Тэ ӧд он ӧтнад, а маменькакӧд колян.
Катерина.
Эн висьтав тэ меным сы йылысь, эн дойдав тэ сьӧлӧмӧс менсьым!
Ой, коньӧрӧй меӧй, коньӧрӧй!
(Бӧрдӧ.)
Кытчӧ мен, коньӧрӧйлы, воштысьны?
Код дінӧ шыасьны?
Бур войтырӧй, дзикӧдз ме воша!
Кабанов.
Да тырмас тэн!
Катерина (матыстчӧ мужикыс дінӧ да топӧдчӧ сы бердӧ).
Тиша, донаӧй, тэ кӧ эськӧ кольччин, либӧ босьтін тэ менӧ аскӧдыд, кутшӧма эськӧ ме тенӧ радейті, кутшӧма эськӧ ме тэнӧ меліалі, мусаӧс менсьым.
(Меліалӧ сійӧс.)
Кабанов.
Ог гӧгӧрво ме тэнӧ, Катя!
Мукӧддырйиыс тэнсьыд кыв он вермы пычкыны, кысь нин эськӧ меліалӧм да; а мукӧддырйиыс ачыд сюйсян.
Катерина.
Тиша, код вылӧ мыжйӧн тэ менӧ колян!
Лёктор суас тэтӧг!
Лёктор суас!
Кабанов.
Но, да ӧд оз кӧ позь, немтор нин он вӧч.
Катерина.
Но, сідзкӧ со мый!
Тшӧкты тэ меным сетны чорыд клятва...
Кабанов.
Кутшӧм клятва?
Катерина.
Со кутшӧмӧс: медым ме эг лысьт тэтӧг некутшӧм помка улын ни сёрнитны некодкӧд йӧзкӧд, ни аддзӧдчывлыны, медым и думайтны ме эг лысьт некод йылысь тэысь кындзи.
Кабанов.
Да мый нӧ таысь?
Катерина.
Лӧньӧд тэ менсьым сьӧлӧмӧс, вӧч татшӧм милӧсть ме вӧсна!
Кабанов.
Кыдз позьӧ ас вӧсна ручайтчыны, код тӧдас, мый вермас юрад воны.
Катерина (пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн).
Медым не аддзывны меным ни батьӧс, ни мамӧс!
Кувны меным висьтасьтӧг-даръясьтӧг, ме кӧ...
Кабанов (сійӧс кыпӧдігмоз).
Мый тэ!
Мый тэ!
Грекыс кутшӧм!
Ме и кывзыны ог кӧсйы.
Кабановалӧн гӧлӧс: «Пӧра, Тихон!»
Пырӧны Кабанова, Варвара да Глаша.
ВИТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ, Кабанова, Варвара да Глаша.
Кабанова.
Но, Тихон, пӧра.
Мун-ветлы, ен тэкӧд!
(Пуксьӧ.)
Пуксьӧй ставныд!
Ставӧн пуксьӧны.
Чӧв олӧм.
Но, прӧщай!
(Сувтӧ, и ставӧн сувтӧны.)
Кабанов (мамыс дінӧ матыстчигмоз).
Прӧщайтлӧй, маменька!
Кабанова (чуньнас муӧ индігмоз).
Кок вылӧ, кок вылӧ.
Кабанов копрасьӧ кок вылас, сэсся окасьӧ мамыскӧд.
Прӧщайтчы гӧтырыдкӧд!
Кабанов.
Прӧщайтлы, Катя!
Катерина уськӧдчӧ сылы сьылі вылас.
Кабанова.
Мый сьылі вылас ӧшӧдчин, яндысьтӧм син!
Он ӧд мусуккӧд прӧщайтчы!
Сійӧ тэныд мужик, — кӧзяин!
Али пӧрядок он тӧд?
Кок вылас копрась!
Катерина копрасьӧ кок вылас.
Кабанов.
Прӧщайтлы, чойӧ!
(Окасьӧ Варваракӧд.)
Прӧщайтлы, Глаша!
(Окасьӧ Глашакӧд.)
Прӧщайтлӧ, маменька!
(Копрасьӧ )
Кабанова.
Прӧщай!
Кузьджык туйӧ коллявны — унджык синва.
Кабанов петӧ, сы бӧрся Катерина, Варвара да Глаша.
КВАЙТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанова (ӧтнас).
Томлуныд мый вӧчӧ!
Серамыд петас видзӧднысӧ весиг на вылӧ!
Абу кӧ ас йӧз, сералі эськӧ пӧттӧдз.
Нинӧмсӧ оз тӧдны, некутшӧм пӧрядок.
Прӧщайтчынытӧ бур ногӧн оз кужны.
Бур нӧшта, кодлӧн гырысьджыкъясыд эмӧсь, наӧн и кутсьӧ гортыд, кытчӧдз ловъяӧсь.
А ӧд сідзжӧ йӧйясыд ас вӧля вылӧ окотитӧны, а петасны вӧля вылад да сідзи и путайтсьӧны бур йӧзлы укӧрба вылӧ да серам вылӧ.
Дерт, кодкӧ и жалитыштас, а унджыкыс сералӧны.
Да серавтӧгыс оз и позь; гӧстьясӧс кораласны, пуксьӧдавны оз кужны, да нӧшта, видзӧд, вунӧдасны кодӧскӧ рӧдвужсӧ корны.
Серам да и сӧмын!
Тадз со важ олӧмыдтӧ и йывмӧ.
Мукӧд ордас и пырнытӧ абу окота.
А пыран кӧ, сьӧлыштан да ӧдйӧджык бӧр.
Мый лоӧ, кор пӧрысьясыд кулаласны, кыдз мӧдас светыс сулавны, ог нин и тӧд.
Но, да кӧть сійӧ бур, мый ог аддзыв нин немтор.
Пырӧны Катерина да Варвара.
СИЗИМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанова, Катерина да Варвара.
Кабанова.
Тэ со ошйысьлін, мый мужиктӧ ёна радейтан; аддза ме ӧні тэнсьыд радейтӧмтӧ.
Мукӧд бур гӧтырыс, мужиксӧ колльӧдӧм мысти, часӧн-джынйӧн лыддьӧдлас-бӧрдас, куйлас кильчӧ вылас; а тэн, тыдалӧ, веськодь.
Катерина.
Нинӧмла!
Да и ог куж.
Мый йӧзыслысь серамсӧ петкӧдлыны!
Кабанова.
Кужанторйыс абу ыджыд.
Радейтін кӧ эськӧ, велалін.
Бура-мичаасӧ кӧ он куж, тэ кӧть мед йӧзсяньыс петкӧдлін; век жӧ вӧлі бурджык; а то, тыдалӧ, кыв вылад сӧмын.
Но, ме енлы кевмыны муна, эн мешайтӧ меным.
Варвара.
Ме гортысь петала.
Кабанова.
А меным нӧ мый!
Мун!
Гуляйт, ас пӧра вотӧдзыд...
Пукавнытӧ эштан на!
Кабанова да Варвара мунӧны.
КӦКЪЯМЫСӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина (ӧтнас думыштчӧмӧн).
Но, ӧні шы ни тӧв лоӧ ми ордын.
Ой, кутшӧм гажтӧм!
Кӧть эськӧ мед челядь кодлӧнкӧ!
Со ӧд шогыс!
Челядьыд менам абу: пыр эськӧ ме пукалі накӧд да ворсӧді найӧс.
Зэв ёна радейта челядькӧд сёрнитны, — ангелъяс ӧд найӧ.
(Чӧв олӧм.)
Ичӧтӧн кӧ ме кулі, бурджык эськӧ вӧлі.
Видзӧді эськӧ ме небесасянь му вылӧ да радлі быдтор вылӧ.
Либӧ лэби эськӧ тыдавтӧг, кытчӧ колӧ.
Лэбзи эськӧ муяс вылӧ да лэбалі эськӧ пӧлӧзничаысь пӧлӧзнича вылӧ тӧв ньылыдыс, бобув моз.
(Думыштчӧ.)
А со мый вӧча: ме заводита кутшӧмкӧ удж вӧчны кӧсйысьӧмӧн; муна базар вылӧ, ньӧба дӧра да и мӧда вурны дӧрӧм-гач, а сэсся сетала гӧль йӧзлы.
Найӧ ме вӧсна енлы кевмысьыштасны.
Пуксям Варваракӧд вурсьыны да ог и тӧдлӧ, кыдз кадыс коляс; а сэсся Тиша воас.
Пырӧ Варвара.
ӦКМЫСӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина да Варвара.
Варвара (чышъянасьӧ зеркалӧ водзын).
Ме ӧні гуляйтны муна; а Глаша миянлы вольсалас садйӧ вольпасьяс, маменька сӧгласитчис.
Садйын, ӧмидз кустъяс сайын, эм калитка, маменька сійӧс томанӧн томнавлывлӧ, а ключсӧ дзебӧ.
Ме ключсӧ сійӧс босьті, а сылы пукті мӧдӧс, медым оз казяв.
На, со, гашкӧ, ковмас.
(Сетӧ ключ.)
Аддзыла кӧ, висьтала, медым волас калитка дорӧ.
Катерина (повзьӧмӧн, ключсӧ йӧтлалігтыр).
Мыйла!
Мыйла!
Оз ков, оз ков!
Варвара.
Тэныд оз ков, мен ковмас; босьт, оз курччы сійӧ тэнӧ.
Катерина.
Да мый тэ пондін вӧчнысӧ, грекӧ вӧйтысь!
Позьӧ-ӧ тадз!
Думыштлін-ӧ тэ?
Мый тэ!
Мый тэ!
Варвара.
Но, ме уна сёрнитны ог радейт; да и некор меным.
Мен гуляйтны пӧра.
(Мунӧ.)
ДАСӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина (ӧтнас, киас кутӧ ключ).
Мый тайӧ Варяыс вӧчӧсӧ.
Мый сійӧ сӧмын выдумайталӧ?
Ох, и йӧй, збыльысь йӧй!
Со юр воштӧмыд!
Со сійӧ!
Шыбытны тайӧс, шыбытны ылӧ, юӧ вӧйтны, медым эз сюр некор.
Тайӧ китӧ сотӧ, ӧгыр моз.
(Думыштӧм мысти.)
Со тадзи и сгинитӧ ми коддьемыд.
Невӧляыдтӧ кодлы гажа!
Мыйыс юрад оз пырав.
Случай сюри, мукӧдыс и рад: сідзи, юртӧг-садьтӧг, и уськӧдчас.
А кыдзи нӧ сійӧ позьӧ, думышттӧг, гӧгӧр артышттӧг.
Дыр-ӧ бедаӧ сюрны!
А бӧрыннас и бӧрд нэмчӧжыд, мучитчы; невӧляыд нӧшта нин курыдджык лоӧ.
(Чӧв олӧм.)
А курыд невӧляыд, ой, куттӧм курыд!
Коді сыысь оз бӧрд!
А быдӧнысь ёнджыка ми, бабаяс!
Со кӧть ме ӧні!
Ола, маитча, югыдсӧ ог аддзы!
Да ог и аддзыв, тӧдӧмысь!
Кымын водзӧ, сымын лёкджык!
А ӧні нӧшта тайӧ грекыс ме вылӧ.
(Думыштчӧ.)
Энька кӧ эськӧ эз вӧв!..
Вильӧдӧ сійӧ менӧ... сы вӧсна меным и гортӧй мустӧм лои; стенъяссӧ весиг мед синмӧн ог аддзы.
(Думыштчӧмӧн видзӧдӧ ключ вылӧ.)
Шыбытны тайӧс?
Дерт, колӧ шыбытны.
И кыдз тайӧ меным киӧ веськалі?
Ылӧдны менӧ, юр воштыны.
(Кывзысьӧ.)
Ой, кодкӧ локтӧ.
Сідзи и сьӧлӧмӧй кынмис.
(Ключсӧ дзебӧ зептас.)
Абу!..
Некод!..
Мый ме татшӧма повзисӧ!
И ключ дзеби...
Но, мед и олас сэні!
Тыдалӧ, сідз нин сиӧма!
Да кутшӧм грек сэн, ме кӧ сы вылӧ видзӧдла ӧтчыд, кӧть ылысянь!
Да кӧть и сёрнитыштасӧ, нинӧм на лёкыс абу!
А кыдзи нӧ мужикӧйлы!..
Да сійӧ ачыс эз кӧсйы.
Да, гашкӧ, татшӧмыс сэсся оз и лолы нэмчӧж.
Сэки и норась ас вылад; позьӧ вӧлі да эн куж пӧльзуйтчыны.
Да мый ме сёрнитасӧ, мый ме ачымӧс ылӧдла?
Мен кӧть мед кувны, да аддзӧдлыны сійӧс.
Код водзын ме ылӧдчасӧ!..
Ключ шыбытны!
Ог, нинӧмвылӧ таладор югыдын!
Сійӧ ӧні менам!..
Мый лоӧ, ло, а ме Борисӧс аддзӧдла!
Ах, мед кӧть нин войыс регыдджык лоис!..
КОЙМӦД ДЕЙСТВИЕ
I СЦЕНА
Улича.
Кабанов керкадорса ворота, сы водзын скамейка.
ПЕРВОЙ ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанова да Феклуша пукалӧны скамейка вылын.
Феклуша.
Му вежан кадъяс, матушка, Марфа Игнатьевна, му вежан, став приметаяс серти му вежан.
Караныд тіян нӧшта рай на, шы ни тӧв, а мукӧд каръясын веськыда содом, матушка; зык, шум, ветлӧм-мунӧм дугдывтӧг!
Йӧзыс сідзи и жуӧ, ӧти сэтчӧ, мӧд татчӧ.
Кабанова.
Некытчӧ миянлы тэрмасьнысӧ, мусаӧй, ми и олам тэрмасьтӧг.
Феклуша.
Абу, матушка, шы ни тӧв тіян караныд сы вӧсна, мый уна йӧз, со кӧть тіянӧс босьтны, бур вӧчӧмӧн, кыдзи дзоридзьясӧн, мичмӧдсьӧны; та вӧсна и артмӧ ставыс лючки да, ладнӧ.
Ӧд тайӧ котралӧмыс, матушка, мый висьталӧ?
Ӧд весьшӧрӧ жуӧм!
Босьтам кӧть со Москваысь; котралӧны йӧзыс бӧр да водз, некод оз тӧд мыйла.
Тайӧ со весьшӧрӧ пессьӧмыд и эм.
Весьшӧрӧ пессьысь йӧз, матушка, Марфа Игнатьевна, найӧ со и котралӧны.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧ могӧн котӧртӧ; тэрмасьӧ, коньӧр, йӧзсӧ оз аддзы; сылы кажитчӧ, мый сійӧс корӧ кодкӧ, а воас места вылас, некод абу, немтор абу, мечтаыс ӧтнас.
И мунас шогсигтырйи.
А мӧдлы кажитчӧ, мый сійӧ вӧтӧдӧ кодӧскӧ тӧдсаӧс.
Бокысяньыс выль морт сэк жӧ аддзӧ, мын некод абу; а сылысӧ пыр кажитчӧ весьшӧрӧ пессьӧмысла, мый сійӧ вӧтӧдӧ.
Весьшӧрӧ пессьӧмыд ӧд сійӧ ру кодь кымын овлывлӧ.
Со тіян этатшӧм мича рытнас гежӧда кодкӧ-кодкӧ и ворота саяс петалас пукыштны; а Москваадтӧ ӧні гуляйтӧмъяс, да ворсӧмъяс, а уличаяс вылас зык-шум сулалӧ; гӧгӧр грыма-грамакылӧ.
Да мый нин, матушка, Марфа Игнатьевна, биа змейӧс нин мӧдісны доддявны; ставыс, аддзан, ӧдйӧджык мунӧм ради.
Кабанова.
Кывлі ме, мусаӧй.
Феклуша.
А ме, матушка, и ас синмӧн аддзылі; дерт, мукӧдыс пессьӧмнысла оз аддзыны немтор, и сійӧ налы машинаӧн кажитчӧ, найӧ машинаӧн и шуӧны, а ме аддзылі, кыдз сійӧ лапаяссӧ со тадз (шергӧдӧ чуньяссӧ) вӧчалӧ.
Но, и ымзӧм-пойгӧм кылӧны бура олысь йӧзыс.
Кабанова.
Нимтыны быдногыс позьӧ, пӧжалуй, кӧть машинаӧн нимты; йӧзыд йӧйӧсь, быдторлы мӧдасны веритны.
А менӧ кӧть зарниӧн тырт, ме ог сӧв сэтчӧ.
Феклуша.
Тайӧ нин вывті, матушка!
Ен мед видзас татшӧм лёкторйысь!
А со нӧшта, матушка, Марфа Игнатьевна, вӧлі менам Москваын аслыспӧлӧс видение.
Муна ме асылын водз, муртса на югдӧ, да аддза джуджыд-джуджыд керка вылын, вевт вылас, сулалӧ кодкӧ, чужӧмыс сьӧд.
Асьныд нин гӧгӧрвоанныд коді.
И шенасьӧ сійӧ кияснас, быттьӧ койӧ мыйкӧ, а нинӧм оз киссьы.
Сэк ме гӧгӧрвои, мый сійӧ грекӧвӧйтан мӧвпъяс коялӧ, а йӧзыс луннас жуиганыс оз и казявны тайӧс да сьӧрсьыс и нуалӧны.
Сы вӧсна найӧ сідзи и котралӧны, сы вӧсна налӧн и нывбабьеыссӧ ставныс сэтшӧм косіникӧсь, яйсявны некыдз оз вермыны; да быттьӧкӧнӧсь найӧ мыйкӧ воштӧмаӧсь, либӧ мыйкӧ корсьӧны, чужӧм выланыс шог, жаль быдсӧн.
Кабанова.
Ставыс вермас лоны, мусаӧй менам!
Миян кадӧ мый дивуйтчынысӧ!
Феклуша.
Сьӧкыд кадъяс, матушка, Марфа Игнатьевна, сьӧкыдӧсь!
И кадыссӧ нин мӧдіс дженняммӧмвыв мунны.
Кабанова.
Кыдз дженняммӧмвыв, мусаӧй?
Феклуша.
Дерт, ог ми, кысь миянлы казявны пессигад!
А вот вежӧра йӧз казялӧмаӧсь, мый миян и кадыс пӧ дженняммӧ.
Гожӧмыс и тӧлыссӧ вӧлі кыссясны-кыссясны, виччысьнытӧ он вермы, кор помасясны; а ӧні он и аддзыв, кыдзи лэбыштасны.
Лунъясыс да часъясыс пӧ важкодьӧсь жӧ быттьӧкӧнӧсь; а кадыс, миян грекъяс ради, пыр дженняммӧ и дженняммӧ.
Со мый вежӧра йӧзыс висьталӧны.
Кабанова.
И таысь на лёк, мусаӧй, лоӧ.
Феклуша.
Ми кӧть эськӧ мед сэтчӧдзсӧ ог олӧй.
Кабанова.
Гашкӧ, и олам.
Пырӧ Дикой.
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ да Дикой
Кабанова.
Мый тайӧ тэ, кум, татшӧм сёрӧн довъялан?
Дикой.
А коді нӧ менӧ кутас!
Кабанова.
Коді кутас!
Кодлы колӧ!
Дикой.
Но, сідзкӧ, нинӧм и сёрнитны.
Мый ме, код водзын кӧ ичӧт, али мый?
Тэ нӧшта мый сэн!
Кутшӧм нӧшта тан васа куль!..
Кабанова.
Но тэ горштӧ эн зэв паськӧдлы!
Тэ корсь меысь донтӧмджыкӧс!
А ме тэныд дона!
Мун, кытчӧ мӧдӧмыд.
Мунам, Феклуша, гортӧ.
(Чеччӧ.)
Дикой.
Сулавлы, кума, сулавлы!
Эн скӧрав.
Вевъялан на гортад овны: гортыд тэнад абу гӧраяс сайын.
Со сійӧ!
Кабанова.
Могӧн кӧ тэ, эн равзы, а висьтав лючки.
Дикой.
Некутшӧм мог абу, а ме код, со мый!
Кабанова.
Мый нӧ ӧні тэ тшӧктан меным ошкыны тэнӧ таысь?
Дикой.
Ошкыны ни пинясьны.
А, значит, ме код!
Но, и пом.
Кытчӧдз ог узь, тайӧ нин веськӧдны оз позь.
Кабанова.
Сідзкӧ, мун, узь!
Дикой.
Кытчӧ нӧ ме мунасӧ?
Кабанова.
Гортад.
А кытчӧ нӧ сэсся!
Дикой.
А ог кӧ ме кӧсйы гортассӧ?
Кабанова.
Мыйла нӧ нин, позьӧ-ӧ тэнсьыд юавны?
Дикой.
А сы вӧсна, мый менам сэні война мунӧ.
Кабанова.
Да кодлы нӧ сэні воюйтнысӧ?
Тэ ӧд ӧтнад сӧмын сэн воюйтысьыс и эм.
Дикой.
Но мый нӧ кӧть, мый ме воюйтысь?
Но мый нӧ сэсся?
Кабанова.
Мый?
Нинӧм.
А и ошканторйыссӧ абу ыджыд, сы вӧсна мый воюйтансӧ тэ нэмчӧжыд бабаяскӧд.
Со мый.
Дикой.
Но, сідзкӧ, найӧ и долженӧсь меным пӧкӧритчыны.
А ме, али мый нӧ, пӧкӧритчыны мӧда!
Кабанова.
Эг нин этша ме дивуйтчы тэ вылӧ: сы мында йӧз тэнад гортад, а тэныд ӧтнадлы угодитны оз вермыны.
Дикой.
Мун тай со!
Кабанова.
Но, мый нӧ тэныд колӧ месянь?
Дикой.
А со мый: варовитышт мекӧд, медым менам сьӧлӧм ланьтас.
Сӧмын тэ ӧтнад дзонь карын кужан аслад сёрнинад менсьым сьӧлӧмӧс бурмӧдны.
Кабанова.
Мун, Феклуша, тшӧкты лӧсьӧдны сёйыштны-юыштны мыйкӧ.
Феклуша мунӧ.
Пырам керкаӧ!
Дикой.
Ог, керкаӧ ме ог пыр, керкаын ме лёкджык.
Кабанова.
Мыйӧн нӧ тэнӧ скӧрмӧдіснысӧ?
Дикой.
Дзик асывсяньыс на.
Кабанова.
Колӧ лоны, сьӧм корисны.
Дикой.
Быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь, проклятӧйясыд; ӧти да мӧд лунтыр кӧвъясьӧны.
Кабанова.
Сідзкӧ, колӧ, кӧвъясьӧны кӧ.
Дикой.
Гӧгӧрвоа ме сійӧс; да мый нӧ тэ меным тшӧктан вӧчны, кор сьӧлӧмӧй менам сэтшӧм!
Тӧда ӧд нин, мый колӧ сетны, а бурӧн некыдз ог вермы.
Друг тэ менам, и мен колӧ сетны тэныд, а лок тэ менсьым корны — пиняла.
Ме сета, сета, а пиняла.
Сы вӧсна, сӧмын восьт вомтӧ деньга йылысь, менсьым став пытшкӧсӧс сотны мӧдас; став пытшкӧсӧс сотӧ да и сӧмын; но, и сэкитӧ нинӧм абусьыс и пиняла мортӧс.
Кабанова.
Ыджыдджыкъясыс тэ вылын абуӧсь, сійӧн тэ и куражитчан.
Дикой.
Энлы, тэ, кума, чӧвлы!
Тэ кывзы!
Со кутшӧм историяяс менам вӧвліны.
Видздырйи кыдзкӧ, ыджыдвидздырйи, ме висьтаси-даръяси, а сэк кежлӧ морыс и вайис мужикӧс; деньгала локтіс, пес кыскавліс.
И вайис жӧ сійӧс грекыд вылӧ татшӧм кадӧ!
Грекӧ вӧйи жӧ: пинялі, сэтшӧма пинялі, мый ёнджыкасӧ оз и позь, тӧкӧтьӧ эг нӧйт.
Со сійӧ, сьӧлӧмыссӧ менам кутшӧм!
Бӧрыннас прӧщенье кори, кок вылас юрбиті, збыль сідз.
Веськыда тэныд висьтала, мужиклы кок вылас юрбиті.
Со кытчӧдз сьӧлӧмӧй менам воштіс: сэн, ӧшинь улын, няйтын сылы и юрбиті; йӧз дырйи сылы юрбиті.
Кабанова.
А мыйла тэ наросьнӧ сьӧлӧмтӧ чорзьӧдан ассьыд?
Тадзи, кум, абу мича.
Дикой.
Кыдз сідз наросьнӧ?
Кабанова.
Ме аддзылі, ме тӧда.
Аддзан кӧ тэ, мый тэнсьыд корны мыйкӧ кӧсйӧны, тэ босьтан да наросьнӧ гортсаыд вылӧ код вылӧкӧ и уськӧдчан, медым скӧрмыны; сы вӧсна мый тэ тӧдан, кор тэ скӧралан, тэ дінӧ некод нин оз матыстчы.
Со мый, кум!
Дикой.
Но, мый нӧ сэсся?
Кодлы аслад эмбурыд абу жаль!
Пырӧ Глаша.
Глаша.
Марфа Игнатьевна, сёянтор лӧсьӧдӧма, локтӧй!.
Кабанова.
Мый нӧ, кум, пырав!
Сёйышт-юышт, мый ен сетіс!
Дикой.
Пӧжалуй.
Кабанова.
Лок, лок!
(Дикойӧс лэдзӧ водзвылас да мунӧ сыбӧрся.)
Глаша, кияссӧ кресталӧмӧн, сулалӧ ворота дорын.
Глаша.
Оз-ӧ Борис Григорьевич лок.
Оз-ӧ нин дядьсӧ корны?
Али сідз гуляйтӧ?
Тыдалӧ, сідз гуляйтӧ.
Пырӧ Борис.
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Глаша, Борис, сэсся Кулигин.
Борис.
Дядя абу тіян ордын?
Глаша.
Миянын.
Колӧ али мый сійӧ тэныд?
Борис.
Гортсянь ыстісны тӧдмавны, кӧні сійӧ.
А ті ордын кӧ, мед пукалӧ: кодлы сійӧ колӧ.
Гортсаыс радысь-радӧсь, мый муніс.
Глаша.
Миян кӧзяйка кӧ эськӧ сы сайын вӧлі, сійӧ эськӧ сійӧс регыд дугӧдіс.
Мый нӧ ме, йӧюк, сулаласӧ тэкӧд!
Прӧщай.
(Мунӧ.)
Борис.
Господьӧй енмӧй!
Кӧть эськӧ ӧти син пӧлӧн видзӧдлыны сы вылӧ!
Керкаас пырны оз позь: кортӧмъяс татчӧ оз волывлыны.
Вот кутшӧм олӧмыс!
Олам ӧти карын, пӧшти орччӧн, а вежоннас аддзысьлам ӧтчыд, да и сійӧ вичкоын либӧ туй вылын, тайӧ и ставыс!
Тані дзик ӧткодь, мый верӧссайӧ муніс, мый гортйӧ сюйисны.
(Чӧв олӧм.)
Дзик кӧ нин эськӧ ме сійӧс эг аддзывлы, кокнидджык эськӧ вӧлі!
А то аддзылан сідз-тадз, да нӧшта йӧз дырйи; сё син тэ вылӧ видзӧдӧ.
Сӧмын сьӧлӧмыд пессьӧ.
Да и асьтӧ киад кутны он вермы некыдз.
Гуляйтны мунан, а воан пыр татчӧ ворота дорас.
И мыйла ме волывла татчӧ?
Аддзывны сійӧс некор оз позь, а нӧшта, пӧжалуй, сёрни кутшӧмкӧ пансяс, сійӧс лёкӧ воштан.
Но, веськалі ме карӧ!
(Сылы паныд локтӧ Кулигин.)
Кулигин.
Мый, сударь?
Гуляйтанныд?
Борис.
Да сідз тай гуляйта, поводдяыс зэв мича ӧні.
Кулигин.
Зэв лӧсьыд, сударь, гуляйтны ӧні.
Шы ни тӧв, сынӧдыс вывті бур, Волга сайсянь видзьяс вылысь дзоридз дук кылӧ, енэжыс сӧстӧм...
Воссис енэжыс кодзулӧн тырӧм.
Кодзулыс лыдтӧм, енэжыс пыдӧстӧм.
Мунамӧй, сударь, бульвар вылӧ, ловъя лов сэн абу.
Борис.
Мунам!
Кулигин.
Со, сударь, кутшӧм, миян карным!
Бульвар вӧчисны, а оз гуляйтны.
Гуляйтӧны сӧмын праздникъясӧ, да и сійӧ сӧмын йӧзсяньыс, мый гуляйтӧны, а асьныс ветлывлӧны сэтчӧ вӧччанторнысӧ петкӧдлыны.
Кодъюра приказнӧйӧс сӧмын и аддзылан, трактирсянь гортас кыссьӧ.
Гӧльяслы гуляйтны, сударь, некор, налӧн лун и вой удж.
И узьӧнысӧ сӧмын час куим суткинас.
А озыръясыссӧ мый вӧчӧны?
Но, мый эськӧ, кажитчӧ, не гуляйтны налы, не лолавны сӧстӧм сынӧднас?
Но оз.
Ставныслӧн воротаныс, сударь, важӧн игана, и понъясӧс лэдзӧма...
Ті чайтанныд, найӧ вӧчӧны мыйкӧ либӧ енлы кевмӧны.
Оз, сударь.
И оз гусясьысьясысь найӧ игнасьны, а медым йӧзыс эз аддзыны, кыдз найӧ ассьыныс гортсаяссӧ сёйӧмӧн сёйӧны, да семьясӧ тиранитӧны.
И мыйдта тыдавтӧм да кывтӧм синва киссьӧ тайӧ иганъяс саяс.
Да мый тіянлы висьтавлынысӧ, сударь!
Ас сертиныд верманныд артыштны.
И мыйдта, сударь, этайӧ томанъяс саяс лёкторйыс да кодалӧмыс!
И ставыс дзим-дзурк — некод нинӧм оз аддзы и оз тӧд, аддзӧ сӧмын ӧтнас ен!
Тэ, шуӧ, видзӧд менӧ йӧз дорын да улича вылын, ме семьяӧдз тэныд мог абу; та вылӧ, шуӧ, менам эм томанъяс, да иганъяс, да скӧр понъяс.
Семья, шуӧ, гуся делӧ, секретнӧй!
Тӧдам ми тайӧ секретъястӧ!
Тайӧ секретъяссьыдтӧ, сударь, ӧтнаслы сылы сӧмын гажа: а мукӧдыс — кӧинъяс моз омлялӧны.
Да и мыйся секрет?
Код сійӧс тӧдас!
Грабитны мамтӧм-батьтӧмӧс, рӧдвужсӧ, племянникъяссӧ, нӧйтны гортсаяссӧ сэтшӧма, медым немтор йылысь, мый сійӧ сэн вӧчӧ, вомнысӧ восьтны эз лысьтны.
Со и став секретыс.
Но, да ен накӧд!
А тӧданныд, сударь, кодъяс гуляйтӧны миян?
Том зонъяс да нывъяс.
Тайӧяс гусялӧны унмыслысь час, мӧдӧс, но, и гуляйтӧны параӧн-параӧн.
Да со ӧти пара.
Тыдовтчӧны Кудряш да Варвара.
Окасьӧны.
Борис.
Окасьӧны.
Кулигин.
Тайӧ миян немтор.
Кудряш мунӧ, а Варвара матыстчӧ асланыс ворота дорас да кинас корӧ Борисӧс.
Сійӧ матыстчӧ.
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Борис, Кулигин да Варвара.
Кулигин.
Ме, сударь, бульвар вылӧ муна.
Мый тіянӧс торкнысӧ?
Сэні и виччыся.
Борис.
Ладнӧ, ме пырысь-пыр локта.
Кулигин мунӧ.
Варвара (чышъяннас тупкысьӧмӧн).
Кабанов садсайса рӧвсӧ тӧдан?
Борис.
Тӧда,
Варвара.
Волы сэтчӧ неуна сёрӧнджык.
Борис.
Мыйла?
Варвара.
Кутшӧм тэ гӧгӧрвотӧм!
Волы: сэн аддзан мыйла.
Но, тэрмась, тэнӧ виччысьӧны.
Борис мунӧ.
Оз и тӧд!
Мед ӧні думайтыштас.
А ме нин тӧда, мый Катерина оз вермы терпитнысӧ, петалас!
(Пырӧ воротаті.)
ІІ СЦЕНА
Вой.
Кустъясӧн тырӧм рӧв; выліас Кабанов садлӧн забор да калитка; вевдортіыс мунӧ векньыдик туй.
ПЕРВОЙ ПЕТКӦДЧӦМ
Кудряш (пырӧ гитараӧн).
Некод абу.
Мый пӧ сійӧ сэні!
Но, пукыштам да виччысьыштам.
(Пуксьӧ из вылӧ.)
Да гажтӧмла сьылыштам.
(Сьылӧ.)
<rus>Как донской-то казак, казак вел коня поить.</rus>
<rus>Добрый молодец, уж он у ворот стоит,</rus>
<rus>У ворот стоит, сам он думу думает,</rus>
<rus>Думу думает, как будет жену губить.</rus>
<rus>Как жена-то, жена мужу возмолилася,</rus>
<rus>Во скоры-то ноги ему поклонилася:</rus>
<rus>Уж ты, батюшко, ты ли мил сердечный друг!</rus>
<rus>Ты не бей, не губи меня со вечера!</rus>
<rus>Ты убей, загуби меня со полуночи!</rus>
<rus>Дай уснуть моим малым детушкам,</rus>
<rus>Малым детушкам, всем ближним соседушкам.</rus>
Пырӧ Борис.
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кудряш да Борис.
Кудряш (дугдӧ сьывны).
Видзӧд тэ!
Раминик, раминик, а тшӧтш жӧ гуляйтӧм вылӧ сетчӧмыд.
Борис.
Кудряш, тайӧ тэ?
Кудряш.
Ме, Борис Григорьич!
Борис.
Мыйла тэ тайӧ тані?
Кудряш.
Месӧ?
Сідзкӧ, мен колӧ, Борис Григорьич, тані кӧ ме.
Прӧста эськӧ эг лок.
Тіянӧс кытчӧ енмыс нуӧ?
Борис (местасӧ видзӧдалігмоз).
Со мый, Кудряш: меным эськӧ колӧ татчӧ кольччывны, а тэныд ӧд, ме чайта, ӧткодь, тэ верман мунны и мӧдлаӧ.
Кудряш.
Ог, Борис Григорьич, ті, ме аддза, тані медводдзаысь на, а меным тайӧ местаыс ёна нин тӧдса, и туйсӧ ме ёна нин талявлі.
Ме тіянӧс радейта, сударь, и мый тіянлы колӧ, верма вӧчны; а тайӧ туй вылас ті мекӧд войын эн паныдасьӧй, медым, енмӧ видз, некутшӧм грек эз су.
Сёрнитчӧмыд деньгаысь донаджык.
Борис.
Мый тэ, Ваня?
Кудряш.
Да мый: Ваня!
Ме тӧда, мый ме Ваня.
А ті мунӧй асланыд туйӧд, со и ставыс.
Лӧсьӧд ачыд аслыд, да и гуляйт сыкӧд, и некодлы тэӧдз абу мог.
А йӧзлысь эн вӧрзьӧд!
Миян сідз оз вӧчны, а то зонъяс коктӧ чегъяласны.
Ме аслам вӧсна...
Да ме ог и тӧд, мый вӧча!
Горшсӧ орӧда!
Борис.
Весьшӧрӧ тэ скӧралан; и дум вылын менам абу мырддьыны тэнсьыд.
Ме эськӧ эг и лок татчӧ, эз кӧ тшӧктыны меным.
Кудряш.
Коді нӧ тшӧктіс?
Борис.
Ме эг тӧд, пемыд вӧлі.
Кутшӧмкӧ ныв сувтӧдіс менӧ улича вылын да шуис, медым ме дзик татчӧ локта, Кабанов сад сайті, туй кузяыс.
Кудряш.
Коді нӧ эськӧ сійӧ сэтшӧмыс?
Борис.
Кывзы, Кудряш.
Позяс тэкӧд сьӧлӧмсянь сёрнитыштны, тэ он паськӧд?
Кудряш.
Висьталӧй, эн полӧй!
Ме сайысь некытчӧ оз пет.
Борис.
Ме тані немтор ог тӧд, тіянлысь татчӧс олӧмногсӧ ни сямсӧ; а делӧыс татшӧм...
Кудряш.
Сьӧлӧм выланыд воис кодкӧ, али мый?
Борис.
Да, Кудряш.
Кудряш.
Но, мый нӧ, тайӧ немтор.
Миян та кузя вӧля.
Нывъяс гуляйтӧны, кыдз налы окота, батьмамыслы и делӧ абу.
Сӧмын бабаяс иган сайын пукалӧны.
Борис.
Сійӧ ӧд и шогыс менам.
Кудряш.
Мунӧм ныв али мый сьӧлӧм выланыд воис?
Борис.
Мунӧм ныв, Кудряш.
Кудряш.
Эх, Борис Григорьич, эновтны колӧ.
Борис.
Шунытӧ кокни — эновтны.
Тэныд тайӧ, гашкӧ, веськодь; тэ ӧтиӧс эновтан, а мӧдӧс корсян.
А ме ог вермы сідзи!
Сьӧлӧм вылӧ кӧ нин воис меным...
Кудряш.
Тадзтӧ ӧд артмӧ, сідзкӧ, мый ті сійӧс дзикӧдз воштыны кӧсъянныд, Борис Григорьич!
Борис.
Енмӧй, видз!
Енмӧй, менӧ видз!
Ог, Кудряш, кыдз позьӧ.
Верма-ӧ ме сійӧс воштыны!
Мен сӧмын эськӧ аддзывны сійӧс кытӧнкӧ, мен сэсся немтор оз ков.
Кудряш.
Кыдз, сударь, ас вӧсна ручайтчыны!
А ӧд йӧзыс тані кутшӧмӧсь!
Асьныд тӧданныд.
Сёясны, гортйӧ сюясны.
Борис.
Ах, эн висьтавлы тайӧс, Кудряш, пӧжалуйста тэ эн повзьӧдлы менӧ!
Кудряш.
А сійӧ тіянӧс радейтӧ?
Борис.
Ог тӧд.
Кудряш.
Да ті аддзысьлінныд коркӧ, али энӧ на?
Борис.
Ме ӧтчыд сӧмын и вӧлі на ордын дядькӧд.
А то вичкоысь аддзывла, бульвар вылын паныдасьлам.
Ах, Кудряш, кыдз сійӧ кевмысьӧ-юрбитӧ, тэ кӧ видзӧдлан!
Кутшӧм нюмыс чужӧм вылас, дзик ангеллӧн кодь, а чужӧмсьыс быттьӧ шонді югӧр сявкйӧ.
Кудряш.
Сідзкӧ, тайӧ том Кабановаыс, али мый?
Борис.
Сійӧ, Кудряш.
Кудряш.
Да!
Со мый вӧлӧма!
Но, позьӧ тэнӧ поздравитны!
Борис.
Мыйӧн?
Кудряш.
Да кыдз жӧ!
Тӧдӧмысь, делӧыс тіян артмана, татчӧ кӧ волыны тшӧктісны.
Борис.
Сійӧ ӧмӧй тшӧктіс?
Кудряш.
А коді нӧ эськӧ?
Борис.
Эз, тэ сералан!
Тайӧ оз вермы лоны.
(Кутчысьӧ юрас.)
Кудряш.
Мый тіянкӧд?
Борис.
Менам юрӧй бергӧдчӧ радысла.
Кудряш.
Со тай!
Эм тай мыйысь юр бергӧдчыны!
Сӧмын ті видзӧдӧй — аслыныд шог эн вӧчӧй, да и сійӧс лёкторйӧ эн вайӧдӧй!
Шуам, мужикыс кӧть сылӧн и йӧй, да энькаыссӧ зэв лёк.
Варвара петӧ калиткаӧ.
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ да Варвара, сэсся Катерина.
Варвара (сьылӧ калитка дорын).
<rus>За рекою, за быстрою, мой Ваня гуляет,</rus>
<rus>Там мой Ванюшка гуляет...</rus>
Кудряш (водзӧ нуӧдӧ-сьылӧ).
<rus>Товар закупает.</rus>
(Шутлялӧ.)
Варвара (лэччӧ туй кузя да, чужӧмсӧ чышъянӧн вевттьӧмӧн, матыстчӧ Борис дінӧ).
Тэ, зонмӧ, виччысьлы.
Оз весь ло виччысьӧмыд.
(Кудряшлы.)
Мунам Волга дорӧ.
Кудряш.
Тэ нӧ мый татшӧм дыр?
Тіянӧс нӧшта виччысь!
Тӧдан, ме ог радейт!
Варвара кутӧ сійӧс ӧти кинас да мунӧны.
Борис.
Дзик быттьӧ ме вӧтася!
Войыс тайӧ, сьылӧмъясыс, аддзысьлӧмъясыс!
Ветлӧны кутчысьӧмӧн.
Тайӧ сэтшӧм выльтор меным, сэтшӧм лӧсьыд, сэтшӧм гажа!
И ме со виччыся мыйкӧ!
А мый виччыся — ог и тӧд, и мӧвпыштны ог вермы; сӧмын сьӧлӧм пессьӧ, да быд сӧн сырмӧ.
Ог вермы весиг и думыштны, мый шуны сылы, горшӧй гӧрддзасьӧ, пидзӧс кусыньяс кусыньтчӧны!
Кор менам йӧй сьӧлӧм пузяс друг, нинӧмӧн он дугӧд.
Со локтӧ.
Катерина ньӧжйӧник лэччӧ туй кузя, вевттьысьӧма еджыд чышъянӧн, синъяссӧ муӧ лэдзӧма.
Чӧв олӧм.
Тайӧ ті, Катерина Петровна?
(Чӧв олӧм.)
Кыдзи меным тіянӧс благодаритны, ме ог и тӧд.
(Чӧв олӧм.)
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, Катерина Петровна, кутшӧма ме радейта тіянӧс.
(Кӧсйӧ кутны сійӧс киӧдыс.)
Катерина (повзьӧмӧн, но синъяссӧ лэптывтӧг).
Эн вӧрзьӧд, эн вӧрзьӧд менӧ!
Ах, ах!
Борис.
Эн скӧралӧй!
Катерина.
Мун ме дінысь.
Мун ылӧ, ёрӧм морт!
Тӧдан-ӧ тэ: тайӧ грексӧ ӧд не мынтыны меным, некор не мынтыны!
Тайӧ ӧд из моз водас лов вылӧ, из моз.
Борис.
Эн вӧтлӧй менӧ!
Катерина.
Мыйла тэ локтін?
Мыйла тэ локтін, юр воштысьӧй менам?
Ме ӧд верӧссайын, меным ӧд кувтӧдз мужиккӧд овны...
Борис.
Ті асьныд тшӧктінныд меным локны...
Катерина.
Да гӧгӧрво тэ менсьым, вӧрӧгӧй тэ менам: кувтӧдз ӧд!
Борис.
Бурджык эськӧ мен не аддзывны тіянӧс!
Катерина (волнуйтчӧмӧн).
Ӧд мый ме дасьта аслым.
Кӧні мен местаыс, тӧдан-ӧ?
Борис.
Лӧньыштӧй!
(босьтӧ сійӧс киӧдыс.)
Пуксьӧй!
Катерина.
Мыйла тэныд менам юр вошӧмыс колӧ?
Борис.
Кыдз нӧ меным тіян юр вошӧм колӧ, кор ме радейта тіянӧс ставсьыс медъёна таладор югыдас, ас дорысь ёнджыка!
Катерина.
Он, он!
Тэ воштін менсьым юрӧс!
Борис.
Ме ӧмӧй злӧдей кутшӧмкӧ?
Катерина (юрнас лайкйӧдлігмоз).
Воштін, воштін, воштін!
Борис.
Енмӧй видз менӧ!
Бурджык мед ме ачым воша!
Катерина.
Кыдз нӧ тэ эн вошты менӧ, ме кӧ эновті гортӧс, войын петі тэ дінӧ.
Борис.
Тіян асланыд вӧля вӧлі сы вылӧ.
Катерина.
Абу менам вӧляыс.
Вӧлі кӧ менам аслам вӧляыс, ме эськӧ эг пет тэ дінӧ.
(Лэптӧ синъяссӧ да видзӧдӧ Борис вылӧ.
Недыр чӧв олӧм.)
Тэнад вӧля ӧні ме вылын, он ӧмӧй тэ аддзы!
(Уськӧдчӧ сылы сьылі вылас.)
Борис (кутлӧ Катеринаӧс).
Олан гажӧй менам.
Катерина.
Тӧдан мый?
Ӧні меным кувны друг окота лои!
Борис.
Мыйла кувны, кор овны миянлы татшӧм лӧсьыд?
Катерина.
Абу, мен не овны!
Ме нин тӧда, мый не овны.
Борис.
Он шуав, пӧжалуйста, татшӧм кывъяс, эн уськӧд менӧ шогӧ...
Катерина.
Да, тэныд лӧсьыд, тэ вӧльнӧй казак, а ме!..
Борис.
Некод оз и тӧдлы миян радейтчӧм йылысь.
Ог ӧмӧй нӧ ме тэнӧ жалит!
Катерина.
О! Мый менӧ жалитны, некод абу мыжа, — ачым сы вылӧ петі.
Эн жалит, вошты менсьым юрӧс!
Медым ставыс тӧдӧны, медым ставыс аддзӧны, мый ме вӧча!
(Кутлӧ Борисӧс.)
Грекысь кӧ тэ ради ме эг повзьы, повзя-ӧ ме йӧз шуӧм-вӧйпӧмысь?
Шуӧны, весиг кокниджык пӧ овлӧ, кор кутшӧмкӧ грек вӧсна тані, му вылын, уна терпитан.
Борис.
Но, мый сы йылысь думайтны, бур мый ӧні миянлы лӧсьыд!
Катерина.
И сійӧ!
Думайтнысӧ да бӧрднысӧ вевъяла на весь олігмоз.
Борис.
А ме повзьылі нин; мися, тэ менӧ вӧтлан.
Катерина (нюмъялігтыр).
Вӧтлыны.
Кысь нин!
Ми сьӧлӧмӧн-ӧ!
Тэ кӧ эн лок, сэк ме, кажитчӧ, ачым эськӧ тэ дорӧ локті.
Борис.
Ме ог и тӧд на вӧлі, мый тэ менӧ радейтан.
Катерина.
Важӧн нин радейта.
Быттьӧ грек вылӧ тэ татчӧ воин.
Мыйӧн аддзи тэнӧ, сэсянь ме дзик мӧд кодь лои.
Медводдза лунсяньыс жӧ, кажитчӧ, тэ кӧ чукӧстін менӧ, ме эськӧ муні тэ бӧрся; мунін кӧть тэ свет помӧдзыс, ме эськӧ пыр вӧтчи тэ бӧрся и бӧрӧ эськӧ эг видзӧдлы.
Борис.
Дыр кежлӧ-ӧ мужикыд муніс?
Катерина.
Кык вежон кежлӧ.
Борис.
О, сідзкӧ, ми гуляйтыштам!
Кадыссӧ тырмас.
Катерина.
Гуляйтыштам.
А сэсся... (думыштчӧ) кык томан сайӧ томналасны, смерть!
А оз томнавны, сэк нин век сюрас кад аддзӧдчывны тэкӧд!
Пырӧны Кудряш да Варвара.
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ, Кудряш да Варвара.
Варвара.
Но, мый, лӧсялінныд?
Катерина сайӧдӧ чужӧмсӧ Борис морӧс бердӧ.
Борис.
Лӧсялім.
Варвара.
Ветлінныд эськӧ, гуляйтыштінныд, а ми виччысьлам.
Кор ковмас, Ваня чукӧстас.
Борис да Катерина мунӧны.
Кудряш да Варвара пуксьӧны из вылӧ.
Кудряш.
А тайӧ ті колантор придумайтӧмныд, сад калиткаӧд пырны-петны.
Тайӧ ми воклы зэв шогмана.
Варвара.
Тайӧс ме ставсӧ.
Кудряш.
Тэ нин та вылӧ, дерт.
А мамыд оз казяв?
Варвара.
Э! Кысь сылы!
Сылы и юрас оз пырав.
Кудряш.
А но, грекыд вылӧ?
Варвара.
Сылӧн рытъя унмыс чорыд; вот асъядорас, сэк садьмӧ.
Кудряш.
Да ӧд мыйӧн тӧдан!
Друг сійӧс мутиыс садьмӧдас.
Варвара.
Мый нӧ кӧть!
Калиткаыссӧ миян, коді керка дорсяньыс, пытшкӧссяньыс, садсяньыс томана; йиркӧдас, йиркӧдас, да сідзи и мунас.
А асывнас ми висьталам, мый чорыда узим, эг кывлӧ.
Да и Глаша видзӧ; тӧкӧтьӧ кӧ мыйкӧ лоӧ, сійӧ шыасяс.
Виччысьтӧг оз позь!
Кыдз нӧ позьӧ!
Сійӧ и видзӧд, мед он сюр.
Кудряш кымыныськӧ брунькнитӧ гитаранас.
Варвара лэдзчысьӧ сы пельпом бердӧ, а Кудряш, сы вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧник ворсӧ.
Варвара (очсалігмоз).
Кыдз эськӧ тӧдмавны, кымынӧд час?
Кудряш.
Первой.
Варвара.
Мыйӧн тэ тӧдан?
Кудряш.
Стӧрӧж пӧвйӧ кучкаліс.
Варвара (очсалігмоз).
Пӧра.
Горӧд вай.
Аски ми водзджык петам, дырджык гуляйтны сюрас.
Кудряш (шутлялӧ да гораа сьылӧ).
Ставӧн гортӧ, ставӧн гортӧ!
А ме гортӧ ог кӧсйы.
Борис (сцена сайын).
Кыла!
Варвара (сувтӧ).
Но, прӧщайтлы!
(Очсалӧ, сэсся кӧдзыдіника окалӧ, важ тӧдсаӧс моз.)
Аски, эн жӧ вунӧдӧй, водзджык локтӧй!
(Видзӧдӧ сэтчань, кытчӧ мунісны Борис да Катерина.)
Тырмас тіянлы прӧщайтчынытӧ, он нэм кежлад янсӧдчӧй, аски аддзысянныд.
(Очсалӧ да нюжмасьӧ.)
Котӧрӧн пырӧ Катерина, а сы бӧрын Борис.
ВИТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кудряш, Варвара, Борис да Катерина.
Катерина (Варваралы).
Но, мунам, мунам!
(Кайӧны, туй кузя.
Катерина бергӧдчылӧ.)
Прӧщайтлы,
Борис.
Аскиӧдз!
Катерина.
Да, аскиӧдз!
Мый вӧтасян, висьтав!
(Матыстчӧ калитка дорӧ.)
Борис.
Непременнӧ.
Кудряш.
(Сьылӧ гитара ворсӧм улӧ.)
<rus>Гуляй, млада, до поры,</rus>
<rus>До вечерней до зари!</rus>
<rus>Ай лели, до поры.</rus>
<rus>До вечерней до зари.</rus>
<rus>Варвара (калитка дорын).</rus>
<rus>А я млада до поры.</rus>
<rus>До утренней до зари,</rus>
<rus>Ай лели, до поры.</rus>
<rus>До утренней до зари</rus>
Мунӧны.
Кудряш.
<rus>Как зорюшка занялась,</rus>
<rus>А я домой поднялась,</rus> и с. в.
НЁЛЬӦД ДЕЙСТВИЕ
Медводзын киссьыны мӧдӧм важ стрӧйбалӧн сводъяса векни галлерея, кӧнсюрӧ турунъяс да кустъяс, арка сайын берег да Волга вылӧ вид.
ПЕРВОЙ ПЕТКӦДЧӦМ
Некымын гуляйтысь мужичӧй и нывбабьей прӧйдитӧны арка сайті.
1-й.
Зэр чутӧдӧ, мед кӧть эз жӧ кут гымавны-чардавны.
2-ӧд.
Видзӧд, заводитас.
1-й.
Бур на нӧшта, мый эм кытчӧ дзебсьыны.
Пырӧны ставныс свод улӧ.
Нывбаба.
А йӧзыссӧ мыйдтӧм гуляйтӧ бульвар вылас!
Талун праздник, ставыс петӧмаӧсь.
Купчихаяс сэтшӧма вӧччӧмаӧсь.
1-й.
Дзебсяласны кытчӧясӧкӧ.
2-ӧд.
Видзӧд, мыйдта йӧзыс татчӧ ӧні гузьгысяс!
1-й (стенъяссӧ видзӧдігмоз).
А ӧд татчӧ, зонманӧй менам, коркӧ, вӧлӧмкӧ, рисуйтавлӧма.
И ӧні на мукӧдлатіыс тӧдчӧ.
2-ӧд.
Но да, кыдз жӧ!
Дерт, рисуйтавлӧма вӧлӧм.
Ӧні, аддзан тэ, ставсӧ эновтӧма, киссьӧма, тырӧма.
Пӧжар бӧрын сідзи эз и лӧсьӧдлыны.
Да тэ пӧжарсӧ тайӧс он нин помнит, сылы во нелямын лоӧ.
1-й.
Мый эськӧ татшӧмсӧ, зонманӧй менам, тані рисуйтӧма вӧлӧм?
Ёна сьӧкыд тайӧс гӧгӧрвоны.
2-ӧд.
Тайӧ куслывтӧм биа ад.
1-й.
Сідз, зонманӧй менам.
2-ӧд.
И мунӧны-пырӧны сэтчӧ быдпӧлӧс йӧз.
1-и.
Сідз, сідз, гӧгӧрвои ӧні.
2-ӧд.
И быдпӧлӧс чинаыс.
1-й.
И арапъяс?
2-ӧд.
И арапъяс.
1-й.
А тайӧ, зонманӧй менам, мый татшӧмыс?
2-ӧд.
А тайӧ Литвалӧн уськӧдчӧм.
Кось — аддзан!
Кыдзи миян йӧз косясьлісны Литвакӧд.
1-й.
Мый нӧ сійӧ сэтшӧмыс Литваыс?
2-ӧд.
Сійӧ Литва и эм.
1-й.
А шуӧны, зонманӧй менам, сійӧ пӧ ми выланым небесасянь усьӧма.
2-ӧд.
Ог куж тэныд висьтавны.
Небесасянь кӧ, мед небесасянь.
Нывбаба.
Тӧлкуйт нӧшта!
Быдӧн тӧдӧны, мый небесасянь; и кӧн вӧлі татшӧм косьыс сыкӧд, сэн казьтылӧм могысь курганъяс лэптӧмаӧсь.
1-й.
А мый, зонманӧй менам!
Тайӧ ӧд дзик сідз.
Пырӧ Дикой, сы бӧрся Кулигин, шапкатӧм.
Ставныс копрасьӧны да сувталӧны шы ни тӧв — полыштӧм моз.
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ, Дикой да Кулигин.
Дикой.
Видзӧд тэ, кӧтӧдіс дзикӧдз.
(Кулигинлы.)
Вешйы тэ ме дінысь!
Вешйы!
(Скӧрысь.)
Йӧй морт!
Кулигин.
Савёл Прокофьич, таысь ӧд, ваше степенство, быдӧнлы, став олысьыслы, ӧттшӧтш пӧльза.
Дикой.
Весась тэ татысь!
Кутшӧм пӧльза!
Кодлы колӧ тайӧ пӧльзаыс?
Кулигин.
Да кӧть тіянлы, ваше степенство, Савёл Прокофьич.
Со эськӧ, сударь, бульвар вылӧ, прӧст местаӧ, и сувтӧдны.
А кутшӧм рӧскод?
Рӧскод нинӧм мында: каменнӧй сюръятор (кинас-кокнас петкӧдлӧ быдторлысь ыджтасӧ), ыргӧн пӧвтор, сэтшӧм гӧгрӧсӧс, да шпилька, веськыд шпилька со (петкӧдлӧ кинас), медся прӧстӧйсӧ.
Тайӧ нин ставсӧ ме лӧсьӧда-вӧча, и цифраяс гижтала ставсӧ нин ачым.
Ӧні ті, ваше степенство, кор гуляйтны кутанныд, либӧ мукӧд кодсюрӧ гуляйтысьяс, матыстчанныд и аддзанныд сэк жӧ, кымын час.
А тайӧ со сэтшӧм мича места, и видыс, и ставыс, а кыдз быттьӧ тыртӧм.
Миян сідзжӧ, ваше степенство, и ветлысь-мунысьяс овлывлӧны, ветлывлӧны сэтчӧ миянсьыным видъяс видзӧдны, век жӧ нин мичмӧдантор, — синмыдлы сійӧ лӧсьыдджык.
Дикой.
Да мый тэ ме дінӧ кӧвъясян быдсяма нинӧм абунас!
Гашкӧ, ме тэкӧд и сёрнитнысӧ ог кӧсйы-а.
Тэн колӧ вӧлі водзджык тӧдмавны, кӧсъя-ӧ ме тэнсьыд, йӧйлысь, кывзыны, али ог.
Мый ме тэныд — ӧткодь тэкӧд, али мый!
Кутшӧм ӧд, аддзӧма тай колантор!
Сідз веськыда нырнас и сюйсьӧ сёрнитны.
Кулигин.
Ме кӧ эськӧ аслам делӧӧн сюйси, но, сэк эськӧ вӧлі ме мыжа.
А ме ӧд общӧй пӧльза вылӧ, ваше степенство.
Но, мый сулалӧ общество ради кутшӧмкӧ шайт дас!
Унджыкыс, сударь, оз и ковмы.
Дикой.
А, гашкӧ, тэ гуны кӧсъян; код тэнӧ тӧдӧ.
Кулигин.
Аслам уджысь кӧ ме некутшӧм дон ог кӧсйы босьтны, мый нӧ ме верма гуны, ваше степенство?
Да менӧ тані быдӧн тӧдӧны; ме йылысь лёкӧс некод оз шу.
Дикой.
Но, и мед тӧдӧны, а ме тэнӧ ог кӧсйы тӧдны.
Кулигин.
Мыйысь, сударь, Савёл Прокофьич, честнӧй мортӧс ӧбижайтанныд?
Дикой.
Отчёт али мый ме тэныд мӧда сетны!
Ме и тэ ногысь гырысьджыкъяслы отчётсӧ ог сетавлы.
Кӧсъя тадз думайтны тэ йылысь, тадзи и думайта.
Мукӧдыслы тэ честнӧй морт, а ме думайта, мый тэ рӧзбойник, со и ставыс.
Окота тэныд вӧлі кывны тайӧс месянь?
Со и кывзы!
Шуа, мый рӧзбойник, и пом!
Мый пӧ тэ судитчыны, али мый, мекӧд мӧдан?
Тадзкӧ тэ тӧд, мый тэ номыр.
Кӧсъя — прӧстита, кӧсъя — лязӧда.
Кулигин.
Ен тікӧд, Савёл Прокофьич!
Ме, сударь, ичӧтик морт, менӧ увтыртны абу сьӧкыд.
А ме тіянлы со мый шуа, ваше степенство: «бурыс и ротӧс пытшкын почтённӧй!»
Дикой.
Тэ менам лёкысь сёрнитны эн лысьт!
Кылан тэ?
Кулигин.
Сударь, некутшӧм лёк сёрни менам абу; а шуа ме сы могысь, мый, гашкӧ, тіянлы и усьӧ дум выланыд коркӧ карлы мыйкӧ вӧчны.
Вын тіян, ваше степенство, ыджыд; мед сӧмын кӧсйӧм вӧлі бурӧс вӧчны-а.
Со, кӧть эськӧ ӧніясӧ босьтам: тані тшӧкыда гымавлӧ-чардавлӧ, а ог лӧсьӧдалӧй ми громовӧй отводъяс.
Дикой (тшапа).
Ставыс сӧрӧм!
Кулигин.
Да кутшӧм нӧ сӧрӧм, кор опытъяс вӧліны?
Дикой.
Кутшӧм-сэтшӧм сэн тэнад громовӧй отводъяс?
Кулигин.
Стальнӧйӧсь.
Дикой (скӧрысь).
Но, нӧшта мый?
Кулигин.
Стальнӧй шатинъяс.
Дикой (скӧрмӧ пыр ёнджыка и ёнджыка).
Кывлі, мый шатинъяс, дзодзув тэ этатшӧм; да нӧштасӧ мый?
Мӧдіс сэн: шатинъяс!
Но, а нӧшта мый?
Кулигин.
Нинӧм сэсся.
Дикой.
А гым-чардыссӧ мый тэ ногӧн? а?
Но, висьтав.
Кулигин.
Электричество.
Дикой (кокнас зымнитӧмӧн).
Кутшӧм нӧшта сэн элестричество!
Но, кыдз нӧ тэ абу рӧзбойник!
Гым-чардсӧ миянӧс накажитны сетӧма, медым ми чувствуйтім, а тэ кӧсъян шатинъясӧн да кутшӧмкӧ сэн ёсь майӧгъясӧн, енмӧ прӧстит, дорйысьны.
Мый тэ, татарин, али мый?
Татарин тэ?
А, висьтав!
Татарин?
Кулигин.
Савёл Прокофьич, ваше степенство, Державин шуліс:
Ме виръяйнам пӧимӧ пӧра,
Гым-чардлы тшӧктыны вежӧрӧн верма.
Дикой.
А вот тайӧ кывъяссьыд тэнӧ городничӧй дінӧ мӧдӧдны, сійӧ эськӧ тэныд петкӧдлас!
Эй, бур войтыр, кывзӧй, мый сійӧ сёрнитӧ!
Кулигин.
Немтор вӧчны, ковмас пӧкӧритчыны!
А кор лоас менам миллион, сэки ме сёрнитышта.
(Ӧвтыштӧ кинас, мунӧ.)
Дикой.
Мый нӧ тэ гусялан али мый кодлыськӧ?
Кутӧй сійӧс!
Этатшӧм фальшивӧй мужикшой!
Татшӧм йӧзыдкӧд кутшӧмӧн колӧ лоны мортыдлы?
Ме ог нин вермы думыштны.
(Йӧз дінӧ шыасигмоз.)
Да ті, проклятӧйяс, кӧть кодӧс грекӧ вӧйтанныд!
Со эг кӧсйыв талун скӧрмыны, а сійӧ, быттьӧ наросьнӧ, скӧрмӧдіс жӧ.
Му пырыс мед мунас!
(Скӧра.)
Дугдіс али мый зэрыс?
1-й.
Кажитчӧ, дугдіс.
Дикой.
Кажитчӧ.
А тэ, дурак, петав да видзӧдлы.
А то: кажитчӧ.
1-й (свод улысь петӧм мысти).
Дугдӧма!
Дикой мунӧ и сы бӧрсянь ставӧн.
Сцена недыр тыртӧм.
Сводъяс улӧ ӧдйӧ пырӧ Варвара да сайӧдчӧмӧн гӧгӧр видзӧдалӧ.
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Варвара да сэсся Борис.
Варвара.
Кажитчӧ, сійӧ!
Борис прӧйдитӧ сцена бӧрладорті.
Сс-сс!
Борис видзӧдӧ гӧгӧр:
Лок татчӧ.
(Кинас корӧ.)
Борис пырӧ.
Мый миянлы Катеринакӧд вӧчны?
Висьтав бурӧн!
Борис.
А мый?
Варвара.
Юр вошан делӧ да и сӧмын.
Мужикыс воис, тэ тӧдан-ӧ тайӧс?
И эг виччысьӧ, а сійӧ воис.
Борис.
Эг, ме эг тӧдлы.
Варвара.
Катерина дзикӧдз тӧлк вывсьыс воши.
Борис.
Тыдалӧ, сӧмын меным удайтчис олыштны дас лун, кытчӧдз сійӧ эз вӧв.
Ӧні нин он и аддзыв сійӧс!
Варвара.
Аттӧ, тэ кутшӧм!
Да ты кывзы!
Сырмӧ став тушанас, быттьӧ сійӧс лихорадка пыркӧдӧ; кельыд сэтшӧм, шыбласьӧ керка кузя, быттьӧ мыйкӧ корсьӧ!
Синмыс йӧй мортлӧн кодь!
Ӧнтай асывнас бӧрдны босьтчис, сідзи и сыркъялӧ.
Бур войтырӧй! мый мен сыкӧд вӧчны?
Борис.
Да, гашкӧ, прӧйдитас тайӧ сылӧн!
Варвара.
Но, ӧдва кӧ нин.
Мужикыс вылӧ оз лысьт синсӧ чӧвтлыны.
Маменька казявны тайӧс мӧдіс, ветлӧдлӧ да пыр сы вылӧ кӧсӧя видзӧдӧ, сідзи дзодзув моз и видзӧдӧ; а сійӧ таысьсӧ нӧшта ёнджыка.
Веськыд мученье видзӧднысӧ сы вылӧ!
Да и пола ме.
Борис.
Мыйысь нӧ тэ полан?
Варвара.
Тэ тӧдан сійӧс!
Сійӧ ӧд миян аслыспӧлӧс кутшӧмкӧ.
Сысянь быдтор позьӧ виччысьны!
Сэтшӧмтор вӧчас, мый...
Борис.
Ой, боже мой!
Мый нӧ вӧчны?
Тэ эськӧ мед сыкӧд сёрнитін бура-мичаа.
Оз ӧмӧй нин позь сійӧс сёрнитӧдны?
Варвара.
Заводитлі.
Оз и кывзы немтор.
Лучшӧ эн и матыстчы.
Борис.
Но, кыдз нӧ тэ чайтан, мый сійӧ вермас вӧчны?
Варвара.
А со мый: уськӧдчас мужикыслы кок вылас да и висьталас ставсӧ.
Со мыйысь ме пола.
Борис (повзьӧмӧн).
Вермас-ӧ тайӧ лоны?
Варвара.
Сысянь быдтор вермас лоны.
Борис.
Кӧні сійӧ ӧні?
Варвара.
Ӧні мужикыскӧд бульвар вылӧ мунісны, и маменька накӧд.
Мун и тэ, кӧсъян кӧ.
Да эн, он кӧ мун бурджык, а то сійӧ нӧшта, пӧжалуй, и дзикӧдз падмас.
Ылын гымыштӧ.
Оз-ӧ нин лёк кымӧр кыпӧдчы?
(Видзӧдӧ гӧгӧр.)
Да и зэр.
А со и йӧз уськӧдчисны.
Дзебсьы сэтчӧ кытчӧкӧ, а ме татчӧ эрдӧджык сувта, медым эз чайтны мыйкӧ.
Пырӧны некымын морт быдсяма пӧлӧс званиеаыс — нывбабаяс и мужичӧйяс.
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Унапӧлӧс йӧз да сэсся Кабанова, Кабанов, Катерина да Кулигин.
1-й.
Тыдалӧ, ичмоньыссӧ ёна полӧ, сэтшӧма тэрмасьӧ дзебсьыны.
Нывбаба.
Да кыдз кӧть нин эн дзебсьы!
Кодлы мый сиӧма, некытчӧ он пышйы.
Катерина (котӧрӧн пыригмоз).
Ой, Варвара!
(Шамыртӧ сійӧс киӧдыс да кутӧ топыда.)
Варвара.
Дугды, мый тэ!
Катерина.
Смерть менам!
Варвара.
Да тэ думыштчыв!
Гӧгӧрбок артышт!
Катерина.
Ог!
Ог вермы.
Немтор ог вермы.
Вывті нин менам сьӧлӧмӧй висьӧ.
Кабанова (пыригмозыс)
Со ӧд вот, колӧ овны сідзи, медым век вӧлін дась кӧть мый вылӧ; татшӧм полӧмыссӧ эськӧ эз вӧв.
Кабанов.
Да кутшӧм-сэтшӧм торъя грекъяс нӧ сылӧн, маменька, вермасны лоны: ставыс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и ставнымлӧн миян, а тайӧ сідз нин сійӧ чужлӧма полысьӧн.
Кабанова.
А тэ мыйӧн тӧдан?
Йӧз сьӧлӧмысь нинӧм оз тыдав.
Кабанов (сералігмоз).
Метӧг кӧ нин мыйкӧ а, ме дырйи, кажитчӧ, нинӧм эз вӧв.
Кабанова.
Гашкӧ, и тэтӧг.
Кабанов (сералігмоз).
Катя, висьтась, утка, бурджык, мыйӧнкӧ кӧ грека.
Меысь ӧд он дзеб: он, некысь!
Ставсӧ тӧда!
Катерина (видзӧдӧ Кабановлы синмас).
Мусаӧй менам.
Варвара.
Но, мый нӧ тэ кӧвъясян!
Он ӧмӧй аддзы, мый сылы тэтӧг сьӧкыд?
Борис петӧ йӧз чукӧрысь да копрасьӧ Кабановъяслы.
Катерина (горӧдӧ).
Ой!
Кабанов.
Мый тэ повзин!
Тэ чайтін — ӧтдор?
Тайӧ тӧдса!
Дядюшкаыд дзоньвидза-ӧ ?
Борис.
Слава богу!
Катерина (Варваралы).
Мый сылы нӧшта колӧ месянь?..
Али сылы этша на, мый ме тадз мучитча.
(Варвара дінӧ нёровтчӧмӧн сыркъялӧмӧн бӧрдӧ)
Варвара (гораа, медым мамыс кыліс).
Ми кок йылысь усим, ог тӧдӧ, мый вӧчны такӧд; а сэн нӧшта ӧтдор войтыр сюйсьӧны!
(Кинас петкӧдлӧ Борислы, сійӧ вешйӧ дзик петанінас.)
Кулигин (петӧ шӧрас, йӧз дінӧ шыасигмоз).
Но, мыйысь ті поланныд, висьталӧй бур кузя!
Быд турун сі ӧні, быд дзоридз радлӧ, а ми дзебсясям, полам, быттьӧ кутшӧмкӧ омӧльторйысь!
Чардби виас!
Абу чардби тайӧ, а благодать!
Да, благодать!
Тіянлы ставыс гым-чард!
Севернӧй сияние кутас югъявны, любуйтчыны эськӧ колӧ да дивуйтчыны премудростьыслы: «войвыв мусянь кыптӧ кыа», а ті садь быртӧдзыд повзянныд да придумывайтанныд, война водзын пӧ тайӧ али тшыг водзын.
Бӧжа кодзув кӧ мунӧ, — синмӧс эськӧ эг вештыв.
Мичасьыс-мича!
Кодзувъяссьыс синъяс умисны нин, пыр ӧтипӧлосъяс, а тайӧ выль; но, видзӧді эськӧ да любуйтчи!
А ті и небеса вылас поланныд видзӧдлынытӧ, дрӧж босьтӧ тіянӧс!
Быдторйысьсӧ ті аслыныд повзьӧдчысьӧс вӧчалінныд.
Ах, войтыр!
Ме со ог пов.
Мунамӧй, сударь!
Борис.
Мунамӧй!
Тані страшнӧджык!
Мунӧны.
ВИТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ Бористӧг да Кулигинтӧг.
Кабанова.
Аддзан кутшӧм кузя лыддьӧдліс.
Эм мый кывзыштны, нинӧм и шуны!
Воисны жӧ кадъяс, кутшӧмкӧ велӧдысьяс воисны.
Пӧрысь морт кӧ тадз сёрнитӧ, мый нин томъясыслысь требуйтан!
Нывбаба.
Но, небесаыс ставнас тупкысис.
Шапкаӧн моз сідзи и вевттис.
1-й.
Аттӧ, зонманӧй менам, тупыль моз кымӧрыс гартчӧ, быттьӧ мыйкӧ ловъя сыын бергалӧ.
А сідзи и кыссьӧ миян вылӧ, сідзи и кыссьӧ, ловъякодь!
2-ӧд.
Эн вунӧд тэ менсьым кыв, мый тайӧ лёк кымӧрыс прӧстаысь оз прӧйдит!
Збыль тэныд шуа, сы вӧсна мый тӧда.
Либӧ виас кодӧскӧ, либӧ керка сотчас; вот аддзылан: сы серти, видзӧд, рӧмыс кутшӧм аслыснога.
Катерина (кывзысигмоз).
Мый найӧ висьталӧны?
Найӧ шуӧны, виас пӧ кодӧскӧ.
Кабанов.
Тӧдӧмысь, сідз сӧрӧны, мый юраныс воас.
Кабанова.
Тэ эн вомав ассьыд гырысьджыкъясӧс!
Найӧ тэ дорысь унджык тӧдӧны.
Пӧрысь йӧзлӧн ставыс вылӧ приметаяс эмӧсь.
Пӧрысь морт тӧв йылӧ кывсӧ оз шу.
Катерина (мужикыслы).
Тиша, ме тӧда, кодӧс виас.
Варвара (Катериналы гусьӧник).
Тэ кӧть нин чӧв ов!
Кабанова.
Тэ мыйӧн тӧдан?
Катерина.
Менӧ виас.
Кевмӧ сэки ме вӧсна!
Пырӧ барыня лакейяскӧд.
Катерина горӧдӧмӧн дзебсьӧ.
КВАЙТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ да барыня.
Барыня.
Мый дзебсясян?
Нинӧм дзебсясьны!
Тыдалӧ, полан: кувнытӧ абу окота!
Олыштны окота!
Кыдз абу окота!
аддзан, кутшӧм мича!
Ха, ха, ха!
Мичлун!
А тэ кевмысь енлы, медым мичлунтӧ мырддяс!
Мичлуныд ӧд миян юр воштысь.
Асьтӧ воштан, йӧзӧс грекӧ вӧйтан, вот сэки и радлы аслад мичлун вылӧ.
Уна, уна йӧзӧс грекӧ вӧйтан!
Кокни мывкыдаяс тышкасьны петӧны, шпагаясӧн бытшлалӧны мӧда-мӧдсӧ.
Гажа!
Пӧрысь старикъяс, еннога йӧз, асланыс кулӧм йылысь вунӧдӧны, ылалӧны мичлун вылад!
А коді мыжаыс лоӧ?
Ставсьыс тэныд ковмас кывкутны.
Йирӧ лучшӧ шыбытчыны мичлуннад!
Да ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
(Катерина дзебсьӧ).
Кытчӧ дзебсян, йӧюкӧй?
Енмысь он пышйы!
Ставныд кутанныд сотчыны адса куслывтӧм биын!
(Мунӧ.)
Катерина.
Ой!
Кула!
Варвара.
Мый тэ мучитчансӧ, збыль?
Сувт бокӧджык да кевмышт: кокниджык лоӧ.
Катерина (матыстчӧ стенлань да лэдзчысьӧ пидзӧсчань йылас, сэсся ӧдйӧ чеччыштӧ).
Ой!
Ад!
Ад!
Куслывтӧм би!
Кабанова, Кабанов да Варвара сувтӧны сы гӧгӧр.
Сьӧлӧмӧй поті!
Ог вермы сэсся терпитны!
Матушка!
Тихон!
Грека ме ен водзын и ті водзын!
Эг ӧмӧй ме кыв сетлы тэныд, мый ог видзӧдлы некод вылӧ тэтӧг!
Помнитан, помнитан?
А тӧдан-ӧ, мый ме, некытчӧ туйтӧм, тэтӧг вӧчи?
Медводдза войнас жӧ ме петі гортысь...
Кабанов (шай-паймунӧмӧн, синва сорӧн, нетшкӧ сійӧс соскӧдыс).
Оз ков, оз ков, эн висьтав!
Мый тэ!
Матушка тані!
Кабанова (скӧра).
Но, но, висьтав, заводитін кӧ нин!
Катерина.
И став даснан войсӧ ме гуляйті...
(Сыркъялӧмӧн бӧрдӧ.)
Кабанов кӧсйӧ кутны сійӧс.
Кабанова.
Эновт сійӧс!
Кодкӧд?
Варвара.
Ылӧдлӧ сійӧ, сійӧ ачыс оз тӧд, мый сёрнитӧ.
Кабанова.
Ланьт тэ!
Со сійӧ мый!
Но, кодкӧд нӧ?
Катерина.
Борис Григорьевкӧд.
Гымыштӧ.
Ой!
(Садьтӧг усьӧ мужик ки вылас.)
Кабанова.
Мый, пиук!
Кытчӧ вӧляыд нуӧдӧ.
Шулі ме, но тэ эн кӧсйы кывзыны.
Со и виччысин!
ВИТӦД ДЕЙСТВИЕ
Декорацияыс медводдза действиеыслӧн.
Рӧмдандор.
МЕДВОДДЗА ПЕТКӦДЧӦМ
Кулигин пукалӧ ичӧтик лабичын.
Кабанов мунӧ бульвар кузя.
Кулигин (сьылӧ).
<rus>Ночною темнотою покрылись небеса.</rus>
<rus>Все люди для покою закрыли уж глаза, </rus>и с. в.
(Кабановӧс аддзӧм мысти.)
Здравствуйте, сударь!
Ылӧ-ӧ мӧдӧдчинныд?
Кабанов.
Гортӧ.
Кывлін, вокӧ, миянсьыным делӧяссӧ?
Став семья, вокӧ, киссьыны мӧдіс.
Кулигин.
Кывлі, кывлі, сударь.
Кабанов.
Ме Москваӧ ветлі, тэ тӧдан?
Маменька меным лыддьӧдліс, лыддьӧдліс туйӧ петігӧн быдсяма велӧдӧмъяссӧ, а ме кыдз петі, пырысь-пыр загуляйтчи.
Зэв нин рад, мый вӧля вылӧ мыні.
И туй чӧжыс юи, и Москваын пыр юи, сымда, мый думыштныд сьӧкыд!
Сідз, медым нин дзонь во кежлӧ тырмас.
Ни ӧтчыдысь горт пондаыд эг и думыштлы.
Да кӧть эськӧ и думыштлі, меным эськӧ и юрӧ эз волы, мый сэн вӧчсьӧ.
Кывлін?
Кулигин.
Кывлі, сударь.
Кабанов.
Шудтӧм ме ӧні, вокӧй, морт!
Сідз нинӧм абу понда ме воши, дзик прӧста!
Кулигин.
Маменьканыд тіян вывті крут.
Кабанов.
Но да.
Сійӧ ставсьыс и мыжа.
abu
Ме со пырыштлі Дикой ордӧ, но, юыштім;
мися гашкӧ, кокниджык лоӧ, эз, лёкджык, Кулигин!
Кутшӧм нин мыж ме водзын гӧтыр вӧчис!
Лёкджыксӧ оз нин позь...
Кулигин.
Сьӧкыд-дзуг делӧ, сударь.
Сьӧкыд тіян йылысь гӧгӧрвонысӧ.
Кабанов.
Энлы, сулавлы!
Мый нин таысь лёкыс.
Вины сійӧс таысь этша.
Маменька со шуӧ: сійӧс пӧ колӧ ловйӧн муӧ гуавны, медым пӧ сійӧ казнитчис!
А ме сійӧс любита, меным сійӧс жаль чуньӧн вӧрзьӧдны.
Нӧйтышті неуна, да и сійӧ маменька тшӧктіс.
Жаль меным видзӧднысӧ сы вылӧ, гӧгӧрво тэ тайӧс, Кулигин.
Маменька сійӧс сёйӧмӧн сёйӧ, а сійӧ, кыдз вуджӧр кутшӧмкӧ, шӧйтӧ, ни ӧти кыв оз шу.
Сӧмын бӧрдӧ да сылӧ, сись моз.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн вот ме вийся ачым.
Кулигин.
Кыдзкӧ эськӧ, сударь, шы ни тӧв колӧ ладмӧдчыны.
Ті эськӧ мед прӧститінныд сылы да эн и казьтыштлӧй некор.
Асьныд ӧд, чайта, абу жӧ гректӧмӧсь!
Кабанов.
Мый нин и сёрнитны!
Кулигин.
Да сідз нин, медым и кодъюрӧн не кыскавны.
Сійӧ эськӧ, сударь, вӧлі тіян бур гӧтыр; видзӧд — быдӧнысь бур.
Кабанов.
Да гӧгӧрво тэ, Кулигин: ме эськӧ немтор, а маменькаӧй... сыкӧд ӧмӧй сёрнитчан!..
Кулигин.
Пӧра нин эськӧ, сударь, тіянлы ас юрнад овны.
Кабанов.
Мый нӧ меным орӧдчыны, али мый?..
Абу, шуӧны, аслад вежӧрыдтӧ.
И, сідзкӧ, ов нэмтӧ йӧз вежӧрӧн.
Ме вот босьта да медбӧръясӧ, мый эм, вина вылӧ юа; мед маменька сэки мекӧд, кыдзи дураккӧд, и няньчитчӧ.
Кулигин.
Эх, сударь!
Олӧм-вылӧм!
Но, а Борис Григорьичыс, сударь, мый?
Кабанов.
А сійӧс, пежӧс, Тяхтаӧ, китайцы дінӧ.
Дядьыс кутшӧмкӧ тӧдса купеч ордӧ ыстӧ сэтчӧ контораӧ.
Куим во кежлӧ сійӧс сэтчӧ.
Кулигин.
Но, сійӧ нӧ мый, сударь?
Кабанов.
Биа морт кодь сідзжӧ; бӧрдӧ.
Уськӧдчим ми ӧнтай сы вылӧ дядьыскӧд, пинялім нин, пинялім, — чӧв олӧ.
Кутшӧмкӧ йӧй кодь дзик лоӧма.
Менӧ пӧ, шуӧ, мый колӧ, вӧчӧ, сӧмын сійӧс эн мучитӧй.
И сійӧ сідзжӧ жалитӧ сійӧс.
Кулигин.
Бур морт сійӧ, сударь.
Кабанов.
Ставсӧ нин лӧсьӧдӧма, и вӧвъяс нин дасьӧсь.
А шогсьӧ ёна, вывті ёна!
Ме нин аддза, мый сылы прӧститчыны окота.
Но, да мый эськӧ оз ков да!
Тырмас сылы вылӧ.
Враг ӧд сійӧ меным, Кулигин!
Орйӧдлыны сійӧс колӧ торйӧн-торйӧн, медым тӧдны мӧдіс...
Кулигин.
Врагъясыдлы прӧщайтны колӧ, сударь!
Кабанов.
Мун тэ, сёрнит маменькакӧд, мый сійӧ тэныд та вылӧ висьталас.
Сідз вот, Кулигин вокӧ, став миян семьяным ӧні размуні.
Абу рӧднӧйяс, а быттьӧ врагъяс ӧта-мӧдлы.
Варвараӧс маменька кесліс-кесліс, а сійӧ эз вермы терпитнысӧ, да сӧмын аддзылім сійӧс, — босьтіс да и муніс.
Кулигин.
Кытчӧ муніс?
Кабанов.
Коді сійӧс тӧдӧ.
Шуӧны, Ванька Кудряшкӧд пӧ пышйӧма, и сійӧс сідзжӧ эз вермыны некысь аддзыны.
Тайӧ нин, Кулигин, колӧ веськыда шуны, мый маменька ради; сыысь, мый мӧдіс сійӧс тиранитны да томан сайын видзны.
«Эн пӧ томналӧй, шуӧ, лёкджык пӧ лоӧ!»
Сідзи и лои.
Мый нӧ меным ӧні вӧчны, висьтав тэ меным?
Велӧд тэ менӧ, кыдз мен овны!
Горт меным зывӧк лои, йӧзсьыс яндзим, удж бердӧ кутчыся — киясӧй рудзмунны.
Со ӧні гортӧ муна: гаж вылӧ, али мый, муна?
Пырӧ Глаша.
Глаша.
Тихон Иваныч, батюшка!
Кабанов.
Нӧшта мый?
Глаша.
Гортын миян абу лючки, батюшка!
Кабанов.
Господьӧй!
Мед нин ставыс ӧтпырйӧ!
Висьтав, мый сэн сэтшӧмыс?
Глаша.
Да кӧзяйканыд тіян...
Кабанов.
Но, мый нин?
Кулі, али мый?
Глаша.
Эз батюшка; муніс кытчӧкӧ, ог аддзӧй некысь.
Кок йылысь усим корсьӧмысла.
Кабанов.
Кулигин, колӧ, вокӧ, котӧртны корсьны сійӧс.
Ме, вокӧ, тӧдан, мыйысь пола?
Медым эськӧ сійӧ шог вӧснаыс аскӧдыс мыйкӧ эз вӧч!
Сэтшӧма нин шогсьӧ, сэтшӧма шогсьӧ, мый ой!
Сы вылӧ видзӧдігӧн сьӧлӧмыд потӧ.
Мый нӧ ті видзӧданныд?
Важӧн-ӧ муніс?
Глаша.
Неважӧн на, батюшка!
Миян мыж нин, эг вермӧ видзӧдны сы бӧрся.
Да и сійӧс шуны: быд час он вермы сы бӧрся видзӧдны.
Кабанов.
Но, мый сулалан, котӧрт!
Глаша мунӧ.
И ми мунам, Кулигин.
(Мунӧ.)
Сценаыс недыр кежлӧ кольлӧ тыртӧм.
Мӧдарладорсянь петӧ Катерина да ньӧжйӧ мунӧ сцена вывті.
МӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина (ӧтнас).
Абу, некӧн абу.
Мый бара ӧні, коньӧр, вӧчӧ?
Меным сӧмын прӧститчыны сыкӧд, а сэсся... а сэсся кӧть кувны.
Мыйла ме сійӧс шогас вошті?
Меным ӧд абу кокниджык сыысь!
Мед эськӧ ме воши ӧтнам!
А ӧд ачымӧс вошті, аслым яндзимыс — сылы нэм кежлас укӧрба.
Да!
Аслым яндзим — сылы нэм кежлас укӧрба.
(Чӧв олӧм.)
Дум вылӧ кӧть эськӧ уськӧдны, мый сійӧ шуавліс?
Кыдз сійӧ жалитліс менӧ?
Кутшӧм кывъяс шуавліс?
(Кутчысьӧ аслыс юрас.)
Ог помнит, ставыс вунӧма.
Войясыс, войясыс меным сьӧкыдӧсь!
Ставыс узьны мунасны, и ме муна; быдӧнлы веськодь, а мен быттьӧ гортйӧ.
Сэтшӧм страшнӧ пемыдас!
Шум кутшӧмкӧ кыптас, и сьылӧны, быттьӧ кодӧскӧ дзебӧны; сӧмын сэтшӧм надзӧн, муртса кылыштӧ, месянь ылын-ылын...
Югыд воӧмыслы сэтшӧм рад лоан!
А чеччыны абу окота, бара сійӧ жӧ йӧзыс, сійӧ жӧ сёрнияс, сійӧ жӧ мучитчӧм.
Мыйла найӧ сідз видзӧдӧны ме вылӧ?
Мыйла бара ӧні оз виавны?
Мыйла сідз вӧчисны?
Важӧн пӧ, шуӧны, виавлӧмаӧсь.
Босьтісны эськӧ мед менӧ да и шыбытісны Волгаӧ; ме эськӧ рад вӧлі.
«Казнитан кӧ пӧ тэнӧ, шуӧны, сэк грекыд тэнад мынӧ, а тэ ов да мучитчы аслад грекнад».
Да мучитчисӧ нин ме помтӧг!
Дыр-ӧ на нӧшта мен мучитчынысӧ?
Мыйла мен ӧні овнысӧ!
Но, мыйла?
Нинӧм меным оз ков, нинӧм меным абу муса, и таладор югыдыс абу муса!
А смерть оз во.
Тэ сійӧс чуксалан, а сійӧ оз во.
Мый кӧть ог аддзыв, мый кӧть ог кывлы, сӧмын тан (петкӧдлӧ сьӧлӧм вылас) доймӧ.
Сыкӧд кӧ эськӧ овны нӧшта, гашкӧ, кутшӧмкӧ долыдлун эськӧ ме аддзылі на...
Мый нӧ: веськодь нин, сьӧлӧмшӧрӧс ассьым ме ӧд погубиті нин...
Кутшӧм гажтӧм меным сытӧг!
Ой, кутшӧм гажтӧм сытӧг!
Ог кӧ нин аддзыв ме тэнӧ, тэ кӧть кывзышт менӧ ылысянь!
Чизыр тӧвъясӧй, нуӧй ті сылы менсьым шог-печальӧс!
Бур войтыр, гажтӧм мен, гажтӧм!
(Матыстчӧ береглань да гораа мый вынсьыс.)
Гажлунӧй менам, олӧмӧй менам, сьӧлӧмшӧрӧй менам, любита тэнӧ!
Шыась!
(Бӧрдӧ.)
Пырӧ Борис.
КОЙМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина да Борис.
Борис (оз аддзы Катеринаӧс).
Господьӧй енмӧй!
Сылӧн ӧд гӧлӧсыс тайӧ!
Кӧн нӧ сійӧ.
(Видзӧдӧ гӧгӧр.)
Катерина (котӧрӧн матыстчӧ сы дінӧ да уськӧдчӧ сьылі вылас).
Аддзысим на жӧ ми тэкӧд!
(Бӧрдӧ сы морӧс вылын.)
Чӧв олӧм.
Борис.
Но, вот и бӧрдыштім ӧтлаын, ен отсаліс.
Катерина.
Тэ эн на вунӧд менӧ?
Борис.
Кыдз вунӧдны, мый тэ!
Катерина.
Ой, абу, абу тайӧ, абу тайӧ.
Тэ он скӧрав?
Борис.
Мыйысь мен скӧравнысӧ?
Катерина.
Но, прӧстит менӧ!
Эг кӧсйыв ме тэныд лёктор вӧчны; да ачымӧс эг вермы кутны.
Мый висьтавлі, мый вӧчи, ачымӧс эг помнитлы.
Борис.
Тырмас, мый тэ! мый тэ!
Катерина.
Но, тэ нӧ кыдз?
Кыдз нӧ тэ ӧнісӧ?
Борис.
Муна.
Катерина.
Кытчӧ мунан?
Борис.
Ылӧ, Катя, Сибирӧ.
Катерина.
Босьт менӧ аскӧдыд татысь!
Борис.
Оз позь мен, Катя.
Ог ас вӧляӧн ме мун: дядь ыстӧ, и вӧвъяс нин дасьӧсь; ме сӧмын здук кежлӧ вӧзйыси дядьлысь, кӧсйи кӧть местаыскӧд прӧститчыны, кӧні ми тэкӧд аддзысьлывлім.
Катерина.
Мун ен тэкӧд!
Эн шогсьы ме вӧсна.
Первойсӧ сӧмын, буди, гажтӧм лоӧ тэныд, коньӧрӧйлы, а сэні и вунӧдан.
Борис.
Ме йылысь мый сёрнитныс!
Ме — вӧльнӧй лэбач.
Тэ вот кыдз?
Энькаыдтӧ мый?
Катерина.
Мучитӧ менӧ, иган сайын видзӧ.
Быдӧнлы шуалӧ и мужиклы шуалӧ: «Эн верит сылы, сійӧ мудер».
Быдӧн и вӧтлысьӧны ме бӧрся лунтыр да сералӧны мен веськыда синмӧ.
Быд кыв йылын тэнӧ кыскалӧны.
Борис.
А мужикыд нӧ?
Катерина.
Кор мелі, кор скӧралӧ, да юӧ пыр.
Да мустӧммис сійӧ мен, мустӧммис, меліалӧмыс сылӧн мен нӧйтӧмысь лёкджык.
Борис.
Сьӧкыд тэныд, Катя?
Катерина.
Сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм сьӧкыд, мый кувны кокниджык!
Борис.
Код нӧ тайӧс тӧдіс, мый миянлы асланым радейтчӧм вӧсна тадз мучитчыны тэкӧд!
Пышйыны колӧма мен сэк, бурджык!
Катерина.
Шог вылӧ аддзыси ме тэкӧд.
Долыдлунсӧ аддзылі этша, шогсӧ, шогсӧ мый?
Да нӧшта водзынсӧ мыйдта.
Но, да мый думайтны сы йылысь, мый лоӧ!
Ӧні со ме тэнӧ аддзылі, тайӧс найӧ менсьым оз мырддьыны; а сэсся мен нинӧм оз ков.
Тэнӧ аддзӧдлыны ӧд сӧмын мен и колӧ вӧлі.
Мен со ӧні ёна кокниджык лои; пельпом вылысь быттьӧ гӧра уси.
А ме пыр думайтлі, мый тэ скӧралан ме вылӧ, ёран менӧ...
Борис.
Мый тэ, мый тэ!
Катерина.
Да абу, пыр мӧдтор менам висьтавсьӧ; эг тайӧс ме кӧсйы шуны!
Гаж быри менам тэысь, вот мый, но, со ме тэнӧ аддзылі...
Борис.
Эз кӧть мед эськӧ суны миянӧс татчӧ!
Катерина.
Сулавлы, сулавлы!
Мыйкӧ ме кӧсйылі висьтавны тэныд...
Со вунӧді!
Мыйкӧ висьтавны вӧлі колӧ!
Юрын ставыс гудрасьӧ, ог помнит немтор.
Борис.
Мунан кад мен, Катя!
Катерина.
Энлы, энлы!
Борис.
Но, мый нӧ висьтавнысӧ кӧсйин?
Катерина.
Час висьтала.
(Думыштӧм мысти.)
Да!
Мунан тэ туяд, ни ӧти корысьӧс тэ сідз эн коль, быдӧнлы сетышт да тшӧкты, медым кевмысисны менам грека лов вӧсна.
Борис.
Ах, тӧдісны кӧ эськӧ тайӧ йӧзыс, кутшӧмджык мен прӧщайтчынысӧ тэкӧд!
Боже мой!
Ен мед сетас, коркӧ мед налы татшӧм жӧ чӧскыд вӧлі, кутшӧм меным ӧні.
Прӧщай, Катя!
(Кутлӧ сійӧс да кӧсйӧ мунны.)
Злӧдейяс ті!
Извергъяс!
Эх, эськӧ вын кӧ вӧлі!
Катерина.
Сулавлы, сулавлы!
Вай ме нӧшта видзӧдышта тэ вылӧ медбӧръяысь!
(Видзӧдӧ сылы синмас.)
Но, тырмас месянь!
Ӧні мун, ен тэкӧд.
Мун ӧдйӧджык, мун!
Борис (вешйыштӧ некымын воськов да сувтӧ).
Катя, мыйкӧ абу лӧсьыд!
Эн-ӧ тэ мыйкӧ думышт?
Менам сьӧлӧмӧй потас туйын тэ йылысь думайтігӧн.
Катерина.
Нинӧм, нинӧм!
Мун ен тэкӧд!
Борис кӧсйӧ матыстчыны сы дінӧ.
Оз ков, оз ков, тырмас!
Борис (сыркъялігтырйи).
Но, ен тэкӧд!
Сӧмын ӧтитор и колӧ енлысь корны, медым сійӧ кулі регыдджык, медым сылы дыр не мучитчыны!
Прӧщай.
(Копрасьӧ.)
Катерина.
Прӧщай!
Борис мунӧ.
Катерина колльӧдӧ сійӧс синнас да недыр сулалӧ думыштчӧмӧн.
НЁЛЬӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Катерина (ӧтнас).
Ӧні кытчӧ?
Гортӧ мунны?
Ог, мый мен гортӧ, мый гуӧ — дзик ӧткодь.
Да, мый гортӧ, мый гуӧ!..
Мый гуӧ!
Гуын бурджык...
Пу улын гутор... кутшӧм лӧсьыд!..
Шондіыс сійӧс шонтӧ, зэрыс сійӧс киськалыштӧ... тулыснас сы вылӧ турунтор быдмыштас, небыдик сэтшӧм... лэбачьяс воасны пу вылас, мӧдасны сьывны, пиян лоӧны налӧн, дзоридзьяс мӧдасны дзоридзавны: вижӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь... быдпӧлӧсыс (думыштчӧ), быдпӧлӧсыс...
Шы ни тӧв сэтшӧм, сэтшӧм лӧсьыд!
Мен быттьӧкӧнӧсь кокниджык.
А олӧм йылысь и думайтнысӧ абу окота.
Бара овны?
Ог, ог, оз ков... абу лӧсьыд!
И йӧзыс мен зывӧкӧсь, и горт мен зывӧк, и стенъясыс зывӧкӧсь!
Ог мун сэтчӧ!
Ог, ог, мун!
Воан на дінӧ, найӧ ветлӧдлӧны, сёрнитӧны, а мый мен сыысь?
Ой, пемдіс!
И бара сьылӧны кӧнкӧ!
Мый сьылӧны?
Он гӧгӧрво...
Кувны эськӧ ӧні...
Мый сьылӧны?
Дзик ӧткодь, мый смерть воас, мый ачым... а овны оз позь.
Грек!
Кевмысьны оз мӧдны?
Коді радейтӧ, сійӧ мӧдас кевмыны...
Киястӧ крестӧн пуктӧны... гортъяд!
Да, сідз... дум вылӧ мен уси.
А кутасны кӧ менӧ да мырдӧн нуӧдасны бӧр гортӧ...
Ой, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
(Матыстчӧ берег дорӧ.
Гораа.)
Мусаӧй менам!
Долыдлунӧй менам!
Прӧщай!
(Мунӧ.)
Пырӧны Кабанов, Кабанова, Кулигин да пӧнара работник.
ВИТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Кабанов, Кабанова да Кулигин.
Кулигин.
Татысь, висьталӧны, аддзылӧмаӧсь.
Кабанов.
Да збыль-ӧ сійӧ?
Кулигин.
Збыль сійӧ шуӧны.
Кабанов.
Но, слава богу, кӧть ловйӧн аддзылӧмаӧсь.
Кабанова.
А тэ повзин нин, бӧрддзин!
Аддзӧмыд тай.
Эн тӧждысь: он на сыысь другӧн мын.
Кабанов.
Коді нӧ тайӧс тӧдіс, мый сійӧ татчӧ локтас!
Местаыс йӧза сэтшӧм.
Кодлы юрас пырас татчӧ дзебсьыны.
Кабанова.
Аддзан, мый сійӧ вӧчӧ!
Со кутшӧм зелля!
Кыдз сійӧ характерсӧ ассьыс кӧсйӧ кутны!
Быдладорсянь чукӧртчалӧны пӧнара йӧз.
Чукӧртчысьяс пиысь ӧти.
Мый, аддзинныд?
Кабанова.
Сійӧ и эм мый эгӧ.
Быттьӧ му пырыс мунӧма.
Некымын гӧлӧс.
Кутшӧм притча!
Со ӧказияыд!
И кытчӧ эськӧ воштысьнысӧ сылы!
Чукӧртчысьяс пиысь ӧти.
Да сюрас!
Мӧд.
Кыдз оз сюр.
Коймӧд.
Виччысь, ачыс воас.
Сцена сайын гӧлӧсъяс: «Эй, пыж вайлӧй, пыж!»
Кулигин (берегсянь).
Коді горзӧ?
Мый сэн?
Гӧлӧс: «Нывбаба шыбытчис ваӧ!»
Кулигин да сы бӧрся некымын морт котӧртӧны.
КВАЙТӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ Кулигинтӧг.
Кабанов.
Бур войтыр, сійӧ ӧд тайӧ!
(Кӧсйӧ котӧртны.
Кабанова кутӧ сійӧс киӧдыс.)
Маменька, лэдзӧй менӧ, смерть менам!
Ме кыска сійӧс, а ог кӧ ачым...
Мый мен сытӧгыс!
Кабанова.
Ог лэдз, эн и думайт!
Сы вӧсна да асьтӧ воштыны, сулалӧ-ӧ сійӧ тайӧс!
Этшаа на сійӧ миянӧс янӧдіс, нӧшта мый думыштӧма!
Кабанов.
Лэдзӧй!
Кабанова.
Тэтӧг сэн эмӧсь.
Ёра, мунан кӧ.
Кабанов (пидзӧсчань йылас уськӧдчӧмӧн).
Кӧть видзӧдлыны мен сы вылӧ!
Кабанова.
Кыскасны — видзӧдлан.
Кабанов (сувтӧ.
Йӧзлы).
Мый, муса йӧз, оз-ӧ на тыдав мыйкӧ?
1-й.
Улынсӧ пемыд, нинӧм оз тыдав.
Сцена сайын шум.
2-ӧд.
Быттьӧ мыйкӧ горзӧны, да немтор он велав.
1-й.
Да тайӧ Кулигинлӧн гӧлӧсыс.
2-ӧд.
Со пӧнарӧн берегӧдыс ветлӧдлӧны.
1-й.
Татчӧ локтӧны.
Со и сійӧс вайӧны.
Некымынӧн бӧр локтӧны.
Воысьяс пиысь ӧтик.
Молодец Кулигин!
Сэн матыникын, йирторйын, берег дорас, бинадтӧ сійӧ ваад ылысь тыдалӧ; сійӧ платьесӧ и аддзис да кыскис сійӧс.
Кабанов.
Ловъя?
2-ӧд.
Кысь нин ловъя!
Вылысянь шыбитчӧма: сэн крут кыр, да, буракӧ, якӧр вылӧ веськалӧма, доймӧма, коньӧр!
А дзик ӧд, войтыр, ловъя кодь!
Сӧмын кӧсичаас ичӧтик ранатор, и сӧмын ӧти, дзик ӧти вир войт.
Кабанов уськӧдчӧ котӧртны; сылы паныд Кулигин да мукӧд вайӧны Катеринаӧс.
СИЗИМӦД ПЕТКӦДЧӦМ
Найӧ жӧ да Кулигин.
Кулигин.
Со тіян, Катеринаныд тіян.
Мый колӧ, сійӧ и вӧчӧй сыкӧд!
Шойыс сылӧн тані, босьтӧй сійӧс; а лолыс ӧні абу тіян: сійӧ ӧні судья водзын, коді бурджык сьӧлӧма ті дорысь!
(Пуктӧ муӧ да котӧрӧн мунӧ.)
Кабанов (уськӧдчӧ Катерина дінӧ).
Катя!
Катя!
Кабанова.
Дугды!
Бӧрднысӧ сы кузя грек!
Кабанов.
Маменька, ті сійӧс виинныд, ті, ті, ті...
Кабанова.
Мый тэ?
Али вунӧдчин дзикӧдз!
Вунӧдін, кодкӧд сёрнитан!
Кабанов.
Ті сійӧс виинныд!
Ті!
Ті!
Кабанова (пиыслы).
Но, ме тэкӧд гортын сёрнитышта.
(Улӧдз копрасьӧ йӧзлы.)
Пасибӧ тіянлы, бур йӧз, отсасьӧмныд вылӧ!
Ставыс копрасьӧны.
Кабанов.
Лӧсьыд тэныд Катя!
А месӧ мыйла кольччи таладор югыдас овны да мучитчыны!
(Усьӧ гӧтыр шой вылас.)
{Г. Х. Андерсен (комиӧдіс Kodko) @ Дюймовочка @ мойд @ Г. Х. Андерсен. Дюймовочка. @ 1952 @ Лб. 3-28}
Г. Х. Андерсен
Дюймовочка
Оліс-выліс ӧти нывбаба и сылӧн челядьыс эз вӧв.
А сылы зэв ёна вӧлі колӧ ичӧтик кага.
Вот муніс сійӧ пӧрысь кӧлдунья ордӧ да шуис:
— Меным зэв ёна колӧ, медым менам вӧлі ныв.
Он-ӧ тэ висьтав, кытысь меным сійӧс босьтны?
Мыйла не висьтавны! — вочавидзис кӧлдунья.
— Со тэныд ид тусь.
Тайӧ ид тусьыс абу прӧстӧй, абу сэтшӧм, кутшӧмъяс быдмӧны крестьянин муяс вылын да мыйӧн вердӧны курӧгъясӧс.
Пукты тэ тайӧ ид тусьсӧ цвет гырничӧ, а сэсся аддзан, мый лоӧ.
Аттьӧ тэныд! — шуис нывбаба да сетіс кӧлдуньялы дас кык кӧпейка.
Сэсся сійӧ муніс гортас да ид тусьсӧ пуктіс цвет гырничӧ.
Сӧмын на сійӧ пуктіс ид тусьсӧ, сійӧ пырысь-пыр кутіс быдмыны, и быдмис зэв мича ыджыд цвет, дзик тюльпан кодь.
Но цветыслӧн лепестокъясыс вӧліны топыдӧсь, абу на дзикӧдз паськалӧмаӧсь.
— Кутшӧм мича цвет!
— шуис нывбаба да окыштіс цветлысь уна рӧма мича лепестокъяссӧ.
И мыйӧн сӧмын сійӧ окыштіс лепестокъяссӧ, цвет пытшкас мыйкӧ трачмуні, и цветыс воссис.
Тайӧ вӧлі дзик тюльпан кодь, но самӧй чашечкаас турунвиж пестик вылын пукаліс ныв.
Сійӧ вӧлі ичӧтик-ичӧтик, тушанас ӧти дюйм кузя сӧмын.
Сійӧс сідзи и кутісны шуны Дюймовочкаӧн.
Грецкӧй ӧрешки кыш вӧлі сылӧн зыбкаӧн, лӧз фиалка — вольпасьӧн, а роза лепесток эшкынӧн.
Ӧрешки кышын сійӧ узьліс войнас, а луннас ворсіс пызан вылын.
Пызан вылӧ нывбаба пуктіс ва тыра тасьті, а тасьті гӧгӧрыс пукталіс цветъяс, и цветъяслӧн кузь заясыс купайтчисны ваас.
Ичӧтик Дюймовочкалы ва тыра тасьтіыс вӧлі быдса тыӧн, и Дюймовочка плавайтіс тайӧ тыӧдыс тюльпан лепесток вылын пыжын моз.
Ӧпаснӧйяс пыддиыс сылӧн вӧліны вӧв бӧжысь кык еджыд си.
Дюймовочка лунтыр гуляйтіс аслас мича пыжын тасьті ӧтарладорсяньыс мӧдарладорӧдзыс да сьыліс сьыланкывъяс.
Татшӧм мелі да мича гӧлӧссӧ, кутшӧм вӧлі сылӧн, некод на некор эз кывлы.
Ӧтчыд войнас, кор Дюймовочка узьӧ вӧлі аслас ичӧтик зыбкаын, восьса ӧшиньӧд комнатаӧ пырис жаба, сійӧ вӧлі зэв мисьтӧм, ыджыд да ставнас ва.
Жаба чеччыштіс веськыда пызан вылӧ да видзӧдліс ӧрешки кыш пытшкӧ, кӧні роза лепесток улын узис Дюймовочка.
— Вот зэв бур гӧтыр лоӧ менам пилы! — шуис жаба.
Сійӧ кватитіс ӧрешки кышсӧ, кӧні узис Дюймовочка, да ӧшинь пыр чеччыштіс садйӧ.
Садті визувтӧ вӧлі ичӧтик ю, а дзик берег дорас вӧлі кадъя нюр.
Вот тані, нюрса нюйт пиас, и оліс пӧрысь жаба аслас пиыскӧд.
Пиыс вӧлі мисьтӧм жӧ да ставнас ва — нач пӧрысь жаба мамыс кодь!
— Коакс, коакс, брекке-ке-кекс! — сӧмын и вермис шуны сійӧ, кор ӧрешки кышысь аддзис ичӧтик нылӧс.
— Ньӧжйӧджык тэ!
Садьмӧдан нывсӧ, и сійӧ пышъяс миян дорысь, — шуис пӧрысь жаба.
— Сійӧ ӧд юсь гӧнысь кокньыдджык.
Пуксьӧдам вай сійӧс ю шӧрас, паськыд лапкор вылӧ, — тайӧ ӧд быдса ді татшӧм ичӧтикыдлы.
Сэтысь нин сійӧ нинӧм вылӧ оз вермы пышйыны.
А ме сэк костті тіянлы лӧсьӧда нюйт пиӧ лӧсьыдик поз.
Юас быдмӧны вӧлі зэв уна лапкор; паськыд турунвиж коръясыс налӧн плавайтісны ва вывтіыс.
Медыджыд корйыс берегсяньыс вӧлі мукӧдсьыс ылынджык.
Жаба вартчис тайӧ кор дорӧдзыс да пуктіс сы вылӧ ӧрешки кышсӧ, кӧні спокойнӧя узис нывка.
Дюймовочка садьмис асывнас водз да друг аддзис, мый сійӧ лапкор вылын; гӧгӧр, кытчӧ он видзӧдлы, ва, а берегыс муртса тыдалӧ.
Дюймовочка зэв ёна повзис да бӧрддзис.
А пӧрысь жаба пукаліс нюйт пиын да мичмӧдіс-пелькӧдіс ассьыс керкасӧ камышӧн да виж лапкоръясӧн, — сійӧ кӧсйис угодитны томиник невесткаыслы.
Кор ставыс вӧлі дась, жаба вартчис аслас мисьтӧм пиыскӧд кор дорӧ, кӧні пукаліс Дюймовочка, медым босьтны сылысь ичӧтик крӧватьсӧ да сувтӧдны спальняӧ.
Пӧрысь жаба улӧдз копыртчыліс нывлы да шуис:
— Со менам пи!
Сійӧ лоӧ тэнад мужикӧн.
Ті зэв лӧсьыда кутанныд овны сыкӧд миян нюйтын.
— Коакс, коакс, брекке-ке-кекс! — сӧмын и вермис шуны пиыс.
Жабаяс босьтісны ӧрешки кышсӧ да вартчисны, а Дюймовочка коли ӧтнасӧн турунвиж кор вылӧ да шога-шога бӧрдіс — сылы ньӧти эз вӧв окота овны мисьтӧм жаба ордын да мунны верӧссайӧ сылӧн зывӧк пи сайӧ.
Посньыдик черияс, кодъяс вӧлі плавайтӧны ваас, аддзылісны жабаӧс да сылысь писӧ и кывлісны, мый жаба висьтавліс Дюймовочкалы.
Ӧні найӧ мыччисны васьыс юръяснысӧ, медым видзӧдлыны зэв ичӧтик невеста вылӧ.
А мыйӧн аддзисны Дюймовочкаӧс, налы лои вывті жаль, мый татшӧм зэв мича нывлы ковмас овны жабаяскӧд.
Оз ло тадзи!
Юсьыс став чериясыс чукӧртчисны лапкор дорӧ, мый вылын пукаліс Дюймовочка, да йирисны лапкорлысь засӧ.
И вот лапкор мӧдіс кывтны ва ньылыд.
Ваыс вӧлі зэв визув, и лапкор, кӧні пукаліс Дюймовочка, кывтіс зэв ӧдйӧ.
Ӧні жаба некыдзи эськӧ эз вермы вӧтӧдны Дюймовочкаӧс.
Дюймовочка кывтіс пыр водзӧ. Лэбачьяс, кодъяс пукалісны кустъяс пӧвстын, видзӧдісны Дюймовочка вылӧ да сьылісны:
— Кутшӧм мича ичӧтик ныв!
Зэв мича еджыд бобув пыр лэбаліс Дюймовочка гӧгӧр да медбӧрын пуксис кор вылас, — зэв нин ёна сылы сьӧлӧм вылас воис ичӧтик нылыс.
Дюймовочка пӧрччис ассьыс вӧньсӧ, ӧти помсӧ шыбитіс бобув вылӧ, а мӧд помсӧ кӧрталіс аслас корйӧ, и кор заводитіс кывтны ещӧ ӧдйӧджык.
На дінті лэбис майскӧй жук.
Сійӧ аддзис Дюймовочкаӧс, кватитіс сійӧс да нуис пу вылӧ, а турунвиж лапкор кывтіс водзӧ, и сыкӧд тшӧтш бобув — сійӧ ӧд вӧлі кӧрталӧма.
Коньӧр Дюймовочка зэв ёна повзис, кор жук кватитіс сійӧс да нуис пу вылӧ.
А ещӧ ёнджыка шогӧ уси бобув вӧсна, — сійӧ ӧд вермис тшыглы кувны, некод кӧ оз мезды сійӧс.
Но майскӧй жуклы вӧлі дзик веськодь.
Сійӧ пуксис вылӧджык пу вылӧ, вердіс Дюймовочкаӧс цветлӧн юмов сокӧн да шуис сылы, мый сійӧ зэв ёна сьӧлӧм вылас воӧ сылы, кӧть сійӧ дзик абу майскӧй жук кодь.
Сэсся на ордӧ локталісны гӧститны мукӧд майскӧй жукъяс, кодъяс олӧны вӧлі сійӧ жӧ пу вылас.
Найӧ видзӧдалісны Дюймовочкаӧс юрсяньыс да кок улӧдзыс, а майскӧй жукъяс-нывъяс вӧрӧдісны усъяссӧ.
— Сылӧн сӧмын кык кок! — шуалісны ӧтияс.
— Сылӧн весиг усъясыс абуӧсь! — шуисны мукӧдъяс.
Кутшӧм сійӧ вӧсньыдик!
Сійӧ дзик морт кодь! — шуисны коймӧдъяс.
Сійӧ зэв мисьтӧм! — шуисны медбӧрын став жукъясыс-нывъясыс.
Сэки майскӧй жуклы, коді вайӧдіс Дюймовочкаӧс, сідзжӧ кажитчис, мый сійӧ зэв мисьтӧм, и сійӧ водзӧ эз кӧсйы видзны сійӧс ас ордас — мед мунас, кытчӧ гажыс.
Сійӧ лэбис сыкӧд уліӧ да пуксьӧдіс сійӧс катшасин вылӧ.
Дюймовочка пукаліс цвет вылын да бӧрдіс: сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый сійӧ сэтшӧм мисьтӧм.
Весиг майскӧй жукъяс вӧтлісны сійӧс.
Гожӧмбыд оліс Дюймовочка дзик ӧтнасӧн вӧрын.
Сійӧ кыис турунысь аслыс зыбка да ӧшӧдіс тайӧ зыбкасӧ ыджыд лапкор улӧ, медым сійӧс эз кӧтӧд зэр.
Сійӧ сёйис цветлысь юмов соксӧ да юис лысва, кодӧс быд асыв аддзывліс коръяс вылысь.
Тадзи коли гожӧм, коли и ар.
Матысмӧ вӧлі кӧдзыд кузь тӧв.
Став лэбачьяс лэбисны, цветъяс нярмисны, а ыджыд лапкор, код улын оліс Дюймовочка, вижӧдіс, косьмис да чукыртчис трубкаӧ.
Дюймовочка дрӧжжитіс кӧдзыдысла: платьеыс сылӧн ставнас киссис, а ачыс сійӧ вӧлі сэтшӧм нежнӧй да ичӧтик — кыдзи нӧ сійӧ оз кынмы!
Мӧдіс усьны лым, и быд лымчир Дюймовочкалы вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм миянлы быдса зыр тыр лым.
Ми ӧд гырысьӧсь, а сійӧ вӧлі тушанас сӧмын дюйм кузьта.
Сійӧ гартыштчыліс кос корйӧн, но сійӧ ньӧти эз шонты, и Дюймовочка тіраліс пипу кор моз.
Сэки Дюймовочка решитіс мунны вӧрысь да корсьны тӧв кежлӧ аслыс оланін.
Вӧр саяс, кӧні оліс Дюймовочка, вӧлі ыджыд му.
Му вывсьыс няньсӧ важӧн нин идралӧмаӧсь, и сӧмын дженьыдик кос идзаподйыс чурвидзис кын му вылас.
Му вылын вӧрын серти вӧлі кӧдзыдджык на и коньӧр Дюймовочка дзикӧдз турдіс-кынмис.
И вот ӧтчыд Дюймовочка воис му шыр гу дорӧдз; пыранінсӧ вӧлі тупкӧма кос коръясӧн.
Му шыр оліс шоныдінын, быдторйыс сылӧн вӧлі: кухняыс да кладӧвӧйыс вӧліны тырӧсь нянь тусьясӧн.
Дюймовочка корысь моз сувтіс порог дорас да корис кӧть ид тусь тор, — кык лун сійӧ нинӧм эз сёйлы.
— Ок тэ, коньӧрӧй! — шуис му шыр.
(Сійӧ, веськыда кӧ шуны, вӧлі бур сьӧлӧма старука).
— Но лок татчӧ, шонтысьышт да сёйышт мекӧд!
И Дюймовочка пырис му шыр гуӧ, шонтысис да сёйыштіс.
Старукалы нывка зэв ёна воис сьӧлӧм вылас, и сійӧ шуис:
— Кольччы ме ордӧ тӧв кежлас.
Ме кута вердны тэнӧ, а тэ бура чышкы-мыськы менсьым комнатаясӧс да висьтавлы меным мойдъяс — мойдъястӧ ме ёна любита.
И Дюймовочка заводитіс вӧчны ставсӧ, мый тшӧктывліс сылы пӧрысь шыр.
Шоныд шыр гуын сылы овсис зэв бура.
Регыд миянӧ воасны гӧстьяс, — шуис ӧтчыд му шыр.
— Недельнас ӧтчыд менӧ видлыны волывлӧ менам соседӧй.
Сійӧ зэв озыр да олӧ ме дорысь на бурджыка.
Му пытшкын сылӧн эм ыджыд керка, и сійӧ новлӧ зэв мича сьӧд бархатнӧй пась.
Пет, нывка, сы сайӧ верӧссайӧ!
Сыкӧд нин тэ он пропадит.
Сӧмын ӧти шог: сійӧ дзик синтӧм и тэнӧ оз аддзы.
Зато тэ кутан висьтавлыны сылы медся бур мойдъяссӧ, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдан.
Но Дюймовочкалы ньӧти эз вӧв окота мунны верӧссайӧ сосед сайӧ — тайӧ ӧд вӧлі вурдысь.
Регыд вурдысь збыльысь воис гӧститны му шыр ордӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм важнӧй, учёнӧй да озыр; пасьыс сылӧн вӧлі бархатнӧй да зэв мича.
Сылӧн керкаыс вӧлі кызьпӧв ыджыдджык му шыр керка дорысь.
Сэні вӧліны уна ыджыд комнатаяс да кузь коридоръяс, но шонді некор эз пыравлы сэтчӧ.
Вурдысь эз вермы терпитны шондітӧ ни мича цветъястӧ, — сійӧ ӧд некор эз аддзывлы найӧс.
Дюймовочкалы тшӧктісны сьывны важнӧй гӧсть кузя, и сійӧ сьыліс кык сьыланкыв, да сэтшӧм мичаа, мый вурдысь сразу кутіс радейтны сійӧс.
Но сійӧ эз шу ни ӧти кыв — сійӧ вӧлі сэтшӧм степеннӧй да солиднӧй господин.
А сэсся вурдысь кодйис му пытштіыс кузь подземнӧй ход аслас керка дінсянь му шыр гу дорӧдз да корис му шырӧс да Дюймовочкаӧс гуляйтыштны тайӧ подземнӧй ходӧдыс.
Вурдысь босьтіс вомас сісь путор — пемыдад ӧд сійӧ югдӧдӧ сись моз жӧ да муніс водзын, югдӧдіс кузь да паськыд коридорсӧ.
Джын туйсӧ мунӧм бӧрын вурдысь сувтіс да шуис:
— Тані куйлӧ кутшӧмкӧ лэбач.
Но тіянлы сыысь нинӧм повны: сійӧ кулӧма.
И вурдысь аслас паськыд нырнас розьӧдіс пӧтӧлӧксӧ; лун югыдыс пырис подземнӧй ходӧ, и Дюймовочка аддзис кулӧм чикышӧс.
Тайӧ вӧлі настоящӧй лэбач, гӧна и бордъяса; сійӧ, тыдалӧ, кулӧма неважӧн на, тӧв пуксигас, да веськалӧма вурдысь гуӧ.
Кулӧм лэбач топыда топӧдӧма бокъяс бердас бордъяссӧ, кокъяссӧ да юрсӧ дзебӧма гӧн пиас.
Коньӧр чикыш, дерт, кулӧма кӧдзыдысла.
Дюймовочкалы зэв жаль лои сійӧ.
Нывка ёна вӧлі радейтӧ лэбачьясӧс, — ӧд найӧ гожӧмбыд сьылісны сылы ассьыныс мича сьыланкывъяссӧ.
Но вурдысь зургис чикышлы аслас дженьыд лапаяснас да шуис:
— Ӧні он нин шутьляв!
Да, эг эськӧ кӧсйы ме чужны вот татшӧм лэбачӧн.
Сійӧ сӧмын и кужӧ чивзыны, а воас тӧв — мый сылы вӧчны? Кув тшыгла да кӧдзыдла.
Вот менам челядьлы оз ков нин повны тӧлысь.
— Да-да! — шуис му шыр.
— Кутшӧм пӧльза тайӧ чивзӧмсьыс?
Сьыланкывъяснад он пӧт, чивзӧмнад тӧлын он шонтысь!
А Дюймовочка чӧв оліс, но кор вурдысь да шыр бергӧдчисны лэбачлань мышкӧн, Дюймовочка копыртчис чикыш весьтӧ, вештыштіс юр вывсьыс гӧнсӧ да окыштіс сылысь куньса синъяссӧ.
«Гашкӧ, тайӧ самӧй сійӧ чикышыс, коді сэтшӧм мичаа сьывліс гожӧмнас, — думыштіс нывка.
— Кутшӧм ёна гажӧдлін менӧ тэ, муса лэбачӧй!»
Сэсся вурдысь бӧр тупкис пӧтӧлӧксьыс розьсӧ да колльӧдіс старука-шырӧс да Дюймовочкаӧс гортас.
Войнас Дюймовочка некыдзи эз вермы унмовсьны.
Сійӧ чеччис вольпась вывсьыс, кос коръясысь кыис ыджыд эшкын, муніс подземнӧй ходӧ да шебрӧдіс эшкыннас кулӧм лэбачӧс.
Сэсся Дюймовочка шыр гуысь вайис небыд нитш да вольсаліс сійӧс, медым кулӧм лэбачлы вӧлі лӧсьыдджык куйлынысӧ.
Прӧщай, муса чикышӧй, — шуис Дюймовочка.
— Прӧщай!
Аттьӧ тэныд сыысь, мый тэ сэтшӧм лӧсьыда сьывлін меным гожӧмнас, кор пуясыс вӧліны вежӧсь на, а шондіыс сэтшӧм лӧсьыда шонтіс!
И сійӧ пуктіс юрсӧ лэбачлы морӧс вылас — и друг повзис: сійӧ кыліс, кыдзи чикыш морӧсын мыйкӧ тіпкӧ.
Тайӧ мӧдіс тіпкыны лэбачлӧн сьӧлӧмыс — чикыш абу вӧлӧм дзикӧдз кулӧма, а сӧмын турдылӧма кӧдзыдысла.
Ӧні сійӧ шоналіс да ловзис.
Дюймовочка тіраліс повзьӧмысла — ӧд лэбачыс вӧлі прӧстӧ великанӧн татшӧм ичӧтик нывка дінас!
Но век жӧ Дюймовочка смелмӧдчис, лӧсьыдджыка шебраліс чикышӧс эшкынӧн, а сэсся котӧртліс, вайис мята турун кор, мыйӧн ачыс шебрасьлывліс, да вевттис сійӧн лэбачлысь юрсӧ.
Мӧд войнас Дюймовочка бара гусьӧникӧн матыстчис лэбач дорӧ.
Чикыш вӧлі дзикӧдз нин ловзьӧма, сӧмын вӧлі зэв на слаб да муртса-муртса восьтіс синъяссӧ, медым видзӧдлыны нывка вылӧ.
Дюймовочка сулаліс сы водзын, киас вӧлі сісь путор — мӧдпӧлӧс пӧнар сылӧн эз вӧв.
— Аттьӧ тэныд, муса дитяӧй! — шуис висьысь чикыш.
— Ме сэтшӧм бура шоналі!
Регыд ме дзикӧдз справитча да бара лэбзя гож водзӧ.
— Ок, — шуис Дюймовочка, — ӧні сэтшӧм кӧдзыд, усьӧ лым!
Кольччы лучше аслад шоныд вольпась вылӧ, а ме кута дӧзьӧритны тэнӧ.
Дюймовочка вайис чикышлы цвет корйын ва да некымын ид тусь.
Чикыш юыштіс да сёйыштіс, а сэсся висьталіс нывкалы, кыдзи сійӧ дойдӧма ассьыс бордсӧ лежнӧг кустӧ да сы понда абу вермӧма лэбзьыны мукӧд чикышъясыскӧд шоныд крайясӧ.
Воис тӧв, лои зэв кӧдзыд, и сійӧ усьӧма му вылӧ...
Сэсся чикыш нинӧм нин эз помнит, и кыдзи веськалӧма татчӧ, подземельеас, — сійӧ эз тӧд.
Тӧвбыд чикыш оліс подземельеын, а Дюймовочка дӧзьӧритіс сійӧс.
Ни му шыр, ни вурдысь та йылысь нинӧм эз тӧдны — найӧ ӧд ньӧти эз радейтны лэбачьястӧ.
Кор воис тулыс да кутіс шонтыны шонді, Дюймовочка восьтіс сійӧ розьсӧ, кодӧс пӧтӧлӧкас вӧчӧма вурдысь.
Чикыш юаліс: оз-ӧ нывка окотит сыкӧд тшӧтш лэбны, — мед пуксяс сылы мыш вылас, и найӧ лэбасны веж вӧрӧ.
Но Дюймовочкалы вӧлі жаль пӧрысь му шыр — сійӧ тӧдіс, мый старукалы сытӧг лоӧ зэв гажтӧм.
— Ог, ме ог вермы лэбны тэкӧд, — шуис сійӧ чикышлы.
— Прӧщай, прӧщай, муса нылӧй! — шуис чикыш да лэбис вӧля вылӧ.
Дюймовочка видзӧдліс сы бӧрся и синъясыс сылӧн тырины синваӧн, — зэв нин ёна сійӧ мӧдіс радейтны лэбачӧс!
— Ти-ив, ти-ив! — сьылыштіс чикыш да воши веж вӧрӧ.
А Дюймовочка коли шыр гуӧ.
Ӧні сійӧ оліс зэв омӧля.
Сійӧс некор эз лэдзлыны петавлыны гож водзӧ, а му шыр гу гӧгӧр быдмисны кузь кыз шепъяс да кажитчис Дюймовочкалы пемыд вӧрӧн.
— Но, ӧні тэныд колӧ лӧсьӧдны приданӧй, — шуис старука-шыр.
— Тэ мунан верӧссайӧ важнӧй господин сайӧ, и колӧ, медым тэнад быдторйыс вӧлі.
Вӧлӧмкӧ, мый вурдысь коралӧма Дюймовочкаӧс.
И Дюймовочкалы лои быдса лунъясӧн печкыны.
Старука-шыр медаліс нёль чераньӧс, и найӧ лун и вой пукалісны шыр гуын да кыисны быдсикас тканьяс.
А синтӧм кыз вурдысь быд рыт волывліс гӧститны да пыр больгис сы йылысь, мый гожӧм регыд помасяс, шонді дугдас пӧжны мусӧ и муыс бара лоӧ небыд да рӧшкыд.
Вот сэки найӧ вӧчасны свадьба.
Но Дюймовочка пыр шогсис да бӧрдіс: сылы ньӧти эз вӧв окота мунны верӧссайӧ гажтӧм вурдысь сайӧ.
Быд асыв, шонді петігӧн, и быд рыт, шонді лэччигӧн, Дюймовочка петавліс шыр гу порог дорӧ.
Мукӧд дырйиыс тӧв вештыштлывліс шепъяссӧ, и сылы удайтчывліс аддзыны лӧз небеса тор.
«Кутшӧм югыд, кутшӧм лӧсьыд сэні, вӧля вылас!» — думайтіс Дюймовочка да пыр казьтыліс чикыш йылысь;
сылы зэв окота вӧлі аддзӧдлыны лэбачӧс, но чикыш некӧн эз тыдав: буракӧ, сійӧ лэбаліс сэні, ылын-ылын, веж вӧрас.
И вот воис ар.
Дюймовочкалӧн приданӧйыс вӧлі дась.
— Нёль недель мысти тэнад свадьба!
— шуис Дюймовочкалы му шыр.
Но Дюймовочка бӧрддзис да шуис, мый сійӧ оз кӧсйы мунны верӧссайӧ гажтӧм вурдысь сайӧ.
— Эн йӧйтав! — шуис старука-шыр.
— Эн ыръянит, а то ме курчча тэнӧ аслам еджыд пиньясӧн.
Мыйӧн тэныд вурдысь абу мужик!
Весиг королевалӧн абу татшӧм бархатнӧй пасьыс, кутшӧм сылӧн.
Да и амбаръясыс сылӧн абу тыртӧмӧсь.
abu
Медбӧрын воис свадьба лун, и вурдысь воис аслас невестаысла.
Ӧні Дюймовочкалы ковмас вуджны вурдысь гуӧ, овны пыдын му пытшкас, и некор нин сійӧ оз аддзыв югыд шондісӧ — вурдысь нинӧм вылӧ сійӧс оз лэдз петавны гусьыс.
А коньӧр Дюймовочкалы вӧлі сэтшӧм шог век кежлӧ прӧститчыны югыд шондікӧд.
И Дюймовочка петіс медбӧръяысь видзӧдлыны шонді вылӧ.
Няньыс му вывсьыс вӧлі вундӧма нин, и мусьыс бара чурвидзис сӧмын кос идзаподйыс.
Нывка муныштіс шыр гу дорысь ылӧджык да нюжӧдіс кияссӧ шонділань.
— Прӧщай, шондіӧй, прӧщай!
Сэсся сійӧ аддзис ичӧтик гӧрд цветок, кутліс сійӧс да шуис:
— Висьтав, цветок, месянь чолӧм муса чикышлы, аддзылан кӧ сійӧс!
— Тив-и! Тив-и! — друг кыліс сы юр весьтын.
Дюймовочка видзӧдліс вывлань да аддзис сы дінті лэбысь чикышӧс.
Чикыш тожӧ аддзис нывкаӧс да лои зэв рад, а Дюймовочка бӧрддзис да висьталіс чикышлы, кутшӧм абу окота сылы мунны верӧссайӧ кыз вурдысь сайӧ да овны сыкӧд пыдын му пытшкын, кытчӧ некор оз пыравлы шонді югӧр.
— Локтӧ нин кӧдзыд тӧв, — шуис чикыш, — и ме лэба ылӧ-ылӧ, шоныд крайясӧ.
Кӧсъян лэбны мекӧд?
Пуксьы менам мыш вылӧ, сӧмын кӧртав асьтӧ крепыдджыка вӧньнад, и ми лэбам тэкӧд мисьтӧм вурдысьысь, лэбам ылӧ, лӧз море сайӧ, кӧні шондіыс югдӧдӧ ещӧ на югыдджыка, кӧні пыр гожӧм да дзоридзалӧны мича цветъяс.
Лэбам мекӧд, муса дитя!
Тэ ӧд спаситін менсьым олӧмӧс, кор ме турді пемыд, кӧдзыд гуын.
— Да, да, ме лэба тэкӧд! — шуис Дюймовочка.
Сійӧ пуксис чикышлы мыш вылас, нюжӧдіс кокъяссӧ лэбач бӧж вылӧ да крепыда кӧрталіс асьсӧ вӧньнас медыджыд бордтыв бердас.
Чикыш ньӧв моз качӧдчис вылӧ да кутіс лэбны сьӧд вӧръяс весьтті, лӧз мореяс да джуджыд гӧраяс весьтті, кӧні куйліс некор сывлытӧм лым.
Тані вӧлі зэв кӧдзыд, и Дюймовочка ставнас пырис чикышлӧн шоныд гӧн пытшкӧ да мыччис сӧмын юрсӧ, медым любуйтчыны мича местаяснас, код весьтті найӧ лэбисны.
Но вот и шоныд крайяс!
Шондіыс тані дзирдалӧ ёнджыка, небесаыс вӧлі кык мындаӧн вылынджык миянын серти, а канаваяс дорын да потшӧсъяс пӧлӧн быдмӧ зэв мича турунвиж виноград.
Вӧръясас быдмӧны апельсинъяс да лимонъяс, кылӧ мирта да мята дук, а туйяс вывті котралісны гажа челядь да куталісны сера гырысь бобувъясӧс.
Но чикыш лэбис пыр водзӧ.
Зэв мича лӧз ты берег вылын, кудриа веж пуяс пӧвстын, сулаліс стариннӧй еджыд мраморнӧй дворец.
Джуджыд колоннаяс гӧгӧр гартчӧ виноград, а выліас, вевт улас, вӧлі зэв уна лэбач поз.
На пиысь ӧтиын и оліс чикыш.
— Со менам керкаӧй! — шуис чикыш.
— А тэ бӧрйы аслыд улісьыс медся мича цветсӧ, ме пуксьӧда тэнӧ сэтчӧ, и тэ кутан овны зэв лӧсьыда.
Дюймовочка лои зэв рад да радысла кутіс кучкавны ки-ки воча.
Уліас куйлісны еджыд мрамор торъяс — тайӧ усьӧма ӧти колонналӧн йылыс да жугалӧма куимпельӧ.
Мрамор торъяс пӧвстас вӧлі быдмӧны гырысь еджыд цветъяс.
Чикыш лэччис да пуксьӧдіс нывкаӧс ӧти паськыд цвет кор вылӧ.
И кутшӧм жӧ дивӧ сійӧ аддзис!
Цвет шӧрас вӧлі пукалӧ ичӧтик-ичӧтик морт, еджыд да пырыстыдалана, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі стеклӧысь.
Пельпом саяс сылӧн дрӧжжитісны кокньыдик бордъяс, а юр вылас дзирдаліс ичӧтик зарни корона.
Тушанас сійӧ миян Дюймовочкаысь эз вӧв ыджыдджык.
Тайӧ вӧлі цветочнӧй эльф.
Быд цветокын оліс татшӧм ичӧтик эльф, а тайӧ, зарни коронааыс, вӧлі став эльфъяслӧн король.
Кор чикыш матыстчис цвет дорӧ, ичӧтик король дзикӧдз повзис.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ичӧтик, а чикыш сэтшӧм ыджыд!
Но сылы лои зэв рад, кор аддзис Дюймовочкаӧс: татшӧм мича нывсӧ сійӧ некор на эз аддзывлы.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс сылы, юрсьыс босьтіс коронасӧ, пуктіс Дюймовочкалы юрас да юаліс: кыдзи сійӧс шуӧны да оз-ӧ сійӧ кӧсйы лоны сылӧн гӧтырӧн.
Сэки сійӧ лоӧ цветъяслӧн королеваӧн.
Вот тайӧ вӧлі лӧсялана мужик!
Абу нин жаба пи кодь либӧ бархатнӧй пася вурдысь кодь.
Дюймовочка сразу сӧгласитчис.
И сэки быд цвет пытшкысь кутісны лэбзявны эльфъяс да ставныс найӧ сеталісны Дюймовочкалы пӧдаркияс.
Медся бур пӧдаркиӧн вӧліны юрси-гусьлӧн кодь пырыстыдалана бордъяс.
Найӧс кӧрталісны Дюймовочкалы мышкас, и ӧні сійӧ сідзжӧ вермис лэбавны ӧти цвет вывсянь мӧд вылӧ.
Ёна жӧ вӧлі гажа!
А чикыш пукаліс вылын, аслас позйын, да сьыліс сьыланкывъяс, кыдзи кужис.
Но сылы вӧлі гажтӧм: сійӧ сэтшӧма мӧдіс радейтны нывкаӧс, мый некор эз кӧсйы янсӧдчыны сыкӧд.
Тӧвбыд чикыш оліс тані, а водз тулысын мӧдӧдчис лэбны аслас рӧдинаӧ.
— Прӧщай, прӧщай! — шуис чикыш да бара лэбис шоныд крайясысь Данияӧ.
Сэні сылӧн тожӧ вӧлі ичӧтик поз, буретш сійӧ морт ӧшинь весьтас, коді кужліс бура мойдны мойдкывъяс.
Буретш сылы чикыш висьталіс ассьыс «ти-ив—ти-ивсӧ», а сысянь нин и ми тӧдмалім став тайӧ историясӧ.
{Е. Распе (комиӧдіс П. Симаков) @ Мюнхаузенлӧн приключениеяс @ повесьт @ Э. Распе. Мюнхаузенлӧн приключениеяс @ 1938 @ Лб. 5-103.}
Э. РАСПЕ
МЮНХАУЗЕНЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
ПЕРЕСКАЗ К. ЧУКОВСКИЙЛӦН
МЕДСЯ ВЕСЬКЫД МОРТ МУ ВЫЛЫН
Ыджыд ныра дзоляник старик пукалӧ камин дорын да висьтавлӧ аслас приключениеяс йылысь.
Сылӧн кывзысьясыс сералӧны сылы веськыда синмас.
— Ай да, Мюнхаузен!
Ай да, барон!
Но сійӧ весиг оз видзӧд на вылӧ.
Сійӧ спокойнӧя водзӧ нуӧдӧ висьталӧмсӧ, кыдзи сійӧ лэбзьыліс толысь вылӧ, кыдзи сійӧ овліс куим кока йӧз пӧвстын, кыдзи сійӧс ньылыштліс ыджыд чери, кыдзи сылӧн орлі юрыс.
Ӧтчыд кутшӧмкӧ ветлысь-мунысь кывзіс-кывзіс сылысь да друг горӧдіс:
— Ставыс тайӧ пӧръясьӧм!
Нинӧм тайӧ эз вӧв, мый йылысь тэ висьтавлан.
Старик зумыштчис да важнӧя вочавидзис:
— Графъяс, баронъяс, князьяс да султанъяс, кодъясӧс лыддьывлі аслам бур другъясӧн, пыр шулывлісны, мый ме медся веськыд морт му вылын.
Гӧгӧр серӧктісны нӧшта гораджыка.
— Мюнхаузен — веськыд морт!
Ха-ха-ха!
Ха-ха-ха!
Ха-ха-ха!
А Мюнхаузен, кыдз быттьӧ нинӧм эз вӧвлы, нуӧдіс водзӧ висьтавлӧмсӧ сы йылысь, кутшӧм дивӧкодь пу быдмис корлы юр вылас.
— Пу?..
Корлы юр вылас?!.
— Да.
Вишня пу.
И пу вылас вишняясыс...
Сэтшӧм чӧскыд, юмов вишняяс...
Став сійӧ висьталӧмъяссӧ печатайтӧма тані, тайӧ книгаас.
Лыддьӧй найӧс да висьталӧй асьныд, волі-ӧ му вылын веськыдджык морт барон Мюнхаузен дорысь.
ПЕРВОЙЯ ЮКӦД
ВӦЛӦЙ КРЫША ВЫЛЫН
Ме мӧдӧдчи Россияӧ верзьӧмӧн.
Делӧыс вӧлі тӧлын.
Уси лым.
Вӧлӧй мудзис да пондіс джӧмдавны.
Мен зэв вӧлі окота узьыштны.
Ме муртса кутси седлӧ вылын мудзӧмысла.
Ме дзик весьшӧрӧ корси узянін: туй вылын меным эз веськав ни ӧти сикт.
— Мый вӧчны?
Лои узьмӧдчыны поле вылын.
Матігӧгӧрын кустъяс ни пуяс эз вӧвны.
Сӧмын дзоляник столб чурвидзис лым улысь.
Сійӧ столбас ме кыдзкӧ кӧрталі ассьым кынмысь вӧлӧс, а ачым воді сэтчӧ жӧ лым вылас да унмовси.
Узи ме дыр, а кор садьми, ме аддзи, мый куйла ог поле вылын, а сиктын, либӧ, веськыда кӧ шуны, неыджыд карын: быд боксянь менӧ кытшалӧны керкаяс.
Мый нӧ тайӧ?
Кытчӧ ме веськалі?
Кыдзи вермисны тайӧ керкаясыс быдмыны тані ӧти войӧн?
И кытчӧ лои менам вӧлӧй?
Дыр ме эг гӧгӧрво, мый лои.
Друг кыла тӧдся гӧрдлӧм.
Тайӧ менам вӧлӧй гӧрдлӧ.
Но кӧні нӧ сійӧ?
Гӧрдлӧмыс кылӧ кысянькӧ вылысянь.
Ме лэпті юрӧс, и мый жӧ!
Менам вӧлӧй ӧшалӧ кӧлӧкӧльнича крыша вылын!
Сійӧс кӧрталӧма дзик крест йылас.
Ӧти здукӧн ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Тӧрыт рытнас став карыс тайӧ, став йӧзъяснас да керкаяснас, вӧлі тыртӧма джуджыд лымйӧн, и ортсыын чурвидзис сӧмын крестлӧн йылыс.
Ме эг тӧд, мый сійӧ крест, мен кажиччис, мый сійӧ — дзоляник столб, и ме кӧрталі сы бердӧ вӧлӧс!
Менам узигкості войнас ёна шондӧдӧма, лымйыс сылӧма, и ме, аслам тӧдлытӧг, лэччи му вылӧ.
Но менам коньӧр вӧлӧй сідзи и кольӧма сэтчӧ вылӧ, крыша вылас, кӧлӧкӧльня крестӧ кӧрталӧмӧн, да му вылӧ лэччыны сійӧ эз вермы.
Мый вӧлі вӧчны?
Недыр мӧвпалӧм бӧрын, ме кватиті пистолетӧс, бура метитчи да, сы вӧсна мый ме век вӧлі зэв бур лыйсьысьӧн, веськалі буретш домповодас.
Домповодыд ори шӧри.
Вӧв ӧдйӧ лэччис ме дінӧ.
Ме чеччышті сы вылӧ да тӧвзи водзӧ.
ДОДДЯЛӦМ КӦИН
Но регыд ме аддзи, мый тӧлын верзьӧмӧн мунны абу лӧсьыд. Бурджык путешествуйтны доддьын.
Ме ньӧби аслым зэв бур додь да ӧдйӧ тӧвзьышті небыд лым вывті.
Рытлань ме пыри вӧрӧ.
Понді нин вугравны, кыдзи друг кылі вӧвлысь повзьӧмла корскӧм.
Ме видзӧдлі да тӧлысь югӧр улын аддзи страшнӧй кӧинӧс, коді пиньсӧ жергӧдӧмӧн котӧртіс менам додь бӧрся.
Мездысьӧм вылӧ надея эз вӧв.
Ме воді додь пыдӧсӧ да повзьӧмла куни синъясӧс.
Вӧлӧй менам тӧвзис, кыдзи бешенӧй.
Кӧин пиньлӧн зяткакылӧмыс кыліс дзик менам пель весьтын.
Но, менам шуд вылӧ, кӧиныд менӧ пыдди эз пукты.
Сійӧ чеччыштіс додь вомӧн — дзик менам юр весьтті да уськӧдчис менам коньӧр вӧв вылӧ.
Ӧти минутӧн менам вӧвлӧн бӧрладорыс воши горш кӧин вомӧ.
Водзладорыс повзьӧмысла да доймӧмысла мӧдіс скачитны водзӧ.
Кӧин менсьым вӧлӧс сёйӧмӧн пырис пыр пыдӧджык да пыдӧджык.
Кор вои ас садьӧ, ме кватиті плеть да, ни ӧти минута воштытӧг, понді кучкавны пӧтлытӧм зверӧс.
Сійӧ омльыштіс да чепӧсйис водзӧ.
Кӧинӧн сёйны удиттӧм вӧвлӧн воддза юкӧныс сэки уси лым вылас, а кӧиныд веськалі сы местаӧ — додь вожъяс костӧ, вӧв сийӧсӧ!
Мездысьны сійӧ эз вермы: доддяссис, кыдзи вӧв.
Ме век кучкала сійӧс мыйвынысь.
Сійӧ тӧвзис водзӧ и водзӧ, кыскис менсьым доддьӧс.
Ми тӧвзим сэтшӧм ӧдйӧ, мый час кык-куим мысти скачӧн пырим Петербургӧ.
Шензьысь петербургса олысьяс чукӧръясӧн котӧртісны видзӧдлыны герой вылӧ, коді вӧв пыдди аслас доддьӧ доддялӧма лёк кӧинӧс.
СИНМЫСЬ БИ КИНЬЯС
Петербургын ме олі бура.
Ме тшӧкыда ветлывлі кыйсьыны и ӧні на нимкодьпырысь казьтыла сійӧ гажа кадсӧ, кор мекӧд лолісны чуть эз быд лун сы мында дивӧ кодь историяяс.
Ӧти история вӧлі зэв тешкодь.
Делӧыс сыын, мый менам спальня ӧшиньсянь вӧлі тыдалӧ зэв паськыд пруд, кӧні олісны зэв уна сикас лэбачьяс.
Ӧтчыд асылын, ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын, ме аддзи прудсьыс дикӧй уткаясӧс.
Пыр жӧ кватиті ружйӧ да юртӧг-садьтӧг котӧрті керкаысь.
Тэрмасигад, пос вывті котӧртігӧн, ме юрӧн клёнгыси ӧдзӧсӧ да сэтшӧм чорыда, мый синмысь менам би киньяс чеччыштлісны.
Менӧ тайӧ эз сувтӧд.
Ме котӧрті водзӧ.
Вот бӧръявылыс вои пруд дінӧ.
Метитчи медся госа уткаас, кӧсйи нин лыйны, — но друг казялі, мый ружйӧын абу биа изйыс.
А биа изтӧг лыйны оз позь.
Мый вӧчны? Гортӧ котӧртны биа изла?
Но ӧд уткаясыд вермасны лэбзьыны.
Ме жугыля лэдзи ружйӧӧс да понді проклинайтны ассьым судьбаӧс, и друг мен юрӧ воис зэв бур мӧвп.
Став вынысь ме аслым кучки кулакӧн веськыд синмӧ.
Синмысь чеччыштісны би киньяс, порок пыр жӧ ыпнитіс.
Да!
Порок ыпнитіс, ружйӧ лыйис, и ме ӧтчыд лыйӧмӧн уськӧді зэв бур дас уткаӧс.
Сӧветуйта и тіянлы быд лыйсигӧн, кор ті мӧвпыштанныд ломзьӧдны би, шедӧдны веськыд синсьыд татшӧм жӧ би киньяс.
ШЕНЗЬӦДАНА КЫЙСЬӦМ
Вӧвліны мекӧд и нӧшта на тешкодьджык случайяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме кыйси быдса лун, и рытъявылыс петі сьӧд вӧр шӧрса кутшӧмкӧ ыджыд ты дінӧ, коді вӧлі дзик тыр дикӧй уткаясӧн.
Нэмын ме эг аддзывлы татшӧм уна уткасӧ!
Жаль, мый менам эз коль ни ӧти пуля.
А ме буретш сійӧ рытнас виччыси ас ордӧ ыджыд компанньӧ ассьым ёртъясӧс, и мен вӧлі окота гӧститӧдны найӧс лэбач яйӧн.
Ме морт, сідз шуны, гостеприимнӧй да лышкыд.
Менам ӧбедъяс да ужинъяс славитчисны став Петербург пасьтаыс.
Кыдзи ме гортӧ муна уткаястӧгыд?
Дыр ме сулалі решитчытӧг, но друг дум вылӧ уси, мый менам кыйсян сумкаӧ кольлі салӧ тор.
Ура!
Тайӧ салӧ торйыс лоӧ зэв бур пӧрйӧгӧн!
Сумкаысь сійӧс кыскӧм бӧрти, ме ӧдйӧ кӧрталі сійӧс вӧсньыдик кузь бечёвка помӧ да шыбиті ваас.
Уткаяс аддзисны сёянтортӧ да пыр жӧ локтісны сы дорӧ.
Ӧти на пытшкысь горша ньылыштіс сійӧс.
Но госыд ӧд нильӧг да, утка пыр ӧдйӧ прӧйдитӧм бӧрын, петіс бӧр ортсӧ бӧрӧдыс.
Тадзикӧн уткаыд лои менам гез йылын.
Сэк салӧ тор дорӧ воис мӧд утка, и сыкӧд лои сэтшӧм жӧ история.
Ӧти утка бӧрся мӧд утка ньылалісны салӧ да пысассисны менам бечёвкаӧ, кыдзи сунисӧ.
Эз коль и дас минут, кыдзи став уткаыс вӧлі пысассьӧма, быттьӧ сикӧтш.
Верманныд асьныд мӧвпыштны, кутшӧм гажа мен вӧлі видзӧдны татшӧм бур кыйдӧс вылӧ.
Мен сӧмын коли кыскавны кыйӧм уткаяссӧ да нуны аслам пӧварлы кухняӧ.
Вот пирыд лоӧ менам ёртъяслы!
Но кыскыны татшӧм уна уткаӧс эз вӧв дзик кокни.
Ме вӧчи кымынкӧ воськов да вывті ёна мудзи.
Друг — верманныд-ӧ ті думыштны та йылысь — уткаяс кыпӧдчисны сынӧдӧ да лэптісны менӧ кымӧрлань.
Мӧд кӧ ме местаын, повзис эськӧ, но ме морт збой, абу шӧйӧвошысь.
Ме аслам сюртукысь вӧчи руль да, уткаясӧн веськӧдлігтыр, регыд вои горт весьтӧ.
Но кыдзи ӧні лэччыны увлань?
Артмис зэв прӧстӧя!
Менам сюсьлунӧй отсаліс меным и тані.
Кымынкӧ уткалысь ме бергӧдалі юръяссӧ, и ми мӧдім надзӧникӧн лэччыны увлань.
Ме буретш веськалі аслам кухня пач трубаӧ!
Аддзылінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧма чуймис менам пӧварӧй, кор ме лои сы водзын, ӧчагын!
Шуд вылӧ, пӧвар нӧшта абу на удитӧма пестыны бисӧ.
БАЙДӦГЪЯС ШОМПОЛ ЙЫЛЫН
О, сюсьлуныд ыжыд делӧ!
Коркӧ мен удайтчис ӧтчыд лыйӧмӧн уськӧдны сизим байдӧгӧс.
Сы бӧрын весиг менам врагъяс эз вермыны не признайтны, мый ме — став свет вылас медпервой лыйсьысь, мый татшӧм лыйсьысьыд, кыдз Мюнхаузен, нӧшта некор на некӧн эз вӧвлы!
Делӧыс вӧлі тадзи.
Став пуляяс лыйлӧм бӧрын ме вӧлі локта кыйсянінысь гортӧ.
Друг менам кок улысь жбыркнитісны сизим байдӧг.
Дерт, ме эг вермы лэдзны, медым меысь удитіс татшӧм бур кыйдӧс.
Ме зарадиті ассьым ружйӧӧс — мыйӧн эськӧ ті думыштанныд?
— шомполӧн!
Да, прӧстӧй шомполӧн, веськыда кӧ шуны, гӧгрӧс кӧрт беддьӧн, кодӧн весалӧны ружйӧ!
Сэсся ме байдӧгъяс дорӧ матӧджык матыстчи, повзьӧді найӧс да лыйи.
Байдӧгъяс лэбзисны ӧти-мӧд бӧрся, менам шомпол сутшкысис ӧтпырйӧ сизимнаныслы.
Став сизим байдӧгыс усины менам кок дінӧ!
Ме лэпті найӧс да понді шензьыны, мый найӧ ставныс — жаритчӧмаӧсь!
Да, найӧ вӧліны жаритчӧмаӧсь!
Да ӧд мӧдног эз и вермы лоны: менам шомполӧй лыйӧмсьыд ёна доналіс, да байдӧгъясыд, сы йылӧ веськалӧмӧн, эз вермыны не жаритчыны.
Ме пукси луг вылӧ да сэн жӧ ыджыд аппетитӧн ӧбедайтышті.
ЕМ ЙЫЛЫН РУЧ
Да, сюсьлуныд — олӧмад медся колантор, и эз вӧвлы му вылын морт барон Мюнхаузенысь сюсьджык.
Ӧтчыд Россияын, сук вӧрті мунігӧн, мен веськалі сьӧд руч.
Куыс сійӧ ручыслӧн вӧлі сэтшӧм бур, мый мен жаль лои сійӧс тшыкӧдны пуляӧн либӧ дрӧбӧн.
Ни ӧти минут воштытӧг, ме ружйӧ ствол пытшкысь перйи пулясӧ, ружйӧӧс зарадиті сапожничайтан кузь емӧн, да лыйи сійӧн ручыдлы.
Сы вӧсна, мый сійӧ сулаліс пу бердын, емыс чорыда тувйыштіс сылысь бӧжсӧ пу бердас.
Ме тэрмасьтӧг локті руч дінӧ да понді кучкавны сійӧс плетьӧн.
Сійӧ сэтшӧма дурмис доймӧмысла, — веританныд он?
— Чеччыштіс аслас кучик пиысь да пасьтӧгыс котӧртіс ме дінысь.
А куыс меным коли дзонь: ни пуляӧн, ни дрӧбӧн эз вӧв тшыкӧдӧма.
СИНТӦМ ПОРСЬ
Да, уна и вӧвлывлі мекӧд быд сикас шензьӧданторъяс!
Вуджа вӧлі ме ӧтчыд сук вӧрті, да аддзи котӧртӧ дикӧй порсьпи, зэв на ичӧтик, а порсьпи бӧрсьыс — ыджыд порсьыс.
Ме лыйи, но промак вӧчи.
Пуляӧй менам шутёвтіс буретш порся-порсьпиа костӧдыс.
Порсьпиыс чирӧстіс да шульскӧбтіс вӧрӧ, а порсьыс коли места вылас, быттьӧ кынмис.
Ме дивуйтча: мыйла сійӧ оз пышйы меысь?
Но, матӧджык локті да ме гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Порсьыс вӧлі синтӧм да эз аддзы туйсӧ.
Сійӧ вермис вӧрті гуляйтны сӧмын аслас порсьпи бӧжас кутчысьӧмӧн.
Менам пуляӧй орӧдіс сылысь бӧжсӧ.
Порсьпи пышйис, а порсьыд сыысь торъялӧм бӧрын эз тӧд, кытчӧ сылы мунны.
Сійӧ сулаліс пиняс сылысь орӧм бӧж помсӧ курччӧмӧн.
Сэк мен юрӧ воис вывті бур мӧвп.
Ме кватиті сы вомын ӧшалысь бӧж помсӧ да порсьсӧ нуӧді аслам кухняӧ.
Коньӧр синтӧмыд кывзӧмӧн вӧтчис ме бӧрся, кӧнкӧ мӧвпаліс, мый сійӧс важ мозыс жӧ нуӧдӧ аслас порсьпиыс!
Да, колӧ нӧшта ӧтчыдысь шуны, мый сюсьлуныд — вывті ыджыд делӧ!
КЫДЗИ МЕ КЫЙИ КАБАНӦС
Мӧдысь мен вӧрын веськалі дикӧй кабан.
Вермыны сійӧс вӧлі сьӧкыд.
Менам сьӧрысь весиг ружйӧӧй эз вӧв.
Ме шыбитчи пышйыны, но сійӧ ме бӧрся вӧтчис, кыдз дурмӧм, да дзик эськӧ менӧ розьӧдліс аслас клыкъяснас, эг кӧ ме дзебсьы медпервой дуб пу сайӧ.
Ӧддзӧмвывсьыд кабан зурасис веськыда пуас, сылӧн клыкъясыс сэтшӧм пыдӧ пырисны сулалан пуӧ, мый сійӧ бӧрсӧ сэсь клыкъяс кыскыны эз вермы.
— А, голубчик, сюрин! — шуи ме дуб сайысь петӧмӧн.
— Энлы!
Ӧні тэ меысь он удит!
Босьті из, да понді нӧшта пыдӧджык тувъявны пуас сылысь ёсь клыкъяссӧ, медым кабан эз вермы мездысьныс, сэсся кӧрталі сійӧс ён гезйӧн, лэпті телега вылӧ да нимкодясьӧмӧн кыски аслам гортӧ.
Но и дивуйтчисны мукӧд кыйсьысьяс.
Найӧ и думыштны эз лысьтны, медым татшӧм лёк зверӧс позьӧ кутны ловйӧн ни ӧти зарад воштытӧг.
ШЕНЗЬӦДАНА КӦР
Но, мекӧд вӧвліны и ыджыдджык чудесаяс.
Муна ме ӧтчыд вӧрті да сёя юмов, васӧд вишняяс, кодӧс ньӧби туй вылын.
Друг веськыда ме вылӧ локтӧ кӧр!
Стройнӧй, мича, уна вожа ыджыд сюръяса!
А менам, быттьӧ нарошнӧ, ни ӧти пуля абу.
Кӧр сулалӧ да веськодя видзӧдӧ ме вылӧ, быттьӧ тӧдӧ, мый менам ружйӧӧй зарадтӧм.
Менам коли на кымынкӧ вишня, да ме ружйӧӧ пуля пыдди зарадиті вишняпытшса чорыд тусьсӧ.
Да, да, эн сералӧй, веськыда вишня кӧйдысӧн.
Кыліс лыйӧм шы, но кӧрыд сӧмын юрнас пыркнитіс.
Кӧйдысыд веськалі сылы плешас, некутшӧм вред эз вӧч.
И син лапнитігкості сійӧ пышйис вӧр чащаӧ.
Ме зэв жалиті, мый лэдзи татшӧм зверӧс.
Во мысти ме бара петі кыйсьыны сійӧ жӧ вӧрас.
Дерт, сійӧ каднад ме дзикӧдз вунӧді вишня кӧйдыснад лыйсьӧм йылысь.
Кутшӧм жӧ вӧлі менам шензьӧм, кор вӧр чащаысь веськыда ме вылӧ чеччыштіс зэв мича кӧр, кодлӧн кык сюр костас вӧлі быдмӧма ӧшӧдчӧм уввожъяса джуджыд вишня пу!
Веританныд-ӧ, тайӧ вӧлі вывті мича: стройнӧй кӧр, да юр вылас сылӧн сэтшӧм жӧ стройнӧй пу!
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ пуыс быдмӧма дзоляник кӧйдысысь, кодӧн колян во ме лыйи пуля пыдди.
Тайӧ разын эз вӧв, медым менам зарадъяс оз тырмыны.
Ме метитчи да лыйи, кӧрыд уси муӧ да кулі.
Тадзнад ме ӧтчыдысь лыйӧмӧн ӧтпырйӧ босьті жаркӧй да вишневӧй компот, сы вӧсна мый пуыс вӧлі вевттьысьӧма гырысь да воӧм вишняясӧн.
Колӧ висьтавны, мый сыысь чӧскыд вишня ме нэмын эг на видлывлы.
ГУГӦДӦМ КӦИН
Ог тӧд мыйла, но мекӧд тшӧкыда лолывліс, мый ме медся лёк да ӧпаснӧй зверъяскӧд паныдася буретш сійӧ кадас, кор ме овла ӧружйӧтӧм да беспомощнӧй.
Муна вӧлі ӧтчыд вӧрӧд, а меным паныд ыджыд кӧин.
Вомсӧ паськӧдӧма да веськыда ме вылӧ.
Мый вӧчны?
Пышйыны?
Но кӧиныд нин шыбитчис ме вылӧ, уськӧдіс да вот-вот орӧдас менсьым голяӧс.
Ме местаын кӧ мукӧд, дерт, шӧйӧвоши, но ті тӧданныд барон Мюнхаузенӧс!
Ме решительнӧй, сюсь да повтӧм.
Ни ӧти минут виччысьтӧг, ме сюйи кулакӧс кӧинлы вомас да, медым сійӧ эз курччы менсьым киӧс, ме сійӧс понді сюйны век пыдӧджык да пыдӧджык.
Кӧин скӧрысь видзӧдіс ме вылӧ.
Синъясыс сылӧн скӧрысла югъялісны.
Но ме тӧді: ме кӧ киӧс кыска, сійӧ косявлас менӧ торпыригӧ, сы вӧсна повтӧма сюйи киӧс век пыдӧджык да пыдӧджык.
И друг мен юрам воис бур мӧвп: ме кватиті сылысь пытшкӧссӧ, чорыда нетшышті да бергӧді сійӧс, кыдз кепысьӧс гугӧдлывлӧны!
Тӧдӧмысь, татшӧм операция бӧрад сійӧ кулі да уси менам кок улӧ.
Ме сы кучикысь вури зэв бур шоныд тужурка да, онӧ кӧ ті эскӧ мен, окотаысь петкӧдла сійӧс тіянлы.
ДУРМӦМ ПАСЬ
Кӧинъяскӧд паныдасьлӧм дорысь на вӧвліны страшнӧйторъяс менам олӧмын.
Коркӧ ӧтчыд Петербургын ме бӧрся пондіс вӧтчыны дур пон.
Ме уськӧдчи пышйыны сыысь мый вынысь.
Но пельпом вылын менам вӧлі сьӧкыд пась, коді мешайтіс мен котӧртны.
Ме сійӧс котӧртігмоз шыбиті, котӧрӧн пыри керкаӧ да пӧдлалі ас бӧрысь ӧдзӧс.
Пасьӧй сідзи и коли уличас.
Дурмӧм понйыд шыбитчис пась вылӧ да пондіс сійӧс лёкысь курччавны.
Менам слуга котӧрӧн петіс керкаысь, лэптіс пасьӧс да ӧшӧдіс сійӧс шкапӧ, кӧн ӧшалісны менам паськӧмъясӧй.
Мӧд лун асывнас сійӧ котӧрӧн пырис менам спальняӧ да повзьӧм гӧлӧсӧн висьталіс:
— Чеччы!
Чеччы!
Тэнад пасьыд дурмӧма!
Ме чеччышті вольпась вылысь, восьті шкап, да мый жӧ ме аддзи!?
Менам став паськӧмъяс торпыригӧдз косявлӧма!
Слуга вӧлӧм прав: менам пасьыд коньӧр дурмӧма сы вӧсна, мый тӧрыт сійӧс курччаліс дурмӧм пон.
Пасьыд скӧрысь шыбитчис менам выль мундир вылӧ, да сыысь сӧмын лӧскутъясыс лэбзисны.
Ме кватиті пистолет да лыйи.
Дурмӧм пась пыр жӧ ланьтіс.
Сэк ме тшӧкті аслам йӧзлы кӧртавны сійӧс да ӧшӧдны торъя шкапӧ.
Сійӧ кадсяньыс некодӧс нин сійӧ эз курччавлы, ме новлі сійӧс некутшӧма повтӧг.
КӦКЪЯМЫС КОКА КӦЧ
Да, не этша дивӧ кодь историяяс вӧвліны мекӧд Россияын!
Ӧтчыд ме вӧтча вӧлі аслыссикас кӧч бӧрся.
Шензьынытӧ он вермы, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ мунӧ.
Скачитӧ век водзӧ да водзӧ — кӧть эськӧ мед шойччыштіс ли мый ли.
Кык лун ме вӧтлыси сы бӧрся седлӧ вылысь лэччывтӧг, да некыдз эг вермы суӧдны сійӧс.
Менам пон, Дианка, ни ӧти воськов эз кольччыв сыысь, но ме некыдз эг вермы матысмыны сы дінӧ лыян выйӧдз.
Коймӧд луннас мен кыдзкӧ удайтчис жӧ лыйны тайӧ проклятӧй кӧчсӧ.
Муртса сійӧ уси турун вылӧ, ме пыр жӧ чеччышті вӧв вылысь да уськӧдчи видлавны сійӧс.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧма ме дивуйтчи, кор аддзи, мый тайӧ кӧчыслӧн, аслас кокъясысь кындзи, вӧліны нӧшта запаснӧй кокъяс.
Сылӧн нёль кок кынӧм улас да нёль кок мыш вылас!
Да, мыш вылас сылӧн вӧліны ён, бур кокъяс!
Кор улыс кокъяс сылӧн мудзасны, сійӧ бергӧдчас мыш вылас вывлань рушкуӧн да котӧртӧ запаснӧй кокъяснас.
Абу и дивӧ, мый ме, кыдз кольмӧм морт, куим сутки вӧтлыси сы бӧрся!
ДИВӦ КОДЬ КУРТКА
Зэв жаль, мый кӧкъямыс кока кӧч бӧрся вӧтлысигӧн менам понйӧй сэтшӧма мудзис куим лунтӧ вӧтлысьӧмсьыд, уси сэтчӧ муас да час мысти кулі.
Ме шогысла муртса эг бӧрд. Медым видзны аслам радейтана ёрт йылысь паметьсӧ, сы куысь тшӧкті вурны аслым кыйсян куртка.
Сійӧ кадсяньыс нин мен оз ковны ни ружйӧ ни пон.
Быд разын, кор ме ветла вӧрын, менам курткаӧй сідзи и кыскӧ менӧ сэтчӧ, кӧн дзебсясьӧ кӧин либӧ кӧч.
Кор ме матысма кыйдӧс дінӧ лыян выйӧдз, сэки курткаысь орӧ кизь да кыдз пуля лэбзяс веськыда зверӧ!
Звер усьӧ места вылас дивӧ кодь кизьӧн виӧмысь!
Тайӧ курткаыс и ӧні ме вылын.
Ті, кажитчӧ, он веритӧй мен, ті нюмъяланныд?
Но видзӧдлӧй татчӧ да ті гӧгӧрвоанныд, мый ме тіянлы висьтала правда: он ӧмӧй ті аддзӧй асланыд синмӧн, мый ӧні менам курткаын кольӧма ставыс кык кизь?
Кор ме выльысь муна кыйсьыны, ме вура сэтчӧ куим дюжинаысь не этшаджык.
Вот пондасны завидуйтны мен мукӧд кыйсьысьяс!
ПЫЗАН ВЫЛЫН ВӦВ
Ме, кажиччӧ, нӧшта нинӧм на эг висьтавлы тіянлы аслам вӧвъяс йылысь?
А ӧд менам эз этша вӧвлы и вӧвъяскӧд дивӧ кодь историяяс.
Делӧыс вӧлі Литваын.
Ме гӧститі ӧти друг ордын, коді вывті ёна радейтліс вӧвъясӧс.
И вот, кор сійӧ петкӧдліс гӧсьтъяслы ассыс медбур вӧвсӧ, кодӧн сійӧ торъя нин гордитчис, вӧлыс мынтӧдчис домсьыс, путкыльтіс нёль конюкӧс да, кыдз дурмӧм пемӧс, мӧдӧдчис двор кузя.
Ставыс повзисны да пышйисны.
Эз сюр ни ӧти смел морт, коді эськӧ лысьтіс матыстчыны дурмӧм животнӧй дінӧ.
Сӧмын ме ӧтнам эг шӧйӧвош сы вӧсна, мый ме вывті храбрӧй и ичӧтдырсянь кужлі раммӧдны медся дикӧй вӧвъясӧс.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн ме звиркниті вӧвлы мыш вылас да пыр жӧ пӧкӧриті сійӧс.
Сійӧ пыр жӧ чувствуйтіс менсьым вына киӧс да пӧкӧритчис меным, кыдз дзоляник кага.
Гажапырысь ме кытшовті став дворсӧ, да друг мен окота лои петкӧдлыны ассьым искусствоӧс дамаяслы, кодъяс пукалісны чайнӧй пызан сайын.
Кыдз жӧ тайӧ вӧчны?
Зэв прӧстӧйтор.
Ме веськӧді вӧлӧс ӧшиньлань да кыдз тӧв ныр лэбзьышті столӧвӧйӧ.
Дамаяс первойсӧ зэв ёна повзисны.
Но ме чеччыштӧді вӧлӧс чайнӧй пызан вылӧ да сэтшӧм кужӧмӧн тувччӧдалі румкаяс да чашкаяс пӧвстті, мый эг жугӧд ни ӧти румка, ни ӧти ичӧтик блюдо.
Тайӧ зэв ёна кажитчис дамаяслы, найӧ мӧдісны серавны да кекӧначасьны, менам шензьӧдана пельклунӧн нимкодясьны, да корисны, мед ме босьта тайӧ бур вӧвсӧ пӧдарки пыдди.
Ме лои зэв рад тайӧ пӧдарки вылас сы вӧсна, мый ме важӧн нин лӧсьӧдча вӧлі мунны война вылӧ да корся аслым бур вӧлӧс.
Час мысти ме нин выль вӧв вылын тӧвзи Турциялань, кӧн сійӧ каднас мунісны чорыд бойяс.
ВӦВ ДЖЫН
Бойяс вылын ме, дерт, торъявлі ыджыд храбросьтӧн да медводзын пыр уськӧдчывлі врагъяс вылӧ.
Ӧтчыд турокъяскӧд чорыд сражение бӧрын ми босьтім неприятельскӧй крепосьт.
Медпервой мортӧн ме уськӧдчи крепосьт пытшкӧ да, крепосьтысь став турокъясӧс вӧтлӧм бӧрын, локті юкмӧс дорӧ юктавны пӧсялӧм вӧлӧс.
Вӧв пондіс юны да некыдз эз вермы ассьыс горшсӧ веськӧдны.
Коли нин кымынкӧ час, а сійӧ век на оз торйӧдчы юкмӧс дінысь.
Мыйся нӧ тайӧ дивӧ!
Понді шензьыны.
Друг ме мышкын кыліс зэв аслыссяма шум.
Ме видзӧдлі бӧрвыв да шензьӧмысла муртса эг усь седлӧ вылысь.
Вӧлӧмкӧ, менам вӧвлӧн став бӧрладорыс вундӧма дзикӧдз, да ваыс, кодӧс сійӧ юӧ, зэв кокниа бӧр петӧ бӧрӧдыс, сы рушку пытшкӧ сувтлытӧг!
Та вӧсна менам бӧрвылын артмӧма нин ыджыдкодь ты.
Ме понді шензьыны.
Мыйся чудеса тайӧ!
Но вот гӧнеч локтіс ме дінӧ менам салдатъяс пиысь ӧти да, ставыс лои гӧгӧрвоана.
Кор ме вӧтчи врагъяс бӧрся да сюйси неприятельскӧй крепосьт воротаӧ, турокъяс буретш сійӧ минутаас друг пӧдлалӧмаӧсь, и вундӧма сэк менам вӧвлысь бӧрладор джынсӧ.
Вундӧма сійӧс дзик шӧри!
Бӧрладор джынйыс мыйкӧдыра кад кольччылӧма неылӧ ворота дінас, чужъясьӧма, кок гыжнас кучкалӧма да вӧтлалӧма турокъясӧс, а сэсся мунӧма матігӧгӧрса видзьяс вылӧ.
— Сійӧ и ӧні сэн йирсьӧ! — юӧртіс мен салдат.
— Йирсьӧ?
Оз вермы лоны!
— Видзӧдлы ачыд.
Ме тӧвзьышті вӧв водзладор джын вылын видзьяс вылӧ.
Сэн збыльысь ме аддзи вӧвлысь бӧрладор джынсӧ.
Сійӧ чӧла вӧлі йирсӧ веж луг вылын.
Ме пыр жӧ мӧдӧді военнӧй врачла, да сійӧ недыр мӧвпалӧм бӧрын вурис менсьым кыкнан вӧв джынсӧ вӧсньыдик лаврӧвӧй ньӧръясӧн, сы вӧсна мый сунисыс сылӧн эз лӧсяв ки улас.
Кыкнан юкӧныс вӧвлӧн зэв бура йитчисны, а лаврлӧн ньӧръясыс вужъясисны менам вӧв пытшкӧ, да тӧлысь мысти менам седлӧ вылын быдмис лаврӧвӧй листъясысь беседка.
Тайӧ беседкаас пукалӧмӧн не этша ме вӧчлі шензьӧдана подвигъяс.
ЯДРӦ ВЫЛЫН ВЕРЗЬӦМӦН
Война вылад мен удайтчывліс верзьӧмнад ветлывлыны не сӧмын вӧвъяс вылын, но и пушка ядрӧяс вылын.
Тайӧ вӧлі сідз:
Ми кытшалім ӧтчыд кутшӧмкӧ турецкӧй кар, миян командирлы ковмис тӧдны, уна-ӧ пушка сійӧ карас.
Но миян став армия пытшкын эз сюр сэтшӧм повтӧм морт, коді эськӧ сӧгласитчис мед ветлыны неприятельскӧй лагерӧ.
Медся храбрӧй вӧлӧмкӧ ме.
Ме сувті зэв ыджыд пушкакӧд орччӧн, коді лыйлӧ вӧлі турецкӧй карӧ. Кор пушкаысь лэбзис ядрӧыс, ме пукси сы вылӧ верзьӧмӧн да ньӧв моз мӧдӧдчи водзӧ.
Ставыс ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны:
— Браво, браво, барон Мюнхаузен!
Первойсӧ ме лэби нимкодясигтырйи, но кор ылын тыдовтчис неприятельскӧй кар, меным страк лои.
— Гм! — шуи ме аслым. — Лэбнытӧ ме, пӧжалуй, лэба, но удайтчас-ӧ сэсь бӧр петны?
Врагъясыд оз кутны церемонитчыны, найӧ кутасны, кыдзи шпионӧс, да ӧшӧдасны медматысса виселицаӧ.
Да, муса Мюнхаузен, ӧні, кор абу на сёр, тэныд колӧ бӧр косны!
Сійӧ минутас ме дінті вӧлі лэбӧ турокъяслӧн миян лагерлань лыйӧм паныд локтысь ядро.
Кузя думайттӧг, ме чеччышті сы вылӧ да, быттьӧ немтор эз и вӧвлы, косі бӧр ас йӧз дінӧ.
Дерт, лэбалігад ме зэв бура лыдди став турецкӧй пушкаяссӧ да вайи аслам командирлы медся точнӧй юӧръяс враг артиллерия йылысь.
ЮРСИӦД
Война кадад мекӧд вӧвліны уна приключениеяс.
Ӧтчыд, турокъясысь пышйигӧн, чеччышті ме верзьӧмӧн нюр вомӧн.
Но вӧлӧй эз во берегӧдзыс, да ми ӧддзӧдчӧмвывсьыд шняпкысим кизьӧр няйтӧ.
Шняпкысим — да пондім вӧйны.
Мездӧм вылӧ немтор и надейтчыны.
Нюрыс вывті ӧдйӧ кыскис миянӧс пыдӧджык да пыдӧджык.
Вот став тушаыс нин менам вӧвлӧн саясис лёк дука няйтӧ, и юрӧй нин менам заводитіс саясьны нюрӧ, тыдавны пондіс сӧмын менам париклӧн кӧса йылыс.
Мый вӧчны?
Ми, эськӧ, непременнӧ пӧгибнитім, эз кӧ вӧвны менам вына киясӧй.
Ме страшнӧй вынйӧра морт.
Ме кватиті ачымӧс парик кӧсаӧд да мый вынысь тракниті вывлань и торъя ыджыд вын пуктытӧг перйи нюрысь ачымӧс и ассьым вӧлӧс, кодӧс ёна топӧді пидзӧсъяс костӧ, кыдзи щипцыӧн.
Да, ме лэпті сынӧдӧ ачымӧс и ассьым вӧлӧс. Ті кӧ думайтанныд, мый тайӧ кокни, видлӧ сійӧс вӧчны асьныд.
МАЛЯЗІ ПОЗ ВИДЗЫСЬ ДА ОШЪЯС
Но ни вын ни храбросьт эз мездыны менӧ ыджыд бедаысь.
Ӧтчыд бой дырйи турокъяс менӧ кытшалісны да, кӧть тышкаси дзик тигр моз, век жӧ веськалі пленӧ.
Найӧ менӧ кӧрталісны да вузалісны рабствоӧ.
Менлы вылӧ пуксисны сьӧкыд лунъяс.
Уджсӧ мен сетісны эськӧ эз сьӧкыдӧс, но зэв дӧзманаӧс да гажтӧмӧс: индісны менӧ малязіясӧс видзысьӧн.
Быд асылын мен вӧлі колӧ вӧтлывны султанлысь малязіяссӧ луг вылӧ, лунтыр видзны, а рытнас бӧр йӧртавны позъясас.
Первойсӧ ставыс муніс лючки, но кыдзкӧ ӧтчыд, лыдди ассьым малязіясӧс да казялі, мый ӧти оз судзсьы.
Ме мӧдӧдчи сійӧс корсьны да регыд аддзи, мый сы вылӧ уськӧдчӧмаӧсь кык зэв ыджыд ош, кодъяс, буракӧ, кӧсйисны сійӧс шӧри орӧдны да чӧсмӧдчыштны чӧскыд маӧн.
Сьӧрын менам эз вӧв некутшӧм ӧружйӧ — сӧмын дзоляник эзысь чер.
Ме шеныштчи да лыйи сійӧ чернас горш зверъяслы, медым повзьӧдны найӧс да мездыны коньӧр малязіӧс.
Ошъяс шыбитчисны пышйыны, малязіӧс лои мездӧма.
Но вот бедаыд: ме эг артышт ассьым ён сой вынӧс, чертӧ лыйи сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ лэбис тӧлысь вылӧдз.
Да, тӧлысь вылӧдз.
Ті юръясӧн довкйӧдланныд да сераланныд, а мен сійӧ каднас эз вӧв серамӧдз.
Ме понді мӧвпавны.
Мый вӧчны?
Кыдз судзӧдны сы кузьта поссӧ, медым кайлыны тӧлысь вылӧдз?
ТӦЛЫСЬ ВЫЛӦ МЕДВОДДЗА ПУТЕШЕСТВИЕ
Ме помниті, мый Турцияын эм сэтшӧм быдмӧг, коді быдмӧ вывті ӧдйӧ, быдмыны вермӧ дзик енэжӧдзыс.
Тайӧ — турецкӧй боби.
Ни ӧти минут виччысьтӧг, ме муӧ пукті ӧти сэтшӧм боби, да сійӧ пыр жӧ мӧдіс быдмыны.
Сійӧ быдмис век вылӧджык да вылӧджык и регыд нюжаліс тӧлысьӧдз!
— Ура! — горӧді ме да понді кавшасьны сы кузя вывлань.
Час мысти ме вӧлі нин тӧлысь вылын.
Эз вӧв кокни аддзыны тӧлысь вылысь ассьым эзысь черӧс.
Тӧлысьыс эзысь, и черыс эзысь — эзысьыд эзысь вылад оз рӧзьнитчы.
Но, бӧръявылыс, ме век жӧ аддзи ассьым черӧс сісь идзас чукӧрысь.
Ме долыдпырысь сюйи сійӧс вӧнь костӧ, да кӧсйи бӧр лэччыны му вылӧ.
Но он босьт: шондіӧн косьтӧма менсьым боби идзтӧ, и посни торъясӧн сійӧ киссьӧма!
Аддзи тайӧс, да ме шогйывсьыд муртса эг бӧрддзы.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Неужели мен некор сэсся не волыны му вылӧ?
Неужели ме тадзи и коля нэм кежлӧ тайӧ мустӧм тӧлысь вылас?
Ог, ог!
Нинӧм вылӧ ог!
Ме котӧрті идзас чукӧр дінӧ да понді кыны сыысь гез.
Гез лои дженьыд, бара жӧ пик!
Ме куті сы кузя лэччыны.
Шуйга киӧн ме шлювга гез кузя, а веськыдын кута чер.
Но гезйыд регыд помасис, да ме муа-енэжа костын понді ӧшавны сынӧдас.
Но ме эг шӧйӧвош.
Недыр думыштӧм бӧрын, ме кватиті чер да, чорыда улыс гез помас кутчысьӧмӧн, керышті сылысь вылыс помсӧ да гӧрддзалі сійӧс улыс помас.
Тайӧ сетіс мен позянлун лэччыны улӧджык.
Но век жӧ муӧдз вӧлі ылын на.
Унаысь лои мен керавлыны вылыс гез помсӧ да гӧрддзавлыны сійӧс улыс помас.
Медбӧрын ме лэччи сэтшӧм улӧдз, мый верми аддзыны карса керкаяс да дворечьяс.
Муӧдз коли сӧмын куим либӧ нёль миля.
И друг гезйыд ори.
Ме шнёпкыси муӧ сэтшӧм вынӧн, мый розьӧді муас миля джынйысь не ляпкыдджыкӧс гу.
Кор вои ас садьӧ, дыр эг тӧд, мый мен вӧчны, кыдз мен кавшасьны тайӧ джуджыд гусьыс.
Быдса лун ме эг сёй, эг ю, а пыр мӧвпалі да мӧвпалі.
Бӧръявылыс тӧлкми мый вӧчны: гыжйӧн вӧчалі тшупӧдъяс да сійӧ тшупӧдъяс кузяыс кавшаси му веркӧсӧдз.
О, Мюнхаузеныд некӧн оз прӧпадит!
ГОРШАСЬӦМЫСЬ НАКАЖИТӦМ
Сьӧкыд уджӧн босьтӧм опыт вӧчӧ мортӧс тӧлкаджыкӧн.
Тӧлысь вылӧ путешествие вӧчӧм бӧрын малязіясӧс ошъясысь видзӧм могысь ме аддзи бурджык способ.
Рытын ме маӧн мавті телега вож да сэсянь неылӧ ачым дзебси.
Муртса на пемдыштіс, телега дорӧ пондіс кыссьыны зэв ыджыд ош да горша кутіс нювны масӧ, кодӧн вӧлі мавтӧма телега вожйыс.
Обжораыд сэтшӧма ылалі тайӧ чӧсмасьӧмнас, мый эз и тӧдлы, кыдз телега вожйыс пырис сылы горшас, а сэсся рушкуӧдзыс, а медбӧрын петіс бӧртіыс.
Ме тайӧс сӧмын и виччыси.
Котӧрті телега дорӧ да ош бӧрладорӧ, телега вожас тувъялі зэв кыз да кузь кӧрт тув!
Ош лои пысалӧма телега вожас.
Ӧні нин сылы не исковтны ни сэтчӧ, ни татчӧ.
Ме асылӧдз сійӧс тадзикӧн и коли.
Асывнас та йылысь кывлӧма ачыс турецкӧй султан да локтіс видзӧдлыны татшӧм дивӧ сямӧн кыйӧм ош вылӧ.
Сійӧ дыр сы вылӧ видзӧдіс да усьтӧдзыс сераліс.
ВӦВЪЯСӦС КИНЯУЛӦ, КАРЕТАӦС ПЕЛЬПОМ ВЫЛӦ
Регыд турокъяс лэдзисны менӧ вӧля вылӧ да, мукӧд пленнӧйяскӧд ӧтлаын, мӧдӧдісны бӧр Петербургӧ.
Но ме шуи мунны Россияысь, пукси каретаӧ да мӧдӧдчи ас чужанінӧ.
Тӧлыс сійӧ воас вӧлі вывті кӧдзыд.
Весигтӧ шондіыс прӧстудитчис, кынтіс тшӧкасӧ, и сылӧн лои насмука.
А кор шондіыс кынмӧ, сысянь шоныд пыдди локтӧ кӧдзыд.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм чорыда ме кынми аслам каретаын!
Туйыс вӧлі векни.
Кыкнан бокӧдыс кыссисны заборъяс.
Ме тшӧкті аслам ямщиклы тутсыны рожокӧн, медым паныд сюрысь экипажъяс виччысьыштісны миянлысь прӧйдитӧм, сы вӧсна мый татшӧм векни туйӧд ми эськӧ эг вермӧй кежны мӧда-мӧдысь.
abu
Кучер босьтіс рожок да мӧдіс пӧлявны.
Пӧляліс, пӧляліс, пӧляліс, но рожокысь эз пет ни ӧти шы.
А ӧд миянлы паныд локтӧ вӧлі ыджыд экипаж.
Вӧчны нинӧм, ме петі каретаысь да лэдзалі вӧвъясӧс.
Сэсся босьті каретаӧс пельпом вылӧ. Каретаыд сьӧкыда грузитӧма! — ме ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн вуджӧда забор вомӧн.
Нӧшта ӧтчыд чеччышті да ме каретаӧс бӧр вуджӧда туй вылӧ, но экипаж бӧрвылас нин.
Тайӧ и ме кодь мортлы эз вӧв кокни удж, а ті тӧданныд, кутшӧм ме силач.
Неуна шойччыштӧм бӧрын, ме бӧр локті аслам вӧвъяс дінӧ, босьті найӧс киняулӧ да сідз жӧ кыкысь чеччыштӧмӧн нуи найӧс карета дінӧ.
Тайӧ чеччалігас менам вӧвъяс пиысь ӧтиыс кутіс ёна чужъясьны.
Тайӧ эз вӧв зэв лӧсьыд.
Ме сюйи сылысь бӧр кокъяссӧ аслам сюртук зептӧ, и сылы быть лои лӧньны.
Сэсся ме вӧвъясӧс доддялі каретаӧ да лючки нин вои матысса гӧстиницаӧ.
Долыд вӧлі шонтысьны татшӧм лёк кӧдзыдъяс бӧрад да шойччыштны татшӧм сьӧкыд удж бӧрад.
СЫЛӦМ ШЫЯС
Менам кучерӧй рожоксӧ ӧшӧдіс пачсянь неылӧ, а ачыс локтіс ме дінӧ, да ми пондім надзӧник сёрнитны.
Друг рожокыд мӧдіс ворсны:
«Тру-туту! Тра-тата! Ра-рара»!
Ми пондім ёна шензьыны, но сійӧ жӧ минутас ме гӧгӧрвои, мыйла кӧдзыдінын тайӧ рожоксьыс оз вӧлі позь перйыны ни ӧти шы, а шоныдінын сійӧ пондіс ворсны ачыс.
Кӧдзыдінад ворсӧм шыясыс рожокас кынмисны, а ӧні, пач дорын, сылісны да кутісны асьныс петны рожоксьыс.
Ми кучеркӧд рытывбыд нимкодьпырысь кывзім мичаысь-мича ворсӧмсӧ рожоклысь.
МӦДӦД ЮКӦД
ТӦВ НЫР
Но эн думайтӧ, пӧжалуйста, мый ме путешествуйтлі сӧмын вӧръясті да степъясті.
Эг. Мен удайтчывліс не ӧтчыдысь вуджавлыны мореяс да океанъяс, и сэн мекӧд вӧліны сэтшӧм приключениеяс, кутшӧмъяс эз вӧвлыны некодкӧд.
Мунам вӧлі коркӧ ми ыджыд корабль вылын Индияӧ.
Поводдя вӧлі вывті бур.
Но кор ми сулалім кутшӧмкӧ ді дорын якӧр вылын, лыбис ыджыд ураган.
Тӧв нырыс вӧлі сэтшӧм вына, мый ді вылыс нетшыштіс кымынкӧ сюрс (да, кымынкӧ сюрс!) пуяс да кыпӧдіс найӧӧс веськыда кымӧрлань.
Сё пуд сьӧкта ыджыд пуяс лэбӧдчисны сэтшӧм вылӧ мусянь, мый улісяньыд, кажитчисны кутшӧмкӧ дзоляник тывбордъясӧн.
Тӧв нырыс муртса на помасис, быд пу уси аслас важ местаӧ да пыр жӧ лэдзисны вужъяссӧ, сідз, мый ді вылын эз коль ураганлӧн некутшӧм след.
Збыль ӧд, удивительнӧй пуяс!
Да, а ӧти пу сідзи и бӧрсӧ эз во ас местаас.
Делӧыс сыын, мый кор сійӧ кыпӧдчис сынӧдӧ, сійӧ увъяс вылын вӧліны ӧти гӧль крестьянин гозъя.
Мыйла найӧ сэтчӧ кайисны?
Да зэв прӧста: медым нетшкыны ӧгурцы, ӧгурцыясыд сійӧ местаас быдмисны пуясын.
Ді вылын олысьяс ӧгурцысӧ радейтлісны медся ёна, да мукӧдторсӧ нинӧм эз и сёйны.
Налӧн сійӧ вӧлі лыддьыссьӧ медбур сёянторйӧн.
Тӧв нырӧн кыпӧдлӧм гӧль крестьяна гозъялы нем думайттӧг лои вӧчны кымӧръяс увті сынӧдса путешествие.
Кор тӧв нырыс лӧнис, пуыс мӧдіс лэччыны му вылӧ.
Крестьянин да крестьянка, кыдз быттьӧ нарошнӧ, вӧліны зэв кызӧсь, найӧ пӧлыньтісны сійӧс ас сьӧктананыс да, пуыс уси не сэтчӧ, кӧні войдӧр сійӧ быдмис, а бокӧ, да швачкысис веськыда сэтчӧс муса король вылӧ, и найӧ шуд вылӧ лязӧдіс сійӧс, кыдз гагйӧс.
— Найӧ шуд вылӧ? — юаланныд ті менсьым.
— Мыйла жӧ шуд вылӧ?
А сы вӧсна, мый сійӧ корольыс вӧлі зэв лёк да звер сямӧн мучитліс ді вывса став сэтчӧс олысьяссӧ.
Олысьяс зэв радӧсь вӧліны, мый налӧн мучительыс кулі, да королевскӧй венечсӧ пондісны вӧзйыны меным.
— Пӧжалуйста, Мюнхаузен, ло миянын корольӧн.
Вӧч миянлы одолжение, царствуйт миян вылын.
Тэ сэтшӧм мудрӧй да смел.
Но ме веськыда ӧткажитчи, сы вӧсна, мый ме ог радейт сёйны ӧгурцы.
КРОКОДИЛ ДА ЛЕВ КОСТЫН
Кор тӧв ныр прӧйдитіс, ми лэптім якӧр да вежон кык мысти тырбура воим Цейлон ді вылӧ.
Цейлонса губернаторлӧн ыджыд пиыс корис менӧ ветлыны сыкӧд ӧтлаын кыйсьыны.
Ме сӧгласитчи.
Мӧдӧдчим матысса вӧрӧ.
Жарыс сулаліс страсьт ыджыд, да мен колӧ висьтасьны, мый велавтӧгыд зэв регыд мудзи.
А губернаторлӧн пиыс, том вына морт, чувствуйтіс асьсӧ сійӧ жарас вывті бура.
Сійӧ Цейлон вылын овліс ичӧтдырсянь.
Цейлонса шондіыд сылы вӧлі веськодь, да сійӧ збодера восьлаліс доналӧм лыа вывті.
Ме коли сыысь да регыд ылалі тӧдтӧм сук вӧрас.
Муна да кыла шарӧдчӧм.
Видзӧдлі: ме водзын ыджыдысь-ыджыд лев, паськӧдӧма вомсӧ да кӧсйӧ менӧ косявлыны.
Мый сэн вӧчны?
Ружйӧӧй менам вӧлі зарадитӧма посни дрӧбӧн, кодӧн и байдӧгӧс он ви.
Ме лыйи, но дрӧбыд сӧмын скӧрмӧдіс лёк зверӧс, и сійӧ уськӧдчис ме вылӧ нӧшта ярджыкпырысь.
Повзьӧмла ме шыбитчи пышйыны, ачым тӧда, мый пышйыны весьшӧрӧ: тайӧ чудовищеыс ӧтчыдысь чеччыштӧмӧн суӧдас менӧ да косявлас.
Но кытчӧ ме пышъя?
Веськыда ме водзын вомсӧ паськӧдӧма ыджыдысь-ыджыд крокодил, дась менӧ ньылыштны сійӧ жӧ минутнас.
Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Мышкын — лев, водзын — крокодил, шуйгавылын — ты, веськыдвылын — нюр, тыр ядӧвитӧй змейясӧн.
Кувтӧдз повзьӧмла ме уси турун вылӧ да синъясӧс тупки, лӧсьӧдчи кувны.
И друг менам юр весьтті быттьӧ мыйкӧ быгыльтчис да зӧркнитчис.
Ме восьті синъясӧс да аддзи зэв шензьӧданатор да понді радлыны: делӧыс лои сідз, левыд уськӧдчис ме вылӧ буретш сійӧ кадас, кор ме уси муӧ, и сійӧ лэбзьӧма ме вомӧн да веськалӧма веськыда крокодил вомӧ!
Ӧти чудовищелӧн юрыс вӧлі мӧд чудовище вомын, и кыкнаныс чукӧртісны став вынсӧ, медым мездысьны мӧда-мӧдсьыс.
Ме ӧдйӧ зэв чеччи, кыски кыйсян пурт да ӧтчыдысь кучкӧмӧн орӧді левлысь юрсӧ.
Менам кок улӧ уси сылӧн лолавтӧм тушаыс.
Сэсся, ньӧти кад воштытӧг, ме кватиті ружйӧ да ружйӧ прикладӧн мӧді тувъявны левлысь юрсӧ крокодил вомӧ нӧшта пыдӧджык, сідз, мый сійӧ бӧръявылыс джагалі.
Сэк локтіс губернаторлӧн пиыс и пӧздравитіс менӧ кык вӧрса великанӧс вермӧмысь.
КИТКӦД ПАНЫДАСЬӦМ
Та бӧрын, ті асьныд гӧгӧрвоанныд, мый Цейлон вылын мен эз ёна кажиччы.
Ме пукси военнӧй корабль вылӧ да мӧдӧдчи Америкаӧ, кӧні абуӧсь ни левъяс, ни крокодилъяс.
Ми кывтім дас лун некутшӧм приключениеястӧг, но друг Америкаӧ воиг неылын миянкӧд лои беда: ми зурасим вапытшса скалаӧ.
Кучкӧмыс вӧлі сэтшӧм ён, мый мачта вылын пукалысь матросӧс вӧлі шыбитӧма мореӧ куим миля сайӧ.
Сы шуд вылӧ, ваас усигӧн сійӧ удитӧма кутчысьны сэт лэбысь гӧрд цапля нырӧ — цапля сылы отсаліс кутчыны море веркӧсын, кытчӧдз ми сійӧс эг мездӧй.
Скала вылӧ зурасьӧм лои сэтшӧм виччысьтӧг, мый ме эг вермы сулавны кок йылын: менӧ шыбитіс вывлань, да ме зураси юрӧн аслам каюта пӧтӧлӧкӧ.
Сыысь менам юрӧй пырис аслам рушку пытшкӧ, и сӧмын кымынкӧ тӧлысь мысти мен удайтчис надзӧникӧн кыскыны сійӧс сэсь юрсиӧд.
Скалаыс, код вылӧ ми зурасим, вӧлӧмкӧ сӧвсем абу скала.
Сійӧ вӧлӧм зэв ыджыд тушаа кит, коді вӧлӧм чӧв вугралӧма ва вылын.
Сы вылӧ зурасьӧмӧн, ми садьмӧдім сійӧс, да сійӧ сэтшӧма скӧрмис, мый тшапнитіс миян корабльлысь якӧрсӧ пиньнас да дзонь лун асывводзсянь войӧдзыс новлӧдліс миянӧс став океан пасьталаыс.
Миян шуд вылӧ, бӧръявылыс якӧр чепыс ори, да ми мездысим китысь.
Америкасянь бӧр локтігӧн ми выльысь паныдасим тайӧ китыскӧд.
Сійӧ вӧлі кулӧма да куйлӧ ва вылын, аслас тушаӧн босьтӧ миля джын места.
Нинӧм вӧлі и мӧвпавны, медым лэптыны татшӧм тушатӧ корабль вылӧ.
Ми вундім китлысь сӧмын юрсӧ.
И кутшӧм жӧ вӧлі миян нимкодясьӧмыс, кор палуба вылӧ кыскӧм бӧрын, ми аддзим чудовище вомысь ассьыным якӧр да корабльлысь нелямын метра кузя чеп, коді дзоньнас меститчылӧма сы вомӧ ӧти сісьмӧм пинь костӧ!
Но эз дыр нюжав миян радлӧмыд.
Ми аддзим, мый миян корабльын лоӧма ыджыд пробоина.
Ваыс сідзи и ызӧбтіс трюмӧ.
Корабль пондіс вӧйны.
Ставныс шӧйӧвошины, горзісны, бӧрдісны, но ме регыд гӧгӧрвои мый вӧчны.
Весиг гачӧс пӧрччывтӧг, ме пукси веськыда письтӧм розь вылас да тупки сійӧс аслам тушаӧн.
Ва пырӧм помасис.
Корабль вӧлі спаситӧма.
ЧЕРИ РУШКУ ПЫШКЫН
Вежон мысти ми воим Италияӧ.
Вӧлі шондіа, сэзь лун. Ме муні Средиземнӧй море берег дорӧ купайтчыны.
Ваыс вӧлі шоныд.
Ме зэв бура кужа варччыны да берегсянь варччи ылӧдз.
Друг аддза: ме вылӧ веськыда локтӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн зэв ыджыд чери!
Мый керны?
Пышйыны сыысь оз позь, сы вӧсна ме комӧкӧ йӧжгыльтчи да уськӧдчи сы восьса вомӧ, медым ӧдйӧнджык прӧйдитны сы ёсь пиньясысь, и пыр жӧ веськалі чери рушку пытшкӧ.
Оз быдӧнлы юрас во татшӧм бура думайтӧм хитросьт, но ме, кыдз нин ті тӧданныд, остроумнӧй да находчивӧй морт.
Чери рушку пытшкын вӧлӧмкӧ зэв пемыд, но сы пыдди шоныд да лӧсьыд.
Ме мӧді пӧкаживайтны аслам тюрма пытшкын, гуляйтны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и регыд казялі, мый тайӧ оз во сьӧлӧм вылас черилы.
Сэк ме заводиті наросьнӧ кокӧн зымӧдны, чеччавны да йӧктыны, кыдз дурмӧм пемӧс, медым ёнджыка мучитыштны сійӧс.
Доймӧмысла чериыд пондіс горзыны да чургӧдіс ассьыс ыджыд юрсӧ ва веркӧсӧ.
Регыд сійӧс аддзисны маті мунысь итальянскӧй корабль вывсянь.
Тайӧ мен и вӧлі колӧ!
Морякъяс гарпунӧн виисны сійӧс, сэсся кыскисны палуба вылӧ да мӧдісны сӧветуйтчыны, кыдзи медся бур торйӧдлыны та ыджда черитӧ.
Ме пытшкас пукала да, веськыда кӧ шуны, полӧмла тірала: пола, мед эськӧ тайӧ йӧзыд эз керавны и менӧ черикӧд ӧтлаын.
Менӧ страк босьтіс!
Но, ме шуд вылӧ, черъясыс налӧн эз вӧрзьӧдны менӧ.
Муртса на югнитіс медводдза ывла югӧрыс, ме понді горзыны итальянскӧй кыв вылын (о, ме тӧда итальянскӧй кывтӧ зэв бура!) гораа, мый ме рад аддзыны тайӧ бур йӧзсӧ, кодъяс мездісны менӧ менам дука тюрмаысь.
Матросъяс, кор чери рушку пытшкысь кылісны морт гӧлӧс, повзьӧмысла веськыда места вылас кынмисны.
Налӧн шензьӧмыс нӧшта ёнджыка кыптіс, кор чери вомысь ме чеччышті да чолӧмалі найӧӧс улӧдз копыртчылӧмӧн.
МЕНАМ ДИВӦ КОДЬ СЛУГАЯС
Менӧ спаситысь корабль мунӧ вӧлі Турция столицаӧ.
Итальянецъяс, кодъяс пӧвстын ме ӧні лои, пыр жӧ аддзисны, мый ме морт замечательнӧй, да корисны менӧ кольччыны накӧд корабль вылӧ.
Ме сӧгласитчи, и вежон мысти ми сувтім турецкӧй берегӧ.
Турецкӧй султан, менсьым воӧмӧс кывлӧма да, дерт, менӧ корис ӧбедайтны.
Сійӧ встретитіс менӧ аслас дворец порог вылын да шуис:
— Ме шуда, мый верма чолӧмавны тіянӧс аслам древньӧй столицаын.
Надейтча, мый ті дзоньвидза?
Ме тӧда тіянлысь став великӧй подвигъястӧ да мен окота эськӧ тіянлы сетны ӧти ыджыд удж, кодӧн справитчыны, тіысь кындзи, некод оз вермы, сы вӧсна, мый ті му вылын медся сюсь да тӧлка морт.
Верман эськӧ тэ пыр жӧ мунны Египетӧ?
— Радпырысь!
— шыаси ме.
— Ме сэтшӧма радейта путешествуйтны, мый кӧть ӧні жӧ дась мунны кытчӧ колӧ!
Султанлы менам вочакыв вывті воис сьӧлӧм вылас, да сійӧ сетіс мен поручение, коді век кежлӧ быдӧнысь кольӧ тайнаӧн, да сы вӧсна ме ог вермы висьтавны, мыйын сійӧ вӧлі.
Да, да, султан дӧверитіс ыджыд тайна меным: сійӧ тӧдіс, мый ме медся надежнӧй морт став свет вылас.
Ме копыртчылі да пыр жӧ мӧдӧдчи туйӧ.
Муртса ме удиті петны турецкӧй столицаысь, кыдз мен паныд сюри вывті ӧдйӧ котӧртысь дзоляник морт.
Сылӧн кыкнан кокас вӧлі кӧрталӧма сьӧкыд гираяс, и век жӧ сійӧ лэбзис кыдзи ньӧв.
— Тэ кытчӧ? — юалі ме сылысь.
— И мыйла тэ тайӧ гираяссӧ кӧрталін кокад?
Ӧд найӧ котӧртнытӧ мешайтӧны!
— Куим минут сайын ме вӧлі Венаын, — вочавидзис котӧртысь морт, — а ӧні муна Константинопольӧ кутшӧмкӧ удж корсьны аслым.
Гираяссӧ кокӧ кӧрталі, медым вывті ӧдйӧ не котӧртны, сы вӧсна, мый меным тэрмасьны некытчӧ.
Мен зэв кажитчис тайӧ дивӧ кодь ӧдйӧ ветлысь мортыс, да босьті ме сійӧс ас дорӧ уджавны.
Сійӧ нимкодьпырысь мӧдӧдчис ме бӧрся.
Мӧд луннас дзик туй боксьыс ми аддзим мортӧс, коді пельсӧ му бердас топӧдӧмӧн куйліс бок вылас.
— Мый тэ сэн вӧчан? — юалі ме сылысь.
— Кывза, кыдз му вылас турунъяс быдмӧны! — вочавидзис сійӧ.
— И кылан?
— Вывті бура кыла.
Мен тайӧ зэв кокниа удайтчӧ!
— Сідз кӧ, другӧ, медась меным служба вылӧ.
Тэнад сюсь пельясыд згӧдитчасны меным туйын.
Сійӧ сӧгласитчис, и ми мӧдӧдчим водзӧ.
Регыд ме аддзи кыйсьысьӧс, кодлӧн киас вӧлі ружйӧ.
— Кывзы, — шыаси ме сы дінӧ.
— Кодӧ тайӧ тэ метитчан, кор некӧн ни звер, ни лэбач оз тыдав?
— Берлинын кӧлӧкӧльня вевт вылын пукалӧ воробей, да сылы ме веськыда синмас веськалі.
Ті тӧданныд, кутшӧма ме радейта кыйсьӧмтӧ.
Ме сывтыръялі бура лыйсьысьӧс да кори сійӧс ас дінӧ служитны.
Сійӧ радпырысь мӧдӧдчис ме бӧрся.
Уна странаяс да каръяс прӧйдитӧм бӧрын, ми матысмим зэв паськыд вӧр дінӧ.
Видзӧдам — туй дорын сулалӧ зэв ыджыд тушаа морт да киас кутӧ гез, кодӧн сійӧ пекляӧ босьтӧма став вӧрсӧ.
— Мый тэ тайӧ кыскан? — юалі ме сылысь.
— Да вот ковмис пес керавны, а черӧй менам гортӧ кольӧма, — вочавидзис сійӧ.
— И ме кӧсъя ӧні чертӧг бергӧдчыны.
Сійӧ гезйӧд тракнитіс да ыджыдысь-ыджыд дубъяс, кыдз вӧсньыдик ньӧръяс, качлісны сынӧдӧ да пӧрины му вылӧ.
Ме, дерт, некутшӧм сьӧм эг жалит да пыр жӧ кори тайӧ силачсӧ аслым служба вылӧ.
Кор ми воим Египетӧ, лыбис сэтшӧм ыджыд тӧв ныр, мый миян став каретаяс да вӧвъяс патурликасигтыр тӧвзисны туй кузя.
Ылысь ми аддзим сизим мельнича, кодъяслӧн бордъясыс бергалісны, кыдзи дурмӧмъяс.
А мыльк вылын сулаліс морт, водз чуньнас вӧлі сійӧ топӧдӧма ассьыс веськыд ныр розьсӧ.
Кор аддзис миянӧс, шляпасӧ пӧрччылӧмӧн чолӧмаліс миянӧс; тӧв ныр пыр жӧ дугдіс.
— Мый тэ тані вӧчан? — юалі ме.
— Ме аслам кӧзяинлысь мельнича бергӧдла!
— вочавидзис сійӧ.
— А медым найӧ эз жугавны, ме пӧляла ог сэтшӧм ёна: сӧмын ӧти ныр розьӧн.
«Тайӧ мортыд мен гӧдитчас», думышті ме да кори сійӧс мунны миянкӧд.
КИТАЙСКӦЙ ВИНА.
Египетын ме регыд эштӧді султанлысь став поручениеяс.
Менам сюсьлуныд и тані мен отсаліс.
Вежон мысти ме аслам слугаяскӧд бӧр вои Турция столицаӧ.
Султан вӧлі рад менам бӧр воӧм вылӧ да ёна менӧ ошкис Египетын менам удайтчӧм делаясысь.
— Ті сюсьджык менам став министръясысь, дона Мюнхаузен! — шуис сійӧ менсьым киӧс чорыда кутлӧмӧн.
— Волӧ талун ме ордӧ ӧбедайтны!
Ӧбед вӧлі вывті чӧскыд, но пызан вылын эз вӧв вина, сы вӧсна, мый турокъяслы закон серти вина юны оз позь.
Мен тайӧ эз во сьӧлӧм вылӧ, и султан, медым ме эг лӧгась, ӧбед бӧрын нуӧдіс менӧ аслас кабинетас, восьтіс гуся шкап да кыскис сэсь сулея.
— Татшӧм бур винатӧ ті, кӧнкӧ, нэмнад эн на видлӧй, муса Мюнхаузен!
— шуис сійӧ мен да быдса стӧкан кисьтіс.
Винаыс збыль вӧлі зэв бур.
Но ме первойысь жӧ ньылыштӧм бӧрын шуи, мый Китайын китайскӧй богдыхан Фу Чанлӧн винаыс нӧшта таысь на бурджык.
— Муса Мюнхаузен! — гораа шуис султан.
— Ме велалі эскыны тэнад быд кыв вылӧ, сы вӧсна, мый тэ медся веськыд морт му вылын, но клянитча, мый ӧні тэ висьталін эн збыльтор: таысь бур вина оз овлы.
— А ме тіянлы докажита, мый овлӧ!
— Мюнхаузен, тэ сӧран нинӧм абусӧ!
— Ог, ме висьтала правда да босьтча стӧч час мысти вайны тэныд богдыханскӧй пӧгребысь ӧти сулея сэтшӧм вина, код дінын тайӧ тэнад винаыд — омӧлиник шома ва.
— Мюнхаузен, тэ вунӧдчан!
Ме век лыддьывлі тэнӧ быдӧн пиысь медвеськыд мортӧн, а ӧні ме аддза, мый тэ яндысьтӧма пӧръясьысь.
— Сідз кӧ, ме кора, медым тэ прӧверитін, мый ме веськыда висьтала!
— Сӧгласен! — вочавидзис султан.
— Нёль час кежлӧ кӧ тэ он вермы вайны мен Китайысь мувывса винаясысь медбур сулея, ме тшӧкта тэнсьыд керыштны юртӧ.
— Зэв бур! — сӧгласитчи ме.
— Тіян условиеӧн ме сӧгласитча.
Нёль час кежлӧ сійӧ винаыс лоӧ кӧ тэнад пызан вылын, тэ сетан мен сы мында зарни аслад кладӧвӧйысь, мыйта вермас ӧтпырйӧ нуны ӧти морт.
Султан сӧгласитчис.
Ме гижи китайса богдыханлы письмӧ да кори пӧдаритны мен сулея буретш сійӧ винасӧ, кодӧн сійӧ менӧ гӧститӧдліс куим во сайын.
«Менам корӧм вылӧ кӧ тэ ӧткажитан, — гижи ме, — тэнад друг Мюнхаузен сэк палач ки улын пӧгибнитас».
Кор ме помалі гижны, вӧлі нин вит минут нёльӧд час вылӧ.
Ме чукӧсті ассьым ӧдйӧ ветлысь слугаӧс да мӧдӧді сійӧс китайскӧй столицаӧ.
Сійӧ аслас кокас кӧрталӧм гираяссӧ разис, босьтіс менсьым письмӧ да ӧти здукӧн воши син улысь.
Ме локті бӧр султан кабинетӧ.
Ӧдйӧ котралысьӧс виччысигкості, ми пыдӧсӧдзыс косьтім ассьыным заводитӧм сулея.
Кучкаліс нёльӧд час вылӧ четьверт, сэсся нёльӧд час вылӧ джын, сэсся нёльӧд вылӧ куим четьверт, а менам ӧдйӧ котралысь слугаӧй эз во.
Меным лои кыдзкӧ не лӧсыд, торъя нин сэк, кор ме казялі, мый султан кутӧ киас кӧлӧкӧльчик, медым звӧнитны да корны палачӧс.
— Лэдзлы менӧ петавны садйӧ лолалыштны свежӧй воздукӧн! — шуи ме султанлы.
— Пӧжалуйста! — вочавидзис султан меліа нюмдӧмӧн.
Но садйӧ петігӧн ме аддзи, мый ме бӧрся вӧтчӧны кутшӧмкӧ йӧз, ни ӧти воськов меысь оз кольччыны.
Тайӧ вӧліны султанлӧн палачьяс; найӧ дасьӧсь быд минутын шыбитчыны ме вылӧ да керавны менсьым юрӧс.
Ме видзӧдлі часі вылӧ.
Нёль часӧдз вӧлі вит минуттӧм.
Неужели мен коли овны сӧмын вит минут?
О, тайӧ вӧлі вывті страшнӧ!
Ме кори ассьым слугаӧс — самӧй сійӧс, коді кыліс, кыдз му вылӧ турун быдмӧ, и юалі сылысь, оз-ӧ сійӧ кыв кок шысӧ менам ӧдйӧ котралысь слугалысь.
Сійӧ пельнас лэччысис му бердӧ да юӧртіс, мый ӧдйӧ котралысь бездельникӧй менам унмовсьӧма!
— Унмовсьӧма?
— Да, унмовсьӧма.
Ме кыла, кыдз сійӧ ылын-ылын ныргорӧн узьӧ.
Повзьӧмла менам кокъясӧй лигышмуніны.
Нӧшта минута, и ме бесславнӧя пӧгибнита.
Ме чукӧсті мӧд слугаӧс, буретш сійӧс, коді метитчыліс воробейӧ. Сійӧ пыр жӧ кайис медся джуджыд башня вылӧ да кокчунясьӧмӧн видзӧдаліс водзӧ.
— Но мый, аддзан тэ сійӧс, негодяйӧс? — юалі ме скӧрмӧмла кашкӧмӧн.
— Аддза, аддза!
Сійӧ куйлӧ Пекинсянь неылын, луг вылын дуб улын да ныргорӧн узьӧ.
А сыкӧд орччӧн сулея...
Но энлы, ме сійӧс чуксала!
Сійӧ лыйис сійӧ дуб йылас, код улын узьӧ вӧлі ӧдйӧ ветлысь морт.
Жёлудьяс, коръяс да увъяс пондісны киссьыны сы вылӧ да садьмӧдісны сійӧс.
Ӧдйӧ котралысь чеччис, синсӧ чышкыштіс да шыбитчис котӧртны кольмӧм морт моз.
Нёль часӧдз коли сӧмын минута джын, кор сійӧ лэбзьыштіс дворецӧ китайскӧй вина сулеяӧн.
Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм мен вӧлі радыс.
Султан видліс винасӧ да нимкодясьӧмӧн горӧдіс:
— Муса Мюнхаузен!
Тшӧкты мен дзебны тайӧ сулеясӧ тіянысь ылӧджык.
Ме кӧсъя юны тайӧс ӧтнам.
Ме и мӧвпыштны эг куж, мый му вылын овлӧ татшӧм юмов да чӧскыд вина.
Сійӧ игналіс сулеясӧ шкапӧ, а шкапсьыс ключьяссӧ сюйис аслас зептас да тшӧктіс пыр жӧ корны казначейӧс.
— Ме тшӧкта аслам друг Мюнхаузенлы, босьтны менам кладӧвӧйысь сы мында зарни, мыйта вермас ӧтчыдысьӧн нуны морт, — шуис султан.
Казначей улӧдз копыртчыліс султанлы да нуӧдіс менӧ дворечса пӧдвалӧ, кӧні пӧтӧлӧкӧдзыс вӧлі тыртӧма зарниӧн.
Ме кори ассьым силачӧс.
Сійӧ нӧбъяліс аслас пельпом вылӧ став зарнисӧ, кутшӧм вӧлі султанлӧн кладӧвӧяс, да ми котӧртім морелань.
Сэн ме медалі зэв ыджыд корабль да дзик тырыс грузитім сійӧс зарниӧн.
Медым султан пырысь-пыр эз гӧгӧрво сокровищеяс мырддьӧмсӧ, ми лэптім парусъяс да тэрмасьӧмӧн петім мореӧ.
ВӦТЧӦМ
Сідзи и лои, мыйысь ме сэтшӧма полі.
Муртса на ми вешйыштім берегысь, казначей котӧртіс аслас султан дінӧ да сылы висьталіс, мый ме грабиті став кладӧвӧйсӧ.
Султан скӧрмис да мӧдӧдіс менӧ суӧдны ассьыс став военнӧй флотсӧ.
Кор аддзи уна боевӧй корабльяс, ме, веськыда шуны, повзи.
— Но, Мюнхаузен! — шуи ме аслым. — Воис тэнад медбӧръя час.
Ӧні нин тэныд спасенньӧ оз ло.
Став тэнад сюсьлуныд оз отсав тэныд.
Ме чувствуйті, мый менам пельпом вылын, муртса на крепмыштны удитӧм юрӧй менам, быттьӧкӧ бӧр торъявны кутіс тушаысь.
Друг ме дінӧ локтіс менам слугаӧй, кодлӧн вӧлі ёнӧсь ныр розьясыс.
— Эн полӧй! Найӧ миянӧс оз суӧдны!
— шуис сійӧ серӧктӧмӧн, котӧртіс корабль бӧжӧ да, ӧти ныр розьсӧ веськӧдіс турецкӧй флотлы паныд, а мӧдсӧ миян парусъяслы паныд и лэптіс сэтшӧм ыджыд тӧв, мый став турецкӧй флотыс сійӧ жӧ минутас нӧбзис бӧр гаваньӧ.
А миян корабль, менам ён слугаӧн вӧтлӧмӧн, ӧдйӧ тӧвзис водзӧ да час мысти воим Италияӧдз.
МЕТКӦЯ ЛЫЙСЬӦМ
Италияын ме овмӧдчи озыра, но мирнӧя да лӧня олӧм эз вӧв ме морттуй серти.
Ме гажтӧмтчи выль приключениеяс да подвигъяс вӧчӧм йылысь думайтӧмла.
Мен лои вывті рад, кор кывлі, мый Италиясянь неылын пансьӧма выль война: англичанаяс воюйтісны испанечьяскӧд.
Ни ӧти минут водзӧ виччысьтӧг, ме чеччышті вӧв вылӧ да тӧвзьышті тышкасян поле вылӧ.
Сы вӧсна, мый испанечьяс сэк осаждайтісны английскӧй крепосьт Гибралтар, ме пыр жӧ локті осаждённӧйяс дінӧ.
Крепосьтӧн командуйтысь генерал менам вӧлі бур друг.
Сійӧ примитіс менӧ веськыда сывтыръялӧмӧн да пондіс мен петкӧдлыны сыӧн вӧчӧм укреплениеяс, сійӧ тӧдіс, мый ме верма сетны сылы дельнӧй бур сӧветъяс.
Гибралтар стена вылын сулалігӧн, ме подзорнӧй труба пыр аддзи, мый испанечьяс асланыс пушкаыслысь дулосӧ веськӧдӧны буретш сійӧ местаас, кӧні вӧлі ми сулалам!
Ни ӧти минута водзӧ виччысьтӧг ме тшӧкті, медым буретш тайӧ местаас вӧлі сувтӧдӧма ыджыд пушка.
— Мыйла? — юаліс генерал.
— Вот аддзан! — вочавидзи ме.
Мыйӧн вайисны пушкатӧ ме дінӧ, ме веськӧді сылысь дулӧсӧ веськыда неприятельскӧй пушка дулӧ вылӧ да, кор испанскӧй пушкар вайӧдіс аслас пушка дінас фитиль, ме гораа камандуйті:
пли!
Кыкнан пушка зӧркнитісны стӧч ӧти кадӧ.
Лоис буретш сідзи, кыдзи ме думайтлі. Кыдзи ме и артышті, буретш сійӧ местаас кык ядрӧ — миян да неприятельлӧн — зурасисны сы ыджда вынӧн, и неприятельскӧй ядрӧыс лэбзис бӧрвыв.
Ті гӧгӧрвоанныд: сійӧ лэбзис бӧр испанечьяслань.
Ядрӧ орӧдіс юрсӧ испанскӧй пушкарлысь да дас квайт испанскӧй салдатлысь.
Ядрӧ жугӧдіс испанскӧй гаваньын сулалысь куим корабльлысь мачтаяссӧ да тюрис веськыда Африкаӧ.
Сэсся лэбис нӧшта кыксё дас нёль миля да уси гӧль крестьянин керка вевт вылӧ, кӧн оліс кутшӧмкӧ пӧрысь старука.
Старука буретш куйліс мыш вылас да узис, а вомыс сылӧн вӧлі восьса.
Ядрӧыс розьӧдіс керка вевтсӧ, веськалі веськыда вомас, чегъяліс сылысь медбӧръя пиньяссӧ да горшас сибдіс — ни сэтчӧ, ни татчӧ!
Керкаас котӧртіс сылӧн верӧсыс, мортыс вӧлі визув да сюсь.
Сійӧ кисӧ сюйис сылы горшас да видліс кыскыны сэсь ядрӧсӧ, но сійӧ некодарӧ эз вӧрзьы.
Сэк, ни ӧти минута воштытӧг, сійӧ вайӧдіс гӧтыр ныр улас ыджыд чепӧль табак, гӧтырыс несйис, да сэтшӧм ёна, мый ядрӧыс ӧшинь пырыс чеччыштіс ывлаӧдз!
Вот мыйта беда вӧчис испанечьяслы асланыс ядрӧыс, кодӧс ме налы бӧр мӧдӧді.
Миян лыйӧм ядрӧ сідз жӧ эз вай налы буртор — сійӧ веськалі налы военнӧй корабльӧ да вӧйтіс сійӧс ва пыдӧсас, а корабль вылас вӧліны кыксё испанскӧй матрос!
Сідз кӧ, англичанинъяс тайӧ война вылас вермисны медсясӧ менам сюсьлун вӧсна.
— Аттьӧ тэн, муса Мюнхаузен, — шуис мен аслам другӧй, генерал, да чорыда киясӧс топӧдліс.
— Тэ кӧ эн вӧв, ми эськӧ прӧпадитім.
Миян бур победаӧн ми долгаӧсь сӧмын тэ водзын.
— Нинӧм, нинӧм! — шуи ме.
— Ме век дась отсасьны аслам другъяслы.
Менам отсасьӧмыс благодарносьт пыдди, английскӧй генерал кӧсйис менӧ наградитны полковник чинӧн, но ме, кыдз морт зэв скромнӧй, ас вылысь вешті татшӧм ыджыд чесьтсӧ.
ӦТКӦН СЮРСКӦД ВОЧА
Ме сідзи и шуи генераллы:
— Мен оз ковны ни орденъяс, ни чинъяс!
Ме отсала тіянлы кыдз другъяслы.
Прӧстӧ сы вӧсна, мый ме зэв радейта англичанаӧс.
— Аттьӧ тэн, друг Мюнхаузен! — шуис генерал, нӧшта ӧтчыдысь менсьым киӧс топӧдліс.
— Отсав миянлы, пӧжалуйста, и водзӧ.
— Ыджыд удовольствиеӧн, — вочавидзи ме да тапкӧдышті старикӧс пельпомӧдыс.
— Ме рад служитны британскӧй йӧзлы.
Регыд мен удайтчис мӧдысь отсавны аслам другъяслы, англичаналы.
Ме пасьтаси испанскӧй попӧ да, кор пуксис вой, гусьӧн муні неприятельскӧй лагерӧ.
Испанечьяс узьӧны вӧлі зэв крепыда, да менӧ некод эз аддзыв.
Ме босьтси ньӧжйӧникӧн удж дінӧ: муні сэтчӧ, кӧні налӧн сулалісны страшнӧй пушкаясыс да тэрмасьӧмӧн мӧді тайӧ пушкаяссӧ ӧти-мӧд бӧрсяыс берегсянь ылӧджык шыблавны мореӧ.
Тайӧ эз вӧв дзик кокни удж, сы вӧсна, мый став пушкаыс вӧлі куимсё дорысь унджык.
Пушкаяскӧд ноксьӧм эштӧдӧм бӧрын ме кыскалі лагер шӧрас став пу тачкаяссӧ, ӧднӧколкияссӧ, повозкаяссӧ, телегаяс, кутшӧмӧсь сӧмын вӧліны на лагерын, валиті ӧти чукӧрӧ да ӧзті.
Найӧ ӧзйисны, кыдз порок.
Заводитчис ыджыд пӧжар.
Испанечьяс садьмисны да повзьӧмнысла пондісны лагер кузя котравны.
Повзьӧмвывсьыд найӧ чайтісны, мый найӧ лагерӧ войнас волӧмаӧсь сизим либӧ кӧкъямыс английскӧй полк.
Найӧ эз вермыны гӧгӧрвоны, мый тайӧ разгромсӧ вермис вӧчны ӧти морт!
Испанскӧй войскаын главнокомандующӧй повзьӧмысла мӧдіс пышйыны да сувтлытӧг пышйис кык вежон, кытчӧдз эз во Мадридӧдз.
Став войскаыс сылӧн уськӧдчис сы бӧрся, весиг бӧрвыв эз видзӧдлы.
Тадзнад, менам храбросьт вӧсна, англичана помӧдз жугӧдісны врагӧс.
— Мый эськӧ вӧчим ми тэтӧг, Мюнхаузен? — шуалісны англичана да менӧ киӧд кутлісны, и нимтісны менӧ английскӧй армия спаситысьӧн.
Англичана вӧліны сэтшӧм бурӧсь менам отсӧг сетӧмысь, мый менӧ корисны гӧститны Лондонӧ.
Ме радпырысь муні Англияӧ, и эг тӧд, кутшӧм приключениеяс менӧ виччысьӧны тайӧ странаас.
ЯДРӦ ПЫДДИ МОРТ
А приключениеяс вӧліны ужаснӧйӧсь.
abu
Кыдзкӧ Лондон окрестносьтъясті гуляйтігӧн, ме зэв ёна мудзи, да окота лои шойччыштны водлыны.
Луныс вӧлі гожъя, шондіыс сотіс нем жалиттӧг, ме мӧвпалі паськыд вожъяса пу улын вуджӧрын куйлыштӧм йылысь.
Но пуяс матігӧгӧрын эз вӧвны, и вот, ыркыд места корсигӧн, ме аддзи важ пушка, пыри пушка вомас да пыр жӧ унмовси зэв крепыда.
А колӧ тіянлы висьтавны, мый буретш сійӧ лунас англичана вӧлі празнуйтӧны испанияса армия вылын менсьым победаӧс да радысла лыйлісны став пушкаясысь.
Пушка дорӧ, кодын ме узи, воис пушкар да лыйис.
Ме пушка вомысь лэбзи, кыдз бур ядрӧ, мӧдар ю берегас и веськалі кутшӧмкӧ крестьянин дворӧ.
Ме шуд вылӧ, ӧградаас вӧлӧм тэчӧма небыд турун зорӧд.
Ме сутшкыси юрӧн ыджыд стӧг шӧрас.
Тайӧ спаситіс менсьым олӧмӧс, но, дерт, менам садьӧй быри жӧ.
Тадз садьтӧг ме куйлі куим тӧлысь.
Арнас, кор турунъяс донсялісны, кӧзяин кӧсйис турунсӧ вузавны.
Рабочӧйяс кытшалісны стӧгсӧ да пондісны вӧрӧшитны сійӧс вилаясӧн.
Найӧ гора гӧлӧсъясысь ме садьми.
Кыдзкӧ кавшаси турун стӧг вылас, но унйывсьыд быгыльтчи увлань, да уси веськыда кӧзяиныслы юр вылас, ненарошнӧ дерт, чеги сылысь сьылідзирсӧ, мый понда сійӧ пыр жӧ кулі.
Колӧ шуны, сы вӧсна ёна некод эз бӧрд.
Сійӧ вӧлі нем яндысьтӧм скряга и эз мынтавлы аслас уджалысьяслы сьӧмсӧ.
Сэтчӧ жӧ сійӧ вӧлі горш тӧргӧвеч: оз прӧста вӧлі вузав турунсӧ, кор сійӧ ёнджыка донсялас.
ЕДЖЫД ОШЪЯС ПӦВСТЫН
Менам другъяс вӧліны радӧсь, мый ме коли ловйӧн.
Менам другъясыд вӧлі уна, найӧ ставӧн ёна радейтлісны менӧ.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧма найӧ радлісны, кор тӧдлісны, мый ме ловъя.
Найӧ важӧн нин лыддисны менӧ кулӧмӧн.
Торъя нин радуйтчис знаменитӧй путешественник Фиппс, коді буретш сійӧ кадас вӧлі лӧсьӧдчӧ вӧчны экспедиция войвыв полюсӧ.
— Муса Мюнхаузен, ме вывті рад, мый верма тэнӧ кутлыны! — чукӧстчис Фиппс, кор ме петкӧдчи сы кабинет порог вылын.
— Тэ, дерт, мекӧд мунан, менам медса матысса друг пыдди!
Ме тӧда, мый тэнад мудрӧй сӧветъястӧг мен удача оз ло!
Ме, тӧдӧмысь, пыр жӧ сӧгласитчи, и тӧлысь мысти ми вӧлім нин полюссянь неылынӧсь.
Ӧтчыд, палуба вылын сулалігӧн, ме казялі ылысь джуджыд йи гӧра, код вылын муткырасисны кык еджыд ош.
Ме кватиті ружйӧ да корабль вылысь веськыда чеччышті кывтысь йи пласт вылӧ.
Сьӧкыд вӧлі мен кавшасьны рӧмпӧштан кодь шыльыд йи скалаяс да утёсъяс вылӧ, быд минутын увлань вильдалӧмӧн да виччысьӧмӧн, медым не исковтны пыдӧстӧм пропасьтъясӧ, но ме, некутшӧм препятствиеяс вылӧ видзӧдтӧг, кавшаси гӧра йылӧдзыс, вои дзик ошъяс дінӧдз.
И друг мекӧд лои несчастье: лыйны лӧсьӧдчигӧн, ме вильді йи вылас да уси, зураси юрӧн йиӧ да сійӧ жӧ минутас вошті садьӧс.
Час джын мысти, кор менам садьӧй петі, ме повзьӧмла муртса эг горӧд: ыджыд еджыд ошкыд менӧ ас улас личкӧма, вомсӧ паськӧдӧма да лӧсьӧдчӧ меӧн ужнайтны.
Ружйӧӧй менам куйліс лым вылын ылын.
Да и ружйӧсьыд тані пӧльза вӧлі этша, сы вӧсна, мый ошкыс став выннас сӧліс менам мыш вылӧ, весиг мен вӧрзьӧдчыны эз сет.
Ёна вынйӧртчӧмӧн, ме кыски зептысь дзоляник перочиннӧй пурт да, дыр мӧвпавтӧг, вунді ошлысь бӧр лапасьыс куим чунь.
Доймӧмысла сійӧ горӧдіс да здук кежлӧ лэдзліс менӧ аслас лапаяс улысь.
Таӧн пӧльзуйтчӧмӧн, ме кыдзи век храбрӧй морт, котӧрті ружйӧ дінӧ да лыйи лёк зверӧс.
Звер сідзи и шняпкысис лым вылӧ.
Но тайӧн эз на помась менам опасносьтыс, лыйӧм шы садьмӧдіс не ӧти сюрс ошкӧс, кодъяс узьӧны вӧлі месянь неылын, йи вылас.
Ті гӧгӧрвоанныд: некымын сюрс ошъясӧс!
Найӧ став араванас мӧдӧдчисны веськыда ме дінӧ.
Мый вӧлі мен вӧчны?
Нӧшта минута, и менӧ косявласны тайӧ хищникъясыс.
Друг мен юрӧ воис зэв бур мӧвп.
Ме кватиті пурт, котӧрті виӧм ош дінӧ, кули сылысь кучиксӧ да пасьталі ас вылӧ.
Да, ме пасьталі ас вылӧ ошлысь кучиксӧ!
Ошъяс менӧ кытшалісны.
Ме вӧлі надейтча, мый найӧ кыскасны менӧ кучик пытшкысь да косявласны торпыригӧдз.
Но найӧ менӧ дукалісны, дерт, ошкӧн чайтісны и чӧв ӧти-мӧд бӧрся муналісны.
Регыд ме велалі ошъяс моз мурзыны да, кыдз прамӧй ош, нёнявны ассьым лапаӧс.
Зверъяс ме дінын ветлісны зэв веритчӧмӧн, и ме шуи тайӧн воспользуйтчыны.
Ӧти доктор мен висьтавліс, мый балябӧжӧ вӧчӧм ранаысь пемӧсыд пыр жӧ кулӧ.
Ме локті матыс ош дінӧ да сутшки аслам пуртӧн веськыда балябӧжас!
Ме бура тӧді, мый, зверыд кӧ ловъя кольӧ, сійӧ менӧ пыр жӧ косявлас.
Ме шуд вылӧ, менам опытӧй лючки удайтчис.
Ош весиг горӧдны эз удитлы — сэтчӧ жӧ уси да кулі.
Сэк ме шуи сідз мездысьны мукӧд ошъясысь.
Сійӧ мен удайтчис торъя ыджыд труд пуктытӧг.
Найӧ кӧть эськӧ и аддзисны, кыдз усьӧны налӧн ёртъясыс, но ӧд найӧ лыддисны менӧ ошкӧн, и эз гӧгӧрвоны, мый ме найӧс виала.
Кутшӧмкӧ часӧн ме водтӧді не ӧти сюрс ошкӧс.
Тайӧ подвигсӧ вӧчӧм бӧрын, ме бергӧдчи корабль вылӧ аслам Фиппс друг дінӧ да висьталі сылы ставсӧ.
Сійӧ сетіс мен сё мортӧс, медся ён матросъяссӧ, да ме нуӧді найӧс йи вылӧ.
Найӧ виӧм ошъяслысь кулисны кучикъяссӧ да ош лядьвейяссӧ вайисны корабль вылӧ.
Ош лядьвейыс лои сэтшӧм уна, мый корабль эз вермы мунны водзӧ.
Урчитӧм местаӧдз волытӧг, лои бергӧдчыны гортӧ.
Вот мый вӧсна капитан Фиппслы сідзи и эз удайтчы восьтыны войвыв полюстӧ.
Да ми сы йылысь эг и жалитӧ, сы вӧсна, мый вайӧм ош яйыд, вӧлӧмкӧ, сэтшӧм чӧскыд.
ТӦЛЫСЬ ВЫЛӦ МӦД ПУТЕШЕСТВИЕ
Англияӧ бӧр локтӧм бӧрын, ме сеті аслым кыв ньӧтчыд сэсся некутшӧм путешествие не вӧчны, но эз на коль и вежон, кыдз мен ковмис выльысь мӧдӧдчыны туйӧ.
Делӧыс вӧлі сідз, мый менам ӧти рӧдня, морт абу том, но озыр, тувъяліс аслыс юрас сэтшӧм мӧвп, мый свет вылын эм сэтшӧм страна, кӧні олӧны великанъяс.
Сійӧ корис, медым ме непременнӧ корси сылы тайӧ странасӧ да награда пыдди кӧсйис мен кольны ассьыс ыджыд наследствосӧ.
Зэв нин ёна сылы колӧ вӧлі аддзывны великанъясӧс.
Ме сӧгласитчи. Лӧсьӧдім корабль и мӧдӧдчим Южнӧй океанӧ.
Туйын ми некутшӧм дивӧторъяс эг паныдалӧй, кымынкӧ лэбалысь нывбабаяс кындзи, кодъяс сынӧдас шпорӧдчисны, кыдзи бобувъяс.
Поводдя вӧлі вывті бур.
Но дас кӧкъямысӧд лунас заводитчис зэв страшнӧй тӧв ныр.
Тӧв вӧлі сэтшӧм ён, мый кыпӧдіс миянлысь корабльнымӧс ва веркӧсысь да нӧбӧдіс сійӧс сынӧдті, кыдз гӧнторйӧс!
Век вылӧджык, вылӧджык и вылӧджык!
Квайт вежон ми лэбалім медся вылыс кымӧръяс вывті.
Медбӧрын аддзим югъялысь гӧгрӧс ді.
Тайӧ, дерт, вӧлі тӧлысь.
Ми аддзим лӧсьыд гавань да сувтім тӧлысьвывса берегӧ.
Улын, зэв ылын тыдаліс каръяса, вӧръяса, гӧраяса, мореяса да юяса кутшӧмкӧ мӧд планета.
Ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ — миянӧн эновтӧм му.
Тӧлысь вылын миянӧс кытшалісны куим юра орёл вылын верзьӧмӧн пукалысь кутшӧмкӧ зэв гырысь чудовищеяс.
Тайӧ лэбачьясыд тӧлысьвывса олысьясыдлы вӧліны вӧвъяс пыдди.
Буретш сійӧ каднас тӧлысьвывса цар нуӧдіс война шондівывса императоркӧд.
Сійӧ пыр жӧ мен вӧзйис сувтны сы армияӧн веськӧдлысьӧн да нуӧдны сійӧс бой вылӧ, но ме, дерт, веськыда ӧткажитчи.
Тӧлысь вылын быдтор ёна ыджыдджык, миян му вылын дорысь.
Гутъяс сэні ыжъяс гырсяӧсь, быд яблок арбузысь не ичӧтджык.
Ӧружйӧ пыдди тӧлысьвывса олысьяс вӧдитчӧны кушманӧн.
Налӧн сійӧ служитӧ шы пыдди, а кор кушманыс абу, найӧ тышкасьӧны гулю колькъясӧн.
Щитъяс пыдди найӧ вӧдитчӧны гут кулан тшакъясӧн.
Аддзылі ме сэсь ӧти ылыс кодзув вывса кымынкӧ олысьӧс.
Найӧ тӧлысь вылӧ волӧмаӧсь тӧргуйтӧм могысь.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны пон чужӧм кодьӧсь, а налӧн синъясыс либӧ дзик ныр йыланыс, либӧ ныр розь увдорас.
Абу налӧн ни синкымъяс, ни синлысъяс, узьны водігӧн найӧ тупкылӧны синсӧ кывнас.
Сёйӧм вылӧ воштыны кад тӧлысьвывса олысьяслы оз ков.
Рушку шуйга бокас налӧн эм торъя ӧдзӧс кодь, найӧ сійӧс восьтлӧны да пуктӧны сэтчӧ сёянсӧ.
Сэсся ӧдзӧссӧ пӧдлалӧны мӧдысь ӧбедайттӧдз, коді налӧн овлӧ тӧлысьнас ӧтчыдысь.
А вонас ӧбедайтӧны сӧмын дас кыкысь!
Тайӧ зэв бур, но ӧдвакӧ миян му вылын олысь обжораяс да чӧсмасьысьяс сӧгласитчасны татшӧм шоча ӧбедайтны.
Тӧлысьвывса олысьяс быдмӧны веськыда пуяс вылын.
Тайӧ пуясыс вывті мичаӧсь, налӧн яръюгыд, пунцовӧй рӧма уввожъясыс.
Сэні быдмӧны вывті чорыд кыша гырысь ӧрекъяс.
Кор ӧрекъясыс воасны, видзчысьӧмӧн найӧс пусьыс босьталӧны да пуктӧны видзны пӧгребъясӧ.
Кыдз сӧмын тӧлысьвывса царлы ковмасны выль йӧз, сійӧ тшӧктас тайӧ ӧрекъяссӧ шыблавны пуан ва пытшкӧ.
Час мысти ӧрекъяс потласьӧны, да на пытшкысь петӧны дзик верстьӧ войтыр — тӧлысьвывса йӧз.
Тайӧ йӧзыслы и велӧдчыныд сэсся оз ков.
Найӧ чужӧны сразу верстьӧӧн, уджӧ велалӧм йӧзӧн нин.
Ӧти ӧрекысь петӧ трубочист, мӧдысь — шарманщик, коймӧдысь — мороженнӧй вӧчысь, нёльӧдысь — салдат, витӧдысь — пӧвар, квайтӧдысь — портнӧй.
И чужӧм бӧрын быдӧн пыр жӧ кутчысьӧны ас удж дінӧ.
Трубочист кайӧ керка вевт вылӧ, шарманщик босьтчӧ ворсны, мороженнӧй вӧчысь горзыны: «пӧсь мороженнӧй!» (сы вӧсна, мый тӧлысь вылын йиыс би дорысь пӧсьджык), пӧвар котӧртӧ кухняӧ, а салдат лыйлӧ неприятельлы.
Пӧрысьмӧм бӧрын, тӧлысьвывса йӧз оз кувны, но сынӧдас сылӧны, кыдз тшын либӧ пар.
Быд киын налӧн сӧмын ӧтик чуньӧн, но уджалӧны найӧ сыӧн сэтшӧм жӧ бура, кыдзи ми уджалам вит чуньӧн.
Юрнысӧ найӧ новлӧдлӧны киня улас, а путешествуйтны мӧдӧдчигӧн, медым сійӧ эз тшыксьы туяс, кольӧны сійӧс гортаныс.
Найӧ вермӧны сёрнитны аслас юрыскӧд, кӧть асьныс сысянь ылынӧсь!
Тайӧ зэв удобнӧ.
Царлы кӧ ковмас тӧдны, мый мӧвпалӧны сы йылысь аслас йӧзыс, сійӧ ачыс кольччӧ гортас да куйлӧ диван вылын, а сылӧн юрыс тӧдлытӧг ветлӧдлӧ йӧз керкаясті да кывзӧ, мый сёрнитӧны.
Виноградыд тӧлысь вылын нинӧмӧн оз торъяв миян мувывса шерысь.
Ме чайта, мый шерыд, коді мукӧддырйи усьлывлӧ му вылӧ, сійӧ и эм буретш тӧлысьвывса виноград, кодӧс нетшыштас тӧв нырӧн да нӧбӧдӧ тӧлысьвывса муяс вылысь.
Кӧсъянныд кӧ ті видлыны тӧлысьвывса вина, чукӧртӧ кымынкӧ шер тусь да бура сывдӧй.
Тӧлысьвывса олысьяслы рушкуыс служитӧ чемодан пыдди.
Найӧ сійӧс вермӧны восьтыны-пӧдлавны, кор налы окота, лӧдны сэтчӧ быдторсӧ, мый колӧ.
Налӧн абу ни рушку пытшкӧс, ни мус, ни сьӧлӧм: пытшкӧсыс налӧн дзик тӧщӧ.
Синсӧ ассьыныс найӧ вермӧны босьтлыны и бӧр пуктыны.
Синсӧ киас кутӧмӧн, найӧ аддзӧны сійӧн сэтшӧм жӧ бура, кыдз быттьӧ сійӧ налӧн чужӧмас.
Синмыс кӧ, шуам, налӧн вошӧ либӧ тшыкӧ, найӧ мунӧны базар вылӧ да ньӧбӧны аслыныс выльӧс.
Тӧлысь вылад эмӧсь уна йӧз, кодъяс вузасьӧны синъясӧн.
Сэн частӧ позьӧ лыддьыны татшӧм вывескаяс.
«Донтӧг вузассьӧны синъяс.
Позьӧ ёна бӧрйысьны, эмӧсь оранжевӧйяс, гӧрдъяс, лиловӧйяс да лӧзъяс».
Тӧлысь вылын олысьяслӧн син рӧм вылӧ быд во выль мода.
Сійӧ вонас, кор ме вӧлі толысь вылын, модаӧн лыддьыссис виж да руд синъяс.
Но мыйла ті сераланныд?
Неужели ті думысь, ме тіянлы висьтавла ог збыльтор?
Абу, быд кыв менам правда, а ті кӧ он эскӧй мен, ветлӧ асьныд тӧлысь вылӧ.
Сэн ті аддзанныд, мый ме нинӧм ассянь эг лӧсьӧдлы, а висьталі тіянлы сӧмын збыльторъяс йылысь.
РЫСЬКА ДІ
Ме абу мыжа, мый мекӧд лолывлісны татшӧм дивӧясыд, кутшӧмъяс оз овлыны некодкӧд.
Тайӧ сы вӧсна, мый ме радейта путешествуйтны да век корся приключениеяс, а ті пукаланныд гортад да, асланыд комнатаса нёль стенысь ӧтдор, нинӧм онӧ аддзӧй.
Ӧтчыд ме мӧдӧдчи голландскӧй ыджыд корабль вылын ылыс плаваниеӧ.
Друг восьса океан вылын миянӧс суис ураган, коді ӧти здукӧн орйӧдліс миянлысь став парусъяс да жугӧдліс став мачтаяс.
Ӧти мачта уси компас вылӧ да жугӧдіс сійӧс торпыригӧдз.
Быдӧнлы тӧдса, кутшӧм сьӧкыд компастӧгыд веськӧдлыны корабльнад.
Ми туйысь дзугсим да эг тӧдӧй, кытчӧ ми кывтам.
Куим тӧлысь чӧж миянӧс шыблаліс океанса гыясӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэсся нуис, асьным эг тӧдӧй кытчӧ.
Ӧти мича асылӧ ми казялім гӧгӧр кутшӧмкӧ ыджыд вежсьӧм.
Мореыс вижысь пӧртчис еджыд рӧмӧ.
Тӧлыс вайис кутшӧмкӧ небыд, чӧскыд дук.
Миянлы лои вывті любӧ да гажа.
Регыд ми аддзим пристань да час мысти пырим ыджыд, джуджыд гаваньӧ.
Ва пыддиыс сэні вӧлі йӧв!
Ми тэрмасьӧмӧн берегӧ петім да горша мӧдім юны йӧв мореысь.
Миян пӧвстын вӧлі ӧти матрос, коді эз вермы терпитны рысь дук.
Кор сылы вӧлі петкӧдласны рысь, сійӧс пондас восӧдны.
И вот, мыйӧн ми петім берегӧ, сійӧс пыр жӧ пондіс вукӧдны.
— Весалӧ менам кок улысь тайӧ рысьсӧ! — горзіс сійӧ.
— Ме ог кӧсйы, ме ог вермы ветлӧдлыны рысь вывті!
Ме копыртчи муӧ да пыр жӧ гӧгӧрвои.
Діыс, кытчӧ сувтіс миян корабль, вӧлі вӧчӧма зэв бур голландскӧй сырысь!
Да, да, эн сералӧй, ме висьтала тіянлы истиннӧй правда: сёй пыдди миян кок улын вӧлі сыр.
Немтор абу дивӧ, мый тайӧ ді вывса олысьяс пӧткӧдчылісны сӧмын рыськӧн!
Но рыськыс сёйӧмсьыс эз чинлы: войнас сійӧ быдмӧ буретш сы мында, мыйтӧм вӧлі сёйӧма лун чӧжӧн.
Став діыс вевттьысьӧма виноград пуясӧн, но виноградыс сэн аслыспӧлӧс: чабыртан сійӧс кулакӧ да сӧк пыддиыс сэсь петӧ йӧв.
Дівывса олысьяс ыджыд тушаа йӧз.
Налӧн быдӧнлӧн морт куим кокӧн.
Куим кок отсӧгнад найӧ вӧляысь вермӧны кутчыны йӧв море веркӧсас.
Нянь тані быдмӧ пӧжалӧмӧн, веськыда дасьӧн, сы вӧсна сійӧ ді вывса олысьяслы оз ков ни гӧрны, ни кӧдзны.
Ме аддзывлі уна пуяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь маа преникъясӧн.
Рыська ді кузя гуляйтігӧн ми восьтім сизим ю, кодъяс визувтӧны вӧлі йӧлӧн, да кык ю — сук да чӧскыд сурӧн.
Меным сур юясыд кажитчисны ёнджыка йӧв юяс дорысь.
Ді кузя гуляйтігӧн ми аддзылім уна чудесаяс.
Торъя нин шензьӧдісны миянӧс лэбач позъяс.
Найӧ вӧліны вывті гырысьӧсь.
Ӧти орёл поз вӧлі джуджыдджык медся джуджыд керкасьыс.
Сійӧс дзоньнас кыӧма зэв гырысь дуб стволъясысь.
Сэсь ми аддзим витсё кольк, ыджданас ставыс ыджыд бӧчкаяс гырсяӧсь.
Ми ӧти кольк жугӧдім да сы пытшкысь петіс орёлпи — кызь пӧв ыджыдджык миян орёлъясысь.
Орёлпи чипӧстіс.
Сылы отсӧг вылӧ лэбзис орёл-мамыс.
Сійӧ кватитіс миянлысь капитанӧс, кыпӧдіс сійӧс матысса кымӧръясӧдз да сэсянь шыбитіс мореӧ.
Но сійӧ вӧлі зэв бура кужӧ варччыны да кымынкӧ час мысти варччис бӧр Рыська ді вылӧдз.
Ӧти вӧрын ме вӧлі казнь дырйи свидетельӧн.
Ді вылын олысьяс вӧлі пуӧ вывлань кокӧн ӧшӧдӧны куим мортӧс.
Ӧшӧданторъяс овзісны да бӧрдісны.
Ме налысь юалі, мыйысь найӧс татшӧм чорыда мыждӧны.
Мен вочавидзисны, мый найӧ — путешественникъяс, муртса на воӧмаӧсь ылі странствиеысь да яндысьтӧма пӧръясьӧны асланыс приключениеяс йылысь.
Ме ошки дівывса олысьясӧс, мый найӧ пӧръясьысьясӧс мыждӧны, сы вӧсна, мый ме ачым ог вермы терпитны некутшӧм пӧръясьӧмъяс да пыр висьтала сӧмын чистӧй правда.
Да, и ті, дерт, асьныд казялінныд, мый став менам висьтавлӧмъясын абу ни ӧти пӧръясьӧм.
Лӧжыд мен мустӧм, и ме шуда, мый став менам матыс йӧз век менӧ лыддьылісны медвеськыд мортӧн му вылын.
Корабль вылӧ локтӧм бӧрын, ми пыр жӧ лэптім якӧр да мунім чудеснӧй ді вылысь.
Став пуясыс, кодъяс быдмисны берег пӧлӧныс, быттьӧ кутшӧмкӧ знак серти, кыкысь копыртчылісны миянлы коскӧдзныс да бӧр веськӧдчисны, кыдз быттьӧ эз немтор и вӧвлы.
Налӧн мелілуныс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс: ме пӧрччи шляпа да ысті налы прӧщайтчан чолӧм.
Дивӧ, кутшӧм мелі пуяс!
ЧЕРИӦН НЬЫЛЫШТӦМ КОРАБЛЬЯС
Миян компасным эз вӧв, да сы вӧсна ми дыр шӧйтім тӧдтӧм мореясӧд.
Миянлысь корабль пыр ӧтарӧ кытшалісны страшнӧй акулаяс, китъяс да мукӧд сикас морскӧй чудовищеяс.
Медбӧрын ми зурасим сэтшӧм чери вылӧ, коді вӧлі сы ыджда, мый сы юр дорын сулалігӧн ми эг вермӧ аддзыны сылысь бӧжсӧ.
Кор чериыд пондіс юны, восьтіс вомсӧ, да ваыс шорӧн визувтіс сы вомӧ, и миянлысь корабльнымӧс сэтчӧ кыскис.
Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм страк ми испытайтім!
Весигтӧ ме, кутшӧм нин эськӧ храбрӧй морт, и то понді повзьӧмла тіравны.
Но чери рушку пытшкын вӧлі лӧнь, кыдз гаваньын.
Став чери рушкуыс вӧлі тырӧма горш чудовищеӧн водзын нин ньылыштӧм корабльясӧн.
Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм вӧлі сэн пемыд!
Ӧд ми эг аддзӧ ни шонді, ни кодзув, ни тӧлысь.
Чери луннас юліс кыкысь, и быд разын, кор ваыс визувтас сы вомӧ, миян корабль кыптыліс джуджыд гыяс вылӧ.
А мукӧд каднас рушку пытшкӧсыс вӧлі дзик кос.
Ми виччысим, кор ваыс косьмас, да капитанкӧд петім корабль вылысь гуляйтыштны.
Сэн ми паныдасим став му вывса матросъяскӧд: шведъяскӧд, англичанакӧд, португалецъяскӧд.
Чери рушкуад найӧ вӧліны дас сюрс морт.
Унаӧн на пӧвстысь олӧмаӧсь нин уна воясӧн.
Ме вӧзйи чукӧртчыны ӧтлаӧ да лӧсьӧдны план тайӧ пемыд да дука тюрмасьыс мездысьӧм йылысь.
Менӧ бӧрйисны председательӧ, но буретш сійӧ каднас, кор ме восьті собраниесӧ, проклятӧй чериыд заводитіс бара юны, ми ставӧн разӧдчим асланым корабльяс вылӧ.
Мӧд лунас ми выльысь чукӧртчим, да ме вӧзйи татшӧм предложение: кӧртавны кык медся джуджыд мачтаяс да, кыдз толькӧ чериыд вомсӧ восьтас, сувтӧдны найӧӧс помногыс, медым сійӧ эз вермы вомсӧ бӧр топӧдны.
Сэк сійӧ сідзи и кольӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн, а ми вӧляпырысь петам ортсӧ.
Менсьым вӧзйӧмӧс вӧлі примитӧма ӧтсӧгласӧн.
Кыксё медся ён матросъяс сувтӧдісны чудовище вомӧ кык зэв кузь мачта, и сійӧ эз вермы тупкыны вомсӧ.
Корабльяс петісны сы рушку пытшкысь восьса мореӧ.
Вӧлӧмкӧ, сы ыджыд рушку пытшкын сизимдас вит корабль.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ыджыд вӧлі сылӧн тушаыс!
Мачтаяссӧ ми, дерт, сідзи и колим восьса чери вомас, медым сійӧ водзӧ некодӧс ньылыштны эз вермы.
Пленысь мездысьӧм бӧрын ми, дерт, пондім тӧдмавны, кӧнӧсь ми эмӧсь.
Вӧлӧмкӧ Каспийскӧй мореынӧсь.
Тайӧ миянӧс ставнымӧс вывті ёна шензьӧдіс: Каспийскӧй мореыд ӧд — тупкӧса море, сійӧ оз ӧтлаась некутшӧм мукӧд мореяскӧд.
Но куим кока учёнӧй, кодӧс ме сьӧрысь босьті Рыська ді вылысь, мен висьталіс, мый чериыс Каспийскӧй мореас веськаліс кутшӧмкӧ мупытшса каналӧд.
Ми мӧдӧдчим береглань. Ме тэрмаси му вылӧ, тшӧтш ветлысь аслам ёртъяслы шуи, мый сэсся водзӧ некор нин некытчӧ ог мун, мый месянь тырмас и сійӧ мученньӧясыс, кодъясӧс ме испытайті тайӧ вояснас, а ӧні ме кӧсъя шойччыштны!
Мекӧд лоӧм приключениеясыд чорыда мудзтісны менӧ, да ме шуи овны сэсся лӧнь олӧмӧн.
ОШКӦД ВЕРМАСЬӦМ
Но муртса ме удиті петны пыжысь, ме вылӧ уськӧдчис зэв ыджыд ош.
Тайӧ вӧлі зэв ыжыд тушаа страшнӧй звер.
Ӧти здукӧн эськӧ сійӧ менӧ косявліс, но ме кватиті сійӧс водз лапаясӧдыс да сэтшӧм ёна топӧді сійӧс, мый ошкыд доймӧмысла горӧдіс.
Ме тӧді, мый ме кӧ сійӧс лэдза, сійӧ пыр жӧ менӧ косявлас, сы понда куті ме сылысь лапаяссӧ куим лун да куим вой, кытчӧдз сійӧ тшыгйысла эз кув.
Ӧд ті тӧданныд, мый ошъяс пӧткӧдчӧны ассьыныс лапаяс нёнялӧмӧн.
А тайӧ ошкыс некыдз эз вермы нёнявны ассьыс лапасӧ, да та вӧсна погибнитіс тшыг смертӧн.
Сійӧ кадсяньыс ни ӧти ош оз лысьтлы вӧчны ме вылӧ нападение.
{Н. В. Гоголь (комиӧдіс З. А. Старцев) @ Вий @ повесьт @ Н. В. Гоголь. Вий @ 1939 @ Лб. 3-52.}
Н. В. ГОГОЛЬ
ВИЙ
Кыдз сӧмын Киевын асывнас кучкас Братскӧй манастыр ворота дорын ӧшалысь семинарскӧй гора кӧлӧкӧл, став карсяньыс нин чукӧрӧн-чукӧрӧн тэрмасьӧмӧн мунісны школьникъяс да бурсакъяс.
Грамматикъяс, риторъяс, философъяс да богословъяс, киняуланыс топӧдӧм тетрадьясӧн, кыссисны классӧ.
Грамматикъяс вӧліны нӧшта посниӧсь на; мунігмозыс тойлалісны мӧда-мӧднысӧ да видчисны ас костаныс медся вӧсньыдик дискантӧн; пӧшти ставныс вӧліны киссьӧм либӧ ляксьӧм паськӧмаӧсь, и зепъясыс налӧн пыр вӧлі тырӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс дряньнас, кыдз: бабкиясӧн, борд перӧысь вӧчӧм чипсанъясӧн, сёйигӧн кольӧм пирӧг торъясӧн, а мукӧддырйиыс и ичӧтик воробейясӧн, кодъяс пиысь ӧтик, вывті лӧня пукалысь классын чипӧстӧмӧн, вайліс аслас кӧзяинлы кыкнан киас ёнакодь линейкаӧн кучкалӧмъяс, а мукӧддырйи и вишня розгаяс.
Риторъяс мунісны солиднӧйджыка: паськӧмъясыс налӧн тшӧкыда вӧліны дзик дзоньӧсь, но сы пыдди пӧшти век чужӧм вылас вӧвліны риторическӧй тропа сяма кутшӧм-нибудь украшение: либӧ ӧтик синмыс мунӧма плеш улӧдзыс, либӧ пар пыддиыс ӧшалӧ дзонь гадь, либӧ кутшӧм-нибудь мӧд примета; тайӧяс сёрнитісны да божитчисны ас костаныс тенорӧн.
Философъяс дзонь октаваӧн босьтісны улынджык; найӧ зепъясын, крепыд табак вужъясысь кындзи, нинӧм эз вӧв.
Некутшӧм запасъяс найӧ эз вӧчлыны и ставсӧ, мый сюрлывліс, сёйлісны сэки жӧ; наысь ӧвтіс каллянӧн да винаӧн мукӧдысьсӧ сэтшӧм ылӧдз, мый дінтіыс прӧйдитысь ремесленник дыр на нӧшта, сувтлӧмӧн, исаліс сынӧдсӧ гончӧй пон моз.
Тайӧ каднас рынок вӧлі муртса на заводитчӧ уджавнысӧ, и кӧлачьясӧн, булкиясӧн, арбузнӧй семечкиясӧн да мак юръясӧн вузасьысьяс мӧда-мӧд вежмӧныс пӧлаясӧдыс дергайтісны найӧс, кодъяслӧн пӧлаыс вӧлі вӧсньыдик сукноысь либӧ кутшӧм-нибудь бумажнӧй материеысь.
«Паничьяс! Паничьяс! Татчӧ! Татчӧ!» горзісны найӧ быд боксянь:
«Эм кӧлачьяс, мак юръяс, бур кӧвригаяс! Ей богу, бурӧсь! Ма вылын! Ачым пӧжалі!»
Мӧд лэптӧма мыйкӧ тестаысь куснялӧмӧн вӧчӧм кузь пӧжалӧмтор да горзӧ: «Эм сосулька!
Паничьяс, ньӧбӧй сосулька!»
— «Эн ньӧбӧй эталысь нинӧм: аддзад, кутшӧм тайӧ лёк, и нырыс мисьтӧм, и киясыс няйтӧсь...»
Но философъясӧс да богословъясӧс вӧрзьӧдны найӧ полісны, сійӧн мый философъяс да богословъяс пыр радейтлісны босьтны сӧмын видлӧм вылӧ и пыр дзонь китырнаныс.
Семинарияӧ локтӧм бӧрын став чукӧрыс торйӧдчаліс классъясӧ, кодъяс вӧліны ляпкыдик, но тӧдчана паськыд, да посньыдик ӧшиньяса, паськыд ӧдзӧсъяса да лякӧсьтӧм скамьяяса комнатаясын.
Классыс друг тырліс уна пӧлӧс гӧлӧса дзизгӧмӧн: авдиторъяс кывзісны ассьыныс велӧдчысьяссӧ: грамматиклӧн ёсь дискантыс веськаліс ичӧтик ӧшиньясӧ тэчӧм стеклӧ звонӧ, и стеклӧыс вочавидзис пӧшти сійӧ жӧ шынас; пельӧсас мургис ритор, кодлӧн тушаыс да кыз паръясыс долженӧсь эськӧ принадлежитны, этша вылӧ, философиялы.
Сійӧ мургис басӧн, и ылысянь вӧлі кылӧ сӧмын: бу, бу, бу, бу...
Авдиторъяс, уроксӧ кывзӧмӧн, синпӧвнас видзӧдісны скамья улас, кӧні подчинённӧй бурсак зептысь мыччысьӧма булки, либӧ вареник, либӧ тыкваысь кӧйдысыс.
Кор став тайӧ велӧдчӧм йӧзыс вевъяліс локны мыйкӧ-мында водзджык, либӧ кор тӧдісны, мый профессоръяс локтасны сёрӧнджык, сэки, ставыскӧд сӧгласие вӧчӧмӧн, панлывлісны кось, и тайӧ косяс долженӧсь вӧлі косясьны ставныс, весиг и цензоръяс, кодъяс обязанӧсь вӧлі видзӧдны пӧрядок бӧрсяыс да став велӧдчысь сословие нравственность бӧрся.
Кык богослов вӧлі решитасны, кыдзи косясьны: быд классӧ должен ёнджыкасӧ сулавны ас вӧснаыс, али ставныс долженӧсь юксьыны кык пельӧ: бурса да семинария вылӧ.
Быд случай дырйи грамматикъяс заводитчывлісны медводзын, и кыдз сӧмын сюйсьывліс риторика, найӧ пышйывлісны нин да сувтлывлісны вылынджыкинъясас косясьӧмсӧ видзӧдны.
Сэсся заводитчывліс кузь сьӧд усъяса философия, а медбӧрын и кызысь-кыз сьыліа да лёк гачьяса богословия.
Пырджык помасьлывліс сійӧн, мый богословия нӧйтлывліс ставнысӧ, и философия, бокъяссӧ гыжъялігтырйи, бӧрыньтчывліс классас да пуксявліс шойччыны скамьяяс вылӧ.
Классӧ пырысь профессор, коді коркӧ ачыс косясьлывліс татшӧм косьясас, пыр жӧ, аслас велӧдчысьяслӧн гӧрдӧдӧм чужӧмъяс серти, тӧдмаліс, мый косьыс вӧлӧм абу омӧлик, и сійӧ каднас, кор сійӧ розгааліс чуньяс кузяыс риторикаӧс, мӧд классын мӧд профессор нӧйтіс пу зыръясӧн кияс кузяыс философияӧс.
Богословъяскӧд жӧ вӧлі вӧчӧны дзик мӧд ногӧн: налы, кыдз шулывліс богословиялӧн профессор, сетчывліс гырысь анькытш меркаӧн, мӧдногӧн, дженьыдик кучик плетьӧн кучкалӧм.
Торжественнӧй лунъясӧ да праздникъясӧ семинаристъяс да бурсакъяс мӧдӧдчавлісны гортъясас вертепъясӧн.
Мукӧддырйиыс ворслывлісны комедия, и татшӧм случаяс век отличитчывліс кутшӧм-нибудь богослов, тушанас этша мыйӧн ляпкыдджык киевскӧй кӧлӧкӧльняысь, коді представляйтлывліс Иродиадаӧс либӧ Пентефрияӧс, египетскӧй царедворецлысь гӧтырсӧ.
Награда пыдди босьтлісны найӧ полотно кусӧк либӧ проса мешӧк, либӧ пуӧм дзодзӧглысь джынсӧ да мукӧд тор.
Став тайӧ велӧдчӧм йӧзыс, кыдзи семинария, сідзи и бурса, кодъяс ас костаныс кутӧны вӧлі кутшӧмкӧ наследственнӧй неприязнь, кынӧмпӧтнысӧ перйӧм вылӧ средствояснас вӧліны вывті гӧльӧсь да сэк жӧ вывті обжора кодьӧсь; и лыддьыны, мыйда галушка сёйис рытнас на пиысь быдӧн вӧлі эськӧ дзик позьтӧм делӧ; и та вӧсна озыра олысьяслӧн асвӧляа жертвуйтӧмъясыс оз вӧлі судзсьыны.
Сэки сенатыс, кытчӧ вӧлі пырӧны философъяс да богословъяс, мӧдӧдлывліс грамматикъясӧс да риторъясӧс, ӧтик философ юрнуӧдӧм улын, а мукӧддырйиыс и ачыс тшӧтш, пельпом вылас мешӧкъясӧн, ректыны йӧзлысь градъяс.
И бурсаын лоліс тыкваысь пуӧм рок.
Сенаторъяс сёйлывлісны сы мында арбузъяс да дыняяс, мый аскинас авдиторъяс кывлісны налысь ӧтик пыдди кык урок; ӧтикыс петіс вомсьыс, мӧдыс гуракыліс сенаторскӧй рушкуын.
Бурса да семинария новлісны сюртук сяма кутшӧмкӧ кузь паськӧм, коді вӧлі лэччӧ тайӧ кадӧдзыс: техническӧй кыв, коді висьталӧ: коклябӧр улӧдз.
Семинариялы медся торжественнӧй событие вӧлі — вакансия, июнь тӧлыссянь кадыс, кор векджык бурсаыс лэдзсьывліс гортъясаныс.
Сэки став миртуйсӧ тыртлісны грамматикъяс, философъяс да богословъяс.
Кодлӧн эз вӧв аслас юрсюяніныс, сійӧ ветліс код ордӧ кӧ ёртъяс письыс.
Философъяс да богословъяс мунлывлісны кондицияяс вылӧ, мӧдног кӧ босьтчывлісны велӧдны озыра олысьяслысь челядьсӧ, да нажӧвитлісны таысь вонас выль сапӧг, а мукӧддырйиыс и сюртук вылӧ.
Став ватагаыс тайӧ кыссис ӧта-мӧд бӧрсяыс таборӧн; пулывліс аслыс рок да узьлывліс муяс вылас, ывлаас.
Быдӧн кыскис ас бӧрсяыс мешӧк, кӧні вӧлі ӧтик дӧрӧм да нямӧд гоз.
Богословъяс вӧліны торъя нин бережливӧйӧсь ӧкуратнӧйӧсь: медым не кисьтны сапӧгъяссӧ, богословъяс найӧс пӧрччисны, вожӧдісны бедьяс вылӧ да нуисны пельпом выланыс, торъя нин кор вӧлі няйт.
Сэки найӧ, гач кокъяссӧ пидзӧсӧдзыс пуджӧмӧн, повтӧг резісны асланыс кокъясӧн няйтсӧ.
Кыдз сӧмын аддзылісны туй боксьыс керкаяс, пырысьтӧм-пыр кежлывлісны мир туйсьыс да, мукӧдсьыс бурджыка стрӧитӧм керка дінӧ матыстчӧмӧн, сувтлывлісны ӧшиньяс водзас да вом тырнас заводитлывлісны сьывны кант.
Керкалӧн кӧзяиныс кутшӧм-нибудь важ козак-поселянин, дыр найӧс кывзіс, кыкнан ки вылас зуньыртчӧмӧн, сэсся бӧрдіс ёна да шулывліс аслас гӧтырыслы: «Гӧтырӧй! сійӧ, мый сьылӧны школяръясыс, тыдалӧ, зэв бур, петкӧд налы гос да мый-нибудь сэтшӧмӧс, мый миян эм!»
И дзонь миска вареник путкыльтчис мешӧкӧ.
Ыджыд кусӧк гос, кымынкӧ паляница, а мукӧддырйи и кӧрталӧм курӧг веськавліс ӧтлаӧ.
Татшӧм запасӧн овмӧдчыштӧмӧн, грамматикъяс, риторъяс, философъяс да богословъяс бара мунісны водзӧ.
Кымын водзӧ мунісны найӧ, сымын ёна чиніс налӧн чукӧрыс.
Пӧшти ставныс разӧдчалісны гортъясаныс и сӧмын колины найӧ, кодъяслӧн чужаніныс вӧлі ылынджык мукӧдсьыс.
Ӧтчыд, татшӧм странствуйтӧм дырйиыс, куим бурсак кежисны миртуйсьыс бокӧ, медым воан медводдза хуторас запаситчыны провиантӧн, ӧд мешӧкыс налӧн вӧлі важӧн нин тыртӧм.
Тайӧ вӧліны: богослов Халява, философ Хома Брут да ритор Тиберий Горобец.
Богослов вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса мужчина да нравыс сылӧн вӧлі вывті тешкодь: мый кӧть вӧлі сы дінын оз куйлы, сійӧ непременнӧ гусялас.
Мӧд случайын характерыс вӧлі сылӧн вывті жугыль, и кор юсьывліс сійӧ коддзӧмӧдз, сэки дзебсьывліс сійӧ турун пиӧ, и семинариялы вӧлі ковмас пуктыны ыджыд удж сійӧс корсьӧм вылӧ.
Философ Хома Брут вӧлі гажа морт.
Ёна радейтіс куйлыны да куритны каллян.
А юис кӧ, непременнӧ медавліс музыкантъясӧс да йӧктывліс тропак.
Сійӧ тшӧкыда видлывліс гырысь анькытш, но дзик философическӧй равнодушиеӧн, шуӧмӧн, мый мыйлы лоны, сыысь он пышйы.
Ритор Тиберий Горобецлӧн эз на вӧв правоыс усъяс новлыны, вина юны да каллян куритны.
Сійӧ новліс сӧмын оселедец, и сы вӧсна сылӧн характерыс сійӧ каднас нӧшта омӧля на развитчӧма, но плешвывса ыджыд йӧг сертиыс, кодъясӧн унаысь волывліс сійӧ классас, арталӧмӧн, позьӧ вӧлі водзвыв чайтны, мый сыысь лоӧ бур воин.
Богослов Халява да философ Хома унаысь някравлывлісны сійӧс ассьыныс покровительствосӧ петкӧдлӧмӧн да мӧдӧдлывлісны депутат пыдди.
Вӧлі нин рыт, кор найӧ кежисны миртуй вывсьыс.
Шондіыс муртса на лэччис, и лунся шоныдыс вӧлі на сынӧдас.
Богослов да философ мунісны чӧв оліг, куритісны каллянъяс; ритор Тиберий Горобец орйӧдліс бедьнас туй пӧлӧн быдмысь цветъяслысь юръяссӧ.
Туйыс муніс видзьяс вылын чукӧрӧн-чукӧрӧн быдмысь дубъяс да орешникъяс костӧд.
Пӧкатаинъяс да купол сяма, гӧгрӧс, турунвиж рӧма ичӧтик гӧраяс мукӧддырйиыс торйӧдалісны шыльыдінсӧ.
Кык местаын тыдовтчис воӧм нянь муяс, найӧ сетісны тӧдны, мый регыд должен тыдовтчыны кутшӧмкӧ сикт.
Коли час дорысь унджык, муяссӧ ордйӧдӧм бӧрын, а век на некутшӧм оланін налы эз паныдась.
Рытыс дзикӧдз нин пемдӧдіс небесасӧ, и сӧмын рытыввылын пӧртмасис алӧй югъялӧмлӧн колясыс.
«Мыйся чӧрт!» шуис философ Хома Брут;
«дзикӧдз кажитчис, мый быттьӧ ӧні жӧ лоас сикт».
Богослов чӧв оліс, видзӧдліс гӧгӧр, сэсся бара босьтіс вомас каллянсӧ ассьыс, и ставныс мӧдӧдчисны водзӧ.
«Ей богу!» шуис бара философ, сувтіс да.
«Ни чӧртлӧн кулакыс оз тыдав!»
«А гашкӧ и водзӧ лоас кутшӧм-нибудь сикт», шуис богослов, каллянсӧ вомсьыс босьтлытӧг.
А сэки вӧлі нин вой, и зэв пемыд вой.
Неыджыд кымӧръяс содтісны пемыдсӧ, и, став приметаяс серти, оз позь вӧлі виччысьны ни кодзувъяс, ни тӧлысь.
Бурсакъяс казялісны, мый найӧ ылалісны туйсьыс и важӧн нин мунӧны туйсьыс бокӧд.
Философ видлаліс кокъяснас гӧгӧр бок да шуис сэсся скӧр пырысь;
«А кӧні нӧ туйыс?»
Богослов чӧволіс да думыштчӧм мысти шуис:
«да, войыс пемыд».
Ритор вешйыштіс боклань да бауасьӧмӧн заводитіс корсьны туйсӧ, но киясыс сылӧн веськавлісны сӧмын руч гуясӧ.
Быдлаын вӧлі ӧтик степь, код кузя, кажитчис, некод эз ветлыв.
Путешественникъяс нӧшта муныштісны водзӧ, но быдлаын вӧлі тайӧ жӧ.
Философ заводитліс чуксасьны, но гӧлӧсыс сылӧн дзикӧдз воши гӧгӧрыс и некутшӧм вочакыв эз кывлы.
Мыйкӧ дыра мысти кыліс сӧмын слабыник гӧлӧс, кӧин омлялӧм сяма.
«Со, мый тані вӧчны?» шуис философ.
«А мый? кольччыны да узьны му вылас!» шуис богослов да пырис зептас била ассьыс каллянсӧ бара ӧзтыны.
Но философ эз вермы сӧгласитчыны та вылӧ.
Сійӧ пыр вӧлі вой кежлас дзебӧ пудджынъя нянь шӧрӧм да фунт нёль кымын гос, и ӧні чувствуйтіс сійӧ аслас рушкуысь кутшӧмкӧ зэв сьӧкыд гажтӧмтчӧм.
Кӧть и философ вӧлі зэв гажа морт, сэки жӧ полыштіс сійӧ кӧинъясысь.
«Оз, Халява, оз позь», шуис сійӧ.
«Кыдзи жӧ, нинӧмӧн асьтӧ крепитышттӧг, нюжӧдчыны да водны, кыдзи пон?
Нӧшта пробуйтлам; гашкӧ и веськалам кутшӧм-нибудь оланінӧ, и кӧть чашка вина удайтчас юны вой улас».
Вина кывсӧ шуигӧн богослов сьӧлыштіс бокӧ да шуис:
«дерт, ыб вылас кольччыны нинӧм».
Бурсакъяс мӧдӧдчисны водзӧ и, найӧ нимкодясьӧм вылӧ, ылын кывсис увтчӧм.
Кывзыштісны, кодар боксянь кыліс, и мӧдӧдчисны гажмыштӧмӧн. Мыйкӧ-мында прӧйдитӧм бӧрын аддзисны би.
«Сикт, ей богу, сикт!» шуис философ.
Сылӧн артыштӧмыс эз пӧръяв: недыр мысти найӧ аддзисны, збыльысь, неыджыд сикт, кӧні вӧлі сӧмын кык керка ӧтик ӧграда пытшкын.
Ӧшиняс югвидзис би.
Джуджыд стын улас вӧлі дас мында слива пу.
Пӧвъясысь вӧчӧм ӧдзӧс пырыс видзӧдлігӧн бурсакъяс аддзисны, мый двор пытшкас сулалӧны чумакъяслӧн додьясыс.
Кӧнсюрӧ небесаас тыдовтчисны сэки кодзувъяс.
«Видзӧдӧй жӧ, вокъяс, эн кольччӧй!
Кӧть мый, а узянін корсьны!
Куим велӧдчӧм друг ӧтпырйӧ йиркнитісны ӧдзӧсас да горӧдісны:
«Восьты!»
Ӧдзӧсыс ӧтик керкаас дзуртыштіс и минута мысти бурсакъяс аддзисны ас водзсьыныс эжӧдтӧм тулупа старухаӧс.
«Коді сэні?» горӧдіс сійӧ, сьӧкыда пыдысянь кызӧктӧмӧн.
«Лэдз, бабуся, узьны.
Туйсьыс вошимӧ.
Сэтшӧма ыб вылас лёк, кыдзи тшыг рушкуын»,.
«А кутшӧм ті йӧз?»
«Абу ӧбӧдитчысь йӧз: богослов Халява, философ Брут да ритор Горобец.
«Оз позь», шуис старуха: йӧзыс менам двор тыр, и керкаын став пельӧсыс тыр.
Кытчӧ ме тіянӧс вошта?
Да нӧшта татшӧм гырысь да крепыд йӧзӧс!
Менам и керкаӧй киссяс, кор лэдза татшӧмъяссӧ.
Ме тӧда философъястӧ да богословъястӧ.
Пондан кӧ татшӧм пьянникъястӧ лэдзавны, то и керкаыд регыд оз ло.
Мунӧй! Мунӧй!
Тані тіянлы абу местаыс!»
«Ло милӧсьтаӧн, бабуся!
Кыдз жӧ позьӧ, медым христианскӧй ловъяс сідз-тадз пропадитісны?
Кытчӧ кӧсъян, сэтчӧ и лэдз миянӧс.
И ми кӧ мый-нибудь, кыдз-нибудь сійӧс, либӧ мыйкӧ мӧдтор вӧчам, — мед сэки миян и кияс косьмасны, и сэтшӧм лоӧ, мый енмыс ӧтнас тӧдас.
Со мый!»
Старуха, кажитчӧ, неуна небзьыштіс.
«Бур», шуӧ сійӧ, кыдз бы мӧвпалігтырйи: «ме лэдза тіянӧс; сӧмын водтӧда ставнытӧ разнӧй местаясӧ, ӧд менам оз ло долыд сьӧлӧм вылын, кор понданныд узьны ӧтлаын».
«Та вылӧ тэнад вӧля; ог пондӧ паныд мунны», вочавидзисны бурсакъяс.
Воротаыс дзуртыштіс, и найӧ пырисны двор пытшкас.
«А мый, бабуся», старуха бӧрысь мунігтырйи шуис философ: «Сідзкӧ эськӧ, кыдз шуӧны... ей богу, рушкуын кодкӧ быттьӧ кӧльӧсаясӧн кутіс ветлӧдлыны.
Асывводзсяньыс мед кӧть эськӧ чагтор вӧлі вомын!»
«Со, мый ковмӧм!» шуис старуха.
«Абу менам, нинӧм абу сэтшӧмыс, да и пачӧй эз ломтысь талун».
«А ми эськӧ ставсьыс сыысь», водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ философ, «мынтысим эськӧ аски зэв бура — чистоганӧн.
Да!» водзӧ нюжӧдіс ньӧжйӧник: «дерт, пӧлучитан тэ мый-нибудь, чорта с два!»
«Мунӧй, мунӧй! да лоӧй дӧвӧленӧсь сійӧн, мый сетӧны тіянлы.
Со чӧртыд вайис кутшӧм нежнӧй паничьясӧс».
Философ Хома татшӧм кывъяссьыд дзикӧдз жугыльтчис.
Но нырыс сылӧн друг кыліс кос чери дук.
Сійӧ видзӧдліс сыкӧд орччӧн мунысь богослов гач вылӧ да аддзис, мый сійӧ зептысь чургӧдчӧма зэв ыджыд чери бӧж.
Богослов вевъялӧм нин гусявны додьсьыс дзонь гыч.
Но кор вӧчис сійӧ тайӧс эз кутшӧмкӧ горшлун вӧсна, но куш сӧмын привычка серти, и, аслас гыч йылысь дзикӧдз нин вунӧдӧмӧн, видзӧдіс нин, мый эськӧ гусявны сэтшӧмсӧ мӧдӧс, кӧть весиг веськалас и жугалӧм кӧльӧса, — сэк философ Хома сюйис кисӧ сійӧ зептӧ, кыдзи асласӧ, да кыскис гычсӧ.
Старуха иналіс бурсакъясӧс: риторӧс водтӧдіс керкаас, богословӧс игналіс тыртӧм камераӧ, философлы индіс сідзжӧ тыртӧм ыж гид.
Философ, ӧткӧн кольччӧмӧн, здукӧн сёйис гычсӧ, видзӧдіс гидлысь кыӧм стенъяссӧ, чужйис кокнас нырвомас мӧд гидысь локтӧм любопытнӧй порсьлы да бергӧдчис мӧдар бок вылас, медым кулӧма моз унмовсьыны.
Друг ляпкыдик ӧдзӧсыс воссис, и старуха, кусыньтчӧмӧн-копыртчӧмӧн, пырис гидас.
«А мый, бабуся, мый тэныд колӧ?» юаліс философ.
Но старуха муніс сы дінӧ веськыда кияссӧ паськӧдӧмӧн.
«Эге, ге!» думыштіс философ: «оз ло, голубушка, пӧрысьмӧмыд».
Сійӧ вешйыштіс неуна ылӧджык, но старуха черемонитчытӧг бара матыстчис сылань.
«Кывзы, бабуся!» шуис философ: «ӧні видз; а ме сэтшӧм морт, мый и сюрс зӧлӧтаысь ог кӧсйы уллюнӧссьыны».
Но старуха кияссӧ паськӧдӧмӧн куталіс сійӧс, кыв шутӧг.
Философлы лоис страшнӧ, торъя нин кор сійӧ казяліс, мый синъясыс сылӧн югйыштісны кутшӧмкӧ вӧвлытӧм югыдӧн.
«Бабуся, мый тэ? мун, мун, енкӧд!» горӧдіс сійӧ.
Но старуха чӧв оліс да кватайтіс сійӧс кияснас.
Сійӧ сувтіс кок йылас, кӧсйис пышйыны, но старуха сувтіс ӧдзӧсас да веськӧдіс сы вылӧ югъялысь синъяссӧ да выльысь заводитіс матыстчыны сылань.
Философ кӧсйис тойыштны сійӧс кияснас, но шензьӧм вылӧ казяліс, мый киясыс сылӧн оз вермыны кыптыны, кокъясыс оз новлӧдлыны и сійӧ повзьӧмӧн аддзис, мый весиг гӧлӧсыс эз пет сійӧ вомысь: кывъясыс шытӧг легӧдчисны паръясас.
Сійӧ кыліс сӧмын, кыдзи типкис сылӧн сьӧлӧмыс; сійӧ аддзыліс, кыдзи старуха матыстчис сы дінӧ, ӧтлааліс сылысь кияссӧ, копыртіс сылысь юрсӧ, кань моз ӧдйӧн чеччыштіс сійӧ мыш вылӧ, кучкис сылы бок кузяыс роскӧн, и сійӧ, верзьӧма вӧв моз чеччалӧмӧн нуис сійӧс аслас пельпомъяс вылын.
Ставыс тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый философ ӧдва вевъяліс опомнитчыны да кутіс асьсӧ кыкнан кинас пидзӧсӧдыс, медым кокъясыс эз вӧрны; но найӧ, сійӧ шензьӧм вылӧ, кыпалісны сійӧ вӧлялы паныд да чеччалісны черкесскӧй вӧлысь ӧдйӧнджык.
Кор найӧ колисны нин сиктсӧ бӧрӧ да на водзын воссис шыльыд лощина, а бокас тыдовтчис шом кодь сьӧд вӧр, сӧмын сэки вӧлись шуис сійӧ ачыс аслыс: «эге, да тайӧ ведьма».
Чарла модаа выль тӧлысь югвидзис небесаас.
Войшӧрлӧн вой югыдыс, пырыс тыдалана покрывало моз, кокниа водіс му вылас да тшынасис.
Вӧръясыс, видзьясыс, небесаыс, долинаясыс — ставыс, кажитчӧ, быттьӧ кӧ узис восьса синмӧн.
Тӧлыс кӧть эськӧ ӧтчыд кӧнкӧ пӧльыштіс.
Войся ыркыдас вӧлі мыйкӧ васӧд-шоныд.
Пуясысь да кустъясысь вуджӧръясыс, кометаяс моз, ёсь клинъясӧн водісны пӧката равнина вылас.
Татшӧм вӧлі войыс, кор философ Хома Брут скачитіс, нуис мыш вылас тӧдтӧм пукалысьӧс (всадникӧс).
Сійӧ чувствуйтіс кутшӧмкӧ мудзтӧдан, зывӧк да ӧттшӧтш кокньӧдан чувство, коді матыстчис сійӧ сьӧлӧм дінӧ.
Сійӧ копыртіс юрсӧ увлань да аддзис, мый туруныс, коді вӧлі пӧшти сійӧ кок улас, кажитчис, быдмис пыдын да ылын, и мый сы вылын вӧлі гӧраысь петан ключ кодь сӧдз ва, и туруныс кажитчис сӧдз, дзик пыдӧдз тыдалан морелӧн пыдӧсӧн; сійӧ мичаа аддзис, кыдзи вуджӧрыс сылӧн да сійӧ мыш вылын пукалысь старухалӧн отражайтчис сэні.
Сійӧ аддзис, мый тӧлысь пыддиыс югвидзис сэні кутшӧмкӧ шонді; сійӧ кыліс, кыдз небеса рӧма кӧлӧкӧльчикъяс, ассьыныс юрнысӧ копыртӧмӧн, зёлякылісны.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи эжӧр сайысь тыдовтчис русалка, синмас шыбытчывліс сылӧн мышкыс да кокъясыс, шыльыдӧсь да упругӧйӧсь, кодъяс артмӧмаӧсь быттьӧ блескысь да трепетысь.
Сійӧ бергӧдчис сылань и со сылӧн югыд, югъялысь, ёсь синъяса чужӧмыс, сьӧлӧмӧдз йиджан сьылӧмӧн, матыстчӧ нин сылань, кыпӧдчис нин эж вылас да, югъялысь серӧктӧм помысь дрӧжжитӧмӧн, ылыстчис — и со сійӧ бергӧдчис мыш вылас, и кымӧр сяма чуньясыс сылӧн, глазурӧн вевттьыштӧм фарфор кодьӧсь, матӧвӧйӧсь, тыдалісны шонді водзас аслас еджыд, эластически-нежнӧй окружность доръясӧдыс.
Ваыс ичӧтик гадьясӧн, бисер моз, кисьтіс найӧс.
Сійӧ ставнас дрӧжжитӧ да сералӧ ваас...
Аддзӧ-ӧ сійӧ тайӧс, али оз аддзы?
Збыльысь-ӧ тайӧ, али вӧтасьӧ?
Но сэні мый?
Тӧвшыыс али музыка: зёльгӧ, зёльгӧ да кыпӧдчӧ, гартчӧ, да матыстчӧ да пырӧ ловпиад кутшӧмкӧ терпитны позьтӧм шыӧн...
«Мый тайӧ?» мӧвпаліс философ Хома Брут, улӧ видзӧдӧмӧн, мый вермӧмысь лэбзьӧмӧн.
Ньылӧмыс киссис шерӧн.
Сійӧ чувствуйтіс бесовски-лӧсьыд чувство, сійӧ чувствуйтіс кутшӧмкӧ вомӧныс мунан, кутшӧмкӧ мудзтӧдан-полан наслаждение.
Сылы унаысь кажитчывліс, быттьӧкӧ сьӧлӧмыс сылӧн эз нин вӧв, и сійӧ повзьӧмӧн кутчысис сыӧ кияснас.
Мудзӧма, шойӧ вошӧма, сійӧ заводитіс уськӧдавны тӧдвылас став, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдліс, молитваяссӧ.
Сійӧ казьтыліс духъяслы паныд став заклятиеяссӧ да друг почувствуйтіс кутшӧмкӧ кокньӧдӧм, мый восьлалӧмыс сылӧн заводитчис лоны дышджыкӧн, ведьма пондіс кутчысьны мыш вылас слабджыка.
Сук туруныс инмавліс сыӧ, сыын эз нин аддзы сійӧ нинӧм вӧвлытӧмсӧ.
Югыд чарла дзирдаліс небесаас.
«Бур жӧ!» мӧвпыштіс философ Хома Брут да заводитіс пӧшти гора лыддьӧдлыны заклятиеяс.
Сэсся, бӧрынсӧ, чардби моз ӧдйӧ чеччыштіс старуха улысь да кайис ас ӧчереднас старуха мыш вылӧ.
Векньыдик перыд воськовъясӧн старуха котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧн, мый пукалысьыс ӧдва вермис лолавныс.
Муыс сӧмын тыдовтчылас да вошлас сы улын.
Ставыс вӧлі тыдалӧ тӧлысь югыднас.
Долинаясыс вӧліны шыльыдӧсь, но ӧдйӧн мунӧмсьыс ставыс вераліс сійӧ син водзын.
Сійӧ кватитіс туй вылас куйлысь пес чурка да пондіс сійӧн мый вынсьыс нӧйтны старухаӧс.
Лёк гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, медвойдӧр скӧра да грӧзитчана, а сэсся гӧлӧсыс сылӧн пыр лоны пондіс небыдджык, меліджык, сӧдзджык, и сэсся ньӧжйӧник, кыдзи небыд шыа эзысь колокольчик, пырис сылы сьӧлӧмӧдзыс; и вӧлялы паныд югнитіс юрас думыштӧм: збыль-ӧ тайӧ старуха?
«Ой, ог вермы сэсся!» шуис сійӧ лёталӧмӧн да уси му вылас.
Сійӧ сувтіс кок вылас да видзӧдліс сылы синмас: заводитчӧ югдыны и дзирдалісны ылын киевскӧй вичкояслӧн зарни юръясыс.
Сы водзын куйліс ыджыд лёзь кӧсаа, кузь, стрела кодь, синлысъяса красавица.
Садьтӧг шыбытіс сійӧ кыкнанладор бокас ассьыс еджыд куш кияссӧ да лӧвтіс, синва тыра синъяснас вывлань видзӧдӧмӧн.
Тірзьыны пондіс пу кор моз Хома: босьтіс сійӧс аслыс сылы тӧдтӧм, кутшӧмкӧ страннӧй волнение да полӧм; сійӧ мый вермӧмсьыс пондіс котӧртны.
Туяс зэв ёна типкис сьӧлӧмыс сылӧн, и некыдзи эз вермы гӧгӧрвоӧдны асьсӧ, кутшӧм выль тешкодь чувство босьтіс сійӧс.
Сійӧ эз нин сэсся кӧсйы мунны сиктас да тэрмасис Киевӧ, туй чӧжыс татшӧм гӧгӧрвотӧм лоӧмтор йывсьыс думайтӧмӧн.
Бурсакъяс пӧшти некод эз вӧвны карас: ставыс разӧдчалісны сиктъясӧ либӧ кондицияяс вылӧ, либӧ прӧстӧ кондицияястӧг, ӧд малороссийскӧй сиктъясын позьӧ сёйны галушкаяс, сыр, нӧк да шляпа пасьта вареникъяс грӧш деньга мынтытӧг.
Ыджыд керка, кӧні вӧлі бурсаыс, вӧлі дзик тыртӧм, и мыйда кӧть философ эз шаръяв став пельӧсъясӧдыс, весиг видлаліс керка вевтсьыс став розьяссӧ да западняяссӧ, но некытысь эз аддзы весиг гос кусӧк, либӧ кӧть, важ книш, мый вӧлі дзеблывлӧны водзті бурсакъяс.
Но философ регыд гӧгӧрвоис, кыдзи веськӧдны ассьыс шогсӧ: сійӧ куим пӧв кымын шутлялігтыр прӧйдитіс рынок кузя, синмасьыштіс рынок помас виж чибльӧга кутшӧмкӧ том дӧвакӧд, коді вузавліс лентаяс, ружье дрӧб да кӧльӧсаяс — и сійӧ луннас жӧ вӧлі вердӧма шобді вареникъясӧн, курӧгӧн... весиг лыддьӧдлыны он вермы, мый вӧлі сылӧн пызан вылас, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма вишня сад пиын сулалысь ичӧтик сёй керкаын.
Сійӧ рытнас жӧ аддзылісны философӧс кабакысь: сійӧ куйліс лабичас да, кыдзи и овлӧ, кыскис ассьыс каллянсӧ да став дырйиыс шыбытіс жид-кабатчиклы зӧлӧтӧй джын.
Сы водзын сулаліс кружка.
Воысь-мунысь вылас видзӧдіс сійӧ веськодь синъясӧн, и ньӧти нин эз думайт аслас необыкновеннӧй вӧвлӧм тор йылысь.
* * *
А сэк кості паськаліс быдлаӧ юӧр, мый ӧтик озыра олысь сотниклӧн, кодлӧн керкаыс вӧлі Киевсянь ветымын верст сайын, нылыс ӧти лунӧ локтіс гуляйтанінсянь зэв ёна нӧйтӧмӧн, ӧдва кольӧма выныс бать гортӧдзыс кыссьыны, олӧ кулан выйын да кувтӧдзыс войдӧр висьталӧма, медым сійӧ кулӧм бӧрын отходнӧйсӧ сы кузя да молитваяс куим лун чӧж лыддис киевскӧй ӧтик семинарист: Хома Брут.
Та йылысь философ кывліс ассяньыс ректорсяньыс, коді нарошнӧ корліс сійӧс аслас комнатаӧ да висьталіс, медым сійӧ нюжӧдчытӧг мӧдӧдчис туйӧ, мый озыр сотник нарошнӧ сыла мӧдӧдӧма йӧзӧс да вӧвъясӧс.
Философ дрӧгнитіс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм чувство кузя, кодӧс аслыс растолкуйтныс ачыс эз вермы.
Пемыд предчувствие висьталіс сылы, мый виччысьӧ сійӧс мыйкӧ лёктор.
Ачыс оз тӧд мыйла, веськыда висьталіс сійӧ, мый оз мун.
«Кывзы, господин Хома!» шуис ректор (ӧткымын случайясын сійӧ сёрнитіс аслас подчинённӧйяскӧд зэв вежливӧя): «тэнӧ некутшӧм чӧрт оз и юав, кӧсъян-ӧ тэ мунны, али он кӧсйы.
Ме тэныд шуа сӧмын сійӧ, мый тэ кӧ нӧшта пондан петкӧдлыны ассьыд ныръясьӧмтӧ да мудрствуйтны, сэк ме тшӧкта тэнӧ мыш кузяыд да мукӧд местаяс кузяыд сэтшӧма кульны том кыдз пу ньӧръясӧн, мый и пывсянад оз ковмы сэсся ветлыны».
Философ, пельсайсӧ кокньыдика гыжъялігтырйи, петіс кыв шутӧг, лӧсьӧдчис первойя удобнӧй случайын став надеясӧ пуктыны аслас кокъяс вылас.
Думайтігтырйи лэччис сійӧ топольясӧн садитӧм дворӧ петкӧдысь крутӧй поскӧд да минута кежлӧ сувтыштіс, кор кыліс ректорыслысь гӧлӧссӧ, коді сеталіс приказаниеяс аслас ключниклы да нӧшта кодлыкӧ, тыдалӧ, сотниксянь сыла локтӧм ӧти мортлы.
«Аттьӧав пантӧ шыдӧссьыс да колькъяссьыс», шуис ректор: «да висьтав, мый мыйӧн гӧтовӧсь лоӧны сійӧ книгаясыс, кодъяс йылысь сійӧ гижӧ, ме пырысьтӧм-пыр мӧдӧда.
Ме сеті нин найӧс писецлы переписывайтны.
Да эн вунӧд, менам гулюӧй! содтыны паныдлы, мый сиктас налӧн, ме тӧда, эм бур чери, и торъя нин осетрина, мед случай кӧ сюрӧ мӧдӧдіс; тані базаръяс вылын и лёк и дона.
А тэ, Явтух, сет молодечьясыслы чашка винаӧн.
Да философсӧ кӧртавны, а он кӧ сійӧ пышъяс.
«Со, чӧртлӧн пи!» думыштіс философ;
«исалӧма, кузь кока вьюн!».
Сійӧ лэччис улӧдзыс да аддзис кибитка, кодӧс первойысьсӧ чайтіс кӧлеса вылын рынышӧн.
Збыль вылас вӧлі сійӧ сэтшӧм жӧ пыдын, кыдзи пач, кодын ӧжыгайтӧны кирпичьяс.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй краковскӧй экипаж, кутшӧмын жидъяс ветымынӧн кымын ӧтвылысь асланыс тӧваръясӧн мунлывлӧны вӧлі став каръясас, кытысь сӧмын нырныс налӧн кылӧ ярмарка.
Сійӧс виччысисны олӧма нин крепыд да здоровӧй квайт козак.
Вӧсни сукноысь вурӧм да тугъяса свиткаясыс петкӧдлісны, мый найӧ вӧліны ёна тӧдчана да озыр кӧзяинлӧн.
Неыджыд рубечьяс висьталісны, мый найӧ коркӧ вӧвлӧмаӧсь война вылын, абу славатӧг.
«Мый жӧ вӧчны?
Мыйлы лоны, сыысь он пышйы!» думыштіс философ да, козакъяслань бергӧдчӧмӧн, горӧдіс:
«Видза оланныд, вокъяс-ёртъяс!».
«Ло дзоньвидзаӧн, пан философ!» вочавидзисны козакъяс пиысь ӧткымынъяс.
«Сідзкӧ нӧ меным лоӧ пукавны тіянкӧд ӧтлаын?
А телегаыс знатнӧй!» Нюжӧдіс сёрнисӧ водзӧ, телегаас пыригӧн.
«Тані эськӧ, музыкантъясӧс сӧмын медавны, сэк и йӧктыны позяс».
«Да: бур размера экипаж!» шуис ӧтик козак, коді пуксис пуклӧс вылас орччӧн кучерыскӧд, кодлӧн юрсӧ, шапка пыдди, вӧлі кӧрталӧма рузумӧн; ӧд шапкасӧ сійӧ вевъяліс кольны кабакӧ.
Мукӧд витыс философкӧд ӧтлаын пырисны пытшкӧсас да пуксялісны мешӧкъяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі тыртӧма карысь ньӧбалӧм быдсяма тӧварӧн.
«Тӧдны эськӧ», шуис философ: «тайӧ додьсӧ кӧ, пример вылӧ, тыртны кутшӧм-нибудь тӧварӧн, шуам кӧть: солӧн либӧ кӧрт шинаясӧн, мыйда ковмис эськӧ сэки вӧлыс?».
«Да», мыйкӧ дыра мысти шуис пуклӧс вылас пукалысь козак: «тырмымӧн мында ковмис эськӧ вӧлыд».
Татшӧм шогмана вочакыв сетӧм бӧрад козак лыддис асьсӧ правӧн чӧв овны став туйпомсӧ.
Философлы зэв колӧ вӧлі тӧдны бурджыка: коді сэтшӧмыс вӧлі тайӧ сотникыс, кутшӧм сылӧн нравыс, мый кывсьӧ сійӧ ныв йылысь, коді татшӧм вӧвлытӧм ногӧн локтіс гортас да ӧні кулан выйын олӧ, историяыс кодлӧн кӧртасис ӧні аслас историякӧд, кыдзи налӧн да мый вӧчсьӧ гортас?
Сійӧ шыасьлывліс на дінӧ юасьӧмъясӧн; но козакъяс, тыдалӧ, вӧліны сідз жӧ философъясӧн, ӧд юалӧм вылас найӧ чӧв олісны да куритісны каллянъяссӧ, мешӧкъяс вылас куйлігӧн.
Сӧмын ӧтик на пиысь шыасис пуклӧс вылас пукалысь ямщиклы дженьыдик тшӧктӧмӧн: «Видзӧд, Оверко, тэ пӧрысь разиня; кыдз пондан матыстчыны чухрайловскӧй туйвывса кабак дорас, эн вунӧд сувтлыны да менӧ садьмӧдны да и мукӧд молодечьясӧ, кодъяс унмовсясны кӧ».
Та бӧрын сійӧ унмовсис зэв чорыда.
А тайӧ велӧдӧмыс вӧлі дзик весьшӧрӧ; муртса сӧмын матыстчис ыджыд телегаыс чухрайловскӧй туйвывса кабак дорӧ, сэки ставныс ӧтпырйӧ горӧдісны: «Сувт!»
Да и Оверкалӧн вӧвъясыс сэтшӧма нин вӧлі велалӧмаӧсь, мый асьныс сувтлывлісны быд кабак водзӧ.
Июль тӧлысся жар лун вылӧ видзӧдтӧг, ставныс чеччалісны телегаысь, пырисны ляпкыдик няйтӧсь комнатаӧ, кӧні жид-кабатчик радлӧмпырысь шыбытчис ассьыс важ тӧдсаяссӧ примитны.
Пӧла улас жид вайис порсь яйысь вӧчӧм кымынкӧ калбас да пызан вылас пуктӧм бӧрын пырысьтӧм-пыр бергӧдчис талмудӧн запретитӧм тайӧ плодсьыс.
Ставныс пуксялісны пызан гӧгӧрыс.
Быд гӧсть водзын лои сёйысь вӧчӧм кружка.
Философ Хома должен вӧлі участвуйтны ӧтувъя пирушкаас.
А малороссияна, кодыр гуляйтыштасны, непременнӧ заводитасны окасьны либӧ бӧрдны, то став керкаас регыд мысти заводитчисны окасьӧмъяс.
«А ну, Спирид, окыштчам!»
«Лок татчӧ, Дорош, ме кутыштла тэнӧ!»
Ӧтик козак, коді вӧлі ставсьыс пӧрысьджык, дзор усъяса, тшӧка улас кисӧ пуктӧмӧн заводитчис сьӧлӧмсяньыс бӧрдны сы йылысь, мый сылӧн абу ни бать, ни мам, мый сійӧ коли свет вылас дзик ӧтнасӧн.
Мӧд вӧлі ыджыд резонер да дугдывтӧг такӧдіс да шуаліс: «эн бӧрд, ей богу, эн бӧрд!
Мый жӧ сэні... енмыс нин тӧдӧ, кыдз да мый татшӧмыс».
Ӧтик, Дорош нима, лои вывті любопытнӧй да, философ Хома дінӧ шыӧдчӧмӧн, дугдывтӧг юасис сылысь:
«Ме кӧсйи эськӧ тӧдны, мыйӧ тіян бурсаад велӧдӧны; сыӧ-ӧ, мый и дьяк вичкоын лыддьӧ, или мыйӧ кӧ мӧдторйӧ?»
«Эн юась!» кузя нюжӧдӧмӧн шуис резонер: «мед сійӧ сэні лоӧ, кыдзи вӧлі.
Енмыс тӧдӧ нин, кыдзи колӧ; енмыс ставсӧ тӧдӧ».
«Абу, ме кӧсъя тӧдны», шуис Дорош: «мый сэні гижӧма сійӧ книжкаясас.
Гашкӧнӧсь, дзик мӧдтор, мый дьяклӧн».
«Енмӧй менам, енмӧй менам!» шуис тайӧ почтеннӧй наставник: «и мый вылӧ татшӧмсӧ шуны?
Тадзи нин енлӧн вӧляыс пуктӧма.
Мый енмыс сетіс, сійӧс оз позь вежны».
«Ме кӧсъя тӧдны ставсӧ, мый гижӧма.
Ме муна бурсаӧ, ей богу, муна!
Мый тэ чайтан, ме ог велав?
— Ставас велала, ставас!»
«Енмӧй жӧ менам, енмӧй менам!..» шуис утешитель да лэдзис ассьыс юрсӧ пызан вылас, ӧд водзӧ кутны сійӧс аслас пельпом вылас сійӧ некыдз нин эз вермы.
Мукӧд козакъясыс тӧлкуйтісны панъяс йылысь да сы йылысь, мый вӧсна небесаас югвидзӧ тӧлысьыс.
Философ Хома, кор аддзис татшӧм сьӧкыд юръяссӧ, решитчис воспользуйтчыны да пышйыны.
Сійӧ первой шыӧдчис батьмам йывсьыс шогсьысь сьӧд юрсиа козак дінӧ:
«Мый жӧ, дядько, бӧрддзин?» шуис сійӧ: «ме ачым сирӧта!
Лэдзӧй менӧ, ребята, вӧля вылас!
Мый вылӧ ме тіянлы?»
«Лэдзам тайӧс вӧля вылас!» шыасисны ӧткымынъяс.
«Ӧд сійӧ сирӧта.
Мед аслыс мунӧ, кытчӧ кӧсйӧ».
«Енмӧй жӧ менам, енмӧй менам!» шуис утешитель, ассьыс юрсӧ лэптӧмӧн.
«Лэдзӧй сійӧс!
Мед мунас аслыс!»
И казакъяс кӧсйисны нин асьныс петкӧдны сійӧс чистӧй ыб вылас.
Но сійӧ, коді петкӧдліс ассьыс любопытствосӧ, сувтӧдіс найӧс да шуис: «Эн вӧрзьӧдӧ: ме кӧсъя сёрнитыштны сыкӧд бурса йылысь.
Ме ачым муна бурсаӧ...»
Збыльысьсӧ, ӧдва кӧ тайӧ пышйӧмыс вермис лоны; кор философ думыштіс чеччыны пызан сайысь, сэки кокъясыс сылӧн лоины быттьӧкӧ пуысь, а комнатаас ӧдзӧс лыдыс пондіс кажитчыны сылы сы мында, мый ӧдва кӧ сійӧ вермис корсьны прамӧй ӧдзӧссӧ.
Сӧмын рытъя вылыс став тайӧ компаниеыс казяліс, мый колӧ мӧдӧдчыны водзӧ туйӧ.
Телегаӧ пырӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны, вӧвъяссӧ вӧтлігтырйи, песня сьылӧмӧн, кодлысь кывъяссӧ да смыслсӧ ӧдва кӧ кодкӧ вермис гӧгӧрвоны.
Войджынсьыс унджык кытшлалӧмӧн, дугдывтӧг бура тӧдан туйсьыс вошласьӧмӧн, найӧ коркӧ сэсся лэччисны крут гӧраӧд долинаӧ, и философ аддзис бокъяссьыс ньӧрысь кыӧм потшӧс дженьыдик пуясӧн да на сайысь тыдалан керка вевтъяс.
Тайӧ вӧлі сотниклӧн ыджыд сикт.
Кадыс вӧлі войшӧр сайӧ нин; небесаыс вӧлі пемыд, и ӧти-мӧдлаын югвидзисны ичӧтик кодзувъяс.
Ни ӧтик керкаын биыс оз вӧлі тыдав.
Пон увтӧм шы улын найӧ пырисны дворас.
Кыкнанладор бокас вӧлі тыдалӧны идзасӧн вевттьӧм сарайяс да керкаяс.
На пиысь ӧтик, коді сулаліс шӧрас стӧч воротаыслы паныдӧн, вӧлі мукӧдсьыс ыджыдджык да сэні оліс, кыдзи кажитчис, сотник.
Телега сувтіс ичӧтик сарай кодь водзӧ, и путешественникъяс мунісны узьны.
Философ кӧсйис неуна ортсысяньыс тӧдмасьыштны панскӧй керкаяскӧд; но кутшӧма кӧть эз видзӧд сійӧ, яснӧя сылы нинӧм эз тыдав: керка пыддиыс кажитчӧ сылы ош; трубасьыс артмӧ ректорыс.
Философ ӧвтыштчис кинас да муніс узьны.
Кор садьмис философ, сэк керкаас ставныс вӧлі котралӧны: войнас кулӧма панночка.
Слугаяс котралісны ӧтарӧ да мӧдарӧ кашкигтырйи.
Ӧткымын старухаяс бӧрдісны.
Любопытнӧй йӧз видзӧдісны панскӧй дворӧ ӧграда костӧдыс, быттьӧ мыйкӧ вермисны аддзыны сэтысь.
Философ прӧста олігмозыс заводитчис тӧдмавны сійӧ местаяссӧ, кодъясӧс войнас сійӧ эз вермы бура тӧдмавны.
Панлӧн керкаыс вӧлі ичӧтик, ляпкыдик стрӧйба, кутшӧмъясӧс важӧнсӧ стрӧитлывлісны Малороссияын.
Керкаыс вӧлі вевттьӧма идзасӧн.
Векньыдик, ёсь да ичӧтик фронтон, кӧні вӧлі ӧшинь, быттьӧкӧ вывлань видзӧдан син, ставнас вӧлі рисуйтӧма небеса рӧма да виж рӧма цветъясӧн да гӧрд рӧма тӧлысь джынъясӧн.
Тайӧ вӧлі сулалӧ дуб столбикъяс вылын, кодъяс джынйӧдзыс вӧліны гӧгрӧсӧсь, а улыс джынйыс — квайт грана.
Тайӧ фронтон улас вӧлі ичӧтик кильчӧ, кыкнанладорбокас скамьяяс.
Керка бокъяссяньыс вӧліны лэбувъяс татшӧм жӧ столбикъяс вылын.
Ёсь йыла джуджыд груша, тӧв помсьыс шарӧдчана листъясӧн, сулаліс керка водзас.
Двор шӧрас сулаліс кык радӧн некымын амбар, наысь артмӧ вӧлі быттьӧ керкалань мунны паськыд улича.
Амбаръяс саяс, ворота дорланьыс, куим пельӧсӧн моз сулалісны мӧда-мӧдныслы паныд кык кӧбрег, кодъясӧс вевттьӧма вӧлі сідз жӧ идзасӧн.
Куим пельӧса стенъяс кыкнан кӧбрегыслӧн вӧліны ляпкыдик ӧдзӧсаӧсь, кодӧс вӧлі мавтӧма быдсяма пӧлӧс изображениеясӧн.
Ӧтик ӧдзӧсас вӧлі рисуйтӧма бӧчка вылын пукалысь козакӧс, коді кутӧ юр вылас кружка, кытчӧ гижӧма: «Ставсӧ юа!»
— Мӧд ӧдзӧсас фляжкаяс, сулеяяс, а бокъясас, мичаджык вылӧ, вывлань кокӧн сулалысь вӧв, каллян, бубенъяс да гижӧд: «Вина — козакъяслӧн гажӧдчӧм.»
Ӧтик сарай чардаксянь, ыджыд слухӧвӧй ӧшиньӧд, тыдаліс барабан да ыргӧн трубаяс.
Ӧграда ворота дорас сулаліс кык пушка.
Ставыс петкӧдлӧ, мый керкаыслӧн кӧзяиныс радейтлӧм гажӧдчыштны, и керкаас унаысь вӧвлі пирдырся горзӧмъяс.
Ворота саяс вӧлі кык тӧв мельнича.
Керка саяс вӧліны садъяс, да пу йывъяс костӧдыс вӧлі тыдалӧны сӧмын трубаяслӧн сьӧд шляпаясыс.
Став сиктыс сулаліс гӧрабокса паськыд да шыльыд тшупӧд вылын.
Войвывладорсяньыс ставсӧ тупкӧ крут гӧра, коді аслас поддіннас помасьӧ вӧлі дзик керка дорас.
Улыссяньыс сы вылӧ видзӧдігӧн, сійӧ кажитчис нӧшта крутӧн да сы вылын йылас ӧти-мӧдлаын тыдалісны жебиник бурьянлӧн заясыс да сьӧдсидзисны югыд небеса весьтас.
Кушмӧм сёйӧда видыс сылӧн гажтӧмтчӧдіс.
Сійӧс ставсӧ вӧлі визьйӧдлӧма да кырлалӧма зэр ванас.
Крут пӧкат вылас кыклаын сулалісны кык керка; ӧти керка вылас паськӧдӧма увъяссӧ ӧтик яблоня, кодӧс увсяньыс пыклӧмаӧсь неыджыд майӧгъясӧн да чукӧртӧм мунас.
Тӧлӧн киссьысь яблӧкъясыс гӧгыльтчӧны стӧч панскӧй дворӧ.
Гӧра йывсяньыс гӧра пӧлӧнӧдыс гартчис туй и, керка бокӧдыс прӧйдитӧмӧн, муніс сиктӧ.
Кор философ мурталіс тайӧ гӧраыслысь страшнӧй крутсӧ да уськӧдіс тӧдвылас тӧрытъя путешествуйтӧмсӧ, сэк решитіс, мый либӧ панлӧн вӧліны вӧвъяс вывті тӧлкаӧсь, либӧ козакъяслӧн юръясыс вывті крепыдӧсь, кор и кодъюрнас эз лэбзьыны увлань юрӧн ӧттшӧтш телеганас да багажнас.
Философ сулаліс йӧрас медся джуджыд местаас, и, кор бергӧдчис да видзӧдліс мӧдар бокас, сылы тыдовтчис дзик мӧд пӧлӧс серпас.
Сиктыс пӧкатыскӧд тшӧтш лэччис равнинаас.
Синмыдлы судзсьытӧм визьяс воссисны ылӧдз; нюдзвежыс налӧн пемдіс ылыстчӧм сертиыс, да уна сикт тыдаліс ыліас, кӧть и сэтчӧдз вӧлі кызь верстысь уна.
Тайӧ визьяссянь веськыдладор бокас вӧліны гӧраяс, да муртса тӧдчана визьӧн ылын тыдаліс да сьӧдсидзис Днепр.
«Эх, мича места!» шуис философ.
«Вот сэн эськӧ овны, чери кыйны Днепрас да прудъясас, вӧравны лэчкӧн (тенетаясӧн) либӧ ружьеӧн стрепетъяс да крольшнепъяс бӧрся!
Ме чайта, и дроф абу этша тайӧ видзьяс вылас.
Фруктатӧ позьӧ косьтыны да вузавны карӧ зэв уна, либӧ, нӧшта бурджык, вӧчны наысь вина, ӧд фруктаысь вӧчӧм винатӧ некутшӧм пенниккӧд сравнитны оз позь.
Оз мешайт и думыштны сы йылысь, кыдзи эськӧ пышйыны татысь.
Сійӧ приметитіс ӧграда сайсьыс векньыдик туй, коді дзикӧдз нин тырӧма быдмысь кустъяснас.
Тэрмасьӧмӧн сувтіс сійӧ сы вылӧ, кӧсйис первойсӧ сӧмын гуляйтыштны, а сэсся гусьӧникӧн, керкаяс костӧдыс, шыбытчыны ыб вылас, — и сэк кості виччысьтӧг уси сійӧ пельпом вылӧ прямӧя топыд ки.
Сы мышкын сулаліс сійӧ пӧрысь козакыд, коді тӧрыт сэтшӧм ёна шогсис бать да мам кулӧм кузяыс да аслас ӧткаолӧм кузя.
«Весьшӧрӧ тэ, пан философ, думайтан пышйыны хуторсьыс!» шуис сійӧ.
«Тані абу сэтшӧм заведение, медым позьӧ вӧлі пышйыны.
Да и туйясыс подӧн ветлысьясыдлы омӧльӧсь; мун лучше пан дінӧ.
Сійӧ важӧн виччысьӧ тэнӧ светлицаас».
«Мунам!
Мый жӧ...
Ме радпырысь», шуис философ да мӧдӧдчис козак бӧрся.
Пӧрысь нин, дзор усъяса, шогсьысь сотник пукаліс светлицаас пызан водзас, юрсӧ кыкнан ки вылас ӧшӧдӧмӧн.
Сылы вӧлі 50 ар гӧгӧр, но чужӧм вылас пыдын шогсьӧмыс да кутшӧмкӧ блед-мисьтӧм рӧмыс петкӧдлісны, мый лолыс сылӧн вӧлі виӧма да жугӧдӧма виччысьтӧг, ӧтик минутаӧн, и став важся гажыс да шумнӧй олӧмыс вошины нэм кежлас.
Кор пӧрысь козаккӧд ӧтлаын пырис Хома, сійӧ босьтіс ӧтик кисӧ да неуна копыртліс юрсӧ.
Хома да козак почтительнӧя сувтісны ӧдзӧс дорас.
«Коді тэ, да кытысь, да кутшӧм званиеысь, бур морт?», шуис сотник эз меліа, и эз лёка.
«Бурсакъяс пиысь, философ Хома Брут».
«А коді вӧлі тэнад батьыд?».
«Ог тӧд, вельможнӧй пан».
«А мамыд тэнад?»
«И мамӧс ог тӧд.
Тӧлкӧн сёрнитӧм серти, дерт, мамӧй вӧлі; но коді сійӧ да кытысь, да кодыр овліс — ей богу, ог тӧд».
Сотник чӧволіс да, кажитчис, минута мында кольліс думайтанаӧн.
«Кыдз нӧ тэ тӧдмасин менам нывкӧд?»
«Эг тӧдмасьлы, вельможнӧй пан, ей богу, эг тӧдмасьлы.
Некутшӧм дела на панночкаяскӧд эг кутлы, мыйда кӧть свет вылас ола.
Чур налы, медым лёкӧс не шуны.»
«Мыйла нӧ сійӧ эз мӧдлы кодлыкӧ, а стӧч тэныд тшӧктіс лыддьыныс?»
Философ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
«Ен тайӧс тӧдас, кыдзи сійӧс гӧгӧрвоӧдны.
Тӧдса нин делӧ, мый панъяслы мукӧдысьсӧ ковмас сэтшӧмтор, мый и медся велӧдчӧм мортыс оз гӧгӧрво; да и пословица шуӧ: «<ukr>Скачи враже, Як пан каже!</ukr>»
«Да он-ӧ пӧръясь тэ, пан философ?»
«Мед самӧй тайӧ места вылас гымӧн сідзи и швачкас, пӧръяся кӧ».
«Минутаӧн кӧ дырджык олін тэ эськӧ», шогсьӧмӧн шуис сотник: «сэк, ме чайта, тӧдмалі эськӧ ставсӧ».
«Некодлы эн сет лыддьысьныс ме кузя, но мӧдӧд, тату (батьӧ), ӧні жӧ киевскӧй семинарияӧ да вайӧд бурсак Хома Брутӧс.
Мед куим вой кевмас менам грешнӧй лов вӧсна.
Сійӧ тӧдӧ...»
«А мый сэтшӧмсӧ тӧдӧ, ме эг нин кыв.
Сійӧ, голубонька, сы мында и вермис шуны дай кулі.
Тэ, бур мортӧй, тыдалӧ, тӧдса аслад святӧй олӧмнад да енлы кажитчана делӧяснад, и сійӧ, вермас лоны, кывлывліс тэ йылысь.»
«Коді? ме?» шуис бурсак, шемӧстӧмсьыс бӧрыньтчӧмӧн;
«ме святӧй олӧмӧн?» шуис сійӧ сотниклы синмас веськыда видзӧдлӧмӧн.
«Ен тэкӧд, пан!
Мый тайӧ ті сёрнитанныд!
Да ме, кӧть и тайӧс абу лӧсьыд висьтавныс, ветлі булочница дінӧ самӧй страшнӧй четверг паныд».
«Но... вернӧ, абу нин дарӧм тадзи назначитӧма.
Тэ должен талунсянь заводитны ассьыд удж».
«Ме эськӧ шуи та вылӧ тіян милӧстьлы... сійӧ, дерт, святӧй писание гӧгӧрвоысь быд морт вермас... сӧмын татчӧ приличнӧйджык вӧлі эськӧ дьякӧнӧс, либӧ нин дьякӧс.
Найӧ тӧлка йӧз и тӧдӧны, кыдзи ставыс тайӧ вӧчсьӧ нин; а ме...
Да менам и гӧлӧсыс абу сэтшӧм, да и ачым ме — чӧрт тӧдӧ мый.
Меысь некутшӧм вид абу».
«Кыдз кӧть тэ аслыд кӧсъян, сӧмын ме ставсӧ, мый завещайтіс мен менам голубка, вӧча, нинӧм жалиттӧг.
И кор тэ талунсянь куим вой лыддян, кыдзи колӧ, сы вылын молитваяс, сэк ме наградита тэнӧ; а он кӧ — и чӧртлы аслыс ог сӧветуйт скӧрмӧдны менӧ».
Бӧръя кывъясыс лои шуӧма сотникӧн сэтшӧм крепыда, мый философ тырвыйӧ гӧгӧрвоис налысь значениесӧ.
«Лок ме бӧрся!» шуис сійӧ.
Найӧ петісны посводзас.
Сотник восьтіс ӧдзӧссӧ мӧд вежӧсӧ, коді вӧлі первойыслы паныд.
Философ сувтліс посводзас минута кежлӧ зырымсӧ сульны да ёна полігтырйи воськовтіс порог вомӧныс.
Став джоджсӧ вӧлі вольсалӧма гӧрд китайкаясӧн.
Пельӧсас, ӧбразъяс улын, джуджыд пызан вылын куйліс кулӧм ныв, куйліс лӧз бархатысь вӧчӧм да зарни бахрома да кистьяса ӧдеялӧ вылын.
Калинаӧн гартӧм кузь восковӧй сисьяс сулалісны кок помас да юр водзас, кисьтісны ассьыс лунся югыдас вошысь гудыр свет.
Кулӧмаыслӧн чужӧмыс вӧлі сайӧдӧма сыысь шогсьыс батьнас, коді пукаліс сы водзын мышнас ӧдзӧсланьыс.
Философӧс поразитісны кывъясыс, кодъясӧс сійӧ кыліс:
«Ме ог сы йылысь жалит, мусаысь-муса нылӧй менам, мый тэ аслад дзоридзалан воясӧ, урчитӧм нэмсӧ овтӧг, меным шогсьӧм вылӧ колин мусӧ.
Ме сы йылысь жалита, менам гулюӧй, мый ог тӧд сійӧс, коді вӧлі менам лёк врагыс, тэнад кулӧмлы помканас.
И ме кӧ эськӧ тӧді, коді вермис думыштны сӧмын оскорбитны тэнӧ, либӧ кӧть эськӧ шуис мый-нибудь тэ йылысь лёкӧс, сэки, клянитча ен водзын, эз аддзыв эськӧ сійӧ ассьыс челядьсӧ, сійӧ кӧ сӧмын сэтшӧм жӧ пӧрысь, кутшӧм и ме, ни батьсӧ, ни мамсӧ ассьыс, сійӧ кӧ сӧмын верстьӧ на, и яйыс сылӧн вӧлі эськӧ шыбытӧма степнӧй зверьяслы да лэбачьяслы сёйӧм вылӧ.
Но шог меным, менам полевӧй нагидочка, менам перепеличка, менам ясочка, мый кольӧм лунъясӧс ассьым ола ме гажӧдчытӧг, понда чышкыны дрӧб кодь синваӧс аслам синъясысь паськӧм пӧлаӧн, сэк кор враг менам пондас гажӧдчыны да гусьӧн серавны ме вылын, омӧлик старик вылын».
Сійӧ дугдіс, и помканас талы вӧлі ыджыдысь-ыджыд шогыс, коді письтіс синва шорӧн.
Философӧс норыс босьтіс татшӧм шогсьӧмысь.
Сійӧ кызӧктіс да пыдысянь муркнитіс, сійӧн кӧсйис неуна весалыштны ассьыс гӧлӧссӧ.
Сотник бергӧдчис да индіс сылы местасӧ кулӧма юрводзас, неыджыд налой водзӧ, код вылын куйлісны книгаяс.
«Куим вой кыдз-нибудь лыддя», думыштіс философ: «та пыдди пан тыртас менсьым кыкнан зептӧс чистӧй червонецъясӧн».
Сійӧ матыстчыштіс да, нӧшта кызӧктыштӧм бӧрын, заводитіс лыддьыны, бокӧ да кулӧм мортлы чужӧм вылас видзӧдтӧг.
Лои зэв чӧв.
Сійӧ казяліс, мый сотник петіс.
Ньӧжйӧник бергӧдіс сійӧ юрсӧ, медым видзӧдлыны кулӧм морт вылас да...
Сювтчыны пондісны сылӧн сӧнъясыс; сы водзын куйліс красавица, кутшӧмыс ӧдва кӧ вӧвлі коркӧ му вылас.
Кажитчӧ, некор на эз вӧвлы татшӧм мича чужӧмыс.≠
Сійӧ куйліс кыдзи ловъя.
Мичаысь-мича, лым кодь нежнӧй, кыдзи эзысь, плешкыс, кажитчӧ, думайтіс; синкымыс — вывті нин мича, вӧсни, ровнӧй, кыпӧдчыштӧма тупкыса синъяс вылас, а синлысъясыс, кодъяс стрелаӧн моз водӧмаӧсь чужӧм вылас, ӧзйисны жарӧн гуся кӧсйӧмъяс; паръясыс — серӧктыны лӧсьӧдчӧм рубинъяс...
Но наын жӧ, самӧй тайӧ жӧ серпасъясас, сійӧ аддзис мыйкӧ повзьӧданаӧс — пырыд прӧйдитанаӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый лолыс сылӧн заводитіс кыдзкӧ висьмӧмӧн топавны, кыдз быттьӧкӧ ыджыд гажӧдчӧм дырйи да йӧктысь йӧз пиын друг кодкӧ заводитчис сьывны увтыртӧм йӧз йылысь сьыланкыв.
Сійӧ паръясыслӧн рубинъясыс, кажитчис, вирӧн пузисны самӧй сьӧлӧмас.
Друг мыйкӧ повзьӧдана-тӧдса тыдовтчис сійӧ чужӧмын.
«Ведьма!» горӧдіс сійӧ эз аслас гӧлӧснас, вештіс синъяссӧ бокӧ, бледӧдіс ставнас да пондіс лыддьыны ассьыс молитваяссӧ.
Тайӧ вӧлі стӧч сійӧ ведьмаыс, кодӧс виис сійӧ.
Кор шондіыс пондіс лэччыны, кулӧмаӧс нуисны вичкоӧ.
Аслас ӧти пельпомнас философ кутіс сьӧд траурнӧй гортсӧ да чувствуйтіс аслас пельпом вылын мыйкӧ йи кодь кӧдзыдӧс.
Сотник ачыс муніс водзас, кутіс кинас кулӧма морт дзескыд керкалысь веськыд боксӧ.
Сьӧдӧдӧм, виж нитшкӧн тырӧм, куим ёсь йыла башняа пу вичко шога сулаліс пӧшти сикт помас.
Позьӧ казявны, мый важӧн нин тані некутшӧм служба абу вӧлӧма.
Сисьяс вӧлі ӧзтӧма пӧшти дзик быд ӧбраз водзын.
Гортсӧ сувтӧдісны шӧрас, алтарыслы паныдӧн.
Пӧрысь сотник нӧшта ӧтчыд окыштіс кулӧмаӧс, пидзӧкокасьліс да вайысьяскӧд ӧтлаын петіс, тшӧктіс бура вердны философӧс да ужын бӧрас колльӧдны сійӧс вичкоас.
Кухняӧ воӧм бӧрын, горт нуысьясыс ставныс пондісны ниртны кияссӧ пачас, — тадзи вӧчӧны малороссияна, кор аддзасны кулӧм мортӧс.
Кынӧмсюмалӧмыс, кодӧс тайӧ каднас пондіс кывны философ, заставитіс сійӧс некымын минута кежлӧ дзикӧдз вунӧдлыны кулӧма йывсьыд.
Регыд став олысьыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн заводитчисны чукӧртчыны кухняас.
Сотник керкаын кухняыс вӧлі клуб кодь жӧ, кытчӧ чукӧртчывлісны ставныс, кодъяс олісны керкаас, тайӧ лыдын тшӧтш и понъяс, кодъяс бӧжъяснас ӧвтігтырйи волывлісны ӧдзӧс дорӧдзыс лыясла да помӧйясла.
Кытчӧ кӧть кодӧс эз мӧдӧдны да кутшӧм кӧть делаӧн, сійӧ медвойдӧр пыраліс кухняӧ, медым кӧть минута шойччыштны лабичас да куритны каллянсӧ.
Керка помын олысь став гӧтыртӧм войтыр, кодъяс тшапитчисны казацкӧй свиткаясӧн, пӧшти лунтыр куйлісны тані лабичьяс вылас, лабичьяс улас, паччӧр вылас, ӧтик кывйӧн, кысь сӧмын позьӧ вӧлі корсьны куйлӧм вылӧ лӧсьыд места.
И быд морт вунӧдлывліс кухняас либӧ шапкасӧ, либӧ бокӧвӧй понъясӧс нӧйтан плетьсӧ, либӧ мый-нибудь мукӧдтор.
Но медся унаӧн чукӧртчылӧмъяс вӧвлывліс ужын дырйи, кор волывліс и табунщик, ассьыс вӧвъяссӧ йӧрӧ йӧртӧм бӧрын, и мӧсвидзысь, мӧсъяссӧ лысьтыны вайӧдӧм бӧрын, и ставныс найӧ, кодъясӧс луннас оз позь вӧлі аддзывны.
Ужнайтігӧн сёрниас кутчысьлывлісны весиг чӧв олысьяс.
Сэні сёрниыс мунлывліс быдтор йылысь, и сы йылысь, коді вурис аслыс выль гач, и мый эм му пытшкас, и коді аддзыліс кӧинӧс.
Тані вӧліны ёсялысьяс (бонмотистъяс), кодъясысь малороссияна пӧвсын судзсьытӧмыс абу.
Мукӧдъяскӧд ӧтлаын философ пуксис вӧльнӧй воздух вылас кухня порог водзӧ ыджыд кытшӧ.
Регыд ӧдзӧсысь тыдовтчис гӧрд чибльӧга нывбаба, сійӧ кутіс кыкнан кинас галушка тыра пӧсь гырнич да сувтӧдіс сійӧс ужнайтны лӧсьӧдчӧм йӧз шӧрӧ.
Быдӧн кыскис зепсьыс ассьыс пу пань, мукӧдъяс, кодъяслӧн паньыс абу, — изтӧг тув.
Кыдз сӧмын вомъясныс пондісны вӧрны неуна ньӧжйӧнджык и кӧинъяслӧн моз тшыглуныс тайӧ чукӧрыслӧн неуна небзис, кодсюрӧ заводитчисны варовитны.
Сёрниыс, тӧдӧмысь, должен вӧлі лоны кулӧма йылысь.
«Збыль-ӧ», шуис ӧтик том ыжвидзысь, коді аслас кучик ременьӧ калляныслы вурӧма сы мында кизьяс да ыргӧн бляхаяс, мый вӧлі быттьӧкӧ ичӧтик вузасьысьлӧн лавка, «збыль-ӧ, мый панночка, мед эз ло лёкӧн казьтылӧма, тӧдса вӧлӧма нечистӧйкӧд?»
«Коді? панночка?» шуис миян философлы водзтісянь нин тӧдса Дорош, «ӧд сійӧ вӧлі дзонь ведьма!
Ме присяга сета, мый ведьма!»
«Дугды, дугды, Дорош!» шуис мӧд, коді туй чӧжыс пыр дась вӧлі такӧдны.
«Сійӧ абу миян делӧ; ен сыкӧд.
Нинӧм сы йылысь тӧлкуйтны».
Но Дорошлӧн вӧлі ньӧти чӧв оз овсьы.
Сійӧ муртса на таӧдз ключникыскӧд ӧтвылысь ветліс кутшӧмкӧ делӧӧн кӧбрегас да, кык ли куим бӧчка дінӧ кык кымын пӧрйӧ копыртчылӧмӧн, петіс сэтысь вывті гажа да ланьтлытӧг варовитіс.
«Мый тэ кӧсъян?
Медым ме чӧв олі?» шуис сійӧ.
«Да сійӧ ме вылын ветлывліс.
Ей богу, ветлывліс».
«А мый, дядько,» шуис кизьяса том ыжвидзысь: «позьӧ-ӧ кутшӧмкӧ приметаяс серти тӧдмавны ведьмасӧ?»
«Оз позь», вочавидзис Дорош.
«Некыдзи он тӧд; кӧть став псалтырсӧ лыддьы, он тӧд».
«Позьӧ, позьӧ, Дорош.
Эн шу сійӧс», шуис такӧдысь.
«Енмыс нин эз прӧста сет быдӧнлы аслыс пӧлӧс обычай.
Наука тӧдысь йӧз шуӧны, мый ведьмалӧн эм ичӧтик бӧж.»
«Кор баба пӧрысь, сійӧ и ведьма», веськодя шуис дзор козак.
«О, бурӧсь нин и ті!» вомаліс баба, коді сійӧ кадас рекмӧм гырничӧ кисьталіс выль галушкаяс, «настоящӧй кыз кабанъяс».
Пӧрысь козак, нимыс кодлӧн вӧлі Явтух, а прӧзваниеыс Ковтун, аслас вомдорын петкӧдліс нимкодясьӧм, кор казяліс, мый сылӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны старухаӧс ловъя местаӧдыс; а мӧсвидзысь сэтшӧм чорыда серӧктіс, быттьӧкӧ воча сулалысь кык бычӧ нирзӧны ӧтпырйӧ.
Заводитчӧм сёрниыс кыпӧдіс философлысь венны позьтӧм желание да любопытство бурджыка тӧдмавны сотниклӧн кулӧма ныв йылысь.
Сійӧн, медым сёрнисӧ бӧр веськӧдны важ туй вылас, шыасис аслас суседлы татшӧм кывъясӧн:
«Ме кӧсйи юавны, мыйла тайӧ став йӧзыс, кодъяс пукалӧны ужын саяс, лыддьӧны панночкасӧ ведьмаӧн?
Мый жӧ, сійӧ ӧмӧй кодлыкӧ лёктор вӧчис, али изведитіс кодӧскӧ?»
«Вӧлі быдторйыс», вочавидзис пукалысьяс пиысь ӧтик морт, кодлӧн чужӧмыс вӧлі шыльыд, дзик зыр кодь.
«А коді оз помнит понвидзысь Микитаӧс либӧ сійӧс...»
«А мый нӧ сэтшӧмыс понвидзись Микитаыс?» шуис философ.
«Сулав! Ме висьтала понвидзысь Микита йылысь», шуис Дорош.
«Ме висьтала Микита йывсьыд», шуис мӧсвидзысь: «ӧд сійӧ вӧлі менам кум».
«Ме висьтала Микита йывсьыд», шуис Спирид.
«Мед, мед Спирид висьталас!» горӧдісны йӧзыс.
Спирид заводитчис:
«Тэ, пан философ Хома, эн тӧдлы Микитаӧс;
аттӧ, шоч морт овлӧ сэтшӧмыд.
Быд понйӧс вӧлі тӧдӧ сійӧ сідзи, кыдзи рӧдимӧй батьсӧ.
Ӧнія понвидзысь Микола, коді пукалӧ месянь коймӧд мортӧн, пӧдметки вылӧ сылы оз туй.
Кӧть и сійӧ сідз жӧ гӧгӧрвоӧ ассьыс уджсӧ, но сійӧ сыкӧд паныд — дрянь, помӧй».
«Тэ бура висьталан, бура!» шуис Дорош, юрнас ошкана копыртыштӧмӧн.
Спирид водзӧ висьталіс:
«Кӧчтӧ регыдджык аддзас, нырсьыд табактӧ чышкыштігкості.
Шутёвтас вӧлі: «А ну, Разбой! а ну, Быстрая!» а ачыс чеччыштас вӧв вылӧ зэв ӧдйӧ — и висьтавныс нин он куж, кодныс кодсӧ регыдджык ордйӧдасны: сійӧ ли понсӧ, али понйыс сійӧс.
Винатӧ ӧтпырйӧн дзонь кружка (кварта) свиснитас, быттьӧнӧсь абу и вӧвлӧма.
Бур вӧлі понвидзысь!
Сӧмын неважӧнсянь дугдывтӧг пондіс сійӧ видзӧдавлывны панночка вылӧ.
Кляпайтчис-ӧ сійӧ збыльысь сыӧ, али нин сійӧ сэтшӧма сійӧс кӧлдуйтіс, сӧмын пропадитіс мортыд, дзикӧдз бабаӧ пӧри; чӧрт тӧдас мый лои; пфу! яндзим и висьтавныс».
«Бур», шуис Дорош.
«Кыдз сӧмын панночка, вӧлі, видзӧдлас сы вылӧ, сэк и поводсӧ вӧлі кисьыс лэдзас.
Разбойӧс шуӧ Бровкӧн, крукассялӧ, он и тӧд мый вӧчӧ.
Ӧтчыд панночка локтіс гидняас, кӧні сійӧ весаліс вӧвсӧ.
Вай, шуӧ, Микита, ме пукта тэ вылӧ ассьым кокӧс.
А сійӧ, дурень, и рад сы вылӧ: шуӧ, мый эн сӧмын коктӧ, но и ачыд пуксьы ме вылӧ.
Панночка кыпӧдас ассьыс коксӧ, и мыйӧн аддзас сійӧ куш, тыр виръяя да еджыд коксӧ, сэки, шуӧ, сідзи и дурмӧдіс сійӧс.
Сійӧ, дурень, копыртас мышсӧ да, кыкнан кияснас сылысь куш кокъяссӧ кватитӧмӧн, пондас вӧв моз скачитны став ыб кузяыс, и кытчӧ найӧ ветласны, сійӧ нинӧм эз вермы висьтавны; сӧмын бӧр воас муртса ловйӧн, и сійӧ кадсяньыс косьмис дзоньнас, чаг кодь лои; и кор ӧтчыд локтасны гидняас, сэк сы пыдди аддзасны сӧмын пӧим чукӧр да тыртӧм ведра; сотчис дзикӧдз, ачыс аснас сотчис.
А сэтшӧм вӧлі понвидзысь, кутшӧмӧс светсьыс оз позь аддзыны».
Кор Спирид помаліс ассьыс висьтсӧ, быд боксянь пондісны тӧлкуйтны вӧвлӧм понвидзысь йылысь.
«А Шепчиха йылысь тэ эн кывлы?» шуис Дорош Хомалы.
«Эг».
«Эге, ге, ге!
Сідзӧн тіян, бурсаад, тыдалӧ, оз ёна ыджыд разумӧ велӧдны.
Ну, кывзы;
миян сиктын эм козак Шептун, бур козак!
Сійӧ радейтӧ мукӧдысьсӧ нуждатӧг гусьыштны да пӧръясьыштны.
Но... бур козак.
Сылӧн керкаыс абу зэв ылын тасянь.
Самӧй татшӧм жӧ кадӧ, кыдзи ми ӧні пуксим рытйысьны, Шептун гӧтырыскӧд, рытйысьӧмсӧ помалӧм бӧрын, водас узьны. Кадыс вӧлі бур, и Шепчиха водас ывлаас, а Шептун керкаас лабичас; али абу сідз: Шепчиха водас керкаас лабичас, а Шептун ывлаас...»
«Эз лабичас, а джоджас водас Шепчиха», шыасис порог дорас сулалысь баба, коді кинас пыкӧма вӧлі тшӧкасӧ.
Дорош видзӧдліс сы вылӧ, сэсся видзӧдліс увлань, сэсся бара сы вылӧ да недыр мысти шуис:
«Кор став дырйиыс куля тэ вылысь дӧрӧмтӧ, сэк оз ло лӧсьыд».
Тайӧ ӧлӧдӧмыс мӧрччис.
Старуха ланьтіс да ниӧтикысь нин эз шыасьлы сёрниас.
Дорош висьталіс водзӧ:
«А керка шӧрас ӧшалысь зыбкаын куйліс арӧса кага — ог тӧд, нывка али зонка.
Шепчиха куйліс, а сэсся пондіс кывны, мый посводзас гыжъясьӧ пон да сэтшӧма омлялӧ, кӧть керкасьыд пышйы.
Сійӧ повзяс: ӧд бабаясыд сэтшӧм йӧйӧсь, мый чургӧд налы рытнас ӧдзӧс сайсяньыс кывтӧ, налӧн лолыс коклябӧрас пырас.
Ачыс думайтӧ, ноко кучка ме юр кузяыс проклятӧй понлы, гашкӧ-либӧ дугдас омлявны, — босьтас кокулюка да петас ӧдзӧссӧ восьтыны.
Оз на вевъяв неуна восьтыштны, кыдзи понйыд сійӧ кок костӧдыс уськӧдчас веськыда кага зыбка вылад.
Шепчиха аддзӧ, мый тайӧ абу нин пон, а панночка.
Мед нин панночка сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ тӧдліс панночкаӧс — тайӧ эськӧ нинӧм на; но ӧд со кутшӧм обстоятельство: мый сійӧ ставыс лӧз, а синъясыс ломалӧны, кыдзи шом.
Сійӧ кватитас кагасӧ, курччас сылысь голясӧ да заводитас юны вирсӧ сылысь.
Шепчиха сӧмын горӧдас: «Ох, лишечко!» да петас керкасьыс.
Сӧмын аддзӧ, мый посводзас ӧдзӧсъясыс иганаӧсь.
Сійӧ чардакас: пукалӧ да сювтчӧ йӧй бабаыд, а сэсся аддзӧ, мый панночка и сы дінӧ локтӧ чардакас; уськӧдчас сы вылӧ да заводитчас йӧй бабатӧ курччавны.
Шептун асывводзнас нин кыскас сэтысь ассьыс гӧтырсӧ, ставнас курччалӧмаӧс да лӧзӧдӧмаӧс.
А мӧд луннас и кулӧ йӧй бабаыд.
Со кутшӧм устройствояс да обольщениеяс овлӧны!
Сійӧ кӧть эськӧ и панскӧй рӧдысь, да век нин кор ведьма, ведьма и эм».
Татшӧм висьт бӧрад Дорош нюмъялӧмӧн видзӧдлыштіс гӧгӧр да сюйис ассьыс чуньсӧ каллянас, лӧсьӧдіс сійӧс табакӧн тыртны.
Ведьма йылысь сёрниыд лои помтӧмӧн.
Быдӧн ас пайсьыс зілисны мый-нибудь висьтавны.
Сы дінӧ ведьма локтӧма турун зорӧдӧн керка ӧдзӧс дорӧдзыс; мӧдлысь гусялӧма шапкасӧ либӧ каллянсӧ; сиктас уна нывлысь вундӧма кӧсаяссӧ; мукӧдъяслысь юӧма дзонь ведра вирӧн.
Сэсся став компаниеыс садьсяліс (опомнитчис) да аддзис, вывті нин кузя сёрнитчӧма, — ывлаас вӧлі вой нин.
Ставныс заводитчисны разӧдчыны узьны либӧ кухняӧ, либӧ сарайясӧ, либӧ двор шӧрӧ.
«А ну, пан Хома! ӧні и миянлы кад мунны покойнича дорад», философ дінӧ бергӧдчӧмӧн шуис дзор козак, и нёльнаныс тшӧтш и Спирид и Дорош, мӧдӧдчисны вичкоӧ. Мунігтырйи найӧ кучкалісны плетьясӧн понъясӧс, кодъясӧн вӧлі тырӧма уличаыс да кодъяс скӧрысла курччалісны налысь бедьяссӧ.
Философ, кӧть эськӧ и вевъяліс смелмӧдны асьсӧ ыджыд кружка винаӧн, чувствуйтіс гусьӧн воысь полӧм, кыдзи матыстчисны найӧ биа вичко дорӧ.
Водзті кывлӧм висьталӧмъясыс да тешкодь историяясыс отсалісны нӧшта ёнджыка уджавны сійӧ думъяслы.
Забор да пуяс улын пемыдыс пондіс гежмыны; местаыс лои эрдвыв.
Найӧ пырисны сэсся омӧлик вичко ӧградасайса ичӧтик дворӧ, код сайын эз вӧв ни ӧтик пу и воссьӧ вӧлі сӧмын куш ыбвыв да войся пемыднас шымыртӧм видзьяс.
Куим козак Хомакӧд тшӧтш крут кильчӧ пос кузя кайисны кильчӧ вылас да пырисны вичкоас.
Сэтчӧ колисны найӧ философӧс, сиисны сылы нуӧдны ассьыс обязанностьсӧ, да пан тшӧктӧм серти игналісны ӧдзӧссӧ.
Философ колис ӧтнас.
Медводз сійӧ очсыштіс, сэсся нюжмасьыштіс, сэсся пӧльыштіс кыкнан киас да вӧлисти видзӧдліс гӧгӧрбок.
Шӧрас сулаліс сьӧд горт.
Пемыд ӧбразъяс водзын ломалісны сисьяс.
Югӧрыс налӧн югдӧдіс сӧмын иконостассӧ да неуна вичко шӧрсӧ.
Притворыслӧн ылыс пельӧсъясыс вӧлі пемыд.
Джуджыд важ иконостас вӧлі ёна нин омӧль; зарниӧн вевттьӧм резьбаыс сылӧн нӧшта югъяліс ӧти искраясӧн сӧмын.
Зарниыс ӧтилаысь чуктӧма, мӧдлаын дзикӧдз сьӧдӧдӧма; дзикӧдз пемдӧм чужӧмъясыс святӧйяслӧн видзӧдісны жугыля.
Философ нӧшта ӧтчыд видзӧдліс гӧгӧрыс.
«Мый нӧ», шуис сійӧ: «мыйысь тані повнысӧ?
Морт локны татчӧ оз вермы, а кулӧмъясысь да мӧдар югыдысь петӧмъясысь менам эм молитваяс, сэтшӧмӧсь, мый кыдзи лыддя, найӧ менӧ и чуньнас оз вӧрзьӧдны.
Нинӧм!» шуис сійӧ кинас ӧвтыштӧмӧн: «пондам лыддьыны».
Кырлӧс дорас матыстчигӧн аддзис сійӧ сисьяслысь некымын связка.
«Тайӧ бур», мӧвпыштіс философ: «колӧ югдӧдны став вичкосӧ сідзи, медым тыдалӧ вӧлі лунын моз.
Жаль, мый вичкоын оз позь каллянтӧ куритны!»
Сэсся заводитчис сійӧ сисьяссӧ сувтӧдлыны став карнизъясас, налойясас да ӧбразъясас, сисьяссӧ жалиттӧг, и недыр мысти став вичкоыс югдіс.
Сӧмын вылынсӧ пемдіс быттьӧкӧ ёнджыка, и пемыд ӧбразъясыс видзӧдісны жугыльджыка резьбаа важ рамаяссяньыс, кодъясын местаясӧд вӧлі дзирдалӧ зарниыс.
Сійӧ матыстчис горт дорас, полігтырйи видзӧдліс кулӧм морт чужӧм вылӧ да эз вермы не чукыртны ассьыс синъяссӧ дрӧгмунӧмӧн.
Татшӧм страшнӧй, дзирдалысь мичлун!
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ да кӧсйис вешйыны — мунны; но сійӧс кыскис сэтшӧма, мый мунігмозыс видзӧдліс нӧшта ӧтчыд.≠
Збыльысь, покойничалӧн вывті торъялана мичлуныс кажитчис страшнӧйӧн.
Вермис лоны, мый сійӧ эз повзьӧд эськӧ татшӧм ёна, вӧлі кӧ сійӧ мыйдакӧ мисьтӧмджыкӧн.
Но сійӧ чужӧмбанын нинӧм эз вӧв пемыдыс, гудырыс, кулӧмаыс.
Сійӧ вӧлі ловъя, и философлы кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ видзӧдӧ сы вылӧ тупкӧса синъяснас.
Сылы весиг кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ веськыд синса синлыс улысь гӧгыльтчис синва, и кор сійӧ сувтіс чужӧмбан вылас, сэк сійӧ мичаа аддзис, мый тайӧ вӧлі вир войт.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн муніс кырлӧс дорӧ, восьтіс книга да, асьсӧ смелмӧдӧм могысь, заводитіс лыддьыны медся гора гӧлӧсӧн.
Гӧлӧсыс сылӧн ёна кучкис вичко пу стенъясӧ, кодъяс важӧн нин чӧвӧсь.
Ӧтнас, йӧлӧгатӧг, басӧн лыддис сійӧ лӧнь вичкоын да весиг аслыс, лыддьысьысьыслы, кажитчис шуштӧмӧн.
«Мыйысь повныс?» мӧвпаліс сэки сійӧ ас кежас.
«Ӧд сійӧ оз чеччы аслас гортйысь, сійӧн мый полӧ божьей кывсьыд.
Мед куйлӧ!
Да и кутшӧм ме козак, повзя кӧ.
Ну, юышті лишнӧй — сійӧн и кажитчӧ страшнӧ.
А чушкыштны табак: эх, чӧскыд и табак!
Бур табак!
Лӧсьыд табак!»
Но книга листалігӧн, быд листыштіг, сійӧ видзӧдлывліс горт вылас, и гӧгӧрвотӧм чувство, кажитчӧ, шӧпчитіс сылы: вот, вот чеччас! вот кыпӧдчас, вот видзӧдлас гортсяньыс!
Но вӧлі шынитӧв.
Гортйыс сулаліс вӧрзьывтӧг.
Сисьяс яръюгыда югдӧдісны.
Войнад страшнӧ югыд вичкоыд, кӧні кулӧм морт да ниӧти ловъя.
Гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн, сійӧ заводитіс сьывны разнӧй гӧлӧсъясӧн, медым дзикӧдз пӧдтыны повзьӧмыслысь колясъяссӧ.
Но быд минута мысти веськӧдіс ассьыс синсӧ горт вылас, быттьӧкӧ юасис: «Мый, кыпӧдчас кӧ, сувтас кӧ сійӧ?»
Но гортйыс эз и вӧрзьӧдчыв.
Мед кӧть эськӧ кутшӧмкӧ шы, кутшӧм-нибудь ловъя существо, кӧть нин ёкмыль шыӧдчис пельӧсас...
Муртса сӧмын кыліс неыджыд треск кутшӧмкӧ ломалысь сисьлӧн, либӧ сисьсяньыс усьысь капляыслӧн неыджыд звук.
«Ну, кыпӧдчас кӧ?»...
Панночка лэптыштіс юрсӧ...
Сійӧ повзьӧмӧн видзӧдліс да тільыштіс синъяссӧ.
Но сійӧ быттьӧкӧ оз нин куйлы, а пукалӧ аслас гортйын.
Сійӧ вештіс ассьыс синъяссӧ да бара повзьӧмӧн видзӧдліс горт вылас.
Панночка сувтіс... мунӧ вичко кузяыс тупкӧса синъясӧн, дугдывтӧг шенасьӧ кияснас, быттьӧкӧ кӧсйӧ кутны кодӧскӧ.
Сійӧ локтӧ веськыда сы дінӧ.
Повзигас ас гӧгӧрыс Хома нуӧдіс кытш.
Мыйвермӧмысь заводитіс лыддьыны молитваяс да лыддьӧдлыны заклинаниеяс, кодъясӧ велӧдіс сійӧс ӧтик манак, коді аслас нэм чӧжыс аддзывлӧма ведьмаясӧс да нечистӧй духъясӧс.
Сійӧ сувтіс пӧшти самӧй кытш вылас; но тыдалӧ вӧлі, мый абу сылӧн выныс воськовтны сійӧс. Сэки дзикӧдз лӧзӧдіс, кыдзи некымын лун сайын нин кулӧм морт.
Хомалӧн оз вӧлі судзсьы смеллуныс видзӧдлыны сы вылӧ.
Сійӧ вӧлі страшнӧй.
Сійӧ воча йирыштіс пиньяссӧ да восьтіс ассьыс кулӧм синъяссӧ.
Но кор нинӧм эз аддзы, сэки дурмӧмӧн, — тайӧ тыдовтчис сювтчысь чужӧмбан вылас, — бергӧдчис мӧдар бокӧ да кияссӧ паськӧдӧмӧн кватайтіс быд столб да пельӧс, кӧсйис кутны Хомаӧс.
Сэсся сувтіс, грӧзитіс чуньнас да водіс аслас гортйӧ.
Философ век на асас эз вермы воны да повзьӧмпырысь видзӧдлывліс тайӧ ведьма дзескыд керка вылас.
Бӧрын сэсся гортйыс друг кыпаліс аслас местасьыс да шутьлялігтырйи заводитіс лэбавны вичко пасьтаыс, быдлаӧд сынӧдсӧ креставлӧмӧн.
Философ аддзыліс сійӧс пӧшти юр весьтас, но ӧттшӧтш аддзыліс, мый сійӧ оз вермы вуджны сыӧн гижтӧм кытшсӧ, да содтіс ассьыс заклинаниеяссӧ.
Гортйыс грыммуні вичко шӧрас да коли вӧрзьытӧг.
Шойыс бара кыпӧдчис сэтысь лӧзӧдӧм, вижӧдӧм.
Но сійӧ каднас ылын кыліс петуклӧн горзӧм шыыс.
Шойыс уси гортъяс да вевттьысис горт вевтнас.
Сьӧлӧмыс философлӧн тіпкис; пӧсьыс киссис шерӧн; но петук горзӧмысь збоймыштӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧнджык лыддис листъяссӧ, кодъясӧс колӧ вӧлі лыддьыны водзтіджык.
Асъя кыа петігӧн локтісны сійӧс вежны дьячок да дзор Явтух, коді тайӧ каднас вӧлі нуӧ вичко старӧсталысь должностьсӧ.
Узянінас локтӧм бӧрын, философ зэв дыр эз вермы унмовссьыны, но мудзӧмыс веніс, и сійӧ узис ӧбедӧдз.
Кодыр сійӧ садьмис, войся став событиеыс кажитчис сылы вӧтын моз.
Вынсӧ крепитӧм вылӧ сетісны сылы кружка вина.
Ӧбед саяс сійӧ варовмис, ӧти-мӧдлаӧ сетіс ассьыс замечаниеяс да пӧшти ӧтнас сёйис ыджыд порсь туша; а вичкоын вӧлӧм войся событие йылысь аслыс гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ чувство кузя казьтыштны сійӧ эз лысьт да любопытнӧйяс юалӧм вылӧ вочавидзис: «да, вӧліны быдсяма чудесаясыс».
Философ вӧлі сэтшӧм йӧзъяс пиысь ӧтикӧн, кодъясӧс вердасны кӧ, сэки кыпалӧ налӧн вӧвлытӧм филантропия.
Сійӧ куйліс ассьыс каллянсӧ пиньяснас топӧдӧмӧн, видзӧдіс став вылас вывті мелі синъясӧн да дугдывтӧг сьӧлаліс бокӧ.
Ӧбед бӧрын философ вӧлі зэв гажа.
Сійӧ вевъяліс кытшовтны став сиктсӧ да тӧдмасьны пӧшти ставыскӧд, кык керкаысь весиг вӧтлісны сійӧс; ӧтик том нывбаба прамӧя лӧсыштіс сылы зырйӧн мыш кузяыс, кор лӧсьӧдчыліс сійӧ кинас видлыны, кутшӧм материеысь сылӧн дӧрӧмыс да юрвылас чышъяныс.
Но кымын кадыс матыстчис рытланьыс, сымын гажтӧмтчис философ.
Ужынӧдз час войдӧр пӧшти став дворняыс — олысьясыс чукӧртчывлісны ворсны краглиӧн; кегль сяма, кӧні мечьяс пыддиыс босьтӧны кузь бедьяс, и мортыс, коді воас, вермӧ вӧлі пуксьыны мыш вылас мӧдыслы да тадзӧн прӧйдитны.
Тайӧ ворсӧмыс видзӧдысьясыслы вӧлі зэв тешкодьӧн: овлывлӧ унаысь, кор вӧвъясӧс видзысь, блин кодь паськыд, вожасяс верзьӧмӧн порсьясӧс видзысь вылӧ, омӧлик, ичӧтик, чукыръясӧн тырӧм морт вылӧ.
А мукӧддырйи и вӧвъясӧс видзысь лӧсьӧдас ассьыс мышсӧ, и Дорош, сы вылӧ пуксьӧм бӧрын, век шуӧ: «Со кутшӧм крепыд быч!»
Кухня порог дорын пукалісны найӧ, кодъяс вӧліны лабутнӧйджыкӧсь.
Найӧ видзӧдісны вывті серьёзнӧя, каллянъяссӧ куритігтырйи, весиг и сэки, кодыр томйӧзыс вывті нин сьӧлӧмсяньыс сералісны вӧвъяс видзысьӧн либӧ Спиридӧн кутшӧм-нибудь сералана кывъяс шуӧм бӧрын.
Весьшӧрӧ Хома зілис сюйсьыны тайӧ ворсӧмас: кутшӧмкӧ пемыд мӧвп, кыдзи кӧрттув, вӧлі сатшӧма сійӧ юрӧ.
Пемыдгорувнас мыйда кӧть эз зіль сійӧ гажӧдны асьсӧ, полӧмыс сыын содіс пемдӧмыскӧд ӧттшӧтш, коді вӧлі шымыртӧ став небесасӧ.
«А но, кад нин миянлы, пан бурсак!» шуис сылы тӧдса дзор козак, Дорошкӧд ӧтвылысь местасьыс кыпӧдчигӧн, «мунам удж вылӧ».
Сэтшӧм жӧ ногӧн бара Хомаӧс вайӧдісны вичкоӧ; бара колисны сійӧс ӧтнассӧ да сы бӧрся игналісны ӧдзӧссӧ.
Мыйӧн сӧмын колис сійӧ ӧтнас, полӧмыд бара пондіс топӧдны сійӧс.
Сійӧ бара аддзис пемыд ӧбразъястӧ, югвидзысь рамаястӧ да тӧдса сьӧд горт, коді сулаліс повзьӧдана лӧнь вичко шӧрын.
«Мый нӧ», шуис сійӧ: «тайӧ дивӧыд ӧні меным абу нин дивӧ.
Тайӧ медводдзаысьсӧ сӧмын страшнӧ.
Да! тайӧ сӧмын медводдзаысьсӧ неуна страшнӧ, а ӧні тайӧ абу нин страшнӧ; тайӧ ньӧти нин абу страшнӧ».
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сувтіс кырлӧс вылӧ, визьнитіс ас гӧгӧрыс кытш, казьтыштіс кымынкӧ заклинание да заводитіс лыддьыны гораа, кӧсйис лыддьысьны синъяссӧ книгасьыс вештывтӧг да нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Час гӧгӧр нин лыддьысис сійӧ да заводитіс нин мудзны неуна да кызӧктыштавны.
Кыскис сійӧ зепсьыс табак дозсӧ, и ныр дорас табаксӧ вайӧдтӧдз полӧмпырысь. веськӧдіс синъяссӧ горт вылас.
Сьӧлӧмыс сылӧн чеччыштіс.
Морт шойыс сулаліс нин сы водзын нач кытш вылас да сутшкис сы вылӧ ассьыс кулӧм, вижӧдӧм синъяссӧ.
Бурсак дрӧгмуні, и дрӧжыс сылӧн котӧртіс став сӧнъяс кузяыс.
Синъяссӧ сутшкис книгаас, заводитіс сійӧ лыддьыны молитваяссӧ да заклятиеяссӧ гораджыка да кыліс, кыдзи покойничаыс бара воча йирыштіс пиньяснас да ӧвтыштіс кияснас, медым кватитны сійӧс.
Но, гусьӧник синпӧвнас видзӧдлӧмӧн, аддзис сійӧ, мый покойничаыс эз сэтысь сывъяв сійӧс, кӧні сійӧ сулаліс, и, тыдалӧ, оз аддзы сійӧс.
Пыдысянь, гӧгӧрвотӧма пондіс ёрччыны сійӧ да заводитіс кулӧм вомнас шуавны повзьӧдчан кывъяс; гӧгӧрвотӧма мургисны кывъясыс, быттьӧкӧ пуан сир ватшкӧ.
Мый йылысь сёрнитӧ вӧлі, тайӧс эз вермы эськӧ висьтавны сійӧ, но мыйкӧ зэв страшнӧ вӧлі тайӧ кывъясас.
Повзьӧмнас философ гӧгӧрвоис, мый сійӧ шуаліс заклинаниеяс.
Тӧла лои вичко пытшкас тайӧ кывъяссьыс, жургыны пондіс, быттьӧкӧ уна бордлӧн лэбӧм шыыс.
Сійӧ кыліс, кыдзи бордъясыс швачкӧдісны вичко ӧшинь стеклӧясас да кӧрт рамаясас, кыдзи гыжъялісны кӧртсӧ да кыдзи лыдтӧм вын жугӧдчис ӧдзӧсас да лӧсьӧдчис пырны.
Ёна чеччаліс сылӧн ӧні сьӧлӧмыс; синъяссӧ читкыртӧмӧн дугдывтӧг лыддис сійӧ заклятиеяс да молитваяс.
Бӧръяпом сэсся друг кӧнкӧ ылын шутёвтіс; тайӧ вӧлі петуклӧн горӧдӧм.
Помӧдз мудзӧм философ дугдіс лыддьысьны да шойччӧдыштіс ловсӧ.
Философӧс вежны воысьяс аддзисны сійӧс муртса ловйӧн.
Пыксьӧма сійӧ мышнас стен бердӧ, синъясыс былялӧмаӧсь да вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдӧ сійӧс тойлалысь козакъяс вылӧ.
Сійӧс пӧшти кык костын петкӧдісны да туй кузялаыс пыр лои кутӧмӧн нуӧдны.
Пан керкаӧ воӧм мысти сійӧ пыркнитчыштіс да тшӧктіс сетны аслыс кружка вина.
Юӧм бӧрас шыльӧдыштіс сійӧ ассьыс юрсисӧ да шуис;
«Свет вылас уна быдсяма лёкыс эм.
А повзьӧмъясыд сэтшӧмӧсь овлӧны — ну...»
Такӧд ӧттшӧтш философ ӧвтыштіс кинас.
Сы гӧгӧр чукӧртчӧм йӧз ӧшӧдісны юръяссӧ татшӧм кывъястӧ кылӧм бӧрын.
Весиг ичӧтик детинка, кодӧс став дворняыс лыддьӧ вӧлі правӧн мӧдӧдны ас пыддиыс, кодыр колӧ вӧлі весавны гидня либӧ ва ваявны, весиг тайӧ коньӧр детинкаыс тшӧтш паськӧдіс вомсӧ.
Тайӧ каднас на бердӧд прӧйдитіс абу на зэв олӧма нывбаба, пӧрысь кухаркалӧн отсасьысьыс, зэв ниглясьысь. Топыда пукалысь платтьӧ улын тӧдчис сылӧн гӧгрӧс да зумыд морӧсыс. Тайӧ век вӧлі аддзӧ мыйкӧ кӧлавны аслас чибльӧгӧ: либӧ лента тор, либӧ гвоздика, либӧ весиг кабала тор, нинӧмкӧ сэсся мукӧдыс эз вӧв.
«Видза олан, Хома!» шуис сійӧ философӧс аддзӧм бӧрын.
«Ай, ай, ай! мый тайӧ тэкӧд?» горӧдіс сійӧ, кияснас швачкӧмӧн.
«Кыдз мый, йӧй ань?»
«Ой, енмӧй менам!
Тэ тай дзикӧдз дзормӧмыд».
«Ой, ой!
Тайӧ збыль висьталӧ!» шуис Спирид, прамӧйджыка сы вылӧ видзӧдлӧмӧн.
«Тэ, збыльысь, дзормӧмыд, кыдзи миян пӧрысь Явтух».
Татшӧм сёрнитӧ кылӧм бӧрын философ садьтӧг котӧртіс кухняас, стенсьыс аддзис сійӧ куим пельӧса зеркалӧ тор, кодӧс тыртӧмаӧсь нин гутъяс. Зеркалӧ водзӧ ӧшлӧма незабудкаяс, барвинкияс, весиг нагидокъясысь вӧчӧм сикӧтш — ставыс тайӧ вӧлі заптӧма ниглясьысь нывбабаыдлӧн тшапитчӧм вылӧ.
Повзьӧмӧн аддзис сійӧ збыльлунсӧ найӧ кывъяслысь: джын юрсиыс сылӧн збыльысь едждӧма.
Ӧшӧдіс юрсӧ Хома Брут да пыдіа думыштчис.
«Муна пан дінӧ», шуис сійӧ бӧрынсӧ: «висьтала сылы ставсӧ да шуа, мый водзӧ сэсся ог кӧсйы лыддьыны.
Мед тайӧ жӧ часнас мӧдӧдас менӧ Киевӧ».
Татшӧм думъясӧн мӧдӧдчис сійӧ панскӧй керка кильчӧлань.
Сотник пӧшти вӧрзьывтӧг пукаліс ӧти местаын аслас керкаын; сійӧ жӧ джуджыд шоглуныс, кодӧс сійӧ аддзыліс сы чужӧм вылысь водзті, кольӧма сыын и ӧнӧдз.
Чужӧмбанъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь сӧмын водзті дорысь ёнджыка.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв этша сёйлӧма, либӧ, гашкӧ, сёян дінас абу весиг и кутчысьлӧма.
Вӧвлытӧм кельыдлун вӧснаыс кажитчис сійӧ измӧмӧн, вӧрзьыны вермытӧмӧн.
«Видза олан, небоже», шуис сійӧ, кор аддзис Хомаӧс, коді сувтіс ӧдзӧс дорас ассьыс шапкасӧ киас кутӧмӧн.
«Но, кыдзи мунӧ тэнад?
Ставыс бур?»
«Бурнад, бур.
Сэтшӧм чертовщина сэні, мый босьт веськыда шапкатӧ да и пышйы, кытчӧ кокъясыд нуасны».
«Кыдз сідз?»
«Да тіян, пан, нывныд...
Тӧлкӧн арталӧмӧн, дерт, сійӧ панскӧй рӧдысь; та кузя вензьыны некод оз понды; сӧмын эз ло мед лёк вылӧ шуӧма, инав енмӧй ловсӧ сылысь...»
«Мый нӧ нылыс?»
«Лэдзӧма ас дінас сӧтанаӧс.
Сэтшӧма повзьӧдчӧ, мый некутшӧм молитваяс оз отсавны».
«Лыддьы, лыддьы!
Сійӧ эз весьшӧрӧ кор тэнӧ.
Сійӧ, гулюӧй менам, тӧждысис аслас лов вӧсна да молитваяснас кӧсйис вӧтлыны быдсяма лёк думъяссӧ».
«Властьыс тіян, пан: ей богу, ог вермы!»
«Лыддьы, лыддьы!» сэтшӧм жӧ тшӧктана гӧлӧсӧн водзӧ нуӧдіс сотник.
«Ӧні тэныд ӧтик вой коли.
Тэ вӧчан христианскӧй удж, и ме тэнӧ козьнала».
«Кутшӧм кӧть козинъяс эз вӧвны...
Кыдз кӧть тэ аслыд он кӧсйы, пан, а ме лыддьыны ог кут!» шуис Хома смела.
«Кывзы, философ!» шуис сотник, и гӧлӧсыс сылӧн лои гора да скӧр: «ог ме любит татшӧм сёрниястӧ.
Тэ верман тайӧс вӧчны асланыд бурсаын.
А ме ордын абу сідз: ме кӧ лӧсала, ог сідз, кыдзи ректорыд.
Тӧдан-ӧ тэ, мый сэтшӧм кучик бур плетьыс?»
«Кыдз ог тӧд!» раммӧм гӧлӧсӧн шуис философ.
«Быдӧн тӧдӧ, мый сэтшӧмыс кучик плетьыд: унджыкысь кӧ лӧсыштасны, садьтӧ воштан».
«Да.
Сӧмын тэ он на тӧд, кыдзи хлопецъяс менам кужӧны лӧсавны!» скӧрмӧмпырысь шуис сотник, кок йылас сувтігӧн. Чужӧмыс сылӧн вежсис, лои скӧр. Тыдовтчис сылӧн став лёк характерыс, коді сӧмын шогсян кадас небзьыліс.
«Менам первой лӧсаласны, сэсся винаӧн кисьтыштасны; сэсся бара.
Мун, мун! справит ассьыд уджтӧ!
Он справит — он чеччы; а справитан — сюрс червоннӧй!»
«Ой, ой! тайӧ тай крепыд», думыштіс петігас философ. «Такӧд нинӧм шутитныд.
Энлы, энлы, другӧй: ме сэтшӧма лызьӧс мавта, мый тэ аслад понъяскӧд он вермы вӧтчыныд ме бӧрся».
Хома шуис непременнӧ пышйыны.
Сійӧ виччысис сӧмын ӧбедбӧрса чассӧ, кор став олысьясыс вӧлі пырӧны сарайясас турун пиӧ да, вомъяссӧ паськӧдӧмӧн, заводитӧны сэтшӧма шкоргыны, мый панлӧн став керка гӧгӧрыс быттьӧнӧсь фабрикаын ызгӧ.
Тайӧ кадыс коркӧ и воис.
Весиг и Явтух, шонді водзас нюжӧдчӧмӧн, тупкис синъяссӧ.
Полӧмӧн, гусьӧник тірзигтырйи философ муніс панскӧй садйӧ, кысянь, кыдз кажитчис сылы, лӧсьыдджык пышйыны аддзывтӧг ыб вылас.
Тайӧ сад бӧрсяыс некод абу видзӧдлывлӧма, и сійӧн быдсяма пӧлӧс гусятор вӧчӧмсӧ вӧлі кокньӧдӧ.
Сӧмын ӧти трӧпа тайӧ садъяс вӧлі талялӧма, а мукӧд туйяссӧ вӧлі тыртӧма паськыда быдмысь вишняясӧн, бузинаӧн, лопухӧн, коді вылӧдз чургӧдӧма розовӧй кольясӧн помасьысь ассьыс заяссӧ.
Став тайӧ пуяссӧ да кустъяссӧ тывйӧн моз вевттьӧ вӧлі таг кор, коді гартчӧма потшӧсас да ниглясьысь змейӧн ӧшӧдчӧма на вылӧ дикӧй полевӧй кӧлӧкӧльчикъяскӧд ӧтвыв.
Потшӧс саяс, — потшӧсыс вӧлі границаӧн садйыслы, — сьӧд вӧр моз быдмис лёк туруныс, код вылӧ некӧд на абу видзӧдлӧма; жугалі эськӧ косаыд, матыстчыліс кӧ сійӧ аслас коса дорнас пуӧ пӧрӧм тайӧ заяс дінас.
Кор философ лӧсьӧдчис воськовтны тайӧ потшӧс вомӧныс, пиньясыс сылӧн таркакылісны да сьӧлӧмыс сылӧн сэтшӧма тіпкис, мый сійӧ ачыс повзис.
Кузь паськӧмыслӧн пӧлаыс, кажитчӧ, сибді му дінас, быттьӧкӧ сійӧс кодкӧ кӧрттувйӧн тувъяліс.
Кор воськовтіс сійӧ потшӧс вомӧныс, сылы быттьӧкӧ, кутшӧмкӧ гӧлӧс пельпоттӧдзыс кыліс: «Кытчӧ, кытчӧ?»
Философ уськӧдчис лёк турун пиас да пондіс котӧртны, дугдывтӧг конъясис важ вужъясас да таляліс кокнас кротъясӧс.
Сійӧ аддзис, мый сылы, лёк турун письыс петӧм бӧрын, сулалӧ вӧлі котӧртны ыб вомӧныс да пырны сук лежнӧг кустъяс пиас, кытӧні повныс сэсся нинӧмысь. Лежнӧг кустсӧ прӧйдитӧм бӧрын, сійӧ надейтчис веськавны Киевӧ нуан туй вылӧ.
Ыб вомӧныд сійӧ котӧртіс зіля да пырис тшӧкыда быдмысь лежнӧг кустъясӧ.
Лежнӧг вомӧн прӧйдитіс, и пошлина пыдди колис сійӧ быд шип йылӧ аслас сюртуклысь торъяссӧ. Сэсся воис ичӧтик лощинаӧ.
Аслас паськыд увъясӧн мукӧдлаас верба вӧлі копыртчӧма пӧшти муӧдзыс.
Эзысьӧн дзирдаліс неыджыд сӧдз шор.
Медводдза делӧӧн философлӧн вӧлі копыртчывны да юны, вывті нин ёна горшыс косьмис сылӧн.
«Чӧскыд ваыс!» шуис сійӧ, вомдоръяссӧ чышкыштігтырйи.
«Тані позьӧ и шойччыны».
«Огӧ, бурджык водзӧ котӧртам: гашкӧ, вӧтчыны пондасны!»
Тайӧ кывъясыс кылісны сылы мышсяньыс.
Сійӧ бергӧдчис: сы водзын сулаліс Явтух.
«Чӧртлӧн Явтух!» думыштіс сьӧлӧмсяньыс философ.
«Босьті эськӧ ме тэнӧ, да кокъясӧдыд...
И лёк чужӧмтӧ тэнсьыд и ставсӧ, мый эм тэ вылын, лӧсалі эськӧ дубӧвӧй керйӧн».
«Весьшӧрӧ тэ тадзи кытшовтін», водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Явтух: «бурджык бӧрйыны сійӧ туйсӧ, код кузя ме муні: гидня бокӧдыс веськыда.
Да сэсся и сюртукыд жаль.
А нойыс бур.
Мыйӧн мынтылін аршынсьыс?
Но, а гуляйтім прамӧя: кад и гортӧ».
Гыжйыштчалӧмӧн философ мӧдӧдчис Явтух бӧрся.
«Ӧні проклятӧй ведьмаыд сетас меным пуж!» думыштіс сійӧ.
«А мый нӧ ме тайӧ збыльысь?
Мыйысь пола?
Абу ӧмӧй ме козак?
Ӧд лыддьыси жӧ кык вой, отсалас енмыс и коймӧдсӧ.
Проклятӧй ведьмаыд, тыдалӧ, прамӧя гректӧ вӧчӧма, мый нечистӧй силаыс сы дор сэтшӧма сулалӧ».
Татшӧм думъяс вӧліны сылӧн юрас, кор локтіс панскӧй керка дорӧ.
Татшӧм мӧвпъяснас асьсӧ збоймӧдӧмӧн, сійӧ кевмысис Дорошлы, коді ключник отсӧгӧн мукӧддырйиыс вермӧ вӧлі пыравлыны панскӧй кӧбрӧгъясӧ, вайны вина сулея, да кыкнан другыс, сарай вевт улын, юисны пӧшти ведраджын. Та бӧрын философ збоймис, сувтіс кок йылас да горӧдіс: «Музыкантъясӧс! непременнӧ музыкантъясӧс!» да музыкантъястӧ виччысьтӧг, двор шӧрас, шыльыд весалӧминас, заводитіс йӧктыны трепак.
Сійӧ йӧктіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз матыстчы пажын кад, и сійӧс видзӧдысь йӧзыс кытчӧдз эз дӧзмыны да бокӧ сьӧлыштӧмӧн мӧдӧдчыны да шуны: «Со тайӧ мыйдыра мортыс йӧктӧ!»
Сэсся философ сэтчӧ жӧ водіс узьны, и сӧмын ушат кӧдзыд ва вермис садьмӧдны сійӧс ужын кежлӧ.
Ужнайтігӧн сійӧ сёрнитіс сы йылысь, коді сэтшӧмыс козак, и мый сылы оз ков повны свет вылас нинӧмысь.
«Кад», шуис Явтух: «мунам».
«Изтӧг тув тэныд кывъяд, проклятӧй ёма!» мӧвпыштіс философ да кок йылас чеччӧм бӧрын шуис: «мунам».
Мунігас философ дугдывтӧг гоньяліс ӧтар-мӧдар туй бокас да ньӧжйӧник сёрнитіс аслас колльӧдысьяскӧд.
Явтух чӧв оліс; Дорош эз вӧв варов.
Войыс вӧлі адскӧй.
Омлялісны, кылӧ, кӧинъяс.
Да и понъяслӧн увтчӧмыс вӧлі кыдзкӧ повзьӧдана.
«Кажитчӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ мӧд омлялӧ: тайӧ абу кӧин,» шуис Дорош.
Явтух чӧв оліс.
Философ вочавидзныс нинӧм эз аддзы.
Найӧ матыстчисны вичко дорӧ да пырисны сійӧ жебмӧм пу сводъяс улӧ. Жебмӧм вичкоыс петкӧдліс, кутшӧм омӧля тӧждысьӧ овмӧслӧн кӧзяиныс ен йылысь да аслас лов йылысь.
Водзтімоз жӧ Явтух да Дорош мунісны бӧр, а философ кольччис ӧтнас.
Ставыс вӧлі сідзи жӧ.
Ставыс вӧлі сідзи жӧ тӧдса, повзьӧдчана.
Минута кежлӧ сійӧ сувтліс.
Шӧрас сідзи жӧ вӧрзьывтӧг сулаліс ужаснӧй ведьмалӧн гортйыс.
«Ог, ей-богу, ог повзьы!» шуис сійӧ да, важмозыс жӧ ас гӧгӧрыс кытш визнитӧмӧн, заводитіс дум вылас уськӧдавны ассьыс став заклинаниеяссӧ.
Шынитӧлыс вӧлі страшнӧй; сисьясыс тіралісны да сетісны югӧрсӧ став вичко пасьтаыс.
Философ бергӧдіс ӧтик лист, сэсся бергӧдіс мӧдӧс да казяліс, мый сійӧ лыддьӧ оз сійӧс, мый гижӧма книгаас.
Повзьӧмпырысь пернапасасис сійӧ да заводитчис сьывны.
Тайӧ збоймӧдыштіс сійӧс; лыддьысьӧмыс пондіс мунны водзӧ, и листъясыс зэв ӧдйӧ мелькайтісны ӧти бӧрся мӧд.
Друг... шынитӧв пиас... шумӧн поті гортйыслӧн кӧрт вевтыс, да покойничаыс кыпӧдчис.
Медводдза сертиыс сійӧ вӧлі нӧшта страшнӧйджык.
Пиньясыс сылӧн ыджыд шыӧн воча сяркакылісны, судорогаӧн кыскаліс сылысь паръяссӧ, лёкысь горзӧмӧн лэдзис сійӧ заклинаниеяс.
Ыджыд тӧв кыпаліс вичкоас, усялісны джоджас ӧбразъяс, зёльгӧмӧн киссисны стеклӧ торъясыс жугалӧм ӧшиньясысь.
Ӧдзӧсъясыс чеччыштісны дзиръяссьыс да лыдтӧм чудовище пырис ен вичкоад.
Бордъяссьыныс да гыжъясьӧмсьыныс тыри вичкоыс лёк шумӧн.
Ставыс лэбаліс да котраліс, быдлаысь корсис философӧс.
Ӧстатки кодлуныс петіс Хомалӧн юрсьыс.
Сійӧ сӧмын пернапасасис да кыдз веськалӧ лыддис молитваяс.
И сійӧ жӧ кадас кыліс, кыдзи нечистӧй выныс гартчис сы гӧгӧр, муртса эз инмав Хома тушаӧ аслас бордъяс помӧн да лёк бӧжнас.
Сьӧлӧмыс эз кыпав видзӧдлыны на вылӧ; аддзыліс сӧмын, кыдзи став стен пасьтаыс сулаліс вӧрын моз кутшӧмкӧ ыджыдысь-ыджыд чудовище, аслас юрсиӧн гартчӧмӧн, сук юрси костӧдыс страшнӧя видзӧдіс кык син, синкымъяссӧ неуна вывлань лэптӧмӧн.
Сы вылын сынӧдас ӧшалӧ вӧлі мыйкӧ ыджыд гадь сяма, код шӧрсянь быд бокӧ нюжӧдчӧм вӧлі уна сюрс клещи да скорпионъяслӧн жало.
Кусӧкъясӧн ӧшаліс на вылын сьӧд му.
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ, корсисны да эз вермыны аддзыны сійӧс, коді вӧлі таинственнӧй кытш пытшкын.
«Вайӧдӧ Вийӧс! ветлӧй Вийла!» горӧдіс шой.
И друг лӧнис вичкоас; ылысь кыліс кӧинлӧн омлялӧмыс. Регыд кыліс сьӧкыд кокшы, вичко кузяыс мунӧм; синпӧвнас букышӧн видзӧдлӧмӧн, аддзис сійӧ, мый вайӧдӧны латшкыдик, топыд, косолапӧй мортӧс.
Ставыс сійӧ вӧлі тырӧма сьӧд муӧн.
Быттьӧкӧ крепыд, зумыд вужъяс вӧлі сылӧн муӧн тырӧм кокъясыс да киясыс.
Сьӧкыда восьлаліс сійӧ, дугдывтӧг пезьдалӧмӧн.
Кузь синлапъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь вӧлі муӧдзыс.
Повзьӧмӧн казяліс Хома, мый нырвомыс вӧлі сылӧн кӧртысь.
Сійӧс вайӧдісны сойясӧдыс кутӧмӧн да сувтӧдісны сійӧ места дінас, кӧні сулаліс Хома.
«Лэптӧй меным синлапъясӧс: ог аддзы!» шуис муувса гӧлӧсӧн Вий — и став лёк зверыс заводитіс лэптыны сылысь синлапъяссӧ.
«Эн видзӧд!» вашнитіс философлы кутшӧмкӧ пытшкӧсса гӧлӧс.
Эз терпит сійӧ, и видзӧдліс.
«Со тайӧ!» горӧдіс Вий да веськӧдіс сы вылӧ кӧрт чуньсӧ.
И ставныс, мыйдаӧн эз вӧвны, уськӧдчисны философ вылӧ.
Швачкысис сэки сійӧ муас, и сэки жӧ петіс сылӧн лолыс повзьӧмысла.
Кыліс петуклӧн горӧдӧмыс.
Тайӧ вӧлі мӧд горӧдӧм нин; медводдза горӧдӧмсӧ гномъяс эз кывлыны.
Повзьӧм духъяс шыбитчисны коді кыдз кужис, ӧшиньясӧ и ӧдзӧсӧ, медым регыдджык лэбзьыны, но эз удайтчы; сідзи и колины найӧ сэні, ӧдзӧсас да ӧшиньясас сибдӧмӧн.
Вичкоӧ пырысь поп чуймис енлысь святынясӧ срамитӧмтӧ аддзӧм бӧрын да эз лысьт сьывны панапида татшӧм местаад.
Тадзи нэм чӧж кежлас и коли вичкоыд, ӧшиньясас да ӧдзӧсъясас сибдӧм чудовищеясӧн, тыри быдмысь вӧрӧн, вужъясӧн, лёк турунӧн, лежнӧгӧн, и некод оз аддзы ӧні сэтчӧ нуӧдан туйсӧ.
* * *
Кодыр юӧръясыс та йылысь локтісны Киевӧдз да богослов Халява кывліс философ Хомаӧс суӧдӧм татшӧм участь йылысь, дзонь час сійӧ думайтіс.
Тайӧ каднас лоины сыын ыджыд вежсьӧмъяс.
Шудыс сылы нюммуні: наукаяслысь курссӧ помалӧм бӧрын сійӧс индісны звӧнарӧн медся джуджыд кӧлӧкӧльняас, и сійӧ пӧшти век локтӧ вӧлі жугалӧм нырӧн сы вӧсна, мый кӧлӧкӧльняас каян пу поссӧ вӧчӧмаӧсь вӧлі вывті лёка.
«Тэ кывлін, мый лоӧма Хомаыдкӧд?» шуис, сы дінӧ матыстчӧмӧн, Тиберий Горобец, коді тайӧ каднас вӧлі нин философ да новліс ичӧтик усъяс.
«Сідзи сылы енмыс сетіс», шуис звонарь Халява.
«Мунам кабакӧ да казьтыштам сылысь ловсӧ».
Том философ, коді пӧсь сьӧлӧмӧн заводитіс пӧльзуйтчыны аслас правоясӧн сідзи, мый и гачыс, и сюртукыс, и весиг шапкаыс сылӧн пӧльтӧ вӧлі спиртӧн да табак тшынӧн, сійӧ жӧ минутаас дась вӧлі мунны кабакӧ.
«Зэв бур морт вӧлі Хома!» шуис звонарь, кодыр чотысь шинкар сувтӧдіс сы водзӧ коймӧд кружка.
«Знатнӧй морт вӧлі!
А пропадитіс весьшӧрӧ!»
«А ме тӧда, мыйла пропадитіс сійӧ: сійӧн, мый повзис.
А эз кӧ пов, сэки эськӧ ведьмаыд сыкӧд нинӧм эз вермы вӧчны.
Колӧ сӧмын, пернапасасьӧмӧн, сьӧлыштны сылы самӧй бӧж вылас, сэки нинӧм оз ло.
Ме ставсӧ нин тайӧс тӧда.
Ӧд миян Киевын став нывбабаясыс, кодъяс пукалӧны базар вылын, — ставыс ведьмаяс».
Та вылӧ звонарь сӧмын копыртліс юрнас, эскис сійӧс.
Но кор казяліс, мый кывйыс сылӧн оз нин вермы нинӧм шуны, сійӧ ньӧжйӧник чеччис пызан сайсьыс да, ӧтар-мӧдарӧ шатласигтырйи, муніс дзебсьыны лёк турун пиӧ медся ыліинас.
Мунігас эз вунӧд, аслас важ привычка серти, босьтны сапӧгысь важ пӧтшва, коді вӧлі туплясьӧ лабичас.
{Н. В. Гоголь (комиӧдіс Ю. Попова) @ Тарас Бульба @ повесьт @ Н. В. Гоголь. Тарас Бульба @ 1939 @ Лб. 3-147.}
Н. В. ГОГОЛЬ
ТАРАС БУЛЬБА
I
«А бергӧдчыв нӧ, пиӧ!
Эстшӧм тэ тешкодь кутшӧм!
Мыйся тайӧ тіян вылын поповскӧй подрясникъяс?
Да этадзи ставныс ветлӧны академияад?»
Татшӧм кывъясӧн встретитіс пӧрысь Бульба ассьыс кык писӧ, кодъяс вӧлі велӧдчӧны киевскӧй бурсаын да кодъяс воисны нин гортас батьыс ордӧ.
Пияныс сылӧн сӧмын на лэччисны вӧвъяс вылысь.
Тайӧ вӧліны кык ён молодеч, кодъяс видзӧдісны кымӧс увтіыс на, кыдзи неважӧн лэдзалӧм семинаристъяс.
Ён, дзоньвидза чужӧмъясыс налӧн вӧлі вевттьысьӧмаӧсь медводдза ус-тош пухӧн, кодӧдз нӧшта абу на инмӧдчывлӧма бритва.
Найӧ вӧліны зэв дӧзмӧмаӧсь батьлӧн татшӧм примитӧмнас да сулалісны вӧрзьытӧг, синъяснысӧ муӧ лэдзӧмӧн.
«Сулалӧй, сулалӧй!
Сетӧй меным видзӧдлыны тіянӧс буриника», водзӧ шуаліс сійӧ, найӧс бергӧдліг: «кутшӧм жӧ кузьӧсь тіян вылын свиткаясныд!
Эстшӧм свиткаяс!
татшӧм свиткаясыд и свет вылас на эз вӧвлыны.
А котӧртлы кодныдкӧ тіян пӧвсысь!
Ме видзӧдла, оз-ӧ сійӧ шлепнитчы му вылас, пӧлаясас дзугсьӧмӧн».
«Эн серав, эн серав, батько!» шуис бӧръяпом ыджыдджыкыс на пӧвсысь.
«Видзӧд тэ кутшӧм пышнӧй!
А мыйла нӧ эськӧ не серавны?»
«Да сідз. Кӧть тэ меным и батько, а кутан кӧ серавны, то, ей-богу, нӧйта!»
«Ак тэ сэтшӧм-татшӧм пи!
Кыдзи, батькоӧс» шуис Тарас Бульба, шензьӧм пырысь некымын воськов бӧрӧ бӧрыньтчӧмӧн.
«Да кӧть и батькоӧс.
Обидаысь ог видзӧдлы и ог уважит некодӧс».
«Кыдзи нӧ тэ кӧсъян мекӧд тышкасьны? буди кулакъясӧн?»
«Да кӧть нин мыйӧн сійӧ эз вӧв».
«Но, вай кулакъясӧн!» шуаліс Бульба, соссӧ пуджӧмӧн: «Видзӧдла ме, мыйся морт тэ кулак вылын!»
И батя-пиа, важӧн янсавлӧм бӧрын чолӧмасьӧм пыдди, кутісны тітшкӧдны мӧда-мӧдныслы и бокъясаныс, и косканыс, и морӧсаныс, то бӧрыньтчылӧмӧн да видзӧдалӧмӧн, то выльысь наступайтӧмӧн.
«Видзӧдӧй, бур йӧз: дурмис пӧрысьыс! дзикӧдз йӧймис!» шуаліс блед косындзи да бур мамныс налӧн, коді сулаліс порог дорас да эз на вевъяв кутлыны мусасьыс-муса челядьсӧ ассьыс.
«Челядь воисны гортӧ, воысь дыр найӧс эгӧ аддзылӧй, а сійӧ мӧвпыштіс он тӧд мый: кулакъясӧн тышкасьны!»
«Да сійӧ зэв бура тышкасьӧ!» шуаліс Бульба дугдӧм бӧрас.
«Ей-богу, бура!» водзӧ шуаліс сійӧ, неуна лӧсьӧдчыштӧмӧн: «сэтшӧма, кӧть эськӧ весиг и не видлыны.
Бур лоас казак!
Но, здорово, пиӧ! чупнитчам!»
И батя-пиа кутісны окасьны.
«Бур, пиӧ!
Вот тадзи нӧйт ставсӧ, кыдзи менӧ тітшкӧдін. Некодлы стрӧка эн сет!
А тэ вылын век жӧ тешкодь паськӧмыд.
Мыйся гез тайӧ ӧшалӧ?
А тэ, Бейбас, мый сулалан да киястӧ лэдзин?» шуаліс сійӧ, ичӧтджыкыс дінӧ шыасьӧмӧн: «мый нӧ тэ, пон пи, он тітшкӧд менӧ?»
«Вот нӧшта мый думыштӧма!» шуаліс мамыс, коді сэк кості кутлӧ вӧлі ичӧтджыксӧ.
«Да воас жӧ юрад татшӧмторйыс, медым рӧдимӧй дитя нӧйтас батьӧс.
Да быттьӧ и сэтчӧдз ӧні: дитя том, локтіс сы кузя туй, мудзис
(тайӧ дитяыс вӧлі кызь арӧсысь ыджыдджык да стӧч сажень судта тушанас).
Сылы эськӧ ӧні колӧ узьыштны да сёйыштны мыйкӧ, а сійӧ заставляйтӧ сійӧс косясьны!»
«Э, да тэ мазунчик, кыдзи ме аддза!» шуаліс Бульба.
«Эн кывзы, пиӧ, мамтӧ: сійӧ баба. Сійӧ нинӧм оз тӧд.
Кутшӧм тіянлы нежитӧм?
Тіян нежбаныд — чистӧй поле да бур вӧв; вот тіян нежбаыд.
А аддзанныд со тайӧ саблясӧ — вот тіян мамныд.
Сійӧ ставыс дрянь, мыйӧн тыртӧны юръяснытӧ тіянлысь: и академияыд, и став сійӧ книжкаясыд, букварьясыд, и став сійӧ филозофияыд, ставыс сійӧ енмыс тӧдас мый, ме сьӧлышта тайӧ став вылас!»
Тані Бульба сюйыштіс строкаӧ сэтшӧм кыв, кодӧс весиг оз гижны печатьын.
«А вот, бурджык, ме тіянӧс воан вежонӧ жӧ мӧдӧда Запорожьеӧ.
Вот кӧні наука, дак наука!
Сэні тіянлы школа; сэні сӧмын шедӧданныд вежӧрнытӧ».
«И ставсӧ сӧмын ӧти вежон овны налы гортын?» шуаліс нораа, син тыр синваӧн, косындзи старуха-мамыс.
«И гуляйтыштны налы, коньӧръяслы, оз удайтчы, оз удайтчы и рӧднӧй керканысӧ тӧдмавны, и меным оз удайтчы пӧттӧдз видзӧдны на вылӧ!»
«Тырмас, тырмас омлявныд, старука!
Козак абу сы вылӧ, медым ноксьыны бабаяскӧд.
Тэ эськӧ дзебин найӧс кыкнансӧ аслад юбка улад да и пукалін эськӧ на вылын, колькъяс вылын курӧг моз.
Мун, мун, да вай миянлы зільджыка пызан вылӧ ставсӧ, мый эм.
Оз ков пампушкаясыд, медовикъясыд, маковникъясыд да мукӧд пундикъясыд; вай миянлы ставнас межтӧ, кӧзатӧ вай, нелямын вося матӧ!
Да горелкатӧ унджык, эн выдумкаяса горелкатӧ, эн изюматӧ да быдсяма вытребенькиатӧ, а чистӧй, быгъя горелка, медым ворсіс да дзожгис дурмӧм моз».
Бульба нуӧдіс ассьыс пиянсӧ светлицаас, кысянь тэрыба котӧрӧн петісны червоннӧй монистъяса кык мича прислужница-нывъяс, кодъяс идралісны комнатаяссӧ.
Найӧ, кыдзи тыдалӧ, повзисны паничьяс воӧмысь, кодъяс эз радейтлыны колявны некодӧс, либӧ жӧ прӧста, кӧсйисны нуӧдны нывбаба обычай: горӧдны да уськӧдчыны ӧпреметь, мужчинаӧс аддзӧм бӧрын, и сэсся ёна яндзимла дыр тупкысьны соснаныс.
Светлицасӧ вӧлі идралӧма сійӧ кадся вкусӧн. код йылысь ловъя намёкъясыс колины сӧмын сьыланкывъясын да народнӧй думаясын, кодъяс сэсся оз нин сьывсьыны Украинаын тошка слеп-старикъясӧн, бандураӧн ньӧжйӧник триньӧдчӧм улын, гӧгӧр сувталӧм йӧз синводзын; сійӧ браннӧй сьӧкыд кад вкусын, кор кутісны пансявны схваткаяс да косьяс Украинаын уния вӧсна.
Ставыс вӧлі сӧстӧм, мавтӧма цветнӧй сёйӧн.
Стенъясас сабляяс, нагайкаяс, пӧткаяслы сеткаяс, тывъяс да ружьеяс, порок пуктӧм вылӧ мудера вӧчӧм сюр, вӧвлы вылӧ зарни дом да эзысь бляхаяса кутӧдъяс.
Ӧшиньясыс светлицаас вӧліны посньыдикӧсь, гӧгрӧс пемыд стеклӧясаӧсь, кутшӧмъяс паныдасьлӧны ӧні сӧмын важся вичкоясын, кодъяс пыр, вешъян стеклӧсӧ лэптышттӧг, мӧдног оз позь вӧлі видзӧдны.
Ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс гӧгӧрыс вӧліны гӧрд отводъяс.
Джадж пельӧсъясас сулалісны кувшинъяс, бутылкаяс да фляжкаяс виж да лӧз стеклӧысь, разнӧй эзысь кубокъяс, быдсяма сикас зӧлӧтитӧм чаркаяс: венецейскӧй, турецкӧй, черкесскӧй, кодъяс пырӧмаӧсь Бульба светлицаӧ быдсяма туйясӧн коймӧд да нёльӧд ки пыр, мый вӧвлі зэв овланаторйӧн сэкся удалӧй кадъясӧ.
Кыдз пу скамьяяс став комната гӧгӧрыс; зэв ыджыд пызан, ен, улӧсъяс параднӧй пельӧсас; паськыд пач пачсайясӧн, уступъясӧн да выступъясӧн, кодӧс вевттьӧма сера цветнӧй изразецъясӧн, — ставыс тайӧ вӧлі зэв тӧдса миян кык молодечлы, кодъяс быд во подӧн волывлісны гортас каникулярнӧй кад кежлӧ; подӧн волывлісны сы вӧсна, мый налӧн эз на вӧвны вӧвъясыс, да сы вӧсна, мый эз вӧв обычайын лэдзны школяръяслы ветлыны верзьӧмӧн.
Налӧн вӧліны сӧмын кузь чубъяс, кодъясӧд найӧс вермис някравны оружие новлысь быд козак.
Бульба сӧмын выпуск дырйиыс мӧдӧдіс налы аслас табунысь кык том ужӧс.
Пиян локтан случай кузяыс Бульба тшӧктіс корны став сотникъясӧс да став полковӧй чинсӧ, коді сӧмын вӧлі гортас; и кор локтісны на пӧвсысь кыкӧн да есаул Дмитро Товкач, важ ёртыс сылӧн, сійӧ пырысь-пыр жӧ представитіс найӧс, шуӧмӧн: «Со видзӧдӧй, кутшӧм молодечьяс!
Сечӧ найӧс регыд мӧдӧда».
Гӧстьяс поздравитісны и Бульбаӧс и кыкнан том мортсӧ да шуисны налы, мый бур делӧ вӧчӧны, да мый том мортлы Запорожскӧй Сечь дорысь бур наука абу.
«Ноко, панъяс вокъяс, пуксьӧ быдӧн, кодлы кӧні бурджык, пызан сайӧ.
Но, пиянӧй! медвойдӧр юыштам горелка!» тадзи шуаліс Бульба:
«Енмӧй, благӧслӧвит!
Лоӧй дзоньвидзаӧсь, пиянӧй: и тэ, Остап, и тэ, Андрий!
Сет жӧ енмӧй, медым ті война вылын век вӧлінныд удачливӧйӧсь!
Медым эськӧ бусурманъясӧс нӧйтінныд, и турокъясӧс эськӧ нӧйтінныд, и татаринӧс нӧйтінныд эськӧ, кор и ляхъяс заводитісны мыйкӧ миян вералы паныд вӧчны, то и ляхъясӧс эськӧ нӧйтінныд.
Но, лӧсьӧдлы ассьыд чаркатӧ, мый, бур горелкаыс?
А кыдзи латынь ногӧн горелкаыд?
Тӧ-тӧ, пиӧ, йӧйӧсь вӧліны латынецъясыд: найӧ эз и тӧдлыны эм-ӧ свет вылын горелкаыс.
Кыдзи нин сійӧс шулісны, коді латинскӧй виршъяс гижлӧма?
Ме грамотатӧ тӧда омӧля, а сы вӧсна и ог тӧд: Гораций, али мый?»
«Со кутшӧм батько», аслыс мӧвпыштіс ыджыдджык пиыс, Остапыс: «Ставсӧ, пӧрысь понйыд, тӧдӧ, а ещӧ и тӧдтӧм улӧ сетчӧ».
«Ме чайта, архимандрит эз сетлы тіянлы и исыштны горелкатӧ», водзӧ шуаліс Тарас.
«А веськыда висьталӧй, пиянӧй, ёна кульлісны тіянӧс кыдзпу ньӧръясӧн да свежӧй вишнякӧн спинааныд и быдлаӧ, мый толькӧ эм козаклӧн?
А, гашкӧ, сы вӧсна мый ті лоинныд нин вывті тӧлкаӧсь, да, гашкӧ, и плетюганъясӧн кульлісны?
Чайта, не сӧмын субботаясӧ, а сюрлывліс и середаӧ и четвергъясӧ?»
«Нинӧм, батько, казьтывны, мый вӧвлі», хладнокровнӧя вочавидзис Остап: «мый волі, сійӧ коли!»
«Мед ӧні видлас!» шуис Андрий: «мед сӧмын ӧні кодкӧ крукалас.
Вот мед сӧмын веськалас ӧні кутшӧм-нибудь татарва, кутас тӧдны сійӧ, мыйся вещь козацкӧй сабля».
«Бур, пиӧ! ей-богу, бур!
Да кор сы вылӧ кутіс мунны, то ме тіянкӧд муна! ей-богу, муна.
Кутшӧм дьяволӧс меным тані виччысьны?
Мед ме лои гречакӧдзысьӧн, гортӧн веськӧдлысьӧн, видзӧдны ыжъяс бӧрся, да порсьяс бӧрся, да бабитчыны гӧтыркӧд?
А мед пропадитас сійӧ: ме козак, ог кӧсйы!
Мый нӧ, кӧть мый абу война?
Ме сідзи муна тіянкӧд Запорожьеӧ, гуляйтыштны.
Ей-богу, муна!»
И пӧрысь Бульба ичӧтикаӧн горячитчис, горячитчис, бӧръяпом скӧрмис дзикӧдз, чеччис пызан сайсьыс да, важнӧй вид вӧчӧмын, зымкнитіс кокнас.
«Аски жӧ мунам!
Мыйла нюжӧдны!
Кутшӧм врагӧс ми тані пукалӧмӧн вермам виччысьны?
Мыйла миянлы тайӧ керкаыс?
мый вылӧ миянлы став сійӧторйыс?
мый вылӧ тайӧ гырничьясыс?»
Тайӧс шуӧм бӧрын, сійӧ заводитіс кучкавны да шыблавны гырничьяс да фляжкаяс.
Коньӧр старушка, коді велалӧма нин аслас верӧслӧн татшӧм поступокъяс дінӧ, жугыля видзӧдіс, лабичас пукалӧмӧн.
Сійӧ эз лысьт нинӧм сёрнитны; но, татшӧм страшнӧй решениесӧ кылӧм бӧрын, сійӧ эз вермы кутчысьны бӧрдӧмысь; видзӧдліс аслас челядьыс вылӧ, кодъяскӧд сылы грӧзитіс сэтшӧм регыдӧн янсӧдчӧм, — и некод эськӧ эз вермы опишитны став чӧв олан вынсӧ сійӧ шоглысь, коді, кажитчӧ, тіраліс сійӧ синъясын да судорожнӧя юмыртӧм вомдорас.
Бульба вӧлі асныра страшнӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧ характеръяс пӧвсысь ӧти, кодъяс вермисны артмыны ХV-ӧд сьӧкыд нэмын Европаса джынвыйӧ кочуйтысь пельӧсын, кор аслас князьясӧн эновтӧм став лунвывса первобытнӧй Россияӧс вӧлі пустӧшитӧма, сотӧма пӧимӧдз монгольскӧй хищникъяслӧн ӧлӧдны позьтӧм набегъясӧн, кор, гортысь и оланінысь лишитчӧм бӧрын, тані лои морт отважнӧй; кор ыджыд пӧжаръяс местаын, грознӧй соседъяс синводзын да вечнӧй опасность водзын, овмӧдчывліс сійӧ да велавліс видзӧдны налы веськыда синманыс, вунӧдӧмӧн, существуйтӧ-ӧ свет вылас кутшӧмкӧ полӧм; кор браннӧй биӧн ыпнитіс важ мирнӧй славянскӧй дух да лои казачество — роч природалӧн паськыд, разгульнӧй замашка, и кор став поречьеяс, перевозъяс, берегпӧлӧнса увтас да льготнӧй местаяс лои кӧдзӧма казакъясӧн, кодъяслы и лыдсӧ некод эз тӧд, и смел ёртъясыс налӧн вӧліны правӧн вочавидзны найӧ лыд йылысь тӧдны окотитысь султанлы: «коді найӧс тӧдас! найӧ миян разалӧмаӧсь став степь пасьтаыс: кыдз байрак, то козак» (кыдзи ичӧтик нӧрыстор, сэн нин и козак).
Тайӧ вӧлі роч вынлӧн збыль вӧвлытӧм явление: сійӧс чеччӧдіс народнӧй морӧсысь бедаяслӧн биыс.
Воддза уделъяс пыдди, псаръясӧн да ловчӧйясӧн тыр посни каръяс пыдди, враждуйтысь да каръясӧн тӧргуйтысь посни князьяс пыдди кыптісны грознӧй сиктъяс, куреньяс да околицаяс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь общӧй опасностьӧн да нехристианскӧй хищникъяслы паныд лӧглунӧн.
Ставлы нин тӧдса историяысь, кыдзи налӧн нэмӧвӧйся тышыс да беспокойнӧй олӧмыс спаситісны Европаӧс сійӧ кутны позьтӧм стремлениеясысь, кодъяс грӧзитісны сійӧс путкыльтны.
Польскӧй корольяс, кодъяс, удельнӧй князьяс местаын, тайӧ паськыд муяс вылын кӧть и ылысса да слаб властительясӧн лоӧмӧн, гӧгӧрвоисны козакъяслысь тӧдчанлунсӧ да выгодасӧ татшӧм браннӧй сторожевӧй олӧмыслысь.
Найӧ поощряйтлісны найӧс да леститісны татшӧм расположениеыслы.
Найӧ ылысса власть улын гетманъяс, кодъясӧс вӧлі бӧрйӧма ас козакъяс пӧвссьыныс жӧ, околицаяссӧ да куреньяссӧ пӧртісны полкъясӧ да правильнӧй округъясӧ.
Тайӧ эз вӧв строевӧй чукӧртӧм войска, сійӧс эськӧ некод эз аддзы; но война да общӧй движение случайын, кӧкъямыс лунӧн, не дырджык, быдӧн локтавлісны вӧв вылын, асланыс став вооружениеӧн, корольсянь сӧмын ӧти червонец получитӧмӧн, и кык вежонӧн чукӧрмывліс сэтшӧм войска, кутшӧмӧс эз вермыны эськӧ чукӧртны некутшӧм рекрутскӧй наборъяс.
Помасис поход, воин мунліс видзьяс вылӧ да муяс вылӧ, днепровскӧй перевозъясӧ, кыйис чери, тӧргуйтіс, пуис сур да вӧлі вӧльнӧй козак.
Сэкся иноземецъяс справедливӧя дивуйтчисны сэки найӧ вӧвлытӧм способностьяснас.
Эз вӧвлы ремеслӧ, кодӧс эськӧ эз куж козак: вийӧдны вина, лӧсьӧдны телега, изны порох, вӧчны кузнецкӧй, слесарнӧй удж да, содтӧд сы дінӧ, нинӧм жалиттӧг гуляйтны — юны да бражничайтны, кыдзи сӧмын вермас ӧти роч — ставыс тайӧ вӧлі сы пельпом серти.
Рейстровӧй козакъяс кындзи, кодъяс лыддьӧны вӧлі обязанностьӧн явитчыны война дырйи, век позьӧ вӧлі, ёна колан случайын, чукӧртны вӧла доброволецъясӧс быдса чукӧръяс: сулалӧ сӧмын вӧлі есаулъяслы мунны став сиктъясса да местечкоясса рынокъяс да площадьяс кузя да, телега вылӧ сувтӧмӧн, став горш тырнас горзыны:
«Эй, ті, пивникъяс, броварникъяс, тырмас тіянлы сурнытӧ пуны, да туплясьны пачсайясаныд, да вердны гутъясӧс асланыд тшӧг яйнаныд!
Мунӧй рыцарскӧй слава да честь шедӧдны!
Ті гӧрысьяс, гречакӧдзысьяс, ыжвидзысьяс, баболюбъяс! тырмас тіянлы гӧр бӧрся ветлыны да лякӧсьтыны муӧн ассьыныд виж чоботъястӧ, да кыссьыны гӧтыръяс дінаныд да губитны рыцарскӧй выннытӧ!
Кад шедӧдны козацкӧй слава!»
И тайӧ кывъясыс вӧліны кос пу вылӧ гылалысь бикинь кодьӧсь.
Гӧрысь жугӧдліс ассьыс гӧрсӧ, броваръяс да пивоваръяс шыблавлісны ассьыныс кадьяссӧ да жуглісны бӧчкаяссӧ, ремесленник да тӧргаш чӧрту ыстылісны ремеслӧсӧ да лавкасӧ, жугліс гырничьяссӧ керкасьыс.
И ставӧн, мый вӧвлі, пуксьывліс вӧв вылӧ.
Шуны кӧ, роч характер тані пӧлучитіс вына, паськыд размах, ён наружность.
Тарас вӧлі кореннӧй важ полковникъяс лыдысь ӧтиӧн: ставнас сійӧс вӧлі вӧчӧма браннӧй тревога вылӧ да торъявліс аслас нравса грубӧй веськыдлунӧн.
Сэки Польшалӧн влияниеыс заводитліс нин тӧдчыны роч дворянство вылын.
Унаӧн босьтлісны нин польскӧй обычайяс, лӧсьӧдісны роскошь, великолепнӧй прислугаяс, соколъясӧс, ловчӧйясӧс, ӧбедъяс, дворъяс.
Тараслы тайӧ эз волы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ радейтіс козакъяслысь прӧстӧй олӧмсӧ да лӧгасис аслас ёртъяс пӧвсысь накӧд, кодъяс синлісны варшавскӧй стороналань, найӧс польскӧй панъяслӧн холопъясӧн нимтӧмӧн.
Некор ланьтлытӧм, сійӧ лыддис асьсӧ православиеӧс законнӧй дорйысьӧн.
Аслас праваӧн пырлывліс сиктӧ, кӧні сӧмын норасьлісны арендаторъяс дзескӧдӧм вылӧ да тшынысь выль пошлинаяс содтӧм вылӧ.
Ачыс аслас козакъяскӧд вӧчліс на вылын расправа да пуктіс аслыс правилоӧн, мый куим случайын век колӧ босьтчыны сабляӧ, именнӧ: кор комиссаръяс мыйыськӧ эз уважайтны старшинаясӧс да сулалісны на водзын шапкаясӧн; кор издевайтчисны православие вылын да эз пӧчитайтны дедъяслысь закон, и, медбӧрын, кор врагъяс вӧліны бусурманъяс да турокъяс, кодъяслы паныд быд случайын сійӧ лыддьывліс позянаӧн лэптыны ӧружие христианство слава вӧсна.
Ӧні сійӧ водзвыв тешитіс асьсӧ мӧвпӧн, кыдзи сійӧ явитчас аслас кык пиыскӧд Сечӧ да шуас: «Со видзӧдлӧй, кутшӧм молодечьясӧс ме вайӧді тіян дінӧ!» кыдзи представитас найӧс битваясын калитчӧм важ ёртъясыслы, кыдзи видзӧдлас налӧн медводдза подвигъяс вылӧ ратнӧй наукаын да бражничествоын, кодӧс сійӧ почитайтліс тшӧтш рыцарлӧн главнӧй достоинствояс пиысь ӧтиӧн.
Сійӧ войдӧрсӧ кӧсйӧ вӧлі мӧдӧдны найӧс ӧтнаныссӧ.
Но налысь свежӧйлунсӧ, мортсямнысӧ, вына тушаяслысь мичлунсӧ аддзигӧн ыпнитіс сылӧн воинскӧй духыс, и сійӧ мӧд луннас жӧ решитіс мунны накӧд ачыс, кӧть та вылӧ быть колӧмыс вӧлі ӧти ас ныра вӧляыс.
Сійӧ хлопочитіс нин да сеталіс приказъяс, бӧрйис вӧвъяс да сбруя том пияныслы, пыравліс и гидняясӧ и амбаръясӧ, бӧрйис слугаясӧс, кодъяс долженӧсь вӧлі аски накӧд мунны.
Есаул Товкачлы висьталіс ассьыс властьсӧ да чорыд наказ, явитчыны пырысь-пыр жӧ став полкнас, муртса кӧ сӧмын сійӧ сетас Сечсянь кутшӧмкӧ юӧр.
Кӧть сійӧ вӧлі и гажа, и юрас шузьӧ на вӧлі кодлуныс, но сійӧ нинӧм эз вунӧд.
Весиг сетіс приказ юктавны вӧвъяс да кисьтны налы лясниӧ гырысь да первой сорт шобді, да воис мудз аслас тӧждысьӧм пондаыс.
«Но, челядь, ӧні колӧ узьны, а аски кутам вӧчны сійӧ, мый ен сетас.
Да эн вольсав миянлы вольпасьтӧ!
Миянлы оз ков вольпасьыд.
Ми кутам узьны дворын.»
Войыс муртса на сывтыртіс енэжсӧ, но Бульба век водлывліс водз.
Сійӧ водіс ковёр вылӧ, шебрасис меж ку тулупӧн, сы вӧсна мый войся сынӧдыс вӧлі прамӧй ыркыд да мый Бульба радейтліс шебрасьны шоныдджыка, кор вӧлі гортас.
Сійӧ регыд кутіс шкоргыны, а сы бӧрся и став дворыс.
Ставыс, мый куйліс сійӧ разнӧй пельӧсъясын, заводитіс шкоргыны да сьывны;
медвойдӧр унмовсис стӧрӧжыс, сы вӧсна мый сійӧ быдӧнысь медъёна юис паничьяс воӧм кузя.
Ӧтнас коньӧр мамыс эз узь.
Сійӧ нюкыртчыштіс орччӧн куйлысь аслас дона пиян юрводзӧ.
Сійӧ сыналіс сынанӧн налысь кыдзсюрӧ пратьмӧм том кудрияссӧ да кӧтӧдіс найӧс синванас; сійӧ видзӧдіс на вылӧ ставнас, видзӧдіс став чувствояснас, ставнас пӧри ӧти видзӧдӧмӧ да эз вермы пӧтны видзӧдӧмнас.
Сійӧ вердіс найӧс аслас морӧснас; сійӧ быдтіс, дрӧчитіс найӧс — да сӧмын ӧти здук кежлӧ аддзӧ найӧс ас водзсьыс.
«Пиянӧй менам, пиянӧй менам, мусаясӧй!
Мый лоӧ тіянкӧд? мый виччысьӧ тіянӧс!» шуаліс сійӧ, и синваыс сувтіс чукыръясас, кодъяс вежӧмаӧсь сылысь коркӧся мича чужӧмсӧ.
Збыль сійӧ вӧлі коньӧркодь, кыдзи сійӧ удалӧй нэмся быд нывбаба.
Сійӧ ӧти здук сӧмын оліс радейтӧмӧн, сӧмын страстьлӧн первой горячка дырйи, томдырся первой горячка дырйи и сылӧн суровӧй прельстительыс эновтліс нин сійӧс сабля ради, ёртъясыс ради, бражничайтӧм ради.
Сійӧ аддзывліс верӧссӧ вонас кык-куим лун, да сэсся некымын во сы йылысь оз вӧлі кывсьыв.
Да и кор аддзысьлісны сыкӧд, кор найӧ олісны ӧтлаын, мыйся олӧм сылӧн вӧлі?
Сійӧ терпитіс оскорблениеяс, весиг нӧйтӧмъяс; сійӧ аддзывліс сӧмын милӧсть ради меліалӧм; сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ страннӧй существо гӧтыръястӧм рыцаръяслӧн тайӧ сборищеын, кодъяс вылӧ разгульнӧй запорожье пуктывліс ассьыс суровӧй колоритсӧ.
Томлуныс наслаждениеястӧг югнитіс сы водзті, и сылӧн прекраснӧй свежӧй банбокъясыс да морӧсъясыс окавтӧг скӧрмисны да вевттьысисны кадысь водз артмӧм чукыръясӧн.
Став радейтӧмыс, став чувствоясыс, ставыс, мый эм нежнӧйыс да страстнӧйыс нывбабаын, ставыс пӧри сылӧн ӧти материнскӧй чувствоӧ.
Сійӧ пӧся, страстьӧн, синваӧн, степнӧй каля моз, гӧграліс аслас челядь весьтын.
Сылысь пиянсӧ, сылысь муса пиянсӧ босьтӧны сы дінысь, босьтӧны сы вылӧ, медым не аддзывны найӧс некор.
Код тӧдас, гашкӧ, первой битва дырйи татарин керыштас налысь юръяссӧ, и мамыс оз кут тӧдны, кӧні куйлӧны налӧн шыбытӧм телӧясыс, кодъясӧс кокалас хищнӧй туйвыв лэбач и кодъяслӧн быд кусочекысь, быд вир войтысь сійӧ сетіс эськӧ ставсӧ.
Сыркъялӧмӧн бӧрдігтырйи сійӧ видзӧдіс налы синманыс, кодъясӧс ставсӧ вермысь ун заводитіс нин куньтӧдны, да мӧвпаліс: гашкӧ, инӧ Бульба, садьмас да, нюжӧдас мунӧмсӧ лун кык кежлӧ кымын.
Гашкӧ, сійӧ мӧвпыштіс сэтшӧм регыдӧн мунны сы вӧсна, мый уна юис.
Енэжвывсянь тӧлысь важӧн нин югдӧдӧ узьысьясӧн тыр дворсӧ, бербаяслысь сук чукӧрсӧ да джуджыд йӧнъясӧс, код пӧвсӧ вӧйӧма ӧшинювсӧ кытшалысь частокол.
Сійӧ пыр пукаліс аслас муса пиян юръяс водзын, ни ӧти минута кежлӧ эз вештыв на вылысь ассьыс синъяссӧ да эз мӧвпав узьӧм йылысь.
Вӧвъяс нин, югдӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, ставныс водалісны турун вылӧ да дугдісны сёйны; бербаяслӧн вылыс коръясыс заводитісны нин ляпкӧдчыны, и ичӧтикаӧн лапкӧдчан струяыс лэччис на кузя дзик уліӧдзыс.
Сійӧ пукаліс дзик югдытӧдзыс, весиг эз вӧв мудзӧма да пытшкӧснас кӧсйис, медым войыс нюжаліс кыдзи позьӧ кузьджыка.
Степсянь кыліс чаньлӧн лэчыда гӧрӧктӧм.
Гӧрд полосаяс ясыда югнитісны енэжын.
Бульба друг садьмис да чеччыштіс.
Сійӧ зэв бура помнитіс ставсӧ, мый приказывайтліс тӧрыт.
«Но, хлопцы, тырмас узьны!
Кад! Кад!
Юкталӧй вӧвъяс!
А кӧні пӧрысь?»
(тадзи сійӧ векджык шулывліс гӧтырсӧ ассьыс).
«Ӧдйӧджык, пӧрысь, лӧсьӧд миянлы сёйны, ӧд ыджыд кузь туй куйлӧ!»
Медбӧръя надеясьыс лишитӧм коньӧр старушка жугыля тапиктіс керкаас.
Сэк кості, кыдзи сійӧ синваӧн сорӧн гӧтӧвитіс ставсӧ, мый колӧ завтрак кежлӧ, Бульба сеталіс ассьыс приказаниеяссӧ; ноксис гидняын да ачыс бӧрйис аслас челядьыслы медбур убранствосӧ.
Бурсакъяс друг вежсисны: на вылын воддза няйтӧсь сапӧгъяс пыдди лоины эзысь подковъяса гӧрд сафьяновӧйяс,
Чёрнӧй море пасьта шароваръяс, сюрс чукыръяса да кӧрӧмъяса, вӧнясьӧмаӧсь зарни очкурӧн*.
Очкур дінас йитӧма вӧлі туганъяса кузь тасмаяс да кальянлы мукӧд побрякушкаяс.
Козакин алӧй рӧма, би кодь яркӧй нойысь, вӧнясьӧма узорчатӧй вӧньӧн;
чеканитӧм турецкӧй пистолетъяс вӧліны сюйыштӧмаӧсь вӧнь костаныс;
сабляыс бриньӧдчӧ найӧ кокъяс кузя.
Омӧля на гожъялӧм чужӧмъясныс налӧн, кажитчӧ, шаньмыштісны да едждісны;
том сьӧд усъясыс ӧні кыдзкӧ ярджыка тӧдчӧдісны налысь еджыдлунсӧ да томлунся здоровӧй вынйӧра рӧмсӧ;
найӧ вӧліны лӧсьыдӧсь зарни вылыса сьӧд бараньей шапкаяс уланыс.
Коньӧр мам! Сійӧ мыйӧн аддзис найӧс, сійӧ и кыв эз вермы шуны, и синваыс сувтіс сійӧ синъясын.
«Но, пиянӧй, ставыс дась! нинӧм нюжӧдчыны!» шуис бӧръяпом Бульба.
«Ӧні, христианскӧй обычай серти, колӧ туй водзын ставнымлы пуксьывны.»
Ставӧн пуксисны, весиг тшӧтш и пияныс, кодъяс почтительнӧя сулалісны ӧдзӧс дорас.
«Ӧні благословит, мам, челядьтӧ ассьыд!» шуис Бульба.
«Кевмы енлы, медым найӧ воюйтісны храбрӧя, дорйисны эськӧ пыр рыцарскӧй честь, медым сулалісны век христовӧй вера вӧсна, а оз кӧ, медым лучшӧ пропадитасны, медым и дукыс налӧн эз вӧв свет вылас!
Матыстчӧй, челядь, мамыд дінӧ.
Мамлӧн молитва и ва вылын и му вылын спасайтӧ.»
Мамыс, мам кодь слаб, сывъяліс найӧс, кыскис кык неыджыд ӧбраз, ӧшӧдіс налы, бӧрдігтырйи, сьыліаныс.
«Медым хранитас тіянӧс... божья матерь...
энӧ вунӧдӧй, пиянӧй, мамтӧ ассьыныд...
ыстӧй кӧть юӧртор ас йывсьыныд...»
Водзӧ мамыс эз вермы сёрнитны.
«Но, мунам, челядь!» шуис Бульба.
Кильчӧ дорын сулалісны седлӧалӧм вӧвъяс.
Бульба чеччыштіс аслас Чӧртыс вылӧ, коді бешеннӧя шатовмуні, ас вывсьыс кызь пудъя сьӧкта чувствуйтӧмӧн, сы вӧсна мый Бульба вӧлі вывті сьӧкыд да кыз.
Кор аддзис мамыс, мый и пияныс нин сылӧн пуксьӧмаӧсь вӧвъяс выланыс, сійӧ уськӧдчис ичӧтджыкыс дінӧ, кодлӧн чужӧм вылас петкӧдчӧ вӧлі унджык кутшӧмкӧ нежность; сійӧ кватитіс сійӧс стремятіыс, сійӧ сибдіс сы седлӧ бердас да став чужӧм вылас тыдалан отчаяниеӧн эз лэдз сійӧс аслас кисьыс.
Кык ён казак босьтісны сійӧс да видзчысьӧм пырысь нуисны сійӧс керкаас.
Но кор найӧ петісны ӧграда ӧдзӧс сайӧ, сійӧ дикӧй кӧза сяма став пельклунӧн, коді оз нин вӧлі лӧсяв сійӧ арлыдлы, петіс ӧграда ӧдзӧс саяс, гӧгӧрвоны позьтӧм вынӧн сувтӧдіс вӧвсӧ да сывъяліс на пӧвсысь ӧтисӧ кутшӧмкӧ йӧйсяма чувстволы горячностьӧн; сійӧс бара нуисны.
Том казакъяс мунісны жугыля да кутісны синванысӧ, асланыс батьсьыс полӧмла, коді, ӧднакӧ, ачыс тшӧтш вӧлі неуна дӧзмӧма, кӧть старайтчис тайӧс не петкӧдлыны.
Луныс вӧлі букыд; виж туруныс югъяліс яра; лэбачьяс дзользисны кыдзкӧ ладтӧг.
Найӧ, муныштӧм бӧрын, видзӧдлісны бӧрвыв: хуторныс налӧн быттьӧ муас пырӧма; сӧмын сулалісны му вылын найӧ скромнӧй керканыслӧн кык труба да сӧмын ӧти йывъясыс пуяслӧн, код увъяс кузя найӧ кавшасьлывлісны-ветлывлісны уръяс моз;
на водзын нӧшта ливквидзис сӧмын ӧти луд, код серти найӧ вермисны уськӧдны тӧдвыланыс олӧмныслысь став историясӧ, сійӧ вояссянь, кор туплясьлісны сійӧ лысваа турун вывті, сійӧ воясӧдз, кор виччысисны сэні сьӧд синкыма козачкаӧс, коді полігтырйи лэбӧ вӧлі сы вомӧн аслас свежӧй, тэрыб кокъясӧн.
Со нин сӧмын струба весьтса ӧти зіб ӧткӧн чурвидзӧ енэжын вылысладор помас ӧшӧдӧм телега гӧгыльӧн, равнинаыс, кодӧс найӧ прӧйдитісны, кажитчӧ нин ылысяньыс гӧраӧн да ставсӧ аснас сайӧдіс.
— Прӧщайтлӧй и челядьдырся олӧм, и ворсӧмъяс и ставыс, и ставыс!
2
Куимнан верзьӧмаыс мунісны чӧва.
Пӧрысь Тарас мӧвпаліс важӧнся йылысь: сы водзті муніс сылӧн том кадыс, сылӧн арлыдыс, сылӧн кольӧм воясыс, код вӧсна век пӧшти бӧрдӧ козак, коді эськӧ кӧсйис, медым став нэмыс сылӧн вӧлі том кадӧн.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, кодӧс сійӧ встретитас Сечын аслас важ сотоварищьяс пӧвсысь.
Сійӧ лыддьӧдліс, кутшӧмъяс кулалісны нин, кутшӧмъяс олӧны на.
Синваыс надзӧник доршасис сійӧ синъясын да дзормӧм юрыс сылӧн жугыля ӧшӧдчис.
Пияныс сылӧн вӧліны занятӧсь мӧд мӧвпъясӧн.
Но колӧ висьтавны унджык сы пиян йылысь.
Найӧс вӧлі сетӧма дас кык арӧсӧн киевскӧй академияӧ, сы вӧсна мый сійӧ кадся став почётнӧй сановникъяс лыддисны быть коланаӧн сетны воспитание асланыс челядьлы, кӧть сійӧ вӧчсьыліс сійӧн, медым бӧрыннас дзикӧдз вунӧдны сы йылысь.
Найӧ сэки вӧліны, кыдзи и ставыс, кодъяс пырӧны бурсаӧ, йӧйӧсь, воспитайтӧмаӧсь вӧля вылын, да векджык сэні нин неуна шлифуйтчылісны да получайтлісны мыйкӧ общӧйтор, коді вӧчӧ найӧс мӧда мӧд выланыс скодитанаӧн.
Ыджыдджыкыс, Остапыс, заводитіс сысянь ассьыс поприщесӧ, мый первой вонас жӧ пышйис.
Сійӧс бӧр вайӧдісны, ньӧръялісны страшнӧ да пуксьӧдісны книга сайӧ.
Нёль пӧрйӧ сійӧ гуавліс ассьыс букварсӧ му пытшкӧ, да нёль пӧрйӧ не морт ногӧн сійӧс нӧйтӧм бӧрын, ньӧблісны сылы выльӧс.
Но, сомневайтчытӧг, сійӧ вӧчис эськӧ и витӧдысь, батьыс кӧ эськӧ эз сет сылы торжественнӧй кӧсйысьӧм видзны сійӧс монастырскӧй служакын быдса кызь во да эз кӧ клянитчы водзвыв, мый сійӧ оз аддзыв Запорожье нэм чӧжыс, оз кӧ велӧдчы академияын став наукаясӧ.
Любопытнӧ, мый тайӧс шуаліс сійӧ жӧ Тарас Бульба, коді видіс став велӧдчӧмсӧ да сӧветуйтіс, кыдзи ми аддзылім нин, челядьыслы дзик не занимайтчыны сійӧн.
Сійӧ кадсяньыс Остап кутіс вӧвлытӧма старайтчӧмӧн пукавны гажтӧм книга сайын да регыд лои медбуръясыскӧд радын.
Сэкся велӧдӧм ногыс страшнӧ торъявліс оланногыскӧд.
Тайӧ схоластическӧй, грамматическӧй, риторическӧй да логическӧй тонкостьясыс решительнӧ эз инмывны кад дінас, некор эз применяйтсьывны да эз повторяйтчывны олӧмын.
Нинӧм дінӧ найӧ эз вермыны йитны ассьыныс познаниеяссӧ, весиг тшӧтш омӧльджыка схоластическӧйясӧс.
Самӧй сэкся ученӧйясыс мукӧд дорысь ёнджыка вӧліны невежаясӧн, сы вӧсна мый дзик вӧлі ылыстчӧмаӧсь опытысь.
Сэсся бурсалӧн сійӧ республиканскӧй устройствоыс, том, крепыд, здоровӧй йӧзлӧн сійӧ ужаснӧй ыджыд лыдыс, ставыс сійӧ должен вӧлі налы внушитны деятельность найӧ учебнӧй занятиеысь дзик ортсыысь.
Мукӧд дырйи омӧля видзӧмыс, мукӧд дырйи тшыгйӧдӧмӧн тшӧкыда накажитӧмъяс, мукӧд дырйи уна потребностьяс, кодъяс возбуждайтчӧны свежӧй, здоровӧй, крепыд том морт пытшкын, ставыс сійӧ ӧтлаасьӧмӧн, чужтыліс наын сійӧ предприимчивостьсӧ, коді бӧрынджык развивайтчыліс Запорожьеын.
Тшыг бурса котраліс Киев уличаяс кузя да заставляйтліс ставӧс лоны осторожнӧйӧн.
Базарын пукалысь торговкаяс век тупкывлісны соснаныс ассьыныс пирӧгъяссӧ, бубликъяссӧ, тыкваысь семечкисӧ, кыдзи энь кутшъяс ассьыныс пиянсӧ, муртса кӧ сӧмын аддзывлісны дінтіныс прӧйдитысь бурсакӧс.
Консуллӧн, коді аслас обязанность сертиыс должен вӧлі видзӧдны сылы подведомственнӧй сотоварищъяс бӧрсяыс, имеитліс аслас шароваръясас сэтшӧм страшнӧй зепъяс, мый вермис тӧрӧдны сетчӧ ылалӧм торговкалысь став лавкасӧ.
Тайӧ бурсаыс артмӧдліс дзик торъя мир: польскӧй да роч дворянаысь состоитысь высшӧй кругӧ найӧс эз лэдзлыны.
Ачыс воеводаыс, Адам Кисель, академиялы покровительство сетӧм вылӧ видзӧдтӧг, эз пырт найӧс обществоӧ да приказывайтліс видзны найӧс стрӧгджыка.
Но сійӧ наставлениеыс вӧлі дзик лишнӧй, сы вӧсна, мый ректор да профессоръяс — монахъяс эз жалитлыны ньӧр ни плеть, и частӧ ликторъяс найӧ тшӧктӧм серти ньӧръявлісны ассьыныс консулъяссӧ сэтшӧм чорыда, мый найӧ некымын вежон гыжъявлісны ассьыныс шароваръяссӧ.
На пӧвсысь уналы сійӧ вӧлі дзик веськодь да кажитчыліс неуна крепыдджыкӧн переча бур вина дорысь; мукӧдлы бӧръяпом ёна дӧзмымӧнныс лоины сэтшӧм дугдывтӧм припаркаясыд, и найӧ пышйылісны Запорожьеӧ, кужлісны кӧ аддзыны туйсӧ да асьнысӧ кӧ эз вӧв кутӧма туй вылас.
Остап Бульба, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый заводитіс ёна старайтчӧмӧн велӧдны логика да весиг богословие, но некыдз эз мынлыв пӧщадатӧм розгаясысь.
Тӧдӧмысь, мый ставыс тайӧ должен вӧлі кыдзкӧ скӧрмӧдны характерсӧ да сетны сылы чорыдлун, коді век торйӧдліс козакъясӧс.
Остап век лыддьысьліс медбур ёртъяс пӧвсысь ӧтиӧн.
Мукӧдъясӧн сійӧ гежӧда нырщикавліс дерзкӧй предприятиеясын — йӧзлысь сад либӧ градйӧр рӧзӧритӧмын, но зато сійӧ век вӧвлі предприимчивӧй бурсак знамяяс улӧ первой локтысьяс пиысь ӧтиӧн да некор некутшӧм ногӧн эз выдайтлы ассьыс ёртъяссӧ.
Некутшӧм плетьяс ни розгаяс сійӧс эз вермывны заставитны тайӧс вӧчны.
Сійӧ суров вӧлі и мукӧд побуждениеяс дінӧ, война дінӧ да разгульнӧй пирушкаяс дінӧ кындзи; по крайней мере некор пӧшти мукӧдтор йылысь эз мӧвпавлы.
Сійӧ веськыд сьӧлӧма вӧлі аскоддемъясыскӧд.
Сійӧ имеитіс бурлунсӧ сэтшӧм видын, кутшӧмын сійӧ вермис существуйтны татшӧм характер дырйи да сэкся кадӧ.
Сылысь сьӧлӧмсӧ вӧлі вӧрзьӧдӧма коньӧр мам синванас и ӧти тайӧ торйыс сӧмын смущайтіс сійӧс да заставляйтіс мӧвпалӧмӧн ӧшӧдны юрсӧ.
Ичӧтджык вокыслӧн, Андрийыслӧн, чувствоясыс вӧліны мыйкӧ мында визувджыкӧсь да кыдзкӧ ёнджыка развитӧйӧсь.
Сійӧ велӧдчис окотапырысьджык да зэлӧдчытӧг, кыдзи пырджык босьтчӧ сьӧкыд да ён характер.
Сійӧ вӧлі ёнджыка изобретательнӧй, аслас вок дорысь, сійӧ тшӧкыдджыка вӧвлі вель ӧпаснӧй предприятиеса нырщикӧн да мукӧд дырйи аслас изобретательнӧй вежӧрӧн кужліс мынтӧдчыны наказаниеысь, сэк кор сылӧн Остап вокыс, став тӧждысьӧмсӧ бокӧ кольӧмӧн пӧрччывліс ас вывсьыс свиткасӧ да водлывліс джоджӧ, и ньӧти эз думайтлы корны помилуйтӧм йылысь.
Сійӧ сідз жӧ пуис подвигъяс шедӧдны ёна кӧсйӧмӧн, но сыкӧд тшӧтш сылӧн сьӧлӧмыс восьса вӧлі и мукӧд чувствояслы.
Радейтан потребность сылӧн ыпнитіс ӧдйӧ, кор сійӧ вуджис дас кӧкъямыс арӧс сайӧ.
Нывбаба тшӧкыдджыка кутіс представляйтчыны сійӧ пӧсь мечтаяслы.
Сійӧ, философскӧй диспутъяс кывзігӧн, быд здукӧ аддзӧ вӧлі сійӧс свежӧйӧс, сьӧд синмаӧс, нежнӧйӧс.
Сы водзын дугдывтӧг югъялісны сылӧн дзирдалана, зумыд морӧсъясыс; нежнӧй, мича ставнас пасьтӧм сой, сійӧ девственнӧй да ӧтшӧтш вына туша гӧгӧрыс ляскысьӧм платьеыс ачыс сійӧ мечтаясын лолаліс кутшӧмкӧ висьтавны позьтӧм сладострастиеӧн.
Сійӧ зэв ёна дзебліс аслас ёртъяссьыс страстнӧй том сьӧлӧмлысь тайӧ движениеяссӧ, сы вӧсна мый сэкся нэмын яндзим да эз вӧв честнӧ козаклы нывбаба да радейтӧм йылысь мӧвпавны, битва видлытӧг.
Вообще бӧръя вояснас сійӧ гежӧдджыка вӧлі кутшӧмкӧ ватагалӧн нырщикӧн, но тшӧкыдджыка шӧйтліс ӧтнас кӧнкӧ вишневӧй сад пӧвсӧ вӧйӧм Киевса ӧтка закоулокъясын, улич вылӧ заманчивӧя видзӧдысь ляпкыдик керкаяс костӧд.
Мукӧд дырйи сійӧ пыравліс и аристократъяс уличаӧ, ӧнія важ Киевын, кӧні овлісны малороссийскӧй да польскӧй дворяна да керкаяссӧ вӧлі стрӧитӧма мыйкӧ мында прихотливостьӧн.
Ӧтчыд, кодыр сійӧ ылалыштіс, кайис пӧшти сы вылӧ кутшӧмкӧ польскӧй панлӧн колымагаыс, и кӧзла вылас пукалысьыс — зэв страшнӧй усъяса повозникыс — прамӧй бура швачкӧбтіс сійӧс сюмыс плетьнас.
Том бурсак пузис: безумнӧй смеллунӧн кватитіс сійӧ аслас вына кинас бӧр гӧгыльӧдыс да сувтӧдіс колымагасӧ.
Но кучерыс, водзӧс босьтӧмысь полӧмла кучкис вӧвъясыслы, найӧ нетшыштчисны — и Андрий, коді шудыс вылӧ удитіс мездыны кисӧ, шлепнитчис муас чужӧмнас веськыда няйтӧ.
Медся гора да гармоническӧй серам кыліс сы вылын.
Сійӧ лэптіс синъяссӧ да аддзис ӧшинь дорын сулалысь красавицаӧс, кутшӧмӧс эз на аддзывлы некор: сьӧд синмаӧс, лым кодь еджыдӧс, асъя гӧрд шонді югӧрӧн югдӧдӧмаӧс.
Сійӧ сераліс став сьӧлӧмсяньыс и серамыс сетӧ вӧлі дзирдалана вын сылӧн синъёран мичлунлы.
Андрий чуймис.
Сійӧ видзӧдіс сы вылӧ дзик вошӧмӧн, бӧба чышкаліс аслас чужӧм вылысь няйтсӧ, кодӧн нӧшта ёнджыка мавтчис.
Коді эськӧ вӧлі тайӧ красавицаыс?
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны дворняыслысь, кодъяс озыра вӧччӧмӧн чукӧрӧн сулалісны ӧграда ӧдзӧс саяс, ворсысь том бандуристӧс кытшалӧмӧн.
Но дворня лэптіс серам сылысь лякӧссьӧм чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, да эз сет сылы вочакыв.
Медбӧрти сійӧ тӧдмаліс, мый тайӧ вӧлӧма мыйкӧ дыра кежлӧ воысь ковенскӧй воеводалӧн ныв.
Локтан войнас жӧ, сӧмын бурсакъяслы лӧсялана повтӧмлунӧн, сійӧ вуджис частокол вомӧн садъяс, кайис шевгӧдчӧм увъяса пу йылӧ, кодъяс мыджсьӧны вӧлі дзик керка вевтас; пу йывсяньыс сійӧ вуджис керка вевт вылас да камин труба пырыс воӧдчис веськыда красавица узьланінӧ; красавица сійӧ каднас пукалӧ вӧлі сись водзын да перйӧ аслас пельяссьыс дона исергаяссӧ.
Прекраснӧй полячка сэтшӧма повзис, ас водзсьыс тӧдтӧм мортӧс друг аддзӧм бӧрын, мый эз вермы шуны ни ӧти кыв; но кор аддзис, мый бурсак сулаліс, синъяссӧ лэдзӧмӧн да полӧмысла кисӧ бергӧдыштны лысьтӧдчытӧг, кор сыын тӧдіс сійӧс жӧ, коді шлепнитчис сійӧ син водзын уличын, серамыс бара босьтіс сійӧс.
Колӧ шуны Андрий чертаясын нинӧм эз вӧв страшнӧйыс; аснас сійӧ вӧлі вывті лӧсьыд.
Полячка сьӧлӧмсяньыс сераліс да дыр забавляйтчис сы вылын.
Красавица вӧлі кокни руа, кыдзи полячка, но синъясыс сылӧн чудеснӧйӧсь, лыйыштана-сӧдзӧсь, койӧны вӧлі, постоянство кодь, кузь видзӧдлас.
Бурсак эз вермы бергӧдыштны кинас да вӧлі кӧрталӧма, быттьӧ мешӧкын, кор воеводалӧн нылыс смела матыстчис сы дінӧ, пасьтӧдіс сылы юр вылас ассьыс югъялана диадемасӧ, ӧшӧдіс пар вылас сылы исергаяссӧ да плавгис сы вылӧ зарниӧн вышывайтӧм фестонъяса пырыс тыдалана кисейнӧй шемизеткасӧ.
Сійӧ вӧччӧдіс сійӧс да вӧчис сыкӧд ышмӧм челядьмоз сюрс сикас тешитчӧм, кодӧн торъялӧны кокни руа полячкаяс да коді вайӧдіс коньӧр бурсакӧс нӧшта ёнджыка шӧйӧвошӧмӧ.
Вомсӧ паськӧдӧмӧн да полячкалы синъёран синъясас вӧрзьывтӧг видзӧдӧмӧн, сійӧ петкӧдліс аснас зэв тешкодь фигура.
Ӧдзӧс дорын кылан зымӧдӧм полячкаӧс повзьӧдіс.
Сійӧ тшӧктіс сылы дзебсьыны крӧвать улас, и мыйӧн толькӧ повзьыштӧмыс прӧйдитіс, сійӧ чукӧстіс ассьыс горничнӧйсӧ, пленнӧй татаркаӧс, да сетіс сылы приказание видзчысьӧмпырысь петкӧдны сійӧс садйӧ да сэсянь мӧдӧдны забор вомӧн.
Но тайӧ пӧрйӧ бурсак миян эз сэтшӧм шудаа вудж забор вомӧныс: садьмӧм стӧрӧжыс прамӧя швачкӧбтіс сійӧс кок кузяыс, да чукӧртчӧм дворня дыр лотшкӧдіс сійӧс улича вылас, кытчӧдз тэрыб кокъясыс эз спаситны сійӧс.
Та бӧрын мунны керка водзтіыс вӧлі ӧпаснӧ, сы вӧсна мый дворняыс воеводалӧн вӧлі вывті уналыда.
Сійӧ аддзыліс полячкаӧс нӧшта ӧтчыд костёлын;
полячка казяліс сійӧс да зэв любӧпырысь нюммуніс, кыдзи важ тӧдсалы;
сійӧ аддзыліс сійӧс синпыр муніг моз нӧшта ӧти пӧрйӧ, и сы бӧрын воевода ковенскӧй регыд муніс, и прекраснӧй сьӧд синма полячка пыдди видзӧдлывлӧ вӧлі ӧшинь пырыс кутшӧмкӧ кыз чужӧм.
Со мый йылысь мӧвпаліс Андрий, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да аслас вӧв бурси вылӧ синсӧ лэдзӧмӧн.
А сэк кості степь важӧн нин примитіс найӧс аслас веж сывтыръясас, да кузь туруныс кытшалӧмӧн, сайӧдіс найӧс, и сӧмын казачӧй сьӧд шапкаясыс ӧтнаныс югъялісны сійӧ шепъяс пӧвсын.
«Э, э, э! мыйнӧ тайӧ ті, хлопцы, татшӧма ланьтінныд?» шуис бӧръяпом Бульба, аслас мӧвпалӧмысь палялӧмӧн: «быттьӧ кутшӧмкӧ чернецъяс!
abu
Босьтӧй пиняныд люлькаястӧ да куритчам, да шпоралам вӧвъяснымӧс, да лэбыштам сідзи, медым и лэбач эз вермы вӧтчыны миян бӧрся!»
И козакъяс, вӧвъяс выланыс неуна водыштӧмӧн, вошины турун пӧвсас.
И сьӧд шапкаяссӧ нин оз позь вӧлі аддзыны; лясан турунлӧн сӧмын ӧти тэрыб чардыс петкӧдлӧ налысь ӧдйӧ мунӧмсӧ.
Шонді мыччысис важӧн нин весассьӧм енэжын да аслас ловзьӧдан шоныд сетан югӧрнас киськаліс степсӧ.
Ставыс, мый гудыр да унзіль вӧлі козакъяс сьӧлӧм вылын, здукӧн лэбыштіс, сьӧлӧмъясныс налӧн пыркмуніны лэбачьяс моз.
Степыс кымын водзӧ, сымын лои мичаджык.
Сэки став лунвылыс, став сійӧ пространствоыс, коді составляйтӧ ӧнія Новороссияӧс, дзик Чернӧй море дорӧдз волі веж девственнӧй пустыняӧн.
Некор плуг эз прӧйдитлы дикӧй быдмӧгъяслӧн тайӧ муртавтӧм гыяс кузяыс.
Сӧмын вӧвъяс, кодъяс дзебсясисны на пӧвсын, вӧрын моз, талявлісны найӧс.
Нинӧмтор природаын эз вермы лоны наысь бурджыкӧн.
Муыслӧн став веркӧсыс петкӧдчӧ вӧлі веж-зарни океанӧн, код кузя резыштчӧмаӧсь уна миллион разнӧй дзоридзьяс.
Турунлӧн вӧсньыд, кузь заяс пыр тыдалісны кельыдлӧз, лӧз да льӧмрӧм волошкияс; виж дрок чеччышталӧ вывлань аслас пирамидальнӧй йывнас; еджыд катшасин зонтик сяма шапкаяснас сярвидзис веркӧсас; енмыс тӧдас кытысянь вайӧм шобді шептыс воӧдіс тусьяссӧ медсукинас.
Найӧ вӧсни вужъяс дінті шныркъялісны байдӧгъяс, ассьыныс голяяснысӧ нюжӧдӧмӧн.
Сынӧдыс вӧлі тырӧма сюрс сикас нога лэбачьяс шутьлялӧмӧн.
Енэжас вӧрзьӧдчывтӧг павкъялісны варышъяс, ассьыныс бордъяснысӧ шевгӧдӧмӧн да турун пӧвсас ассьыныс синъяснысӧ вӧрзьӧдлывтӧг веськӧдӧмӧн.
Бокиті лэбысь, дикӧй дзодзӧг кельӧблӧн горзӧмыс кылӧ вӧлі енмыс тӧдас кутшӧм ылі ты вылысь.
Турун пӧвссьыс лабутнӧя ӧвтчӧмӧн кыпӧдчывліс каля да роскошнӧя купайтчис сынӧдса лӧз гыясас.
Со сійӧ воши выліас да сӧмын югъялӧ ӧти сьӧд чутӧн.
Со сійӧ бергӧдчис бордъяснас да дзирдыштіс шонді водзын.
Чӧрт мед тіянӧс босьтас, степьяс, кутшӧм ті лӧсьыдӧсь!
Миян путешественникъяс некымын минута сӧмын сувтлісны ӧбедайтӧм могысь, сэки накӧд мунысь козакъяслӧн дас морта отряд лэччыліс вӧвъяс вывсьыс, разявліс горелка тыра пу баклажкаяс да тыкваяс, кодъясӧс вӧдитлісны пӧсуда пыдди.
Сёйисны сӧмын госа нянь либӧ коржъяс), юисны сӧмын ӧти чаркаӧн, сӧмын подкрепитчыштӧм могысь, сы вӧсна мый Тарас Бульба некор эз лэдзлы коддзымӧн юны туйын, да водзӧ мунісны рытӧдз.
Рытнас став степыс дзик вежсьывліс.
Став сера веркӧсыс сылӧн шымыртсьывліс шонділӧн медбӧръя яръюгыд отблескнас да вочасӧн пемдыліс, сідз мый тыдалӧ вӧлі, кыдзи вуджӧр котӧрталіс на кузя, да найӧ лоліны пемыд-вижӧн;
испарениеяс кытшавлісны сукджыка, быд дзоридз, быд турун лэдзис чӧскыд дук, да став степыс руаліс чӧскыд дукӧн.
Кельыдлӧзов енэж кузяыс быттьӧ зэв ыджыд кистьӧн, ляпйӧдлӧма вӧлі паськыд полосаяс розовӧй зарниысь;
гежӧдика клӧкъясӧн еджыдалӧны вӧлі кокньыдик сӧдз кымӧръяс, и медся свежӧй, морскӧй гыяс кодь ылӧдысь тӧвтор муртса лайкъялыштіс турун йывъяс вывтіыс да неуна инмӧдчыштліс банбокъясӧдз.
Став музыкаыс, коді тыртліс лунсӧ, лӧняліс да вежсис мӧдӧн.
Сера овражекъяс петавлісны асланыс гуясысь, сувтавлісны бӧр кок йыланыс да тыртлісны степсӧ шутьлялӧмнаныс.
Чиркъяслӧн тричкӧдӧмыс лои кыланаджык.
Мукӧд дырйи кывлывліс кутшӧмкӧ ӧтка тысянь юсьлӧн горӧдлӧм да эзысь моз, юргис сынӧдыс.
Путешественникъяс, поле шӧрӧ сувтӧм бӧрын, бӧрйылісны узянін, пестылісны би да ӧшӧдлісны сы весьтӧ пӧрт, кодын пуисны аслыныс кулиш*; руыс торъявліс да мыйкӧ мында тшыналіс сынӧдас.
Ужнайтӧм бӧрын козакъяс водлісны узьны, чоталӧм вӧвъяссӧ ассьыныс турун вылӧ лэдзӧмӧн.
Найӧ водлісны свиткаяс выланыс.
На вылӧ веськыда видзӧдісны войся кодзувъяс.
Найӧ кылісны ас пельнаныс турун пӧвсса гагъяслысь став лыдтӧм-щӧттӧм мирсӧ, налысь став трачкӧдчӧмсӧ, шутьлялӧмсӧ, кракайтӧмсӧ; ставыс тайӧ гораа кыліс войнас, весассьыліс свежӧй войся сынӧдас да пельӧдз воліс гармоническӧйӧн.
Кодкӧ кӧ на пӧвсысь кыпӧдчыліс да чеччыліс недыр кежлӧ, то сылы степыс кажитчыліс югъялан лёльӧяслӧн дзирдалан бичиръясӧн кӧдзӧм кодьӧн.
Мукӧд дырйи войся енэжыс разнӧй местаті югдывліс видзьяс кузя да юяс пӧлӧн сотан кос тростниксянь вачкан биӧн, и войвылӧ лэбысь юсьяслӧн пемыд гезйыс друг югдывлывліс эзысёват розовӧй югӧрӧн, да сэки кажитчыліс, мый гӧрд чышъянъяс лэбӧны пемыд енэжтіыс.
Путешественникъяс мунісны некутшӧм приключениеястӧг.
Некӧн эз паныдасьлыны налы пуяс, пыр сійӧ жӧ помтӧм, вӧльнӧй прекраснӧй степь.
Кадъясӧ сӧмын бокиын лӧзалісны Днепр ю пӧлӧн кыссьысь ылі вӧрлӧн йывъясыс.
Ӧти пӧрйӧ сӧмын Тарас индіс пияныслы ылі турун пӧвсын сьӧдалысь ичӧтик чут вылӧ, шуис: «Видзӧдлӧй, челядь, со гӧнитӧ татарин!».
Усъяса ичӧтик юр дзоргӧдіс ылысянь веськыда на вылӧ ассьыс векньыдик синъяссӧ, исалыштіс сынӧдсӧ, гончӧй пон моз, да серка моз, воши, аддзӧмӧн, мый козакъяс вӧліны дас куим морт.
«А но, челядь, видлӧй вӧтӧдны татаринсӧ?
Энӧ и видлӧй; некор онӧ кутӧй: сылӧн вӧлыс удалджык менам Чӧртысь.»
Но Бульба кутіс видзчысьны, кытчӧ кӧ дзебсьӧм засадаысь полӧмла.
Найӧ скачитісны Татаркаӧн шусьысь неыджыд ю дорӧ, коді вӧлі усьӧ Днепрӧ, уськӧдчисны ваас асланыс вӧвъяснаныс да дыр кывтісны сы кузя, медым воштыны туй помнысӧ ассьыныс, да сэки нин, берегӧ кайӧм бӧрын, найӧ кутісны мунны водзӧ.
Куим лун мысьти та бӧрын найӧ вӧліны нин неылынӧсь сійӧ местасянь, коді служитӧ вӧлі найӧ мунан предметӧн.
Сынӧдас друг ыркӧдіс; найӧ кылісны мый матын Днепр.
Со сійӧ югвидзӧ ылын да пемыд визьӧн торъялӧма горизонтсьыс.
Сійӧ ӧвтіс кӧдзыд гыяснас да вольсассис матӧджык да бӧръяпом босьтіс став му веркӧсыслысь джынсӧ.
Тайӧ вӧлі Днепрлӧн сійӧ местаыс, кӧні сійӧ, сэтчӧдзсӧ порогъясӧн йӧршитӧм, босьтӧ вӧлі бӧръяпом ассьыс да шумитӧ море моз, вӧля кузяыс ойдӧмӧн, кӧні сы шӧрӧ шыблалӧм діяс дзескӧдӧны вӧлі сійӧс нӧшта ылӧджык берегсьыс и гыясыс сылӧн вольсассисны дзик му вывтіыс, бужӧдъяс, ни нӧрысъяс паныдавлытӧг.
Козакъяс лэччалісны асланыс вӧвъяс вывсьыныс, сӧлісны паром вылӧ да куим час плавайтӧм бӧрын вӧліны нин Хортица ді берег дорынӧсь, кӧні сэки вӧлі Сечыс, коді сэтшӧм тшӧкыда вежлавліс ассьыс оланінсӧ.
Йӧз чукӧр пинясьӧ вӧлі берег вылас перевозчикъяскӧд.
Козакъяс лӧсьӧдісны вӧвъяссӧ;
Тарас збодермӧдчыштіс, зэлӧдіс ас вывсьыс топыдджыка вӧньсӧ да гордӧя нуӧдіс кинас усъяс кузяыс.
Том пияныс сылӧн сідз жӧ видзӧдлісны асьнысӧ кокъяссяньныс да юрвылӧдзныс кутшӧмкӧ полӧмӧн да неопределеннӧй удовольствиеӧн да ставныс тшӧтш пырисны предместьеас, коді вӧлі Сечсянь верстджын ылнаын.
Пыриганыс налысь пельяссӧ чунӧдісны кузнечнӧй ветымын мӧлӧт, кодъяс кучкалісны эжа вутшӧн вевттьӧм да муӧ кодйӧм кызь вит кузнечаын.
Ён кучиквӧчысьяс пукалісны кильчӧ лэб уланыс уличын да песісны асланыс ён кинаныс ӧш кучикъяс.
Крамаръяс яткаяс улын пукалісны биаиз чукӧръясӧн, изкӧртӧн да порокӧн.
Армянин ӧшлӧма дона чышъянъяс.
Татарин бергӧдліс ёсь бедьяс вылын теста сорӧн жаритӧм межъяй.
Жыд, ассьыс юрсӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, сысъяліс бӧчкаысь горелка.
Но медводдзаыс, коді веськалі налы паныд, сійӧ вӧлі запорожец, коді вӧлі узьӧ дзик туй шӧрас, кияссӧ да кокъяссӧ шевгӧдӧмӧн.
Тарас Бульба эз вермы не сувтлыны да не любуйтчыштны сы вылӧ.
«Эк, кутшӧм важнӧя паськӧдчӧма!
Фу ты, кутшӧм пышнӧй фигураыс! », шуаліс сійӧ, вӧвсӧ сувтӧдӧмӧн.
Збыльысь тайӧ вӧлі прамӧй смел картина: запорожец лев моз нюжӧдчӧма туй вылӧ.
Гордӧя бӧрвыв шыбытӧм чубыс сылӧн босьтӧма вӧлі мусӧ аршынджын мында.
Алӧй дона сукноысь вурӧм шароваръяссӧ вӧлі пачкайтӧма дьӧгӧдьӧн, на вылӧ тырвыйӧ зывӧктӧм петкӧдлӧм могысь.
Любуйтчыштӧм бӧрын, Бульба водзӧ писькӧдчис дзескыд улича пырыс, коді вӧлі тырӧма ассьыныс ремеслӧнысӧ сэн жӧ вӧчысь мастеровӧйясӧн да Сечса предместьесӧ тыртысь став сикас нация йӧзӧн; предместьеыс: вӧлі скодитӧ ярмарка вылӧ да коді пасьтӧдіс и вердіс сӧмын гуляйтны да ружьеясысь палитны кужысь Сечсӧ.
Бӧръяпом найӧ прӧйдитісны предместьесӧ да аддзисны разіпели пуксьӧм некымын курень, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма эжавужйӧн либӧ татараяс ногӧн гынйӧн.
Мукӧдъяссӧ установитӧма вӧлі пушкаясӧн.
Некӧн оз вӧлі тыдав забор либӧ ляпкыдик пу сюръяяс вылӧ вӧчӧм лэбувъяса сэтшӧм ляпкыдик керкаясыс, кутшӧмӧсь вӧліны предместьеын.
Неыджыд вал да засека, кодъяс дзик некодӧн эз видзсьыны, петкӧдлісны страшнӧй тӧждысьтӧмлун.
Некымын ён запорожец, кодъяс куйлісны пиняныс кальянъясӧн дзик туй шӧрас, видзӧдлісны на вылӧ вель веськодь пырысь да эз вешйыны местасьыныс.
Тарас видзчысьӧм пырысь прӧйдитіс пияныскӧд на костӧд, шуӧмӧн: «Здорово, панове.».
— «Видза оланныд и ті!», вочавидзисны запорожецъяс.
Быдлаын став поле пасьтаыс живописнӧй чукӧръясӧн сервидзис йӧз.
Мугӧм чужӧмъяс сертиыс тӧдчӧ вӧлі, мый ставныс найӧ закалитчӧмаӧсь косьясын, нулӧмаӧсь ас вывтіныс быд сикас невзгодаяс.
Сідзкӧ со сійӧ, Сечыд!
Со сійӧ позйыс, кытысянь лэбзялӧны став сійӧ гордӧйясыс да лев кодь крепыдъясыс!
Со кытысянь став Украина пасьта паськалӧ вӧля да казачествоыс!
Мунысьяс петісны паськыд плӧщадь вылӧ, кӧні векджык чукӧртчывліс рада.
Кымыньтӧм ыджыд бӧчка вылын пукаліс дӧрӧмтӧм запорожец; сійӧ кутіс дӧрӧмсӧ киясас да ньӧжйӧник дӧмліс сэсь розьяссӧ.
Налы туйсӧ бара потшис музыкантъяслӧн дзонь чукӧр, кодъяс шӧрын йӧктӧ вӧлі том запорожец, ассьыс шапкасӧ чӧртног пӧлыньтӧмӧн да кияссӧ вывлань лэптӧмӧн.
Сійӧ горзіс сӧмын: «Тэрыбджыка ворсӧй, музыкантъяс!
Эн жалит, Фома, горелкатӧ православнӧй христианалы!»
И лӧзӧдӧм синдора Фома быд сувтлысьлы щӧттӧг мерайтліс ыджыд кружкаӧн.
Том запорожец дінын нёль пӧрысь вель тшӧкыда сизьдылісны асланыс кокнаныс, чеччыштлывлісны тӧвныр моз боквыв, пӧшті юр выланыс музыкантъяслы, да друг лажыньтчыштӧмӧн, лэбисны присядкаӧн да крута да чорыда зымгисны асланыс эзысь подковъяснаныс топыда топалӧм мусӧ.
Муыс пыдысянь гувгис став округа пасьтаыс да сынӧдас ылӧдз кылісны гопакъяс да тропакъяс, кодъясӧс гора зымӧдлісны сапӧг подковъяснаныс.
Но ӧти быдӧнысь мед тэрыба горӧбтывліс да йӧктігас лэбис мукӧд бӧрсяыс.
Чупринаыс шевъяліс тӧв йылын, ставнас восьса вӧлі ён морӧсыс; тӧвся шоныд кожухсӧ * вӧлі пасьталӧма сосъясас сюйӧмӧн, да пӧсьыс тюрӧбӧн киссис сы вылысь ведра дорысь моз.
— «Да пӧрччы кӧть кожухтӧ!» шуис бӧръяпом Тарас: «аддзан, кутшӧма пӧжӧ».
«Оз позь,» горзіс запорожец.
«Мыйла?»
— «Оз позь: менам сэтшӧм нин нравӧй: мый пӧрчча сійӧс и юа.»
А шапкаыс важӧн нин эз вӧв молодеч вылын, ни вӧньыс кафтан вылас, ни вурлӧм чышъяныс: ставыс мунӧма, кытчӧ колӧ.
Йӧз чукӧрыс, кымын водзӧджык, пыр содіс; йӧктысьяс дінӧ ӧтлаасявлісны мукӧдъяс, и оз позь вӧлі видзӧдны сьӧлӧмыд вӧрзьытӧг, кыдзи ставыс кулис медся вӧльнӧй, медся бешеннӧй танец, кутшӧмӧс сӧмын коркӧ аддзыліс мирыс, да коді, аслас вынйӧра изобретательяс радиыс, кутіс нуны козачоклысь ним.
«Эк, эськӧ не вӧлӧй кӧ!», горӧдіс Тарас: «Мӧді эськӧ, збыльысь, мӧді эськӧ ачым йӧктыны».
А сэк кості народ пӧвсын кутісны паныдасявны и степеннӧйяс, заслугаяс сертиныс став Сечнас пыдди пуктана дзор, пӧрысь чубъяс, кодъяс эз ӧтчыдысь вӧвлыны старшинаясӧн.
Тарас регыд паныдасис уна тӧдса йӧзкӧд.
Остап да Андрий кылісны сӧмын чолӧмасьӧмъяссӧ: «А, тайӧ тэ, Печерица!
Видза олан, Козолуп!
Кысянь ен вайӧ тэнӧ, Тарас?
Тэ кыдз татчӧ пырин, Долото?
Здорово, Кирдюг!
Здорово, Густый!
Чайтлі-ӧ ме аддзывны тэнӧ, Ремень!»
И витязьяс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь асыввыв Россияса став разгульнӧй мирсьыс, окасисны ӧта мӧдныскӧд да сэні мӧдісны юасьӧмъяс: «А мый Касьян? мый Бородавка? мый Колопер? мый Пидсыток?»
и сӧмын кыліс вочакывйын Тарас Бульба, мый Бородавкаӧс ӧшӧдісны Толопанын, мый Колоперлысь кучиксӧ кулисны Кизикирмен дінын, мый Пидсытоклысь юрсӧ солалӧма бӧчкаын да мӧдӧдӧма самӧй Царьградӧдз.
— Ӧшӧдіс юрсӧ пӧрысь Бульба да мӧвпалігтырйи шуис: «бурӧсь вӧліны козакъяс!»
ІІІ
Вежон кымын нин Тарас Бульба оліс аслас пияныскӧд Сечын.
Остап да Андрий этша занимайтчылісны военнӧй школаӧн.
Сечь эз радейтлы сьӧктӧдны асьсӧ военнӧй упражнениеясӧн да воштыны кад; томйӧз воспитывайтчыліс да велӧдчыліс сэні ӧти опытӧн, самӧй битваясас, кодъяс сы вӧсна вӧліны пӧшти дугдывтӧг.
Костъясас козакъяс лыддисны гажтӧмӧн занимайтчыны кутшӧмкӧ дисциплина велӧдӧмӧн, буди пасӧ лыйсьӧмысь кындзи да гежӧдика вӧвъясӧн скачитӧмъясысь кындзи да степьясын да лудъяс вылын зверь бӧрся вӧтлысьӧмысь кындзи; став мукӧд кадыс сетсьӧ вӧлі гульбалы — душевнӧй вӧля паськыд разметлӧн признаклы.
Став Сечыс петкӧдліс вӧвлытӧм явление.
Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ помтӧм пируйтӧм; бал, коді шумӧн заводитчис да воштіс ассьыс помсӧ.
Ӧткымынъяс занимайтчисны ремеслӧясӧн, мукӧдъяс кутісны лавкаторъяс да тӧргуйтӧм; но унджыкыс гуляйтіс асывсяньыс да рытӧдзыс, зепъясас кӧ тринякыліс позянлун да шедӧдӧм добраыс кӧ эз на вудж торгашъяс да шинкаръяс киясӧ.
Тайӧ общӧй пируйтӧмыс имеитіс ас пытшкас мыйкӧ колдуйтанаӧс.
Сійӧ эз вӧв кутшӧмкӧ бражникъяслӧн чукӧр, кодъяс юсьывлісны шогла; но вӧлі прӧстӧ кутшӧмкӧ бешеннӧй гажа гуляйтӧм.
Ставыс, коді татчӧ воліс, вунӧдліс да шыбытліс ставсӧ, мый сэтчӧдзсӧ сійӧс занимайтліс.
Сійӧ, позьӧ шуны, сьӧлыштліс став кольӧмторйыс вылӧ да фанатик пӧсьлунӧн сетчыліс вӧлялы да аскоддем товариществолы, кодъяслӧн эз вӧв ни рӧдняяс, ни пельӧс, ни семья, вӧльнӧй енэж да асланыс душевнӧй нэмӧвӧйся пир кындзи.
Тайӧ артмӧдӧ вӧлі сійӧ дурмӧм гажлунсӧ, коді эз вермы эськӧ чужны некутшӧм мӧд источникысь.
Висьтасьӧмъяс да больгӧмъяс, кодъясӧс позьӧ вӧлі кывны чукӧртчӧм йӧз пӧвсысь, кодъяс дыш пырысь шойччисны му вылын, частӧ вӧліны сэтшӧм тешкодьӧсь да лолалісны сэтшӧм вына ловъя висьтӧн, мый колӧ вӧлі имеитны сӧмын запорожецлысь ӧти хладнокровнӧй наружность, медым кутны став кад чӧжыс чужӧмъяс вылын вӧрзьывтӧм выражение да не вӧрзьӧдны весиг ускӧн — чорыд пас, кодӧн ӧнӧдз торъялӧ аслас мукӧд вокъяссьыс лунвывса россиянин.
Гажлуныс вӧлі код, шума, но став тайӧтор дырйи тайӧ эз вӧв сьӧд кабак, кӧні гажлунлӧн жугыль-вежыньтчӧм чертаясӧн вунӧдчӧ морт; тайӧ вӧлі школьнӧй ёртъяслӧн топыд кытш.
Торъялӧмыс вӧлі сӧмын сыын, мый указка сайын пукалӧм пыдди да учительлӧн пошлӧй тӧлкуйтӧмъяс пыдди, найӧ вӧчлывлісны набегъяс, вит сюрс вӧв вылын, луд пыдди, кӧні нуӧдсьывліс мачӧн ворсӧм, налӧн вӧліны охраняйттӧм, беспечнӧй границаяс, кӧні татарин петкӧдліс ассьыс тэрыб юрсӧ да вӧрзьӧдчывтӧг, сурова видзӧдіс аслас нюдзвиж чалма увсяньыс турокъясӧс.
Торъялӧмыс сыын, мый мырдӧна вӧля пыдди, коді ӧтувтіс найӧс школаас, найӧ асьныс эновталісны батьяссӧ да мамъяссӧ да пышйылісны асланыс рӧдимӧй керкаяссьыныс; мый тані вӧліны найӧ, кодъяслӧн гартчыліс нин голя гӧгӧрыс гез да кодъяс, блед смерть пыдди, аддзисны олӧм, да олӧмсӧ став разгулнас; мый тані вӧліны найӧ, кодъяс благороднӧй обычай серти эз вермыны кутны асланыс зептаныс кӧпейка; мый тані вӧліны найӧ, кодъяс ӧнӧдз червонецсӧ лыддьылісны озырлунӧн, кодъяслӧн, жид-арендаторъяс милӧсть кузя, зепъяссӧ позьӧ вӧлі гугӧдны кӧть мыйкӧ уськӧдӧмысь некутшӧма повтӧг.
Тані вӧліны став бурсакъясыс, кодъяс эз вермыны терпитны академическӧй ньӧръяс да кодъяс эз петкӧдны школасьыс ни ӧти буква; но тайяскӧд ӧттшӧтш вӧліны и найӧ, кодъяс тӧдісны, мый сэтшӧмыс Гораций, Цицерон да римскӧй республика.
Сэні вӧліны уна сэтшӧм офицеръяс, кодъяс бӧрынас отличайтчывлісны королевскӧй войскаын; сэтӧні вӧлі зэв уна образуйтчӧм опытнӧй партизанъяс, кодъяслӧн вӧлі благороднӧй убеждение мӧвпавны: мый ӧткодь, кӧні кӧть воюйтны, медтыкӧ воюйтны, сы вӧсна мый абу приличнӧ благороднӧй мортлы овны битватӧг.
Унаӧн вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс воисны Сечӧ сы могысь, медым коркӧ бӧрынас шуны, мый найӧ вӧліны Сечын да закаленнӧй рыцарьяс нин.
Но коді сэні эз вӧв?
Тайӧ страннӧй республикаыс вӧлі буретш сійӧ нэмся потребностьӧн.
Военнӧй олӧм вылӧ, зарни кубокъяс вылӧ, озыр парчаяс вылӧ, дукатъяс да реалъяс вылӧ окотитысьяс быд здукӧ вермисны аддзыны тась аслыныс удж.
Сӧмын нывбабаясӧс радейтысьяс эз вермыны аддзыны тась нинӧмтор, сы вӧсна мый весиг Сечса предместьеын эз лысьтлы петкӧдчывны ни ӧти нывбаба.
Остаплы да Андрийлы кажитчис вывті страннӧйӧн, мый на дырйи жӧ воліс Сечӧ вывті уна йӧз да кӧть эськӧ кодкӧ юаліс найӧс, кытысь найӧ, кодъяс найӧ да кыдзи найӧс шуӧны.
Найӧ локтавлісны татчӧ, кыдз быттьӧ бӧр воалӧны вӧлі ас гортаныс, кытысь найӧ час сайын на сӧмын мунлісны.
Воысьыс явитчыліс сӧмын кошевӧй дінӧ, коді пырджык шулывліс:
«Видза олан!
Мый, Христослы веруйтан?»
— Веруйта!» вочавидзліс воысь;
«Святӧй троицалы веруйтан и?»
— «Веруйта!»
— «Вичкоӧ ветлывлан и?»
— «Ветлывла».
— «А нолтӧ, пернапасась!»
Воысь пернапасасьліс.
«Но бур!» вочавидзліс кошевӧй: «мун инӧ ачыд тӧдан кутшӧм куреньӧ».
Тайӧн помасьліс став церемонияыс.
И став Сечыс юрбитліс ӧти вичкоын да дась вӧлі дорйыны сійӧс медбӧръя вир войтӧдз, кӧть и кывзыны эз кӧсйы видзалӧм да воздержитчӧм йылысь.
Сӧмын деньга вылӧ горшлунӧн тырӧм жидъяс, армяна да татара лысьтлісны овны да тӧргуйтны предместьеын, сы вӧсна мый запорожецъяс некор ез радейтлыны донъясьны, а мыйта киныс кыскас зепсьыс деньгасӧ, сы мындта и мынтылісны.
Но, деньга вылӧ тайӧ горш торгашъяслӧн участьыс вӧлі зэв жалкӧй.
Найӧ вӧлі скодитӧны на вылӧ, кодъяс овмӧдчылісны Везувий под дінын, сы вӧсна мый кыдз толькӧ запорожецъяслӧн эз лолы сьӧм, то удалӧйяс жуглісны налысь лавкаторъяссӧ да босьтлісны век сьӧм мынтытӧг.
Сеч состоитӧ вӧлі квайтымын дорысь унджык куреньысь, кодъяс зэв ёна мунлісны торъя независимӧй республикаяс вылӧ, а нӧшта ёнджыка скодитлісны школаын да бурсаын дзик дась вылын олысь челядь вылӧ.
Некод нинӧм эз лӧсьӧдлы и эз видз ас ордас;
ставыс вӧлі куреньса атаман киын, коді сы вӧсна пыр новліс батько ним.
Сы киын вӧліны сьӧм, паськӧм, став сёян-юан, саламата, рок да весиг ломтас; сылы сетлісны сьӧм хранитӧм вылӧ.
Эз шоча вӧвлывлы куреньяс костын зыксьӧмъяс;
сэтшӧм случайясын делӧыс пырысь пыр жӧ воліс косьӧдз.
Куреньяс тыртлісны площадьсӧ да кулакъяснаныс тітшкӧдлісны мӧда мӧдныслы бокъяссӧ, кытчӧдз ӧтияс эз вермывны медбӧрын, и сэки заводитчыліс гуляйтӧм.
Сэтшӧм вӧлі сійӧ Сечыс, кодлӧн сы мында вӧлі ылӧдланаыс том йӧзлы.
Остап да Андрий шыбытчисны том пылкостьнас сійӧ разгульнӧй мореас да здукӧн вунӧдісны и бать керкасӧ, и бурсасӧ, и ставсӧ, мый войдӧр волнуйтліс сьӧлӧмнысӧ да сетчисны выль олӧмлы.
Быдтор интересуйтліс найӧс: Сечса разгульнӧй обычайясыс да прӧстӧй управаыс да законъясыс, кодъяс кажитчылісны налы мукӧд дырйи весиг вывті стрӧгӧн татшӧм асвӧляа республика пӧвсын.
Козак кӧ гусясис, гусяліс кутшӧмкӧ-нибудь ковтӧмтор, сійӧ лыддьысьліс нин поношениеӧн став козачествоыслы: сійӧс, кыдзи бесчестнӧйӧс, кӧртавлісны позорнӧй сюръя бердӧ да пуктывлісны сы дінӧ зор, кодӧн дінтіыс быд мунысь обязан вӧлі кучкыны сылы, кытчӧдз татшӧм ногӧн эз нӧйтлыны сійӧс кувтӧдзыс.
Уджйӧз мынтытӧм уджйӧза мортӧс дорлісны чептӧн пушка бердӧ, кӧні должен вӧлі сійӧ пукавны сэтчӧдз, кытчӧдз кодкӧ ёртъяс пӧвсысь эз решитчывлы выкупитны сійӧс да мынтыны сы пыдди уджйӧзсӧ.
Но медся ыджыд впечатление Андрий вылӧ вӧчис страшнӧй казнь, кодӧс вӧлі вӧчӧма мортвиӧмысь.
Сэн жӧ сы дырйи кодйисны гу, лэдзисны сэтчӧ ловйӧн мортвиысьсӧ да сы вылӧ пуктісны виӧм морта гортсӧ, и сэсся кыкнансӧ тыртісны муӧн.
Дыр сэсся чудитчис сылы казньлӧн страшнӧй обрядыс, да пыр каститчис ужаснӧй гортыскӧд тшӧтш ловйӧн гуалӧм сійӧ мортыс.
Регыд кыкнан том козакыс лоины козакъяслӧн бур щӧт вылын.
Частӧ куреньса мукӧд ёртъясыскӧд тшӧтш, а мукӧд дырйи став куреньнас да орчча куреньясыскӧд тшӧтш выступайтлісны найӧ степӧ лыдтӧм-щӧттӧм став сикас степнӧй пӧткаясӧс, кӧръясӧс да кӧзаясӧс лыйлӧм могысь, либӧ жӧ петлісны тыяс, юяс да куръяяс вылӧ, кодъясӧс пудъялӧмӧн сеталӧма вӧлі быд куреньлы, тывъяс да кулӧмъяс чӧвтлыны да асланыс став куреньыслы продовольствие вылӧ озыр тӧняяс кыскыны.
Кӧть и эз вӧв тані наукаыс, код вылын видлавсьӧ козак, но найӧ лоины нин тӧдчанаӧн мукӧд томъяс пӧвсын веськыд удальнаныс да быдторйын удачананыс.
Збоя да веськыда лыйлісны пасӧ, визув паныд вартчӧмӧн вуджлісны Днепр — делӧ, кодысь новичокӧс торжественнӧя примитлісны козацкӧй кругъясӧ.
Но пӧрысь Тарас дасьтіс налы мӧд удж.
Сылы эз вӧв сьӧлӧм сертиыс татшӧм весь олӧмыс — настоящӧй делӧ окотитіс сійӧ.
Сійӧ пыр мӧвпаліс, кыдзи эськӧ кыпӧдны Сечсӧ отважнӧй предприятие вылӧ, кӧні позис эськӧ разгуляйтчыны, кыдзи колӧ рыцарлы;
медбӧрти, ӧти лунӧ локтіс сійӧ кошевӧй дінӧ да шуис сылы веськыда:
«Мый, кошевӧй, кад эськӧ гуляйтыштны запорожецъяслы».
«Некӧн гуляйтыштнысӧ», вочавидзис кошевӧй, вомсьыс ичӧтик кальянсӧ перйӧмӧн да бокӧ сьӧлыштӧмӧн.
«Кыдзи некӧн?
Позьӧ мунны Турещинаӧ, либӧ Татарва вылӧ».
«Оз позь ни Турещина вылӧ, ни Татарва вылӧ», вочавидзис кошевӧй, ассьыс кальянсӧ вомас бара хладнокровнӧя босьтӧмӧн.
«Кыдзи оз позь?»
«Сідзи.
Ми кӧсйысим султанлы мир».
«Да ӧд сійӧ бусурмен: и ен, и святӧй писание тшӧктӧны нӧйтны бусурменъясӧс».
«Огӧ имеитӧ право.
Эгӧ кӧ эськӧ клянитчӧй на асланым вераӧн, то, гашкӧ, и позьӧ вӧлі эськӧ: а ӧні оз, оз позь».
«Кыдзи оз позь?
Кыдзи нӧ тэ шуан: огӧ имеитӧ право?
Со менам кык пи, кыкнаныс томйӧз.
Нӧшта ньӧтчыд на ни сійӧыс, ни мӧдыс эз вӧвны война вылын, а тэ шуан: огӧ имеитӧ право; а тэ шуан: оз ков мунны запорожецъяслы».
«Но, оз нин ков тадзи».
«Сідз, тыдалӧ, колӧ, медым весь воши козацкӧй вын, медым мортыс сгинитіс пон моз, бур делӧ вӧчтӧг, медым отчизналы ни, став христианстволы ни эз вӧв сысянь некутшӧм пӧльза?
Сідзкӧ мый вылӧ нӧ ми олам, кутшӧм чӧрт вылӧ ми олам? гӧгӧрвоӧд тэ меным тайӧс.
Тэ морт вежӧра, тэнӧ эз весьшӧрӧ бӧрйыны кошевӧйӧ, гӧгӧрвоӧд меным, мый вылӧ ми олам?»
Кошевӧй эз сет вочакывсӧ тайӧ юасьӧм вылӧ.
Сійӧ вӧлі асныра козак.
Сійӧ неуна чӧволыштіс да сэсся шуис:
«А войналы век жӧ не лоны».
«Сідзкӧ не лоны войналы?» юаліс бара Тарас.
«Не».
«Сідзкӧ нин и думайтны сы йылысь нинӧм?»
«И думайтны сы йылысь нинӧм».
«Сулавлы жӧ тэ, чӧрт кулак!» шуис Бульба аслыс: «тэ менам кутан тӧдны!»
— и шуис сэн жӧ водзӧс босьтны кошевӧйлысь.
Ӧтикӧд да мӧдкӧд сёрнитчӧм бӧрын, сійӧ ставнысӧ юктӧдіс, и код козакъяс некымын морт бызгыльтісны веськыда площадь вылӧ, кӧні сулалісны сюръя бердӧ кӧрталӧм литавраяс, кытчӧ пыр кучкавлісны рада вылӧ чукӧртчыны.
Бедьяс аддзытӧг, кодъяс век хранитчылісны довбиш ордын, найӧ босьтісны киясаныс морт ӧти песплакаӧн да заводитісны кучкавны сэтчӧ.
Кучкалӧм шыас медвойдӧр котӧртіс довбиш, кузь тушаа синпӧла морт да коді сы вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі зэв унзіль.
«Коді лысьтӧ кучкавны литавраяссӧ?» горӧдіс сійӧ.
«Ланьт! босьт ассьыд бедьястӧ да кучкав, кор тэныд тшӧктӧны», вочавидзисны гажмыштӧм старшинаяс.
Довбиш пырысь-пыр кыскис зепсьыс бедьяссӧ, кодъясӧс сійӧ босьтіс сьӧрсьыс, татшӧм проишествиеяслысь помасьӧмсӧ бура тӧдӧмӧн.
Литавраяс грымкнитісны и регыд площадь вылӧ лӧдзьяс моз кутісны чукӧртчыны запорожецъяслӧн сьӧд чукӧръяс.
Ставныс чукӧртчисны кытшӧ, да коймӧдысь кучкалӧм бӧрын петкӧдчисны медбӧрти старшинаяс: кошевӧй — киас палицаӧн, аслас достоинстволӧн знакӧн, войскаса судья печатьӧн, писарь — чернила дозйӧн да есаул — жезлӧн.
Кошевӧй да старшинаяс пӧрччисны шапкаяснысӧ да гӧгӧрбокӧ копыртчылісны козакъяслы, кодъяс гордӧя сулалісны, кияснас боканыс мыджсьӧмӧн.
«Мый лоӧ тайӧ собраниеыс, мый колӧ, панове?» шуис кошевӧй.
Видӧм да горзӧмъяс эз лэдзны сылы сёрнитны.
«Пукты палицатӧ! пукты, чӧрт пи, палицатӧ пырысь-пыр жӧ! огӧ окотитӧй сэсся тэнӧ!» горзісны чукӧрсяньыс козакъяс.
Садь куреньяс пӧвсысь некымынъяс кӧсйисны, кыдзи кажитчис, паныд сувтны; но и код, и садь куреньяс мӧдісны кулакъясӧн косьӧ.
Горзӧмыс да шумыс ӧтлаасис.
Кошевӧй кӧсйӧ вӧлі сёрнитны, но, тӧдӧмӧн, мый ярмӧм, асвӧляа йӧз чукӧр сыысь вермас сійӧс нӧйтны кувтӧдзыс, кыдз век пӧшти овлывлӧ татшӧм случайясын, копыртчыліс зэв улӧдз, пуктіс палицасӧ да дзебсис йӧз чукӧрас.
«Тшӧктанныд, панове, и миянлы пуктыны достоинство знакъяссӧ?» шуисны судья, писарь да есаул, да лӧсьӧдчисны сэн жӧ пуктыны черниладоз, войсковӧй печать да жезлсӧ.
«Энӧй, ті кольччӧй», горӧдісны йӧз чукӧрсянь: «миянлы колӧ вӧлі сӧмын вӧтлыны кошевӧйӧс, сы вӧсна мый сійӧ баба, а миянлы кошевӧяд колӧ мортӧс!»
«Кодӧс жӧ бӧръянныд ӧні кошевӧйӧ?» шуисны старшинаяс.
«Кукубенкоӧс бӧрйыны!» горзіс ӧти юкӧн.
«Огӧ окотитӧй Кукубенкоӧс!» горзіс мӧдыс: «водз на сылы: нӧшта йӧлыс на абу косьмӧма!»
«Шило мед лоас атаманӧн!» горзісны ӧтияс: «Шилоӧс пуксьӧдны кошевӧйӧ!»
«Мышкуад тэныд шила!» видчӧмӧн горзіс йӧз чукӧр: «Мыйся сійӧ козак, кор гусясис, пон пиыд, татарин моз.
Чӧрту, мешӧкӧ пьянник Шилоӧс!»
«Бородатӧйӧс, Бородатӧйӧс пуксьӧдам кошевӧйӧ!»
«Огӧ кӧсйӧ Бородатӧйӧс! нечистӧй матери Бородатӧйтӧ!»
«Горзӧй Кирдюгӧс!» вашнитіс Тарас Бульба ӧткымынъяслы
«Кирдюгӧс! Кирдюгӧс!» горзіс йӧз чукӧр;
«Бородатӧйӧс, Бородатӧйӧс!
Кирдюгӧс! Кирдюгӧс!
Шилоӧс!
Чӧрту Шилотӧ!
Кирдюгӧс!»
Став кандидатъясыс, ассьыныс нимъяс шуӧмсӧ кылӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ петісны йӧз чукӧрсьыс, медым не сетны некутшӧм помка мӧвпавны, быттьӧ найӧ асьныс асланыс личнӧй участвуйтӧмӧн отсалісны бӧрйӧмлы.
«Кирдюгӧс! Кирдюгӧс!» кыліс мукӧдсьыс ёнджыка.
«Бородатӧйӧс!»
Делӧсӧ кутісны доказывайтны кулакъясӧн да Кирдюг восторжествуйтіс.
«Ветлӧй Кирдюгысла!» горӧдісны.
Морт дас кымын козакъяс сэн жӧ торйӧдчисны йӧз чукӧрсьыс, — ӧткымынӧн на пӧвсысь муртса сулалісны кок йыланыс, сы выйӧдз вевъялӧмаӧсь нагрузитчыны, — и мӧдӧдчисны веськыда Кирдюг дорӧ йӧзӧдны сылы сійӧс бӧрйӧм йылысь.
Кирдюг, кӧть ёна пӧрысь, но тӧлка козак, важӧн нин пукаліс аслас куреняс да быттьӧ оз вӧлі тӧд нинӧм лоӧм йывсьыс.
«Мый, панове, мый тіянлы колӧ?» юаліс сійӧ.
«Лок, тэнӧ бӧрйим кошевӧйӧ!»
«Милосердствуйтыштӧй, панове!» шуис Кирдюг: «кыськӧ меным лоны достойнӧйӧн сэтшӧм честьлы! кыськӧ меным лоны кошевӧйӧн!
Да менам и вежӧрӧй оз тырмы сэтшӧм должностьсӧ нуӧдны.
Быттьӧ некод нин бурджыкыс эз сюр быдса войскасьыд?»
«Мун жӧ, шуӧны тэныд!» горзісны запорожецъяс.
Кыкӧн на пӧвсысь кватитісны сійӧс сойбордйӧдыс, да кутшӧма кӧть сійӧ эз мыджсьы кокъяснас, но вӧлі медбӧрти вайӧдӧма плӧщадь вылӧ, видчӧмӧн, мышсяньыс кулакъясӧн тойлалӧмӧн, чужъялӧм сорӧн да корӧмӧн:
«Эн бӧрыньтчы жӧ, чӧрт пи!
примит жӧ честьсӧ пон, кор тэныд сетӧны сійӧс!»
Татшӧм ногӧн пыртӧма вӧлі Кирдюгӧс козачӧй кругӧ.
«Мый, панове?» горӧдісны став народыслы сійӧс вайӧдысьясыс:
«Сӧгласенӧсь-ӧ ті, медым тайӧ козакыс вӧлі миян кошевӧйӧн?»
«Ставным сӧгласенӧсь!» горӧдіс йӧз чукӧр, да горзӧмсьыс дыр юргис став полеыс.
Старшинаяс пӧвсысь ӧти босьтіс палицасӧ да вайис сійӧс выль бӧрйӧм кошевӧйлы.
Кирдюг, обычай серти, пырысь-пыр жӧ ӧткажитчис.
Старшина вайис мӧдысь;
Кирдюг ӧткажитчис и мӧд пӧрйӧнас, и сэсся нин коймӧд пӧрйӧнас босьтіс палицасӧ.
Ошкана горзӧм кыліс став йӧз чукӧрас, да бара ылӧдз юркнитіс став полеыс козачӧй горзӧмысь.
Сэки петісны йӧз пытшсьыс нёль медпӧрысь, дзор усъяса да дзор чупринаяса козакъяс (вывті пӧрысьясыс Сечын эз вӧвны, ӧд некод запорожецъяс пӧвсысь эз кувлы ас смертьӧн) да, кианыс му босьтӧм бӧрын, коді сэк кежлӧ вӧлӧм зэрысь вӧлі кизьӧрмӧма няйтӧ, быдӧн пуктісны сійӧс Кирдюглы юр вылас.
Визувтіс сы юр вылысь уль муыс, визувтіс усъяс кузяыс да рожабанъяс кузяыс да став чужӧмсӧ сылысь мавтіс няйтӧн.
Но Кирдюг сулаліс, вешйывтӧг, да аттьӧаліс козакъясӧс окажитӧм честьсьыс.
Татшӧм ногӧн помасис шума бӧрйысьӧм, код вылӧ, неизвестнӧ, вӧліны-ӧ сэтшӧм радӧсь мукӧдъяс, кутшӧм рад вӧлі Бульба войдӧр сы вӧсна, мый водзӧс босьтіс первой кошевӧйлысь, а сэсся сы вӧсна, мый Кирдюг вӧлі сылӧн важ ёрт да вӧлі сыкӧд сійӧ жӧ ӧти сухопутнӧй да морскӧй походъясын, боевӧй олӧмлысь суровостьсӧ да трудъяссӧ юкӧмӧн.
Йӧз чукӧр разӧдчис сэн жӧ праздничайтны бӧрйысьӧмсӧ, и заводитчис гульба, кутшӧмӧс сэтчӧдз эз на аддзывны Остап да Андрий.
Виннӧй шинокъяс вӧлі ректӧма, горелка да сур босьталісны прӧста сьӧмтӧг; и шинкаръяс вӧліны нин радӧсь сы вылӧ, мый асьныс дзоньӧн колины.
Дзонь вой коли подвигъяс славитысь горзӧмъясӧн да сьылӧмъясӧн.
И петӧм тӧлысь дыр на аддзис уличьяс кузя ветлысь музыкантъяслысь чукӧръяссӧ, бандураяс, турбанъяс, гӧгрӧс балалайкаяс да вичко песенникъяс, кодъясӧс видзлісны Сечын вичкоын сьылӧм вылӧ да запорожскӧй делӧяс ошкӧм вылӧ.
Медбӧрти кодлун да мудзӧм кутісны ӧдӧлитавны крепыд юръясӧс.
И тыдалӧ вӧлі мукӧддырйи, кыдзи то сэні, то мӧд местаын усьлі козак.
Сэні ёрт, ёртыскӧд сывъясьӧмӧн, нормӧмӧн да весиг кыкнанӧн бӧрддзӧмӧн, усины кыкнаныс муӧ.
Сэні артельӧн водӧмаӧсь дзонь чукӧр; сэні бӧрйӧ вӧлі мукӧдыс, кыдзи эськӧ лӧсьыдджыка сылы водны, да водіс веськыда пу колода вылӧ.
Медбӧръяыс, коді вӧлі ёнджык, нуӧдіс на кутшӧмкӧ йитчытӧм сёрни; медбӧрти и сійӧс пӧрӧдіс хмельнӧй вын, и сійӧ уси — и унмовсис став Сечыс.
IV
А мӧд луннас Тарас Бульба совещайтчис выль кошевӧйкӧд нин, кыдзи кыпӧдны запорожецъясӧс кутшӧмкӧ делӧ вылӧ.
Кошевӧй вӧлі тӧлка да мудер козак, юрсяньыс да кок улӧдзыс тӧдӧ вӧлі запорожецъясӧс, да первой шуис: «Оз позь, оз позь клятва вуджны, некыдз оз позь.»
А сэсся, чӧволыштӧм бӧрын, содтіс: «Нинӧм, позьӧ; клятва ми огӧ вуджӧй, а сідз мыйкӧ мӧвпыштам.
Мед сӧмын чукӧртчас народ, да медым эз менам приказ серти, прӧстӧ ас окотаӧн.
Ті нин тӧданныд, кыдзи тайӧс вӧчны.
А ми старшинаяскӧд пырысь-пыр и котӧрӧн локтам плӧщадь вылӧ, быттьӧ нинӧм огӧ тӧдӧй»,.
Эз на коль найӧ сёрнитӧмсянь час, кыдзи грымкнитісны нин литавраясӧ.
Аддзысисны друг и код, и неразумнӧй козакъяс.
Миллион козацкӧй шапка гузьгысис площадь вылӧ.
Кыптіс сёрни: «Коді? Мыйла?
Кутшӧм делӧ вӧсна кучкалісны чукӧртчыны?»
Некод эз вочавидз.
Медбӧрти ӧти и мӧд пельӧсын кутіс кывны: «Вот весьшӧрӧ вошӧ казацкӧй вын; война абу!
Со старшинаяс байбачитчалісны дзикӧдз, тшӧгӧн тырисны синъясныс!
Абу, тыдалӧ, правдаыд свет вылын!»
Мукӧд козакъяс первойсӧ кывзісны, а сэсся и асьныс кутісны шуавны:
«А и збыль некутшӧм правда абу свет вылын!».
Старшинаяс кажитчисны чуймӧмӧн татшӧм сёрниясысь.
Медбӧрти кошевӧй петіс водзӧ да шуис:
«Лэдзӧй, панъяс, запорожецъяс, речь висьтавны».
«Висьтав!»
«Вот сійӧс тӧлкуйтӧмын ӧні мунӧ сёрниыс, панъяс добродийство, да ті, гашкӧ, и асьныд бурджыка тайӧс тӧданныд, мый уна запорожец уджйӧзаӧсь лоины шинокъясӧ жидъяслы да асланым вокъяслы сымда, мый ни ӧти чӧрт ӧні и верасӧ оз имеит.
Сэсся бара сійӧс тӧлкуйтӧмын мӧдас сёрни, мый эм уна сэтшӧм хлопец, кодъяс нӧшта и синнаныс эз аддзывны, мый сэтшӧм войнаыс, сэки кор том мортлы, ті и асьныд тӧданныд, панъяс, — войнатӧг оз позь овны.
Кутшӧм нӧ запорожец сыысь, сійӧ кӧ ньӧтчыд на эз нӧйтлы бусурменӧс?»
«Сійӧ бура висьталӧ,» мӧвпыштіс Бульба.
«Энӧ чайтӧй, панъяс, медым ме висьталі тайӧс сы могысь, медым нарушитны мир.
Ен мед видзас, ме сӧмын сідз тайӧс висьтала.
Сэсся ӧд миян храм божий, грех висьтавны мый сэтшӧмыс.
Со кымын во нин кыдзи ен милӧсть кузя сулалӧ Сечь, а ӧнӧдз, не сійӧ сӧмын, вичкоыслӧн ортсыыс, но весиг пытшкӧсса ӧбразъясыс некутшӧм убранствотӧмӧсь.
Кӧть эськӧ мед эзысь риза кодкӧ дӧгадайтчис налы дорны.
Найӧ сӧмын сійӧс и пӧлучитісны, мый мукӧд козакъяс дуковнанысӧ сетісны.
Да и сетӧмыс налӧн вӧлі гӧлиник, сы вӧсна мый найӧ пӧшти ставсӧ ас оліганыс на юисны.
Тадзи ме нуӧда сёрни ог сы вылӧ, медым заводитны война бусурменъяскӧд: ми кӧсйысим султанлы мир, и миянлы эськӧ великӧй грек вӧлі, сы вӧсна, мый ми клянитчим асланым закон серти.
«Мый нӧ сійӧ гудралӧ сэтшӧмсӧ?» шуис аслыс Бульба.
«Да, сідзкӧ аддзанныд, панъяс, мый война оз позь заводитны.
Рыцарскӧй честь оз тшӧкты.
А аслам гӧль вежӧр серти со мый ме думайта: лэдзны пыжъясӧн ӧти томъясӧс. Мед неуна шаркайтыштасны Натолиялысь берегъяссӧ.
Кыдзи мӧвпаланныд, панъяс?»
«Нуӧд, нуӧд ставнымӧс» горӧдіс гӧгӧрбоксянь йӧз чукӧр: «вера вӧсна ми дасьӧсь пуктыны юрнымӧс.»
Кошевӧй повзис.
Сійӧ ньӧти эз кӧсйы кыпӧдны став Запорожьеӧ.
Орӧдны мир сылы кажитчӧ вӧлі тайӧ случайын невеськыд делӧӧн.
«Лэдзӧй, панъяс, нӧшта ӧти речь висьтавны?»
«Тырмас!» горӧдісны запорожецъяс: «бурджыктор он висьтав.»
«Кор сідз, то мед лоас сідз.
Ме слуга тіян вӧлялӧн.
Делӧ тӧдса нин, и писание серти тӧдса, мый народлӧн гӧлӧс — енлӧн гӧлӧс.
Сыысь тӧлкаджыксӧ оз нин позь думыштны, мый став народ выдумайтіс.
Сӧмын со мый: тіянлы тӧдса, панъяс, мый султан оз коль накажиттӧг сійӧ удовольствиетӧ, кодӧн тешитчыштасны молодечьяс.
А ми сэк кості вӧлім эськӧ дасьӧсь, и вынъясным миян вӧліны эськӧ свежӧйӧсь, и некодысь эськӧ эгӧ полӧй.
А миян ветлігӧн и татарва вермас уськӧдчыны — найӧ, турецкӧй понъяс, синмад оз шыбытчыны да и кӧзяин дінӧ гортас оз лысьтны локны, а мышсяньыд курччасны кокбӧрлятіыд, да и доймымӧн курччасны.
Да сы вылӧ нин кӧ мунны кутіс, медым висьтавны правда, миян и пыжъясыд абу сы мындаыс запасад, да и порохыд изтӧм сы мындаыс, медым позис эськӧ ставнымлы мӧдӧдчыны.
А ме, пӧжалуй, ме рад, ме слуга тіян вӧлялӧн».
Мудер атаман ланьтіс.
Чукӧръяс заводитісны сёрнитчавны, куреньса атаманъяс совещайтчыны: кодъюраясыс, шудыд вылӧ, вӧліны этшаӧн, и сы вӧсна решитчисны кывзыны тӧлка сӧветсӧ.
Сійӧ жӧ часас мӧдӧдчисны некымын морт Днепр мӧдар берӧгас войсковӧй скарбницаӧ, кӧні сибавны позьтӧм гусяинъясын, ва улас да камышъяс пӧвсын, дзебӧма вӧлі войсковӧй казнасӧ да неприятельлысь босьтӧм ӧружиеяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
Мукӧдъяс ставныс уськӧдчисны пыжъяс дінӧ видлыны найӧс да дасьтыны туйӧ.
Здукӧн йӧзӧн тырис берегыс.
Некымын плӧтник локтісны кианыс черъясӧн.
Пӧрысь, гожъялӧм, паськыд пельпомъяса, ён кокъяса, дзормыштӧм усъяса и сьӧд усъяса запорожецъяс, шароваръяссӧ пуджӧмӧн, пидзӧсӧдзныс сулалісны ваын да кыскисны найӧс берегсьыс ён канатӧн.
Мукӧдъяс новлісны дасьтӧм кос керъяс да быдсяма пусӧ.
Сэтӧні пӧвъясӧн обшивайтісны пыж; сэтӧні, вывлань пыдӧсӧн сійӧс кымыньтӧмӧн, сюялісны сійӧс да сиралісны; сэтӧні кӧртавлісны мукӧд пыж бокъясӧ, козачӧй обычай серти, кузь камыш связкаяс, медым эз вӧйт пыжъяссӧ морскӧй гыӧн; сэтӧні зэв ылын став берег кузяыс песталӧмаӧсь костёръяс да ыргӧн казанъясын пуисны сир суднӧяс киськалӧм вылӧ.
Бывалӧйяс да пӧрысьяс велӧдалісны томъясӧс.
Стучитӧм да рабочӧйяслӧн горзӧм кыптыліс став округ пасьтаыс; ставнас гыаліс и вӧрис ловъя берегыс.
Тайӧ каднас ыджыд паром заводитіс матысмыны берег дорӧ домасьӧм вылӧ.
Сы вылын сулалысь йӧз чукӧр ылысянь на шенасис кияснас.
Тайӧ вӧліны косясьлӧм свиткаяса козакъяс.
Кутшӧм сюрӧ паськӧмныс, — уналӧн нинӧм эз вӧв, дӧрӧм да пиняныс дженьыдик кальян кындзи, — петкӧдліс, мый найӧ сӧмын на мынӧмаӧсь кутшӧмкӧ бедаысь, либӧ сы выйӧдз гуляйтчӧмаӧсь, мый прӧгуляйтӧмаӧсь ставсӧ, мый вӧлі на вылын.
На пӧвсысь торйӧдчис да водзӧ сувтіс латшкӧс тушаа, паськыд пельпомъяса козак, арӧс ветымына морт.
Сійӧ горзіс да шенасис кияснас ставсьыс ёна; но рабочӧйяслӧн стучитӧм да горзӧм вӧсна оз кыв вӧлі сылӧн кывъясыс.
«А мыйӧн воинныд?» юаліс кошевӧй, кор паром кутіс бергӧдчыны береглань.
Став рабочӧйяс, ассьыныс уджнысӧ дугӧдыштлӧмӧн, черъяссӧ, ӧжынъяссӧ лэптӧмӧн, эз кутны стучитны да видзӧдісны виччысьӧм пырысь.
«Бедаӧн!» горзіс паром вывсянь латшкӧс козак.
«Кутшӧмӧн?»
«Лэдзӧй, панъяс запорожецъяс, речь висьтавны!»
«Висьтав!»
«Али кӧсъянныд, гашкӧ, рада чукӧртны?»
«Висьтав, ми ставным тані».
Берегыс ставнас топӧдчис ӧтчукӧрӧ.
«А ті ӧмӧй нинӧм энӧ кывлӧй сы йылысь, мый вӧчсьӧ гетманщинаын?»
«А мый?» шуис куреньса атаманъяс пӧвсысь ӧти.
«Э! мый?
Тыдалӧ, тіянлы татарин тупкӧма пельнытӧ клейтухӧн, мый ті нинӧм энӧ кывлӧй».
«Висьтав жӧ, мый сэні вӧчсьӧ?».
«А сійӧ вӧчсьӧ, мый и чужим, и пыртчим, нӧшта эгӧ на аддзылӧй татшӧмсӧ.»
«Да висьтав миянлы, мый вӧчсьӧ, пон!» горӧдіс йӧз чукӧрсянь ӧти, кыдзи тыдалӧ, терпениесьыс петӧмӧн.
«Сэтшӧм кад ӧні пансис, мый святӧй вичкоясыд ӧні абу нин миян.»
«Кыдзи абу миян?»
«Ӧні жидъяс ордын найӧ арендаынӧсь.
Жидлы кӧ водзвыв он мынты, то и обедня оз позь сьывны.
«Мый тэ тӧлкуйтан?»
«Да рӧспон жид кӧ оз пукты значек аслас нечистӧй кинас святӧй пасха вылӧ, то и святитны пасхасӧ оз позь».
«Ылӧдлӧ сійӧ, панъяс вокъяс, эз вермы лоны сійӧ, медым нечистӧй жид пуктіс значек святӧй пасха вылӧ».
«Кывзӧй! нӧшта не сійӧ на висьтала: и ксендзъяс ветлӧны ӧні став Украина пасьта таратайкаясын.
Да абу сійӧ бедаыс, мый таратайкаясын, а сійӧ бедаыс, мый доддялӧны нин оз вӧвъясӧс, а прӧстӧ православнӧй христианаӧс.
Кывзӧй! нӧшта не сійӧ на висьтала: сёрнитӧны нин, жидовкаяс пӧ вурӧны аслыныс юбкаяссӧ поповскӧй ризіясысь.
Со кутшӧм делӧяс мунӧны Украинаын, панъяс.
А ті тані пукаланныд Запорожьеын, да гуляйтанныд, да тыдалӧ, татарин сэтшӧма повзьӧдлӧма тіянӧс, мый тіян ни синъяс ни пельяс, ни нинӧм нин абу, и ті онӧ кылӧй, мый вӧчсьӧ свет вылас».
«Сулав, сулав!» орӧдіс кошевӧй, коді сэтчӧдз сулаліс, синъяссӧ муясӧ лэдзӧмӧн, кыдзи и став запорожецъясыс, кодъяс важнӧй делӧяс дырйи некор эз сетчывны медводдза порывлы, но чӧв олісны, да сэк кості лӧньтасас ӧтлаалісны лӧглунлысь грознӧй вынсӧ.
«Сулав! и ме шуа кыв:
а мый нӧ ті, сідз эськӧ и тадз мед нӧйтіс чӧрт пиянлысь батькотӧ, мый нӧ ті вӧчинныд?
Тіян ӧмӧй сабляясыд эз вӧвны, али мый!
Кыдзи нӧ ті лэдзинныд татшӧм беззакониесӧ?»
«Э, кыдз лэдзим татшӧм беззакониесӧ!
А видлінныд эськӧ мед ті, кор ветымын сюрс вӧлі ӧти ляхъясыс, да и нинӧм грекнымӧс дзебны, вӧліны сідз жӧ понъяс и миян пӧвсын — примитісны нин налысь верасӧ».
«А гетманныд тіян, а полковникъясыд мый вӧчисны?»
«Вӧчисны полковникъяс сэтшӧм делӧяс, мый эн сет енмӧй и миянлы некодлы.»
«Кыдзи!»
«А сідзи, мый ӧні нин ыргӧн быкын жаритӧм гетман куйлӧ Варшаваын, а полковникъяслысь кияссӧ да юръяссӧ новлӧдлӧны ярмаркаяс вывті став народлы петкӧдлӧм вылӧ.
Со мый вӧчисны полковникъяс!»
Шатовмуні став йӧз чукӧрыс.
Первойсӧ недыр кежлӧ паськаліс став берег кузяыс чӧволӧм, коді лолывлӧ чорыд бушков водзвылын, и сэсся друг кыптісны сёрнияс, да став берегыс шызис.
«Кыдзи! медым жидъяс кутісны арендаын христианскӧй вичкояс!
медым ксендзъяс доддявлісны додьвожъясӧ православнӧй христианаӧс!
Кыдзи! Медым лэдзны роч му вылын татшӧм мучениеяс проклятӧй недоверокъяссянь!
Медым со тадзи поступайталісны полковникъяскӧд да гетманкӧд!
Да оз ло жӧ тайӧ, оз ло!»
Татшӧм кывъяс лэбалісны быд помын.
Шызисны запорожецъяс да кутісны чувствуйтны ассьыныс выннысӧ.
Сэні эз нин вӧв кокни мывкыда народлӧн волнуйтчӧмъяс: волнуйтчисны сьӧкыд да крепыд ставыс характеръяс, кодъяс эз ӧдйӧ донавлыны, но, доналӧм бӧрас, упорнӧя да дыр кутісны ас пианыс пытшкӧсса жарсӧ.
«Ӧшӧдлыны став жидовасӧ!», кыліс йӧз чукӧрсянь:
«Мед жӧ оз вурлыны поповскӧй ризіясысь юбкаяс аслыныс жидовкаяслы;
меджӧ оз пуктавны значокъяс святӧй пасхаяс вылӧ;
вӧйтны найӧс ставнысӧ, пежъясӧс, Днепрӧ!»
Йӧз чукӧрын кодӧнкӧ шуӧм тайӧ кывъясыс чардбиӧн лэбыштісны став юръясті, и йӧз чукӧр уськӧдчис предместье вылӧ став жидъяссӧ вундавны кӧсйӧмӧн.
Израильлӧн коньӧр пияныс, и сідз нин ичӧт сьӧлӧмнаныс дзикӧдз усьӧмӧн, дзебсялісны горелочнӧй тыртӧм бӧчкаясӧ, пачьясӧ да весиг пырлісны асланыс жидовкаяс юбка улӧ.
Но козакъяс быдлаысь аддзылісны найӧс.
«Ясновельможнӧй панъяс!» горзіс ӧти ыджыд тушаа, бедь кодь, кузь жид, аслас ёртъяс чукӧрсянь ассьыс повзьӧмысла вежыньтчӧм коньӧр кодь рожасӧ мыччӧмӧн.
«Ясновельможнӧй панъяс!
Кыв сӧмын сетӧй миянлы висьтавны, ӧти кыв;
ми сэтшӧмтор явитам тіянлы, мый нӧшта некор на энӧ кывлӧй, сэтшӧм важнӧйтор, мый оз позь висьтавны кутшӧм важнӧй».
«Но мед висьтавласны!» шуис Бульба, коді век радейтліс кывзыштны мыжаланаӧс.
«Яснӧй панъяс!» шуис жид.
«Татшӧм панъясыд нӧшта некор на эз вӧвлыны.
Ей-богу, некор!
Татшӧм буръясыс, шаньясыс да храбрӧйясыс нӧшта эз на вӧвны свет вылас...»
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі кулӧ да тіралӧ полӧмысла.
«Кыдзи позьӧ, медым ми мӧвпалім запорожецъяс йылысь мыйкӧ лёктор.
Найӧ ньӧти абу миян, найӧ, кодъяс арендаторствуйтӧны — Украинаын!
Ей-богу, абу миян!
Найӧ сӧвсем абу жидъяс: сійӧ чӧртыс тӧдӧ мый.
Сійӧ сэтшӧмтор, мый сӧмын сьӧлалыштны сы вылӧ, да и шыбытны.
Со и найӧ сійӧс жӧ висьталасны.
Абу ӧмӧй збыль, Шлема, либӧ тэ, Шмуль?»
«Ей-богу збыль!» вочавидзисны йӧз чукӧрсянь Шлема да Шмуль, косясьлӧм яломкаясаӧсь, кыкнаныс сёй кодь бледӧсь.
«Ми некор на ещӧ», водзӧ висьталіс кузь жид, «эгӧ соглашайтчылӧй неприятельяскӧд.
А католикъясӧс ми и тӧдны огӧ кӧсйӧ: мед найӧ кӧть чӧртӧс вӧталасны!
Ми запорожецъяскӧд кыдзи рӧдимӧй вокъяс...»
«Кыдзи? медым запорожецъяс вӧліны тіянкӧд вокъяс?» шуис йӧз чукӧрсянь ӧти: «он вермӧ виччысьны, проклятӧй жидъяс!
Днепрӧ найӧс, панъяс!
Ставнысӧ вӧйтны пежъясӧс!»
Тайӧ кывъясыс вӧліны сигналӧн,
жидъясӧс кватиталісны киясаныс да заводитісны шыблавны гыясас;
жалкӧй горзӧм кыліс гӧгӧрбоксянь; но суровӧй запорожецъяс сӧмын сералісны, аддзӧмӧн, кыдзи башмакъяса да чулкияса жидъяслӧн кокъясыс летъялісны сынӧдас.
Коньӧр оратор, коді ас сьылі вылас чуксаліс бедасӧ, мынтӧдчис кафтансьыс, кодӧд сійӧс вӧлі кватитӧмаӧсь, ӧти пегана, векни камзол кежсьыс, кватитіс кокъясӧдыс Бульбаӧс да жалкӧй гӧлӧсӧн кевмысис:
«Великӧй господин, ясновельможнӧй пан.
Ме тӧдлі и воктӧ тіянлысь покойнӧй Дороштӧ.
Вӧлі воин став рыцарстволы украшение вылӧ.
Ме сылы кӧкъямыс сё цехин сеті, кор колӧ вӧлі выкупитчыны турокъяс ордысь пленысь».
«Тэ тӧдлін вокӧс?» юаліс Тарас.
«Ей-богу, тӧдлі: великодушнӧй вӧлі пан».
«А кыдзи тэнӧ шуӧны?»
«Янкельӧн».
«Бур», шуис Тарас, да сэсся мӧвпалыштӧм бӧрын, шыасис козакъяс дінӧ да шуис тадзи: «Жидӧс век лоас кад ӧшӧдны, кор ковмас, а талун кежлӧ сетлӧй сійӧс меным».
Тайӧс шуӧм бӧрын Тарас нуӧдіс сійӧс аслас обоз дорӧ, код дорын сулалісны козакъясыс сылӧн.
«Но, пыр телега улӧ, куйлы сэні да эн вӧр, а ті, вокъяс, энӧ лэдзӧй жидӧс».
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис площадь вылӧ, кытчӧ важӧн нин вӧлі чукӧртчӧ став йӧзыс.
Ставныс здукӧн эновтісны берег да пыжъяс дасьтӧм, ӧд ӧні колӧ вӧлі лоны сухопутнӧй, а не морскӧй поход, и эз суднӧяс да казацкӧй чайкаяс ковмыны, а ковмисны телегаяс да вӧвъяс.
Ӧні ставныс нин окотитӧны вӧлі походӧ, и пӧрысьяс и томъяс, став старшинаяс, куреньсаяс, кошевӧй ӧтувъя сӧвет серти да став запорожскӧй войска вӧля серти шуисны мунны веськыда Польша вылӧ водзӧс босьтны став лёксьыс да вера да казацкӧй слава срамитӧмысь, чукӧртны добыча каръясысь, лэдзны пӧжар сиктъяс да няньяс кузя, лэдзны ылӧдз став степь кузяыс ас йывсьыныс слава.
Ставыс сэні жӧ вӧнясявліс да вооружайтчыліс.
Кошевӧй быдмис быдса аршин.
Тайӧ эз нин вӧв вольнӧй народлысь кокнируа кӧсйӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртысь.
Тайӧ вӧлі неограниченнӧй повелитель,
тайӧ вӧлі деспот, коді кужис сӧмын тшӧктыны.
Став асвӧляа да гуляйтысь рыцарьяс стройнӧя сулалісны радъясын, пыдди пуктӧм пырысь юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн, синъяснысӧ лэптыны лысьттӧг, кор сійӧ сеталіс тшӧктӧмъяс надзӧник, горзытӧг да тэрмасьтӧг, но костӧдлӧмӧн, кыдзи пӧрысь да делӧ вылын ёна опытнӧй козак, коді оз нин первойысь олӧмӧ портлы тӧлкӧн мӧвпыштӧм подвигъяс.
«Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй буриника ставсӧ!» тадзи шуаліс сійӧ;
«лӧсьӧдӧй додьяс и мазницаяс, видлӧй ӧружие.
Энӧ босьтӧй сьӧрад уна паськӧм: ӧти дӧрӧмӧн да кык шароварӧн козак вылӧ, да мортӧти гырничӧн саламат да тойӧм проса, унджыкыс мед эз и вӧв некодлӧн.
Запас вылӧ лоӧ додьясын ставыс, мый колӧ.
Пара вӧлӧн мед вӧлі быд козаклӧн.
Да пара кыксё кымын босьтны ӧшъясӧс, сы вӧсна мый юяс вомӧн вуджигъясӧн да зыбуч местаясын ковны кутасны ӧшъяс.
Да пӧрадокӧ кутчысьӧй, панъяс, медся ёна.
Ме тӧда, эм тіян пӧвсын сэтшӧмъяс, муртса ен сетас кутшӧмкӧ горшасьӧм — мӧдасны сійӧ жӧ часӧ кульны китайка да дона оксамитъяс аслыныс нямӧдъяс вылӧ.
Шыбытӧй сэтшӧм чӧртӧвӧй повадкатӧ, бокӧ шыблалӧй быдсяма юбкаяс, босьталӧй сӧмын ӧружие, сюрас кӧ бурыс, да червонецъяс да эзысь, сы вӧсна мый найӧ ёмкӧй свойствоаӧсь да век згӧдитчасны.
Да вот тіянлы, панъяс, водзвыв висьтала: кодкӧ кӧ походын юсяс, то некутшӧм суд сы вылӧ абу.
Понйӧс моз тшӧкта сійӧс домавны обозӧ, мед кӧть коді сійӧ эз вӧв, мед кӧть став войскаысь медся доблестнӧй козак.
Понмӧс моз сійӧс лоӧ лыйӧма места вылас да шыбытӧма некутшӧма дзебтӧг лэбачьяслы кокалӧм вылӧ, сы вӧсна мый походын пьянник абу достоин христианскӧй погребение дон.
Томъяс, кывзӧй быдторйын пӧрысьясӧс!
Чапнитас кӧ пуля, либӧ гыжйыштас кӧ сабля юртӧ либӧ кыткӧ мукӧдлаті, энӧ сетӧй ыджыд уважение сэтшӧм делалы.
Гудралӧй зарад тыр порок чарка сивухаын, ӧтпырйӧ юӧй, и ставыс прӧйдитас, оз ло и лихорадка; а рана вылӧ, абу кӧ сійӧ вывті ыджыд, пуктӧй прӧстӧ мусӧ, кипыдӧс вылад дульнад сійӧс неуна гудралыштӧмӧн, сэсся и косьмас ранаыс.
Нолтӧ жӧ уджӧ, удж бердӧ, хлопцы, да тэрмасьтӧг кутчысьӧй удж бердӧ!»
Тадзи сёрнитіс кошевӧй, да мыйӧн сӧмын помаліс сійӧ ассьыс речсӧ, став козакъясыс кутчысисны сійӧ жӧ здукын уджӧ.
Став Сечыс паляліс, да некысь оз позь вӧлі аддзыны ни ӧти код мортӧс, кыдз быттьӧ найӧ некор эз вӧвлыны козакъяс пӧвсын.
Ӧтияс лӧсьӧдӧны вӧлі кӧльӧса гӧгыльяс да вежлалісны выль чӧрсъяс телегаяслысь; мӧдъяс новлісны телегаяс вылӧ провиант тыра мешӧкъяс, мукӧдъяс вылӧ тэчлісны ӧружие; коймӧдъяс вайӧдалісны вӧвъясӧс да ӧшъясӧс.
Гӧгӧрбоксянь кылӧны вӧлі вӧв кокшыяс, ружьеясысь пробнӧй лыйсьӧм, сабляяслӧн зилякылӧм, ӧшъяслӧн баксӧм, бергӧдалан телегаяслӧн дзуртӧм, сёрни да яра горзӧм да вӧтлӧм, и регыд ылӧ-ылӧ нюжӧдчис став поле кузяыс козачӧй табор.
И уна сюри эськӧ котӧртны сылы, коді эськӧ окотитіс котӧртны став пространствосӧ юрсяньыс да сійӧ бӧжӧдзыс.
Дзоляник пу вичкоын служитіс поп молебен, резіс ставнысӧ вежа ваӧн, ставныс окалісны крест.
Кор вӧрзьӧдчис таборыс да мӧдӧдчис Сечсянь, став запорожецыс бергӧдісны юрнысӧ бӧрвыв.
«Прӧщай, миян мам!» шуисны пӧшти ставныс ӧти кывйӧн.
«Мед жӧ тэнӧ видзас ен став сикас несчастиеысь!
«Предместьеті мунігӧн, Тарас Бульба аддзис, мый сылӧн жидокыс Янкельыс, восьтӧма нин лэбула кутшӧмкӧ ятка да вузавлӧ биаизъяс, кӧртӧдъяс, порох да став сикас войскӧвӧй коланторъяс, кодъяс колӧны вӧлі туй вылӧ, весиг кӧлачьяс да няньяс.
«Кутшӧм чӧрт кодь жидыд!» мӧвпыштіс аслыс Тарас да, сы дінӧ матыстчӧмӧн, шуис:
«Йӧй, мый тэ тані пукалан?
Окота ӧмӧй, медым тэнӧ лыйисны пышкайӧс моз?»
Янкель та вылӧ вочакыв пыдди матыстчис сы дінӧ матӧджык да, кыкнан кинас знак вӧчӧмӧн, кыдз быттьӧ кӧсйис явитны мыйкӧ гусятор, шуис:
«Мед пан сӧмын чӧволас да некодлы оз висьтав: козацкӧй додьяс пӧвсын эм менам ӧти додь; ме нуа колана быдсяма запасъяс козакъяслы да туй вылын кута судзӧдны быдсяма провиант сэтшӧм донтӧм донӧн, кутшӧмӧн ни ӧти жид эз на вузавлы.
Ей-богу, сідзи; ей-богу, сідзи».
Пельпомъяссӧ лэптыштліс Тарас Бульба, шензьыштіс жидлӧн збой натура вылӧ да муніс таборлань.
5.
Регыд став польскӧй рытыв-лунвылыс лои полӧмлӧн добычаӧн.
Быдлаын паськаліс сёрни: «Запорожецъяс! петкӧдчисны запорожецъяс!»
Ставыс, мый вермис спасайтчыны, спасайтчис.
Ставыс кыпӧдчаліс да пышъяліс сійӧ нестройнӧй да шензьымӧн тӧждысьтӧм нэмын, кор эз стрӧитчывны крепостьяс ни, замокъяс ни, а прӧстӧ кыдз веськалӧ морт сувтӧдліс ассьыс идзасысь вӧчӧм керкасӧ, мӧвпалӧмӧн: не тратитны жӧ сы вылӧ удж да деньга, кор сійӧ и и сытӧг лоас помӧдз бырӧдӧма татарскӧй уськӧдчӧмӧн!
— Ставыс полошитчис: коді вежлаліс ӧшъяссӧ да гӧрсӧ вӧв вылӧ да ружье вылӧ да мунліс полкъясӧ; коді дзебсьыліс, скӧтсӧ сьӧрсьыс вӧтлӧмӧн да мый сӧмын позис нуны сьӧрсьыс нуӧмӧн.
Сюрлісны туй вылысь мукӧд дырйи сэтшӧмъяс, кодъяс весьшӧрӧ встречайтлісны гӧстьясӧс вооружитчӧм киӧн, но унджыкыс вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяс пышъялісны водзвыв.
Ставӧн тӧдісны, мый сьӧкыд имеитны делӧ нэмӧвӧйся тышын закалитчӧм тайӧ йӧз чукӧрыскӧд, коді тӧдса запорожскӧй войска ним улын, кодлӧн аслас асвӧля неустройство пӧвсын вӧлі водзвыв мӧвпыштӧм устройство битва дырйи.
Вӧлаяс мунісны, вӧвъяссӧ сьӧктӧдтӧг да пӧсьӧдтӧг, подаяс садя мунісны додьяс бӧрсяыс да став таборыс муніс водзӧ сӧмын войяснас, луннас шойччӧмӧн да сы вылӧ тыртӧминъяс, овтӧм местаяс да вӧръяс бӧрйӧмӧн, кодъяс вӧліны на сэки тырмымӧн.
Мӧдӧдалӧма вӧлі водзӧ лазутчикъясӧс да рассыльнӧйясӧс тӧдмавны да юасявны: кӧні, мый да кыдзи.
И частӧ сійӧ местаясын, кӧні медся этша вермисны виччысьны найӧс, найӧ петкӧдчылісны друг — и ставыс сэки прӧщайтчыліс олӧмыскӧд.
Пӧжаръяс шымыртавлісны сиктъясӧс: скӧт да вӧвъяс, кодъясӧс эз вӧв нуӧма сьӧрсьыныс, вӧлі начкалӧма сэн жӧ места вылас.
Кажитчыліс, ёнджыка пируйтісны найӧ, асланыс походӧн мунӧм дорысь.
Сувтсӧн сувтіс эськӧ ӧні юрсиыд джынвыйӧ дикӧй нэмся свирепстволӧн сійӧ страшнӧй знакъясысь, кодъясӧс вӧчлісны быдлаын запорожецъяс.
Виӧм челядьяс, нывбабаяслӧн вундӧм морӧсъяс, вӧля вылӧ лэдзӧмаяслӧн кокъяссьыс пидзӧсӧдзыс кульӧм кучикъяс — шуны кӧ, гырысь монетаӧн мынтӧны вӧлі козакъяс важ уджйӧзъяссӧ.
Ӧти манастырса епископ, найӧ матыстчӧм йылысь кывлӧм бӧрын, мӧдӧдіс ассяньыс кык манакӧс, медым висьтавны, мый найӧ оз сідзи кутны асьнысӧ, кыдзи колӧ, мый запорожецъяс да правительство костын сулалӧ сӧглас, мый найӧ нарушайтӧны король дінӧ ассьыныс обязанностьсӧ, а ӧттшӧтш сыкӧд и став народнӧй правосӧ.
«Висьтав епископлы месянь да став запорожецъяссянь», шуис кошевӧй: «медым сійӧ нинӧмысь оз пов.
Тайӧ козакъяс сӧмын на ӧзталӧны да куритӧны ассьыныс кальянъяснысӧ».
И регыд величественнӧй аббатствосӧ шымыртӧма вӧлі бырӧдысь биӧн, да гырысь готическӧй ӧшиньясыс сылӧн сурова видзӧдісны билӧн торъявлан гыяс пыр.
Манахъяслӧн, жидъяслӧн, нывбабаяслӧн пышйысь чукӧръяс другысь тыртісны уна йӧзӧн сійӧ каръяссӧ, кӧні вӧлі кутшӧмкӧ надея гарнизон вылӧ да городӧвӧй рушение вылӧ.
Правительствоӧн корсюрӧ мӧдӧдлӧм сёрмӧм отсӧг неыджыд полкъясысь либӧ эз вермыв аддзыны найӧс, либӧ жӧ поліс, бергӧдлывліс тылсӧ первой паныдасигас да лэбліс аслас збой вӧвъяс вылас.
Лолывліс, мый уна королевскӧй военачальникъяс, кодъяс сэтчӧдз торжествуйтлісны воддза битваясын, решитчылісны ассьыныс вынъяссӧ ӧтлаалӧмӧн сувтны морӧснаныс запорожецъяслы паныд.
И сэкитӧ медся ёна видлісны асьнысӧ том козакъяс, кодъяс ӧтдортчылісны грабительствоысь, выгодаысь да вынтӧм неприятельысь, да кодъяс ӧзъялісны кӧсйӧмӧн петкӧдлыны асьнысӧ пӧрысьяс водзын вермасьыштны ӧткӧн ӧткӧн збой да ошйысьысь ляхкӧд, коді синмӧ шыбытчӧ вӧлі гордӧй вӧв вылас, епанчаыслӧн тӧв йылын лэбалан, шевъялана сосъяснас.
Тешкодь вӧлі наукаыс;
уна нин найӧ шедӧдісны аслыныс вӧв сбруя, дона сабляяс да ружьеяс.
Ӧтик тӧлысьӧн возмужайтісны да дзик выльпӧв чужисны сӧмын на гӧнсялӧм лэбач пиян да лоины версте мужчинаясӧн.
Налӧн чужӧмъясыс, кодъясын таӧдзсӧ тӧдчӧ вӧлі кутшӧмкӧ юношескӧй небыдлун, лоины ӧні грознӧйӧсь да ёнӧсь.
А пӧрысь Тараслы любӧ вӧлі аддзыны, кыдзи сылӧн кыкнан пиыс вӧліны медводдзаяс пӧвсысь ӧтиясӧн.
Остаплы, кажитчӧ, чужӧмсяньыс вӧлі гижӧма битвеннӧй туй да сьӧкыд тӧдӧмлун вӧчны ратнӧй делӧяс.
Ниӧтчыд падмывтӧг да шӧйӧвошлытӧг некутшӧм случайын кызь кык арӧсалы пӧшти лӧсявтӧм хладнокровиеӧн, сійӧ ӧти здукӧн вермис артыштны став опасностьсӧ да делӧыслысь став положениесӧ, сэки жӧ вермис аддзыны средство, кыдзи бӧрыньтчыны сыысь; но бӧрыньтчыны сідз, медым сэсся вернӧйджыка вермыны сійӧс.
Испытаннӧй эскӧмлунӧн нин кутісны ӧні тӧдчыны сылӧн вӧрасъясыс да наын эз вермыны не лоны тӧдчанаӧсь будущӧй вождьлӧн наклонностьясыс.
Крепыдтор кылӧ вӧлі сійӧ телӧын, да сылӧн рыцарскӧй качествоясыс босьтісны нин лев качествояслысь паськыд вын.
«О, да тайӧ мыйкӧ дыра мысти лоас бур полковник!» шуаліс пӧрысь Тарас:
«ей, ей, лоас бур полковник да нӧшта, мый и батькосӧ вӧнь костас сюйыштас!»
Андрий ставнас вӧйтчис пуляяслӧн да мечьяслӧн очаровательнӧй музыкаӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый сэтшӧмыс лоӧ мӧвпавны либӧ артавны, либӧ мерайтны водзвыв ассьыд да йӧзлысь вынъяс.
Бешеннӧй дӧвӧльлун да вывті радлӧм сійӧ аддзыліс битваын.
Торжественнӧйтор син водзас тыдавліс сылы сійӧ минутаясӧ, кор шоналӧ мортлӧн юрыс, синъясас ставыс вуджрасьӧ да сорласьӧ, лэбӧны юръяс, гыпкысьӧмӧн усьӧны му вылӧ вӧвъяс, а сійӧ мунӧ код морт моз, пуляяс шутьлалӧмын, сабляяс дзирдалӧмын да аслас жарын, ставлы вӧчалӧ ударъяс да аслыс вӧчӧм ударъяссӧ кывтӧг.
И эз ӧтчыд шензьыв пӧрысь Тарас, аддзӧмӧн, кыдзи Андрий, сӧмын заманчивӧй увлечениеӧн кыскӧмӧн, уськӧдчывліс сы вылӧ, мый вылӧ некор эськӧ эз ӧтважитчы хладнокровнӧй да вежӧра, да аслас ӧти дурмӧм уськӧдчылӧмнас вӧчліс сэтшӧм чудесаяс, кодъяс вылӧ эз вермыны не дивуйтчыны бойясын вӧвлӧм пӧрысьяс.
Шензис пӧрысь Тарас да шуаліс:
«и тайӧ бур, враг эськӧ эз босьт сійӧс, воякаӧс: абу Остап, а бур, бур вояка жӧ».
Войска решитчис мунны веськыда Дубно кар вылӧ, кӧні, ветлісны сёрнияс, вӧлі уна казна, озыр сэтчӧс олысьяс.
Лунӧн джынйӧнӧн походсӧ вӧлі вӧчӧма да запорожецъяс тыдовтчисны кар водзын.
Олысьясыс решитчисны дорйысьны медбӧръя вынъясӧдз да помӧдз, да бурджыкӧн лыддисны кувны плӧщадьяс да уличаяс вылын, асланыс порогъяс водзын, неприятельӧс керкаясӧ лэдзӧм дорысь.
Джуджыд землянӧй вал кытшалӧма вӧлі карсӧ: кӧні валыс вӧлі ляпкыдджык, сэні мыччысьӧма вӧлі каменнӧй стен, либӧ керка, коді служитӧ вӧлі батареяӧн, либӧ, медбӧрти, частокол.
Гарнизоныс вӧлі ён да чувствуйтіс важностьсӧ аслас делӧыслысь.
Запорожецъяс пӧсьпырысь вӧлі кайлісны вал вылас, но вӧлі паныдалӧма ён картечӧн.
Мещана да карса обывательяс, кыдзи тыдалӧ, эз жӧ кӧсйыны лоны весьолысьясӧн, да сулалісны чукӧрӧн карса вал вылын.
Найӧ синъясысь позьӧ вӧлі лыддьыны чорыд водзсасьӧм; весиг нывбабаяс решитчӧмаӧсь участвуйтны, и юръяс выланыс запорожецъяслы лэбисны изъяс, бӧчкаяс, гырничьяс, пӧсь вар да, бӧръяпом, лыа мешӧкъяс, кодъяс тыртісны синъяс.
Запорожецъяс эз радейтлыны имеитны делӧ крепостьяскӧд; нуӧдны осадаяс эз вӧв налӧн делӧ.
Кошевӧй тшӧктіс бӧрыньтчыны да шуис:
«Нинӧм, панъяс вокъяс, ми бӧрыньтчам.
Но ло ме пеж татаринӧн, а не христианинӧн, ми кӧ лэдзам найӧс кӧть ӧтикӧс карсьыс:
мед найӧ ставныс здокнитасны, понъяс, тшыгла».
Войска, бӧрыньтчӧмӧн, кытшаліс став карсӧ да, прӧст оліг моз, заводитіс пустошитны каргӧгӧрсӧ, матігӧгӧрса сиктъяссӧ. Идравтӧм нянь сёрӧмъяссӧ соталӧмӧн да вӧв табунъяссӧ муяс вылӧ лэдзалӧмӧн, кодъясӧс абу на вевъялӧмаӧсь чарлаӧн вундыны, кӧні, быттьӧ наросьнӧ, копрасисны гырысь шепъяс, вӧвлытӧм урожайлӧн плод, коді сійӧ каднас озыра наградитіс став му уджалысьясӧс.
Шуштӧм пырысь аддзӧны вӧлі карсянь, кыдзи, бырӧдсисны налӧн существуйтан средствоясыс.
А сэк кості запорожецъяс, став кар гӧгӧрыс ассьыныс телегаяссӧ кык радӧн нюжӧдӧмӧн, меститчалісны сідз жӧ, кыдзи и Сечын, куреньясӧн, куритісны ассьыныс люлькаяссӧ, вежласисны шедӧдӧм оружиеӧн, ворсісны чехардаӧн, щӧтӧн и щӧттӧг, да виана хладнокровиеӧн видзӧдлывлісны кар вылӧ.
Войнас ӧзтавлісны кӧстёръяс.
Рокпуысьяс пулісны быд куреньын рок гырысь ыргӧн казанъясын.
Войбыд сотчысь бияс дорын сулаліс унтӧм стража.
Но регыд запорожецъяс кутісны ичӧтикаӧн гажтӧмтчыны весь олӧмнас да торъя гажтӧм садьлунӧн, коді эз вӧв йитчӧма некутшӧм делӧкӧд.
Кошевӧй тшӧктіс кык пӧв содтыны весиг вина порция, мый мукӧд дырйи вӧвлі войскаын, эз кӧ вӧвны сьӧкыд подвигъяс да мунӧмъяс.
Томъяслы да торйӧн Тарас Бульба пиянлы эз во сьӧлӧм выланыс татшӧм олӧмыд.
Андрий тӧдчымӧн гажтӧмтчис.
«Вежӧртӧм юр», шулывліс сылы Тарас:
«терпит козак — атаман лоан!
Абу на сійӧ бур воин, коді эз вошты духсӧ важнӧй делӧын, а сійӧ бур воин, коді и оз гажтӧмтчы, коді ставсӧ терпитас, да кӧть тэ сылы мый кӧсйы, а сійӧ век жӧ сувтӧдас ас ногыс».
Но не лӧсявны ӧзъялан том мортлы пӧрыськӧд.
Мӧд сикас натураныс кыкнанныслӧн, да мӧд синъясӧн видзӧдӧны найӧ сійӧ жӧ удж вылӧ.
А сэк кості удитіс воны Тараслӧн полкыс, кодӧс вайӧдіс Товкач: сыкӧд вӧліны нӧшта кык есаул, писарь да мукӧд полкӧвӧй чинъяс; став козакыс чукӧрмисны нёль сюрсысь унджык.
На пӧвсын эз вӧв этша и охочекомоннӧйяс, кодъяс асьныс кыпӧдчисны ас вӧлянас, некутшӧма чуксавтӧг, мыйӧн сӧмын кылісны мыйын делӧыс.
Есаулъяс вайисны Тарас пиянлы благословение старука мамсяньыс да кыкнаныслы Межигорскӧй киевскӧй манастырса кипариснӧй ӧбразӧн.
Пасьталісны ас выланыс святӧй ӧбразъяссӧ кыкнан вокыс да невӧляысь думайтчисны, пӧрысь мамсӧ ассьыныс тӧдвыланыс уськӧдӧмӧн.
Мый бара туналӧ налы да висьталӧ тайӧ благословениеыс?
Благословение-ӧ врагӧс победитӧм вылӧ да сэсся отчизнаӧ добычаӧн да славаӧн бӧр гажаа воӧм вылӧ, бандуристъяслы нэмчӧж сьылӧм вылӧ либӧ жӧ...
Но абу тӧдса водзын лоаныс да сулалӧ сійӧ морт водзын нюръясысь кыптӧм арся ру моз.
Безумнӧя лэбалӧны сыын увлань да вывлань, бордъяснаныс черкайтӧмӧн, лэбачьяс, синманыс мӧда-мӧднысӧ тӧдтӧг, гулю — варышӧс аддзытӧг, варыш — гулюӧс аддзытӧг, и некод оз тӧд ёна-ӧ выліті лэбалӧ сійӧ аслас гибельсьыс...
Остап займитчис нин аслас делӧӧн да важӧн муніс куреньяслань;
Андрий жӧ, ачыс эз тӧд мый вӧсна, кыліс сьӧлӧм вывсьыс кутшӧмкӧ пӧдтӧм.
Козакъяс помалісны нин ассьыныс вечерясӧ*; рытыс важӧн кусіс, польскӧй чуднӧй войыс шымыртіс сынӧдсӧ: но сійӧ эз мун куреньяслань, эз вӧд узьны да аскӧсйытӧгыс видзӧдіс сы водзын вӧлан став серпассӧ.
Енэжас лыдтӧм тшӧттӧма югъялісны кодзувъяс вӧсниа да ёся дзирдалӧмӧн.
Полесӧ ылӧдз вӧлі займитӧмаӧсь сы кузя шыблалӧм додьяс дьӧгӧдьӧн киськасьӧм мазницаясӧн да враглысь босьталӧм быдсяма добраӧн да провиантӧн.
Телегаяс дорын, телегаяс улын да телегаяссянь улынджык — быдлаын вӧлі тыдалӧны турун вылас водалӧм запорожецъяс.
Ставныс найӧ узисны картиннӧй положениеын: коді аслас юр улас куль либӧ шапкасӧ пуктӧмӧн, либӧ прӧста аслас ёртыс бок вылӧ нёровтчӧмӧн.
Сабля, ружье-самопал, дженьыд чубука ыргӧн бляхаяса кальян, кӧрт провёрткаӧн да изкӧртӧн ӧшаліс пӧшти быд вӧнь сайын.
Сьӧкыд ӧшъяс куйлісны, ас уланыс кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, гырысь еджыдоват массаясӧн да кажитчӧны вӧлі ылысяньыс пӧкатаинӧ шыблалӧм руд изъясӧн.
Гӧгӧрбоксянь турун пӧвсысь пондіс нин кыптыны узьысь воинстволӧн кыз ныргор, код вылӧ полесянь гораа гӧрӧктӧмӧн чукӧстчавлісны ужъяс, кодъяс скӧралісны асланыс чоталӧм кокъяс вылӧ.
А сэк кості величественнӧй да грӧзнӧйтор ӧтлаасис июльскӧй войся мичлун дінӧ.
Тайӧ вӧліны би югӧръяс ылын кусысь каргӧгӧръяслӧн.
Ӧти местаын биыс лӧня да величественнӧя вольсасьӧма вӧлі енэж кузяыс; мӧдлаын, мыйкӧ сотчантор паныдалӧмӧн да друг тӧвнырӧн нетшыштчӧмӧн, сійӧ шутьляліс да лэбис вывлань дзик кодзувъяс улӧдз, да торъялӧм лестукъясыс сылӧн кусісны медся ылі енэж улын.
Сэні сотчӧм сьӧд монастырь, суров картезианскӧй монак моз сулаліс грознӧя, быд югмунлігӧн ассьыс зумыш величиесӧ петкӧдлӧмӧн.
Сэні сотчис монастырскӧй сад.
Кажитчис, кылӧ вӧлі, кыдзи пуясыс сільгисны, тшынӧн гартчӧмӧн, и кор чеччыштлывліс биыс, сійӧ друг югдӧдліс фосфорическӧй гӧрдов-лӧзов биа югӧрӧн сливаяслысь кисьмӧм розъяссӧ, либӧ пӧртліс гӧрдоват зарниӧ сэні и тані вижӧдысь грушаясӧс, да сэні жӧ на пӧвсын сьӧдаліс керка стенас либӧ пу ув вылын ӧшалысь тушаыс коньӧр жидлӧн либӧ манаклӧн, коді пӧгибайтіс стрӧйбаыскӧд ӧтлаын биын.
Би весьтас ылын гӧгралісны лэбачьяс, кодъяс кажитчӧны вӧлі биа поле весьтса посньыд пемыд крестикъяс чукӧрӧн.
Кытшалӧм кар, кажитчис, унмовсис.
Шпицаясыс и вевтъясыс, и частоколыс, и стенъясыс сылӧн ньӧжйӧник ыпъялісны ылі пӧжаръяссянь вачкан югӧрӧн.
Сійӧ кытшовтіс козацкӧй радъяс.
Костёръяс, кодъяс дорын пукалісны стӧрӧжъяс, лӧсьӧдчисны быд минутаӧ кусны, да асьныс стӧрӧжъясыс узисны, кыдзи тыдалӧ, козацкӧй аппетит серти мыйкӧ ёна закуситӧм бӧрын.
Сійӧ шензьыштіс неуна татшӧм тӧждысьтӧмлун вылӧ, мӧвпыштіс: «Бур, мый абу матын некутшӧм ён неприятель да некодысь повны».
Медбӧрти и ачыс матыстчис додьяс пӧвсысь ӧти дорӧ, кайис сы вылӧ да водіс мышку вылас, бӧрвыв сюркньыштӧм кияссӧ аслыс юр улас пуктӧмӧн, но сійӧ эз вермы унмовсьыны да дыр видзӧдіс енэж вылӧ.
Енэжыс ставнас вӧлі восьса сы водзын;
сӧстӧм да сӧдз вӧлі сынӧдыс;
кодзувъяслӧн медсукиныс, коді артмӧдліс млечнӧй туй да вӧньӧн вуджис енэжсӧ, ставнас вӧлі югдӧдӧма югӧрӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ быттьӧ вунӧдчыштліс, да унзільлӧн кутшӧмкӧ кокньыд ру сайӧдліс сутш кежлӧ сы водзысь енэжсӧ, и сэсся сійӧ бара весассьыліс да бара лолі тыдалана.
Тайӧ каднас, кажитчис сылы, вуджӧртіс сы водзті морт чужӧмлӧн кутшӧмкӧ страннӧй образ.
Мӧвпалӧмӧн, мый сійӧ вӧлі вӧтлӧн прӧстӧй вуджӧртӧм да пырысь-пыр жӧ разалас, сійӧ ёнджыка восьтіс ассьыс синъяссӧ да аддзис, мый сы дінӧ збыль вӧлі копыртчӧма кутшӧмкӧ зэв ёна омӧльтчӧм, косьмӧм чужӧм да видзӧдіс веськыда сылы синмас.
Кузь да шом кодь сьӧд юрсиыс, шыльӧдтӧм да лёзьмӧма, петӧ вӧлі юр вылас чӧвтӧм сьӧд вевттьӧд увсьыс.
Видзӧдласыслӧн страннӧя югъялӧмыс да резкӧй чертаясӧн водзӧ чурвидзысь чужӧмыслӧн кулӧм кодь сімлуныс, заставитісны эськӧ регыдджык чайтны, мый тайӧ вӧлі призрак.
Андрий аскӧсйытӧгыс кватитчис кинас пищаляс да шуис пӧшти тіралӧмӧн:
«Коді тэ?
Нечистӧй дух кӧ, сгинит син водзысь; ловъя морт кӧ, не пӧраын панін шуткатӧ — виа ӧти прицелӧн».
Та вылӧ вочакыв пыдди, привидение пуктіс чуньсӧ вомдорас да, кажитчӧ, кевмысис чӧв олӧм йылысь.
Андрий лэдзис кисӧ да кутіс видзӧдны сы вылӧ сюсьджыка.
Кузь юрси сертиыс, голя сертиыс да джынвыйӧ восьтӧм сім морӧс сертиыс сійӧ тӧдіс нывбабаӧс.
Но сійӧ эз вӧв татчӧс чужӧм морт.
Став чужӧмыс вӧлі мугӧм, ёна омӧльтчӧма висьӧмла: паськыд чужӧмлыясыс ёна чурвидзисны сы улӧ вӧйӧм рожабанъяс весьтас; векньыд синъясыс кайӧны вӧлі мегыр сяма потасӧн вывлань, и кымын ёна сійӧ видзӧдіс сы чертаясӧ, сымын ёнджыка аддзис наысь мыйкӧ тӧдсаӧс.
Медбӧрти сійӧ эз вермы терпитны, медым не юавны:
«Висьтав, коді тэ?
Меным кажитчӧ, кыдз быттьӧ ме тӧдлі тэнӧ, либӧ аддзылі кыськӧ?».
«Кык во сайын, Киевын».
«Кык во сайын, Киевын?» мӧдпӧв шуис Андрий, ставсӧ тӧдвылӧ уськӧдны зільӧмӧн, мый коли дзоньӧн сійӧ паметьын важ бурсацкӧй олӧмсьыс.
Сійӧ видзӧдліс нӧшта ӧтчыд сы вылӧ сюсьджыка да друг горӧдіс став гӧлӧс тырнас;
«Тэ татарка! панночкалӧн, воевода нывлӧн служанка! ...»
«Чиш!» шуис татарка, кевмысьӧм ногӧн кияссӧ лӧсьӧдӧмӧн, став тушанас тіралӧмӧн да сэк жӧ юрсӧ бӧрвыв бергӧдӧмӧн, медым аддзыны, эз-ӧ садьмы кодкӧ Андрийӧн татшӧм ёна горӧдӧмысь.
«Висьтав, висьтав, мыйла, кыдзи тэ тані?» шуаліс Андрий пытшкӧсса волнуйтчӧм вӧснаыс пӧшти пӧдтан, быд минутаын оръясян вашкӧдӧмӧн:
«кӧні панночка, ловъя на?»
«Сійӧ тані, карын».
«Карын?» шуис сійӧ, бара муртса эз горӧд, да кутіс чувствуйтны, мый став вирыс друг ылькнитіс сьӧлӧмас:
«мыйла нӧ сійӧ карын?»
«Сы вӧсна, мый ачыс пӧрысь паныс карын:
сійӧ воӧн джынйӧн нин кыдзи пукалӧ воеводаӧн Дубноын».
«Мый нӧ, сійӧ верӧссайын?
Да висьтав жӧ, кутшӧм тэ тешкодь, мый сійӧ ӧні...»
«Сійӧ мӧд лун нинӧм эз сёйлы».
«Кыдзи!»
«Некодлӧн карса олысьяс пӧвсысь важӧн нин абу нянь кусӧк. Ставныс важӧн нин сёйӧны ӧти му».
Андрий кынмис.
«Панночка аддзылӧма тэнӧ карса вал вывсянь запорожецъяс чукӧрысь.
Сійӧ шуис меным: мун, висьтав рыцарлы: сійӧ кӧ помнитӧ на менӧ, мед локтас ме дорӧ, а оз кӧ помнит, мед сетас тэныд няньтор старукалы, менам мамӧйлы, сы вӧсна мый ме ог кӧсйы аддзыны, кыдзи ме дырйи кулас мамӧй.
Мед лучше ме войдӧр, а сійӧ ме бӧрын;
кор да кутлы сійӧс пидзӧсӧдыс да кокъясӧдыс:
сылӧн сідз жӧ эм пӧрысь мам, — медым сы ради сетас няньсӧ».
Уна быдсяма чувствояс садьмисны да ыпнитісны козаклӧн том морӧсын.
«Но кыдзи нӧ тэ тані?
Кыдзи тэ локтін?»
«Му пытшса туйӧд».
«Эм ӧмӧй му пытшса туйыс?»
«Эм».
«Кӧні?»
«Тэ он выдайт, рыцарь?»
«Клянитча святӧй крестӧн!»
«Ярас лэччӧмӧн да протоксӧ вуджӧмӧн, сэні, кӧні тростникыс».
«И петӧ самӧй карас?»
«Веськыда карса монастырь дінӧ».
«Мунам, мунам пырысь-пыр!»
«Но Христос да святӧй Мария ради, нянь тор!»
«Бур, лоас.
Сулав тані додь дінас, либӧ, бурджык, вод сы вылӧ: тэнӧ некод оз аддзы, ставныс узьӧны.
Ме пырысь-пыр бӧр локта.»
И сійӧ муніс додьяс дорӧ, кӧні хранитчисны найӧ куреньлӧн запасъяс.
Сьӧлӧмыс сылӧн чеччаліс.
Став кольӧмторйыс, мый вӧлі пуктӧма, глушитӧма ӧнія козацкӧй бивакъясӧн, суровӧй браннӧй олӧмӧн, ставыс кыптіс ӧтпырйӧ веркӧс вылӧ, ас пайсьыс ӧнія вӧлӧмторсӧ вӧйтӧмӧн.
Бара кыпӧдчис сы водзын, кыдзи пемыд морскӧй пыдӧсысь, гордӧй нывбаба.
Выльысь югнитісны сы паметьын мича кияс, синъяс, сералысь вомдоръяс, сьӧдов ӧрешки кодь сук юрсияс, кодъяс читкылясьӧмӧн лэччӧмаӧсь морӧсъяс кузяыс, да девическӧй тушалӧн став зумыд, согласнӧй сочетаниеӧн вӧчӧм членъясыс.
Абу, найӧ абу кусӧмаӧсь, абу бырӧмаӧсь сы морӧсын, найӧ вешйыштлӧмны сӧмын, медым сетны мыйкӧ дыра кежлӧ вӧля мукӧд ён движениеяслы.
Но тшӧкыда, тшӧкыда смущайтчыліс наӧн том казаклӧн сьӧкыд унмыс, да тшӧкыда, садьмӧм бӧрас, куйлывліс сійӧ узьтӧг вольпась вылас, сылы помкасӧ висьтавны кужтӧг.
Сійӧ муніс, а сьӧлӧмыс чеччаліс пыр ёнджыка, ёнджыка ӧти мӧвпыштӧмысь, мый аддзас сійӧс бара, да тіралісны том пидзӧсъясыс.
Додьяс дінӧ воӧм бӧрын, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мыйла локтіс: вайӧдіс кисӧ кымӧс дорас да дыр ниртіс сійӧс, тӧдвылас уськӧдны зільӧмӧн, мый сылы колӧ вӧчны.
Медбӧрти дрӧгмуні, ставнас тырис повзьӧмӧн: сылы друг воис мӧвп вылас, мый сійӧ кулӧ тшыгла.
Сійӧ уськӧдчис додь дорӧ да кватитіс некымын гырысь сьӧд нянь аслыс киас; но мӧвпыштіс сэн жӧ: оз-ӧ ло тайӧ сёяныс, коді згӧдитчӧ ён, азым запорожецлы, грубӧй да неприличнӧй сійӧ нежнӧй сложениелы.
Сэні сылы тӧдвылас уси, мый тӧрыт кошевӧй видіс кашеваръясӧс сыысь, мый нуӧмны ӧтпырйӧ став гречневӧй пызь саламата пуӧм вылӧ, сэки кор сійӧ тырмис эськӧ бура куимысь пуӧм вылӧ.
Тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сійӧ аддзас казанъясысь тырмымӧн саламатасӧ, сійӧ кыскис батьыслысь походнӧй казаноксӧ да сійӧн мӧдӧдчис найӧ куреньса кашевар дінӧ, коді узьӧ вӧлі дасведраа кык казана дорын, кодъяс улын шоныд на вӧлі пӧимыс.
На пытшкӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ чуймис, аддзӧмӧн, мый кыкнаныс тыртӧмӧсь.
Колӧ вӧлі не мортнога вынъяс, медым сёйны, сы вӧсна нин, мый найӧ куреньын лыддьысьліс этшаджык йӧзыс, мукӧдын дорысь.
Сійӧ видзӧдліс мукӧд куреньса казанъясӧ — быдлаын куш.
Ас кӧсйытӧгыс воис сылы юрас поговорка: «запорожецъяс челядь кодьӧсь: этша кӧ — сёясны, уна кӧ — нинӧм жӧ оз кольны».
Мый вӧчны?
Но, вӧлі, кӧнкӧ, кажитчӧ, бать полк доддьын еджыд нянь тыра мешӧк, кодӧс аддзисны монастырскӧй пекарня грабитігӧн.
Сійӧ веськыда муніс батьыс додь дорӧ, но додь вылас мешӧкыс эз нин вӧв: Остап босьтӧма сійӧс аслыс юр улас да, телега водзас му вылӧ нюжӧдчӧмӧн, шкоргис ныргорӧн став поле тырнас.
Сійӧ кватитіс мешӧксӧ ки пӧвнас да тракнитіс сійӧс друг, сідзи мый Остаплӧн юрыс уси му вылӧ, а ачыс чеччыштіс ун йывсьыс да, куньса синъясӧн пукалӧмӧн, горӧдіс мый вынсьыс:
«Кутӧй, кутӧй чортов ляхӧс! да кутӧй вӧв, вӧв кутӧй!».
— «Ланьт, ме тэнӧ виа!» горӧдіс повзьӧмӧн Андрий, сы вылӧ мешӧкнас ырыштчӧмӧн.
Но Остап и сытӧг нин эз сёрнит, раммис да лэдзис сэтшӧм ныргоршы, мый лолалӧмсьыс вӧрӧ вӧлі туруныс, код вылын сійӧ куйліс.
Андрий полыштӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок, медым тӧдмавны, эз-ӧ садьмӧд кодӧскӧ козакъяс пӧвсысь Остаплӧн ун йывсьыс сӧрӧмыс.
Ӧти чубатӧй юр быттьӧ збыль кыпӧдчыштліс матыса куреньын да, синъяснас нуӧдыштӧмӧн, регыд лэччис бара му вылас.
Минута кык-куим виччысьӧм бӧрын сійӧ медбӧрти мӧдӧдчис аслас ношанас.
Татарка куйліс, ӧдва лолалӧмӧн.
«Чеччы, мунам!
Ставыс узьӧны, эн пов!
Лэптан-ӧ кӧть ӧтиӧс тайӧ няньяс пӧвсысь, меным кӧ сьӧкыд лоас босьтны ставсӧ?».
Тайӧ шуӧмыс бӧрын сійӧ тэчис аслас мышку вылас мешӧкъяс, кыскис ӧти додь дорті мунігӧн нӧшта проса тыра ӧти мешӧк, босьтіс весиг киясас сійӧ няньяссӧ, кодъясӧс кӧсйыліс сетны нуны татаркалы, да, сьӧкта улас неуна копыртчыштӧмӧн, муніс отважнӧя узьысь запорожецъяс радъяс костӧд.
«Андрий!», шуис пӧрысь Бульба сійӧ кадын, кор сійӧ мунӧ вӧлі сы дінті.
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис.
Андрий сувтіс да, ставнас тіралӧмӧн, надзӧник шуис:
«А мый?»
«Текӧд баба!
Эй, нӧйта тэнӧ, чеччӧм мысти, бокъяс кузяыд!
Оз вайӧдны тэнӧ бабаясыд бурӧ!»
Шуӧм бӧрас, сійӧ мыджсис юрнас гырддза вылас да кутіс сюся видзӧдны покрывалоӧ тӧбсьӧм татаркаӧс.
Андрий сулаліс кулӧма нисьӧ ловъя, батьыслы чужӧмас видзӧдлыны лысьттӧг.
И сэсся, кор лэптіс синсӧ да видзӧдліс сы вылӧ, аддзис, мый пӧрысь Бульба узис нин, кипыдӧс вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
Андрий пернапасасис.
Друг лэччис сьӧлӧм бердсьыс полӧмыс нӧшта ӧдйӧджык, локтӧм дорсьыс.
Кор жӧ бергӧдчыштліс сійӧ, медым видзӧдлыны татарка вылӧ, сійӧ сулаліс сы водзын, пемыд гранитнӧй статуя кодь, ставнас тӧбсьӧма покрывалоӧ, да ылыса билӧн югӧрыс, ыпнитлӧмӧн, югдӧдіс сылысь сӧмын ӧти синъяссӧ, кодъяс вӧлі кынмӧмны кулӧм мортлӧн моз.
Андрий тракнитіс сійӧс соскӧдыс, да кыкнаныс мунісны ӧтлаын, дугдывтӧг бӧрвыв видзӧдышталӧмӧн, да медбӧрти лэччисны пӧкатаинті увтас лощинаӧ, пӧшти ярӧ, кодӧс ӧткымынлаын шуӧны логйӧн, код пыдӧсті дыша кыссис эжӧрӧн тырӧм да вутшкӧсь проток.
Сійӧ лощинаас лэччӧмӧн, найӧ дзикӧдз саялісны став полесьыс, кодӧс вӧлі займитӧма запорожскӧй таборӧн.
По крайней мере, кор Андрий бергӧдчыштліс, то аддзис, мый сы бӧрвывті морт тушаысь джуджыдджык стенаӧн кыпӧдчис пӧкатаиныс.
Сы йылын довъяліс полевӧй быльёлӧн ӧткымын за, да на весьтын кыпӧдчӧ вӧлі енэжӧ пӧлӧса сулалысь чарлакодь тӧлысь яръюгыд гӧрдов зарниысь.
Степсянь шувкнитан тӧвтор сетӧ вӧлі тӧдны, мый этша кад нин коли югдытӧдз.
Но некӧн оз кыв вӧлі петуклӧн ылыса горзӧм: ни карас, ни рӧзӧритӧм каргӧгӧръясас важӧн нин эз коль ни ӧти петук.
Ичӧтик кер кузя вуджисны найӧ шор вомӧн, код сайын кыпӧдчӧ вӧлі мӧдар берегыс, коді кажитчис джуджыдджыкӧн найӧ бӧрвывса дорысь, да помасис бужӧдӧн.
Кажитчис, тайӧ местаас вӧлі ачыс аснас крепыд да ён пункт карса крепостьлӧн, но крайней мере, землянӧй валыс тані вӧлі улынджык да эз мыччась сы сайсянь горнизон.
Но зато ылынджык кыпӧдчӧ вӧлі манастырлӧн кыз стеныс.
Кыръя берегыс ставыс вӧлі тырӧма йӧнмӧн, да сы костса да шор костса неыджыд лощина кузяыс быдмӧ вӧлі джуджыд тростник, пӧшти морт судта.
Кыр йылас тыдалісны потшӧс колясъяс, кодъяс висьталӧны вӧлі коркӧ вӧвлӧм градйӧр йылысь.
Сы водзын тыдалӧны вӧлі паськыд йӧн коръяс, код сайсянь чурвидзис сиртурун, дикӧй бытшласян йӧн да подсолнечник, коді кыпӧдӧма вӧлі медвылӧ ассьыс юрсӧ.
Тані татарка пӧрччис ас вывсьыс черевикъяссӧ да мӧдіс кӧмтӧг, видчысьӧм пырысь ассьыс платьесӧ лэптыштӧмӧн, сы вӧсна мый местаыс вӧлі зубуч да тырӧма ваӧн.
Тростник пӧвсӧд мунӧмӧн, найӧ сувтісны чукӧрӧ тэчӧм кос ньӧр да фашинник водзын.
Кос ньӧръяссӧ вештыштӧмӧн найӧ аддзисны землянӧй свод кодьӧс — розь, коді неуна ыджыдджык нянь пӧжалан пач вомысь.
Татарка юрсӧ копыртыштӧмӧн пырис первой; сы бӧрын Андрий, — кыдз позьӧ улӧдзджык копыртчӧмӧн, медым позис кыссьыны аслас мешӧкъяснас, и регыд кыкнанныс лоины дзурс пемыдінын.
VI
Андрий муртса вӧрис пемыд да векньыд землянӧй коридорын, татарка бӧрся муніг да ас вылас нянь мешӧкъяссӧ кыскиг тырйи.
«Регыд миянлы тыдавны кутас», шуис нуӧдысь: «ми матыстчам сэтшӧм местаӧ, кытчӧ ме пуктылі светильня».
И збыль, пемыд землянӧй стенъяс кутісны неуна югдыны.
Найӧ воисны неыджыд площадка вылӧ, кӧні, кажитчӧ, вӧлі часовня; по крайней мере, стен бердас сувтӧдӧма вӧлі ляпкыдик пызан алтарнӧй престол моз, да сы весьтын тыдалӧ вӧлі католическӧй мадонналӧн пӧшти шылясьӧм, вушйӧм ӧбразыс.
Сы водзын ӧшалысь неыджыд лампадка югдӧдіс сійӧс.
Татарка копыртчис да лэптіс муысь кольлӧм вӧсньыд, кузь кока ыргӧн светильнясӧ цепочка йылын сы гӧгӧр ӧшалысь щипцыӧн, бисӧ лӧсьӧдан шпильӧн да гасильникӧн.
Сійӧс босьтӧм бӧрын, татарка ӧзтіс светильнясӧ лампадкаса бинас.
Лои югыдджык, да найӧ, ӧттшӧтш муніганыс, то бинас ёна югдылӧмӧн, то шом кодь пемыд вуджӧрӧн вевттьысьлӧмӧн, аснаныс скодитісны Герардо della notte картинаяс вылӧ.
Свежӧй, рыцарлӧн дзоньвидзалунӧн да томлунӧн пуысь мича чужӧмыс петкӧдліс ыджыд торъялӧм сійӧ спутницалӧн зэв омӧль да блед чужӧмкӧд.
Проходыс лои неуна паськыдджык, и Андрийлы позьӧ вӧлі веськӧдчыштны.
Сійӧ тӧдны кӧсйӧмӧн видзӧдаліс тайӧ землянӧй стенъяссӧ, кодъяс тӧдвылас уськӧдлісны сылы киевскӧй пещераясӧс.
Киевскӧй пещераясын моз жӧ сэні тыдалӧны вӧлі стенас горсъяс, да кӧн-сюрӧ сулалісны гортъяс, ӧткымын местаясті весиг веськавлісны прӧстӧ морт лыяс, кодъяс ульсалӧм вӧснаыс лоӧмаӧсь небыдӧсь да пӧрӧмаӧсь пызьӧ.
Тыдалӧ, и тані сідз жӧ вӧлӧмаӧсь святӧйяс да дзебсясисны мирскӧй буряясысь, шогысь да леститчӧмӧн ылӧдлӧмысь.
Местаясті вӧлі зэв васӧд; найӧ кокъяс улын мукӧд дырйи вӧлі дзик ва.
Андрий должен вӧлі тшӧкыда сувтлыны, медым сетны шойччыны аслас спутницалы, коді пыр ӧтарӧ ёнджыка мудзис.
Ичӧтик няньтор, кодӧс сійӧ ньылыштіс, сӧмын висьмӧдіс желудоксӧ, коді вӧлі отвыкнитӧма сёянысь, и сійӧ частӧ сувтліс да оліс вӧрзьӧдчывтӧг некымын минута чӧж ӧти местаын.
Медбӧрти на водзын тыдовтчис ичӧтик кӧрт ӧдзӧс.
«Но, слава богу, ми воим», шуис слаб гӧлӧсӧн татарка, кисӧ лэптіс, медым таркӧдчыны, да эз вӧв выныс.
Андрий кучкис сы пыдди ёна ӧдзӧсас; кыліс гувгӧм, коді петкӧдліс, мый ӧдзӧс саяс ыджыд простор.
Гувгӧмыс сійӧ вежласис, кыдзи кажитчис, джуджыд сводъяссӧ паныдалӧмӧн.
Минута кык мысти кымын кутісны грымакывны ключьяс, и кодкӧ, кажитчис, лэччӧ вӧлі поскӧд.
Медбӧрти ӧдзӧс воссис; найӧс встретитіс манак, коді вӧлі сулалӧ векньыдик пос вылын, киясас ключьяс да сись.
Андрий аскӧсйытӧгыс сувтіс католическӧй манакӧс аддзигӧн, коді кыпӧдӧ вӧлі кутшӧмкӧ лӧгалана мустӧмтӧм козакъясын, кодъяс поступайтлісны накӧд жидъяскӧд дорысь немортногӧнджык на.
Манак сідз жӧ неуна бӧрыньтчис запорожскӧй козакӧс аддзӧм бӧрын; но татаркаӧн гӧгӧрвотӧма шуӧм кыв сійӧс сайкӧдіс.
Сійӧ югдӧдыштіс налы, игналіс на бӧрся ӧдзӧссӧ, пыртіс найӧс пос кузяыс вывлань, и найӧ лоины монастырь вичкоса джуджыд пемыд сводъяс улын.
Алтарьяс пӧвсысь ӧти водзын, кытчӧ вӧлі сувтӧдалӧма джуджыд подсвечникъяс да сисьяс, сулаліс пидзӧсчань вылас поп да шынитӧв юрбитіс.
Сы дінын кыкнан бокас сулалісны сідз жӧ пидзӧсчань выланыс кык том клирошанин лилӧвӧй мантияясаӧсь, еджыд прошви шемизеткаясаӧсь на вывті да киясаныс кадилӧаӧсь.
Сійӧ юрбитіс чудеса сетӧм йылысь: карсӧ спаситӧм йылысь, усян дух подкрепитӧм йылысь, терпение сетӧм йылысь, искусительӧс вӧтлӧм йылысь, коді нашептывайтӧ ропкӧм да малодушнӧй, полыштӧм, бӧрдӧм мувывса несчастиеяс вылӧ.
Привидениеяс вылӧ мунысь некымын нывбаба сулалісны пидзӧсчань выланыс мыджсьӧмӧн да мудзӧм юръяснысӧ на водзын сулалысь улӧсъяс да пемыд пу лабичьяс спинкаяс вылӧ дзикӧдз пуктӧмӧн; некымын мужчина, колоннаяс да пилястръяс вылӧ лэччысьӧмӧн, кодъяс вылӧ водӧмаӧсь бокса сводъясыс, жугыля сулалісны сідз жӧ пидзӧсчань выланыс.
Цветнӧй стеклӧяса ӧшиньыс, коді вӧлі алтарь весьтас, югдіс асывводзса розӧвӧй румянецӧн, и сысянь усины джоджас кельыдлӧз, виж да мукӧд рӧмъяса югӧрлӧн кругъяс, кодъяс друг югдӧдісны пемыд вичкосӧ.
Став алтарыс аслас ылысса углублениеас друг петкӧдчис пӧртмасьӧмын; кадильнӧй тшыныс сувтіс сынӧдас ӧшкамӧшка югӧра кымӧрӧн.
Андрий эз чуймытӧг видзӧд аслас пемыд пельӧссянь чудеса вылӧ, кодӧс вӧчис югӧр.
Тайӧ каднас органлӧн ыджыдсьыс ыджыд букӧстӧм тыртіс став вичкосӧ.
Сійӧ лоис пыр кызджык и кызджык, паськаліс, вуджис гымлӧн сьӧкыд муралӧмӧ и сэсся друг, небеснӧй музыкаӧ пӧрӧмӧн мӧдӧдчис выліті сводъяс увтіыс аслас сьылан шыяснас, кодъяс тӧдвылӧ уськӧдлісны нывъяслысь вӧсни гӧлӧсъяс, да сэсся бара сійӧ пӧри кыз буксӧмӧ да гымӧ и ланьтіс.
И дыр на гым сяма муралӧмъясыс ветлісны, тіралісны свод улын, да Андрий джынвыйӧ восьса вомӧн шензис величественнӧй музыка вылас.
Сэки, кыліс сійӧ, кодкӧ тракнитіс сійӧс кафтан пӧлаӧдыс.
«Кад», шуис татарка.
Найӧ вуджисны вичко вомӧныс, некодӧн казявтӧг, да петісны сэсся площадь вылӧ, коді вӧлі сы водзын.
Кыаыс важӧн нин гӧрдӧдӧма енэжас: ставыс водзвыв висьталӧ шонді петӧм йылысь.
Квадратнӧй фигураа площадь вӧлі дзик тыртӧм; сы шӧрын кольӧмаӧсь на вӧлі пу пызанъяс, кодъяс вӧлі петкӧдлӧны, мый тані вежон сайын на вӧлӧма, гашкӧ, сёян припасъяса рынок.
Мостовӧйыс, кодъясӧс сэки эз вӧчлывны, вӧлі прӧстӧ косьмӧм няйт чукӧр.
Площадьсӧ гӧгӧрыс кытшалӧмаӧсь ӧти судта неыджыд каменнӧй да сёй керкаяс, стенас тыдалан пу сваяясӧн да сюръяясӧн, кодъяс мунӧны вӧлі став стен судта кузяыс да быттьӧ тасалӧмаӧсь вӧлі пу пыкӧдъясӧн жӧ, кыдзи пыр стрӧитлывлісны керкаяснысӧ сэкся олысьяс, мый позьӧ аддзыны и ӧні Литваса да Польшаса ӧткымын местаясын.
Ставнысӧ найӧс вевттьӧма вӧлі вывті джуджыд вевтъясӧн, кодъяс вӧліны тырӧсь уна слуховӧй ӧшиньясӧн да отдушинаясӧн.
Ӧтар бокас, пӧшти дзик вичко дорас, мукӧдсьыс джуджыдджык, кыпӧдчӧма мукӧдсьыс дзик торъялана керка, тыдалӧ, карса магистрат либӧ кутшӧмкӧ правительственнӧй места.
Сійӧ вӧлі кык судта, да сы весьтын выліас стрӧитӧма вӧлі кык аркаа бельведер, кӧні сулаліс часӧвӧй; ыджыд часӧвӧй циферблат вӧчӧма вӧлі вевтас.
Площадьыс кажитчис кулӧмаӧн; но Андрийлы кывсис кутшӧмкӧ слабиник лӧвтӧм.
Видзӧдалӧмӧн, сійӧ казяліс сы мӧдар боксьыс кык-ӧ-куим морта чукӧр, кодъяс куйлӧны вӧлі пӧшти некутшӧма вӧрзьӧдчывтӧг муас.
Сійӧ веськӧдіс синъяссӧ сюсьджыка, медым аддзыны, узьысьяс-ӧ тайӧ вӧліны, али кулӧмъяс, и сійӧ каднас мытшасис мыйкӧ сы кокъяс улын куйлысьторйӧ.
Тайӧ вӧлі нывбабалӧн шой, тыдалӧ, жидовкалӧн.
Кажитчис, сійӧ вӧлӧма том на, кӧть сійӧ вежсьӧм, омӧльтчӧм чертаясысь оз позь вӧлі тайӧс казявны.
Юрас сылӧн вӧлі гӧрд шӧвк чышъян; жемчугъяс либӧ сикӧтшъяс кык радӧн украшайтӧны вӧлі сылысь наушникъяссӧ; кык-ӧ-куим, ставыс читкыльӧсь, кудри усьӧны на увті зэлалӧм сӧнъяса сійӧ косьмӧм сьылі вылӧ.
Сы бокын куйліс кага, коді судорожнӧя кватитӧма вӧлі кинас омӧлик морӧссӧ сылысь да гартӧма чуньяснас сэтысь йӧв сюртӧм вӧсна, аскӧсйытӧгыс скӧрмӧмысла.
Сійӧ эз нин бӧрд и эз горзы, да сӧмын сылӧн надзӧник лэччан да кыптылан кынӧм сертиыс позьӧ вӧлі мӧвпыштны, мый сійӧ абу на кулӧма либӧ по крайней мере сӧмын на лӧсьӧдчӧ вӧлі лэдзны медбӧръя лолыштӧмсӧ.
Найӧ кежисны уличаӧ да вӧліны друг сувтӧдӧмаӧсь кутшӧмкӧ йӧйталысьӧн, коді, Андрийлысь донасьыс дона ношасӧ аддзӧм бӧрын, уськӧдчис сы вылӧ тигр моз, сатшкысис сыӧ, горзӧмӧн: «нянь!»
Но выныс эз вӧв сылӧн йӧйталӧм мындаыс;
Андрий тойыштіс сійӧс, сійӧ лэбыштіс му вылӧ.
Жалитӧм вӧсна, Андрий шыбытіс сылы ӧти нянь, код вылӧ мӧдыс уськӧдчис дурмӧм пон моз, йирис, курччаліс сійӧс да сэн жӧ, уличас, страшнӧй судорогаясын лэдзис ловсӧ, сёян принимайтӧмысь важӧн отвыкнитӧм вӧсна.
Пӧшти быд воськолын найӧс чуймӧдалӧны вӧлі тшыглунлӧн страшнӧй жертваясыс.
Кажитчӧ, кыдз быттьӧ мучитчӧмсӧ унаӧн терпитны вермытӧг, унаӧн наросьнӧ петӧмаӧсь улич вылӧ: оз-ӧ ло сынӧдас мыйкӧ эбӧснысӧ крепитыштысь.
Ӧти ӧграда ӧдзӧс дорын пукаліс старуха, и оз позь шуны, унмовсьӧма-ӧ сійӧ, кулӧма али прӧста вунӧдчӧма; по крайней мере сійӧ эз нин кыв и эз аддзы нинӧмтор да, морӧс вылас юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг ӧти места вылын.
Мӧд керка вевт вывсянь ӧшалӧ увлань, гез петля йылын, нюжалӧм, вийӧртчӧм туша.
Коньӧр абу вермӧма терпитны помӧдз тшыглысь страданиеяссӧ да окотитӧма бурджык асьсӧ виӧмӧн регыдджык помавны ассьыс олӧмсӧ.
Татшӧм чуймӧдана свидетельствояссӧ аддзигӧн Андрий эз вермы терпитны не юавны татаркаысь:
«Но, неужели найӧ эз аддзыны нинӧмтор, медым кутыштны олӧмсӧ.
Мортлы кӧ воӧ медбӧръя пом, сэки нинӧм вӧчны, сійӧ должен кынӧмсӧ пӧткӧдны сійӧн, мыйӧн сэтчӧдз брезгуйтліс;
сійӧ вермас кынӧмсӧ пӧткӧдны сійӧ тварьясӧн, кодъясӧс запретитӧма законӧн, ставыс сэки вермас сёянтор пыдди мунны».
«Ставсӧ сёйисны», шуис татарка: «став скӧтсӧ:
ни вӧв, ни пон, ни весиг шырӧс он аддзы став карсьыс.
Миян карын некор эз вӧвлыны некутшӧм запасъяс: ставыс вайсьыліс сиктъясысь».
«Но кыдзи нӧ ті, татшӧм лёк смертьӧн куліг, век на мӧвпаланныд дорйыны карсӧ?»
«Да, гашкӧ воевода сдайтіс нин эськӧ, но тӧрыт асывнас полковник, коді Буджанъясын, лэдзӧма карас гижӧдӧн варышӧс, медым оз сетны карсӧ: мый сійӧ локтӧ отсӧг вылӧ полкӧн, да виччысьӧ сӧмын мӧд полковникӧс, медым локны кыкнаныслы ӧттшӧтш.
И ӧні быд минутаӧ виччысьӧны найӧс...
Но вот ми воим горт дінӧ».
Андрий ылысянь нин аддзис тайӧ керкасӧ, коді эз вӧв мукӧдъясыс кодь да, кыдзи кажитчӧ, стрӧитӧма вӧлі кутшӧмкӧ итальянскӧй архитекторӧн.
Сійӧс вӧлі тэчӧма мича вӧсни кирпичьясысь кык судтаӧдз.
Улыс судта ӧшиньяссӧ вӧлі сюйӧма вылӧ чурвидзан гранитнӧй карнизъяс улӧ; вылыс судтаыс ставнас вӧлі неыджыд аркаясысь, кодъяс артмӧдӧмны вӧлі галлерея, на костын тыдалӧны вӧлі гербъяса решеткаяс.
Керка пельӧсъясас сідз жӧ вӧліны гербъяс.
Краситӧм гӧрд кирпичьясысь вӧчӧм ортсыса паськыд поскыс вӧлі петӧ дзик площадь вылас.
Пос помъясас пукалӧны вӧлі ӧти часӧвӧйӧн, кодъяс картиннӧя да симметричнӧя кутчысьӧмаӧсь вӧлі ӧти кинаныс на дінын сулалысь алебардаясӧ*, а мӧднас мыджсьӧмаӧсь ассьыныс копыртыштӧм юрнысӧ да, кажитчӧ, татшӧм ногӧн найӧ ёнджыка скодитісны изваяниеяс вылӧ, ловъя олысьяс вылӧ дорысь.
Найӧ эз узьны, ни эз вугравны, но, кажитчӧ, быдтор дінӧ вӧліны кывтӧмӧсь; найӧ эз видзӧдлыны весиг сы вылӧ, коді вӧлі кайӧ пос кузяыс.
Пос вевдорсьыс найӧ аддзисны озыра пасьтӧдӧм, юрсяньыс да кокулӧдзыс вооружитӧм воинӧс, коді киас вӧлі кутӧ молитвенник.
Сійӧ лэптыліс на вылӧ мудзӧм синъяссӧ, но татарка шуис сылы ӧтик кыв, и сійӧ бӧр лэдзис найӧс аслас молитвенникса восьса листбокъяс вылӧ.
Найӧ пырисны прамӧй ыджыд медводдза комнатаас, коді служитӧ приёмнӧйӧн либӧ прӧстӧ переднейӧн.
Сійӧ ставнас вӧлі тырӧма стенъяс пӧлӧн разнӧй ногӧн пукалысь салдатъясӧн, слугаясӧн, писарьясӧн, виночерпийясӧн да мукӧд дворняӧн, кодъяс вӧлі колӧны сансӧ петкӧдлӧм вылӧ польскӧй вельможалы, кыдзи военнӧйлы, сідзи и асланыс поместьеясса владелецъяслы.
Кылӧ вӧлі кусӧм светильнялӧн чад дукыс.
Мӧд кыкыс ӧзъялӧны на кык гырысь, пӧшти морт туша судта, подсвечникъясын, кодъяс сулалісны шӧрас, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый решеткаа паськыд ӧшиньӧдыс важӧн нин видзӧдӧ вӧлі асыв.
Андрий кӧсйӧ нин вӧлі мунны веськыда паськыд дубӧвӧй ӧдзӧсӧдыс, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма гербӧн да уна разнӧй украшениеӧн; но татарка тракнитіс сійӧс соскӧдыс да индіс бокса стенсьыс ичӧтик ӧдзӧс.
Сэті найӧ петісны коридорӧ да сэсся комнатаӧ, кодӧс сійӧ эз вермы бура видзӧдавны.
Ставни щель пырыс пырысь югӧрыс инмӧдчис мый сюрӧӧ: ӧмидз рӧма занавесӧ, зӧлӧтитӧм карнизӧ да стенын ӧшалысь живописьӧ.
Тані татарка индіс Андрийлы кольччыны, восьтіс ӧдзӧс мӧд комнатаӧ, кысянь югнитіс би югӧр.
Сійӧ кыліс вашкӧдчӧм да ньӧжйӧ кылан гӧлӧс, кодысь ставыс кутіс тірзьыны Андрийлӧн.
Сійӧ аддзис восьса ӧдзӧсӧдыс, кыдзи тэрыба вуджӧртіс стройнӧй нывбаба фигура роскошнӧй кузь кӧсаӧн, коді усьӧма вӧлі вывлань лэптӧм ки вылӧ.
Татарка локтіс бӧр да шуис, медым сійӧ пырас.
Сійӧ эз помнит, кыдзи пырис да кыдзи сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс.
Комнатаас ломаліс кык сись, лампада дзузвидзыштіс ӧбраз водзын, сы водзын сулаліс джуджыд пызан, католическӧй обычай серти, юрбитігӧн пидзӧсчанясьӧм вылӧ тшупӧдъясӧн.
Но эз сійӧс корсьны сылӧн синъясыс.
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ да аддзис кутшӧмкӧ тэрыб движениеын кынмӧм либӧ измӧм нывбабаӧс.
Кажитчӧ, кыдз быттьӧ став фигураыс сылӧн кӧсйӧ вӧлі шыбитчыны сы дінӧ да друг сувтіс.
И Андрий сы водзын коли сідз жӧ чуймӧмӧн.
Эз татшӧмӧн думайтлы сійӧ аддзыны сійӧс; тайӧ эз вӧв сійӧ, эз сійӧ, кодӧс Андрий тӧдліс войдӧр; нинӧм эз вӧв таын сы вылӧ мунанаыс; но кык пӧв мичаджык да чудеснӧйджык вӧлі сійӧ ӧні воддза дорысь.
Сэки вӧлі сыын мыйкӧ помасьтӧмтор, кисьмытӧмтор; ӧні тайӧ вӧлі произведение, кодлы художник медбӧръясьыс нин мавтыштӧма кистьнас.
Сійӧ вӧлі зэв мича, ветреннӧй ныв; тайӧ вӧлі красавица, нывбаба аслас став сӧвмӧм мичлуннас.
Тыр чувство петкӧдчӧ вӧлі сы лэптӧм синъясын, абу отрывокъяс, абу намёкъяс чувство вылӧ, но ставнас чувствоыс.
Синваыс наын абу на удитӧма косьмыны да вевттьӧма найӧс сьӧлӧмӧ пыран югъялан влагаӧн;
морӧсыс, сьыліыс да пельпомъясыс вӧліны сэтшӧм прекраснӧй модааӧсь, кодӧс урчитӧма тырвыйӧ сӧвмӧм мичлунлы;
юрсиясыс, кодъяс войдӧр разалӧмны вӧлі кокньыдик кудриясӧн сы чужӧм пасьта, ӧні пӧрӧмны кыз роскошнӧй кӧсаӧ, кодлысь ӧти юкӧнсӧ вӧлі идрыштӧма, а мӧд юкӧныс разалӧма став ки кузяыс да вӧсньыд, зэв мичаа читкылясьӧм, кузь юрсиӧн усьӧма морӧс вылас;
кажитчӧ, ӧтитӧг вежсьӧмаӧсь сылӧн став чертаясыс.
Весь зілис сійӧ корсьны на пӧвсысь кӧть ӧтиӧс, кодъяс жуисны сы паметьын — ни ӧти.
Кӧть мед кутшӧм ёна сійӧ эз вӧв блед, но тайӧ эз мисьтӧмт сылысь чудеснӧй мичлунсӧ, мӧдарӧ, кажитчӧ, кыдз быттьӧ сетіс сылы мыйкӧ стремительнӧйӧс, венны позьтӧм победоноснӧйӧс.
И Андрий кыліс аслас сьӧлӧмын благоговейнӧй полӧм, и лоис сы водзын вӧрзьӧдчыны вермытӧм.
Сійӧ, кажитчӧ, сідзжӧ чуймӧма вӧлі козак видӧн, коді сувтіс сы водзын том мужество став мичлуннас да вынйӧрнас, коді, кажитчӧ, и аслас членъясыслӧн вӧрзьывтӧмлуннас петкӧдліс нин вӧрасыслысь вольностьсӧ;
яснӧй чорыдлунӧн югъяліс сылӧн синмыс, смел мегырӧн визьнитчӧма бархатнӧй синкымыс, гожъялӧм банбокыс югвидзис девственнӧй биа став яръюгыднас, да шӧвк моз лӧсталіс том сьӧд ускыс.
«Ог, ме ог вермы нинӧмӧн возблагодаритны тэнӧ, ыджыд сьӧлӧма рыцарь», шуіс сійӧ, да ставнас тіраліс сы гӧлӧслӧн эзысь шыыс.
«Ӧти ен вермас возблагодаритны тэнӧ, не меным, слаб нывбабалы...»
Сійӧ увлань лэдзис ассьыс синъяссӧ: лым кодь зэв мича полукругъясӧн вешйисны на вылӧ, ньӧвъяс кодь, кузь синлысъясӧн дорӧсалӧм синлапъясыс.
Копыртчыштіс став чудеснӧй чужӧмыс сылӧн да неуна банйыштӧмӧн вевттис сійӧс улысяньыс.
Нинӧм эз куж шуны та вылӧ Андрий.
Сійӧ кӧсйис эськӧ висьтавны ставсӧ, кӧть мый эз вӧв сьӧлӧм вылас; висьтавны сійӧс сэтшӧм жӧ пӧся, кутшӧм сійӧ вӧлі сы сьӧлӧм вылын, — и эз вермы.
Сійӧ кыліс мыйкӧ сылысь вомсӧ тупкысьӧс; шыыс быри сійӧ кывлӧн: кыліс сійӧ, мый не сылы, бурсаын да браннӧй кочевӧй олӧмын воспитывайтӧмлы, вочавидзны татшӧм сёрнияс вылӧ; да скӧрмис аслас козацкӧй натура вылӧ.
Сійӧ каднас комнатаӧ пырис татарка.
Сійӧ удитӧма нин шӧравны шӧрӧмъясӧн рыцарӧн вайӧм нянь да сёянъяс, вайӧ вӧлі найӧс зарни блюд вылын да пуктіс аслас панна водзӧ.
Красавица видзӧдліс сы вылӧ, нянь вылӧ да лэптіс синъяссӧ Андрий вылӧ, — и унатор вӧлі тайӧ синъясын.
Тайӧ умиленнӧй видзӧдласыс, коді петкӧдліс вывті ёна мудзӧм да вынтӧмлун висьтавны сы пытшкын лоӧм чувствояссӧ, вӧлі ёнджыка доступнӧй Андрийлы, став сёрниыс дорысь.
Сы сьӧлӧмлы друг лои кокни: кажитчӧ, ставыс разсис сылӧн.
Ставыс, мый ӧнӧдз кутсис кутшӧмкӧ сьӧкыд домӧн, ӧні кутіс чувствуйтны асьсӧ свобода вылын, вӧля вылын, да кӧсйӧ нин вӧлі киссьыны кывъяслӧн кутны позьтӧм потокъясӧ, кыдзи друг красавица, татаркалань бергӧдчӧмӧн, тӧждысьӧмӧн юаліс:
«А мам?
Тэ нуин сылы?»
«Сійӧ узьӧ».
«А батьлы?»
«Нуи;
сійӧ шуис, мый локтас ачыс благодаритны рыцарӧс.»
Сійӧ босьтіс няньсӧ да вайӧдіс вомдорас.
Андрий жуйвидзис да сӧмын видзӧдіс, кыдзи сійӧ чегъяліс няньсӧ аслас югъялан чуньяснас да сёйис: и друг Андрийлы тӧдвылас уси тшыгла йӧйталысь, коді сы син водзын кулі, нянь кусӧк ньылыштӧм бӧрын.
Сійӧ кельдӧдіс да киӧдыс кватитӧмӧн, горӧдіс:
«Тырмас! эн сёй сэсся!
тэ сэтшӧм дыр абу сёйлӧмыд, тэныд няньыд лоас ӧні ядовитӧй.»
И панна сэн жӧ лэдзис ассьыс кисӧ, пуктіс няньсӧ блюд вылӧ да покорнӧй кага моз видзӧдіс сылы синъясас.
И мед эськӧ висьталіс кодлӧнкӧ кывйыс... но абу властенӧсь висьтавны ни резец, ни кисть, ни вылын вына кыв сійӧс, мый тыдалӧ мукӧд дырйи ныв синъясын, улынджык сійӧ умиленнӧй чувствоысь, кодӧн тыр нывлӧн татшӧм синъясас видзӧдысьыс.
«Царица!» горӧдіс Андрий, коді вӧлі тыр и сердечнӧй, и став сикас избытокъясӧн.
«Мый тэныд колӧ, мый тэ окотитан, тшӧкты меным!
сет меным медся позьтӧм служба, кутшӧм сӧмын эм свет вылын, — ме котӧрта исполняйтны сійӧс!
Шу меным вӧчны сійӧс, мый оз вермы вӧчны ни ӧти морт, — ме вӧча; ме пӧгубита ачымӧс...
Пӧгубита, пӧгубита! и пӧгубитны ачымӧс тэ ради, клянитча святӧй крестӧн, меным сэтшӧм лӧсьыд... но ог вермы висьтавны сійӧс!
Менам куим хутор, бать табунъяс пиысь джынйыс менам, ставыс, мый вайис батьлы менам мам, мый весиг сыысь гусьӧн видзӧ сійӧ, — ставыс менам.
Сэтшӧмыс некодлӧн ӧні миян козакъяслӧн оружиеыс абу, кутшӧм менам: ӧти менам сабля вороп вылӧ сетӧны меным медбур табун да куим сюрс ыж.
И ставсьыс сыысь ӧткажитча, шыбыта, сота, вӧйта, шуан кӧ тэ сӧмын ӧти кыв, либӧ кӧть сӧмын вӧрзьӧдыштан аслад вӧсньыд, сьӧд синкымнад!
Но тӧда, мый, гашкӧ, сёрнита йӧй сёрнияс, да не местаӧ, и оз лӧсяв ставыс тайӧ татчӧ, мый не меным, коді колльӧдіс ассьыс нэмсӧ бурсаын да Запорожьеын, сёрнитны тадзи, кыдзи примитӧма сёрнитны сэні, кӧні овлӧны корольяс, князьяс да ставыс, мый эм бурджыкыс вельможнӧй рыцарствоын.
Аддза, мый тэ, став миян дорысь, енлӧн мӧд сикас творение, да ылынӧсь тэ водзын став мукӧд боярскӧй гӧтыръяс да нывъяс-деваяс.
Ми огӧ згӧдитчӧй лоны тэнад рабъясӧн; сӧмын небеснӧй ангелъяс вермасны служитны тэныд.»
Содан шензьӧмӧн, ставнас кывзӧмӧ пӧрӧмӧн, ни ӧти кыв кольтӧг, ныв кывзіс восьса, сьӧлӧмсянь сёрнитӧмсӧ, кодын зеркалаын моз тыдаліс вынӧн тыр, том сьӧлӧмыс
и тайӧ сёрнилӧн быд прӧстӧй кывйыс, коді шуавсис сьӧлӧм пыдӧссянь лэбан гӧлӧсӧн, вӧлі тырӧма вынӧн.
И водзӧ чургӧдчыштчис став мича чужӧмыс сылӧн, ылӧ бӧрӧ шыбытіс сійӧ ассьыс дӧзмӧдчысь юрсисӧ, восьтіс вомсӧ да дыр пукаліс восьса вомӧн;
сэсся кӧсйис мыйкӧ шуны да друг дугдіс, да тӧдвылас уськӧдіс, мый мӧд назначениеӧн нуӧдсьӧ рыцарь, мый батьыс, вокъясыс да став отчизнаыс сылӧн сулалӧны сы мышкын суров водзӧс босьтысьясӧн, мый страшнӧйӧсь карсӧ кытшалысь запорожецъяс, мый лёк смертьлы сиӧма найӧс ставнысӧ асланыс карыскӧд...
И синъясыс сылӧн друг тырисны; тэрыба сійӧ кватитіс шӧвкъясӧн вурлӧм чышъянсӧ, чӧвтіс сійӧс аслас чужӧм вылӧ, и чышъяныс ӧти минутаӧн ставнас лои ва: и дыр пукаліс, ассьыс мича юрсӧ чатӧртӧмӧн, лым кодь еджыд пиньяснас ассьыс мича улыс парсӧ топӧдӧмӧн, кыдз быттьӧ ядовитӧй гадлысь кутшӧмкӧ курччӧм чувствуйтӧмӧн, да чужӧм вывсьыс чышъянсӧ босьттӧг, медым Андрий эз аддзы сылысь ыджыд шогсӧ.
«Шу меным ӧти кыв!» шуис Андрий да босьтіс сійӧс атласнӧй киӧдыс.
Чардалан би котӧртіс сылӧн сӧнъяс кузяыс тайӧ инмӧдчӧмсьыс, и топӧдіс сы киын бесчувственнӧя куйлысь кисӧ.
Но панна чӧв оліс, аслас чужӧм вывсьыс чышъянсӧ босьттӧг да эз вӧрзьӧдчы.
«Мыйла нӧ тэ татшӧм шог?
Висьтав меным, мыйла тэ татшӧм шог?»
Шыбытіс сійӧ ас дінсьыс чышъянсӧ, вештыштіс синъясас пырысь кузь юрсисӧ да ставнас кутіс киссьыны норасян кывъясын, небыд, небыд гӧлӧсӧн найӧс шуалігтырйи, сідз жӧ, кыдзи мича рытӧ кыптӧм тӧв друг котӧртас вадорса тростник сук чаща пыр — кышакывны, шыавны кутасны да мӧдасны кывны нор вӧсньыдик шыяс, да гӧгӧрвотӧм шогӧн кывзӧ найӧс сувтӧмӧн ветлысь-мунысь, кусан рытсӧ ни, вунданінъяссянь да полевӧй уджъяс вывсянь локтысь йӧзлысь кылан гажа сьыланкывъяссӧ ни, кыткӧ мунысь телегалысь ылын таргӧмсӧ ни, кодъяс вайӧны мортлы рытъя кокни мӧвпъяс, чувствуйттӧг.
«Абу-ӧ достойнӧй ме нэм норасьны?
абу-ӧ шудтӧм мамӧй, коді чужтіс менӧ свет вылӧ?
эз-ӧ курыд доля усь менам пай вылӧ?
абу-ӧ тэ лёк палач менам, менам лёк судьбаӧй?
Ставнысӧ тэ вайӧдін менам кок улӧ: медбур дворянаӧс став шляхетствоысь, медозыр панъясӧс, графъясӧс да иноземнӧй баронъясӧс и ставсӧ, кӧть мый эм миян рыцарстволӧн дзоридзыс.
Ставныслы налы вӧля вӧлі менӧ радейтны, да ыджыд благо пыдди быдсӧн на пӧвсысь лыддис эськӧ радейтӧмсӧ менсьым.
Колӧ вӧлі меным шеныштны киӧн, и чужӧмнас и пӧрӧданас медмичаыс, медпрекраснӧйыс, лои эськӧ менам верӧсӧн.
И на пӧвсысь ни ӧти дінӧ эн сибдӧд тэ менсьым сьӧлӧмӧс, лёк судьбаӧй менам; а сибдӧдін менсьым сьӧлӧмӧс миян мувывса медбур витязьясысь бокӧ бокӧвӧй дінӧ, миян враг дінӧ.
Мыйысь нӧ тэ, пречистӧй божья матерь, кутшӧм грехъясысь, кутшӧм ыджыд мыжъясысь татшӧм пӧщадатӧг вӧтлан менӧ.
Вывті судзсяна да роскошнӧй пырысь олӧмӧн кывтісны менам лунъясӧй; медбур дона блюдояс да юмов винаяс вӧліны менам сёянторйӧн.
И мый вылӧ ставыс тайӧ вӧлі?
мыйла сійӧ ставыс вӧлі?
сы вылӧ-ӧ медым бӧръяпом кувны лёк смертьӧн, кутшӧмӧн оз кув медбӧръя корысьыс королевствоын.
И этша на сійӧ, мый меным сиӧма татшӧм страшнӧй участьсӧ, этша на сійӧ, мый аслам помасьтӧдз должен аддзыны, кыдзи кутасны кувны терпитны позьтӧм мукаясын батьӧй да мамӧй, кодъясӧс спаситӧм вылӧ кызь пӧв эськӧ дась вӧлі сетны ассьым олӧмӧс, этша на тайӧ ставыс: колӧ, медым аслам кувтӧдз меным лои аддзывны да кывлыны кывъяс да радейтӧм, кутшӧмӧс эг аддзывлы ме.
Колӧ, медым сійӧ аслас сёрнинас косявліс лестукъясӧ менсьым сьӧлӧмӧс, медым менам курыд юкӧнӧй вӧлі нӧшта на курыдджык, медым нӧшта на жальджык вӧлі меным том олӧмӧй менам, медым нӧшта страшнӧйджык кажитчис меным смертьӧй менам да медым нӧшта ёнджыка, кулігам, эляси ме тэ вылӧ, лёк судьбаӧй менам, и тэ вылӧ, прӧстит менсьым грешитӧмӧс, святӧй божья матерь!»
И кор ланьтіс сійӧ, надеятӧм, надеятӧм чувство тыдовтчис сы чужӧм вылын;
кырыштана шогӧн шыасис сылӧн став чертаыс, и ставыс, шогпырысь ӧшӧдӧм кымӧссяньыс да лазгӧдчӧм синъяссяньыс кӧдзалӧм да надзӧник ӧзъялан банбокъясас косьмӧм синваӧдзыс, ставыс, кажитчӧ, висьталіс: «Шуд абу тайӧ чужӧм вылын!»
«Абу на кывлӧма свет вылын, оз позь, сылы не лоны», шуаліс Андрий: «медым нывбабаяс пӧвсысь медмичаыс да медбурыс нуис татшӧм курыда шог, кор сійӧ чужӧма сы вылӧ, медым сы водзын, кыдзи святыня водзын, копрасис ставыс, мый эм медбурыс свет вылын.
Он, тэ он кув, не тэныд кувны,
клянитча аслам рӧдитчӧмӧн да ставнас, мый меным муса свет вылын, тэ он кув!
Но лоас кӧ нин сідзи да нинӧмӧн, ни вынӧн, ни молитваӧн, ни мужествоӧн, оз кут позьны вештыны сиркурыд судьбатӧ, то ми кулам ӧтлаын, и войдӧр ме кула, кула тэ водзын, тэнад мичасьыс мича пидзӧсъяс дорад и гашкӧ кулӧмаӧс нин менӧ янсӧдасны тэысь».
«Эн пӧръявлы, рыцарь, и асьтӧ, и менӧ», шуаліс сійӧ аслас прекраснӧй юрнас надзӧник качайтігтырйи: «тӧда и, аслам ыджыд шогӧй вылӧ, тӧда вывті бура, мый тэныд оз позь менӧ радейтны, и тӧда ме, кутшӧм могыд да заветыд тэнад: тэнӧ корӧны тэнад батьыд, ёртъясыд, отчизнаыд, — а ми врагъяс тэныд».
«А мый меным батьӧй, ёртъяс да отчизна?» шуис Андрий, юрнас тэрыба пыркнитӧмӧн да ю бердса эзысь тополь моз ставнас веськыд стансӧ ассьыс веськӧдӧмӧн.
«Сідз нин кӧ, сідзкӧ со мый: абу менам некод! Некод, некод!» шуаліс сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн да кинас сідзи шенасьӧмӧн, кутшӧмӧн зумыд, венны позьтӧм козак петкӧдлӧ кывлытӧм да мӧдлы вылӧ позьтӧм делӧ вылӧ решитчӧмсӧ.
«Коді шуис, мый менам отчизнаӧй Украина?
Коді сетіс сійӧс меным отчизна пыдди?
Отчизнаыд — сійӧ, мый корсьӧ миян сьӧлӧм, мый сылы ставсьыс мусаджык, отчизнаӧй менам — тэ!
Вот менам отчизнаӧй!
И нуа ме тайӧ отчизнасӧ аслам сьӧлӧмын, нуа сійӧс, кытчӧдз судзсяс менам нэмӧй, да видзӧдла, мед кодкӧ козакъяс пӧвсысь нетшыштас сійӧс сэтысь!
И ставсӧ, кӧть мый эм, вузала, сета, пӧгубита татшӧм отчизна вӧсна!»
Здук кежлӧ кынмылӧмӧн, кыдзи мичасьыс мича статуя, сійӧ видзӧдіс сылы синъясас да друг ырӧстӧмӧн бӧрддзис, да чуднӧй нывбабйӧ тэрыблунӧн, кутшӧм вылӧ способнӧй овлӧ сӧмын ӧти артасьтӧм — ыджыд сьӧлӧма нывбаба, коді чужӧма бур сьӧлӧма движение вылӧ, сійӧ уськӧдчис сылы сьылі вылас, лым кодь чуднӧй кияснас сійӧс сывйыштӧмӧн, и бӧрддзис.
Тайӧ каднас улич вылын кылісны неяснӧй горзӧмъяс, кодъяс колльӧдсисны труба да литавра шыӧн.
Но Андрий эз кыв найӧс,
сійӧ кыліс сӧмын, кыдзи чуднӧй вомдоръяс пӧльышталісны сійӧс чӧскыд дука шоныд лолалӧмнас, кыдзи панналӧн синваыс шорӧн визувтіс сылы чужӧм вылас, да юр вывсьыс лэччӧм чӧскыд дука став юрсиыс сылӧн гартіс сійӧс ставнас аслас пемыд да югъялан шӧвкнас.
Сійӧ каднас котӧрӧн на дінӧ пырис нимкодя горӧдӧмӧн татарка:
«спасенӧсь, спасенӧсь!» горзіс сійӧ асьсӧ помниттӧг.
«Миян пырисны карӧ, вайисны нянь, шыдӧс, пызь да кӧрталӧм запорожецъясӧс».
Но некоднаныс на пӧвсысь эз кывны, кутшӧм «миян», пырисны карӧ, мый вайисны сьӧраныс да кутшӧм запорожецъясӧс кӧрталӧмны.
Не мувывса чувствоясӧн тыр, Андрий окыштіс сійӧ чӧскыд дука вомдоръяссӧ, кодъяс ляскысьӧмны вӧлі сылы банбок бердӧ, и эз безӧтветнӧйӧсь вӧвны чӧскыд дука вомдоръясыс.
Найӧ чукӧстчисны сійӧн жӧ, и кыкнанныслӧн ӧтлаасьӧм тайӧ окыштчӧмас чувствуйтчис сійӧ, мый мортлы олігас сӧмын ӧти пӧрйӧ сетсьӧ чувствуйтны
и пӧгибнитіс козак!
Воши став козацкӧй рыцарстволы!
не аддзывны сэсся сылы ни Запорожьесӧ, ни аслас батьыслысь хуторъяссӧ, ни енлысь вичкосӧ.
Украиналы не аддзывны жӧ медся храбрӧйсӧ аслас челядьяс пӧвсысь, кодъяс босьтчисны дорйыны сійӧс.
Нетшыштас пӧрысь Тарас дзор юрси пратьсӧ аслас чупринасьыс да ёрас и лунсӧ, и чассӧ, кодын чужтіс аслыс позор вылӧ татшӧм писӧ.
VII
Шум да жуӧм муніс запорожскӧй таборын.
Первойсӧ некод эз вермы веськыда висьтавны, кыдзи лои, мый войскаяс пырисны карӧ.
Бӧртинас нин вӧлі казялӧма, мый Переяславскӧй курень дзоньнас, коді пукаліс карӧ пыран бокладорса ворота водзын, вӧлі садьтӧм код; сідзкӧ шензьыны нинӧм, мый джынсӧ вӧлі виӧма, а мӧд джынсӧ кӧртавлӧма, мыйын делӧыс наӧн гӧгӧрвотӧдз на.
Кор шумнас садьмӧм матігӧгӧрса куреньяс удитісны кватитчыны оружие бердӧ, войскаыс пырӧ нин вӧлі воротаӧдыс, да медбӧръя радъясыс лыйсисны тӧлктӧг на вылӧ уськӧдчысь унзіль да кодъюрсьыс джынвыйӧ палялӧм запорожецъясысь.
Кошевӧй сетіс приказ чукӧртчыны ставлы, и, кор ставӧн сувталісны кытшӧ да ланьтісны, шашкаяснысӧ пӧрччӧмӧн, сійӧ шуис:
«Сідзкӧ со мый, паньясӧй-вокъясӧй случитчис тавой:
со мый выйӧдз вайӧдіс кодъюрыд!
со кутшӧм поругание вӧчис миянлы неприятель!
А тіян, тыдалӧ, сэтшӧм нин мода: лэдзан кӧ кыкмындаавны порция, сідзкӧ ті дасьӧсь сэтшӧма нюжӧдчыны, мый христово воинстволӧн враг не сӧмын пӧрччӧдас тіян вылысь шароварыяснытӧ, но веськыда чужӧманыд тіянлы несъялас, да ті сійӧс онӧ кывлӧй».
Козакъяс ставныс сулалісны, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, мыжнысӧ тӧдӧмӧн;
ӧти сӧмын незамайновскӧй куреннӧй атаман Кукубенко шыасис:
«Энлы, батько!» шуис сійӧ: «кӧть сійӧ и абу законын, медым шуны кутшӧмкӧ паныда кыв, кор сёрнитӧ кошевӧй став войска водзын, да делӧыс эз сідз вӧв, сідз колӧ шуны.
Тэ эн дзик веськыда кӧрит.
Козакъяс вӧліны эськӧ мыжаӧсь да вины достойнӧйӧсь, найӧ кӧ юисны походын, война вылын, сьӧкыд, тяжкӧй удж вылын.
Но ми пукалім уджтӧг, весь довъялім кар водзын.
Ни пост, ни мӧд сикас христианскӧй воздержание эз вӧв, кыдзи нӧ вермас лоны, медым весь олігӧн эз юсьы морт?
Грекыс сэні абу.
А ми вот бурджык петкӧдлам налы, мый сэтшӧмыс мыжтӧм йӧз вылӧ уськӧдчӧмыс.
Войдӧр нӧйтлім бура, а ӧні нин нӧйтам сэтшӧма, мый и кокбӧрлянысӧ оз нуны гортаныс».
Куреннӧй атаманлӧн сёрниыс сьӧлӧм выланыс воис козакъяслы.
Найӧ дзик нин вӧлі лэптӧмаӧсь ӧшӧдӧм юръяснысӧ, да унаӧн ошкӧм пырысь гогнитісны юрнаныс, шуӧмӧн: «Бура висьталіс Кукубенко!»
А Тарас Бульба, коді сулаліс кошевӧйсянь неылын, шуис:
«А мый, кошевӧй, тыдалӧ, Кукубенко веськыда висьталіс?
Мый тэ шуан та вылӧ?»
«А мый шуа?
Шуа: шуда и батьыс, коді чужтіс татшӧм пиӧс
абу на ыджыд мудрость шуны кӧритана кыв, но ыджыдджык мудрость шуны сэтшӧм кыв, коді эськӧ, морт беда вылын видчышттӧг, кыпӧдіс эськӧ сійӧс, сьӧлӧм сетіс эськӧ сылы, кыдзи шпораяс босьтчӧдӧны юкталӧмӧн ыркмунӧм вӧлӧс.
Ме ачым кӧсйи, шуны бӧртінас тіянлы такӧдана кыв, да Кукубенко дӧгадайтчис водзджык.»
«Бура висьталіс и кошевӧй!» кыліс запорожецъяс радъясын.
«Бур кыв!» шуалісны мукӧдъяс.
И медся дзоръясыс, кодъяс сулалісны, сивӧй гӧлубъяс кодьӧсь, и найӧ гогнитісны юръяснаныс да, усъяснаныс вӧрзьӧдлӧмӧн, ньӧжйӧник шуисны: «Бур шуӧм кывйыс!»
«Кывзӧй жӧ, панъясӧй» водзӧ висьталіс кошевӧй: «босьтны крепость, кавшасьны да кодйысьны, кыдзи вӧчӧны чужеземнӧй немецкӧй мастеръяс — мед сылы враг каститчас!
— и абу лӧсьыд, и абу козацкӧй делӧ.
А сы серти арталӧмӧн, мый эм, неприятель пырӧма карӧ абу ыджыд запасӧн; телегаяс мыйкӧ сы сьӧрысь вӧлі этша;
йӧзыс карын тшыг; сідзкӧ ставсӧ сёяс здукӧн, да и вӧвъясыслы сідз жӧ туруныс... ог нин ме тӧд, гашкӧ енэжсяньыс чӧвтас налы вилаяс йылӧ кутшӧмкӧ святӧй налӧн... сӧмын та йылысь енмыс на тӧдӧ; а ксендзъясыд налӧн сюсьӧсь ӧти кывъяс вылӧ.
Ӧтиторла либӧ мӧдторла найӧ петасны нин карсьыс.
Юксьӧй жӧ куйим пельӧ да сувталӧй куим туй вылӧ куим ворота водзӧ.
Главнӧй ворота водзас вит курень, мукӧдъяс водзас куим куреньӧн.
Дядькивскӧй да Корсунскӧй курень засадаӧ!
Полковник Тарас полкнас засадаӧ;
Тытаревскӧй да Тымошевскӧй курень запасӧ обозса веськыд боксянь, Щербиновскӧй да вылысса Стебликивскӧй шуйга боксянь!
Да петалӧй радысь, молодечьяс, кодъяс ёнӧсьджык кыв вылӧ, неприятельӧс эльтны!
Ляхлӧн тыртӧм юра натураыс видӧмтӧ оз вермы терпитны, да гашкӧ, талун жӧ ставныс найӧ петасны воротаясӧдыс.
Куреннӧй атаманъяс, видзӧдлӧй быдӧн ассьыд куреньтӧ: кодлӧн судзсьытӧмин, тырт сійӧс Переяславскӧй колясъясӧн.
Видзӧдлы ставсӧ выльпӧв.
Пӧкмелитчӧм вылӧ сетны ставлы чаркаӧн да ӧти няньӧн козак вылӧ!
Сӧмын, дерт, ставыс на тӧрытъянас пӧт, ӧд, некытчӧ воштыны правдатӧ, сёйим ставным сэтшӧма, мый шензя, кыдзи войнас некод абу потӧма.
Да вот нӧшта ӧти наказ: кодкӧ кӧ, шинкарь-жид, вузалас козаклы кӧть ӧти кухоль сивуха, то ме тувъяла кымӧс шӧрас порсь пель сылы, понлы, да ӧшӧда вывлань кокӧн!
Удж бердӧ жӧ, вокъяс, удж бердӧ!»
Тадзи распоряжайтчис кошевӧй, и ставӧн копыртчылісны сылы коскӧдзыс да, шапкаасьтӧг мӧдӧдчалісны асланыс додьяс да таборъяс дорӧ, и кор нин зэв ылӧдз мунісны, сэки вӧлись шапкаасялісны.
Ставныс заводитісны лӧсьӧдчыны: видлісны сабляяс да палашъяс, кисьталісны мешӧкъясысь порошничаясӧ порок, да бокӧ вешталісны да сувтӧдалісны додьяс да бӧрйисны вӧвъясӧс.
Аслас полк дінас мунігӧн, Тарас мӧвпаліс да эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ воши Андрий: пӧлӧнитісны-ӧ сійӧс мукӧдъяскӧд ӧтшӧтш да унйывсьыс кӧрталісны?
Сӧмын абу, абу сэтшӧм Андрий, медым сетчис ловйӧн пленӧ.
Виӧм козакъяс пӧвсын сійӧ оз жӧ вӧлі тыдав.
Думайтчис чорыда Тарас да муніс полк водзын, эз кыв, мый сійӧс важӧн нин кодкӧ нимнас шуаліс:
«Кодлы колӧ менӧ?» шуис сійӧ медбӧрти, палялӧмӧн.
Сы водзын сулаліс жид Янкель.
«Пан полковник, пан полковник!» шуаліс сійӧ тэрмасяна да оръясяна гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ кӧсйӧ вӧлі объявитны не дзик пустӧй делӧ:
«ме вӧлі карын, пан полковник.»
Тарас видзӧдліс жид вылӧ да шензис, мый сійӧ вевъялӧма нин вӧвны карын.
«Кутшӧм враг нӧ тэнӧ нуис сэтчӧ?»
«Ме пырысь-пыр висьтала», шуис Янкель:
«мыйӧн сӧмын кылі ме кыа петігӧн шум, да козакъяс кутісны лыйлыны, ме кватиті кафтанӧс да, сійӧс пасьтавтӧг, котӧрті сэтчӧ котӧрӧн, туй вылас нин сосъясас сюйи киясӧс, сы вӧсна мый кӧсъя вӧлі регыдджык тӧдмавны, мый вӧсна шумыс, мый, вӧсна козакъяс дзик кыа петігӧн кутісны лыйсьыны.
Ме босьті да котӧрӧн вои карса ворота дінӧ сійӧ кадын, кор медбӧръя войскаыс пырӧ вӧлі карӧ.
Видзӧда, отряд водзын пан хорунжий Гиляндович.
Сійӧ мортыс меным тӧдса: нӧшта воддза восянь на сійӧ уджйӧза меным сё червоннӧй;
ме сы бӧрся, быттьӧ эськӧ пӧлучитны сысянь уджйӧзсӧ, и пыри накӧд ӧттшӧтш карӧ.»
«Кыдзи нӧ тэ: пырин карӧ да нӧшта уджйӧз кӧсйин пӧлучитны!» шуис Бульба.
«И эз тшӧкты сійӧ тэнӧ сэн жӧ ӧшӧдны, понйӧс моз?»
«А ей богу, кӧсйис ӧшӧдны,» вочавидзис жид: «сылӧн слугаясыс дзик нин кватитлісны менӧ да сьылі вылӧ гез чӧвтлісны, но ме кевмыси панлы, шуи, мися уджйӧзтӧ виччысьла, мыйдыра панлы колӧ, да кӧсйыси нӧшта сетны уджйӧзӧн, мыйӧн сӧмын отсалас меным чукӧртны уджйӧзъясӧс мукӧд рыцарьяслысь;
ӧд пан хорунжийлӧн, ме ставсӧ висьтала панлы, абу зептас и ӧти червоннӧй,
кӧть сылӧн эмӧсь и хуторъяс, и усадьбаяс, и нёль замок, и степӧвӧй муыс дзик Шкловӧдз, а грӧшъясыд сылӧн, сідз жӧ, кыдзи и козаклӧн, нинӧм абу.
И ӧні, эз кӧ эськӧ вооружитны сійӧс бреславскӧй жидъяс, нинӧмӧн эськӧ вӧлі сылы и война вылӧ петны.
Сійӧ и сейм вылын сы вӧсна эз вӧв...»
«Мый нӧ тэ вӧчин карас? миянлысь аддзылін?»
«Кыдз нӧ, миян сэні унаӧн: Ицка, Рахум, Самуйлӧ, Хайвалох, еврей-арендатор...»
«Мед пропадитасны найӧ, понъяс!» горӧдіс, скӧрмӧмӧн Тарас:
«мый тэ тойлан меным ассьыд жидовскӧй племятӧ!
ме тэнӧ юала асланым запорожецъяс йылысь.»
«Миянлысь запорожецъясӧс эг аддзыв; а аддзылі ӧтнассӧ пан Андрийӧс.»
«Андрийӧс аддзылін?» горӧдіс Бульба: «мый нӧ тэ, кытысь аддзылін сійӧс? пӧдвалын? гуын бесчеститӧма? кӧрталӧма?
«Код нӧ эськӧ лысьтас кӧртавны пан Андрийӧс?!
ӧні сійӧ сэтшӧм важнӧй рыцарь...
Далибуг, ме эг тӧд.
И наплечникъясыс зарниысь, и нарукавникъясыс зарниысь, и зерцалоыс зарниысь, и шапкаыс зарниысь, и вӧньӧдзыс зарни, и быдлаын зарни;
сідз жӧ, кыдзи шонді видзӧдлас тулысын, кор йӧрын став лэбач чипсасьӧ да сьылӧ да турун дук кылӧ, сідзи и сійӧ ставнас югъялӧ зарниын,
и вӧвсӧ верзьӧм улӧ сетӧма сылы воевода медся бурсӧ: кыксё червоннӧй сулалӧ ӧти вӧлыс.»
Бульба тураліс.
«Мыйла нӧ сійӧ пасьталӧма бокӧвӧй паськӧмсӧ?»
«Бурджык да сійӧн, сы вӧсна и пасьталӧма.
И ачыс вӧлӧн ветлӧ, и мукӧдъяс ветлӧны; и сійӧ велӧдӧ; и сійӧс велӧдӧны.
Кыдзи медся озыр польскӧй пан.»
«Коді нӧ сійӧс мырдӧн тшӧктӧма?»
«Ме жӧ ог шу, мый сійӧс кодкӧ мырдӧн тшӧктӧма.
Оз ӧмӧй пан тӧд, мый сійӧ ас вӧлянас вуджис на дінӧ?»
«Коді вуджис?»
«А пан Андрий».
«Кытчӧ вуджис?»
«Вуджӧма наладорӧ; ӧні сійӧ дзик нин налӧн».
«Пӧръялан, порсь пель!»
«Кыдзи нӧ позьӧ, медым ме пӧръяси?
дурак ӧмӧй ме, медым пӧръяси?
Аслам юр вылӧ эськӧ ме пӧръялі.
Ог ӧмӧй ме тӧд, мый жидӧс ӧшӧдасны понйӧс моз, сійӧ кӧ пӧръясяс пан водзын.»
«Сідзкӧ тайӧ артмӧ, сійӧ, тэ ногӧн, вузаліс отчизна и вера?»
«Ме жӧ ог шу тайӧс, медым сійӧ вузаліс мыйкӧ: ме шуи сӧмын, мый сійӧ вуджӧма на дінӧ.»
«Пӧръясян, чортов жид!
татшӧм делӧяс эз вӧвлыны христианскӧй му вылын!
тэ дзуган, пон!»
«Мед турун петас менам керка порог вылӧ, ме кӧ дзуга!
мед быдӧн сьӧлаласны бать, мам, айка да менам батьлӧн бать, да менам мамлӧн бать гу вылӧ, ме кӧ дзуга.
Пан кӧ кӧсйӧ тӧдны, ме весиг висьтала, мый вӧсна и вуджис сійӧ на дінӧ?..
«Мый вӧсна?»
«Воеводалӧн эм красавица-ныв, святӧй боже, кутшӧм красавица!»
Тані жид старайтчис, кыдзи только вермис, петкӧдлыны мичлунсӧ аслас чужӧм вылас, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, синсӧ читкыртыштӧмӧн да вомсӧ бокӧ вежыньтыштӧмӧн, быттьӧ мыйкӧ видлыштӧм бӧрын.
«Но сідзкӧ мый нӧ сыысь?»
«Сійӧ сылы и вӧчӧма ставсӧ да вуджӧма.
Морт кӧ радейтны кутас, то сійӧ дзик ӧткодь, пӧдӧшва кодь жӧ, кодӧс, ваын кӧ кӧтӧдан, босьт, кусыньт — сійӧ и кусыньтчас.»
Чорыда думайтсис Бульба.
Тӧдвылас уськӧдіс сійӧ, мый ыджыд властьыс слаб нывбабалӧн, мый уна ён йӧзӧс пӧгубитлывліс сійӧ, мый Андрийлӧн натураыс та боксянь сетчысь, и сулаліс сійӧ дыр, вӧрзьӧдчытӧг, ӧти местаын.
«Кывзы, пан, ме ставсӧ висьтала панлы», шуаліс жид:
«мыйӧн сӧмын кылі ме шум да аддзи, мый пыралӧны карса воротаӧд, ме босьті сьӧрысь век жӧ жемчуг сыр, сы вӧсна мый карас эмӧсь красавицаяс да дворянкаяс, а кор эмӧсь красавицаяс да дворянкаяс, шуи ме аслым, то кӧть налы и сёйнысӧ нинӧм, а жемчугтӧ век жӧ ньӧбасны.
И мыйӧн сӧмын хорунжӧйлӧн слугаясыс лэдзисны менӧ, ме котӧрті воевода дворӧ жемчуг вузавны да юаси ставсӧ татарка-служанкаыслысь:
лоас свадьба пырысь-пыр, мыйӧн сӧмын вӧтласны запорожецъясӧс.»
Пан Андрий кӧсйысьӧма вӧтлыны запорожецъясӧс»,.
«И тэ эн ви сэн жӧ места вылас сійӧс, чӧрт пиӧс?» горӧдіс Бульба.
«Мыйысь нӧ вины?
сійӧ вуджӧма бур вӧляысь.
Мыйӧн мортыс мыжа,
сэні сылы бурджык, сэтчӧ и вуджис.»
«И тэ аддзылін сійӧс дзик чужӧмас?»
«Ей богу, дзик чужӧмас!
Сэтшӧм славнӧй вояка!
быдӧнысь медся ылӧ аддзӧ.
Сет енмӧй сылы здоровйӧ, менӧ пырысь-пыр тӧдіс, и кор ме матыстчи сы дінӧ, пырысь-пыр шуис...»
«Мый нӧ сійӧ шуис?»
«Сійӧ шуис, войдӧр корис чуньнас, а сэсся нин шуис: «Янкель!»
А ме: «пан Андрий!» шуа.
«Янкель, висьтав батьлы, висьтав воклы, висьтав козакъяслы, висьтав запорожецъяслы, висьтав ставлы, мый батьӧй ӧні абу бать меным, вокӧй абу вок, ёртӧй абу ёрт, и мый ме накӧд кута косясьны ставныскӧд, ставныскӧд кута косясьны!»
«Пӧръялан, чортов Иуда!» горӧдіс, ку пытшсьыс петӧмӧн, Тарас: «пӧръялан, пон!
Тэ и Кристосӧс рӧспинайтін, енмӧн проклянитӧм морт!
Ме тэнӧ виа, сӧтанаӧс!
Уйкнит татысь, не то тан жӧ тэныд и смерть!»
И, тайӧс шуӧм бӧрын, Тарас кватитіс ассьыс саблясӧ.
Повзьӧм жыд сэн жӧ уськӧдчис мый вынсьыс, кыдзи сӧмын вермисны крепитны сылӧн вӧсни, косыник кокъясыс.
Дыр на котӧртіс сійӧ бӧрвыв видзӧдлытӧг козацкӧй табор костӧд, да сэсся ылӧ став чистӧй поле кузяыс, кӧть Тарас ньӧти эз вӧтчы сы бӧрся, мӧвпыштӧмӧн, мый абу разумнӧ лёктӧ песны медводдза веськалысь вылын.
Ӧні тӧдвылас уськӧдіс сійӧ, мый аддзыліс колян вой Андрийӧс, табор кузя кутшӧмкӧ нывбабакӧд мунігӧн, да ӧшӧдіс дзор юрсӧ; а век на эз кӧсйы эскыны, медым вермис эськӧ лоны татшӧм позорнӧй делӧ да медым аслас пиыс сылӧн вузаліс верасӧ да сьӧлӧмсӧ.
Медбӧрти нуӧдіс сійӧ ассьыс полксӧ засадаӧ да дзебсис сыкӧд вӧр сайӧ, коді ӧтнас эз на вӧв сотӧма козакъясӧн.
А запорожецъяс, и вӧлаяс и подаяс, выступайтісны куим туйті, куим ворота дорӧ.
Ӧти мӧд бӧрся валитісны куреньяс: Уманскӧй, Поповичевскӧй, Каневскӧй, Стебликивскӧй, Незамайновскӧй, Гургузив, Тытаревскӧй, Тымошевскӧй.
Сӧмын ӧти Переяславскӧй эз вӧв.
Чорыда курнитісны козакъясыс сылӧн, да куритісны ассьыныс долянысӧ.
Коді садьмис кӧрталӧмаӧн вражьей киясын, коді, и дзик садьмывтӧг, ун йывсьыс вуджис уль му улӧ, и ачыс атаман Хлиб, шароварыястӧгыс да вылысса паськӧмтӧгыс, лои ляхъяс ордын.
Карын кылісны козакъяслысь локтӧмсӧ.
Ставӧн кыпӧдчисны вал вылӧ, и сувтіс козакъяс водзын ловъя серпас: польскӧй витязьяс, ӧти мӧд дорысь мичаджыкӧсь, сулалісны вал вылын.
Шондіяс моз ыргӧн шапкаясныс югъялісны, кодъясӧ вӧлі сатшйӧдлӧма юсь кодь еджыд бордтывъяс.
Мукӧдъяс вылын вӧліны кокни шапочкаяс, розӧвӧйяс да кельыдлӧзъяс, боквыв кусыньтӧм пыдӧсъясаӧсь.
Кафтанъясныс шевъялан сосъясаӧсь, и зарниӧн вурлӧмъяс и прӧстӧ шнуръясӧн баситӧмъяс.
Найӧлӧн сабляясныс да ӧружиеныс дона оправаясаӧсь, кодъясысь донӧн мынтысьлісны панъяс, да уна вӧлі мукӧд став сикас убранствоыс.
Медводзын сулаліс тшапа зарниӧн идралӧм гӧрд шапкаа буджановскӧй полковник.
Сьӧкыд вӧлі полковник, ставсьыс медкузь да медкыз да паськыд дона кафтаныс муртса сылы тӧрӧма.
Мӧдар бокас, пӧшти бокладор вороталаньыс, сулаліс мӧд полковник, неыджыд морт, коді вӧлі ставнас косьмӧма; но дзоля сюсь синъясыс видзӧдісны сука быдмӧм синкымъяс увсяньыс сюся, да гӧгӧрбок бергаліс сійӧ тэрыба, аслас вӧсни, кос кинас збоя индалігтырйи, приказаниеяс сеталіс; тӧдчӧ вӧлі, мый, аслас ичӧт тушаыс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ бура тӧдӧ вӧлі ратнӧй наукасӧ.
Сысянь неылын сулаліс хорунжӧй, сук усъяса, кузьысь-кузь да, кажитчӧ, сылӧн эз вӧв чужӧм вывса краскаас тырмытӧмторйыс.
Радейтліс пан крепыд маяс да бур пирушка.
И уна вӧлі тыдалӧ сы сайын быдсяма шляхтаыс, кодъяс вӧлі вооружитчӧмны, коді аслас червонецъяс вылӧ, коді королевскӧй казна вылӧ, коді жидовскӧй деньга вылӧ, ставсӧ закладуйтӧмӧн, кӧть мый сюрлі дедовскӧй замокъясысь.
Эз этша вӧвны и быдсяма сенаторскӧй нахлебникъяс, кодъясӧс сенаторъяс босьтлісны сьӧрсьыныс ӧбедъяс вылӧ почёт ради, гусявлісны пызан вылысь да буфетъясысь эзысь кубокъяс да талунъя почёт бӧрын мӧд луннас жӧ пуксьывлісны кӧзла вылӧ кутшӧмкӧ пан вӧвъясӧн веськӧдлыны.
Быдсямаыс вӧлі сэні.
Мукӧддырйи и юыштнысӧ вӧлі нинӧм вылӧ, а война вылӧ ставыс вӧччӧма.
Козацкӧй радъяс сулалісны чӧва стенъяс водзын.
Эз вӧв налӧн некод вылын зарни; сӧмын гашкӧ кӧн-сюрӧ дзирдаліс сійӧ сабля воропъясын да ружьеяс оправаясын.
Эз радейтлыны козакъяс озыра вӧччыны косьяс вылӧ, прӧстӧйӧсь вӧліны на вылын кольчугаясыс да свитаясыс да ылысянь сьӧдалісны да гӧрдалісны налӧн гӧрд пыдӧсъяса сьӧд, сьӧд вевдора меж ку шапкаясыс.
Кык козак петісны водзӧ запорожскӧй радъясысь.
Ӧтиыс дзик на том, мӧдыс пӧрысьджык, кыв вылӧ кыкнаныс пиняӧсь, делӧ вылын абу жӧ омӧль козакъяс: Охрим Наш да Мыкыта Голокопытенко.
На бӧрся петісны и Демид Попович, латшкӧс козак, коді важысянь нин тыдалӧ вӧлі Сечын, коді вӧвлі Адрианополь дорын да унатор терпитіс аслас нэм чӧжӧн: сотчис биын да локтіс Сечӧ сирасьӧм, сьӧдасьӧм юрӧн да чишкасьӧм усъясӧн.
Но выльысь шаньмис Попович, лэдзис пель саяс кузь чубсӧ, быдтіс сук да омӧль кодь сьӧд усъяс,
да ёсь вӧлі Попович лэчыд кыв вылӧ.
«А, гӧрд жупанъяс став войска вылас, да окота эськӧ мем тӧдны, гӧрд-ӧ выныс войскаыслӧн?»
«Вот ме тіянӧс!» горзіс вылысяньыс ён полковник: «ставнытӧ кӧртавла!
Сетӧй, холопъяс, ружьеяснытӧ да вӧвъяснытӧ.
Аддзылінныд, кыдзи ме кӧрталі тіянлысь?
Петкӧдӧй налы вал вылӧ запорожецъясӧс!»
И петкӧдісны вал вылӧ гезъясӧн гартлӧм запорожецъясӧс;
найӧ водзвылын вӧлі куреннӧй атаман Хлиб, гачтӧм да вылыс паськӧмтӧм, сідзи, кыдзи кватитӧмаӧсь сійӧс кодъюрнас.
Ӧшӧдіс муӧ юрсӧ атаман, аслас пасьтӧм вывтыр вӧсна аслас жӧ козакъясысь яндысьӧмлаыс да пон моз узигас, пленӧ веськалӧмсьыс.
И ӧти войӧн дзормӧма крепыд юрыс сылӧн.
«Эн шогсьы, Хлиб! мездам!» горзісны сылы улысяньыс козакъяс.
«Эн шогсьы, другӧй!» шыасис куреннӧй атаман Бородатый: «сыын абу тэнад мыжыд, мый кватитісны тэнӧ пасьтӧгыд.
Беда вермас лоны быд морткӧд; но яндзим налы, мый петкӧдісны тэнӧ янӧдӧм вылӧ, тэнсьыд пасьтӧм вывтыртӧ приличнӧя вевттьышттӧг».
«Ті, тыдалӧ, узьысь йӧз вылӧ храбрӧй войска!» шуаліс, вал вылӧ видзӧдлывлӧмӧн, Голокопытенко.
«Вот виччысьлӧй, вундалам ми тіянлысь чубъястӧ!», горзісны налы вылысянь.
«А кӧсйи эськӧ ме видзӧдлыны, кыдзи найӧ миянлысь вундаласны чубъяснымӧс!» шуаліс Попович, на водзын вӧв вылас бергӧдчӧмӧн.
И сэсся, асланыс йӧз вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, шуис: «А мый нӧ?
Гашкӧ, ляхъясыд и збыльысь шуӧны.
Петкӧдас кӧ найӧс со эсійӧ кыз рушкуаыс, налы ставныслы лоас бур защита».
«Мый вӧсна нӧ тэ чайтан, лоас налы бур защита?» шуисны козакъяс, тӧдӧмӧн, мый Попович дерт нин лӧсьӧдчӧ вӧлі мыйкӧ шуны.
«А сы вӧсна, мый сы сайӧ дзебсяс став войскаыс, да чорта с два нин сы рушку сайысь судзан кодӧскӧ копьёнад!»
Ставӧн серӧктісны козакъяс.
И дыр нӧшта унаӧн на пӧвсысь качайтісны юрнаныс, шуалӧмӧн: «Но и Попович! кодлы кӧ гартыштас кӧ нин кывтӧ, толькӧ и но!..»
да эз нин и висьтавны козакъяс, мый сэтшӧм «нӧ»,-ыс.
«Бӧрыньтчӧй, бӧрыньтчӧй ӧдйӧджык стенъяс дінсьыс!» горӧдіс кошевӧй.
Ӧд ляхъяс, кажитчӧ, абу вермӧмаӧсь терпитны лэчыд кывъястӧ, да полковник шеныштіс кинас.
Муртса сӧмын вешйыштісны козакъяс, кыдзи йиркнитісны вал вывсянь картечӧн.
Вал вылын кутіс жуны, тыдовтчис вӧв вылын ачыс дзор воеводаыс.
Ворота воссис, и петіс войска.
Медводзын вӧла рӧвнӧй стройӧн петісны, быттьӧ вурлӧм гусаръяс.
На бӧрся кольчужникъяс, сэсся копьёяса латникъяс, сэсся ставыс ыргӧн шапкаясаӧсь, сэсся торйӧн мунӧны вӧлі медбур шляхтичьяс, быдӧн пасьтасьӧма ас ногӧн.
Эз кӧсйыны гордӧй шляхтичьяс сорласьны радъясӧ мукӧдъяскӧд, да кодлӧн эз вӧв командаыс, сійӧ муніс ӧтнас аслас слугаяскӧд.
Сэсся бара радъяс, и на бӧрся петіс хорунжӧй, сы бӧрын бара радъяс, и петіс кыз полковник, а став войска бӧрвылас нин медбӧръя мортӧн петіс латшкӧсіник полковник.
«Не сетны налы! не сетны налы стрӧитчыны да сувтавны радъясӧ!» горзіс кошевӧй:
«ӧтпырйӧ личкӧй на вылӧ став куреньяс!
Эновтӧй мукӧд воротаяссӧ!
Тытаревскӧй курень уськӧдчы бокладорсяньыс!
Дядькивскӧй курень уськӧдчы мӧдарладорсяньыс!
Личкӧй мышсяньыс, Кукубенко да Палывода!
Мешайтӧй, мешайтӧй да торйӧдлӧй найӧс!»
И кучкисны козакъяс гӧгӧрбоксянь, падмӧдісны да сорлалісны найӧс, и асьныс сорласисны.
Эз лэдзны весиг и лыйсьӧм нуӧдны; делӧыс мӧдіс мечьясӧн да копьёясӧн.
Ставныс гудыртчисны чукӧрӧ, и быдӧнлы сюрлі случай петкӧдлыны асьсӧ.
Демид Попович куимӧс бытшкис прӧстӧйясӧс да медбур кык шляхтичӧс уськӧдіс вӧвъяс вывсьыс, шуӧмӧн: «Со бур вӧвъясыс! татшӧм вӧвъястӧ ме важӧн кӧсъя вӧлі шедӧдны».
И вӧтліс вӧвъяссӧ ылӧ эрд вылӧ, сулалысь козакъяслы найӧс кутны горзігтыр.
Сэсся бара писькӧдчис чукӧрас, зырӧдіс бара вӧвъяс вылысь уськӧдӧм шляхтичьяс вылӧ, ӧтисӧ виис, а мӧдыслы чӧвтіс сьылі вылас аркан, кӧрталіс седлӧ бердас да кыскис сійӧс став эрд кузяыс, сы вылысь дона воропа саблясӧ босьтӧмӧн да вӧнь помсьыс червонецъяс тыра быдса черенок разьӧмӧн.
Кобита, бур козак да нӧшта том на, кутчысис польскӧй войскаса медся храбрӧйяс пӧвсысь ӧтикӧд, да дыр вийсисны найӧ.
Кутчысисны нин рукопашнӧй тышӧ,
вермӧ нин вӧлі козак да, чатӧртӧмӧн сутшкис ёсь турецкӧй пуртӧн морӧсас, но эз вермы видзчысьны ачыс.
Сэні жӧ кӧсичаас резьгис сылы доналӧм пуля.
Уськӧдіс сійӧс панъяс пӧвсысь медся знатнӧйыс, медся мичаыс да важ княжескӧй рӧдысь рыцарь.
Статя тополь моз ветлӧдліс сійӧ аслас буланӧй вӧв вылас.
И уна нин петкӧдліс боярскӧй богатырскӧй удальствосӧ; кык запорожецӧс шӧри керыштіс, Федор Кержӧс, бур козакӧс, пӧрӧдіс вӧвнас, лыйис вӧлыслы да казакӧс вӧв сайсьыс судзис копьёнас; уналысь кераліс юръяссӧ да кияссӧ да уськӧдіс козак Кобитаӧс, кӧсичаас сылы пуля тувйыштӧмӧн.
«Со кодкӧд эськӧ ме кӧсйи видлыны ассьым вынӧс!» горӧдіс незамайновскӧй куреннӧй атаман Кукубенко.
Вӧвсӧ ӧддзӧдӧмӧн лэбыштіс веськыда сылы мышкас да чорыда горӧдіс, мый весиг дрӧгмунісны став матігӧгӧрса сулалысьяс немортнога горӧдӧмсьыс.
Кӧсйис эськӧ друг бергӧдны ассьыс вӧвсӧ лях да сувтны сылы воча чужӧм; но эз кывзы вӧлыс: страшнӧй горӧдӧмсьыс повзьӧмӧн, шыбытчис бокӧ, и ружейнӧй пулянас судзӧдіс сійӧс Кукубенко.
Мышку лопаткаясас пырис сылы пӧсь пуля, и уси сійӧ вӧв вывсьыс.
Но и сэтӧн эз сетчы лях, век на выныштчис враглы сетны удар, но слабитӧма сабляыскӧд ӧттшӧтш усьысь киыс.
А Кукубенко, кыкнан киас ассьыс сьӧкыд плашсӧ босьтӧмӧн, сатшкис сійӧс сылы дзик бледӧдӧм вомас:
чегис сакар кодь кык пинь, кык пельӧ вундіс кывсӧ, дрӧбитіс горш весьтса сюрса лысӧ да пырис пыдӧдз муас;
сідзи сійӧ и тувъяліс сійӧс сэтчӧ нэм кежлас уль му бердӧ.
Ключӧн ыльнитіс вывлань ю бердса калина кодь алӧй, высокӧй дворянскӧй вирыс да краситіс ставнас зарниӧн вурлӧм виж кафтансӧ сылысь.
А Кукубенко эновтіс нин сійӧс да писькӧдчис аслас незамайновецъяскӧд мӧд чукӧрӧ.
«Эх, эновтіс идравтӧг этатшӧм дона паськӧм!» шуис уманскӧй куреннӧй Бородатый, ас йӧз дінсьыс сійӧ местаӧ мунӧмӧн, кӧні куйліс Кукубенкоӧн виӧм шляхтич.
«Ме сизимӧс вии шляхтичьястӧ аслам киӧн, а татшӧм паськӧмтӧ эг на аддзыв некод вылысь».
И горшлунӧн ылалі Бородатый: копыртчис, медым пӧрччӧдны сы вылысь дона доспехъяссӧ, перйис нин самоцветнӧй изъясысь вӧчӧм оправаа турецкӧй пурт, разис вӧнь помсьыс червонецъяс тыра черенок, пӧрччӧдіс морӧс вывсьыс вӧсни белье тыра, дона эзысь тыра да ныв кудри тыра сумкасӧ, коді видзсьӧ вӧлі казьтылӧм вылӧ.
Эз и кывлы Бородатый, кыдзи лэбыштіс сы вылӧ бӧрвывсяньыс гӧрд ныра хорунжӧй, кодӧс кык пӧрйӧ нин вӧлі уськӧдлӧма сыӧн седлӧ вывсьыс да коді пӧлучитіс нин бур зазубрина казьтылӧм вылӧ.
Шеныштчис сійӧ став пельпомъяснас да кучкис сылы саблянас копыртчӧм сьыліас.
Эз бурӧ вайӧд горшлуныс козаклӧн: чеччыштіс вынйӧра юрыс, да уси юртӧм шойыс, ылӧдз гӧгӧр мусӧ вирнас кӧтӧдӧмӧн.
Кайис вывлань суровӧй козацкӧй душа, букыштчӧмӧн да скӧралӧмӧн, да сыкӧд ӧттшӧтш шензьӧмӧн, мый сэтшӧм водз лэбыштіс татшӧм крепыд тушаысь.
Эз вевъяв хорунжӧй кватитны чубӧдыс атаманскӧй юрсӧ, медым кӧртавны сійӧс седлӧ бердас, а сэні нин и вӧлӧма суровӧй водзӧс босьтысь.
Кыдзи енэжын шывъялысь варыш, аслас ён бордъяснас уна кытшъяс сетӧмӧн, друг сувтӧ бордъяссӧ паськӧдӧмӧн ӧти места вылӧ да ньӧв моз лэбӧ сысянь дзик туй дорын горзысь ай-перепел вылӧ, сідзи Тараслӧн пиыс Остап лэбыштіс друг хорунжӧй вылӧ да пырысь-пыр чӧвтіс сылы сьылі вылас гез.
Гӧрдӧдіс нӧшта ёнджыка гӧрд чужӧмыс хорунжӧйлӧн, кор зэлӧдіс сылысь горшсӧ лёк петля, кватитчыліс эськӧ сійӧ пистолет дінас, но войтӧв кыскӧм киыс эз вермы веськӧдны лыйӧмсӧ да весь лэбыштіс эрд вылӧ пуляыс.
Остап сэні жӧ сійӧ седлӧ бердысь разис шӧвк шнур, кодӧс новлӧдлӧ вӧлі хорунжӧй пленнӧйясӧс кӧрталӧм вылӧ, и сы шнурнас жӧ кӧрталіс сійӧс киясӧдыс да кокъясӧдыс, крукаліс гез помсӧ седлӧ бердас да кыскис сійӧс эрд вомӧн, уманскӧй куреньса став козакъясӧс гораа чуксалӧмӧн, медым мунісны сетны атаманлы медбӧръя честь.
Мыйӧн кылісны уманецъяс, мый налӧн куреннӧй атаман Бородатый абу нин ловъя, эновтісны тыш мунан эрдсӧ да котӧртісны идравны сылысь телӧсӧ, и сэні жӧ кутісны сӧветуйтчыны, кодӧс бӧрйыны куреннӧйӧ.
Бӧръяпом шуисны:
«Да мый вылӧ сӧветуйтчынысӧ;
бурджыкӧс оз позь пуктыны куреннӧйӧ некодӧс, Бульбенко Остапӧс кындзи;
сійӧ, збыль, медся том миян дорысь, но вежӧрыс сылӧн пӧрысь мортлӧн кодь.»
Остап, шапкасӧ пӧрччӧмӧн став козак-ёртъяссӧ аттьӧаліс честьысь, эз кут вештысьны ни томлуннас, ни том вежӧрнас, тӧдӧмӧн, мый кадыс военнӧй да абу сэтчӧдз ӧні; а сэні жӧ нуӧдіс найӧс веськыда чукӧр вылӧ да петкӧдліс нин налы ставныслы, мый эз весь бӧрйыны сійӧс атаманӧ.
Чувствуйтны пондісны ляхъяс, мый делӧыс пондіс нин лоны вывті жар, бӧрыньтчисны да котӧртісны эрд вомӧн, медым чукӧртчыны сійӧ мӧдар помас.
А латшкӧсіник полковник шеныштіс дзик ворота дорас стройӧн .сулалысь свежӧй нёль сотнялы, да йиркнитіс сэтысянь картечӧн козацкӧй чукӧръясӧ.
Но этша кодӧдз воис: пуляяс инмисны козацкӧй ӧшъяслы, кодъяс дикӧя видзӧдісны кось вылӧ.
Бакӧстісны повзьӧм ӧшъяс, бергӧдчисны козацкӧй таборлань, жугӧдлісны додьяс да унаӧс талялісны.
Но Тарас, тайӧ кадӧ засадаысь чепӧсйӧмӧн, горзігтыр уськӧдчис паныд.
Бӧрвыв бергӧдчис горӧдӧмысь повзьӧм став дурмӧм стадоыс да шыбытчис ляшскӧй полкъяс вылӧ, пӧрӧдіс конницасӧ, ставнысӧ нырис да разӧдіс.
«О, аттьӧ тіянлы, ӧшъяс!» горзісны запорожецъяс: «служитінныд век походнӧй служба, а ӧні и военнӧйӧс служитінныд!»
И кучкисны выль вынъясӧн неприятель вылӧ.
Уна сэки виалісны врагъясӧс.
Унаӧн петкӧдлісны асьнысӧ: Метелыця, Шило, кыкнан Пысаренко, Вовтузенко и эз этша вӧв быдсяма мукӧдыс.
Аддзисны ляхъяс, мый омӧль пондіс лоны бӧръяпом, лэптісны зібйыв спас да горӧдісны восьтыны карса воротаяссӧ.
Дзуртыштӧмӧн воссисны кӧртӧн эжӧм воротаясыс да лэдзисны пырны, кыдзи ыжъясӧс гидӧ, чукӧртчӧм, мудз да бусӧн вевттьысьӧм всадникъясӧс.
Запорожецъяс пӧвсысь унаӧн вӧтчыны пондылісны на бӧрся, но Остап ассьыс уманецъяссӧ ӧлӧдіс, шуӧмӧн: «ылӧджык, ылӧджык, панъяс-вокъяс, стен дорсьыд! оз шогмы матӧ матыстчыны на дінӧ!»
И збыль висьталіс, сы вӧсна мый стенъяс вывсянь друг йиркнитісны да кутісны шӧтны быдторйӧн, мый оз веськав, да уналы сюри.
Сійӧ каднас матыстчис кошевӧй да ошкис Остапӧс, шуӧмӧн: «Вот и выль атаман, а нуӧдӧ войскасӧ сідзи, кыдзи и пӧрысь!»
Бергӧдчыштіс пӧрысь Бульба видзӧдлыны, кутшӧм сэні выль атаман, и аддзис, мый став уманецъяс водзвылын пукаліс вӧв вылын Остап, и шапкасӧ боквыв вештыштӧма, и атаманскӧй палицаыс киас.
«Видзӧд тэ кутшӧм!» шуис сійӧ, Остап вылӧ видзӧдӧмӧн, да нимкодь лои пӧрысьлы да кутіс благодаритны став уманецъясӧс пиыслы вӧчӧм честьысь.
Козакъяс выльысь бӧрыньтчисны, таборъясланьныс мунны лӧсьӧдчӧмӧн, а карса вал вылын бара тыдовтчисны ляхъяс косясьлӧм епанчаясаӧсь нин.
Косьмалӧма вир уна дона кафтанъяс вылын да бусӧн вевттьысьӧмаӧсь мича ыргӧн шапкаясыс.
«Мый, кӧртавлінныд?», горӧдісны налы улысянь запорожецъяс.
«Вот ме тіянӧс!» горзіс вылысянь век сідзжӧ кыз полковник, гез петкӧдліг дырйи,
и век на эз дугдыны грӧзитны буссьӧм, мудз воинъяс, да шыбласисны кывъяснаныс кыкнанладорсяньыс ставныс, кодъяс ёнӧсьджык вӧліны кыв вылын.
Медбӧрти разӧдчалісны ставныс.
Коді водіс шойччыны, кось бӧрын мудзӧмысь; коді киськалӧ вӧлі муӧн ассьыс ранаяссӧ да косявлӧ кӧртӧдъяс вылӧ чышъянъяс да дона паськӧмъяс, кодъясӧс пӧрччӧдісны виӧм неприятельяс вылысь.
Мукӧдъяс жӧ, кодъяс вӧліны свежӧйджыкӧсь, заводитісны чукӧртны шойяс да сетны медбӧръя почесть.
Палашъясӧн да копьёясӧн кодъялісны гуяс, шапкаяснас, пӧлаяснас петкӧдлісны мусӧ, честнӧя тэчисны козацкӧй телӧяс да тыртісны свежӧй муӧн, медым эз сюр ракаяслы да хищнӧй орёлъяслы кокавны налысь синъяссӧ.
А ляшскӧй телӧяс, кыдзи веськалӧ, дасъясӧн вӧй вӧв бӧжъясӧ кӧртавлӧмӧн, лэдзисны найӧс став поле пасьтаыс да дыр сэсся вӧтчисны на бӧрся да швучйӧдлісны налы бокъясас.
Лэбисны дурмӧм вӧвъяс бӧрӧздаясті, мылькъяс кузя, рӧвъяс вомӧн да шоръяс вомӧн и нӧйтчисны му бердын гырдӧн да бусӧн вевттьысьӧм ляшскӧй шойяс.
Сэсся пуксялісны кытшъясӧн став куреньяс ужнайтны да дыр сёрнитісны делӧяс да подвигъяс йылысь, кодъяс сюрисны быдӧнлы пай вылӧ, выль воысьяслы да потомстволы нэм чӧж висьтавлӧм вылӧ.
Дыр эз водны найӧ.
А быдӧнысь меддыр эз вод пӧрысь Тарас, пыр мӧвпаліс, мый эськӧ лоӧ, мый Андрий эз вӧв врагъяс воинъяс костын.
Яндысис-ӧ Иуда петны ас йӧзлы паныд либӧ пӧръяліс жид да сюрӧма сійӧ, прӧстӧ, невӧляӧ.
Но сэні жӧ тӧдвылас уськӧдіс сійӧ, мый мераысь вывті кыскӧ вӧлі Андрийлысь сьӧлӧмсӧ нывбаба сёрнияс вылӧ, кутіс чувствуйтны шог да чорыда клянитчис ас пытшкас сылысь писӧ ас дінас кыскысь полячкалы паныд.
И сійӧ эськӧ пӧртіс олӧмӧ ассьыс клятвасӧ; эз видзӧдлы эськӧ сы мичлун вылӧ, кыскис эськӧ сійӧс кыз, пышнӧй кӧсаӧдыс, кыскис эськӧ сійӧ ас бӧрсяыс став эрд кузяыс став козакъяс пӧвсті.
Нӧйтчисны эськӧ му бердӧ, гырдсермунӧмӧн да бусӧн вевттьысьӧмӧн сылӧн чуднӧй морӧсъясыс да пельпомъясыс, кодъяс аслас югвидзӧмнас ӧткодьӧсь гӧра йывъяс вевттьысь сывлытӧм лымкӧд.
Разӧдіс эськӧ сійӧ торпыригӧ сылысь пышнӧй, прекраснӧй телӧсӧ.
Но эз тӧд Бульба сійӧс, мый дасьтӧ ен аски кежлӧ мортлы, и кутіс вунӧдчыны унмӧн да бӧръяпом унмовсис.
А козакъяс век на сёрнитісны ас костаныс, да войбыд сулаліс бияс дорын, быд помӧ сюся видзӧдӧмӧн, садь, синъяссӧ куньлытӧм стража.
VIII
Шондіыс эз на во енэж шӧрӧдзыс, кыдз став запорожецъяс чукӧртчисны кытшъясӧ.
Сечсянь воис юӧр, мый татараяс, козакъяс ветліг кості, грабитӧмаӧсь сэсь ставсӧ, кодйӧмны эмбурсӧ, кодӧс козакъяс гусьӧн видзисны му улын, нӧйтӧмны да босьтӧмны пленӧ ставсӧ, кодъяс кольлісны, да став босьтӧм стадаяснас да табунъяснас мӧдӧдчӧмны туйӧ веськыда Перекопланьӧ.
Ӧти козак сӧмын, Максим Голодуха, нетшыштчӧма татараяс киысь, виӧма Мирзаӧс, разьӧма сы ордысь цехинъяс тыра мешӧксӧ да татарскӧй вӧв вылын, татарскӧй паськӧмӧн, лунӧн джынйӧнӧн да кык вой пышйӧма вӧтӧдӧмысь, кувтӧдзыс вӧтлӧма вӧвсӧ, пуксьӧма туй вылас мӧд вылӧ, кувтӧдзыс жӧ вӧтлӧма и сійӧс, да коймӧд вылын нин воӧма запорожскӧй таборӧ, локтіг мозыс тӧдмалӧмӧн, мый запорожецъяс Дубно дорынӧсь.
Сӧмын и удитіс сійӧ висьтавны, мый лои сэтшӧм лёктор; но мый вӧсна сійӧ артмӧма, юыштісны-ӧ кольӧм запорожецъяс козацкӧй обычай серти, да кодъюрӧн сетчисны пленӧ, и кыдзи тӧдмалӧмаӧсь татараяс войсковӧй эмбур гуалан местасӧ, — та йылысь нинӧм эз висьтав сійӧ.
Ёна мудзӧм козак, пыктӧма ставнас, чужӧмыс гожъялӧма да сотӧма тӧлӧн; уси сійӧ сэтчӧ жӧ да унмовсис чорыд унмӧн.
Татшӧм случайяс дырйи ведитчӧ вӧлі запорожецъяслӧн вӧтчыны сійӧ жӧ минутаас гусясьысьяс бӧрся, туй вылын суӧдны найӧс зільӧмӧн, сы вӧсна мый пленнӧйяс стӧч вермисны эськӧ веськавны Малӧй Азияса базаръяс вылӧ, Смирнӧын, Критскӧй ді вылын, и енмыс тӧдас кутшӧм местаясын эськӧ эз петкӧдчыны чубатӧй запорожскӧй юръяс.
Вот мый вӧсна чукӧртчисны запорожецъяс.
Ставныс ӧтитӧг сулалісны найӧ шапкаясаӧсь, сы вӧсна мый локтісны эз сы могысь, медым кывзыны начальстволысь моз, атаманлысь приказ, но сӧвещайтчыны, кыдзи ас костаныс равнӧйяс.
«Вай сетӧй сӧвет первой пӧрысьяс!» — горӧдісны йӧз чукӧрын.
«Сет сӧвет кошевӧй!» шуалісны мукӧдъяс.
И кошевӧй пӧрччис шапкасӧ, эз нин сідзи, кыдзи начальник, а кыдзи ёрт, аттьӧаліс став козакъясӧс честьысь да шуис:
«Уна миян пӧвсысь эмӧсь пӧрысьяс да сӧветнаныс вежӧраджыкъяс; но менӧ кӧ нин почтитінныд, то менам сӧветӧй: не воштыны, ёртъяс, кад да вӧтчыны татарин бӧрся.
Ӧд ті асьныд тӧданныд, мыйся морт татариныд.
Грабитӧм добраӧн сійӧ оз кут виччысьны миянлысь локтӧм, а здукӧн мытаритас сійӧс, мый весиг и туйпомсӧ он аддзы.
Татшӧм менам сӧвет: мунны.
Ми тані гуляйтыштім нин.
Ляхъяс тӧдӧны, кодъяс сэтшӧм козакъясыс; вера вӧсна, мый вӧлі вын серти, водзӧс босьтім, выгодаыд жӧ тшыг кар помсьыд абу уна.
И сідз, менам сӧвет: мунны!».
«Мунны!» гора гӧлӧсӧн кыліс запорожскӧй куреньясын.
Но Тарас Бульбалы эз воны сьӧлӧм вылас татшӧм кывъясыд, да нӧшта улӧджык ӧшӧдіс аслас синъяс вылас ассьыс букыш, сьӧдов-еджыдов синкымъяссӧ, кодъяс вӧлі скодитӧны джуджыд гӧра чурк йылын быдмысь кустъяс вылӧ, кодъяслысь йывъяссӧ дзикӧдз тыртӧма войвывса кодь ема гыӧрӧн.
«Абу, абу веськыд сӧветыд тэнад, кошевӧй!» шуис сійӧ: «тэ не сідз сёрнитан,
тэ вунӧдӧмыд, тыдалӧ, мый пленын кольӧны миян йӧз, кодъясӧс босьтісны ляхъяс?
Тэ кӧсъян, тыдалӧ, медым ми эгӧ уважитӧй тӧвариществолысь медводдза законсӧ, эновтім эськӧ вокъяснымӧс ассьыным сы вылӧ, медым на вылысь ловъя вывсьыныс кулисны кучиксӧ, либӧ, налысь козацкӧй телӧяссӧ торъяс вылӧ четвертуйтӧмӧн, новлӧдлісны эськӧ найӧс каръясті да сиктъясті, кыдзи ӧнӧдз найӧ вӧчлісны гетманкӧд да Украинаын медбур роч витязьяскӧд.
Этша ӧмӧй найӧ поругайтчисны святыня вылын?
Мый нӧ ми сэтшӧмыс? Юала ме ставныдлысь тіянлысь;
мыйся козак нӧ сійӧ, коді эновтіс ёртсӧ бедаын, эновтіс сійӧс понйӧс моз пропадитны йӧз муын?
Сы вылӧ нин кӧ мӧдіс, мый ставӧн нинӧм туйӧ пуктӧны козацкӧй честьсӧ, асланыс дзор усъясаныс сьӧлыштны да асьнысӧ ӧбиднӧй кывъясӧн кыскавны лэдзӧмӧн, сідз кӧ оз жӧ нин некод укӧрит менӧ.
Ӧтнам кольчча».
Падмисны став сулалысь запорожецъяс.
«А тэ ӧмӧй вунӧдін, боевӧй полковник» шуис сэки кошевӧй: «мый татараяс киын миян ёртъяс жӧ, мый ми кӧ ӧні найӧс огӧ мездӧй, то олӧмныс налӧн лоӧ вузалӧма нэм чӧжся невольничество вылӧ язычникъяслы, мый медся лёк смертьысь омӧльджык;
вунӧдін ӧмӧй, мый на ордын ӧні став казнаным миян, кодӧс шедӧдӧма христианскӧй вераӧн?».
Думайтчисны став козакъяс да эз тӧдны, мый шуны.
Некодлы на пӧвсысь эз вӧв окота заслужитны ӧбиднӧй слава.
Сэки петіс ставсьыс медводзӧ запорожскӧй войскаын арлыднас медся пӧрысь Касьян Бовдюг.
Став козакъяссянь сійӧ вӧлі честьын; кык пӧрйӧ нин сійӧс бӧрйылісны кошевӧйӧ и войнаяс вылын сідз жӧ вӧлі бур козак, но важӧн нин пӧрысьмис да эз вӧвлы некутшӧм походъясын; эз радейтлы сідзжӧ и сӧветъяс сетавны некодлы, а радейтліс пӧрысь вояка куйлыны бок вылас козацкӧй кытшъяс дорын, став вӧвлӧм случайяс да козацкӧй походъяс йылысь висьталӧмъяс кывзігтырйи.
Некор эз сюйсьыв сійӧ найӧ сёрниясӧ, а век сӧмын кывзіс да личкышталіс пӧимсӧ аслас дженьыдик кальянсьыс, кодӧс эз лэдзлы вомсьыс, да дыр сэсся сійӧ пукалас вӧлі, неуна синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, и оз тӧдны вӧлі козакъяс, узис-ӧ сійӧ, либӧ век на нӧшта кывзіс.
Став походъяс дырйи сійӧ кольччыліс гортас, но тайӧ здукыс босьтчӧдіс пӧрысьӧс.
Шеныштіс кинас козакъяс ногӧн да шуис:
«А не куды пошло!
Муна и ме, гашкӧ, казачестволы мыйын кӧ згӧдитча.
Став козакъяс ланьтісны, кор сійӧ ӧні выступитіс собрание водзын, ӧд важӧн нин эз кывлыны сысянь некутшӧм кыв.
Ставлы окота вӧлі тӧдны, мый висьталас Бовдюг.
«Воис ӧчеред и меным кыв шуны, панъяс-вокъяс», тадзи сійӧ заводитіс: «кывзыштӧй, челядь, пӧрысьӧс.
Мудрӧя висьталіс кошевӧй да, кыдзи козацкӧй войскалӧн юр, коді обязан видзны сійӧс да тӧждысьны войсковӧй эмбур вӧсна, мудрӧйджыка нинӧм сійӧ эз вермы висьтавны.
Со мый!
Тайӧ мед лоас менам первой сёрниӧн.
А со мый висьталас менам мӧд сёрниӧй:
ыджыд правда висьталіс и полковник Тарас: мед сетас, енмӧй, сылы кузьджык нэм, да медым татшӧм полковникъясыс унджык вӧлі Украинаын!
Медводдза мог да медводдза честь козаклӧн эм соблюдайтны товарищество.
Мый дыра нин эг ов ме аслам нэмын, эг кывлы ме, панъяс-вокъяс, медым козак эновтіс кӧнкӧ, либӧ вузаліс кыдзкӧ ассьыс ёртсӧ.
И ӧтияс и мӧдъяс миян ёртъяс — этшаджыкӧнӧсь найӧ али унджыкӧнӧсь, ӧткодь, ставныс ёртъяс, ставныс миянлы донаӧсь.
Сідзкӧ со кутшӧм менам сёрниӧй: найӧ, кодъяслы мусаӧсь татараясӧн босьтӧм ёртъяс, мӧдӧдчасны татараяс бӧрся, а кодъяслы мусаӧсь ляхъясӧн пленӧ босьтӧмъяс да абу окота эновтны веськыд делӧсӧ, мед кольччӧны.
Кошевӧй аслас мог кузя мунас ӧти джынйыскӧд татараяс бӧрся, а мӧд джынйыс бӧръяс аслыс наказнӧй атаманӧс.
А наказнӧй атаманӧн, кӧсъянныд кӧ кывзыны еджыд юрлысь, оз гӧдитчы лоны некодлы мӧдлы, кыдзи сӧмын Тарас Бульбалы.
Абу миян пӧвсын некод доблестьын сылы ӧткодьыс».
Тадзи висьталіс Бовдюг да лӧнис, радлыны кутісны став козакъяс, мый татшӧм ногӧн вайӧдіс найӧс вежӧр вылӧ пӧрысь морт.
Ставныс вывлань качӧдлісны шапкаяснысӧ да горӧдісны:
«Аттьӧ тэныд, батько!
Чӧв олін, чӧв олін, дыр чӧв олін, да со медбӧрти и висьталін.
Эн весь шулы, походад мӧдӧдчигӧн, мый згӧдитчан казачестволы: сідзи и артмис».
«Мый, сӧгласенӧсь ті та вылӧ?» юаліс кошевӧй.
«Ставӧн сӧгласенӧсь!» горӧдісны козакъяс.
«Сідзкӧ, радалы пом?»
«Радалы пом!» горӧдісны козакъяс.
«Кывзӧй жӧ ӧні войсковӧй приказтӧ, челядь», шуис кошевӧй, петіс водзӧ да шапкаасис, и став запорожецъяс, мыйда найӧ вӧліны, пӧрччисны шапкаяснысӧ да колины куш юраӧсь, синъяснысӧ муӧ лэдзӧмӧн, кыдзи век овлывліс козакъяс пӧвсын, кор лӧсьӧдчыліс мыйкӧ висьтавны старшӧй.
«Ӧні торйӧдчӧй, панъяс-вокъяс!
коді кӧсйӧ мунны, мун веськыдладор бокӧ; коді кольччӧ, мун шуйгаладорӧ,
кытчӧ куреньлӧн ыджыдджык юкӧныс вуджас, сэтчӧ и атаман; ичӧтджык юкӧныс кӧ вуджӧ, ӧтлаась мукӧд куреньяс дінӧ».
И ставыс кутісны вуджавны коді веськыдладорӧ, коді шуйгаладорӧ.
Кутшӧм куреньлӧн ыджыдджык юкӧныс вуджліс, сэтчӧ и куреннӧй атаман вуджліс; кодлӧн ичӧтджык юкӧныс, сійӧ ӧтлаасьліс мукӧд куреньяс дінӧ; и артмис неуна эз шӧрипӧв кыкнанладорас.
Окотитісны кольччыны: пӧшти ставнас незамайновскӧй курень, Поповичевскӧй куреньлӧн унджык йӧзыс, Уманскӧй курень ставнас, Каневскӧй курень ставнас, Стебликивскӧй куреньлӧн ыджыдджык юкӧныс, Тымошевскӧй куреньлӧн ыджыдджык юкӧныс.
Мукӧдыс ставыс окотитісны татараясӧс суӧдны мунны.
Уна вӧлі кыкнанладорас ён да храбрӧй козакъяс.
На пӧвсын, кодъяс решитчисны мунны татараяс бӧрся, вӧлі Череватый, бур пӧрысь козак, Покотыполе, Лемиш, Прокопович Хома;
Демид Попович сэтчӧ жӧ вуджис, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі зэв ылалысь характера козак, эз вермы дыр пукавны ӧти местаын; ляхъяскӧд сійӧ видліс нин делӧсӧ, окота вӧлі видлыны нӧшта татараяскӧд.
Куреннӧйяс вӧліны Ностюган, Покрышка, Невылычкий; да уна нӧшта мукӧд славнӧй да храбрӧй козакъяс окотитісны видлыны мечнысӧ да ён пельпомнысӧ татаринкӧд схваткаын.
Эз этша вӧв сідзжӧ зэв да зэв бур козакъяс на пӧвсын, кодъяс окотитісны кольччыны: куреннӧйяс Демытрович, Кукубенко, Вертыхвист, Балабан, Бульбенко Остап.
Сэсся уна вӧлі нӧшта мукӧд именитӧй да ён козакъяс: Вовтузенко, Черевыченко, Степан Гуска, Охрим Гуска, Микола Густый, Задорожний, Метелыця, Иван Закрутыгуба, Мосий Шило, Дёгтяренко, Сыдоренко, Пысаренко, сэсся мӧд Пысаренко, сэсся нӧшта Пысаренко, да уна вӧлі мукӧд бур козакъяс.
Ставныс вӧліны ветлӧм-мунӧм войтыр; ветлывлісны анатольскӧй берегъяс кузя, крымскӧй солончакъяс да степьяс кузя, Днепрӧ усьысь став гырысь и посни юяс кузя, став пыранінъяс да Днепровскӧй діяс кузя;
вӧвліны молдавскӧй, волошскӧй, турецкӧй муясын;
ветлісны став Чернӧй море пасьтаыс кык руля козацкӧй пыжъясӧн.
Ветымын пыжӧн радӧн уськӧдчывлісны зэв озыр да джуджыд корабльяс вылӧ, вӧйталісны эз этша турецкӧй галеръяс да уна-уна лыйлісны порок асланыс нэмын;
эз ӧтчыд косявлыны нямӧдъяс вылӧ дона паволокаяс да оксамитъяс.
Эз ӧтчыд гач кӧв йылын ӧшалысь кӧшӧльяс тыртсьывны ставыс чистӧй чехинъясӧн.
А мыйта быдӧн на пӧвсысь юис да гуляйтіс добрасӧ, коді лои мӧдлы эськӧ нэм кежлас, сійӧс и артавны оз позь.
Ставсӧ лэдзисны по-козацки, став мирсӧ гӧститӧдӧмӧн да музыка медалӧмӧн, медым ставыс гажӧдчис, мый кӧть эм свет вылас.
Нӧшта и ӧні гежӧдлӧн на пӧвсысь эз вӧв гуалӧма добрасӧ: кружкаяс, эзысь кӧшъяс да запястьеяс камышъяс улын днепровскӧй діяс вылын, медым эз ло татаринлы аддзыны сійӧс, эськӧ лоис кӧ несчастье, удайтчис сылы тӧдлытӧг уськӧдчыны Сечь вылӧ, но сьӧкыд вӧлі эськӧ татаринлы аддзыны сійӧс, сы вӧсна мый и ачыс кӧзяиныс кутіс нин вунӧдны, код местаӧ гуавліс сійӧс.
Татшӧмӧсь то вӧліны козакъяс, кодъяс окотитісны кольччыны да водзӧс босьтны ляхъяслысь вернӧй ёртъяссьыныс да христова вераысь!
Пӧрысь козак Бовдюг окотитіс сідзжӧ кольччыны накӧд, шуис: «Ӧні абу сэтшӧм менам арлыдӧй, медым вӧтлысьны татара бӧрся; а тані эм места, кӧні кувны бур козацкӧй смертьӧн.
Важӧн нин ме кора вӧлі енлысь, медым, ковмас кӧ помавны олӧм, то мед эськӧ помавны сійӧс война вылын святӧй да христианскӧй делӧ вӧсна.
Сідзи сійӧ и лои.
Славнӧйджык пом оз нин ло мӧдлаын пӧрысь козаклы».
Кор торйӧдчисны ставныс да сувталісны кыкладор бокӧ кык радӧн куреньяснас, кошевӧй муніс радъяс костӧдыс да шуис:
«А мый, панъяс-вокъясӧй, доволенӧсь-ӧ ӧтар бокыс мӧдарнас?
«Ставӧн доволенӧсь, батько!» вочавидзисны козакъяс.
«Но, сідзкӧ окыштчӧй жӧ да сетӧй мӧда-мӧдныдлы прощанье, ӧд, енмыс тӧдас, лоас-ӧ нэмнад нӧшта аддзысьлыны.
Кывзӧй ассьыныд атамантӧ, а исполняйтӧй сійӧ, мый асьныд тӧданныд: асьныд тӧданныд, мый тшӧктӧ козацкӧй честь».
И став козакыс, мыйтаӧн найӧ эз вӧвны, окасялісны ас костаныс.
Заводитісны первой атаманъяс, да, кияснаныс ассьыныс дзор усъяссӧ малыштӧмӧн, окасисны крестӧн да сэсся кутчысисны воча ки да крепыда кутлісны кинысӧ.
Кӧсйис ӧтиыс мӧдыслысь юавны: «мый, панӧй-вокӧй, аддзысьлам али огӧ аддзысьлӧ?» да эз и юавны, ланьтісны, и мӧвпыштчисны кыкнан дзор юрыс.
А козакъяс ставныс ӧтитӧг прӧщайтчисны, тӧдісны, мый уна лоас удж ӧтикыслы и мӧдныслы, но эз решитчыны, век жӧ, пырысь-пыр янсӧдчыны, а решитісны виччысьны пемыд войся кадсӧ, медым не сетны неприятельлы казявны козацкӧй войскаын чинӧмсӧ.
Сэсся ставныс муналісны куреньясӧ ӧбедайтны.
Ӧбед бӧрын ставныс, кодъяслы колӧ вӧлі петны туйӧ, водісны шойччыны да узисны чорыда да кузь унмӧн, быттьӧ чувствуйтӧмӧн, мый, гашкӧ, медбӧръя узьӧм сюрӧ налы узьны татшӧм вӧля вылын.
Узисны дзик шонді лэччытӧдзыс; а мыйӧн шондіыс лэччис да неуна пемдыштіс, кутісны мавтны телегаяс.
Лӧсьӧдчӧм бӧрын, лэдзисны водзӧ додьяссӧ, а асьныс, шапкаяссӧ лэптыштлӧмӧн ёртъясыскӧд нӧшта ӧтчыд прӧщайтчиг, ньӧжйӧника мунісны додьяс бӧрся.
Конница чиннӧя, вӧвъяс вылӧ горӧдыштавтӧг да шутёвтлыштавтӧг, кокньыдика тапсьӧдіс подаяс бӧрся, и регыд найӧ эз кутны тыдавны пемыдас.
Пыдысянь кыліс сӧмын вӧв кокшы да ӧткымын кӧльӧсаяслӧн дзуртыштӧм, коді оз на лючкиа гӧгыльтчы либӧ эз вӧв бура мавтӧма войся пемыд вӧснаыс.
Дыр на кольӧм ёртъясыс ӧвтісны налы ылысянь кинаныс, кӧть оз вӧлі нинӧм тыдав.
А кор лэччисны да бӧр локтісны асланыс местаясӧ, кор аддзисны ясыда югвидзысь кодзувъяс дырйи, мый джын телегаыс эз нин вӧв места вылын, мый унаӧн, унаӧн абуӧсь, гажтӧм лои быдӧнлы сьӧлӧм выланыс, да ставныс думайтсисны аскӧсйытӧгныс, ассьыныс гулливӧй юръяссӧ муӧ ӧшӧдӧмӧн.
Тарас казяліс, кутшӧм гудырӧсь лоины козацкӧй радъяс да кыдзи дзуглясьӧм, коді абу приличнӧ храбрӧйлы, кутіс надзӧник сывтыртны козацкӧй юръясӧс, но чӧв оліс: сійӧ кӧсйис сетны кад быдторлы, медым велалыштасны найӧ и дзуглясьӧм вылӧ, коді кыптіс ёртъясыскӧд прӧщайтчӧмӧн; а сэк кості шынитӧв дырйиыс дасьтысис ӧтпырйӧ да друг садьмӧдны найӧс ставнысӧ, по-козацки гикнитӧмӧн, медым выльысь да ыджыдджык вынӧн воддза дорысь, быдӧнлы сьӧлӧмас бӧр воис бодрость, мый вылӧ способнӧй сӧмын ӧти славянскӧй порода, паськыд, вынйӧра порода, мукӧдъяс водзын быттьӧ море ичӧтваа юяс водзын.
Кадыс кӧ бушкола, ставнас сійӧ пӧрӧ равзӧмӧ да гымӧ, бугритӧмӧн да валъяс кыпӧдӧмӧн, кыдзи не лэптыны найӧс вынтӧм юяслы.
Тӧвтӧм кӧ да лӧнь, став юяссьыс яснӧйджыка вольсыштӧ сійӧ ассьыс синмӧн судзтӧм стекляннӧй веркӧссӧ, синъяслысь нэмӧвӧйся негасӧ.
И тшӧктіс Тарас аслас слугаяслы разьны додьяс пӧвсысь ӧтиӧс, коді сулаліс торйӧн.
Став мукӧдъяс дорсьыс сійӧ вӧлі козацкӧй обозын ыджыдджык да ёнджык, кык пӧвса шынаясӧн вӧлі зэлӧдӧма кыз кӧльӧсаяссӧ сылысь, сьӧкыда сійӧс вӧлі сӧвтӧма, вевттьӧма попонаясӧн, крепыд ӧш кучикъясӧн да зэлыда кӧрталӧма сиралӧм гезъясӧн.
Доддяс вӧліны ставыс баклагаяс да бӧчкаяс важ бур вина тырӧн, коді дыр куйліс Тараслӧн кӧбрегъясас.
Босьтіс сійӧ сійӧс запас вылӧ торжественнӧй случай кежлӧ, медым, лоас кӧ великӧй минута да ставлы пондас лоны потомокъяслы висьталӧм вылӧ достойнӧй делӧ, то медым эськӧ ӧтитӧг быд козаклы сюри юыштны заповеднӧй винасӧ, медым великӧй минутаӧ великӧй и чувство шымыртіс мортӧс.
Полковничӧй приказ кылӧм бӧрын слугаяс уськӧдчисны додьяс дорӧ, палашъясӧн вундалісны ён гезъяссӧ, кулисны кыз ӧш куяссӧ да попонаяссӧ, да кыскалісны додь вывсьыс баклагаяссӧ да бочонокъяссӧ.
«А босьтӧй ставсӧ», шуис Бульба: «да ставӧн, мыйтаӧн кӧть эмӧсь, босьталӧй, кодлӧн мый эм: кӧш, либӧ черпак, кодӧн юктавланныд вӧвтӧ, либӧ кепысь, либӧ шапка, а мыйкӧ кӧ, то и прӧстӧ лӧсьӧд кыкнан содзтӧ».
И козакъяс ставӧн, мыйтаӧн эз вӧвны, босьталісны: кодлӧн вӧлі кӧш, кодлӧн вӧв юкталан черпак, кодлӧн кепысь, кодлӧн шапка, а коді лӧсьӧдіс и сідз кыкнан содзсӧ.
Ставныслы налы Тараслӧн слугаясыс, радъяс костӧдыс ветлӧдлӧмӧн, кисьталісны баклагаясысь да бочонокъясысь.
Но эз тшӧкты Тарас юны, кытчӧдз оз сет знак, медым юны налы ставныслы ӧтпырйӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны.
Тӧдіс Тарас, кӧть кутшӧм ён эз вӧв ачыс аснас важ бур винаыс да кӧть кутшӧма эз вӧв способнӧй сійӧ укрепитны мортлысь духсӧ, но сы дінӧ кӧ да ӧтлаасяс нӧшта приличнӧй кыв, то кык пӧв ёнджык лоас выныс и винаыслӧн и духыслӧн.
«Ме гӧститӧда тіянӧс, панъяс-вокъяс!» тадзи шуис Бульба, «ог сійӧ честь кузя, мый ті вӧчинныд менӧ асланыд атаманӧн, кӧть кутшӧм ыджыд эз вӧв татшӧм честьыд, сідзжӧ ог миян ёртъяскӧд прӧщайтчан честь кузя: ог, мукӧд дырйи приличнӧ ӧтиыс и мӧдыс; абу сэтшӧм ӧні миян водзын минутаыс.
Миян водзын ёна пӧсялан великӧй козацкӧй доблестьлӧн делӧяс!
Сідзкӧ, юамӧй, ёртъяс, ӧтпырйӧ, юамӧ медся войдӧр святӧй православнӧй вера вӧсна; медым воас медбӧрти сэтшӧм кад, медым став свет пасьта паськаліс да быдлаын лои эськӧ ӧти святӧй вера, и ставныс, кӧть мыйта эз вӧвны бусурманъяс, ставныс эськӧ лоины христианаӧн!
Да ӧти сайын нин юам и Сечь вӧсна, медым дыр сійӧ сулалас став бусурманстволы пӧгибель вылӧ, медым воысь-воӧ петісны эськӧ сэсь молодечьяс ӧти мӧдысь бурджыкӧсь, ӧти мӧдысь мичаджыкӧсь.
Да ӧттшӧтш нин юам и миян асланым слава вӧсна, медым шуасны внукъясным да сійӧ внукъяснымлӧн пияныс, мый вӧвліны коркӧ сэтшӧмъяс, кодъяс эз янӧдны товарищество да эз выдайтны ассьыныс йӧзӧс.
Сідзкӧ вера вӧсна, панъяс-вокъяс, вера вӧсна!»
«Вера вӧсна!» гымӧбтісны ставныс, кодъяс сулалісны матыса радъясын, кыз гӧлӧсъясӧн.
«Вера вӧсна» босьтісны ылыссаджыкъяс — и ставныс, мый кӧть мед эз вӧв, пӧрысь и том, юисны вера вӧсна.
«Сичь вӧсна!» шуис Тарас да вылӧ лэптіс юр весьтас кисӧ.
«Сичь вӧсна!» гораа юргис воддза радъясын.
«Сичь вӧсна!» шуисны ньӧжйӧника пӧрысьяс, дзор уснаныс легнитӧмӧн; и, пыркнитчӧмӧн, том сӧкӧлъяс моз, шуисны томъяс: «Сичь вӧсна!»
И кывліс ылӧдз полеыс, кыдзи казьтылісны козакъяс ассьыныс Сичсӧ.
«Ӧні медбӧръя вомтыр, ёртъяс, слава вӧсна да став христиана вӧсна, кутшӧмъяс олӧны свет вылын!»
И став козакыс, поле вылын ӧтитӧг, юисны медбӧръя вомтырсӧ кӧшъясысь слава вӧсна да став христиана вӧсна, кӧть кутшӧмъяс мед эз вӧвны свет вылын.
И дыр на шуалісны став радъяс кузя, став куреньяс костын:
«Став христиана вӧсна, кӧть кутшӧмъяс мед эз вӧвны свет вылын!»
Тыртӧм нин вӧлі кӧшъясыс а век на сулалісны козакъяс, кияснысӧ лэптӧмӧн.
Кӧть гажаа видзӧдісны синъясыс ставныслӧн налӧн, кодъяс югдісны винаӧн, но ёна мӧвпыштчисны найӧ.
Эз выгӧда йылысь да военнӧй барыш йылысь ӧні мӧвпавны найӧ, эз сы йылысь, кодлы шуд усьӧ чукӧртны червонецъяс, дона ӧружие, вурлӧм кафтанъяс да черкесскӧй вӧвъяс;
но мӧвпыштчисны найӧ, орёлъяс моз, кодъяс пуксьӧмны изъя гӧраяс йывъясӧ, кыръя джуджыд гӧра йывъясӧ, кодъяс вывсянь ылӧдз тыдалӧ помтӧм-дортӧм вольсыштчӧм море, кодӧс киськалӧма, посни лэбачьясӧн моз, галераяслӧн, корабльясӧн да быдсяма судноясӧн, кодӧс потшӧма бокъястіыс муртса тыдалан векньыдик поморьеясӧн, гебъяс кодь берег дорса каръясӧн да посньыдик турун кодь копыртчыштӧм вӧръясӧн.
Орёлъяс моз, найӧ видзӧдалісны синнаныс ас гӧгӧрыс став полесӧ да ылын сьӧдалысь судьбанысӧ ассьыныс.
Лоӧ, лоӧ став полеыс вевттьысьӧма найӧ чурвидзан еджыд лыясӧн, найӧ козацкӧй вирӧн ёна мыссьӧм да жуглӧм додьясӧн, чегъялӧм сабляясӧн да копьёясӧн вевттьысьӧмӧн.
Ылӧ паськаласны чубатӧй юръяс гартчӧм да косьмӧм гырдӧсь чубъяснаныс да увлань ӧшӧдӧм усъяснаныс;
кутасны, на вылӧ лэбзьӧмӧн, орёлъяс перъявны да нетшкыны налысь козацкӧй синъяссӧ.
Но ыджыд бур татшӧм паськыда да вӧльнӧя вольсыштчӧм смертнӧй ночлегын!
Оз пӧгибнит ни ӧти великодушнӧй делӧ да, кыдзи ружье вомысь ичӧтик порок чир, оз пропадит козацкӧй слава.
Лоас, лоас морӧсӧдзыс дзор тошка бандурист, а гашкӧ, нӧшта зрелӧй мужествоӧн тыр, но еджыд юра, сьӧлӧмнас туналана, пӧрысь, и шуас сійӧ на йылысь ассьыс топыд, вына кывсӧ.
И паськалас вывлань кыптӧмӧн став свет пасьтаыс на йылысь слава, и ставыс, кӧть мый сэсся оз чуж, кутас сёрнитны на йылысь.
Ӧд ылӧдз паськалӧ вына кыв, коді скодитӧ юрган колокольнӧй ыргӧн вылӧ, кытчӧ мастер уна пуктӧма дона, чистӧй эзысьсӧ, медым ылӧдз каръясті, лачугаясті, палатаясті да сиктъясті паськаліс гӧрд звӧныс, ставсӧ ӧтмоза святӧй молитва вылӧ чуксалӧмӧн.
IX
Карын некод эз тӧд, мый джын запорожецыс вӧтчисны татара бӧрся.
Магистратскӧй башня вывсянь казялісны сӧмын часӧвӧйяс, мый додьяслӧн мыйкӧ мында юкӧныс муніс вӧр сайӧ; но чайтісны, мый козакъяс лӧсьӧдчӧны вӧчны засада; сійӧ жӧ чайтіс и французскӧй инженер;
а сэк кості кывъясыс кошевӧйлӧн эз весь кольны, и карын сёян припасъяс эз кутны судзсьыны.
Колян нэмъяс обычай серти войскаяс эз артыштны, уна-ӧ налы вӧлі колӧ.
Видлісны петавны, но джын смельчакъяссӧ вӧлі сэні жӧ виӧма козакъясӧн, а мӧд джынсӧ вӧтлӧма карӧ кушӧн.
Но жидъяс воспользуйтчисны петалӧмнас да исалісны ставсӧ; кытчӧ да мыйла мунӧмны запорожецъяс, и кутшӧм именнӧ куреньяс, и уна-ӧ налӧн лыдыс, и уна-ӧ вӧлі места вылӧ кольччысьыс, и мый найӧ мӧвпалӧны вӧчны; ӧти кывйӧн, некымын минута мысти нин карын ставсӧ тӧдмалісны.
Полковникъяс збодермисны да дасьтысисны сетны сражение.
Тарас аддзӧ нин вӧлі сійӧс карын гызьӧм да шум серти да тэрмасьӧмӧн хлопочитіс, стрӧитіс, сеталіс приказъяс да наказъяс, сувтӧдаліс куим таборӧ куреньяссӧ, додьяснас крепость ногӧн найӧс кытшалӧмӧн, косясян ног, кодын запорожецъяс вӧвліны вермыны позьтӧмӧсь, кык куреньлы тшӧктіс пырны засадаӧ; поле вывса мыйкӧ ыджда юкӧнсӧ тувъяліс ёсь бедьясӧн, жугласьӧм ӧружиеӧн, копье торъясӧн, медым случай дырйи вӧтлыны сэтчӧ неприятельскӧй конницаӧс.
И кор ставсӧ вӧлі вӧчӧма, кыдзи колӧ, висьталіс козакъяслы речь эз сы могысь, медым збодермӧдны козакъясӧс да ыркӧдыштны найӧс, — тӧдіс, мый и сытӧг крепыдӧсь найӧ духнаныс, — а прӧстӧ аслыс окота вӧлі висьтавны ставсӧ, мый вӧлі сьӧлӧм вылас.
«Окота меным висьтавны тіянлы, панъясӧй, мый сэтшӧмыс эм миян товарищество.
Ми кывлім батьяссянь да пӧльяссянь, кутшӧм честьын ставлӧн вӧлі миян му: и грекъяслы сетіс асьсӧ тӧдны, и Царьградлысь босьтліс червонецъяс, и каръяс вӧліны пышнӧйӧсь, и вичкояс, и князьяс, князьяс роч рӧдысь, асланым князьяс, а не католическӧй недоверӧкъяс.
Ставсӧ босьтісны бусурманъяс, ставыс пропадитіс.
Сӧмын колим ми, сирӧтаяс, да, кыдзи ён верӧс бӧрын дӧва, сирӧта, сідз жӧ и ми, муным миян!
Вот татшӧм кадӧ сетім ми, ёртъяс, кинымӧс братство вылӧ;
со мый вылын сулалӧ миян тӧвариществоным!
Тӧвариществоысь святӧйджык йитӧдъяс абуӧсь.
Бать радейтӧ ассьыс дитясӧ, мам радейтӧ ассьыс дитясӧ, дитя радейтӧ батьсӧ и мамсӧ.
Но тайӧ абу сійӧ, вокъяс; радейтӧ и зверь ассьыс дитясӧ!
но рӧдняасьны сьӧлӧм серти рӧдствоӧн, а не вир серти, вермас сӧмын ӧти морт.
Вӧвліны и мукӧд муясын ёртъяс, но сэтшӧмъяс, кыдзи Роч муын, эз вӧвны сэтшӧм ёртъясыс.
Тіянлы не ӧтилы лоліс пропадайтны йӧз муын; видзӧдан: и сэні йӧз! сідзжӧ енлӧн морт, и сёрнитчан сыкӧд асморткӧд моз;
а кыдзи воас сэтчӧдз, медым висьтавны сьӧлӧмшӧр кыв — аддзан: абу! тӧлкаӧсь йӧз, да абу найӧ; сэтшӧм жӧ йӧз, да не найӧ!
Нет, вокъяс, сідзи радейтны, кыдзи роч сьӧлӧм, радейтны не сӧмын вежӧрӧн либӧ мыйкӧ мукӧдторйӧн, а ставнас, мый сетіс ен, (кӧть мый эм тэ пытшкын — а!...» шуис Тарас да шеныштіс кинас, и пыркӧдыштіс дзор юрнас, и уснас легнитіс, и шуис: «Оз, тадзи радейтны некод оз вермы!
Тӧда, подлӧя пансис ӧні миян му вылын; мӧвпалӧны сӧмын, медым налӧн вӧліны нянь зорӧдъяс, сёрӧмъяс, да налӧн вӧв табунъяс, да вӧліны эськӧ дзоньӧсь кӧбрӧгъясаныс печатайтӧм маясыс налӧн.
Босьталӧны чӧрт тӧдас кутшӧм бусурманскӧй обычайяс; яндысьӧны асланыс кывсьыс; ас морт ас морткӧд оз кӧсйы сёрнитны; ас морт ас мортӧс вузалӧ, кыдзи вузалӧны бездушнӧй тварӧс тӧргуйтан рынок вылын.
Бокӧвӧй корольлӧн милӧсть, да абу корольлӧн, а паскуднӧй милӧсть польскӧй магнатлӧн, коді аслас виж чоботъяснас чужъялӧ найӧс нырвоманыс, налы донаджык став братствоысь;
но медбӧръя подлюкалӧн, кӧть мед кутшӧм сійӧ эз вӧв, кӧть ставнас сійӧ туплясьӧма са пиын да копрасьӧмын, эм и сылӧн, вокъяс, роч чувствотор.
И садьмас сійӧ коркӧ, и кучкас сійӧ, коньӧр, пӧлаясас кияснас; кватитас асьсӧ юрӧдыс, ассьыс подлӧй олӧмсӧ гораа проклянитӧмӧн, позорнӧй делӧсӧ мучитчӧмӧн вештыны дась.
Мед жӧ тӧдасны найӧ ставныс, мый лоӧ сэтшӧмыс Роч му вылын товариществоыс.
Сы вылӧ кӧ нин мӧдіс, медым кувны, то некодлы на пӧвсысь оз удайтчы сідзи кувны!
Некодлы, некодлы!
сы вылӧ оз судзсьы налӧн шырлӧн кодь натураыс!
Тадзи сёрнитіс атаман да, кор помаліс речсӧ, век на пыркӧдіс козацкӧй делӧясын дзормӧм юрсӧ;
ставныслы, кӧть коді эз сулав, чорыда йиджис татшӧм речыд, пыдӧдз, дзик сьӧлӧмӧдзыс воӧмӧн.
Медся пӧрысьясыс радъясын лоины вӧрзьӧдчытӧмӧсь, дзор юръяссӧ муӧ ӧшӧдӧмӧн;
синваыс ньӧжйӧник доршасис синъясаныс; надзӧник найӧ чышкалісны сосъясаныс да сэсся ставныс, быттьӧ сёрнитчӧмӧн, пыркнитісны бывалӧй юръяснаныс.
Тӧдӧмысь, тыдалӧ, уна тӧдвылӧ уськӧдіс налы пӧрысь Тарас, тӧдсаторсӧ да бурторсӧ, мый овлӧ сьӧлӧм вылын шогӧн, удальствоӧн да олӧмлӧн став невзгодаясӧн вежӧрмӧдӧм мортлӧн, либӧ кӧть и найӧс тӧдмавтӧмӧн, но том жемчужнӧй душанас унатор чувствуйтысьлӧн, сійӧс чужтысь пӧрысь бать-мамныслы радуйтчӧм вылӧ.
А карсянь выступайтӧ нин вӧлі неприятельскӧй войска литавраясӧн да трубаясӧн грымӧдчигтырйи, да, бокъясас кинаныс мыджсьӧмӧн, петӧны вӧлі панъяс, лыдтӧм-щӧттӧм слугаясӧн кытшалӧмӧн.
Кыз полковник сеталіс приказъяс.
И кутісны найӧ сука наступайтны козацкӧй таборъяс вылӧ, горзӧмӧн, пищальясӧн метитчӧмӧн, синъяснаныс югъялӧмӧн да ыргӧн доспехъяснаныс дзирдалӧмӧн.
Мыйӧн сӧмын казялісны козакъяс, мый найӧ матыстчисны нин ружьеысь лыймӧн выяӧ, ставныс ӧтпырйӧ йиркнитісны сизим кивомлӧса пищальяссьыныс да, дугдывтӧг, пыр палитісны найӧ пищальяссьыныс.
Ылӧдз кыліс гораа щолкйӧдлӧмыс став матігӧгӧрса полеясті да муяс вывті, оръявлытӧм гувгӧмӧ ӧтлаасьӧмӧн; тшынӧн вевттис став мусӧ, а запорожецъяс век палитісны, лолыштлытӧг: бӧрвывсаяс сӧмын зарадиталісны да сеталісны водзвывсаяслы, неприятельӧс чуймӧдӧмӧн, коді эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи лыйлісны козакъяс, ружьенысӧ зарадитавтӧг.
Оз нин вӧлі тыдав ыджыд тшынлаыс, коді сывтыртіс ӧти и мӧд воинствосӧ, оз вӧлі тыдав, кыдзи то ӧтик, то мӧд оз вӧлі лоавны радъясын;
но чувствуйтӧны вӧлі ляхъяс, мый сука лэбӧны пуляяс да жар лоліс делӧыс;
и кор бӧрыньтчыштісны бӧрӧ, медым бокыньтчыштны тшынсьыс да гӧгӧр видзӧдлыны, то налӧн унаӧн асланыс радъясысь эз вӧвны.
А козакъяслӧн, гашкӧ, кык-ӧ-куимӧс вӧлі виӧма став сё вылас.
И пыр водзӧ палитісны пищальяссьыс козакъяс, ни ӧти минута кост сеттӧг.
Ачыс иноземнӧй инженер шензьыштіс сыӧн некор аддзывтӧм татшӧм тактика вылӧ, сэн жӧ став дырйи шуӧмӧн: «Вот бравӧй молодечьяс запорожецъяс!
вот кыдзи колӧ тышкасьны мукӧдлы йӧз муясын!»
И сетіс сӧвет сэн жӧ бергӧдны табор вылӧ пушкаяс.
Сьӧкыда равӧстісны паськыд вомнаныс чугуннӧй пушкаяс; ылӧдз дрӧгнитіс, гувгигтырйи, му, да кык пӧв ёнджыка вевттис полесӧ тшынӧн.
Кутісны кывны порок дуксӧ маті и ылі каръясса площадьяс да уличаяс вылын.
Но метитчысьяс босьтӧмаӧсь вывті вылӧ; доналӧм ядроясыс качлісны вывті вылӧ мегырӧн.
Сынӧд кузяыс страшнӧя жунькнитісны лэбыштісны найӧ став табор юръяс вомӧн да пыдӧдз пырисны муас, сьӧд мусӧ взорвитӧмӧн да сынӧдас вылӧдз койыштӧмӧн.
Кватитіс асьсӧ юрсиӧдыс французскӧй инженер татшӧм неискусствосӧ аддзигӧн да ачыс заводитіс наводитавны пушкаяссӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый козакъяс оръявлытӧг жаритісны да киськалісны пуляяснас.
Тарас ылысянь на аддзис, мый беда лоӧ став незамайновскӧй да стебликивскӧй куреньяслы, да зычнӧя горӧдіс: «Петӧй зільджыка додьяс сайсьыныд да ставӧн пуксьӧй вӧв вылӧ!»
Но эз вевъявны эськӧ козакъяс вӧчны и сійӧс и мӧдторсӧ, эськӧ Остап кӧ эз кучкы дзик шӧрас; уськӧдіс фитильяссӧ квайт пушкалысь; нёльлысь сӧмын эз вермы уськӧдны: Бӧрвыв вӧтлісны сійӧс ляхъяс.
А сэк кості иноземнӧй капитан ачыс босьтіс киас фитильсӧ, медым лыйны зэв ыджыд пушкаысь, кутшӧмӧс козакъяс пӧвсысь ни ӧти на сэтчӧдз некор эз аддзывны.
Страшнӧя видзӧдіс сійӧ паськыд вомнас, и сюрс смерть видзӧдіс сэсянь.
И мыйӧн йиркнитіс сійӧ, а сы бӧрсянь мукӧд куимыс, шытӧг вочавидзысь мусӧ нёль пӧрйӧ сыркнитӧмӧн, уна шог найӧ вайисны!
Оз ӧти козак вӧсна бӧрддзы пӧрысь мамыс, лыа кияснас сӧрмӧм морӧсас асьсӧ кучкалӧмӧн.
Оз ӧти дӧва коль Глуховын, Немировын, Черниговын да мукӧд каръясын.
Кутас, сьӧлӧмшӧрӧй, быд лун петавлыны базар вылӧ, став ветлысь-мунысьяс бӧрся кутчысьлӧмӧн, на пиысь быдӧнӧс синманыс тӧдмалӧмӧн, абу-ӧ на пӧвсын ӧти, ставсьыс медмусаыс.
Но уна прӧйдитас кар пырыс быдсяма войскаыс, и нэм оз ло на пӧвсын ставсьыс медмусаыс.
Сідз быттьӧ эз и вӧвлы Незамайновскӧй куреньлӧн джынйыс!
кыдзи шерӧн жугӧдӧ друг став мусӧ, кӧні полновеснӧй червонец моз, красуйтчис быд шеп, сідзжӧ и найӧс жугӧдіс да пӧрӧдіс.
Кыдзи тай уськӧдчисны козакъяс!
Кыдзи кватитчисны ставныс!
Кыдзи пузис куреннӧй атаман Кукубенко, аддзӧмӧн, мый сы куреньлӧн бурджык джынйыс абу!
Ӧтпырйӧ тувйыштчис сійӧ аслас кольӧм незамайновецъясыскӧд дзик шӧрас,
скӧрмӧм йывсьыс кераліс капустаӧ медводдза веськалысьсӧ, уна конникъясӧс уськӧдіс вӧвъяс вывсьыс, копьенас конниксӧ и вӧвсӧ судзӧдӧмӧн, воӧдчис пушкаръяс дінӧ да босьтіс нин ӧти пушка.
А сэтӧні нин, аддзӧ, клопочитӧ уманскӧй куреннӧй атаман, и Степан Гуска мырддьӧ нин главнӧй пушкасӧ.
Колис сійӧ тайӧ козакъяссӧ да бергӧдчис аслас незамайновецъясыскӧд мӧд неприятельскӧй гущаӧ: да кыті мунісны незамайновецъяс — сідз нин сэн и переулок!
Сідзи и тыдалӧ вӧлі, кыдзи шочмӧны радъясыс да кольтаясӧн гылалӧны ляхъяс!
А дзик додьяс дорын Вовтузенко, а водзвылын Черевыченко, а ылыса додьяс дорын Дёгтяренко, а сы бӧрвылын куреннӧй атаман Вертыхвист.
Кык шляхтичӧс нин лэптіс копье йылас Дёгтяренко, да уськӧдчис медбӧрти сетчытӧм коймӧд вылӧ.
Вертлян да ён вӧлі ляхыс, пышнӧй сбруяӧн мичмӧдӧма да ветымын ӧти слугаӧс вайӧма сьӧрсьыс.
Чорыда нюкыльтіс сійӧ Дёгтяренкоӧс, уськӧдіс сійӧс му вылӧ да, сы вылӧ саблянас ырыштчӧмӧн, горзіс нин: «Абу тіян пӧвсын, понъяс-козакъяс пӧвсын, ни ӧти морт, коді эськӧ лысьтіс сувтны меным паныд!»
«А со и эм жӧ!» шуис да водзӧ петіс Мосий Шило.
Ён вӧлі сійӧ козак, эз ӧтчыд атаманствуйтлы море вылын да уна терпитліс быдсяма бедасӧ.
Кватитісны найӧс турокъяс дзик Трапезонд дорын, да босьтісны ставнысӧ невӧльникъясӧн галераяс вылӧ, босьтісны найӧс киясӧдыс и кокъясӧдыс кӧрт чепъяс йылӧ, эз сетлыны быдса вежонъясӧн шыдӧс да юктӧдісны прӧтивнӧй морскӧй ваӧн.
Ставсӧ нуисны да терпитісны коньӧр невӧльникъяс, сӧмын мед эськӧ не вежны православнӧй вера.
Эз вермы терпитны атаман Мосий Шило, таляліс кокъяснас святӧй законсӧ, лёк чалмаӧн гартіс грешнӧй юрсӧ, дӧверьеӧ воӧдчис пашалы, лои ключникӧн корабль вылын да став невӧльникъяс вылын старшӧйӧн.
Ёна жугыльтчисны сы вӧсна коньӧр невӧльникъяс, ӧд тӧдісны, мый ас морт кӧ вузалас верасӧ да ӧтлаасяс нартитысьяс дінӧ, то сьӧкыдджык да курыдджык лоны сійӧ ки улын, став мукӧд нехристь улын дорысь.
Сідзи и лоис.
Ставнысӧ Мосий Шило пуксьӧдіс выль чепъяс йылӧ куим орччӧн, зэлӧдіс налы дзик еджыд лыяс бердӧдзыс чорыд гезъяс; ставнысӧ нӧйтіс сьылі тшуптас подзатыльникъясӧн гӧститӧдӧмӧн.
И кор турокъяс, нимкодьмӧмсӧ мый шедӧдісны аслыныс татшӧм слугаӧс, кутісны пируйтны, да, ассьыныс законсӧ вунӧдӧмӧн, ставныс юсисны, сійӧ вайис квайтымын нёльнан ключсӧ да сеталіс невӧльникъяслы, медым эськӧ разисны асьнысӧ да шыблалісны чепъяссӧ да кайданъяссӧ мореӧ, а босьталісны эськӧ сы пыдди сабляяс да кералісны турокъясӧс.
Уна сэки козакъяс босьтісны добычатӧ да бӧр воисны, отчизнаӧ славаӧн, и дыр бандуристъяс прославляйтісны Мосий Шилоӧс.
Бӧрйисны эськӧ сійӧс кошевӧйӧ, да вӧлі сӧвсем чуднӧй козак.
Мукӧд дырйи вӧчлывліс сэтшӧм делӧ, кутшӧмӧс медся мудрӧйлы не мӧвпыштны, а мукӧд дырйи прӧстӧ йӧйталӧм ӧдӧлитіс козакӧс.
Юис сійӧ да гуляйтіс ставсӧ, ставыслы уджйӧза лои Сечын да, сэтчӧ жӧ содтӧд, гусясис: быттьӧ уличвывса вӧр; войнас пышйӧдіс йӧз куреньысь став козацкӧй сбруясӧ да закладуйтіс шинкарлы.
Сэтшӧм позорнӧй делӧысь кӧрталісны сійӧс базар вылын столб бердӧ да пуктісны сы дінӧ зор, медым быдӧн аслас вын сертиыс ӧтиысьӧн кучкис сылы.
Но эз сюр сэтшӧмыс запорожецъяс пӧвсысь, коді эськӧ лэптіс сы вылӧ зор, важ заслугаяссӧ сылысь помнитӧмӧн.
Татшӧм вӧлі козак Мосий Шило.
«Сідзкӧ эмӧсь жӧ сэтшӧмъясыс, кодъяс нӧйтӧны тіянӧс, понъясӧс!», шуис сійӧ, сы вылӧ уськӧдчӧмӧн.
И сэні жӧ керасисны нин найӧ!
Наплечникъясыс и зерцалоясыс кусыньтчисны кучкалӧмъяссьыс; кыкнаныслӧн.
Керыштіс сы вылысь вражьей лях кӧрт дӧрӧмсӧ, сабля дорышнас дзик яйӧдзыс судзӧмӧн;
гӧрдӧдіс козацкӧй дӧрӧм, но эз видзӧдлы сы вылӧ Шило, а ырыштчис став сӧнӧд кинас (сьӧкыд вӧлі сылӧн кыз дженьыдик киыс) да садь бырмӧныс друг швачкӧбтіс сылы юрас.
Лэбис ыргӧн шапкаыс, шатовмуні да шнёпкысис лях; а Шило заводитіс керавны да креститны садьтӧмсӧ.
Помӧдз эн ви, козак, врагтӧ; а бурджык бергӧдчыв бӧрвыв!
Эз бергӧдчыв козак бӧрвылас, да сэні жӧ виӧмыслӧн ӧти слугаыс сутшкис пуртӧн сылы сьыліас.
Бергӧдчис Шило да судзис кодь нин смельчакӧс: но сійӧ воши порок тшын пӧвсын.
Гӧгӧрбоксянь кыптіс самопалъяссянь клопйӧдлӧм.
Шатовмуні Шило да чувствуйтны кутіс, мый ранаыс кулана.
Уси сійӧ, кисӧ аслас рана вылас пуктӧмӧн, да шуис ёртъясыс дорӧ шыасьӧмӧн.
«Прӧщайтлӧй панъяс-вокъяс, ёртъяс!
Мед жӧ сулалас нэмӧвӧйся кад чӧж православнӧй Роч му да лоас сылы нэмӧвӧйся честь!»
И читкыртіс ассьыс слабмӧм синъяссӧ, и петіс козацкӧй душаыс суровӧй телӧсьыс.
А сэні нин петӧ вӧлі Задорожний ас йӧзыскӧд, жугліс радъяссӧ куреннӧй атаман Вертыхвист да выступайтіс Балабан.
«А мый, панъяс,» шуис Тарас, куреннӧйяскӧд воча горӧдчӧмӧн: «Эм на порокыд порошничаясад?
Эз-ӧ слабмы козацкӧй вынным?
эз-ӧ нюгыльтчыны козакъяс?»
«Эм на, батько, порок порошничаясын.
Эз на слабмы козацкӧй вын; оз на нюгыльтчыны козакъяс!».
И чорыда зырӧдісны козакъяс: дзикӧдз дзугисны став радъяссӧ.
Ляпкыд тушаа полковник тшӧктіс чукӧртчыны да тшӧктіс лэптыны кӧкъямыс малюйтӧм знамя, медым чукӧртны ассьыс йӧзсӧ, кодъяс ылӧдз разалісны став поле пасьтаыс ляхъяс.
Ставныс котӧртісны знамяяслань; но эз на удитны найӧ стрӧитчыны, кыдзи куреннӧй атаман Кукубенко выльысь уськӧдчис аслас незамайновецъяскӧд шӧрас да вувзьысис веськыда кыз рушкуа полковник вылӧ.
Эз выдержит полковник, да вӧвсӧ бергӧдӧмӧн, мӧдӧдчис скач; а Кукубенко ылӧдз вӧтліс сійӧс поле вомӧныс, полкыскӧд ӧтлаасьны сылы лэдзтӧг.
Бокладор куреньсянь тайӧс аддзӧм бӧрын, Степан Гуска уськӧдчис сылы вомӧналӧмӧн киас арканӧн, юрсӧ дзик вӧв сьылі бердас кусыньтӧмӧн, да, кад бӧрйӧмӧн, ӧтчыдйӧн шыбытіс сылы аркансӧ голяас.
Ставнас гӧрдӧдіс полковник, гезъяс кыкнан кинас кутчысьӧмӧн да орӧдны сійӧс выныштчӧмӧн, но чорыд ырыштчӧм сюйис нин сылы самӧй кынӧмас гибельнӧй пикасӧ.
Сэні и коли сійӧ, му бердас тувъялӧмӧн.
Но бур эз ло и Гускалы!
Эз удитны бӧрӧ видзӧдлыны козакъяс, кыдзи аддзисны нин Степан Гускаӧс нёль копье йылӧ лэптӧмаӧн.
Сӧмын и удитіс шуны коньӧр: «Мед жӧ пропадитасны став врагъяс, да кузь нэмъяс чӧж ликуйтас Роч му!»
И сэні жӧ лэдзис ассьыс ловсӧ.
Бӧрвыв видзӧдлісны козакъяс, а сэні нин, войладорас козак Метелыця гӧститӧдӧ ляхъясӧс, ӧтиӧс да мӧдӧс шлёмъяс кузяыс кучкалӧмӧн; а мӧдар боксяньыс нин личкысьӧ аслас йӧзыскӧд атаман Невылычкий;
а додьяс дорын путкылялӧ врагӧс да пассьӧ Закрутыгуба;
а ылі додьяс дорын коймӧд Пысаренко вӧтлӧма нин дзонь ватага.
А сэні нин, мукӧд додьяс дорын кутчысьӧмны да тышкасьӧны додьяс вылас.
«Мый, панъяс» горӧдіс атаман Тарас, медводзын мунӧмӧн: «Эм-ӧ на порокыд порошничаясад?
эз-ӧ на чин козацкӧй вын?
оз-ӧ нюгыльтчыны козакъяс?»
«Эм на, батько, порошничаын порок; ён на козацкӧй вын; оз на нюгыльтчыны козакъяс!»
А уси нин додь вывсянь Бовдюг;
веськыда сьӧлӧм улас веськалӧма сылы пуля, но чукӧртіс пӧрысь став вынсӧ ассьыс да шуис: «Абу жаль торйӧдчыны светкӧд!
Сет енмӧй и ставлы татшӧм пом!
Мед жӧ нималас нэм помасьтӧдз Роч му!»
И мӧдӧдчис вывланьӧ Бовдюглӧн душаыс висьтавны важӧн кулӧм старикъяслы, кыдзи кужӧны тышкасьны Роч му вылын да, нӧшта сыысь бурджык, кыдзи кужӧны кувны сэні жӧ святӧй вера вӧсна.
Куреннӧй атаман Балабан регыд сы бӧрын шнёпкысис сідзжӧ муӧ.
Куим смертельнӧй рана сюри сылы, копье помысь, пуля помысь да сьӧкыд палаш помысь;
а вӧлі медся доблестнӧй козакъяс пӧвсысь ӧти, аслас атаманство улын уна морскӧй поход вӧчаліс сійӧ; но медся славнӧй вӧлі анатольскӧй берегъяс дорӧ походыс.
Уна сэки чукӧртісны найӧ чехинъяс, дона турецкӧй габа, киндякъяс да быдсяма паськӧм. Но терпитісны шог бӧрлань локтіганыс: веськалісны, сьӧлӧмшӧръясӧй, турецкӧй ядро улӧ.
Кыдзи кватитіс найӧс корабль вывсяньыс — джын пыжыс кутіс бергавны да путкыльтчис, не ӧти козакӧс вӧйтіс, но бокъясас кӧрталӧм камышъяс спаситісны пыжъяссӧ вӧйӧмысь.
Балабан кывтыштіс став пелысъяснас сынӧмӧн, сувтіс веськыда шонді паныд да сы вӧсна эз кут тыдавны турецкӧй корабльлы.
Войбыд сэсся чиблегъясӧн да шапкаясӧн коялісны найӧ васӧ, жугӧдлӧм местаяссӧ дӧмлігтырйи: козацкӧй штаніясысь вундалісны парусъяс, мӧдӧдчисны да и пышйисны ӧдйӧ ветлан турецкӧй корабльысь.
Да этша на сійӧ, мый Сечӧ воисны эз гӧля, вайисны нӧшта златошвейнӧй риза Межигорскӧй киевскӧй манастырса архимандритлы да Покрова вылӧ, коді тай Запорожьеын, оклад чистӧй эзысьысь.
И дыр сэсся славитісны бандуристъяс козакъяслысь удачливостьсӧ.
Копыртчис ӧні сійӧ юрнас, кулӧм водзвывса мукаяссӧ кылӧмӧн, да ньӧжйӧник шуис:
«Кажитчӧ меным, панъяс-вокъяс, кула бур смертьӧн; сизимӧс кералі, ӧкмысӧс копьёӧн сутшйӧдлі, вӧлӧн талялі дӧвӧль, а ог нин помнит, кымынӧс пуляӧн судзӧді.
Мед жӧ дзоридзалас нэм чӧж Роч му!»
И лэбыштіс сылӧн душаыс.
Козакъяс, козакъяс! Энӧ сетӧй тіян войскалысь медбур дзоридзьястӧ!
Кытшӧ нин босьтӧмаӧсь Кукубенкоӧс, сизим морт нин сӧмын коли став незамайновскӧй куреньысь, и найӧ нин водзсасьӧны вынсьыс вывті: гырдӧссьӧма нин сы вылын паськӧмыс.
Ачыс Тарас, сылысь бедасӧ аддзӧмӧн, тэрмасис мездыны.
Но сёрӧн воисны козакъяс: водзджык нин удитіс пырны сьӧлӧм улас копьеыс, сійӧс кытшалысь врагъясӧс вӧтлӧм дорысь.
Ньӧжйӧник нёрис Кукубенко сійӧс кватитысь козакъяслы кияс вылас да ыльӧбтіс шорӧн том вирыс, быттьӧ дона вина, кодӧс нуӧны вӧлі стекляннӧй сосудын кӧбрегысь видзчысьтӧм слугаяс; вильскӧбтісны сэні жӧ пыранінас да жугӧдісны дона сулеясӧ; ставыс киссис му вылас винаыс, и кватитіс асьсӧ юрӧдыс сэтчӧ котӧрӧн локтӧм кӧзяин, коді видзис сійӧс аслас олӧмын медбур случай кежлӧ, медым, ен кӧ сетас пӧрысьладор паныдасьны томдырся ёртъяскӧд, то медым казьтыштны эськӧ сыкӧд ӧтлаын важсӧ, мӧд сикас кадсӧ, кор мӧдног да бурджыка гажӧдчывліс морт.
Кытшовтіс Кукубенко ас гӧгӧрыс синъяснас да шуис: «Благодарита енмӧс, мый лои меным кувны тіян син водзын, ёртъяс!
Мед жӧ миян бӧрын оласны нӧшта бурджыкъяс, ми дорысь, да красуйтчас нэм чӧж Христосӧн радейтана Роч му!».
И лэбыштіс том душаыс.
Лэптісны сійӧс ангелъяс сойборд увтіыс да нуисны небесаяслань;
лӧсьыд сэні сылы лоас.
«Пуксьы, Кукубенко, менам веськыд бокӧ!» шуас сылы Христос: «тэ эн изменит тӧвариществолы, безчестнӧй делӧяс эн вӧчлы, эн выдайт мортӧс бедаын, хранитін да видзин менсьым вичкоӧс.»
Ставнысӧ шогӧдіс Кукубенколӧн кулӧмыс.
Ёна нин шочмисны козацкӧй радъяс; уна, уна храбрӧйяс эз нин вӧвны; но сулалісны да кутчысисны на козакъяс.
«А мый, панъяс!» шыасис Тарас кольӧм куреньяскӧд: «эм-ӧ на порокыд порошничаясад?
эз-ӧ ныжмыны сабляяс?
оз-ӧ мудз козацкӧй вын?
эз-ӧ нюгыльтчыны козакъяс?»
«Тырмас на, батько, порокыд!
Туйӧны на сабляяс; эз на мудз козацкӧй вын; эз на нюгыльтчыны козакъяс!»
И уськӧдчисны выльысь козакъяс сідзи, кыдзи быттьӧ и воштӧмъяс некутшӧмӧс эз терпитны.
Куим куреннӧй атаман нин сӧмын кольӧма ловйӧн.
Гӧрдӧдӧны нин вӧлі быдлаын гӧрд юяс, джуджыда тэчсьӧмны посъяс козацкӧй да вражьей телӧясысь.
Видзӧдліс Тарас енэж вылӧ, а енэж кузя кыссьӧ нин кречетъяслӧн вереница.
Но лоас кодлыкӧ пожива!
А сэтӧні нин лэптісны копьё йылӧ Метелицаӧс.
Мӧд Пысаренколӧн юрыс, бергалігтырйи, кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
Чеги нин да шнёпкысис му вылӧ нёль пельӧ керыштӧм Охрим Гуска.
«Но!», шуис Тарас да шеныштіс чышъянӧн.
Гӧгӧрвоис сійӧ знаксӧ Остап, да кучкис ёна, засадасьыс нетшыштчӧмӧн, конницаӧн.
Эз выдержитны чорыда уськӧдчӧмтӧ ляхъяс, а сійӧ найӧс вӧтліс да вотліс веськыда сійӧ местаас, кӧні вӧлі тувъявлӧма муас майӧгъяс да жугавлӧм копьё торъяс.
Мӧдісны джӧмдавны да усьласьны вӧвъяс да лэбны найӧ юръяс вомӧн ляхъяс.
А сійӧ каднас, додьяс сайын сулалысь медбӧръя корсунецъяс, аддзӧмӧн, мый судзас нин ружейнӧй пуля, грымкнитісны друг самопалъясысь.
Ставныс падмисны да шӧйӧвошисны ляхъяс, да збодермыштісны козакъяс:
«Вот и миян победа!», кылісны гӧгӧрбоксянь запорожскӧй гӧлӧсъяс, трубитны кутісны трубаясӧн да лэптісны победнӧй хоругвьсӧ.
Быдлаын пышйисны да дзебсисны пасьвартӧм ляхъяс.
«Но, абу на, абу на дзикӧдз вермӧм!» шуис Тарас, карса стенъяс вылӧ видзӧдӧмӧн, и шуис сійӧ правда.
Воссис ворота, и лэбыштіс сэтысь гусарскӧй полк, став коннӧй полкъяслӧн краса.
Став всадникъяс улын вӧліны ставыс, быттьӧ ӧти, бурӧй аргамакъяс; медводзын мукӧдъяс водзвылын тӧвзис ставсьыс медся збой, ставсьыс медся мича витязь.
Сідзи и лэбӧны вӧлі сьӧд юрсиясыс сылӧн ыргӧн шапка увсьыс; шевъяліс-лэбаліс сояс кӧрталӧм дона шарфыс, кодӧс вӧлі вурӧма первой красавица киясӧн.
Сідзи и чуймис Тарас, кыдз аддзис, мый тайӧ вӧлі Андрий.
А сійӧ сэк кості, битва пылӧн да жарӧн босьтчӧм, киас кӧрталӧм пӧдаркисӧ заслужитны колӧмӧн, тӧвзис том борзӧй пон моз, коді ставсьыс медмича, медудал да медтом стаяас.
Атукнитіс сы вылӧ опытнӧй кыйсьысь, — и сійӧ лэбис, сынӧдтіыс веськыд визьӧн ассьыс кокъяссӧ лэдзӧмӧн, став тушанас боквыв нерыштӧмӧн, лымсӧ поткӧдӧмӧн да ас котӧртӧм жарнас кӧчӧс даспӧв пановтӧмӧн.
Сувтіс пӧрысь Тарас да видзӧдіс сэтчӧ, кыдзи сійӧ весаліс ас водзсьыс туйсӧ, вӧтлаліс, кераліс да шӧтіс кучкӧмъяссӧ веськыдвыв и шуйгавыв.
Эз вермы терпитны Тарас да горӧдіс:
«Кыдзи? Ассьыным йӧзӧс? Ассьыным йӧзӧс? чӧрт пи, ассьыным йӧзӧс нӧйтан?»
Но Андрий эз тӧд, коді сы водзын вӧлі, ас йӧз али кодъяскӧ мукӧдъяс; нинӧм эз аддзы сійӧ.
Кудрияс, кудрияс сійӧ аддзис, кузь, кузь кудрияс да ю вывса юсь кодь морӧс, да лым кодь еджыд сьылі, да пельпомъяс, да ставсӧ, мый лӧсьӧдӧма безумнӧя окалӧм вылӧ.
«Эй, хлопьята! ылӧдӧй меным сӧмын сійӧс вӧрланяс, ылӧдӧй меным сӧмын сійӧс!» - горзіс Тарас.
И петіс пырысь-пыр жӧ комын медудал козак ылӧдны сійӧс.
И, джуджыд шапкаяснысӧ ас вывсьыныс лӧсьӧдыштӧм бӧрын, сэн жӧ уськӧдчисны вӧвъяс вылын гусаръяслы веськыда вомӧн.
Кучкисны боксяньыс водзын мунысьясыс вылӧ, падмӧдісны найӧс, торйӧдісны бӧръяяссьыс, сетісны гӧстинечӧн ӧтиыслы и мӧдыслы, а Голокопытенко пластногӧн швачкӧбтіс Андрийӧс спина кузяыс, да пырысь-пыр жӧ уськӧдчисны пышйыны наысь, мыйта тырмис козацкӧй вын.
Кыдзи уськӧдчис Андрий!
Кыдзи пузис став сӧнъясас том вирыс!
Ёсь шпораяснас вӧвсӧ кучкӧмӧн, мый вермӧмсьыс лэбыштіс сійӧ козакъяс бӧрся, бӧрвыв видзӧдлытӧг, аддзытӧг, мый сы бӧрысь ставыс сӧмын кызь морт вевъялӧ вӧлі вӧтчыны.
А козакъяс лэбисны вӧвъяс вылын мый вынсьыныс да веськыда бергӧдчисны вӧрлань.
Ӧддзис вӧв вылын Андрий да муртса нин эз су Голокопытенкоӧс, кыдзи друг кодлӧнкӧ вына ки кватитіс поводӧдыс сылысь вӧвсӧ.
Видзӧдліс Андрий: сы водзын Тарас!
Тіравны кутіс сійӧ став тушанас да друг лои блед.
Сідзи школьник, коді неосторожность радиыс кучкаліс ассьыс ёртсӧ да сыысь пӧлучитіс линейкаӧн кымӧсас кучкӧм, ыпнитӧ, би моз, дурмӧмӧн чеччыштӧ лабичсьыс да вӧтчӧ аслас повзьӧм ёртыс бӧрся, дась косявлыны сійӧс лестукъясӧ, да друг зурасьӧ классӧ пырысь учитель вылӧ; друг лӧньӧ дурмӧм порывыс да усьӧ вынтӧм скӧрлуныс.
Сылӧн моз жӧ, ӧти здукӧн воши, быттьӧ эз и вӧвлы ньӧти скӧралӧмыс Андрийлӧн.
И аддзис сійӧ ас водзсьыс сӧмын ӧти батьсӧ.
«Но мый жӧ ӧні ми кутам вӧчны?» шуис Тарас, веськыда синмас видзӧдігтырйи.
Но нинӧм эз куж шуны сы вылӧ Андрий, да сулаліс, синъяссӧ муӧ лэдзӧмӧн.
«Мый, пиӧ, отсалісны тэныд тэнад ляхъясыд?»
Андрий кыв эз шу.
«Сідзи вузавны? Вузавны вера? Вузавны ас йӧзӧс?
Сулав жӧ, лэччы вӧв вывсьыд!»
Кага моз сійӧ лэччис вӧв вывсьыс да сувтіс Тарас водзын кулӧм нисьӧ ловъя.
«Сулав да эн вӧр!
Ме тэнӧ чужті, ме тэнӧ и виа!» шуис Тарас да воськов бӧрӧ бӧрыньтчӧмӧн, босьтіс пельпом вывсьыс ружьесӧ.
Полотно кодь кельыд вӧлі Андрий;
тыдалӧ вӧлі, кыдзи ньӧжйӧник вӧрисны сылӧн вомдоръясыс да кыдзи сійӧ шуаліс кодлыськӧ нимсӧ;
но тайӧ эз вӧв отчизналӧн либӧ мамлӧн, либӧ вокъяслӧн ним — тайӧ вӧлі прекраснӧй полячкалӧн ним.
Тарас лыйис.
Кыдзи чарлаӧн вундӧм нянь шеп, кыдзи той мегӧпи, коді сьӧлӧм увсьыс кыліс смертельнӧй кӧрт, ӧшӧдіс сійӧ юрсӧ да уси му вылӧ, ни ӧти кыв шутӧг.
Сувтіс пиӧс виысь да дыр видзӧдіс ловтӧм шой вылас.
Сійӧ и кулӧмнас вӧлі мича: мужественнӧй чужӧмыс сылӧн, коді неважӧн тыр вӧлі вынӧн да нывбабалы победитны позьтӧм очарованиеӧн, век на вӧлі петкӧдлӧ чуднӧй мичлун; сьӧд синтасъясыс траурнӧй бархат моз тӧдчӧдӧны вӧлі сылысь бледмӧм чертаяссӧ.
«Мыйӧн эз вӧв козак?» шуис Тарас: «и тушанас ыджыд, и сьӧд синтаса, и чужӧмыс дворянинлӧн кодь, и киыс крепыд вӧлі косьын — воши!
воши славатӧг, подлӧй пон моз!»
«Батько, мый тэ вӧчин?
Тайӧ тэ виин сійӧс?» шуис сійӧ каднас вӧв вылын локтысь Остап.
«Ме, пиӧ», шуис Тарас, юрнас гогнитӧмӧн.
Сюся видзӧдіс кулӧмлы синъясас Остап.
Жаль сылы лои вокыс да шуис сійӧ сэн жӧ:
«Дзебам жӧ, батько, сійӧс честнӧя муӧ, медым эськӧ эз поругайтчыны сы вылын врагъяс да эз новлыны эськӧ сылысь телӧсӧ хищнӧй лэбачьяс».
«Гуаласны сійӧс и миянтӧг!» шуис Тарас: «лоасны сылӧн бӧрдысьяс и утешницаяс!»
И минута кык кымын мӧвпаліс сійӧ: шыбытны-ӧ сійӧс кӧинъяслы-сыромахаяслы сёйӧм вылӧ, али пӧщадитны сылысь рыцарьскӧй доблестьсӧ, кодӧс храбрӧй должен уважитны, кӧть мый эськӧ эз вӧв.
Кыдзи аддзӧ — вӧв вылын скачитӧ сылань Голокопытенко.
«Беда, атаман, ёнмисны ляхъяс, воис отсӧг вылӧ свежӧй вын!».
Эз на вевъяв висьтавны Голокопытенко, скачитӧ Вовтузенко.
«Беда, атаман, локтӧ на выль вын!»
Эз на вевъяв висьтавны Вовтузенко, Пысаренко котӧрӧн котӧртӧ вӧвтӧг.
«Кӧні тэ, батьку, корсьӧны тэнӧ козакъяс.
Виӧма нин куреннӧй атаман Невылычкийӧс, Задорожнийӧс виӧма, Черевыченкоӧс виӧма.
Но сулалӧны козакъяс, оз кӧсйыны кувны тэнӧ аддзывтӧг, окотитӧны, медым видзӧдлін тэ на вылӧ кулан час водзвыланыс».
«Вӧв вылӧ, Остап!» шуис Тарас да тэрмыштчис, медым эськӧ суны козакъясӧс, медым эськӧ видзӧдлыны нӧшта на вылӧ да медым эськӧ найӧ видзӧдлісны кулӧм водзвыланыс асланыс атаман вылӧ.
Но эз на петны найӧ ещӧ вӧрсьыс, а неприятельскӧй вын кытшалӧма нин гӧгӧрбок вӧрсӧ, да пуяс костӧд быдлаын мыччысисны всадникъяс сабляаӧсь да копьёясаӧсь.
«Остап! Остап! эн сетчы»!, горзіс Тарас, а ачыс саблясӧ пуртӧссьыс кыскӧмӧн, заводитіс честитны первой веськалысьяссӧ гӧгӧрбок.
А Остап вылӧ уськӧдчисны нин друг квайтӧн; но эз бур часӧ, тыдалӧ, уськӧдчыны: ӧти вылысь лэбыштіс юрыс, мӧд турбыльтчис, бӧрыньтчӧмӧн: копьёӧн веськалі ордлыас коймӧдлы;
нёльӧдыс вӧлі сюсьджык, видзчысис юрнас пуляысь, и веськалі вӧв морӧсас пӧсь пуля — кыккокйыв сувтіс дурмӧм вӧлыс, шнёпкысис муӧ да лямӧдіс ас улас всадниксӧ.
«Бур, пиӧ!.. бур, Остап!..» горзіс Тарас: «вот ме тэ бӧрся».
А ачыс пыр водзсасис наступайтысьясысь.
Керасьӧ да косясьӧ Тарас, сеталӧ гӧстинецъяс ӧтилы и мӧдлы юр выланыс, а ачыс видзӧдӧ пыр водзӧ Остап вылӧ, и аддзӧ, мый выльысь нин кутчысисны Остапкӧд этша абу кӧкъямысӧн ӧтпырйӧ.
«Остап, Остап!, эн сетчы!»
Но ӧдӧлитӧны нин Остапӧс; ӧтик чӧвтіс нин сылы сьылі вылас аркан, кӧрталӧны нин, босьтӧны нин Остапӧс.
«Эк, Остап, Остап!» горзіс Тарас, сы дінӧ писькӧдчигтырйи, паныд и вомлалаӧ локтысьясӧс капустаӧ шыригтырйи.
«Эк, Остап, Остап»...
Но кыдзи сьӧкыд изйӧн кватитіс сійӧс асьсӧ сійӧ жӧ минутаӧ:
ставыс бергӧдчис да путкыльтчис сы синъясын.
Сутш кежлӧ сорласьӧмӧн югмунісны сы син водзын юръяс, копьёяс, тшын, би югӧръяс, пу коръяса увъяс, кодъяс вуджӧртісны сылы дзик синъясас.
И швачкысис сійӧ пӧрӧдӧм дуб моз му вылӧ.
И ру вевттис сылысь синъяссӧ.
X
«Дыр жӧ ме узи!» шуис Тарас, палялӧмӧн, кыдзи сьӧкыд кодъюрӧн узьӧм бӧрын, да сы гӧгӧрса предметъяссӧ тӧдмавны зільӧмӧн.
Страшнӧй слаблун ӧдӧлитӧ вӧлі сылысь членъяссӧ.
Муртса довъялісны сы водзын стенъясыс да пельӧсъясыс тӧдтӧм светлицалӧн.
Бӧръяпом казяліс сійӧ, мый сы водзын пукаліс Товкач да, кажитчӧ, кывзысис сылысь быд лолыштӧм.
«Да», мӧвпыштіс аслыс Товкач: «унмовсин эськӧ тэ, гашкӧ, и век кежлӧ»,
но нинӧм эз шу, грӧзитыштіс чуньнас да сетіс пас чӧв овны.
«Да висьтав жӧ меным, кӧні ме ӧні?» юаліс бара Тарас, вежӧрнас зэлӧдчӧмӧн да вӧвлӧмсӧ тӧдвылӧ уськӧдны старайтчӧмӧн.
«Ланьт жӧ!» горӧдіс сы вылӧ чорыда ёртыс:
«мый тэныд нӧшта окота тӧдны?
он ӧмӧй тэ аддзы, мый ставнад кералӧма.
Кык вежон нин, кыдзи ми тэкӧд скачитам, лолыштлытӧг да кыдзи тэ биа дырйиыд да жар дырйиыд сӧран нинӧмабусӧ.
Со первойысь унмовсьлін спокойнӧя.
Ланьт жӧ, он кӧ кӧсйы вӧчны ачыд аслыд беда».
Но Тарас пыр зілис да выныштчис чукӧртны ассьыс мӧвпъяссӧ да тӧдвылӧ уськӧдны вӧлӧмторсӧ.
«Да ӧд менӧ жӧ кватитӧмаӧсь да дзикӧдз кытшалӧмаӧсь вӧлі ляхъяс?
Меным жӧ эз вӧв некутшӧм позянлун петны чукӧрсьыс?»
«Ланьт жӧ, шуӧны тэныд, чӧрт пи!» горӧдіс Товкач скӧрысь, кыдзи терпеньесьыс петӧм нянька горзӧ ланьтлытӧг бӧрдысь повеса-кагалы.
«Мый пӧльзаыс тӧдны тэныд, кыдзи петін?
Тырмас и сійӧ, мый петін.
Сюрины йӧз, кодъяс тэнӧ эз выдайтны, — но и тырмас тэсянь!
Миянлы абу на этша вой ӧтлаын скачитны!
Тэ чайтан, мый мунін прӧстӧй козак пыдди?
Эн, тэнсьыд юртӧ донъялісны кык сюрс червоннӧй дон».
«А Остап?» — горӧдіс друг Тарас, ӧдӧбтыштліс кыпӧдчыны да друг тӧдвылас уси, кыдзи Остапӧс кватитісны да кӧрталісны сы син водзын, да мый сійӧ ӧні нин ляхъяс киын.
И босьтіс пӧрысь юрсӧ шог.
Косяліс да нетшыштіс сійӧ став кӧртӧдъяссӧ аслас ранаяс вывсьыс, ылӧ бокӧ шыбытіс найӧс; кӧсйис гораа мыйкӧ шуны — да сы пыдди кутіс сӧрны нинӧмабусӧ; биалӧм да сӧрӧмыс выльысь босьтісны сійӧс, да и мӧдісны тӧлктӧм да йитӧдтӧм сёрнияс.
А сэк кості вернӧй ёртыс сулаліс сы водзын, видчигтырйи, да чорыд кӧритана кывъяс да видӧмъяс лыдтӧг-щӧттӧг кисьтігтырйи.
Медбӧрти сійӧ кватитіс Бульбаӧс кокъясӧдыс да киясӧдыс, тӧбис кагаӧс моз. лӧсьӧдіс став кӧртӧдъяссӧ, гартыштіс сійӧс ӧш ку пиӧ, кӧрталіс сюмӧдгырдзимӧ да, седлӧ бердас гезъясӧн домалӧмӧн, скачитіс выльысь сыкӧд туйӧ.
«Кӧть кулӧмӧс, да вайӧда тэнӧ!
ог лэдз, медым ляхъяс тешитчисны тэнад козацкӧй вывтыр вылын, лестукъясӧ косявлісны тэнсьыд телӧтӧ да шыблалісны сійӧс ваӧ.
Мед жӧ, кӧть и кутас орёл перъявны тэнад кымӧсысь синъястӧ, да мед жӧ асланым степса орёл, а оз ляхъяслӧн, оз сійӧ, коді локтӧ польскӧй му вылысь.
Кӧть кулӧмӧс, а вайӧда тэнӧ Украинаӧдз!»
Тадзи шуаліс вернӧй ёртыс;
скачитіс шойччывтӧг лун и вой да вайис сійӧс, садьтӧмӧс, дзик Запорожскӧй Сечӧ.
Сэтӧні заводитіс сійӧс лечитны Тарасӧс мудзлытӧг турунъясӧн да ва рузумъясӧн; судзӧдіс кутшӧмкӧ тӧдысь жидовкаӧс, коді тӧлысь юктӧдіс сійӧс разнӧй снадобьеясӧн, да медбӧрти Тараслы лои кокньыдджык.
Лекарствоыс-ӧ, либӧ аслас кӧрт выныс веськӧдіс, сӧмын тӧлысьӧн-джынйӧн мысти сійӧ сувтіс кок йылас;
ранаясыс бурдісны да сӧмын сабля туйясыс сетлісны тӧдны, кутшӧм ёна коркӧ вӧлі ранитчылӧма пӧрысь козак.
Но тӧдчымӧн сійӧ лои зумыш да жугыль.
Куим сьӧд чукыр сюйсисны сы кымӧс вылӧ да сэсся некор нин эз бырлыны сы вылысь.
Видзӧдліс сійӧ ӧні ас гӧгӧрыс: Сечын ставыс выль, ставныс кулӧмны важ ёртъясыс.
Ни ӧти морт на пӧвсысь, кодъяс сулалісны веськыд делӧ вӧсна, вера вӧсна, братство вӧсна.
И найӧ, кодъяс кошевӧйкӧд мунісны татараясӧс вӧтӧдны, и найӧ нин эз вӧвны важӧн; ставныс пуктісны юрнысӧ, ставныс пӧгибниталісны; коді честьӧн пуктіс юрсӧ дзик кось вылас; коді няньтӧмла да ватӧмла; крымскӧй солончакъяс пӧвсын; коді пленын пропадитіс, позорсӧ терпитны вермытӧг; и ачыс воддза кошевӧйыс, да и некод нин важ ёртъяс пӧвсысь эз вӧвны свет вылын, и важӧн нин турунсялӧма вӧлі коркӧ пуысь козацкӧй вын.
Кыліс сійӧ сӧмын, мый вӧлі ыджыд пир, шума пир: ставсӧ жуглӧма торпыригӧдз пӧсудаяссӧ; некӧн абу кольӧма винаыс ни ӧти войт, пышйӧдӧмны гӧстьяс да слугаяс став дона кубокъяссӧ да сосудъяссӧ — да гудыр сулалӧ керкаса кӧзяиныс, мӧвпалӧ: «Бурджык эськӧ мед эз и вӧв сійӧ пирыс».
Весь зілисны ылӧдны да гажмӧдны Тарасӧс; тошка, дзор бандуристъяс, кыкӧн да куимӧн прӧйдитӧмӧн, весь славитісны сылысь козацкӧй подвигъяссӧ.
Сурова да веськодь пырысь видзӧдіс сійӧ став тор вылас, да вӧрзьывтӧм чужӧм вылас сылӧн тыдаліс куслытӧм шог, да ньӧжйӧник, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, шуаліс сійӧ: «Пиӧй менам!
Остапӧй менам!»
Запорожецъяс лӧсьӧдчисны морскӧй экспедицияӧ.
Кыксё пыж лэдзӧма вӧлі Днепрӧ, и Малая Азия аддзыліс найӧс, бритӧм юръяснаныс да кузь чубъяснаныс сылысь дзирдалан берегъяссӧ мечлы да билы сетысьясӧн; аддзыліс аслас магометанскӧй обитательясыслысь чалмаяссӧ шыблалӧмӧн, лыдтӧм-щӧттӧм дзоридзьясӧс моз вирӧн кӧтасьӧм муяс вылысь да берегъяс дорысь плавайтӧмӧн.
Сійӧ эз этша аддзыв дьӧгӧдьӧн пачкайтчӧм запорожскӧй шароваръяс, сьӧд нагайкаяса ён кияс.
Запорожецъяс сёйисны да жуглісны став виноградсӧ; мечетьясас колялісны быдса чукӧръясӧн куйӧд; персидскӧй дона шальяс найӧ вӧдитісны гач вӧньяс пыдди да вӧнясявлісны наӧн пачкайтчӧм свиткаясныс вылӧ.
Бӧрыннас дыр на сюралісны сійӧ местаясысь запорожскӧй дженьыдик люлькаяс.
Найӧ гажаа кывтӧны вӧлі бӧр; на бӧрся вӧтчис дас пушкаа турецкӧй корабль да аслас став орудиесьыс ӧтпырйӧ лыйлӧмӧн, разӧдіс, лэбачьясӧс моз, налысь лёк-важ пыжъяссӧ.
Коймӧд юкӧныс налӧн вӧйи морскӧй йирас; но мукӧдыс выльысь чукӧртчисны ӧтлаӧ да воисны Днепр устьеӧ цехинъясӧн тырталӧм дас кык бӧчкаӧн.
Но ставыс тайӧ эз нин занимайт Тарасӧс.
Сійӧ мунліс видзьяс вылӧ да степӧ, быттьӧ кыйсьыны; но зарадыс сылӧн кольлі лыйтӧг.
И ружьесӧ пуктӧм бӧрын, шогӧн тыр, пуксяс вӧлі сійӧ морскӧй берег дорс.
Дыр пукаліс сійӧ сэні, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да пыр шуалігтырйи: «Остапӧй менам, Остапӧй менам!»
Сы водзын дзирдаліс да паськыда шыльквидзис Чернӧй море; ылысса тростникын горзіс каля; еджыд ускыс Тараслӧн эзысьӧн дзирдаліс, да синваыс войталіс ӧти мӧд бӧрсяыс.
И эз вермы терпитны медбӧрти Тарас:
«Мый кӧть оз ло, муна тӧдмавны, мый сійӧ: ловъя-ӧ сійӧ? гуын? али нин и гуас сійӧ абу?
Тӧдмала, кӧть мый мед оз ло?»
И вежон мысти сійӧ лои нин Умань карын, вооружитчӧма, вӧв вылын, копьёа, сабляа, седлӧ бердас дорожнӧй боклагаа, саламат тыра походнӧй гырнича, пороковӧй патронъяса, вӧв чотасъяса да мукӧд кӧлуя.
Сійӧ веськыда локтіс дурк, пачкайтчӧм керка дінӧ, кодлӧн ичӧтик ӧшиньясыс муртса вӧлі тыдалӧны, он тӧд мыйӧн сьӧдасьӧмаӧсь; трубасӧ сюйыштӧма вӧлі ветьӧкӧн, да розьӧсь вевтыс ставнас вевттьысьӧма вӧлі пышкайясӧн.
Быдсяма ёг чукӧр куйліс дзик пыран ӧдзӧс водзас.
Ӧшиньӧдыс видзӧдыштавліс сьӧдасьӧм жемчугъяса чепеца юр жидовкалӧн.
«Верӧсыд гортад?» шуис Бульба вӧв вывсьыс лэччӧмӧн да поводсӧ ӧдзӧс бердса кӧрт крукӧ домалӧмӧн.
«Гортын», шуис, жидовка да тэрмасис пырысь-пыр жӧ петны вӧлыслы шобді тыра дозйӧн да рыцарлы сур стопаӧн.
«Кӧн нӧ тэнад жидыд?»
«Сійӧ мӧд светлицаын, юрбитӧ,» шуис жидовка, копрасьӧмӧн да здоровье сиӧмӧн сійӧ каднас, кор Бульба вайӧдіс вомдорас стопкасӧ.
«Кольччы татчӧ, верд да юктав менсьым вӧлӧс, а ме муна сёрнитышта сыкӧд ӧтнамӧн,
менам сы дінӧ мог.»
Тайӧ жидыс вӧлі тӧдса Янкель.
Сійӧ вӧлі нин сэні арендаторӧн да корчмарӧн; босьтіс надзӧник став матігӧгӧрса панъясӧс да шляхтичьясӧс аслас ки улӧ, кыскис надзӧник пӧшти став сьӧмсӧ да ёна тӧдчӧдіс сійӧ странаын ассьыс жидовскӧй присутствиесӧ.
Куим миля пасьта гӧгӧр эз коль пӧрядокын ни ӧти керка: ставыс вӧлі киссьӧ да важмӧ, ставыс юсьывліс, коли гӧльлун да ротйысьӧм паськӧм; пӧжар бӧрын либӧ чума бӧрын моз тӧлаліс став крайыс.
И дас во кӧ эськӧ нӧшта сэні оліс Янкель, то сійӧ, дерт, бырӧдіс эськӧ и став воеводствосӧ.
Тарас пырис светлицаӧ.
Жид юрбитіс, аслас прамӧй ёна пачкайтчӧм саваннас вевттьысьӧмӧн, да бергӧдчис бӧрвыв, медым медбӧръяысь сьӧлыштны, аслас вералӧн обычай серти, кыдзи друг сылӧн синъясыс паныдасисны мышкас сулалысь Бульбакӧд.
Сідзи и уси жидлы водзас медвойдӧр кык сюрс червоннӧй, кодъясӧс вӧлі кӧсйысьӧма Тарас юрысь; но сійӧ яндысис аслас горшлунысь да зілис пӧдтыны ас пытшсьыс зарни йылысь векся мӧвпсӧ, коді нидзув моз гартӧ жидлысь душасӧ.
«Кывзы, Янкель!» шуис Тарас жидлы, коді заводитіс сы водзын копрасьны да виччысьӧм пырысь игналіс ӧдзӧссӧ, медым найӧс эз аддзывны.
«Ме спаситі тэнсьыд олӧмтӧ — тэнӧ эськӧ косявлісны понйӧс моз запорожецъяс; ӧні тэнад ӧчеред, ӧні вӧч меным услуга!»
Жидлӧн чужӧмыс мыйкӧ мында чукыртчыштіс.
«Кутшӧм услуга? сэтшӧм услуга кӧ, кодӧс позьӧ вӧчны, то мыйла нӧ не вӧчны?»
«Эн шу нинӧм.
Ну менӧ Варшаваӧ».
«Варшаваӧ? Кыдзи Варшаваӧ?» шуис Янкель.
Синкымъясыс да пельпомъясыс сылӧн кыптыштісны шензьӧмысла вывлань.
«Эн шу меным нинӧм.
Ну менӧ Варшаваӧ.
Кӧть мый эз вӧв, а ме кӧсъя нӧшта ӧтчыд аддзывны сійӧс, висьтавны сылы кӧть ӧти кыв».
«Кодлы висьтавны кыв?»
«Сылы, Остаплы, менам пиӧйлы.
«Пан ӧмӧй эз на кывлы, мый нин»...
«Тӧда, тӧда ставсӧ: менам юрысь сетӧны кык сюрс червоннӧй.
Тӧдӧны жӧ найӧ, дуреньяс, донсӧ сылы!
Ме тэныд вит сюрс сета.
Со тэныд кык сюрс ӧні (Бульба кисьтіс кучик гамансьыс кык сюрс червоннӧй), а мукӧдсӧ — кор бӧр локта».
Жид пырысь-пыр кватитіс кичышкӧд да вевттис сійӧн червонецъяссӧ.
— «Ай, славнӧй монета! ай, бур монета!» — шуаліс сійӧ, ӧти червонец киас бергӧдлігтырйи да пиньнас видлін.
«Ме чайта, сійӧ мортыс, кодлысь пан  босьтіс; татшӧм бур червонецъяссӧ, и чассӧ эз ов свет вылын, сійӧ жӧ здукӧ муніс юӧ да вӧйи сэні татшӧм славнӧй червонецъяс бӧрад».
«Ме эськӧ эг кор тэнӧ.
Ме эськӧ ачым, гашкӧ, аддзи туйсӧ Варшаваӧ; но менӧ вермасны кыдзкӧ тӧдмавны да кватитны проклятӧй ляхъяс, ӧд ме абу сюсь выдумкаяс вылад.
А ті, жидъяс, сы вылӧ нин и чужӧмныд.
Ті кӧть чӧртӧс пӧръяланныд; ті тӧданныд став шуткаяссӧ; вот мый могысь ме локті тэ дінӧ!
И Варшаваын ме ачым ӧтнам нинӧм эськӧ эг пӧлучит.
Пырысь-пыр додьтӧ доддяв да ну менӧ!»
«А пан чайтӧ, мый сідзи прӧстӧ, босьтін кӧбылаӧс, доддялін да и: эй, но, мун, сивка!
чайтӧ пан, мый позьӧ сідзи, кыдзи эм, дзебтӧг нуны панӧс?».
«Но, сідзкӧ дзеб, дзеб, кыдзи кужан; тыртӧм бӧчкаӧ, али мый?»
«Ай, ай!
А пан мӧвпалӧ, позьӧ ӧмӧй сійӧс дзебны бӧчкаӧ?
Пан ӧмӧй оз тӧд, мый ставӧн чайтасны, мый бӧчкаын горелка?»
«Но сідзкӧ и мед чайтӧны, мый горелка».
«Кыдзи? мед чайтӧны, мый горелка?» шуис жид да кватитіс асьсӧ кыкнан пейсикъясӧдыс да сэсся лэптіс вывлань кыкнан кисӧ.
«Но, мый нӧ тэ сэтшӧма чуймин?»
«А пан ӧмӧй оз тӧд, мый ен сы вылӧ вӧчӧма горелкасӧ, медым сійӧс быдӧн видліс?
сэні ставыс чӧсмасьысьӧсь, ласунъяс: шляхтич кутас котӧртны бӧчка бӧрся верст вит, да стӧч писькӧдас розьтор, пырысь-пыр аддзас, мый оз вияв, да шуас: жид оз ну куш бӧчка; дерт, сэтӧні кодкӧ эм.
Кватитны жидӧс, кӧртавны жидӧс, мырддьыны став деньгасӧ жидлысь, пуксьӧдны тюрьмаӧ жидӧс!
Ӧд ставыс, мый эм лёкторйыс, ставыс пӧрӧ жид вылӧ; сы вӧсна мый жидӧс ставӧн пуктӧны пон туйӧ: сы вӧсна мый чайтӧны, жид кӧ пӧ, абу нин и морт!»
«Но сідзкӧ пукты менӧ чери доддьӧ».
«Оз позь, пан, ей-богу, оз позь!
Став Польша пасьтаыс йӧзыс ӧні понъяс кодь тшыгӧсь: и черисӧ гусявласны и панӧс тӧдмаласны.
«Сідзкӧ ну менӧ кӧть чӧрт вылын, сӧмын ну!»
«Кывзы, кывзы, пан! — шуис жид, ассьыс сос обшлагъяссӧ сюйыштӧмӧн да шергӧдӧм чуньясӧн сы дінӧ матыстчигтырйи: «Со мый ми вӧчам.
Ӧні стрӧиталӧны быдлаын крепостьяс да замокъяс;
Неметчинаысь локталісны французскӧй инженеръяс, а сы вӧсна туйяс кузяыс нуӧны уна из да кирпич.
Пан мед водас додь пыдӧсас, а вылысас ме тэча кирпич.
Пан видзӧднысӧ здоровӧй да ён, да сы вӧсна сылы нинӧм, сьӧкыдкодь кӧ лоас; а ме вӧча доддяс увсяньыс розьтор, медым вердны панӧс».
«Вӧч кыдзи гажыд, сӧмын ну!»
И час мысти Уманьысь петіс кирпич тыра додь, кытчӧ вӧлі доддялӧма кык клячаӧс.
На пӧвсысь ӧти вылас пукаліс кузь тушаа Янкель, да кудриа кузь пейсикъясыс сылӧн шевъялісны жидовскӧй яломка увсьыс сы серти, кыдзи сійӧ чеччыштавліс вӧв вылас, верстӧвӧй столб кодь кузь, кодӧс сувтӧдӧма туй дорӧ.
ХІ
Сійӧ каднас, кор муніс гижӧм событиеыс, пограничнӧй местаясын нӧшта эз на вӧвны некутшӧм таможеннӧй чиновникъяс да объездчикъяс, тайӧ страшнӧй грӧзаыс предприимчивӧй йӧзлӧн, и сы вӧсна быдӧн вермис нуны, мый сылы думыштчас.
Кодкӧ кӧ нуӧдліс шобӧм да ревизовка, то вӧчліс сійӧ ёнджыкасӧ аслас удовольствие ради, медся нин доддяс кӧ вӧліны син ылӧдан предметъяс да аслас киыс кӧ сылӧн имеитіс прамӧй вес да сьӧкта.
Но кирпич вылӧ окотитысьяс эз вӧвны да пырис некутшӧма некодӧн куттӧг карса главнӧй воротаті.
Бульба аслас дзескыд позйын вермис кывны сӧмын шум, возницаяслысь горзӧмъяс и сэсся нинӧм.
Янкель, аслас ляпкыд тушаа, бусӧн тырӧм рысак вылын чеччышталӧмӧн, кежис, некымын кытш вӧчӧм бӧрын, пемыд векньыдик уличаӧ, коді новліс няйт да ӧтшӧтш жидовскӧй ним, сы вӧсна мый тані збыль олісны жидъяс пӧшти став Варшава пасьтасьыс.
Тайӧ уличаыс зэв вӧлі скодитӧ мышвывса дворлӧн гугӧдӧм пытшкӧс вылӧ.
Шондіыс, кажитчӧ, эз пыравлы татчӧ некор.
Дзикӧдз сьӧдӧдӧм пу керкаяс, ӧшиньясӧдыс чургӧдӧм уна потшъяснас, нӧшта ёнджыка пемдӧдлісны.
Шочиника гӧрдӧдӧ вӧлі на пӧвсын кирпичнӧй стен, но и сійӧ нин уналаті вӧлі дзикӧдз сьӧдӧдӧма.
Мукӧд дырйи сӧмын щӧкатуритӧм стенторйыс вылітіыс, шондіӧн вачкӧмӧн дзирдаліс синлы терпитны позьтӧм еджыдлуннас.
Сэні ставыс вӧлі ёна торъялысьясысь: трубаяс, ветьӧкъяс, кышъяс, жугалӧм шыбытӧм чанъяс.
Быдсӧн, мый сылӧн сӧмын вӧлі ковтӧмторйыс, шыблавліс улича вылӧ, ветлысь-мунысьяслы любуйтчӧм вылӧ питайтны ассьыныс став чувствояссӧ сійӧ дряньнас.
Вӧв вылын пукалысь всадник муртса вӧлі оз судз кинас улич вомӧныс ӧшиньысь ӧшиньӧ нюжӧдӧм потшъяссӧ, кодъяс вылын ӧшалӧны жидовскӧй чулкияс, дженьыдик панталонъяс да копчёнӧй дзодзӧг.
Ӧткымынысь, сьӧдасьӧм сикӧтшӧн вӧччӧм еврейкалӧн прамӧя сьӧдасьӧм чужӧмыс видзӧдчӧ вӧлі киссьӧм ӧшиньӧдыс.
Пачкайтчӧм, ротйысьӧм паськӧма, кудриа юрсияса жидёнок чукӧр горзісны да туплясисны няйтын.
Став чужӧм пасьтаыс беринӧсь рыжӧй жид, кодъяс (беринъясыс) вӧчӧмны сійӧс пышкай кольк вылӧ мунанаӧн, видзӧдліс ӧшиньӧдыс; пырысь-пыр заводитіс сёрнитны Янкелькӧд аслас тарабарскӧй кыв вылын, и Янкель пырысь-пыр пырис ӧти дворӧ.
Улича кузяыс мунӧ вӧлі мӧд жид, сувтіс, заводитіс сідз жӧ сёрнитны, и кор Бульба медбӧрти петіс кирпичьяс улысь, сійӧ аддзис куим жидӧс, кодъяс сёрнитісны зэв пӧся.
Янкель бергӧдчис сылань да шуис, мый ставсӧ лоӧ вӧчӧма, мый сылӧн Остапыс пукалӧ карса темницаын, и кӧть сьӧкыд уговоритны стражъясӧс, но век жӧ сійӧ надейтчӧ вӧчны сылы аддзысьлӧм.
Бульба пырис куимнан жидыскӧд ӧтшӧтш комнатаӧ.
Жидъяс бара заводитісны сёрнитны асланыс кыв вылын.
Тарас видзӧдыштавліс быдӧн вылӧ на пӧвсысь.
Мыйкӧ, кажитчис, чорыда вӧрзьӧдіс сійӧс.
Грубӧй да веськодь чужӧм вылас сылӧн ыпнитіс надеялӧн кутшӧмкӧ сокрушительнӧй би, сійӧ надеялӧн, коді мукӧддырйи волӧ мортлы надея воштӧм медбӧръя градусас.
Пӧрысь сьӧлӧмыс сылӧн кутіс ёна типиктыны, кыдз быттьӧ том мортлӧн.
«Кывзӧй, жидъяс!» шуис сійӧ, да кывъясас сылӧн вӧлі мыйкӧ торжествуйтана.
«Ті ставсӧ свет вылын верманныд вӧчны, перъянныд кӧть море пыдӧсысь, да и пословица важӧн нин висьталӧ, мый жид ачыс асьсӧ гусялас, кор сӧмын окотитас гусявны.
Мездӧй менсьым Остапӧс!
Сетӧй сылы случай пышйыны дявӧл киясысь.
Со ме этайӧ мортыслы кӧсйыси дас кык сюрс червоннӧй — ме содта нӧшта дас кыкӧс.
Ставсӧ, кутшӧм менам эм дона кубокъяс да муӧ гуалӧм зарни, керкаӧс да медбӧръя паськӧмӧс вузала да вӧча тіянкӧд контракт нэм чӧж кежлӧ сы могысь, медым ставсӧ, кӧть мый шедӧда война вылысь, юкны тіянкӧд шӧриӧн!»,.
«О, оз позь, любезнӧй пан! оз позь!» шуис ышловзьӧмӧн Янкель.
«Оз, оз позь!» шуис мӧд жид.
Куимнан жидыс видзӧдлісны мӧда-мӧдныс вылӧ.
«А видлыны?» шуис коймӧд жидыс полігтырйи видзӧдлӧмӧн мукӧд кыкыс вылӧ.
«Гашкӧ, ен сетас?»
Куимнан жидыс кутісны сёрнитны немецкӧй сёрни вылын.
Бульба, кӧть кутшӧма эз ёсьтӧдлы пельсӧ, нинӧм эз вермы тӧдмавны.
Сійӧ кыліс сӧмын тшӧкыда шуалан кыв: «Мардохай», и сэсся нинӧм.
«Кывзы, пан!» шуис Янкель: «Колӧ сӧветуйтчыны сэтшӧм морткӧд, кутшӧм некор на эз вӧвлы свет вылын.
У, у! сійӧ сэтшӧм мудрӧй, Соломон кодь; сійӧ кӧ нинӧм оз вӧч, то некод нин свет вылын оз вӧч.
Пукав сэні. Со ключ! И эн лэдз некодӧс!».
Жидъяс петісны ывлаӧ.
Тарас игналіс ӧдзӧссӧ да видзӧдіс ичӧтик ӧшиньӧдыс тайӧ няйт жидовскӧй проспект вылас.
Куим жид сувтісны улича шӧрас да кутісны сёрнитны вель пӧся.
На дінӧ регыд ӧтлаасис нёльӧд, медбӧрти, и витӧд.
Сійӧ кыліс бара уна пӧрйӧ шуалана кыв: «Мардохай, Мардохай».
Жидъяс дугдывтӧг видзӧдлывлісны улича ӧтар бокас; Медбӧрти сійӧ помланьын ӧти лёкиник керка сайсянь тыдовтчис жидовскӧй башмака кок да вуджрасьны кутісны полукафтаныслӧн фалдаясыс.
«А! Мардохай!.. Мардохай!», горӧдісны жидъяс ставӧн ӧти гласӧн.
Косіник жид, Янкельысь неуна дженьыдджык, но ёна чукырӧсьджык, зэв ыджыд вылыс паръя, матыстчис терпитны вермытӧм йӧз дорӧ, и став жидыс мӧда-мӧд вежмӧнысь тэрмасисны висьтавны сылы, сэк кості Мардохай некымынысь видзӧдліс ичӧтик ӧшинь вылӧ, и Тарас гӧгӧрвоис, мый сёрни муніс сы йылысь.
Мардохай шенасис кияснас, кывзіс, торкавліс сёрнисӧ, тшӧкыда сьӧлаліс бокӧ да, полукафтаныслысь фалдаяссӧ лэптыштлӧмӧн, сюйліс кисӧ зептас да перйывліс кутшӧмкӧ зёлякыланторъяс, да сэки петкӧдлывліс ассьыс зэв мисьтӧм гачсӧ.
Медбӧрти став жидъяс лэптісны сэтшӧм горзӧм, мый стӧрӧжын сулалысь жид должен вӧлі сетавны знакъяс ланьтны, да Тарас заводитіс нин повны аслас безопасность вӧсна — но, тӧдвылас уськӧдӧмӧн, мый жидъяс оз вермыны толкуйтны мӧдног, кыдзи не улича вылын, да мый налысь кывсӧ ачыс демоныс оз гӧгӧрво, сійӧ успокоитчис.»
Минута кык кымын мысти жидъяс ӧтшӧтш пырисны сы комнатаӧ.
Мардохай матыстчис Тарас дінӧ, тапкӧдіс сійӧс пельпомӧдыс да шуис: «Кор ми да ен окотитам вӧчны, то лоас нин сідзи, кыдзи, колӧ».
Тарас видзӧдліс тайӧ Соломон вылӧ, кутшӧм нӧшта свет вылын на абу вӧвлӧма, да, лои мыйтакӧ надея.
Збыльысь, видыс сылӧн вермис сетны мыйкӧ мында эскӧдӧм: вылыс парйыс вӧлі сылӧн прӧстӧ страшнӧйсьыс страшнӧй. Сылӧн кызтаыс, кыв шутӧг, содӧма вӧлі бокиса помкаяс вӧсна.
Тошкас тайӧ Соломоныслӧн вӧлі сӧмын дас вит сі, да и сійӧ сӧмын шуйгаладорас.
Чужӧм вылас Соломонлӧн вӧлі сы мында нӧйтӧм туйяс, кодъясӧс пӧлучитіс сійӧ удальствоысь, мый сійӧ, кыв шутӧг, важӧн нин вунӧдӧма налы щӧтсӧ да велалӧма лыддьыны найӧс пудпасъяс пыдди.
Мардохай муніс ёртъясыскӧд ӧттшӧтш, кодъяс тырӧмны вӧлі сійӧ мудрость вылӧ шензьӧмӧн.
Бульба коли ӧтнас.
Сійӧ вӧлі страннӧй, вӧвлытӧм положениеын: сійӧ чувствуйтіс беспокойство медводдзаысь нэм чӧжнас.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі чеччалӧ.
Сійӧ эз вӧв воддза кодь, непреклоннӧй, непоколебимӧй, ён, кыдзи дуб;
сійӧ вӧлі ичӧт сьӧлӧма: сійӧ ӧні вӧлі слаб;
сійӧ дрӧгнитӧ вӧлі быд кышнитӧмысь, улича помас мыччысьлысь быд выль жидовскӧй мыгӧр аддзигӧн.
Татшӧм состояниеын сійӧ оліс медбӧрти лунтыр; эз сёй, эз ю, да синъясыс сылӧн эз орӧдчывны ни ӧти час кежлӧ улича вылӧ петан ичӧтик ӧшиньысь.
Медбӧрти рытнас нин сёрӧн тыдовтчисны Мардохай да Янкель.
Сьӧлӧмыс Тараслӧн кынмис.
«Мый? удачнӧ?» юаліс сійӧ налысь дикӧй вӧв моз терпитны вермытӧг.
Но жидъясӧн вочавидзны лӧсьӧдчытӧдз на, Тарас казяліс, мый Мардохайлӧн эз нин вӧв медбӧръя локоныс, коді кӧть и вель дурка, век жӧ кудритчӧ вӧлі кольчаясӧн сы яломка увсянь.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ кӧсйӧ вӧлі мыйкӧ висьтавны, но висьталіс сэтшӧм дрянь, мый Тарас нинӧм эз гӧгӧрво.
Да и ачыс Янкель зэв тшӧкыда пуктывліс кисӧ вомдорас, кыдз быттьӧ страдайтіс прӧстудаӧн.
«О, любезнӧй пан!» шуис Янкель: «ӧні некутшӧма оз позь! ей богу, оз позь!
сэтшӧм омӧль йӧз, мый сылы колӧ дзик юр вылас сьӧлавны.
Вот и Мардохай висьталас;
Мардохай вӧчліс сэтшӧмтор, кутшӧмӧс нӧшта эз вӧчлы ни ӧти морт свет вылын; но ен эз окотит, медым сідзи вӧлі.
Куим сюрс войска сулалӧ, и аски найӧс ставнысӧ кутасны казнитны»,.
Тарас видзӧдліс синъясас жидъяслы, но терпитанаӧн да лӧгтӧг нин.
«А панлы кӧ окота аддзысьлыны, то аски водз колӧ, сідзи, медым нӧшта шонді на эз вӧв петӧма.
Часӧвӧйяс сӧгласитчӧны, да ӧти левентарь кӧсйысис.
Сӧмын мед налы оз ло мӧдар светын шудыс,
ой вей мир, мыйся горш йӧз!
и миян пӧвсын сэтшӧмъясыс абуӧсь.
Ветымын червонецӧн ме сеті быдӧнлы, а лавентарлы...
«Бур.
Нуӧд менӧ сы дінӧ!», шуис Тарас решительнӧя, и став чорыдлуныс бӧр воис сійӧ сьӧлӧмӧ.
Сійӧ сӧгласитчис Янкель тшӧктӧм вылӧ пасьтасьны немецкӧй муысь воӧм иностраннӧй графӧн, мый вылӧ паськӧмсӧ удитӧма нин дасьтыны водзысьтыр аддзысь жид.
Вӧлі нин вой.
Керкаса кӧзяин, беринӧсь тӧдса рыжӧй жид, перйис рогожаӧн вевттьӧм кутшӧмкӧ тюфяк да вольсаліс сійӧс лабичас Бульбалы.
Янкель водіс джоджас сэтшӧм тюфяк вылӧ жӧ.
Рыжӧй жид юис ичӧтик чаркаӧн кутшӧмкӧ настойка, шыбытіс полукафтансӧ да, аслас чулкияс да башмакъяс кежсьыс курӧг пи вылӧ скодитанаӧн, мӧдӧдчис аслас жидовкаыскӧд мыйкӧ шкап кодьӧ.
Кык жидёнок, гортса кык понпиян моз, водісны джоджас шкап дорӧ.
Но Тарас эз узь.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да кокньыдика таркӧдіс чуньяснас пызан вылӧ.
Сійӧ кутіс вомас кальян да лэдзис тшын, код вӧсна жид унйывсьыс несъяліс да гартіс ӧдеялӧас ассьыс нырсӧ.
Муртса на енэжыс вевъяліс вӧрзьыштны кыа петан водзвывса бледіник югӧрӧн, сійӧ йӧткыштіс нин кокнас Янкельӧс.
«Чеччы, жид, да вай тэнсьыд графскӧй паськӧмтӧ!»
Минутаӧн пасьтасис сійӧ, сьӧдӧдіс усъяссӧ, синкымсӧ, юрпыдӧс йылас шапкааліс ичӧтик шапочка — и некод эськӧ медматысса козакъяс пӧвсысь эз тӧд сійӧс.
Вид сертиыс сійӧ кажитчис комын вит арӧсысь не ыджыдджыкӧн.
Здоровӧй вир ворсіс сы банбокъяс вылын, да самӧй рубечьясыс сетӧны вӧлі сылы мыйкӧ тшӧктанаӧс.
Зарниӧн кышӧм паськӧмыс вӧлі зэв мунӧ сылы.
Уличаяс узисны на.
Ни ӧти меркантильнӧй лов эз на петкӧдчыв карас кӧрӧбка тыра киясӧн.
Бульба да Янкель воисны стрӧйба дорӧ, кодлӧн видыс вӧлі пукалысь цаплялӧн кодь.
Сійӧ вӧлі ляпкыд, паськыд, ыджыд, сьӧдасьӧм, и сы ӧтар боксяньыс, чурвидзӧ вӧлі, аист голя моз, кузь векни башня, код вевдорын чурвидзис вевт торйыс.
Тайӧ стрӧйбаыс нуис зэв уна разнӧй должностьяс. Сэні вӧліны и казармаяс, и тюрьма, да весиг уголовнӧй суд.
Миян путникъяс пырисны воротаӧдыс да лоины зэв ыджыд залаынӧсь, либӧ вевта дворынӧсь.
Сюрс кымын морт узисны ӧтлаын.
Веськыда вӧлі ляпкыдик ӧдзӧс, код водзын пукалысь кык часӧвӧй ворсісны кутшӧмкӧ ворсӧмӧн, коді вӧлі лоӧ сыын, мый ӧтиыс мӧдсӧ кык чуньӧн нӧйтӧ вӧлі кипыдӧсас.
Найӧ омӧля видзӧдлісны воысьяс вылӧ да бергӧдыштлісны юрнысӧ сӧмын сэки, кор Янкель шуис:
«Тайӧ ми, кыланныд, панъяс, тайӧ ми».
«Мунӧй!», шуис ӧтиыс на пӧвсысь, ки пӧвнас ӧдзӧссӧ восьтіг, а мӧдсӧ лӧсьӧдіс аслас ёртыслы кучкӧмъяссӧ примитӧм вылӧ.
Найӧ пырисны векньыд да пемыд коридорӧ, коді бара вайӧдіс найӧс выліас посньыдик ӧшиньяса сэтшӧм жӧ залаӧ.
«Коді локтӧ?», горӧдісны некымын гӧлӧс ӧтпырйӧ и Тарас аддзис тырвыйӧ вооружитчӧм бура уна гайдукъясӧс.
«Миянлы некодӧс абу тшӧктӧма лэдзны».
«Тайӧ ми!» горӧдіс Янкель: «ей богу ми, яснӧй панъяс!»
Но некод эз кӧсйы и кывзыны.
Шуд вылӧ, сійӧ каднас матыстчис кутшӧмкӧ кыз морт, коді став приметаяс сертиыс кажитчис начальникӧн, сы вӧсна мый ёрччис быдӧнысь ёнджыка.
«Пан, тайӧ жӧ ми, Ті ӧд тӧданныд нин миянӧс, и пан граф кутас нӧшта благодаритны»,.
«Лэдзӧй, сё дьявӧл чӧртӧвӧй матке!
И сэсся некодӧс энӧ лэдзӧй.
Да сабляяс медым некод эз шыблав и эз сӧбачитны джоджын...»
Мича приказыслысь водзӧ кывъяссӧ эз нин кывны миян путникъяс.
«Тайӧ ми... тайӧ ме... тайӧ ас йӧз!», шуаліс Янкель быдӧнкӧд паныдасигӧн.
«А мый, позьӧ ӧні?» юаліс сійӧ стражъяс пӧвсысь ӧтилысь, кор найӧ медбӧрти матыстчисны сійӧ местаӧдзыс, кӧні коридорыс вӧлі помасьӧ нин.
«Позьӧ, сӧмын ог тӧд, лэдзасны-ӧ тіянӧс дзик тюрьмаас.
Ӧні Ян абу нин: сы пыдди сулалӧ мӧд», вочавидзис часӧвӧй.
«Ай, ай!» шуыштіс ньӧжйӧникӧн жид: «сійӧ лёк, любезнӧй пан!».
«Нуӧд!» аснырӧн шуис Тарас.
Жид кывзысис.
Муӧ пыран ӧдзӧс дорын, коді вывланьыс вӧлі помасьӧ, ёся сулаліс куим яруса усъяса гайдук.
Усъясыслӧн вылыс судтаыс мунӧ вӧлі бӧрвыв, мӧдыс веськыда водзӧ, коймӧдыс увлань, да тадзнас сійӧ вӧлі зэв ёна мунӧ кань вылӧ.
Жид йӧжгыльтчис куим кусыньӧн да пӧшти бок ногӧн матыстчис сы дінӧ.
«Ваша ясновельможность! ясновельможнӧй пан!»
«Тэ, жид, тайӧс меным шуан?»
«Тіянлы, ясновельможнӧй пан».
«Гм... А ме прӧстӧ гайдук!» шуис гажмыштӧм синъяса куим яруса усъяса морт.
«А ме, ей-богу, чайті, мися тайӧ ачыс воеводаыс.
Ай, ай, ай...» сэки жид бергӧдлыштіс юрнас да шергӧдіс чуньяссӧ.
«Ай, кутшӧм важнӧй вид!
Ей-богу полковник, дзик полковник!
Вот нӧшта эськӧ чунь вомлӧс содтыштны, то и полковник.
Колі эськӧ панӧс пуксьӧдны уж вылӧ, сэтшӧм удал вылӧ, гут кодь вылӧ, да и мед муштруйтӧ полкъяс!»
Гайдук лӧсьӧдыштіс аслас усъясыслысь улыс яруссӧ, сэки синъясыс сылӧн дзикӧдз гажмисны.
«Мыйся йӧз военнӧйыд!» водзӧ шуаліс жид: «ох, вей мир, мыйся бур йӧз!
Шнуречокъяс, бляшечкаяс...
Сідзи насянь дзирдалӧ, кыдзи шондісянь.
А цуркияс, кӧні сӧмын аддзасны военнӧйясӧс... ай, ай!»
жид бара бергӧдлыштіс юрнас.
Гайдук читкыльтіс медвылысса усъяссӧ да лэдзыштіс пинь пырыс вӧв сёйӧм вылӧ неуна скодитана шы.
«Кора панӧс вӧчны услуга!», шуис жид;
«со князь локтӧма йӧз крайысь, окотитӧ видзӧдлыны козакъяс вылӧ.
Сійӧ некор на абу аддзылӧма, мыйся народ козакъяс».
Иностраннӧй графъяслӧн да баронъяслӧн Польшаӧ волӧм вӧлі пыр овлан торйӧн:
найӧс тшӧкыда кыскыліс нач ӧти тӧдны кӧсйӧм — видзӧдлыны Европалысь сійӧ пӧшти джынвыйӧ азиатскӧй пельӧссӧ;
Московияӧс да Украинаӧс найӧ лыддьылісны нин Азияысь.
И сы вӧсна гайдук, улӧ копыртчылӧмӧн, лыддис позянаӧн содтыны некымын кыв ассяньыс:
«Ме ог тӧд, ваша ясновельможность», шуаліс сійӧ: «мый вӧсна тіянлы окота видзӧдлыны найӧс.
Тайӧ понъяс, а абу мортъяс.
И вераныс налӧн сэтшӧм, мый некод оз радейт».
«Пӧръялан тэ, чӧрт пи!» шуис Бульба: «ачыд тэ пон!
Кыдзи тэ лысьтан шуны, мый миянлысь вера оз радейтны.
Сійӧ тіянлысь еретическӧй вератӧ оз радейтны!»
«Эге-ге!» шуис гайдук: «А ме тӧда, приятель, тэ коді: тэ ачыд на пӧвсысь, кодъяс пукалӧны нин ме ордын.
Часлы жӧ, ме кора татчӧ ассьыным йӧзӧс».
Тарас казяліс ассьыс неосторожностьсӧ; но асныралӧмыс да дӧсадаыс мешайтісны сылы мӧвпыштны сы йылысь, кыдзи эськӧ веськӧдны сійӧс.
Шуд вылӧ, Янкель сійӧ жӧ минутаӧ вевъяліс сюйсьыштны.
«Ясновельможнӧй пан!
Кыдзи нӧ позьӧ, медым граф да вӧлі козак?
А сійӧ кӧ эськӧ вӧлі козак, то кытысь эськӧ сійӧ судзӧдіс татшӧм паськӧмсӧ да татшӧм графскӧй видсӧ?
«Висьтавлы аслыд!», да гайдук восьтӧ нин вӧлі ассьыс паськыд вомсӧ, медым горӧдны.
«Ваше королевское величество! чӧв олӧй! Чӧв олӧй, ради бога!», горӧдіс Янкель.
«Чӧв олӧй!
Ми нин тіянлы сыысь мынтам сэтшӧма, кутшӧмӧс некор на и эн аддзылӧй: ми сетам тіянлы кык зарни червонец».
«Эге, кык зарни червонец!
Кык червонецыд меным нинӧм.
Ме цырюльниклы сета кык червонецтӧ сыысь, медым меным сійӧ сӧмын тош джынйӧс бритас.
Сё червоннӧй вай, жид!» сэтӧні гайдук кутіс гартны вылыс уссӧ.
«А он кӧ сет сё червоннӧй, пырысь-пыр горӧда!»
«Да мыйла эськӧ сэтшӧм уна?» шогпырысь шуис бледӧдӧм жид, ассьыс кучик мешӧксӧ разигтырйи.
Но сійӧ шуда вӧлі, мый сы кӧшелёкын эз вӧв унджыкыс, да мый гайдук сёысь водзӧ эз куж артавны.
«Пан! пан! мунамӧй ӧдйӧджык.
Аддзанныд, кутшӧм тані абу шань йӧз!» шуис Янкель, казялӧмӧн, мый гайдук бӧрйӧдліс киас деньгасӧ, жалитіс сы йылысь, мый эз кор унджык.
«Мый нӧ тэ, чӧрт гайдук,», шуис Бульба: «Деньга босьтін, а петкӧдлыны он и думайт?
Нет, тэ должен петкӧдлыны.
Кор нин деньга босьтін, то ӧткажитны тэ ӧні абу прав.»
«Мунӧй, мунӧй дьявол дінӧ! а не то ме пырысь-пыр сета тӧдны, да тіянӧс сэні...
Нуӧй кокъяснытӧ, шуа ме тіянлы, ӧдйӧджык!»
«Пан, пан! мунам, ей-богу, мунам!
Цур налы.
Мед налы вӧтас уськӧдчас сэтшӧмтор, мый сьӧлавны ковмас», горзіс коньӧр Янкель.
Бульба ньӧжйӧник, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, бергӧдчис да мӧдӧдчис бӧр, Янкельӧн видігтыр колльӧдӧмӧн, кодӧс шог вӧлі сёйӧ весьшӧрӧ воштӧм червонецъяс йывсьыс мӧвпыштігӧн.
«И мыйла эськӧ вӧрӧднысӧ?
Мед эськӧ пон, видчис!
Сійӧ сэтшӧм нин йӧз, мый оз вермы видчытӧг овны!
Ох вей мир, кутшӧм шуд ен сетӧ йӧзлы!
сё червонец сыысь сӧмын, мый вӧтліс миянӧс!
А ми вокыд: сылы и пейсикъястӧ нетшыштасны, да рожасьыд сэтшӧмтор вӧчасны, мый и видзӧдны оз позь, а некод оз сет сё червоннӧйтӧ.
О енмӧй менам! енмӧй милосерднӧйӧй!
Но тайӧ неудачаыслӧн ыджыдджык влияниеыс вӧлі Бульба вылӧ.
Сійӧ петкӧдчис сы синъясын ставсӧ сёйысь биӧн.
«Мунам!», шуис сійӧ друг, быттьӧ пыркнитчӧмӧн: мунам плӧщадь вылӧ.
Ме кӧсъя видзӧдлыны, кыдзи сійӧс кутасны мучитны.»
«Ой, пан, мыйла мунны?
Ӧд миянлы сійӧн не отсавны нин.»
«Мунам!» чорыда шуис Бульба, и жид, кагавидзысь моз, ышлолалігтырйи муніс сы бӧрся.
Плӧщадьсӧ, кӧні должен вӧлі лоны казньыс, эз сьӧкыд вӧв корсьны: йӧзыс валитӧ вӧлі сэтчӧ гӧгӧрбоксянь.
Сэкся суров нэмын тайӧ вӧлі медся интереснӧй видзӧданторъяс пӧвсысь ӧтикӧн не сӧмын прӧстӧй йӧзлы, но и высшӧй классъяслы.
Зэв уна медся ен тӧдысь старукаяс, зэв уна медся полысь том нывъяс да нывбабаяс, кодъяслы бӧрвылас войбыд каститчисны гырдӧсь шойяс, кодъяс унйывсьыс горзісны сэтшӧм гораа, кыдзи сӧмын вермӧ горзыны кодъюра гусар, век жӧ эз кольлыны случай видзӧдтӧг.
«Ах, кутшӧм мучитчӧм!» горзісны на пӧвсысь унаӧн садьтӧг тіралӧмӧн, синъяснысӧ куньӧмӧн да мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн; но век жӧ сулавлісны мукӧддырйи вель дыр.
Мукӧдыс, и вомсӧ паськӧдӧмӧн, и кияссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, кӧсйис эськӧ чеччыштны ставныслы юр вылас, медым сэтысянь видзӧдлыны бурджыка.
Векни, неыджыд, пырся юръяса йӧз чукӧрысь мыччывліс ассьыс кыз чужӧмсӧ мясник, видзӧдіс став процессӧ тӧдысь видӧн да дженьыдик кывъясӧн сёрнитіс оружейнӧй мастеркӧд, кодӧс шуліс кумӧн, сы вӧсна мый празник лунъясӧ юліс сыкӧд ӧти шинокын.
Ӧткымынъяс пӧся рассуждайтісны, мукӧдъяс весиг заклад варталісны; но унджыкыс вӧліны сэтшӧмъяс, кодъяс став мирыс вылӧ да ставыс вылӧ, кӧть мый оз овлы свет вылын, видзӧдӧны ассьыныс нырсӧ чуньнаныс гудйигтырйи.
Медводдза план вылын, дзик усачьяс дінас, кодъяс составляйтӧны вӧлі карса гвардия, сулаліс военнӧй паськӧма том шляхтич, либӧ шляхтичӧн кажитчысь, коді ас вылас пасьталӧма решительнӧ ставсӧ, мый сылӧн вӧлі, сідзи, мый сы квартираын кольӧма вӧлі сӧмын косясьлӧм дӧрӧмыс да важ сапӧгъясыс.
Кык цепочка, ӧтиыс мӧд вылас, ӧшалісны сы сьылі вылын кутшӧмкӧ дукатӧн.
Сійӧ сулаліс аслас коханка* Юзысякӧд, да дугдывтӧг бӧрвыв видзӧдлывліс, медым кодкӧ эз лякӧсьт сылысь шӧвк платьесӧ.
Сійӧ сылы тӧлкуйтіс дзик ставсӧ, мый нин дзик нинӧм оз позь вӧлі содтыны.
«Со тайӧ, сьӧлӧмшӧр Юзыся», шуаліс сійӧ: «став народыс, мый ті аддзанныд, локтіс сы могысь, медым видзӧдлыны, кыдзи кутасны казнитны преступникъясӧс.
А со эсійӧ, сьӧлӧмшӧр, кодӧс ті аддзанныд, кутӧ киас секира * да мукӧд инструментъяс — сійӧ палач, и сійӧ кутас казнитны.
Кыдзи заводитас кӧлесуйтны да мукӧд мукаяс вӧчны, то преступник лоӧ ловъя на; а кыдзи керыштасны юрсӧ, то сійӧ, сьӧлӧмшӧр, пырысь-пыр и кулӧ.
Первойсӧ кутас горзыны да вӧрны, но мыйӧн сӧмын керыштасны юрсӧ, сэки сылы оз кут позьны ни горзыны, ни сёйны, ни юны, сы вӧсна мый сылӧн, сьӧлӧмшӧр, сэсся нин оз ло юрыс».
И Юзыся ставсӧ тайӧс кывзіс полӧмӧн да тӧдны кӧсйӧмӧн.
Керка вевтъяс вывсӧ вӧлі кӧдзӧма йӧзӧн.
Слухӧвӧй ӧшиньясӧд видзӧдалісны зэв страннӧй усъяса рожаяс да мыйкӧ чепчикъяса кодьӧсь.
Балконъяс вылын, балдахинаяс улын, пукаліс аристократство.
Лӧсьыдик киыс сералысь, дзирдалысь, еджыд сакар кодь, панналӧн кутчысьӧма вӧлі перилӧас.
Ясновельможнӧй панъяс, вель топыдӧсь, видзӧдісны важнӧя.
Дзирдалан паськӧма, бӧрвыв шыбытчан сосъяса холоп новлӧдліс сэні жӧ быд сикас сёянторъяс да юанторъяс.
Тшӧкыда сьӧд синъяса шалунья, аслас югыд киас пирожнӧй да плодъяс босьтӧмӧн, шыбытавлывліс йӧз пӧвсӧ.
Тшыг рыцарь чукӧр лӧсьӧдлісны кутӧм могысь ассьыныс шапкаяснысӧ, да сьӧдасьӧм зарни шнуръяса вушйӧм гӧрд кунтуша кутшӧмкӧ кузь тушаа шляхтич, коді йӧз чукӧрсьыс мыччысьӧма вӧлі юрнас, кузь кияснас кватитіс первой, окыштліс пӧлучитӧм добычасӧ, топӧдліс сійӧс сьӧлӧм бердас да сюйліс вомас.
Балкон улас зарни садӧкын ӧшалысь сӧкӧл вӧлі сідзжӧ видзӧдысьӧн: нырсӧ боквыв чукыльтӧмӧн да лапасӧ лэптӧмӧн, сійӧ, аслас пайысь, сідзжӧ сюся видзӧдліс йӧзсӧ.
Но йӧз чукӧр друг шызис, да гӧгӧрбоксянь кылісны гӧлӧсъяс: «Вайӧдӧны... вайӧдӧны!.. козакъяс!»
Найӧ локтӧны вӧлі куш юръясаӧсь, кузь чубъясӧн.
Тошъяссӧ налӧн вӧлі быдтӧма; найӧ локтісны повтӧг; и эз жугыля, но кутшӧмкӧ лӧнь гордостьӧн: дона сукноясысь вурӧм паськӧмъясныс налӧн киссьӧмаӧсь да летъялісны на вылын важ лестукъяснас; найӧ эз видзӧдны и эз копрасьны йӧзлы.
Ставсьыс медводзын локтӧ вӧлі Остап.
Мый чувствуйтіс пӧрысь Тарас, кор аддзис ассьыс Остапсӧ?
Мый вӧлі сэки сы сьӧлӧмын?
Сійӧ видзӧдіс сы вылӧ йӧз чукӧрсянь да эз коль видзӧдтӧг сылысь ни ӧти вӧрзьыштӧм.
Найӧ матыстчисны нин лобнӧй места дорас.
Остап сувтіс.
Сылы медводз лоӧ вӧлі юны сійӧ сьӧкыд чашасӧ.
Сійӧ видзӧдліс аслас йӧз вылӧ, лэптіс кисӧ вывлань да шуис гораа:
«Сет жӧ енмӧй, мед ставыс, кӧть кутшӧм еретикъяс тані эськӧ эз сулавны, эз кывны, нечестивӧйяс, кыдзи мучитчӧ христианин!
Мед миян пӧвсысь ни ӧти эз шу ни ӧти кыв!»
Та бӧрын сійӧ матыстчис эшафот дорӧ.
«Бур, пиӧ, бур! — надзӧник шуис Бульба да ӧшӧдіс ассьыс дзор юрсӧ.
Палач нетшыштіс сы вылысь важ лёк паськӧмсӧ; сылысь кияссӧ да кокъяссӧ кӧрталісны нарошнӧ вӧчӧм станокӧ, да...
Огӧ кутӧй смущайтны лыддьысьысьӧс адскӧй мукаяса картинаясӧн, кодысь сувтсӧн сувтіс эськӧ сылӧн юрсиыс.
Найӧ вӧліны сэкся грубӧй, свирепӧй нэмся чужысьясӧн, кор морт нуӧдіс на ӧти воинскӧй подвигъяслысь вира олӧм да калитчис сэні сьӧлӧмнас, человечествосӧ кывтӧг.
Весьшӧрӧ ӧткымынъяс, неунаӧн, кодъяс вӧліны исключениеӧн вексьыс, вӧліны тайӧ ужаснӧй мераясыслы прӧтивникъясӧн.
Весьшӧрӧ король да уна рыцаръяс, кодъяс вӧлі велӧдчӧмаӧсь вежӧрнаныс и сьӧлӧмнаныс, чайтлісны, мый наказаниелӧн татшӧм вывті чорыдлунысь вермас сӧмын козацкӧй нациялысь ӧзтыны водзӧс босьтӧмсӧ.
Но корольлӧн да вежӧра мӧвпъяслӧн властьыс вӧлі нинӧм государственнӧй магнатъяслӧн беспорядок да дерзкӧй вӧля водзын, кодъяс (магнатъясыс) асланыс мӧвпышттӧг, водзӧ лоӧм йылысь некутшӧма тӧдтӧг, челядьсяма самолюбиеӧн да некытчӧ туйтӧм гордостьнас пӧртісны сеймсӧ правление вылӧ сатираӧ.
Остап терпитіс терзайтӧмъяссӧ да пыткаяссӧ исполин моз.
Ни горзӧм, ни лӧвтӧм эз кывлы весиг сэки, кор кутісны чегъявны-варӧдны сы кияссьыс да кокъяссьыс лыяссӧ, кор ужаснӧй ратшкӧдчӧмыс налӧн кыліс кулӧм кодь чӧв йӧз чукӧрса ылыса видзӧдысьяслы, кор панянкаяс мӧдарӧ бергӧдісны ассьыныс синъяснысӧ — нинӧм лӧвтыштӧм вылӧ мунанаыс эз пет сы вомысь, эз дрӧгнит сылӧн чужӧмыс.
Тарас сулаліс йӧз чукӧрас, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да сійӧ жӧ каднас гордӧя синъяссӧ лэптыштӧмӧн, да ошкӧм пырысь сӧмын шуаліс: «Бур, пиӧ, бур!»
Но, кор вайӧдісны сійӧс медбӧръя смертнӧй мукаяс дінӧ, кажитчис, кыдз быттьӧ кутіс сетчыны сылӧн выныс.
И видзӧдліс сійӧ ас гӧгӧрыс синъяснас: енмӧй!
Ставыс тӧдтӧмӧсь, ставыс бокӧвӧй чужӧмъяс.
Кӧть эськӧ кодкӧ матысаяс пӧвсысь вӧліс сійӧ кулігӧн.
Сійӧ эз эськӧ кӧсйы кывны бӧрдӧмъяссӧ да сокрушайтчӧмсӧ слаб мамыслысь либӧ безумнӧй горзӧм-бӧрдӧмсӧ, юрсисӧ нетшкысь да еджыд морӧсас асьсӧ кучкалысь гӧтырыслысь: кӧсйис эськӧ ӧні сійӧ аддзыны чорыд мужчинаӧс, коді эськӧ тӧлка кывйӧн освежитіс сійӧс да бурӧдіс кулігас.
И уси сійӧ вынаа да горӧдіс вынтӧм сьӧлӧмнас:
«Батько! Кӧні тэ?
Кылан-ӧ тэ?»
«Кыла!», кыліс чӧвлӧняс, да миллион йӧзыс дзоньнас ӧтпырйӧ дрӧгнитіс.
Военнӧй всадникъяслӧн юкӧныс уськӧдчис тӧждысьӧм пырысь видлавны йӧз чукӧрсӧ.
Янкель кельдӧдіс, быттьӧ кулӧм морт да кор найӧ неуна ылыстмисны сыысь, сійӧ полігтырйи бергӧдчис бӧрвылас, медым видзӧдлыны Тарас вылӧ, но Тарас нин эз вӧв сы дінын: сылӧн и коктуйыс кӧдзалӧма.
ХІІ
Сюри коктуйыс Тараслӧн.
Сё кызь сюрс козацкӧй войска тыдовтчис Украинаса граница вылын.
Сійӧ эз нин вӧв кутшӧмкӧ часть либӧ отряд, коді петіс добыча вылӧ либӧ татара бӧрся вӧтчӧм вылӧ.
Эз, кыпӧдчис став нацияыс, сы вӧсна мый народлӧн терпениеыс тыри. Кыпӧдчис водзӧс босьтны ассьыс правояссӧ смекайтӧмысь, асьсӧ позорнӧя увтыртӧмысь, дедъяслысь верасӧ да святӧй обычайяссӧ оскорбляйтӧмысь, вичкояс страмитӧмысь, чужеземнӧй панъяслӧн бесчинствоясысь нартитӧмысь, унияысь, христианскӧй му вылын жидъясӧн позорнӧя ыджыдалӧмысь, ставсьыс, мый важысянь чукӧрмис да кык пӧв содтіс козакъяслысь суров лӧглунсӧ.
Том, но духнас ён гетман Остраница веськӧдліс став лыдтӧм-щӧттӧм козацкӧй выннас.
Сы дінын вӧлі тыдалӧ сылӧн вывті нин пӧрысь, опытнӧй ёрт да сӧветник Гуня.
Кӧкъямыс полковник нуӧдісны дас кык сюрса полкъяс.
Кык генеральнӧй есаул да генеральнӧй бунчужнӧй мунісны гетман бӧрся.
Генеральнӧй хорунжӧй нуис главнӧй знамясӧ, уна мукӧд хоругвьяс да знамяяс дӧлалісны ылынджык.
Бунчуковӧй ёртъяс нуисны бунчукъяс.
Уна сідзжӧ вӧлі мукӧд полковӧй, обознӧй чинъяс, войсковӧй ёртъяс, полковӧй писарьяс да накӧд пода да вӧла отрядъяс пӧшти сы мында жӧ, мыйта вӧлі рейстровӧй козакъяс чукӧртӧма и ас вӧляысь окотитысь вӧла кӧзяинъяс да вӧльнӧйяс.
Быдласянь кыпӧдчисны козакъяс: Чигиринсянь, Переяславсянь, Батуринсянь, Глуховсянь, Днепровскӧй увтасладор боксянь да став сійӧ юйывъяссянь да діяс вывъяссянь.
Лыдтӧм вӧвъяслӧн да телегаяслӧн щӧттӧм таборъяс кыссисны муяс кузя.
И сійӧ жӧ козакъяс пӧвсын, сійӧ кӧкъямыс полк пӧвсас ставсьыс медся бур вӧлі ӧти полк, и полкнас сійӧн веськӧдліс Тарас Бульба.
Ставыс вӧлі сетӧ сылы перевес мукӧд водзын: и ыджыд арлыдыс, и опытностьыс, и ассьыс войскасӧ нуӧдны кужӧмыс, и врагъяс дінӧ ставсьыс медся чорыд лӧглуныс.
Весиг асланыс козакъясыслы кажитчӧ вӧлі вывтіӧнджык сылӧн пӧщада сеттӧм скӧрлуныс да чорыдлуныс.
Сӧмын би да рель определитліс сылӧн дзор юрыс, да сӧветыс сылӧн войскӧвӧй сӧветын лолаліс сӧмын ӧти бырӧдӧмӧн.
Нинӧм гижавны став битваяссӧ, кытӧні петкӧдлісны асьнысӧ козакъяс, ни кампаниеыслысь вочасӧн став мунӧмсӧ. Ставсӧ сійӧс пыртӧма летописнӧй листбокъясӧ.
Тӧдса, кутшӧм вӧлі роч муын вера вӧсна кыпӧдӧм война. Вераысь ёнджык выныс абу.
Венны позьтӧм да грознӧй сійӧ, кыдзи киӧн вӧчтӧм скала гызьӧм, век вежласян море шӧрын.
Море пыдӧсса дзик шӧрсяньыс кыпӧдӧ сійӧ енэжлань ассьыс жугӧдны позьтӧм стенъяссӧ, ставнас ӧти быдса изйысь вӧчӧм.
Быдласянь тыдалӧ сійӧ да видзӧдӧ веськыда синманыс дінтіыс котӧртысь гыяслы.
И беда корабльлы, коді мунӧ сы вылӧ!
Чагйӧ лэбасны сылӧн вынтӧм снастьясыс; вӧяс и дрӧбалас прахӧ ставыс, кӧть мый эм сы вылын, де пӧгибайтысьясыслӧн нораа горзӧмӧн тырӧ пораженнӧй сынӧдыс.
Летописнӧй листбокъясын петкӧдлӧма подробнӧя, кыдзи пышйисны польскӧй гарнизонъяс мездӧм каръясысь; кыдзи вӧлі ӧшӧдалӧма сӧвестьтӧм жид-арендаторъясӧс; кутшӧм слаб вӧлі короннӧй гетман Николай Потоцкий, аслас уналыда армиянас венны позьтӧм тайӧ выныслы паныд; кыдзи, жугӧдӧм, преследуйтан, вӧйтіс сійӧ неыджыд юын аслас войскалысь медбур частьсӧ; кыдзи неыджыд местечко Полоннӧйын кытшалісны сійӧс грознӧй козацкӧй полкъяс, да кыдзи крайностьӧдз воӧм бӧрас польскӧй гетман клятвеннӧя кӧсйысис корольладорсянь да государственнӧй чинъясладорсянь быдторйын тырвыйӧ могмӧдӧм да став воддза правояссӧ да преимуществояссӧ бӧр сетӧм.
Но эз сэтшӧмӧсь вӧвны козакъяс, медым сетчыны сы вылӧ: тӧдісны нин найӧ, мый сэтшӧмыс польскӧй клятва.
Потоцкий эз эськӧ сэсся красуйтчы аслас квайт сюрса аргамак вылас знатнӧй паннаяслысь синъяссӧ кыскӧмӧн да дворянстволысь вежсӧ петкӧдлӧмӧн, эз эськӧ шумит сеймъяс вылын, сенаторъяслы роскошнӧй пиръяс вӧчалӧмӧн, эз кӧ эськӧ спасит сійӧс местечкоас олысь роч духовенство.
Кор паныд петісны став попъясыс югыд зарниа ризіясаӧсь, ӧбразъяс да крестъяс нуигтырйи, и медводзас ачыс архирейыс киас крестӧн да пастырскӧй митраӧн, козакъяс ставыс копыртісны ассьыныс юрнысӧ да пӧрччисны шапкаяснысӧ.
Некодӧс эськӧ эз пыдди пуктыны найӧ сійӧ каднас, корольсьыс ассьыс улынджыкӧс; асланыс христианскӧй вичколы паныд эз лысьтны да пыдди пуктісны ассьыныс духовенствосӧ.
Гетман полковникъяскӧд ӧтлаын сӧгласитчис лэдзны Потоцкийӧс, сылысь клятвеннӧй присяга босьтӧмӧн кольны вӧля вылын став христианскӧй вичкояс, вунӧдны важ лӧгалӧм да не вӧчны некутшӧм ӧбида козацкӧй воинстволы.
Сӧмын ӧти полковник эз сӧгласитчы татшӧм мир вылӧ.
Сійӧ ӧтиыс вӧлі Тарас.
Нетшыштіс сійӧ юрси пратьсӧ аслас юрсьыс да горӧдіс:
Эй, гетман да полковникъяс!
Эн вӧчӧй татшӧм бабье делӧтӧ!
Эн эскӧй ляхъяслы: вузаласны, понъяс».
Кор полковӧй писарь сетіс условиесӧ да гетман пуктіс сэтчӧ ассьыс властнӧй кисӧ, сійӧ пӧрччис ас вывсьыс чистӧй булатсӧ, медбур кӧртысь дорӧм дона турецкӧй саблясӧ, чегис кык пельӧ, беддьӧс моз, да шыбытіс торйӧн ылӧ ӧтар-мӧдар бокӧ кыкнан помсӧ, шуис:
«Прӧщайтлӧй жӧ!
Кыдзи тайӧ палашлӧн кык помыслы не ӧтлаасьны ӧтлаӧ да не артмӧдны ӧти сабля, сідзи и миянлы, ёртъяс, сэсся, не аддзысьлыны таладор светын!
Казьтыштлӧй жӧ менсьым прӧщальнӧй кывйӧс»...
(тайӧ кывсӧ шуигӧн гӧлӧсыс сылӧн содіс, кыптіс вылӧджык, лои тӧдтӧм вына — и смутитчисны ставныс сійӧ пророческӧй кывъясысь)
«асланыд кулан здукъяс водзвыланыд ті тӧдвыланыд уськӧдлӧй менӧ!
чайтанныд, ньӧбинныд лӧня олӧм да мир;
чайтанныд, панавны кутанныд?
Кутанныд панавны мӧд сикас паналӧмӧн: кулясны тэнад юрысь, гетман, кучиктӧ! сюяласны сійӧс греча жугйӧн да дыр кутасны аддзыны сійӧс став ярмаркаяс вылын!
Онӧ вермӧй кутнытӧ, и ті, панъяс, юрнытӧ ассьыныд!
пропадитанныд ульсалӧм кӧбрегъясын, каменнӧй стенъяс пытшкӧ топыда замуруйтӧмӧн, тіянӧс кӧ, межъясӧс моз, оз пуны ставнытӧ ловъя вывсьыныд пӧртъясын!»
«А ті, хлопецъяс!», водзӧ шуаліс сійӧ, аслас йӧзлань бергӧдчӧмӧн; «коді тіян пӧвсысь кӧсйӧ кувны ас смертьӧн — оз пач сайясын да бабье лежанкаяс вылын, оз кодъюрӧн кабак забор дорын, быдсяма мерлина вылӧ скодитӧмӧн, а честнӧй козацкӧй смертьӧн, ставлы ӧти вольпась вылын, кыдзи жӧник да невеста?
Али, гашкӧ, кӧсъянныд бӧр мунавны гортаныд, да пӧрны недоверокъясӧ, да кыскавны асланыд мышкуяс выланыд польскӧй ксендзъясӧс?»
«Тэ бӧрся, пан полковник! тэ бӧрся!» горӧдісны ставныс, кодъяс вӧліны Тарас полкын, и на дінӧ вуджисны эз этша мукӧд.
«А ме бӧрся кӧ, сідзкӧ ме бӧрся жӧ!», шуис Тарас, аслас юр вылас шапкасӧ пыдӧджык сюйыштӧмӧн, став кольччысьясыс вылӧ грӧзнӧя видзӧдлӧмӧн, лӧсьӧдчис аслас вӧв вылас да горӧдіс ас йӧзыслы: «Оз жӧ некод кӧрит миянӧс ӧбиднӧй сёрниӧн!
А но, гайда, хлопецъяс, гӧститны католикъяс ордӧ!»
И сы бӧрын кучкис сійӧ вӧлыслы и мӧдӧдчис сы бӧрся табор сё телегаысь и сыкӧд уна вӧлі козацкӧй конникъяс да пехота, да, бергӧдчылӧмӧн грӧзитіс видзӧдласнас став кольччысьясыслы, — скӧр вӧлі видзӧдласыс сылӧн.
abu
Став воинство синводзын муніс полк, да дыр на бергӧдчывліс Тарас да век грӧзитіс.
Гудырӧсь сулалісны гетман да полковникъяс; мӧвпыштчисны ставныс да чӧв олісны дыр, кыдзи быттьӧ кутшӧмкӧ сьӧкыд водзвыв юӧрӧн личкӧмӧн.
Эз весь водзвыв тунав Тарас. Сідзи ставыс и лои, кыдзи сійӧ висьталіс.
Недыр мысти вероломнӧй поступок бӧрын Канев дорын лэптӧма вӧлі юрсӧ гетманлысь майӧг йылӧ уна медся первой сановникъясыскӧд ӧтлаын.
А мый нӧ Тарас?
Тарас гуляйтіс став Польша кузяыс аслас полкыскӧд, сотіс дас кӧкъямыс местечко, матӧ нелямын костел да воліс нин Краковӧдз.
Уна виаліс сійӧ быдсяма шляхтаӧс, грабиталіс медся озыр да медся бур замокъяссӧ; распечатайталісны да кисьталісны муӧ козакъяс нэмӧвӧйся маяс да винаяс, кодъяс бура видзсьывлісны панскӧй кӧбрегъясын; кералісны да сотісны дона нойяс, паськӧмъяс да мукӧд кӧлуй, кодъяс сюрлісны кладӧвӧйясысь.
«Нинӧм энӧ жалитӧй!» сӧмын шуаліс Тарас.
Эз пыдди пуктыны козакъяс сьӧдсинкымъяса панянкаясӧс, еджыд морӧсъяса, югыд чужӧмъяса нывъясӧс;
дзик вӧлтарь дінын эз вермыны спаситчыны найӧ:
ӧзтавліс найӧс Тарас алтарьясыскӧд ӧтшӧтш.
Эз лым кодь еджыд ӧти ки кыпӧдчыв ыпъялан бисьыс енэжлань, нора горзӧмӧн, кодъясысь вӧрзис эськӧ ачыс кыз муыс да степвывса турун эськӧ жалитӧмысла копыртчис му бердас.
Но нинӧм эз кывзыны жестокӧй козакъяс да, налысь ладенечьяссӧ уличаяс вылысь копьёяс йыланыс лэптӧмӧн, шыблавлісны на дінӧ жӧ биас.
«Тайӧ тіянлы, вражьей ляхъяс, Остап кузя казьтылӧм!» шуаліс сӧмын Тарас.
И татшӧм поминкаяссӧ Остап кузяыс вӧчлывліс сійӧ быд сиктын, кытчӧдз польскӧй правительство эз аддзы, мый Тараслӧн поступокъясыс вӧліны гырысьджыкӧсь, пырся рӧзбойничество дорысь, да дзик сійӧ жӧ Потоцкийлы поручитӧма вӧлі вит полкӧн кутны непременнӧ Тарасӧс.
Квайт лун пышйисны козакъяс сиктса туйясті став преследованиеясысь; ӧдва вермисны выноситны вӧвъясыс вӧвлытӧма пышйӧмсӧ да спасайтісны козакъясӧс.
Но Потоцкий тайӧ пӧрйӧ вӧлі достоин сы вылӧ пуктӧм поручениесӧ: мудзлытӧг преследуйтіс сійӧ найӧс да суис Днестр ю берег вылын, кӧні Бульба шойччӧг вылӧ займитіс эновтӧм киссьӧм крепость.
Днестр юлӧн дзик крут кыр весьтас тыдаліс сійӧ аслас орӧм валнас да аслас киссьӧм стен колясъяснас.
Посни изйӧн да жугласьӧм кирпичӧн кӧдзӧма вӧлі утесыслӧн йылыс, коді быд минутаӧ вӧлі дась орны да лэбыштны увлань.
Сэтӧні жӧ кыкнанладор боксяньыс, поле вылын шойччысьясӧс, кытшаліс сійӧс короннӧй гетман Потоцкий.
Нёль лун косясисны да тышкасисны козакъяс, кирпичьясӧн да изъясӧн водзсасигтыр.
Но бырисны запасъяс и вынъяс, и решитчис Тарас писькӧдчыны радъяс пӧвсӧдыс.
И писькӧдчӧмны нин вӧлі козакъяс, да, гашкӧ, эськӧ нӧшта на ӧтчыд служитісны налы удал вӧвъясыс, кыдзи друг дзик пышйиганыс сувтіс Тарас да горӧдіс: «Сулав! табак тыра люлькаӧй уси; ог кӧсйы, медым и люлькаӧй веськалі вражьей ляхъяслы!»
И копыртчис пӧрысь атаман да кутіс корсьны турун пӧвсысь табак тыра люлькасӧ ассьыс. Море вылын и му вылын, и походъясын, и гортас сыысь торйӧдчывтӧм спутницасӧ.
А сэк кості друг уськӧдчис ватага да кватитіс сійӧс вынйӧра пельпомъяс увтіыс.
Ӧдӧбтыліс эськӧ сійӧ, став тушанас, но эз нин гылавны му вылӧ, кыдзи вӧлі войдӧр, сійӧс кватитысь гайдукъяс.
«Эх, пӧрысьлун, пӧрысьлун!» шуис сійӧ, да бӧрддзис, кыз пӧрысь козак.
Но эз пӧрысьлун вӧв мыжаыс: вын ӧдӧлитіс вынӧс.
Этша не комын морт ӧшйисны сылы кияс да кокъяс кузяыс.
«Сюрин, рака!» горзісны ляхъяс.
«Ӧні колӧ сӧмын мӧвпыштны, кутшӧмӧс эськӧ сылы, понлы, медбур честь сетны».
И судитісны, гетман разрешитӧм серти, сотны сійӧс ловйӧн став син водзын.
Сэні жӧ сулаліс куш пу, кодлысь йывсӧ чегӧма гымӧн.
Зэлӧдісны сійӧс кӧрт чепъясӧн пу ствол бердас, кӧрттувъясӧн тувъялісны сылысь кияссӧ да, сійӧс вылӧджык, лэптыштӧмӧн, медым быдласянь тыдаліс козак, заводитісны сэні жӧ тэчны пу улас кӧстер.
Но эз кӧстер вылас видзӧд Тарас, эз би йылысь сійӧ мӧвпав, кодӧн лӧсьӧдчисны сотны сійӧс; видзӧдіс сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, сыладор бокӧ, кӧні лыйсисны-мездысисны козакъяс: сылы вылысяньыс ставыс вӧлі тыдалӧ, кипыдӧс вылын моз.
«Занимайтӧй, хлопецъяс, занимайтӧй зільджыка!» горзіс сійӧ «гӧрасӧ, коді тай вӧр саяс; сэтчӧ оз вермыны матыстчыны найӧ!»
Но тӧлыс эз ну сылысь кывъяссӧ.
«Вот вошӧны, вошӧны нинӧмсьыс!» шуаліс сійӧ ӧтчаяннӧя да видзӧдліс увлань, кӧні югвидзис Днестр.
Нимкодьлун дзирдыштіс сы синъясын.
Сійӧ аддзис кустъяс сайысь мыччысьӧм нёль пыж бӧж, чукӧртіс гӧлӧсыслысь став вынсӧ да гораа горӧдіс:
«Береглань! береглань, хлопецъяс!
Лэччӧй гӧра увса туй кузяыс, коді шуйга вылас.
Берег дорас сулалӧны пыжъяс, ставсӧ босьтӧй, медым эз вӧтчыны!»
Тайӧ здукнас тӧв пӧльыштіс мӧдар боксянь, и став кывъяссӧ лои кылӧма козакъясӧн.
Но татшӧм сӧветсьыс сюри сылы сэні жӧ юрас ӧбукӧн кучкӧм коді гудыртіс ставсӧ сы син водзысь.
Уськӧдчисны козакъяс мый вермӧмсьыныс гӧраувса туй кузя; а вӧтчысьясыс нин мышканыс.
Аддзӧны: дзуглясьӧ да кежласьӧ да ёна чукльӧдлӧ бокӧ.
«А, ёртъяс! не куды пошло!» шуисны ставныс, сувтыштлісны недыр кежлӧ, лэптісны ассьыныс нагайкаяссӧ, шутёвтісны, — и налӧн татарскӧй вӧвъясыс, му бердсьыс торйӧдчӧмӧн, сынӧдас пластасьӧмӧн, змейяс моз, лэбыштісны пропасть вомӧныс да бульскысисны веськыда Днестрӧ.
Кыкӧн сӧмын эз воны юӧдзыс, йиркнитісны вылысяньыс изъясас, вошины сэні нэм кежланыс вӧвъяснас, весиг горӧдны эз удитны.
А козакъяс варччисны нин вӧвъяснас ю вомӧныс да разялісны пыжъяссӧ.
Сувтісны ляхъяс пропасть водзас, кывлытӧм козацкӧй делӧ вылӧ шензьӧмӧн да мӧвпалӧмӧн, чеччыштны-ӧ налы, али абу?
Ӧти том полковник, ловъя, пӧсь вира, коньӧр Андрийӧс очаруйтысь мича полячкалӧн вок, эз думайт дыр да мыйвынсьыс уськӧдчис вӧвнас козакъяс бӧрся.
Бергӧдчис куимпӧв сынӧдас аслас вӧлыскӧд да веськыда йиркнитіс ёсь изъяс вылӧ.
Торпыригӧ косявлісны ёсь изъясыс сійӧс, коді вошис пропастяс, и юрвемыс сылӧн, вирыскӧд сорласьӧмӧн, резіс провалса стенъяс пӧлӧн быдмысь кустъяссӧ.
Кор Тарас Бульба паляліс кучкӧмсьыс да видзӧдліс Днестр вылӧ, козакъяс вӧліны нин пыжъясынӧсь да сынісны пелысъясӧн; пуляяс киссисны на вылӧ вылысяньыс, но эз судзны.
И ыпнитісны нимкодь синъясыс пӧрысь атаманлӧн.
«Прӧщайтлӧй, ёртъяс!» горзіс сійӧ налы вылысянь: «казьтылӧй менӧ да локтан тулысын жӧ локтӧй татчӧ выльысь, да буриника гуляйтӧй!
Мый, босьтісны, чертов ляхъяс?
Чайтанныд, эм мыйкӧ свет вылын, мыйысь эськӧ повзис козак?
Энлӧй жӧ, воас кад, тӧдны кутанныд ті, мый сэтшӧмыс православнӧй вера!
Ӧні нин чувствуйтӧны ылыса и матыса народъяс:
Кыпӧдчас роч му вылысь асланым царь, и оз ло муын вын, коді эськӧ эз пӧкӧритчы сылы!...»
А биыс нин кыпӧдчӧ вӧлі кӧстер весьтас, судзышталіс сылысь кокъяссӧ да вольсыштчис биӧн пу кузяыс...
Да сюрасны ӧмӧй свет вылын сэтшӧм бияс, мукаяс да сэтшӧм вын, коді эськӧ веніс роч вынӧс.
Абу ичӧт Днестр ю, да уна сэні куръяяс, речнӧй сук камышъяс, лыа кӧсаяс да джуджыдінъяс, дзирдалӧ ю вывсӧ зеркалаыс, кӧні кыліс юсьяслӧн гораа горзӧмыс, да гордӧй гоголь ӧдйӧ мунӧ сы кузя, и уна куликъяс, гӧрд зобъя курухтанъяс да быдсяма мукӧд лэбачьяс тростникъяс пӧвсас да берег пӧлӧныс.
Козакъяс ӧдйӧ кывтісны кык руля векньыд пыжъясӧн, дружнӧя сынісны пелысъяснаныс, виччысьӧм пырысь ордйӧдалісны лыакӧсаяс, кыпӧдчалысь лэбачьясӧс полошитӧмӧн, и сёрнитісны асланыс атаман йылысь.
{О. Иваненко (комиӧдіс Н. А. Улитин) @ Тараслӧн доля @ повесьт @ О. Иваненко. Тараслӧн доля @ 1941 @ Лб. 3-74.}
О. ИВАНЕНКО
ТАРАСЛӦН ДОЛЯ
СЕРПАСЪЯС С. БОЙМЛӦН
<ukr>...Ті шляхи, що я міряв малими ногами...</ukr>
Т. Г. Шевченко
*...Сійӧ туйясыс, кодъясӧс ме мерайтлі ичӧтик кокъясӧн...
СЬӦД ШЛЯХ
Кымын туй вӧльнӧй свет вылын и кытчӧ найӧ ставыс нуӧны?
Мудӧд вылын рытын пукалӧ дед, сы дінын ичӧтик Тарас.
Видзӧдӧ дед пемыд небесаӧ, кодзувъяс вылӧ да шуӧ:
— Со эстӧн чумацкӧй шлях*.
* Чумацкӧй шлях — сідзи шуӧны небесаысь еджыд визьсӧ (Млечнӧй туй), код серти чумакъяс тӧдмавлісны туйсӧ.
Чумакъяс — йӧз, кодъяс кыскавлісны ӧшъясӧн Крымӧ нянь, а сэтысь вайлісны чери да сов.
— Небесаас ӧмӧй эмӧсь жӧ шляхъясыс?
Кодъяс нӧ ветлӧны сэті?
Неужели чумакъяс?
— Со мунӧны, мунӧны чумакъяс...
Гӧгӧр степь...
Лӧнь, и ковыль оз вӧрзьы...
Видзӧдласны чумакъяс кодзувъяс вылӧ — со налы и туй! — висьталӧ дед.
— А чумакъяс миян дінті Сьӧд шлях кузяыс ветлӧны? — юалӧ Тарас.
— Но да, Сьӧд шлях кузя, — довкйӧдлӧ юрнас дед, да сылӧн кузь дзор усъясыс лэччӧны улӧ-улӧ.
Сьӧд шляхсӧ Тарас тӧдӧ зэв бура.
Сійӧ мунӧ найӧ сикт дінті, самӧй хата бердтіыс.
А хатаыс налӧн сулалӧ сикт помас, важ, пӧлыньтчӧма, кыдзи омӧля аддзан синъяса пӧрысь пӧчӧ.
Тайӧ шлях кузяыс Тараслӧн батьыс и мамыс ветлӧны панскӧй му вылӧ.
Кыдзи нӧ не тӧдны сылы тайӧ шляхсӧ!
— А мыйла сійӧ Сьӧд?
Чумакъясыс сьӧдӧсь да? — юалӧ Тарас.
И абу гӧгӧрвоана Тараслы.
Мунӧны чумакъяс, сьӧдӧсь, гожъялӧмаӧсь, мунӧны найӧ Сьӧд шлях кузя, степьясӧд, сиктъясӧд, сэтшӧм жӧ сиктъясӧд, кутшӧм и налӧн Кириловкаыс, и тайӧ шляхыс веськыда небесаӧ нуӧдӧ; и небесаас сійӧ шусьӧ нин чумацкӧйӧн, сы вӧсна мый сэні кодзувъяс дзирдалӧны да наысь лунын моз югыд.
Сералӧ дед да лайкйӧдлӧ юрнас:
— Сьӧдӧн сійӧ шусьӧ сы вӧсна, мый страшнӧй!
Тарас сӧмын на кӧсйис юавны, мый вӧсна жӧ сійӧ страшнӧй, кыдз кылӧ — Катруся чуксалӧ.
Узьны кад!
Жаль, эз удит дед помӧдз висьтавны.
Кодлысь ӧні юалан?
Муртса югдыштігӧн на батьмамсӧ барщина* вылӧ нин вӧтлӧны.
Гортсӧ олӧ ыджыд чойыс — Катруся.
Быд бӧрся видзӧд, быдӧнӧс верд, а аслыс, Катрусялы, сӧмын на дас нёль арӧс.
Кӧть и шуӧны, шудаӧсь пӧ найӧ, кодъяслӧн челядь эмӧсь, да абу ыджыд шуд челядьыд крепостнӧйыдлы!
Быдмӧны найӧ, кыдзи ёг турун му вылын: некодлы вердны найӧс, некодлы лелькуйтыштны.
Быдмасны — кутасны йӧзын медӧн майшасьны.
Но тайӧ бур на!
А вот панскӧй дворӧ кӧ босьтасны либӧ салдатӧ нуасны — сэки прӧщай нэм кежлад!
* Барщина (панщина) — помещик овмӧсын крепостнӧй крестьяналӧн мырдӧна дарӧвӧй удж.
Катруся кӧть и ачыс ичӧтик, а котралӧ, клопочитӧ, тӧждысьӧ став вӧснаыс ыджыд моз, да ещӧ хата дорысь цветъяс дӧзьӧритӧ.
Хатаыс кӧть и важиник, пӧлыньтчӧм, сьӧдӧдӧм, но кор кутасны цветитны Катрусялӧн чернобривцыяс* да макъяс, долыдджык лоӧ сьӧлӧм вылын.
И Катрусялы абу жаль сэки, мый оз ворс нывкаяскӧд, а пыр уджалӧ, пыр мыйкӧ вӧчӧ.
* Чернобривцы — виж дора коричневӧй бархатнӧй цветъяс.
Катрусялӧн удж оз помасьлы!
Тарас чужис — сійӧс видзис, сэсся Яринкаӧс, сэсся Марийкаӧс, Осипӧс...
Катрусялӧн юрвыв тырыс удж.
Не мешайтны жӧ сылы юасьӧмъясӧн!..
Правда, и Тараслӧн уджыс абу этша.
Прудйын купайтчыны колӧ?
Колӧ.
Бусӧсь туй вылын челядькӧд чеччалыштны-ворсыштны колӧ?
Колӧ.
А сэсся бара купайтчыны.
А сэні и сёйыштны окота лоӧ.
Гортӧ котӧртны нинӧмла — нинӧмыс абу.
Буди, коркӧ Катруся чорзьӧм нянь корка сетыштас, а то сійӧ ачыс мыйкӧ садйысь аддзас...
Сэсся кузничаӧ ветлыны колӧ: видзӧдлыны, кыдзи кузнеч уджалӧ.
Кучкалӧ мӧлӧтӧн — бикиньыс сявкйӧ, а ачыс сералӧ.
Шуӧны, татшӧм кузнечсӧ и Вильшаноысь он аддзы!
Да, абу этша делӧ Тараслӧн!
Он удит видзӧдлыны, кузь гожся луныд кольӧма нин.
Но со пышйис Тарас аслас ёртъяс дорысь да дзебсис сук жо кустъяс пӧвсӧ.
Куйлӧ да мечтайтӧ.
Радейтӧ сійӧ тадзи дзебсясьны, кытчӧкӧ турун пӧвсӧ либӧ жо кустъяс пӧвсӧ, куйлыны, видзӧдны небесаӧ да мечтайтны, мечтайтны...
Вылын юр весьтын лӧз-лӧз небеса.
И кажитчӧ Тараслы, мый тайӧ зэв ыджыд джуджыд вевт да кӧнкӧ эстӧн, ылын, лэччӧ сійӧ муӧдзыс...
«Сэні кӧрт сюръяяс мыджӧны небесасӧ, — думайтӧ Тарас.
— Гӧра саяс, буракӧ.
Пыр кӧ мунны тайӧ туй кузяыс, позьӧ и сюръяясӧдзыс воны, а кайны кӧ сикт сайын кыпалысь курган вылӧ, то, пӧжалуй, позьӧ и аддзыны, мый сэні, сійӧ сюръяяс саяс».
Микита, сылӧн ыджыд вокыс, колӧкӧ, весиг и аддзыліс нин тайӧ сюръяяссӧ.
Кор батьыс чумакавліс, сійӧ босьтлывліс Микитаӧс аскӧдыс Одессаӧ.
Но лучшӧ не юасьны Микиталысь, лучшӧ аслыс кайны курган вылӧ да видзӧдлыны сюръяяс вылӧ.
Сійӧ сувтӧ, зэлыдджыка тасмаасьӧ, кыдзи пӧлагайтчӧ прамӧй путешественниклы, да котӧртӧ курганлань.
Колӧ котӧртны долина вомӧн, сэсся левада* дінті, сэсся бара неуна долина кузя, а сэні и курган.
Рытӧдзыс сійӧ удитас.
* Левада — потшӧм луг либӧ пӧскӧтина.
Курганыс джуджыд-джуджыд.
Дед висьтавліс — сэтчӧ пӧ гуалӧма славнӧй казакъясӧс.
Войын сэтчӧ мунны страшнӧ.
Гашкӧ, сійӧ казакъясыс войяснас петӧны гуяссьыс, сёрнитӧны ас костаныс.
Интереснӧ и страшнӧ!..
А ӧні абу страшнӧ.
Ӧні водз на, шондіыс муртса на лэччыштӧ гӧралань.
Левада дінті прӧйдитӧм бӧрын Тарас кутіс мунны надзӧнджык.
Мыйла нӧ водзджыксӧ, куйлігас, сылы кажитчис, мый курганыс дзик матын, а ӧні мунӧ, мунӧ да некыдз оз во?
Но со сійӧ, курганыс!
Кайис сы вылӧ, аддзӧ: улын — ӧтарбоксяньыс сикт, ставыс садъяс пӧвсын; уна вожа пӧрысь вербаяс да джуджыд веськыд топольяс костӧд тыдыштӧ куим юра да кӧрт крестъяса сьӧдасьӧм пу вичко.
И мӧдарбоксяньыс сикт жӧ да сэтшӧм жӧ куим юра да кӧрт крестъяса вичко.
Вот тэныд и на!
Да тайӧ жӧ налӧн сиктыс.
Сулалӧ Тарас, видзӧдӧ.
Сёр нин, шондіыс пӧшти дзикӧдз нин дзебсис гӧра сайӧ.
«Талун сюръяясӧдзыд он во, — думайтӧ сійӧ.
— Аски нин муна.
Мыйӧн сӧмын Катруся вӧтлас мӧссӧ стадаӧ, пыр и муна.
А талун пӧръяла Микитаӧс.
Висьтала: аддзылі сійӧ кӧрт сюръяяссӧ, кодъяс мыджӧны небесасӧ».
... Гӧра вывсянь кокньыдджык, гӧра паныд дорысь.
Эз и казявлы Тарас, кыдзи лэччис.
Дзуртӧны телегаяс.
Ньӧжйӧ мунӧны гырысь сюра ён ӧшъяс.
— Гей, гей! — горӧдлӧны на вылӧ.
А кӧнкӧ бӧръя телегаяс вылас сьылӧны:
<ukr>Над річкою бережком</ukr>
<ukr>Ішов чумак з батіжком,</ukr>
<ukr>Гей, гей, з Дону до дому!*</ukr>
* Ю пӧлӧн берегті муніс чумак беддьӧн, гей, гей, Донсянь гортас!
Сувтіс Тарас.
Кывзӧ тӧдса сьыланкывсӧ.
<ukr>Постій, чумак, постривай,</ukr>
<ukr>Шляху в людей розпитай,</ukr>
<ukr>Гей, гей, чи не заблудився!</ukr>
<ukr>Мені шляху не питать,</ukr>
<ukr>Прямо степом мандрувать,</ukr>
<ukr>Гей, гей, долю доганять!*</ukr>
* Энлы, чумак, сувтыштлы, туйсӧ йӧзлысь юась, гей, гей, эн-ӧ вош тэ!
Меным туй юасьны оз ков, меным колӧ веськыда мунны степӧд, гей, гей, суӧдны доля!
— А тэ, хлопчик, кытчӧ мунан? — юалӧ Тараслысь чумак воддза телегасьыс, кодӧс кыскӧны пара ӧш.
— Гортӧ, — шуӧ Тарас.
— А кӧні тэнад гортыд?
— Кириловкаын.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тэ Моринцыӧ мунан?
— Ме ог Моринцыӧ, а Кириловкаӧ муна.
— Но, Кириловкаӧ кӧ, пуксьы, другӧ, ме дінӧ телегаас, нуа тэнӧ гортӧдзыд.
Чумаклӧн суров чужӧмыс югдыштіс мелі бур нюмӧн.
Лэптіс сійӧ Тарасӧс, пуксьӧдіс телега вылын сулалысь ящик вылӧ.
— На, вӧтлы!..
Со кутшӧм чумак мунӧ!
Сійӧ сетіс Тараслы плеть.
И Тарас зэв рад, тшап, пукалӧ, югъялӧ, быттьӧ выль куимура.
Кыдз нӧ!
Настоящӧй чумак моз локтӧ гортӧ.
Шлях оз узь, оз шойччы.
Мунӧны, дзуртӧны телегаяс, ньӧжйӧник восьлалӧны гырысь сюра спокойнӧй ӧшъяс.
Ылысянь нин найӧ мунӧны.
Вуджлывлісны найӧ юяс вомӧн, юлісны сӧдз днепровскӧй ва, воча шыасьлывлісны сылӧн ланьтлытӧм порогъяс шум вылӧ, восьлавлісны помтӧм степьяс кузя, рӧмидзтылісны курыд полынь, шойччывлісны Чёрнӧй море дорын, сола тыяс бердын.
Сьӧкыд туйӧд мунісны найӧ, но спокойнӧйӧсь да ёнӧсь, найӧ пыр вӧліны вернӧй ёртъясӧн асланыс кӧзяевалы.
Унаысь ковмывліс налы водлывны да садьмывлыны ватӧг, но кывзысьӧмӧн мунісны и мунісны водзӧ...
И со ӧні найӧ бӧр воӧны гортаныс.
Вайӧны сов, чери...
Со найӧ кок улын нин сиська лапкоръяс.
Тӧдӧны найӧ — гортыс матын нин.
Тӧждысьысь кӧзяин дыр кежлӧ босьтлас на вылысь сьӧкыд ярмояссӧ*, а мелі кӧзяйка кутас дӧзьӧритны да вердны пӧтмӧн.
* Ярмо — ӧшъясӧс доддялӧм вылӧ пуысь вӧчӧм сийӧс.
— Менам гортын вот татшӧм жӧ поснияс колины, — шуис кодкӧ орчча телега вывсянь, Тарас вылӧ индӧмӧн.
— Ловъяӧсь-ӧ найӧ, али, гашкӧ, тшыглаыс панскӧй мелілунысь пыкталісны?
— Кыті он прӧйдит, быдлаын ӧткодь, — шыасис письтиӧсь чужӧма ичӧтик тушаа дядько.
— Днепр сайын кумӧс аддзӧдлі.
Висьталӧ — терпитны пӧ эгӧ кутӧй вермыны, пышйӧны йӧзыс.
— Мый и сёрнитны! — шыасис Тарасӧс нуысь чумак.
— Кыдзи пан вылӧ уджыштан, сідзи и тайӧ Сьӧд шляхыс еджыдӧн кажитчас.
— А мыйла нӧ сійӧ Сьӧд? — эз вермы терпитны да юаліс Тарас.
Чумак чӧв олыштіс, нёньыштіс люлькасӧ*, нюммуніс Тараслы.
Ичӧтик татшӧм, ар квайт сылы, а синъясыс сідзи и югъялӧны — ставсӧ окота тӧдны.
*Люлька — табак куритан каллян.
— А сы вӧсна, хлопче, мый войдӧр тайӧ шляхыс вӧлі медся страшнӧй, медся ӧпаснӧй.
Унаысь обозъяс вылӧ разбойникъяс усьласьлісны.
Войдӧр чумакъяслы запорожецъястӧг и прӧйдитны вӧлі оз позь.
А запорожецъяс век вернӧй туй аддзасны!
Сы вӧсна тайӧ шляхыс Сьӧдӧн шусьӧ, мый уна шог та вылын йӧзыс аддзылісны.
Тадзи сійӧс миян дедъяс да прадедъяс шулісны, тадзи сійӧ и ӧні шусьӧ, сы вӧсна мый и ӧні шогыс абу этшаджык.
Кӧсйис на Тарас юасьны и запорожецъяс йылысь и разбойникъяс йылысь.
Ӧд чумакъяс — быдлаын вӧвлысь йӧз, ставсӧ найӧ тӧдӧны!
Да аддзӧ — асланыс сиктасӧсь нин.
Гажаа горӧдіс:
— Со, со миян хатаным!
— Но, аддзан кӧ тэ ассьыд хататӧ, котӧрт ӧдйӧджык, — шуис чумак, лэдзис детинкаӧс телегасьыс да сувтӧдіс му вылӧ.
Нюммуні Тарас чумакъяслы да мӧдӧдчис туй кузя.
А чумакъяс сувтісны узьны медбӧръя вой кежлӧ.
— Вот аски кутан нин гортын кӧрым рӧмидзтыны, — шуис том чумак, ассьыс ӧшсӧ малалігмоз.
Сійӧ, гашкӧ, котӧртіс эськӧ гортас, кыдзи тайӧ русыд детинкаыс, но пӧрысь чумакъяс тӧдӧны пӧрядок: ставлы ӧтлаын воны гортӧ.
Пӧрысь чумак сутшкис муӧ бедьсӧ, пӧвар перйис пӧрт да таган — кӧрт подставка, и шлях бокын лои чумацкӧй табор.
abu
А Тарас матысмӧ нин котӧрӧн керка дінас.
Туяс сёрнияснад эз и казяв, мый дзикӧдз нин пемдіс.
Петіс первой рытъя кодзув, сы бӧрся мӧд, да мыччысис налӧн кык сюра пастух — тӧлысь.
«Но и видыштасны жӧ менӧ!» мӧвпалӧ Тарас.
Со нин яблоня, Катрусялӧн радейтанторйыс, со и хата, а хата водзас, веж турун вылын пукалӧны да ужнайтӧны батьыс, мамыс, вокъясыс да чойясыс.
Сылӧн сюсь синъясыс ставсӧ нин казялісны...
А кӧні нӧ Катруся?
Сулалӧ Катруся, сылӧн мудзлытӧм нянькаыс, ӧдзӧс дорас да видзӧдӧ туй вылӧ.
— Локтӧ, локтӧ, брӧдягаыд! — горӧдіс сійӧ Тарасӧс аддзӧм мысти.
— Пуксьы, ужнайт!
И скӧралӧ и нюмъялӧ Катруся...
Ужнайтӧ Тарас, пу паньӧн панялӧ тасьтіысь шыд.
Зэв окота сылы ошйысьыштны Микита водзын, мый котӧртліс сійӧ кӧрт сюръяяс дорӧ.
А мый, Микита кӧ збыль аддзыліс найӧс да юалас, кутшӧмӧсь найӧ?
Гашкӧ, бурджык висьтавны, кыдзи сійӧ чумакъяскӧд локтіс да мый сійӧ тӧдӧ нин, кутшӧм сійӧ Сьӧд шлях на дінті мунӧ?
Но батьыс да мамыс шогӧсь, пукалӧны ланьтӧмӧн да челядькӧд оз сёрнитны.
Чӧв олӧ и дед.
— Видзӧдлы, мама! — горӧдіс Микита.
— Кузнечыд мунӧ нин.
Ставыскӧд прӧщайтчӧ.
— Кытчӧ кузнечыс мунӧ? — тэрыба юаліс Тарас.
Ӧд кузнечыс — сылӧн друг, сійӧ быд лун ветлывлӧ сы ордӧ кузнечаас.
— Пан сійӧс вузалӧма, — муртса кутчысьӧмӧн висьталӧ батьыс.
— Вузалӧма, гончӧй пон* вылӧ вежӧма.
* Гончӧй пон — охотничӧй пон пӧрӧда.
Аддзӧ Тарас, шлях кузя мунӧны йӧз, мунӧ том кузнеч, мича сэтшӧм, сьӧд синкымъяса.
Пӧрысь мамыс мунӧ да бӧрдӧ.
Нывъяс да зонъяс колльӧдӧны.
Сувтіс кузнеч найӧ хата дінӧ.
Копыртчыліс.
Бӧрддзис Тараслӧн мамыс, и Катруся бӧрддзис.
И Тараслӧн синваыс доршасис.
Мӧдӧдчисны Сьӧд шлях кузя.
Тарас ньӧжйӧ-ньӧжйӧ висьталӧ дедыслы:
— А ме тӧда нин Сьӧд шлях йывсьыд.
— А кутшӧм шляхъяс нӧ миянлы ещӧ тӧдны, сьӧдъясысь кындзи? — шуис дед да шогпырысь ӧшӧдіс ассьыс дзор юрсӧ.
МАНАСТЫРӦ ПУТЕШЕСТВУЙТӦМ
Дед, быттьӧ сё арӧса дуб, латшкӧс, ён.
Со мунӧ сійӧ рӧвнӧй покодкаӧн, кокъясыс зумыда тувччалӧны буса туй кузя, да сэтшӧма найӧ, тайӧ варччӧм сьӧд кокъясыс велалӧмаӧсь и бусас, и изъясас, и джуджыд гуранъясас, мый дед найӧс весиг оз казяв — мунӧ пыр водзлань, думайтӧ мыйкӧ йылысь да бормочитӧ мыйкӧ нырулас.
Тарас оз и дугдыв котралӧ то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, то сёнторйӧ — видзӧдлыны, мый сэні; то вӧрбердса кустъяс пӧвсӧ пыралас — оз-ӧ сюрны сэтысь ягӧдъяс; то лэбачьяс вылӧ любуйтчӧ — пуксялӧмаӧсь найӧ уввожъяс вылӧ да дзольгӧны, дзольгӧны!..
Дед да Тарас бӧрся чеччышталӧмӧн котӧртӧ ичӧтик Яринка.
Сійӧ сэтшӧма бӧрдіс, медым и сійӧс босьтісны!
Мамыс первойсӧ оз вӧлі лэдз сійӧс дедкӧд: поліс мудзӧмысь.
Катрусялы зэв жӧ вӧлі окота мунны, да сылы некыдз оз позь — и мӧс, и хата, и кияс вылын ичӧтик Осип.
Сэтчӧ жӧ и мамыс, коньӧр, висьмис: мыйӧн воас панщина вылысь, сідзи и усяс кок йывсьыс, быттьӧ чарлаӧн вундыштӧм турун.
Катруся неуна усьлі шогӧ, но сэсся чышкыштіс синвасӧ да ещӧ кыис ассьыс гӧрд лентасӧ Яринкалы кӧсаас да аслас юбкаӧн пасьтӧдіс сійӧс, а мамыс чышъянӧдіс Яринкаӧс еджыд чышъянӧн.
Юбкасӧ кӧть и вӧнялӧма, а век жӧ на кузь, муртса-муртса куш коклябӧръясыс тыдалӧны.
Но сійӧ нинӧм.
Мунӧ Яринка ыджыд моз.
Некод оз шу, мый сылы сӧмын сизим арӧс.
— Вот тайӧ нывка! — серӧктіс Тарас.
Катруся тшӧктіс сылы видзӧдны чой бӧрсяыс — сійӧ ӧд ыджыдджык.
— Дедушка, туяс тэ эн вошты тайясӧс, — шуис мамыс, сэсся окыштіс нывсӧ да пуктіс сы кузь паськыд юбка зептас жоа рудзӧг пирӧг.
— Тэ видзӧд, Тарасик, эн коль дедтӧ, сійӧ пӧрысь, сылы тэ бӧрся не вӧтлысьны, а то воштан кӧ...
— Буретш тайӧ сэтшӧм, медым вошны! — вочавидзис дед.
— Тайӧс мореӧ шыбыт, сійӧ и сэні, кыдзи аслас хатаын лоӧ.
— Но, бур туй тіянлы!
Мунӧны найӧ Мотроновскӧй манастырӧ енлы кевмыны.
Мунӧ дед, шӧпкӧ мыйкӧ, паръяссӧ чуть вӧрӧдышталӧ, то нюммунлас, то ышловзьылас.
Быдӧн тӧдӧны, пӧрысьяс и ӧтнаныс сёрнитны вермӧны, а тайӧ дедыс пӧрысьысь-пӧрысь, сылы регыд сё во тырӧ.
Да ещӧ ён на.
Со весиг Мотроновскӧй манастырӧ мӧдӧдчис.
— Дедушка, мый нӧ сэні ті век шӧпканныд?
Висьталӧй лучшӧ меным, — тшӧктыны пондіс Тарас.
Дедӧс ӧні дыр тшӧктыны оз ковмы.
Сійӧ думайтӧ ӧні важ олӧм йывсьыс, да сылы дзик ӧткодь, коді орччӧн сыкӧд — мед кӧть ичӧтик детинка, — сійӧ висьталӧ сы йылысь, мый кольӧма, мый некор оз вунӧд.
— Кыдз ме муна тайӧ туйяс кузяыс, пыр менам дум вылын батько, миян славнӧй Максим, дум вылынӧсь гайдамакъяс.
Тайӧ вӧръясас найӧ чукӧртчывлісны, тані проклятӧй ляхъясӧс нӧйтлісны.
Важӧн нин тайӧ вӧлі, ме ещӧ том на вӧлі.
Да, важӧн нин...
Проклятӧй польскӧй панъяс кӧсйисны миянлысь мунымӧс курыштны, став йӧзсӧ асланыс вераӧ пӧртны, ставнымӧс миянӧс полякъясӧ пӧртны.
Да кыдзи смекайтчисны миян вылын!
Вильшаноын вичко старӧста, Данило Кушнир, вӧлі.
Йӧз сёрнитлісны: сэтшӧм морт, мый мӧдӧс сэтшӧмтӧ он корсь...
И мый жӧ сыкӧд вӧчисны?
Кияссӧ гартісны идзасӧн да ӧзтісны, а сэсся кувтӧдзыс кералісны.
Да сійӧс ӧмӧй ӧтнассӧ?
Кыв он сідз шу — тюрьмаӧ, пытка вылӧ.
Терпеньесьыс петісны йӧз, мунісны гайдамакъясӧ — дорйыны ассьыныс коньӧр рӧдинасӧ.
Йӧз пӧвсын сэки ещӧ сёрни ветліс, мый царица пӧ зарни грамота гижӧма, медым став ляхъяссӧ виалісны да олісны кыдз колӧ аслыныс — вӧльнӧйясӧн.
Вӧлі миян атаман — орёл! — запорожец Максим Железняк.
Аддзылі ме сійӧс, аддзылі, кор сійӧ Мотроновскӧй манастырсянь воліс.
Кыдз видзӧдліс сійӧ миян вылӧ, сьӧлӧмӧй менам ӧзйис.
— Сійӧ манастырсяньыс, кытчӧ ми мунам? — юалӧ Тарас, терпитны оз вермы да лолыс тырлӧ.
— Да, сысянь.
— Но, висьталӧй, висьталӧй, дедушка!
— Тайӧ самӧй Мотроновскӧй манастырас запорожецъяс чукӧртчисны Максимкӧд, вежӧдісны ассьыныс пуртъяссӧ да мӧдӧдчисны Сьӧд шлях кузя польскӧй панъясӧс нӧйтны.
Вӧлі накӧд и кобзарь, синтӧм Волох.
Самӧй Маковей вечерняӧ гайдамакъяс чукӧртчисны вӧрӧ, Чигиринбердса Тясьмин ю дорӧ.
Сулалісны сэні налӧн дась додьяс кӧрт тараньӧн, и сійӧ сэтшӧм тарань вӧлі, мый ляхъяс сійӧс бура видлісны.
Босьталісны гайдамакъяс вежӧдӧм пуртъяс да кутісны виччысьны петукъяслысь коймӧдысь чуксасьӧм.
Да эз вермы терпитны Максимлӧн есаулыс, эз виччысь петукъяслысь коймӧдысь чуксасьӧм, ӧзтіс Медведевка, да ыпъявны кутіс став Украина.
Но и делӧяс вӧліны!
Коді сӧмын вермис кутны киас чер, ставыс Железняк дорӧ!
Весиг нывбабаяс укватъясӧн — вӧрӧ жӧ, гайдамакъяс дорӧ.
А Максим аслас сабляӧн-дамахаӧн* кералӧ, сутшкалӧ, польскӧй шойясӧн муяссӧ вольсалӧ, проклятӧй ксендзъясӧс, иезуитъясӧс чышкӧ, медым и дукыс налӧн эз коль.
Кужлінныд йӧз му вылӧ, йӧз олӧм вылӧ горшнытӧ паськӧдлыны, так видлӧй ӧні народлысь карасӧ...
Со аддзан оврагсьыс вӧрсӧ, сэні ты...
* Дамаха — тадзи шулісны зэв ён стальысь дорӧм дамасскӧй сабляясӧс, кодъясӧс вӧчӧмӧн войдӧр славитчыліс Дамаск кар Сирияын.
— Да, тайӧ жӧ, дедушка, Гупаливщина!
— Да, да, Гупаливщина.
Сы вӧсна сійӧс и нимтісны Гупаливщинаӧн.
Мунӧ вӧлі Железняк Будищеӧ аслас гайдамакъяскӧд, да юалӧ детинкалысь — миян кириловскӧйлысь, Семен батьлысь.
Семен Смолькаӧс тӧдан?
Вот сылысь батьсӧ, Трӧпимӧс, сійӧ сэки ичӧтик на вӧлі: гашкӧ, кутшӧм тэ ӧні.
«Ляхъясӧс аддзылін?»
— «Аддзылі, — шуӧ, — тӧрыт, а талун ни ӧтиӧс, ни вӧрысь, ни вӧр сайысь», да индіс налы туйсӧ тылань, коді вӧлі логас.
Сетіс сылы Максим таысь зарни дукатик, да мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Сійӧ вӧрас ляхъяслӧн озырлунъяс вӧлі дзебӧма подземельеясын.
Кытшалісны гайдамакъяс вӧрсӧ — ляхъяс абуӧсь, вылӧ видзӧдлісны, — а найӧ, быттьӧ грушаяс, увъяс костас дзебсялӧмаӧсь.
Но и гылӧдім жӧ ми тайӧ грушаяссӧ!
Сэтшӧма гылӧдім, сэтшӧма гупайтім *, мый вӧрсӧ сійӧ кадсяньыс нэмыс кежлӧ Гупаливщинаӧн нимтісны.
* Гупайтны — кучкавны.
— А подземельеясыс эмбурнас?
— Корсим подземельеяссӧ, босьтім став озырлунъяссӧ, ставсӧ гӧль йӧзлы сеталім, а асьным Лысянка вылӧ сетчим, а сэсся Умань вылӧ.
Гайдамакъяслы паныд Гонта Иван нин, казацкӧй сотник петіс.
— А Гонтасӧ ті аддзылінныд?
— Эг, Гонтаӧс эг аддзыв, да, шуӧны, вернӧй названӧй вокӧн Максимлы вӧлі да Украина вӧсна ловсӧ сетіс.
Но и мый жӧ вӧчсис Уманьын, сюри жӧ ляхъяслы...
И дед ланьтіс.
— А сэсся? — юалӧ Тарас.
— Мый нӧ сэсся?
Вузалісны гайдамакъясӧс.
Царица пӧдтіс найӧс аслас войскаӧн да шляхтаӧн.
Гонтаӧс пытайтісны, кывсӧ сылысь вундісны, четвертуйтісны.
Максимӧс Сибирӧ ссылкаӧ ыстісны да мӧдісны кутавны гайдамакъясӧс вӧръясысь да оврагъясысь, джагӧдлыны да сотны...
— А зӧлӧтӧй грамотаыс?
Ті жӧ висьталінныд, мый сійӧ зӧлӧтӧй грамота гижӧма, медым йӧзыс вӧльнӧйӧн вӧліны?..
— Кутшӧм нин сэн грамота!
Сэтшӧм сійӧ зӧлӧтӧй грамота, мый ставным ми крепостнӧйясӧн панъяс улын ветлам.
Пӧръяліс царица...
— Дед ыджыда ышловзис, шеныштіс кинас да ланьтӧмӧн мӧдӧдчис водзӧ.
— А со и манастырь!
— горӧдіс Яринка.
Сійӧ туй бокъяссьыс пӧлӧзнича да дука турун вотіс да эз кывзы, мый дедыс висьтавліс.
Чӧв, думыштчӧм, ставнас на дед висьтъяс впечатление улын Тарас пырӧ воротаӧд, аддзӧ джуджыд креста да ӧти юра неыджыд вичко.
Со тані манакъясӧ пасьтасьӧм запорожецъяс коркӧ дзебсясьлісны.
И ичӧтик Тарас видзӧдалӧ быд манакӧс, кодъяс петӧны богомолецъяслы паныд.
Абу, тайӧяс абу сэтшӧмӧсь.
Тайӧ манакъясыс видзӧдӧны, уна-ӧ налы бабаяс кольк вайӧмаӧсь.
Тайӧс оз шуны, кыдзи найӧ: «Агей, вӧвъяс вылӧ!
Ану, панъяс вылӧ!»
Оз, тайӧяс сьылӧны: «Братие, терпитӧ, <rus>и аз воздам вам</rus>».
Гажтӧм ичӧт Тараслы кывзыны тайӧяслысь.
Сійӧ эз сулав служба помӧдзыс, тювкнитіс ӧградаӧ.
Ӧградаын гуяс вылын пукалӧны йӧз, шойччӧны.
Воӧмаӧсь найӧ Звенигородкаысь, Вильшаноысь...
Медся уна ӧти гу гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь.
Пукалӧ синтӧм пӧрысь кобзарь, кобзаыс сы бокын.
Тарас пырис вичкоӧ, дед дінӧ.
Сулалӧ Иван дед Иван-воинлы паныд, паръясыс муртса вӧрӧны, висьтавлӧ святӧйлы мыйкӧ ассьыс, дедовскӧйӧс, юрбитӧ внукъяс вӧснаыс, юрбитӧ аслас челядь вӧснаыс, став грабитӧм коньӧр Украина вӧсна да батько Максимлӧн да сылӧн вернӧй названӧй вок Иванлӧн душаяс вӧсна.
— Дедушка, дедушка, — кыскӧ сійӧс соскӧдыс Тарас, — петам ӧградаас!
Сэні пӧрысь Волох!
— Мый тэ, эн йӧйтав!
Пӧрысь Волохӧс полякъяс сотісны.
Сэки ещӧ тэнад батьыд на эз вӧв свет вылас.
Но век жӧ дед петӧ вичкоысь — вермас ӧмӧй сійӧ татшӧм случай кольны?
Но сідзи и эм, тайӧ жӧ сылӧн синтӧм другыс, кодкӧд сійӧ престольнӧй праздник вылын да Вильшаноын ярманга вылын аддзысьліс.
Матыстчис, висьтасис, здоровайтчис, копыртчыліс: кӧть и мӧдыс синтӧм, а и синтӧмлы колӧ вӧчны уважение.
— Ловъя на, старик? — серӧктіс кобзарь.
— Небесаӧ другъяс дінад он на окотит?
— Тані на казак гуляйтыштас, тэнӧ кывзыштас.
— Дедушка, тшӧктӧй, медым мыйкӧ ворсас.
— Сьылӧй, сьылӧй! — корисны йӧз, кодъяс пукалісны гӧгӧрыс.
— Сьыв, старик, — шуис и дед, — сьыв миян славнӧй гайдамакъяс йылысь.
А Тарас ставсьыс ёна тшӧктӧ:
— Дедушка-кобзарик, сьылӧй!
Нюммуніс кобзарь, малыштіс русыд юрсӧ, босьтіс кобза, заводитіс сьывны:
<ukr>Ой, у неділю рано-пораненьку</ukr>
<ukr>Під Умань виступали,</ukr>
<ukr>А в понеділок у полуночі</ukr>
<ukr>Гармати загули,</ukr>
<ukr>А у вівторок до полудня</ukr>
<ukr>I УманІ добули.</ukr>
<ukr>Ой, і говорили славні запорожці,</ukr>
<ukr>До Умані йдучи:</ukr>
<ukr>— Будуть, браття, пані молодці,</ukr>
<ukr>З китайки онучі!</ukr>
<ukr>Наш полковник Залізнячок</ukr>
<ukr>Так він ім каже:</ukr>
<ukr>— Не одна тут ляшська</ukr>
<ukr>Голова поляже!*</ukr>
* Вӧскресенняӧ зэв водз асылын ми Уманьӧ мӧдӧдчим, а выльлунӧ войшӧркадсянь пушкаяс кутісны йиркыны, а вторникӧ луншӧрӧдз Уманьсӧ босьтім.
Ой, и висьталісны славнӧй запорожецъяс, Умань вылӧ мунігӧн: «Лоӧны, вокъяс молодецъяс, китайкаысь нямӧдъяс!»
Миян полковник Железняк сідзи налы висьталӧ: «Оз ӧти польскӧй юр татчӧ усь!»
— А мыйдта миян уси! — ышловзис кутшӧмкӧ старука.
— Мыйдта миян гайдамакыс тані гуясас куйлӧны!..
— Тані? — юалӧ Тарас.
— Тані, дитяӧй, и гижӧдъяс эмӧсь, сӧмын не лыддьыны меным, пемыд мортлы.
— Сідзкӧ, ме лыддя! — чеччыштіс Тарас, копыртчис каменнӧй гу дорӧ да заводитіс лыддьыны по складам: — Семен Неживой...
— Да тайӧ миян, звенигородскӧй!.. — гызисны йӧз.
— Сійӧ первойӧн гайдамакъяс дорӧ муніс...
— Галайда Ярема, — лыддис Тарас, мӧд гу вылӧ вуджӧмӧн.
— Тайӧ сійӧ, — шуис дед, — коді водзджык попыхачӧн* вӧлі корчмаын, а сэсся батько Максим дінӧ пышйис.
* Попыхач — кесъясьӧм вылын олысь морт.
— Татшӧм ичӧтик, а лыддьысьны нин кужӧ! — дивуйтчӧны бабаяс.
— Тайӧ менам молодец! — висьталӧ дед.
Рытнас богомолецъяс водалісны манастырь воротаяс дорӧ.
Вайисны найӧ татчӧ святӧй стенаяс дорӧ, святӧй манакъяслы ассьыныс шогъяссӧ, ассьыныс курыд синваяссӧ, медбӧръя кӧпейкаяс вылас сувтӧдісны ӧбразъяс водзӧ вӧсньыдик воскӧвӧй сисьяс, и кокньыдджык лои сьӧлӧм выланыс.
Водалісны му вылӧ, нюжӧдалісны мудзӧм кокъяссӧ да оз чувствуйтны, мый налы чорыд; уна удж аддзылысь мудзӧм кияссӧ пукталісны юр уланыс, да шоча волысь гӧсть — чӧскыд ун — лэччис на дінӧ.
Кажитчӧ налы, мый тані, тайӧ святӧй местаас, кольӧны налӧн став несчастьеясныс, налӧн став нужданыс.
А святӧй местаын, воротаяс сайын, святӧй манакъяс дыр на эз водавны узьны: уна богомолец вӧлі талун, уна сись сувтӧдалісны, уна медбӧръя ыргӧн грӧшъяс веськалісны тарелкаясӧ, колӧ ставсӧ лыддьыны — прибыльыс абу ичӧт!
Ӧд татшӧм лун налы страда кодь.
abu
Оз узьны манакъяс, лыддьӧны, шыньялӧны радысла.
Оз узь и ичӧт Тарас.
— Дедушка, дедушка, — вашкӧдӧ сійӧ, — а эськӧ бара кӧ гайдамакъяс, да панъяс вылӧ, да вӧля вӧсна!
— Узь, узь, йӧюк, эн больгы татшӧмторъяссӧ! — дед тупкӧ сылысь вомсӧ кинас.
— Кылас ещӧ кодкӧ!
Оз узьсьы Тараслы.
Сэтшӧм лун талун, сымда сійӧ тӧдмаліс важся страшнӧй олӧм йылысь ловъя свидетельяссянь!
И, гашкӧ, сэки первойысь сійӧ сьӧлӧмӧ уси бунтарстволӧн, лёк долялы непокорстволӧн кӧйдысторйыс, аслас шудтӧм рӧдина дінӧ да сійӧ народ дінӧ радейтӧмлӧн кӧйдысторйыс, сійӧ народ дінӧ, код вӧсна юрсӧ пуктісны повтӧм гайдамакъяс, кодъясӧс дзебӧма тані, воротаяс саяс, манастырь ӧградаын, да помтӧм паськыд степьясын джуджыд курганъяс улын.
ПАНСКӦЙ ГУЛЯНКА ВЫЛЫН.
СВАДЬБА
Катруся вӧлі вӧсньыдик тушаа, руд синъяса нывка, ёна мунліс мамыс вылӧ.
И мамыс моз жӧ вӧлі мелі, ставыскӧд варов.
Рытъясын уджъяс эштӧдӧм бӧрын, сійӧ радейтліс пукавны нывъяскӧд прудбокса верба улын да аслас вӧсньыдик, ёсь гӧлӧснас сьывны сьыланкывъяс.
<ukr>Ой, зза гори кам‘яної</ukr>
<ukr>Голуби літають... *</ukr>
* Ой, из гӧра сайысь гулюяс лэбзьӧны...
Марьяна да Ганна тшӧтш босьтчӧны сьывны, и кысь нин сэки колипкайяслы на бӧрся вӧтчыны!
Марьяна да Ганна — Катрусялӧн медбур пӧдругаяс.
Ӧтлаын дзодзӧгпиянӧс на видзлісны, ӧтлаын заводитісны гуляйтны ветлыны, и ӧні на вылӧ, куим мича ныв вылӧ, ёна нин видзӧдлывлісны зонъяс.
Марьяна раминик да мусаник, мечтательнӧй синъяса да коскӧдзыс русӧй кӧсаа, вӧлі нач ӧти нылӧн дӧва-салдатка Докиялӧн.
Кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв мамыслы, а быдтіс, лелькуйтіс ассьыс нывсӧ цветокӧс моз, и быдмис сійӧ сэтшӧм мичаӧн да еджыд чужӧмаӧн — дзик панночка кодь.
А Ганна, визув, гажа, радейтліс йӧктыштны, радейтліс сьывны сьыланкывъяс да зонъяскӧд шутитыштны.
Пыралас вӧлі вӧскресеннялы паныда рытын пӧрысь Докия — абу на эськӧ сійӧ пӧрысь, да сідз нин шуӧны — и Ганналӧн мамыс, Маламужиха; тыдалӧ, Ганна кодь жӧ коркӧ вӧвлӧма визулӧн да тэрыбӧн да челядьыдкӧд да пьянник-мужикыскӧд лӧньыштіс неуна.
Катрусялӧн мамыс — Катерина жӧ — мича на, но омӧльтчӧма ёна сьӧкыд олӧмысла, петалас керка дорӧ бабаяскӧд сёрнитыштны.
— Со кыдзи миян ливкйӧдлӧны-сьылӧны! — серам сорӧн шуас Маламужиха.
— Дерт нин, тайӧ тӧвнас верӧссайӧ сетавны кутам!
Ой, кутам, кутам!
— И верӧссайӧ нин... — повзьыштаскодь, салдатка.
— Эштас на шогсӧ терпитны!
Мед гуляйтыштас на мам ордас.
— Да, тэныд лӧсьыд, тэнад сійӧ ӧтнас да, а менам найӧ мак мында — ӧти верӧссайӧ мунас, мӧдӧс лӧсьӧдчы сетны.
— Менам ныв вылӧ мыйкӧ частӧ Зеленӧйысь зон видзӧдлывлӧ, — висьтасьӧ Катрусялӧн мамыс.
— Мый нӧ, радейтны кутасны мӧда-мӧдсӧ, мед нин ме на вылӧ радуйтчыны, кытчӧдз ловъя.
— Мый жӧ, соседушкаяс, олыштам — аддзам.
И ми коркӧ кӧть неуна да, а век жӧ гуляйтыштлім асланым нылалігӧн, — ышловзяс салдатка Докия.
Разӧдчасны — быдӧн асланыс думъясӧн.
Паныдасисны кыдзкӧ суседкаяс юкмӧс дорын.
— А ме Вильшаноын вӧлі, — мӧдіс сяргыны-висьтавны Маламужиха.
— О, господьӧй ёнмӧй!
Пан ордӧ воӧма гӧститны племянницаыс аслас жӧникыскӧд.
И мыйсӧ сӧмын сэні оз вӧчны, сэтшӧм пиръяс да гуляньеяс!
Луннас сё чипанлысь юрсӧ кералӧны — сэні менам кумаӧй пӧварихаӧн.
Лэдз, кумушкаӧй, шуа сылы, кӧть щельӧдыс видзӧдлыны, кыдзи жӧ сійӧ панъясыс гуляйтӧны, да — господьӧй, тэнад вӧля! — неуна эг синтӧммы!
А платьеясыс, платьеясыс!..
Кажитчӧ, пӧльыштан кӧ — сійӧ тӧвзяс дзикӧдз.
Мышкыс куш, голяыс куш, киясыс кушӧсь...
— Тьфу на вылӧ! — сьӧлыштіс Докия.
— Найӧс эськӧ му вылӧ нулыны, шобді вундыны.
— Эх, эн шу, эн шу сідзсӧ, Докия, — ӧвтыштіс кинас Маламужиха.
— Кыдзи видзӧдлі ме на вылӧ, дум вылӧ усины миян пӧткаясным: гашкӧ, и найӧ эз вӧвны эськӧ омӧльджыкӧсь, найӧс кӧ сідз жӧ пасьтӧдны.
— Со мый тэ! — серӧктіс Катерина.
— Сійӧ ӧд панъяс.
Кысь нин миянлы!..
Сёрнитыштісны и вунӧдісны...
А рытнас тарк-тарк ӧшиньӧ.
Видзӧдліс бать — управляющӧй.
«Но, — думыштіс, — таысь буртӧ эн виччысь!»
— Тэ, Григорий!
Тэнад дас сизим арӧса ныв Катерина эм.
— Да, — шуӧ батьыс быттьӧ спокойнӧя, а аслас, кӧнкӧ, киясыс кӧдзалісны.
Мамыс кельдӧдіс, полотно кодь лои, видзӧдӧ, кыв шуны оз вермы.
— Но, мый бугыльястӧ сувтӧдінныд?
Збыль шуӧны — мужикъяс — пемыдлун.
Аски вӧччӧд нывтӧ да вайӧд панскӧй дворӧ.
Панночкаӧс верӧссайӧ сетӧны, став нывъясӧс гажӧдчыны корӧны.
— И муніс водзӧ, веськыда Докия керкалань.
Кокньыдджык лои сьӧлӧм вылын.
Мам восьтіс сундук, кыскис сьӧд да гӧрд сунисӧн вышивайтӧм праздничнӧй ковта, плахта, вӧнь, лентаяс — ставсӧ, мый видзліс вӧрзьӧдлытӧг ыджыдлунсянь ыджыдлунӧдз.
abu
Пырис Катруся.
— Но, мый нӧ ті, мама, сэтшӧм шогӧсь?
Гажӧдчыштам, панночка вылӧ видзӧдлам.
Шуӧны, сійӧ пӧ ангел кодь — сэтшӧм мича!
— Ме нинӧм, сӧмын бурджык эськӧ ылӧджык панъяссьыд.
Мӧд луннас, вӧскресенняӧ, пасьтасисны, мунісны Вильшаноӧ.
И мамыс муніс, и сылы окота видзӧдлыны, кыдзи нывъяс кутасны гажӧдчыны.
Вичкоын сулалісны ӧбедня, мунісны панскӧй дворӧ, а сэні нывъясыс — и Кириловкаысь, и Вильшаноысь, и Моринцыысь!
Ставныс ӧти панлӧн крепостнӧйяс, став тайӧ сиктъясыс — сылӧн.
Нывъяс полігтырйи топӧдчӧны мамъясныс дінӧ, оз тӧдны, кыдзи асьнысӧ кутны тані.
Чуймӧмӧн да полыштӧмӧн видзӧдӧны панскӧй керка вылӧ.
Тайӧ абу налӧн сёй хататоръясыс.
Колоннаяса мича еджыд каменнӧй керка.
И кымын комната тайӧ керкаас!
Ганна нинӧмысь оз пов, видзӧдліс ӧшиньӧдыс да акнитіс.
Но сэки буретш петіс кильчӧ вылас панночка аслас жӧникыскӧд, и ставыс сылы муӧдзыс копыртчылісны.
Но, гӧгӧрвоана, панночка абу миян ног пасьтасьӧма.
Збыль висьталӧма Маламужиха: платьеяс тані сэтшӧмӧсь, мый пӧльыштан — и тӧвзяс.
А причёскаыс, а кузь кружевнӧй чышъяныс!..
Нывъяс весиг вомъяссӧ паськӧдісны.
— Но, но, — заводитіс йӧткавны найӧс управляющӧй, — петӧй, нывъяс, сьылӧй, йӧктӧй.
Прӧста али мый тіянӧс татчӧ ысталісны да ещӧ преникъяс лӧсьӧдісны?
Видзӧдлісны, а нинпу улын сулалӧ нин, — кытысь и босьтчӧма, — цыган Охрий, сылӧн ӧти пеляс исерга да киас бубен, да пӧрысь Лейба скрипкаӧн.
Мыйӧн сӧмын Лейба босьтчас ворсны, ставыс заводитӧны йӧктыны.
Весиг пӧрысь Маламужиха ӧтикысь эз вермы терпитны.
Сійӧ, правда, объяснитіс тайӧс эз Лейба бура ворсӧмӧн, а дзик мӧдарӧ:
— Важ телега мавттӧм, и сійӧ дзуртӧ лӧсьыдджыка...
Кӧть йӧкты — медым сӧмын не кывны! — шуис сійӧ.
Гашкӧ, цыган Охрий сы вӧсна и зілис сэтшӧма кучкавны аслас бубенӧ, медым музыкаын сылысь соперниксӧ, Лейбаӧс, эз кывны.
Скрипкалӧн первой шы бӧрын панночка не то шпыньмуныштіс, не то вежыньтчыліс — коді найӧс тӧдас, а управляющӧй ещӧ на ёнджыка пондіс шӧйтны.
Сійӧ вӧлі кызіник морт, кыз рушкуа да банйӧм чужӧмъяса, кыдз быттьӧ банйӧм паляница*, но тайӧ эз мешайт сылы ном моз лэбавны двор кузя да быд здукын вежлавны чужӧмлысь выражениесӧ.
То сійӧ меліа нюмъяліс да небыдик гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ маӧн мавтӧм паляница, висьталіс панночкалы:
* Паляница — гӧгрӧс шобді нянь.
— Найӧ чуймӧмаӧсь, ясновельможнӧй панна, тіянӧс аддзӧм мысти садяс оз вермыны воны.
То друг сылӧн ичӧтик синъясыс лоліны ещӧ на векньыдджыкӧсь да лёкӧсь, крысалӧн кодьӧсь, вошлі чужӧм вылысь нюмъялӧмыс, да пиньсӧ жергӧдӧмӧн сійӧ киргис:
— А ноко, вӧрӧй!
Сулаланныд сюръяяс моз!
Панночка скӧрмыны вермас, мый татшӧм мӧмӧтъясӧс чукӧртӧмаӧсь.
А ноко, Марьяна, заводит свадебнӧйӧс!
Яндысьӧмӧн, кутчысьӧмӧн, нывъяс сувталісны кругӧ, а Марьяна заводитіс:
<ukr>Зажурилася перепілочка,</ukr>
<ukr>Бідна моя та головочка!</ukr>
<ukr>Що я рано із вирію вилетіла,</ukr>
<ukr>Ніде мені гнізда звити,</ukr>
<ukr>Ніде мені діток вивесты,</ukr>
<ukr>Що по горах сніги лежать,</ukr>
<ukr>По долинах води біжать!..*</ukr>
* Мӧдіс шогсьыны перепелочка, коньӧрӧй да меӧй!
Вывті водз ме вон шоныдінъясысь, некӧн меным позйӧс вӧчны, некӧн пиянӧс пӧжны; гӧраяс вылын лым на куйлӧ, а увтасъясын ва визувтӧ!..
— Charmant!* — шуис панночка да матыстіс син дорас кутшӧмкӧ тешкодь ӧчки ӧти бедьтор йылын.
— Видзӧдлы, mon cher*, кутшӧм мича нылыс.
*Charmant — зэв лӧсьыд (по-французски).
* Mon cher — менам мусаӧй (по-французски).
Нывъяс сьылӧны водзӧ:
<ukr>Обізвався соловейочко:</ukr>
<ukr>— Не журися, перепілочко,</ukr>
<ukr>Єсть у мене три сади зелені,</ukr>
<ukr>Що в первому та гнізда зівʼєм,</ukr>
<ukr>А в другому діток наведем,</ukr>
<ukr>А в третьому діток нагодуєм.*</ukr>
* Шыасис колипкай: «Эн шогсьы, перепелочка, эм менам куим веж сад, ӧтиас ми поз вӧчам, а мӧдас пиян пӧжам, а коймӧдас пиянӧс вердны кутам...».
— Со, — мигнитіс Докиялы Маламужиха.
Найӧ сулалісны решеткаа ӧграда дорын, медым и панъяслысь синъяссӧ не вежны и ставсӧ аддзывны.
— Со, кутшӧм сьыланкыв!
Кӧн нин сылы шогсьыны, коньӧр перепелочкалы!
Жӧникыслӧн, кӧнкӧ, абу кӧ куим, то нёль сикт да и гӧтырыслы приданнӧй не ӧтиӧс сетасны.
— Charmant! — шӧпкӧдіс панночка аслас жӧник дінын, тшапа гаровтӧм сьӧд усъяса офицер дінын.
— Тайӧ ӧд найӧ миян йылысь тэкӧд сьылӧны.
Тэ он гӧгӧрво прӧстӧй сёрнитӧ, mon cher?
А ме велалі сы дінӧ, кор институт помалӧм бӧрын гӧститі дядя ордын Полтава бердын.
Нывъяс ньӧжйӧникӧн гажмисны, кутісны нин танцуйтны, весиг вунӧдісны, мый панъяс на вылӧ видзӧдӧны.
Кор горничнӧйяс петкӧдісны гырысь блюдъяс преникъясӧн да уна рӧма коръяса донтӧм кампетъясӧн, управляющӧй бара пузис:
— Мунӧй панночкаӧс величайтны!
Сьылӧмӧн, улӧдз копрасьӧмӧн нывъяс мунісны балкон водзті.
Балкон вылын пызан сайын пукаліс пӧрысь пан пияныскӧд, панночка жӧникыскӧд да гӧстьяс.
Сюсь синма Ганна удитіс нин ставсӧ видзӧдлыны — пызан вылас сэні сэтшӧмторъяс ваялӧмаӧсь, мый сиктын налы и нимъясыс абуӧсь!
Кутшӧмкӧ пирожкияс не пирожкияс, со сӧмын грушаяс да яблокъяс вильшанскӧй панскӧй садъясысь.
— Кутшӧм лӧсьыд вайны прӧстӧй йӧзлы радлун!
— шуис небзьӧм сьӧлӧма панночка, нывъясӧс лорнет пыр видзӧдіг.
— Найӧ радуйтчӧны посни челядь моз преникъяс да кампетъяс вылӧ да весиг, видзӧдлӧй жӧ, дзеблалӧны найӧс на память.
— А ӧні и ме тэнӧ, менам донаӧй, кӧсъя радуйтыштны, — шуис пӧрысь пан.
— Тэ заводитан выль олӧм, лӧсьӧдан аслыд керка, аслыд поз, кыдзи сьылісны нывъяс.
Вот прӧйдит нывъяс пӧвстіыс да бӧрйы аслыд, кодӧс окота, месянь гӧснеч.
— О, mon oncle*, — гӧрдӧдіс панночка, — кутшӧм ті бурӧсь ме дінӧ!
* Mon oncle — дядь (по-французски).
Сійӧ бобув моз лэбзьыштіс аслас места вывсьыс, окыштіс дядьсӧ куш плешас да котӧртіс дворӧ.
А дядьыс дзикӧдз небзис — не то аслас бурлунсьыс, не то юӧм рюмкасьыс, чышкыштіс пӧсялӧм чужӧмсӧ вӧсньыдик чышъянӧн да шуис:
— Кыдз нӧ не балуйтыштны ассьыд вежанывтӧ!
Быттьӧ тӧлӧн друг паськалі юӧр: панночкалы пӧрысь пан пӧдаритӧма нылӧс, панночкаыс бӧрйӧ.
И, прамӧя кыдз колӧ ещӧ гӧгӧрвотӧг на, нывъяс вешйисны матӧджык ӧградалань, кӧні сулалісны налӧн мамъясныс.
Ӧтияс полӧмӧн видзӧдісны панночка бӧрся, мӧдъяс — любопытствоӧн.
Но панночка, тыдалӧ, бӧрйылӧма нин, коді сылы колӧ; сійӧ ӧдйӧ матыстчис ӧграда дінӧ, кӧні сулалісны кутчысьӧмӧн, мамъясныс дінын куим пӧдруга: Катруся, Ганна да Марьяна.
— Тайӧс, со тайӧс колӧ!
— гораа горӧдіс панночка, быттьӧ сылӧн бӧрйӧмыс должен вӧлі лоны ставыслы радлунӧн, да индіс чуньнас Марьяна вылӧ.
— Бобӧӧй, донаӧй, — кутіс лыддьӧдлыны салдатка Докия да уськӧдчис панночкалы кок улас.
— Жалитышт!
Ӧтнас сійӧ менам, ӧтнас...
Ме дӧва...
Панночка чуймӧмӧн лэптыштліс вӧсньыдик синкымъяссӧ.
— Мый нӧ тэ бӧрдан?
Сылы ме ордын лоӧ лӧсьыд, сійӧ лоӧ менам первой горничнӧйӧн, ме нуа сійӧс аскӧд Петербургӧ.
— Энӧ босьтӧй, энӧ босьтӧй менӧ матушка дінысь!.. — муртса вермис шуны Марьяна.
— Кокъястӧ тэнсьыд кута окавны, нэм кута енлы кевмыны тэ вӧсна — эн мырддьы менсьым нач ӧти сьӧлӧм гажӧдысьӧс, — бӧрдіс Докия.
— Ог гӧгӧрво, — лэптыштліс пельпомъяссӧ панночка.
— Мый тэ бӧрдан?
Ме сійӧс сідз пасьтӧда, мый тэ он тӧд сійӧс, некутшӧм сьӧд удж сійӧ оз кут вӧчны, а медым тэ эн бӧрд, ме пӧдарита и тэныд платье вылӧ да чышъян вылӧ.
— Да мый накӧд сёрнитныс! — уськӧдчис управляющӧй.
— Найӧ ӧмӧй мыйкӧ гӧгӧрвоӧны!
Пемыдлун.
Но, мый равзан?
— Эн бӧрд, — шуис панночка сэтшӧм гӧлӧсӧн, кыдзи челядь сёрнитӧны аканьяскӧд.
— Кыдз ме тэнӧ аддзи, пыр жӧ сьӧлӧм вылӧ воин.
Тэныд ме ордын лӧсьыд лоӧ.
— Эх, панскӧй радейтӧмсьыд радлунтӧ эн виччысь, — муртса кывмӧн вашнитіс Катрусялӧн мамыс да ещӧ топыдджыка топӧдіс ас бердас нывсӧ.
Панскӧй гулянка вылысь бӧр мунісны, быттьӧ покойникӧс дзебӧм бӧрын.
* * *
Колльӧдіс Катруся пӧдругасӧ, гажтӧм лои, а Докия кулӧма нисьӧ ловъя ветлӧдлӧ.
Весиг Ганна лӧнис да юалӧ:
— Мый нӧ ӧні миянкӧд лоӧ?
Но регыд та бӧрын Катрусяӧс верӧссайӧ сетісны.
Тарас любопытствоӧн видзӧдаліс да кывзысис быдторйӧ.
И збыльысь вӧлі любопытнӧ.
Воисны сватъяс паляницаӧн, важнӧя копыртчылісны да заводитісны сэтшӧм аслысногӧн сёрнитны, быттьӧ найӧ охотникъяс да аддзылісны, кыдзи тулан на ордӧ, Шевченкоясӧ, хатаас пырис.
Яринка да Тарас дзебсисны паччӧрас да кутісны кывзысьны.
— Кутшӧм тулан? — юаліс Яринка вашкӧдӧмӧн.
— Ланьт!
Сідз колӧ, — вашкӧдӧмӧн жӧ вочавидзис Тарас.
— Эн мешайт кывзыныс.
А сватъяс сэтшӧм складнӧя висьталӧны:
— Миян зверным пырис тіян дворӧ, а дворсяньыд — хатаад да пуксис пӧлатяд...
Татчӧ дзебсис миян туланным...
Та вылын миян кывлы пом, а ті сетӧй делӧыслы пом: сетӧй миян князьлы тулантӧ — тіянлысь мича нывтӧ...
— Вот сё матыд! — шуис бать.
Тарас весиг повзис: друг оз сетны Катрусяӧс, а сэтшӧм окота, мед свадьбаыс вӧлі!
А то век шогсьӧны да шогсьӧны.
Но, тыдалӧ, батьыслы сідзи и колӧ вӧлӧм вочавидзны, сы вӧсна мый сійӧ век жӧ юаліс Катрусялысь:
— Кылан, нылӧй?
Мый нӧ меным тайӧ охотникъясыскӧд вӧчны?
Катруся сулаліс пач дорас, яндысьӧмӧн юрсӧ лэдзӧмӧн, да гудйис чуньнас пач боксӧ.
Тадзсӧ пӧлагайтчӧ жӧ вӧчны корасигӧн.
— Со аддзанныд, — бара шуис бать, — мый ті вӧчинныд?
Менӧ нывкӧд янӧдінныд.
Со сы пыдди, мый ті миянӧс повзьӧдінныд, ми тіянӧс кӧрталам.
Да, гӧтыр?
— Тэ жӧ, батько, миян вылын став вылын ыджыд, — шуис мамыс да эз вермы кутчысьны, нюммуні аслас яснӧй нюмнас.
— Кыдзи шуан, сідзи и лоӧ.
— Да кыдз жӧ, и тэ, пӧрысь, висьтав.
— Мед лоӧ сідз.
Сэки бать тшӧктіс нин вайны рушникъяс* да чышъян, и Катруся кӧртавліс наӧн сватъясӧс да жӧникӧс, самӧй сійӧ зонсӧ, коді тулыссяньыс нин дзоръяліс Катруся вылӧ.
А рытнас том йӧз чукӧртчисны йӧктыштны.
* Рушникъяс — кузьчышъянъяс.
Корасьӧм бӧрын воисны уна хлопотливӧй лунъяс: кикутӧм, чунькытшасьӧм, свадьбуйтӧм.
Маламужиха котраліс хатаысь хатаӧ да кораліс гӧстьясӧс:
— Добра здоровье тіянлы!
Корам нянь-сов дорӧ да каравай дорӧ!
Уна нывбаба локтісны пӧжавны да мичмӧдны каравай.
Свадьба вылӧ воисны Катрусялӧн став пӧдругаясыс, сӧмын Марьяна эз вӧв.
Гажтӧм ставныслы, мый Марьяна абу да мый колльӧдӧны Катрусяӧс — кӧть и оз ылӧ, орчча сиктӧ, да коді тӧдӧ, кутшӧм лоӧ сылы йӧз семьяын!
Пасьтӧдісны Катрусяӧс панскӧй гулянье вылӧ моз жӧ, сӧмын кӧсаясас уна-уна лентаяс кыисны да нораа сьылісны:
<ukr>Ой, чи будеш, Катрусенько, жалкувати,</ukr>
<ukr>Як ітимуть подружечки та гуляти,</ukr>
<ukr>Будуть тебе, молодую, викликати:</ukr>
<ukr>— А чи дома Катрусенька, чи немає,</ukr>
<ukr>Нехай іде на вулицю, погуляє...*</ukr>
* Ой, кутан-ӧ тэ, Катрусенька, шогсьыны, кор мунасны пӧдругаясыд гуляйтны, кутасны тэнӧ томӧс чуксавны: «Гортын-ӧ Катрусенька, али абу, мед петалас уличӧ гуляйтыштны...»
Сьылісны да мичмӧдісны вильце*. Вундісны вишня уввож, гартлісны сійӧс гӧрд лентаӧн.
Сэтшӧм окота вӧлі Тараслы мыйӧнкӧ услужитны Катрусялы.
Ачыс чегъяліс жо да бруслина* уввожъяс, и нывъяс мичмӧдісны быттьӧ воскысь вӧчӧм гӧрд да розӧвӧй ягӧдаясӧн невесталысь вильцесӧ да сутшкисны сійӧс свадебнӧй каравайӧ.
* Вильце — украинскӧй свадьба вылын обрядӧвӧй пу; пожӧм либӧ кутшӧмкӧ мӧд пулысь уввожсӧ сутшкӧны свадебнӧй каравайӧ, а быд вожтор мичмӧдсьӧ цветъясӧн, шепъясӧн, жо ягодаясӧн, цветнӧй лентаясӧн, сунисъясӧн да кабалаторъясӧн.
Вожъясас сідзжӧ сувтӧдалӧны неыджыд ӧзтӧм сисьяс.
* Бруслина — розӧвӧй ягӧдъяса куст.
— Мед налы сэтшӧм жӧ бура овсяс, кутшӧм мичаа тайӧ вильцеыс гартчӧ, — шуис Ганна пӧдругаыс.
Но медся интереснӧйыс вӧлі сэк, кор вичкоӧ лӧсьӧдчисны.
Ныв-светилка нуис свадебнӧй сись, а мӧд должен вӧлі нуны важ меч, коді коли предокъясысь.
Дед торжественнӧя петкӧдіс ыджыд пурт да шуис:
— Тайӧ вежӧдӧм гайдамацкӧй пурт!
И нывъяс торъя уважениеӧн мичмӧдісны сійӧс да нуисны невеста водзвылын.
Рытнас гажӧдчисны.
Буракодь юыштісны.
Сьыліс гажа Маламужиха:
<ukr>Ой, на горі Катрусенька жито жне</ukr>
<ukr>I серпа у руки не бере,</ukr>
<ukr>А за нею, молодою, густий сніп,</ukr>
<ukr>Чотири дяки, а п‘ятий піп,</ukr>
<ukr>Звінчана Катрусенька за сім кіп...*</ukr>
* Ой, гӧра вылын Катрусенька рудзӧг вундӧ да чарласӧ киас оз босьт, а сы бӧрся, том ичмонь бӧрся, ыджыд кольта, нёль дьячок, а витӧдыс поп, венчайтісны Катрусенькаӧс сизим сусланысь...
Сьылісны сватъяс да дружкаяс.
Сьӧкыд вӧлі лолавны хатаас.
И дед юыштіс, йӧктышталіс ӧти местаын да боргис:
<ukr>На городі пастернак, пастернак,</ukr>
<ukr>Чи я ж тобі не козак, не козак*.</ukr>
* Градйӧрын пастернак, пастернак, мыйӧн жӧ ме тэныд не казак, не казак.
И друг Тарас видзӧдліс чой вылас.
Паныдасисны синъяснас, да Тараслы зэв шог лои.
Быттьӧ Катруся шуис: «Кыдз нӧ тэ метӧг кутан овны, брӧдяга?»
И Тарас думыштіс: «Кыдз нӧ Катрусятӧгыс гортас лоӧ?»
МАМЛӦН КУЛӦМ.
ПЕРВОЙ ДЬЯЧОК
— <rus>Со святыми упокой рабу божию Екатерину, иде же несть болезни, печали, ни воздыхания</rus>, — сьылӧ дьячок, кӧсӧй синсӧ плеш улас кылӧдӧмӧн, да кӧсаыс сылӧн, коді ёнджыка мунӧ оселедец* вылӧ, а оз дьячок кӧса вылӧ, треситчӧ.
И тайӧс сьылӧм бӧрын нывбабаяс быдысьын заводитӧны бӧрдны пыр ёнджыка и ёнджыка...
* Оселедец — бритӧм юрпыдӧсын юрси прать либӧ кӧса.
Батьыс рудӧдӧма, ветлӧдлӧ кусыньтчӧмӧн, горт вывсьыс синъяссӧ оз вештыв.
Тарас кутӧ киӧдыс Яринкаӧс, а Яринка юбкаӧ кутчысьӧма синтӧм Марийка, Микита нуӧдӧ Осипӧс.
Гортйын куйлӧ мамыс, сэтшӧм чӧв-чӧв, чужӧмыс сылӧн торжественнӧй, кыдзи праздник дырйи, сӧмын дзикӧдз вижӧдӧма, быттьӧ сиськысь.
Гожӧмбыд мучитчис сійӧ, коньӧр, да старӧстаыд ӧмӧй видзӧдлас та вылӧ?
И вундіс и йиасис, кыдзи пыр, и сӧмын кор помалісны вартӧм, сылӧн киясыс да кокъясыс дзикӧдз слабитісны — водіс да эз нин чеччыв.
Оз веритсьы Тараслы: неужели мамыс оз чеччы, оз видзӧдлы сы вылӧ, оз шу нинӧм?
— <rus>Иде же несть болезни, печали...</rus> — сьылӧ дьяк да тресит кӧсанас.
«А мыйла нӧ тані и висьӧмъяс и шогъяс, — думайтӧ Тарас, — а сэні кӧнкӧ оз ло?
Ӧд сэні мама лоӧ ӧтнас миянтӧг...»
Яринка ойдӧма синваӧн.
— Мамӧ, мамӧ... — шӧпкӧдӧ сійӧ, кыдз колӧ ещӧ оз на гӧгӧрво, мый лои.
А кор вайисны гортсӧ гӧлиник кладбище вылӧ да поп лыддис медбӧръя молитва да гортсӧ кутісны лэдзны гуӧ кык еджыд дӧра помъяс вылын, став челядьыс кутісны бӧрдны повзьӧмысла.
— Энӧ шыбытӧй сэтчӧ мамӧс, энӧ шыбитӧй! — горӧдіс Яринка да киӧдыс кватитіс дядьсӧ, коді вӧлі лэдзӧ гортсӧ.
— Коньӧрӧй менам сиротинушкаӧй! — лыддьӧдлыны кутіс Маламужиха Яринкаӧс кыскиг.
Тарас чышкаліс няйт кияснас синвасӧ да чужӧм пасьталаыс лоины сьӧд визьяс.
Кутісны шыблавны мамыс горт вылӧ му, да быдмис нӧрыстор — ещӧ ӧти гу.
Григорий видзӧдліс челядь вылас — посниысь-посни чукӧртчӧмаӧсь сы гӧгӧр.
— Татшӧм посниӧсь колины мамтӧг, — ышловзис Маламужиха да кутіс сетавны корысьяслы коливо*.
* Коливо — макуття — юмов пуӧм рис либӧ шобді; сеталӧны гуалігӧн да сёйӧны кодрасигъясын.
* * *
Тараслы сэки вӧлі ӧкмыс арӧс.
Сійӧ вӧлі котралӧ нин школаӧ.
Дьячок, коді лыддьыліс мамыс горт дорын псалтырь, вӧлі сылӧн учительӧн.
Чуднӧй вӧлі сійӧ, сылӧн учительыс, синтӧм Совгирь.
Сійӧ эз вӧв синтӧм, а сӧмын кӧсӧй, но йӧзыс сідз сійӧс нимтісны: кор сійӧ нюжйӧдлӧмӧн лыддигӧн кылӧдліс плеш улас ассьыс кӧсӧй синсӧ, то кажитчис синтӧмӧн.
Совгирь вӧлі зэв ыджыд тушаа, ёнджыка муніс запорожец вылӧ, а эз дьячок вылӧ.
Збыльвылас сійӧ эз вӧв настоящӧй дьячокӧн.
Кыдзкӧ ӧтчыд чукӧртчисны суседъясыс вичко старӧста ордӧ, на пӧвсын вӧлі и пӧрысь дьячок, и вот пӧрысь дьячоклы бур, крепыд ма бӧрын друг лои сьӧкыд, а асыв кежлас сійӧ и кокъяссӧ нюжӧдіс.
Вӧлі сэки сэні и синтӧм Совгирь.
Ставлы виччысьтӧг вӧскресенняӧ сійӧ кайис кырлӧсӧ* да кутіс попкӧд ӧтлаын служба нуӧдны.
И сэтшӧма ставыслы кажитчис сылӧн зэв ыджыд гӧлӧсыс, мый ӧтмоз ставыс радлісны, мый налы сюри татшӧм гӧлӧса дьячок, да, гӧгӧрвоана, некод нин эз тӧждысь учитель йылысь.
Татшӧм тушаа, татшӧм чуба да татшӧм гӧлӧса дьяклы тырвыйӧ позьӧ вӧлі дӧверитны, кыдзи бур пастырлы, аслас неразумнӧй пиянлысь стадосӧ, а сійӧ, мый сійӧ пьянник, так кутшӧм-жӧ дьячок оз ю?
Тайӧ стадоӧ веськаліс и ичӧтик Тарас.
* Кырлӧс — вичкоын сьылысьяслы места.
Инас ӧшйытӧм, быдтор тӧдны кӧсйысь Тарас почувствуйтіс интерес наука дінӧ, кӧть эськӧ и вывті сьӧкыд вӧлі тайӧ наукаыс, коді вынсьӧдсьыліс стенын пыр ӧшалысь тройчаткаӧн* да дьячок чужйӧмъясӧн.
А Тараслы став дорысь век унджык сюрлі.
Тарас ӧдйӧ лыддяс сійӧс, мый мукӧдъясыс складӧн зэв ньӧжйӧ тэчӧны, и гажтӧм сылы пукавны няйт, дурк школаын.
Сӧмын дьяк бергӧдчыштас, сійӧ тювкнитас — и ӧшинь улын нин да тӧвзьӧ нин рынышлань.
А сэні, рыныш дінас, идзас вылын детинкаяс, кодъяс абу на быдмӧмаӧсь школьнӧй наукаӧдз, патурликасьӧны да вермасьӧны шонді водзын.
Тарас — налӧн атаман.
Да оз дыр удайтчыв сылы атаманавны: уськӧдчасны кыськӧ кык псалтырник-школяр, кодъяс псалтырь нин велӧдӧны, кватитасны сійӧс да кыскасны школаӧ.
А дьяк, гӧгӧрвоана, таысь юрӧд оз малышт, — малавнысӧ малалӧ, да оз юрӧд, а мӧд местаті, да бур ньӧрйӧн.
* Тройчатка — куим вожа плеть.
Быд субботаӧ, кыдзи правилӧ, вичкоын вечерня служитӧм бӧрын, дьячок пӧттшуйтліс ассьыс став ученикъяссӧ кыдз ньӧр рокӧн.
Сійӧ тшӧктыліс налы куйлыны лӧня да тэрмасьтӧг лыддьыны нёльӧд заповедь: «<rus>Помни день субботний</rus>».
Сэтшӧм сэки вӧлі велӧдчӧмыс — ньӧръявтӧг ӧти кыв он велӧд.
Сідзи дьячокӧс велӧдлісны, и сійӧ сідзи велӧдіс.
abu
Тарас помаліс псалтырь ставсьыс водз.
Мукӧддырйи заводитас лыддьыны дедыслы да сэтшӧма нюжӧдас «аллилуйя», мый бабаяс сӧмын юрнаныс довкйӧдлӧны:
— Вот и дьячок лоӧ!
— Кытчӧ талы! — шуас батьыс.
— Юр вундысь сэтшӧм быдмӧ, нинӧм он вермы вӧчны такӧд.
Совгирь сэтшӧма норасьӧ та вылӧ, мый бурджык нин сы син улӧ не веськавны.
— Дьяк не дьяк, а бур лоӧ казак, — шпыньмуніс дед, — и наукаын мастак.
И лои Тарас «скорописецӧн» — гижаліс дӧска вылӧ чукля букваяс, кор сиктӧ воис настоящӧй дьячок.
Ковмис Совгирлы чукӧртны нопйӧ ассьыс эмбурсӧ, босьтны киӧ бедь да мӧдӧдчыны кытчӧкӧ мӧд местаӧ корсьны выль паства.
Кӧть челядь тырмымӧн нин велалісны и кыдз ньӧр рок дінӧ и школьнӧй олӧмлӧн стрӧг пӧрядокъясӧ, век жӧ сэтшӧм пьянникӧс, кыдз выль дьячок, найӧ эз вермыны выдержитны.
Босьтіс Тарас ассьыс озырлунсӧ — таблица, перӧ, чернила доз да мел — и пышйис мукӧдъяс бӧрся гортас.
ИЧИНЬ
Гортын век вӧлі сэтшӧм нужда, мый весиг шыръяс эз овмӧдчывны, но зато вӧлі мамлӧн радейтӧм, вӧлі Катруся и челядьлы гажа вӧлі видзӧдны вӧльнӧй свет вылас.
А кыдзи муніс Катруся, дзебисны мамсӧ, челядьлы лои гажтӧм.
Кыдзкӧ ӧтчыд пруд вылӧ бельё пожъявны мунігӧн, Маламужиха паныдасис найӧ батьыскӧд.
— Добра здоровье тіянлы, Григорий Иванович! — копыртчыліс.
— Видзӧда ме тіян вылӧ, Иванович, да сьӧлӧмӧй менам сідзи и потны кутас, кыдзи сійӧ ті ӧтнанныд посни челядьыскӧд!
Коньӧрӧй, коньӧрӧй Катеринаӧй — мед сылы, сьӧлӧмшӧрлы, муыс пухӧн лоӧ, — чеччис кӧ да аслас челядь вылас видзӧдліс, то сэк жӧ эськӧ и бӧр кулі... ей богу, кулі эськӧ...
— Мый и сёрнитны, сьӧкыд! — ышловзис Григорий Шевченко,
— Гӧтрасьны тіянлы колӧ да бур гӧтыр босьтны, медым и челядь бӧрсяыд видзӧдіс и керка бӧрсяыд, — шуис Маламужиха.
— Коді нӧ мунас ме сайӧ? — шога нюммуніс Григорий.
— Кӧть эськӧ ме и абу на пӧрысь, да челядьӧй менам — быттьӧ курӧгпиян.
Но сійӧ и ачыс нин думайтлывліс: вӧлі кӧ эськӧ гӧтыр, сійӧ эськӧ дӧзьӧритіс, мыськис челядьӧс...
Да и аслыс другтӧгыд сьӧкыд...
Гашкӧ, и не сэтшӧм сьӧкыд эськӧ вӧлі овны ассьыд нэмтӧ.
Сӧмын, збыльысь, коді нӧ мунас дӧвеч саяд?
Но Маламужиха кӧ нин босьтчис делӧас, тӧлк артмас.
Сикт мӧдар помас оліс дӧва, эз на вӧв пӧрысь, да беда — и сылӧн куим челядь вӧлі.
«Нинӧм, — думыштіс бать, — гашкӧ, кыкӧныдлы кыдзкӧ-мыйкӧ кокньыдджык лоӧ найӧс быдтыныс».
Эз дыр нюжӧдны — венчайтчисны, и вуджис ичиньыс Шевченкояс хатаӧ.
— Со тіянлы мам, а тайӧ тэныд челядь, — шуис бать.
Тарас видзӧдліс ичинь вылас — бытшкисны скӧр синъясыс, и чужӧмыс зумыш, серамбантӧм; сы гӧгӧр сылӧн челядьыс бергалӧны: детинка Степанко, неуна ичӧтджык Тарасысь, да кык нывка, Яринка да Марийка кодьӧсь.
Сьӧдӧсь, капризнӧй паръясаӧсь, букыша видзӧдӧны русӧй юрсиа Шевченкояс вылӧ.
Яринка нюммуніс — сэтшӧм нин сійӧ мелі да ласков вӧлі, доверчивӧя видзӧдліс ичинь вылӧ: гашкӧ, думыштіс, мый и тайӧ, мамыс моз жӧ, кутас мелуйтны сійӧс.
Но рӧднӧй мамтӧ он ньӧб, он заслужит.
Быттьӧ эз и аддзыв Яринкалысь мелі нюммунӧмсӧ.
Мыйӧн батьыс петіс хатасьыс, сійӧ мелілунтӧг, скӧра шуис:
— Тэ, Ярина, со тайӧ ичӧтсӧ видз, гычӧд сійӧс, а тэныд, Тарас, тырмас весь овны, йӧз садъясті ветлыны, босьт зыр да весав карта.
Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын тіян няйтӧн тырӧма.
И заводитчис...
Асывсяньыс рытӧдзыс кылӧны суседъяс, кыдзи ичиньыс горзӧ, видӧ ставсӧ — и челядьсӧ и весиг верӧссӧ.
— Но и гым-баба, — лэптыштлӧ кӧясӧ пӧрысь дед, кор пыралас видлыны ассьыс внукъяссӧ.
Да сэтшӧм нин сійӧ пӧрысь лои, мый шоча кор кыссьылас татчӧ.
Пукалӧ век аслас хата мудӧд вылас да вӧрӧдӧ мыйкӧ паръяснас, тыдалӧ, мыйкӧ казьтывлӧ.
Челядь аскостаныс чӧртпиян моз олӧны, сӧмын и кылӧ бӧрдӧм да горзӧм.
И мед кӧть мый вӧчасны ичиньлӧн челядьыс, ставсӧ бать челядь вылӧ вештӧны.
Ок, и скӧрмас-пузяс сэки ичинь!
— Но и баба, веськыда адсьыс рӧднас! — шуӧны суседъяс.
А батьыс, кыдзи видзӧдлас аслас коньӧр челядь вылӧ, ӧвтыштас кинас да мунас кытчӧкӧ ылӧджык рӧднӧй хатасьыс.
Весиг радлӧ, кор приказчик ыстас сійӧс кытчӧкӧ: сӧмын мед не кывны да аддзыны тайӧ адсӧ.
А медся уна сюрӧ Тараслы — сійӧ ланьтӧмӧн оз ов: и чойяссӧ дорйыштас и Степанколы водзӧс мынтас.
Тараслы ичиньыс удж оз жалит: быдлаӧ ыстӧ сійӧс, быдтор тшӧктӧ вӧчны.
Мукӧддырйи праздникъясӧ мынтӧдчас Тарас гортсьыс, котӧртас ӧдйӧнджык Зелёнӧйӧ, Катруся чойыс дорӧ.
Видзӧдлас Катруся, кияснас шлоп-шлопкерас: омӧлик, няйт, тшыг, юрыс тойӧссьӧма.
«Коньӧрӧй тэ менам, сиротинушкаӧй!» бӧрддзас Катруся; мыськас сійӧс, паськӧмсӧ дӧмлас, вердас, да сідз, медым энькаыс эз тӧдлы.
Аддзӧ Тарас, мый и Катрусялӧн олӧмыс — абу ма.
Панщина вылӧ мунас, кагасӧ сьӧрсьыс босьтас, кытчӧкӧ ыркыдджыкинӧ пуктас, а ачыс кольта йиавлӧ.
А гортас энькаыс лёк, верӧсыс юӧ...
Жугыльӧн бӧр локтӧ Тарас Катруся ордысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд батьыс муніс.
Найӧ сикт пыр гортас вӧлі мунӧ салдат.
Кызь вит во, коньӧр, служитӧма.
Босьтӧмаӧсь сійӧс дзик на том зонмӧн, а бӧрсӧ локтӧ дзор, висьысь.
Пырис Шевченкояс хатаӧ, вӧзйысис узьны.
Быдса рыт Тарас эз вешйыв салдат дінысь, пыр юасис:
— Дядя, висьталӧй, кыдзи нӧ ті воюйтінныд?
— Лучшӧ и не казьтывны, хлопчик.
Быдман, ачыд тӧдмалан, кор салдатас мунан.
— Ог, ме ог кӧсйы лоны салдатӧн, — юрнас тракнитіс Тарас, — ог кӧсйы, а ті висьталӧй сӧмын.
И сёр войӧдз висьтавліс пӧрысь салдат и казармаясын муштра йылысь и сьӧкыд салдатскӧй олӧм йылысь, сӧмын и нюммуні, кор висьталіс, кыдзи французъясӧс вӧтлісны, кор Наполеон Москваӧ воліс.
Сёрӧн водісны узьны.
А асывнас салдат видзӧдліс аслас кӧшелёкас — абу сэні куим пятиалтыннӧй, кодӧс сійӧ гортсаыслы гӧснеч вылӧ вӧлі нуӧ.
— Деньга менам, кӧзяйка, воши, быдса нелямын вит ур, — жугыля шуис салдат.
— Некодлы, Тарасысь кындзи, гусявны! — горӧдіс ичинь.
— Сійӧ пыр бергаліс тіян гӧгӧр — вернӧ, приметитіс сьӧмсӧ.
— Эг гусяв ме! — ӧзйис Тарас.
— Ме сӧмын кывзі, мый дядя висьтавліс.
— Тарас и узис на дінын, — сюйыштіс Степанко, паръяссӧ нюлыштігмоз.
Зэв нин сійӧ вӧвлі рад, кор Тарас вылӧ скӧравлісны.
— Ачыд, навернӧ, гусялін! — горӧдіс Тарас.
— Вот ме петкӧдла тэныд, кутан тӧдны, кыдзи пӧръясьны!
Тэ жӧ и паськӧмсӧ налысь кладӧвӧйӧ нуин.
abu
— Ак, тэ, кычан эстшӧм, менам Степанко вылӧ!... — равӧстіс ичинь, да гындыны кутіс коньӧр Тарасӧс.
— Мед вӧлі деньгаыс, не то ме сювтӧ тэнсьыд перъя!
Ловйӧн меысь он мын, деньгасӧ кӧ он сет!
Муртса пышйис Тарас лёкмӧм ичиньысь.
«Кытчӧ нӧ дзебсьыны?»
Котӧртіс ичӧтик сад пыр, пруд дорті, да и пырис сусед садъяс — сэні сэтшӧм сук жовпу быдмӧ, мый некод оз аддзы.
Дзебсис Тарас кустъяс пӧвсӧ, ставнас дрӧжжитӧ сыркъялӧмсьыс.
«Вот татчӧ и кольчча, ог мун, нинӧм вылӧ ог мун гортӧ, лучшӧ кула!..
— И жаль сылы лои ачыс, сэтшӧм жаль, мый сійӧ ещӧ на ёнджыка кутіс бӧрдны.
— Кула тані, мед сэки радлӧны.
Некод менӧ оз жалитышт.
Катруся абу, мам абу, сӧмын Яринка, гашкӧ, бӧрдыштас.
Оз, оз ков кувны — ичинь ещӧ ёна кутас Яринкаӧс нӧйтны да коньӧр синтӧм Марийкаӧс ӧбӧдитны, и некод найӧс оз дорйы, сы вӧсна мый Микита век ветлӧ батьыскӧд.
Лучшӧ не кувны, лучшӧ мунны кытчӧ синъяс видзӧдӧны, велӧдчыны лыддьысьны дьячок дорысь на бурджыка, велӧдчыны гижны да рисуйтны сэтшӧм рисунокъяс, кутшӧмӧсь дьячоклӧн книгаас, и сэки бӧр локны, босьтны Яринкаӧс, да ставнысӧ ассьыныс, и суседлысь кудриа юра Оксаночкаӧс да овны кӧнкӧ сэні, кӧні весиг панъяс абуӧсь».
Татшӧм мӧвпъясӧн унмовсис Тарас.
Садьмис...
Луныс рытъявыв нин, абуӧсь нин югыд шонді полосаясыс кустъяслӧн веж листъяс вылын.
Зэв окота лои сёйыштны.
Няклялыштіс молочай, но вомас мыйкӧ чӧскыдтӧм лои.
Бара кунис синъяссӧ.
Гӧгӧр лӧнь, сӧмын кӧнсюрӧ вӧрзьыштас увтор, кор лэбзяс сы вылысь кутшӧмкӧ лэбач, либӧ кышмунӧ турун, кор котӧртас ящерица.
«Тані лӧсьыд, — думыштіс Тарас.
— Татысь менӧ оз аддзыны.
Ог мун гортӧ.
Вот эськӧ сёйны кӧ оз вӧлі ков.
Гашкӧ, бара унмовсьны?'
И друг сійӧ кылӧ, увъяс кутісны ёнджыка кышакывны лэбачӧн вӧрзьӧдӧм дорысь.
«Аддзисны ӧмӧй? — топалі сьӧлӧмыс, да весиг кокъясыс кӧдзалісны.
— Бара нӧйтны кутасны!»
Окота лои гартыштчыны сэтшӧм ичӧтик ёкмыльӧ, кутшӧм вот эсійӧ му комокыс, да дзебсьыны кытчӧкӧ вуж улӧ, кор улӧ, медым некод эз аддзы.
А шаркӧдчӧмыс век гораджык.
— Тарасик, — друг кыліс сійӧ шӧпкӧдӧм шы, — Тарасик, кӧні тэ?
Тайӧ ме!
— Яринка! — чуть эз горӧд Тарас, да радысла руд синъясыс сылӧн тырисны синваӧн.
— Яринка!
Аддзин!
— Тарасик! — шӧпкӧдіс Яринка, сы бердӧ топӧдчӧмӧн да сы вылӧ помтӧг радуйтчӧмӧн, мый век жӧ аддзис сійӧс.
— Ме сэтшӧма тэнӧ корси, быдлаысь корси — и рынышысь, и луд вылысь.
Тарасик, ме тэныд сёйны вайи, — и сійӧ кыскис питшӧгсьыс нянь шӧрӧм да кык пӧжалӧм картупель.
— На, сёй, а кор ставыс узьны водасны, ме тэныд ещӧ вая.
— А кыдзи гортын?
— Ой и скӧралӧны, ой и видчӧны! — ышловзис Яринка.
— Тарасик, а тэ збыль эн босьтлы сьӧмсӧ?
Босьтлін кӧ, лучшӧ бӧр сет.
— Тэ он верит меным? — шуис Тарас.
— Со тэныд святӧй крест, мед менӧ гым тайӧ места вылас виас, ме кӧ босьтлі!
— Сійӧ видзӧдіс Яринка вылӧ сэтшӧм шога, сэтшӧм жугыля, мый Яринка и божитчытӧгыс эськӧ веритіс сылы.
— А кор нӧ тэ локтан гортӧ?
— Ме некор ог лок...
Ме кута тані овны.
Тані ӧмӧй омӧль?
Тэ кутан волывлыны ме дінӧ?
Тэ эн видзӧд ичинь вылад, мед лёкалас.
Кор мӧд луннас Яринка гусьӧникӧн котӧртіс Тарас дінӧ, сійӧ эз тӧд ни сійӧс, ни тайӧ кустъяссӧ...
Тарас, гажа, мыйкӧ аслыс ныр улас сьыліг, вӧчис увъясысь ичӧтик чом.
— Аддзан, кутшӧм тані лӧсьыд! — серӧктіс Тарас, Яринкаӧн вайӧм кукуруза азыма сёйигтыр.
— А збыль лӧсьыд! — серӧктіс Яринка.
— Лӧсьыдджык миян гортын дорысь.
— Вай ещӧ туйтор вӧчам, лыаӧн сійӧс киськалам, тэ пруд дорысь вай, да лоӧ дзик поп садйын кодь!
Ӧдйӧ вуні шогыс.
Лунын Тарас мастеритіс ассьыс чомсӧ, — лӧсьӧдіс туйяс.
Волывліс Яринка.
Ӧтчыд весиг кудриа юрсиа Оксаночкаӧс вайӧдліс.
Оксаночка яндысьӧмӧн нюмъяліс да мыйкӧ кутіс нагруник водзас, а сэсся смелмӧдчис да сетіс сылы гӧрд бока кык яблок.
Найӧ ворсісны разнӧй ворсанторъясӧн, либӧ Тарас висьтавліс налы страшнӧй мойдкывъяс — сійӧ кужліс найӧс лӧсьӧдлыны.
А рытъясын Тарас видзӧдіс пемыд небесаӧ, кодзувъяс вылӧ да мечтайтіс, мый кор быдмас сійӧ, некод-некод оз лысьт сійӧс нӧйтны, сы вӧсна мый сійӧ лоӧ гайдамакӧн.
Тадзи и оліс Тарас нёль лун.
Яринка вайлывліс сёйыштны, да гортысь пышйысьлы ньӧти эз вӧв омӧль.
Но витӧд луннас суис беда.
Степанко важӧн нин казяліс, мый Яринка век кытчӧкӧ котралӧ ӧтарлань, да кӧвъясис сы дінӧ:
— Кытчӧ тэ котӧртан?
Мый тэ нуан?
Мый тэ питшӧгад дзебӧмыд?
— Некытчӧ ме ог котӧрт и нинӧм ог ну, — вочавидзис Яринка.
— Тэныд кутшӧм делӧ?
Степанко кӧть висьлӧс да омӧлик, а вреднӧй детинка вӧлі.
Кыйӧдіс всё-таки!
— Мамӧ! — зыньгыны кутіс сійӧ.
— А ме тӧда, кӧні Тарасыд: сы дінӧ Яринка котралӧ да сёян сылы нуалӧ.
— Ой, кыланныд ті, бур йӧзӧй, — горзыны кутіс ичинь, — сюри вӧрыд, сюри!
Эз кӧ эськӧ гусяв, эз эськӧ пышйы да эз дзебсясь.
А ноко ветламӧй да кыскам сійӧс, эсійӧ разбойниксӧ.
Сыкӧд муніс и Тараслӧн Павел дядьыс, страшнӧй пьянник.
Сійӧ луннас сылы нинӧм вылӧ вӧлі пӧкмелитчынысӧ, да сійӧ вӧлі зэв лёк.
Тарас вӧлі буретш ӧшӧдалӧ аслас чом стенаясӧ кыз серӧй бумага торъяс, кодӧс сылы Оксаночка гӧснеч пыдди вайис да код вылӧ сійӧ рисуйталіс мелӧн крестикъяс да цветъяс.
Друг сійӧс кокӧдыс быттьӧ клещиясӧн кватитісны.
— А но пет, некытчӧ туйтӧм морт, бездельник тэ эстшӧм!
— И Павел дядьыслӧн ён киясыс кыскисны сійӧс волшебнӧй дзебсянінсьыс енъюгыдас, лёк, нем жалиттӧм енъюгыдас!
Сэтшӧма нӧйтісны Тарасӧс, сэтшӧма нӧйтісны, мый нырсьыс вир киссис.
И нинӧм нин сійӧ эз чувствуйт, нинӧм эз гӧгӧрво.
— Да эновтӧй сійӧс, — шуис салдат, — мед нин ме страдайта!
— Мый ті шуанныд, — пузис ичинь, — медым менам керка вылӧ да сэтшӧм лёк слава!
— Висьтась, тэ босьтін сьӧмсӧ? — горзіс дядьыс.
— Кучиктӧ куля.
И Тарас эз выдержит.
— Ме... — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
— А, висьтасис! — горӧдіс ичинь.
— Висьтасис, висьтасис! — чеччавны кутіс Степан.
— Кӧні сьӧмыс?
Висьтав, кӧні сьӧмыс?
«Кӧн нӧ сьӧмыс? — думыштіс Тарас.
— Мый налы шуны?»
— Висьтав, а то виа.
— Гуалі.
Садйӧ гуалі.
Яринка сулаліс, повзьӧмысла муртса ловъя.
Ӧд сійӧ божитчис сылы, мый эз босьтлы!
— Кытчӧ гуалін? — эз лэдзсьысь дядьыс.
— Гуалі...
Ме найӧс эг босьтлы...
Гуалі муӧ, ог тӧд кӧні... — шуаліс Тарас пӧшти садьтӧгыс нин.
Яринка сулаліс да синваыс визувтіс чужӧм кузяыс.
Сійӧ эз чышкы синвасӧ, поліс вӧрзьӧдчыны.
Сійӧ гӧгӧрвоис: Тарас наросьнӧ висьтасис, медым дугдісны нӧйтнысӧ.
Джынвыйӧ кулӧм детинкаӧс шыбытісны кладӧвӧйӧ.
Ичинь восьтіс мамныслысь сундуксӧ, перйис сэтысь выль юбка да вузаліс.
Сьӧмсӧ сетіс салдатлы.
— Мед ещӧ ме ассьым на вылӧ видзи!
Мед налӧн мамныс аслас эмбурнас мынтысяс.
А рытнас Яринка аддзыліс, кыдзи Степанко, кор некод эз вӧв гортас, судзӧдіс ӧбраз сайсьыс нелямын вит ур да котӧртіс ывла вылӧ.
— У, проклятӧй мам пи! — бӧрдӧм сорӧн шуис Яринка да котӧртіс кладӧвӧйӧ.
— Тарасик, — вашкӧдіс сійӧ, — ме аддзылі, сьӧмсӧ Степанко гусялӧма.
abu
НАСЛЕДСТВО
Март тӧлысь — пӧръясьысь да коварнӧй тӧлысь.
То тӧвлань бергӧдчас, то тулыслань.
Шонтыштас шонді, жургыны кутасны шоръяс, чуть оз кӧмтӧгныс петавны челядь, чеччалӧны, сьылӧны, а войнас друг скӧрмас кӧдзыдыс, мыйла сылысь шондіыс нэмсӧ дженьдӧдӧ, трачкӧдчыны кутас, дзуртны да бара асыв кежлӧ ставсӧ йиӧн вевттяс.
Март тӧлысьын муніс батьыс Киевӧ, кутшӧмкӧ панскӧй эмбур нуис, прӧстудитчис да висьмис.
Воис — он тӧд сійӧс.
Кутшӧм нин ичинь — да и то повзис.
Правда, ичиньлӧн олӧмыс абу жӧ юмов.
Татшӧм олӧмсьыд бур мортӧн он ло: челядь — быттьӧ анькытш, а нуждаыс сы мында, мында панлӧн эмбурыс.
Батьыслы эськӧ куйлыштны неуна, да он на босьт, вӧтлӧны удж вылӧ.
— Мун, мун, лодырь, — горзӧ приказчик, — важӧн конюшняын эн вӧв, розгаяс эн видлы!
А панщина вылысь вайисны батьсӧ.
Синмыс сылӧн вӧлі гудыр.
Кор пуктісны сійӧс скамья вылӧ, шуис:
— Вайӧдӧй ставнысӧ.
Став челядьыс чукӧртчисны, став рӧдвужыс.
— Со и смерть воис, — муртса шуис бать.
— Хатаӧс Микиталы коля, сійӧ медыджыд...
— И заводитіс ставыслы юклыны.
— Сундук мам кӧлуйнас — Яринкалы да Марийкалы...
— Видзӧдны кутіс Тарас вылӧ да сьӧкыдапырысь нин шуис: — Тарас пилы менам овмӧсысь нинӧм оз ков: сійӧ оз ло кутшӧмкӧ прӧстӧй мортӧн.
Сыысь петас либӧ мыйкӧ зэв бур, либӧ ыджыд негодяй; сылы менам наследствоӧй либӧ нинӧм оз кут тӧдчыны, либӧ нинӧм оз отсав.
Дыркодь видзӧдіс Тарас вылӧ, быттьӧ висьталіс — тэ ӧд гӧгӧрвоан.
Матыстчисны челядь прӧститчыны, бласлӧвитіс ставнысӧ, а вой кежлас сійӧ кулі.
Кутісны рӧдвуж сӧветуйтчыны, мый челядьыскӧд вӧчны.
— Колӧ Тарасӧс кытчӧкӧ казакӧ сетны, — шуис кодкӧ дядьяс пӧвсысь.
— Мед ме ордӧ локтас порсьясӧс видзны, — шыасис Павел.
— Локтан?
Тарас видзӧдліс дядь вылас, уськӧдіс дум вылас, кыдзи сійӧс, дзик ньӧти мыжтӧмӧс, мучитіс-нӧйтіс.
А сэсся уси дум вылас батьыслӧн завещаниеыс — гашкӧ, сыысь збыль мыйкӧ артмас.
— Ог, ог мун ме.
Ачым аддза, кӧні меным овны.
И сӧмын на батьсӧ дзебисны, Тарас чукӧртіс аслас мешӧкӧ чернила доз, перӧ да мел и мӧдӧдчис шляхъяс кузя ассьыс долясӧ корсьны, и заводитіс доляыс пачесайтны сійӧс, кыдзи ичиньыс.
ДЬЯЧОКЪЯС ОРДТІ
Вичкодорса площадь вылын, мукӧд хатаяссьыс бокын, кыдзи жугыль, ставӧн эновтӧм дӧва, садтӧм, ӧградатӧм сулаліс церковно-приходскӧй школа.
Тайӧ вӧлі идзасӧн вевттьӧм самӧй прӧстӧй хата, сӧмын мукӧдсьыс неуна ыджыдджык, но сэтшӧм, кутшӧм и трактир.
Но и трактирсьыс сійӧ торъяліс — вӧлі ёна няйтджык да эндӧдӧмджык; уна во чӧж нин сійӧс абу белитлӧмаӧсь, стеклӧясыс жугавлӧмаӧсь, джоджыс вежнясьӧма, стенъясыс няйтӧсь.
Татшӧм вӧлі «наукалӧн храм» Кириловкаын, да и властвуйтіс сэні юӧм кузя некодӧн венлытӧм пьянник — дьячок Богорский.
Но век жӧ сійӧ учитель.
Сійӧ кутас нӧйтны — но ӧд и Павел дядь эськӧ нӧйтіс жӧ, да и коді оз нӧйт?
Но школаын позьӧ кӧть мыйӧкӧ велӧдчыны, а Тараслы сэтшӧм окота велӧдчыны!
Рытнас Тарас таркӧдчис Богорский ордӧ.
— Кодӧс сэні нечистӧй силаыс новлӧдлӧ? — шыасис дьячок, рюмка вывсьыс синъяссӧ вештігмоз: сылы пыр кажитчис, мый рюмкаас мыйкӧ чеччалӧ, но некыдзи эз вермы прамӧя аддзыны мый.
Матыстліс рюмкасӧ и ныр улас и синъяс дінас, путкыльтліс сійӧс вомас, дзоргис синъяснас, медым аддзыны, мый сэні чеччалӧ, но сідзи и нинӧм эз аддзыв да аслыс кисьтліс мӧдӧс, и такӧд вӧчліс сідзи жӧ.
Тайӧ серьёзнӧй занятиесӧ торкис Тараслӧн воӧмыс.
— Тайӧ ме, пан дьячок, — хатаӧ пырӧм бӧрын полігтырйи шуис Тарас.
Дзузганыс муртса дзузгис, да унапӧлӧс вуджӧръяс чеччалісны стенъясті да пӧтӧлӧкті.
Кажитчис, быттьӧ чеччалӧ и сук чераньвезйыс пельӧсъясас, и дьячоклӧн идзас шляпаыс, и куим вожа плетьыс — став учительяс властьлӧн символ.
Да дзик нин дивӧ кодьӧн кажитчис кӧрттув йылын ӧшалысь ряса не ряса, свитка не свитка, мыйкӧ дьячок паськӧм кодь.
abu
— И коді тайӧ шляйтчӧ войяснас, быттьӧ лукавӧй бес, да оз сет ен пастырлы ассьыс думъяссӧ думайтны? — гартчысь кывйӧн юаліс дьячок.
— И коді тэ детинка, лоан?
— Пан дьячок, ті ӧмӧй менӧ энӧ тӧдӧй?
Ме Тарас, Тарас Шевченко, менам батьӧй кулі, да ме локті тіян ордӧ...
— Мун, мун, ен тэкӧд, кытчӧдз ме тэнӧ беддьӧн эг гӧститӧд, аслым сёйны нинӧм.
— Да ме эг милӧстина корны лок, ме локті школаӧ; ме лоа тіянлы уджалысьӧн, ва кута ваявны да ставсӧ вӧчны, сӧмын мед школаын овны да велӧдчыны.
Дьячок век на видзӧдіс сы вылӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм, гудыр синъясӧн, сэсся мыйкӧ быттьӧ кутіс югдыштны сылӧн гудыртчӧм синъясас.
— Сідзкӧ тэ сійӧ детинкаыс, коді батьколы псалтырь лыддис?
— Ме, пан дьячок.
— Тэ эськӧ мед дзик пыр и висьталін, коді тэ, неразумнӧй эм, неразумнӧй...
Кӧні тэнад эмбурыд?
— Да со сьӧрысь, — шуис Тарас, ноптор вылас да батьыслӧн розьӧсь важ свитка вылас индӧмӧн, коді ӧшаліс сы пельпом вомӧн.
— Мед ен аддзӧ, кутшӧм буртор ме вӧчи.
Коля ас ордӧ сирӧтаӧс! — шуис дьячок крукыльтчӧм гыжъя няйт чуньсӧ вылӧ лэптӧмӧн.
— А тэ зато кутан вӧчны ставсӧ, мый ме тшӧкта.
Ме сӧмын думышта, а тэ мед вӧлі вӧчӧмыд нин.
— Но, кыдз жӧ, пан дьячок! — ышловзис Тарас.
— И эн думайт, мый дьячок ордын тэныд лоӧ дарӧвӧй сёян...
Дарӧвӧй ни, ньӧбӧм ни — нинӧм абу тайӧ хатаас, да сы вӧсна, мый тэнад учительыд кӧин кодь тшыг, босьт тайӧ нопсӧ шуйга киад, а бутылка — веськыдад, да мунам ӧшинь увъясӧд сьывны: гашкӧ, кутшӧмкӧ благочестивӧй мортлы усьӧ дум вылас юрбитыштны да вердны дьячокӧс.
abu
abu
Тарасӧс сэтшӧма чуймӧдіс тайӧ предложениеыс, мый весиг нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ пӧслукмана кыскис аслас нопйысь эмбурсӧ да регыд мысти ӧшинь увъясын кутіс кывны сылӧн гора ёсь гӧлӧсыс, коді сьыліс «Енмӧн бӧрйӧм» да мукӧд молитваяс.
— И коді сэтшӧм лӧсьыдасӧ сьылӧ, веськыда сьӧлӧмӧдз йиджӧ! — ышловзис кутшӧмкӧ дядька.
— А но, пӧрысь, вунды хлопецыслы шӧрӧмтор.
Мӧд хатаын кисьтісны дьячок ордысь босьтӧм тыртӧм вина бутылкаӧ грушевӧй ырӧш, но коймӧдын кӧзяиныс, тыдалӧ, луннас приказчиккӧд абу ладмӧма — скӧр вӧлі став вылас.
— А ноко, лэдзлы вай, Горпина, эсійӧ бездельникъяс вылас Бровкаӧс! — горӧдіс сійӧ.
— Вот ещӧ, прӧсти господи, шляйтчӧны кузь бӧжа чӧртъяс!
Бровкаӧс пыр жӧ лэдзисны цепь йылысь, а пастырь да ученик кутісны пышйыны мыйвермӧмсьыс, неуна ырӧшсӧ эз кисьтны.
Гортӧ локтӧм бӧрын дьячок пӧкмелитчыштіс грушевӧй ырӧшӧн да шуис: «<rus>Блаженни алчущие и жаждущие правды, яко тии насытятся</rus>», закуситіс нянь шӧрӧмторйӧн.
Тараслӧн тшыг синъяс вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ индіс чуньнас пельӧсас:
— Вод, зонкаӧй, да аски, мыйӧн сӧмын югдыны кутас, медым пес вӧлі поткӧдлӧма и юкмӧсысь ва вайӧма.
Не ӧтчыд лолывлі Тараслы водлыны тшыгйӧн.
Сійӧ унмовсис и ӧні.
Тадзи заводитчис Тараслӧн самостоятельнӧй олӧм.
Сӧмын на петукъяс заводитасны чуксасьны, а сійӧ чеччӧ нин — и ва ваяс, и пач ломтас, и школа уберитас.
Оз кӧ удит аскадӧ вӧчны, дьячок кыдз колӧ пӧвсалас беддьӧн мышкусӧ.
Школа бӧрын челядь котӧртӧны гортаныс, ворсӧны гораньӧн, вӧрӧ мунӧны, а сійӧ должен нажӧвитны, медым кыдзкӧ кынӧмпӧт вердны.
А нажӧткаыс сылӧн — покойникъяс.
Ставыс сиктын тӧдісны: ичӧт Тарасысь бурджыка псалтырь некод оз лыддьы, да век корлывлісны сійӧс.
И кык во чӧжӧн Кириловкаын ни ӧти покойник эз кольлы, медым эз лыддьы налы Тарас.
Эз вӧв кокни тайӧ уджыс — войбыд горт водзын псалтырь лыддьыны.
Мукӧддырйи Тарас мудераліс.
Кыдзи нюжӧдас псалом шӧрас: «<rus>Приидите, поклонитеся</rus>», покойниклӧн став рӧдвужыс пернапасасьӧны да копрасьӧны, а сійӧ казявтӧг листыштас кымынкӧ листбок.
abu
Первойсӧ неуна полыштіс кулӧмъяссьыс, а сэсся велаліс, весиг думайтіс: «Сылы, коньӧрлы, пӧсь ни кӧдзыд нин сыысь, мыйдта ме лыддя».
— <rus>Кесарю — кесарево</rus>, — висьталӧ дьяк, кор Тарас локтӧ гортас, да курыштӧ зэв гырысь кияснас став сьӧмсӧ.
— А тайӧ тэныд олӧм вылад менам лышкыдлунысь, — да сетӧ Тараслы витур.
Ньӧбас Тарас кӧлачьяс — со сылӧн ӧбедыс.
Но мукӧддырйи и тайӧ зэв этша сьӧмсьыс неуна пайдыштас, медым ньӧбны Яринкалы да синтӧм Марийкалы мича сыръяса кузь кампет.
Но овлывлӧ, мый некод оз кув, некод нинӧм оз сет.
Вот сэки дьячок скӧралӧ:
— Он кӧ вай меным курӧг Семиволослысь, эн лысьт син водзӧ петкӧдчыны!
— Кыдз нӧ ме вая?
— А со кыдз: кор ставыс водасны узьны, мунан и кутан.
— У, вӧр! — вомгорулас шӧпкӧ Тарас.
— Кытысь сюрӧ, быдлаысь кватайтан.
Кыдзкӧ дзебис Тарас ассьыс жӧ нажӧвитӧм витур, эз петкӧдлы дьячоклы, и эз аслыс кӧлач вылӧ, кӧть ачыс и вӧлі тшыг, и эз Яринкалы кампет вылӧ.
Ачыс эз гӧгӧрволы, мыйла сылы сэтшӧма ковмис ньӧбны кыз руд бумага — мӧдпӧлӧсыс вильшанскӧй лавкаын эз и вӧв — да вӧчны сэтшӧм жӧ книжка, кутшӧм куйлӧ дьячоклӧн джаджъяс.
Ньӧбис.
Колӧ вӧлі пукавны школаын да лыддьысьны мукӧдкӧд ӧтлаын, а сійӧ пышйис ылӧ сикт саяс да дзебсис йӧн пӧвсӧ, судзӧдіс бумагасӧ, джаджйысь босьтӧм книжкасӧ да вӧчис аслыс дзик жӧ сэтшӧмӧс, мичмӧдіс сійӧс быдсяма узоръясӧн да заводитіс гижны сэтчӧ дьячок книжкаысь.
— Сійӧ вӧліны украинскӧй народнӧй мудрецлӧн — Сковородалӧн — стихъяс.
Перепишитіс да кутіс найӧс Тарас сьывны аслыс.
Сэтшӧм нор стихъяс, мый весиг бӧрддзис:
<ukr>Бідну птичку уловили</ukr>
<ukr>І в кліточку засадили,</ukr>
<ukr>Ой, одчепіть,</ukr>
<ukr>Ой, випустіть!</ukr>
<ukr>Да вже ж мені не літати,</ukr>
<ukr>Да вже ж мені не співати,</ukr>
<ukr>Тьох-тьох-тьох!</ukr>
<ukr>Да вже ж мені тут бути,</ukr>
<ukr>Ох, тут бути, тут бути,</ukr>
<ukr>Ох, ох!</ukr>
<ukr>Ох, ох, ох!</ukr>
* Коньӧр лэбачӧс кыйисны да садӧкӧ пуксьӧдісны, ой, восьтӧй, ой, лэдзӧй!
Меным не нин лэбавны, меным не нин сьывны, тёх-тёх-тёх!
Неужели меным татчӧ кольччыны, ок, татчӧ кольччыны, татчӧ кольччыны, ок, ок!
Ок, ок, ок!
«Неужели меным тані лоны, — юаліс ачыс ассьыс Тарас, — нэмчӧж казакын?..
Ог, ме кӧсъя рисуйтчыны сідз, кыдзи рисуйтчӧ лысянскӧй дьячок.
Ме кӧ эськӧ кужи сідзи рисуйтчыны, нинӧм сэсся эськӧ меным эз ков».
Кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджык кутіс лоны овны Богорский ордын.
Сылы лёк вылӧ, дзик сы вӧсна, мый дьячок эз тшӧктыв, сійӧ быдтіс ассьыс юрсисӧ да шырис найӧс по-казацки.
Правда, быд татшӧм асныралӧмсьыс дьячок гӧститӧдліс сійӧс кыдз ньӧр рокӧн, первойя учительыс моз жӧ.
Первойя учитель мозыс жӧ, субботаясӧ сійӧ нӧйтлывліс розгаӧн ставсӧ.
Гуын кодь пемыд, сьӧкыд олӧм!
Мукӧддырйи паныдасяс Тараслы уличын Оксаночка да бергӧдчас, — Тарас сэтшӧм няйт, тӧлын и гожӧмын киссьӧм свиткаа, тӧлын и гожӧмын кӧмтӧм...
Тарас ӧтчыд вӧлі псалтырь лыддьӧ старука горт водзын, сапожник гӧтыр горт водзын, а ачыс зэв жугыль вӧлі, старука йывсьыс эз думайт, а аслас шудтӧм олӧм йылысь.
Сы вӧсна сэтшӧм нора сійӧ лыддис.
Бӧрдіс пӧрысь сапожник, дзикӧдз нормис, бура вердіс Тарасӧс да, кор казяліс, мый сійӧ кӧмтӧм, пӧдаритіс сапӧг вылӧ кучик.
Тарас дзебис кучиксӧ чардакас да весиг гажаджык лои.
Быд лун асылын и рытын любуйтчис сійӧ тайӧ кучикнас, — сапӧг лоӧ, да кутшӧм ещӧ!
Вот ещӧ пӧтшва вылӧ нажӧвитны.
Но пӧтшва вылӧ нажӧвитны эз удайтчы.
Локтіс Тарас ӧтчыд рытын гортас да аддзӧ — гажӧдчӧ дьячок другъясыскӧд.
Кытысь сійӧ босьтіс сьӧмсӧ?
Нинӧм эз вӧв — асывнас норасис, мый сылӧн лов саяс грӧш абу.
Кайис чардакӧ, видзӧдӧ — кучикыс абу.
— О, проклятӧй!
Сідзкӧ тайӧ сійӧ, дьячок, гусялӧма кучиксӧ, вузалӧма да сійӧ сьӧм вылас гажӧдчӧ...
Разӧдчис компаниеыс сӧмын сэки, кор дьячок сэтшӧма юсис, мый скамья вывсьыс уси.
«Муна та ордысь, — решитіс Тарас.
— Муна велӧдчыны...
Кытчӧ?
Да кӧть лысянскӧй дьячок-маляр ордӧ*. Вот ӧні и муна».
* Маляр — живописец, художник.
Сійӧ шыбытіс пельпом вылас ассьыс важ свиткасӧ, киас босьтіс ноптор, видзӧдліс медбӧръяысь хата пытшкӧссӧ да друг нюммуніс.
— Вот ме тэнӧ ӧні, проклятӧй лов, велӧда, кыдзи тэ миянӧс ставнымӧс велӧдлін!
Кватитіс стенысь куим вожа плеть да сьӧлӧмсьыс сэтшӧма клестайтіс садьтӧм код дьячокӧс, мый мӧдыс куим лун пукавныс эз вермы.
А ачыс шапкаасис да муніс...
А Сковородалысь книжкасӧ ордас босьтіс.
Сикт узис.
Эз кышӧдчыны джуджыд топольяс.
Шойччис, чӧв оліс Сьӧд шлях.
Тарас тыр морӧсӧн лолыштіс свежӧй воздухсӧ да мӧдӧдчис тӧдса туй кузя.
* * *
Гӧра улын шонді водзын дзирдаліс гажа лӧз Тикач ю, а дзик гӧра йылас сулаліс лысянскӧй дьячоклӧн хатаыс.
Буркодь хатаыс, тыдалӧ, мый кӧзяиныслӧн и нянь и вӧлӧгатор эм.
Весиг долыдджык лои Тараслы.
Гашкӧ, тані олӧны настоящӧй йӧзыс да сійӧс велӧдасны, думыштіс сійӧ.
Лысянскӧй дьячок сӧгласитчис босьтны сійӧс ученикӧ, но Тарас пыр жӧ казяліс, мый тайӧ дьячоклӧн пӧрядокъясыс Богорскийлӧн кодьӧсь жӧ.
Наука заводитчис сысянь, мый дьяк тшӧктіс сійӧс Тикачысь гӧра йылӧдзыс ва кыскавны, а кор ваяліс васӧ бӧчка тыр, тшӧктыліс кӧрт лист вылын медянка-краска ниртны, и тадзи лунтыр шойччывтӧг.
Первой луннас Тарас ставсӧ вӧчис.
Мӧд луннас думыштчис — гашкӧ, и водзӧ велӧдчӧмыс тадзи кутас мунны?
Коймӧд луннас юаліс дьячоклысь, кутас оз сійӧ велӧдны рисуйтчыны.
Дьячок горӧдіс:
— Ак тэ, лодырь эстшӧм, тэныд колӧ енмӧс благодаритны, а тэ ещӧ партӧ нюжӧдӧмыд!
А нёльӧд луннас Тарас эз терпит, босьтіс ассьыс нопторсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Став Звенигородщина пасьтала славитчисны кык ӧбраз — великомученик Никиталӧн да Иван-воинлӧн.
— Быттьӧ ловъя, сьӧлӧмшӧрӧй, — бӧрдісны бабаяс, Никита вылӧ пернапасасис, — и сияниеыс зарни, дзик райын моз, — ышлолалісны найӧ, быттьӧ налы стӧч вӧлі тӧдса райса сияниеыс.
А рисуйтіс тайӧ ӧбразъяссӧ асланыс жӧ дьячок Тарасовка сиктысь.
Сы ордӧ и муніс Тарас.
«А мый, и тайӧ кӧ кутас издевайтчыны?
Мед, ставсӧ терпита, сӧмын мед велӧдіс-а».
Дьячок, омӧлик, рыжӧй, лёзялӧм ичӧтик кӧсаа, дыр чӧв оліс, кывзіс Тараслысь висьталӧмсӧ.
— Сідзкӧ, тэ малярӧн кӧсъян лоны? — юаліс сійӧ.
— Да, зэв ёна кӧсъя.
Ставсӧ кута вӧчны, мый тшӧктанныд, сӧмын велӧдӧй менӧ.
Бара чӧв ланьтіс дьячок.
— А ноко, вай шуйга китӧ.
Тарас эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да нюжӧдіс шуйга кисӧ.
Дьячок дыр видзӧдіс кипыдӧс вылас.
— Нинӧм тэысь, хлопец, оз артмы, — шуис сійӧ збыльысь: — <rus>ни швец, ни жнец, ни на дуде игрец</rus>.
Мун, ен тэкӧд.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн, юр ӧшӧдӧмӧн, муніс Тарас рӧднӧй сиктӧ.
ПАСТУХ, МАЛЯР, ПОВАРЁНОК
Ыж стада — быттьӧ веж луг вылӧ усьӧм еджыд кымӧртор...
Мед йирсьӧны!
И небесаӧд кывтӧны еджыд кокньыдик кымӧръяс.
Кытчӧ найӧ кывтӧны?
Гашкӧ, ылӧ-ылӧ.
Кутшӧм окота вӧлі коркӧ тӧдмавны Тараслы, мый эм небесасӧ пыкысь кӧрт сюръяяс саяс, сэтшӧм жӧ окота ӧні сылы лэбзьыны тайӧ кымӧръяс бӧрсяыс, вӧльнӧй свет вылас видзӧдлыны.
Тарас куйлӧ мыльк йылын, ыжъяс йылысь вунӧдӧмӧн, аслас став неудачаяс да унижениеяс йылысь вунӧдӧмӧн.
Быттьӧ еджыд сӧстӧм дӧрӧмъясӧ пасьтасьӧм хатаяс видзӧдӧны гӧрайывса сук садъяс пӧвсысь.
Гӧра улас пӧрысь дуб, быттьӧ казак петӧма гуляйтны.
Топольяс нюглясьӧны, тӧвкӧд сёрнитігтыр.
Быттьӧ став муыс, вӧръясӧн, садъясӧн, душистӧй лугъясӧн, олӧ, радлӧ да нюмъялӧ шонділы, да мый вылӧ кӧ радуйтчӧ да нюмъялӧ и Тарас.
Сійӧ — турун идз кодь, коді нюжӧдчӧ шонділань, радлӧ быд шонді югӧрлы, гожся тӧвлӧн быд пӧльыштӧмлы.
Кымӧръяс кывтісны, кывтісны, и друг ыджыд сьӧд кымӧр вевттис шондісӧ.
Тарас быттьӧ садьмис волшебнӧй вӧтысь.
Коді сійӧ, кодлы сійӧ колӧ?
Мыйла сійӧ сэтшӧма радліс шондіыслы, лӧз небесаыслы да еджыд хатаясыслы?
Мый тайӧ хатаясас?
Сӧмын синва, тшыглун, проклятиеяс.
И эм-ӧ сылӧн кӧть татшӧм омӧлик, но рӧднӧй хата?
Мый сійӧс, Тарасӧс, виччысьӧ?
Сэтшӧм забеднӧ сылы лои.
Лэдзис юрсӧ пидзӧс вылас да бӧрддзис.
Друг быттьӧ тӧлыс кутіс кышӧдны турунсӧ.
Тарас кыліс аслас голя вылысь кодлыськӧ нежнӧй инмӧдчӧм.
Бергӧдчис.
Яндысьӧмӧн да нежнӧя видзӧдісны сы вылӧ гырысь карӧй синъяс, а розӧвӧй чужӧм гӧгӧрыс шонді дзирдӧн югйышталісны петӧм русӧй кудриясыс.
— Мый нӧ тэ бӧрдан?
Ок, тэ, йӧюк, Тарас, кага моз бӧрдӧ!
Вай ме синватӧ тэнсьыд чышка, — и нывка паськыд соснас чышкис Тараслысь синвасӧ.
Тарас видзӧдіс яндысьӧмӧн...
Тайӧ ӧд Оксаночка, кудриа юрсиа Оксаночка, кодкӧд сійӧ ворслывліс ичӧтдырйиыс.
Сійӧ быдмӧма, лоӧма ещӧ мичаджыкӧн.
Тарас видзӧдіс яндысьӧмӧн, но шондіыс быттьӧ бара кутіс дзирдавны.
Оксаночка пуксис сыкӧд орччӧн да пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
— Эн шогсьы, Тарасик, ӧд шуӧны, тэ ставсьыс бура сьылан, ставсьыс бура лыддьысян, да ещӧ, шуӧны, и рисуйтчан тэ!
Вот быдман, малярӧн лоан, да?
— Да, малярӧн, — долыда нюммуніс Тарас.
— И тэ, Тарас, сэки миян хата пытшкӧсӧс гӧгӧр рисуйталан.
— Рисуйтала!..
А ставыс шуӧны, мый ме пӧ дыш да некытчӧ туйтӧм... — шуис сійӧ, но эз жугыля, а быттьӧ ачыс дивуйтчис, мый сідз сёрнитӧны.
Оксаночка дінын сійӧ эз вермы шогсьыны, да и ставыс сы дырйи кажитчис дзик мӧдпӧлӧсӧн.
— Абу, ме абу дыш, ме лоа малярӧн!
— Лоан! — увереннӧя шуис Оксана да друг серӧктіс.
— А мый тэ дыш, сійӧ вернӧ.
Видзӧдлы жӧ, кӧні тэнад ыжъясыд!
Ок, коньӧр баляпиян, кутшӧм налӧн пастухыс — найӧ жӧ юны кӧсйӧны.
Кутчысисны кинаныс да котӧртісны баляяс дінӧ да сідзи, кутчысьӧмӧн, вӧтлісны найӧс ю дорӧ.
* * *
Сійӧ вӧлі и пастухӧн, и извозчикӧс и мыйӧн сӧмын сійӧ эз вӧвлы и кутшӧм удж сӧмын эз вӧчлы!
Но сылы окота вӧлі рисуйтчыны.
Ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс, сылы окота вӧлі рисуйтны. И вӧр, и топольяс, и... Оксаночкаӧс.
А вояс мунісны и тыри нин сылы дас вит арӧс.
«Морттуйтӧм!» шулісны йӧз.
Думайтчас пастух, а стадоыс бедаӧ веськалӧ.
Либӧ доддясьны колӧ — поп ордӧ кага пыртны либӧ кодӧскӧ дзебны мунны, а ямщик лӧсьӧдчӧма садйын груша улӧ да мыйкӧ рисуйтӧ бумага вылӧ.
...И бара, коркӧя моз, Тарас нопъяліс нопторсӧ да мӧдӧдчис корсьны шуд.
Сійӧ корсис шудсӧ эз ылысь.
Хлипновка сиктын, коді Вильшано сайын, вӧлі бур художник-дьячок.
Сы дорӧ и воис Тарас.
Сы шуд вылӧ, тайӧ художникыс эз вӧв тарасовкаса дьячок кодь, гадайтчысьӧн; сылы вӧлі веськодь, кутшӧм визьяс Тараслӧн кипыдӧсас.
Сійӧ тшӧктіс рисуйтны хата, и рисунокыс сылы кажитчис.
— Со мый, хлопец, — шуис сійӧ, — ме эськӧ коли тэнӧ, но тэ ӧд панскӧй, да колӧ, медым пан сетіс тэныд разрешение овны да велӧдчыны ме ордын.
Мун Вильшаноӧ да кор управляющӧйыдлысь сэтшӧм документсӧ.
— А сійӧ сетас? — юаліс Тарас, да сылӧн весиг ловшыыс сувтліс.
— А мыйла нӧ оз?
Велӧдчыштан ме ордын да бӧр мунан пан ордад.
«Сійӧ ми ещӧ видзӧдлам на», думыштіс Тарас, да быттьӧкӧ сы пельпомъяс вылас абу киссьӧм свитка, а бордъяс быдмисны.
— Сідзкӧ, ме ветла, котӧртла ӧдйӧджык, дяденька.
Аддзысьлытӧдз, дяденька, ме регыд бӧр воа.
Сійӧ эз мун, а тӧвзис Вильшаноӧ.
Сійӧ кутас велӧдчыны рисуйтчыны!
Эй, пуяс, кыланныд?
Лэбач, тэ ӧдйӧ лэбзян, кыдз эськӧ тэнӧ суӧдны?
— Дядя, ті Вильшаноӧ мунанныд, гашкӧ, нуыштанныд?
Ог, ме тіян вӧв дорысь ӧдйӧнджык котӧрта.
«Йӧй!», думыштіс дядька.
* * *
Управляющӧй, кызіник морт, самӧй сійӧ, коді коркӧ чукӧртліс нывъясӧс гажӧдчӧм вылӧ, пӧлучитіс талун письмӧ том пан Энгельгардтсянь, кодлӧн ӧні вӧліны став тайӧ сиктъясыс да имениеясыс.
Письмӧыс тайӧ, тыдалӧ, вӧлі зэв важнӧй, сы вӧсна мый управляющӧй сэн жӧ заводитіс горзыны став слугаяс вылас.
Кыкӧс кутшӧмкӧ пустякысь ыстісны розгаавны конюшняӧ, а ачыс кымӧр кодь ветлӧдліс, тӧждысяна скӧр чужӧмӧн.
abu
— Сэні тіян дінӧ кутшӧмкӧ детинка Кириловкаысь вӧзйысьӧ, — висьталісны сылы.
— Но, ыстӧй сійӧс татчӧ!
Сы водзын сулаліс збой руд синъяса детинка.
— Пан управляющӧй, ме тіян дорӧдз.
Меным зэв окота велӧдчыны рисуйтчыны.
Хлипновскӧй дьячок сӧгласитчӧ менӧ босьтны ученикӧ.
Ме локті тіян дінӧ разрешениела, документла.
Детинка сёрнитіс свободнӧя, збоя.
«Как раз тэ меным, голубчик, и колан», думыштіс управляющӧй, пыр жӧ гажмис, весиг вомнас тяпкӧдыштіс.
— Батьмамыд тэнад эмӧсь?
— Абу, куліны, ме ӧтнам.
— Но, сымын бурджык.
— Да абу... — качайтыштіс юрнас Тарас.
— Кутшӧм нин бур, быттьӧ туй дорын анькытш: коді мунӧ, сійӧ и нетшыштӧ.
Вот кор лоа художникӧн, пан управляющӧй...
Сідзкӧ, сетанныд документсӧ?
— Кутшӧм документ?
Ерунда! — серӧктіс управляющӧй.
— Со меным пансянь письмӧ воис, сылы как раз тэ кодь хлопецъясыс казачокъясӧ колӧны.
— Казачокъясӧ? Кутшӧм казачокъясӧ? — муртса кывйыс артмис Тараслӧн.
— А кутшӧм сэн казачокъяс, сійӧс пан ачыс тӧдӧ.
Ме тэнӧ ыста миян пӧвар дінӧ.
Тэ детинка збой, сюсь, гашкӧ, и велалан мыйӧкӧ.
— Пан управляющӧй, — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис Тарас, — меным окота рисуйтчыны велӧдчыны.
Хлипновскӧй маляр кӧсйысис босьтны менӧ ученикӧ...
— Но, тырмас больгыны! — ӧвтыштіс кинас управляющӧй.
— Пан тшӧктіс став детинкаяссӧ ас ордас чукӧртны.
Нуӧй вай тайӧс кухняӧ.
И муніс Тарас кутшӧмкӧ слуга бӧрся кухняӧ.
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧ, быттьӧ прӧщайтчис лугъяскӧд, вӧръяскӧд, прудъяскӧд.
Прӧщай ӧні ставыс...
Водзджык кӧть сійӧ вермис котравны, кор сылы вӧлі окота, а ӧні быттьӧ садӧкӧ сійӧс пуксьӧдісны.
Мунӧны шлях кузя вӧлаяс, гашкӧ, Кириловкаӧ, кӧні Яринка, Оксаночка, дед...
Ӧні сійӧ дзик нин невольник.
А кутшӧм ыджыд радлунӧн сійӧ котӧртіс час сайын тайӧ Сьӧд шлях кузяыс!
Тадзи веськаліс Тарас аслас пан Энгельгардт ордӧ.
«МЕНАМ АСЛАМ ХУДОЖНИК»
Пан пукалӧ небыд джуджыд креслӧын.
Мукӧддырйи сійӧ прӧстӧ сідз пукалӧ, шойччӧ гуляйтыштӧм бӧрын, мукӧддырйи книга лыддьӧ, кодӧс абу миян ногӧн гижӧма, тыдалӧ, зэв смешнӧйӧс, сы вӧсна мый лыддигас дугдывтӧг сералӧ.
И век ӧтиӧс и сійӧс жӧ лыддьӧ, кӧть эськӧ сійӧ вӧсньыдик и эм.
— Каллян! — горӧдас, а калляныс куйлӧ сэн жӧ бокас, гӧрд пуысь вӧчӧм гӧгрӧс пызан вылын.
Да кисӧ неокота нюжӧдлыныс — казачок мыччас.
Ӧзтас каллянсӧ.
Шы ни тӧв.
— Ва! — горӧдас пан, да казачок бара пуляӧн лэбзяс сійӧ жӧ гӧрд пызан дорӧ, хрустальнӧй дона графинысь кисьтас ва.
Сетас.
Бара шы ни тӧв да гажтӧм.
Пукалӧ казачок передньӧйын да сэтшӧма очсалӧ, мый вот-вот черлыясыс местасьыныс чеччыштасны.
Тадзи колӧ пукавны быдса лунъясӧн.
Мунны оз позь — а друг панлы ковмас ва мыччыны либӧ гут вӧтлыны?
Гажтӧмлаыс казачок заводитӧ аслыс нырулас сьывны важ рӧднӧй сьыланкыв:
<ukr>Ой, не шуми, луже,</ukr>
<ukr>Зелений байраче,</ukr>
<ukr>Не плач, не журися,</ukr>
<ukr>Молодий козаче!..*</ukr>
* Ой, эн шумит, луг, веж сён, эн бӧрд, эн шогсьы, том казак!..
Но панлы тайӧ мешайтӧ.
— Тэ мый равзан сэні, быдлӧ...
А но, ланьт!
Мый сэсся, гыжйыштас балябӧжсӧ Тарас да ланьтас.
Пӧвар сыысь эз пет, тайӧс шуис и старшӧй пӧвар.
Эз ӧтчыдысь колскӧдлыны Тараслы юрас сьӧкыд дарйӧн либӧ мыйӧнкӧ мӧдторйӧн, но век жӧ пӧим куралӧм кындзи да гырничьяс весалӧм кындзи, Тарас нинӧмӧ эз велав.
Да и сійӧс Тарас вӧчис неважнӧ.
А пан кӧсйис, медым сылӧн кухняыс славитчис граф Строганов кухня дорысь не омӧльджыка, — сылӧн крепостнӧй пӧварыс вӧчис сэтшӧм сёян, коді нимӧдіс пансӧ став панъяс пӧвсын, да шусис тайӧ сёяныс «бефстроганов».
Пан Энгельгардт радейтліс бура сёйны — тайӧ вӧлі сразу тыдалӧ сылӧн банйӧм чужӧм серти да жирнӧй паръяс сертиыс, да сы вӧсна кӧсйис, мед эськӧ сылӧн кухняыс эз вӧв омӧль.
И Строгановлӧн славаыс эз сетлы сылы спокой.
Тараслӧн кӧ эськӧ петкӧдчис талант, гашкӧ, сійӧ эськӧ ыстіс Тарасӧс Варшаваӧ велӧдчыны гӧтӧвитны быдсяма сёянъяссӧ, — сідзи и управляющӧй шуліс.
Но Тарас пышйывліс кухняысь да кӧнкӧ кустъяс пӧвсын ӧшӧдавліс ассьыс картинаяс коллекциясӧ да любуйтчис сыӧн.
— Нинӧм таысь тані оз артмы! — ӧвтыштіс кинас управляющӧй.
И кор письмӧын пан корис, медым став бӧрйӧм казачокъяссӧ ыстісны сы дінӧ Вильноӧ, управляющӧй ыстіс и Тарасӧс.
Правда, письмӧас, кӧні управляющӧй юӧртліс, кымын пуд шобді ыстӧны панлы, мыйда вый, мыйда полотно да кымын детинкаӧс, сійӧ Шевченко весьтӧ содтіс: «Позьӧ вӧчны таысь домашньӧй художникӧс», сы вӧсна мый сійӧ казявліс нин Тараслысь и картинкаяс коллекциясӧ и сылысь собственнӧй опытъяссӧ.
Но пан тайӧс эз и пыдди пукты некутшӧма.
Сылы кажитчис, мый буретш Тарасысь артмас комнатнӧй казачок.
«Казачок!.. И думыштӧмаӧсь жӧ сэтшӧмсӧ!» скӧралӧмӧн думайтіс Тарас.
Ӧти тайӧ кывйыс нин вӧлі сылы мустӧмӧн, тыдалӧ, сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі сылӧн радейтана «казак» кывйысь.
Дедъяс вӧліны вӧльнӧй казакъясӧн, а внукъясыс лоины панлӧн «казачокъясӧн».
Эк, кутшӧм гажтӧм пукавны передньӧйын да виччысьны, кор пан тэнӧ чукӧстас ва мыччыны либӧ каллян босьтны!
Бурджык нин, кор пан мунӧ кытчӧкӧ — Варшаваӧ ли Киевӧ ли, сэки кӧть вӧльнӧй светсӧ видзӧдлыны позьӧ.
Туйын постоялӧй дворъясын позьӧ и ассьыд картинаяс коллекциятӧ содтыны, а сэсся кор пан абу гортын, и перерисуйтавны донтӧминик ярмарочнӧй картинаяс вылысь.
Эм нин сылӧн и Соловей Разбойник, и пӧрысь дзор Кутузов, и казак Платов.
Вот казак Платовӧс сійӧ эз на удит рисуйтны, пыр виччысис удобнӧй случай.
Декабрь 6 лунӧ Вильноын, кыдзи и став гырысь каръясын, благороднӧй дворянство вӧчис пышнӧй бал.
Тайӧ вӧлі всероссийскӧй император Николай І-лӧн нимлун.
Водз асывсянь на керка пытшкын заводитчис котралӧм да жуӧм.
Парикмахер, то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ чеччыштлӧмӧн, бритіс панскӧй чужӧмбанъяссӧ да лӧсьӧдышталіс негырысь пушкыр бакенбардысӧ.
Казачокъяс котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧсь ваӧн, кичышкӧдъясӧн да панскӧй туалетысь быдсяма принадлежностьясӧн.
Портнӧй вураліс выль гвардейскӧй мундирӧ орёлъяса зӧлӧтӧй кизьяс, лакейяс мыйкӧ гладитісны, весалісны.
Тарас кок йывсьыс уси, но настроение сылӧн вӧлі зэв бур.
А кыдз жӧ: пан мунӧ бал вылӧ!
Сійӧ сэні став войсӧ коллялас, да войбыд Тарас аслыс ачыс пан.
Со кор сійӧ рисуйтас казак Платовӧс!
Коркӧ вайӧдісны вӧвъясӧс.
Панӧс пасьтӧдісны бобровӧй воротника пасьӧн.
— Вӧ-ӧт-лы!
И Тарас аслыс ачыс пан.
Сійӧ виччысьыштіс, кор керкаас ставыс лӧнис, кор лунся жуӧмсьыс мудзӧм лакейясыс да мукӧд слугаяс унмовсисны.
Со и экономка, коді водтӧдзыс радейтліс ставсӧ видзӧдлыны, дугдіс зёльӧдчыны аслас ключьясӧн.
Сэки Тарас кыскис передньӧйын сулалысь шкап сайысь ассьыс озырлунсӧ.
Гач зептас асывсяньыс на дзебӧма госысь вӧчӧм сись — эз жӧ вермы казявны экономка!
— и карандаш, кодӧс сійӧ сідзжӧ казявтӧг босьтіс конторщик пызан вылысь, кор котӧртліс сы ордӧ пансянь поручениеясӧн.
Ещӧ ӧтчыд кывзысьыштіс.
Ставыс узьӧны.
Нюмъялӧмӧн да радлӧмӧн, мый вот ӧні позьӧ кутчысьны радейтан удж бердӧ, сійӧ ӧзтіс сись, паськӧдіс ассьыс рисунокъяссӧ, вундаліс бумага лист да заводитіс выльысь рисуйтны знаменитӧй генерал Платовӧс.
Вӧлыс артмӧ зэв бура, збыльысь зэв бура!
Синсӧ читкыртӧмӧн, Тарас видзӧдӧ боксяньыс — настоящӧй вӧв, сідзи вот и ӧні кутас кокъяснас мусӧ кокны!
А ӧні колӧ генерал дінас кутчысьны.
Сійӧ кӧ эськӧ артмис сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧми картинка вылас, — картинка серти сразу тӧдчӧ, мый тайӧ знаменитӧй генерал.
Сійӧ босьтчис генерал дорӧ.
Колӧ, медым синъясыс сідзжӧ югъялісны.
Но, дерт, карандашӧн сідз он вӧч, кыдзи краскаясӧн.
Нинӧм, видлам и карандашӧн...
«Дворянскӧй собраниеын» — югыд бияс, музыка.
Важӧн нин ворсісны «<rus>Гром победы</rus>»*, и замысловатӧй прическаяса да газӧвӧй кокни платьеяса благороднӧй мича панночкаяс танцуйтісны нин мазурка.
А Тарас век рисуйтчӧ...
«<rus>Гром победы</rus>»* — сійӧ кадся военнӧй сьыланкыв.
Сылӧ гос сисьыс, ывла вылын заводитчӧ рудӧдны, да пара рысак вылын гортас воӧ пан.
Лымйыс дзурк-дзурк...
А Тарас рисуйтчӧ...
Ӧдзӧсъяс дзуртӧны лым дорысь ёнджыка, но Тарас и сійӧс оз кыв.
Друг сійӧ чувствуйтӧ, кыдзи кутшӧмкӧ ки кватитӧ сійӧс юрсиӧдыс, да аддзӧ, мый став рисунокъясыс сылӧн лэбзьӧны джоджас.
— <pol>Пся крев!</pol>*
Некытчӧ туйтӧм! — лёкалӧ пан да кучкалӧ Тарасӧс юрас да банбокъясас.
— Мый ещӧ думайтӧма!
Конюшняӧ!
Сисьяс видзны!
Пӧжар вӧчны!
Не кывны, кор пан воис!
Бӧлбан!
<pol>Пся крев!</pol>
*<pol>Пся крев</pol> — пон вир (польскӧй видчан кыв).
Горзӧм шыӧ садьмисны слугаяс.
Экономка, косіник старушка, ещӧ пӧрысь барынялӧн на приживалкаыс, сюйӧ юрсӧ ӧдзӧсӧ — со ещӧ гадюкаяс куысь вурӧм лёк пемӧс, — кылӧдӧ синъяссӧ небесалань, пернапасасьӧ кипыдӧснас, кыдзи став католичкаяс, да лӧвтӧ:
— <pol>Матка боска ченстоховска!</pol>
Менам ясновельможнӧй пан!
Сійӧ ещӧ и панскӧй сисьяс лысьтӧ видзны!
— да змея моз уськӧдчӧ Тарас вылӧ, чепӧльтӧ сійӧс да нетшыштӧ сисьсӧ кисьыс.
Сійӧ удитіс кусӧдны сисьсӧ да чабыртны кулакас.
Ӧти панскӧй кучкалӧмӧн тайӧ пӧрйӧ делӧыс эз помась.
Асывнас кык панскӧй лакей кыскисны коньӧр Тарасӧс конюшняӧ, да розгаясысь визьясыс дыр кежлӧ колины сійӧ мышку вылӧ.
— Со асныраыс, чӧв олӧ, оз горӧд! — шуис ӧти.
Да, Тарас эз горзы, кӧть эськӧ нӧйтісны сійӧс вирӧдз.
Сӧмын синва войтъясыс анькытш тусьяс моз киссисны сылӧн чужӧм кузяыс.
И ёнджыкасӧ Тарас бӧрдіс сы вылын смекайтчӧмсьыс, несправедливостьсьыс, а эз ёна доймӧмысь.
Рытнас чукӧртчисны Энгельгардт ордӧ гӧстьяс бур вина стӧкан юыштны, картіӧн ворсыштны.
Тарас, бледӧдӧма да зумыш, прислуживайтіс налы.
Сёрнитісны ӧтитор-мӧдтор йылысь: кыдзи панна Зося тӧрыт мазурка танцуйтіс, кыдзи пан Гладкевич кӧчӧс кыйис, кыдзи Трощинскийяс ордын сэтчӧдз юисны, кытчӧдз дзикӧдз эз гылавны.
— Гажӧдчисны, бура гажӧдчисны панъяс, — паръяссӧ нюлыштӧмӧн шуис вӧсньыдик сьӧдіник панок.
— Ті жӧ тӧданныд, Павел Васильевич, — шыасис сійӧ кӧзяин дінӧ, — Трошинскийлӧн ӧні театр, да ещӧ кутшӧм!
Асланыс йӧзысь жӧ, крепостнӧйясысь...
— Да мый сэні Трошинскийлӧн, — торкис сійӧс турунвиж кафтана куш плеша кыз пан.
— Чукӧртӧма сэтшӧмъясӧс, мый тувччыны оз кужны.
Вот Скоропадскийяслӧн балет — ох, <pol>матка боска</pol>! — вот тайӧ да, нывъяс ставыс лӧсьыдысь-лӧсьыдӧсь, мичаысь-мичаӧсь.
Сэтшӧм красавицаяс сэні!
И учительӧс Варшаваысь налы судзӧдӧмаӧсь.
Ачыс бӧрйӧма красавицаяссӧ, ачыс бӧрйӧма, — мигнитіс сійӧ да кутіс гидзьыны-серавны.
— Сы ордӧ ныв локтас свадьба водзвылын вӧзйысьны верӧссайӧ, а сійӧ нывсӧ балетӧ!
Бӧрдас, бӧрдас да и танцуйтны кутас!
А жӧниксӧ, медым эз гудырт васӧ, медым эз вӧч лёкторъяс, кытчӧкӧ ылӧджык ыстас.
Но и балет, ме тіянлы шуа!
Пан Энгельгардт зумыштчис да пондіс чушкыны нырнас.
Тарас вӧлі тӧдӧ нин, мый пан абу дӧвӧлен.
Ещӧ дай — ӧти панлӧн театр, мӧдлӧн — балет.
Со граф Строгановӧс беф-строганов нэм кежлӧ прославитіс...
А сылы мыйӧн ошйысьны?
— Кисьт винасӧ! — горӧдіс Тараслы.
— Сулалан, бӧлбан, вомтӧ паськӧдӧмыд.
— И друг видзӧдліс Тарас вылӧ, быттьӧ первойысь аддзис.
Нюммуніс долыда, видзӧдліс гӧстьяс вылӧ.
— Пхе!
Балет!
А менам, хе-хе, аслам художник быдмӧ, — да синъяссӧ читкыртыштіс, быттьӧ шуӧмӧн: но, мый, аддзылінныд?
Мӧд луннас Тарасӧс сетісны велӧдчыны кутшӧмкӧ маляр ордӧ.
ПАНЫДАСЬӦМ
Но Тарас эз дыр велӧдчы маляр ордын.
Маляр, прӧстӧй да честнӧй морт, локтіс пан дінӧ да веськыда висьталіс, мый Тарас зэв способнӧй да должен велӧдчыны настоящӧй учитель-художник ордын.
Пан пондіс нырнас чушйӧдлыны, вӧтліс Тарасӧс комнатасьыс: эз кӧсйы сы дырйи нуӧдны сёрнисӧ.
Но бӧрыннас век жӧ сетіс Тарасӧс велӧдчыны бур художник ордӧ...
Польшаын тайӧ кадас кисьмис восстание, да пан, роч гвардейскӧй офицер, артыштіс бурджыкӧн регыдджык весасьны Петербургӧ.
Петербургын панлы вӧлі спокойнӧйджык.
Гӧлубӧй мундиръяса жандармъяс сюся видзисны царлысь да помещикъяслысь власть, свободнӧй мысльлысь медся посни петкӧдчӧмъяс пӧдтӧмӧн.
Ставӧн на бура помнитісны 1825 вося декабрын самодержавиелы паныд медся бур передӧвӧй йӧзлысь восстание.
Николай I, коронуйтӧм жандарм, чорыда расправитчис декабристъяскӧд: витӧс вӧлі ӧшӧдӧма, унаӧс ыстӧма Сибирӧ, унаӧн мӧритчисны Петропавловскӧй крепостьын.
Зимний дворецын аслас столӧвӧйсянь Николай I век вермис любуйтчыны Петропавловскӧй крепостьӧн, коді сулаліс дзик царскӧй дворецлы паныд Нева мӧдар берегас, кӧні страшнӧй казематъясын сісьтісны да пӧдтісны революционеръясӧс.
Декабристъясӧн сявкнитӧм бикиньыс эз кус.
Передӧвӧй том йӧз эз вермыны вунӧдны налысь делӧсӧ да гусьӧникӧн висьтавлісны вомысь вомӧ Пушкинлысь стихъяс, кодъясӧс гижліс другъяс-декабристъяслы:
Кор чеплӧн разьсяс сьӧкыд лэч,
Пась киссяс тюрьма. Тіян водзӧ Сэк воас мездлун ачыс воча,
И вокъяс киысь босьтад меч!
Да, и Пушкин сэки оліс Петербургын.
Некор сійӧс эз аддзыв Тарас, но лыддьыліс да тӧдіс сылысь стихъяссӧ.
Быд прӧст минутаын сійӧ рисуйтчывліс да лыддьысьлывліс.
Но прӧст минутаясыс вӧлі зэв этша.
Петербургӧ воӧм бӧрын пан сӧгласитчис Тарас просьбаяс вылӧ да сетіс сійӧс велӧдчыны нёль во кежлӧ живописнӧй делӧяс кузя мастерлы — Ширяевлы.
Настоящӧй художник ордын занимайтчӧм бӧрын Тараслы ковмыліс краситны заборъяс, джоджъяс да стенъяс.
Аслыс, Ширяевыслы, опытнӧй мастерлы, мукӧддырйи сетлывлісны и мӧд удж — украшайтны озыр частнӧй керкаяс, театръяс.
Тайӧ уджъясас сійӧ кыскыліс корсюрӧ и Тарасӧс — ассьыс медбур учениксӧ.
Ширяевлӧн вӧлі некымын ученик-детинка.
Уджалісны сы ордын ещӧ и костромскӧй крестьяна — маляръяс да стекольщикъяс.
Тарас тӧд вылас уськӧдлывліс ассьыс став дьячокъяссӧ да сылы кажитчис, мый став омӧльыс, мый вӧлі важ учительясыслӧн, ӧтлаасьӧма тайӧ выль «кӧзяинас», — сэтшӧм лёк да грубӧй вӧлі Ширяев.
Пыр тшыг нисьӧ пӧтӧсь, няйт да киссьӧм халатаӧсь, сылӧн ученикъясыс узьлывлісны чардак джоджын, уджавлісны пӧшти шойччывтӧг; найӧ ещӧ вӧліны, кыдзи овлывлӧ, кесйылӧсъясӧн и кӧзяиныслӧн и сы гӧтырлӧн, коді вӧлі мужик кодьыс жӧ асныраӧн да видчысьӧн.
Тарас тӧдліс шойччӧгсӧ сӧмын сійӧ минутаясӧ, кор сійӧ краска ведраӧн да кузь кистьясӧн котӧртліс кӧзяин керкасянь уджалан местаӧ.
Некӧн на Тарас эз чувствуйтлы асьсӧ сэтшӧм ӧткаӧн, кыдзи тані, тайӧ уна йӧза мича карас.
Аслыссямаӧн кажитчыліс Тараслы Петербург.
Мукӧддырйиыс кажитчыліс, мый карыс личкӧ сійӧс аслас руяснас, каменнӧй зданиеяснас.
Тарас гажтӧмтчис муса ылі Украинаса лӧз небесаысь, паськыд степьясысь джуджыд курганъясысь, еджыд хатаясбердса садъясысь, асланыс гӧрд жоысь.
Но мукӧддырйи Тарас, зачарованнӧй, сувтлывліс бессмертнӧй итальянскӧй мастер Растреллиӧн стрӧитӧм дворецъяс водзӧ, вынйӧра «Меднӧй всадник» водзӧ да весиг Летньӧй садйын сулалысь грубӧй статуяяс водзӧ.
Сійӧ вунӧдчыліс, мый тэрмасьӧ удж вылӧ.
Сійӧ дыр видзӧдавліс ёсь синъяснас, быттьӧ кӧсйис запомнитны быд визь.
Лолывлі Тараслы ветлыны аслас ведранас да кистьяснас набережнӧй кузя сійӧ керкаяс дінті, кодъяс вылӧ сійӧ век видзӧдіс жугыля да вежалӧмӧн.
Тайӧ вӧліны университет, Академия наук да сійӧ, кытчӧ медся ёна кыскис сійӧс сьӧлӧмыс — Академия художеств.
Академия водзас самӧй Нева весьтас куйлісны Египетысь вайӧм кык сфинкс, кык таинственнӧй существо; найӧ быттьӧкӧ видзисны тайӧ югыд храмас пыранінсӧ.
Сэні, кажитчис Тараслы, ӧдзӧсъяс саяс пуис настоящӧй олӧм, возвышеннӧй, сылы дзик тӧдтӧм да дзик недоступнӧй подневольнӧй крепостнӧйлы.
«Ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык мун, Тарас, — шуас сійӧ аслыс, — тайӧ абу миянлы тэкӧд!»
Сійӧ некыдзи эз вермы велавны пемыд лунъяса букыд тӧв дінӧ, кор уличаясын быдса лунъясӧн ломзисны пӧнаръяс, да сэтшӧм жӧ тешкодьӧн кажитчыліс сылы, мый гожӧмын абу войыс.
Югыд петербургскӧй войяс!
Дыр ветлӧдліс сійӧ ӧтчыд татшӧм войнас набережнӧй кузя, веськыд уличаяс кузя да пырис Летньӧй садйӧ.
Некод эз вӧв.
Стӧрӧж шкоргис-узис аслас будка дорын, да став статуяясыс войнас кажитчисны дзик мӧдпӧлӧсӧн, лунын серти.
Тарас кыскис бумагатор да заводитіс найӧс рисуйтны.
Некод эз мешайт.
Вӧлі лӧнь, да дзик асылӧдз, кытчӧдз оз ков вӧлі мунны удж вылӧ, сійӧ пукаліс Летньӧй садйын.
Сэксянь частӧ войясын Тарас ветлывліс Летньӧй садйӧ да рисуйталіс сэні мраморнӧй пӧрысь енъясӧс да налысь гӧтыръяссӧ.
А мукӧддырйи сійӧ эз рисуйтчыв.
Сійӧ пукаліс чӧв да казьтывліс ассьыс шудтӧм сиктсӧ, чойяссӧ, дедсӧ, ассьыс ылі Украинаӧс; сылы зэв окота лолывлі горӧдны тыр гӧлӧсӧн сьывны рӧднӧй сьыланкывъяс.
Тайӧс, гӧгӧрвоана, оз позь вӧлі вӧчны, и сійӧ эз сьыв, но юрас сылӧн тэчсисны аслас сьыланкывъяс, да сійӧ тэрыба гижавліс найӧс рисуйтчан бумагаторъяс вылӧ.
Быттьӧ сійӧ син водзын кывтӧны степьяс, паськыд, гырысь веж вӧръяс да дубраваяс, рӧднӧй Днепр, коді мича гожся лунъясӧ сэтшӧм мелі да ласков, сы весьтӧ копыртчӧм лӧнь вербаяснас, то непокорнӧй да могучӧй.
[...]
Содӧны строчкаяс бӧрся строчкаяс, кокньыда да зэлӧдчытӧг сійӧ гижӧ аслас рӧднӧй кыв вылас, код вылын сёрнитліс аслас сиктын да кодӧн запрещайтлісны сэки велӧдны школаясын.
Аслыс весиг тешкодь, мый артмӧ сэтшӧм складнӧя, сэтшӧм мичаа.
Кутшӧм лӧсьыд, мый Петербургын югыд войяс!
Эз нин первой вой сійӧ волы татчӧ, пуксьывліс краска новлӧдлан кымыньтӧм тыртӧм ведра вылӧ да рисуйтіс Сатурнӧс, коді енъяс да найӧ гӧтыръяс пӧвсын сёйӧ ассьыс кагасӧ.
Заводитӧ нин мыччысьны шонді.
Тарас сэтшӧм сьӧлӧмсянь уджаліс, мый эз казяв, кыдзи сы дінӧ матыстчис кутшӧмкӧ том морт.
Тарас ӧдйӧ кватитіс ассьыс рисуноксӧ да дзебис питшӧгас.
— А мый тэ, детинка, вӧчан? — юаліс тӧдтӧм морт.
— Ме нинӧм ог вӧч, — вочавидзис Тарас.
— Ме муна удж вылӧ да мунігмоз кежалі садъяс, — но тӧдтӧм мортлӧн мелі честнӧй чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, содтіс: — Ме рисуйтчи.
— Петкӧдлы, мый тэ рисуйтін, — корис тӧдтӧм морт.
Тарас полігтырйи кыскис питшӧгсьыс бумага.
Тӧдтӧм морт видзӧдліс рисунок вылас, сэсся нюммуніс Тарас вылӧ.
— Зэв бур, зэв бур, — шуис сійӧ.
— А частӧ тэ волывлан татчӧ рисуйтчынысӧ?
— Матын кӧ уджаланінсянь, частӧ, а ылын кӧ, то вӧскресення лунъяслы паныд.
— Тэ рисуйтчыны велӧдчан?
— Да, живописнӧй делӧяс кузя мастер Ширяев ордын.
— А ачыд тэ кытысь?
— Вильшаноысь, — шуис Тарас да нюммуніс: кӧнкӧ, тайӧ мортыс некор эз кывлы весиг татшӧмсӧ.
Но тӧдтӧм морт радпырысь кутліс Тарасӧс пельпомӧдыс.
— Да тэ жӧ менам земляк!
Ме сійӧ крайяссьыс жӧ!
Ӧні и Тараслы лои рад.
— Волы ме ордӧ ӧбязательнӧ вӧскресенняӧ.
Со тэныд менам адрес — юалан художник Иван Сошенкоӧс.
Кад нин вӧлі мунны удж вылӧ.
Тарас кватитіс ведра да кистьяс да сідзи видзӧдліс аслас выль тӧдса вылӧ, сэтшӧм искренньӧй признательностьӧн югъялісны сылӧн умнӧй руд синъясыс, мый Сошенко сразу кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ йитӧд малярлӧн киссьӧм паськӧма, няйт учениккӧд.
Вӧвлытӧм кыпыдлунӧн, кодӧс вермӧны чужтыны сӧмын сьӧлӧмлӧн истиннӧй человеческӧй порывъяс, воис том художник гортас.
Кыпӧдчӧ кыа.
Садьмӧ Петербург.
ОЛИМПСА ДРУГЪЯС
— Браво, браво!
— Брависсимо!
Став театрыс дрӧжжитіс горзӧм да аплодируйтӧм шыясысь.
Ещӧ и ещӧ ӧтчыд петавліс корӧмъяс да аплодисментъяс вылӧ знаменитӧй балерина Тальони, копыртчывліс, макайтіс кинас, а сценалы паныда ложаын, кӧні пукалісны некымын морт, некыдзи эз вермыны лӧнявны.
— Божественнӧ!
Чудеснӧ!
— Кутшӧм красавица!
Волшебница!
— Талӧн па де-деыс сулалӧ миян став балеринаяс дон!
— Ветлам, ветлам сы дорӧ кулисы саяс тӧдмасям, — шуис сійӧ, коді сулаліс меддорас, да петіс ложаысь.
Сійӧ вӧлі неыджыд тушаа, но сылӧн пышнӧй юрсиыс ли, сылӧн умнӧй сюсь синъяслӧн сотысь видзӧдласыс ли вӧчлісны сэтшӧм величественностьлысь да мичлунлысь впечатление, мый сійӧ кажитчис мукӧдсьыс быдса юрӧн вылынджык.
— Но, миян Великӧй Карллы кӧ нин сідз сьӧлӧм вылас воис... — шуис медся томыс да муніс сы бӧрся.
Театр вестибюльын шум, серам, кылӧ роч да французскӧй кыв вылын сёрни; подъезд водзын каретаяслӧн кузь ряд.
Ыджыд тушаа ён швейцар горӧдавлӧ:
— Граф Салтыковлӧн карета!
— Княгиня Дашковалӧн карета!
Неуна ылынджык сулалӧ кымынкӧ скромнӧй карета театральнӧй школалӧн, да на дінын дежуритӧны нин том йӧз — гвардейскӧй офицеръяс, студентъяс, чиновникъяс.
Тайӧ каретаясас нуасны театральнӧй школаын том велӧдчысьясӧс — будущӧй Тальониясӧс да Истоминаясӧс.
Со петкӧдӧны найӧс директор стрӧг надзор улын.
Кытчӧ нӧ вошӧма налӧн изяществоыс да мичлуныс?
Ставныс найӧ сэтшӧм лёкиника вурӧм салопчикъясаӧсь да бурнусъясаӧсь!
— Тальони, Тальони! — кылӧ йӧз пӧвсын.
— Тальони, Тальони! — чилзӧны раднысла театральнӧй школаса воспитанницаяс.
Найӧ воасны гортас да асланыс дортуаръясас ӧбязательнӧ заводитласны вӧчавны став пируэтъяссӧ да антрашасӧ, кодъясӧс петкӧдліс волшебница Тальони.
Пӧшти ки йылын петкӧдӧны сійӧс, тайӧ очаровательнӧй Тальонисӧ, коді гартчӧма пасьӧ да мехъяс пытшкӧ, кытысь муртса тыдыштӧ уна чукыръяса ичӧтик омӧлик виж чужӧмыс да гырысь итальянскӧй сьӧд синъяс.
Пӧшти кияс вылын нуӧны сійӧс доддяс, да йӧз чукӧр заводитӧ ньӧжйӧник шочмыны, каретаяс муналӧны, видзӧдысьяс разӧдчалӧны.
— Спектакль бӧрын сы вылӧ видзӧдны оз сулав.
Сэсся ме ог нин ло балет вылӧ ветлысьӧн! — шуӧ сійӧ, кодӧс нимтӧны «Великӧй Карлӧн».
— Вай подӧн мунамӧй, войыс вывті лӧсьыд.
— А ӧд, Карл Павлович, — шуис медся томыс, — ме эг лысьт тіянӧс торкны сцена вылӧ вывті сьӧлӧмсянь видзӧдӧмысь, да и ачым вывті вӧлі рад — казялінныд энӧ ті театрсьыс выль плафонъяссӧ?
Пӧшти став рисунокъяссӧ вӧчис менам протеже Тарас.
Карл Павловичлӧн чужӧмыс пыр жӧ вежсис.
Тӧждысьтӧмысь да долыдысь сійӧ лои серьёзнӧйӧн да сосредоточеннӧйӧн.
— Ме пыр думайті сы йылысь, — шуис сійӧ.
— Оз позь шыбытны сійӧс судьбалӧн произвол вылӧ.
Сійӧ талант.
Сылӧн рисунокыс — «Эдип Афиныын», кодӧс ті меным петкӧдлінныд, вывті бур.
Сылы колӧ рисуйтчыны и рисуйтчыны.
— Но ме висьтавлі тіянлы, Карл Павлович, — жугыля шуис Сошенко, — ставыс пыксьӧ ужаснӧй действительностьӧ; сійӧ — крепостнӧй.
— Сійӧ должен лоны свободнӧйӧн! — пӧся шуис Великӧй Карл.
— Ме ачым сёрнита сійӧ кӧзяинкӧд.
Неужели сійӧ оз гӧгӧрво, мый тайӧ юношаыс — талант, кутшӧмъяс шоча овлӧны?
Ті, Сошенко, тӧдмалӧй сійӧ барин йылысь.
А сэк костті велӧдӧй сійӧс, отсалӧй тайӧ юношаыслы.
Кытчӧ ті, гортӧ?
А ме — Виельгорский ордӧ.
Ме аддзӧдчыла сэні Венециановкӧд да Жуковскийкӧд.
Ме сёрнита накӧд тіян Тарас йылысь.
Сэсянь кор Сошенко аддзысьліс Тараскӧд войын Летньӧй садйын, сійӧ некыдз эз вермы успокоитчыны.
Ачыс сійӧ вӧлі скромнӧй том художникӧн, кодлы ковмис уна вын пуктыны, медым писькӧдны аслыс туй Петербургӧ, Академия художествоӧ.
Сылӧн эз вӧв блестящӧй талант, но сійӧ мудзлытӧг да сьӧлӧмсяньыс уджаліс, да ставыс, мый касайтчыліс искусствоӧ, вӧлі сылы святӧйӧн да донаӧн.
И ӧні, кор сійӧ аддзис Тарасӧс, сылысь рисунокъяссӧ, сылысь восьса, умнӧй, приятнӧй чужӧмсӧ, сылысь искренньӧй синъяссӧ, кодъяс сэтшӧм горшлунӧн видзӧдісны став вылас, мый вермис сійӧс мыйӧкӧ велӧдны да сэтшӧм помтӧм благодарностьӧн вочавидзисны быд мелі, сочувствуйтана кыв вылӧ, — Сошенко эз вермы ни спокойнӧя уджавны, ни пукавны академияын лекцияяс вылын.
Торъя ыджыд ответственность сійӧ почувствуйтіс Тараслысь способностьяссӧ донъявлӧм бӧрын, кодӧс сетіс сылӧн радейтана учитель, сійӧ кадся медбур, ставӧн признайтӧм художник Великӧй Карл, кыдзи сійӧс шуис Жуковский, либӧ прӧстӧ Карл Павлович Брюллов.
Сошенколӧн став мӧвпъясыс вӧлі веськӧдӧма няйт киссьӧм халата тайӧ коньӧр юноша вылас, коді наукалӧн югыд храмын пукалӧм пыдди должен краситны заборъяс, керка вевтъяс да сӧмын шочиника вермӧ сетны аслас творческӧй фантазиялы вӧлясӧ, кор сійӧ кӧзяинлы закажитасны рисуйтны театрысь либӧ кутшӧмкӧ керкаысь пӧтӧлӧксӧ.
Сошенко кӧсйис вӧчны Тараслы ставсӧ, мый вермис.
Сійӧ тӧдмӧдіс Тарасӧс аслас ёртъяскӧд, академияса художникъяскӧд: Аполлон Мокрицкийкӧд, Михайловкӧд, Петровскийкӧд, быдӧн дінӧ помтӧм бур пӧрысь Венециановкӧд да, дерт, художникъяслӧн енкӧд — Брюлловкӧд.
Гоголь, Брюлловлысь картина «Помпеялӧн гибель» аддзылӧм бӧрын, шуис сійӧс генийӧн, а сылысь кистьсӧ — «дзирдалысьӧн да прозрачнӧйӧн», коді ас пытшкас кутӧ сійӧ поэзиясӧ, кодӧс чувствуйтан, но кывъясӧн висьтавны он вермы.
Шуӧны, мый Пушкинӧс, коді зэв ёна радейтліс Брюлловӧс да частӧ волывліс сы ордӧ мастерскӧяс, сэтшӧма поразитіс тайӧ картинаыс, мый шутитӧмӧн сувтіс пидзӧс вылас да корис сетны на память эскизъяс пиысь ӧтиӧс.
Небыд сьӧлӧма, бур, отзывчивӧй Жуковский бӧрдіс, кор видзӧдіс Мария Магдалинаӧс Брюлловлӧн медбӧръя картина вылысь — «Крест вылысь босьтӧм».
Мый нин и сёрнитны Тарас йылысь, сы бӧрын кор Сошенко нуліс сійӧс видзӧдлыны «Помпеялысь гибель» да тӧдмӧдіс сійӧ творецкӧд!
Тайӧ йӧзыс, настоящӧй йӧз, тайӧ светлӧй другъясыс мӧдарӧ бергӧдісны сылысь став душасӧ, и сымын шогджык да делӧджык вӧлі сылы бӧр мунны аслас няйт чардакас, кывзыны кӧзяиныслысь лёкысь горзӧмъяссӧ да пыр, быд лун, быд час чувствуйтны, мый сійӧ крепостнӧй подневольнӧй морт.
Сошенко босьтчис и Тарас образованиеӧ.
Сійӧ сеталіс сылы древньӧй Греция да Рим йылысь книгаяс, сы вӧсна мый Великӧй Карл век сӧветуйтліс картинаяслы темасӧ босьтавны античнӧй мир историяысь, пӧлучитіс Тараслы разрешение художникъяслӧн товариществоса секретарсянь да академиялӧн конференц-секретарсянь, Василий Иванович Григоровичсянь, волывлыны товариществоса учебнӧй залӧ да Анатомическӧй музейӧ.
Сошенко воліс и Ширяев ордӧ.
Сійӧ быдногыс зілис кокньӧдны Тараслысь олӧмсӧ.
Сійӧ заводитіс быдног ошкыны Ширяевлысь талантсӧ.
А коді нӧ оз радейт ошкӧм да слава!
Мастер Ширяевлы тайӧ вӧлі, дерт, зэв любӧ.
Сійӧ зэв бурпырысь отнеситчис тайӧ том морт дінас, да кор сійӧ кӧсйысис рисуйтны Ширяевлысь портретсӧ, сійӧ кӧ лэдзлас Тарасӧс тӧлысь кежлӧ, Ширяев эз вермы ӧткажитны тайӧ любезнӧй том мортыслы.
Тарас вӧлі быттьӧ сизимӧд небесаын.
Эз, сылы кажитчис, мый сійӧ самӧй Олимп вылас, сы вӧсна мый сыкӧд сёрнитісны, сылы нюмъялісны сэтшӧм енъяс, кыдзи Брюллов, Жуковский, Виельгорский.
Тӧдмасис сійӧ и аслас земляккӧд — мелі да ласков украинскӧй поэт Гребенкакӧд.
Гребенка гижліс ассьыс стихъяссӧ украинскӧй кыв вылын да тайӧ ещӧ нин матыстіс сійӧс Тараскӧд.
Гребенка вуджӧдіс украинскӧй кыв вылӧ чудеснӧй пушкинскӧй «Полтава» да первой лыддис сійӧс Тараслы.
Регыд Тарас вайис сылы рисунок — тайӧ вӧлі Пушкинлӧн «Полтава» дінӧ иллюстрация.
— Кутшӧм окота эськӧ меным аддзӧдлыны коркӧ-нибудь асьсӧ Пушкинсӧ! — шуис Тарас.
СІЙӦ АДДЗЫЛІС ПУШКИНӦС
Сійӧ аддзыліс и асьсӧ Пушкинӧс.
Но кутшӧм тайӧ вӧлі сьӧкыд!
Вӧлі тӧв, кӧдзыд лун январь тӧлысь помын.
Тарас, удж помалӧм бӧрын, тэрмасис аслас выль друг Мокрицкий ордӧ — найӧ лӧсьӧдчисны ӧтлаын мунны анатомия кузя лекция вылӧ.
Мокрицкийкӧд сійӧ паныдасис сылӧн неыджыд комнатаса ӧдзӧс дорас. Сійӧ вӧлі жугыль, взволнованнӧй.
— Тэ мунан нин? — юаліс Тарас.
— Ме сёрми?
— Мунам, — кыдзкӧ безнадёжнӧя шуис Мокрицкий, кинас ӧвтыштӧмӧн, сэсся друг пуксис улӧс вылӧ передньӧяс да бӧрддзис.
— Мый, мый тэкӧд? — уськӧдчис сы дінӧ Тарас.
— Пушкинӧс... Пушкинӧс виӧмаӧсь дуэль вылын...
Найӧ мӧдӧдчисны кыкӧн.
Эз лекция вылӧ, дерт.
Мойка вылын вӧлі тыр йӧз.
Йӧз чукӧр сулаліс керка водзас, кӧні овліс Пушкин.
Пырӧны-петӧны йӧз.
Со кыдзи лоис сылы аддзӧдлыны великӧй, радейтана, некодӧн сравнитны позьтӧм Пушкинӧс.
Пушкин куйліс пызан вылын сьӧд сюртукын, спокойнӧй, серьёзнӧй.
Кудриа юрсиыс да бакенбардъясыс кытшалісны сылысь виж чужӧмсӧ.
Юр водзас сулаліс Жуковский, да гырысь синва войтъяс гӧгыльтчисны сійӧ бур чужӧм кузя.
Орччӧн, паръяссӧ курччаліг, сулаліс Пушкинлӧн лицейскӧй ёртыс да медбӧръя рокӧвӧй дуэльын секундант Данзас.
— Ті тані, Константин Павлович? — юаліс кодкӧ.
— Абу, — вочавидзис сійӧ курыда нюмдӧмӧн, — ме абу тані, ме гауптвахтаын.
Император разрешитіс меным дзебны Александрӧс, да пыр жӧ ме должен мунны арест улӧ.
Став другъясыс — литераторъяс, художникъяс — сулалісны тані, да зэв уна бокӧвӧй йӧз воалісны прӧщайтчыны асланыс радейтана поэткӧд.
Ӧдзӧсъяс эз и пӧдласьлыны.
Йӧзыс мунісны дугдывтӧг, копыртчылісны муӧдз, бӧрдісны да мунігас вашкӧдӧмӧн висьтавлісны мӧда-мӧдныслы:
— Но мый нӧ, ӧні «сійӧ» радуйтчӧ, мый виисны?
Пушкин сылысь вӧлі синсӧ вежӧ.
— «Сійӧ» вермис видзны сійӧс Россиялы, а «сійӧ» ачыс тойлаліс сійӧс смерть вылӧ.
«Сійӧ» пукаліс Зимний дворецын да зумыштчӧмӧн кывзіс аслас жандармъяслысь донесениеяс.
— Народнӧй массаяс локталӧны прӧщайтчыны Пушкинкӧд.
Дзебӧмыс вермас пӧрны демонстрацияӧ.
— Тайӧс оз позь лэдзны, — шуис «сійӧ».
Тарас эз вермы мунны тайӧ комнатасьыс.
Сійӧ сулаліс пельӧсас да видзӧдіс, дугдывтӧг видзӧдіс.
И вольность йылысь, свобода йылысь вунлытӧм, бессмертнӧй пушкинскӧй строкаяс юргисны сійӧ юрын.
Сійӧ кӧсйис нэм кежлас запомнитны тайӧ чужӧмсӧ, кодӧс сылы лои аддзывны сӧмын кулӧм бӧрас.
Сійӧ видзӧдліс Мокрицкий вылӧ, да найӧ гӧгӧрвоисны мӧда-мӧдсӧ.
Мокрицкий кыскис зепсьыс бумага тор, косяліс сійӧс шӧри, сетіс джынсӧ Тараслы.
Асланыс пельӧссянь найӧ ӧдйӧ пондісны рисуйтны медбӧръя портрет.
Мӧд луннас, дзебан луннас, керкасӧ кытшалісны жандармъяс.
Вӧлі юӧртӧма, кутшӧм вичкоын кутасны сьылӧдны поэтӧс, да сэтчӧ чукӧртчис йӧз.
Но коронуйтӧм жандарм повзис демонстрацияысь.
Медбӧръя минутаас сійӧ тшӧктіс нуны телӧсӧ Конюшеннӧй вичкоӧ.
Сьылӧдӧм бӧрын, войшӧра войын, гортсӧ Пушкин телӧӧн пуктісны доддьӧ да нуисны ылӧ-ылӧ Святогорскӧй манастырӧ.
Гортсӧ колльӧдіс николаевскӧй жандарм, и сӧмын Пушкинлӧн ӧти друглы — Александр Тургеневлы — разрешитісны мунны гортйыскӧд.
Брюллов ордын мастерскӧяс пукалісны шогсьысь другъясыс, пукалісны том йӧз — Тарас, Сошенко, Мокрицкий.
Ставныс вӧліны жугыльӧсь.
Брюллов казьтыліс, кутшӧм гажаӧн, долыдӧн волывліс татчӧ, тайӧ комнатаас Пушкин...
— Сійӧ тшӧктіс рисуйтны ассьыс гӧтырсӧ.
Сійӧ вывті ёна радейтліс гӧтырсӧ — сійӧ збыль красавицаысь-красавица, — но ме ӧткажитчи: меным эз кажитчыны сылӧн синъясыс.
Сійӧс рисуйтіс менам вок Александр.
— И сы вӧсна великӧй Пушкин пӧгибнитіс, — шуис Сошенко, кор вӧлі мунӧны найӧ гортаныс.
— Эз, эз сы вӧсна, а сы вӧсна, мый сійӧс ненавидитлісны царь да сылӧн проклятӧй жандармъясыс.
Сійӧ эз вермы свободнӧя лолавны! — пӧся шуис Тарас, и Сошенко полігтырйи видзӧдліс сы вылӧ.
ПОРТРЕТЛӦН ДОН
Михаил Юрьевич Виельгорский керкаын Михайловскӧй площадь вылын чукӧртчывлісны сійӧ кадын медся образованнӧй да интереснӧй йӧзыс.
Сылӧн другӧн вӧлі Пушкин.
Ас мортъясӧн сійӧ керкаын вӧліны Жуковский, Гоголь, Брюллов, композитор Глинка да том Лермонтов, коді гижис пламеннӧй стихъяс Пушкин кулӧм кузя да кодӧс таысь ыстісны столицаысь.
Тані рытнас волнуйтчысь Брюллов сӧветуйтчис Жуковскийкӧд, Виельгорскийкӧд да Григоровичкӧд Тарас судьба йылысь.
Брюллов ачыс вӧлі сы кӧзяин ордын, пан Энгельгардт ордын.
Но пан Энгельгардт тайӧ йӧз сертиыс вӧлі дзик мӧдпӧлӧс мортӧн.
— Тайӧ торжковскӧй* туфлиясӧн ветлӧдлысь медыджыд порсь, — возмущайтчӧмӧн висьталіс Брюллов Сошенколы, кор паныдасис сыкӧд Энгельгардт ордӧ неудачнӧя ветлӧм бӧрын.
— Ветлӧй асьныд тайӧ амфибия* дінас, мед сійӧ назначитас донсӧ тайӧ шудтӧм юношаыс вылӧ.
* Торжок — вӧвлӧм Тверскӧй губерняын кар, славитчыліс кустарнӧй изделиеясӧн.
* Амфибия — земноводнӧй животнӧй.
Сошенко возмутитчис учитель дорсьыс эз омӧльджыка.
Кыдз?
Сідзи примитны Великӧй Карлӧс!
Кыдз жӧ сійӧ примитас сідзкӧ тӧдчытӧм раминик Сошенкоӧс?
Сошенко думыштчис.
Сійӧ лучшӧ заводитлас уговоритны ветлыны Энгельгардт ордӧ старик Венециановӧс.
Сійӧ жӧ рытнас Венецианов висьталіс Брюлловлы да Сошенколы аслас аддзысьлӧм результатъяс йылысь.
Пан Энгельгардт и пӧрысь добряк Венециановӧс примитӧма Брюллов дорысь не бурджыка.
Пӧшти быдса час видзӧма сійӧс передньӧяс но старик Венецианов аслас кузь нэмнас аддзывліс нин унатор да дӧзмыны кутшӧмкӧ вандал-помещик вылӧ лыддис ковтӧмӧн.
Первойсӧ Венецианов панӧма сёрни просвещение йылысь, добродетель йылысь, но «торжковскӧй туфлияса порсь» серӧктӧма да веськыда юалӧма, мый сысянь колӧ сылы да сійӧ «американскӧй дикарь» Брюлловыслы.
abu
— Тыдалӧ, ті, Карл Павлович, абу вермӧмныд спокойнӧя сыкӧд сёрнитны, — нюммуніс Венецианов.
— Эг вермы спокойнӧя сёрнитны ловъя морт ньӧбӧм вузалӧм йылысь, — висьтасис Брюллов.
Энгельгардтӧн веськыда сувтӧдӧм вопрос вылӧ Венецианов веськыда жӧ вочавидзис.
Найӧ кӧсйӧны невӧляысь выкупитны Тарас Шевченкоӧс да корӧны урчитны дон.
— «Тадзи эськӧ мед веськыда и висьталінныд! — самодовольнӧя серӧктіс пан.
— А то филантропия.
Деньга — и сэсся нинӧм.
Менам медбӧръя дон — кык сюрс витсё шайт».
Тадзи шуис пан, да ме сӧгласитчи, — помаліс старик.
— Кык сюрс витсё шайт! — надея воштӧмӧн горӧдіс Сошенко.
— Энӧ шогсьӧй, — шуис Брюллов.
— Тайӧ ичӧтджык делӧ нин.
И сійӧ жӧ рытнас Виельгорский ордын Брюллов сӧветуйтчис кӧзяиныскӧд, академияса конференц-секретарь Григоровичкӧд да Жуковскийкӧд Тарас судьба йылысь — кыдзи судзӧдны колана сьӧм.
И петан туй сюри: Брюллов рисуйтас Жуковскийлысь портрет, портретсӧ разыграйтасны лотереяӧн да тайӧ деньга вылас выкупитасны Тарасӧс.
Тарас нинӧм эз тӧд.
Бӧръя кадас сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка нервничайтіс.
Пан заставляйтіс сійӧс рисуйтавны аслас тӧдса дамаяслысь портретъяс да быд портретысь мынтіс ӧти шайтӧн.
Ӧтчыд, мый вылӧ кӧ скӧрмӧм бӧрын, сійӧ горзіс, мый Тарасӧс вузалас мӧд помещиклы.
Кымын паськыдджык лоис Тараслӧн кругозорыс, кымын ёнджыка тӧдмасис культурнӧй йӧзкӧд, кымын унджык лыддьысис да велӧдчис, сымын ёнджыка чувствуйтіс аслас крепостнӧй олӧмлысь став жестокостьсӧ, став несправедливостьсӧ.
Не то вывті ёна уджалӧмсьыс, не то прӧстудитчӧмысь Тарас ёна висьмис.
Сылӧн другыс Сошенко водтӧдіс сійӧс больничаӧ.
Тарас дыр куйліс садьтӧгыс, сӧрис; сӧригас казьтыліс Брюлловлысь гӧрд комнатасӧ, ассьыс чардаксӧ, горзіс да сьыліс докторъяслы тӧдтӧм украинскӧй кыв вылын кутшӧмкӧ страннӧй сьыланкывъяс.
Сошенко ёртъясыскӧд волывліс сійӧс видлыны быд лун, сійӧ корис докторъясӧс кыдзкӧ спаситны Тараслысь олӧмсӧ.
А Брюллов мастерскӧйын тожӧ муніс тыш Тарас олӧм вӧсна — сылӧн свободнӧй олӧм вӧсна.
Аслас кокни, вдохновеннӧй кистьнас Великӧй Карл пукталіс полотно вылӧ краска бӧрся краска, да ёнджыка ловзис сы вылын Жуковскийлӧн спокойнӧй чужӧмыс, спокойнӧй киясыс, вдумчивӧй взглядыс.
Детинка Липин, кодӧс коркӧ тожӧ Брюллов выкупитліс невӧляысь да коді ӧні оліс сы ордын, зачарованнӧя видзӧдіс то ловъя Жуковский вылӧ, то портретыс вылӧ да шӧпкӧдіс:
— Быттьӧ ловъя... дзик быттьӧ ловъя...
* * *
Тайӧ знаменательнӧй луныс вӧлі 1838 вося апрель 22 лунӧ.
Вечерняас Сошенко пӧлучитіс Жуковскийсянь записка:
«Пыралӧй аски дас ӧти часын Карл Павлович ордӧ.
Виччысьӧй менӧ сэні ӧбязательнӧ, кӧть мед ме кутшӧм сёрӧн эг лок.
В. Жуковский.
P. S. Вайӧдӧй аскӧдныд и сійӧс».
Висьӧм бӧрын омӧльтчӧм, бледӧдӧм Тарасӧс Сошенко да Мокрицкий вайӧдісны Брюллов ордӧ.
Кутшӧмкӧ взволнованнӧйӧн, особеннӧйӧн вӧлі талун Великӧй Карл.
— Виччысьлам Жуковскийӧс.
Кутам ӧбедайтны ме ордын, — шуис сійӧ.
Регыд Виельгорскийкӧд, Григоровичкӧд да Венециановкӧд ӧтлаын воис и Жуковский, тожӧ кутшӧмкӧ торжественнӧй, абу пырсякодь.
Сійӧ здоровайтчис ставыскӧд, кыскис зепсьыс кыкысь кусыньтӧм бумага да нюжӧдіс Тараслы.
Дрӧжжитана киясӧн Тарас паськӧдіс бумагасӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧс мездӧм йылысь грамота, «вольнӧй», кодӧс вӧлі засвидетельствуйтӧма К. Брюллов, М. Виельгорский да В. Жуковский кырымпасъясӧн.
— Вӧля... Вӧля... — муртса вермис шуны Тарас, окаліс бумагасӧ да бӧрддзис.
«КОБЗАРЬ»
Сы водзын приветливӧя воссисны ӧдзӧсъяс дыр виччысян да желаннӧй Академия художествлӧн.
Сійӧ пырис гӧгрӧс вестибюльӧ.
Кажитчис, райӧ нуӧдісны тайӧ паськыд посъясыс, кодъясӧс вӧлі украситӧма античнӧй енъяс статуяясӧн.
Сы водзын воссисны ӧдзӧсъяс гӧлубӧй академическӧй классъясӧ да Брюлловлӧн класс-мастерскӧйӧ.
Став энергиянас да ыджыд сьӧлӧмӧн босьтчис Тарас удж бердӧ.
Регыд сійӧ лои Великӧй Карллӧн радейтана ученикӧн, да и мукӧд профессоръяслы кажитчис сійӧ.
Сійӧ «Натурщиклысь» первойя этюдъяссӧ видлалігӧн, найӧ шуалісны: «Кытысь тайӧ юношаыслӧн сымда мудростьыс, олӧмсӧ сэтшӧм джуджыда гӧгӧрвоӧмыс?»
Ӧд оз ставныс найӧ вӧлі тӧдны, кутшӧм сьӧкыд туй прӧйдитіс знаниеяс корсьысь, сюсь руд синъяса тайӧ том мортыс.
Академияӧ пырӧм бӧрын во мысти нин Тарас пӧлучитіс «первой да мӧд достоинствоа» эзысь медальяс.
Но сійӧ велӧдчис не сӧмын академияын.
Прӧст часъясӧ сійӧ ветлывліс разнӧй лекцияяс вылӧ университетӧ, уна лыддьысьліс, велӧдіс французскӧй кыв, зэв ёна радейтіс театр.
Но медбур урокъясӧн вӧліны Брюлловкӧд ӧтлаын Эрмитажӧ ветлывлӧмъяс.
Быд татшӧм прогулка вӧлі кистьлӧн генийяс йылысь — Рембрандт йылысь, Тициан йылысь да мукӧд йылысь блестящӧй лекцияӧн.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны тайӧ бура пасьтасьӧм, весёл, жизнерадостнӧй том мортын воддза Тарасӧс.
Сійӧ радейтліс общество, радейтліс ассьыс другъяссӧ.
Петербургӧ бӧр воис Украина кузя путешествуйтӧм бӧрын том художник Штернберг, да сыкӧд торъя нин кутіс дружитны Тарас.
Найӧ тӧдмасян первойя рытас жӧ Тарас рисуйтіс сійӧс.
Штернберг мынтіс сійӧн жӧ.
Найӧ академия помалӧм бӧрын мечтайтісны мунны Украинаӧ да петкӧдлыны сійӧс картинаясын, сылысь став олӧмсӧ, сылысь бытсӧ, сылысь важся олӧмсӧ.
Найӧ мечтайтісны гравюраяс йылысь, кодъяс тӧдмӧдісны эськӧ народнӧй массаясӧс живопись искусствоӧн.
Тайӧ вӧліны шуда, югыд вояс Тарас олӧмын.
Но унаысь, кор сійӧ сулавліс Брюлловлӧн величественнӧй картинаяс водзын, сылӧн медбӧръя удж водзын, «Псковлӧн осада», кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм волнение шымыртліс сійӧс.
Тарас юрын кыптывлісны ылӧ кольӧм образъяс синтӧм кобзарьяслӧн, гайдамакъяслӧн, джуджыд курганъяс, гӧль крестьяналӧн образъясыс, народлӧн ӧбидаяс да шогъяс.
Картинаяс дорысь нетшыштчӧмӧн, Тарас гижліс:
<ukr>Високії ті могила, —</ukr>
<ukr>Чорніють, як гори,</ukr>
<ukr>Та про волю нишком в полі</ukr>
<ukr>З вітрами говорять.*</ukr>
* Джуджыдӧсь курганъяс, — сьӧдӧдӧны гӧраяс моз да шӧпкӧдчӧны муяс вылын тӧлыскӧд вӧля йылысь.
Сійӧ казьтывліс ассьыс коньӧр чойяссӧ, кодъяс тӧмитчисны крепостничествоын, да жугыль сьыланкывъяс чужисны сылӧн:
<ukr>Нащо мені чорні брови,</ukr>
<ukr>Нащо карі очі,</ukr>
<ukr>Нащо літа молодії,</ukr>
<ukr>Веселі, дівочі?..*</ukr>
* Мый вылӧ меным сьӧд синкымъясӧй, мый вылӧ карӧй синъясӧй, мый вылӧ нывлӧн том, гажа вояс?..
— Шыбыт, Тарас, нинӧм абунас занимайтчыны, — шулывліс сылы Сошенко.
— Тэ художник, тэ должен думайтны сӧмын аслад живопись йылысь.
Эз, сійӧ эз вермы шыбытны.
Пыр частӧджык и частӧджык сійӧ босьтлывліс перӧ.
Сылы окота вӧлі висьтавны коньӧр пӧръялӧм Катерина йылысь*, коді шыбытчис ваӧ, да сы йылысь, мый дед висьтавлывліс Тараслы.
Сылы окота вӧлі гижны аслас рӧднӧй ылі Украина йылысь.
* Катерина — Шевченколӧн «Катерина» поэмаысь героиня.
Кажитчис, мый свободаыс, кодӧс сійӧ медбӧрын пӧлучитіс, сылы вайис ыджыд вдохновение да кывлысь вын.
Сійӧ, мый муртса чужліс сы пытшкын Летньӧй садйын югыд петербургскӧй войясӧ, кор сійӧ гижавліс ассьыс первой стихъяссӧ, ӧні писькӧдчис, кыдзи кутны позьтӧм тувсов ю.
Сійӧ быттьӧ шыблаліс вызов аслас стихъясӧн.
<ukr>Затоплю недолю</ukr>
<ukr>Дрібними сльозами,</ukr>
<ukr>Затопчу неволю</ukr>
<ukr>Босими ногамиі</ukr>
<ukr>Тоді я веселий,</ukr>
<ukr>Тоді я багатий,</ukr>
<ukr>Як буде серденько</ukr>
<ukr>По волі гуляти!*</ukr>
* Ойдӧда лёк олӧмӧс тшӧкыда войталысь синваӧн, таляла невӧляӧс кӧмтӧм кокъясӧн!
Сэки ме лоа гажа, сэки ме лоа озыр, кор сьӧлӧмӧй менам кутас вӧля вылын гуляйтны.
Кыдзкӧ ӧтчыд Шевченко воис гортас взволнованнӧй да зэв долыд — сійӧ вӧлі Евгений Павлович Гребенка ордын.
— Корӧ Гребенка книга лэдзны, — шуис сійӧ Штернберглы, — стихъясӧс, кодъясӧс ме гижи.
Лыддис, ошкӧ, да и мукӧд землякъяс сідзжӧ ошкӧны.
Этша шуны «ошкисны», найӧ неуна эз бӧрдны, пламеннӧй строкаяс лыддигӧн.
Найӧ эз шуны Сошенко моз: «Эн вунӧд, мый тэ художник».
Налы вӧлі гӧгӧрвоана, мый Тарас медся войдӧр поэт, и поэт, кутшӧм ещӧ эз на вӧвлы Украинаын.
Гребенкакӧд ӧтлаын Тарас бӧрйис стихъяс аслас первой книгалы.
Ассьыс пӧшти став произведениеяссӧ сійӧ посвятитіс другъясыслы: «Катеринаӧс» — Жуковскийлы, аслас мездан лун память кузя, «Перебендя» йылысь, пӧрысь кобзарь йылысь, — Гребенкалы, «Иван Подковаӧн — Штернберглы.
— Кыдзи тэ нимтан книгатӧ? — юаліс Штернберг.
Тарас думыштчис.
Сы син водзын сувтіс серпас: манастырскӧй ӧграда, гуяс, гу вылын синтӧм пӧрысь кобзарь сьылӧ сьыланкывъяс, йӧз сюся кывзӧны сылысь, и ловшысӧ кутӧмӧн кывзӧ сылысь еджыд юра ичӧтик детинка...
— «Кобзарь»...
Да, мед шусьӧ «Кобзарь».
Лӧсьыд, друг?
А тэ рисуйтан сійӧс?
Штернберг радейтіс Украинаӧс, чувствуйтіс, кыдзи настоящӧй художник, сылысь природасӧ.
Сійӧ вермис рисуйтны сӧмын ӧти нёрӧм пу, сӧмын ӧти важ мельнича либӧ ӧш параӧс, сідзи рисуйтны, мый сы сайын эськӧ чувствуйтчисны помтӧм степьяс да страналӧн став поэзияыс.
Эз прӧста, Украина кузя ветлігӧн рисуйтӧм эскизъяссӧ аддзӧм мысти, Великӧй Карл окав сійӧс да ачыс кутіс мечтайтны сы йылысь, медым ветлыны Украинаӧ да олыштны кӧнкӧ Днепр ю дорын.
И Штернберг рисуйтіс аслас друг Тараслӧн первойя книгалы рисунок.
Пукалӧ мудӧд вылын пӧрысь синтӧм кобзарь, кобзаыс сы бердын, и сюсь синъясӧн видзӧдӧ идзас шляпаа ичӧтик детинка.
— Пасибӧ тэныд, муса другӧй! — шуис Тарас да крепыда кутліс другсӧ.
Сійӧ ланьтӧмӧн дыр видзӧдіс рисунок вылас.
Рисунокыс тӧд вылас уськӧдіс сылы ассьыс челядьдырсӧ, сё арӧса Иван дедсӧ да асьсӧ, быдтор дінӧ любопытнӧй, визув детинкаӧс.
1840 воын С. Фишер типографияын Санкт-Петербургын петіс первойя «Кобзарь» Тарас Шевченколӧн.
* * *
Гартчӧ, бушуйтчӧ пурга, тыртӧ Сьӧд шлях — ни подӧн ни вӧлӧн мунны.
Мый вынсьыс пессьӧны вӧвъяс.
Ветлісны крестьяна Киевӧ, управляющӧй ыстыліс найӧс.
— Огӧ воӧй, татчӧ колӧ узьмӧдчыны, — шуис ыджыдыс.
— Со, аддзанныд, хата.
Таркӧдчисны хатаӧ, пырисны, пӧрччысисны.
Ӧтиыс том, мӧдыс олӧмаджык.
Дзузган лампа гӧгӧр пукалӧ семья: бать, мам, челядь.
Пызан вылын омӧлик ужин, и пызан вылас жӧ книга.
Детинка лыддьӧ по складам да сэтшӧм лӧсьыд да складнӧ артмӧ:
<ukr>Україно, Україно!</ukr>
<ukr>Серце мое, ненько!</ukr>
<ukr>Як згадаю твою долю,</ukr>
<ukr>Заплаче серденько!</ukr>
<ukr>Червоною гадюкою</ukr>
<ukr>Несе Альта вісті,</ukr>
<ukr>Щоб летіли круки з поля</ukr>
<ukr>Ляшків-панків їсти*.</ukr>
* Украина, Украина!
Сьӧлӧмӧй менам, рӧднӧй мамӧй!
Кыдзи дум вылӧ усьӧ тэнад доля йылысь, сьӧлӧмӧй бӧрддзӧ!
Вир змейӧн нуӧ Альта юӧръяс, медым лэбзисны-чукӧртчисны кырнышъяс муяс вылысь ляхъясӧс-панъясӧс сёйны.
Матыстчисны воысьяс матӧджык.
— А, ноко, лыддьышт ещӧ, пиукӧй!
Сёр войӧдз детинка лыддис «Тараслысь вой», «Катерина», лыддис сідзи, мый синваыс налӧн кутіс визувтны.
<ukr>Єсть на світі доля,</ukr>
<ukr>А хто її знає!</ukr>
<ukr>Єсть на світі воля,</ukr>
<ukr>А хто її має?*</ukr>
* Эм свет вылын доля, а коді сійӧс тӧдӧ!
Эм свет вылын вӧля, а кодлӧн сійӧ эм?
— Кутшӧм нӧ тайӧ книга? — юаліс ыджыдджыкыс.
— Мында ола, а татшӧмсӧ эг на кывлы.
— «Кобзарь» шусьӧ, а гижӧма сійӧс Тарас Шевченко.
— Овліс тані миянсянь неылын, Кириловкаын, — шуис мамыс.
— Кӧмтӧм котравліс, киссьӧм паськӧма, а видзӧд, кутшӧм морт петӧма!
И ас йӧзсӧ оз вунӧд.
Аслас чойяслы и письмӧяс и деньга ыставлӧ.
Крепостнӧйяс на найӧ.
— А ноко, босьт бумага, — шуис воысь, — да перепишитышт меным, хлопчик, кӧть неуна.
Асывнас найӧ мӧдӧдчисны шлях кузя водзӧ гортлань, а питшӧгас вӧлі дзебӧма сійӧ замечательнӧй «Кобзарысь» строкаяс, кодъясӧс вӧлі гижӧма прӧстӧй, рӧднӧй кывъясӧн лёк олӧм йылысь, невӧля йылысь, да шӧпкӧдісны вомъясыс:
<ukr>Высокії ті могили, —</ukr>
<ukr>Чорніють, як гори,</ukr>
<ukr>Та про волю нишком в полі</ukr>
<ukr>З вітрами говорять.</ukr>
И паськаліс юӧр став шляхъяс кузя удивительнӧй кобзарь йылысь.
И виччысисны йӧз сылысь сьыланкывъяс да гусьӧник сёрнитісны вӧля йылысь.
{Г. Эйхлер (комиӧдіс Н. А. Улитин) @ Бӧркыв @ бӧркыв @ О. Иваненко. Тараслӧн доля @ 1941 @ Лб. 75-82.}
БӦРКЫВ
Оксана Иваненко висьталіс аслас книгаын Тарас Григорьевич Шевченко челядьдыр да томдыр йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ лои поэтӧн, сійӧ стихъяслӧн первой книга — «Кобзарь» йылысь.
Кор петіс «Кобзарь», Шевченколы вӧлі сӧмын кызь вит арӧс — олӧмыс сӧмын на заводитчис...
Ӧд сэтшӧм на неважӧн сійӧ пӧлучитіс свобода.
Шевченко велӧдчис Академия художествын, рисуйталіс картинаяс да портретъяс, вӧчис зэв уна рисунокъяс да бытӧвӧй зарисовкаяс.
Сійӧс ёна ошкисны, академия наградитіс сійӧс медальӧн.
Другъясыс восхищайтчисны сійӧ талантъясӧн, но тшӧктылісны эновтчыны поэзияысь да занимайтчыны сӧмын живописьӧн.
«Сідз бурджык лоӧ», сёрнитісны найӧ.
Но Шевченко эз вермы тайӧс вӧчны.
Столичнӧй кар блеск да шум пӧвсын сійӧ ни ӧти минута кежлӧ эз вунӧдлы аслас страдайтысь рӧдина йылысь.
Сы синъяс водзын пыр сулалісны помещикъясӧн нартитан крепостнӧй крестьяналӧн сьӧкыд олӧмыс да сылы окота вӧлі висьтавны сы йылысь, окота вӧлі чуксавны ассьыс народсӧ бурджык доля вӧсна тышӧ.
Сійӧ гижис водзӧ...
Сылӧн стихъясыс вӧліны жугыльӧсь, сы вӧсна мый вӧвлытӧм вынӧн петкӧдлісны народлысь шогсӧ.
Регыд стихъяслӧн первой книга бӧрын Шевченко гижис ыджыд героическӧй поэма «Гайдамакъяс».
Гайдамакъяс — кыпӧдчысь крестьяна — образъясын сійӧ петкӧдліс ён, мужественнӧй йӧзӧс, кодъяс тышкасисны жестокӧй польскӧй помещикъясысь да панъясысь рӧдинасӧ мездӧм вӧсна.
Тайӧ поэмаыс юрӧбтіс став Украина пасьта кыдзи восстание вылӧ чукӧстчӧм.
«Гайдамакъясӧс» лыддисны и выльпӧв лыддьывлісны, висьтавлісны ӧта-мӧдлы, восхищайтчисны геройяс смеллунӧн да отвагаӧн, бӧрдісны найӧ судьбаяс вӧсна.
Буретш тайӧ кадас украинскӧй крестьяна частӧ кыпӧдчывлісны асланыс нартитысьяслы паныд.
Поэтлӧн скӧр, вына да яркӧй стихъясыс сетісны сьӧлӧм возмущённӧй народлы.
Тайӧс, дерт, эз вермыны не казявны свободалӧн врагъяс — царь да помещикъяс.
Шевченко бӧрся кутісны кыйӧдны...
Шевченко важӧн нин гажтӧмтчис рӧднӧй крайсьыс. Медбӧрын сылӧн лои позянлун ветлыны Украинаӧ.
1843 вося водз тулысын сійӧ вӧліс Кириловка сиктын да уна каръясын да сиктъясын.
И быдлаысь сійӧ аддзис сійӧ жӧ нартитӧмсӧ, сійӧ жӧ сьӧкыд олӧмсӧ, кодъяс сылы сэтшӧм тӧдсаӧсь вӧліны челядьдырйиыс да томдырйиыс.
Шоглунӧн да возмущениеӧн тыр, сійӧ бӧр воис Петербургӧ.
Колӧ вӧлі тышкасьны уджалысь йӧзлӧн врагъяскӧд — сійӧ тайӧс бура гӧгӧрволіс да матыстчис революционеръяскӧд.
Тайӧ кадас сійӧ гижис замечательнӧй стихотворение «Сюзь», кӧні петкӧдліс николаевскӧй солдатчиналысь страшнӧй серпассӧ.
Сэки жӧ сійӧ гижис и знаменитӧй поэма «Вӧт», коді вӧлі йиджтысьӧма царь дорӧ да помещикъяс дорӧ ыджыд скӧрлунӧн да страстнӧй ненавистьӧн.
Поэмасӧ тайӧс абу вӧлі печатайтӧма, но сійӧс переписывайтісны киӧн да татшӧм ногӧн паськавліс народнӧй массаяс пӧвсӧ.
1845 воын Шевченко помаліс академия да бара муніс Украинаӧ.
Тайӧ мӧд ветлігас сійӧ гижис уна стихъяс, ыджыд поэма «Кавказ» да «Завещание» («Кор ме кула, менӧ дзебӧй»).
Пыр гораджыка и чорыдджыка кутіс кывны сылӧн гӧлӧсыс.
Пыр ёнджыка да настойчивӧйджыка кыліс сійӧ стихъясын чукӧстчӧм николаевскӧй империялӧн каторжнӧй режимлы паныд тышӧ.
Молдаванинсянь да финнӧдз быдӧн
Чӧв олӧ йӧзыс, быттьӧ кывтӧм, —
гижліс сійӧ «Кавказ» поэмаын.
Сэтшӧм вӧлі царскӧй Россиялӧн — народъяс тюрьмалӧн — серпасыс.
Шевченко чуксаліс помавны чӧв олӧмсӧ да чышкыштны му вывсьыс свободалысь врагъяссӧ:
Дзебӧм бӧрын кыптӧй-сувтӧй,
Кандалаяс жуглӧй,
Враг лёк вирӧн тіӧ сэки
Вӧля окропитӧй!*
* Окропитны — кӧтӧдны.
Киевын Шевченко тӧдмасис украинскӧй научнӧй да литературнӧй деятельяскӧд да пырис тайнӧй обществоӧ.
1847 вося тулысын тайӧ обществоса шленъяссӧ вӧлі арестуйтӧма донос серти.
Шевченко сэки путешествуйтіс Украина кузя да нинӧм эз тӧд, мый сійӧс быдлаысь корсьӧны кыдзи торъя важнӧй государственнӧй преступникӧс.
Апрель 5 лунӧ сійӧ воис Киевӧ, сійӧс сэн жӧ арестуйтісны да ыстісны Петербургӧ, кӧні разбирайтчис тайнӧй обществолӧн делӧыс.
Следствие муніс ӧдйӧ.
Допросъяс дырйи Шевченко смела висьтавліс правдасӧ царскӧй слугаяслы синмас.
Тюрьмаын сійӧ вӧлі бодрӧй да спокойнӧй да гижис стихъяс.
Сэсся сійӧс судитісны.
Судитісны эз обществоын участвуйтӧмысь, а стихъясысь, кодъяс чуксалісны народӧс тышӧ, «Вӧт» поэмаысь, кодӧс вӧлі жандармъясӧн аддзӧма арест дырйи.
Поэт делӧ кузя решениеас вӧлі шуӧма:
«Художник Шевченкоӧс возмутительнӧй да вывті дерзкӧй стихотворениеяс сочиняйтӧмысь, кыдзи ён туша-рожаа мортӧс, определитны рядӧвӧйӧн Оренбургскӧй отдельнӧй корпусӧ, начальстволы зэв стрӧг наблюдение лӧсьӧдны тшӧктӧмӧн, медым сысянь некутшӧм ногӧн эз вермыны петны возмутительнӧй да пасквильнӧй сочинениеяс».
Царлы татшӧм наказаниеыд кажитчис тырмытӧмӧн.
Сійӧ лыддис «Вӧт» поэма да пузис ку пытшсьыс петмӧн.
Охранкалысь решениесӧ утверждайтӧмӧн, сійӧ содтіс аслас киӧн: «Зэв стрӧг надзор улӧ, гижны да рисуйтны запретитӧмӧн».
Суд бӧрын Шевченкоӧс ыстісны Орск карӧ, крепостьӧ.
Тайӧ глухӧй местасӧ кытшалісны шондіӧн сотӧм куш степьяс.
Шевченколысь ставсӧ мырддисны — бумага, карандашъяс, деньга.
«Ме кӧ эськӧ вӧлі изверг, виръюысь, — гижис Шевченко аслас дневникас, — то и сэки меным вылӧ удачнӧйджык казнь оз позь вӧлі думыштны...»
Асывсянь сёр рытӧдз поэт должен вӧлі занимайтчыны шагистикаӧн, а сэсся лёк дука казармаясын кывзыны салдатъяслысь кузь, дӧзмӧдана сёрнияс, унмовсьыны зэв ёна мудзӧмла, пьянникъяслӧн дикӧй горзӧмъяс да сьылӧмъяс шы улын.
Вынъясыс сылӧн ӧдйӧ бырины, сійӧ висьмис сьӧкыд висьӧмӧн — цынгаӧн.
Но сійӧ водзсасис.
Ӧтка, мучитчӧм, висьысь, воскреснӧй лунъясӧ сійӧ мунлывліс гусьӧн степӧ да карандаш помӧн гижлывліс бумага лӧскутъяс вылӧ ассьыс выль стихъяс:
<rus>О, если б кандалы разбить</rus>
<rus>Иль перегрызть их!</rus>
<rus>Так не те,</rus>
<rus>Не те их кузнецы ковали,</rus>
<rus>Не так железо закаляли,</rus>
<rus>Чтоб перегрызть...</rus>
<rus>О, горе нам,</rus>
<rus>Невольникам и сиротам,</rus>
<rus>В степи бесправной за Уралом!</rus>
Сылы вӧлі зэв сьӧкыд, сійӧ мучитчис да страдайтіс, но ссылкаын олан став кад чӧжыс ни ӧти минута кежлӧ сійӧ эз воштыв аслас делӧ правлунӧ эскӧм.
Сійӧ эскис, мый народ кыпӧдчас, лэптас ассьыс вынйӧра кисӧ да жугӧдас торпыригӧдз проклятӧй царскӧй строй.
Сэсся сійӧс ыстісны удж вылӧ экспедицияӧн, Аральскӧй море берег вылӧ.
Сэні вӧлі лӧсьыдджык крепостьын дорысь, — свободнӧйджык, кокньыдджык.
Но гижны век жӧ эз лэдзлыны.
И сылы важмоз ковмыліс стихъяс гижны гусьӧн да дзебӧмӧн видзны сапӧг пиас.
Кӧть мед юръяссӧ орйӧдлісны
Сійӧ царьяслысь да палачьяслысь!
— гижліс сійӧ танӧ лунъясас.
Но тадзсӧ эз дыр кыссьы.
Кодкӧ казялӧма, мый Шевченко гижӧ стихъяс да рисуйтчӧ, кӧть и запретитӧма царӧн.
Сійӧс бара арестуйтісны, пуксьӧдісны тюрьмаӧ, а сэсся мӧдӧдісны Каспийскӧй морелӧн пустыннӧй берег вылӧ, Ново-Петровскӧй укреплениеӧ.
Бара казарма, некодлы ковтӧм муштра, кузь часъяс караулын, код йӧзлӧн горзӧмъяс, придирайтчӧмъяс, офицеръяслӧн издевательство, висьӧм...
Тайӧ глухӧй местаас олан витӧд во вылас Шевченколы воис долыд юӧр коронуйтӧм палач, Николай I, кулӧм йылысь.
Лои надея мездӧм вылӧ.
Другъяс клопочитісны сы вӧсна Петербургын.
Шевченко виччысис.
Но выль царлы, Александр ІІ-лы, тӧд вылас уси «Вӧт» поэма, кӧні поэт яркӧя, сатирическӧя петкӧдліс царскӧй двор, — тӧд вылас уси да ас кинас черкнитіс Шевченкоӧс ссыльнӧйяс списокысь, кодъясӧс вӧлі индӧма мездӧм вылӧ, шуӧмӧн:
«Сійӧс ме ог вермы прӧститны — сійӧ оскорбитіс менсьым мамӧс».
И надея дзикӧдз воши.
Сӧмын кык во мысти, другъясыслӧн дыр клопочитӧм бӧрын, Шевченкоӧс вӧлі мездӧма да сійӧ вермис петны Ново-Петровскысь.
Чери кыян паруснӧй пыжӧн море вывті Шевченко муніс Астраханьӧ, а сэсянь пароходӧн Нижний-Новгородӧ, медым сэсянь водзӧ мунны — Москваӧ.
Нижнийӧ воӧм бӧрын Шевченко тӧдліс царскӧй правительстволӧн выль подлость йылысь: сылы абу разрешитӧмаӧсь мунны Петербургӧ да Москваӧ, шуӧмаӧсь бӧр мунны Оренбургӧ да виччысьны ассьыс участь решитӧмсӧ.
Помилуйтӧмаӧсь сӧмын джынвыйӧ.
«Со тэныд и Москва!
Со тэныд и Петербург!
И театр, и академия, и Эрмитаж, и пӧсь дружескӧй кутчысьлӧмъяс землякъяскӧд, аслам другъяскӧд... — гижис Шевченко.
— Проклятие тіянлы, корпуснӧй да мукӧд командиръяс, менам безнаказаннӧй мучительяс!
Гнуснӧ!
Бесчеловечнӧ!
Отвратительнӧ гнуснӧ!»
Шевченко шусис висьмӧмӧн, кольччис Нижнийын, рисуйтіс карсӧ да гижис стихъяс.
Коли уна тӧлысь сэтчӧдз, кор Шевченколӧн другъясыс клопочитісны сылы разрешение Петербургӧ пырӧм вылӧ.
Ссылка помасис.
Петербургскӧй другъяс примитісны сійӧс бура, роднӧйӧс моз.
Колӧ вӧлі заводитны выль олӧм.
Войвыв столицаын поэт бура тӧдмасис великӧй роч революционнӧй деятельяскӧд — Чернышевскийкӧд да Добролюбовкӧд.
Сійӧ кадас Чернышевский гижліс, мый колӧ чуксавны Русьӧс «черӧ», мӧдногӧн кӧ восстаниеӧ.
Шевченко сӧглашайтчис сыкӧд: сійӧ ӧні гӧгӧрвоис нин, мый страшнӧй крепостнӧй стройсӧ позьӧ бырӧдны сӧмын вынӧн, народнӧй массаяс восстание пыр.
Став сьӧлӧмнас, став аслас думъяснас Шевченко вӧлі революционеръяскӧд.
Регыд сійӧ бара вӧліс Украинаын, рӧднӧй сиктын.
Аддзӧдліс воксӧ да чойсӧ, кодъяс важмозыс олісны невӧляын.
Сійӧ сэтысь бӧр муніс народӧс поработитысьяс дінӧ кык мында ненавистьӧн, царлы, помещикъяслы, попъяслы паныд тышкасьны решениеӧн.
Важ другъясыс упрекайтісны сійӧс резкостьын, неосторожностьын, зілисны успокоитны.
А сійӧ пыр висьтавліс, мый стихъяс долженӧсь чуксавны тыш вылӧ, кыдзи набатнӧй кӧлӧкӧл.
<rus>Царей — кровавых шинкарей —</rus>
<rus>В оковы крепкие закуй,</rus>
<rus>В глубоком склепе замуруй, —</rus>
гижис сійӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый колӧны оз кывъяс, а делӧ, да, народ дінӧ шыасьӧмӧн, шуліс:
<rus>... Добра не ожидай,</rus>
<rus>Не ожидай желанной воли:</rus>
<rus>Ее замучил Николай.</rus>
<rus>Сама она не встанет боле.</rus>
<rus>Чтобы поднять и разбудить</rus>
<rus>Ее, больную, надо миром</rus>
<rus>Обух широкий закалить</rus>
<rus>И наточить острей секиру</rus>
<rus>Да и скорей ее будить.</rus>
Шевченко став сьӧлӧмсяньыс радейтіс ассьыс рӧдина да народ.
Сійӧ пӧся сочувствуйтіс став нартитӧм народъяслы да ненавидитіс став национальностьяса нартитысьясӧс.
Шевченколӧн творчествоыс имеитіс зэв ыджыд революционнӧй тӧдчанлун.
Но и литературнӧй тӧдчанлуныс сылӧн абу ичӧтджык.
«Сійӧ великӧй сійӧн, — шуліс Герцен Шевченко йылысь, — мый сійӧ дзик народнӧй писатель, кыдзи миян Кольцов; но сылӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыдджык Кольцов дорысь, сы вӧсна мый Шевченко сідзжӧ политическӧй деятель да свобода вӧсна борец».
1861 вося февраль 25 лунӧ Шевченколы лои нелямын квайт арӧс.
Но сьӧкыд каторжнӧй олӧмыс сэтшӧма орӧдіс сылысь вынъяссӧ, мый сійӧ кажитчис дзик старикӧн.
Сійӧ мечтайтіс Украинаӧ бӧр мунӧм йылысь, мый сылы сэні удайтчас бурдны да чукӧртны выль вынъяс тыш вылӧ.
Та йылысь сійӧ висьтавліс аслас медбур другыслы.
А мӧд луннас, февраль 26 лунӧ, сійӧ друг кулі.
Дзебисны Шевченкоӧс Петербургӧ, но регыд сылысь прахсӧ нуисны Днепр берег вылӧ да дзебисны сідзи, кыдзи корліс поэт аслас завещаниеын:
[...]
Шевченко вӧлі нартитӧм крестьянстволӧн да крестьянскӧй революциялӧн певецӧн да пламеннӧй трибунӧн.
Миян став великӧй Сӧветскӧй страна помнитӧ да радейтӧ великӧй мортӧс да поэтӧс...
Г. Эйхлер.
{Kodko (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Югыд будущӧйлань туй @ водзкыв @ Миян туй @ 1957 @ Лб. 3-10}
Миян туй
Ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс
Югыд будущӧйлань туй
Рассказъяс, кодъясӧс печатайтӧма тайӧ книгаас, сиӧма польскӧй челядь да том йӧз олӧмлы.
Первой куим рассказас действиеыс мунӧ гитлеровскӧй оккупациядырся страшнӧй кадӧ да война лунъясӧ.
Мукӧдъясас — событиеясыс паськалӧны мирнӧй, войнабӧрса кадӧ выль, народнӧй Польшаын, кодӧс мездіс фашистскӧй оккупантъясысь победоноснӧй Сӧветскӧй Армия.
Уна сьӧкыдыс да шуштӧмыс вӧлі свобода радейтысь польскӧй народлӧн историяын.
Сё ветымын во гӧгӧр нартитісны сійӧс мукӧд муясысь воӧм поработительяс.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция восьтіс Польшалы позянлун развивайтчыны свободнӧя да независимӧя.
Но странаын властьсӧ босьтісны фабрикантъяс, банкиръяс да помещикъяс, кодъяслы отсалісны Англияса, Францияса да Америкаса империалистъяс.
Буржуазнӧй Польшаын народнӧй массаяс тӧдлісны сӧмын тшыгъялӧм да шудтӧм олӧм.
Вывті сьӧкыд удж эз сетлы рабочӧйяслы да крестьяналы весиг нянь кусӧк.
Велӧдчыны вермылісны сӧмын озыр мам-батьлӧн челядьыс.
Странаса уджалысь йӧз ни ӧти лун кежлӧ эз дугӧдлыны найӧс нартитысьяслы паныд тыш.
Польскӧй пролетариат, Сӧветскӧй Союзса героическӧй рабочӧй класслысь примерсӧ аддзӧмӧн, чорыда эскис, мый и сійӧ вермас завоюйтны аслыс бурджык олӧм.
Но пролетариат радъясын эз вӧв единство, эз вӧв сылӧн и тырмымӧн ён, топыда йитчӧм партия, и Польшаса народнӧй массаяслӧн тышыс эз вайӧд сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ —  эксплуататоръяслысь властьсӧ чӧвтӧмӧ.
1939 воын Польша вылӧ уськӧдчис фашистскӧй Германия.
Преступнӧй буржуазнӧй правительство пышйис заграницаӧ.
Заводитчис Польша историяын медся страшнӧй кад — гитлеровскӧй оккупация.
Фашистскӧй варваръяс зілисны пӧдтыны польскӧй народлысь тышкасьӧм вылӧ воля, вӧчны полякъясӧс асланыс рабъясӧн, а пӧкӧритчытӧмъяссӧ — бырӧдны.
Тайӧ сьӧкыд воясас народ сетіс гитлеровскӧй захватчикъяслы достойнӧй отпор.
Польскӧй партизанъяс лэдзалісны откос улӧ воинскӧй поездъяс, взрывайтісны военнӧй складъяс, бырӧдалісны фашистскӧй палачьясӧс.
Польскӧй партизанскӧй отрядъясӧн частӧ веськӧдлісны сӧветскӧй йӧз, кодъяслы местнӧй население отсавліс пышйыны гитлеровскӧй лагерьясысь.
Польскӧй народлӧн героическӧй тышыс торйӧн ёна содіс сійӧ кадсянь, кор гитлеровскӧй Германия вероломнӧя уськӧдчис Сӧветскӧй Союз вылӧ.
Польскӧй народ гӧгӧрвоис, мый сӧмын Сӧветскӧй Армия вермас мездыны сійӧс фашистскӧй игоысь.
Асланыс вынъяс серти польскӧй рабочӧйяс да крестьяна зілисны сетны отсӧг Сӧветскӧй Армиялы.
Рабочӧйяс орӧдлісны фронтлы заказъяс вӧчӧм, крестьяна ӧткажитчылісны сетны гитлеровецъяслы нянь.
Война воясӧ уна сё тысяча польскӧй уджалысь йӧз аддзисны дзебсянін Сӧветскӧй Союзын.
Миян правительство сетіс польскӧй патриотъяслы позянлун сӧветскӧй му вылын формируйтны ассьыныс воинскӧй соединениеяс.
Первой дивизиясӧ вӧлі шуӧма польскӧй национальнӧй герой — Тадеуш Костюшко нимӧн.
Польскӧй соединениеяс пӧлучитісны Сӧветскӧй правительствосянь зэв бур вооружение да, Сӧветскӧй Армиякӧд топыда йитчӧмӧн, пырисны общӧй враглы — немецкӧй фашистъяслы паныд бойӧ.
Ӧтлаын кисьтӧм вир нэм кежлӧ ёнмӧдіс польско-сӧветскӧй дружба.
1944 вося гожӧмын Сӧветскӧй Армия, каръяс да сиктъяс мездігӧн, пырис польскӧй му вылӧ.
Свободнӧй территория вылын вӧлі котыртӧма национальнӧй освобождениелысь Польскӧй Комитет, коді босьтіс аслас киӧ странаӧн веськӧдлӧм.
Комитет индіс выль, независимӧй да демократическӧй Польша стрӧитӧмлысь программа да дасьтіс важнӧй реформаяс.
Странаӧс вӧлі рӧзӧритӧма оккупантъясӧн, эз тырмыны уджалысьяс.
Сэтчӧ жӧ, Лондонын польскӧй эмигрантскӧй правительство, коді эз кӧсйы, медым Польшалысь столицасӧ мездісны сӧветскӧй войска, кыпӧдіс Варшаваын восстание.
Восстание котыртысьяс тӧдісны, мый фашистскӧй террор дырйи сійӧ быть помасяс поражениеӧн.
Гитлеровецъяс бырӧдісны Варшаваса уна сё тысяча олысьӧс.
Зэв мича карӧс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
1945 вося январь 17 лунӧ Сӧветскӧй Армия (да сыкӧд тшӧтш СССР-ын формируйтӧм Первой польскӧй армиялӧн частьяс) пырис Варшаваӧ.
Карса олысьяс, кодъяс петісны киссьӧм керкаяслӧн колясъясысь да локтісны матігӧгӧрса сиктъясысь, нимкодьысла бӧрдігтыр встречайтісны сӧветскӧй воинъясӧс-освободительясӧс да сӧветскӧй работницаяс киясӧн вурӧм польскӧй мундиръяса ассьыныс вокъяссӧ да верӧсъяссӧ.
Варшава бӧр лои Польшалӧн столицаӧн.
Народно-демократическӧй правительство заводитіс нуӧдны земельнӧй реформа.
Польскӧй крестьянстволӧн заветнӧй мечтаяс збыльмисны — сійӧ пӧлучитіс му.
Заводъяс, фабрикаяс, банкъяс, транспорт да связь средствояс лоины народлӧн собственностьӧн.
Сӧветскӧй Союз отсӧгӧн польскӧй народ заводитіс восстанавливайтны странасӧ да медводз ассьыс столицасӧ — Варшаваӧс.
Странаӧс мездӧмсянь первойя лунъяссянь Сӧветскӧй Союз сетӧ польскӧй народлы бескорыстнӧй отсӧг.
Сӧветскӧй воинъяс веськӧдлісны каръясӧс да сиктъясӧс минаясысь весалӧм кузя уджӧн, связь да транспорт восстановитӧмӧн, Висла вомӧн посъяс стрӧитӧмӧн.
Сӧветскӧй государство сетӧ братскӧй польскӧй народлы машинаяс — заводъяслы, оборудование — шахтаяслы, тракторъяс да комбайнъяс — видз-му овмӧслы.
Сӧветскӧй учёнӧйяс, инженеръяс, рабочӧй-новаторъяс, передовик-колхозникъяс тӧдмӧдӧны польскӧй рабочӧйясӧс, крестьянаӧс да интеллигенцияӧс уджлӧн асланыс методъясӧн, юксьӧны накӧд асланыс озыр опытӧн.
Лунысь лун ёнмӧ Сӧветскӧй Союз да народно-демократическӧй Польша костын дружба.
abu
Аслас народнӧй правительство да Польскӧй Объединённӧй Рабочӧй Партия веськӧдлӧм улын польскӧй народ стрӧитӧ выль олӧм.
Бура тыртӧма странаӧс восстановитӧм кузя куим вося план.
abu
Воысь во содӧ народнӧй массаяслӧн благосостояние.
Рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн челядьлы восьтӧма став учебнӧй заведениеяслысь ӧдзӧсъяс.
Польскӧй народ зумыда сулалӧ мир вӧсна тышкасьысьяслӧн радъясын.
Сійӧ кӧсйӧ, медым вӧлі мир.
Мир колӧ сылы сы вӧсна, медым помӧдз восстановитны ассьыс странасӧ, медым стрӧитны социализм.
Польскӧй народ пыдісянь эскӧ, мый мирлӧн лагерь, кодӧн веськӧдлӧ Сӧветскӧй Союз, победитас став мирын.
* * *
Сборникӧ пыртӧм рассказъяс тӧдмӧдӧны сӧветскӧй челядьӧс Польшаса том геройяскӧд.
Война воясӧ, кор польскӧй народ тышкасис гитлеровскӧй захватчикъяслы паныд, челядь да том йӧз активнӧя отсасисны верстьӧ йӧзлы.
Найӧ сетісны донъявны позьтӧм отсӧг Сӧветскӧй Армияса частьяслы, польскӧй воинъяслы, партизанъяслы.
Войнабӧрса воясӧ том польскӧй патриотъяс пуксисны книгаяс сайӧ.
Налӧн ӧні главнӧй могыс — шедӧдны тӧдӧмлунъяс.
Народно-демократическӧй Польшаса правительство лӧсьӧдіс та вылӧ став условиеяс: восьтіс ремесленнӧй да фабрично-заводскӧй школаяс, рабочӧй том йӧзлысь школаяс, высшӧй учебнӧй заведениеясын рабочӧй факультетъяс.
Польскӧй том йӧз велӧдчӧны и ӧттшӧтш отсасьӧны асланыс батьяслы да мамъяслы стрӧитны выль олӧм.
Рассказъясысь ми тӧдмалам, кыдзи велӧдчӧны да уджалӧны польскӧй челядь, кыдзи найӧ участвуйтӧны страналысь овмӧс восстановитӧмын, кыдзи найӧ тышкасьӧны классӧвӧй врагъяскӧд, кодъяс зільӧны торкны выль Польшаын шуда олӧм стрӧитӧм.
Ёна радейтӧ челядьӧс да тӧждысьӧ на вӧсна Польшаса народнӧй правительство.
Книгаын печатайтӧма старшӧй и младшӧй поколениеса писательяслысь произведениеяс.
Елена Богушевская, «Дануся» рассказлӧн автор, войнаӧдз на уна гижліс польскӧй челядь олӧм йылысь.
Аслас произведениеясын сійӧ петкӧдліс, кутшӧм сьӧкыда овсьыліс буржуазнӧй строй дырйи уджалысь йӧзлы да налӧн челядьлы.
Дануся — ичӧтик нывка, кодлӧн батьыс да вокыс тышкасьӧны польскӧй партизанъяслӧн радъясын.
Дануся отсасьӧ народнӧй мстительяслы: пирожокъясӧн вузасьысь пыдди сійӧ ветлӧдлӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ, новлӧдлӧ гранатаяслы запалъяс.
Оккупантъяс киӧ веськалӧм бӧрын нывка кулӧ кыдзи героиня.
Польскӧй писательяслӧн старшӧй поколениеӧ пырӧ и Елена Бобинская — челядьлы да том йӧзлы уна книгаяслӧн автор.
«Партизанлӧн пи» рассказса сылӧн герой Янек, кыдзи и Дануся, отсасьӧ партизанъяслы, петкӧдлӧ та дырйи выдержка, находчивость, мужество.
Янина Броневскаялӧн «Кӧлесаяс вылын команда» рассказысь ми тӧдмалам «костюшковецъясӧс» — Тадеуш Костюшко нима Первой польскӧй дивизияса боецъясӧс.
Янина Броневская, ёна тӧдса детскӧй писательница, ачыс участвуйтіс рӧднӧй мусӧ мездӧм вӧсна бойясын.
Боецъяскӧд ӧтлаын сійӧ муніс славнӧй боевӧй туй Ока дінса лагерсянь, кӧні формируйтчис дивизия, Варшаваӧдз, Одерӧдз да Берлинӧдз.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи бойясын ёнмис сӧветскӧй да польскӧй воинъяс костын дружба.
«Варшаваысь Кристек», «Агата тьӧткалӧн племянникъяс» да мукӧд повестьясын Я. Броневская висьталӧ народнӧй геройяс йылысь, кодъяс збоя дорйисны асланыс рӧдиналысь свобода да независимость.
Ӧні писательница гижӧ мирнӧй олӧм йылысь.
«Выль школаын» рассказын висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи ӧнія польскӧй школа воспитывайтӧ том гражданаӧс ассьыныс рӧдинасӧ радейтӧм сямын.
Вероника Тропачинская-Огарковалӧн кык рассказ зэв бура петкӧдлӧны Польша олӧмын зэв гырысь вежсьӧмъяс.
Первояс («Башмак») действиеыс мунӧ дзик пыр война бӧрын, кор страна сӧмын на босьтчис каръяс да сиктъяс восстановитӧмӧ.
Оз вӧлі тырмыны школаяс да детскӧй домъяс, и уна челядьлы, Михасьлы моз жӧ, ковмыліс медасьны кулакъяс ордӧ.
Но сійӧ кадсянь унатор вежсис: Польшаса народнӧй правительство сетіс став челядьлы позянлун велӧдчыны.
Торъя ёна тӧждысьӧны сэтшӧм челядь вӧсна, кодъяслысь бать-мамсӧ виисны фашистъяс.
Михась, кодлысь батьсӧ ӧшӧдісны гитлеровецъяс, аддзӧ оланін да мелілун челядь видзан Керкаын.
Мӧд рассказын («Президент Берут ордын гӧститігӧн») висьтавсьӧ витсё медбур учениклӧн да медся активнӧй общественникъяслӧн Варшаваӧ, Польшаса президент Болеслав Берут ордӧ, ветлӧм йылысь.
Прӧстӧя да смела висьтавлӧны челядь ас йывсьыныс, асланыс велӧдчӧм да олӧм йылысь.
«Народнӧй Польша медся ёна пӧчитайтӧ удж» — президентлӧн тайӧ кывъясын, кодъясӧс сійӧ шуис челядьлы, петкӧдлӧма польскӧй народлысь мирнӧй кӧсйӧмъяс.
Том писательяслысь рассказъяс — Веслав Роговскийлӧн «Петрек», Богдан Остроменцкийлӧн «Миян туй» да Марта Михальскаялӧн «Хеля лоас трактористкаӧн» — сиӧма польскӧй челядьлӧн общественно-полезнӧй делӧяслы.
Петрек — «Польшалы служба» юношескӧй организацияса член; тайӧ организацияыс дасьтӧ польскӧй том йӧзӧс удж да оборона кежлӧ.
Тайӧ организация отсӧгӧн Петрек мунӧ кулак-дядь ордсьыс, помалӧ ремесленнӧй училище да лоӧ шахтёрӧн.
Том мортлӧн туйыс яснӧй — сійӧ кутас велӧдчыны и водзӧ, немжалиттӧг эрдӧдавны уджалысь йӧзлысь сэтшӧм врагъясӧс, кыдзи сылӧн кулак-дядьыс, да преданнӧя уджавны аслас рӧдиналӧн благо вылӧ.
«Миян туй» — металлургическӧй заводса рабочӧйяслӧн челядь йылысь рассказ.
Челядь шуӧны Первой май праздник кежлӧ отсавны гырысьяслы вӧчны завод здание дінӧдз туй.
Челядьлысь инициативасӧ поддерживайтӧ директор.
«Уджлы — почёт да уважение», шуӧ сійӧ налы президент Берут кывъясӧн.
Аслас рассказын «Хеля лоас трактористкаӧн» М. Михальская петкӧдлӧ польскӧй сиктын выль олӧмлысь картинаяс.
Асланыс народнӧй властьсянь му босьтӧм бӧрын польскӧй крестьяна, сӧветскӧй колхозникъяслӧн пример серти, сувтӧны дзик ӧти правильнӧй туй вылӧ — ӧтувтчан туй вылӧ, производственнӧй кооперативъяс котыртан туй вылӧ.
Тракторъяс да мукӧд машинаяс отсӧгӧн лоӧ шедӧдӧма гырысь урожайяс да сійӧн кыпӧдӧма крестьяналысь благосостояние.
Ӧтувъя видз-му овмӧсъяслӧн лыдыс Польшаын содӧ лунысь лун.
Но первой производственнӧй кооперативъяслы эз вӧв кокни — классӧвӧй врагъяс быдногыс зілисны мешайтны налы: жуглісны машинаяс, сотавлісны керкаяс да стрӧйбаяс, начкалісны скӧт да частӧ весиг виавлісны активистъясӧс.
Писательница петкӧдлӧ, кыдзи польскӧй челядь отсасьӧны верстьӧ йӧзлы тышкасьны классӧвӧй врагъяскӧд.
Хеля, коді мечтайтӧ лоны трактористкаӧн да весиг комбайнерӧн, вермас чорыда эскыны, мый сылӧн мечтаыс збыльмас.
Польша муяс вылын уджалӧны уна тысяча сӧветскӧй тракторъяс да комбайнъяс.
Ӧні, квайт вося план тыртӧм бӧрын, Польша стрӧитӧ тайӧ сложнӧй машинаяссӧ аслас заводъясын.
Уезднӧй народнӧй сӧветса председатель, коді висьталӧ благодарность Хелялы да сылӧн другъяслы наӧн петкӧдлӧм мужествоысь, шуӧ, мый Польша мунӧ веськыд туйӧд бурджык будущӧйлань.
* * *
Польскӧй писательяс активнӧя участвуйтӧны асланыс страналӧн югыд будущӧй вӧсна тышын.
Налӧн произведениеясын петкӧдлӧма Польшалӧн героическӧй важся кадысь эпизодъяс, рисуйтӧма трудӧвӧй человечестволӧн шуд вӧсна тышкасьысьяслысь образъяс, Польшаысь да народнӧй демократияса мукӧд странаясысь передӧвӧй йӧзлысь образъяс.
Налӧн книгаяс чуксалӧны польскӧй народӧс став мирын мир вӧсна тышӧ.
Ёна радейтӧмӧн висьталӧны польскӧй поэтъяс да писательяс Сӧветскӧй Союз йылысь — Польшалӧн бескорыстнӧй друг йылысь, сылӧн йӧз йылысь, кодъяс Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын стрӧитӧны коммунизм.
Передӧвӧй сӧветскӧй литературалысь примерсӧ босьтӧмӧн польскӧй литература лоӧ аслас странаын социализм стрӧитӧм вӧсна тышлӧн пыр ёнджык оружиеӧн.
{Елена Богушевская (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Дануся @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 11-30}
Елена Богушевская
Дануся
— А коді сетіс тіянлы менсьым адресӧс? — гусьӧник, тэрмасьтӧг юалӧ менсьым пани Дзерлацкая, коді комната пельӧсын копыртчӧма бӧчка весьтӧ да лӧдӧ менам гырничӧ капуста.
Сылӧн юалӧмас вӧлі мыйкӧ аслыснога, мый ме и казялі.
Ме, кӧтасьӧм паськӧма, сулала комната шӧрын, киын кута тыра кӧрзина да сетка, кытысь мыччысьӧма кузь нянь тупӧсь.
Зіля тӧдвылӧ уськӧдны.
Яськовская лавкаын?
Али Войцешкевич ордын?
А, тӧда нин!
Малиновскийяс ордын, кытысь ме ньӧби пызь...
— Найӧ висьталісны, мый тіян бур капуста, мый ті солалӧмныд быдса бӧчка, лӧсьӧдчылӧмныд восьтыны лавка, но гитлеровецъяс арестуйтӧмаӧсь тіянлысь компаньонкатӧ.
А гашкӧ, ме кывлі тайӧс Ягодзинскийсянь?
Пани Дзерлацкая сулаліс мелань мышкӧн да мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Ӧшинь дорын сулалысь нывка сідзжӧ чӧв оліс да эз видзӧд ме вылӧ.
Ме чувствуйті ачымӧс сідзи, быттьӧ шуи мыйкӧ лишнӧйӧс.
Пани Дзерлацкая медбӧрти веськӧдчис, бергӧдчис мелань чужӧмӧн да шуис достоинствоӧн, быд кыв бура думайтӧмӧн:
— Гитлеровецъяс эз арестуйтны менсьым компаньонкаӧс.
Прӧстӧ сійӧ висьмис.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ пӧрйӧдлӧ.
«И мыйла сійӧ пӧръясьӧ?» думышті ме дӧзмӧмпырысь.
Кузь тушаа, косіник, сійӧ матыстчис ме дінӧ капуста тыра гырничӧн, и сӧмын ӧні, сыкӧд орччӧн сулалігӧн, ме казялі, кутшӧм мучитчӧм, омӧльтчӧм вӧлі сылӧн блед чужӧмыс.
Менам дӧзмылӧмӧй быри.
Шуа весиг, мый пани Дзерлацкая кажитчис меным зэв мичаӧн аслас вывті югыд, быттьӧ синва вӧснаыс вушйӧм синъяснас, сьӧд синлысъяснас.
Менӧ чуймӧдіс тайӧ синъясыслӧн тэрыб видзӧдласыс, кодӧс вӧлі веськӧдӧма ӧшиньлань, ичӧтик пызан дорын чӧла сулалысь нывкалань.
Бура ыджыд, но шуштӧм комнатаын сӧмын и вӧліны ӧшинь дорас тайӧ ичӧтик пызаныс, табуретка, улӧс, стен бердын крӧвать, пельӧсын бӧчка, некымын тӧдтӧм предмет да кутшӧмсюрӧ гортса кӧлуй.
Зэрыс то дугдыліс, то ёнджыка заводитліс.
Мунны вӧлі оз позь.
— Кыдзи аддзан, татшӧм ичӧтик карын йӧзлы быть колӧ тӧдны ӧта-мӧд йывсьыс ставсӧ.
И вӧйпсьыны колӧ.
А ӧд ми тані некодӧс на огӧ тӧдӧй...
— миритчананогӧн заводитіс пани Дзерлацкая.
Ӧшиньяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын да убедитчӧм бӧрын, мый ывлаас зэрӧ на, ме тшӧтш сюйси сёрниас.
Вӧлӧмкӧ, пани Дзерлацкая ассьыс став деньгасӧ видзӧма тайӧ капуста вылас да вески вылӧ, а лавкасӧ сідзи и абу удайтчӧма восьтыны.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ, кыдзи и ми, Варшаваысь.
Локтӧма сійӧ татчӧ неважӧн, и сылы зэв сьӧкыдпырысь, колӧ шуны, ыджыд деньга вылӧ, удайтчӧма овмӧдчыны Ягодзинскийлӧн тайӧ комнатаас.
Тані ӧні нин кӧдзыд, а кутшӧмджык лоӧ тӧвнас!
— А ті тасянь ылын оланныд? — друг юаліс сійӧ менсьым.
Таӧдз сійӧ сёрнитіс сӧмын ас йывсьыс.
— Дачнӧй посёлокын, тасянь час мунны, — вочавидзи ме да аслам кӧсйытӧг ышловзи.
Кыдзи воӧдчыны сэтчӧдз?
Зэрӧ, няйт; заводитіс пемдыны, быттьӧ рыт нин воис.
— Тайӧ Бугланьын? — друг юаліс пани Дзерлацкая.
— Бугланьын?
Да, кӧть Бугӧдз ылын на.
Нёль либӧ вит километр, — ньӧжйӧник вочавидзи ме, ачым думайті, мунны ӧні али виччысьлыны кобӧмсӧ...
Ог, всё-таки бурджык виччысьны.
Но кобас-ӧ коркӧ?
— Тайӧ кытысянь ветлӧны прӧдуктала?
Пани Дзерлацкая пыр ёнджыка варовмӧ.
Нывка, полігтыр кывзысигмоз, локтӧ матӧджык.
Тӧдчӧ, мый сёрниыс найӧс интересуйтӧ.
Ме висьтавла налы, мый матігӧгӧрын олысь ӧткымын нывбабаяс писькӧдчывлӧны Буг сайӧ.
Мужчинаяс сідзжӧ.
Вайӧны шыдӧс, пызь, растительнӧй вый.
Мукӧддырйи и сливочнӧй вый.
— А ті сэні коркӧ вӧвлінныд?
— Нывкалӧн кагалӧн кодь вӧсни гӧлӧс, но сӧдз синъясыс видзӧдӧны, кыдзи верстьӧ мортлӧн, позьӧ шуны — весиг сюся, быдтор казялӧмӧн, гӧгӧрвоӧмӧн.
— Ті тӧданныд, мый сэні и кыдзи сэні?
— Ме вӧлі сэні, аддзылі.
Но ме вузавлі сӧмын ассьым кӧлуйӧс.
Но ме аддзылі...
Ӧні ми куимнанным сулалам тайӧ джынвыйӧ тыртӧм комната шӧрас, код пельӧсъясын сукмис нин рытъя пемыдыс.
Зэр кобӧ, пӧшти дзикӧдз дугдӧ.
Позьӧ нин мунны.
Весиг колӧ мунны.
Но ме вылӧ веськӧдӧм тайӧ синъясас мыйкӧ эм, мый тшӧктӧ висьтавлыны Буг сайӧ «набегъяс» йылысь.
Ме нин ачым увлекайтча тайӧ страшнӧй Буг йылысь висьтнас.
Да, да, сійӧ паськыда ойдӧма, пыр жӧ Ополье сикт сайын.
Керкаяс сулалӧны туй пӧлӧн, керкаясыс — сӧмын некымын, а на сайын нюжӧдчӧмаӧсь паськыд муяс, ылынджык — баддя расъяс, кодъяс сайын абу нин ылын и Буг.
Ӧшиньяссянь тыдалӧ, кыдзи ветлӧдлӧны пограничникъяс.
Эм на пиын ӧти, медся лёкыс, шуӧны сійӧс Вестфалец; сійӧ — зэв ыджыд тушаа, рыжӧй, ветлӧдлӧ понйӧн.
Менам вӧлі сьӧрысь сӧмын неуна важ паськӧм, кодӧс ме вузавлі, и то сӧмын Опольеын.
И век жӧ менӧ ӧлӧдлывлісны, медым ме писькӧдчывлі гусьӧн, рас пыр.
Кутшӧмджык нӧ налы, кодъяс нуӧдӧны настӧящӧй торговля да кодъяслы ковмывлӧ кыскавны пельпомъяс вылас мешӧкъяс!
Сэки ме друг видзӧдлі Дзерлацкаялӧн векньыдик пельпомъяс вылӧ.
Пӧжалуй, налы не кыпӧдны сьӧкыд грузтӧ.
— А уна миян народыс кулӧ? — терпитны вермытӧг, весиг настойчивӧя юасьӧ нывка, и синъясыс сылӧн видзӧдӧны верстьӧ мортлӧн моз стрӧга.
— Ыджыд процент кулӧ тайӧ пограничникъяслӧн пуляясысь?
Сідзи и юаліс слабиник гӧлӧсӧн: «Ыджыд процент кулӧ?»
Тайӧ юалӧмсьыс ме шӧйӧвоши да здук кежлӧ думыштчылі.
Аддза, мый пани Дзерлацкая ӧлӧдӧ менӧ, шенасьӧ кинас, быттьӧкӧ мыйыськӧ дорйысьӧ.
Ме надзӧник вочавидза:
— Но дерт, кулӧны.
Но кутшӧм процент — ог вермы висьтавны.
Вот неважӧн виисны Цихоцкийӧс.
Кулі и Ягусяк.
Мый нӧ? Тшыгъялӧмыд заставляйтӧ йӧзӧс мунны быдтор вылӧ.
Неужели ті, пани Дзерлацкая, кӧсъянныд мунны Буг сайӧ?
Зэрыс сэк кості дзикӧдз кобис, ӧшинь улын няйт гӧптыс лои лӧз.
Дзикӧдз нин пемдіс, а ме, мунӧм пыдди, видзӧда мам да ныв вылӧ, сулала тані, кутшӧмкӧ йӧз делӧясӧн нокся.
Правда, абу нин дзик йӧз делӧяс, весиг кыдз быттьӧ неуна аслам.
— Да сійӧ ӧмӧй лэдзас менӧ мунны Буг сайӧ?
— зэв ёна волнуйтчигтыр пӧшти горзӧ пани Дзерлацкая.
— Сійӧ ӧмӧй мукӧд челядь кодь жӧ?
А мый вылӧ миянлы овны?
Ми вузавлам медбӧръя трапьенымӧс.
Дануся лои привидение кодь.
Асьныд аддзанныд, кутшӧм сійӧ лои.
А менам сӧмын сійӧ ӧтнас и эм.
Сійӧ ӧд оз ов война помасьтӧдзыс.
— И немвиччысьтӧг скӧрмӧмӧн пани Дзерлацкая горзӧ: — Сійӧ кӧсйӧ командуйтны ме вылын!
И сэтшӧма жӧ волнуйтчигтыр, сэтшӧм жӧ пӧся горӧдӧ пызан дорын сулалысь нывка:
— А мӧвпыштлін-ӧ, мама, мыйла колӧ миянлы трапьеыс, сёяныс, тэнӧ кӧ виасны гитлеровецъяс?
И вот сулалӧны найӧ, дзик ӧткодьӧсь, кыдзи кык ва войт, ӧтиыс ичӧт, мӧдыс ыджыд, да скӧрысь горзӧны ӧта-мӧд вылас.
Кельыд, вӧсни вомдоръясысь лэбзьӧны на тэрыб, чорыд кывъяс, а тайӧ вывті югыд синъясыс тырӧмаӧсь нин шогӧн да гӧрдӧдӧны визувтны дась синваысь.
Но эг-ӧ мӧдтор кыв ме?
Мый шуӧ тайӧ нывкаыс?
— Позьӧ кувны общӧй делӧ вӧсна, но не мустӧм сёян вӧсна!
И сэк, быттьӧ казялісны, мый найӧ абу ӧтнанныс, мый на пӧвстын эм кодкӧ бокӧвӧй, найӧ пыр жӧ воисны ас садяныс, ланьтісны.
Меным весиг лои кыдзкӧ ӧбиднӧ, мый ме збыльысь налы бокӧвӧй, и ме шуи, мый, гашкӧ, кутшӧмкӧ удж сюрас и татысь.
Пани Дзерлацкая шога довкйӧдлӧ юрсӧ:
— Видлі нин, заводитлі то ӧтитор, то мӧдтор.
Ӧні некутшӧм удж нинӧм оз сет, сӧмын тӧргуйтӧм вердӧ.
Ме ӧмӧй ог тӧд?
— Тӧда, тӧда, — вочавидза ме да сідзжӧ шога довкйӧдла юрӧн.
А пани Дзерлацкая бара лоӧ мелі, вежливӧй; сійӧ ноксьӧ ме дінын, корсьӧ кутшӧмкӧ рузумтор, медым вевттьыштны менсьым капуста гырничӧс.
Корсьӧ бумага, медым эз кӧтась сеткаысь мыччысьӧм нянь тупӧсьӧй, бара кӧ зэрмас.
Колӧ жӧ меным мунны татысь!
Пӧшти порог дорас нин ме шуа:
— Кутшӧма жӧ ті... кутшӧма жӧ тіян нылыд мунӧ тіян вылӧ!..
И сразу, миритчӧм да гажмыштӧм бӧрын, кыкнанныс найӧ нюмъёвтісны ӧткодь нюмӧн да ещӧ ёнджыка лоины ӧткодьӧсь.
Найӧ кутчысисны кык чой моз, нылыс кутіс мамсӧ коскӧдыс, а мамыс сывйыштіс сылысь сьылісӧ.
— Ӧтнас сійӧ менам сӧмын и коли свет вылас.
Сы вӧсна ме сійӧс сэтшӧма и пӧтачита.
Сэтшӧм сійӧ менам капризнӧй...
«Капризнӧй? — думайта ме.
— Ставсӧ позьӧ шуны, сӧмын оз тайӧс».
Но Дануся Дзерлацкая збыльысь лоӧ пӧвадитӧм кага кодь:
— Менам тожӧ сӧмын сійӧ ӧтнас свет вылас.
Сідзкӧ, кыдзи нӧ ме верма лэдзны, медым сійӧс кутісны гитлеровецъяс?
Сылӧн челядь гӧлӧсыс юргӧ шмонитана да пӧшти гажаа.
И вот ме найӧс эновта; ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн найӧ вежливӧя прӧщайтчӧны мунысь гӧстякӧд.
Татшӧмӧн найӧ колины менам паметьын.
* * *
Стӧчджыка кӧ шуны, татшӧмӧн представляйта ме найӧс, кор недыр мысти бара гольӧдча буретш сійӧ жӧ ӧдзӧсас, Ягодзинский керкаӧ, кӧні эм уна рӧма стеклӧа терраска.
Збыльвылас, сӧмын ӧні ме казялі тайӧ стеклӧяссӧ: дикӧй виноградлӧн, коді водзті тупкыліс найӧс, гылалӧмаӧсь гӧрд коръясыс, и сійӧ ӧшаліс гӧрӧдӧсь кӧвъяс кодь кушмӧм заяса, кӧні кӧнсюрӧ вӧліны на посни сьӧд ягӧдъяс.
Да, тайӧ кад чӧжнас воис настӧящӧй ар.
А мыйта событиеяс лоины тайӧ война лунъясас!
Кымынысь скӧр немецкӧй синъяс видзӧдісны каскаяс увсяньыс!
Кутшӧма повзьӧдліс эсэсовскӧй бандаяслӧн сьӧкыд сапӧг шыыс, кутшӧм тшӧкыда кывліс сиктса пемыд керкаясын оружиеӧн зяльскӧм!
А кутшӧм отчаяние тӧдчис чужӧм вылас йӧзлӧн, кодъясӧс кутавлісны облаваяс дырйи!
* * *
Унапӧлӧс юӧръяс воалісны ортсыса мирысь.
Корсюрӧ буръяс, корсюрӧ омӧльяс.
Мукӧддырйи кажитчис, мый регыд война помасяс, а пӧраясӧн — мый сійӧ некор оз помась.
И сыысь, кутшӧмӧсь вӧліны юӧръясыс, дачнӧй посёлокса миян керкасянь карӧдз туйыс кажитчис либӧ бура тӧдсаӧн, либӧ тӧдтӧмӧн.
Разнӧйӧн кажитчисны и арся шонді водзын ӧзимъяслӧн матӧвӧй вежӧдыс, и чим лӧз небеса весьтын туйдорса кыдзьяслӧн синтӧ ёрана зарни рӧма коръясыс, и канава весьтын пипуяслӧн сырмысь гӧрд коръясыс.
Асывъяснас сёнъясын дзирдалісны нин йилӧн посньыдик зеркалӧяс.
Налӧн пыдӧсас вӧлі гӧрд да кольквиж коръясысь мозаика.
Карбердса муяс вылысь важӧн нин кералісны медбӧръя капуста мачьяс.
Шома капуста позьӧ вӧлі босьтны посёлокса уна лавкаысь, но ме, ассьым привычка вежтӧг, таркниті Ягодзинский керкаӧ, шуйгавывса мӧд ӧдзӧсас.
А таркӧдчыштӧм бӧрын здук мында виччысьышті да представиті аслым керкаса олысьяссӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн найӧ колины менам паметьӧ.
Быттьӧ нэм чӧжныс найӧ долженӧсь вӧлі сулавны сідзи, кыдзи сулалісны сэки, — Дзерлацкаяяс мам да ныв.
Эз, эз нэм чӧжныс сулавны найӧ сідзи.
Меным ӧдзӧссӧ восьтіс Дануся, сійӧ вӧлі жугыль, воддза сертиыс ещӧ ёнджыка омӧльтчӧма да слабитӧма.
Но сійӧ пыр жӧ тӧдіс менӧ, челядь моз меліа нюммуніс; аслас кельыдлӧз водздӧранас чышкыштіс дзик ӧтка улӧс да корис менӧ пуксьыны сэтчӧ.
А мамыс эз вӧв.
И тайӧ менӧ шензьӧдіс: сэтшӧм торъявтӧмъясӧн колины найӧ менам паметьын.
Ӧні нылыс матыстчис пельӧсын сулалысь бӧчка дорӧ да, кыдзи водзті вӧчліс тайӧс мамыс, кутіс лӧдны пу паньӧн капуста, а ачыс вӧлі бӧчкасьыс муртса джуджыдджык.
И мамыс моз жӧ бергӧдчывтӧг, веськодьпырысь варовитіс мекӧд.
Пыр жӧ юаліс, кутшӧма олӧны менам соседъяс, ветлывлӧны оз Буг сайӧ.
Интересуйтчис и лёк охранник Вестфалецӧн и пӧрысь Цихоцкаяӧн, кодлысь пограничникъяс виисны писӧ.
И кыдзи сэки мам гӧлӧсас, сідзи и ӧні Дануся гӧлӧсын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, мый тшӧктіс меным не тэрмасьны ӧтветӧн.
— Ветлывлӧны...
Эз, бӧръя кадӧ некодӧс эз вины, ме та йылысь эг кывлы.
Неужели мамочкаыд... мамыд, — шуи ме, кор дум вылӧ уси, кыдзи сійӧ шуӧ, — неужели мамыд ветлывлӧ Буг сайӧ?
Дануся чӧв олыштіс, сэсся дженьыдика висьталіс меным, мый збыльысь «мам век жӧ вӧчис ас ногыс».
— Но ті энӧ зільӧй менӧ успокоитны, висьталӧй меным правдасӧ, — содтіс сійӧ чорыда да дзик нин эз челядь ногӧн.
И пыр жӧ бергӧдчис мелань, быттьӧкӧ лои сылы яндзим да, ӧні нин рама, бара корис, медым ме висьталі сылы, кыдзи сэні, Буг саяс.
И бара ме висьтала важсӧ: паськыд туй, кильчӧяса пу керкаяс, бадьяс... ньӧдздӧм муяс... бадьяс... ойдӧм ваяс... бадьяс... Буг... пограничникъяс...
Аддза сылӧн вывті сӧдз, паськыда восьтӧм синъяслысь сюсь видзӧдлассӧ, аддза шога топӧдӧм, ичӧтик вом, аддза вывті нин омӧлик ичӧтик кияс, кодъясӧс сійӧ кресталӧма не туша сертиыс ыджыд кельыдлӧз водздӧра вылас.
Кыла ассьым гӧлӧсӧс тайӧ шуштӧм, рӧмыд комнатаас, кӧні сулалӧны крӧвать, бӧчка, ичӧтик пызан да табуретка, гӧлӧс, коді тэрмасьтӧг висьтавлӧ пограничникъяс йылысь да Буг сайын тӧргуйтӧм йылысь.
И артмыліс сідз, быттьӧ пограничникъяс пукалӧны асланыс сторожевӧй будкаясын, нинӧм оз аддзыны да нинӧм оз кывны, равнодушнӧйӧсь да тупӧйӧсь, да ноксьӧны сӧмын асланыс делӧясӧн.
Быттьӧ некод оз и пыдди пукты найӧс.
Быттьӧ пельпомъяс вылас мешӧкъяса йӧз свободнӧя да тӧждысьтӧг ветлывлӧны мӧдар берегӧ да бӧр воӧны, и некод найӧс оз сувтӧд..
Ичӧтик Дзерлацкая кывзӧ...
Чужӧмыс сылӧн гажмыштӧ, волнуйтчӧмыс чиныштӧ, сійӧ нин видзӧдӧ дзик челядь моз.
Но оз дыр: вот Дануся бара нин быттьӧ менӧ оз аддзы.
Сійӧ то веськодьпырысь чӧвтлӧ синсӧ будильник вылӧ, то видзӧдлывлӧ ӧшиньӧд.
И друг зэв ёна повзьӧмӧн шуӧ:
— А сійӧ кӧ оз во квайт часӧдз, сэки мый?
А, вот кыдзи артмӧ тэкӧд, Дануся!
Гӧгӧрвоа, мый тэныд колӧ.
Колӧ меным сералыштны сы вылын, мыйысь тэ сэтшӧма полан, колӧ тэныд кагалы моз висьтавны: «Оз кӧ лок квайт час кежлӧ, локтас квайт да джын кежлӧ либӧ сизим кежлӧ».
Дануся лоӧ спокойнӧй, котралӧ комнатаӧд, корсьӧ бумага, медым вевттьыны гырнич, босьтӧ деньга, лыддьӧ, сетӧ сдача.
Но друг сійӧ бара лоӧ серьёзнӧй, бара думыштчӧ.
— А лоӧ кӧ нин кӧкъямыс, а мам век на... а мам оз лок?
— юалӧ сійӧ мыкталігтыр, ньӧжйӧник.
Ӧні и ме лоа серьёзнӧй:
— Кывзы, Дануся, оз позь тадзи сёрнитны: а квайтын кӧ, а сизимын кӧ, а кӧкъямысын кӧ...
Тайӧ некытчӧ туйтӧм.
Колӧ сідзи шуны аслыд: мам вермас вообщӧ не локны талун, и тайӧ ньӧти оз петкӧдлы, мый лои мыйкӧ омӧльтор.
Менам соседкаӧй зэв частӧ волывлӧ сӧмын мӧд лунас, а то и коймӧдас.
— Збыль?
Тайӧ кывъяссӧ кывзігӧн Дануся быттьӧ юӧ ловзьӧдан ва.
Видзӧдӧ ме вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн, ичӧтик кага моз вомсӧ калькнитӧмӧн.
Здук мында ми кыкнанным чӧв олам.
Кылӧны гӧлӧсъяс ӧшинь сайын, улича кузя мунысь телегалӧн таркакылӧмыс.
Заводита лӧсьӧдны ассьым тубрасӧс.
— Ті мунанныд? — повзьӧ Дануся.
— Виччысьлӧй ещӧ! — корӧ, пӧшти кевмысьӧ нывка.
И ме бара пукся улӧс вылӧ.
Лоӧ зэв лӧнь.
— Кывзы, Дануся, — заводита ме.
— Тэ ӧмӧй век тадзи...
Тэ ӧмӧй век тадзи асьтӧ кутан, кор мамтӧ виччысян?
Сійӧ оз сразу вочавидз.
Ми видзӧдам ӧта-мӧд вылӧ.
И вот вошӧ миян костын арлыдын торъялӧм.
Кольӧ сӧмын бура тӧдса, миянӧс йитысь виччысьӧм.
Дануся вештӧ синъяссӧ, быттьӧ яндысьӧ.
— Век, — шуӧ сійӧ.
— Тані ещӧ ӧтитор...
Ті сэтшӧм тӧлкаӧсь, ті гижанныд книжкаяс, сідзкӧ тіянлы колӧ гӧгӧрвоны.
Ме ёна чуйми:
— Кытысь ті тӧданныд, мый ме гижа книжкаяс?
Дануся пӧшти гажаа серӧктӧ:
— Ті чайтанныд, мый ме нинӧм ог тӧд?
Ӧд кор папа вӧлі на миянкӧд, то ми...
— И сійӧ друг ланьтӧ.
— Тані, дачнӧй посёлокын, ті верманныд не повны, — небыда, пӧшти покровительственнӧя шуӧ Дануся.
— Ми унаысь сёрнитлім мамакӧд, мый тані ӧд абу гестапо, а сӧмын тайӧ йӧй эсэсовецъясыс.
Налӧн делӧ — паёкъяс, картупель, порсьяс, а абу книжкаяс.
Но Варшаваӧ тіянлы колӧ ветлывны кыдз позьӧ шочджыка, — помалӧ сійӧ, кыдзи татшӧм делӧясас бура разбирайтчысь морт.
Ме чӧв ола да пыр ёнджыка шензя, а сійӧ бара висьталӧ ассьыс.
Рӧмдытӧдзыс сійӧ век виччысьӧ спокойнӧя, сёйӧ, оз бӧрд да оз пов мамыс вӧсна.
Но сылы лоӧ пыр сьӧкыдджык, сы вӧсна мый сылы кажитчӧ, мый мамыс сӧвсем оз лок.
Ме торки сылысь висьталӧмсӧ:
— Кывзы, Дануся, кымын арӧс тэныд, збыльысь?
— Дас ӧти.
А ті чайтінныд — сизим?
Быдӧн думайтӧны, мый сизим.
Но тайӧ менӧ оз дӧзмӧд, сы вӧсна мый миян рӧдын первойсӧ ставныс посниӧсь, а сэсся гырыся быдмӧны.
И мама шуӧ, мый татшӧм жӧ ичӧтӧн вӧлӧма и сійӧ, и дядь, и вок...
Дануся друг чӧв ланьтӧ, и сійӧ пыдісянь ышловзьӧ.
— Да, овлӧ тадзи, — сӧглашайтча ме, медым сӧмын мыйкӧ шуны.
Но Дануся ме вылӧ оз нин видзӧд: сійӧ оз вӧрзьы, чужӧмыс сылӧн зэв ёна зэвтчӧма.
— Дануся!
Но сійӧ шеныштӧ кинас, кывзысьӧ.
Ӧні и ме нин кыла.
Кыла посводзсьыс кок шыяс.
Дануся чирӧстӧмӧн уськӧдчӧ ӧдзӧслань.
Дзерлацкая сулалӧ порог дорын, мышкас сьӧкыд мешӧк.
Сійӧ сьӧкыда лолалӧ, ӧдва ловъя.
Дзерлацкая матыстчӧ пызан дорӧ да бергӧдчӧ мышнас, медым мыджсьыны мешӧкнас пызанӧ.
— Энлы!
Лэдз нин менӧ, лэдз!
Сійӧ разялӧ кутшӧмкӧ кӧвторъяс да мездысьӧ нывсьыс, сы вӧсна мый Дануся пӧдтӧ сійӧс, шудысла садьсӧ воштӧмӧн горзӧ, чирзӧ.
Ме муна, медым не мешайтны налы.
Ӧшинь увті мунігӧн кыла, мый нимкодьла горзӧм вежсис укӧрайтӧмӧн:
— Мыйла тэ та дыра эн лок?
Мыйла вообщӧ ветлін?
А мамыс скӧра вочавидзӧ:
— А тэ сёйин сійӧс, мый вӧлі лӧсьӧдӧма?
Эн?
Мыйла эн сёй?
Мамыдлы лёк вылӧ?
Вензьӧм лоӧ пыр ярджык, пыр гораджык.
Кильчӧ вылӧ петӧ Ягодзинский, джуджыд сапӧга да лӧз кепкаа.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоана довкнитӧ юрнас:
— Найӧ век тадзи вензьӧны, а ӧта-мӧдныстӧг овны оз вермыны.
Гӧпъяс кытшовталӧмӧн ми ӧтлаын мунам базарлань.
— Капуста налысь босьтанныд? — юалӧ Ягодзинский да сэк жӧ юӧртӧ, мый талун асывсяньыс гитлеровецъяс кытшалӧмаӧсь узкоколейка станция да кутӧмаӧсь нелямын мужчинаӧс.
И ещӧ, мый Варшаваын бара страшнӧй облаваяс да мый Войцешкевич ордысь позьӧ карточкатӧг ньӧбны макаронъяс.
Ме кӧсъя юавны сылысь тайӧ узкоколейка йывсьыс да облаваяс йылысь, но сійӧ саялі нин базар вылын сулалысь вӧла-доддяяс костӧ.
Зато няйт уличалӧн мӧд местаын ме паныдася тыртӧм бидонъяса Будковакӧд.
Сійӧ сідзжӧ висьталӧ, мый Варшаваын бара облаваяс.
И содтӧ, мый сёрнитӧны, быттьӧкӧ татчӧ должен воны кутшӧмкӧ выль жандармерия — шуцполицайяс ли мый ли...
— Шуцполицайяс?
А мый нӧ найӧ кутасны тані вӧчны?
— А ме тӧда?
И Будкова вошӧ йӧз пӧвстӧ, кодъяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь кутшӧмкӧ телега гӧгӧр.
Ме муна водзӧ ӧтнам.
Карса улича вуджӧ туйӧ, кӧні первойсӧ тӧдчисны ветлысь-мунысьяслӧн кок туйяс, а водзӧ сійӧ пыр лоӧ чорыдджык, телега туйясын стеклӧ кодь вӧсньыдик йи.
«Мый найӧ кутасны тані вӧчны?»
Туйдорса кыдзьяслӧн вӧсньыдик увъяс вылын ва войтъяс пӧрӧны мича жемчужнӧй шарикъясӧ; пожӧмъяссянь кылӧ кӧть и слаба, но чӧскыд дук...
Ок, оз, найӧ татчӧ оз локны!
Мыйта нин вӧліны разнӧй сёрниясыс!
Со потшӧс, жугалӧм забор, ылынджык орйӧдлӧм кӧрт сеткаысь ӧграда, эрд, а сэсся веськыдвылас — кыдзьяс пӧвстын керка.
Немвиччысьтӧг шымыртӧ полӧм: эз-ӧ мыйкӧ ло?
И сьӧлӧм вылын друг лоӧ кокни: эз, нинӧм эз ло.
Ставыс важногӧн: и гӧрдӧдз доналӧм пач, и картупеля шыд весьтын чӧскыд ру, и карса юӧръяс йылысь век ӧткодь юасьӧм.
— Да нинӧм торъяыс абу, — висьтала ме, — сӧмын вот нелямын мортӧс кутӧмаӧсь талун узкоколейка станцияын.
И ещӧ ме кывлі, мый татчӧ долженӧсь воны шуцполицайяс.
И мый Варшаваын облаваяс.
— Коді висьталіс?
— Будкова...
— Ок, Будкова, сійӧ мыйкӧ век думыштас!..
Тэ вайин капустасӧ?
Колӧ кыдзкӧ пасйыны праздниксӧ: праздник вечерняӧ долженӧсь лоны капустаа пирӧгъяс.
Капустаа?
Тайӧ кывйыс пыр жӧ дум вылӧ уськӧдӧ Дзерлацкаяясӧс, мамӧс да нылӧс, кодъяс радейтӧны ӧта-мӧднысӧ, вензьӧны, кодъяс дзик ӧткодьӧсь да кутшӧмкӧ аслысногаӧсь...
* * *
Трубаясысь тшыныс кайӧ сюръяӧн тӧвся кельыд небесаас.
Юкмӧсъяс йизьӧмаӧсь.
Лӧзов чукля вуджӧръяс водӧны туй пӧлӧн лым вылӧ.
Ягодзинский керка терраса вылын шуйгавывса мӧд ӧдзӧслӧн иганыс сідзи и сотӧ китӧ кӧдзыдысла.
— А ми муртса на сёрнитім Данусякӧд тіян йылысь! — сералӧ Дзерлацкая, коді сулалӧ плита дорын.
— Ми сідзи и решитім, мый ті локтанныд миян ордӧ праздник кежлӧ капустала.
Сійӧ кажитчис меным неуна вежсьыштӧмаӧн.
Веселджык лоӧма, быттьӧкӧ справитчыштӧма.
Комнатаас лоӧма кыдзкӧ шоныдджык, лӧсьыдджык.
— Аддза, ті лӧсьӧдӧмныд нин овмӧс, пани Дзерлацкая.
Кутшӧма нӧ мунӧ Буг вылад тӧргуйтӧмыд?
Дзерлацкая зумыштчӧ.
Сӧмын недыр мысти сійӧ дӧзмӧмӧн шуӧ:
— Да сійӧ ӧмӧй менӧ лэдзис Буг сайӧ ветлыны?
Вӧчис всё-таки ас ногыс.
Менӧ эз лэдз, а ачыс муніс.
— И выразительнӧя индіс комната вылас: — Со мый сійӧ вӧчис.
Заставитіс менӧ пирӧгъяс пӧжавны, а ачыс вузавлӧ найӧс узкоколейка вылын.
Мунӧ кӧкъямыс час да ветымын минутаын, а локтӧ дас кык бӧрын.
Но, мый ті шуанныд та вылӧ?
— первой будильник вылӧ, сэсся ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юалӧ сійӧ.
Мый нӧ ме шуа?
Ачым ог тӧд, мый вочавидзны.
Меным бура тӧдса югыд синъяс юалана видзӧдӧны ме вылӧ, и ме ог тӧд, мый найӧ виччысьӧны месянь: Данусялысь татшӧм асныралӧмсӧ ошкӧм али дивитӧм?
Но, вӧлӧмкӧ, пани Дзерлацкая нинӧм месянь оз виччысь.
Сійӧ пуксьӧ ляпкыдик табуретка вылӧ, коді водзті тані эз вӧв, да висьтавлӧ, кыдзи век, тэрыба, сьӧлӧмсяньыс аслас Дануся йылысь.
Сы йылысь, кыдзи Дануся сэтшӧм ёна шогсис сы вӧсна, мамыс вӧсна, мый дзикӧдз омӧльтчис.
Гортас бӧр локтӧм бӧрын мамыс сулывліс сійӧс пӧшти садьтӧгыс, виччысьӧмысла мучитчӧмаӧс.
И Дануся век долис: «Тэ менам ӧтнад тані колин.
И мый лоас, фашистъяс кӧ тэнӧ кутасны?
И оз общӧй делӧ вӧсна, а сӧмын нянь кусӧк вӧсна».
Пани Дзерлацкая чеччӧ, бара видзӧдлывлӧ часі вылӧ; и, кыдз быттьӧ неуна успокоитчыштӧм бӧрын, гордитчӧмӧн висьталӧ, кыдзи Дануся удждӧма мельниклысь деньга, кыдзи мамыс ветлігкості ставсӧ добитчӧма, быдтор йылысь думыштӧма...
— Быттьӧ верстьӧ морт, шуа тіянлы, дзик быттьӧ верстьӧ морт!
А кыдзи сылы везитӧ!
Кыдзи сылысь ньӧбалӧны!
Муртса локтас, горӧдас: «Свежӧй пирожокъяс!
Гортын пӧжалӧм пирожокъяс!», сы дінӧ пыр жӧ локталӧны йӧз.
Ті асьныд аддзанныд, кор мунанныд Варшаваӧ.
Но ӧні, праздник водзвылын, ті, дерт, онӧ нин мунӧй?
Ог, праздник водзвылын, тыдалӧ, оз удайтчы мунны.
Колӧ мыйсюрӧ вӧчны гортын, лӧсьӧдны кутшӧмсюрӧ сёянтор.
Пани Дзерлацкая бара жугыльмӧ:
— Да, да, колӧ мыйкӧ лӧсьӧдны...
И тюрьмаӧ передача колӧ нуны, кӧть и огӧ тӧдӧй, передайтасны-ӧ сійӧс тайӧ негӧдяйясыс.
Сійӧ думыштчылӧ здук кежлӧ, а сэсся водзӧ висьталӧ:
А медся омӧль праздник дырйи сылы, кодлы лоӧ дзебсясьны вӧрын либӧ ещӧ кӧнкӧ, кыдзи зверлы, код бӧрся вӧтчӧны.
И кыдзи татшӧмыслы посылка гортсьыс сетан?
— шуӧ сійӧ шога.
— Ми Данусякӧд частӧ на йылысь казьтывлам, а сэсся войнас сійӧ сэтшӧма бӧрдӧ, сэтшӧма бӧрдӧ...
Ӧд и батьыс сылӧн, и вокыс, а ӧні и верӧслӧн чойыс Павиакынӧсь *.
* Варшаваын тюрьма.
Миян став семья — революционеръяс! — гордӧя шуӧ сійӧ.
Возвышеннӧй чувствояса чужӧмыс сылӧн пӧшти зэв мича. ≠
Неуна тшыкӧдӧны сійӧс сӧмын вывтіджык сӧдз синъясыс, кодъяс сэтшӧм тэрыба кисьтӧны синва.
Видзӧда сы вылӧ, кывза.
— Верӧсыдлӧн чойыс — тайӧ буретш сійӧ компаньонкаыс, коді быттьӧкӧ висьмӧма?
— Да, да!
Мыйла ме кута пӧръясьны!
Ме ӧд аддза, мый ті сідзжӧ...
Ми дыр чӧв олам.
Ывлаын йӧзыс ветлӧдлӧны, варовитӧны; кылӧ, кыдзи мостӧвӧй кузя прӧйдитіс телега.
Быдлаын праздникводзвывса жуӧм.
— Вот водзті, кор вӧвліны праздникъяс... — думыштчӧмӧн казьтывлӧ пани Дзерлацкая.
— Интеллигенция, гашкӧ, найӧн эз зэв интересуйтчы, но порядочнӧй пролетарскӧй семьяын быдтор должен вӧлі лоны дӧвӧль...
Верӧсӧй вӧлі наборщикӧн, нажӧвитліс эз омӧля.
Частӧ ме думайтла: мый эськӧ сійӧ шуис, тӧдіс кӧ, мый сылӧн нылукыс ӧні котралӧ вагонъясӧд кӧрзинкаӧн, вӧчӧ, мый окота, и ме ачым лэдзи сійӧс та вылӧ? — немвиччысьтӧг, волнуйтчигтырйи шыасьӧ сійӧ ме дінӧ.
— А мый нӧ сылы шунысӧ?
Нимкодь эськӧ лои.
— Ті сідз думайтанныд? — Пани Дзерлацкая бара видзӧдлӧ будильник вылӧ.
— Нимкодь эськӧ лои, мый нылыс сылӧн татшӧм делӧвитӧй, самостоятельнӧй, мый любитӧ мамсӧ.
Пани Дзерлацкая нюмъялӧ:
— Мый любитӧ, сы йылысь и сёрнитны оз ков!
Сійӧ прӧстӧ йӧймылӧ вӧлі ме вӧсна полӧмысла.
— А ӧні ті йӧйталанныд сы вӧсна полӧмла?
Абу ӧмӧй збыль?
Ме пыр жӧ куті каитчыны тайӧс шуӧмысь, кор аддзи, кыдзи вежсис сійӧ чужӧм вылас.
Ме дзик пыр содта, мый Данусялӧн, дерт, вӧліны помкаяс тӧждысьны сы вӧсна, мамыс вӧсна.
Но повны Дануся вӧсна сылӧн абу некутшӧм помка.
Оз жӧ ӧд гитлеровецъяс вӧрзьӧдны поездъясын челядьӧс...
Весиг гитлеровецъяс...
Пани Дзерлацкая бара гажмыштіс.
И татшӧм нимкодь, спокойнӧй чужӧма сійӧ колис менам паметьын.
Век кежлӧ.
Сы вӧсна мый меным сэсся эз удайтчыв сійӧс аддзывны.
Ни сійӧс, ни Данусяӧс.
* * *
А, колӧ шуны, сійӧ тӧвнас ме ветлі узкоколейка кузя Варшаваӧ.
И весиг некымынысь.
Ӧтчыд меным кажитчис, мый ме кыла Данусялысь челядь гӧлӧссӧ уна гӧлӧс пиысь, кодъяс горзісны кампетъяс, начинкаа карамелькаяс, ирискаяс, папиросъяс, булочкаяс, свежӧй булочкаяс йылысь...
Но эз, тайӧ эз вӧв сылӧн гӧлӧсыс.
Эз ӧтчыд паныдасьлыв меным свежӧй пончикъяс тыра чемоданчика олӧма мужчина, паныдасьліс и пирожокъяс тыра кӧрзинаа мича ныв, брюнетка, но Дануся эз вӧв.
Вӧліны нывбабаяс, кодъяс нуисны сьӧкыд мешӧкъяс либӧ йӧв тыра бидонъяс.
Вӧліны нывбабаяс, кодъяс нуисны зэв гырысь, но не на серти кокни, гадь кодь нопъяс, сы вӧсна мый сэні вӧліны тыртӧм бидонъяс.
Вӧліны Варшава карбердса олысьяс, джуджыд сапӧгъясаӧсь да лӧз картузъясаӧсь, кодъяс занимайтчисны тӧргуйтӧмӧн.
Паныдасьлісны ӧчкияса, портфельяса омӧльтчӧм интеллигентъяс, вӧліны местнӧй лавочницаяс, кодъяс ветлӧмаӧсь Варшаваӧ тӧварла, но Дануся эз вӧв.
Узкоколейка вагонъясын век вӧлі шума: пассажиръяс сёрнитісны делӧяс йылысь, тӧваръяс йылысь, висьтавлісны ветлӧм-мунӧм йылысь, сы йылысь, мый тані виӧмаӧсь, эстӧн кутӧмаӧсь, а сэні лыйлӧмаӧсь...
Пӧраясӧн ставныс чӧв ланьтлісны, кор казявлісны каскаяс улысь зэв скӧр синъяс, но мыйӧн сӧмын ланьтліс сьӧкыд немецкӧй сапӧгъяслӧн кок шы, шум да зык кыптывлісны важсьыс ёнджыка.
Да, да, узкоколейка вылын муніс, кыдзи и век, шума олӧм, но Дануся сэні эз участвуйт.
«Мый нӧ, — думайті ме, — буракӧ, сійӧ ветлӧ мукӧд часъясӧ либӧ прӧстудитчис да пукалӧ гортас.
Колӧ эськӧ пыравны на ордӧ».
Мый и сёрнитны: думайті ме сы йылысь этша.
Гашкӧ, некымынысь и усьлі сійӧ меным дум вылӧ, но менам юрӧй вӧлі тырӧма аслам делӧясӧн, аслам тӧждысьӧмъясӧн, аслам волнуйтчӧмӧн.
Но ӧтчыд, кор ме вӧлі лӧсьӧдча петны Радзиминын поездысь, меным син улӧ усины рудов-турунвиж ус, лӧз картуз улысь мелі да мудер синъяс, а медбӧрын тыдовтчис и ачыс пан Ягодзинский, курткаа, джуджыд сапӧгъяса, ӧти киас — кӧрт пач труба, а мӧдас — виж бумага тубрас.
Петігас сійӧ пӧшти вошлі нин йӧз чукӧрас, но сэсся бара тыдовтчис ӧдзӧс дорын, кӧні босьталісны билетъяс.
Ми мӧдӧдчим ӧтлаын улича кузя.
Ме юалі олысьяс йывсьыс, сійӧ ичӧтик Дануся йывсьыс, коді вузасьліс пирожокъясӧн узкоколейка поездъясын.
— Сідзкӧ ті нинӧм онӧ тӧдӧй?
Гитлеровец виис сійӧс Маркиын недель куим сайын.
Меным лои мыджсьыны стен бердӧ.
— Но ӧд фашистъяс оз виавны челядьӧс поездъясын...
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрбок да кутіс шӧпкӧдны:
— Ті вот кывзӧй!
Тыдалӧ, найӧ кыйӧдчӧмаӧсь ӧти зонка бӧрся да казялӧмаӧсь, кыдзи сійӧ мыйкӧ сюйӧма нывкаыдлы кӧрзинкаас.
Мыйӧн сӧмын поездыс вӧрзьӧма Маркиысь, жандарм уськӧдчӧма Дануся дінӧ.
Но и сійӧ вӧлӧма сюсь морт.
Нинӧм он шу...
Тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый делӧыс омӧль, да ставсӧ, мый вӧлі сьӧрсьыс, шыбитӧма ӧшиньӧд.
Жандарм сэн жӧ места вылас и виӧма сійӧс прикладнас.
Но кӧрзинкасьыс нинӧм абу аддзӧма, пирожокъясысь кындзи.
А тӧданныд, мый сійӧ нуӧ вӧлӧм кӧрзинка пыдӧсас?
Ме ог вӧлі тӧд.
Ме сулалі стен бердӧ мыджсьӧмӧн; бура аддзи ветлысь-мунысьяссӧ, аддзи Ягодзинскийлысь турунвиж уссӧ.
— Вот мый... — Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гӧгӧрбок да, меным чужӧмӧ видзӧдігтыр, яснӧя да тӧдчӧдӧмӧн вашкӧдіс: гранатаяслы за-палъ-яс!
Думыштлӧй сӧмын — гранатаяслы запалъяс.
Ті кыланныд?
Татшӧм нывкаыслӧн!..
Ме чӧв олі.
А сійӧ, здук мында чӧв олыштӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Ме рад, мый мыні татшӧм олысьясысь.
Став семьяныс налӧн татшӧм.
Сёрнитӧны, мый сійӧ том зонмыс — сылӧн вок.
Партизанитӧма вӧрын.
А батьсӧ немецъяс кутӧмаӧсь, и некод оз тӧд, ловъя-ӧ сійӧ.
Ме чӧв олі.
Ме эг лысьт юавны мам йывсьыс.
Но сійӧ ачыс висьталіс, мый мамыс вошӧма мӧд лунас жӧ.
Весасьӧма.
Мунӧма.
— Ті эськӧ сійӧс энӧ тӧдӧй.
Быттьӧ дзик мӧд морт.
Дзормис дзикӧдз.
Но видзӧднысӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй, ни ӧти кыв эз шу.
Вот кодъяс найӧ вӧлӧмаӧсь!..
Но, таті меным кежны, а тіянлы веськыда.
Сӧмын ӧні ме казялі, мый миян унакодь нин мунсьӧма.
Ми вӧлі мунам Войцешкевичлӧн дзуртысь ӧдзӧса лавка дінті, кытысь петалісны йӧз.
Ягодзинский кольччыліс на дінӧ, но недыр мысти бара вӧтӧдіс менӧ:
— Ӧні найӧ квартираын олӧны мукӧдъяс.
Менам гӧтырлӧн чойыс челядьыскӧд.
Сылӧн сідзжӧ бур капустаыс.
Весиг бурджык на.
Ковмас кӧ, волӧй...
{Елена Бобинская (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Партизанлӧн пи @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 31-44}
Елена Бобинская
ПАРТИЗАНЛӦН ПИ
Луныс заводитчис кыдзкӧ аслысногӧн.
Ывла вылын оз на вӧлі тӧдчы югдӧмыс, кор воис дедушка.
Янек шебрасис юр вывтіыс унасикас лӧскутъясысь вурӧм эшкынӧн да лэччысис узьӧм улӧ.
Но шебрас увсяньыс сійӧ век жӧ кыйкнитлывліс синпӧвнас дедушка вылӧ.
Старик бритчӧма, кыдзи век воскресеньеясӧ, да пасьталӧма праздничнӧй сюртук.
Но талун сійӧ вӧлі кыдзкӧ торъя нин весел, быттьӧ друг томмыштӧма.
«Тайӧ абу прӧста», мӧвпыштіс Янек.
Сылы кажитчис подозрительнӧйӧн и сійӧ, мый дедушка эз лэдз мамлы весиг кыдз колӧ пасьтасьны, а пыр жӧ корис сійӧс кухняӧ да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Сэсся Янек кыліс, кыдзи мамыс горӧдіс: «Господьӧй енмӧй!», а дедушка заводитіс успокаивайтны сійӧс.
«Тайӧ абу прӧста».
Янеклӧн унмыс пыр жӧ палялі.
Кор мамыс пырис комнатаӧ, сійӧ вӧлі нин паськӧма да лӧсьӧдіс ассьыс вольпасьсӧ.
— Мый тэ татшӧм водз чепӧсйин?
Узьыштін на эськӧ, — шуис мамыс.
— Кӧза колӧ лэдзны, — нурбыльтіс детинка.
Сійӧ пыр жӧ казяліс, мый мамыслӧн гӧрдӧдӧмаӧсь синъясыс, быттьӧ сійӧ бӧрдӧма, но оз вӧлі тӧдчы, мый сійӧ мыйыськӧ шогсьӧ.
Сійӧ сӧмын зэв ёна тэрмасис, и сылӧн кисьыс ставыс гылаліс.
Пач, быттьӧ нарошнӧ, эз кӧсйы ломзьыны.
Янек эз вермы терпитны да шуис:
— Ме ачым ломзьӧда.
Минута мысти пӧдан сайын трачкӧдчис би.
Мам кватитіс ведра, медым котӧртны вала, сэсся шыбитіс ведрасӧ да босьтіс миска:
— Пукалышт, папа, ме кӧза лысьтышта.
— Некытчӧ тэрмасьнысӧ, миян уна на кадыс, — успокоитіс сійӧс дедушка.
А ачыс эз вермы пукавны, быттьӧ сійӧс мыйкӧ тревожитіс.
Сійӧ ӧзтіс каллянсӧ да пуксис ӧшинь дорӧ.
Мам котӧрӧн пырис йӧв тыра мискаӧн, пуктіс сійӧс пузьӧдны да уськӧдчис чуксавны ыджыд чойӧс Виктяӧс, коді узис сылӧн крӧвать вылын.
— Пӧттӧдз узьны оз лэдзны! — ропкис Виктя.
— Муртса югдігас чуксалӧны!
— Чеччы, чеччы, Виктя! — стрӧга горӧдіс сы вылӧ дедушка, и Виктялы быть лои пасьтасьны.
А ичӧт чойӧс, дас нёль арӧса Анкаӧс, дедушка эз тшӧкты чуксавны.
Йӧлыс пузис да петіс, и мам ещӧ кисьтіс сійӧс пызан вылӧ, кор сетіс дедушкалы.
— Господьӧй енмӧй! — ышловзис мам.
— Но и лун, но и лун!
Сійӧ вунӧдіс сетны кӧзалы юны, и Янек, кыв ни джын шутӧг, кисьтіс дозйӧ ва.
Виктя тожӧ медбӧрти казяліс, мый мамкӧд мыйкӧ лоӧма.
Сійӧ дугдіс сынавны ассьыс кузь юрсисӧ.
— Мый лои? — дедушкалысь юаліс сійӧ.
— Эн сетав йӧй вопросъяссӧ! — дженьыда орӧдіс дедушка.
И Виктя эз лысьт сэсся юасьны, сӧмын повзьӧм синъясӧн видзӧдіс мамыс бӧрся.
Янек упорнӧя чӧв оліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ мыйкӧ важнӧйтор йылысь.
Гашкӧ, бать йылысь?
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис.
Батьсӧ сійӧ помнитіс вӧтын моз.
Кор воисны немецъяс, батьыс воши.
Юасисны сы йылысь.
Мам вочавидзис: «Полякъяс мобилизуйтісны».
Янек сэки вӧлі кӧкъямыс арӧса детинкаӧн.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый батьыс мунӧма партизанъяс дінӧ.
Но гортын некод та йылысь эз казьтывлы.
А талун?
Кутшӧм юӧрӧн воис дедушка муртса югдігас?
Бать кӧ пӧгибнитіс, мамлӧн эськӧ эз вӧв татшӧм нимкодь чужӧмыс.
Гашкӧ, сійӧ тані, местечкоын?
Юавны?
Медым дедушка вочавидзис сідзи, кыдзи Виктялы?
«Ачым тӧдмала», решитіс детинка.
Но сьӧлӧмыс сылӧн топавліс ӧбидаысла.
Дедушка оз дӧверяйт сылы, кыдзи ичӧтиклы.
Эз ӧмӧй ыстывлыны сійӧс, да и эз ӧтчыд, вӧрӧ партизанъяс дінӧ важнӧй бумагаясӧн?
Мый сы вӧсна, мый сылы сӧмын дас кык арӧс!
Юрыс сылӧн абу сэтшӧм, медым немецъяслы киас шедӧдчыны.
А вот дедушка дзебӧ мыйкӧ сыысь, быттьӧ кагаысь.
«Ачым кыйӧда», бурӧдіс асьсӧ детинка.
И кор Янек аддзис, мый мамыс пасьтасьӧ праздник вылӧ моз да тэрмӧдлӧ Виктяӧс, сійӧ котӧртіс посводзӧ, медым не бӧрддзыны.
«Муна на бӧрся да аддза, кытчӧ найӧ мунӧны», синвасӧ ньылалігтыр решитіс сійӧ.
Но эз сэтшӧм кокни вӧв тайӧс вӧчны.
Кор найӧ куимӧн петісны керкаысь, дедушка бергӧдчыліс да шуис:
— Янек, ни ӧти воськов эн мун керка дінысь.
И воас кӧ Игнац дядь, висьтав, мый ми бӧр локтам луншӧр кежлӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Но ӧд Анка кольӧ, — нурбыльтіс шогӧ усьӧм детинка.
— Ме ог Анкалы, а тэныд висьтала.
А мам ещӧ содтіс:
— Кӧза бӧрся видзӧдлы, Анкаӧс чуксав.
Мед весалас картупель да чышкас комната.
Баськаӧс разигӧн (сійӧ сэтшӧма нетшкысис картаысь, мый сійӧс сьӧкыд вӧлі кутны) детинка век жӧ неуна бӧрдыштіс, но тайӧс некод эз аддзыв.
Сэсся сійӧ котӧртіс калитка сайӧ, ас бӧрсяыс кыскис Баськаӧс.
Кӧть нин видзӧдлыны, кытчӧ найӧ мунӧны!
Но найӧ, буракӧ, кежӧмаӧсь бокыса уличаӧ, сы вӧсна мый некӧн нин эз тыдавны.
Местечко узис на.
Кык судта керкаяслӧн брӧвъяс вӧліны пӧдсаӧсь.
Улича тыртӧм.
Баська кутіс йирны рӧв дорысь турун, муніс пыр ылӧджык и ылӧджык.
А детинка поліс мунны керка дорысь ылӧ.
Сійӧ ичӧтысяньыс велаліс кывзысьны дедушкаыслысь, кӧть дедушкаыс некор эз нӧйтлы сійӧс.
Видзӧдлас сӧмын аслас дзор синкымъяс увсяньыс да вомсӧ вежыньтӧмӧн шуас:
«Пхе, кутшӧм тэысь салдат артмас!
Баба, а абу салдат.
Абу, абу батьыд кодь тэ лоӧмыд!»
Бурджык эськӧ, дедушка кӧ нӧйтіс сійӧс.
Янек пуксис керка дорас да виччысьӧ.
Ывлаын вӧлі нин лун, кор воис Игнац дядь.
Сійӧ кутіс юасьны, кытчӧ ставныс сэтшӧм водз мунісны, да ёна чуймис, кор тӧдмаліс, мый дедушка локтӧма муртса югдігас.
— Дедушка шуис, медым ті виччысьлінныд: найӧ луншӧр кежлӧ воасны, — висьталіс Янек.
Сылы неуна кокниджык лои сьӧлӧм вылас, мый и Игнац дядь нинӧм оз тӧд.
Дедушка воис немвиччысьтӧг... дворладорсянь.
Сійӧ, тыдалӧ, локтӧма керка мӧдар бокӧдыс.
— Буракӧ, сӧветскӧй бомбардировщик лэбӧ.
Лок, видзӧдлы! — чукӧстіс сійӧ детинкаӧс.
Янек лэдзис кисьыс гезсӧ, мыйӧн вӧлі домалӧма кӧза, да котӧртіс дедушка бӧрся.
Сійӧ котӧртіс да видзӧдіс небесаӧ.
— Тайӧ тіянлы кажитчис, дедушка.
Дедушка друг сувтіс кык судта керка забор дорӧ.
Туй бокын быдмысь тополь сайӧдіс небесаыслысь юкӧнсӧ.
— Сійӧ саялі топольяс сайӧ — дзик пыр аддзан сійӧс, — шуис дедушка.
— О, сійӧ кылӧ нин!
Топольяс сайысь мыччысис самолёт.
Янек муртса видзӧдліс сы вылӧ.
— Тьпу! — сьӧлыштіс сійӧ лӧгпырысь.
— «Юнкерс»!
— Видзӧдтӧ, а меным кажитчис, мый сӧветскӧй, — довкйӧдлыштіс юрсӧ дедушка.
— А тэ бура аддзылін?
Синъясӧй, али мый, менам абуӧсь? — дӧзмис Янек.
И сӧмын ӧні сійӧ казяліс, мый керка ӧшиньсянь на вылӧ видзӧдӧ кутшӧмкӧ кузь тушаа мужчина.
Вештӧма занавескаяссӧ кыкнан кинас да видзӧдӧ.
— Но ладнӧ, мун вай ӧдйӧджык гортӧ, — шуис дедушка да кыскис детинкаӧс забор дорысь.
Янек бергӧдчыліс ӧтчыд, мӧдысь.
Сэні, стеклӧ сайын, некод нин эз вӧв.
— Корсь Баськатӧ, — тэрмӧдліс сійӧс дедушка.
Но Баськаӧс корсьны эз ковмы.
Сійӧ воис ачыс, бӧрсяньыс кыскис гезсӧ.
— Регыд нин луншӧр кад — колӧ йӧртны сійӧс картаӧ, — бара шуис дедушка.
Сылы, буракӧ, эз вӧв окота, медым Янек кольччис тайӧ забор дорас.
«Тайӧ абу прӧста, — картаын Баськаӧс кӧрталігӧн думайтіс детинка.
— И тайӧ самолётсӧ дедушка думыштіс жӧ».
Мамыс да Виктя воисны гортӧ бӧрдӧм синмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, но нимкодьӧсь.
Мамыс друг сывйыштіс Янекӧс да окыштіс.
Сійӧ нетшыштчис сывтырсьыс: оз ков сылы тайӧ меліалӧмыс!
Дзебӧны мыйкӧ сыысь, кыдзи ичӧт кагаысь.
И сійӧ решитіс петкӧдлыны, быттьӧ оз тӧд, мый тайӧ мужчинаыс вӧлі сылӧн батьыс.
Мыйла сійӧс эз босьтны, а сӧмын петкӧдлісны батьыслы ылісянь, ӧшинь пыр?
Оз дӧверяйтны сылы...
Сійӧ эз вермы кутны асьсӧ — сэтшӧм сылы вӧлі забеднӧ.
Кватитіс ведра, быттьӧ мӧдӧдчис вала.
Чужӧмсьыс синвасӧ кулакнас чышкалігтыр котӧртіс юкмӧслань.
Пуктіс ведрасӧ туй вылас.
Сьӧкыда ышловзис.
Сійӧ оз и нуждайтчы наысь.
Аддзӧдлас батьсӧ сэтысь, вӧрысь.
Мед сӧмын Игнац дядь бара ыстылас сійӧс важнӧй бумагаясӧн.
* * *
Воис сентябрь.
Кӧдзыд да зэра лунъяс бӧрын местечко весьтын бара югъяліс кельыдлӧз небеса да дзирдалісны шонді водзын зарни коръясӧн тырӧм гӧпъяс.
Янек быд лун виччысис Игнац дядьӧс.
«Ӧні медся бур кад, — мӧвпаліс детинка.
— Зэръяс бӧрын зэв уна тшак петіс.
Кӧрзинка киӧ — и марш вӧрӧ.
Фашист кӧ кутас тэнӧ, петкӧдлы сылы кӧрзинкатӧ: «Тшакъяс...»
Позьӧ тайӧ кывсӧ и не шуны — сідзи гӧгӧрвоас».
Игнац дядь воис немвиччысьтӧг, кор Янек кутіс нин падъявны, воас-ӧ кӧть коркӧ сійӧ.
Детинка вӧлі поткӧдлӧ пес.
— Эновт тайӧс, — шуис дядь.
Сійӧ пуксис колода вылӧ, мый вылын поткӧдлӧны пес, да кутіс гартны чигарка.
— Делӧ эм, — шуис сійӧ да, тшынсӧ кыскыштігмоз, видзӧдліс детинкалы синмас, а сэсся сылӧн кӧмтӧм кок вылӧ.
— Кӧні сапӧгыд?
— Сапӧг? — чуймис детинка, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Сапӧгтӧ дзик пыр кӧмала...
— Энлы... — шуис Игнац дядь.
— Кодкӧ эм керкаад?
— Абу.
Мам Виктякӧд картупель керӧны.
— Ладнӧ.
Пырам керкаӧ.
«Важнӧй бумагасӧ» Игнац дядь сюйис сапӧг пӧдклейка улас да сідзи клеитіс, мый некод эськӧ эз вермы казявны.
— Видз тайӧ сапӧгсӧ, кыдзи ассьыд синтӧ, — гӧгӧрвоин? — шуис дядь.
Дерт, сійӧ гӧгӧрвоис.
Первойысь али мый?
Эз во сьӧлӧм вылас сылы сӧмын сійӧ, мый дядьыс тшӧктіс узьны дедушка ордас сиктын, а вӧрӧ мунны асывнас.
— А мыйла не ӧні?
Вевъяла на... — шуис детинка.
— Йӧюк! — торкис сійӧс дядь.
— Рытнас некод тшакла оз ветлыв.
Янеклы лои сӧгласитчыны, мый дядьыс прав.
Дядьыс сюйис сылы зептас кык нянь кусӧк:
— Сиктӧдз ылынкодь — кынӧмыд сюмалас.
Янек петіс мыш саяс ӧшӧдӧм кӧрзинкаа, а дядьыс кольччис висьтавны мамыслы, мый сійӧ ыстіс Янекӧс дедушка дінас срочнӧй делӧӧн.
Дедушка эз вӧв гортас.
Бабушка пестіс би: дзик пыр должен воны дедушка.
Муртса югдігас немецъяс мӧдӧдӧмаӧсь сійӧс песла.
— Жаль!
Ме эськӧ муні дедушкакӧд песла, а сэсся вӧрӧ тшакла.
— Сапӧгтӧ ёнджыка кисьтан тшак вотӧм дорысь! — броткис бабушка.
— И тырмӧ жӧ тӧлкныс югдандорыс вӧрӧ тшакла кагаӧс вӧтлыны!
«Кага, кага!» дӧзмис детинка.
Бабушкалы сійӧ век лоӧ кагаӧн.
Ус быдмас, а сійӧ век кагаӧн лоӧ...
Нормыштӧм бабушка кисьтіс сылы ыджыд тасьтітыр борщ, а мӧд тасьтіӧ пуктіс картупель.
Татшӧма гӧститӧм бӧрын детинкалы сэтшӧм окота лои узьны, мый сійӧ унмовсис сэтчӧ жӧ, пызандорса скамья вылӧ, юр улас кисӧ пуктӧмӧн.
Кор сійӧ садьмис, карниз улын чадитіс зэв ичӧтик лампочка, а пызан дорын пукаліс дедушка да сёйис борщ.
— Унмыд личкис, да? — меліа нурбыльтіс дедушка.
Тіянлы, буракӧ, тшак срочнӧ ковмӧма?
Янеклы кажитчис, мый дедушка сералӧ сы вылын.
Мам тшӧктіс копрасьны тіянлы, и Игнац дядь тшӧтш, — скамья вывсьыс тэрыба чеччигмоз шуис Янек.
— А тшаксӧ колӧ вотны сы вӧсна, мый ӧні буретш кад.
— Гм... буретш кад...
Видзӧдлӧй сӧмын, кутшӧм сыысь кӧзяин лоӧма: «буретш кад»!
Дедушка вештыштіс тасьтісӧ да кыскис ассьыс каллянсӧ, кодкӧд некор эз торйӧдчыв.
Сійӧ бергӧдчыліс да аддзис, мый бабушка петіс посводзӧ.
— Тэ меным мойдъяс эн висьтавлы!
Некутшӧм тшакла мунны ӧні абу кад, гӧгӧрвоан?
Фашистъяс вӧр бӧрсяыс следитӧны — ме вӧлі сэні талун асывнас.
— Мед следитӧны! — нурбыльтіс детинка.
— Найӧ нинӧм мекӧд оз вӧчны.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм збой лоӧма! — тешитчис дедушка.
— Нинӧм сыкӧд оз вӧчны!
А тэ, гашкӧ, он сӧмын асьтӧ опасность улас сюй!
Гӧгӧрвоин? — скӧрмис сійӧ друг.
Янек чӧв оліс.
Гӧгӧрвоана, дедушка оз эскы, мый сійӧ мӧдӧдчӧма тшакла, да ещӧ горзӧ сы вылӧ, ичӧт вылӧ моз.
Бурджык сёрнитны сыкӧд веськыда.
— Шуисны: важнӧй сведениеяс... и кӧть мед мый эз ло... — волнуйтчигтыр заводитіс детинка.
Сійӧ чайтіс, мый дедушка бара кутас горзыны сы вылӧ.
Оз.
Пукалӧ да шпуткӧ-куритӧ ассьыс каллянсӧ.
— Эм сӧмын ӧти туй, — нурбыльтіс дедушка, быттьӧ аслыс.
— Сьӧкыд, но зато вернӧй — овраг вомӧн и вӧрӧ...
— Сэті, кӧні важ окопъяс! — содтіс детинка.
— Тӧда, тӧда!
Но тайӧ сикт сайын нин, вӧр мӧдарладорас...
— Ме чечча югдандорыс...
Удита...
— Ланьт! — шеныштіс кинас дедушка.
— Колӧ ставсӧ бура водзвыв думыштны.
И пока дедушка, дзор синкымъяссӧ кӧрӧмӧн да каллянсӧ шпуткигтыр, мӧвпаліс, Янек эз вештыв сы вылысь синъяссӧ, гордӧй да шуда сійӧн, мый дедушкаыс сёрнитӧ сыкӧд, кыдзи верстьӧ морткӧд.
— Сідзкӧ вот, — шуис дедушка.
— Аски, мыйӧн югдыштас, ме вӧлӧн бара песла муна, нуа тэнӧ оврагӧдз, а водзӧ нин — аслад юрыд пельпом вылад.
* * *
Шондіыс эз на пет.
Туй пӧлӧныс видзьяс весьтын ӧшаліс ру: ни вӧр, ни мылькъяс эз тыдавны.
— Везитӧ тэныд, детинка, — шуис дедушка.
— Сӧмын вӧч ставсӧ видзчысьӧмӧн.
Татшӧм ру пытшкас кӧч моз дзебсян.
— А оврагӧдзыс ылын на, дедушка?
— Тайӧ чукыль бӧрас лоӧ овраг, а сэні, ылынджык, вӧрдорас немецъяс пес примитӧны.
Эн пов, найӧ тэнӧ аддзыны оз вермыны...
А ӧні чеччы, — шӧпнитіс дедушка, весиг вӧвсӧ эз сувтӧдлы.
Янек гусьӧник лэччис телегаысь.
Сутш кежлӧ сійӧ дзебсьыліс гуранӧ, гӧгӧр видзӧдліс.
Туй вылын некод эз вӧв.
Ещӧ некымын воськов — и сійӧ лои оврагын.
Руыс тані вӧлі сэтшӧм сук, мый сійӧс чувствуйтіс чужӧм вывсьыс да ас водзвывсьыс некымын воськов сайысь немтор эз аддзы.
Чуткасьысь лежнӧг куст то крукасьліс сылы курткаас, то парсаліс сылысь чужӧмсӧ.
«А сэні пыр жӧ лоӧ трӧпа! — дум вылас уси детинкалы.
— Колӧ мунны тайӧ трӧпа кузяыс веськыда линия кузя, а линиясяньыс бара трӧпа, а сэні часӧвӧй...»
«Сухойсянь... Воля районысь, срочнӧй донесениеӧн Юранд дінӧ», долис вомгорулас Янек тшӧкыд кустъяс пыр писькӧдчигӧн, медым ӧдйӧджык петны трӧпа вылӧ.
Сӧмын некымын воськов торйӧдісны сійӧс овраг помсянь.
Друг сійӧ сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас.
Зэв матын — кажитчис, дзик орччӧн — сійӧ кыліс морт гӧлӧсъяс да увъяслысь трачкӧдчӧм.
«Тайӧ немтор.
Тайӧ немецъяс примитӧны вӧрдорас пес», дум вылас усины дедыслӧн кывъясыс да кокниа ышловзис.
Янеклы век жӧ окота вӧлі ӧдйӧджык прӧйдитны тайӧ опаснӧй местасӧ.
Некымынысь чеччыштӧм — и сійӧ вӧлі нин вӧрын гӧра вылын.
Тэрмасигад сійӧ тальччис кутшӧмкӧ кос ув вылӧ, сійӧ гораа трачмуні кокъяс улас.
И пыр жӧ грымӧбтіс лыйӧм шы, сэсся мӧд, коймӧд.
«Кылісны менӧ, понъясыд!» думыштіс детинка да мыйвынсьыс кутіс котӧртны пыдӧ вӧрӧ.
Бара гымӧбтіс лыйӧм шы.
Детинкалы кажитчис, быттьӧкӧ мыйкӧ кучкис сылы кокас.
Сійӧ кежис трӧпа вывсьыс сук кустъяс пӧвстӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ кыліс пидзӧссяньыс улітіджык ёна доймӧм.
Сійӧ видлаліс коксӧ.
Пуля розьӧдӧма сапӧг гӧленьсӧ.
Гашкӧ, сӧмын парсыштіс?
Но дыр видлавны эз вӧв кадыс: колӧ вӧлі кыдз позьӧ ӧдйӧджык воӧдчыны вӧрӧдз.
Сэні нин фашистъяс сійӧс оз суӧдны.
Сійӧ чеччис да кутіс довгыны водзӧ.
Кокыс доймис пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сійӧ муртса кыскис коксӧ.
— Подлецъяс, проклятӧй гитлеровецъяс!
Янек скӧрысла кабраліс кулакъяссӧ.
Кыдзи нӧ сійӧ ӧні воӧдчас тайӧ срочнӧй донесениеяснас, кор быд воськолын сылы пыр сьӧкыдджык муннысӧ!
Янек кызмырдӧн воӧдчис трӧпаӧдз, но водзӧ мунны эз нин вермы.
Сійӧ пукаліс да бӧрдіс — эз сы мында доймӧмысла, мыйта вывті ёна скӧралӧмысла.
Кыдзи мунны водзӧ, кыдзи мунны, кор кок оз кывзысь?
Сапӧг гӧленьса розь пырыс видліс нямӧдсӧ; сійӧ вӧлі кӧтасьӧма.
Чуньясыс вирӧссисны, и сылы уси дум вылас, мый буретш тайӧ сапӧгас Игнац дядь клеитіс «важнӧй бумага».
«А мый лоас, бумагаыс кӧ кӧтасяс вирнас да сійӧс оз кут позьны лыддьыны?
Сэки ставыс пропадитас.
Колӧ мунны, кытчӧдз эз на кӧтась.
Кӧть мед мый, а мунны!
Но кыдзи!
Гашкӧ, беддьӧн видлыны?»
Пидзӧсчанясьӧмӧн сійӧ чегис орешник лап.
Но беддьыс эз зэв отсав, сы вӧсна мый всё равно ковмис тувччавны тайӧ проклятӧй кок вылас.
«Кысся бауӧн», решитіс детинка.
И сійӧ кутіс кыссьыны трӧпаӧд; кор ранитчӧм кокыс случайнӧ инмывліс вужъясӧ, сійӧ ойӧстлывліс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кыссьӧ зэв нин дыр, но линия век на эз тыдав.
Киясыс сылӧн вӧлі парсасьӧмаӧсь лысъясӧ да вужъясӧ.
Кокыс кыссис сы бӧрся колода кодь сьӧкыд да висис пыр ёнджыка.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, мый зэв ёна слабитіс.
«Ме, буракӧ, мудзи, — мӧвпыштіс детинка.
— Муртса шойччышта да водзӧ мӧдӧдча».
Сійӧ кыссис трӧпасянь бокӧ, папоротник пӧвстӧ, нюжӧдіс ранитчӧм коксӧ да ляскысис чужӧмнас нитш бердӧ.
«Муртса шойччышта».
Кор Янек садьмис, шондіыс вӧлі швачкӧ папоротниклӧн узора коръяс пыр веськыда сылы чужӧмас.
Вылын юр весьтас качайтчисны пожӧм йывъяс.
Коли некымын минута, пока детинка дзикӧдз эз во ас садяс.
Югыд лун нин, а сійӧ эз на во линияӧдз.
Янек заводитліс вӧрзьӧдчыны, но ымӧстіс доймӧмысла.
Куйлыштіс ещӧ здук мында.
Сэсся, пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, бара кыссис трӧпа вылӧ.
«Кӧть мед мый, а кысся!
Налы лёк вылӧ воӧдча! — долис сійӧ аслыс вӧвлытӧм упорствоӧн.
— Не виччысьны налы!»
Медбӧрын тыдовтчис линия.
А сэні бара трӧпа, а сы сайын — часӧвӧй.
Линияӧд ковмис кыссьыны ежевика да ӧмидз кустъяс пыр, то сэні, то тані чурвидзысь мыръяс костті.
Ежевика емъяс сатшкысьлісны детинкалы кипыдӧсас, ранитчӧм кокыс инмаліс мыръясӧ.
Янек ненарошнӧ зурасис пидзӧснас вужйӧ да доймӧмысла воштіс садьсӧ.
Сійӧ, навернӧ, дыр куйліс тадзи, сы вӧсна мый кор восьтіс синъяссӧ, линия вылын вӧлі нин вуджӧр, а пу йывъяс костті тыдаліс гӧрд шонді.
«Рыт нин!» чуймис детинка.
Сійӧс бара шымыртіс полӧм.
Сійӧ ӧд оз тӧд войся парольсӧ.
Сійӧ кӧ рытӧдз оз во лагерӧдз, сійӧс сэтчӧ оз лэдзны...
И Янек бара кутіс кыссьыны тшӧкыд кустъяс пыр, ачыс сюся видзӧдіс, медым не кучкыны тайӧ проклятӧй коксӧ да бара не воштыны садьсӧ.
Со и трӧпа.
Янек лолыштіс став морӧснас, чышкис пӧсьнас да синванас кӧтасьӧм чужӧмсӧ да, бӧрдіг да фашистъясӧс ёригтыр, упорнӧя кыссис водзӧ.
Вӧрын дзикӧдз нин пемдіс, кор Янек аддзис ас водзсьыс трӧпа вылысь кузь фигура да кыліс горӧдӧм:
— Сувт!
Коді локтӧ?
— Сухойсянь... Воля районысь... важнӧй донесениеӧн! — горӧдіс медбӧръя вынъяссьыс Янек.
Сійӧ аддзис ас весьтсьыс часӧвӧйлысь чужӧмсӧ, удитіс шӧпнитны:
— Юранд дінӧ.
И воштіс садьсӧ.
Садьмис Янек, сы вӧсна мый кокыс терпитны вермытӧма доймис.
Кодкӧ еджыд халата вундіс пуртӧн сапӧг гӧленьсӧ да видзчысьӧмӧн кыскис сапӧгсӧ ранитчӧм коксьыс.
— Ой, ой! — ойӧстіс детинка.
— Висьӧ? — юаліс еджыд халата морт.
— Бумагаыс, бумагаыс кӧтасяс! — уси дум вылас Янеклы.
— Видзчысьӧмӧн!
— Но и детинка! — сьӧлӧмсяньыс кутіс ропкыны доктор.
— Мӧд кӧ эськӧ кок вӧснаыс шогсис, а тайӧ бумага вӧсна.
Кыдзи тіянлы тайӧ кажитчӧ?
— Бумага Юрандлы! — волнуйтчис Янек.
И сэки казяліс, мый сійӧ абу нин вӧрын, а куйлӧ топчан вылын чомйын.
Чувствуйтіс, мый юрыс сылӧн куйлӧ кодлӧнкӧ пидзӧсъяс вылын.
Кодлӧнкӧ зэв тӧдса, сэтшӧм рӧднӧй чужӧм копыртчӧма сы весьтӧ, да радейтана гӧлӧс, кодӧс сійӧ сэтшӧм дыр нин эз кывлы, шуӧ:
— Успокоитчы, Янек, бумага воас Юрандӧдз.
— Папа! — нюмъялӧ детинка.
Сылы кажитчис, мый ставыс тайӧ вӧт да ӧні сійӧ садьмас.
Но тайӧ эз вӧв вӧт.
Батьыслӧн киясыс крепыда сывйыштісны Янекӧс, и тайӧ жӧ рӧднӧй гӧлӧсыс шуис:
— Тэ молодеч, пиукӧй.
Ме гордитча тэӧн!
Сэки Янек топӧдчис банбокнас бать ки бердас да гусьӧник шӧпнитіс:
— Папа, менсьым кокӧс оз вундыны?
Доктор, тыдалӧ, кыліс тайӧс.
Сійӧ видзӧдліс Янек вылӧ да гажаа шуис:
— Тэ шуда чужлӧмыд, детинка!
Недель-мӧд мысти кутан чеччавны тайӧ кок йылад.
Пуляыс кучик улас йӧрмӧма.
{Янина Броневская (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Кӧлесаяс вылын команда @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 45-57}
Янина Броневская
КӦЛЕСАЯС ВЫЛЫН КОМАНДА
Кор сійӧс вайӧдісны воинскӧй частьӧ, сійӧ полігтыр вӧрӧдіс кузь пельяссӧ да гоньяліс-видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Чудак кутшӧмкӧ, а абу вӧв, — ышлолаліс уска ямщик.
— Кыдзи такӧд война вылӧ мунан?
— Велалас, велалас!
Кокъясыс сылӧн крепыдӧсь, — бурӧдіс сійӧс пӧвар, кор вӧлӧс первойысь доддялісны полевӧй кухня повозкаӧ.
— А ноко!.. Бӧрӧ!..
Вӧв видзӧдліс шуйга синнас, вӧрӧдыштіс пельяссӧ, но век жӧ кывзысигтыр петитчис бӧрлань, пырис додь вожъяс костӧ.
Некымын лун мысти вӧв бура нин тӧдіс и ямщикӧс и пӧварӧс.
Сійӧс эз нин повзьӧдлыны ни тшыналысь труба, ни кӧлесаясвывса ыджыд пӧртйын салдатскӧй шыдлӧн шваркйӧмыс.
Коркӧ и воис лун, кор выступайтіс частьыс ставнас.
Медводзын мунісны тяжёлӧй орудиеяс.
Сэсся гораа грымакылігтырйи вӧрзисны танкъяс стальнӧй гусеницаяс вылын.
А на бӧрся маршируйтіс сьылігтырйи пехота.
Полевӧй кухняяс да боевӧй припасъяса додьяс торйӧдісны ӧти частьӧс мӧдысь.
А сэсся бара пехота.
И бара танкъяс.
И бара пушкаяс.
И гырысьяс и поснияс.
Кыдзи став воинскӧй частьясын, кодъяс мунӧны фронт вылӧ.
А войска вӧлі турунвиж конфедераткаяса * да кӧрт шлемъяса.
* Конфедератка — квадрат кодь вылыса фуражка, кодӧс новлӧны польскӧй военнослужащӧйяс.
Быд шлем вылӧ вӧлі рисуйтӧма еджыд орёл.
Быд конфедератка вылын вӧлі сэтшӧм жӧ, сӧмын эзысь жӧчысь вундӧм орёл.
Ӧні ті нин асьныд, дерт, дӧгадайтчинныд, мый тайӧ вӧлі польскӧй войска, коді муніс Сӧветскӧй Союзысь Польшаӧ, ыджыд Ока юдорса военнӧй лагерысь; Ока юыс дзик Висла кодь.
Сӧмын Ока визувтӧ миян Висласянь ылӧ асыввылӧ.
Заводитанныд кӧ лыддьыны километръяс Ока да Висла костысь, то лоӧ тысячаысь унджык километр.
— Кузь туй ковмас мунны! — вӧжжисӧ зэлӧдігмоз шуис ямщик.
Но нуӧдӧ сійӧ веськыда гортаным!
Самӧй Польшаӧ! — кӧзла вылӧ кайигӧн ружтыштіс кыз пӧвар.
И найӧ вӧрзисны танкъяс да пушкаяс бӧрся, сэтшӧм мича сьыланкывъяс сьылігтыр маршируйтысь пехота бӧрся.
Полевӧй кухня век мунӧ воинскӧй часть бӧрвылын.
Мыйла бӧрвылын?
Медым вердны салдатӧс бойын да кузь поход бӧрын.
И сійӧс, коді мунӧ танкын.
И сійӧс, коді нуӧ пушка.
Найӧ мунісны дыр, зэв дыр.
Зэв ыджыд странаӧд — зэв гырысь муяс вомӧн, зэв гырысь вӧръяс пыр, войнаӧн жугӧдӧм сиктъяс пыр.
Уна, зэв уна пӧрт шыд пуисны найӧ тайӧ кад чӧжыс.
Госа шыдъяс и кизьӧр шыдъяс, сы вӧсна мый война вылын быдногыс овлӧ.
Удайтчывліс налы волыны войнас веськыда окопъяс дорӧ, салдатъяс кӧ эз вӧвны походынӧсь, а окопъясынӧсь.
И сэки пуляяс шутьлялісны на гӧгӧр, и вӧв вӧрӧдіс пельяссӧ.
Найӧ мунісны и мунісны.
Прӧйдитіс арся шляка.
Сэсся лымъя турӧбъяс.
Сэсся важ нэмӧвӧйся вӧръясын зэв мича тулыс.
Уна бойяс нин вӧліны налӧн щӧт вылын да уна километръяс.
Пыр матынджыкӧсь найӧ вӧліны Польшалань.
И вот воис 1944 вося жар гожӧм.
Туй бокӧд кыссис сикт, кӧні эз вӧв ни ӧти олысь.
Керка вевтъяс киссялӧмаӧсь.
Дворъяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Заборъяс дінын куйлісны тэрмасигӧн эновтӧм перинаяс.
Июльскӧй шонді пӧжис терпитны позьтӧма.
И сӧмын палисадникъясын подсолнечникъяс чургӧдлісны ассьыныс юръяснысӧ жугӧдлӧм потшӧсъяс сайсянь.
А вӧлі мый вылӧ видзӧдны!
Да, вӧлі...
Туй кузя муніс войска, сӧветскӧй да польскӧй.
Гусеницаяс вылын зяльскысь танкъяс, моторъясӧн жургысь грузӧвикъяс, кӧні пукалісны салдатъяс — ӧтияс гӧрд звездаа фуражкааӧсь, мӧдъяс — конфедераткааӧсь.
Сьӧкыда грымакылысь пушкаяс, кодъяслысь зэв гырысь жерлӧяссӧ вӧлі вевттьӧма пу лапъясӧн.
Лайкъялысь стволъяса неыджыд орудиеяс.
Боеприпасъяс тыра повозкаяс.
Дзик тырыс грузитӧм телегаяса обозъяс.
Бусӧн вевттьысьӧм пехота.
И бара орудиеяс.
Бара обозъяс да бара пехота.
Часъясӧн, километръясӧн пыр мунісны и мунісны.
Быд часть бӧрся — полевӧй кухня.
Сэсся неыджыд кост.
И бара танкъяс, пушкаяс, пехота...
Туй весьтын дыша пуксис тшын кымӧр.
Эз нин вӧв ылын Бугӧдз, ю дорӧдз, код вомӧн налы колӧ вӧлі вуджны Польшаӧ пыртӧдз медбӧръя бойын.
Воинскӧй часть бӧрын таргис-муніс повозка.
— Но! Но! Ӧбед миян сотчас! — броткис кӧзла вылын пукалысь ямщик.
Пӧвар вуграліс.
Пӧртйын шваркйис шыд, а трубаысь гартчис-петіс лӧз тшынтор.
Пашкыр гӧна вӧв вӧрӧдыштіс пельяссӧ да век сідз жӧ дыша руньгис буса туй кузя.
— Тпррр!.. Сувт!.. — друг горӧдіс ямщик да, шуйга пель вылас конфедераткасӧ пӧлӧстӧмӧн, кутіс дзоргыны-видзӧдны туй бокас сука быдмысь йӧн пӧвстӧ.
— Мый лои? — друг чуймис садьмӧм пӧвар, тільыштіс синъяссӧ да сідзжӧ кутіс видзӧдны канава сайын быдмысь лапкор пӧвстӧ.
— Вӧт али вемӧс? — чуймӧмпырысь вомгорулас шуис сійӧ.
Бусӧсь, паськыд лапкоръяс пӧвстын мыйкӧ кутіс вӧрны.
Ямщик тэрыба чургӧдіс водзлань автоматсӧ.
— Фашист? — броткыштіс пӧвар да сідзжӧ кватитіс автоматсӧ.
— Виччысьӧма, кытчӧдз войскаыс ставнас прӧйдитас, а ӧні миян вылӧ петіс!
Видзӧдтӧ кутшӧм!
Энлы, ми тэныд петкӧдлам!
Друг лапкоръяс сайысь мыччысис лёзь юр, и вӧсньыдик гӧлӧс горӧдіс:
— Тайӧ ме!
Энӧ лыйӧй, дяденькаяс!
— Кага! Курӧгпи! Лок татчӧ! — чуймис ямщик да гусьӧник вештіс автоматсӧ важ местаас.
— Кытысь тэ усин?
— Коньӧрӧй! Кодлӧн нӧ тэ? — нормис пӧвар да сідзжӧ гусьӧник вештіс автоматсӧ.
— Ме некодлӧн! — вочавидзис детинка, коді вӧлі бауа.
Сійӧ чеччис, пыркнитчис, топыдджыка зэлӧдіс кӧвторсӧ, мыйӧн вӧлі вӧнясьӧма, и кокньыдика чеччыштіс найӧс торйӧдысь канава вомӧн.
Ассьыс лёзь юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн сійӧ ӧні сулаліс кӧлеса вылын тшыналысь кухня дінын да висьтавліс:
Миянлысь йӧзӧс немецъяс тӧрыт аскӧдныс нуӧдісны. Тӧрыт. Буг сайӧ.
Ме дзебси Кручок будкаӧ.
А Кручокӧс лыйисны.
Менӧ эз казявны.
Меным окота вӧлі тіянӧс виччысьны.
Ой-ой!
А мыйтаӧнӧсь ті!
Сэтшӧм гырысь машинаяс пыр на мунісны и мунісны...
А на бӧрся пушкаяс.
А сэсся мунісны салдатъяс.
Ӧтарӧ мунӧны да мунӧны нёльӧн быд радын.
Ме полі туй вылас петны.
Менӧ шуӧны Янекӧн.
Батьӧс немецъяс босьтісны.
Кык во сайын.
А мамӧс бабкӧд да посни челядьыскӧд вӧтлісны тӧрыт став сиктыскӧд со сэтчӧ...
Сійӧ индіс кинас рытыввылӧ, кысянь кыліс артиллериялӧн гымалӧм.
Вот шогыд! — шуис пӧвар.
— Кыдзи нӧ тэнӧ кольны татчӧ ӧтнадтӧ?
— Да та йылысь оз вермы лоны и сёрни.
Ӧтнассӧ сиктӧ! Татшӧм кагасӧ? — дӧзмис ямщик да скӧрысь кутіс вӧрӧдны уссӧ.
— Ме ӧд тайӧс жӧ шуа.
Сӧмын кыдз нӧ татшӧм ичӧтиксӧ война вылӧ босьтны? — плешсьыс ньылӧмсӧ соснас чышкаліг шогсис пӧвар.
— Он кыв али мый, кыдзи артиллерияыс сизьдӧ?
Кыдзи нӧ ми кагаыскӧд бой мунанінас мунам?
Полевӧй кухня — тайӧ абу детскӧй сад...
Кыдз быттьӧ да...
Э... да мый ме кӧсйи висьтавны...
Кыдз быттьӧ абу сідз, — ружтіс шогӧ усьӧм ямщик.
— Ми кухнянад атакаӧ огӧ ветлывлӧй...
— Сійӧ копыртчис детинка дінӧ, кыпӧдіс сійӧс да пуксьӧдіс кӧзла вылӧ.
— Мунны кӧ и мунны! — шуис сійӧ.
И найӧ мӧдӧдчисны.
Пӧвар, ямщик, лёзь юра Янек да салдатскӧй шыд тыра пӧрт.
Пӧвар лукйысьыштіс сумкаас да кыскис сэтысь салдатскӧй сьӧд нянь шӧрӧм:
— Кынӧмыд, кӧнкӧ, сюмалӧ? На, сёйышт.
— Зэв ёна сюмалӧ! — ышловзис детинка.
— Но вот и сёй!
Энлы, и менам эм тэныд мыйсюрӧ, — тӧдвылас уси ямщиклы, и сійӧ перйис зепсьыс сакар тор.
— А фашистъясыс кыдзи пышйӧмаӧсь! — шуис пӧвар, ачыс индіс рӧвъяс вылӧ, кодъяс пӧлӧн найӧ мунісны.
Рӧвъясын куйлісны снарядъясӧн розьӧдлӧм, жугавлӧм машинаяс, сулаліс жугалӧм гусеницаа ыджыд немецкӧй танк, коді вӧлі бергӧдчӧма кӧлесаяснас вывлань.
Видз вылын тыдалісны эновтӧм немецкӧй окопъяс, колючӧй проволока мӧтӧкъяс.
— Пышйӧны, бергӧдчывтӧг пышйӧны! — нюмъяліс ямщик.
— Не сёрмыны эськӧ ӧбеднад!
Янек ёна радлігтыр видзӧдіс орёлъяс вылӧ, кодъяс вӧліны сылӧн покровительяс шапкаясын.
Няньсӧ ыджыда курччалігтыр сійӧ чатрӧдліс юрсӧ, малаліс чуньяснас кизьяс да тасмаяс.
Кор сійӧ ньылыштіс медбӧръя нянь кусӧксӧ да йирис став сакарсӧ, сійӧ полігтыр кыскыштіс ямщикӧс соскӧдыс.
— Мый висьталан? — видзӧдліс сы вылӧ ямщик.
— А ті, дяденькаяс, ылісянь локтанныд?
— Ылісянь, детинка, ылісянь.
Тэ эськӧ весиг лыддьынытӧ эн вермы, кымын километр ми прӧйдитім.
Ичӧт на вывті...
— А фашистъяссӧ тайӧ ті вӧтлінныд?
— Эгӧ ми ӧтнанным.
Тэ аддзылін, кутшӧм войска муніс тіян сикт пыр? — вӧвсӧ вӧтлігмоз юаліс ямщик.
— Аддзылі, — вочавидзис Янек.
— Налӧн шапкаясас татшӧм жӧ, кутшӧм и тіян, орёлъяс вӧліны.
А мукӧдъясыслӧн гӧрд звёздочкаяс.
Тайӧ тожӧ миян йӧз?
— Дерт, миян, фашистъясӧс кӧ нӧйтӧны!
Да ещӧ кыдзи нӧйтӧны! — эскӧдіс пӧвар.
Найӧ прӧйдитісны ещӧ ӧти дзик тыртӧм сикт дорті, кӧні вӧліны киссьӧм вевта керкаяс, туй вылӧ эновтӧм перинаяс.
Налы паныд котӧртіс еджыд сера руд каньпи.
Сійӧ лэптіс вывлань розӧвӧй нырвомсӧ да нориника кутіс нявзыны.
Янек кыскыштіс ямщикӧс соскӧдыс да видзӧдліс сы вылӧ.
Ямщик вӧрӧдыштіс уссӧ да горӧдіс вӧв вылӧ:
— Тпррру!..
Колӧ пачас пес лӧдсыштны.
А то кусас.
— Но да, тайӧ ӧд медбӧръя сикт Буг дорын, — сӧгласитчис пӧвар да лэччис кӧзла вылысь.
А сы бӧрся Янек.
Котӧртіс каньпи дінӧ да сюйис сійӧс питшӧгас.
Некымын минута мысти ставныс бара пукалісны асланыс местаын — кӧзла вылын.
Но, мӧдӧдчим! — шуис пӧвар.
— Бугӧдз ломтас тырмас!
Артиллерия грымгӧ на — вевъялам ас кадӧ.
И найӧ ӧдйӧ гӧнитісны водзӧ, бӧрвылас кыптіс бус сюръя.
— Лӧнис, — недыр мысти беспокоитчӧмӧн шуис пӧвар.
— Миян зонъяс, навернӧ, юсӧ нин босьтӧны.
Кылан, артиллерия ланьтіс.
— Тэрыбджыка, тэрыбджыка! — гажаа горӧдіс ямщик да нимкодьысла весиг сувтіс кок йылас.
Кор найӧ сяркӧдісны-вуджисны дзоньӧн кольӧм пос кузя да веськалісны му вылӧ, салдатъяс пукалісны кӧн веськалӧ эжа вылас да видлалісны бой бӧрын ассьыныс оружиесӧ.
— Шыд! Пӧсь шыд! — телегаас сулалігтыр горӧдіс пӧвар.
Салдатъяс, кианыс пӧртъясаӧсь, пыр жӧ кытшалісны полевӧй кухня.
— Кутшӧм пассажирӧс ті ещӧ вайинныд? — шмонитіс орччӧн сулалысь салдат да сетіс Янеклы аслас пӧртлысь вевтсӧ.
— Война вылӧ мунан, а пӧрт тэнад абу!
На, сёйышт.
Кодкӧ сетіс сылы ассьыс паньсӧ.
Янек пуксис туй бокӧ, перйис питшӧгсьыс каньсӧ, и найӧ кутісны сёйны: ӧтиыс шӧрсьыс, мӧдыс — дорсьыс.
А салдатъяс пуксялісны гӧгӧр да сідзжӧ тэрмасигтыр кутісны сёйны пӧсь шыд.
Сулалісны найӧ тані эз дыр.
Янек муртса удитіс ва дорын мыськыны пӧрт вевтсӧ, кыдзи пехота мӧдӧдчис водзӧ.
А пӧвар, ямщик да Янек кольччисны кухнянас, медым пӧртйӧ лӧдны ва.
Ваялісны ва да бара вӧрзисны войска бӧрся.
Найӧ путешествуйтісны тадзи рытӧдзыс.
Медбӧрын пырисны кутшӧмкӧ сиктӧ.
Туй пӧлӧныс, став заборъяс бокын сулалісны йӧз.
Найӧ шыблалісны боецъяслы цвет букетъяс, ӧвтчисны шапкаясӧн, чышъянъясӧн да сэтшӧма горзісны, мый кылӧ вӧлі, навернӧ, верст сайӧ:
— Мед олас миян войска!
— Но, Янек, ӧні колям тэнӧ татчӧ код ордӧ кӧ.
Тэ вывті на ичӧт, медым мунны война вылӧ, — тӧждысис пӧвар.
— Гашкӧ, тэ аддзан тані кодӧскӧ аслад рӧдвужысь.
Колӧ йӧзыслысь юавны, — бурӧдіс Янекӧс ямщик да сувтӧдіс вӧвсӧ меддорса хата дінӧ.
— Тпррру!.. Сувт!
Найӧс кытшалісны йӧз, уна йӧз, кутлісны, кыдзи рӧднӧйясӧс, эз сетлыны кыв шуны.
— Кытчӧ, ті шуанныд, найӧс вӧтлісны? — юасисны пӧвар да ямщик.
— А тэ кутшӧм сиктысь, пиукӧй? — юаліс Янеклысь нывбаба.
— Вӧтлісны миян сикт дорті йӧзӧс, вӧтлісны!
Кӧлуйӧн, быдсикас эмбурӧн, — шуис кутшӧмкӧ старик.
— Ми кывлім, быттьӧ тасянь кык верст сайын ставнысӧ лэдзӧмаӧсь, — вывті нин чорыда ті налы коклябӧраныс тувччавны заводитінныд, — сёрнитісны йӧз.
— Кольӧй детинкасӧ ме ордӧ, сылы зэв лӧсьыд лоӧ, — йӧз чукӧр пыр писькӧдчис гӧрбыльтчӧм старука.
— Ме ордӧ кольӧй! Оз жӧ ло тшыг, — корис кельыдлӧз чышъяна кыз нывбаба.
А Янек кутчысис пӧварлы да ямщиклы да кевмысис:
— Дяденькаяс, нуыштӧй менӧ ещӧ неуна!
Ми, навернӧ, аддзам менсьым мамӧс...
Кык верст пӧ, висьталӧны...
Мый вӧчан!
Ставныс серӧктісны.
Кодкӧ пуктіс Янеклы пидзӧс вылас тубрастор, а тубрасас — сыр кусӧк да вый.
А кодкӧ юрӧдыс сійӧс малыштіс:
— Детинка прав: матынджык мам дінас лоас.
Ті буретш сыланьӧ мунанныд.
Мӧдӧдчисны рӧдтӧмӧн, сы вӧсна мый шондіыс важӧн нин дзебсис вӧр сайӧ.
Янек топӧдчис пӧвар бердӧ да ойбыртіс.
А кор сійӧ садьмис, вӧлі вой нин.
Небесаӧд кывтіс тӧлысь.
Югъялісны кутшӧмкӧ хатаын ӧшиньяс.
Ямщик лэдзаліс вӧвсӧ, сетіс сылы кӧрым.
Керкаясын быдлаын узисны военнӧйяс.
Ямщик да пӧвар пырисны восьса рынышӧ.
Ӧдва тӧрӧдчисны сэні куйлысь салдатъяс пӧвстӧ.
Янекӧс водтӧдісны шӧракостаныс.
Муртса югдіс, ывлаын заводитчис суматоха.
Салдатъяс киськасисны юкмӧс дорын ваӧн, гӧтӧвитчисны поход кежлӧ.
Кухня тшынасис нин.
Пӧртйын пуис кофе.
Янек садьмис турун вылын.
Сійӧ тілис синъяссӧ, зілис тӧдвылас уськӧдны, кыдзи сійӧ веськаліс тайӧ рынышас.
Но вот сійӧ аддзис порог дорысь кыз пӧварӧс.
— Чеччы, бок пӧжысь!
Кофе кӧдзалас.
Пехота вӧрзис нин туйӧ.
Мыськам пӧртнымӧс, да и на бӧрся.
Ме юаси йӧзыслысь.
Мӧд сиктас, буракӧ, тіян йӧзныд!
Янек тэрыба чеччис.
Гоп! — и сійӧ котӧртіс нин юкмӧс дорӧ.
Кисьтіс юр вылас ведраджын ва, и пыр жӧ ставыс ловзис сылӧн паметьын.
Туй вылын надзӧник пуксис бус, кодӧс лэптіс ылын тыдалысь войска.
Мунісны ӧдйӧ; пӧртйын заводитіс пуны ӧбед кежлӧ ва.
Танкъясӧн уналаті кодйӧм шоссе муніс муяс вомӧн, вӧръяс пыр.
Туй бокъясын туплясисны калечитӧм немецкӧй машинаяс, уродуйтӧм танкъяс.
Тайӧ вӧліны некымын час сайын мунӧм бойлӧн следъяс.
— Дяденька, а кор салдатъяс окопъясын пукалӧны, мый найӧ сёйӧны? — юасис Янек то пӧварлысь, то ямщиклысь.
— Окопъясын?
Найӧ сёйӧны сійӧс, мый вайӧ налы войнас вот тайӧ миян кухняыс.
Налӧн сэки ӧбед и ужын — ставыс ӧтлаын овлӧ! — сералӧ пӧвар.
— Пуляяс шутьлялӧны — сӧмын видзӧд...
Тэ чайтан, мый ми век вот тадзи бӧрын кыссям?
Ещӧ кыдз шутьлялӧны! — поддержитіс пӧварӧс ямщик.
— Война — тайӧ тэныд абу чача, и сэті ми эськӧ эгӧ вермӧй гуляйтны тэкӧд вӧлӧн...
Энлы!
Аддзан, со сикт!
Гашкӧ, сэні сетам нин тэнӧ мамыдлы...
Кымын матӧджык найӧ матыстчисны сиктлань, сымын гажтӧмджыка видзӧдлывліс ямщик вылӧ пӧвар, а пӧвар вылӧ ямщик.
— Гм!.. — нурбыльтіс ӧтиыс.
— Гм!.. — нурбыльтіс мӧдыс.
Тыдалӧны нин вӧлі трубаяс.
Но сӧмын куш трубаяс пӧжар местаын, кӧні пӧимыс вӧлі пӧсь на.
Тайӧ сиктас весиг кань эз пет налы паныд.
— Пышйӧны, да ещӧ кыдз пышйӧны, а век жӧ и тайӧ сиктсӧ удитӧмаӧсь сотны! — броткис ямщик.
Янек видзӧдіс сотчӧм местаяс вылас, кодъяс дінті найӧ мунісны.
Сійӧ лэптіс юрсӧ, видзӧдліс салдатъяс вылӧ, но нинӧм йылысь нин эз юась.
Найӧ мунісны водзӧ.
Идравтӧм муяс дінті.
Вӧр пыр да видз вомӧн, кӧні тӧдчисны бойлӧн следъяс: проволочнӧй заграждениеяс, окопъяс, калечитӧм орудиеяс.
И бара вӧр.
И бара муяс.
И выль сикт.
Ӧні нин сикт, кӧні сьыліс петук да быд трубаысь пуркйис тшын.
— Но, тані нин тэнӧ ми кутшӧмкӧ бур йӧз ордӧ колям.
Оз позь тэныд водзӧ война вылӧ мунны, — уссӧ скӧрысь вӧрӧдігтыр ышловзис ямщик.
— Туй миян кузь.
Челядьӧс война вылӧ аскӧдным босьтны оз позь, — содтіс пӧвар.
Первой керка дінас жӧ ямщик горӧдіс:
— Тпррру!..
Колӧ пес лӧдсыштны, шыд гудралыштны.
Пӧвар кутіс вӧчны ассьыс уджсӧ, а ямщик пырис керкаӧ.
Сійӧ оліс сэні дыркодь.
И друг сійӧ паськыда нюмъялігтыр мыччысис порог дорын.
Керкаысь чепӧсйис детинка да кутіс тӧвзьыны-котӧртны сикт мӧдар помас, сӧмын кӧмтӧм коклябӧръясыс тыдыштлісны.
— Мунам! — нюммуніс ямщик да весиг отсаліс пошиктысь пӧварлы кайны кӧзла вылӧ.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ӧтиыс довкнитіс юрнас, а сэсся довкнитіс и мӧдыс.
— Кывзы, детинка! — вӧжжисӧ киас босьтӧм бӧрын заводитіс ямщик.
— Вот мунан тэ миянкӧд и мунан, а кутан-ӧ помнитны миянӧс, кор ми янсалам?
— А мый? — ямщик вылӧ любопытствоӧн видзӧдіг да чурвидзысь юрси пратьсӧ шыльӧдіг юаліс Янек.
— Да сідз!
Тэ ичӧт на, он ставсӧ гӧгӧрво...
— Кутшӧм ме ичӧт! — дӧзмис Янек.
— Ме тӧда, мый ті локтанныд ылісянь... Москвасянь.
Мунанныд Варшаваӧ.
Мый тайӧ миян войска.
И сійӧ тожӧ миян, сы вӧсна мый найӧ фашистъясӧс вӧтлісны.
Найӧ, кодъяс звёздочкааӧсь...
— Молодеч, — шуис пӧвар.
— А кор ыджыда быдман, помнит, мый война — сійӧ зэв ыджыд лёктор.
Сійӧ вот татшӧмъясыслысь, кыдзи тэ, керкасӧ мырддьӧ — тайӧ ӧти.
Сэсся мамъясыс налӧн вошласьӧны — тайӧ мӧд.
А сэсся лоӧ ёна тӧждысьны на вӧсна, медым налӧн бара и мам вӧлі и керка вӧлі — тайӧ коймӧд.
А со...
И ямщик нюжӧдіс кисӧ водзлань, мый вылӧ кӧ индіс.
Налы паныд котӧртіс нывбаба, а сы бӧрся сійӧ детинкаыс, коді петіс первойя керкасьыс.
Нывбаба горзіс да шенасис кияснас.
Янек видзӧдліс котӧртысьяс вылӧ да кӧсйис чеччыштны телегасьыс, но пӧвар кутіс сійӧс.
Янек горӧдіс:
— Мама! Мама! Менам мама!
— Тпррру! Тпррру! Сувт! — вӧжжисӧ зэлӧдігмоз шуис ямщик.
Тайӧ вӧлі дзик лишнӧй: пельяссӧ вӧрӧдігтыр да синъяссӧ паськӧдӧмӧн вӧв ачыс нин сувтіс.
Сійӧ видзӧдіс то бӧрӧ, то водзӧ.
И ӧтарӧ вӧрӧдіс пельяссӧ, мый вӧлі значитӧ: «Но-но!
А мый лоӧ водзӧ?
Сійӧс пуксьӧдасны менам телегаӧ али детинкасӧ чеччӧдасны?»
Вӧв шеныштіс бӧжнас шуйгавыв, сэсся веськыдвыв.
И аддзис, мый детинка уси мам сывтыръяс.
Детинкаӧс мыччис сылы телегасянь кыз пӧвар.
И вӧв друг вӧрзис места вывсьыс.
Ачыс, аслас вӧляысь.
Медводдзаысь командатӧг.
Сы вӧсна-ӧ, мый сійӧ эз радейт видзӧдны татшӧм нежностьяс вылӧ, али сы вӧсна, мый поліс, мый содас ещӧ ӧти пассажир.
Сійӧ скачӧн гӧнитіс водзӧ.
И кор Янек видзӧдліс мамыс пельпом сайсянь, аддзис сӧмын туй вывсьыс бус кымӧр.
— А... тайӧ вӧліны миян салдатъяс.
Костюшковецъяс *.
* Польскӧй национальнӧй герой Тадеуш Костюшко нима дивизияысь.
Найӧ менӧ спаситісны, — шуис Янек.
— И тэнӧ и ставнымӧс миянӧс, — содтіс мам.
— А ме весиг эг удит найӧс аттьӧавны...
Кӧлесаясвывса команда весьтын тыдаліс вочасӧн чинысь бус кымӧр.
{Вероника Тропачинская-Огаркова (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Башмак @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 58-63}
Вероника Тропачинская-Огаркова
БАШМАК
— Конюшняын вӧлін?
Порсьясӧс вердін?
Идзас шырин?
Мый сулалан?
Чышкы комната!
Теста да тшак дука, гӧрдӧдӧм кӧзяйка чепсасьӧ кухняӧд да быд минута приказывайтӧ:
— Михась, кисьт порсьяслы ӧтруб!..
Да ӧдйӧджык вӧр, колӧ ещӧ посводз мыськыны!
Михась котӧртӧ конюшняӧ, вайӧ юкмӧсысь ва, сетӧ порсьяслы кӧрым, идралӧ керка, чышкӧ посводз...
Быд лун Михась уджалӧ асывсянь сёр войӧдз.
Талун праздник, но сійӧ оз тӧд, удитас-ӧ рытӧдзыс мыссьыны да вайӧдны асьсӧ неуна порядокӧ.
Михасьлы дас кык арӧс, и сійӧ дзик ӧтнасӧн свет вылас.
Кор война помланьыс фашистъяс ӧшӧдісны сылысь батьсӧ сикт помын, а мамыс кулі, воис тьӧткаыс, коді оліс ылын, дзик Краков дорын.
— Но мый, ӧтнад колин? — шуис сійӧ.
— Колӧ мыйкӧ вӧчны тэкӧд.
Меысь кындзи, некод тэнад, коньӧрӧй, свет вылас эз коль.
abu
Кымын арӧс тэныд?
Ок, этша!..
Некод оз босьт удж вылӧ.
А мӧс видзны кужан?
Тьӧтка ветлӧдлыштіс сиктӧд, сёрнитыштіс ӧтикӧд, мӧдкӧд — и Михась ачыс эз тӧдлы, кыдзи лои аслас кӧзяйка ордын.
Гожӧмын да тулысын сійӧ видзис скӧт, а арын да тӧлын уджаліс горт дорас.
Тьӧтка сетіс сійӧс кӧзяйкалы век кежлӧ.
Сійӧ мыйкӧ вуджӧдіс сы ним вылӧ — буракӧ, пӧлӧстчӧм керка да сы бердысь ичӧтик мутор.
Михась бура эз тӧд, кыдзи да мый.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый ӧні сылӧн эм кӧзяйка.
Кӧзяйкалӧн — верӧс да челядь.
Эм сылӧн ещӧ и пӧрысь мам; сійӧ олӧ керка мӧд джынъяс да овмӧссӧ нуӧдӧ торйӧн.
Кӧзяйка озыр, и сылӧн быдтор дӧвӧль.
Челядьыс ветлӧны школаӧ, найӧ век сӧстӧма пасьтасьӧмаӧсь.
Михась вылӧ найӧ видзӧдӧны тшапа: «Видзӧдтӧ, подкидыш кутшӧмкӧ».
А кӧзяйка век ассьыс: «Михась, мӧсъяс дорӧ!
Михась, сет порсьяслы кӧрым!
Михась, босьт!
Михась, вай!»
Талун ёлка; керка пасьтала кылӧ тшак дук, теста дук, пирӧгъяс дук; а Михась век котралӧ, и кӧзяйка ӧтарӧ тэрмӧдлӧ сійӧс.
Михась сідзжӧ терпитны вермытӧг виччысьӧ ёлка.
Сійӧ котӧртӧ конюшняӧ да котӧртігмозыс думайтӧ: навернӧ, кӧзяйка оз вунӧд, мый кӧсйыліс сылы ёлка кежлӧ пӧдаритны башмак гоз.
Сійӧ кӧсйысьліс арнас на, кор колӧ вӧлі тэрыбджыка пыртлыны керкаӧ картупель, медым видзны сійӧс зэръясысь.
«Тэрмасьышт, — шуис сійӧ Михасьлы.
— Ӧдйӧ кӧ пыртлан, ньӧба тэныд Выль во кежлӧ ботинки гоз».
Но и тэрмасис жӧ Михась!
Абу ӧд шутка: пӧлучитны ботинки гоз!
Мам кулӧмсяньыс сылӧн эз вӧв выль ботинки.
Первой сійӧ ветлӧдліс аслас важ ботинкинас, сэсся батьыс ботинкиӧн, век батьыс ботинкиӧн.
А талун ёлка, и сійӧ пӧлучитас башмак гоз.
Пӧлучитас, пӧлучитас, пӧлучитас башмак гоз!
Но вот ужын помасис.
Кӧзяйка чеччӧ пызан сайысь да мунӧ мӧд комнатаӧ.
Сэні сулалӧ ёлка, кодӧс мичаа вӧччӧдісны кӧзяин да кӧзяйскӧй челядь.
Кӧзяйка тувччалӧ надзӧн, тшапа.
А кыдзи нӧ!
Абу ӧмӧй сійӧ кызь морга му вылын кӧзяйкаыс?!
Кӧзяин ӧзтіс ёлка вылысь сисьяс.
Сылы отсасьӧны ыджыдджык пиыс Юрек да нылыс Агнешка.
Стасек да Фелек радлігтыр видзӧдӧны ёлка вылӧ.
Ёлка дорын сулалӧны дедушка бабушкакӧд — талун ужнайтісны ставныс ӧтлаын.
Кӧзяйка пуксьӧ креслӧӧ, матыстӧ ичӧтик пызан, кытчӧ ӧкуратнӧя пукталӧма пӧдаркияс.
Быд пӧдарок гартыштӧма еджыд бумагаӧ да быд вылын гижӧд.
Михась сулалӧ ӧдзӧс дорын пельӧсын, и сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкӧ.
Но и ёлка!
Кутшӧм мича!..
А кутшӧм нӧ лоӧ башмакыс?
Сьӧд али пемыдгӧрд?
Сэтшӧм, кутшӧм Юреклӧн али кутшӧм Фелеклӧн?
Кӧзяйка сеталӧ пӧдаркияс.
Бабушкалы — шоныд чышъян, дедушкалы — вурун носки, батьлы — выль каллян, Юреклы — свитер, Агнешкалы — акань, Фелеклы...
Михась куньӧ синсӧ.
Сійӧ сэсся оз вермы видзӧдны.
Еджыд бумага тубрасъясыс пызан вылын лоӧны пыр этшаджык и этшаджык.
Кӧзяйка водзӧ сеталӧ пӧдаркияс.
О, — шуӧ сійӧ, — Фелюсь пӧлучитіс пилочка да выль шапка, видзӧдлӧй жӧ!
А Стась — дадь да шапка жӧ!
Коді нӧ тайӧ тӧдӧма, мый менам пиукъяслы колӧны выль шапкаяс?
И сэтшӧм шоныдӧсь!
Мерайт ноко, Стась.
Михась оз восьты синъяссӧ.
Ӧні кӧзяйка шуас: «Видзӧдлӧй, тані мыйкӧ эм и миян Михасьлы.
Башмак гоз!
Да кутшӧм мича!»
Но кӧзяйка нинӧм оз шу.
Сійӧ сералӧ, сы вӧсна мый Агнешка кыскӧ ёлка улысь пӧдарок, кодӧс дасьтӧма мамлы; сійӧ сералӧ, сы вӧсна мый ставныс гажаӧсь да дӧвӧленӧсь.
Михась восьтӧ синъяссӧ да воськовтӧ водзӧ.
Гашкӧ, башмак гозсӧ лӧсьӧдӧма, сӧмын кӧзяйка оз аддзы.
— А, Михась! — шуӧ кӧзяйка.
— Михась эз на пӧлучит пӧдарок.
Босьт, донаӧй, тайӧ тэнад.
Вӧч накӧд, мый кӧсъян.
Сійӧ чеччӧ, восьтӧ камод, перйӧ некымын посни деньга да сетӧ Михасьлы.
Детинка босьтӧ найӧс да петӧ комнатаысь.
Сійӧ петӧ посводзӧ, а сэсся ывлаӧ.
Деньгаыс гылалӧ кисьыс.
Пӧсь синва визувтӧ банбокӧдыс, ӧбида пӧдтӧ сійӧс.
Абу башмак гоз!
Абу ни сьӧд, ни пемыдгӧрд, ни гӧленя, ни кӧвъяса башмак...
Керкаясын ӧзйӧны праздничнӧй бияс.
Михась пуксьӧ конюшня порог вылӧ.
Сійӧ оз нин бӧрд.
Сійӧ думайтӧ мыйкӧ ассьыс, шогӧс да гажтӧмӧс, но оз бӧрд.
Сылы кӧдзыд, а гортӧ пырны абу окота.
Сійӧ эськӧ сӧвсем муніс татысь.
Но кытчӧ?
Код дінӧ?
Вӧлі кӧ гожӧм, Михась муніс эськӧ сикт мӧдар помас, сэтчӧ, кӧні олӧ Юзек Ковналя.
А Юзеккӧд найӧ котӧртісны эськӧ Вицек Пенкальский дінӧ.
А Вицеккӧд да Юзеккӧд Магдуся Бидулянка ордӧ.
Сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, Михась абу нин сэтшӧм ӧтка свет вылас.
Сылӧн эмӧсь ёртъяс, кодъяскӧд ӧтлаын сійӧ видзӧ гожӧмнас мӧсъясӧс да ворсӧ.
Арнас челядь ветлӧны школаӧ, а Михась оз, но всё равно сійӧ дружитӧ накӧд.
Михась ӧшйис щӧканас ки вылас да видзӧдӧ пемыдас.
Друг сійӧ кылӧ ворота дорысь кок шыяс.
Дворӧ пырисны некымын челядь.
Найӧ мый йылысь кӧ вашкӧдчӧны; матыстчӧны керкалань, но пырны оз лысьтны.
— Мый колӧ? — юалӧ Михась зэв збыльысь, кӧзяин моз.
Сійӧ оз на аддзы, коді тайӧ локтіс.
— Михась, тайӧ тэ?
Лок татчӧ!
Ми тэла воим...
Дзуртыштіс калитка — челядь нуӧдісны Михасьӧс.
Керкаысь кылӧ сьылӧм шы, а Михась абу нин.
Видзӧдлӧй сы вылӧ!
Сійӧ школаын нин, сійӧ сулалӧ ёлка дінын, сы гӧгӧр уна челядь.
Учительница меліа кутӧ сійӧс киӧдыс.
А челядь?
Челядь сьылӧны:
Муса Михась, эн кӧ лок,
Праздник миян лои шог...
Михась тіралӧ, быттьӧ сылы друг лои зэв кӧдзыд.
Сылӧн гӧрдӧдӧм, мудзӧм киясыс чурвидзӧны дженьыд сосъяссьыс: ӧд Михась быдмис мамыс кулӧм бӧрын.
Михась кокъясын батьыслӧн ёна новлӧм сапӧг гоз.
Юрси прать усьӧма плеш вылас, и учительница лӧсьӧдыштӧ сійӧс.
Сійӧ топӧдӧ ас бердас Михасьӧс да сулалӧ сыкӧд ёлка улын, шоныд классын, сьылысь челядь пӧвстын.
И вот Вицек Конколя висьталӧ, мый найӧ — учительница да челядь — шуисны примитны Михасьӧс асланыс семьяӧ.
Найӧ ветлісны вӧлӧстьӧ да вӧчисны сідз, мый Михась оз кут сэсся овны аслас кӧзяйка ордын.
Тані матын котыртӧма кага видзан Керка, и Михась ӧні кутас овны сэні; тайӧ лоӧ сылӧн рӧднӧй гортӧн.
Сэні зэв лӧсьыд!
— Тӧдан, Михась, — водзӧ висьталӧ Вицек, — тайӧ керкаыс аслыспӧлӧс.
Сэтчӧ весиг Варшаваысь, министерствоысь, волісны, кор сійӧс восьтісны.
Сы вӧсна мый ӧні народнӧй Польшаын абу сэтшӧм олӧм, кутшӧм вӧлі водзті.
Быдӧн должен велӧдчыны, должен бура овны да лоны шудаӧн.
А школаӧ тэ кутан ветлыны миян дінӧ.
И тэнсьыд керкатӧ и мутортӧ сідзжӧ мырддясны тэнад кӧзяйка ордысь.
Сідзкӧ вот кыдз...
Вицек заводитӧ сорласьлыны, некымынысь висьталӧ ӧти и сійӧ жӧ торсӧ, мыйсюрӧ йылысь дзикӧдз вунӧдӧ висьтавны, но быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый тайӧ минутаас вӧчсьӧ мыйкӧ зэв важнӧйтор.
Михась аддзис горт.
Михась кутас ветлыны школаӧ, Михасьлӧн эм семья.
Вицек помалӧ ассьыс речсӧ татшӧм кывъясӧн:
— Ми нажӧвитім неуна деньга, медым тэнад вӧлі ставыс, мый колӧ первой кад кежлӧ.
Ми ветлім вӧрӧ да садитім пуяс.
И та вӧсна ми тэныд дасьтім со мый...
А ноко, Марыська, перйы!
Марыська копыртчӧ да перйӧ ёлка улысь шнурокъяса дзирдалысь башмак гоз.
Сійӧ мыччӧ найӧс Михасьлы.
Михась босьтӧ башмаксӧ, видзӧдӧ на вылӧ, сэсся нетшыштчӧ учительница киысь да котӧртӧ посводзӧ.
Челядь чуймӧны.
Мый лои?
Мый сыкӧд?
Учительница сідзжӧ оз гӧгӧрво, мый лои Михаськӧд.
Сійӧ петӧ посводзӧ.
Михась пукалӧ пельӧсын, пос дорын.
Сійӧ топӧдӧма башмаксӧ морӧс бердас да бӧрдӧ.
Бӧрдӧ сэтшӧм шога, мый учительница повзьӧ:
— Михась, пиук, мый тэкӧд?
Мусаӧй менам, висьтав, коді тэнӧ ӧбидитіс?
Мый тэ бӧрдан, донаӧй?
Учительница бӧрся котӧртісны и челядь.
Найӧ юасьӧны, мый лои Михаськӧд, мый вӧсна сійӧ бӧрддзис.
И сэки Гануся Петровская, буретш сійӧ, коді аслас ичӧтик чойяслы лоӧ мам пыдди, кор мамыс мунӧ удж вылӧ, заводитӧ пӧрччӧдны Михась кокысь батьыслысь важ сапӧгсӧ.
— Тэ вунӧдін, навернӧ, Михась, мый тайӧ сӧмын обыкновеннӧй ботинки, — шуӧ сійӧ.
— Абу на кутшӧмкӧ сэтшӧм буртор.
Вай коктӧ.
Кӧмалам тайӧ ботинкисӧ, видлам, лӧсялӧ-ӧ сійӧ тэныд.
Колӧ ӧд сійӧс видлыны, да, Михась?
{Янина Броневская (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Выль школаын @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 64-79}
Янина Броневская
ВЫЛЬ ШКОЛАЫН
Усадьба сулаліс нӧрыс йылын кирпичнӧй стена сайын, кӧні тӧдчис неважӧн на тупкӧм розь, кодӧс писькӧдлӧма пушка снаряд.
Усадьбаыс, збыльысь кӧ шуны, эз нин вӧв усадьбаӧн, а вӧлі выль школаӧн Порембаын, мыйын быдӧн вермисны убедитчыны еджыд колоннаяса кильчӧ весьтысь краситӧм пӧв вылысь гижӧд лыддьӧм бӧрын.
Тайӧ гижӧдыскӧд да стенаас писькӧдӧм розьыскӧд история пансис гожӧм заводитчигас на.
Кор мутӧм да этша муа крестьяна, кодъяс важӧн уджавлісны помещикъяслы, пӧлучитісны му, пӧрысь Матусякова шуис:
— Ме пӧрысь нин да свет вылас дзик ӧтнам, вот тайӧ чуньыс кодь жӧ.
Некод ордӧ овны ме ог мун, меным водз на дарӧвӧй нянь сёйны.
Ме служиті тайӧ усадьбаас нелямын во, сійӧ кадсяньыс, кыдзи заводиті видзны панскӧй дзодзӧгъясӧс.
Тайӧ менам рӧднӧй местаяс, му вылын уджавны ме ог вермы, сідзкӧ мед лоас вот кыдзи...
Тайӧ вот «кыдзиыс», подробнӧйджыка кӧ висьтавны, лоӧ, мый Матусякова лӧсьӧдчӧ овмӧдчыны усадьбалӧн шуйга пельӧсса комнатаӧ, сылы долженӧсь сетны звӧнок, щӧтка да ещӧ кутшӧмсюрӧ оборудование, и сійӧ кутас кӧзяйничайтны тайӧ школаас.
Чышкыны-мыськыны, звӧнитны да видзӧдны челядь бӧрся, медым найӧ петукъяс моз эз тышкасьны.
— А мыйла эськӧ и не сідз? — шуисны крестьяна.
— Ми ставным, дерт, сӧгласенӧсь.
Матусякова — зіль нывбаба, — шуис пӧрысь Амброзяк, кодӧс быдӧн уважайтісны.
— Да, тайӧ зэв бур, — эскӧдісны и нывбабаяс.
— Матусяковалӧн уна терпение, сійӧ радейтӧ челядьӧс, найӧ ставныс сылы аслас челядь кодьӧсь.
И Матусякова пыр жӧ, гожӧм шӧрсяньыс, заводитіс мыськавны да чышкавны школалысь помещениесӧ чардаксянь пӧдвалӧдз.
Сійӧ белитіс став стенъяссӧ, мыськис ӧшиньяс.
Джоджыс сэні эз вӧв прӧстӧй, а ставыс дубӧвӧй пӧвторъясысь, кодъясӧс колӧ вӧлі мыськыны разнӧй пятнаясысь.
Оз позь шуны, мый сійӧ уджаліс дзик ӧтнасӧн: сы дінӧ школаӧ частӧкодь котӧртлісны нывкаяс — найӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі велӧдчыны нёльӧд классын.
— Бабуся, гашкӧ, колӧ кыны идзас коврик, сэтшӧм ыджыдӧс, став кильчӧпом пасьтала, медым няйтсӧ эз пыртлыны? — юалісны нывкаяс.
— Но мый нӧ, — вочавидзис Матусякова.
— Но миян ещӧ ӧти удж эм, кодӧс колӧ быть вӧчны, а детинкаястӧг миянлы не справитчыны.
Кӧнӧсь миян детинкаяс?
Некод на пиысь татчӧ оз пырав...
А детинкаяс — детинкаяс и эмӧсь.
Ставныс найӧ вӧліны зэв тшапӧсь!
Найӧ отсасисны идравны выль овмӧсын батьяслӧн вит гектар вылысь нянь, сідзкӧ эн и варовит накӧд!
Вицек шуис, мый сылы колӧ вӧвъясӧс купайтны, выль керкаӧ вӧрысь пес кыскавны, и медым сылы эз дӧзмӧдчыны — сылы и сідзи некор: кӧрт тувъяс оз тырмыны, пила ныж.
— Верман весиг ассьыд куимнан курӧгтӧ купайтны, тайӧ тэнад делӧ, — заводитіс сыкӧд вензьыны Зӧся, кодӧс нимтісны «мельничаӧн», сы вӧсна мый кор сійӧ заводитліс сяргыны-сёрнитны, некор ас кадӧ эз вермыв дугдыны.
— Кӧть куим судта керка стрӧит, тэныд кӧ колӧ, но тайӧ керкаыс лоас сӧмын тэнад, а оз менам, оз Анелькалӧн, оз Терезалӧн, оз Марцысялӧн...
— Ой, ой, сикт пасьталаыс кутіс сяргыны! — горӧдіс Вицек да весиг пельяссӧ тупкис.
— Тр... тр... кутіс бергавны мельнича!
Но Зоська сэтшӧм ёна горзіс, мый Вицек кыліс, кӧть и пельяссӧ вӧлі тупкӧма.
— А школаыс тайӧ миян общӧй!
Абу став вӧлӧстьыслӧн, правда, но зато став Порембалӧн.
И Вицек пыр жӧ лэдзис кияссӧ, кутіс тешкодя чукрасьны, медым Зося эз думышт, мый сійӧ прав, да водзӧ долис ассьыс:
— А став Порембаыслӧн кӧ, мый сэсся?
Сяргыны колӧ?
— А ставыслӧн кӧ, а абу джынйыслӧн, абу ӧтнаслӧн сӧмын Анелькалӧн, абу ӧтнаслӧн Марцысялӧн, — водзӧ сяргис Зоська, — абу ӧтнаслӧн Терезалӧн...
— Тайӧс ме кывлі нин.
Висьтав: мый тіянлы колӧ? — торкис сійӧс Вицек.
— Кирпич да известь, — первойысь татшӧм дженьыда вочавидзис Зося.
— Мыйла?
— Медым тупкыны стенасьыс тайӧ розьсӧ, сы вӧсна мый коляс кӧ розьыс...
— Ладнӧ.
Тӧда.
Лоӧ вӧчӧма, — торкис сійӧс Вицек, чупнитіс вомдоръяснас да мӧдӧдчис видз вывті веськыда юлань.
Но сійӧ думайтіс нин, мый вӧчны.
«Быдӧн сетасны вит кирпичӧн.
Колӧ рытнас чукӧртлыны детинкаясӧс.
Аскомысь кежлӧ медым ставыс вӧлі дась.
Мый збыль, сійӧ збыль: школаыс ӧд ставнас Порембалы, а нывкаяслы ӧтнанныслы тайӧс не вӧчны».
Тадзи стена вылын лои дӧмас.
Весиг ортсысяньыс штукатуритӧма.
А школавесьтса вывескакӧд лои стӧч татшӧм жӧ история, стӧч татшӧм жӧ сёрни Зоська-мельнича да броткысь Вицек костын.
Сійӧс тадзи шуисны сы вӧсна, мый сійӧ сёрнитны эз радейтлы: шуас мыйкӧ аслыс ныр улас, но мый кӧсйысяс — век вӧчас.
Пӧвсӧ белитісны, а гижисны сэтчӧ стен белитан прӧстӧй синькаӧн.
— Кор кутас зэрны, ставсӧ мыськас: кельыдлӧзыс лоӧ еджыд, а еджыдыс кельыдлӧз, — кильчӧ вылын сулалігӧн заводитіс бара Зоська.
— А кельыдлӧзсӧ кӧ еджыдыскӧд...
Но пос вылын сулалысь Вицек чатӧртіс юрсӧ да шуис:
— А карнизыс нӧ?
Оз ӧмӧй видз?
Сійӧ котшнитіс мӧлӧтӧн да тувъяліс вывескаӧ медбӧръя кӧрт тув.
Зоська нинӧм эз удит сылы вочавидзны, сы вӧсна мый буретш сійӧ кильчӧ вылас, кӧні найӧ сулалісны, петіс Матусякова да кутіс звӧнитны аслас звӧнокӧн.
Звӧнитӧ да звӧнитӧ, а челядь котӧртӧны нин, сӧмын туй вылас бус кыптӧ.
Локтісны Анелька, Марыся, Тереза, кык Стасек, Михась, кык Марцыся да ӧти Теофиля.
Гӧгӧрвоана?
Нёльӧд класс ставнас чукӧртчис выль велӧдчан воӧ первой луннас.
Быдладорсянь локтісны — став сиктсянь.
Татшӧм школаад ӧд ставныс тӧрасны.
Кильчӧ вылӧ петіс учительница.
Буретш сійӧ учительницаыс, коді нёльӧд во нин встречайтліс найӧс важ школа порог дорын.
Но и шума жӧ лои!
Но учительница лэптіс кисӧ — и пыр жӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Тайӧ вӧлі налӧн сэтшӧм условнӧй знак учительницаныскӧд.
Тадзи заводитчис первой велӧдчан лун выль школаын, кодӧс восьтісны вӧвлӧм помещичӧй керкаын.
abu
abu
Тэ бара гижан бумагатор вылӧ? — юрнас довкйӧдлігтыр юалӧ Вицеклысь учительница, коді матыстчис сылӧн парта дорӧ.
Челядь тӧдісны нин, мый учительница мыйӧнкӧ абу дӧвӧлен.
— А... ме... сы вӧсна... — кутіс нурбылявны Вицек, ачыс эз тӧд, мый шуны.
Сылы тӧрыт ковмис вӧчны черпу, и некор вӧлі ветлыны кооперативӧ тетрадьла.
Мамыс тэрмӧдліс сійӧс ӧдйӧджык вӧчны черпу, сы вӧсна мый эз вӧв поткӧдлӧм пескыс.
А Вицек, кыдзи тӧдса, вообщӧ эз радейтлы уна сёрнитны; сійӧ броткис мыйкӧ аслыс ныр улас, и некод эз вермы немтор гӧгӧрвоны.
Но зато сы водзвылын пукалысь Зося-мельнича пыр жӧ лэптіс кисӧ, мый сылы колӧ мыйкӧ срочнӧя висьтавны.
Ті тӧрыт висьталінныд миянлы, мый ӧні воссисны кооперативъяс да мый тайӧ кооперативъясыслӧн вывескаясыс быттьӧ асъя кыа...
— Абу асъя кыа, а ӧшкамӧшка! — чепӧсйис места вывсьыс Теофиля, самӧй сійӧ Теофиляыс, коді век быдтор тӧдіс, но вунӧдліс лэптыны кисӧ, кор кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
— Да, ӧшкамӧшка,— шуис учительница да шыасис Зося дінӧ:	Мый нӧ тэ кӧсйин висьтавны кооператив йывсьыс?
— Тӧрыт ми сёрнитім Анелькакӧд да Cтасеккӧд, мый колӧ юавны тіянлысь, онӧ-ӧ разрешитӧ ті миянлы лӧсьӧдны сэтшӧм...
Кыдзи сійӧ шусьӧ, Теофиля?
— Филиал! — местасяньыс вочавидзис Теофиля.
— Филиал, медым позьӧ вӧлі ньӧбны ставсӧ, мый миянлы колӧ, татысь, школаысь.
Тетрадь, резинка, мелъяс либӧ карандаш...
— Вот заводитас ӧні лыддьӧдлыны ставсӧ, мый вузассьӧ кооперативын!
Эн вунӧд кӧрт тувъяс, карасин, сов, истӧг йылысь, — бара кутіс ропкыны Вицек да весиг зургис Зосялы мышкас.
— Позьӧ эськӧ эсійӧ решёткаа ӧшиньяса ичӧтик комнатаас, кӧні вӧлӧма кладӧвӧй, лӧсьӧдны татшӧм филиалсӧ, и ми асьным эськӧ обслуживайтім сійӧс, медым эз ковмы быд раз котӧртлыны сиктӧ, — водзӧ висьталіс Зося.
Вицек жалитіс нин, мый зургис Зосялы, — сэтшӧма воис сылы сьӧлӧм вылас сійӧ, мый Зося думыштӧма.
Сӧмын сійӧ эз кӧсйы сразу признайтны, мый Зося прав, медым сійӧ эз кут ышнясьны, мый сійӧ сэтшӧм тӧлка.
Вицек тешкодя вешкыртчис да броткыштіс:
— А онӧ тэ лӧсьӧдчы заведуйтны тайӧ филиалнас?
Учительница видзӧдліс Зося вылӧ, видзӧдліс мукӧд челядь вылӧ да шуис:
— Тайӧ ті зэв буртор думыштӧмныд.
Ковмас сёрнитлыны кооперативса заведующӧйкӧд.
Сійӧ, навернӧ, рад лоӧ, ті кӧ ставсӧ тайӧс босьтанныд ас выланыд да онӧ кутӧ котравны сы дінӧ быд мелочла да воштыны сылысь кадсӧ.
Но сямманныд-ӧ ті асьныд обслуживайтны тайӧ филиалсӧ?
Колӧ ӧд ставсӧ гижавны, артавны.
— Теофиля ставсьыс бурджыка артасьӧ.
Ми ставным кутам сылы отсасьны, а ті кутанныд быд лун прӧверяйтны, абуӧсь-ӧ ӧшибкаяс, — шуис Стасек Шмель.
— Колӧ лӧсьӧдны книга, медым гижавны тӧварсӧ, кодӧс ми кутам пӧлучайтны, — шуис мӧд Стасек, фамилияыс Щипала, — медым ставыс вӧлі тыдалӧ, кыдзи да мый.
Збыль ӧд?
— Бур, — сӧгласитчис учительница.
— Ми бӧръям тайӧ филиалыслысь, кыдзи ті шуанныд, правление, мунам ставӧн ӧтлаын кооперативӧ, и сэні миянлы висьталасны, мый да кыдзи колӧ вӧчны.
— А ме рисуйта вывеска, — шуис Вицек.
— Бур, бур! — горӧдісны мукӧдъясыс.
— Сӧмын мед сы вылын вӧлі сизим рӧма ӧшкамӧшка.
— Кодӧс нӧ ми бӧръям? — юаліс Зося-мельнича.
— Теофиляӧс!
— Стасек Щипалаӧс!
— Вицекӧс!
Но Вицек пыр жӧ сувтіс да шуис:
— Ме кора менӧ не бӧрйыны, сы вӧсна мый ме артасьны ог зэв...
Но ковмас кӧ вайны тӧвар, пуктавны сійӧс, тайӧс ме...
— Бур, бур!
Вицек кутас заведуйтны складӧн, Теофиля — вузасьны, сы вӧсна мый сійӧ некор нин оз ӧшибитчы, а Стасек лоас бухгалтерӧн, — шуис Зося-мельнича.
— Сы вӧсна мый ме ачым аддзылі ыджыд кооперативын, мый...
— Бура думыштӧмыд, — сӧгласитчис Вицек.
Ӧні учительница тшӧктіс гӧлӧсуйтны.
Коді сӧгласен, мед лэптас кисӧ.
Эз ковмы весиг лыддьыны, сы вӧсна мый став классыс, дерт, лэптіс кисӧ.
И татшӧм ногӧн школаын вӧлі котыртӧма <rus>«Под радугой»</rus> кооперативлысь филиал.
Таын быдӧн вермас аслас синъясӧн убедитчыны, прӧйдитас кӧ векни коридорӧд ыджыд зал сайӧ шуйга пельӧслань, сэтчӧ, кӧні водзті вӧлі кладӧвӧй.
Ыджыд томанӧн игналӧм ӧдзӧс весьтын ӧшалӧ вывеска.
Сизим рӧма ӧшкамӧшка улысь позьӧ лыддьыны: «Кооператив».
Теофиля, Стасек да Вицек арталісны, мый Выль во кежлӧ найӧ вермасны мунны учительницаыскӧд карӧ да филиалын выручитӧм деньга вылӧ ньӧбны книгаяс школьнӧй библиотекаӧ, кодӧс найӧ шуисны лӧсьӧдны.
Найӧ кӧсйисны, медым тайӧ вӧлі став класслы сюрпризӧн, и та вӧсна некод, на кындзи да учительницаыс кындзи, не должен вӧлі тӧдны та йылысь декабрӧдз.
Коркӧ и воис декабрь.
Став класслӧн собрание вылын Стасек Щипала паськӧдіс бумага лист да кутіс торжественнӧя лыддьыны:
— «Ёртъяс, тіянӧн бӧрйӧм правление кооперативлӧн, коді школаын тӧдса <rus>«Под радугой»</rus> ним улын, шуис нёльсё злотӧй чистӧй доход используйтны школьнӧй библиотекалы книгаяс ньӧбӧм вылӧ.
Колӧ бӧрйыны делегация, коді мунас карӧ книгаясла».
Став классыс горӧдіс:
— Ура!
Мед олас татшӧм правление!
Мыйта деньга чукӧртӧмаӧсь!
Кутісны бӧрйыны делегация.
Теофиля горӧдіс:
— Стасек Шмель!
Сійӧ ёна радейтӧ лыддьыны книгаяс.
— Теофиляӧс, обязательнӧ Теофиляӧс! — горӧдісны челядь.
— Сійӧ ставсӧ тӧдӧ да бӧръяс бур книгаяс.
— Но вот, — шуис учительница, — кыкыс и тырмас, телегаын местаыс сэсся оз ло.
Учительница эз вермы эновтны школасӧ, а воскресеньеӧ, кыдзи тӧдса, книжнӧй магазинъяс пӧдсаӧсь.
Сійӧ сетіс челядьлы книгаяслысь список, кутшӧмъясӧс колӧ вӧлі ньӧбны.
— Тайӧ ӧні кежлӧ тырмас, да тіян и деньгаыс унджыкыс абу.
Помнитӧй, мый войнаӧдзса изданиеяс ті верманныд судзӧдны сӧмын букинистъяс ордысь.
Важ книгаяссӧ бырӧдісны фашистъяс, а сідзжӧ сотчисны.
Уна тысяча экземпляра тиражъясысь позьӧ аддзыны сӧмын некымын книга.
Теофиля сюся кывзіс сійӧс, мый висьталіс учительница, весиг синкымъяссӧ кӧрис; сійӧ зілис кольны аслас паметьӧ став тайӧ кывъяссӧ: букинист, тираж, экземпляр, издание.
Пекничаӧ Теофиля да Стасек мӧдӧдчисны карӧ.
Сӧмын эз телегаӧн, а доддьӧн, сы вӧсна мый уси метрджын лым.
Кооперативса заведующӧй муніс накӧд ӧтлаын да сёрнитчис, кӧні найӧ паныдасясны, кор помаласны ассьыныс делӧяссӧ.
Найӧ мунісны ӧні улича кузя, кӧні вӧлі уна магазин, но челядь нинӧм вылӧ эз видзӧдны — найӧ корсисны книгаяса витрина.
И вот аддзисны.
Ыджыд ӧшинь вылӧ сувтӧдлӧма книгаяс — ӧтияс мича зӧлӧтӧй переплётаӧсь, вушйӧм корешокаӧсь, мукӧдъяс — прӧстӧйджык переплётаӧсь.
— Тайӧ важ книгаяс.
Тайӧ букинистическӧй лавка, збыль ӧд? — шуис Теофиля.
Найӧ пырисны магазинӧ.
— Мыйӧн верма могмӧдны? — зэв вежливӧя юаліс налысь прилавок сайын сулалысь вузасьысь, кыдз быттьӧ найӧ вӧліны верстьӧ ньӧбасьысьясӧн.
Тайӧ налы ёна воис сьӧлӧм вылас.
— Ми кӧсйим эськӧ ньӧбны некымын книга школьнӧй библиотекаӧ, — сідзжӧ вежливӧя шуис Теофиля.
Вузасьысь кутіс пуктавны прилавок вылӧ книга чукӧръяс; унаӧн на пиысь вӧліны киссьӧм переплётаӧсь.
Челядь босьтчисны уджӧ.
Шуйгавылӧ пукталісны индеецъяс йылысь кутшӧмкӧ историяяс, тӧдтӧм авторъяслысь яркӧй картинкаяса приключенческӧй повестьяс.
А веськыдвылӧ — тӧдса писательяслысь книгаяс, найӧс, кутшӧмъясӧс учительница пасйис налы дасьтӧм списокын.
Найӧ юалісны донсӧ, и налы ковмис джын книгасӧ сетны бӧр.
— Кутшӧм жаль! — ышлолаліс Теофиля.
— Нинӧм, эз сразу Краков стрӧитсьы.
Библиотекаӧ книгаяссӧ ми кутам босьтавны вочасӧн.
Некутшӧм клам кӧть сэні оз ло, — ньӧжйӧник шуис сылы Стасек.
Найӧ мынтысисны да мунісны водзӧ, выль книжнӧй магазинӧ.
Сэні найӧ пӧлучитісны выль книгаяс, кодъясӧс, правда, вӧлі издайтӧма этша на.
— Мый нӧ, эз сразу ӧд Краков стрӧитсьы, — шуис ӧні нин Теофиля.
— Муртса на помасис война.
Тайӧ сӧмын первойя тиражъяс, но зато гырысьӧсь.
Энлы, во-мӧд мысти дзескыд лоӧ миян джаджъясын Порембаад.
Вот аддзылан!
Эз и тӧдлыны, кыдзи прӧйдитіс кык час.
Книгаясӧн найӧ котӧртісны урчитӧм местаӧ, медым встретитчыны кооперативса заведующӧйкӧд, сы вӧсна мый югыднас на колӧ вӧлі воны гортӧ.
Татшӧм ногӧн порембскӧй школаын челядь асьныс котыртісны школьнӧй библиотека.
Лӧсьыд велӧдчыны выль школаын!
Тӧдлытӧг лэбӧ кадыс, со тулыс нин матысмӧ.
Шондіыс шонтӧ мусӧ, и сійӧ тыдовтчӧ сылысь лым увсьыс, сьӧд, чӧскыд дука.
Туй вылын жургӧны векньыдик шоръяс, мыськӧны изъяс, кодъяс вомӧн кӧчпиян моз чеччалӧны челядь.
Найӧ локтӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, изйысь изйӧ чеччалігтыр, медым не пыртны школаӧ няйтсӧ.
Коймӧд идзас вольӧс нин ковмис вежны ӧдзӧс дорысь, а Матусякова век ропкӧ:
— Ен наказанье тайӧ няйтнас!
Вицек, вӧч пу решётка, ме пукта сійӧс кильчӧ дорӧ.
И Вицек, кӧть сійӧс и нимтісны ропкысьӧн, мӧд луннас жӧ вайис мича пӧвъясысь стружитӧм решётка.
Вицек немторйӧн эз вермы ӧткажитны Матусякова баблы, а ещӧ ёнджыка — школалы, кӧні быдлаын вӧлі тыдалӧ сылӧн киыс: гижӧдъясын, <rus>«Под радугой»</rus> нима кооператив филиалын, стенӧ тувъялӧм джаджъясын, кӧні сулалісны цветъяс.
— Мый выльыс, бабуся? — раздевалкаӧ пыригӧн юаліс сійӧ.
Вицек век волывліс ставсьыс водз.
— Вот, пиук, апрель нин ывлаас.
Тӧв коли...
А решётка — быттьӧ столяр вӧчӧма.
Тэнад, пиук, зарни кияс!
Но сэки котӧрӧн пырӧ разялӧм тулупа, гӧрдӧдӧм чужӧма, нюмъялысь Стасек Шмель да горӧдӧ:
— Ті пукаланныд тані да весиг онӧ тӧдӧй, кутшӧм выльторъяс сиктын!
Бабуся видзӧдліс сылӧн няйт башмакъяс вылӧ да скӧрысь шуис:
— Выльторъяс выльторъясӧн, а тэ ӧні жӧ пет да чышкы кокъястӧ пу решёткаӧ, кодӧс вӧчис школалы Вицек.
Да бурджыка чышкы!
— И сэсся дженьыда юаліс: — Но?
— Воис ыджыд самолёт да пуксис татчӧ, миянӧ.
Кыдзи кутісны сэтысь петавны!..
— Кутшӧмкӧ министръяс!
А гашкӧ, ещӧ кодъяскӧ!
— сяркӧдіс-висьталіс Зося-мельнича, коді мыччысис порог дорын.
Сійӧ воис Стасек бӧрся да кыліс став тайӧ сёрнисӧ.
— А тэ аддзылін? — юаліс Стасек.
— Аддзылі, аслам синмӧн аддзылі!
Лэбис сэтшӧм ыджыд лэбач кодь да вӧр весьтын кутіс кругъяс вӧчавны, ӧти бӧрся мӧдӧс.
Сэки воисны и мукӧд челядь.
Лыбис шум, кутшӧм овлӧ тулысын мазі позйын.
Ставныс висьтавлісны ӧта-мӧд вежмӧныс.
— Мый тані лои? — раздевалкаӧ пыригмоз чуймӧмӧн юаліс учительница.
— Ме талун дасьті тіянлы сюрприз, но ті кӧ татшӧма шумитанныд, нинӧм сыысь оз артмы.
— Ми тӧдам, тӧдам! — горӧдісны челядь.
Учительница шуис, мый талун налы петкӧдласны самолёт.
Лётчикъяс ӧні завтракайтасны, и челядь мунасны накӧд ӧтлаын.
— А со и найӧ!
Пӧжалуйста, пӧжалуйста!
Школьнӧй канцелярияысь петісны кучик комбинезона кык лётчик.
Ыджыдджык тушааыс вӧлі пилот.
— Бур, мый миянлы ковмис татчӧ пуксьыны, — шуис сійӧ.
— Ме тӧда тайӧ местаяссӧ, унаысь ковмывліс волыны татчӧ.
Мунамӧ, челядь, ми тіянлы ставсӧ петкӧдлам.
Челядьлы лои зэв нимкодь.
Найӧ мунігчӧжныс сералісны, чеччалісны изйысь изйӧ да шлёпӧдісны нильӧг, ньӧдздӧм му кузя.
Эрд шӧрын сулаліс самолёт.
Ыджыд тушаа лётчик кутіс висьтавлыны челядьлы, мый сэтшӧмыс руль, кыдзи уджалӧ мотор.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ.
Сэсся сійӧ висьталіс налы гырысь самолётъяс йылысь, кытчӧ тӧрӧны кызь мортӧдз.
— Но, а кодлы окота пукалыштны самолётын?
Тэныд, навернӧ? — шыасис сійӧ сыкӧд орччӧн сулалысь да синсӧ вештывтӧг сы вылӧ видзӧдысь Зося дінӧ.
Зося гӧрдӧдіс да дзебсис челядь чукӧрӧ.
— Раз тэнӧ корӧны, Зося, видлы, — ышӧдіс сійӧс учительница.
Нинӧм он вӧч, лои матыстчыны самолёт дорӧ.
Лётчик отсаліс Зосялы кайны борд вылас да тшӧктіс пуксьыны пуклӧс вылӧ, коді вӧлі пилот кабина сайын.
Зося видзӧдліс воддза кабинаас, лётчик кабинаӧ.
Сэтысь сійӧ аддзис стенсьыс югдӧдысь стрелкаяса часі, цветнӧй кытшъяс...
— Тайӧ сӧветскӧй самолёт.
Миян авиациялы Сӧветскӧй Союзлӧн пӧдарок.
Ми лэбалім сы вылын Варшава весьтӧд, кор сэні вӧліны на фашистъяс.
Бур машина!
Челядь бӧр локтісны школаӧ.
Коймӧд урок вылын найӧ кылісны мотор шы.
Найӧ котӧртісны ӧшинь дорӧ да аддзисны, кыдзи прӧщайтчӧм могысь лётчик куимысь кытшовтіс дзик школа весьтӧд.
* * *
Но вот коли и тулыс.
Нёльӧд класса челядь сідзжӧ пуксялісны пос тшупӧдъяс вылӧ, кыдзи пышкайяс налӧн торйӧн радейтана ув вылӧ.
Вицек петкӧдіс Матусякова баблы улӧс да пуктіс сійӧс пашкыр вожъяса каштан улӧ, кодлӧн паськыд коръясыс июнь тӧлысь чӧж видзӧдчисны класс ӧшиньясӧ.
Газон шӧрын ыджыд клумбаын вӧліны ставпӧлӧс цветъясыс, кутшӧмъясӧс сӧмын вермас сетны гожӧм, волӧн тайӧ зэв мича кадыс.
— Но вот, — шуис Матусякова, — каникулъяс.
Мый ті кутанныд вӧчны?
— Гортын кутшӧмсюрӧ удж колӧ вӧчны, а сэсся чери кыйны, тшак вотны...
Вӧч мый окота, свобода! — шуис Стасек Шмель, коді шонтысис шонді водзын.
— Ок, дзонь во нин ті, позьӧ шуны, невӧляын вӧлінныд! — серӧктіс баб.
— А школаӧ он пырав?
Библиотека томлалам?
И мед весиг книга некод гожӧмбыд оз аддзыв?
— Дерт, абу сідз.
Миян и школаын уджыс лоӧ, быд лун котӧртлыны сэтчӧ ковмас, — серьёзнӧя вочавидзис Стасек Щипала.
— Колӧ тайӧ восьыс филиаллы отчитайтчыны, колӧ мӧвпыштлыны, мый локтан во кежлӧ дасьтыны.
Локтасны первоклассникъяс — колӧ, медым филиалын налы быдтор вӧлі...
— А мый налы колӧ?
Кампетъяс, юмов варенье! — тэрыба шуис Стасек Шмель.
— Эн сӧр...
Ме ас серти тӧда, бура на помнита.
Посниясыдлы ок кутшӧм окота классӧ воны!..
Ме лоа учительницаӧн, — зэв збыльысь висьталіс Теофиля.
И заводитчис: коді мыйӧн лоас?
— Ме эськӧ кӧсйи сэтшӧм школа помавны, медым сэсся котыртны кооператив.
Быд сиктын, весиг медся ылыссаас.
И лыддьысян керкаяс, медым йӧзлы бурджыка овсис.
Эз кодлыкӧ ӧтилы, а быдӧнлы.
Вот тадзи, кыдзи миян классын таво ми олім.
Коді отсалас, коді сӧвет сетас... — шуис Стасек Щипала.
— А ме эськӧ кӧсйи мунны сэтшӧм училищеӧ, медым сэсся позьӧ вӧлі...
— И сэки Вицек мытшасис.
Сійӧ кутіс чертитны воздухас кутшӧмкӧ знакъяс не то кытшъяс, не то посъяс, а, вермас лоны, весиг этажъяс.
— Ставыс, пиук, ставыс тэнад киын!
Тэнад сэтшӧм способностьяс — тэ быд строительство вылын згӧдитчан.
А строительствоыд война бӧрад миян уна лоӧ.
Кытчӧ он видзӧдлы: быдмӧ кар либӧ сикт.
Да тэ, навернӧ, мыйкӧ думыштін нин, — поддержитіс ассьыс любимецсӧ Матусякова.
— Тэныд колӧ инженерӧн лоны, вот мый ме тэныд шуа!
— А ме эськӧ кӧсъя детскӧй домӧн веськӧдлыны, — ньӧжйӧник шуис Марцыся.
— Медым челядьлы овсис сэні, кыдзи асланыс гортын.
И чистӧй, и шоныд, и пӧтӧсь мед вӧліны...
И ещӧ... кыдзи эськӧ тіянлы шуны... медым радейтӧм да мелілун найӧ чувствуйтісны.
— А ме кута путешествуйтны, видзӧдавны ставсӧ, велӧдны, кывзыны да гижа ыджыд книга! — друг шуис Стасек Шмель.
— И газетаясын сідзжӧ кута гижны быдтор йылысь, кыдзи не должен лоны да кыдзи вӧчны, медым ставыс вӧлі бур.
— Аддзан, кутшӧм бура тэ висьталін, — поддержитіс сійӧс Матусякова баб.
— А ӧні кывзӧй, мый ме тіянлы висьтала.
— Мойдыштӧй, мойдыштӧй! — терпитны вермытӧг корис Зося.
— Мойд тайӧ и абу мойд, — заводитіс баб.
— А пукала ме ӧні тіянкӧд вот тадзи, видзӧда тіян вылӧ да кывза.
И дивуйтчыны ог вермы.
Ме тіянӧс вот татшӧмъясӧн, мусяньыс весьт кузяӧн, тӧда, кор ті бауӧн на уявлінныд.
Но меным и юрӧ эз волы, мый ми кутам вот тадзи пукавны ставӧн ӧтлаын помещик усадьбаын да сёрнитны, мый Вицеклы бур эськӧ лоны инженерӧн.
Кытысь нин!
Вицек либӧ абу Вицек, быдӧн тіян пӧвстысь вермас лоны мыйӧн кӧсйӧ, сӧмын мед велӧдчыны окотитіс.
И мый тайӧ свет вылас лои!
Ок, и лӧсьыд, ок кутшӧм лӧсьыд!
Кутшӧм справедливость!
Кыдзи тайӧ учёнӧй ногӧн? Демократио?
— Демократия, бабуся.
Тадзи миянлы учительница висьтавліс, — шуис Теофиля, коді ставсӧ тӧдіс.
— Тайӧ лоӧ, мый вот тані, например, вӧвлӧм панскӧй керкаын, став сиктлы школа лӧсьӧдӧма, и быдӧнлӧн эм право велӧдчыны, сӧмын мед окотитіс.
— Да, и сійӧ, мый бать ӧні аслас му вылын уджалӧ да некодлы кланяйтчыны не должен.
Оз ков сулавны воддзамоз панскӧй кильчӧ дорын тшак да ягӧд тыра кӧрзинаӧн да виччысьны, кор панъяс некымын грӧш сетасны.
Ӧні нуан тшактӧ кооперативӧ, эмӧсь расценкаяс, — шуис Зося.
— И му ӧні сылӧн, коді сы вылын уджалӧ.
— Ага! — сӧгласитчис Матусякова.
— Де-мо-кра-тия!
Сідз, Теофиля?
— Сідз! Сідз! — шуис Теофиля.
— Тайӧ лоӧ...
— Мый тайӧ лоӧ, ме нин ачым тӧда, — вочавидзис Матусякова.
— Но, челядь, айда гортъясӧ!
Али звӧнитны тіянлы прикажитанныд?
Ог, ог нин кут: каникул ӧні.
— Ми ӧні мунам, бабушка, но аски энӧ вӧтлӧй миянӧс.
Ми локтам библиотекаӧ, <rus>«Под радугой»</rus> нима филиалӧ.
Миян делӧяс эмӧсь! — серӧктісны челядь да чеччалісны пос тшупӧдъяс вылысь.
Найӧ мӧдӧдчисны вороталань, сійӧ стеналаньыс, кӧні век на тыдаліс еджыд штукатурка — пушечнӧй снарядӧн писькӧдӧм розь вылын дӧмас.
Тайӧ ӧд вӧлі свободнӧй Польшаын налӧн первой школьнӧй во, войнабӧрса первой шуда во.
{Веслав Роговский (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Петрек @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 80-91}
Веслав Роговский
ПЕТРЕК
Конюшня ӧдзӧс воссис.
Апрельскӧй югыдыс неуна пырыштіс сы пытшкӧ да сорласис сэні ыджыдалысь на пемыдкӧд.
Сук рӧмыдсьыс сьӧкыдпырысь позьӧ вӧлі аддзыны вердаса кык вӧлӧс.
Кӧзяин мӧдӧдчис конюшня пельӧслань.
— Петрек!
Чӧв-лӧнь.
— Петрек, дыш пон!
Чеччан али он?
Идзас вольӧс кутіс кышакывны.
Вӧв вевттьӧд улысь петіс ыджыд тушаа, ар дас кӧкъямыса зон.
Первой сійӧ шыльӧдыштіс дзугсьӧм юрсисӧ, кыскис сэтчӧ сибдӧм идзас сіяс, а сэсся кутіс кӧмавны сьӧкыд сапӧг.
— Вит час, а сійӧ век на узьӧ!
Колӧ идзас шырны.
Кор вердан скӧтӧс, мунан Барал ордӧ.
Гӧран сылы картупель му.
Уджалас та пыдди миянлы нянь идралігӧн.
Тэрмась!
Кӧзяин локтіс вӧв дорӧ, малыштіс сылысь мышсӧ.
Очсыштіс вомтырнас.
Дум вылас уси шоныд перина, кытысь сійӧ неважӧн чеччис.
Колӧ ещӧ неуна узьыштны.
И бӧр пырис хатаӧ.
Петрек нюжмасьыштіс, медым вӧтлыны унсӧ, да мӧдӧдчис гумла вылӧ.
Усадьба пасьтала кутіс кывны идзас шыран машиналӧн рӧвнӧя сяргӧмыс.
Сэсся Петрек пуктіс телегаӧ плуг, петкӧдіс вӧвсӧ да кутіс сійӧс доддявны.
Ывлаын вӧлі чӧв-лӧнь, весиг трубаысь тшын на эз пет.
— Узьӧны, понъясыд, а тэ тані уджав на пыдди!
Петрек зэв ёна скӧрмис, чеччыштіс телегаӧ да мыйвынсьыс лӧсыштіс вӧвлы плетьӧн.
Вӧв сэтшӧм яра чепӧсйис водзлань, мый Петрек муртса эз усь телегасьыс.
Кӧлесаяс таркӧдыштісны дворӧд изъяс вывті да петісны няйт улича вылӧ.
Петрек видзӧдіс кыкнан туй пӧлӧныс сулалысь ӧшиньясӧ.
Ӧткымын керкаясын йӧзыс вӧлі чеччӧмаӧсь нин, керка вевтъяс весьтын гартчисны тшын кольчаяс.
Но вот сикт помасис.
Кор сійӧ вӧлі мунӧ медбӧръя хата дорті, кыліс горӧдӧм:
— Петрек! Петрек!
Зон зэлӧдіс вӧжжисӧ.
Вӧв сувтіс.
Калиткаысь котӧрӧн петіс ныв.
Киясас сійӧ кутіс кык ыджыд йӧв бидон.
— Нуышт менӧ, Петрек!
Карӧ йӧв нуа.
А тэ кытчӧ мунан?
— Кай, Ганка, телегаас!
— Сійӧ босьтіс ныв киысь бидонъяссӧ, сувтӧдіс найӧс плугкӧд орччӧн.
— Муна гӧрны Барал ордӧ.
— А, тӧда, тӧда!
Сійӧ пуксис Петреккӧд орччӧн.
Телега вӧрзис.
Петрек чӧв оліс.
Весиг сёрнитны абу окота, кор асъя кыасянь да войшӧрӧдз лоӧ уджавны.
Ни узьны пӧттӧдз, ни сёйны кадыс абу.
Быдтор вылӧ окотаыд вошӧ.
Бокӧвӧй йӧз ордын кӧ оліс, гашкӧ вӧлі эськӧ кокньыдджык.
А то омӧлик сёян вылӧ да конюшняын узьлӧм вылӧ уджав ныр вылад сунгысьтӧдз сы вӧсна сӧмын, мый олан дядь ордын.
Сійӧ бара мыйвынсьыс сӧтыштіс вӧлыслы плетьӧн.
Телега нетшыштчис водзлань.
Ганка чеччыштліс места вывсьыс да кутчысис бидонъясас.
— Эз киссьыны.
Зэв нин ёна ме найӧс пӧдлалі, а то вӧчин эськӧ шог!
— Сійӧ матыстіс бидонъяссӧ ас дінас матӧджык.
— Кывзы, Петрек!
Кӧрталӧмаӧсь али мый тэнӧ?
Мун дядь ордсьыд.
Гашкӧ, бурджык места кытыськӧ аддзан.
— Кокни тэныд шунытӧ!
Ме кӧ эськӧ тӧді, кытчаньӧ сетчыны...
— Сійӧ думыштчис.
— Батракӧн позьӧ лоны сӧмын озыр ордын.
А найӧ ставныс ӧткодьӧсь.
Туй пӧлӧн быдмисны пуяс.
Гӧрӧм сьӧд му ёна торъяліс веж ӧзим пӧвстын.
Вочасӧн югдіс.
Туй вылын эз вӧв ни ӧти морт.
* * *
Петрек помаліс уджсӧ.
Сувтӧдіс телегасӧ гумла дорӧ.
Сийӧс-заводсӧ нуис конюшняӧ да мӧдӧдчис керкалань.
Матысмис ӧбед кад.
Сетасны сылы, навернӧ, бара картупель, а асьныс кутасны яй сёйны.
Сійӧ думайтіс аслас судьба йылысь скӧралігтыр да жалитӧмпырысь.
Но кодлы нӧ овсьӧ кокньыдджыкасӧ?
Тадз жӧ овсьӧ и Стахлы старӧста ордын и мукӧдъяслы.
Вермас лоны, Стефанлы?
Олӧ ксендз ордын, а сэтшӧм жӧ киссьӧм паськӧма.
Медся омӧль лоны батракӧн.
Сійӧ сьӧвзис да кутчысис ӧдзӧс вугйӧ.
Сэки ворота дорысь сійӧ аддзис почтальонӧс.
— Сулавлы, Петрек!
Эм менам мыйсюрӧ и тэныд.
Сійӧ восьтіс сумкасӧ.
Зон кватитіс конверт.
Маркатӧм.
Официальнӧй.
Сійӧ восьтіс письмӧсӧ да перйис кусыньтӧм бумага.
«Польшалы службалӧн» уезднӧй комендатура *.
* «Польшалы служба» — том йӧзлӧн организация, коді гӧтӧвитӧ том йӧзӧс удж да оборона кежлӧ.
Гражданин Пётр Мишталӧс... корӧны квалификационно-регистрационнӧй комиссияӧ».
Петреклӧн сьӧлӧмыс кутіс ёна тіпкыны, и сійӧ горӧдіс почтальонлы:
— Аттьӧ, пан Вуйцик!
Пётр тэрыба пырис керкаӧ да мыччис бумагасӧ кӧзяиныслы:
— Со, лыддьӧй!
Аски муна комиссия вылӧ.
Дядюшка видзӧдліс зон вылӧ, сэсся босьтіс ӧчки.
Лёкыс пуис сы пытшкын, киясыс тіралісны, сійӧ эз лыддьы помӧдзыс.
— Ог лэдз!
Уджысь торйӧдӧны!
Демократическӧй порядокъяс, чӧртыс мед найӧс босьтас!
Ныр улас мыйкӧ броткигтыр недыр сулалыштіс.
Сэсся скӧрлуныс бара шымыртіс сійӧс:
— Муна старӧста дінӧ!
Ог лэдз!
Он мун тэ аски!
Старик бергӧдчис Петреклань.
Зон спокойнӧя видзӧдіс сылы синмас:
— Муна!
И петіс керкаысь.
Тайӧ луннас сылы нинӧм эз сетны сёйны, но сійӧ эз зэв шогсьы: абу первойысь.
* * *
«Муса Гануся!
Навернӧ, чуйман менам письмӧ вылӧ.
Но тані быдӧн гижӧны асланыс гортсаясыслы, а менам сӧмын тэ свет вылас, сэсся некод.
Навернӧ, тэныд висьталісны дядькӧд менам вензьӧм йылысь.
Но ставыс лои сідзи, кыдзи ме решиті.
Комендант шуис дядюшкалы, мый сылӧн горзӧмыс оз отсав.
А ме ещӧ содті, мый ставсӧ, мый водзті вӧчлі ме, ӧні мед вӧчӧ ачыс.
И лои ме ногӧн.
Мунім ми кызьӧн.
Миян вӧлі торъя вагон, кӧть и тӧварнӧй, но зато местаыс вӧлі уна.
Кор воим Вроцлавӧ, вот вӧлі мый вылӧ видзӧдлыны!
Карыс ыджыд, но ёна жугӧдӧма.
Кор миянӧс нуӧдісны лагерӧ да сетісны обмундирование, то некодӧс нин оз вӧлі позь тӧдны — ставным сэтшӧм ӧткодьӧсь кажитчим.
Вердӧны тані бура, и сетӧны сы мында, мыйта верман сёйны.
Абу дядь ордын кодь.
И уджыс абу сэтшӧм сьӧкыд, кутшӧм вӧлі сы ордын.
Уджавны кӧсйӧмыс ӧні мӧдпӧлӧс, сы вӧсна мый уджала ог сылы либӧ кодлыкӧ ӧтилы, а став народлы.
Ми тані велӧдчам, и миян эмӧсь гажӧдчанторъяс.
Ме унаторйӧ нин велалі.
Ӧні ме тӧда, мый колӧ вӧчны, медым и гӧль йӧз олісны бура.
Ӧтчыд ми вӧлім театрын, видзӧдім бур спектакль.
А кино волывлӧ миянӧ быд недель.
Вӧлі нин куимысь.
Миян нуӧдсьӧ удж кузя ордйысьӧм, и ме босьті взводын первой места.
А ӧні кута зільны лоны первойӧн ротаын, а удайтчас кӧ, и бригадаын.
Кӧсъя уджавны кыдз позьӧ унджык, сы вӧсна мый ӧні тӧда, кодлы уджала.
Эн вунӧд менӧ, Гануся.
А дядь ордӧ ме ог нин лок.
Гашкӧ, муна сэсся кутшӧмкӧ школаӧ.
Гиж меным регыдджык.
Кутла да окала тэнӧ.
Миштал Пётр».
Петрек помаліс письмӧсӧ.
Кыліс свисток, и сійӧ котӧртіс ывлаӧ.
Заводитчис рытъя перекличка.
* * *
Петрек чышкыштіс плешсӧ кинас, копыртчис да бара кутіс уджавны киркаӧн.
Тэрыба-тэрыба, быттьӧ кӧсйис ачыс асьсӧ панйыны.
Кирпич бусыс пуксис Петреклы пӧсялӧм бронзӧвӧй пельпомъяс вылас.
Быд кучкӧмысь кирпич торпыригъяс гылалісны муӧ.
Коли сӧмын недель, колӧ кутны ассьыд места ордйысьысьяс пӧвстын.
Тайӧ мӧвпыс тшӧктіс Петрекӧс уджавны ещӧ тэрыбджыка.
Киркаӧн кучкалігӧн думсьыс сійӧ пыр долис: «Ёнджыка, ёнджыка!»
Есь кирка равномернӧя лыбліс да усьлі, быттьӧ зэв ыджыд секундомерлӧн стрелка.
Свисток.
Петрек пуктіс киркасӧ, веськӧдчис да кутіс лэччыны стена вылысь.
Кыліс команда: «Мӧдӧдчим!»
Регыд мысти кутіс юргыны сьыланкыв.
Мыйӧн сӧмын разӧдчисны, командир чукӧстіс Петрекӧс:
— Мунӧй приёмнӧйӧ.
Тіян дінӧ кодкӧ воӧма.
Петрек радысла вунӧдіс, мый сёрнитӧ ыджыдджыккӧд, да, помӧдз кывзытӧг, котӧртіс приёмнӧйӧ.
Ганка воӧма!
Навернӧ, Ганка!
Сьӧлӧмыс кутіс ёна тіпкыны.
Лэптыштіс палаткасӧ да пырис.
Пызан дорын пукаліс... дядьыс.
Сійӧ шуис:
— А, Петрек!
Лок татчӧ, — и нюжӧдіс кисӧ.
Петрек неокотапырысь матыстчис:
— Видза оланныд!
— Сійӧ виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Тадзи тэ дядьыдкӧд здоровайтчин?
— Дядь нюмъяліс, но синъясас сылӧн дзебсясис-лӧглун.
— Но ладнӧ.
Локті видлыны тэнӧ, видзӧдлыны, кутшӧма тэ тані олан.
Эн гижлы миянлы, а аддза, мый тэ быдмӧмыд, лоан мужчинаӧн.
Петрек эз шу ни ӧти кыв.
— Вайи ме тэныд неуна шаньга, черешня.
Бура артмис таво!
На, видлы.
Аддзан, кутшӧм чӧскыдӧсь, юмовӧсь.
— Сійӧ вештыштіс зонлань тубрас.
— А со и деньга босьт.
— Пуктіс пызан вылӧ витсё злотӧй.
— Мый нӧ тэ чӧв олан?
Пуксьы мекӧд орччӧн.
Петрек пуксис.
А гашкӧ, и збыльысь дядьыс абу нин сэтшӧм лёк?
Кутіс разьны тубрассӧ.
Дядь сюйис кисӧ зептас:
— А вот и ещӧ мыйсюрӧ.
Кор тӧдмаліс, мый тэ дінӧ муна, Ганка письмӧ сетіс.
На, босьт.
И сійӧ сетіс Петреклы кельыдлӧз конверт.
Но эз висьтав, мый ачыс пыраліс Ганка ордӧ письмӧысла.
Ӧні Петрек збыльысь нин, кажитчӧ, кутіс эскыны дядьыслы.
Сійӧ кӧсйис лыддьыны письмӧсӧ, но кыліс свисток шы.
— Виччысьыштӧй, дядь, муна вӧзйыся занятие вылысь.
Навернӧ, пыр и локта.
Сійӧ котӧрӧн петіс палаткаысь.
И збыльысь пыр жӧ бӧр локтіс.
Кутіс висьтавлыны дядьыслы лагерын олӧм-вылӧм йылысь, аслас достижениеяс йылысь.
— А ме тӧда, лыдди тэ йылысь.
— Старик перйис газета, кӧні вӧлі Петрек йылысь статья.
— Бура тані тэ йылысь гижӧмаӧсь...
Мый нӧ тэ он видлы черешнясӧ?
Сёйышт кӧть неуна.
Петрек заводитіс сёйны:
— Чӧскыд.
Сёйӧй и ті, дядь.
Старик босьтіс некымын ягӧд, но эз сёй, кутіс думайтны, кыдзи панны сёрнисӧ.
— Петрусь, тэтӧг сьӧкыд меным вӧлі.
Но тэ ӧд регыд бӧр локтан?
Кор нӧ сборыд помасьӧ?
Недель мысти?
Но, тайӧ абу нин дыр.
Найӧ чӧв олыштісны.
Сэсся дядь юаліс:
— А сетасны тэныд кутшӧмкӧ справка, мый тэ вӧлін первойӧн бригадаад?
— Гашкӧ, и сетасны.
Дядь босьтіс черешня, курччис да тяпкӧдчигтырйи кутіс сёйны.
Черешня изсӧ шыбитіс джоджӧ.
— А оз-ӧ позь тайӧ справкасӧ пӧлучитны ӧні?
Петрек сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— А мыйла сійӧ тіянлы?
Дядь нинӧм эз вочавидз.
Бара сёйис некымын черешня.
— Мыйла тіянлы тайӧ справкаыс? — выльысь юаліс Петрек.
— Тӧдан, — зэв меліа шуис старик, — зэв гырысьӧсь налогъяс.
Гашкӧ, тайӧ отсалас: старӧста ӧд — менам бур тӧдса...
— Справка колӧ тіянлы... — торкис сійӧс Петрек.
— Тӧдан-ӧ, — шуис дядь, — ме нин сёрнитчи старӧстакӧд.
— Тала ті и локтінныд?
И тайӧ черешняыс и деньгаыс — ставыс тайӧ справка вылас?
Бара кӧсъянныд ме вылын нажӧвитчыштны?
А ме, йӧйыд, чайті, мый ті тайӧс збыльысь сьӧлӧмсяньныд!
Налогъяс тіянлы вывті гырысьӧсь!
Этша на ті нажӧвитчинныд сэтшӧмъяс вылас, кыдзи ме?
Этша на йӧзсӧ нартитінныд?
Дядь чеччис скамейка вылысь.
Петрек дінӧ лӧглуныс пӧдтіс сійӧс.
— И тэ ещӧ лысьтан шуасьны, негодяй?
Ме тэнсьыд вомтӧ тупка!
Энлы!
И сійӧ кватитіс Петрекӧс горшӧдыс.
Мӧдыс мынтӧдчис да зургис стариклы морӧсас.
Дядь сьӧкыда уси джоджӧ.
Тайӧ здукас палаткаӧ пырис майор Галонзка:
— Мый тані вӧчсьӧ?
— Сійӧ видзӧдліс муын куйлысь старик вылӧ.
— Миштал, мый тайӧ лоӧ?
— Господин офицер, господин офицер!
Ме сы дінӧ вои, а сійӧ менӧ, старикӧс, нӧйтіс.
Сэтшӧм рӧзбойник!
Рӧднӧй дядь вылӧ кисӧ кыпӧдіс!
Старик сулалыштіс, недыр думайтыштіс, сэсся босьтіс пызан вылысь витсё злотӧй да сюйис найӧс зептас.
— Сідзкӧ ме муна...
Сійӧ грӧзитыштіс Петреклы да петіс.
Миштал!
Ті талун пӧлучитанныд взыскание.
Колӧ тӧдны, кыдзи должен кутны асьсӧ миян отрядса член.
... И вот Петрек коли ӧтнасӧн.
Войыс вӧлі аслыссяма.
Гӧгрӧс тӧлысь югдӧдіс палаткасӧ, и му кузя кыссисны кузь вуджӧръяс.
Винтовкасӧ пельпом вылас пуктӧмӧн Петрек надзӧник ветлӧдліс участокӧд.
Сійӧ казьтывліс ассьыс позорсӧ, ассьыс яналӧмсӧ став бригада водзын.
И тайӧ сійӧ, ставсьыс медбурыс!
Сійӧ пӧдтіс сэки ас пытшсьыс быдпӧлӧс мӧвп, быдпӧлӧс чувство, решитіс не шуны весиг ни ӧти кыв, не правдайтчыны, кӧть синваыс сідзи и доршасис синъясас.
Сійӧ сувтіс палатка вуджӧр улӧ.
Лыбис тӧв; сійӧ кышакыліс пу коръясын.
Кустъяс качайтчисны шензьӧдана рӧвнӧя, кыдзкӧ аслысногӧн.
Кажитчис, мый на улын куйлӧ морт.
Петрек кутіс сюся видзӧдны.
Сідзи и эм: морт!
Петрек тэрыба босьтіс пельпом вывсьыс винтовкасӧ да мӧдӧдчис кустъяслань.
Сійӧ виччысис, мый морт звиркнитас места вывсьыс да пышъяс.
Но сійӧ куйліс вӧрзьӧдчытӧг.
Шой, али мый?
Петрек воис кустъяс дорӧдз.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ кер.
Сійӧ лёкысь чужйис керйӧ да бӧр муніс палатка дорӧ.
Вороталадорсянь локтіс кутшӧмкӧ офицер.
Петрек тӧдіс сійӧс: майор Галонзка.
Сійӧ локтіс веськыда Петрек вылӧ.
— Сувт! Коді локтӧ?
Майор сувтіс:
— Бригадаса командир.
— Прӧйдитӧй!
Майор прӧйдитіс часӧвӧй дінті да мӧдӧдчис аслас палаткалань.
Петреклӧн ёна кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
«А гашкӧ, висьтавны сылы ставсӧ, медым сійӧ эз думайт ме йылысь омӧльтор?
Да, колӧ мунны сы дінӧ аски асывнас жӧ, кыдз позьӧ регыдджык!»
* * *
— И вот ӧні ті ставсӧ тӧданныд.
Ме ог кӧсйы, медым ті лёкӧс думайтінныд ме йылысь.
Майор пукаліс чӧв олігтыр да бергӧдліс киас карандаш.
— Сідзкӧ, ме эг вӧв прав тіян дінӧ, Миштал.
— Абу сыын делӧыс.
Кытысь ті верминныд тӧдны!
Ставыс ӧд вӧлі сідзи, быттьӧ ме мыжа.
— Да, тайӧ сідз.
Но ті онӧ скӧралӧй ме вылӧ?
— Ог!
Майор Галонзка думыштчис.
— Ме крестьянин жӧ.
Меным сідзжӧ вӧлі окота велӧдчыны.
Но войнаӧдз делӧяс эз вӧвны татшӧмӧсь, кыдзи ӧні.
Сэтшӧмъяслы, кыдзи ме, Польша эз отсавлы, сы вӧсна мый Польша вӧлі панскӧй, а эз миян, народнӧй.
Но тайӧ важ делӧяс.
Тіянлы лоӧ кокньыдджык.
Сідзкӧ, ті кӧсъянныд лоны шахтёрӧн?
Ме отсала тіянлы пырны школаӧ.
Петрек пуктыліс кисӧ кӧзырёк бердас да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Миштал!
Петрек сувтіс.
— Ме вот мый кӧсъя тіянлы висьтавны: энӧ думайтӧй, мый веськаланныд школаӧ сӧмын менам отсӧг вӧсна.
Войнаӧдз эськӧ нинӧмӧн ме эг вермы тіянлы отсавны.
Помнитӧй та йылысь.
Но, а,ӧні мунӧй!
Петрек петіс палаткаысь...
* * *
Штораясӧн тупкытӧм ӧшиньяс пыр тӧлысь югдӧдіс стенъяс дорын сулалысь еджыд койкаяслысь кык рад.
Петрек кыскыштіс юр вылас эшкынсӧ да топыда кунис синъяссӧ.
Но нинӧм эз отсав: ун эз лок.
Мӧвпъяс жуисны юрын.
Сэтшӧм окота узьны, а тані дум вылӧ уси «Польшалы служба» лагерь.
Кык тӧлысь лэбыштісны дзик тӧдлытӧг.
Кажитчӧ, тӧрыт на сӧмын сійӧ сёрнитіс майор Галонзкакӧд, а вот сійӧ Катовицыын нин, ремесленнӧй школаын.
Пельясын юргӧны на майорлӧн кывъяс: «Помнитӧй, велӧдчӧй бура...» Да, колӧ велӧдчыны.
А всё-таки киркаӧн шенасьны вӧлі кокньыдджык.
Раз, два, раз!
Шеныштан — и муын куйлӧ нин кык кирпич.
Кирпич чукӧр быдмӧ, лоӧ пыр джуджыдджык.
Петрек видзӧдӧ чуймӧмӧн.
Кирпич торпыриг местаын сулалӧ выль керка.
Ӧшинь дорын пукалӧ Ганка.
Сійӧ горзӧ:
«Вайышт меным неуна шом, шом, шом!..»
И вот ставыс заводитӧ бергавны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
И Петрек унмовсьӧ...
* * *
Улича кузя муніс том морт.
Сійӧ сувтіс палатка дорӧ.
Перйис зепсьыс деньга, ньӧбис папирос пачка.
Кӧсйыліс нин вешйыны, но дум вылас уси, мый эз на лыддьы талунъя газета.
Видзӧдліс ӧти листбоксӧ, сэсся мӧдсӧ...
«...Субӧтаӧ ремесленнӧй школаын... вӧліны выпускнӧй экзаменъяс, торйӧн отличитчис Пётр Миштал...»
Пётр нюмъёвтіс.
«...Школа помалысьяс пӧлучитісны назначение шахтаясӧ, кӧні найӧ кутасны уджавны аслас рӧдиналы благо вылӧ...»
Петрек дзебис газетасӧ.
Кокни воськовъясӧн сійӧ мӧдӧдчис школалань.
Колӧ тэчны кӧлуй.
Аски сійӧ мунӧ.
{Марта Михальская (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Хеля лоас трактористкаӧн @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 92-150}
Марта Михальская
ХЕЛЯ ЛОАС ТРАКТОРИСТКАӦН *
* Рассказ печатайтсьӧ дженьдӧдӧмӧн.
Трактор
Механик Марциняк лэччис шумитысь трактор вылысь да пырис кузнечаӧ.
Челядь локтісны матӧджык машиналань.
— Видзӧдлы, — чуймис Хенек Малик, — кыдзи сійӧ тшынсӧ кольчаясӧн лэдзӧ!
— Тайӧ абу тшын, тайӧ сотчӧмлӧн продукт, — жургысь мотор вылӧ радлӧмӧн видзӧдігтыр веськӧдіс Хенекӧс сылӧн чойыс Хеля.
Сылы зэв ёна воліс сьӧлӧм вылас, кутшӧм плавнӧя да равномернӧя вӧрӧ ставыс тайӧ машинаас.
— Тӧлка юрыс вӧлӧма сылӧн, коді думыштӧма тайӧ машинасӧ! — ышловзис Хеля.
«Но и чудеса! — мӧвпаліс сійӧ.
— Пӧнарыс сылӧн — быттьӧ зэв ыджыд син.
Пытшкӧсас век мыйкӧ жургӧ да шумитӧ.
А выныс сылӧн мыйта!
Кыдзи мыджсяс кӧлесаяснас муас, медся сьӧкыд додьсӧ гӧнӧс моз ас бӧрсяыс кыскас.
Да мый сэні доддьыд!
Вот Францковяк, кор картупель керисны, кӧрталіс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн некымын додь, и трактор кыскис найӧс ставсӧ ӧттшӧтш.
Сӧмын гӧгӧр кутіс жургыны... и мӧдӧдчис!»
Машинаын дзебӧм тайӧ выныс пӧкӧритіс Хеляӧс.
Сійӧ матыстчис ещӧ ӧти воськов, инмӧдчис ыджыд кӧлеса дінӧ, небыдика малыштіс сійӧс да бара ышловзис.
— Хелька, мунам!..
Марциняк дядь петас, видны кутас — шуас, мый машинасӧ тшыкӧдам, — нетшкис сійӧс кипӧлӧдыс Хенек.
«Сійӧс ньӧти оз интересуйтны машинаяс», мӧвпыштіс нывка да ещӧ матӧджык матыстчис, кор кыліс, кыдзи сыркакылӧ муыс машина кӧлесаяс улын.
— Хелька, мунам... — дӧзмӧдчис Хенек.
— Детинкаяс мыйта рак нин кӧнкӧ кыйисны...
Найӧ воськовтісны некымынысь, и...
Хелька бара сувтіс: сы водзын качайтчис, быттьӧ корис сійӧс, тракторлӧн кӧрт подножкаыс.
Нывка сувтіс кок чунь йылас да видзӧдліс кузнечалань.
Некод оз вӧлі тыдав.
Сэк сійӧ надзӧник лэптіс коксӧ да сувтіс подножка вылӧ...
И друг, быттьӧ сійӧс йӧткыштіс ачыс машинаыс, сійӧ кайис трактор вылӧ да лои водитель пуклӧс вылын.
— Ой, Хелька! — чирӧстіс повзьӧм Хенек.
Но нывка нинӧм эз кыв — сылӧн пельыс чуналіс машина шумысь.
Сы син водзын мотор сяргӧм шы улӧ кутісны чеччавны туйыс, заборыс и садйын виж дзоридзьясыс.
Киясыс асьныс аддзисны руль, чуньясыс топӧдісны кӧдзыд асыксӧ...
Сылӧн весиг лолыс сувтліс.
Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд — вӧрзьӧдны со таті да, кыдзи тайӧс вӧчӧ Марциняк дядь, бергӧдны кӧлесасӧ ӧтарланьӧ и мӧдарланьӧ, сикт пасьталаыс жургыны моторӧн да мунны!
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ, медым представитны, кыдзи эськӧ ставыс тайӧ вӧлі...
Мотор дрӧжжитӧ напряжениеысла, нуӧдӧ машинасӧ му кузя.
А трактор бӧрся путкыльтчӧны му пластъяс: ӧтияс — чорыдӧсь, мукӧдъяс — небыдӧсь, шавмунысьӧсь... абу быд му вылын ӧткодьӧсь...
А мотор век сьылӧ!
Йӧз гӧрӧны, но кытысь налы вӧтчыны трактор бӧрся!
Машина кольӧ найӧс ылӧ бӧрӧ.
Коли бӧрӧ и пӧрысь Котлярчик, и Михейда, и весиг Собякъяслӧн меда уджалысь, кӧть мельниклӧн вӧвъясыс — быттьӧ бордъя гундыръяс.
А йӧзыс сёрнитӧны:
«Видзӧдлӧй сӧмын, кыдзи Хелька Маликувна гӧрӧ!
Вот тайӧ трактористка!»
А сійӧ, некод вылӧ видзӧдлытӧг, мыйкӧ вешталӧ, вежлалӧ, мӧвпалӧ, мый вӧчны тайӧ рычажокъяснас, асыкъяснас, быд минута видзӧдлӧ аслас ковта морӧсӧ, кӧні мотор жургӧм шы улын качайтчӧ трудӧвӧй орден...
— Хелька!.. Хелька!.. Марциняк локтӧ! — горӧдіс Хенек.
Пыр жӧ тайӧ великолепиеыс вошӧ, и Хелька чеччыштӧ пуклӧс вылысь, кокнас мыйӧкӧ крукасьӧ, тэрмасигад мыйкӧ ещӧ нетшыштӧ да кӧсйӧ чеччыштны муӧ, кыдзи друг... трактор вӧрзьӧ места вывсьыс да жургигтыр мӧдӧдчӧ туй кузя.
— Ме тіянлы петкӧдла гаж, рӧзбойникъяслы! — горзӧ механик, коді котӧрӧн петіс кузнечаысь.
Хелька повзьӧмысла чеччыштӧ да лэбзьӧ веськыда рӧвӧ, но конйыштчӧ кутшӧмкӧ изйӧ да лэбыштӧ рӧв мӧдарладорас петшӧр пӧвстӧ.
Сійӧ пыр жӧ чеччӧ да мыйвынсьыс котӧртӧ увлань, юлань, Хенек бӧрся, кодлӧн вирдыштлывлӧны сӧмын коклябӧръясыс.
Ю вылын
Ю вылын Эдек Микула да Юзек Виснёх лэптӧны вӧлі ва пыдӧссьыс важ вужля.
— Но раз, ещӧ раз! — горзісны найӧ. Зілисны кыскыны сійӧс берегӧ.
Хенек пыр жӧ босьтӧ командасӧ ас киас.
— Став ракъяссӧ повзьӧданныд! — шуӧ сійӧ да ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштӧ ваас.
— Оз сідз ков!
Вот тадз!
Вывлань!
Ӧттшӧтш!
Ӧттшӧтш!
Рраз!
Сьӧд вужляыс шлапкысис берегӧ.
Детинкаяс сьӧкыда лолалісны.
Но вужлялӧн быд розьысь да вужъясысь кутісны нин петавны да кыссьыны юлань югъялысь сьӧд ракъяс.
— Эн лэдз!
Кутав!
Со сэні, сэні!
Пырӧ! — горзісны детинкаяс.
— Хеля, лӧсьӧд сачоктӧ, кут!
— Видзӧдтӧ: кутшӧм гад, а гӧгӧрвоӧ, кыдзи сылы бӧр ваӧ веськавны!
— шензис Эдек.
Чуймӧмысла сійӧ весиг довкйӧдлыштіс ассьыс рыжӧй, дженьыда шырӧм юрсиа юрсӧ.
— Ракъяс — абу гадъяс, — зэв збыльысь шуис Хенек.
Сійӧ пидзӧсчанясьӧмӧн пукаліс вужля дорын да мыйкӧ гудйис бедьторйӧн.
— Мый тэ вӧчан?
Кӧсъян ракӧс бедьторйӧн гудйыштны?
— А мый? Гашкӧ, чуньӧс сылы лӧсьӧдны? — нурбыльтіс Хенек, но век жӧ шыбитіс бедьторсӧ да кутіс видзчысьӧмӧн видлавны кинас колодасӧ.
Сійӧ решитіс кӧть мед мый, а перйыны тайӧ раксӧ.
Хенек ёна радейтліс кыйны чери да ракъясӧс, сійӧ некор эз дӧзмывлы пукавны берег дорын, кӧні ыркыд да кылӧ мята да нюр дук.
А Хеля кутіс сетка, но тайӧ ноксьӧмыс эз сетлы сылы некутшӧм удовольствие.
— Ракъяс сідзи сяркӧдчӧны, быттьӧ кӧнкӧ ылын вундан машинаяс уджалӧны либӧ кутшӧмкӧ мукӧд машинаяс... — шуис сійӧ мыйкӧ мӧвпалігтырйи.
— Ланьт нин аслад машинаясӧн! — зэв скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ вокыс.
— А кыдзи тэ чайтан: тӧдіс эз тэнӧ Марциняк, кор тэ трактор вылас пукалін, а?..
Ой-ой! — друг горӧдіс сійӧ да, кинас шенасигтыр, чеччыштіс вужля дорысь: чуняс ӧшаліс ыджыд рак, коді клешняяснас топӧдӧма Хенеклысь чуньсӧ.
Детинка кутіс мыйвынсьыс шенасьны кинас да шыбитіс раксӧ турун пӧвстӧ.
— Ой! Ой! Висьӧ!
— Сійӧ чукыртчис, сюйис чуньсӧ вомас, но пыр жӧ бӧр кыскис да сьӧлыштіс:
— Тьпу, нюйт дукыс кылӧ!
— Тэныд ӧд нюйт дукыс кажитчӧ, — ехиднӧя нюмъёвтіс Хеля.
— А ме ӧмӧй тэныд эг шулы, мый ракъясӧс медся бур чунь йылӧ кыйны...— кияснас кутіс клопайтны Юзек, но сійӧ эз удит помавны, сы вӧсна мый сы дінӧ локтіс нин Хеля, кодлӧн киас вӧлі рак:
— Видзӧдлам, шедасны оз найӧ и тэнад чунь йылӧ!
Сиктӧ нуӧдан туй вылын кутісны кывны кок шыяс.
— Тайӧ, навернӧ, Марциняк!
Пышйы, Хеля! — повзис Хенек.
Но кустъяс сайысь тыдовтчис кутшӧмкӧ тӧдтӧм мужчина.
Сійӧ нуис некымын зіб, кодъясӧс вӧлі краситӧма еджыдӧн да гӧрдӧн.
Сы бӧрся локтіс ар дас кыка детинка, коді нуис кӧрт кытш вылӧ ӧшлӧм сутуга вешкаяс.
Найӧ зёльӧдчисны сэтшӧм вӧсниа да гораа, мый Хенек вунӧдіс весиг аслас чунь йывсьыс да любопытнӧя видзӧдіс тӧдтӧм йӧз вылӧ.
А найӧ воисны ю дорӧ да сувтісны.
— Тані? — юаліс детинка.
— Да. Тайӧ местаас, — вочавидзис мӧдыс.
— Тані ми заводитам уджавны.
Юзеклы зэв окота вӧлі тӧдны, мый найӧ кутасны тані вӧчны.
Сійӧ весиг кельдӧдіс, а ныр вылас ёнджыка кутісны тӧдчыны тшӧкыд беринъясыс.
Сійӧ матыстчис тӧдтӧм йӧз дінӧ да паніс сёрни:
— Со тані, тайӧ пӧрлӧдлӧм пуясас, медся уна ракъясыс... да ещӧ кутшӧмъяс!..
— Ті ракъясӧс кыянныд? — интересуйтчис тӧдтӧм морт.
— Эк, тэ! — Эдек тувкис кулакнас Юзеклы бокас.
— Мыйла тэ сылы висьтавлан?
— Найӧ кӧ кутасны тані уджавны, всё равно аддзасны ракъястӧ! — шӧпнитіс Юзек.
Сійӧ локтіс на дінӧ матӧджык:
— Ракъясӧс кыйны абу сьӧкыд... сӧмын колӧ кужны!
— Велӧдан? — нюммуніс тӧдтӧм морт.
— Колӧ пырны ваас да кыйны найӧс сачокӧн либӧ кӧрзинкаӧн, а пыдӧсас кӧ куйлӧ вужля, колӧ сійӧс берегас лэптыны да...
— Синкым увтіыс сійӧ видзӧдліс детинка вылӧ.
Детинка вӧлі зэв омӧлик.
Синъясыс сылӧн вӧліны карӧйӧсь, синлысъясыс зарни рӧма, а видзӧдласыс сэтшӧм веськыд да тӧлка, мый сійӧ пыр жӧ пӧкӧритіс Юзекӧс.
— Кӧсъян? — друг шуис Юзек.
— Мунам миянкӧд ракъясӧс кыйны!
Сӧмын гачтӧ пудж, а то кӧтасяс да жаль лоӧ...
Мунам...
Ваыс шоныд...
— Мун, Стефек, мун, раз тэнӧ корӧны! — довкнитіс юрнас тӧдтӧм морт.
— А ӧбед кежлӧ лок Калита ордӧ.
Аддзан?
Но ладнӧ.
А ме муна...
— И сійӧ копыртчис, медым босьтны зібъяс да вешкаяс.
— Кольӧй найӧс татчӧ, ми ваям!
Тіянлы сьӧкыд, — меліа шуис Юзек, но, медым тӧдтӧм морт мыйкӧ омӧльтор сы йылысь эз думышт, пыр жӧ содтіс: — Дерт, кыдз кӧсъянныд... кыдз тіянлы лӧсьыдджык...
Тӧдтӧм морт нюмъёвтіс да гажаа мигнитіс:
— Ладнӧ!
Сӧмын энӧ воштӧй вешкаяссӧ, — и муніс.
— А мыйла тіянлы став тайӧ зёльганъясыс? — тувкис Стефанлы Юзек.
— Мый?
Тайӧ вешкаясыс?
— Но да...
— Юзек гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас, кӧть нинӧм эз гӧгӧрво.
— Места пасйӧм вылӧ.
Гӧгӧрвоан?
Тані лоас кӧрт туй и пос...
Менам дядь тайӧ удж вылас...
— А тэ? — Гм... — падъялігтыр нурбыльтіс Стефан.
— Кӧрт туй? Пос? Тані? — интересуйтчисны ставӧн.
— Да, тані, Калиновкаын.
Тадзи индӧма квайт вося планын, — висьталіс Стефан, коді пуксис берегӧ да кокъяссӧ лэдзис ваас.
Но сэки Хенек сэтшӧма тойыштіс сійӧс, мый ваас артмисны дзирдалысь кытшъяс, а сэсся — гоп! — и ачыс чеччыштіс сы бӧрся.
— Лок ме дінӧ!
Со аддзан — мыйӧн сӧмын ме кыска васьыс кӧрзинасӧ, тэ пыр жӧ перъяв ракъяссӧ.
— А кыдзи? — чуймис Стефек.
— Киӧн ӧмӧй?
— Но да... вот тадзи босьтав найӧс да пуктав Хелькалы сачокас...
Бӧрыннас юкам...
Со... кут...
Ок, кутшӧм ыджыд кыссьӧ!
Друг кӧрзинаын, кодӧс найӧ лэдзисны ваӧ, мыйкӧ кутіс булькакывны, швачӧдчыны да быгзьӧдіс васӧ.
Хенек кыскис кӧрзинасӧ, и сэтысь чеччыштіс ылӧ берегӧ эзысь рӧма ыджыд сир.
Сійӧ шлёпкысис турун пӧвстӧ да кутіс пессьыны, но Хелька пыр жӧ кватитіс сійӧс.
— Сир! Сир! — горӧдіс Эдек.
— Кымынысь ме аддзылі сійӧс тайӧ берегсяньыс!
И эг ӧтчыд надейтчыв кутны сійӧс.
Всё-таки веськалі менам кӧрзинаӧ!
— васьыс петігӧн радліс Хенек.
— Тэ ӧмӧй черияссӧ васьыс аддзан? — чуймис Стефек.
— А кыдзи нӧ!
Ме быд чериӧс аддза.
Ме ӧд чери кыйысьӧн лоа! — ошйысис Хенек.
Сиктын кутісны звӧнитны.
— Тайӧ Собяк ордын звӧнитӧны, пыр жӧ мӧсъяс воасны.
Колӧ котӧртны!
— Эдек чепӧсйис.
— А тэныд мыйла котӧртнысӧ?
Мӧсъясыс ӧд Собяклӧн.
— Батьӧ на ордын уджалӧ.
Пока мӧсъясыс эз воны, колӧ идзас вольсавны...
Хенек, босьт сьӧрсьыд менсьым ракъяссӧ, а рытнас ме вола да босьта, мый менам пай вылӧ воӧ, — шуис сійӧ да котӧртіс.
— Тайӧ Собякыс тожӧ, шуа тіянлы! — скӧрмис Хелька.
— Этша сылы, мый пӧрысь Микула сы вылӧ чуть ли оз прӧста уджав, сійӧ ещӧ и Эдекӧс доддялӧма!
Сэтшӧм озыр, а век на сылы этша!
— А тӧрыт, — содтіс Хенек, — сійӧ тшӧктіс висьтавны менам мамлы, медым сійӧ локтіс сы ордӧ песласьны, да шуис, мый сійӧ кӧ оз лок, тулыснас оз сет сылы ни ӧти мера пызь.
Но мам шуис, мый ӧні сылы абу нин страшнӧ, мый сиктын лоасны сэтшӧм вежсьӧмъяс, мый сӧмын кутчысь!
— А кутшӧм вежсьӧмъяс?
— Ме ӧмӧй тӧда?
Тӧрыт мый йылысь кӧ сёрнитӧмаӧсь старӧста ордын.
И мам сэні вӧлӧма.
Сійӧ локтіс зэв нимкодь... но мый сэні вӧлӧма, сійӧ меным эз висьтав, да ме всё равно эськӧ эг сяммы тіянлы кыдз колӧ висьтавны...
— Тэ «кыдз колӧ» сӧмын и тӧдан, кутшӧм чери миян юын олӧ! — уськӧдчис сы вылӧ Хелька.
— Сӧмын сиръяс тэнад юрад, и сэсся нинӧм!
Медбӧрти и Юзек петіс ваысь.
Сійӧ пыдзыртіс ассьыс гачсӧ да шуис:
— Кад мунны!
Колльӧдам Стефекӧс Калитаяс ордӧ да ӧдйӧджык нуам ракъясӧс гортӧ, медым ӧбед кежлӧ пуисны.
— Сійӧ кватитіс зібъяссӧ да вешкаяссӧ да котӧртіс водзлань.
Мукӧдъясыс мӧдӧдчисны сы бӧрся.
И кор сӧмын вешйисны ю дорысь, найӧ казялісны, кутшӧм жар вӧлӧма луныс.
Ни ӧти кымӧр чиртӧм, дзирдалысь шондіӧн югдӧдӧм кельыдлӧз небесаыс ыпъяліс.
Жар воздухыс дрӧжжитіс идзапод весьтын, быттьӧ бипур весьтын.
Шондіӧн донӧдӧм туйыс сотіс кокъястӧ.
Ловпуяс вуджӧр улын эз вӧв ыркыд, сы вӧсна мый сэті писькӧдчисны шонді югӧръяс.
Сеткаысь да ракъясысь виялысь ва войтъяс пыр жӧ косьмылісны туй вылын пӧсь бус пиын.
— Ті сувтінныд Калитаяс ордӧ? — юаліс Хелька.
— Дыр кежлӧ?
— Дядь тані, буракӧ, гожӧмбыд кутас уджавны, — вочавидзис Стефек.
— А тэ?
— Мела воскресеньеӧ папа воас...
Ок!
— вомтырнас очсыштіс жарысла слабитӧм Стефек.
— Стефек, босьт со тайӧ сирсӧ.
— Хенек мыччис черисӧ выль ёртыслы.
— Эг... ӧд ме сійӧс кый...
— вочавидзис Стефек, но синъясыс сылӧн кутісны нин дзирдавны, кор думыштіс, кутшӧм бур кыйдӧс сійӧ ваяс дядьыслы.
— Ми ӧтлаын кыйим.
И мед... тайӧ лоас казьтыланторйӧн миян тӧдмасьӧм кузя.
— Хенек сетіс сылы черисӧ веськыда киас да пыр жӧ вежис сёрнисӧ: — Юзек, вай меным тайӧ зібъяссӧ, ме нуышта.
Тэ, дерт, мудзин нин?
— Эг, найӧ кокньыдӧсь! — горӧдіс водзын котӧртысь Юзек.
Хеля
Юзек да Стефек кежисны Калитаяслань, а Хенек да Хеля мунісны гортаныс.
Забор сайсянь ӧшалісны слива увъяс.
Коръяс пӧвстас югъялісны кытсюрӧ лӧзӧдны нин заводитӧм плодъяс.
— А Войтальскийяслӧн сливаясыс дзик нин юмовӧсь, — шуис Хенек.
— Мыйӧн тэ тӧдан, мый йӧз садйын вӧчсьӧ? — уськӧдчис сы вылӧ чойыс.
— Бара мыйкӧ думыштінныд?
— Сійӧ дивитана видзӧдліс Хенек вылӧ да друг казяліс Марцинякӧс, коді локтіс на керкалань...
Хеля сувтіс, быттьӧ кынмис места вылас.
— Пукалышт тані крыжовник пӧвстас, а ме гортӧ котӧртла да тӧдмала, мый лои!
— шуис Хенек, кодлы лои нимкодь, мый Войтальскийяслӧн сливаяс йылысь ӧні кежлӧ вунӧдісны.
Нывка тювкнитіс чуткасьысь кустъяс пӧвстӧ.
Полігтыр видзӧдліс увъяс сайсянь.
Марциняк сулалӧ кильчӧ вылын, гӧгӧр видзӧдӧ...
Со сы дінӧ матыстчӧ Хенек...
Найӧ сёрнитӧны...
Хенек индӧ кинас керка вылӧ...
Кор механик пырис керкаӧ, Хенек чукӧстіс Хеляӧс.
Хеля петіс кустъяс сайысь:
— Но мый?
— Сійӧ пырис керкаӧ.
Юаліс, кӧні мам... кӧні собрание...
Ме кылі комнатаысь гӧлӧсъяс да шуи сылы, мый сэні...
«Сійӧ, буракӧ, кӧсйӧ собрание вылын висьтавны тракторкӧд сійӧ случай йывсьыс.
Висьтавны ставныслы, ставныслы, суд вылын моз!
Мый меным вӧчны?..» Сійӧ сетіс вокыслы ракъяс тыра сеткасӧ, а ачыс гусьӧник матыстчис джынвыйӧ восьса ӧшинь дорӧ: кӧть эськӧ тӧдмавны, мый сыкӧд лоас!
Комнатаын вӧлі кылӧ кодлӧнкӧ гора гӧлӧс.
Хелялы кажитчис, мый тайӧ Марциняк горзӧ Хеля мам вылӧ.
Сійӧ зэв ёна повзис: трактор, тыдалӧ, мунӧма водзӧ да кисьтӧма кузнеча либӧ усьӧма рӧвӧ да жугалӧма.
И вот Марциняк чукӧртӧма ставсӧ собрание вылӧ, медым висьтавны, мый лои тракторкӧд.
А мам та йылысь весиг нинӧм оз тӧд.
Да кытысь сылы тӧднысӧ!
Сійӧ талун эз петав керкаысь.
Хелькалӧн сьӧлӧмыс доймис: мамныс вӧлі мудзтӧдзыс уджалас да шуас налы:
«Но нинӧм!
Сӧмын мед быдминныд меным радлун вылӧ!»
Вот тэныд и радлун!
Медым вештыны тайӧ убыткасӧ, гашкӧ, ковмас став мунымӧс и керканымӧс сетны!..
Сэтшӧм ыджыд трактор!
Комнатаын гӧлӧсъяс лоины гораджыкӧсь.
Хеля смелмӧдчис: мый лоны, лоас...
Сійӧ чорыд воськовъясӧн пырис кухняӧ.
Комнатасянь гораа кыліс Марциняклӧн гӧлӧс:
— ...Тракторъяс миянлы колӧны и машинаяс сідзжӧ, мӧдногӧн миянлы некыдзи не справитчыны...
Хеля кутчысис ӧдзӧс вугйӧ.
Ӧдзӧсыс дзуртыштӧмӧн воссис.
Комнатаын вӧліны уна йӧз.
Пукалісны быдлаын: лабичын, сундук вылын, улӧсъяс вылын; сулалісны стен бердын; а Марциняк пукаліс лабич дор йылын да, буракӧ, мыйкӧ объясняйтіс, сы вӧсна мый кисӧ вӧлі лэптӧма.
— Мун, Хелька, кухняӧ да эн мешайтчы, — шуис мам.
Но нывка мӧдӧдчис водзлань.
Ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
— Ме... ме...
— нурбыляліс сійӧ гӧрдӧдӧмӧн.
— Мый тэ, нылук, кӧсъян висьтавны? — нюмъёвтіс сылы Игнасяк дядь.
— Ме кӧсйи висьтавны, мый мама абу мыжа...
Мыжа ме...
И... ме кута уджавны... и наказание... либӧ мый колӧ... а мамаӧс эн вӧрзьӧдӧй, сы вӧсна мый сійӧ ньӧти абу мыжа!
— Мый лои? Кутшӧм мыж?
Мый йылысь тэ, нылук, сёрнитан? — чуймис Игнасяк.
— Марциняк дядь висьталас тіянлы... — вочавидзис нывка, и синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
— Тайӧ тракторыс, коді жугалі... ме сы вылын вӧлі.
Марциняк копыртчис сы весьтӧ да видзӧдліс сылы синмас:
— Сідзкӧ, тайӧ тэ вӧлін трактор вылас?
Хеля довкнитіс юрнас.
— Мыйла нӧ тэ сэтчӧ кайин?
Эн повзьы?
Хелька пыркнитіс юрсӧ:
— Ме машинаяссьыд ог пов!
— А мый тэныд сэтысь колӧ вӧлі?
— Ме кӧсйи мунны...
— Со вӧлӧм мый!
А тэ, гашкӧ, кӧсъян лоны трактористкаӧн?
Хеля сэтшӧм тэрыба кутіс довкйӧдлыны аслас еджыд юрнас, мый дзоляник кӧсаясыс шенасисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Ага, гӧгӧрвоа!
Тэ локтін, медым висьтавны став водзас ассьыд дурӧмтӧ, да?
Вот тэ кутшӧм молодеч!
— Марциняк друг зэв скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да юаліс: — Он-ӧ висьтав меным, кытчӧ воши бензин тыра бачок, коді вӧлі сулалӧ гараж дорын?
— Ме... ог тӧд.
— Гашкӧ, тэ сійӧс босьтін?
А? Висьтав веськыда!
— И сійӧ бергӧдчис чукӧртчӧм йӧзлань, медым висьтавны, мыйын делӧыс.
— Кык лун сайын, — шуис сійӧ, — менам воши бензин тыра бачок.
Убыткаыс абу ыджыд, а век жӧ абу лӧсьыд...
Но, нылук, висьтав, кытчӧ ті сійӧс дзебинныд?
Хеля ӧбидитчис.
Тракторӧн сылӧн артмис ненарошнӧ, но медым юасьтӧг мыйкӧ босьтны — тайӧ некор оз ло!
— Ме нинӧм эг босьтлы! — бӧрддзис сійӧ.
— Но колӧ кӧ, ме и тайӧ бачок вӧснаыс уджала.
Марциняк кутіс сійӧс:
— Эн бӧрд, эн бӧрд.
А лучшӧ висьтав, мый лои, мыйла тэныд колӧ уджавнысӧ.
— Тракторыс ӧд жугалі... рӧвын... либӧ ещӧ кӧнкӧ...
— Сыкӧд нинӧм эз ло.
Ме сувтӧді сійӧс, мыйӧн тэ чеччыштін.
А тэ чайтін, мый ми мамтӧ видам?
Ок тэ, йӧюк!
Но тэ век жӧ молодеч, мый локтін мамтӧ мездыны.
И раз тэ татшӧм молодеч, ме аски петкӧдла тэныд трактор.
Волы асывнас ме дінӧ кузнечаӧ.
Ладнӧ?
Кӧсъян?
— Кӧсъя! — синвасӧ ньылалігтыр довкнитіс юрнас Хелька.
— Марциняк, водзӧ висьтав, — тӧдвылас уси кодлыкӧ пукалысьяс пӧвстысь.
— Ми сёрнитім квайт вося план йылысь, — шуис Марциняк, — и вот сійӧ миян синъяс водзын пӧртсьӧ олӧмӧ.
Ми котыртам асланым сиктын производственнӧй кооператив, ми кӧсъям уджавны асланым муяс вылын машинаясӧн, и миянлы колӧ гӧтӧвитны унджык том трактористъясӧс, а тані, вӧлӧмкӧ, трактористка быдмӧ!
— И, Хелялы мышкас тапкӧдігтыр, сійӧ гажаа серӧктіс.
— А ӧні мун, нылук.
— Восьты, Хельця, ӧшиньсӧ — тані жар, да видлы кухняысь ӧбед, — шуис мам.
Xенек
Хеля гудраліс борщ, видліс, оз-ӧ ков мыйкӧ содтыштны (мед ошкыштасны, мый сыысь бур пӧвариха артмас), а ачыс ӧтарӧ думайтіс комнатаса собрание йылысь.
Сэні сёрнитӧны квайт вося план йылысь...
Но сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво, сійӧ оз тӧд, мый сэтшӧмыс тайӧ планыс.
Тайӧ план сертиыс артмӧ, мый сійӧ вермас лоны трактористкаӧн...
Школаын учительница налы висьтавліс государственнӧй план йылысь, но Хеля думайтліс, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ кӧнкӧ ылын.
Кутшӧм отношение вермас лоны тайӧ ыджыд государственнӧй планыслӧн сэтшӧм ичӧтик сикт дорӧ, кыдзи Калиновка?
А вӧлӧмкӧ... вӧлӧмкӧ, планыс относитчӧ и на дінӧ: ю вомӧн лоӧ вӧчӧма пос и пос кузя кутас мунны кӧрт туй.
И ещӧ тӧдвылас уси сылы, мый мамыс тӧрыт висьталіс фабрика йылысь, кодӧс заводитісны стрӧитны Кшеменицаын... и мый сійӧс, квайт вося план серти, лоӧ регыд стрӧитӧма, и ӧні Марциняк дядь шуис, мый колӧ гӧтӧвитны том трактористъясӧс... и сійӧ... Хеля...
— Шш! — вашнитіс восьса ӧдзӧсӧд Хенек.
— Но мый?
— Нинӧм...
— Мый шуис Марциняк дядь?
— Сійӧ шуис, медым ме аски асывнас локті сы дінӧ, и сійӧ висьталас меным трактор йылысь.
Сы вӧсна мый ме лоа трактористкаӧн! — гордитчӧмӧн висьталіс Хеля.
Детинка весиг вомсӧ паськӧдіс чуймӧмысла:
— Да тэ лӧсьӧдлан нинӧмабусӧ!
Ёна сійӧ видчис, да?
— Ньӧти эз видчы, — борщ гудралігмоз вочавидзис Хеля.
Хенек эскытӧг довкнитіс юрнас, но век жӧ решитіс, мый Хеля кӧ шутитӧ, сідзкӧ нинӧм страшнӧйыс абу лоӧма.
Восьса ӧшиньӧд кылісны гӧлӧсъяс:
— Лун кык мысти кымын нуӧдам мӧсъясӧс скӧтнӧй дворӧ Важ Млынискиӧ.
Микула кутас найӧс видзны, — висьтавліс Игнасяк дядь, — а Стахля кутас отсасьны сылы, сы вӧсна мый ӧткӧнлы не справитчыны став йӧйясыскӧд.
Ставныс ӧд ӧтлаын кутасны йирсьыны.
— А выльлунӧ петам, навернӧ, гӧрны, — шуис кыз гӧлӧсӧн Виснёх.
— Выльлун кежлӧ трактор лоӧ дась, — содтіс Марциняк да сэки жӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, кутшӧм муяс колӧ гӧрны шобді улӧ, а кутшӧмъясӧс рудзӧг улӧ.
— Муяс лоӧны гырысьӧсь, и найӧс позяс бурджыка обработайтны, — шуис Калита.
— И не ӧти вӧлӧн и не ӧти му, а тракторӧн ми прӧйдитам на кузя!
И урожай лоӧ оз татшӧм!
Оз, оз татшӧм!
А сэсся кутіс сёрнитны Микула, Эдеклӧн батьыс.
Сійӧ шуис, мый налӧн кӧ лоӧ производственнӧй кооператив, не сӧмын став муясыс, но и став видзьясыс лоӧны ӧтувъяӧсь, и мый сэки позяс вӧчны плӧтина мӧдарладорсяньыс, кӧні Калиталӧн муяс, и кыпӧдны васӧ да лӧсьӧдны прудъяс.
Тайӧ ойдлан видзьяссьыс ӧд некутшӧм пӧльза абу, сӧмын лягушаяс сэні олӧны.
— А кодӧскӧ детинкаяс пӧвстысь, коді медся ёна радейтӧ тайӧ делӧсӧ, ыстам рыбоводческӧй школаӧ, а сэсся сійӧ тані миян прудъясын уджавны кутас... —  содтіс Игнасяк дядь.
Хенеклӧн весиг лолыс мытшасьліс.
Кутшӧм гырысь прудъяс позьӧ вӧчны тайӧ видзьяс вылас!
Сэтшӧмъясӧс, навернӧ, кутшӧмъяс Ясеницаын либӧ государственнӧй видз-му овмӧсъясын.
Карпъяс эськӧ шонтысисны гож водзын берег дорас ляпкыдінъясын.
А сійӧ, Хенек Малик, уджаліс эськӧ тайӧ прудъясас.
Сэсся Владек Стахля юаліс, лоӧны оз налӧн та вылӧ средствояс да урчитӧма абу квайт вося планын Калиновкаын чери видзӧм паськӧдӧм.
Сійӧ, мый колӧ кӧдзны кыдз позьӧ унджык нянь да быдтыны кыдз позьӧ унджык мӧсъяс, порсьяс да мукӧд животнӧйясӧс, тӧдса, а кыдзи вот чери кузя?
Тайӧс кылӧм бӧрын Хенек повзьыштіс.
Но Вишневский пыр жӧ вочавидзис, мый колӧ используйтны мулысь быд кусӧк да быд мутор должен вайны йӧзлы кыдз позьӧ унджык пӧльза.
Ойдлан видз кӧ оз шогмы обработка вылӧ, колӧ лӧсьӧдны сэтчӧ прудъяс.
Вот именнӧ тадзи колӧ вӧчны, медым тыртны государственнӧй план.
Прудъяс йылысь сёрни вӧлі помалӧма, и детинка котӧртіс висьтавны тайӧ выльторсӧ кодлыкӧ ёртъясыслы.
Мельник
Медся матын вӧлі котӧртны Эдек ордӧ.
И Хенек мӧдӧдчис мельничалань, но, дворысь горзӧм кылӧм бӧрын, сувтіс забор дорӧ.
Сэні вӧчсис мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор: мельник горзіс, а мельник гӧтыр гӧлӧстырнас равзіс.
И став тайӧ зыкыс кыптіс сы вӧсна, мый Эдеклӧн батьыс, пӧрысь Микула, муніс собрание вылӧ да мельниклы аслыс ковмис видзны ассьыс сизимнан мӧссӧ.
— Кооператив сылы ковмӧма, пасьтӧм ракалы! — зэв скӧрысь горзіс Собяк.
— Ме налы сета кооператив!
А ме ордын коді кутас уджавны?
А? Ме налы петкӧдла кооператив!
Ме налы...
— И сійӧ, ӧшинь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, друг ланьтіс.
Ӧшинь дорын сулаліс Хенеклы тӧдтӧм том морт.
Сійӧ инмӧдліс чуньсӧ вомдорас, быттьӧ тшӧктіс Собяклы ланьтны, а сэсся бара кутіс весавны турунвиж оправаа перочиннӧй пуртӧн яблӧк.
— Эй тэ, рыжӧй бес, вӧр тэрыбджыка, а он кӧ, весась татысь! — уськӧдчис Эдек вылӧ мельник.
— Вӧтла понйӧс моз, а батьыд жалӧваньеысь деньга бергӧда.
Видзӧдлам, мый сылӧн кольӧ!
Но, зільджыка! — усьласис сійӧ Эдек вылӧ, коді бергӧдліс киас вила да эз тӧд, мыйӧ первой кутчысьны.
Хенек скӧрмис.
Мельник горзӧ сы вӧсна, мый сылы ковмис вӧчны удж, мый дінӧ сійӧ абу велалӧма...
Но медым тадзи видчыны да ещӧ рыжӧйӧн нимтысьны! Оз сідз ло!
«Нӧрӧвитлы! Не тадзи на тэ кутан горзыны!» думыштіс сійӧ да друг, мыйкӧ вӧчны решитӧм бӧрын, копыртчыштіс, медым сійӧс эз казявны, да котӧртіс забор пӧлӧн ва лэдзанінлань.
Сьӧкыд вӧлі — ковмис ӧшӧдчыны став тушанас... но задвижкаяс кутісны надзӧник вӧйны зеркалӧ кодь ваӧ.
Сійӧ мыйвынсьыс ӧшӧдчис, и вот... ваыс дзикӧдз нин воши жӧлӧбын.
Медбӧрти задвижкаяс инмисны пыдӧсас.
Хенек перйис багырсӧ, шыбитіс сійӧс камыш пӧвстӧ, а сэсся и ачыс пырис сэтчӧ.
Ещӧ здук мында кыліс мельничалӧн рӧвнӧй шумыс, но сійӧ лои пыр лӧньджык и лӧньджык, кытчӧдз дзикӧдз эз ланьт.
Ӧні ёнджыка кутіс кывны Собякъяс дворын горзӧмыс да пинясьӧмыс.
Но друг и сэні ставыс ланьтіс, а кутшӧмкӧ гора гӧлӧсъяс кутісны кывны мельничаын.
Вацек Петшак, Собяклӧн уджалысь, висьтавліс мыйкӧ.
Собяк уськӧдчис сы вылӧ:
— Мый?
Ва кодкӧ пӧдлалӧма?
Вот чӧртыд!
Вацек, бӧлбан, котӧрт ӧдйӧджык да восьты васӧ!
— Асьныд котӧртӧй! — вочавидзис Вацек.
— Кодкӧ кӧ сійӧс пӧдлаліс, тӧдіс нин мыйла.
А ме аслам юрӧн тіян делӧяс вӧсна ӧтвечайтны ог кӧсйы.
Тайӧ минутаас ва нидзув сэтшӧма сатшкысис Хенеклы кокас, мый сійӧ муртса эз горӧд доймӧмысла, но сэсся нетшыштіс сійӧс да, зывӧкпырысь сьӧлыштӧм бӧрын, решитіс петны нюрысь.
Сійӧ котӧртіс камышъяс пӧвстті берег пӧлӧн да петіс туй вылӧ ылын нин мельнича сайын.
Хенек матыстчис забор дорӧ да шутёвтіс Эдеклы.
Детинка полігтыр бергӧдчис сылань, но пыр жӧ бӧр кутчысис вилаӧ, мыйӧн шыблаліс карталань идзас.
— Эдек!
Мунам!
— Ог вермы... — вочавидзис Эдек.
— Колӧ мӧсъясӧс вӧтлыны пӧскӧтина вылӧ...
Батьӧ код тӧдас кор локтас...
Тайӧ здукас керка порог дорын мыччысис мельник гӧтыр.
Сійӧ вӧлі мыйыськӧ повзьӧма, синъясыс гӧгӧр кодзлалісны.
— Эдек, — горӧдіс сійӧ, — игнав картасӧ, медым скӧтыс эз пет!
— А вӧтлыны найӧс огӧ ӧмӧй кутӧ? — чуймис детинка.
— Огӧ, талун оз ков вӧтлыны мӧсъясӧс луд вылӧ.
Кодкӧ ва пӧдлалӧма, вермас ещӧ и мӧсъястӧ пышйӧдны, — ышловзис сійӧ.
Забор сайын сулалысь Хенек прысьнитіс-серӧктіс.
— Коді сэні? — повзис Собякова.
— Тайӧ тэ, Малик?
Мый тэныд татысь колӧ?
— Ме... Эдек дінӧ... медым ракъясла ветлыны.
Мельник гӧтыр пыр жӧ сӧгласитчис:
— Тайӧ бур, зэв бур!..
Верман мунны, Эдек!
Ужын кежлӧ ваян ракъяссӧ.
Кӧзяин найӧс ёна радейтӧ.
Кор найӧ петісны, Эдек кутіс норасьны:
— Сійӧ некор оз думыштлы, мый и ми батькӧд радейтам ракъяссӧ.
Мыйӧн сӧмын аддзас, мый ме ракъясӧс кыйи, пыр жӧ тшӧктас кухняӧ нуны, а миянлы весиг ӧтикӧс оз коль.
«Тайӧ абу сёянтор, — шуӧ сійӧ, — а балуйтчӧм, а тіянлы колӧ, медым уджавны эбӧс вӧлі».
— Эдек, — Хенек бугжыльӧн видзӧдліс сы вылӧ, тэ талун ӧбедайтлін?
— Ме жӧ висьтала тэныд: зэв ыджыд зык-шум вӧлі, а ӧбедсӧ, навернӧ, рытнас сетасны.
— Мунам миянӧ.
Миян ордын ӧбедайтам.
Сёяныс тырмас!
Хеля талун пуӧ со кутшӧм, — сійӧ петкӧдліс кинас, — пӧртйын борщ!
А мам собрание вылын и тэнад батьыд сідзжӧ.
Сійӧ сэтшӧм интереснӧя висьтавліс сы йылысь, мый колӧ видз вылын прудъяс вӧчавны!
Сэтшӧмъясӧс, кутшӧм Ясеницаын, кор миян кооператив лоас.
Найӧ матыстчисны керка дорӧ.
Кильчӧ вылын сулалісны Марциняк да Микула.
Микула кутіс механикӧс соспӧлӧдыс да пӧся висьтавліс сылы:
— Кык лун мысти кӧ мӧсъяс кутасны нин йирсьыны ӧтлаын, ме талун жӧ ӧткажитча мельник ордын уджалӧмысь!
Ме сӧмын и кыла сысянь быд лун, мый сійӧ менӧ жаляддза видзӧ, а жалӧванье воджын нин ньӧти оз мынты, сідзкӧ менам эм право быд минутаӧ эновтны уджсӧ.
Сійӧ кӧ ассьыс кывсӧ оз пӧрт олӧмӧ, то и менсьым киясӧс абу кӧрталӧма, сідз ӧд?
— Сӧмын энӧ вунӧдӧй, Микула, мый уджныд тіян содӧ: сэні тіян сизим мӧс, а кооперативын тіянлы Вацеккӧд ковмас дӧзьӧритны кызь кӧкъямыс мӧс.
И куканьяс ещӧ...
— Справитчам!
Аслыд уджавны — абу ӧд йӧзлы!
А кооператив — тайӧ миян, асланым, ӧтувъя!
Хелька пукталіс кухняын пызан вылӧ тарелкаяс, паньяс.
— Пукты, Хелька, и Эдеклы, — шуис Хенек: — сійӧ талун миянӧ гӧститны воис.
План йылысь сёрни
Аскинас муртса югдігас Хеля котӧртіс кузнечаӧ Марциняк дінӧ, но сійӧ сэні эз на вӧв.
Эжа вылӧ усьӧма лысва, и войтъясыс сылӧн пӧртмасисны ӧшкамӧшкалӧн став рӧмъясӧн, а сикт пыр мунысь туйсӧ косьтісны нин шонділӧн первойя югӧръясыс.
Дворъясысь кыліс шум да герчкӧм гортса лэбачьяслӧн, кодъясӧс лэдзалісны кӧзяйкаяс.
Кӧнсюрӧ кылісны гӧлӧсъяс.
Сиреньлӧн тшӧкыд куст вылын дзользисны лэбачьяс.
— О! Пыстаяс нин садьмӧмаӧсь, — нюмъёвтіс Хеля.
— Колӧ кежавны на дінӧ.
Вӧв гӧнӧн да лэбач гӧнъясӧн небыдика вольсалӧм позйын паськӧдлісны ассьыныс виж вомъяснысӧ гӧнсялӧм нин лэбачпиян.
Неылын кустъяс пӧвстын, бордъяснас швачӧдчигтыр, чивӧстіс пыста-мам.
— Эн пов, йӧюкӧй, — шӧпнитіс нывка.
— Ме тэныд некутшӧм вред ог вӧч.
Дзуртыштіс гараж ӧдзӧс.
— Марциняк дядь! — Хеля чеччыштіс да котӧртіс гаражлань, медым лоны места вылас удж заводитчигӧн.
— Тэ тані нин? — чуймис механик.
— А ме чайті, мый тэ узян на.
Кӧсъян отсасьны меным, да?
Хелялӧн ӧзйисны синъясыс.
— Но, со тэныд свеча... тайӧ свечаыс моторлы...
А со щӧтка... весалышт сійӧн тайӧ свечаяссӧ, со тадзи...
Тайӧ свечаяссьыс бикиньясыс ӧзтӧны цилиндръясын смесь.
Сідз... бур...
Сӧмын кывтӧ оз ков нюжӧдны! — серӧктіс механик.
Марциняк да Хеля заводитісны уджавны.
Шонді кайис пыр вылӧджык.
Сійӧ кутіс нин шонтыны, а сэсся и пӧжны.
Хелялӧн кутісны доймыны киясыс сыысь, мый сійӧ зэв дыр ниртіс свечаяссӧ проволокаысь вӧчӧм щӧткаӧн.
— Меным зэв окота... — решитіс сійӧ панны сёрни, ачыс надейтчис, мый уджыс сэк кутас мунны надзӧнджык да сылы удайтчас неуна шойччыштны, — меным зэв окота, медым ті висьталінныд тайӧ государственнӧй план йывсьыс, мый йылысь тӧрыт сёрнитінныд собрание вылын.
— А тэ ӧмӧй тӧдан, мый сэтшӧмыс государственнӧй план?
— серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ Марциняк.
Хеля довкнитіс юрнас:
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа.
Тайӧ став страналы план.
Миян учительница висьтавліс школаын.
Кыдзи быд кӧзяин лӧсьӧдӧ аслыс план, сідз жӧ лӧсьӧдсьӧ план и ставнас Польшалы.
Мам тожӧ ставсӧ вӧчӧ план серти: сійӧ водзвыв артыштӧ, мыйта да мый сылы колӧ кӧдзны; мыйта сійӧ вермас вердны порсь, медым тырмис налы кӧрым; уна-ӧ мый позьӧ вузавны; уна-ӧ колӧ тӧв кежлӧ кольны... вот!
— Но, и сылы колӧ ещӧ думыштны сы йылысь, — содтіс Марциняк, — медым тіян вӧліны башмакъяс, медым тырмис кутшӧмсюрӧ паськӧм вылӧ, медым ньӧбны овмӧсӧ выль плуг либӧ агас... вернӧ?
Государственнӧй план лӧсьӧдсьӧ став народлы.
Первой миян вӧлі куим вося план, мый серти ми долженӧсь вӧлі ассьыным уджнымӧс сувтӧдны сідзи, медым куим воӧн восстановитны унджыксӧ сыысь, мый вӧлі жугӧдӧма войнаӧн.
А таво ми заводитім пӧртны олӧмӧ квайт вося план сы могысь, медым миян ставыс вӧлі унджык да медым ми вермим бурджыка овны.
— Ӧні ме гӧгӧрвоа... — думыштчӧмӧн шуис Хеля.
— Государственнӧй план миян лӧсьӧдӧма сы могысь, медым быдӧнлӧн вӧлі ставыс, мый сылы колӧ, да медым ӧтитор эз вӧв вывті уна, а мӧдтор — вывті этша.
— Вернӧ, вернӧ, — шуис Марциняк.
— Кӧсъян кӧ, ме висьтала тэныд, мый вӧчсьӧ странаын, кӧні оз думайтны сы йылысь, медым быдӧнлы вӧлі бур.
— Кытысь ті тӧданныд, мый сэні вӧчсьӧ?
Войнаӧдз, кор миян Польшаын вӧлі зэв омӧль олӧм, ме ветлі Америкаӧ.
Ме сэки вӧлі зэв на том да думайті, мый менӧ сэні виччысьӧны зарни гӧраяс.
Ме эг гӧгӧрволы, мый озырмыны сэні вермас дас тысяча пиысь ӧти — и тожӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ став правдаясӧн да неправдаясӧн грабитӧ мукӧдӧс.
Сэні кӧзяйничайтӧ озыръяслӧн неыджыд чукӧр.
Налы оз ков план, сы вӧсна мый найӧ тӧждысьӧны сӧмын асланыс зеп вӧсна.
— Но кыдзи нӧ позьӧ кӧзяйничайтны плантӧг!
Мам кӧ ставсӧ водзвыв эз думышт, сійӧ вермис эськӧ пуктыны став му вылас сӧмын картупель...
Да, а эз кӧ вӧв мӧслы турун, миянлы эз вӧв эськӧ йӧв... либӧ миян эз вӧв эськӧ нянь — сӧмын картупель.
— Вот именнӧ!
Медым эз вӧв Америкаын моз, кӧні бырӧдалӧны медся колана прӧдуктаяс: йӧв да нянь.
— Бырӧдалӧны медся колана прӧдуктаяс? — чуймис Хеля.
— Да!
Овлывлӧ весиг сідзи, мый сотӧны дзонь вагонъясӧн сю, кисьталӧны ортсӧ уна сё ведра йӧв!
— Ті, навернӧ, шутитанныд! — дӧзмис Хеля.
— Ог, ме ог шутит!
Тӧдан-ӧ, нылук, мый ме аслам киясӧн кисьті йӧв бӧчка?
— Мы-ы-ы-ый? — нывка паськӧдіс синъяссӧ.
— Ті?
— Да, ме.
Кывзы.
Ме уджалі шофёрӧн ыджыд молочнӧйын Нью-Йоркын.
Ме разӧдалі йӧвсӧ магазинъясӧ.
Уна сё тысяча литр йӧв вайлісны быд лун миян молочнӧйӧ поездӧн, машинаясӧн...
Йӧвсӧ тайӧс кисьталісны бутылкаясӧ либӧ бидонъясӧ да разӧдалісны карӧ.
Став молочнӧйясыс карас вӧліны миян фирмалӧн.
И вот ӧтчыд асывнас управляющӧй меным шуӧ: «Кисьт йӧвсӧ ортсӧ тайӧ бӧчкасьыс!»
Ме котӧрті бӧчка дорӧ, нетшышті пробкасӧ, и йӧлыс кутіс струяӧн киссьыны...
И кор ме аддзи тайӧ йӧвсӧ, коді визувтіс джодж кузяыс сточнӧй трубаӧ — канавалань, ме кутчыси юрӧ да горӧді: «Мистер Джибс!
Мыйта челядь оз аддзывны йӧв, а ті тшӧктінныд кисьтны сійӧс!
Ме ог кут тайӧс вӧчны, ме кута норасьны фирмаса кӧзяинлы!»
— Но и мый?
Сійӧс, кӧнкӧ, вӧтлісны прӧдуктасӧ тадзи тшыкӧдлӧмысь?
— Эз на тай сідз ло!
Вӧтлісны, да сӧмын эз сійӧс, а менӧ.
— Тіянӧс?
— Да, менӧ!
Вӧлӧмкӧ, йӧвсӧ кисьтавны тшӧктӧма ачыс фирмаса кӧзяин!..
— А мыйла?
— Нывкалӧн синъясыс ещӧ ёнджыка паськалісны чуймӧмысла.
— Сійӧ сідзи артыштӧма: йӧлыс кӧ лоӧ этшаджык, сійӧ лоӧ донаджык.
Кодлӧн эм деньга, сійӧ мынтас и нёльпӧв донӧнджык.
Этшаджык йӧв кутасны нуавны, рӧскодыс да тӧждысьӧмыс лоӧ тожӧ этшаджык, а прибыльыс сы мында жӧ.
Джын рабочӧйсӧ позяс удж вывсьыс ыстыны, а сійӧ, мый уна йӧз кутасны нуждайтчыны, мый посни челядь колясны йӧвтӧг, кор сійӧ донсялас, мый найӧ та вӧсна слабмасны да кутасны висьны, — омӧля сійӧс шогӧдліс.
Хеля дыр сулаліс думыштчӧмӧн да друг казяліс, мый кутӧ киас свечаяс весалан щӧтка.
Тайӧ сёрниыс сэтшӧма шемӧсмӧдіс сійӧс — сійӧ весиг вунӧдіс, мый сылы колӧ весавны свечаяс, кодъяс ӧзтӧны цилиндръясысь смесь.
Юзек кӧзяйничайтӧ
— На тэныд акань! — Юзек сюйыштіс бӧрдысь Марысялы киас чышъянӧ тубыртӧм бедьтор.
— Вот тэныд чача, бур чача!
Акань! — ошкис сійӧ.
Но Марысялы эз кажитчы тайӧ киястӧм да кокъястӧм аканьыс, да и збыльысь — кутшӧм тайӧ акань?
Сійӧ шыбитіс бедьторсӧ джоджӧ да бӧрддзис.
Кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ, и пыр жӧ кыліс Стефанлӧн гӧлӧс:
— Позьӧ?
Юзек гӧрдӧдіс, сылы лои жар: ещӧ тайӧ оз вӧлі тырмы!
Аддзис кад, кор локны!
Сійӧ жугыля вочавидзис:
— Пӧжалуйста. Пыр.
— А-ба-ба, — Стефанӧс аддзӧм бӧрын нурбыльтіс Марыся.
— Тайӧ коді, тэнад чой? — юаліс Стефек, кодлӧн тыдыштлісны лым кодь еджыд пиньясыс.
— Да-да... — вочавидзис Юзек.
— Мам муніс, а сійӧ горзӧ-бӧрдӧ...
— А-ба, а-буба, ага! — нюжӧдчис Стефеклань Марыся.
— Ме тэныд сьӧлӧм вылад вои, да?
Колӧ, медым и тэ меным сьӧлӧм вылӧ воин!
— Стефан лэптіс сійӧс джоджысь.
— Юзек, вай сӧстӧм дӧрӧм да кисьт тазйӧ ва.
Вот тадз...
Аддзан, кутшӧм тэ ӧні лоин мича ныв!
Юзек прӧстӧ аслас синъясыслы эз эскы: кутшӧм тэрыб да пельк Стефек!
— Менам эм жӧ чой — Ягуся!
Татшӧм жӧ ичӧтик...
Марыся, со тэныд жӧч кружка да пань...
Со аддзан!
Бам, бам, бам!
На, босьт да барабанит, мыйта тэныд окота.
Муртса сійӧ удитіс тайӧс шуны, кыдзи посводзын кыліс местаӧ пуктӧм лӧканьлӧн котшнитӧм да порог дорын тыдовтчис мам.
— Коді тайӧ мыськӧма кагасӧ да паськӧмсӧ сылысь вежӧма? — чуймис сійӧ.
— Менам ёрт... — нурбыльтіс Юзек.
— О, кутшӧм молодеч! — нюмъёвтіс мам.
— Настӧящӧй мужчиналы колӧ кужны тӧждысьны аслас семья вӧсна.
Гортын менам татшӧм жӧ чой эм, — важнӧя вочавидзис Стефан да, кӧзяйкакӧд здоровайтчигӧн, чушнитіс кокнас.
— А гашкӧ ті, мужчинаяс, неуна ещӧ отсыштанныд меным?
Нетшкӧй яблӧкъяссӧ забор дінас быдмысь эсійӧ яблонясьыс.
Ӧбед бӧрын верӧс мунас лавочниклы тӧварла да мунігмозыс пыртас тайӧ яблӧкъяссӧ кооперативӧ.
— А ми... вӧрӧ... — заводитліс Юзек.
Но Стефек торкис сійӧс да шуис чорыда:
— Мунам яблӧкъясла!
Кӧні сійӧ пуыс? Петкӧдлы, Юзек!
Нинӧм он вӧч, гостеприимство эз лэдз кыскыны гӧстьӧс вӧрӧ, кор сылы окота мунны яблӧкъясла.
Юзек медводз кайис пу вылӧ да сетіс кисӧ Стефеклы:
— Кай!
Сӧмын эн тувччы этайӧ ув вылас — сійӧ чегӧма.
Сувт татчӧ да вудж мӧдар бокас...
Босьт кӧрзина, ӧшӧд сійӧс ув вылӧ да нетшкы!
И эн вунӧд яблокъясӧн чӧсмасьыштны, кылан?
Медым эз ковмы унаысь висьтавны тэныд!
— Гм... — яблӧк няклялігтыр ымӧстіс Стефек.
Найӧ кутісны нетшкыны яблӧкъяс.
— Стефек, а кыдзи сэні тайӧ поснад?
— Да... сідз, нинӧм, — нурбыльтіс Стефек.
— Кыдзи тэ чайтан, уна нин вӧчисны? — эз ӧвсьы Юзек.
— Мый?
— Но... поссӧ...
— Мый тэ!
— Стефек паськӧдіс синъяссӧ.
— Воскресенье бӧрын сӧмын заводитасны!
Выльлунӧ воасны, ваясны оборудование...
— А тэнад дядьыд?
— Дядь должен воскресеньеӧдз сёрнитчыны ставтор йывсьыс старӧстакӧд, медым ставыс бура артмис.
И вообщӧ дядь должен воны водзджык, сы вӧсна мый сылы колӧ бӧрйыны места, кытчӧ стрӧитны инструментъяс видзан барак.
— А мый должен «бура артмыны» воскресеньеас? — интересуйтчис Юзек.
— Тайӧ тайна, — важнӧя шуис Стефек.
«Вот сійӧ кутшӧм, тайӧ Стефекыс! — думыштіс Юзек.
— Пыр и кутіс ышнясьны».
Найӧ чӧв олігтыр нетшкисны яблӧкъяс.
«Кутшӧм нӧ сійӧ лоас, тайӧ поскыс? — мӧвпаліс Юзек.
— Юыс тайӧ местаас векньыдик — нюжӧдан кӧ ӧтар берегсяньыс мӧдар берегӧдзыс паськыд пӧв, поскыс и дась, а Стефан шуӧ, мый ваясны машинаӧн «оборудование».
Мыйкӧ абу сідз...»
Сійӧ эскытӧг довкйӧдлыштіс юрнас.
— Стефан, — бара заводитіс сійӧ, — а поскыс лоӧ ыджыд?
— Дядь висьтавліс, мый насыпыс лоӧ некымын керка судта.
Сідзкӧ, и поскыс лоӧ ыджыд...
А кытчӧ пуктавны яблӧкъяссӧ?
Менам кӧрзинаӧй тыри нин.
— Энлы тэ яблӧкъяснад!
А мый лоӧ воскресеньеӧ?
Мый должен дядьыд старӧстакӧд лӧсьӧдны?
— Сюрприз!
— Кутшӧм?
— Тайӧ тайна!
Ме висьталі нин тэныд...
Нетшкы, нетшкы!
Абу яндзим тэныд?
Менам унджык!
Уськӧдчӧмлӧн план
— А но, тэнӧ! — скӧрмис Юзек да кӧсйӧ нин вӧлі лыйны Стефеклы йирӧм яблӧкӧн, кыдзи друг мыйкӧ кышмуні юр весьтас коръяс пӧвстын.
Юзек кань моз чеччыштіс муӧ да ӧти здукӧн лои забор дорын.
— Ак тэ жулик! — горӧдіс сійӧ.
— Лэбачьясӧс рогаткаысь лыйлан!
Ме тэныд петкӧдла!
Лупита кыдз следуйтӧ!
— Ёна тай повзи! — вочавидзис кутшӧмкӧ детинка, коді сулаліс забор мӧдарладорас.
— Тэнад али мый лэбачьясыс?
А кутан кӧ ме вылӧ горзыны, менам бать чиркас тэнад батьлысь деньгасӧ, кодӧс бать должен мынтыны сылы карӧ тӧварла ветлӧмысь.
Юзек скӧрысь лыйис сылы йирӧм яблӧкторйӧн.
— Ой, сійӧ изъясӧн лыйсьӧ! — горӧдіс детинка да пышйис, сӧмын коклябӧръясыс югнитлісны.
— Но и трус! — скӧрмис Юзек.
— Пыр жӧ «изъясӧн» — и усйысис!
Сійӧ збой сӧмын слабджыкъяскӧд.
Лэбачьясӧс лыйлыны, каньясӧс мучитны, посни челядьӧс дэльӧдны — тайӧ сылӧн делӧ.
— А коді тайӧ? — видзӧдліс увъяс сайсянь Стефан.
— Фредек Малиновский.
Налӧн лавкаыс сикт помын.
Сійӧ збой сӧмын накӧд, кодъяс оз вермыны дорйысьны.
А накӧд, кодъяс вермасны сійӧс нӧйтны, сійӧ пыр «бать чиркас», «батьлы висьтала».
Кисьт яблӧкъяссӧ да вай кӧрзинасӧ, — Юзеклы яблӧкъяс сетігмоз шуис Стефек.
— «Кисьт!» — дӧзмис Юзек.
— Найӧ ӧд жугавласны, и найӧс кооперативын лыддясны омӧльджык сорт пыдди.
И сэсся, позьӧ ӧмӧй тшыкӧдны бур прӧдукта?
Ме найӧс осторожнӧя тэча, а тэ нетшкы.
Али, гашкӧ, тэныд оз кажитчы?
— Угмм, — ымӧстіс Стефан, кодлы ньӧти оз вӧлі ков ошкыны яблӧкъяссӧ.
Сійӧ сёйис яблӧк да юаліс:
— А мый тайӧ сылӧн батьыс чиркас?
— Абу «мый», а «кодлысь».
Сійӧ частӧ медавлӧ кодсюрӧлысь вӧв, медым ветлыны аслас лавкалы тӧварла, и кодкӧ вылӧ кӧ скӧрмас, чиркӧ сылы урчитӧм донсьыс...
— Сідзкӧ мыйла нӧ ті сетанныд сылы вӧвсӧ? — чуймис Стефан.
— Батьлы ӧд колӧ нажӧвитчыштны... но мӧдыс сідзи сяммӧ ылӧдны, мый тайӧ нажӧткасьыс частӧ нинӧм оз кольлыв...
— Вот кыдз! — шуис Стефек да шыбитіс йирӧм яблӧкторсӧ забор вомӧн.
Туй вылын бара кыліс котӧртӧм шы.
— Аддзан, кутшӧм герой! — серӧктіс Юзек.
— Бара нин локтӧма.
Ӧбязательнӧ тані сылы окота лэбачьясӧс лыйлыны, а яблӧкторйысь пышйӧ...
Вот тэныд кӧрзина, Стефан.
Найӧ видзчысьӧмӧн копыртлісны зарни плодъясӧн сьӧктаммӧм увъяс, нетшкисны яблӧкъяс да кияссьыс лэдзлісны кокняммӧм нин увъяс.
Кузнечасянь кыліс моторлӧн оръявлана шы.
— Марциняк дядь лӧсьӧдӧ трактор, — шуис Юзек.
— Сійӧ включайтӧ моторсӧ да видлалӧ сійӧс...
Шшшш!
— Юзек пуктіс чуньсӧ вом дорас да синнас индіс забор вылӧ.
Стефек видзӧдліс, но кустъяс пырыс немтор эз аддзы, а сӧмын кыліс куш кокъясӧн шлёпиктӧм.
Юзек шеныштчис нин яблӧкӧн, кодӧс кутіс киас.
— Ау-у-у-у! — кыліс друг мӧд гӧлӧс.
— Коді тайӧ яблӧкъяснас лыйсьӧ?
Тэнад сійӧ вывті уна али мый?
— И забор весьтын мыччысис Хенеклӧн юрыс.
Юзек чуймӧмысла восьтіс вомсӧ да серӧктіс.
— Тані Фредек Малиновский муртса на ветлӧдліс рогаткаӧн, — висьталіс сійӧ.
— Ми сійӧс вӧтлім да чайтім, мый сійӧ бара локтіс...
— Ме сійӧс аддзылі жӧ, — шуис Хенек.
— Ме кывлі, кыдзи сійӧ ошйысис, мый тайӧ пыстаяссӧ, кодъяс олӧны сирень пӧвстын кузнеча сайын, сёяс сюзь.
— Ак, вот кыдз!
Сідзкӧ, сійӧ на йылысь тӧдӧ.
Коньӧръяслы регыд нин коли овны... —  довкйӧдлыштіс юрнас Юзек.
— А оз-ӧ позь висьтавны сылы, мый сійӧ лёктор вӧчӧ?
— сӧветуйтіс Стефек.
— Ме висьтавлі нин сылы и бурӧн и лёкӧн...
Сылӧн весиг сингураныс лӧзӧдліс...
— Луннад абу страшнӧ: Марциняк уджалӧ кузнеча дорын, Фредек оз лысьт локны, — тӧлкуйтіс Хенек.
— А вот рытнас...
— Тӧданныд мый?
— Стефан чеччыштіс яблоня вылысь.
— Вайӧ уськӧдчамӧ сы вылӧ сирень пӧвстсянь да сідзи велӧдам сійӧс, мый сылы некор нин оз ло окота вӧрӧдны лэбачьясӧс.
Сӧгласенӧсь!
— Дерт жӧ.
Тайӧс тэ бура думыштін!
«Он гӧгӧрво, кутшӧм сійӧ, тайӧ Стефекыс, — мӧвпыштіс Юзек.
— То бур, а то и сэтшӧм, мый чеччыштан сы дінысь, кыдзи ёж дінысь!»
— И Эдекӧс босьтам аскӧдным.
Сійӧ кузь да вӧсни.
Ми плавгам сы вылӧ прӧстыня, и сійӧ петас кустъяс пӧвстысь ойзіг да чирзігтыр, — лӧсьӧдліс плансӧ Хенек.
— Фредек сэтшӧм трус, мый сійӧ, навернӧ, и привидениеясысь полӧ.
А Эдек бӧрся и ми горзігтыр уськӧдчам сы вылӧ.
— Миянлы весиг чуньӧн сы дінӧ оз ковмы инмӧдчывны: сійӧ и сідз пышъяс.
— Да и батьыслы норасьны оз лысьт: мыйла войяснас йӧз дворъясӧд ветлӧдлӧ?
— Хенек, отсав миянлы яблӧкъяс нетшкыны, — шуис Юзек, — а сэсся ставным вӧрӧ мунам!..
— Бур, сӧмын Хеляӧс тожӧ аскӧдным босьтам!
Лэбачьяс
— Мыйӧн сӧмын сійӧ локтас, ми пыр жӧ кыпӧдам шум, — велӧдіс Юзек мукӧд детинкаяссӧ, кӧть ставныс сідзи нин бура тӧдісны, мый колӧ вӧчны.
Найӧ дзебсисны сирень куст пӧвстӧ.
— Тӧдан мый, Юзек, — вашнитіс Хенек: — мам шуӧ, мый и тайӧ борсӧ гӧрасны, кор кооператив лоӧ.
— Дерт ӧд, а то трактор оз вермы таті прӧйдитны, — шуис Хеля, коді сідзжӧ вӧлі тані.
— Марциняк дядь тадзи шуис, а сійӧ нин тӧдӧ.
Небесаджынйыс вӧлі тупкысьӧма кымӧръясӧн, тӧлысь ӧшаліс вӧрлӧн пемыд визь весьтын, быттьӧ ыджыд оранжевӧй шар.
Му вылын вӧлі дзик пемыд.
Челядь юр весьтті шытӧг лэбзис кутшӧмкӧ вуджӧр.
— Ой-ой, бордъя шыр! Юрсиад кутчысяс! — ассьыс «шыр бӧжъяссӧ» кияснас вевттигмоз чирӧстіс Хелька.
— Кор тэ лоан тӧлкаджык? — уськӧдчис сы вылӧ Хенек.
— Бордъя шыр абу сэтшӧм йӧй, медым йӧзлы юрсиас пырны.
А весиг случайнӧ кӧ и крукасяс кодлыкӧ юрсиас, ачыс повзяс.
Тайӧ эз вӧв бордъя шыр, а козодой.
— Кутшӧм козодой? — юаліс Стефек.
— Тайӧ лэбач сэтшӧм.
Сійӧ лэбалӧ чикышысь тэрыбджыка, а гӧныс сылӧн небыдик, дзик пух кодь.
Сійӧ сэтшӧм жӧ пӧлезнӧй лэбач, кыдзи и бордъя шыр.
— Бордъя шыр пӧлезнӧй? — чуймис Стефан.
Но Хеля сідзи чепӧльтіс сійӧс, мый сійӧ чилӧстіс доймӧмысла.
— Шшш! — вашнитіс Хеля. — Локтӧ...
Кодкӧ локтіс вӧрладорсянь.
Челядь дзебсисны да лӧсьӧдчисны горзігтыр уськӧдчыны Фредек вылӧ.
Но тайӧ эз вӧв Фредек.
Кык мужчина сувтісны, матыстчисны ӧта-мӧд дінас да кутісны мый йылысь кӧ вашкӧдчыны.
Друг ӧзйис истӧг тув да здук кежлӧ югдӧдліс ки, коді кутіс бачок да пакля чукӧр.
Тӧв пӧльыштіс видз вывсянь, шпорӧдчыштіс коръясын да ланьтіс.
Кӧнкӧ борйын чирксіс шоныд тӧлӧн садьмӧдӧм чирк, а ылын шутёвтіс квайтпалич.
И бара чӧв-лӧнь.
И тайӧ чӧв-лӧняс Хенек бура кыліс, кыдзи Хелялӧн зяткакылӧны пиньясыс.
— Полан? — вашнитіс сійӧ нывкалы пеляс.
Но нывка сӧмын довкнитіс юрнас да лажыньтчис, медым видзӧдлыны кустъяс сайсянь.
Кулакъяссӧ сійӧ вӧлі чорыда кабыртӧма, сійӧ кыліс, кыдзи гыжъясыс сатшкысьӧны кипыдӧсас.
И друг сійӧ гӧгӧрвоис:
«Найӧ кӧсйӧны ӧзтыны сарай... сарай... кӧні сулалӧ трактор!
Кӧсйӧны сотны трактор... бырӧдны сійӧс!»
Сьӧлӧмыс сылӧн кутіс ёна тіпкыны.
Не сетны налы!
Ӧд трактор — сійӧ сиктлы клад, а сылы...
Да мый сэні сёрнитнысӧ!
Торкны найӧс колӧ кӧть мед мый!
Кык фигура вӧліны нин насянь дзик матынӧсь.
Хеля топӧдчис му бердас, быттьӧкӧ кӧсйис чинтыны сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ; сійӧ тіпкис сэтшӧм ёна, мый, кажитчис, вот-вот чеччыштас.
А найӧ кыкыс матыстчисны сирень куст дорӧ, кытшовтісны сійӧс, сувтісны да кутісны мыйкӧ винтитны-разьны.
Кыліс бензин дук.
«Тайӧ сійӧ бакыс, коді вошӧма Марциняклӧн! — гӧгӧрвоис Хеля.
— Да, тайӧ сійӧ!..
Сэтшӧм ичӧтик, чемодан кодь».
Ӧзтысьяс вӧліны нин сарай дорынӧсь.
Хелялы кажитчис, мый сійӧ кылӧ, кыдзи сёлькӧдчӧ-киссьӧ баксьыс бензиныс.
Друг кыліс зэв ёся шутёвтӧм, и Эдек чепӧсйис сирень куст сайсянь сідзи, кыдзи лӧсьӧдчыліс чеччыштны Фредек вылӧ.
А сы бӧрся кыккокйыв уськӧдчис Хеля тайӧ кык бӧрсьыс, ачыс мыйвынсьыс горзіс:
— Отсӧг вылӧ! Кутӧй! Кутӧй!
Горзӧм вылӧ кутісны котӧрӧн петавны керкаясысь йӧз.
— Мый лои?
Коді сэні? — юаліс кодкӧ матысса дворсянь.
Йӧзыс ӧта-мӧд бӧрсяыс уськӧдчисны сарайлань.
Ӧзтысьяс пиысь ӧтиыс чепӧсйис садлань да воши пуяс вуджӧрӧ, а мӧдыс кежис боръяс кузя видзьяслань.
Хеля уськӧдчис сійӧс паныдавны картупель му вомӧн.
Но кор сійӧ вӧтӧдіс пышйысьӧс, сійӧ тойыштіс Хеляӧс, шыбитіс бачоксӧ да котӧртіс водзӧ.
Хеля горӧдіс:
— Мый тані?
Коді тані? — сы дінӧ котӧртіс Михась Войтковяк.
— Тайӧ тэ, Хеля?
А тайӧ кутшӧм бак?
— Эсійӧ шыбитіс да пышйис! — бӧрдіс Хеля.
— Сійӧ кӧсйис ӧзтыны сарай!
Ой, ой, ой!
— Мый тэ сӧран?
Коді кӧсйис ӧзтыны сарай?
Тайӧ тэныд кажитчис, навернӧ.
Мый тэ шляйтчан войнас?
Но сарай дорын кыліс нин Марциняклӧн гӧлӧс:
— Энӧ ӧзтӧй истӧгъястӧ!
Татчӧ кисьтӧма бензин...
Осторожнӧ, сарайыс вермас ыпнитны!
Став стеныс кӧтасьӧма!
А детинкаяс висьталісны нин локтӧм йӧзлы, мый лои.
— Мунам, Хелька, Виснёхъяс ордӧ.
Сэтчӧ йӧз чукӧртчисны.
Висьталан ставсӧ, кыдзи вӧлі...
— Войтковяк ӧти кинас кутӧма Хеляӧс, а мӧдас нуис бачок.
Турунвиж пурт
Виснёхъяс ордын жуисны йӧз, видлалісны бензинӧн кӧтӧдӧм пакля чукӧр, кодӧс Марциняк кутіс киас.
— Дзик стен бердас шыбитӧмаӧсь...
Абу удитӧмаӧсь ӧзтыны! — довкйӧдліс юрнас скӧрмӧм Калита.
— И мыйла тайӧ налы колӧ? Мыйла?
— Да, — спокойнӧя шуис Марциняк, — гӧгӧрвоана: найӧ кӧсйисны ӧзтыны сарайсӧ, медым сотчис трактор.
Вредитны миянлы кӧсйисны!
Негӧдяйяс!..
Ок, — пырысьясӧс казялӧм бӧрын чуймис сійӧ, — кытысь тэныд, Михась, тайӧ бачокыс?
Хеля воськовтіс водзлань:
— Тайӧ ме лэпті бачоксӧ, кор пышйисны ӧзтысьяс...
— А мыйла тэ бӧрдан?
— Ме зураси мыйӧкӧ... Но некыті нин оз доймы...
— А некыті кӧ оз доймы, то и бӧрдны нинӧмла.
Висьтав вай миянлы, мыйла тэ войнас муяс вылын шӧйтан.
Сійӧ висьталіс Фредек йылысь да пыстаяс йылысь.
— Ті лӧсьӧдчинныд лэбачьясӧс дорйыны, а повзьӧдінныд «лэбачпиянӧс»! — серӧктіс Калита.
— Но вот... — скамья дор вылӧ пуксигмоз шуис механик Марциняк. — Но вот!
Шыасисны найӧ, кодъяслы оз кажитчы, мый миян сиктын лои трактор, мый ми ӧтувтчам кооперативӧ!
Найӧ, кодъяслы колӧ сійӧ, медым народлы сиктын овсис омӧля, медым йӧз медасисны на ордӧ уджавны кутшӧмкӧ шудтӧм грӧшъяс вылӧ.
— Сійӧ кабыртіс кулаксӧ да видзӧдліс став йӧзыс вылӧ.
— Но и мый?
Повзинныд?
Йӧз скӧрысь шуасисны.
Чужӧмъясныс ставныслӧн вӧліны стрӧгӧсь.
— Но и мый нӧ? — выльысь юаліс механик.
Но и нинӧм, ёртъяс! — спокойнӧя вочавидзис Хелялӧн мамыс.
— Больгыны нинӧмла, колӧ лоны бдительнӧйджыкӧн да водзӧ нуӧдны ассьыным делӧ.
Талунъя лунсянь кутам кыкӧн-кыкӧн дежуритны да видзны кооперативлысь овмӧс, — шуис Виснёх.
— Челядь, а энӧ-ӧ тӧдӧй ті на пиысь кодсӧкӧ?
— Пемыд вӧлі... нинӧм оз тыдав... — вашнитіс Хеля.
— Гӧлӧсыс ӧтиыслӧн вӧлі дзик... — шуис Эдек.
— Кодлӧн кодь?
— Ме пола, мельник нӧйтас менӧ...
— Эн пов, сійӧ нинӧм тэныд оз вӧч!
Висьтав! — тапнитіс сылы мышкас Калита.
— Кодлӧн кодь гӧлӧсыс вӧлі?
— Гӧлӧсыс вӧлі сылӧн кодь, коді частӧ мельничаӧ волывлӧ...
— А он-ӧ ӧшибайтчы тэ? — юаліс Виснёх.
— А мыйла меным ӧшибайтчынысӧ? — вочавидзис Эдек.
— Ме бура тӧда сійӧс.
Сылӧн вӧлі кык дзирдалысь лезвиеа турунвиж перочиннӧй пурт...
Татшӧмыс весиг кооперативын, Гаевицыын, абу!
Ме ӧтчыд аддзылі, кыдзи сійӧн яблӧк весаліс... пуртыс сідзи и дзирдаліс сы киын.
А кор сійӧ сёрнитіс мельниккӧд, сэтшӧм тешкодя свиститіс пиньяс пырыс, мый ме бергӧдчи...
Сылы эськӧ, дерт, эз кажитчы, мый ме серала сы вылын.
— И ме сійӧс аддзылі тӧрыт Собяк ордысь, аддзылі, кыдзи сійӧ пуртнас яблӧк весаліс, — содтіс Хенек.
Кодкӧ котӧртіс ӧшинь увті да пырис посводзӧ.
— Код сэні? — юаліс Виснёх.
— Тайӧ ме! — комнатаӧ пыригмоз вочавидзис Матуляк.
— Ми ставсӧ корсим сарай гӧгӧрсьыс.
Нинӧм эгӧ аддзӧй, сӧмын со этійӧ перочиннӧй пуртыс сюри сэтысь, кытысь Хеля лэптӧма баксӧ...
Сійӧ пуктіс пызан вылӧ турунвиж оправаа ыджыд перочиннӧй пурт.
Эдек
Эдек кольччис узьны Маликъяс ордӧ.
Сійӧ объяснитіс:
— Сэні мельничаас, гашкӧ, тайӧ шушкыль кывъяыс, а сылы кӧ висьталасны, мый ме тадзи шуи сы йылысь, то... ме пола!.. войнас ещӧ...
И сійӧ ёнджыка топӧдчис Хенек бердӧ, кодкӧд узис ӧти крӧвать вылын.
Но асывнас, кор муртса югдыштіс, Эдек гусьӧник чеччис шебрас увсьыс да петіс ывлаӧ.
Сійӧ видзӧдліс небеса вылӧ: асыввылас сійӧ вӧлі кельыд да зарни рӧма, а рытыввылас му весьттіыс кыссисны рулӧн пемыд визьяс.
Улынджык кайис видзьяссянь еджыд ру, и пемыд ловпуяс чурвидзисны, быттьӧ ылысса скалаяслӧн йывъяс.
Юкмӧсбердса чернобыльник вылӧ, быттьӧ еджыд гыӧр, пуксьӧма сук лысва.
Вӧлі ыркыд.
Детинка матыстчис юкмӧс дорӧ, гумовтіс ва да ӧкуратнӧя мыськаліс курӧгъясӧс вердан доз, а сэсся картаысь петкӧдіс порсьясӧс вердан вор да сідзжӧ мичаа мыськаліс сійӧс.
«Маликовалы отсавны абу жаль, — мӧвпыштіс сійӧ.
— Сійӧ век сэтшӧм бур ме дінӧ.
«Лок миян ордӧ, Эдек, мыйӧн сӧмын Собякова бара тэ вылын издевайтчыны кутас, — шуис сійӧ тӧрыт.
— Батьыд талун-аски помалас накӧд ассьыс делӧяссӧ, а тэныд сэні сэсся вӧчны немтор».
Эдек чышкис дворсӧ, а сэсся котӧртіс сад вомӧн видз вылӧ.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Лысванас кӧтасьӧм гагъяс виччысисны, медым шондіыс ӧдйӧджык косьтіс налысь бордъяссӧ.
Вербовниклӧн ӧти чукӧр вылын дзоридзьяс костас тыдаліс ыджыд сьӧд жук.
Сійӧ кутчысьӧма лапкаяснас заас, жмитчӧма сы бердӧ да топыда топӧдӧма аслас гӧна туша бердас пырыстыдалана бордъяссӧ, кодъясӧс вӧлі киськалӧма лысва войтъясӧн.
— Мыйла нӧ тэ, коньӧрӧй, абу мунӧмыд вой кежлас гортад?
— нюммуніс сылы детинка да инмӧдчис за дінас, коді, ужпиньлӧн розӧвӧй дзоридзьяс кучкалігтыр, кутіс качайтчыны.
На вылысь киссис лысва, а жук муртса кывмӧн дзизгыштіс.
Эдеклы эз вӧв окота татысь мунны, тані вӧлі сэтшӧм лӧсьыд!
Мельничаладорсянь чукӧстісны:
— Эдек, Эдек!
Сійӧ уськӧдчис мыйвынсьыс котӧртны.
Эз на удит сійӧ пырны дворас, кыдзи кылісны нин приказаниеяс:
— Лэдз курӧгъясӧс — мед найӧ ветлӧдлыштасны лысва кузяыс, гутъясӧс куталыштасны.
Весав дозсӧ да лӧсьӧд налы сёян.
Восьты карта да лэдз дворӧ порсьпиянӧс.
Лӧсьӧд порсьлы кос вольӧс.
Рытсяньыс эн тӧждысь та йылысь?
Код тӧдас кӧні шлёндайтан!
«Сійӧ нинӧм оз тӧд», кокниа ышловзис Эдек да босьтчис уджӧ.
А приказаниеяс киссисны водзӧ:
— Пырт кухняӧ чаг да курав пӧим!
Ӧдйӧджык вӧр!
Прӧста али мый тэнад батьыд деньгасӧ пӧлучайтӧ?
Марциняклӧн «отсасьысь»
Хеля звиркнитіс-чеччис.
Комнатаыс ставнас вӧлі ойдӧма шонді югӧръясӧн.
Тӧрыт, кор найӧ петісны Виснёхъяс ордысь, Марциняк шуис:
— А тэнад, дерт, аски узьсяс тавойся происшествиеяс бӧрад?
— Но да!
И Хеля думсьыс решитіс, мый чеччас муртса югдігас, котӧртас кузнеча дорӧ да кутас сэні виччысьны Марцинякӧс: мед тӧдӧ, мый сійӧ абу дыр узьысь!
Но ставыс артмис мӧдногӧн.
Войнас Хеля унаысь садьмывліс да видзӧдіс, оз-ӧ алӧймы ӧшиньяс сайын небесаыс; медбӧръяысьсӧ сылы весиг кажитчис, мый кодзувъяс быттьӧ неуна кельдӧдыштӧмаӧсь нин, и сійӧ кунис синъяссӧ, медым неуна ойбыртлыны, но, кыдзи нарошнӧ, унмыс личкис сійӧс.
А ӧні небесаыс ӧшинь сайын югыдлӧз, дзик югыдлӧз, а ӧшинь вылын сулалысь гырничын мирталӧн коръясыс дзирдалӧны зарни шонді югӧръясӧн.
— Чеччан? — юаліс кухнясянь мамыс.
— Жаль меным вӧлі чуксавны тэнӧ — сэтшӧм чорыда тэ узин.
Но меным кад нин му вылӧ...
Нывка котӧртіс таз дорӧ да заводитіс мыссьыны.
— Хеля, ӧбед кежлӧ лок гортӧ, тэ меным ковман, — шуис мамыс.
— А мыйла?
— Мӧсъясӧс ковмас Важ Млынискиӧ колльӧдны — сэні лоас миян кооперативлӧн скӧтнӧй двор.
Став мӧсъясыс лоӧны ӧтувъяӧсь.
— А коді кутас видзны найӧс?
Эдеклӧн батьыс? — дум вылас уси Хелялы собраниевывса сёрни.
— Но да!
Микула да Вацек, Франусялӧн вокыс.
— А ми огӧ нин кутӧ видзны ассьыным мӧсъяснымӧс?
— Онӧ, онӧ кутӧй.
— А мый ми кутам вӧчны?
— Сійӧс, мый долженӧсь вӧчны свет вылас став челядьыс: велӧдчыны, ворсны, отсасьыштны батьмамлы...
— А Эдек сэсся оз жӧ кут видзны мӧсъясӧс?
— А мыйӧн нӧ Эдек омӧльджык мукӧд челядьсьыс? — серӧктіс Маликова.
— Хеля! — видзӧдліс ӧшиньӧд Марциняк.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан тӧрытъя бӧрад?
Али тэ, гашкӧ, дӧзмин нин отсасьны меным? А?
Но Хеля эз нин вӧв, сӧмын сылӧн ситеч платьеыс тыдовтчыліс ӧдзӧсӧд да кӧмтӧм кокъясыс шлёпиктісны кузнечаӧ нуӧдысь туй кузя.
— Молодеч! — серӧктіс механик.
— Век первойӧн кӧсйӧ лоны.
Котӧртіс, медым меысь водзджык кузнеча дорӧ воны.
— Да со сійӧ пукалӧ нин кузнечабердса забор вылын!
— видзӧдліс ӧшиньӧд Маликова.
Хеля ӧні чувствуйтіс асьсӧ тані, сараяс, кӧні сулалӧ трактор, кыдзи аслас гортын.
Марциняк зэлӧдаліс мыйкӧ моторсьыс то ӧти, то мӧд ключӧн, котшкӧдіс, лӧсьӧдаліс, быд здук шыасьлывліс Хеля дінӧ, кыдзи настӧящӧй отсасьысь дінӧ:
— Молоток!
Французскӧй ключ!
Плоскогубцы!
Ӧдйӧджык!
Сэсся сійӧ кайис трактор вылӧ да заведитіс моторсӧ, и гӧгӧр ставыс кутіс жургыны да юргыны йӧлӧгаӧн видзьяс вылын.
— Ставыс лючки-ладнӧ!
Выльлунӧ петам му вылӧ.
Кутам гӧрны кӧдза улӧ кооперативнӧй, обобществитӧм муяс.
А сэсся, кор небзьӧдам мусӧ, прицепитам трактор бердӧ кӧдзан машина, сэтшӧм ыджыдӧс... да кутам кӧдзны, медым быдмис миян кооперативлы нянь, медым миян вӧлі медся бур урожай!
— Да! — довкнитіс юрнас Хеля.
— А ӧні, раз уджыс помасис нин да регыд луншӧр кад, мунам — петкӧдлы меным сійӧ пыстаяссӧ, кодъясӧс ті кӧсйинныд тӧрыт спаситны Фредекысь да на пыдди мукӧд «лэбачпиянӧс» повзьӧдінныд.
Медым миянлы бурджыка овсис
Найӧ петісны туй вылӧ, но налы эз вӧв окота мунны сиктӧ.
Кокъясныс асьныс нуӧдісны найӧс шонді водзын дзирдалысь ю дінӧ.
— А ті тӧданныд, — юаліс Хеля, — мый Стефеклӧн дядьыс кутас тані пос стрӧитны?
Сійӧ висьталӧма, мый тайӧ пос кузяыс кутас мунны кӧрт туй.
Тадзи индӧма квайт вося планын.
А каменнӧй керкаас лоӧ фабрика.
— Да, овощи да плодъяс перерабатывайтан ыджыд фабрика, и мукӧд каръясын ми сідзжӧ стрӧитам уна разнӧй фабрикаяс.
Пока ті быдманныд да помаланныд школа, лоӧ стрӧитӧма уна сё завод да фабрика, кӧні ті кутанныд сулавны станокъяс дінын, машинаяс дінын, да быдӧн бӧръяс аслыс сэтшӧм удж, коді сылы ёнджыка кажитчӧ.
— Ме ог кӧсйы уджавны фабрикаын, ме лоа трактористкаӧн...
Но Франка Собоневна, и Михась Калита, и кыкнан Вишневскаяясыс, Хеля да Маня, оз кӧсйыны кольччыны сиктӧ: найӧ кӧсйӧны карӧ, заводӧ...
А Юзек Виснёх шуӧ, мый сійӧ лоӧ инженерӧн, ачыс кутас машинаяс вӧчны... либӧ керкаяс стрӧитны... —  висьтавліс Хеля.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, машинаясыс заводъясас кытысь?
Кӧні найӧс вӧчӧны?
— Заводъясын!
Ми, дерт, кутам стрӧитны и сэтшӧм заводъяс, кодъяс кутасны лэдзны унасикас станокъяс, заводскӧй оборудование.
— А... тракторъяс ми кутам вӧчны?
— Дерт, кутам.
Унаӧс!
Кыдзи тэ думайтан, тіян кодь му вывті трактор вермас прӧйдитны?
— Оз, весиг Собяк му вылын, кӧть сійӧ и ёна ыджыд, трактор кыкнан кӧлесанас пыр жӧ зурасяс боръясас...
Ме ачым аддзылі, ме орччӧн сулалі...
— Вот та вӧсна ми и котыртім производственнӧй кооператив, медым ӧтувтӧм гырысь муяс вылын вӧлі выгӧднӧ да лӧсьыд гӧрны.
Миян лоӧны не сӧмын тракторъяс, но и мукӧд машинаяс — вартан машинаяс, сноповязалкаяс, комбайнъяс...
Найӧ чӧв ланьтісны.
Турун пӧвстын чирксісны чиркъяс, юӧртлісны луншӧр кад воӧм йылысь.
Жарыс еджыд руӧн гӧвкъяліс горизонт весьтын.
Хеля да Марциняк пуксисны туйдорса мыр вылӧ.
— Кад нин ӧбедайтны, — шуис механик.
Но Хелялы окота вӧлі водзӧ сёрнитны.
— А мый сэтшӧмыс комбайн?
— юаліс сійӧ.
— Комбайнъяс — тайӧ сэтшӧм машинаяс, кодъяс асьныс вундӧны и вартӧны, весалӧны сюсӧ да кисьталӧны сійӧс мешӧкъясӧ.
— Ой-ой! — чуймис Хеля.
— Наысь петӧ дась сю, мешӧкъясын нин?
А сійӧ ыджыд, тайӧ комбайныс?
— Дерт, ыджыд, миян трактор кажитчӧ сы серти сӧвсем ичӧтикӧн.
— Ой-ой!— бара чуймис Хеля.
— А... татшӧм комбайн вылас... вермас уджавны ныв?
— Тэнӧ сӧмын и виччысьӧны! — гораа серӧктіс Марциняк.
— Мый тэ тӧждысян?
Кор тэ быдман да лоан трактористкаӧн, Польшаса муяс вывті не ӧти комбайн кутас ветлӧдлыны.
И зэв вермас лоны, мый тэ сы вылын кутан ветлыны.
Хеля пыдісянь ышловзис.
Сылы кажитчис нин: мунӧ зэв ыджыд машина, тӧвйылын шобді муяс кышакылӧны, а машина бӧрын — паськыд идзапод.
Матыстчӧны телегаяс да, гырысь мешӧкъяс грузитӧм бӧрын, пыр жӧ бӧр мунӧны.
Народ радуйтчӧ, мый нянь воис мича, мый урожайыс бур да уджыс мунӧ ӧдйӧ...
А коді пукалӧ руль саяс?..
Сійӧ!
Хеля!..
Ок, кутшӧм тайӧ лоӧ лӧсьыд!
Друг сы кок дінӧ уси кодӧнкӧ шыбитӧм изтор.
— Тайӧ, кӧнкӧ, Фредек Малиновский лыйсьӧ изъясӧн!
— дӧзмис Хеля да видзӧдліс кузнечалань.
Но кузнеча сайын сулаліс Хенек да горзіс:
— Муртса на воисны милиционеръяс — буракӧ, тӧрытъя случай кузяыд!
Ме муна сэтчӧ.
— Колӧ и меным сэтчӧ ветлыны.
— Механик чеччис.
И Хеля котӧртіс Хенек бӧрся.
Сэсся эг нин...
Хенек ёна волнуйтчис:
— Хеля, ме ог кӧсйы, медым найӧ менӧ босьтісны...
Ме пышъя либӧ...
— Мый лои? — повзис Хеля.
— Найӧ... вӧліны мельник ордын, корсисны сійӧс, коді пуртсӧ... воштӧма.
А Собяк, кыдз быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, кутіс висьтавлыны налы, мый сійӧ немтор оз тӧд, мый кык лун сайын сылы сідзжӧ кодкӧ кӧсйис вредитны, мельничаысь васӧ пӧдлавліс.
Мыйӧн сӧмын ме тайӧс кылі, пыр жӧ котӧрті старшӧй милиционер дінӧ да шуи сылы, мый тайӧ ме пӧдлавлі васӧ, сы вӧсна мый кӧсйи отомститны мельниклы сыысь, мый сійӧ Эдекӧс видіс, горзіс сы вылӧ:
«Ак тэ, рыжӧй бес!..»
«Абу бур, — шуис старшӧй милиционер.
— Тэ вӧчин зэв лёка!
Кор ми помалам делӧсӧ, мый кузя ми татчӧ воим, ме сёрнитышта тэкӧд...» Сійӧ сёрнитыштас мекӧд — гӧгӧрвоан, Хеля?
— Но и мый? — пыр ёнджыка волнуйтчигтыр юаліс Хеля.
Найӧ мунісны мельничалань.
Хенек водзӧ висьтавліс:
— Ме должен вӧлі висьтавны милиционерлы.
Ме мӧдног эг вермы.
А то кыдзи нӧ!
Налы ӧд колӧ тӧдны, кыдзи вӧлі делӧыс.
И ме ещӧ шуи налы, мый аддзылі эсійӧс... пуртасӧ... Собякъяс ӧшинь дорысь...
А мый лоӧ ӧні?
— Хенек полігтыр видзӧдліс чойыс вылӧ.
— Виччысьлы тані, ловпуяс пӧвстас, а ме тӧдмала, мыйын сэні делӧыс, — шуис Хеля, ачыс думыштіс, мый Хенек веськалі ӧні сэтшӧм жӧ положениеӧ, кутшӧмын вӧлі сійӧ ачыс кык лун сайын, кор дзебсясис крыжовник пӧвстын.
Хенек мӧдӧдчыліс нин кустъяслань, но сэки сійӧ аддзис мельничаладорсянь локтысь милиционеръясӧс.
На бӧрся локтіс Марциняк.
— А, тайӧ тэ? — казяліс сійӧс милиционер.
— Бур, мый ме тэкӧд паныдаси.
Ме кӧсйи юавны тэнсьыд, кутшӧма тэ асьтӧ чувствуйтан ӧні, сы бӧрын кор тэ отомститін мельниклы?
— Омӧля, — муртса кывмӧн шуыштіс Хенек, полӧмысла пиньясыс воча эз инмыны.
— А сэки тэ асьтӧ бура чувствуйтін?
— Меным окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи Собяк повзяс да кыдзи кутас скӧравны... и ме вӧлі дӧвӧлен...
— А сэсся?
— Сэсся эг нин...
— Вот ме и кӧсйи висьтавны тэныд, мый век тадзи овлӧ, кор морт кодлыкӧ лёк вӧчӧ.
Сійӧ вӧчӧ тайӧс думайттӧг, а сэсся, кор бурджыка думыштас, заводитӧ гӧгӧрвоны, мый сійӧ вӧчис мыйкӧ омӧльтор.
Сідз ӧд?
Детинка довкнитіс юрнас.
— А кодкӧ кӧ вӧчас мыйкӧ омӧльтор, то сійӧс колӧ накажитны, да?
«Заводитчӧ! — мӧвпыштіс Хенек.
— Сійӧ ӧні босьтас менӧ».
— Но тэнӧ и сідзи нин накажитӧма.
Видзӧдлы, кыдзи тэ тіралан полӧмыдла, — нюмъёвтіс милиционер.
— Эн вунӧд некор: сійӧ, коді вӧчӧ омӧльтор, коді ӧбижайтӧ мукӧдъясӧс, некор оз мын накажитӧмысь.
Народнӧй государство вӧчас сы вылын правосудие.
Собяк ӧтветитас суд водзын и сарай ӧзтыны кӧсйылӧмысь, кӧні вӧлі трактор, и сыысь, мый сійӧ эз мынты Микулалы жалӧванье, и сыысь, мый заставляйтіс уджавны Эдекӧс, кӧть сійӧ зэв на ичӧт.
И тэ кӧ кӧсйин шедӧдны тайӧ справедливостьсӧ, то колӧ вӧлі ставтор йывсьыс, мый тэ аддзылін, висьтавны кодлыкӧ гырысьяс пиысь, кодлы тэ эскан: мамыдлы, механиклы либӧ кодлыкӧ милиционеръяслы.
И сэки эськӧ тэ отсалін гырысьяслы...
А тадзнад тэ аслад поступокӧн сетін Собяклы позянлун дорйысьны...
— А сійӧ ӧд важӧн нин примета вылын, важӧн нин тӧдса, мый сійӧ кооперативлы паныд да зільӧ вредитны, кыдз сӧмын вермӧ, — шуис Марциняк.
— Но, ӧні сійӧ сэсся оз нин кут вредитны! — вочавидзис милиционер.
— Котӧрт, зонка, ворсны, а ми мунам гаражӧ.
Хенек видзӧдліс на бӧрся да кокньыда ышловзис.
Гӧрд трубаяс
Учитель пукаліс пызан сайын да рисуйтчис.
Эдеклы зэв окота вӧлі тӧдны, мый сійӧ рисуйтӧ.
Гашкӧ, кутшӧмкӧ картина?
Учитель пожйыштіс кисточкасӧ ваын да кутіс нильзьӧдны югыдгӧрд краска.
Гашкӧ, сійӧ рисуйтӧ гӧрд трубаяса тайӧ гӧрд фабрикасӧ, коді век сулалӧ Эдек синъяс водзын?
Эдек матыстчис некымын воськов, но учитель вӧлі сэтшӧм зіля уджалӧ, мый весиг эз казяв сійӧс.
Бумага лист вылӧ вӧлі рисуйтӧма кутшӧмкӧ аслыснога черточкаяс, кодъяс артмӧдлісны треугольникъяс да визьяс.
«Татшӧм рисунокыдлы жальӧсь бур краскаясыд!» ышловзис Эдек.
Но учитель нинӧм эз аддзы да эз кыв: сійӧ ӧкуратнӧя мавтіс бумагасӧ югыдрозӧвӧй краскаӧн.
Медбӧрти сійӧ лэптіс юрсӧ да аддзис Эдекӧс.
— Книга кӧсъян вежны?
Бӧрйы да гиж бумажка вылӧ, а ме сэсся пасъя картотекаӧ, кор помала рисуйтнысӧ.
— А мый ті рисуйтанныд? — смелмӧдчис юавны Эдек.
— План.
— План?
— Тэ он тӧд, мый сійӧ планыс?
Тайӧ карта, кытчӧ пасйӧма мулысь кутшӧмкӧ юкӧн.
Тайӧ, мый ме рисуйта — Калиновка сиктлӧн план.
Вот тайӧ квадратикъясыс — керкаяс.
А тайӧ — ставнас сиктыс.
А тані — югыдлӧз ю.
А тайӧ визьясыс — муяс.
Быд визь — ӧти кӧзяинлӧн му.
— Кутшӧм вӧсниӧсь визьясыс!
— Абу ставыс.
Со Собяклӧн ыджыд кусӧк.
— А Собякӧс милиционеръяс нуӧдісны... — шуис Эдек.
— Сідз сылы и колӧ!
А ті Важ Млынискиынӧсь нин?
Кыдзи ті сэні овмӧдчинныд?
Кӧні оланныд?
— Скӧтнӧй дворсянь неылын.
Ме ставсӧ нин дасьті, перина эжӧдъясӧ сюялі свежӧй идзас, — варовмис Эдек.
— А папа тшӧктіс книжка вайны — лыддьыштны удж бӧрын.
— Батьыд, сідзкӧ, дӧвӧлен?
— Дерт жӧ!
Аслыс уджалӧ, а оз йӧзлы.
Мусӧ ассьыс сійӧ кооперативӧ сетіс, и ӧні мый кооперативын, сійӧ сылӧн.
Абу ӧмӧй сідз?
— Дерт, ставыс сэні асланыс.
Ӧтувъя.
— Вайӧй, меным, пӧжалуйста, краскаяс... ме неуна рисуйтчышта... — смелмӧдчис корны Эдек.
— А ті сэк кості пасйыштӧй тайӧ книжкаяссӧ, а то ещӧ вунӧданныд...
— Кутшӧма тэ тӧждысян, медым ме эг вунӧд!
—  серӧктіс учитель.
— Но, пуксьы.
Ме тӧда, мый тэ ёна радейтан рисуйтчыны.
Мавт красканас мичаа.
Тайӧ жӧ рӧмнас колӧ краситны и став тайӧ визьяссӧ.
— Тайӧн, розӧвӧйнас?
— Да.
Учитель пасйис книгаяссӧ да локтіс ӧшинь дорӧ.
А Эдек рисуйтчис.
Сылы вӧлі зэв сьӧкыд кутны асьсӧ да не сюйлыны кисточкасӧ кирпич рӧма краскаӧ да не краситны тайӧ фабричнӧй трубаяссӧ.
А учитель, ӧшиньӧ видзӧдігтыр, висьтавліс:
— Нуӧдісны нин мӧсъясӧс ӧтувъя скӧтнӧй дворӧ, ӧні нуӧдӧны вӧвъясӧс ӧтувъя конюшняӧ...
Со Войтковяк нуӧдӧ ассьыс кӧбыласӧ...
Выль овмӧс лоӧ...
Выль делӧяс сиктын заводитчӧны...
Вежсяс йӧзыслӧн олӧмыс... бурлань вежсяс!
Эдек мӧвпыштіс, мый сы олӧмын унатор нин вежсис, да кӧсйис висьтавны сы йылысь, но учитель друг матыстчис сы дінӧ:
— А тӧдан-ӧ тэ, мый и школаясын лоӧны бурлань вежсьӧмъяс?
Квайт вося планын и тайӧс индӧма.
— И школаясын?
— Да!
Квайт вося план тӧждысьӧ и сы вӧсна, медым челядь вермисны велӧдчыны бурджык условиеясын.
Миян Калиновкаын, например, лоӧ стрӧитӧма помещение ещӧ кык класслы да кык кабинетлы —  природоведческӧйлы да физическӧйлы.
И гимнастическӧй зал, медым тӧвнас позис свободнӧя ветлӧдлыны гимнастика урокъяс вылын.
И учительяс лоасны унджык, и учебнӧй пособиеяс лоасны школаясын...
Энлы, энлы!
Мый тайӧ тэ рисуйтан? — друг шуис учитель.
— Сьӧд краскаӧн?
Мый тэ вӧчан?
— Ме... нинӧм...
— Детинка тупкис кияснас бумагасӧ.
— Ме... сідз сӧмын...
Тані куйліс чистӧй бумага лист...
Ме думайті, мый сійӧ оз ков.
Учитель вештіс Эдеклысь кисӧ.
Мичаа да ӧкуратнӧя чертитӧм планкӧд орччӧн пызан вылын куйліс бумага лист, а сы вылын — джуджыд стена сайын чурвидзӧны кирпичнӧй трубаяс... руд тшын кыссьӧ небесаӧд да разалӧ югыдлӧз сынӧдас, кыдз быттьӧ зільӧ вевттьыны аснас картинасӧ ставнас...
— Прӧститӧй менӧ... но меным сэтшӧм окота вӧлі рисуйтны тайӧс... — нурбыльтіс Эдек, коді кирпич кодьӧдз гӧрдӧдіс.
— Энӧ скӧралӧй, пӧжалуйста...
— Ме ог скӧрав, но ме повзьылі: эн-ӧ нин план вылас тэ татшӧм чудесаяссӧ вӧч! — серӧктіс учитель.
— Менам краскаясыс важӧн бырины, — висьталіс Эдек, кор аддзис, мый делӧыс бурмӧ.
— А кор ме тайӧс видлі, то...
— То тэнӧ «кыскис», да?
Но мый нӧ, водзӧ рисуйт да спасайт ӧдйӧджык небесасӧ, сы вӧсна мый кор тайӧ тшыныс разалас, то лоас сьӧд вой.
Академияӧ тэныд колӧ пырны, кор школатӧ помалан, сэтчӧ, кӧні велӧдчӧны художникъяс...
— А кыдзи ме тайӧ школаас пыра?
Кутшӧм деньга вылӧ? — надеятӧг довкнитіс юрнас Эдек.
— Кутшӧм деньга вылӧ?
Ӧні, кор Калиновкаын котыртчис производственнӧй кооператив, тайӧс кокньыдджык лоас вӧчны.
Ми отсалам тэныд.
Эн шогсьы: тырмас и тэныд, медым академияӧ пырны, и Юзек Виснёхлы — сійӧ мунас строительнӧй техникумӧ, а сэсся институтӧ, сылӧн кӧ сӧмын лоас сямлуныс да велӧдчыны кӧсйӧмыс, медым лоны инженерӧн.
Обида
— Мун ӧтнад! — горӧдіс Юзек.
— Ме ог мун!
И сійӧ, пельпомъяссӧ дӧсадаысла лэптыштлӧм бӧрын, копыртчис тетрадь весьтӧ, кор Стефек бӧрся пӧдласис калитка.
«Ещӧ мый!
Котӧртны сыкӧд шоссе вылӧ Кшеменицаӧдз!»
Юзек мыйкӧ зіля чертитіс карандаш помнас.
Мый сійӧ чертитіс?
Но, дерт, пос!
Да эз ӧтиӧс, а уна разнӧй посъяс.
Сы вӧсна мый код тӧдас, кутшӧм лоӧ тайӧ поскыс...
Гашкӧ, татшӧм либӧ этатшӧм?
Али ещӧ кутшӧмкӧ, дзик мӧднога...
Ывлаын жар, пӧдтӧ, кӧть и водз асыв на.
— Зэрмыны, али мый, кӧсйӧ? — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын юаліс мамыс.
Но Юзек оз ӧтветит — полӧ, медым тайӧ сёрниыс эз помась сідз, кыдзи мукӧд татшӧм сёрнияс: «Юзек, неуна олышт Марысякӧд!»
Тайӧ ещӧ эз тырмы!
Воскресеньеӧ!
Кутшӧм нӧ тайӧ лоӧ пос?
Сійӧ заводитліс сёрнитны та йылысь Стефеккӧд, но сійӧс ньӧти эз интересуйт поскыс; сійӧ ӧтарӧ дольӧ мыйлакӧ радио йылысь, мый эз вӧв эськӧ омӧль, сиктас кӧ вӧлі радио.
Дерт, зэв абу омӧль.
Но мыйла сёрнитны сы йылысь, мый абу?
И Юзеклӧн мӧвпъясыс бара бергӧдчӧны пос дінӧ.
Кыдз быттьӧ лёк вылӧ, Стефеклӧн дядьыс муніс сійӧ происшествие бӧрас мӧд асывнас жӧ, и некодлысь вӧлі юавны.
Позьӧ вӧлі сӧмын ветлӧдлыны ю дорті муас сутшкалӧм майӧгъяс гӧгӧр, кодъяс индісны «оборудованиелы» барак стрӧитӧм вылӧ места.
А кутшӧм тайӧ лоӧ «оборудование»?
Кӧрт зыръяс?
Оз, навернӧ машинаяс.
Али, гашкӧ, татшӧм краситӧм майӧгъяс?
Да, навернӧ кутшӧмкӧ машинаяс!
Стефан шуӧ, мый сӧмын выльлунӧ ваясны «оборудование» да уджъяссӧ заводитасны оз пос стрӧитӧмсянь, а барак стрӧитӧмсянь.
Да и сиктын сідзжӧ мыйкӧ вӧчсьӧ.
Ставыс котралӧны, мыйкӧ ноксьӧны, гӧтӧвитчӧны...
А мыйын помкаыс, Юзек некыдз оз вермы тӧдмавны.
Но мыйкӧ лоӧ, и буретш талун, воскресеньеӧ.
Сійӧ казяліс тайӧс сэки на, кор ӧктіс Стефеккӧд яблӧкъяс.
Стефан висьталіс, мый воскресеньеӧ лоас мыйкӧ зэв интереснӧйтор, но сэк жӧ тшапа содтіс, мый тайӧ тайна.
Тӧрыт мамыс кӧтіс нянь.
Юзек чуймис: мыйла?
Налӧн ӧд быдса куим тупӧсь на эм.
— Нинӧм, воскресеньеӧ згӧдитчас, — шуис мамыс.
— А мый лоӧ воскресеньеас?
Быдтор тэныд колӧ тӧдны! — чирыштіс сійӧс мамыс.
А сэсся воис Матыяска да вайис нӧк гырнич да сакар, а мамыс сылы тшӧктіс нетшкыны сливаяс.
И найӧ Матыяскакӧд ӧтвылысь бара кӧтісны нянь, но ӧні нин еджыд пызьысь, да ёна волнуйтчисны, кӧсйисны пӧжавны бур пирӧгъяс, медым не янӧдны асьнысӧ тайӧяс водзын... воскресеньеӧ.
— А кодъяслы тайӧ пирӧгъясыс? — слива тыра кӧрзинасӧ пуктігмоз юаліс Юзек.
— Быдтор тэныд колӧ тӧдны! — горӧдіс сы вылӧ ӧні Матыяска, быттьӧ сёрнитчӧма мамкӧд.
А мамыс тшӧктіс сылы пыр жӧ котӧртлыны Калитаясӧ, Махейдаясӧ да Катулаясӧ да вайны тайӧ пирӧгъясыслы формаяс.
Мунігмозыс сійӧ аддзыліс, кыдзи Махейда, коді сулаліс сикт шӧрас туй дорын, петкӧдліс мыйкӧ гырысьджык детинкаяслы.
А кор Юзек, формаяссӧ гортас нуӧм бӧрын, котӧртіс видзӧдлыны, мыйын делӧыс, аддзис джуджыда кодйӧм гу.
— А мыйла тайӧ гуыс? — юаліс Юзек, кор аддзис пыдӧссьыс виж сёй.
— Медым тэнӧ сэтчӧ тойыштны! — шмонитӧмӧн вочавидзис Вацек Котлярчик.
Быттьӧ ставныс сёрнитчӧмаӧсь!
Но медся омӧль Стефеккӧд.
Шуны сы йылысь мыйкӧ омӧльтор быттьӧкӧ оз позь.
Бур ёрт, но мукӧддырйи окота «лӧсыштны» сылы, да и сӧмын!
Вот тӧрыт, например, мунім ставным ю дорӧ ракъясӧс кыйны.
Кыйим нин штук кыксё кымын, а гашкӧ и унджык, и кельчиясӧс, но Хенек век на эз вермы дугдыны:
— Ещӧ, ещӧ!
Мам тшӧктіс вайны кыдз позьӧ унджык.
А Стефан... ок, тайӧ Стефан!.. чатӧртчис, бокъясас пуктіс кияссӧ да кутіс ошйысьны:
— А ме тӧда мыйла, но ог висьтав, нинӧм вылӧ ог висьтав!
— Висьтав! — уськӧдчис сы вылӧ скӧрысла кельдӧдӧм чужӧма Юзек.
— Тайна — и ставыс! — шуис Стефек, копыртчис да кинас швачнитіс ваас сідзи, мый войтъясыс резыштісны Юзеклы веськыда чужӧмас.
И сэксянь найӧ ӧта-мӧдныскӧд оз сёрнитны.
Вот сійӧ кутшӧм, тайӧ Стефекыс!
А талун локтіс, кыдз быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, да корӧ сійӧс мыйлакӧ ветлыны шоссе вылӧ.
Друг мыйкӧ кутіс жургыны Кшеменицаладорсянь, дзик машина моз.
Да, сійӧ эз ылав: машина.
«Навернӧ, вайӧны оборудование», думыштіс Юзек.
Сійӧ звирк чеччис да котӧртіс ю дорӧ.
Пока найӧ воасны, сійӧ кутас нин виччысьны найӧс.
Неужели Стефек кӧсйис ылӧдны сійӧс, медым сійӧ эз аддзыв, кыдзи кутасны ректыны тайӧ «оборудованиесӧ»?
Со сійӧ кутшӧм!
Но Юзекӧс абу на кокни ылӧднытӧ.
Сійӧ котӧртіс нӧрыс йывсянь му вылӧ, кӧні чурвидзисны кӧкъямыс майӧг, кодъяс индісны барак стрӧитӧм вылӧ места, да сувтіс, кутіс кывзыны.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, и сӧмын пӧдтысь воздухас кыліс турун пӧвстӧ дзебсьӧм чиркъяслӧн чирксӧм, быттьӧ уна тысяча кӧлӧкӧльчикъяслӧн звӧн.
«Найӧ нӧрыс саясӧсь, — такӧдіс асьсӧ детинка, — и сы вӧсна оз кыв.
Ӧні машинаыс тыдовтчас мельнича сайсянь...
Эз, сійӧ эз на вермы воны...
Но регыд... кажитчӧ, кылӧ нин...»
Но нинӧм оз вӧлі кыв, и Юзек скӧрмис да бӧр довгис сиктӧ.
Ставыс сылы лои мустӧм — весиг тайӧ машинаыс, коді кытчӧкӧ воши...
Тӧдчана лун
Сиктын друг лои шензьымӧн чӧв, и сӧмын Махейда дворсянь кылісны кутшӧмкӧ гӧлӧсъяс.
Буса туй кузя дышиника довгигтыр Юзек мӧдӧдчис сэтчӧ.
Уна йӧз кытшалӧмаӧсь грузӧвик, кӧні сулаліс кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт.
Но некутшӧм «оборудование» тайӧ грузӧвик вылас эз вӧв.
Юзек кавшасис забор вылӧ — татысянь бурджыка тыдалӧ — и век жӧ некутшӧм «оборудование» грузӧвик вылысь эз аддзы.
Сӧмын тайӧ тӧдтӧм мортыс сулаліс сэні да висьтавліс:
— Ми, заводса рабочӧйяс, сверхурочнӧй кадӧ вӧчим тайӧ радиоаппаратурасӧ да комын репродуктор тіян сиктлы и ӧні со вайим найӧс тіянлы, ёртъяс, пӧдарок пыдди.
Медым радиолӧн гӧлӧсыс тіянлы век уськӧдӧ тӧдвылад, мый ми карын уджалам вынъяс жалиттӧг бурджык будущӧй вӧсна, сідз жӧ кыдзи и ті тані, сиктын, уджаланныд бурджык аскиа лун вӧсна!
Медым сійӧ уськӧдӧ тіянлы тӧдвылад, мый ми карын, а ті сиктын — ӧти ыджыд трудӧвӧй семья да ӧтувъя уджыс йитӧ миянӧс, кыдзи вокъясӧс.
Кылісны гора аплодисментъяс, гӧлӧсъяс, но регыд ставыс лӧнис, сы вӧсна мый грузӧвик вылӧ кайис ещӧ кутшӧмкӧ морт.
— Тайӧ уезднӧй народнӧй сӧветса председатель, Мильчарчик ёрт, — шуис Юзексянь неылын сулалысь Игнасяк.
Мильчарчик ёрт заводитіс висьтавны медводз сы йылысь, мый рабочӧйяскӧд ӧтлаын сійӧ воис видлыны калиновскӧй крестьянаӧс, кодъяс ӧтувтчӧны производственнӧй кооперативӧ.
А сэсся рабочӧйяс йылысь, кодъяс вынъяс жалиттӧг уджалӧны, тыртӧны квайт вося государственнӧй план, медым стрӧитны народнӧй Польшаын социалистическӧй овмӧслысь фундамент.
Сійӧ висьталіс сідзжӧ сы йылысь, мый эмӧсь на сэтшӧм йӧз, кодъяс зільӧны торкны выль олӧм стрӧитӧм, кодъяс думайтӧны сӧмын кыдз эськӧ аслыныс озырмыны, и весиг сэтшӧмъяс, кодъяс действуйтӧны рубежсайса врагъяслӧн индӧдъяс серти, кодъяслы колӧ, медым Польша вӧлі слаб государствоӧн, медым олісны сэні омӧля.
— ...Врагъяс тӧдӧны, мый налы не шедӧдны миян вылын победа, но найӧ паськӧдӧны смута сэні, кӧні налы тайӧ удайтчӧ, медым нажӧвитчыны йӧзлӧн шог вылын...
Тіян тані, Калиновкаын, сідзжӧ вӧліны врагъяс, кодъяс кӧсйылісны торкны тіянлы бурмӧдны ассьыныд овмӧснытӧ — кӧсйылісны ӧзтыны сарай, кӧні вӧліны трактор да став инструментъяс.
Тіянӧс кӧсйылісны повзьӧдны, заставитны ӧткажитчыны кооперативӧ пырӧмысь.
Аддзанныд, кутшӧм бдительнӧйӧн колӧ лоны, кыдзи колӧ видзчысьны врагъясысь!
Ті докажитінныд, мый тайӧ грӧзитчӧмъяснас тіянӧс он повзьӧд: ті котыртінныд ӧтувъя скӧтнӧй двор да конюшняяс.
Аски трактор петас гӧрны медводдза кооперативнӧй му.
Тіян туй — тайӧ бурджык будущӧйлань туй...
Юзек нюжӧдіс кисӧ, нетшыштіс веж слива да видзӧдлытӧг сюйис сійӧс вомас, но пыр жӧ кӧсйис бӧр сьӧлыштны, сы вӧсна мый вӧлӧма зэв шома...
Но друг...
Мый тайӧ!
— Народнӧй сӧвет нимсянь... — торжественнӧя шуис председатель, — народнӧй сӧвет нимсянь висьтала благодарность Калиновка сиктса челядьлы: Хеля Маликувналы, Эдек Микулалы, Юзек Виснёхлы да Хенек Маликлы наӧн петкӧдлӧм самообладаниеысь, общественнӧй эмбур вӧсна тӧждысьӧмысь да смеллунысь.
Сыысь кындзи, Хеля Маликувна награждайтсьӧ книжкаӧн.
Кора челядьӧс, кодъясӧс ме лыддьӧдлі, матыстчыны ме дінӧ.
— Ой-ой! — Юзек эз вермы чукӧртны мӧвпъяссӧ.
Сійӧ чеччыштіс муӧ да сьӧлыштіс сливасӧ.
— Мун, мун! — тойлалісны сійӧс йӧзыс.
Ой, кутшӧм жар!
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧ, и оз тӧд, жарсьыс тайӧ али сы вӧсна, мый сьӧлӧмыс сэтшӧма тіпкӧ да сійӧ муртса оз пӧд.
И друг вирдыштӧ мӧвп: «Кокъясӧй менам бусӧсь, кыдзи нӧ ме муна?»
Но мӧвпавны некор.
Сійӧ аддзӧ ас водзсьыс грузӧвик бердӧ сувтӧдӧм послысь нёль тшупӧд, и... сы вылӧ видзӧдысь синъяс...
Мыйта син!
Мыйта йӧзыс!
Жар...
А Хеля...
Кутшӧм сійӧ збой!
Матыстчӧ председатель дінӧ да, Стефек вылӧ индігмоз, мыйкӧ сылы висьталӧ.
— А... и сійӧ вӧлі тіянкӧд? — нюмъялӧ председатель.
— Висьтала благодарность и Стефан Москожевскийлы...
Лок миян дінӧ, Стефан.
Молодцы, ребята!
Стефан чеччыштӧ платформа вылӧ да сувтӧ Юзеккӧд орччӧн.
А председатель налысь ставныслысь кутлӧ кияссӧ.
Крепыда, гырысьяслысь моз.
Хеля пӧлучайтӧ гӧрд коленкорӧвӧй переплёта книжка, кытчӧ зарни букваясӧн гижӧма: «Варшава восстанавливайтӧм йылысь альбом».
Сикт весьтын музыка
— Ӧні тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме век сёрниті радио йылысь?
— Стефан тувкӧдӧ Юзеклы бокас да сералӧ, ассьыс еджыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр, сералӧ муртса читкыртыштӧм руд синъяснас, сералӧ «став аслас существонас» — кыдзи шуӧ пӧрысь Калита.
И Юзек нюмъялӧ, сійӧ оз вермы не нюмъявны.
Но и кутшӧм жӧ тайӧ Стефекыс?
Бур!
Зэв бур ёрт!
Найӧ котралӧны Эдеккӧд да Хенеккӧд ӧтлаын да отсасьӧны лӧсьӧдны радиоаппаратура, а сэсся котралӧны керкаясӧд да видзӧдӧны, кыдзи делӧясыс репродукторъяс кузя.
Налы колӧ быдлаӧ вевъявны.
Стефек ӧтарӧ матыстчывлӧ аслас батьыс дінӧ, коді воис рабочӧйяскӧд ӧтлаын, и батьыс тӧдӧ нин: Стефек да сылӧн куим ёрт кӧсйӧны уджавны, кӧсйӧны отсасьны гырысьяслы.
Налы сэтшӧм лӧсьыд да кокни, кӧть сэтшӧм жӧ жар да сьӧкыд лолавны, кыдзи асывнас...
— Стефек, а кор ваясны оборудование? — юалӧ Юзек.
И Стефек вак-вакӧн серӧктӧ:
— Тэ тайӧ поссьыс кындзи нинӧм йылысь он вермы думайтны!
Аски воасны первойя машинаяс.
Дядь воас, и сыкӧд рабочӧйяс.
Дядь кӧ эськӧ талун тані вӧлі, ме эськӧ кори сійӧс, медым сійӧ тэнӧ босьтіс отсасьысьӧ.
А аски тэныд ковмас аслыд корны сійӧс...
Зібъяс кутан новлыны, вешкаяс ӧшлыны проволока вылӧ.
Юзеклы зэв нимкодь: со сійӧ кутшӧм, тайӧ Стефекыс!
— Ӧтлаын кутам отсасьны! — шуӧ Юзек.
Стефек друг лои серьезнӧй да весиг неуна жугыльмыштіс:
— Огӧ, ӧтлаын ми огӧ кутӧй отсасьны, сы вӧсна мый ме талун муна папакӧд.
Юзеклы уси тӧдвылас: да, налӧн тӧдмасян лунӧ Стефек висьталіс, мый лоас тані сӧмын воскресеньеӧдз да мый воскресеньеӧ батьыс воас сыла.
— Абу окота меным мунны татысь, — шуӧ Стефек.
— Но...
Юзек чорыда думайтӧ: кыдзи эськӧ сідзи вӧчны, медым Стефек кольччис?
Гашкӧ, Стефеклӧн батьыс да Юзеклӧн мамыс сӧгласитчасны, медым сійӧ гӧститіс на ордын ещӧ некымын лун?..
Мӧвпъяссӧ сылысь торкӧ Хеля.
Кашкигтыр сійӧ котӧртӧ детинкаяс дінӧ да кватитӧ Хенек киысь проволока мӧтӧк да тӧвзьӧ веськыда рабочӧйяс дінӧ, кодъяс пукалӧны Махейдаяс керка вевт вылын.
И пыр жӧ сійӧ заводитӧ тэрыба-тэрыба висьтавны:
— Стефек, тэ тӧдан, мый тэ талун он мун?
Мый?
Да! Тэ кольччан миянӧ.
Тэ лоан миянын каникулъяс помӧдз.
Он эскы?
Мам сёрнитчис тэнад батькӧд.
Сійӧ сӧгласитчис!
— Неужели? Збыль? — шуӧ Стефек да нимкодя серӧктӧ.
И ставныс заводитӧны серавны.
Кутшӧм лӧсьыд талун!
Махейдаяс гумла вылын пукталӧма угощение.
Пӧвъясысь тэрмасьӧмӧн вӧчӧм пызанъяс вевттьӧма лым кодь еджыд полотно пызандӧраясӧн.
Кӧзяйкаяс пукталӧны нянь, шырӧм яй, жаритӧм чери да тарелкаяс костӧ — ичӧтик кувшинъясын цвет букетъяс.
А зонкаяс сійӧ каднас гуӧ сюйисны нин столб.
И друг... кытысянькӧ вылісянь кывтӧ сикт весьтті музыка.
Паськалӧ ылӧдз, лэбзьӧ тӧлыскӧд муяс вывті...
И быд керкаын сьылӧны тайӧ жӧ сьыланкывсӧ ичӧтик репродукторъяс.
Эдек пуктӧ кисӧ Юзеклы пельпом вылас да сулалӧ чӧла, кывзӧ музыкасӧ, а сэсся ышловзьӧ да вашнитӧ:
— Кутшӧм лӧсьыд...
И Хелялы код тӧдас мыйла воӧ юрас: кор сійӧ мечтайтліс пӧлучитны орден (тайӧ вӧлі сэки, трактор вылын), сылӧн заводитчисны неприятностьяс; ӧні сійӧс пасйисны сыысь, мый сійӧ оз думайт ас йывсьыс, а сӧмын сы йылысь, медым спаситны общественнӧй эмбур — трактор, — и сылы лои сэтшӧм лӧсьыд!..
Мыйла именнӧ ӧні воисны юрас тайӧ мӧвпъясыс?
Гашкӧ, найӧ воисны музыкакӧд ӧтлаын?
Колӧ кӧдзны выль нянь
Войнас гымалӧмӧн зэрис.
Лэбзис, шумитыштіс ён тӧлӧн да муніс, кӧнкӧ ылын муркйӧдлыштіс на, быттьӧ пыдын му пытшкас.
Омӧлика зэрис на да шумитіс керка вевтъяс вылысь виялысь войтва.
И сӧмын сэки садьмис Марыся.
Сійӧ сэтшӧма бӧрддзис, мый став керкасӧ кыпӧдіс кок йылӧ.
— Мый сыкӧд лои? — тӧждысис Виснёхова.
— Сэтшӧма гымаліс да чардаліс — и сійӧ эз садьмы, а ӧні, кор лӧнис, кутіс бӧрдны.
— Сійӧ век тадзи, — вольпась вывсянь шыасис Юзек.
— Узь, узь!
Муртса на югдыны заводитӧ, — вашнитіс мамыс, а ачыс нюжӧдчис платьела.
Сійӧ пасьтасис да ньӧжйӧник петіс, медым мыйсюрӧ вӧчыштны овмӧс гӧгӧр.
Юзек ляскысис шоныд пӧдушка бердас, кунис синъяссӧ, но унмовсьны эз вермы.
Сійӧ думайтіс пос йылысь.
Талун заводитасны стрӧитны барак.
Ваясны мыйтакӧ «оборудование».
Тадзи висьталіс Стефек.
Найӧ мунасны Стефеккӧд дядьыс дінӧ, и Стефек, дерт, бара нинӧм оз шу, но кыдзкӧ ачыс сідзи артмас, мый найӧ, нёльӧн, кутасны отсасьны стрӧитны тайӧ поссӧ, мый налы сетасны медся интереснӧй уджсӧ...
Позъясын чивзісны нин петысь шондісӧ встречайтысь чикышъяс, керка вевт вылын кышӧдчисны идзасӧн да кургисны гулюяс.
Сылы эз нин удайтчы унмовсьны.
Юзек чеччис, мыссис да петіс ывлаӧ.
Марциняк сулаліс нин сарай дорын.
Сійӧ гӧтӧвитіс трактор му вылӧ первойысь петігкежлӧ.
Сиктсянь кылісны гӧлӧсъяс.
Сарайлань котӧртіс Хеля, а сы бӧрся Хенек да Эдек.
— Ті танӧсь нин? — серӧктіс механик. — Водз садьмысь лэбачьяс!
— Дерт жӧ.
Талун ӧд кутасны гӧрны кооперативнӧй му, — довкнитіс рыжӧй юрнас Эдек.
— А ті мыйла радланныд, мый миян кооператив лоӧ? — нюмъялігтыр водзӧ юасис Марциняк.
— Сы вӧсна мый кооперативын ставныс долженӧсь уджавны честнӧя, ставныс лоӧны ӧткодьӧсь, некод некодӧс оз кут ӧбижайтны, — шуис Эдек.
— И... и... — сійӧ гӧрдӧдіс, — кооператив отсалас меным пырны художественнӧй школаӧ.
— А ме кута уджавны прудъяс вылын, — шуис Хенек.
Кооперативын лоӧ ясли да детскӧй сад, и гырысь вокъяслы да чойяслы оз ковмы видзны посниясӧс, — шусис Юзеклӧн, но сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый абу лӧсьыд думайтны сӧмын ас йывсьыс, да содтіс: — Ставнымлы лоӧ лӧсьыд: урожайяс лоӧны бурӧсь, олӧмыс лоӧ озырджык...
— А ме лоа кооперативын трактористкаӧн, — шуис Хеля.
Марциняк кайис трактор вылӧ.
— Ті думайтанныд, мый ставыс тайӧ пыр жӧ и лоӧ?
— Оз, оз пыр, — кыдз быттьӧ мӧвпалігтыр вочавидзис Хенек, — но ми тӧдам, мый ставыс вӧчсьӧ сы могысь, медым тайӧ бур олӧмыс регыдджык воис.
Сиктысь чукӧръясӧн локталісны йӧз.
Марциняк включитіс моторсӧ да петіс сарайысь.
— А йӧзыс со локтӧны праздник вылӧ моз! — горӧдіс Хеля.
Сійӧ ӧдйӧ кайис трактор вылӧ да сувтіс Марциняк мышкӧ, крепыда кутчысис пуклӧсас.
— Кутчысь крепыдджыка, нылук!
— горӧдіс сылы Марциняк.
Трактор бӧрся кыссис плуг.
Сійӧ зяльскис изъясӧ инмалігӧн.
Марциняк пырис му вылӧ.
Куим эзысь лемех вундісны мусӧ да кыпӧдісны куим му пласт.
Детинкаяс котӧртісны гажаа жургысь трактор бӧрся.
— Видзӧдлӧй жӧ, Хеляыс трактор вылын мунӧ! — нюмъёвтіс Игнасяк дядь.
— Трактористкаӧн, дерт, лоас...
А Хеля муніс да радпырысь думайтіс сы йылысь, мый коркӧ сійӧ ачыс кутас кутны киас руль, ачыс кутас гӧрны да кӧдзны паськыд муяс вылын...
И сылы друг дум вылас уси Марциняккӧд неважӧнся сёрниыс: мунӧ му вывті ыджыд-ыджыд комбайн; сійӧ вундӧ, вартӧ да весалӧ сюсӧ, ставсӧ ӧтпырйӧ...
И вермас лоны, мый тайӧ комбайн вылас кутас мунны сійӧ, Хеля...
Ок, кутшӧма сійӧ тайӧс кӧсйӧ!
Татшӧм нин мортлӧн сьӧлӧмыс: сылы век колӧ мыйкӧ выльтор, мыйкӧ бурджык аслыс и мукӧдлы.
И свет вылас некор нинӧм оз сулав места вылас, ставыс мунӧ водзӧ, вежсьӧ...
И сӧмын йӧзсянь зависитӧ, медым ставыс ӧдйӧджык вежсис бурджыклань.
{Богдан Остроменцкий (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Миян туй @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 151-156}
Богдан Остроменцкий
МИЯН ТУЙ
Металлургическӧй заводсянь карса главнӧй уличаӧдз нуӧдіс гырысь изйӧн вольсалӧм паськыд туй.
Туй ӧтар бокӧдыс чукльӧдліс-муніс векньыдик трӧпа.
Гожӧмнас, кор вӧлі жар, трӧпаыс вӧлі кос да ветлыны сэті вӧлі лӧсьыд, но зэра поводдя дырйи трӧпа вывсьыс сёйыс нильзьыліс да сибдаліс кокъясад.
Рабочӧйяс, асылын заводӧ мунігӧн да рытнас гортаныс бӧр локтігӧн, ропкисны, мый татшӧм няйт туйӧдыс оз позь ветлӧдлыны.
Овлывліс и сідзи, мый заводӧ тэрмасигӧн кодкӧ вильдывліс да усьлі няйтас.
Туй шӧртіыс, кӧтасьӧм изъяс вывті, сӧвсем оз позь вӧлі прӧйдитны: сэті тӧвзисны грузӧвикъяс да надзӧник кыссисны вӧла-доддяяс.
Туйсянь неылын сулалісны рабочӧйяслӧн некымын керка.
Быд керкаын олісны кык-куим семья.
Ӧбед бӧрын, кор вӧлі вӧчӧма нин урокъяс, рабочӧйяслӧн челядь ворсісны ставныс ӧтлаын.
Гожӧмнас найӧ котралісны неыджыд луд вылӧ, коді вӧлі заводсянь неылын.
Тайӧ луд пӧлӧныс вӧлі проволока сеткаысь ӧграда, код сайӧ кисьталісны сотчӧм шом.
Сійӧ вӧлі сьӧд гравий кодь да эз шогмы ломтас вылӧ.
Тайӧ из шом буссьыс вочасӧн артмылісны гырысь нӧрысъяс.
Таво тулысыс воис зэв водз: апрельын шондіыс заводитіс нин шонтыны мусӧ да луд вылын мыччысис веж турун.
Луд вылын ворсысь челядьлӧн батьясыс уджалісны металлургическӧй заводын.
Челядь унаысь кывлісны, кыдзи удж вылысь локтігӧн найӧ норасисны, мый налы зэв сьӧкыд ветлӧдлыны тайӧ няйт, омӧль туй кузяыс и мый колӧ непременнӧ корсьны кад, медым ремонтируйтны сійӧс.
Луд вылын главнӧй юрнуӧдысьнас вӧлі Бронек Возняк.
Сійӧ век волывліс кык ичӧт вокыскӧд — Стефеккӧд да Юзеккӧд да Галина чойыскӧд.
Стефек вӧлі ичӧт на, сійӧ эз на ветлы школаӧ.
Волывлісны татчӧ сідзжӧ Бронеклӧн ёртъясыс, Галиналӧн пӧдругаясыс да ыджыдджык нывкаяс, кодъяс велӧдчисны Бронеккӧд ӧти классын, — Оля Мадейская да Марыся Шимчакувна.
Ӧтчыд, луд кузя котралігӧн, челядь казялісны завод вевт вылысь еджыд гижӧда гӧрд полотнище.
Галина котӧртіс ӧграда дорӧ.
— «Уджлӧн праздник...» — лыддис сійӧ ньӧжйӧник.
И джӧмдіс.
— Ме лыддя, мый водзӧ гижӧма, тэныд сьӧкыд на! — горӧдіс Марыся Шимчакувна.
— «...пасъям уджлысь производительность кыпӧдӧмӧн да кӧсйысям тыртны Первой май кежлӧ мӧд кварталса производственнӧй план».
— Мый тайӧ лоӧ? — юаліс Галина.
— Ме тӧда, ме тӧда! — горӧдіс Бронек.
— Меным папа висьталіс, мый Первой майӧдз заводын став рабочӧйясыс кутасны уджавны сідзи, медым сійӧ, мый колӧ вӧчны сӧмын тӧлысь мысти, вӧлі вӧчӧма нин тайӧ тӧлысяс.
— А мыйла? — чуймис Галина.
— Бӧб! — горӧдіс Бронек.
— Кыдзи сійӧ — мыйла?
Найӧ кӧ срокысь водз вӧчасны сійӧс, мый колӧ налы вӧчны, то сэсся кутасны вӧчны мукӧдтор и быдтор лоӧ унджык, гӧгӧрвоан?
Лоӧ унджык кӧрт.
Ми ӧд вӧчам вагонъяс, пароходъяс, рельсъяс, разнӧй машинаяс...
— Миянлы школаын учительница сідзжӧ висьталіс Первой май праздник йылысь, — шуис Оля Мадейская.
— Сійӧ висьталіс, мый тайӧ став мирса уджалысь йӧзлӧн праздник, мый быдӧнлы колӧ мыйӧнкӧ пасйыны сійӧс.
Ми сетім кӧсйысьӧм, мый Первой май кежлӧ миян оз ло ни ӧти омӧль отметка.
Найӧ, кодъяс бурджыка велӧдчӧны, отсаласны кольччысьяслы, медым некодлӧн эз вӧвны двойкаяс.
— Э, школаад тайӧ аслас порядокӧн! — шуис Бронек.
— А меным эськӧ окота ещӧ мыйкӧ вӧчны...
— А мый вӧчны? — юаліс Галина.
—Ми ӧд нинӧм огӧ кужӧй.
Марыся Шимчакувна тайӧ здукнас буретш видзӧдіс заводӧ нуӧдысь няйт туй вылӧ.
И друг сійӧ чеччыштіс да нимкодя горӧдіс:
— Ме тӧда, ме тӧда!
Вот мый: вайӧ туйсӧ лӧсьӧдам!
— Кутшӧм туй? — юалісны челядь.
— Но, сійӧ туйсӧ, коді заводлань нуӧдӧ, кодӧс гырысьяс важӧн нин кӧсйӧны лӧсьӧдны.
Миян ӧд эмӧсь гортын зыръяс да тачкаяс.
Ми ваялам тачкаясӧн шлак, тырталам гуранъяссӧ, шыльӧдам, талялам, вӧчам бур туй.
— Вот-вот! Вайӧ ӧдйӧджык удж бердӧ! — горӧдіс Бронек.
— Ме котӧрта тачкала, — шуис Марыся.
— А тэ, Бронек, вай зыр либӧ совок да кор ещӧ некымынӧс соседъясыдлысь...
А ті тожӧ, — шыасис сійӧ мукӧд челядь дінӧ, — вайӧ гортсьыныд коді мый вермас: зыръяс, совокъяс, куранъяс...
Час мысти заводӧ нуӧдысь туй вылын чукӧрмисны уна челядь.
Найӧ лӧдісны зыръясӧн тачкаӧ из шом бус, кыскалісны сійӧс туй вылӧ, тыртісны няйтсӧ.
Сэсся найӧ кыскалісны гравий, шыльӧдісны выль слӧйсӧ куранъясӧн да зілисны кыдз позьӧ бурджыка сійӧс талявны.
Вӧлі уна серам да шум, но уджыс муніс ӧдйӧ, сы вӧсна мый Бронек некодлы эз лэдзлы дышӧдчыны да ставнысӧ тэрмӧдліс.
Найӧ тыртісны нин туйлысь ыджыдджык юкӧнсӧ.
— Ми талун огӧ помалӧй, — шуис Бронек.
— Нинӧм повзьӧдланаыс абу, — вочавидзис Марыся.
— Чукӧртчамӧ татчӧ аски школа бӧрын да кутам водзӧ нуӧдны уджсӧ.
Кора не сёрмыны!
Не локны позьӧ сӧмын уважительнӧй помка вӧсна, — содтіс сійӧ важнӧя, дзик учительница моз.
Челядь разӧдчисны гортъясаныс, сы вӧсна мый рӧмдіс нин да кад вӧлі ужнайтны.
Мӧд лунас урокъяс бӧрын пыр жӧ чукӧртчисны ставныс.
Ичӧтик Стефан, коді эз на ветлы школаӧ, важӧн нин виччысис мукӧдъяссӧ.
Сійӧ кӧсйис вӧчны сійӧс жӧ, мый вӧчисны гырысьджык челядьыс, да бӧрддзис, кор сылы эз сетны кыскавны сьӧкыд тачка да шуисны, мый сійӧ вывті на ичӧт.
Челядь бара кутісны кыскавны шлак, шыльӧдны, трамбуйтны туйсӧ.
Вочасӧн мӧдіс вошны сук виж нюр, туйыс лои чорыд, кос, паськыд да лӧсьыд.
Челядь неуна мудзисны, но некод эз дугды уджавны — ставныслы окота вӧлі кыдз позьӧ регыдджык помавны сійӧс, а помыс вӧлі ылын на.
Бронек тэчис тачкаӧ ӧградабердса ыджыд сьӧд мыльк вылысь шлак, кор заводӧ нуӧдысь туй вылын тыдовтчисны кык мужчина.
Найӧ локтісны матӧджык да кутісны видзӧдны, мый вӧчӧны челядь.
Ӧтиыс вӧлі металлурглӧн лӧз рабочӧй паськӧма, а мӧдыс — обыкновеннӧй костюма.
Сійӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, кузь тушаа; ныр вылас сылӧн кыз сьӧд оправаа ӧчки, киняулас — портфель.
— Мый вӧчӧны тані тайӧ челядьыс? — юаліс рабочӧй костюма мортыс.
— Коді налы тшӧктіс нуавны шлаксӧ?
Бурӧсь порядокъясыс, нинӧм шуны!
— Мый ті тані вӧчанныд? — юаліс Бронеклысь сійӧ, коді вӧлі портфеля.
Челядь шӧйӧвошӧмӧн сувтісны.
Бронек — из шом бус тыра тачка дорын, Марыся — киас зыръя; мукӧдыс, неуна повзьӧмаӧсь, сувталісны ӧтчукӧрӧ.
Друг ичӧтик Стефан петіс водзӧ да шуис аслас детскӧй вӧсни гӧлӧснас:
— Ми лӧсьӧдам туй.
Миянлысь туй, медым йӧзыс эз ветлыны няйтӧд.
Ми...
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но, тыдалӧ, эз тырмы смеллуныс.
— Ми кӧсйысим лӧсьӧдны тайӧ туйсӧ Первой май лун кежлӧ, — помаліс Марыся.
— «Миыс» — тайӧ кодъяс? — юаліс портфеля морт.
Ми — тайӧ челядь.
Вот этайӧ керкаяссьыс...
— А коді тіянлы разрешитіс босьтны татысь шлаксӧ? — юаліс рабочӧй костюма морт.
Ёртыс вӧчис сылы знак, медым сійӧ ланьтіс.
— Гм... Сідзкӧ, — бара заводитіс сійӧ, — ті вӧчанныд туй...
А сямманныд-ӧ ті?
Вообщӧ абу омӧль, — туй вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Абу омӧль, сӧмын слаба трамбуйтӧма.
Вот мый: вӧчӧй инӧсь тайӧ туйсӧ, а ми тіянлы отсалам.
Кор ті сійӧс ставнас киськаланныд шлакӧн, ми ыстам татчӧ заводса йӧзӧс пу катокӧн, и найӧ сійӧс трамбуйтасны, топӧдасны тіянлысь туйнытӧ, медым сійӧ лоӧ дзик чорыд.
Сӧмын энӧ киськалӧй шлаксӧ да босьталӧй сійӧс век ӧти местаысь.
— Директор ёрт... — заводитліс рабочӧй.
Но директор бара сійӧс торкис да пӧся прӧщайтчис челядькӧд.
Мунігас сійӧ шуис:
— Сиа удача.
Уджлы — почёт да уважение!
Челядь кылісны ылісянь, кыдзи сійӧ шуаліс:
— Вот аддзан — найӧ янӧдісны миянӧс.
Миянлы важӧн нин колӧ вӧлі лӧсьӧдны тайӧ туйсӧ.
Тайӧ миян обязанность.
А ӧні миянлы ковмас налысь уджсӧ помавны.
Уджсӧ вӧлі эштӧдӧма Первой майӧдз на.
Ӧні став металлургъясыс ветлӧны заводӧ лӧсьыд, кос да чорыд туй кузя.
Сы кузя позьӧ весиг ветлӧдлыны велосипедӧн.
И тайӧ кадсяньыс заводӧ нуӧдысь туйсӧ челядь мӧдногӧн оз и шуны, кыдзи «миян туй».
{Вероника Тропачинская-Огаркова (комиӧдіс А. М. Матвеев) @ Президент Берут ордын гӧститігӧн @ висьт @ Миян туй : ӧнія польскӧй писательяслӧн рассказъяс @ 1957 @ Лб. 157-172}
Вероника Тропачинская-Огаркова
ПРЕЗИДЕНТ БЕРУН ОРДЫН ГӦСТИТІГӦН *
* Рассказыс печатайтсьӧ дженьдӧдӧмӧн.
Стефек котӧртіс гортас сэтшӧм ӧдйӧ, мый пӧраясӧн тырліс лолыс.
Сылы окота вӧлі горзыны да сьывны.
Талун урокъяс бӧрын классӧ локтіс школаса директор да шуис:
— Но, Стефан, лӧсьӧдчы.
Аски мунан Варшаваӧ.
Миян президент корӧ тэнӧ Бельведерӧ * завтрак вылӧ.
* Варшаваын здание, кӧні овліс да уджавліс Польскӧй Народнӧй Республикаса президент.
Стефек сувтіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, джӧмдіс да, мӧдарӧ бергӧдчӧм бӧрын, бӧр пуксис скамья вылас.
Директорыс, тыдалӧ, сералӧ сы вылын.
Но мӧдыс эз и думайтлы серавны.
Делӧыс вӧлі именнӧ тадз.
Польшаса президент Болеслав Берут корис ас дінас дружескӧй сёрни вылӧ витсё медбур школьникӧс — велӧдчӧмын передовикъясӧс да медся активнӧй общественникъясӧс.
А Стефан ӧд велӧдчӧмын передовик, сідз ӧд? — юаліс директор.
— Да! Да! — горӧдісны челядь.
— Сійӧ медся бура уджалӧ школьнӧй организацияясын?
— Да! Да!
— И школьнӧй стеннӧй газетаын сійӧ медбур корреспондент?
— Правильнӧ! Правильнӧ!
— Сідзкӧ, Стефек, лӧсьӧдчы мунны.
Тэкӧд ӧтлаын мунасны миян сиктысь ещӧ куим челядь.
Эн вунӧд висьтавны президентлы миян производственнӧй кооператив йылысь да сы йылысь, мый ми помалім кӧдзӧмсӧ срокысь недель водзджык.
— И мый школанымӧс миянлысь ремонтируйтіс кооператив.
Кылан, Стефек? — шуисны сылы челядь.
— И вай миян стеннӧй газеталы унджык материал.
Эн вунӧд та йылысь!
Ӧні, гортас тӧвзигӧн, Стефек мӧвпаліс сы йылысь, мый сылы висьтавны Варшаваын аслас сикт йывсьыс.
Сэтшӧм уна вӧлі быдторйыс, мый сійӧ эз вермы и представитны, окотитас-ӧ кодкӧ кывзыны сылысь.
Ӧд сійӧ оз ӧтнасӧн мун, а витсё челядь, и на пиын сійӧ, Стефек!
А кутшӧм нимкодь лоӧ мамыслы!
А батьыслы!
И Стефек кутіс котӧртны ещӧ ӧдйӧджык.
Гортас сійӧ чепӧсйис-пырис гӧрдӧдӧма, лолыс тырӧма.
Но некод сы вылӧ эз и видзӧдлы.
Батьыс вӧлі сёрнитӧ Космалякӧд, кооперативса председателькӧд, мамыс эз вӧв гортас.
Пызан сайын пукаліс Стефеклы омӧля тӧдса крестьянин.
Буракӧ, орчча сиктысь.
Стефек муніс аслас пельӧсӧ.
Сэні сылӧн вӧліны книжнӧй полка, стен бердӧ тувъялӧм ичӧтик пызан да ас вӧчӧм стул.
Сійӧ пуктіс полка вылӧ книжкаяссӧ да пуксис, медым неуна шойччыштны.
Сійӧ виччысис удобнӧй здук.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык висьтавны батьыслы выльторсӧ.
Но удобнӧй здук век эз во: батьыс сёрнитіс.
— Но и мый нӧ? — юаліс орчча сиктса крестьянин.
— Кутанныд ветлӧдлыны тайӧ бумаганас да корны, медым кырымасялісны?
Коді ӧні та йылысь думайтӧ?
Йӧзыс муяс вылынӧсь, быдӧнлӧн уджыс юрвывтырыс, а ті думайтанныд, мый сідз найӧ и кутасны виччысьны тіянлысь локтӧм?
— Мый нӧ, Войцех, корсям и муяс вылысь, — вочавидзис бать.
— Аддзам, и найӧ кырымасясны муяс вылын.
Кутасны видзӧдны петасъяс вылӧ, да и кырымасявны.
— Кодлы тайӧ колӧ? — нурбыльтіс Войцех.
— Кыдзи — кодлы? — веськыда чеччыштліс скамья вылас кооперативса председатель.
— А меным оз ков?
А сылы (сійӧ индіс бать вылӧ) оз ков?
А тайӧ детинкаыслы да тэнад челядьлы, Войцех, оз ӧмӧй ков?
Быдӧн кырымалас мир дорйӧм кузя Воззвание.
Быд честнӧй морт, шуа ме тіянлы!
Ті, Войцех, тӧданныд, мый сэтшӧмыс миян рӧдиналы, миянлы, мир?
— Но мый нӧ... тӧда, уджалам...
— А, «уджалам»!
А думыштлінныд-ӧ ті коркӧ, кыдзи ми уджалам?
Войцех гыжйыштіс балябӧжсӧ:
— Веськыда кӧ шуны, эг думайтлыв.
Эм ӧмӧй менам кад, медым тайӧн ноксьыны?
Вӧча ассьым уджӧс, и тырмас месянь.
— Этша тайӧ, Войцех, этша!
Кор муна чукӧртны Воззвание улӧ кырымпасъяс, то, кӧть ті и абу менам районысь, тіян ордӧ медводз пыра, медым ті кырымалінныд сійӧс, да подробнӧя юася тіянлысь сы йылысь, мый вӧчсьӧ миян Польшаын мир дорйӧм могысь.
— Пыр жӧ экзамен! — серӧктіс Войцех.
— Ме и сідз тіянлы эска.
Кырымала.
— Тані нинӧмлы эскыны, тані колӧ тӧдны.
Вот мый! — кучкис пызанӧ кулакнас кооперативса председатель.
— Тӧдны да гӧгӧрвоны, Войцех!
А тайӧ веритӧм дорысь ёнджык...
Кывзы, Стах, — сійӧ шыасис бать дінӧ: — тэ ордын сійӧ снимокъясыс, кодъясӧс ме вайи кооперативлы?
Мый миянлы прӧстасӧ больгыны!
Пырис кӧ нин сосед приятнӧй сёрни вылӧ, мед видзӧдлас, мый вӧчсьӧ сылӧн сикт сайын.
Мед кутас бура тӧдны.
— Фотографияяс? Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ! Танӧсь найӧ...
Мыччы найӧс, Стефек!
— Батьыс сӧмын ӧні казяліс Стефанӧс.
— Найӧ шкап вылынӧсь, пу кӧрӧбкаын.
Да тэ тӧдан...
Стефек тӧдіс.
Сійӧ батьыскӧд эз ӧтчыд видлавлы Варшаваысь председательӧн вайӧм снимокъяс.
Найӧс вӧлі вайӧма, медым мичмӧдны лыддьысян керка да комната, кӧні мунлывлісны кооперативса членъяслӧн собраниеяс.
А ӧні, пока эз на вӧв помалӧма керка ремонтируйтӧмсӧ, снимокъясыс куйлісны шкап вылын.
— Вай татчӧ найӧс, — нюжӧдіс кисӧ бать.
Но Стефек ачыс матыстчис пызан дорӧ да кутіс перъявны конвертъясысь шахтаяслысь да фабрикаяслысь фотоснимокъяс, новостройкаяс дорын рабочӧйяслысь портретъяс, кыан станъяс дорын нывбабаяслысь портретъяс...
Кооперативса председатель Космаля да бать видзчысигтыр босьтлісны найӧс да петкӧдлісны Войцехлы.
— Аддзан, другӧ! — висьтавліс Космаля.
— Сійӧ из шомсӧ, кодӧс тэ вайин кольӧм тӧлысьын, сы вӧсна мый вывті этша ньӧбин сійӧс арнас, перйӧма тайӧ шахтасьыс.
А тайӧ фабрикаас ме ачым вӧлі, кор ветлі кольӧм во экскурсияӧн Лодзьӧ.
Тайӧ сэтысянь локтӧны матерьелӧн сійӧ метръясыс, кодъясӧс тэнад Марысяыд ньӧбалӧ кооперацияысь аслыс юбкаяс вылӧ...
Энлы... А кӧні домналӧн снимок?
Абу, Стефек, абу тайӧ.
А, со сійӧ.
Тіян сиктын эм государственнӧй видзму овмӧс.
Тіян теплицаяслы колӧ кокс?
Колӧ.
Сідзкӧ вот, ті пӧлучайтанныд сійӧс татысь.
А коді та вылӧ уджаліс да кыдзи уджаліс?
Лыддьы газетаясысь.
— А ме ӧмӧй ог тӧд?
Ола свет вылас да быдтор аддза.
Но мый талӧн эм ӧткодьыс кырымпасъяскӧд, кодъясӧс ті кӧсъянныд чукӧртны?
— Мый эм ӧткодьыс кырымпасъяскӧд?
Кывзы, Войцех.
Кырымпасъясыс и висьталасны налы, кодъяс кӧсйӧны торкны мир, мый ми миллионъяс, уна дас, уна сё миллионъяс — горнякъяс, металлургъяс, текстильщикъяс, наборщикъяс, крестьяна, железнодорожникъяс, кодъяс шуасны «оз позь», империалистъяс кӧ бара кӧсъясны кыскыны мирсӧ война биӧ.
Кырымпасъяс кутам чукӧртны Станислав да ме, а сідзжӧ кооперативса секретарь.
Но Польша пасьталаын татшӧм Станиславъясыс — тысячаяс, а став мирас — миллионъяс!
Гӧгӧрвоан, Войцех?
Миллионъяс — тайӧ абу шутка!
И аддзан, мый и во оз прӧйдит, кыдзи миян лоӧ кыксё ветымын миллион кырымпас.
Войцех дугдіс видлавны фотоснимокъяс.
— Кыксё ветымын миллион, — выльысь шуис сійӧ.
— Вермас лоны, ставныс кӧ... став мирас...
— Сідзи и лоӧ! — горӧдіс Космаля.
— Гӧгӧрвоан ӧні, мыйла ми петкӧдлам тэныд тайӧ снимокъяссӧ?
Колӧ, медым ставӧн тӧдісны, мый ми тані, тракторъяс вылын, да рабочӧйяс шахтаясын да заводъясын быд лун тышкасям мир вӧсна.
Миян уджным ёнмӧдӧ странаӧс.
Сідз али абу?
Миян страна — ставным ми — мир лагерын.
Мирлӧн могучӧй лагерын, Войцех!
Миянлы принадлежитӧ будущӧй, и миян сайын лоӧ окончательнӧй победа.
— А мыйла ми кутам кырымавны мир кузя Воззвание?
— Да сы вӧсна, медым шуны йӧзыслы, кодъяс тайӧс оз на гӧгӧрвоны, мый ми кутам дорйыны мир. Яснӧ?
— Но, — серӧктіс Войцех, — яснӧ, кыдзи шонді.
Босьтӧй тшӧтш и менӧ аскӧдныд, кор мунанныд чукӧртны кырымпасъяс.
Петкӧдлӧй ещӧ тайӧ фотографияяссӧ...
И найӧ бара копыртчисны снимокъяс весьтӧ.
Копыртчис и Стефек.
Сійӧ некыдз эз вермы пӧттӧдзыс любуйтчыны сы вылӧ, мый воссис сылӧн синъяс водзын, кор сійӧ босьтліс шахтаяслысь, фабрикаяслысь, промышленнӧй предприятиеяслысь, заводскӧй корпусъяслысь фотоснимокъяс, кор видзӧдіс рабочӧйяслӧн нюмъялысь, прӧстӧй, мужественнӧй чужӧмъяс вылӧ.
Сылы кажитчис, мый сы гӧгӧр мыйкӧ жургӧ, шумитӧ, кыдзи сэки, кор сійӧ муніс первомайскӧй демонстрация дырйи уличаяс кузя уна тысяча йӧз пӧвстын.
«Мир! Мир! Мир!» — выльысь и выльысь шуалісны том йӧз уджалысь йӧзлысь великӧй лозунгсӧ.
«Мир, мир, мир!» — кыліс ӧні тайӧ лозунгыс Стефан сьӧлӧмын.
Сэки сылы дум вылас уси, мый эз на висьтав батьыслы талунъя ыджыд выльтор йывсьыс.
А ӧд сылы аски колӧ нин мунны.
Поездыс мунӧ водз асывнас.
Батьсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн, кыдзи вӧчлывліс сэки, кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик, Стефек гусьӧник шуис:
— Папочка, ме аски муна Варшаваӧ, президент дінӧ.
Менӧ ыстӧ школа.
Тадзи висьталіс директор.
Батьыс кокньыдика вештыштіс ас дінсьыс писӧ да спокойнӧя видзӧдліс сы вылӧ, кыдз быттьӧ юаліс: позьӧ оз эскыны тайӧ выльторйыслы?
Сэсся сьӧлӧмсяньыс да меліа нюммуніс:
— Велӧдчӧмын передовик?
Тайӧ бур, пиук.
Кор бӧр воан, ветлӧдлыштан мекӧд и тэ йӧз ордті.
Кутам чукӧртны тэкӧд мир кузя Воззвание улӧ кырымпасъяс.
Кутан висьтавлыны йӧзыслы сы йылысь, мый тэ аддзылін Варшаваысь, да миян президент йылысь.
— А мыйын делӧыс? — юаліс Космаля.
— Да со, мунӧ Польшаса президент дінӧ миян кооператив да школа йылысь рапортӧн, — серӧктіс батьыс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылы зэв нимкодь пиыслӧн успехъясысь.
* * *
Варшава чолӧмаліс Стефекӧс дӧлалысь знамяясӧн, нимкодь, кыпыд настроениеӧн.
Ставныс лӧсьӧдчисны праздник кежлӧ.
«Немтор ми огӧ аддзылӧй! — мӧвпаліс Стефек.
— Воим праздник дырйи, праздник дырйи жӧ и бӧр мунам.
Нинӧм йылысь лоӧ висьтавны».
Но Стефек ӧшибайтчис.
Кӧть и лӧсьӧдчисны праздник кежлӧ, карын удж эз дугдыв.
Группаса руководитель нуӧдіс челядьӧс карӧ.
Ӧти лунӧн найӧ волісны керка скоростнӧя стрӧитанінӧ, типографияӧ да швейнӧй фабрикаӧ.
Медся ёна налы кажитчис скоростнӧй стройка.
— Кирпичьясыс сідзи и лэбалӧны налӧн киясын! — шензигтыр горӧдіс Валек, Стефеклӧн ёртыс, коді видзӧдіс, кутшӧм тэрыба уджалӧны куим каменщик.
— Тайӧ выль система, гӧгӧрвоан? — висьталіс сылы Стефек, коді лыддис газетаяс да аслас сиктсянь следитіс столицаын скоростникъяслӧн удж бӧрся.
— Вӧвлі кад, кор керкаяс стрӧитісны воясӧн, а ӧні стройкалӧн срокыс лыддьыссьӧ оз нин тӧлысьясӧн, а недельясӧн да лунъясӧн.
Тані быд минута дона.
— Локтӧй миянлы отсасьны!
— сьӧлӧмсяньыс сералісны каменщикъяс.
Челядь, дерт, эз ӧткажитчыны эськӧ, но кадыс вӧлі этша.
Налы колӧ вӧлі ещӧ сы мындатор видзӧдлыны!
Типографияын зэв ыджыд ротационнӧй машина дорын Стефек сулаліс сэтшӧм дыр, мый ковмис сійӧс сэтысь пӧшти мырдӧн нуӧдны.
Сылы окота вӧлі гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ артмӧ, мый шыльыд бумага листъяс, кодъясӧс сюйӧны машинаӧ, петӧны машина мӧдар помӧдыс дась газетаясӧн, кодъясӧс позьӧ мӧдӧдны.
А кор швейнӧй фабрикаысь сійӧ аддзыліс чудеса кодь уджсӧ электрическӧй пуртлысь, коді ӧтчыд шеныштӧмӧн шӧралӧ некымын дас штука полотно, да мукӧд машинаяслысь уджсӧ, кодъясӧн веськӧдлӧны нывбабаяс, сылӧн радлунлы эз вӧв помыс.
— А ме век шензьылі, — бара шыасис учитель дінӧ сійӧ, — кыдзи тайӧ позьӧ вевтыртны план!
Ӧні ме тӧда нин!
Эмӧсь кӧ татшӧм машинаяс да татшӧм йӧз, кодъяс кужӧны на вылын сэтшӧм бура уджавны, то меным ставыс гӧгӧрвоана.
— Медсясӧ сы вӧсна, мый миян эмӧсь татшӧм йӧз, — водзӧ нуӧдіс Стефеклысь мӧвпсӧ учитель.
— Миян эмӧсь зэв бур рабочӧйяс, Стефек.
Найӧ вевтыртісны куим вося план.
Аддзылан, мый найӧ вевтыртасны и квайт вося план.
Воис нин рыт, и мудзӧм челядь, выльысь стрӧитӧм Асыввыв — Рытыввыв трасса видзӧдлӧм бӧрын, пуксялісны Висла вомӧнса Силезско-Домбровскӧй мост тшупӧдъяс вылӧ.
Юлӧн посни гыясыс швачӧдчисны мост мыджӧдъясӧ.
Уличаяс вылын пӧнаръясыс ӧзйисны кодзувъясысь югыдджыка.
Стефек бара кутіс ёна волнуйтчыны.
— Но кыдзи, челядь, шойччыштінныд? — юаліс учитель.
— Да, позьӧ нин мунны, — пос тшупӧдъяс вылысь чеччалігмоз вочавидзисны челядь.
— Ещӧ ӧти здук, — шуис Стефек.
— Уджъясыс тані помасисны нин кольӧм во, правда?
А вит во сайын тані вӧліны сэтшӧм жӧ развалинаяс, кутшӧмъясӧс ми талун аддзылім?
— Да, да, Стефек.
Вит во сайын тані вӧліны развалинаяс, сӧмын ещӧ страшнӧйджыкӧсь наысь, кодъясӧс ми талун аддзылім.
Тані вӧлі настӧящӧй каменнӧй пустыня.
Смертьлӧн пустыня.
А талун тані олӧмыс пуӧ ключӧн.
А ставыс сы вӧсна, мый ӧні мир — гӧгӧрвоан?
Сідзкӧ кутамӧ жӧ тышкасьны мир вӧсна, челядь!
* * *
Челядь чукӧртчисны Бельведер балкон дорӧ.
Вӧлі шондіа, жар.
Пуяслӧн томиник веж коръяс пӧвстті тыдаліс югыд небесаыс.
Чӧскыд дук кыліс гож водзын потласьысь гаръясысь.
Шумыс то содыштліс, то чинліс.
Челядь юксисны асланыс впечатлениеясӧн, ӧдйӧ тӧдмасялісны ӧта-мӧдныскӧд.
Соседъясыскӧд некымын кыв шуӧм бӧрын найӧ ланьтлісны да бара заводитлісны видзӧдны балкон вылӧ, кытчӧ должен вӧлі петны президент.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Сьӧкыд вӧлі эскыны, мый татчӧ чукӧртчисны витсё челядь — став страна пасьтаысь делегатъяс.
Челядь лов шысӧ пыкӧмӧн лолалісны.
Президент петіс маршал Рокоссовскийкӧд да премьер Циранкевичкӧд.
Нимкодьпырысь чолӧмалӧмъяс поткӧдісны чӧв-лӧньсӧ.
Оркестр кутіс ворсны Польскӧй народнӧй республикалысь государственнӧй гимн.
Президент шыӧдчис челядь дінӧ речӧн, кӧні висьталіс ассьыс нимкодьлун сы кузя, мый сійӧ принимайтӧ найӧс ас ордас гӧстьяс пыдди.
Президент торйӧн нин вӧлі дӧвӧлен сійӧн, мый найӧ — велӧдчӧмын передовикъяс.
— Велӧдчӧмын передовикъяс — уджын тайӧ будущӧй передовикъяс.
Велӧдчиганыд ті гӧтӧвитчанныд асланыд будущӧй удж кежлӧ.
А уджыс Польшаын уна!
Польша виччысьӧ тіянӧс.
Ті — миян надея.
Миянлы окота, медым ті лоинныд миян гордостьӧн да славаӧн, — шуис президент.
Сэсся сійӧ корис челядьӧс прогуляйтчыштны паркӧд, медым сёрнитыштны накӧд налӧн нуждаяс да кӧсйӧмъяс йылысь, сы йылысь, мый интересуйтӧ да радуйтӧ найӧс.
Челядь топыда кытшалісны президентӧс, быдӧнлы на пиысь окота вӧлі лоны сы дінын матынджык.
Медбӧрти президент челядьлӧн ӧти чукӧркӧд муніс парк пытшкӧслань.
Мукӧдъяс кытшалісны маршал Рокоссовскийӧс да премьер Циранкевичӧс.
Стефек неуна кольччис.
Медбӧръя здукнас мыйкӧ лои ручкаыскӧд, да и некыдз сійӧ эз вермы перйыны зепсьыс блокнотсӧ.
А кутшӧм нӧ сійӧ натӧг стеннӧй газетаса корреспондент?
Но, вот и ставыс лючки-ладнӧ, и сійӧ уськӧдчис суӧдны президентӧс.
Челядь сувталӧмаӧсь сідзи, мый некыдз оз вӧлі позь писькӧдчыны матӧджык.
Но, тыдалӧ, вечнӧй ручкаыслӧн да блокнотыслӧн вӧлӧма кутшӧмкӧ магическӧй вын, сы вӧсна мый челядь, сы вылӧ видзӧдіг, сетісны сылы туй.
Сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз президент юаліс ӧти детинкалысь:
— А тэ кутшӧм флотын кутан служитны — военнӧйын али гражданскӧйын?
Челядь, ньӧти яндысьтӧг, ӧтвечайтісны быд вопрос вылӧ.
Сиктъясысь воӧм челядь висьтавлісны кӧдза помалӧм йылысь, сы йылысь, мый трактористъяслӧн бригада ёна отсаліс сиктлы.
Стефеклы сідзжӧ окота вӧлі мыйсюрӧ висьтавны налӧн производственнӧй кооперативын удж йылысь, но сэки кутшӧмкӧ зонка шуис, мый налӧн школаын ставныс сьылӧны да ворсӧны.
«Мыйӧн тайӧ сійӧ ошйысьӧ? — мӧвпыштіс Стефан.
— Ыджыд тай делӧ — сьывны да ворсны!
А кор нӧ найӧ велӧдчӧны?»
— Кутшӧм нӧ тайӧ школа? — юаліс президент, тыдалӧ, сідзжӧ чуймис детинка кывъяс вылӧ.
Но ставыс лои гӧгӧрвоана: тайӧ вӧлӧма музыкальнӧй школа.
Челядь ӧта-мӧд вежмӧн юӧрталісны президентлы асланыс планъяс йылысь.
Стефек нинӧм эз вевъяв гижавны аслас стеннӧй газеталы.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ вунӧдіс вӧчавны пасйӧдъяс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі висьтавны мыйкӧ ас йывсьыс!
Сы йылысь, кыдзи сійӧ олӧ сиктын, коді ӧнӧдз вӧлі сылӧн став мирнас, мый первойысь сійӧ муніс сиктсьыс татшӧм ылӧ, мый и Варшава, и знамяяс, и ставыс, мый сійӧ татысь тӧрыт аддзыліс, сэтшӧма кажитчӧ сылы...
И ставсьыс таысь кутшӧм ёна тіпкӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
Но сылы эз удайтчы та йылысь нинӧм висьтавны.
Челядь котӧртісны водзӧ, и сійӧ бара коли ӧтнасӧн.
Со ставныс нин пукалӧны скамья вылын, а шӧрас президент; кылӧны песняяс.
Локтіс и маршал Рокоссовский челядь чукӧркӧд, на бӧрся — премьер Циранкевич.
Маршал кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но сійӧс торкис ичӧтик нывка.
Кок чуньяс йылас кыпӧдчӧмӧн сійӧ инмӧдчис маршал орденъясӧдз да кутіс юасьны, мыйысь сійӧ найӧс пӧлучитіс.
И уна дас гӧлӧс нин юасисны та йылысь жӧ.
Меліа нюмъялігтыр, коді сэтшӧма кажитчӧ йӧзлӧн сьӧлӧмъяслы, маршал лэдзліс челядьӧс инмӧдчывны ленточкаяса векньыдик планкаясӧ; быд ленточка висьталіс мужество, отвага, стойкость да сьӧкыд воинскӧй удж йылысь.
Но кор ӧти детинка шуис, мый сылы окота эськӧ коркӧ пӧлучитны та мында орден, маршал вочавидзис:
— Бурджык эськӧ вӧлі, челядь, тіянлы кӧ оз ковмы пӧлучайтны татшӧм орденъяссӧ.
Шедӧдӧй орденъяссӧ уджысь.
Челядь ланьтісны.
Здук кежлӧ кажитчис, мый налӧн сералысь чужӧмъясыс жугыльмылісны.
Маршал видзӧдліс ланьтӧм челядь вылӧ да нюммуніс.
Тайӧ нюмыс висьталіс: ми завоюйтам мир, ми доръям мир, ми уджалам мир вӧсна, талунъя лунлӧн задание — тайӧ мир ёнмӧдӧм вылын уджалӧм.
Шедӧдӧй, челядь, орденъяссӧ уджысь!
Ыджыд тушаа, стройнӧй, маршал муніс Бельведерлань; сійӧс, быттьӧ венокӧн, кытшалӧмаӧсь челядь.
Найӧ гартчисны сы гӧгӧр, кутчысисны мундир пӧлаясас да юасисны, юасисны, юасисны...
Стефек коли пукавны скамья вылын.
Сылы вӧлі кыдзкӧ шог, но такӧд тшӧтш и лӧсьыд сьӧлӧм вылас.
Сійӧ ачыс эз гӧгӧрво асьсӧ.
Юрсӧ кияс вылас ӧшӧдӧмӧн сійӧ думайтіс, мый эз выполнит ассьыс заданиесӧ — нинӧм эз висьтав президентлы аслас кооператив йылысь, тракторъяс йылысь, школа йылысь.
Сы синъяс водзӧ сувтіс рӧднӧй сиктыс, кооперативлӧн муясыс, кодъяс вылӧ кольӧм во локтіс трактор, а регыд петас и комбайн; синъяс водзас сувтіс школалӧн еджыд зданиеыс.
Ремонтируйтны сійӧс отсалісны производственнӧй кооперативса членъяс.
Стефек аддзӧ ассьыс батьсӧ да Космаляӧс, кооперативса председательӧс, кодъяс копыртчӧмаӧсь фотографияяс весьтӧ.
Найӧ висьтавлӧны Войцехлы, кыдзи мунӧ мир ёнмӧдӧм кузя удж сылӧн, Стефеклӧн, отчизнаын.
Президент шуис: «Народнӧй Польша медся ёна донъялӧ удж».
Сідзкӧ, и сылысь уджсӧ, и батьыслысь уджсӧ, коді некымын лун мысти мир Комитетса делегатӧн мунас чукӧртны кырымпасъяс Стокгольмскӧй Воззвание улӧ, и Космалялысь уджсӧ, и мамыслысь уджсӧ, коді кӧзяйкаяслӧн кружокса мукӧд членъяскӧд ӧтвыв котыртӧ налӧн кооперативын детскӧй сад, и механикъяслысь уджсӧ, кодъяс уджалӧны налысь сикт электрифицируйтӧм вылын.
Ӧд быд уджалысь морт народнӧй Польшалӧн кӧзяин.
А сійӧ, Стефек?
Вот президент шуис: «Ті асланыд велӧдчӧмӧн гӧтӧвитчанныд будущӧй удж кежлӧ».
«Бура гӧтӧвитча! — думайтіс Стефек.
— Эм мый йылысь сёрнитны!
Сӧмын куим пятёрка!»
И сылы окота вӧчны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый збыльысь сетіс эськӧ сылы право лыддьыны асьсӧ настӧящӧй гражданинӧн сійӧ великӧй странаас, кӧні мортлӧн киясыс «мир да удж» кывъяссӧ вӧчӧны гигантскӧй зданиеясӧн, шыльыд, асфальтируйтӧм шоссеясӧн, шахтаясӧн да доменнӧй пачьясӧн.
Окота эськӧ и Стефеклы пуктыны ассьыс кияссӧ тайӧ зэв ыджыд делӧ бердас да уджавны каменщик-скоростникъяскӧд ӧтвылысь либӧ сійӧ машинаяс вылас, кодъяс весалӧны развалинаясысь уличаяс.
Стефек кӧ эськӧ вӧлі збойджык, сійӧ матыстчис эськӧ президент дінӧ да корис сетны сылы кутшӧмкӧ задание.
Но сійӧ ӧмӧй лысьтас?
Оз мун, дерт.
И сытӧг нин сы мындаӧн чукӧртчӧмаӧсь президент гӧгӧр, мый Стефеклы и матыстчынысӧ некыдзи.
И мӧвпъяснас сьӧктаммӧм юрсӧ Стефек вештіс ӧти ки вывсьыс мӧд ки вылас.
— Мый нӧ тэ ӧтнад пукалан, детинка?
Тэ мыйыськӧ шогсян? — кыліс друг сы весьтын тӧдса, мелі гӧлӧс.
Стефек бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс президент Берут, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь челядь.
— Ог, гражданин президент, ме сӧмын...
— Но, нинӧм, нинӧм!
Думыштчин мый йылысь кӧ?
А думайтны эм мый йылысь, правда?
Мунам лок ӧні залӧ, сэні пӧлучитан правительствосянь пӧдарок.
Президент кутіс Стефекӧс, и детинка лои самӧй круг шӧрас.
Челядь пиысь кодкӧдкӧ президентлысь сёрнисӧ кывзігтыр сійӧ муніс сыкӧд орччӧн.
Дружескӧя варовитӧмыс заставитіс Стефекӧс здук кежлӧ мӧвпыштны, быттьӧ сійӧ кывзӧ батьыслысь сёрнисӧ кутшӧмкӧ другкӧд, коді пырис на ордӧ.
Вот ӧні воссяс ӧдзӧс да пырас мамыс.
Но мам абу, а ачыс сійӧ шондіа, веж Бельведерскӧй паркын да бара кылӧ мелі гӧлӧс:
— Но кыдзи? Прӧйдитіс?
Лӧсьыд тэныд миянкӧд?
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Стефек.
Ме велӧдчи витӧд классын.
Сідзкӧ, тэныд лӧсьыд миянкӧд?
Лӧсьыд, ой кутшӧм лӧсьыд! — став сьӧлӧмсяньыс друг серӧктіс Стефек.
— Но, ме зэв рад, Стефек, зэв рад...
Регыд мысти президент прӧщайтчис шуда, волнуйтчысь челядькӧд.
Сійӧ аттьӧаліс учительясӧс том йӧзӧс воспитайтан делӧын уджъясысь, а челядьӧс —  велӧдчӧмын бур успехъясысь, висьталіс надея, мый успехъяс лоасны ещӧ бурджыкӧсь.
«Лоасны! — мӧвпаліс Стефек. — Лоасны! Сета кыв!»
Ланьтісны нин нимкодьпырысь горзӧмъяс да кӧсйысьӧмъяс, дугдіс юргыны национальнӧй гимн, а Стефек век на шуаліс: «Лоасны!
Сета кыв, мый лоасны!»
Кианыс кампет тыра тубрасъясаӧсь, книгаясаӧсь, челядь мунісны залӧ, кӧні найӧс виччысис завтрак.
Карын став керкаяссӧ вӧлі мичмӧдӧма флагъясӧн.
Еджговгӧрдӧсь да гӧрдӧсь, найӧ шпорӧдчисны тувсов тӧвйылын.
Государственнӧй сӧвет зданиеӧ пыранінын ӧтар-мӧдарладорас оркестръяс ворсісны чолӧмалан марш.
Залын пызанъяс вылын сулалісны цветъяс.
Вазаясын куйлісны апельсинъяс, кампетъяс, пирожнӧйяс.
Стефеклӧн местаыс вӧлі зал шӧрын сулалысь ыджыд пызан сайын.
Нимкодясьысь да волнуйтчысь Стефек аддзис аслас сиктса Валек Заганякӧс, коді пукаліс орччӧн.
— Но, Стефек, — шуис сійӧ, — эм мый миянлы висьтавнытӧ, збыльысь?
— Да!..
— А уна тэ гижин?
Ме тай немтор эг удит-а.
— Сідз, мыйсюрӧ...
Пызанвывса яркӧй цветъяс вылӧ, мича вазаясын кампетъяс вылӧ видзӧдігтыр Стефек ещӧ бурджыка гӧгӧрвоис, мыйла Бельведерскӧй паркын прогулка дырйи дум вылас уси сылы аслас сиктыс, код йылысь сійӧ сідзи эз и слӧймы висьтавны президентлы.
И тайӧ мича залыс, и ставыс, мый сійӧ пережитіс талун да аддзыліс тӧрыт — новостройкаяслӧн вымосткаяс вылын каменщикъяс, фабрикаясын рабочӧйяс, и зданиеяс вылын флагъяс, и налӧн производственнӧй кооператив муяс вылын тракторъяс,— ӧд тайӧ ставыс ӧтувъя, тайӧ — рӧдина!— тадзи школаын висьталіс учительница.
«Рӧдина!» ньӧжйӧник шуис Стефек.
И сэки сійӧ аддзис президентӧс, коді сулаліс сцена кодь вылын.
Сійӧс гораа чолӧмалісны.
Челядь чеччалісны местаяс вывсьыс, на бӧрся тшӧтш и гырысьяс.
Горӧдӧмъяс: «Мир! Сталин! Берут! Мир!» — йитчисны ӧти хорӧ.
И Стефек ӧні бура тӧдіс: и сыысь сідзжӧ зависитӧ, медым мир век кежлӧ лои сылӧн рӧдинаын, кӧні кӧзяиныс — народ.
И сійӧ уна сё челядьсьыс, кодъяс талун сералӧны, гажӧдчӧны, аплодируйтӧны, но аски бара пуксясны школьнӧй скамьяяс вылӧ, медым выполнитны ассьыныс главнӧй заданиесӧ — шедӧдны велӧдчӧмын медся бур результатъяс.
* * *
Да, Стефек, тэ прав!
Велӧдчӧмын медся бур результатъяс!
Вот мый лоӧ челядьлӧн медся первой могӧн.
И кор тэ кутан висьтавлыны школаад Варшаваӧ аслад ветлӧм йылысь, эн вунӧд висьтавны челядьлы:
«И ми тышкасям мир вӧсна!
И ми выиграйтам тайӧ бойсӧ!
Победа лоӧ миян сайын!»
{И. Сталин (комиӧдіс Kodko) @ "Матросов ёртлӧн великӧй подвигыс..." @ эпиграф @ П. Журба. Александр Матросов : повесьт @ 1953 @ Лб. 3}
Матросов ёртлӧн великӧй подвигыс должен служитны воинскӧй доблесть да героизм примерӧн Краснӧй Армияса став воинъяслы.
И. СТАЛИН
{П. Журба (комиӧдіс Kodko) @ Александр Матросов @ повесьт @ П. Журба. Александр Матросов : повесьт @ 1953 @ Лб. 5-248}
П. ЖУРБА
АЛЕКСАНДР МАТРОСОВ
Повесть
I глава
АЛМАЗНӦЙ ГӦРА
Скорӧй поезд «Москва—Севастополь» асывнас сувтіс Запорожье станцияӧ.
Крымскӧй курортъясӧ мунысь гажа пассажиръяс пыр жӧ тыртісны перронсӧ.
Вагонувса ящиклӧн муртса воссьыштіс ичӧтик ӧдзӧсыс.
Некод эз и думыштлы, мый тайӧ дзескыд ящикас вермас лоны пассажир.
Первой тыдовтчис лёзь юрсиыс, сэсся мыччысис сырилетки паськӧма детинкалӧн негрлӧн кодь сьӧд, бусӧссьӧм чужӧмыс, кыйӧдчигмоз югнитісны кельыдлӧз синъясыс.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ чеччыштіс ящиксьыс да тювкнитіс вагон улӧ.
Соснас ниртыштіс чужӧмсӧ, медым чышкыштны буссӧ, но таысь чужӧмыс эз ло еджыдджык.
Сӧмын бусӧссьӧм синлысъяс вывсьыс бусыс омӧльджыка кутіс пырны синъясас.
Детинка матыстчис мӧд вагонувса ящик дорӧ да надзӧник горӧдіс:
— Тимошка, ловъя?
— Ловъя эськӧ да, — ящик пытшсянь кыліс вӧсньыдик гӧлӧс.
— Сӧмын лолавны нинӧмӧн.
Горшӧ пуксис бусыс.
Юны вай, Сашка!
— Ладнӧ, вая.
Эн пет, а то колям.
Саша петіс вагон улысь, пыркнитіс паськӧм вывсьыс буссӧ да, шонді водзас синсӧ читкыралігтырйи, муніс корсьны ва.
Войнас сійӧ пуксьӧдіс другсӧ ящикӧ да чайтіс, мый сійӧ ачыс должен тӧждысьны сы вӧсна, медым ёртыслы вӧлі бурджык да лӧсьыдджык.
Тимошкалысь норасьӧмсӧ сійӧ кывзіс веськодьпырысь.
Сійӧ и ачыс туй чӧжнас кутіс пӧдны буссьыс тайӧ проклятӧй ящикас, кӧлесаяслӧн страшнӧй грымакылӧмсьыс да зӧркӧдӧмысь синъясыс былялісны.
Вагон улын бунтуйтысь тӧвнырыс, кажитчӧ, вот-вот нетшыштас сійӧс да шыбитас рельсъяс вылас.
Мый вӧчан?
Колӧ жӧ терпитны и кутшӧмсюрӧ лӧсьыдтӧмторъяс, думайтан кӧ кругосветнӧй путешествие йылысь.
Гожӧм вӧлі помасьӧ.
Абу нин ылын тӧв, и ичӧтик другъяс решитісны мунны шоныд Крымӧ.
Но кокни шуны — решитісны!
Налӧн эз вӧв грӧш ни кӧпейка.
Чужис Саша Днепропетровскын, ичӧтсянь коли батьтӧг-мамтӧг.
Батьсӧ, металлургическӧй заводса рабочӧйӧс, виисны кулакъяс глухӧй степнӧй сиктын сыысь, мый батьыс, партия призыв серти, отсаліс крестьяналы коллективизация дырйи.
Кык во мысти кулі и мамыс.
Саша коли бабыскӧд.
Уна мойдъяс тӧдіс бабыс, ветлывліс сыкӧд видзӧдны Днепр вылӧ, висьтавліс дед йывсьыс — бывалӧй днепровскӧй лоцман йылысь, кыдзи кужис, следитіс Сашалӧн школаын велӧдчӧм бӧрся.
Сэсся и сійӧ кулі.
Кӧнкӧ Уралын быттьӧкӧ вӧлі ещӧ тётя, но Саша некор сійӧс эз аддзыв.
Детинкаӧс босьтісны видзны соседъясыс.
Найӧ кӧсйисны сетны сійӧс детскӧй домӧ.
Саша зэв ёна думайтіс путешествиеяс йылысь.
Сійӧ унатор нин кывліс да лыддьывліс мужественнӧй йӧз йылысь, кодъяс восьталісны выль, тӧдтӧм муяс.
Сылы аслыс окота вӧлі кайлыны Кавказ, Памир гӧра йывъясӧ, кодъяс кыпӧдчӧны кымӧръясысь на вылӧджык, аддзывны гӧравывса тыяс да пустыня Кара-Кум, океанскӧй пароходъяс да прӧйдитны позьтӧм джунгли.
Челядь тӧлкыс кыскис сійӧс тӧдтӧм приключениеяс дінӧ да подвигъяс дінӧ.
Бабыс кулӧм бӧрын регыд мысти Саша паныдасис Тимошка Щукинкӧд.
Беринӧсь чужӧма, би кодь гӧрд юрсиа, нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм, но вьюн кодь вертлян Тимошка вӧлі сэтшӧм, мый сыкӧд он пропадит.
Синъяснас зэв ёна югнитлігтыр сійӧ окотапырысь висьтавліс Сашалы таинственнӧй Алмазнӧй гӧра йылысь, коді куйлӧ кӧнкӧ Памирын, мый детинка весиг тшӧкмунліс.
— Ме тӧда тайӧ Алмазнӧй гӧра дінас тайнӧй туйсӧ!
Дедушкаӧй ставсӧ меным висьтавліс!
Тайӧ гӧраса пещераас сэтшӧм уна драгоценнӧй из, мый йӧзыс, муртса сӧмын ломзьӧдасны би, пыр жӧ синтӧммӧны самоцвет-изъяс дзирдалӧмсьыс.
Но дед меным висьтавліс, кутшӧм ваӧн колӧ мыссьыны, медым он синтӧммы пещераас...
Чукӧртам изсӧ, мыйта колӧ, да нуам Москваӧ...
Ми сетам изъяссӧ правительстволы да висьталам Алмазнӧй гӧра йывсьыс.
Став газетаясыс миян йылысь гижасны, портретъяснымӧс печатайтасны!
Учёнӧйяс миянӧс кутасны босьтны аскӧдныс ылысса путешествиеясӧ.
Сэки быдлаӧ волам...
Но Саша вӧлі сӧмын батьтӧм-мамтӧм сирота, а эз знаменитӧй следопыт...
Сійӧ эз тӧд, кыдзи заводитны Алмазнӧй гӧра дінӧ интереснӧй путешествиесӧ да мый сёйны туяс, медым он кув тшыгла.
Да и милиционер вермис кутны сійӧс любӧй станцияын.
Аслас другыскӧд тшӧтш Саша всё-таки эновтіс рӧднӧй карсӧ.
Тадзи заводитчис налӧн брӧдяжитӧм.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр Саша муніс перрон вывті да горша лолаліс свежӧй воздухсӧ.
Став телӧыс сылӧн, дзескыд ящик стенӧ кучкасьӧмысла, доймис.
Вомыс вӧлі косьмӧма, курыд.
Бусысла кывйыс лоӧма ной кодь сарӧгӧсь.
Чистӧй воздухнас наслаждайтчигтыр да аслас сьӧкыд путешествие йылысь думайтігтыр, йӧз вылас видзӧдтӧг сійӧ муніс перрон вывті.
Друг сійӧс чукӧстісны:
— Саша, тэ?
Сійӧ бергӧдчис да шӧйӧвоши.
Сы дінӧ матыстчис сьӧдіник нывка — Люда Чижова, кодкӧд сійӧ дружитіс, кор вӧлі бабыс ордын.
Люда вӧлі олӧ орчча квартираас, и найӧ частӧ ӧтлаын ворслісны, рисуйтчылісны.
Люда лои рад паныдасьӧмыслы.
Сылы век воліс сьӧлӧм вылас тайӧ мудерлунтӧм, веськыд сёрниа детинкаыс.
Кисьмӧм вишня кодь сьӧд синъясыс сылӧн югнитісны.
— Ой, Сашечка, мый нӧ тэ татшӧм лоӧмыд!.. — заводитіс сійӧ да тшӧкмуні.
Но видзӧдлӧм сертиыс Саша гӧгӧрвоис: «няйт», — кӧсйис шуны Люда.
Сійӧ зывӧкпырысь видзӧдліс сылӧн лым кодь еджыд ковта вылас, алӧй шӧвк галстук вылас.
Сылы эз вӧв сьӧлӧмсьыс тайӧ виччысьтӧм паныдасьӧмыс.
Сӧмын сералыштас сы вылын тайӧ вӧччӧм нывкаыс!
Сійӧ тӧкӧтьӧ эз сотчы яндзимысла, ачыс поліс милиционер казялӧмысь да кӧсйис пышйыны, но Люда юаліс:
— Тэнад, гашкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?
— И чургӧдіс ыджыд груша-медовка.
— Босьт!
Тшыгъялӧмысла да грушалӧн чӧскыд дуксьыс кынӧмыс детинкалӧн кутіс гуръявны, но сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
— Вешйы сэтысь, ме абу тшыг.
Ме, гашкӧ, востӧдз пирожнӧйяс сёйи!
— А ме круглӧй отличница, — ошйысьыштіс Люда, — и муна челядькӧд Артекӧ.
А тэ абу отличник?
Саша весиг дрӧгнитіс тайӧ кывъяссьыс.
Отличник!
Нывка явӧ издевайтчӧ!
Скӧрысла сійӧ дась вӧлі бӧрддзыны, но синвасӧ кутігтыр сійӧ гордӧя веськӧдчис:
— Мун-мун Артекад да эн сюйсьы кытчӧ оз ков.
Перрон вывті ньӧв моз друг лэбыштіс Саша кодь жӧ няйтчӧм ичӧтик детинка да горзіс:
— Пышйы!
Саша аддзис, кыдзи милиционер да проводник восьталісны вагонувса ящикъяссӧ, да тожӧ пышйис, сӧмын горӧдіс:
— Тимошка, пет!
Но вӧлі сёр нин.
Тиньӧбтіс станцияса кӧлӧкӧл.
Йӧз кутісны тэрмасьны вагонъясӧ.
Поезд вӧрзис.
Пакгауз сайсянь Саша видзӧдіс мунысь состав вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн ёпкис дӧсадаысла: коли!
Мый нӧ Тимошкакӧд лои?
Муніс поезднас али милиционеръяс кутісны?
Станцияӧ локны Саша поліс — кутасны.
Сэтысь ӧти беспризорнӧйӧс милиционеръяс кутісны нин.
Кытчӧ ӧні мунны тӧв кодь вӧльнӧй, тшыг кынӧма Сашалы?
Тані, тыдалӧ, беспризорникъяслы абу олӧм.
Тшыгысла весиг восӧдӧ!
Гашкӧ, мунны матысса сиктӧ?
Сэні регыдджык сетыштасны мыйкӧ.
Либӧ мыйкӧ позяс судзӧдыштны град йӧрысь, садйысь.
Сійӧ петіс кар сайӧ да надзӧник мӧдӧдчис Днепр берег пӧлӧн.
II глава
МЫЙЛА ЦВЕТИТӦ МАК
Детинка муніс ачыс оз тӧд кытчӧ.
Карыс коли ылӧ бӧрӧ.
Паськыд гӧлубӧй Днепр пӧшти эз вӧрзьыв.
Сӧмын дзирдыштлісны югыд пятнояс.
Туйыс муніс то гуранъяса, то чуткасьысь дерезаӧн, кустарникъясӧн тырӧм ю берег пӧлӧн.
Нӧрысъяс вылын дышпырысь копрӧдліс еджыд юрсӧ ковыль.
Коръясӧкӧ тӧлыс вайліс жарысла косьмӧм чебрецлысь, шалфейлысь да полыньлысь дуксӧ.
Мукӧд дырйи син водзад воссьыліс помтӧм-дортӧм степь, коді кыссис ылӧдз, горизонт дорӧдзыс.
Войдӧр Саша частӧ думайтлывліс помтӧм-дортӧм степнӧй просторъяс йылысь, кӧні коркӧ запорожецъяс тӧвныр моз лэбавлісны асланыс тэрыб вӧвъяс выланыс.
А ӧні гажтӧм вӧлі детинкалы ӧтнаслы синмӧн судзтӧм степас.
Шогпырысь сійӧ думайтіс Тимошка йылысь да сы йылысь, мый ӧні вӧчны сылы.
Шонді водзын доналӧм муыс сотіс кӧмтӧм кокъяссӧ.
Сійӧ некымынысь кымынь уськӧдчыліс кӧдзыд ваа юкмӧсъяс дінӧ, кодъясӧс Днепр берег вылӧ кодйӧмаӧсь, тыдалӧ, пастухъяс, да горша юліс.
abu
Быттьӧ ещӧ ёнджыка кутіс сюмавны кынӧмыс.
Сійӧ заводитліс сёйны турун.
Сёйны позянаӧсь вӧліны купырлӧн, козелецлӧн заясыс, вӧв шомкорлӧн коръясыс.
Но ӧні, гожӧм помад, купырлӧн да козелецлӧн заясыс вӧліны гез кодь чорыдӧсь, а вӧв шомкор — чорыд да курыд.
Ылысса муяс вывсянь кыліс комбайнъясӧн, ытшкан машинаяслӧн удж шыыс, кылісны колхозникъяслӧн гажа гӧлӧсъясыс.
Но Саша кытшовтліс йӧзсӧ: на вылысь киссьӧ пӧсьыс, найӧ уджалӧны, и яндзим налысь корны.
Да и оз радейтны найӧ шӧйтысь немуджтӧм йӧзтӧ, торъя нин тайӧ эштытӧм кадас — нянь идралігӧн.
Гашкӧ, бӧр карӧ бергӧдчыны?
Гӧра пӧкат сайысь друг тыдовтчис ыджыд сад.
Сійӧ паськыд визьӧн кыссис Днепр пӧлӧн.
Жуялӧм детинкалы лои нимкодь, и сійӧ тэрыба котӧртіс садлань.
Джуджыд гуран дорӧ сувтіс, видзӧдліс сад пытшкӧсас боярышниклӧн сук кустъяс пыр да чуймӧмысла быттьӧ кынмис места вылас.
Сы син водзын друг воссис сэтшӧм дивӧ, кутшӧм овлӧ сӧмын мойдъясын, мый сійӧ калькнитіс вомсӧ да здук мында сулаліс вӧрзьытӧг.
Сэтшӧм уна вӧлі яблокыс, грушаыс, сливаыс, мый мӧдіс веравны син водзас.
Гырысь банйӧм плодъяс сьӧкта вӧснаыс веж увъясыс копыртчӧмаӧсь муӧдзыс.
Садсянь ӧвтіс ыркыдӧн, грушаяс, яблокъяс, дыняяс да ма дукӧн.
Сійӧ кутіс кывзысьны.
Лӧнь.
Сӧмын дзизгисны мазіяс, сьылісны чиркъяс да шочиника колскысьлісны-усьлісны му вылӧ яблокъяс.
Саша сэсся эз вермы терпитнысӧ, писькӧдчис боярышниклӧн сук чуткасьысь кустъяс пыр и лои садйын.
Тэрмасигтырйи сійӧ кватитіс мусьыс яблок, кутіс сёйны.
Яблокыс вӧлӧма номырӧсь.
Сійӧ тракнитіс пусӧ — и банйӧм бокъяса дас кымын виж ыджыд груша усины ытшкӧм турун вылӧ.
Горша, тэрмасьӧмӧн сійӧ сёйис сочнӧй, юмов плодъяссӧ да сюяліс питшӧгас.
— Сулав, а то лыя! — друг кыліс скӧрысь горӧдӧм.
Кузь дӧра дӧрӧма да паськыд идзас шляпаа, дзор тошка старик, ружьесӧ детинка вылӧ веськӧдӧмӧн, сулаліс воськов кызь сайын.
— Кодлӧн тэ? — юаліс дед.
— Некодлӧн.
— Сӧран!
Тӧда ті вокӧс!
Батьмамыд эмӧсь?
— Абуӧсь.
Ме ачым ас вылын кӧзяин.
Дед чуймис:
— О-о, кутшӧм кӧзяин!
Мый нӧ он бӧрд?
— Ог куж...
Лэдзӧй, дедушка.
Менам кынӧмӧй сюмалӧ.
— Но, уна эн сёрнит мекӧд!
Мун эстчӧ, керкаас.
А ме тэ бӧрся.
Тэ <ns>арештованнӧй</ns>, гӧгӧрвоан?
— Дедушка, — смелмӧдчис Саша, кор аддзис, кутшӧм пӧрысь дедыс, — лэдзӧй, а то пышъя!
— Пышйыны кӧ кутан — лыя!
Гӧгӧрвоан, детинка?
— А ог кӧ пышйы?
Дедлы сьӧлӧм вылас воис тайӧ збой детинкаыс, и сійӧс жалитӧмыс вӧрзьӧдіс стариклысь сьӧлӧмсӧ: «Сійӧ, тыдалӧ, пон кодь тшыг».
abu
abu
Дедлы вӧлі век окота кодкӧдкӧ сёрнитны аслас выль, восторженнӧй чувство йылысь, коді лои пӧрысьладорыс, а сёрнитны вӧлі некодкӧд.
Колхозникъяс важӧн нин дугдісны шензьыны сы вылӧ, мый волнуйтліс дедӧс.
А тайӧ шӧйтысь детинкаыскӧд позьӧ вӧлі сёрнитны пӧттӧдзыд.
— Кывзы, детинка, он кӧ пышйы — верда тэнӧ маӧн, юмов дыняясӧн и быдторйӧн, мый татысь ачыд аддзан.
Миянлы абу жаль.
abu
Сӧмын вӧръясӧс, кыдзи паразитъясӧс да йӧз трудӧн олысьясӧс, бырӧдалам...
Мун керкаӧ.
— Вердӧм бӧрад мый мекӧд вӧчанныд?
Збыль лэдзанныд?
— Сёрнитышта дай лэдза.
Верит сӧвестьлы — лэдза.
А кӧсъян кӧ — узян тані.
Пестам бипур, мойда.
А шуӧны менӧ Макар дедӧн.
Саша падъяліс.
Оз-ӧ кӧсйы дед мӧдӧдны сійӧс детскӧй домӧ?
Но детинкалӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс.
Сійӧ муніс дед конвой улын да горша видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ — садйын быдмысь фруктыяс вылӧ.
Керкаас турун вылын куйлісны яблок, груша чукӧръяс, арбузъяс, кыз, розӧвӧйкодь сочнӧй пытшкӧса, шӧри вундӧм ыджыд дыня.
abu
Мазіяс ноксисны кузьчышъянӧн вевттьӧм кувшин гӧгӧр, тыдалӧ, сэні вӧлі ма.
abu
abu
Став тайӧ чӧскыд дукъясыс кольмӧдісны юртӧ.
Ӧшӧдӧм мешӧкысь дед перйис еджыд шобді нянь, капуста корйӧ гартыштӧм салӧ тор, и пир заводитчис.
Дед, и збыль, турун вылӧ вольсалӧм кузьчышъян вылӧ детинка водзӧ пукталіс быдсямапӧлӧс фруктыяс, пуктасъяс.
Ыджыд сёй гырничын дедлӧн вӧлӧмаӧсь и жаритӧм кельчияс да гычьяс, а мискаын — небыд еджыд пампушкаяс да уна мукӧд чӧскыдтор.
abu
Пукталіс сійӧ и кувшинъяс: ӧти — ма тыра, мӧд — фруктӧвӧй сок тыра.
Маыс — дзирдалӧ зарни моз, чӧскыд дука, пырыстыдалана, кутшӧмӧс Саша эз на аддзывлы.
— Сёй, сёй, детинка, на здоровье, — пыр ӧтарӧ тшӧктіс сылы дед.
— Ме видзӧда да, тэ дзик кульӧм ур кодь омӧлик.
Гашкӧ, и бур кывсӧ на йӧзсяньыс тэ эн кывлы?
А ме, гашкӧ, сё во нин олі да тӧда: овны колӧ сідзи, медым йӧзыслы вӧлі кокньыдджык овнысӧ сы вӧсна, мый тэ олан; гӧгӧрвоан, Сашко?
А тэ гусясьны кӧсъян.
Тожӧ вӧр.
Кыдзи тшӧктӧ сӧвестьыд, сідзи колӧ овны.
Сӧвесть — народлӧн синмыс; вот и служит народлы, кыдзи тшӧктӧ сӧвестьыд.
Гӧгӧрвоан, Сашко?
— Гӧгӧрвоа, дедушка, — вочавидзліс детинка.
— Гӧгӧрвоа... медым йӧзыслы кокньыдджык вӧлі сыысь, мый тэ олан.
— Сідзкӧ, некор эн вунӧд тайӧ кывъяссӧ.
Сы вылын светыс кутчысьӧ.
На вӧсна йӧзыс смерть вылӧ мунлісны.
— Ог вунӧд, дедушка.
— Вот и бур, сьӧлӧмшӧрӧй...
А ырӧш али йӧв кутан юны?
Юкмӧсын гырничсӧ видза.
Сэні ваыс дзик йи кодь.
А гашкӧ, кисьмӧм виноград роз аддзан садйысь.
Саша сэтшӧма пӧтіс, мый эз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
Сійӧ нёровтчис чӧскыд дука турун вылӧ да быдсяма чӧскыд дукъяссӧ — фруктыяслысь, мяталысь, шалфейлысь, душицалысь — нырас кыскигтыр шензьӧмӧн видзӧдіс шонді югӧръясӧн ойдӧдӧм сад пытшкӧ.
Ставыс тані вӧлі мойдын кодь мича да быттьӧ абу збыль.
Лӧнь — эз вӧрзьы ни ӧти кор.
Кыліс весиг, кыдзи вылын шочиника гылалісны муӧ сьӧкыд яблокъяс.
Пемыдвеж коръяс пӧвстын сы мында ӧшаліс гӧрд яблок, мый, кажитчис, найӧс нарошнӧ татшӧм тшӧкыда ӧшлӧмаӧсь.
А со ув вылӧ пуксис кузь ныра лэбач, и шондіыс ворсӧ мича сера гӧн вылас.
— Жар-птица кодь, — лэбачсӧ повзьӧдны полӧмла вашнитіс Саша.
— Менам первой медлёк враг, — синбӧжнас видзӧдліс лэбач вылӧ дед.
— Щур.
Мазіясӧс сёйӧ.
А сук коръяса груша пӧвстын жбыръяліс-лэбаліс зарни кодь виж рӧма лэбач да коръясӧкӧ дышпырысь чивӧстлывліс, быттьӧ морт ногӧн мыйкӧ юасис.
Дед нерис лэбачӧс:
— «Кытчӧ-кытчӧ вошті?
Кытчӧ-кытчӧ вошті?»
Воштін кӧ и корсь, мудер лэбач-иволга, нинӧмла медся юмов грушаяссӧ кокавны!
Кӧнкӧ джуджыд явор* вылын унзільпырысь кургис дикӧй ай гулю: «Ва-вва-уррр, ва-вва-урр!»
* Явор — пирамидальнӧй тополь.
И, тыдалӧ, сылы энь гулю ӧтвечайтіс: «Угу-у-у, угу-у-у!»
Код вылӧ кӧ шутьляліс кыйӧдчысь пыста: «Вить, вить, вить».
— А цветъясыс, цветъясыс кутшӧмӧсь! — шуаліс Саша да муртса удитіс гӧгӧрвоавны пыр выльысь-выль впечатлениеяссӧ.
Дед вочасӧн висьтавліс сылы цветъяслысь нимъяссӧ: чернобривецъяс, пивникъяс, панычьяс, горицвет, золототысячник.
— Нывъяс садитісны.
Шуисны, мед пӧ дедлӧн и керка дорас цветъяс быдмасны, медым и ті нимкодясинныд.
* Квитки — цветы.
Со ӧд йӧюкъясыд...
Менам радлунӧй ӧмӧй сӧмын керка гӧгӧрын?
Менам радлунӧй степь кодьыс жӧ, небеса кодьыс жӧ помтӧм-дортӧм.
И беспокойнӧй Саша, радлана шензьӧмӧн дед вылӧ видзӧдігтыр, корис нин сылысь:
— Дедушка, а кутшӧм мойд ті тӧданныд?
Висьталӧй.
— Тӧда, — шпыньмуніс дед.
— Ме видзӧда да, тэ зэв горш.
Ӧні ог эшты.
abu
Пасекаӧ колӧ мунны.
А ӧти ичӧтикӧс верма висьтавны.
Сійӧ вешйыштіс гож сайӧ груша улӧ, пӧрччис идзас шляпасӧ, шыльӧдыштіс шочиник дзор юрсисӧ, быттьӧ лӧсьӧдчис вӧчны кутшӧмкӧ торжественнӧйтор.
— Видзӧдлы, кыдзи ми олам?
Асьным ми мусӧ небзьӧдӧм и сад садитім.
И быдтор миян колхозын ӧні тырмымӧн.
И мортыд лои бурджык.
А войдӧр кыдзи овлім?
Панъяс да кулакъяс пӧдтылісны крестьянаӧс кусӧк нянь вӧсна.
Мышкӧй менам век на висьӧ сэсянь, кор пан ордын гӧгйӧс вӧрзьӧді.
Синъясӧй менам век на омӧля аддзӧны сійӧ кадсяньыс, кор тшыныс сёйис найӧс сьӧд керкаын.
Сиськӧн да сартасӧн овлім, да и сыла мӧд губернияӧ ветлывлім.
abu
А ӧні миян быд хатаын электро да радио, а клубын шонді моз люстраяс дзирдалӧны.
Дед индіс яблоня вылӧ, код вылын тшӧкыда ӧшалісны гӧрд бока яблокъяс.
Мыджӧдъясыс быттьӧ кутісны пышнӧй красавицаӧс киняулӧдыс и эз вермыны кутнысӧ: нюкыльтчисны сылӧн кисьмӧм плодъяс сьӧкта вӧсна.
— Мичурин ногӧн саженецсӧ быдті да прививка вӧчи, и вот дивуйтчы, мый артмис, яблокыс пом ни дор.
Да ми регыд став мирсӧ тыртам разнӧй фруктыяснас да шобдіӧн, кор кутам уджавны Мичурин ногӧн.
Вот кывзы, Сашко.
Свет вылын вӧліны уна царьяс, князьяс, панъяс да мукӧдпӧлӧс сэтшӧм-татшӧм озыр йӧз.
А ӧд ми шудаджыкӧсь сійӧ царьяс, князьяс да озыр йӧз дорсьыс.
Верит сӧвестьлы, шудаджыкӧсь.
А мый вӧсна?
Тэ тӧдан, детинка, мыйла му вылын мак цветитӧ?
— Ог, дедушка, ог тӧд.
— Кывзы, Сашко.
Да бура кывзы!
Сарӧгӧсь чуньяснас дед шыльӧдіс ковыль кодь еджыд тошсӧ, думыштчӧмӧн видзӧдліс шонді югӧръясӧн ойдӧдӧм садйӧ.
Вӧлі лӧнь, — сӧмын унзіля дзизгисны мазіяс.
— Овліс коркӧ свет вылын сэтшӧм морт — Данько.
Зэв ёна нартитісны йӧзсӧ панъяс-помещикъяс.
Став вылас кӧзяинӧн вӧлі пан, а прӧстӧй морт, нянь вӧдитысь, рабӧн сы ордын вӧвлі, лун и вой, нэм чӧжыс уджавліс панлы, а ачыс тшыгысла пыктавліс.
И степыс паськыд — синнад он судз, а уджалысь морт оліс тюрьмаын моз.
Вот сійӧ Данькоыс и кутіс велӧдны йӧзсӧ, кыдзи эськӧ царьясӧс да панъясӧс чӧвтны и вӧля да му получитны.
И йӧзыс кутісны ӧтувтчавны, кыпӧдчыны тышкасьны.
— Тайӧ запорожецъяс вӧліны, дедушка?
— Ланьт.
Кывзы...
Данькоӧс, дерт, панъяс тюрьмаӧ пуксьӧдісны, дыр мучитісны сійӧс да требуйтісны, медым сійӧ ӧткажитчис народысь, народнӧй правдаысь.
А Данько сулаліс аслас кыв вылын.
И нуӧдісны сійӧс народ вӧсна — казнь вылӧ.
Нуӧдісны чӧскыд дука да веж степьяс вомӧн.
Унасикас лэбачьяс шонді водзын жбыръялӧны.
А Данько виръяй вылын дойясыс висьӧны.
Гӧгӧрвоан, Сашко?
— Гӧгӧрвоа, дедушка.
— И медбӧръя часас сылы шуӧны панъяс: «Ӧткажитчы народысь — ми вӧчам тэнӧ озыр мортӧн.
Кутан овны зарни керкаясын.
Уна му, уна мужикӧс тэныд сетам.
Став олӧмтӧ царь моз озыра коллян и некутшӧм шог он тӧдлы».
А Данько аслас кыв вылын сулалӧ: «Ог, — шуӧ, — ог ӧткажитчы аслам народысь.
Лучше кула народ вӧсна, а вӧлясӧ сійӧ ачыс ӧні шедӧдас, раз гӧгӧрвоис ассьыс правдасӧ да вынсӧ».
И лёк скӧрлунӧн горӧдісны панъяс: «Ёнджыка нӧйтӧй сійӧс!
Биӧн чишкалӧй!»
Сэки эз вермы терпитны да бӧрддзис Даньколӧн мамыс: «Панъяс-злӧдейяс виасны тэнӧ, пиукӧй!»
А Данько шыасис: «Эн бӧрд, мамӧ.
Тэ ӧд ачыд велӧдін менӧ радейтны народӧс да овны правдаӧн.
А правдаыд — смертьысь вынаджык».
И тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын мамыс шатовтчис, быттьӧ тӧла дырйи жовпу.
И кор кутіс усьны, йӧзыс кутісны сійӧс киясӧдыс, шуисны сылы: «Аттьӧ тэныд, бур мамӧй, мый татшӧм пиӧс народлы шуд вылӧ видзӧмыд да быдтӧмыд».
И мамыс гӧгӧрвоис: оз ков бӧрдны, а гордитчыны сылы колӧ татшӧм пинас.
И панъяс нуӧдісны Данькоӧс степӧд казнь вылӧ, кӧрт пома плетьясӧн кучкалісны, орйӧдлісны кусӧкъясӧн сылысь еджыд яйсӧ.
А Данько век муніс и муніс.
И юрсӧ лэптіс вылӧ, быттьӧ видзӧдіс гӧраяс сайӧ, кымӧръяс сайӧ.
Вирыс сылӧн тшӧкыда-тшӧкыда войталіс — тёп-тёп-тёп.
И кытчӧ войтыштліс сылӧн вирыс, сэні и мак заводитліс цветитны, сэтшӧм жӧ гӧрд, кутшӧм вӧлі вирыс.
Вот сійӧ кадсяньыс и заводитіс цветитны муяс вылын мак, медым йӧзыс эз вунӧдны Данькоӧс.
Вот кыдзи, детинка...
Саша кӧрис векньыдик чукля синкымъяссӧ да чуймӧмысла чӧв оліс.
Дум вылас и сійӧ уськӧдіс ассьыс мамсӧ.
Вот быттьӧ вӧтын моз: надзӧник пуктіс ассьыс кисӧ сылы юр вылас, меліа малалыштіс: «Баю-баю-баю-бай!
Тӧвъяс, тӧвъяс, энӧ шувгӧй, менсьым пиӧс эн садьмӧдӧй».
Сӧдз, внимательнӧй синъяссӧ сійӧ веськӧдіс дед вылӧ:
— Дедушка, дедушка, а водзӧ мый?
Дед Макар быттьӧ воис ас садяс, бергӧдчис сылань, вӧрӧдыштіс еджыд уссӧ, лэптіс ӧшйӧм дзор синкымъяссӧ.
Синъясыс сылӧн челядьлӧн моз югнитісны.
— Пом, бур пиӧй, мойдыслы.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд мойдыс, дедушка!
Нэм чӧж ог вунӧд.
Веритӧй сӧвестьлы, ог вунӧд!
— И Саша ӧдйӧ чышкыштіс синъяссӧ.
Дед меліа видзӧдліс тайӧ быдтор тӧдны кӧсйысь кельыдлӧз синъясас.
— А-а, детинка, а шулін — бӧрдны он куж.
— Ме ог бӧрд, меным долыд, дедушка...
Сэтшӧм лӧсьыда сы йылысь шуӧма: и кӧрт пома плетьясӧн кучкалісны, орйӧдлісны кусӧкъясӧн сылысь еджыд яйсӧ, а сійӧ век муніс и юрсӧ лэптіс вылӧ...
И ме эськӧ Данько моз жӧ пыр муні и муні...
А кыдзи водзӧсӧ, дедушка?
И детинка век ӧтарӧ юасис, кыв бӧрся кыв висьталіс мойдсӧ дзоньнас.
Сэсся дед чеччис да шуис:
— Но, бур.
А ӧні, пиук, ветлы Днепр дорӧ, мыссьы, паськӧмтӧ ассьыд пожъяв.
Кӧні тэ сӧмын тадзисӧ няйтӧссьӧмыд?
Мун да регыдджык бӧр лок, гӧгӧрвоин?
Саша быттьӧ друг садьмис, чуймис:
— Лэдзанныд?..
А пышъя кӧ?
— Тэ кӧ морт, а абу зверь, то локтан...
Сідз ӧд?
Саша думайтыштіс.
Сэсся шуис:
— Локта, дедушка.
Веритӧй сӧвестьлы, локта!
Сійӧ эз вунӧдлы сылы сьӧлӧм вылас воысь кывъяссӧ, поговоркаяссӧ, эз вунӧдлы йӧзлысь поступокъяссӧ да вӧчліс на ног.
Ӧні сылы воисны сьӧлӧм вылас дедлӧн кывъясыс: «верит сӧвестьлы».
— Верита сӧвестьлы, — шуис дед.
— Босьт со татысь майтӧг.
Мун.
— И ачыс, бӧрвылас видзӧдлывлытӧг, мӧдӧдчис пасекаӧ.
Дед вылӧ видзӧдігмоз Саша сулалыштіс здук мында, ышловзис:
«Но и тешкодь жӧ тайӧ дед Макарыд.
Днепр дорӧ лэдзис.
Да ме ӧд пыр жӧ верма пышйыны!»
Ёна сёйӧмысла сьӧкыда лолалігтыр Саша надзӧник кутіс довгыны Днепрлань.
Но сэки жӧ керка дорсьыс Саша аддзис ичӧтик гӧгрӧс пызан, код вылын мыйкӧ дзирдаліс.
— Часі, — ловшысӧ пыкӧмӧн вашнитіс сійӧ да кутіс видзӧдны ыджыд стариннӧй эзысь часі вылӧ.
Пызан вылас чурвидзис ещӧ стрелка и сы гӧгӧр — цифраяс.
Сійӧ дӧгадайтчис: шонді часі.
Дед, тыдалӧ, прӧверяйтӧма сы серти ассьыс карманнӧй часісӧ — и вунӧдӧма.
Саша дрӧгнитіс юрас тӧдлытӧг воӧм мӧвпсьыс, ӧдйӧ видзӧдліс гӧгӧр, и сылӧн весиг синъясыс пемдісны: керка дорын сулаліс ружье, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма груша бокӧ.
Саша падмыліс.
Часі и ружье.
Сӧмын думыштны, мый сійӧ, Саша, вермас вӧчны наӧн!
Позьӧ вӧрын ӧтнадлы овны, кыйсьыны.
Позьӧ...
Сійӧ кватитіс часісӧ.
Часіыс быттьӧкӧ сотыштіс сылысь кисӧ.
«Верита сӧвестьлы», — тӧдвылас уськӧдіс дедлысь медбӧръя кывъяссӧ.
Сійӧ дед Макарыслысь, коді сэтшӧм бур сьӧлӧмӧн да лышкыда вердіс сійӧс, мелілунӧн шонтіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Здук мында сійӧ сулаліс, быттьӧ вужъясис муас.
Кык вын вермасисны сыын.
Сэсся сійӧ ӧдйӧ, ӧгырӧс моз, пуктіс часісӧ пызан вылас да кутіс котӧртны, ачыс сотчис яндзимысла, и сійӧ быттьӧ ачыс ассьыс пышйис.
Тэрмасигтыр сійӧ купайтчис да пожъяліс паськӧмсӧ Днепрын, поліс, медым дед оз думышт, мый сійӧ пышйис.
Сы бӧрын, косьмытӧм майкаа, кӧвйӧн кӧрталӧм гача, сійӧ матыстчис дед дінӧ сӧстӧм, долыд:
— Дедушка, мый тэныд колӧ отсыштны?
— Отсышт, — шуис дед.
— Котӧртлы, виноградникысь повзьӧд чавканъясӧс.
Эз на кисьмы виноградыс, а лёк лэбач кокалӧ нин.
Рытӧдзыс Саша отсасис дедлы: ма качайтігӧн бергӧдліс ручкасӧ, садйысь чукӧртіс гылалӧм грушаяс да яблокъяс.
Кор дед думыштіс ӧзтыны бипур, медым пуны кулеш, и эз аддзы истӧг, Саша чургӧдіс сылы ассьыс биаизсӧ да биватшаксӧ.
Дед серӧктіс:
— Техникатӧ тэнсьыд порсь сералас.
Горох царь дырйи на тайӧн пӧльзуйтчылісны.
Миян Днипрогэс орччӧн, а тэ меным биватшак сетан.
И киӧс сэтчӧ ог лякӧсьт.
Корсь мун керкаысь, джаджйысь истӧг.
III глава
ДНЕПРОВСКӦЙ БИЯС
Рытнас найӧ ветлӧдлісны садйӧд.
Саша бергӧдліс сярган, коді сяргис чӧв-лӧняс пулемёт моз.
Дед висьтавліс лэбачьяслӧн да зверьяслӧн оланног йылысь.
И кымын ёнджыка сад весьтӧд пемдіс, сымын югыдджыка лунвылын Днепр весьтын ӧзйыліс кыа.
— Тайӧ нӧ пӧжар, дедушка?
— Абу, тайӧ Днепрогэс.
— И дед друг быттьӧ ловзис.
— Ой, пиук, сэтшӧм, сэтшӧм чудесаяс ме сэтысь аддзылі, мый и думыштны эг кужлы!
Кыдзи пыртісны менӧ сідз шусяна пульт залӧ, кытысянь инженеръяс веськӧдлӧны став Днепрогэснас, ме быттьӧ кынми места вылӧ.
Ме улын и ме весьтын и гӧгӧр ставыс дзирдалӧ, весиг синъясыд доймӧны.
Пӧрччи ме шапкаӧс и шуа: тані мися любӧй дворецысь и храмысь гажаджык да чистӧйджык!
А инженер сералӧ: «тайӧ пӧ, дедушка, и эм наукалӧн храмыс».
И гӧгӧр лампочкаяс, лампочкаяс ӧзйӧны, сюзь син кодь посньыдикӧсь, гӧрдӧсь, турунвижӧсь, кольквижӧсь.
Ва улас сэні, железобетоннӧй камераясын, бергалӧны разнӧй машинаяс, а лампочкаяс ставсӧ-ставсӧ висьталӧны на йылысь.
Сэтшӧм нин сэні, пиук, устройствоыс: бергӧд рогулечкасӧ чальнад — и уліас кутасны грымгыны, жургыны страшнӧй машинаяс.
Днепрлӧн выныс новлӧдлӧ поездъяс, уна сё верст сайса заводъясын бергӧдлӧ станокъяс, пуӧ сталь, сетӧ электричество каръяслы да сиктъяслы.
А аддзылін-ӧ тэ муяс вылысь электроплугъяс?
Ӧштӧг, вӧвтӧг — ачыс плугыс гӧрӧ.
Вот мойдыд!
А сэні ичӧтик ящикас Днепрлӧн выныс, сійӧ и новлӧдлӧ плугсӧ...
И ещӧ мый думыштісны — мӧсъясӧс электричествоӧн лысьтыны...
Видзӧдлы, кутшӧм бур лои важ Днепр: став вынсӧ ассьыс мортлы сетӧ!
Вот кыдзи, Сашко.
Дедлы нимкодь, мый эм кодкӧд сёрнитны.
Дед чувствуйтіс ассьыс нэм помсӧ да пыр ёнджыка и ёнджыка радейтліс ставсӧ, мый вӧлі олӧмас выльторйыс, а выльыс — йӧзас, найӧ уджын — чужліс быд лун.
Сьӧлӧмыс сылӧн радліс.
Сылы окота вӧлі сёрнитны кодкӧдкӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ сёрнитліс ачыс аскӧдыс.
Либӧ панліс сёрни пукӧд:
«Быдман, яблоняӧй?
Быдмы, быдмы, да унджык яблоксӧ сет».
Найӧ пуксисны эжа вылӧ.
Дед окотапырысь висьтавліс Сашалы сійӧ дивӧяс йывсьыс, кодъясӧс чужтіс Днепрогэс, мичуринскӧй саженецъяс йылысь да прививкаяс йылысь, сад йылысь, кодӧс ачыс садитіс.
— Да кодлӧн нӧ эм татшӧм садйыс, кутшӧм миян «Краснӧй партизан» колхозлӧн?
Миян садйын ӧд быдторйыс эм!
А тайӧ дивӧсӧ ӧд ми во кӧкъямысӧн и вӧчим.
А во дас, кызь мысти олӧмыс кутшӧм лоӧ?
— Дедушка, а вермас оз морт стрӧитны сэтшӧм машина, коді эськӧ кымӧръясӧн да тӧвъясӧн веськӧдліс.
— То тэ кытчӧдз воин! — чуймис дед.
— Ставныд ті, томйӧз, сэтшӧмӧсь.
Ставсӧ тіянлы тӧдны да кужны окота.
Эм менам тэ кодь жӧ внук.
Петрик нима.
Тэ моз жӧ быдтор юасьӧ, тӧдны кӧсйӧ.
— Петрик?
— Но да, Петро Антощенко.
Газетаын сы йылысь гижлісны.
Пионеръяс пиысь сійӧ медся уна шепсӧ ӧктіс.
Сідзкӧ, шуан, веськӧдлыны кымӧръясӧн да тӧвъясӧн?
— И думайтыштӧм бӧрын ӧтветитіс: — Да, детинка, морт вермӧ веськӧдлыны быдторйӧн.
Мортыд быдтор вермӧ...
И меным, Сашко, кувнытӧ абу окота.
Ой, абу окота!..
Сэтшӧм олӧм лои — дивӧыд кутас!..
Тӧда ме ӧти крестьянинӧс — Денис Лысенкоӧс.
Нинӧмӧн оз торъяв мукӧдсьыс — сэтшӧмъясыд миян уна миллион.
А пиыс сылӧн, Трофим, академикӧн лои и став свет пасьтала прославитчис, гӧгӧрвоан?
А панлӧн вӧвлӧм батрачка, миян Маруся Недоля, правительствоса членӧн лои.
Да мый и шуны!..
Миян учительница Василина Игнатьевна списокӧ гижалӧма знатнӧй йӧзсӧ, кодъяс петісны народ пӧвстысь.
И мыйта Трофим кодь да Маруся кодь йӧзыс!
Вот ме кывза-кывза миян йӧз йылысь и гордӧй лоа.
Гӧгӧрвоан, кутшӧм вынаӧсь ми лоам?
Да тэ, детинка, ещӧ нинӧм на и он гӧгӧрво.
— Гӧгӧрвоа, дедушка.
— Главнӧйыс мый?
Морт лоӧ пыр мичаджык да ёнджык.
Войдӧр, например, гӧля олысь нэм чӧжыс мырсис нянь кусӧк понда.
И ми войдӧр панъяслы сідз уджавлім, мый синъясным гудыртчывлыны, а бур кыв эг кывлӧй, да ещӧ урядникъяс да стражникъяс пиняд сетавлісны.
И шог вӧлі сьӧлӧм вылад.
А ӧні кӧть кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын тэ кӧзяин и нимкодясян быдторйӧн.
Вот кыдз, детинка.
А мыйта дивӧ садъясын лоӧ во дас мысти, сідзи кӧ кутам уджавны, кыдзи Мичурин велӧдіс!
Саша кутіс думайтны знатнӧй йӧз йылысь, кодъяс петісны народ пӧвстысь.
Сэсся шуис дедлы, мый и сійӧ знатнӧй рӧдысь жӧ.
Бабушкаыс висьтавлывліс сылы, мый сылӧн прадедыс, Матросов, вӧлӧма тані Запорожьеын медся бур новокодацкӧй лоцманӧн.
Сійӧ зэв бура нуӧдавлӧма суднояс став косьяс вомӧн, весиг Ненасытец нима медся страшнӧй кось вомӧн, кӧні пуысь, ызгысь буранъяс чагторъясӧдз жугӧдлывлыны корабльяссӧ гранитнӧй скалаясӧ.
Бур морт вӧлӧма прадедыс.
Багатыр кодь ён.
И уджсӧ ассьыс бура тӧдӧма.
Днепрлӧн кӧзяинӧн йӧзыс шулӧмаӧсь сійӧс.
Сысянь и овыс налӧн заводитчӧма.
И ещӧ вӧлі знатнӧй Матросов, коді 1905 воын Матюшенкокӧд ӧтлаын кыпӧдіс «Потёмкин» броненосец вылын восстание.
Но сыкӧд лои сійӧ жӧ, мый и прадедыскӧд, — катаргаын мучитісны.
Мый нӧ, и сійӧ, Саша, вермас лоны знатнӧй мортӧн да добитчыны сійӧс, мый йылысь висьталӧ дед Макар.
— А ме вот, дедушка, зэв, зэв ёна кӧсъя путешествуйтны.
Ті кывлінныд Тибет йылысь?
А Алмазнӧй гӧра йылысь кывлінныд?
Энӧй?
И Кавказын и Крымын энӧ вӧвлӧй?
Энӧй?
А ме вот кӧсйи путешествуйтыштны, кӧсйи и... воши.
— Вошин? — шпыньмуніс дед.
— Тэ морт, а абу ем.
Морт миян оз вермы вошны...
Аттӧ кутшӧм путешественник!
Перекати-поле тэ, а абу путешественник.
А кор кутан велӧдчыны да гырысьджыкъяслысь кывзысьны, и тэ лоан знатнӧй мортӧн.
Ло сӧмын Данько кодь смелӧн да честнӧйӧн.
Да, сэтшӧмӧн ло!
Паськыд юлӧн пемыд, быттьӧ бархатӧн вевттьӧм берегъяс пӧлӧн дзирдалӧны бияс.
Сэні — ӧні тыдавтӧм сиктъяс, кытчӧ тожӧ пырӧма Днепрлӧн выныс.
Ю вылас кӧнсюрӧ вералісны кельыдлӧз дзирдалысь визьяс.
Ю дорсянь ӧвтыштіс ыркыдӧн.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь, чӧв-лӧнь.
Сӧмын унзільпырысь век на чирксісны чиркъяс да муяс вылын горӧдлывлісны перепелъяс да ю дорын чибисъяс.
Ю весьтын друг кутіс юравны Днепр кодь жӧ паськыд сьыланкыв:
<ukr>Солнце низенько, вечир близенько,</ukr>
<ukr>Спишу до тебе, лечу до тебе,</ukr>
<ukr>Моё серденько.</ukr>
Дед шпыньмуніс:
— Пыжъясӧн стансянь сиктӧ кывтӧны нывъяс да зонъяс.
Оз кӧсйыны, дышъясыд, буса туй кузя подӧн — пыжӧн кывтӧны...
Но, мунам, внук, керкаӧ.
Бипур ӧзтам, рытйысьыштны, а сэсся водан керкаӧ турун вылӧ.
Шебрӧда тэнӧ ыж ку пасьӧн, небыд, шоныд лоӧ.
Думыштчӧмӧн Саша видзӧдіс Днепр вылӧ.
Тӧлысь югӧр улын кывтісны пыжаяс, быттьӧ цветъясысь вӧчӧм діяс.
Нывъяслӧн моздортырыс вӧліны цветъяс и юр выланыс — венокъяс.
Сэсся сійӧ видзӧдліс лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъяс вылӧ да пыдісянь ышловзис:
— Ой, кутшӧм лӧсьыд тані, дедушка!..
Оз, унмӧй менам оз на лок, ме сёрнитышта тіянкӧд.
Позьӧ?
IV глава
КРУТ БЕРГӦДЧӦМЪЯС
А мӧд луннас «Краснӧй партизан» колхозысь мӧдӧдісны фрукты тыра ящикъяс — подарок подшефнӧй детскӧй домлы, коді вӧлі сэні матын дачаын.
Дед Макар пӧшти эз узь тайӧ вояс.
Узис сійӧ, вообще, кыдзи ачыс шуӧ, пӧрысь петук моз кокньыда.
abu
Тайӧ войнас дедлы юрас воисны тӧждысян думъяс.
Тӧрыт на сылӧн лои решение — мӧдӧдны батьтӧм-мамтӧм детинкаӧс детскӧй домӧ.
Но сійӧ эз тӧд, кыдзи действуйтны тайӧ аслыс нога делӧас.
Мырдӧн ыстыны асныра гӧстьӧс оз позь — пышъяс.
Такӧдны?
Но кутшӧм кывъясӧн?
И эновтны батьтӧм-мамтӧм детинкаӧс, лэдзны сійӧс ас вӧля вылас дед тожӧ эз вермы.
abu
Муртса на кутіс югдыштны, дед пасьталіс ыж ку пась, пуксис узьысь Саша дорӧ да пукаліс асывбыд, гӧгӧр думайтіс ассьыс думсӧ да гадайтіс, мый виччысьӧ олӧмас детинкасӧ.
Кинас ӧвтыштлӧмӧн дед повзьӧдліс лэбачьясӧс, кодъяс вывті гораа дзользисны-чирзісны матігӧгӧрын, и ачыс зілис не кызӧдны, медым не садьмӧдны тайӧ бокӧвӧй детинкасӧ, кодӧс кутіс радейтны рӧднӧй внуксӧ моз жӧ.
Со и шонділӧн медводдза зарни югӧръясыс сявкнитісны нин керкаӧ, а дед век на пукаліс, видзӧдіс спокойнӧя узьысь Саша вылӧ да ышлолаліс.
Кор доддьӧ кутісны сӧвтны фрукты тыра ящикъяс, дед видзчысьӧмӧн садьмӧдіс сійӧс, отсаліс мыссьыны, сыналіс ас вӧчӧм пу сынанӧн сылысь пратьмӧм юрсисӧ.
И сӧмын завтракайтігӧн дед кутіс дӧжнавны, а сэсся видзчысьӧмӧн заводитіс сёрнитны сы йылысь, мыйысь сэтшӧм ёна висис сылӧн сьӧлӧмыс.
— Найӧ сэні, басурманъяс, чеччалӧны и оз тӧдны, мый ми налы гӧснеч дасьтам. — Дед мудера довкнитіс юрнас додь вылӧ, кодӧс сӧвтісны неылын.
— А кодлы тайӧ, дедушка? — юаліс тӧждысьтӧм, нимкодь Саша.
— Да сэтшӧм жӧ юр вундысьяслы, кутшӧми и тэ — детскӧй домса челядьлы.
Ми налы сэтчӧ и быдсямапӧлӧс пуктасъяс и фруктыяс, и ма, и виноград ысталам, мед сёясны на здоровье.
Ӧні найӧ дачаад панъяс кодьӧсь.
Да, ме бура тӧда, кыдзи овлісны панъяс.
Миян детскӧй домса челядь, кӧть и батьтӧм-мамтӧмӧсь, а олӧны князьяс моз.
Налӧн сэні асланыс и яхтаяс, и клубъяс, и оркестръяс, и театръяс...
Да мый и шуны?
Ме со и батьмам дорын быдми, а зэв гӧль вӧлі и нянь тор вылӧ новлӧдлі синтӧм корысьясӧс, а детдомын и сёяныс пӧтӧс, и кӧм-паськӧмыс чистӧй, и разнӧй наукаясӧ сэні велӧдӧны.
Дед сэтшӧм лӧсьыда висьтавліс детскӧй дом йылысь, мый Сашалӧн вежалӧмысла кутісны югъявны синъясыс.
Дедлы сюри стрӧка, и сійӧ видзчысьӧмӧн сӧветуйтіс:
— А мый, пиукӧй, гашкӧ, и тэныд бурджык лоӧ, сэтчӧ кӧ мунан?
Гӧгӧрвоан, Сашко?
Мун сэтчӧ, сьӧлӧмшӧрӧй.
Тэ ӧд батьтӧм-мамтӧм, некодлысь тэ и мелі кывсӧ он кывлы.
Сэні и быдман, и учёнӧйӧн лоан.
Сашалы первой лои нимкодь.
Но думайтыштӧм бӧрын сійӧ шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Оз примитны менӧ.
— Кыдзи сідзи оз примитны?
— Менам абу некутшӧм документ.
Дед Макар думыштчис: да, абу кокни документъястӧгыд морттӧ тӧдмавны.
Но сэки жӧ сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавны:
— А тэ, пиук, гӧгӧрвоан, мый сэтшӧмыс шефлӧн рекомендация?
Аддза — он гӧгӧрво.
Ми кӧ, колхоз, детдомса директорыслы шуам тэ йылысь кыв, сэки примитасны.
Саша ышловзис: сылысь сьӧлӧмсӧ йирис вошӧм Тимошка вӧсна тӧждысьӧм да кыскисны ас дінас путешествиеяс.
— Дедушка, а меным зэв окота волыны разнӧй крайясӧ.
— Дугды сы йылысь думайтнытӧ, Сашко, — стрӧга шуис дед.
— Ичӧтика быдмыштан, тӧлквыв пуксян, сэки и кутан ветлӧдлыны свет пасьта, а ӧні пропадитан.
Саша думыштіс: «Ме ӧд заводитлі нин путешествуйтны.
Но кутшӧм нӧ сійӧ путешествие вагонувса ящикын?
Дерт, бур сьӧлӧма дед Макар лёктор вылад оз велӧд».
А дед велӧдіс нин колхозса председательӧс:
— Да висьтав директорыслы, мый ме ачым, дед Макар, тшӧкті примитны детинкасӧ.
Висьтав: став колхознаным рекомендуйтам.
Саша прӧщайтчис дедкӧд.
Шогпырысь нюмъялігтырйи сійӧ кайис доддяс да пуксис турун вылӧ яблокъяс да грушаяс тыра ящикъяс сайӧ.
Сложнӧй чувствояс шымыртісны сійӧс, кор доддьыс вӧрзис: синва петтӧдзыс жаль вӧлі эновтны тайӧ садсӧ да дедсӧ, кодкӧд ӧтлаын вӧлі колльӧма вунӧдны позьтӧм минутаяс, и кыскис нин ас дінас, корис сійӧс тӧдтӧм выльторйыс, коді виччысис сійӧс детскӧй домын.
Мунісны Днепрлӧн джуджыд берег пӧлӧн.
Сылӧн паськыд, шонді водзын дзирдалысь от вывтіыс кывтісны пароходъяс, пыжаяс, и сэсянь кылісны гажа гӧлӧсъяс.
Ылын югъялісны Днепрогэслӧн строениеясыс.
Ӧні сэні ставыс кажитчис ляпкыдӧн, ичӧтджыкӧн да тупкысьӧма эзысь рӧма руӧн.
Эз веритсьы, мый войнас сэтысянь степь пасьтала паськавлісны бияс.
Гӧгӧр ылӧдз тыдалісны помтӧм-дортӧм степьяс.
Тӧрытъя моз жӧ кыліс уборочнӧй машинаяслӧн — комбайнъяслӧн, сноповязалкаяслӧн — сяргӧмыс.
Кор доддьыс кутіс лэччыны балкаӧ, кӧні быдмис кудриа вӧр, ӧвтыштіс асъя ыркыдӧн, а лэбачьяслӧн гажаа дзользьӧмыс вевттис степнӧй звукъяссӧ.
Сашалӧн вӧлі бур настроение.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм ёртъясӧс аддзас детскӧй домысь, кыдзи кутас накӧд ворсны, купайтчыны, котравны вӧрӧд.
Ӧні сійӧ кутас овны дзик мӧдногӧн, бура, сідзи, кыдзи велӧдіс дед Макар.
Вӧрысь Саша регыд аддзис детскӧй домлысь лагерь: турунъясӧн да цветъясӧн украситӧм ӧкуратнӧй керкаяс, еджыд палаткаяс, лыаӧн киськалӧм рӧвнӧй туйяс, еджыд майкаа да лӧз трусика воспитанникъясӧс.
Сьӧлӧм вылас сылы лои сэтшӧм долыд, мый сійӧ эз вермы терпитнысӧ да чеччыштіс додьсьыс: «Кутшӧм лӧсьыд тані!»
Директорыс лагерас эз вӧв, и Саша ачыс кутіс юасьны челядьлысь, кӧні сійӧ.
Коркӧ сэсся Пётр Лукич мыччысис нӧрыс йылын, и Сашалӧн сьӧлӧмыс кутіс зэв ёна тіпкыны.
Гӧна кузьчышъян пельпом вомӧныс ӧшӧдӧмӧн директор локтіс ю дорсянь.
Сашалы воисны сьӧлӧм вылас и гожъялӧм чужӧмыс сылӧн, и табак тшын дука кузь ускыс, и весиг гажаа лӧсталысь куш плешкыс.
Волнуйтчигтыр, терпеньетӧг Саша виччысис, кор колхозса председатель да директор сёрнитісны сы йылысь, и зэв нимкодь лои, кор Пётр Лукич висьталіс сылы, мый сійӧс примитӧма детскӧй домӧ.
Лагерын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый Саша регыд вунӧдіс аслас неудачнӧй путешествие йылысь.
Сійӧ чукӧртіс гербарийӧ быдмӧгъяс, зілис не вунӧдны гагъяслысь, лэбачьяслысь нимъяссӧ, рисуйтіс Днепр: сійӧ кӧсйис, медым эськӧ рисунок вылас ваыс дзирдаліс ловъя моз.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны пионерскӧй зорияс, волнуйтана беседаяс, бипур дорын ворсӧмъяс да сьылӧмъяс.
Сійӧ дась вӧлі лун и вой коллявны ю дорын.
Войнаӧн ворсігӧн сійӧ командуйтіс аслас «торпеднӧй катерӧн», виччысьтӧг уськӧдчыліс противник вылӧ, добивайтчис, медым «катерыс» ветліс лэбач моз ӧдйӧ да пелька.
Гордитчӧмӧн сійӧ казьтыліс Матросовскӧй рӧдысь петӧм знатнӧй йӧз йылысь бабушкаыслысь висьталӧмъяссӧ да кӧсйис лоны морякӧн.
Сэсся детскӧй дом бӧр муніс карӧ.
И сэні овны вӧлі сідзжӧ интереснӧ да лӧсьыд.
Но Сашалӧн сьӧлӧмыс висис ӧтитор понда: тайӧ дойсӧ сійӧ тӧдіс сӧмын ачыс.
Сійӧ вӧлі самолюбивӧй да гордӧй и зэв ёна переживайтіс, кор ӧта-мӧдныскӧд дружнӧя олысь челядь пӧвстысь кодкӧ укӧрайтліс сійӧс, мый сійӧ неважӧн на брӧдяжитіс.
Сэки сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ӧткаӧн.
Но челядь асьныс зэв ёна вӧйплісны найӧс, коді укӧрайтліс, и Сашалӧн воддза олӧм йылысь дугдісны казьтывны.
Сійӧ дзикӧдз успокоитчис.
Тадзи ньӧти тӧждысьтӧг Саша оліс детскӧй домын воысь дырджык.
Сэсся видзӧднысӧ быттьӧ зэв ичӧтик событие кежӧдіс сійӧс туй визьсьыс.
Столӧвӧйысь воши шоколад плитка.
Директор корис Сашаӧс кабинетас:
— Висьтав, мый тэ босьтін.
Тэ сэні бергалін.
Саша весиг дрӧгнитіс тайӧ кывъяссьыс.
Директор инмӧдчис медся ёна дойманінас: но, да, сылы, Матросовлы, оз веритны, тані сійӧс век на лыддьӧны бокӧвӧй мортӧн, брӧдягаӧн, коді вермас вӧчны быдтор...
— Ме эг босьт, — надзӧник шуис Саша.
— Веритӧй сӧвестьлы, эг босьт, — торйӧдлӧмӧн шуис сійӧ дед Макарлысь кывъяссӧ, кодъяс сылы лоины клятва кодь жӧ тӧдчанаӧсь.
— Мыйла тэ соссян?
Он кӧ кӧсйы меным висьтавны, то ковмас ассьыд мыжтӧ висьтавны линейка вылын став челядь водзын.
— Кыдзи ті верманныд не веритны сӧвестьлы?
— горӧдіс Саша и скӧрмӧмысла синваыс брызьнитіс сы синъясысь.
Саша зэв ёна скӧрмис ас вылас, мый «синва лэдзис», ӧдйӧ бергӧдчис да пышйис.
Скӧрйывсьыс сійӧ дыр шӧйтіс карса уличаяс кузя.
И кор лёкиник паськӧма кык детинка нуӧдісны сійӧс мунны накӧд Волга вылӧ, Саша пӧшти нинӧм думышттӧг сӧгласитчис:
— Да, меным тіянкӧд пӧпуттьӧ.
Кӧнкӧ Уралын олӧ менам тётя.
Дедлӧн мелілун бӧрын, кодӧс сійӧ эз вермы вунӧдны, сылы окота лои имеитны ассьыс рӧдня.
Сійӧ думайтіс, мый тётяыс сылӧн сэтшӧм жӧ бур, кутшӧм вӧлі аслас мамыс.
А оз кӧ удайтчы аддзыны тётясӧ, — абу страшнӧ: детскӧй домъясыд ӧд быдлаын эмӧсь.
Кор вой кежлас Саша эз лок детскӧй домӧ, ставныс кутісны тӧждысьны.
Асывнас директор дінӧ бӧрдігтыр локтіс нывка:
— Пётр Лукич, Саша абу мыжа.
Ме ставас мыжа.
Вывті ёна радейта юмовтӧ.
Ме босьті шоколадсӧ, — бӧрдігтыр шуаліс сійӧ.
— А Саша абу сэтшӧм...
Ті онӧ тӧдӧй сійӧс: сійӧ гордӧй.
Директор кӧрис плешсӧ: воспитательлӧн ӧшибка — медся страшнӧй ӧшибка.
Сійӧ вермас калечитны морттӧ.
Тайӧ случайсӧ казьтылігӧн уна вой эз узь Пётр Лукич.
Дерт, шоколадыс сылы эз вӧв жаль, — сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор — воспитанникыслысь, коді босьтіс шоколадсӧ, душевнӧй чистота.
Но ӧшибкасӧ исправитны эз позь.
Саша Матросовӧс корсисны быдлаысь, но сідзи эз и аддзыны.
V глава
ВЫЛЬ СЕМЬЯ
Сашаӧс вайӧдісны Уфимскӧй детскӧй воспитательнӧй колонияӧ апрель помын.
Ёна нин шонтіс шонді.
Гажаа жургисны шоръяс.
Оврагъясын сыліс шолля сьӧдӧдӧм лым, а мылькъяс вылын вежӧдіс нин турун, мыччысьӧмаӧсь дженьыдик виж ӧтка цветъяс — мать-и-мачеха.
Колонияын джуджыд мыльк вывсянь сійӧ видзӧдліс гӧгӧр.
Сы син водзын тыдовтчисны ылысса видзьяс, сьӧд, но муртса-муртса вежӧдны заводитӧм вӧръяс, ойдӧм юяс — Белая да Уфимка.
Шондіа небесаын — турияслӧн чуксалан горзӧм, ыбкайяслӧн торжествуйтысь сьылӧм.
Саша шога чукыртліс чужӧмсӧ, вежалӧмпырысь видзӧдіс лэбысь турияс вылӧ.
Эз ло сідзи, кыдзи сійӧ чайтіс.
Детскӧй домысь сійӧ муніс чорыд решениеӧн — корсьны Уралысь тетя Аняӧс.
Но сы дінӧдз Саша сідзи эз и во.
Сы водзын воссисны уна интереснӧй туйяс, и Саша заводитіс шӧйтны свет пасьта выль ёртъяскӧд.
Найӧ шуисны путешествуйтӧмӧн ассьыныс брӧдяжитӧмсӧ.
Ӧні сылы тӧдвылас уси ӧти рыт, кор Саратовын, Чапаевскӧй улича вылын, сійӧс кутіс милиционер.
Волга сайсянь кыссис рӧмыд.
Рытыс вӧлі сэзь да ыркыд.
Пельӧс сайсянь шочиника ӧвтыштліс кӧдзыд тӧв.
Саша дрӧгнитлывліс.
Сійӧ вӧлі кокни паськӧма: ичӧтик пинжак, матросскӧй тельняшка, кепка, таляссьӧм тяпи.
Сьӧкыд вӧлі Сашалӧн сьӧлӧм вылас.
Ӧд сійӧ кӧсйис ичӧтика путешествуйтыштны, медым унджык тӧдны, а ас тӧдлытӧгыс лои беспризорникӧн да веськалі колонияӧ.
Сійӧ гажтӧмчис тані.
«Всё равно пышъя, — думайтіс сійӧ, — тӧдмала бура ставсӧ и пышъя.
Нинӧм тані менӧ оз вермы кутны.
Шландайтышта свет вывті, быдтор аддзыла, а сэсся ачым муна детдомӧ либӧ пыра заводӧ уджавны».
Сійӧс мӧдӧдісны школаӧ велӧдчыны да мебельнӧй фабрикаса слесарнӧй цехӧ — урокъяс бӧрас уджавны.
Школаын учительница Лидия Власьевна меліа юаліс сылысь:
— Батьмамыд тэнад эмӧсь, пиук?
— Ачыс сійӧ олӧ ӧтнас.
Мужиксӧ — большевикӧс — гражданскӧй война дырйи виӧмаӧсь белӧйяс, а ӧтка пиыс неважӧн доброволецӧн мунӧма Краснӧй Армияӧ.
И ассьыс став мам мелілунсӧ да радейтӧмсӧ сійӧ зілис сетны воспитанникъясыслы.
— Мый нӧ тэ он ӧтвечайт?
Сійӧ чӧв оліс.
Грубӧй лои беспризорничайтігад, и йӧз дінӧ кутіс относитчыны недовериеӧн.
Сылы кажитчис, мый сійӧс, пропащӧй мортӧс моз, быдӧн жалитӧны либӧ весиг зывӧктӧны.
Сійӧ сетіс аслыс кыв пышйыны колонияысь и эз кӧсйы ылӧдчыны да пӧръясьны, а сы вӧсна зілис кыдз позьӧ этшаджык сёрнитны.
Лидия Власьевна ышловзис: оз кокни ло велӧдны да воспитайтны тайӧ выль мортсӧ.
Но мый нӧ, сы ки пыр эз нин этша татшӧмъясыд прӧйдитны.
Колонияӧ найӧ волісны няйтӧсь, киссьӧм-ротйысьӧм паськӧмаӧсь, грубитісны, мукӧд дырйиыс буянитлыны, а некымын во мысти колонияысь мунлісны унджыкысьсӧ настоящӧй йӧзӧн.
Кутшӧмӧн жӧ лоас тайӧ веськыд, недоверчивӧй видзӧдласа йӧзысь-мортысь ӧтдортчысь детинкаыс?
Цехын Матросов медводдза луннас жӧ пинясис слесарь Брызгинкӧд, код дінӧ сійӧс сувтӧдісны подручнӧйӧн.
Веськыда кӧ шуны, воспитанник Брызгин чувствуйтіс асьсӧ начальникӧн да асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн кутіс велӧдны выль мортӧс, кыдзи пӧльзуйтчыны мӧлӧтӧн, зубилӧӧн, кор да кутшӧм инструмент мыччыны сылы, Брызгинлы.
Сашалы зэв эз вӧв сьӧлӧмсьыс выполняйтны приказъяс нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм, но асьсӧ вылӧ пуктысь детинкалысь.
И кор сійӧ укӧрайтӧмӧн шуис Матросовлы, мый сійӧ омӧль подручнӧй, сӧмын весьшӧрӧ нянь сёйӧ, Матросов скӧрмис:
— Ачыд ныр увсьыд он куж чышкынытӧ, а командуйтан.
Ог кут кывзысьны.
Брызгин норасис мастерлы.
Слесарно-механическӧй цехса дзор, омӧлик мастер, Сергей Львович, матыстчис Матросов дінӧ:
— Мый шогсян?
Гашкӧ, кодкӧ ӧбидитіс тэнӧ?
Матросов эз вермы терпитны, кор сійӧс жалитлісны, дорйылісны.
Мастер йылысь челядь шулісны сылы: «Тӧдӧ-уджсӧ, но стрӧг, коді сюрас — утюгӧн дорысь бурджыка гладитас».
А Саша кӧсйис петкӧдлыны челядьлы, мый сійӧ некодысь оз пов.
— Жалитыштны кӧсъянныд? — лӧгпырысь видзӧдліс сійӧ мастер вылӧ.
— Ог вермы терпитны, кор жалитӧны.
Зывӧк.
— Кутшӧм йӧрш!
Гордостьыд тэнад эм, а невежественнӧй гордецыд майтӧг быгйысь пӧльтӧм гадь кодь жӧ.
Первой умтӧ чӧжышт, пӧлезнӧй удж вӧч, сэки и гордитчы.
А тэ ещӧ кык пу костӧ на и вошан.
Матросов бергӧдчис мӧдарӧ, нурбыльтіс:
— Колӧ меным тіян велӧдӧмныд, кыдзи варышлы сийӧс!
И сідзи ог матӧ во.
Орчча верстакъяс дорын сулалысь челядь серӧктісны: «Жель кодь детинкаыс!»
Мастер букыштчӧмӧн вӧрӧдыштіс чуньнас дзор уссӧ.
Зумыш синкымъяс увтіыс скӧра видзӧдліс выль морт вылӧ:
— Но, вот мый.
Эг жалитны — велӧдны тэнӧ локті.
Веськыда синмад шуа — няньчитчыны, корны ог кут.
А кӧсъян кӧ лоны мортӧн — велӧдчы, уджав честнӧя; быдторйын отсала.
Он кӧ кут кывзысьны — вӧтла цехсьыс.
«Тешкодь старикыс», — думыштіс Матросов.
— Мӧлӧтӧн кужан вӧдитчыны? — юаліс мастер.
— Кыдзи? — подозрительнӧя шпыньмуніс Матросов, чайтіс, мый мастер сералӧ сы вылын.
— Буретша индӧм ӧти точкаӧ мӧлӧтӧн веськалӧм...
Челядь, мыйкӧ виччысигтыр, видзӧдісны асныра выль морт вылӧ.
Матросов эз кӧсйы янӧдны асьсӧ:
— Ыджыдтор тай, «ӧти точкаӧ»!
Сёрниыс оз сулав!
Нӧ мастер пыр жӧ казяліс, мый выль морт киын мӧлӧтыс оз кывзысь, да первой тшӧктіс сылы кучкавны пу мӧлӧтӧн пу колодаӧ.
— Тайӧ сералӧм! — скӧрмис Матросов.
— Абу, бура да стӧча кучкавны велӧдӧм.
Матросов недыр зэв ёна кучкаліс мӧлӧтӧн, а ачыс синбӧжнас видзӧдлывліс челядь вылӧ да кывзысис, оз-ӧ серавны найӧ.
Но челядь ноксисны асланыс уджнаныс да сӧмын шочиника висьтавлісны ӧта-мӧдныслы гӧгӧрвотӧм кывъяс.
Брызгин, тыдалӧ, торъя ёна ошйысис наӧн: «рейсмус»,* «крейцмейсель»,* «микрометр»,* — дугдывтӧг шуаліс сійӧ.
* Рейсмус — металл либӧ пу дорӧд визьяс нуӧдан инструмент.
* Крейцмейсель — металл вундалан инструмент.
* Микрометр — зэв посньыдик величинаяс мерайтан инструмент.
Саша скӧрысь бугжылясис Брызгин вылӧ, а думсьыс вежаліс сылы.
Кадысь кадӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм инструментӧн мерайтігтыр Брызгин зэв мичаа да кужӧмӧн обрабатывайтіс напилокӧн кутшӧмкӧ деталь.
Кор мастер петіс, Матросов пыр жӧ уськӧдчис Брызгин вылӧ:
— Доносчик, норасьны думыштін!
Ме тэнӧ сідзи велӧда — нэмыд кутан помнитны!
— И ырыштчис мӧлӧтнас.
— Тэ вывтісӧ эн скӧрав! — ӧлӧдӧмӧн кутісны ызгыны челядь.
— Брызгин прав.
Сысянь удж требуйтӧны.
Сэки Саша заводитіс эльтны Брызгинӧс: «Мастерӧ пуксьӧ, а ачыс муртса на недель уджалӧ...»
Но челядь и ӧні эз сувтны сы дор.
Кодкӧ серам могысь юаліс:
— А ачыд мый кужан?
Сӧмын кывнад больгыны?
Матросов шыбитіс мӧлӧтсӧ:
— Ог кут пуӧн пуӧ кучкавны!
Мастерскӧйын серӧктісны.
Виктор Чайка — старӧстаыс сійӧ корпуссьыс, кытчӧ овмӧдчис Матросов, — кӧсйис шуткаӧн сибӧдны сійӧс ас дінас:
— Пуӧн пуӧ, шуан? — мигнитігтырйи пыркнитіс сійӧ еджыд юрсисӧ.
— Тайӧ, другӧ, первой технологическӧй операция.
Колӧ ставсӧ вочасӧн.
А то тэ зэв нин тэрыб.
Он-ӧ сразу кӧсйы босьтчыны циклоидальнӧй зацепление дінӧ?
— И тэ сералан ме вылын? — пузис Матросов да скӧр синъясӧн юр вывсяньыс кок улӧдзыс видзӧдліс скӧрмӧдысь вылӧ.
Виктор Чайка быдса юрӧн вӧлі ыджыдджык, вылысса вомдор весьтас сылӧн устор нин тӧдчыштіс и, тыдалӧ, мый сійӧ ёнджык Сашаысь, но Саша эрыштчыліс сы вылӧ:
— Виччысь, а то и тэныд сюрас!
— Либӧ мед прямоугольнӧй призма пилитас, — шуис Брызгин, банбокъясыс сылӧн польдчисны и сійӧ прысьнитіс-серӧктіс.
Ӧбидаысла Матросов эз вермы лолыштнысӧ.
Гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ сійӧ чайтіс серамӧн.
— Но, тырмас шмонитны! — лӧз синъяснас Матросов вылӧ видзӧдігтыр бурысь шуис Виктор Чайка.
— А тэ эн пу кунва пельса моз да эн лэптысь.
Тэ сэтшӧм вылӧ асьтӧ пуктан, быттьӧ лоӧмыд нин квайтӧд разряда слесарӧн, а ачыд муртса на кык чунь судтаӧн и джуджыдджык верстакысь.
Велӧдчы, отсалам!
Но Матросов эз нин вермы кутны асьсӧ.
— Оз ков меным тіян отсӧгныд! — горӧдіс сійӧ да котӧрӧн петіс цехысь.
Рытнас Матросов гажтӧмысла пырис клубӧ. Сійӧ чуймис, кор аддзис, кутшӧм гажаӧсь да тӧждысьтӧмӧсь вӧліны воспитанникъяс.
Виктор Чайка сэтшӧм сьӧлӧмвӧрзьӧдана ворсіс баянӧн, мый, сылысь кывзігӧн, ставныс быттьӧ кынмылісны места выланыс.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн кутіс кывзыны и Саша..
— Зэв лӧсьыд, Чайка!
Бура ворсан, Витька! — горзісны гудӧкасьысьлы.
Сэсся Еремин, паськыд черлыяса детинка, зэв бур рассказчик, выдумщик да чтец, висьтавліс мойдъяс, лыддис, ворсіс Крыловлысь басняяссӧ.
Челядь сералісны.
А мӧд пельӧсын Брызгин петкӧдліс челядьлы витрина вылысь ассьыс да йӧзлысь рисунокъяссӧ.
— Вот и ноксьышті, вот и ноксьышті, — норасис чангыль ныра детинка, — некыдз оз артмы Белая юлӧн ваыс, кор сійӧ, гӧгӧрвоан-ӧ, дзирдалӧ шонді водзын.
Но, кыдзи Айвазовскийлӧн море ворсӧ либӧ Куинджилӧн — тӧлыся войӧ Днепр.
А веж коз пуяс вылас лымйыс — мича...
Еджыд-еджыд, весиг синъясыд доймӧны.
Вежалігтыр Саша кывзіс.
Тайӧ челядьыслы быдлаын лӧсьыд — и цехын, и школаын, и клубын.
Сӧмын сійӧ некодлы абу колана, некысь места аслыс оз вермы аддзыны.
А коркӧ и сійӧ рисуйтіс Днепр и кӧсйис, медым ваыс дзирдаліс ловъя моз.
Брызгин казяліс сылысь ӧтдортчӧмсӧ, да меліа корис ас дінас, быттьӧкӧ найӧ эз и пинясьлыны:
— Мый нӧ сэтчӧ пельӧсас дзебсьӧмыд?
Лок видзӧд миянлысь рисунокъяснымӧс.
Но Саша скӧра вочавидзис:
— Зэв тай меным окота тэнсьыд пырӧмтӧ видзӧдны!
— И бергӧдчис гудӧкасьысьлань.
Виктор Чайка ворсіс баянӧн да нюмъялігтыр шуда синъясӧн видзӧдіс челядь вылӧ, быттьӧ юаліс: да гӧгӧрвоӧны-ӧ найӧ сьыланкывйыслысь мичаа став юргӧмсӧ?
Видзӧдіс сійӧ и Саша вылӧ, сьӧд сатин дӧрӧмыслӧн восьса кусыньтӧм юрйылыс вылӧ, и визя матросскӧй тельняшкаыс вылӧ, коді тыдаліс дӧрӧм увсьыс.
Сылы вӧлі любӧ, мый Саша сэтшӧм бура кывзӧ музыкасӧ.
Со найӧ паныдасисны синъяснас, и Чайка дугдіс ворснысӧ да мигнитіс:
— Гортад моз ов, зонка.
Мый стенсӧ пыкан?
Матӧджык татчань лок!
Саша нинӧм эз шу.
Чайка пыркнитіс юрсисӧ, топӧдіс банбоксӧ баян бердас и сьылігтырйи бара заводитіс ворсны:
<rus>Выйду ль я на реченьку,</rus>
<rus>Выйду ль я на быструю...</rus>
И Саша бара кутіс кывзыны.
Друг кыліс пельтӧ чунӧдана шутёвтӧм.
Ӧдзӧс дорын тыдовтчис ичӧтик былькъёв синъяса да вызывающӧя нюмъялысь, паськыд, письтиӧсь чужӧма кыз детинка.
— Эн мешайт, Клыков, эн шутьляв! — горӧдісны сы вылӧ челядь.
— Игнат Клыков некор на некодысь эз повлы, — кыз гӧлӧсӧн шуис укшаль детинка.
— Сідзи ӧд, Жак Паганель?
— Сідзи, ми сэтшӧмӧсь! — водзӧ котӧртыштӧм бӧрын леститчӧм сямӧн горӧдіс гӧрд юрсиа косіник детинка.
Саша пыр жӧ тӧдіс ассьыс вӧвлӧм спутниксӧ, Тимофей Щукинӧс, но сылы эз во сьӧлӧм вылас Тимошкалӧн вежнясьӧмыс.
А Щукин котӧртіс нин сы дорӧ:
— Сашка, другӧй, тэ менӧ эн тӧд?
Матросов эськӧ кӧсйис юавны Тимошкалысь, кыдзи сійӧ веськаліс татчӧ, и коді тайӧ письтиӧсь чужӧма кыз детинкаыс, но Щукин збоя читкыртіс ӧти синсӧ да предложитіс пышйыны колонияысь.
— Эй, Клыков, волы татчӧ! — горӧдіс сійӧ.
Кыз детинка матыстчис па дінӧ да ратшмунтӧдз топӧдіс Сашалысь кисӧ.
— Терпит, — зумыша шпыньмуніс Клыков.
— Кӧрт решеткаяс да лӧмъяс тайӧ кияснас кусньӧдла.
И эз на чуж свет вылас морт, кодысь эськӧ ме полі.
Тимошка бара леститчӧмӧн серӧктіс.
— Тайӧ сэтшӧм!
Выныс помтӧм...
Сідз вот, ми такӧд ставсӧ и думыштім-артыштім, — таинственнӧй водзӧ висьталіс Щукин.
— Морт дасӧс ещӧ кыскам ас дорӧ — и тӧвзям!
Матросовлы лои нимкодь, мый сійӧ виччысьтӧг паныдасис сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяс думайтісны сы йылысь жӧ, мый йылысь думайтіс и сійӧ.
— Ӧні ми овмӧдчам, а то менӧ ӧтнамӧс тані дзикӧдз йирны кутісны.
Сійӧ эз нин чувствуйт асьсӧ ӧткаӧн.
Оз нин ковмы сылы унижайтчыны вылӧ пуксьысь Брызгин водзын, код вылӧ Сашалӧн лӧгыс петіс, оз нин ковмы терпитны челядьлысь сералӧмсӧ.
Пышйӧм йылысь Тимошкакӧд да Клыковкӧд сёрнитчӧм бӧрын Матросов ас думсьыс решитіс: сійӧ лоас налӧн вожакӧн, сы вӧсна мый Клыков омӧля грамотнӧй дай бӧбоват, кӧть эськӧ асьсӧ и зэв бурӧ пуктӧ, а жебиник Тимошка нинӧм ӧтнасӧн оз путьмы вӧчны, сійӧ и войдӧр вӧлі сы кипод улын.
Куимнанныс заговорщикъяс моз топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ:
— Сідзкӧ, дружба и тайна!
— Юрнытӧ мӧдарӧ бергӧда, кодкӧ кӧ тіян пиысь тайнасӧ висьталас.
Игнат Клыковлӧн кывйыс — биаиз.
★
И Сашалы бара вывті окота лои мунны путешествуйтны.
Войбыд сійӧ думайтіс интереснӧй да сьӧкыд маршрутъяс йылысь, вӧвлытӧм приключениеяс йылысь да волнуйтчӧмӧн виччысис сигнал.
Луннас школаын и цехын сійӧ быдтор вылӧ видзӧдіс веськодьпырысь, ӧтвечайтліс тышкас-мышкас, челядьысь ӧтдортчис, грубитіс налы да быд нинӧм абуысь панліс кось.
Цехын мастер юаліс сылысь:
— Но, первой операциясӧ кужан нин?
— Да, — веськодьпырысь нурбыльтіс Матросов, кӧть ӧні и гӧгӧрвоис, мый мастер абу сералӧма сы вылын, кор тшӧктыліс пу мӧлӧтӧн кучкавны пу колодкаӧ.
— Сідз, сідз, — выль мортлы веськыда синмас видзӧдігтыр тӧдчӧдана шуис мастер.
Сійӧ, кажитчӧ, аддзис Матросовӧс сквӧзь, сылӧн став лёк мӧвпъяснас и гуся кӧсйӧмъяснас.
«Гӧгӧрвоа, мый пӧрйӧдлан, аслыд жӧ лёкджык лоӧ.
Унаӧс нин тіян кодьястӧ аддзылі, тӧда ті вокӧс», — висьталіс стариклӧн видзӧдласыс.
И Саша бергӧдчис мӧдарӧ.
— Мыйла кок улыд и верстак вылыд ёгӧсь?
— юаліс мастер.
— Мыйла мӧлӧтыд верстак улад туплясьӧ?
Быдтор колӧ пуктыны аслас местаӧ, а не шыблавны.
Ме тэ пыдди кута идравны али мый?
— «Придира», — лӧгпырысь думыштіс Саша, но нинӧм эз шу.
— Но, мый нӧ, уджыд мичмӧдӧ морттӧ, — шуис мастер.
— Заводит мӧд операция, первойясӧ кӧ кужан нин.
Зубилӧӧн металл кералӧм — вертикальнӧя, горизонтальнӧя тиски вом уровеньӧд.
Мастер зэв бура объяснитіс, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
Но кор сійӧ муніс, Саша казяліс, мый сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво мастер объяснитӧмысь.
Сашалы ӧд тайӧ оз и ков: сійӧ чорыда решитіс пышйыны татысь да уджалыштас сӧмын йӧз син водзас.
Но Чайка вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын Матросов аддзис, кутшӧм сьӧлӧмсяньыс да бура уджалӧ Виктор, и сылы тожӧ окота лоис уджавны сьӧлӧмсяньыс.
Но инструмент эз кывзысь Сашалысь, то зубилӧыс вильснитіс, то мӧлӧтнас кучкыліс эз зубилӧяс, а чуньясас.
Сук вир сӧдзтысис чуньяссьыс, но доймӧмысла чукрасигтыр Матросов лёкысь кучкаліс то зубилӧяс, то киас.
Сэсся сійӧ лӧгпырысь швыркнитіс мӧлӧтсӧ да кутіс пӧлявны дойяссӧ да вир гадьяссӧ.
Сы дінӧ матыстчис Виктор Чайка:
— Мыйла калечитан асьтӧ?
Инвалидӧн кӧсъян лоны?
Сергей Львович ӧд висьталіс тэныд, кыдзи колӧ вӧчны.
— Быдлаӧ придирайтчӧ тэнад Львовичыд, абу мастер сійӧ!
— Сідзи-ӧ?
Эн донъяв мортӧс первой видзӧдлӧм серти.
Сылӧн вӧвлӧм ученикъясыс лоины заводса директоръясӧн, профессоръясӧн, медбур стахановецъясӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі слесарь-лекальщикӧн и во дас сайын самоучкаӧн инженерӧ велӧдчис.
Львовичӧс ми ставным радейтам.
Тӧдӧ уджсӧ, ас кыв вылас чорыда сулалӧ.
— Эн агитируйт, мый сирасин ме дінӧ?
Коланныд ті меным ставныд, кыдзи...
— «Варышлы сийӧс»? — серӧктіс Виктор.
— Тӧдан-ӧ, киясыд тэнад жальӧсь меным.
Он стӧча инмав кучкалігад.
Тадзтӧ чуньястӧгыд колян.
Тэ весьшӧрӧ эн тӧдмав первой операциятӧ.
Миян уджным — ыджыд наука, зонмӧ.
Тані колӧ тшупӧд бӧрся тшупӧд, приём бӧрся приём велӧдны.
— Сюри жӧ меным учитель-мучитель, — вежалӧмпырысь Чайка вылӧ синбӧжнас видзӧдігтыр броткыштіс Саша.
Сьӧлӧм вылас воис сылы, кутшӧм ӧдйӧ да бура уджалӧ Чайка, но некыдз эз вермы признайтны асьсӧ сылӧн ученикӧн.
Всё-таки Саша босьтіс мӧлӧт да зубилӧ и кутіс уджавны сідзи, кыдзи велӧдіс Чайка.
Но сы бӧрвылӧ друг воис Клыков да серамсорӧн пельпом вылӧдыс видзӧдліс сы удж вылӧ:
— Старайтчан, матрос?
Рок зарабатывайтан?
Весьшӧрӧ тайӧ ставыс, весьшӧрӧ.
Саша гусьӧник дзебис доя кисӧ мыш саяс.
Клыков пельпом сайсянь мыччысис Тимошкалӧн гӧрд юрыс.
— Эновт, мунам шландайтны, — шуис сійӧ.
Сы вылӧ скӧрысь горӧдіс Брызгин:
— Вешйы Матросов дорсьыс, тэ, компрачикос!
— Мый?
Кыдзи тэ шуин? — скӧрысь юалісны сылысь ӧтпырйӧ Тимошка да Клыков.
— Лыддьӧй Гюголысь «<rus>Человек, который смеётся</rus>», — тӧдмаланныд.
Тимошка да Клыков гӧгӧрвоисны, мый «компрачикос» кыв — нерсян кыв, сы вӧсна мый весиг Виктор Чайка лёкыськодь видзӧдліс Брызгин вылӧ.
— Ми тэныд казьтыштлам на тайӧ «компрачикоссӧ», — Клыков мыш сайӧ дзебсьӧмӧн грӧзитыштіс Тимошка.
— Збыль, эн мешайтӧй Матросовлы уджавны, — шуис Виктор Чайка.
— Вешйӧй сы дорысь.
— Ланьт, дорйысьысь, — дузіс Клыков.
Сэсся кватитіс кӧрт бедь, фокусник моз нюкльӧдліс сійӧс спираль моз да шыбитіс бокӧ.
Но, Чайка, тыдалӧ, эз повзьы, гажаа мигнитіс:
— Ыджыд, да йӧй!
А Сашкаӧс эн вӧрӧд.
— Мӧдім, — Саша пельпом вылӧ ыджыд сьӧкыд кисӧ пуктігмоз шуис Клыков, — мӧдім, а то киясӧй лудӧны.
Пола, мый и васӧдін оз коль тайӧ учительсьыс, — довкнитіс сійӧ Чайка вылӧ.
Саша ньӧти эз кӧсйы лоны Клыков син водзын Чайкалӧн кывзысьысь да беспомощнӧй ученикӧн, и сійӧ муніс.
Цехса мастер, Сергей Львович, войнас дыр эз вермы унмовсьны — думайтіс выль воспитанник йылысь.
Кыдзи-мый колӧ вӧчны, медым тайӧ грубӧй, асныра детинкаыслӧн лои удж дінӧ, велӧдчӧм дінӧ интерес?
Кыдзи да мыйӧн сы вылӧ воздействуйтны?
Сергей Львович ас нэмнас эз этша нин аддзыв.
Матросов кодьясыд унаӧн нин прӧйдитісны сы ки пыр, но на пиысь быдӧн дінӧ колӧ вӧлі особӧй подход.
Ӧти вылӧ позьӧ вӧлі воздействуйтны скӧрысь горӧдӧмӧн, мӧд вылӧ, мӧдарӧ — бур кывйӧн, коймӧд вылӧ — веськодьпырысь видзӧдлӧмӧн, быттьӧ тэныд дзик ӧткодь, эм кӧть абу сійӧ.
Кыдзи нӧ воздействуйтны Матросов вылӧ?
Мастер тшӧктӧм серти асывнас Брызгин висьталіс Матросовлы:
— Верман не уджавны.
Тэтӧг справитчам.
Матросов видзӧдліс челядьлӧн скӧр чужӧмъяс вылӧ.
Сійӧ казяліс Брызгин кывъясысь мыйкӧ лёктор да шыасис воча:
— Сідзи ме тэнсьыд и кывзыся!
Нарошнӧ вот кута уджавны.
Гашкӧ, сійӧ и збыль кутіс уджавны эськӧ, но локтіс Клыков да укӧрайтӧм ногӧн шуис:
— Ачыд мырдӧн сюйсян уджавнытӧ?
Вот мыйӧдз воим!
Матросовлы лои яндзим: и збыль, мыйла сылы уджавнысӧ, шуӧма кӧ пышйыны.
И сійӧ бара муніс Клыков бӧрся, но зэв ёна кутіс тӧждысьны, кор Брызгин сылы горӧдіс:
— Рытнас цехӧвӧй собрание вылын тэ йылысь специальнӧй вопрос лоӧ пуктӧма!
Лунтыр Саша маитчис мыйкӧ лёкӧс виччысьӧмысь.
Клыков сӧветуйтіс сылы собрание вылӧ не мунны.
Матросов и ачыс думайтіс, мый собрание вылӧ мунны сылы нинӧмла.
Но тӧждысьӧмыс йирис сылысь сьӧлӧмсӧ.
Рытнас кутшӧмкӧ вын кыскис сійӧс цехӧвӧй собрание вылӧ.
Зэв окота вӧлі тӧдны, мый сы йылысь кутасны сёрнитны йӧзыс.
Первойсӧ собрание обсуждайтіс водохранилищелы котлован кодйӧм йылысь вопрос.
Став выступайтысьясыс шуисны, мый уджыс зэв сьӧкыд и кутас кыссьыны дыр, но, такӧд тшӧтш, мыйлакӧ вӧзйысисны тайӧ удж вылас.
Матросов эз гӧгӧрво, мый бурыс тайӧ сьӧкыд, вын-эбӧстӧ кыскан удж вылас.
И дзикӧдз шемӧсмӧдіс выступлениеыс Виктор Чайкалӧн, коді шуис:
— Мунам котлован кодйыны.
Настоящӧй морт честь пыдди пуктӧ вӧчны сэтшӧм удж, коді сьӧкыдджык.
«Мыйын нӧ тані честьыс? — эз гӧгӧрво Матросов.
— Кодлы да мыйла найӧ старайтчӧны?
Таысь нӧ налы орденъяс да уна деньга сетасны али мый?
Та йылысь нинӧм и думайтны...
Кӧть мед регыдджык нин ме йылысь заводитісны сёрнитны».
Сэсся коркӧ Еремин, сійӧ отрядсьыс, кӧні вӧлі Матросов, конфликтнӧй комиссияса председатель, чеччис, пыдісянь ышловзис да чирӧм гӧлӧсӧн кутіс лыддьыны цехса мастерлы Брызгинлысь рапортсӧ.
Ставныс чӧв ланьтісны, и ярскӧба кыліс рапортӧн быд кыв.
Брызгин корис вештыны сы дінысь Матросовӧс, дзик недисциплинированнӧй воспитанникӧс, лодырӧс да грубиянӧс, коді сӧмын мешайтӧ уджавны.
Матросов чувствуйтіс ас вывсьыс лӧг, быттьӧ сутшйӧдлысь видзӧдласъяс, эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Вот ещӧ, ӧтказывайтчӧ!
Ме и ачым сыкӧд ог кӧсйы...
— Воспитанник Матросов, ме тіянлы кывсӧ эг сетлы, — скӧрысь торкис сійӧс председатель.
Собрание вылын кутісны сёрнитны сы йылысь, мый Матросов быдӧнкӧд видчӧ, мешайтӧ ёртъясыслы уджавнысӧ.
Дыр эз вермыны решитны, кутшӧм удж бердӧ сійӧс сувтӧдны.
Матросов йиджласис места вылас, быттьӧ пукаліс донӧдӧм плита вылын, видзӧдіс гӧгӧр, думсьыс корсис дорйысьӧс, отсӧг, но сы дінысь быдӧн бергӧдчылісны мӧдарӧ.
Сӧмын Виктор Чайка шуис:
— Матросов — веськыд сёрниа, абу мудер морт...
Саша кокньыдджыка лолыштіс: кӧть ӧти морт сувтіс сы дор.
Эз ӧд прӧста и войдӧр сьӧлӧм вылас во сылы тайӧ Чайкаыс.
Но вот Виктор видзӧдліс сылы веськыда синмас и мелі синъясыс сылӧн лоины стрӧгӧсь.
— ...Но ме ог гӧгӧрво, — водзӧ висьталіс Чайка, — мый сылы колӧ, мыйла сійӧ ышнясьӧ.
Тӧд, Матросов: ошйысьысь да вельмӧм йӧзлы миянын — доныс грӧш.
Честнӧй уджысь мортӧс вылӧ пуктам.
А тэ сӧмын кужан рок сёйны.
«И тайӧ Брызгинкӧд ӧтвылысь, — думыштіс Матросов.
— Лӧг петӧ на вылӧ».
— Ме думайта, мый и Брызгин мыжа, — висьталіс Чайка.
— Эз куж подойдитны.
Ме предлагайта Брызгинлы бӧр босьтны Матросовӧс ас дінас да бура уджавны сыкӧд.
— Лодырь сійӧ, оз ков сійӧ меным, — горӧдіс Брызгин.
Матросов чеччыштіс, быттьӧ сійӧс сутшкисны, воробей моз сувтӧдіс гӧнсӧ, чабыртіс кулакъяссӧ: но да, тані ставныс, весиг тайӧ нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм детинкаыс, лыддьӧны сійӧс пропадитӧм мортӧн.
Но мый сійӧ, Матросов, вермас шуны налы ставныслы паныд?
И кывйыс сылӧн лои кын пу чурка кодь.
И вот, быттьӧ суровӧй приговор, кыліс председательлӧн гӧлӧс:
— Эм предложение.
Сы вӧсна мый Матросовкӧд некод оз кӧсйы уджавны, сетны сійӧс колонияса начальник распоряжение улӧ.
Здук мында вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэсся быд боксянь кутісны кывны ӧткодь горӧдӧмъяс:
— Вернӧ!
Оз ков татшӧмыд цехад!
Кодкӧ лӧгпырысь горӧдіс:
— Запретитны сылы уджавны и велӧдчыны, мед барин моз дась нянь сёйӧ!
Ставныс серӧктісны.
Саша кельдӧдіс, йӧжгыльтчис.
Тайӧ сылы вӧліны медся ӧбиднӧй кывъяс.
«Но и мед, но и мед, — думайтіс сійӧ.
— Дзик веськодь.
Пышъя жӧ-а».
Но ставыс тайӧ сылы ньӧти эз вӧв веськодь.
Ещӧ некор на нэмнас татшӧм уна йӧз, томъяс и пӧрысьяс, эз занимайтчывны сыӧн.
Сійӧ дась вӧлі му пыр мунны, медым не видзӧдны налы синмас.
Збыль ӧмӧй нӧ тані сійӧ медся лёк?
Да, артмӧ сідз, сы вӧсна мый ставныс, ӧтитӧг, лэптӧны кияссӧ председатель предложение вӧсна.
Со найӧ быдладорын лэптӧм киясыс, киясыс, киясыс, быттьӧ вӧр.
Уджалысь кияс, кодъяс вӧчӧны сы мында полезнӧйтор и ӧні лӧгпырысь мыжалӧны сійӧс лодырничайтӧмысь, ёртъяссьыс торйӧдчӧмысь.
Тайӧ кияссьыс цехын лои пемыдджык.
Али синъясыс пемдӧны.
И Матросов повзьӧмӧн почувствуйтіс, мый сійӧ — дзик ӧтнас.
Гашкӧ, абу на сёр кӧсйысьны, мый сійӧ обязательнӧ исправитчас?
Но Сашалӧн горшыс гӧрддзасис, и сійӧ муртса вермис кутчысьны, медым оз бӧрддзыссьы.
Сы олӧмын тайӧ вӧлі медся сьӧкыд минута.
Матросов эз гӧгӧрво, мый тайӧ став йӧзыс сы вӧсна и чукӧртчисны татчӧ, сы вӧсна сэтшӧм сьӧлӧмсяньныс и сёрнитісны сы йылысь, мый судьбаыс сылӧн тревожитіс найӧс.
А Виктор Чайка видзӧдіс нин Матросов вылӧ важкодь бур синъясӧн да казьтыліс, кыдзи и сійӧс первойсӧ лыддьылісны сьӧкыда воспитайтанаӧн, кыдзи и сы йылысь со тадзи жӧ сёрнитлісны собраниеяс вылын, кыдзи и сійӧ не ӧтчыд пукавліс изоляторын грубӧй проступокъясысь.
Воспитатель Кравчуккӧд мый йылыськӧ сёрнитыштӧм бӧрын Чайка лэптіс кисӧ:
— Председатель ёрт, кора кыв внеочереднӧй заявление вылӧ.
Ставныс чошкӧдісны пельяснысӧ да бергӧдчисны Чайкалань.
Матросов кывзіс и эз верит аслас пельяслы.
Чайка висьталіс:
— Ёртъяс, кӧть и абу лӧсьыд выступайтны сійӧ вопрос кузя, код кузя примитӧма нин решение, но ме кӧсйи корны собраниеӧс...
Ме верита Саша Матросовлы и кута уджавны сыкӧд.
Кора сетны сійӧс меным подручнӧйӧн.
Кутісны клопайтны.
Сашалӧн синъяссьыс брызьнитіс синваыс и медым йӧзыс эз казявны, сійӧ ӧдйӧ пышйис собрание вывсьыс.
Собрание бӧрын учительница Лидия Власьевна, мастер Сергей Львович да воспитатель Кравчук тӧждысьӧмӧн сёрнитісны Матросовлӧн аслыссяма поведение йылысь.
— Ок, уна и ноксьӧм лоӧ такӧд, — ышловзис Лидия Власьевна.
— Зэв асныра.
— Нинӧм, — шуис Кравчук, — ме тӧдышта нин сылысь стремлениеяссӧ.
Собраниеӧдзыс на Кравчук ыстіс Клыковӧс уджавны подсобнӧй хозяйствоӧ.
Эз тыдав и Тимошка.
Саша Матросов шӧйтіс ӧтнас йӧзтӧминъясынджык да зілис не петкӧдчыны йӧз син водзӧ.
Виктор Чайка корсис сійӧс да нуӧдіс столӧвӧйӧ ужнайтны.
Пызан сайын челядь сералігтырйи сёрнитісны код йылысь кӧ:
— Сійӧ ӧд граф, навернӧ, либӧ лорд.
Важнӧй особа!
— Барин, барон либӧ <ns>баран</ns>, ӧти кывйӧн кӧ лодырь, сы вӧсна и оз кӧсйы уджавны да велӧдчыны.
— А гашкӧ, сійӧ слаб, курорт вылӧ колӧ ыстывны?
— Дыш висьӧмӧн висьмис!
— Нинӧм, ӧти дармоед-лодыртӧ ӧтвылысь кыдзкӧ вердам.
Челядь эз видзӧдны Саша вылӧ, быттьӧ сійӧ тані эз и вӧв, и сійӧ бурасӧ эз тӧд, код йылысь найӧ сёрнитісны. Но налӧн ёсь кывъясыс сотісны, кажитчӧ, дзик сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ кутіс сёйны пыр надзӧнджык и надзӧнджык, сэсся няньыс пуксис сылы горш вылас, и сійӧ шыбитіс паньсӧ, петіс пызанувтіыс да котӧртіс столӧвӧйысь.
Тайӧ лунся лоӧмторъясыс сэтшӧма вӧрзьӧдісны Матросовлысь сьӧлӧмсӧ, мый сійӧ пӧшти войбыд бергаліс койка вылас да эз вермы унмовсьны.
Мый лоан ло, — пышйыны, пышйыны сылы колӧ татысь, пышйыны кӧть нин сы понда, мый яндзим видзӧдны йӧзлы синмас.
Мыйла нин Виктор Чайка сӧгласитчис босьтны сійӧс ас дінас, кор ставыс мынтӧдчисны сыысь?
Виктор сылы абу сват, абу брат и абу ёрт — некод.
И мыйла собрание вылын йӧзыс кутісны клопайтны, кор Чайка висьталіс, мый кӧсйӧ босьтны сійӧс аслыс подручнӧйӧн?
Сідзкӧ, найӧ эз кӧсйыны меысь, Матросовысь, мынтӧдчыны.
Но мыйла нӧ найӧ ставныс гӧлӧсуйтісны сылы паныд?
А мый эськӧ вӧлі, сійӧ кӧ велӧдчис да уджаліс кыдзи колӧ?
Но мыйӧн сӧмын Сашалӧн мӧвпъясыс лолісны яснӧйджыкӧсь да вайӧдлісны кутшӧмкӧ решениеӧ, сійӧ друг ставсӧ мӧдар путкыль путкыльтіс ӧти кывйӧн: «пышъя».
Тӧждысяна думъяс кымӧръяс моз кыптылісны пыр выльысь и выльысь.
Медводдзаысь Саша сэтшӧм серьёзнӧя гӧгӧрбок думайтіс ассьыс олӧмсӧ.
Удж вылӧ сійӧ петіс ас кадӧ да зумыштчӧмӧн ачыс матыстчис Чайка дінӧ.
Сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, веськыда юаліс:
— Тэ нӧ мыйла тӧрыт столӧвӧйсьыс пышйин?
Сійӧ ӧд ребята Клыков йылысь сёрнитісны.
Сашалы эз вӧв кокньыдджык сыысь, мый найӧ сёрнитӧмаӧсь мӧд йылысь.
Ёртъясыслӧн кывъясыс ӧткодя инмисны и сылы.
— Клыков — менам друг, — нурбыльтіс сійӧ, — сідзкӧ, ӧткодь, мый ме йылысь мый сы йылысь сёрнитісны.
— Омӧля тэ бӧръян другъястӧ.
А миян ӧд уна прамӧй ребята эмӧсь.
— И чӧв олыштӧм бӧрын юаліс: — Тэ мый, Сашук, век на ӧтдортчан?
Тэ тані — аслад семьяын.
Мед кӧть кутшӧмкӧ кружокӧ гижсин.
Гажаджыка овны кутан.
Саша видзӧдліс Чайкалӧн маслӧӧссьӧм дӧрӧм вылӧ, сылӧн гаддьӧсь, чорзьӧм киясыс вылӧ, кодъяс кучикӧ пырӧма металлическӧй бус да мазут, загадочнӧя шпыньмуніс:
— Кружокысь интереснӧйджык удж эм.
Сэтшӧм удж, мый и тэ, гашкӧ, мунан мекӧд.
— Пышйыны колонияысь? — дӧгадайтчис Виктор.
— Ог, ме ассьым пайӧс пышъялі нин.
Нёль детдомысь да куим колонияысь пышйылі.
Пӧра умвыв пуксьыны, тырмас шӧйтны вӧльнӧй свет пасьта кӧзяинтӧм пон моз, — чукыртчыліс Чайка да сідзи видзӧдліс Матросов вылӧ, мый сійӧ йӧжгыльтчис и аслыс ачыс кажитчис тешкодьӧн.
— Абу прӧста шӧйтны, — тӧдчӧдӧмӧн шуис сійӧ воча.
— Абу шӧйтны, а путешествуйтны.
— И висьталіс путешествуйтны мунӧмлысь медся ыджыд помкасӧ — таинственнӧй Алмазнӧй гӧра, кӧні сэтшӧм уна дона из, мый йӧзыс синтӧммӧны налӧн дзирдалӧмысь.
— А гномъяс сэні эмӧсь?
— Кодъяс нӧ сэтшӧмъясыс? — пельсӧ чошкӧдіс Саша.
— Чунь кузьта, му пытшса ичӧтик йӧз.
И волшебникъяс, тыдалӧ, эмӧсь?
— И Виктор эз вермы кутчысьнысӧ да ньӧти скӧрмытӧг серӧктіс: — Мойдъястӧ ме и ачым, чудак, уна тӧда.
А менам вот мойдъясысь на интереснӧйджык уджъяс.
Ме тані мыйӧсюрӧ велалі нин, шыльӧдны да керавны металл, тӧда реечнӧй сцепление, ещӧ кута велӧдчыны да думайта изобретитны сэтшӧм интереснӧй машина, мый сьӧлӧмыд ыркмунлӧ, а тэ меным мойдъяс йылысь.
Саша ӧбидитчис.
Сійӧ ачыс нин омӧля веритіс, мый эм Алмазнӧй гӧра, а Чайкалӧн серамбанӧн сёрнитӧмыс дзикӧдз унизитіс сійӧс, ас син водзас.
«Сёрнитӧ мекӧд, быттьӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм детинкакӧд.
Чайтӧ, мый дзикӧдз менӧ ньӧбис сійӧн, мый сӧгласитчис мекӧд уджавны».
Сійӧ кӧсйис грубитны Чайкалы, мунны, но Виктор синъясын тӧдчис, мый сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс гӧгӧрвоӧ сійӧс да кӧсйӧ сылы мыйӧнкӧ отсавны, и Саша нинӧм эз шу.
— Кужтӧгыд и шыдтӧ паньнад пеляд нуан, — тискиӧ кӧрт пластинка зэлыдджыка топӧдігмоз мигнитіс Чайка.
— Тэнад, другӧ, киад выныс абу, кучкигад точнӧй расчётыс абу.
И дорыс, аддзан, пиньӧсь, рӧчӧсь-гуранӧсь, а колӧ веськыд визьӧн, со тадзи.
— И кутіс петкӧдлыны, кыдзи колӧ керавны.
Саша видзӧдіс, кутшӧм тэрыба вӧрисны Чайкалӧн киясыс, и друг сылы зэв окота лои сёрнитыштны тайӧ кыпыд детинкаыскӧд, сёрнитыштны мыйкӧ ыджыдтор йылысь.
И эз тӧд, мыйсянь заводитны.
Саша зэв сьӧлӧмсяньыс заводитіс керавны зубилӧӧн тискиӧ топӧдӧм пластинкасӧ, кыдзи велӧдіс сійӧс Чайка.
Но ӧшиньӧ видзӧдлӧм бӧрын аддзис аслас другыслысь, Тимошкалысь, подозрительнӧй поведениесӧ, и сэсся эз нин кут кывзыны Чайкалысь.
Тимошка муніс школалань воспитатель Кравчуккӧд, котӧртлывліс сы водзӧ да, Кравчуклы чужӧмас тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлігтыр, мыйкӧ тэрыба висьтавліс.
«Вузаліс ӧмӧй асьсӧ?» — тӧждысьӧмӧн думыштіс Саша.
Сійӧ мучитчис верстак сайын да терпеньетӧг виччысис ӧбед кад, медым корсьны Тимошкаӧс.
Тимошка вӧлі пукалӧ скверын скамья вылын, сунгысьӧма кутшӧмкӧ, тыдалӧ, зэв интереснӧй книгаӧ.
— Но мый, регыд лэбам? — юаліс Саша сы йылысь, мый вӧсна медся ёна висис сылӧн сьӧлӧмыс.
Тимошка падъялыштіс:
— Ог тӧд.
Мед сійӧ лэбалӧ, кодлӧн бӧжыс кузь.
— А тэ? — мыйкӧ нелючкитор гӧгӧрвоӧм бӧрын горӧдіс Саша.
— Ме вежи ассьым думӧс.
— Кыдзи сідзи вежин? — воськовтіс Саша Тимошкалань да век на эз верит сылӧн кывъяслы.
Гашкӧ, Тимошка думыштіс шутитыштны сы вылын?
Ӧні быдӧн вермасны сералыштны сы вылын.
Но Тимошка бӧрыньтчис да полӧмысла сідзи йӧжгыльтчис, мый Саша гӧгӧрвоис: оз шутит сійӧ.
— Кыдзи нӧ тэ лысьтін метӧг тайӧс решитны?
Кыдзи вермин нарушитны кӧсйысьӧмтӧ?
Да ми Клыковкӧд тэнсьыд кучиктӧ кулям.
— Мый кужанныд, сійӧс и вӧчӧй, — бӧрыньтчигмоз нурбыльтіс Тимошка, — а пышйыны ме ог кут.
Сашаӧс шемӧсмӧдіс Тимошкалӧн виччысьтӧм да гӧгӧрвотӧм вежсьӧмыс: кытысь нӧ босьтсисны татшӧм лёк думъясыс тайӧ слабиник детинкаыслӧн, коді век кывзысьліс ёнджык ёртыслысь.
Коді да мыйӧн кужис подкупитны сійӧс да внушитіс татшӧм самоуверенностьсӧ?
Тимошкалӧн поступокыс кажитчис Сашалы некытчӧ туйтӧмӧн, и скӧрйывсьыс сійӧ сетыштіс Тимошкалы балябӧжас.
Тимошка горӧдіс горштырнас.
Горӧдӧм вылас матыстчис воспитатель Кравчук.
Тимошка эз лысьт норасьны, но Саша ачыс воськовтіс водзлань:
— Тайӧ ме сылы кучки!
И оз на сӧмын тайӧ ло сылы!
— Вот и заработайтін дас сутки изолятор, — надзӧник шуис Кравчук.
— Тэ скӧр детинка и, тыдалӧ, веськыд морт.
Сёрнитыштам ещӧ...
Сашаӧс нуӧдісны изоляторӧ.
VI глава
КОДЗУВЪЯС ДІНӦ ТУЙЯС
Первой кык суткисӧ Саша пукаліс изоляторын нинӧм думайттӧг — сёйис, узис, корсюрӧ вомгорулас заводитчывліс сьывны мыйкӧ — и виччысис.
Вот-вот локтас Клыков, восьтас ӧдзӧссӧ да шуас: ставыс дась, позьӧ пышйыны.
Но Клыков эз лок и эз лок.
Саша кутіс думыштчывлыны.
Эз кут сёйсьыны, эз кут узьсьыны.
Войнас изоляторын — шуштӧм чӧв-лӧнь.
Сӧмын шочиника пӧльыштлысь тувсов тӧв грымӧдіс кӧртӧн керка вевт вылас.
Сашаӧс пыр ёнджыка мучитіс ӧткӧн олӧмыс.
Мукӧд дырйи войся чӧв-лӧняс быттьӧ кывліс мамыслӧн мелі гӧлӧсыс: «Ӧтнад быдман, Сашенька?»
И быттьӧ бордъясӧн ӧвтыштас сылысь вӧтсӧ — и лэбас.
Вот и ӧні татшӧм вӧт бӧрас сійӧ думайтіс кузь войбыд.
Но весиг пышйӧм йылысь мӧвпъяс эз радуйтны сійӧс.
Нинӧм бурторсӧ эз вермы сетны пышйӧм, и надеясӧ воштӧмӧн Саша думайтіс: «Всё-таки муна.
Всё равно пропадитӧм морт...»
Рытнас сы дінӧ изоляторӧ локтіс воспитатель Кравчук да, неуна нюммуныштӧм бӧрын, шуис:
— Видлыны тэнӧ локті.
Но, кыдзи олан?
Саша встретитіс сійӧс лӧгпырысь, видзчысьӧмӧн: «Локтіс прӧверитны, ог-ӧ пышйы.
Ачыс жӧ йӧртіс тайӧ тюрьмаас, да ещӧ и юасьӧ, кыдзи ола!»
— Бура ола, — веськодя вочавидзис Саша.
— А ті жалитыштны локтінныд?
— Мый нӧ тэнӧ жалитнысӧ?
Жалитіс Маша ёжӧс, да ачыс сутшкысис.
Тэ абу нин ичӧт, ачыд асьтӧ доръян.
Меным, тӧдан-ӧ, весиг сьӧлӧм вылӧ воис, мый тэ эн мудерит, эн соссьы вӧчӧмторсьыд, а веськыда и честнӧя висьталін ассьыд мыжтӧ.
Ме тэкӧд интереснӧйторъяс йылысь кӧсъя сёрнитыштны.
«Мудер, но менӧ он кый! — кыпыдджыкпырысь думыштіс Саша.
— Гажтӧмчӧмла, пӧжалуй, варовитышта тэкӧд».
— И экзаменатор ногӧн сійӧ немвиччысьтӧг первойӧн юаліс:
— Козлов йылысь тӧданныд?
Кравчук пуксис сы дінӧ крӧвать вылас.
— Тайӧ кар йывсьыс, коді ӧні шусьӧ Мичуринскӧн, али путешественник йылысь юалан?
Саша сюся видзӧдліс воспитатель вылас:
— Да, путешественник йылысь.
— Тэ кывлін коркӧ, — заводитіс Кравчук, — кыдзи Гоби пустыняысь Козлов корсис таинственнӧй кулӧм кар Хара-Хото?
— Висьталӧй! — корис Саша.
— Коркӧ зэв важӧн, — тэрмасьтӧг заводитіс Кравчук, — Хара-Хотоын олісны уна йӧз.
Сэсся тайӧ карыс воши, такӧд тшӧтш быри и быдса народ «си-ся».
Вот учёнӧйяс и кӧсйисны тӧдмавны, кутшӧм тайӧ народ, кыдзи сійӧ овліс, мыйла быри му вывсьыс: асьныс кӧ кулалісны, то мыйла, кодкӧ кӧ виаліс, то коді да мыйла.
Гӧгӧрвоан?
Раскопкаяс петкӧдлісны эськӧ учёнӧйяслы тайӧ карыслысь тайнасӧ, либӧ, кыдзи сэки шулісны, Гобийскӧй пустынялысь тайнасӧ, но учёнӧйяс эз вермыны аддзыны весиг колясъяссӧ вошӧм карыслысь.
Пустыня ыджыд да страшнӧй, а карӧ нуӧдан туйсӧ оз тӧдны.
Тӧдлісны сійӧс сӧмын буддийскӧй попъяс — ламаяс, но найӧ нарошнӧ пӧръявлісны учёнӧйясӧс, ыстылісны найӧс дзик мӧдарӧ.
И Козлов решитіс: «Кӧть мый, а Хара-Хото ме корся».
— Корсис али эз? — терпеньетӧг юаліс Саша.
— Да, гӧгӧрвоан-ӧ тэ, мыйта ковмис юрсӧ жуглыны Козловлы, кутшӧм сьӧкыд вӧлі корсьны Хара-Хото!
И всё-таки Козлов аддзис вошӧм карсӧ.
— Аттӧ, кутшӧм! — кокньыдпырысь ышловзис Саша.
— Но сэсся мый?
— Раскопкаясыс петкӧдлісны ёна унджык сыысь, мыйта чайтісны.
Вӧлі аддзӧма зэв уна утварь, рукописьяс, картинаяс.
Козловлӧн аддзӧмторъясыс озырмӧдісны наукаӧс, на йылысь гижисны книгаяс, исследованиеяс!
— Ещӧ висьталӧй!
Кравчук шпыньмуніс.
— А кыдзи Козлов асьсӧ кутіс Центральнӧй Азияса Кашгарскӧй пустыняясын!
Гӧгӧрвоан, быдладорын помтӧм-дортӧм песчанӧй барханъяс.
Сотысь жарыс да лыаа бушковъяс уськӧдлісны йӧзсӧ кок йывсьыс.
Частӧ эз тырмыв ва, и сійӧс юклісны войтӧн.
Экспедицияса участникъяслӧн ичӧтик группа вылӧ, кодӧн веськӧдліс Козлов, мукӧд дырйи уськӧдчывлісны разбойник-тангутъяслӧн ватагаяс и ковмывліс тышкасьны накӧд.
Но Козлов ыджыд зільлунӧн перйис ассьыс пельсӧ.
— А мый сылы колӧ вӧлі? — нарошнӧ веськодьпырысь юаліс Саша.
— Изучайтіс Азияса народъяслысь историясӧ да олӧмсӧ, изучайтіс быдмӧгъяс, лэбачьясӧс да животнӧйясӧс.
Сійӧс интересуйтіс ставыс, мый полезнӧ наукалы!
Саша ышловзис.
Синъясас сылӧн югъяліс тӧждысяна югӧр.
— Ещӧ, ещӧ висьталӧй, Трофим Денисович.
Сӧмын подробнӧйджыка, пӧжалуйста.
Изоляторын лои дзик пемыд.
Кодзувъяснас дзирдалігтырйи ӧшиньӧд видзӧдчис лӧз вой.
Чӧв олігтырйи Саша кывзіс Кравчуклысь висьтсӧ.
Кор воспитатель висьталіс ставсӧ, мый вӧлі тӧдӧ Козлов йылысь, сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Аддзан, кутшӧм мича!
Орион ставнас тыдовтчӧма.
— Мый сійӧ? — эз гӧгӧрво Саша.
— Созвездие.
Мыйкӧ гӧгӧрвоан кодзувъяссьыс?
— Ог.
А мый нӧ сэтысь гӧгӧрвонысӧ?
Висьталӧй.
— Но, видзӧд со эсійӧ кодзулыс вылӧ, ӧшинь шуйгаладор пельӧсас.
Тайӧ Орион созвездиеысь Бетельгейзе кодзув.
Жарыс сэні — куим тысяча градус.
Ноко, волы татчӧ.
А уліас со, веськыдвылас, сійӧ жӧ созвездиеас — Ригель кодзув.
Дас куим тысяча градус.
Гӧгӧрвоин?
А со эстчӧ видзӧд — медся югыд кодзувсӧ аддзан?
Аддзан, быттьӧкӧ бриллиант пӧртмасьӧ.
Тайӧ Сириус.
Светыс секунданас мунӧ куимсё тысяча километр, а тайӧ кодзувсяньыс миянӧдз сійӧ воӧ ӧкмыс да джын во мысти.
— Но и ылын жӧ! — чуймис Саша.
— А унджык кодзулыс ещӧ на ылынджыкӧсь, и светыс насянь, гӧгӧрвоан-ӧ, воӧ сӧмын уна миллион во мысті.
Но астрономъяс тӧдӧны не сӧмын сійӧс, ылынӧсь-ӧ кодзувъясыс миянсянь, но тӧдӧны и налысь температурасӧ, веществосӧ и весиг сьӧктасӧ...
— Бур эськӧ лоны астрономӧн! — надзӧник шуис Саша да думыштіс: «Аддзан, кыдзи кужӧ висьтавнысӧ».
Но сэки жӧ юаліс: — А мыйӧн бурджык лоны, кыдзи думайтанныд, Трофим Денисович?
Кравчукӧс радуйтлыны воспитанникъяслӧн татшӧм юасьӧмъясыс.
Сійӧ тэрыба биасис, перйис ортсы зепсьыс записнӧй книжка, сы пытшкысь босьтіс зарни кодь виж рӧма, веер модаа косьтӧм кор да зэв сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавны:
— Видзӧд, шусьӧ гинкго.
Му шар вылын зэв важся пу.
Татшӧм пуясыс быдмисны нин уна миллион во, гӧгӧрвоин?
— Кравчуклӧн синъясыс югъялісны.
Сійӧ висьталіс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый сылӧн волнуйтчӧмыс вочасӧн вуджис Сашалы.
Воспитатель, тыдалӧ, ачыс на шензис тайӧ открытиеясыс вылӧ да зілис заинтересуйтны наӧн йӧзсьыс ӧтдортчысь зумыш детинкаӧс.
— Гинкго, тӧдан-ӧ, водзджык на быдмыліс папоротниковӧйясысь, кодъясысь артмис изшом.
Сысянь и заводитчис лыска да коръя пуяс вылӧ торъялӧм.
Интереснӧ, а?
Миянын гинкго — шоча паныдасьлантор.
Крымысь ме сӧмын куим пу аддзылі.
И сэтысь жӧ аддзылі мамонтовӧй пу.
Сійӧ олӧ нёль тысяча воӧдз.
— Аттӧ, кутшӧм дыр!
— А кутшӧм дивӧяс эмӧсь ботаническӧй садъясын!
Видзӧдан, видзӧдан — и пӧтны он вермы.
Уна тысяча быдсямапӧлӧс быдмӧгыс.
А вот миян Мичурин заводитіс создавайтны фруктӧвӧй пуяслысь выль видъяс.
Заставляйтӧ найӧс быдмыны сэні, кӧні кӧсйӧ морт, да сетны выль, аддзывтӧм плодъяс.
Войвылын кутасны быдмыны кутшӧмкӧ аслыссикас персикъяс, апельсинъяс, лимонъяс.
Регыд миянлысь странанымӧс ставнас кутасны мичмӧдны садъяс да цветъяс.
Гӧгӧрвоан, мыйта чудеса лоӧ!
— И тӧдчӧдӧмӧн помаліс: — Ботаникъяс!
Природа преобразуйтысьяс!
Омӧль ӧмӧй тайӧ уджсӧ вӧчны?
— Найӧ путешествуйтӧны, тайӧ ботаникъясыс? — кыпӧдчыштіс места вывсьыс Саша.
— А кыдзи нӧ?
Найӧ свет пасьталаыс путешествуйтӧны, быдмӧгъяс изучайтӧны.
— Кӧсъя лоны ботаникӧн, — шуис Саша.
— Ме сы вӧсна и, тӧданныд кӧ, кӧсъя пышйыны, медым путешествуйтны...
Кравчук быттьӧкӧ эз казяв Сашалысь кывнас пӧръяссьӧмсӧ.
— Либӧ вот менам тӧдса геолог-разведчик нэмӧвӧйся тундраысь, Полярнӧй круг сайысь, аддзис изшомлысь вывті ыджыд запасъяс.
Гӧгӧрвоин?
Да татшӧм топливнӧй базанад, тӧдан кӧ, ми преобразуйтам войвыв крайсӧ ставнас, стрӧитам уна выль заводъяс, каръяс.
И кутшӧм жӧ аттьӧ йӧзыс кутасны висьтавны тайӧ прӧстӧй мортыслы сыысь, кутшӧм открытиеяс сійӧ вӧчис!
Вот кутшӧм: пӧльзаӧн позьӧ путешествуйтны, Сашук...
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, Трофим Денисович.
Кравчук мудера шпыньмуніс:
— Но мыйла нӧ тэ водзджыксӧ эн путешествуйт?
Сашалы тӧдвылас уси аслас шудтӧм брӧдяжитӧмыс и ачыс аслыс сійӧ кутіс кажитчыны коньӧр кодьӧн, сэтшӧм ковтӧмӧн, мый яндзим вӧлі видзӧдлыны воспитательлы синмас.
— Кутшӧм нӧ путешествуйтӧм! — зумыштчис сійӧ да веськыда висьталіс ставсӧ аслас неудачаяс йылысь.
— Мися жӧ, — шпыньмуніс Кравчук.
— Брӧдяжитӧмыд — абу путешествуйтӧм, чепуха, коньӧр моз корысялӧм.
Мый нӧ весьшӧрӧ брӧдитны свет пасьта кӧзяинтӧм пон моз, кор тэ быдлаын колан и верман вайны пӧльза.
Миян сӧветскӧй морт — гордӧй и корны оз пет.
Колӧ первой велӧдчыны, лоны учёнӧйӧн да путешествуйтны наукалы, народлы пӧльза вылӧ, кыдзи Миклухо-Маклай, Козлов, Пржевальский, кыдзи менам тӧдса геолог.
«Да, да, колӧ велӧдчыны, медым кыдзи найӧ жӧ», — думыштіс Саша.
Но ышловзис да шогпырысь шуис:
— Но ӧд найӧ — учёнӧйяс, а ме кыдзи лыа чир, кыдзи вурдысь...
— Ме вурдысь кодь жӧ вӧлі, кор беспризорничайті.
Тадзтӧ позьӧ, тӧдан кӧ, сё во овны и нинӧм не тӧдны.
А ме зэвті став вынъясӧс, первой школа, сэсся — педагогическӧй институт помалі...
Да и ӧні на велӧдча.
— Коді нӧ отсаліс тіянлы лоны мӧд мортнас?
Кравчук ышловзис.
Да, збыль, коді нӧ отсаліс сылы сувтны кок йылас да индіс олӧмас правильнӧй туйсӧ?
И Кравчуклы син водзас медводз сувтіс гырысь черлыяса, мисьтӧм чужӧма, сьӧлӧм пытшкӧстӧ аддзысь синъяса морт.
Тайӧ вӧлі зэв бур воспитатель да учитель — Антон Семёнович Макаренко.
Тӧдвылас усины пожӧма яг шӧрын эрд вылын сулалысь ичӧтик каменнӧй керкаяс — Полтава дорын Максим Горький нима колония, кытчӧ коркӧ вайӧдісны сійӧс, няйт да киссьӧм дӧра паськӧма, кутшӧмкӧ повзьӧдлана кличкаа Трофим Кравчукӧс.
Гражданскӧй вӧйна дырйи белогвардеецъяс лыйлісны сылысь батьсӧ да мамсӧ сыысь, мый найӧ, панскӧй батракъяс, мукӧд гӧль йӧзкӧд ӧтлаын организуйтісны пан усадьбаын коммуна.
Трофим Кравчук пышйис белӧйяс расправаысь да лои беспризорникӧн.
Да, сійӧс воспитайтіс Макаренко, кодлысь нимсӧ ӧні тӧдісны став школаясын да трудӧвӧй колонияясын.
А асьсӧ Макаренкоӧс воспитывайтіс большевикъяслӧн партия, сӧветскӧй власть.
— Миянӧс, Саша, воспитывайтӧ ачыс олӧмыс, сӧветскӧй йӧз, — шуис Кравчук.
— Но меным торъя нин ыджыд шуд уси: менӧ велӧдіс Макаренко, Горькийлӧн другыс.
— Збыль?! — чуймис Матросов.
— Дружитіс Горькийкӧд?
Но, висьталӧй ещӧ, пожалуйста.
— Да ставтор йывсьыс ӧмӧй верман висьтавны! — волнуйтчӧмӧн шуис Кравчук.
— Тайӧ ӧд сэтшӧм йӧз!
Вот кодлысь колӧ велӧдчыны тӧдны олӧмсӧ, велӧдчыны лоны настойчивӧйӧн да упорнӧйӧн.
Саша пыдісянь ышловзис:
— Но да ӧд тайӧ — Горький да Макаренко.
— Тэ кывзы, вот мый ачыс Горький гижліс миянлы, колонистъяслы:
«Меным эськӧ колӧ вӧлі, медым арся рытӧ колонистъяс лыддисны менсьым «Челядьдырӧс».
Сэтысь найӧ аддзасны, мый ме сэтшӧм жӧ морт, кутшӧмӧсь и найӧ, сӧмын том дырсянь кужлі лоны настойчивӧйӧн велӧдчыны аслам кӧсйӧмын да эг повзьыв некутшӧм уджысь.
Вериті, мый велӧдчӧм да удж ставсӧ вермасны».
— Ачыс Горький гижліс тайӧс колонистъяслы?
— Да, и письмӧяс гижліс, и весиг миян колонияӧ воліс.
— И ті сійӧс аддзылінныд? — пӧшти горӧдіс Саша.
— Но, висьталӧй, Трофим Денисович, висьталӧй.
Кравчук висьталіс, кыдзи воспитанникъяс бонзьытӧдзыс лыддьывлісны Горькийлысь письмӧяссӧ, висьталіс сыкӧд некор вунӧдны позьтӧм встреча йылысь.
Саша кывзіс ловшысӧ пыкӧмӧн, нюмъяліс, лолі зумыш, зэв ёна думайтіс мый йылысь кӧ.
А волнуйтчысь Кравчук кутіс нин висьтавны мӧдтор йылысь.
— А кыдзи стрӧитісны каръяс, медбур дворецъяс — он тӧд?
— И висьталіс мирын медся мича зданиеяс йылысь, Москваса, Ленинградса архитектурнӧй ансамбльяс йылысь, стрӧитчысь выль каръяс йылысь.
— Архитекторӧн тожӧ лӧсьыд лоны, — вашнитіс Саша.
— Энлы, энлы, — кияссӧ чабралігтыр серӧктіс Кравчук.
— А машинаяс? — и зэв сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавны точнӧй машинаяс йылысь, кодъяс обрабатывайтӧны оптическӧй, измерительнӧй приборъяс; турбинаяс да блюмингъяс йылысь, моторъяс, радиостанцияяс йылысь.
— Кӧсъя лоны инженер-электрикӧн! — горӧдіс Саша.
— Али лучше механикӧн?
Кравчук серӧктіс изолятортырнас.
— Но и горш жӧ тэ!
Гашкӧ, тэныд окота лоӧ ещӧ и картинаяс рисуйтны.
— Окота, окота! — кыкысь шуис Саша.
— Ме рисуйтлі нин Днепр....
— Энлы, энлы, Сашук.
А омӧль лоны металл вылын кӧзяинӧн — сталеварӧн, токарӧн, слесарӧн?
Саша чукыртчыліс, кор сылы дум вылас уси верстак дорын аслас неудачнӧй велӧдчӧмыс, да ышловзис.
Но сэсся бара кутіс нюмъявны:
— Да ме ӧд слесарӧн велӧдча.
Нинӧм, делӧыс мунӧ.
— И сылысь шогсян сьӧлӧмсӧ медводдзаысь шонтіс гӧгӧрвоӧм, мый и сылӧн эм ловъя, настоящӧй удж.
Йылыс Орион созвездиелӧн вешйис нин рытыввывлань: вӧлі войшӧр кадысь сёрджык нин.
— Да мый нӧ тайӧ ме? — друг кватитчис Кравчук.
— Муна вӧлі могӧн и вомӧс паськӧді тані дзик весьшӧрӧ...
— Ой, эн весьшӧрӧ, Трофим Денисович.
Сэтшӧм интереснӧ!
Да меным эськӧ кӧть ичӧтик юкӧн тӧдыштны сыысь, мый ті...
— Но, тэ меысь унджык должен тӧдны...
Саша ӧні эз кӧсйы, мед Кравчук мунас.
Сійӧ тэрмасигтыр юаліс:
— А мыйла цветитӧ му вылын мак — тӧданныд?
Онӧй?
Тайӧ Данько йылысь мойд.
Ёна жӧ лӧсьыд мойдыс!
Кывзӧй, ме тіянлы висьтала.
Ӧти пасечник-дедсянь кывлі!
— и Саша кутіс висьтавны сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый чеччыштавлӧ крӧвать вывсьыс да ӧвтчис кияснас.
— А ёна жӧ смел вӧлі Данько!
Гӧгӧрвоанныд, и зарни дворецъяс, и озыр олӧм кӧсйысьлісны сылы панъяс, а сійӧ сулаліс ас кыв вылас.
Весиг казнитӧмысь эз повзьы!
— Да, вӧліны сэтшӧмъясыд, — Сашалысь волнуйтана висьтсӧ бура кывзӧм бӧрын ышловзис Кравчук да решитіс: тыдалӧ, нэм кежлас пырӧма детинкалы сьӧлӧмас дедлӧн мойдыс, кыдзи бур кӧйдыс, да сетӧма петас.
Но тайӧ петасыс вермас пӧдны.
Сідзкӧ, быд лун сійӧс колӧ зэв ёна дӧзьӧритны.
Кравчук перйис питшӧгсьыс книга да мыччис сійӧс Сашалы:
— На, лыддьы.
Паша Корчагин йылысь.
Вот тайӧ морт вӧлі!
— Сійӧ лӧсьӧдчис мунны, но Саша сувтӧдіс сійӧс юалӧмӧн:
— А кӧні ті, Трофим Денисович, беспризорничайтінныд?
— Эн юась, — зумыштчис Кравчук.
— Некор сэсся эн юась та йылысь.
Нинӧм ог висьтав.
Зывӧк казьтывнысӧ.
Сійӧ страшнӧй вӧт кодь жӧ.
Саша чукыртчыліс да волнуйтчӧмӧн юаліс:
— Меным ещӧ ӧтитор окота тӧдны.
Вот ме изоляторын и вообще... ставыс ӧткажитчисны меысь...
А ті тані мекӧд ноксянныд.
Мыйла?
— Чудак тэ, Саша.
Сідзкӧ, верита тэӧ.
Гӧгӧрвоин?
И ещӧ кӧсйис содтыны, кутшӧм нимкодь аддзыны уличвывса ротйысьӧм паськӧма детинкаын мортӧс да индыны сылы выль, вернӧй туй, но нинӧм эз шу.
Саша видзӧдліс Кравчуклы синмас, ышловзис:
— Окота и меным велӧдчыны.
Сӧмын сьӧкыд зэв.
— Сьӧкыд? — быттьӧ ловзис воспитатель.
— Да, дерт, сьӧкыд.
— Кыпыдысла гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны.
— И Козловлы, и Паша Корчагинлы тожӧ эз вӧв кокни.
Буртор век сьӧкыда шедӧ.
Думышт сӧмын, кутшӧм упорнӧя зілисны знаниеяслань Ломоносов, Шевченко, Горький, Мичурин...
Налы ёна сьӧкыдджык вӧлі велӧдчыны тіян дорысь.
А тіян водзын став школаясыслӧн ӧдзӧсъясыс восьсаӧсь!
Тіян батьясныд завоюйтісны тайӧ правосӧ.
И ті асьныд и думыштнысӧ онӧ кужӧй, кутшӧм чудесаяс вӧчанныд: мусӧ ставнас вежанныд, аддзывлытӧм машинаясӧн кутанныд веськӧдлыны да ракетнӧй самолётъясӧн вселеннӧйті путешествуйтны.
Мый висьталіс Сталин ёрт?
Абуӧсь сэтшӧм крепостьяс, кодъясӧс эськӧ эз босьтны большевикъяс!
Саша и войдӧр кывлывліс тайӧ кывъяссӧ, но сӧмын ӧні кутіс гӧгӧрвоны найӧ смысллысь джудждасӧ и сылы лои нимкодь:
— Сідзкӧ, дзик быдтор позьӧ кужны?
— Колӧ сӧмын окотитны.
Но вот мый эн вунӧд, Сашук: народ сетӧ мортлы тайӧ вынсӧ, и колӧ служитны народлы став сьӧлӧмсяньыд.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — ышловзис Саша.
— А ті большевик, Трофим Денисович.
— Дерт, большевик.
А кыдзи нӧ!
Саша кутіс думайтны.
Со сійӧ кутшӧм, Кравчукыс!
Кутіс казьтывны ставсӧ, мый сы йылысь кывліс колонияас.
Ӧти воспитанник висьтавліс татшӧм случай йылысь.
Ӧтчыд Кравчук пырис сапожнӧй мастерскӧйӧ да видыштіс сапожник Ереминӧс.
Сійӧ мыждіс сапожникӧс сыысь, мый сійӧ дышӧдчӧ удж вылас.
Еремин лӧгпырысь ӧтветитіс: виднытӧ пӧ ёна кокньыдджык сапӧгтӧ вурӧм дорысь...
Та бӧрын войяснас Кравчук кутіс зіля велӧдчыны сапӧгъяс вурны.
Сэсся, Ереминкӧд орччӧн уджалігӧн, ачыс вурис сапӧг.
— Бур, бур! — шензис Еремин.
— Да ті, Трофим Денисович, буракӧ, быдтор кужанныд?
Тӧдӧны вӧлі сідзжӧ, мый Кравчук лыддьӧма став книгаяссӧ, кодъяс вӧлӧмаӧсь колонияса библиотекаын.
«Кута, кута и ме велӧдчыны, — мӧвпаліс Саша.
— Велӧдча, и став помтӧм-дортӧм, мича мирыс лоӧ доступнӧй».
И, гашкӧ, именнӧ сійӧ, Саша, нуӧдас ылӧ научнӧй экспедицияяс либӧ океанскӧй корабльяс, кутас веськӧдлыны аддзывлытӧм машинаясӧн.
Сылы уси шуд, мый олӧ странаын, кӧні ставыс позяна и шедана.
Воспитатель чӧв олыштіс да друг зумыштчис:
— Тэ меным, зонмӧ, вот мый висьтав...
Меным тайӧс зэв ёна колӧ тӧдны.
— Кравчук босьтіс сылысь кисӧ, топӧдіс сійӧс.
— Висьтав, коді кӧсйӧ пышйыны колонияысь?
Саша дрӧгнитіс да нетшыштіс кисӧ Кравчук киысь.
Пышйӧм йылысь казьтыштӧмыс бара вежис Сашалысь воддза мӧвпъяссӧ да переживаниеяссӧ, кодъяс ӧні лоины прӧтивнӧйӧсь:
— Эн лӧгасьӧй, Трофим Денисович.
Ог вермы висьтавны...
Ас йылысь ставсӧ висьтала, а мукӧдъяс йылысь ог вермы.
Лучше эн юасьӧй.
Кравчук эз скӧрмы, но пыр жӧ кутіс тэрмасьны:
— Но, кад, кад нин узьны, Сашук.
Гӧгӧрвоан?
«Энлӧй, эн мунӧй, олыштӧй на мекӧд!»
— кӧсйис горӧдны Саша, кор Кравчук петіс ӧдзӧс сайӧ, но нинӧм эз шу, пыр жӧ кыдзкӧ быттьӧ лётмуніс.
Саша дыр бергаліс чорыд койка вылас.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма ноксьӧны сыкӧд сэтшӧм бур йӧз, кыдзи Лидия Власьевна, пӧрысь мастер, воспитатель Кравчук.
И такӧд ӧттшӧтш сійӧ чувствуйтіс нин асас вын, коді чуксаліс сьӧкыд, упорнӧй да осмысленнӧй олӧмлань.
Да, и сылы воис кад бӧрйыны олӧмас туй, интереснӧй уджъяс.
Кытчӧ нӧ да мый вылӧ сійӧ видзис ассьыс том вояссӧ?
Мый вӧлі бурыс сылӧн беспокойнӧй, шӧйтан олӧмас?
И сьӧлӧм пыдӧссяньыс кыпӧдчис ставыс, мый сэтчӧ чӧжис олӧмыс — бурыс и лёкыс.
Эз, лёкыс сӧмын гильӧдіс нервъястӧ и ньӧти эз радуйт.
И вот вунӧдны позьтӧмтор: паськыд Днепр ю, коді дзирдалӧ луннас шонді водзын да кодӧс войнас зӧлӧтитӧны Днепрогэслӧн биясыс...
«Дедушка, дедушка, мый тэ меным сэки висьтавлін олӧм йылысь, йӧз йылысь, му вылын быдмысь мак йылысь, — и тэнад кывъясыд, дедушка, тӧкӧтьӧ эз тырны ёгӧн, ёг турунӧн».
Войся чӧв-лӧняс тӧлыс бара кутіс грымӧдны керкалысь кӧрт вевтсӧ.
Саша быттьӧ кынмис места вылас, кутіс кывзысьны: гашкӧ, Клыков локтӧ висьтавны, мый пышйӧм вылӧ ставыс дась?
Сідзкӧ, пышйыны?
Кытчӧ?
Мыйла?
Но ӧд сідзи вӧлі решитӧма!
А гашкӧ, кольччыны?
И сійӧ кутіс пессьыны койка вылас и эз тӧд, мый вӧчны: пышйыны — кольччыны, пышйыны — кольччыны...
Колӧ вӧлі ставсӧ, дзик ставсӧ висьтавны Кравчуклы.
Сійӧ эськӧ бур сӧвет сетіс.
Ӧні Саша казьтыліс сійӧ минутаяссӧ, кодӧс колляліс Кравчуккӧд, и найӧ сылы кажитчисны праздникӧн.
Быттьӧ театральнӧй занавес восьтіс сы водзын тайӧ бур сьӧлӧма Кравчукыс, петкӧдліс ыджыд человеческӧй делӧяс да помтӧм-дортӧм позянлунъяс...
Мый нӧ ӧні вӧчны — пышйыны али кольччыны?
Горшыс гӧрддзасис.
И ассьыс яндысьӧмысла Саша уськӧдчис пӧсь чужӧмнас чорыд идзас вольпась вылӧ.
VII глава
«СЬӦКЫД, НО ИНТЕРЕСНӦ»
Асывнас изоляторӧ завтраксӧ вайис Тимофей Щукин.
Нисьӧ куйлӧмӧн, нисьӧ пукалӧмӧн Саша вуграліс. Морӧс бердас сійӧ вӧлі топӧдӧма восьтӧм книга Н. Островскийлысь «Кыдзи калитчис сталь», кодӧс сылы вайис Кравчук.
Воспитатель мунӧм бӧрын регыд сійӧ заводитіс лыддьыны сійӧс да вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ.
Некор на некутшӧм книга сійӧ эз лыддьыв татшӧм сьӧлӧмсяньыс да ойбыртіс сӧмын асъявылыс.
Саша восьтіс гӧрдӧдӧм гудыр синъяссӧ да чуймис, мыйла завтраксӧ вайис именнӧ Тимошка, кодкӧд найӧ торйӧдчисны врагъясӧн и код вӧсна сійӧ, Саша, ӧні пукалӧ изоляторын?
Тыдалӧ, тайӧ Кравчуклӧн уджыс.
Мукӧд дырйи кӧ эськӧ Саша бара сетыштіс Щукинлы балябӧжас, но ӧні, веськыда сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын, кыв ни джын шутӧг шпыньмуніс.
Тимошка выдержитіс сылысь пытливӧй видзӧдлассӧ, — сідзкӧ, чувствуйтіс ассьыс правотасӧ.
И сійӧ здукас, кор найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдыслы синмас, мыйкӧ гӧгӧрвотӧм на шонтіс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
— Но, мый видзӧдан? — юаліс Саша.
— Менӧ ыстісны, — достоинствоӧн шуис Щукин да муніс.
Сашалы окота на вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
Мый йылысь?
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мый йылысь, но сёрнитыштнысӧ колӧ вӧлі.
Ӧбедайтігкежлӧ, Кравчук тшӧктӧм серти, Сашаӧс лэдзисны изоляторысь.
Сійӧ сувтіс скверӧ тополь улӧ да кутіс виччысьны паныд локтысь Тимошкаӧс.
Гӧгӧр ливквидзис шондіӧн ойдӧдӧм яркӧй майскӧй вежӧд, кыскис ас дінас, чуксаліс.
Ичӧтик тӧвруыс вайис видзьяс вывсянь дзоридзьяслысь чӧскыд дуксӧ.
Дубовӧй раскын, Золотуха балка сайын, долыда дзользисны лэбачьяс.
Ланьтлывтӧм соловей весиг тайӧ не ас кадӧ эз вермы чӧв овны да зэв мичаа ливкйӧдліс-сьыліс.
Саша видзӧдіс мичаа, тувсовъя ног пасьтасьӧм му вылӧ, ичӧтик, вӧсньыдик, виериник Щукин вылӧ, коді ӧні лоӧма быттьӧкӧ ыджыдджык да ёнджык.
— Эй, Жак Паганель, татчӧ лок!
— Ме абу Жак Паганель.
Ме Тимофей Щукин.
Мый колӧ?
Збыль, мый йылысь сыкӧд заводитны сёрнитны?
Быттьӧкӧ водзджык нин сёрнитісны быдтор йылысь.
Медбӧръя событиеяс йывсьыс сёрнитны вӧлі сьӧкыд, и Саша эз тӧд, мыйсянь заводитны.
— Тэнад бать ни мам абу?
— Абу.
Куліны.
Саша исыштіс тополь дук.
— Сідзкӧ, колонияысь он пышйы?
— Ог, — ньӧти падъявтӧг пыркнитіс юрсӧ Щукин.
Саша думайтыштіс.
— Кравчук тэкӧд сёрнитіс?
— Сёрнитіс, а мый?
— Да сідз, — ышловзис Саша.
— Мекӧд сёрнитіс жӧ.
— Сёрнитіс, да? — нимкодь лои Тимошкалы.
Сылы друг окота лои правдайтчыны вӧвлӧм другыс водзын, веськыда висьтасьӧмӧн бӧр кыскыны сійӧс ас дінас. И, ӧтветсӧ виччысьтӧг, ачыс заводитіс висьтавны сьӧлӧмсяньыс да дӧверитана:
— Тэ, Саша, сӧмын эн лӧгась, ладнӧ?
Ме, тӧдан, юалі сылысь: «Трофим Денисович, мый сэтшӧмыс «компрачикос»?
Тайӧ кывйыс быттьӧ жель пырӧма меным сьӧлӧмӧ.
А кор Трофим Денисович висьталіс меным, мый тайӧ лоӧ, менам ещӧ ёнджыка доймис сьӧлӧмӧй.
— А мый сэтшӧм «компрачикосыс»?
— Тайӧ страшнӧй делӧ, Саша.
«Компрачикосъясӧн» шулӧмаӧсь сэтшӧм торговечьясӧс, кодъяс ньӧбавлӧмаӧсь челядьӧс да калечитлӧмаӧсь найӧс: вӧчлӧмаӧсь гӧрбаясӧн, карликъясӧн, кӧсӧй синмаясӧн, вундавлӧмаӧсь пельяссӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, медым серам петкӧдланаджыкӧсь лоины.
Сэсся вузавлӧмаӧсь найӧс корольяслы, князьяслы да быдсяма озыр йӧзыслы, кодъяс, тӧдан кӧ, видзлӧмаӧсь найӧс серам петкӧдлӧм ради, вӧчлӧмаӧсь шутъясӧн.
А Брызгин менӧ шуис «компрачикосӧн».
Помнитан?
Сӧрӧ сійӧ, ме абу компрачикос кодь!
— Дерт, абу сы кодь! — сы дор жӧ сувтіс Саша.
— Да, со и Трофим Денисович шуӧ: «Но, кутшӧм тэ «компрачикос», Щукин?
Да ме пӧ таысь Брызгинлы петкӧдла пуж.
Вот капиталистъясӧс пӧ позьӧ шуны «компрачикосъясӧн».
Найӧ и ӧні тӧргуйтӧны йӧзӧн да калечитӧны налысь душасӧ и телӧсӧ».
А сэсся Трофим Денисович думайтыштіс да, гӧгӧрвоан, шуӧ меным:
«А вот теш сямаыс пӧ мыйкӧ тэын эм.
Но, мыйла тэ век чукрӧдлан чужӧмтӧ, вежнясян, йӧй улӧ лэччан?
Кодлы пӧ честьӧ уськӧдчан, кодӧс да мыйысь гажӧдан?»
И сэсся, честнӧй кыв, тадзи и шуис:
«А ӧд тэ, Щукин, способнӧй морт и, кутан кӧ велӧдчыны, ыджыд тӧлк тэысь лоӧ.
Верман лоны, например, инженерӧн-конструкторӧн либӧ...» — Тимошка ышловзис.
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тӧчитыштас сійӧ менӧ сэки, ок, и тӧчитыштіс!
Шуӧ: «Мыйла честьӧ уськӧдчыны да кок чунь йылад ветлыны?
Ассьыд характер имеит.
Ло самостоятельнӧйӧн, а ми тэныд быдторйӧн отсалам».
И ачыс кӧсйысис, тӧдан-ӧ, карӧ врач дінӧ менӧ нулыны, медым ме эг кут пыскыль кывйӧн сёрнитны...
Сійӧ ланьтіс, кӧть эськӧ ачыс эз на гӧгӧрво, мый сыкӧд лои, но сьӧлӧмыс чувствуйтіс, мый Кравчук шыбитіс сы вылысь ыджыд сьӧкта, кыдзи шыбитлӧны том пу вылысь тукта, коді личкыліс, нюкыльтліс, уродуйтліс, сайӧдліс югыдсьыс да мешайтіс быдмынысӧ.
— А кыдзи нӧ Клыков? — тӧждысьӧмӧн казьтыштіс Тимошка.
— Миянлы лёкӧс вӧчны кутас!
— Нинӧм, ми унджыкӧнӧсь, — увереннӧя шуис Саша.
И, думайтыштӧм бӧрын, лои зэв нимкодь: — Тимошка, а кутшӧм книга ме лыдди!
Кутшӧм книга!..
Рытнас найӧ ӧтлаын локтісны клубӧ да первойясӧн панісны сёрни челядькӧд.
Щукинӧс мучитіс ӧбида, и сійӧ матыстчис Брызгин дінӧ:
— А тэ, Гоша, ылӧдін.
«Компрачикосъяс» — сійӧ сэтшӧм йӧз, кодъяс уродуйтлісны челядьӧс, а ме ньӧти абу компрачикос, — примирительнӧя шуис сійӧ.
— Эг, ме эг ылӧд, — вочавидзис Брызгин.
— Сэтшӧмъясыс, кыдзи тэ да тэнад другъясыд, калечитӧны асьнысӧ и мукӧдӧс.
Со тэнад ставыс вурыс, да ещӧ и честьӧ уськӧдчан да бергалан Клыков гӧгӧр шут моз...
— Ачыд абу жӧ зэв бур, — шуис Саша.
— Ветлӧдлан петук моз!
— Но, а мый нӧ! — ышнясьӧмӧн шуис Брызгин.
— Менсьым рисунокъясӧс карса выставка вылӧ босьтісны.
А вот тэ...
Пыр ӧтарӧ ёсьмысь сёрниӧ шыасис Виктор Чайка.
— Тэ эн ёна ышнясь, — шуис сійӧ Брызгинлы.
— Гашкӧ, тайӧ ребятаыс бур ёртъясӧн на лоасны.
— Ме ог и ышнясь, — надзӧнджык нин вочавидзис Брызгин.
— А тэ мыйӧн кӧсъян лоны? — Чайкалысь юаліс Саша.
— Кӧсъя композиторӧн лоны.
Меным Лидия Власьевна шуис, мый мелодиясӧ ме бура чувствуйта.
Ме ичӧтик юсьяслысь танецсӧ «Лебединое озеро» балетысь ӧшибкатӧг ворса.
— Тэ тожӧ эн ёна ышнясь, — шуис ӧні Брызгин.
— Кодлы вӧлі шуӧма: «Велӧдчӧм, велӧдчӧм — либӧ нинӧм».
— А ме вот лоа токарӧн да, тыдалӧ, великӧй артистӧн, — серӧктіс Еремин.
— Ме «Полтава» дзоньнас наизусть тӧда!
— Паськыд бандзибъяса письтиӧсь чужӧмсӧ вывлань чатӧртӧмӧн сійӧ серам сорӧн висьталіс:
<rus>Тиха украинская ночь.</rus>
<rus>Прозрачно небо.</rus>
<rus>Звезда блещут.</rus>
<rus>Своей дремоты превозмочь</rus>
<rus>Не хочет воздух.</rus>
<rus>Чуть трепешут</rus>
<rus>Сребристых тополев листы...</rus>
Чайка да Еремин радӧсь, мый Матросовӧс кутіс кыскыны на дінӧ.
Налы воис сьӧлӧм вылас тайӧ веськыд видзӧдласа детинкаыс.
Саша корсис стрӧка, корис Чайкаӧс бокӧджык да зумыштчӧмӧн юаліс:
— Висьтав, мыйла цехӧвӧй собрание вылын, кор ставныс ӧткажитчисны меысь, тэ сӧгласитчин мекӧд уджавны?
— Вот чудак!
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс? — серӧктіс Чайка.
— Менам, тӧдан-ӧ, правилӧ: отсавны ёртлы, лоӧ кӧ сылӧн кутшӧмкӧ лёктор.
А тэ эськӧ эн ӧмӧй отсав?
— Ог тӧд, — гӧрдӧдіс Матросов.
— Ладнӧ, эн тӧждысь, — шуис Чайка, — делӧ миян ладмас.
★
Асывнас Саша медводз петіс удж вылӧ.
Пессьысь сьӧлӧмӧн верстак дорын сулалігӧн сійӧ тревогаӧн виччысис мастерӧс, кодкӧд эз на сёрнитлы сэксянь, кор самовольнӧ пышйис цехысь.
Мый шуас мастер?
Гашкӧ, янӧдӧмӧн вӧтлас сійӧс цехсьыс?
Коркӧ и мастер воис цехӧ.
Ылынджык сулалысь Брызгин да Чайка, Саша вылӧ видзӧдлывлігтыр, мый йылысь кӧ вензисны.
Зумыш, мыйӧнкӧ недовольнӧй мастер матыстчис на дінӧ:
— Мый лои?
— Татшӧм разгильдяйяссӧ колӧ тискиӧ ёнджыка топӧдны!
— Матросов вылӧ юрнас гогнитӧм бӧрын вочавидзис Брызгин.
Тайӧ кывъяссьыс Сашалӧн пӧсьыс чепӧсйис.
Но мастер внушительнӧя шуис:
— Отсавны колӧ, а оз ков ӧтдортны.
Бур товарищескӧй кывйӧн колӧ бурмӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Виктор правильнӧ вӧчис, мый сӧгласитчис уджавны Матросовкӧд.
Саша быттьӧ кынмис места вылас.
Абу, абу придирайтчысь, а зэв бур сьӧлӧма морт мастерыс, Сергей Львовичыс.
И кор мастер матыстчис Матросов дінӧ да юаліс, мыйла сійӧ оз уджав, Саша волнуйтчӧмӧн надзӧник шуис:
— Тіянӧс виччыся, Сергей Львович.
Кӧсъя извинитчыны.
Кӧсъя шуны...
Кута уна, кута бура уджавны!
Сергей Львович гӧгӧрвоис да вылӧ донъяліс сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Вот и бур.
— И шыасис Чайка дінӧ:
— Мый нӧ, ӧні, — юрнас довкнитіс сійӧ Сашалань, — позьӧ талы дӧверитны сьӧкыдджык удж.
Заводитам плоскостьяс шыльӧдны.
— Матросовлы кӧрт квадратнӧй пластинкаяс мыччигмоз сійӧ надзӧник шуис: — Но ещӧ кӧ ӧтчыд пышъян цехысь, ёна кутан каитчыны.
Саша гӧрдӧдіс да нинӧм эз вочавидз.
Кор мастер кутіс петкӧдлыны, кыдзи колӧ уджавны, Саша гӧгӧрвоис, мый сійӧ нинӧм оз куж вӧчны: оз куж правильнӧя тискиӧ топӧдны детальсӧ, кутны напилоксӧ, весиг сулавнысӧ тискияс дорас кыдз колӧ оз куж.
Яндзим вӧлі казьтыштны, кыдзи сійӧ водзджык лэптавліс нырсӧ.
Но Сергей Львович сэсся эз нин букышась, — дзор уссӧ долыда гартігтыр сійӧ терпеливӧя велӧдіс выль мортӧс.
Кор Саша коли ӧтнас, сійӧ зэв сьӧлӧмсяньыс босьтчис удж бердӧ.
Сылы окота вӧлі петкӧдлыны Сергей Львовичлы ассьыс старайтчӧмсӧ, кужанлунсӧ, ассьыс выдержкасӧ.
Но велавтӧг уджавны вӧлі сьӧкыд.
Напилокнас уджалӧмсьыс киясас лоалісны да потласисны вир гадьяс.
Сашалӧн киссис пӧсьыс, доймӧмысла вешкырасигтыр, сійӧ мыйвынсьыс личкис напилок вылас, зілис вунӧдны лёк думъяссӧ да мыйлакӧ яндысис лэптыны юрсӧ.
Виктор Чайка тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ.
Матросов коддемъяс уджалӧны оз ӧтырышъя: зэв сьӧлӧмсяньыс босьтчасны удж бердӧ, но ӧдйӧ дӧнзьӧны.
Мед кӧть Матросов бара эз пышйы цехысь.
Мед кӧть эз пышйы колонияысь.
Ӧбед дырся перерывӧдз Саша дінӧ матыстчис мастер, чӧв олігтыр видлаліс выль слесарлысь дась продукциясӧ.
Тайӧ вӧлі кужтӧм, некытчӧ туйтӧм удж.
Пластинкаяслысь доръяссӧ Саша шыльӧдӧма абу линейкаяс серти: на вылын вӧліны рӧчьяс да гуранъяс.
Но опытнӧй мастер тӧдіс, мый оз позь горзӧмӧн падмӧдны мортӧс.
— Вот и молодчина, делӧыс мунӧ бура, — ошкыштіс сійӧ Сашаӧс.
Виччысьтӧмысла Матросов весиг дрӧгнитіс.
Мыш саяс кияссӧ дзебигтыр сійӧ подозрительнӧя видзӧдліс мастер вылӧ, — оз-ӧ серав сы вылын Сергей Львович?
Оз, синъясыс сылӧн вӧліны бурӧсь, видзӧдіс сійӧ меліа.
— Морттӧ уджыс мичмӧдӧ.
Аддза, старайтчан.
Энлы, да тадзтӧ тэ велавтӧдзыд и калекаӧн лоан.
Эн дзеб, другӧ, киястӧ, эн яндысь!
Менам тадзи жӧ первойсӧ вӧлі.
Неправильнӧ напилоксӧ кутӧмыд.
Тадзи колӧ, — и босьтіс напилоксӧ, — тадзи кипыдӧстӧ кут, тадзи чуньяснад кут.
Колӧ гӧгӧрвоны да чувствуйтны, кор да кутшӧма колӧ личкыны напилоксӧ, медым шыльӧдны стӧч линейка серти.
Заводитчис ӧбед вылӧ перерыв.
Мастер корис Сашаӧс аслас кабинетӧ и, медым не вӧрзьӧдны сылысь профессиональнӧй самолюбиесӧ, эз мӧдӧд сійӧс санчастьӧ, а ачыс дэбыд ваӧн мыськис сылысь кисӧ, мавтіс кутшӧмкӧ виж мазьӧн да кӧрталіс бинтӧн.
— Нинӧм, — бать ногӧн ышӧдіс Сергей Львович, — тэнад, ме видзӧда да, уджыд бура кутас мунны.
Вот тэ моз жӧ заводитліс уналы тӧдса инженер-конструктор Косов.
Эн кывлыв сы йылысь?
— Эг, эг кывлыв.
— Уралын ыджыд металлургическӧй заводса директор.
Сы веськӧдлӧм улын заводыс лэдзис уна тысяча быдсикас машинасӧ.
А ӧд тайӧ Косовыс, сы бӧрын кор белӧйяс виисны сылысь батьмамсӧ-партизанъясӧс, беспризорничайтліс, сэсся воспитывайтсис детскӧй домын.
Упорнӧй вӧлі, мый кӧсъяс — сійӧс и добитчас.
Вир гаддьӧдз вӧлі кисӧ дойдалас, сёпӧв заводитлас кутшӧмкӧ операция, а мый кӧсйӧ — добитчас!
Саша первойсӧ кывзіс сылысь зумыштчӧмӧн, сэсся ас тӧдлытӧгыс нюммуніс.
Дона сылы, зэв дона чӧв олысь мастерлӧн ошкӧмыс.
Мый нӧ, татшӧм мортыдлы позьӧ тырвыйӧ веритны да дӧверитчыны, унаторйӧ сылысь позьӧ велӧдчыны.
Сійӧ тӧдӧ став машинаяссӧ, шы сертиыс пыр жӧ тӧдмалӧ, кыті нелючки, — механизмъяс кывзысьӧны сылысь, быттьӧ кӧзяинлысь.
— А ӧні тэныд, ме видзӧда да, сьӧкыд на, — ученикыслысь кисӧ бинтуйтігӧн висьталіс мастер.
— Сьӧкыд, Сергей Львович. Зэв сьӧкыд! — висьтасис Матросов.
— Сьӧкыд, но интереснӧ...
Сергей Львович пырысь-пыр гажмис, паськыда нюм-мунӧмсьыс чужӧмыс сылӧн югдіс.
— Интереснӧ?
Вот тайӧ ме нога!
Первойсӧ, дерт, сьӧкыд, а сэсся велалан уджавны тэрыба, пелька.
Кутан чувствуйтны асьтӧ кӧзяинӧн инструмент вылын, металл вылын, машина вылын.
Сэсся аслыд окота лоӧ вӧчны кутшӧмкӧ выль машина, а?
Ӧд буретш ті, миян томйӧз, и лоанныд аддзывлытӧм на машинаяссӧ вӧчысьясӧн.
Яндысьыштӧмӧн да зумыштчӧмӧн Саша чӧв оліс.
Тыдалӧ, оз сылы первойлы мастер шуав сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тайӧ кывъяссӧ.
Кымын велӧдчысьлы сійӧ дӧзмытӧг объясняйтліс тайӧс ставсӧ!
Кутшӧм ёна колӧ радейтны ассьыд уджтӧ да йӧзсӧ, медым татшӧм тӧждысьӧмӧн да мудзлытӧг велӧдны выль йӧзӧс.
Сергей Львовичлӧн тӧждысьӧмыс вӧрзьӧдіс Сашалысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ аттьӧаліс Сергей Львовичӧс, но мунны эз тэрмась.
Сашалы окота на вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
Висьтавлісны, мый мастерлӧн ӧтка нылыс неважӧн кулӧма.
Саша юаліс:
— И ті, Сергей Львович, буракӧ, ме моз жӧ ӧтнанныд?
— Абу, — вочавидзис мастер.
— Ми тэкӧд абу ӧтнаннымӧсь.
Миян эмӧсь уна другъяс.
Сӧмын бӧрйыны найӧс колӧ.
Ёртъяс кӧ оз отсавны мортлы развивайтчыны, унджык тӧдны, лоны бурджыкӧн, а кыскӧны бӧрлань, лёклань, — найӧс колӧ эновтны.
«Намекайтӧ, — думыштіс Саша, — чайтӧ, мый ме век на дружита Клыковкӧд».
Сэсся, ышловзьӧм бӧрын, шуис:
— Да, ӧні ме кута бӧрйыны другъястӧ...
Вот эськӧ меным сэтшӧм другӧс... тіян кодьӧс...
— Мый нӧ, позьӧ дружитны и мекӧд, — шпыньмуніс Сергей Львович.
— Но ме желайта тэныд бурӧс и лоа стрӧг...
Сашалы лои нимкодь.
— И ті меным висьталанныд, кыдзи вӧчны разнӧй машинаяс?
— Постарайтча.
Саша сюся видзӧдліс сылы синмас:
— Ме вот важӧн нин кӧсъя юавны...
Оз-ӧ позь вӧчны кымӧр куталысьӧс?
— Мый, мы-ы-й?
— Но, тайӧ... машина, коді эськӧ куталіс кымӧръяссӧ да веськӧдаліс сэтчӧ, кытчӧ колӧ мортлы.
Шуам, муяс орошайтны.
— Аттӧ, ыджыд жӧ фантазёр тэ, другӧ! — серӧктіс Сергей Львович.
— Чайта, мый коркӧ и кымӧръясӧн кутам веськӧдлыны.
А ӧні тэныд колӧ бура велӧдны металл кералӧм, шыльӧдӧм.
А сэсся металлсӧ шлифуйтӧм, розьӧдлӧм, вундалӧм да унатор на ещӧ!
Ставыс тайӧ «сьӧкыд, но интереснӧ», — дзор уссӧ гартыштӧм бӧрын шуис мастер.
Сашалы лои зэв нимкодь: мастер выльысь шуис сылысь кывъяссӧ!
★
Общежитиеӧ локтіс Саша Матросов выль радлана чувствоӧн: Сергей Львович веритіс сылы, шуис сійӧс другӧн.
Татшӧм жӧ другъяс — бурӧс желайтысьяс и воспитатель Кравчук, и учительница Лидия Власьевна, и ребята — Чайка, Тимошка.
Сашалӧн вӧлі гажыс бырӧма бур дружескӧй кывйысь, и сійӧ думайтіс ӧні тайӧ йӧз йывсьыс:
«Найӧ ставныс веритӧны меным, бурӧс кӧсйӧны, а ме асныра пон моз пышъялі, дзебсясин наысь».
И быттьӧкӧ тайӧ мӧвпъяссӧ вынсьӧдӧм могысь Кравчук висьталіс сылы:
— Аски перевоз дорын кутан уджавны, пыжӧн ю вомӧныс йӧзӧс вуджӧдавны, кор ковмас.
А то подсобнӧй хозяйствоын зэв ёна тэрмасьӧны.
Ас кадӧ колӧ кӧдза помавны.
Сынны кужан?
— Кужа, — надзӧник вочавидзис Саша, медым не петкӧдлыны ассьыс радлӧмсӧ.
Сійӧс не сӧмын лэдзӧны ю дорӧ, но и дӧверяйтӧны сылы пыж.
И сэки жӧ воис юрас кортӧм, гуся мӧвп: «Вот кор позьӧ пышйынытӧ!»
Асывнас ю дорын уджыс вӧлі уна, Матросов вуджӧдаліс воспитанникъясӧс, инструментъяс.
Но дас кык чассянь кымын сылы нинӧм нин вӧлі вӧчнысӧ.
Дуб вужляӧ пыжсӧ домалӧм бӧрын сійӧ пуксис берег дорӧ да, шӧлкӧвӧй кӧдзыд турунсӧ малалігмоз, любуйтчис сы водзын сулалысь том кыдз пуӧн: «Кутшӧм кудриа!»
Кыдз пулӧн югыдвиж сук увъясыс нывлӧн сыналӧм кӧсаяс моз ӧшӧдчӧмаӧсь увлань.
Сійӧ дзоньнас вӧлі дзоридзалысь исергаяса, югдӧдӧма шондіӧн, и паськыд ю берег дорын сулаліс праздник лунӧ моз вӧччӧма, быттьӧ кӧсйис видзӧдлыны юлӧн гӧлубӧй зеркалӧ вылӧ, коді куйліс турунвиж берегъяс костын, быттьӧ малахитӧвӧй оправаын.
И сэтшӧм шынитӧв гӧгӧр, лӧнь.
Оз вӧрзьышт ни ӧти кор, ни ӧти исерга.
Сӧмын лэбачьяс дугдывтӧг дзользьӧны вӧрын.
И сьӧлӧм вылас Саша Матросовлӧн — лӧсьыд да долыд.
Кажитчӧ, первойысь на нэмнас сылы сэтшӧм нимкодь.
Но тайӧ нимкодьсӧ пемыд кымӧр моз вевттис Клыковкӧд виччысьтӧг аддзысьӧм.
Кравчук, тыдалӧ, нарошнӧ ыстӧма Клыковӧс подсобнӧй хозяйствоӧ тувсовъя уджъяс кежлӧ.
Колонияын Клыков тыдавліс шоча.
Саша эз кӧсйы паныдасьны сыкӧд.
Ӧні сійӧ кыліс мӧдар берегысь Клыковлысь гӧлӧссӧ да виччысьтӧмысла дрӧгнитіс.
Клыков корис перевозчикӧс, и Сашалы быть лои сетны сылы пыж.
Клыковлӧн воӧмыс дзикӧдз вӧрзьӧдіс Сашалысь сьӧлӧмсӧ.
Ылысянь на, кор Клыков аддзис да тӧдмаліс, мый перевозчикыс Матросов, сійӧ кутіс зэв ёна радлыны; а кор пыжыс кутіс матысмыны береглань, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да таинственнӧя шуис:
— Матрос, ачыс аллахыс вӧчис тадзсӧ...
Да ӧд бурджыкасӧ он и думышт!
Видзӧдлы, менам мешӧктыр сакар, вый, нянь, консерв.
Тӧлысь куим кежлӧ сёян-юаныс.
Тэнад — пыж.
Да тэа-меа ӧні тӧдан кытчӧ пызйыштам?!
Матросов чӧв оліс.
— Но, мый нӧ тэ нинӧм он шу? — юаліс Клыков.
— Кывтӧ ньылыштін али мый?
Эн думайт, эн зевайт, кытчӧдз некод матігӧгӧрын абу.
Корсь сэсся му вылысь тӧвтӧ!
— Вартчыны кужан? — мый йылысь кӧ думайтігтыр юаліс Матросов.
— Чери моз вартча, — висьтасис Клыков.
— А мыйла меным вартчынысӧ, кор пыж эм?
— Грузит!
Клыков босьтіс моздорас сьӧкыд мешӧксӧ да воськовтіс пыжӧ.
Сылӧн туша да мешӧк сьӧкта вӧснаыс пыжыс кутіс пӧлнясьны да тӧкӧтьӧ эз гумовтчы.
— Пуксьы бӧжас, — тшӧктіс Матросов.
Клыков кывзысьӧмӧн пуксис да кисӧ чабралігтырйи радысла серӧктіс:
— Ай да ми!
Сын веськыда ю шӧрас, мед оз суӧдны миянӧс...
А меным, тӧдан кӧ, тшӧктісны кыскыны ас вылын колонияысь подсобнӧйӧ сёян-юан да шуӧны: тэ, Клыков, вӧлысь ӧдйӧджык гӧнитан.
Мед ӧні виччысясны...
Саша сыніс чӧв олігтыр.
— Матрос, а кодарӧ миянлы бурджык сетчыны, кывтыд али катыд?
Кывтыд кӧ, кытчӧ веськалам?
— Кама вылӧ, сэсся Волга вылӧ позьӧ петны.
— Энлы, а кытчӧ нӧ тэ пыжсӧ веськӧдін?
— Береглань.
— Тэ, Матрос, эн кык бана шаньгаась! — друг зумыштчис Клыков.
— Нинӧм ме вылын серавны сэні, а то ме тэнӧ кычанӧс моз вӧйта.
— Эн вӧр, Клыков, а то пыжсӧ путкыльта, ачыд ва пыдӧсас лэччан.
— Тэ мый, меным паныд?
— Эн шумит весьшӧрӧ, меным ассьым кӧлуйӧс берег дорсьыс колӧ босьтны.
— А-а, сідз эськӧ мед и висьталін, — успокоитчис Клыков.
— Сӧмын ӧдйӧджык вӧр.
— Ме и сідз нин ӧдйӧ.
Саша, и збыль, тэрмасис.
Весиг плеш вывсьыс юрсиыс пӧсялӧмысла кӧтасис.
Вот пыж нырыс чишмуніс лыаас да зурасис берегас.
Саша тэрыба босьтіс ӧпаснӧйяссӧ, котӧрӧн петіс джуджыд берег вылӧ да командуйтіс:
— А ӧні, другӧ, босьт мешӧктӧ да кыскы подсобнӧйӧ!
— Кыдзи подсобнӧйӧ?
— Клыков чеччыштіс пыжсьыс, чабыртіс кулакъяссӧ.
Сылӧн пистиӧсь, польдӧм, лӧз йӧгъяса да вурысъяса чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— Сідзкӧ, збыль, мый тэ нарушитін миянлысь дружба да тайна?
Саша зывӧкпырысь видзӧдліс Клыков вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Кытчӧ сійӧ нуӧдӧ, тайӧ нинӧм думайттӧм брӧдягаыс?
Сійӧ ӧд мыр кодь, нинӧм оз аддзы ни оз гӧгӧрво.
Нинӧм оз тӧд и тӧдны оз кӧсйы.
Саша тӧдіс, мый сы дор сувтасны выль другъясыс, и, Клыковлы синмас веськыда видзӧдігӧн, вочавидзис:
— Да, збыль.
Ми Тимошкакӧд огӧ кӧсйӧй пышйыны колонияысь.
Огӧ кӧсйӧй сэсся брӧдитны кӧзяинтӧм понъяс моз.
Но тэнсьыд тайнатӧ ми огӧ висьталӧй.
Верман пышйыны ӧтнад!
— Да ме тэнӧ, кодзувкотӧс, ӧтчыд кучкӧмӧн лямӧда!
Матросов лэптіс ӧпаснӧйсӧ:
— Эн матыстчы!
— Но, эн вунӧд, — скӧрысла виньдалігтыр шуис Клыков, — бырӧда ме тіянӧс Тимошкаыдкӧд дзикӧдз!
— Пробуйтан, — шпыньмуніс Саша, — ми ӧні унаӧнӧсь.
Неылын тыдовтчис Кравчук.
Клыков тэрмасьӧмӧн лэптіс мыш вылас мешӧксӧ да, бӧрвылас бергӧдчывлігтырйи да кулакнас Сашалы ыршасигтырйи, мӧдӧдчис.
«Вот и абу нин другъяс ми, а врагъяс, — думыштіс Саша.
— Да Клыков эз и вӧв меным прамӧй другӧн».
Саша эз пов Клыков грӧзитчӧмысь, кӧть мӧдыс и вермис быдтор вӧчны.
Но тайӧ паныдасьӧм бӧрас сылы эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас, сійӧ мыйыськӧ кутіс тӧждысьны.
Клыков кутіс быдног лёк вӧчны слабиник Тимошка Щукинлы сыысь, мый сійӧ ӧткажитчис пышйыны.
То, стрӧка кӧ сюрӧ, кучкас сылы, то видас быдсяма лёк кывъяснас.
Ӧтчыд клубын, тешитчӧмӧн, сылы кудриа юрсиас ӧшліс йӧн юръяс.
Саша сувтіс Тимошка дор.
— Ещӧ кӧ ӧтчыд кӧть чунь йывнад вӧрзьӧдан Тимошкаӧс — омӧль лоӧ тэныд! — скӧрысь синсӧ куньтыралігтыр шуис сійӧ Клыковлы.
— Ме тэнӧ заверткаӧ песа!
— зумыша шпыньмуніс сійӧ.
Но Саша мыш сайысь кылісны челядьлӧн гӧлӧсъяс:
— Лысьтлы сӧмын вӧрзьӧдны Сашаӧс!
Ставным сы дор сувтам.
Петкӧдлам тэныд гаж!
Саша видзӧдліс бӧрвылас.
Сэні вӧліны Еремин, Чайка, Брызгин да мукӧд ёртъяс.
Найӧ стенаӧн сувтісны Клыковлы паныд.
Сійӧ шуис, мый некодысь оз пов, грӧзитчис быдӧнлы мынтыны водзӧс, но бӧрыньтчис да пинясигтыр вешйис.
Тимошка Щукин нуӧдіс Сашаӧс бокӧ да, синмас сылы видзӧдігтыр, шуис:
— Биӧ и ваӧ тэ вӧсна муна, мый сувтін ме дор!
Саша бура тӧдіс ӧтка детинкалӧн тайӧ кывъяслысь донсӧ.
— Нинӧм, ӧбедитны тэнӧ ог сет, вокӧ.
Волнуйтчысь Щукин кватитіс Сашаӧс киӧдыс:
— Лоан быттьӧкӧ меным вокӧн?
— Да, тэ лоан менам шуӧм вокӧн, — тайӧ кывъясыслысь ыджыд тӧдчанлунсӧ гӧгӧрвоны зільӧмӧн шуис Саша.
А Клыков видзӧдіс на вылӧ ылісянь да пыр ӧтарӧ ыршасис ыджыд кулакнас.
VIII глава
«СӦМЫН ВОДЗӦ!»
Регыд мысти Саша вӧлі дежуритӧ корпусын.
Помещениеяссӧ видзӧдалӧм бӧрын сійӧ петіс, пуксис ӧдзӧс дорас лабич вылӧ.
Июнь тӧлысся лэччысь шонді койӧ на вӧлі ассьыс югӧръяссӧ веж видзьяс да вӧръяс вылӧ.
Воздухыс вӧлі тырӧма видзвывса да град йӧрса дзоридзьяслӧн дукӧн.
Расъясын дугдывтӧг дзользисны лэбачьяс.
А Саша шогсис.
Сьӧкыд вӧлі сылы разберитчыны противоречиеясас.
Сылы воис сьӧлӧм вылас колонияын лӧня, тӧлкӧн олӧмыс, но век на кыскисны ас дінас путешествиеяс.
Бӧръя лунъяссӧ сійӧс частӧ аддзылісны кытыськӧ пельӧсысь книга чукӧр дорысь.
Пӧтлытӧм горшлунӧн сійӧ лыддис пыр выль и выль книгаяс, мыйкӧ гижаліс сэтысь, эз вермыв дугдыны да водзӧ лыддис.
Сійӧ восьтіс ассьыс тетрадьсӧ да лыддис:
«Сідзкӧ, мед олас упорство!
Побеждайтны сӧмын ыджыд сьӧлӧма йӧз.
Чӧрт накӧд, кодъяс оз кужны овны пӧлезнӧя, гажаа, мичаа!»
Саша лэптіс юрсӧ да видзӧдліс шондіа ыліас...
«Пӧлезнӧя, гажаа, мичаа!»
И, кор сылы дум вылас усины Клыков да брӧдяжничайтӧм кузя аслас няйтсьӧм важ другъясыс, сійӧ зывӧкпырысь пыркнитіс юрсӧ, быттьӧ мездысис кутшӧмкӧ дурманысь:
— Тырмас!
Кытчӧ найӧ кыскӧны вӧлі менӧ?
— Тэ кодкӧд видчан? — пельӧс сайысь петӧм бӧрын юаліс Кравчук.
— Ачым аскӧд, — яндысьӧмӧн шуис Саша.
— Пукыштӧй мекӧд, Трофим Денисович.
Кравчук пуксис орччӧн, чышкис пӧсялӧм плешсӧ:
— Сэтшӧма пӧжӧ.
Тыдалӧ, зэрас.
— А ёна жӧ лӧсьыд, Трофим Денисович! — гажмис Саша.
— Кыланныд чӧскыд дукъяссӧ?
Сӧмын ме ог гӧгӧрво, кытысь татшӧм чӧскыд дукыс.
Град йӧръясын мыйкӧ цветитӧ али видз вылын туруныс?
Войдӧр эг казявлы татшӧмторсӧ.
— Тайӧ бур, — сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын вочавидзис Кравчук, — велӧдчы чувствуйтны да гӧгӧрвоны олӧмсӧ.
Но, а висьтав: путешествуйтны кыскӧ?
— Зэв ёна кыскӧ!
— И бедьнас веж турунсӧ вӧрӧдігтыр, думайтӧмӧн содтіс: — Сӧмын ме велӧдчыны первой кута.
Тӧда: тадзтӧ сьӧкыдджык, но вернӧджык.
А синтӧм вурдысь моз овны абу интереснӧ.
Здук мында найӧ волнуйтчигтыр чӧв олісны.
— Сідзкӧ, велӧдчыны кӧсъян? — шпыньмуніс Кравчук, коді ас кежас торжествуйтіс.
— Да, тэныд колӧ верстайтны кольӧм кадсӧ: колин.
Велӧдчӧмад и прӧверит асьтӧ, эм-ӧ тэнад упорствоыд, медым добитчыны цельӧдз.
Эм кӧ — морт лоӧ тэысь.
Мӧвпалігтыр Саша довкнитіс юрнас:
— Побеждайтны сӧмын ыджыд сьӧлӧма йӧз.
— А коді тайӧс шуліс?
— Николай Островский.
— Да, сідзи, — шуис Кравчук.
— Медся страшнӧйыс сӧветскӧй мортлы — ассьыс ковтӧмлунсӧ гӧгӧрвоӧм.
А кымын унджык кутан велӧдчыны да тӧдны, сымын ыджыдджык пӧльза тэ ваян йӧзлы.
Тӧлка морт венӧ став сьӧкыдлунсӧ, а ассьыс цельсӧ достигайтӧ.
— Кравчук серьёзнӧя видзӧдліс Сашалы синмас.
— Вот ещӧ Островскийлӧн зарни кывъяс: «Сӧмын водзӧ, сӧмын фронт линия вылӧ, сӧмын сьӧкыдлунъяс пыр победаӧ!» — шуліс сійӧ томйӧзлы.
— Бур, мича кывъяс! — ышловзис Саша.
— Кӧсъя, Трофим Денисович, зэв ёна кӧсъя лоны бурджыкӧн, сӧмын отсыштӧй меным, эн жалитӧй, требуйтӧй, медым ме ставсӧ вӧчи кыдзи колӧ.
Ме ог ло меӧн, ог кӧ добитчы ассьым!
Веритӧй сӧвестьлы, добитча.
— Отсала тэныд бурджыкӧн лоны, — шпыньмуніс Кравчук.
— Сӧмын кора: эн пӧръясь, висьтавны ставсӧ веськыда.
Сӧгласитчан?
— Сӧгласитча, — ньӧти падъявтӧг вочавидзис Саша.
Но регыд мысти лоӧм событиеясыс нин петкӧдлісны, кутшӧм сьӧкыд выполняйтны воспитательлысь условиеяссӧ.
Кравчук решитіс петкӧдны Сашаӧс общественнӧй олӧм туй вылӧ.
Сылӧн сӧвет серти Сашаӧс бӧрйисны санитарнӧй комиссияӧ председательӧн.
Мӧд луннас Кравчук пасйыштіс:
— Мый нӧ тэ?
Санитарнӧй комиссияса председатель должен петкӧдлыны сӧстӧмлунлысь да ӧкуратностьлысь пример, а тэнад и дӧрӧмыд и тельняшкаыд няйтӧсь.
Саша нинӧм эз шу, а ӧбед вылӧ перерыв дырйи ачыс песлаліс прудйын дӧрӧмсӧ и тельняшкасӧ.
Пруд дорысь локтігӧн паныдасис Щукинкӧд.
— Тимошка, да тэ веськыда, янӧдан менӧ!
А ещӧ вокӧн шусян.
Дӧрӧмыд — са лэдзысьлӧн кодь, кизьясыс оръясьӧмаӧсь, водзыс — розя.
Видзӧднысӧ тэ вылӧ зывӧк!
— Ме ӧд ог куж песласьнытӧ да вурсьынысӧ.
— Вот нинӧм кужтӧм!
Но, пӧрччы дӧрӧмтӧ!
Саша песлаліс Тимошкалысь дӧрӧмсӧ, вурис кизьяссӧ.
Сэсся гурйысьыштіс зептас да перйис туплясьӧм кампет, кодӧс сылы сетіс воспитатель Четвертов да кодӧс видзис Тимошкалы.
— Но, босьт ли мый ли! — скӧра шуис сійӧ.
Волнуйтчысь Тимошка друг шуис:
— Тӧдан... тӧдан, ме тэныд кухняысь сакар гусяла!
— Сэки дзикӧдз ӧткажитча тэысь, — букыштчис Саша.
— Вунӧдін уговортӧ?
— Но, ог, ог.
Эн скӧрав.
Сӧмын ӧд тэ меным быдӧнысь рӧднӧйджык.
Саша пырис общежитиеӧ гажа, ассьыс обязанностьяссӧ бура выполнитӧмсӧ сознавайтӧмӧн, но аддзис сэтысь зумыштчӧм Кравчукӧс да повзьыштіскодь.
Кравчук сэки жӧ сетіс сылы некымын замечание:
— Пызан вылад да тумбочкаяс вылад шыблалӧма быдсяма кӧлуйсӧ, а быд кӧлуй колӧ пуктыны ас местаас, а не шыблавны.
Гӧгӧрвоин?
Джоджад — бумага торъяс, а ӧд весиг улич вылӧ нинӧм оз позь шыблавны кок улад, гӧгӧрвоин?
Тӧрыт рытнас тэ зэв ыджыд кокшыӧн мунін узьысь ёртъяс дінтіыд, а колӧ вӧлі мунны кок чунь йылад, медым эз торксьы налӧн покойыс.
Чуткӧйӧн колӧ лоны.
Гӧгӧрвоин?
Саша ӧбидитчис, зумыштчис:
— Ті прӧста придирайтчанныд ме дінӧ.
Нинӧм он куж.
Он угодит тіянлы!
— Ог, ог придирайтчы, а требуйта, сы вӧсна мый бурӧс тэныд кӧсъя.
Гӧгӧрвоан?
А тэ, тыдалӧ, аслад кыв вылын абу на кӧзяин да лэдзалан сійӧс тӧв йылӧ.
Ачыд ӧд шулін, мый кӧсъян лоны бурджыкӧн, да тшӧктін требуйтны.
— Но и лоа аслам кыв вылын кӧзяинӧн.
Лоа!
IX глава
ИСТОРИЯ УРОК
Воспитанникъяс тэрмасисны клубӧ, кӧні нин ключӧн пуис гаж.
Тайӧ вӧлі рытъя кад, кор уджалан луныс помасьӧма, а интереснӧй кинофильм заводитчытӧдз — быдса час на.
Тимошка Щукин котраліс клубӧд, юасис, эз-ӧ кодкӧ аддзыв Матросовӧс.
Тимошкалы другтӧгыс и гажӧдчӧмыс — абу гажӧдчӧм.
Восьтӧм книгаяс да тетрадьяс весьтӧ копыртчӧмӧн Саша пукаліс Ленинскӧй комнатаын, кор кашкигтырйи пырис сэтчӧ Тимошка.
— Саша, мый нӧ тэ тані ӧтнад шомман?
— Ог шоммы — урокъяс велӧда, — зумыша вочавидзис Саша.
— Кутшӧм нӧ урокъяс?
Клубын сэтшӧм гажа, карусель моз ставыс бергалӧ.
Еремин, тӧдан-ӧ, пасьталӧма гуга тулуп да ошкӧн представляйтчӧ.
Ставныс зэв ёна сералӧны.
Чайка ребятакӧд выль сьыланкыв велӧдӧ.
Тшӧктіс тшӧтш кыскыны тэнӧ, оз тырмы хорас, гӧгӧрвоан-ӧ, тенорыс.
Но, мунам ӧдйӧджык, Сашутка.
— «Мунам, мунам», — неокотапырысь броткыштіс Саша, — а урокъяссӧ тэ ме пыдди вӧчан?
Зэв гажа лоӧ, география кузя да древньӧй мирлӧн история кузя кӧ двойкаяс получита.
— Мыйла двойкаяс?
Менам торйӧн гижалӧма став датаяссӧ и нимъяссӧ.
Тимошка перйис питшӧгсьыс бумага тор.
— Бӧрын зубритыштам...
Саша падъялыштіс: и збыль, зэв окота ветлыны клубӧ.
— Мунам, — сӧгласитчис сійӧ.
Найӧ петісны дворӧ.
Клубсянь кыліс нин гажа шум.
Тимошка сьӧлӧмсяньыс шутёвтіс да, ас бӧрсяыс другсӧ кыскигмоз, кӧсйис зэв ӧдйӧ котӧртны клублань.
Но Саша друг сувтіс, думыштчис.
Потшӧсӧн моз сувтісны сы водзӧ Кравчуклӧн тӧдвылас усьӧм кывъясыс: «Дышӧдас кӧ, заставит асьтӧ уджавны...»
Саша скӧрмис ас вылас:
«Ме ӧд сылы кӧсйыси.
Эм менам тайӧ упорствоыс али абу?»
Да, сійӧ, Саша, неуна подтянитчыштіс нин, и ставныс сы дінӧ кутісны относитчыны бурджыка.
Яндзим лоӧ ӧні сылы получитны урок вылын двойка либӧ плавайтны Тимошка датаясын...
Оз, оз ло сійӧ классын сераланторйӧн!
— Ме ог мун клубад, — чорыда шуис Саша.
Тимошка скӧрмис, бара кутіс доказывайтны, кутшӧм гаж виччысьӧ найӧс клубын, весиг грӧзитыштіс, мый помасяс налӧн дружбаыс.
Но Саша чорыда сулаліс ас кыв вылас да бӧр бергӧдчис.
Сійӧ бара пуксис древньӧй мирлӧн история учебник сайӧ да регыд вунӧдіс клуб йылысь.
Сы воображениеын прӧйдиталісны зэв важся народъяслӧн, выдающӧйся йӧзлӧн судьбаясыс.
Со египетскӧй фараонъяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм озырлунъяс.
Со асланыс кӧзяинъясӧн нартитӧм да тшыглунӧн мучитчӧм бесправнӧй рабъяс да крестьяна кыпӧдчӧны асланыс угнетательяслы паныд, жугӧдлӧны царскӧй дворецъяс.
Но рабъяс оз кужны лӧсьӧдны ассьыныс олӧмнысӧ, дорйыны свободасӧ.
Найӧс бара дорӧны чепъясӧн.
Со лолӧны да сэсся бӧр бырӧны быдса государствояс: Египет, Ассирия, Вавилон...
Увлекитчӧмӧн Саша лыддис листбок бӧрся листбок, и сы водзын пыр паськыдджыка и паськыдджыка воссьыліс народъяслӧн олӧмыс да вермасьӧмыс.
Ӧні сійӧ кутіс нин гӧгӧрвоны, мый книгалӧн быд листбок, быд час, быд лун восьтылісны сы водзын кутшӧмкӧ выльтор, волнуйтана интереснӧйӧс, и сылы окота лои тӧдны пыр унджык и унджык.
И ӧні сылы окота вӧлі ӧдйӧджык тӧдмавны, кыдзи важӧн овлісны Индияса, Китайса, Грецияса йӧз.
Окота вӧлі лыддьыны и поэмаяс — «Илиада» да «Одиссея», кодъяс йылысь учебникас гижӧма дженьыдика.
Сійӧ лыддьысис, думайтіс: «Ой, кутшӧм прав вӧлі дед Макар, кор шуліс, мый му вылын йӧзыс вӧлі уна, мореын лыа чир мында жӧ; олісны найӧ, вермасисны асланыс шуд вӧсна, кувлісны, но некод на пиысь эз тӧд настоящӧй шудсӧ, кутшӧм эм сӧмын сӧветскӧй мортлӧн!»
Саша горша листаліс учебниксӧ, корсис интереснӧйджык местаяс да бара зіля заводитліс лыддьыны.
Кор коридорын кутісны шумитны клубысь локтысь челядь, сійӧ лыддис нин Спартак восстание йылысь.
Шумсӧ кылӧм бӧрын Саша жалитӧмпырысь ышловзис, мый эз ветлы клубӧ, но пыр жӧ успокоитчис, кор решитіс, мый эз весьшӧрӧ пукав тані.
Регыд лои чӧв-лӧнь.
Тыдалӧ, ставныс водісны узьны.
Сійӧ лыддьысис водзӧ.
Учительница Лидия Власьевна войшӧр бӧрын аддзис, мый Ленинскӧй комната биа на.
Восьтӧм книга вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн Матросов пуксӧн узис, кор учительница пырис сэтчӧ.
Сійӧ частӧ отсавліс Матросовлы.
Корсюрӧ, велӧдчӧмысь сьӧкыд торъяссӧ венігӧн, Саша воштыліс надеясӧ аслас вынъяс вылӧ, эновтчыліс велӧдчӧмысь.
Лидия Власьевна век кужліс аддзыны колана кыв, медым ышӧдны надеясӧ воштӧм велӧдчысьӧс, выльысь ӧзтыны сы сьӧлӧмын велӧдчыны ыджыд кӧсйӧм.
Но ӧні, учебник вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ недӧвӧльнӧя зумыштчис.
— Мыйла узян книга вылын, а он юрлӧс вылын? — юаліс сійӧ, кор Матросов садьмис да мыжапырысь кутіс тільны синъяссӧ кулакъяснас.
— Урокъяс велӧда.
— Помӧдз велӧдін?
— Ой, эг, — кватитчис сійӧ, — эг на удит география кузя широта да долгота... а русскӧй кыв кузя — суффиксъяс.
— Оз позь сэтшӧм бессистемнӧя занимайтчыны, — стрӧга шуис Лидия Власьевна.
— Уроктӧ абу велӧдӧмыд, а лыддян нин сійӧс, мый мӧд классын прӧйдитӧны.
Да ещӧ не ас кадӧ, войын.
Матросов ӧтчаяниеӧн ӧвтыштіс кинас:
— Нинӧм менам оз артмы.
Ог вермы ачымӧс киӧ босьтны.
Вот ылалі лыддьысьӧмнад а кадсӧ эг артышт.
Да ещӧ унмовси.
Учительница ӧні ышӧдіс сійӧс:
— Весьшӧрӧ тадзи шуан.
Тэ унатор нин добитчин.
Но он на куж тӧлкӧн юклыны ассьыд кадтӧ да вынъястӧ.
Ладнӧ, мун узь.
Саша муніс недовольнӧй аснас.
Учительница, тыдалӧ, ӧні лёктор кутас думайтны сы йылысь.
Ещӧ ёнджыка сійӧ чуймис, кор мӧд лунас класснӧй собрание вылын Лидия Власьевна предложитіс бӧрйыны сійӧс класснӧй организаторӧн.
И дзикӧдз яналіс, кор ребята кутісны вензьыны, позьӧ-ӧ сійӧс бӧрйыны?
— Сійӧ зэв косясьысь! — шуалісны ӧтияс.
— Зато ставсӧ веськыда синмад шуӧ! — вензисны мукӧдъяс.
— Кывйыс сылӧн зэв нин ёсь.
— Сійӧ бур ёрт и цехын уджалӧ бура.
— И велӧдчӧм кузя школаын унаӧс панйис.
Саша гӧрдӧдліс, йиджласис: абу зэв лӧсьыд, кор собрание вылын ставлы кывмӧн сёрнитӧны тэнад тырмытӧмторъяс йылысь да ещӧ учительница дырйи.
Но унджыкыс одобритісны сылысь кандидатурасӧ, и сійӧс бӧрйисны класснӧй организаторӧн.
Лидия Власьевна шуис сылы:
— Ёртъяслӧн дӧверие, Рӧдиналӧн дӧверие — тайӧ медся ыджыд награда мортлы.
Ӧд дӧверяйтӧны сӧмын честнӧй йӧзлы.
Оправдайт тайӧ дӧвериесӧ, кӧть мед мый эз ло.
Саша эз вунӧд учительницалысь кывъяссӧ.
Регыд древньӧй мирлӧн история кузя проверочнӧй испытание дырйи учительница юаліс Тимошкалысь:
— Но, Щукин, мый тэ тӧдан ассиро-вавилонскӧй культура йылысь?
Тимошка чеччис да кевмысяна кӧсӧйтчыліс орччӧн пукалысь Саша вылӧ, медым сійӧ отсыштіс.
Но Саша яндысьӧмӧн копыртіс юрсӧ.
— Но, мый тэ тӧдан Двуречиелӧн культура йылысь? — юаліс Лидия Власьевна.
— Кодъяс сійӧс создайтісны?
Кодъяс сэтшӧм номеръясыс? — бурногӧн сеталіс сійӧ наводящӧй вопросъяс.
— Мый шусьӧ Двуречиеӧн?
Кутшӧм долина Тигр да Евфрат костын?
Но Тимошка педзис места вылас да чӧв оліс.
Классын кыліс шӧпкӧдчӧм, сэсся гусьӧник сёрнитӧм.
Кодсюрӧ лэптісны кияссӧ.
Саша видзӧдліс шудтӧм другыс вылӧ, сы вӧсна и ас вӧснаыс яналӧмысла гӧрдӧдіс да ӧдйӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
— Но, кодлысь да мыйӧ велӧдчисны Ассириясаяс да Вавилонсаяс?
Вӧлі-ӧ налӧн письменность да кутшӧм?
Тимошка чӧв оліс.
Эз лэпты юрсӧ и Саша, быттьӧ сылы вӧлі сэтшӧм жӧ неприятнӧ да сьӧкыд, кыдзи и Тимошкалы.
Лидия Власьевна казяліс, мый Матросов зэв жугыль да юаліс сылысь Фараон Хеопс йылысь.
И Саша немвиччысьтӧма бура да збоя висьталіс Хеопс йылысь и торъя нин бура-мичаа кутіс висьтавны, кыдзи Хеопс приказ серти став Египетса рабъяс да крестьяна стрӧитісны сылы зэв ыджыд гробница-пирамида, стрӧитісны комын во, уджалісны сё тысячаа отрядъясӧн, быд отряд уджаліс куим тӧлысь, кыдзи тысячаясӧн строительяс кулалісны сьӧкыд уджысь да заразнӧй висьӧмъясысь.
Сашалысь ставныс кывзісны зэв бура, тайӧ висьталіс сы йылысь, мый налы кажитчис сылӧн ӧтвечайтӧмыс.
Саша збоймыштіс, сійӧ вӧчис весиг кутшӧмсюрӧ вӧльнӧй сравнениеяс, сэтшӧм сямаӧс, мый пӧ йӧз лыяс вылын асланыс тешитчӧм ради фараонъяс стрӧитлісны зэв гырысь ковтӧм сооружениеяс, тратитлыны та вылӧ лыдтӧм-тшӧттӧм морт вын, коді тырмис эськӧ уна сё Днепрогэсъяс стрӧитӧм вылӧ, став народлӧн благо вылӧ.
Лидия Власьевна дугӧдіс сійӧс:
— Тырмас. Молодец! Бур.
И Саша пуксис, ачыс вӧлі рад, волнуйтчис.
Сэсся видзӧдліс Тимошка вылӧ.
Юрсӧ парта весьтас куткыртӧмӧн сійӧ чышкаліс синвасӧ.
Пыр жӧ кусі и Сашалӧн радлуныс.
Тимошкалӧн шогыс кажитчис дзик нин пальӧдны позьтӧмӧн, кор мӧд луннас сійӧ тӧдмаліс, мый Лидия Власьевна пуктіс сылы оценка — двойка, а Сашалы — пятёрка.
— Мыйла нӧ тэ меным гусьӧникӧн эн висьтышт? — уськӧдчис сійӧ Саша вылӧ.
— Ӧні ме пропадиті тайӧ проклятӧй двойканас.
Во гӧгӧр кежлӧ позор.
А ещӧ вокӧн шусян!
Тайӧ нӧ по-дружески — не отсавны, кор ёртыд йӧрмис.
Мыйла нӧ кӧть гижӧдтор эн зургы?
— «Мыйла, мыйла», — яндысьӧмӧн зумыштчис Саша, — сы вӧсна мый ме и ачым эг тӧд.
— Да, тэ эн тӧд, но тэнад пятёрка.
Отличник!
А ме ставсӧ бура тӧді тайӧ несчастнӧй ассиро-вавилонскӧй культурасьыс кындзи, и менам — двойка.
Сьыліын петля.
Другыслӧн шогыс сэтшӧма шемӧсмӧдіс Сашаӧс, мый сійӧ сутки чӧж инас эз ӧшйы.
Уна думайтіс да решитіс, мый сылӧн аслас удачаыс — случайнӧй и отличнӧй отметкасӧ сійӧ получитіс заслужиттӧм весиг бесчестнӧя, некодлы эз висьтав, мый сійӧ омӧля тӧдӧ предметсӧ; сійӧ пӧръяліс и ёртъяссӧ, и радейтана учительницасӧ.
Мӧд лунас классын, став велӧдчысьяслы шензьӧм вылӧ, Саша лэптіс кисӧ, корис разрешение сёрнитны да висьталіс Лидия Власьевналы:
— Древньӧй мирлӧн история кузя ме эг заслужит пятёркасӧ.
Менӧ юалінныд сы йылысь, мый ме бура тӧді, а мукӧдсӧ ме тӧді омӧля.
А Щукин, мӧдарӧ, ставсӧ бура тӧдіс, а эз тӧд сӧмын сійӧс, мый йылысь сылысь юалінныд.
Веритӧй сӧвестьлы, Лидия Власьевна, тайӧ збыль.
И кора выльысь видлавны менсьым да Щукинлысь оценкаяснымӧс.
Лидия Власьевнаӧс чуймӧдіс, вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ тайӧ висьталӧмыс.
Сійӧ, збыль, видыштіс Щукинӧс и Матросовӧс, мый найӧ кыкнанныс, сідзкӧ, омӧля гӧтӧвитчӧмаӧсь испытание кежлӧ, сы вӧсна и лои татшӧм нелючкиторйыс, но на пиысь ӧтиыслӧн честнӧйӧн лоны зільӧмыс радуйтіс сійӧс.
— Мый нӧ, бур, мый Матросов висьтасис омӧля гӧтӧвитчӧм йылысь да клопочитӧ ёрт вӧснаыс.
Мед лоас тіян ног.
Ме выльысь юала тіянӧс кыкнаннытӧ.
Саша поведение вылӧ чуймӧм челядь перемена дырйи кытшалісны сійӧс:
— Вот чудакыд!
Мый нӧ тэныд ещӧ колӧ вӧлі?
Получитін пятёрка — и чӧв ов.
Коді нӧ эськӧ тӧдіс, мый тэ эн гӧтӧвитны?
А кор переэкзаменовка бӧрын Тимошка получитіс оценка — три, а Саша — четыре, челядь кодсюрӧ кутісны лӧгпырысь радлыны:
— Мый выйӧдз воин?
Вот чудакыд, ачыс сюйсис.
И сэсся челядь кутісны вензьыны ас костаныс, — правильнӧ-ӧ вӧчис Саша.
Вензьыны кутісны и мукӧд класса велӧдчысьяс.
А Саша ветлӧдліс гажмӧм Тимошкакӧд да чувствуйтіс асьсӧ победительӧн:
— Зато ставныслы лӧсьыд и меным лӧсьыд.
А отметкатӧ поправита.
И челядь, кӧть мед кыдзи эз вензьыны сы йылысь, веритісны: Саша веськыд да бур ёрт, и кывйыс сылӧн некор оз торъяв делӧсьыс.
Саша и зілис лоны татшӧмӧн.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн эм вын, и Лидия Власьевна, Трофим Денисович да Сергей Львович отсӧгӧн верстайтас воштӧм кадсӧ.
Сійӧ велӧдчис вежалана зільлунӧн.
Цехын сылы отсасис Виктор Чайка.
Кыдзи настоящӧй друг, сійӧ окотапырысь, ышнясьтӧг да серамтӧг велӧдіс Александрӧс.
А сійӧ нинӧмысь яндысьтӧг сеталіс Викторлы быдсямапӧлӧс вопросъяс.
Матросов вӧчаліс на прӧстӧй ӧдзӧс томанъяс, но заводитіс нин гӧгӧрвоны прӧстӧйсянь сложнӧйӧдз, томансянь машинаӧдз вуджӧмлысь смыслсӧ. Матросов вӧлі рад, мый велалӧ мастерствоӧ, уджӧ.
Пельӧс сайсянь сы вылӧ скӧрысь синбӧжнас видзӧдлывліс Клыков.
Тӧрыт на сійӧ гусяліс Матросовлысь ящиксьыс ценнӧй да колана инструментъяс: напилокъяс да штангенциркуль.
Матросов гӧгӧрвоис, кодлӧн тайӧ уджыс.
Сылы эз во сьӧлӧм вылас Клыковкӧд дугдывтӧг лӧгалӧмыс, а норасьны эз вӧв окота, сійӧ лыддис норасьӧмсӧ няргӧмӧн.
Саша дінӧ матыстчис Сергей Львович.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен Матросовӧн, зіль, быдтор тӧдны кӧсйысь велӧдчысьӧн, но и уна тырмытӧмтор аддзис на сы уджысь.
Сергей Львович тӧдіс, кор колӧ ошкыштны, а кор содтыны требовательностьсӧ да бурпырысь броткыштіс:
— Да, ог аддзы ме тэнад уджысь настоящӧй культурасӧ.
Верстак вылад ставыс кыдзсюрӧ: колана инструмент должен куйлыны ки улад, медым не воштыны кад сійӧс корсьӧм вылӧ.
А став лишнӧйсӧ колӧ идравны.
Тэ вӧчан ковтӧм, непроизводительнӧй движениеяс, а кадтӧ колӧ видзны.
Быд движениеӧн экономитан секундалысь кутшӧмкӧ юкӧн, а лун пом кежлас артмас уна.
Секунда — час видзӧ.
Посниторъясысь ыджыдторъяс артмӧны.
— Сергей Львович бура видзӧдаліс Матросовлысь шыльӧдӧм детальсӧ.
— Сідзи, а вот таті позис эськӧ нин эз драчевӧйӧн, а личнӧй напилокӧн, а мед кутіс югъявны — бархатнӧйӧн.
Матросов чошкӧдіс пельсӧ: «Гашкӧ, Сергей Львович тӧдӧ, мый менсьым гусялісны тайӧ напилокъяссӧ?
Висьтавны сылы, мый ме думайта Клыков вылӧ?
Но Клыковӧс ӧд и сідз нин некод оз радейт».
— Но мый нӧ, — водзӧ висьталіс мастер, — ӧні тэныд позьӧ сетны и сложнӧйджык удж.
Сӧмын колӧ ёнджыка радейтны ассьыд уджтӧ, сэки быдторйын лоас тэнад лючки-ладнӧ.
— Бурджыка кута уджавны, Сергей Львович, — мунысь мастерлы гӧрбыльтчӧм мыш вылас уважениеӧн видзӧдігтыр шуис Александр.
Александр ӧні чувствуйтіс асьсӧ пӧлезнӧй, колана мортӧн да сы вӧсна век вӧлі кыпыд, эз ӧтдортчыв йӧзсьыс, некор эз шогсьы.
— Сьӧкыд, но сы пыдди интереснӧ, — том вынӧн тыр ышман синъяснас югнитігмоз мигнитіс сійӧ Виктор Чайкалы.
X глава
ВОЙНА
Лышкыда шонтіс июнь тӧлысся шонді.
Лӧз небесаын сылісны еджыд кымӧръяс, кодъяс тыдалісны зеркалӧ кодь прудйын.
Челядь пукалісны пашкыр бадь улын.
Мукӧд дырйи найӧ панласьӧмӧн котӧртлісны прудлань, ӧдйӧ пӧрччысьлісны да чеччыштлісны ваӧ.
Талун гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, мый найӧ решитісны неуна пукыштны пу улын.
Саша куйліс мыш вылас, дукаліс тысячелистниклысь кельыдгӧрд дзоридзсӧ да видзӧдіс небесаын сылысь кымӧръяс вылӧ.
— Со кымӧр сайӧдзыс кутш лэбӧ, — друг шуис Брызгин.
— Тайӧ беркут.
— Абу, белохвост, — синсӧ читкыртіс Еремин.
— Мый ті, — гриф! — шуис Саша да пӧрччис тельняшкасӧ, медым ӧддзӧдчӧмӧн котӧртны ваӧ.
Сійӧ пыр думыштчӧма.
Таво тулыс бура помаліс квайтӧд класс, вуджис сизимӧдӧ.
Колонияын сійӧ быдмис, ёнмис.
Зілис кутны асьсӧ ыджыд морт моз, кӧть и челядь руа на вӧлі.
Мукӧд дырйи окота лолі Сашалы котӧртны панласьӧмӧн, вермасьыштны кодкӧдкӧ, чеччалігтырйи котӧртны дворӧд.
Но пыр частӧджык и частӧджык сійӧ думайтіс олӧм йылысь, и сылы окота лои тӧдны пыр унджык.
Быттьӧ пыр паськыдджыка воссьылісны синъясыс мир вылӧ да аддзисны сэтысь пыр унджык и унджык тӧдтӧмтор.
Страналӧн быд пельӧссянь радиоволнаяс вайлісны волнуйтана юӧръяс.
Рытъясын да войшӧр кадӧдз Саша пукавліс клубын, зэв сьӧлӧмсяньыс видлавліс газетаяс да журналъяс.
Быдӧн нин аддзисны сталинскӧй пятилеткаяслысь плодъяссӧ, веськыда син водзын вежсис страна.
Сӧветскӧй йӧз кодъялісны каналъяс, орошайтісны пустыняяс, косьталісны нюръяс и выль му вылысь чукӧртлісны вӧвлытӧм урожайяс.
Сашаӧс радуйтіс и субтропикъясын лимоннӧй да апельсиновӧй ротаяс паськӧдӧм, и Заполярьеын промышленнӧй каръяс стрӧитӧм да мичуринскӧй садъяс быдтӧм.
Быдтор вӧчны вермысь сӧветскӧй морт вежис природасӧ, тӧдмаліс му пытшкысь сокровищеяс.
Гордостьӧн шуаліс Саша сьыланкывйысь кывъяссӧ: «<rus>Посмотри, как цветёт без края, вся в сиянье, страна родная</rus>».
Лӧсьыд сознавайтны, мый и сійӧ ачыс право серти пырӧ ыджыд вына народ-преобразовательлӧн великӧй трудӧвӧй семьяӧ.
Саша видзӧдіс вылӧ и эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ вошӧны сылысь кымӧръясыс.
Видзӧдіс да кывмӧн мечтайтіс выль чудеснӧй машина йылысь, код отсӧгӧн морт кутас веськӧдлыны тӧвъясӧн да кымӧръясӧн.
— Интереснӧ, кутшӧм жӧ сійӧ лоӧ, кымӧр кыйысьыс?
Тайӧ некодӧн торктӧм чӧв-лӧняс друг кыліс Виктор Чайкалӧн горӧдӧм:
— Ребята, война!
Молотов радио пыр сёрнитӧ.
Здук кежлӧ ставныс кынмылісны места выланыс: вывті нин виччысьтӧм вӧлі тайӧ лёк юӧрыс тайӧ шондіа мича лунас.
Челядь вунӧдісны купайтчӧм йылысь да котӧртісны клублань.
Саша котӧртіс водзын.
Ӧні нинӧмла тайӧ сылысь еджыд кымӧръясыс, нинӧмла и кымӧр кыйысьыс.
Грознӧй событие тыртіс сознаниесӧ.
Сьӧкыда лолалігтыр Саша нёровтчис клублӧн пу стен бердӧ.
Татчӧ, громкоговоритель дінӧ, чукӧртчисны йӧз.
Чужӧмъясныс ставныслӧн зумышӧсь.
Мерайтны позьтӧм налӧн лӧглуныс враг вылӧ, коді бандит моз уськӧдчис мирнӧй, дзоридзалан страна вылӧ.
Колонияын олӧмыс тайӧ часӧдзыс муніс гажаа, бурнӧя, тӧлкӧн.
Гажаа уджалӧмлысь да волнуйтана надеяяслысь олӧмсӧ враг торкис виччысьтӧг — грубӧя да пӧщадатӧг.
Ыджыд опасность грӧзитіс став донаыслы да матыссаыслы, страналӧн да народлӧн олӧмлы.
Тані жӧ, пу стен бердӧ нёровтчӧмӧн да сьӧкыда лолалігтырйи, сійӧ кывзіс июль коймӧд лунӧ Сталин ёртлысь радио пыр выступлениесӧ.
Шондіыс сотіс чужӧмтӧ, а Саша, синсӧ читкыртӧмӧн, сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да думсьыс шуаліс вождьлысь кывъяссӧ, кодъяс йиджлісны дзик сьӧлӧмӧдзыс:
«Тіян дінӧ шыӧдча ме, другъясӧй менам», — шуаліс ньӧжмыд да сэтшӧм рӧднӧй гӧлӧс.
Сійӧ, Сталин, чуксаліс йӧзлӧн шуд вӧсна тышӧ.
Сылӧн кывъясыс шыӧдчисны и сы дінӧ, Александр дінӧ, — великӧй странаса гражданин дінӧ.
И сійӧс, и быдӧнӧс, кодлӧн чистӧй сьӧлӧмыс тіпкис народ сьӧлӧмкӧд ӧтвылысь, Сталин шуис другӧн.
Мыйӧн жӧ, кутшӧм уджъясӧн, сійӧ, Александр, ӧтветитас народнӧй вождь чуксалӧм вылӧ?
Ӧні сійӧ бура гӧгӧрвоис локтан опасностьлысь смыслсӧ.
Да, Сталин веськыда шуис, мый делӧыс мунӧ Сӧветскӧй Союзса став народъяслӧн олӧм да кулӧм йылысь, но сійӧ сэки жӧ выразитіс ыджыд уверенность, мый врагӧс лоӧ жугӧдӧма, да висьталіс, кыдзи шедӧдны победасӧ.
Колӧ сӧмын быдӧнлы, сы лыдын и сылы, Александр Матросовлы, аддзыны тышын ассьыс места.
Митинг вылын, учительяс да воспитательяс выступитӧм бӧрын, корис кыв и Саша:
— Ёртъяс, — шуис сійӧ, — война касайтчӧ миянлы ставнымлы.
Вот миянӧс велӧдӧны, дон босьттӧг сетӧны миянлы сёян-юан, кӧм-паськӧм, оланін.
Коді тайӧс сетӧ?
Сійӧ, миян мамным — Рӧдина.
И ми ӧбидаӧ сійӧс огӧ сетӧй.
Став сӧветскӧй йӧзлӧн ӧти тӧждысьӧм, ӧти кровнӧй делӧ — нӧйтны фашистъясӧс.
Вернӧ?
— Вернӧ! Правильнӧ! — горӧдісны челядь.
— Веритӧй сӧвестьлы, кута уджавны кыдз позьӧ бурджыка.
Тайӧ чассяньыс ставыс кутіс мунны мӧдног.
Челядь лоины серьёзнӧйджыкӧсь.
Колонияса мебельнӧй фабрика пыр унджык и унджык получайтіс срочнӧй заказъяс, и воспитанникъяс чеччылісны квайт час асылын да уджавлісны сёр рытӧдз.
Сэсся горша кывзісны радио, лыддисны да обсуждайтісны газетаясысь статьяяс.
Первой лунъясас Саша вӧлі зумыш, уджавліс эбӧссьыс петтӧдз.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ шыасис Кравчук дінӧ:
— Трофим Денисович, уважитӧй менсьым просьбаӧс.
— Кутшӧм просьба?
— Ог вермы ме тані пӧжсьыны, кор фашистъяс миян вылӧ зырсьӧны...
Клопочитӧй, мед менӧ лэдзасны фронт вылӧ.
— Ог, ог клопочит.
— Мыйла?
Со Павел Корчагин менам арлыднад кутшӧм ыджыд делӧяс нин вӧчис!
Ог подведит и ме.
Веритӧй сӧвестьлы, ог подведит.
— Тані кӧ тэ пӧжсян, то фронт вылад, дерт нин, няргыны кутан.
Гӧгӧрвоин?
Миян мастерскӧйлы сетӧны военнӧй заказъяс.
Уджӧн кутан отсавны фронтлы.
Вог тані и прӧверит асьтӧ: туян он тэ сьӧкыд уджъяс вылӧ?
Да и оз босьтны тэнӧ фронт вылад.
Арлыдыд оз судзсьы.
Александр миритчис, мыйкӧ дыра кежлӧ ланьтіс.
Колония вӧчаліс снарядъяслы, гранатаяслы да патронъяслы ящикъяс, учебнӧй винтовкаяс, маскировочнӧй сетьяс.
Воспитанникъяс зілисны перевыполняйтны нормасӧ.
Сашалы слесарно-механическӧй цехас дугдывтӧг ваялісны тӧчитны поперечнӧй, циркульнӧй, ленточнӧй, ручнӧй пилаяс да мукӧд инструментъяс.
Александр гӧгӧрвоис: кымын ӧдйӧджык сійӧ лӧсьӧдас, тӧчитас тайӧ инструментсӧ, сымын ӧдйӧджык кутас мунны цехъясын уджыс.
Первойсӧ сійӧ неокотапырысь вуджис тайӧ удж вылас, коді вӧлі прӧстӧй да однообразнӧй.
Сылы колӧ вӧлі сложнӧйджык удж, но лоӧ вӧлі вӧчны сійӧс, мый коланаджык.
И уджавны колӧ вӧлі кыдз позьӧ бурджыка, кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
Кык заветнӧй кыв — «Ставсӧ фронтлы!»
— волнуйтісны быд честнӧй мортӧс, чуксалісны трудӧвӧй подвигъяс вылӧ.
И тискияс весьтӧ копыртчӧмӧн Александр думайтіс: заводъяслӧн пемдӧдӧм цехъясын и колхознӧй муяс вылын, шахтаясын и учёнӧйяслӧн кабинетъясын — быдлаын сӧветскӧй йӧз выннысӧ жалиттӧг лун и вой уджалӧны фронтлы, уджалӧны дона да мудрӧй морт йылысь думайтігтыр, коді веськӧдлӧ мир да шуд вӧсна вӧвлытӧм тышӧн.
Александр Матросовлы тожӧ окота вӧлі аслас уджӧн отсавны фронтлы.
Первойсӧ Виктор Чайка да Георгий Брызгин панйылісны сійӧс, но Александр велӧдчис Сергей Львовичлысь закалка чорыдлун сертиыс да насечка форма сертиыс бӧрйыны медбур напилокъяссӧ и лунысь-лун век ёнджыка и ёнджыка овладевайтіс аслас удж искусствоӧн.
Лунысь-лун сійӧ кыпӧдіс выработка нормаяссӧ — сё ветымын, кыксё, куимсё процент.
Сылысь нимсӧ гижисны доска почёта вылӧ мукӧд стахановец нимъяскӧд орччӧн.
— Молодец, Матросов! Орёл! — ошкыштіс сійӧс мастер.
— Рад тэ вӧсна.
— Тіянлы аттьӧ, Сергей Львович, велӧдінныд.
— Рӧдиналы аттьӧ, сійӧ миянӧс велӧдӧ.
Но тэнад эмӧсь на тырмытӧмторъяс: удж бӧрад инструменттӧ ящикад шыблалан кыдзсюрӧ, лёкног.
А асывнас воштан кад, гурйысян, корсян коланатортӧ.
Эм зӧлӧтӧй правилӧ: быд удж колӧ вайӧдны помӧдз да вӧчны кыдз позьӧ бурджыка — мед кӧть тайӧ ыджыд производственнӧй операция, кӧть ичӧтик.
Мастер казяліс, мый Саша мыйлакӧ жугыль, да юаліс:
— А мыйла бӧръя кадас тэ лоин сэтшӧм зумыш, жугыль?
— Да ӧд война.
— Буретш сы вӧсна, мый война, и оз ков ӧшӧдны ныртӧ, а колӧ лоны збодьӧрӧн.
Миянлы ставыс гӧгӧрвоана: станок дорын — бурджыка уджав, бойын — ёнджыка нӧйт врагӧс.
— И мигнитіс: — Тэ ӧд орёл, а абу чижик, а?
— Синъясыс сылӧн меліа югъялісны: ученикыслӧн успех вӧснаыс радысла.
Саша гажмис: дона сылы пӧрысь, этша сёрниа да требовательнӧй мастерлӧн ошкӧмыс да шутитӧмыс.
Окота лои уджавны ещӧ бурджыка.
Рытнас удж бӧрын сійӧ котӧрӧн пырис клубӧ тӧв кодь тэрыб, гажа.
Мудзӧм челядь вӧлі йӧршитчӧмаӧсь пельӧсъясӧ.
— Мыйла сэтшӧм чӧв-лӧнь?
Мый жугыльтчинныд? — гӧгӧрбок видзӧдігмоз шуис сійӧ.
Сэсся вильыша мигнитіс: — Орёлъяс ті али чижикъяс?
Эй, Виктор, вай баян, заводит сьыланкыв!
Челядьлӧн чужӧмъясныс быттьӧ ловзисны.
Синсӧ кӧсӧйтӧмӧн Виктор Чайка кутіс ворсны баянӧн, — юрӧбтіс гора сьыланкыв, и клубын сылы лои дзескыд нин.
Матросовлысь пыр частӧджык и частӧджык кутісны кывзысьны ёртъясыс.
Собрание вылын обсуждайтісны важнӧй вопрос.
Колонияӧ воис телеграмма, кӧні висьтавсис, мый фронтлы срочнӧ колӧны боеприпасъяс, а найӧс мӧдӧдӧмыс задерживайтчӧ: оз тырмыны ящикъяс.
А фабрикаын ящикъясыс быдса гӧра, но петкӧдны найӧс оз позь: арся зэръяс нильзьӧдӧмаӧсь туйсӧ, код кузя пыр петкӧдлісны снарядъяслы вӧчӧм ящикъяссӧ.
Джуджыд гуранъяса туй вывті оз позь мунны ни автомобильӧн, ни вӧлӧн.
Мастер Сергей Львович шеныштіс кинас:
— Ме ногӧн кӧ сьӧкыд положениесьыс позьӧ петны — ас вылын новлыны ящикъяссӧ шоссейнӧй туйӧдз.
— Абу шлакъяс ми, — броткыштіс Клыков.
Собрание шызис: ӧтияс кутісны видны Клыковӧс, мӧдъяс дорйисны сійӧс.
Матросов вӧлі бӧръя радъясас.
Медым аддзыны президиумлысь пызансӧ, сійӧ сувтлывліс кок чуньяс йылас.
Стенын ӧшаліс Сталинлӧн ыджыд портрет.
Вождьлӧн сюсь синъясыс видзӧдісны веськыда Саша вылӧ.
Александрлы кажитчис, мый видзӧдлӧм сертиыс тыдалӧ — Сталин оз ошкы сійӧс.
Сійӧ гӧгӧрволіс: вождьлӧн призыв вылӧ вочавидзӧм могысь рудокопъяс, сталеваръяс, литейщикъяс, токарьяс, слесарьяс мыйвынсьыс зільӧны, медым ӧдйӧджык да унджык сетны фронтлы снаряд, а гӧтӧвӧй снарядъяссӧ ыстыны оз позь, абуӧсь ящикъясыс.
Кыдзи вермас Клыков ӧткажитчыны уджысь?
Мыйла сійӧ вензьӧ пӧрысь мастеркӧд, кодӧс ставыс уважайтӧны, да мукӧдсӧ тӧлк вывсьыс воштӧ?
Матросов эз нин сэсся вермы чӧв овны, писькӧдчис водзӧ, корис председательлысь кыв:
— Делӧ, ёртъяс, яснӧй.
Миян продукция колӧ фронтлы.
Ме поддерживайта Сергей Львовичлысь предложениесӧ.
Колӧ новлыны ящикъяссӧ ас вылын шоссейкаӧдз, а сэсянь — грузӧвикъясӧн.
Кодсюрӧ воспитанникъяс пиысь вашкӧдчыштісны Клыковкӧд да серӧктісны: предложениеыс кажитчис выполнитны позьтӧмӧн.
Фабрикасянь шоссейнӧй туйӧдз — километрысь унджык.
Клыков горӧдіс:
— Машина пыддиыс да вӧв пыддиыс Сашка лоӧ!
Саша вообще радейтіс шуткаяс, но ӧні сійӧ зумыша кӧрис синкымъяссӧ, и ачыс, ичӧтик, стежитӧм ватника, дзоньнас кыдзкӧ йӧжгыльтчис.
— Да, машина оз вермы, вӧв оз вермы, а ми вермам.
Фронт вылын враг сюйсьӧ.
Миян пушкаясным, гашкӧ, снарядъяс виччысьӧны, а найӧс оз позь мӧдӧдны миян ящикъястӧг.
Думыштінныд та йылысь?
— И скӧрысь видзӧдліс Клыков вылӧ: тайӧ дыш позйыс век паныд сувтӧ...
— А слабиник Клыков, — водзӧ висьталіс Саша, — мед шойччӧ да юмов рок сёйӧ.
Ёртъясыс гораа серӧктісны.
Сашалӧн ёртыд уна, сы дор сувтісны.
Сергей Львовичлысь да Матросовлысь предложениесӧ примитісны, и аскинас фабрикаын удж помасьӧм бӧрын няйт гӧпъясӧд да канаваясӧд воспитанникъяс асланыс пельпомъяс вылын мӧдісны нуны ящикъяссӧ туй дорӧ.
Медводзын восьлаліс Саша.
Сэсся быд смена нуаліс вӧчӧм ящикъяссӧ, кытчӧдз туйсӧ эз лӧсьӧдны.
Саша велӧдчис гырысьджыкъяслысь, на моз жӧ зілис ӧдйӧ вӧчны быд удж.
А сы бӧрся вӧтчисны ёртъясыс.
Налы сьӧлӧм выланыс воис сылӧн веськыдлуныс, смеллуныс да уджын тэрыблуныс.
Йӧз радейтӧны збойястӧ, кужысьястӧ.
Коркӧ ӧтчыд Виктор Чайка шуис сы йылысь:
— Удж вылын сійӧ первой и бур ёрт.
Слабджыкӧс некор оз сет ӧбидитны, и мый кӧсъяс — шедӧдас оз кӧ выннас, то вежӧрнас да сюсьлуннас.
— Вернӧ! — сӧгласитчисны челядь.
Но Саша век вӧлі недовольнӧй аснас да весиг скӧрмис:
— Тырмас тіянлы менӧ ошкыны!
Зывӧк кывзынысӧ!
Со ачыс Виктор Чайка вӧчалӧ нин измерительнӧй инструментъяс — кронциркульяс, угольникъяс, нутромеръяс.
Велаліс шыльӧдны плоскостьяс да фигурнӧй поверхностьяс.
Регыд лоас настоящӧй слесарь-лекальщикӧн.
Брызгин бура вӧчалӧ чертёжъяс.
А ме сӧмын сійӧс и кужа, мый кокньыдджык да прӧстӧйджык.
Драчевӧй напилокӧн да зубилӧӧн и то муртса-муртса кужа уджавны.
И ещӧ Сашаӧс тревожитіс Клыковлӧн лёк поведениеыс.
Сійӧ век на явӧ лӧгаліс сы вылӧ, век мыйкӧ думайтіс вӧчны, грӧзитіс да торкаліс быд уджын.
XI глава
УЧИТЕЛЬНИЦА ЛИДИЯ ВЛАСЬЕВНА
Матыстчис пургаяса да кӧдзыд первой военнӧй тӧв.
Фронт вывсянь воалісны лёк юӧръяс: гитлеровецъяс матыстчисны Москва дінӧ, блокируйтісны Ленинград, осаждайтӧны Севастополь.
Коркӧ ӧтчыд Саша локтіс Кравчук дінӧ да, кыдзи и век, дӧверчивӧя да тэрыба тыртіс сійӧс разнӧй вопросъясӧн.
Кравчуклы пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои ӧтвечайтны Саша вопросъяс вылӧ: вопросъясыс сылӧн лоліны век унджык и унджык.
Кравчук корсьысис книгаясысь, медым удовлетворитны аслас воспитанниклысь любознательностьсӧ. Ӧд тайӧ любознательностьсӧ сійӧ ачыс жӧ кыпӧдіс сыын.
Сашалысь кывзӧм бӧрын Кравчук шога шпыньмуніс:
— Медбӧръяысь тэныд ӧтветита, Саша, а сэсся мед мукӧдъяс ӧтвечайтӧны.
Четвертов — бур воспитатель, сійӧ кутас...
— А ті кытчӧ?
— Талун мӧдӧдча военкоматӧ.
Доброволецӧн фронт вылӧ муна.
Саша думыштчис.
Доброволецӧн?
Да, сійӧ сідзи и должен вӧчны: воспитательлӧн кывйыс оз вермы торъявны делӧкӧд.
Но кутшӧм жаль янсӧдчыны тайӧ бур сьӧлӧма мортыскӧд, коді лои батьысь на матыссаджык!
— Босьтӧй менӧ аскӧдныд, — надзӧник, но требовательнӧя корис Саша.
— Ог, ог имеит право, — вочавидзис Кравчук.
— Но, веритӧй сӧвестьлы, Трофим Денисович, няньыс менам горшӧд оз кылав.
Войяснас ме узьны ог вермы, кор кыла, мый фашистъяс босьталӧны миянлысь каръяс.
Кыдзи кӧть ме ог зіль уджавны, аддза, мый тайӧ этша на.
Босьтӧй аскӧдныд, босьтӧй!
— Оз позь! Гӧгӧрвоин? — аслас воспитанниклӧн кыв вылас чорыда сулалӧм вылӧ шензьӧмӧн скӧрыськодь шуис Кравчук.
Коді вермис думыштны, мый тайӧ, видзӧднысӧ тӧждысьтӧм да гажа детинкаыс, збыльысьсӧ сэтшӧма шогсьӧ, тӧждысьӧ.
— Тэнад кадыд эз на во.
Тані тэ должен заработайтны зрелость вылӧ аттестат.
Гӧгӧрвоин?
Но, ме тэрмася.
— И друг тэрыба топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
— Надейтча тэ вылӧ, Сашок.
Прӧщайтлы.
— Прӧщайтлӧй, Трофим Денисович, — Сашалӧн кутіс дрӧжжитны гӧлӧсыс.
— Веритӧй сӧвестьлы, ме вӧсна янавны тіянлы оз ковмы.
И медбӧрын шуа ещӧ: сэки кӧ, изоляторад, ті эськӧ эн сёрнитӧй мекӧд, эн веритӧй меным, ме эськӧ обязательнӧ пышйи.
Мый эськӧ сэки лои мекӧд?
Некор ме тіянӧс ог вунӧд.
— А ме нӧ сэні мый? — вочавидзис Кравчук.
— Миян странаын мортлы пропадитны оз позь.
Сійӧ ӧд капиталистическӧй странаясын сэтшӧм батьтӧм-мамтӧм челядьыс, кутшӧмӧн тэ вӧлін, гутъяс моз кулалӧны либӧ сісьмӧны тюрьмаясын.
Сэсся Саша дыр видзӧдіс ӧшиньӧдыс туй вылӧ, кыті муніс Кравчук.
Ӧні сійӧ пыр частӧджык корис учительницалысь, Лидия Власьевналысь, висьтавны войнавывса геройяс йылысь.
Коркӧ ӧтчыд сійӧ зэв сюся видзӧдліс сылы синмас да сӧветуйтіс:
— Вӧч, Саша, войнавывса геройяслысь альбом.
Ачыд найӧс бура тӧдмалан и мукӧд челядьлы кутан висьтавлыны.
— И друг сійӧ сыркъялӧмӧн бӧрддзис, быттьӧ сылӧн лолыс эз шед, бергӧдчис да ӧдйӧ кутіс восьлавны дворӧд.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдіс учительница вылӧ.
Ӧбидитчис али мый.
Стрӧгӧн сійӧс шулісны.
Челядь норасьлісны, мый сійӧ быттьӧ пӧ пыр чинтӧ налысь оценкаяссӧ.
И скуп вӧлі мелі кыв вылад.
«Тыдалӧ, йӧзсьыс ӧтдортчӧ», — думыштіс Саша.
И сэки жӧ аддзис, мый Лидия Власьевна абу на пӧрысь нывбаба, а мунӧ да старука моз джӧмдалӧ...
Но кӧть кодлысь сійӧ эз юав, некод прамӧя эз тӧд, мый сыкӧд лоӧма.
Сёрнитісны, мый сійӧ кутіс уджавны и весиг сэні, кытчӧ сійӧс эз корлыны: отсаліс грузитны снаряднӧй ящикъяс, войяснас мыйкӧ вурис да кыис фронтовикъяслы.
Лун куим мысти Лидия Власьевна нуӧдіс школаын русскӧй язык урок.
Ӧні Саша сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Збыль, чужӧмыс сылӧн вӧлі омӧльтчӧма, весиг быттьӧ сьӧдӧдӧма, но нинӧм особеннӧйыс эз тӧдчы.
Коді нӧ эз омӧльтчы война дырйи?
Сійӧ ветлӧдліс класс кузя да диктуйтіс.
И сӧмын ӧтилаын, кор лыддис: «Мужественнӧй морт оз повзьы некутшӧм сьӧкыдторйысь», друг бӧрддзис, кыдзи и сэки дворын.
Ӧні Саша бура аддзис, кыдзи сійӧ здук кежлӧ читкыртліс синъяссӧ и ыджыд синва тусь дзирдыштіс да уси восьса учебник вылӧ.
Лидия Власьевна ӧдйӧ пӧдлаліс книгасӧ да, синнас мигайтігтырйи, кутіс дзоргыны ӧшиньӧд, кӧть эськӧ ӧшинь улас нинӧм эз и вӧв.
Саша гӧгӧрвоис: Лидия Власьевна мыйвермӧмсьыс кутӧ горшсӧ гӧрддзалысь синвасӧ.
Кыдзкӧ эз веритсьы, мый тайӧ верстьӧ, видзӧднысӧ суровӧй мортыс йӧз водзын кисьтӧ синвасӧ.
Мый нӧ сыкӧд лоӧма?
Но вот Лидия Власьевна бергӧдчис и, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, юаліс:
— Но, гижинныд?... «некутшӧм сьӧкыдторйысь».
— И водзӧ кутіс диктуйтны воддзамозыс жӧ чёткӧя, яснӧя.
Сашалӧн сьӧлӧмыс эз ло местаын, кытчӧдз эз тӧдмав учительницалӧн аслыссяма поведениелысь помкасӧ.
Рытнас сылы гусьӧник висьталіс воспитатель Четвертов, мый тӧлысь сайын кымын нин Лидия Власьевна получитӧма фронт вывсянь извещение — сылӧн ӧтка пиыс пӧгибнитӧма бойын.
«Сӧмын оз радейт сійӧ норасьны, и оз радейт, кор сійӧс жалитӧны, — шуис Четвертов, — сы вӧсна и оз висьтав йӧзыслы ассьыс шогсӧ».
Рытнас Саша да сылӧн другъясыс шензисны: но и характер Лидия Власьевналӧн!
Тӧлысь сійӧ велӧдіс челядьӧс лоны повтӧмӧн да мужественнӧйӧн, а аслас вӧлӧма сэтшӧм шог!
И босьтчыліс быд удж бердӧ, — сідзкӧ, мед пальӧдны шогсӧ.
Воспитанникъяс тӧдісны нин, мый Лидия Власьевна получайтӧ аслас ученикъяссянь письмӧяс страналӧн быд пельӧссянь.
Сылӧн вӧвлӧм ученикъясыс — ӧні инженеръяс, сталеваръяс, врачьяс, знатнӧй стахановецъяс, учёнӧйяс, правительствоса членъяс.
Нэм чӧжыс тайӧ йӧзыс оз вунӧдны учительницалысь дона чужӧмсӧ, гӧлӧссӧ да синъяссӧ, оз вунӧдны сійӧс, коді пыр велӧдіс найӧс босьтны унджык знание.
Сылӧн ученикъясыс имеитӧны нин уна дас да уна сё ассьыныс ученикъясӧс — выль олӧм стрӧитысьясӧс.
Налӧн лыдыс содӧ.
Тысячапӧв ыджыдджык урожай сетӧ дзормысь учительницалӧн самоотверженнӧй уджыс, а сійӧ, тыдавтӧм, прӧстӧй да скромнӧй, воддзамозыс сетӧ йӧзлы ассьыс став вынсӧ.
— Вот мый, — шуис Саша, — колӧ мыйкӧ вӧчны.
Оз кӧ сійӧ кӧсйы, ми и вӧчам вид, быттьӧ нинӧм ог тӧдӧй, а асьным кутам вӧчны сідзи, медым сылы кокньыдджык вӧлі овнысӧ.
Ставным кутам бурджыка велӧдчыны.
И сэки жӧ кутісны предлагайтан: не скӧрмӧдны сійӧс классын, отсавны омӧля велӧдчысьяслы, не шумитны урокъяс вылын.
Мӧд лунсяньыс жӧ классын кутіс мунны упорнӧй удж, кодӧс тӧдтӧмъяс эз казявны эськӧ.
Сӧмын мерасӧ тӧдтӧг дурысь кутшӧмкӧ велӧдчысьлы корсюрӧ аслас жӧ ёртыс чорыда печиктывлы, а сэсся быдторйын вӧлі зэв бур порядок.
Ӧні и ачыс Лидия Власьевна казяліс, мый челядь кутісны велӧдчыны бурджыка и поведениеыс налӧн лои бурджык.
Сійӧ нимкодясис да зілис тӧдмавны помкасӧ челядь вежсьӧмлысь.
Гашкӧ, сійӧ дыр эськӧ кутіс думайтны та йылысь, эз кӧ сылы, позьӧ шуны, кужтӧг сетны деньга тыра конверт.
Сэки сійӧ эз нин вермы кутны волнуйтчӧмсӧ да став классыслы висьталіс:
— Дона челядь, сійӧ полксьыс, кӧні служитліс менам пиӧй, ме ӧтпырйӧ получиті квайт денежнӧй аттестат.
Пиӧйлӧн ёртъясыс, кодъяс мӧдӧдісны аттестатъяссӧ, корисны менӧ лыддьыны найӧс аслам пиянӧн да надейтчыны налӧн постояннӧй отсӧг вылӧ...
Оз, меным налӧн деньгаыс, кыдзи и тіян деньганыд, оз ков.
Ӧні ачым на зарабатывайта, да и государство отсалӧ...
Но кутшӧм ті ставныд... — сійӧ кӧсйис шуны: «бурӧсь» — и повзис, мед оз ло лишнӧй ошкӧма.
Но воспитанникъяс гӧгӧрвоисны сылысь помавтӧм кывъяссӧ, и Саша горӧдіс:
— Ми тіян ученикъяс!
И ставныс кутісны клопайтны, а Лидия Власьевна видзӧдіс на вылӧ югъялысь синъяснас да нюмъяліс.
Тайӧ кадсяньыс Саша эз кут тревожитны Лидия Власьевнаӧс войнавывса геройяс йылысь юасьӧмъясӧн, а ачыс быд прӧст минута уджаліс альбом вылын.
Листаліс газетаяс да журналъяс, вундавліс портретъяс да очеркъяс, клеиталіс найӧс.
Частӧ дзузгана биӧн сійӧ уджавліс альбом вылын войяснас, лыддьысис, думайтіс геройяс йылысь.
ХII глава
ДРУЖБА
Вой.
Ӧшинь сайын сап пемыдас омляліс турӧб.
Спальняын кажитчис, мый став воспитанникъясыс чорыда узьӧны.
Но кывзысьыштны кӧ, позьӧ вӧлі муртса-муртса кывны шӧпкӧдчӧм.
Тайӧ другъясыс — Брызгин, Еремин, Чайка да Щукин — виччысисны Сашаӧс.
Сійӧ век висьтавліс мыйкӧ выльтор, интереснӧйӧс.
Со сійӧ кималаснас муніс пемыд комнатаӧд аслас койка дінӧ.
Койкаыс Еремин койкакӧд орчча.
— Ми тэнӧ виччысим, вокӧ, сідзи виччысим! — вашкӧдӧмӧн шуис Тимошка.
— Тэ татчӧ, Саша, шӧрас! — корис Еремин.
— Ми вештім койкаяснымӧс — матынджыкӧсь лоам.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сашалы нимкодь, мый сылӧн эмӧсь татшӧм бур другъяс.
Еремин кӧть и пӧръясьысь, зато кутшӧма радейтӧ сёрнитны.
Некод сыысь бурджыка оз висьтав капитан Немо йылысь, Уленшпигель йылысь, матрос Кошка йылысь.
Сашалы торъя нин сьӧлӧм вылас воис, мый Ереминлӧн победительяснас век вӧліны смел, сюсь, тӧлка йӧз.
Сійӧ скӧрысь серамвыв лэптывліс дышъясӧс да бӧб кодь йӧзӧс.
А кымынысь Саша сьӧлӧмсяньыс кывзыліс, кор Виктор Чайка ворсліс баянӧн да сьыліс сьыланкывъяс!
Тані, накӧд орччӧн и Брызгин, коді зэв ёна радейтӧ рисуйтчыны.
Кӧсйӧ лоны мӧд Репинӧн!
Саша и нимтіс сійӧс — Нерепин.
А ӧти кывйӧн кӧ шуны, дружбаыс зэв крепыд.
Батьтӧг-мамтӧг водз кольӧмла Саша вӧлі зэв кывзысьысь, кор сы дінӧ шыасьлісны мелі, бур кывйӧн и сибавліс йӧз дінӧ, но сэки жӧ век артыштліс, кодлысь да мыйӧ позьӧ велӧдчыны.
abu
Сійӧ ӧдйӧ пӧрччысис да водіс аслас койка вылӧ.
— Но, висьтав!
— Игарка йылысь кывлывлінныд?
— Тайӧ нывка? — вашнитіс Щукин.
— Но, кутшӧм жӧ тэ, Тимоня!..
Тайӧ выль кар Полярнӧй круг сайын, — вочавидзис Саша.
— Чуймӧдана местаяс.
Вечнӧй, гӧгӧрвоанныд-ӧ, мерзлота.
Весиг гожӧмнас сӧмын метр судта муыс шонавлӧ.
Но и Полярнӧй круг сайын нин кисьмӧны яблокъяс, ягӧдъяс...
Мичуринецъяс и сэні уджалӧны, гӧгӧрвоанныд?
— Эк, волыны эськӧ сэтчӧ!
И сёрниыс пансис путешественникъяс да путешествиеяс йылысь.
Саша сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавны Пржевальский да Козлов йылысь.
— А мый сэтшӧм Хара-Хотоыс? — юаліс Тимошка.
— Кулӧм кар.
— Висьтав...
И бара:
— Мый сэтшӧм чудеснӧй Ахассаыс?
— Тибетлӧн сьӧлӧмыс.
И кор челядь кутісны сёрнитны путешествуйтны кӧсйысьӧм йылысь, Саша падъявтӧг шуис:
— Абу интереснӧ шӧйтны свет пасьта кӧзяинтӧм пон моз.
Бур эськӧ путешествуйтны Пржевальский моз, Козлов моз; лоны научнӧй экспедицияса участникӧн.
Вот сэки лоӧ пӧльза и народлы и аслыд.
Сэсся сійӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, мый талун гижис аслас лӧз блокнотас:
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ вӧлі морт?
Ачыс пукаліс Петропавловскӧй крепость казематын и, гашкӧ, казнь виччысис, но гижис книга «<rus>Дети солнца</rus>»: чуксаліс йӧзсӧ правда дінӧ, революция дінӧ.
— Коді?
— Да Горький.
Квайтымынӧд номера камераын.
И Чернышевский сійӧ крепостяс гижис книга: «<rus>Что делать?</rus>».
А Ленин ёрт шалашын гижис книга сы йылысь, кыдзи создайтны сӧветскӧй государство.
Сэки шпикъяс быдлаысь корсисны сійӧс.
Буржуйяс, тӧданныд-ӧ, вины сійӧс кӧсйисны.
Здук мында ставныс чӧв олісны.
Керка вевт весьтын, кӧртнас грыма-йиркакылігтыр, омляліс турӧб.
Тӧлыс зильӧдіс ӧшинь стеклӧяс.
— Но, Сашутка, ещӧ висьтав татшӧм йӧз йывсьыс...
— Комсомолка Лиза Чайкина йылысь газетаысь лыдди, — волнуйтчӧмӧн шуис Саша.
— Вот тайӧ нывка!
Немецъяс тылын ветлӧдлӧма сиктъясті, Октябрь годовщина йылысь Сталинлысь докладсӧ лыддьӧма, партизанитны мунны чуксалӧма.
Дас квайт сиктӧ волӧма.
А кор сюрӧма эсэсовецъяслы лапаас, кӧть мыйта сійӧс абу мучитӧмаӧсь, врагъяслы нинӧм абу висьталӧма.
— Вот тайӧ настоящӧй комсомолка!
— шуис Брызгин.
Бара чӧв ланьтісны.
Сӧмын кыліс, кыдзи ӧшинь сайын омляліс турӧб.
Ёртъяс мыйкӧ думайтӧны да чӧв юлӧны.
Но Тимошка гораа ышловзис:
— И ме эськӧ нинӧм эг висьтав фашистъясыдлы!
Саша ӧтветитіс сьӧлӧмсяньыс да стрӧга:
— Тэ, Тимошка, тӧв йылӧ кывъястӧ эн лэдзав.
Делӧыс серьёзнӧй.
Сетін кыв — выполнит.
Сійӧ думыштчис, но друг сійӧс шымыртіс выль чувство и быттьӧкӧ ловзис:
— Другъясӧй менам, ставлы сьӧкыд ӧні, став миян йӧзлы...
А кӧсъянныд кӧ, нэм чӧж лоам другъясӧн?
— Дерт — кӧсъям, — вочавидзисны челядь.
— И сулавны ӧтилы став вӧсна и ставлы ӧти вӧсна, кӧсъянныд?
— Кӧсъям!
— И став правдасӧ веськыда синмад висьтавны.
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
— И, ковмас кӧ, — водзӧ висьталіс Саша, — лоам сэтшӧм жӧ повтӧмӧн, кыдзи Лиза, кыдзи Гастелло.
— И недыр чӧв олыштӧм бӧрын торжественнӧя юаліс: — Клянитчанныд?
— Клянитчам!
— И овны кутам сідзи, медым йӧзыслы вӧлі кокньыдджык сыысь, мый ми олам.
Кӧсйысянныд?
— Кӧсйысям!
— Но вот и бур! — кокнипырысь ышловзис сійӧ; Саша, тыдалӧ, унаысь нин думайтлӧма сы йылысь, мый ӧні вӧлі шуӧма.
— Ӧні миянлы быдторйын кокньыдджык лоӧ.
Другъяс волнуйтчисны да чӧв олісны.
Войшӧр бӧрын нин Саша кватитчис:
— Мый нӧ ми лоим!
Кад нин узьны!
И кор ставныс нин унмовсисны, сійӧ дыр кывзысис войся чӧв-лӧняс.
Сэтшӧм долыд сылы вӧлі сьӧлӧм вылас, мый и унмыс эз лок.
Войдӧр, ӧткӧн шонтігас, сылӧн гажыс быри мелілунысь да бур кывйысь, — ӧні тайӧторъясыс вӧліны сылӧн лишнӧй.
Сійӧ чувствуйтіс орччӧн ассьыс другъяссӧ.
Ставныс найӧ — разнӧйӧсь, но сэтшӧм матыссаӧсь!
Мед узьӧны спокойнӧя.
Найӧ вернӧй туй вылынӧсь.
Тимошка мыйкӧ бормочитіс унйывсьыс да вештіс эшкынсӧ.
Саша надзӧник чеччис да видзчысьӧмӧн шебрӧдіс сійӧс.
Чӧв-лӧнь, сӧмын турӧб омлялӧ ӧшинь сайын.
ХIII глава
ЗАКАЛКА
Коли кӧдзыд тӧв.
Лӧнь апрельскӧй рыт вайис первойя чӧскыд тувсов дукъяс — польдчӧм тополь гар да пӧжсьӧм кор дук.
Ызгигтыр визувтісны шоръяс.
Сӧстӧм воздухсӧ лолалігтыр Саша муніс клубӧ.
Аски асывсяньыс Белая юлӧн сылысь йи вылын колӧ вӧлі вӧчны сьӧкыд, опаснӧй удж, а талун челядь решитісны гажӧдчыштны клубын.
Сашаӧс кыскис йӧз дінӧ.
Лунысь-лун содісны сыын вынъяс да кӧсйӧм мыйкӧ вӧчны, тӧдмавны, видлыны.
Сылы паныд локтіс яснӧй, унатор обещайтысь олӧм.
И сійӧ босьтіс сэтысь ставсӧ, мый сылы вӧлі колӧ, гажаа, горша, страстнӧя.
Цехын сылӧн тэрыб кияслысь кывзысис сталь, и сійӧ пыр перевыполняйтіс нормаяс.
Рытъяснас библиотекаын сійӧ лыддис книгаяс; клубын участвуйтіс спектакльясын, сьыліс хорӧвӧй кружокын, занимайтчис физкультураӧн, шогсӧ пальӧдны ветлывліс другыс дінӧ — гармонист Чайка дінӧ.
Вот и тайӧ рытнас, кыдзи и век, Чайка гӧгӧр чукӧртчисны сьывны радейтысьяс.
Александрлы медъёна волісны сьӧлӧм вылас степь кодь, море кодь паськыд, нюркйӧдлана сьыланкывъяс: <rus>«Ой, да ты, калинушка», «Рябина», «Ах да, степь широкая», «Вниз по Волге-реке»</rus>.
А кор ёртъясыс сьылісны, сійӧ корис:
— Сӧмын эн горзӧй!
Равзынытӧ и верблюд кужӧ.
Колӧ сьывны сьӧлӧмсяньыд, медым мышку кузяыд йирмӧг котӧртас.
Гӧгӧрвоанныд?
— Войшӧр кадӧ самодеятельнӧй концерт помасис.
Челядь разӧдчисны.
А Сашалы окота вӧлі ещӧ олыштны клубын ӧтнаслы, ещӧ лыддьысьыштны кӧть неуна.
Сійӧ пуксис пач дорас да восьтіс радейтана книгасӧ: «Сӧмын ӧні Павел гӧгӧрвоис, мый лоны стойкӧйӧн, кор тэ ён да том, вӧлі кокни и прӧстӧ, но кутчысьны ӧні, кор олӧмыс топӧдӧ кӧрт асыкӧн, — честь делӧ».
Сы дорӧ матыстчис Лидия Власьевна.
— Тэ нӧ мый, Матросов?
Ставыс мунісны узьны, а тэ?...
— Книга помала.
Этша нин коли.
Нёльӧдысь нин сійӧс лыддя.
А ёна жӧ лӧсьыд книга!
Вот тайӧ морт!
— Да, бур книга.
А тэ ӧмӧй он мун аски ю вылас уджавныыд?
— Муна.
Но ме кӧсйи Ереминлы талун помавны.
Виччысьӧ.
Сійӧ муніс мам моз дӧвӧльнӧя нюмъялігтыр.
Саша бара копыртчис книга весьтӧ.
Медым верстайтны важсӧ, сійӧ горша лыддьысис войяснас.
И бура думайтсис войся чӧв-лӧнь дырйиыс.
Сылӧн библиотечнӧй карточкаас гижалӧма вӧлі сэтшӧм книгаяс, кодъясӧс сійӧ лыддис: <rus>«Как закалялась сталь», «Рождённые бурей», «В людях», «Мой университета», «Поэмы Пушкина», «Кобзарь», «Чапаев», «Хаджи-Мурат», «Тихий Дон», «Дети солнца», «Суворов», «Мать»</rus>, путешественникъяс йылысь, учёнӧйяс йылысь, исследовательяс йылысь книгаяс...
И кымын унджык знание сійӧ босьтіс книгаясысь да йӧзсянь, сымын ёнджыка воссьылісны синъясыс мир вылӧ, коді вӧлі зэв разнообразнӧй да кыскис ас дінас.
И окота вӧлі тӧдны пыр унджык и унджык.
Мечтайтсис необычайнӧй делӧяс вӧчӧм йылысь.
И зэв окота вӧлі, медым зілисны пыр унджык и унджык тӧдны и ёртъясыс — Тимошка, Брызгин, Еремин, Чайка и став челядьыс.
И олісны эськӧ найӧ мичаджыка, дружнӧйджыка.
Но ӧні, военнӧй кадӧ, фабрикаын мукӧд дырйи уджыс вӧлі сэтшӧм уна, мый и лыддьысьнысӧ некор.
Саша уджаліс слесарнӧй верстак дорын зіля да уна, частӧ кык сменаӧн дорвыв.
Сашалӧн лӧгыс петіс враг вылӧ, и сійӧ аслас уджнас отсаліс нӧйтны фашистъясӧс.
Клубысь мунігӧн Саша водзвылӧ кытыськӧ пемыдсьыс друг петіс Клыков.
— Кыдзи олан, отличник! — туйсӧ потшигмоз лӧгпырысь шуис сійӧ.
— Велӧдчан век?
— Велӧдча, мый и тэныд желайта.
abu
— Меным эськӧ мед рок унджык, а наука нинӧмла...
Со тэ и велӧдчан, а дурак.
— Мый тэныд колӧ?
— Повзьыны изведитінныд?
Полан — сьылідзиртӧ чега?
— Он лысьт, ми унаӧн.
— Ме ӧтнам ставныдлы паныд муна.
Ставныдлысь ныр гӧчьяснытӧ чегъяла!
— Киыд дженьыд! — бӧрвылас бергӧдчывтӧг Саша муніс сы дінті.
Клыков эз вӧрзьы места вывсьыс, сӧмын грӧзитыштіс сылы:
— Ме тэнӧ всё равно ог прӧстит.
Сюрлан на коркӧ меным!
Саша эз пов Клыковысь, но сыкӧд тӧлктӧм лӧсялӧмыс жель моз дойдіс сьӧлӧмсӧ.
Асывнас воспитанникъяслӧн команда матыстчис Белая ю дорӧ.
Ыджыд гӧрд шонді быгыльтчис гӧра сайсянь.
Сулаліс апрель тӧлысся вежласьысь поводдя.
Луннас жургисны шоръяс, а войяснас найӧс дорліс йи.
И оврагъясын кок улад ӧні дзуртіс шолля, сьӧдасьӧм лым, но тулыс тӧдчис нин быдторйӧн.
Бадьлӧн эзысь-руд вербаыс гажаа чурвидзис клёнлӧн да вязлӧн сьӧд стволъяс костын.
Вежӧдіс ӧзим, и мылькъяс вылын мыччысис веж турун.
Чистӧй воздухыс вӧлі тырӧма чӧскыд тувсов дукъясӧн да коддзӧдіс вина моз.
— Ок, ыджыд жӧ юыс! — шевгӧдіс кияссӧ Саша, быттьӧ кӧсйис сывтырнас кватитны йиӧн тупкысьӧм паськыд юсӧ, коді асъя шонді югӧръяс водзас вӧлі розӧвӧй.
— Энлы, сійӧ тэныд петкӧдлас на! — мигнитіс Еремин.
— Тшӧкмунан сы ваӧн, — зумыша шпыньмуніс Клыков.
Пуръялӧм вӧрсӧ, кодӧс арнас кылӧдісны фабрикалы, абу удитӧмаӧсь лэптыны васьыс.
Тӧвбыднас пуръясыс кынмӧмаӧсь йи пытшкас.
Талун-аски ытваыс вермас нуны пуръяссӧ йиыскӧд тшӧтш.
— Тешкодь удж, — зумыштчис Еремин.
— Тайӧ керъяссӧ и динамитӧн он перйы йи пытшсьыс, а ми кӧсъям киӧн.
Сьӧкыд лоӧ.
Весьшӧрӧ выннымӧс бертам.
— Да, сьӧкыдкодь, — сӧгласитчис Матросов.
— Зато тані и петкӧдлам асьнымӧс!
— Тэ весьшӧрӧ кывъястӧ эн шыблав тӧв йылӧ!
— Сійӧ сӧмын ошйысьнысӧ кужӧ, — вак-вакӧн серӧктіс Клыков, — а аслас выныс гут мында жӧ.
Йӧз киясӧн ӧгырсӧ куравны кӧсйӧ.
— И надзӧник, медым кыліс ӧтнас Матросов, содтіс:
— Вот тойышта тэнӧ йи улас — тӧдмалан сэки, кӧні ракъяс тӧвйӧны!
— Тэ менӧ эн повзьӧдлы, полокалӧ, — скӧрмис Матросов.
— Мый нӧ, тэ ногӧн, сьӧкыд кӧ, сідзкӧ, оз ков уджавны?
Да настоящӧй мортыд кӧть ныр вылас усяс, кӧть киясыс дояӧсь, а колана уджтӧ оз эновт.
— Правильнӧ, Саша, — Матросов дор сувтіс Виктор Чайка.
— Тӧдан, мый донӧдӧмысь сталь лоӧ чорыдджык.
— Лӧсьыда тэ шуин, Виктор, — пыр жӧ гажмис Матросов.
Сылы окота вӧлі испытайтны асьсӧ сьӧкыд уджын.
— А тэ, лодырь, — бергӧдчис сійӧ Клыковлань, — тӧлк вывсьыс ребятасӧ эн вошты!
Сӧмын кывнад да паньӧн и кужан уджавны!
— Вернӧ, Сашка! — серӧктісны ёртъясыс.
Колонияса воспитанникъяс заводитісны кералӧмӧн перъявны йи пытшкысь кузь керъяс да лэптавны берегӧ.
Зёлякылысь йиӧ сатшисны лӧмъяс, черъяс, киркаяс.
Шонді водзын дзирдалігтыр ӧтарӧ-мӧдарӧ резсисны йи торъяс.
Керъяссӧ команда серти кыскалісны му вывтіыс джуджыд берег вылӧ.
— Раз, два-а — босьтім!
Ещӧ босьтім!
Кыскавны йизьӧм, сьӧкыд керъяссӧ вӧлі сьӧкыдджык йи пытшсьыс кералӧм дорысь.
Уджыс муніс надзӧн.
Шонтыны кутіс шондіыс, и лои ещӧ сьӧкыдджык.
Тюнияс кӧтасисны.
Кокъяс вильдалісны.
— Тільсям мыйвынысь, а весьшӧрӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Клыков.
— Дерт жӧ, весьшӧрӧ, — мудзӧмысла шатлалігтырйи сӧгласитчис Еремин.
— Всё равно ог удитӧй.
Кылӧдас.
— «Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ»! — Клыков вылӧ скӧрысь синбӧжнас видзӧдігтыр нерис Саша.
— Кравзыны кутісны: лёк ракаяс моз!
Няргынытӧ медкокни.
Сійӧ скӧрысь вештіс пеля шапкасӧ балябӧжас, ватник; соснас чышкис чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, сэсся пӧрччис ватниксӧ да шыбитіс керъяс вылас.
Разис сьӧд сатин дӧрӧмыслысь юрйывсӧ.
Пӧсялӧм морӧссӧ лӧсьӧдіс тӧлыслы: паныд.
Думыштчис.
Мыйӧн кокньӧдны тайӧ, и збыль, сьӧкыд уджсӧ?
— А мый эськӧ видлам кӧ накатӧн? — тэрыба видзӧдліс ставныс вылӧ Саша.
— Кутшӧм ещӧ сэні накат? — скӧрмис Еремин.
— А быгыльтны сійӧс асьсӧ рыас! — мыйкӧ нямлялігтыр горӧдіс Клыков.
Пытш сюйсьӧ командирӧ.
Сашалы сэтшӧм зывӧк вӧлі тайӧ нинӧм думайттӧм дылдаыс, мый сійӧ весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
Саша шыасис Еремин дінӧ, сёрнитіс асьсӧ кутӧмӧн, а синъясыс властнӧйӧсь, ёсьӧсь:
— Эн увгы, Еремка!
Видлӧмсьыд лёкыс абу.
Кӧсъя, мед ставыслы вӧлі бурджык.
Гӧгӧрвоин?
Ереминлы уси дум вылас сійӧ войыс, кор найӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд, сетісны клятвеннӧй кӧсйысьӧмъяс, и сійӧ ышловзис:
— Да ме ог шу, мый ог кут уджавны, но кыдзи бурджык?
Челядь заинтересуйтчисны Саша предложениеӧн.
Воис сэтчӧ и воспитатель Четвертов:
— Кыдзи накатӧн?
Тайӧ вӧлі дзик прӧстӧ.
Пуктыны параллельнӧя шыльыд керъяс да на вывті быгльӧдлыны.
Кыкӧн вылісяньыс кыскӧны гезйӧн, кыкӧн зоръясӧн йӧткалӧны да кутӧны керсӧ бокӧ быгыльтчӧмысь.
Заводитлісны.
И, шензьӧм тылӧ, уджыс кутіс мунны ӧдйӧ.
Чайка вильыша шутёвтіс:
— Да татшӧм ногнад дас кымын пӧв ӧдйӧджык!
— И мыйла водзджыксӧ юраным эз волы?
— Быдӧнлы тайӧ юрад воас, — шпыньмуніс Саша.
— Прӧстӧйтор.
Мӧд войнас эз кынмыв.
Йи вылас лоаліны гӧпъяс.
Артмӧма дорва.
Лунтыр и пемдытӧдзыс колонияса воспитанникъяс уджалісны нинӧм вылӧ норасьтӧг.
Коймӧд лунас уджавны лои ещӧ сьӧкыдджык.
Ва улас йиыс вӧлі зэв вильыд, кокъяс эз кывзысьны; быдлаын булькакыліс ва да ойдӧдліс сьӧкыдпырысь перйӧм керъяссӧ, кодъяс кынмӧмаӧсь вӧлі улі слӧйясас.
А ваыс век туис и туис.
Оврагъясӧд да сёнъясӧд ызгигтырйи визувтісны юӧ гудыр шоръяс.
Луншӧр кадын Еремин джӧмдіс, уси да ёртчыштіс:
— Мучитчӧм тайӧ, а абу удж!
— Эновтам вай! — пыр жӧ шыасис Клыков.
— Тырмас!
Челядь дугдісны уджавны.
Саша видзӧдліс ваын пидзӧсчань вылын сулалысь Еремин вылӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да, кепысьнас вомсӧ тупкӧмӧн, прысьнитіс-серӧктіс.
Но пыр жӧ лои зумыш:
— Ребята, мый юрнытӧ ӧшӧдінныд?
Орёлъяс ті али чижикъяс?
А фронт вылын, чайтанныд, кокньыдджык?
Ӧд дона быд минута.
А нолтӧ, ёртъяс, вайӧй, вайӧй!
— И зорсӧ сюйис кер улӧ.
И мудзӧмнысла шатлалігтырйи челядь бара кутісны тэрмасьны.
Дон гӧрд шондіыс заводитіс пуксьыны.
Йиыс шумитіс, ратшкакыліс.
Но вот сійӧ дзоньнас дрӧгмуніс да муртса тӧдчымӧн вешйыштіс.
Клыков вильдіс, ӧвтыштіс кияснас, уси рыӧ и пыр жӧ воши ва улас.
Челядь повзисны тайӧ виччысьтӧмторсьыс да здук кежлӧ быттьӧ кынмылісны места выланыс.
— Вӧйи! — горӧдіс кодкӧ.
— Гез сылы!
Кӧні гезйыс?
— ӧтарӧ-мӧдарӧ кутіс котравны Виктор Чайка.
Но вот рыыс гызис.
Сэсся мыччысис Клыковлӧн шапкатӧм юрыс, кӧтасьӧм юрсиыс, коді джынвыйӧ тупкӧма чужӧмсӧ, паськыда восьтӧм вомыс.
Клыков кутчысьліс йи дорышӧ, апнитіс воздухсӧ ӧтчыд, мӧдысь.
Но ёртъясыс эз удитны сетны сылы отсӧг, киясыс сылӧн вильснитісны, и сійӧ бара воши ва улӧ.
Вара гызис ваыс, — мыччысис юрыс.
Клыков, тыдалӧ, упрямӧя, настойчивӧя кӧсйис овны.
— Вайӧй багыръяс! Багыръяс! — горзісны быдладорын.
— Гез!
Зоръяс!
— Бара воши ва улас.
Таті зэв визув!
Йӧз котралісны, тэрмасьӧмӧн корсисны и эз аддзыны сійӧс, мый вӧлі колӧ.
И друг ставныс аддзисны: ры вомӧныс Саша шыбитіс пӧв да копыртчис ры весьтӧ.
А ӧти здук мысти сійӧ кутіс васьыс Клыковлысь кисӧ да мыйвынсьыс мӧдіс кыскыны сійӧс пӧвлань.
— Клыков и Сашкаӧс кыскас йи улас! — горӧдіс повзьӧм синъяса Щукин.
— Да кутӧй жӧ сійӧс.
Саша и ачыс кельдӧдіс, лои рузум кодь: дырӧ-ӧ вильснитны йи улӧ?
Сійӧ чорыда кутчысис пӧвйӧ, кокнас мыджсис йиӧ да кыскис пессьысь Клыковӧс.
Сійӧ вӧлі пӧдӧ, зілис апнитны воздухсӧ да, тыдалӧ, вӧлі садьтӧм нин.
Тайӧ случайӧдзыс Сашалы вӧлі зывӧкӧн тайӧ пыр мыйкӧ нямлялысь детинкаыс, асьсӧ вылӧ пуктысь да больгысь невеждаыс, коді быттьӧ сы вылӧ и чужлӧма, медым вӧчны йӧзлы лёктор.
Но Саша весиг эз удит думыштлы тайӧ ставтор йывсьыс, кор, ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг, уськӧдчис спаситны вӧйысь мортӧс.
Ӧні медся главнӧйыс вӧлі не лэдзны сійӧс йи улас.
А сэсся Клыков, дыр пессьӧм бӧрын, кыкнан кинас кутчысис пӧвъяс, сувтӧдіс синъяссӧ Саша вылӧ, коді ӧні кутіс сійӧс киӧдыс.
Некор на налӧн синъясыс эз паныдасьлыны татшӧм матын.
Ӧні Клыковлӧн гырдмӧм синъясас вӧлі сӧмын кевмысьӧм да повзьӧм.
Сійӧс кыскисны нин быдлаті — киӧдыс, паськӧмӧдыс, кодкӧ кисӧ шыркнитіс гезйӧн, кодкӧ отсаліс зорйӧн.
И кор сійӧс кыскисны мыльк вылӧ, сійӧ дзикӧдз петіс эбӧссьыс, пыр жӧ водіс кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, кӧть эськӧ ваас вӧлі сӧмын минута куим.
Челядь ӧдйӧ пасьтӧдісны сійӧс асланыс кос паськӧмӧн.
Сылӧн петіс садьыс, пуксис, сійӧс кутіс кынтыны.
— Дрӧжжитӧ! — нимкодясис Еремин.
— Сідзкӧ, ставыс бур.
Котрав, Клыков, котрав, шонтысь!
— Гортад мунны ачыд верман? — юаліс сылысь воспитатель Четвертов.
— Али нуӧдны?
Но чӧв олігтыр Клыков ӧш моз быгльӧдліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да, Сашаӧс аддзӧм бӧрын, сьӧкыда чеччис.
Саша сулаліс нин бокынджык, киас сылӧн вӧлі зор, и сійӧ дась вӧлі заводитны уджавны.
Дженьыдик да дзескыд, тешкодь паськӧма Клыков, кодъюра моз шатлалігтырйи, матыстчис Саша дінӧ, чӧв олігтыр чургӧдіс крук моз кусыньтчӧм гегдӧм кисӧ.
Саша эз гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да вешйыштіс.
Сэки Клыков чирӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Вай китӧ!
Саша важнӧя топӧдіс сылысь йи кодь кӧдзыд чургӧдчӧм чуньяссӧ.
Сэсся, тыдалӧ, сылы лои яндзим аслас важнӧялӧмсьыс, сійӧ шпыньмуніс да вильыш синъясӧн тэрыба видзӧдліс гӧгӧр.
— Но, ребята, тырмас.
Заводитам уджавны!
А то шондіыс пуксьӧ нин.
— Кутшӧм нин ӧні уджалӧм! — бара кутісны увгыны воспитанникъяс.
— Дерт — дугдам!
А то и ми Клыков моз йи улӧ.
— Сиръяслы кӧрым вылӧ.
— Тані ещӧ час куим кежлӧ уджыс, — миритӧм сямӧн шуис Чайка.
— Дзикӧдз эбӧсысь петкӧдасны миянӧс тайӧ керъясыс.
— И збыль, — сӧгласитчис Саша, — куим часнад жуялам.
— Сідзкӧ, ставыс, — нимкодясисны челядь, — эновтам!
— Куим часнад — дерт, жуялам, — водзӧ висьталіс Саша.
А жальӧсь йӧзыс.
Ме предлагайта не мучитчыны ещӧ куим час...
— Вернӧ! — горӧдісны челядь.
— ...предлагайта лэптыны, — водзӧ шуис Саша, — тайӧ проклятӧй керъяссӧ часджынйӧн.
— Тӧлк вылысь воштан!
Мудер!
Ставныс гӧгӧрвоисны: уджавны водзӧ опаснӧ, дай пемдӧ нин, — сідзкӧ, лоӧ ещӧ опаснӧджык.
А йи пытшкын вӧлі на комын кубометрысь не этшаджык дона вӧр.
Саша видзӧдліс Четвертов вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, тожӧ падъяліс: дугдыны-ӧ уджавнысӧ?
А Еремин да Брызгин пукалісны нин мыльк вылын, пӧрччисны тюнияссӧ да надзӧник видчигтыр кисьталісны сэтысь васӧ.
— Ме тадзи думайта, Семён Борисович, — шуис Саша, — дерт, уджавны опаснӧ, и кокыд пиялӧ йиа ваас.
Сӧмын ӧні кӧ вӧрсӧ огӧ лэптӧй, войнас сійӧс нуас йиыскӧд тшӧтш.
Вернӧ?
А боеприпасъяслы мыйта ящик артмас тайӧ вӧрсьыс?
А? Семён Борисович, разрешитӧй водзӧ уджавны, кытчӧдз дзикӧдз эз пемды.
— И бергӧдчис челядьлань: — Чайка, Брызгин, Тимошка, — другъясӧй менам, — удж бердӧ!
Сійӧ медводз кайис йи вылӧ.
Берег дорас ваыс вӧлі пидзӧсӧдзыс.
Саша вильдіс, и йи кодь ваыс сотыштіс кынӧмсӧ.
Сійӧ ӧдйӧ чеччис.
Мудзӧмысла муртса сулаліс кок йылас.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вын заводитліс сійӧс кыскыны бӧр, береглань, но скӧрысь броткыштігтырйи сійӧ воськовтіс берегсянь:
— Ме тэнӧ заставита!
Боецъяслы би улын ещӧ на страшнӧджык.
Сы бӧрся мӧдісны куимӧн да бара заводитісны уджавны.
Сылань жӧ шатлалігтырйи мӧдіс и Клыков.
— Кытчӧ тэ? — горӧдісны сылы.
— Тэныд колӧ ӧдйӧджык шонтысьны.
Котӧрт гортӧ!
— Уджалігас... шоннала... — пиньнас зяткӧдігтырйи вочавидзис сійӧ.
Сэсся налы отсӧг вылӧ ӧткӧн-ӧткӧн кутісны локтавны и мукӧдъяс.
Эз вермы терпитны и Еремин да юрнас довкнитіс Саша вылӧ:
— Ребята, мый сійӧ, гагйыс, ныр йывті новлӧдлӧ?
А ми мый омӧльджыкӧсь?
Мунам и ми вӧйны!..
Саша серӧктіс:
— Вӧйны, шуан, Еремка?
Вӧйны оз сулав...
Восьлав, восьлав ӧдйӧджык татчӧ!
Ноко, ломтӧ сюй тайӧ кер улас.
— Ӧні нин сійӧ кӧзяйничайтіс гажаа, шмонитігтыр.
— Вайӧй, ребята, помсяньыс зорйӧн!
Сідз.
Ӧтвылысь! Босьтім! Ёнджыка — ӧтвылысь!
Эй, орёлъяс, зэлӧдчылӧй, штурмуйтӧй тайӧ вужлясӧ.
Сашалысь кывзысисны весиг сыысь ыджыдджык, ёнджык йӧз.
Воспитанникъяс ас тӧдлытӧгныс серӧктышталісны, кор и Клыков, коді кык юрӧн вӧлі ыджыдджык Сашаысь, кутіс тэрыба вӧрны Сашалысь командасӧ выполняйтігмоз.
— Гут слӧнӧн командуйтӧ.
А Клыков, сёрнисӧ кывзытӧг, босьтліс моздорас да кыскаліс дас пудъя керъяс.
Челядь шутитісны, но чувствуйтісны Сашалысь душевнӧй вынсӧ.
Тыр тӧлысь нин мыччысис пуяс сайысь, кор воспитанникъяс пессисны ваын да кыскисны берегӧ медбӧръя кер.
Сэсся дрӧжжитігтыр найӧ пыдзралісны нямӧдъяснысӧ.
— Ӧні котӧрӧн гортӧ косьтысьны! — кынмӧм кияссӧ чабралігтыр гажаа горӧдіс Саша.
XIV глава
ЛИНА
Гожӧмнас колонияӧ воисны челядь блокадаӧ босьтӧм Ленинградысь.
Кытчӧдз налӧн вӧлі карантин, найӧс видзисны ӧтнаннысӧ, торъя корпусын.
Колонияын эз тырмыны воспитательяс, — Матросовӧс назначитісны Ленинградскӧй челядь дінӧ воспитательлы отсасьысьӧн.
— Аддзӧмаӧсь жӧ кодӧс назначитны! — шогпырысь норасис сійӧ Четвертовлы, кодлы ӧні, мыйӧн Кравчук муніс фронт вылӧ, зілис быдторйын подражайтны.
— Ачым на ме кыкнан кокнам чота и пола, мед эськӧ эг торксьы.
— Нинӧм, он торксьы.
Уджышт накӧд: сідзи колӧ.
— Колӧ, колӧ, а абу окота.
Сійӧ локтіс выль колонистъяс дінӧ скӧр, пыр жӧ аддзис нывъяслысь нелючкияс да кутіс горзыны на вылӧ:
— Мыйла паськӧмтӧ крӧватьяс вылад шыблаланныд?
Мыйла джоджныд ёгӧсь?
Мыйла сынасьтӧмӧсь?
Сы дінӧ матыстчис еджыд халата, веж юрсиа нывка да стрӧга шуис:
— Энӧ горзӧй на вылӧ.
Найӧ самӧй адсьыс.
Кӧсйыся, миян ставыс лоӧ лючки.
— И серамсорӧн видзӧдліс гырысь, югыд синъяснас.
— Татшӧм том начальник, а скӧр!
— Ме эг мойдны лок.
Гӧгӧрвоана?
Нывка лэдзис синъяссӧ да нинӧм эз шу.
Александр ас ногыс гӧгӧрвоис ассьыс выль обязанностьяссӧ.
Ӧнӧдз сійӧ сӧмын подчиняйтчис мукӧдлы, ӧні, кор сылы сетісны власть, сійӧ чайтіс, мый сылысь долженӧсь кыв шутӧг кывзысьны.
Тайӧ нывкаыслӧн серамсорӧн видзӧдлӧмыс скӧрмӧдіс Сашаӧс.
Тыдалӧ, сійӧ нинӧм пыдди пуктіс Сашаӧс, кыдзи воспитательӧс.
Сійӧ бӧръяліс медся тӧдчана кывъяс да кӧсйис добитчыны, медым нывка кутіс уважайтны сійӧс, кыдзи воспитательӧс.
А кор сійӧ думайтіс, нывка спокойнӧя мӧдіс сёрнитны:
Меным первойсӧ вӧлі страшнӧ кусӧдавны бомба-зажигалкаяс.
Усяс вӧлі войнас керка вылӧ татшӧм бомбаыс, керка вевтсӧ жугӧдас — и чардакын быдладорӧ резсьӧны сотчысь термит войтъяс.
А нюжмасьны оз позь ни ӧти здук: керкаыс ӧзъяс, а керкаас — уна сё морт.
Со аддзанныд, — пуджис сійӧ халат соссӧ.
Киыс сылӧн вӧлі вурысӧсь, быттьӧ кокалӧма хищнӧй лэбач.
— Тайӧ сотчӧм туйяс.
А сэсся велалі, кусӧда вӧлі и ог пов.
А ті тані повзьӧдны миянӧс кӧсъянныд.
Саша шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс нывка вылӧ да эз тӧд, мый шуны.
— Ладнӧ, асьныд лӧсьӧдӧй порядок, — медбӧрын надзӧник шуис сійӧ, яндзимысла гӧрдӧдіс да муніс.
Воспитатель Четвертов, кор тӧдмаліс, кутшӧм скӧрысь Александр сёрнитӧма нывкакӧд, стрӧга юаліс сылысь:
— Мыйла тэ грубитін сылы?
— А мый тайӧ нывкаыскӧд — нежностьяс йылысь сёрнитны?
Четвертов, кыдзи и век надзӧник, но стрӧга, шуис:
— Эн вунӧд: кар-геройысь воӧм тайӧ челядь дінас миянлы колӧ относитчыны тӧждысьӧмӧн да меліа. Гӧгӧрвоана?
Час мысти Александр бара локтіс челядь дінӧ.
Нывка паныдаліс сійӧс кильчӧ вылас да, муртса нюммуныштӧм бӧрын, шуис:
— Ӧні видзӧдлӧй, миян ставыс лючки-ладнӧ.
Котӧртісны челядь, кытшалісны найӧс.
— Ті коді лоанныд тані? — юаліс сійӧ нывкалысь.
Челядь гажаа кутісны шумитны да топӧдчисны сы дінӧ.
— Тайӧ миян сестричка!
— Мам миян!
Ленинградысь миянӧс петкӧдіс.
— Кымын арӧс тайӧ мамыслы? — юаліс сійӧ.
И мый сылӧн нимыс?
— Дас квайт, — нюммуніс нывка.
— Локті тайӧ челядьыскӧд.
А ӧні санчастьын.
Ме сэні и санитарка и медсестра.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставсӧ вӧча.
А нимӧй менам Лина.
— Лина? — юаліс сійӧ.
— Но, сідзкӧ, ме тіян йылысь кывлі нин...
Тайӧ сы йылысь сёрнитісны воспитательяс: «Эз кӧ вӧв ленинградскӧй челядькӧд ыджыдджык нывкаыс — Линаыс, найӧ унджыкыс, гашкӧ, Уфаӧдз эз воны эськӧ».
Туяс сійӧ ухаживайтіс челядь бӧрся, вӧлі медсестраӧн, пусьысьӧн и вурсьысьӧн, судзӧдіс сёян-юан.
«Сӧмын мыйла сійӧс шуӧны нывкаӧн? — думыштіс Саша.
— Сійӧ пӧшти верстьӧ морт нин».
— И ме тӧда тіян йылысь, — шпыньмуніс Лина.
— А ті кытысь ме йылысь тӧданныд? — юаліс Саша.
— Кыдзи нӧ, дӧска почёта вылысь...
Тіян овныд медбур стахановецъяскӧд ӧтлаын.
Саша зэв сюся видзӧдліс сы вылӧ: «Збой, быдлаӧ сылы делӧ».
— Мый нӧ сідзи видзӧданныд? — синъяссӧ муртса читкыртыштӧмӧн юаліс Лина, и мудерлунтӧм челядь сяма видзӧдласыс лои тешкодьӧн.
Сэсся зумыштчис.
— А ноко, ребята, марш ас местаясаныд!
Быдӧнлы сувтны аслас койка дінӧ!
Смотр ӧні лоӧ.
Челядь котӧртісны.
— Вот и став рӧдвужӧй, тайӧ менам вокъяс да чойяс, — ышловзис сійӧ.
— Тӧдінныд кӧ эськӧ ті, мый найӧ терпитісны Ленинградын бомбёжкаяс дырйи да карсӧ лыйлӧмъясӧн, ті эськӧ на вылӧ эн горзӧй.
Батьмамныс налӧн пӧгибнитісны, коді заводын станок дорын, коді окопъяс кодйигӧн.
— Сійӧ друг бергӧдчис, тыдалӧ, дум вылас уси мыйкӧ сьӧкыдтор.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ кутіс висьтавны: — Тайӧ челядьыслӧн ӧткымынъяслӧн батьмамныс ловъяӧсь, да и найӧ фронт вылынӧсь.
— И бара нюммуніс; югнитісны сылӧн васӧд синъясыс: — Сідз-сідз, Сашенька, колӧ лоны чуткӧйӧн.
«Сашенька?» — виччысьтӧмысла кутіс волнуйтчыны Саша.
Сылы тешкодьӧн кажитчис, кор Лина сылы шуліс «ті», а ӧні сійӧ эз тӧд, скӧрмыны-ӧ сылӧн татшӧмторсьыс али аттьӧавны татшӧм мелі кывсьыс.
Сійӧ кутіс зэв сюся видзӧдны Лина вылӧ.
Шондіӧн зӧлӧтитӧм кудель кодь, пырыстыдалана юрсиыс, тӧв йылас дӧлалігтыр, лэччӧма пельпом вылас.
Блокадаӧ босьтӧм ленинградскӧй тӧв бӧрын чужӧмыс сылӧн кельыд да омӧль на, повтӧм лӧз синъяс.
Лым еджыд халатсӧ вӧлі вӧнялӧма вӧсни коскӧдыс.
Лина мыйкӧ думайтігтыр да, кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігтыр, сулаліс ӧні Саша водзын серьёзнӧй, не арлыд сертиыс тӧждысьысь.
«Со сійӧ кутшӧм! — думыштіс Саша.
— Вот эськӧ кодкӧд дружитны меным!
Сійӧ унатор аддзыліс да переживайтіс, унатор тӧдӧ».
И полігтыр юаліс, оз-ӧ мыйкӧ ков челядьыслы.
— Аттьӧ, оз ков, — бергӧдчывтӧг вочавидзис сійӧ.
Некымын лун сійӧ зілис не паныдасьны Линакӧд, кӧть сылы и окота вӧлі регыдджык сёрнитыштны сыкӧд прӧстӧя, сьӧлӧмсянь.
Нёльӧд лунас, столӧвӧйысь петігӧн, Саша паныдасис сыкӧд чужӧм на чужӧм.
Чӧв олігтыр Лина довкнитіс юрнас, здоровайтчис, и муніс сы дінті веськыд да гордӧй.
Саша дась вӧлі уськӧдчыны сы бӧрся, но кутчысис.
Друг Лина чукӧстіс:
— Саша, мыйла ті онӧ пыравлӧй миян дінӧ?
— Оз ков, сійӧн и ог пыравлы.
— Мыйысь ті лӧгаланныд?
— Ме ог лӧгав, но некор, — падмыштіс сійӧ.
Мукӧд дырйи войбыд югдытӧдзыс лоӧ уджавны.
Лина нюммуніс да декламируйтіс:
<rus>Одна заря сменить другую</rus>
<rus>Спешит, дав почи полчаса...</rus>
— Намёкъястӧг, пӧжалуйста, — дӧзмис Саша.
— Ме и сідзи верма вежны сёрниӧс, весиг мунны.
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Он кӧ тӧд, бурджык пышйыны, — вильыша шуис Лина.
— Мый ог тӧд? — эз гӧгӧрво сійӧ.
— А вот кодлӧн тайӧ стихъясыс.
Кутшӧм произведениеысь?
Саша, и збыль, эз тӧд, и тайӧ сійӧс скӧрмӧдіс.
— Некор меным тані балагуритнысӧ! — достоинствоӧн шуис сійӧ да кутіс восьлавны тэрмасьтӧг да ыджыд воськовъясӧн, медым кажитчыны ыджыдджыкӧн.
Рытывбыд сійӧ листаліс книгаяс, корсис стихъяссӧ, кодъясӧс лыддис Лина.
Мӧд лунас сійӧ аддзис найӧс да кӧсйис пыр жӧ котӧртны сы дінӧ, но кутчысис.
Лина первой шыасис сы дінӧ, кор найӧ друг паныдасисны дворын:
— Саша, шуӧны, ті пӧ бура сьыланныд хорын?
— А тэ... ті... сьыланныд?
— Омӧля.
А мыйла юаланныд?
— Сідзи.
Чайта, мый оз позь любитны сійӧ мортсӧ, коді оз сьыв и оз радейт сьыланкывъяс.
— А гӧлӧсыс кӧ абу?
— Мед кӧть мый.
Бур морт кӧть рака моз да сьылӧ.
— Рака моз? — серӧктіс сійӧ.
— Бурджык ньӧти не сьывны.
Саша предложитіс:
— Волӧй талун рытнас клубӧ.
Сьывны кутам.
— Ладнӧ, локта.
Но Сашалы кажитчис, мый сійӧ сӧгласитчис неокотапырысь.
Сійӧ мӧдысь шуис:
— Обязательнӧ волӧй, Лина.
— Локта, Саша, обязательнӧ локта...
А мыйысь тіянӧс гижисны дӧска почёта вылӧ?
— Да сідз, — яндзим лои Сашалы.
— Но, уджалі, зіли вӧчны унджык да бурджыка...
— Тайӧ бур, — надзӧник шуис нывка, — зэв бур, кор тэнӧ вылӧ донъялӧны.
— Неважӧн ме думышті инструментъяс калитан выль способ.
Чайта, уджыс ӧні кутас мунны ӧдйӧджык...
— А мый, ті видлінныд нин тайӧ способсӧ?
— Эгӧй на.
Вот висьтала мастерлы.
— А мыйла нӧ сідзкӧ водзджыксӧ ошйысьны?
— меліа шпыньмуніс Лина.
Сашалы лои яндзим, но сійӧ пыр жӧ шуис паныд:
— Да ме верита, мый артмас.
Рытнас сійӧ упрашивайтіс гармонист Чайкаӧс:
— Виктор, вокӧ, тэ талун ворс сэтшӧм бура, кыдзи некор на эн ворслы.
Гӧгӧрвоин?
— Эг, эг гӧгӧрво.
— Но, чудак, а ещӧ друг.
Ме висьталі ребяталы, мый сьывны кутам.
Сідзи сьывны, медым небесаӧдзыс сьыланкывйыс юргис.
Кор Лина локтіс клубӧ, Сашалы кажитчис, мый сэні лои югыдджык да торжественнӧйджык.
И окота вӧлі, мед сы дырйи некод эз шу лёк кыв да мед ставныс асьсӧ кутісны бура, быттьӧ Лина сы йылысь кутас судитны ёртъясыслӧн поступокъяс серти.
— Вайӧ медся радейтананымӧс! — нимкодя горӧдіс сійӧ баянист Чайкалы.
Чайка пыркнитіс шонді водзын едждӧм юрсисӧ да заводитіс ворсны.
Александр быттьӧ кутіс кыпӧдчыны кымӧръяс вылын, кынмис места вылас да заводитіс сьывны:
<rus>Что затуманилась, зоренька ясная,</rus>
<rus>Пала на землю росой?</rus>
<rus>Что пригорюнилась, девица красная,</rus>
<rus>Очи блеснули слезой?</rus>
Чужӧмыс сылӧн то лолі зумыш, то долыд.
Сійӧ сувтіс веськыда.
Первойя яндысьыштӧмыс быри.
Гӧлӧсыс лолі мичаджык да увереннӧйджык.
<rus>Ночь начинается, фонари качаются,</rus>
<rus>Филин ударил крылом.</rus>
<rus>Налейте мне чару, налейте глубокую</rus>
<rus>Пенистым красным вином...</rus>
Но вот сьылысьлӧн гӧлӧсыс ланьтіс.
Ланьтіс баян.
А челядь век на чӧв олӧны да видзӧдӧны Саша вылӧ.
Сылы лои яндзим, сійӧ эз тӧд, кытчӧ воштысьны.
Сэсся серӧктіс:
— Мыйла шынитӧв?
Да мый нӧ ті ставныд шогсянныд?
А ноко, горӧдлам партизанскӧй!
— и первой заводитіс:
<rus>По долинам и по взгорьям</rus>
<rus>Шла дивизия вперёд...</rus>
Сьылісны и калина йылысь, паськыд степь йылысь, и пелысь йылысь.
Александр яндысис ёртъяс дырйиыс матыстчыны Лина дінӧ, но зілис, медым сьылісны мичаа; и Линалы вӧлі долыд и гажа накӧд.
Сэсся сійӧ петкӧдліс Линалы войнавывса геройяслысь альбом:
— Вот тайӧ настоящӧй йӧз!
И мыйта татшӧмъясыс!
Найӧ ӧд прӧстӧйӧсь, кыдзи и ставным ми, а кутшӧм повтӧмӧсь?
Вот видзӧда Щукин вылӧ.
Воробей кодь ичӧтик да тешкодь.
А, гашкӧ, аски сійӧ лоӧ геройӧн!
— Учительным миян, помнита, шуліс: «Великӧйяс век прӧстӧйӧсь...»
— Тайӧ збыль...
Ли-на, — торйӧдӧмӧн шуис Саша сылысь нимсӧ.
— Вернӧ сійӧ шулӧма!
Саша думыштчӧмӧн видзӧдіс сылы чужӧмас, кӧні тӧдчисны кынмылӧм туйяс, кельыдлӧз сӧн вылас, коді тыдаліс шуйга кӧсичаас вижов юрси увсьыс, и Сашалӧн яснӧй видзӧдласас тыдовтчис тайӧ тӧждысьысь да смел нывкаыс дінӧ уважение да мелілун.
— Но, ме муна, — друг кутіс тэрмасьны Лина.
— Сёр нин. Бура узьны!
Гортас Саша дыр эз вермы унмовсьны. Сылы вӧлі нимкодь сыысь, мый аддзис сэтшӧм ыджыд бур дружба.
Ӧбед дырйи Саша локтіс общежитиеӧ, лӧсьӧдіс ассьыс койкасӧ да ёртъясыслысь койкаяссӧ, чышкис джоджсӧ, лӧсьӧдіс занавескаяссӧ.
Пасьталіс чистӧй тельняшка да мичаа сюяліс сійӧс гач улас, медым водзас эз вӧв ни ӧти чукыр.
Скверӧд мунігӧн сійӧ ӧктіс бумага ёг, сувтӧдіс клумбаысь кодӧнкӧ талялӧм цветъяс.
Сылы колӧ вӧлі, медым гӧгӧр вӧлі чистӧй да гажа.
Ӧбед бӧрын, столӧвӧйысь петӧм мысти, сійӧ аддзис Линаӧс.
— Сьӧлӧм вылад воис тэныд рытнас клубын? — юаліс Саша.
— Да, зэв ёна, — надзӧник вочавидзис сійӧ.
— И меным вӧлі зэв, зэв лӧсьыд.
Лина нюммуніс.
Сэсся найӧ котӧртісны пруд дорӧ.
Саша панйис Линаӧс да сійӧс виччысигмоз сувтіс дзик ва дорас пӧрысь бадь улӧ.
Сійӧ аддзис, кыдзи Лина лэччис веж мыльк вылысь, еджыд юрсиа, лым еджыд халата; сійӧс дзоньнас югдӧдіс шондіыс.
Татшӧм син ёран чистӧйӧн Саша и запомнитіс сійӧс нэмыс кежлӧ.
— Луныс, луныс талун кутшӧм!
— Да, да... Кутшӧм лӧсьыд тані!
Ки-ки воча кутчысьӧмӧн найӧ чӧв олігтыр сулалісны орччӧн.
Муртса тӧдчымӧн кывтісны зеркалӧын моз прудйын тыдалысь шочиник еджыд кымӧръяс.
Джуджыд мыльк вывсянь воссис син водзад паськыд простор.
Вежӧсь сулалісны вӧръяс, на пӧвстті чукльӧдлігтыр дзирдалісны-визувтісны Белая да Уфимка юяс.
Видзьяс вылын гыаліс эзысь рӧма ковыль.
Небыдик тӧв вайис сэтысь цветъяслысь ма дуксӧ; быттьӧ вугралісны джуджыд керӧсъяс да оврагъяс, кӧні быдмисны вяз, дуб.
Ылын, паровоз тшынӧн да руӧн тырӧм станция Дема.
Паськыд Белая юӧс, быттьӧ лӧз ажурнӧй мережка, вӧнялӧма кӧрттуй пос.
А матынджык — ю вомӧн вуджанін Цыганскӧй поляна вылӧ, кодӧс кытшалӧны ыджыд-ыджыд дубъяс.
Гожӧмнас сэні, сабантуй нима башкирскӧй праздникъяс дырйи, — гажа, шума гуляньеяс.
Да Сашалы тані ставыс любӧ — и сійӧ, мый Лина сы дінын матын, и турунъяс, и пруд, и бадь пуяс, и горизонт дорын еджыд кымӧр...
Сэтшӧм мича вӧлі гӧгӧр, мый Саша чуймӧмӧн думыштіс, кыдзи войдӧр тайӧс эз казявлы!
Мирыс быттьӧ вежсис сылы.
И сійӧ эз вермы кутны ассьыс радлӧмсӧ:
— Кутшӧм лӧсьыд!
— Мый тэ? — Линаӧс чуймӧдісны Сашалӧн ёна югъялысь синъясыс.
— Видзӧд, Линуся, тані гӧгӧр историческӧй местаяс.
Пугачёв тані воюйтліс.
А со эстӧні, ю чукыль саяс, Чапаев высадитліс десант.
А эсті мунлісны Уралӧ первой рудокопъяс.
Волнуйтчӧмӧн сійӧ висьтавлӧ сказочнӧй сокровищеяс йылысь, кодъясӧс сетӧ му сӧветскӧй мортлы.
А эстӧні — ыджыд каръяс...
Кутшӧм окота регыдджык волыны Москваӧ, видзӧдлыны Кремль, Мавзолей, Третьяковскӧй галлерея!
— А Ленинградын миян — Русскӧй музей, Эрмитаж...
Окота ветлыны Ленинградӧ?
— Окота...
Ме тӧда, Линуся, кодлӧн стахыд еджыд войяс йывсьыд: «<rus>Одна заря сменить другую спешит...</rus>»
— Энлы, оз ков, — мучительнӧя чужӧмсӧ чукыртӧмӧн друг шуис сійӧ.
— Мый? — повзис Саша.
— Сідзи...
Ленинградын пӧгибнитісны менам бать и мам.
Сійӧ дыр оліс чӧв.
Сэсся стрӧга кӧрис синкымъяссӧ да висьталіс сы йылысь, кыдзи фашистъяс быд лун лыйлісны карсӧ.
По Ленинградса рабочӧйяслӧн лӧглуныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый найӧ мудзӧсь, эбӧстӧмӧсь, уджалісны некымын сменаӧн дорвыв.
А кор эз вӧв электроэнергия, киӧн бергӧдлӧмӧн уджӧдісны станокъяссӧ да мудз тӧдтӧг уджалісны фронтлы.
Снарядъяс нёльысь писькӧдлісны каменнӧй стенъяссӧ сійӧ цехсьыс, кӧні уджаліс Линалӧн батьыс, жуглісны железобетон, чирсісны металл, а батьыс пыр уджаліс...
Первойсӧ, кор сувтісны трамвайяс, батьыс ветлӧдліс подӧн Петроградскӧй сторонасянь, кӧні найӧ олісны, «Большевик» заводӧдз — километр дас вит.
Сэсся сійӧ мӧдіс волывлыны гортас пыр шочджыка и шочджыка.
А ӧтчыд асывнас сійӧс аддзисны йизьӧм цехысь токарнӧй станок дорысь; сійӧ вӧлі кын нин.
Адамыс уджалӧма оборонительнӧй укреплениеяс стрӧитанінын и тожӧ подӧн ветлывлӧма кодйыны окопъяс, Невскӧй да Нарвскӧй заставаяс сайӧ стрӧитны дзотъяс.
А ӧтчыд, нелямын кыкӧд вося январын, Линалы вайисны мамыслысь паськӧмсӧ, удждонсӧ, паёксӧ да висьталісны, мый Средньӧй Рогатка вылын мамсӧ виис осколок да мый сійӧс дзебисны нин.
Сэсся сійӧс, Линаӧс, заводыс босьтіс аслас диспансерӧ, кӧні сійӧ и оліс эвакуируйтчытӧдзыс.
Александр кывзіс Линалысь да каитчис, мыйла водзджыксӧ грубитіс сылы.
— Мыйла нӧ тэ меным ӧнӧдз та йылысь эн висьтав?
— Мыйла?
Няргыны да быдлаын сёрнитны аслад шог йылысь — тайӧ абу лӧсьыд.
— Тэнад батьмамыд — настоящӧй геройяс!
И тэ меным ӧні ещӧ рӧднӧйджык.
— Збыль?
— нюммуніс сійӧ, и васӧд синъясыс сылӧн кутісны югъявны.
— Сідзкӧ, ми другъяс?
— Нэм кежлӧ, нэм кежлӧ!
— Вот и бур, — ышловзис Лина и недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— А мыйӧн тэ кӧсъян лоны?
— Мыйӧн? — шӧйӧвошыштіс Саша.
— Да ме кӧсъя лоны инженер-механикӧн.
Лӧсьыд эськӧ и астрономӧн.
И ботаникӧн лоны абу жӧ лёк.
— Тырмас! — серӧктіс сійӧ.
— Ме чайті, тэ серьёзнӧйджык.
— Эн, тэ эн серав, кывзы...
Астроном, гӧгӧрвоан, тӧдӧ, мый Сириус кодзувсянь светыс миянӧдз воӧ сӧмын ӧкмыс во мысти, а мукӧд кодзувъяссянь сӧмын уна миллион во мысти.
Тӧдӧ весиг кодзувъяслысь температурасӧ, составсӧ да сьӧктасӧ.
Лӧсьыд лоны астрономӧн!
— А инженер-механикӧн?
— Да абу сӧмын механикӧн, а и оптикӧн и электрикӧн...
Найӧ стрӧитӧны став машинаяссӧ да приборъяссӧ.
А меным ещӧ окота эськӧ вӧлі стрӧитны сэтшӧм машина, медым сійӧ веськӧдліс кымӧръясӧн да бушковъясӧн.
— О-о, кутшӧм!
Висьталан, и архитекторӧн лӧсьыд лоны?
— А кыдзи нӧ!
Ӧд сійӧ стрӧитӧ зэв мича керкаяс, дворецъяс, быдса каръяс...
— Тэ, гашкӧ, кӧсйин эськӧ лоны и художникӧн?
— Брызгин лоӧ художникӧн.
А композиторӧн — Виктор Чайка.
Верита налы.
А ме тожӧ радейта и музыка, и живопись, и книгаяс.
Ставсӧ радейта.
Ставсӧ, ставсӧ!
Да тэ эн серав.
Ӧні мыйӧн кӧсъя, сійӧн и лоа.
А Циолковский, Мичурин, Лысенко, чайтан, кутшӧм семьяясысь петісны?
Сӧмын велӧдчыны колӧ.
Тӧда: велӧдчыны сьӧкыд, но кутшӧм интереснӧ!
Быд час восьтӧ тэ водзӧ мыйкӧ выльтор, да сэтшӧм лӧсьыдӧс — шензьынытӧ он вермы.
И ме кӧсйыся тэныд — велӧдчыны кута ёна-ёна!
Саша чувствуйтіс ӧні сы мында вын, мый сійӧ тырмис эськӧ медся сьӧкыд велӧдчӧмсӧ венӧм вылӧ.
Сылӧн гӧгӧрыс другъяс.
Сылӧн нимыс — медбур производственникъяскӧд ӧтлаын — дӧска почёта вылын.
Сылысь бура кывзӧны собраниеяс да совещаниеяс вылын.
Но этша йӧз тӧдісны, кутшӧм уна да ёна сійӧ уджаліс ас вылас, медым добитчыны тайӧс ставсӧ.
Лина видзӧдіс сы вылӧ сюся да меліа:
— А кӧні тэ вӧлін колонияӧдзыд?
Сійӧ пыр жӧ жугыльмис:
— Эн юась, бӧрын висьтала.
— Мыйла он талун?
— Талун менам праздник.
Торъя бур лун.
Гӧгӧрвоан?
— А рытыс тӧрыт?
И рытыс вӧлі торъя бур.
Саша кӧсйис ещӧ шуны, мый Лина сылы рӧднӧй, кыдзи чой, кыдзи мам.
Но шуис сӧмын ӧти кыв:
— Линуся...
Сэсся сійӧ яндысьыштіс да ичӧтик детинка моз друг кучкис аслыс лядьвейясас:
— Но, и чудак ме, честнӧй кыв, чудак!
Варовми.
А меным ӧд колӧ срочнӧ мунны сушилкаӧ, паровӧй трубаяс видзӧдлыны.
Но, рытӧдзыс, Линусенька.
— И лэбыштіс-муніс.
Сы вылӧ бӧрсяньыс видзӧдігтыр Лина пыдісянь ышловзис:
Кутшӧм аслыссяма и... и прамӧй.
XV глава
РӦДИНА ЧУКСАЛӦ
Вот и збыльмис Сашалӧн беспокойнӧй, страстнӧй мечтаыс.
Рӧдина и сійӧс чуксаліс бойӧ.
Мый нӧ, дорйыны морӧснад Отчизнатӧ — таысь ыджыдджык и честьыс абу.
Саша да Лина сулалісны пруд дорын военкоматӧ мунтӧдз медбӧръя минутаясас.
Чизыр сентябрьскӧй тӧв серӧдліс кӧдзыд валысь свинеч рӧма веркӧссӧ.
Небесаын тӧждысьӧмӧн горзісны лэбны сёрмӧм перелётнӧй лэбачьяс.
Тӧв йылас бергалігтырйи лэбисны топольлӧн да бадь пулӧн вижӧдӧм коръясыс.
Александр частӧ лӧсьӧдліс тасмасӧ, коді коскӧдыс зэлӧдліс югъялысь еджыд кизьяса сьӧд шинельсӧ.
Саша вӧлі статя и военнӧй ногӧн подтянутӧй.
Шога нюмъялігтыр Лина видзӧдіс сы вылӧ.
Вот и воис пом налӧн аддзысьлӧмъяслы да сьыланкывъяслы!
Синвасӧ кутігтыр сійӧ мыччис Сашалы ассьыс фотографиясӧ да шуис:
— Босьт да помнит менӧ.
Саша перйис записнӧй книжка, видзчысьӧмӧн пуктіс сэтчӧ фотокарточкасӧ да нёльпельӧ кусыньтӧм бумага лист.
— А тайӧ мый? — юаліс Лина.
— Характеристика.
Ошкӧмаӧсь менӧ сэні — думыштнытӧ он куж.
— И сійӧ петкӧдліс Линалы бумагасӧ.
Лина гораа лыддис:
— «Матросов, Александр Матвеевич, чужліс 1924 воын Днепропетровск карын, рабочӧй семьяын, образование сизим группа, роч.
Уфимскӧй детскӧй трудӧвӧй колонияын петкӧдліс асьсӧ сӧмын бур боксянь.
Уджаліс мебельнӧй фабрикаын слесарӧн, уджаліс стахановскӧй методъясӧн.
Производство вылын бура уджалӧмысь, школаын отличнӧя велӧдчӧмысь да асьсӧ отличнӧя кутӧмысь Матросов А. М. 1942 вося март дас витӧд лунсянь сентябрь кызь коймӧд лунӧдз вӧлі воспитательлӧн помощникӧй.
Таысь кындзи, сійӧс вӧлі бӧрйӧма центральнӧй конфликтнӧй комиссияса председательӧн.
Учебно-воспитательнӧй частьын активнӧй уджыс да аслас Матросовлӧн желаниеыс тырвыйӧ подготовитісны сійӧс самостоятельнӧй олӧмӧ.
Матросов ёрт кужӧ кутны асьсӧ, дисциплинированнӧй, кужӧ правильнӧя лӧсьӧдны ёртъяс костса отношениеяс.
Характеристикасӧ сетӧма РККА-ӧ представитӧм могысь».
— Вот тэ кутшӧм миян! — меліа да шога шуис Лина.
— Но, ачыд гӧгӧрвоан, вывті нин ошкӧмаӧсь.
— Да найӧ, тыдалӧ, тэнӧ оз зэв бура тӧдны.
Кӧть и збыль гижӧмаӧсь, но тайӧ этша на...
— Тырмас, Лина, а то пиньӧ воам прӧщайтчигад.
Эк, жаль, мый ме этша велӧдчи да этша тӧда!
Ӧти великӧй морт шуліс, мый и кызь арӧса морт вермас вайны народлы сэтшӧм пӧльза, мый сійӧс некор оз вунӧдны, а позьӧ, тӧдан-ӧ, и сё во овны пӧльзатӧг, быттьӧ сісь пу.
Бура шуӧма, а?
И ме верми нин эськӧ средньӧй школа помавны, армияын вӧлі эськӧ пӧлезнӧйджык, а армия бӧрын — сразу институтӧ либӧ университетӧ.
А ме мый вӧчи?
Ӧні эськӧ ассьым юрсиӧс нетшки, да сёр нин.
Сійӧ ланьтіс.
Мый йылысь ещӧ эськӧ медколана йывсьыс мед эз вун висьтавны?
Но чувствоясыс да думъясыс сэтшӧм уна, мый сьӧкыд бӧрйыны на пиысь коланаджыкъяссӧ.
А секундаяс кольӧны, и волнуйтчӧмыс содӧ.
Пырыстыдалана, сӧстӧм еджыд кымӧръяс, быттьӧ чабралӧм марля торъяс, шондісӧ муртса сайӧдыштӧмӧн, ӧдйӧ кывтісны лунвылӧ.
Качайтчигтырйи надзӧник шумитісны бадь пулӧн ва весьтӧ ӧшӧдчӧм, кузь, пӧшти кортӧм веткаясыс.
Но вот бадь пулысь шумитӧмсӧ вевттис локтысь автомобильлӧн пыр гораджыка и гораджыка кылысь жургӧмыс.
Александр и Лина видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да тэрмасигтыр мунісны машиналань.
Найӧс кытшалісны ёртъясыс, кодъяс локтісны прӧщайтчыны.
Со найӧ, испытаннӧй другъясыс: Чайка, Брызгин, Еремин, Тимоня вокыс да мукӧдъяс.
Тӧждысяна синъясӧн воспитатель Четвертов ещӧ ылісянь на видзӧдіс Александрлӧн кокъяс вылӧ.
— Но, кучик сапӧгтӧ всё-таки босьтін? — шуис сійӧ.
— Мися жӧ!
Война вылад, вокӧ, абу бал вылӧ.
Четвертов бӧръя лунъясас бать ног тӧждысис новобранецӧс туйӧ лӧсьӧдӧм вӧсна.
Вӧлі закажитӧма хром сапӧг.
Четвертов мӧдіс протестуйтны: фронт вылад кучик сапӧгыд ёна бурджык хром сапӧг дорсьыд.
— Ме тіянлысь кывзі, Семен Борисович.
Александр гӧгӧр сувталісны ёртъясыс.
Войдӧр сійӧ эз думайтлы, мый сылӧн татшӧм уна друг.
Тані, колонияын, сылӧн лоины найӧ.
Накӧд ӧтлаын велӧдчис, уджаліс, думайтіс ыджыд да бур олӧм йылысь.
А кымын гажа минута сійӧ колляліс тані!
Да, коркӧ сійӧ кӧсйыліс татысь кытчӧкӧ пышйыны да думайтіс, мый нинӧмтор оз вермы сійӧс тані кутны.
А вот сьӧлӧмсянь шуӧм, тӧлка, бур кыв лои вынаджык чепъясысь да кутіс сійӧс.
И сьӧкыд ӧні торйӧдчыны тайӧ рӧднӧйясыскӧд.
abu
abu
abu
— Вот, Саша, и збыльмис тэнад кӧсйӧмыд, — шуис Виктор Чайка.
— Пыр зілин мунны фронт вылӧ, вот и воис кадыс.
А миянлы мый?
Александр волнуйтчис пыр ёнджыка и ёнджыка да друг орӧдіс сьӧкыд янсӧдчан минутасӧ:
— Но, другъяс, прӧщайтлӧй!
Сы дінӧ матыстчис Лидия Власьевна да пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас.
— До свиданья, Сашенька!
Воюйт, пиукӧй, Рӧдина вӧсна сідзи, медым миянлы, тэнад учительяслы, эз ло яндзим тэ вӧсна.
Александр окыштіс сылысь косіник трудӧвӧй кисӧ:
— Кӧсйыся тіянлы, Лидия Власьевна, и тіянлы, другъясӧй менам, кӧсйыся дорйыны Рӧдинаӧс ни вынъясӧс, ни олӧмӧс жалиттӧг.
Дружбанымӧс миянлысь ог срамит, и ме вӧсна тіянлы оз ло яндзим!
— Сэсся друг первой кутліс Тимошкаӧс: — Бура велӧдчы, вокӧй!
Да геройяслысь альбомсӧ эн вунӧд, содтав!
Тимошка кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
Сійӧ кӧсйис нюммунны, но банбокъяс кузяыс исковтіс синва войт.
Александр кутліс ставнысӧ ӧчередьӧн.
Сэсся тэрыба кайис машина кузовӧ.
Машина вӧрзис да мӧдӧдчис карлань.
XVI глава
ВОЕННО-ПЕХОТНӦЙ УЧИЛИЩЕ
Матысса карӧ Саша муніс радпырысь.
Сійӧс назначитісны пехотнӧй училищеӧ, — ковмас лоны сылы офицерӧн.
Войдӧр сійӧ та йылысь весиг мечтайтнысӧ эз лысьтлы.
Дерт, училище вӧсна сійӧ оз дзик пыр веськав фронт вылӧ, но велӧдчӧмнад сійӧ лоӧ сэні пӧлезнӧйджык.
Училищеын Матросов волнуйтчӧмӧн пасьталіс военнӧй форма.
Ной гимнастёрка, лӧз диагональысь полугалифе, сапӧг, шинель, шапка — ставыс выль, нафталин дука на.
— Татшӧм форманад весиг и Москваын тшапитчыштны оз ло яндзим, а? — шмонитыштіс сійӧ.
Училищеӧ Матросовкӧд ӧтлаын зачислитӧм Александр Воронов вӧччис балерина моз.
— Вернӧ шуан, тьӧзка!
Вороновкӧд Саша тӧдмасис поездын.
Тайӧ ыджыд тушаа да статя, неуна кӧсӧй кодь синъяса, гажа да варов мортыс первойсӧ Сашалы эз во сьӧлӧм вылас.
Саша думайтіс, мый став мича да нинӧмысь яндысьыштӧм йӧзыс — йӧёватӧсь.
Вӧлӧмкӧ, Воронов ньӧти абу яндысьтӧм, а прӧста вывті гажа зон.
Воронов помалӧма десятилетка, уна лыддьысьӧма.
Сійӧ серьёзнӧя тӧлкуйтіс музыка йылысь, живопись, история да весиг философия йылысь да заставляйтліс Матросовӧс вежалӧмпырысь кывзыны.
Матросов моз жӧ Александр Воронов зэв ёна радейтіс сьыланкывъяс...
Ӧтчыд чай юигӧн Саша прӧстӧя лэптіс вылӧ чай тыра жӧч кружкасӧ.
— Но, гажа философ, юам миян дружба вӧсна, а?
Воронов окотапырысь чокнитчис зильмунысь дознас.
Сэсся Саша мӧдіс дружитны ещӧ Макеевкӧд да Дарбадаевкӧд.
Александр Макеев вӧлі зумыш, броткысь, висьлӧс да кажитчытӧм мортӧн, но зэв ёна донъяліс дружба.
Сӧмын та вӧсна Матросов и миритчыліс сылӧн асныра характеркӧд.
Башкир Михаил Дарбадаев — паськыд пельпомъяса, ыджыд тушаа, пельк, и синъясыс сылӧн смелӧсь да тэрыбӧсь, кыдзи и сылӧн земляк Салават Юлаевлӧн, код кодьӧн сійӧ кӧсйис лоны.
Тайӧ неважӧнъя комбайнёрыслӧн сӧнъяса ыджыд киясыс, кажитчӧ, быдлаысь корсисны удж.
Тайӧ выль другъясыс — разнӧй йӧз, но на пиысь быдӧнлысь Матросов аддзыліс мыйкӧ бурӧс.
Том дырйиыд сьӧлӧмыд лышкыд дружба вылад, кор сійӧ тырӧма пӧсь чувствоясӧн и олӧмыс сӧмын заводитӧ воссьыны, а цельыс другъяслӧн ӧти да туйыс общӧй.
Саша эз вермы овны другъястӧг.
Но быд выль мортӧс сійӧ бура тӧдмавліс: а ноко, кутшӧмджык сійӧ?
Кутшӧм пӧльза вермас сетны, мыйяс вермас вӧчны, мый сыысь вермас артмыны?
— Вот и эм куим Сашка да ӧти Мишка, — кияссӧ воча-воча дӧвӧльнӧя зыралігтыр шмонитіс Матросов.
— Везитӧ меным другъясыд вылӧ!
— Ачыд мыжа, — сераліс Дарбадаев.
— Дзик ас морт кодь.
Но дружбаыс налӧн регыд сюри испытание улӧ.
Другъясӧс назначитісны стрелкӧвӧй ротаӧ.
Матросов получитіс автомат да пыр жӧ разис сійӧс медбӧръя детальӧдзыс.
Макеев чуймис таысь:
— Зэв тай збой тэ!
Разьнытӧ, шуам, быдӧн кужас.
А чукӧртас — дядьӧ?
— Ачым чукӧрта! — шуис Матросов да долыдпырысь мигнитіс.
— Но, другӧ, и машина жӧ!
Тайӧ оз подведит!
— Да подведитнытӧ вермас не сійӧ, — шуис Макеев.
Матросов значительнӧя видзӧдліс сы вылӧ да надзӧник кутіс чукӧртны автоматсӧ.
Велӧдчан сроксӧ вӧлі дженьдӧдӧма.
Училищеысь программасӧ ковмис прӧйдитны мирнӧй кадын серти витпӧв ӧдйӧджык.
Фронтлы колӧны вӧлі выль командиръяс.
Кадыс сьӧкыд: бойясын решайтсис Рӧдиналӧн судьбаыс.
Курсантъяслӧн подразделениеяс ордйысисны велӧдчӧмас.
Подразделениелӧн успехыс зависитіс быд курсантлысь.
Стрельбище вылын Макеев да Дарбадаев лыйсисны омӧля.
Матросов вӧлі недовольнӧй, зумыш.
Сійӧ сетіс заявление ротаса комсорглы комсомолӧ пырӧм йылысь да зілис, мед не сӧмын сылӧн, но и подразделениеас ставыс вӧлі бур, — а другъясыс портитісны делӧсӧ!
Сійӧ эз вермы кутны асьсӧ, лӧгпырысь шуис:
— Автоматыд — абу лейка, мишеньыд — абу град йӧр, мый весьшӧрӧсӧ киськаланныд?
— Да меным, тӧдан-ӧ, кокниджык эськӧ вӧлі кучкавны фашистлы юрас додьвожӧн, — дорйис асьсӧ Дарбадаев.
— А автоматлӧн ложеыс гӧн сьӧкта, ог и кыв весиг киын.
— И петкӧдліс зыр кодь паськыд кипыдӧсъяссӧ.
А Макеев скӧрысь ырыштчис Матросов вылӧ:
— Тэныд нӧ кутшӧм делӧ сэтчӧдз, кыдзи ме лыйся?
Мый уськӧдчин?
А ещӧ другӧн шусян!
— Сы вӧсна, тьӧзӧ, и уськӧдчи, мый друг.
Ротасӧ-бӧрӧ кысканныд, мый нӧ меным — гажӧдчыны, кор другъясӧй менам ставсӧ бӧрӧ кыскыны кутісны? Да?
— Терпитны позьтӧм морт тэ! — крапкӧптіс Макеев.
— Тэ вӧсна и казармаын некутшӧм покой абу.
Дзикӧдз мучитін аслад правилӧяснад: гораа эн сёрнит и, кор узьӧны, кокшыыд мед оз кыв, быттьӧ узьӧны дворяна.
Кок улад эн сьӧлав да нинӧм эн шыблав, книга листъяс эн кусняв, быдтор пукты ас местаас, а эн шыблав.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, быдтор тэныд неладнӧ, быдлаӧ крукасян.
Матросов дор сувтіс Воронов:
— Мый нӧ, тьӧзӧ, тайӧ правилӧясыс пӧлезнӧйӧсь.
А Матросов, кияссӧ воча-воча зыралігтыр, сераліс нин да казьтыліс, кыдзи и ачыс сійӧ коркӧ шуліс мастер Сергей Львовичӧс быдторйӧ крукасьысь мортӧн.
— А тэ, Макеша, всё-таки тайӧ правилӧяссӧ абу вунӧдӧмыд!
Вот сӧмын ӧтитор вунӧдӧмыд: лӧсьӧдны койкатӧ сідзи, медым сійӧ сераліс...
— Йӧзсӧ велӧдан, а ачыд он куж поворотъяс вӧчавны мунігмозыд! — лӧгпырысь шуис Макеев.
— Смотр вылын тэ янӧдан ротасӧ ставнас.
— А тайӧ збыль, тьӧзӧ, — пыр жӧ сӧгласитчис Матросов.
— Аттьӧ.
Ог ло ме, ог кӧ велав поворотъяс вӧчны.
Поворотъяс — менам слабин.
— Ми асьнымӧс ещӧ петкӧдлам на, — эз бурась Макеев.
— Абу полысьӧсь.
Пусь-пасьвартам фашистъясӧс!
— Абу полысьӧсь!
Тайӧ этша на, — бара эз ланьт Матросов.
— Сталин ёрт шуӧ, мый успех лоӧ сӧмын сэки, кор смеллун да отвага йитчӧмаӧсь делӧсӧ тӧдӧмкӧд.
Гӧгӧрвоан, Макеша?
Сідзкӧ, пӧльзаыс миянысь лоӧ унджык, бурджыка кӧ ми тӧдам да кужам вӧдитчыны оружиеӧн.
Вернӧ?
Сідзкӧ, интересным миян общӧй и дружба должен отсавны быдторйын.
А омӧлик дружбаыд — мед кӧть эз и вӧвлы.
— Делӧ тэнад, — броткыштіс Макеев.
— Да мый тэ скӧралан? — зумыштчис Матросов.
— Али колӧ вӧлі, медым ме тэнӧ ошкышті, мый омӧля лыйсян?
Ме ногӧн кӧ, тьӧзӧ, друг должен отсавны другыслы лоны бурджыкӧн сы дорысь, кутшӧм сійӧ эм да сы вӧсна висьтавны синмас ставсӧ веськыда.
Сідзи ме гӧгӧрвоа.
— Правильнӧ, — сӧгласитчисны Воронов да Дарбадаев.
Макеев лӧгасис да рытӧдзыс эз сёрнит накӧд.
Другъяссӧ тайӧ эз шензьӧд.
Мукӧд дырйи сійӧ скӧрмас да некымын лун оз сёрнит.
Прӧверка бӧрын Матросов копыртчис книга да тетрадь весьтӧ да пукаліс мукӧдсьыс дырджык.
Сэсся вунӧдіс Макеевкӧд лӧгасьӧм йылысь да друг шыасис сы дінӧ:
— Тьӧзӧ, вот мырся, и ог гӧгӧрво.
Отсав, Макеша!
Кыдзи пӧльзуйтчыны азимутӧн* вӧраинын, кор руа?
* Азимут — угол, кодӧс артмӧдӧны войвылӧ направление да мувывса кутшӧмкӧ предмет вылӧ направление.
Кор пасъян компас серти колана азимут, позьӧ мунны бӧрйӧм направление кузя.
Макеев недоверчивӧя кӧсӧйтчыліс Матросов вылӧ, но аддзис сылысь мудерлунтӧм, яснӧй видзӧдлассӧ да яндысьӧмӧн ӧтветитіс:
— Ог тӧд.
— Ладнӧ.
Котӧртла дядя дінӧ.
Коймӧд ротаын — агроном-топограф.
Бур сьӧлӧма уска морт, быдтор тӧдӧ.
— Но, мый тэ!.. — синмас видзӧдтӧг шуис Макеев.
— Эн мун.
Меным юрӧ мыйкӧ кӧ оз пыр, ме сэки эновта.
Мӧдысь гӧгӧрвоа.
Да и яндзим соседъяс дорӧ котравны быдсяма азимут вӧсна.
Аски преподаватель объяснитас.
— Всё равно ог унмовсь: делӧсӧ ӧд эг помав.
— Но и инӧ ӧшйытӧм морт жӧ тэ! — дивуйтчисны другъясыс.
— Тӧрыт ветліс первой ротаӧ физик дорӧ тӧдмавны, позьӧ-ӧ используйтны атомнӧй вын мукӧд планетаяс вылӧ лэбзьӧм могысь.
Войдӧрлун квайтӧд ротаса инженерлысь юасис парӧвӧй турбина йылысь.
Веськыда инӧ ӧшйытӧм.
Час мысти Матросов бӧр воис да вайис газетаяс.
— Но и народ, кутшӧм народ! — долыдпырысь шуаліс сійӧ.
— Со тані миян чкаловскӧй землячка йылысь гижӧма.
Кывзӧй, мый миян колхозница Агафья Ивановна гижӧ Сталин ёртлы:
«Москва, Кремль, Сталин ёртлы.
Дона Иосиф Виссарионович!
Менам мужикӧй тышкасьӧ фронт вылын, а ме кӧсъя сылы и аслам Краснӧй Армиялы отсавны регыдджык жугӧдны врагӧс.
Ассьым став чӧжӧм деньгаӧс, кодӧс ме нажӧвиті колхозын честнӧй уджӧн, ме сета Чкалов нима танковӧй колонна стрӧитӧм вылӧ.
Ме сеті Госбанкӧ сё тысяча шайт наличнӧй деньгаӧн.
Медым танк, кодӧс лоӧ стрӧитӧма менам трудӧвӧй средствояс вылӧ, пӧщадатӧг виалас фашистъясӧс да ваяс освобождение миян чойяслы да вокъяслы.
Желайта Тіянлы, Сталин ёрт, уна во кежлӧ здоровье да вынъяс,
Зубкова Агафья Ивановна, Чкаловскӧй областьысь Ташлинскӧй районса «Дас квайтӧд Партсъезд» артельса колхозница».
— Тайӧ тожӧ и менам землячка, — гордӧя шуис Воронов.
— Сталин ёрт ӧтветитӧма сылы, — водзӧ лыддис Матросов.
«Примитӧй месянь привет да Краснӧй Армиясянь благодарность, Агафья Ивановна, Краснӧй Армиялӧн бронетанковӧй вынъяс вӧсна тӧждысьӧмысь.
И. Сталин».
— Гӧгӧрвоанныд, Газетаыс дзоньнас тырӧма Зубкова кодь письмӧяснас.
Заводъяс и колхозъяс, уна сӧветскӧй йӧз, академикъяс, рабочӧйяс, колхозникъяс сетӧны уна тысяча да миллион шайт Краснӧй Армияӧс вооружитӧм вылӧ.
— Чӧв ланьтлывтӧм, вод узьны! — меліа шуис Воронов.
— Но, гӧгӧрвоан, кутшӧм бур! — пӧрччысигмозыс сёрнитіс Матросов.
— Коймӧд ротаысь газетаяс босьті, азимут применяйтӧм йылысь тӧдмалі.
— Дзик мат тэкӧд, Сашка! — миритчӧмӧнмоз шпыньмуніс Макеев.
— Ачыд инад он ӧшйыв да и йӧзыслы спокойсӧ он сет.
То тэ котралан юасьны, то тэ дінӧ котӧртӧны...
— Тэрмася, тьӧзӧ, тӧдмавны унджыктор.
Фронт вылын некор лоӧ, а воюйтны колӧ кужӧмӧн.
Училищеын вӧлі ыджыд библиотека.
Матросов дыр пукавлывліс сэні, тэрыба гижавліс аслас конспектъясас ставсӧ, мый тӧдмавліс книгаясысь.
Сійӧ зіля изучайтіс боевӧй техника да уставъяс.
Первойсӧ Сашалӧн омӧля артмывлісны стройын мунігмозыс поворотъяс.
Та вӧсна Саша ёна тӧждысис.
И прӧст кадъясӧ сійӧ ӧтнас, аслыс команда сеталігтыр, восьлаліс, вӧчаліс поворотъяс, зілис, медым движениеясыс вӧліны чёткӧйӧсь, кытчӧдз эз велав кутны асьсӧ стройын образцовӧя.
★
Дӧска почёта вылӧ гижавтӧдз училищеса начальник внимательнӧя видзӧдаліс боевӧй да политическӧй подготовка кузя курсант-отличникъяслысь списоксӧ.
— Матросовыс нӧ тайӧ коді?
Дас ӧтикӧд ротаысь?
— Точнӧ, полковник ёрт, — ӧтветитіс адъютант.
— Зэв бур командир лоӧ.
Дӧска почёта дорӧ чукӧртчисны курсантъяс:
— О-о, и Матросов тані!
— Коді нӧ сэтшӧмыс?
— Да сійӧ, коді миян ротаын азимут йылысь юасис.
— Тайӧ миян! — гораа да гордӧя шуис Дарбадаев.
— Другӧй менам.
Училищеын Матросов аддзыліс кад и клубнӧй художественнӧй самодеятельностьын участвуйтӧм вылӧ, сьыліс хорын.
Кружокын сійӧ аддзис ещӧ ӧти бур другӧс — Пётр Антощенкоӧс.
Тайӧ сьӧд синкымъяса ньӧжмыд зонмыс сьыліс сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс да кыпыда, мый Матросов дыр видзӧдас вӧлі сы вылӧ да коркӧ ӧтчыд юаліс:
— Мый йылысь тэ думайтан, кор сьылан?
— Леся йылысь, гӧтыр йылысь, — пыр жӧ ӧтветитіс сійӧ.
— А кутшӧм областьысь тэ?
— Запорожскӧй областьысь.
Днепрогэссянь неылын ола.
Тэ, гашкӧ, и ачыд кывлін, Москваын сельскохозяйственнӧй выставка вылын миян колхоз «Краснӧй партизан» зӧлӧтӧй медаль получитіс.
— «Краснӧй партизан»? — тӧкӧтьӧ эз горӧд Матросов.
— Ме ӧд сэні вӧвлі...
А тэ Данько йылысь кыйлін?
— Код йылысь?
— Мойд сэтшӧм...
Мыйла му вылын цветитӧ мак...
— Да дедушкаӧй меным та йылысь висьтавліс...
— А кыдзи дедтӧ шуӧны?
— Макар но.
Матросов друг кватитіс Антощенколысь кисӧ да топӧдіс рутшка-ратшка кывтӧдзыс:
— Петро, эн вунӧд: друг тэ меным кувтӧдз.
Вокысь рӧднӧйджык.
Дедтӧ тэнсьыд ме ас сьӧлӧмын новлӧдла.
Ловъя сійӧ?
— Ловъя... вӧлі ловъя, а ӧні, гашкӧ, и абу.
Антощенко висьталіс: батьыскӧд найӧ пышйӧмаӧсь фашистъясысь Украинаысь, а мамыс, гӧтырыс — Леся да дедыс кольӧмаӧсь.
Ӧні сэні врагъяс кӧзяйничайтӧны, и ас йӧзсянь некутшӧм юӧр абу.
Матросов волнуйтчӧмӧн висьталіс Пётрлы Днепр дорын, колхознӧй садйын, сы дедкӧд некор вунӧдны позьтӧм аслас встреча йылысь.
— Нэм кута помнитны сійӧс.
Тайӧ зэв прамӧй дед, верит сӧвестьлы.
Дум вылӧ меным уси, Петро, сійӧ и тэ йылысь висьтавліс, мый став пионеръяс пиысь тэ медуна шеп ӧктӧмыд.
— Видзӧдтӧ, кӧні паныдасим! — чуймис Антощенко.
— Но, кыдзи нӧ ме тэнӧ водзджыксӧ эг тӧд?
Дедушка пыр ми тэкӧд веськыда рӧдняяс.
А рӧдняыскӧд век кокньыдджык.
Помасяс война, миянӧ ветлам.
Ме тэнӧ гӧститӧда арбузӧн да виноградӧн, и сьылам пӧттӧдз.
Тадзи заводитчис тайӧ дружбаыс.
Со и воис дыр виччысян кад.
Комсомольскӧй собрание обсуждайтіс Матросовлысь комсомолӧ примитӧм йылысь заявлениесӧ.
Матросов волнуйтчис: медводдзаысь ас олӧмас сійӧ должен вӧлі висьтавны ас йывсьыс, аслас олӧм йылысь татшӧм ыджыд, уна йӧза собрание водзын.
Кӧсйис висьтавны тані сьӧлӧмсяньыс сэтшӧм речь, коді эськӧ восьтіс сылысь сьӧлӧмсӧ пыдӧсӧдзыс.
Кӧсйис висьтавны, кыдзи сійӧ, батьтӧм-мамтӧм детинка, шӧйтіс, беспризорничайтіс, и кыдзи сійӧс аддзисны, иналісны, тӧждысисны сы йылысь да петкӧдісны олӧмлӧн паськыд югыд туй вылӧ.
Кӧсйис висьтавны, кыдзи радейтӧ сійӧ ассьыс чудеснӧй странасӧ, кӧні оз пропадит ни ӧти морт и кӧні быдӧн вермасны лоны шудаӧн.
Но сёрнитнысӧ сылы вӧлі сьӧкыд.
Кажитчис, мый воротникыс тиски моз топӧдӧ горшсӧ.
— Чужи рабочӧй семьяын, Днепропетровскын.
Военнӧй служба вылӧ призывайтчытӧдз воспитывайтчи Уфимскӧй трудӧвӧй колонияын.
А кыдзи олі колонияӧдз — яндзим меным висьтавнысӧ.
Пемыд гуын синтӧм вурдысь моз...
Сійӧ лэдзис синъяссӧ, ланьтіс.
Но терпитны вермытӧм чӧв-лӧньыс тэрмӧдліс сійӧс, а сійӧ эз тӧд, мый ещӧ висьтавны:
— Позьӧ кӧ вӧлі эськӧ ставсӧ бергӧдны бӧр, ме эськӧ куті овны мӧдногӧн.
Да жаль — оз позь.
Гырддзаыд матын, да он курччы.
Вот и велӧдчан кадсӧ коли, веськыда эськӧ юрсиӧс ассьым нетшки, сэтшӧм жаль!
Мыйвынысь ӧні зіля верстайтны кольӧмсӧ и, видзӧда да, тайӧ позяна.
Сӧмын эн дышӧдчы.
Ме вот бура тӧда, мый менӧ, туйдорса турунӧс моз, тальыштісны эськӧ любӧй капиталистическӧй странаын.
Кинас сійӧ чышкис плеш вывсьыс пӧсьсӧ да висьталіс аслас шӧйтӧмъяс йылысь да сы йылысь, кыдзи трудӧвӧй колония и ачыс сӧветскӧй олӧмыс сувтӧдісны сійӧс кок йылас.
— Мыйла пыран комсомолас? — юалісны сылысь.
Матросовӧс чуймӧдіс татшӧм прӧстӧй вопросыс.
Но сэки жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд сы вылӧ вочавидзны: ответыс должен петкӧдлыны олӧмыслысь став смыслсӧ.
— Но, кыдзи мыйла? — яндысьыштіс Саша.
— Но, медым бурджыка овны, медым лоны активнӧй борецӧн, но...
— Смелджыка, смелджыка, ёрт!
— Да мый нӧ!
Комсомол — партиялӧн вернӧй помощник.
А партия веськӧдлӧ коммунизм вӧсна да став уджалысь йӧзлӧн шуд вӧсна тышӧн.
Мед партия, комсомол и менӧ лыддясны надежнӧй боецӧн.
Веритӧй сӧвестьлы, ог подведит.
Вӧлі ещӧ ӧти вопрос: мыйла сійӧ ӧнӧдз эз пыр комсомолӧ?
— Эз вӧв правоӧй, — пыр жӧ ӧтветитіс сійӧ.
— Комсомолӧ оз позь пырны лёк показательяснад.
Комсомолец— водзын мунысь, а ме кольчча вӧлі.
Ӧні ме неуна суӧдышті мукӧдсӧ и, веритӧй сӧвестьлы, кута зільны ставсӧ вӧчны комсомолец ногӧн.
Сэсся вопросъяс эз вӧвны.
Мукӧдторйыс вӧлі гӧгӧрвоана.
Прениеясын медводз выступитіс Антощенко:
— Кыдзи мамтӧм-батьтӧм кага бӧрдӧ, некод оз аддзы.
Уна терпитіс и Матросов, кор брӧдяжитіс.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоӧ нин, и чайта, бур боец сыысь лоӧ.
Предлагайта примитны.
Матросовӧс примитісны комсомолӧ ӧтсӧгласӧн.
Январь тӧлысь шӧрын училище получитіс приказ: личнӧй составлысь юкӧнсӧ ыстыны фронт вылӧ.
Матросов эз веськав маршевӧй ротаӧ, сійӧс колисны училищеӧ.
Матросовлы зэв эз ло любӧ и сійӧ сетіс начальниклы рапорт, кӧні корис ыстыны и сійӧс фронт вылӧ.
Начальник корис Сашаӧс ас дінас.
Зумыд воськолӧн Матросов матыстчис начальник дінӧ, сувтіс веськыда, котшнитіс каблукъяснас да лэптіс кисӧ:
— Полковник ёрт, курсант Матросов тіян приказание серти воис!
Полковник зумыша любуйтчышта сылӧн выправкаӧн да стрӧга юаліс:
— Но, мыйын делӧыс?
Тіянтӧг менам ноксьӧмыс тырмӧ.
— Разрешитӧй доложитны...
Ме тадзи гӧгӧрвоа обстановкасӧ, полковник ёрт.
Сталинград босьтім, став фронтъяс вылын фашистъясӧс пусь-пасьвартім.
Сӧмын ӧні найӧс и нӧйтны да нӧйтны дугдывтӧг, медым гӧныс пуркйӧ-лэбӧ!
Оз позь сетны налы шойччӧг.
И фронт вылын ӧні бӧрынджык дорысь быд боец важнӧйджык.
Гижӧй менӧ маршевӧй ротаӧ, полковник ёрт, кора тіянлысь, зэв ёна кора!
Начальник кывзіс внимательнӧя да зілис гӧгӧрвоны Матросовлысь быд кыв; и чужӧмыс сылӧн лолі пыр долыдджык и долыдджык.
Матросов кутіс чувствуйтны асьсӧ увереннӧйджыка:
— Быд сӧветскӧй морт кӧсйӧ мыйкӧ вӧчны, медым регыдджык жугӧдны врагӧс.
Быдлаын, заводъясын и колхозъясын, йӧзыс лун и вой уджалӧны.
Веритӧй сӧвестьлы, и ме ог подведит.
— А менӧ, думайтанныд, оз кыскы сэтчӧ?
Старик, думайтанныд?
И ме эськӧ найӧс нӧйті, мед гӧныс наысь пуркйис-лэбис, — чеччигмозыс шуис полковник.
И, неуна нюммуныштӧм бӧрын, волнуйтчӧмӧн шуис:
— Бур.
Гижа тіянӧс маршевӧй ротаӧ.
Мунӧй!
Желайта боевӧй успехъяс.
Некымын лун мысти пехотнӧй училищеса курсантъяслӧн маршевӧй ротаяс стройнӧя восьлалісны станцияӧ, — мӧдӧдчисны фронт вылӧ.
Джуджыд да еджыд январскӧй лым весьтын юргис чуксалысь грознӧй сьыланкыв:
<rus>Вставай, страна огромная,</rus>
<rus>Вставай на смертный бой</rus>
<rus>С фашистской силой темною,</rus>
<rus>С проклятою ордой!</rus>
И сьывны заводитчысьяслӧн гора гӧлӧсъяс пӧвстын кыліс и Матросовлӧн гӧлӧсыс:
<rus>Пусть ярость благородная</rus>
<rus>Вскипает, как волна.</rus>
<rus>Идёт война народная,</rus>
<rus>Священная война.</rus>
Сійӧ казьтыліс другъяссӧ, думайтіс Лина йылысь; и сьӧлӧм вылас вӧлі долыд: да, другъясыс гӧгӧрвоасны и ошкасны сылысь решениесӧ.
XVII глава
ФРОНТ ВЫЛӦ
Ӧдйӧ тӧвзис-муніс воинскӧй эшелон.
Ворсіс баян, и помтӧм-дортӧм лымъя эрдъяслы да вӧръяслы, сиктъяслы да деревняяслы паныд лэбис вынйӧра салдатскӧй сьыланкыв.
Эшелон зэв ӧдйӧ тӧвзис полустанокъяс да станцияяс пӧлӧн, кӧні тырыс вӧліны йӧв, вагонъяс, машинаяс.
И салдатъяслы кажитчис, быттьӧ ставыс вешйӧны на водзысь, сетӧны налы туй.
А прамӧйджыка кӧ видзӧдлан, ставыс мунӧ да тэрмасьӧ рытыввылӧ, фронт вылӧ.
Мунісны грузитӧм поездъяс, нуисны боеприпасъяс, сёян-юан, паськӧм.
Платформаяс вылын, чехолъяс пытшкын брезентъяс улын, грознӧй хоботъяссӧ лэдзӧмӧн, мамонтъяс моз сулалісны танкъяс.
Лун и вой поездъяс тӧвзисны рытыввылӧ, фронт вылӧ.
Страналӧн став вынсӧ зэвтӧмын, поездъяс да йӧз мунӧмын чувствуйтчис нинӧмӧн кутны позьтӧм стремлениеыс уна миллион йӧзлӧн, кодъясӧс ӧтувтіс большевикъяслӧн партия да индіс налы единӧй цель.
Матросов мыйкӧ думайтігтыр видзӧдіс йизьӧм ӧшиньӧ да думсьыс шуаліс мудрӧй кывъяс: «Ыджыд энергия чужӧ ыджыд цель выполнитӧм могысь».
Да, партия, Сталин кыпӧдісны народлысь великӧй вын да индісны сылы благороднӧй мог: мездыны странаӧс да став мирсӧ фашистскӧй варварствоысь.
И поездъяс нуӧны фронтлы снарядъяс, паськӧм, нянь — ставсӧ, мый вӧчисны победа вӧсна чкаловскӧй колхозница Агафья Зубковалӧн, уральскӧй сталевар Усовлӧн, башкирскӧй вурсьысь Уразбековалӧн да на кодь жӧ уна миллион сӧветскӧй йӧзлӧн трудӧвӧй киясыс.
Рельсъяс вывті мунігӧн ритмичнӧя котшкӧдісны кӧлесаяс.
Луныс вӧлі кымӧра и югыдыс муртса пырыштіс вагонлӧн йизьӧм ӧшиньяс пыр.
Сьывсисны нин став сьыланкывъясыс, ланьтіс кудриа юрсиа гармонист Павел Костылев.
Рӧмыдас боецъяс ӧні сьӧлӧмсьыс ворсісны шахматӧн да доминоӧн.
Сӧмын Антощенко пыр на пукаліс ӧшинь дорын Матросовлы паныд да надзӧник сьыліс нор украинскӧй сьыланкывъяс.
Матросов водзын — книга.
Сійӧ удитіс нин лыддьыны сійӧс и ӧні листаліс да повторяйтіс улітіыс визьнитӧм кывъяссӧ.
Окота вӧлі кыдз позьӧ унджык кольны паметяс бурторсӧ, поучительнӧйсӧ.
Со Сталин ёртлӧн волнуйтана кывъясыс:
«Верманныд не сомневайтчыны, ёртъяс, мый ме дась и водзӧ сетны рабочӧй класс делӧлы, пролетарскӧй революция да мирӧвӧй коммунизм делӧлы ассьым став вынъясӧс, став кужанлунӧс да, ковмас кӧ, ассьым став вирӧс, войт бӧрся войт».
Матросов ещӧ ӧтчыд лыддис тайӧ кывъяссӧ да синсӧ куньӧмӧн кутіс мыйкӧ думайтны.
Сылы окота лои висьтавны кодлыкӧ ассьыс думъяссӧ; сійӧ видзӧдліс Антощенко вылӧ да нюммуніс.
Антощенко, сьӧд синъяссӧ паськӧдӧмӧн, чуймӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ да, юрсӧ довкйӧдлігтырйи, кыпыда декламируйтіс:
<ukr>Ой, сердце все лыне в той гай золотой,</ukr>
<ukr>Де Леся спивала про щастя и долго.</ukr>
<ukr>Ой, витре, мий брате, мий виснык крылатый,</ukr>
<ukr>Лети ж ты по морю, по чистому полю,</ukr>
<ukr>Скажи моий Леся, то вирно люблю.</ukr>
Петро казяліс, мый Матросов сюся кывзӧ сылысь, да пыр жӧ ланьтіс, лэдзис синъяссӧ.
— Кодлӧн тайӧ стикъясыс, Петро?
— Некодлӧн.
— Кыдзи некодлӧн?
Лӧсьыдӧсь и некодлӧн?
— Да эн лӧгась, другӧй, стихъясыс менам.
— О-о, Антошка, да тэ поэт!
— Эн серав.
Тайӧ ме Леся йылысь нарошнӧ сідзи лӧсьӧдала кывъяссӧ, медым сьывны найӧс позис.
— Но, ещӧ лыддьышт.
— А тэ он шутит?
— Вот чудакыд!
Да зэв лӧсьыдӧсь!
Лыддьы!
Антощенко лыддьӧ Леся йылысь стихъяссӧ оз нин воддзамозыс, а шогпырысь.
А кор дугдіс Лыддьынысӧ, синваыс кутіс доршасьны, вомдоръясыс челядьлӧн моз дрӧгмуніны, и сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
— Но, мый тэ, Петрусь!.. — сылысь шогсӧ гӧгӧрвоӧмӧн шуис Матросов.
— Татшӧм лӧсьыд стихъяс, а тэ зумыштчин.
— Тӧдін кӧ эськӧ тэ, Сашко, кутшӧм сьӧкыд сьӧлӧм вылын! — надзӧник шуис Антощенко.
— Сьӧлӧмӧй тӧдӧ, фашист-зверюга издевайтчӧ Леся вылын да семьяӧй вылын.
А гашкӧ, виаліс нин, а тані ме стихъяс лӧсьӧдала.
Матросов думыштчис.
Кутшӧм кывъясӧн пальӧдны другыслысь шогсӧ?
Поезд матыстчис ыджыд станция дорӧ, кӧні тырыс вӧліны эшелонъяс да йӧз.
— Кӧні чайникыд?
Пӧсь вала ветла.
— Абу тэнад ӧчередьыд, Саша, а менам, — шуис Костылев.
— Нинӧм.
Буртортӧ позьӧ и ӧчередьтӧг вӧчны.
Сійӧ радейтліс ветлыны станцияӧ: сэтысь позьӧ аддзыны уна тӧдтӧм йӧзӧс, тӧдмавны медбӧръя оперативнӧй сводкаяс, судзӧдны газетаяс.
Чайникӧн Матросов котӧртіс вокзаллань.
Витрина дорын — йӧз чукӧр...
Йӧз лыддисны сводкаяс.
Саша сувтӧ кок чуньяс йылас, медым бурджыка аддзыны.
Сводкасӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ дӧвӧльпырысь шпыньмуніс да шуис орччӧн сулалысьыслы:
— Бур!
Став фронтъяс вылын паськалӧны ыджыд делӧяс.
Долыдпырысь сійӧ котӧртіс пӧсь ва тыра куб дінӧ.
Сэні эз вӧв тӧлк ни лад.
Пар пытшкас жуисны йӧз, тойлалісны ӧта-мӧдсӧ, киськалісны пӧсь васӧ, сотчалісны.
Матросов здук мында шензьӧмӧн видзӧдіс йӧткасьӧм вылӧ и эз ло окота водзӧ терпитны татшӧмторсӧ.
Сійӧ век на думайтіс лыддьӧмтор йылысь.
Кыдзи йӧзыс оз гӧгӧрвоны, мый ставсӧ колӧ вӧчны организованнӧя, ӧкуратнӧя!
— Ноко, военнӧйяс, петкӧдлам пример, — властнӧя шуис сійӧ.
— Тадзи делӧ водзӧ оз мун.
Васӧ босьтнысӧ ог вермӧй да и ӧта-мӧднымӧс сотам.
Сувтӧй ӧчередьӧ!
Но, кодлы шуа?
Сувтӧй ӧта-мӧд бӧрвыланыд.
Саша ӧдйӧ лӧсьӧдіс порядок.
Ва тырӧн мунысь йӧз аттьӧалісны сійӧс.
— Молодец!
Миян ног, военнӧйяс ног, — шуис сылы зэлыда тасмаалӧм выль ватника нывка.
Кӧдзыд тӧвъяс вылын варччӧм чужӧмыс сылӧн нюммуніс, и сьӧд синъясыс долыда югнитісны.
Матросов чуймӧмысла дрӧгмуніс: кӧні да кор сійӧ аддзыліс тайӧ чангыля ичӧтик нырсӧ да ныр бокас коричневӧй пудпассӧ?
— Ми тіянкӧд быттьӧ аддзысьлім кӧнкӧ? — юаліс Саша.
— Ме Ленинградысь, — вочавидзис нывка.
— Ленинградысь? — шӧйӧвошӧмӧн выльысь юаліс Саша.
— Но да, ме ӧд сӧмын на та йылысь висьталі тіянлы!
Нывка тэрыба вештіс балябӧжас пеля шапкасӧ и эз вермы кутчысьны радысла.
— Сводкасӧ тӧданныд?
— И ӧтветсӧ виччысьтӧг ӧдйӧ заводитіс висьтавны: — Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъясса войска прорвитісны Ленинградлысь блокадасӧ.
Ӧні нӧйтӧны фашистъясӧс Синявинскӧй нюръяс вылын.
Вот тайӧ бур!
— Тӧда: ме сӧмын на лыдди сводкасӧ, — нюммунӧмӧн ӧтветитіс Саша.
Недыр думайтыштӧм бӧрын сійӧ юаліс:
— Висьталӧй меным, кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Людмила Чижова.
— Люда? — пӧшти горӧдіс Саша.
— Но да! — серӧктіс Люда.
— Отдельнӧй зенитнӧй артиллерийскӧй дивизионса сержант.
Со миян вагонъясным тіян эшелон помын.
— Сержант ёрт, а ті эн вӧвлӧй Днепропетровщинаын?
Нывка сюся, прамӧйджыка видзӧдліс Матросов вылӧ, друг лои зэв нимкодь да кияснас кутіс сійӧс сьыліӧдыс:
— Саша! Рӧднӧй Саша!
Ме думайті, мый тэ дзикӧдз вошин.
Да мыйла нӧ ме тэнӧ сразу эг тӧд?
Помнитан, кыдзи ми тэкӧд альбомӧ рисуйтавлім?
— Но вот, — яндысьӧмсорӧн да видзчысьӧмӧн Люда дінысь вешйигмоз шуис сійӧ, — а шуан: «Ме Ленинградысь!»
— А кыдзи нӧ, Сашенька?
Ме ӧд Ленинградскӧй университетса студентка.
Гӧгӧрвоан?
Найӧ сэтшӧма вунӧдчисны важсӧ казьтылӧмнас, мый эз и казявны, кыдзи матыстчисны нин зенитнӧй дивизионлӧн вагонъяс дінӧ.
Тэрмасисны сёрнитны быдтор йылысь; найӧ полісны, мый налӧн тайӧ виччысьтӧм да колана паныдасьӧмыс вермас ӧдйӧ помасьны.
— Но и бӧб жӧ ме! — серӧктіс Саша.
— Кыдзи нӧ ме эг казяв, эг чувствуйт, мый миян эшелон дінӧ прицепитісны тіянлысь дивизионтӧ, и мый тэ, Люда, мунан мекӧд ӧти поездын!
Студентка, шуан?
Но мыйла нӧ тэ тані?
— Да ме эськӧ нинӧм вылӧ эг мун Ленинградысь.
Лыйлӧмъяс да бомбёжкаяс эз повзьӧдлыны менӧ.
Сӧмын колӧ вӧлі: заставитісны эвакуируйтчыны.
Саша горша кывзіс сылысь быд кыв: унатор на сылы окота вӧлі тӧдмавны Ленинград йылысь, сы йылысь ас йывсьыс.
Но вот тутӧстіс нин паровоз.
Людалӧн сьӧд синъясыс вӧліны меліӧсь:
— Регыдджык волы миян дінӧ.
Миян нывъяслы лоӧ зэв нимкодь, ой кутшӧм нимкодь!
Сьывны кутам, чай юны.
Ок, и пируйтыштам, Сашенька.
— Аттьӧ, вола.
— Гашкӧ, Москваӧ волам.
Музейясӧд ӧтлаын ветлӧдлыштам, — висьталіс Люда.
— А Ленинградын война бӧрын паныдасям, карсӧ ставнас видзӧдалам.
Налӧн эшелоныс дрӧгмуніс да надзӧник вӧрзис.
— Ог прӧщайтчы, — ӧвтыштіс сійӧ кинас.
— Аддзысям мӧд станцияас.
Виччысьны кута, волы, — и котӧртіс аслас вагонлань.
Сашалы вӧлі зэв нимкодь и, лов тырӧмысла пошкигтырйи, сійӧ пырис аслас вагонӧ:
— Мыйла чӧв-лӧнь?
Другъясӧй менам, бур и сводка ме лыдди!
— Сводка сводкаын, — шпыньмуніс Воронов, — а ми полім, мый тэ колян.
Варовмин нылыдкӧд да и миян йылысь вунӧдін.
— Э, да сылӧн пӧсь ваыс йизьӧма нин!
— Кутшӧм нылыс, другъяс! — сьӧлӧмсяньыс ошкис Матросов.
— Кутшӧм нылыс!
Аддзывлӧма лыйсьӧмъястӧ да повтӧм.
Настоящӧй ленинградка!
И, вӧлӧмкӧ, менам важ тӧдса.
Ті асьныд аддзанныд, мый татшӧм нылыд шоч.
— Корис тэнӧ ӧтнадтӧ али ставнымӧс? — юаліс Дарбадаев.
— Мый нӧ, ветлам.
— Сэсся мыйкӧ думайтігтыр шуис:
— Но и Башкирияын миян нывъясыд абу омӧльджыкӧсь.
Мукӧдыс вӧв вылад лэбач моз лэбӧны.
— А тэнад тӧдсаыд сьылӧ? — юаліс Антощенко.
— Ещӧ кыдзи!
— Позьӧ сыкӧд сьылыштны, — ышловзис Петро.
— Сӧмын тӧда: свет вылын некод оз вермы сьывны менам Лесяысь мичаджыка.
Кывтам вӧлі пыжӧн Днепр кузя, а сьыланкывйыс юргӧ став степь пасьтаыс.
Матросов пӧрччис пеля шапкасӧ, чышкыштіс плешсӧ кипыдӧснас.
— Кывзӧй, ёртъяс, сводка.
Совинформбюролӧн юӧртӧм.
— Сталинград кыдзи? — эз вермы кутчысьны Воронов.
— Сэні миян войска бырӧдӧны кытшалӧм гитлеровецъясӧс.
А Ленинградын блокада орӧдӧма.
Йӧз лэччалісны полкаяс вывсянь, кытшалісны Матросовӧс, радысла кутісны шумитны.
Кодкӧ горӧдіс «ура!»
— Быдлаын миян наступайтӧны да нӧйтӧны фашистъясӧс, — волнуйтчӧмӧн висьталіс Матросов.
— Юго-Западнӧй фронт вылын миян босьтісны Белая Калитва, Каменск, форсируйтны Севернӧй Донец.
Великие Луки дорысь миян войска тожӧ вӧтлісны фашистъясӧс.
Нӧйтӧны да вӧтлӧны найӧс Северо-Кавказскӧй да Воронежскӧй вылысь.
Босьтӧмаӧсь Валуйки, Уразово каръяс.
Кытшалӧма вражескӧй группировка Каменка-Россошь районын да бырӧдсьӧ.
А гитлеровецъяс тылын быдлаын уджалӧны миян партизанъяс.
Регыдджык эськӧ миянлы сэтчӧ! — терпеньетӧг воча-воча зыралыштіс кияссӧ Матросов.
Ӧдйӧ тӧвзис эшелон.
Сувтлытӧг мунісны некымын станция да полустанок дінті.
Матросов дыр видзӧдіс йизьӧм ӧшиньӧ.
Пыр ёнджыка и ёнджыка пемдіс.
Ичӧтик пызан вылӧ сійӧ сувтӧдіс ӧзтӧм сись да кутіс гижны письмӧяс Линалы, воспитатель Четвертовлы да Тимошкалы.
Тӧдвылас усины колонияса мукӧд другъясыс.
Училищеысь мунтӧдз сійӧ получитіс письмӧяс Брызгинсянь да Чайкасянь.
Найӧ армияынӧсь нин.
Еремин уджалӧ фабрикаын мастерӧн.
«А кыдзи нин олӧ сэні Тимошка, Тимоня?
Эк тэ, Жак Паганель, чангыль ныра вокӧй менам!
Гижліс, мый ӧні сійӧ стахановец».
Грымакылісны кӧлесаяс.
Пемыдсӧ бияснас поткӧдлігтыр муніс эшелон.
Сись весьтӧ копыртчӧмӧн дыр на гижис Матросов.
Со и поезд надзмӧдіс ӧдсӧ.
Йӧз ляскысисны ӧшиньяс бердӧ.
Тыдалӧ, ыджыд станция.
Сэк, кор ыпнитлывлісны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм бияс, пемыдсьыс бура тыдовтчылісны заводскӧй трубаяс, ыджыд корпусъяс.
Поезд сувтіс, и боецъяс уськӧдчисны петанінлань.
Медводз чеччыштіс подножка вылысь Костылев.
— Кӧні зенитнӧй дивизионыд, Саша?
— Надзӧнджык тэ, индюк!
Военнӧй тайна.
Костылев терпеньетӧг кватитіс Матросовӧс киӧдыс, и найӧ ӧдйӧ мунісны эшелон помлань.
XVIII глава
ФИЛИ
Пӧнаръяссянь усьысь лӧз дзузвидзысь югӧрыс муртса югдӧдыштіс рельсъяс, вагонъяс.
Станцияыс, тыдалӧ, ыджыд, сулалӧны уна эшелонъяс, унапӧлӧс гӧлӧсӧн тювзӧны паровозъяс.
Эшелон помын, кытчӧ Матросов нуӧдіс другъяссӧ, ворсіс баян.
Лӧз рӧмыдсьыс налы паныд локтіс шинеля ныв.
Матросов пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
— Саша, ӧдйӧджык! — котӧртіс сы дінӧ Люда да кутіс тэрмӧдлыны.
— Кутшӧм станция, Люда?
— Станция Фили.
Со Москва, Сашенька, — юрнас довкнитіс Люда.
Саша надзмӧдіс воськовсӧ да видзӧдліс сылань, кодарӧ индіс Люда.
Сэтысь нинӧм эз тыдав.
Карсӧ вӧлі зэв бура пемдӧдӧма.
Сӧмын кӧнкӧ ылын кыліс грымакылӧм шы, да трамвайяслӧн биясыс шочиника югдӧдлісны карлысь некор на аддзывтӧм, но мыйлакӧ сылы тӧдса очертаниеяс.
Матросовлы окота вӧлі сувтлыны, ещӧ сёрнитыштны Москва йылысь.
Но Люда тэрмӧдліс сійӧс:
— Мунам, мунам ӧдйӧджык: виччысьӧны.
Баян гӧгӧрын пӧнарсянь усьысь слабиник лӧз би югӧр улын сьылісны да йӧктісны нин, каблукъяснас котшкӧдісны кын муас.
Людмила кватитіс Сашаӧс киӧдыс да кыскис кругӧ.
Йӧктісны нин и Матросовлӧн другъясыс — Воронов, Дарбадаев, Макеев, а ыджыд тушаа, но пельк Вороновлӧн еджыд кудриыс тыдавліс быдлаын.
Сӧмын Антощенко сулаліс зумыштчӧмӧн.
Матросов гӧгӧрволіс сылысь шогсьӧмсӧ да пыр зілис пальӧдны сылысь шогсӧ, гажӧдны сійӧс.
Матросов матыстчис сы дінӧ и ӧні:
— Петро, мый юртӧ ӧшӧдӧмыд, кор ставыс гажӧдчӧны?
Сувт кругӧ, петкӧдлы асьтӧ.
— Эй, гудӧкасьысь! — збоя горӧдіс Антощенко.
— Ворс гопак!
Да сідзи, медым муыс сыркакылан
Кругын первойсӧ сыкӧд йӧктісны салдатскӧй шинельяса дас кымын боец да ныв.
Сэсся кругын лои пыр дзескыдджык и дзескыдджык.
Антощенко сэтшӧм пелька йӧктіс, бергалігтыр, присядкаӧн, чеччалігтыр, котшкӧдіс каблукъяснас сідзи, мый сӧмын шинель пӧлаясыс вуджӧртлісны, быттьӧкӧ ыджыд лэбачьяслӧн бордъясыс, и гӧгӧр кыптіс лым бус.
— Гоп-гоп! Гоп-гоп! — шуаліс сійӧ да горзіс гудӧкасьысьлы: — Ещӧ жарсӧ содтышт! Тэрыбджыка!
— Но и Антошка! — сералігтыр дивуйтчис Матросов.
— Эг тӧд, мый сійӧ татшӧм.
Вот и гӧгӧрво сійӧс: чӧв олысь, ньӧжмыд, укшаль, а вӧлӧмкӧ сійӧ тӧвныр кодь тэрыб.
Кругын колины сӧмын Люда да Петро.
Налы ӧні эз нин вӧв дзескыд, и найӧ зілисны петкӧдлыны ассьыныс кужанлунсӧ.
То Антощенко, зэв кужӧмӧй «крендель» вӧчалігтыр да кокъяссӧ юр вылӧдзыс лэпталӧмӧн, йӧктіс «присядка» — лукйис каблукъяснас мусӧ, а Люда юсь моз кывтіс сы дінті, то кыкнанныс тӧвныр моз бергалісны кругас.
А кор гудӧкасьысь мудзис, гӧрдӧдӧм, мудзӧм да дӧвӧльнӧй йӧктысьяс петісны кругысь. Сулалысьяс ошкисны найӧс.
Костылев пыр жӧ дернитіс Матросовӧс соскӧдыс:
— Регыдджык тӧдмӧд Лидаыдкӧд!
Матросов тӧдмӧдіс Людаӧс аслас другъясыскӧд, а сійӧ — аслас пӧдругаясыскӧд.
— Йӧктыштім ӧтлаын, — долыда шуис Люда, — и тӧдмасьӧмыс лоӧ крепыдджык.
— Но, висьталышт, Люда, Ленинград йылысь, — корис Матросов.
— Мый нӧ висьтавнысӧ? — век на йӧктӧм йывсьыс думайтігтыр нюммуніс Люда.
— Менӧ коркӧ ӧтчыд тӧкӧтьӧ эз вины проклятӧй фрицъяс, честнӧй кыв.
Миян отрядным кодйис траншеяяс Марсово поле вылын.
А ме, тӧданныд-ӧ, учётнӧй бюроысь Нева Набережнӧй кузя нуа вӧлі нывъяслы продовольственнӧй карточкаяс.
И сӧмын на вои Фонтанкаӧдз, фашистъяс заводитісны лыйлыны: и сідзи лыйлӧны — Неваын ваыс снарядъяс взрывайтчӧмсьыс кутіс пуны да фонтанъясӧн кайны керкаяссьыс вылӧджык.
Осколокъяс шутьлялісны.
Ме котӧрта Летньӧй сад дорті.
Думайта — писькӧдча.
А корабльяссянь морякъяс горзӧны меным: «Вӧд, нывка, виас!»
А ме сэтшӧм ӧдйӧ котӧрта, мый лолӧй тырӧ.
— А мыйла эн виччысьлы?
— Оз вӧлі позь. Нывъяс вӧліны тшыгӧсь, нянь карточкаяс виччысисны.
А тшыг мортыд нӧ кутшӧм уджалысь?
Найӧ и сідз нин муртса кокъяснысӧ кыскалісны.
Чукӧртчам вӧлі, дрӧжжитам кӧдзыдсьыс да дзузгана би дорын сёрнитам: воас ӧмӧй кад, кор ми кутам пӧттӧдз сёйны картупель да нянь, аслыспӧлӧс сьӧд рудзӧг нянь?
Бара ӧмӧй кутам кывзыны операяс, йӧктыны карнавалъяс вылын Маслянӧй луг вылын Кировскӧй паркын?
Кыдзи ми эгӧ кужлӧй донъявны ассьыным мирнӧй олӧмнымӧс!
И вот тадзи думайтыштам, сэсся скӧрмам, уськӧдчам уджавны и уджалам эбӧс петтӧдз.
Бурӧсь йӧзыс миян, Саша!
— Мый вернӧ, сійӧ вернӧ, сержант ёрт, — друг шыасис бӧръя радъясын сулалысь боец.
— Панфиловецъяс, например.
Нелямын ӧтикӧд вося ноябрын парад вылын Сталин налы смотр вӧчис.
Ас синмӧн ме аддзылі.
И ставныс бергӧдчисны сылань.
Тайӧ вӧлі белорус Михась Белевич, ыджыд тушаа, лӧз синъяса.
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны и сылы лои зэв яндзим:
— Да ме нӧ мый!
Ме сы йылысь...
Абу полысьӧсь йӧзыс: Рӧдина вӧсна дасьӧсь кӧть фашистъяс вылӧ, кӧть кутшӧмкӧ мукӧд уджъяс вылӧ.
— Да тэ висьтав, висьтав! — ышӧдіс сійӧс Матросов.
Белевич вештыштіс боклань пеля шапкасӧ, лӧсьӧдыштіс тасмасӧ да кепысьнас индіс карлань, кӧні пемыдас, быттьӧ востымасьӧм небесасӧ кадысь кадӧ югдӧдлісны ыпнитлысь гӧлубӧй бияс.
— Ноябрь сизимӧд лунлы паныда войӧ ми узьны эгӧ вермӧй.
Парад йылысь эгӧ на тӧдӧй, но чувствуйтім: лоӧ.
Чиститам винтовкаяс, вуралам подворотничокъяс, весалам сапӧгъяс, ӧти кывйӧн кӧ шуны, лӧсьӧдчам.
А всё-таки тӧждысим.
Москвасянь фашистъяс кык переход сайынӧсь.
И сёрни вӧлі сэтшӧм, быттьӧ пӧ Гитлер пыр баситчис да требуйтіс аслас генералъяслысь, медым найӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык босьтісны Москва.
Да и авиацияыс налӧн вермис уськӧдчыны.
Час витын миянӧс нуӧдісны парад вылӧ.
Пемыд на вӧлі, а москвичьяс тырталӧмаӧсь нин уличаяссӧ, приветствуйтӧны миянӧс.
Уси лым.
Еджыдӧсь вӧліны му тыра мешӧкъясысь вӧчӧм баррикадаяс.
Со мунам танкистъяс дінті.
Лымйыс доза уна лемасьӧма на вылӧ.
Историческӧй музей дорті петам Краснӧй площадь вылӧ.
Сувтӧдісны миянӧс площадь вылӧ.
Югдіс нин, и лым вӧснаыс гӧгӧр еджыд-еджыд.
Лымйыс лемасьӧма мавзолей вылӧ, кремлёвскӧй стенаясӧ, стен дорас быдмысь коз пуяс вылӧ.
Вӧлі команда «вольно», а ми сулалім вӧрзьытӧг, быттьӧ кынмим му бердас, да синъяснымӧс вештывтӧг видзӧдім мавзолей трибуна вылӧ, Спасскӧй ворота вылӧ, гусьӧник сёрнитім ӧта-мӧдкӧд.
Помнита, боец Сидоров вашнитіс меным: «Аддзывны эськӧ сӧмын Сталин ёртӧс, а сэсся вӧзйыся дзик адскӧй бояс».
Кыліс команда: «<rus>Равняйсь</rus>!»
И сэки регыд быдладорын кутіс юргыны сэтшӧм «ура», мый ме горзі и эг кыв ассьым гӧлӧсӧс.
Сэки ме аддзи, кыдзи Сталин ёрт кайис трибуна вылӧ.
Сы вылын прӧстӧй, руд шинель, гӧрд звёздочкаа фуражка.
Кисӧ лэптіс, приветствуйтӧ миянӧс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм минута — некор ог вунӧд...
Белевич ланьтіс.
Сійӧ, тыдалӧ, эз нин первойысь висьтав та йылысь, но и ӧні бара переживайтіс волнуйтана минутасӧ.
Сідзи жӧ волнуйтчӧмӧн сійӧ кутас висьтавлыны та йылысь и аслас челядьыслы да внукъясыслы.
— Но, водзӧ, водзӧ висьтав, Михась! — корис Матросов.
— И кор сійӧ сёрнитіс, ми быттьӧ места выланым кынмим, и лои сэтшӧм шынитӧв, мый кыліс, кыдзи тӧлыс шпорӧдіс знамяяссӧ.
Кутшӧм кывъяс сійӧ висьталіс!
Сталин казьтыліс сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд вӧлі, кор гражданскӧй война дырйи дас нёль государство уськӧдчисны миян рӧзӧритчӧм страна вылӧ!
Но большевикъяс эз повзьыны, сы вӧсна мый тӧдісны: накӧд народ — и победитісны.
А ӧні ми ёнджыкӧсь врагысь.
И обязательнӧ вермам сійӧс.
Видзӧда ме — Сидоров гажмис, нюмъялӧ, а синъясас — синва.
А кор Иосиф Виссарионович шуис: «Мед осенитас тіянӧс великӧй Ленинлӧн победоноснӧй знамяыс!»
— волнуйтчӧмысла сьӧлӧмӧй менам кутіс чеччыны и синваӧй, гӧгӧрвоанныд-ӧ, кутіс доршасьны.
Кор кутім мунны площадь вылысь, своднӧй оркестр заводитіс ворсны сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс гражданскӧй война дырйи на сьывлісны: «<rus>Приказ голов не вешать, а глядеть вперёд</rus>».
Ми тшӧтш заводитім сьывны.
Нэм тайӧс ог вунӧд.
Но, другъяс, а сэсся ми веськыда мунім бойӧ да сідзи швачнитім фашистъяслы, мый найӧ уна дас километр нырвомнас лукйисны мусӧ.
— Михась, — друг матӧджык матыстчис Матросов, быттьӧ вунӧдіс, мый сэні ещӧ эмӧсь йӧз да волнуйтчӧмӧн шуис: — Вай китӧ, Михась.
Мый нӧ тэ водзджыксӧ нинӧм эн висьтавлы?
Мыйла чӧв олін?..
Люда, кӧні тэ? — синъяснас кутіс корсьны Саша, сэсся аддзис да кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Тӧдмась Михаськӧд.
Другъясӧй ті менам!
Кык прожекторнӧй луч друг визьнитісны Москва весьтын уліті кывтысь руд кымӧръяс кузя, быттьӧ ыджыд гӧлубӧй мечьяс, да помъяснас кыкнанныс мыджсисны ӧти точкаӧ.
Боецъяс видзӧдлісны сыланьӧ да здук кежлӧ ланьтлісны.
Прожекторъяс казьтыштісны налы лӧньлытӧм военнӧй гроза йылысь.
Костылев паськӧдіс баянсӧ.
Сійӧ кӧсйис петкӧдлыны Людалы ассьыс кужанлунсӧ.
Ставныс радӧсь вӧліны нюжӧдны шойччан минутасӧ.
Михась Белевичлы любӧ лои Матросовлӧн да другъясыслӧн ошкӧмысь и сійӧ горӧдіс Костылевлы:
— Ноко, ворс «Лявониха» либӧ «Крыжачок»!
Кужан?
Кор кыліс команда «По вагонам!», ставныс чуймисны, мый сэтшӧм регыд поезд сулаліс Филиын.
— До свиданья, Люда, асылӧдзыс, Люда, — шуис Матросов.
Водз асывнас кутшӧмкӧ ичӧтик станцияын Матросов другъясыскӧд котӧртіс эшелон помас.
Но Люда-зенитчица эз нин вӧв.
Дивизионлысь вагонъяссӧ войнас кытчӧкӧ кольӧмаӧсь.
— Адрессӧ! — шогпырысь горӧдіс Костылев.
— Ме весиг адрессӧ эг гиж!
— Адресыс ставнымлӧн ӧти: фронт, — ышловзис Матросов.
Тадзи бара воши военнӧй туйяс вылӧ сьӧд синма Люда. Вӧтын моз вуджӧртчис сійӧ да дженьыдик встречанас колис волнуйтана паметь ас йывсьыс да Ленинградсаяс йылысь.
Немидово станция прӧйдитӧм бӧрын эшелон тӧвзис Земцы станцияӧдз.
Тані и помасис поездлӧн кузь туйыс.
XIX глава
КОЛӦНЫ МЕДСЯ СМЕЛӦЙЯС
— Петӧй, вокъяс! Гортӧ воим, — вагонысь чеччыштігмоз шмонитыштіс Матросов.
Возбуждённӧя салдатъяс гажаа чеччалісны сы бӧрся кӧрттуй полотно вылӧ.
Вагонъяс пӧлӧн нюжӧдчисны стройнӧй шеренгаас да «Смирно!» команда серти кынмисны места выланыс.
Руд вещевӧй мешӧкъяссӧ мышкас ӧкуратнӧя зэлӧдӧма.
Строй дінті надзӧник мунісны тӧдтӧм командиръяс.
Выль пополнение донъялігмоз найӧ сюся видзӧдісны йӧз чужӧмъяс вылӧ.
Матросов кыйис налысь видзӧдлӧмъяссӧ, сюся дзоргис налӧн воймӧм чужӧмъяс вылӧ.
Со найӧ, бойяс вылын вӧвлӧм, настоящӧй, испытаннӧй фронтовикъясыс!
— Вольно! — чирӧм гӧлӧсӧн командуйтіс пеля шапкаа да чишкасьӧм пӧлаа полушубока, ыджыд тушаа, кузь дзор уска старшина Кедров, и паськыд бандзибъяса чужӧмыс сылӧн меліа нюммуніс.
— Вот тайӧ гвардия! — старшиналӧн ыджыд ён тушанас любуйтчигтыр юрнас довкнитіс Макеевлы Матросов.
— Быттьӧ изйысь вӧчӧма!
— Сибиряк, ӧти кывйӧн кӧ.
Водзӧ петіс старшӧй лейтенант Артюхов.
Зэлыда тасмаалӧма еджыд полушубоксӧ, мехӧвӧй пеля шапкасӧ пуктӧма неуна боквыв.
Нюжӧдчис строй водзын, статя, ӧкуратнӧй.
— Ёртъяс, ме бӧръя автоматчикъяс ротаӧ медся смелъясӧс да сюсьясӧс.
— Руд синъясыс сылӧн тэрыбӧсь, ёсьӧсь.
— Предупреждайта: ме ордын сьӧкыд лоӧ.
Автоматчикъяслы ковмас выполняйтны медся сложнӧй боевӧй задачаяс — танкъяс вылын десантӧн писькӧдчыны врагъяс пӧвстӧ, воюйтны фашистскӧй тылъясын.
Кодлы тайӧ абу вын сертиыс — лучшӧ чӧв олӧй.
— Сійӧ думайтыштіс и ещӧ чорыдджыка, пӧшти скӧра, ярскӧба шуис: — И ещӧ тӧдӧй: кута требуйтны ыджыд повтӧмлун да смерть дінӧ презрение.
Но, эмӧсь желайтысьяс менам ротаӧ?
Ӧти секунда вӧлі чӧв.
Сэсся кыліс вӧсньыдик ярскӧб гӧлӧс:
— Эмӧсь сэтшӧмъясыс!
Артюхов син пырыс нуӧдіс радъяссӧ.
Син вылас усины шеренгаын нинӧмӧн торъявтӧм детинкалӧн югъялысь кельыдлӧз синъясыс.
Артюхов секунда чӧж видзӧдыштіс сы вылӧ.
Матросовлы лои яндзим и сійӧ кӧсйис вештыны синъяссӧ мӧдарӧ, но выдержитіс командирлысь видзӧдлассӧ.
Эз сразу Матросов ӧтветит сылы: «Эмӧсь сэтшӧмъясыс!»
Думайтыштіс, вермас-ӧ выполнитны став требованиеяссӧ, кодъяс йылысь висьталіс сійӧ.
Дум вылас усины аслас кывъясыс, кодъясӧс сійӧ шуис комсомолӧ пыригӧн, мый сійӧ ставсӧ кутас вӧчны комсомолец ногӧн, сідзкӧ, быдлаын лоӧ передовӧйӧн да решитіс: должен выполнитны тайӧ требованиеяссӧ.
Ӧні сылӧн вильыша югъялысь синъясыс шуисны: «Тайӧс ме шуи».
Сы дінӧ матыстчис пыр жӧ запомнитчӧм, паськыд черлыяса капитан, кодлӧн том зонлӧн кодь чужӧмсьыс синмад шыбитчылісны дзор кӧсичаясыс.
— Комсомолец? — юаліс сійӧ.
— Так точно, капитан ёрт.
Артюхов дӧвӧльпырысь нюммуніс, син пырыс нуӧдіс радъяссӧ да вашнитіс капитанлы.
— Ставныс бурысь-бурӧсь.
Синмыд паськалӧ, он тӧд, кодӧс и босьтны.
— И довкнитіс юрнас взводса командирлы — гӧрд чужӧма лейтенант Кораблевлы: — Первой гижав доброволецъяссӧ.
Кораблев воськовтіс водзӧ:
— Но, коді кӧсйӧ лоны автоматчикӧн?
Бара недыр чӧв-лӧнь.
Кисӧ лэптіс Матросов.
Сэсся, сы вылӧ видзӧдӧмӧн, лэптісны кияссӧ Воронов, Дарбадаев, Макеев, Костылев, Белевич да унаӧн мукӧдъяс.
Взводса командир ӧні эз удит гижавнысӧ.
— Автоматчикъяс — смел ребята! — надзӧник шуис Матросов.
— Гижсялӧй, ребята!
Гижалӧм помасис.
Выль автоматчикъясӧс нуӧдісны частьӧ.
Вӧрӧд найӧ мунісны вӧльнӧй шагӧн.
Векньыдик туй ӧтар-мӧдар бокын быдмис лымъя веж козъя сук вӧр.
Пыр ӧтиногӧн дзуртіс кокъяс улын лым.
Матросовлы зэв окота вӧлі панны сёрни кутшӧмкӧ командиркӧд.
Но ачыс сёрнисӧ панны яндысис.
Да, гашкӧ, служба серти оз и позь да.
И кор старшина Кедров паніс сыкӧд сёрни, Сашалы лои зэв нимкодь.
— Тайӧ нӧ тэ медводз китӧ лэптін?
— Ме, старшина ёрт.
— Мися жӧ, ме тэнӧ пыр жӧ приметиті.
Кӧть миян Сибирын татшӧм ичӧт тушааясыд и абуӧсь, но тэ, тыдалӧ, сибиряк.
— Абу, ме Уфаысь.
Но ӧд кодлыкӧ первойсӧ колӧ вӧлі.
Ме комсомолец, меным мӧдног оз позь.
— А ме, тӧдан-ӧ, большевик и радейта смелъястӧ.
— Да ме, старшина ёрт, веськыда кӧ шуны, кӧсйи лоны разведчикӧн.
Разведчикнад врагъяс тылын сэтшӧм уджъяс позьӧ вӧчны, мый любӧ и видзӧднысӧ.
Но автоматчикӧн лоны тожӧ абу лёк.
— Дерт, абу лёк.
Стӧч тӧдін.
Кедров сюся видзӧдліс Матросов вылӧ.
Вильыш синъясас сылӧн вӧлі мыйкӧ яснӧй да чистӧй.
А синкымъясыс паськалӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ — резкӧя, орёл бордъяс моз.
Зарниа-сьӧдов сук синлысъяс и сэтшӧм жӧ гӧнъяс вылыс вомдорас.
— Кымын арӧс?
— Дас ӧкмыс, — эз сразу вочавидз Матросов.
Сійӧ кӧсйис асьсӧ петкӧдлыны ыджыдджыкӧн тайӧ уска сибиряк водзас, но содтыны кӧть ещӧ ӧти во — абу лӧсьыд.
— Нинӧм, мый арлыдыд ичӧт.
Морттӧ донъялӧны оз арлыд серти, а сюсьлун серти.
Матросов важӧн нин тӧдмаліс, кутшӧм лӧсьыд сьӧлӧм вылад, кор тӧдмасян выль, бур йӧзкӧд.
Йӧзкӧд сійӧ тӧдмасьліс ӧдйӧ, кор чувствуйтліс, мый налысь позьӧ велӧдчыштны мыйӧкӧ бурторйӧ, тӧдмавны кутшӧмкӧ интереснӧйтор.
А тані сійӧ эз тӧд, мый и вӧчны: окота вӧлі регыдджык тӧдмавны аслас частьса командиръясӧс, кодъяс не этшаысь нин кывлісны порох тшын дук да кодъясӧс кытшалӧма боевӧй славаӧн.
Неуна бокынджык вуджӧртчис быттьӧкӧ ловъя лым ёкмыль, еджыд кӧч.
— Эк, ерӧмакань, — друг пыркмуніс Кедров.
— Вот эськӧ нинӧм керӧм дорсьыд кыйсьыштны!
— Ті вӧралысь, старшина ёрт?
— Нинӧм нин эн шу, пьянникысь лёкджык на!
Век эськӧ вӧрын и ветлӧдлі...
Да видзӧдтӧ, со уркай лэбзис.
Кылін, кутшӧм гораа горӧдіс.
А ёна жӧ, вокӧ, тешкодь лэбач тайӧ.
Поздысьӧ, пиянсӧ пӧжӧ весиг ӧні, немкадтӧм кадӧ, веж мороз дырйи.
— А тайӧ кутшӧм лэбачьяс? — индіс Матросов сьӧд юра посньыдик лэбач чукӧр вылӧ.
— Пыста-гаечка...
А со эсійӧ, лым вылас тай, коз улас — кельыдлӧз лазаревка.
Тані обязательнӧ должен лоны и кокасьысь сизь.
— И Кедров видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Но да, то сераыс, ляскысьӧма тай пожӧм бердӧ да сизьдысьӧ.
Со, со сьӧд да еджыд сера, морӧсыс гӧрдов.
Дерт ӧд: кӧні сизь, сэнӧсь и пыстаяс.
Сійӧ перъялӧ кырсь улысь кырсь сёйысь гагъясӧс, а пыстаяс ӧктӧны гылалӧмаяссӧ, чӧсмасьӧны.
— Ті, вӧлӧм, ставсӧ лэбачьяс йывсьыс тӧданныд.
— Да, зверьяслысь да лэбачьяслысь став оланногсӧ ме тӧдмалі.
— Ме тоже зэв ёна радейта природатӧ.
Синсӧ читкыртӧмӧн Кедров видзӧдліс орччӧн мунысьыс вылӧ.
— Тыдалӧ, радейтан.
Меным буретш татшӧмъясыд и воӧны сьӧлӧм вылӧ.
— Старшина ёрт, менам эм ыджыд просьба.
Позьӧ миян взводӧ переведитны Белевичӧс?
Михась Белевичӧс, белорусӧс.
— Рӧдня али мый?
— Абу, но сійӧ сэтшӧм морт!..
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, панфиловец.
Москваӧс дорйӧма, гӧгӧрвоанныд, Сталинӧс аддзылӧма.
— Ме аддзылі жӧ.
— Аддзылінныд? Кытысь?
— Кремльысь, стахановецъясӧн совещание вылысь.
И менӧ, кыдзи кузнец-стахановецӧс, корисны Кремльӧ...
— Вот везитӧма!
А ещӧ коді вӧлі?
— Коді?
Ачыс Стаханов, колхозница Маруся Демченко, кузнец Бусыгин, трактористка Паша Ангелина — унаӧн вӧліны.
Старшинаӧс корисны ротаса командир дінӧ и сійӧ бергӧдчыліс да шуис:
— А Белевич йывсьыд юала.
Матросов нюмъялігтыр видзӧдіс старшиналӧн багатыр кодь паськыд мыш вылас.
— Антошка! — горӧдіс сійӧ водзын восьлалысь Антощенколы.
— Но и бур йӧзкӧд жӧ ме пыр тӧдмася!
Тӧдан, тайӧ старшинаыс...
— Да тэ ачыд бур.
Аддзан, быдӧнлы синманыс шыбитчан.
Другъяс вӧліны дӧвӧленӧсь назначениенас.
Лейтенант Кораблев взводӧ веськалісны: Матросов, Воронов, Макеев, Дарбадаев, Антощенко, Костылев да Белевич.
Выль йӧзӧс индалісны землянкаясӧ.
Матросов пырис землянкаӧ волнуйтчигтыр: тані заводитчис настоящӧй фронтӧвӧй олӧм.
— Со найӧ, миян короминаясным! — шпыньмуніс сійӧ да кӧзяин синмӧн видзӧдліс выль оланінсӧ.
Ичӧтик ӧшинь пыр муртса-муртса писькӧдчис лунъя руд югыд.
Кыліс нярмӧм кыдз пу кор дук, пӧдӧм турун дук.
Саша пыр жӧ аддзис татысь нелючкияс, кодъясӧс кокниа позьӧ вӧлі бырӧдны.
Пачыс джынвыйӧ вӧлі киссьӧма, ӧшинь стеклӧыс улітіыс вешйӧма, костӧдыс пӧльтӧ тӧв, весиг пырис лым, джоджас туплясисны кос лапъяс.
— Эй, другъяс, да тайӧ дворецсӧ ми вермам лӧсьӧдыштны! — шуис Матросов и, вещевӧй мешӧксӧ да шинельсӧ шыбитӧм бӧрын, кутіс пуджны гимнастёрка сосъяссӧ.
— А то кынмынытӧ быттьӧ яндзим.
Ноко, другъяс, удж бердӧ!
Некымын минутаӧн землянкасӧ чышкисны, ӧшиньсьыс розьсӧ тупкисны, а ачыс Матросов помалӧ вӧлі пач мавтны.
Тайӧ удж саяс и суис сійӧс старшина Кедров.
— Специальностьыд нӧ тэнад пач тэчысь али мый?
— Абу, слесарь.
Да ӧд салдат должен быдтор вӧчны, старшина ёрт.
— Тайӧ збыль, — довкнитіс юрнас старшина да, чӧв олыштӧм бӧрын, шуис:
— Но, ёртъяс, коді партияса член, пырӧй ме дінӧ землянкаӧ.
Ме ротаса парторг.
Рытнас, дзузган би югӧр улын пач дорын каллянсӧ куритігмоз, Кедров гордӧя висьталіс пополнениеса выль йӧзлы:
— Веськыда тіянлы висьтала: тіян шуд, мый веськалінныд миян дінӧ.
Йӧзыд миян ёнӧсь.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сибирякъяс, а сідзкӧ, и абу полысьӧсь.
Кызь квайт контратака отбитісны.
Муыс миян улын ыпъяліс, а некод миян йӧз пиысь эз повзьы.
А сэсся, значит, ми выдержитім характер да кыдз тай сетыштам враглы юр кузяыс — комын сизим километр вӧтлім сійӧс и пыр нӧйтім — нӧйтім кытчӧ веськалӧ.
Мездім нелямын гӧгӧр населённӧй пункт.
Жугӧдім ветымын немецкӧй танк, дас квайт арт-батарея.
Босьтім уна сё автомашина, уна пушка, уна мукӧдпӧлӧс оружиеяс да трофейяс.
Со найӧ кутшӧмӧсь, сибирякъясыд!
Калляныс сылӧн кутіс пушкыны.
Матросов чургӧдіс сылы табак кӧшель.
Перйисны табак кӧшельяссӧ и мукӧд боецъяс.
— Менсьым куритӧй, старшина ёрт.
— Менам крепыдджык, мускад кутчысьӧ.
— А менам уфимскӧй, чӧскыд дука.
Медым некодӧс не ӧбидитны, Кедров быд кӧшельысь босьтіс чепӧльнас да пестіс каллянсӧ.
Торъя уважение петкӧдлӧм могысь Матросов матыстіс каллян дінас биа бедьтор.
— А бояд первойсӧ страшнӧ вӧлі?
— Кыдзи нӧ абу страшнӧ?
Быд гаг овны кӧсйӧ, а морт йывсьыд нинӧм и шуны.
А тэ сійӧс пинь улад курччан, тайӧ полӧмсӧ, и вӧчан сідзи, кыдзи тэныд колӧ.
Няргынытӧ быдӧн кужас, а тэ ачыд эн няргы да мукӧдсӧ збодьӧрмӧд, вот сэки тэ фронтовик.
Да ӧні и воюйтнытӧ кокньыдджык.
Тӧдан, мый вӧсна воюйтан.
Вот царскӧй война дырйи, шуам, Тарнополь дорын, тшыгйӧн да оружиетӧг менӧ вӧтлісны бойӧ, вӧтлісны вернӧй смерть вылӧ.
А мый вӧсна ме должен вӧлі воюйтны?
Заводчикъяслӧн да барыш корсьысь купечьяслӧн озырмӧм вӧсна?
Али сы вӧсна, мый царь мучитіс менсьым батьӧс катарга вылын, а ме коли рӧд ни вуж?
— дзор уссӧ вӧрӧдігтыр скӧра юаліс Кедров.
Ставныс матыстчисны матӧджык да ланьтісны.
Но старшина пушкис аслас калляннас, беддьӧн гудраліс пачысь ӧгырсӧ да чӧв оліс.
Матросов эз вермы кутчысьны:
— Но висьталыштӧй ас йывсьыныд, старшина ёрт.
Мыйла рӧд ни вуж, мыйла каторжниклӧн пи?
Кедровлы зэв ёна кевмысисны, мед сійӧ висьталыштас ас йывсьыс.
— Владимировка, — ышловзьӧм бӧрын заводитіс сійӧ.
— Татшӧм туй заводитчыліс Москвасянь.
Ӧні энтузиастъяслӧн шоссе.
Владимировка кузя вӧтлылісны Сибирӧ дорӧм революционеръясӧс.
Тадзи нуӧдісны и менсьым батьӧс, кор ме нёньпом кагаӧн на вӧлі.
Кедров зілис висьтавны спокойнӧя, но ускыс сылӧн частӧ дрӧгнитліс, мугӧм чужӧмыс лолі чукырӧсь.
Мамыс, тыдалӧ, ёна радейтлӧма батьсӧ, сы вӧсна каганас мӧдӧдчӧма сы бӧрся помтӧм кузь Владимирка кузя.
Неунатор сійӧ, Кедров, тӧдӧ аслас батьмам йылысь.
Корсянь помнитӧ асьсӧ, сійӧ олӧма озыр кулак семьяын.
Сійӧс частӧ чужъявлӧмаӧсь понпиӧс моз, вердӧмаӧсь мыльӧсъясӧн, шулӧмаӧсь эновтӧм кагаӧн и ар квайтсянь кымын нин сійӧ гӧгӧрвоӧма, мый тайӧ семьяас сійӧ бокӧвӧй морт.
Бур сьӧлӧма старука коркӧ ӧтчыд висьталӧма сылы, мый сійӧ лоӧ эновтӧм кага кывйыс, и мыйла сійӧс, кагаӧс, шуӧны тайӧ кывнас.
Некод эз тӧд ни мамыслысь, ни кагаыслысь нимсӧ.
И сы вӧсна, мый аддзӧмаӧсь кагасӧ кедр улысь март тӧлысьӧ, — сетӧмаӧсь сылы ним-ов: Мартын Кедров.
А регыд ытваыс шыбитӧма ю берег вылас и тӧдтӧм нывбабалысь шойсӧ.
— Вывті сьӧкыд вӧлі меным овны старовер ордын, — водзӧ висьталіс Кедров.
— Матӧ воштіс менӧ кузь тошкыд уджнас, да век укӧрайтчӧ да енмӧн повзьӧдлӧ.
Ичӧтика ме быдмышті да пышйи сы ордысь.
Сӧмын ещӧ лёкджыкинӧ веськалі.
Босьтіс менӧ велӧдчыны ӧти кӧзяин, кодлӧн вӧлі кузнеча.
Быдторйысь вӧлі балябӧжад сетыштӧны.
Кутшӧмкӧ кӧ пакӧсьт вӧчан — нӧйтӧны, он вӧч — нӧйтӧны, этша уджалін — нӧйтӧны, и уна сёйин — бара нӧйтӧны.
Тадзи ме и быдми да тшыг нисьӧ пӧт шӧйті-ветлӧдлі свет пасьта, а сэсся, дас кӧкъямыс арӧсӧн, босьтісны менӧ салдатӧ.
Сійӧ кутіс висьтавны, кыдзи воддза мирӧвӧй война дырйи окопъясын гусьӧн лыддьыліс большевистскӧй газета «<rus>Окопная правда</rus>» да кыдзи революция бӧрын дорйис том Сӧветскӧй республикаӧс.
— Ой, сьӧкыд миянлы вӧлі!
Быд боксянь шакалъяс моз уськӧдчисны миян вылӧ колчакъяс, деникинъяс, юденичьяс и накӧд став капиталистъясыс.
Налӧн вӧлі бур техника, а ми косясим, мыйӧн веськалӧ...
Некод тӧдлытӧг пырис землянкаӧ батальонса комсорг лейтенант Брагин да сулаліс пыранінас, кытчӧдз Кедров эз помав висьтавнысӧ.
Сэсся кияссӧ воча-воча зыралігтыр писькӧдчис пачлань.
Сылы пыр жӧ сетісны места.
— Э, да ті, другъяс, лӧсьыда овмӧдчӧмныд! — землянка пытшкӧссӧ видзӧдлӧм бӧрын долыдпырысь мигнитіс Брагин.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм мелі, мый ставныслы кажитчис, быттьӧ найӧ важӧн нин тӧдсаӧсь тайӧ шинеля, еджыд юрсиа зонмыскӧд.
— Но, — кипыдӧснас кучкыштіс сійӧ аслыс пидзӧсас, — ті, буракӧ, частьлӧн боевӧй традицияяс йылысь нин заводитінныд сёрнитны?
Мый нӧ, миян частьным кӧть и том, а геройясыд миян уна нин.
Босьтам кӧть миянлысь политотделса начальниклысь комсомол кузя помощниксӧ капитан Буграчевӧс.
Надейтчам — Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание присвоитасны сылы.
Да станцияын ті, буракӧ, приметитінныд сійӧс.
Том, а кӧсичаясыс дзорӧсь.
Сэтшӧминъясын вӧвлывлӧма, мый дзормӧма.
Ставныс лӧсьӧдчисны кывзыны частьса геройяс пиысь ӧти йылысь висьталӧм, но Брагин дінӧ тэрыба матыстчис связнӧй, сувтіс веськыда да шуис:
— Лейтенант ёрт, штабын тіянӧс виччысьӧ капитан Буграчев.
— Сійӧс сӧмын казьтышт, сійӧ сэні и эм, — серӧктіс Брагин.
— Но мый нӧ, ёртъяс, коркӧ мӧдысь сёрнитыштам.
Но муртса сӧмын Брагин да связнӧй мунісны, Матросов да сылӧн другъясыс кутісны корны Кедровӧс, медым сійӧ висьталіс Буграчев йылысь.
— Ладнӧ, висьтала, — сӧгласитчис Кедров.
— Дерт, капитан — настоящӧй комсомольскӧй руководитель.
Лейтенант, дерт, эз прӧста сы йылысь сёрнисӧ пан.
Война водзвылас Буграчев отличнӧя помалӧма сельскохозяйственнӧй академия да заводитӧма научнӧй удж.
Но война первой лунъясӧ жӧ сійӧ доброволецӧн мунӧма фронт вылӧ.
Нелямын ӧтикӧд вося августын, кор миян частьяс сьӧкыд дойясӧн бӧрыньтчисны Эстонияысь, батальонса ранитчӧм комсорг Буграчев веськалӧма немецъяс, тылӧ.
Кӧкъямыс лун сійӧ кыссьӧма фронт линияӧдз, коді век ылысмис и ылысмис, кыссьӧма медицинскӧй отсӧгтӧг, сёйтӧг, сӧмын юыштавлӧма нюр ва.
Киссигас шобӧма виӧм боецъясӧс да командиръясӧс, косявлӧма налысь документъяссӧ, а партийнӧй да комсомольскӧй билетъяссӧ босьталӧма сьӧрсьыс.
И ӧкмысӧд луннас, кор сійӧ воӧма ас йӧз дінӧ да пыр жӧ воштӧма садьсӧ, сылысь аддзӧмаӧсь ветымын сизим партийнӧй да комсомольскӧй билет.
— Гӧгӧрвоана, — висьталіс Кедров.
— Сюрис кӧ фашистъяслы сійӧ татшӧм документъяснад — дерт виисны.
А кор частьыс пырӧма тышӧ Белый кар дорын да комбат зэв сьӧкыда ранитчӧма, батальонса комсорг Буграчев мӧдӧма командуйтны батальонӧн.
Кужӧмӧн, смела флангас кучкӧмӧн, сійӧ жугӧдіс противникӧс да босьтіс квайт населённӧй пункт.
Частьлы лои восьтӧма водзӧ наступайтӧм вылӧ паськыд туй.
Тайӧ операциясьыс, кывсьӧ вӧлі, и представитӧма сійӧс командованиеыс Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание присвоитӧм вылӧ.
Сылы сетісны капитанлысь звание да назначитісны бригадалӧн политотделса начальниклы комсомол кузя помощникӧй.
Матросов кывзіс Кедровлысь висьталӧмсӧ ловшысӧ дзебӧмӧн.
Сійӧ и войдӧр быд мортлысь корсис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйӧ эськӧ позис велӧдчыны.
Тані сійӧс ещӧ ёнджыка интересуйтісны делӧясыс да судьбаясыс сэтшӧм йӧзыслӧн, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ бойясын, сійӧ йӧзыслӧн, кодъяс тайӧ лунсяньыс лоасны сылӧн боевӧй другъясӧн да велӧдысьясӧн.
Геройяс, кодъяс йылысь сійӧ лыддьыліс газетаясысь, ӧні лоины сыкӧд орччӧн, сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс чувствуйтны налысь смеллунсӧ.
Кедров друг аддзис землянкаӧ пырысь Буграчевӧс да Брагинӧс, ӧдйӧ чеччис, кӧсйис командуйтны: «Смирно!», но Буграчев ӧвтыштіс кинас:
— Оз ков.
Сійӧ прӧстӧя пӧрччис шапкасӧ, юрсисӧ шыльӧдігтыр да боецъяс чужӧмӧ сюся видзӧдігтыр пуксис пач дорӧ.
Матросов эз вештыв сы вылысь синсӧ.
Да, именнӧ вот тайӧ мортыс, коді унаысь ранитчылӧма да воштӧма уна вир, ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг кыссьӧма кӧкъямыс лун да вой, кранитӧма партийнӧй да комсомольскӧй билетъяс врагъяс тылын.
Тыдалӧ, зэв сьӧкыд да страшнӧ сылы вӧлӧма, сы вӧсна и кӧсичаясыс сылӧн едждӧмаӧсь.
Но сійӧ венӧма полӧмсӧ да добитчӧма ассьыс цельсӧ.
Тайӧ и эм настоящӧй морт — отважнӧй сӧветскӧй воин.
Матросов волнуйтчӧмӧн видзӧдіс Буграчев вылӧ, виччысис, мый сійӧ висьталас ӧні мыйкӧ особеннӧйӧс.
Но Буграчев чышкыштіс кипыдӧснас плешсӧ да юаліс:
— Ёртъяс, а кыдзи тіян нямӧдъясныд, тюниясныд и вообще паськӧмныд — ставыс лючки-ладнӧ?
А то, гӧгӧрвоанныд-ӧ, война вылын некор он тӧд, мый аски прикажитасны вӧчны...
Гашкӧ, тактическӧй учениеяс, а гашкӧ, кузь марш либӧ бой.
Мелі, жугыль, руд синъяснас сійӧ сюся видзӧдіс йӧз чужӧмъяс вылӧ.
Пӧсялӧм сьӧд юрси прать ляскысьӧма плешкас, кодӧс вомӧналӧны нин вӧлі куим векньыдик чукыр.
Шапкатӧгыс сылӧн ещӧ нин ёнджыка синмад шыбитчылісны еджыд кӧсичаясыс да паськыд черлыясыс.
Полушубок дінсьыс кыліс ыж ку дук да тшын дук.
Матросовлы войдӧр кажитчыліс, мый герой весиг ортсысяньыс мыйӧнкӧ торъялӧ мукӧд йӧзсьыс, гашкӧ, асьсӧ кутӧмӧн, кыпыд видзӧдласӧн.
Буграчев мукӧдъясыс кодь жӧ прӧстӧй, видзӧднысӧ весиг жугыль, и пыр жӧ заводитіс сёрнитны нямӧдъяс йылысь.
Но, дерт, сійӧ — герой.
Сылы, Матросовлы, лоины выль значениеаӧсь марш кежлӧ да бой кежлӧ дасьлун йылысь Бугачевлӧн прӧстӧй кывъясыс.
Сідзкӧ, ыджыд сьӧлӧм да умнӧй простота торйӧдны позьтӧмӧсь.
Буграчев перйис зепсьыс табак кӧшель.
— Куритчӧй, кодлы колӧ.
Гартіс кыз чигарка, и некымынӧн чургӧдісны сылы би — коді биа сартас, коді истӧгтув.
Сійӧ тэрмасьтӧг кыскис тшынсӧ, лӧз чукльӧдлысь визьӧн лэдзис сэсся сійӧс вылӧ да паніс сёрни фронтӧвӧй олӧм йылысь, водзӧ лоан бойяс йылысь, гитлеровскӧй захватчикъяслы паныд народнӧй войналӧн смысл йылысь.
Буграчев ланьтіс да кутіс мыйкӧ думайтны, сэсся гажмӧм синъяснас видзӧдліс йӧз вылӧ, ляпкыдик землянкалӧн лӧсявтӧм пӧтӧлӧк вылӧ да разис полушубоксӧ:
— А ӧд ми, ёртъяс, сӧмын на заводитам овны.
Водзын миянӧс виччысьӧ сэтшӧм бур олӧм, код йылысь морт и думайтлыны эз кужлы.
Тайӧ ӧд миян йылысь сьыланкывъяс сьывсьӧ: «<rus>Мы рождены, чтоб сказку сделать былью</rus>»...
Ӧд заводитім жӧ ми лӧсьӧдавны выль мореяс, вежлавны юяслысь направлениесӧ, кодъявны каналъяс, орошайтны пустыняяс да пӧртны найӧс садъясӧ да плодороднӧй муясӧ, быдтыны выль вӧвлытӧм быдмӧгъяс.
Да, асланым колӧм серти ми кутам вежлавны и климат, и тӧвъяслысь направлениесӧ...
— И аслас фантазияыслысь лэбӧмсӧ кутігмоз пыдісянь ышловзис.
Боецъяс видзӧдісны сы вылӧ да мыйкӧ виччысисны: мый ещӧ висьталас военнӧй полушубока тайӧ том учёнӧйыс.
Но Буграчев чӧв оліс да мыйкӧ думайтігтыр видзӧдіс землянка пӧтӧлӧкӧ, быттьӧ кывзіс тӧвлысь шувгӧмсӧ да пачын кос увъяслысь трачкӧдчӧмсӧ.
Нюммунӧмысла долыд чужӧмыс сылӧн ӧні лои мелі да бур.
Матросов дӧзмис ас вылас: ӧшибитчис сійӧ, кор первойсӧ думыштіс, мый Буграчев жугыль, зумыш.
Ыджыд вын ӧні тӧдчис тайӧ том, но дзормӧм мортыслӧн югъялысь синъясас.
Матросовлы войдӧр кажитчыліс, мый фронтовикъяс, кодъяс терпитісны войналысь став сьӧкыдлунъяссӧ, — суровӧй, зумыш, скӧр йӧз.
Сымын шензьӧданаджык, мый тані, шоныд землянкаын, коді вошӧма сьӧд вӧр пӧвстӧ, сэтшӧм сьӧлӧмсянь да волнуйтчӧмӧн Буграчев висьталӧ миян странаын природа преобразуйтӧм йылысь.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдӧ уна сэтшӧмтор, мый пельтӧ чошкӧдӧмӧн кывзан.
— Капитан ёрт, — эз вермы кутчысьны Матросов, — но, пӧжалуйста, висьталӧй, кыдзи сійӧ — вежлавны тӧвъяслысь, юяслысь направлениесӧ?
Буграчев видзӧдліс Матросов вылӧ.
Збой, быдтор тӧдны зільысь синъяса тайӧ зонсӧ сійӧ приметитіс ещӧ Земцы станцияын на, кор бӧрйисны автоматчикъясӧс.
— А кыдзи нӧ? — быттьӧ ловзис Буграчев.
— Дерт, тайӧ заводитӧм на, но миян эм нин Московскӧй море, Рыбинск* кар дорын Волга вылын море, Ленин море, кодӧс лэптіс Днепрогэслӧн плотинаыс.
* Ӧні Щербаков кар.
А миян учёнӧйяс планируйтӧны нин ещӧ ыджыдджык водохранилищеяс...
Антощенко тувкнитіс Матросовлы бокас, довкнитіс юрнас Буграчев вылӧ.
— Тайӧ капитаныс меным — ветлӧдлысь академия.
Ме ӧд агрономӧ кӧсъя велӧдчыны, а сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Буграчев видзӧдліс сы дінӧ матыстчысь боецъяс вылӧ.
Пӧрччис шапкасӧ, разис полушубоксӧ да зэв сьӧлӧмсяньыс кутіс висьтавны сы йылысь, мый век волнуйтіс сійӧс.
— Сӧмын ӧти Волга вылын ми стрӧитам сэтшӧм ыджыд гидроэлектростанцияяс, кодъяс серти Днепрогэс лоӧ зэв ичӧтик.
Да, да.
Ыджыд плотинаяс лэптасны выль мореяс, ваыс сэтысь оросительнӧй системаяс кузя ыльнитас жарысла косьмӧм степьясӧ.
Ми ойдӧдам биӧн каръяс, заводъяс, колхозъяс.
Колӧм сертиыс унджык электросила ми сетам машинаяслы да оланінъясӧ, кокньӧдам да мичаджыкӧн вӧчам мортлысь олӧмсӧ.
— А оз кӧ тырмы ваыс? — юаліс ставсӧ век стӧча арталысь колхозник Михась Белевич.
— Гидростанцияяс сувтасны?
— А Каспий гӧптӧн лоӧ? — вериттӧг шуис Макеев.
Матросов видзӧдліс Буграчев вылӧ: вермас-ӧ сійӧ ӧтветитны сьӧкыд вопросъяс вылас?
Но Буграчевлы весиг нимкодь лои тайӧ вопросъяссьыс:
— Войвыв юясӧс, кодъяс усьӧны Ледовитӧй океанӧ, ми заставитам нуны ассьыныс ваяссӧ лунвылӧ, кытчӧ миянлы ковмас.
— Кыдзи нӧ сідзи? — чуймис Матросов.
— Шуам, Печора ю йылӧ вӧчам водохранилище, коді лоӧ некымынпӧв ыджыдджык Рыбинскӧй мореысь.
Тані лоӧ зэв ыджыд ва запас, кодӧс, кор ковмас, ми кутам лэдзны Камаӧ.
Сибирскӧй юяслысь — Енисейлысь да Облысь — ваяссӧ каналъяс пыр ми вуджӧдам Аральскӧй мореӧ, медым сылӧн ваыс оз ло сола.
Аму-Дарьясянь Кара-Кумы пустыня вомӧн нуӧдам канал дзик Каспийӧдз, ороситам помтӧм-дортӧм нэмӧвӧйя пустыняяс, пӧртам найӧс дзоридзалысь оазисъясӧ.
Вежам климат.
Некор нин суховейяс оз кутны грӧзитны миян муяслы.
А Сибирын ми стрӧитам Волга вылын дорысь на ыджыдджык гидроэлектростанцияяс.
Тайга вылӧ наступайтӧм восьтас миянлы лыдтӧм-тшӧттӧм озырлунъяс.
Кутасны дзирдавны бияс и сэні, выль каръясас, культура дворецъясас, уна тысяча километр кузьта нюжӧдчасны фруктӧвӧй садъяс.
Да мый и сёрнитнысӧ, ёртъяс?
Ми ӧд регыд кутам применяйтны атомнӧй вын, коді кутас новлӧдлыны миянлысь поездъяс, пароходъяс, выль машинаяс, межпланетнӧй самолётъяс...
Друг Буграчев ланьтіс, лэдзис плеш вылас шапкасӧ, кытысь зэв ёна кыліс фронтӧвӧй бипуръяслӧн курыд тшын дук да порох тшын дук, чукыртчыліс сідзи, быттьӧ кочега висьӧм бытшкис сьӧлӧмсӧ.
— Да... — муӧ видзӧдігмоз ышловзис сійӧ, и надзӧник, быттьӧ ачыс аслыс, пинь пырыс висьталіс водзӧ...
— Ок, эз кӧ вӧв фашистскӧй сьӧд чумаыс...
Овтӧм пустыняӧ найӧ пӧртӧны миянлысь дзоридзалысь муяс, каръяс да сиктъяс.
— Сійӧ лэптіс синъяссӧ да видзӧдліс боецъяс вылӧ, кодъяс тожӧ зумыштчисны.
— А ӧні, ёртъяс, медся главнӧйыс миянлы — велӧдчыны нӧйтны фашистӧс, нӧйтны гадӧс сэтчӧдз, кытчӧдз лолыс оз пет.
И помнитны: дисциплинасянь — ӧти воськов победаӧдз...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Но, шойччӧй.
Ті, тыдалӧ, тані абу лёка овмӧдчӧмыд.
И мыйӧн сӧмын Буграчев, Брагин да Кедров петісны землянкаысь, Матросов шуис другъясыслы:
— Аддзылінныд?
Вот тайӧ да!
Настоящӧй йӧз.
Фронтовикъяс!
Но, веськыда везитіс миянлы другъяс!
abu
Землянкаӧ тэрыба пырис ичӧтик, кызіник сандружинница Валя Щепица.
Руд пеля шапка увсьыс петӧм еджыд, пашкыр юрси пратьясыс тупкӧмаӧсь пельсӧ да дорӧсалісны гӧгрӧс чужӧмсӧ, ямочкаяса, банйӧм, кыз банбокъяссӧ, скӧрысь чургӧдӧм кыз розӧвӧй вомдоръяссӧ.
Валя кажитчис шинеля капризнӧй зонкаӧн и сымын шензянаджык вӧлі тайӧ землянкаас сылӧн друг пырӧмыс.
— Инфекцияяс, либӧ зыртчӧм кокъяс, либӧ ещӧ кутшӧмкӧ висьӧмъяс эмӧсь? — стрӧга юаліс Валя.
Ставныс чӧв олісны.
Дарбадаев юаліс:
— А мыйӧн, доктор ёрт, позьӧ лечитчыны горт вӧсна гажтӧмчӧмысь?
— Ныр дінад риванолевой примочка пуктӧм отсалӧ, — сідз жӧ стрӧга шуис Валя. — Либӧ кыв вылад горчичник.
Ставныс серӧктісны.
Валялӧн дрӧгнитіс вомкӧтшыс.
— Объявляйта: полковӧй медпункт — кыдз пу улын землянка, — шуис Валя да катласьыштан покодкаӧн петіс.
— Но и ныв! — довкнитіс юрнас Костылев.
— А аддзылінныд сылысь «<rus>За отвагу</rus>» медальсӧ?
Но и сестра.
Боецъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, и быдӧнлы дум вылас уси асланыс ылысса семьяыс.
Матросов вӧлі зэв рад, мый тӧдмаліс талун аслас частьлысь полевӧй почта номерсӧ, да тшӧктіс гижны письмӧяс.
Йӧз матыстчисны дзузган дінӧ тетрадьясӧн, блокнотъясӧн.
Вежласис чужӧмыс быд гижысьлӧн, а мӧвпъясыс лэблісны ылӧ, страналӧн разнӧй пельӧсъясӧ, медся матыссаяс, радейтанаяс дінӧ.
«Ме заветнӧй цельӧ мунан туй вылын», — волнуйтчӧмӧн гижис Матросов Линалы, шуӧм вокыслы — Тимонялы да Уфимскӧй трудӧвӧй колонияса аслас мукӧд другъяслы.
Синъясыс сылӧн югъялісны.
Сійӧ дӧвӧльнӧй, мый збыльмис сылӧн важся мечтаыс. И сійӧ веськаліс фронт вылӧ.
Саша висьтавліс налы аслас первой фронтӧвӧй впечатлениеяс йылысь, бойясын вӧвлӧм йӧзкӧд паныдасьлӧмъяс йылысь.
Тані сійӧ чувствуйтіс боецлысь, страна дорйысьяслысь, ещӧ ыджыдджык ответственность, но тайӧс гӧгӧрвоӧмыс эз повзьӧдлы сійӧс, а радуйтіс.
«Помнитан, Линуся, — гижис Саша, — кыдзи ми сулалім нӧрыс вылын и, ки-ки воча кутчысьӧмӧн, видзӧдім гӧгӧр, и миянлы вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, и гӧгӧр вӧлі сэтшӧм шондіа, гажа, мый окота вӧлі лэбзьыны.
А мыйта татшӧм шудыс миян ещӧ водзын!
Сӧмын верит меным: век кута вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктӧ комсомольскӧй сӧвесть, кыдзи тшӧктӧ Рӧдина».
Землянкалӧн сёй стен бердӧ юрнас пыксьӧмӧн Антощенко вежалӧмпырысь видзӧдіс Матросовлы шуда, радлан чужӧм вылас да тіралан гӧлӧсӧн надзӧникӧн сьыліс:
<rus>Враг напал на нас, мы с Днепра ушли,</rus>
<rus>Смертный бой кипел, как гроза.</rus>
<rus>Ой, Днепро, Днепро, ты теперь далёк,</rus>
<rus>И вода твоя — как слеза.</rus>
Матросов видзӧдліс Антощенко вылӧ да гӧгӧрвоис сылысь шогсӧ: Антощенколӧн семьяыс вӧлі фашистъяс ордын пленын, и письмӧсӧ сылы гижнысӧ вӧлі некодлы.
Матросов вешйыштіс сы дінӧ и, быттьӧ ӧшибкаӧн сьыланкывйыслысь кывъяссӧ путайтӧмӧн кутіс сьывны сійӧ местасӧ, кӧні петкӧдлыссьӧ матысса победаӧ уверенность:
<rus>Ворог воду пьёт из твоих стремнин,</rus>
<rus>Захлебнется он той водой.</rus>
<rus>Славный час пестад, мы идем вперед</rus>
<rus>И увидимся вновь с тобой.</rus>
XX глава
ФРОНТӦВӦЙ ЛУНЪЯС
Тревогасӧ объявитісны войнас.
Биасьны эз разрешитны.
Землянкаын — сап пемыд.
Боецъяс кималаснаныс ӧдйӧ корсялісны паськӧм, оружие, вещевӧй мешӧкъяс.
А ывлаын кыліс нин взводса командир Кораблевлӧн гӧлӧсыс:
— Петӧй стрӧитчыны!
Сувталӧй!
Старшина Кедровлӧн тӧдны позьтӧм стрӧг гӧлӧсыс требовательнӧй:
— А но, тэрыбджыка!
Коді сэні ноксьӧ?
А Матросов некыдз эз вермы садьмӧдны Антощенкоӧс.
Сэсся Антощенко унйывсьыс челядь моз дыр тілис синъяссӧ кулакъяснас да эз на тырвыйӧ гӧгӧрво «тревога» кывйыслысь суровӧй смыслсӧ.
Матросов скӧраліс сы вылӧ, висьталіс, мый медбӧръяысь нянчитчӧ сыкӧд, а ачыс отсаліс другыслы пасьтасьнысӧ.
И найӧ петісны землянкаысь пӧшти медбӧръяясӧн.
Старшина скӧрыськодь шуис:
— Дыр леган, Матросов!
Эг виччысь тэсянь.
Тайӧ упрёкыс вӧлі терпитны позьтӧм, но Матросов чӧв олігтыр сувтіс стройӧ.
Сап пемыдас бушуйтіс турӧб, кояліс чужӧмад сутшкасьысь лым, лайкйӧдліс пуяс.
Кодкӧ шуис, мый кадыс — нёль час.
Ротаса командир Артюхов дженьыдика объявитіс боевӧй задачасӧ: батальон должен мунны штурмуйтны противниклысь укрепитӧм полоса, сэсся нуӧдны бойяс сылӧн оборона пытшкын.
Мукӧд распоряжениеясыс лоӧны исходнӧй рубеж вылын.
Походнӧй колонна вӧрзис охранениеясӧн, дозоръясӧн, зэв видзчысьӧмӧн.
Боецъяс йӧжгылясисны кӧдзыдысла да прамӧя эз тӧдны, нуӧдсьӧны-ӧ тайӧ боевӧй подготовка кузя занятиеяс али найӧ мунӧны настоящӧй бойӧ да сэсся оз нин волыны землянкаӧ.
Тадзи заводитчис выль воысьяслӧн квайтӧд фронтӧвӧй лун.
Тані быд лун вӧлі сьӧкыд.
Бригада вӧлі фронтлӧн резервын, сэтчӧ ещӧ вайӧдалісны выль йӧзӧс да ваялісны вооружение, но командование зілис быд час используйтны боевӧй учёба вылӧ.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм кад, кор война мунӧмын лои дыр виччысяна перелом.
Став фронтъяс вылын миян войска наступайтісны и бойяс лоины ещӧ сьӧкыдджыкӧсь.
Вӧлі прорвитӧма нин Ленинград дорысь блокада и помасьӧ нин вӧлі Сталинград дорын великӧй битва.
Любӧй часӧ и бригадаӧс вермисны петкӧдны бойӧ.
Занятиеяс вылӧ подразделениеясӧс чукӧртлывлісны пемыднас, а мукӧд дырйи и войнас.
Тактическӧй учениеяс вылын, коскӧдзныс лымйӧ вӧйласигтыр либӧ кынмытӧм нюръяс вывті кынӧм выланыс кыссьӧмӧн, боецъяс штурмуйтісны «противниклысь» опорнӧй пунктъяс, жугӧдлісны сылысь оборонасӧ, наступайтісны восьса местаясӧд и вӧръяса шора местаясӧд.
Мукӧд дырйи шинельыд йизяс и сьӧкыд лоӧ бергӧдчынытӧ, а колӧ ещӧ дыр на котравны вӧрӧд, сутшкасьысь кустарникъяс пӧвстӧд, чеччавны траншеяяс да ва гӧпъяс вомӧн, венны проволочнӧй да миннӧй заграждениеяс.
Рытнас сёрӧн воавлісны землянкаясӧ мудзӧсь, ва либӧ йизьӧм паськӧмаӧсь.
Но коммунистъяс да комсомолецъяс мунлісны на ещӧ партийнӧй да комсомольскӧй собраниеяс вылӧ, выполняйтісны партийнӧй поручениеяс да отсалісны велӧдчӧмын кольччысьяслы.
Веськыда яналісны тайӧ занятиеяс вылас Матросовлӧн кутшӧмсюрӧ другъясыс.
Военно-пехотнӧй училищеын Костылев да Дарбадаев вӧліны лыйсьӧм кузя отличникъясӧн.
А тані первойсӧ лыйсисны омӧля.
Костылев ачыс ас вылас скӧраліс: сылӧн искуснӧй чуньясыс зэв тэрыба лэдзавлісны баян клавишъяс улысь медся мича шыяс, а лыйсигӧн кынмисны да эз кывзысьны, быттьӧ кын пу чуркаяс.
Исходнӧй рубеж вылын, «противниксянь» дзик матын, укрепитӧм пункт штурмуйттӧдз некымын минутаӧн водзджык прӧстудитчӧм Макеев кутіс сэтшӧм ёна несъявны да кызӧдны, мый командиръяс справедливӧя ӧлӧдісны сійӧс.
— Терпитышт, — шуис сылы Матросов.
— Грымган полкӧвӧй пушкаысь моз.
«Противник» заводитас лыйлыны, став делӧсӧ торкан.
Макеев зілис кутчысьны да тешкодя чукрӧдліс чужӧмсӧ, шапканас тупкыліс вомсӧ, но пыр ӧткодя кызӧдіс.
Нюр да проволочнӧй заграждение вуджӧм бӧрын дженьыдик решительнӧй перебежкаяс дырйи Антощенко, задсӧ лэпталігмоз, друг кутіс укшаля кыссьыны джуджыд лым вывті.
Взводнӧй Кораблев, матысса рукопашнӧй бой вӧсна возбуждённӧй, гӧрдӧдӧма, скӧрысь вашнитіс:
— Коді сэні кыссьӧ черепаха моз?
Матросов видзӧдліс бӧрвылас: сідзи и эм, бара мыйкӧ неладнӧ шудтӧм другыслӧн.
— Котӧрт да регыдджык вод, Петро!
Мый баржа моз кывтан.
— Тэ эн горзы! — шыасис Антощенко.
— Помка эм.
— Кутшӧм!
— Ог висьтав, — надзӧник, но скӧра ӧтветитіс Антощенко.
— Антощенколӧн, кӧнкӧ, кутшӧмкӧ пустяк, а вот менӧ кызӧдӧ, — дӧзмӧмӧн шуис Макеев.
— И вообще ог гӧгӧрво, мыйла тані татшӧм уна быдсикас занятиеясыс и весиг политграмота.
— Сьӧкыд велӧдчигӧн — кокниджык бойын, Макеша.
А политграмотатӧг боецыд — быттьӧ душатӧм.
Сьӧкыд тактическӧй занятиеяс дырйи бурджыка петкӧдчисны йӧзлӧн характеръясыс.
Матросов казяліс: кор сылӧн другыс Макеев ёна мудзліс, лолі ещӧ броткысьджык, придирайтчыліс ёртъясыс дінӧ, ио сы пыдди Воронов шмонитіс да шпынняліс.
Гӧгӧрвоанаджыкӧсь лоліны и командиръяслӧн характеръясыс.
Комбат Афанасьев — абу варов да зумыш морт — пыр жӧ вежсьыліс весиг тайӧ учебнӧй бойясад.
Сійӧ лолі кыпыд, тэрыб да мича аслас пельк вӧраснас.
А талун, кор Артюховлӧн ротаыс виччысис укрепленнӧй пункт штурмуйтӧм вылӧ сигнал, комбат скӧрысь юаліс:
— Тэ мый — пирожнӧйӧн чай юан, Артюхов?
Мыйла он атакуйт?
— Ӧні, капитан ёрт, коймӧд взвод кучкас флангсянь, а ме водзсяньыс кучка, — надзӧник, дзик спокойнӧя ӧтветитіс Артюхов.
Сӧмын банбок дрӧгнитӧмыс петкӧдліс, кутшӧм ёна сійӧ волнуйтчӧ.
Старшина Кедров — зэв варов да сьыланкывъяс радейтысь морт — «служба вылын» вӧлі суровӧй да зэв требовательнӧй, но сёрнитіс надзӧник, асьсӧ кутӧмӧн, вескӧя, сы вӧсна и кывъясыс сылӧн вӧліны ещӧ убедительнӧйджыкӧсь.
А мӧд взводса командир Дубин век горзіс подчинённӧйясыс вылӧ: сыысь полісны, но эз уважайтны.
Матросовлы сьӧлӧм вылас воліс Артюховлӧн да Кедровлӧн чорыд характеръясыс да выдержкаясыс.
Сьӧкыд вӧлі не сӧмын пополнениеса выль йӧзлы, но и опытнӧй фронтовикъяслы.
Бойясын калитчӧм старик Кедров коркӧ шутитыштіс:
— Чайтім, Земцыӧ шойччыны локтім, а тані абу кокньыдджык передовӧй дорсьыд.
Да нинӧм он вӧч, колӧ.
— Колӧ! — долис Матросов, кор другъяс письыс кодкӧ норасьліс, мый велӧдчынысӧ сьӧкыд.
— Со важ фронтовикъяс — и найӧ велӧдчӧны воюйтны, а миянлы ещӧ нин ёна колӧ.
Батальон бӧр воис тактическӧй учениеяс вылысь пемыднас нин.
Матросовлӧн другъясыс, кодъяс лунтырнад дзикӧдз гегдӧмаӧсь, радӧсь, мый бара воисны землянкаӧ, и мудзӧмысла пыр жӧ ставныс ланьтісны, водалісны наръяс вылӧ.
Сӧмын Воронов, кияссӧ воча-воча зыралігтыр, шмонитіс:
— Шоныд, абу тӧла и дворецын дорысь лӧсьыдджык.
— Кывйыд ыж бӧж моз легӧ, — броткис Макеев. — Кӧть мед чӧв олін!
Матросов абу: мунӧма комбатлӧн политчасть кузя заместитель капитан Климских дінӧ литературала.
Тӧрыт политзанятие бӧрын замполит, комсорг Брагинкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын, шуис Матросовлы:
abu
abu
«Тэ уна лыддьысян, вот и разъясняйт боецъяслы, коді мыйӧн интересуйтчӧ, а ми тэныд отсалам».
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тадзи сылӧн лои ещӧ ӧти сьӧкыд, но интереснӧй удж, код дінӧ сійӧ босьтчис окотапырысь.
Сыысь кындзи, комсорг Брагин тшӧктіс сылы выступитны аски комсомольскӧй собрание вылын, а сэк кежлӧ тожӧ колӧ вӧлі гӧтӧвитчыны.≠
abu
Со сійӧ, ӧдзӧс пыдди ӧшӧдӧм йизьӧм палаткасӧ вештыштӧм бӧрын, котӧрӧн пырис землянкаӧ, и лымсӧ койыштысь тӧлыс чепӧсйис сы бӧрся.
Дзузганлӧн би кывйыс тіравны кутіс да тӧкӧтьӧ эз кус.
Матросов пыркнитіс паськӧм вывсьыс лымсӧ, пач дорын зыралыштіс кынмӧм кияссӧ, видзӧдліс гӧгӧр да шензьыштіс: узьны водз на, а тані гажтӧм, чӧв-лӧнь.
Юр вывтіыс шебрасигтыр сӧмын броткис Макеев.
Сійӧ скӧраліс, мый кодкӧ абу местаас пуктӧма вещевӧй мешӧксӧ, кодкӧ весьшӧрӧ шӧйтӧ да кӧдзыдсӧ лэдзис.
— Мыйла чӧв-лӧнь? — эз вермы терпитны Матросов.
— Вокъяс, мый жугыльминныд?
Орёлъяс ті али гутъяс?
— Да и ме сідзи жӧ шуа, — кыпӧдчыштліс места вывсьыс Воронов.
— А мый нӧ, тэ ногӧн, миянлы тані кадриль колӧ йӧктыны? — броткыштіс Макеев.
— И сідзи изӧймиттӧдз кынмим.
— Тьӧзӧ, — вӧрзьӧдіс сійӧс Матросов, — весиг шойччыны оз позь татшӧм лёк настроениенад, кутшӧм тэнад.
Гажтӧмчан микробнад тэ ставӧс нин заразитін.
Салдатлы гажтӧмчыны оз позь, а?
Матросов, кыдзи и ставныс, мудзис тайӧ лунъяснас, омӧльтчис, ёнджыка кутіс тӧдчыны синкымъяс костсьыс кык чукыр, сьӧдӧдіс вылыс вомдор вылас усторйыс, воймӧм чужӧмыс рудӧдіс, ставнас сійӧ лоӧма верстьӧджык, ыджыдджык.
Но сійӧ важкодьыс гажа, шутитысь.
И кӧть сійӧ зілис лоны степеннӧйӧн, но пӧраӧн петкӧдчыліс сылӧн челядь руыс.
И ӧні сійӧ гажаа пыркнитіс юрсӧ, югнитіс вильыш синъяснас, повелительнӧя довкнитіс юрнас Костылевлы:
— Ворс «Калинка», Паша!
Костылев кутіс ворсны баянӧн, Матросов горӧдіс сьывны «<rus>Калинка-малинка</rus>» да, пельпомъяссӧ вӧрӧдігтыр, кияснас клопайтігтыр, мӧдіс кругӧд.
Кватитчис да кутіс сьывны и Воронов; эз вермы терпитны да заводитіс сьывны и Антощенко.
Здук мысти землянка ловзис.
Ставныслы лои гажа.
Падъялігтыр шпыннялыштіс весиг Макеев.
Тайӧ землянкаыс вӧлі медся гажа.
Рытъяснас татчӧ чукӧртчывлісны сьылыштны, сёрнитыштны радейтысьяс.
Тайӧ рытас локтісны «коллективлӧн душаыс» Брагин, сандружинница Валя Щепица да бӧрынджык старшина Кедров.
Валя, кыдзи и пыр, локтіс «могӧн».
Зарни рӧма кудриа юрси вывсьыс лымсӧ пыркнитӧм бӧрын пыригмозыс на сійӧ стрӧга юаліс:
— Инспекцияяс, зыртчӧм кокъяс, висьӧмъяс эмӧсь?
Ставныс ӧтвылысь горӧдісны «эмӧсь» да корисны нылӧс пач дінӧ шонтысьыштны.
Сӧмын Антощенко педзыштіс места вылас, тыдалӧ, збыльысь мый йылысь кӧ кӧсйис норасьны Валялы, но видзӧдліс гӧгӧр да нинӧм эз шу.
— Да тіян тані клуб кодь, — меліа нюммуніс Валя, и банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдыштісны.
Боецъяс нюмъялісны, вешйышталігмоз, медым сетны сылы места.
И землянкаын быттьӧ лои югыдджык.
Костылев гӧрдӧдыштіс, збоя пыркнитіс юрсӧ да юаліс:
— Кутшӧмӧс, Валя, ворсны?
Эн яндысь, кӧть асылӧдзыс кута ворсны.
— Соловей йылысь да винтӧвӧй сад йылысь тӧданныд?
Ставныс жугыльпырысь висьтасисны, мый оз тӧдны.
— Но вот тайӧс...
— Валя недыр кежлӧ думыштчыліс, казьтыштіс Полтавщинаысь ассьыс ылысса Кочубеевкасӧ да надзӧник заводитіс сьыланкыв вишневӧй сад йылысь, кӧні кыа петігӧн сьылӧ соловей.
Ставныс заводитісны пыр жӧ велӧдны тайӧ сьыланкывсӧ.
Пырис Кедров, йизьӧм уссӧ лӧсьӧдігмоз, заводитіс кывзыны.
Сэсся сійӧ предложитіс сьывны важся революционнӧй сьыланкывъяс и чирӧм кыз гӧлӧсӧн, но сьӧлӧмсяньыс заводитіс колодникъяс йылысь да кузь сибирскӧй туй йылысь.
Матросовлы сьӧлӧм вылас воис сьыланкывйыс, сійӧ сьыліс да сочувственнӧя видзӧдлывліс Кедров вылӧ, кодлӧн дрӧгнитлывліс ускыс, тыдалӧ, ссыльнӧй батьыс дум вылас уси стариклы.
Кор сьыланкывйыс помасис, Матросов да Брагин кутісны корны старшинаӧс, мед сійӧ ещӧ сьылас.
Но старшина волнуйтчис сыысь, мый сылӧн сьыланкывйыс ставныслы сьӧлӧм вылас воис, пелька чеччис да мунігмозыс решительнӧя шуис:
— Узьны, узьны кад!
Салдатлӧн войыс — лэбач вой кодь.
Муніс и Валя.
Матросов кватитчис: сылы обязательнӧ талун колӧ лыддьыны брошюра.
Ставныс водісны узьны, а сійӧ пуксис дзузган дінӧ, копыртчис брошюра да блокнот весьтӧ, кодлӧн восьса листбок вылас вӧлі гижӧма нин:
«Ме верита честнӧй йӧз бессмертиеӧ».
Горький.
«Мам».
Сэсся ӧдйӧ гижис Маяковскийлысь кывъяссӧ, кодъясӧс кывліс луннас Брагинлысь:
«Лоны коммунистӧн — сідзкӧ дерзайтны, думайтны, кӧсйыны, лысьтны».
Сійӧ восьтіс брошюрасӧ, но сы дінӧ матыстчис Антощенко да гусьӧн вашнитіс:
— Сашко, эн скӧрмы, сӧветуйт меным...
Тӧдан-ӧ, кутшӧм лёктор...
Тактика вылын ме тэныд эг висьтав, а ӧні и ачым ог тӧд, мый вӧчны.
Кучиксӧ зэв ёна кульышті, кор вуджим заграждениеяс вомӧн.
А сандружинницалы висьтавны пола: санбатӧ ыстас.
— Петкӧдлы.
Антощенко неокотапырысь петкӧдліс: пидзӧс увтіыс коксӧ сылысь вожӧдӧма колючӧй проволока, паськӧмыс вирӧссьӧма.
— Колӧ Валялы висьтавны.
Мед кӧрталас.
— Ог кӧсйы.
Веськала санбатӧ, да ещӧ отчислитасны.
Другъясӧс вошта.
Коксӧ кӧрталігкості сійӧ пыр кевмысис Матросовлы:
— Некодлы жӧ тэ эн висьтав та йылысь.
Гӧгӧрвоан?
Ло другӧн, эн висьтав.
Кыв сета: ачыс бурдас.
И занятиеяс вылын ог кольччы.
Сійӧ успокоитчис, водіс лӧсьыдджыка нар вылӧ да пыр жӧ унмовсис.
Вит минута мысти, кажитчӧ, узисны ставныс.
Матросов радліс чӧв-лӧнь вылас да зэв зіля кутіс лыддьысьны.
Ӧні сылӧн чужӧмыс вӧлі суровӧй, и сійӧ кажитчис аслас арлыд серти ыджыдджыкӧн.
Сійӧ эз казяв, кыдзи, пельпом вылас шинельсӧ чӧвтӧм бӧрын, сы дінӧ пуксис Михась Белевич.
— Оз узьсьы мыйкӧ! — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
— Йӧз дырйиыс эз вӧв окота висьтавнысӧ — настроениесӧ налысь торкны.
А тэныд всё-таки висьтала.
Полесьеын семьяӧй менам фашистъяс ордын — батьӧй, мамӧй да ичӧт кагаа гӧтырӧй.
А гашкӧ, и некод нин абу ловъя.
Виисны.
Вот ме и думайта, мый эськӧ лоӧ, гижны кӧ тадзи: «Москва, Беларусь, Калинковичьяс» да водзӧ ставсӧ.
Воас письмӧыс? — и виччысигмозыс быттьӧкӧ кынмис места вылас.
Матросовлы лои яндзим: татшӧм ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса морт шыасис сӧветуйтчыны сы дінӧ, устӧм детинка дінӧ.
Саша зумыштчис, думайтыштіс да увереннӧя шуис:
— Чайта, Москва пыр кытчӧ колӧ воас.
Миян партизанъяс быдлаынӧсь.
Москвасянь ыстасны партизанъяслы, а найӧ нуасны местаӧдзыс.
— Ой, — кокняммӧмпырысь ышловзис Белевич, — мед эськӧ тадзи и лоӧ!
Всё-таки тэ молодец!
Но, гиж адрессӧ.
Тэнад почеркыд мичаджык.
Регыд унмовсис и Белевич, кутіс шкоргыны.
Унмовсис кыпыд надеяӧн, мый Москва быдторйын отсалас.
Матросов бара копыртчис брошюра да блокнот весьтӧ.
Сылӧн лолалӧмсьыс тіраліс дзузганлӧн гӧрдов биыс.
Землянка дорын тӧв йылас дзуртіс пӧрысь коз.
Синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн сійӧ тэрыба гижис: «Гитлер шуӧ, мый немецъяс пӧ долженӧсь завоюйтны став мирсӧ, и кӧсйӧ медводз бырӧдны славянскӧй народъясӧс.
Гитлеровецъяс бырӧдісны нин уна миллион йӧзӧс.
Сӧветскӧй Союз ӧтувтӧ сизимдас национальностьӧс да народностьӧс, кодъясӧс йитӧ сэтшӧм любовь да дружба, кутшӧм эз на вӧвлы свет вылас.
И став мирса уджалысь йӧз надеяӧн видзӧдӧны миян вылӧ.
Гитлеровскӧй генералъяс велӧдӧны ассьыныс салдатъяссӧ: «Бырӧд ассьыд жалитӧм да сострадание — ви быд русскӧйӧс, сӧветскӧйӧс, эн дугды, мед кӧть тэ водзын старик либӧ нывбаба, нывка либӧ детинка!..» А днепровскӧй колхозник дед Макар шуліс меным: «Овны колӧ сідзи, медым йӧзыслы вӧлі кокньыдджык сыысь, мый тэ олан.
Сӧвесть — народлӧн синмыс.
Служит народлы сӧвесть серти».
Кутшӧм мича душаыс миян мортлӧн!
Кутшӧм няйт, зверь сяма душаыс фашистскӧй мракобеслӧн!»
Войся чӧв-лӧняс землянка весьтын шувгис тӧв.
Дзуртіс нитшсялӧм дзор коз пу.
Но тані, орччӧн, узисны сылӧн боевӧй ёртъясыс.
Да, бур, мый ӧні сійӧ повтӧм, испытаннӧй йӧз пӧвстын, но сылы унаторйын на колӧ суӧдны йӧзсӧ, медым лоны на кодьӧн.
Лыйсьӧмын сійӧс пыр на панйылісны Белевич да Антощенко, а Воронов сыысь ёна бурджыка ӧтвечайтліс политзанятиеяс вылын.
Но Сашалӧн уна другъяс, и быдӧн дасьӧсь окотапырысь отсавны сылы быдторйын.
XXI глава
КОМСОМОЛЕЦЪЯС
Комсомольскӧй собрание вылын сійӧ эз пӧльзуйтчы войся гижӧдъяснас.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс кывзіс мукӧд комсомолецъяслысь волнуйтана выступлениеяссӧ.
Дисциплина йылысь доклад бӧрын, кодӧс вӧчис комсорг Брагин, пыр жӧ кутісны сёрнитны оружие видзӧм йылысь, приказъяс выполняйтӧм да бойын асьтӧ кутӧм йылысь.
Комсомолецъяс вайӧдалісны примеръяс, кодъясӧс босьтлісны асланыс подразделениеяс олӧмысь, индалісны медбур да медлёк боецъяссӧ.
И Матросов решитіс, мый тані ставсӧ нин помӧдз думайтӧмаӧсь, чувствуйтӧмаӧсь и тӧдӧны сійӧс, мый сэтшӧм бура сійӧ первойысь гӧгӧрвоис да гижис войнас, мый сылы полезнӧджык кывзыны мукӧдъяслысь.
— Ме предлагайта привлекитны ответственностьӧ комсомолец Сусловӧс бойын асьсӧ омӧля кутӧмысь, — шуис друг мусянь тэчӧм кодь ён боец Щеглов да скӧрмӧмысла гӧрдӧдіс.
Собрание кутіс сюся кывзыны.
Щеглов сулаліс клубӧн шусян ыджыд землянкалӧн шуйгавыв пельӧсын, и ставныс бергӧдчисны сылань.
Капитан Буграчев сӧмын на ошкис боецъясӧс — Щегловӧс, коді Белый кар дорса бойын жугӧдӧма кык немецкӧй танк, да Сусловӧс, коді ранитчӧма сэн жӧ.
Ошкис буретш сыысь, мый найӧ кыкнанныс бура выполнитӧмаӧсь ассьыныс долгсӧ, отбитӧмаӧсь контратака фашистъяслӧн быдса роталысь да сетӧмаӧсь позянлун сылы, Бугачевлы, коді сэки вӧлӧма комбат пыдди, решительнӧя кучкыны' врагъяслы флангсянь да жугӧдны найӧс.
Суслов сӧмын талун асыв локтіс госпитальысь.
Батальон штабын сійӧ нимкодя висьталіс: «Но, ӧні ме гортын!»
Висьталіс, кутшӧм сьӧкыда сылы удайтчис вӧзйысьны аслас частьӧ.
И тані, собрание заводитчытӧдзыс, нимкодясьысь Суслов ёна топӧдліс кияссӧ став тӧдсаясыслысь и тӧдтӧмъясыслысь, вӧлі дӧвӧлен, мый бӧр воис аслас боевӧй семьяӧ.
Ӧні сійӧ чуймис Щеглов мыждӧм вылӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр; сійӧ ещӧ эз на бура гӧгӧрво, мыйысь сійӧс мыжалӧны, но водзвыв поліс тайӧ кывъяссьыс: «бойын асьсӧ омӧля кутӧм».
— Медся сьӧкыд минутаас, — водзӧ висьталіс Щеглов, — кор миян дінӧ матыстчис фашистскӧй танк, окопӧд Суслов кутіс пышйыны да ранитчис.
Мыйла комсомолец Суслов петкӧдліс враглы мышсӧ?
Боецъяслы вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас Суслов, истӧгтув кодь вӧсньыдик, гажа зон, и некод эз кӧсйы аддзыны сыын преступникӧс, трусӧс.
А мыйла тэ ӧнӧдз чӧв олін?
— юалісны Щегловлысь.
— Ме велалӧма правдасӧ синмӧ шуны, — дӧзмис Щеглов.
— Мый нӧ ме кута весьшӧрӧ висьтавны, кор сійӧ кӧнкӧ госпитальын да, гашкӧ, абу нин и ловъя.
Делӧыс серьёзнӧй; йӧз бергӧдісны скӧр чужӧмъяссӧ Сусловлань.
— Мый дзебсьӧмыд?
Висьтав, Суслов.
Суслов лэптіс кисӧ:
— Председатель ёрт, разрешитӧй...
Ёртъяс, бойысь и смертьысь страшнӧджык кывзыны меным татшӧм кывъяссӧ.
— Гӧлӧсыс сылӧн тіраліс.
— Патронъяс менам бырины, и медбӧръя гранатасӧ шыбиті.
Ме и уськӧдчи гранатаясла, дум вылӧ уси, мый найӧ куйлӧны окопын, пельӧсас.
Но сэки меным кучкис пельпомӧ, и ме уси.
Сійӧс торкисны:
— Бӧрсяньыд и кучкис?
Сідзкӧ, танкланьыс мышнад вӧлін?
— А мыйла менсьым гранатасӧ эн босьт? — юаліс Щеглов.
— Но, гашкӧ, повзьӧмла эг гӧгӧрво, — сьӧлӧмсяньыс шуис Суслов.
— Дерт, повзис! — дорйыштӧм ногӧн горӧдіс кодкӧ.
— Повзьӧмла!
А меным, думайтан эз вӧв страшнӧ? — небыдджыка нин шуис Щеглов.
— Да ӧд ӧти танк жугӧді, мӧдсӧ соседъяс жугӧдісны, а коймӧд веськыда ме вылӧ локтӧ, а ме сыӧ веськавны ог вермы.
А сэки осколок орӧдіс Перепелкинлысь юрсӧ, Сысоев уси, и тэ уськӧдчин бӧрлань.
Сэтшӧм жар меным вӧлі, весиг коклябӧръясӧй сотчисны, да вені ачымӧс, бурджыка метитчи и жугӧді.
— А кыдзи сідз патрон эз ло? — бара юалісны Сусловлысь бӧръя радъяссянь.
— И мыйла ранитчӧм бӧрас мунін, кор сэтшӧм сьӧкыд вӧлі рубеж вылас?
Гашкӧ, абу на вӧлі ёна ранитчӧмыд и ещӧ отсалін на эськӧ?
— Честнӧй комсомольскӧй, ёртъяс, — шуис Суслов, и синваӧн тырӧм синъясыс сылӧн кутісны югъявны.
— Ме ньӧти эг думайтлы сэки мунны, а уськӧдчи гранатаясла да и ранитчӧм бӧрас эг мун, а вошті садьӧс и менӧ санитаръяс нуӧмаӧсь.
— А мыйӧн докажитан?
Председатель лэптіс кисӧ:
— Спокойнӧйджыка, ёртъяс, бурджыка!
Матросов, Костылев да Антощенко пукалісны бӧръя радъясас да сюся кывзісны.
Фронтовикъяс кывъясын вӧлі уна велӧданаыс.
Боецъяс да командиръяс сёрнитісны тані бойын усьӧм йылысь, кыдзи мыйкӧ дзик прӧстӧй да естественнӧйтор йылысь.
И полӧм йылысь сёрнитісны сідзи, мый сійӧс позьӧ зэв бура венны.
Бойын полӧны да шӧйӧвошӧны частӧджыксӧ бойын вӧвлытӧм выль йӧз, кодъясӧс бӧрыннас ёртъясыс серавлывлӧны.
Бойын, дерт, страшнӧ быдӧнлы, но настоящӧй боец венӧ полӧмсӧ, сы вӧсна мый полӧмыс жугыльмӧдӧ мортсӧ, вынтӧммӧдӧ, вайӧдӧ гибельӧ.
А тышкасигӧн медся главнӧйыс — кужӧмӧн, стӧча, честьӧн выполнитны боевӧй приказ.
Та вӧсна сэтшӧм ёна волнуйтіс Сусловлӧн делӧыс ставнысӧ.
— Ответственнӧйтор лоны комсомолецӧн, — надзӧник шуис Матросов.
— Регыдджык эськӧ бойӧ ли мый ли!
Прӧверитны ачымӧс.
Костылев да Антощенко видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да шпыньмунісны.
Дерт: Матросовлы пыр окота ӧдйӧджык ставсӧ тӧдмавны, аслыс аддзывны.
— Удитан, Саша, воюйтнытӧ.
Та могысь и воим татчӧ.
Буграчев предложитіс эновтлыны Сусловлысь делӧсӧ помӧдз обследуйттӧдз.
— Мыйла эновтлыны? — кутіс кевмысьны Суслов.
Кыдзи ме кута видзӧдны ёртъяслы синмас татшӧм
мыжалӧм бӧрад?
Ме кора ӧні жӧ вайӧдны татчӧ Козловӧс, санитарӧс.
Шуисны корны собрание вылӧ Козловӧс. Ыджыд тушаа гӧрд тошка Козлов узис нин шоныд землянкаын. И, кор сійӧс садьмӧдісны, дыр эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧс корӧны.
Унзіль йывсьыд собрание вылӧ сійӧ воис скӧр да, кор тӧдмаліс, коді мыжалӧ Сусловӧс, уськӧдчис Щеглов вылӧ:
— Да тэ мый — выжывмин? — висьталіс сійӧ да чепляліс ассьыс би кодь гӧрд тошсӧ.
— Мыйла морт вылас прӧстасӧ висьталан?
Тэ, сідзкӧ, абу и аддзылӧмыд, кыдзи ме ранитчӧм Сусловӧс адскӧй би улысь кыски?
— Тэнад тош йылысь сэки некор вӧлі думыштнысӧ, — яндысьыштӧмӧн шыасис Щеглов.
— Сійӧ и эм, мый эн аддзыв, а весьшӧрӧ висьталан!
— А ме аддзылі, кыдзи сійӧ уськӧдчис бӧрлань.
— Уськӧдчис!
Ме кӧ эг вӧв, сылӧн эськӧ став вирыс петіс.
Землянкаӧ пырис замполит Климских.
Нюмъялігтыр сійӧ матыстчис президиум пызан дінӧ, мыйкӧ надзӧник висьталіс Буграчевлы да Брагинлы.
Найӧ тожӧ кутісны нюмъявны.
Йӧзыс мыйкӧ виччысьӧмӧн видзӧдісны президиум вылӧ, чувствуйтісны, мый замполит висьталӧ сэні кутшӧмкӧ важнӧй да буртор.
И Козловлысь эз нин кывзыны.
Главнӧйсӧ сійӧ висьталіс нин: Суслов абу мыжа.
Сэсся Климских воськовтіс водзлань да волнуйтчӧмӧн висьталіс:
— Ёртъяс, разрешитӧй юӧртны тіянлы ыджыд радлун.
Радио пыр висьталісны Верховнӧй Главнокомандующӧй Сталин ёртлысь приказ Сталинград дорын кытшалӧм вражескӧй войскаӧс дзикӧдз жугӧдӧм йылысь.
— Волнуйтчӧмысла да неважӧн контузитчӧмысла ӧти синмыс сылӧн кутіс тэрыба мигайтны.
Ставныс, быттьӧ команда серти, ӧтпырйӧ сувтісны, и гораа аплодируйтӧмсьыс да горӧдлӧмъяссьыс, кажитчис, землянкаыслӧн пӧтӧлӧквывса кын муыс юр весьтаныс паськалас.
Замполит лыддьӧдліс, кымын тысяча салдатӧс да офицерӧс виӧма, босьтӧма пленӧ эсійӧ ыджыд отборнӧй гитлеровскӧй армиясьыс Сталинград дорын, кутшӧм трофейяс захватитӧма да помаліс:
— Сьӧкыд вӧлі миянлы нелямын ӧтикӧд воын, кор пиньясӧдзыс вооружитчӧм да уна дас государствоясӧс нин путкыльтны вевъялӧм враг виччысьтӧг уськӧдчис миян вылӧ да воис Москваӧдз, Ленинградӧдз, сэсся Сталинградӧдз.
Но фашистскӧй зверь жугӧдіс ассьыс пиньсӧ.
Кутчысим ми.
Кутчысим и ӧні нӧйтам и помӧдз нӧйтам врагӧс, обязательнӧ помӧдз нӧйтам, сы вӧсна мый миянӧс нуӧдіс и нуӧдӧ большевикъяслӧн партия — народлӧн вежӧрыс, честьыс и сӧвестьыс.
— Народлӧн вежӧрыс, честьыс и сӧвестьыс, — шуис Матросов, медым гӧгӧрвоны тайӧ кывъясыслысь шензьӧдана смыслсӧ.
И со сійӧ бара чошкӧдіс пельсӧ.
Кутіс сёрнитны сылӧн радейтана мортыс, Буграчев:
— Да, кутчысим, а ӧні грӧмитам медся ён, медся лёк да скӧр врагӧс, кутшӧмӧс ещӧ эз на тӧдлы миян народ.
— Буграчев сёрнитіс надзӧник, но кывъясыс сылӧн вӧліны металл кодь сьӧкыдӧсь и суровӧй синъясас — йи кодь югъялӧм.
— Пӧжаръясысь да пӧимысь сьӧдасис миян муным, кыті муніс враг.
Но эз рудз лэдз кияссӧ сӧветскӧй народ.
Сійӧ вӧчис выль оружие, и вот ми кучким Сталинград дорын.
Фашистъяс ӧні оз нин вермыны воны ас садяс.
А ми вӧлисти на веськӧдам пельпомъяснымӧс, и миян народлӧн выныс некор оз быр.
Водзын уна сьӧкыд бой, но миян, сӧмын миян армия спаситас мирсӧ фашистскӧй рабствоысь.
Матросов кывзіс и войбыд вӧлі дась кывзыны Буграчевлысь сьӧлӧмсянь висьталӧмсӧ.
А собрание бӧрын пыр жӧ матыстчис сы дінӧ:
— Капитан ёрт, кор нӧ ми?
Быдлаын миян наступайтӧны, а ми весьшӧрӧ рок сёям.
— Кор прикажитасны.
Колӧ сідзи гӧтӧвитчыны, медым нӧйтны рисктӧг.
Сталинград дорын победа йылысь нимкодь юӧр бӧрын занятиеяс лоины ещӧ напряжённӧйджыкӧсь.
Регыд вӧлі нуӧдӧма строевӧй смотр.
Эз вӧв омӧль результатыс регыдик, но сьӧкыд велӧдчӧмлӧн.
Пополнение немтӧдчытӧг ӧтлаасис фронтовикъяс колоннаяскӧд.
И кор боецъяслӧн стройнӧй шеренгаясыс восьлалісны бригадаса командование водзын, Матросов казяліс дзор генераллысь дӧвӧльпырысь нюммунӧмсӧ.
Бӧрыннас сійӧ висьтавліс ёртъясыслы:
— Бур, кор начальникыд нюмъялӧ.
Аддзи ме, кыдзи генерал нюммуніс, и чувствуйта, кокъясӧй ещӧ зумыдджыка кутісны тувччавны.
Командир дӧвӧлен, и тэныд окота ещӧ бурджыка вӧчны.
Но, вокъяс, ӧні регыд.
— Да регыд нин, — шпыньмуніс Антощенко.
— Мед кӧть регыдджык!
— воча-воча зыралыштіс кияссӧ Дарбадаев.
Ӧти лун мысти боецъяслы сеталісны патронъяс, гранатаяс, сёян-юанлысь «неприкосновеннӧй запас», и бригада петіс походӧ.
ХХII глава
МАРШ ДЫРЙИ
Бригада муніс тэрыб маршӧн, медым выполнитны командованиелысь важнӧй задание.
Грымгисны нин миян наступательнӧй бойяс став фронтъяс вылын Баренцово моресянь Чёрнӧй мореӧдз.
Ленинград дорын, Сталинград дорын, Дон вылын да Кавказын разгромитӧм гитлеровецъяс отчаяннӧя корсисны выль рубежъяс, медым кутчысьны.
Но пыр ёнджыка и ёнджыка массӧвӧя вӧтлісны найӧс сӧветскӧй странаысь.
Паськалісны решительнӧй бойяс и Калининскӧй фронт вылын.
Регыдик шойччӧм бӧрын бригадалы колӧ вӧлі мунны кыксё километр татшӧм направлениеын: Торопец кар, а сэсся населённӧй пунктъяс — Стрельцы, Демидово, Клюково, Шилово да Михай, Ловать ю вылын, Великие Лукиысь войвылынджык, кытчӧ вӧлі индӧма бригадасӧ сосредоточитан пункт.
Та бӧрын бригадалы колӧ вӧлі ӧдйӧ паськӧдны наступление Локня кар районын, петны Локня—Насва кӧрттуй линия вылӧ да босьтны ас киас тайӧ важнӧй магистральсӧ.
Боецъяс мунісны тыр боевӧй дасьлунӧн, гӧгӧр ӧшлӧма автоматнӧй дискъяс, гранатаяс, сьӧкыд подсумкаяс, вещевӧй мешӧкъяс, кытчӧ вӧлі тырыс пукталӧма сёян-юан да мукӧдпӧлӧс салдатскӧй кӧлуй.
Мунісны лун и вой, коймӧд сутки нин и эз тӧдны, дыр-ӧ ещӧ мунны.
Кымын водзӧ, сымын лёкджык лоліс туйыс: лым толаясӧ пыр частӧджык сибдылісны машинаяс, и боецъяслӧн пельпом вылас нопйыс сьӧктаммис.
Мунны ковмис ёна видзчысьӧмӧн.
Войнас цепь кузя передавайтісны предупреждение: «Куритчыны оз позь», «Гораа сёрнитны оз позь!»
Вӧлі сӧмын ӧти днёвка, шоча вӧвліны и привалъяс.
Мунан ӧдыс решайтіс ответственнӧй боевӧй операциялысь успехсӧ.
Да и привал бӧрас лым вывсьыс чеччынысӧ да водзӧ муннысӧ жуялӧм йӧзлы быттьӧ вӧлі ещӧ сьӧкыдджык.
Матросов восьлаліс автоматчикъяс ротакӧд колонна водзвылын.
Автоматчикъяс первойясӧн талялісны туйсӧ, частӧ вӧйласисны лымйӧ пидзӧсӧдзныс.
Югдігас, кор вуджисны Торопа ю вомӧн да Великолукскӧй туй вывсянь кежисны войвылӧ, Матросов видзӧдіс Полярнӧй кодзув вылӧ да кутіс чувствуйтны, мый сылӧн телӧыс ёнтӧ да сэтшӧма мудзӧма, сэтшӧм ёна локтіс унмыс, мый поліс мунігас унмовсьӧмысь да усьӧмысь.
И кор сійӧ висьталіс та йылысь Петро Антощенколы, сійӧ, тыдалӧ, тожӧ вӧлі эбӧссьыс петмӧн мудзӧма да нинӧм эз ӧтветит, а сӧмын довкнитіс юрнас и, чотігтырйи да вугралігтырйи, механическӧя восьлаліс водзӧ.
Но асылыс вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, гӧрд, гора, мый Матросов регыд вунӧдіс мудзӧм йывсьыс.
Веськыдладорас, Торопа ю сайын, первой ыпнитіс вир гӧрд кыа, и лымйӧн вевттьысьӧм пуяс пыр весалӧм ыргӧн моз кутіс дзирдавны горизонт пасьта нюжалӧм кымӧр.
Сы бӧрын ылькнитісны петысь шонділӧн гӧрдов-зарни югӧръясыс да ойдӧдісны лымъя вӧрсӧ, и лӧз вуджӧръясыс, кодъяс вӧліны уліас, лым вылас, лоины кельыдлӧзӧсь.
Матросов гажмис.
Сійӧ кужліс гажӧдчыны весиг сэтшӧм здукъясӧ, кор сьӧлӧм вылас вӧлі шог, но ӧні бур настроениеыс воис ачыс.
Быд мортлӧн век должен лоны кӧть ичӧтик радлун, колӧ сӧмын кужны корсьны сійӧс.
Матросов зэв озыр радлуннад.
Долыд, мый гӧгӧр вӧлі помасьлытӧм вӧр, и тані сійӧ унатор тӧдмаліс зверьяс йылысь, лэбачьяс йылысь, быдмӧгъяс йылысь.
Долыд, мый збыльмис сылӧн мечтаыс, и сійӧ мунӧ фронт вылӧ, дорйыны Рӧдинаӧс.
Сійӧс волнуйтісны и еджыд-еджыд лымйӧн вевттьысьӧм, шондіӧн югдӧдӧм пемыдвеж пожӧмъяс, козъяс да кыдз пуяслӧн гыӧра, ӧшӧдчӧм кузь увъясыс, кодъяссянь шонді водзас быттьӧ чеччалісны кельыдлӧз бикиньяс, и вӧрлӧн торжественнӧй вӧччан лым паськӧмыс, и сылӧн синтӧ ёрысь дзирдалӧмыс.
Старшина Кедров панйис сійӧс да гажаа мигнитіс:
— Аддзан, вӧрыс кутшӧм!
— Ой, ёна жӧ мича, старшина ёрт!
— Мича? — надзмӧдіс воськовсӧ Кедров.
Ме вот, тӧдан, приметиталі йӧзсӧ, и меным кажитчӧ: коді аддзӧ да радейтӧ мичлунсӧ, сылӧн и душаыс мичаджык.
Но, а кӧдзыд рӧм тӧдан?
— Ог.
Кутшӧм нӧ сійӧ?
— Да вӧрыс со еджыд, быттьӧ цвет пиын сад.
Тайӧ и эм кӧдзыд рӧм.
— Вот мукӧд дырйи шулӧны ещӧ: «бӧрдысь кыдз пу», — заводитіс висьтавны Матросов.
— А сійӧ ньӧти абу бӧрдысь, а гажа.
Видзӧдлӧй, старшина ёрт, быттьӧ разьӧм кӧсаяса ныв!
А тулыснас, кор гӧгӧр исергаяс ӧшӧдчасны, кӧть синтӧ он вештыв сы вылысь.
Кыдзи сэні Некрасовыслӧн: «веж кӧсаа еджыд кыдз пу».
Мича!
Кедров гӧгӧрвоӧмӧн шпыньмуніс да тэрыба кутіс восьлавны туй бокӧдыс колонна водзлань.
Матросов кӧсйыліс юавны сылысь, мыйла сійӧ сэтшӧма тэрмасьӧ, регыд-ӧ привал либӧ днёвка, да яндысис: сытӧг старшиналӧн уна ноксьӧмыс.
Матросовлы окота вӧлі водзӧ нуӧдны сёрнисӧ, окота вӧлі, медым ставныс чувствуйтісны тайӧ вӧрса асылыслысь мичлунсӧ и медым ставныслӧн сьӧлӧм выланыс вӧлі сэтшӧм жӧ долыд, кутшӧм и сылӧн.
— Петро, видзӧдлы, кутшӧм мича гӧгӧр!
— Дерт жӧ.
— Видзӧд, со-со шондісяньыс розӧвӧйӧн кажитчысь лымйыс лапъяс вылас ворсӧ.
Зумыш Антощенко нинӧм эз шу да довкнитіс юрнас.
Сылы абу мичлунӧдз.
Ранаыс кокас, тыдалӧ, лыӧдзыс зыртчӧма.
Мунігас зэв ёна доймӧ.
Но весиг другыслы сійӧ эз кӧсйы норасьны.
— Думайта, кузьчышъянӧс, кодӧс Леся вышивайтліс, шыбитны, — шуис сійӧ.
— Колӧкӧ, босьт.
А Костылев вӧзйис Матросовлы одеколон флакон, кодӧс ньӧбӧма ещӧ Краснохолмскын на:
— Он кӧ босьт — шыбита.
Ем и то быттьӧ пуд сьӧкта.
— Да мый нӧ ті, другъяс? — чуймис Матросов.
— А мый? — ӧбидитчис Костылев.
— Казеннӧйӧс оз позь, а ассьыд позьӧ и шыбитны.
Матросов гӧгӧрвоис: дзикӧдз, сідзкӧ, мудзӧмаӧсь другъясыс, Антощенко кӧ кӧсйӧ шыбитны сэтшӧм донатор, кыдзи Деевлысь кузьчышъянсӧ, а франт Костылев — одеколонсӧ.
А тӧрыт асывнас воисны венӧ баян вӧсна.
Ӧтнаслы Костылевлы нуны сійӧс вӧлі Сьӧкыд.
Матросов шуис нуны сійӧс ӧчередьӧн.
Макеев тшӧктіс шыбитны баянсӧ: «Сукар весиг сьӧкыд нуны-а», — шуис сійӧ.
Матросов сувтіс паныд: «А ме баян дорсьыд лучше сукарсӧ коля».
Всё-таки шуисны нуны баянсӧ ӧчередьӧн.
Сійӧс частӧджык мукӧдъяс дорсьыс нуисны Дарбадаев, Матросов да Воронов.
И ӧні Матросов босьтіс Антощенколысь вещевӧй мешӧксӧ да шыбитіс мыш вылас, а Костылевлысь босьтіс одеколон.
— Ладнӧ, ассьым магазин «гажа» восьта.
— Ещӧ и шутитан, — шога шпыньмуніс Костылев да вежалӧмпырысь кӧсӧйтчыліс Матросов вылӧ.
— И кытысь сӧмын вынсӧ босьтан?
— Муын, тьӧзӧ, муын выныс.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Матросовлӧн пыр на эз быр чужӧм вывсьыс шензяна нюмыс, а сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сэтшӧм сӧстӧм, кутшӧм вӧлі ӧні тайӧ лымъя вӧрас.
Сійӧ восьлаліс чӧв олігтыр да внимательнӧя видзӧдіс гӧгӧр.
Тайӧ бойводзвывса сэзь асылас сійӧ думайтіс сы йылысь, мый аддзыліс олӧмсьыс.
Сы олӧмын вӧлі уна буртор и уна сэтшӧм ковтӧмтор, код йылысь эз вӧв окота и казьтывны.
И аслыс дивӧ кодь: нинӧм эз мешайт сылы сэтшӧм ёна радейтны мойдын кодь разнообразнӧй мирсӧ.
Войналӧн следъяс паныдасьлісны пыр частӧджык и частӧджык.
Осколокъясӧн жугӧдлӧм пуяс, лымйӧн тырӧм да эновтӧм блиндажъяс, окопъяс, лысъясысь вӧчӧм шалашъяс да пусь-пась вӧчӧм, сотӧм сиктъяс.
Со гыӧра кудрисӧ муӧдзыс копыртӧмӧн ӧшалӧ снаряд осколокӧн джынвыйӧ орӧдӧм кыдз пу.
Часджын кымын нин колонна муніс сук вӧрӧд.
Лымйӧн тырӧм векньыдик туй весьтын мукӧдлаас кыссьылісны кузь пуяслӧн лапъясыс да тупкылісны небесасӧ.
Друг йӧзыс быттьӧ ловзисны.
Колонна водзладорсянь бӧрлань боецъяслӧн кузь цепь кузяла лэбыштіс приказ:
— Ротаясса командиръясӧс — колонна водзладорӧ.
Ротаясса командиръяс, талявтӧм лымйӧ вӧйласигтыр, туй бокӧд тэрмасьӧмӧн панйисны колоннасӧ.
Боецъяс, кодъяс мунісны нёльӧн-нёльӧн радас талялӧм туй вывті, жалитӧмӧн видзӧдісны командиръяс да связнӧйяс вылӧ, кодъясӧс частӧ вызывайтлісны колонна водзладорӧ.
Некымын минута мысти ротаясса командиръяс бара лоины туй бокын.
Найӧ лэдзисны боктіныс мунысь боецъясӧс: быдӧн виччысис ассьыс ротасӧ.
Регыд вӧлі объявитӧма привал.
Колонна нюжӧдчис вӧрдорса туй пӧлӧн да лӧсьӧдчис шойччыны.
Йӧз сералісны асланыс мудзӧм вылын и сэки жӧ водалісны небыд лым вылӧ.
— Вот тайӧ вольпась, Антошка! — лым вылӧ нюжӧдчигмоз шпыньмуніс Матросов.
— Весиг тэнад гӧтырыд татшӧмсӧ оз вольсав.
Антощенко эз висьтав кок висьӧм йывсьыс, кӧсйис кажитчыны гажаӧн.
— Дерт жӧ.
И тэныд, Сашко, татшӧм небыд вольпась вылад эз удайтчывлы узьлыны гортад!
— Кокъяс сьӧкыдӧсь, быттьӧ чугуннӧйӧсь, — шуис Костылев.
Инас ӧшйытӧм Матросов эз успокоитчы да вильыша мигнитіс.
— Мишка, тьӧзӧ, другъяс-салдатъяс, локтӧй ме дінӧ, куритчыштам.
Керкаӧй менам — табакныд тіян.
— Мудер, ассьыд табактӧ видзтан! — шыасис Дарбадаев.
Матросов дінӧ матыстчисны: Дарбадаев, Воронов, Белевич, Макеев.
Тайӧ гажа да быдӧн дінӧ сибалысь зонмыскӧд кокньыдджыка овсис, бурджыка позьӧ вӧлі шойччыны.
Сійӧ бура тӧдіс, кыдзи кутны асьсӧ марш дырйи, кор да уна-ӧ юны ва, кыдзи колӧ нямӧдасьны, кыдзи колӧ водны привал дырйи, медым шойччыны.
Кора пырны керкаӧ, — козпу лап вылын ӧшалысь вещевӧй мешӧк вылӧ юрнас довкнитӧмӧн пригласитіс Матросов гӧстьясӧс, а ачыс пуджис шинель да ватник соссӧ да заводитіс тэрыба мыссьыны лымйӧн.
— Извинитӧй, туалетӧн неуна сёрмышті.
— Перйис вещевӧй мешӧксьыс ӧкуратнӧя гартӧм кузьчышъян, чышкысис, кепысясис да шонтысьӧм могысь кутіс кучкавны ки-ки воча.
Сэсся сійӧ матыстчис Костылев дінӧ, коді куйліс лым вылын.
Тшӧктіс вылӧджык лэптыны пыктӧм кокъяссӧ, некод казявтӧг зургис сылы одеколон тыра флакон.
Костылев чуймис:
— Ме ӧд тэныд дзикӧдз вылӧ сеті.
Всё равно эськӧ шыбиті.
— Ме и одеколонтӧгыс мича, — шутитыштіс Матросов.
— Да, гашкӧ, бара сійӧс шыбитны ковмас?
— А тэ лучше Валялы пӧдарит.
— И збыль, — гажмис Костылев.
— Сӧмын эськӧ мед локтіс.
Ок, и друг жӧ тэ, Сашка!..
Но, вайышт ва — горшӧй косьмис, а менам ваӧй флягаын кынмӧма.
— А ва ӧні ог сет.
— Жаль тэныд али мый?
— Абу жаль, а ог сет.
Чай — позьӧ, а кӧдзыд ва ӧні вреднӧ: пӧсялӧмыд да и лым вылын куйлан.
Марш дырйи кӧдзыд ва позьӧ юны сӧмын подъём водзын.
— Аддзан, старик, ставсӧ тӧдӧ, — коксӧ чабралігтыр серӧктіс Дарбадаев да кутіс пыркӧдны шапкатӧм пӧсялӧм юрсӧ, кытысь петіс ру.
— Да быдӧнлы ӧд висьтавлісны, — правдайтчис Матросов.
А тэ, Михаил, эн збояв, кӧть и ён.
Шапкаась.
— Да меным жар, чудак.
Юрӧс эськӧ лым пиас сюйи.
— Вот сы вӧсна и шапкаась.
Дарбадаев шапкаасис.
— А та пыдди со тэныд бур табак, — нюмъялігтыр шуис Матросов.
Чигаркаяс ӧзтӧм бӧрын другъяс пуксялісны лым вылӧ, нюжӧдалісны пыктӧм кокъяссӧ.
Стоянка вылын пыр жӧ заводитіс пуны олӧм.
Йӧзыс ещӧ ылісянь на аддзисны походнӧй кухнясянь вылӧ кайысь лӧз тшын да быттьӧ ловзисны.
— Чайтім, сійӧ лым пиӧ сибдіс, а сійӧ локтӧ.
Радейтӧ салдаттӧ.
Завтракайтісны ӧтлаын, кругӧ пуксьӧмӧн.
— Но и чӧскыд жӧ шыд!
— пшённӧй концентратысь да яй консервысь пуӧм госа сук шыдсӧ котёлоксьыс панялігтырйи чӧскыдысла синсӧ читкыраліс Антощенко.
— Нэмын на татшӧмсӧ эг сёйлыв.
— И няньыс пирожнӧй кодь, сідзи и сылӧ вомад, — кын няньсӧ йиригтыр шуис Матросов, сэсся лэдзис сійӧс чӧскыд дукӧн руалысь шыд пиӧ.
— Но и пир, вокъяс!
<rus>Честное слово</rus>, таысь чӧскыдджык ӧбедсӧ ме эг сёйлыв.
— Мунан кыксё километр, сэки и чишкассьӧм пес плака коптитӧм калбасӧн кажитчас, — зумыша броткыштіс Макеев да тӧждысьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
— А коді, ёртъяс, тӧданныд, ылӧ-ӧ ещӧ муннысӧ?
— Ылӧ-ӧ? — шпыньмуніс Дарбадаев.
— Миян Башкирияын тадзи шуӧны: «Бур кӧ вӧлыд — сиктӧдз сизим километр, а омӧль кӧ — сизимдас сизим».
Гӧгӧрвоин, Макеша?
— Ланьт, жель! — скӧра шуис Макеев.
— Абу серамӧдз тані.
— Но бӧрддзы, — эльтыштіс Воронов.
— Нёнь сылы да йӧв, — вӧзйис Костылев.
— Мунӧй ті чӧрту! — скӧрмис Макеев.
Матросов сюся кутіс видзӧдны другъясыс чужӧм вылӧ.
Войдӧр сылы шулісны, сэсся сійӧ и ачыс казяліс: сьӧкыдджык кӧ лоӧ, ичӧт сьӧлӧма йӧз ӧдйӧ вежсьӧны, радейтӧны норасьны, няргӧны, броткӧны, а ыджыд сьӧлӧма йӧз век владейтӧны аснаныс, кутӧны ассьыныс нервозностьсӧ, кӧть кутшӧм сьӧкыд эськӧ налы эз вӧв.
Няргысь морт вермас торкны настроениесӧ и ёртъясыслысь, а стойкӧй морт бурмӧдас сійӧс.
Но стойкӧйӧн и слабӧй вермас лоны, гӧгӧрвоас кӧ ассьыс тырмытӧмторсӧ да чорыда шуас исправитны сійӧс.
Макеевӧс эз любитлыны, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі зэв пиньӧ воысь.
Сійӧ чувствуйтіс тайӧс да, мнительностьысла, дӧзмыліс дзик прӧстасьыс.
Матросов бурпырысь мигнитіс сылы:
— Кывзы, Макеша!
Видзӧднысӧ тэ геройскӧй морт, а пыр нярган, коньӧрӧ пуксян.
Энлы, ме тэнӧ, йизьӧмаӧс, чайӧн шонта.
Вокъяс, пируйтны кӧ нин пируйтны!
Лӧдӧй котёлъясаныд лым.
Сійӧ ӧдйӧ аддзис кустъяс пӧвстысь кос увъяс, таляліс лымсӧ да пестіс бипур.
Матросов пукаліс лажыньтчӧмӧн, вӧрӧдіс сотчысь увъяссӧ да синсӧ читкыраліс курыд тшынсьыс.
Сэсся чургӧдіс Макеевлы табак кӧшельсӧ:
— Куритчы, Макеша.
Эн дузъяв сюзь моз.
— Быдӧнлӧн овлӧ лёк настроение, — чигаркасӧ гартігмоз яндысьӧмсорӧн ружтіс Макеев.
— И кокъясӧй со пу кодь лоины, и письмӧ век абу; гашкӧ, оз и ло.
— Настроение, шуан?
Кывзысь сӧмын настроениеыдлысь: сійӧ тэнӧ нюрӧ кыскас.
Ме ачым настроениесӧ вӧча, кутшӧмӧс кӧсъя.
— Тайӧ вернӧ, — шуис Воронов.
— Регулируйтны настроениетӧ позьӧ.
Найӧ юисны чай да вензисны.
Ӧтияс доказывайтісны, мый морт вермас не сӧмын настроениесӧ, но и ассьыс характерсӧ вежны, мукӧдъяс сувтісны паныд.
Кыліс старшиналӧн скӧрысь горӧдӧм:
— Эй, Суслов, мыйла шапкатӧ пӧрччин?
И пӧсялӧм бӧрад лым вылас эн куйлы.
Пӧсялін кӧ — ветлӧдлышт надзӧник, сэсся и шойччы.
Кедровлӧн чужӧмыс тӧждысяна, омӧльтчӧма.
Матросов корис сійӧс:
— Старшина ёрт, чай юыштӧй миянкӧд.
Пузьӧ нин.
И бур табак эм.
Сьылыштам мыйкӧ тіянлы.
— Аттьӧ, некор, — на дінті мунігмоз вочавидзис сійӧ да тӧдчӧдӧмӧн содтіс: — Кытчӧдз позьӧ, куритчӧй, сьылӧй.
А регыд оз кут позьны.
Матросов тэрмасис пӧльзуйтчыны тайӧ шуднас, коді найӧ киын на.
Пожӧм бердӧ мышнас нёровтчӧмӧн сійӧ надзӧник заводитіс сьывны:
<rus>Ах ты, степь широкая...</rus>
Сьывны пыр жӧ босьтчисны Антощенко, Воронов, Дарбадаев.
И вылӧдз качис Матросовлӧн сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана тенорыс:
<rus>Степь раздольная,</rus>
<rus>Широко гы, матушка,</rus>
<rus>Протянулася.</rus>
Эз вермы кутчысьны и Костылев: чеччис, босьтіс баян да кутіс ворсны.
Матыстчисны комсорг Брагин да комвзвод Кораблев.
Найӧ надзӧник пуксисны бипур дорӧ, медым не мешайтны сьылысьяслы да тожӧ кутісны сьывны.
Матросов зэв сьӧлӧмсянь сьыліс степь йылысь да видзӧдіс кытчӧкӧ пожӧм пу йывъяс вылӧ, быттьӧ на сайын и вӧлі тайӧ степыс, сэтшӧм жӧ паськыд, кутшӧм сылӧн свобода да томлун чувствоыс.
Сьыліс и думайтіс Лина йылысь.
Тадзи век: волнуйтана музыка, сьыланкыв, став медмичаыс казьтыліс сы йылысь.
Степь кодь, Волгалӧн тувсов ытва кодь паськыд вӧлі сьыланкывйыс.
Сандружинница Валя Щепица, медым не мешайтны сьылысьяслы, нёровтчис ылынкодь сулалысь чукля коз ну дінӧ да кутіс кывзыны.
Колонна водзын, сьыланкывсӧ кывзігмоз, чеччисны командиръяс: Афанасьев, Климских, Артюхов и Кедров да шензисны нинӧмӧн вермыны позьтӧм салдатскӧй вын вылӧ.
— Менам автоматчикъяс сьылӧны, — гордӧя шпыньмуніс Артюхов.
— Матросов запевайтӧ.
Менам орёлъяс.
— Аддзан, соловей моз ливкйӧдлӧ!
— дзор уссӧ гартігмоз мигнитіс Кедров, кор юркнитіс Матросовлӧн вӧсньыдик тенорыс.
Кывзісны да лэпталісны юръяссӧ боецъяс став колониясьыс.
А сьыланкыв лэбис пыр паськыдджыка.
А кор ланьтісны сьыланкывлӧн медбӧръя шыясыс, автоматчикъяс пыр на чувствуйтісны сылысь мичлунсӧ да видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Воронов казяліс, мый Матросовлӧн синъясыс зэв ёна югъялӧны.
— Сашок, мый тэкӧд?
— Эновт, тьӧзӧ! — яндзим лои Матросовлы да, шинель соснас синсӧ чышкыштӧм бӧрын, нюммуніс.
— Ой, лӧсьыд!
Ёна жӧ лӧсьыд!
Сьылан и быттьӧ аддзан Рӧдинаӧс — муяс, вӧръяс, юяс!
Потшӧс дорысь кыдз пу, и мореяс, и гӧраяс.
Сьыланкыв — вын.
Олӧмтӧ и душатӧ мичмӧдӧ.
Ок, и радейта сьыланкывъяс!
Антощенко ышловзис:
— И Лесяӧй менам сэтшӧм лӧсьыда сьылӧ — весиг сьӧлӧмыд вӧрзьылас.
Друг ёртъяс ланьтісны, кутісны кывзысьны: кыліс кага бӧрдӧм шы.
Сьӧд вӧр шӧрын тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмтор.
XXIII глава
БЕЖЕНЕЦЪЯС
Матросов ӧдйӧ чеччис да пырис вӧрас, кытысь кыліс кага бӧрдӧм шы.
Сук ловпуяс сайысь эрд вылысь ылыськодь сійӧ аддзис нывбабаӧс челядьыскӧд.
Рузум пиӧ гартчӧмӧн сійӧ пукаліс жугласьӧм кирпич чукӧр вылын саысла сьӧд труба дорын, коді кольӧма керка сотчӧм бӧрас.
Сьӧкыд вӧлі тӧдмавны нывбабаыслысь арлыдсӧ.
Лӧз нисьӧ виж кучикӧн зэвтӧм чужӧмбан лыясыс чурвидзисны скелетлӧн моз.
Нёньпом кагаӧс ас дінас топӧдӧмӧн сійӧ зурӧдіс сылы вомас тряпка кодь омӧльтчӧм курччалӧм нёньсӧ.
Сэтшӧм жӧ омӧльтчӧм нывка, ар нёля, ниртчис мам пидзӧс дінас.
— Оланныд-выланныд, мамаша!
— шуис Матросов.
Нывбаба лэптіс сы вылӧ скӧр лӧз синъяссӧ да чирӧм гӧлӧсӧн ӧтветитіс:
— Олан-вылан, пиук...
Няньтор вайышт...
Сылы, тыдалӧ, сьӧкыд сёрнитнысӧ.
Матросов кӧсйысис. ӧдйӧ бӧр локны да котӧртіс вещевӧй мешӧкысла.
Сійӧ регыд бӧр локтіс эрд вылӧ, перйис мешӧксьыс газета пиӧ гартыштӧм нянь кусӧк да чургӧдіс нывбабалы.
Сійӧ босьтіс няньсӧ тіралан кинас.
Нывкаыс, нянь вылас горша видзӧдігтыр, пыр жӧ кутчысис мамыслы киас.
— Со ещӧ сакар, — сетіс Матросов ичӧтик ёкмыль.
Мешӧксьыс ки улас сылы сюри консерв банка.
Сійӧ ӧдйӧ перйис банкасӧ, восьтіс ыджыд пуртӧн да чургӧдіс нывбабалы.
И ӧні, нямлясигтырйи да ньылалігтырйи, сійӧ заводитіс висьтавны надзӧник да делӧвитӧя:
— Кагаӧн матӧ вои.
Морӧсысь йӧлыс косьмис.
Да ӧні ми гортынӧсь, — юрнас довкнитіс сійӧ сотчӧм керка места вылӧ.
— Тайӧ со миян Замошье сиктным.
Кывлін?
А ми немецъяс ордысь, аддзан, талун воим татчӧ.
Матросов видзӧдаліс лымйӧн тырӧм пӧжар места вылӧ, кӧні вӧлӧма коркӧ сикт.
Развалинаяс пӧвстын чурвидзисны сьӧд трубаяс, сотчӧм пуяс, туплясисны жугавлӧм гортса дозмук.
Матыстчис Дарбадаев:
— Тэ мый тані, Саша?
— Да со, аддзан, мамаша гортас воӧма да шогсьӧ.
Эз вермы терпитнысӧ да чотігтырйи кыссис Антощенко.
— Ӧні эськӧ кыдзкӧ мужикӧс виччысьны, — быттьӧ ловзис нывбаба.
— Сӧмын оз лэдзны — виасны проклятӧйясыд.
Найӧ сотісны сиктнымӧс да нуисны миянӧс Германияӧ, кор миян йӧз вӧлі матыстчӧны нин.
Менам, аддзанныд, тайӧяс посньыдикӧсь.
Кыдзи мунан?
Налӧн кузь обер-унтерыс скӧрысь видчӧ да автомат прикладнас меным мышкӧ кучкалӧ.
Сэсся миян пушкаяс кутісны лыйлыны.
Повзьӧмйывсьыд немец ещӧ ӧдйӧджык кутіс миянӧс вӧтлыны.
Ме уси; сійӧ сапӧга кокнас чужйис менӧ канаваӧ, лыйис, но эз веськав.
Троша, мужикӧй менам, кватитіс фашистӧс киӧдыс, а сійӧ кучкис менам мужиклы автоматӧн юрас, грӧзитіс лыйны и водзӧ вӧтліс, водзӧ...
Гашкӧ ті, рӧднӧйясӧй, суӧданныд найӧс да мезданныд миянлысь йӧзсӧ?
— кевмысис сійӧ, быттьӧ тайӧс вӧчны вӧлі сэтшӧм жӧ кокни, кыдзи пӧрӧдны пу.
Нывбаба сюяліс кагалы корсьысьысь вомас небзьӧдӧм нянь да, тыдалӧ, вӧлі рад, мый ӧні гортас, ас йӧз дінын.
Сэсся сьӧкыда ышловзис да индіс том пожӧма ичӧтик яг вылӧ, коді нюжӧдчӧма эрд помас нӧрыс пӧлӧн.
— Эстчӧ лыа пиас гуалісны миян сиктысь дас ӧкмыс мортӧс.
Ӧткажитчисны Германияӧ мунӧмысь.
Гырысьяслысь эсэсовецъяс проволокаӧн кияссӧ кӧртавлісны да вӧтлісны, а челядьыс асьныс котӧртісны батьмамныс бӧрся — сідзи найӧс ставнысӧ и лыйлісны.
Лыйлытӧдзыс мукӧдсӧ дыр мучитісны, юасисны, кӧні партизанъяс.
И сійӧ висьтавліс мучитӧм, ӧшӧдӧм, ловйӧн гуалӧм либӧ би вылын сотӧм соседъяс йывсьыс да орчча сиктъясса йӧз йылысь, шуаліс пӧгибнитӧмъясӧс нимъяснас.
— Смерть примиталісны, а эз сдавайтчыны.
Ми тіянӧс сэтшӧма виччысим, сэтшӧма виччысим!..
Колян во тӧвнас ветлӧдліс таті сиктъясӧд ныв, провозвестница...
— Кутшӧм провозвестница? — пельсӧ чошкӧдіс Матросов.
— Тадзи йӧзыс шуисны комсомолка Лиза Чайкинаӧс.
— И тіянын сійӧ вӧлі? — волнуйтчыны кутіс Матросов.
— Ті сійӧс аддзылінныд?
— А кыдзи нӧ!
Ми и немецъясысь сійӧс дзеблалім.
— Мый нӧ тіянлы висьтавліс Чайкинаыс?
— Да сійӧ став правдасӧ висьтавліс народлы.
Сталинскӧй кыв вайліс.
«Эн пӧкӧритчӧй, — шуӧ, — враглы.
Нӧйтӧй, кыдзи верманныд.
Регыд миян йӧз локтасны, регыд победа.
Тадзи шуис Сталин ёрт, а сылӧн кывйыс — нерушимӧй».
И йӧз муналісны партизанитны.
Сӧмын посни челядьяс кольччалісны.
Фашистъяс скӧралісны да пӧимӧдз соталісны быдса сиктъяс.
Йӧзыс терпитісны, веритісны, виччысисны.
А кор эсэсовецъяс мучитісны Лизаӧс, медым сійӧ висьталас партизанъяс йылысь да Краснӧй Армия йылысь, сійӧ налы сӧмын ӧтветитіс: «Свет вылын абу сэтшӧм мученье, кодӧс эськӧ эз терпит сӧветскӧй морт, а сӧвестьсӧ ассьыс оз вузав».
А сэсся сьӧлӧмшӧрӧй чӧв оліс, нинӧм врагъяс эз тӧдмавны...
Сӧмын кор вайӧдісны да, медым повзьӧдны сійӧс, кутісны сідзи лыйлыны, мый пуляясыс лэбисны дзик юр весьттіыс стенас, Лизонька, сьӧлӧмшӧрӧй, горӧдіс: «Мед олас Сталин!»
Сэки фашистъяс дзикӧдз лёкмисны да лыйисны сылы веськыда сьӧлӧмас.
Вомдорсӧ курччӧмӧн Матросов чӧв оліс.
Сэсся надзӧник юаліс:
— Ещӧ мый сы йылысь тӧданныд?
— А йӧзыс сы йылысь ещӧ со мый висьтавлісны, — ышловзьӧм бӧрын водзӧ висьталіс нывбаба.
— Комсомолӧ пыригас нывка шуӧма мамыслы: «Народлы служитӧм вылӧ кӧсъя овны».
А мамыс, быттьӧкӧ, аддзылӧма татшӧм вӧт: кутісны сӧветуйтчыны ас костаныс небеса, му, шонді да свет вылас медся тӧлка мортыс — Ленин, кыдзи эськӧ наградитны нылӧс йӧзсӧ радейтӧмысь.
Небеса и шуӧ: «Ме сылы сета лӧз-лӧз да паськыд синъяс, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм ме».
А му шуӧ: «Урожайӧн олӧ морт.
Ме пӧдарита сылы воӧм шепъясысь вӧчӧм венок кодь зарни юрси».
А шонді шуӧ: «Ме шонта сылысь сьӧлӧмсӧ сэтшӧма, мый сійӧ некор оз кӧдзав».
Сэки Ленин шуис: «А ме сэтшӧм правдаӧн закалита сылысь сьӧлӧмсӧ, мый некор и некод оз повзьӧд сійӧс свет вылын».
Сійӧ, аддзан, татшӧм и вӧлі: и синъясыс лӧзӧсь, и юрсиыс зарни, и сьӧлӧмыс пӧсь, и повтӧм.
Эрд вылӧ кустъяс сайысь ещӧ петіс беженецъяслӧн чукӧр.
Найӧ вӧліны омӧльӧсь, киссьӧм-ротйысьӧм паськӧмаӧсь, муртса-муртса восьлалісны бедьяс вылӧ мыджсьӧмӧн да ӧта-мӧд дінас кутчысьӧмӧн.
Чукӧрсьыс торйӧдчис олӧма нывбаба, паськӧдіс кияссӧ, кымынь уськӧдчис му вылӧ да, пӧимсӧ кутлігтыр, кутіс горзыны-бӧрдны.
— Аддзан, юр шог шогӧ Макаровна, — шуис нывбаба.
— Писӧ фашистъяс виисны, партизан сійӧ вӧлі.
Синъяссӧ перъялісны, морӧс яй вылас звезда вӧчисны...
А мужиксӧ сылысь ӧшӧдісны, ӧтнасӧн коли.
А войнаӧдзыс найӧ бура олісны.
Агрономӧ писӧ велӧдісны.
— Став Украина пасьта ӧд тадзи вӧчисны, — шуис Антощенко.
— Кераліс враг миянлысь садъяснымӧс, сотіс керкаяснымӧс.
Петро тожӧ перйис вещевӧй мешӧксьыс нянь да сетіс нывбабалы.
Нывбаба нюммуніс.
— А кыдзи нӧ, мамаша, тані ті овны кутанныд?
— Ветлыны эськӧ кыдзкӧ районӧдз.
Властьыд оз эновт, отсалас.
Мешӧксӧ разигтыр Дарбадаев муніс беженецъяслӧн мӧд чукӧр дінӧ.
Матросов кӧрыштіс плешсӧ да сюся видзӧдіс нывбаба вылӧ, веськыд син улас лӧз свал вылӧ.
Матросов думайтіс Лиза Чайкина йылысь, каръясын Да сиктъясын виӧм уна-уна тысяча сӧветскӧй йӧз йылысь.
Унатор сылы удайтчывліс лыддьыны да кывны фашистъяс йылысь; ӧні сійӧ ачыс аддзис налысь пеж уджсӧ.
Кыліс команда:
— <rus>Вста-ать! Подъём!</rus>
Матросов, Антощенко да Дарбадаев тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчисны колонналань.
Туйсӧ дженьдӧдӧм могысь батальон ӧні мӧдӧдчис векньыдик прӧсекӧд.
Боецъяс мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, зілисны не кежны таляссьӧм туй вылысь, медым не вӧйласьны джуджыд лымъяс.
Матросов вӧлі зумыш, чӧв.
«Кыдзи нӧ тайӧ йӧзыс гожӧмӧдзыс оласны?»
Сійӧ дыр чӧв оліс, сэсся шуис другъясыслы:
— Сійӧ му вывтіыс мунам, кыті Лиза Чайкина ветлывліс.
— И мыйкӧ думайтыштӧм бӧрын быттьӧ ачыс аслыс содтіс: — Уна, уна миян сэтшӧмъясыс, кутшӧмӧн вӧлі горьковскӧй Данко...
Антошка, кылан?
Вот дум вылӧ уси: коркӧ ме гижлі аслам блокнотӧ татшӧм кывъяс, кодлӧн — ог помнит: «Большевиклӧн оз вермы лоны ыджыдджык да благороднӧйджык цель сыысь, кыдзи народлы служитӧм да сылӧн шуд вӧсна тышкасьӧм.
И сӧмын народкӧд ӧтлаын позьӧ лоны збыль шудаӧн...»
Ок, кутшӧм правда тайӧ!
Сӧгласен?
— Дерт жӧ, правда.
И дедушка тожӧ висьтавліс: коді кӧсйӧ овны народлы паныд, народлысь вирсӧ пычкӧмӧн — сійӧ должен пӧгибнитны.
Сӧмын мый тэ, Сашко, пыр мудритан?
Матросов ышловзис, нинӧм эз ӧтветит да ачыс юаліс:
— Антошка, чӧрт, мый нӧ кокыд лои?
Чотан да.
— Ланьт.
Эн юась.
Нинӧм эз ло.
— И шӧпкӧдӧмӧн шуис: — Сэтшӧма доймӧ, быттьӧ пурт вылӧ тувччала.
Сӧмын некодлы эн висьтав, а то, ачыд тӧдан, кутшӧм вомаӧсь ёртъясыд.
Нинӧм, воа кыдзкӧ местаӧдзыс.
Мӧд привал дырйи Матросов, пожӧм бердӧ нёровтчӧмӧн да воробей моз йӧжгыльтчӧмӧн, пуксис бокӧ.
Другъясыс пыр жӧ казялісны: жугыльмис дугдывтӧг гажӧдчысь, шутитысь да сьылысь морт.
Татшӧмыс Матросовкӧд некор на эз вӧвлы.
— Мудзис, тыдалӧ, соловейным, — ышловзис Воронов.
А Дарбадаев уськӧдчис Костылев вылӧ:
— Веськыда шуа: тадзи абу лӧсьыд вӧчны.
Нывъяс водзын небось щӧгӧляйтны кужан, а тані Антощенкокӧд ставсӧ Сашка вылӧ сӧвтанныд, быттьӧ верблюд вылӧ.
Дзикӧдз эбӧссьыс петкӧдінныд мортсӧ.
Воронов да Дарбадаев матыстчисны Матросов дінӧ.
— Мудзин, тьӧзӧ? — сьӧлӧмсяньыс юаліс Воронов.
— Абу сы вӧсна, — чужӧмсӧ чукыртліс Матросов.
— И мудзи, дерт...
Но думайта ме...
Сійӧ думайтіс уна тысяча йӧз йылысь, кодъяслӧн эз вӧв керка ни карта, сэтшӧмъяс йылысь жӧ, кыдзи эсійӧ беженецъясыс, кодъясӧс боецъяс аддзылісны привал вылын.
— А мыйта татшӧм йӧзыс виччысьӧны на миянӧс, медым регыдджык мездім!
Думыштчисны и другъясыс.
Сэсся Дарбадаев кутіс тэрмӧдлыны,
— Пайным кӧдзалас, мунам, Саша.
Мыйкӧ миян оз клеитчы тэтӧг.
XXIV глава
КОДІ НАСТОЯЩӦЙ ДРУГ
Бара кутіс бушуйтны турӧб, гартны син водзад лым кымӧръяс.
Тыртіс лымйӧн став туйяссӧ и трӧпаяссӧ — ни вӧлӧн, ни подӧн мунны.
Мукӧд дырйи весиг сьӧкыд тӧдны, кыті таті сук пемыд вӧрӧдыс туйыс мунӧ.
Торопецсянь нин эз ло некутшӧм туй, и бригадалӧн грузӧвӧй транспортыс пыр ёнджыка и ёнджыка кольччис.
Сӧмын ичӧтик винёв сибирскӧй вӧвъяс мыйвынсьыс кыскисны тыра додьяс да рӧзвальяс.
Быд батальонын вӧлі ветымын гӧгӧр вӧв.
Сэсся кутісны кольччыны и найӧ.
Кор додьясыс сибдылісны лымъяс, йизьӧм кынӧма, кузь гӧна мудзӧм вӧвъяс сувтлісны кык кок йылас, пыркӧдісны кузь гӧна гыӧра юръяссӧ, йӧйяс моз шыбласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да орйӧдлісны сийӧс-заводсӧ.
Мукӧдыс усьліны да сэсся эз нин чеччывны.
Ставсӧ, мый позьӧ вӧлі, стӧчджыка кӧ, — мый колӧ вӧлі, нуисны ӧні ас выланыс йӧз.
Небесаын пӧшти дугдывтӧг жургисны миян эскадрильяяс, кодъяс лэбисны рытыввылӧ.
Наступление паськаліс.
Лымйӧн тырӧм нюръяс да сук вӧръяс венігтыр выполнитны боевӧй приказ тэрмасисны и Сталинскӧй бригадаса пехотинецъяс.
Чужӧмад лэбысь лымйысь синъяснысӧ читкыртӧмӧн да таляссьӧм туйсӧ кокъяснас корсигтыр кузь цепочкаӧн мунісны боецъяс.
Кок уланыс дзуртіс лым.
Клёнакылӧны котёлокъяс, зыръяс.
Салдатлӧн туйыс кузь, и думъясыс лымвывса векньыдик трӧпа моз визувтӧны.
А главнӧй думыс ставныслӧн ӧти: кӧть кутшӧм сьӧкыд, а приказ колӧ выполнитны стӧча да срок кежлӧ.
Некод не должен кольччыны туйын.
Рытнас вӧлі объявитӧма привал жугӧдлӧм-сотӧм сиктын.
Мудзӧм йӧз кодъюраяс моз гылалісны лым вылӧ.
Но пыр ёнджыка кӧдздӧдіс; кӧдзыдыс пырис вемӧдзыд: лым вылад дыр он куйлы.
Шонтысьыштны эськӧ кӧнкӧ, нӧсь ва юыштны.
Но дзоньӧн кольӧма сӧмын ӧти керка, да и сылӧн ӧшиньясыс жугласьӧмаӧсь, пачыс киссьӧма.
— Изӧймиті дзикӧдз, и гӧгӧр висьӧ, а кынӧмӧй сюмалӧ, — керка дорын лым вылас куйлігмоз шензьӧмӧн висьталіс Антощенко да йирис кын нянь.
— Йӧй жӧ ме, другъяс!
Миян колхозын дыняясыд сэтшӧм гырысьӧсь вӧліны, дзик порсьпи кодьӧсь.
Вундан сійӧс — шӧрыс розӧвӧй, юмов, пирожнӧй моз вомад сылӧ.
А арбузъясыс кутшӧмӧсь вӧліны!
Пуд сьӧктаӧсь, ей богу.
Муртса инмӧдчан пуртнад сы дінӧ, сійӧ пыр и потӧ, а шӧрыс би кодь гӧрд, юмов, небыд.
Ма тыра быдса бӧчкаяс сулалісны, виноград тыра кӧрзинаяс.
А ме, йӧйыд, эг радейтлы тайӧс, а радейтлі посни чери лук сорӧн да шома ырӧш.
abu
— Да ланьт! — нора броткис Макеев.
— И сідзи кынӧмӧй гуръялӧ, кылан, хохол?
— Ог, ӧчкитӧг ме ог кыв, — спокойнӧя ӧтвечайтіс Антощенко.
— Вернӧ, Петро! — серӧктіс Матросов.
— Висьтав, висьтав ещӧ.
Тайӧс лӧсьыд казьтывнысӧ!
Антощенколысь кывзігӧн Матросовлы дум вылас уси сылӧн Макар дедыс.
Важӧн нин сійӧ аддзыліс старикӧс да кывзіс сылысь висьталӧмсӧ, но вунӧдны вермытӧг оліс сьӧлӧмас дедыслӧн мойдыс.
Йӧжгылясигтыр Матросов бура видзӧдаліс керкасӧ да шыасис другъясыс дінӧ:
— Вокъяс, а мый, палаткаясӧн кӧ вевттявны ӧшиньяссӧ, а пачсӧ лӧсьӧдны да. ломтыны.
Сэки тэныд лоӧ и пӧсь ва, и жаритӧм, и пражитӧм, и мыйта йӧз переменаӧн шонтысясны — а?
— Дӧнзьӧдін дзикӧдз, — броткыштіс Макеев.
— Местаыс сюри и сійӧ бур; чуньтӧ вӧрзьӧдыштны доймӧ, а сійӧ сюйсьӧ аслас выдумкаяснас.
Пачыд тані дум вылад оз нин усьлы.
Матросов нинӧм эз шу, пуджис сосъяссӧ да шутьлялігтырйи заводитіс лӧсьӧдны пачсӧ.
Сэсся Воронов, Костылев да Дарбадаев нинӧм шутӧг жӧ кутісны отсавны сылы.
Макеев яндысьӧмсорӧн синбӧжнас видзӧдлывліс на вылӧ да сёйис кын нянь.
— Минута миянлы тані овнысӧ, а ті весьшӧрӧ ноксянныд.
— Минутаясыс и долженӧсь тырмыны, — шпыньмуніс Матросов.
Регыд мысти пачын ыргис нин би, и быдладорсянь кутісны сюявны сэтчӧ лым тыра котёлокъяс, кружкаяс, кын нянь торъяс.
Керкаӧ дзик тырыс пырисны боецъяс.
Медся пемыд пельӧсас писькӧдчис и Макеев.
Шонтысьыштӧм да гажмыштӧм бӧрын йӧз кутісны сёйны жаритӧм консерв, юны чай.
— Салдатлӧн керкаыд — куст мында да мыльк мында жӧ, а любӧй керка дворецысь гажаджык, — пуан ва тыра котёлоксӧ пачсьыс босьтігмоз гажаа шуис Матросов да мигнитіс Макеевлы: — Кут кружкатӧ, вокӧ.
Макеев яндысьӧмсорӧн нурбыльтіс:
— Ми ӧд лодырьяс, ми эг стрӧитӧй дворецъяса!
— Но, эн дузъяв, тьӧзӧ, кисьт, шонтысь.
— Тӧдан, Сашка, — веськыда синмас Матросовлы видзӧдлӧм бӧрын шуис Макеев, — кӧть тэ частӧ скӧрмывлан ме вылӧ, а всё-таки тэ настоящӧй друг.
Воронов янӧдӧм могысь шуис:
— Сідзкӧ, Макеев, тэнсьыд дружбатӧ пуан ва кружка вылӧ либӧ табак чепӧль вылӧ позьӧ ньӧбны.
— А мый?
Дружбатӧ, кыдзи и кынӧмтӧ, вердны колӧ.
— Ерунда!
Настоящӧй друг весиг смерть вылӧ мунас аслас другыс вӧсна.
Кыдзи думайтан, тьӧзӧ?
— Вокъяс, да тайӧс сьӧкыд сразу висьтавны, — яндысьыштіс Матросов.
— Помнита, кодкӧ шуліс: тэ кӧ корсян сэтшӧм другӧс, кодлӧн абу некутшӧм тырмытӧмтор, верман кольны другтӧг.
Тайӧ вернӧ, ме ногӧн кӧ.
Но тайӧ оз на висьтав, мый дзик ставыс другъяс.
Менам друг — сійӧ сэтшӧм морт, кодлы ме век кӧсъя вӧчны мыйкӧ буртор.
И ме сылысь аддза бурторъяс.
— Зэв нин уна тэнад бур другъясыд!
— Уна и эм.
Да он век сэтшӧм регыдӧн мортлысь аддзы бурторсӧ.
Мукӧд дырйи пинясян мортыскӧд, скӧрман сы вылӧ, грубитан, а прамӧя кӧ видзӧдлан — сійӧ зэв бур морт.
И сэтшӧм яндзим лоӧ, кӧть му пырыс мунан!
А кымын унджык друг, сымын бурджык.
Гӧгӧрвоана?
Овнытӧ кокньыдджык, бойын пӧрука, и шогтӧ пальӧдны эм кодкӧд.
Керкаӧ пырисны взводнӧй Кораблев да старшина Кедров.
Йӧз зёльӧдчисны кружкаяснаныс, сартаса биӧн юисны чай да варовитісны:
— Э, да тіян тані настоящӧй ресторан!
— мигнитіс Кедров.
— Озыра оланныд, — ошкӧмпырысь шуис взводнӧй.
— А быдӧнлӧн-ӧ ставыс лючки-ладнӧ, энӧ-ӧ зыртӧй кокъяснытӧ?
Антощенко лэдзис синъяссӧ.
— Матросов, а ме туланӧс аддзылі, — уссьыс йи торъяссӧ нетшкигтыр гажаа паніс сёрни Кедров.
— Вӧтчӧ вӧлі ур бӧрся.
Гӧгӧрвоан, пу вывсянь пу вылӧ сӧмын лэбалӧ проклятӧйыд.
Муртса ачымӧс верми кутны.
Ок, кутшӧм окота вӧлі лыйны!
Ещӧ аддзылі, кыдзи шыннялӧны пелысь пуяс пӧвстын да кокалӧны кын гӧрд тусьяссӧ сорса свиристельяс.
Зэв тешкодь лэбачьяс.
Матросов вӧлі рад Кедров локтӧм вылӧ:
— Старшина ёрт, пуксьӧй, пӧжалуйста.
Миян шоныд.
Чай юыштӧй.
Табак сетам.
А ті висьтыштӧй миянлы, кыдзи вӧралінныд тайгаын.
— Некор, Матросов, бӧрын висьтала, бӧрын.
Кор взводнӧй да старшина мунісны, мудзӧм боецъяс ланьтісны.
Сартаса би кусі.
Мукӧдыс узисны нин, пуксӧн либӧ водсӧн.
Сӧмын пельӧсын ружтіс Антощенко.
— Антошка, мый нӧ тэкӧд лои? — юаліс Матросов.
— Нинӧм, сідз.
Но гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый лоӧма мыйкӧ лёктор.
Матросов писькӧдчис сы дінӧ да кутіс юасьны, — мый лои?
— Да мый висьтавнысӧ? — скӧраліс Антощенко.
— Но, сир гаг моз кӧ нин сибдін, то висьтав: тэ меным друг, Сашко?
— Вот чудак, ещӧ юасян!
— Сідзкӧ, некодлы эн висьтав, — вашкӧдіс сійӧ.
— Кокӧс пӧшти лыӧдзыс зыртіс, нямӧдас вирыс косьмӧма, а висьтавны — пола, менӧ ӧд медсанбатӧ мӧдӧдасны.
— Вот йӧй юрыд!
Но мый нӧ тэ чӧв олін?
— Да эн скӧрав, Сашко.
А ещӧ друг.
— Абу боец тэ, Антошка, а ичӧт кага.
— Видзӧдлам на, коді боец, — дӧзмис Антощенко.
— Лыйтӧм сьӧлатӧ эн на кушты.
Нойыс зыртӧ, гӧгӧрвоан?
Матросов лукйысьыштіс вещевӧй мешӧкас.
— Босьт со небыд нямӧд. Фланель.
— Гортын кодь кӧ эськӧ нямӧдыд, — коксӧ гартігмоз ружтіс Антощенко.
— Лесялӧн дӧраыс ватаысь на небыдджык.
Гӧгӧрвоан, Сашко?
Но Матросов пуксӧн чорыда нин узис.
Некымын минута мысти вештыштіс палаткасӧ да ӧшиньӧд юрсӧ мыччис Кедров и чирӧм гӧлӧсӧн, суровӧй командуйтіс:
— <rus>Встать</rus>!
— И надзӧник, бать моз меліа содтіс: — Чеччӧй, пиукъяс, кыпӧдчӧй.
Гортын узям пӧттӧдз.
Матросов очсыштіс, чеччис да стрӧга корис:
— Вай, Антошка, тэнсьыд «сидортӧ» ме нуышта.
— Но босьт.
Антощенко эз чуймы тайӧ отсалӧмыс вылӧ.
Матросов уна боецъяслы отсавліс: ӧтилы — вещевӧй мешӧксӧ нуны, мӧдлы — гранатаяссӧ либӧ автоматнӧй дискъяссӧ.
Но другыслӧн тайӧ отсӧгыс волнуйтіс Антощенкоӧс, и сійӧ думсьыс аттьӧаліс Матросовӧс да восьлаліс сы бӧрся кольччытӧг.
— Но, Сашко, и катайтчыштам жӧ ми пыжӧн Днепр кузя да сьылыштам жӧ, кор воюйтнысӧ помалам.
Войнас турӧбыс лӧнис.
Сэзьдіс.
Ыджыд лӧзов-виж кытш пиын мыччысис джынъя тӧлысь.
Пемыдас тыдалісны мойдын кодь мича паськӧма, лымйӧн вевттьысьӧм пуяс, и кодзувъяс быттьӧ ӧшйӧмаӧсь налӧн дзор туганъяс вылӧ.
Йӧз мунісны надзӧник.
Кыліс сӧмын лым дзуртӧм шы.
Привал сэсся вӧлі югдандорыс.
Йӧз пыр жӧ гылалісны лым вылӧ да унмовсялісны.
Матросов сетіс Антощенколы вещевӧй мешӧксӧ, автоматсӧ и, лым вылӧ нюжӧдчигмоз, юаліс сылысь, — висьӧны оз кокъясыс?
— Да нинӧм.
Дубалі дойыс, ог кыв.
Другъяс регыд унмовсисны.
Матросовлы кажитчис, мый сійӧ зэв дыр узис, кор туша кузяыс прӧйдитысь йирмӧгыс садьмӧдіс сійӧс.
Но узис сійӧ сӧмын некымын минута.
Кӧдзыдыс чепляліс ныртӧ.
Матросов кӧсйис бергӧдчыны бок вылас, медым читкыльтчыны, шонавны да бӧр унмовсьны, но мыйкӧ кутіс сійӧс: вӧлӧмкӧ, шинельыс кынмӧма вужля бердӧ.
Сійӧ видзчысьӧмӧн нетшыштіс сійӧс да чеччис.
«И бур, мый садьми, а то эськӧ дзикӧдз гегді».
Сійӧ тревогаӧн думайтіс лым вылын узьысь йӧз йылысь.
Узигад кӧдзыдсӧ кывтӧг найӧ вермисны прӧстудитчыны, висьмыны, а гашкӧ, и дзикӧдз кынмыны.
Сійӧ ветлӧдліс ӧти боец дорсянь мӧд дорӧ, чуксаліс найӧс да тшӧктіс бергӧдчыны мӧд бок вылас.
Боецъяс эз шензьыны: оз нин первойысь Матросов вӧч тайӧс.
Сӧмын кодсюрӧ унйывсьыс недовольнӧя броткисны.
— Вот сибдіс чушканзі моз! — ышловзис Воронов.
— Ни ӧти минута спокой абу тэсянь!
Матросов пестіс бипур, паськӧдӧм чуньяссӧ чургӧдіс би весьтӧ.
— А но, вокъяс, коді кынминныд, шонтысьӧй!
Рӧмыдыс гӧгӧр пыр ёнджыка и ёнджыка сукмис.
Пемыдінсьыс петалісны йӧз.
Бипурсӧ кытшалӧмӧн найӧ шонтісны кияссӧ, куритчисны.
— Молодчина, Сашка, мый садьмӧдін, — шуис Воронов.
— А то кынӧмӧй быттьӧ йизьӧма нин.
Макеев садьмис жӧ, но некыдз эз вермы чеччыны.
— Да коді менӧ кутӧ? — скӧра шуаліс сійӧ.
Воронов да Матросов босьтісны сійӧс киӧдыс да лэптісны.
Вӧлӧмкӧ, и сылӧн паськӧмыс кынмӧма.
Бипур дорын шонтысьӧм бӧрын Суслов заводитіс сёрнитны закалка йылысь:
— Войнаӧдзыс вӧлі гортад кӧмтӧг тӧвнас джодж кузяыд ветлӧдлыштан — и кутан несъявны: насморк.
А тані октябрь тӧлысьӧ ме ю вомӧн варччӧмӧн вуджи — йи нин вӧлі сувтӧ.
Но, думайта, прӧстудитча.
А котралышті, вина чипниті — и нинӧм эз ло!
Катласигтырйи пемыдінсьыс петіс великан кодь ыджыд тушаа Дарбадаев.
Прӧстудитчӧм кыз гӧлӧсӧн мӧдіс висьтавны:
— А но, кодлӧн табак эм, гӧститӧдӧй!
Ставныс чӧв олісны, табакыс вӧлі кольӧма этша, — видзтыштны колӧ.
— На, ад горш, — мыччис табак кӧшельсӧ Матросов.
— Да тэнад тані, Сашутка, сӧмын ӧти чигарка вылӧ.
— Босьт, босьт!
Ме аслым быдтор судзӧда.
Меным, пасибӧ, оз ӧтказывайтны.
Сылы воліс сьӧлӧм вылас гӧститӧдны мукӧдсӧ мыйӧнкӧ, и сійӧ юкліс медбӧръясӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сійӧс асьсӧ гӧститӧдлісны жӧ.
Бара сук вӧрӧд нюжӧдчӧмӧн колонна тэрыба писькӧдчис водзӧ.
Матросов бара нуис Антощенколысь вещевӧй мешӧксӧ.
Сійӧ ачыс нин мудзис да шатлаліс.
Дарбадаев чӧв олігтыр босьтіс сы ордысь Антощенколысь кӧлуйсӧ.
— И збыль, нуышт, Мишка, привалӧдз.
Тэ ӧд верблюдысь ёнджык.
— Эн сёрнит.
И ме шатлала, кокъясӧй быттьӧ абу аслам!
Вӧр весьтӧ кыпӧдчис да кутіс шонтыны февральскӧй шонді, и асъя привал вӧлі торъя нин колана.
Шонді водзын сэтшӧм лӧсьыд вугралыштны!
Узьӧм ӧні вӧлі свет вылас меддонаторйӧн.
Йӧз вунӧдісны весиг сёйӧм йылысь да шонді водзын веськӧдлісны чирей моз доймысь телӧсӧ.
Матросов куйліс мыш вылас да чуймис, кор бадь ньӧръяс вылысь аддзис эзысь-руд бербаяс.
Ещӧ ёнджыка чуймӧдіс сійӧс зэв чӧскыд цвет дук.
Кытысь нӧ тайӧ?
Али кажитчис?
Сійӧ кыскыштіс нырнас, тӧлыс вайис топольлысь дуксӧ, коді сулаліс кызь воськов сайын кымын.
Матросов эз вермы терпитнысӧ: чеччис, чегис ньӧр, лямӧдіс сир кодь сук вижов сокысла сибдалысь гарсӧ, дукыштіс да гажмис.
Со сійӧ, олӧмыс!
Гӧгӧр на еджыд лым и войнас кынмыліс, а гаръяс польдчӧны нин, тырӧны сокӧн.
Сідзкӧ, тулыс матысмӧ.
Сійӧ чегис ещӧ бадь пу ньӧр да дзебис кыкнан ньӧрсӧ ватник зептас, медым петкӧдлыны найӧс Кедровлы.
Нюмъялігтыр сійӧ заводитіс водны, медым ичӧтика вугралыштны, но аддзис Антощенкоӧс да мӧдіс видзӧдны.
Сійӧ торйӧдчӧма пожӧм сайӧ, пӧрччӧма гынсапӧгсӧ да, гусьӧник гӧгӧр видзӧдігтыр, мыйкӧ вӧчӧ вӧлі аслас кокъяснас.
Матросов ышловзис, матыстчис сы дінӧ.
Антощенко видзӧдліс да тупкис коксӧ.
— Петкӧдлы! — требуйтіс Матросов.
— Мый нӧ петкӧдлынысӧ? Абу театр.
— И зэв неокотапырысь петкӧдліс вирӧсь коксӧ.
Матросов скӧра зумыштчис:
— Но, Петро, веськыда тэ — йӧй юр!
Нӧйтны тэнӧ — этша.
Ог, ог сэсся кут дружитны тэкӧд.
Ёна нин нокси!
Но, мый нӧ тайӧ?
Клястикыд орӧма.
Калечитӧмыд асьтӧ, сідзкӧ, омӧль боец, он тӧд, кыдзи колӧ коктӧ нямӧдавны.
Но, кодлы тайӧ ставыс кивыв?
Враглы — вот кодлы.
А ещӧ комсомолец!
И собрание вылын кӧсйысин лоны примернӧйӧн.
Антощенколы лои яндзим.
Сійӧ тӧдіс: Матросов вывті ӧкуратнӧй.
Сы паськӧмысь нелючкитӧ некод на эз аддзыв.
— Да эн броткы, Сашко!
Меным и сідзи нин зэв сьӧкыд.
И кокӧй висьӧ, и клястиксӧ вурны ог вермы.
Чуньясӧй дубалӧмаӧсь.
Емсӧ оз кутны.
Кӧть джагӧдчы.
Матросов пыр жӧ небзис:
— Пыр и ныртӧ ӧшӧдін!
Мыйла джагӧдчынысӧ?
Со мый колӧ.
Сійӧ восьтіс индивидуальнӧй пакет, медым кӧртавны Петролысь коксӧ, но кокпӧксьыс аддзис джуджыд рана. Ранасьыс сӧдзтысис вир, а дор гӧгӧрас вирыс вӧлі косьмӧма. Матросов лэдзис кияссӧ.
— Пӧръясян, Антошка.
Тэ абу зыртӧмыд коктӧ: тані розь.
— Но, мед розь кӧ, — веськодьпырысь шпыньмуніс Антощенко.
— Тэныд любӧ, мый розь?
А всё-таки зыртіс, — петкӧдліс сійӧ зыртӧм кокшегсӧ.
— Эн дузъяв, Сашка.
Ме тэныд висьтавлі нин: тактическӧй занятиеяс дырйи проволокаӧн розьӧді.
Тайӧ и эм, сӧмын зыртчис.
И кокшегйыс зыртчис: зэв делӧ мунны висян кокнад.
Да некодлы эн висьтав.
А то ачыд тӧдан, кутшӧм вомаӧсь миян ёртъясыд — пыр жӧ висьталасны Валялы, а сійӧ менӧ санбатӧ кольӧдас.
— Ладнӧ, бӧрдысь син, — шуис Матросов.
Кор Матросов пуктіс рана вылас вата да зэлыда кӧрталіс бинтӧн, чувствуйтіс сэтшӧм нежность тайӧ ыджыд да раминик зон дінас, быттьӧ сійӧ вӧлі рӧднӧй вокӧн.
— Тэ, Антошка, эн лӧгась, мый ме видчышті.
Ачыд тӧдан, кутшӧм ме скӧрмысь да бурасьысь.
Вот Уфаын менам эм вок Тимоня.
Но дзик-дзик тэ кодь жӧ нинӧм кужтӧм.
Тэ сійӧс и мыськы, и вур ставсӧ сылы.
А век жӧ ме сійӧс медъёна радейта, Тимошкасӧ.
Антощенко чувствуйтіс другыслысь душевнӧй вынсӧ.
— Да ӧд и ме тэнӧ, чӧртӧс, медъёна...
Тэ кодьыс сэсся менам абу.
Мукӧдыд, видзӧдан да, дружитӧ, кытчӧдз сылы выгоднӧ, а другыс кӧ шогӧ-лёкӧ усяс — сылы и веськодь ставыс.
— И зумыш чужӧмыс сылӧн нюммуніс да лои долыдӧн.
— Дружбатӧг, Петро, оз позь.
Кодлӧн абуӧсь другъяс — сійӧ медся гӧль морт.
Но, пӧрччы шинельтӧ!
Матросов перйис вещевӧй мешӧксьыс ичӧтик тубрас, кӧні вӧліны емъяс, унасикас сунисъяс, да кутіс вурны клястиксӧ.
Валя Щепица аддзис пайӧс да мӧдӧдчис налань веськыда, сьӧкыдпырысь талявтӧм лымсьыс ыджыд гынсапӧгъяссӧ лэпталігтыр.
Сійӧ ӧвтчис кияснас да кыскис бокас гӧрд креста ыджыд парусиновӧй сумка, кӧні тырыс вӧліны медикаментъяс.
Тайӧ сумкасӧ сійӧ, кыдзи личнӧй оружие, некор некытчӧ эз кольлывлы.
Матыстчӧм бӧрын сійӧ стрӧга юаліс Антощенколысь.
— Тэ мый чотан?
Коктӧ зыртіс?
— Да, — неокотапырысь ӧтветитіс сійӧ.
— Инфекция лоӧмысь профилактика вӧчин?
Пӧрччы гынсапӧгтӧ!
Валялань бергӧдчӧмӧн Антощенко индіс кок вылас да шмонитӧмсорӧн шуис:
— Да нинӧм абу сэні.
Видзӧдтӧ, кутшӧм сюсь синма, казялӧма, мый ме чота.
abu
Нинӧм, Валюшечка, мун татысь, мун, бур нылӧй.
Валя скӧрмис, и кызіник чужӧмыс сылӧн щӧкасяньыс да кӧсичаясӧдзыс друг ыпнитіс-гӧрдӧдіс:
— Тэ менӧ эн бӧбйӧдлы!
Нажӧвитан гангрена — ноксьы сэсся тэкӧд!
Стройысь петан.
Армия воштас боецӧс миян любезностьяс вӧсна.
Ог вӧч татшӧмтор!
Вай кӧртала.
Аддзылі: шуйга кокнад чотін.
— И сӧгласитчӧм виччысьтӧг кыскис сылысь коксьыс гынсапӧгсӧ.
Чуймӧм Антощенко шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс то Валя вылӧ, то Матросов вылӧ.
— Ок, пройдоха! — ранасӧ видлалігмоз броткис Валя.
— Сідзи и эм.
Кокпӧкйыд ранитчӧма.
Да кутшӧм йӧй тэныд перевязкасӧ тадзсӧ вӧчис.
Ме тэнӧ пыр жӧ эвакуируйта медсанбатӧ.
— Тэ, Валя, эн горзы, а то кылас кодкӧ.
Эн мӧдӧд менӧ санбатӧ, эн торйӧд другъяскӧд.
— Весиг кывзыны ог кӧсйы.
А инструкция мый висьталӧ?
Мый? Тэ понда ме инструкция кута нарушайтны?
Комсомолец нога тайӧ?
— И ранасӧ мыськигас да кӧрталігас довкйӧдліс юрсӧ.
— Но и мудерӧсь жӧ!
Думайтӧмаӧсь асьныс перевязкаяс вӧчавны.
Аддзылінныд?
Пес кералысьяс медикъясӧн кӧсйӧны лоны.
Да мый нӧ ті — курсъяс, мединститутъяс помалінныд?
Да эм ӧмӧй тіян риваноль, скипидар да марганцовка?
Сійӧ ӧд и эм!
— Но гӧлӧсыс сылӧн вӧлі небыдджык нин.
Перевязкасӧ помалігӧн сійӧ ышловзис.
— Эк, ті, другъяс, бӧрд кӧть серав тіянкӧд!
Антощенколы сюрис стрӧка, и сійӧ кутіс кевмысьны:
— Но, Валечка, но, дона сестраӧй, эн янсӧд менӧ другъяскӧд, эн ысты санбатӧ.
— Ладнӧ, ещӧ лэдзла ӧти переход вылӧ, а сэні видзӧдлам.
— И статя, гордӧй, муніс водзӧ.
Любӧысла Антощенколӧн воймӧм чужӧм кузяыс котӧртіс нюм.
— Видзӧдлы жӧ!
Чайті, сійӧ — чувствотӧм формалистка, а сійӧ небыд сьӧлӧма вӧлӧма, донъялӧ салдатскӧй дружбатӧ.
— Но и кырссьыштіс жӧ миянӧс, чудеса кодь нылыс! — клястиксӧ водзӧ вуригмоз серӧктіс Матросов.
На дінӧ матыстчис старшина Кедров.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс Матросовлысь кокньыдик уджсӧ, лӧсьӧдыштіс уссӧ:
— Тайӧ ме ног.
Салдат быдтор должен кужны вӧчны.
Дӧмсьыны, вурсьыны, черысь рок пуны, муысь керка лэптыны.
А другыдлы отсыштны — сійӧ нин кыкпӧв бурджык.
— Да тайӧс вермасны быдӧн, старшина ёрт.
— Эн шу.
Кыдзи сэні?..
«Сю да шобді гожӧмнас быдмӧны, а бур йӧз век судитчӧны.
Бойын да шогын-лёкын другъястӧ тӧдмалан».
Вот видзӧда ме тэ вылӧ, Матросов: артельнӧй морт тэ.
— Ме мудер, старшина ёрт, — нюммунӧм бӧрын вочавидзис Матросов.
— Ме со мый вылӧ артала: кымын вынаджык быдӧн торйӧн, сымын ёнджыкӧсь ми ӧтлаын ставным.
Старшина друг кывзысьыштіс, видзӧдліс Матросов вылӧ, кыдзи видзӧдлӧны челядь вылӧ, кодъясӧс кӧсйӧны друг мыйӧнкӧ чуймӧдны, сэсся синъяснас индіс вывлань.
Сизь зіля писькӧдіс пӧрысь пипулысь чукля стволсӧ.
— Со сійӧ, сизьлӧн кузнечаыс.
Сюйӧма кольсӧ щельӧ да кокалӧ кӧйдыссӧ.
Быд ловъя ловлӧн эм приспособление да аслас коктуй.
Вӧлі пыран вӧрӧ да синмыд паськалӧ.
Татысь аддзан, кыдзи беляк-кӧч лым вывтіыс кытшлӧдлӧма, эстӧні вурд гӧра вывсянь исковтӧма; а то аддзан лым вывсьыс цепочка кодь коктуй — пыр кык лапаӧн, а шуйгаыс неуна водзынджык, сідзкӧ, сьӧдбӧж либӧ ласича гуляйтӧмаӧсь...
Но, шойччӧй, ребята.
Регыд подъём.
— И муніс.
Кор кыліс команда мунны водзӧ, мудзӧм да шонді водзас жуялӧм йӧз, кажитчӧ, оз вермыны чеччынысӧ.
Воронов унзільысла некыдз эз вермы нямӧдавны коксӧ.
Макеев некымынысь кыпӧдчыліс да бӧр шнёпкысьліс-водліс, унмовсьліс.
Кор колонналӧн воддза помыс вӧрзис, туй бокас пожӧм улын тыдовтчис Кедров.
Сійӧ аддзис боецъяслысь зумыш чужӧмъяссӧ да, ассьыс дзор уссӧ тшапа гартігтыр, вильыша горӧдіс:
— Эй, сьылысьяс, заводитлӧй гажаджык сьыланкыв!
— Эм гажаджык сьыланкыв! — шыасис Матросов да заводитіс сьывны:
<rus>Пролетают кони да шляхом каменистым</rus>
<rus>В стремена привстал передовой.</rus>
<rus>И поэскадронно бойцы-кавалеристы,</rus>
<rus>Подтянув поводья, вилетают в бой.</rus>
Другъясыс — Воронов, Дарбадаев да Костылев — кутісны отсавны:
<rus>В бой за Родину, в бой за Сталина!</rus>
<rus>Боевая честь нам дорога.</rus>
<rus>Кони сытые бьют копытами,</rus>
<rus>Разобьём по-сталински врага.</rus>
Боецъяслӧн чужӧмъясыс лоины долыдӧсь, унзільыс прӧйдитіс.
Ӧттшӧтш восьлавны зілигтыр став боецъясыс ӧта-мӧд бӧрся заводитісны сьывны.
XXV глава
ПИСЬМӦЯС
Михай сиктын, Ловать ю дорын, тайӧ сьӧкыд походсӧ вӧчигӧн вӧлі медбӧръя шойччан лун.
Фронтлӧн линияыс матын.
Большой Ломоватӧй яг сайсянь кыліс нин орудиеяслӧн грымгӧм.
Сьӧкыд марш коли бӧрӧ.
Квайт лун да вой мунісны йӧз, сӧмын регыдик кежлӧ сувтлывлісны шойччыны.
Частӧ вежласис поводдяыс.
Кӧдзыдысла мукӧд дырйи сьӧкыд вӧлі лолавнытӧ.
Сэсся заводитліс шонтыны шонді, пуяс вылын дзирдалісны ва войтъяс, и лэбачьяс гажаа дзользьылісны вӧр пасьтала.
И бара бушуйтіс турӧб, туйяс вылӧ пуктавліс лым толаяс, эз лэдзлы мортлы восьтыны синсӧ да пӧрӧдліс сійӧс кок йывсьыс.
Но и тайӧ февральса поводдяыслӧн частӧ вежласьӧмас тӧдчис нин тулыслӧн матысмӧмыс.
Ӧні кыксё километр кузьта поход кутіс помасьны.
Сиктӧ ещӧ пырӧ на вӧлі колонналӧн бӧжыс, а бригадаса штабъясын муніс нин напряжённӧй удж.
Мӧд батальонлӧн штабыс сувтіс дзоньӧн кольӧм ӧти керкаӧ сикт помас.
Автоматчикъяс овмӧдчисны орччӧн, сарайясас.
Бӧръя квайт луннас боецъяс дӧнзисны туплясьны лым вылын.
Найӧ радӧсь, мый кӧть некымын час коллясны вевт улын, и пыр жӧ водалісны сарай пасьта вольсалӧм виж турун вылӧ.
— Абу сарай, а пухӧвӧй вольпасьяса спальня, — мигнитіс Матросов другъясыслы да долыдпырысь нюжӧдчис турун вылӧ.
Но кымӧръяс сайысь мыччысис шонді да сэтшӧм ёна кутіс шонтыны, мый вевтъяс вывсянь кутіс виявны войтва.
«Спальняысь», кӧні вӧсньыдика вольсалӧм турун улын вӧлі кын му, боецъясӧс кутіс кыскыны шонтысьыштны шонді водзӧ.
Лымйыс лои вата кодь небыд.
Петіс и Матросов.
Воссис штабнӧй керкаысь ӧдзӧсыс да кыліс комбат Афанасьевлӧн скӧр гӧлӧсыс:
— Мый нӧ — гӧрб вылын ме найӧс нуа?
И замполит Климскихлӧн ичӧтик, но стрӧг гӧлӧсыс:
— Ачыд тӧдан, Алексеич, ковмас кӧ, и гӧрб вылад.
Ӧдзӧссӧ швач-пӧдлалісны.
Сэні муніс совещание.
Батальон получитіс боевӧй задача: ӧдйӧ вуджны Большой Ломоватӧй яг вомӧн, югдігӧн босьтны Чернушки сикт да наступлениелӧн асланыс полосаӧд писькӧдчыны водзӧ.
Тайӧ вӧлі корпусса общӧй задачалӧн юкӧн.
Но выяснитчис, мый батальон водзӧ сувтӧдӧм задачасӧ выполнитӧмыс сьӧктаммӧ виччысьтӧм обстоятельствоясӧн.
Сиктыс вӧлі противниклӧн мощнӧй укреплениеӧн, опорнӧй пунктӧн; сэні вӧліны дзотъяслӧн сложнӧй система да мукӧд огневӧй точкаяс, а вӧрӧд да нюръясӧд туйыс эз вӧв и сэтчӧ эз позь нуны миянлысь тяжёлӧй техника.
Решайтчис вопрос, кыдзи вайны кӧть кык полкӧвӧй пушка.
Боецъяс ещӧ эз на тӧдны боевӧй задача йылысь, лоан сьӧкыдлунъяс йылысь.
Пу кодьӧдз чорзьӧм ёнтысь тушанысӧ мелі жар шонді водзӧ нюжӧдӧмӧн жуялӧм боецъяс зілисны бурджыка используйтны шойччигӧн быд минута.
Кодсюрӧ чорыда нин узисны.
Но вот ставсӧ ӧттшӧтш сувтӧдіс кок йылас улич вывсянь нимкодя горӧдӧм:
— Почта! Письмӧяс!
Виччысьтӧм да чуймӧдана вӧлі, мый весиг татшӧм дыр нюжалысь да сьӧкыд маршын полевӧй почта уджаліс чёткӧя да дугдывлытӧг.
Но сомнение эз вӧв: нинӧмӧн синмӧ шыбитчытӧм да тэрыб батальоннӧй почтарь — «окопнӧй радость» — Ефим Гусев, сералысь кӧсӧй синъяснас гӧгӧр видзӧдігтыр, сеталіс письмӧяс, а сы гӧгӧр, мудзӧмсӧ вунӧдӧмӧн, жуисны йӧз.
Матросов эз виччысь письмӧяссӧ: этша вӧлі кадыс, медым найӧ удитісны воны выль адрес кузя, да ещӧ маршын.
И зэв нимкодь лои сылы, кор ӧттшӧтш получитіс куим письмӧ — Линасянь, Тимошкасянь да Ереминсянь.
Матросов кежис бокӧ да первой кутіс лыддьыны Липалысь письмӧсӧ.
Сійӧ гижис детскӧй колонияын напряжённӧй трудӧвӧй олӧм йылысь.
Уна воспитанникъяс фабрикаын тыртӧны кык-куим нормаӧн.
И некымынысь лыддис сійӧ местасӧ, кӧні висьтавсис, мый сӧмын ӧні сійӧ прамӧй ногӧн гӧгӧрвоис, кутшӧм шуд вӧлі, кор найӧ вӧліны ӧтлаынӧсь: «Сёрнитны путешественникъяс йылысь, наукалӧн открытиеяс йылысь, ӧтлаын кывзыны музыка, мечтайтны — менам юрӧй бергӧдчӧ, кор та йылысь думайта.
Эг кужӧй ми донъявны тайӧс.
Воюйт кыдз колӧ, Сашенька, и лок бӧр победаӧн.
Виччыся, виччыся, виччыся».
Тимошка Щукин гижис, мый сылысь, Щукинлысь, овсӧ гижисны дӧска почёта вылӧ.
Отечественнӧй войнавывса геройяслысь альбомсӧ сійӧ тӧдчымӧн содтіс, а тайӧ лунъясӧ вундіс газетаысь да пуктіс альбомӧ портретсӧ накӧд ӧтлаын быдмысь Брызгинлысь. Ӧні Брызгин — лётчик, Сталинград вӧсна бойясын сійӧ уськӧдӧма куим вражескӧй самолёт.
Тимошка ещӧ казьтыштӧма, мый велӧдӧ английскӧй кыв да мӧд письмӧсӧ, гашкӧ, гижас английскӧй кывйӧн.
И Матросов думыштіс, кыдзи Тимошка кутас сёрнитны английскӧй ногӧн, да долыдпырысь серӧктіс.
Еремин гижис дженьыда: уджалӧ столярнӧй цехын мастерӧн, и уджыс сэтшӧм уна, мый узьлӧ и олӧ сійӧ цехын.
Но и ставныс ёна уджалӧны.
Силач Клыков, например, медым мукӧдыслы не мешайтны уджавнысӧ, ӧтнас петкӧдлӧ мастерскӧйысь снаряд улӧ вӧчӧм ящикъяс да уджалӧ вит пыдди.
И тешкодь ӧні вӧлі Матросовлы казьтывны, кутшӧм вӧлі поведениеыс тайӧ мортыслӧн войдӧр.
И ещӧ Еремин гижис, мый получитіс письмӧ налӧн общӧй друг Виктор Чайкасянь, коді велӧдчӧ военнӧй училищеын.
Помасис письмӧыс тадзи: «Вот аддзан, ставным ас кыв вылын сулалам и дружбанымӧс ог янӧдӧй».
Сьӧлӧм вылас кокни, бурӧсь письмӧясыс.
Саша тэрмасис висьтавны ассьыс радлунсӧ фронтӧвӧй другъясыслы.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь нин вӧлі кытшӧ потшӧс дорӧ да гажаа сёрнитісны выльторъяс йылысь, кодъясӧс вайисны страналӧн разнӧй пельӧсъяссянь воӧм письмӧяс.
Саша муніс лабутнӧя, гырысь воськовъясӧн, а аслыс окота вӧлі котӧртны чеччалігтыр, кыдзи котравліс ичӧт дырйиыс.
Автоматчикъяс дінӧ матыстчис Буграчев.
— Но, ыджыд происшествиеяс эмӧсь, другъяс?
— Дзик мӧдарӧ, капитан ёрт, — ӧтветитіс Дарбадаев да медводз заводитіс висьтавны получитӧм письмӧ йывсьыс.
Сылӧн Магрифаыс лоӧма колхозын бригадирӧн.
Кӧть налӧн колхозас кольӧмаӧсь сӧмын старикъяс, нывбабаяс да челядь, но делӧясыс абу зэв лёкӧсь: урожайсӧ чукӧртӧмаӧсь войнаӧдз дорысь унджык.
Костылев получитіс письмӧ чойсяньыс, коді уджаліс геологӧн Полярнӧй круг сайын.
Нэмӧвӧйя тундраысь аддзӧмаӧсь изшомлысь ыджыд запасъяс, и сэні стрӧитсьӧ выль кар — Воркута.
И кӧть сэні сулалӧ квайтымын градус кӧдзыд, йӧзсӧ шонтӧ смелӧй, отважнӧй мечта, йӧзыслы жар тэрмасьӧмӧн уджалӧмсьыс: Донбасс временнӧ захватитісны врагъяс, а страналы колӧ изшом.
Вороновлы ыстӧма письмӧ Сухумисянь ӧти ныв.
Сэні пӧ цветитӧны нин мушмула да миндаль.
Ныв гижис, кыдзи уджалӧны йӧзыс сылӧн фабрикаас да перевыполняйтӧны производственнӧй нормаяс.
Магнитогорсксянь Макеевлы гижис вокыс, Герасим.
Сылӧн, сталеварлӧн, сьӧдӧдӧма чужӧмсьыс кучикыс, сы вӧсна мый сійӧ оз и вешйыв мартеновскӧй пач дінысь, но сійӧ дась ещӧ ёнджыка уджавны фронтлы, сӧмын мед регыдджык вӧтлісны врагӧс.
Тадзи уджалӧны да думайтӧны заводса став рабочӧйяс.
Буграчев сюся кывзіс да мудера синбӧжнас видзӧдлывліс боецъяс вылӧ.
Сійӧ бура тӧдіс, кыдзи вежсьывліс налӧн настроениеыс письмӧяс получитӧм бӧрын.
— И ме, ёртъяс, получиті письмӧтор, — шуис сійӧ.
— Эм менам сэтшӧм друг — Володя Яковенко.
Чайта, татшӧм другнад и гордитчыны позьӧ.
Гижӧ меным госпитальсянь.
Тӧданныд, сылысь коксӧ дзик лядьвейӧдзыс вундӧмаӧсь, а сійӧ оз няргы, а гӧтӧвитчӧ сдайтны экзамен институтса коймӧд курсысь дзоньнас.
Сідзи и гижӧ: ог кӧсйы госпитальын весьшӧрӧ рок сёйны да кадсӧ воштыны.
Со сійӧ кутшӧм!
Татшӧм сёрниыс, коді заводитчыліс дзик виччысьтӧг, вермис кыссьыны быдса часъяс, и пыр вӧлі эськӧ мый йылысь сёрнитны.
Комсорг Брагин век кӧсйис тӧдны комсомолецъяслӧн шогъяс да радлунъяс йылысь.
— А Антощенко ӧд тожӧ, буракӧ, получитіс письмӧ? — шуис сійӧ.
Матросов уськӧдчис корсьны другсӧ.
Сарай дорын бокын, шапкасӧ син вылас лэдзӧмӧн, пукаліс Михась Белевич да сьыліс нор сьыланкыв «перепелочка» йылысь, кодлӧн «морӧсыс висьӧ, няньыс сёйнысӧ абу».
— Михась, письмӧтӧ эн получит? — юаліс Матросов.
— Пыр на виччыся.
Коркӧ ӧд воас жӧ! — ӧвтыштіс сійӧ кинас.
— Виччысь, Михасько, эн шогсьы, — меліа шуис Матросов.
— Антощенкоӧс эн аддзыв?
Антощенко ӧтнас пукаліс сарай сайын, гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, мыйкӧ думайтіс да видзӧдіс вӧрлань.
Нинӧм шутӧг сійӧ чургӧдіс Матросовлы письмӧ.
— Лесясянь, — сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын дрӧжжитан гӧлӧсӧн дӧверительнӧя шуис сійӧ:
— Тэ, Сашко, сӧмын кывзы, мый сійӧ гижӧ.
— И кутіс лыддьыны:
«Ещӧ гижа тэныд, дона Петрикӧй, миян дед Макар йылысь.
Кор эсэсовецъяс кутісны ӧшӧдны сійӧс садйӧ груша вылӧ, дедушка сідзи горӧдіс, мый йӧлаыс Днепр весьтті юрӧбтіс: «Сӧранныд, врагъяс!
abu
Всё равно он вермӧй босьтны миянлысь мунымӧс, коді киськассьӧма народнӧй вирӧн, а джагаланныд, кыдзи шонді водзын сьӧд чума!»
А ӧшӧдісны дедушкаӧс сы вӧсна, мый ветлӧдліс сиктъясӧд кобзаӧн* да висьтавліс мойд сы йылысь, мыйла цветитӧ му вылын мак, да партизанӧ мунны сиктса йӧзӧс чуксаліс».
* Кобза — украинскӧй народнӧй струннӧй инструмент.
Матросов кывзіс да скӧрысь видзӧдіс муӧ.
Дзикӧдз быри сылӧн радлуныс, коді ещӧ минута сайын на тыртліс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Оз вермы сійӧ радуйтчыны, кор гӧгӧр шог, а дедлӧн пӧгибнитӧмыс — тшӧтш и сылӧн шог.
Дедушка, дедушка, сэні, садйын; коркӧ важӧн нин паныдасьлігӧн тэ сэтшӧма вӧрзьӧдін сьӧлӧмсӧ тайӧ батьмамтӧм детинкаыслысь йӧзсӧ ёна радейтӧмнад, мый сійӧ паныдасьлӧмыс некор оз вун.
Матросовлы лои сэтшӧм шог, быттьӧ сійӧ воштіс меддона мортсӧ.
«А ещӧ гижа тэныд, дона Петрикӧй, мый ме ӧні калека, — лӧдігтыр лыддис Антощенко, быттьӧ кывъясыс сибдалісны горшас.
— Вӧтлісны миянӧс, нывъясӧс да том ичмоньясӧс, неметчинаӧ.
Ми уськӧдчылам муӧ, окалім сійӧс, бӧрдім, прӧщайтчим.
А комендант Друцкер горзӧ: «Шнель!* Водзӧ, марш!»
* <deu>Шнель</deu>! (нем.) — ӧдйӧджык!
А кор сійӧ инмӧдчис ме дінӧ, ме эг вермы терпитны да сьӧлышті сылы рожаас.
Сэсся кватиті из да кучки сылы юрас...
Заводитім косясьны.
И ме став степь пасьтала горӧді:
«Пышйӧй ставныд вӧрӧ, партизанъяс дінӧ!»
И ставныс пышйисны.
А меным фашистъяс лыйисны.
Нывъяс Крутӧй Балкаӧд нуисны менӧ дзик вӧрӧдзыс.
Ӧні партизанскӧй врач лечитӧ менӧ.
Кокӧс ранитісны да, гашкӧ, тадзи калекаӧн и коля.
А сиктнымӧс миянлысь врагъяс ставнас сотісны, а колхозлысь садсӧ кералісны...»
Кузь туй ковмис мунны тайӧ куим пельӧсӧн кусыньтӧм письмӧыслы, медым воны татчӧдз.
Сӧветскӧй лётчик вайис сійӧс партизанскӧй крайсянь Москваӧ; сэсянь сійӧ муніс военно-пехотнӧй училищеӧ.
Сэні, тыдалӧ, училищеса начальник — полковник Рябченко —индіс сылы водзӧ мунан туйсӧ.
И вот ӧні тайӧ бумага листыс, коді, кажитчӧ, видзис на уна дас чуткӧй морт килысь шоныдсӧ, висьталіс ыджыд шогсӧ именнӧ сылы, кодлысь сійӧ медъёна дойдіс сьӧлӧмсӧ.
Антощенко некымынысь лыддис письмӧсӧ и век на эз вермы вештыны сы вылысь синсӧ.
Матросов кутіс сылысь дрӧжжитан кисӧ да пинь пырыс надзӧник шуис:
— Ми налысь ставсьыс водзӧс босьтам!
А тэ эн шогсьы; шогсьӧмыд оз отсав.
Мыйла тэ дзебласян?
— Ог кӧсйы торкны боецъяслысь настроениесӧ.
— Чудак!
Мӧдарӧ, ставныслы колӧ лыддьыны тайӧ письмӧсӧ.
Мед тӧдӧны, мый терпитӧны йӧзыс.
Мунам на дінӧ, Петруся, мунам, другӧ.
— Да мый нӧ ме, артист али мый?
Ог мун, — аснырӧн шуис Антощенко.
Матросов гӧгӧрвоис сійӧс, видзӧдліс сылы синмас да эз кут мырдӧн нуӧдны.
★
Разведкаын участвуйтӧм вылӧ командование бӧрйис медся тэрыб, сюсь боецъяссӧ.
Матросовлы зэв окота вӧлі ӧдйӧджык прӧверитны асьсӧ опаснӧй делӧын.
Сылӧн лолыс мытшсявліс, — сэтшӧм окота вӧлі ветлыны разведкаӧ.
Ещӧ ичӧт дырйиыс на, а сэсся школьнӧй парта сайын Уфимскӧй трудӧвӧй колонияын сійӧ мечтайтіс вӧчны сэтшӧм жӧ ыджыд делӧяс, кутшӧмӧс вӧчисны Чапаевлӧн, Щорслӧн легендарнӧй дивизияясса да Будённыйлӧн коннӧй армияса разведчикъяс.
Сійӧ котӧртіс автоматчикъяс ротаса командир Артюхов дінӧ.
— Разрешитӧй меным мунны разведкаӧ, старшӧй лейтенант ёрт.
Кора тіянлысь, разрешитӧй!
Веритӧй сӧвестьлы, ог подведит.
Артюхов первойсӧ ӧткажитіс сылы: разведка — сійӧ абу гажа приключениеяса прогулка, а сьӧкыд да опаснӧй делӧ.
Разведгруппа водзӧ сувтӧдӧма зэв ответственнӧй мог, и разведкаӧ мӧдӧдӧны медся опытнӧй йӧзсӧ.
Матросов чужӧм серти тӧдчис, кутшӧм ёна сійӧ обидитчис, и ротаса командир весиг бергӧдчис мӧдарӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый тайӧ инас ӧшйывтӧм да гордӧй зонмыс ӧні оз успокоитчы.
Артюхов думыштіс да гӧгӧрвоис, мый сылӧн доводъясыс абу справедливӧйӧсь.
Матросов тырмымӧн серьёзнӧй да гӧгӧрвоӧ предполагайтана разведкалысь важностьсӧ да и сюсьлун сертиыс абу омӧльджык мукӧдъяссьыс.
— Ладнӧ, разрешайта тэныд мунны разведкаӧ, — шуис ротаса командир.
— Да смотри, эн подкачайт!
XXVI глава
РАЗВЕДКАЫН
Колана дасьтысьӧмъяс бӧрын разведгруппа некодӧн казявтӧг саймовтчис вӧрӧ.
Матросов волнуйтчис да сюся видзӧдіс гӧгӧр, следитіс опытнӧй разведчикъяслысь быд воськов.
Вӧрын пемдіс водзджык.
Сьӧкыд руд кымӧръяс быттьӧ кыз шебрасӧн вевттисны вӧрсӧ.
Кутісны шувгыны катласигмозыс джуджыд пожӧм йывъяс, кутіс сапкыны-усьны лым, и регыд мысти кыптіс сэтшӧм турӧб, мый ставыс воши тайӧ гартчан лым пиас, пемыдас, и некымын воськов сайысь нинӧм нин эз тыдав.
Разведгруппаса командир лейтенант Вагин пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывліс югъялысь циферблата компас вылӧ да тэрмӧдліс йӧзсӧ.
Сійӧ волнуйтчис, кӧть и эз петкӧдлы тайӧс, да зілис лоны самоувереннӧйӧн.
Турӧб дырйи кокньыдджык вӧлі писькӧдчыны противниклӧн передньӧй крайӧ, но турӧб жӧ вермис и пӧгубитны разведчикъясӧс, — дзебны наысь кутшӧмкӧ мудера вӧчӧм нальк, миннӧй поле либӧ условнӧй сигнализацияа проволочнӧй заграждение.
Эз ӧтчыд нин Вагин удачнӧя ветлывлы войся разведкаӧ да лыддьысис опытнӧй разведчикӧн, но ӧні противник бӧрся тайӧ наблюдениеяссӧ да и вообще разведка гӧтӧвитӧмсӧ ставнас сійӧ лыддис тырмытӧмӧн, а бурджыкасӧ лӧсьӧдчыны вӧлі некор.
Матросов, кыдзи и мукӧд разведчикъяс, веритіс лейтенант Вагин способностьяслы да делӧсӧ удачнӧя помалӧмлы.
Сійӧ шогсис сӧмын сы понда, кыдзи эськӧ сылы аслыс бурджыка выполнитны ассьыс обязанностьяссӧ.
Сійӧ тӧдіс ассьыс ичӧтик рольсӧ тайӧ разведкаас: ковмас кӧ, сійӧ да боецъяс Сизов да Лыков кутасны биӧн призывайтны захват группалысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Сійӧ думайтіс, кыдзи пӧрас действиеӧ бумага лист вылӧ зэв ёна старайтчӧмӧн чертитӧм схема, кодӧс объяснитіс Вагин.
Ӧні кежлӧ ставыс муніс эз сідз, кыдзи сійӧ думайтліс войдӧр асьсӧ разведчикӧн чайтігӧн.
Эз вӧв приподнятӧй романтическӧй взволнованностьыс, и сійӧ ньӧти эз чувствуйт асьсӧ отчаяннӧй да повтӧм геройӧн.
Мӧдарӧ, сійӧ кыйліс асьсӧ сы вылын, мый дрӧгнитліс, кор сійӧс кытшалысь сап пемыдас друг кывліс ыджыд тӧлӧн пӧрӧдӧм пулӧн ратшмунӧмыс да гыпмунӧмыс либӧ кок увсьыс друг шутёвтӧмӧн да аслысногӧн киргигтырйи кыпӧдчыліс кутшӧмкӧ ыджыд лэбач, либӧ юр вылас пу вылысь усьліс лым ёкмыль.
Автоматнӧй ременьыс дойдіс пельпомсӧ, шуйга кокас нямӧдыс вӧлі вешйӧма да зыртіс, и туша пасьталаыс, быттьӧ свинеч, паськаліс мудз.
Мунны вӧлі сьӧкыд, кокъясыс частӧ пыдӧ вӧйласисны лымъяс, крукасьлісны мыръясӧ да вужляясӧ.
Нервнӧй напряжение вӧснаыс жувгис пельясас.
Туйыс кажитчис вывті кузьӧн.
Медбӧрын найӧ петісны передньӧй крайӧ, дыр мунісны траншеяясӧд, сап пемыдас зурасьлісны сэні пукалысь йӧз вылӧ.
Сэсся разведчикъяс сувтісны, и Матросовӧс шинель пӧлаӧдыс кыскыштісны увлань.
— Пуксьы — привал, — вашнитіс Сизов.
Тайӧ вӧлі боевӧй охранениелӧн расположение, разведгруппалӧн исходнӧй позиция.
Передньӧй крайын чӧв-лӧнь.
Сӧмын шочиника кӧнкӧ кывлісны дженьыдик пулемётнӧй очередьяс, быттьӧ котсис кутшӧмкӧ аслыссяма унзіль лэбач, да ыпнитлісны ракетаяс.
А сійӧ участокас, кӧні вӧліны разведчикъяс, пукаліс кутшӧмкӧ лёк туналысь чӧв-лӧнь.
Сӧмын кыліс турӧблӧн омлялӧмыс да пуяслӧн шувгӧмыс.
Лейтенант Вагин вашкӧдӧмӧн висьталіс медбӧръя распоряжениеяссӧ да ещӧ ӧтчыд предупредитіс:
— Кыссьыны шумтӧг, действуйтны решительнӧя, ӧдйӧ да повтӧг.
Найӧ ещӧ мунісны ветымын кымын метр чукля траншеяӧд, кодӧс кодйӧма пыдӧ нейтральнӧй зона пытшкӧ.
Вагин мый йылысь кӧ вашкӧдчыштіс дозорнӧйкӧд, и разведчикъяс петісны траншеяысь вутшкӧсь куш эрд вылӧ, код сайын заводитчыліс враглӧн передньӧй крайыс.
Эрд вылын эз вӧв ёна пемыд, а рӧмыдкодь, но турӧб вӧснаыс муртса позьӧ вӧлі аддзыны вӧрсӧ.
Тӧлыс тані вувзьысьліс коръясӧкӧ да синтӧ дзикӧдз тыртліс лымйӧн.
Кор прикрытие группаын Матросов кыссис лым вывті, то сылӧн думайтсис разнӧйсикас минаяс йылысь — натяжнӧй да нажимнӧй действиеа минаяс йылысь, — и кӧдзыдыс вӧсна, коді быттьӧ йиджліс частӧ тіпкысь сьӧлӧмӧдзыс, сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ.
Но сійӧ зілис вӧтлыны минаяс йылысь мӧвпсӧ, ёнджыка топӧдчис му бердӧ да пыр кыссис и кыссис водзӧ.
Друг сійӧ кыліс: веськыдвылын кодкӧ ымӧстіс да пыр жӧ ланьтіс.
Бара пельын тиньгысь чӧв-лӧнь да тӧвлӧн шувгӧм.
Матросов бурджыка видзӧдліс пемыдас да аддзис, кыдзи захватгруппа кыскис «языкӧс», и тӧкӧтьӧ эз горӧд радысла.
Но друг сійӧс синтӧммӧдіс эрд весьтын ыпнитысь ракеталӧн яръюгыд биыс.
Тэрыба кутіс таргыны вражескӧй пулемёт.
Чужӧмсӧ лым бердӧ топӧдӧмӧн Матросов решитіс: «Колӧ действуйтны!»
Синъяссӧ восьтӧм бӧрын сійӧ аддзис: Сизов да Лыков бӧрыньтчисны да дженьыдик автоматнӧй очередьясӧн лыйлісны враглысь пулемётсӧ.
Александр тожӧ сетіс некымын очередь аслас автоматысь.
Пулемётлысь бисӧ вӧлі вуджӧдӧма прикрытие группа вылӧ.
Сизов ранитчис, уси да эз вермы кыссьынысӧ.
Матросов помнитіс сӧветскӧй воинлысь заповедьсӧ: «Ачыд пӧгибнит, а ёрттӧ выручит» да уськӧдчис Сизов дінӧ, заводитліс кыскыны сійӧс.
Но пыр жӧ дзик матысь аддзис пулемётысь частӧ ыпнитысь бияс.
Пулемёт веськыда лыйліс налы.
Сійӧ вермис вины куимнаннысӧ.
— Ме заставита ланьтны пулемётсӧ, — шуис Матросов Лыковлы.
— Ме пӧръяла фашистъясӧс, медым ме вылӧ бисӧ веськӧдісны, а тэ ӧдйӧджык кыскы Сизовӧс.
Сідзи и лои: сійӧ кыссис бокӧ, водіс вутш сайӧ, — и сылӧн коймӧд дженьыдик автоматнӧй очередь бӧрын вражескӧй пулемёт ланьтіс.
Сэсся бара кутіс таргыны, — и пуляяс кутісны лэбны сылань.
Тайӧ и колӧ вӧлі Матросовлы.
Лыков кыскис Сизовӧс.
Дзебсисны миян траншеяӧ и разведчикъяс.
Кор Матросов аддзис, мый ас йӧз ставныс мунісны, сійӧ тожӧ заводитіс котӧртны.
Но дзик юр весьтас бара яръюгыда ыпнитіс ракета.
Тратшкӧдчигтыр да грымакылігтыр разрывайтчисны снарядъяс да минаяс.
Кажитчис, быттьӧ быд снаряд, быд мина и пуля лэбӧны сылань, быд куст и пу сайын каститчис враг.
Матросовлӧн пельыс чуналіс взрывъяссьыс, сійӧ чеччыштіс восьса рана моз жервидзысь воронкаӧ, топӧдіс чужӧмсӧ дрӧжжитысь, ещӧ шоныд на, тшыналысь му бердӧ, кытысь кыліс котшӧс дук.
Би и турӧб бушуйтісны нейтральнӧй зона пасьтала.
Пемыдсӧ поткӧдлісны взрывъяс дырйи ыпнитлысь бияс.
Дугдывтӧг грымгисны орудиеяс да миномётъяс, таргисны пулемётъяс, лёкӧс туналігтыр шутьлялісны осколокъяс.
Гитлеровецъяс скӧрмӧмысла ярмисны: миян разведчикъяс налысь дзик ныр увсьыныс гусялісны «языкӧс» — СС 285-ӧд пехотнӧй дивизияса часӧвӧйӧс.
Ӧні найӧ частӧ лыйлӧмӧн зілисны падмӧдны да бырӧдны разведгруппаӧс да ассьыныс бӧбоват эсэсовецсӧ.
Но лыйлісны найӧ кытчӧ веськалӧ: турӧб вӧснаыс ракетаяслӧн турунвиж кельыд биясыс да трассируйтысь пуляяслӧн ыпнитлӧмыс омӧля тӧдчисны.
Матросовлы сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: бунтуйтысь турӧбыс али взрывнӧй волнаясыс коялісны чужӧмас сутшкасьысь лымсӧ, тыртлісны синсӧ.
Сьӧкыда гылалісны каска вылас кын му ёкмыльяс.
Матросов кынмис места вылас да мыйкӧ дыра куйліс нинӧм думайттӧг, инстинктивнӧй кӧсйис сӧмын ӧтитор — ёнджыка топӧдчыны му бердас, сайӧдчыны би бушковсьыс.
Кватитчис Матросов, кор югдіс нин и фашистъяс кутісны лыйлыны ылӧджык нин.
Сылы дум вылас уси: разведгруппалысь бӧрыньтчӧмсӧ прикрывайтысь боецъяс копыртчӧмӧн котӧртісны вӧрдорса траншеяӧ, кор сійӧ чеччыштіс воронкаӧ.
Став разведчикъясыс, тыдалӧ, лючки-ладнӧ бӧр воисны ас йӧз дінӧ.
Сылы тожӧ колӧ вӧлі ӧдйӧджык пышйыны эрд вывсьыс да дзебсьыны вӧрӧ.
«Повзи!»
— сылы свойственнӧй веськыдлунӧн сознайтчис Матросов, и ыджыд шог топӧдіс сьӧлӧмсӧ.
Кыдзи нӧ ӧні воны ас йӧз дінӧ?
Воронка пыдӧсын пукалігӧн югдӧм асъя розӧвӧйкодь небеса фон вылысь сійӧ аддзис йывъяссӧ пожӧмъяслысь да козъяслысь, кодъяс быдмисны Большой Ломоватӧй ягын, кӧні вӧліны ас йӧз.
Окота вӧлі дзик пыр да ӧдйӧ котӧртны сэтчӧ, и эз лысьт: врагъяс сэтшӧм матынӧсь, мый кылӧны налӧн гӧлӧсъясыс.
Тайӧ куш эрд вывтіыс мунігӧн найӧ кокниа вермисны лыйны сійӧс да босьтны пленӧ.
Но воронкаӧ кольччыны тожӧ опаснӧ: и татысь найӧ вермасны босьтны сійӧс.
Сійӧ решитіс не петкӧдчыны, кытчӧдз оз думышт тайӧ сьӧкыд положениесьыс петан туй.
Ловшысӧ пыкӧмӧн да пельяссӧ чошкӧдӧмӧн Матросов топӧдіс автоматсӧ морӧс бердас да киас дасьӧн кутіс граната.
Фашистъяс кӧ уськӧдчасны, сійӧ кутас косясьны кувтӧдзыс, а кутасны кӧ босьтны ловйӧн, — гранатаӧн виас асьсӧ и найӧс.
Решение примитӧма.
Йирмӧгысла да нервнӧй напряжениеысла тушаыс ставнас сырмис.
Но лыйсьӧмъясысь страшнӧджык вӧлі вӧчӧм ӧшибкасӧ гӧгӧрвоӧм, кодӧс эз позь прӧститны.
Сэтшӧм дыр да упорнӧя сійӧ гӧтӧвитіс асьсӧ боевӧй делӧяс кежлӧ, сэтшӧм ёна вӧзйысис разведкаӧ и вот медся решительнӧй минутаас эз выдержит испытаниесӧ.
Ачыс асьсӧ пуксьӧдіс тайӧ гибельнӧй налькъяс.
Коркӧ ӧтчыд военно-пехотнӧй училищеын волнуйтчӧмӧн да пӧся сійӧ кутіс висьтавны офицер-преподавательлы, коді участвуйтӧма уна бойясын, сы йылысь, кутшӧм ӧтважнӧй делӧяс сійӧ, Матросов, вермис эськӧ вӧчны, лои кӧ разведчикӧн.
«Романтика, — нюмъялігтыр шуис капитан.
— Ставыс ёна прӧстӧджык да сьӧкыдджык.
Быд движение колӧ лоны думыштӧма да артыштӧма секундалӧн сёӧд юкӧнъясӧдз.
Подвиг — сійӧ абу дурӧм, а умелӧй спокойнӧй труд».
Матросов бӧрынджык унаысь обдумывайтліс тайӧ кывъяссӧ да сӧгласитчыліс накӧд.
Эз во сьӧлӧм вылас сӧмын романтика дінӧ пренебрежение да «спокойнӧй» кыв.
Абу ӧмӧй романтичнӧйӧн матрос Копицалӧн, Дундичлӧн, Котовскийлӧн повтӧм делӧясыс?
И эз ӧмӧй став сьӧлӧмсянь да народӧс радейтӧмла вӧчсьывны тайӧ делӧясыс?
Страшнӧй минутаясӧ, кор Матросов пукаліс воронкаын, быттьӧ взрывчатка вылын, код дінӧ шнур кузя локтӧ нин вӧлі гибельнӧй би, унатор йылысь думайтіс Матросов.
Дум вылас усины и капитан-преподавательлӧн кывъясыс.
«Да, да, ме шӧйӧвоши да прӧзевайті секундалысь тайӧ сёӧд юкӧнсӧ и решиті эг сідзи, кыдзи колӧ.
А колӧ вӧлӧм, лыйсьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, дженьыдик перебежкаясӧн ӧдйӧджык воны вӧрӧдзыс, а не чеччыштны воронкаӧ да не пукавны сэні».
Луншӧр кадӧ тӧлыс лӧнис, небесаыс весассис, кутіс шонтыны шонді.
Эз кутны кывны и лыйсьӧмъяс.
Матросов эз лысьт вӧрзьӧдчыштны да мыччывны воронкасьыс юрсӧ и джынвыйӧ пуксӧн пыр кутіс тыр дасьлунын автоматсӧ да гранатасӧ.
Киясыс мудзисны, позялісны.
Гегдӧм тушаыс ёнтіс.
Кадыс муніс вывті надзӧн.
Шонді водзас сійӧ ёна шоналіс, и нервнӧй перенапряжениеыс вӧсна, узьтӧм войыс вӧсна сійӧс кутіс личкыны унмыс.
Унмовсьны, вунӧдны ставсӧ кӧть ӧти здук кежлӧ!
Но унмовсьны — сідзкӧ, пӧгибнитны.
Врагъяс вермисны воны быд минутаӧ да босьтны сійӧс.
Корсюрӧ сылы окота вӧлі пышйыны татысь, пышйыны нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Но ни пышйыны, ни весиг кыссьыны эз позь.
Сёйӧссьӧм маскировочнӧй халатнад сійӧс эськӧ пыр и аддзисны еджыд лым вывсьыд.
Доймытӧдзыс пиньсӧ мурч-курччӧмӧн сійӧ терпитіс, виччысис войсӧ.
Кор рӧмдіс, и сійӧ волнуйтчӧмӧн лыддис минутаяссӧ да гӧтӧвитчис эновтны проклятӧй воронкасӧ, лои сэтшӧмтор, мыйысь сійӧ поліс: воронка дінӧ матыстчисны фашистъяс.
Первойсӧ вражескӧй салдатыс эз на тыдав, но кыліс сылӧн ичӧтик, чирӧм гӧлӧсыс:
— <rus>Рус, капут</rus>! Сдавайтчы!
Сыланьӧ, кодарсянь кыліс гӧлӧс, автоматлысь стволсӧ бергӧдӧмӧн Матросов чӧв оліс.
— Эркель! Ганс Эркель! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын кутіс корны кодӧскӧ немец.
Матросов виччысис.
И кор муртса мыччысис фашистлӧн юрыс, сетіс дженьыдик очередь.
Сэки Матросовлы юрас воис мӧвп, мый вражескӧй салдат абу ӧтнас и воронкаӧ вермасны шыблавны гранатаяс.
Сійӧ пыр жӧ чеччыштіс воронкасьыс да шыбитіс гранатасӧ мӧд салдатлы, коді куйлӧ вӧлі метр дас сайын.
Гранаталысь взорвитчӧмсӧ Матросов кыліс, кор котӧртіс нин сообщение ход дінӧ, кытысянь петісны разведкаӧ.
★
Другъясыс сылӧн оз на вӧлі узьны, кор Матросов локтіс землянкаӧ.
Сылӧн настроениеыс вӧлі бур, кор сійӧ локтіс вӧрӧд, и кокъясыс, кажитчӧ, асьныс вайисны сійӧс татчӧ.
Но землянкаӧ пыригӧн сылы дум вылас уси эрд вылын вӧчӧм лёк, кыдзи сылы кажитчис, поступокыс, и яндзимысла сьӧлӧмыс кутіс ёпкыны.
Мый шуасны командиръяс да другъясыс?
Кокньыдджык вӧлі эськӧ му пыр мунны на син водзӧ петкӧдчӧм дорысь.
Но лои жӧ дзик виччысьтӧмтор.
Кор аддзисны сійӧс, няйтӧссьӧмаӧс, мудзӧмаӧс да зумышӧс, ставныс уськӧдчисны сы дінӧ, мӧдісны кутлавны, топӧдлыны сылысь кисӧ.
Найӧ чайтлісны, мый сійӧ пӧгибнитӧма.
— Сашка миян воис!
Воис жӧ тай!
— Молодец!
Повтӧм разведчик!
Абу шӧйӧвошӧма!
— Тырмас издевайтчынытӧ!
— друг горӧдіс Матросов, и скӧр синва югнитіс синъясас.
Сійӧ лыддис асьсӧ мыжаӧн, виччысис сералӧм да эз верит, мый другъясыс тайӧ кывъяссӧ шуалӧны сьӧлӧмсяньныс.
Но вот пырис ротаса командир Артюхов да тожӧ кутіс ошкыны сійӧс.
Матросов эз вермы терпитнысӧ да пыр жӧ веськыда шуис:
— Старшӧй лейтенант ёрт, лучше накажитӧй менӧ, а энӧ сералӧй ме вылын.
— Мый нӧ пузин?  шӧйӧвошӧмӧн юаліс Артюхов.
— Мудзин али мый?
Тэ ӧд и збыль бура действуйтін.
Сознательнӧя вӧчин сідзи, медым противник кутіс лыйлыны тэнӧ, и разведка помасис удачнӧя.
И збыль, молодец.
Ме весиг награда вылӧ думайта тэнӧ представитны.
Командир сёрнитіс серьёзнӧя, и Матросов, медбӧрын, веритіс, мый сійӧ висьталӧ сьӧлӧмсяньыс.
Мый нӧ, веськыда кӧ шуны, сійӧ отсаліс ёртъясыслы, а ӧд недыр кежлӧ сылӧн шӧйӧвошлӧм йылысь некод оз тӧд.
Позьӧ успокоитчыны, доложитны командирлы прӧтивниклысь огневӧй точкаяс казялӧм йылысь, сыӧн виӧм фашистъяс йылысь, чувствуйтны асьсӧ геройӧн и ёртъясыскӧд тшӧтш нимкодясьыштны общӧй удача вӧсна.
Но Матросовлы дум вылас уси, кыдзи разведкаӧ вӧзйысигӧн сійӧ шуис: «Веритӧй сӧвестьлы — ог подведит».
Дас во нин синмӧс моз видзӧ тайӧ кывъяссӧ.
А ӧні нинӧм вӧлі и шуны — ассьыс комсомольскӧй сӧвестьсӧ сійӧ некыдз оз вермы лякӧсьтны.
— Абу разведчик ме, а растяпа! — скӧрысь шуис Матросов да дась вӧлі бӧрддзыны.
— Водз на менӧ ошкыны да награждайтны.
Ме шӧйӧвоши и повзьӧмла уськӧдчи воронкаӧ.
Сэні и пукалі лунтыр.
XXVII глава
БОЛЬШОЙ ЛОМОВАТӦЙ ЯГ
Батальон пырис вӧрӧ, кор пемдіс, и весиг унатор аддзывлӧм салдатъяс пыр жӧ казялісны, кутшӧм сьӧкыд тайӧ переходыс.
Коскӧдзыс лым пиӧ вӧйласигтыр бой кежлӧ став коланаторсӧ боецъяс кыскисны ас выланыс: пулемётъяс, противотанковӧй ружьеяс, пулемётнӧй лентаяс да дискъяс, патрон тыра цинкъяс, гранатаяс, минаяс, сёян-юан тыра вещевӧй мешӧкъяс.
Станковӧй пулемётъяс да сьӧкыд миномётъяс кыскисны волокушаӧн, но тадзсӧ, пӧжалуй, эз вӧв кокньыдджык: волокушаяс вӧйласисны, пыдӧдз кодйисны небыд лымсӧ, пӧрласисны.
Вӧрын вӧлі пемыд, йӧзыс зурасьлісны увъясӧ да пу лапъясӧ, на юр вылӧ гылалісны лым пластъяс.
Сьӧкыд вӧлі мынтӧдны увйӧ крукасьӧм паськӧмнысӧ: быд лишнӧй выныштчылӧм — мучительнӧй.
Кокъясныс вӧйласисны лым пиӧ да веськавлісны нюрвывса гӧпъясӧ, сибдылісны няйтӧ.
— Кӧть эськӧ гораджыка ёртчыштны — сьӧлӧм вылад кокниджык лоӧ! — вашкӧдіс Матросовлы Дарбадаев.
— Вомгорулад, Мишка, ас кежад, — вашкӧдӧмӧн жӧ ӧтвечайтіс Матросов.
Вӧрын лӧнь.
Батальон муніс меддженьыд туйӧд, ёна видзчысьӧмӧн.
Оз позь гораа сёрнитны, куритчыны, грымӧдчыны.
Дугдывтӧг кыліс сӧмын лым дзуртӧм шы, быттьӧ дзуртісны пуяс, да корсюрӧ кысянькӧ кывліс кӧинъяслӧн омлялӧм.
Ӧні батальонса командир Афанасьевлы яснӧ, мый не сӧмын танкъяс, пушка-самоходкаяс, тягачьяс, «катюшаяс» да мукӧдпӧлӧс техника, но весиг прӧстӧй додь оз позь кыскыны тайӧ нюръяса сук вӧрӧдыс.
Но полковӧй пушкаясӧ кутчысьлісны быдса подразделениеяс да кӧнкӧ бӧрвылын век жӧ кыскисны.
Бур сьӧлӧма кыз комбриг Деревянко йӧзкӧд пыр сёрнитлывліс серамбанӧн, но тайӧ переход заводитчытӧдзыс, лоан операциялысь важностьсӧ тӧдчӧдӧмӧн, зумыша да стрӧга казьтыштіс капитан Афанасьевлы:
— Боевӧй приказ, кӧть мый мед эз вӧв, выполнитны стӧча да тырвыйӧ!
Пузьысь да ӧдйӧ скӧрмысь Афанасьев весиг гӧрдӧдіс: тыдалӧ, сійӧс ӧбидитіс унаысь казьтыштӧмыс.
— <rus>Слушаюсь</rus>, — шуис сійӧ сдержаннӧя, сӧмын нырбордъясыс сылӧн нервнӧя дрӧгнитісны.
Ӧні сійӧ, джуджыд лым пиӧ вӧйласигтыр, сэтшӧм ӧдйӧ писькӧдчис кузя нюжӧдчӧм колонна водзӧ, мый сы бӧрся муртса вермис вӧтчыны связнӧй.
Капитан тӧждысьӧмӧн сӧветуйтіс боецъяслы, кыдзи лӧсьыдджык кыскыны да нуны сьӧкыд грузсӧ, кыдзи корсьны чорыд лым, медым не вӧйласьны.
Колоннасӧ панйӧм бӧрын сійӧ сувтліс, лэдзліс сійӧс ас боктіыс, збодьӧрмӧдліс боецъясӧс, а сэсся, быд мортлысь движениеяссӧ следитігтыр, бара панйыліс найӧс.
Регыд неуна мичаммыштіс.
Небесаын кутісны дзирдавны кодзувъяс, вӧр весьтӧ кыпӧдчис тӧлысь.
Еджыд лым вылӧ водалісны пуяслӧн пемыд вуджӧръясыс.
Матросовӧс шензьӧдіс комбат Афанасьевлӧн мудз тӧдтӧмыс, тэрыблуныс.
Сійӧ то котӧртліс водзӧ, то бергӧдчыліс бӧр да тайӧн нюжӧдіс ассьыс сьӧкыд туйсӧ кыкпӧв, куимпӧв, тыдалӧ, дась вӧлі став олӧмсӧ сетны аслас делӧыслы.
Со сійӧ волнуйтчӧ, тэрмасьӧ бӧрлань.
Мыльк вывсянь тыдалӧ кузя нюжӧдчӧм колонна.
Бӧрвылын мыйлакӧ сувтіс миномётнӧй рота.
А водзынджык, увтасінын, кыскисны да некыдз эз вермыны перйыны нюрӧ сибдӧм пушка.
Сэні жӧ волнуйтчигтыр ӧвтчис кинас замполит Климских.
Ӧні вӧлі гӧгӧрвоана, мый висьталіс комбат пушкаяс йылысь:
«Мый нӧ ме — гӧрб вылын найӧс кута кыскыны?»
Матросов аддзис кольччысь Антощенкоӧс, ӧвтыштіс сылы кинас, быттьӧ шуис: «Зэвтчыны, мун водзлань, отсала».
Но сэки жӧ автоматчикъяслы вӧлі прикажитӧма мунны миномётчикъяс дінӧ да отсавны налы нуны разьӧм миномётъяс.
Мукӧдъяскӧд ӧтлаын Матросов матыстчис строевӧй часть кузя миномётнӧй ротаса командирлӧн заместитель дінӧ — лейтенант Курташов дінӧ, кодӧс первойысь аддзис некымын час сайын Михай сиктын да пыр жӧ кутіс уважайтны сійӧс.
Кокас ранитчылӧм бӧрын Курташов лечитчӧма московскӧй госпитальын, ассьыс частьсӧ воштӧмысь полӧмла абу помӧдз лечитчӧма, мунӧма корсьны сійӧс.
Торопецсянь куим сутки, лун и вой, висян кокнас чотігтыр, Курташов вӧтӧдӧма ассьыс частьсӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый, мартлысь став сьӧкыдлунъяссӧ венігтыр, часть тэрмасьӧ бойӧ, да поліс опоздайтӧмысь.
Матросов аддзыліс, кыдзи Михай сиктын Курташов крепыда кутліс да окаліс аслас ротаса йӧзсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана: Цымлянскӧй станцияса, видзӧднысӧ укшаль, руд синъяса тайӧ казакыс салдат моз зэв ёна радейтіс ассьыс частьсӧ, ассьыс боевӧй ёртъяссӧ.
И ӧні, боецъяс костын грузсӧ юклігӧн, Курташов вӧлі торъя нин зіль да тэрыб, кӧть эськӧ сійӧ вӧлі зэв ёна пӧсялӧма да кӧтасьӧм юрси пратьясыс вӧлі сибдӧмаӧсь плешкас.
Синъясыс сылӧн югъялісны, быттьӧ шуалісны: «Вот ме и аддзи настоящӧй уджсӧ!»
— Тайӧс разрешитӧй меным, лейтенант ёрт, — миномёт плитаӧ кутчысигмоз шуис Матросов.
— Мый тэ, другӧ!
Тані дас ӧкмыс килограмм, — вочавидзис Курташов.
— Тэ ичӧт на, гӧгйыд вӧрзяс.
Вай кодӧскӧ ёнджыкӧс.
— Нинӧм, ме видла.
Сэсся Дарбадаевкӧд кута вежласьны.
И Матросов лэптіс плитасӧ мыш вылас.
Колонна нюжӧдчис цепочкаӧн да бара мӧдіс водзӧ.
И бара ставнысӧ панйисны комбат связнӧйыскӧд.
Сибдӧм пушкаяс дінӧ сійӧ колис замполит Климскихӧс, а ачыс нуӧдіс батальонсӧ водзӧ.
Дона быд минута.
«Быд нюжмасьӧм вермас пӧгубитны операциялысь успехсӧ», — тайӧ мӧвпыс эз петавлы сы юрысь да тӧдчис сылӧн быд движениеын, поступокын.
Тайӧс чувствуйтісны подчинённӧйясыс да эз кольччыны сыысь.
Ӧні быдӧн нуисны гырысь ношаяс, весиг офицеръяс.
Старшина Кедров следитіс, медым эз кольччы ни ӧти морт, и ачыс гӧгӧрыс ӧшлӧма вещевӧй мешӧкъяс, а киняулас нуӧ сукар тыра бумага мешӧк.
— Эрд вылысь ме аддзылі кӧин коктуй, — Матросов весьтӧ воигмоз вашнитіс сійӧ.
— Тӧдан, коктуйяс быттьӧ ӧтилӧн, а видзӧда да быдса чукӧр мунӧма, квайтӧн-сизимӧн.
Тайӧ сідзи найӧ мунӧны вожакыс бӧрся, сылы коктуяс тувччалӧны.
А рытнас аддзылі поползеньӧс.
Дженьыдик бӧжа, ёсь ныра, кельыдлӧз плаща, гӧгӧрвоан, кыссьӧ пу кузяыс увлань юрӧн да кырсьсӧ кокалӧ.
Вот смекыд!
Жаль — тэ эн вӧв матын.
И вообще тані быдлаын сідзи и жуӧны уръяс, кӧчьяс, таръяс, а лыйны оз позь.
Вот ӧбиднӧыд!
Охотниклӧн ыджыд страсть либӧ йӧзсӧ гажӧдыштны кӧсйӧмыс заставляйтісны тайӧ дзор уска сибиряксӧ висьтавны зверьяс да лэбачьяс йылысь.
— Эк, меным эськӧ тіянкӧд ветлыны кыйсьыны, старшина ёрт! — сьӧкыд ноша вӧснаыс гӧрбыльтчӧмӧн мунігмоз шуис Матросов.
Старшина, и збыль, некымын минута кежлӧ заставитіс сійӧс вунӧдчыштны лёк мӧвпъяссьыс.
Матросовлӧн нямӧдыс лэччӧма увлань да зыртіс шуйга коксӧ.
Канава моз кодйыссьӧм джуджыд векньыдик туйӧд ӧта-мӧд бӧрся мунігӧн выльысь кӧмасьны оз позь и туй вывсьыс кежны оз позь: веськыдвылас и шуйгавылас лымйӧн тырӧм сук вӧр.
Да и мый артмас, боецъяс кӧ кутасны кежны бокӧ?
И коксӧ баръёвтӧмӧн, медым нямӧдыс эз зырт, сійӧ зілис восьлавны.
Сьӧлӧмсӧ сылысь зэв ёна вӧрзьӧдіс Дарбадаевлӧн чуткостьыс, кор сійӧ ачыс видзчысьӧмӧн босьтіс сылысь мыш вывсьыс миномётнӧй плитасӧ.
— Дыр-ӧ нӧ привалыс оз ло? — юаліс Макеев.
— Лучше не тӧдны, кор привалыс, — ӧтветитіс Матросов.
— Кор тӧдан, зэв сьӧкыд мунны бӧръя километръяссӧ, весиг метръяссӧ.
— Вообще, та дорысь лучше мед регыдджык бойӧ! — скӧрысь шуис Макеев.
— Кутшӧм нӧ тайӧ война!
Эбӧссьыд петан.
Матросов босьтіс сы пельпом вылысь миномётнӧй ствол:
— Тайӧ, Макеша, и эм войнаыс: быдторйын испытайтӧм: коді выносливӧйджык, кодлӧн крепыдджыкӧсь нервъясыс, выдержкаыс.
Дерт, сьӧкыд, но ме дӧвӧлен.
Воис, сідзкӧ, миян кад, и позьӧ петкӧдлыны, мый ми настоящӧй салдатъяс.
Вернӧ, тьӧзӧ?
— Правильнӧ, — ӧтветитіс Воронов.
Матросов кӧсйис висьтавны, мый и сылы сьӧкыд, мый висьӧ зыртӧм кокыс и вещевӧй мешӧкыслӧн волысыс зэв ёна дойдӧ пельпомсӧ, но нинӧм эз шу.
Тӧдӧ: пыр жӧ кутас няргыны Макеев, и некодлы оз ло кокньыдджык сы норасьӧмысь.
«Привал, привал!» — друг лэбыштіс цепь кузя быдӧнлы колана кыв, и йӧз пуксялісны лымйӧ, коді кӧні сулаліс.
— Эк, куритчыштны эськӧ! — ышловзис Костылев.
— Позьӧ сюсялыштны.
Сос пытшкад кыскавны.
Антощенко пыр чӧв оліс, и Матросов юаліс сылысь:
— Кыдзи кокыд, Антошка?
— Чӧв ов.
Мед кӧть биын моз сотчас: терпита.
— О-о, волялӧн кутшӧм вын! — шуис Воронов.
— Воля? — шыасис Матросов.
— А меным кажитчӧ: вӧч ставсӧ сідзи кыдз колӧ — вот тэныд и воля.
Ас кадӧ вурны клястик, чиститны оружиетӧ да повтӧг мунны опасность вылӧ — тайӧ и эм воля.
Вернӧ ме висьтала, тьӧзӧ?
Но Воронов, разьтӧм табак кӧшельсӧ киас кутігтыр, пуксӧн узис; узисны Дарбадаев да Макеев.
Куньсисны синъясыс и Матросовлӧн.
Сійӧ нёровтчис бӧрлань вещевӧй мешӧк вылас да кӧсйис вугыртлыны, но сы дінӧ пуксис Белевич:
— Бой водзвылын партияӧ кӧсъя пырны.
Ошкан?
— Тайӧ, Михась, зэв, зэв бур. — Татшӧм важнӧй сёрнисьыс Матросов быттьӧ пыр жӧ ловзис.
— Да вот ӧти рекомендация оз тырмы.
— А кӧсъян, ме Кедровкӧд сёрнитла?
Зэв прамӧй старик!
— И чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Большевик.
Волнуйтчигтыр да мыйкӧ думайтігтыр найӧ кыкнанныс видзӧдлісны лӧз кодзувъяс вылӧ, кодъяс йӧгзисны пожӧмъяслӧн да коз пуяслӧн лапъяс костті.
XXVIII глава
КЫВ-КЛЯТВА
Исходнӧй рубеж вылӧ петтӧдз батальонлӧн тайӧ вӧлі медбӧръя привал.
Ещӧ ичӧтик переход, и помасяс Большой Ломоватӧй яг, а сэні веськыдвылас — фашистъяс.
Югданводзвывса рӧмыдыс шебрӧдӧма вӧрсӧ.
Боецъяс тэрмасигтырйи лӧсьӧдалісны вооружениесӧ бой кежлӧ да водалісны лым вылӧ.
Мудзӧмысла да узьтӧмысла быдлаті ёнтіс, куньсисны синъясыс.
Матросовлы вӧлі жаль быд секунда; мудзӧмысла шатлалігтырйи пӧрысь коз пу улӧ сійӧ лӧсьӧдіс аслыс гуран, шыбитіс сэтчӧ некымын коз лап да вещевӧй мешӧксӧ юр улас пуктӧм бӧрын водіс.
Вӧлі кӧдзыд.
Сійӧ тупкис сьылісӧ шинельыслӧн лэптӧм воротникнас да, медым регыдджык шонавны, челядь дырсяыс моз чикыльтчис кӧлачӧн.
Туша кузяыс разаліс жуялӧм, и чӧскыд ун пыр жӧ кунис синлапъяссӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, чорыда унмовсис, но сійӧс чуксаліс комсорглӧн тӧдса гӧлӧсыс:
— Комсомолецъяс, чеччӧй!
Тэрыбджыка — собрание вылӧ!
«Вӧт али вемӧс?»
— джынвыйӧ узигтыр думайтіс Матросов.
Матросовлы сэтшӧм окота вӧлі ещӧ узьыштны кӧть ӧти секунда, мый сійӧ вунӧдіс ставсӧ да бара чорыда унмовсис.
Но сознаниеыслӧн выныс, коді вайӧдіс сійӧс и тайӧ привалӧдзыс, отсаліс сылы некымын секунда мысти восьтыны сьӧкыд синлапъяссӧ.
«Менӧ ӧд тайӧ корӧны.
Мунны колӧ.
Колӧ».
Свинеч кодь сьӧкыд, ёнтысь тушасӧ вӧрӧдігтыр сійӧ чеччис.
Кӧдзыд да йирмӧг йиджисны вемӧдзыс.
Доймисны кок лапаясыс, доймис быд сустав.
Терпитны позьтӧма дӧнзьӧдіс кӧдзыдыс, и бара гӧгӧр лым, лым, лым.
Ылысьджык, рӧмыдсьыс, пуяс костысь сійӧ аддзис йӧзӧс.
Кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр сэтчӧ жӧ локталісны комсомолецъяс да дивуйтчисны, мыйла сэтшӧм вода собраниеыс.
— <rus>Мать честная</rus>! — воча-воча зыртіс кияссӧ Воронов.
— Паметьӧс дзикӧдз воштыссьӧма узигад да вунӧдсьӧма: ми ӧд нимлунъяяс!
Февраль кызь коймӧд лун.
Краснӧй Армиялӧн кызь витӧд годовщина.
Гашкӧ, сы вӧсна и собраниеыс: нимлунъяяслы пӧдаркияс сеталасны.
— Вернӧ, Мишка, — шуис Матросов; сійӧ вӧлі ӧкуратнӧй нин да збодьӧр, — аски ыджыд праздник.
Сӧмын ме тадзи гӧгӧрвои: оз миянлы пӧдаркияссӧ сетавны, а миянсянь пӧлагайтчӧ пӧдарки миян Рӧдина-мамлы.
Вернӧ?
— Сідзи артмӧ, — ӧтветитіс Дарбадаев.
— Вернӧ.
Матыстчисны ротаса командир Артюхов, парторг Кедров да комсорг Брагин.
Ставныс ланьтісны.
Артюхов, кыдзи и век ӧкуратнӧя зэлӧдӧм тасмаа, петіс водзлань да шыасис чукӧртчӧмъяс дінӧ:
— Ёртъяс, аски миян героическӧй Краснӧй Армиялӧн кызь витӧд годовщина.
Сійӧ дорйис миянлысь том государствоӧс гражданскӧй войнавывса великӧй бойясын.
Сійӧ, кыдзи жугӧдны позьтӧм скала, нэмлысь нёльӧд юкӧнсӧ видзис миянлысь Рӧдинаӧс.
И ӧні чорыд бойясын вӧтлӧ врагӧс, коді уськӧдчис миян священнӧй му вылӧ.
Артюхов вештіс плеш вылас пеля шапкасӧ да тэрыба видзӧдліс боецъяс вылӧ.
— Миянлы уси ыджыд честь — ознаменуйтны миян армиялысь славнӧй годовщинасӧ боевӧй делӧясӧн.
Ёртъяс, менам эм командованиесянь важнӧй приказ.
Автоматчикъяс роталы колӧ босьтны Чернушки сикт, и тайӧ ответственнӧй задачасӧ выполнитӧм могысь ми выступитам некымын минута мысти.
Матросов да Дарбадаев видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ: «Вот и пӧдарки Рӧдиналы!»
— Ме тӧда, — водзӧ висьталіс Артюхов, — мый став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс лоӧны миян водзын, ми венам и приказ выполнитам.
Враг думайтӧ, мый тайӧ местаястіыс прӧйдитны оз позь, а ми прӧйдитім.
Гитлеровецъяс стрӧитӧмаӧсь татчӧ разнӧй укреплениеяс да чайтӧны, мый на дінӧ оз позь матыстчыны, а ми найӧс вӧтлам.
Чернушки сикт, кӧть мед мый, а колӧ босьтны, и ми сійӧс босьтам!
Ми босьтам любӧй крепостьяс, сы вӧсна мый ми — сталинскӧй закалкаа салдатъяс!
Артюхов висьталіс, мый сӧмын тэрыблун, молниеноснӧй удар сетасны операциялы успех.
— Надейтча, мый коммунистъяс да комсомолецъяс и тайӧ войясас, кыдзи и век, лоӧны ставлы примерӧн!
— помаліс сійӧ.
Ротаса командир, дерт, тӧдіс унджык сыысь, мый сійӧ висьталіс.
Локня кар дорын миян успешнӧй наступление да Локня—Насва кӧрттуй линия вылӧ петӧм восьтылісны паськыд оперативнӧй простор.
Но батальон водзын медводдза ыджыд мыджӧд — Чернушки сикт.
— Но, коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс комсорг Брагин.
Матросов думайтіс, мый собраниеяс вылын сійӧ век тэрмасьӧ, сёрнитӧ лёка и выступайтліс неокотапырысь.
Но тайӧ собрание вылас выступитіс медводдзаяс пиысь ӧтиӧн.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый йылысь унаысь думайтліс.
Кывъяс дыр корсьны эз ковмы.
Война туй вылысь сійӧ аддзыліс уна жуглӧм-кисьтӧмтор да йӧзлысь шог.
Круг шӧрӧ петӧм бӧрын сійӧ сысянь и заводитіс:
— Мый нӧ тані сёрнитнысӧ?..
Мыйысь фашистъяс виалӧны миянлысь йӧзӧс?
Мыйысь?
Сійӧ чӧв олыштіс.
Лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс автоматсӧ.
Видзӧдліс пукалысь да сулалысь боецъяс вылӧ, скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ, и синъясыс сылӧн ӧзйисны лӧглунӧн.
— Сӧмын сы вӧсна врагъяс виалӧны миянӧс, мый ми — русскӧйяс, сӧветскӧйяс, мый радейтам ассьыным мунымӧс, ассьыным Рӧдинанымӧс.
Великӧй правда югдӧдіс миянлысь созидательнӧй, вдохновеннӧй труднымӧс, миянлысь шуда олӧмнымӧс.
Рабство да смерть вайӧ миянлы враг.
Сідзкӧ, миян священнӧй обязанность — пӧщадатӧг нӧйтны врагӧс, мездыны сыысь рӧднӧй мунымӧс.
Сійӧ ещӧ думайтыштіс, педзыштіс места вылас, Чорыдджыка топӧдіс автоматсӧ да волнуйтчӧмӧн, тэрмасьтӧг висьталіс водзӧ, быттьӧ принимайтіс присяга да запоминайтіс быд кыв:
— Воис миян час, и ми отомститам враглы миян йӧзлӧн став мучитчӧмъясысь.
Командованиелысь приказ ми выполнитам.
И миян Рӧдина вӧсна, миян народ вӧсна ме кута нӧйтны врагӧс комсомолец ногӧн, кута нӧйтны, кытчӧдз киясӧй менам кутӧны автомат, кытчӧдз тіпкӧ менам сьӧлӧмӧй.
Веритӧй сӧвестьлы, ёртъяс, кута косясьны да презирайтны смерть.
— Вернӧ висьталіс, — кылісны гӧлӧсъяс.
Собрание бӧрын сійӧс кытшалісны ёртъясыс.
Вороновлӧн синъясыс, кодъяс пырджык вӧвліны кӧдзыда сераланаӧсь, кутісны югъявны, кор сійӧ топыда кутліс Матросовлысь кисӧ:
— Саша, лӧсьыда тэ висьталін!
Меным весиг дум вылӧ уси: «И сьӧлӧмыс сылӧн ыпъяліс сэтшӧм яра, быттьӧ шонді...»
Матросов лои кыпыд.
— А тэ кывлін, мыйла мувывса мак цветитӧ? — и воймӧм чужӧмыс сылӧн югдыштіс.
— Тэ висьтавлін землянкаын.
— Гусьӧнджык, — синъяснас боклань индӧм бӧрын вашнитіс Матросов.
Ыджыд коз пу лапъяс улын, быттьӧкӧ лыс чомйын, муніс партийнӧй собрание.
Парторг Кедров веськыда сувтӧмӧн лыддис Михась Белевичлысь заявление.
— «Ленинлӧн—Сталинлӧн партия нуӧдӧ народӧс победаӧ, и ме кӧсъя бойӧ мунны коммунистӧн...»
— Молодец Михась! — вашнитіс Матросов.
Парторг ачыс сетӧма Белевичлы мӧд рекомендациясӧ.
И кӧть ӧні дона вӧлі быд минута, партбюро сувтӧдіс вопрос Белевичӧс общӧй партсобрание вылын примитӧм йылысь.
Сійӧс примитісны единогласнӧ.
Кор мӧдӧдчисны исходнӧй рубеж вылӧ, кутіс ӧвтны асъявыв тӧв.
Пуяс вылысь гылалісны лым ёкмыльяс.
Боецъяс мунісны чӧв олігтыр, орудиеясысь ылісянь кылысь грымгӧмсӧ кывзігтыр.
Кок улын пыр ӧтногӧн дзуртіс лым, и маскировочнӧй халата боецъяс асьныс ӧні вӧліны лым кодьыс жӧ еджыдӧсь.
Дарбадаев муніс Матросов бӧрын.
Зэв ён морт, сійӧ вежаліс другыслӧн внутренньӧй собранность вылас да душевнӧй выныс вылӧ.
Дарбадаевлы окота вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.
— Тэ вот собрание вылын шуин, Сашутка: «Кытчӧдз тіпкӧ сьӧлӧмӧй...» — бура шуин.
— А, например, тэ вылӧ кӧ ӧтнад вылӧ танк кутас локны?
— Но, мый нӧ?
И танксӧ морт вӧчис.
Сідзкӧ, морт и вынаджык.
Зільны мӧда жугӧдны танксӧ, вот и ставыс.
— Тадзтӧ эськӧ тайӧ тадзи.
А он кӧ вермы жугӧднысӧ?
— Нинӧм абусӧ висьталан! — зумыштчис Матросов.
— «Кӧ» да «кӧ» — кӧть мед сё «кӧ», а ог пышйы.
Мыйкӧ придумайта, а помӧдз сулала.
Да ме гӧгӧрвои, Михаил, кытчӧ тэ синан.
Чайтан, меным овны абу окота!
Чудак!
Да меным зэв окота овнысӧ.
Ачыд думышт: менӧ виччысьӧны Лина, Тимошка, ме кӧсъя велӧдчыны...
Да мый тӧлкуйтнысӧ?
Веськыда кӧ шуны, сӧмын на заводитам овнысӧ.
Помнита, висьтавлісны меным, мый морт кутас веськӧдлыны весиг тӧвъясӧн да кымӧръясӧн.
Гӧгӧрвоан, кутшӧм сійӧ интереснӧ?
Ме, гашкӧ, инженерӧн лоа...
— А ме кӧсъя агрономӧн, — шуис Антощенко.
— Миян муыс сэтшӧм вына, бур, мый кужӧмӧн кӧ вӧдитны сійӧс — став, мирсӧ шобдіӧн тыртам.
— А кыдзи тэнад кокыд? — надзӧник юаліс Матросов.
— Ланьт, Сашко.
Мукӧд дырйи сэтшӧма висьӧ, весиг синъясӧй пемдыласны.
А кор думышта Леся йылысь да дедушка йылысь, то и висьӧмсӧ кокысь ог кыв.
Сьӧлӧмӧй ёнджыка доймӧ.
— Нинӧм, Петрусь, крепитчы.
А аслад кокъясӧн тэ и Берлинӧдз на ещӧ воан.
Автоматчикъяслӧн ротаыс муніс колонна водзын.
Ротаса командир Артюхов чувствуйтіс важнӧй событиеяслысь матысмӧмсӧ.
Сылы колӧ вӧлі бойын тэрыб да смел связнӧй.
Сійӧ решитіс босьтны Матросовӧс, коді воис сылы сьӧлӧм вылас Земцы станцияын на.
Ротаса командирлы кажитчис и комсомольскӧй собрание вылын Матросовлӧн выступитӧмыс.
Артюхов сӧветуйтчыштіс старшинакӧд, и мӧдыс одобритіс сылысь бӧрйӧмсӧ.
— Тырвыйӧ туяна — став рота сійӧс радейтӧ.
— Корны сійӧс ме дінӧ!
— <rus>Слушаюсь</rus>!
Матросов муніс автоматчикъяс водзвылын.
Кедров ачыс кӧсйис передайтны ротнӧйлысь приказаниесӧ да суӧдіс сійӧс.
— Ротнӧй дінӧ, тэрыба!..
Повышениеӧн тэнӧ.
— Кутшӧм повышениеӧн, старшина ёрт?
— Мун, мун, тӧдмалан.
— И шпыньмуніс: воинскӧй устав требуйтіс шуны боецӧс овӧн и шуны сылы «ті», а сійӧ, Кедров, некыдзи эз вермы велавны шуны тайӧ устӧм зонмыслы «ті».
Матросов кежис туй вывсьыс да сувтіс ротнӧйӧс виччысигмоз.
Артюхов матыстчигмозыс бура видзӧдліс сы вылӧ:
— Матросов?
— Ме, старшӧй лейтенант ёрт.
— Лоан менам связнӧйӧн.
Мун ме бӧрся.
— Эм мунны тіян бӧрся!
Югдігӧн батальон петіс Большой Ломоватӧй яг дӧрӧ.
Эрд сайын вӧліны вражескӧй укреплениеяс.
XXIX глава
ЧЁРНӦЙ РОЩА ВӦСНА БОЙ
Югдігӧн комбат Афанасьев, ротаса командир Артюхов да сылӧн связнӧй Матросов аддзисны эрд мӧдарладорсьыс лымъя кустъяс пӧвстысь дзотъяслысь мылькъяссӧ да Чёрнӧй роща дорӧ тшӧкыда пукталӧм лым гӧраяс, кодъяс вӧліны куим пельӧсаӧсь да ӧти ёсь пельӧс налӧн вӧлі эрдланьыс.
Веськыдвывланьынджык, кытчӧ разведгруппа ветліс войнас, татшӧм сооружениеясыс эз вӧвны.
Афанасьев гӧгӧрвоис налысь назначениесӧ.
Тайӧ гырысь йи гӧраяс саяс враг вӧлі дзебӧма огневӧй точкаяссӧ.
Разведчикъяс доноситісны, мый дзотъяс эмӧсь и Чернушки сикт дорын.
Гӧгӧр сулаліс лёкӧс туналысь чӧв-лӧнь.
Противник либӧ абу на казялӧма миян подразделениеяслысь матыстчӧмсӧ, либӧ казялӧма, но виччысьӧ аслыс выгоднӧй минута, медым аслас вӧрса крепостьыслысь став бисӧ веськӧдны ӧтпырйӧ миян йӧз вылӧ.
Комбат Афанасьев недӧвӧльнӧя чукрасис.
Батальонлы прикажитӧма вӧлі сувтлытӧг босьтны Чернушки сикт югдігӧн, а заводитіс нин югдыны.
Кадыс вермас лоны воштӧма.
А пушкаяс сибдӧмаӧсь кытчӧкӧ нюрӧ, и эз на став подразделениеясыс петны исходнӧй рубеж вылӧ.
Нюжмасьны оз позь ни ӧти минута.
И комбат примитіс смел да рискуйтана решение — уськӧдчыны противник вылӧ виччысьтӧг да зэв тэрыба пырны Чёрнӧй ротаӧ.
Сэсся жугӧдны тылсянь противниклысь вӧр дорӧ сувтӧдалӧм огневӧй точкаяссӧ да писькӧдчыны водзӧ Чернушки сиктлань.
Автоматчикъяс вӧліны дасьӧсь быд секундаӧ пырны бойӧ и надзӧник да видзчысьӧмӧн мӧдісны боевӧй охранение бӧрся векньыдик эрд вывті водзӧ, а на бӧрся мӧдісны мукӧд подразделениеяс.
Медым бурджыка веськӧдлыны дойнас, автоматчикъяскӧд муніс и батальонса командир Афанасьев.
Кокъясыс вӧйласисны джуджыд таляссьытӧм лымъяс.
Тӧдтӧгыд верман веськавны миннӧй заграждение вылӧ.
А комбат чӧв олігтыр пыр ӧтарӧ ӧвтіс кинас, тэрмӧдліс: «Одйӧджык, ӧдйӧджык!»
Йӧз кутісны мунны ӧдйӧджык.
Эрдсӧ вомӧналігмоз автоматчикъяс матыстчисны нин кустъяс дінӧ.
Но друг водзвыланыс лёкысь мӧдіс сяргыны пулемёт, вывлань качис ракета да кельыд турунвиж югӧрӧн югдӧдіс эрдсӧ.
И пыр жӧ быдладорын кыптіс пельтӧ чунӧдана грымгӧм.
Синтӧ ёран бияс частӧ ыпнитлісны ӧтарын и мӧдарын, пуляяс, минаяслӧн да снарядъяслӧн осколокъяс, трассируйтысь пуляяс, кажитчӧ, лэбисны быдласянь.
Фашистъяс, тыдалӧ, эз виччысьны наступлениесӧ фронтлӧн тайӧ участок вылас, кодӧс торйӧдӧны уна километр кузьта нюжалӧм вӧръяс да нюръяс.
Найӧ лэптісны тревогасӧ сӧмын сійӧ здукас, кор миян автоматчикъяс матыстчисны налӧн дзот дорӧ.
Сы пыдди ӧні дурмӧм моз кутіс уджавны враг билӧн став сложнӧй системаыс.
Ыпнитлӧмъяс серти вӧлі тыдалӧ, мый ловзисны и куим пельӧса укшаль сооружениеяс.
Кӧнкӧ дзик матын кылісны врагъяслӧн горӧдлӧмъяс:
— <deu>Ауф! Ауф!</deu>* — приказывайтіс ӧти.
* Ауф — Сувтны!
— <deu>Цетер</deu>!* — чирзіс мӧд. — <deu>Цетер! О, майн готт, цетер</deu>!
* <deu>Цетер</deu> — Караул!
Коймӧд командуйтіс чорыд гӧлӧсӧн:
— <deu>Цу мир!.. Фор! Фор!</deu>*
* <deu>Цумир! Фор!</deu> — Ме дінӧ! Водзлань!
— Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык! — горзіс нин комбат Афанасьев.
Гора «ура» сорласис взрывъяс грымгӧмкӧд.
Автоматчикъяс пырисны Чёрнӧй ротаӧ.
Биыс ӧддзис минутаысь минутаӧ.
Торъя нин ёна бушуйтіс сійӧ эрд вылӧ петӧм подразделениеяс бӧрвылын.
Тані, нюръяса увтасінын, эз вӧвны траншеяяс да противник боевӧй порядокъяслӧн обычнӧй расположениеыс.
Би сертиыс тыдаліс, мый эрд гӧгӧрыс полукругӧн тшӧкыда сувтӧдалӧма дзотъяс да лым гӧраяс моз кыпалысь треугольникъяс, кодъяс сайсянь лыйлісны пулемётъяс.
Батальонса командир ӧдйӧ тӧдмаліс врагъяслысь думсӧ.
Отсечнӧй биӧн найӧ кӧсйисны торйӧдны мукӧдъяссьыс рощаӧ пырӧм подразделениеяссӧ, орӧдны налысь отступайтан туйсӧ да бырӧдны найӧс.
Комбат прикажитіс автоматчикъяс ротаса командир Артюховлы ӧдйӧджык пырны рощаӧ прорывлысь воротасӧ паськӧдігмоз.
А ачыс стрелковӧй ротакӧд кутіс писькӧдчыны рощаӧд веськыдвывлань.
Кольӧм группаыс Артюхов юрнуӧдӧм улын ӧдйӧ примитіс боевӧй порядок.
Матросов котраліс рощаӧд да эрд вывті, передавайтіс Артюховлысь приказаниеяссӧ взводъясса командиръяслы, миномётчикъяслы.
Войдӧр сійӧ уна думайтліс да гӧтӧвитчис опасностьяс да полӧм венігкежлӧ.
Войся разведка бӧрын сійӧ чайтіс, мый велаліс нин лыйсьӧмас да лыддис асьсӧ бывалӧйӧн.
Но тані первойя минутаясас сійӧс бара повзьӧдіс бойлӧн пельтӧ чунӧдан шумыс, и бара вӧлі сэтшӧм страшнӧ, мый тіралісны кок кусыньясыс да кокъясыс нуисны кытчӧкӧ бокӧ.
Гора йӧла унапӧв повторяйтіс быд шы, и винтовкаысь лыйӧм шы кажитчис пушкаысь лыйӧм шы кодьӧн.
А гӧгӧр, лёкӧс туналӧмӧн шутьлялігтырйи, пыр на лэбалісны снарядъяс, налӧн взрывайтчӧмъясысь сыркакыліс муыс, частӧ потласисны минаяс, уна рӧма биа визьясӧн тӧвзисны трассируйтысь пуляяс.
Но ӧні Матросов аддзис, кутшӧм спокойнӧя уджалісны бойын, именнӧ уджалісны, бывалӧй салдатъяс, да босьтіс асьсӧ киас.
— Оглушайт «лимонкаӧн» да гудйы найӧс сэтысь!
— автоматчикъяс группакӧд треугольникъяс пиысь ӧтиӧс кытшалігмоз горзіс кодлыкӧ Кедров тӧдны позьтӧм стрӧг басӧн; и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі властнӧй, кӧзяинлӧн кодь.
И Матросов, бывалӧй салдатъяслы быдторйын подражайтігмоз, то котӧртыштіс, то водліс, то чеччыштліс, то шыблаліс гранатаяс да ставсӧ артыштӧмӧн лэдзаліс автоматнӧй очередьяс.
Чужӧмыс сылӧн лои кельыд-руд, синкымъясыс скӧра корсисны, синъясыс зывӧкысла читкыртчисны, движениеясыс вӧліны увереннӧйӧсь.
Сійӧ сайӧдіс бинас ротаса командирӧс, медым сылы кокньыдджык вӧлі командуйтнысӧ.
Автоматчикъяс мырддялісны треугольник бӧрся треугольник да пырисны рощаӧ.
Ставныс гӧгӧрвоисны: тайӧ чорыд бояс найӧ асьныс асланыс судьба вылын кӧзяинъяс.
Смертьӧс, коді кытшаліс быдладорсянь да лэбаліс юръяс весьтті, позьӧ победитны сӧмын спокойствиеӧн да стойкостьӧн.
И йӧз косясисны упорнӧя да сосредоточеннӧя.
Асывнас Артюхов бура нин тӧдіс вражескӧй укреплениеяс.
Треугольникъяссӧ, кодъясӧс вӧчӧма кык стенысь, стен пытшкӧссяньыс и ортсысяньыс тыртӧма муӧн, а тӧвнас лымйӧн, кодӧс вӧлі киськалӧма ваӧн да артмӧма йи.
А быд высота вылын, быд ветымын метр костын, сулалісны дзотъяс.
Дзотъяс вӧліны и роща сайын, Чернушки сиктӧ пыранінын.
Тайӧ вӧлі билӧн сложнӧй системаа крепость — Калининскӧй фронт вылын враглӧн медся ён укреплениеясысь ӧти.
И вот, кор фашистъясӧс вӧлі вӧтлӧма некымын дзотысь да треугольникысь, кор бойыс лои медся чорыд, ранитчис Артюхов.
Пуля писькӧдіс веськыд кимӧдзсӧ и пистолетыс уси лым вылӧ.
Но Артюхов шуйга кинас топӧдіс веськыдсӧ ранитчӧминсьыс вылітіджык да водзӧ веськӧдліс бойӧн.
— Разрешитӧй, кӧртала! — шуис Матросов.
— Курташовӧс ме дінӧ! — связнӧйлысь кывзытӧг, бокӧ видзӧдігмоз прикажитіс Артюхов.
Матросов котӧртіс вӧр дорӧд миномётчикъяс дінӧ.
Аддзис кустъяс пӧвстысь сандружинница Валяӧс, — сійӧ кӧрталӧ вӧлі автоматчиклысь юрсӧ, — шуис, медым сійӧ регыдджык вӧчис перевязка ротаса командирлы.
А кор Карташовкӧд локтіс Артюхов дінӧ, сы бӧрся вӧтлысис нин Валя.
— Разрешитӧй, — корис Валя, — а то заражение, гангрена!
Артюхов тэрыба бергӧдчис Курташовлань:
— Бырӧд ӧдйӧджык со эсійӧ огневӧй точкаяссӧ.
— <rus>Слушаюсь</rus>!
— Но, разрешитӧй, кӧртала, — корис Валя.
— Энлы, энлы!
— зілис мынтӧдчыны сыысь Артюхов, и быттьӧ вунӧдіс рана йывсьыс, кытысь вирыс петіс паськӧм вылас, лым вылас, да сеталіс индӧдъяс, пока Курташов миномётчикъяскӧд устанавливайтіс миномётъяс.
— Лымсӧ зырт, медым бурджыка плитаыс пуксис.
Тэрыбджыка, тэрыбджыка!
«Оз ӧмӧй нӧ доймы? — дивуйтчис Матросов.
— Терпитӧ».
— Расчётъяс — бойӧ! — тэрмасьӧмӧн командуйтіс Курташов.
— Пулемёт кузя!
Заряд основнӧй.
<rus>Угломер тридцать два сорок.</rus>
<rus>Прицел шесть ноль-ноль.</rus>
Дасьлун йылысь доложитны!
Матросов видзӧдіс Артюховлӧн волнуйтчысь синъяс вылӧ, и сылы кажитчис, мый Курташовлӧн командаыс зэв кузь.
— Первой! — шыасис первой миномётнӧй расчётса командир да, Карташовлысь командасӧ ставнас выльпӧв висьталӧм бӧрын, горӧдіс: — Гӧтов!
Тадзи жӧ юӧртіс аслас дасьлун йылысь и мӧд расчётса командир.
«Кутшӧм дыр найӧ, кутшӧм дыр!»  думайтіс Матросов.
— Первойлы! — командуйтіс Курташов.
— Ӧти мина — <rus>огонь</rus>.
Мина эз во сійӧ треугольникӧдзыс, кытысянь лыйліс пулемёт.
Курташов волнуйтчис:
— <rus>Прицел шесть двадцать!</rus>
— Разрешитӧй кӧртавны, — киас бинт кутігмоз Артюхов дінын бергаліс Валя да эз обращайт внимание лэбалысь пуляяс да осколокъяс вылӧ.
Но Артюхов следитіс Курташовлӧн мӧд мина лэбӧм бӧрся да дӧвӧльнӧя шпыньмуніс, кор аддзис, кыдзи минаыс резыштіс лымсӧ дзик треугольник дінсьыс.
— Лыйлыны взводӧн! — гажмис Курташов.
— Куим мина, беглӧй огонь!
Минаяс бырӧдісны точкасӧ.
— Вай бисӧ эстчӧ! — шуис Артюхов Курташовлы, и ӧні ачыс, мудзпырысь мыр вылӧ пуксигмоз, чургӧдіс Валялы ранитчӧм кисӧ.
Но пыр жӧ казяліс, кыдзи Курташов шинель соскысь кутіс визувтны вир, да зумыштчис.
— Ӧдйӧджык кӧртав сылысь! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Аддзан, ярмӧма, оз казяв.
Курташов, раминик, яндысьысь да укшаль морт, ӧні тӧвныр моз лэбаліс ӧти миномётсянь мӧд дінӧ. Синъясыс сылӧн югъялісны и, кор сы дінӧ матыстчис сандружинница, мӧдіс горзыны сы вылӧ:
— Эн гартчы тані!
Абу танцы вылын.
Сэки сы вылӧ стрӧга горӧдіс Артюхов:
— Мый скӧралан?
Видзӧдтӧ, ыркӧдчин тані бульвар вылын моз.
Эн видз асьтӧ, кытчӧдз эн ранитчы.
Мед кӧрталас.
Курташов скӧрысь видзӧдліс Артюховлы синмас.
Эн видз асьтӧ?
Сійӧ вермис эськӧ тайӧ кывъяссӧ шуны аслыс Артюховлы, но сувтіс веськыда да кӧсйис лэптывны кисӧ юр дорас.
— Слушаюсь, — шуис сійӧ, а кисӧ сідзи эз и вермы лэптывны.
Киыс вӧлі ранитчӧма гырддзасьыс вылітіджык да лётъяліс плеть моз.
Доймӧмсӧ терпитны вермытӧмла Курчатов ойӧстіс да надзӧник пидзӧсчанясис.
Матросов вевъяліс кутны сійӧс.
Кӧрталігас сандружинница шуис, мый ковмас эвакуируйтны раненӧйсӧ.
— Кытчӧ? — скӧра юаліс Курташов.
— Мый нӧ ме — госпитальсянь кысси татчӧдз, медым сӧмын сутки воюйтыштны да бӧр госпитальӧ?
— Кольлы сійӧс пока, — шуис Валялы Артюхов.
— Всё равно некытчӧ эвакуируйтнысӧ.
Курчатов водзӧ нуӧдіс ассьыс уджсӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ водліс лым вылӧ, здук мында куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, сэсся бара чеччыштліс да бара командуйтіс.
Бой кыссис лунтыр.
Рыт кежлас вӧлі бырӧдӧма кызь кымын огневӧй точка, врагӧс вӧтлӧма роща джынсьыс.
Но ӧні эз позь мунны ни водзӧ, Чернушкилань, ни бӧрӧ, вӧрлань, медым ӧтлаасьны батальонлӧн мукӧд подразделениеяскӧд, кодъясӧс торйӧдіс эрд вылын бунтуйтысь би.
Чукӧрмисны нин раненӧйяс, помасьӧны вӧлі боеприпасъяс, а фашистъяс лыйлісны пыр ёнджыка и ёнджыка, тыдалӧ, гӧтӧвитчисны атака кежлӧ.
XXX глава
СПАСИТНЫ КОМБАТӦС
Рытнас фашистъяс заводитісны атака.
Луннас найӧ, тыдалӧ, чукӧртісны вынъяссӧ, матысталісны подкреплениеяс.
Та пыдди ӧні дурмӧмъяс моз тэрмасьӧмӧн сюйсисны быдладорсянь, кутісны кытшавны батальонлысь ротаӧ пырӧм подразделениеяссӧ.
Корсюрӧ красноармеецъяс отбивайтчисны рукопашнӧй бойӧн, видзисны быд пуля, быд граната, сы вӧсна мый пуляыс и гранатаыс вӧлі зэв нин этша.
Тэрыб, яр капитан Афанасьев эз вермы пукавны команднӧй пунктын да немвиччысьтӧг тыдовтчыліс рощалӧн разнӧй местаясын, веськӧдліс бойӧн.
Йӧзыслы сійӧ веритіс, но сійӧс мучитіс ответственность: приказсӧ ӧнӧдз непӧштӧ абу выполнитӧма, но гибель угроза улын вӧлі батальонлӧн ыджыд да медбур юкӧныс.
Сійӧ матыстчис Артюхов дінӧ сӧветуйтчыштны.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй, но сырмысь кельыд вомдоръясыс висьталісны, мый сійӧ волнуйтчӧ.
— Ротасӧ ме бӧр ог сет, но ӧдйӧджык колӧ писькӧдчыны асланым йӧз дінӧ.
Кыдзи думайтан?
— Кутны кӧ ротасӧ...
— А кыдзи нӧ? — скӧрмис да торкис сійӧс капитан, мед эз вӧв некутшӧм падъялӧм.
— Роща — ӧні медбур плацдарм Чернушка вылӧ уськӧдчигӧн.
— Ме и шуа, — чукыртчылӧм бӧрын ӧтветитіс Артюхов: — кутны кӧ роща, оз позь отвлекайтны йӧзӧс бӧрлань писькӧдчӧм вылӧ: противник ёна жмитӧ.
Колӧ ӧдйӧджык лӧсьӧдны ловъя йитӧд.
Пуляяс шутёвтісны юръяс весьттіыс.
— Мый тайӧ?
— пипу кырсь кузя пуляӧн гижнитчӧм туйяс вылӧ видзӧдігтыр чуймис Афанасьев.
— Вылісянь кысянькӧ лыйлӧ.
— Тыдалӧ, кӧлӧкӧльнясянь, коді Чернушки сайын, Чёрная сиктын, — шуис Артюхов.
— Кӧть мед мый, а колӧ ловъя йитӧд.
Медым нёльӧд батальон кучкас шуйгавывсянь.
Сэні кокньыдджык писькӧдчынысӧ.
— Но кодӧс мӧдӧдны?
Матросов тэрыба лэптыліс кисӧ пеля шапка дінас:
— Меным разрешитӧй, комбат ёрт.
Ме писькӧдча.
Командиръяс видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
— Тэ меным колан, — шуис Артюхов.
— Менам аслам молодецъясыс тырмасны, — шуис капитан да роща мӧдар помысь частӧ лыйсьӧм шы кылӧм бӧрын тэрыба муніс.
А некымын минута мысти Артюхов дінӧ пошкигтыр воис Афанасьевлӧн связнӧйыс. Сійӧ вӧлі осколокъясӧн косявлӧм маскировочнӧй халата.
— Разрешитӧй доложитны... сьӧкыда ранитчис комбат: бокас и лядьвеяс.
Артюхов мучительнӧя кӧрліс чужӧмсӧ.
— Ловъя? — пӧшти горӧдіс сійӧ.
— Ловъя, но пыр жӧ уси, киргӧ, — пыр ньӧжйӧджык висьталіс связнӧй да кельдӧдігтыр нёровтчис боквыв.
— Фашистъяс зырӧны, — сьӧкыдпырысь шуис сійӧ да кымыньӧн уси лым вылӧ.
Ӧні тыдаліс сылӧн вирӧсь мышкыс.
— Босьт кык автоматчикӧс, — прикажитіс Артюхов Матросовлы.
— Котӧрт сэтчӧ.
Кӧть мый, а спасит комбатӧс.
— Эм спаситны комбатӧс!
Кор Матросов, Воронов да Антощенко котӧртісны ранитчӧм Афанасьев дінӧ, сэтчӧ жӧ на водзын котӧртіс и быдлаӧ веськавны удитысь Валя Щепица.
Но вот наа-Валяа костын поті снаряд, и сійӧ воши гартчысь тшын пиӧ.
Сӧмын лэбачлӧн орӧм борд моз вывлань качис сылӧн шинель пӧлаыс.
Автоматчикъяс секунда кежлӧ сувтыштлісны: найӧс повзьӧдіс гӧрд чужӧмбанъяса, сьылысь нывка пӧгибнитӧм йылысь мӧвп.
— Валя, Валя! — занимайтан позициясӧ эновтны лысьттӧг мыйвынсьыс горӧдіс Костылев.
Горӧдіс и эз надейтчы, мый сійӧ шыасяс.
Но сэки автоматчикъяс казялісны мӧд важнӧйтор.
Фашистъяс сюйсисны флангсянь да кутісны зырны Дубинлысь взводсӧ.
Автоматчикъяс котӧртісны отсӧг вылӧ.
И друг тшын пиысь став тушанас тыдовтчис Валя Щепица.
Кодлыськӧ босьтӧм автоматӧн ӧвтыштӧм бӧрын сійӧ горӧдіс:
— Ме бӧрся, водзӧ! — и ӧти пу дорсянь мӧд дорӧ, ӧти кустсянь мӧдлань котӧртышталігмоз сійӧ лыйліс, усьлывліс, лыйліс водсӧн, бара котӧртліс да лыйліс пу сайсянь, ачыс лёзь юрсиа, пельк.
Но Валя водзын, шуйгавылас, сяркӧдіс нин автоматысь Костылев да кадысь кадӧ видзӧдлывліс сы вылӧ.
Матросов, Антощенко да Воронов вӧтӧдісны Валяӧс да мукӧд автоматчикъяскӧд тшӧтш вӧтлісны врагъясӧс бӧрвыв.
Сэки Матросов и горӧдіс сылы, медым регыдджык вӧчас перевязка комбатлы.
Сандружинница быттьӧ воис ас садяс, пыркнитіс чишкасьӧм юрсисӧ да котӧртіс Афанасьев дінӧ.
— Вӧтлінныд? — сьӧкыда лолалігтыр чирӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Вӧтлім, капитан ёрт.
— Орёлъяс, — вӧрӧдыштіс сійӧ вижӧдӧм вомдоръяссӧ.
Но ошкӧмыс эз радуйт Валяӧс.
Комбатлӧн ранаясыс гырысьӧсь да опаснӧйӧсь.
Вирнас кӧтасьӧма паськӧмыс да сы улысь лымйыс.
Валялысь сьӧлӧмсӧ йирис противоречие: сійӧ лыддис асьсӧ преступницаӧн, мый эз сразу вӧч перевязка, а скӧрйывсьыс котӧртіс автоматӧн, но вӧлі эськӧ ещӧ лёкджык, татчӧ кӧ писькӧдчисны арапъяс.
Сы дінӧ котӧртіс Матросов да отсаліс кыскыны комбатӧс воронкаӧ.
Перестрелка бара матысмис.
Кызь кымын вражескӧй салдат писькӧдчисны автоматчикъясысь веськыдвывтіджык.
И секунда кежлӧ чужӧмыс Матросовлӧн быттьӧ югдыліс, кор сійӧ аддзис, мый Антощенко кӧр моз тэрыба котӧртіс ӧти пожӧм дорсянь мӧд дорӧ да точнӧй автоматнӧй очередьӧн ытшкыштіс нёль фашистӧс.
«Да сылӧн жӧ кокыс пӧшти лыӧдзыс зыртчӧма...»
Антощенколань писькӧдчисны Воронов да Костылев.
Но фашистъяс кутісны кытшавны найӧс.
Матросов мӧдіс тэрмасьны другъясыс дінӧ.
— Кутчысьӧй, ребята! — горӧдіс сійӧ да, пу бердӧ нёровтчӧмӧн, сетіс автоматысь ӧти очередь, мӧдӧс.
Некымын вражескӧй салдат усины, мукӧдыс дзебсисны тшӧкыд кустъяс пӧвстӧ.
Антощенколӧн кымӧс вылас войтъясӧн чепӧсйӧма пӧсьыс.
Щӧкаыс сылӧн тіраліс сідз жӧ, кыдзи и автоматыс.
Матросов шпыньмуніс:
— Сідзи найӧс, Антошка!
Воис миян удж.
— Петкӧдла налы пуж, — пиньпырыс ӧтветитіс мӧдыс.
А вражескӧй пуляяс лэбалісны пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка.
И век частӧджык вӧрисны ловпу кустъяс, кытчӧ чукӧртчисны гитлеровецъяс.
Найӧ вӧліны нин некымынпӧв унджыкӧнӧсь автоматчикъяс дорысь.
— Кутчысьӧй, вокъяс! — ышӧдіс Матросов, и найӧ, ни ӧти воськов бӧрыньтчытӧг, кутчысисны.
Большой Ломоватӧй ягладорсянь кыліс, медбӧрын, дыр виччысяна грознӧй «ура».
Тайӧ писькӧдчис отсӧг вылӧ нёльӧд батальон.
Фашистъяс омӧльджыка мӧдісны зырны роща вылӧ.
— Ӧні кыскам комбатӧс би увсьыс, — шуис Матросов и би улын Вороновкӧд ӧтлаын кутіс кыскыны лым вывті мыш вылас куйлысь Афанасьевӧс.
Безопаснӧй местаын Матросов сдайтіс комбатӧс сандружинницалы да бӧр локтіс Артюхов дінӧ.
Комбатлысь олӧмсӧ вӧлі спаситӧма.
Артюхов примитіс батальонӧн командуйтӧм да веськӧдліс дойнас.
Ӧні сылӧн шуйгавылас вӧлі надежнӧй сосед — нёльӧд батальон.
Вой чӧжнас фашистъясӧс шыбитісны Чёрнӧй рощаысь да вӧтлісны вӧртӧм сён сайӧ.
Но Чернушкиладорсянь автоматчикъясӧс сэтшӧма лыйлісны, мый вуджны сён вомӧныс оз вӧлі позь, и найӧ закрепитчисны роща рытыввывладорас.
Югдігӧн эрд сайысь Артюхов аддзис лымйӧн тырӧм куим мощнӧй немецкӧй дзот, кодъяс сулалісны полукругӧн.
Дзотъяс сайын нӧрыс вылын тыдаліс Чернушки сикт, стӧчджыка кӧ, сиктыслӧн кольӧм-колясыс — кык-куим киссьӧм керка.
Но писькӧдчыны сиктӧ вӧлі сьӧкыд.
Дзотъяслӧн амбразураясыс коялісны сэтшӧм яр би, киськалісны эрдсӧ пуляясӧн, мый водзӧ мунны вӧлі оз позь.
Наступайтны дугдісны.
XXXI глава
РӦДИНА ВӦСНА!
СТАЛИН ВӦСНА!
Лымъя вӧр весьтӧ петіс шонді.
Пӧльыштіс ичӧтик кӧдзыд тӧв, вӧрыштісны пожӧм пу стволъяс вылын шонді водзас зарниӧн кажитчысь вӧсньыдик кырсь торъяс.
Зарни югӧръяс писькӧдчисны пыр улӧджык нитшкасьӧм пожӧмъяслӧн да козъяслӧн лымйӧсь лапъяс пыр да водісны лым вылас кельыдлӧз пятноясӧн.
Вӧрын лӧзӧн кажитчысь лым эрд вылын дзирдаліс нин да еджыдысла ёрис синтӧ.
Асывводзын усьӧм лым тупкӧма вӧлӧм бойлысь следъяссӧ.
Матросов и тайӧ минута чӧжся чӧв-лӧняс чуймӧм синъясӧн горша нин видзӧдіс тӧвся вӧр асывлӧн волнуйтана мичлун вылас.
Сылы окота вӧлі, кыдзи век, ставсӧ приметитны, тӧдмавны.
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас и эз вермы, — коді жӧ художникъяс пӧвстысь петкӧдліс тӧвся вӧрсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Матросов аддзис сійӧс тайӧ минутаас?
«Став музейясас вола, а тӧдмала обязательнӧ».
Кӧдзыдысла йӧжгылясигтырйи сійӧ шпыньмуніс: виж зобъя кык пыста пуркнитісны бордъяснаныс лымсӧ да пуксисны пожӧм вылӧ дзик матӧ, полігтыр видзӧдлісны гӧгӧр да заводитісны збоя чипсыны.
«Збойӧсь ичӧтик лэбачьясыс».
Но Артюховлысь суровӧй, тӧждысян чужӧм вылас, сылӧн ранитчӧм ки вылас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ зумыштчис, кӧрис синкымъяссӧ.
Артюхов куйліс лым вылын, кӧрталӧм кимӧдзсӧ шуйга кинас лэптыштӧмӧн, сійӧ лӧсьыдтӧма лэдзчысьӧма гырддза вылас.
Вирнас кӧтасьӧм бинтыс йизьӧма.
Матросов дивуйтчис командирлӧн терпение вылӧ, коді быттьӧ эз и казяв ассьыс ранитчӧм кисӧ.
— Комбат ёрт, разрешитӧй, ме зэв ӧдйӧ тіянлы перевязка вӧчышта, — шуис Матросов.
— Менам эм индивидуальнӧй пакет.
А то ещӧ гангрена либӧ...
— Абу нежностьясӧдз ӧні! — скӧра броткыштіс Артюхов.
Пыр ёнджыка и ёнджыка дойыс сотіс сылысь кынтӧм ранасӧ.
Перевязка колӧ.
Но сёпӧв мучительнӧйджык сійӧ, мый абу выполнитӧма боевӧй приказсӧ.
Артюхов нарошнӧ и кыссис татчӧ дзик вӧрдорас, медым бурджыка видзӧдавны противниклысь укреплениеяссӧ.
Синсӧ вештывтӧг кустъяс пыр сійӧ видзӧдіс лымйысь вӧчӧм зэв ыджыд гӧраяс вылӧ, кодъяс улын бура тӧдчисны Чернушки сиктлань мунанінын куим ыджыд вражескӧй дзот.
Налӧн бешенӧя лыйлӧмыс и мешайтіс водзӧ муннысӧ.
Дзотъяс ӧні чӧв олісны да вӧліны лым толаяс либӧ лым гӧраяс кодьӧсь, кодъяс оз вӧчны некутшӧм лёк да кодъяс вывсянь даддьӧн ислалӧны челядь.
Артюхов мурч-курччис пиньяссӧ сьӧлӧмсӧ дойдысь ӧбидаысла: со найӧ ныр улынӧсь, проклятӧй дзотъясыс.
Пушка кӧ вӧлі, вит минутаӧн позис эськӧ жугӧдны найӧс прямӧй наводкаӧн.
А батальон мӧд сутки оз вермы на вӧсна прӧйдитны.
Муртса кӧ миян боецъяс вӧрзясны, дзотъяс заводитасны лыйлыны эрдсӧ пасьталаыс, а сэні налӧн пристреляйтӧма быд точка.
А бырӧдны дзоньяссӧ нинӧмӧн.
Пушкаяссӧ, тыдалӧ, фронт линия дорӧ и ӧні на век кыскӧны вӧръясӧд, некутшӧм туйтӧг.
Миян дальнобойнӧй батареяясысь дзотъяс лыйлыны оз позь: вывті нин матынӧсь противниккӧд миян боевӧй порядокъяс.
А врагъяс лёкӧс туналӧмӧн ланьтісны, тыдалӧ, гӧтӧвитӧны контратака либӧ чукӧртӧны ӧти местаӧ подкреплениеяссӧ.
Артюхов бергӧдіс тайӧ лунъясӧ омӧльтчӧм чужӧмсӧ:
— Матросов, ӧні жӧ тӧдмав начштаблысь — гашкӧ, кыскисны кӧть ӧти орудие.
— Есть, старшӧй лейтенант ёрт, — ӧтветитіс связнӧй да кутіс кыссьыны бӧрлань.
Сійӧ тӧкӧтьӧ инмӧдчыштіс пу лапйӧ, сы вылысь лэбисны лым ёкмыльяс, и пыр жӧ гораа кутіс сяргыны вражескӧй пулемёт, швачкысялісны пуясӧ разрывнӧй пуляяс.
Виж зобъя пыстаяс чепӧсйисны увъяс вылысь.
Ӧтиыс уси лым вылӧ, мӧдыс шӧйӧвоши да кутіс лэбавны пожӧмъяс костті.
Матросов минута кежлӧ ляскыліс чужӧмсӧ лымйӧ.
Сэсся, пыдӧджык лым пиас кодйысьӧмӧн да лапъясӧ не инмӧдчывны зілигтыр, сійӧ кутіс кыссьыны.
Регыд мысти сійӧ бӧр воис.
Абу, ни ӧти орудие абу кыскӧмаӧсь да и ӧдвакӧ регыд кыскасны.
— Начштаба ещӧ докладывайтӧ... звӧнитлӧма «кӧзяин», зэв ёна скӧрмӧма да требуйтӧ, медым ми регыдджык выполнитім боевӧй приказ.
Шуӧ, ми пӧ задерживайтам наступлениесӧ ставнас.
Вомдорсӧ курччалігтыр Артюхов чукыртчыліс.
Матросов видзӧдіс радейтана командир вылас, кӧсйис отсавны сылы и эз тӧд кыдзи.
Выдержаннӧй офицер Артюхов ӧні тӧдчымӧн нервничайтіс, эз тӧд кыдзи мый вӧчны.
Сійӧ ас вӧлясьыс босьтчис командуйтны батальонӧн, кор сьӧкыда ранитчис комбат Афанасьев; босьтчис, кыдзи тшӧктіс офицерскӧй честь.
Но сымын коланаджык сохранитны тайӧ честьсӧ ӧні, кор делӧыслы медся ыджыд пӧльзаӧн сійӧ должен выполняйтны батальонса командирлысь ассьыс выль рольсӧ.
Матросов мыйкӧ виччысигмоз видзӧдіс командир вылӧ.
Связнӧй, кыдзи и став боецъяс, тӧдіс сылысь опытностьсӧ, тӧдіс, мый весьшӧрӧ пӧгибнитӧм вылӧ сійӧ оз ысты ни ӧти мортӧс.
Артюхов зілис не видзӧдны связнӧйлы синмас, коді эз ӧтчыд кывлы, кыдзи Артюхов шулывліс подчинённӧйяслы, мый безвыходнӧй положениеяс абуӧсь.
Мый нӧ сылы думыштны, медым медічӧт воштӧмъясӧн да ӧдйӧджык выполнитны приказ?
Батальонса командир, медбӧрын, примитіс решение.
Автоматчикъяслӧн штурмовӧй группаяслы сійӧ прикажитіс первой бырӧдны фланговӧй дзотъяс: найӧ матынджыкӧсь шӧр дзотсьыс, дай на дорӧ кокниджык писькӧдчыны кустъяс пӧвстӧд.
Первой атакуйтны шуйгаладорса дзотсӧ и, кор противник татчӧ кутас лыйлыны, друг уськӧдчыны веськыдладорса дзот дінӧ, а сэсся штурмуйтны центральнӧй дзотсӧ.
Но муртса боецъяс вӧрзисны шуйга дзотлань, кыдзи пыр жӧ бара кутісны сяргыны пулемётъяс став дзотъясас.
Матросов ӧні волнуйтчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи лым вывті кустъяс пӧвстӧд кыссисны сылӧн ротаса автоматчикъясыс.
Кодсюрӧыс на пиысь вӧрзьӧдчытӧг водлісны лым вылас, мукӧдъясыс пыр ӧдйӧджык кыссисны, кыссисны.
Со Щеглов да Суслов чеччыштісны, котӧртісны би улын некымын метр, водісны.
Сэсся бара, би вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны водзӧ дженьыдик перебежкаясӧн, быттьӧ панласисны.
На бӧрся мунісны мукӧд автоматчикъяс.
Пӧшти дзик дзот дінас Суслов ӧвтыштіс автоматнас да уси.
Но Щеглов котӧртіс нин дзот дінӧ боксяньыс да шыбитіс амбразураас граната.
Чеччис и ранитчӧм кока Суслов.
Ёна чотігтырйи сійӧ кавшасис дзот вылӧ да шыбитіс граната тшын петан розяс.
Дзот вылӧ чеччыштіс и Щеглов.
Найӧ мыйкӧ горзісны дзотсӧ кытшалысь боецъяслы.
Матросов эз вермы кутчысьнысӧ, кор аддзис тшын пиысь ланьтӧм дзот вылысь Щегловӧс да Сусловӧс, ӧвтыштіс кепысьнас:
— Молодец комсомол!
Зэв бур, вокъяс!
Вомдоръяссӧ вежыньтлӧмӧн шпыньмуніс и комбат.
Шуйгавывса дзотыс ланьтіс, но боецъяс водалісны бушуйтысь би улын.
Артюхов прикажитіс штурмуйтны веськыдвывса дзотсӧ.
Матросов сувтіс пидзӧсъяс вылас; синъясыс сылӧн югъялісны.
Сылы окота вӧлі сэтчӧ, бойӧ.
Сы бӧрын, кор сійӧ спаситіс фашистъясысь ранитчӧм капитан Афанасьевӧс и ачыс аддзыліс, кыдзи врагъяс гылалісны пуляясысь, сійӧс шымыртіс салдатскӧй отвага чувство, сійӧ век вӧлі зэв кыпыд.
Кор бойыс веськыдвыв дзот дорас нюжаліс, сійӧ эз вермы терпитнысӧ:
— Старшӧй лейтенант ёрт, разрешитӧй меным сэтчӧ, — довкнитіс сійӧ юрнас дзотлань.
— Сэні колӧ эськӧ перебежкаясӧн, кытшалӧмӧн...
— Пукав, эн пу, — скӧрысь ӧтветитіс Артюхов.
— Меным ковны кутан.
Но вот некымын боец вӧчисны буретш сідзи, кыдзи думайтіс вӧчны Матросов: перебежкаясӧн кытшовтісны дзотсӧ веськыдладорсяньыс да шыблалісны сэтчӧ гранатаяс.
Минута мысти боецъяс босьтісны нин дзотсӧ.
Тэрыблун да пельклун обеспечитісны успехсӧ тайӧ решающӧй минутаас.
Пикӧ воӧм бешенствоӧн бушуйтіс сӧмын центральнӧй дзот.
Тайӧ дзотыслӧн вӧлі куим амбразура да лыйліс ӧттшӧтш фронтъяс и флангъяс кузя.
Сійӧ эз лэдз миян боецъясӧс вешйыны.
Лейтенант Кораблевлӧн группаыс некымынысь заводитліс штурмуйтны дзотсӧ, но бушуйтысь биыс свинеч шерӧн тыртліс эрдсӧ да шырис йӧзсӧ, мыйӧн найӧ удитлісны, некымынысь воськовтны.
Быдса часӧн кустъяс пӧвстӧд боецъяс вешйисны водзлань сӧмын некымын метр.
Ӧні найӧс торйӧдіс дзотсьыс сӧмын метр ветымын пасьта лымъя эрд, кӧні вӧлі пристреляйтӧма быд вершӧк.
Мунны водзлань эз позь и кольччыны татчӧ эз позь.
Быд здук нюжмасьӧм нуліс морт олӧмъяс.
Но не бӧрыньтчыны жӧ!
Бӧрыньтчӧмыс ӧні вӧлі эськӧ позорнӧй смерть кодь жӧ.
Боецъяс пыр ёнджыка и ёнджыка ярмисны.
Найӧ ещӧ и ещӧ ӧтчыд уськӧдчылісны атакаӧ.
Но ыджыд воштӧмъясӧн бара водавлісны да куйлісны лым вылын.
Артюхов ярмис да, опасность йылысь вунӧдӧмӧн, кустъяс пӧвстӧд кыссис водзӧ, Кораблев группаса водӧм боецъясысь веськыдвывланьджык, медым бурджыка изучитны бойсӧ.
Сы бӧрся кыссис и сылӧн связнӧй Матросов.
Найӧ водісны нитшсялӧм пӧрысь коз улӧ.
Дзот матын нин.
Бура тыдалӧны сылӧн би койысь амбразураясыс.
Артюховлы сьӧкыд мыйкӧ думыштны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд босьтны тайӧ крепостьсӧ.
Пыр частӧджык лыйліс вражескӧй артиллерия, и снарядъяс гылалісны пыр матӧджык и матӧджык.
Чернушки сикт сайын ылынкодь тыдаліс Черная сикт, а сэсянь, вичко ӧдзӧссянь, лыйліс пушка, а кӧлӧкӧльнясяньыс сяргис пулемёт.
Артюхов чувствуйтіс операция помасьӧм вӧсна, би улын куйлысь йӧз олӧм вӧсна пыр содысь и содысь ответственность.
А минутаяс колины, кад муніс, и опасность содіс: приказсӧ кӧ ӧні оз ло выполнитӧма, — пропадитас сьӧкыд походлӧн, батальонӧн сьӧкыдлунъяссӧ венӧмлӧн став смыслыс, и тайӧ неудачаыс да йӧзлӧн весьшӧрӧ пӧгибнитӧмыс вермас вайны фронтлы уна неудача.
Небесаыс ставнас вӧлі тырӧма миян лэбысь эскадрильяяс жургӧмӧн.
Мӧдӧд сутки нин турияслӧн кодь куим пельӧса стройӧн лэбисны и лэбисны найӧ рытыввывлань.
Врагъясладорсянь пыр ӧтарӧ кыліс налӧн бомбитӧм шыыс.
И водзын, шуйгавылын и веськыдвылын, кыліс миян «катюшаяслӧн» да уна лыда орудиеяслӧн гым шы кодь гӧлӧсыс.
Тайӧ ланьтлытӧм юргӧмыс вочасӧн ылысмис, сідзкӧ, миян техника аслас бинас ставсӧ жугӧдіс да чышкис туй вывсьыс и наступление развивайтчис.
А Чернушки дорын тупик.
Пӧсялӧм кӧсичасӧ йизьӧм коз кырсь бердӧ топӧдӧмӧн батальонса командир нервнӧя курччаліс вомдорсӧ.
Гашкӧ, сылысь решениеяссӧ виччысисны дивизияясса, армияясса штабъяс, виччысис Кремль?
А решение абу, и быд секунда нюжмасьӧм вайис бергӧдны да поправитны позьтӧм опасность.
Мый вӧчны?
Матросов гӧгӧрвоана сюся видзӧдіс командир вылас да сьӧлӧмсяньыс виччысис сылысь распоряжениеяссӧ.
Вермис кӧ эськӧ сійӧ мыйӧнкӧ отсавны тайӧ отважнӧй мортыслы!
Артюхов примитіс решение.
— Квайт автоматчикӧс — ме дінӧ! — дженьыда шуис сійӧ связнӧйлы.
Матросов уськӧдчис выполняйтны приказание.
Сійӧ эз на гӧгӧрво выль приказлысь смыслсӧ, но сійӧс радуйтіс командирлӧн чорыд гӧлӧсыс, сылӧн збодьӧрмӧдысь решимостьыс.
Саша зілис приметитны, кытчӧ лэбӧны да кытчӧ швачкысьӧны разрывнӧй пуляяс, и, кыссьӧмӧн да котӧртышталӧмӧн, тэрыба да пелька матыстчис боецъяс дорӧдз.
— Но и жар, другъяс!
Лёкгаг моз вегляси, видзчыси пуляясысь.
И кымынӧдысь нин гораа аттьӧалӧмӧн казьтывліс Земцыын прӧйдитӧм сьӧкыд тактическӧй учениеяс.
Мый эськӧ сійӧ кутіс вӧчны тані, би улас, тайӧ спасительнӧй выучкатӧгыс!
Сійӧ бура тӧдіс аслас ротаысь йӧзсӧ да решитіс бӧрйыны медся кужысьяссӧ да повтӧмъяссӧ, коммунистъясӧс да комсомолецъясӧс.
И примитӧма ӧд сідзи, мый бойын медся сьӧкыд случайяс дырйи командиръяс шулывлӧны: «Коммунистъяс да комсомолецъяс, водзӧ!»
Но медся буръяссӧ бӧрйигӧн лолі торксьыштлӧм.
— Кытчӧ, Сашко? — юаліс Антощенко, коді ӧбидитчис, мый сійӧс эз бӧрйыны.
— Особӧй задание вылӧ.
— Но, а ме нӧ, тэ ногӧн, инвалид али мый?
Босьт и менӧ.
— Оз позь, Петро: тэнад кокыд ранитчӧма.
— Да мый тэ, йӧймин? — ӧзйис Антощенко.
— Тайӧ кокъяснас ме ещӧ Берлинӧдз на воа...
— Гӧгӧрвоан, оз позь, — стрӧга ӧтветитіс Матросов, ачыс дӧзмис, мый воштӧ кадсӧ сёрнияс вылӧ.
— Друг тэ меным али абу друг?
— пӧшти горӧдіс Антощенко, и скӧрысла кутіс доршасьны синваыс.
Матросов сюся видзӧдліс сы вылӧ да гӧгӧрвоис, кутшӧм ёна сійӧ кӧсйис метитны Леся вӧсна, дедушка вӧсна, Украина вӧсна.
Сійӧ, местьыс, сетліс Антощенколы вывъяс терпитны доймӧмсӧ.
Мый нӧ, сійӧ достоин, медым сійӧс бӧрйыны квайт морт лыдӧ.
— Ладнӧ, Петро, босьта, — друг шуис Матросов, и Антощенко нюммуніс:
— Бур, Сашко.
Ме мӧда комсомолец ногӧн...
Сэсся кутісны требуйтны Воронов, Дарбадаев, медым Матросов босьтіс и найӧс.
— Ог вермы, — скӧрмис сійӧ.
— Прикажитӧма сӧмын квайтӧс...
Артюхов зэв ёна виччысис — лыддис секундаяс.
И кор автоматчикъяс кыссисны сы дінӧ, куимыслы сійӧ прикажитіс:
— Кыссьӧй дзот дінас эсті, веськыдвывсяньыс, и гранатаясӧн — амбразура кузяыс...
— Есть, старшӧй лейтенант ёрт, — ӧтветитіс Михась Белевич да кутіс кыссьыны Костылев да Антощенко водзын.
Кораблевлӧн штурмовӧй группаса боецъяс, кодъяс вӧлі быд здукӧ дасьӧсь уськӧдчыны водзлань, ловшысӧ пыкӧмӧн видзӧдісны куим кыссьысь ёртыс вылӧ да виччысисны.
Сэтчӧ жӧ, другъясыс вылӧ, волнуйтчӧмӧн видзӧдіс и Матросов.
Веськыдвывті и медводзын нин, кияснас ӧдйӧ курасигтырйи, кыссис Костылев, шӧрас — Петро Антощенко.
Сійӧ кыссис медсясӧ пидзӧсъяс вылас мыджсьӧмӧн да кок лапаяссӧ лэпталӧмӧн: кокыс, тыдалӧ, зэв ёна доймис.
Но вот Костылев ӧвтыштіс автоматнас да быттьӧ кынмис лым вылас.
Антощенко синбӧжнас видзӧдліс сы вылӧ да тэрыба кутіс кыссьыны водзӧ.
Лым вылӧ юрсӧ пуктіс да эз вӧрзьы и Белевич.
Ӧні кыссис ӧтнас Антощенко.
Сійӧ тэрыба шыблаліс водзлань кияссӧ да кыссис то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ, тыдалӧ, кӧсйис ылӧдны пулемётчикӧ да матыстчис дзот дінӧ.
Матросов йӧжгылясис кӧдзыдсьыс, коді, кажитчӧ, йиджис дзик сьӧлӧмӧдзыс, и сылы окота вӧлі ассьыс став вынсӧ сетны другыслӧн быд вӧрзьыштӧмлы.
Но вот и Антощенко кыдзкӧ лӧсьыдтӧма бергӧдчис веськыд бок вылас, водзӧ шыбитіс кияссӧ кыдзи ваӧд вартчысь, — да быттьӧ кынмис.
Киыс уси лым вылас.
«Петро, Петро!» — мучительнӧя чукыртчыліс Матросов да мурч-курччис пиньсӧ, медым не горӧдны.
Еджыд маскировочнӧй халата куимнан боецыс ӧні куйлісны лым вылын да мичӧдӧны сійӧс вирӧн.
Ланьтіс и вражескӧй пулемёт, быттьӧ мыйкӧ виччысис.
Артюхов секунда кежлӧ куньліс синъяссӧ, вежыньтліс чужӧмсӧ: сьӧкыд изйӧн водіс сьӧлӧм вылас быд морт олӧм вӧсна ответственность, а йӧзыс тайӧ дзот дінас гибнитісны весьшӧрӧ.
И кытшовтны некыт оз позь тайӧ проклятӧй местасӧ.
Но Артюховлӧн кельыд чужӧмыс пыр жӧ лои упрямӧй.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ куим боецлань, кодъяс виччысисны.
— Приказыс гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! — вочавидзисны найӧ.
— Кыссьӧй ещӧ веськыдвывтіджык. Да ӧдйӧ!
Кутісны кыссьыны ещӧ куим комсомолец, водзвыланыс — Макеев.
И надеяӧн, сюся Матросов видзӧдіс ӧні сы вылӧ.
Эз, эз ӧшибитчы сійӧ другъясас.
Весиг броткысь Макеев мукӧдсьыс водзынджык тэрмасис выполнитны приказ.
— Веськыдвывланьджык, тьӧзӧ, веськыдвывланьджык, Макеша! — сьӧлӧмсяньыс шӧпкӧдіс сійӧ.
Бара лёкысь да скӧра равӧстіс дзот.
И некымын минута мысти ытшкыштіс и тайӧ боецъяссӧ.
Но дзот дугдывтӧг койис бисӧ.
Фашистъяс-пулемётчикъяс зэв ёна скӧралісны.
Ланьтлытӧг швачкысялісны пуляяс, пыр частӧджык потліс небесаыс, снарядъяс взрывайтчӧмысь ургис ягыс.
Артюхов да Матросов видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Напряжениеысла Артюховлӧн чепӧсйӧмаӧсь кымӧс вылас кӧдзыд ньылӧм войтъяс.
Сійӧ вештыштіс балябӧжас руд пеля шапкасӧ, и ӧти кӧсичасяньыс мӧдӧдзыс плешсӧ вомӧналісны чукыръяс, кодъясӧс войдӧр Матросов эз аддзывлы.
Нырбордъясыс да косьмӧм вомдоръясыс комбатлӧн дрӧгнитлывлісны.
Матросов тшӧкыда лолаліс, быттьӧ сылы эз тырмы воздухыс, видзӧдіс командир вылӧ да полігтыр виччысис.
Ставыс гӧгӧрвоана: воис бойлӧн медся решительнӧй минутаыс.
Сійӧ кӧрис сьӧд синкымъяссӧ.
Суровӧй решимость кутіс тӧдчыны сылӧн том воймӧм чужӧм вылас.
— Ӧні меным разрешитӧй, — шуис сійӧ надзӧник, но требовательнӧя.
Артюхов видзӧдліс сы вылӧ обычнӧй командирскӧй стрӧглунтӧг.
Чужӧмыс сылӧн весиг быттьӧ югдіс яндысьӧмӧн бать ног нюммунӧмысь, и здук кежлӧ вунӧдліс ас гӧгӧрсьыс адскӧй грымгӧмсӧ.
Сійӧ некор эз и думыштлы, кутшӧм сьӧкыд торйӧдны ас дінсьыс тайӧ визув зонсӧ, коді лои пиысь мусаджыкӧн.
«Мый видзӧданныд? — висьталісны Александрлӧн муртса читкыртыштӧм сӧдз синъясыс.
— Опаснӧ, да?
Верма усьны, кыдзи и тайӧ квайтыс?
Тӧда. Но виччысьны сэсся оз позь — и ме муна.
Муна — другъяс олӧм вӧсна, победа вӧсна...»
И командир чӧв олігтыр утвердительнӧ лайкнитіс юрсӧ.
«Мун, Сашок. Колӧ».
Матросов кутіс кыссьыны ещӧ веськыдвывтіджык, кустъяс пӧвстӧд, быттьӧ эз и дзотлань.
Лым бердӧ ляскысьӧмӧн сійӧ пелька кураліс сійӧс кияснас да тэрыба кыссис водзӧ.
Лым вывті ӧдйӧ исковтысь еджыд маскировочнӧй халата мыгӧр серти старшина Кедров тӧдіс Матросовӧс да кутіс шензьыны:
«Кытчӧ, кытчӧ сійӧ ӧтнас, быдса батальон кӧ оз вермы?»
Матросовлӧн кыссьӧм бӧрся волнуйтчӧмӧн следитісны уна дас морт, кодъяс куйлісны би улын да дасьӧсь вӧліны любӧй кадӧ уськӧдчыны водзӧ первойя позянлун дырйиыс.
Лым вывті кыссьысь Матросов ӧні вӧлі налӧн надеяӧн да вынӧн.
Сӧмын мед вермас кыссьыны помӧдз! Вермас-ӧ?
Али усьӧ лым вылас, кыдзи и найӧ квайтыс?
Сійӧ и ачыс гӧгӧрвоис да чувствуйтіс: надеяӧн сы вылӧ видзӧдӧны став другъясыс, боецъяс и командиръяс — сылӧн фронтӧвӧй учительясыс да судьяясыс: и радейтана офицер Артюхов, и пӧрысь сибиряк большевик Кедров, и комсорг Буграчев, и Воронов, и Дарбадаев.
И ещӧ видзӧдісны сы вылӧ ставныс, кодъяс сӧстӧм кияснас инмӧдчылісны сылы сьӧлӧмас, веритісны сылӧн благороднӧй душалы: и днепровскӧй пасечник дед Макар, и учительница Лидия Власьевна, и воспитатель Трофим Денисович, и лӧз синъяса Лина.
Со сійӧ кыссис нин джын туйсӧ.
Фашистъяс не то эз казявны сійӧс, не то нарошнӧ лэдзлісны матӧджык, и пулемётыс налӧн лыйліс кытчӧкӧ шуйгавывджык.
Матросов синбӧжнас видзӧдліс сэтчӧ да тӧкӧтьӧ эз горӧд чуймӧмысла, радысла да тревогаысла: вирӧн ойдӧм Антощенко тожӧ кыссис дзотлань.
Сылы и лыйліс пулемёт.
Петро кыссис сьӧкыда, пыр ӧтарӧ пӧрлі бок вылас, чужӧмнас усьлі лымйӧ, но пуляяс улын каскатӧг и автоматтӧг упрямӧй кыссис водзӧ.
Быдлаті ранитчалӧм, сійӧ, тыдалӧ, и ачыс эз верит, мый вермас кыссьыны дзотӧдз, но, би вылӧ лӧглунӧн тыр, пыр кыссис и кыссис врагъяс син водзын.
Кутшӧм вын, кутшӧм думъяс кыскисны водзӧ тайӧ прӧстӧй салдатсӧ?
Сійӧ ӧд, кажитчӧ, вӧчис нин ставсӧ, мый вермис.
Мый ещӧ сійӧ, ранитчӧм да оружиетӧм, вермас вӧчны, медым дугӧдны лыйсьӧмсӧ?
И Матросовлӧн чуймӧм чужӧмыс югдіс: «Петро, Петруся, вернӧй другӧй, тэ мунан гибель вылӧ, медым вештыны ас вылад вражескӧй пулемётлысь бисӧ, медым меным и ставнымлы миянлы отсавны общӧй делӧын.
Со сійӧ — дружбалӧн непобедимӧй выныс, кодӧс шонтӧ народ дінӧ, Рӧдина дінӧ любовь!»
Александр кутіс кыссьыны ӧдйӧджык.
Ещӧ метр, ещӧ кык.
Но гитлеровецъяс бергӧдісны пулемётлысь дулосӧ сылань, и пуляяс кутісны розьӧдлыны лымсӧ то сы водзысь, то сы бӧрвылысь.
Виччысигмозыс Александр быттьӧ кынмис места вылас.
Вот-вот вермасны инмыны проклятӧйясыд.
Вӧлі кӧ эськӧ сылӧн медся ён стальысь броня, — веськыда эськӧ муніс, а то сылӧн ӧд сэтшӧм жӧ телӧ, кутшӧм и другъясыслӧн, кодъяс усялісны лым вылӧ.
Сійӧ кутіс мудеритны.
Кор эз кутлыны лыйлыны сылань, автоматсӧ муртса лэптыштӧмӧн сійӧ ӧдйӧ кыссис водзӧ; кор пуляяс гылалісны сы дінӧ матӧ, сійӧ куйліс вӧрзьытӧг, и сійӧс, тыдалӧ, чайтлісны виӧмаӧн.
Вӧрзьӧдӧм лап вылысь воротник костас уси чорыд лым тор да мӧдіс кӧдзӧдны, но пыркнитны сійӧс оз позь.
И дубалӧм чуньястӧ пӧлялыштны некор.
Быд здук, гашкӧ, нэм кузя.
Войдӧр сійӧ уна думайтліс, мыйӧн сылы лоны.
Тайӧ минутаас сылы окота вӧлі лоны тэрыб бордъя лэбачӧн, медым ӧдйӧджык уськӧдчыны враг вылӧ.
Дзот матын нин — граната шыбитан ылнаын; вутшъяс да тусяпу кустъяс сайын бок вылас куйлігмоз Александр кыскис гранатаяс да пидзӧс вылас сувтӧмӧн шыбитіс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Найӧ взорвитчисны дзик дзот дінас.
Пулемёт здук кежлӧ ланьтліс, сэсся бара кутіс уджавны.
Но Александрлы вӧлі бурджык: кор взрывайтчисны гранатаяс да пулемётыс врагъяслӧн ланьтліс, сійӧ некымынысь воськовтіс водзӧ да бара уськӧдчис лым вылӧ.
Сійӧ сӧмын здук кежлӧ аддзыліс пуляясӧн розьӧдлӧм Антощенкоӧс, коді кисӧ шевкнитӧмӧн вӧрзьытӧг нин куйліс лым вылын. Александрлы дум вылас уси сылӧн нюммунӧмыс да кывъясыс: «Ме мӧда комсомолец ногӧн...»
И сійӧ бара кыссис ляпкыдик кустъяс да вутшъяс санӧ пуляясысь сайласьӧмӧн.
Дзот вӧлі дзик нин матын.
Сійӧ бара сувтіс пидзӧс вылас, босьтіс киас автоматсӧ да сяркнитіс амбразураӧ автоматнӧй очередьӧн.
Дзотын гымӧптіс взрыв, и сук тшын пуркнитіс амбразурасьыс (бӧрыннас тӧдмалісны: взорвитчӧма мина сыӧ веськалӧм пуляясысь).
Александр сувтіс туша тырнас, лэптіс юр весьтас автоматсӧ да горӧдіс лым вылын куйлысь боецъяслы, кодъяс терпеньетӧг виччысисны атака.
— Рӧдина вӧсна! Сталин вӧсна! Водзӧ!
— И ачыс уськӧдчис дзотлань.
Боецъяс тэрыба чеччыштісны да горзігтырйи тожӧ уськӧдчисны дзотлань.
— Ура-а! Ура-а! — юркнитіс бой мунан поле весьтын.
Эрд вылын кияс вылас кыпӧдчыштіс весиг сьӧкыда ранитчӧм Белевич.
Сійӧ эз вермы кыссьынысӧ, но сылӧн кыпыд чужӧмыс да ӧзъян синъясыс видзӧдісны водзӧ.
Пулемёт, коді ланьтліс дзотын, бара кутіс уджавны да заставитіс боецъясӧс бӧр водавны лым вылӧ.
Водіс и Александр Матросов.
Пулемет ӧні отчаяннӧя сяргис-лыйліс эрдсӧ пасьталаыс.
Но пулемётчик киясын воддза уверенностьыс да выныс эз нин вӧв.
Александр куйліс аслас виӧм ёртъяссьыс водзынджык, сэтшӧм матын дзот дінас, мый сы вылӧ ӧвтіс порох тшын.
Ӧні сійӧ торъя нин ёна видзчысис быдторйысь.
Думышттӧг быд ичӧтик вӧрыштӧм вермис пӧгубитны сійӧс, но и нюжмасьны опаснӧ.
Ӧні сійӧ должен действуйтны сӧмын наверняка.
Веськыдладор банбок улас сыліс сутшкасьысь лым, и йирмӧг босьтіс сьӧлӧмӧдзыс.
А сьӧлӧмыс тіпкис сэтшӧм ёна, быттьӧ дрӧгнитліс став мирыс.
Сьӧкыд сылы ӧтнаслы тайӧ восьса смертнӧй эрд вылас.
Пӧшти враг син водзын куйліс сійӧ тані, лымъя эрд вылын, дзотлӧн чудовище вом кодь жӧ биӧн лолалысь амбразура водзын.
Любӧй пуля ӧні вермис ытшкыштны сійӧс.
И чардби моз жӧ вирдыштісны мӧвпъяс сы йылысь, мый тыртліс беспокойнӧй, но шуда емыслӧн сылысь став олӧмсӧ.
Сылы усины тӧдвылас мойдысь кывъясыс: мыйла цветитӧ мувывса мак; уси тӧдвылас небыд тӧвру, коді вайис Рӧдина просторъясысь турунъяслысь чӧскыд ма дук, кор сійӧ да Лина сулалісны нӧрыс вылын да мечтайтісны шуд йылысь познавайтны да перестраивайтны мирсӧ.
Ещӧ сылы уси тӧдвылас вождьлӧн заветнӧй кывъясыс, мый колӧ лоны дасьӧн сетны человечество шуд вӧсна ассьыд став вынъястӧ, ассьыд став способностьястӧ, ассьыд став виртӧ, войт бӧрся войт...
Ещӧ сылы уси тӧдвылас: уна сё син надейтчӧмӧн видзӧдӧны сы вылӧ да виччысьӧны.
Виччысьӧны каръяс да сиктъяс, виччысьӧ народ, кодлысь правдасӧ да мудростьсӧ сійӧ вайис татчӧ.
Оз позь пӧръявны йӧзӧс, кодъяс веритӧны комсомолецлы.
И кыпыд збойлунӧн ӧзйис сылӧн сьӧлӧмыс, венны позьтӧм вын воис виръяяс.
И полӧм быри.
Сійӧ дась вӧлі, кыдзи и лым вылын куйлысь ёртъясыс пиысь быдӧн, нӧйтны врагӧс мыйӧн сӧмын позьӧ, весиг аслас смертьнас.
Сійӧ виччысис стрӧка, кор фашист вештіс сы вылысь пулемётсӧ.
Но пулемёт кутіс лыйлыны миянлысь водалӧм боецъясӧс.
Александр чеччыштіс, ӧти здукӧн видліс ассьыс боевӧй кӧлуйсӧ, но сылӧй эз нин вӧв ни ӧти граната и тыртӧм вӧлі автоматнӧй дискыс.
Коли сӧмын мерайтны позьтӧм душевнӧй вын да святӧй кӧсйӧм — ӧдйӧджык да бурджыка исполнитны ассьыс воинскӧй долгсӧ.
Воймӧм, пӧшти челядь чужӧмсӧ сылысь быттьӧ югдӧдіс решимость.
Ӧні сійӧ вӧлі биысь вынаджык, вынаджык смертьысь полӧмысь...
Тэрыба чеччалігтыр сійӧ котӧртіс неуна веськыдвылӧджык, быттьӧкӧ дзот пӧлӧныс.
Сэсся, пӧшти сы весьтӧдз воӧм бӧрын, друг бергӧдчис шуйгавылӧ, тшыналысь, сьӧд амбразуралань да морӧснас уськӧдчис пулемётлӧн биӧн койысь ствол вылӧ.
Пулемёт тшӧкмуніс, ланьтіс и здук мында вӧлі сэтшӧм чӧв, мый кыліс, кыдзи шувгӧны пожӧмъяс да пеляд жувгӧ на лыйсьӧм шыыс.
Сэсся чеччыштісны боецъяс да, быттьӧ команда серти, кӧть командаыс и эз удит лонысӧ, уськӧдчисны водзӧ, дзотлань.
Ӧні сы дінӧ туйыс вӧлі восьса.
И нинӧмӧн лои лолавнысӧ Александр Вороновлы.
Сійӧ чашнитіс гимнастёрка юрйывсӧ да котӧртігмозыс горӧдіс:
— <ns>Во-о-дзӧ</ns>!
Бой поле пасьтала юргис Дарбадаевлӧн гӧлӧсыс:
— Матросов вӧсна — водзӧ!
Ставныс тэрыба котӧртісны дзотлань.
Частӧ усялігтырйи сэтчӧ жӧ кыссис и вирӧн ойдӧм Михась Белевич да киргис:
— Водзӧ! Водзӧ!
Минута мысти дзотын помасис рукопашнӧй вермасьӧм и врагъяс куйлісны гильза чукӧр вылын, оружие торпыриг пӧвстын.
Дзотлань котӧртісны капитан Буграчев да ротаса парторг старшина Кедров.
Александр Матросов куйліс амбразура дорын и вирыс сылӧн шонді водзас лым вылас кажитчис сэтшӧм гӧрдӧн, быттьӧ му вылын быдмысь мак, код йылысь коркӧ висьтавлывліс сылы дед-пасечник.
Буграчев топӧдіс дрӧжжитысь вомдоръяссӧ да кутіс выполняйтны суровӧй воинскӧй правилӧ.
Виӧм комсомолецлысь еджыд маскировочнӧй халатсӧ разьӧм бӧрын гимнастёрка шуйга зепсьыс Буграчев перйис сійӧс, мый дзик сьӧлӧм бердас новлӧдліс Александр Матросов, — Ленин нима комсомольскӧй билет.
Буграчев пидзӧсчанясис, паськӧдіс полевӧй сумка вылӧ комсомольскӧй билетсӧ да ним-ов улас кӧсӧйӧн гижис:
«Водіс противниклӧн огневӧй точка вылӧ да пӧдтіс сійӧс, петкӧдліс геройство».
Сэсся кутісны корсьны ещӧ документъяс.
Перйисны зепсьыс лӧз синъяса нывлысь да тӧдтӧм зонлысь, гашкӧ, Тимошка вокыслысь фотокарточкаяс.
Телогрейка зепсьыс перйисны ещӧ потӧм гаръяса кык ньӧртор — тополь да бадь ньӧръяс.
Походын Матросов век кӧсйис юавны старшиналысь, мыйла найӧ потласьӧны сэтшӧм водз.
Ньӧрторъяссӧ корис старшина.
Чӧскыд дука тополь гаръяс дукалігтыр да эзысь рӧма берба малалігтыр сійӧ шуис:
— Олӧмсӧ радейтіс Сашок...
И пуктіс ньӧръяссӧ каска улас, медым эз чегъясьны.
Сэсся сійӧ лӧсьӧдыштіс уссӧ, ён кияснас босьтіс Александрлысь, кыдзи радейтана пилысь, телӧсӧ, лэптіс небесалань чужӧмӧн да видзчысьӧмӧн пуктіс сійӧс плащ-палатка вылӧ, кодӧс вӧлі вольсалӧма лым тола вылӧ.
— Салдатлы, пиукӧй, лым вылын, быттьӧкӧ юсь гӧн вылын.
И пӧттӧдзыс видзӧдӧм бӧрын чорзьӧм чуньяснас видзчысьӧмӧн тупкис Александрлысь небеса кодь кельыдлӧз вӧртӧм синъяссӧ.
XXXII глава
МАТРОСОВЕЦЪЯС
Автоматчикъяслӧн рота строитчис, медым вӧчны геройлы воинскӧй почестьяс.
Красноармеецъяс сӧмын на петісны бойысь.
Паськӧмныс налӧн сёйӧссьӧма, косясьлӧма осколокъясӧн, пуляясӧн, саӧссьӧма да йиджтысьӧма порох тшын дукӧн.
Кылісны на лыйсьӧм шыяс, и муыс сулалысьяс кок улын дрӧгмунліс взрывъясысь.
Но йӧзлӧн суровӧй гырд синъясыс тайӧ медбӧръя секунданас пыр видзӧдісны Александр Матросовлӧн нюммуныштӧм кыпыд чужӧм вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн быттьӧ висьталіс: «Но вот, ме вӧчи ставсӧ, мый сӧмын верми».
Сьӧкыда восьлалігтыр матыстчис кӧрталӧм киа Артюхов да чӧв олігтыр дыр видзӧдіс аслас связнӧйыслӧн кынмӧм нюммунӧм вылӧ, кодӧс быттьӧ скульптор зэв бура вӧчӧма мрамор вылӧ.
Матросовлысь смертельнӧй ранасӧ вӧлі зэв бура тупкӧма.
Аслас сьӧлӧмнас Александр спаситіс другъяссӧ пӧгибнитӧмысь.
И, кажитчӧ, сӧмын шу тайӧ, быттьӧ унмовсьӧм, зонмыслы: «Эм важнӧй, но опаснӧй задание», — и сійӧ, повтӧм, пыр жӧ садьмас, югнитас тэрыб кельыдлӧз синъяснас:
«Меным разрешитӧй...»
Командир сьӧкыда лолаліс и некыдзи эз вермы заводитны ассьыс дженьыдик прощальнӧй кывсӧ.
Шочиник лым еджыд кымӧръяс кывтісны юр весьтті.
Южмӧм лым вылын, кӧні неважӧн вӧлі бой, туплясис оружие торпыриг.
Воронкаяс жервидзисны быттьӧ ранаяс.
Но сэні, кӧні бойяс эз мунны, лымйыс сэтшӧма дзирдаліс шонді водзас, мый ёрис синъястӧ.
Медбӧрын командир заводитіс висьтавны, и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі бойын кодь жӧ чорыд.
Сійӧ висьталіс великӧй подвиг йылысь, кодӧс вӧчис рядӧвӧй Александр Матросов.
— Талун кызь витӧд годовщина миян славнӧй Краснӧй Армиялӧн, мирын дзик ӧти армиялӧн, коді пыр тышкасис мортӧс освободитӧм вӧсна, сылӧн мирнӧй созидательнӧй труд вӧсна и ӧні чорыд тышын дорйӧ миянлысь Рӧдинанымӧс, сылысь великӧй идеалъяссӧ, мирӧвӧй культураӧс фашистскӧй варварствоысь.
Миян армиялӧн годовщина лунӧ Матросов ёрт сетіс сылы медся дона подарок — ассьыс олӧмсӧ.
Морӧснас, аслас сьӧлӧмнас сійӧ тупкис врагъясысь другъяссӧ, ставнымӧс миянӧс.
Сэсся сёрнитіс дзор уска парторг Кедров, и гӧлӧсыс сылӧн тіраліс:
— Пӧгибнитіс пламеннӧй сӧветскӧй патриот — Матросов...
Сійӧс вердіс-юкталіс, быдтіс да велӧдіс миян партия, Рӧдина-мам...
Велӧдіс радейтны народӧс аслас олӧм дорысь ёнджыка.
Сёрнитісны сылӧн ёртъясыс — комсорг Брагин, Воронов, Дарбадаев, и быдӧн клянитчисны, мый лоасны аслас Рӧдиналӧн сэтшӧм жӧ помтӧг преданнӧй пиӧн, кутшӧмӧн вӧлі Саша Матросов, да сідзи жӧ, кыдзи сійӧ, кутасны нӧйтны врагӧс повтӧг, комсомолец ногӧн, Матросов ногӧн.
Сандружинницалӧн чишкасьӧм банбок вылас дрӧжжитіс синва, но Валя сулаліс стройын гордӧя лэптӧм юрӧн.
Недыр сёрнитісны боецъяс гу дорын: колӧ мунны бойӧ.
Геройкӧд прӧщайтчигӧн ротаас ставныс сувтісны пидзӧсъяс выланыс.
Сэсся куимысь гымӧбтісны ружейнӧй залпъяс.
Боецъяс тыртісны гусӧ муӧн да сӧстӧм лымйӧн и бара мунісны бойӧ.
Сӧмын ӧти боец бӧр муніс Большой Ломоватӧй ягӧ.
Посыльнӧй нуис политотделӧ рядӧвӧй Александр Матросовлӧн подвиг йылысь донесение.
А войнас полевӧй телеграф, боевӧй оперативнӧй сводкаяскӧд ӧттшӧтш, юӧртіс тайӧ событие йывсьыс корпуслӧн, армиялӧн фронтвывса штабъяслы.
Синмӧн судзтӧм страна сьӧлӧмӧдз, Кремльӧдз, воис рядӧвӧй сӧветскӧй воинлӧн подвиг йылысь шог да гордӧй юӧр.
СССР-са Верховнӧй Сӧветлӧн Президиум Александр Матросовлы кулӧм бӧрас присвоитіс Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
Подразделение, кӧні служитіс Матросов, лои гвардейскӧй полкӧн.
Сӧветскӧй Союз пасьтала юрӧбтісны Сталин ёрт приказлӧн кывъясыс.
ОБОРОНА КУЗЯ НАРОДНӦЙ КОМИССАРЛӦН ПРИКАЗ № 269
1943 вося сентябрь 8 лун
Москва кар
1943 вося февраль 23 лунӧ 56 Гвардейскӧй стрелковӧй дивизияса 254 Гвардейскӧй стрелковӧй полкысь гвардияса рядӧвӧй Александр Матвеевич Матросов Чернушки сикт вӧсна немецко-фашистскӧй захватчикъяскӧд бойын решающӧй минутаӧ писькӧдчис вражескӧй ДЗОТ дінӧ, тупкис аслас телӧнас амбразурасӧ, эз жалит асьсӧ да обеспечитас наступайтысь подразделениелы успех.
СССР Верховнӧй Сӧветса Президиумлӧн 1943 вося июнь 19 лунся указӧн гвардияса рядӧвӧй Матросов ёртлы кулӧм бӧрас присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь звание.
Матросов ёртлӧн великӧй подвигыс должен служитны воинскӧй доблесть да героизм примерӧн Краснӧй Армияса став воинъяслы.
Сӧветскӧй Союзса Герой гвардияса рядӧвӧй Александр Матвеевич Матросовлысь паметьсӧ увековечитӧм могысь приказывайта:
1. 56 Гвардейскӧй стрелковӧй дивизияса 254 Гвардейскӧй стрелковӧй полклы присвоитны ним:
«Александр Матросов нима 254 Гвардейскӧй стрелковӧй полк».
2. Сӧветскӧй Союзса Герой гвардияса рядӧвӧй Александр Матвеевич Матросовӧс век кежлӧ зачислитны Александр Матросов нима 254 Гвардейскӧй полклӧн первой рота списокӧ.
Оборона кузя Народнӧй Комиссар Сӧветскӧй Союзса Маршал И. СТАЛИН.
Гвардеец-матросовецъяс клянитчисны выль алӧй шӧвк знамя водзын, код вылӧ зарни букваясӧн вӧлі вышивайтӧма однополчаниныслысь нимсӧ, воюйтны Матросов моз.
И бойясын эз ӧтчыд найӧ докажитлыны тайӧс делӧ вылын.
Чорыд бой муніс высота вӧсна, коді господствуйтіс местность вылын.
Куимысь отважнӧй гвардеецъяс кайлісны штурмуйтны высотасӧ, и куимнанысьсӧ враг заводитліс лыйлыны да заставляйтліс водны найӧс му вылӧ.
Сэки чеччис Матросовлӧн другыс, полкса комсорг Александр Воронов да горӧдіс:
— Ёртъяс, кодлы лоӧ сьӧкыд, кодлы лоӧ страшнӧ, казьтыштӧй Матросовӧс.
Ме бӧрся, ёртъяс, водзӧ!
И гвардеецъяс ставныс ӧти морт моз чеччисны штурм вылӧ да Матросов ногӧн вӧтлісны врагӧс высота вылысь.
Фашистскӧй танк локтіс веськыда матросовскӧй полкса пулемётчик Павлов вылӧ.
Вражескӧй салдатъяс котӧртісны танк бӧрся да пукалісны сы вылын.
Павлов пуляясӧн шырис котӧртысь врагъясӧс да, быттьӧ тӧв, нӧбӧдіс найӧс танк вылысь.
Гӧра моз танк матыстчис матросовец выйӧ, но сійӧ эз дрӧгнит да медбӧръя лолыштӧмӧдзыс пыр лыйліс и лыйліс пулемётысь — Матросов ногӧн.
Бойяс мунісны Псковщинаын Пушкинскӧй заповедник вӧсна.
Михайловскӧй, Тригорскӧй сиктъяс, паркъяс — тані быд куст и быд вершӧк му казьтылӧны великӧй поэт йылысь.
Со лои жугӧдӧма фашистъяслысь оборонасӧ, наступление паськаліс.
Но ӧти участокын высота вывсянь зэв ёна лыйліс немецкӧй пулемёт да эз лэдз боецъясӧс писькӧдчыны водзӧ.
Сэки вражескӧй пулемётлань котӧртіс гвардеец Трошин.
Сійӧ то водліс, то бӧр чеччыштліс, медым не сюрны пуля улӧ, и матыстчис вражескӧй огневӧй точка дінӧ кызь метр сайӧ да гранатаӧн взорвитіс сійӧс.
— Матросов бӧрся, водзӧ!  горӧдіс Трошин.
Гвардеецъяс уськӧдчисны водзӧ.
Ньылӧмсӧ чышкыштӧм бӧрын, коді визувтіс синъясас, накӧд водзӧ котӧртіс и Трошин да бырӧдіс врагъясӧс Матросов ногӧн.
Гвардеец Дубницкий некымын боецкӧд писькӧдчис противник тылӧ, займитіс важнӧй высота да сійӧн парализуйтіс тайӧ участок вывсьыс вражескӧй оборонасӧ.
Нёль лун да вой фашистъяс зілисны босьтны тайӧ высотасӧ бӧр и эз вермыны.
Медбӧрын ловйӧн сэні коли ӧтнас Дубницкий.
И кор вӧлі лӧсьӧдӧма высотакӧд радиосвязь, командир кутіс благодаритны защитникъясӧс:
— Аттьӧ, гвардеецъяс!
Кутчысьӧй, ыста ӧні тіянлы отсӧг.
— Аттьӧ отсӧг вылад, — ӧтветитіс Дубницкий.
— Но ми, комсомолецъяс, кутчысям крепыда.
— А кымынӧнӧсь ті?
— Матросов да ме.
★
Уфимскӧй детскӧй трудӧвӧй воспитательнӧй колониялы присвоитӧма сылӧн бывшӧй воспитанниклысь — Александр Матросовлысь — нимсӧ.
И войнавывса геройяс альбомӧ Тимофей Щукин пуктіс аслас шуӧм вокыслысь портретсӧ.
Колонияса став питомецъяс клянитчисны велӧдчыны, уджавны и, кор ковмас, воюйтны Матросов моз.
Миян помтӧм-дортӧм страналӧн заводъясса да фабрикаясса цехъясын, колхознӧй муяс вылын, уджын и бойын, комсомолецъяс босьтӧны пример Матросовлысь.
Сылӧн нима знамя улын гвардеецъяс-матросовецъяс нӧйтісны врагӧс Ельня дорын, Смоленск дорын, Орша дорын, освобождайтісны гитлеровецъясысь Белоруссия, Латвия.
Кияс вылас пушкаяссӧ нуигтыр найӧ мунісны нюръяс да зыбучьяс вомӧн, Лубянскӧй низменностьса сук пемыд вӧръяс пыр, кодъяс лыддьысисны прӧйдитны позьтӧмъясӧн, босьтісны Рига, зырисны фашистъясӧс мореӧ.
Победа лунӧ, всенароднӧй ликование лунӧ, Краснӧй площадь вывті, Кремльлӧн дзор стенаяс водзӧд, вождь водзӧд, код нимӧн армияяс мунісны победалань, однополчана торжественнӧя нуисны ассьыныс победоноснӧй матросовскӧй гордӧй знамясӧ.
★
Кремлёвскӧй курантъяс звӧнитӧны рытъя час.
И тайӧ кадас быд лун Сӧветскӧй Армиялӧн став частьясын да подразделениеясын йӧз сувталӧны поверка вылӧ.
Горнистлӧн «повестка» сигнал серти сувтӧ поверка вылӧ и первой матросовскӧй рота.
Вот салдатъяс быттьӧ кынмисны места выланыс строяс.
Старшина шуӧ полкса списокысь первой ним.
— Сӧветскӧй Союзса Герой гвардияса рядӧвӧй Александр Матросов.
Чӧв-лӧнь.
Сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый кылӧ боецъяслӧн ловшыыс.
И торжественнӧй чӧвлунас кылӧ правофланговӧйлӧн чорыд гӧлӧсыс:
— Сӧветскӧй Союзса Герой гвардияса рядӧвӧй Александр Матросов пӧгибнитіс храбрӧйяс смертьӧн миян Рӧдиналӧн свобода да независимость вӧсна тышын.
Тадзи век кутасны казьтывны полкын рядӧвӧй Матросовлысь благороднӧй подвигсӧ.
Да, сійӧ абу поверка вылын, но быд салдат паметьын, сьӧлӧмын олӧ сылӧн бессмертнӧй образыс.
Сы йылысь тӧдӧны народын пӧрысь и том.
Художникъяс рисуйтӧны сылысь портретъяссӧ, поэтъяс воспевайтӧны сійӧс асланыс стихъясын.
Легендаяс да сьыланкывъяс сы йылысь лӧсьӧдалӧ народ.
★
Мича гожся лун.
Син ёрана шонді югӧръяс ойдӧдӧны мирнӧй муяс да вӧръяс.
Вугралігтыр шувгӧ шонді водзын Большой Ломоватӧй яг.
Воздухыс тырӧма турунъяс, цветъяс да пожӧм сир дукӧн.
Вӧрса трӧпаясӧд да туйясӧд разнӧй каръяссянь да сиктъяссянь, ылісянь и матісянь, локтӧны Чернушки сикт дорӧ томйӧз, локтӧны и сьылӧны сьыланкывъяс кельыдлӧз синъяса зон йылысь, коді чужліс Днепр дорын.
<rus>И друзей его, старых и новых,</rus>
<rus>Враг не может упорство сломить.</rus>
<rus>Мы в любую минуту готовы</rus>
<rus>Его подвиг святой повгорить.</rus>
Сьыланкыв ланьтӧ.
Праздничнӧй паськӧма нывъяс да зонъяс матыстчӧны веж мыльк дорӧ, кӧні сулалӧ гӧрд звездаа алӧй обелиск, да пукталӧны сы вылӧ цветъяс да венокъяс.
Уна цвет пукталӧны найӧ, и цвет чукӧрыс пыр содӧ и содӧ.
И быд зон, и быд ныв сетӧны тані нерушимӧй кӧсйысьӧм — уджын и бойын лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм вӧлі Саша Матросов.
Шувгӧ вӧр.
И юргӧ шонді улын пыр том сьыланкыв.
1946-1949-1951 в.в.
{Валентин Катаев (комиӧдіс Н. А. Улитин) @ Полклӧн пи @ повесьт @ Валентин Катаев. Полклӧн пи @ 1947 @ Лб. .}
ВАЛЕНТИН КАТАЕВ
ПОЛКЛӦН ПИ
ПОВЕСТЬ
abu
Тайӧ уна славнӧйяслӧн туй.
Некрасов.
1
Пукаліс арся войшӧр-вой.
Вӧрын вӧлі зэв уль руа да кӧдзыд.
Посни сісь коръясӧн вевттьӧм вӧрса сьӧд нюръясысь кыптіс ру.
Юр весьтын ӧшаліс тӧлысь.
Сійӧ югъяліс зэв ёна, но сылӧн югӧрыс муртса писькӧдчис ру пыр.
Тӧлысь югӧръяс сулалісны пуяс дінын пӧлӧс кузь пӧвъяс моз, кодъясын, волшебнӧя вежласьӧмӧн, кывтісны нюръясысь кынтӧм ру чукӧръяс.
Вӧрыс вӧлі сора.
Тӧлысь югӧр кучканінын то тыдовтчыліс зэв ыджыд коз пулӧн уна судта терем кодь са сьӧд силуэтыс; то друг ылын мыччысьліс кыдз пуяслӧн еджыд колоннада; то кушинын, еджыд тӧлыся енэж фон вылын, вӧсньыдик визьясӧн тӧдчыштісны уна рӧмӧн пӧртмасян кытшын пипуяслӧн куш увъясыс.
И быдлаын, кӧні сӧмын вӧрыс вӧлі шочджык, му вылын еджыд дӧраяс моз куйлісны тӧлысь югӧр визьяс.
<rus>В общем</rus>, тайӧ вӧлі мича сійӧ важ, дивнӧй мичлунӧн, коді пыр сэтшӧм уна висьталӧ роч сьӧлӧмлы да тшӧктӧ воображениелы рисуйтны мойдса серпасъяс: руд кӧинӧс, коді нуӧ ичӧтик шапкаа Иван-царевичӧс, питшӧгас сылӧн чышъян пиын Жар-птицалӧн перӧ, вӧрсалысь вывті гырысь нитшсялӧм лапаяссӧ, чипан кокъяс вылын ичӧтик керка — да этша-ӧ мый ещӧ!
Но тайӧ войшӧр-войся кадас медся этша думайтісны полесскӧй сук вӧръяс мичлун йылысь разведкаысь локтысь куим салдат.
Суткиысь дыр найӧ вӧліны немецъяс тылын, выполняйтісны боевӧй задание.
А заданиеыс вӧлі сэтшӧм, медым корсьны да пасйыны карта вылӧ неприятельскӧй сооружениеяслысь местаяссӧ.
Удж вӧлі сьӧкыд, зэв ӧпаснӧй.
Пӧшти пыр мунісны кыссьӧмӧн.
Ӧтчыд куим час чӧж ковмис вӧрзьывтӧг куйлыны нюрын — кӧдзыд, дука няйтын, плащ-палаткаӧн вевттьысьӧмӧн, вывсянь виж коръясӧн тырӧмӧн.
Нуръясьыштлыны сукарторъясӧн да фляжкаясысь кӧдзыд чайӧн.
Но медся сьӧкыдыс вӧлі сійӧ, мый весиг ӧтчыдысь эз удайтчы куритчыштны.
А быдӧн тӧдӧ — салдатлы кокниджык кольны сёйтӧг да узьтӧг, бур, чорыд табакӧн затянитчытӧм дорысь.
И грекыд вылӧ, куимнан салдатыс вӧліны зэв ёна куритчысь йӧз.
И кӧть эськӧ боевӧй заданиесӧ вӧлі выполнитӧма зэв бура да старшӧйлӧн сумкаас куйліс карта, кытчӧ ыджыд стӧчлунӧн вӧлі пасъялӧма дас дорысь унджык бура тӧдмалӧм немецкӧй батарея, разведчикъяс вӧліны дӧзмӧмаӧсь, скӧрӧсь.
Кымын матынджык вӧлі ас передньӧй крайӧдз, сымын ёнджыка кутіс ковны куритны.
Татшӧм дырйиыд, кыдз тӧдса, бура отсалӧ крепыд кыв либӧ гажа шутка.
Но оз позь вӧлі шытор лэдзны.
Оз позь вӧлі не сӧмын нинӧм шуны, но оз позь вӧлі весиг сульсьыны либӧ кызӧктыны: быд шы вӧрын кыліс зэв гораа.
Немыличаӧн вӧрзьӧдӧм коръяслӧн шуракылӧмыс тыртіс гӧгӧр ставсӧ кос, гора шумӧн, а сапӧг улын чегӧм увторлӧн шыыс вӧлі пистолетысь лыйӧм кодь.
Тӧлысь ёна жӧ мешайтіс.
Мунны лоӧ вӧлі зэв ньӧжйӧ, ӧти-мӧд бӧрся, ӧта-мӧдсянь метр дас куим сайын, тӧлысь югӧр инманінӧ не веськавны зільӧмӧн, да быд вит воськов мысти сувтыштлыны да кывзысьны.
Водзын муніс старшӧй, осторожнӧя кинас команда сеталӧмӧн: лэптас кисӧ юр весьтас — ставыс пыр жӧ сувтасны да места вылас кынмасны; нюжӧдас кисӧ бокӧ, увлань лэдзыштӧмӧн — ставныс сійӧ жӧ здукӧ ӧдйӧ да шумтӧг водасны; ӧвтыштас кинас водзӧ ставныс мӧдӧдчасны водзӧ; индас бӧрӧ — ставныс ньӧжйӧник бӧрыньтчасны бӧрлань.
Кӧть эськӧ передньӧй крайӧдз коли нин кык километрысь эз унджык, разведчикъяс важмоз мунісны зэв осторожнӧя, сюся.
Пӧжалуй, ӧні найӧ мунісны ещӧ ӧстӧрӧжнӧйджыка, сувталісны тшӧкыдджыка.
Найӧ воисны асланыс туйлӧн медся ӧпаснӧй юкӧнӧ.
Тӧрыт рытнас, кор найӧ петісны разведкаӧ, тані вӧліны на ылі немецкӧй тылъяс.
Но обстановка вежсис.
Луннас, бой бӧрын, немецъяс отступитісны.
И ӧні тані, тайӧ вӧрас, кажитчӧ некод эз вӧв.
Но тайӧ вермис сӧмын сідз кажитчыны.
Вермас лоны, немецъяс колисны татчӧ ассьыныс автоматчикъясӧс.
Быд минутаӧ позьӧ вӧлі зурасьны засада вылӧ.
Дерт, разведчикъяс — кӧть найӧ вӧліны сӧмын куимӧн — эз повны засадаысь.
Найӧ вӧліны осторожнӧйӧн, опытнӧйӧсь да любӧй кадӧ дасьӧсь панны бой.
Быдӧнлӧн вӧлі автомат, уна патрон да нёль ручнӧй граната.
Но сыын и делӧыс, мый бой панны вӧлі некыдз оз позь.
Могыс вӧлі сыын, медым кыдз позьӧ лӧньджыка да тӧдчытӧгджык вуджны асланымладорӧ да ӧдйӧджык сетны управление взводса командирлы донаысь-дона карта, кытчӧ пасъялӧма немецкӧй батареяяс.
Таысь тӧдчымӧн зависитіс аскиа бойлӧн успех.
Ставыс гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Тайӧ вӧлі шоча лолан лӧньлун.
Не лыддьыны кӧ пушкаясысь некымынысь ылын лыйӧм шы да кӧнкӧ бокын дженьыдик пулемётнӧй очередь, позьӧ вӧлі чайтны — мирын абу некутшӧм война.
Но быд бывалӧй салдат пыр жӧ казяліс эськӧ сюрс примета серти, мый буретш тані, тайӧ лӧнь, гажтӧм местаас, и дзебсьӧма войнаыс.
Кок улын муртса тыдовтчыштлан гӧрд шнур висьталіс, мый кӧнкӧ неылын эм неприятельскӧй команднӧй пункт либӧ застава.
Некымын чегӧм пипу да лямӧдӧм куст петкӧдлісны, мый неважӧн таті мунӧма танк либӧ самоходнӧй орудие, а чуть кылыштан, бырны удиттӧм на аслыспӧлӧс, искусственнӧй бензин дук петкӧдліс, мый тайӧ танкыс либӧ самоходнӧй орудиеыс вӧлӧма немецкӧй.
Ӧткымынлаын, коз пу лапъясӧн бура вевттьӧмӧн, сулалісны, пес чипасъяс моз, минаяслӧн либӧ артиллерийскӧй снарядъяслӧн штабельяс.
Но сы вӧсна мый абу вӧлі тӧдса, шыбитӧма-ӧ найӧс, али наросьнӧ кольӧма аскиа бой кежлӧ, тайӧ штабельяс дінтіыс колӧ вӧлі мунны торъя осторожнӧя.
Шочиника туйсӧ потшавліс снарядӧн жугӧдӧм сё вося пожӧм пу.
Мукӧд дырйи разведчикъяс зурасьлісны чукыльӧсь, джуджыд окопъяс вылӧ либӧ рытыввылӧ видзӧдысь ӧдзӧса, квайт наката крепыд командирскӧй блиндаж вылӧ.
И рытыввылӧ видзӧдысь тайӧ ӧдзӧсыс сідзжӧ висьталіс, мый блиндажыс немецкӧй.
Но тыртӧм-ӧ сійӧ, али сэні кодкӧ эм, вӧлі тӧдтӧм.
Унаысь кок улӧ веськавліс шыбитӧм противогаз, взрывӧн лямӧдӧм немецкӧй каска.
Ӧтилаын, тӧлысь югыдӧн югдӧдӧм ичӧтик кушинын, разведчикъяс аддзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ шыблалӧм пуяс дінысь авиабомбалысь зэв ыджыд воронка.
Тайӧ воронкаын туплясисны виж чужӧма да сьӧд син гуранъяса кымынкӧ немецкӧй шой.
Ӧтчыд вывлань качис югдӧдан ракета; сійӧ дыр ӧшаліс пу йывъяс весьтын, да сылӧн кывтысь голубӧй югыдыс, тӧлысьлӧн тшына югӧркӧд сорласьӧмӧн, ставнас югдӧдіс вӧрсӧ.
Быд пусянь нюжӧдчис кузь сьӧд вуджӧр, да кажитчис, быттьӧ вӧрыс друг сувтіс ходулияс вылӧ.
И кытчӧдз ракетаыс эз кус, куим салдат вӧрзьытӧг сулалісны кустъяс пӧвстын. Асланыс сера, турунвиж-кольквиж рӧма плащ-палаткаяснас, кодъяс улысь чурвидзисны автоматъяс, найӧ асьныс вӧліны джынвыйӧ гылалӧм коръяса кустъяс кодьӧсь.
Тадзи разведчикъяс ньӧжйӧникӧн мунісны асланыс расположениелань.
Друг старшӧйыс сувтіс да лэптіс кисӧ.
Сійӧ жӧ здукӧ сувтісны и мукӧдыс, асланыс командир вылысь синъяссӧ лэдзлытӧг.
Старшӧй дыр сулаліс, юр вывсьыс капюшонсӧ мышвыв шыбитӧмӧн да пельсӧ неуна сылань бергӧдыштӧмӧн, кысянь сылы быттьӧ кыліс подозрительнӧй шы.
Старшӧйыс вӧлі том морт, ар кызь кыка.
Аслас томлун вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ батарея вылын лыддьысис нин бывалӧй салдатӧн.
Сійӧ вӧлі сержантӧн.
Ёртъясыс сійӧс радейтісны и сэк жӧ полыштісны сыысь.
Шы, кодӧс кыліс сержант Егоров — татшӧм вӧлі овыс старшӧйлӧн, — кажитчис зэв гӧгӧрвотӧмӧн.
Егоров кӧть и вӧлі опытнӧй разведчик, некыдз эз вермы гӧгӧрвоны тайӧ шысӧ.
«Мый эськӧ вермис лоны тайӧ?» сюся кывзӧмӧн да войся разведкаясын коркӧ кывлан став подозрительнӧй шыяс вежӧрас бӧрйӧдлӧмӧн думайтіс Егоров.
«Вашкӧдчӧм?
Абу.
Зыр шы?
Абу.
Напилоклӧн шурскӧм?
Абу».
Гӧгӧрвотӧм, муртса кылан, аслыссяма оръясьлан шы кыліс кӧнкӧ дзик матын, веськыдвылын, тусяпу куст сайын.
Шыыс быттьӧ петіс кыськӧ му пытшкысь.
Минута-мӧд ещӧ кывзыштӧм бӧрын Егоров бергӧдчывтӧг сетіс знак, да кыкнан разведчикыс ньӧжйӧникӧн да шумтӧг, вуджӧръяс моз, матыстчисны сы дінӧ.
Сійӧ индіс кинас сылань, кытысь кыліс шыыс, да кинас петкӧдлӧмӧн жӧ тшӧктіс кывзыны.
abu
— Кылӧ? — вомсӧ муртса вӧрзьӧдыштлӧмӧн юаліс Егоров.
— Кылӧ, — сідзжӧ гортӧг вочавидзис ӧти салдат.
Егоров бергӧдіс ёртъясланьыс тӧлысьӧн югдӧдӧм косіник пемыд чужӧмсӧ.
Сійӧ вылӧ лэптіс челядьлӧн кодь синкымъяссӧ.
— Мый?
— Он гӧгӧрво.
Мыйкӧ дыра найӧ куимӧн сулалісны да кывзысисны, автоматъяслӧн спускӧвӧй крючокъяс вылӧ чуньяссӧ пуктӧмӧн.
Шыяс пыр кылісны да вӧліны сэтшӧм жӧ гӧгӧрвотӧмӧсь.
Здук кежлӧ шыяс друг вежсьылісны.
Куимнаныслы кажитчис, мый налы кылӧ кыськӧ му пытшкысь петан сьылӧм.
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас.
Но пыр жӧ шыясыс лоины важкодьысӧсь.
Сэки Егоров, кинас решительнӧя ӧвтыштӧмӧн, тшӧктіс водны да ачыс кымыньӧн водіс гыӧрысь дзормӧм коръяс вылӧ.
Сійӧ босьтіс вомас кинжал да пондіс кыссьыны, шытӧг гырддзаяс вылас подтягивайтчӧмӧн, по-пластунски.
Недыр мысти сійӧ саялі тусяпулӧн пемыд куст сайӧ, а ешӧ недыр мысти, коді кажитчис час дыраӧн, разведчикъяс кылісны вӧсньыдика шутёвтӧм.
Сійӧ вӧлі лоӧ, мый Егоров чуксалӧ найӧс ас дінас.
Найӧ кыссисны да регыд аддзисны сержантӧс, коді сулаліс пидзӧсчаньӧн да видзӧдіс тусяпуясӧн сайӧдӧм неыджыд окопӧ.
Окопысь бураа кыліс кутшӧмкӧ боргӧм, унйылысь ойзӧм, ымзӧм.
Кыв шутӧг мӧда-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмӧн, разведчикъяс кытшалісны окопторсӧ да нюжӧдісны кияснаныс асланыс плащ-палаткаяслысь помъяссӧ сідзи, мый сійӧ артмӧдіс мыйкӧ лэбув кодьӧс, код пыр эз тыдав югӧр.
Егоров лэдзис окопӧ электрическӧй фонарика кисӧ.
Наӧн аддзӧмторйыс вӧлі зэв прӧстӧй и такӧд тшӧтш шуштӧм.
Окопторйын узис детинка.
Морӧс вылас кияссӧ топӧдӧмӧн, картупель кодь сьӧдов кӧмтӧм кокъяссӧ кусыньтӧмӧн, детинка куйліс турунвиж рӧма дука ваын да унйылысь сӧрис.
Сійӧ вӧлі шапкатӧм. Сылӧн шырлытӧм, няйт юрсиа юрыс чатӧртчӧма бӧрлань.
Вӧсньыдик горшыс дрӧгмунлывлӧ.
Лихорадкаӧн сотӧм паръяса косьмӧм вомысь петалісны киргана сьӧкыд ышловзьӧмъяс.
Кывлывлісны боргӧм, гӧгӧрвоны позьтӧм кывторъяс, сыркъялӧмъяс.
Куньӧм синъяслӧн лапъясыс вӧліны нездоровӧй, малокровнӧй рӧмаӧсь.
Найӧ кажитчисны пӧшти гӧлубӧйӧн, кыдзи шливкиув йӧв.
Дженьыдик, но сук синлысъясыс крестасьӧмаӧсь стрелкаяс моз.
Чужӧмыс вӧлі ставыс гыжна да лӧзінъяса.
Ныр вылас тыдаліс кормӧм вир ёкмыль.
Детинка узис да вӧталіс страшнӧй вӧтъяс. Сылӧн мучитчӧм чужӧм вылын тыдалісны вӧтӧн сійӧс преследуйтысь кошмаръяслӧн отражениеяс.
Быд здукын сылӧн чужӧмыс вежласис.
То сійӧ кынмыліс ужасын; то немортнога отчаяние тыдаліс сы вылын; то помтӧм сьӧкыд шоглӧн джуджыд визьяс вундалісны сылысь топалӧм вомдор гӧгӧръяссӧ, синкымъясыс качлісны вывлань да синлысъясыс кузя исковтісны синва мольяс; то друг пиньясыс заводитлісны лёкысь дзуртны, чужӧмыс лолі скӧр, пӧщадатӧм, кулакъяс шамыртсьылісны сэтшӧм вынӧн, мый гыжъясыс пыралісны кипыдӧсъясас да киргана, гортӧм шыяс петалісны сійӧ горшысь.
А тэ друг детинкалӧн вошлі садьыс, да сійӧ нюмъяліс дзик челядь нюмӧн да заводитліс муртса кывмӧн сьывны кутшӧмкӧ сьыланкыв.
Детинкалӧн унмыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, сэтшӧм чорыд, сылӧн душаыс мучитана вӧтъяснас сэтшӧма вӧлі торъялӧма тушасьыс, мый мыйкӧ дыра кад сійӧ эз чувствуйт нинӧм — ни разведчикъяслысь синъяссӧ, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ вылісянь, ни электрическӧй фонариклысь сійӧ чужӧм вылӧ веськыда веськӧдӧм югыд бисӧ.
Но друг детинкаӧс быттьӧ кучкис пытшкӧссяньыс, черӧбтіс.
Сійӧ садьмис, звирк сувтліс, пуксис.
Сылӧн синъяс лёкысь югнитісны.
Ӧти здукӧн кватитіс сійӧ ас увсьыс зэв ёсь ыджыд кӧрттув.
Егоров пелька удитіс кватитны детинкалысь пӧсь кисӧ да тупкыны кипыдӧснас сылысь вомсӧ.
— Ньӧжйӧджык.
Ас йӧз, — вашкӧдӧмӧн шуис Егоров.
Сӧмын ӧні детинка казяліс, мый салдатъяслӧн шлемъясыс вӧліны рочьяслӧн, автоматъяс — рочьяслӧн, плащ-палаткаяс — рочьяслӧн да сы дінӧ копыртчысьяслӧн чужӧмъясыс сідзжӧ рочьяс, рӧднӧйяс.
Рада нюммунӧм ыпнитыштліс сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылын.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но путьмис шуны сӧмын ӧти кыв:
— Миян...
И воштіс садьсӧ.
2
Батареяса командир капитан Енакиев пукаліс пожӧм йылӧ пӧвъясысь вӧчӧм неыджыд площадка вылын.
Куимладорсянь площадкаыс вӧлі восьса.
Нёльӧд боксянь, рытывладорсянь, сы вылӧ пуктӧма кымынкӧ кыз шпал, кодъяс видзисны пуляясысь.
Вылыса шпалас крепитӧма стереотруба.
Сы сюръясӧ кӧрталӧма кымынкӧ лап, да сійӧ ачыс вӧлі вожа ув кодь.
Медым веськавны площадка вылӧ, колӧ вӧлі кайны кык зэв кузь да векньыдик пос кузя.
Первойыс, ньывка сувтӧдӧм, воӧ вӧлі пу шӧрӧдзыс кымын.
Тасянь колӧ вӧлі кайны мӧд пос кузя, коді сулаліс пӧшти сувтсӧн, зэв крута.
Капитан Енакиев кындзи площадка вылын вӧліны кык телефонист — ӧтикыс пехотнӧй, мӧдыс артиллерийскӧй — асланыс кожанӧй телефоннӧй аппаратъяснас, кодъясӧс вӧлі ӧшӧдӧма пожӧм пуӧ. Тані вӧлі сідзжӧ боевӧй участокса начальник, стрелкӧвӧй батальонса командир Ахунбаев, сідзжӧ капитан.
Площадка вылӧ нёль мортысь уна оз вӧлі тӧр, да сы вӧсна ӧстальнӧй кык артиллеристыс сулалісны пос вылас: ӧтиыс — управление взводса командир лейтенант Седых, а мӧдыс — миянлы тӧдса нин сержант Егоров.
Лейтенант Седых сулаліс вылысса паличьяс вылас, гырддзаяснас площадка пӧвъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, а сержант Егоров сулаліс улынджык, да сылӧн шлемыс инмис лейтенант сапӧгъясӧ.
Батареяса командир капитан Енакиев да батальонса командир капитан Ахунбаев вӧліны занятӧсь зэв срочнӧй, зэв важнӧй да зэв кропотливӧй уджӧн: найӧ ориентируйтісны местность вылын ассьыныс картаяссӧ, артиллерийскӧй разведкаӧн судзӧдӧм даннӧйяс стӧчмӧдӧмӧн.
Тайӧ картаясыс, кодъясӧс вӧлі гашкӧ даспӧв нин пасъялӧма разноцветнӧй карандашъясӧн, куйлісны орччӧн, пӧвъяс вылӧ вольсалӧмӧн.
Кыкнан капитаныс джынвыйӧ куйлісны на вылын, кианыс кутісны карандашъяс, резинкаяс да линейкаяс.
Капитан Ахунбаев, виж шлемсӧ балябӧжас вештӧмӧн да зумыш, пӧшти коричневӧй паськыд плешсӧ копыртӧмӧн, кыз чуньяснас тэрмасьӧмӧн вешталіс аслас карта вывті пырыс тыдалан линейка.
Сійӧ то пасъяліс гӧрд карандашӧн, то чышкис резинкаӧн да сійӧ жӧ кадӧ ӧдйӧ, синкым пырыс видзӧдлывліс Енакиевлы чужӧмас, быттьӧ шулывліс: «Но, мый нӧ тэ, муса другӧй, нюжӧдан?
Вай водзӧ.
Вай ӧдйӧджык».
Сійӧ, кыдзи пыр, горячитчис да омӧля дзебис ассьыс дӧзмӧмсӧ.
Тайӧ бӧръя часъясас, а гашкӧ, весиг минутаясас, бой водзвылын ставыс сылы кажитчис вывті ньӧжмыдӧн.
Сылӧн сьӧлӧмыс пуис.
Капитан Енакиев да капитан Ахунбаев вӧліны важся боевӧй ёртъяс.
Лои сідз, мый бӧръя кык вонас найӧ пӧшти став бойясын действуйтлыны ӧтлаын.
Сідзи ставӧн дивизияаныс и велалісны: кӧні косясьӧ Ахунбаевлӧн батальон, сэні, сідзкӧ, косясьӧ и Енакиевлӧн батарея.
Славнӧй туй мунісны орччӧн Енакиев да Ахунбаев.
Нӧйтісны найӧ немецъясӧс Духовщина бердын, нӧйтісны Смоленск бердын, ӧтлаын кытшалісны Минск, ӧтлаын вӧтлісны врагӧс рӧднӧй му вылысь.
Не ӧтчыд, не кыкысь и весиг не куимысь миян столица Москва Рӧдина нимсянь югдӧдліс Кремль весьтысь рытъя кымӧръяссӧ багровӧй залпъясӧн доблестнӧй фронт честь кузя, кӧні воюйтісны Ахунбаевлӧн батальон да Енакиевлӧн батарея.
Уна нянь да сов сёйисны ӧтлаын, ӧти походнӧй пызан сайын, боевӧй другъяс.
Эз этша ва юны найӧ ӧти походнӧй фляжкаысь.
Лолывліс, мый и узьлісны ор тӧн му вылын, ӧти плащ-палаткаӧн шебрасьӧмӧн.
Радейтісны ӧта-мӧдсӧ, кыдз рӧднӧй вокъяс.
Но некутшӧм поблажка служба кузя ӧта-мӧдлы эз сетлыны, поговорка бура помнитӧмӧн, мый дружба дружбаӧн, а служба службаӧн.
И достоинствосӧ ассьыныс мӧда-мӧд водзас эз уськӧдлыны.
А характеръясыс налӧн вӧліны разнӧйӧсь.
Ахунбаев вӧлі горяч, нетерпеливӧй, помтӧм смел.
Енакиев сідзжӧ вӧлі повтӧм, аслас друг Ахунбаевыс кодь, но та дырйи вӧлі спокойнӧй, видзчысьысь, ставсӧ арталысь, кыдзи и колӧ лоны бур артиллеристлы.
Ӧні Енакиевлӧн разведчикъясӧн судзӧдӧм даннӧйяс аслас карта вылӧ вуджӧдігӧн капитан Ахунбаев тэрмасис помавны тайӧ делӧ да ӧдйӧджык лэдзны связнӧйясӧс, кодъясӧс вӧлі ыстӧма быд ротасянь разведайтӧм местность схемаясла: найӧ сулалісны пу улын да виччысисны.
Наступление йылысь приказ эз на во.
Но унатор серти позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ заводитчас зэв регыд мысти, и сійӧ заводитчытӧдз Ахунбаев кӧсйис быть волыны ротаясӧ да прӧверитны боевӧй дасьлун.
Но кӧть кутшӧм тэрыба ветлӧдліс карта кузя Ахунбаевлӧн целлулоиднӧй линейка, кӧть кутшӧм проворнӧя пасъяліс гӧрд карандашыс кружочекъяс, ромбикъяс да крестикъяс, делӧыс эз мун сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи эськӧ кӧсйис капитан.
Пӧшти быд выль значёк водзвылын, кодӧс Ахунбаев кӧсйыліс пасйыны карта вылӧ, капитан Енакиев дугӧдліс сійӧс гирйысьӧм коричневӧй перчаткиа неыджыд косіник кинас ӧвтыштӧмӧн.
— Кора тіянӧс.
Ӧти здук виччысьыштлӧй, ме кӧсъя прӧверитны.
Лейтенант Седых!
— Тані.
— Видлӧй ассьыныд.
Квадрат дас ӧкмыс вит.
Ӧтка пусянь нелямын вит метр асыв-войвыв-войвывджык.
Мый тіян сэні казялӧма?
Тэрмасьтӧг, но и нюжмасьтӧг, лейтенант Седых матыстліс ас дінас планшеткасӧ, коді куйліс пӧвъяс вылын морӧс весьтас, лэдзліс узьтӧмысла неуна пыктыштӧм, гӧрдӧдӧм синъяссӧ да, кызӧктыштӧм бӧрын, висьталіс:
— Жугӧдӧм танк, кодӧс неприятель сюйӧма муӧ да пӧртӧма неподвижнӧй огневӧй точкаӧ.
— Кытысь сійӧ тыдалӧ?
— Разведка донесение серти.
— Правильнӧ, вернӧ, — ӧдйӧ шуаліс капитан Ахунбаев, терпиттӧмысла голя вылас плащ-палаткалысь кӧвъяссӧ кӧртавліг да разяліг.
— Менам разведка сійӧ жӧ доноситӧ.
Сідзкӧ, оз вермы лоны кык мнение.
Смела позьӧ пасйыны.
— Век жӧ ӧти здук виччысьыштлӧй, — шуліс капитан Енакиев думыштчӧмӧн.
Сэсся сійӧ копыртчылӧмӧн чӧвтлывліс синсӧ увлань.
— Сержант Егоров!
— Тані, капитан ёрт, — увдорсянь шыасьліс сержант Егоров.
— Кутшӧм тіян сэн жугӧдӧм танк дас ӧкмыс вит квадратын?
Ті онӧ ассяньыд лӧсьӧдлӧй?
— Некыдз огӧ.
— Личнӧ аддзылід?
— Так точно.
— Ас синъясӧн?
— Так точно, аслам синъясӧн.
Сэтчӧ мунігӧн аддзылі и бӧр локтігӧн аддзылі.
Сійӧ жӧ местаын сулалӧ.
— Сідзкӧ нӧ мый найӧ?
Артмӧ, пӧртӧмаӧсь сійӧс неподвижнӧй огневӧй точкаӧ?
— Так точно.
Неподвижнӧй огневӧй точкаӧ.
— Кытысь тайӧ тыдалӧ?
— Сы гӧгӧр найӧ кодйысьӧны.
— Муӧ сюйӧны?
— Так точно.
— А гашкӧ, найӧ кӧсйӧны петкӧдны сійӧс?
— Некыдз оз.
Буретш сэки, кор ми сэні вӧлім, полуторкаӧн найӧ вайисны сы дінӧ боеприпасъяс.
— Асьныд аддзылід?
— Так точно.
Ас синъясӧн.
Найӧ ящикъяс самӧй лэдзалісны.
Сэки ми и засекитім.
— Бур.
Сэсся нинӧм.
— Стӧч, стӧч! — радпырысь горӧдліс пинь пырыс капитан Ахунбаев да некодӧн торктӧг нин пасйис карта вылӧ ичӧтик гӧрд ромбик.
А то друг, кутшӧмкӧ пельлысь положениесӧ стӧчмӧдігӧн, капитан Енакиев, ӧлӧдана знак кинас вӧчӧмӧн, сувтліс пидзӧс вылас стереотруба водзӧ да — кыдзи кажитчис капитан Ахунбаевлы, зэв дыр — корсьысис руа горизонт кузя, быд здукын карта вылӧ видзӧдлӧмӧн да сы вылӧ целлулоиднӧй круг пуктылӧмӧн.
Татшӧм кадын Ахунбаев дась вӧлі терпиттӧмысла пиньнас герчнитны да эз вӧч сійӧс сӧмын сы вӧсна, мый зэв бура тӧдіс ассьыс другсӧ.
Герчнит кӧть эн герчнит, всё равно нинӧм оз отсав.
Тырмымӧн вӧлі ӧтчыд видзӧдлыны капитан Енакиев вылӧ, сылӧн важиник, но вывті пельк, ас сертиыс вурӧм сьӧд петлицаяса да зарни кизьяса шинель вылӧ, лакӧвӧй ремешока сьӧд околыша да квадратнӧй веськыд кӧзырока чорыд картуз вылӧ, кодӧс неуна лэдзыштӧма син вылас, салдатскӧй нойӧн эжӧм сылӧн фляга вылӧ, шинель мӧд кияс ӧшӧдӧм электрическӧй фонарик вылас, сылӧн вӧсньыдик, но ён да быд поводдя дырйи югъялӧмӧдз весалӧм сапӧгыс вылӧ, медым гӧгӧрвоны тайӧ мортлысь став добросовестностьсӧ, став точностьсӧ да став чорыд вӧлясӧ.
Асылыс вӧлі рудіник, кӧдзыд.
Югдандор усьӧм пуж куйліс му вылын да дыр эз сыв.
Сійӧ ньӧжйӧник руаліс ульыс лӧзоват майтӧга ва кодь гудыр сынӧдын.
Пуяс сулалісны чӧв-лӧнь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын кажитчӧ сідз.
Пожӧмлӧн йылыс шатлаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сыкӧд тшӧтш вӧрис и площадкаыс, быттьӧ сійӧ вӧлі пур, кодӧс ньӧжйӧник лайкйӧдлӧмӧн новлӧдлӧ паськыд вабергачын.
Сынӧдыс дугдывтӧг дрӧгнитавліс пушкаяс лыйсьӧмысь да взрывъясысь.
Сынӧдлысь тайӧ оръявлытӧм да неравномернӧя вӧрзявлӧмсӧ позьӧ вӧлі не сӧмын чувствуйтны.
Сійӧс позьӧ вӧлі кыдз быттьӧ аддзыны.
Быд лыйӧм либӧ разрыв шы дырйи вӧрын пыркмунліны пуяс, да виж коръяс пондылісны киссьыны сукджыка, театрын моз бергалӧмӧн да жбыръялӧмӧн.
3
Велавтӧм мортлы вермис кажитчыны, мый мунӧ ыджыд бой да мый сійӧ самӧй тайӧ бой шӧрас.
Збыльвылӧ жӧ вӧлі пырся артиллерийскӧй лыйсьӧм, весиг эз сэтшӧм ыджыд.
Кутшӧмкӧ батарея, миян либӧ немецкӧй, медым пристреляйтны выль цель, лэдзліс кымынкӧ снаряд.
Тайӧ батареясӧ пыр жӧ засекайтлыны противниклӧн наблюдательяс, да сразу сы кузя кучкыліс кутшӧмкӧ специальнӧй контрбатарейнӧй взвод.
Тайӧ взвод бӧрсяыс бара жӧ заводитлісны кыйсьыны.
Татшӧм ногӧн зэв регыдӧн участок вылын пансьыліс сэтшӧм тарарам, кӧть пельтӧ ватаӧн сюяв.
Быдласянь лыйлісны посни калибра орудиеяс, ещӧ посньыдджык калибръяса, шӧр калибръяса, гырысьджык, медбӧрын гырысь, зэв гырысь, медся гырысь, а мукӧд дырйи и сверхмощнӧй пушкаяс, кодъяс муртса кывмӧн укйӧдлыны ылын тылын да друг виччысьтӧг шутьлялӧмӧн, омлялігтырйи мӧдӧдлісны ассьыныс вывті гырысь снарядъяссӧ кутшӧмкӧ вӧртор вылӧ, код весьтын качліс сынӧдӧ ӧтлаын кустъяскӧд да пуяскӧд антрацит кодь сьӧд из кымӧр, шӧрас чардби ньӧвъясӧн, да бӧр усьлі увлань.
Мукӧд дырйи кысянькӧ, виччысьтӧм боксянь, воліс осколок, вынӧн кучкысьліс муӧ, вӧчліс рикошет, бергаліс дурпоп моз, трачкӧдчис, дзизгис, да, мустӧма шутёвтӧмӧн, лэбліс бокӧ, туй вывсьыс лапъяс да кольяс гылӧдӧмӧн.
Но пожӧм йылын картаӧн вӧдитчысь йӧз, кажитчӧ, нинӧм тайӧс оз кывны да оз аддзыны.
И сӧмын шочиника, кор кутшӧмкӧ местаын лыйсьӧмыс торъя ёна кыптыліс, телефонист бергӧдліс аслас кожанӧй аппаратлысь ручкасӧ да негора шуліс:
— Вай фиалка.
Тайӧ фиалка?
Сёрнитӧ улӧс.
Линия прӧверяйтам.
Мый тіян сэні вӧчсьӧ?
Ӧні лӧнь на?
Бур.
Миян лӧнь жӧ.
Воюйтӧй водзӧ.
Аддзысьлытӧдз.
Кор медбӧрын удж вӧлі помалӧма, капитан Ахунбаев сразу гажмис.
Сійӧ ӧдйӧ сюйис картасӧ полевӧй сумкаӧ, голя вылас кӧрталіс плащ-палаткалысь кӧвъяссӧ, звирк сувтіс аслас дженьыдик, зумыд, неуна чукля кокъяс вылас да горӧдіс улӧ вестӧвӧйыслы:
— Вӧв!
Сэсся сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Прӧверитӧй.
Менам ӧкмыс да дас квайт. Тіян?
— Ӧкмыс да дас нёль, — ки вылас видзӧдлӧм бӧрын шуис капитан Енакиев.
Капитан Ахунбаев торжествуйтӧмӧн шыасис.
Сылӧн синъяс векняммисны да югнитісны.
— Бӧрӧ кольччан, капитан Енакиев.
— Некыдз ог.
Ме ог кольччы.
Менам вернӧ.
Тайӧ ті тэрмасянныд... кыдзи пыр овлӧ.
— Зайцев, стӧч кад! — азартнӧй горӧдіс Ахунбаев.
Телефонист пыр жӧ звӧнитіс полклӧн команднӧй пунктӧ да доложитіс, мый кадыс ӧкмыс час да дас нёль минута.
— Тэ прав, войналӧн ен, — миритчана гӧлӧсӧн шуис Ахунбаев да, ассьыс часісӧ Енакиев часі дінӧ матыстӧмӧн, бӧрыньтыштіс стрелкасӧ.
— Мед но тайӧ пӧрйӧ тэ ног.
Прӧщай, комбат.
Плащӧн шпоракыліг Ахунбаев сувтлытӧг лэччис бокылань вешйыштӧм артиллеристъяс дінті кыкнан постіыс увлань, сюйыштіс картасӧ адъютантыслы, чеччыштіс вӧв вылӧ да лэбис тӧвныр моз. Вижӧдӧм коръясыс гывдісны сы вылӧ.
Та бӧрын капитан Енакиев перйис аслас записнӧй книжка вывсьыс зэлыд резинка вӧньсӧ да матыстчис стереотруба дінӧ.
Книжкаас вӧлі гижалӧма цельяс.
Став цельяссӧ вӧлі пристреляйтӧма.
Но капитан Енакиев кӧсйис, медым тайӧ цельясыс вӧлі пристреляйтӧма ещӧ бурджыка.
Сійӧ кӧсйис вӧчны сідз, медым колана случайын сылӧн батареяыс вермис первойя лыйӧмъяссяньыс жӧ вуджны поражение вылӧ, выльысь пристрелка нуӧдӧм вылӧ дона кадсӧ воштытӧг.
«Прӧйдитны цельяс кузя», дерт, вӧлі зэв кокни.
Но сійӧ поліс, мый сылысь ёна водзӧ, дзик пехота дорӧ, петкӧдӧм да бура дзебӧм батареясӧ вермасны кадысь водз казявны.
Могыс жӧ вӧлі буретш сыын, медым ку кыны дзик виччысьтӧг, бойлӧн медбӧръя, решайтана здукас, кучкыны сэтчӧ, кӧні медся омӧля виччысьӧны.
Татшӧм местаыс, капитан Енакиев ногӧн, вӧлі боевӧй участоклӧн веськыдвыв фланг вылас, кык туй вежыд да том дубъясӧн вевттьысьӧм джуджыдкодь балкаӧ петанін костын.
Ӧнісӧ тайӧ местаас нинӧм эз вӧв.
Эз вӧвны огневӧй точкаяс, ни оборонительнӧй сооружениеяс.
Бойяс нуӧданінъясын татшӧм, нинӧмӧн тӧдчытӧм, неинтереснӧй местаяс овлывлӧны уна.
Бой мунӧ на дінті сувтлытӧг.
Капитан Енакиев тайӧс тӧдіс, но сылӧн вӧлі ыджыд, точнӧй воображение.
Воан бойсӧ став лоны вермана подробностьясын сёӧдысь нин аслыс серпасалӧмӧн, капитан Енакиев пыр аддзыліс ӧти и сійӧ жӧ тор: Ахунбаевлӧн батальон орӧдӧ немецъяслысь оборонительнӧй линия да чукыльтӧ веськыдвыв флангсӧ лоны вермана контратакалы паныд.
Сэсся сійӧ шыбитӧ ассьыс центрсӧ водзӧ, закрепляйтчӧ высотка мӧдар бок пӧлӧныс, туйяс вожаланінлы паныд, да, вочасӧн резервъяс матыстӧмӧн, лӧсьӧдчӧ вӧчны туй вылӧ выль, решительнӧй удар.
Буретш неылын тайӧ местасянь, туй вожаланін да балкаӧ петанін костын, капитан Ахунбаев и сувтӧ.
Сійӧ должен сэтчӧ сувтны, сы вӧсна мый сійӧс тадз тшӧктӧ бойлӧн логикаыс: быть ковмас вайны содтӧд патронъяс, нуны раненӧйясӧс, вайӧдны порядокӧ ротаясӧс, а главнӧйыс — водзӧ лӧсьӧдан ударлы колананог перестроитны боевӧй порядок.
А та вылӧ колӧ кӧть и неыджыд, но век жӧ кад.
Оз вермы лоны, медым немецъяс эз воспользуйтчыны тайӧн.
Дерт, найӧ воспользуйтчасны.
Найӧ мӧдӧдасны танкъяс.
Тайӧ медся бур кад танкӧвӧй атака вылӧ.
Найӧ виччысьтӧг петкӧдасны балкаӧ дзебӧм танкӧвӧй резервнысӧ.
А мый немецъяс дзебасны балкаӧ ассьыныс танкъяссӧ, капитан Енакиев пӧшти эз сомневайтчы, кӧть эськӧ сылӧн та кузя эз вӧвны некутшӧм даннӧйяс.
Тадз висьтавліс сылы воображениеыд коді вӧлі подуласьӧ сылӧн опыт вылӧ, манёвр зэв бура гӧгӧрвоӧм подув вылӧ да вежӧрлӧн сійӧ аслыспӧлӧс, математическӧй арталӧм вылӧ, мыйӧн пыр торъялӧ бур артиллерийскӧй офицер, коді велалӧма зэв ӧдйӧ да ыджыд стӧчлунӧн донъявны фактъяс да вӧчавны вернӧй выводъяс.
«А гашкӧ, век жӧ рисуйтны? — юаліс ассьыс капитан Енакиев, син сертиыс стереотрубалысь окуляръяс лӧсьӧдӧмӧн. — Видлыны?»
Рудоват горизонт вочасӧн мӧдіс югдыны.
Предметъяслӧн гудыр вуджӧръяс кутісны тыдавны ярскӧба, мичаа.
Водзысь ставыс матысмис синъяс дорӧ да яснӧя торъялісны кымынкӧ план вылӧ, кодъяс петісны ӧти-мӧд сайсьыс, быттьӧ театральнӧй декорацияяс.
Первой план вылас, фокус сайын, гудыра да аслысног гыалӧмӧн, торъялісны самӧй сійӧ вӧр пуяслӧн Йывъясыс, кӧні сулаліс пожӧм пу наблюдательнӧй пунктӧн.
Весиг тайӧ пожӧмыслӧн ӧти лап, зэв ёна матысмӧм, сідзи и пырис синмӧ аслас гырысь емъяснас да вывті гырысь кык кольнас.
Сы сайын тыдаліс кушин.
Сійӧ кушин улыс дорӧдыс нюжӧдчӧма миян передньӧй крайлӧн чукыля визь.
Сылысь став сооружениеясӧ вӧлі бура маскируйтӧма, да сӧмын зэв нин опытнӧй син вермис казявны найӧс.
Капитан Енакиев эз сымда аддзы, мыйта угадывайтіс амбразураяслысь, сообщайтчан ходъяслысь, пулемётнӧй гнездояслысь местаяссӧ.
Кушин вылыс дорӧдыс сэтшӧм жӧ лӧсьыда да сэтшӧм жӧ подробнӧя, но ёна посньыдджыка, миян окопъяслы параллельнӧ нюжалісны немецкӧй окопъяс.
Коластыс миян да немецкӧй окопъяс костын вӧлі сэтшӧма векньӧдӧма, сэтшӧма чинтӧма стереотруба матысмӧдӧмнас, мый, кажитчис, сійӧ коластыс эз вӧв ньӧти.
Ещӧ водзысьджык капитан Енакиев аддзис немецкӧй тылъяслысь рудӧб панорама.
На вылӧ сійӧ видзӧдліс пырмунігмоз.
Ӧдйӧ вежласисны кушмӧм вӧр діяс, нюрторъяс, вывтасъяс, киссьӧм керкаяс.
И медбӧрын капитан Енакиев бара воис сійӧ местаӧ, туйяс вожаланін да балкалӧн векньыдик щель костӧ, кодӧс сылӧн записнӧй книжкаӧ вӧлі пасйӧма «17 номера цель» ним улын.
Сійӧ бара сюся видзӧдіс тайӧ нинӧмӧн тӧдчытӧм куш места вылас да сы воображениеын — кымынӧдысь нин талун асыв чӧж! — сувтлісны Ахунбаевлӧн водзӧ мунысь цепьяс да вуджрасьысь немецкӧй танкъяс, кодъяс друг заводитавлыны ӧти-мӧд бӧрся петавны балка щельысь.
«Али оз сулав?» думайтіс Енакиев, стереотруба фокуссӧ кыдз позьӧ стӧчджыка тайӧ местаӧ вайӧдны зільӧмӧн.
Тайӧ эз вӧв нерешительность.
Тайӧ эз вӧв колебайтчӧм.
Эз.
Сійӧ некор эз колебайтчыв.
Эз колебайтчы сійӧ и ӧні.
Сійӧ арталіс.
Сійӧ кӧсйис аддзыны медся вернӧй решение.
Сійӧ кӧсйис стӧча артавны, мый жӧ сылы выгоднӧджык: медся ыджыд стӧчлунӧн пристреляйтны «дас сизимӧд номера цель», кӧть эськӧ та дырйи вермисны кадысь водз тӧдмавны сылысь батареясӧ, али медбӧръя минутаӧдз нинӧмӧн не петкӧдлыны батареясӧ, бойлӧн критическӧй, весиг, гашкӧ, решайтана кадӧ корректировка вылӧ кымынкӧ минута воштыны рисуйтӧмӧн.
Но тайӧ кадӧ уліын кылісны гӧлӧсъяс, поскыс кутіс вӧрны, кыліс шпораяслӧн зёльӧдчӧм, да площадка вылӧ, сьӧкыда лолалігтыр, кайис том офицер, коді вӧлі пӧшти детинка на, чангыль ныра, мугов чужӧма да смоль сьӧд паськыд синкымъяса.
Тайӧ вӧлі <rus>офицер связи</rus>.
Сійӧ чужӧм вылын, коді став вынсьыс зілис лоны официальнӧйӧн да весиг суровӧйӧн, ыпъяліс челядь сяма пӧсь нюм.
Сійӧ зёлькнитіс шпораясӧн, лӧсьыдика друг кӧзырнитіс да сетіс капитан Енакиевлы пакет.
— Полк кузя приказ... — шуис сійӧ стрӧга, но эз вермы кутчысьны да, карӧй синъяснас югнитӧмӧн, волнуйтчигтыр содтіс: — ...наступление йылысь!
— Кор? — юаліс Енакиев.
— Ӧкмыс час нелямын вит минутаын.
Сигнал — кык лӧз ракета да ӧти виж.
Сэні гижӧма.
Разрешитӧй мунны?
Енакиев видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі ӧкмыс час комын ӧти минута.
— Мунӧй, — шуис сійӧ.
<rus>Офицер связи</rus> зёлькнитіс шпораяснас, веськӧдчис, бара чӧвтліс кисӧ кӧзырок дінас, вынӧн нетшыштіс кисӧ увлань, бергӧдчис гӧгӧр сэтшӧм збодера да мичаа, быттьӧ вӧлі эз пу йылын, а артиллерийскӧй училище столӧвӧйын, да ӧти здукӧн тюрис посъяс кузя, шпораяснас тасъясас крукасьліг да гажаа ёрччис.
— Лейтенант Седых! — шуис Енакиев.
— Ме тані, капитан ёрт.
— Ті кывлінныд?
— Так точно.
— Команднӧй пункт — тані.
Став взводъяслӧн мекӧд связь — телефоннӧй.
Водзӧ мунігӧн проволока нюжӧдны ньӧти кольччытӧг.
Взводъясысь не орӧдчыны ни ӧти секунда кежлӧ.
Торксяс кӧ телефоннӧй связь, дублируйтӧй радио кузя восьса текстӧн.
Быд ротаса командир бердӧ индӧй кык мортӧс — ӧти связнӧй, мӧд наблюдатель.
Обстановкаын став вежсьӧмторъяс йылысь доноситны пырысьтӧм-пыр провод кузя, радио кузя либӧ ракетаясӧн.
Задачаыс гӧгӧрвоана?
— Так точно.
— Вопросъяс эмӧсь?
— Некутшӧм абу.
— Действуйтӧй.
— Эм действуйтны.
Лейтенант Седых лэччис ӧти тшупӧд увлань, но друг сувтіс.
— Капитан ёрт, разрешитӧй доложитны.
Дзикӧдз вуніс.
Мый тшӧктанныд вӧчны детинкаӧн?
— Кутшӧм детинкаӧн?
Капитан Енакиев зумыштчис, но пыр жӧ сылы уси тӧдвылас:
— Ах, да!
Сылы докладывайтлісны нин детинка йылысь, но сійӧ эз на примит некутшӧм решение.
— Но мый нӧ тіян сэні детинкаыскӧд?
Кӧні ӧні сійӧ?
— Ӧні ме ордын, управление взвод бердын.
Разведчикъяс ордын.
— Но, и кутшӧм сійӧ ӧні, справитчыштіс?
— Видзӧднысӧ нинӧм.
— Мый нӧ сійӧ висьталӧ?
— Унатор висьталӧ.
Вот сержант Егоров бурджыка тӧдӧ.
— Сержант Егоровсӧ корлы татчӧ.
— Сержант Егоров! — горӧдіс увдорӧ лейтенант Седых. — Батареяса командир дінӧ!
— Тані — пыр жӧ шыасис Егоров, и сылӧн лапъясӧн сайӧдӧм шлемыс тыдовтчис площадка весьтын.
— Кыдз сэні тіян детинкаыд?
Кыдзи сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ?
Висьталӧй.
Капитан Енакиев эз шу «докладывайтӧй,» а шуис «висьталӧй».
И сержант Егоров, коді пыр зэв бура чувствуйтліс капитан Енакиев сёрнилысь став оттенокъяссӧ, гӧгӧрвоис тайӧ кывсӧ сідзи, мый позьӧ сёрнитны гортса моз.
Кымынкӧ узьтӧм вой бӧрын сылӧн мудзӧм, гӧрдӧдӧм синъясыс восьсӧн да сӧдза нюммунісны, кӧть эськӧ вомыс да синкымъясыс кольлісны серьёзнӧйӧн.
— Да делӧыс тӧдса, капитан ёрт, — шуис Егоров.
— Батьыс усьӧма фронт вылын война первой лунъясас.
Сиктсӧ босьтӧмаӧсь немецъяс.
Мамыс абу кӧсйӧма сетны мӧссӧ.
Мамсӧ виӧмаӧсь.
Бабыс да ичӧтик чойыс тшыг кулӧмаӧсь.
Кольӧма ӧтнас.
Сэсся сиктсӧ сотӧмаӧсь.
Босьтӧма мешӧк да мунӧма корны.
Кӧнкӧ туй вылас веськалӧма полевӧй жандармъяслы.
Мырдӧн мӧдӧдӧмаӧсь кутшӧмкӧ налӧн страшнӧй челядь изоляторӧ.
Сэні, дерт, заразитчӧма паршаӧн, сэсся лудӧмӧн, висьӧма биависьӧмӧн — неуна абу кулӧма, но век жӧ кыдзкӧ венӧма.
Сэсся пышйӧма.
Пӧшти кык во чӧж брӧдитӧма, дзебсясьӧма вӧръясын, пыр кӧсйӧма вуджны фронт вомӧн.
Да фронтыс сэки ылын вӧлі.
Дзикӧдз дикмӧма, юрсиыс тырлытӧм.
Лёк лоӧма.
Дзик кӧинпи кодь.
Пыр аслас сумкаын тӧчитӧм кӧрттув кыскалӧма.
Сійӧ татшӧм оружиесӧ ачыс думыштӧма.
Непременнӧ кӧсйӧма тайӧ кӧрттувнас кутшӧмкӧ фрицӧс вины.
А ещӧ сумкасьыс сылысь ми аддзим букварь.
Киссьӧм, косясьлӧм.
«Мый вылӧ тэныд букварыс?» юалам.
«Медым грамотасӧ не вунӧдны», вочавидзис.
Но, мый шуан сэтчӧ!
— Кымын арӧс нӧ сылы?
— Висьталӧ, дас кык, дас коймӧд.
Кӧть чужӧм вылас дасысь уна некыдз оз позь сетны.
Тшыгъялӧма, омӧльтчӧма.
Лы да кучик.
— Да, — пыдіа думыштчӧмӧн шуис капитан Енакиев. — Дас кык арӧс.
Сідзкӧ, кор ставыс тайӧ заводитчис, сылы и ӧкмыс арӧсыс эз вӧв.
— Челядьдырсянь пӧттӧдз сюри, — шуис Егоров ышловзьӧмӧн.
Найӧ чӧв олыштісны, артиллерийскӧй лыйсьӧм шыӧ кывзысьӧмӧн, коді кутіс тӧдчымӧн лӧньны, кыдзи тайӧ пыр овлӧ бой водзвылын.
Регыд лои гӧгӧр ылӧдчана чӧв-лӧнь.
— Мый нӧ, прамӧй детинка? — юаліс капитан Енакиев.
— Вывті шань детинка.
Визув сэтшӧм, спровор! — дзик нин гортсаяскӧд сёрнитігмоз горӧдіс Егоров.
Капитан зумыштчис да бергӧдчис.
Коркӧ и капитан Енакиевлӧн вӧлі пи Костя, кӧть неуна и ичӧтджык арлыднас — ӧні эськӧ сылы вӧлі сизим арӧс.
Вӧліны капитан Енакиевлӧн том гӧтыр да мам.
И ставыс тайӧ эз ло ӧти лунӧ куим во сайын.
Петіс сійӧ аслас квартираысь Барановичиын — корисны батарея вылӧ тревога кузя, и сэсянь эз аддзыв ни ассьыс керкасӧ, ни писӧ, ни гӧтырсӧ, ни мамсӧ.
И некор оз аддзыв.
Найӧ куимнаныс пӧгибнитісны Минскӧ мунан туй вылын нелямын ӧтикӧд вося сійӧ шуштӧм июнь тӧлысся асылын, кор немецкӧй штурмовикъяс уськӧдчисны беззащитнӧй йӧз вылӧ — старикъяс, нывбабаяс, челядь вылӧ, кодъяс пышйисны подӧн минскӧй шоссе кузя рӧднӧй странаӧ пырӧм рӧзбойникъясысь.
Найӧ пӧгибнитӧм йылысь висьталіс капитан Енакиевлы сылӧн важся ёртыс, коді аслас частьӧн сійӧ кадас веськалӧма вӧлі шоссе дорас.
Ставсӧ, мый сэні вӧлӧма, сійӧ эз висьтав — вывті нин найӧ вӧліны шуштӧмӧсь.
Да капитан Енакиев эз и юась.
Сылӧн сьӧлӧмыс эз вермы лэптыны водзӧ юасьӧмсӧ.
Но сы син водзын пыр жӧ кыптіс найӧ гибельлӧн серпас.
И тайӧ серпасыс некор нин эз эновтлы сійӧс, пыр сулаліс сійӧ син водзын.
Лыйсьӧм, би, взрывъяс, кодъяс косявлӧны сынӧдсӧ лестукъясӧ, пулемётнӧй очередьяс сынӧдын, садьсӧ воштӧм йӧз кӧрзинаясӧн, чемоданъясӧн, коляскаясӧн, нопъясӧн да лӧз матросскӧй шапочкаа ичӧтик, нёль арӧса детинка, коді туплясис вирӧсь ветьӧк моз, мусьыс нетшыштӧм пожӧм вужъяс костӧ сись рӧма кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
Торъя нин ярскӧба сулаліс капитан Енакиев син водзын выль ленточкаяса тайӧ матросскӧй шапочкаыс, кодӧс мамыслӧн важ жакеткаысь вурліс бабушкаыс.
Сійӧ гожӧмын, аслас комын кык арӧс вылӧ видзӧдтӧг, капитан Енакиевлӧн дзормыштіс кӧсичаяс дорті юрсиыс, ачыс лои косджык, гажтӧмджык. Сійӧ лои стрӧгджык.
Этшаӧн тӧдісны полкын сійӧ шог йылысь.
Ачыс сійӧ некодлы эз висьтавлы сы йылысь.
Но кор сійӧ кольччывліс ас кежас, пыр думайтліс гӧтыр йывсьыс, мам йывсьыс, пи йывсьыс.
Пи йывсьыс сійӧ пыр думайтліс ловъя йылысь моз.
Сійӧ воображениеын детинка быдмис.
Быд здукын капитан стӧча тӧдіс, кымын арӧс эськӧ вӧлі ӧні сылы, кутшӧм эськӧ ӧні сійӧ, мый эськӧ сёрнитіс, кыдз эськӧ велӧдчис.
Ӧні сылӧн пиыс, дерт, кужис нин эськӧ лыддьысьны да гижны да сылӧн матросскӧй шапочкаыс эз нин лӧсяв эськӧ сылы.
Тайӧ шапочкаыс куйліс эськӧ ӧні мам камод вылас, мукӧд сэтшӧм торъяс пӧвстын, кодъяс Костялы колины нин да, вермас лоны, сэтысь бабушка ӧні вӧчис нин эськӧ кутшӧмкӧ мӧд коланатор — перӧяс видзан мешӧктор либӧ ботинки весалӧм вылӧ суконка.
— Кыдз сылӧн нимыс? — юаліс капитан Енакиев.
— Ваня.
— Прӧстӧ Ваня?
— Прӧстӧ Ваня, — радпырысь вочавидзис сержант Егоров, да сылӧн чужӧм пасьтаыс паськалі бур нюм.
— И овыс сэтшӧм подходящӧй: Ваня Солнцев.
— Сідзкӧ, со мый, — думыштӧм бӧрын шуис Енакиев: — ковмас сійӧс мӧдӧдны тылӧ.
Егоровлӧн чужӧмыс вежсис.
— Жаль, капитан ёрт.
— Кыдз сійӧ жаль? — стрӧга шуис Енакиев. — Мыйла жаль?
— Кытчӧ нӧ сійӧ воштысяс тылас?
Сылӧн сэні некод абу рӧднӧйясыс.
Сирӧта.
Пропадитас.
— Оз пропадит.
Сирӧтаяслы эмӧсь нарошнӧ детскӧй домъяс.
— Сідзтӧ дерт, сідз, — шуис Егоров, век на гортсаяс ног сёрнитӧмӧн, кӧть эськӧ капитан Енакиев гӧлӧсын кылыштісны нин чорыд, командирскӧй ноткаяс.
— Мый?
— Сідзтӧ, дерт, сідз, — шуис Егоров, дзирнясьысь пос паличьяс вылын катласигтырйи.
— А век жӧ, кыдз эськӧ сійӧс шуны, ми думыштім сійӧс ас ордӧ кольны, управление взвод бердын.
Вывті нин тӧлка детинкаыс.
Разведчик вылӧ быттьӧ и чужлӧма.
— Но, тайӧс ті фантазируйтанныд нин, — дӧзмӧмӧн шуис Енакиев.
— Некыдз ог, капитан ёрт.
Зэв сюсь детинка.
Местность вылын ориентируйтчӧ кыдзи настоящӧй разведчик.
Весиг бурджыка на.
Сійӧ ачыс вӧзйысьӧ: «Велӧдӧй пӧ менӧ, дяденька, разведчик вылӧ.
Ме тіянлы кута пӧ цельяс корсявны.
Ме татысь пӧ быд куст тӧда».
Капитан шпыньмуніс.
— Ачыс вӧзйысьӧ...
Мый эськӧ сійӧ оз вӧзйысь да.
Оз пӧлагайтчы.
Да и кыдзи ми вермам босьтны ас вылӧ кывкутӧм?
Ӧд сійӧ ичӧтик морт, ловъя лов.
А мыйкӧ кӧ сыкӧд лоӧ?
Овлывлӧ война вылын, мый и лыйны вермасны.
Ӧд сідз, Егоров?
— Так точно.
— Со аддзанныд.
Оз позь.
Водз на сылы воюйтны, мед первой быдмыштас.
Сылы ӧні велӧдчыны колӧ.
Первой машинаӧн жӧ мӧдӧдӧй сійӧс тылӧ.
Егоров сулыштіс.
— Пышъяс, капитан ёрт, — шуис сійӧ неувереннӧя.
— Кыдз сідз пышъяс?
Мыйла ті сідз чайтанныд?
— «Ті кӧ пӧ понданныд менӧ ыстыны тылӧ, ме тіянысь всё равно пӧ пышъя туй вылас».
— Сідзи и шуис?
— Сідзи и шуис.
— Но, ми тайӧс видзӧдлам на, — коса шуис капитан Енакиев.
— Приказывайта мӧдӧдны сійӧс тылӧ.
Нинӧм сылы тані болтайтчыны.
Гортса сёрни помасис.
Сержант Егоров сувтіс дзик веськыда:
— Кывза.
— Ставыс, — шуис капитан Енакиев дженьыдика, быттьӧ орӧдіс.
— Разрешитӧй мунны?
— Мунӧй.
И сэки, кор сержант Егоров лэччис пос кузя, ылыса вӧрлӧн гудыр стена сайсянь ньӧжйӧникӧн лэбзис кельыдлӧз кодзув.
Эз на удит, сійӧ кусны, кыдз сы бӧрся тюрис мӧд лӧз кодзувтор, а сы бӧрся коймӧд кодзув — виж.
— <rus>Батарея, к бою</rus>! — негора шуис капитан Енакиев.
— <rus>Батарея, к бою</rus>! — гораа горӧдіс трубкаӧ телефонист.
И тайӧ горӧдӧмыс сразу тыртіс шуштӧма ланьтӧм вӧрсӧ матыса да ылыс уна сё гӧлӧс шыӧн.
4
А тайӧ кадас Ваня Солнцев, кӧмтӧм кокъяссӧ улас сюркнялӧмӧн, пукаліс разведчикъяс палаткаын коз пу лапъяс вылын да ыджыд пу паньӧн сёйис пӧртйысь зэв пӧсь да вывті чӧскыд крошонка, кытчӧ вӧлі пуктӧма свинӧй тушонка, картупель, лук, перец, чеснӧк да лаврӧвӧй лист.
Сійӧ сёйис сэтшӧм тэрмасьӧмӧн, азыма, мый курччавтӧм яй торъясыс тшӧкыда сибдавлыны горшас.
Ёсь чорыд пельясыс зэлӧдчӧмысь вӧрисны важӧн шырлытӧм, пратьмӧм, руд юрси улын.
Степеннӧй крестьянскӧй семьяын быдмӧм Ваня Солнцев зэв бура тӧдіс, мый сійӧ сёйӧ некытчӧ туйтӧма.
Прамӧй ногӧн колӧ вӧлі сёйны тэрмасьтӧг, шочиника паньсӧ няньӧн чышкыштӧмӧн, вомӧн не вывті гора тяпйӧдлыны.
Колӧ вӧлі сідзжӧ, медым сійӧ кадысь кадӧ вештыштліс ас дінсьыс пӧртсӧ да шуліс: «Ыджыд аттьӧ няньысь, солысь.
Дзик пӧт» — да водзӧ эз пондыв эськӧ выльысь сёйны, кытчӧдз сійӧс куимысь оз тшӧктыны: «Милости просим, сёйӧй ещӧ».
Ставсӧ тайӧс Ваня гӧгӧрволіс, но нинӧм аскӧдыс эз вермы вӧчны.
Тшыглун вӧлі вынаджык став правилӧяссьыс, став приличиеяссьыс.
Дзик бердас матыстӧм пӧртсӧ ӧти киӧн топыда кутӧмӧн, мӧд кинас Ваня тэрыба панясис да син эз чӧвтлы рудзӧг няньлӧн кузь шӧрӧмъяс вылысь, кодъяс вылӧ сылӧн кияс эз нин тырмыны.
Сылӧн омӧльтчӧмысла быттьӧ вушйыштӧм лӧз синъясыс шочиника видзӧдлывлісны сійӧс вердысь салдатъяс вылӧ.
Палаткаын вӧліны кык салдат: самӧй сійӧ разведчикъясыс, кодъяс сержант Егоровкӧд ӧтлаын аддзисны сійӧс вӧрысь.
Ӧтиыс — чегӧм пиня добродушнӧй вома да куран кодь, зэв кузь кияса великан, прӧзвищенас «шкелет», ефрейтор Биденко, а мӧдыс — ефрейтор жӧ да сэтшӧм жӧ великан, но дзик мӧдпӧлӧс великан — веськыда кӧ шуны, абу великан, а багатыр: шыльыд, вердаса, гӧгрӧс чужӧма сибиряк Горбунов. Сылӧн яя чужӧмыс гӧрд, синкымъясыс еджголӧсь да розӧвӧй юр вылас еджыд щӧтьтор. Прӧзвищеыс сылӧн Чалдан.
Кык великан сьӧкыдапырысь тӧрисны палаткаӧ, кодӧс вӧлі арталӧма квайт морт вылӧ.
Налы ковмыліс ёнакодь сюркнявны кокъяссӧ, медым найӧ эз чурвидзны ортсын.
Войнаӧдз Биденко вӧлі донбасскӧй шахтёрӧн.
Изшом бусыс сэтшӧм ёна йиджтысис сылӧн пемыд кучикас, мый сійӧ ӧнӧдз вӧлі лӧзоват рӧма.
Горбунов жӧ войнаӧдз вӧлі Байкал сайса вӧрлэдзысьӧн.
Кажитчис, сыысь ӧні на кылӧ крепыд, выль поткӧдлӧм кыдз пу пес дук.
И ставнас сійӧ вӧлі кутшӧмкӧ еджыд, кыдз пу кодь.
Найӧ кыкнаныс пукалісны сир дука коз пу лапъяс вылын, багатырскӧй пельпомъяс вылӧ ватникъяс шыбитӧмӧн, да любӧпырысь видзӧдісны, кыдзи Ваня микрайтӧ крошонка.
Мукӧд дырйи, казялӧмӧн, мый детинка яндысьӧ аслас горшлунысь, варов Горбунов бурпырысь шуыштліс:
— Тэ, пастушок, нинӧм.
Эн яндысь.
Сёй мыйта колӧ.
А оз тырмы, ми тэныд ещӧ содтам.
Сёйӧм кузяыд ми бура олам.
Ваня сёйис, нюліс паньсӧ, сюяліс вомас шомакодь коркаа небыд салдатскӧй няньлысь гырысь кусӧкъяс, да сылы кажитчис, мый сійӧ важӧн нин олӧ тайӧ бур великанъяс ордас палаткаын.
Весиг кыдзкӧ эз веритчы, мый дзик на неважӧн — тӧрыт — сійӧ став мирас ӧтнас, войын, муніс страшнӧй, кӧдзыд вӧрті, тшыг, висьысь, быттьӧ кӧинпи, гибель кындзи водзысь нинӧм аддзытӧг.
Сылы эз веритсьы, мый мышкын вӧлі корысьлунлӧн, пыр личкысь полӧмлӧн, унижениелӧн, шуштӧм олӧмлӧн куим во.
Первойысь тайӧ куим во чӧжӧн Ваня вӧлі йӧз пӧвстын, кодъясысь оз вӧлі ков повны.
Палаткаын вӧлі зэв лӧсьыд.
Поводдяыс эськӧ вӧлі лёк, кымӧра, но палаткаӧ виж полотно пыр писькӧдчис быттьӧ шондісянь рӧвнӧй, гажа югыд.
Правда, великанъяс дырйи палаткаын дзескыдкодь, но зато кыдзи ставсӧ ӧкуратнӧя, тӧлкӧн пукталӧма да ӧшлӧма!
Быд вещь пуктӧма аслас местаӧ.
Бура весалӧм да мавтӧм автоматъяс ӧшалісны палаткасӧ пытшкӧссяньыс пыкысь виж бедьяс вылын.
Ньӧти чукыртор гартӧм шинельяс да плащ-палаткаяс куйлісны свежӧй коз да тусяпу лапъяс вылын.
Пӧдушкаяс пыдди юр весьтӧ пуктӧм противогазъяс да вещӧвӧй мешӧкъяс вевттьӧма чистӧй сурӧвӧй кичышкӧдъясӧн.
Палаткаысь петанінын сулаліс фанераӧн вевттьӧм ведра.
Фанера вылӧ лӧсьыда пукталӧма консервнӧй банкаясысь вӧчӧм кружкаяс, целлулоиднӧй мыльницаяс, пинь весалан трофейнӧй пасталӧн тюбикъяс да розьяса разнӧй рӧма футляръясын зубнӧй щӧткаяс.
Вӧлі весиг аллюминиевӧй дозйын помазок бритчӧм вылӧ, да ӧшаліс немецкӧй трофейнӧй машинаысь босьтӧм ичӧтик, гӧгрӧс зеркалӧ.
Вӧліны весиг щӧтьнас мӧда мӧдӧ сутшкӧм кык сапожнӧй щӧтка да на бердын вакса доз.
Дерт, вӧлі сідзжӧ «<rus>летучая мышь</rus>» пӧнар.
Ортсысяньыс палатка гӧгӧрыс вӧлі ӧкуратнӧя кодйӧма канаватор, медым эз пыр пытшкас зэр ва.
Став майӧгыс вӧлі дзонь да крепыда тувъялӧма муӧ.
Быд бок вӧлі ӧткодя зэлыда зэвтӧма.
Ставыс вӧлі стӧч, кыдзи шуӧма инструкция серти.
Эз ӧд прӧста разведчикъяс нимавны став батареяын асланыс бур оланногӧн.
Налӧн век вӧлі бура ыджыд неприкосновеннӧй запас — сакар, сало, сукар.
Любӧй кадӧ вермис сюрны ем, сунис, кизь либӧ заварка вылӧ чай.
Табак йылысь нинӧм и сёрнитны.
Куритчан вӧлі уна дай унапӧлӧс сорт: и прӧстӧй фабричнӧй махорка, и пензенскӧй самосад, и сухумскӧй лёгкӧй табак, и «Путина» папирос, и весиг посньыдик трофейнӧй сигараяс, кодъясӧс разведчикъяс эз уважайтлыны да куритлыны сӧмын кор нинӧм нин эз вӧв, и сійӧ зывӧкпырысь.
Но эз сӧмын тайӧн нимавны разведчикъяс став батареяын.
Медся войдӧр найӧ нималісны асланыс боевӧй уджъясӧн, кодъяс кывсьылісны ылӧ ас часть сайӧ.
Некодлӧн эз вӧв разведкаын налӧн кодь смеллун да мастерлун.
Пыдӧ неприятельскӧй тылӧ пырӧмӧн, найӧ судзӧдавлыны сэтшӧм юӧръяс, мый мукӧд дырйи весиг дивизияса штабын сӧмын шензьывлісны.
А мӧд отделса начальник мӧдногӧн найӧс эз и шулы, «капитан Енакиевлӧн тайӧ профессоръяс» кындзи..
Ӧти кывйӧн кӧ, воюйтісны найӧ геройскӧя.
Зато и шойччыны асланыс сьӧкыд да ӧпаснӧй удж бӧрын велалӧмны тӧлкӧн.
Ставыс найӧ вӧліны квайт морт, сержант Егоровӧс лыддьытӧг.
Ветлісны разведкаӧ ӧчередьӧн, параӧн, кык лун мысти коймӧдас.
Сэсся шойччисны.
А босьтны кӧ сержант Егоровӧс, то некод эз тӧдлы, кор сійӧ шойччыліс.
Ӧні шойччисны Горбунов да Биденко, торъявлытӧм другъяс да пырся напарникъяс.
И кӧть эськӧ асывсянь муніс бой, сынӧдыс вӧрын потласис лыйсьӧмсьыс, тіраліс муыс да быд минутаын пу йывъясті чышкис удж вылӧ мунысь либӧ удж вывсьыс бӧр воысь штурмовикъяслӧн пельтӧ чунӧдан шумӧн, кыкнан разведчикыс тӧждысьтӧма шойччисны Ваня обществоын, кодӧс найӧ кутісны нин радейтны и весиг удитісны сетны сылы прӧзвище: «пастушок».
Збыль, лук корйӧн мичӧдӧм ас кыӧм дӧра гача, киссьӧм пальто шоя, пельпом саяс ӧшӧдӧм мешӧкӧн, кӧмтӧм, шапкатӧм юра детинка дзик вӧлі мунӧ ичӧтик пастук вылӧ, кутшӧмӧн сійӧс рисуйтлыны важ букварьясын.
Весиг чужӧмыс сылӧн — гожъялӧм, кос, веськыд ичӧтик ныра да быдмӧм юрси чукӧр улысь видзӧдысь гырысь синъяса — вӧлі дзик сиктса ичӧтик пастуклӧн кодь.
Пӧрт ректӧм бӧрын Ваня косӧдз чышкис сійӧс нянь коркаӧн.
Сійӧ жӧ коркаӧн сэсся чышкис паньсӧ, коркасӧ сёйис, чеччис, лабутнӧя копыртчыліс великанъяслы да, синлысъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, шуис:
— Зэв ыджыд пасибӧ тіянлы.
Сёйи пӧттӧдз.
— Гашкӧ, ещӧ колӧ?
— Оз, пӧт.
— А то ми ещӧ тэныд ӧти пӧрт вермам пуктыны, — шуис Биденко, ошйысигмоз синъяснас мигнитыштӧмӧн.
— Миянлы тайӧ дзик нинӧм.
А, пастушок?
— Меӧ оз нин тӧр, — яндысьӧмӧн шуис Ваня, да сылӧн лӧз синъясыс друг озорнӧя югнитісны синлапъяс увтіыс.
— Но, кыдз тӧдан.
Тэнад вӧля.
Миян сэтшӧм правилӧ: ми некодӧс мырдӧн огӧ тшӧктӧй, — шуис Биденко, коді вӧлі тӧдса аслас веськыдлунӧн.
Но ошйысьысь Горбунов, коді радейтліс, медым йӧз шензисны разведчикъяс олӧмлы, шуис:
— Но, Ваня, кыдзи кажитчис миян сёянным?
— Бур сёян, — паньсӧ пӧртйӧ воропнас увлань пуктӧмӧн да пызан дӧра пыдди вольсалӧм «Суворовскӧй натиск» газета вылысь нянь крӧшкияс чукӧртігмоз вочавидзис детинка.
— Збыль бур? — збоя юаліс Горбунов.
— Тэ, зон, татшӧм сёянтӧ некодлысь дивизияысь он аддзы.
Знаменитӧй сёян.
Тэ, зон, главнӧй делӧ, миянӧ, разведчикъяс, кутчысь.
Миянкӧд некор он вош.
Кутан миянӧ кутчысьны?
— Кута, — гажаа шуис детинка.
— Правильнӧ, и он пропадит.
Ми тэнӧ пывсянын пывсьӧдам.
Кузь юрситӧ шырам.
Обмундирование кутшӧмӧскӧ лӧсьӧдам, медым тэнад вӧлі воинскӧй вид.
— А разведкаӧ менӧ, дяденька, кутанныд босьтлыны?
— И разведкаӧ кутам тэнӧ босьтлыны.
Вӧчам тэысь знаменитӧй разведчикӧс.
— Ме, дяденька, ичӧтик.
Ме быдлаті прӧйдита, — радпырысь шуис Ваня.
— Ме татысь гӧгӧр быд куст тӧда.
— Тайӧ и бур.
— А автоматысь менӧ лыйсьыны велӧданныд?
— Мыйла огӧ.
Воас кад — велӧдам.
— Меным эськӧ, дяденька, сӧмын ӧтчыдысь лыйны, — пушкаясысь дугдывтӧг лыйсьӧмысь ас волысъясныс вылын качайтчысь автоматъяс вылӧ горша видзӧдӧмӧн шуис Ваня.
— Лыян.
Эн пов.
Та сайын миян оз сувт.
Ми тэнӧ став воинскӧй наукаас велӧдам.
Первой делӧ, дерт, зачислитам тэнӧ ставсикас довольствие вылӧ,
— Кыдз нӧ сійӧ, дяденька?
— Тайӧ, другӧ, зэв прӧстӧ.
Сержант Егоров доложитас тэ йылысь лейтенант Седыхлы.
Лейтенант Седых доложитас батареяса командирлы — капитан Енакиевлы, капитан Енакиев тшӧктас сетны приказын тэнӧ зачислитӧм йылысь.
Сідзкӧ, сійӧ лунсянь тэ вылӧ и кутас воны став довольствиеыс: вещевӧй, приварок, денежнӧй.
Гӧгӧрвоана тэныд?
— Гӧгӧрвоана, дяденька.
— Со кыдзи сійӧ вӧчсьӧ миян, разведчикъяслӧн...
Энлы!
Кытчӧ тэ тайӧ мӧдӧдчин?
— Пӧсуда мыськыны, дяденька.
Миянлы мам пыр тшӧктывліс сёйӧм бӧрти мыськавны пӧсуда, а сэсся идравны шкапӧ.
— Правильнӧ тшӧктылӧма, — стрӧга шуис Горбунов.
— Сідз жӧ и военнӧй служба вылын.
— Военнӧй служба вылын швейцаръяс абуӧсь, — велӧдана гӧлӧсӧн сюйыштіс Биденко.
— Но тэ нӧрӧвитыштлы пӧсудатӧ мыськавны, ми пыр кутам чай юны, — шуис Горбунов ошйысьӧмӧн.
— Чай юны радейтан?
— Радейта, — шуис Ваня.
— Но и бур.
Миян, разведчикъяслӧн, сідз пуктӧма: кыдз сёйыштам, пыр жӧ чай юны.
Оз позь! – шуис Биденко.
— Чай юам, дерт, внакладку, — содтіс сійӧ веськодя.
— Ми тайӧн огӧ лыддьысьӧй.
Регыд палаткаӧ вайисны ыджыд ыргӧн чайник, разведчикъяслӧн медся ышнясянтор, сійӧ жӧ ӧстальнӧй батареецъяслӧн пырся завидьтантор.
Вӧлӧмкӧ, сакарӧн разведчикъяс збыль оз лыддьысьны.
Чӧв олысь Биденко разис ассьыс вещевӧй мешӧксӧ да пуктіс «Суворовскӧй натиск» вылӧ зэв ыджыд китыр кусӧка сакар.
Эз удит Ваня синнас лапнитны, кыдзи Горбунов бульскис сійӧ кружкаӧ кык ыджыд сакар тор, но кор аддзис детинка чужӧм вылысь дивуйтчана радлунсӧ, содтӧд бульскис ещӧ ӧти сакар тор.
Тӧд пӧ миянӧс, разведчикъясӧс!
Ваня кватитіс кыкнан кинас жӧч кружка.
Сійӧ весиг синъяссӧ читкыртіс шудысла.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кутшӧмкӧ необыкновеннӧй, мойд кодь мирын.
Ставыс гӧгӧр вӧлі мойд кодь.
И кымӧра лунӧ быттьӧ шондіӧн югдӧдӧм тайӧ палаткаыс, и матыса бойлӧн йиркӧмыс, и бур великанъясыс, кодъяс шыбласьӧны сакар китыръясӧн, и сылы кӧсйысьӧм «став довольствиеыс» — приварок, вещевӧй, денежнӧй, — и весиг «<rus>свиная тушонка</rus>» кывъяс, кодъясӧс гырысь сьӧд букваясӧн печатайтӧма кружка вылас.
— Кажитчӧ? — юаліс Горбунов, любуйтчиг, кыдзи детинка, виччысьӧмӧн паръяссӧ нюжӧдӧмӧн, чурскис чай.
Тайӧ юалӧм вылас Ваня весиг эз вермы тӧлкӧн вочавидзны.
Паръясыс сылӧн чурскисны би кодь пӧсь чай.
Сьӧлӧмыс вӧлі тыр пуана радлунӧн сы вӧсна, мый сійӧ кольччӧ овны разведчикъяс ордӧ, татшӧм прамӧй йӧз ордӧ, кодъяс кӧсйӧны сійӧс шырны, пасьтӧдны, велӧдны лыйсьыны автоматысь.
Став кывъясыс сылӧн гудрасисны юрас.
Сійӧ сӧмын пасибӧалӧмӧн копрӧдліс юрнас, вылӧ кыпӧдіс синкымъяссӧ да паськӧдіс синъяссӧ, петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ вывті дӧвӧлен, рад да ставсьыс благодаритӧ.
— Кага кодь на ӧд, — жалитӧмпырысь да вӧсньыдика лолыштіс Биденко, аслас зэв гырысь, чорзьӧм да быттьӧ коптитчӧм чуньяснас лӧсьыдиник чукля чигарка гартыштӧмӧн да табак кӧшельысь сэтчӧ видзчысьӧмӧн пензенскӧй самосад кисьтыштӧмӧн.
Тайӧ кадӧн бойлӧн шыясыс кымыныськӧ нин вежлісны ассьыныс характерсӧ.
Войдӧр найӧ кылісны матын да воисны ӧтмоза, гыяс моз.
Сэсся найӧ неуна ӧтдальтчыны, лӧньыштісны.
Но пыр жӧ кутісны бушуйтны выль, куим мындаалӧм вынӧн.
На пиын кыліс выль, тэрмасяна, кыдз кажитчис, беспорядочнӧй йиркӧм авиабомбаяслӧн, кодъяс пыр киссисны и киссисны кытчӧкӧ чукӧрӧ, ӧти местаӧ, быттьӧ чудовищнӧй мӧлӧтъясӧн дрӧгнитавлысь му кузя кучкалӧмӧн.
— Миян пикируйтны, — сёрни костын кывзыштіг шуис Биденко.
— Лӧсьыда дізьгӧны, — ошканапырысь шуис Горбунов.
Тадзсӧ нюжаліс бура дыркодь жӧ.
Сэсся лои дженьыдик передышка.
Лои сэтшӧм лӧнь, мый вӧрын зэв ярскӧба кыліс сизьлӧн котшкӧдчӧмыс, коді быттьӧ телеграфируйтіс Морзе азбука вылын.
Чӧв-лӧнь пуксьӧм бӧрын ставыс ланьтісны, кывзысисны.
Сэсся ылісянь кыліс винтовкаясысь школӧдӧм.
Сійӧ пыр чорзис.
Лыйсьӧмлӧн торъя шыясыс кутісны ӧтлаасьны.
Медбӧрын найӧ ставыс ӧтлаасисны ӧти шыӧ.
Сразу став фронт кузя уналаын кутісны стрӧчитны пулемётъяс.
И бойлӧн грознӧй машина друг кутіс грымгыны, йиркыны, шутьлявны, омлявны, таркӧдчыны, кыдзи полнӧй ходӧн лэдзӧм ротационка.
И тайӧ беспощаднӧй, механическӧй шумын сӧмын зэв нин опытнӧй пель вермис велавны кӧнкӧ ылын сьылысь морт гӧлӧсъяслысь «а-а-а» ӧтвылысь нежнӧя юргӧм.
— Мӧдӧдчис атакаӧ <rus>царица полей</rus>, — шуис Горбунов.
— Ӧні войналӧн ен сылы кутас отсавны сьывны.
И быттьӧ сылысь кывъяссӧ вынсьӧдӧмӧн, бара быд боксянь грымӧбтісны разнӧй шыясӧн медся различнӧй калибръяса уна сё пушка.
Биденко дыр, внимательнӧя кывзіс, бой мунанінлань пельсӧ бергӧдӧмӧн.
— А миян батареяным оз кыв.
— Да, ланьтӧмӧн олӧ.
— Небось, виччысьӧ миян капитан.
— Сійӧ кыдз пӧлагайтчӧ.
Зато кыдз бӧрыннас йиркнитас...
Ваня видзӧдліс повзьӧм синъяснас первой ӧти вылас, сэсся мӧд вылас да найӧ чужӧм выражение серти зілис гӧгӧрвоны, бур-ӧ сійӧ, мый вӧчсьӧ миян, али омӧль.
Но гӧгӧрвоны эз вермы.
А юавны эз лысьт.
— Дяденька, — шуис сійӧ медбӧрын, Горбунов дінӧ шыасьӧмӧн, коді кажитчис сылы бурджыкӧн, — код нӧ кодӧс вермӧ: ми немецъясӧс, али немецъяс миянӧс?
Горбунов серӧктіс да кокньыдика клопнитіс детинкалы сьыліас:
— Эк, тэ!
Биденко жӧ збыльысь шуис:
— Тэ эськӧ, Чалдан, котӧртлін мед радистъяс ордӧ рация дорӧ, тӧдмалін эськӧ, мый сэні кылӧ.
Но тайӧ кадӧ кылісны майӧгӧ конйышсьӧм мортлӧн воськовъяс, да палаткаӧ копыртчӧмӧн пырис сержант Егоров.
— Горбунов!
— Ме.
— Лӧсьӧдчы.
Пехотнӧй цепын ӧні виисны Кузьминскийӧс.
Мунан сійӧ местаӧ.
— Миянлысь Кузьминовӧс?
— Да, автоматысь очередьӧн.
Дас ӧти пуля.
Ӧдйӧджык.
— Эм.
Пока Горбунов кусыньтчӧмӧн, тэрмасиг пасьталіс шинельсӧ да ладмӧдіс снаряжениесӧ, сержант Егоров да ефрейтор Биденко ланьтӧмӧн видзӧдісны сійӧ места вылӧ, кӧні овліс разведчик Кузьминский.
Местаыс сійӧ нинӧмӧн эз торъявлы мукӧд местаясысь.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧя — ӧти чукыртӧг — вольсалӧма виж плащ-палаткаӧн, сідз жӧ юр весьтас сулаліс вещӧвӧй мешӧк, кодӧс вӧлі вевттьӧма сурӧвӧй кичышкӧдӧн; сӧмын кичышкӧд вылас куйлісны кык треугольнӧй письмӧ да «Красноармеец» журналлӧн номер, кодъясӧс полевӧй почтальон вайис Кузьминский мунӧм бӧрын нин.
Ваня аддзыліс Кузьминскийӧс сӧмын ӧтчыд, югдандор.
Кузьминский тэрмасис смена вылӧ.
Сідзжӧ, кыдз ӧні Горбунов, Кузьминский кусыньтчӧмӧн юр пырыс пасьталіс снаряжениесӧ да лӧсьӧдліс ыргӧн шомпола револьвернӧй кобура улысь шинель складкаяс.
Кузьминский шинельлысь кыліс чӧскыд салдатскӧй шыд дук.
Но асьсӧ Кузьминскийсӧ Ваня прамӧя эз аддзыв: Кузьминский пыр жӧ муніс.
Сійӧ муніс некодкӧд прӧститчытӧг, кыдзи мунлӧ морт недыр кежлӧ.
Ӧні ставыс тӧдісны, мый сійӧ некор нин бӧр оз лок, да чӧв олӧмӧн видзӧдісны сылӧн прӧстмӧм места вылӧ.
Палаткаын лои кыдзкӧ тыртӧм, гажтӧм да быттьӧ пемыдджык.
Ваня виччысьӧмӧн нюжӧдіс кисӧ да малыштіс «Красноармеечлысь» свежӧй номер.
Сӧмын ӧні сержант Егоров казяліс Ваняӧс; детинка виччысис аддзыны нюммунӧм да ачыс лӧсьӧдчис нюммунны.
Но сержант Егоров стрӧга видзӧдліс сы вылӧ, да Ваня казяліс, мый лоӧма мыйкӧ неладнӧтор.
5
— Тэ тан на? — юаліс Егоров.
— Тані, — мыжа морт моз муртса кывмӧн шуис Ваня, кӧть эськӧ ас саяс эз чувствуйт некутшӧм мыж.
— Ковмас тайӧс мӧдӧдчы, — шуис Егоров, дзик жӧ капитан Енакиев моз зумыштчӧмӧн.
— Биденко!
— Ме!
— Лӧсьӧдчы.
— Кытчӧ?
— Батареяса командир прикажитіс мӧдӧдны детинкасӧ тылӧ.
Пӧпутнӧй машинаӧн нуӧдан тайӧс фронтлӧн мӧд эшелонӧ.
Сэні сдайтан комендантлы <rus>под расписку</rus>. Мед сійӧ ыстас кутшӧмкӧ детскӧй домӧ.
Нинӧм сылы миянын болтайтчыны.
Оз пӧлагайтчы.
— Со тэныд!
— огорчитчӧмсӧ ньӧти сайӧдтӧг шуис Биденко.
— Капитан Енакиев распорядитчис.
— А жаль.
Сэтшӧм спровор детинка.
— Жаль абу жаль, а оз пӧлагайтчы.
Сержант Егоров ещӧ ёнджыка зумыштчис.
Сылы аслыс вӧлі жаль торйӧдчыны детинкакӧд.
Ас кежсьыс сійӧ войнас на ещӧ решитіс кольны Ваняӧс связнӧйӧн да дырӧн вӧчны сыысь бур разведчикӧс.
Но командирлӧн приказ оз обсуждайтчыссьы.
Капитан Енакиев бурджыка тӧдӧ.
Шуӧма — исполняйт.
— Оз пӧлагайтчы, — ещӧ ӧтчыд шуис Егоров, властнӧй да чорыд тонӧн тӧдчӧдӧмӧн, мый вопроссӧ решитӧма дзикӧдз вылӧ.
— Лӧсьӧдчы, Биденко.
— Кывза.
— Мо, сідзкӧ, сідз и лоӧ, — шуис Горбунов, югыдӧдз зыртчӧм наган кобура улысь шинельлысь складкаяс лӧсьӧдлӧмӧн.
— Эн шогсьы, пастушок.
Раз капитан Енакиев прикажитіс, колӧ исполняйтны.
Татшӧм воинскӧй дисциплина.
Кӧть инӧ машина вылын гуляйтыштан.
Сідз ӧд?
Прӧщай, другӧ.
И тайӧ кывъясӧн Горбунов ӧдйӧ, но тэрмасьтӧг петіс палаткаысь.
Ваня сулаліс ичӧтик, шӧйӧвошӧм, зумыш.
Лихорадкаысь пузьӧдчӧм паръяссӧ курччалӧмӧн сійӧ видзӧдіс то пасьтасьысь Биденко вылӧ, то сержант Егоров вылӧ, коді пукаліс виӧм Кузьминский койка вылын джынвыйӧ куньӧм синъясӧн, пидзӧсъяс костас кияссӧ шыбитӧмӧн да, лоӧм прӧст кадӧн пӧльзуйтчиг, вуграліс.
Найӧ кыкнаныс зэв бура гӧгӧрвоисны, мый вӧчсьӧ детинка сьӧлӧмын.
Сӧмын на кутшӧмкӧ минута-мӧд сайын ставыс вӧлі сэтшӧм бур, лӧсьыд, и друг ставыс лои сэтшӧм омӧль.
Ах, кутшӧм дивӧ кодь лӧсьыд, кутшӧм мича олӧм заводитліс воссьыны Ванялы:
другасьны бур сьӧлӧма, повтӧм разведчикъяскӧд, накӧд ӧтлаын сёйны да юны чай внакладку, накӧд ӧтлаын ветлыны разведкаӧ, пывсьыны пывсянын, лыйсьыны автоматысь; узьлыны накӧд ӧти палаткаын; получитны обмундирование сапӧг, погонъяса гимнастёрка да погонъяс вылас ичӧтик пушкаяс, шинель, гашкӧ, весиг компас да револьвер-наган патронъясӧн...
Куим во оліс Ваня кӧзяинтӧм пон моз, горттӧг, семьятӧг.
Сійӧ поліс йӧзысь да пыр вӧлі тшыг, пыр дрӧжжитіс-поліс.
Медбӧрын сійӧ аддзис бур, прамӧй йӧзӧс, кодъяс сійӧс спаситісны, шонтісны, вердісны, радейтны кутісны.
И самӧй сійӧ здукас, кор, быттьӧ, ставыс лои сэтшӧм бур да лӧсьыд, кор сійӧ веськаліс рӧднӧй семьяӧ, — трах! — и ставыс тайӧ абу.
Ставыс тайӧ быри ру моз.
— Дяденька, — синвасӧ ньылалӧмӧн да Биденко шинельӧ осторожнӧя инмӧдчылӧмӧн шуис Ваня, — а дяденька!
Кывзӧй, энӧ менӧ нуӧй.
Оз ков.
— Прикажитӧма.
— Дяденька Егоров... сержант ёрт!
Энӧ тшӧктӧй менӧ мӧдӧдны.
Лучше мед ме тіян ордын кута овны, — ӧтчаяниеӧн шуис детинка.
— Ме тіянлы пыр кута пӧртъястӧ весавны, ва ваявны...
— Оз пӧлагайтчы, оз пӧлагайтчы, — мудзӧмпырысь шуис Егоров.
— Но, мый нӧ тэ, Биденко!
Гӧтов?
— Гӧтов.
— Сідзкӧ босьт детинкасӧ да мӧдӧдчы.
Ӧні буретш полкӧвӧй обменнӧй пунктсянь лыйлӧм гильзаястырӧн мунӧ пятитонка.
Суанныд на.
А то миян нёль километр водзӧ мунісны.
Закрепляйтчӧны.
Пыр кутасны тылъяс подтягивайтчыны.
Кытчӧ ми сэки воштам детинкасӧ? <rus>С богом</rus>!
— Дяденька!
— горӧдіс Ваня.
— Оз пӧлагайтчы, — орӧдіс Егоров да бергӧдчис, медым не нормыны.
Детинка гӧгӧрвоис, мый ставыс эштӧма.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сы костын да на костын, кодъяс дзик на неважӧн сэтшӧма радейтлісны сійӧс, быттьӧ рӧднӧй пиӧс, меліа нимтылісны пастушокӧн, ӧні быдмис стена.
Найӧ синъяс серти, гӧлӧс серти, жестъяс серти детинка чувствуйтіс, мый найӧ важмоз радейтӧны сійӧс да жалитӧны.
Но сійӧ сідзжӧ бура чувствуйтіс и мӧдтор: сійӧ чувствуйтіс, мый стенаыс на костын венны позьтӧм.
Кӧть юртӧ сыӧ кучкав.
Сэки друг детинка сьӧлӧмын кыптіс гордость.
Чужӧмыс сылӧн лои скӧр.
Сійӧ быттьӧкӧ сразу омӧльтчис.
Юрсӧ чатӧртыштіс, синъясыс наяна югнитісны букыша синкымъяс увсьыс.
Пиньяссӧ мурч-курччис.
— А ме ог мун, — збоя шуис детинка.
— Небось, мунан, — бурысь вочавидзис Биденко.
— Со кутшӧм лёк вӧлӧмыд.
«Ог мун»!
Пуксьӧда тэнӧ машинаӧ дай нуа. Сідзи мунан.
— А ме всё равно пышъя.
— Но, другӧ, тайӧ ӧдвакӧ.
Меысь ещӧ некод на эз пышйыв.
Мӧдӧдчам вай лучше, а то машинасьыс колям.
Биденко кокньыда босьтіс детинкаӧс соскӧдыс, но детинка скӧрысь нетшыштчис:
— Эн вӧрзьӧд, ме ачым.
И, кӧмтӧм кокӧн чорыда тувччалӧмӧн, петіс палаткаысь.
А вӧрын обозникъяс кӧртавлісны повозкаяс вылын кӧлуй, шофёръяс ноксисны машинаяс гӧгӧр, салдатъяс перъялісны муысь палаткаясысь майӧгъяс, телефонистъяс гартісны катушкаяс вылӧ проводъяс.
Шинель вывті еджыд халата пӧвар тэрмасьӧмӧн кераліс черӧн мыр вылын гӧрд ыж яй.
Быдлаын туплясисны тыртӧм ящикъяс, идзас, орйӧдлӧм доръяса консервнӧй банкаяс, газетторъяс, и вообще ставыс вӧлі висьталӧ, мый тылъяс вӧрзьӧдчӧмаӧсь нин наступайтысь частьяс бӧрысь.
6
Мӧд луннас сёр рытын Биденко бӧр воис аслас частьӧ.
Сійӧ вӧлі зэв скӧр да тшыг.
Сійӧ ветлігкості фронт вылын лоины ыджыд вежсьӧмъяс.
Наступление ӧдйӧ паськаліс.
Немецъясӧс преследуйтӧмӧн армия вешйис ылӧ рытыввылӧ.
Сэні, кӧні тӧрыт на муніс бой, талун размещайтчисны мӧд эшелонъяс.
Кӧні тӧрыт сулавлісны мӧд эшелонъяс, талун вӧлі лӧнь, тыртӧм.
А передньӧй край муніс сійӧ местаті, кӧні тӧрыт на немецъяслӧн вӧліны ылі тылъяс.
Вӧр коли ылӧ бӧрӧ.
Сэні заводитчысь сражение ӧні муніс кушинын, муяс, нюръяс да кустъясӧн тырӧм неыджыд мылькъяс вылын.
Ӧні разведчикъяслӧн команда эз нин вӧв палаткаын, а оліс немецкӧй офицерскӧй блиндажын — зэв бур, ыджыд да ён сооружениеыс кодӧс вӧлі вевттьӧма нёль наката кыз керъясӧн да вывсяньыс тупкӧма эжаӧн.
Кӧзяйственнӧй разведчикъяс приметитісны аслыныс тайӧ блиндажсӧ сэки на, кор сійӧ вӧлі немецкӧй расположениеын да сэні олісны немецкӧй офицеръяс.
Немецкӧй огневӧй позицияяс засекайтігӧн, разведчикъяс <rus>на всякий случай</rus> пасйисны и тайӧ блиндажсӧ, коді сэки нин налы зэв воис сьӧлӧм вылас.
Кор Биденко, туй кузя некодӧс юасьтӧг да сӧмын разведчиклӧн некор пӧръявтӧм аслас нырис вылӧ лэдзчысьӧмӧн, воис блиндажӧдз, вӧлі дзик нин пемыд.
Рытывланьын гораа йиркис, укйӧдліс.
Сэні оръявлытӧг ыпъялісны да кусавлыны, кымӧръясын отражайтчӧмӧн, лыйӧмъясысь пемыдгӧрд бияс.
Тьӧсӧн обшивайтӧм му посъяс кузя улӧ лэччӧм бӧрын Биденко пырис ыджыд блиндажӧ.
Мый первой шыбитчис сылы синмас, вӧлі карбиднӧй лампа, коді пӧтӧлӧк увсьыс сетіс зэв югыд, но кутшӧмкӧ син сёян, химическӧй, нюдзвижов би.
Тыдалӧ, тэрмасигас немецъяс абу удитӧмаӧсь сійӧс нунысӧ.
Стенъясын, нарошнӧ вӧчӧм пу нишаясын, книгаяс моз, ӧкуратнӧй радъясӧн сулалісны кузь пу воропъяса немецкӧй ручнӧй гранатаяс.
Шӧрас сулаліс муӧ крепыда тувъялӧм ӧбедайтан пызан.
Пельӧсын ломтысис гӧрдӧдз доналӧм походнӧй немецкӧй чугун пач, да сыкӧд орччӧн вӧлі немецъясӧн жӧ заптӧм неуна пестор.
Кыдз вӧлі тыдалӧ, немецъяс тані овмӧдчылӧмаӧсь бура, <rus>по-хозяйски</rus>, артавлӧмаӧсь тӧвйыны.
Стенас кайӧ весиг ӧшӧдӧмаӧсь пу рамаа картина.
Тайӧ вӧлі уна рӧмӧн краситӧм картина — готическӧй вевта мича керка. Керкаыс вӧлі кытшалӧма мичаа дзоридзалысь яблоняясӧн.
Тайӧ слащавӧй еджыд розӧвӧй картина вомӧныс нюжаліс гӧрдӧн печатайтӧм гижӧд: «<deu>Фрюлинг им Дейтчланд</deu>», мый вӧлі лоӧ: «Германияын тулыс».
Став мукӧдторйыс блиндажас вӧлі роч ногса: койкаяс вылӧ вольсалӧма ни ӧти чукыртӧм артиллерийскӧй роч шинельяс, вӧв вевттьӧдъяс, палаткаяс; юр весьтас сулалісны чистӧй ки чышкӧдъясӧн вевттьӧм виж вещӧвӧй мешӧкъяс; пач вылын шоналіс знаменитӧй ыргӧн чайник;
«Суворовскӧй натиск» листъясӧн вевттьӧм пызан вылын ыджыд нянь тупӧсь гӧгӧр мичаа вӧлі пукталӧма пу паньяс, кружкаяс, а бураа весалӧм да мавтӧм роч оружие ӧшаліс пельӧсъясын нюдзвиж шлемъяс увдорын.
Блиндажтыр вӧлі йӧз.
Вӧлі сійӧ шоча овлан случай, кор став разведчикъяс чукӧртчисны ӧтлаӧ.
Биденко казяліс тшӧтш и уна бокӧвӧйясӧс.
Тайӧ вӧліны мукӧд взводъясысь тӧдсаяс да землякъяс.
Найӧ локтӧмаӧсь няня-сола, озыр разведчикъяс ордӧ куритыштны бур табак да юыштны внакладку чай знаменитӧй ыргӧн чайникысь.
Став сертиыс Биденко гӧгӧрвоис, мый сійӧ ветлігкості дивизияын частьяс вежсьӧмаӧсь да мый налӧн батарея ӧні сулалӧ резервын.
Пӧшти ставыс куритісны, да жара ломтӧм блиндажын сулаліс самӧй сійӧ чорыд салдатскӧй дук, код йылысь шуӧны: «кӧть чер ӧшӧд».
— А, чолӧм, Вася! — аддзис другсӧ да шуис Горбунов, коді тайӧ кадын занимайтчис аслас радейтана делӧӧн — гӧститӧдіс йӧзӧс.
Морӧс бердас нянь тупӧсь топӧдӧмӧн, сійӧ шӧраліс кыа шӧрӧмъяс.
— Но кыдз, сдайтін детинкатӧ?
Пуксьы пызан саяс.
Ӧкурат чай кежлӧ веськалін.
Сійӧ вӧлі гимнастёркатӧм, ӧти улыс дӧрӧма, да восьса кӧлыс пырыс тыдаліс багатырскӧй, тшӧг, розӧвӧй морӧсыс.
— А ми, другӧ, ӧні резервын.
Гуляйтам.
Пӧрччысь, Вася, шонтысь.
Со тэнад койкаыд, ме сійӧс лӧсьӧді.
Но, кыдзи кажитчис тэныд миян выль квартира?
Татшӧм квартиратӧ, другӧ, некодлысь став дивизияын он аддзы.
Особеннӧй!
Биденко чӧв пӧрччысис, муніс аслас койка дінӧ, скӧрысь шыбитіс сы вылӧ снаряжениесӧ да шинельсӧ, лажыньтчис пач водзӧ да нюжӧдіс сылань гырысь сьӧд кияссӧ.
— Но, мый сэні кывсьӧ фронтса штабас, Вася?
Немецъяс мир оз на корны?
Биденко чӧв оліс, некод вылӧ эз видзӧд да зумыштчӧмӧн чушкис нырнас.
— Гашкӧ, куритан? — шуис Горбунов, кор казяліс, мый сы другкӧд мыйкӧ неладнӧ.
— А чӧрт сыкӧд! — виччысьтӧг буркнитіс Биденко, муніс аслас койка дінӧ да шлапкысис-водіс кынӧм вылас.
Вӧлі тыдалӧ, мый Биденкокӧд лоӧма кутшӧмкӧ омӧльтор, но сюйсьыны йӧз делӧясӧ, зільны тӧдмавны, разведчикъяслӧн вӧлі лыддьыссьӧ зэв неприличнӧйӧн.
Морт кӧ чӧв олӧ, сідзкӧ сійӧ оз лыддьы коланаӧн висьтавны.
А оз кӧ лыддьы коланаӧн, то оз и ков.
Окота лоӧ — ачыс висьталас.
И нинӧм мортсӧ кывйӧдыс кыскыны.
Та вӧсна Горбунов ньӧти эз ӧбидитчы да вӧчис вид, быттьӧ нинӧм эз казяв. Сійӧ пыр клопочитіс гӧстьяс гӧгӧр да висьталіс батареецъяслы сы йылысь, кыдзи сійӧс тӧрыт неуна эз ви пехотнӧй цепын, кытчӧ сійӧ сувтіс виӧм Кузьминский местаӧ.
— Ме, гӧгӧрвоан тэ, самӧй босьті ракетница.
Лӧсьӧдча сетны ӧти вижӧс, медым миян вуджӧдісны бисӧ неуна водзӧджык.
Друг тай мекӧд орччӧн укнитіс!
Дзик кокъяс улын разорвитчис.
Менӧ воздухнас кыдзи кучкас!
Кок йылысь сідзи и шыбитіс.
Ог гӧгӧрво, кӧні выв, кӧні ув.
Весиг юрын ӧти здук кежлӧ пемдыліс.
Восьті синъясӧс, а муыс — со сійӧ, самӧй синъяс бердын.
Вӧлӧмкӧ — куйла...
Горбунов серӧктіс шуда серамӧн.
—... Чувствуйта — ставнам жугалі.
Чайта, эштіс ставыс.
Ог сувт.
Видлала ачымӧс — нинӧм сэтшӧмсӧ ог казяв.
Вирыс ме вылын некӧн абу.
Тайӧ менӧ, сідзкӧ, — думайта, — мунас кучкӧма.
Но зато шинельын квайт розь.
Шлем вылын кулак ыджда нёптов.
И, гӧгӧрвоан тэ, веськыд сапӧгысь каблуксӧ ставнас нетшыштӧма.
Быттьӧ сійӧ абу и вӧлӧма.
Быттьӧ бритваӧн вундӧма.
Овлӧ жӧ сэтшӧм дивӧыд!
А туша вылын, быттьӧ серам вылӧ, ни ӧти гыжна.
Со сійӧ, кыдзи каблуксӧ чӧлныштӧма.
Видзӧдӧй, ребята.
Радпырысь нюмъялӧмӧн Горбунов петкӧдліс гӧстьяслы каблуктӧм сапӧгсӧ.
Гӧстьяс внимательнӧя сійӧс гӧгӧр видзӧдісны.
А ӧткымынъяс весиг видлісны кияснас.
— Да, пон удж, — збыльысь шуис ӧти.
— Овлывлӧ, — шыасис мӧд да кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдліс сакар вылӧ, кодӧс Горбунов пуктіс пызан вылӧ.
— Дзик жӧ тадз и миянкӧд вӧлі.
Кор ми Борисов дорті форсируйтім Березина, миян взводын красноармеец Тепинлысь осколокӧн тасмасӧ вундіс.
А сійӧс асьсӧ весит эз вӧрзьӧд.
Тайӧс некор он думышт.
— Кузьма, — шуис друг Биденко аслас койка вывсянь сьӧкыда висьысь морт гӧлӧсӧн, — кылан, Кузьма, а кӧн нӧ сержант Егоров?
— Сержант Егоров ӧні дежурнӧй, — вочавидзис Горбунов, — муніс постъяс прӧверяйтны.
— Кӧнкӧ, регыд воас?
— Грӧзитчис чай кежлӧ локны.
— Сідз, — шуис Биденко да ружӧктіс, кыдз быттьӧ пинь висьӧмысь.
Сійӧ ружтіс горакодь, да тайӧ ружтӧмын явӧ вӧлі кылӧ сочувствуйтыштны корӧм.
— Тэ нӧ мый мучитчан? — веськодяпырысь шуис Горбунов, аслас став виднас петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ юалӧ оз сы мында любопытство кузя, а прӧстӧ вежливость кузя.
— А чӧртыс тӧдӧ! — друг бара скӧрысь шуис Биденко.
— Ю чайсӧ, — шуис Горбунов, — гашкӧ, кокньӧдас.
Биденко пуксис пызан дорӧ табурет вылӧ, но кружка дінас эз инмӧдчыв.
Сійӧ дыр чӧв оліс, синъяссӧ пачлань бергӧдӧмӧн.
— Гӧгӧрвоан, кутшӧм петрушка артмис, — шуис сійӧ дыр мысти лӧсявтӧм вӧсни гӧлӧсӧн, сералана сям сылы сетны зільӧмӧн.
— Ог тӧд веськыда, кыдзи и докладывайтны кута сержант Егоровлы.
— А мый?
— Эг выполнит приказаниесӧ.
— Кыдз сідз?
— Эг нуӧд детинкатӧ фронт штабӧдз.
— Сералан!
— Збыль висьтала.
Прӧзевайті.
Муніс.
— Коді муніс?
— Да детинкаыс жӧ.
Миян Ваня.
Пастушок.
— Сідзкӧ, пышйис туяс?
— Пышйис.
— Тэысь?
— Ага.
Горбунов недыр чӧв оліс, а сэсся друг сідзи и льӧбзьыны кутіс серамла аслас став ыджыд кыз тушанас.
— Кыдз нӧ тайӧ тэ сідз плӧшитін, Вася, а?
Но, виччысьлы.
Воас Егоров, сійӧ тэныд петкӧдлас пуж.
Кыдз нӧ сійӧ артмис?
— Сідзи и артмис.
Пышйис да и ставыс.
— Вот тэныд и знаменитӧй разведчик!
«Меысь, — ошйысьлін, — некод на пӧ эз мунлы», а детинка муніс.
Ай да Ваня!
Ай да пастушок!
— Тӧлка детина, — дыша нюммунӧмӧн шуис Биденко.
— Да тыдалӧ нин, мый тӧлка, татшӧм профессорӧс кӧ кӧмӧдіс.
Тэ вай висьтав, Вася, лючки, кыдзи делӧыс вӧлі.
— Пышйис и пышйис.
Мый сэні висьтавнысӧ.
— А век жӧ.
Тэ, вокӧ, став правдасӧ висьтав.
Всё равно тӧдмалам.
— А чӧрт сыкӧд! — шуис Биденко, безнадёжнӧя кинас ӧвтыштӧмӧн, муніс аслас койка вылӧ, водіс стенлань чужӧмӧн, да нинӧм сэсся сысянь тӧдмавны эз вермыны.
И сӧмын бӧрын лоины тӧдсаӧсь став подробностьясыс тайӧ вӧвлытӧм происшествиеыслӧн.
abu
Делӧыс вӧлі тадз.
Муртса грузӧвик, лыйлӧм гильзаясӧн троньӧдчиг да вужъяс вывті чеччаліг, муніс вӧрті километр вит кымын, Ваня друг кутчысис джуджыд бортӧ, ӧтчаяннӧя чукыртліс чужӧмсӧ да чеччыштіс машинасьыс, нитш пытшкӧ патурликасьӧмӧн.
Тайӧ лои сэтшӧм ӧдйӧ да сэтшӧм виччысьтӧг, мыйысь Биденко весиг шӧйӧвоши.
Первойсӧ сылы кажитчис, мый детинкаӧс шыбитіс машинаысь туй чукыляс,
— Эй сэні, кокниджыка! — горӧдіс Биденко, кулакъяснас водитель кабинаӧ таркӧдӧмӧн.
— Сувт, чӧрт!
Детинкаӧс воштім.
Кор водитель сувтӧдіс ӧддзӧм машинасӧ, Биденко аддзис, кыдзи детинка чеччыштіс кок йылӧ, кватитіс ассьыс мешӧксӧ да мый вермӧмсьыс котӧртіс вӧрӧ.
— Эй! Эй! — лёк горшӧн горӧдіс ефрейтор.
Но Ваня весиг эз видзӧдлы бӧрвыв.
Мельнича бордъяс моз киӧн и кокӧн уджалӧмӧн сійӧ тӧвзис кустъяс да вутшъяс вомӧн, кытчӧдз эз саяв сук чащаӧ.
— <ns>Ваня-а-а</ns>! — горӧдіс Биденко, вом бердас ассьыс зэв гырысь кияссӧ пуктӧмӧн.
— <ns>Пастушо-о-ок</ns>! Виччысьлы!
Но Ваня эз шыась, и сӧмын гора вӧрса йӧлӧга, пӧпуттьӧ пуяссӧ лыддьӧмӧн, лэбзис бӧр кысянькӧ боксянь: «А-о-и! А-о-и!»
— Но, виччысьлы, чӧртпи! — скӧрысь шуис Биденко да, водительсӧ неуна виччысьыштны тшӧктӧмӧн, гырысь воськовъясӧн, валежник вывті трачкӧдчӧмӧн, мӧдӧдчис Ваня бӧрся вӧрӧ.
Сійӧ эз сомневайтчы, мый детинкаӧс кутас зэв регыд.
Збыльысь, уна-ӧ труд колӧ пуктыны важ, опытнӧй разведчиклы, капитан Енакиевлӧн медся знаменитӧй «профессоръяс» пиысь ӧтилы, корсьны вӧрӧ пышйысь детинкаӧс?
Тешкодь сы йылысь и сёрнитны.
Ефрейтор Биденко горзыштіс быд бокӧ, медым Ваня весьсӧ эз балуйт да бӧр локтіс, а сэсся босьтчис корсьысьӧмӧ военнӧй наукалӧн став правилӧяс серти.
Медвойдӧр сійӧ определитчис компас серти, медым любӧй кадӧ кокниа аддзыны сійӧ местасӧ, кытчӧ сійӧ колис грузӧвик.
Сэсся сійӧ бергӧдіс компаслысь линейкасӧ сылань, кытчӧ воши детинка.
Но азимут кузя Биденко эз мун, сійӧ бура тӧдіс, мый вӧрын компастӧг мунігӧн детинка непременнӧ кутас босьтны веськыдвыв.
Тайӧс Биденко бура тӧдіс аслас опыт серти.
Пемыдын либӧ матысь аддзигӧн компастӧг мунігӧн морт пыр заводитӧ вӧчавны кытшъяс веськыдвылӧ босьтӧмӧн.
Сы вӧсна Биденко, неуна думайтыштӧм бӧрын да кадсӧ артыштӧмӧн, кежыштіс неуна веськыдвыв да шытӧг мӧдӧдчис детинкалы вомӧн.
«Сэні ме тэнӧ, голубчикӧс, и кыя», радлӧмпырысь думайтіс Биденко.
Сійӧ аслыс серпасаліс нин, кыдзи сійӧ некутшӧм шытӧг петас куст сайсянь самӧй Ваня нырулӧ, босьтас сійӧс киӧдыс да шуас: «Тырмас, дружок.
Гуляйтыштін вӧрын — и шань.
Мунам вай бӧр машинаӧ.
Да тырмас менам, сэсся эн балуйт.
Всё равно нинӧм оз артмы.
Эз на чуж свет вылын сэтшӧм мортыс, коді эськӧ пышйис ефрейтор Биденкоысь.
Тадзи и тшуп тэ аслыд нэм кежлӧ».
И Биденко гажаа нюмъяліс тайӧ аслас лӧсьыд мӧвпъясысь.
Веськыда кӧ шуны, сылы эз вӧв окота нуны детинкаӧс тылӧ.
Зэв нин сылы кажитчис тайӧ лӧз синъяса, кузь русыд юрсиа, омӧлик, вежливӧй да такӧд тшӧтш гордӧй, а кадъясын весиг лёк детинкаыс, настоящӧй «пастушок».
Ваня лыбӧдліс Биденко сьӧлӧмын зэв нежнӧй, пӧшти батьлӧн сяма чувство.
Тані вӧлі и жалитӧм, и гордость, и сылӧн водзӧ олӧм вӧсна полӧм.
Вӧлі и ещӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, кодӧс Биденко и ачыс тырвыйӧ эз гӧгӧрволы.
Ваня кыдзкӧ казявтӧма уськӧдліс тӧдвылас ефрейтор Биденколы асьсӧ, кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик да сійӧс ыстывлісны мӧс видзны.
Тӧдвылас воліс сылы ру пыр моз водз асыв, ру, коді вӧлі йӧв моз киссьӧма чав веж луг кузя.
Тӧдвылас воліс лысвалӧн уна рӧма югъялӧмыс — чав веж, бигӧрд, югыд-фиолетӧвӧй — да киас сылӧн бузинаысь вӧчӧм пӧлян, кодысь сійӧ пӧлявліс сэтшӧм чистӧй, сэтшӧм нежнӧй, гажа да такӧд тшӧтш ӧтипӧлӧс шыяс.
Торъя нин сылы сьӧлӧм вылас воис Ваня сы бӧрын, кор сійӧ полнӧй ӧд вылын чеччыштіс машинаысь.
«Смел, чӧртпи! Нинӧмысь оз пов. Настоящӧй салдат, — мӧвпаліс Биденко.
— Жаль, зэв жаль нуны сійӧс.
Да нинӧм он вӧч. Приказ».
Тадзи думайтіс разведчик муніс и муніс пыр пыдӧджык вӧрӧ.
Сійӧ арталӧм серти сылы важӧн нин колӧ вӧлі паныдасьны детинкакӧд.
Но детинка некӧн эз тыдав.
Биденко частӧ сувтавліс, арся вӧр чӧв-лӧньӧ кывзысьӧмӧн.
Збыльысь кӧ шуны, сылӧн опытнӧй пельлы вӧр эз кажитчы дзик чӧв-лӧньӧн.
Биденко различайтіс вӧрысь зэв уна муртса кылыштан быдсяма шыяс.
Но на пӧвстысь сійӧ ез кыв морт кокшы.
Детинка воши.
Некӧн эз вӧв некутшӧм след сылӧн.
Дзик весьшӧрӧ Биденко видзӧдаліс быд пу, быд куст.
Весьшӧрӧ сійӧ водлывліс муӧ, усьӧм коръяс, турун да нитш видлалӧм могысь.
Некӧн — нинӧм.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый детинка мунӧма сынӧдӧдыс.
Биденко дась вӧлі кыв сетны, мый ни ӧти, весиг медся искуснӧй разведчик, эз мун эськӧ татшӧма казявтӧг.
Биденко ветлӧдліс вӧрын, направлениесӧ вежлалӧмӧн.
Сійӧ жугліс ассьыс юрсӧ, мыйла абу кольӧма детинкалӧн некутшӧм коктуй.
Ӧтчыд весиг сійӧ сэтчӧдз унизитчис, мый недыр горзыштіс пӧрйӧдлан баба гӧлӧсӧн:
— <ns>Ванюшка-а-а</ns>! Ау-у-у!
Тырмас балуйтны!
Кад нин <ns>мунны-ы-ы</ns>!
И сэк жӧ ачыс аслыс лои мустӧм.
Сійӧ видзӧдліс часі вылас да аддзис, мый корсьӧ детинкаӧс кык час саяс нин.
Сэки сылы лои яснӧ, мый детинка муніс, мый сійӧс он нин бергӧд.
Некор на нэмнас важ разведчиклы эз вӧв сэтшӧм яндзим.
Кыдз нӧ ӧні сійӧ кутас докладывайтны сержант Егоровлы?
Кыдз сійӧ видзӧдлас сылы синмас?
Ёртъяс йывсьыс и сёрнитны нинӧм: смеквыв лэптасны.
Кӧть сэсся му пырыс мун.
Но вӧчны нинӧм.
Не ветлӧдлыны жӧ тані вӧрса моз войӧдз.
Биденко видзӧдліс компас вылӧ да мӧдӧдчис бӧр машиналань.
Но машинаыс, кыдз сійӧ и чайтіс, эз нин вӧв.
Сійӧ мунӧма нин.
Водительыс выполняйтіс срочнӧй боевӧй задание да эз вермы сійӧс сэтшӧм дыр виччысьны.
Да, шуны кӧ, машинаыс ӧні вӧлі дзик нинӧмла.
Колӧ вӧлі бергӧдчыны.
Но бӧр гортӧ вӧрзьӧдчытӧдз Биденко кӧсйис куритчыны да выльпӧв нямӧдасьны.
Сійӧ корсис вӧрысь прамӧйджык мыр да пуксис сы вылӧ.
Но сӧмын на сійӧ гартыштіс чукля чигарка да кутіс сэтчӧ кисьтны махорка, табак кӧшельсӧ виччысьӧмӧн пыркнитышталӧмӧн, кыдзи друг мыйкӧ пу лапъяс пӧвстас кутіс шуракывны да сылы юр вылас вывсяньыс мыйкӧ уси.
Сійӧ чайтіс, мый тайӧ кутшӧмкӧ лэбач.
Но мыйӧн видзӧдліс, Биденко акнитіс.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ коркатӧм важиник букварь, кодӧс новлӧдліс аслас мешӧкын пастушок.
Сэки Биденко видзӧдліс вывлань да аддзис самӧй пу йывсьыс, виж лапъяс костті тӧдса корышневӧй гач кокпомъяс, кодъясысь чурвидзисны картупель кодь няйт кӧмтӧм кокъяс.
Сійӧ жӧ здукӧ Биденко чеччыштіс, быттьӧ чушкисны сійӧс, шыбитіс муӧ табак кӧшельсӧ, эштӧдтӧм чигаркасӧ да весиг дасьтӧм зажигалкасӧ да ӧти здукӧн лои пу йылын.
Ваня эз вӧр.
Биденко ки йылас кыпӧдчис сы дінӧ да аддзис, мый детинка узьӧ.
Сійӧ пукаліс верзьӧмӧн сирӧд виж ув вылын, кырся пусӧ топыда кутӧмӧн, да, юрсӧ сы бердӧ топӧдӧмӧн, чорыда узис.
Вуджӧрыс синлысъяссьыс куйліс сылӧн чужӧмбанъяс вылын, а косьмӧм паръяс вылас тӧдчис челядь шом.
Детинка весиг неуна шкоргыштіс.
Биденко сразу гӧгӧрвоис ставсӧ.
Пастушок пӧръялӧма сійӧс зэв прӧстӧя да кокньыдика.
Сы пыдди, медым пышъявны разведчикысь вӧр пасьта, Ваня, вӧрӧ саялӧм бӧрын, пыр жӧ кайӧма джуджыд пу йылӧ, медым овны сэні суматока бӧрӧдз, а сэсся повтӧг лэччыны улӧ да мунны аслас туйӧд.
Эз кӧ эськӧ усь букварыс косяссьӧм мешӧксьыс, тайӧ дзик сідзи и лои.
«Ак, мудер!
Но жӧ, ме шуа тіянлы, и руч!
Нинӧм он шу — тӧлка!» радпырысь думыштіс Биденко, Ваняӧн любуйтчис.
Биденко виччысьӧмӧн да топыда кутіс детинкаӧс пельпомӧдыс, видзӧдліс сійӧ узян чужӧмӧ да меліа шуис:
— Лэччам вай, пастушок другӧ, улӧ.
Ваня ӧдйӧ восьтіс синъяссӧ, аддзис салдатӧс, нетшыштчис.
Но Биденко кутіс сійӧс крепыда.
Детинка пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылы не пышйыны.
— Ладнӧ нин, — шуис сійӧ узьӧм бӧрын чирӧм скӧр гӧлӧсӧн.
8
Минута вит мысти, букварь, махорка да зажигалка ӧктӧм бӧрын, найӧ мунісны нин вӧрті да корсисны туй, кӧні эськӧ позис пуксьыны фронтлӧн мӧд эшелонӧ мунысь пӧпутнӧй машина вылӧ.
Ваня муніс водзвылас, а Биденко — воськов бӧрын, ӧти здук кежлӧ эз лэдзлы синъяссӧ детинка вылысь.
— Тырмас, дружок, — висьталіс Биденко велӧдана гӧлӧсӧн, — гуляйтыштін вӧрын — и тырмас.
Сы вӧсна, мый всё равно нинӧм оз артмы.
Эз на чуж свет вылас сэтшӧм мортыс, коді эськӧ меысь муніс.
Тэ сідз сійӧс и тӧд.
— Неправда тіян, — бергӧдчывтӧг скӧрысь вочавидзис Ваня.
— Не менам букварӧй кӧ, эськӧ ті менӧ некор энӧ кутӧй.
— Небось, куті эськӧ.
— Неправда тіян.
— Вернӧ висьтала.
Меысь некод на эз мунлы.
— А ме муні.
— Эн мун эськӧ.
— Эськӧ да эськӧ.
— Вот тэныд и «эськӧ»!
— Неправда тіян.
— Дольны мӧдіс ӧтисӧ.
— Неправда тіян.
Неправда тіян, — упрямӧй шуаліс Ваня.
— Став вӧрсӧ эськӧ сыналі, а аддзи.
— А мый пӧ ті энӧ сыналӧй?
— Вот эг сынав.
Уна кутан юасьны — кывтӧ бонзьӧдан.
Ме тэнӧ эськӧ приметаяс серти аддзи.
— Мый нӧ ті менӧ энӧ аддзӧй?
— Ме тэнӧ аддзи.
— Неправда тіян.
Ме тіянысь мудерджык.
Ті менӧ компас серти корсинныд — и то энӧ аддзӧй.
— Мый кывтӧ песан!
Кор ме тэнӧ компас сертиыс корси?
— А вот корсинныд.
Ті менӧ онӧ вӧлі аддзӧй, а ме ставсӧ аддзи ву вывсянь.
— Мый нӧ тэ аддзылін?
— Аддзылі, кыдзи менам коктуйӧ компас веськӧдлінныд.
«Вот чӧртпи, ставсӧ приметитӧ!» радлӧмӧн думыштіс Биденко.
Но шуис стрӧга:
— Тайӧ, другӧ, абу тэнад делӧ.
Ме компас серти сӧмын тӧдмалі, медым машина бӧрыннас не воштыны.
А тэнӧ тайӧ оз касайтчы.
Тані Биденко неуна эз сідз висьтав.
Но тайӧ сылы всё равно эз отсав.
— Неправда тіян, — бара шуис Ваня.
— Ті менӧ компас серти корсинныд.
Ме тӧда.
Сӧмын тайӧ тіянлы эз удайтчы, ме тіянӧс пӧръялі да.
А ме тіянӧс эськӧ часджынйӧн корси кӧть кутшӧм вӧрысь, лунын кӧть войын.
— Но, другӧ, тайӧ тэ вывті нин.
— Вай споруйтны.
— Кута ме ещӧ тэкӧд споруйтны!
Том на.
— Но вай либӧ сідз видлам.
Спортӧг.
Ті меным мыйӧнкӧ кӧрталӧй синъясӧс да мунӧй меысь вӧрӧ.
А ме минута вит мысти кута тіянӧс корсьны.
— Но и он аддзы.
— А вот аддза.
— Некор он!
— Видлам.
— А но, вай! — горӧдіс Биденко, кодын друг ӧзйис разведчиклӧн ярлуныс.
— Нинӧм вылӧ он аддзы!
Энлы ноко... — шуис сійӧ друг подозрительнӧя.
— Мый нӧ тайӧ артмӧ?
Ме тэ дінысь муна вӧрӧ, а тэ сэк кості меысь бара пышъян?
Э, другӧ, зэв тай тэ мудер, кыдз ме видзӧда.
Ваня шпыньмуніс:
— Поланныд, мый пышъя?
— Нинӧмысь ме ог пов, — зумыша шуис Биденко, — а тэ вывті уна больган.
Тэ вӧсна менам юрӧй нин висьмис.
— Ті энӧ полӧй, — весела шуис детинка, — ме тіянысь и сідз всё равно муна.
И сэтшӧм ыджыд эскӧм, сэтшӧм чорыд решение кыліс ефрейтор Биденколы тайӧ весел кывъясас, мый сійӧ кӧть и нинӧм эз вочавидз детинкалы, но думнас шуис аслыс — видзӧдны детинка бӧрся сюся.
abu
Детинка збоя восьлаліс Биденко водзвылын аслас крепыд кӧмтӧм кокъяснас да, быттьӧ разведчикъясӧн сылы вӧчӧм ӧбидаысь водзӧс мынтӧм могысь, эльтчӧмӧн шуаліс:
— Вот пышъя!
Кӧть ті кӧрталӧй менӧ ас берданыд.
Вот сідз жӧ и муна.
— А мый тэ думайтан?
И кӧртала.
Меным тайӧ ӧти здук.
Видзӧдлам, кыдз тэ сэки пышъян.
Биденко думыштчис.
— Ей-богу, — друг чорыда шуис сійӧ, — вот, ей-богу, босьта гез да и кӧртала.
Биденколӧн збыль, кыдзи быд запаслив разведчиклӧн, вӧлі пыр сьӧрсьыс метр вит кузьта вӧсньыдик да ён гезпом.
И сійӧ збыльысь кутіс думайтны, не кӧртавны-ӧ Ваняӧс ас бердас, кор найӧ пуксясны машинаӧ.
Мунны колӧ вӧлі дыркодь.
Туйын позьӧ вӧлі эськӧ бура вугыртыштлыны.
А кыдз сэн вугыртан, детинка кӧ быд здукын вермас свиснитны машинаысь!
«А мый, збыльысь, — думайтіс Биденко, — кӧртала — и ставыс.
А кор места вылӧ воам, разя.
Нинӧм сыкӧд оз ло».
И збыль, кор петісны туй вылӧ да пуксисны пӧпутнӧй машина вылӧ, Биденко перйис зепсьыс ӧкуратнӧя гартыштӧм гезпом.
— Но, кутчысь, пастушок, ме тэнӧ ӧні кӧртавны кута, — гажаа шуис сійӧ, медым не дӧзмӧдны детинкаӧс, шуткаӧ делӧсӧ бергӧдны зільӧмӧн.
Но Ваня эз и думыштлы дӧзмыны.
Тайӧ, быттьӧ шутитана кывъяс вылас сійӧ вочавидзис сідзжӧ шутитӧмӧн моз:
— Кӧрталӧй, дяденька, кӧрталӧй.
Сӧмын кӧртӧдсӧ вӧчӧй ёнджыкӧс, медым ме эг вермы разьны.
— Менсьым гӧрӧдтӧ, другӧ, он разь. Менам сійӧ кыкпӧвста, морскӧй.
Тайӧ кывъясӧн Биденко крепыда, но дойдтӧг кӧрталіс гезпомсӧ Ваня ки гырддзасьыс вылӧджык кыкпӧвста морскӧй гӧрӧдӧн, а мӧд помсӧ гартыштіс аслас кулак гӧгӧр.
— Ӧні, пастушок другӧ, омӧль тэнад делӧыд.
Он пышйы.
Детинка чӧв оліс.
Сійӧ тупкис синлысъяснас синъяссӧ, кодъяс югъялісны лӧзоват биӧй.
Грузӧвик веськаліс зэв бур да ыджыд, вевттьӧма брезентӧн — выль американскӧй «студэбеккер».
Сійӧ местаӧдз муніс грузтӧг.
Первойсӧ Биденко да Ваня кындзи машинаын некод эз вӧв.
Найӧ зэв лӧсьыда меститчисны тыртӧм мешӧкъяс вылын, дзик водитель кабинка бердас, кӧні пӧшти эз зыркӧд.
Биденко некымынысь пондыліс сёрнитны детинкакӧд, но Ваня пыр чӧв оліс.
«Видзӧд, со кутшӧм гордӧй! — думайтіс Биденко. — Ичӧтик, а скӧр.
Характерыс детинкалӧн чорыд.
Тыдалӧ, абу этша сюрлӧма сылы олӧмас».
И Биденко синъяс водзӧ бара сувтісны сылӧн челядьдырся ылі серпасъяс.
Сэк кості быд контрольно-проверочнӧй пункт дінын машинаӧ пуксялісны пыр выль и выль йӧз.
Регыд машина тыри.
Тані вӧліны сӧмын на бойысь петӧм передньӧй крайса салдатъяс.
Найӧс пыр позьӧ вӧлі тӧдны шлемъяс серти да голя вылас кӧрталӧм да мышсяньыс ёсь пельӧсӧн Ӧшалан дженьыдик няйт плащ-палаткаяс серти.
Вӧлі кык интендант — векньыдик эзысь погончикъяса дзескыд шинеляӧсь да выль, чорыд фуражкааӧсь.
Вӧлі ныв Военторгысь, макинтоша, дженьыдик гӧленя керзӧвӧй сапӧга, сылӧн гӧгрӧс гӧрд чужӧмыс баба моз чышъяналӧм чышъян увсьыс мыччасис капуста мач кодь.
Вӧліны кымынкӧ весел лётчик-истребитель.
Найӧ дугдывтӧг куритісны папиросъяс бронестеклӧ колясъясысь авиационнӧй заводын вӧчӧм пырыс тыдалана кыз портсигаръясысь.
Вӧлі нывбаба — военнӧй хирург, кыз, олӧма нин, гӧгрӧс ӧчкиа да лӧз берета, кодӧс вӧлі зэвтӧма дженьыдика шырӧм, дзор юрас.
Ӧти кывйӧн кӧ, ставыс вӧліны сійӧ йӧз, кодъяс ветлывлӧны пыр военнӧй туйяс кузя пӧпутнӧй машинаяс вылын.
Пемдіс.
Брезент вевтӧ кутіс шаркӧдны зэр.
Мунны колӧ вӧлі уна ва.
И йӧз пондісны ньӧжйӧникӧн унмовсявны, коді кыдз вермис лӧсьыдджыка устроитчӧмӧн.
Кутіс унмовсьны и ефрейтор Биденко, гезйӧн гартӧм кулаксӧ юр улас пуктӧмӧн.
Но унмыс сылӧн вӧлі кокни.
Сійӧ частӧ садьмаліс да нетшыштавліс гезйӧдыс.
— Но, мый тіянлы колӧ? — ун пырыс шыасьлывліс Ваня.
— Ме тані на.
— Узян, пастушок?
— Узя.
— Ладнӧ.
Узь.
Тайӧ ме сідз: линия прӧверяйта.
И Биденко бара унмовсьліс.
Ӧтчыд сылы кажитчис, мый Ваня сы дінын абу.
Биденко пуксис, тэрмасьӧмӧн нетшыштіс кымыныськӧ гезйӧд, но воча некод эз шыась.
Ефрейторлӧн ыркмуні сьӧлӧмыс.
Сійӧ чеччыштіс пидзӧс вылас да югдӧдіс электрическӧй фонарикнас, коді пыр вӧлі сылӧн ки улас.
Нинӧм.
Ставыс лючки-ладнӧ.
Ваня важмоз узис орччӧн, кынӧм бердас пидзӧсъяссӧ топӧдӧмӧн.
Биденко югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі лӧнь да невиннӧй.
Узис сійӧ сэтшӧм чорыда, мый весиг чужӧмас веськӧдӧм югыдыс электрическӧй фонариксьыс эз вермы садьмӧдны сійӧс.
Биденко кусӧдіс фонариксӧ. Сылы тӧдвылас уси сійӧ войыс, кор найӧ аддзисны Ваняӧс.
Сэки сылысь сідзжӧ югдӧдісны фонарикӧн чужӧмсӧ.
Но кутшӧм вӧлі сэки сылӧн чужӧмыс: мучитчӧм, висьлӧс, омӧль, страшнӧй.
Кыдзи сійӧ сэки дрӧгмуні ставнас.
Кыдзи воссисны сылӧн повзьӧм синъясыс.
Кутшӧм ужас тыдовтчис наын.
Ставыс ӧд тайӧ вӧлі сӧмын на кымынкӧ лун сайын.
А ӧні детинка узьӧ лӧня да аддзӧ мича вӧтъяс.
Со мый сійӧ веськавны ас йӧз дінӧ!
Вернӧ шуӧны йӧз, мый рӧднӧй керкаын и стенъясыс лечитӧны.
Биденко водіс да грузӧвик таркӧдӧм улын бара вугыртіс.
Ӧні Биденко узис бура дыр да спокойнӧя.
Но век жӧ садьмӧм мысти эз вунӧд нетшыштны гезйӧд.
Ваня эз шыась.
«Узьӧ, небось, — думыштіс Биденко. — Слабог, эз омӧля мудз».
Биденко бергӧдчис мӧдар бок вылас, неуна бара узьыштіс, сэсся бара нетшыштіс гезйӧд.
— Кывзӧй, ме ог гӧгӧрво, мый тані вӧчсьӧ?
Кор нӧ тайӧ помасяс? — кыліс пемыдын нывбабалӧн скӧр кыз гӧлӧс.
— Мыйла меным кӧрталӧмаӧсь кутшӧмкӧ гез?
Мыйла менӧ нетшкӧны?
Коді меным оз лэдз узьны?
Биденко кынмис места вылас.
Сійӧ ӧзтіс электрическӧй фонариксӧ, да синъясас сылӧн пемдіс.
Детинка эз вӧв. А гезсӧ вӧлі кӧрталӧма нывбаба-хирурглы сапӧгас; сійӧ пукаліс джоджас, электрическӧй фонарикӧн югдӧдӧм ӧчкиыс сылӧн скӧра югъяліс.
— Эй, сувт! — лёк горшӧн горӧдіс Биденко, мыйвынсьыс кулакнас кабина вевтас барабанитӧмӧн.
Машиналысь сувтӧм виччысьтӧг, сійӧ уськӧдчис петанінланьыс кутшӧмкӧ кияс, кокъяс да юръяс вывті, вещевӧй мешӧкъяс да чемоданъяс вывті.
Сійӧ чеччыштіс джуджыд борт вомӧн да лои шоссе вылын.
Вӧлі сьӧд, пемыд вой.
Шливкйис кӧдзыд зэр.
Рытыввылын ыпъяліс — сэні муніс артиллерийскӧй бой.
Шоссе кузя ӧтарӧ и мӧдарӧ тюрисны уна дас, уна сё грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс, транспортёръяс, тягачьяс, пушкаяс, бензозаправщикъяс.
Найӧ югдӧдавлісны асланыс фараясӧн еджыд югъялысь кругъясӧн да зэрысь лоӧм взводъясӧн тупкысьӧм гӧпторъяс.
Биденко недыр сулыштіс кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
Сэсся сійӧ став вынсьыс сьӧлыштіс да шуис:
— А чӧрт сыкӧд!
И тэрмасьтӧг мӧдӧдчис бӧр, матыса регулировщик дорӧдз, медым пуксьыны передньӧй крайлань мунысь пӧпутнӧй машина вылӧ.
9
— Ноко, хлопчик, мун калитка дорсьыс.
Тані бокӧвӧйяслы оз позь.
— Ме абу бокӧвӧй.
— А кутшӧм нӧ тэ?
— Ме ас.
— Кутшӧм ас?
— Сӧветскӧй.
Мед кӧть и сӧветскӧй.
Шуа, оз позь.
Сідзкӧ, оз позь.
Мун аслад туйӧд.
— А тані, дяденька, штаб?
— Мед кӧть мый эз вӧв.
— Меным начальник дінӧ колӧ.
— Кутшӧм тэныд начальник дінӧ?
— Самӧй главнӧй дінас.
— Нинӧм ог тӧд.
Мун водзӧ.
— Лэдз, дяденька.
Сьӧкыд али мый тіянлы?
— Мун, мун.
Меным тэкӧд сёрнитны оз позь.
Он аддзы — ме пост вылын.
— А ті мекӧд, дяденька, энӧ и сёрнитӧй.
Лэдзӧй менӧ начальник дінӧ — и ладнӧ.
— Со кутшӧм тэ збой! — нюммунӧмӧн шуис часӧвӧй да друг зумыштчӧмӧн горӧдіс:
— Абу тані некутшӧм начальник!
— А вот абу сідз.
Начальник эм.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Сідз аддзыны позьӧ.
Керкаыс бур.
Седлӧа вӧвъяс ӧшинь улас сулалӧны.
Тьӧткаыс посводзӧ самӧвар петкӧдіс.
Калитка дорын часӧвӧй сулалӧ.
— Быдтор сійӧ аддзӧ!
Зэв тай тэ сюсь вӧлӧмыд.
— Лэдзӧй, дяденька!
— А вот пыр ме сета свисток, кора караульнӧй начальникӧс, сійӧ тэнӧ ӧти здукӧн татысь босьтас.
— Кытчӧ босьтас?
— Кытчӧ колӧ.
Но! Кодлы ме висьтала?
Мун калитка дорсьыс.
Оз позь.
Со тэныд и ставыс.
Ваня муныштіс бокӧ.
Сійӧ пуксис важ мельнича изки вылӧ, пуктіс щӧкасӧ кулакъяс вылас да дӧзмытӧг кутіс виччысьны, синъяссӧ калитка вылысь лэдзлытӧг.
Часӧвӧй лӧсьӧдіс голя вывсьыс автомат волыссӧ да важмоз мӧдіс ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ палисадник кузя, виж кучикӧн союзитӧм валегиясӧн небыдика тувччалӧмӧн.
Биденкоысь мӧдысь пышйӧм бӧрын Ваня кутіс корсьны сійӧ вӧрсӧ, кӧні вӧлі разведчикъяслӧн палаткаыс.
Водзвыв думайтӧм некутшӧм план Ванялӧн эз вӧв.
Сійӧс кыскис разведчикъяс дінӧ, кодъяс первойсӧ вӧліны сы дінӧ сэтшӧм бурӧсь да меліӧсь.
Мый сійӧс ыстісны тылӧ, детинкалы кажитчис ыджыд недоразумениеӧн, кодӧс позьӧ кокниа веськӧдны.
Сулалӧ сӧмын ещӧ ӧтчыд бурджыка корны.
Но кӧть эськӧ детинка и зэв бура кужис тӧдмавны местаяс да корсьны туй, сылы некыдз эз удайтчы корсьны сійӧ вӧрсӧ да сійӧ палаткасӧ.
Вывті ылӧ ставыс вешйӧма вӧлі рытыввылӧ.
Ставыс вӧлі вывті вежсьӧма, лоӧма тӧдтӧмӧн.
Ваня тӧдіс, мый ветлӧдлӧ кӧнкӧ матын, гашкӧ весиг дзик орччӧн.
Но ни сійӧ вӧрыс, ни сійӧ палаткаыс эз вӧвны.
Вӧрыс быттьӧ вӧлі сійӧ.
Но ӧні сійӧ вӧлі дзик тыртӧм, да палаткаыс сэні эз вӧв.
Кык сутки чӧж ветлӧдліс детинка кутшӧмкӧ сылы тӧдтӧм выль военнӧй туйяс кузя, сотӧм сиктъясті, юасис паныдасьысь военнӧйяслысь, кыдзи аддзыны сылы разведчикъяслысь палатка.
Но сійӧ оз вӧлі тӧд, кутшӧм тайӧ разведчикъяс, кутшӧм частьысь найӧ, да некод нинӧм висьтавны эз вермы.
Таысь кындзи став военнӧйясыс вӧліны зэв сёрниттӧм, недоверчивӧй йӧз.
Унджыкысьсӧ найӧ Ваня юасьӧм вылӧ вочавидзлісны:
— Ог тӧд.
— А мый вылӧ тэныд?
— Мун комендант дінӧ.
— Оз позь.
И ставыс татшӧм ногӧн.
Ванялӧн бырны нин кутліс став надеяыс да сійӧ думыштлывліс нин веськӧдчыны кутшӧмкӧ тылӧвӧй карӧ, медым вӧзйысьны сэні детскӧй домӧ.
Сійӧ эськӧ, медбӧрын, гашкӧ, сідзи и вӧчис, эз кӧ паныдась друг ӧти детинкакӧд.
Тайӧ детинкаыс вӧлі неуна ыджыдджык Ванлысь.
Сылы вӧлі ар дас нёль.
А чужӧм вылас и сыысь этша.
Но кутшӧм вӧлі тайӧ детинка!
Некор на Ваня эз аддзыв татшӧм детинкаӧс.
Сы вылын вӧлі гвардейскӧй кавалериялӧн полнӧй походнӧй форма: шинель — кокподйӧдз кузь, юбка кодь; сьӧд мерлушкаысь гӧрд вылыса гӧгрӧс кубанскӧй шапка; кык шашкаӧн кресталӧм посньыдик стремяяса погонъяс; шпоры — и став тайӧ аддзывтӧм воинскӧй мичлунсӧ сигӧраліс мыш вылас шыбитӧм алӧй башлык.
Шапка увтіыс лэдзӧм юрсиа юрсӧ вылӧ чатӧртӧмӧн детинка весаліс неыджыд казацкӧй шашка, небыдик вӧр муӧ клиноксӧ пӧшти самӧй воропӧдзыс сюйлывлӧмӧн.
Татшӧм детинка дінӧ страшнӧ весиг вӧлі матыстчыны, непӧштӧ сёрнитны сыкӧд.
Но Ваня эз вӧв полысьяс пӧвстысь.
Сійӧ збоя матыстчис мичаа пасьтасьӧм детинка дінӧ, паськӧдіс кӧмтӧм кокъяссӧ, кресталіс кияссӧ мыш вылас да кутіс видзӧдны сы вылӧ.
Но военнӧй детинка весиг эз видзӧдлы сы вылӧ, сійӧ водзӧ вӧчис ассьыс военнӧй делӧсӧ.
Шочиника сійӧ пиньяс пырыс сьӧвзьылас.
Ваня чӧв оліс.
Чӧв оліс и детинка.
Тадзи кыссис бура дыр.
Медбӧрын военнӧй детинка эз вермы кутчысьны.
— Мый сулалан? — шуис сійӧ скӧрыськодь.
— Колӧ и сулала, — вочавидзис Ваня.
— Мун, кытысь локтін.
— Ачыд мун.
Абу тэнад вӧрыс.
— А вот менам.
— Кыдзи?
— Сідз.
Тані миян подразделение сулалӧ.
— Кутшӧм подразделение?
— Тэныд сійӧс нинӧмла тӧднысӧ.
Аддзан — миян вӧвъяс.
Детинка довкнитіс чубатӧй юрнас бӧрлань, да Ваня збыльысь аддзис пуяс сайсьыс вӧвъяс сулаланін, вӧвъясӧс, сьӧд буркаяс да конникъяслысь алӧй башлыкъяс.
— А тэ коді сэтшӧмыс? — юаліс Ваня.
Детинка небрежнӧя, щӧгӧляйтӧмӧн моз сюйис шашкасӧ пуртӧсас, сьӧвзис да ниртыштіс сапӧгнас.
— Погонъяс сертиыс мыйкӧ гӧгӧрвоан? — насмешливӧя юаліс детинка.
— Гӧгӧрвоа! — наяна шуис Ваня, кӧть эськӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
— Сідзкӧ со, — стрӧга висьталіс детинка, аслас погон вылӧ петкӧдлӧмӧн, код вомӧн вӧлі вурӧма еджыд лычка.
— Гвардейскӧй кавалерияса ефрейтор.
Гӧгӧрвоан?
— Да!
Ефрейтор! — явӧ эскытӧма нюммуніс Ваня.
— Аддзылім ми татшӧм ефрейторъястӧ.
Детинка дӧзмӧмпырысь пыркнитіс еджыд чубнас.
— А вот ме ефрейтор, — шуис сійӧ.
Но тайӧ кажитчис сылы этша на.
Сійӧ шевкнитіс-паськӧдіс шинельсӧ.
Гимнастёрка вывсьыс Ваня аддзис руд шӧвк лента йылын ыджыд эзысь медаль.
— Аддзылін?
Ваняӧс тайӧ помӧдз чуймӧдіс.
Но сійӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы тайӧс.
— О, ыджыдтор тай, — шуис сійӧ, нюммунны зільӧмӧн, кӧть эськӧ завидьысла ачыс неуна эз бӧрд.
— Ыджыд не ыджыд, а медаль, — вочавидзис детинка, — боевӧй заслугаясысь.
И мун сэтчӧ, кытысь воин, кытчӧдз эз сюр.
— Эн вывті модничайт.
А то аслыд сюрӧ.
— Кодсянь? — читкыртіс синъяссӧ мича паськӧма детинка.
— Месянь.
— Тэсянь?
Том, другӧ.
— Тэысь абу томджык.
— А тэныд кымын арӧс?
— Тэныд нинӧмла сійӧ.
А тэныд?
— Дас нёль, — вочавидзис детинка, неуна пӧръялыштӧмӧн.
— Хе!  шуис Ваня да шутёвтіс.
— Мый — «хе»?
— Кутшӧм нӧ тэ салдат?
— А вот сэтшӧм салдат.
Гвардейскӧй кавалерияса.
— Висьтав!
Оз пӧлагайтчы.
— Мый оз пӧлагайтчы?
— Зэв на том.
— Тэысь ыджыдджык.
— Всё равно оз пӧлагайтчы.
Тэ кодьяссӧ оз босьтны.
— А менӧ вот босьтісны.
— А кыдз нӧ сійӧ тэнӧ босьтісны?
— А вот сідз и босьтісны.
— А довольствие вылӧ зачислитісны?
— А кыдз жӧ.
— Сӧран.
— Абу велалӧма.
— Божитчы.
— Честнӧй гвардейскӧй.
— Ставпӧлӧс довольствие вылӧ зачислитісны?
— Ставпӧлӧс вылас.
— И ...приварок вылӧ? — эскытӧма шуис Ваня.
— И приварок вылӧ!
— Хе!
— Вот тэныд и «хе».
— И оружие сетісны?
— А кыдз жӧ!
Ставсӧ, мый шуӧма.
Аддзылін менсьым шашечкасӧ?
Ёна бур, другӧ, клинокыс.
Златоустовскӧй.
Сійӧс, кӧсъян кӧ тӧдны, позьӧ кольчаӧ кусыньтны, и сійӧ оз чег.
Да сійӧ мый!
Менам ешӧ бурка эм.
Эк, бур бурка.
Лада.
Но ме сійӧс сӧмын бой дырйи пасьтавла.
А ӧні сійӧ ме бӧрся обозын ветлӧ.
Ваня ньылыштіс дульсӧ да бӧрддзанвыйын видзӧдліс обозын ветлысь буркалӧн кӧзяин вылӧ.
— А менӧ эз босьтны, — ёна шога шуис Ваня.
— Первойсӧ босьтісны, а сэсся шуисны, оз пӧ позь.
Ме на ордын ӧтчыд весиг палаткаас узи.
Артиллерийскӧй разведчикъяс ордын.
— Сідзкӧ, тэ налы эн кажитчы, — коса шуис мича паськӧма детинка, — тэнӧ кӧ найӧ эз окотитны босьтны пи пыдди.
— Кыдз сійӧ пи пыдди?
Кутшӧм пи пыдди?
— Известнӧ, кутшӧм пи пыдди.
Полклӧн пи пыдди.
А сытӧг оз пӧлагайтчы.
— А тэ — пи?
— Ме — пи.
Ме, другӧ, миян казакъяс пӧвстын мӧд во нин пи пыдди лыддьыся.
Найӧ менӧ ещӧ Смоленск дорын на примитлісны.
Менӧ, другӧ, ачыс майор Вознесенский аслас ов вылӧ гижис, ме круглӧй сирӧта да.
Ме ӧні сідз и шуся гвардияса ефрейтор Вознесенский да служита майор Вознесенский ордын связнӧйӧн.
Сійӧ менӧ, другӧ, ӧтчыд аскӧдыс весиг рейдӧ босьтліс.
Сэні миян казакъяс войнас ыджыд шум немецъяс тылын кыпӧдлісны.
Кыдз уськӧдчасны ӧти сикт вылӧ, кӧні сулаліс немецкӧй штаб, а немецъяс кыдз чеччаласны улича вылӧ улыс гачьяс кежсьыс!
Вот вӧлі тешыд!
Ми найӧс сэні сёӧн-джынйӧн дорысь унджык колскӧдім.
Кералім дзик капустаӧс моз.
Детинка кыскис пуртӧссьыс ассьыс шашкасӧ да петкӧдліс Ванялы, кыдзи найӧ кералісны немецъясӧс.
— И тэ керавлін? — восхищайтчӧмла дрӧжжитана гӧлӧсӧн юаліс Ваня.
Детинка кӧсйис шуны «а кыдз жӧ», но, тыдалӧ, гвардейскӧй сӧвестьыс кутіс сійӧс.
— Эг, — шуис сійӧ яндысьӧмпырысь.
— Веськыда кӧ висьтавны, ме эг керав.
Менам сэки шашкаыс на эз вӧв.
Ме сӧмын тачанка вылын муні станкӧвӧй пулемётнад ӧтлаын...
Но и вай мун, кытысь воин, — шуис друг ефрейтор Вознесенский, кор казяліс, мый сійӧ вывті нин ёрт ногӧн сёрнитӧ кытыськӧ босьтсьӧм тайӧ тӧдтӧм да подозрительнӧй мортыскӧд.
— Прӧщай, другӧ.
— Прӧщай, — нориника вочавидзис Ваня да муніс детинка дінысь.
«Сідзкӧ, ме налы эг кажитчы», шогпырысь думыштіс сійӧ.
Но пыр жӧ аслас став сьӧлӧмнас чувствуйтіс, мый тайӧ абу сідз.
Абу, абу.
Сьӧлӧмыс сылӧн эз вермы ылавны.
Сьӧлӧмыс сылы висьталіс, мый разведчикъяс сійӧс ёна радейтісны.
А ставсьыс мыжа батареяса командир капитан Енакиев, коді сійӧс весиг некор синнас эз аддзыв.
И сэки Ванялы юрас воис мӧвп мунны кутшӧмкӧ медся главнӧй начальник дінӧ да норасьны капитан Енакиев вылӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ коркӧ и веськаліс керка дінӧ, кӧні, сы ногӧн, оліс кутшӧмкӧ ыджыд начальник.
Сійӧ пукаліс мельнича изки вылын да, синъяссӧ керка вывсьыс лэдзлытӧг, дӧзмытӧг виччысис, оз-ӧ тыдовтчы сійӧ начальникыс.
Мыйкӧ дыра мысти кильчӧ вылӧ петіс, замшевӧй перчатки кепысяліг, офицер да горӧдіс:
— Соболев, вӧв!
10
Пельӧс сайсянь зэв ӧдйӧ мыччысис салдат, коді нуӧдіс повод йылын кык седлӧалӧм вӧлӧс. Та серти детинка пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ — начальник, абу кӧ медся главнӧйыс, то, век жӧ, тырмымӧн главнӧй, медым справитчыны капитан Енакиевкӧд.
Та йылысь жӧ висьталісны и погонъяс вылас звёздочкаясыс.
Найӧ вӧлі зэв уна: нёльӧн быд зарниа погон вылын, посньыдик пушкаяс лыддьытӧг.
«Кӧть и абу пӧрысь, а, кӧнкӧ, генерал нин», думыштіс Ваня. Сійӧ уважениеӧн видзӧдіс мичаа весалӧм шпораяса вӧсньыдик сапӧгъяс вылас, важиник, но зэв лӧсьыда пукалысь походнӧй офицерскӧй шинель вылӧ, мӧд кизяс пысалӧм электрическӧй фонарик вылӧ, голяас ӧшӧдӧм бинокль вылӧ да компаса полевӧй сумка вылӧ.
Салдат петкӧдіс вӧвъяссӧ ӧшинь увсьыс улича вылӧ да сувтӧдіс найӧс калитка водзӧ.
Офицер матыстчис аслас вӧв дінӧ, но сы вылӧ пуксьытӧдз нимкодя лапкӧдыштіс сійӧс крепыд атласнӧй сьыліӧдыс да сетіс сылы сакар тор.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сылӧн зэв бур настроение.
Кор сійӧс талун корис ас дінас полкса командир, то сійӧ, веськыда кӧ висьтавны, неуна встревожитчис.
Кыдзи овлывлӧ татшӧм дырйи, сійӧ виччысис, мый сійӧс командир кутас пробирайтны, кӧть эськӧ служба кузя некутшӧм мыж сійӧ ас саяс эз тӧд.
Но стрӧг командир некутшӧм замечание сылы эз вӧч, а весиг казьтыштіс сылӧн батарея бур удж йылысь да тшӧктіс представитны наградитӧм вылӧ морт дас артиллеристъясӧс, кодъяс петкӧдлісны асьнысӧ медбӧръя бойын.
Торъя нин лӧсьыд вӧлі сійӧ, мый полковник — абу уна сёрнитысь да ошкӧм вылӧ скуп морт — вылӧ донъяліс немецкӧй танкӧвӧй резерв вылӧ самӧй сійӧ виччысьтӧм, пасьвартана огневӧй налётсӧ, кодӧс сэтшӧм бура продумайтіс да дасьтіс капитан Енакиев да коді, шуны кӧ, решитіс делӧсӧ.
Полковник юкталіс капитанӧс чайӧн аслас походнӧй самӧварысь, а полкын тайӧ вӧлі лыддьысьӧ медся ыджыд честьӧн.
Сійӧ колльӧдіс капитан Енакиевӧс посводзӧдзыс да прӧщайтчигӧн ещӧ ӧтчыд шуис:
— Вобщем, бура воюйтанныд.
Молодец, капитан Енакиев.
Та вылӧ капитан Енакиев гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис:
— Служита Сӧветскӧй Союзлы, полковник ёрт!
Ставыс тайӧ вӧлі вывті лӧсьыд, да капитан Енакиев водзвыв нин нимкодясис, кутшӧм радлунӧн кутас сійӧ висьтавны аслас офицеръяслы полкса командирлысь найӧ батарея йылысь имениесӧ.
— Дяденька! — кыліс сійӧ друг кодлыськӧ гӧлӧс.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис Ваняӧс, коді сулаліс сы водзын, кияссӧ туша пӧлӧныс нюжӧдӧмӧн, да, лӧз синъяссӧ лапниттӧг, видзӧдіс сы вылӧ.
— Разрешитӧй шыасьны, — шуис Ваня, кыдз позьӧ ёнджыка салдат кодьӧн лоны зільӧмӧн.
— Но, мый нӧ, шыась, — весела шуис капитан.
— Дяденька, ті начальник?
— Да. Командир. А мый?
— А ті код вылын командир?
— Батарея вылын командир.
Аслам салдатъяс вылын командир.
Аслам пушкаяс вылын.
— А офицеръяс вылын ті командир жӧ?
— А ӧд кутшӧм офицеръяс вылын.
Аслам офицеръяс вылын командир жӧ.
— А капитанъяс вылын ті командир жӧ?
— Капитанъяс вылын ме абу командир.
Ыджыд шоглун тыдовтчис детинка чужӧм вылын.
— А ме чайті, ті и капитанъяс вылын командир!
— Мыйла тайӧ тэныд?
— Колӧ.
— Но, а век жӧ?
— Капитанъяс вылын кӧ ті абу командир, то и тӧлкуйтнысӧ нинӧм.
Дяденька, меным колӧ сэтшӧм командир, медым сійӧ вермис приказывайтны став капитанъяслы.
— А мый колӧ став капитанъяслы приказывайтны?
Тайӧ интереснӧ.
— Став капитанъяслы оз ков приказывайтны.
Ӧтилы колӧ сӧмын.
— Кодлы нӧ колӧ?
— Енакиевлы, капитанлы.
— Кыдз, кыдз тэ шуин? — горӧдіс капитан Енакиев.
— Енакиевлы.
— Гм...
Кутшӧм нӧ тайӧ сэтшӧм капитан?
— Сійӧ, дяденька, разведчикъясӧн командуйтӧ.
Сійӧ налӧн медся ыджыдыс.
Мый сійӧ налы тшӧктас, ставсӧ найӧ и вӧчӧны.
— Кутшӧм разведчикъяс вылын?
— Тӧдана, кутшӧм разведчикъяс вылын: артиллерийскӧйяс вылын.
Кодъяс немецкӧй огневӧй точкаяс засекайтӧны.
Ок, дяденька, и скӧр жӧ налӧн капитаныс!
Веськыд мат.
— А тэ корйӧ аддзылін сійӧ скӧр капитансӧ?
— Сійӧ и омӧльыс, мый эг аддзыв.
— А сійӧ тэнӧ аддзыліс?
— И сійӧ менӧ эз аддзыв.
Сійӧ сӧмын тшӧктіс менӧ тылӧ нуны да комендантлы сдайтны.
Офицер, синъяссӧ читкыртӧмӧн, любопытствоӧн видзӧдліс детинка вылӧ.
— Энлы, сулав...
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Менӧ?
Ваня.
— Прӧстӧ Ваня? — нюммуніс офицер.
— Ваня Солнцев, — веськӧдчис детинка.
— Пастушок?
— Вернӧ! — чуймӧмӧн горӧдіс Ваня.
— Менӧ разведчикъяс пастушокӧн шулісны.
А ті мыйӧн тӧданныд?
— Ме, другӧ, ставсӧ тӧда, мый капитан Енакиевлӧн батареяас вӧчсьӧ.
А висьтав вай меным, муса другӧй, кутшӧм ногӧн тэ тані лоин, тэнӧ кӧ капитан Енакиев тшӧктіс нуны тылӧ?
Детинка синъясын югнитісны озорнӧй лӧз югӧръяс, но сійӧ пыр жӧ лэдзис синлысъяссӧ.
— А ме пышйи, — раминика шуис сійӧ, аслас став видӧн яндысьӧм петкӧдлыны зільӧмӧн.
— Ак, со кыдз!
Кыдз нӧ тэ пышйин?
— Босьті да и пышйи.
— Сідз сразу, босьтін да сідз сразу и пышйин?
— Эг, эг сразу, — шуис Ваня да гыжйыштіс кокнас коксӧ, — ме кыкысь сыысь пышйылі.
Первой ме сыысь пышйи, да сійӧ менӧ аддзис.
А бӧрыннас нин ме пышйи сідз, мый менӧ сійӧ эз нин аддзы.
— Коді нӧ сійӧыс?
— Дяденька Биденко.
Ефрейтор.
Налӧн разведчик.
Гашкӧ, тӧданныд?
— Кывлі, кывлі, — ещӧ ёнджыка зумыштчӧмӧн шуис Енакиев.
— Сӧмын меным мыйкӧ оз эскыссьы, медым тэ пышйин Биденкоысь.
Абу сэтшӧм сійӧ мортыс.
Ме ногӧн тэ, дона пиӧй, лӧсьӧдлан мыйкӧ. А?
— Ньӧти ог, — шуис Ваня нюжӧдчӧмӧн.
— Нинӧм ог лӧсьӧдлы.
Дзик збыль.
— Кывлін, Соболев? — шыасис капитан аслас коневод дінӧ, коді, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, кывзіс аслас командирлысь детинкакӧд сёрнитӧм.
— Так точно, кывлі.
— И мый тэ шуан?
Вермас сійӧ лоны, медым детинка пышйис Биденкоысь?
— Да некор оз вермы лоны! — паськыда шпыньмунӧмӧн горӧдіс Соболев.
— Биденкоысь ни ӧти ыджыд морт оз пышйы, непӧштӧ тайӧ пистолетыс.
Сійӧ, капитан ёрт, неуна баквалитӧ.
Ваня весиг кельдӧдіс татшӧм ӧбидаысь.
— Ме кӧть му пыр муна! — чорыда шуис Ваня да видзӧдліс коневод вылӧ лёкысь да достоинствоӧн.
Сэсся, пель йылӧдз гӧрдӧдӧмӧн, сійӧ пондіс зэв тэрмасьӧмӧн висьтавны, кыдзи сійӧ пӧръяліс важ разведчикӧс.
Кор сійӧ воис гезтор йылысь висьталӧмӧдз, капитан эз нин вермы водзӧ кутчысьны.
Сійӧ чышкыштіс перчаткинас синъясысь петӧм синвасӧ да серӧктіс сэтшӧм гора серамӧн, мый вӧвъяс чошкӧдісны пельяссӧ да пондісны тревожнӧя йӧктыны.
А Соболев, коді аслас командир дырйи эз лысьт серавны вывті гораа, — тайӧ вӧлі оз пӧлагайтчы! — сӧмын юрнас довкйӧдліс да пырскайтіс кулакас да ӧтитор шуаліс:
— Но и Биденко!
Но и знаменитӧй разведчик!
Но и профессор!
Сэсся Ваня кутіс висьтавны военнӧй детинкакӧд паныдасьӧм йылысь, капитан Енакиев друг зумыштчис, думыштчис, лои шог чужӧма.
— Найӧ пӧ менӧ асланыс пи пыдди босьтісны, — висьталіс Ваня военнӧй детинка йылысь, — ме пӧ налӧн ӧні полклӧн пи.
Ме пӧ накӧд ӧтчыд весиг рейдӧ ветлі, тачанка вылын пукалі станкӧвӧй пулемёт дорын.
Ме пӧ асланымлы сьӧлӧм вылас вои.
А тэ пӧ асланыдлы, тыдалӧ, сьӧлӧм выланыс абу воӧмыд.
Сійӧн пӧ найӧ тэнӧ и ыстісны.
Сэсся Ваня сьӧкыда лолыштіс да нориника видзӧдліс капитанлы синмас аслас наивнӧй мича синъяснас.
— Сӧмын сійӧ пӧръялӧ, дяденька, мый быттьӧ ме асланымлы эг во сьӧлӧм вылас.
Ме эськӧ кажитчи налы.
Збыль шуа.
Найӧ менӧ жалитісны.
Да сӧмын найӧ нинӧм эз вермыны вӧчны капитан Енакиевлы паныд.
— Мый нӧ, сідзкӧ тэ ставыслы кажитчин, сӧмын ӧти капитан Енакиевлы эн кажитчы?
— Да, дяденька, — шуис Ваня, мыжа моз синъяссӧ лапйӧдлӧмӧн.
— Ставыслы кажитчи, а капитанлы эг кажитчы.
А сійӧ менӧ весиг ӧтчыд эз аддзыв.
Позьӧ ӧмӧй донъявны мортӧс ньӧтчыд аддзывтӧг?
Ӧтчыд кӧ эськӧ сійӧ менӧ аддзыліс, гашкӧ, ме эськӧ кажитчи жӧ сылы.
Вернӧ, дяденька?
— Тэ сідз чайтан? — нюммунӧмӧн шуис капитан.
— Но, да ладнӧ. Видзӧдлам.
Сійӧ решительнӧя пуктіс коксӧ стремяӧ да пуксис вӧв вылӧ.
— Верзьӧмӧн ветлывлін? — стрӧга юаліс сійӧ, синъяснас нюмъялӧмӧн да поводъяс киӧ босьтӧмӧн.
— Кыдз нӧ эг ветлыв!
Ветлывлі, дяденька.
— Вӧв вывсьыс он усь?
А ноко, Соболев, босьт сійӧс ас дінад.
И эз на удит Ваня лапнитны синъяснас, кыдзи Соболевлӧн ён киясыс босьтісны сійӧс мусьыс да пуксьӧдісны вӧв вылӧ.
— Разведчикъяс ордӧ! — командуйтіс капитан Енакиев, да найӧ скач лэбисны туй кузя.
— Биденкоысь мунін, а меысь, другӧ, он мун, — шуис ординарец, крепыда, но виччысьӧмӧн ас бердӧ детинкаӧс топӧдӧмӧн.
— А ме ачым ог кӧсйы, — весела шуис Ваня.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ олӧмын мунӧ кутшӧмкӧ зэв важнӧй, шуда вежсьӧм.
Разведчикъяс блиндаж дінӧ воӧм бӧрын капитан чеччыштіс вӧв вылысь да шыбитіс поводъяссӧ ординарецыслы.
— Виччысьӧй, — шуис сійӧ да, шпораяснас ӧдйӧ зёлькӧдчӧмӧн, пос кузя котӧрӧн лэччис увлань.
11
Став разведчикыс вӧліны гортаныс да сійӧ кадын как раз ворсісны доминоӧн.
Найӧ сэтшӧм азартӧн швачкӧдісны пызанӧ, позьӧ вӧлі думыштны, быттьӧ блиндажын лыйлӧны пистолетъясысь.
— <rus>Встать, смирно</rus>! — горӧдіс дневальнӧй, батареяса командирлысь пырӧмсӧ казялӧмӧн.
Разведчикъяс зэв ӧдйӧ чеччыштісны кок йылӧ, доминосӧ пызан вылӧ шыблалӧмӧн.
А ефрейтор Биденко, коді сійӧ луннас вӧлі отделение кузя дежурнӧйӧн, кыдз пӧлагайтчӧ — тыр формаын да оружиеа — чӧртӧн чеччыштіс капитан дінӧ да рапортуйтіс:
— Капитан ёрт!
Тіян батареялӧн управление взводса разведчикъяслӧн команда сулалӧ резервын.
Йӧз шойччӧны.
Дежурство дырйи некутшӧм происшествие эз вӧв.
Дежурнӧй ефрейтор Биденко.
— Здорово, артиллеристъяс!
— <rus>Здравия желаем</rus>, капитан ёрт! — дружнӧя горӧдісны разведчикъяс.
Та бӧрын капитан Енакиев век командуйтліс «вольно» да разрешайтіс быдӧнлы занимайтчыны асланыс делӧясӧн.
Но ӧні сійӧ чӧв олӧмӧн пуксис сылы вайӧм улӧс вылӧ да бура дыр видзӧдіс «Германияын тулыс» трофейнӧй картина вылӧ.
Батареецъяс бура тӧдісны ассьыныс командирсӧ.
Тырмымӧн вӧлі видзӧдлыны артиллерийскӧй фуражкалӧн веськыд кӧзырок улын сылӧн зумыштчӧм синкымъяс вылӧ, тырмымӧн вӧлі аддзыны гӧгӧрыс посньыдик чукыръяса читкыртӧм синъяссӧ да дженьыдик ус увсьыс кӧдзыд нюмсӧ сылысь, медым гӧгӧрвоны, мый талун делӧыс бур «пывсянтӧг» оз помась.
— Сідзкӧ, некутшӧм происшествие эз вӧв? — шуис капитан Енакиев, кисьыс перйӧм перчаткинас пызан кузя ӧвтӧмӧн.
Биденко чӧв оліс. Сійӧ гӧгӧрвоис, кытчӧ бергӧдӧ батареяса командир.
— Мый нӧ ті чӧв оланныд?
— Разрешитӧй доложитны...
— Верманныд не докладывайтны.
Тӧда.
Бур менам разведчик, кодӧс детинка кӧмӧдіс!
Отделениеса командирлы доложитінныд?
— Так точно.
Доложитлі.
— Но и мый нӧ?
— Отделениеса командир меным сетіс ӧчередьтӧг наряд.≠
abu
abu
— Этша.
Доложитӧй сылы, мый ме прикажиті ассянь ещӧ кык наряд содтыны.
Ставыс — куим.≠
— Кывза.
Капитан Енакиев мыйкӧ дыра синсӧ лэдзлытӧг видзӧдіс сы водзын веськыда сулалысь салдатъяс вылӧ.
— Пуксьӧй, орёлъяс, — шуис медбӧрын сійӧ, шинель кизьяссӧ разяліс да тайӧн сетіс гӧгӧрвоны, мый официальнӧй сёрни помасис да мый ӧні позьӧ асьтӧ кутны гортын моз.
— Шойччӧй.
Кывлі ме, мый ті кӧзяйственнӧй мужикъяс, быттьӧ тіян эм кутшӧмкӧ зэв крепыд пензенскӧй самосад.
Ті эськӧ гӧститӧдінныд ли мый ли!
Эз на удит сійӧ тайӧс шуны, кыдзи сылы нюжӧдісны вит кисет, газетаысь вундалӧм вит бумага тор да вит зажигалка, кодъяс дасьӧсь вӧлі ыпнитны сылӧн знак серти.
Быдласянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Менсьым видлӧй, капитан ёрт.
Менам быттьӧ слабджык.
— Менсьым пробуйтӧй, менам тусяпу дука.
— Капитан ёрт, ме тіянлы гартышта.
Меысь вӧсньыдджыка некод оз гартышт.
— Гашкӧ, лёгкӧй табак кӧсъянныд видлыны?
Менам сухумскӧй, любительскӧй, финик кодь юмов.
— Озыра оланныд, озыра, — шуаліс капитан, тэрмасьтӧг арталіг, кодлысь эськӧ босьтны табаксӧ.
— А тэ, Биденко, весь ассьыд кисеттӧ нюжӧдан.
Тэнсьыд ме всё равно ог босьт.
Куритан тэнсьыд табактӧ, а сэсся ставсӧ свет вывсьыс узян.
— Вернӧ, — мигнитіс Горбунов. — Стӧч сідз.
Тайӧ непременнӧ сійӧ аслас махорка бӧрын унмовсис машинаад да миянлысь пастушоктӧ прӧзевайтіс.
— Тадз жӧ и ме думайта, — шуис Енакиев.
— Капитан ёрт, — нора шуис Биденко, — сійӧ кӧ ӧд вӧлі прӧстӧй детинка...
Тайӧ ӧд абу детинка, а настоящӧй чӧртпи.
Збыльысь.
— А мый, збыль, прамӧй детинка? — юаліс капитан, пензенскӧй самосадӧн затянитчӧм бӧрын.
— Кыдзи сійӧ тіянлы, другъяс, кажитчис?
— Детинка кӧть кытчӧ, — шуис Горбунов, паськыда нюмъялӧмӧн, кыдзи нюмъявлісны пыр разведчикъяс Ваня йылысь сёрнитігӧн.
— Самостоятельнӧй морт.
Веськыда кӧ шуны — быттьӧкӧ чужӧмсяньыс салдат.
Ми эськӧ сыысь знаменитӧй разведчикӧс вӧчим.
Да, тыдалӧ, абу шуӧма.
— Жаль? — шуис капитан Енакиев.
— Абу, мый нӧ.
Жаль абу жаль...
Сійӧ, дерт, и тылын оз вош.
А веськыда кӧ шуны, збыль жаль.
Сылӧн сьӧлӧмыс настоящӧй, воинскӧй.
Сылы армияын буретш места.
— А он лӧсьӧдлы?
— Мый нӧ сэн лӧсьӧдлыныс!
Тайӧ пыр тыдалӧ.
Кӧть эськӧ тіянлы, кыдзи миян батареяса командирлы, дерт тыдаланаджык.
— А ті, ребята, мый чӧв оланныд? — юаліс капитан Енакиев, салдатскӧй чужӧмъясӧ сюся видзӧдӧмӧн.
— Кыдз тіянлы кажитчис детинкаыс?
Разведчикъяс ставныс сэтшӧм ӧтвылысь нюммунісны, быттьӧ сійӧ нюмыс налӧн вӧлі ӧти, ыджыд, став команда вылас, да найӧ нюмъялісны эз быдӧн торйӧн, а ставныс ӧтвылысь.
— Видзӧдӧй.
Думайтӧй.
Тіянлы сыкӧд овнысӧ, а абу меным.
— Подходящӧй детинка.
Ӧти кывйӧн — пастушок, муса пи, — пондісны висьтавны разведчикъяс, пыр на тырвыйӧ гӧгӧрвотӧг, кытчӧ синӧ налӧн капитан.
А сійӧ стрӧга видзӧдліс на вылӧ да, бура дыр думайтӧм мысти, чорыда шуис:
— Но, ладнӧ.
Сӧмын тӧдӧй, мый тайӧ тіянлы абу чача, а ловъя лов.
Эй, Соболев! — горӧдіс сійӧ, ӧдзӧс дінӧ мунӧмӧн.
— Вайӧд татчӧ пастушоктӧ.
И кор чуймӧм разведчикъяс водзын порог вылын мыччысис Ваня, капитан крепыда босьтіс детинкаӧс пельпомӧдыс да шуис:
— Босьтӧй ассьыныд пастушоктӧ.
Мед пока тіянын олас.
А сэні аддзам.
12
Муртса на капитан Енакиев удитіс петны блиндажысь, разведчикъяс кытшалісны Ваняӧс.
Быдӧнлы окота вӧлі тӧдмавны ӧдйӧджык, кыдзи тайӧ ставыс лои.
— Пастушок!
Муса друг! — горӧдіс Горбунов.
— Но, зонмӧ, докладывайт! — стрӧга шуис Биденко.
— Кытысь тэ босьтсин?
Кӧні тэнӧ чӧртъясыс новлӧдлісны?
Кыдзи тэнӧ капитан Енакиевыс аддзис?
— Кутшӧм капитан Енакиев? — гӧгӧрвотӧма юаліс Ваня.
— А сійӧ самӧй, коді тэнӧ миянӧ вайӧдіс.
— Да тайӧ ӧмӧй капитан Енакиев вӧлі?
— Самӧй сійӧ.
— Батюшки!
— А тэ эн и тӧдлы?
— Кытысь нӧ! — шуис Ваня, синлысъяснас тэрыба лапйӧдліг.
— Ме кӧ эськӧ сӧмын тӧді...
Ме кӧ эськӧ сӧмын казялі...
Збыль, дяденька, тайӧ самӧй и вӧлі капитан Енакиевыс?
— Дерт, тайӧ.
— Батареяса командир?
— Стӧч.
Самӧй сійӧ.
— Ок, дяденька, неправда тіян!
— Сулав, пастушок, — паськыда нюмъялӧмӧн шуис Горбунов.
— Тэ вай лучше миянлы ставсӧ лючки висьтав, мый вӧлі.
Но Ваня, тыдалӧ, дзикӧдз воис шемӧсӧ любӧысла да эз вермы йитны кык кыв.
Сылӧн синъясыс югъялісны. Сійӧ видзӧдіс выль блиндаж вылӧ, коді кажитчис сылы тӧдсаӧн да рӧднӧйӧн, кыдзи сійӧ палаткаыс, кӧні сійӧ первойысь узис разведчикъяскӧд.
Сійӧ жӧ ӧкуратнӧя вольсалӧм шинельяс да плащ-палаткаяс, юр весьтын сійӧ жӧ вещевӧй мешӧкъяс, сійӧ жӧ дӧра кичышкӧдъяс.
Весиг ыргӧн чайник пач вылын да сакар, кодӧс Горбунов тэрмасьӧмӧн лӧдіс нин пызан вылӧ, вӧліны найӧ жӧ.
Правда, трофейнӧй карбиднӧй лампа вӧлі мӧд.
Сійӧ дойдіс синъяс аслас яръюгыд химическӧй бинас, коді, кыдзи и ачыс лампаыс, кажитчис трофейнӧйӧн.
И детинка читкыраліс синъяссӧ сы вылӧ, чукрӧдліс нырсӧ да вӧчис вид, быттьӧ оз вермы шуны ӧти кыв.
Збыльвылас, висьтавны кӧ нин став правдасӧ, Ваня важӧн нин казяліс, мый офицерыс, кодкӧд сійӧ сёрни паніс керка дінын, вӧлі капитан Енакиев.
Сӧмын нинӧмӧн тайӧс эз петкӧдлы.
Эз ӧд прӧста салдатъяс пыр жӧ казявны сыын настоящӧй разведчикӧс.
А медводдза правилӧ настоящӧй разведчикӧн — бурджык тӧдны да чӧв овны, чем не тӧдны да больгыны.
Тадзи Ванялӧн судьбаыс куимысь сэтшӧм виччысьтӧг вежсис зэв регыдик кадӧн.
13
Нюръяс весьтын муртса тӧдчыштіс асъя пемыдын сёрӧник югдыштӧм.
Сьӧдӧдӧм туруна лугъяс пӧвстын, ру пиын кодь кустарник пӧвстын, муяс пӧвстын, кодъяс вылын куйлісны нетшкӧм, но убериттӧм да нерӧвнӧя пукталӧм шабді чукӧръяс, нюръяс югъялыштісны озысь моз еджыда.
Кустарникыс узьысь кынмӧм ракаяс садьмисны нин да тшыг кравзӧмӧн лэбалісны местаысь местаӧ.
Найӧ дыша пӧрӧдісны войся уль русьыс сьӧктӧм бордъяснас.
Торъя нин улыс местаясын му вылын куйліс сук еджыд ру.
Вутш йывъяс кулӧм турун чукӧрторъясӧн, кажитчис, плавъялісны ру веркӧсас.
Гӧгӧр, мыйта судзліс син, ставыс вӧлі кулӧма кодь, тыртӧм, зэв лӧнь.
Сӧмын ылын асыввылын руа сынӧдыс кадысь кадӧ дрӧгмунлі, быттьӧ сэні небыдика, но зэв ёна швачйӧдлісны ыджыд ӧдзӧсӧн.
Но кодлӧнкӧ опытнӧй син кӧ эськӧ торъя внимательнӧя видзӧдліс ру пиын тыдалысь вутшъяс вылӧ, то сійӧ, гашкӧ, казяліс эськӧ, мый кык вутш куйлӧны кыдзкӧ вывті матын мӧда-мӧдсьыс.
Тайӧ кык пемыд вутшкыс турун чукӧрторъяснас вӧліны Биденколӧн да Горбуновлӧн шлемъясыс.
Со, куим час нин найӧ вӧрзьывтӧг куйлісны тайӧ нюрас, вевттьысьӧмаӧсь плащ-палаткаясӧн, кодъяс вылӧ вӧлі вурлӧма сьӧдӧдӧм турун чукӧрторъяс.
Разведчикъяс куйлісны сэтшӧм ногӧн, мый кыкнанныс аддзисны, мый вӧчсьӧ мӧд мышкас.
Нюр муӧ гырддзаяс вылӧ мыджсьӧмӧн да неуна юръяссӧ лэптыштӧмӧн найӧ, синъяс лапниттӧг, видзӧдісны кыкнанныс асладорас.
Шочиника найӧ шыасьлісны мӧда-мӧд дінас кыв-мӧдӧн:
— Мыйкӧ тыдалӧ?
— Дзик нинӧм.
— И меным нинӧм.
Ловъя лов абу.
— Омӧль делӧ.
— Да.
Абу бур.
Найӧ вӧліны немецъяс тылын, фронт линиясянь километр дас куим сайын.
Быд минутаӧн налӧн чужӧмъяс лоины пыр серьёзнӧйджыкӧн.
— Оз тыдав?
— Оз тыдав.
— Важӧн нин, кажитчӧ, эськӧ кад.
— Кылан, видзӧдлы часі вылад.
Менам сувтӧма, чӧртыд!
Тыдалӧ, кытчӧкӧ кучкыссьӧма.
Дыр-ӧ нин ми виччысям?
Горбунов матыстіс кисӧ синъяс дінас.
Тайӧс сійӧ вӧчис сэтшӧм виччысьӧмӧн, мый сійӧ шлем вылын эз вӧрзьы ни ӧти турун чир.
— Сизим час да комын кык минута.
Сідзкӧ, виччысям куим часысь нин дыр.
— Ого!
Минута дас вит, эз кӧ унджык, найӧ олісны чӧв.
— Кылан, Вася.
— Да.
— А мый сійӧс кӧ сэні немецъяс кутісны?
Горбунов медбӧрын висьталіс самӧй сійӧс, мый важӧн нин кӧнкӧ сьӧлӧмас мучитіс Биденкоӧс.
Но Биденко зумыша мурчнитіс пиньяссӧ, мый вӧсна сылӧн чужӧмбан лыясыс ещӧ ёнджыка чургӧдчисны.
Синъясыс векнялісны, лоины скӧрӧсь.
— Эн кравзы!
Кывтӧ весь бонзьӧдӧм дорысь видзӧд прамӧйджыка.
— Ме и сідз видзӧда.
Да мый нӧ, кор нинӧм абу.
И бара найӧ дыр кежлӧ ланьтісны, синъяс доймытӧдз кутісны видзӧдны.
Друг Горбунов вӧрзьыштіс, неуна кыпӧдіс юрсӧ.
Тайӧ вӧрзьӧмыс вӧлі муртса тӧдчыштана.
Но тайӧ петкӧдліс сылысь зэв ёна волнуйтчӧмсӧ.
Кыдзи зэв дальнозоркӧй мортлӧн, сылӧн синаканьясыс сразу чинісны, лоины ичӧтикӧсь, кыдзи булавка юръяс.
Биденко гӧгӧрвоис, мый Горбунов аддзӧ мыйкӧ зэв важнӧйӧс.
— Мый сэні сэтшӧмыс, Кузьма? — ньӧжйӧник, ӧти паръяснас юаліс Биденко.
— Вӧв, — сідз жӧ ньӧжйӧ вочавидзис Горбунов.
— Миян?
— Кажитчӧ, миян.
Энлы.
Пырис кустъяс пиӧ — оз тыдав.
Пыр петас.
Ӧвтчӧ бӧжнас.
Локтӧ.
Со петіс.
Сідзи и эм: миян Серко!
— Мый тэ шуан! — пӧшти горӧдіс Биденко.
— Серко.
Ӧні зэв бура тыдалӧ.
— Но, сідзкӧ ӧні и пастушок тыдовтчас.
Ме жӧ тэныд шулі.
А тэ кравзан!
Биденко эз вермы кутны радысла волнуйтчӧмсӧ да вӧчис сійӧс, мый мукӧд обстоятельствояс дырйи эськӧ некор эз вӧч.
Сійӧ пелька бергӧдчис да кутіс видзӧдны сылань, кытчӧ видзӧдіс сылӧн другыс.
Найӧ куйлісны кыкнанныс му бердӧ топӧдчӧмӧн да сы вӧсна гӧгӧрыс эз аддзыны паськыда.
Горизонтыс кажитчис, налы дзикӧдз матыстчӧмӧн.
Горизонтӧдыс тшына кустарник пӧвстті ньӧжйӧникӧн шлапиктіс чурвидзысь лыяса еджыд кӧбыла. Сійӧ чотіс водз кокнас — пидзӧсыс вӧлі зэв ёна пыктӧма.
Збыльысь, тайӧ вӧлі Серко.
Но пастушок сы дінын эз тыдав.
— Бӧрӧ кольӧма детинкаыд.
Тӧдӧмысь, мудзис.
Пыр тыдовтчас.
— Дерт.
И кыкнан разведчикыс кутісны кывзысьны, вӧв кокъяс болскакылӧм сайын морт кокшыяс кывны зільӧмӧн.
Но морт кокшыяс эз кывны.
Сэки Горбунов пуктіс кияссӧ вом бердас да кымыныськӧ утка моз герчкыштіс.
Но некод эз шыась тайӧ условнӧй шы вылас.
— Эз кыв.
Тэ вай гораджыка.
Горбунов бара герчкыштіс гораджыка, но и ӧні некод эз шыась.
Биденко зэв ёна виччысьӧмӧн, зэв ньӧжйӧникӧн кыпӧдчис, сувтіс пидзӧс вылас.
Горизонтыс пыр жӧ быттьӧкӧ вешйис, но синъяс водзын воссьысь шыльыд нюра пространствоын важмоз оз вӧлі тыдав ни ӧти лов.
— Балуйтӧ детинкаыд.
Казявтӧг кӧсйӧ матыстчыны, — шуис Биденко, тревожнӧя Горбунов вылӧ видзӧдлывлӧмӧн. Сійӧ быттьӧ корсис Горбуновлысь вынсьӧдӧм аслас догадкалы, кодлы ачыс эз верит.
Горбунов чӧв оліс.
— Ноко, Кузьма, герчкышт ещӧ.
Гашкӧ, шыасяс.
Горбунов бара герчкыштіс.
И бара некод эз шыась.
— <ns>Ваня-а</ns>! Пастушок!
— чукӧстіс Биденко, виччысьӧм йылысь дзикӧдз вунӧдӧмӧн.
— Горзы кӧть эн, — зумыштчӧмӧн шуис Горбунов, — делӧыс гӧгӧрвоана...
Сэк кості пӧрысь вӧв пыр матысмис.
Быд кык воськов бӧрын сійӧ сувтліс да лэдзліс кузь, омӧлик голясӧ, медым йирыштны виж пиньяснас кӧть некымын сісь турунтор.
Шочиник дзор гӧнъясӧн тупкысьӧм паръяссьыс сылӧн резина йылын моз кузя ӧшаліс дуль.
Омӧлик кокъясыс сылӧн дрӧжжитісны.
И синъяс весьтас, на пиысь ӧтиыс вӧлі ставнас бельмаа, сьӧдвидзисны небыдик джуджыд гуранъяс.
— Серко, Серко! — негора чукӧстіс Горбунов да виччысьӧмӧн шутёвтіс.
Вӧв дышпырысь чошкӧдыштіс ӧти пельсӧ да чотігтырйи мӧдіс разведчикъяслань.
Сійӧ сувтіс на дінӧ, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Тадзи веськодя сувтлывлӧ ассьыс кӧзяинсӧ воштысь вӧв.
— Кӧн нӧ пастушокыд, Серко? — юаліс Биденко.
— Кытчӧ нӧ тэ сійӧс воштін?
Серко сулаліс вӧрзьывтӧг, висьысь коксӧ кусыньтӧмӧн.
Сылӧн жугалӧм бабкиясыс вӧлі ставнас тупкысьӧмаӧсь нюрса сьӧд няйтӧн.
Вижоват-еджыд гӧнӧн тупкысьӧм важ кучикыс дрӧгмунлывлі лысер вылас.
Кулӧм, перламутрӧвӧй бельмаыс тупӧй покорностьӧн синтӧма видзӧдіс муӧ.
И сӧмын кушмӧм репича вылас кос бӧжыс тревожнӧя ӧвтчис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Серко вӧлі пӧрысь, обознӧй, тӧлка вӧв.
Сійӧ кӧ эськӧ кужис сёрнитны, унатор эськӧ висьталіс разведчикъяслы.
Но найӧ и сідз унатор гӧгӧрвоисны.
Век жӧ нин найӧ гӧгӧрвоисны главнӧйсӧ: пастушоккӧд лоӧма омӧльтор.
Войдӧрлун пемдігас Биденко да Горбунов петісны разведкаӧ, аскӧдныс тшӧтш босьтісны Ваняӧс.
Найӧ босьтісны сійӧс первойысь, команда кузя доложиттӧг, мый босьтӧны аскӧдныс детинкаӧс.
Налӧн вӧлі задание кыдз позьӧ пыдӧджык пырны противник расположениеӧ да тӧдмавны туйяс, кодъяс кузя, ковмас кӧ мунны водзӧ, позис эськӧ медся лӧсьыда нуны батареясӧ нюр вомӧныс водзӧ.
Разведчикъяс долженӧсь вӧлі корсьны бур позицияяс огневӧй взводъяслы, пасйыны медся выгоднӧй местаяс будущӧй наблюдательнӧй пунктъяслы, разведайтны оборонительнӧй сооружениеяс, а главнӧйыс, чукӧртны сведениеяс немецкӧй резервъяс лыд йылысь да найӧ расположение йылысь.
Вӧлі эськӧ, дерт, эз омӧль бӧр локтігас босьтны да вайӧдны аскӧдныс бур «кылӧс» — штабнӧй либӧ артиллерийскӧй офицерӧс.
Но тайӧ — кыдз ен сетас.
Детинкаӧс жӧ найӧ босьтісны аскӧдныс проводник пыдди, сійӧ зэв бура тӧдіс тайӧ нюра, сьӧкыда прӧйдитана местаяссӧ да.
Дерт, тайӧ кад кежлас кӧ эськӧ Ваняӧс удитісны пывсьӧдны пывсянын, шырны да пасьтӧдны, сійӧс эськӧ ӧдвакӧ босьтісны разведкаӧ.
Но пастушоклы везитіс.
Виччысьтӧг, кыдз тайӧ пыр овлӧ фронт вылын, батареяӧс вӧлі шыбитӧма резервысь веськыда бойӧ.
Бара ставыс гудрасис.
Тылъяс колины.
Некутшӧм пывсян йылысь эз вермы лоны и сёрни.
И Ваня муніс управление взводкӧд важкодьӧн на — шыртӧм юрсиа, сынавлытӧм, кӧмтӧм, дӧра мешӧка, — настоящӧй сиктса пастушок.
Кутшӧм немецлы, коді паныдасяс татшӧм детинкакӧд аслас тылын, вермас юрӧ воны, мый тайӧ неприятельскӧй разведчик?
Татшӧм видын Ваня вермис прӧйдитлы кыті окота, некутшӧм подозрение кыпӧдтӧг.
Бурджык проводникӧс и думыштны он куж.
Таысь кындзи, Ваня зэв ёна вӧзйысис.
Сійӧ сэтшӧм нора долис: «Дяденька, босьтӧй менӧ аскӧдныд!
Но мый нӧ тіянлы сулалӧ?
Ме тані быд куст тӧда.
Ме тіянӧс сідзи нуӧда, мый ни ӧти немец оз казяв.
Ті меным сӧмын пасибӧ шуанныд.
Дяденька!»
Сійӧ ветлӧдліс разведчикъяс бӧрся кольччывтӧг.
Сійӧ сэтшӧм ласкова да сэтшӧм надеяӧн видзӧдіс синмӧ аслас восьса, яснӧй синъяснас.
Сійӧ сэтшӧм полігтырйи нетшыштліс соскӧд...
Ӧти кывйӧн, найӧ босьтісны сійӧс асланыс кывкутӧм вылӧ.
Но босьтісны сійӧс эз весь.
Медвойдӧр, кыдзи и пӧлагайтчӧ бур разведчикъяслы, найӧ обсудитісны тайӧ делӧсӧ основательнӧя, быд боксянь, кӧзяйскӧя.
Найӧ решитісны, мый Ваня лоӧ налӧн проводникӧн, да сувтӧдісны сылы точнӧй, стрӧга урчитӧм задание.
Тайӧ боевӧй заданиеыс вӧлі сыын, мый пастушок должен вӧлі мунны разведчикъяс водзвылын, петкӧдлыны туй да юӧртны опасность йылысь.
Сы могысь, медым Ваня ещӧ ёнджыка муніс пастушонок вылӧ да мед сійӧ эз вӧв немецкӧй расположениеын делӧтӧг валяйтчысь морт кодь, вӧлі думыштӧма босьтны тшӧтш вӧв.
Детинка должен вӧлі ас бӧрсяыс нуӧдны вӧв, коді быттьӧ пышйылӧма да ӧні сюрӧма.
Подходящӧй вӧв судзӧдісны полклӧн мӧд эшелонысь обозникъяслысь.
Тайӧ вӧлі пӧрысь раненӧй серӧй кляча, кодӧс важӧн нин колӧ вӧлі исключитны списокъясысь.
Шулісны сійӧс Серкоӧй.
Ваня кыис гезйысь аслыс настоящӧй плеть, вӧчис аслас Серколы гезйысь повод, да войшӧр бӧрын, югдандорыс, куим разведчик — на лыдын и Ваня аслас клячакӧд — кокнипырысь вуджисны фронтлысь линия.
Ваня вӧлӧн, дзебсясьтӧг, муніс водзын, а метр сё сайын кымын бӧрын, ӧти бӧрся мӧд, коктуй коктуйӧ, виччысьӧмӧн кыссисны Горбунов да Биденко.
Татшӧм ногӧн километр нёль кымын мунӧм бӧрын Ваня виччысьтӧг зурасис немецкӧй пикет вылӧ.
Вӧлі эськӧ не веськыд шуны, мый сійӧ эз повзьы, кор аддзис быттьӧ му увсьыс сы водзӧ петысь куим мортӧс. Найӧ вӧліны плащьясаӧсь да пӧртъяс кодь джуджыд каскаясаӧсь.
Ваня эз прӧстӧ повзьы — сійӧс шымыртіс ужас.
Сійӧ паметьын вывті на свежӧй вӧлі ставыс сійӧ, мый сылы лои терпитны «немецъяс улын» аслас олігӧн.
Кокъясыс сылӧн слабитісны, вирыс пӧся кучкис чужӧмас, синъясас пемдіс.
Сійӧ дрӧжжитны кутіс став тушанас, став вынсьыс кутчысьӧмӧн, медым эз таркакывны пиньясыс.
Электрическӧй фонариклӧн югӧрыс исковтіс сылӧн ротаса ичӧтик туша кузя, югдӧдіс привидение моз пемыдын сулалысь еджыд клячасӧ.
— Но, кутшӧм чӧртсӧ тэ тані шляйтчан войнас, мерзавец! — горӧдіс немецкӧй грубӧй, прӧстудитчӧм гӧлӧс.
И тайӧ курксан, наглӧй да такӧд тшӧтш жалиттӧм, зывӧк гӧлӧсын детинкалы кылісны сылы вывті бура тӧдса уна дас, уна сё мустӧм немецкӧй гӧлӧсъяс став сійӧ комендантъяслӧн, надзирательяслӧн, полевӧй жандармъяслӧн, караульнӧй начальникъяслӧн, патрульнӧйяслӧн, кодъяссянь сылы сюрлі сымда кучкӧм, чужйӧм, нӧйтӧм.
Сійӧ ӧдйӧ сюйис юрсӧ пельпомъясас да тупкис сійӧс кияснас, пыр жӧ кучкӧм виччысьӧмӧн.
И збыль, сійӧс эз ков дыр виччысьны.
Бокас сылы зэв ёна чужйисны сапӧгӧн, да курксан гӧлӧс горӧдіс немецкӧй кыв вылын:
— Мый тэ чӧв олан, негодяй?
Висьтав, кор тэнсьыд юалӧны.
А то ещӧ ӧтчыд кыдз сетышта!
Детинка эз гӧгӧрво немецкӧй кывсӧ.
Но немецкӧй сёрнилӧн смыслыс сылы вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Сійӧ тырмымӧн бура, аслас кучик вылын, велӧдіс тайӧ немецкӧй смыслсӧ.
И друг полӧмыс быри.
Став сьӧлӧмсӧ сылысь шымыртіс да кутіс треситны скӧрлун.
Кыдз!
Сійӧс, Краснӧй армияса салдатӧс, капитан Енакиевлӧн знаменитӧй батареяса разведчикӧс, лысьтіс чужйыны кутшӧмкӧ фашистскӧй гадина!
Ванялӧн синъясыс скӧрмӧмысла гырдмисны.
Ещӧ здук, и сійӧ эськӧ уськӧдчис немец вылӧ, кучкаліс эськӧ сійӧс кулакъяснас рожа кузяыс, йирис эськӧ сылысь горшсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧ абу ӧтнас.
Сійӧ тӧдіс, мый орччӧн — сылӧн другъяс, вернӧй боевӧй ёртъяс.
Сійӧ горӧдӧм серти найӧ пыр жӧ уськӧдчасны сійӧс мездӧм вылӧ да лыйласны став немецъяссӧ ӧтитӧг.
Но детинка сэтшӧм жӧ бура помнитіс, мый найӧ глубокӧй разведкаынӧсь, кӧні медся ичӧтик шум вермас эрдӧдны группанысӧ да орӧдны боевӧй задание выполнитӧм.
Сэки сійӧ став вӧлясӧ зэлӧдӧмӧн личкис ас пытшсьыс скӧрлунсӧ да гордостьсӧ.
Сійӧ заставитіс асьсӧ бара пӧртны ичӧтик бӧб детинкаӧ, коді вошӧма войнас аслас вӧлыскӧд.
— Ой, дяденька, энӧ нӧйтӧй! — нориника мӧдіс няргыны сійӧ, кияснас синъяссӧ тілиг, быттьӧ синва чышкиг.
— Ме вӧлӧс ассьым корси.
Муртса сюри.
Быдса лун да войбыд шӧйті.
Воши.
У, колера! — горӧдіс сійӧ, Серко вылӧ плетьӧн ырыштчӧмӧн.
— Он тай пропадит тэ небось!
Сійӧ бара пондіс няргыны:
— Лэдзӧй менӧ, дяденька!
Ме сэсся некор ог кут.
Менӧ мамӧ гортын виччысьӧ, — и весиг, кутшӧм кӧть прӧтивнӧ эз вӧв сылы, кутіс кыйны немецлысь кисӧ, быттьӧ кӧсйис окыштны сійӧс.
— Мун чӧрту, дурак! — шуис немец небзьыштӧмӧн.
— Босьт ассьыд мерлинатӧ да весась.
Да эн лысьт сэсся шляйтчыны войясын — ӧшӧдам.
Сійӧ сетіс детинкалы пидзӧснас бекас, а вӧлыслы кучкис мышку кузяыс автоматӧн, да немецкӧй пикет воши пемыдын.
Сэк Ваня виччысьӧмӧн герчкыштіс утка моз — сетіс тӧдны, мый опасность прӧйдитіс.
Разведчикъяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Шуны кӧ, ставыс бура прӧйдитіс.
14
Водзӧ делӧ муніс ещӧ бурджыка.
Воис асыв.
Луныс коли некутшӧм происшествиетӧг.
Разведчикъяс казялісны, мый Ваня збыль зэв бура тӧдӧ местаяссӧ.
Сійӧ зэв стӧча, тӧлкӧн нуӧдіс проводниклысь уджсӧ.
Кор Биденко да Горбунов пукавлісны, кӧнкӧ важ зорӧдӧ либӧ кустъясӧ дзебсьӧмӧн, Ваня мунліс аслас вӧвнас водзӧдз видлаліс местасӧ, сэсся сійӧ бӧр бергӧдчывліс да герчкыштліс — туйыс пӧ восьса.
Тадзи уджавны вӧлі ёна удобнӧджык да ӧдйӧджык.
Ваняӧс виччысигӧн разведчикъяс эз весь воштывны кадсӧ.
Найӧ пасъявлісны карта вылӧ ставсӧ, мый налы удайтчывліс тӧдмавны туй кузя.
Добыча тайӧ разын вӧлі торъя озырӧн.
Капитан Енакиевлӧн батареялы индӧм участок вӧлі бура, тӧлкӧн тӧдмалӧма немецкӧй обороналӧн став глубина вылӧ.
Кольлі сӧмын тӧдмавны нюрса неыджыд ютор да пасйыны карта вылын сійӧ местаяссӧ, кыті позис медся гусьӧн вуджӧдны орудиеяс мӧдар берегас келӧмӧн.
Тайӧ кутіс торъя ыджыд тӧдчанлун немецкӧй оборона успешнӧя орӧдӧм дырйи.
Тайӧ вӧлі сетӧ капитан Енакиевлы позянлун виччысьтӧг, ӧтчыд ӧдӧбтӧмӧн, разведка вылӧ кад воштытӧг, дась маршрут кузя колана кадӧ шыбитны ылӧ водзӧ ассьыс пушкаяссӧ да грӧмитны отступайтысь немецкӧй колоннаяс пӧшти тылсяньныс.
Но вӧчны тайӧ сложнӧй разведкасӧ лунын — торъя нин корсьны туяна келанінъяс ю вомӧныс, видлавны ю пыдӧссӧ да мерайтны юлысь джудждасӧ — оз вӧлі позь.
Колӧ вӧлі виччысьны вой.
Сы вӧсна Горбунов, коді вӧлі старшӧйӧн, тшӧктіс узьмӧдчыны нюръяс костын видз вылын, медым югдандорыс сибӧдчыны ю дінӧ да, асъя руӧн пӧльзуйтчӧмӧн, видлавны берегъяс, корсьны келанінъяс, мерайтны налысь джудждасӧ да пасъявны карта вылӧ.
Та бӧрын позьӧ нин вӧлі бергӧдчыны бӧр гортӧ.
Сідзи и вӧчисны.
Узисны видз вылын, а час кык кымын югдытӧдз Ваня босьтіс поводӧд ассьыс Серкосӧ да муніс, кыдзи и век, водзӧ.
Биденко да Горбунов кутісны сійӧс виччысьны.
Юыс мӧді матын, да, найӧ арталӧмъяс серти, Ванялы колӧ вӧлі бӧр воны медся унасӧ час мысти.
Но коли час, сэсся мӧд, сэсся коймӧд, а Ваня век эз лок.
Сы пыдди воис Серко ӧтнас.
Сэки разведчикъяс гӧгӧрвоисны: Ванякӧд лоӧма омӧльтор.
Колӧ вӧлі мунны сійӧс мездыны.
Биденко да Горбунов мыйкӧ дыра видзӧдісны мӧда-мӧд вылас.
Найӧ эз шуны ни ӧти кыв.
Но медым гӧгӧрвоны мӧда-мӧдсӧ, налы оз вӧлі ковны некутшӧм кывъяс.
Ставыс вӧлі вывті гӧгӧрвоана, вывті прӧстӧ.
Колӧ вӧлі мунны корсьны пастушокӧс пыр жӧ, кӧть мед ковмис ловнысӧ сы вылӧ пуктыны.
Горбунов, кыдзи старшӧй, кинас вӧчис знак мунны ас бӧрсяыс.
Найӧ виччысьӧмӧн да плавнӧя пондісны кыссьыны луг кузя вутшкысь вутшкӧ, корсюрӧ сувтыштлӧмӧн, медым видзӧдлыны гӧгӧрбок.
Найӧ шуд вылӧ, югдандор кыптысь руыс эз разав.
Мӧдарӧ, сійӧ весиг быттьӧ ещӧ ёнджыка сукмис.
Сійӧ плавкъяліс нюра увтас весьтын, му вывсьыс ставсӧ сайӧдӧмӧн.
Но весиг кӧть эськӧ и руыс эз вӧв, то и сэки ӧдвакӧ кодкӧ аддзис разведчикъясӧс.
Местаыс вӧлі овтӧм, йӧзтӧм.
Сійӧ кажитчис прӧйдитны позьтӧмӧн.
Друг Биденко да Горбунов мышкын кыліс кутшӧмкӧ бульскӧдчӧм.
Найӧ видзӧдлісны мышканыс.
На бӧрся локтіс, раненӧй кокнас чотӧмӧн, Серко, коді ру пиын кажитчис зэв ыджыдӧн да руыс кодьӧн жӧ.
— Мун бӧр, Серко!
Эн эрдӧд миянӧс, — шуис Биденко бурысь нюмъялӧмӧн.
— Кодлы шуӧны, пӧрысь?
Бергӧдчы!
Но!
Но Серко муніс водзӧ, юрсӧ шога ӧшӧдӧмӧн да перламутрӧвӧй бельманас тускыда югнитыштлӧмӧн.
Сійӧ быттьӧ кӧсйис шуны: «Энӧ эновтӧй менӧ, бур йӧз.
Мый ме кута вӧчны тані ӧтнам, тайӧ сісь туруна, ва луг вылас, тайӧ повзьӧдлана йӧв кодь ру пиас?
Жалитыштӧй пӧрысь вӧлӧс!»
И разведчикъяс тайӧс гӧгӧрвоисны.
Но кӧть кутшӧм жаль эз вӧв налы шыбитны бур да рам скӧтинаӧс, вӧчны вӧлі нинӧм.
Вӧв вермис найӧс ӧти здукӧн пӧгубитны.
— Эк, мусаӧй! — Серко дінӧ кыссигӧн ышловзьӧмӧн шуис Биденко.
Сійӧ перйис зепсьыс гезтор да ӧдйӧ кӧрталіс вӧвлысь омӧлик, пыктӧм водз кокъяссӧ.
— Жаль тэ миянлы, другӧ.
Да нинӧм он вӧч.
Гуляйтышт тані.
Жируйт.
Гашкӧ ещӧ аддзысьлам на.
И разведчикъяс кутісны кыссьыны водзӧ.
Серко пондыліс гӧнитны на бӧрся, но гезсӧ вӧлі кӧрталӧма зэлыда, сійӧ эз вермы вӧчны весиг ӧти воськов.
Сэки Серко пондыліс чеччыштны. Сійӧ зэвтіс ассьыс став омӧлик вынъяссӧ.
Но выныс вӧлі вывті этша: Серко вермис сӧмын неуна чужйыштчыны бӧр кокъяснас да пыр жӧ сувтіс; чурвидзысь лыяса бокъясыс сьӧкыда паськавлісны.
Сійӧ нора видзӧдліс разведчикъяс бӧрся, омӧлика ӧвтыштіс бӧжнас, лапнитіс гырысь еджыд синлысъяснас да призрак моз сылі ру пытшкын.
Разведчикъяс кыссисны сылань, кытчӧ войнас муніс Ваня.
Кӧнсюрӧ небыд уль муын бура на тӧдчӧны вӧлі сылӧн коктуйясыс.
Биденко видзӧдіс тайӧ коктуйяс вылас да думайтіс: «Эк, ӧд кутшӧм ми эновтчысьӧсь!
Ӧнӧдз эгӧ удитӧй детинкалы кӧмкот лӧсьӧдны.
Но, да ладнӧ.
Аддзам сійӧс, лючки-ладнӧ бӧр воам частьӧ, сэки тыр обмундирование сылы лӧсьӧдам.
Мерка серти вурам.
Кутас миян ветлӧдлыны красавчикӧн».
Кор заводитчис нюр, коктуйяс вошины дзикӧдз.
Ӧні мунісны компас серти, юлань.
Гӧгӧр важмоз вӧлі руа, йӧзтӧм.
Ю збыль вӧлӧма неылын.
Регыд разведчикъяс аддзисны увтас видз берег, коді вӧлі валаньыс матӧджык быдмӧма сук камышӧн.
Мӧдар, джуджыд берегас лӧзаліс вӧр.
Водзӧ вӧрзьӧдчытӧдз Горбунов да Биденко дыр куйлісны, местасӧ гӧгӧр тӧдмалісны.
Ю берег вӧлі эськӧ тыртӧм, но талы эскыны зэвсӧ вӧлі оз позь.
Веж уль луг вылын вель бура на вӧлі тӧдчӧны грузӧвикъяслӧн уна туйяс.
Сы серти, мый тайӧ туйясыс вӧліны свежӧйӧсь, вакса кодь сьӧдӧсь, грузӧвикъяс мунӧмаӧсь таті дзик на неважӧн.
Вермас лоны, мый вайӧ вайӧмаӧсь татчӧ кутшӧмкӧ груз, тыдалӧ, стрӧитчан вӧр: луг вылын ӧткымынлаын туплясисны свежӧй чаг чукӧръяс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый кӧнкӧ матын неважӧн стрӧитӧмаӧсь пос.
Дерт, кӧнкӧ, поскыс вӧлі тані, сӧмын сійӧс сайӧдісны камышъяс.
Но вӧлі кӧ пос, сідзкӧ вӧлі и охрана.
И таысь колӧ вӧлі виччысьны.
Мӧдар берегса вӧрас явӧ сулаліс воинскӧй часть либӧ вӧліны штабъяс: некымынлаын вӧр весьтас кайисны тшынторъяс, а ӧти местаын вӧр бердас пу вужъяс костын тыдаліс кутшӧмкӧ инженернӧй сооружение, кодӧс вӧлі бура вевттьӧма виж маскировочнӧй тывйӧн.
Тайӧ вермис лоны орудийнӧй блиндаж, запаснӧй наблюдательнӧй пункт либӧ тыр профиля, пехотнӧй окоплӧн бруствер.
Тыдалӧ, немецъяс татчӧ ёна укрепитчӧмаӧсь да лӧсьӧдчӧмаӧсь дыр кад дорйысьӧм вылӧ.
Тайӧ вӧлі зэв важнӧй тӧдмалӧмтор, да разведчикъяс зілисны бурджыка ставсӧ видзӧдны да не вунӧдны став посниторъясӧдзыс, медым бӧрынджык, кор лоӧ позянлун, пасъявны ставсӧ карта вылӧ паметь серти.
Кыдз кӧть мед эз вӧв, водзӧ кольччыны татчӧ оз вӧлі позь.
Колӧ вӧлі ӧдйӧджык мунны.
Но найӧ эз тэрмасьны.
Вермисны ӧмӧй найӧ эновтны ёртӧс да локны частьӧ Баянтӧг?
А мӧдар боксянь, мый найӧ вермисны вӧчны ещӧ?
Со найӧ воисны сійӧ юӧдзыс, кытчӧ на войдӧр муніс детинка.
Со найӧ аддзӧны сійӧ юсӧ.
Но, а мый нӧ водзӧ?
Детинкалысь следъяс воштӧма.
Сійӧс кӧ збыль кутісны немецъяс, то найӧ сійӧс, дерт, важӧн нин нуисны кутшӧмкӧ полевӧй комендатураӧ.
Но, мӧдарсянь, мый вылӧ эськӧ ковмис кутны немецъяслы ротас паськӧма, сиктса ичӧтик детинкаӧс, коді нуӧдӧ висьысь вӧлӧс?
Этша ӧмӧй татшӧм корысь, тшыг сӧветскӧй челядьыс ветлӧдлӧ найӧ тылын?
Ставнысӧ он кутав.
А сэсся — кытчӧ найӧс воштыны, коді кутас накӧд ноксьыны?
Ӧні абу наӧдз, колӧ ассьыд кутӧ спасайтны.
Оз. Некыдз оз лӧсяв, медым Ваняӧс кутісны немецъяс.
А весиг кӧть и кутісны, кутшӧм мыжъяс вермисны найӧ аддзыны Ванялысь?
Дзик некутшӧмӧс.
Киссьӧм мешӧк, да сэні важ, косясьлӧм букварь.
Сӧмын и ставыс.
Но, сідзкӧ, кытчӧ жӧ сійӧ воши?
Мый вӧсна вӧлыс вона ӧтнас?
Гашкӧ нӧ Ваня прӧстӧ муніс наысь, эз выдержит, дӧзмис?
Но тайӧ вӧлі дзик нин лӧсявтӧмтор.
Эз сэтшӧм вӧв Ваня!
Медся лоны вермана, сійӧ локтіс ю дорӧдз, бергӧдчис бӧр да вошис...
Ваня вошис!
Эз, та йылысь тешкодь вӧлі и думайтнысӧ.
А кад пыр муніс.
Колӧ вӧлі примитны кутшӧмкӧ решение.
Биденко да Горбунов куйлісны том дубняка неыджыд рощаын, код вылысь абу на вӧлі усьӧмны чорыд корышневӧй коръясыс.
Найӧ куйлісны да юр доймытӧдзныс думайтісны.
Друг Биденко самӧй аслас синъяс весьтысь му вывсьыс аддзис ӧтитор да чуймӧмысла неуна эз горӧд.
Тайӧ вӧлі химическӧй карандаш, самӧй сійӧ ичӧтик химическӧй карандаш «Химуголь» маркаӧн, кодӧс Биденко неважӧн пӧдаритіс Ванялы да кодӧс Ваня пыр кыскаліс аслас мешӧкын.
— Кузьма! — вашкӧдӧмӧн шуис Биденко, синъяснас карандаш вылӧ индӧмӧн.
Горбунов видзӧдліс да сӧмын акнитіс.
И пыр жӧ зэв уна посни да весиг вывті посни подробностьясыс, кодъясӧс салдатъяс эз пыдди пуктывны буретш сы вӧсна, мый тайӧ подробностьясыс вӧліны сэтшӧм матынӧсь, пыр жӧ шыбитчисны налы синмӧ.
Найӧ аддзисны ув йылӧ ӧшйӧм еджыд вӧв гӧн чир.
Найӧ аддзисны муӧ талялӧм, помӧдз куриттӧм немецкӧй сигарета.
Найӧ аддзисны чегъялӧм кустысь гылӧдӧм коръяслысь быдса чукӧр.
Медбӧрын, найӧ аддзисны неуна ылысьджык Ванялысь гез плетьсӧ.
Мусӧ гӧгӧр вӧлі талялӧма, парсалӧма кӧртӧн дорӧм салдатскӧй сапӧгъясӧн.
Став тайӧ подробностьясыс найӧ синъяс водзӧ друг кыптіс шуштӧм серпас сылӧн, мый тані лои кымынкӧ час сайын.
Ӧні ставыс лои гӧгӧрвоана.
Найӧ вернӧ босьтӧмаӧсь туйвизьсӧ.
Буретш тайӧ направление серти мунӧма татчӧ Ваня аслас вӧлӧн.
Сійӧ локтӧма тайӧ кустъясӧдзыс.
И буретш тані, самӧй тайӧ местаас, кӧні ӧні куйлісны Горбунов да Биденко, Ваняӧс кутӧмаӧсь немецъяс.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый найӧ кутӧмаӧсь сійӧс виччысьтӧг да лёкысь.
Талялӧм му, чегъялӧм кустъяс, мешӧкысь усьӧм карандаш да бокӧ шыбитӧм плеть, помӧдз куритӧм сигарета — ставыс вӧлі висьталӧ, мый детинка водзсасьӧма ӧтчаяннӧя.
А сэсся найӧ сійӧс кыскӧмаӧсь.
Ӧні разведчикъяс зэв лӧсьыда аддзисны му вылысь туйяс, кодарланьӧ кыскӧмаӧсь Ваняӧс.
Туйясыс нуисны камышъяслань, сэтчӧ, кӧні, Биденко да Горбунов чайтӧм серти, колӧ вӧлі лоны ю вомӧн пос.
Сідзкӧ, немецъяс нуӧмаӧсь детинкаӧс пос вомӧн, мӧдарладорас, вӧрӧ, кӧні, став сертиыс, налӧн вӧлі штаб либӧ комендатура.
Сэки разведчикъяс пондісны обсуждайтны положение.
Найӧ обсудитісны сійӧс ӧдйӧ, но бура, быд боксянь, кыдз и пӧлагайтчӧ артиллеристъяслы-разведчикъяслы.
Коли примитны решение.
Биденко да Горбунов вӧліны ӧткодьӧсь звание серти, заслугаяс серти да служитан кад серти.
Но тайӧ разведкаын начальникӧн вӧлі назначитӧма Горбуновӧс.
Сідзкӧ, Горбунов сайын кольлі медбӧръя кывйыс.
И тайӧ медбӧръя кывйыс вӧлі приказ, кодӧс оз позь обсуждайтны.
Ассьыс решениесӧ висьтавтӧдз Горбунов чорыда думыштчис.
Биденко веритіс аслас друглы, веритіс, мый решениеыс лоӧ медбур.
Но кор Горбунов сійӧс висьталіс, Биденко чуймис.
Сійӧ вермис виччысьны быдторсӧ, но сӧмын не тайӧс.
— Со мый, Василий, — чорыда шуис Горбунов.
— Обстановка тшӧктӧ, медым ми тэкӧд торйӧдчим.
Гӧгӧрвоана?
Тэ мунан бӧр частьӧ.
Лӧсьӧдчы.
А ме кольчча татчӧ.
— Кыдз?
Кыдз тэ приказывайтан? — выльпӧв юаліс Биденко.
— Приказывайта тэныд бергӧдчыны частьӧ.
А ме кольчча.
— Кузьма! — пӧшти горӧдіс Биденко.
— Ставыс! — дженьыда шуис Горбунов, синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн.
И Биденко гӧгӧрвоис, мый водзӧ сёрнитны нинӧм йылысь.
Но век жӧ сійӧ пондыліс панны сёрни.
— Кыдз нӧ пастушокным?
— Ме татчӧ кольчча.
Кута мездыны.
— А ме?
— Тэ мунан частьӧ.
— Ме, Кузьма, сідз чайта: ми тані кольччам ӧтлаын.
— Шуӧма! — друг орӧдіс Горбунов.
— Да кыдз нӧ ме муна пастушоктӧг? — кевмысьны пондіс Биденко.
— Оз, другӧ, тайӧ делӧыд оз артмы.
Кыдз окота, а ме детинкаӧс ог эновт.
Юрӧс пукта, а мезда.
Ӧд тайӧ мый нӧ лоӧ?
Ӧд сійӧ меным кыдз быттьӧ рӧднӧй пи!..
— Сійӧ миянлы ставлы, кыдз рӧднӧй пи.
А служба первой местаын.
Тӧдан, кодлы служитам?
Сӧветскӧй Союзлы.
Небось, тӧдан.
Мунан частьӧ.
А ме татчӧ кольчча.
— Ог мун частьӧ, — шуис Биденко, скӧрысь синъяссӧ читкыртыштӧмӧн.
— Приказывайта, — шуис Горбунов.
— А он кӧ кывзы, сэки ме тӧда, мый меным тэкӧд вӧчны.
Гӧгӧрвоана тэныд?
Кылан, Вася, — шуис сійӧ друг небыда.
— Ог ӧмӧй ме гӧгӧрво?
Ме, другӧ, гӧгӧрвоа.
Да мый нӧ вӧчан!
Батарея виччысьӧ миянсянь сведениеяс.
Колям ӧмӧй нӧ сійӧс синтӧмӧн, маршруттӧг?
Эн дур прӧстасӧ, Вася.
Ме татчӧ кольчча, а тэ мун частьӧ.
Ну миянлысь сведениеяс.
Видзӧд, медым лючки-ладнӧ местаӧдз воин.
Виччысь, мун сюся, тӧлкӧн, медым не зурасьны немецъяс вылӧ.
Тэ вылӧ кыдз каменнӧй гӧра вылӧ надейтча.
Доложитан командирлы обстановкасӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоана, — шуис Биденко, пиньяссӧ йирыштӧмӧн.
Сылы оз ков вӧлі дыр висьтавлыны.
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі Горбунов местаын, вӧчис эськӧ дзик жӧ сідз.
Сійӧ гӧгӧрвоис: ӧтиыслы на пиысь колӧ нуны разведкаӧн чукӧртӧм сведениеяс частьӧ.
А мый Горбунов мӧдӧдіс документъясӧн сійӧс, вӧлі гӧгӧрвоана жӧ.
Горбунов вӧлі группаын командир.
Сійӧ кывкутӧ быд аслас мортысь.
Вермис-ӧ сійӧ бӧр мунны частьӧ, пастушокӧс спаситӧм могысь став верманаторсӧ вӧчтӧг?
— Исполняйт, — шуис Горбунов, пасъялӧм карта Биденколы сетӧмӧн.
— Видза колян, Кузьма!
— Действуйт, Василий.
— Кывза!
И, сэсся ньӧти кыв шутӧг, Биденко кутіс кыссьыны.
Сэсся сійӧ воши син вылысь, сылі ру пиын.
Горбунов коли ӧтнас.
«Мый нӧ лои пастушокыскӧд? — думайтіс сійӧ, юрсӧ тэ вылын жугӧдлӧмӧн.
— Но, мый нӧ сэтшӧмыс, — успокаивайтіс сійӧ асьсӧ.
— Сійӧс кутісны немецъяс.
Кыскисны комендатураӧ либӧ штабӧ.
Но, допроситасны.
А мый найӧ сылысь босьтасны?
Ӧд Ванялы паныд некутшӧм доказательство немецъяслӧн абу.
Детинка и детинка.
Видзыштасны и лэдзасны.
Колӧ сійӧс, главнӧй, не прӧзевайтны, кор сійӧ ва ордысь петас.
Сэки ӧтлаын и бӧр мунам частьӧ.
Со и ладнӧ».
Но, татшӧм ногӧн асьсӧ бурӧдӧмӧн, Горбунов сьӧлӧм пытшкӧсас чувствуйтіс, мый делӧыс абу нин сэтшӧм прӧстӧй, а ёна омӧльджык.
Вӧлі мыйкӧ, кодӧс Горбунов эз тӧд да эз вермы водзвыв артыштны.
Но мый именнӧ?
И збыль, Горбунов эз тӧд ӧтитор.
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс сійӧторсӧ, кынмис эськӧ места вылас.
Сійӧ эз тӧд Ваня Солнцевлысь характерсӧ, сылысь писькӧс вежӧрсӧ, сійӧ воображениелысь став вынсӧ да сылӧн чистӧй, детскӧй самолюбиелысь став джудждалунсӧ, кодъяс неуна эз вайӧдны сійӧс гибельӧ.
Ваня Солнцевлы вӧлі этша, мый сійӧс босьтӧны разведкаӧ проводникӧн.
Сійӧ тӧдіс, мый лоны проводникӧн — почётнӧй, ответственнӧй задание.
Но сылы тайӧ вӧлі этша.
Сылӧн вывті пӧсь, пӧтлытӧм сьӧлӧмыс корис унджыкӧс.
Сійӧ кӧсйис противитчыны кыдзи настоящӧй разведчик да ставсӧ шензьӧдны.
Разведкаӧ мунӧм водзвылын Ваня ставсьыс гусьӧн судзӧдіс аслыс компас.
Кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, компассӧ сійӧ прӧстӧ гусялӧма ӧти разведчиклысь.
Стӧчджыка шуны, сійӧ гусьӧникӧн босьтӧма сійӧс койка вылысь, медым разведка бӧрын пуктыны важ местаӧ.
Сійӧ нинӧм омӧльторсӧ эз аддзы таын. Разведчикыс век сетлывліс сылы тайӧ компассӧ новлӧдлыштны да весиг висьталіс, кыдзи сійӧн пӧльзуйтчыны.
Карандашыс Ванялӧн вӧлі нин.
А записнӧй книжка пыдди сійӧ решитіс пӧльзуйтчыны букварӧн.
Тадзикӧн разведка кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн пастушок и кутіс действуйтны, кыдзи настоящӧй разведчик.
Разведка дырйи, водзӧ мунӧм Ваняӧс виччысиг, Горбунов да Биденко эз и кужлыны думыштны, мый жӧ натӧг вӧчӧ детинка.
Найӧ думайтлісны, мый сійӧ прӧстӧ мунӧ аслас вӧвкӧд, «изучайтӧ» местаяссӧ, сэсся бӧр воӧ да докладывайтӧ, восьса абу туйыс.
Но Ваня вӧчис эз сӧмын тайӧс.
Разведчикъяслы подражайтӧмӧн, сійӧ нуӧдіс ачыс наблюдениеяс.
Нырӧн чушкӧмӧн да плеш чукыртӧмӧн сійӧ ноксис компасӧн, аслас букварь вылӧ каракуляясӧн гижаліс сылы ӧтнаслы гӧгӧрвоана кутшӧмкӧ ориентиръяс да цельяс.
Медбӧрын сійӧ босьтчыліс весиг снимайтны местностьлысь план.
Мисьтӧма, но тырмымӧн вернӧя сійӧ рисуйтіс условнӧй пасъясӧн туйяс, рощаяс, юяс, нюръяс.
Буретш татшӧм удж сайын и суис сійӧс немецкӧй комендантскӧй патруль, кор сійӧ аслас компасӧн да букварӧн дубӧвӧй кустарникӧ пуксьӧмӧн, снимайтіс местностьыслысь план, юсӧ да выль поссӧ, кодӧс Ваня збыльысь аддзис камышъяс пӧвстысь.
Абу сьӧкыд думыштны, мый лои та бӧрын.
Ваня водзсасис лёкысь, ӧтчаяннӧя.
Но мый вермис вӧчны детинка немецкӧй комендантскӧй патрульса кык салдатлы паныд?
Ванялысь мышку саяс кияссӧ кӧрталӧмӧн да прикладъясӧн сійӧс тувкӧдӧмӧн, найӧ нуӧдісны сійӧс выль пос вомӧн гӧра вылӧ, вӧрӧ.
Тані найӧ тойыштісны сійӧс джуджыд, пемыд блиндажӧ да игналісны.
15
Мыйкӧ дыра мысти Вавила локтіс салдат да нуӧдіс допрос вылӧ мӧд блиндажӧ.
Блиндажыс тайӧ, код весьтын ортсысяньыс ӧшаліс пожӧм пуяс костӧ нюжӧдӧм маскировочнӧй тыв, вӧлі ыджыд, шоныд да югдӧдсис электричествоӧн.
Пельӧсын мургис радио.
Шӧрас, джоджӧ тувъялӧм кузь пызан сайын, пукалісны орччӧн мужчина да нывбаба.
Мужчинаыс вӧлі немецкӧй офицер. Сійӧ вӧлі дзескыд френча, сьӧд бархатысь отложнӧй воротника, кодӧс вӧлі гӧгӧрыс вурӧма эзысь басонӧн, мый сетіс сылы погребальнӧй вид.
Чужӧмсӧ немецлысь Ваня эз аддзы, сійӧс вӧлі тупкӧма вӧсньыдик обручальнӧй чунькытша да няйт гыжъяса киӧн.
Ваня аддзис сӧмын индюклӧн кодь гӧрд омӧлик голясӧ, вижоват юрсисӧ да яя пельсӧ.
Вид сертиыс офицер вӧлі ёна мудзӧма узьтӧмла да дӧзмӧма вывті югыд биысь.
Сылӧн паськыд лэбъяса да совок кодь лакированнӧй кӧзырока сьӧд ной картузыс ӧшаліс мышкас кӧрттув йылын.
Тайӧ картузыс, торйӧн нин тайӧ гӧна пӧрысь, кыз пельыс пыртісны детинка сьӧлӧмӧ мыйкӧ шуштӧмӧс, мездысьны позьтӧмӧс.
А нывбаба йылысь Ваня эз вермы гӧгӧрвоны, коді сійӧ сэтшӧмыс, кӧть эськӧ мыйлакӧ пыр жӧ аслыс шуис сійӧс «учительницаӧн».
Сійӧ вӧлі важ кротӧвӧй кофтаа, воротник вылас матерьеысь вӧчӧм цветъясӧн, пидзӧсъяс весьттіыс нюжалӧм вязанӧй юбкаа да руд резинӧвӧй сапӧга.
Ёна кудритӧм еджыдоват юрсиыс чурвидзис вывті нин джуджыд да векньыдик кымӧс вевдорын, а кыз ныр тшуп вылас тыдаліс гӧрд визь ӧчкиысь, кодӧс сійӧ кутіс киас да чышкис замша торйӧн.
Сылӧн вӧліны ёсь зрачокъяса кельыдлӧз былькъя синъяс.
Ваняӧс сувтӧдісны пызан водзӧ, да сійӧ пыр жӧ аддзис пызан вылысь ассьыс компассӧ да ассьыс букварсӧ, кодӧс вӧлі восьтӧма самӧй сійӧ местаын, кӧні сійӧ пондыліс рисуйтны местностьлысь плансӧ — ю, пос да роща, самӧй сійӧ рощасӧ, кӧні ӧні сійӧ вӧлі ачыс.
Нывбаба ӧдйӧ ӧчкиасис—ӧчкиыс вӧлі зӧлӧтӧй, кыз стеклӧяса да оправатӧм, — нырсӧ чышкыштіс ичӧтик кружевнӧй чышъянторйӧ да шуис велӧдӧм скворец гӧлӧсӧн правильнӧй роч кыв вылын:
— Матыстчыв татчӧ, детинка, да ӧтвечайт став менам юалӧмъяс вылӧ.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
Ме кута тэнсьыд юасьны, а тэ меным ӧтвечайт.
Сідз ӧд?
Сёрнитчим?
Но Ваня омӧля гӧгӧрвоис, мый сылы висьталӧны.
Юрас сылӧн пыр на вӧлі жувгӧ салдатъяскӧд косясьӧмысь.
Синъясас вӧлі пемыд.
Мышкас кӧрталӧм киясыс позялісны да ёна висисны гырддзаясыс.
— Детинка, тэ страдайтан?
Ваня чӧв оліс.
— Разьӧй паршивецлысь кияссӧ, — ӧдйӧ шуис сійӧ по-немецки да содтіс рочӧн, нюммунӧмӧн да зӧлӧтӧй пиньсӧ петкӧдлӧмӧн: — Разьӧй кагаыслысь кияссӧ.
Сійӧ кӧсйысьӧ исправитчыны.
Сійӧ сэсся оз кут косясьны миян салдатъяскӧд да курччавны найӧс.
Сійӧ горячитчыштіс.
Сідз ӧд, детинка?
Ванялысь разисны кияссӧ, но сійӧ чӧв оліс, синкымъяс увтіыс гӧгӧр ӧдйӧ видзӧдлывлӧмӧн.
— А ӧні, — шуис немка, водзӧ нюмъялӧмӧн да зӧлӧтӧй пиньсӧ петкӧдлӧмӧн, — а ӧні, детинка, лок миян дінӧ матӧджык.
Эн пов миянысь.
Ми кутам тэнсьыд сӧмын юасьны, а тэ сӧмын кутан миянлы ӧтвечайтны.
Сідз ӧд?
Сідзкӧ, висьтав миянлы: коді тэ сэтшӧмыс, кыдзи тэнӧ шуӧны, кӧні тэ олан, кодъяс тэнад бать-мамыд да мыйла тэ веськалін тайӧ укрепленнӧй районас?
Ваня зумыштчӧмӧн лэдзис синъяссӧ.
— Ме нинӧм ог тӧд.
Мый тіянлы месянь колӧ?
Ме тіянӧс эг вӧрзьӧд, — шуаліс сійӧ бӧрдігтыр.
— Ме ассьым вӧлӧс корси.
Муртса сюри.
Быдса лун да войбыд шӧйті.
Воши.
Пукси шойччыны.
А тіян салдатъясыд пондісны менӧ нӧйтны.
Кутшӧм права налӧн?
— Но, но, детинка.
Оз ков сёрнитны сэтшӧм грубӧя.
Салдатъяс пӧртӧны олӧмӧ ассьыныс долг да сідзжӧ неуна горячитчыштӧмаӧсь — и ставыс.
Но ми кӧсъям тӧдны, коді тэ сэтшӧмыс, кытысь, кӧнӧсь тэнад бать-мамыд?
— Ме сирӧта.
— О! Коньӧрӧй пиӧй.
Тэнад бать-мамыд кулӧмаӧсь, сідзи?
— Найӧ эз кувны.
Найӧс виисны.
Тіян жӧ и виисны, — шуис Ваня шуштӧм, кынмӧм нюмӧн, немкалӧн кыз ныр тшуптас видзӧдӧмӧн, код вылын югъялісны ньылӧмлӧн посньыдик войтъяс.
Немка кутіс суетитчыны да чышкыны кыз нырсӧ носӧвӧй чышъянӧн.
— Да, да.
Войнаыд сэтшӧм, — тэрыба шуис немка.
— Тайӧ зэв шог, но оз ков огорчайтчыны.
Тані некод абу мыжа.
Быдлаын уна сирӧта.
Коньӧр детинка!
Но тэ эн шогсьы.
Ми сетам тэныд образование да воспитание.
Ми ыстам тэнӧ детскӧй домӧ.
Бур детскӧй домӧ.
А сэсся, гашкӧ, учебнӧй заведениеӧ.
Тэныд сетам бур профессия.
Тэ кӧсъян тайӧс?
Сідз ӧд?
— Фрау Мюллер, — дзуртан гӧлӧсӧн скӧрысь шуис офицер по-немецки, дӧзмӧмпырысь чуньяснас беринӧсь плеш кузяыс барабанитӧмӧн, — дугдӧй канителитчыныд.
Сійӧ некодлы абу интереснӧ.
Меным колӧ тӧдны, кытысь тайӧ мерзавецыслы компасыс да коді ыстӧма сійӧс снимайтны миян укрепленнӧй районлысь схемасӧ.
— Ӧти здук, господин майор.
Но ті онӧ тӧдӧй роч челядьлысь душасӧ, а ме сійӧс бура тӧда.
Ме вылӧ ті верманныд надейтчыны.
Войдӧр ме пыра сылы сьӧлӧмӧ, шедӧда сылысь, дӧверие, а сэсся сійӧ меным ставсӧ висьталас.
Меным верманныд веритны.
Ме дас во олі тайӧ народ пӧвстас.
— Ставыс тайӧ бур.
Сӧмын энӧ канителитчӧй.
Меным тайӧ надоедитіс.
Регыдджык пырӧй сьӧлӧмас, да мед висьталас негодяй, коді сылы сетіс компассӧ да велӧдіс снимайтны миян военнӧй объектъяслысь схемаяссӧ.
Действуйтӧй!
— Сідзкӧ, детинка, — шуис рочӧн немка, дӧзмытӧма нюмъялӧмӧн да бара зӧлӧтӧй пиньсӧ петкӧдлӧмӧн, — тэ ачыд аддзан, мый ме тэнӧ радейта да кӧсъя тэныд сӧмын бурӧс.
Менам бать-мам — менам папаӧй да менам мамаӧй — дыр кад олісны Россияын, и ме ачым олі тані дас во саяс.
Тэ аддзан, кыдзи ме сёрнита рочӧн?
Ёна бурджыка тэ дорысь.
Ме дзик роч нывбаба.
Тэ верман меным тырвыйӧ эскыны.
Ло мекӧд откровеннӧйӧн аслад рӧднӧй тётяыдкӧд моз.
Эн пов.
Шу менӧ аслад тётяӧн.
Меным тайӧ лоӧ зэв нимкодь.
Сідзкӧ, висьтав миянлы, детинка, кытысь тэныд тайӧ компасыс?
— Сюри.
— Ай-ай-ай!
Абу лӧсьыд пӧръявлыны ассьыд тётятӧ, коді тэнӧ сэтшӧма радейтӧ.
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый пӧръясьӧмыд уськӧдӧ мортлысь достоинствосӧ.
Сідзкӧ, думышт ещӧ ӧтчыд да висьтав, кытысь тэнад тайӧ компасыс.
— Сюри, — важмоз ыръяна шуис Ваня.
— Позьӧ чайтны, мый тані компасъясыс быдмӧны муын тшак моз.
— Кодкӧ воштӧма, а меным сюри.
— Коді нӧ воштіс?
— Кутшӧмкӧ салдат.
— Тані эмӧсь сӧмын немецкӧй салдатъяс.
Немецкӧй салдатъяслӧн эмӧсь немецкӧй компасъяс.
А тайӧ компасыс рочьяслӧн.
Мый тэ та вылӧ висьталан, детинка?
Ваня чӧв оліс, ас вылас дӧзмӧмӧн, мый вӧчис ӧшибка.
— Но, кыдз жӧ тайӧ лои?
— Ог тӧд.
— Тэ он тӧд?
Зэв бур.
Ме гӧгӧрвоа.
Тэ он кӧсйы выдайтны йӧзӧс, кодъяс тэныд сетісны компассӧ.
Тэ кужан чӧв овны.
Тайӧ петкӧдлӧ тэнӧ бур боксянь.
Но йӧзыс, кодъяс сетісны тэныд компассӧ, омӧль йӧз.
Найӧ зэв омӧль йӧз.
Найӧ преступникъяс.
А тэ тӧдан, мый вӧчӧны преступникъяскӧд?
Ӧд тэ он кӧсйы лоны преступникӧн, сідз ӧд?
Висьтав жӧ миянлы, коді сетіс тэныд компассӧ?
Некод эз.
— А кыдз нӧ?
— Сюри.
— Ладнӧ.
Ме тэныд верита.
Шуам — тэ висьталан збыль.
Но, сідзкӧ, висьтав: коді тэнӧ велӧдіс рисуйтны сэтшӧм мича серпасъяссӧ?
— Мыйся серпасъяс?
Ме ог гӧгӧрво, мый йылысь ті юасянныд, — шуис Ваня зумыша, нырсӧ соснас чышкыштӧмӧн.
— Волы ноко татчӧ.
Матӧджык.
Эн пов.
Ме ӧд тэнӧ ог нӧйт.
Кодлӧн тайӧ книгаыс?
— Мый — кодлӧныс? — шуис Ваня да мӧдіс зыньгыны:
— Мый менсьым юасянныд, ме ог гӧгӧрво!
— Кодлӧн тайӧ книгаыс? — терпениесӧ воштіг шуис немка.
— Букварыс?
— Да.
Букварыс.
Кодлӧн сійӧ?
— Менам.
— А коді рисуйтіс сы вылӧ?
— Мый рисуйтіс?
— Эй, детинка, тэ йӧй улӧ эн лэччы!
Коді вӧчис тайӧ схемасӧ?
— Кутшӧм схема? — бара пондіс няргыны Ваня.
— Ме ог тӧд тіянлысь некутшӧм схема.
Ме вошті вӧлӧс.
Лун и вой корсьыси.
Лэдзӧй менӧ, тётенька!
Мый нӧ ме тіянлы вӧчи?
— Лок татчӧ, тэныд шуа! — горӧдіс немка, да сылӧн синъясыс ӧчкинас лоины чавканлӧн кодьӧсь.
Сійӧ кватитіс детинкаӧс пельпомӧдыс щипцы кодь чорыд чуньяснас, кыскис пызан дорӧ, зургис нырнас букварӧ.
— Со этайӧ.
Коді рисуйтіс?
Мый вермис висьтавны Ваня?
Уликаясыс вӧліны вывті нин тыдаланаӧсь.
Ланьтӧмӧн, кельдӧдӧм чужӧмӧн видзӧдіс Ваня букварлӧн росмӧм листбок вылӧ, кӧні прописьяс да картинаяс вывті вӧлі кужтӧма, но тырмымӧн стӧча рисуйтӧма химическӧй карандашӧн юлысь схемасӧ, выль пос да ляпкыдінъяс.
Торйӧн нин Ваня гордитчис ляпкыдінъясӧн-келанінъясӧн.
Сійӧ найӧс ачыс тӧдмаліс да сэсся рисуйтіс сэтшӧм жӧ стӧча, кыдзи сійӧс вӧчлісны разведчикъяс.
Быд келанінлы паныд вӧлі нуӧдӧма горизонтальнӧй палочка, код весьтын вӧлі старатливӧя гижӧма лыдпас 1, коді вӧлі петкӧдлӧ джудждасӧ — ӧти метр, а палочка улас пуктӧма буква, коді летйӧдліс пыдӧслысь зумыдлунсӧ: 3 — зумыд.
Ваня гӧгӧрвоис, мый соссьыны он вермы да мый сійӧ воши.
— Коді тайӧс рисуйтіс? — бара юаліс немка, да гӧлӧсыс сылӧн кутіс дрӧжжитны ёна зэлӧдӧм металлическӧй струна моз.
— Ог тӧд, — шуис Ваня.
— Тэ он тӧд? — шуис немка, да сылӧн чужӧмыс первой тупкысис пятнаясӧн, а сэсся лои ставнас земляничнӧй майтӧг кодь пемыдрозӧвӧйӧн.
И друг сійӧ, детинкаӧс пельясӧдыс аслас кӧрт чуньяснас тэрыба кватитӧмӧн, вынӧн бергӧдіс сылысь чужӧмсӧ вывлань.
— Восьты вомтӧ.
Ме тэныд приказывайта!
Пыр жӧ восьты вомтӧ да петкӧдлы кывтӧ!
Ваня гӧгӧрвоис да курччис пиньяссӧ.
Сэки немка топӧдіс сійӧс ён, сӧнӧд пидзӧсъяснас, сюйис водзчуньяссӧ сылы вомас щӧкалыяс саяс да пондіс кругъясӧн моз паськӧдны сылысь вомсӧ.
Ваня горӧдіс доймӧмысла да ӧти здук кежлӧ петкӧдліс кывсӧ.
Немка видзӧдліс сы вылӧ да шуис гажаа:
— Ӧні ми ставсӧ тӧдам!
Став кывйыс Ванялӧн вӧлі лилӧвӧй краскаа: схемасӧ рисуйтігӧн сійӧ химическӧй карандашсӧ пыр сюйлывліс вомас да зіля дулляліс.
— Сідзкӧ, детинка, — шуис немка, ассьыс гӧрд кыз чуньяссӧ вязанӧй юбкаас зывӧктӧмӧн чышкӧмӧн, — ми тэнӧ кутам юасьны, а тэ миянлы ӧтвечайт.
Сідз ӧд?
Коді тэнӧ велӧдіс вӧчавны топографическӧй схемаяссӧ, кӧні ӧні тайӧ йӧзыс, да кыдзи найӧс аддзыны?
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
Тэныд сетам куим опытнӧй колльӧдысьӧс, да тэ петкӧдлан налы туйсӧ.
— Ме ог тӧд, мый йылысь ті менӧ юаланныд, — шуис Ваня.
Детинка сулаліс дзик пызан бердын.
Сійӧ став вынсьыс курччаліс паръяссӧ.
Сылӧн юрыс вӧлі упрямӧя ӧшӧдӧма.
Синъяссьыс анькытш моз гӧгыльтчисны синва мольяс; найӧ войталісны схема вылӧ, кодӧс вӧлі рисуйтӧма листбок вылас картина костын, кӧні вӧлі керйӧ сутшкӧм чер, да кӧсӧй визьяс сеткаын мичаа гижӧм пропись костын: «Рабъяс абу ми. Ми абу рабъяс».
— Висьтав, — ньӧжйӧникӧн шуис немка да лолавны кутіс ныр пырыс.
— Ог висьтав, — ещӧ гортӧмджыка нурбыльтіс Ваня.
И сійӧ жӧ здукӧ сійӧ аддзис, кыдзи офицерлӧн вӧсньыдик обручальнӧй чунькытша киыс ньӧжйӧникӧн шлювдіс увлань, да тыдовтчис сылӧн висян рӧма, ёсиник гӧрд ныра, беринӧсь да пӧрысь бабалӧн кодь зэв ичӧтик щӧкаа чужӧмыс.
Офицерлысь синъяссӧ Ваня эз удит казявны: найӧ ыпнитісны, да зэв чорыда пельбокӧ кучкӧмысь Ваня клёнгысис стен бердӧ.
Ваня зутшкысис юрнас керйӧ, но усьнысӧ эз удит.
Сійӧс ӧтчыд тувкӧмӧн пыр жӧ шыбитісны бӧр пызан дорӧ, да сылы мӧдысь кучкисны пельбокас, первойысь кодь жӧ чорыда.
И бара сійӧс эз лэдзны усьны.
Сійӧ шатлаліг сулаліс пызан водзын, да ӧні букварь вылас сійӧ нырысь войталіс вир и ойдӧдіс гижӧдсӧ: «Рабъяс абу ми. Ми абу рабъяс».
Детинка синъяс водзын лэбалісны параӧн-параӧн ляскысьӧм син ёрана еджыд да зэв сьӧд чутъяс.
Пельясас жувгис, быттьӧ сійӧ вӧлі тыртӧм пӧртйын да сійӧ пӧрт кузяыс ортсысяньыс кучкалісны мӧлӧтӧн.
И Ваня кыліс гӧлӧс, коді кажитчис сылы зэв гортӧмӧн да зэв ылын:
— Ӧні тэ висьталан?
— Тётенька, энӧ нӧйтӧй менӧ! — кияснас юрсӧ тупкӧмӧн горӧдіс весьӧпӧрӧм детинка.
— Ӧні тэ висьталан? — меліа бара шуис ылыса гӧлӧс.
— Ог висьтав, — паръяснас муртса вӧрӧдіг шӧпнитіс детинка.
Выльысь кучкӧм шыбитіс сійӧс стен бердӧ, да сэсся Ваня нинӧм нин эз помнит.
Сійӧ эз помнит, кыдзи кык салдат кыскисны сійӧс блиндажысь да кыдзи немка горзіс сы бӧрся:
— Виччысьлы, гӧлубчик!
Тэ миян кутан на сёрнитны, сы бӧрын, кыдз лун куим он аддзыв сёян ни юан.
16
Ваня паляліс сап пемыдінын страшнӧй чиркӧмысь, коді треситіс став мусӧ.
Сійӧс шыблаліс стенысь стенӧ, кыпйӧдліс.
Вылысянь, коса шуракылӧмӧн, киссис лыа.
Сійӧ то визувтіс вӧсньыдик шоръясӧн, то друг буждыліс зэв ыджыд чукӧръясӧн.
Ваня ас вылас чувствуйтіс лыалысь сьӧктасӧ.
Сійӧ джынвыйӧ вӧлі тырӧма нин лыанас.
Сійӧ став вынъяссьыс уджаліс кияснас, лыа улысь петны зільӧмӧн.
Сійӧ дойдаліс ассьыс гыжъяссӧ.
Сійӧ эз тӧд, дыр-ӧ оліс садьтӧгыс.
Тыдалӧ, бура дыр — сылӧн сюмаліс кынӧмыс, сюмаліс зэв ёна.
Ваня лыясӧдзыс чувствуйтіс пӧдтана, йи кӧдзыд уль ру.
Пиньясыс сылӧн таркакылісны.
Чуньясыс турдӧмаӧсь, муртса нюклясисны.
Юрыс висис на, но юр садьыс уджаліс тырбура.
Ваня гӧгӧрвоис, мый сійӧ самӧй сійӧ блиндажас, кытчӧ сійӧс игналісны допрос водзвылын, да мый ӧні мунӧ бомбёжка.
Зэв сьӧкыда, треситчысь стенъясӧ зурасьліг, детинка кыссис корсьны ӧдзӧс.
Корсис сійӧ ӧдзӧссӧ дыр да медбӧрын аддзис.
Но сійӧс вӧлі игналӧма ортсысяньыс да некыдз эз воссьы.
Друг дзик матын, самӧй юр весьтас, йиркнитіс сэтшӧм страшнӧй вына взрыв, мый детинка здук-мӧд нинӧм эз кыв.
Вылысянь уси некымын кер да неуна эз швачкы сылы юрас.
Дзиръяс йылысь нетшыштӧм пу ӧдзӧсыс пасьмуні торпыригӧ.
Шыблалӧм накат керъяс кост синъясӧ кучкис ёран лунся югыд.
Кыліс зэв уна пулемётъяслӧн шы, кодъяс уджалісны дзик матынӧсь, быттьӧ панласьӧмӧн.
Бомбаыс, коді пазӧдіс сійӧ блиндажсӧ, кӧні пукаліс Ваня, вӧлі медбӧръя.
Та бӧрын лоӧм лӧньын быдласянь кыліс бойлӧн машина, кодӧс вӧлі лэдзӧма полнӧй ходӧн.
Сылӧн пӧщадатӧм, механическӧй шумын детинкалӧн бӧр кывны заводитчысь пельыс кыйис морт гӧлӧсъясысь ӧтувъя, нежнӧй, кӧнкӧ ылын кылысь сьылӧм: «а-а-а-а-а!»
И Ваня юр вежӧрын кыптісны кывъяс, кодъясӧс сійӧ ӧтчыд кывліс нин разведчикъяслысь: «Мӧдӧдчис атакаӧ <rus>царица полей</rus>».
Киссьӧм да тырӧм му пос тшупӧдъясӧд Ваня кавшасис блиндажысь да ляскысис му бердӧ.
Сійӧ аддзис вӧр, самӧй сійӧ вӧрсӧ, кытчӧ сійӧс сэтшӧм на неважӧн кыскисны немецъяс.
Сэки тайӧ вӧрас вӧлі тыр порядок, чӧв-лӧнь.
Быдлаын, кыдзи паркын, вӧлі вӧчалӧма вадорса лыаӧн киськалӧм туйяс; канаваяс вомӧн вӧлі лӧсьӧдӧма еджыд кыддзысь вӧчӧм перилӧяса мича посъяс, штабнӧй блиндажъяс весьтын ӧшалісны маскировочнӧй тывъяс, на вылӧ вурлӧм турунвиж нёль пельӧса торъясӧн да кольясӧн; визя грибъяс улын сулалісны шоныда пасьтасьӧм часӧвӧйяс; быдлаӧ нюжалісны сьӧд да гӧрд телефоннӧй проводъяс; ветлӧдлісны нывъяс дозъясӧн; кӧнкӧ вӧрас уджаліс походнӧй электрическӧй станция; пыдӧ кодйӧм специальнӧй гуранъясын сулалісны пу лапъясӧн вевттьӧм штабнӧй автобусъяс да легкӧвӧй «оппель-адмиралъяс».
Ӧні жӧ тайӧ бура оборудуйтӧм немецкӧй штабнӧй вӧрсӧ вӧлі пузувтӧма тӧдтӧмӧдз.
Тшыналысь рыжӧй воронкаяс гӧгӧр куйлісны вужнас нетшыштӧм пожӧмъяс; автомобильяслӧн уна рӧма торпыригъяс, сотчӧм да ещӧ тшыналысь на шинельяса немецъяслӧн шойяс.
Вылын, увъяс йылын, летъялісны маскировочнӧй тывъяслӧн лестукъясыс.
Сынӧдын ӧшаліс пӧдтана порох дук.
Плетьӧн ӧвтыштӧмысь лоӧм дженьыдик шутёвтыштӧм кодь шыӧн лэбалісны пуляяс, пуяслысь кырсьсӧ чеччӧдлӧмӧн да пу лапъяс орйӧдлӧмӧн.
Ваня пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый немецъяс вӧрсӧ эновтӧмаӧсь нин, но миян абу на сэтчӧ пырӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі дженьыдик да такӧд тшӧтш виччысьны вермытӧм кузь коласт, кодыр батареяяс тэрмасьӧмӧн вежлалӧны позицияяс, миномётчикъяс босьталӧны пельпомъяс вылас ассьыныс миномётъяссӧ, телефонистъяс котӧртӧны, катушкаяссӧ котӧртігас разялӧмӧн, связь кузя офицеръяс тӧвзьӧны грязевӧй броневикъяс тылын, минёръяс мунӧны, ас водзас кузь щупъяс новлӧдлӧмӧн, да стрелокъяс винтовкасӧ киас босьтӧмӧн, водавлытӧг котӧртӧны му вывті, кӧні вит минута сайын на вӧлі неприятель.
Ванялӧн ёна тіпкис сьӧлӧмыс. Сійӧ, му бердӧ ляскысьӧмӧн, виччысис, кор жӧ сэсся мыччысясны миян.
И со найӧ тыдовтчисны.
Первой тыдовтчис няйт, косясьлӧм павъялысь плащ-палаткаа ыджыд салдат.
Сійӧ котӧртіс пуяс костті, сувтіс пидзикок вылас, ӧдйӧ вежис автоматсьыс дисксӧ, сэсся водіс да кутіс метитчыны.
Ванялы кажитчис, мый сійӧ витӧ помтӧг дыр.
А збыльвылас сійӧ витіс сӧмын кымынкӧ секунда.
Сійӧ сюся да пӧщадатӧг видзӧдіс мышвыв шыбитӧм капюшон увті вӧр пытшкӧ.
Сійӧ бӧрйис цельсӧ.
Медбӧрын сійӧ личкис автоматлысь спускӧвӧй крючоксӧ.
Гӧгрӧс сьӧд диска автомат тіралыштіс дженьыдик очередьысь.
И сійӧ жӧ здукӧ Ваня тӧдіс салдатӧс.
Тайӧ вӧлі Горбунов.
Но кутшӧма сійӧ вежсьӧма!
Тайӧ вӧлі сійӧ жӧ багатыр, зумыд, паськыд, весиг кыз, но кытчӧ вошӧма сылӧн гажа бур нюмыс?
Ӧні сылӧн еджыд синкымъяса сьӧдасьӧм да бойысь ярмӧм чужӧмыс видзӧдіс скӧра.
Кутшӧма оз вӧлі мун тайӧ Горбуновыс мӧд Горбунов вылӧ, кодӧс Ваня велалӧма вӧлі пыр аддзыны мичаа бритчӧмӧн, еджыдӧн, розӧвӧйӧн, бур чужӧмаӧн...
Но сійӧ Горбуновыс кӧ вӧлі прӧстӧ лӧсьыдӧн, то тайӧ вӧлі висьтавны позьтӧм мичаӧн.
— Дядя Горбунов! — горӧдіс Ваня вӧсньыдик гӧлӧсӧн бойлысь шумсӧ вевттьыны зільӧмӧн.
И сійӧ жӧ здукӧ налӧн синъясыс паныдасисны.
Горбунов важмоз паськыда да долыда нюммуні, ён пиньяссӧ петкӧдлӧмӧн.
— Пастушок! Ванюшка! — горӧдіс Горбунов став вӧртырнас аслас багатырскӧй, но такӧд тшӧтш неуна баба сяма вӧсньыдик гӧлӧсӧн.
— Но тэ, трасича!
Видзӧд — ловъя!
А ме чайті, тэ дзикӧдз вошин.
Муса друг тэ менам, но мый тэ шуан, — шуаліс сійӧ, ӧти здукӧн Ванякӧд орччӧн лоиг.
— Но, другӧ, вӧчин тэ миянлы удж!
Сійӧ крепыда кутліс детинкаӧс, топӧдіс ас бердас, сэсся: босьтіс пӧсь кияснас чужӧмӧдыс да кыкысь окыштіс аслас: чорыд салдатскӧй паръяснас.
Веритны позьтӧм шуд шымыртіс Ваняӧс, кор сійӧ почувствуйтіс бойын пӧсялӧм сылӧн ыджыд тушалысь шоныдсӧ.
Ставыс, мый ӧні сыкӧд вӧчсис, кажитчис Ванялы вӧтӧн, чудоӧн.
Сылы окота вӧлі ещӧ топыдджыка топӧдчыны Горбунов дінӧ, дзебсьыны сылӧн плащ-палатка улас да сідз пукавны кӧть мыйта, кӧть вит час помся.
Но сылы тӧдвылас уси, мый сійӧ салдат да мый салдатлы оз позь вӧчны татшӧм ковтӧмторъяссӧ.
— Дядя Горбунов, — шуис сійӧ тэрыба, — тані вӧрас эм ӧти штабнӧй блиндаж, кӧні найӧ менӧ допроситны.
Миян эсійӧ блиндажсьыд, кӧні вӧлі карбиднӧй лампаыд, ёна бур.
Кык ыджда кымын.
— Да мый тэ висьталан!
— Честнӧй батарейскӧй.
— А шоныд? — тӧждысьӧмӧн юаліс Горбунов,
— Ого!
Шоныдджыкыс оз лӧсяв.
Да сэні налӧн ещӧ радио вӧлі.
Пыр вӧлі ворсӧ.
— Радио?
Тайӧ миянлы зэв колӧ, — шуис Горбунов, кодӧс кыскис нин кӧзяйскӧй уджӧ.
— А но, вай петкӧдлы блиндажтӧ, кӧні сійӧ!
— Тані, неылын.
— Сідзкӧ, вай займитам.
А то мукӧд аслыныс босьтасны.
А ме важӧн нин кӧсйи аддзыны командалы сэтшӧм блиндажсӧ.
Медым сэні и радио вӧлі.
Миян батарея ӧкурат талань локтӧ.
Найӧ уськӧдчисны блиндажлань.
— Тайӧ? — юаліс Горбунов.
— Тайӧ, — вочавидзис Ваня синъяссӧ читкыртӧмӧн.
Горбунов кыскис гач зепсьыс татшӧм случай вылас нарошнӧ заптӧм нюмтор да ӧдйӧ гижис ӧдзӧсас гырысь букваясӧн: «Займитӧма Н-скӧй артполкса первой непобедимӧй батареялӧн управление взводса разведчикъяс командаӧн.
Ефрейтор Горбунов».
А сійӧ кадӧн вӧр пыр, пуяс костті чукльӧдлӧмӧн, лэбисны нин грузӧвикъяс, кодъяс ас бӧрсяыс кыскисны сизимдас квайт миллиметровӧй кокни пушкаяс.
Тайӧ вежӧ огневӧй позициясӧ капитан Енакиевлӧн батарея.
17
— Но, пастушок, пом тэнад делӧлы.
Гуляйтышт—и тырмас.
Ӧні ми тэысь настоящӧй салдатӧс вӧчам.
Татшӧм кывъясӧн ефрейтор Биденко шыбитіс койка вылӧ обмундирование тыра ноп.
Сійӧ разис выль кучик тасма, кодӧн вӧлі топыда зэлӧдӧма тайӧ нопсӧ.
Разьӧм кӧлуй паськалі, да Ваня аддзис сэтысь выль гач, погонъяса выль гимнастёрка, бязевӧй бельё, нямӧд, вещевӧй мешӧк, противогаз, шинель, гӧрд звездаа цигейковӧй шапка, а главнӧйыс—сапӧгъяс.
Зэв лӧсьыд ичӧтик ялӧвӧй сапӧгъяс, кучик пӧдметкиӧн, код вылын вӧлі сярвидзӧны ӧкуратнӧя рашпильӧн зыртӧм пу тувъяслӧн еджыд чутъяс.
Ваня дыр виччысис тайӧ минутасӧ.
Сійӧ думайтіс сы йылысь пыр.
abu
Но кор воис сійӧ кадыс, детинка эз верит аслас синъяслы.
Сылӧн мытшасис лолыс.
Кажитчис дзик лӧсявтӧмторйӧн, мый став тайӧ зэв бур, крепыда вурӧм выль кӧлуйыс — вывті ыджыд озырлуныс — ӧні ставыс сылӧн.
Ваня видзӧдіс обмундирование вылас да эз лысьт инмӧдчыны сы дінӧ.
Торъя нин окота вӧлі видлыны погонъяс вылысь посньыдик латуннӧй пушкаяссӧ.
Чуньыс сылӧн сідз и кыссис на дінӧ, но друг бӧр нетшыштсьыліс, быттьӧ посньыдик пушкаясыс вӧлі доналӧмаӧсь.
Ванялӧн синлысъясыс дрӧжжитісны. Сійӧ видзӧдіс то кӧлуй вылас, то Биденко вылӧ.
— Тайӧ ставыс меным? — медбӧрын юаліс сійӧ полігтырйи.
— Дерт жӧ.
— Збыльысь висьталӧй, дядя Биденко.
— Збыльысь висьтала.
— Честнӧй батарейнӧй?
— Честнӧй батарейнӧй.
— И честнӧй разведчицкӧй?
— Тайӧ сідз нин гӧгӧрвоана, — шуис Биденко зумыштчиг, медым не нюммунны.
— Ме весиг тэ пыдди ведомостяс кырымаси.
— Ок, тэ, мыйта кӧлуй!
— Вещевӧй довольствие, — стрӧга тӧдчӧдіс Биденко.
— Мыйта полагайтчӧ, сымда и эм.
Абу унджык ни абу этшаджык.
Сӧмын ӧні, «ведомость», «вещевӧй довольствие», а главнӧйыс, «полагайтчӧ» кывъяс кылӧм бӧрын, Ваня гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу вӧт.
Ставыс тайӧ сылӧн нин.
Сэки сійӧ тэрмасьтӧг, кӧзяйскӧя пондіс бӧрйӧдлыны да пуктавны найӧс ӧтилаысь мӧдлаӧ, югыд вылын быд вещь сюся видзӧдӧмӧн.
Медбӧрын, ставсӧ видлалӧм да любуйтчӧм мысти, Ваня шуис:
— Позьӧ нин пасьтавны обмундированиесӧ?
Но Биденко юрнас качайтыштіс да серӧктіс.
— Со тэ, кутшӧм тэрыб!
Пасьтасьны.
Воис сьӧлӧм вылад!
Оз позь, другӧ, войдӧр ми тэкӧд пывсянӧ ветлам, сэсся юртӧ шырам, а сы бӧрын нин и салдатӧс тэысь кутам вӧчны.
Ваня сьӧкыда ышловзис, но нинӧм эз шу.
Сылы эськӧ вывті нин окота вӧлі пасьтавны ас вылас обмундирование да шуны настоящӧй салдатӧн, но сійӧ эз лысьт паныд шуны ыджыдджыклы.
Сійӧ эськӧ эз на тырвыйӧ гӧгӧрво, но чувствуйтіс нин, мый сійӧ сэтшӧм воинскӧй дисциплина.
Сійӧ велаліс нин кывшутӧг подчиняйтчыны.
Сійӧ ӧтчыд аслас опыт вылын видліс нин, мый лоӧ ас ног вӧчӧм да мыйӧ вермас сійӧ вайӧдны.
Сылы ӧнӧдз на вӧлі яндзим Биденко да Горбунов водзын сыысь, мыйта тӧждысьӧм сійӧ вӧчис налы, юасьтӧг топографияӧн занимайтчыны босьтчӧмӧн.
Кык сутки чӧж Горбунов дзебсясьӧмӧн оліс немецкӧй «штабнӧй вӧрын», корсис Ваняӧс. Сійӧс быд минутаын вермисны кутны немецкӧй патрульяс да сійӧ вермис мынтысьны олӧмнас.
Тайӧс детинка тӧдіс.
Но унатор сійӧ эз тӧд.
Сійӧ эз тӧд, мый Горбунов аслыс чорыда шуис Ванятӧг частьӧ не локны.
Горбунов босьтіс Ваняӧс разведкаӧ разрешиттӧг да кывкутіс сы вӧсна батареяса командир водзын юрнас.
Ваня сідзжӧ эз тӧд, кутшӧм ёна скӧрмис капитан Енакиев, кор Биденко, лючки-ладнӧ частьӧ воӧм бӧрын, доложитіс сылы лоӧмтор йылысь.
Сійӧ кӧсйис судӧ сетны лейтенант Седыхӧс, управление взводса командирӧс, да прикажитіс пыр жӧ ыстыны детинкаӧс корсьӧм вылӧ разведчикъяслысь группа вит мортысь.
Лейтенантлы счастье вылӧ сійӧ лунӧ жӧ заводитчис выль наступление, да ставыс решитчис ачыс.
Ӧні немецкӧй фронт вӧлі орӧдӧма сё саяс километр пасьта.
Первой луннас жӧ миян войска бойӧн мунісны водзӧ комын километр сайӧ да эз лэдзны немецъяслы сувтыштлыны да вайӧдны асьнысӧ порядокӧ.
Сы вӧсна тайӧ славнӧй лун пом кежлас «штабнӧй вӧр» — тадзи сійӧ шусис картаяс вылын да донесениеясын — коли ылӧ миян тылӧ, а миян войска сувтлытӧг пыр мунісны водзӧ, ударъяс чорзьӧдӧмӧн. Горбуновӧн аслас командалы дасьтӧм блиндаж эз ковмы.
Век жӧ Ваня пыраліс тайӧ проклятӧй блиндажас.
Немецъяс пышйӧмаӧсь сэтшӧма тэрмасьӧмӧн, мый блиндажас ставыс кольӧма сідз, кыдз вӧлі.
Весиг сьӧд картузыс ӧшаліс тьӧс стенын.
Ваня босьтіс ассьыс мешӧксӧ, компас да букварь, коді важмоз куйліс восьтӧмӧн рисуйтӧм страница вылын прописьӧн: «Рабъяс абу ми.
Ми абу рабъяс», коді вӧлі ляксьӧма косьмӧм вирӧн.
Наступление паськаліс ӧдйӧ.
Тылъяс колины бӧрӧ.
Сы вӧсна коли бура уна кад Ванялы обмундирование судзӧдтӧдз.
Сэсся обмундированиесӧ колӧ вӧлі ещӧ детинка туша серти выльысь вурны.
Быд лун местаысь местаӧ вешйигӧн тайӧс вӧчны пӧшти вӧлі оз позь.
Но разведчикъяс пуктісны ассьыныс став вынъяссӧ, медым мунігмоз корсьны бур портнӧйӧс, сапожникӧс, а главнӧйыс, машинкаа парикмахерӧс.
Кӧзяйственнӧй Горбунов эз скупитчы угощение вылӧ.
Делӧӧ вӧлі лэдзӧма и свинӧй тушонка, и сё трофейнӧй сигарета, эз этша рафинад да быдса фляжка чистӧй авиационнӧй спирт.
Портнӧй, сапожник да парикмахер бӧрся, кодъясӧс аддзисны мӧд эшелонысь, гвардейскӧй миномётчикъяс ордысь, найӧ ухаживайтны, медся радейтана рӧдвуж бӧрся моз, прӧдуктаяс жалиттӧг.
Зато став обмундирование Ванялӧн вӧлі гӧтов медся регыд кадӧн да сійӧ вывті кажитчис став разведчикъяслы — сэтшӧм сійӧ вӧлі ичӧтик, ӧкуратнӧй, лӧсьыд да мича.
А видзӧдлыны Ваня сапӧгъяс вылӧ волісны весиг орчча блиндажъясысь салдатъяс.
Ӧні делӧыс сулаліс сӧмын пывсян сайын да парикмахер сайын.
Землянкаын лӧсьӧдӧм пывсян ломтысис нин, а парикмахерӧс машинкаӧн виччысисны.
Вот коркӧ сэсся воис и парикмахер, кодӧс вайӧдіс Горбунов.
— Ноко, другъяс, прӧстмӧдӧй местасӧ.
Кора тіянӧс.
abu
Топӧдчыштӧй.
А то парикмахер ёртлы оз ло лӧсьыд уджавнысӧ.
Уджалӧм вылӧ сылы колӧ лӧсьӧдны колана условиеяс, — шуаліс Горбунов, парикмахерлы места лӧсьӧдіг да дзескыд, ичӧтик землянка шӧрӧ осколочнӧй гранатаяс улысь ящик сувтӧдӧмӧн.
— Лок татчӧ, Ваня.
Пуксьы.
Эн пов.
Ӧні тэнӧ парикмахер ёрт кутас шырны.
Ваня ёна волнуйтчис, кыдзи морт, коді пырӧ выль, зэв бур олӧмӧ. Сійӧ пуксис ящик вылӧ да полігтырйи пуктіс кияссӧ пидзӧс вылас.
Тайӧ знаменательнӧй минутаӧ ставлӧн синъясыс видзӧдісны сы вылӧ, ичӧтик кӧмтӧм пастушок вылӧ, коді дась вӧлі лоны салдатӧн.
Парикмахер эз нин вӧв том морт. Сійӧ вӧлі бур, гӧрдӧдӧм синъяса да нюммунам рыжӧй чужӧма.
Звание серти сійӧ — сержант, но погонъясыс сылӧн эз тыдавны, — кыз шинель вылас сылӧн вӧлі пасьталӧма зэв векньыдик да дженьыдик, быттьӧ челядьлӧн, еджыд халат; зепсьыс сэтысь чурвидзис алюминиевӧй гребёнка.
Сійӧ вӧлі военторгса парикмахер.
Овыс сылӧн вӧлі Глазс.
Но овнас сійӧс шулісны шоча.
Унджыкысьсӧ сійӧс шулісны «Восемь-сорок»-ӧн.
Тайӧ прӧзвищеыс кӧласис сержант Глазслы Орёл бердын, кор сійӧ ӧтчыд бритіс сэтчӧ волысь писательӧс.
Сійӧ пуксьӧдіс писательӧс турун вылӧ, нӧрыс бокын, коді сійӧ кадся донесениеясын шусьыліс «кӧрттуй виадуксянь рытыв-войвылын нимтӧм нӧрыс»-ӧн.
Бритчӧмыс муніс немецкӧй передньӧй крайсянь метр витсё ылнаын.
Немецъяс дугдывтӧг нуӧдісны нимтӧм нӧрыс кузя сідз шусяна тревожитан би миномётысь.
Но сержант Глазс радейтліс свежӧй сынӧд да лыддьыліс бурджыкӧн уджавны вӧльнӧйинын, а не мучитчыны дзескыд щельын, кӧні некӧн вӧлі бергӧдчыны, да и, кыдз тӧдса, немецкӧй тревожитан би медся омӧля тревожитіс рочьясӧс.
Сержант Глазс бритіс писательӧс ёна старайтчӧмӧн, сьӧлӧмысь, кӧсйис петкӧдлыны сылы, мый парикмахерскӧй делӧ Военторгын пуктӧма колана ног.
Сійӧ бритіс писательӧс зэв бура, кыкпӧв: ӧтчыдсӧ гӧн ньылыдыс, мӧдысь — гӧн паныдыс.
Сійӧ кӧсйис вуштыштны ещӧ и коймӧдпӧв, но писатель шуис:
— Оз ков.
Сэсся Глазс лӧсьӧдыштіс писательлысь юрсисӧ балябӧжсьыс да юаліс, кутшӧм виски сылы кажитчӧ: веськыд, кӧсӧй али севастопольскӧй полубачокъяс.
— Всё равно, — шуис писатель нимтӧм нӧрыс йылын минаяслӧн разрывъяс шыӧ кывзысьӧмӧн.
— Сідзкӧ, ме тіянлы вӧча кӧсӧйӧс.
Миян пӧшти став гвардеец-миномётчикъяс новлӧны кӧсӧйӧс.
— Но, мед лоӧ кӧсӧй, — шуис писатель.
— Тіянӧс оз беспокоит? — юаліс Глазс, писатель гӧлӧсын кутшӧмкӧ дӧзмӧм шытор кыліс да.
— Ме тэрмася, — шуис писатель.
— Вит минутаысь не унджык, — шуис Глазс.
— Ме тіянлы вӧча вискияс кыдз колӧ, медым ті верминныд аддзыны., кутшӧм уджалан сямыс военторгса парикмахеръяслӧн.
Гашкӧ тайӧ материал тіянлы гӧдитчас статья вылӧ.
Кор Глазс вӧчис писательлы мӧд високсӧ, матынкодь насянь разорвитчис мина.
— Энӧ беспокоитчӧй, — шуис Глазс, — сійӧ шыблалӧ сьӧдас.
Тайӧ некодӧс оз волнуйт.
Позьӧ пудритыштны?
— Тіян эм и пудра? — шензьыштіс писатель.
— Кыдз жӧ.
Миян эм ставыс, мый колӧ культурнӧй парикмахерскӧйын.
— Кыдзи, весиг одеколон? — ещӧ ёнджыка чуймис писатель.
— Кыдз жӧ, — шуис Глазс.
— Разрешитӧй освежитны?
— Освежитӧй, — шуис писатель.
Глазс кыскис зепсьыс одеколон доз, сюйис сэтчӧ трубка да пӧлялыштіс писательлы чужӧмас одеколонӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис нин чышкыны клиентлысь чужӧмсӧ вафельнӧй кичышкӧдӧн, кыдз друг кывзысьыштіс да шуис:
— А вот ӧні ме тіянлы сӧветуйта ӧти здук кежлӧ пыравны щельӧ.
И муртса найӧ удитісны чеччыштны щельӧ, кыдзи накӧд орччӧн разорвитчис мина, коді пасьнуис Глазслысь турун вылӧ кольӧм став инструментъяссӧ: помазоксӧ, чашкасӧ, бритва кеслансӧ, тюбик крем да зеркалӧсӧ.
Кор тӧлыс нуис тшынсӧ, писатель шмонитӧмпырысь юаліс:
— Уна-ӧ прикажитанныд?
Сэки парикмахер лэптіс ассьыс гӧрдӧдӧм синъяссӧ енэжӧ, мыйкӧ дыра вӧрӧдіс паръяснас да медбӧрын шуис:
— Восемь сорок.
Писатель тайӧс эз виччысь.
Сійӧ некыдз эз чайт, мый бритчӧмысь босьтӧны деньга весиг фронт вылын.
— Донакодь, — шуис сійӧ зумышмӧмӧн.
— Сэтшӧм донъяс, — ышловзис парикмахер пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн.
— Колӧкӧ, верма тіянлы петкӧдлыны Военторгӧн вынсьӧдӧм прейскурант.
Но мый вӧсна кӧ тіян абу деньганыд, энӧ беспокоитчӧй.
Ме верма виччысьыштлыны.
Ті меным сетанныд мӧдысь.
Кутшӧм разница!
Со кутшӧм вӧлі мортыс, коді воис шырны пастушокӧс.
Сійӧ паськӧдіс вафельнӧй кичышкӧд, кӧні сылӧн вӧлі тубралӧма инструментъяссӧ, да лючки найӧс ставсӧ пукталіс тыртӧм койка вылӧ, кичышкӧдсӧ гартыштіс Ванялы голя гӧгӧрыс.
— Важӧн эн вӧв пывсянын? — делӧвитӧя юаліс сійӧ детинкалысь.
— Нелямын ӧтикӧд восянь, — шуис Ваня.
— Абу на сэтшӧм важӧн, — шуис Восемь-сорок.
Ставӧн почтительнӧя серӧктісны.
Сразу вӧлі тыдалӧ, мый Восемь-сорок знаменитӧй морт да аслас делӧын лыддьысьӧ профессорӧн, коді вӧчис ыджыд честь аслас волӧмӧн.
— Сё граммсӧ ӧні кутанныд юны али удж бӧрын? — юаліс Горбунов, койка вылӧ фляжка, кружка, кык зэв ыджыд нянь шӧрӧм да свинӧй тушонкалысь восьтӧм банка пуктӧмӧн.
— Войнаӧдз миян Бобруйскын тӧлка йӧз вӧлі унджыкысьсӧ первой уджалӧны, а сэсся нин юӧны, — меланхоличнӧя шуис парикмахер.
— Мый кутам вӧчны том мортыскӧд? — юаліс сійӧ детинка балябӧжысь кык чуньнас юрсисӧ лэптыштлӧмӧн.
— Шырыштны колӧ детинкасӧ, — жалитана, баба гӧлӧсӧн шуис Биденко пастушок вылӧ меліа видзӧдӧмӧн.
— Сійӧ гӧгӧрвоана, — шуис Восемь-сорок.
— Но сувтӧ вопрос, кыдзи именнӧ шырнысӧ?
Шырӧм овлӧ унапӧлӧс.
Эм нулевӧй, эм гребёнка улӧ, эм под бокс, эм чубчикӧн.
— Чубчикӧн, — шуис Ваня,
— Мыйла именнӧ чубчикӧн?
— Ме сідзи аддзылі ӧти детинкалысь, гвардейскӧй кавалеристлысь.
Найӧ полкса пилысь.
Ефрейтор Вознесенскийлысь.
Мича чубчик!
— Тӧда.
Менам удж, — шуис парикмахер.
— Оз, артиллеристлы чубчикӧн оз лӧсяв, — стрӧга шуис Биденко.
— Конниклы — да.
А батареецлы — оз.
Батареецӧс колӧ шырны ноль-ноль улӧ.
Медым бакамач кодь шыльыд вӧлі.
— Но, другӧ, ме ог чайт, — шуис Горбунов.
— Ноль-ноль улӧ сійӧ медся ёна лӧсялӧ пехотинецлы.
А артиллеристлы — некыдз оз мун.
Кутшӧм нӧ сійӧ лоӧ войналӧн ен, сылӧн кӧ юрыс куш — бакамач кодь?
Медся лӧсьыд, пӧжалуй, артиллеристтӧ шырны под бокс.
Тайӧ мунӧджык.
— Под бокс сійӧ авиациялы, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис кодкӧ пельӧссянь.
— Авиациялы?
Пӧжалуй, сійӧ сідз.
Сідзкӧ, гребёнка улӧ.
— Тайӧ нин лоӧ вывті танкистъяс ног.
— Вернӧ, другъяс!
Вывті нин бронетанкӧвӧй нога лоӧ миян Ваняным.
Тайӧ оз туй.
Колӧ сійӧс шырны сідзи, медым сразу вӧлі тыдалӧ, мый детинка — артиллерист.
Бура дыр разведчикъяслӧн став команда сёрнитіс Ваняӧс шырӧм йылысь.
Парикмахер дӧзмытӧг виччысис.
Кор жӧ медбӧрын тыдовтчис, мый некод тӧлкӧн оз тӧд, кыдзи колӧ шырны по-артиллерийски, Восемь-сорок шуис снасходительнӧя нюммунӧмӧн:
— Ме тіянӧс кывзі.
Ладнӧ.
Ӧні ме кута сійӧс шырны сідз, кыдзи ме сійӧс ачым думайта.
Детинка, копыртышт юртӧ.
Тайӧ кывъясӧн сійӧ кыскис зепсьыс алюминиевӧй гребёнка.
— Толькӧ чубчикӧн, — нора шуис Ваня.
— И вискияссӧ энӧ вунӧдӧй кӧсӧйӧнджык, — содтіс Горбунов.
— Энӧ тӧждысьӧй, — шуис парикмахер, да сылӧн вылӧ лэптӧм киын гора кутіс чилъявны ножич.
Вафельнӧй кичышкӧд вылӧ кутісны гылавны Ванялӧн сук юрси чукӧръяс.
Восемь-сорок вӧлі аслас делӧ кузя зэв бур мастер, сійӧс тӧдісны быдӧн.
Но ӧні сійӧ панйис асьсӧ ачыс.
Сійӧ шырис детинкаӧс и сідз, и тадз, став способъясӧн да став фасонъясӧн.
Фокусник пельклунӧн сійӧ вежлаліс киясас инструментъяссӧ.
То чилсйӧдліс ножич, то дзуртышталіс машинка, то друг чардби моз югнитлывліс бритва вискияс бердӧ инмӧдчыліг.
И кымын унджык шырӧм юрси чукӧрмис вафельнӧй кичышкӧд вылӧ, сымын ёнджыка вежсис детинкалӧн юрыс.
Ваня йӧжгылясис да кутчысьӧмӧн пыльсъяліс-сераліс кӧдзыд инструментъясӧн аслас велавтӧм куш юрӧ инмӧдчылӧмысь.
Сералісны и разведчикъяс аддзӧмӧн, кыдзи налӧн пастушок найӧ синъяс водзын пӧрӧ ичӧтик салдатӧ.
Юрси улысь мездмӧм сылӧн ёсь пельясыс кажитчисны неуна гырысьджыкӧн, голяыс неуна вӧсниджыкӧн, но сы пыдди кымӧсыс сылӧн вӧлі восьса, гӧгрӧс, упрямӧй — дзик салдатскӧй кымӧс, но сӧмын неыджыд, мичаник чолкаӧн.
Торъя нин сьӧлӧм вылас разведчикъяслы воис чолкаыс.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ, мый колӧ.
Абу баквалитчан кавалерийскӧй чубчик, а именнӧ приличнӧй, прӧстӧй артиллерийскӧй чолка.
— Но, другӧ, эштіс делӧ! — горӧдіс радысла Горбунов.
— Босьтісны миян пастушоклысь лэбсӧ.
Ванялы страсть окота вӧлі регыдджык видзӧдлыны ас вылас зеркалӧ пыр, но парикмахер, кыдзи настоящӧй артист да ас дінас стрӧг художник, дыр на ноксис, ассьыс произведениесӧ помӧдз шыльӧдіг-мольӧдіг.
Медбӧрын сійӧ весыштіс Ванялысь юрсӧ щӧткаӧн да пызйыштіс Ваня вылӧ трубочкаысь одеколонӧн.
Вайя эз удит синъяссӧ читкыртны.
Найӧс кутіс зэв ёна сёйны.
Синъясысь сявкнитіс синва.
— Гӧтов, — шуис парикмахер Ваня вылысь кичышкӧд нетшыштӧмӧн.
— Любуйтчы.
Ваня восьтіс синъяссӧ да аддзис ас водзсьыс ичӧтик зеркалӧ, кодӧс вӧлі мышсяньыс клеитӧма обойӧн, а зеркалӧсьыс — еджыд куш юра, гырысь пельяса, ичӧтик кудель чолкаа да гажаа паськӧдӧм лӧз синъяса бокӧвӧй, но такӧд тшӧтш зэв тӧдса детинкаӧс.
Ваня малыштіс кӧдзыд кипыдӧснас аслас пӧсь юрӧдыс, мыйысь гилявны кутіс и кипыдӧсыс и юрыс.
— Чубчик! — ыджыд радлунӧн вашнитіс детинка да вӧрзьӧдіс чуньнас шӧвк кодь юрсисӧ.
— Абу чубчик, а чолка, — велӧдана гӧлӧсӧн шуис Биденко.
— Мед колӧкӧ чолка, — меліа нюммунӧмӧн сӧгласитчис Ваня.
— Сӧмын мед чубчик кодь.
— Но, а ӧні, другӧ, пывсьыны!
18
Кор знаменитӧй мастер тубраліс инструментъяссӧ кичышкӧдӧ, кор сійӧ сэсся юис честнӧя нажӧвитӧм сё грамм да закусывайтіс, Горбунов да Биденко нуӧдісны детинкаӧс пывсянӧ.
Кӧть эськӧ пывсянсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ичӧтик немецкӧй блиндажын да сэні вӧлі сӧмын кӧрт бӧчкаысь вӧчӧм пач да сэтшӧм жӧ кӧрт бӧчкаысь вӧчӧм ва доз, мый вӧсна пӧсь васьыс кыліс бензин дук, но Ванялы, коді эз пывсьыв куим во нин, тайӧ пывсяныс кажитчис райӧн.
Кыкнан другыс — Горбунов и Биденко — тӧдӧны вӧлі тӧлксӧ пывсянъясын.
Найӧ асьныс радейтлісны пывсьыштны, да и мукӧдӧс радейтлісны бура пывсьӧдыштны.
Найӧ пывсьӧдісны детинкаӧс зэв бура.
Ваняӧс пывсьӧдӧм вылӧ Горбунов эз жалит дука майтӧг тор, коді кык во нин куйліс сылӧн вещевӧй мешӧк пыдӧсас ассьыс кадсӧ виччысиг.
А Биденко судзӧдіс капитан Ахунбаев батальонса землякъяс ордсьыс рӧгӧза тор да вӧчис сэтысь зэв бур мочалка.
Ванялы дивуйтчӧм вылӧ запасливӧй Горбуновлӧн сюри весиг кыдз корӧсь.
Пывсянын ломтысис пӧнар «летучӧй <rus>мышь</rus>».
Жар, руа сынӧдын, коді вӧлі йиджтысьӧма пӧжӧм кыдз пу корлӧн крепыд дукӧн, кыкнан разведчикыс бергалісны детинка гӧгӧр юръяссӧ копыртӧмӧн, медым не зурасьны пӧтӧлӧк керъясас.
Налӧн багатырскӧй вуджӧръясыс, сюръяяс моз, косявлісны русӧ.
Кутшӧмкӧ часджынйӧн найӧ сэтшӧм бура пывсьӧдісны Ваняӧс, мый сійӧ ставнас лои чистӧй, гӧрд да быттьӧ югъяліс пырыс, кыдзи доналӧм кӧрт пач.
Но тайӧс шедӧдны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Биденко да Горбунов пуктісны ассьыныс став багатырскӧй вынъяссӧ, медым мыськыны детинка вылысь куим вося няйтсӧ.
Найӧ ӧчередьӧн зыралісны сылы мышкусӧ рӧгӧза мочалкаӧн, найӧ майтӧгавлыны сылысь став тушасӧ дука майтӧгӧн, найӧ киськалісны сійӧс пӧсь ваӧн зэв ыджыд консервнӧй банкаысь, найӧ водтӧдлісны сійӧс нильӧг лабич вылӧ да швачӧдісны сійӧс кык корӧсьӧн да та дырйи зэв вӧлі мунӧны «мужик да ош» пу чача вылӧ, торъя нин ош вылас вӧлі мунӧ пасьтӧм Горбунов, кодӧс быттьӧкӧ ставнас вӧлі тяпки-ляпки вӧчӧма черӧн пипуысь.
Вит ваын лои мыськыны Ваняӧс, и быдысьын сійӧс выльысь майтӧгавлыны.
Первой ваыс визувтіс сы вылысь сэтшӧм сьӧд, мый кажитчис весиг чернила кодь лӧзӧн.
Мӧд ваыс вӧлі прӧстӧ сьӧд.
Коймӧд ваыс вӧлі руд.
Нёльӧдыс — нежно-гӧлубӧй.
И сӧмын витӧд ваыс, перламутрӧвӧй, визувтіс чистӧй яй кузяыс, коді югъяліс рак пань моз.
— Но, другӧ, мучитчим ми тэкӧд, эбӧсысь дзикӧдз уси, — шуис Горбунов чужӧмсьыс пӧсьсӧ чышкӧмӧн.
— Тэнӧ, тӧдан, другӧ, колӧ вӧлі зыравны не мочалкаӧн, а наждачнӧй бумагаӧн.
— Либӧ весиг рашпильӧн, — содтіс Биденко да любӧпырысь видзӧдіс пастушоклӧн кӧть и омӧлик, но стройнӧй, крепыд туша вылӧ, веськыд, ён кокъясӧн да челядь нога ёсь ключицаясӧн.
Торъя нин кажитчисны разведчикъяслы Ванялӧн чистӧй спина вылын чурвидзысь посньыдик черъяс кодь лопаткаяс.
Ваня чышкысис аслас выль кичышкӧдӧн да пасьталіс пывсян кӧджын ассьыс бельё: дӧрӧм да озысь кизьяса улыс гач.
И вот воис дыр виччысян кад.
Ваня пасьталіс ас вылас обмундирование.
Сійӧ пасьталіс воротника, ӧкуратнӧя вурӧм еджыд полотнянӧй воротничока шерстянӧй гимнастёрка.
Ваня чувствуйтіс аслас пельпомъяс вылысь погонъяслысь чорыд картонкаяссӧ да шнурокъяссӧ, кодъясӧн тайӧ погонъяссӧ вӧлі кӧрталӧма гимнастёркаас нарошнӧ вӧчӧм розьяс пыр.
Погонъяс чувствуйтӧмӧн детинка такӧд тшӧтш джуджыда вежӧртіс, мый тайӧ здуксянь сійӧ абу нин прӧстӧй детинка, а Краснӧй армияса салдат.
Сійӧ сулаліс лыскӧн вольсалӧм пӧварня джоджын кӧтасьӧм чолкаа, кӧмтӧм.
Сійӧ видзӧдіс, аслас воспитательяс вылӧ синъяссӧ лэптӧмӧн, быттьӧ юаліс: «Но, кыдз?
Правильнӧ-ӧ ме обмундировывайтча?»
Но найӧ чӧв олісны, сюся видзӧдісны, кыдзи сійӧ пасьтасьӧ.
Великанъяс вылӧ кӧсӧйӧн видзӧдлывлӧмӧн, Ваня пӧсь ваысь чукрасьӧм чистӧй, еджыд чуньясӧн пондіс кизявлыны чорыд воротниксӧ да дзескыд сосъяссӧ.
Велавтӧгыд тайӧ вӧлі сьӧкыдкодь.
Крепыда вурӧм звездочкаяса ыргӧн кизьяс сьӧкыда тӧрисны векньыдик петляясӧ.
Петляясыс унаысь мынлісны чуньяссьыс.
Но детинка, паръяссӧ топӧдӧмӧн, век жӧ кизясис.
abu
Ӧні сылӧн кизялӧм воротникыс топыда пукаліс голя гӧгӧрыс да вӧчис голясӧ чорыдӧн, веськыдӧн, сос вомдоръясыс дзескыда да крепыда кутісны сылысь кияссӧ.
Коли сӧмын тасмаасьны да кӧмасьны.
Детинка падмис.
Сійӧ эз тӧд, мый вӧлі «полагайтчӧ»: войдӧр тасмаасьны али кӧмасьны?
Сійӧ юасяна синъясӧн видзӧдліс Биденко да Горбунов вылӧ.
Найӧ чӧв олісны.
Неуна думыштӧм бӧрын Ваня босьтчис сапӧгасьны.
— Правильнӧ, — шуис Биденко.
Ваня сюйис кокас еджыд сунисысь кыӧм носки да нерешительнӧя босьтіс нямӧд.
Сійӧ некор на эз кӧмасьны нямӧдӧн.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи сыӧн колӧ вӧдитчыны.
Горбунов кокньыдика тувкис гырддзанас Биденколы.
Ваня скӧрысь зумыштчис да гӧрдӧдіс.
Сійӧ ӧдйӧ гартліс кокас нямӧдсӧ.
Горбунов да Биденко чӧв олісны.
Ваня босьтіс сапӧг да сюйис сэтчӧ гартӧм коксӧ, но сійӧ сибдіс гӧленяс.
Ваня кутіс кыскыны сійӧс бӧр да муртса перйис.
— Оз тӧр, — шуис сійӧ упкайтіг.
Разведчикъяс чӧв олісны.
Ваня ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс.
— А, чӧрт! — шуис Ваня да бара кутіс зэв скӧрысь зэвтны кокас сапӧгсӧ.
— Оз тӧр? — жалитӧмпырысь юаліс Биденко.
— Оз тӧр, — ружтӧмӧн шуис Ваня.
— Сідзкӧ, векньыд, — шуис Горбунов.
— Да, — шуис Биденко да ышловзис.
— Некытчӧ оз туйны сапӧгъясыс.
Тшыкӧдӧма проклятӧй сапожникыд.
Ковмас найӧс шыбитны.
Вернӧ, Чалдан?
— Нинӧм он вӧч.
Вай татчӧ сапӧгъястӧ, Ваня.
Ме найӧс пыр жӧ шыбита.
Ваня повзьӧмӧн видзӧдліс Горбунов вылӧ.
— Оз ков, дяденька.
Ме нямӧдтӧгыс видла кӧмавны.
Гашкӧ, тӧрас.
— Нямӧдтӧг оз позь.
Оз полагайтчы.
Тайӧ жаль тӧдтӧм «оз полагайтчы» кывъясыс уськӧдісны детинкаӧс ыджыд шогӧ.
Сійӧ кватитіс сапӧгсӧ да выльысь кутіс мый вынсьыс зэвтны кокас.
Шӧрӧдзыс кокыс пырис на, а водзӧ некыдзи эз тӧр.
Сэки Ваня пондыліс кыскыны сапӧгсӧ.
Но таысь нинӧм жӧ эз артмы.
Кокыс крепыда сибдіс сапӧгас.
Ни сэтчӧ, ни татчӧ.
— Омӧль делӧ, — шуис спокойнӧя Биденко.
— Энлы, ноко, — шуис Горбунов.
— А гашкӧ абу сапӧгыс векни, а нямӧдыс вывті кыз веськалі?
— Ага, вывті кыз! — эскытӧг шуис Ваня чувствуйтіг, мый делӧыс тані ньӧти абу сапӧгын и абу нямӧдын да мый эм кутшӧмкӧ салдатскӧй секрет, кодӧс Горбунов да Биденко зэв бура тӧдӧны, сӧмын оз кӧсйыны висьтавны сылы — испытывайтӧны сійӧс.
Детинка нора видзӧдіс аслас учительяс вылӧ, да найӧ эз кутны сійӧс вывті дыр мучитны.
— Сідзкӧ, пастушок, — шуис Биденко стрӧга да велӧдана гӧлӧсӧн, — артмӧ, мый тэысь эз артмы настоящӧй салдат, кысь нин эськӧ артиллерист.
Кутшӧм нӧ тэ батареец, тэ кӧ он куж весиг нямӧдтӧ гартыштны, кыдз полагайтчӧ?
Некутшӧм тэ абу батареец, муса другӧй.
Сідзкӧ коли ӧти: пасьтӧдны тэнӧ бӧр гражданскӧйӧ да мӧдӧдны тылӧ.
Вернӧ?
Ваня чӧв оліс. Сійӧс повзьӧдліс ӧти мӧвп — воштыны бӧр обмундирование да мунны тылӧ.
— Сэтшӧм делӧыс, Ванюша, — водзӧ нуӧдіс Биденко.
— Но ме тайӧс шуи сӧмын сідз, пример вылӧ.
Тылӧ ми тэнӧ, дерт, огӧ мӧдӧдӧй, тэнӧ ӧд приказӧн нин проведитӧма, а сідз жӧ сы вӧсна, мый ёна тэ дінӧ велалім.
Сідзкӧ, ӧтитор: ковмас тэныд велӧдчыны нямӧдасьны, кыдзи полагайтчӧ быд культурнӧй воинлы.
И тайӧ лоӧ тэныд медводдза салдатскӧй наука.
Видзӧд.
Тайӧ кывъясӧн Биденко вольсаліс джоджас ассьыс нямӧдсӧ да крепыда пуктіс сы вылӧ кӧмтӧм коксӧ.
Сійӧ пуктіс коксӧ неуна кӧсӧйӧн, матӧджык дорланьыс, да кольӧм куим пельӧса помсӧ сюйис чуньяс улас.
Сэсся сійӧ ёна зэлӧдіс нямӧдлысь кузь помсӧ сідз, мый сы вылын эз ло ни ӧти чукыртор.
Сійӧ неуна любуйтчыштіс зэлӧдӧм дӧранас да друг вирдыштӧм ӧдӧн, кокньыдика, стӧча кинас нуӧдыштӧмӧн гартыштіс нямӧдӧн коксӧ, крута бергӧдіс коклябӧр гӧгӧрыс, сэсся кватитіс прӧст кинас, вӧчис ёсь пельӧс да нямӧд коляссӧ кыкпӧв гартыштіс кокчӧр гӧгӧрыс.
Ӧні сылӧн кокыс вӧлі топыда, ӧти чукыртӧг, тӧбӧма кагаӧс моз.
— Акань! — шуис Биденко да кӧмаліс сапӧгсӧ.
Сійӧ кӧмаліс сапӧгсӧ да щегӧляйтӧмӧн каблукнас швачкис джоджас.
— Мича! — шуис Горбунов.
— Верман тадзи вӧчны?
Ваня, синъяс паськӧдӧмӧн, любуйтчиг, видзӧдіс Биденколӧн нямӧдасьӧм вылӧ.
Сійӧ эз прӧпустит весиг ӧти движение.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ставсӧ стӧча вермас вӧчны сідзжӧ.
Но салдатъяскӧд олігӧн сійӧ велаліс салдатскӧй осторожностьӧ.
Сійӧ эз кӧсйы срамитчыны.
— Ноко, дядя Биденко, петкӧдлӧй меным ещӧ ӧтчыд.
— Видзӧд, другӧ.
И Биденко гартыштіс нямӧдӧн мӧд коксӧ, кӧмаліс сапӧгсӧ да зымнитіс джоджас ещӧ на ӧдйӧнджык да стӧчлунӧн.
— Аддзылін?
— Аддзылі, — шуис Ваня зэв збыльысь.
Сійӧ вольсаліс лабич вылас ассьыс нямӧдсӧ дзик жӧ сідз, кыдзи сійӧс вӧчис Биденко.
Сійӧ дыр арталіс, коксӧ сы вылӧ пуктытӧдз.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ яндысьӧкодь, весиг полӧкодь.
Но Ваня притворяйтчис.
Сылӧн увлань лэдзӧм синъясын эз-эз да югнитліс синлысъяс кост озорнӧй лӧз битор.
Медым эз казявны нюммунӧмсӧ, Ваня курччаліс пывсян бӧрын лӧзов-гӧрд паръяссӧ.
И друг ӧти здукӧн сійӧ гартыштіс коксӧ нямӧдӧн став правилӧяс серти — топыда, пӧшти ӧти чукыртор.
— Акань! — горӧдіс сійӧ, зэлӧдіс сапӧгсӧ да збоя таркнитіс каблукнас.
— Сюсь! — шуис Горбунов Биденкокӧд ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧмӧн.
Лунысь лунӧ детинка налы ёнджыка воис сьӧлӧм вылас.
Найӧ эз ӧшибитчыны сыын.
Тайӧ вӧлі збыль тӧлка, сюсь детинка.
Ӧні вӧлі тыдалӧ нин, мый сыысь артмас зэв бур салдат.
Кор Ваня кӧмаліс сапӧгъяс да тасмаасис выль, дзуртан тасмаӧн, кыкнан разведчикыс весиг гора серӧктісны радысла — сэтшӧм стройнӧй, сэтшӧм статя сулаліс на Водзын детинка кияссӧ туша пӧлӧн нюжӧдӧмӧн да озорнӧй синъясӧн ворсіг.
Весиг мыськӧм ныр вылын мыччысьӧм беринъясыс югъялісны.
— Бур, — шуис Биденко.
— Молодец, пастушок!
Вот ӧні тэ настоящӧй вояка.
Но Горбунов, гӧгӧр детинкаӧс бура видзӧдӧм бӧрын, коли недӧвӧлен.
— А ноко, волы.
Кык воськов водзӧ! — командуйтіс сійӧ.
И кор Ваня матыстчис, Горбунов сюйис сылы тасма костас кулаксӧ.
— Некытчӧ, другӧ, оз туй.
Тэнад тасмаыд шлопъялӧ, кыдзи мӧс вылын седлӧ.
Быдса кулак тӧрис.
А полагайтчӧ, медым сӧмын кык чунь тӧрис.
Выльысь.
Ваня ӧдйӧ нетшыштіс тасмасӧ, топыда зэлӧдіс сійӧс, но розьясыс водзӧсӧ абу нин вӧлӧмаӧсь.
Сэки Биденко кыскис аслас гач зепсьыс пурт да розьӧдіс Ваня тасмаӧ ещӧ ӧти розь.
Ӧні тасма зэлӧдіс Ваняӧс топыда, кыдз полагайтчӧ.
Выль вомалӧм виччысьтӧг детинка став складъяссӧ гимнастёрка вывсьыс вештіс мышланьыс.
— Вернӧ, — шуис Горбунов.
— Ӧні молодец.
Обмундированиеӧ пасьтасьӧм Ванялӧн блиндажӧ воӧм кыпӧдіс став разведчикъяслысь ыджыд радлун.
Но эз на удитны разведчикъяс любуйтчыштны кыдз колӧ асланыс пинас, кыдзи землянкаӧ пырис сержант Егоров.
Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс детинка вылӧ да, тыдалӧ, коли дӧвӧлен, сы вӧсна мый эз вӧч некутшӧм замечание.
— Пастушок, — шуис сійӧ, — ӧдйӧ лӧсьӧдчы.
Батареяса командир дінӧ.
Война вылын ставыс вӧчсьӧ зэв ӧдйӧ.
Салдатъяслӧн судьбаыс вежсьӧ виччысьтӧг.
Синтӧ он удит лапнитны.
И кык минута мысти Ваня, выль шинеля да выль цигейковӧй шапкаа, коді пыдын пукаліс сылӧн шырӧм юрын, муніс нин батарея расположениеті, корсис командирскӧй блиндаж.
19
Капитан Енакиев шойччис.
Оз тшӧкыда сылы сюрлы шойччыны.
Но весиг и тайӧ шуда лунъяссӧ, а то и часъяссӧ капитан Енакиев зілис колльыны службалы медся ыджыд пӧльзаӧн.
Вӧлі уна удж, кодъясӧн эз вӧв кадыс занимайтчыны бой мунан лунъясӧ.
Унджыкысьсӧ тайӧ вӧліны зэв колана делӧяс, кӧть эськӧ и не пырысь-пыр нуӧдны коланаяс.
Капитан Енакиев некор эз вунӧдлы та йылысь.
Сійӧ сӧмын кольлывліс найӧс прӧстджык кадӧдз.
Аслас личнӧй делӧяс сылӧн пӧшти эз вӧвны.
Семья пӧгибнитӧм бӧрын сылы некодсянь вӧлі виччысьны письмӧяс да некодлы вӧлі найӧс гижны.
Сылӧн эз вӧв рӧдвуж.
Сійӧ вӧлі дзик ӧтнасӧн.
Но тайӧ вӧлі морт, коді некодкӧд эз юксьыв аслас личнӧй олӧмӧн.
Сылӧн шог йылысь да сылӧн ӧткалун йылысь полкын пӧшти некод эз тӧд, да сӧмын ӧткымынъяс дӧгадайтчывлыны.
Батарея лои капитан Енакиевлы семьяӧн.
А быд семьялӧн эмӧсь аслас пытшкӧсса семейнӧй делӧяс.
Батареяса тайӧ семейнӧй делӧясӧн и занимайтчис капитан Енакиев аслас шойччан лунъясӧ.
На лыдын вӧлі и Ваня Солнцевлӧн водзӧ судьба йылысь вопрос.
Капитан Енакиев сӧмын ӧтчыд аддзысьліс да сёрнитіс детинкакӧд.
Но Ваня вӧлі детинка, коді сьӧлӧм вылӧ воліс йӧзлы первой видзӧдлӧмсянь.
Вӧлі мыйкӧ вывті ас дінас кыскантор тайӧ киссьӧм паськӧма, дӧра мешӧка сиктса пастушокын, ичӧтик керкалӧн идзас вевт вылӧ мунысь сылӧн лёзьмӧм юрын, сылӧн лӧз, яснӧй синъясын.
Капитан Енакиев, аслас салдатъяс моз жӧ, первой видзӧдлӧмсяньыс кутіс сійӧс радейтны.
Но разведчикъяс радейтісны Ваняӧс кыдзкӧ вывті нин гажаа.
Гашкӧ весиг неуна легкомысленнӧя.
Найӧ шуткаӧн шуисны сійӧс асланыс пиӧн.
Но, веськыда кӧ шуны, сійӧ вӧлі налы не пиӧн, а ичӧтджык вокӧн, збой да забавнӧй детинкаӧн, коді сымда гажлун вайис найӧ сьӧкыд боевӧй олӧмӧ.
Капитан Енакиев сьӧлӧмын детинка садьмӧдіс ыджыдджык чувствояс.
Ваня кырыштіс сійӧ сьӧлӧмын бурдтӧм на ранасӧ.
Разведчикъяслы Ваняӧс ас орданыс кольны разрешитӧм бӧрын капитан Енакиев эз вунӧд сы йылысь.
Быдысьын, кор лейтенант Седых докладывайтліс управлениеса взвод делӧяс йылысь, капитан Енакиев пыр юавліс и детинка йылысь.
Сійӧ частӧ думайтліс сы йылысь.
И сы йылысь думайтігӧн аслас думъясын сійӧ велаліс ӧтлаавны Ваняӧс матросскӧй шапочкаа сійӧ ичӧтик детинкакӧд, кодлы ӧні эськӧ тыри сизим арӧс, но коді абу нин да некор нин оз ло свет вылын.
Вӧлі-ӧ Ваня сылӧн кулӧм пи кодь?
Эз.
Сійӧ ньӧти вӧлі оз мун сы вылӧ — ни ӧблик серти, ни арлыд серти, а нӧшта нин характер серти.
Сійӧ детинкаыс вӧлі вывті на ичӧт, медым лоны кутшӧмкӧ определённӧй характерлы.
А Ваня вӧлі нин пӧшти сӧвмӧм морт.
Делӧыс, дерт, эз вӧв таын.
Делӧыс вӧлі капитан Енакиевлӧн ассьыс кулӧм детинкасӧ став сьӧлӧмтырӧн радейтӧмын.
Детинкаыс важӧн нин эз вӧв, а радейтӧм век эз кув.
Кор капитан Енакиевлы донеситісны разведка йылысь, кодын участвуйтіс Ваня, кор сійӧ тӧдмаліс «штабнӧй вӧрын» лоӧмтор йылысь, сійӧ зэв ёна скӧрмис.
Сӧмын сэки сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм дона сылы тайӧ беринӧсь, сылы бокӧвӧй детинка.
Сійӧ разрешитіс кольны Ваняӧс разведчикъяс ордын, но сійӧ нинӧм эз шулы сійӧс разведкаӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Омӧль эськӧ лои лейтенант Седыхлы, делӧыс кӧ эз помась эськӧ лючки-ладнӧ.
Капитан Енакиев сэки жӧ шуис аслыс, мый кыдзи сӧмын сюрӧ прӧст кад, збыльысь займитчас Ваня Солнцевӧн.
Зэв уна посньыдик приметаяс серти, кодъяс пыр торйӧдӧны сійӧ местасӧ, кӧні сулалӧ командирскӧй квартира, Ваня Солнцев, разведчикъяс обычай серти, некодлысь юасьтӧг ачыс ӧдйӧ аддзис капитан Енакиевлысь блиндаж.
Вильыд пӧдметкияса выль сапӧгъясӧн пос кузя велавтӧма татшкӧдчиг Ваня лэччис командирскӧй блиндажӧ.
Сійӧ чувствуйтіс збойлун да такӧд тшӧтш кутшӧмакӧ полӧм, кодӧс пыр испытывайтӧ командир корӧм серти воысь салдат.
Капитан Енакиев пукаліс попонаӧн вольсалӧм походнӧй койка вылын гортын моз, сапӧгъяс пӧрччӧмӧн, кизявтӧм кителя, код улысь тыдаліс гӧлубӧй байкӧвӧй фуфайка.
Сылӧн койкаыс торъяліс любӧй разведчиклӧн койкаысь сӧмын сійӧн, мый сы вылын вӧлі выль мыськӧм, сӧмын на гладитӧм наволочкаа пӧдушка.
Шинельтӧг да фуражкатӧг, китель вылын кымынкӧ зыртчӧм орденскӧй ленточкаӧн, сьӧдов вискиясын тӧдчыштан дзормӧмӧн, батареяса командир кажитчис Ванялы пӧрысьджыкӧн первойысь сыӧн аддзылӧм дорысь.
Ваня кыкнан кинас пӧрччис юрсьыс шапкасӧ да шуис:
— Олан-вылан, дяденька!
Капитан Енакиев видзӧдліс сы вылӧ пемыд синъяснас, кодъяс гӧгӧр вӧліны косіник чукырторъяс, да неуна синъяссӧ читкыртіс.
Первой здукас сійӧ эз тӧд пастушок Ваняӧс тайӧ статя да сапӧгъяс вӧсна джудждаммӧм тушаа, гӧгрӧс, крепыд юра томиник салдатын, код вылын вӧлі артиллерийскӧй погонъяса да петлицаяса выль шинель.
— Олан-вылан, дяденька! — мӧдысь шуис Ваня, шуда синъясӧн югъялӧмӧн да быттьӧ батареяса командирӧс аслас паськӧм вылӧ прамӧйджыка видзӧдлыны корӧмӧн.
Но Енакиев и водзӧ чӧв оліс. Сэки Ваня видзчысьӧмӧн пуксис ӧдзӧс дорас ящик вылӧ, лэптыштіс сапӧг гӧленьяссӧ да шапкаа кисӧ пуктіс пидзӧс вылас.
— Тэ коді сэтшӧмыс? — кӧдзыда шуис медбӧрын капитан.
Некутшӧм мӧд юалӧмысь эз ло эськӧ Ванялы ыджыдджык нимкодьлун.
— Тайӧ жӧ ме, Ваня, пастушок, — шуис детинка паськыда нюмъялӧмӧн.
— Энӧ ӧмӧй тӧдӧй менӧ?
Но капитан эз нюммун, кыдзи виччысис Ваня.
Мӧдарӧ, чужӧмыс сылӧн лои ещӧ на кӧдзыдджык.
— Ваня? — синъяссӧ читкыртӧмӧн шуис сійӧ. — Пастушок?
— Ага.
— А мый тэ тайӧ пасьталӧмыд?
Мый нӧ эсійӧ тэнад пельпомъяс вылад ӧшӧдӧма?
Ваня неуна шай-паймуні.
— Тайӧ погонъяс, — шуис сійӧ неувереннӧя.
— Мыйла?
— Пӧлагайтчӧ.
— Ак, пӧлагайтчӧ!
Мыйла нӧ пӧлагайтчӧ?
— Став салдатъяслы пӧлагайтчӧ, — висьталіс Ваня капитан тӧдтӧмлун вылӧ дивуйтчӧмӧн.
— Да ӧд сійӧ салдатъяслы.
А тэ ӧмӧй салдат?
— А кыдз жӧ! — тшаппырысь шуис Ваня.
— Весиг приказ эм ме йылысь.
Вещевӧй довольствие талун получиті.
Выль.
Мича!
— Ог аддзы.
— Мый нӧ ті онӧ аддзӧй, дяденька?
Со жӧ сійӧ, обмундированиеыс.
Сапӧгъяс, шинелька, погонъяс.
Видзӧдлӧй, кутшӧм ичӧтик пушкаяс погонъяс вылас.
Аддзанныд?
— Пушкаяссӧ погонъяс вывсьыд аддза, а салдатӧс ог аддзы.
— Да ме и эм тайӧ салдатыс, — дзик нин вашкӧдіг шуис Ваня, бӧба нюмъялӧмӧн — сійӧс дзикӧдз шӧйӧвоштіс капитанлӧн йиа кӧдзыд гӧлӧсыс.
— Абу, другӧй менам, тэ абу салдат.
Капитан Енакиев ышловзис, и друг сылӧн чужӧмыс лои суровӧйӧн.
Сійӧ шыбитіс пызан вылӧ «Историческӧй журнал», сюйис сы костӧ карандаштор да скӧрысь шуис, пӧшти горӧдіс:
— Тадзи салдат оз волывлы батареяса аслас командир дінӧ.
<rus>Встать</rus>!
Ваня чеччыштіс, нюжӧдчис да кынмис.
— <rus>Отставить</rus>.
Пыр выльысь.
И сӧмын ӧні Ваня гӧгӧрвоис, мый аслас обмундирование йылысь думайтӧмӧн, сійӧ вунӧдіс ставсӧ свет вывсьыс — и коді сійӧ ачыс, и кӧні сійӧ, и код дінӧ сійӧ воис корӧм серти.
Сійӧ тэрыба шапкаасис, уськӧдчис ӧдзӧс сайӧ, лӧсьӧдіс мышсяньыс хлястик костӧ сюйӧм тасмасӧ да выльысь пырис блиндажӧ, сӧмын дзик нин мӧдногӧн.
Сійӧ пырис строевӧй шагӧн, таркнитіс каблукъяса, дженьыдика шыбитіс кисӧ кӧзырок бердӧ да дженьыдика нетшыштіс сійӧс увлань.
— Разрешитӧй пырны? — горӧдіс сійӧ вӧсньыдик челядь гӧлӧсӧн, коді сылы аслыс кажитчис збойӧн да воинственнӧйӧн.
— Пырӧй.
— Капитан ёрт, тіян приказание серти вои красноармеец Солнцев.
— Вот тайӧ мӧд табак! — сӧмын синъяснас сералӧмӧн шуис капитан Енакиев.
— Здорово, красноармеец Солнцев.
— <rus>Здравия желаю</rus>, капитан ёрт! — збоя вочавидзис Ваня.
Ӧні капитан Енакиев эз нин дзеб гажа, добродушнӧй нюмсӧ.
— <rus>Силён</rus>! — шуис сійӧ фронт вылын зэв ёна паськалӧм кыв, кодӧс Ваня зэв унаысь нин кывліс аслас адрес кузя и Горбуновсянь, и Биденкосянь, и мукӧд разведчикъяссянь.
— Ӧні ме аддза, мый тэ салдат, Ванюшка.
Вай пуксьы.
Тӧлкуйтыштам.
Соболев, чайыд пузис? — горӧдіс капитан Енакиев.
— Так точно, пузис, — шуис Соболев, руӧн кытшалӧм ыджыд чайниктырӧн мыччысиг.
— Кисьтав. Кык стӧкан.
Меным да красноармеец Солнцевлы.
А то сійӧ думыштас, мый ми тэкӧд олам омӧльджыка сылӧн разведчикъяс дорысь.
Вернӧ, Соболев?
— Тайӧ нин кыдзи овлӧ, — шуис Соболев, аслас тонӧн гӧгӧрвоны сетӧмӧн, мый сійӧ капитан моз жӧ думайтӧ разведчикъяс йылысь, кыдзи кӧть и тӧлка йӧз йылысь, но кодъяслӧн эм слаблун баквалитчыштны асланыс угощениеӧн.
Соболев сувтӧдіс пызан вылӧ эзысь подстаканникъясын кык стӧкан да кисьтіс крепыд, пӧшти гӧрд чай, кодысь пыр жӧ паськаліс зэв чӧскыд пӧсь аромат.
И ӧні сӧмын Ваня гӧгӧрвоис, мый сэтшӧм настоящӧй озырлуныс да роскошыс.
Сакарыс, правда, эз вӧв рафинад, а песок, но зато Соболев вайис сійӧс стекляннӧй вазочкаын.
Картупеля свинӧй тушонка эз жӧ вӧв.
Но зато капитан Енакиев пуктіс пызан вылӧ печенье кӧрӧбка «Красный Октябрь» да перйис шоколад плитка «Спорт», и Ваня нимкодьысла неуна садьсӧ эз вошты.
Капитан Енакиев гажаа нюмъялӧмӧн видзӧдіс Ваня вылӧ.
— Но, пастушок, висьтав: кӧні бурджык — миянын али разведчикъяс ордын?
Ваня чувствуйтіс, мый тані бурджык.
Но сылы неокота вӧлі ӧбидитны разведчикъясӧс да сёрнитны на йылысь омӧля, торъя нин син сайын.
Сійӧ думыштіс да шуис ылӧсас:
— Тіян озырджык, капитан ёрт.
— А тэ, Ванюша, мудер.
Ас йӧзӧс ӧбидаӧ он сет.
Вернӧ, Соболев?
Оз сет ас йӧзӧс ӧбидаӧ?
— Точно.
Салдат ӧмӧй сетас ас йӧзӧс ӧбидаӧ?
— Но, ладнӧ, Соболев.
Верман лоны прӧст.
А ми тані красноармеец Солнцевкӧд беседуйтыштам сьӧлӧмысь...
Сэтшӧм делӧяс, Ванюша, — шуис капитан Енакиев, кор Соболев муніс аслас вежӧс сайӧ.
— Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны водзӧ?
Со мыйын вопросыс.
Ваня повзис, мый сійӧс бара кӧсйӧны ыстыны тылӧ.
Сійӧ чеччыштіс ящик вылысь да нюжӧдчис аслас командир водзын:
— Виноват, капитан ёрт.
Честнӧй батарейскӧй, сэсся некор оз ло.
— Мый оз ло?
— Мый пыри тіян дінӧ, кыдзи оз пӧлагайтчы.
— Да, другӧ.
Пырин тэ, колӧ веськыда шуны, омӧля.
Некытчӧ туйтӧма локтін.
Но тайӧ делӧыс веськӧдны позяна.
Велалан.
Тэ детинка сюсь.
Да тэ мый сулалан?
Пуксьы.
Ме тэкӧд ӧні ог служба кузя сёрнит, а семейнӧй ногӧн.
Ваня пуксис.
— Со вот ме и шуа: мый меным тэкӧд вӧчны?
Тэ ӧд кӧть ещӧ и неыджыд, но век жӧ тырвыйӧ морт.
Ловъя лов.
Тэнад олӧмыд сӧмын на заводитчӧ.
Тані некыдз оз позь ӧшибитчыны.
А?
Капитан Енакиев видзӧдіс детинка вылӧ суровӧй мелілунӧн, кыдз быттьӧ зілис пырны сы сьӧлӧм пытшкӧдз.
Кутшӧма эз мун тайӧ нывпоснилӧн кодь нежнӧй голяа ичӧтик, лӧсьыдик салдатыс сійӧ куш юра, кӧмтӧм пастушок вылӧ, коді коркӧ сёрнитіс капитан Енакиевкӧд полкса штаб дінын!
Кутшӧм тӧдтӧмӧдз вежсис сійӧ сэтшӧм дженьыдик кадӧн!
Вежсис-ӧ сідз жӧ и сылӧн сьӧлӧмыс?
Быдмис-ӧ сійӧ кадсяньыс, ёнмис-ӧ, возмужайтіс-ӧ?
Дась-ӧ сійӧ сы вылӧ, мый сійӧс виччысьӧ?
И Ваня чувствуйтіс, мый буретш ӧні, самӧй тайӧ минутаас, решайтсьӧ сылӧн судьбаыс.
Сійӧ лои вӧвлытӧма серьёзнӧйӧн.
Сійӧ лои сэтшӧм серьёзнӧй, мый весиг сылӧй сӧстӧм гӧгрӧс челядь кымӧсыс вевттьысис чукыръясӧн, кыдзи ыджыд салдатлӧн.
Аддзисны кӧ эськӧ тайӧ здукас сійӧс разведчикъяс, найӧ эськӧ эз веритны, мый тайӧ налӧн гажа, озорнӧй пастушок.
Татшӧмӧн найӧ сійӧс некор эз аддзывны.
Татшӧмӧн сійӧ вӧлі, тыдалӧ, нэмнас первойысь.
И тайӧс вӧчисны эз капитан Енакиевлӧн кывъясыс — олӧм йылысь прӧстӧй да серьёзнӧй кывъяс — и весиг эз сылӧн неуна мудзӧм синъяслӧн, кодъясӧс вӧлі кытшалӧма косіник чукырторъясӧн, суровӧй, мелі видзӧдласыс, а тайӧс вӧчис сійӧ ловъя, деятельнӧй, бать нога радейтӧмыс, кодӧс Ваня чувствуйтіс аслас став ӧтка сьӧлӧмӧн.
А кутшӧма колӧ вӧлі сылы сэтшӧм радейтӧмыс. Кыдзи аслыс гӧгӧрвотӧгыс корсис детинкалӧн сьӧлӧмыс тайӧ радейтӧмсӧ!
Найӧ кыкнанныс дыр чӧв олісны — батареяса командир да Ваня, — кодъясӧс ӧтувтіс ӧти вынйӧра чувство.
— Но, кыдз нӧ, Ваня?
А? — шуис медбӧрын капитан.
— Кыдзи ті прикажитанныд, — лӧня шуис Ваня да увлань лэдзис синсӧ.
— Прикажитны меным абу дыр.
А вот ме кӧсъя тӧдны, кыдзи тэ ачыд решитан.
— Мый нӧ решайтнысӧ?
Ме решиті нин.
— Мый нӧ тэ решитін?
— Лоа тіян ордын артиллеристӧн.
— Вопрос серьёзнӧй.
Тані эз вӧв лёк эськӧ юавны тэнад бать-мамлысь.
Да ӧд тэнад, кажитчӧ, некод эз коль?
— Да.
Сирӧта.
Став рӧднӧйясӧс немецъяс виалісны.
Сэсся некод нин абу.
— Сідзкӧ инӧ, ачыд ас вылад ыджыд?
— Ачым ас вылын ыджыд, капитан ёрт.
— Вот и ме ачым ас вылын ыджыд, — весиг кыдзкӧ аслыс зэв виччысьтӧма, шогпырысь нюммунӧмӧн шуис капитан Енакиев, но пыр жӧ казяліс да содтіс шуткаӧн: — Ӧти юр бур, а кык — ещӧ бур.
Вернӧ, пастушок?
Капитан Енакиев зумыштчис да мыйкӧ дыра думайтчӧмӧн чӧв оліс, дженьыдик, щӧтка кодь усъяссӧ водз чуньнас шыльӧдӧмӧн, кыдз сійӧ вӧчлывліс пыр окончательнӧй решение примитӧм водзвылын.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ решительнӧя да кокньыдика кипыдӧснас кучкис пызанӧ.
— Водз на тэныд разведкаӧ ветлыны.
Лоан менам связнӧйӧy.
Соболев! — горӧдіс сійӧ гажаа да решительнӧя.
— Ветлы разведчикъяс ордӧ да вай менам блиндажӧ красноармеец Солнцевлысь койкасӧ да кӧлуйсӧ.
И Ванялӧн судьбаыс бара вежсис сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи пыр вежласьӧ мортлӧн судьбаыс война вылын.
20
Тайӧ лунсянь Ваня кызвынсӧ кутіс овны капитан Енакиев ордын.
Но капитан Енакиев босьтіс сійӧс ас ордас ньӧти эз сы вӧсна, медым збыльысь вӧчны детинкаысь связнӧйӧс.
Сылӧн вӧліны та кузя ёна паськыдджык мӧвпъяс.
Сійӧ ачыс кӧсйис воспитайтны Ваняӧс.
Сылы лӧсялана збыльлунӧн капитан Енакиев лӧсьӧдіс воспитайтан план.
Сійӧ думайтіс плансӧ гӧгӧрбок, сідз жӧ, кыдз сійӧ думайтлывліс аслас батареялы боевӧй задача решитӧм.
Но гӧгӧрбок, тэрмасьтӧг план думайтӧмӧн, сійӧ босьтчис плансӧ олӧмӧ нуӧдӧмӧ ӧдйӧ да решительнӧя.
Медся войдӧр, тайӧ план серти, Ваня должен вӧлі вочасӧн велӧдчыны нуӧдны обязанностьяс орудийнӧй расчётлӧн став номеръясысь.
Сы могысь, аслас старшинакӧд сӧветуйтчӧмӧн, капитан Енакиев прикомандируйтіс Ваняӧс первой взводса первой орудие дінӧ запаснӧй номер пыдди.
Первой лунъяссӧ детинка зэв гажтӧмчис аслас другъяс-разведчикъясысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ воштіс рӧднӧй семья.
Но регыд сійӧ аддзис, мый сылӧн выль семьяыс нинӧмӧн абу омӧльджык важсьыс.
Тайӧ семьяыс сразу примитіс сійӧс рӧднӧйӧс моз.
Ваня эз на тӧд, мый салдатъяс дорысь ёнджыка быдтор тӧдысь йӧзыд сэсся абу.
Салдатъяс ставсӧ пыр тӧдӧны.
Став выльторъяс найӧ тӧдмалӧны пырысь-пыр, кыдз шуӧны — «салдатскӧй телеграф кузя».
Кор Ваня воис первой орудие дінӧ, сы йылысь ставсӧ нин тӧдісны, — тайӧ зэв ёна чуймӧдіс Ваняӧс.
Орудийнӧй расчёт зэв бура тӧдіс детинкалысь историясӧ.
Тӧдіс, кыдзи сійӧс разведчикъяс аддзисны вӧрысь, кыдзи сійӧ пышйис Биденкоысь, кыдзи сійӧ ветліс разведкаӧ синтӧм вӧвкӧд, кыдзи веськалі немецъяслы, кыдзи вӧлі мездӧма, и вообще ставсӧ компасӧдз да букварӧдз, кӧні прописьӧн печатайтӧма: «Ми абу рабъяс, Рабъяс абу ми».
Торъя нин орудийнӧй расчётлы сьӧлӧм вылас воӧ вӧлі Биденкокӧд лоӧмтор.
Найӧ пыр вӧлі тшӧктӧны Ванялы висьтавны тайӧ историясӧ заводитчӧмсяньыс да помӧдзыс.
Найӧ гора сералісны челядь моз, кор сёрниыс воліс гез йылысь висьталӧмӧдз.
Найӧ лэдзчысьлыны мӧда-мӧдлы пельпомъяс вылас юрнаныс, тувкйӧдлыны мӧда-мӧдсӧ мышкас кулакъясӧн, чышкалісны сосъяснас синвасӧ.
Найӧ муртса вермисны сёрнитны серамысла.
— Кылан, Никита, сійӧ тайӧс нетшкӧ гез помӧдыс, а тайӧ лэдзчысьӧма узьӧм улӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Ак, мед тэ пропадитін!
— Тырвыйӧ, кыдз шуасны, кӧртасьӧма чӧртыд кагакӧд.
— Дзик сідз.
Именнӧ, мый кӧртасьӧма.
Сійӧ тайӧс нетшкӧ, а мӧдыс ныргорӧн шкоргӧ.
А сэсся сійӧ бара нетшкӧ, а мӧдыслӧн и дукыс нин абу.
Корсь тӧлӧс ывлаысь.
— Ай, пастушок!
Ай, муса другӧй!
Татшӧм знаменитӧй разведчикӧс бӧбӧдін.
Тайӧ жӧ колӧ кужны.
— Да.
Нинӧм он шу.
<rus>Силён</rus>!
Разведчикъяс лыддьысисны батарейнӧй аристократияӧн.
Нинӧм и шуны, найӧ олісны озыра, кӧзяйскӧя.
Налӧн ӧти знаменитӧй чайникыс мый сулаліс!
Но и орудийнӧй расчёт оліс эз жӧ омӧля.
Дерт, татшӧм чайникыд налӧн эз вӧв, да и трофейяс кузя делӧыс налӧн вӧлі ёна омӧльджык разведчикъяс дорысь, кодъяс пыр вӧліны водзынӧсь.
Но сы пыдди налӧн вӧлі зэв ыджыд эмалированнӧй кастрюля, кодын найӧ аслыныс гӧтӧвитлыны вывті чӧскыд ужинъяс.
Ӧбедысь найӧ кольлісны яй порцияяс да жаритлыны найӧс греча рокӧн, мӧс выйӧн.
А выйсӧ найӧ судзӧдлісны кокньыдика, сы вӧсна мый номеръяс пӧвстын ӧтилӧн мӧд эшелонын вӧлі земляк-пӧвар.
Орудиецъяс олісны топыд, ӧтувъя семьяӧн.
Найӧ олісны, пӧжалуй, разведчикъяс дорысь на дружнӧйджыка.
Да тайӧ и гӧгӧрвоана.
Разведчикъяс шоча чукӧртчывлісны ставныс ӧтлаын.
А орудиецъяс пыр вӧліны ӧтлаын асланыс орудие дінын.
Тані найӧ и воюйтісны, тані и шойччисны, тані и сёйисны-юисны, тані найӧ, кыдз шусьӧ, сьыланкывъяс сьывлісны.
А сьыланкывъяс найӧ збыль сьывлісны вывті бура, гӧлӧсъясыс вывті нин ёна лӧсявлісны да.
Таысь кындзи разведчикъяслы паныд налӧн вӧлі ещӧ ӧти кӧзыр: налӧн вӧлі зэв бур, ёна дона баян, шефъяслӧн пӧдарки, кодъяс 1942 воын волісны батареецъяс ордӧ гӧститны.
Интаысь кындзи, вӧлі став дивизия вылӧ знаменитӧй баянист Сеня Матвеев, сержант, орудиеса командир.
Кор вӧлі наступление дырйи батарея вежӧ позиция, то первой орудие пыр тӧвзьыліс водзӧ музыкаӧн.
Орудийнӧй расчёт пукавліс грузӧвик вылын да сьывліс хорӧн, а Сеня Матвеев, синкымъясӧдзыс лэдзӧм фуражкаа, шевгӧдӧм-восьса шинеля, сьӧд усторъя, зумыда сулаліс пӧдаритӧм баяна да сідз ворсіс, мый пехота кежліс туй вывсьыс, сувтлывліс да, гажа грузӧвик вылӧ видзӧдӧмӧн, код бӧрысь бус кымӧр пӧвстын чеччаліс ичӧтик пушка, уважениеӧн горзіс:
— Здорово, войналӧн ен!
Петкӧдлы, ноко, тэ олӧм!
Содтышт биторсӧ!
— Пыр петкӧдлам, — ещӧ паськыдджыка ассьыс баянсӧ паськӧдлӧмӧн вочавидзліс Сеня Матвеев.
— Тіян табактор — миян битор.
Прӧщай, муяслӧн царица!
Сражение полеяс вылын регыд аддзӧдчывтӧдз!
Но тайӧ, дерт, эз вӧв главнӧйыс.
Главнӧйыс вӧлі сыын, мый капитан Енакиев батареяын первой взводса первой орудиелӧн расчётыс вӧлі дивизия кодяныс ас удж кузя сэтшӧм жӧ знаменитӧй, кыдзи и разведчикъяслӧн команда.
Первой орудие славитчис меткостьӧн да вывті ӧдйӧ лыйсьӧмӧн.
Сэні, кӧні мукӧд орудиеяс, весиг медся буръясыс, удитлісны лэдзны кык снаряд, первой орудие лэдзліс куимӧс.
А тайӧ петкӧдліс став орудийнӧй расчётлысь ӧтлаын да быд номерлысь торйӧн вывті бура уджалӧм йылысь.
Торъя нин вӧлі славитчӧ Ковалёв, фронтын медбур наводчик, Сӧветскӧй Союзса Герой.
Сідзкӧ Ваняӧс ас дінас примитысь выль семья вӧлі зэв кывсяна да зэв уважайтана.
Ваня тайӧс пыр жӧ казяліс, кӧть эськӧ орудиецъяс вӧліны зэв скромнӧй йӧз да асланыс боевӧй делӧяс йылысь висьтавлісны этша.
И Ваня кутіс гордитчыны аслас первой орудиеӧн сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи водзджык гордитчыліс разведчикъяс командаӧн.
И тайӧ медся бура вӧлі петкӧдлӧ, мый сылӧн сьӧлӧмыс настоящӧй салдатлӧн.
Ӧд кутшӧм нӧ бур салдат оз гордитчы аслас подразделениеӧн?
Но мый медся ёна босьтсьӧдіс сылысь воображениесӧ, мый отсаліс сылы кокньыдджыка вунӧдны разведчикъяскӧд торйӧдчӧмсӧ, — вӧлі орудие.
Ӧти тайӧ «орудие» кывйыс пыр кажитчыліс детинкалы заманчивӧйӧн да грознӧйӧн.
Ваняӧс кытшалысь став военнӧй кывъяссьыс тайӧ вӧлі медся военнӧй кывйӧн.
Вӧліны уна военнӧй кывъяс: блиндаж, пулемёт, атака, бой, разведка, азимут, авиация, винтовка, дзот, да этша ӧмӧй сэтшӧмыс!
Но ни ӧтикын на пӧвстысь эз сэтшӧм бура кыв бойлӧн йиркӧмыс, снарядъяслӧн омлялӧмыс, стальлӧн шыыс.
Ваня тӧдіс, мый артиллерияӧс шуӧны война енмӧн.
И тайӧ вынйӧра зэв ыджыд енсӧ аслас вежӧрас серпасаліг Ваня яснӧ кывліс нач ӧти кыв, кодӧс висьтавліс тайӧ енмыс: «орудие».
Ваня унаысь кывліс «орудие» кывсӧ, но сылы шоча удайтчыліс матысянь видзӧдлыны, а нӧшта нин видлыны кияснас орудиесӧ.
Вӧлі мыйкӧ неуловимӧй, таинственнӧй орудиеас, торъя нин бой мунан поле вылын.
Гӧгӧр йиркйисны сёясӧн, весиг сюрсъясӧн орудиеяс.
Став енэжыс ыпъяліс орудийнӧй залпъясысь здук кежлӧ куслытӧг.
Йӧзлы колӧ вӧлі горзыны пельӧ, медым кывны мӧда-мӧдӧс.
Снарядъяс оръявлытӧг лэбисны юр весьтын лэчыда шутьлялӧмӧн.
Взрывъяс шыблалісны вывлань сьӧд му тоннаяс.
А асьныс орудиеясыс, кодъяс ставсӧ тайӧс вӧчлісны, оз вӧлі тыдавны.
Майӧ вӧліны быдлаын и некытӧн.
Ӧні жӧ Ваня эз сӧмын аддзы матысянь орудиесӧ, эз сӧмын вермы сійӧс видлыны кияснас, но сылы аслыс вӧлі лоӧ отсасьны сыысь лыйсьыны.
Тайӧ вӧлі первой орудие первой заводлӧн, а сідзкӧ, сійӧ вӧлі кутшӧмакӧ и сылӧн, Ванялӧн.
Нэм кежлӧ коли паметяс пастушоклӧн тайӧ дивнӧй, нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм луныс, кор сійӧ первойысь матыстчис орудие дінӧ.
Ставыс вӧлі нёль орудие — капитан Енакиевлӧн батарея.
Найӧ сулалісны орччӧн, метр нелямын сайын мӧда-мӧдсьыс.
Найӧ ставныс вӧліны дзик ӧткодьӧсь.
И век жӧ сійӧ орудиеыс, код дінӧ полігтырйи матыстчис Ваня, вӧлі дзик аслыспӧлӧс, мирас нач ӧти, некутшӧм мӧд орудиекӧд не ӧткодь орудие.
Тайӧ вӧлі «ас» орудие.
Пушка сулаліс неыджыд, джынвыйӧ гӧгрӧс окопчикын рытыввылӧ стволӧн, кодйыштӧм муӧ сошникнас зумыда мыджсьӧмӧн.
Пушка вылысь синъяссӧ лэдзлытӧг Ваня полігтырйи гӧгӧртіс сы гӧгӧр.
Кӧть эськӧ стволыслӧн дуло вылас вӧлі сюйӧма вевт кодь ичӧтик брезентӧвӧй чехол, но Ваня, дінтіыс мунігӧн, ӧддзӧдыштіс воськовъяссӧ да копыртчыштіс, — поліс, мед эськӧ орудиеыс кыдзкӧ ненарошнӧ эз лый.
Но, шуны кӧ, пушкаыдлӧн вӧлі зэв мирнӧй да зэв ӧкуратнӧй вид.
Вӧлі сразу тыдалӧ, мый сійӧс радейтӧны да дӧзьӧритӧны.
Сійӧс вӧлі бура весалӧма, чышкӧма, мавтӧма.
Ставсӧ сы вылын вӧлі лючки-ладнӧ лӧсьӧдӧма, кыдзи исправнӧй салдат вылын.
А кӧнкӧ кӧ и вӧліны осколокъясысь гуранторъяс да чапыштчӧмъяс, то найӧс вӧлі ставсӧ бура шыльӧдӧма, тыртӧма, краситӧма.
Дуло вылын чехол кындзи пушкалӧн вӧлі ещӧ кык брезентӧвӧй чехол.
Ӧтиыс вевттьыліс замоксӧ, а мӧдыс — кутшӧмкӧ тешкодь, зэв загадочнӧйтор, коді чурвидзис щит дінас.
Вӧліны пушка вылын ещӧ кутшӧмкӧ маховичокъяс, ичӧтик кӧлесаяс, ящикъяс.
Лафет бердас топыда вӧлі крепитӧма зыръяс, кирка, чер.
Тыдалӧ, пушкалы «пӧлагайтчӧ» вӧлі кутны ас бердас зэв уна быдсямапӧлӧс коланаторъяс.
Но тайӧ эз вӧв ставыс.
Пушка гӧгӧр, кыдзи бур, справнӧй колхознӧй овмӧсын, главнӧй керка гӧгӧр ыджыд порядокын вӧлі лӧсьӧдлӧма быдсяма службаяс, пристройкаяс, флигелёкъяс.
Заряднӧй ящик, кодӧс вӧлі сюйӧма му пытшкӧ пушкакӧд орччӧн кӧлеса чӧрсъясӧдзыс, кажитчис Ванялы главнӧй контораӧн; восьталӧм пу ящикъяс, кодъясын тыдалісны топыда пукталӧм патронъяс ыргӧн гильзаясӧн да снарядъяс вылас уна рӧма визьясӧн, вӧліны, дерт, пӧжарнӧй сарайӧн; телефонистлӧн окопыс кажитчис пывсянӧн — сэтысь пыр чеччыштлывліс пывсянысь моз гӧрд, пӧсялӧм телефонист; номеръяслӧн рӧвикъяс вӧліны мудӧдӧн, коді кытшавліс гумла; бокын туплясьысь некымын коптитчӧм лыйлӧм гильзаяс вӧліны видзму уджалан кӧлуйӧн, кодъясӧс чукӧртӧма ремонтируйтӧм вылӧ; маскируйтчан посньыдик коз пуяс вӧліны палисадникӧн.
И такӧд тшӧтш став тайӧ мирнӧй серпасас чувствуйтчис мыйкӧ зэв ӧпаснӧй, грӧзитана.
Первойсӧ детинка некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ сэтшӧмыс, сійӧ грӧзитанаыс, кӧні сійӧ.
Но бӧрыннас гӧгӧрвоис.
Тайӧ вӧліны воронкаяс, кодъяс дінӧ сійӧ вӧлі велалӧма нин да эз и тӧдвылӧ босьт первойсӧ.
Орудие гӧгӧр разнӧй местаясын вӧлі кымынкӧ дас воронка.
Тайӧ вӧліны свежӧй, дзик на неважӧнся воронкаяс.
Сьӧдӧдӧм турун вылӧ наысь шыбитӧм муыс да сёйыс абу на вӧлі удитӧма пуксьынысӧ, муыс вӧлі небыд да весиг кажитчис шоныдӧн.
Сідзкӧ, дзик на неважӧн, гашкӧ асывнас, татчӧ лэбавлісны немецкӧй снарядъяс...
Дерт, найӧ витісны пушкаӧ.
Водзджыксӧ Ваня пыдди эз пуктыв туй вылын сылы веськавлысь воронкаяссӧ.
Найӧ сылы эз касайтчывны, сійӧ веськодя мунлывліс на дінті, тӧдіс, мый снарядъяс вӧчисны нин ассьыныс делӧсӧ, мый опасностьыс абу нин.
Ӧні жӧ сійӧ друг аддзис найӧс да чувствуйтіс дзик выльногӧн.
Немецкӧй снарядъяс сӧмын на неважӧн воалісны батарея вылӧ.
Найӧ взорвитчалісны пушка гӧгӧр ассьыс повзьӧдлана туйяссӧ кольӧмӧн.
Но ӧд батареяыс эз вешйы.
Пушка сулаліс важинас.
Нинӧм фронт вылын эз вежсьы.
Сідзкӧ, немецкӧй снарядъяс вермасны быд здукӧ выльысь воны да аскӧдныс вайны смерть.
Кажитчис, ачыс сынӧдыс — кӧдзыд, арся сынӧдыс — гӧгӧр лолалӧ смертьӧн.
Смертьлӧн вуджӧрыс куйліс кымӧръяс вылын, посньыдик козъяс вылын, му вылын.
А сэк жӧ орудийнӧй расчёт нинӧм тайӧс быттьӧ эз и казявлы.
Асланыс пушка гӧгӧр расположитчысь салдатъяс быдӧн вӧлі ноксьӧны аслас делӧӧн.
Коді снарядъяс тыра пожӧм ящик бердӧ пуксьӧмӧн гижис письмӧ, химическӧй карандашсӧ дуллялӧмӧн да балябӧжас шлемсӧ вештӧмӧн; коді пукаліс лафет вылын, шинеляс кизь вурис; коді лыддис ичӧтик армейскӧй газета; коді чигарка гартыштӧм бӧрын бивакӧртӧн ӧзтіс ас вӧчӧм трут, кодысь трундитіс еджыд тшын.
Разведчикъяскӧд олігӧн да бой мунан полесӧ быд боксянь наблюдайтігӧн Ваня велаліс аддзыны войнасӧ паськыда, став унасикаслуннас.
Сійӧ велаліс аддзыны туйяс, вӧръяс, нюръяс, посъяс, кыссьысь танкъяс, котӧртысь пехотаӧс, минёръясӧс, балкаясӧ чукӧртчысь конницаӧс.
Тані, батарея вылын, вӧлі война жӧ, но векняммӧм ичӧтик мутор вылӧ йӧршитчӧм война; сы вылын нинӧм вӧлі оз тыдав, орудийнӧй овмӧс (весиг орчча пушкаясыс вӧлі оз тыдавны), маскируйтчан козъяс да мыльк пӧкат кындзи.
А мый вӧлі сэні, водзӧ, тайӧ мыльк саяс, Ваня эз нин тӧд, кӧть эськӧ буретш сэсянь кадысь кадӧ кылісны лыйсьӧм шыяс.
Ваня сулаліс орудие кӧлеса бердын, коді вӧлі сыкӧд ӧтсудта, да видзӧдіс орудийнӧй щит вылӧ клеитӧм бумага вылӧ.
Тайӧ бумага вылас вӧлі гырыся гижӧма тушӧн кутшӧмкӧ номеръяс да цифраяс, кодъясӧс детинка весьшӧрӧ зілис лыддьыны да гӧгӧрвоны.
— Но, Ванюша, кыдзи тэныд кажитчӧ миян орудие? — кыліс сійӧ мышсьыс добродушнӧй кыз гӧлӧс.
Детинка бергӧдчис да аддзис наводчик Ковалёвӧс.
— Так точно, Ковалёв ёрт, зэв кажитчис, — тэрыба вочавидзис Ваня да, стрункаӧ нюжӧдчӧмӧн, сетіс честь.
Тыдалӧ, капитан Енакиевлӧн урокыс абу вошӧма весь.
Ванялы сійӧ чорыда пырӧма юрас.
Ӧні, старшӧй дінӧ шыасиг, Ваня век нюжӧдчывліс стрункаӧ да юасьӧмъяс вылӧ вочавидзліс збоя, дасьлунӧн.
А наводчик Ковалёв водзын сійӧ весиг лишнӧй старайтчис.
Сійӧ кыдзи босьтіс под козырёк, сідзи и вунӧдіс кисӧ лэдзныс.
— Ладнӧ, лэдз китӧ. Вольно, — шуис Ковалёв нимкодя ичӧтик салдатлысь статя фигуркасӧ видзӧдіг.
Ортсысянь видзӧдны Ковалёв медся омӧля вӧлі мунӧ збой салдат вылӧ, Сӧветскӧй Союзса Герой вылӧ, фронтын медся бур наводчик вылӧ.
Ӧти-кӧ, сійӧ эз нин вӧв том.
Детинка вежӧртасын сійӧ эз нин вӧв «дяденька», а регыдджык «дедушка».
Войнаӧдз сійӧ вӧлі заведующӧйӧн ыджыд птицеводческӧй фермаын.
Фронт вылӧ сійӧ вермис не мунны.
Но война первой луннас жӧ сійӧ гижсис доброволецӧн.
Первой мирӧвӧй война дырйи сійӧ служитіс артиллерияын да сэки нин лыддьысис зэв бур наводчикӧн.
Сы вӧсна и тайӧ войнаас сійӧ вӧзйысис артиллерияӧ наводчикӧн.
Первойсӧ батареяын сы вылӧ видзӧдісны недоверчивӧя — вывті нин сылӧн вӧлі видыс добродушнӧй да гражданскӧй.
Но первой бойын жӧ сійӧ петкӧдліс асьсӧ сэтшӧм бура делӧ тӧдысьӧн, сэтшӧм виртуозӧн, мый став недовериеыс помасис пыр кежлӧ.
Орудие бердын сылӧн уджыс вӧлі искусстволӧн медвылі тшупӧдӧн.
Овлӧны бур, способнӧй наводчикъяс.
Овлӧны талантливӧй наводчикъяс.
Овлӧны выдающӧйсяяс.
Сійӧ вӧлі гениальнӧй наводчик.
И медся дивуйтчанаыс вӧлі сыын, мый нэм нёльӧд юкӧн чӧж, коді коли кык мирӧвӧй войнаяс костын, сійӧ не сӧмын эз вунӧд ассьыс искусствосӧ, но кыдзкӧ сійӧ ещӧ ёнджыка крепаммӧма сыын.
Выль война сувтӧдіс артиллериялы уна выль могъяс.
Сійӧ восьтіс важ наводчик Ковалёвын качествояс, кодъяс важ войнаын эз вермыны петкӧдчыны тыр вынӧн.
Сылӧн эз вӧвны соперникъяс прямӧй наводкаӧн лыйсьӧмын.
Аслас расчёткӧд ӧтлаын сійӧ гӧгыльтліс пушкасӧ восьса позиция вылӧ да пуляяс шер улын спокойнӧя, стӧча да такӧд тшӧтш эскыны позьтӧм ӧдйӧ лыйліс картечӧн немецкӧй цепьяс кузя либӧ бронебойнӧй снарядъясӧн немецкӧй танкъяс кузя.
Тані этша нин вӧлі ӧти искусствоыд, кӧть мед кутшӧм вылын сійӧ эз сулав.
Тані колӧ вӧлі беззаветнӧй мужество.
И сійӧ вӧлі.
Аслас тӧдчытӧм, гражданскӧй вид вылас видзӧдтӧг Ковалёв вӧлі мойдын кодь повтӧм.
Опасность дырйи сійӧ дзикӧдз вежсьывліс.
Сыын ӧзйывліс ярлунлӧн кӧдзыд би.
Сійӧ эз бӧрыньтчыв ни ӧти воськов.
Сійӧ лыйлывліс аслас орудиеысь медбӧръя патронӧдз.
А медбӧръя патронсӧ лыйӧм бӧрын сійӧ водлывліс орччӧн аслас орудиекӧд да лыйсис автоматысь.
Став дискъяссӧ лыйлӧм бӧрын сійӧ спокойнӧя кыскыліс ас дінас ручнӧй гранатаяс ящик да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, шыблаліс найӧс ӧти бӧрся мӧдӧс, кытчӧдз немецъяс эз бӧрыньтчывны.
Йӧз пӧвстын унаысь паныдасьлӧны повтӧмъяс.
Но сӧмын рӧдинаӧс сознательнӧя да страстнӧя радейтӧм вермас вӧчны повтӧм мортысь геройӧс.
Ковалёв вӧлі збыль герой.
Сійӧ страстнӧя, но зэв спокойнӧя радейтліс рӧдина да ненавидитліс сылысь став врагъяссӧ.
Немецъясӧс сійӧ ненавидитліс колян войнасянь на.
Сылӧн немецъяскӧд вӧліны торъя счётъяс.
Сюрс ӧкмыссё дас квайтӧд воын Сморгонь бердын найӧ отравитісны сійӧс удушливӧй газъясӧн.
И сійӧ кадсяньыс Ковалёв пыр неуна кызыштіс.
Немецъяс йылысь сійӧ сёрнитліс дженьыда:
— Ме найӧс бура тӧда: найӧ сволочьяс.
Миян накӧд вермас лоны сӧмын ӧти сёрни — лыйлыны беглӧйӧн.
Мукӧдтор найӧ оз гӧгӧрвоны.
Куим пи сылӧн вӧліны армияын.
На пиысь ӧти вӧлі усьӧма нин.
Ковалёвлӧн гӧтырыс, профессия серти врач, вӧлі армияын жӧ.
Гортас некод эз коль.
Гортыс сылӧн вӧлі армия.
Некымынысь командование пондыліс выдвинитны Ковалёвӧс ыджыдджык должность вылӧ.
Но быдысьын Ковалёв корис кольны сійӧс наводчикӧн да не торйӧдны сійӧс орудиеысь.
— Наводчик — тайӧ менам настоящӧй делӧ, — шулывліс Ковалёв, — мӧд уджкӧд ме сэтшӧм бура ог справитчы.
Ті веритӧй меным.
Чинъяс бӧрся ме ог вӧрлысь.
Сэки вӧлі наводчикӧн и ӧні война помӧдз кӧсъя лоны наводчикӧн.
А командир вылӧ ме ог нин туй.
Пӧрысь.
Колӧ томйӧзлы сетны туйсӧ.
Зэв кора тіянӧс.
Медбӧрын сійӧс дугдісны беспокоитны.
Веськыда кӧ шуны, гашкӧ Ковалёв вӧлі и прав: быд морт бур аслас местаын.
Службалы пӧльза вылӧ ёнджыка вӧлі колӧ вывті бур наводчик взводса шӧркодь командир дорысь.
Ставсӧ тайӧс Ваня вӧлі тӧдӧ, да сійӧ полігтыр да уважениеӧн видзӧдіс знаменитӧй Ковалёв вылӧ.
Ковалёв вӧлі ыджыд тушаа, косіник морт, пельпомъяс вылӧ шыбитӧм выль, но орудийнӧй салаӧн мавтчӧм нин ватника.
Сійӧ вӧлі гортын моз, шапкатӧм.
Юрыс сылӧн вӧлі дзик кушӧдз бритӧма, сідз, кыдзи унаысь вӧчӧны плешмыны заводитчысь мужчинаяс.
Голяыс сылӧн вӧлі гӧрд, гожъялӧм гырысь чукыръяса, русыд ускыс да мичаа бритӧм чужӧмыс вӧліны салдатскӧйӧн.
Вообще сы вылын ставыс вӧлі артиллерийскӧй нога чистӧй, опрятнӧй, ло неуна важнога, «важ войнасянь»: и аслас сьӧд ной гач, кодӧс сійӧ вайис аскӧдыс армияӧ, и вомас — краситӧм каллян жӧч вевтторйӧн, коді сьӧдӧдӧма нин тшынсьыс.
Ванялы окота вӧлі юавны Ковалёвлысь зэв унатор йылысь.
Сы йылысь, шуам, кыдзи витӧны пушкаысь.
Кыдзи лыйӧны.
Мый вылӧ воропа ичӧтик кӧлесаыс.
Мый дзебӧма чехолъяс улас.
Мый гижӧма щитӧ клеитӧм бумага вылын.
Дыр-ӧ оз кутны лыйсьыны орудиеысь.
И уна мукӧдтор.
Но воинскӧй дисциплина эз лэдз сылы первойӧн заводитны сёрни старшӧйкӧд.
21
— Сійӧ бур, мый тэныд кажитчӧ миян орудие, — жуис наводчик Ковалёв, — ёна лӧсьыд пушечка.
Талы доныс абу, коді гӧгӧрвоӧ.
Работяга.
Сійӧ лапкӧдыштіс пушка стволсӧ, быттьӧ сійӧ вӧлі вӧв, сэсся видзӧдліс кипыдӧс вылас да казяліг, мый сійӧ няйтчӧма, кыскис зепсьыс чистӧй кос ветӧш да радейтӧмӧн весыштіс пушкасӧ.
— Тайӧ менам радейтӧ сӧстӧмлун, — шуис сійӧ, быттьӧ аслас мелочностьысь извиняйтчӧмӧн.
— Сідзкӧ тэнӧ батареяса командир миян ордӧ велӧдчыны ыстіс?
— Так точно, сержант ёрт.
— Эн кӧзыряйт дугдывтӧг.
Нинӧм.
Эн нюжӧдчы.
Но, мый нӧ. Тайӧ правильнӧ.
Кӧсъян кӧ лоны бур артиллеристӧн, ичӧтысянь велӧдчы уджавны пушка дорын, а велалан, сэк кӧть дзор юрӧдз ов — он вунӧд, кыдз мый вӧчсьӧ.
Сійӧ пуксис лафет вылӧ да заводитіс плоскогубцыӧн лӧсьӧдны ассьыс ичӧтик ӧчкисӧ, Ваня вылӧ зэв шань да такӧд тшӧтш зэв дальнозоркӧй мортлӧн ёсь синъясӧн видзӧдлывлӧмӧн.
— Сідз вот, сӧкӧл.
Пушкатӧ колӧ томысянь радейтны.
Вот сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи ӧні тэ, коркӧ локті ме батареяӧ.
Тайӧ вӧлі, другӧй менам, не унджык, не этшаджык, кыдзи комын во сайын.
Абу этша кад.
А кыдзи ӧні помнита.
Вӧлі ме сэки, дерт, тэысь ыджыдджык.
Локтіс меным сэки дас ӧкмысӧд ар.
Ме ас окотаысь война вылӧ веськалі.
Но век жӧ — детинка.
И тӧдан, кутшӧм чудеса: миян батарея сэки сулаліс позиция вылын как раз кӧнкӧ самӧй тайӧ жӧ местаясын.
Аддзан, кутшӧм кытш вӧчис менам олӧмыс?
Ӧні, дерт, он тӧд.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да ӧвтыштіс кинас.
— Ёна муыс вежсьӧма сэсянь.
Кӧні вӧліны вӧръяс, сэні лоӧмаӧсь муяс.
Кӧні вӧліны муяс, сэні быдмӧмаӧсь вӧръяс.
Но, вобщем, кӧнкӧ тані.
Германия граница вылын.
Сэки отступайтім.
Ӧні наступайтам.
Сӧмын и ставыс.
Тайӧ кывъясыс зэв ёна чуймӧдісны Ваняӧс.
Сійӧ, дерт, унаысь кывліс сы йылысь сёрни, мый армия наступайтӧ Восточнӧй Пруссияӧ, мый Восточнӧй Пруссия — сійӧ Германия нин, мый регыд сӧветскӧй войска пырасны немецкӧй му вылӧ.
Ваня, кыдзи и ставыс армияын, чорыда эскыліс, мый коркӧ сідзи сійӧ и лоӧ.
Но ӧні, кор сійӧ кыліс тайӧ колана да сэтшӧм дыр виччысяна кывъяс: «Германиялӧн граница», сійӧ весиг кыдзкӧ эз дзикӧдз гӧгӧрво, мый йылысь висьталӧ Ковалёв.
Сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый весиг эз вермы кутчысьны да шуис Ковалёвӧс дяденькаӧн.
— Кӧні нӧ Германияыс, дяденька?
Кӧні границаыс?
— Да со жӧ сійӧ.
Тані и эм, — шуис Ковалёв, мышланьыс сэтшӧм видӧн плоскогубцынас индӧмӧн, кыдз быттьӧ вошӧм мортлы индіс тӧдса улича.
— Тайӧ мыльк саяс.
Километр вит тасянь.
Абу унджык.
— Дяденька, збыль?
Ті менӧ онӧ пӧръялӧй? — нор гӧлӧсӧн шуис детинка, коді тӧдіс, мый ӧткымын салдатъяс радейтӧны сы вылын шутитыштны.
Но Ковалёвлӧн синъясыс вӧліны збыльӧсь.
— Вернӧ висьтала, — шуис сійӧ.
— Ю, а ю саяс самӧй Германия и заводитчӧ.
— Честнӧй батарейнӧй? — юаліс Ваня.
— Да мый вылӧ тэныд честнӧй батарейскӧйыс, кор ми сӧмын на ӧні сы кузя пристрелка нуӧдім!
Аддзылін, кымын цель пристреляйтім?
И Ковалёв петкӧдліс плоскогубцынас орудийнӧй щит вылын номеръяса бумагатор вылӧ.
Но Ваня пыр на сомневайтчис.
Сылы сьӧкыд вӧлі эскыны, мый вот тані, дзик матын, кутшӧмкӧ вит километр сайын, заводитчӧ сійӧ страшнӧйыс, вираыс, мустӧмыс, мый нэм кежас йитчис сылӧн оскорблённӧй, поруганнӧй сьӧлӧмас «Германия» кывйӧн.≠
— Дяденька, энӧ пӧръялӧй менӧ! — синва доршасьӧмӧн шуис Ваня.
— Но, тэ кутшӧм морт! – серӧктіс Ковалёв.
— Он эскы.
А мый нӧ тані торъяыс?
Да миян разведчикъяс тӧрыт на самӧй сійӧ Германияас ветлісны, талун асыв бӧр воисны.
Паника сэні, висьталӧны, не дай бог.
— Кыдзи!
Разведчикъяс вӧліны Германияын?
Ковалёв весиг эз и куж думыштны, кутшӧма дойдіс Ваняӧс самӧй сьӧлӧмас.
Вӧлӧмкӧ, разведчикъяс ветлӧмаӧсь нин Германияӧ.
Вермас лоны, мый Германияын вӧліны нин Биденко да Горбунов.
А сержант Егоров дерт нин вӧлі.
Сідзкӧ, Ваняӧс кӧ эськӧ эз вуджӧдны огневӧй взводӧ, сійӧ эськӧ вермис жӧ нин волыны Германияӧ.
Сійӧ эськӧ кевмысис разведчикъяслы.
Найӧ эськӧ босьтісны сійӧс.
Тайӧ дзик нин сідз.
Ӧні Ванялы лои вывті ӧбиднӧ.
Сьӧлӧмнас сійӧ век на вӧлі разведчикӧн.
Самолюбиеыс сылӧн ёна страдайтіс.
Кыдз нӧ!
Став разведчикъяс вӧліны нин, а сійӧ ещӧ эз на вӧв...
Сійӧ букыштчис, зэв ёна гӧрдӧдіс да, паръяссӧ курччалӧмӧн, лэдзас увлань синлысъяссӧ, кодъяс вылын ӧшаліс синва.
— Ме эськӧ сеті налы сэні, Германияын! — виччысьтӧг шуис сійӧ паньяс пырыс, и синмас сылӧн югнитісны лӧз бикиньяс.
Ковалёв любопытствоӧн видзӧдліс детинка вылӧ, но эз нюммун да эз шу сійӧс, мый эськӧ висьталіс быд мӧд салдат: «А тэ, пастушок другӧ, скӧр!»
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ минутаас вӧчсис Ваня сьӧлӧмын.
Сійӧ кыскис ассьыс трубкасӧ, пуктіс сэтчӧ махорка, ӧзтіс, пӧдлаліс жӧч вевтторнас да, ус пырыс еджыд тшынсӧ лэдзӧмӧн, зэв серьёзнӧя шуис:
— Терпит, пастушок.
Военнӧй служба вылын колӧ кужны подчиняйтчыны.
Тэнад места ӧні орудие дорын.
Орудиекӧд ӧтлаын и пыран Германияӧ.
И медым сылӧн кывъясыс эз кажитчыны детинкалы вывті косӧн, сійӧ велӧдана содтіс нюмъялігтыр:
— Музыкаӧн!
Как раз тайӧ здукас маскируйтчан посни коз пуяс сайын кыліс гора команда:
— Батарея, <rus>к бою</rus>!
Лыйлыны первой орудиелы!
Телефонист окопысь чеччыштіс сержант Сеня Матвеев мунігмозыс кизясиг да сьӧд петлицаа ассьыс чукрасьӧм шинельсӧ лӧсьӧдіг.
Том, возбуждённӧй чужӧмӧн югъяліг сійӧ горӧдіс став вынсьыс, «р» буква тӧдчӧдӧмӧн:
— Первой орудие, <rus>к бою</rus>!
Дас нёльӧд номера цель кузя.
Гранатаӧн.
Взрыватель осколочнӧй.
Веськыдвыв кӧкъямыс ноль.
Прицел сё дас.
И тайӧ кывъяссӧ шуны удиттӧдз на, кодъяс кажитчисны Ванялы таинственнӧй заклинаниеясӧн, ставыс гӧгӧр друг вежсис — и йӧз, и ачыс орудиеыс, и кӧлуйыс сы гӧгӧр, и весиг енэжыс матыса горизонт весьтас, — ставыс лой зумышӧн, грознӧйӧн.
Медся войдӧр вежсис наводчик Ковалёв.
Ваня эз удит кежны, эз удит думыштны: «Со сійӧ, заводитчӧ!», кыдзи Ковалёв чеччыштіс нин станина вомӧныс, ӧти кинас код тӧдӧ кытысь веськалӧм шлем юрас пуктіг, а мӧднас щитбердса сійӧ джуджыд штучка вывсьыс, кодӧс ӧнтай нин казяліс детинка брезентӧвӧй чехолсӧ перйигӧн.
Ӧні, кор вӧлі сы вылысь перйӧма чехол, Ваня аддзис виччысьӧм серти ещӧ на мичаджык да таинственнӧйтор.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ нисьӧ бинокль, нисьӧ стереотруба — найӧс Ваня аддзыліс нин унаысь — да мыйкӧ ещӧ аддзывтӧмтор костын, кутшӧмкӧ машинка зэв уна посни да гырысь цифраясӧн, кодъясӧс пасъялӧма стальнӧй кольчаяс да барабанчикъяс вылын.
Тайӧ машинкаыс детинка вежӧрын пыр жӧ кыпӧдіс «арифметика» кыв.
И вӧлі ещӧ мыйкӧ сьӧд вороненӧй стальысь, выпуклӧй стеклӧа, кӧсӧй ичӧтик зеркалӧа да кузь прорезя ляпкыд сьӧд кӧрӧбкаа.
Тайӧ кыпӧдіс мӧд кыв: «фотоаппарат».
Копыртчӧмӧн да сьӧд трубкасӧ син бердӧ лӧсьӧдӧмӧн наводчик Ковалёв вӧрзьывтӧг, изваяние моз, сулаліс зумыда паськӧдӧм, кусыньтыштӧм кокъяс вылын, сэки кор сылӧн кузь чуньяса киясыс зэв ӧдйӧ ветлісны увлань да вывлань прибор кузя, барабанъясӧ да кольчаясӧ инмӧдчыліг.
А то друг Ковалёв заводитліс ӧдйӧ бергӧдлыны кутшӧмкӧ кӧлеса, да сэки бергӧдчыліс сӧмын ӧти стволыс, а пушкаыс ачыс сулаліс места вылын.
Но, таысь кындзи, лоины ещӧ зэв уна вежсьӧмъяс.
Детинкалӧн синъясыс сідзи и котралісны.
Сійӧ эз тӧд, мый вылӧ видзӧдны.
Ӧти-кӧ, кодӧн кӧ да кыдзкӧ ӧти здукӧн вӧлі нетшыштӧма пушка вылысь мӧд чехолсӧ, да Ваня аддзис орудийнӧй затвор — ыджыд, сьӧкыд, коді югъяліс бура мавтӧм стальӧн, алюминиевӧй воропа да черлы кодь чукля, вына стальнӧй рычагӧн.
И, главнӧйыс, Ваня аддзис спускӧвӧй шнур: стальнӧй цепочка, кодӧс вӧлі вурӧма зыртчӧм кучикӧн.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ сэтшӧмыс.
Сулалӧ вӧлі сӧмын нетшыштны тайӧ кучик колбаскаӧдыс, кыдзи пушка лыяс.
Муртса замковӧй — Ваня пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ салдатыс буретш и эм замковӧй, — муртса замковӧй кыскыштіс воропӧдыс и выйӧн мавтӧм пудъя замок кокниа, некутшӧм шытӧг воссис, ассьыс рубчатӧй стальнӧй цилиндрсӧ сы шӧрын боёк чутӧн да тыртӧм орудийнӧй стволлысь. зеркалӧ кодь югъялан винта пытшкӧссӧ петкӧдлӧмӧн, кыдзи детинкалӧн синъясыс усины патронъяс вылӧ.
Найӧс вӧлі перъялӧма нин ящикъяссьыс да сулалісны му вылын правильнӧй радъясӧн, кыдзи металлическӧй каскаяса салдатъяс. Найӧс вӧлі сортируйтӧма асланыс полоскаяс рӧм серти: сьӧдъяс сьӧдъяс дінӧ, вижъяс вижъяс дінӧ, гӧрдъяс гӧрдъяс дінӧ.
Ӧти патрон куйліс нин веськыд пидзӧс вылас сулалысь салдатлӧн шуйга пидзӧс вылын, и тайӧ салдатыс — ящичнӧй — мыйкӧ вӧчис снаряд юрнас, сэки кор мӧд салдат нуис нин пушка дінӧ дасьтӧм мӧд патрон.
Сійӧ ӧдйӧ сюйис сійӧс ствол каналӧ да йӧткыштіс кипыдӧснас.
Патроныс эз удит бӧрсӧ петны — замковӧй пӧдлаліс сійӧс затворӧн.
Затвор гольснитіс.
Ковалёв, синсӧ сьӧд трубкаысь вештывтӧг, босьтіс ӧти кинас спускӧвӧй шнур, а мӧд кисӧ лэптіс вывлань да шуис:
— Гӧтов!
— <rus>Огонь</rus>! — горӧдіс сержант Матвеев, вынӧн кинас ӧвтыштӧмӧн.
И эз на удит Ваня гӧгӧрвоны, мый тані вӧчсьӧ, кыдзи наводчик Ковалёв скӧр, решительнӧй чужӧмӧн дженьыдика нетшыштіс колбаскаӧдыс да пыр жӧ ылӧ бӧрлань шыбитіс кисӧ, медым эз кучкы замокнас бӧрӧ исковтігас.
Пушкаыс лыйис эз зэв гораа, но сэтшӧм вынӧн, мый детинкалы кажитчис, быттьӧ сэсянь быдладорӧ котӧртісны тиньгысь гӧрд кытшъяс.
И Ваня вомсьыс кыліс порок тшынлысь дуксӧ.
Германияӧ лэбысь снарядлӧн омӧлик шыӧ кывзысьӧмӧн ӧти здук кежлӧ ставыс кынмылісны.
Сэсся Ковалёв бара ляскысис панорама бердӧ, да чуньясыс сылӧн кутісны котравны барабанчикъяс кузя, а замковӧй нетшыштіс затворсӧ, кытысь чеччыштіс да тронякылӧмӧн гӧгыльтчис му кузя тшыналысь ыргӧн гильза.
Ваня сулаліс чуналӧм пеля да шӧйӧвошӧма сійӧ чудонас, кодӧс сійӧ сӧмын аддзыліс, — лыйӧмлӧн чудоӧн.
Сэсся сылы эз ло лӧсьыд сулавны уджалысь йӧз пӧвстын да нинӧм не вӧчны.
Сійӧ босьтіс шоныд, неуна тускалӧм лыйӧм гильза, нуис сійӧс бокӧ да пуктіс мукӧд лыйлӧм гильзаяс чукӧрӧ.
Кор сійӧ нуис гильзасӧ, ставнас зэв вӧсньыдикӧс да зэв кокньыдикӧс, но ванька-встанька кодь кыз да сьӧкыд пыдӧсаӧс, — сылы кажитчис, мый сійӧ киясын пыр на сійӧ тиньгис лыйӧмсьыс.
— Правильнӧ вӧчан, Солнцев, — шуис сержант Матвеев, мыйкӧ зыртчӧм записнӧй книжкаас карандашӧн гижышталӧмӧн да такӧд тшӧтш телефонист окопӧ видзӧдлывлӧмӧн, кытысь виччысис выль команда.
— Пока кутан уберитны лыйлӧм гильзаяс, медым эз мешайтчыны кок улын.
— Кывза! — нимкодя шуис Ваня да нюжӧдчис, чувствуйтӧмӧн, мый сійӧ тшӧтш жӧ отсасьӧ сійӧ зэв важнӧй да зэв почётнӧй делӧас, код йылысь фронт вылын пыр шуӧны ыджыд уважениеӧн: «Артогонь».
— А лыйсьӧм бӧрын лыддян да пукталан найӧс тыртӧм лотокъясӧ, — содтіс Матвеев.
— Кывза! — ещӧ гажаджыка шуис Ваня, кӧть эськӧ и эз тырвыйӧ гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧм лотокыс.
Ваня сувтӧдіс став лыйлӧм гильзаяссӧ орччӧн, рӧвняйтыштіс найӧс, любуйтчыштіс аслас уджӧн, но вӧчнысӧ сэсся вӧлі нинӧм да сійӧ локтіс Ковалёв дінӧ.
— Дяденька, — шуис сійӧ, но сылы дум вылас уси, мый сійӧ выполняйтӧ боевӧй задание, да ӧдйӧ веськӧдіс ӧшибкасӧ: — сержант ёрт, разрешитӧй шыасьны.
— Видлы, — шуис Ковалёв.
— Ме кӧсъя тіянлысь юавны: кытчӧ нӧ ті ӧні лыйинныд?
Германия кузя?
— Германия кузя.
— А первойсӧ витінныд?
— Первойсӧ виті.
— Ті синмӧн витінныд?
Тайӧ сьӧд трубочка пырыс?
— Именнӧ сідз.
Ваня мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Сійӧ эз лысьт сёрнитны водзӧ.
Мый кӧсйис сійӧ корны, кажитчис сылы вывті ыджыд дерзостьӧн.
Таысь, пӧжалуй, мырддясны обмундированиетӧ да ыстасны тылӧ.
И век жӧ Ванялӧн любопытствоыс веніс осторожностьсӧ.
— Дяденька, — шуис Ваня, гӧлӧсыслысь медся убедительнӧй, медся мелі оттенокъяс корсьӧмӧн, — дяденька, сӧмын ті ме вылӧ энӧ горзӧй.
Оз кӧ пӧлагайтчы, то оз и ков.
Разрешитӧй меным ӧтикысь — сӧмын ӧтикысь, дядечка! — видзӧдлыны трубкаас, код пыр ті ӧні витінныд.
— Мыйла оз, тайӧ позьӧ.
Видзӧдлы.
Сӧмын виччысьӧмӧн.
Наводкасӧ эн торк.
Лолавны полӧмӧн Ваня матыстчис кок чуньяс йылас да сувтіс Ковалёвӧс сылы сетӧм местаӧ.
Кияссӧ шевгӧдӧмӧн, медым кыдзкӧ ӧшибкаӧн не торкны наводка, детинка видзчысьӧмӧн матыстіс синсӧ окуляр бердӧ, коді вӧлі ещӧ шоныд на Ковалёв бӧрын.
Сійӧ аддзис кытш, кодын зэв матысмӧмӧн тыдаліс нюра ландшафт лӧзоват вӧр стенаӧн.
Кык вӧсньыдик визь, кодъяс крест-накрест юкисны кытшсӧ вертикаль да горизонталь кузя, вӧчисны тайӧ ландшафтсӧ переводнӧй картинка кодь отчётливӧйӧн.
Тайӧ кык визь крестасянінас Ваня аддзис вӧрысь чурвидзысь джуджыд пожӧмлысь торъя йывсӧ.
— Но, кыдз?
Аддзан мыйкӧ? — юаліс Ковалёв.
— Аддза.
— Мый нӧ тэ аддзан?
— Му аддза, вӧр аддза.
Кутшӧм мича!
— А крестасян сіяссӧ аддзан?
— Ага.
Аддза.
— А торъя пусӧ аддзан?
Сіяс крестасянінас буретш.
— Аддза.
— Вот ме самӧй сійӧ пожӧмас и наводиті.
— Дяденька, — вашкӧдӧмӧн юаліс Ваня, — тайӧ и эм Германияыс?
— Кӧні?
— Кытчӧ ме видзӧда.
— Абу, другӧ, тайӧ абу Германия.
Германияыд тасянь оз тыдав.
Германия эстӧн, водзын.
А тэ аддзан сійӧс, мый эм мышкын.
— Кыдз мышкын?
Да ӧд, ті жӧ, дяденька, татчӧ наводитінныд?
— Татчӧ.
— Сідзкӧ, тайӧ и эм Германияыс?
— Вот и эн веськав.
Татчӧ ме наводиті, тайӧ вернӧ.
Пасйыси пожӧм серти.
А лыйи дзик мӧдарланьӧ.
Ваня видзӧдіс Ковалёв вылӧ, зілис гӧгӧрвоны, шмонитӧ сійӧ али збыль висьталӧ.
Кыдз нӧ сідз: наводитіс бӧрӧ, а лыйис водзӧ!
Мыйкӧ тешкодь.
Ваня сюся видзӧдіс Ковалёв чужӧмӧ сыын дзебӧм мудералӧм аддзыны зілиг.
Но Ковалёвлӧн чужӧмыс вӧлі дзик серьёзнӧй.
Ваняӧс тӧлк вывсьыс воштіс тайӧ нӧдкывйыс, кодӧс сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны.
— Дяденька Ковалёв, — шуис сійӧ медбӧрын, став вынсьыс ассьыс чистӧй кымӧссӧ чукыртіг, — а снарядыс ӧд Германияӧ лэбис?
— Лэбис Германияӧ.
— И сэні букнитіс?
— И сэні букнитіс.
— И ті трубка пырыс аддзылінныд, кыдзи сійӧ букнитіс?
— Эг, эг аддзыв.
— Э! — разочаруйтчӧмӧн шуис Ваня.
— Сідзкӧ, ті кыдзсюрӧ шыбласянныд снарядъясыд, господь богыслы!
— Мыйла нӧ сідз сёрнитны, — ускас нюмъяліг да кызӧктыштӧмӧн шуис Ковалёв.
— Ми кыдзсюрӧ огӧ шыбласьӧй: сэні наблюдательнӧй пункт вылын пукалӧны йӧз да видзӧдӧны, кыдзи ми гымӧдам.
Миян кӧ мыйкӧ неладнӧ артмас, найӧ миянлы пыр жӧ телефон кузя висьталасны, кыдз да мый.
Ми и лӧсьӧдам.
— Коді нӧ сэні пукалӧ?
— Наблюдательяс.
Старшӧй офицер.
Мукӧд дырйи взводнӧй офицеръяс.
Кор кыдз.
Ӧні, например, ачыс капитан Енакиев нуӧдӧ лыйсьӧмсӧ.
— И капитан Енакиевлы сэсянь тыдалӧ Германияас?
— А кыдз жӧ!
— И тыдалӧ, кыдзи ми гымӧбтім?
— Дерт жӧ.
Вот виччысьышт.
Сійӧ миянлы пыр висьталас, кыдзи миян сэні артмис.
Ваня чӧв оліс.
Сылӧн мӧвпъясыс ставыс сявмуніны.
Сійӧ некыдз эз вермы найӧс чукӧртны да гӧгӧрвоны, кыдзи век жӧ сійӧ артмӧ, мый наводитӧны мышлань, лыйлӧны водзӧ, а капитан Енакиев ӧтнас ставсӧ аддзӧ да ставсӧ тӧдӧ.
— Шуйгавывджык ноль-ноль куим! — горӧдіс сержант Матвеев.
— Осколочнӧй гранатаӧн.
Прицел сё дас кӧкъямыс.
Вына кияс лэптісны Ваняӧс, вуджӧдісны кӧлеса вомӧн да сувтӧдісны бокӧ, а Ваня местаын панорама дінын важмоз сулаліс нин Ковалёв, сьӧд окуляр бердӧ синмӧн ляскысьӧмӧн.
Ӧні ставсӧ вӧлі вӧчӧма первойя дорысь на ӧдйӧджык.
И век жӧ, тайӧ дивуйтчана ӧдйӧлун вылӧ видзӧдтӧг, Ковалёв удитіс бергӧдны детинкалань чужӧмсӧ да шуны:
— Аддзан, неуна бокӧджык мунӧны.
Ӧні лоӧ бур.
— <rus>Огонь</rus>! — горӧдіс Матвеев да ещӧ вынысьджык ӧвтыштіс кинас.
Пушка гымӧбтіс.
Но тайӧ лыйӧмыс эз нин сэтшӧма чуймӧд детинкаӧс.
Ассьыс боевӧй могсӧ чорыда помнитӧмӧн сійӧ пелька кытшовтыштіс орудиесӧ — сылӧн стволыс бӧрӧ вешйылӧм бӧрын ӧні плавнӧя муніс водзлань, важ местаас — да удитіс кватитны лыйӧм пӧсь гильзасӧ самӧй сійӧ здукӧ, кор сійӧ чеччыштіс пушкаысь.
— Молодец, Солнцев! — шуис Матвеев, бара записнӧй книжкаас мыйкӧ тэрмасьӧмӧн гижӧмӧн, кодӧс вӧлі пуктӧма кусыньтӧм пидзӧс вылас.
— Уна-ӧ расходуйтӧма патрон?
— Кык осколочнӧй граната! — збоя горӧдіс Ваня.
— Молодец! — шуис Матвеев.
Ванялы окота вӧлі горӧдны: «Служита Сӧветскӧй Союзлы», но сылы яндзим вӧлі шуны татшӧм кывъяс тайӧ ичӧтик делӧ кузя.
— Нинӧм, — вомгорулас шуис сійӧ.
— Кутчысь, пастушок! — гажаа горӧдіс Ковалёв, ӧчкисӧ лӧсьӧдыштіг.
— Ӧні удит сӧмын ӧктыны.
Пыр ми тэныд шыблалам найӧс быдса гӧра.
И збыль.
Сійӧ жӧ здукӧ окопысь мыччысис телефонистлӧн турунвиж шлемыс, да сержант Матвеев горӧдіс сэтшӧм горна, сэтшӧм ёсь да сэтшӧм торжествуйтана гӧлӧсӧн, мый Ванялӧн зиньмуніны став лыйлӧм гильзаясыс:
— Нёль патрон беглечӧн!
Поганӧй немецкӧй му кузя — <rus>огонь</rus>!
Нёльысь лыйӧм шы гымӧбтіс пӧшти помся, да Ваня муртса удитіс кутны чеччыштӧм нёль гильза.
Но сійӧ век жӧ не сӧмын кутіс найӧс да сувтӧдіс радӧ, но и рӧвняйтыштіс ещӧ.
Тайӧ кадсяньыс пушка лыйліс ӧти здук кежлӧ сувтлытӧг, думайтны кужтӧм, чуймӧдана ӧдӧн.
Мудз тӧдтӧг гильзаясла котраліг Ваня кывзыштіс да гӧгӧрвоис, мый ӧні лыйлӧ оз сӧмын нин ӧти первой орудие.
Быдласянь кылісны гораа команда горзӧмъяс, гольсмунліны затворъяс, лыйлісны пушкаяс.
Ӧні лыйліс нин капитан Енакиевлӧн став батареяыс.
Дугдывтӧг, ӧти бӧрся мӧд, а то и ӧтпырйӧ кыкӧн, куимӧн, пыр лӧнялысь шыӧн лэбисны снарядъяс мыльк сайӧ, Германияӧ, сэтчӧ, кӧні енэжыс кажитчис нин эз рочӧн, а кутшӧмкӧ мустӧмӧн, чусмӧмӧн, искусственнӧй, немецкӧй енэжӧн.
Орудийнӧй номеръяс ӧти бӧрся мӧд котӧртлісны Ковалёв дінӧ, сійӧ быдӧнлы сетліс ӧтчыд либӧ кыкысь нетшыштны шнурӧд да лыйны Германия кузя.
Лыйигӧн найӧ горзісны:
— Проклятӧй немецкӧй му кузя — <rus>огонь</rus>!
— Кутчысь, Германия!
<rus>Огонь</rus>!
— Рӧдина вӧсна! Сталин вӧсна!
<rus>Огонь</rus>!
— Смерть Гитлерлы!
<rus>Огонь</rus>!
— Мый, босьтінныд миянӧс, гадъяс?
<rus>Огонь</rus>!
Ковалёв дінӧ котӧртӧмӧн Ваня кыскыштіс сійӧс ватникӧдыс мышсяньыс:
— Дядя Ковалёв, вай ме лыя жӧ ӧтчыд Германия кузяыс.
Сійӧ сэтшӧма поліс, мый Ковалёв сылы оз сет лыйны!
Сійӧ волнуйтчӧмысла чорыда топӧдіс вомсӧ.
Сійӧ весиг бледӧдіс. Сійӧ дженьыдика да частӧ лолаліс ныр пырыс, коді лои ручлӧн кодь гӧгрӧс.
Но Ковалёв эз казяв сійӧс.
Сэки детинка друг зэв ёна гӧрдӧдіс, скӧрысь зымнитіс кокнас муӧ да требуйтана, дрӧжжитана гӧлӧсӧн горӧдіс, лыйӧм шысӧ вевттьыны зільӧмӧн:
— Сержант ёрт, разрешитӧй шыасьны!
Лэдзӧй меным лыйны Германия кузя.
Ме заслужиті жӧ.
Аддзанныд, менам ни ӧти лыйӧм гильза оз туплясь.
abu
— Давай, пастушок, давай!
Лый.
Сӧмын китӧ ӧдйӧджык вешты, медым затворнас эз кучкы.
— Ме тӧда, — тэрмасьӧмӧн шуис Ваня да пӧшти нетшыштіс Ковалёв киысь спускӧвӧй шнурсӧ.
Сійӧ сэтшӧм вынӧн чабыртіс шнурсӧ, мый ки рӧчьясыс ичӧтик кулак вылас едждӧдісны.
Кажитчис, некутшӧм вын мирас эз вермы ӧні мырддьыны сылысь кольчаа пома тайӧ кучик колбаскасӧ.
Сьӧлӧмыс детинкалӧн лёкысь нӧйтчис.
Ӧти чувство сӧмын вӧлі тайӧ здукас сійӧ сьӧлӧмын: полӧм, мед эськӧ эз ло осечка.
— <rus>Огонь</rus>! — горӧдіс Матвеев.
— Кыскы, — вашнитіс Ковалёв.
Тайӧс сійӧ вермис не висьтавны.
— На, паршивӧй, босьт! — горӧдіс детинка да яра, став вынсьыс нетшыштіс колбаскасӧ.
Сійӧ казяліс, мый пушка пыр жӧ вӧрзис сы дінын ловъя моз, чеччыштіс да гымӧбтіс.
Дулосьыс петіс да сявкмуні би.
Юрын кутіс жунгыны.
И ылі вӧр кузя юрмуніс Германияӧ лэбзьысь Ваня снарядлӧн шыыс.
22
Капитан Енакиев йӧжгыльтчыштіс кӧдзыдсьыс, очсыштіс.
— Вӧлӧмкӧ, кутшӧм сёрӧн ӧні югдӧ!
— Мый ті чайтанныд — ар, — шуис Ахунбаев.
— «<rus>Поздняя ссень, грачи улетели, лес обнажился, поля опустели</rus>», — шуис Енакиев, ещӧ ӧтчыд очсыштіс.
— Мичаа гижӧма, — шуис Ахунбаев.
— Зэв художественнӧя серпасалӧма арсӧ.
Капитан Ахунбаев висьталіс тайӧ кывъяссӧ папирос кыскыштӧм костын.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн куритіс куснясьӧм немецкӧй сигарета да чукрасиг разӧдіс кинас тшынсӧ, медым сійӧ эз вывті тӧдчымӧн кыпав окоп весьтас.
Шуны кӧ, тайӧ вӧлі лишнӧй виччысьӧм.
Югдыны самӧй на вӧлі заводитчӧ, гӧгӧр вӧлі рудӧб, руа.
Важ немецкӧй окоп, кытӧн лӧсьӧдіс аслыс временнӧй команднӧй пункт капитан Ахунбаев, сулаліс картупель му помын.
Сьӧдӧдӧм картупель кор вылын, коді вӧлі самӧй синъяс весьтын, кӧдзыда еджвидзисны зэв посньыдик ва войтъяс.
Веськыдвылын нюжаліс тыдавтӧм шоссе, код пӧлӧн сулалісны пӧрысь вязъяс.
Налӧн кыз стволъясыс да куш лапъясыс ру пыр моз серпасасисны еджыд асъя енэжын, быттьӧ матӧвӧй стеклӧ вылын.
Кымынкӧ жугӧдӧм, ёсь керка вевт руын моз тыдалісны шуйгавылын.
Водзын жӧ куйліс картупель улысь сьӧд, уль му, коді ньывка лэччис лӧзоват руӧн тырӧм увтасӧ.
А ещӧ водзынджык, увтас саяс, заводитчӧ вӧлі бара вывтас, но ӧні сійӧ ньӧти эз тыдав.
Сы вылын вӧліны немецкӧй позицияяс, кодъясӧс лун заводитчигӧн должен вӧлі атакуйтны да босьтны капитан Ахунбаевлӧн батальон капитан Енакиевлӧн батарея поддерживайтӧмӧн.
Атакалӧн план, кодӧс разработайтіс Ахунбаев сылы лӧсялана ӧдйӧлунӧн да горячностьӧн, дженьыда висьталӧмӧн вӧлі со кутшӧм.
Кык рота югдытӧдз долженӧсь вӧлі гусьӧн кытшовтны немецъясӧс веськыдвывсянь, босьтны немецкӧй коммуникацияяс да виччысьны, позьӧ кӧ би восьтытӧг да дерт нин ассьыныс вынъяссӧ петкӧдлытӧг.
Коймӧд рота должен вӧлі став артиллерия поддержитӧмӧн восьсӧн атакуйтны немецкӧй позицияяссӧ водзсяньыс.
Нёльӧд рота кольӧ резервӧ.
Капитан Ахунбаев артавліс, мый ӧти ротаӧн противниклысь позицияяс атакуйтӧмӧн, кодлӧн, разведкаӧн вайӧм сведениеяс серти, вӧлі батальон гӧгӧр, сійӧ заставитас немецъясӧс петны окопъясысь да вуджны контратакаӧ.
Буретш тайӧ контратака дырйиыс и долженӧсь вӧліны кучкыны флангсянь, а гашкӧ весиг тылсянь, сійӧ кык ротаыс, кодъясӧс вӧлі ыстӧма кытшовтны немецъясӧс.
Татшӧм ногӧн, немецъясӧс вӧлі топӧдӧма эськӧ клещиӧ да налы быть ковмис эськӧ ён флангӧвӧй би улын вежны ассьыныс боевӧй порядокъяссӧ, мый пыр вайӧдӧ вывті ыджыд воштӧмъясӧ да позицияяс сдайтӧмӧ.
Либӧ найӧ долженӧсь нуӧдны бой важ направлениеын, тылсяньыс резервнаныс вевттьысьӧмӧн.
Но сэки капитан Ахунбаев аслас резервлысь рота шыбитӧ неприятель тылын действуйтысь кык роталы отсӧг вылӧ, шедӧдӧ сэні аслыс перевес вынъясын да босьтӧ немецкӧй позицияяссӧ тылсяньыс, немецъясӧс мешӧкӧ пуксьӧдӧмӧн.
Планыс тайӧ вӧлі бур да, противниклысь омӧль моральнӧй состояниесӧ, а сідзжӧ Ахунбаев стрелокъяслысь бур качествосӧ арталӧмӧн, тырвыйӧ олӧмӧ нуӧдны позяна.
Но капитан Енакиевлы, коді вӧлі велалӧма артыштны да гӧгӧрбок думайтны став поснитор йылысь, тайӧ планын вӧлі ӧти неяснӧйтор.
Стӧча эз вӧв тӧдса, кутшӧм резервъяс вӧліны немецъяслӧн.
Разведкалӧн даннӧйяс серти налӧн резервъяс эз вӧвны гырысьӧсь.
Но коді вермас шуны, мый войбыдӧн найӧ эз шыбитны татчӧ гырысь подкреплениеяс?
Колӧкӧ ӧні, самӧй тайӧ минутаас, немецкӧй пехота чеччӧ транспортёръясысь кӧнкӧ тайӧ мыльк саяс, кодӧс лӧсьӧдчӧ атакуйтны капитан Ахунбаев.
Сэки ӧти рота резервыд лоӧ вывті этша, да делӧыс вермас помасьны капитан Ахунбаевлы зэв лёка.
Но сы вӧсна мый капитан Енакиевлӧн став тайӧ сомнениеясыс подулавсисны эз стӧч фактъяс вылын, а сӧмын предположениеяс вылын да весиг, шуны кӧ веськыда, омӧль предчувствие вылын, то, плансӧ кывзӧм бӧрын да боевӧй задание получитӧм бӧрын, сійӧ дженьыда да коса шуис:
— Кывза!
А веськыда кӧ шуны, нинӧм нин и оз позь вӧлі вӧчнысӧ.
Ахунбаевлӧн ротаяс занимайтісны нин исходнӧй рубежъяс, атакалӧн машинаыс, кӧть и тӧдчытӧма на, но заводитіс нин уджавны, а капитан Енакиев чорыда тӧдіс, мый примитӧм решение некор оз ков вежлавны.
Сійӧ сӧмын гӧгӧрвоис, мый делӧыс лоӧ пӧсьджык да мый немецъяслӧн кӧ эмӧсь свежӧй резервъяс, кольӧ ӧти надея аслас пушкаяслӧн меткость вылӧ да найӧ тэрыба лыйлӧм вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс аслас записнӧй книжка вылӧ, артыштіс став патронъяслысь лыдсӧ, коді сылӧн вӧлі, чукыртчыліс да телефон кузя тшӧктіс кыдз позьӧ регыдджык вайны огневӧй позиция вылӧ ещӧ ӧти боевӧй комплект.
Ӧні ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма.
Коли виччысьны.
— Но, капитан, — шуис Енакиев Ахунбаевлы замшевӧй перчаткиа кисӧ нюжӧдӧмӧн, — видза колянныд.
— Кӧні ті лоанныд?
— Аслам наблюдательнӧй пунктын.
А ті?
— Резерв ротакӧд.
Найӧ крепыда топӧдлісны мӧда-мӧдлысь кияссӧ.
И, кыдз пыр, торйӧдчытӧдз ӧткодя лӧсьӧдісны часіяссӧ.
Капитан Ахунбаевлӧн вӧлі квайт час да дас кык минута.
Капитан Енакиевлӧн — квайт час да ӧкмыс минута.
— Кольччанныд, — шуис капитан Ахунбаев.
— Тэрмасянныд, — тӧдчӧдӧмӧн шуис капитан Енакиев.
Найӧ неуна вензьыштісны сы йылысь, кодныслӧн стӧчджык часіыс.
Но тайӧ вӧлі сӧмын сідз, важ привычка серти.
Ахунбаев тӧдіс, мый Енакиевлӧн часіыс мунӧ дзик стӧча.
— Уговоритін, — шом гаг кодь аслас сьӧд синъяснас югъялӧмӧн нимкодя шуис Ахунбаев да бӧрыньтіс ассьыс часісӧ куим минута вылӧ бӧрӧ.
— Сідзкӧ, надейтча тіян вылӧ, каменнӧй гӧра вылӧ моз.
— Надейтчӧй.
— Битортӧ энӧ жалитӧй.
— Сетам.
Тіян табак — миян би, — шуис Енакиев рассеяннӧя да эз зэв местаӧ салдатскӧй поговорка.
— Главнӧйыс, энӧ кольччӧй.
— Ог кольччы.
— Сідзкӧ, немецкӧй оборонительнӧй линия вылын аддзысьлытӧдз.
— Либӧ водзджык.
— Но, счастливо, — решительнӧя да командир ногӧн нин шуис Ахунбаев. — Действуйтӧй.
— Кывза.
Найӧ ещӧ ӧтчыд топӧдлісны мӧда-мӧдыслысь кияссӧ да торйӧдчисны.
Первойӧн окопысь петіс капитан Енакиев да, аслас телефонистлы открепитчыны да командирскӧй наблюдательнӧй пункт вылӧ проводсӧ нюжӧдны прикажитӧмӧн, ачыс муніс видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ батарея вылын,
Пӧльтыштіс югданводзвывса неприятнӧй тӧв, да кокъяс улын кӧнсюрӧ ратшкакылыштіс йи.
Ставыс гӧгӧр вӧлі лӧнь, и сӧмын шочиника рытыввылын то сэн, то тан югдыштавлӧ немецкӧй осветительнӧй ракетаяслысь. Тӧдчымӧн нин воссьӧм енэжын ракетаяслӧн югыдыс муртса тӧдчис.
Кор капитан Енакиев, код бӧрся ньӧти кольччышттӧг голя вылас ӧшӧдӧм автоматӧн муніс Соболев, воис батарея вылӧ, руыс асыввылын лои розӧвӧйджыкӧн да тӧлыс лои ещӧ дӧзмӧдчысьджык.
Огневӧй позицияыс батареялӧн вӧлі лӧсьӧдӧма зэв ыджыд яблоневӧй садйын, зэв кузь да гажтӧм, стена сайын, кодӧс вӧлі тэчӧма руд плитнякысь.
Некымынлаті стенасӧ вӧлі жугӧдӧма снарядъясӧн.
Ӧти сэтшӧм жугалӧминті капитан Енакиев пырис садйӧ.
Пушкаяс, кодъясӧс вӧлі пыдӧ кодйӧма муӧ пӧрысь яблоняяс костын, сулалісны ылын мӧда-мӧдсьыс да найӧ вылын вӧлі нюжӧдӧма маскировочнӧй тывъяс.
Найӧс сьӧкыд вӧлі казявны весиг матысянь.
Но ылынкодь сад сайын яблоняяслӧн куш лапъяс костӧд тыдаліс рамаястӧм гажтӧм фольварклӧн кузь черепичнӧй вевт, да тайӧ вевт улас мудзӧм асъя биторйӧн дзузвидзис кусӧдтӧм на пӧнар — отметкалӧн войся точка.
Сійӧ петкӧдліс, мый батарея тані.
Часӧвӧй чургӧдӧм автоматӧн да рудӧб чужӧмӧн, код вылын куйліс на ещӧ войся вуджӧрыс, потшаліс капитан Енакиевлы туйсӧ, но, аслас батареяса командирӧс тӧдӧм бӧрын, кежис бокӧ да кынмис места вылас.
Капитан локтіс первой орудие дінӧ.
Номеръяс тыр боевӧй дасьлунӧн, шлемъясӧн да оружиеӧн, узисны веськыда му вылын быдӧн аслас местаын; юр улас коді лыйӧм гильза, коді тыртӧм снаряд ящик, коді котелок, коді прӧстӧ кисӧ пуктӧма.
Узьысьяс пӧвстысь капитан Енакиев казяліс Ванялысь ичӧтик фигурасӧ.
Детинка узис лафет вылын, кокъяссӧ кусыньтӧмӧн да шлема юр улас кулаксӧ пуктӧмӧн, кодын чорыда вӧлі чабыртӧма дистанционнӧй ключ.
Сылӧн паръясыс неуна лӧзӧдыштӧмаӧсь асъя кӧдзыдысь, но кутшӧмкӧ бур морт шыбитӧма сы вылӧ ватник, да детинка унйывсьыс нюмъяліс таинственнӧй нюмъялӧмӧн.
Тайӧ нюмъялӧмсӧ казяліг капитан Енакиев ачыс нюммуніс.
Но, рапортӧн локтысь сержант Матвеевӧс аддзиг, вӧтліс чужӧм вывсьыс нюмсӧ да пыр жӧ стрӧга зумыштчис.
— Но, кыдз детинкаыс? — юаліс сійӧ, рапорт кывзӧм бӧрын да орудиеса командиркӧд здоровайтчӧм бӧрын, коді талун дежуритіс батарея вылын.
— Детинка ничево, капитан ёрт, — доложитіс сержант, почтительнӧя да такӧд тшӧтш неуна щӧгӧляйтыштӧмӧн чуньяснас аслас выль сьӧд ус дінӧ да выль сьӧд «севастопольскӧй» полубачокъяс дінӧ инмӧдчылӧмӧн.
— Уджалӧ?
— Так точно.
— Кутшӧм обязанностьяс нуӧдӧ орудие бердас?
— Талунӧдз сійӧ лыйлӧм гильзаяс чукӧртліс.
А талун — стӧчджыка кӧ шуны тӧрыт рыт — ме сійӧс квайтӧд номерлӧн отсасьысьӧ сувтӧді.
— Но, и кыдзи?
Сяммӧ?
— Ничево.
Тӧлкӧн перъялӧ колпачокъяссӧ.
Задержкатӧг.
Прикажитанныд кызӧдны орудийнӧй расчётсӧ?
— Оз ков.
Мед шойччасны.
Талун лоӧ уна удж.
Патронъяс вайисны?
— Так точно.
— Бур.
Тані кӧнсюрӧ заборыс киссьӧма.
Ті энӧ видлӧй — сійӧ жугалӧминъястіыс, ковмас кӧ, позьӧ гӧгыльтны пушкаяссӧ?
— Так точно.
Видлі.
Позьӧ гӧгыльтны.
— Бур.
Босьтӧй тайӧс тӧдвылӧ.
Набюдательнӧй пунктъяскӧд связь бура уджалӧ?
— Бура.
— Коді дежуритӧ веськыдвыв наблюдательнӧй вылас?
— Ог тӧд.
— Тӧдмалӧй да доложитӧй.
И мед меным татчӧ машина вайӧдасны.
— Кывза!
Сержант Матвеев кындзи да телефонист кындзи, первой орудиеын эз узь ещӧ ӧти морт — наводчик Ковалёв.
Тайӧ вӧлі нач ӧти морт батареяын, кодкӧд капитан Енакиев кутіс асьсӧ матыса морткӧд моз.
— Но, кыдз делӧясыд, Василий Иванович? — шуис капитан Енакиев, Ковалёвкӧд орччӧн орудийнӧй площадка дор вылӧ пуксьӧмӧн.
— Ме ногӧн, абу омӧль, Дмитрий Петрович.
Со ми и Восточнӧй Пруссияынӧсь нин.
— Да, Германияын, — рассеяннӧя шуис капитан Енакиев, белитӧм стволъяса тайӧ зэв ыджыд гажтӧм садсӧ видзӧдӧмӧн. Кӧнсюрӧ куйлісны идзас моздоръяс, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма тӧв кежлӧ пуясӧс тӧбӧм вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, капитан Енакиевлӧн некутшӧм делӧ батарея вылын эз йӧв.
Но бой водзвылын пыр сійӧс кыскыліс кӧть кымынкӧ минута олыштны аслас овмӧсын да ас синъясӧн убедитчыны, мый сылӧн йӧз да пушкаяс бой кежлӧ тыр дасьӧсь.
Татӧг сійӧ некор эз чувствуйтлы асьсӧ дзик спокойнӧя.
Сулалӧ вӧлі сылы сӧмын видзӧдлыны кӧть мед ӧти орудие вылӧ, медым стӧча висьтавны, кутшӧм состояниеын сылӧн став батареяыс.
И ӧні сійӧ аддзис нин тайӧ состояниесӧ — сійӧ вӧлі отличнӧйӧн.
Капитан Енакиев аддзыліс сійӧс став сертиыс: и сы серти, кутшӧм спокойнӧя узисны сылӧн пасьтасьӧм да вооружитчӧм йӧз, быдӧн аслас местаын; и сы серти, кыдзи вӧлі кодйӧма рӧвикъяс, дасьтӧма лыйсьӧм вылӧ патронъяс; и сы серти, кутшӧм ӧкуратнӧя вӧлі нюжӧдӧма орудие весьтын маскировочнӧй тыв; и весиг сы серти, кутшӧм югыда ломтысис фольварк вевт улын пӧнар войся наводка вылӧ.
Но пӧнарсӧ сійӧ сэк жӧ тшӧктіс кусӧдны, сы вӧсна мый вӧлі югыд нин да кыалӧн кӧдзыд югыдыс уліті вольсасис кушмӧм сад кузя, зэв кельыда мусӧ зӧлӧтитӧмӧн, коді вӧлі вевттьысьӧма кынмӧм коръясӧн, быдсяма шыбласъясӧн да жугавлӧм торъясӧн, гортса немецкӧй кӧлуй шойӧн: матрацъясысь спиральнӧй пружинаясӧн, пластмассаысь ӧдзӧс вугъясӧн, бутылкаясӧн, газетаясӧн, багет кусӧкъясӧн.≠
Чувствуйтчис, мый шондіыс мыччысис ру пасьыс сӧмын ӧти минута кежлӧ да ӧні лунтыр кежлӧ нин пырас кымӧръяс улӧ.
Капитан Енакиев видзӧдліс часі вылас.
Кад нин вӧлі мунны наблюдательнӧй пунктӧ.
Но талун сылы мыйлакӧ жаль вӧлі торйӧдчыны аслас овмӧскӧд.
Окота вӧлі кӧть ещӧ минута вит пукыштны орччӧн Ковалёвкӧд, кодӧс сійӧ радейтліс да уважайтіс.
Сійӧ кыдз быттьӧ предчувствуйтіс, мый талун ковмасны сылӧн став физическӧй да душевнӧй вынъясыс, да сійӧ чукӧртіс найӧс, медбӧръя минутаясас пӧльзуйтчӧмӧн.
— Капитан ёрт, разрешитӧй доложитны: веськыдвыв наблюдательнӧй вылын — старшӧй сержант Алейников, — шуис воысь Матвеев.
— Машина воис.
— Бур.
Мед сулалӧ.
Мунӧй.
23
Капитан Енакиев перйис кучик портсигарсьыс папирос да ӧтиӧс сетіс Ковалёвлы.
Найӧ пондісны куритчыны.
— Сідзкӧ, детинкаыс — ничево? — юаліс капитан Енакиев.
— Прамӧй детинка, — збыльысь шуис Ковалёв, — туяна.
— Ті чайтанныд, туяна? — ӧдйӧ шуис Енакиев да, синъяссӧ читкыртыштӧмӧн, видзӧдліс Ковалёв вылӧ.
— Ме ногӧн, туяна.
— Тӧлк сыысь лоӧ?
— Лоӧ.
— Меным вот сідзжӧ кажитчӧ.
— Ме сыкӧд ӧнтай неуна панорама дінын занимайтчышті.
Веританныд — ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Дивӧ кутӧ.
Чужӧма быттьӧ наводчикӧн.
Капитан Енакиев серӧктіс:
— А разведчикъяс шуӧны, мый сійӧ чужӧма разведчикӧн.
Мун да и гӧгӧрво.
Ӧти кывйӧн, кутшӧмкӧ сійӧ миян вообще чужӧмсяньыс.
Вернӧ?
— Чужӧмсяньыс артиллерист.
— Чужӧмсяньыс вояка.
— Абу омӧль.
— А ті тӧданныд, Василий Иванович, — друг шуис капитан Енакиев да видзӧдліс Ковалёв вылӧ пытливӧй синъясӧн, кодъяс лоины челядьлӧн кодь доверчивӧйӧн, — ме сійӧс думайта пи пыдди, босьтны.
Кыдз ті чайтанныд?
— Бур делӧ, Дмитрий Петрович, — пыр жӧ вочавидзис наводчик, быттьӧкӧ виччысьӧ вӧлі тайӧ юалӧмсӧ.
— Морт ме ӧтка.
Семья менам абу.
Вӧлі пи, нёльӧд арӧс...
Ті ӧд тӧданныд?
Ковалёв стрӧга копыртіс юрсӧ.
Сійӧ тӧдіс.
Сійӧ вӧлі батареяын нач ӧти морт, коді тӧдіс.
Капитан Енакиев чӧв олыштіс, читкыртыштӧм синъяснас ас водзас видзӧдӧмӧн. Сійӧ быттьӧ видзӧдіс кыськӧ ылысь лӧз матросскӧй шапочкаа ичӧтик детинкаӧс, кодлы ӧні колӧ нин лоны сизим арӧс.
— Вежны сійӧ меным, дерт, оз веж сійӧс, мый сы йылысь сёрнитнысӧ, — шуис сійӧ, пыдысянь лолыштӧмӧн да тайӧ лолыштӧмсӧ Ковалёвысь дзебны зільтӧг, — но... но ӧд овлӧ жӧ, Василий Иванович, и кык пи?
Вернӧ?
— Овлӧ и куим пи, — зумыштчӧмӧн шуис Ковалёв да ышловзис жӧ, ассьыс ышловзьӧмсӧ дзебтӧг.
— Но, ме зэв рад, мый ті меным сӧветуйтанныд.
Веськыда кӧ висьтавны, ме и рапорт нин дивизионса командирлы сеті, медым оформитны детинкасӧ.
Мед менам лоӧ бур, тӧлка питор.
Вернӧ?
Капитан Енакиев чорыда затянитчис да ньӧжйӧникӧн пондіс лэдзавны вомсьыс тшынсӧ, тайӧ тшын пырыс кытчӧкӧ водзӧ задумчивӧя видзӧдӧмӧн.
И друг сылӧн чужӧмыс вежсис.
Сійӧ неуна бергӧдіс пельсӧ передньӧй крайланьӧ* да зумыштчис.
Сылы кажитчис, мый кӧнкӧ ылын веськыдвыв флангын, немецкӧй оборона пытшкын заводитчис винтовкаясысь, пулемётъясысь да миномётъясысь ёна лыйсьӧм.
Капитан Енакиев юалана видзӧдліс Ковалёв вылӧ.
— Точно.
Лыйсьӧны.
И ёнакодь, — шуис Ковалёв, пельсьыс вататор перйигмоз.
Капитан Енакиев бара кывзысьыштіс.
Но ӧні вӧлі позьӧ и не кывзысьны.
Винтовкаясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм шы дінӧ ӧтлаасис артиллериялӧн йиркӧм.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гора, мый садьмӧдіс ӧткымын салдатъясӧс, кодъяс чеччисны да, му вылын пукалӧмӧн, пондісны лӧсьӧдавны шленъяссӧ.
Капитан Енакиев сразу гӧгӧрвоис веськыдвыв флангын тайӧ виччысьтӧм шквальнӧй билысь тӧдчанлунсӧ.
Лои сійӧ медся омӧльыс, мый сійӧ и чайтіс.
Немецъяс удитӧмаӧсь шыбитны ён резервъяс, да ӧні тайӧ резервъясыс грӧмитісны Ахунбаевлысь кык ротасӧ, кодъясӧс вӧлі ыстӧма немецъяс мышкӧ.
Капитан Енакиев уськӧдчис телефоннӧй окоплань, медым йитчыны Ахунбаевкӧд.
Но сылы паныд окопсьыс чеччыштіс сержант Матвеев, горзіс:
— <rus>Батарея — к бою</rus>!
Капитан ӧдйӧ вештыштіс сійӧс да чеччыштіс окопас.
— Командирскӧй наблюдательнӧй! — тэрыба шуис сійӧ.
— Сёрнитӧй, — шуис телефонист да сетіс сылы трубкасӧ, войдӧр сійӧс соснас чышкыштӧмӧн.
— Телефон дорын квайтӧд, — шуис капитан Енакиев... сёрнитны спокойнӧя зільӧмӧн.
— Мый сэні тіян вӧчсьӧ?
— Кӧкъямысӧд номера цель районын тыдалӧ противниклӧн ыджыд движение.
Тыдалӧ, лӧсьӧдчӧ атака кежлӧ.
Накапливайтчӧ.
— Кутшӧм вынъясӧн?
— Батальон гӧгӧр.
— Бур.
Пыр локта, — шуис капитан Енакиев да кӧсйис шыбитны трубкасӧ, но кадын босьтіс асьсӧ киас да тэрмасьтӧг сетіс сійӧс телефонистлы.
Кӧкъямысӧд номера цель вӧлі буретш самӧй сійӧ высота вылас, кодӧс лӧсьӧдчис водзсяньыс атакуйтны капитан Ахунбаев.
Ӧні став картинаыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Лои медся омӧльыс, мый вӧлі позьӧ виччысьны: немецъяс гӧгӧрвоӧмаӧсь Ахунбаевлысь плансӧ да панйӧмаӧсь сійӧс.
И кор капитан Енакиев тӧвзис «виллис» вылын передньӧй крайын сійӧ шоча ветлывліс вӧлӧн— веськыда канаваяс да град йӧръяс вомӧн наблюдательнӧй пункт дінӧ, сійӧ кыліс, кыдзи мышсяньыс беглӧй биӧн лыйлӧ сылӧн батареяыс да юр весьтас уліті шутьлялӧны сылӧн снарядъясыс, а водзын заводитчӧ пехотнӧй бой.
24
Командирскӧй наблюдательнӧй пункт вӧлі петкӧдӧма сэтшӧм водзӧ, мый бой мунан поле позьӧ вӧлі видзӧдны прӧстӧй синмӧн.
Тырмымӧн вӧлі каштан Енакиевлы видзӧдлыны амбразураӧд, медым пыр жӧ гӧгӧрвоны став обстановкасӧ.
Немецкӧй пехоталӧн батальон лэччис мыльк вывсянь капитан Ахунбаевлӧн сійӧ рота вылӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма фронтальнӧй атака вылӧ да ещӧ эз на вӧв развернитӧма.
Ӧні капитан Ахунбаев, обстановкасӧ арталӧмӧн, вермис вӧчны сӧмын кык тор: либӧ неуна бӧрыньтчыштны да займитны выгоднӧйджык оборона увтас таладор бокас важ немецкӧй окопъясын, мый вӧлі тырвыйӧ вӧчны позяна; либӧ сійӧ должен вӧлі примитны встречнӧй бой сылысь вынъяссӧ вевтыртысь противниккӧд да пырысь-пыр жӧ пыртны бояс аслас резервлысь нач ӧти ротасӧ, мый вӧлі вывті ыджыд смелствоӧн.
Капитан Енакиев тырмымӧн бура тӧдіс ассьыс другсӧ Ахунбаевӧс.
Эз вӧв некутшӧм сомнение, мый сійӧ кык письыс бӧръяс встречнӧй бой.
И збыль, эз на удит Енакиев думыштны тайӧс, кыдзи телефонист сетіс сылы улісянь, аслас нишасянь, телефоннӧй трубка.
Енакиев лажыньтчис окоп пыдӧсӧ, медым лыйсьӧмыс эз мешайт сёрнитнысӧ, да кыліс Ахунбаевлысь возбуждённӧй, гажа гӧлӧссӧ.
— Кодкӧд сёрнита?
Тайӧ ті, квайтӧд?
— Квайтӧд кывзӧ.
— Тӧдінныд менӧ гӧлӧс серти?
— Тӧді.
— Зэв бур.
Тіянлы обстановкаыс яснӧ?
— Тырвыйӧ.
— Пырта бойӧ резервъяс.
Атакуйта.
Поддержитӧй.
— Кывза.
— Дыр-ӧ мысти виччысьны?
— Дас вит минута мысти.
— Дыр.
— Регыдджык ог вермы.
— Кольччанныд, деточка, — шутитыштіс Ахунбаев.
И, обстановкалӧн став серьёзность вылӧ видзӧдтӧг, Енакиев примитіс сылысь шуткасӧ.
— Огӧ ми кольччӧй, а ті, кыдзи и пыр, тэрмасянныд, — вочавидзис Енакиев, кӧть эськӧ сьӧлӧм вылас сылӧн эз вӧв зэв гажа.
— Кӧнӧсь ті ӧні?
— Сійӧ точкаын, кодӧс тіян карта вылын пасйӧма стрелкаа лӧз кружокӧн.
— Гӧгӧрвоана.
Сідзкӧ ми — соседъяс.
— Милости просим.
— Регыд лоам ӧтлаын.
— Век рад.
— Аддзысьлытӧдз.
— Окала, кутла тіянӧс и тіянлысь став овмӧстӧ.
Телефон кузя тайӧ кокньыдик, гажа сёрниыс, коді бокысянь вермис кажитчыны пустӧй сёрниӧн, збыльвылас вӧлі вывті тӧдчана.
Збыльвылас Ахунбаев корис, медым сылысь пехотасӧ поддержитісны пушкаяс, и Енакиев сетіс та вылӧ сӧгласие.
Тайӧ сёрниыс означайтіс Ахунбаевлысь юалӧм: «А тэ менӧ, муса другӧй, решительнӧй минутаӧ он подведит?» — и Енакиевлысь вочакыв: «Эн тӧждысь, надейтчы ме вылӧ.
Бойын ми лоам пыр ӧтлаын.
Ми ӧтлаын победитам, а ковмас кӧ кувны, то ми кулам ӧтлаын жӧ».
Та бӧрын капитан Енакиев прикажитіс телефон кузя аслас батареяса первой взводлы пыр жӧ вӧрзьыны позиция вылысь да, ӧти здук воштытӧг, вешйыны кыдз позьӧ водзӧ — грузӧвикъяс вылын, а водзӧ — кияс вылын кыскӧмӧн, ротнӧй порядокъясӧдз.
Мӧд взводлы сійӧ прикажитіс дугдывтӧг лыйлыны, капитан Ахунбаевлӧн ударнӧй роталысь восьса флангъяссӧ видзӧмӧн.
И сэн жӧ сылы тӧдвылас уси, мый Ваня вӧлі первой взводын.
Первой здукас сійӧ кӧсйис вежны ассьыс приказаниесӧ да шыбитны водзӧ мӧд взвод, а первойсӧ кольны места вылас да видзны флангъяс.
Сійӧ нюжӧдіс нин кисӧ телефоннӧй трубка дорӧ, но друг решительнӧя бергӧдчис дз, лыйсьӧмӧн веськӧдлӧмсӧ старшӧй офицерлы сетӧм бӧрын, мӧдӧдчис кык телефонисткӧд да кык разведчиккӧд Ахунбаевлӧн команднӧй пункт вылӧ.
Мыйкӧ мында туйсӧ найӧ мунісны копыртчӧмӧн, а сэсся ковмис кыссьыны, сы вӧсна мый местаыс вӧлі шыльыд да кысянькӧ заводитліс нин кымыныськӧ на кузя лыйлыны пулемёт.
Ахунбаевлӧн команднӧй пунктыс вӧлі тыртӧм картупель му вылын — тані гӧгӧр вӧліны картупель муяс — зэръясысь сьӧдӧдӧм кык гырысь картупель кор чукӧр сайын.
Но капитан Ахунбаев тані эз нин вӧв.
Сійӧ мунӧма водзӧ резервнӧй ротакӧд да кольӧма команднӧй пунктас связнӧйӧс да телефонистӧс.
Енакиевӧс чуймӧдіс ӧдйӧлуныс, кодӧн действуйтіс Ахунбаев.
Ӧні обстановкаыс эз нин кажитчы сылы сэтшӧм сьӧкыдӧн.
Дерт, встречнӧй бой нуӧдчы кык ротаӧн батальонлы паныд эз вӧв кокни.
Но сэтшӧм страстнӧй, сьӧлӧмысь босьтчысь, а главнӧйыс, помтӧм смел да збой офицер, кыдзи Ахунбаев, ӧтнас сулаліс быдса рота.
Таысь кындзи, стӧча эз на вӧв тӧдса судьбаыс сійӧ кык ротаыслӧн, кодъясӧс вӧлі ыстӧма флангӧ.
Бӧръя сведениеяс висьталісны, мый найӧс кытшалӧмаӧсь.
Сэсся связьыс ори.
Но зэв вермас лоны, мый найӧ петасны да кучкасны немецъясӧс тылсянь.
И тайӧ решитас бойсӧ.
Капитан Енакиев ыстіс разведчикъясӧс взводлы паныд, медым нуӧдны пушкаяссӧ медся дженьыд да садъяса туйӧд пехота расположениеӧ, а ачыс водіс картупель кор чукӧр сайӧ, паськӧдіс карта да кутіс виччысьны капитан Ахунбаевӧс, медым ӧтлаын решитны, кыдзи водзӧ действуйтны.
Тайӧ кадын Ваня аслас расчёткӧд тӧвзис грузӧвик вылын капитан Енакиевӧн индӧм местаӧ.
На бӧрся муртса вевъяліс вӧтчыны мӧд орудиелӧн грузӧвик.
Кыкнан грузӧвикыс лэбисны тӧвныр моз.
И век жӧ сержант Матвеев, коді пыр ветліс машинаын сувтсӧн, быд здукын таркӧдіс автомат прикладнас водитель кабинаӧ да горзіс:
— Но, мый нӧ тэ, Костя!
Давай ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Грузӧвикӧ прицепитӧм орудиеӧс аслас передокыскӧд шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, чеччӧдліс чачаӧс моз.
Салдатъясӧс чукыльясын пӧрӧдавліс.
Найӧ зурасьлісны помъяснаныс, Кутчысьлісны мӧда-мӧд бердас.
Но некод та дырйи эз серав.
Оз вӧлі кывны и шуткаяс, кодъяс овлӧны татшӧм ветлігъясын.
Чужӧмъяс ставлӧн вӧліны грубӧйӧсь, кынӧсь, быттьӧ пуысь кералӧмъяс.
А пыдӧ сюйӧм турунвиж шлемъяс тӧла асыв рӧмыдын кажитчисны пӧшти сьӧдъясӧс
Ваня эз тӧд, кытчӧ найӧс нуӧны.
Найӧ сэтшӧм ӧдйӧ вӧрзисны, мый сійӧ весиг некодлысь эз удит юавны.
Сійӧ сӧмын гӧгӧрвоис, мый найӧс шыбитӧны бойӧ, коді заводитчӧма нин, да мый тайӧ бойын найӧ кутасны действуйтны кыдзкӧ мӧдногӧн, оз сідз, кыдзи пыр вӧвлі.
Ваня пукаліс ӧти кинас скамьяас крепыда кутчысьӧмӧн, а мӧднас быд здукын зепсьыс дистанционнӧй ключ видлыштӧмӧн.
Вомсӧ сійӧ вӧлі топыда топӧдӧма, синъясыс збыльысь да юасяна видзӧдісны ӧтар-мӧдарӧ, а ичӧтик чужӧмыс, коді ыджыд шлем улас кажитчис, кыдзи и мукӧд салдатъяслӧн, ещӧ на ичӧтджыкӧн да векниджыкӧн, вӧлі быттьӧ вӧчӧма пуысь.
Туйтӧг, гӧрӧм муяс да град йӧръяс кузя километр кык мунӧм бӧрын, машинаяс лэччисны увтасӧ, кӧні налы паныд чеччыштіс ыджыд тушаа салдат, коді ылысянь на юр весьтас лэптӧм кияснас вӧчаліс кутшӧмкӧ знакъяс.
Воддза грузӧвиктӧ неуна надзмӧдыштіс мунан ӧдсӧ, да салдат чеччыштіс подножка вылас.
— Давай, давай! – тэрыба шуис сійӧ водительлы, зэв ыджыд сьӧд кинас мунан туйсӧ индӧмӧн.
— Сет полнӧй газ, эн сувтав.
Колӧ ӧдйӧ чеччыштны эсійӧ мыльк вомӧныс.
Аддзан?
Сэтчӧ сійӧ миномётъясысь судзӧ.
Водитель другысь нетшыштӧмӧн вуджӧдіс рыцаръяссӧ, радиатор вевттьысис руӧн, да машина омлялан шыӧн мӧдіс кайны вывлань.
— Но, кыдз сэні делӧыс? — юаліс сержант Матвеев салдатлысь, коді пыр на важмоз сулаліс подножка вылын да петкӧдліс туйсӧ.
— Сэні сылӧн дзонь батальон миян кык роталы паныд.
Пӧсь!
Пехота битор корӧ.
— А кодлӧн пехотаыс?
— Ахунбаевлӧн.
Сержант Матвеев довкнитіс юрнас:
— Пыр сетам.
Ваня видзӧдліс салдат вылӧ да тӧдіс сійӧс. Тайӧ вӧлі Биденко.
— Дяденька Биденко! — нимкодя горӧдіс сійӧ.
— Видзӧдӧй, ме тані жӧ.
Квайтӧд номерӧн сулала.
Менам и ключ эм, медым трубкаяссӧ пуктавны.
Со, ключыс!
Детинка кыскис зепсьыс дистанционнӧй ключ.
Но Биденко эз казяв Ваняӧс.
Как раз сійӧ здукас грузӧвик петіс ӧпаснӧй мыльк йылӧ.
Ӧні сійӧ пызйис-муніс медся ыджыд ӧдӧн.
А водитель пыр жмитіс и жмитіс, пинь пырыс видчӧмӧн да лёкысь рычагъяссӧ нетшкӧмӧн.
Нёль мина пӧшти ӧтпырйӧ взорвитчисны грузӧвик гӧгӧр.
Патронъяс тыра ящикъяс таркӧдчӧм шы улын, мотор омлялӧм улын, мышкын гуранъяс вывті чеччалысь орудие грымгӧм шы улын детинка эз кывлы налысь ни лэбзьӧм шысӧ, ни налысь взорвитчӧмсӧ.
Сійӧ друг сӧмын аддзис картупель град вылысь вывлань шыбитӧм сьӧд му сюръя.
Сійӧс кучкис сынӧднас.
Век жӧ тайӧ нёль минаыс взорвитчисны эз сэтшӧм матын, медым вӧчны кутшӧмкӧ вред.
Здук мысти грузӧвик колис бӧрӧ ӧпаснӧй местасӧ.
Ӧні сійӧ ӧдйӧ лэччис горув, а бӧрас мыльк йылыс ставнас нин вӧлі тупкысьӧма разрывъяслӧн рудов кымӧрторъясӧн.
— Но, ӧні кутас шыблавны тыртӧминас рытӧдз! — презрительнӧя шуис Матвеев да видліс ассьыс щегольскӧй уссӧ да полубачокъяссӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, важ местаас-ӧ найӧ да эз-ӧ ло мыйкӧ накӧд обстрел дырйи.
— Стоп, — шуис Биденко.
Машина крута бергӧдчис сідз, мый орудиелӧн дулоыс кутіс видзӧдны неприятельлань, да сувтіс.
Номеръяс чеччыштісны му вылӧ да кутісны перйыны пушкасӧ передок вывсьыс.
Сэки Биденко казяліс Ваняӧс.
— А, пастушок, муса друг!
И тэ тані?
Сійӧ босьтіс детинкаӧс аслас вына киясӧн грузӧвик вылысь да сувтӧдіс муӧ.
— Со, дядя Биденко, видзӧдӧй! — возбуждённӧя шуис Ваня, дистанционнӧй ключ разведчиклы петкӧдлӧмӧн.
— Со, кутшӧм тэ лоӧмыд орудиец!
Биденко видзӧдіс детинка вылӧ нимкодя да такӧд тшӧтш неуна ревнивӧя, — сійӧ зілис аддзыны, кутшӧмджыка ортсысянь вежсьӧма бурланьӧ налӧн вӧвлӧм воспитанникыс орудиецъяс ордын.
Вежсьӧмыс вӧлі ӧти: батареецъяс сетӧмаӧсь детинкалы шлем.
Тайӧ ещӧ на ёнджыка матысмӧдіс Ваняӧс бывалӧй салдаткӧд.
Ӧстальнӧйын ставыс вӧлі важног.
Правда, Ванялӧн обмундированиеыс эз нин вӧв сэтшӧм важкодь мича.
Сійӧ вӧлі чукрасьӧма, зыртчӧма.
Сапӧгъяс вылас артмӧмаӧсь гырысь чукыръяс.
Гӧленьяс лэччӧмаӧсь.
Шинель соскыс ӧтилаті вӧлі ляксьӧма орудийнӧй маслӧӧн.
Биденколы тайӧ ставыс зэв весиг кажитчис.
Сійӧ вӧлі сетӧ сылӧн радейтана детинкалы ещӧ на боевӧй вид.
Но век жӧ сійӧ эз вермы кутчысьны, медам не ворчитыштны:
— А паськӧмтӧ расйӧмыд кыдзи, няйтчӧмыд...
Срам видзӧдны.
— Ме, дяденька, абу мыжа.
Мукӧд дырйи лолывлӧ пӧрччысьлытӧг орудие бердын узьлыны, веськыда му вылын.
— Орудие бердын! — шогпырысь шуис Биденко.
— Миянын тэ ветлін чистӧйджык.
Век жӧ ӧкуратнӧйджыка колӧ новлыны казеннӧй паськӧмтӧ.
Ваня гӧгӧрвоис, мый Биденко висьталӧ тайӧс сӧмын мед ворчитыштны.
Сійӧ аддзӧ вӧлі, мый Биденко важмоз сійӧс радейтӧ.
Сылӧн сьӧлӧмыс пыр жӧ шоналі, и сылы окота лои висьтавны Биденколы ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі бӧръя кадас: мый сійӧ ӧтчыд ачыс нин лыйис пушкаысь, мый тӧрыт сійӧс пуктісны квайтӧд номерӧн, мый капитан Енакиев, буракӧ, босьтӧ аслыс пи пыдди...
Сылы окота вӧлі юавны разведчиклысь Горбунов йылысь, тӧдмавны, мый кывсьӧ налӧн бурыс, кутшӧмӧсь эмӧсь выль трофейяс.
Но нинӧм тайӧс висьтавны сійӧ эз удит.
Гӧгӧр муніс бой.
abu
Уна сёрнитны вӧлі некор.
Мыйӧн сӧмын вӧлі босьтӧма пушкаяссӧ передокъяс вывсьыс да патрон ящикъяссӧ ректӧма, — а тайӧ уна вылӧ вӧлі вӧчӧма минутаӧн-джынйӧн кадӧн, — сержант Матвеев сетіс выль, Ваняӧн ещӧ ни ӧтчыдысь кывлытӧм команда:
— Кӧлесаяс вылӧ!
25
Номеръяс пыр жӧ кытшалісны пушкасӧ, лэптісны хоботсӧ, кутчысисны кӧлесаясӧ — кык мортӧн кӧлеса вылӧ, — крепитісны лямкаяс кӧлесаяслӧн колпакъяс бердӧ, ружӧктыны, укнитісны да бура ӧдйӧ гӧгыльтісны орудиесӧ сыланьӧ, кытчӧ петкӧдліс кинас водзын котӧртысь Биденко.
Ӧстальнӧй салдатъясыс босьтісны патрон ящикъяс да заводитісны кыскыны му кузя пушка бӧрся.
Детинкалы некод нинӧм эз шу.
Сійӧ ачыс гӧгӧрвоис, мый сылы кӧлӧ вӧчны.
Сійӧ кутчысис ящиклӧн кыз гез воропӧ да заводитліс сійӧс кыскыны.
Но ящикыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Сэки Ваня, дыр думайттӧг, чеччӧдіс дистанционнӧй ключнас вевтсӧ, пуктіс пельпомъяс вылас сук садйӧн мавтӧм кык кузь патрон да котӧртіс мукӧдъяс бӧрся.
Кор сійӧ воис, орудие сулаліс нин ыджыд картупель кор чукӧр бердын да вӧлі дась бой кежлӧ.
Неылын сулаліс и мӧд орудиеыс.
Капитан Енакиев вӧлі тані жӧ.
Ваня некор на эз аддзыв сійӧс татшӧм положениеын.
Сійӧ куйліс му вылын прӧстӧй салдат моз шлема, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да муас гырддзаяснас чорыда мыджсьӧмӧн.
Сійӧ видзӧдіс бинокль пыр.
Сыкӧд орччӧн, автомат вылӧ мыджсьӧмӧн, джынвыйӧ куйліс капитан Ахунбаев голя вылас тесёмкаясӧн зэлыда кӧрталӧм сера плащ палаткаа.
Сы бердын му вылын куйліс салфетка моз куснялӧм карта.
Ваня казяліс сы вылын ӧти чутӧ веськӧдӧм кык кыз гӧрд стрела.
Сэні жӧ куйлісны ещӧ кык морт: наводчик Ковалёв да мӧд орудиелӧн наводчик, овсӧ кодлысь Ваня эз на тӧд.
Ӧні кыкнанныс видзӧдісны сыланьӧ жӧ, кытчӧ видзӧдіс а батареяса командир.
— Лӧсьыда аддзанныд? — юаліс капитан Енакиев.
— Так точно, — вочавидзисны кыкнан наводчикыс.
— Тіян ногӧн, кымын метр пельӧдзыс?
— Метр сизимсё лоӧ.
— Правильнӧ.
Сизимсё комын вит.
Сэтчӧ и лӧсьӧдӧй.
— Кывза.
— Наводитны стӧча.
Лыйлыны ӧдйӧ, тэрыба.
Ӧдсӧ не воштыны.
Пехотаысь не орӧдчыны.
Торъя команда оз ло.
Капитан Енакиев висьталіс ярскӧба, дженьыда, быттьӧ кӧрттув тувъявліс.
Ахунбаев быд фраза бӧрын ошкана довкйӧдліс юрнас да нюмъяліс гажтӧм, страннӧй, повзьӧдлана вежсьывтӧм нюмӧн, ассьыс еджыд югъялысь пиньяссӧ петкӧдлӧмӧн.
— Восьтыны би сразу, общӧй сигнал серти, — шуис капитан Енакиев.
— Ӧти гӧрд ракета, — нетерпеливӧя шуис Ахунбаев полевӧй сумкаӧ карта сюйӧмӧн.
— Ме ачым лэдза.
Следитӧй.
— Кывза.
Ахунбаев сюйис полевӧй сумкалӧн металлическӧй петляӧ сумка вевт ремешоклысь помсӧ да вынӧн сійӧс нетшыштіс.
— Муна! — решительнӧя туис сійӧ да прӧщайтчытӧг, паськыд воськовъясӧн котӧртіс водзӧ, сэтчӧ, кысянь кыліс пыр ӧддзысь лыйсьӧм шы.
— Вопросъяс абуӧсь? — наводчикъяслысь юаліс капитан Енакиев.
— Абу.
— Орудиеяс дінӧ!
И кыкнан наводчикыс кыссисны асланыс орудиеяс дінӧ.
Сӧмын ӧні казяліс Ваня, мый став йӧзыс, кодъяс вӧліны гӧгӧр — а найӧ вӧліны бура уна: и батареецъяс, и пехотинецъяс, и асланыс сумкаяса кык ныв санитаркаяс, и кымынкӧ телефонист кучик ящикъясӧн да кӧрт катушкаясӧн, и бинтуйтӧм киа да бинтуйтӧм юра ӧти раненӧй, — став йӧзыс куйлісны му вылын, а ковмыліс кӧ налы мунны мӧд местаӧ, то найӧ кыссисны.
Таысь кындзи, Ваня казяліс, мый корсюрӧ сынӧдын мыйкӧ жунькнитлывлӧ.
Ӧні сылы лои гӧгӧрвоана: тайӧ шутьлялӧны шальнӧй пуляяс.
Сэки сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧнкӧ дзик матын пехотнӧй цепь дінын.
И пыр жӧ сійӧ аддзис тайӧ пехотнӧй цепсӧ.
Сійӧ вӧлі дзик орчча.
Ваня важӧн нин казяліс водзысь, картупель му шӧрысь, кутшӧмкӧ чукӧръяс, кодъясӧс сійӧ пуктіс картупель кор чукӧръяс туйӧ.
Ӧні сійӧ бура аддзис, мый буретш тайӧ и эм пехотнӧй цепыс.
А сы сайын некод нин миян йӧз пӧвстысь эз вӧв, а сӧмын немецъяс.
Сэки сійӧ, виччысьӧмӧн копыртчӧмӧн, матыстчис орудие дінӧ, сувтӧдіс снарядъяссӧ му выйӧ да водіс квайтӧд номерлӧн аслас местаӧ, восьтӧм ящик бертӧ.
Ванялы кажитчис: ставыс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧр талун, вӧчсьӧ вывті ньӧжйӧ.
Збыль вылас жӧ ставыс вӧчсис мойдын моз ӧдйӧ.
Эз удит Ваня думыштны, мый зэв эськӧ вӧлі лӧсьыд кыдзкӧ син вылас уськӧдчыны капитан Енакиевлы, нюммунны сылы, петкӧдлыны дистанционнӧй ключ, шуны: «<rus>Здравия желаю</rus>, капитан ёрт» — ӧти кывйӧн кӧ, сетны сыла гӧгӧрвоны, мый сійӧ тані жӧ аслас орудиекӧд да мый сійӧ, кыдзи и став салдатъяс, воюйтӧ, — кыдзи водзын кыліс негора лыйӧм шы да вывkань качис гӧрд ракета.
— Наступайтысь немецкӧй цельяс кузя прямӧй наводкаӧн — <rus>огонь</rus>! — дженьыда, резкӧя да властнӧя горӧдіс капитан Енакиев, кок йылас веськыда сувтӧмӧн.
— <rus>Огонь</rus>! — горӧдіс сержант Матвеев.
И сійӧ жӧ здукӧ, а гашкӧ, кыдзи кажитчис, неуна водзджык, йиркнитісны кыкнан пушкаыс.
И пыр жӧ найӧ гымӧбтісны ещӧ ӧтчыд, а сэсся ещӧ, ещӧ и ещӧ.
Найӧ лыйлісны помала, дугдывтӧг.
Лыйӧм шыясыс сорласисны разрывъяс шыяскӧд.
Орудиеяс гӧгӧр стена моз сулаліс дугдывтӧм йиркӧм шы.
Синъяс сёйысь порохӧвӧй газъяслӧн пӧдтана дукыс горчица моз петкӧдіс синва.
Весиг вомас Ваня чувствуйтіс сылысь шома металлическӧй кӧрсӧ.
Тшынасьысь гильзаяс ӧти бӧрся мӧд чеччалісны ствол каналсьыс, кучкысьлісны муӧ, чеччалігтыр гӧгыльтчылісны.
Но найӧс некод нин эз ӧкты.
Найӧс прӧстӧ вештавлісны кокъясӧн.
Ваня эз вевъяв перъявны патронъяссӧ ящикъясысь да нетшкыны наысь колпачокъяссӧ.
Ковалёв пыр уджавліс тэрыба.
Но ӧні быд движение сылӧн вӧлі чардби кодь казявны позьтӧмӧн, тэрыбӧн.
Панорама бердысь вешйывтӧг Ковалёв вывті ӧдйӧ бергӧдліс подъёмнӧй да поворотнӧй механизмъяс ӧтпырйӧ кыкнан кинас, мукӧд дырйи ӧтар-мӧдарланьӧ.
Уссӧ пиньяснас топӧдӧмӧн, сійӧ помала дженьыдика да лёкысь нетшкис спускӧвӧй шнурсӧ.
И сэки пушкаыс бара и бара вӧрзьышталіс места вылас да тубыртчыліс еджгов порохӧвӧй газӧн.
А капитан Енакиев сулаліс Ковалёвкӧд орччӧн орудийнӧй кӧлеса мӧдар бокас да сюся видзӧдіс бинокль пыр аслас снарядъяслӧн разрывъяс бӧрся.
Медым бурджыка аддзыны, мукӧд дырйи сійӧ вешйывліс бокӧ, мукӧд дырйи котӧртліс водзӧ, водліс му вылӧ.
Ӧтчыд сійӧ весиг пелька кайліс картупель чукӧр вылӧ да мыйкӧ дыра сулаліс став туша судтанас, кӧть эськӧ кымынкӧ мина взорвитчис матын сы дінын да Ваня кывліс, кыдзи ӧти осколок швачкысис пушка щитӧ.
— Сідз, сідз.
Бур.
Ещӧ ӧтчыд, — бӧр пушка дінӧ локтіг да мыйкӧ Ковалёвлы кинас петкӧдлӧмӧн, виччысьны вермытӧма шуаліс капитан Енакиев.
— А ӧні кык деление веськыдвывджык.
Аддзан, сэні налӧн миномёт.
Давай сэтчӧ.
Куимӧс.
<rus>Огонь</rus>!
Пушка бара дрӧгнитлӧмӧн вӧрзьыліс.
А капитан Енакиев, бинокльысь торйӧдчывтӧг, тэрыба шуаліс:
— Сідз-сідз-сідз.
Молодец, Василий Иванович, самӧй гуранас веськалін.
Ланьтіс, мерзавец.
А ӧні, пӧжалуйста, бара пехота кузя.
Ага, чӧртъяс!
Топӧдчисны му бердӧ, оз вермыны юрнысӧ лэптыны.
Лӧдсышт налы ещӧ, Василий Иванович.
Ӧтчыд, торъя нин удачнӧй лыйӧм бӧрын, капитан Енакиев весиг гораа серӧктіс, шыбитіс бинокльсӧ да кекеначыштіс.
Некор на Ваня эз аддзыв ассьыс капитансӧ татшӧм тэрыбӧн, томӧн, гажаӧн.
Ваня пыр гордитчыліс сійӧн, кыдзи салдат гордитчӧ аслас командирӧн.
Но ӧні тайӧ салдатскӧй гордость дінӧ ӧтлаасис мӧд гордость — пилӧн гордость аслас бать вӧсна.
Друг капитан Енакиев лэптіс кисӧ, да кыкнан пушкаыс ланьтісны.
Сэки Ваня кыліс тшӧкъялана тэрмасян сяркӧдчӧм ӧтилаӧ чукӧртӧм этша вылӧ дас пулемётлысь.
Шыыс вӧлі сэтшӧм, мый детинкаӧс быттьӧ кисьтісны кӧдзыд ваӧн.
Сійӧ эз гӧгӧрво, бур тайӧ али омӧль.
Но кор сійӧ видзӧдліс капитан Енакиев вылӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ зэв бур, вывті бур!
Бӧрынджык детинка тӧдмаліс салдатъяслысь, мый тайӧ вӧлі Ахунбаевлӧн дас кык пулемёт.
Найӧс вӧлі дзебӧма да чӧв олісны сэтчӧдз, кытчӧдз немецъяс эз локны дзик матӧдз.
Сэки найӧ виччысьтӧг друг да ӧтпырйӧ восьтісны би.
— Ага, пышйӧны! — шуис капитан Енакиев.
— Ноко, отступайтысь немецкӧй цепьяс кузя — шрапнельӧн.
Прицел комын вит, трубка комын вит.
<rus>Огонь</rus>! — горӧдіс сійӧ, да сэки пушкаяс лыйисны быдӧн квайтысьӧн: сійӧ бара кинас кокньыдика ӧвтыштӧмӧн дугӧдіс лыйсьӧм.
Пулемётъяс важмоз сяркӧдісны, но ӧні, налӧн мӧда-мӧдсӧ пановтысь машиннӧй шы кындзи, кыліс му разнӧй пельӧсъясын уна морт гӧлӧсъясӧн горзан тӧдса шы: «Ура-а-а-а!..»
— Водзӧ, — шуис капитан Енакиев да, мышкас видзӧдлытӧг, котӧртіс водзӧ.
— Кӧлесаяс вылӧ! — горӧдіс сержант Матвеев, кодлӧн чужӧм кузяыс визувтіс вир.
И пушкаяс бара гӧгыльтчисны водзӧ.
Ӧні найӧ гӧгыльтчисны ещӧ ӧдйӧнджык.
Налы паныд чеччалісны бойӧн ӧзйӧм пехотинецъяс да гораа, азартнӧя горзӧмӧн отсалісны артиллеристъяслы гӧгыльтны пушкасӧ.
Мукӧдъяс нуисны либӧ кыскисны патрон ящикъяс.
Сэк кості капитан Ахунбаев водзӧ вӧтліс немецъясӧс, ез сет. налы сувтны да окопайтчыны.
Дас кык пулемёт эз вӧвны нач ӧти сюрпризӧн, кодӧс дасьтіс Ахунбаев.
Сійӧ кутіс запасын миномётнӧй батарея, кодӧс вӧлі бура жӧ сайӧдӧма ді сійӧ эз на вӧч ни ӧти выстрел.
Ӧні, кор пушкаяс эз вермыны лыйлыны, найӧ вуджисны выль позиция вылӧ, воис ӧчередь миномётнӧй батареялы.
Сійӧ друг, веерӧн заводитіс лыйлыны пышйысь немецъясӧс.
Немецъяс пышйисны сэтшӧм ӧдйӧ, мый на бӧрся вӧтчысь пехота да накӧд тшӧтш и пушкаяс дыр эз вермыны сувтны.
Ни ӧтиысь сувтлытӧг Енакиевлӧн пушкаяс мунісны водзӧ мыльк шӧрӧдзыс, кысянь основнӧй немецкӧй позицияясӧдз вӧлі дзик нин матын.
Тані немецъяслы удайтчис водны град йӧрса кузь рӧв сайӧ.
Найӧ кутісны окопайтчыны.
Но тайӧ кадас вевъялісны воны пушкаяс.
Бой ыпнитіс выль вынӧн.
Ӧні пушкаяс сулалісны стрелкӧвӧй ячейкаяс бердын.
Шуйгавыв и веськыдвыв Ванясянь куйлісны му вылын да лыйсисны пехотинецъяс.
Сійӧ аддзис патронъяс разӧдалысьясӧс, кодъяс ӧдйӧ котралісны да водлісны стрелокъяс мышкӧ, ас бӧрсяыс цинкӧвӧй ящикъяс кыскиг.
Ваня кыліс офицеръяслысь горзӧмсӧ, кодъяс командуйтісны залпӧн лыйсьӧмӧн.
Став мусӧ гӧгӧр вӧлі парсалӧма тшыналысь воронкаясӧн.
Быдлаын туплясисны лыйлӧм пулемётнӧй лентаяс, кӧрт гильзаяс, лямӧдӧм немецкӧй фляжкаяс, сьӧкыд цинкӧвӧй крючокъяса да пряжкаяса кучик снаряжениелӧн колясъяс, взорвитчытӧм лӧсьыдіник минаяс, торпыригӧдз косявлӧм немецкӧй плащ-палаткаяс, вирӧсь тряпкаяс, фотокарточкаяс, открыткаяс да вывті уна быдсяма шуштӧм хламыс, кодӧн пыр тыр бойлӧн поле.
Дзескыд турунвиж мундира да гырысь руд резинӧвӧй сапӧга кымынкӧ немецкӧй шой туплясисны неылын пушкаясысь.
Первойсӧ Ванялы кажитчис, мый тані найӧ кутасны дыр сулавны.
Кор капитан Ахунбаев кутіс аддзыны, мый атака падмӧ, сійӧ перйис ассьыс медбӧръя кӧзырсӧ: тайӧ вӧлі свежӧй, дзик ва вӧрзьӧдлытӧм взвод, кодӧс капитан Ахунбаев видзис медся сьӧкыд кад кежлас.
Сійӧ вайӧдіс взводсӧ немецъясӧн казявтӧг, вывті ӧдйӧ да кужӧмӧн развернитіс сійӧс да ачыс нуӧдіс атакаӧ Енакиевлӧн орудиеяс дінті — немецъяслӧн самӧй центр вылӧ, кодъяс эз на удитны прамӧя окопайтчыны.
Тайӧ вӧлі торжествуйтан минута.
Но сійӧ лэбзис сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и ставыс, мый вӧчсис Ваня гӧгӧр тайӧ асыв.
Муртса орудийнӧй расчёт босьтчис зыръяс бердӧ, медым регыдджык закрепитчыны выль позиция вылын, кыдзи Ваня казяліс, мый ставыс гӧгӧр друг вежсис кыдзкӧ омӧльлань.
Мыйкӧ зэв ӧпаснӧй, весиг шуштӧм кажитчис детинкалы тайӧ чӧв-лӧньыс, коді лои йиркан бой бӧрын.
Капитан Енакиев сулаліс орудийнӧй щит бердӧ нёровтчӧмӧн, да читкыртчӧмӧн видзӧдіс водзлань.
Ваня некор на эз аддзыв сы чужӧм вылысь сэтшӧм зумышлунсӧ.
Ковалёв сулаліс орччӧн да кинас петкӧдліс водзӧ.
Найӧ негора сёрнитісны ас костаныс.
Ваня кывзысьыштіс.
Сылы кажитчис, мый найӧ ворсӧны кутшӧмкӧ лыддьысян ворсӧмӧн.
— Ӧтик, кык, куим, — шуаліс Ковалёв.
— Нёль, вит, — водзӧ нуӧдіс капитан Енакиев.
— Квайт, — шуис Ковалёв.
Ваня видзӧдліс сылань, кытчӧ видзӧдісны командир да наводчик.
Сійӧ аддзис гудыр, шуштӧм горизонт да сы весьтын кымынкӧ джуджыд ёсь йыла керка вевт, кымынкӧ пӧрысь пу да шмака юра водокачкалысь силуэтсӧ.
Сэсся сійӧ нинӧм эз аддзы.
Сэки локтіс капитан Ахунбаев.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі гӧрд.
Сійӧ кажитчис ещӧ на паськыдджыкӧн.
Сылӧн чужӧм кузяыс исковтіс няйтсьыс сьӧд ньылӧм да войталіс тшӧкасяньыс, коді югъяліс помидор моз.
Сійӧ чышкис ньылӧмсӧ плащ-палатка помнас.
— Вит танк, — ловшысӧ кутыштлӧмӧн шуис сійӧ.
— Направлениеыс водокачка вылӧ.
Ылнаыс куим сюрс метр.
— Квайт, — веськӧдіс капитан Енакиев.
— Ылнаыс кык сюрс кӧкъямыссё.
— Вермас лоны, — шуис Ахунбаев.
Капитан Енакиев видзӧдліс бинокль пыр да шуис:
— Пехотакӧд.
Капитан Ахунбаев нетерпеливӧя босьтіс сійӧ киясысь бинокль да бура дыр видзӧдіс горизонт кузя бинокльсӧ новлӧдліг.
Медбӧрын сійӧ бӧр сетіс бинокльсӧ.
— Кык рота гӧгӧр пехота, — шуис Ахунбаев.
— Приблизительнӧ сідз, — шуис капитан Енакиев.
— Кымын штык тіян коли?
Ахунбаев эз вочавидз тайӧ юалӧм вылӧ веськыда.
— Гырысь воштӧмъяс, — скӧрысь шуис сійӧ, кӧрталіс голя вылысь плащ-палаткалысь тесёмкаяссӧ, лэптіс лэччӧм сапӧг гӧленьяссӧ да, автоматнас ӧвтчӧмӧн, паськыд воськовъясӧн котӧртіс водзӧ.
Кӧть эськӧ тайӧ сёрниыс муніс зэв лӧня, но «танкъяс» кывйыс ӧти здукӧн паськаліс орудиеясса расчётъяс пӧвстын.
Салдатъяс сёрнитчытӧг кутісны ӧдйӧджык кодйыны, а витӧд да квайтӧд номеръяс тэрмасьӧмӧн пондісны бӧрйыны ящикъясысь да пуктавны торйӧн бронебойнӧй патронъяс.
Ваня бура тӧдіс ассьыс местасӧ бой дырйи да уськӧдчис патронъяс дінӧ.
И тайӧ катӧ сійӧс казяліс капитан Енакиев.
— Кыдз!
Тэ тані? — шуис сійӧ.
— Мый тэ вӧчан тані?
Ваня пыр жӧ сувтіс да нюжӧдчис струна моз.
— Квайтӧд номер первой орудие бердын, капитан ёрт, — доложитіс сійӧ, шлем бердӧ кисӧ лэптылӧмӧн, а шлем ремешокыс кузь вӧлі да бовъяліс.
Тані, колӧ веськыда висьтавны, детинка неуна пӧръялыштіс.
Сійӧ эз вӧв квайтӧд номерӧн.
Сійӧ вӧлі сӧмын квайтӧд номер бердас запаснӧйӧн.
Нэ сылы сэтшӧм окота вӧлі лоны квайтӧд номерӧн, сылы сэтшӧм окота вӧлі петкӧдчыны аслас капитан да шуӧм бать водзын бурджыкладор боксянь, мый сійӧ кӧсйытӧг неуна чукыльтыштіс.
Сійӧ сулаліс нюжӧдчӧмӧн Енакиев водзын, сы вылӧ паськыда восьтӧм лӧз синъяснас видзӧдӧмӧн, кодъясын югъяліс шуд, сы вӧсна мый батареяса командир сійӧс медбӧрти казяліс.
Сылы окота вӧлі висьтавны капитанлы, кыдзи сійӧ пушка бӧрся новлӧдліс патронъяс, кыдзи сійӧ перъяліс колпачокъяссӧ, кыдзи неылын уси мана, эсійӧ эз повзьы.
Сійӧ кӧсйис сылы висьтавны ставсӧ, медым сійӧс ошкыштісны, медым кывны гажа салдатскӧй кыв: «<rus>Силён</rus>!»
Но ӧні капитанлы эз вӧв детинкакӧд сёрниӧдз.
— Тэ нӧ мый — йӧймин? — шуис сійӧ повзьӧмӧн.
Сылы окота вӧлі горӧдны: «Тэ нӧ мый — он гӧгӧрво?
Миян вылӧ локтӧны танкъяс.
Йӧюк, тэнӧ жӧ тані дзик виасны.
Котӧрт!»
Но сійӧ кутчысис.
Сійӧ стрӧга зумыштчис да шуис пиньяс пырыс дженьыда:
— Пыр жӧ татысь мун.
— Кытчӧ? — юаліс Ваня.
— Бӧрлань.
Батарея дорӧ.
Мӧд взводӧ.
Разведчикъяс ордӧ.
Кытчӧ окота.
Мед ме тэнӧ татысь эг аддзы!
Ваня видзӧдліс капитан Енакиевлы синъясас да ставсӧ гӧгӧрвоис.
Паръясыс сылӧн дрӧгмуніны.
Сійӧ нюжӧдчис ещӧ ёнджыка.
— Некыдзи ог, — шуис сійӧ.
— Мый? — чуймӧмӧн юаліс капитан Енакиев.
— Некыдзи ог, — бара шуис детинка ыръяна да кутіс видзӧдны муӧ.
— Ме тэныд приказывайта, кылан? — ньӧжйӧник шуис капитан Енакиев.
— Некыдзи ог, — шуис Ваня дрӧжжитан гӧлӧсӧн, да синваыс сылӧн ӧшйис синлысъяс вылас.
И сэки капитан Енакиев друг гӧгӧрвоис ставсӧ, мый вӧчсьӧ тайӧ ичӧтик морт, сылӧн салдат да сылӧн пи сьӧлӧмын.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый вензьыны детинкакӧд абу некутшӧм пӧльза, нинӧмла, а главнӧйыс — абу нин кадыс.
Том, мудер, озорнӧй муртса тӧдчана нюмтор тӧдчыштліс сійӧ паръяс вылын.
Сійӧ кыскис полевӧй сумкасьыс руд бумага листтор донесениеяс вылӧ, пуктіс сійӧс орудийнӧй щит бердӧ да тэрыба гижис кымынкӧ кыв химическӧй карандашӧн.
Сэсся сійӧ сюйис листторсӧ ичӧтик руд конвертӧ да клеитіс.
— Красноармеец Солнцев! — шуис сійӧ сэтшӧм гораа, медым кылісны ставыс.
Ваня матыстчис строевӧй шагӧн да таркнитіс каблукъяснас.
— Ме, капитан ёрт.
— Боевӧй задание.
Пырысь-пыр жӧ нуӧй тайӧ пакетсӧ дивизионлӧн команднӧй пунктӧ, штабса начальниклы.
Гӧгӧрвоана?
— Так точно.
— Повторитӧй.
— Прикажитӧма пырысь-пыр нуны пакет дивизионлӧн команднӧй пунктӧ, штабса начальниклы, — автоматически висьталіс Ваня.
— Правильнӧ.
Капитан Енакиев нюжӧдіс конвертсӧ.
Сідз жӧ автоматически Ваня босьтіс сійӧс.
Разис шинель кизьсӧ да пыдӧ сюйис пакетсӧ гимнастёрка зептас.
— Разрешитӧй мунны?
Капитан Енакиев чӧв оліс, моторъяслӧн ылі шыӧ кывзысьӧмӧн.
Друг сійӧ бергӧдчис да дженьыдика шыбитіс:
— Но?
Мый нӧ ті?
Мунӧй!
Но Ваня пыр сулаліс нюжӧдчӧмӧн. Сійӧ эз вермы вештыны югъялан синъяссӧ аслас капитан вылысь.
— Мый нӧ тэ? Но? — меліа шуис капитан Енакиев.
Сійӧ кыскис ас дінас детинкаӧс да друг зэв ӧдйӧ топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
— Выполняйт, пиукӧй, — шуис сійӧ да кокньыдика вештыштіс Ваняӧс ас дінсьыс зыртчӧм замшевӧй перчаткиа неыджыд кинас.
Ваня бергӧдчис гӧгӧр, лӧсьӧдіс шлемсӧ да, мышкас видзӧдлытӧг, котӧртіс.
Эз удит сійӧ котӧртны и сё метр, кыдзи мышсяньыс кыліс орудиеясысь лыйсьӧм шы.
Тайӧ капитан Енакиевлӧн пушкаясыс лыйлісны танкъяс кузя.
26
Кор Ваня, сьӧкыда кашкигтырйи да юрси йылӧдзыс пӧсялӧм, воис артиллерийскӧй позицияяс вылӧ да коркӧ корсис дивизионлысь команднӧй пункт, сійӧ высота вылас, кытчӧ сійӧ колис капитан Енакиевӧс, важӧн нин муніс бой.
Став высотаыс вӧлі тупкысьӧма топыд да выль ыж ку кодь кудриа еджыд, сьӧд да руд тшын чукӧрторъясӧн.
Тшын пӧвстын югнитавлісны взрывъяслӧн чардбияс.
Муыс дрӧгнитавліс.
Сынӧдыс ветліс му весьтын ӧтарӧ мӧдарӧ, быттьӧ кӧнкӧ пыр пӧдлавлісны да восьтавлісны вывті гырысь ворота.
Миян матыса да ылыса батареяясӧн уна дас снаряд быд здукын шутьлялісны-лэбисны юр весьтын сійӧ высоталань.
Ваня вылӧ видзӧдтӧг штабса начальник босьтіс пакет, лыддис, зумыштчис, шуис:
— Да.
Ме тӧда нин.
И пуктіс пакетсӧ боевӧй донесениеяс папкаӧ.
— Мунӧй!
Ваня петіс штабнӧй блиндажысь да котӧртіс бӧр.
Сӧмын ӧні сійӧ казяліс, мый бойыс мунӧ оз сӧмын сійӧ высота вылас, кӧні вӧлі капитан Енакиев.
Ӧні бойыс муніс нин став фронт пасьтаыс, ньӧжйӧникӧн рытыввылӧ вешйӧмӧн.
Ваня котӧртіс, а сы дінті, сійӧс павъяліс, тӧвзисны мотомеханизированнӧй пехоталӧн грузӧвикъяс; уткаяс моз боквывтчылӧмӧн вуджалісны джуджыд канаваяс вомӧн танкъяс; видзӧдӧм серти ньӧжйӧник, а збыльвылас ӧдйӧ мунісны гусеницаяснас зилькакыліс самоходнӧй пушкаяс; асланыс бедьясӧн да катушкаясӧн котӧртісны телефонистъяс, нюжӧдалісны линияяс; чеччалысь «виллис» вылын муніс гӧрд вылыса джуджыд руд папахаа генерал, коді кутіс аслас синъяс водзын газета моз паськӧдӧм карта.
Ӧти кывйӧн, ставыс гӧгӧр муніс, ставыс вӧлі движениеын, ставыс тэрмасис водзӧ.
Ваня сьӧкыдпырысь тӧдмаліс тӧдса местаяс, кодъяс, кажитчӧ, вежсьӧмаӧсь жӧ, лоӧмаӧсь кутшӧмкӧ бокӧвӧйӧн, аслыспӧлӧсӧн.
Ваня эз тӧд, уна-ӧ кад коли сэсянь, кор сійӧ муніс аслас орудие дінысь.
Сылы кажитчис, мый коли кымынкӧ минута.
Збыльвылас коли кымынкӧ час.
Сійӧ думайтіс, мый высота вылын мунӧ на бой, да зэв тэрмасис.
Сійӧ эз тӧд, мый сэні важӧн нин ставыс помасис: танкъясӧс бырӧдӧма, атака отбитӧма, босьтӧм высота закрепитӧма, а сійӧ местаыс, кӧні сулалісны пушкаяс, коли пӧшти тылӧ.
И ещӧ нин сійӧ эз тӧд, кыдзи тайӧ ставыс лои.
Сійӧ эз тӧд, мый капитан Енакиевлӧн кык пушка да Ахунбаев батальонлӧн колясыс, став патронъяс лыйлӧм бӧрын, нелямын минута чӧж отбивайтчисны найӧс кытшалысь немецъясысь ручнӧй гранатаясӧн, а кор эз лоны гранатаясыс, найӧ косясисны штыкъясӧн, зыръясӧн, мыйӧн веськалӧ.
Но немецъяс зырсисны пыр водзӧ. Сэки капитан Енакиев звӧнитіс дивизионӧ да корис дивизионса батареяяслысь бисӧ веськӧдны ас вылас
Нинӧм тайӧс Ваня эз тӧд.
Но кутшӧмкӧ тревога вочасӧн шымыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ, кор кутіс сійӧ матыстчыны тӧдса местаӧ.
Тайӧ местаыс, шуны кӧ, ӧні вӧлі тӧдтӧм жӧ.
Ваня сьӧкыдпырысь тӧдіс сійӧс.
Со позиция, кысянь найӧ первойысь лыйлісны прямӧй наводкаӧн.
Ваня тӧдіс тайӧ местасӧ сӧмын картупель кор чукӧр серти, коді вӧлі неуна пӧлыньтчыштӧма боквыв, кор сы вылӧ кайліс капитан Енакиев.
Тайӧ чукӧр бокас сэки куйліс патронъяс улысь тыртӧм потӧм ящик.
Сійӧ и ӧні куйліс тані.
Но сыысь кодкӧ ӧні мыйлакӧ перъялӧма пытшкӧс вежӧсъяссӧ да шыбитӧма найӧс сэтчӧ жӧ, кын му вылас.
Таысь кындзи тӧдсаыс нинӧм эз вӧв.
Главнӧйыс, эз вӧвны сійӧ йӧзыс, кодъяс сэки вӧліны тані да кодъяс и вӧчисны тайӧ местасӧ тӧдсаӧн.
Детинка муніс водзӧ.
Сійӧ му вылас, кӧні ӧнтай куйліс цепын Ахундовлӧн пехота, ӧні тшынасис сотчӧм грузӧвик, код гӧгӧр быдлаын туплясисны взорвитчӧм да ӧтарӧ мӧдарӧ сявмунӧм орудийнӧй снарядъяс.
И Ваня гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі грузӧвик, коді, тыдалӧ, пондылӧма вайны капитан Енакиевлы патронъяс.
Ещӧ водзысьджык Ваня аддзис кык жугӧдӧм немецкӧй танк, кодъяс войдӧр эз вӧвны.
Чашвартӧм ӧти танксьыс чурвидзис руд сетчӧм обмоткиа да ыджыд башмака кок. Башмак пыдӧссӧ вӧлі тувъялӧма гырысь шляпта зыртчӧм кӧрттувъясӧн.
Вожалӧм ствола мӧд танк бердын воронкаын туплясис кутшӧмкӧ потӧм сулея, коді вӧлі мунӧ электрическӧй лампочка вылӧ.
Тайӧ сулеяысь ньӧжйӧникӧн петіс сук югыд жидкость, коді сотчис фосфор кодь виж да неюгыд блед биӧн.
Водзӧ мусӧ вӧлі ставсӧ парсалӧма воронкаясӧн.
Гырысь да посни воронкаяс вӧліны сэтшӧм матынӧсь мӧда-мӧд дінсьыс, мый на костысь оз вӧлі позь корсьны шыльыд места, медым пуктыны кок.
Помала вӧлі колӧ лэччыны увлань да кайны вывлань.
Ваня муніс тайӧ му кузяыс воськов комын да дзикӧдз мудзис.
Сьӧкыд шлем улын юрыс сылӧн пӧсялӧмысла вӧлі брӧдва.
Сьӧкыд шинельыс личкис пельпомъяссӧ.
Кымынкӧ бокӧвӧй, тӧдтӧм артиллеристъяс мунісны Ваня дінті.
Мышку вылас ӧтилӧн на пиысь вӧлі виж ящик, шатин кодь виж антеннаӧн.
Тӧдтӧм ыджыд воронӧй кӧбыла вылын муніс тӧдтӧм артиллерийскӧй капитан, а сы бӧрся — голяас ӧшӧдӧм автомата тӧдтӧм разведчик.
Ставыс вӧлі тӧдтӧмӧн, бокӧвӧйӧн тайӧ букыд, ляпкыд енэж улын, кытысь кӧдзыд тӧв вайис первой лымчиръяс.
И друг Ваня аддзис ассьыс пушкасӧ.
Сійӧ сулаліс неуна нёровтчыштӧмӧн, и ӧти кӧлеса пыддиыс, коді мыйлакӧ эз вӧв, сійӧс мыджӧмаӧсь ӧти-мӧд вылӧ пуктӧм патрон ящикъяс вылӧ.
Неылын пушкасянь сулаліс восьтӧм борта грузӧвик, да кымынкӧ морт мыйкӧ сэтчӧ виччысьӧмӧн грузитісны.
Кынмӧм, пӧшти дзикӧдз тіпиктытӧм сьӧлӧмӧн детинка матыстчис матӧджык.
Мый аддзис сійӧ, вӧлі шуштӧм.
Пушка водзын муыс вӧлі тупкысьӧма немецкӧй шойясӧн.
Быдлаын туплясисны лыйлӧм гильза чукӧръяс, пулемётнӧй лентаяс, талялӧм взрывательяс, вирӧсь зыръяс, вещевӧй мешӧкъяс, лямӧдӧм гильзаяс, косявлӧм письмӧяс, документъяс.
И тӧдса пушка лафет вылын пукаліс капитан Енакиев, юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн да став тушанас восьса затвор вылӧ ӧшӧдчӧмӧн.≠
Ванялы кажитчис, мый капитан Енакиев узьӧ.
Детинка кӧсйис шыбитчыны сы дінӧ, но кутшӧмкӧ могучӧй враждебнӧй выя тшӧктіс сійӧс сувтны да измыны.
Сійӧ вӧрзьывтӧг видзӧдіс капитан Енакиев вылӧ, да кымын ёнджыка сы вылӧ видзӧдіс, сымын ёнджыка чорзис сьӧлӧмыс аддзӧмторсьыс.
Капитан Енакиевлӧн ӧкуратнӧй, лӧсьыда пукалысь шинельыс ставнас вӧлі косясьлӧма да вирӧссьӧма, быттьӧ сійӧс косявлӧмаӧсь понъяс.
Шлемыс туплясис муас, да тӧлыс вӧрӧдіс капитан Енакиев юр вылысь руд юрсисӧ, кытчӧ вӧлі веськалӧма нин неуна лым.
Чужӧмыс капитан Енакиевлӧн оз вӧлі тыдав, сійӧс вӧлі лэдзӧма зэв улӧ да.
Но сэтысь пыр войталіс вир.
Лафет улас вирыс вӧлі нин быдса гӧптор.
Киясыс капитан Енакиевлӧн вӧліны мыйлакӧ перчаткитӧмӧсь.
Ӧти киыс тыдаліс торъя бура.
Сійӧ вӧлі дзик еджыд, дзик еджыд чуньяса да гӧлубӧй гыжъяса.
Сылӧн вӧсньыдик важ, но бура весалӧм сапӧгъяса кокъяссӧ вӧлі неестественнӧя нюжӧдӧма да, кажитчис, вот-вот гургысясны, мусӧ каблукнас парсалӧмӧн.
Ваня видзӧдіс сы вылӧ, тӧдіс, мый тайӧ капитан Енакиев, но эз верит, эз вермы веритны, мый тайӧ вӧлі сійӧ.
Эз, тайӧ вӧлі дзик мӧд мӧрт — вӧрзьытӧм, гӧгӧрвотӧм, шуштӧм, а главнӧйыс — дзик йӧз морт, кыдзи и ставыс, мый вӧлі тайӧ здукӧ детинка гӧгӧр.
И друг кодлӧнкӧ киыс сьӧкыда, но такӧд тшӧтш меліа инмӧдчис Ваня погонӧ.
Ваня лэптіс синъяссӧ да аддзис Биденкоӧс.
Разведчик сулаліс сы дінын, ыджыд, бур, рӧднӧй.
Сылӧн ӧти вына киыс куйліс Ваня пельпом вылын, а мӧд кисӧ, кодӧс вӧлі кыза бинтуйтӧма да кӧрталӧма вирӧсь тряпкаӧн, сійӧ кутіс кагаӧс моз морӧс бердас топӧдӧмӧн.
И друг Ваня сьӧлӧмын быттьӧ мыйкӧ бергӧдчис да воссис.
Сійӧ уськӧдчис Биденко дінӧ, сывйыштіс кияснас сылысь лядьвейяссӧ, топӧдчис чужӧмнас сылӧн шинель бердӧ, кодысь вӧлі кылӧ пӧжар дук, да синваыс шорӧн кутіс визувтны сы синъясысь.
— Дяденька Биденко... дяденька Биденко... — шуаліс сійӧ, став тушанас сыркъялӧмӧн да синваӧн тырӧмӧн.
А Биденко, виччысьӧмӧн сы вылысь сьӧкыд шлемсӧ пӧрччӧмӧн, малаліс сійӧс бинтуйтӧм кинас шоныд шырӧм юрӧдыс да шуаліс:
— Тайӧ нинӧм, пастушок.
Тайӧ позьӧ.
Овлӧ, мый и салдат бӧрдлӧ.
Да ӧд мый вӧчан!
Сы вылӧ и война.
27
Виӧм капитан Енакиев зептысь сюри записка.
Сійӧ гижӧма сійӧс ас вылас артиллерийскӧй би корӧм водзвылын.
Кӧть эськӧ запискасӧ вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн, но позьӧ вӧлі чайтны, мый капитан Енакиев гижӧма сійӧс дзик спокойнӧй обстановкаын, аслас блиндажын.
Сэтшӧм сійӧ вӧлі ӧкуратнӧй, мичаа гижӧм, некыті черкниттӧм.
А сійӧ шуштӧм, медбӧръя минутаас, кор сійӧ гижис запискасӧ, сы гӧгӧр пӧшти некод нин эз вӧв.
Капитан Ахунбаев куйліс му вылын, плащ-палатка увсьыс кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
Пуля веськалӧма сылӧн паськыд да упрямӧй кымӧсӧ самӧй шӧрас.
Ковалёв сӧмын на пуксис сідзи, быттьӧ кӧсйис пӧрччыны сапӧгсӧ да нямӧдавны выльысь, но друг пӧри бок вылас да сэсся эз нин вӧрзьыв.
Но капитан Енакиев аслас запискаын абу вунӧдӧма сувтӧдны лун, тӧлысь, во да час, кор сійӧ гижӧма тайӧс.
Сійӧ весиг индӧма местасӧ: «Кӧкъямысӧд номера пель районын».
Сійӧ сідзжӧ, запискасӧ кырымалӧм бӧрын, абу вунӧдӧма сувтӧдны точкасӧ.
Запискасӧ вӧлі гартыштӧма куим пельӧсӧн да пуктӧма гимнастёрка ортсы зептас, медым сійӧс кокньыда позис аддзыны.
Тайӧ запискаын капитан Енакиев прӧщайтчис аслас батареякӧд, ыстіс привет аслас став боевӧй ёртъясыслы да корис командованиелысь сетны сылы медбӧръя воинскӧй почесть — дзебны сійӧс не Германияын, а рӧднӧй сӧветскӧй му вылӧ.
Таысь кындзи, сійӧ корис тӧждысьыштны аслас шуӧм пи Ваня Солнцев вӧсна да вӧччы сыысь бур салдатӧс, а бӧрынджык — достойнӧй офицерӧс.
Капитан Енакиевлысь медбӧръя вӧлясӧ вӧлі выполнитӧма: сійӧс дзебисны сӧветскӧй му вылӧ.
Сы бӧрын, кор гусӧ тыртіс первой лымйӧн, Ваня Солнцевӧс корисны полклӧн команднӧй пунктӧ, командир ордӧ.
И Ваня Солнцев бара кыліс сійӧ кывсӧ, коді салдатлы пыр висьталӧ судьба вежсьӧм йылысь.
Артиллерийскӧй полкса командир висьталіс Ванялы, мый сійӧс ыстӧны Суворовскӧй училищеӧ, да шуис:
— Лӧсьӧдчы.
А нёль лун мысти тёпканъяса паськыд улича кузя, коді нуӧдіс вокзалсянь стариннӧй роч кар центрӧ, тувччаліс Ваня Солнцев ефрейтор Биденкокӧд.
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, достоинствоӧн, неуна сайӧдӧм недовольствоӧн, кыдзи унджыкысьсӧ ветлӧдлӧны фронтовикъяс тылӧвӧй кар уличаяс кузя, сылӧн лӧньлунӧ да олӧмыслӧн порядоктӧмлун вылӧ дивуйтчӧмӧн.
Биденко муніс тыртӧг, кӧрталӧм киӧн.
Мышку саяс детинкалӧн вӧлі турунвиж вещевӧй мешӧк.
Тайӧ мешӧкас куйлісны зэв уна коланаторъяс и ковтӧмторъяс, кодъясӧс пӧдариталісны Ванялы разведчикъяс да батареецъяс, ӧтвылысь кузь туйӧ ассьыныс пинысӧ лӧсьӧдігӧн.
Вӧлі вещевӧй мешӧкын и знаменитӧй мешӧктор букварӧн да компасӧн.
Вӧлі розӧвӧй целлулоиднӧй мыльницаын дука майтӧг кусӧк да розьяса виж целлулоиднӧй футлярын зубнӧй щӧтка.
Вӧлі зубнӧй порошок, емъяс, сунис, сапожнӧй щӧтка, вакса.
Вӧлі свинӧй тушонка банка, ичӧтик мешӧкын сакар, истӧг дозйын сов, мӧд истӧг дозйын чай заварка вылӧ.
Вӧлі кружка, вомӧн ворсан гудӧк, трофейнӧй зажигалка, кымынкӧ ёсь доръяса осколок да немецкӧй крупнокалибернӧй пулемётысь кык мичаник патрон, — ӧтиыс виж рӧма пуляӧн, мӧдыс сьӧд рӧма гӧрд визьторъя пуляӧн.
Вӧлі тупӧсь нянь, бельё да сё шайт сьӧм.
Но, главнӧйыс, сэні вӧл! топыда гартӧма «Суворовскӧй натиск» газетаӧ да сыысь кындзи ещӧ чышъян пиӧ капитан Енакиевлысь погонъяссӧ, кодъясӧс прӧщайтчигӧн сетіс Ванялы полкса командир капитан Енакиев йылысь паметь кузя да тшӧктіс найӧс видзны ассьыс синмӧс моз да видзны сійӧ лунӧдз, кор, колӧкӧ, и ачыс Ваня вермас пуктыны найӧс пельпомъяс вылас.
Капитан Енакиевлысь детинкалы погонъяс сетігӧн полковник шуис сідз:
— Тэ вӧлін шань пиӧн аслад рӧднӧй батьмамыдлӧн.
Тэ вӧлін шань пиӧн разведчикъяслӧн да орудиецъяслӧн.
Тэ вӧлін достойнӧй пиӧн капитан Енакиевлӧн, — бурӧн, смелӧн, кывзысьысьӧн.
И ӧні миян став артиллерийскӧй полк лыддьӧ тэнӧ аслас пиӧн.
Помнит тайӧс.
Ӧні тэ мунан велӧдчыны, да ме чайта, мый тэ он срамит ассьыд рӧднӧй полктӧ.
Ме эска, мый тэ лоан зэв бур воспитанникӧн, а сэсся зэв бур офицерӧн.
Но кут тӧдвылын: век да быдлаын, медся войдӧр да став бӧрын тэ должен лоны аслад рӧдина-мамлӧн вернӧй пиӧн, да тайӧ рӧдина медся бур пилӧн великӧй мортлӧн — Сталинлӧн вернӧй пиӧн.≠
Прӧщай, Ваня Солнцев, и кор тэ лоан офицерӧн, лок бӧр аслад полкӧ.
Ми кутам тэнӧ виччысьны да примитам танӧ рӧднӧйӧс моз.
А ӧні — лӧсьӧдчы.
Ваня да Биденко мунісны толаясӧн тырӧм став кар нырыс да сувтісны колоннаяса да аркаяса екатерининскӧй кадъясса ыджыд керка водзӧ.
Нелямын кыкӧд воын карыс мыйкӧ дыра вӧлі немецъяс миын, да керкаас уналаын на тӧдчисны пӧжарлӧн туйяс.
Гыӧрӧн тупкысьӧм узора чугуннӧй решетка вӧлі сахарнӧй кодь.
Керка гӧгӧрыс сулалісны сё вося кымынкӧ кыдз.
Кыдзьяслӧн ув вожъясыс сьӧд рака позъяслӧн пемыд шапкаясӧн, гыӧрӧн вевттьысьӧм решетка моз жӧ, трӧпӧка ӧшалісны нежнӧй розӧвӧй сынӧдын да кажитчисны дзик гӧлубӧйӧн.
Лучьястӧм, уліті мунысь шонді гӧвкъяліс кӧдзыд тшын пиын кольк виж моз, да стариннӧй пӧжарнӧй каланча весьтын лэбалісны чавканъяс.
Биденко да Ваня прӧйдитісны контрольнӧй будка пыр, да сводъяса зэв ыджыд помещениеын Биденко сдайтіс Ваняӧс да документъяса пакетсӧ дежурнӧй офицерлы, а ачыс пуксис зэв кыз арка улӧ стариннӧй пу лар вылӧ да пондіс виччысьны.
Сійӧ виччысис бура дыр.
Некымынысь пос увсьыс петавліс томиник трубач, видзӧдліс часі вылӧ да трубитліс.
Трубалӧн пельтӧ косялан шыяс равзісны тайӧ кыз каменнӧй стенъяса да джоджын каменнӧй плитаяса паськыд помещениеын.
Найӧ лэбисны вывлань ыргӧн перилӧяса вывті ыджыд каменнӧй пос кузя, вочасӧн лӧнисны, и сӧмын муртса кылан йӧлӧга дыр на кӧнкӧ ветліс здание пытшкын коридоръяс, классъяс да залъяс кузя.
Тані ставыс вӧчсис труба серти.
Труба веськӧдліс тайӧ керкалӧн тыдавтӧм олӧмӧн.
Труба друг кыпӧдліс кыськӧ уна сё гӧлӧсъяслысь ӧтувъя шум да уна сё кокъяслысь шаркӧдчӧм.
Сійӧ жӧ друг уськӧдліс сэтшӧм чӧв лӧнь, мый сэсся ни ӧти шы эз кывлы, умывальнӧйын мыссян дозйысь ва войталӧм кындзи да пос улын часі точкӧм кындзи.
Ӧтчыд труба прикажитіс выстроитчыны тыдавтӧм роталы, да Биденко кыліс, кыдзи кӧнкӧ строитчис тайӧ тыдавтӧм ротаыс, рассчитывайтны ӧти-мӧд вылӧ, вздваивайтіс радъяс, бергӧдчаліс, а сэсся ӧдйӧ муніс, сё крепыд бантикӧн ӧтпырйӧ пыр швачкӧмӧн: «Ать-два, ать-два, ать-два... <rus>Левой, левой</rus>!»
А ӧтчыд пос площадка вылас тыдовтчис сьӧд мундира да гӧрд лампасъяса кузь гача рыжӧй детинка.
Сы серти, кутшӧма виччысьӧмӧн муніс тайӧ детинкаыс, позьӧ вӧлі веськыда шуны, мый труба абу тшӧктӧма сылы петны татчӧ тайӧ кадас да сійӧ вӧчӧма тайӧс юасьтӧг, ас наукаӧн.
Детинка чайтіс, мый сійӧ ӧтнас. Сійӧ, ичӧтик ныра да беринӧсь чужӧма, водіс рушкунас перилӧ вылас да зэв ыджыд нимкодьлунӧн шлювкнитіс-исковтіс увлань.
Но друг сійӧ казяліс Биденкоӧс, зэв ёна гӧрдӧдіс, лӧсьӧдыштіс мундирсӧ да строевӧй шагӧн муніс каменнӧй зыртчӧм плитаяс кузя, а сэсся тювкнитіс кутшӧмкӧ ӧдзӧсӧ.
А Биденко шогпырысь пукаліс да малаліс ассьыс ранитчӧм кисӧ, коді рытъядорыс кутіс висьыштны.
Сылы жаль вӧлі торйӧдчыны Ванякӧд, сы вӧсна мый сійӧ тӧдіс — найӧ торйӧдчӧны нэм кежлӧ.
Послӧн первой площадка вылын ӧшаліс став стена пасьтаыс ыджыд картина.
Сы вылӧ вӧлі рисуйтӧма еджыд пос, коді вӧлі мунӧ сійӧ пос вылас, код весьтын ӧшаліс.
Рисуйтӧм поскыс кажитчис настоящӧй послӧн водзӧ нюжалӧмӧн.
Ӧтар-мӧдар бокъясас сылӧн вӧлі рисуйтӧма стариннӧй пушкаяс, барабанъяс, знамяяс, трубаяс.
Пос кузя кайис гӧрд погонъяса сьӧд мундира ичӧтик детинка.
Вылысянь сылы кисӧ нюжӧдӧма Суворов. Сійӧ вӧлі пельпом вылас шыбитӧм руд салдатскӧй плаща, шпораяса джуджыд сапӧгъяса, морӧс вылас алмазнӧй звездаа да джуджыд кос кымӧс весьтас руд сувтса юрси пратя.
И Биденколы кажитчис, мый тайӧ сылӧн Ваня, сылӧн пастушок трубаяс да знамяяс костті восьлалӧ вывлань пос кузя, а Суворов нюжӧдӧ сылы кисӧ.
Но вот воссис бокса ӧдзӧсыс, да пырисны дежурнӧй офицер да Ваня.
Биденко чеччыштіс лар вылысь да нюжӧдчис.
Биденко виччысяс нин Ваняӧс Суворовскӧй училище формаын.
Но детинка пыр на вӧлі аслас армейскӧй обмундированиеа, кӧть и шинельтӧм да чубчиктӧм, кодӧc удитӧмаӧсь нин шырны.
— Воспитанник Солнцев, верманныд прӧщайтчыны колльӧдысьыдкӧд, — шуис дежурнӧй офицер да вешйис бокӧ.
Ваня локтіс Биденко дінӧ.
Найӧ мыйкӧ дыра чӧв олісны, эз тӧдны, мый колӧ вӧчны.
Тайӧ минутаын детинка вежӧрын сувтіс сылӧн став олӧмыс.
И сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ олӧмыс пыр кежлӧ помасис, а ӧні сылы заводитчӧ мӧд олӧм, коді ньӧти оз ло важыс кодь.
— Прӧщай, пастушок, — шуис медбӧрын Биденко.
— Бур туй тэныд, — вочавидзис Ваня.
Сылы окота вӧлі уськӧдчыны Биденко дорӧ, кутлыны сійӧс сідз, кыдзи кутліс сійӧс жугалӧм орудие дінын кӧкъямысӧд номера цель районын, топӧдчыны чужӧмнас сылӧн шинель бердӧ, бӧрддзыны.
Но сійӧ гӧгӧрвотӧм, могущественнӧй выныс, коді важӧн нин кутіс веськӧдлыны сійӧ олӧмӧн, сувтӧдіс сійӧс.
Биденко ланьтӧмӧн нюжӧдіс сылы кисӧ.
Первойысь детинка топӧдліс тайӧ зэв ыджыд, чорыд кисӧ, сылысь став вынсӧ да став нежностьсӧ чувствуйтӧмӧн.
И тайӧ кадӧ Биденко эз вермы кутчысьны да бара, кыдзи сэки кӧкъямысӧд номера цель районын, малыштіс Ванялысь шырӧм юрсӧ аслас бинтуйтӧм кинас.
— Дядя Биденко, прӧщайтлӧ! — друг став вынсьыс горӧдіс Ваня, кор Биденко восьтіс ыргӧн прутъяса сьӧкыд пыран ӧдзӧссӧ.
Но разведчик, мышкас видзӧдлытӧг, петіс ывлаӧ.
28
А кымынкӧ час мысти, каптенармуслысь форменнӧй обмундирование получитӧм да примеритӧм бӧрын, медым пасьтавны сійӧс аски асывсяньыс, Ваня, трубалысь приказаниесӧ олӧмӧ нуӧдӧмӧн, узис нин ӧтлаын мукӧд воспитанникъяскӧд ыджыд шоныд комнатаын, торъя крӧвать вылын, выль байкӧвӧй эшкын улын.
Сылӧн юрлӧс улас куйлісны капитан Енакиевлӧн погонъясыс. Югдандорыс, подъём водзвылын, пӧрысь генерал — училищеса начальник, коді век чеччывліс ставсьыс водз, ветлӧдліс спальняясті, медым видзӧдлыны, кыдзи узьӧны сылӧн детинкаяс.
Сійӧ сувтіс Ваня койка дінӧ да дыр сулаліс, детинка вылӧ видзӧдӧмӧн.
Ваня узис зэв крепыда, но неспокойнӧя, ас вывсьыс эшкынсӧ шыбитӧмӧн.
Сылӧн чужӧм кузяыс ветлӧдлісны сыӧн вӧтасян вӧтлӧн отражениеяс.
Чужӧмыс сылӧн быд здукӧ вежласис.
Детинкалӧн душаыс вӧлі вӧтъяс мирын, вӧлі сэтшӧм ылын виръяйсьыс, мый сійӧ эз чувствуйт, кыдзи генерал вевттис сійӧс эшкынӧн да лӧсьӧдіс юрлӧссӧ.
Генерал видзӧдіс сылӧн одухотворённӧй узьысь чужӧм вылӧ, да сылы окота вӧлі пыравны тайӧ ичӧтик салдат сьӧлӧмӧ, сылӧн медся пыдӧсӧдзыс, лыддьыны сылысь медся сокровеннӧй чувствояссӧ.
Генерал вӧлі тӧдӧ Ванялысь историясӧ став посниторъясӧдзыс.
Тӧдіс сійӧ, дерт, и сійӧс, мый батареяын детинкаӧс шуисны пастушокӧн.
И тайӧ торъя кажитчӧ вӧлі генераллы.
Сійӧ ачыс вӧлі прӧстӧй крестьянскӧй семьяысь.
Сійӧ радейтліс корсюрӧ казьтывны ассьыс челядьдырсӧ.
И ӧні узьысь пастушок вылӧ видзӧдіг генераллы — дзик жӧ сідз, кыдзи ӧтчыд ефрейтор Биденколы — тӧдвылас уси аслас челядьдырыс: сиктса водз асыв, мӧсъяс, веж луг кузя йӧв моз гӧвкъялан ру, лысвалӧн уна рӧма югъялӧм — лӧз, гӧрд, виж — и аслас киысь бузинаысь вундалӧм ичӧтик дудочка, кытысь сійӧ чуктӧдліс сэтшӧм вӧсньыдик да сэтшӧм нежнӧй, ӧти сяма да такӧд тшӧтш гажа шыяс.
Сійӧ видзӧдліс детинкалӧн эшкын улысь тыдовтчӧм ки вылӧ.
Посньыдик чуньясыс вӧрзисны узигас, быттьӧ котралісны свирельлӧн розьясӧд.
И пӧрысь боевӧй генерал, гражданскӧй войнаса герой, коді косясьліс великӧй Сталинлӧн знамяяс улын Царицын бердын, Кронштадт бердын, Орёл бердын да косясьліс Великӧй Отечественнӧй война дырйи сійӧ жӧ славнӧй знамяяс улын сійӧ жӧ Орёл бердын да сійӧ жӧ Царицын бердын, коді ӧні лои Сталинградӧн нин, — тайӧ мужественнӧй, суровӧй мортыс, дзор кушмысь юрӧн, грубӧй чукырӧсь чужӧмӧн да повтӧм синъясӧн, друг лэдзис юрсӧ, малыштіс ассьыс дзор уссӧ да меліа нюммуніс.
И тайӧ кадын пос вывсянь коридоръяс да залъяс кузя воис подъём ворсысь трубалӧн шыыс.
Ваня пыр жӧ кыліс трубалысь властнӧй, резкӧй, требовательнӧй гӧлӧссӧ, но за пыр садьмы.
Сійӧ мыйкӧ дыр на куйліс куньса синъясӧн — эз вӧв выныс сразу шыбитны унсӧ.
Сэки генерал копыртчис да кокньыдика кыскыштіс детинкаӧс киӧдыс.
Тайӧ кадас Ваня вӧтасис медбӧръя, асъя вӧтсӧ.
Сійӧ вӧтасис сійӧс жӧ, мый дзик на неважӧн вӧлі сыкӧд збыльвылӧ.
Ваня вӧталіс кузь еджыд туй, код кузя грузӧвик нуис капитан Енакиевлысь шойсӧ.
Гӧгӧр сулаліс сук роч вӧр, мойдкывйын кодь мича аслас тӧвся паськӧмнас.
Нёль салдат голяас ӧшӧдӧм автоматъясӧн сулалісны горт пельӧсъясас, кодӧс вӧлі вевттьӧма полкӧвӧй знамяӧн.
Ваня вӧлі витӧдӧн, да сійӧ сулаліс юр весьтас.
Вӧлі вой.
Став вӧр пасьтаыс клопкакыліс кӧдзыд.
Нэмӧвӧйся козъяслӧн кодзувъясӧн югдӧдӧм йывъясыс дзирдалісны да тшынасисны, быттьӧ найӧс вӧлі зыралӧма фосфорӧн.
Пидзӧсӧдз лым толаын сулалысь козъяс вӧліны мойдын кодь джуджыдӧсь.
На дінын телеграфнӧй сюръяяс кажитчисны истӧгтув кодь посньыдикӧн.
Но ещӧ вылынджык вӧлі енэжыс, коді вӧлі тырӧма тӧвся кодзувъясӧн.
Торъя мичаа югъялісны кодзувъяс водзын, енэжлӧн сійӧ сьӧд бархатнӧй треугольникын, коді ӧтлаасис котӧртысь туйлӧн еджыд треугольниккӧд.
Сэні тіралісны да ворсісны кымынкӧ сэтшӧм гырысь да сэтшӧм югыд созвездие, быттьӧ найӧс вӧлі гранитӧма мирас медся бур да медся гырысь алмазъясысь.
Прожекторлӧн векньыдик йиа лучыс мукӧд дырйи исковтліс кодзувъяс вывті.
Но сылӧн ез вӧв выныс ни кусӧдны, ни весиг чинтыны валысь дзирдалӧмсӧ — найӧ ворсісны ещӧ югыдджыка, ещӧ мичаджыка.
А гӧгӧр сулаліс вывті ыджыд чӧв-лӧнь, коді кажитчис ылынджык козъясысь, вылынджык кодзувъясысь и весиг ылынджык пыдӧстӧм сьӧд енэжсьыс.
Друг кутшӧмкӧ ылыса шы кыліс вӧр пыдӧсын.
Ваня пыр жӧ тӧдіс сійӧс: тайӧ вӧлі трубалӧн резкӧй, требовательнӧй гӧлӧс.
Труба чуксаліс сійӧс.
И пыр жӧ ставыс волшебнӧя вежсис.
Туй пӧлӧн сулалысь козъяс пӧрисны генералъяслӧн руд плащьясӧ да гӧна буркаясӧ.
Вӧрыс пӧри дзирдалысь залӧ.
А туйыс пӧри зэв ыджыд мраморнӧй поскӧ, кӧні ӧтар-мӧдарас сулалісны пушкаяс, барабанъяс да трубаяс.
И Ваня котӧртіс тайӧ пос кузяыс.
Котӧртнысӧ вӧлі сьӧкыд.
Но вылысяньыс сылы нюжӧдіс кисӧ старик — пельпом вылас шыбитӧм руд салдатскӧй плаща, шпораяса джуджыд сапӧгъяса, морӧс вылас алмазнӧй звездаа да джуджыд кос кымӧс весьтас руд сувтса юрси пратя.
Сійӧ босьтіс Ваняӧс киӧдыс да нуӧдіс сійӧс пос кузяыс ещӧ вылӧ, сэтчӧ, кӧні медся выліас, нёль победоноснӧй войналӧн косясьлӧм боевӧй знамяясӧн осенитӧм, сулаліс Сталин бриллиантӧвӧй маршальскӧй звездаа, коді дзирдаліс да ворсіс сылӧн шинель отворотъяс сайсьыс.≠
Фуражкалӧн веськыд кӧзырёк улысь Ваня вылӧ требовательнӧя видзӧдісны неуна читкыртӧм, сюсь, ставсӧ аддзысь синъяс.
Но сьӧд ус увсьыс Ваня аддзис батьсяма суровӧй нюммунӧм, да сылы кажитчис, мый Сталин шуӧ:
— Мун, пастушок...
Восьлав смелджыка!
{Б. Емельянов (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Мечта @ Повесть @ Б. Емельянов. Мечта. @ 1957 @ Лб. 3-216}
БОРИС ЕМЕЛЬЯНОВ
МЕЧТА
ПОВЕСТЬ
Быдтор йылысь позьӧ висьтавны мичаа, но ставсьыс медбур — бур морт йылысь кыв...
М. Горький
Первой глава
МЫЙЛА БӦРДІС НИНА ТИМОФЕЕВА
1945 вося тулысын водз асылӧ Н-скӧй армияса командующӧй генерал Никитин воис армейскӧй хирургическӧй госпитальӧ, коді вӧлі Одер берег дорын, неыджыд немецкӧй карын.
Великӧй Отечественнӧй война помасис.
Куим лун сайын босьтӧма вӧлі Берлин.
Генерал ветлӧдліс палатаысь палатаӧ, койка дорсянь койка дорӧ, здоровайтчис раненӧй офицеръяскӧд, сержантъяскӧд да салдатъяскӧд, сюся видзӧдіс, ставсӧ-ӧ вӧчӧны тані налы, геройяслы, кыдзи колӧ — тӧждысьӧмӧн да кужӧмӧн.
Ӧти комната порог дорӧ сійӧ сувтіс.
Ыджыд да югыд ӧшинь водзын зэв бура тыдаліс мичаа лӧсьӧдӧм крӧватьлӧн джуджыд юрлӧсыс.
Еджыд пӧдушка вылын чатӧртчӧма асныра омӧльтчӧм чужӧм; тайӧ чужӧмыс Никитинлы вӧлі зэв тӧдса.
Дзор юрси прать петыштӧма марля кӧртӧд улысь, сук кузь синкымъясыс пӧшти вӧлі ӧтлаасьӧны, а кымӧсыс вӧлі зэв чукырӧсь.
Тайӧ чужӧмсӧ генерал аддзыліс унаысь да бура тӧдіс.
Сійӧ воськовтіс водзлань...
Полковник Андрей Гаврилович Тимофеев куйліс койкаын, веськыд да чӧв, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, да дугдывтӧг видзӧдіс югъялысь еджыд пӧтӧлӧкӧ.
Сы дінӧ волысьясӧс эз лэдзлывны — чайтісны, мый лишнӧя волнуйтчӧмыс вермас вӧчны раненӧйлы омӧльтор.
Кыдзи тшӧкыда овлывлӧ татшӧм случайяс дырйи, Тимофеевлысь здоровьесӧ видзысь йӧз и асьныс бура эз тӧдны, мый сылы пӧлезнӧджык да бурджык — волнуйтчӧм али спокой.
Генерал бура тӧдіс полковник Тимофеевӧс, кӧть тані, немецкӧй му вылын, эз на и аддзысьлы сыкӧд.
Дзик на неважӧн, кык недель сайын кымын, Берлинсянь матысса подступъяс вылӧ петӧм бӧрын, Тимофеевлӧн танкӧвӧй дивизияыс веськыда маршӧн смел атакаӧн орӧдіс Никитин армиялӧн веськыдвыв фланг вылын противник обороналысь медбӧръя рубежсӧ да тайӧн сійӧ сетіс позянлун Никитинлы ӧдйӧджык да надёжнӧйджыка наступайтны водзӧ.
Тайӧ атакасьыс Тимофеевлӧн танкыс бӧр эз во.
Ранитчӧм полковникӧс петкӧдіс бойысь моздорас орчча танкысь башнер.
Экипажсьыс сэсся некод ловйӧн эз коль, а генерал тӧдіс, мый командирскӧй машинаын война первойя лунъяссянь радисткаӧн вӧлі Тимофеевлӧн гӧтырыс — Наталья Васильевна.
Абу шензяна, мый ӧні, кор полковник Тимофеев куйліс госпитальын, сійӧ некодӧс эз тӧд да, кажитчис, нинӧм эз чувствуйт.
Весиг частӧ вӧчалан да мучительнӧй перевязкаяс дырйи сысянь эз кывлыны ни горӧдӧм, ни ойӧстӧм.
— Кык зэв ыджыд рана да ёна контузитчӧм, — армияса командующӧйлы доложитіс госпитальса главнӧй врач.
— Да зэв сьӧкыд нервнӧй травма...
Генерал ещӧ матыстчис да сувтіс югыд водзӧ, и Тимофеев эз вермы не аддзыны сійӧс.
— Видза олан, Андрей Гаврилович, — шуис Никитин.
— Со кӧні лои аддзысьны.
Ме весиг аттьӧавны эг удит, ёрт!
Полковник чӧв оліс.
Здук кежлӧ синъясас тыдовтчыліс, мый сійӧ садьӧ воис, но сэк жӧ сійӧ бӧр воши.
Муртса вижӧдыштӧм еджыд киясыс сылӧн век сідзи жӧ куйлісны эшкын вылас.
— Андрей Гаврилович! — тӧкӧтьӧ гораджыка шуис генерал.
— Поздравляйта тэнӧ победаӧн.
Садьмы, старина!
Ставыс лоас бур.
Эн шогсьы...
Полковниклӧн вомдоръясыс вӧрзьыштісны.
Муртса кылыштіс кутшӧмкӧ немортнога, киргӧм шы.
Чукырӧсь кымӧсас польдчыліс да пыр жӧ быри лӧз сӧн.
Киясыс куйлісны важмозыс вӧрзьытӧг.
Генерал видзӧдліс гӧгӧрбок, и госпитальса главнӧй врач сідзжӧ видзӧдліс гӧгӧрбок.
Палатаыс вывті нин югъяліс аслыспӧлӧс медицинскӧй сӧстӧмлунӧн.
Но палатаын вӧлі кӧдзыд, воздухыс кажитчис стекляннӧйӧн да эз настӧящӧйӧн, а Тимофеевкӧд фронт вылын медбӧръяысь аддзысьлӧм колис генераллы шоныд да простор чувствуйтӧм...
Никитин кӧрис синкымъяссӧ, кутіс думайтны, кор тайӧ вӧлі да кӧні.
Но дерт жӧ, тайӧ вӧлі Россияын на, 1944 воын, вӧрын, Минсксянь неылын.
Ударнӧй корпуслӧн танкъяс, кодъясӧс вӧлі сетӧма Никитин армиялы, чукӧртчалісны атака кежлӧ, и бой водзвылын Никитин воис танкистъяс ордӧ.
Пожӧм да коз лапъясӧн вевттьӧм машинаяс сулалісны пуяс улын, вӧрын кыліс тшак да лыс дук, а командирскӧй дивизионнӧй блиндажын, кытчӧ сразу пырис генерал, быттьӧ сад цветитіс — сы мында тані вӧліны цветъяс: кӧлӧкӧльчикъяс да катшасинъяс!
Первой дивизияса командир полковник Тимофеев пукаліс пызан дорын скамья вылын да гораа лыддис офицеръяслы Пушкинлысь «Полтава».
Лӧз комбинезона, еджгов юрсиа том нывбаба сулаліс пыранінас да, начальствоӧс аддзӧм бӧрын, неуна гӧрдӧдыштіс. ельпомъяс вылас сылӧн вӧліны старшиналӧн погонъяс, а морӧсас Краснӧй Знамя орден.
Полковник сувтіс Никитинлы воча, стӧча да спокойнӧя сетіс рапорт, а сэсся прӧстӧя шуис:
«Менам офицеръяс.
Менам гӧтыр».
Вот тайӧ сійӧ и вӧлі — Наталья Васильевна Тимофеева.
Тасянь зэв ылын, Воронеж дорын, велӧдчис сылӧн ныв, ичӧт ли, ыджыд ли — генераллы сідзи эз и усь тӧдвылас.
Пызан вылӧ паськӧдӧм картаӧ полковник ӧкуратнӧя чертитіс танкӧвӧй ударлысь направлениесӧ, мый кежлӧ найӧ лӧсьӧдчисны.
Карта вылын гӧрд стрелаяс кучкӧны вӧлі немецъяслӧн крепыд оборонаӧ да быттьӧкӧ выныштчӧмсьыс нюкыльтчӧмаӧсь.
Генерал казяліс, мый медся шуйгавыв стрелаыс неуна мунӧ бокитіджык, кытшовтӧ мыльк пӧкатысь посни вӧрсӧ, да юаліс:
«Мыйла?»
Тимофеев лэптыштліс пельпомъяссӧ да нюммуніс.
«Ӧдыс оз вош, — шуис сійӧ, — и танкъяслысь петӧмсӧ бура сайӧдӧма.
Пӧжалуй, весиг матыстчӧмлӧн ӧдыс содас.
А вӧрсӧ и сідз нин зэв уна бырӧдім, генерал-лейтенант ёрт.
Вӧрыс ӧд миян.
Грек ӧд весьшӧрӧ, ёна ковтӧг, лэдзны тайӧ козъяс пӧвстӧдыс сьӧкыд танкъястӧ».
Став тайӧторйыс — посни пуяс, кодъясӧс танкист жалитіс вӧрзьӧдны, Тимофеевлӧн гӧтырыс, коді пӧгибнитіс Рӧдина вӧсна верӧс-командир син водзын, блиндажын цветъяс, йӧзлӧн ыджыд да янсӧдчытӧм радейтчӧм, — уси ӧні тӧдвылас генерал Никитинлы госпитальнӧй палатаын.
— Гажтӧм тані тіян, — друг шуис сійӧ главнӧй врачлы.
— Югыд, сӧстӧм, а гажтӧм.
Тимофеев радейтӧ цветъяс, воздух, а тіян ӧшиньясныд пӧдсаӧсь...
Цветъяс воисны кыдз быттьӧ асьныс, ӧд делӧыс вӧлі тулысын: еджыд сиреньлӧн зэв гырысь вожъяс.
Генерал, а сы бӧрся и врач, матыстчис ӧшинь дорӧ да ачыс восьтіс сьӧкыд ӧшинь рамасӧ.
Кор найӧ бӧр матыстчисны раненӧй вольпась дорӧ, Тимофеев куйліс куньса синъясӧн да кывзысис фронтбердса карлӧн ывлавыв шумас.
Веськыд киыс сылӧн неуна лыбыштӧма да вӧрӧдӧ сиреньлысь пашкыр вожъяссӧ.
Кымӧссьыс джуджыд чукыръясыс шылялыштӧмаӧсь.
Генерал петіс палатаысь ньӧжйӧник, зілис не тотшкӧдны каблукъяснас.
Подъездын сійӧс виччысис машина.
— Прӧщайтлӧй, — пос кузя лэччигӧн шуис госпитальса главнӧй врачлы командующӧй.
— Аски доложитанныд меным полковниклӧн здоровье йылысь и кутанныд докладывайтны лункосмӧсӧн.
Сійӧ должен сувтны, быть должен...
Но, а тэ мый тані вӧчан, ныланӧй?
Мукӧддырйи, кор генераллӧн вӧліны аслас важнӧй да эновтны позьтӧм делӧяс, сійӧ, гашкӧ, эз и казяв эськӧ тайӧ косіник ичӧтик нывкасӧ, коді дзик ӧтнасӧн сулаліс кильчӧ дорын.
Но ӧні мунны сы дінті «прӧстӧ сідз» оз вӧлі позь, и генерал ачыс первойсӧ эз гӧгӧрво, мыйла.
Видзӧднысӧ нывкаыслы вӧлі ар дас куим-дас нёль.
Турунвиж рӧма бумажнӧй матерьеысь вурӧм ӧкуратнӧй платьесӧ сылысь военнӧйногӧн вӧлі топыда вӧнялӧма паськыд тасмаӧн.
Чистӧй да гладитӧм пионерскӧй галстуксӧ вӧлі кӧрталӧма кыдз колӧ, сьӧдов юрсисӧ кыӧма кыз кӧсаӧ.
Кор нывка кыліс пос кузя лэччӧм шысӧ да сы дінӧ шыасьӧмсӧ, сійӧ бергӧдчис, и генерал вылӧ веськыда видзӧдлісны тӧдса рудов синъяс.
Найӧ видзӧдісны сы вылӧ сідз жӧ мудзпырысь да веськыда, кыдзи и найӧ, сэні, палатаас.
Тӧдчӧ вӧлі, мый нывка тані сулалӧмнас вӧчӧ ассьыс кутшӧмкӧ сідзжӧ зэв важнӧй да эновтны позьтӧм делӧ и бурджык эськӧ вӧлі сылы не мешайтны да весьшӧрӧсӧ не тревожитны.
Сійӧ весиг бергӧдчис, медым вешйыны бокӧ да сетны тайӧ пӧрысь военнӧй мортыслы машина дінӧ туй...
— Энлы, — тэрыба шуис генерал.
— Виччысьлы, кыдз жӧ сідз?
Тэ абу-ӧ полковник Тимофеевлӧн ныв?
Синъясныд дзик ӧткодьӧсь...
Тэнӧ оз лэдзны бать дінад?
Мый тэ виччысян?
— Ме виччыся, кор меным разрешитасны сы дінӧ пырны, — вочавидзис нывка.
— Ме важӧн нин вои.
Менӧ татчӧ самолётӧн вайисны танкистъяс.
Станицаын миян керканым сотчис, и ӧні ме тані ола...
И век виччыся.
Некод оз тӧд, кор меным позяс аддзӧдлыны папаӧс.
Некод!
— Ме тӧда, — нывкаӧс пельпомъясӧдыс топыда кутліг увереннӧя шуис генерал.
— Аски позяс.
Аски!
Гӧгӧрвоан?
А талун, ӧні, тэ мунан ме ордӧ гӧститны, висьталан ставсӧ, и ми тэкӧд решитам, мый вӧчны водзӧ.
Турунвиж рӧма ыджыд автомобиль вӧрзис места вывсьыс шытӧг, кокниа.
Командующӧйлӧн шофёрлы эз частӧ ковмывлы новлӧдлыны татшӧм пассажиръястӧ.
Сійӧ шензьӧмпырысь да тӧждысьӧмӧн видзӧдліс нывка вылӧ да мыйлакӧ ышловзис.
Тайӧ спокойнӧй, видзӧднысӧ том на мортыслӧн аслас татшӧм жӧ нывка оліс Москваын, Культура да шойччан парккӧд орччӧн.
Машинаын Нина Тимофеева пукаліс чӧла да стрӧга, эз видзӧд бокӧ, и сӧмын киясыс, кодъясӧс вӧлі пуктӧма пидзӧсъяс вылас, корсюрӧ дрӧгнитлывлісны.
Никитин видзӧдлывліс кияс вылас да ӧдйӧджык бергӧдчыліс мӧдарӧ.
Талун сійӧ пӧттӧдзыс нин видзӧдіс тайӧ тимофеевскӧй кияс вылас.
— Сійӧ тэнад молодеч, — шуис генерал.
— Вот сӧмын чӧв олӧ да некодкӧд оз сёрнит.
— Мамӧс сійӧ зэв ёна радейтліс, — ышловзьӧмӧн шуис Нина да бара ланьтіс.
Сӧмын дзоридзалысь да дзоридзалӧмсьыс тшынасьысь вишнёвӧй садйын, коді гӧгӧрбок кытшаліс армияса штаблысь зданиесӧ, нывка ловзис, синъясыс кутісны дзирдавны, чужӧмыс гӧрдӧдыштіс.
«Бара батьыслӧн кодь», — думыштіс генерал.
— Мый тэ сэні шӧпкан? — друг юаліс сійӧ.
— Тэ гораджыка сёрнит.
Миян фронтӧвӧй оркестръяс бӧрад ме омӧля кыла.
— Папаӧс колӧ татчӧ вайны, — ӧкуратнӧя, тшӧтшкӧдӧм сад весьтын еджыд вишнёвӧй тшын вылӧ видзӧдігтыр вочавидзис Нина.
— Лӧсьыд тані — кыпыд дай югыд.
Збыль ӧд?
— Абу! — скӧрпырысь вочавидзис генерал.
— Аддзӧмыд тай немецкӧй вишняяс!
Аддзӧмыд кыпыдін!..
И генерал думыштчис.
Завтракайтігӧн сійӧ пыр ӧтарӧ видзӧдлывліс Нина вылӧ, но сэк жӧ вештыліс синсӧ, быттьӧ мыйыськӧ яндысис.
— Но, мый ті? — медбӧрын шуис Нина.
— Мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд?
— Колӧ, вот и видзӧда, — скӧра шуис генерал.
— Ю компотсӧ да кывзы, мый висьтала.
Шогыд ӧні миян му вылын йӧзыдлӧн тырмымӧн.
Вӧлі со и менам мам.
Оліс сійӧ да уджаліс Владимир дорса ичӧтик карын.
Оліс лӧня, некодӧс эз вӧрзьӧдлы.
Керкаыс сылӧн сулаліс яблоня сад пытшкын.
Век виччысис, мый пиыс воас гортас да олыштас медбӧръяысь сыкӧд, старукакӧд, но сідзи эз и вермы виччысьнысӧ, куліс.
Некор вӧлі пиыслы...
Пиыслы и ӧні на кадыс абу бӧр муннысӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис генерал.
— Керкаыс тыртӧм сулалӧ.
Яблоняяс бӧрся некод оз видзӧд.
Бур подснежникъяс быдмылісны сэні садъяс, сэтшӧм бур подснежникъяс...
Ӧти кывйӧн кӧ, тӧлысь мысти босьтан татысь батьтӧ да нуан.
А ме коркӧ тіянӧ гӧститны вола.
Сёрнитчим?
А бӧрдны тані, матушка, оз пӧлагайтчы.
Тані казеннӧй, военнӧй учреждение.
Тані, донаӧй, оз бӧрдны.
Ывла вылын тулыс, лэбачьяс сьылӧны.
Нина!
Ниночка!
Ме тэныд, кыдзи командующӧй, приказывайта — эн бӧрд!
Но, кительыслӧн чорыд воротникӧдыс генералӧс кутлігтыр да вышивайтӧм паськыд погонъясас нырсӧ парсалігтыр, Нина Тимофеева сыркъяліс-бӧрдіс, и некутшӧм приказъяс эз вермыны дугӧдны тайӧ синвасӧ.
Мӧд глава
ВЫЛЬ МЕСТАЫН
Джуджыд гӧра вылын сулалӧ Владимир кар.
Сылӧн Зӧлӧтӧй воротаяссянь гӧгӧр уна верст сайӧ тыдалӧны помтӧм паськыд муяс.
Уліын, гӧра улас, чукльӧдлӧ-визувтӧ ичӧтик ю Клязьма, горизонт дорын тыдалӧны муромскӧй вӧръяс.
Тасянь, гӧрасянь, зэв матын Муромӧдз, ёна важся багатырскӧй вотчинаясӧдз.
Владимирӧ Андрей Гаврилович да Нина сувтлісны пырмунігмоз.
Ичӧтик кар, кӧні найӧс виччысисны, саялӧма кӧнкӧ вӧръяс сайын ылын.
Аски лунтыр на ковмас коллявны туйын.
Бур ещӧ, мый областьса военнӧй комиссар тшӧктіс пуны найӧс казеннӧй машинаӧн дзик керка дорӧдзыс.
— Сэні, места вылас, тіянӧс и метӧг встретитасны, — прӧщайтчигас шуис сійӧ Андрей Гавриловичлы.
— Кодлы колӧ команда сетӧма, энӧ тӧждысьӧй.
Олӧй, полковник ёрт, привыкайтӧй.
Кор бурданныд, уджтӧ тіянлы корсям кокньыдджыкӧс.
Думайтлінныд али энӧ на удж йывсьыд?
Нина первойсӧ весиг дӧзмис комиссар вылӧ.
Батьыс кӧстыльясӧн на муртса ветлӧдлӧ, а сылы нин удж корсьӧны!
Сідзи сійӧ и кӧсйис шуны веськыда: «Водз на пӧ батькӧд удж йылысь сёрнитнысӧ», — и бур, мый эз удит ассьыс возмущениесӧ гораа висьтавны.
Ниналы виччысьтӧмторйӧн лои сійӧ, мый Андрей Гаврилович радпырысь кывзіс комиссарлысь кывъяссӧ да шуис, мый сійӧ тӧлысь чӧж нин думайтӧ та йылысь да мыйсюрӧ думыштіс нин...
Дедъяс да прадедъяс быдтылісны бур садъяс да наследствоӧ колисны сылы мудер садӧвӧй наука.
Пӧжалуй, выль олӧмад татшӧм наукаыд згӧдитчас да ваяс йӧзлы пӧльза.
Делӧыс ӧд оз войналань мун, а войнасянь мирлань.
Орчча колхозъяслы, дерт, ковмасны выль урожайнӧй яблоняяс да вишняяс.
Судзӧдны найӧс первойтӧ лоӧ некытысь, ковмас аслыным быдтыны.
Сэки, сідзкӧ, и сійӧ згӧдитчас аслас выль соседъяслы — колхозникъяслы.
Вот татшӧм уджсӧ сійӧ эськӧ лыддис зэв коланаӧн.
Кыдзи комиссар думайтӧ?
Выныс кӧ тырмас, книга ещӧ эськӧ окота вӧлі гижны аслас танкистъяс йылысь да аслас боевӧй опыт йылысь.
Мирсӧ колӧ видзны, и йӧзлы колӧ тӧдны, кыдзи тайӧс вӧчны тӧлкӧн да пӧльза вылӧ.
Аддзас, кӧнкӧ, олӧма коммунистлы поручение и партияса райком.
Нывкасӧ колӧ мортӧ петкӧдны — бара жӧ забота.
Комиссар зэв ёна ошкис Андрей Гавриловичлысь решениесӧ.
Правда, полковник корсьӧма аслыс сьӧкыд делӧ, но кор бӧрйис сьӧкыд удж сэтшӧм морт, кыдзи Тимофеев, кажитчис военнӧй комиссарлы правильнӧйӧн, и сійӧ пыр жӧ вунӧдіс аслас кӧсйӧм йылысь корсьны раненӧй полковниклы «кокниджык» удж.
— Владимирскӧй му важсянь велалӧма ягӧдъяс да яблӧкъяс дінӧ, — шуис комиссар.
— Вишняӧн ми став мир пасьта тӧдсаӧсь.
Эм кӧ тіян тӧдӧмлунъясыд да желание, ыджыд пӧльза верманныд сетны.
Став бурсӧ тіянлы сиа!
Шойччыштанныд, узянныд миянын и асывсяньыс мӧдӧдчӧй ньӧжйӧник.
...Рытнас сёрӧн нин, кор лӧнис карса шумыс, Нина да Андрей Гаврилович воисны Владимирскӧй гӧра бужӧд дорӧ.
Дыр найӧ кутчысьӧмӧн пукалісны скамья вылын, пыр видзӧдісны кытчӧкӧ ылӧ войся лӧзас да некыдзи эз вермывны вештыны синъяссӧ.
Уна тӧлысь чӧжӧн Нина первойысь шойччис став сьӧлӧмсяньыс.
Гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый сійӧ весиг дрӧгнитіс, кор Андрей Гаврилович тӧдлытӧг друг да ӧдйӧ бергӧдчис сыланьӧ.
Сылы кажитчис, мый нылыслӧн синлыскас югнитіс синва.
— Тэ эн бӧрд, эн шогсьы, — меліа шуис сійӧ.
— Кут асьтӧ, кыдзи стройын, крепыда.
Олӧмыс тэнад водзын на, бур олӧм...
— Тэ, папа, некор жӧ эн бӧрд, — вочавидзис Нина да зэв спокойнӧя нюммуніс.
— Водзын олӧмыд миян быдӧнлӧн бур.
Ми ӧд тэкӧд сӧветскӧй йӧз?
Збыль ӧд?
Миянлы должен зэв бура овсьыны свет вылас.
Андрей Гаврилович шензьӧмӧн, сюся видзӧдліс Нина вылӧ.
Сійӧ пукаліс скамья вылын, кияснас пидзӧсъяссӧ шымыртӧмӧн, кывзысис мыйӧкӧ, мый кыліс сӧмын сылы.
Неважӧн на зэрис.
Гӧгӧр жургисны лыдтӧм-щӧттӧм шоръяс, ылын пос сайын нюркйӧдлӧмӧн да нора ворсіс гудӧк, и зэв матын шочиника усялісны муас пуяс вывсянь зэр войтъяс.
Бурджыка кӧ кывзыны, позьӧ вӧлі кывны войся лӧняс садйӧ пыран калиткалысь дзуртыштӧм, гӧра улын юкмӧс дорын ведраӧн троньӧбтӧм, видз вылын коростельяслысь сёрнитӧм, а ставыс тайӧ ӧтлаын шусис спокойӧн да чӧвлунӧн, мувывса ыджыд чӧвлунӧн.
Думайтсис да мечтайтсис олӧм йылысь, шуд йылысь, коді, кӧнкӧ, тані, матын, гашкӧ, орччӧн.
Мыйла нӧ эськӧ шудыслы бӧр не воны на дінӧ?
Бурдасны батьыслӧн ранаясыс.
Став му вылас лоӧ мир.
Быдмас сійӧ, Нина, ыджыдӧн да шудаӧн.
Ок, ыджыд жӧ сылы колӧ шуд!
Эм-ӧ свет вылас сы мында шудыс?
— Папа, — юаліс Нина, — лӧсьыд тані тэныд?
— Лӧсьыд! — шыасис Андрей Гаврилович.
И найӧ кыкнанныс дыр кежлӧ ланьтісны.
Клязьма сайсянь, видзьяс вывсянь, муртса, но сэсся пыр яснӧйджыка и яснӧйджыка кыліс сьыланкыв.
Со воисны, лоины гӧгӧрвоанаӧсь сылӧн первойя кывъясыс, и Нина крепыдджыка топӧдіс батьыслысь кисӧ.
Сьылісны улын, ю весьтын, нывъяс:
<rus>Слети к нам, тихий вечер,</rus>
<rus>На мирные поля!</rus>
<rus>Тебе поём мы песню,</rus>
<rus>Вечерняя заря...</rus>
Кӧстыльяс вылас сьӧкыда мыджсьӧмӧн Андрей Гаврилович чеччис скамья вылысь.
— Аддзан, со бияс котӧртӧны, — Клязьма сайӧ кинас индігмоз шуис сійӧ.
— Машинаяс мунӧны миян туйӧд...
Асывнас, шонді петігӧн, найӧ ещӧ ӧтчыд петісны Владимирскӧй гӧра бокӧ.
Улын, Клязьма весьтын, ӧшйӧма еджыд ру, и юсайса вӧрыс сулаліс быттьӧ тшын пиын: сійӧ муртса тӧдчис и вӧлі сьӧд.
Небесаын ломаліс Успенскӧй соборлӧн куполыс, быттьӧ мойдкывса великанлӧн шлем.
Ыджыд Владимирскӧй гӧраыс ставнас югъяліс да дзирдаліс шонді водзын: татчӧ, гӧра йылӧдз, руыс эз во.
Карса матысса окраинаяссянь чургӧдчӧмаӧсь кымӧръяслань новостройкаяслӧн башеннӧй кранъяс, а зэв вылын лӧз небесаын жургис самолёт, мусянь сійӧс он и аддзы.
Нина весиг ышловзис — сэтшӧм уна мӧвпъяс сылӧн кыптісны.
Рӧднӧй му!
Кутшӧм тэ помтӧм паськыд, мыйта тэын югыдыс да став бурыс!
Уна-ӧ шуд колӧ мортлы, мед ичӧт, мед дзик прӧстӧй, мед сирӧталы, тайӧ кӧ став зэв ыджыд мусӧ сійӧ вермӧ шуны дзик ӧти кывйӧн — Рӧдина!
Сійӧ эськӧ, гашкӧ, дыр на думайтіс став тайӧтор йывсьыс, но ӧграда сайын неылын кыліс автомобильлӧн кузя да нетерпеливӧя тутӧстӧм.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи шофёрыс чеччыштіс машинасьыс да кутіс ӧвтчыны кинас.
— Но мый нӧ, нылукӧй, — шуис Андрей Гаврилович, — кылан, миянӧс корӧ.
Сідзкӧ инӧ, мӧдӧдчим... гортӧ.
Сьӧкыдпырысь шуис тайӧ прӧстӧй кывсӧ Андрей Гаврилович.
Вӧр туйыс вӧлі помасьӧ мыльк йылын.
Чукыльтанінын ньӧжмӧдіс ӧдсӧ водзын мунысь грузӧвӧй машина, и сійӧс ковмис панйыны.
Приветливӧя нюмъялісны грузӧвик кузовын пукалысь челядь.
Унаӧн найӧ сэні вӧліны, зонкаяс и нывкаяс.
Буракӧ, ӧти карсянь мӧдӧ вуджӧ вӧлі детскӧй дом.
Лӧз платьеа нывка ӧвтыштіс Ниналы кинас.
Красноармейскӧй пилоткаа детинка сетіс Андрей Гавриловичлы честь.
И бара ставыс гӧгӧрбок лои веж да спокойнӧ — мылькъяс вылын ӧтка топольяс, шоръяс пӧлӧн бадьяс, ыліті визувтысь посни юяс пӧлӧн кустъяс...
Карыс кажитчис первойсӧ, быттьӧ сійӧс рисуйтӧмаӧсь пу коръясысь да лыскысь вӧчӧм паськыд рама пытшкӧ.
Кор машинаыс петіс вӧрсьыс, карыс кутіс тыдавны бурджыка да паськыдджыка.
Ӧні сійӧ вӧлі дзик уна рӧма ковёр чышъян кодь, кодӧс шыбитӧмаӧсь ылысса яг дорӧ, — сэтшӧм уна сэні вӧлі быдсяма краскаа (гӧрд, виж да турунвиж) вевтъяс да заборъяс.
Кар да вӧр костын, паськыд муяс вылын, шептасис нянь.
Машина пырис кӧдза му костас, кыдзи мореӧ.
Муыс тані лышкыда награждайтіс мортӧс сылӧн уджсьыс.
Нина ӧтпырйӧ аддзис кык джуджыд фабричнӧй труба, еджыд пӧжарнӧй каланча, киссьӧм купола важ вичко, кодлӧн вевт вылас, код тӧдас кыдзи, быдмӧмаӧсь кык том кыдз.
Сійӧ зэв бура нин аддзис торъя керкаяс, веськыд уличаяс, садъясысь пуяс.
Лӧз небесаті кывтіс еджыд кымӧртор.
«Кытчӧ сійӧ кывтӧ? — думайтіс Нина.
— Кытчӧ ми мунам?
Кутшӧм сійӧ, миян керканым?
Кутшӧм сылӧн вевтыс?
Турунвиж али гӧрд?
Ыджыд сійӧ керкаыс али ичӧт?»
Сылы эз ковмы дыр думайтны.
Машина тӧвзьыштіс изйӧн вольсалӧм паськыд уличаті, повзьӧдіс пруд дорысь виж ныра еджыд дзодзӧгъясӧс да крута кежис турунсялӧм векни уличаӧ.
— Воим, полковник ёрт, — военнӧйяс ног дженьыдика доложитіс шофёр.
— Со сійӧ, Никитинлӧн заборыс, и тіян воротаныд.
Вай ме отсала пыртны кӧлуйнытӧ.
Ньӧжйӧник да чӧла, быттьӧ мыйыськӧ полісны, пырисны калиткаті Нина да Андрей Гаврилович.
Быттьӧ лӧнь вӧрӧ, пырисны найӧ важ, ёна паськалӧм садйӧ.
Важӧн нин, тыдалӧ, абу инмӧдчывлӧмаӧсь сы дінӧ мортлӧн тӧждысьысь да кужысь киясыс.
Вишнёвӧй да яблоневӧй пуяс сулалісны мортлы коскӧдзыс ытшкытӧм турун пӧвстын, туйяс вылас быдмисны купальничаяс, гӧгрӧс клумбаяс вылын быдмис петшӧр.
Сьӧкыда писькӧдчисны югыдлань шочиник посни цветъяс.
Керкаыс сулаліс сад шӧрас, ӧти судта, зэв сӧстӧм, быттьӧ мыськӧма сійӧс асъя лысваыс.
Керка вевтсӧ Нина эз сразу аддзы.
Цветитны дугдысь зэв ыджыд нинпулӧн вожъясыс ӧшӧдчӧмаӧсь сы весьтӧ да, кажитчис, быттьӧ пуыс срӧститчӧма керкаыскӧд.
Неуна бокынджык, дзик кильчӧ дорас, сулаліс ичӧтик гӧгрӧс тополь.
Важ садйын великан-нинпукӧд да олӧма нин спокойнӧй яблоняяскӧд орччӧн сулалысь тайӧ ичӧтик топольыс кажитчис вильыш детинкаӧн, коді веськалӧма татчӧ кӧзяевалысь юасьтӧг.
Ниналы сьӧлӧм вылас воис ичӧтик топольыс да сійӧ весиг мерайтіс синнас — пӧжалуй, топольыскӧд найӧ вӧліны ӧтыдждаӧсь.
Андрей Гаврилович сувтіс ворота дорӧ.
Нина крепыда кутіс сійӧс сойбордйӧдыс да эз жӧ вӧрзьы места вывсьыс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый кайны йӧз кильчӧ вылӧ, пырны йӧз посводзӧ, кыдзи асладӧ, да важ керкаын заводитны дзик выль олӧм — ставыс тайӧ абу зэв кокни.
Кажитчис, мый ни ӧти ловъя лов абу на гӧгӧрын, ни накӧд орччӧн.
Сӧмын мазіяс дзизгисны вылын — найӧ тшем сука пукалісны нинпулӧн ма дука цветъяс вылын.
И друг ылын кустъяс сайын, забор сайын, дженьыдика да ёся кучкалісны барабанӧ салют.
Сад весьтын ёся шутёвтісны.
Нина став телӧнас дрӧгмуні, и Андрей Гаврилович сюся видзӧдліс кустъяс йывті — вожъясыс налӧн мыйлакӧ дрӧжжитісны да вӧрисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Видзӧд, — шӧпнитіс Нина.
Керка весьтті, вевт весьтті, нинпу вожъяс весьтті кыпӧдчис вӧсньыдик, муртса тӧдчысь флагшток кузя аслыспӧлӧс гӧлубӧй вымпел; полотнище шуйга пельӧсас вӧлі гӧрд пятиконечнӧй звезда.
Со сійӧ кыпӧдчис дзик древко помӧдзыс да надзӧник шевгӧдчис кокни тӧвйылас.
...Керкадорса джуджыд туруныс шевкнитчис ӧтарӧ-мӧдарӧ гыӧн-гыӧн, здук кежлӧ мыччысьліс турун пӧвстсьыс кустъясӧ по-пластунски кыссьысь дӧмаса лӧз гач.
— «Сэсся тыдыштліс кык кымын шапка; и бара ставыс дзебсис турун пӧвстӧ», — гораа шуис Андрей Гаврилович.
— Коді нӧ тайӧ миянӧс сэтшӧм бура встречайтӧ?
Шыасьӧй, бур йӧз!..
Кустъяс пӧвстын кутісны вӧрӧшитчыны.
Нина муртса-муртса кыліс кодлыськӧ кӧритана ышловзьӧмсӧ, кыліс ноксьӧм, сэсся йӧткыштӧм.
— Сувтам? — шуисны кустъяс пӧвстын.
— Сідзкӧ нин ставным ӧттшӧтш...
Коръясыс шура-шаракылыштісны, на весьтын тыдовтчисны юръяс да пельпомъяс, сэсся кустъясыс вешйисны.
Ыджыд тушаа детинка петіс туй вылас первойӧн.
Сы бӧрын тыдовтчис нывка — морӧс вылас лэдзӧм сьӧд кӧсаа, а сэсся нин сы бӧрын, «затылокӧ» стрӧитчӧмӧн, кыпӧдчалісны и мукӧд нывкаяс да зонкаяс.
— Ми чолӧмалам тіянӧс, — шуис ыджыд тушаа детинка.
— Ті энӧ думайтӧй...
— А ми огӧ и думайтӧй, — шуис Андрей Гаврилович.
— Здравствуйте!
— Здравствуйте, — вежливӧя вочавидзис детинка.
— Ми ӧні тіянлы ставсӧ висьталам.
Ми ставным — татчӧс школаса велӧдчысьяс.
Найӧ пионеръяс на, а ме комсомолец нин.
Ми тіянлы огӧ кутӧй дӧзмӧдчыны, энӧ полӧй.
— А ми огӧ и полӧй, — тэрыба шуис Нина.
— Вот ещӧ, кутшӧм сёрни!
Колӧ гӧгӧрвоны.
Ыджыд тушаа детинка видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас.
— Всё равно сылы ковмас велӧдчыны да дружитны миянкӧд, — Нина вылӧ юрнас довкнитіс сійӧ.
— Ёртъястӧ бурджык не корсьны, найӧ кӧ тані, орччӧн.
Тэ, нывка, видзӧд да кывзы.
Ме да Галка — ми олам орчча керкаын.
Кор тэныд окота лоӧ аддзӧдлыны миянӧс да кор тэныд лоӧ гажтӧм, верман писькӧдчыны миянӧ — сарай дорын заборас эм розь.
Менам нимӧй Сергей.
— Галка — сійӧ ме! — кӧсанас шеныштігтыр содтіс сьӧдіник нывка.
— Веськыда кӧ шуны, менӧ оз Галкаӧн, а Марусяӧн шуӧны, но тайӧ дзик ӧткодь.
Галка кӧ и Гал-ка!
Ме гижа стихъяс да проза.
А тэ?
«Тыдыштлісны шапкаяс» — тайӧс Лермонтов гижис?
Андрей Гаврилович довкнитіс юрнас.
— А Пушкинлысь стихъяссӧ тэ радейтан? — юаліс сійӧ.
— Зэв ёна! — радпырысь горӧдіс сьӧдіник нывка.
— Кыдзи нӧ позьӧ найӧс не радейтны?
Ак!..
Сад пытшкын тыдавтӧм часӧвӧй вӧчис тревога — кучкаліс веськыда забор пӧвъясас, буракӧ, абу удитӧма судзӧдчыны барабанӧдзыс.
Бара кыліс ылісянь шутёвтӧм.
— Миянлы пӧра мунны, — кывзысигмоз шуис ыджыд тушаа детинка.
— Прӧщайтлӧй.
Сійӧ кыкысь воськовтіс бӧрӧ, и сылӧн отрядыс бӧрыньтчис сыкӧд тшӧтш.
Кустъясыс на бӧрся топалісны лӧня.
Коли минута.
Кустъясыс бара вешйисны, и увъяс костті тыдовтчис Галкалӧн сералысь чужӧмыс.
— «Миянлы пӧра мунны»! — нерис сійӧ ассьыс предводительсӧ.
— Ті энӧ видзӧдӧй сы вылӧ.
Тайӧ сійӧ обезьянничайтӧ — мыйтакӧ босьтӧ Тимурлысь, мыйтакӧ — Дубровскийлысь.
Помнитанныд?
Сійӧ друг гораа несйис, быттьӧкӧ повзис да воши кустъяс пӧвстӧ.
— Бурӧсь ребятаыс, — шуис Андрей Гаврилович да майшасьӧмпырысь видзӧдліс вывлань.
— Флагсӧ вот сӧмын колӧ эськӧ бӧр лэдзны.
Кутшӧмкӧ сійӧ морскӧй либӧ речнӧй, кыдзи воднӧй станцияын.
Овнысӧ ӧд тайӧ флаг улас ковмас миянлы му вылын.
Мыйкӧ ме всё-таки ог гӧгӧрво — кодлы жӧ вӧлі сетӧма командасӧ, медым миянӧс встретитісны?
Керка ӧдзӧсыс вӧлі гурйыв восьса.
Кор Нина да Андрей Гаврилович матыстчисны кильчӧ дорас, посводзас кыліс кок шы.
Нориника дзуртыштісны джодж плакаяс.
Ӧдзӧс судтаыс да пасьтаыс петіс кильчӧ вылӧ ош кодь зэв ыджыд морт, меліа шуис: «Бура воӧмӧн да аддзысьӧмӧн» — да друг кокньыдика лэччис пос кузя выль кӧзяевалы воча.
Тӧждысьӧмпырысь кутігтыр сійӧ вайӧдіс Андрей Гавриловичӧс комнатаӧ.
Ӧти здукӧн ывла вылысь чемоданъяссӧ вӧлі пыртӧма посводзӧ, мунігмозыс «ош» сьӧкыд кинас малыштіс Нинаӧс юрӧдыс, и Нина весиг эз удит видзӧдлыны сы вылӧ, кутшӧмджык сійӧ — пӧрысь али том?
Сук сьӧд синкым увсянь видзӧдлісны сы вылӧ мелі да долыд синъяс.
Первойсӧ Нина чайтіс, мый тайӧ доктор, кодӧс мӧдӧдӧмаӧсь встретитны батьсӧ.
Госпитальясын батьыслӧн дыр кад чӧж куйлігӧн сійӧ велаліс аддзыны врачьясӧс да сестраясӧс век зэв мелі йӧзӧн, а прӧстӧй мортлӧн тӧждысьӧм йылысь вунӧдіс.
Сійӧ сідзи и здоровайтчис выль морткӧд, кыдзи здоровайтчыліс водзті докторъяскӧд:
— Видза оланныд!
Аттьӧ, мый воинныд.
Папа чувствуйтӧ асьсӧ бура, и воим ми спокойнӧя.
«Ош» видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь, а сэсся серӧктіс сэтшӧм гораа, мый кухня джаджъяс вылын сулалысь тыртӧм ведраяс да кастрюляяс зёльмуніны.
— Лекарь пыдди пуктін?
Но и ӧшибитчин, — шуис сійӧ.
— Ме прӧстӧй морт и сӧмын ас делӧ кузя учёнӧй.
Шуӧны менӧ Иван Петрович Голубевӧн, а тэ менӧ шу Иван дядьӧн.
Ме ола да уджала карбердса «Югыд туй» колхозын.
Райкомысь да горсоветысь ёртъяс тшӧктісны менӧ видзӧдлыны тіянлысь ставсӧ татысь да идравны, кыдз кӧзяинлы, да встретитны.
Марья Давыдовна Никитина кызь во уджаліс миян колхозын.
А лекарьясыд — мый нӧ лекарьясыд?
Ыджыд шог дырйи морттӧ бурдӧдӧ сӧмын кад.
Андрей Гаврилович топыда кутліс Иван Петровичлысь кисӧ.
Ӧшиня ыджыд посводзын вӧлі ыркыд и сэтысь кыліс пожӧм стружки дук — джоджсӧ сӧмын на вӧлі выльысь зыртӧма да мыськӧма.
Комнатаас пызан вылас куйліс неыджыд банйӧм нянь тупӧсь, а сы вылын сулаліс мича, уна рӧма цветъяса пу сов доз.
Пызандорса стенас ӧшаліс кичышкӧд, кытчӧ вышивайтӧма вӧлі гӧрд петукъясӧс.
Кичышкӧдас гижӧма: «Петукъяс вылӧ радлы, а йӧзӧс эн вунӧд».
Андрей Гаврилович нюмъёвтіс.
Дыр пайӧ пукалісны Иван Петровичкӧд, сёрнитісны ставтор йывсьыс ӧтпырйӧ: кымын морт уджалӧ колхозын, коді карын да колхозын бур садовод, регыд-ӧ воасны гортаныс салдатъяс, бур-ӧ карас школаыс да кардорса кутшӧм юысь медся ёна шедӧ чери, важӧнсянь-ӧ тані олӧ ачыс Иван Петрович.
Нина унатор тӧдмаліс тайӧ сёрнисьыс.
«Югыд туй» колхоз, кӧні председательнас, кыдзи тыдовтчис, вӧлӧма Иван Петрович, вӧлі дзик кар бердын; уна колхозник сідзи и олісны карса керкаясын.
Кар куимладорбоксянь визувтісны куим ю — Сойма, Войминга да Судогда, — и лыдтӧм-щӧттӧм быдсяма чери вӧлі тайӧ юясас.
Колхозникъяслы ӧні уджавны вӧлі сьӧкыд — ыджыд овмӧсысь мунісны фронт вылӧ медбур уджалысьяс да бӧрсӧ эз на воны.
Ачыс Иван дядь нелямын ӧтиӧд воын воюйтӧма жӧ.
— Танкӧ эг тӧр, — сералігтырйи висьтавліс сійӧ, — ме серти вӧв эз жӧ сюр.
Ковмис подӧн ветлӧдлыны.
Сизимысь розьӧдлісны.
Татшӧм мишеняд сьӧкыд не веськавны.
Ковмис гортӧ локны.
Тадзи и олам.
Иван дядь зэв ёна воис Ниналы сьӧлӧм вылас.
— Тэ гортад эн пукав, — шуис сійӧ Ниналы.
— Мун гуляйтышт, тӧдмась, некодысь эн пов.
Миян местаясын сӧмын юяс визувтӧны кӧдзыдӧсь, а йӧзыд меліӧсь.
Ниналы и аслыс нин вӧлі окота тӧдмасьны выль местаяснас.
Сійӧ видзӧдліс батьыс вылӧ — Андрей Гаврилович меліа довкнитіс юрнас.
— Аддзысьлытӧдз, Иван Петрович! — кильчӧ вывсянь нин горӧдіс Нина.
— Тшӧкыдджыка волывлӧй, Иван дядь!
— Локта, локта, — шыасис Иван Петрович.
— Ме тэныд сибирскӧй кань вая.
Каньыс горничнӧй, знаменитӧй.
Шыръясӧс куталӧ, а нӧкйыд сылы веськодь.
— Горничнӧй? — ӧдзӧсӧд бӧр мыччысиг эскытӧма юаліс Нина.
— Горничнӧй, — ещӧ тӧдчӧдіс Иван Петрович.
— Сійӧ менам горничаын олӧ.
Кильчӧ вывсянь Нина ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сад вылӧ.
Тасянь, кӧть и абу зэв вылісянь, важ сад кажитчис эз сэтшӧм нин важӧн да шуштӧмӧн.
Сэтӧр да крыжовник кустъяс сайын тыдаліс трӧпа, забор сайын — орчча керкалӧн вевтыс.
Забор дорас туруныс вӧрис.
«Гашкӧ, сэні змей? — думыштіс Нина да босьтіс посводзсьыс важ кӧрт зыр вороп — гашкӧ, ковмас.
— Ноко, видзӧдлам!»
Сійӧ збоя мӧдӧдчис турун пӧвстті заборлань.
Матігӧгӧрын некутшӧм змей эз вӧв.
Зато дзик Нина кок улысь жбыркнитіс лэбач — катша, пуксис ув вылӧ да кутіс лайкйӧдлыны ассьыс югъялысь кузь бӧжсӧ.
Беддьыс эз ковмы да Нина шыбитіс сійӧс кустъяс пӧвстӧ.
Катша повзис да лэбзис.
Кӧнкӧ, думыштіс: «Со ӧд кутшӧм!
Шыбласьӧ.
Бур, мый эз инмы».
Важ садйын вӧлі век сідзжӧ лӧнь, но, турун да пуяс пӧвстӧ ӧтнасӧн кольӧм бӧрын, Нина вылӧ тайӧ чӧвлуныс эз нин сэтшӧма действуйт.
«Да, — упрямӧя пыркнитіс сійӧ юрнас, — мортлы оз ков кольччыны ӧтнасӧн.
Зэв мича лӧз небесаыс, ещӧ на мичаджык веж туруныс.
Но яблоняяс, но вишняяс, но кымӧръяс, но катша!
А кӧні нӧ йӧзыс?»
Нина видзӧдліс гӧгӧрбок — керка весьтас век на дӧлаліс гӧрд звездаа лӧз флаг.
Крыжовниклӧн кустъясыс быттьӧ асьныс вешйисны да лэдзисны Нинаӧс.
Со сійӧ, забор, а со эстӧні, ылынджык, заборас — розь.
Оз, дерт, сійӧ оз кут писькӧдчыны орччӧн олысь йӧз дінӧ тайӧ гуся да ненадёжнӧй туйӧдыс.
Колӧ эськӧ корсьны, кӧні орчча керкаыслӧн настӧящӧй воротаыс да калиткаыс.
Друг забор мӧдарладорбокас мыйӧнкӧ кучкисны пӧвйӧ.
Сад весьтті шутёвтісны-лэбисны помас еджыд гӧна вӧсни ньӧвъяс.
— Веськалі! — кыліс гӧлӧс.
— Дасӧ!
А тэ эн веськав!
— Цельӧ лыйлӧны, — гораа шуис Нина.
— Интереснӧ!
Розьӧд тыдовтчис Галкалӧн сералысь чужӧмыс.
— Ага, тайӧ тэ, — шуис Галка.
— Зэв бур.
Вай пыр!
Рытнас сёрӧн Андрей Гаврилович Нинакӧд тшӧтш видлаліс асланыс выль керкалысь комнатаяссӧ («Менам лоӧ улича вылӧ видзӧдысь ӧшиня комнатаыс», — тэрыба шуис Нина), петіс садйӧ, видлаліс пуяс, тӧждысьӧмӧн кӧрталіс ыджыд яблонялысь чегӧм увсӧ да пырис керкаӧ.
Эбӧсыс сылӧн быри пачдорса скамья дорын, кытчӧ сійӧ ачыс вольсаліс вӧсни салдатскӧй эшкын.
Андрей Гаврилович сьӧкыда лэдзчысис сэтчӧ, кӧстыльясыс грымкнитісны-усины джоджӧ.
Кор Нина котӧрӧн пырис комнатаӧ, Андрей Гаврилович нюммуніс сылы, кӧсйис кыпӧдчыны, но эз вермы.
— Тайӧ, нылукӧй, кӧстыльясӧй менам шумитӧны, — шуис сійӧ.
— Тайӧ эг ме.
Пуксьы ме дінӧ, нылук.
Вай мечтайтыштам, кыдзи ми тані кутам овны-вывны.
— Ме тэныд висьтавлі нин, кыдзи, — доймӧмысла пемдӧдӧм бать синъясас видзӧдігтыр вочавидзис Нина.
— Зэв бура кутам овны.
Зэв бура...
Сійӧ кыскис зепсьыс носӧвик да кокньыдика чышкис Андрей Гаврилович чужӧм вылысь пӧсьсӧ.
— Вай сӧмын огӧ кутӧй ёрта-ёртнымӧс ылӧдлыны, — шуис сійӧ.
— Ме ӧд тэнад ныв, кылан?
Коймӧд глава
«Тэ молодеч, нывка!»
Андрей Гаврилович сьӧкыда висьмис: тӧдчисны кузь туйыс да волнуйтчӧмыс.
Сьӧлӧмыс эз выдержит.
Друг морӧсас, пыдын-пыдын, быттьӧ муыс кутіс дрӧжжитны, топалісны да бӧр личалісны мышцаясыс, и сэні, пытшкӧсас, артмис тыртӧмин, кытчӧ уси сьӧлӧмыс.
Припадокӧдз минута кымын водзджык сійӧ спокойнӧя пукаліс пызан сайын, видлаліс бумагаяс да картаяс.
Сердечнӧй припадокъясыс Андрей Гавриловичлӧн вӧліны и водзті, госпитальын на.
Контузитчӧм бӧрас сьӧлӧмыс некыдзи эз вермы бурдны.
Припадокъяссӧ сійӧ терпитіс спокойнӧя, сідзи, кыдзи пӧрысь салдатъяс терпитӧны фронт вылын бомбёжка: «Веськалас али оз?»
— и сӧмын дойысла читкыраліс синъяссӧ, сетіс сьӧлӧмыслы позянлун, кыдзи сійӧ шулывліс, бара «ӧддзӧдчыны».
Тайӧ припадокыс вӧлі вывті сьӧкыд да страшнӧй.
Прӧстӧ «терпитны» сійӧс эз позь.
Нина пукаліс сійӧ жӧ комнатаас да кыліс Андрей Гавриловичлысь надзӧника, пыдісянь ымӧстӧм, пӧшти ышловзьӧм.
Сійӧ эз на удит воны пызан дорӧдз, кор аддзис, кыдзи батьыслӧн воздухысь мыйкӧ корсьысь, вынтӧм киясыс кыпӧдчисны вывлань.
Вирыс чепӧсйис сылы чужӧмас, но пыр жӧ бӧр быри; чужӧмыс кельдӧдіс.
Здук мында Нина чувствуйтіс, мый полӧмыскӧд орччӧн сыын и ӧні олӧ батьыс вӧсна гордость.
Кыдзи век опасность да дой дырйи, Андрей Гавриловичлӧн чужӧмыс лои спокойнӧй, суров да сосредоточеннӧй — тадзи паныдасьӧны смертькӧд йӧз, кодъяс ненавидитӧны смертьсӧ.
— Ниночка! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Лекарство тыра пузырёкыс гимнастёрка шуйга зептын.
Эн тэрмась.
Сійӧ юис лекарствосӧ да кунис синъяссӧ, но минута мысти нин шуис, мый висьӧмыс ёна топӧдіс да, буракӧ, ковмас корны докторӧс.
Нина видзӧдліс батьыс вылӧ — кольны сійӧс ӧтнассӧ некыдзи оз позь.
Мый вӧчны?
Кокъясас пӧсь ва, камфара?
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ.
Улича мӧдар боктіыс сералігтыр да варовитігтыр мунісны кык нывка.
Ӧтиыс, рыжӧй юрсиа нывка, серамсорӧн мыйкӧ интереснӧйтор висьталіс пӧдругаыслы.
Кыкнанныс найӧ сӧмын на серӧктісны гораа, став улича пасьтаыс.
— Нывкаяс! — шуис Нина.
— Муса ёртъяс!
Пӧжалуйста, волӧй татчӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм, мый весел нывкаяс сразу котӧртісны улича вомӧн да сувтісны Нина ӧшинь улӧ.
— Нывкаяс! — бара шуис Нина.
— Менам батьӧй висьмис.
Колӧ доктор, а ветлыны некодлы.
Орччӧн, заборсайса керкаас, олӧ детинка Сергей Новиков — корӧй сійӧс татчӧ.
Ӧти нывкаыс сразу жӧ уськӧдчис корны «детинкаӧс», мӧдыс мӧдӧдчыліс докторла, но пыр жӧ бӧр бергӧдчис.
— Матвей Никанорович дежуритӧ больничаын, — шуис сійӧ.
— Ме тӧда...
Сэтчӧ регыдӧн он во.
Андрей Давыдович муніс Владимирӧ.
Ме пыра тіянӧ, ме отсала...
А мыйӧн позис отсавны кужтӧгыд?
Здук мысти котӧрӧн воис Сергей да пыр жӧ велосипед вылын тӧвзис больничаӧ врачла.
Но больничаыс вӧлі кар мӧдар помас, и сьӧкыд вӧлі надейтчыны, мый врачыс регыд воас.
Нина босьтіс батьыслысь кисӧ, аддзис пульс.
Сьӧлӧмыс тіпкис эз рӧвнӧя да омӧля.
То сійӧ дзикӧдз дугдывліс тіпкынысӧ, то друг заводитліс зэв ёна чеччавны, быттьӧ ӧдйӧ котӧртӧм бӧрын...
Андрей Гавриловичлӧн эбӧсыс дзикӧдз кутіс бырны, а доктор век на эз вӧв и эз вӧв.
— Нина, — ньӧжйӧник шуис медбӧрын Андрей Гаврилович.
— Нылукӧй!
Пызан йӧрын шприц да ампулаяс.
Гашкӧ, тэ ачыд кужан?
— Кужа, — шуис Нина.
— Пырысь-пыр...
Нывка!
Кыдз тэнад нимыд?..
Юля?
Вай меным пӧсь ва.
Чайникыс кухняын.
И со эстӧн, шкап вылын, — спирт тыра склянка.
Госпитальын, батьыс дорӧ волывлігӧн, сійӧ аддзывліс, кыдзи сестраяс вӧчӧны татшӧм уколъяссӧ.
Колӧ пуджны соссӧ, чышкыны кучиксӧ...
— Бать, — шуис сійӧ, — видзӧд, ме босьта ампулаяс.
Видзӧд ме бӧрся синъяснад.
Со тайӧ камфара тыра?
Да?
— Да! — вомдоръяснас шуис Андрей Гаврилович.
— Да!
Спокойнӧйджыка, нылукӧй!
Лэдз шприцсьыс воздухсӧ.
Сергей локтіс мӧд нывкаыскӧд.
Порог дорсянь сійӧ висьталіс, мый доктор Матвей Никанорович пыр жӧ локтас.
— Нина!
Гашкӧ, виччысьлам?
Но Нина упрямӧя да решительнӧя курччӧма вомдоръяссӧ да копыртчӧма нин Андрей Гаврилович весьтӧ.
Нывкаяс да Сергей видзӧдісны сы вылӧ полӧмӧн да восторженнӧя.
— Сылӧн весиг киясыс оз дрӧжжитны! — шӧпнитіс нывка, кодӧс шуӧны вӧлі Юляӧн.
— Надзӧнджык!
Надзӧнджык!
Но комнатаын и сідзи нин вӧлі чӧв.
Ставныс дугдісны лолавны.
Стенын ӧшалысь часіыс быттьӧ сувтіс...
Емыс пыдӧ пырис ку пытшкас.
— Оз доймы? — юаліс Нина.
Андрей Гаврилович эз вочавидз.
Сознаниеыс сылӧн воши.
А сьӧлӧмыс — Нина кыліс сійӧс ставнас — заводитіс тіпкыны пыр ёнджыка да спокойнӧйджыка.
Доктор да фельдшер локтісны некымын минута мысти.
Матвей Никанорович видзчысьӧмӧн да сюся видлаліс да кывзіс Андрей Гавриловичӧс.
Сэсся доктор видзӧдліс пызан вылӧ, кӧні вӧліны лекарствояс, туплясисны еджыд пызандӧра вылын ампула торъяс, босьтіс улӧс вылысь тыртӧм шприц да мыйлакӧ исыштіс, лэптыштіс эшкынсӧ да видліс висьысь кокъяс дорысь пӧсь ва тыра бутылкаяссӧ.
— Коді тайӧс ставсӧ вӧчис? — юаліс сійӧ.
Нина пукаліс комната пельӧсын.
«Горничнӧй» кань ниртчис сы кокъясӧ да меліа кургис, быттьӧкӧ ошкис Ниналысь бур поведениесӧ.
— Коді уколсӧ вӧчис?
— ещӧ юаліс Матвей Никанорович.
Нывкаяс индісны Нина вылӧ, и доктор нюмъялігтыр матыстчис сы дінӧ.
Каньыс кутіс кургыны гораджыка, кавшасис улӧс вылӧ да панибратскӧя чышкыштіс бӧжнас докторлысь чужӧмсӧ.
— Ёна важсянь нин тӧдса, мый каньяс гӧгӧрвоӧны медицинатӧ, — шуис Матвей Никанорович.
— Тэ молодеч, нывка!
Тэ сӧвсем молодеч!
Пӧжалуй, тэ талун спаситін батьыдлысь олӧмсӧ.
Сійӧ пропишитіс Андрей Гавриловичлы лекарство, спокой, фельдшер да Сергей отсӧгӧн осторожнӧя нуис сійӧс крӧвать вылӧ да юрсӧ довкйӧдлігтыр да пыр на меліа нюмъялігтыр петіс фельдшеркӧд ӧтлаын.
Сергей ачыс кывліс, кыдзи ывлаын доктор шуис:
— Зэв бур нывкаыс!
Смел да тӧлка нывка!
Доктор бӧрся ньӧжйӧник петісны комнатаысь Сергей, Юля да сылӧн пӧдругаыс.
— Ми волам на, — прӧщайтчигас кӧсйысисны найӧ.
— Ми быть волам.
Нина колис батьыскӧд ӧтнас.
Крӧвать дорас сійӧ пидзикокасис, топӧдіс юрсӧ батьыс ки дорӧ да дыр сулаліс тадзи пидзӧс вылас.
Нёльӧд глава
Нина лоӧ ыджыдӧн
Быд асыв Нина петавліс керкасьыс ведраясӧн да ветлывліс вала.
Джуджыд пемыд юкмӧсыслӧн кыдз быттьӧ пыдӧсыс эз вӧв — сэтшӧм пыдӧдз лэччыліс юкмӧслӧн векньыдик шахтаыс.
Ниналӧн юрыс век неуна бергӧдчыліс, кор сійӧ дыр видзӧдіс пемыд пыдӧсас.
Юкмӧссӧ вӧлі кодйӧма, тыдалӧ, сё во сайын кымын — пӧвъясыс, мыйӧн коркӧ кыш-лӧмаӧсь юкмӧссӧ, сьӧдасьӧмаӧсь дыр кад да ульсов вӧснаыс да югъявмӧн нильзьӧмаӧсь.
Медся жар лунӧ юкмӧс дорас туруныс, кодӧс зэв ёна киськалӧмаӧсь ваӧн, вӧлі кӧдзыдкодь.
Кӧрт чеп йылын, кытчӧ вӧлі содтӧма ещӧ гез, тыртӧм ведра ӧдйӧ лэччис пемыдас, а юкмӧс весьтӧ крепитӧм пу барабаныс пыр ӧтарӧ бергаліс.
Пыдын улын кыліс гольскысьӧм шы — ведраыс воис ваӧдзыс, кӧвйыс здук кежлӧ личавліс, васӧ гумовтіс ведраыс вӧйис ньӧжйӧ, а сэсся друг сьӧкыда да ӧдйӧ вӧйис ваас.
Сьӧкыд ведраяссӧ кыпӧдалӧмысь велавтӧгыд Ниналӧн гаддясьліс киыс.
Но зато кутшӧм сӧстӧм, югыд ва кыпӧдліс сійӧ пемыд пыдӧсысь!
Первой тӧлысяс Андрей Гаврилович пӧшти эз чеччыв крӧватьсьыс, и Ниналы ставсӧ ковмыліс вӧчны аслыс: ветлыны базарӧ, гӧтӧвитны ӧбед, пеславны бельё.
Андрей Гаврилович беспокоитчис ныв вӧснаыс — сьӧкыд вӧлі нылыслы.
Йӧз отсӧгысь сійӧ решительнӧя ӧтказывайтчис.
Кымынысь рыжӧй Юля да Галка волісны да кутчысьлісны ветекӧ да ведраӧ, но Нина эз кӧсйы насянь отсӧгсӧ да бӧр мырддьыліс ведраяссӧ.
— Оз ков меным отсасьны, нывкаяс, — коса шуліс сійӧ.
— Меным ньӧти абу сьӧкыд, и ме ог радейт, кор меным мешайтчӧны.
Локтӧй час мысти.
Менам песлассяс, и ми мыйкӧ думыштам гажаджыктор.
А кор расстроитчӧм нывкаяс мунлісны, Нина колльӧдліс найӧс кильчӧ помӧдз да меліа ӧвтіс налы кыкнан кинас.
Сылӧн ичӧтик киясыс гӧрдӧдісны да сарӧгӧссисны.
Ылісянь вӧлі тыдалӧ, кутшӧм найӧ гӧрдӧсь, — быттьӧ дзодзӧг лапаяс.
Иван Петрович Голубев, Тимофеевъяс ордӧ волывлігӧн, видзӧдіс Нина вылӧ уважениеӧн, кӧть и эз лыддьы сылысь гортса уджсӧ геройствоӧн.
Ӧтчыд сійӧ шуис Андрей Гавриловичлы, мый колӧ корсьны гортгӧгӧрса овмӧснас веськӧдлӧм могысь кутшӧмкӧ хозяйственнӧй бабаӧс, но Андрей Гаврилович шуис сӧмын: «Юав Ниналысь».
А Нина бара вочавидзис аслысногӧн: «Оз ков, ме ачым».
Гожся лунъясӧ асывъяснас «полковниклӧн нывкаыс» увереннӧя да делӧвитӧя кытшовтліс базарнӧй площадь.
Воскресенье лунъясӧ базаръяс вӧліны озырӧсь, йӧзыс уна, а прӧстӧй лунъясӧ базарнӧй площадьыс вӧлі пӧшти тыртӧм, тӧргуйтісны ӧти и сійӧ жӧ огородникъяс да йӧв вузалысьяс, и прилавокъяс вылын, йӧлысь да шом-йӧлысь кындзи, лук да ӧгурцы кындзи, семечки да пуӧм рак кындзи, мукӧд прӧдукта эз вӧв.
А магазинъясын сэки тӧргуйтісны карточкаяс кузя на.
Гортса овмӧссӧ колӧ вӧлі нуӧдны кужӧмӧн.
Тӧдісны кӧ эськӧ пӧдругаясыс, кутшӧм нора бӧрдлывліс войяснас Нина аслас слаблун да кужтӧмлун вӧснаыс!..
А ӧд колӧ на вӧлі котӧртлывлыны лекарствоясла аптекаӧ, больничаӧ докторла, ньӧбны карточкаяс вылӧ нянь!
Да, эз вӧв кокни олӧмыс Ниналӧн...
Сійӧ весиг думайтлывліс, мый таво ковмас эновтны велӧдчӧмсӧ; школаын занятиеясыс эз на заводитчыны, а кор заводитчасны?
Средньӧй школаса учительница да партийнӧй организацияса секретарь Анна Фёдоровна Горбачёва тӧдмалӧма та йылысь код тӧдас кытысь.
Сійӧ локтіс Тимофеевъяс ордӧ зэв водз, весиг лысваыс на турун вылысь эз удит бырны.
Андрей Гаврилович пукаліс гортас, аслас кабинетын, а Нина сулаліс посводзын дзик порог дорас.
Майтӧг быг тыра ва вор сулаліс туй шӧрас; тані жӧ вӧліны ва тыра ведраяс, а тазйын — песлалӧм да пыдзралӧм бельё.
Анна Фёдоровна кайис пос кузя кильчӧ вылӧ да сувтіс Нина дорӧ.
— Здравствуй, — шуис сійӧ.
— Кыдзи олан?
Вай тӧдмасям.
Нина шензьӧмӧн видзӧдліс Анна Фёдоровна вылӧ: «Мыйла локтӧма?»
Нина тӧдіс нин сійӧс ылісянь — учительница Анна Фёдоровнаӧс, областнӧй Сӧветса депутатӧс, карын тӧдісны унаӧн.
Нина чышкис ва кисӧ партукас да здоровайтчис гӧстякӧд.
— Гортса уджыд абу сложнӧй удж, — сочувствуйтіс Анна Фёдоровна, — а век жӧ омӧлик удж.
Уджалан, уджалан, и уджыс быттьӧ оз тыдав, а видзӧдлан — мышкыд висьӧ, кокъясыд юкалӧны, и луныс кольӧма...
Кывлі ме, мый тэ асныра да отсӧгысь ӧтказывайтчан, а весьшӧрӧ...
Ӧтнадлы овнытӧ сьӧкыд.
— Ставыслы ӧні сьӧкыд, — Анна Фёдоровна вылӧ бугжыльнас видзӧдлывліг шуис Нина.
— Ті кӧ отсӧг йылысь, то миянлы отсавнысӧ оз ков.
Весьшӧрӧ найӧ тіянлы висьтавлӧмаӧсь.
Тайӧ, дерт, Галка либӧ Сергей?
А гашкӧ и Юля.
Ме ӧтнам зэв кокниа вевъяла.
— А кыдзи нӧ велӧдчынытӧ кутан? — юаліс Анна Фёдоровна.
— Ӧтнад жӧ?
И сідзжӧ «зэв кокниа»?
Сійӧ босьтіс Ниналысь кисӧ, бергӧдіс сійӧс кипыдӧснас вывлань да друг тӧдлытӧг малыштіс Нинаӧс юрӧдыс, кыдзи ичӧтик нывкаӧс.
«Ставсӧ гӧгӧрвоӧ, — думыштіс Нина.
— Ставсӧ гӧгӧрвоӧ, сы вӧсна и депутат...
А вот ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Вот бӧрддза, и ставыс жӧ лоӧ...»
Сійӧ вештыштіс ворсӧ бокӧ, медым позис пырны керкаас.
Но Анна Фёдоровна сулалыштіс на кильчӧ вылас.
— Ӧтнад тэ велӧдчыны он кут, — шуис сійӧ.
— И овны ӧтнад он кут.
Ми огӧ ӧтнанным уджалӧй и огӧ ӧтнанным олӧй.
Тэ тайӧс эн вунӧд.
Аслад пӧдругаяс вылӧ тэ эн элясь.
Налы ӧд ӧбиднӧ, мый тэ ставсӧ кӧсъян ӧтнад вӧчны.
А менӧ тэнад бать дінӧ да тэ дінӧ, ныланӧй, мӧдӧдіс партияса райком да миян районнӧй Сӧвет.
Сьӧкыд кадӧ йӧзтӧ миян ӧтнаннысӧ оз эновтны.
— Но, сідз-кӧ пырӧй, — шуис Нина, а ачыс гӧрдӧдіс яндысьӧмысла.
— Ме ӧд нинӧм та йылысь эг тӧд — коді тіянӧс мӧдӧдіс.
Пырӧй, бать лоас рад...
Нина и гортас сэсся колльӧдіс Анна Фёдоровнаӧс.
Мунігас Анна Фёдоровна кежис ичӧтик кладбище вылӧ.
Куим ыджыд кыдз улын, мыльк вылын, сулаліс руд изйысь вӧчӧм памятник.
«Марья Давыдовна Никитина» — лыддис сэтысь Нина да друг гӧгӧрвоис, мый вот татчӧ и дзебӧмаӧсь генерал Никитинлысь мамсӧ, сійӧ прӧстӧй роч нывбаба-уджалысьӧс, код керкаын олӧны ӧні найӧ батьыскӧд.
Садсӧ тайӧс садитіс Марья Давыдовна, ичӧтик топольсӧ, сэтӧрсӧ...
Сьӧлӧм вылас ыджыд, искренньӧй чувствоӧн Нина сулаліс памятник дорын.
Анна Фёдоровна бокисянь сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Со сійӧ дрӧгнитіс, лэптыштліс пельпомъяссӧ, улӧ копыртіс юрсӧ...
Бур сійӧ вӧлі, ичӧтик.
Андрей Гаврилович сідзи эз и казяв, кыдзи быдмис нылыс.
Кильчӧдорса ичӧтик тополь тайӧ каднас кыпӧдчис скворечникӧдз, пӧрысь нинпу мыджсис керка вевтӧ ещӧ ӧти увйӧн.
Во бӧрся колис во.
Пыр унджык и унджык места керкаас босьтісны Ниналӧн книгаясыс, пыр шумнӧйджыкӧсь лоины сылӧн другъясыс.
Нина книгаяслы, пӧдругаяслы да ёртъяслы керкаын лои пыр дзескыдджык.
«Но мый нӧ, быдторлы аслас кад, — шулывліс аслыс Андрей Гаврилович.
— Кадыс мунӧ, и, пӧжалуй, регыд ковмас кольччыны ӧтнамлы.
Со сійӧ, нылӧй, пукалӧ, думайтӧ ас йывсьыс, батьыс моз чукрӧдлӧ кымӧссӧ да мамыс моз упрямӧя читкыралӧ синкымъяссӧ.
Кымын во коли?
Кор сійӧ лои татшӧм?
Мый йылысь думайтӧ?»
«Бать! — думайтіс сэки Нина.
— Дона батьӧй менам!
Мый тэнад нывлы водзӧ вӧчны?
Кыдзи овны?
Мыйӧн лоны?
Век тэ чӧв олан да чӧв олан, а меным сьӧкыд тэнсьыд юавны.
Лоа учительницаӧн и кольчча овны тэкӧд.
А друг лоа геологӧн да муна тэ дорысь Памирӧ либӧ Камчаткаӧ?
Кыдзи тэ кольччан ӧтнад метӧг?»
Сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрсӧ, вӧтліс тревожнӧй мӧвпъяссӧ.
Андрей Гаврилович ньӧжйӧник пӧдлаліс аслас комнатаысь ӧдзӧссӧ.
Найӧ и кыв шутӧг гӧгӧрволісны ёрта-ёртнысӧ.
Сӧмын куим лун кежлӧ неважӧн Нина муніс Владимирӧ, и керкаас сразу лои шуштӧм да тыртӧм.
Дерт, ӧні сійӧ тшӧктіс другъясыслы волывлыны батьыс ордӧ, но мый таысь артмис?
Мӧд луннас асывнас жӧ локтіс Галка.
Андрей Гаврилович заводитліс протестуйтны, но весьшӧрӧ: Галка пыр жӧ корис «крепостьысь ключьяссӧ» — бус чышкан ветек да джодж щӧтка.
— Менам гӧгӧрбок чистӧй, — стрӧга шуис Андрей Гаврилович.
— Ме морт военнӧй и беспорядоктӧ ог радейт.
— Бурджык мунінныд мед эськӧ садйӧ, — джоджысь бумага торъяс ӧктігмоз броткис Галка, — и энӧ кок улын мешайтчӧй.
Сійӧ висьталіс стихъяс:
<rus>Мужские неуютные углы,</rus>
<rus>Должно быть, все похожи друг на друга:</rus>
<rus>Неделю неметенные полы,</rus>
<rus>На письменном столе два чёрных круга</rus>
<rus>От чайника и от сковороды,</rus>
<rus>Пучок цветов засохших без воды.</rus>
<rus>Велосипед, висящий вверх ногам».</rus>
<rus>Две пары лыж, приставленных к окну, —</rus>
<rus>Весь этот мир, в длину и ширину</rus>
<rus>Давно измеренный тремя шагами.</rus>
— Кутшӧм стихотворение? — чошкӧдіс пельсӧ Андрей Гаврилович.
— Тэ гижин?
— Эг, эг ме, — ышловзьӧмӧн вочавидзис Галка.
— Тайӧ стихыс Константин Симоновлӧн «Медводдза любовь» поэмаысь.
— Мый? — юаліс Андрей Гаврилович.
— «Медводдза любовь»?
Тэныд кымын арӧс?
— Дас квайт, — вочавидзис Галка.
Андрей Гаврилович сюся видзӧдліс сы вылӧ юрсяньыс да кок улӧдзыс.
Галка сулаліс сы водзын киас бус чышкан ветека да эз и думайт яндысьны.
«Сідзкӧ, и Ниналы дас квайт арӧс?»
— Лыддинныд мед эськӧ Пушкинӧс! — нурбыльтіс Андрей Гаврилович.
— Кор быдминныд, чӧртыс тӧдас тіянӧс!..
Иван Голубевлӧн локтӧмыс вӧлі сылы спасениеӧн.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — ӧдзӧсӧд пыригмоз юаліс Иван Петрович.
— Кӧзяинтӧгыд и керкаыд сирӧта?
Адӧй-адӧй, да тані кӧзяеваыд тай лыдтӧм-щӧттӧм!..
— Сійӧ и эм, мый лыдтӧм-щӧттӧм, — Голубевӧс киӧдыс кватитігмоз шуис Андрей Гаврилович.
— Мунам, мунам, — шуис сійӧ тэрыба.
— Видзӧдлан, кыдзи быдмӧны выль яблоняяс.
А аски ысты саженецъясла, ми ставсӧ найӧс садитам тэнад колхознӧй садйӧ.
Мунам.
А тайӧ литераторшасӧ колям татчӧ ӧтнассӧ...
И сійӧ кыскис Иван дядьӧс садйӧ.
Садйын Андрей Гаврилович дыр новлӧдліс Голубевӧс ӧти пу дінсянь мӧд дінӧ, ӧти куст дінсянь мӧд дінӧ.
— Тэныд колӧ колхозад асланыд садовод, — висьталіс сійӧ.
— Садтӧ, вокӧ, быдтыны каръяс стрӧитӧм дорысь абу кокньыдджык, верит меным.
Уна вын колӧ пуктыны.
Иван Петрович видзӧдіс полковник вылӧ нимкодьпырысь.
Зэв бур да колана морт вӧлӧма тайӧ танкистыс.
Важ садйыс, кытчӧ овмӧдчисны Тимофеевъяс, на дырйи дзикӧдз вежсис.
Тимофеевлысь садӧвӧй опытъяссӧ кутісны нин босьтны уна татчӧс важ садоводъяс.
Голубев настоящӧя кутіс радейтны «ассьыс полковниксӧ», кӧть асьсӧ и лыддьывліс суров мортӧн да радейтӧмнас весьшӧрӧ эз шыбласьлыв.
Рытъяснас Ниналӧн другъясыс да ёртъясыс чукӧртчывлісны Тимофеевъяс ордӧ да пуксьывлісны шоныд лежанка гӧгӧр, кӧні шойччывліс Андрей Гаврилович.
Галка, кор Андрей Гаврилович ӧти рытӧ, поэзия йылысь пӧся споритӧм бӧрын, друг наизусть лыддис «Евгений Онегинӧс», шуис сійӧс «сверхъестественнӧй существоӧн».
Сергей радейтіс сійӧс код тӧдас мыйысь — «ставсьыс».
Велӧдчысь детинкаяс, найӧ, кодъяс тӧдісны сійӧс омӧльджыка, вермисны уна час чӧж кывзыны Андрей Гавриловичлысь висьталӧмъяс.
Рӧднӧй му йылысь, олӧм йылысь сійӧ висьтавліс пӧся, прӧстӧя, ас ногыс.
— Но мыйла ті, Андрей Гаврилович, сэтшӧма радейтанныд природасӧ? — сылысь ӧтчыд юаліс Сергей.
— Ті ӧд, кыдз шуасны, <rus>по роду оружия техник</rus>.
Збыль ӧд?
— Да, збыль, — муртса юрсӧ довкйӧдлігтыр вочавидзис Андрей Гаврилович.
— Тадзи нин миян артмӧ — том кадсянь радейтны ассьыд мутӧ, ставнас, мый сэні эм бурыс...
Позьӧ вӧлі кодлысь босьтны пример.
Владимир Ильич Ленин зэв ёна радейтліс природатӧ, — содтіс сійӧ здук мысти.
abu
— Олӧмтӧ колӧ радейтны.
Ленин, висьталӧны, уна час чӧж вермӧма видзӧдны вӧрса цветъяс да козъяс вылӧ.
Сійӧ сӧмын эз радейтлы нетшкӧм цветъяс да тӧлктӧг пӧрӧдӧм пуяс...
Гожся шоныд войясӧ кар сайын, ю сайын ӧзйылісны бияс.
Тимофеевъяслӧн сад ӧграда дорсянь вӧлі тыдалӧ бияслӧн дзирдалӧмыс.
Сэні, ылын, чери кыйысьяс да охотникъяс шойччисны бипур дорын.
Сэні йӧраяс петавлісны вӧрысь да, юын сулалӧмӧн, дыр юлісны васӧ, вылӧ лэптывлісны юрнысӧ да треситлісны зэв ыджыд сюръяснас.
Сэні гусьӧник да меліа горзісны войся лэбачьяс.
Гожся рытъясӧ Андрей Гаврилович унаысь кольччыліс гортас ӧтнасӧн.
Витӧд глава
Ю дорын войын
Ю дорын вӧлі пемыд да шуштӧм.
Зэв гырысь, пӧрысь бадьяс улын муртса кывмӧн сёльӧдчис войся гыыс.
Бипуръяс сотчисны ылын — веськыдвылын и шуйгавылын, найӧ муртса тыдалісны ру пырыс.
Найӧ пукалісны нёльӧн, орччӧн, дзик ва весьтӧ копыртчӧм бадь ув вылын — Галка, Нина, Юля да Сергей, — пукалісны да чӧв олісны.
Важӧн нин небесаас кусі рытъя кыаыс.
Друг Галка чеччис, веськӧдчис да сувтіс ва весьтӧ.
Кияссӧ лэптӧмӧн, синъяссӧ неуна читкыртӧмӧн сійӧ лыддис Маяковскийӧс:
<rus>Ты посмотри, какая в мире тишь.</rus>
<rus>Ночь обложила небо звёздной данью.</rus>
<rus>В такие вот часы встаешь и говоришь</rus>
<rus>векам, истории и мирозданью.</rus>
Чӧв-лӧняс недыр сулалыштӧм бӧрын сійӧ пуксис другъясыскӧд орччӧн да видзӧдліс на вылӧ кӧритӧмпырысь: но позьӧ ӧмӧй татшӧм войӧ пукавны чӧла да спокойнӧя!
— Регыд ми разӧдчам коді кытчӧ, — шуис сійӧ скӧрысь.
— И, гашкӧ, некор ёрта-ёртнымӧс огӧ аддзылӧй.
Сэки тіянлы, мустӧм чӧв олысьяслы, усьӧ тӧдвыланыд, мый сӧмын кывзінныд стихъяс, а асьныд кыв ни джын энӧ шулӧй ёрта-ёртныдлы.
— Ме некытчӧ ог мун, — шуис Нина.
— Ме некытчӧ жӧ ог мун, — шыасис Сергей.
— Ставсӧ решитӧма: ме кольчча комсомольскӧй удж вылӧ.
— Менам ӧд мамӧй уджалӧ тані колхозын зоотехникӧн, — шуис Юля.
— Ме помала школа да колхозӧ жӧ муна уджавны, миян колхозын меным кажитчӧ.
— А ме муна, — упрямӧя шуис Галка.
— И вит во мысти лоа знаменитӧй писательницаӧн.
И ставсӧ тіян йылысь и ас йылысь гижа, вот аддзыланныд.
И тэ йылысь, пӧрысь пуӧй, гижа.
И тэ йылысь, юӧй.
И тіян йылысь, кодзувъясӧй.
— Тайӧ лоас зэв интереснӧй книга, — шуис Сергей.
И ставныс серӧктісны, а Галка медся гораа.
Насянь веськыдвылын ю дорас биыс лои пыр ыджыдджык и ыджыдджык.
Нина кокньыдика чеччыштіс муӧ, кыдз быттьӧ кисӧ пуктіс сӧмын бадь коръяс вылӧ.
— Мунамӧй, — шуис сійӧ.
— Тӧданныд, кыдзи гижӧны важ книгаясын, — «би дорӧ кыскӧ».
И сійӧ мӧдӧдчис крут берег пӧлӧн, а сы бӧрся покорнӧя мӧдӧдчисны ёртъясыс.
...Бипур дорын войыс кажитчис ещӧ нин пемыдӧн.
Кор бипурйӧ веськавлісны кос увъяс да веж коз лапъяс, биыс трачкӧдчигтырйи качліс вывлань, бикиньясыс кайлісны небесаӧ ӧтчукӧрӧн да куслісны зэв вылын, кодзувъяскӧд орччӧн.
Быдпӧрйӧ, кор ыпнитліс биыс, бипур дорын югыд кытшыс паськавліс, здук кежлӧ пемыдсьыс тыдовтчывлісны матысса пуяслӧн лапъясыс, ружье стволъяс да виӧм лэбачьяслӧн мича гӧнъясыс.
Охотникъяс шойччисны.
Бипур дорын турун вылын куйлісны юр уланыс кияссӧ пуктӧмӧн ӧта-мӧдныслы воча куим морт.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі миянлы тӧдса нин Иван Петрович Голубев, сыкӧд орччӧн куйліс блед чужӧма да косіник, серьёзнӧй да задумчивӧй детинка.
Пельпом вылас плавгӧм сьӧд форменнӧй тужуркаыс ещӧ нин тӧдчӧдіс сылысь блед чужӧмсӧ.
Коймӧдыс вӧлі ыджыд тушаа, детинкаяс моз дженьыда шырӧм юрсиа гӧгрӧс юра морт.
Паськыд да чистӧй плешкас сылӧн вӧлі паськыд шрам, тыдалӧ, сабляӧн кучкӧмысь; шрамыс неуна лэптыштіс да кӧрис кучиксӧ, и та вӧсна сылӧн долыд да мелі чужӧм вылас век тӧдчис пытливӧя да шензяна беспокоитчӧмлӧн выражение.
Саӧссьӧм, уна походъясын вӧвлӧм чайникныс кокньыдика ропкис ӧгыръяс вылын.
Корсюрӧ сійӧ заводитліс шумитны, дзужгыны, камӧдчис вевтнас, и сэки сійӧ вӧлі дзик ыджыд дурпоп кодь.
Вӧлі весиг тешкодь, мыйла чайникыс сулалӧ места вылас, а оз бергав, кыдзи заведитӧм, да оз копрась ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Сідзи со и вои ме татчӧ, — шуис гӧгрӧс юра морт; сійӧ, буракӧ, водзӧ нуӧдіс, заводитӧм сёрнисӧ, — куті салдатъяс пыдди командуйтны челядьӧн и лои детскӧй домса директорӧн.
Вои, кажитчӧ, ас кадӧ.
Со тайӧ том мортыс мӧдӧдчӧма нин вӧлі другъясыскӧд, быдса компания, пышйыны кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
— Ме эськӧ и пышйи, Александр Иванович, ті кӧ энӧ воӧй, — спокойнӧя шуис детинка.
— Бур тай! — кӧритӧмпырысь шуис Голубев.
— Ылі дистанция вылӧ котралысь.
Эк, зонмӧй!..
Сійӧ кыпӧдчыштіс, шыбитіс бипурас увъяс да лӧсьӧдыштіс чайник вевтсӧ.
— Ставыс петӧма, — шуис сійӧ.
— Сёрнинад вунӧдім.
Ветлы, Василей, гумовт ещӧ васӧ — не служба вӧсна, а дружба вӧсна.
Кыв ни джын шутӧг Вася кватитіс чайниксӧ да пыр жӧ воши пемыдас.
— Зӧлӧтӧй детинкаыс, — шуис Голубев.
— Мусӧ радейтӧ.
Сыысь лоас Лысенко кодь жӧ агроном.
Тэ тӧдан, кыдзи найӧс татчӧ вайисны?
Дзик фронт дорсянь, Смоленщинасянь, батьястӧг, мамъястӧг.
Курыд шогсӧ тӧдлісны пӧттӧдзныс...
Керкаыс важ, кӧдзыд, пес абу.
Тӧв, мороз, сійӧ воас весиг кынмисны садйын пуясыс.
Бур, мый тэ, Александр Иванович, татчӧ воин.
Кыдзи думыштчин?
Заслуженнӧй морт, майор, морӧстырыд орденъяс — и мунін татшӧм удж вылӧ.
Ми первойсӧ весиг шензим...
— Зэв прӧстӧ ставыс артмис, — шуис Александр Иванович.
— И шензьынысӧ тані нинӧм вылӧ.
Ме тэныд эг на висьтавлы, кыдзи ми Смоленск дорын босьтім ӧти сикт?
Небесаыс вӧлі сэзь, няньыс дзоньнас вӧлі водӧма — гӧгӧр тыдалӧ, ю пӧлӧнысь кыддза вӧрсӧ артиллерия ставнас чышкыштӧма, сӧмын мыръяс да бертлӧм пуяс кольӧмаӧсь сэтчӧ.
А неылын, горулын, муяс вылын, видзӧдам — йӧз.
Матыстчим — став муыс тырӧма...
Детинкаяс куйлӧны, нывкаяс.
Сэні фашистъяс лыйлӧмаӧсь ӧти московскӧй школаса ӧкмысӧд да дасӧд классъясысь велӧдчысьясӧс, — водзӧ висьталіс Александр Иванович.
— Мыйла тайӧ извергъясыс лыйлӧмаӧсь му вылас мыжтӧм челядьсӧ, ми сідзи и эгӧ гӧгӧрвоӧй...
Помнита, сійӧ войнас менам сержант разведкаӧ ветлігӧн кулакнас виӧма фашистскӧй офицерӧс.
Снайпер Михайлов лыйӧма, но абу веськалӧма немецкӧй наблюдательлы, и дзик кага моз бӧрдіс — сэтшӧм вӧлі ӧбиднӧ.
А ме клятва сеті: ловйӧн кӧ коля — кута отсавны став мукӧд челядьлы бура овны свет вылас.
Демобилизуйтчӧм бӧрын Владимирын улича вылын ме паныдаси тіян детскӧй домса куим детинкакӧд, сёрниӧ воим.
А сэсся недыр мысти менӧ корисны партия обкомӧ: «Кытчӧ кӧсъянныд пырны уджавны?»
— «А вот, — шуи, — на дінӧ, тайӧяс дінӧ».
Но и сетісны меным путёвка.
Босьті сьӧрысь куимнансӧ дай вои.
Овнысӧ найӧ заводитісны сьӧкыда, кыдз быттьӧ он и лэпты татшӧм олӧмтӧ, дай ӧні на налы оз кокниа овсьы...
Эн вунӧд, Иван Петрович!
Челядьӧс радейтны миян не сӧмын мортлӧн потребность, но ещӧ и коммунистическӧй обязанность.
Быдӧнлы колӧ тайӧс помнитны.
Воис Вася да бара пуктіс чайниксӧ би вылӧ.
— Лӧсьӧд заваркатӧ, Иван Петрович, — шуис Александр Иванович.
— Вольсав скатерть пыдди газета.
Миян аскӧд быдса ужын босьтӧма...
Важӧн нин сійӧ вӧлі, — дыр чӧв олӧм бӧрын бара заводитіс сійӧ.
— Войнаӧдз на ещӧ.
Вӧлі ме томджык на да не сэтшӧмджык мывкыда.
Ветлывлім ми кыйсьыны ёртъяскӧд и век ӧти и сійӧ жӧ местаӧ — ю дорӧ.
Дас во чӧж ветлывлім и быдпӧрйӧ кыйсян угодьеӧ воӧмнымӧс ӧткодя пасйылім.
Мича, сэзь войӧ кыскывлім берег дорӧ кос мыр, тэчлім сы вылӧ кос увъяс, ӧзтывлім да лэдзлім медся визувинас...
И вот войнас миян сулаланін пӧлӧн ва кузя кывтіс бипур, мичаа югдӧдіс берегъяссӧ да пуяссӧ, сэсся биыс саявліс чукыль сайӧ — и мичлуныс помасьліс.
Став дас во чӧжнас уна пыдди часджын пукавлім берег дорын, кор миянӧс югдӧдліс тайӧ кывтысь бипурйыс.
Александр Иванович босьтіс муысь чай тыра кружка, кодӧс гӧтӧвитіс сылы Вася.
Мыйкӧ думайтігтыр сійӧ видзӧдіс бипурйын чусалысь ӧгыръяс вылӧ.
Тыдалӧ, сійӧ ставнас вӧлі вӧйтчӧма казьтылӧмъясӧ.
Вася кывзіс зэв сюся.
Иван Петрович гудраліс ньӧр торйӧн кружкасьыс сакарсӧ да чӧв оліс.
— А сэсся муніс миянкӧд ю дорӧ ӧти морт, — водзӧ висьталіс Александр Иванович.
— Абу ӧні сійӧ свет вылас, уси Рӧдина вӧсна тышын.
Зэв дона мортыс вӧлі...
И вот, сійӧ эз кут виччысьны, кор кывтас да саялас бипурйыс, а босьтіс миянӧс да нуӧдіс берег пӧлӧн бипур бӧрся.
И мыйсӧ сӧмын ми эгӧ аддзылӧй сійӧ войнас!
И кык кӧинӧс, и куим осётрӧс — кыпӧдчӧмаӧсь найӧ ю пыдӧссьыс би дорас, — и чибӧяскӧд берег дорын сёрнитім, и чери кыйысьясӧс аддзылім...
Нэм чӧж, став олӧм чӧж кутам помнитны тайӧ войсӧ.
Дыр ми думайтім: мыйла сідзи артмис, мыйла тайӧ бур мортыс аддзис ӧти войӧ ёна унджык сы серти, мый ми аддзылім дас во чӧжӧн, татшӧм дас войӧ?
И тӧдан, мыйӧдз ми локтім?
Олӧмад унатор быдсяма бурыс мунӧ морт дінті, и, тыдалӧ, оз ков сэки спокойнӧя сулавны берег дорын да виччысьны — мед пӧ бурторйыс кывтас миян бокті.
Колӧ мунны сы бӧрся помӧдзыс, сэтчӧдз, кытчӧдз оз кус биыс тэнад сьӧлӧмын.
Александр Иванович ланьтіс.
Голубев ошкӧмпырысь довкнитіс юрнас, кыпӧдчыштіс, босьтіс кузьджык ув, гудрыштіс бипурсьыс ӧгыръяссӧ да пуктіс бипур вылас кос увъяс.
Биыс бара ыпнитіс да югдӧдіс орччӧн сулалысь пуяссӧ да кустъяссӧ.
— Коді тайӧ? — чуймӧмӧн горӧдіс Вася.
— Видзӧдӧй, нывка!
Вит воськов сайын, му вылас, пидзӧсъяссӧ кинас топӧдӧмӧн, пукаліс Нина.
Югыдінас сылӧн ёртъясыс эз тыдавны.
Александр Иванович эз вӧрзьы.
Сійӧ сӧмын неуна паськӧдыштіс синъяссӧ, сюся видзӧдліс Нина вылӧ да бӧр лэдзис синлапъяссӧ.
Голубев видзӧдліс да спокойнӧя шуис:
— Воин?
Но, здравствуй!
Квайтӧд глава
ШУРИК ЛОКТӦ ГӦСТИТНЫ
Школаын аслас медбӧръя экзамен кежлӧ гӧтӧвитчигӧн Нина Тимофеевалӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Сійӧ вайис садйӧ турунвиж рӧма паськыд скамья да сувтӧдіс нинпу улӧ, сэтчӧ пукталіс ассьыс тетрадьяссӧ да задачникъяссӧ.
Сійӧ кадысь кадӧ тупкыліс кияснас пельяссӧ, медым не кывны, кыдзи сьылӧны лэбачьяс да дзизгӧны мазіяс.
Сійӧ и бокӧ эз видзӧдлыв.
Свет вылас медся интереснӧй книганас сылы вӧлі ӧні Рыбкинлӧн «Тригонометрия».
Вылын, сылӧн юр весьтын кыліс шура-шаракылӧм — сійӧс Нина эз кыв.
И, дерт, эз казяв, кыдзи забор вылын, пу вожъяс сайӧ дзебсясигтыр, тыдовтчис сьӧд злӧдейскӧй фигура.
Дыр пукаліс сійӧ пӧв вылын, кодӧс вӧлі пуктӧма забор вылӧ, а сэсся кутчысис матысса увйӧ, качнитчис да чеччыштіс садйӧ.
Кыліс дзажмунӧм — заборас вӧлӧма кӧрт тув.
— Ок!
— Нина юр весьтті воздухӧд лэбигмоз ойӧстіс фигура.
Пӧвйӧ тувъялӧм кӧрт тув йылын довкъяліс флажок — гачысь нетшыштчӧм матерье тор.
Нина звирк чеччис.
Книгаясыс да тетрадьясыс киссисны кытчӧсюрӧ.
Мый тайӧ?
Трӧпа вылын сулаліс удачнӧя приземлитчӧм, сьӧд форменнӧй бушлата детинка.
Ниналы пыр жӧ уси тӧдвылас берег дорын пукалысь детинка, коді вӧлі татшӧм жӧ формаа.
— Сюрин! — лёкысь шуис Нина; сійӧ дӧзмис, мый сылы мешайтісны занимайтчыны.
— Гачтӧ косялін?
Зэв бур.
Дона кагаӧй!
Детинка чӧв оліс, кутіс кинас косяссьӧминсӧ да сюся видзӧдіс Нина вылӧ.
— Лок ме бӧрся! — прикажитіс Нина.
— Пышйынытӧ тэныд всё равно некытчӧ.
Ме тэнӧ нуӧда, кыдзи вражескӧй разведчикӧс, штабӧ полковник дінӧ.
И найӧ мӧдӧдчисны керкаӧ, посводзӧ.
Гожӧмын тані век уджавліс Андрей Гаврилович.
Сійӧ дзормӧма, кызыштӧма, но видзӧдласыс сылӧн важмозыс вӧлі яснӧй да сюсь.
Корсюрӧ сійӧ вештывліс бокӧ ассьыс гижӧдъяссӧ да пукавліс ньӧжйӧник, шойччӧдіс висьысь сьӧлӧмсӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ старик моз сьӧкыда пуктывліс кияссӧ пызан вылас да видзӧдіс пуяс вывті кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ...
Некод не должен вӧлі аддзыны сійӧс тайӧ здукас.
Шогыс да висьӧмыс дзикӧдзсӧ эз мунны сы дінысь.
Сійӧ сӧмын велаліс тышкасьны накӧд.
Нинаӧс да кутӧм детинкаӧс сійӧ встретитіс сурова да, детинкаӧс бушлат пӧлаӧдыс кутігтыр; заводитліс лыддьыны сылы кузь наставление.
— Йӧз садйӧ пырӧм дорысь, — шуис Андрей Гаврилович, — мед лӧсьӧдінныд эськӧ ассьыныд сад.
Оланныд ӧтлаын, коллективнӧя, йӧз ті государственнӧйӧсь, новланныд казеннӧй форма, а вильшасянныд беспризорникъясысь лёкджыка.
Ӧні жӧ докладывайт, кымын морт сэні тіян, детскӧй домад?
— Нелямын кӧкъямыс, — вочавидзис детинка.
— Вот сійӧ и эм, — скӧрпырысь шуис Андрей Гаврилович.
— Тіянлы ӧд татшӧм садтӧ быдтыны ёна кокньыдджык!
Тіян сэні ӧкмысдас квайт ки, а миян Нинакӧд сӧмын нёль.
Мый нӧ сэки артмас, ті кӧ ставныд кутанныд пырны ме ордӧ забор вомӧн?
Сідзтӧ ни забор, ни цветъяс, ни пуяс тані оз кольны.
Кутӧм детинка эз горзы, эз нетшкысь и эз правдайтчы.
Андрей Гаврилович друг ланьтіс да сюсьджыка видзӧдліс аслас виччысьтӧм посетитель вылӧ.
Детинка кывзіс сюся, сылӧн тӧлка да важмозыс серьёзнӧй чужӧм вылас эз тӧдчы весиг некутшӧм полӧм.
Балябӧжсяньыс да кымӧсӧдзыс вильыша чурвидзис дженьыдика шырӧм еджыд юрсиыс.
«Дзик йӧрш кодь!»
— думыштіс Андрей Гаврилович и сӧмын сэки казяліс, мый детинкасӧ видны, веськыда кӧ шуны, нинӧмысь.
Пуяс дзоньӧсь, цветъяс цветитӧны, кыдзи и войдӧр, а косяссис сӧмын аслас детинкалӧн гачыс.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — кисьыс детинкалысь курткасӧ лэдзигмоз юаліс Андрей Гаврилович.
— Ребята шуӧны разнӧйног, — вочавидзис детинка.
—  Позьӧ шуны Шурикӧн, а овӧй — Никифоров.
Висьталӧй, пӧжалуйста, яблонянытӧ ті кыдзи садитанныд муас —  кӧйдысӧн али быдмыштӧм пуясӧн нин?
— Мый? — сералысь Нина вылӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіг юаліс Андрей Гаврилович.
— Яблоняяс?
Яблоняястӧ, другӧ, садитӧны сідзжӧ унаног.
Садъяс вылӧ первой быдтӧны питомникъясын саженецъяс, а саженецъясыс быдмӧны кӧйдысъясысь.
А мый вылӧ тайӧс тэныд тӧднысӧ?
Тэ кутшӧм классын велӧдчан?
И кыдзи тэ татчӧ веськалін?
— Ме велӧдчи коймӧд классын, Анна Фёдоровна ордын, — вочавидзис Шурик, — а ӧні вуджи нёльӧд классӧ.
Веськалі ме татчӧ прӧстӧ.
Тіян тані сэтшӧм чӧскыд дук, весиг уличаӧдз кылӧ.
Первой ме пукалі забор вылын да дукалі.
А сэсся чеччышті улӧ — вылісяньыд ставсӧ он аддзы.
Садтӧ ми садитім жӧ.
Сӧмын сійӧ ичӧт на.
— Ниночка!
Вурышт сылы, пӧжалуйста, гачсӧ, — броткыштӧмӧн шуис Андрей Гаврилович.
— А то сылы вермас сюрны начальствосянь казеннӧй имущество тшыкӧдӧмысь.
А сійӧ пукалыштас мекӧд трусик кежсьыс да юас чай.
— Трусикыс косяссис жӧ, — яндысьӧмпырысь шуис Шурик.
— Сет сылы менсьым гачӧс, — шуис Андрей Гаврилович.
— Подвижнӧй состав ремонтируйтігкості.
А ме сылы висьтала, кыдзи колӧ садитны яблоняяс...
Кор Нина вайис терраса вылӧ, посводзӧ, детинкалысь ӧкуратнӧя вурӧм гачсӧ, Шурик да Андрей Гаврилович сёрнитісны зэв делӧвӧя.
— Куим вося яблоняяс, сідзкӧ, садитӧны? — тӧждысьӧмпырысь висьталіс Шурик.
— Васька Соколов нинӧм вылӧ меным оз сет.
— Но инӧ ме тэныд сета, — ышловзис Андрей Гаврилович.
— Жаль, дерт, но мый нӧ вӧчан?..
Вареньесӧ босьт, пукты.
Ю чайсӧ, эн пов.
Детскӧй домад тіянӧс бура вердӧны?
А коді сійӧ сэтшӧм Васька Соколовыс и кытысь сылы яблоняясыс?
Шурик видзӧдліс Андрей Гаврилович вылӧ синкым увтіыс, эз тӧд, сералӧ сійӧ сы вылын али оз.
Кыдзи нӧ позьӧ не тӧдны Вася Соколовӧс, коді знаменитӧй став Союз пасьта?
— Но? — шуис Андрей Гаврилович.
— Кольсьӧма менам олӧмсьыс.
Тэ нин ме вылӧ эн скӧрав.
— Соколов миян главнӧй мичуринец, — лабутнӧя висьтавліс Шурик.
— Война дырйи сійӧ партизанъяс ордын вӧлӧма, кыкысь ранитчылӧма.
Первой сійӧ миянысь кӧсйыліс пышйыны Лысенко дорӧ, а ӧні сылӧн аслас яблоняыс быдса питомник.
Таво сійӧ Владимирын слёт вылын доклад вӧчис.
— Доклад? — шуис Андрей Гаврилович.
— Кутшӧм йӧзкӧд орччӧн олан!
— «Пионерскӧй правда» печатайтіс сылысь портретсӧ!
— кыпыда шуис Шурик.
— Сылы Голубев Иван дядь аслас вӧлӧн му вайис и дас кык ящик куйӧд...
— Тэ и Иван дядьӧс тӧдан? — юаліс Андрей Гаврилович.
— Миян сійӧс ставӧн тӧдӧны, — шуис Шурик.
— Иван дядь аслас колхозникъяскӧд миянлы зэв ёна отсалӧны.
А вот Васька Соколов, кӧть и ас морт, а опытнас оз юксьы и яблоняяссӧ миянлы оз сет.
— Тайӧ нин горшлун вӧснаыс, — кӧритӧмӧнмоз шуис Андрей Гаврилович.
— Ме, пӧжалуйста, опытнад век рад юксьыны.
Тшӧкыдджыка волывлы.
Чай юӧм бӧрын Шурик вежливӧя прӧщайтчис кӧзяевакӧд.
— Ме тіянӧ пыравла, — шуис сійӧ.
— Обязательнӧ пыравла.
Ті энӧ тӧждысьӧй, регыд аддзысям.
— Вот и бур, — шуис Андрей Гаврилович да крепыда кутліс Шуриклысь кисӧ.
— Волы.
А то, тӧдан, меным волнуйтчыны оз позь.
Нина колльӧдіс детинкаӧс калитка дорӧдз.
— Верман таті ветлыны, — шуис сійӧ.
— Ме тэныд ог кут быд лун гачтӧ дӧмлыны.
Прамӧй йӧз ветлӧны кокъяснаныс му вывті, а забор вомӧн кавшасьӧны сӧмын каньяс да жуликъяс.
Сійӧ пуктіс нин кисӧ иган вылас, медым восьтыны калиткасӧ, но эз восьты.
— Детскӧй домад тіян нывкаяс эмӧсь? — друг юаліс Нина.
— Эмӧсь, — нелюбӧпырысь шуис Шурик.
— Найӧ быдлаын эмӧсь.
Наташка Ивановаӧс лыддьытӧг миян дас квайт нывка.
— Мыйла нӧ Наташасӧ торйӧн лыддян? — нюмъялӧмӧн юаліс Нина.
— Сійӧ выдающӧйся морт, — шуис Шурик.
— Места вывсянь вывлань чеччалӧм кузя сійӧ став детинкаяссӧ веніс.
И ваӧ сійӧ увланьюрӧн суналӧ.
Кутшӧм нӧ тайӧ нывка?
— Увланьюрнад ме сунала жӧ, — шуис Нина, и Шурик первойысь видзӧдліс сы вылӧ уважениеӧн да эскытӧма.
— А ассьыныд заведующӧйнытӧ ті радейтанныд?
— Директорнымӧс? — горӧдіс Шурик.
— Александр Ивановичӧс?!
Зэв ёна!
Зэв ёна радейтам!
— Мыйысь? — калиткасӧ восьтігмоз юаліс Нина.
Ӧні Шурик эз на кӧсйы мунны.
— Александр Иванович — коммунистическӧй морт, — серьёзнӧя вочавидзис сійӧ.
— Ставӧн миян тайӧс тӧдӧны...
Висьталӧй, сійӧ збыль, мый тіян батьныд — полковник?
— Збыль, — вочавидзис Нина.
— Менам батьӧй вӧлі артиллерийскӧй сержант, — гордӧя шуис Шурик.
— А Василий Соколовлӧн батьыс вӧлӧма бронетанкӧвӧй войскаса лейтенант.
Мӧд лунас Шурик бара локтіс Тимофеевъяс садйӧ.
Сійӧ зэв ёна дружитчис Нинакӧд да Андрей Гавриловичкӧд.
Кор Нина помаліс школа да локтіс гортас портфеляс аттестатӧн, сійӧ аддзис кильчӧ вывсьыс ичӧтик ведратыр оз, комын кымын белӧй гоб, дас кык ёкыш да кызь сизим ловъя рак — зэв дона сокровищеяс, кодъясӧс шедӧдӧма Шурик му вылысь да ваысь.
Ёкышъяс вӧрӧдісны на бӧжъяссӧ.
Скӧр ракъяс, клешняяснас пӧвйӧ кутчысялігтыр, кыссисны кытчӧсюрӧ.
— Вот дивӧыд, мыйла найӧ абу кыссьӧмаӧсь татысь чӧртыс тӧдас кытчӧ!
— медся ыджыд да скӧр раксӧ мышкӧдыс босьтігмоз скӧрпырысь шуис Нина.
Скӧр раккӧд ӧтлаын сійӧ лэптіс воздухӧ и сылысь дас кымын ёртъясӧс: Шурик кӧрталӧма найӧс ӧта-мӧд дінас кыз сунисӧн.
Сизимӧд глава
КАРЛ МАРКС НИМА УЛИЧА ВЫЛЫН КЕРКА
Улича помын, дзик кар дорас, сулаліс важсяног стрӧитӧм кык судта керка.
Пӧвйысь вӧчӧм джуджыд заборыс кыкнанладорбоксяньыс сайӧдіс сійӧс, быттьӧ бордъясӧн.
Июнь тӧлысся пемыд рытъясӧ кыдзкӧ торйӧн шоныда да уютнӧя югъяліс кильчӧдорса ӧшиньын мича да яр биыс.
Александр Иванович уджаліс аслас канцелярияын.
Пызан весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн сійӧ гижис ньӧжйӧ, быд кыв вылын дыр думайтіс.
Тыдалӧ, важнӧй да колана делӧ вӧсна воӧма сійӧ татчӧ татшӧм сёрӧннас.
Ӧдзӧсыс вӧсньыдика да ньӧжйӧник дзуртыштіс.
Александр Иванович видзӧдліс: порог дорын сулаліс Василий Соколов.
— Тэ ме дінӧ али сідз прӧстӧ веськалін? — юаліс Александр Иванович.
— Пуксьы.
— Талун дас нёльӧд числӧ, — порог дорсьыс вӧрзьытӧг шуис Вася.
— А аски лоӧ дас витӧд числӧ.
Александр Ивановичлӧн чужӧмыс пыр жӧ лои серьёзнӧй.
Нинӧмтор йылысь сійӧ сэсся эз юась, чеччис улӧс вылысь, корсис зепъяссьыс, перйис стальнӧй чеп йылын ӧшалысь кык югъялысь ключ, матыстчис несгораемӧй шкап дінӧ, коді сулаліс комната пельӧсын, да надзӧник восьтіс сылысь сьӧкыд ӧдзӧссӧ.
Вася следитіс сылӧн быд движение бӧрся.
Сійӧ ӧдйӧ воськовтіс водзлань, кор Александр Иванович перйис шкапсьыс неыджыд пакет, кодӧс вӧлі бура кӧрталӧма гӧрд лентаӧн, да виччысьӧмӧн босьтіс сійӧс директор киысь.
— Аски сетан меным ачыд, — шуис Александр Иванович.
— Мун, детинка.
— Аттьӧ, — шуис Вася.
Сійӧ эз тэрмась муннысӧ.
— Мун, мун, — грубӧякодь содтіс Александр Иванович.
— Верман лоны свободнӧйӧн.
Гӧгӧрвоин?
Найӧ прӧстӧ, мужичӧйяс моз, кутлісны ӧта-мӧдныслысь кинысӧ.
Вася петіс.
Александр Иванович бӧр пуксис пызан сайӧ да босьтіс киас перӧ.
«Меным шоча удайтчывлӧ гижны тіянлы письмӧяс аслам челядь йылысь, — гижис сійӧ водзӧ, — но корсюрӧ тайӧ овлӧ менам долгӧн, коммунистлӧн долгӧн.
Муртса на ме ордысь ӧні петіс старшӧй зонкаяс пӧвстысь ӧти, комсомолец Василий Соколов.
Кыдзи ті тӧданныд, Отечественнӧй войнаса орденъяс сетӧны видзны пӧгибнитӧм воин-орденоносецъяс семьяяслы.
Игнатий Соколовлысь, Василий батьлысь, орденсӧ видзам детдомын.
Быд во, батьыс пӧгибнитан лунӧ, рытнас, Василий локтӧ батьыс орденла да сылӧн воинскӧй удостоверениела.
Войсӧ да мӧд лунся асывсӧ сійӧ коллялӧ дзик ӧтнасӧн, бать славаыслӧн дона реликвияяскӧд, казьтывлӧ бать йывсьыс.
Примитӧй, ёрт, месянь тайӧ рассказсӧ, кыдзи приложение доклад дінӧ миянлысь челядь воспитайтӧм йылысь, налӧн сьӧлӧм да душа йылысь...»
Дыр пукаліс Александр Иванович пызан сайын да кывзіс, кыдзи пачлӧн кафельнӧй стен сайын тречкӧ сверчок.
Важӧн нин косьмис чернилаыс бумага вывсьыс, со и сверчокыс ланьтіс, а сійӧ век на пукаліс, видзӧдіс пызан вылын ломалысь лампа вылӧ да мый йылысь кӧ думайтіс...
Ывлаын забор дорын Вася сулаліс ӧтнас, кывзысис да видзӧдіс пемыдас.
Керка дворсяньыс сразу заводитчӧ вӧлі нюрзьӧм видз — пустуйтысь му, кӧні гожӧмнас йирсисны карса кӧзаяс; виддзыс нюжӧдчӧма вӧлі дзик Сьӧд оврагӧдз.
Жар, кос лунъясӧ, кор нюрыс косьмывліс, кӧзаяссӧ татысь вӧтлывлісны детдомса футболистъяс.
Ӧні сэсянь, пемыдсяньыс, ӧвтіс войся сьӧкыд уль руӧн.
Пемыдас быттьӧкӧ мыйкӧ вӧрис, и тӧдтӧм мортлы вермис кажитчыны, мый сэні, войся пемыдас, эм тревожнӧй тайна.
Кинас потшӧсӧ мыджсьӧмӧн Вася спокойнӧя видзӧдіс пемыд вояс.
Дерт, мӧд отрядса зонкаяс спальняын биыс кусӧма нин, кыдз быттьӧ ставныс найӧ важӧн нин узьӧны чӧскыд унмӧн.
Но коді веритас?
Весьшӧрӧ али мый татчӧ дорвыв нёль рыт волывліс кӧрт зыръя да куранъяса тӧдтӧм гражданка, коді вӧлі дзик полковник ныв кодь, и мӧд отрядыс ставнас вошлывліс сэки керкасьыс?
Асьсӧ полковниксӧ Васялӧн первой отрядса разведчикъясыс пемыдсьыс эз аддзывны и сы йылысь нинӧм эз докладывайтлыны.
А мый йылысь вӧлі докладывайтнысӧ?
Вася и ачыс тӧдіс, мый мӧд отряд полковник Тимофеевкӧд вӧчӧма отсӧг да взаимнӧй дружба йылысь гуся договор.
Куим вося дас яблоня сулалӧны ӧні сэні пемыдас, пустуйтысь му вылын, кодъяс гӧгӧр майӧгсянь майӧгӧ нюжӧдӧма сутуга, медым эз пырны кӧзаяс, да кодъясӧс кодйӧма да тшӧтшкӧртӧма.
Мед сулалӧны, абу жаль.
Бур делӧ.
Вот мыйла сійӧ, тайӧ Шуркаыс, сэтшӧм самостоятельнӧя да гордӧя дзоргӧ аслас мудер синъяснас!
Ӧні сійӧ весиг копрасьӧ сылы, Василий Соколовлы, зэв вежливӧя да почтительнӧя, кыдз быттьӧ встречайтчӧ учёнӧй коллегаяскӧд да тӧдсаяскӧд Наукаса академия заседание вылын.
Дерт, ӧні найӧ, поснияс, ноксьӧны сэні, пемыдас, асланыс овмӧс гӧгӧр.
Некод на оз тӧд, мый найӧ сэні вӧчисны.
Вася нюммуніс друг меліа да покровительственнӧя.
Кор матын троньӧбтісны ведраяс да кӧрт зыръяс да потшӧсыслӧн ӧти тор кутіс вешйыны бокӧ, быттьӧ роликъяс вылын, медым сетны пемыдінсянь дворӧ туй кутшӧмкӧ тӧдтӧм вуджӧръяслы, Вася эз вӧрзьы.
Ичӧтик паровозъяс моз несъялігтыр да пошкигтыр «вуджӧръяс» вирдыштісны сы дінті, потшӧсыс сувтіс ас местаас.
Пемыдас нинӧм эз кут вӧрны, спальня ӧшиньясын мигнитіс пызанвывса электрическӧй лампочка.
Бара мигнитіс да кусі дыр кежлӧ.
«Бӧр воисны».
Улича вылын, параднӧй кильчӧсянь матын, ворота дорын вӧлі скамья, Вася пуксис сэтчӧ.
Тані частӧ радейтліс пукавны и Александр Иванович.
Матысса пӧнарыс омӧлика югдӧдіс туйсӧ да канавасӧ, коді вӧлі тырӧма подорожникӧн да лапкорйӧн.
Вася видзчысьӧмӧн да меліа инмӧдчис бумагаас, разис ассьыс пакетсӧ.
1-ой степеня Отечественнӧй война орденлӧн зарни лучьясыс югнитісны би водзас дона югӧрӧн.
Бать!
Со сылӧн чужӧмыс офицерскӧй удостоверениеса ичӧтик карточка вылын.
— Тэ эн пов, — шӧпнитіс Вася, — ме век лоа сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлін тэ.
Сійӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас орденсӧ да удостоверениесӧ да быттьӧ кынмис.
Небесаысь муртса кылыштіс турияслӧн курлыктӧм.
Тадзи сійӧ — тулысыс — век воӧ миянӧ лэбач бордъяс вылын!
Сійӧ лэптіс юрсӧ да повзис: дзик орччӧн, бедь вылас сьӧкыда мыджсьӧмӧн, сулаліс морт.
Вася тӧдіс сійӧс сразу — ичӧтик карын йӧз ӧдйӧ тӧдмалӧны ӧта-мӧднысӧ.
Кыдзи сійӧ некутшӧм шытӧг матыстчис татчӧ, тайӧ полковникыс!
Вася гырддзаяснас дзебис пидзӧсъяссӧ, но, буракӧ, сёрмис — а то мыйла нӧ эськӧ сійӧ, полковник Тимофеевыс, нинӧм эз шу, нинӧм йылысь эз юав, а сӧмын пуктіс кисӧ Василий пельпом вылӧ, сулалыштіс сідзи неуна да бӧр мӧдӧдчис?
Мунігас нин, дасысь кымын воськовтӧм бӧрын, полковник бергӧдчис да надзӧник шуис:
— Пырав коркӧ, пукыштам...
Тэ менӧ тӧдан?
Ме Андрей Гаврилович Тимофеев.
Кора радейтны да уважайтны.
— Соколов, — шӧпнитіс Вася.
— Ола тані, детскӧй домын.
— А-а!.. — чуймӧмпырысь нюжӧдіс полковник.
— Соколов?
Кывлі.
Рад тэкӧд тӧдмасьны.
Зэв рад, донаӧй.
Код тӧдас мыйысь, но Василий Соколовлӧн сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык.
Коді вермис висьтавны сы йылысь полковник Тимофеевлы?
Асывнас сійӧ дыр ноксис аслас садъяс, садитіс муӧ, «кыдзи гожся опыт», ягӧд кустъяс.
Кильчӧ вывсянь сы бӧрся подозрительнӧя следитіс Шурик.
Улысладор вожсӧ Вася вундіс неуна кузьмӧсног, а вылысладорсӧ вундіс корсяньыс кык-куим сантиметрӧн улітіджык.
Час мысти нин Шурик локтіс Андрей Гаврилович ордӧ да часджын лабутнӧя сёрнитіс поводдя йылысь.
— Мый тэныд колӧ?
— терпениесӧ воштӧм бӧрын юаліс сэсся Андрей Гаврилович.
— Мый тэ тані ме дінын бергалан, кыдзи орӧм гусеницаа танкетка?
— Сэтӧр колӧ, — надзӧник шуис Шурик.
— Соколов садитӧ сэтӧр.
...Шурик важӧн нин котӧртіс гортас, а Нина век на ветлӧдліс садті да сёйис шома яблӧк.
Рытъядорыс сійӧ муніс гортсьыс да дыр сулаліс карса садлы паныда улича вылын, эз лысьт вӧрзьыны места вывсьыс.
А сэсся друг ӧвтыштіс кинас да сувтлытӧг век муніс и муніс.
— Ме сӧмын видзӧдла, кыдзи найӧ сэні олӧны да мый вӧчӧны, — бергӧдчӧмӧн шуис сійӧ, быттьӧ Андрей Гаврилович вермис сійӧс аддзыны да кывны.
— Тані матын, ме тӧда.
Карл Маркс нима улича вылысь каменнӧй кык судта керкасӧ Нина аддзис ылісянь.
Тайӧ ӧмӧй сійӧ детскӧй домыс, видзӧднысӧ сэтшӧм шуштӧм да мисьтӧм керкаыс?
Эз-ӧ сійӧ ӧшибитчы?
Кык воськов, куим воськов...
«Сёысь воськовта да бӧр котӧрта».
Но быд воськов бӧрын важ керкаыс кажитчис гажаджыкӧн да бурджыкӧн.
Сылӧн чардак ӧшинь весьтын кыпӧдчӧмаӧсь небесаӧ кык мича скворечник.
Нина сразу казяліс, мый и дворас кыдз пуӧ лӧсьӧдӧма «пыста поз» — скворечникысь неуна ичӧтджык керка, — воробейяслы, пыстаяслы да сизь кодь лэбачьяслы — вертишейкаяслы — оланін.
Сідзкӧ, лэбачьясӧс тані радейтӧны.
Зарни рӧма гырысь подсолнечникъяс да мальваяс видзӧдісны ляпкыдик забор сайсянь да копрасисны Ниналы: «Эн мун, ми танӧсь!»
Руд кань пукаліс кильчӧ вылас да зіля ниртіс лапанас нырвомсӧ — «виччысис гӧстьясӧс».
Лӧз чутъяса еджыд платьеа нывка сулаліс ворота дорас да юрсӧ чатӧртӧмӧн видзӧдіс кузь пу йылӧ.
Нина сувтіс.
Сійӧ эз удит весиг кисӧ нюжӧдны да малыштны ичӧтик нывкасӧ.
Нывка нюмъялігтыр ачыс локтіс Нина дінӧ.
Ещӧ здук мысти найӧ сулалісны нин дзик орччӧн, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн.
Друг воссис кильчӧвесьтса ӧшиньыс, да ещӧ кык нывка, ыджыдджыкӧсь, коричневӧй платьеаӧсь да сьӧд передникаӧсь, ӧткодь еджыд кӧсааӧсь, мыччысисны ӧшиньӧд.
— Аддзылін? — шуис ӧтиыс.
— Со сылӧн кутшӧм кӧсаыс!
— Аддзылі, аддзылі, — вочавидзис мӧдыс.
— Татшӧм юрситӧ мыськыны — дӧзман.
— Пырав миянӧ, — шуисны Ниналы нывкаяс.
— Ми тані олам.
— Энлӧй, нывкаяс, — вочавидзис Нина.
— Ме тіянӧ бӧрынджык обязательнӧ пырала, но ӧні меным зэв ёна колӧ Шурик Никифоров.
Ме первой сы дінӧ...
Пу вывсянь киссисны увъяс да коръяс.
Ош моз нускигтыр бӧрӧн пу вывсянь лэччис Ниналы дзик на тӧдтӧм беринӧсь ныра неыджыд, кызіник детинка.
— Ме ӧні жӧ Шурикӧс аддза, — шуис сійӧ.
— Шурик менам друг.
— Тайӧ Женька Смирнов, баквал! — чилӧстісны вывсянь нывкаяс.
— Ми асьным корсям!
И ставныс куимнанныс вошисны.
Нина колис ворота дорӧ аслас ичӧтик выль тӧдсаыскӧд.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны, дзоляӧй? — юаліс сійӧ.
— Марусяӧн?
— Менӧ шуӧны Надяӧн, — висьталіс нывка.
— Сӧмын ме абу нин ичӧтик — меным регыд тырас тӧдан кымын арӧс?
— Вит? — юаліс Нина.
— Кӧкъямыс, — ӧбидитчис нывка.
Уліас воссис ӧшинь.
Ӧшиньӧдыс мыччысис детинка.
Киас сылӧн вӧлі кык гантель да бергӧдліс найӧс юр весьтас зэв суровӧя да решительнӧя.
— Физкультурник, — дӧгадайтчис Нина.
— Ньӧти абу! — шуис Наденька.
— Тайӧ Пётр Потапов мускулъяссӧ чорзьӧдӧ.
Тӧрыт сійӧс Шурик вермис, вот сійӧ кӧсйӧ аски Шурикӧс вермыны.
— Гм! — неопределённӧя шуис Нина.
Забор сайын подсолнечникъясыс кутісны качайтчыны, быттьӧ ён тӧв пӧльыштіс.
Пионерскӧй галстука, лёзь юрсиа, кык зумыш детинка сувтісны виж цветъяс пӧвстӧ да видзӧдісны Нина вылӧ тшапа да зывӧкпырысь.
— Трын! — шуис ӧтиыс.
— Брын! — шыасис мӧдыс.
— Тӧлкаӧсь, — меліа шуис Нина.
— Сразу тыдалӧ.
Детинкаяс чуймӧмпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ да вошисны забор сайӧ, кыдзи кукольнӧй ширма сайӧ петрушкаяс.
Нина довкнитіс юрнас да ышловзис.
Тайӧ пӧраас мыйкӧ гуся да гажатор вӧчсис керкаас.
Код тӧдас кытысь, но скворечникъяс весьтӧ качисны позывнӧй флажокъяс — виж да гӧрд, и ылын дворас, быттьӧ мегыр улын, кутіс триньгыны кӧлӧкӧльчик.
Кильчӧ вылын пукалысь кань кывзысьыштіс триньгӧм шыас, дугдіс мыссьынысӧ да, бӧжнас недӧвӧльнӧя ӧвтчигтыр, муніс дворӧ.
— Шурикӧс корсьӧны, — висьталіс Наденька.
— Архип кань муніс: чайтӧ — пионерскӧй тревога!
Пионерскӧй тревогатӧ Архип кань оз радейт.
— Каньыс абу сознательнӧй, — шуис Нина.
Ниналы кажитчис, мый йӧзыс тані олӧны гажаа да нинӧмысь тӧждысьтӧг.
Ывла вылын игана ворота водзын сулавны вӧлі гажтӧм.
Нинӧм вӧчигмозыс сійӧ кӧсйис видзӧдлыны кильчӧкӧд орчча ӧшиньӧ.
— Оз ков сэтчӧ видзӧдны, — стрӧга шуис Надя.
— Мыйла? — чуймис Нина.
— Сэні Воробышек пукалӧ и, кӧнкӧ, бӧрдӧ, — серьёзнӧя висьталіс Наденька.
— Воробышек?
— Воробышек морт, — объяснитіс Наденька.
— Сійӧс ещӧ Сашаӧн шуӧны, а овыс Воробьёв.
— А мыйла нӧ сійӧ бӧрдӧ?
— юасис Нина.
— Сійӧ талун книга лыддис, коді зэв ёна збыль вылӧ мунӧ, — серьёзнӧя шуис Наденька.
— Сылысь мамсӧ да чойсӧ фашистъяс виӧмаӧсь.
И книгаас сы йылысь гижӧма.
— Мыйла нӧ сійӧ ӧтнас?
Абу лӧсьыд, — волнуйтчигтыр шуис Нина.
— Лӧсьыд, — тӧдчӧдіс Наденька.
— Сійӧ ачыс тӧдӧ, кыдзи сылы бурджык.
Зумыша, мыйкӧ думайтігтыр, Нина нюжӧдіс кисӧ калиткалань.
Да, оз гажаа овны, вӧлӧмкӧ, тані челядьыс.
— Эн вӧрӧд! — повзис Наденька.
— Тэ беддьӧн восьты, сідзсӧ эн пыр.
Забор весьтын тыдовтчис сутшкасьысь рос, уськӧдіс ворота вылысь ва тыра банка, кодӧс мудера лӧсьӧдӧмаӧсь воысь йӧзлы, и Нина гӧгӧрвоис, мый тайӧ пӧрйӧ сійӧ кокниа мыніс: купайтчыны сылы эз вӧв окота.
Ворота дорын тыдовтчис пӧрысь дед; сійӧ кодлыкӧ скӧра грӧзитіс.
— Мый накӧд сэсся вӧчан? — шуис сійӧ Ниналы, буракӧ, виччысис Нинасянь сочувствие.
— Колӧ шуны, и тӧждысьӧмыс озджык тырмы...
Сійӧ видзӧдліс синбӧжнас кильчӧкӧд орчча пӧдса ӧшинь вылӧ.
— Нинӧм, дедушка, — дворӧ пыригмоз нюмдіс сылы Нина, — ставыс лоас лючки-ладнӧ.
Татшӧм нинӧмабу вылас энджык видзӧдӧй.
Татшӧм кывъяссьыс дед весиг шатовмуніс.
— Кыдз сійӧ сідз — этшаджык видзӧдӧй? — скӧрмис сійӧ.
— Пробуйтлы не видзӧдны!
Найӧ асьныс пондасны кытчӧ колӧ видзӧдны.
Ӧд думыштӧма жӧ!
Сійӧ эськӧ ещӧ, кӧнкӧ, висьталіс Ниналы мыйкӧ сэтшӧм ӧбиднӧйӧс, но двор помын сулалысь сарайысь мӧдӧдчис керкалань плешкас сьӧд паса, еджыд гӧна кукань, ӧдйӧ курччаліс мыссян доз вылӧ вунӧдӧм туалетнӧй майтӧг да зэв радпырысь кутіс чеччавны дворті да лэдзавны вомсьыс майтӧг быгъяс, мыйысь ставныс чуймисны.
Дед акнитіс да уськӧдчис кукань бӧрся.
Ичӧтик Наденька век на кутіс Ниналысь кисӧ.
Сійӧ и дворас пырис Нинакӧд ӧтлаын, эз кольччы сыысь.
— Вот тадзи и олам, — неылын кыліс гажа гӧлӧс.
Нина бергӧдчис да аскӧдыс орччӧн аддзис тӧдса мортӧс.
Но, дерт жӧ, тайӧ вӧлі сійӧ, коді висьтавліс войнас бипур дорын.
Кыдзи сійӧ сэки шуис?
«Оз ков чӧла сулавны берег дорын да виччысьны — мед бурторйыс кывтас боктіыд...»
— Здравствуйте, Нина Тимофеева, — шыасис сэки сылӧн выль тӧдсаыс.
— Гӧститны воинныд?
Шурик дорӧ?
А Шурикыд абу, сійӧ аслас делянка вылын уджалӧ, сыла мунісны.
Видзӧдӧй, кыдзи Надя тіянӧс радейтӧ!
— чуймис сійӧ.
— Сідзкӧ, оз весьшӧрӧ — йӧзтӧ сійӧ миян тӧдӧ.
Тіян батьныдкӧд ме аддзысьлі партия райкомын, вай и тіянкӧд тӧдмасям кыдз колӧ.
Александр Иванович Васильев, татчӧс директор да управитель.
Сійӧ топыда кутліс Ниналысь кисӧ да, быттьӧ тӧдлытӧг, видзӧдліс сылы синмас.
— Но, кыдзи тіянлы тані кажитчӧ? — юаліс сійӧ.
— Висьталӧй, энӧ полӧй.
— Тіян тані гажа, — важ керка вылӧ век на недӧверчивӧя видзӧдігтыр эз веськыда вочавидз сійӧ.
Найӧ вешйыштісны бокӧ, и челядь, кор аддзисны, мый Александр Иванович мыйкӧ серьёзнӧйтор йылысь сёрнитӧ воысь морткӧд, эз кутны налы мешайтны.
Весиг Наденька эновтіс Нинаӧс да ньӧжйӧник муніс ӧтка тополь дінӧ, кӧні ыджыд лыа чукӧрын ноксисны вит арӧса кымын кык детинка.
Мунтӧдзыс на Наденька и накӧд тӧдмӧдіс Нинаӧс.
«Ме кӧ пӧ шуи петкӧдлыны тіянлы овмӧснымӧс, то, пӧжалуйста, исполнита ассьым долгӧс помӧдз».
— Тайӧ дурысь Кирка, — дженьыд трусика гожъялӧм детинка вылӧ индігмоз шуис сійӧ.
— Аддзанныд, пельпомас сылӧн лӧз печат?
Сійӧ чипан поз вывсянь усьӧма да зэв ёна доймӧма.
А этайӧ ичӧтджыкыс — Вась Васич, век бӧрдӧ.
Нина вежливӧя видзӧдліс и век бӧрдысь вылӧ и «зэв ёна доймӧм» дурысь детинка вылӧ.
— Бурӧсь? — юаліс сылысь Александр Иванович.
— Зэв! — вочавидзис Нина.
— Сьӧкыда налӧн олӧмныс заводитчис, — думайтігтыр шуис Александр Иванович.
— Со тайӧ керкасьыс да тіянысь-миянысь кындзи, налӧн олӧмас некод эз коль...
Ни рӧднӧйяс, ни матыссаяс...
Нина видзӧдліс Александр Иванович вылӧ.
Мыйла сійӧ шуис: «Тіянысь-миянысь кындзи?»
— А асьныс найӧ кывзысьтӧмӧсь? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Тіянлы накӧд сьӧкыд?
— Быд удж сьӧкыд, морт кӧ сьӧлӧмсяньыс уджалӧ, — серьёзнӧя вочавидзис Александр Иванович.
— А детскӧй домсьыд «кывзысьтӧм» челядьтӧ думыштӧмаӧсь базар вылын тӧргуйтысь бабаяс — эмӧсь на миян татшӧм «теоретикъясыд».
Макаренко шуліс, мый семейнӧй челядь тысячапӧв омӧльджыкӧсь беспризорнӧйяс дорысь, и вӧлі зэв прав, кӧть семейнӧй челядьлӧн, кыдзи шуліс сійӧ жӧ Макаренкоыс, эм и бать и мам.
Ме тӧда, мый сёрнитӧны менам челядь йылысь, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Шуӧны, мый найӧ сэтшӧм-татшӧмӧсь, недисциплинированнӧйӧсь, косясьысьӧсь, хулиганъяс.
А «теоретикъяс» сійӧс оз гӧгӧрвоны, мый челядьлы зэв ёна колӧ радейтӧм да мортсянь ыджыд уважение.
И тӧдӧй, найӧ завоюйтасны аслыныс тайӧ уважениесӧ.
Сійӧ чеччис, ветлӧдлыштіс дворті да пыр жӧ воис Нина дінӧ.
— Шурик сетӧ тіянлы зэв бур рекомендацияяс, — Нина вылӧ веськыда видзӧдігтыр, нюмъявтӧг шуис сійӧ.
— Ме сёрнитлі тіян йылысь школаса директоркӧд да комсомолецъяскӧд.
Велӧдчынытӧ водзӧ тіянлы всё равно ковмас заочнӧя: бать дінсьыд мунны оз позь.
Локтӧй миянӧ уджавны воспитательницаӧн да вожатӧйӧн.
— Менӧ ачымӧс на колӧ воспитывайтны, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Нина.
«Кутшӧм тэрыб!»
— думыштіс сійӧ, а гораа содтіс: — Кыдзи нӧ сразу сідзи позьӧ?
Комсомол райком менӧ нинӧм вылӧ вожатӧйнад оз инды.
Ті менӧ онӧ на тӧдӧй, кутшӧм ме сэтшӧмыс.
— Тӧдмалам, — шуис Александр Иванович.
— Мыйысь тӧждысьнысӧ?
Уджалыштам ӧтлаын, дружитны кутам и тӧдмасям.
Кыдзи нӧ мӧдногыс?
Двор пельӧсса плетень вомӧн мыйвынсьыныс чеччыштісны Шурик да Женя Смирнов.
Нинаӧс да Александр Ивановичӧс аддзӧм бӧрын кыкнанныс радпырысь горӧдісны став двор пасьта:
— Здравствуйте!
О-го-го!
Дворӧ видзӧдысь керкаысь сразу воссисны форточкаясыс да ӧшиньясыс: кодкӧд сэні здоровайтчӧны налӧн ёртъясныс?
Кутшӧм сэтшӧм морт воӧма дворас — ас морт али бокӧвӧй?
— Мый лои, Нина?
— повзьӧмӧн юасис сэки Шурик.
— Мыйла тэ локтін?
Здоров-ӧ Андрей Гаврилович?
— Здоров, здоров, эн волнуйтчы, — вочавидзис Нина.
— Ме, Шурик, вои зэв колана делӧ кузя...
Ме, Шурик, ӧні гортӧ муна.
Эн шензьы, ме тіянӧ регыд бара локта.
Улича вылын, керкасяньыс сё кымын воськов сайын, Нина бергӧдчис.
Лӧзов-гӧрд сук биӧн ыпъялысь аслыспӧлӧс рытъя кыа кыпаліс Сьӧд овраг весьтӧ.
Важ керка ӧшиньясын лэччысь шонді югӧръясыс отражайтчисны синтӧ ёран зарни биӧн.
Керкаыс ставнас ӧні вӧлі мунӧ мойдын кодь зэв ыджыд чудеснӧй корабль вылӧ.
Ниналы кажитчис, мый югъялысь корабль-керкаыс вӧрзис места вывсьыс да кывтӧ.
«Оз ков сулавны берег дорын да виччысьны.
Оз ков!»
Кӧкъямысӧд глава
Нина Тимофеевалӧн нёль орден
Генерал Никитин лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны министерствоысь гортас.
Ӧдзӧс дорын нин сійӧс суӧдіс адъютант да сетіс срочнӧй письмӧ.
Адъютант зэв ёна чуймис, кор генерал босьтіс письмӧсӧ да бӧр пырис кабинетас.
— Ме чукӧста тіянӧс, мунӧй, — шуис сійӧ да косяліс конвертсӧ.
Пызан вылӧ уси фотокарточка.
«Тайӧ, помнитанныд кӧ, ме» — вӧлі гижӧма мышкас.
Кутшӧм ӧдйӧ кадыс мунӧ!
Кажитчӧ, сӧмын неважӧн на госпиталь ӧдзӧс дорын сулаліс ичӧтик косіник фигура...
Генераллы тӧдвылас уси донтӧм защитнӧй матерьеысь вурӧм ӧкуратнӧй платье, форма серти кӧрталӧм пионерскӧй галстук.
А ӧні со...
Генерал пуксис креслӧӧ.
Фотокарточка вывсянь сы вылӧ дӧверчивӧя да благодарнӧя видзӧдіс нывлӧн лӧсьыд, мичаник да упрямӧй чужӧм.
Збыльысь ӧмӧй тайӧ сійӧ?
Невеста!
Но и ӧні еджыд воротник улас сідз жӧ стрӧга кӧрталӧма гӧрд галстук.
«Вожатӧй! — гӧгӧрвоис старик.
— Но мый нӧ!
И бур вожатӧй, кӧнкӧ.
Мый сійӧ гижӧ?
Важӧн ӧд нин эз гижлы...»
«Ті менӧ прӧститӧй, мый ме тіянлы гижа да дӧзмӧдча, кӧнкӧ, нинӧмабунас, — гижис Нина да корис сӧвет.
— Меным сійӧ зэв ёна колӧ.
Ме решиті пырны уджавны детскӧй домӧ вожатӧйӧн, а сэсся лоа учительницаӧн.
Ӧд сійӧ правильнӧ, мый ме муна сэтчӧ, детскӧй домас?
Ме и ачым джынвыйӧ сирӧта.
Висьталӧй, ме тіянӧс зэв ёна кора, сідзи-ӧ ме вӧча, кыдзи колӧ?
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм сэні челядьыс бурӧсь!
Ме нин курсъяс помалі, дерт, краткосрочнӧй курсъяс на, и комсомоллӧн райком утвердитіс менӧ бюро вылын...»
Генерал нюммуніс да пызанвывса блокнотысь косяліс бумага лист.
Стариковскӧй паськыд почеркӧн сійӧ сэк жӧ гижис ӧтветнӧй телеграмма:
«Райком утвердитіс, но и ме утвердита.
Миянлы зэв ёна колӧны бур вожатӧйяс.
Аттьӧ тэныд фотокарточкасьыд.
Мый ме тэныд верма сӧветуйтны?
Ло шудаӧн, муса ныланӧй.
Ло настӧящӧй мортӧн.
Окала тэнӧ.
Чолӧм батьыдлы.
Аддзысьлытӧдз.
Никитин».
Нина пӧлучитіс тайӧ телеграммасӧ водз асылӧ, уджавны заводитан лунӧ, и дыр сулаліс посводзын, кутіс киас телеграммасӧ да пыр думайтіс.
Вот тадзи и решитчис сылӧн судьбаыс — зэв прӧстӧ.
Жугыля довкнитіс сійӧ юрнас.
Сы йылысь, кыдзи лоны «настӧящӧй мортӧн», сійӧ юасьліс нин Иван Петровичлысь, и сійӧ нинӧм прамӧя сылы эз висьтав.
Эк, со сійӧ олӧмыд!
Генерал эськӧ вермис жӧ ставсӧ объяснитны кыдз колӧ, гӧгӧрвотӧмтор сӧветуйтӧм дорысь.
«Лоны шудаӧн» — тайӧ ӧмӧй кокни?
«Лоны настӧящӧй мортӧн» — тайӧ ӧмӧй зэв прӧстӧ?
Нина сідзи и, киас телеграммасӧ кутігтыр, пырис комнатаас да чӧла пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Тайӧ лунас Андрей Гаврилович чеччис мукӧддырйи серти ёна водзджык, ачыс пузьӧдіс кухняын чай, ваяліс пызан вылӧ сёян-юан.
Олӧмын медводдза настӧящӧй удж — морт олӧмын ыджыд событие, и Андрей Гаврилович тӧдіс тайӧс зэв бура.
— Но мый нӧ, нылукӧй, мун, — завтракайтӧм бӧрын пызан сайысь чеччигмоз шуис сійӧ.
— Сьӧкыд делӧ вылӧ мунан.
Бур туй тэныд!
— Тӧда, мый сьӧкыд делӧ вылӧ, — ышловзис Нина.
— Кыдз со бара ме кута найӧс велӧдны-а?
И ачым ог тӧд.
— Велӧдны? — юаліс Андрей Гаврилович да видзӧдліс Нина вылӧ серьёзнӧя да стрӧга.
— Велӧдны, дерт, тэныд найӧс ковмас, и, ме чайта, лёкторйӧ тэ он велӧд.
Но ачыд кутан даспӧв ёнджыка велӧдчыны, велӧдчыны быд воськолын.
Тэ кӧ сӧмын серьёзнӧя бӧрйин ас олӧмад туйтӧ...
Сӧмын терпеливӧй да настойчивӧй ленинскӧй учёба туй кузя вермас мунны комсомол...
Лоны ленинецӧн — не сӧмын зэв бур должность, но и сьӧкыд должность.
abu
abu
Помнитан Горькийӧс?
«Зэв бур должность — лоны му вылын Мортӧн».
Миян кадӧ лоны ленинецӧн — сійӧ лоны Мортӧн.
Ыджыд буквасянь Мортӧн.
Ленинец — тайӧ звучитӧ гордӧя.
Эн вунӧд та йылысь, ныланӧй!
Нина сулаліс батьыс водзын дзик веськыда, быттьӧ «смирно» команда серти.
Сійӧ бара кӧрталіс ассьыс важ пионерскӧй галстуксӧ, бара вӧняліс блузкасӧ паськыд кучик тасмаӧн.
Воддза лунас на сійӧ выльпӧв лыддис ассьыс став важся комсомольскӧй гижӧдъяссӧ: кыдзи овны, кыдзи дружитны.
Воис кад сетны ёртъясыслы ставсӧ, мый сійӧ ачыс тӧдмаліс олӧмас.
Со сійӧ, комсомольскӧй служба-дружбаыд!
— Аслад ребятаыдлы висьтав кыв и месянь, стариксянь, — шуис Андрей Гаврилович калитка дорын нин да ачыс восьтіс сійӧс.
— Мед чӧжӧны вынъяснысӧ гырысь делӧяс кежлӧ да оз видзны найӧс весьшӧрӧ.
Но и посни делӧяс мед оз зывӧктыны...
Путёвкатӧ босьтін?
— Ме тӧрыт нин вӧлі райкомын, — вочавидзис Нина.
— Сергей ачыс гижис меным назначениесӧ да сӧмын шуис, мед ме ог вунӧд, мый олӧмӧ первой путёвкасӧ босьті сы киысь...
Ме шуи, мый ог вунӧд.
— Сійӧ серӧктіс.
— Вожатӧй! — шуис Андрей Гаврилович.
— Тэ сӧмын кывзы тайӧ кывсӧ: вожатӧй!
Важ русскӧй армияын вӧліны офицер-вожатӧйяс, либӧ, кыдз найӧс шулісны, колонно-вожатӧйяс.
Тэнӧ индісны командирскӧй местаӧ.
Сійӧ кутліс Нинаӧс да, кыдз быттьӧ вывті мелілунсьыс ас вылас скӧрмӧмӧн, сэк жӧ кокньыдика йӧткыштіс сійӧс да броткигтыр шуис:
— Мун.
Эн сёрмы.
Ло молодечӧн!
Дружина вӧлі стрӧитчӧма встреча кежлӧ.
Шуйга флангын сулаліс аслас отряднас Шурик Никифоров.
Детскӧй домса став дружинаас вӧлі сӧмын нелямын кык морт — кык отряд, квайт звено.
Кор Нина да Александр Иванович пырисны столӧвӧйӧ, кыліс дженьыдик команда.
Пионеръяслӧн рядъясыс кыдз быттьӧ кынмисны.
Вася Соколов сетіс рапорт:
— Директор ёрт!
Детскӧй домса дружина стрӧитчӧма.
Стройын нелямын кык пионер.
Висьысьяс абуӧсь.
Александр Иванович примитіс рапорт.
— Тӧдмасьӧй Нина Андреевна Тимофеевакӧд, тіян выль старшӧй вожатӧйкӧд, — шуис сійӧ.
— Здравствуйте, ёртъяс! — шуис Нина.
— Здрасс! — пель чунӧдмӧн гораа кыліс столӧвӧйын.
Александр Иванович стрӧга видзӧдліс челядь вылӧ.
Найӧ здоровайтчисны асланыс выль руководительницакӧд этша пыдди кыкпӧв гораджыка, кыдзи вӧлі колӧ.
— Сулалӧй вольно, — шуис сійӧ.
— Ме коля тіянӧс ас кежсьыныд: тадзсӧ ті тӧдмасянныд ӧдйӧджык да бурджыка.
Аддзысьлытӧдз!
И сійӧ тэрыба прӧйдитіс строй пӧлӧн да саяліс канцелярия ӧдзӧс сайӧ.
Детинкаяс да нывкаяс видзӧдлывлісны асланыс выль вожатӧй вылӧ серьёзнӧя да виччысигтыр.
Шурик видзӧдіс Нина вылӧ радпырысь, но такӧд тшӧтш и тӧждысьӧмпырысь.
Сійӧ эз вевъяв ас кадӧ сетны Ниналы быдсяма колана сӧветъяс, и ӧні ылісянь зілис синнас внушитны сылы, кыдзи колӧ кутны асьтӧ пионеръяскӧд тӧдмасигӧн.
Шурик весиг ошкыштіс сійӧс шуйга синнас мигнитӧмӧн да гусьӧник ӧвтыштіс кинас, мыйысь соседыс сійӧс и тувкнитіс.
— Мӧдысь, — шуис Нина, — горӧдӧй надзӧнджык.
Мый ті — ошъяс али мый, медым сэтшӧма равзыны морт вылӧ?
Радъясын пыльснитісны-серӧктісны.
Шурик эз нюмды.
Сійӧ волнуйтчис.
— Пуксьӧй, — шуис Нина.
— Кодлы местаыс оз тырмы, верманныд пуксьыны ковёр вылӧ.
Первой кута юасьны ме...
Пётр Потапов!
— Тані! — вочавидзис гырддзаӧдзыс пуджӧм сосъяса лӧз дӧрӧма детинка.
«Физкультурник», — дум вылас уси Ниналы.
— Но, кутшӧмӧсь тэнад мускулъясыд? — юаліс сійӧ.
— Крепаммӧны?
Пётр Потапов недӧверчивӧя пӧлыньтіс юрсӧ да чӧла видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ.
— Наташа Иванова!
Ангеллӧн кодь лӧз синма нывка петіс водзланьӧ.
Сьӧд партукас вӧлі сутшкӧма еджыд гулюӧс.
— Сійӧ ме.
— Пӧръясян чужӧм, — гораа шӧпнитіс Шурик.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм лэбачӧс сутшкӧма!
Ангеллӧн кодь синъяс югнитісны чардби моз.
— Валя Тёмкина!
Ыджыд тушаа нывка думайтігтыр видзӧдліс Нина вылӧ да сэсся друг меліа нюмдіс сылы.
— Саша Воробьёв!
Кияссӧ мыш саяс дзебӧмӧн сувтіс места вывсьыс латшкӧс тушаа серьёзнӧй детинка.
— Киясӧй менам краскаӧссисны и некыдз оз мынны, — висьталіс сійӧ.
— Тайӧ краскаыс абу кутшӧмкӧ клеевӧй, а маслянӧй.
Сійӧс сӧмын скипидарӧн позьӧ бырӧдны, да и то оз сразу.
Ӧти бӧрся мӧдӧс Нина чуксаліс ставнысӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ первойя лунсянь должен тӧдмавны да запомнитны аслас дружинаысь быд пионерӧс.
Буракӧ, татшӧм юасьӧмыс вӧлі ӧшибкаӧн.
Гажтӧма, ӧта-мӧд бӧрся сувтлісны сы водзӧ пионеръяс, висьтавлісны нимнысӧ да овнысӧ и бӧр пуксьылісны места выланыс.
Ставныс кыдзкӧ друг шызисны, кор сійӧ разрешитіс челядьлы сетавны сылы вопросъяс.
Иван Нестеров, канцеляриялӧн неуна воссьыштӧм ӧдзӧс вылӧ букышӧн видзӧдіг, юаліс, полӧ-ӧ Нина лягушаясысь, да видзчысигтыр кык чуньнас кутіс перйыны зепсьыс кутшӧмкӧ ловъя существоӧс.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи тайӧ существоыс кутіс чеччавны да веглясьны чуньяс улын.
Матынджык пукалысь нывкаяс чилӧстісны да уськӧдчисны пельӧсӧ, Нестеровысь ылӧджык.
— Лягушаясысь ме пола, но ог сэтшӧм ёна, — неуна волнуйтчигтыр вочавидзис Нина.
«Бура артмӧ!..»
— Мыйла тайӧ тэнӧ интересуйтӧ?
— Профессия серти ме биолог, — важнӧя вочавидзис дас кык арӧса Нестеров да лэдзис тӧдтӧм существосӧ кутшӧмкӧ кадӧдз бара аслас пыдӧстӧм зептас.
Нывкаяс бӧр матыстчисны.
Шурик ышловзис.
Пётр Потапов серӧктіс.
Наташа Иванова, кодлӧн век сідзи жӧ невиннӧя югъялісны гӧлубӧй синъясыс, шуис, мый сылӧн эм кык вопрос: «Кымын арӧс миян выль вожатӧйлы да кавшасьлӧ-ӧ сійӧ пуяс вылӧ?»
«Муса ангелочек!» — скӧрпырысь думыштіс Нина да вочавидзис, мый сылы дас кӧкъямыс арӧс, регыд лоӧ дас ӧкмыс;
кык во абу велӧдчӧма да школасӧ помалӧма сёрӧн, сы вӧсна мый велӧдчынысӧ сылы торкис война, и пуяс вылӧ сійӧ кавшасьӧ сӧмын сэки, кор зэв нин ковмӧ.
Вопросъяссӧ сеталісны ӧні быдладорбоксянь.
Радейтӧ оз сійӧ мороженӧй да ворсӧ оз футболӧн?
Кужӧ оз вышивайтчыны крестикӧн да гладьӧн, оз кӧ куж, то мыйла?
Ветлӧдлӧ оз сійӧ лыжиӧн, чеччалӧ оз вылӧ да кузьтаног, и сійӧ кӧ оз пов лягушаясысь, то, гашкӧ, полӧ змейясысь да ёжысь?
Миян эмӧсь и змейяс и ёжъяс.
Ми тані дзик ставным юнӧй натуралистъяс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый ставныс заводитісны ёна дурны, а татшӧм дурӧмсӧ сьӧкыд овлывлӧ дугӧдны весиг опытнӧй педагоглы.
Унаног позьӧ ӧні асьтӧ кутны.
Мунны али кольччыны?
Серӧктыны?
Зумыштчыны?
Пыр жӧ ӧлӧдны дурысь детинкаясӧс да нывкаясӧс?
Но мый сідзкӧ вӧчны, медым найӧ кутісны радейтны сійӧс?
Нина скӧрмис.
Да оз ӧмӧй сійӧ вермы дугӧдны тайӧ гажаа да вильыша наступайтӧмсӧ!
— Ладнӧ, ёртъяс!
Сійӧ решитіс ӧтветитны став вопросъяс вылас, кӧть мыйта найӧ оз лоны.
Сійӧ висьталіс нин, мый лягушаясысь оз ёна пов да рад висьтавны ставныслы, мый змейясыд сылы дзик веськодьӧсь.
Руд да ёнакодь няйт дӧрӧма ёрт весьшӧрӧ кыскӧ зепсьыс ассьыс гортса пресмыкайтчысь животнӧйсӧ.
Да, сійӧ бура кужӧ вышивайтчыны крестикӧн, а гладьӧн омӧля.
Мамыс сійӧс велӧдіс вышивайтчыны, кор вӧлі ловъя.
Футболӧн сійӧ оз ворс, а вот волейболӧн да баскетболӧн ворсӧ окотапырысь.
Бура али омӧля — асьныд аддзанныд.
Вартчыны сійӧ радейтӧ, кужӧ сунавны, лыйӧ малокалиберкаысь шӧркодя нелямын очко ветымын возможнӧйысь, стихъяс оз гиж, лыддьысьны радейтӧ, морскӧй гӧрӧдъяс кӧртавлыны эз на велав, кӧть и зэв интересуйтчӧ тайӧ мастерствонас.
Ниналы кажитчис, мый кымӧрыс разалӧ да лыдтӧм вопросъясыс чинӧны.
Ребята видзӧдісны нин сы вылӧ уважениеӧн: выль вожатӧй кутіс асьсӧ эз омӧля, тӧдӧмысь, абу сійӧ ни «злыдень», ни «сукар».
Буретш тайӧ здукас сетісны медбӧръя вопрос: «Эм-ӧ сылӧн орденъяс да медальяс?
Вожатӧй Виктор Ивановичлӧн, коді ӧні муніс велӧдчыны, вӧлі Краснӧй Звезда да <rus>«За победу над Германией»</rus> медаль».
Нина йӧжгыльтчыштліс.
Кывъясӧн венласьӧмын, выдержка вылӧ сылы сетӧм испытаниеын, тайӧ вӧлі запретитӧм удар.
Кытысь вермисны лоны сылӧн правительственнӧй наградаяс?
Сійӧ быдмис став син водзын тані жӧ, карас.
Нина весиг бергӧдчыліс да гӧгӧр видзӧдліс, оз-ӧ кодкӧ аддзы сылысь сьӧкыд положениесӧ.
Некод оз аддзы и некод оз отсав — ас вӧснаыд, аслад олӧм вӧснаыд колӧ ӧтвечайтны аслыд.
Орденъяс...
Мый эськӧ, интереснӧ, ӧтветитіс тайӧ ребятаыслы Сергей, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ сы местаын?
Орденъяс!
Яндзим овны свет вылын татшӧм ичӧтӧн да ньӧти знаменитӧйӧн.
Решениеыс воис друг.
Нина веськӧдчис.
Александр Иванович пукаліс канцелярияын да тӧждысьӧмӧн кывзысис, мый вӧчсьӧ столӧвӧйын.
Медбӧръя вопросыс скӧрмӧдіс сійӧс.
Сійӧ чеччис да матыстчис ӧдзӧслань, кӧсйис восьтыны сійӧс да сюйсьыны сёрниас: Ниналы явӧ вӧлі колӧ отсӧг.
Сійӧ шемӧсмис, кор друг кыліс Ниналысь ӧтветсӧ.
— Орденъяс? — выльысь юаліс Нина.
— Орденъяс менам эмӧсь.
Нёль орден, и тіянлы, ребята, ӧдвакӧ ковмас та вылын серавны.
Александр Иванович ньӧжйӧник вешйис ӧдзӧс дорсьыс.
Ниналӧн гӧлӧсыс юргис гораа, а столӧвӧйын вӧлі сэтшӧм лӧнь!
Збыльтор-ӧ висьталӧ выль вожатӧй?
Ребята видзӧдісны сы вылӧ да любуйтчисны.
Ӧд кыдзи артмис, колошиӧ пуксим.
Кыдз нӧ тайӧ лои, мый найӧ орччӧнсьыс эз казявны, эз аддзыны татшӧм знаменитӧй мортсӧ?
Эк ті, разведчик-следопытъяс!
Кутшӧм пӧ сійӧ орденъясыс и мыйысь найӧс пӧлучитіс вӧсньыдик командирша?
Нинӧм эгӧ казялӧй, нинӧм эгӧ аддзылӧй, ставыс ӧні тані тӧдмавсяс.
Надзӧнджык ті, бӧръя скамья вылын пукалысьяс!
— Став Ленинскӧй комсомолкӧд ӧттшӧтш, — висьталіс Нина, — ме новла да сьӧлӧмын видза нёль комсомольскӧй орден: кык Ленин орден да кык Краснӧй Знамя орден — Боевӧй да Трудӧвӧй...
Ребята акнитісны: со кутшӧмӧсь, вӧлӧмкӧ, орденъясыс!
И сідзи эз и вевъявны разберитчыны сразу, кӧні тані ыджыд правдаыс да кӧні ичӧтик неправдаыс.
Право серти-ӧ Нина Тимофеева лыддьӧ асласӧн тайӧ ыджыд наградаяссӧ?
Ӧд абу жӧ сійӧ киясӧн завоюйтӧма найӧс?
Позьӧ-ӧ батьяслысь да ыджыд вокъяслысь славасӧ видзны да передавайтны наследство серти?
Эз на вевъявны сетавны вопросъяс, а Нина ӧтвечайтіс нин на вылӧ.
Кывзӧй!
Кывзӧй!
— Мыйысь пӧлучитіс Комсомол ассьыс орденъяссӧ?
Боевӧй Краснӧй Знамя орден завоюйтісны миянлы, ӧнія комсомолецъяслы, том рабочӧйяс да крестьяна гражданскӧй война дырйи на, — висьталіс Нина, — грознӧй да зэв бур кадӧ.
Ме сэки свет вылас эг на вӧв — комсомолецӧн вӧлі менам бать, и сійӧ воюйтіс сӧветскӧй власть вӧсна.
Коммунистъяс да комсомолецъяс эз жалитны ассьыныс олӧмсӧ правӧй делӧ вӧсна тышын, петкӧдлісны пример.
Уна комсомольскӧй комитетъяс ӧдзӧсын сэки ӧшалісны объявлениеяс: «Комитет пӧдса, ставӧн мунісны фронт вылӧ».
Миян Владимирскӧй областьысь комсомольскӧй организация ставнас муніс фронт вылӧ Деникинлы паныд.
— А нывъяс-комсомолкаяс мунісны жӧ фронт вылас? — юаліс Наташа Иванова.
— Ті висьталӧй нывъяс йылысь обязательнӧ.
Медым детинкаяс тӧдісны.
— Нывъяс воюйтісны жӧ, — вочавидзис Нина.
— Найӧ, кыдзи и тайӧ война дырйи, мунісны фронт вылӧ и прӧстӧй салдатъясӧн, и краснӧй сестраясӧн, и политработникъясӧн.
— Висьталӧй нывъяс йылысь, — корис Наташа.
— Кӧть нин ӧти йылысь!..
— Ладнӧ, — думайтыштӧм бӧрын шуис Нина.
— Ӧти йылысь ме висьтала...
Оліс свет вылын сэтшӧм ныв, Нина Богданова.
— Тэ кодь жӧ, — шуис Шурик.
— Абу, ньӧти абу ме кодь, — вочавидзис Нина.
— Тысячапӧв бурджык да смелджык.
Висьталӧны, мый сійӧ вӧлӧма видзӧднысӧ зэв ичӧт да зэв рам.
Некод весиг абу чайтлӧма, мый сэтшӧм прӧстӧй нывка вермас лоны настӧящӧй героиняӧн.
Ӧтчыд сы ордӧ гортас локтӧмаӧсь ёртъясыс, а сійӧ пукалӧ крӧвать вылас да бӧрдӧ.
На квартираын, тӧданныд кӧ, соседыслӧн каньыс кыскӧма клеткасьыс чижикӧс да сёйӧма.
Сэсся сійӧс ёртъясыс янӧдісны: «Кутшӧм нӧ тэ комсомолка, нинӧмторсьыс кӧ бӧрдан!»
Сэсся тайӧ ичӧтик сӧветскӧй нывкаыс вӧлӧма подпольеын да веськалӧма белогвардеецъяс киӧ, а белогвардеецъяс тӧдӧмаӧсь, мый Нина Богдановалы тӧдсаӧсь большевистскӧй подпольелӧн уна тайна да секрет.
Сійӧ ассьыс став дженьыд олӧмсӧ олӧма большевикъяскӧд.
Врагъяс первой корӧмаӧсь сійӧс ставсӧ висьтавны — сійӧ чӧв олӧма.
Сэсся сійӧс заводитӧмаӧсь нӧйтны да пытайтны — сійӧ чӧв олӧма и абу бӧрдӧма, ньӧтчыд абу бӧрддзылӧма.
Сійӧ сідзи и пӧгибнитіс пыткаяс дырйи, кыдзи Зоя Космодемьянская, и ни ӧти кывйӧн эз выдайт ёртъяссӧ.
Со кутшӧмӧсь вӧліны нывъяс-комсомолкаяс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм кад, кор комсомолецъясӧн вӧліны Николай Островский да Аркадий Гайдар.
Бӧрынджык Сергей Миронович Киров висьтавліс, мый большевикъяс, кодъяс кужӧны тышкасьны ассьыныс олӧмнысӧ жалиттӧг, и то мукӧддырйи «завидьпырысь» видзӧдісны геройяс вылӧ, кодъясӧс сетліс сэки Комсомол...
Со мыйысь пӧлучитіс миян Комсомол ассьыс первой орденсӧ.
— А мӧдсӧ? — юаліс Шурик.
— Ассьыс мӧд орденсӧ — Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденсӧ — Комсомол пӧлучитіс 1931 воын трудӧвӧй доблестьысь, — вочавидзис Нина.
— Миян странаын рабочӧйяслысь первой ударнӧй бригадасӧ вӧлі котыртӧма работница-комсомолкаясысь 1926 воын Ленинградын «Краснӧй треугольник» заводын.
Бура уджалісны комсомолец-ударникъяс!
Алексей Максимович Горький аддзыліс миянлысь том йӧзӧс Сталинградскӧй тракторнӧй завод стрӧитанінысь да гижліс на йылысь: «Сьӧкыд вӧлі представитны, мый прӧстӧй йӧзлӧн кодзувкотъяс моз жуӧмыс вермас дорны пустыняӧс кӧртӧн, кажитчис, мый, пӧжалуй, оз тырмы кӧртыс, и вынъясыс оз жӧ тырмыны».
И кӧртыс тырмис, и вынъясыс тырмисны.
Нина корсьыштіс зепсьыс да перйис записнӧй книжка.
— Магнитостройын комсомольскӧй ударнӧй бригадаяс стрӧитісны медся ыджыд домнасӧ.
Сійӧс сідз и шуисны бӧрыннас «Комсомолка».
Уджалісны весиг нелямын градуса морозъяс дырйи.
— Кыдзи фронт вылын, — шуис Пётр Потапов.
— Молодечьяс!
— 1931 вося февральын, — висьталіс Нина, — Магнитогорскӧй электростанциялӧн сизим судтаа здание вевт вылын веж морозъяс дырйи уджаліс том плӧтникъяслӧн бригада, кодӧн веськӧдліс бригадир Козлов.
Уджлӧн охрана запрещайтліс уджавнысӧ, но комсомолецъяс уджалісны.
Да ещӧ кыдзи!
Содъяс кузя первойӧн кыпӧдчывліс Козлов да ӧшӧдліс гӧрд знамя.
Сы бӧрся знамялань кыпӧдчывліс бригадаыс ставнас.
Улісяньыс вӧлі тыдалӧ, кыдзи ён тӧлыс копыртӧ знамялысь воропсӧ да чашйӧ полотнищесӧ.
А венны комсомолецъясӧс, победаӧ налысь волясӧ ни ураган, ни мороз эз вермыны.
abu
abu
abu
— Тіян син водзын, — водзӧ висьталіс Нина, — комсомолецъяс завоюйтісны ещӧ кык медся ыджыд награда — кык Ленин орден.
Ті, Сӧветскӧй Армияса героическӧй воинъяслӧн челядь, унатор тӧданныд да унатор аддзылінныд асьныд.
Мый тіянлы висьтавны тайӧ кад йывсьыс?
Война первойя недельясӧ фронт вылӧ мунісны Москваысь кыксё квайтымын тысяча комсомолец.
Ленинградысь быд дас комсомолец пиысь ӧкмысыс вӧліны бойын.
Ті тӧданныд, кыдзи тшыгъяліс Ленинград, кор сійӧ вӧлі кытшын.
Сійӧ лунъясас бытӧвӧй отрядъясысь комсомолецъяс чукӧртісны уличаяс вылысь челядьӧс.
Уна тшыг да кынмӧм сирӧта-челядьӧс спаситісны комсомолецъяс...
Друг Нина ланьтіс.
Комнатаын кутісны вӧрӧшитчыны.
Ребята заводитісны шӧпкӧдчыны да бергавны бӧрлань.
Канцелярия ӧдзӧс воссьыштіс.
Ставӧн видзӧдісны Пётр Потапов вылӧ, и Пётр Потапов сувтіс да ӧвтыштіс кинас.
Шӧпкӧдчыны пыр жӧ ланьтісны.
— Но, мый нӧ ті ме вылӧ дзорганныд? — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
— Сійӧ збыль висьталӧ.
Ме Ленинградысь жӧ.
Блокада дырйи ми олім Васильевскӧй островын.
Ме ставсӧ тӧда.
Меным висьтавлісны.
Менӧ, ичӧтик детинкаӧс, улича вылысь аддзӧма комсомолка Машенька Осипова.
Сійӧ меным ассьыс няньсӧ сетіс, а ачыс кулі.
Сылы горт вылас Жданов ёрт Ленин орден пуктӧма.
Бӧрынджык некод эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кыдзи сійӧ артмис.
Пётр Потапов водзӧ сулаліс.
Шурик, кажитчӧ, первойӧн сувтіс сыкӧд орччӧн.
Наташа Иванова сувтіс жӧ.
А здук мысти торжественнӧй чӧвлунын сулаліс нин пионерскӧй дружинаыс ставнас, сулалісны нерӧвнӧй стройын да казьтылісны Машенька Осиповаӧс, Нина Богдановаӧс, герой-молодогвардеецъясӧс, Зоя Космодемьянскаяӧс, Женя Рудневаӧс, Лиза Чайкинаӧс, Гуля Королёваӧс да ассьыныс пӧгибнитӧм батьяссӧ да мамъяссӧ.
Ребята сюся кывзісны Ниналысь рассказ ещӧ ӧти Ленин орден йылысь, кодӧн дзик на неважӧн наградитісны Комсомолӧс сылы славнӧй комын во тыран лунӧ.
Кор Нина помаліс висьтавнысӧ, сӧмын Шурик юаліс ньӧжйӧникӧн, муртса кывмӧн:
— Нина!
А сійӧ нинӧм, мый тэ эн на чуж гражданскӧй война дырйи?
Но, вот кор комсомолецъяс — будёновецъяс да чапаевецъяс — завоюйтісны буретш сійӧ первой орденсӧ?
— Ме чайта, мый нинӧм, — вочавидзис Нина.
— Михаил Иванович Калинин, кор комсомол ЦК-лӧн Дас нёльӧд пленум вылын вручайтіс Комсомоллы коймӧд орден, шуис, мый миян правительство, кор награждайтӧ кутшӧмкӧ организацияӧс либӧ кодъясӧскӧ, век кутӧ тӧдвылын не сӧмын сійӧс, мый вӧчӧма нин, но и водзӧ лоан уджсӧ.
Миян комсомольскӧй ЦК-лӧн торжественнӧй пленум примитіс орденсӧ да заявитіс...
— Нина видзӧдліс аслас книжечкаас, — заявитіс, мый принимайтӧ Ленин орденсӧ оз сӧмын кыдзи кольӧм заслугаясысь награда, но и кыдзи обязательство водзӧ и век сьӧлӧмсянь да самоотверженнӧя служитны асланым Отечестволы, асланым народлы, Коммунистическӧй партиялы.
Вот сідзи и ме, кыдзи комсомолка, примиті аслам став ёртъяскӧд тшӧтш тайӧ орденъяссӧ да, кор воас кад, постарайтча не уськӧдны, не чинтыны налысь куслытӧм славасӧ.
И та вӧсна ме требуйта, медым ті, пионер ёртъяс, — шуис медбӧрын Нина, — уважайтінныд менӧ, кыдзи Комсомолса членӧс, кыдзи тіян вожатӧйӧс...
Надейтча, мый ми кутам дружитны да ӧта-мӧднымӧс радейтны.
Александр Иванович топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Позьӧ вӧлі не тӧждысьны тайӧ ныв вӧснаыс.
Шум, горӧдӧмъяс: «Ура миян вожатӧйлы!»
— кыліс сійӧ, но Александр Иванович сідзи и эз пет столӧвӧйӧ.
Вит минута мысти сійӧ аддзис ӧшинь пыр, кыдзи Нина петіс дворӧ, а сыкӧд долыд да кыпыд челядь чукӧр.
Наташа Иванова котӧртіс водзвылас да ӧтарӧ бергӧдчывліс Ниналань, быттьӧ эз верит аслыс — кытысь татшӧмыс босьтчис.
Шурик муніс Нинакӧд орччӧн да вывті гордӧя кыскис киняулас нёль городки палич.
Сразу вӧлі тыдалӧ, мый знаменитӧй детдомовскӧй городошникъяс решитӧмаӧсь петкӧдлыны выль вожатӧйлы ассьыныс мастерствосӧ.
«Шулі ме тіянлы, мый Нина Тимофеева бур морт, а ті век энӧ веритӧй!
Ӧні асьныд видзӧдлӧй!» — тадзи и вӧлі гижӧма Шуриклӧн нюмъялысь чужӧм вылас.
Пётр Потапов важӧн нин лэдзаліс пуджӧм сосъяссӧ да восьлаліс Шуриккӧд орччӧн, восьлаліс чӧла да мыйкӧ думайтіс.
Абу кокни уськӧдны тӧдвылад ассьыд кольӧм сьӧкыд олӧмтӧ.
Валя Тёмкина, стенгазетаса редактор, кутіс киас карандаш да бумага.
Дружиналӧн тайӧ сборыс «Пионеръяслӧн гӧлӧс» редколлегиялы вӧлі зэв колана материалӧн.
Ачыс кыдзкӧ друг кыптіс песня.
Александр Иванович вешйис ӧшинь дорсьыс.
Ребята сьылісны важ боевӧй комсомольскӧй гимн:
<rus>Мы поднимаем знамя!</rus>
<rus>Товарищи, сюда!</rus>
<rus>Идите строить с нами</rus>
<rus>Республику Труда!</rus>
<rus>Смелей вперёд, и твёрже шаг,</rus>
<rus>И выше юношеский стяг!</rus>
<rus>Мы — молодая гвардия</rus>
<rus>Рабочих и крестьян...</rus>
Ӧкмысӧд глава
Лӧнь керкаын
Каминын биыс вӧлі кусӧ нин.
Столӧвӧйын ыджыд часі дзужгыштіс да щёлкнитіс.
Пемыд пуысь вӧчӧм зэв ыджыд футляр пиын торжественнӧя, кыдзи важ башня вылын, брунӧбтіс первойысь кучкӧм...
Дон-дили-дон!
Дон-дили!
Вӧлі дас час.
Тайӧ вӧлі петкӧдлӧ, мый Карл Маркс нима уличавывса детскӧй домын поснияс важӧн нин узьӧны и быдӧнлы кад нин узьны.
Кыдзи и век, медбӧръя кучкӧмкӧд тшӧтш Нина Тимофеева чеччис да вештіс книгасӧ бокӧ.
Комнатаын кыліс ставныслӧн дружнӧя ышловзьӧм.
Узьны некодлы эз вӧв окота.
Тадзи век овлӧ: став детинкаяслы да нывкаяслы узьны абу окота.
Олӧмыс сӧмын заводитчӧ.
Книгаяс лыддьыны абу помалӧма.
Туйяс абу прӧйдитӧма.
Пукавны эськӧ ӧні пидзӧсъястӧ киясӧн сывъялӧмӧн да кывзыны Нинаӧс, видзӧдны биа ӧгыр вылӧ, гораа серавны октябрёнок Карасиков вылын, а гашкӧ, гусьӧник бӧрдны ичӧтик Алька Смелӧй всадник славнӧй гу вылын.
Медся вильыш Наташа Иванова ланьтӧмӧн пукаліс часі сайын пельӧсын, кыдзи медся примернӧй нывка.
Коді эськӧ вермис ӧні думыштны, мый весиг директор Александр Иванович шуӧ сійӧс сӧмын «ӧтчаяннӧй нывка Наташкаӧн»!
Валя Тёмкина, ковёр вылын пукаліг, нюжӧдіс кияссӧ водзӧ, быттьӧ кӧсйис кутны пышйысь кадсӧ.
Шурик Никифоров чеччыштіс диван вылысь, кӧні сійӧ рытывбыд вӧрзьывтӧг пукаліс пельӧсас, да мелі, нора гӧлӧснас никӧстіс:
— Кӧть эськӧ ещӧ ӧти минута, ӧти страница!
Пӧшти век тадзи жӧ овлывліс, и ставныс нюммунісны, а Женя Смирнов, младшӧй школьникъяслӧн старӧста, весиг кӧритӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Сійӧ и ачыс эськӧ радпырысь дзик помӧдзыс кывзіс Гайдарлысь «Военнӧй тайна».
Мыйла писатель Гайдар книгаас лэдзис вины проклятӧй кулакъяслы медся бур детинкасӧ?
Мыйла эз сувтны Алька гӧгӧр крепыд стенаӧн другъясыс да ёртъясыс, поснияс и гырысьяс?
Сійӧ кӧ эськӧ, Женя Смирнов, вӧлі сэні, книгаас, сійӧ эськӧ, дерт, эз сет врагъяслы и чуньнаныс инмӧдчыны Алька дінӧ.
Мыйла лыддьыны ещӧ ӧти, кык, куим, дас страница?
Алькаӧс он ловзьӧд.
Писатель Гайдарӧс сідзжӧ виисны фашистъяс, и книжкасӧ выльпӧв лӧсьӧдны некодлы.
Нина сулаліс нин ӧдзӧс дорын, став сертиыс тыдаліс, мый сійӧс уговоритны оз позь.
Ывласянь ӧшинь пыр видзӧдліс Александр Иванович.
Кад узьны.
А абу окота!
Ок, кутшӧм абу окота!
Мый йылысь кӧ кутіс вашкӧдчыны аслас соседъясыскӧд да соседкаясыскӧд вильыш нывка Наташка.
Муртса, но век жӧ яснӧя кылыштіс комнатаын музыкальнӧй звук.
Ньӧжйӧник, первойсӧ кывъяс шуавтӧг, кыліс «Юнӧй читательяслӧн сьыланкыв».
Ребята сьылісны тупкӧса вомӧн да видзӧдісны веськыда Нина вылӧ асланыс мудер да кыдз быттьӧ дзик мыжтӧм синъяснаныс.
Эз, тайӧ эз найӧ сьывны да оз сьывны, тайӧ тӧлыс, буракӧ, татшӧмасӧ шутьлялӧ камин трубаын.
«У-у-у!
У-у-у!»
Но Нина муртса нюмдыштіс, кыдзи пыр жӧ воссисны вомъяс да кылісны сьыланкывлӧн кывъясыс:
<rus>Наша книга детская —</rus>
<rus>Детская, советская,</rus>
<rus>Смелая и честная —</rus>
<rus>Верный друг ребят!</rus>
<rus>Книгу всем понятную,</rus>
<rus>Умную, занятную</rus>
<rus>Мальчики и девочки,</rus>
<rus>Все читать хотят.</rus>
Видлы вот, ӧлӧд татшӧм сьылӧмсӧ!
А аслыд кӧ окота сьывнысӧ?
Ребята сьылӧны гусьӧн, быттьӧ сурдинка пуктӧмӧн.
Гашкӧ, и бурджык, мый тадзи артмис?
Ёнджыка йиджӧ сьыланкывйыс сьӧлӧмӧдзыд!
Мед сьылӧны — бурджыка кутасны узьны!
Медбӧръяысь ыпнитліс каминын чим гӧрд би, разалісны бикиньяс, и шомъясыс кутісны рудӧдны.
А ӧд бура вӧлі думыштӧма тайӧ костёрсӧ — настӧящӧй, би костёр, коді ӧні кусӧ нин важ керкалӧн важ каминын!
Жаль сӧмын, мый сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ помасис.
Со и сьывнысӧ дугдісны.
Лӧсьыдика пуктӧма закладка «Военнӧй тайна» книгалӧн сё дас ӧкмысӧд страницаӧ.
Тубралӧма коврикъяс, сувтӧдалӧма места вылӧ стулъяс да табуреткаяс.
Матыстчис нин Нина дінӧ рапортуйтны Вася Соколов, старшеклассникъяслӧн старӧста, да доложитіс уставлӧн став стрӧглун серти, мый кӧкъямыс «старик» мӧдӧдчӧны спальняӧ, найӧ зэв дӧвӧленӧсь и костёрӧн, и книжкаӧн, и сьыланкывйӧн...
— Пӧжалуйста, мед некутшӧм происшествиеяс эз вӧвны, — шуис Нина.
— Эм, мед некутшӧм происшествиеяс эз вӧвны! — вочавидзис Вася, сиис ставныслы бура узьны, бергӧдчис <rus>«налево кругом»</rus> сідзи, мый вӧрзьылісны джодж пӧвъясыс, да дзуртысь пу пос кузя нуӧдіс «старикъясӧс» выліӧ.
— Женя Смирнов! — шуис Нина.
— Нуӧд ассьыд.
Женя эз вевъяв нуӧдны ребятасӧ.
Эз на сетны прӧщальнӧй пионерскӧй салют, стрӧитчисны на звеноясӧн нывкаяс, кор вылі судтаас мыйкӧ тронькнитіс, кыліс грымакылӧм да серам, Архип кань, кыдз быттьӧ парашютист затяжнӧй прыжок дырйи, лэбис пос вывсянь, тӧвзьыштіс столӧвӧйті да чеччыштіс восьса форточкаӧд.
И вот, выліын всё-таки лои «происшествие».
Шурик, кодӧс Нина мӧдӧдіс вылі судтаӧ, нинӧм эз вермы тӧдмавны.
Лои тӧдмалӧма, мый Архип кань мыйыськӧ ёна повзьӧма, уськӧдчӧма пышйыны, уськӧдӧма пышйигас ӧшинь вылысь тыртӧм ведра, а ӧстальнӧйсӧ пӧ ті асьныд ставсӧ тӧданныд, ставсӧ кывлінныд да аддзылінныд, и «старикъясӧс» нинӧмысь мыжавнысӧ.
Пустяк кутшӧмкӧ лоӧма мӧд судтаас.
Со и ставыс.
Нина эскытӧма довкнитіс юрнас.
Архип кань эз эськӧ понды нинӧмабусьыс шыбласьны.
Став детскӧй домыс тӧдіс, мый тайӧ каньыс сэтшӧм дыш, мый весиг очсалӧ и курччасьӧ ӧттшӧтш, медым не восьтывны вомсӧ сӧмын ӧтитор вӧчӧм вӧсна.
А кадыс муніс.
Тӧлысьыс югдӧдыштіс ӧшиньӧ да дзебсис.
«Происшествие» расследуйтӧмсӧ ковмис эновтны аскиӧдз.
Прӧщальнӧй салют бӧрын мунісны Шуриклӧн да Женялӧн звенояс.
Старшеклассница Лена Некрасова нуӧдіс нывкаясӧс.
Нина сулаліс тыртӧм столӧвӧйын да кывзысис, кыдзи ставыс заводитіс лӧньны.
Каминын руд пӧим пиын югнитіс медбӧръя бикинь да кусі.
Вот ещӧ ӧтчыд вылі судтаын кодкӧ детинкаяс пиысь серӧктіс, клопнитіс ӧдзӧс, и коридорын кыліс гуся, пӧшти кывны позьтӧм кок шы.
— Коді сэні кӧмтӧгыс кӧдзыд джоджтіыс котралӧ? — гораа юаліс Нина.
Кок шы эз кут кывны.
Сӧмын джодж пӧв дзуртыштӧм серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, муй тӧдтӧм войся путешественник мунӧ пемыдтіыс да стен бердас топӧдчӧмӧн кӧсйӧ казявтӧг му пырыс мунны.
Но мый нӧ, тайӧ эз нин вӧв порядоксӧ ёна торкӧм, а прӧстӧ вӧлі кодлӧнкӧ ичӧтик военнӧй тайна, и ньӧти эз ковмы тӧдмавны сійӧс помӧдз.
Передньӧйын вешалка дорын дежуритысь воспитательница Валентина Степановна пӧрччӧ вӧлі ботысӧ.
Сійӧ здоровайтчис Нинакӧд да висьталіс, мый ывлаын зэв шоныд, зэрыштӧ.
Александр Иванович сылы паныдасьӧма; сійӧ кӧтӧдӧма коксӧ да тэрмасис гортас.
— Ме прӧйдита выліті, видзӧдла спальняяс, — шуис Нина.
— А ті нин, Валентина Степановна, видзӧдлӧй, кыдзи сэні поснияслӧн.
Старшӧй детинкаяс комнатаын Вася Соколов шуис комната пельӧссянь, крӧвать вывсяньыс:
— Ставыс лючки-ладнӧ.
Ми узям.
— Бур, — шуис Нина.
— Ме зэв рад, мый ті узянныд.
Кодысь повзис Архип?
Ӧтветсӧ сійӧ эз виччысь, петіс да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Младшӧй детинкаяс спальняын Нинаӧс встретитіс зэв аслыспӧлӧс, ненастӧящӧй чӧв-лӧнь, кӧні весиг узьысьяслӧн лолалӧмыс оз вӧлі кыв.
Нина сувтіс порог дорас.
Чӧв-лӧньыс лои ещӧ нин напряжённӧй.
Коли минута, кык.
Ылі пельӧсын, кодкӧ эз вермы кутчысьнысӧ да эшкын улас прысьнитіс-серӧктіс.
— Надзӧнджык, — шуис кыз гӧлӧсӧн Женя Смирнов.
— Ми узям, Нина ёрт.
— Аддза, — шуис Нина. — И кыла.
Тайӧ, буракӧ, джунглиын слӧн прыськайтӧ ва юигас.
— Тайӧ абу слӧн, — шуис кодкӧ стен бердсянь шӧпкӧмӧн.
— Тайӧ дзик мӧдпӧлӧс зверь.
— Ланьт! — шуис Шурик.
— Сійӧ бытшласьӧ, — шуис сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Ачыд ланьт.
— Коді бытшласьӧ? — юаліс Нина.
— Мый сяма шмонитӧм?
Женя!
Старӧста да звеньевӧй!
Лӧсьӧдӧй порядок.
Сійӧ кӧсйис бергӧдны выключательсӧ да видзӧдлыны, мый тані вӧчсьӧ, но спальняын чӧв-лӧньыс лои сэтшӧм покорнӧй, мый Нина скӧрлунсӧ бӧр вежис милӧсть вылӧ.
— Узьӧй спокойнӧя, — шуис сійӧ.
— Сӧмын на первойысь зэрис, и аски лоӧ зэв мича поводдя.
Нывкаяс спальняӧ сійӧ пырис буретш сэки, кор Валя Тёмкина, куим пӧдушка вылӧ лӧсьыда пуксьӧм бӧрын, кӧсйӧ вӧлі заводитны ассьыс ӧчереднӧй «луннӧй» рассказсӧ.
— Бара войся сёрнияс! — скӧрысь шуис Нина.
— Лена!
Кыдзи тіянлы абу яндзим?
Детинкаяс узьӧны нин, а ті...
— Ме нинӧм ог вермы вӧчны накӧд, Нина, — ещӧ на скӧрджыка шуис Лена.
— Найӧ кыкпӧв лёкджыкӧсь детинкаяс дорысь.
Валя быдпӧрйӧ дасьтӧ налы выль мойд, и найӧ сылы овны оз лэдзны, сирасьӧны сы дінӧ и оз эновтчыны.
Мед нин, Нина, сійӧ висьталас налы дженьыдик мойд.
А то найӧ оз унмовсьны.
А?
— Спокойнӧя узьны! — шуис Нина. Сійӧ эз кӧсйы разрешитны войся сёрнисӧ, но и тӧдіс, мый запретитны Валялысь рытъя мойдсӧ вӧлі эськӧ нывкаяслы ыджыд наказаниеӧн.
Валяӧс, выдумщицаӧс да мойдысьӧс, детскӧй домын ставӧн радейтісны.
— Спокойнӧя узьны, — бара шуис Нина.
— Спокойнӧя узьны, Нина ёрт! — радпырысь шуалісны спальняын.
— Спокойнӧя узьны, Нина!
— Спокойнӧя узьны, Ниночка! — радлігтыр чипӧстіс спальня пельӧссянь ичӧтик Наденькалӧн вӧсни гӧлӧсыс.
— Но-но! — ӧлӧдӧмӧнмоз шуис Нина.
— Узь, еджыдӧй!
Нина муніс.
Муртса на дугдіс кывны сылӧн кок шыыс, детинкаяс комнатаысь коридорӧ вирдыштісны кык таинственнӧй вуджӧр.
Коридорса ӧшиньсӧ вӧлі гурйыв восьтӧма.
Ӧбидитчӧм пӧрысь сюзь моз Архип кань пукаліс ӧшиньлы паныда тополь вылын, норакодь кургис да пемыдас югъялысь аслас турунвиж синъяснас сюся видзӧдлывліс ӧшиньӧ.
Спальняысь спальняӧ, гыжъяснас скӧра джодж кузя стучитігтыр, ветлӧдліс да корсис каньӧс лютӧй зверь — ёж, кодӧс тӧрыт кутӧма орчча оврагысь Иван Нестеров.
Тӧрыт на тані, керкаас, дыш каньлы вӧлі зэв бура овсьӧ.
Талун сійӧс вӧтлісны керкаысь, и сійӧ пукаліс ув вылын, скӧрысла омӧльтчис да кывзіс, мый вӧчсьӧ керкаас.
Нывъяс спальняын вӧлі кылӧ, кыдзи ӧшинь стеклӧӧ швачӧдчӧ йӧрмӧм гут.
Тӧвбыд сійӧ ӧшаліс кӧнкӧ рамаяс костын лапаяснас вӧсни бус везйӧ кутчысьӧмӧн.
Шоныд зэрыс садьмӧдіс сійӧс.
Радысла гут ызгис.
Коді узьӧ татшӧм рытӧ?
Воис тулыс!
Некод эз и узь.
Гут ызгис весьшӧрӧ.
Валя Тёмкина видзӧдіс ӧшинь пыр тӧлысь вылӧ.
Тайӧ висьталіс сы йылысь, мый сійӧ вот-вот заводитас мойдны.
Ставныс чӧв ланьтісны.
— Ме висьтала талун тіянлы мойд миян йылысь, нывкаяс йылысь, — шуис Валя, и комнатаын кыліс ошкана шӧпкӧдчӧм.
— Нывкаяс йылысь? — гусьӧник да гӧгӧрвотӧма шӧпнитіс Шурик, коді пукаліс коридорын спальня ӧдзӧс дорын.
— Мунам?
— Кывзыштам, — шӧпнитіс Женя.
— Мый сэні сійӧ думыштӧма?
И ёрта-ёрт дінас топӧдчӧмӧн найӧ кынмисны места выланыс, виччысисны.
Заводитчӧм сёрниыс тайӧ вӧлі дзик обыкновеннӧй мойд.
— Олісны-вылісны свет вылын кык нывка...
Наташа Иванова пыр жӧ юаліс, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны, кодъяслӧн да кытысь.
Код тӧдас, мый тайӧ нывкаясыскӧд лоас.
Колӧ ӧд тӧдны, код вӧсна переживайтны да волнуйтчыны!
Валя неуна чӧв олыштіс, видзӧдліс неошканапырысь да шуис, мый ӧти нывкасӧ шуисны Марусяӧн, а мӧдсӧ — Настяӧн.
Ставыс пыр жӧ лои гӧгӧрвоана.
Олісны роч сӧветскӧй нывкаяс лӧня да рама, некодӧс эз вӧрӧдны да эз ӧбижайтны, орччӧн олысь детинкаяскӧд да нывкаяскӧд эз зыксьывны, гортын дыр эз пукавны, а водз асывсяньыс мунісны вотчыны да пыр жӧ и вошисны шуштӧм сьӧд вӧр шӧрӧ.
Лунтыр найӧ шӧйтісны вӧрті да сідзи эз и аддзыны гортланьӧ нуӧдысь трӧпасӧ.
Небесаын ӧзйисны кодзувъяс.
Кымӧртчис да вевттис кодзувъяссӧ.
Заводитіс гымавны, пуяс сайын югъяліс да чардаліс, а нывкаяс кияснас кутчысьӧмӧн век мунісны и мунісны код тӧдас кытчӧ.
— Тайӧ вӧлі збыльысь шуштӧм, пемыд сьӧд вӧр, — висьталіс Валя.
— Кымӧръяс да сьӧкыд пу лапъяс костӧд тӧлысь югӧрыс муртса писькӧдчис нывкаяс дінӧ.
Шувгис тӧв, неылын омлялісны кӧинъяс, и сьӧд, пемыд вӧрті быдладорӧ мунісны еджыд тыртӧм туйяс...
— Ой, страшнӧ!
— пельӧссянь шуис Наташа Иванова.
— Нинӧм страшнӧйыс абу, — шӧпкис ӧдзӧс дорын Шурик да ёнджыка топӧдчис Женя дорӧ.
— Дерт, ӧні нывкаяс пондасны чилзыны да йӧйтавны.
Но некод эз чилзы.
Валя мойдіс водзӧ.
— ...Страшнӧй бушков кыптіс вӧрын, сэтшӧм, мый весиг нэмӧвӧйся пуяссӧ мегыр моз кусньӧдліс.
Марусякӧд да Настякӧд орччӧн чардбиӧн кучкӧмысь рутш-ратш пӧри пӧрысь пожӧм да туганнас личкис му бердӧ томиник кыдзӧс.
Нориника дзуртыштіс тайӧ вӧсньыдик пуыс, и тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ пожӧм туган личкӧмысь чегас дзик вуж дінтіыс.
— Маруся да Настя вӧліны смел да ён нывкаяс, — водзӧ висьталіс Валя, — и физкультура кузя налӧн век вӧлі пятёрка.
Пыр жӧ найӧ кватитісны пӧрысь пожӧмӧс увъясӧдыс да вештісны сійӧс бокӧ.
Радпырысь веськӧдчис томиник кыдз да вӧсни морт гӧлӧсӧн шуис нывкаяслы: «Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы!»
— «Пӧжалуйста, пӧжалуйста! — вочавидзисны нывкаяс.
— Оз сулав аттьӧавнысӧ.
Ми, пионеръяс, век зэв бура дӧзьӧритам веж пуясӧс».
— Тӧдам, кыдзи ті дӧзьӧританныд! — скӧрмис Шурик, и Женя повзьӧмпырысь кутіс ӧвтны сылы кияснас.
— Коді нетшкис кактуслысь цветъяссӧ?..
Женя тупкис сылысь вомсӧ.
— Тсс! — комнатаын шуис Валя.
— Ньӧжйӧджык, нывкаяс!
Меным кажитчис, мый Архип кань гыжъясьӧ ӧдзӧсӧ.
Ставныс кутісны лов шысӧ.
Шурик петкӧдліс Женялы кулаксӧ.
— Абу, — недыр чӧв олыштӧм мысти шуис Валя, — тайӧ абу кань.
Ме ылалі.
И сійӧ водзӧ мойдіс:
— Нывкаяс кӧсйисны нин водзӧ мунны, но ичӧтик кыдз пу крукасис вожъяснас налӧн платьеясӧ да некыдзи эз кӧсйы лэдзны найӧс ас дінсьыс пӧдаркитӧг.
Кӧть кыдзи нывкаяс эз ӧтказывайтчыны, век жӧ кыдз пу пӧдаритіс налы вӧсньыдик еджыд ньӧр.
Ньӧрйыс, дерт, вӧлі волшебнӧй, и сійӧс кӧ нюжӧдны водзӧ да мый-вынсьыд пыркнитны, сійӧ кӧть мый вермас вӧчны.
Пӧртны, шуам, слӧнӧс гутӧ либӧ зӧлӧта кусӧк — кӧрт кусӧкӧ.
Нывкаяс аттьӧалісны ичӧтик кыдз пуӧс да мӧдӧдчисны водзӧ.
Найӧ весиг ёнасӧ эз на и мудзны, кор сьӧд вӧр шӧрысь аддзисны кутшӧмкӧ югӧр.
Нывкаяс видзчысигтыр матыстчисны тайӧ таинственнӧй места дінас, и мый ті чайтанныд, найӧ аддзисны?
Югӧрыс усис джуджыд важ керка ӧшиньясысь.
Керка ӧдзӧсъясыс вӧліны восьсаӧсь.
Но кор нывкаяс пырисны керкаас, медым сэні узьмӧдчыны да шойччыштны, биыс кусі и ӧдзӧсъясыс шлоп пӧдласисны.
Нывкаяс веськалісны, кыдз шуасны, налькйӧ.
— Важ керкаыс вӧлӧма подпольнӧй фашистъяслӧн гуся оланінӧн, — висьталіс Валя.
— Быдлаын туплясис налӧн оружиеыс: пуртъяс да пистолетъяс, унапӧлӧс колотушкаяс да бомбаяс.
Нывкаяс сюйисны зептаныс кык пистолетӧн быдӧн и правильнӧ вӧчисны, сы вӧсна мый найӧ друг тӧдлытӧг тувччисны джоджас гуся местаӧ да вӧйины джуджыд ӧшмӧсӧ.
Зэв дыр найӧ лэбисны увлань пемыдінын да сьӧдінын.
Бур ещӧ, мый Настялӧн киас вӧлі югъялысь циферблата часі.
Сійӧ век ӧтарӧ лыддис часъяс да минутаяс.
Кык час...
Вит час...
Дас час да кызь минута...
И друг кутшӧмкӧ тӧдтӧм вын пондіс надзмӧдны налысь усьӧмсӧ.
Югӧрыс ӧні тыдовтчис улісянь, и дзик тӧдлытӧг найӧ усины зэв ыджыд коридорӧ.
Кык страшнӧй ягуар чеччыштісны налы паныд, и со кӧні згӧдитчисны пистолетъясыд...
Нывкаяс кыкнанныс лыйисны ӧттшӧтш, и му вылӧ колисны куйлыны кык шой...
Настя сюся видлаліс зверьясӧс да ёна расстроитчис.
Сійӧ, дерт, тӧдіс, мый ягуаръяс олӧны сӧмын Америкаын.
Сідзкӧ, сійӧ да Маруся збыльысь му пырыс мунӧмаӧсь, прӧйдитӧмаӧсь ставнас му шар вомӧныс.
Бур путешествие!
Кыдзи ӧні бӧр увлань усьны?
Нывкаяс, дерт эськӧ, думыштісны, кыдзи петны тайӧ Америкасьыс, но ӧти зэв лёк карлик-фашист вӧлі дзебсьӧма орчча пальма сайӧ, ставсӧ видзӧдӧма, тӧдмаліс да пыр жӧ корис телефон пыр Главнӧй фашистсӧ да доложитіс сылы ставсӧ: сідз пӧ и сідз, беда!
Здук мысти Америкаыс ставнас нин тӧдіс, мый дядя Том хижинасянь неылын ветлӧдлӧны код тӧдас кытысь босьтчӧм кык сӧветскӧй нывка.
Здук мысти нин полицейскӧйяс уськӧдчисны вӧтчыны нывкаяс бӧрся.
Эз вӧв кокни найӧс вӧтӧдны, и найӧ, тӧдӧмысь, эськӧ пышйисны фашистъясысь, но ӧтилаын налы туйсӧ вомӧналіс зэв джуджыд пропасть, и бур ещӧ сійӧ, мый дзик пропасть дорас куйліс кыз гез мӧтӧк, кодлысь ӧти помсӧ вӧлі кӧрталӧма древньӧй индийскӧй памятник бердӧ.
Став мукӧд туйяс вылас сулалісны фашистъяс.
Дзик ӧтнаныс сулалісны нывкаяс неыджыд кушинын.
Эз вӧвны накӧд ни рӧдвужныс, ни другъясныс.
И найӧ кӧртасисны гезнас да пондісны лэччыны пропастьӧ, а на бӧрся тӧвнырӧн петісны кушинӧ автомобильясӧн да мотоциклъясӧн полицейскӧйяс, и ачыс Главнӧй фашистыс тӧвзис медся водзас да горзіс: «Ага, пионеркаяс, сюринныд, ӧні он пышйӧй!»...
— Жаль нывкаясыс, — шӧпнитіс Женя.
— Петасны, — сідз жӧ шӧпнитіс Шурик.
— Тайӧ ӧд мойдын.
А вообщӧ, дерт, жаль.
Мыйла найӧ лэччисны сійӧ гез кузяыс.
Колӧ вӧлі водны да лыйсьыны медбӧръя патронӧдз.
— Помӧдз висьтав, — шуис Наташа.
— Медся интереснӧйыс заводитчӧ, а тэ ланьтін!
— Ог кут водзӧ висьтавны, — шуис Валя.
— Сы вӧсна мый всё равно тӧда, мый ӧдзӧс сайын кывзысьӧ Шурик, и, тӧдӧмысь, весиг оз ӧтнас, а ёртъясыскӧд...
— Кӧні? Кӧні? — шызисны нывкаяс да пондісны чеччавны крӧватьяс вывсьыныс.
— Кӧні Шурик?
Кӧні миян тапочкиясным?
Водзӧ дзебсясьны эз вӧв тӧлкыс.
— Баквалитчанныд! — восьтіс ӧдзӧссӧ да горӧдіс Шурик.
— Тайӧ мойдыс ньӧти абу тіян йылысь, а миян йылысь!
Ті ёжысь поланныд!
Тайӧ кывъяс вылас нывъяслӧн спальня вочавидзис пель чунӧдана чилӧстӧмӧн.
Дас сизим еджыд пӧдушка лэбисны воздухӧ, но швачкысисны нин пӧдса ӧдзӧсӧ.
Шурикӧс да Женяӧс быттьӧ тӧв пӧльыштіс.
Коридорын кылісны Валентина Степановналӧн тэрыб кок шыясыс.
Ӧдзӧс бара воссис, и порог дорӧ сувтіс Валентина Степановна; сійӧ повзьӧма горзӧмсьыс да шумсьыс.
— Коді горзіс? — юаліс сійӧ.
— Мый лои?
Мыйла пӧдушкаясныд джоджын туплясьӧны?
Комнатаын бара кутіс кывны гутлӧн дзизгӧмыс.
— Тані вӧлі шыр, — нориника шӧпнитіс недыр мысти Валя.
— Ыджыд руд шыр пукаліс ӧшинь вылын да ӧвтчис бӧжнас.
Ми зэв ёна повзим.
Дас сизим нора ышловзьӧм висьталісны та йылысь жӧ.
— Коньӧр нывкаяс, — шуис Валентина Степановна.
— Босьтӧй пӧдушкаяснытӧ да узьӧй спокойнӧя.
Сійӧ, руд шырыд, важӧн нин пышйис.
И Валентина Степановна петіс комнатаысь.
Дас минута мысти спальня ӧдзӧс бара воссис.
— Валька! — шӧпнитіс Женя Смирнов.
— Валя, тэ он на узь?
— Чшш! Чшш! Кывзӧй!
Женька локтіс! — кыліс комнатаын шензьӧм.
— Мый тэныд колӧ? — унзіль гӧлӧсӧн скӧра юаліс Валя.
— Ме важӧн нин узя.
— Мый лои нывкаясыскӧд? — волнуйтчӧмӧн юаліс Женя.
— Мый накӧд лои водзӧ да кытчӧ найӧ воштісны еджыд ньӧрсӧ?..
Шусис, мый детскӧй дом узьӧ спокойнӧя.
Дасӧд глава
Нина сомневайтчӧ, эм-ӧ свет вылас шуд
Быд боксянь бузгис да жургис тувсов лым ва.
Пу кильчӧ перилӧясысь да пос тшупӧдъясысь, кодъясӧс мыськис прӧйдитӧм зэрыс, кыліс аслыспӧлӧс, небыдик тувсов ульсов дук.
Зэв сёрӧн нин керка вевт улын чирксісны воробейяс.
Кӧтасьӧм зэв кузь гӧна кычи Абрек, коді некор на абу аддзылӧма тулыссӧ, пукаліс кильчӧ дорын лым вылын да шензьӧмӧн видзӧдіс пемыд шоныд небесаӧ.
Ниналы паныд ворота дорсянь восьлаліс ыджыд тулупа Михайла Михалыч дед.
Дед лыддьысис детскӧй домын стӧрӧжӧн, а ачыс лыддис асьсӧ кӧзяинӧн, быдӧн вылӧ броткис, эз век прӧстӧ, мый вӧсна и заслужитіс ребятасянь уважайтана прӧзвище «Критик».
Ниналы калиткасӧ восьтігӧн Михайла дед и тайӧ пӧрйӧ, сёрни панӧм могысь, шуис, мый «воротасӧ важӧн нин пӧра пӧчинитны — кык пӧв дзикӧдз нин пракмунӧмаӧсь».
Нина нинӧм эз шу.
Сісьмӧм пӧвъяс йылысь вермис тӧждысьны и сытӧг нин директор Александр Иванович.
Дед содтіс: «Кор абу кӧзяйскӧй синмыд, нинӧм, дерт, оз ӧшйы», и неошканапырысь гӧгӧр видзӧдліс паськыд дворас, кӧні гажтӧма да ӧтнасӧн сулалісны, вожъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн, зэрӧн кӧтасьӧм телега да тарантас.
Нина видзӧдліс гӧгӧрбок.
Пемыдыс тупкис детдомовскӧй овмӧсысь нелючкияссӧ, но Нина и сідзи тӧдіс, мый керка вевтыс бара нин виялӧ — ыджыд коридорын да посводзын — и завхоз ӧнӧдз эз вай Владимирысь кӧрт листъяс, мый ортсысяньыс штукатуркаыс уналаысь киссьӧма, а спальняясысь стенъяссӧ важӧн нин эськӧ колӧ вӧлі выльпӧв краситны.
Нина пель весьтын, вылын, кыліс нора нявӧстӧм да чушкӧм шы, и сійӧ, пӧрысь тополь улын сулалігӧн, юрсӧ вылӧ чатӧртӧмӧн корсис синъяснас тополь вожъяс костысь повзьӧм каньӧс.
Архипӧс сійӧ сідзи эз и аддзы: сійӧ пукаліс пу ствол сайын, мӧдар бокас, эз петкӧдчыв йӧзлы син водзас.
Зато коридорпомса ӧшиньысь, мӧд судтасьыс, Нина казяліс тӧлыссянь кутшӧмкӧ югӧр.
Ӧшиньсӧ вӧлі неуна восьтӧма.
Мый сэні вермис дзирдавны?
Нина чошкӧдіс пельсӧ да пондіс видзӧдны.
Ӧшиньті тыдовтчылісны еджыд пятнаяс, бара мыйкӧ югнитліс.
— Виччысьлы, дедушка, — шуис Нина, — ме пыр бӧр локта.
Топольсянь усьысь вуджӧр сайӧ дзебсьӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник матыстчис дзик керка стен бердӧ да сувтіс восьса ӧшинь улӧ.
— Кутшӧм сійӧ ыджыд да югыд! — кыліс сы юр весьтын шӧпкӧдӧм.
— Вай ме видзӧдла, — кыліс ещӧ кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
— Видзӧд!
Сійӧ кывтӧ.
— Тайӧ оз сійӧ кывт.
Тайӧ кымӧръяс кывтӧны.
— Дзик ӧткодь.
Видзӧд!
Лои чӧв-лӧнь.
— Быдмам и лэбзям, — шуисны выліын.
Ме ог кӧсйы сэтчӧ лэбзьыны, — вочавидзис первой гӧлӧсыс.
— Сэні кӧдзыд дай пемыд.
— Мыйла нӧ сійӧ югдӧдӧ?
— Тайӧ оз сійӧ югдӧд, — солиднӧя висьталіс сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
— Анна Фёдоровна висьтавліс, мый тайӧ шонді отражайтчӧ сысянь, кыдзи зеркалӧсянь.
— Александр! — улісянь шуис Нина.
— Мый вылын отражайтчӧ балуйтӧм да кывзысьтӧм?
Повзьӧмысла да виччысьтӧмысла выліын Шурик тшӧкмуні да кутіс кызны.
Сӧмын на сійӧ лючки-ладнӧ мыніс нывкаяскӧд неыджыд «пӧдушечнӧй» косьысь — и со тэныд, бара неприятность.
— Тэ ещӧ прӧстудитчан, вильышпоз! — скӧрысь содтіс Нина.
— Да, дружбалы пом, и ковмас меным тэкӧд сёрнитыштны линейка вылын.
— Оз ков сёрнитны линейка вылын! — кутіс кевмысьны Шурик да тушаджыннас мыччысис ӧшиньӧд.
— Ми огӧ прӧстудитчӧй, ми ӧд кӧртасьӧмаӧсь.
— Кыдзи сідзи — кӧртасьӧмаӧсь? — чуймис Нина.
— Мыйла кӧртасьӧмаӧсь?
— Зэв прӧстӧ, — висьтасис Шурик.
— Вевттьысим эшкынӧн, а вылісяньыс вӧнясим кичышкӧдӧн.
Миянлы шоныд.
Талун тыр тӧлысь.
Александр Иванович шуліс, колӧ пӧ ставсӧ наблюдайтны, и ми наблюдайтам тӧлысь бӧрся военнӧй бинокль пыр.
Нина, сійӧ дзик быттьӧ ловъя!
— Ме кӧсъя жӧ видзӧдлыны ловъя тӧлысь вылас, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Нина.
— Пырысь-пыр, — радпырысь шуис Шурик.
— Ми лэдзам бинокльсӧ гез йылын.
Женька, вай гезсӧ.
— Кытысь тіянлы гезйыс? — юаліс Нина.
Шурик кутіс асьсӧ сідзи, быттьӧ эз кывлы юалӧмсӧ.
Здук мысти Александр Ивановичлӧн полевӧй бинокльыс, кодӧс вӧлі кӧрталӧма кузь еджыд шнурӧ, лэччис нин увлань.
— Тайӧ, буракӧ, Катя тьӧтлӧн гезйыс? — шуис Нина.
— Катя тьӧтка эз-ӧ сійӧс корсь тӧрыт, кор некытчӧ вӧлі ӧшлыны бельёсӧ.
— Став гезйыс ӧта-мӧдыс кодьӧсь, — убеждённӧя шуис вылісянь Женя Смирнов.
(«А, и тэ тані жӧ!» —  вомгорулас шуис Нина.)
— Тайӧ гезсӧ ми лӧсьӧдім тулыс кежлӧ подольник вылӧ.
— Кор бара ті сійӧс лӧсьӧдінныд-а? — юаліс Нина.
Но и тайӧ вопросыс вылӧ ӧтветыс эз ло.
Сійӧ босьтіс бинокльсӧ да матыстіс син дінас.
Зэв ыджыд кельыдвиж «ловъя» тӧлысь мыччысис сы син водзын.
Кӧкъямыспӧв матысмӧм бӧрын тӧлысьлӧн плоскӧй дискыс лои пӧшти тӧдчана объёмнӧй шарӧн, кӧні зэв бура тӧдчисны тӧлысь веркӧсыслӧн неровностьясыс.
Кымӧръяслӧн матысса доръясыс резкӧя да ёна югдісны.
«Мусянь тӧлысьӧдз» расстояниеыс, кодӧс он вермы кутны куш синмӧн видзӧдігӧн да коді кажитчис Ниналы помтӧмӧн, ӧні друг лои кутшӧмакӧ тӧдсаӧн.
Тайӧ тӧлысьӧдзыс позьӧ нин вӧлі воӧдчыны, зэв нин кӧ кӧсъян.
И сэсся, тайӧ вӧлі збыльысь мича.
«Ловъя» тӧлысь вылӧ колӧ эськӧ вӧлі видзӧдлыны не сӧмын «астрономъяслы», но и мукӧд ребяталы.
— Нина, — ньӧжйӧник шуис Шурик.
— Збыльысь зэв мича?
— Да, — шуис Нина.
— Тайӧ зэв мича.
А вот сійӧ, мый ті кайинныд сэтчӧ некутшӧм разрешениетӧг, «тӧлысь» костюмъясӧн да кӧмтӧг, — тайӧ зэв лёк.
Лэптӧй бӧр ассьыныд телескопнытӧ да прӧщайтлӧй.
И сійӧ зумыд воськолӧн, бӧрлань видзӧдлытӧг, мӧдӧдчис вороталань.
Мӧд судтаын ӧшиньыс надзӧник пӧдлассис.
— Ми сійӧс, кажитчӧ, ӧбидитім, — шуис Шурик.
— А тӧлысь вылас сійӧ видзӧдліс! — радпырысь висьталіс Женя.
— Но, дерт жӧ! — гордӧя шуис Шурик.
— Нина, другӧ, сійӧ морт!
Мыйла сійӧ миянӧс тэкӧд эз вид?
Тэ тӧдан?
— Ачыд на тэ ещӧ челядь, — ворота дорын сулалігӧн шуаліс сэки Ниналы Михайла Михалыч дед.
— А ребяталы уважениетӧ вӧчин правильнӧ, ошка.
Шурка ӧні сійӧс нэм чӧжыс оз вунӧд...
Но, мый нӧ гортад он мун?
Мый йылысь думыштчин?
Нина видзӧдліс дед вылӧ шӧйӧвошӧмӧн.
Но, дерт жӧ!
Батьыс пукалӧ гортас ӧтнас, виччысьӧ, а сійӧ кодзувъяс улын, войшӧр-войын, занимайтчӧ астрономияӧн!
Бур ныв!..
Нина серӧктіс, кутіс тэрмасьны, ыджыда воськовтіс ворота дорсянь веськыда улича вылӧ да кыкнан кокнас веськаліс ыджыд ва гӧптӧ.
— Эн тэрмась, — батьыс моз шуис сійӧ аслыс.
— Тэрмасян — йӧз серамӧ воан.
И сійӧ, шоръяс да ва гӧпъяс вомӧн чеччалігтыр, мӧдӧдчис гортас.
Андрей Гаврилович уджаліс садйын: тшӧтшкӧрталіс пӧрысь яблоняяслысь увъяссӧ.
Ылісянь вӧлі кылӧ, кыдзи швичкӧ сылӧн садӧвӧй ножичыс.
Нина ньӧжйӧник восьтіс калиткасӧ.
Известкаӧн мавтӧм яблоняяслӧн еджыд стволъясыс вӧліны лымкӧд ӧткодьӧсь, бура тыдалісны сӧмын пуясыслӧн тшӧтшкӧртӧм йывъясыс.
Тӧлысь югыдас кажитчис, быттьӧ садйыс торъялӧма мусьыс, ӧшалӧ воздухас да кытчӧкӧ кывтӧ ылӧ-ылӧ, и сулалыштны кӧ неуна вӧрзьывтӧг, синтӧ куньӧмӧн, то тэ и ачыд лэбзян кытчӧкӧ садйыскӧд да яблоняясыскӧд ӧтлаын, вермас лоны веськыда тӧлысь вылӧ, а гашкӧ и ещӧ на ылӧджык.
Нина кывзысьыштіс.
Ножичыс дугдывтӧг швичкис и швичкис.
— Инад ӧшйытӧм морт тэ! — калитка дорсянь гораа шуис Нина да котӧрӧн мӧдӧдчис бать дінас сад пытшкӧ.
Андрей Гаврилович виччысис сійӧс аслас медся радейтантор — «ыджыд антоновка» яблоня дорын.
Уджалігас сійӧ картузсӧ пӧрччӧма, и сылӧн, армейскӧй привычка серти, дженьыда шырӧм дзор юрыс тӧлысь югыдас кажитчис дзик эзысьӧн.
Андрей Гаврилович видзӧдіс долыда, и Ниналы сідзжӧ лои долыд и весиг радысла серӧктіс.
Тулысыс быд боксянь писькӧдчис садйӧ, и батьыс быттьӧ томмыштӧма талун: сэтшӧм сійӧ сулаліс аслас яблоня улын ыджыд тушаа да стройнӧй.
Кор локтан гортад, зэв ыджыд шудӧн вӧлі аддзыны сылысь тӧлка, мелі, ставсӧ гӧгӧрвоысь нюмсӧ да тӧдны, мый со тэкӧд орччӧн рӧднӧй да дона морт, и сійӧ тэнӧ зэв ёна радейтӧ и тэ сэсся некодӧс татшӧмасӧ некор он кут радейтны.
— Но мый, ныланӧй? — шуис Андрей Гаврилович да воськовтіс Ниналы паныд.
— Ставыс-ӧ небесаас спокойнӧ?
— <rus>Здравия желаю</rus>, полковник ёрт! — вочавидзис Нина.
— Ме и ачым ог тӧд, кыдз сэн небесаас, спокойнӧ али абу.
Ме сӧмын тӧда, мый тырмас тэныд сэсся уджавнытӧ.
Пырам гортӧ.
— Пырам, — шуис Андрей Гаврилович и места вывсьыс эз вӧрзьы.
— Кылан, кыдзи шоръясыс бузгӧны?
<rus>«Они гласят во все концы:</rus>
<rus>«Весна идет, весна идет!</rus>
<rus>Мы молодой весны гонцы...»</rus>
Кодлӧн музыкаыс, нылук?
— Рахманиновлӧн, — вочавидзис Нина.
— А кывъяссӧ Тютчев гижис.
— Сійӧ топӧдчыштіс батьыс дінӧ, кутліс сійӧс да окыштіс.
— Ва войтъяс войталӧны... — шуис Андрей Гаврилович.
— Со сулала ме и думайта...
— И ме сідзжӧ думайта, — шуис Нина.
— Папа, — кыдзи век виччысьтӧг, друг юаліс сійӧ, — полковникӧн бурджык лоны али садовникӧн?
— Кор кыдзи, — видзчысьӧмӧн вочавидзис Андрей Гаврилович.
— Тэнсьыд кӧ мутӧ да тэнсьыд душатӧ некод боксянь оз вӧрӧд да оз пежав, садовникӧн лоны бурджык.
— Сы вӧсна тэ и лоин первойсӧ полковникӧн, — шуис Нина, — а сэсся нин садовникӧн.
Ме гӧгӧрвоа...
— Первой, детинкаӧн на, ме велӧдчи батьлысь садӧвӧй делӧӧ, — висьталіс Андрей Гаврилович.
— Думайтім ми батькӧд, тэнад дедкӧд, му вылын настӧящӧй сад быдтыны, ...быдӧнлы.
Сэки сӧмын на революция победитіс.
Уджав да ов...
Но во мысти нин белогвардеецъяс виисны тэнсьыд дедтӧ.
Миянлысь донскӧй садъяснымӧс английскӧй танкъяс нырисны.
Тэнад бабыд шогысла кулі.
Но, и муні ме Краснӧй Армияӧ полковникӧ велӧдчыны.
— Дыр велӧдчӧмыд, — шуис Нина.
— Дыр, — шуис Андрей Гаврилович.
— А дедыд мечта йылысь эг вунӧдлыв.
Сійӧ неуна чӧв олыштіс, кывзысьыштіс.
— Чӧв-лӧнь, — шуис сійӧ зэв надзӧник.
Нина пыркнитіс юрнас: сійӧ эз вӧв сӧгласен.
Сылӧн морӧс пытшкас талун ни мир, ни чӧв-лӧнь эз вӧвны.
— А олӧмыс мунӧ водзӧ, — быттьӧ сідз-тадз шуис Андрей Гаврилович.
Сійӧ лэптіс му вылысь ножич, рӧгӧза тор, кытысь сійӧ нетшкаліс кӧртӧдъяс вылӧ мочала, да картузасис.
— Кыдзи тэнад сэні орёлъясыд олӧны?
Дурӧны, оз кывзысьны?
— Орёлъяс олӧны разнӧйног, — вочавидзис Нина.
— Дерт, найӧ оз век кывзысьны.
Детинкаяс, кажитчӧ, узьӧны нин, а нывкаяслы Валя Тёмкина мойдӧ...
А ме со гортӧ муні.
Мед мойдӧ...
Ме эськӧ и ачым сылысь мойдсӧ радпырысь кывзі...
— Папа!  нориника шуис Нина.
— Сідз-ӧ ме ставсӧ вӧча, кыдзи колӧ?
Бурӧсь найӧ менам быдмӧны али лёкӧсь?
Андрей Гаврилович нюмъялігтыр видзӧдіс нылыс вылӧ да виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Вӧлі ме талун асывнас комсомол райкомын, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Нина.
— Сергей аддзӧма пионеръяс йылысь выль книжка.
Юалӧ менсьым, лыдди эг ме сійӧс аслам детинкаяслы да нывкаяслы.
А ме шуа: «Ачым лыдди, а ребяталы ог кут лыддьыны».
Юалӧ: «Мыйла?»
— «Сы вӧсна, — шуа, — мый пионеръясыс сэні ставыс примернӧйӧсь, детинкаяс вежливӧйӧсь, нывкаяс зэв скромнӧйӧсь.
Быттьӧ эз вӧв миян ни война, ни шог, быдӧнлӧн папа да мама.
А менам детинкаяслӧн да нывкаяслӧн папаясыс да мамаясыс абуӧсь...»
Сійӧ ланьтіс, чегъяліс киас яблонялысь кос ув.
— Но, и мый? — интересуйтчӧмӧн юаліс Андрей Гаврилович.
— Мый ещӧ Сергей шуис?
Кутшӧма сёрнитінныд?
Пиньӧ воинныд?
— Сёрнитім эг зэв бура, «чистӧй сӧвесть серти», — шуис Нина.
— Овлывлӧ... — виччысьӧмӧн шуис Андрей Гаврилович.
— Менсьым командующӧй ӧтчыд юасис чистӧй сӧвесть серти.
Танкӧвӧй полк сёрмис ю вомӧн вуджанінӧ.
— Но, и кыдзи? — юаліс Нина.
— Вочавидзи кыдзи колӧ, — шуис Андрей Гаврилович.
— Сӧветскӧй Армияын сӧвестьтӧгыд — абу служба.
Нинӧм эз ло.
— Сійӧ мудер, тайӧ ёртыс, — скӧра шуис Нина; Сергейӧс сійӧ эз нин шу Сергейӧн.
— Тэ чайтан, сійӧ сідз прӧстӧ юасьӧ?
Оз, зон, прӧстӧ сійӧ кывтӧ оз шу, век кутшӧмкӧ значениеӧн.
«Зэв, — шуӧ, — сьӧлӧм вылӧ меным воӧны книжкасьыс тайӧ лӧнь челядьыс.
Висьтав, — шуӧ, — меным, Нина, веськыда, мыйла со татшӧм пионеръясыс сӧмын книгаясын овлӧны?
Мыйла найӧс колӧ писательлы выдумайтны?»
— Серьёзнӧй вопрос, — шуис Андрей Гаврилович.
— Мый нӧ тэ, нылӧй, сылы ӧтветитін?
— Ме, папа, тожӧ ӧтветиті кыдзи колӧ, — шуис Нина.
— Мыйла нӧ найӧ овлӧны сӧмын книгаясын?
Ньӧти найӧс оз ков выдумывайтны.
Овлӧны раминик челядь, овлӧны и визувъяс.
Кодлӧн кутшӧм характер.
Дерт, ребятаӧс колӧ воспитывайтны, велӧдны.
Но сӧмын велӧдны колӧ первой медся главнӧяс.
Ёртыд кӧ вӧйӧ — немтор йылысь эн думайт, чеччышт да кыскы.
Ассьыд народтӧ колӧ радейтны, партияӧс!
Мортлӧн сӧвесть должен лоны.
Тэ тайӧс правильнӧ шуин.
Чистӧй сӧвесть!
— Но, а Сергей? — век сэтшӧм жӧ серьёзнӧя юаліс Андрей Гаврилович.
— Сійӧ? — скӧралӧмысла муртса вермис шуны Нина.
— Сійӧ оз кӧсйы гӧгӧрвоны медся главнӧйсӧ.
Сійӧ меным шуис: «Тӧдам, кыдзи ті воспитывайтанныд?
Тэнад ребятаыд школаӧ вайӧмаӧсь ловъя кӧчӧс да лэдзӧмаӧсь сійӧс витӧд классӧ».
Ме скӧрми.
Эз кӧчӧс, ӧти-кӧ, а ичӧтик кӧчпиӧс.
Не дасӧд классӧ жӧ сійӧс, кӧчписӧ, лэдзны!
«Войяснас, — шуӧ, — тэнад ребятаыд оз узьны, а висьтавлӧны ёрта-ёртныслы идеологически невыдержаннӧй мойдъяс».
Папа!
Ме сылы, тайӧ ёртыслы, ставсӧ веськыда висьталі.
Мойдъясысь ребятаӧс ме ог кут наказывайтны.
Мый накӧд, мойдъясыскӧд, ме вӧча?
Сэні быдлаын Кощей бессмертнӧйяс, ковёр-самолётъяс да Елена Прекраснаяяс.
А сійӧ меным шуӧ: «Тэ эн думайт, Елена Прекрасная, мый тэ Андрей Гавриловичлӧн ныв и тэныд быдтор позьӧ...»
Ниналӧн дзикӧдз лолыс тырис, и сійӧ ланьтіс.
— Ме сылы шуи, — неуна успокоитчыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс Нина, — мый ме тэнад ныв али абу ныв — сійӧ дзик нинӧм оз висьтав.
А сёрнитны кӧ сы йылысь, мый позьӧ и мый оз позь, то ме чайта, мый став бурторсӧ меным позьӧ, а омӧльсӧ ме нинӧм ог вӧч...
Но, мый нӧ тэ чӧв олан, папа, и нинӧм он шу?
Меным ӧд дзик ӧткодь, коді тэ — полковник али садовник.
Но тэ кузя олін, тэ Ленинӧс аддзылін, и тэ партияса член кызь ӧтикӧд восянь.
А ме тэнад дзик ӧти ныв и свет вылас овны меным абу кокни.
А тэ меным нинӧм он висьтав и он сӧветуйт.
Гашкӧ, менам морӧс пытшкын ставыс гудыртчӧма...
Нина аддзис, мый Андрей Гаврилович важмозыс чӧв олӧ да ещӧ нюмъялӧ, дзикӧдз ӧбидитчис да котӧртіс гортас.
Кильчӧ дорас сійӧ китырыс кватитіс дзуртысь уль лым да шыбитіс лымсӧ садйӧ.
— Ылӧджык лэбис, — шуис Андрей Гаврилович кӧнкӧ яблоняяс улын.
— Ладнӧ, — пос тшупӧд вылын сулалігӧн шуис Нина.
— Мед!
Папа!
Ме ӧмӧй Елена Прекрасная кодь?
— Абу, ме ногӧн, — падъялігтыр шуис Андрей Гаврилович.
— Жаль, — шуис Нина.
Чай юӧм бӧрын Нина муніс аслас комнатаӧ да сёр войӧдз гижис Галкалы Москваӧ письмӧ.
Школа помалӧм бӧрын Галка выдержитіс экзамен Московскӧй университетӧ, велӧдчис филологическӧй факультетын, печатайтӧма ассьыс ӧти стихотворение «Московский комсомолец» газетаын да стихъяса газетасӧ дас экземпляр ыстіс Ниналы, медым разӧдны рӧднӧй карын.
Гуманитарнӧй вопросъяс кузя Галка ещӧ школаын на вӧлі Ниналӧн главнӧй тайнӧй сӧветникӧн.
«Галя, менам Галя! — шога нюмъялігтыр гижис Нина.
— Эм-ӧ свет вылас шуд!
Тӧдмав Москваад да гиж меным.
Мыйла ми ставӧн тӧдам да аддзам сэтшӧм йӧзӧс, кыдзи Аркадий Гайдар, кыдзи Макаренко, кыдзи Островский, лыддям на йылысь, а асьным сэтшӧмъясӧн лоны огӧ вермӧй?
Быдӧн ӧд гӧгӧрвоӧ, мый татшӧм йӧзыслы быдног колӧ подражайтны, мый налысь колӧ босьтны пример.
Но мыйлакӧ Гайдаръясыд да Островскийясыд миян зэв на этшаӧнӧсь.
Ме ог нин шу, Галя, «лоны сэтшӧмӧн, кыдзи Ленин».
Та йылысь весиг думыштнысӧ сьӧкыд.
abu
abu
abu
abu
А мый колӧ вӧчны, медым лоны настӧящӧй мортӧн?
Висьтав.
Вечер вылын тіян вӧліны писатель Полевой да лётчик Мересьев.
Тэ эськӧ мед налысь юалін, йӧюкӧй тэ, кутшӧм должен лоны первой воськолыс настӧящӧй мортлань туйӧд.
Найӧ долженӧсь тӧдны...
А ме, Галя, дзикӧдз нин мучитчи!
Век унджык окота тӧдны да гӧгӧрвоны, но, тыдалӧ, тайӧ позьтӧмтор.
Тэ ӧд нинӧм он гӧгӧрво, Галка, аслад университетад!
Тӧдан-ӧ тэ, кыдзи ме вылӧ видзӧдӧны менам детинкаяс да нывкаяс?
Быттьӧ ме нин Лев Толстой.
А ме ачым нинӧм ог тӧд.
Но нинӧм, Галка.
Ме асныра да скӧр, заочнӧ занимайтча педагогическӧйын, уджала, сӧмын ёна пиняся выль комсомольскӧй начальствокӧд...
Сергейӧс бӧрйисны секретарӧн.
Висьтала тэныд, Галка, гусьӧн, мый быдсяма вопросъяснас сійӧ дзикӧдз йӧймӧдіс менсьым юрӧс.
Но сӧмын некор ӧмӧй олӧмас он ло дӧвӧлен аснад, некор он шедӧд сійӧс ставсӧ, мый кӧсъян?
Сідзкӧ, некор он аддзы шудтӧ.
А меным кажитчӧ мукӧддырйиыс, Галя, мый ме лои сэтшӧм шуда!
И тайӧ ӧмӧй неправда?
Папа ыстӧ тэныд привет.
Сійӧ ещӧ на неуна дзормыштіс, но уджалӧ.
Миян ӧні сійӧс колхозникъяс сідзи и шуӧны: «Полковник Мичуринский», — а сійӧ ещӧ лекцияяс лыддьӧ да гижӧ кыз книга.
Сійӧ, Галя, зэв тӧлка, но сӧмын сӧветуйтны да отсавны меным олӧмын оз кӧсйы.
Шуӧ, ачыд пӧ тэ абу нин ичӧт.
Ме сӧмын чайта, Галя, мый меным кӧ лоӧ збыльысь сьӧкыд да лёк, сійӧ век жӧ отсалас.
А мамалӧн карточкаыс век на куйлӧ сы пӧдушка улын...
Ог вермы ме тэ дорӧ волыны.
Прӧщайтлы, Галя!
Тысячаысь тэнӧ кутла да окала.
Прӧщайтлы...»
Нина чеччис, нюжмасьыштіс, босьтіс вольпась вывсьыс покрывалӧсӧ, павтыртіс эшкынсӧ да водіс.
Регыд сійӧ унмовсис.
Аслас комнатаын дыр на уджаліс Андрей Гаврилович.
Но и сійӧ унмовсис.
Став карыс узис.
Детскӧй домын чӧскыда ныргорӧн узисны детинкаяс да нывкаяс.
Вуграліс креслӧын, канцелярияын, Валентина Степановна.
Некод на эз садьмы, кор чукыль сайсянь Карл Маркс нима улича вылӧ тӧвзьыштіс-петіс ляпкыдик, ичӧтик машина да туйвежас друг сувтіс.
Машинаысь петіс полушубока, кузь гӧленя сапӧга да пеля шапкаа ар дас кыка детинка.
— Прӧщайтлы, Фёдор вок, — кыліс машинасянь гӧлӧс.
— Со сійӧ, тэнад гортыд.
Аддзан ачыд туйсӧ?
— Аддза, — шуис детинка.
— Аттьӧ.
И машина тӧвзьыштіс.
Детинка воис матӧджык.
Керка ӧшиньясыс вӧліны пӧдсаӧсь, тӧлысьыс дзебсьӧма кымӧр сайӧ.
Детинка вуджис туй вомӧн, буретш ӧшинювтіыс, сюся видзӧдліс керкаыслысь номерсӧ, мыйкӧ гусьӧник шуис аслыс да, тыдалӧ, эз кӧсйы беспокоитны йӧзсӧ войын, корсис параднӧй кильчӧ вылысь кос места да пуксис, юрсӧ нёровтіс перилӧ вылас.
Архип кань лэччис пу вылысь.
Кутшӧмкӧ йӧй каньпи вермис эськӧ войбыд ӧтнасӧн пукавны керкабердса тополь йылын.
Архип кань эз вӧв сэтшӧм.
Сылы колӧ вӧлі шоныдін, бур общество да кӧть нин кутшӧмкӧ сёян.
Проклятӧй ёж!
Кӧтасьӧм лапаяссьыс васӧ пыркӧдігтыр Архип руньгис-муніс двор кузя.
Абрек, коді зэв ёна радліс тулысыслы да шоныдыслы, никсігтыр матыстчис Архип дінӧ.
Но Архип скӧрысь чушнитіс кычи вылӧ да вешйис сы дінысь: кычиыд каньлы абу общество, коді уважайтӧ асьсӧ.
Архип прӧйдитіс ворота увті уличаӧ.
Сійӧ аддзис ӧтка мортӧс, коді пукаліс параднӧй кильчӧ вылын.
Морт дорысь кыліс шоныд да калбас дук.
Мый позьӧ вӧлі аддзыны бурджыксӧ тайӧ тешкодь вояс?
Долыда кургигтыр Архип кайис кильчӧ вылӧ.
Кильчӧ вылын пукалысь мортыс мыйӧнкӧ дзик вӧлі Шурик Никифоров кодь.
Архип кань дружитіс Шуриккӧд.
Век сідз жӧ долыда кургигтыр сійӧ кайис выль тӧдсалы пидзӧс вылас...
Дас ӧтикӧд глава
Обыкновеннӧй детинка
Кокньыдик асныра кӧдзыдъяс-кынмалӧмъяс зільлісны на венласьны шоныдыскӧд да шондіыскӧд.
Войясӧ гораа стучитісны муӧ налӧн эзысь йи кулакъясныс.
Войнас яблоняувса гуранъясысь ваыс кынмывліс, керка вевтӧ ӧшӧдчӧм йинёньяс лолісны тӧдчымӧн кузьджыкӧсь да кызджыкӧсь.
Но асъя йиыс и йинёньын и трӧпаяс вылын вӧлі тувсов йи кодь рӧшкыд да слабиник.
Асывнас йинёньяс сылыштлісны, гылавлісны да зиля-зёлякыліг дрӧбавлісны.
Лунысь лун шондіыс кыпӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык, шонтіс ёнджыка.
Быдса лым толаяс сылісны син водзын, лолісны вӧсни прӧшви кодьӧсь.
Андрей Гаврилович садьмис водз.
Сійӧ чеччис, муніс джодж кузя, видзӧдліс ӧшинь пыр да кывзысьыштіс.
Быттьӧ ылын кылысь пионерскӧй барабанъяс, стучитісны карнизӧ тувсов лым войтъяс.
Восьса форточкаті пырис садьмысь мулӧн ставсӧ пӧкӧритысь вына дукыс.
Дзик на неважӧн найӧ Нинакӧд любуйтчисны тайӧ мунас, коді мыччысис лым улысь свет вылӧ, кыдзи ош аслас гуысь, омӧлика вевттьысьӧма мӧймуся турунӧн да сісьмӧм коръясӧн.
Нина первойӧн казяліс мылькъяс вылысь муыслысь «ошлӧн» кодь рӧмсӧ да зверлӧн кодь гӧрбсӧ да висьталіс батьыслы.
Андрей Гавриловичлы тӧдвылас уси тайӧ да ещӧ ӧтчыд нюммуніс: «А пӧжалуй, и збыль!
Ёсь синма менам нылӧй!»
— петіс посводзӧ, босьтіс зыр: колӧ вӧлі кодйыштны канава, медым кильчӧ дінӧ вайӧдысь трӧпаыс эз ойд, и восьтіс ӧдзӧссӧ...
Чуймӧдана, ӧти войӧ зэв ёна вежсьӧм сад куйліс сы водзын.
Тайӧ войӧ абу кынмылӧма.
Йӧз узигкості тулысыс уджаліс.
Садйын кӧнсюрӧ лымйыс вӧлі на.
Но воисны скворецъяс, и дзик кильчӧводзса гӧгрӧс клумба вылын заводитіс цветитны подснежник.
Тайӧ вӧліны буретш сійӧ замечательнӧй цветъясыс, кодъяс став кар пасьталаыс быдмисны сӧмын тайӧ садъяс да кодъяс йылысь сэтшӧм меліа висьтавліс Ниналы генерал Никитин.
Сійӧ сідзи и эз волы гӧститны Тимофеевъяс ордӧ.
Быд во кӧсйысьліс и век эз волы.
Частӧ овлывлӧ тадзи олӧмад: уна буртор вылӧ кадыд оз тырмы.
«Да и сэсся, — думайтіс Никитин, — гашкӧ, оз и ков волынысӧ да казьтыштны йӧзлы аслад нечаяннӧй бур делӧ йылысь».
Но сы йылысь и сідзи помнитісны.
Быд во тулыснас вайлісны генераллы кабинетас ичӧтик посылка: подснежникъяс.
Генерал чеччыліс, восьтыліс ӧшиньсӧ да разьліс китель воротниксӧ.
Ывласянь кыліс тулыслӧн шоныд, мам моз лолалӧмыс.
Ывла вылын челядь сувтӧмӧн видзӧдісны — пӧрысь, дзор генерал сулалӧ восьса ӧшинь дорын да ичӧт кага моз мый вылӧ кӧ нюмъялӧ и киас осторожнӧя кутӧ лӧз цветъяс...
Но дерт жӧ, найӧ ӧні цветитӧны важ садйын.
Берба-баляяс, кӧнкӧ, небыдӧсь да пушыдӧсь, ичӧтик каньпиян кодьӧсь, и на дінӧ окота инмӧдчывны чужӧмбаннад.
Мый нин сэні притворяйтчынысӧ: ставным ми, и поснияс и гырысьяс, радейтам шоныд да мелілун.
Та йылысь ӧні думайтіс и Андрей Гаврилович, кор видзӧдіс крепыд веж кокъяс йылын дзоридзалысь вӧвлытӧм цветъяс вылӧ, кодъяс кыпӧдчисны шонділань.
«Тлинь! — шуис пӧрысь скворец, кор казяліс садйысь мортӧс. — Здравствуй!»
— Здравствуй! — шуис Андрей Гаврилович.
— Воин?
Но и бур.
Сійӧ лэччис кильчӧ вылысь да надзӧник гӧгӧртіс клумба гӧгӧр, кӧні быдмисны шензьӧдана цветъяс.
Кок улын вӧлі йи, а найӧ цветитісны!
Налӧн чим лӧз рӧмыс вильыша тӧдчӧдіс тувсовъя радлунсӧ: «Кӧть мый ті эн шуӧй, а ми всё-таки первойяс!»
«Сідзкӧ инӧ, мӧдӧдчис, ӧні он кут!»
— кыпыда думыштіс Андрей Гаврилович воысь тулыс йылысь да пуксис скамья вылӧ.
Зэв нин меліа шонтіс шондіыс.
Сійӧ пӧрччис картузсӧ да копыртіс юрсӧ ки вылас.
«Жаль, мый Нина узьӧ, — думыштіс Андрей Гаврилович.
— Кыдзи сійӧ сразу воӧ, тайӧ победительница-тулысыс!»
Сійӧ видзӧдліс мышкас, думыштіс аддзыны сэтысь керкаыслысь занавескаа унзіль ӧшиньяссӧ...
Кильчӧ ӧдзӧсыс вӧлі гурйыв восьса да тӧкӧтьӧ качайтчыштіс аслас дзир йылас.
Дженьыдик руд пася Нина сулаліс кильчӧ пос вылі тшупӧдас.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ сӧмын на садьмӧма, абу аддзӧма батьсӧ да сразу петӧма сы бӧрся.
Сійӧ эз на казяв цветитысь подснежникъяссӧ.
Шондіыс ёрис сылысь синъяссӧ, чужӧмсӧ шоныд югӧръяслань веськӧдӧмӧн сійӧ читкырасис, куньліс синсӧ.
Зэв мича да сӧстӧм вӧлі сійӧ ӧні!
Ылісянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи вӧрӧны сылӧн вомдоръясыс, кыдзи тӧвйылас югъялӧ да гартчӧ сылӧн юрсиыс, кыдзи кӧнкӧ синкым костас надзӧник артмӧны, быттьӧ небесаын кымӧртор, посни чукыръяс.
Андрей Гаврилович видзӧдліс ныв вылас да тӧдвылас сылы уси Пушкин:
<rus>Улыбкой ясною природа</rus>
<rus>Сквозь сон встречает утро года...</rus>
Нина кыліс тайӧс да нюммуніс.
Сійӧ сідзи нюммуніс, мый сыкӧд тшӧтш быдӧнлы окота вӧлі нюммунны.
Ичӧтик лӧз ты моз куйлісны сійӧ кок улын подснежникъяс, и тыдалӧ вӧлі, мый, весиг сійӧс казялӧм бӧрын, Нина, коді чуймӧма тулысыслӧн друг цветитӧмнас, эз лысьт сразу лэччыны кильчӧ вывсьыс: мед эськӧ тӧдлытӧг не тальыштны, не нырыштны тайӧ мичлунсӧ.
«Тлинь! Бур асыв!» — шуис и сылы пӧрысь скворец.
— Тлинь! — вочавидзис Нина.
— Тип-тип, пиу! Тлинь!
Эз весьшӧрӧ Шурик ошйысь школаас, мый налӧн вожатӧйныс кужӧ сёрнитны лэбачьяс моз.
А яблоняяс улысь еджыд лым весьтті лэбисны сылы воча кельыдлӧз капуста бобувъяс, и тайӧ вӧлі дзик нин мойдын кодь.
Лым вылас бобувъясыс кажитчисны ичӧтик лэбалысь шонді кусӧкъясӧн.
Кор удитӧмаӧсь воссьыны налӧн шоныд куколкаясыс?
Эз, сы олӧмын ни ӧти асыв на эз заводитчыв татшӧм тӧдлытӧм, ставсӧ пӧкӧритысь мичлуннас!
Сразу ставыс ловзис, ставыс сёрнитісны сыкӧд, быдӧн кӧсйысисны шуд.
— Папа! — шуис сійӧ.
— Мыйла нӧ тэ эн садьмӧд менӧ водзджык?
— А мыйла нӧ ме тэнӧ водзджыксӧ садьмӧда? — юаліс Андрей Гаврилович.
— Подснежникъяс сӧмын на ӧні тыдовтчисны.
Кытысь бобувъясыс воисны, ме и ачым ог гӧгӧрво.
Первойысь аддза лым весьтысь бобувъяссӧ.
А тэнад будильникъясыд — со найӧ, забор вылын чурвидзӧны.
Забор весьтын и збыльысь чурвидзисны кык детинка юр.
Нина котӧрӧн лэччис кильчӧ вывсьыс.
Юръяс друг вошисны.
Зато турунвиж рӧма пӧвъяс весьтын сразу тыдовтчисны шевгӧдӧм чуньяса нёль ки.
Тайӧ вӧлі бедствие йылысь зэв срочнӧй сигнал.
Тайӧс аддзӧм бӧрын нюжмасьны эз позь.
— Мый лои? — горӧдіс Нина.
— Локтӧй, зонкаяс, татчӧ!
Сэки забор весьтын бара тыдовтчисны кык юр, а на бӧрын — вылӧ лэптӧм веськыд кияс.
Тайӧ пӧрйӧ вӧлі сетӧма пионерскӧй салют: Шурик да Женя приветствуйтісны ассьыныс вожатӧйнысӧ.
Уставын некӧн вӧлі абу шуӧма, мый салют колӧ сетны сӧмын кок йылын сулалігӧн, и Ниналы ковмис кыдзи пӧлагайтчӧ ӧтветитны приветствие вылас.
—<ns>В-в-воис</ns> детинка, — волнуйтчӧмысла мыкталігтыр доложитіс Женя.
И Шурик сы бӧрся спокойнӧя повторитіс:
— Воӧма и пукалӧ.
Кутшӧм детинка? Кытысь? — юаліс Нина.
И Андрей Гаврилович, кодӧс сідзжӧ заинтересуйтіс тайӧ срочнӧй асъя юӧрыс, чеччис аслас скамья вывсьыс да матыстчис заборлань.
— Детинка, — радпырысь шуис Женя.
А Шурик спокойнӧя шуис:
— Обыкновеннӧй детинка.
— Зато тэ необыкновеннӧй детинка! — скӧрпырысь шуис Нина.
— Пионеръяс!
Верманныд ті висьтавны бурджыка али онӧ?
Лэччӧй забор вывсьыс!
Сэки жӧ тыдовтчис, мый Шурик да Женя нинӧм тӧлкӧн оз тӧдны и лэччыны забор вылысь налы нинӧмла.
Югдігас Михайла Михалыч дед петӧма улича чышкыны да аддзӧма параднӧй кильчӧ вылысь тӧдтӧм детинкаӧс да Архип каньӧс.
Кыкнанныс найӧ вӧлӧм узьӧны.
Шурик да Женя талун связнӧйяс, найӧ зэв ёна тэрмасисны Нина ордӧ докладӧн, и тӧдмавны дзик ставсӧ налы вӧлі некор.
Видзӧднысӧ детинкаыслы ар дас кык, а гашкӧ, и дас нёль, и воӧма сійӧ Владимирскӧй областьӧ Канев карсянь, Украинасянь.
— Подӧн? — кильчӧ вылӧ ботыясла уськӧдчигмоз повзьӧмпырысь нин юаліс Нина.
— Огӧ тӧдӧй, — дружнӧя вочавидзисны детинкаяс да вошисны.
— Мый вӧчны? — тэрыба пасьтасиг юаліс Нина.
— Чай юны, — кильчӧ вылӧ сы бӧрся кайигмоз шуис Андрей Гаврилович.
— Чайта, мый тайӧ каднад детинкаыс оз вермы бӧр воӧдчыны Каневӧдз.
А связнӧйясыд бурӧсь!
Йитӧдсӧ котыртӧма правильнӧя.
Андрей Гаврилович пырис комнатаӧ чайникла.
Кор сійӧ бӧр петіс, кильчӧ вылын некод нин эз вӧв.
Андрей Гаврилович нюмъялігтыр да юрсӧ довкйӧдлігтыр бара лэччис садйӧ.
Кӧрт зырйыс сулаліс забор бокын.
Сійӧ лэптіс зырсӧ — мусьыс тыдовтчис ва да сразу тыртіс кодйыштӧминсӧ.
Колӧ вӧлі ӧдйӧджык кодйыны канава.
Сійӧ вештыштіс картузсӧ балябӧжланьыс, пыдісянь ышловзис да мыйвынсьыс, ырыштчӧмӧн сутшкис зырсӧ муӧ.
Муртса дзуркнитіс калитка.
Тыдовтчис Сергей Новиков, ыджыд тушаа, тӧкӧтьӧ укшаль вӧраса зон, да осторожнӧя пӧдлаліс калиткасӧ.
Места вывсьыс вӧрзьытӧг сійӧ босьтіс шапкасӧ да ӧвтчыштіс сійӧн воздухас.
— Здорово, Сергей! — шуис Андрей Гаврилович.
— Кутшӧма олан да мыйла воин?
Мыйкӧ ме важӧн нин тэнӧ эг аддзыв.
— Пинясьыштім, — мыжа морт моз шуис Сергей.
— Сійӧ дзик неправ.
Сылӧн характерыс недисциплинированнӧй.
Ме тіянӧс зэв ёна кора объяснитны сылы ставсӧ кыдз колӧ...
— Бурджык эн кор, — решительнӧя шуис Андрей Гаврилович.
— Асьныд разбирайтчӧй и менӧ асланыд личнӧй делӧясӧ энӧ дзугӧй.
Бурджык вот чай юны пырам, комсомольскӧй работник, крыжовникысь вӧчӧм вареньеӧн.
Юан?
— Андрей Гаврилович! — горӧдіс Сергей.
— Оз ков меным чайыд.
Ме тіянлы лучшӧ отсышта.
Вайӧй зыртӧ.
— Виччысь! — нюмъялігтыр шуис Андрей Гаврилович.
— А то сійӧ регыд локтас.
— Оз лок, — гырысь му комӧкъяс бокланьӧ шыблалігтыр гажтӧма шуис Сергей.
— Меным сійӧ воча воис улича вомӧнасянінын.
Сійӧ мыйвынсьыс котӧртӧ аслас детскӧй домӧ да весиг йӧз вылӧ оз видзӧд.
Мый налӧн сэні лоӧма?
Дас кыкӧд глава
Свет вылӧ петӧ мечта
Вареньеа булка мунігмозыс сёйигтыр Нина збыльысь мыйвынсьыс котӧртіс улича кузя.
Эз, ньӧти эз весьшӧрӧ сійӧ тэрмась.
Мыйкӧ сійӧ кывліс нин Канев кар йылысь да ичӧтик детинка-садовод йылысь, кодлӧн садъяс быдмӧны миян кыдз пу ыджда акацияяс.
Кыдз сійӧ помнитӧ, буретш Канев карсянь и заводитчӧ вӧлі Валя Тёмкиналӧн медбӧръя мойдыс.
Тыдалӧ, эз прӧста висьтав мойдсӧ.
Ой, дружба, дружба!
Век-ӧ тэ бур да век-ӧ тэ йӧзлы пӧльза ваян?
Со дружитліс сійӧ ачыс Сергейкӧд, дружитліс, а мый артмис дружбасьыс?
Но, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Со керкаыс, со и воротаыс...
Михайла Михалыч дед встретитіс сійӧс дворын.
— Мун, мун, — броткис сійӧ.
— Сӧмын тэ сэні и он тырмы.
Эн лэдз нывкасӧ весьшӧрӧ видны, абу нин сэтшӧма сійӧ мыжа.
Тайӧ делӧас разберитчыны на колӧ, кыдзи да мый.
И, тыдалӧ, скӧрйывсьыс, сійӧ дзик нинӧмсьыс грӧзитыштіс роснас Абреклы, коді конюшнялӧн восьса ӧдзӧс дорын чӧла вильӧдіс лы.
Нина ёнджыка пондіс подозревайтны.
Михайла Михалыч дед тӧдіс сэтшӧмтор, мый некод на эз тӧд.
Мыйыськӧ гусяторйысь Валяӧс «оз ков вӧлі видны».
Валя Тёмкина вӧлі дедлӧн медматысса мортӧн, и Нина тайӧс тӧдіс.
Прӧст кадӧ найӧ, пӧрысь и том, тшӧкыда торйӧдчылісны кыкӧн да висьтавлісны ёрта-ёртныслы быдсямапӧлӧс историяяс.
— Эк, Михайла Михалыч, — кӧритӧмпырысь шуис Нина, — ог гӧгӧрво тіянлысь политикатӧ!
— Ладнӧ нин, — миритчӧмпырысь шуис дед.
— Мун ачыд видзӧдлы, кыдзи да мый.
Менам политикаӧй яснӧй.
И сійӧ скӧрысь кутіс вӧтлыны тувсов васӧ канава кузя.
Столӧвӧйын директор Александр Иванович юрнуӧдӧм улын заседайтіс детскӧй сӧвет.
Тайӧ вӧлі, дерт, дзик неофициальнӧй заседание.
Заседание вылӧ сӧветса членъясӧс некод эз кор, некод эз объявляйт сёрнитанторъяссӧ.
Но сідз нин вӧлі шуӧма, мый сӧвет чукӧртчывліс став вывті важнӧй да срочнӧй вопросъяс кузя.
И тайӧ пӧрйӧ сійӧ сідзжӧ чукӧртчис.
Оз быд лун воны детскӧй домъясӧ некодлы тӧдтӧм детинкаяс.
Лои зэв важнӧй событие, и Наташа Иванова первойя мортӧн пуксис ӧшинь дорӧ.
Вася Соколов да Женя Смирнов пуксисны орччӧн.
Кыкнанныс найӧ вӧліны дружина сӧветса членъясӧн да детскӧй сӧветса членъясӧн.
Кор Нина пырис комнатаӧ, найӧ вешйыштісны — сетісны сылы места.
Сідз нин вӧлі позьӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ асылӧ сійӧ должен жӧ босьтны сӧветын ассьыс вывті ответственнӧй положениесӧ.
Александр Иванович видзӧдліс сы вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ да довкйӧдлыштіс юрнас.
Сідзкӧ, сійӧ сідзжӧ нинӧм оз тӧд да оз гӧгӧрво.
Валентина Степановна мыйкӧ аслыс нюмъяліс.
Сӧмын ӧтнас Валя Тёмкина, стенгазетаса ответственнӧй редактор, чӧла сулаліс пельӧсын да эз тэрмась пуксьыны аслас куим кока дзуртысь стул вылӧ, кӧні сӧмын сійӧ вермис спокойнӧя пукавны.
Но, и, дерт жӧ, столӧвӧйӧ чукӧртчис актив.
Став нелямын кӧкъямыс детинкаясыс да нывкаясыс вӧліны талун «активистъясӧн».
Найӧ пукалісны стулъяс вылын стен пӧлӧн, джоджын ковёр вылын, сулалісны пельӧсъясын да сюся видзӧдісны «путешественник» вылӧ.
Путешественник, кор пӧрччис полушубоксӧ да шапкасӧ, вӧлӧма гӧлубӧй синма, паськыд кымӧса прӧстӧй детинкаӧн.
Ставӧн нин тӧдісны, мый сылы дас куим арӧсысь неуна унджык да шуӧны сійӧс Фёдорӧн.
Фёдор став вылас видзӧдіс спокойнӧя, пытливӧя.
Быттьӧ эз сійӧ во татчӧ Владимир кар дорӧ ылі Украинасянь, а сы дінӧ Украинаӧ тӧдлытӧг воисны став тайӧ детинкаясыс да нывкаясыс.
Пызан дорын пукалігӧн сійӧ сюся, кӧзяин моз, видзӧдаліс стенъяс, ӧшиньяс да пӧтӧлӧк, быттьӧ вӧлі да овліс нин тані, а ӧні, дыр ветлӧдлӧм бӧрын, воӧма да оз вермы тӧдны важмӧм керкасӧ.
Шурик да Женя сюся наблюдайтісны гӧсть бӧрся.
Найӧ важӧн нин казялісны Фёдорлысь шензяна видзӧдлассӧ.
Да и не сӧмын видзӧдлассӧ.
Кутшӧмкӧ здукӧ Фёдор воськовтліс бокӧ да кималаснас видліс ӧшиньясысь важ кыӧм занавескаяссӧ — крепыдӧсь-ӧ.
Видлӧм могысь сійӧ мыйвынсьыс тальччис каблукнас дзуртысь джодж плака вылӧ да пыр жӧ вылӧ лэптіс коксӧ.
Джодж плакаыс вӧсньыдика да нора чипӧстіс: эн вӧрӧд!
Вот сэки сійӧ и видзӧдліс Валя вылӧ чуймӧмпырысь да тревожнӧя, быттьӧ мыйкӧ юаліс, и ставныс казялісны, мый Валя яндысьӧмӧн бергӧдчис Фёдорысь.
Сійӧ весиг гӧрдӧдіс да юрнас пыркнитіс, быттьӧ би дорын чишкасис.
— Сійӧ Валькаӧс тӧдӧ, — гусьӧник шӧпнитіс Ниналы Женя Смирнов.
— Валя, кор сійӧс аддзис, весиг кельдӧдіс радысла.
А сійӧ сідзи и шуис: «Здравствуй, Валя, ме вои.
Кутшӧмӧсь делӧясыд?»
Кутшӧм сэтшӧм делӧ вермас лоны сылӧн бокӧвӧй морткӧд?
«Бокӧвӧй морт» лэптіс сэки пызан улысь сьӧд ученическӧй портфель да кутіс перъявны сэтысь кутшӧмкӧ кӧртӧдъяс да бумагаяс.
Комнатаын волнуйтчигтыр шӧпкӧдчисны.
Нина видзӧдіс путешественник вылӧ сюся, и сійӧ видзӧдіс сы вылӧ сэтшӧм жӧ интересӧн.
Путешественник видзӧдласын тыдаліс некодлы гӧгӧрвотӧм радлун сыысь, мый сійӧ кодсюрӧӧс тӧдіс да восхищайтчӧ.
— Мыйла тэ сэтшӧма миян вылӧ видзӧдан да нинӧм йылысь он юась? — медбӧрын эз вермы кутчысьны да юаліс Нина.
— Ме чайті, ті асьныд кутанныд юасьны, — повтӧг шуис Фёдор.
— Тэ тӧдан менӧ?
— Дерт, тӧда, — вочавидзис детинка да весиг петіс пызан сайысь да кыкысь воськовтіс водзӧ.
— Ті, кӧнкӧ, Нина ёрт, известнӧй пионервожатӧй.
Рад тіянкӧд тӧдмасьны.
Залын прысьнитісны.
Нина серьёзнӧя мыччис кисӧ Фёдорлы да висьталіс:
— Бать серти ме Андреевна, а овӧй Тимофеева.
— Зэв рад, — вежливӧя шуис детинка.
— А менӧ шуӧны Фёдор Никитичӧн, овӧй Бондарчук.
— Тӧдан, коді Ниналӧн батьыс? — пельӧссянь горӧдіс Шурик.
— Тӧда, — спокойнӧя вочавидзис Фёдор.
— Батьыс сылӧн герой-танкист дай полковник.
Сӧмын ӧні сійӧ висьӧ и кыдз быттьӧ садӧвӧй мастер.
Комнатаын кыптіс ошкана шум.
Гӧстьлӧн ӧтветъясыс вӧліны фокусник представляйтчӧм кодьӧсь.
— Гашкӧ, тэ тӧдан и тайӧ ёртсӧ? — Александр Иванович вылӧ индігмоз юаліс Нина.
— Кыдзи нӧ! — горӧдіс Фёдор.
— Тайӧ директор Александр Иванович, знаменитӧй кыйсьысь.
— Интереснӧ! — смутитчис Александр Иванович.
— Абу нин ме сэтшӧм знаменитӧй.
— Ті ошъясӧс кыйлінныд? — тэрыба юаліс Федя, эз сет Александр Ивановичлы садяс воны.
— Шевченковскӧй заповедникысь ме аддзылі кабанъясӧс да ручьясӧс, а ошъясӧс эг.
Александр Иванович решитіс чӧв овны аслас кыйсян успехъяс йылысь.
Кокни шуны — ошкӧс вины!
Шурик петіс комната шӧрӧ.
— Тэ, кӧнкӧ, быдтор аддзысь? — подозревайтӧмӧн шуис сійӧ.
— Овлӧны сэтшӧмъясыд — ветлӧдлӧны базаръясті да ставсӧ тӧдмалӧны.
— Найӧ ӧд невернӧ тӧдмалӧны, а тайӧ — правильнӧ, — Федя дор сувтіс Вася Соколов.
— Энӧ торкӧй мортсӧ, ёртъяс, — корис Наташа.
— Мед сійӧ миянӧс оз жӧ торкав, — шуис Шурик.
— Мед сійӧ, тайӧ Фёдор Никитичыс, висьталас ставсӧ, мый тӧдӧ!
Комнатаын серӧктісны.
— Чудак! — шӧпнитіс Шуриклы Женя.
— Шурка, тэ ӧд нинӧм он гӧгӧрво.
Некутшӧм сійӧ абу ставсӧ аддзысь, а прӧстӧ Валялӧн тӧдса.
Шурик сійӧс эз кывзы.
— Мед ставсӧ висьталас, — корис Шурик, — а ми кывзыштам.
— Медся главнӧйсӧ первой висьтав, — корис Нина, — кыдзи тэ татчӧ воин да мыйла?
Надзӧникӧн?
— Мыйла надзӧникӧн? — збыльысь шензигтыр вочавидзис Фёдор.
— Ме ордын мамасянь тіянлы эм письмӧ, и сійӧ менӧ ачыс пуксьӧдіс пароход вылӧ.
Менӧ тіян дорӧ командировкаӧ мӧдӧдіс миян пионерскӧй организацияным.
А Киевын менӧ пуксьӧдіс поездӧ комсомол обкомса инструктор Петро Иваныч.
Ветлы, шуӧ, видзӧдлы, всё равно ӧні Днепр ойдӧма и тіян школаын каникулъяс.
Ме ӧд ог самӧй Каневын ов да велӧдчы, а мӧдлапӧлас, увтасінас...
Сетлім кыв, дружба панім, колӧ ветлыны...
Мамсянь письмӧсӧ Александр Иванович босьтіс видзчысьӧмӧн, медым не чукрӧдлыны, да гӧгӧрвоана синмӧн видзӧдліс ребята вылӧ.
Найӧ видзӧдісны письмӧ вылас лов шысӧ пыкӧмӧн...
Мамсянь письмӧ!..
Путешественник Фёдорлӧн эм мам, сійӧ лэдзӧма Фёдорӧс локны татчӧ!
Молодеч мам!
— Ребята, — шуис Вася Соколов, — ме тӧда, мыйла сійӧ локтіс...
Ме тайӧ мортсӧ аддзылі Владимирысь слёт вылысь....
— Но, дерт, аддзылін, — радпырысь висьтасис Фёдор.
— Тэ вишняяс йылысь бура висьтавлін, и ме тэныд ассьыным вишняяс вайи.
И груша кӧйдысъяс, медся буръяссӧ.
Ме тіянлы ставсӧ висьтала, — друг кутіс тэрмасьны сійӧ, — кӧть висьтавнысӧ и нинӧм.
Валякӧд ми тӧдмасим, правильнӧ, Владимирын кольӧм во том садоводъяслӧн слёт вылын.
А сэсся письмӧасим.
Миян ребята, кор кывлісны, кутшӧм бура ті тані оланныд да уджаланныд, пыр ӧтарӧ корисны тӧдмасьны тіян пионерскӧй уджӧн.
— Мыйла тані Валяыс? — нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс Александр Иванович.
Нина копыртчис сыланьӧ да кӧсйысис гӧгӧрвотӧмсӧ висьтавны бӧрынджык.
Сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый лоӧма.
А детинкаяс да нывкаяс дыр на тувкӧдісны ӧта-мӧднысӧ гырддзаяснас, бергалісны, шӧпкӧдчисны да видзӧдлывлісны Валя вылӧ.
Эк, мойдын моз кӧ эськӧ збыльысь йӧзыд мунлісны му пырыс да вошлісны стен пырыс!
Кымын дыр висьталіс Фёдор, сымын лӧньджык лоліс комнатаын.
Висьтавліс ӧд сійӧ эз ас йывсьыс, а на йылысь, кодъяс пукалісны тані комнатаас.
Знаменитӧй охотник да «коммунистическӧй морт» Александр Иванович йылысь, вожатӧй Нина Тимофеева йылысь, зэв бур садовод-опытник Василий Соколов йылысь, герой Пётр Потапов йылысь, коді рискуйтӧма аслас олӧмнас, но спаситӧма петукӧс сотчысь курятникысь, и весиг Шурик йылысь, коді Фёдор висьталӧмын артмис самӧй Мичуринлы кутшӧмкӧ зэв матысса мортӧн.
Карл Маркс нима уличавывса важ детскӧй дом быдӧнлӧн син водзын пӧрис, быттьӧ волшебство серти, знаменитӧй да примернӧй йӧзлӧн керкаӧ, кодъяс йылысь тӧдмалісны весиг Украинаын сэтчӧс пионеръяс да комсомолецъяс.
Зэв бур йӧз ордӧ, гӧлубӧй спальняяса зэв мича керкаӧ локтіс путешественник Фёдор Бондарчук.
Кӧнкӧ со тані, сы висьталӧм серти, орччӧн быдмисны сук яблоневӧй садъяс, а конюшняясын сулалісны ӧдйӧ ветлысь вӧвъяс...
— Вӧвъяс? — чуймӧмӧн юаліс порог дорын сулалысь Михайла Михалыч дед.
Пётр Потапов серӧктіс.
Ставныс ланьтӧдісны сійӧс.
— Ме ӧд ставсӧ тіян йылысь тӧда, — водзӧ висьталіс Фёдор.
— Тіян эм ыджыд му участок, и сэтчӧ ті сэсся асьныд стрӧитанныд аслыныд зэв бур выль керка.
Правда?
— Правда, — увереннӧя шуис Александр Иванович.
Нина чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, Валя Тёмкина кутіс лолавны частӧджык, и тайӧс бара ставӧн казялісны.
Но ӧд некутшӧм выль керка абу и оз ло? — шӧпкӧдіс Шуриклы Саша Воробышек.
— Но, вокӧ, сійӧ кӧ шуӧ — лоас, сідзкӧ лоас, — Александр Иванович вылӧ синъяснас индіг вочавидзис Шурик.
Уна буртор йылысь, но ӧні абутӧмтор йылысь на, висьтавліс Фёдор.
Ачыс сійӧ нинӧм на эз аддзыв, сы вӧсна мый сӧмын на, югдандорыс, воис, но сійӧ ставсӧ тӧдӧ и сідз Валя письмӧясысь.
— Надзӧнджык! — стрӧга шуис Нина друг шызьысь челядьлы.
Быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, кутшӧм мича детскӧй государствоӧ, кодӧс выдумайтӧма Валя Тёмкина, локтӧма опытла да примерла ылі Канев карысь тайӧ ичӧтик да, тыдалӧ, характера детинкаыс.
Со ӧд мый вӧчис царевна Моревна, мойдысьыд!
Мый ӧні вӧчан?
Абу налӧн некутшӧм торъя сад ни оранжерея, абу детскӧй кар, ни дворец-керка, ни розӧвӧй да гӧлубӧй спальняяс, а медся главнӧйыс — абуӧсь знаменитӧй да смел, зэв бур йӧзыс, кодъяс дінӧ сэтшӧма тэрмасис Федя.
Медся прӧстӧй детинкаяс да нывкаяс олӧны керкаас.
Фёдор Бондарчук помаліс висьтавнысӧ да гусьӧник очсыштіс, вомсӧ тупкыштіс соснас.
— Сійӧ кӧсйӧ узьны, путешественникыд, — шуис Нина.
— Колӧ сійӧс пывсьӧдны туй бӧрас да бура вердны, — шуис Александр Иванович да шеныштіс письмӧнас.
— Сылӧн мамыс корӧ, медым командировка дырйиыс сы бӧрся тані видзӧдыштлісны да эз зэв ёна ӧбижайтны.
Мама корӧ...
Видліс мед эськӧ кодкӧ вӧрзьӧдны Федяӧс кӧть ӧти чуньнас!
Мама корӧ!..
Тані, керкаас, кӧні некодлӧн эз вӧвны мамъяс, тайӧ кывйыс вӧлі святыняӧн.
— Мунам, другӧ, — шуис Вася Соколов.
— Мунам, ёрт!
Васякӧд да Валентина Степановнакӧд Фёдор мӧдӧдчис ваннӧй комнатаӧ.
Вот сэки столӧвӧйын пуксис тешкодь, вӧвлытӧм чӧв-лӧнь.
Ставныс видзӧдісны Валя вылӧ.
Пётр Потапов шуис кык кыв, но чӧв-лӧняс найӧ юрӧбтісны, кыдзи лыйӧм шы:
— Пӧръялін? Мыйла?
— Ошйысин, — шуис Шурик, — миян юр вылӧ!
Сійӧ ӧд миян дорӧ воис достижениеясла, а кытысь найӧс босьтан?
— Мый нин... — сідз-тадз шуис Нина да сэк жӧ содтіс: — Нинӧм, ныланӧй, эн волнуйтчы!
Кажитчис, мый Валя ӧні бӧрддзас да ставныслысь кутас прӧща корны.
Нина воськовтіс нин водзлань, медым дорйыны сійӧс, ышӧдыштны да такӧдыштны.
Комнатаын шынитӧв.
Но чӧв-лӧньыс эз вӧв страшнӧй.
Нина зэв бура чувствуйтіс, мый тайӧ кыдз быттьӧ янӧдана чӧв-лӧняс збыльвылассӧ янӧдӧмыс эз вӧв.
Камин дорын диван вылын пукалысь второклассникъяс удовольствиеысла весиг синнысӧ куньӧмаӧсь да, тыдалӧ, Валя моз жӧ вӧліны мечтаяснас зэв ылын.
Меліа да кыдзкӧ загадочнӧя нюмъяліс Александр Иванович, и дзик нин веськыда меліа шпынняліс Михайла Михалыч дед.
Валя видзӧдліс на вылӧ ставныс вылӧ да ышловзис:
— Энӧ скӧралӧй ме вылӧ, — шуис сійӧ.
— Ме эг пӧръяв.
Но и мый нӧ, мый мортыс локтіс?
Тэ жӧ ачыд нярган, мый тэнӧ, знаменитӧй опытникӧс, ставныс вунӧдісны да некод тэнсьыд питомникъястӧ оз прӧверяйт, — шыасис сійӧ Шурик дорӧ.
— Ставыс миян эм: и керка, и сад, и яблоняяс.
Мыйта найӧс садитім!
— Найӧ ӧд зэв посниӧсь, — нор гӧлӧсӧн шуис Шурик.
— Но найӧ быдмасны! — шыасис Валя.
— А вӧвъясыс кӧнӧсь? — эз ӧвсьы Пётр Потапов.
— Кытысь тэ аддзин настӧящӧй вӧвъяссӧ, кор миян став керка вылас ӧти лысӧм Машка?
— Карыс кӧні? — горӧдісны бӧрсянь.
— Выль керкаыс кӧні?
— Вӧвъяс! — горзіс Петя.
— Вӧвъясыс медглавнӧй!
— Голубев... — синвасорӧн нин шуис Валя.
— Голубев кольӧм во на кӧсйысьліс вузавны миянлы кык чаньӧс...
Ӧд кымын трудодень ми мӧйму нажӧвитім сійӧ колхозын.
Чаньясӧс... — бара шуис сійӧ, ачыс виччысис гораа серӧктӧм.
Но некод эз серӧкты.
Голубев кӧ кӧсйысис — быдтор вермас лоны.
Трудоденьяс нажӧвитісны, сійӧ сідз.
Голубев — надёжнӧй морт.
— Иван дядь? — юаліс Наташа Иванова.
— Да, — бӧрддзис Валя.
— Вопросъяс сэсся абуӧсь, — шуис Пётр Потапов.
Валялӧн ыджыд мечтаясыс вӧліны видзӧднысӧ зэв посниӧсь да слабиникӧсь, но найӧ век жӧ вӧліны, и тайӧс некод эз лысьт отрицайтны.
Вопросъяс сэсся эз вӧвны.
Коридорса ӧдзӧс паськыда воссис, и сэні тыдовтчис Валентина Степановна, а сы бӧрся Вася.
Сылӧн еджыд передник вылас тӧдчисны свежӧй ва войтъяс.
Вася юрсиысь абу на косьмӧма майтӧг быгйыс.
Сразу тӧдчис, мый воӧм путешественникӧс найӧ мыськӧмаӧсь кыдз колӧ.
— Сійӧ унмовсис, — шӧпнитіс Валентина Степановна.
— Ми нуӧдім сійӧс спальняӧ, и сійӧ сразу унмовсис.
Надзӧнджык ті, вильышпозъяс!
Надзӧнджык!..
Тсс!
Нывкаяс первойясӧн пуксялісны асланыс местаясӧ.
Нина да Наташа и весиг ачыс Александр Иванович шуисны Валентина Степановна бӧрся: «Надзӧнджык!..»
Ӧтчаяннӧя да зэв сьӧлӧмсяньыс налы пондісны отсавны активистъяс.
Став нелямын кӧкъямыс активистыс.
— Тсс! Надзӧнджык! Федя узьӧ!
Надзӧнджык!
Мамыс корӧма...
Надзӧнджык!
Буретш тайӧ кадас заводитісны чушкыны да тотшнитіс сьӧд пуысь вӧчӧм зэв ыджыд футлярын вернӧй важ часі.
Гораа, став комната пасьта, сійӧ троньгис асъя кӧкъямыс чассӧ.
Дон-дили-дон!
Дон-дили!
Тайӧ висьталіс, мый поснияслы пӧра ворсны кубикъясӧн, а став мукӧдыслы колӧ мунны школаӧ.
Школа оз виччысь.
Дон-дили-дон!
Дон-дили!
Шензянатор!
Мыйла оз ӧткодя троньгы часіыс асывнас да рытнас?
Рытнас важ часі троньгӧ спокойнӧя да кыпыда, асывнас — том звӧнӧн да чистӧя.
Дон-дили дон!
Дон-дили!
Заводитчӧ лун.
Ставыс водзын — радлӧм да шогсьӧм.
Дон!
Дас коймӧд глава
Зарни сьӧлӧм
Нелямын детинка да нывка петісны тайӧ асылӧ детскӧй домысь ывлаӧ да дзик школаӧдз, став карыслы шензьӧм вылӧ, мунісны зэв чӧла.
Нина дыр видзӧдіс на бӧрся вылыс судтаса коридор ӧшинь пыр.
Сы дінӧ матыстчис Александр Иванович да сувтіс орччӧн.
— Тӧлка нывка Валяыс, — мыйкӧ думайтігтыр шуис сійӧ.
— Да? — сідз-тадз шыасис Нина.
— Ме, пӧжалуй, муна, — шуис Александр Иванович.
— Тані эм мый йылысь думыштны.
— Мунӧй, — шуис Нина.
— Дерт, эм мый йылысь думыштны.
— Зэв бур талун луныс, — шуис Александр Иванович да муніс.
Нина пыдісянь ышловзис да мӧдӧдчис посни челядь дінӧ ыджыд «ворсан» комнатаӧ.
Талун сійӧ вӧлі дежурнӧй воспитательницаӧн.
«Кокниа, дерт, овсьӧ свет вылас Валентина Степановналы», — мунігмозыс думайтіс Нина.
Но мый сэтшӧмсӧ вермасны вӧчны сылӧн посни челядьыс?
Косясьыштасны, бӧрдыштасны да бара миритчасны.
Чачаяс жугласны?
Но налы выльясӧс ньӧбасны.
Посни челядь думайтӧны сӧмын сы йылысь, медым ӧти кампет пыдди сёйны кыкӧс, и нинӧм торъясӧ насянь оз требуйтны.
Абу налӧн ни отрядъяс, ни звенояс, ни стрӧг пионерскӧй порядок.
Некодлы найӧ оз гижны письмӧяс, и некод на дінӧ оз лок Канев карсянь.
Мӧд делӧ сылӧн, Ниналӧн.
Сьӧкыд сылӧн олӧмыс и ответственностьыс ыджыд.
Абу сійӧ йӧзыс сы веськӧдлӧм улын.
Мортлы кӧ тырис ӧкмыс арӧс да сійӧс заслуженнӧя примитісны пионерӧ — сідзкӧ, тайӧ мортыс эз нин этша ов.
Сійӧ гордӧя должен новлыны ассьыс гӧрд галстуксӧ да пионерскӧй значоксӧ, кӧні ломалӧ коммунизмлӧн куслытӧм биыс.
Татшӧм мортыс должен бура тӧдны, кӧні сылӧн шудыс, кодъяс сылӧн другъясыс да ёртъясыс.
Ыджыдторйӧ да бурторйӧ должен велӧдны ребятаӧс сійӧ, вожатӧй Нина Тимофеева.
Сійӧ на вӧсна кывкутӧ комсомол водзын, партия водзын, найӧ батьяслӧн да мамъяслӧн югыд паметь водзын.
И пыр жӧ Ниналы тӧдвылас уси аслас мамыс, и сійӧ сувтіс.
Ребята, менам муса ребята!
Гижӧма бур книгаяс, кӧні мамъяс кӧть и вошлӧны, но бӧрыннас быть аддзысьӧны.
Оз, миян мамъяс некор нин оз аддзысьны.
Коли сӧмын бать пӧдушка улас мамыслӧн карточкаыс, кӧні сьӧкыд танкистскӧй шлем увсянь видзӧдӧ сійӧ став вылас да меліа-меліа нюмъялӧ.
Вечнӧй память мамалы!
Дум вылас кыдзкӧ асьныс воисны Верховнӧй Главнокомандующӧй приказъясысь кывъясыс: «Вечнӧй слава геройяслы, кодъяс усины миян Рӧдиналӧн свобода да независимость вӧсна тышын!»
Кокниа, дерт, овсьӧ свет вылас Валентина Степановналы...
Нина восьтіс «ворсан» комнатаӧ ӧдзӧссӧ да пыр жӧ аддзис, мый и тані, поснияслӧн, мыйкӧ лоӧма.
Диван вылын пукаліс Валентина Степановна, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі суров, мыйыськӧ скӧрмӧма.
Сы гӧгӧр кытшӧн сулалісны посни челядь, а дзик шӧрас джоджын пукаліс ичӧтик Вась Васич, кодӧс быттьӧ сӧмын на Нина аддзыліс ывлаысь здоровӧн да веселӧн.
Синъясыс ӧні Вась Васичлӧн бӧрдӧмсьыс вӧліны гырдӧсь, а плешкас вӧлі свежӧй йӧг.
Комната пельӧсын сулаліс вильыш Кирка, а сыкӧд орччӧн ковёр вылын туплясис пу сабля.
— Ай-ай-ай, кутшӧм омӧльтор лоӧма! — порог дорсянь на шуис Нина.
— Но сулалӧ-ӧ став гырысьяслы шогсьыны ӧти ичӧтик йӧг вӧсна?
— Зэв сулалӧ, — шуис Валентина Степановна.
— Сы вӧсна мый шогсям ми ог сӧмын йӧг вӧсна...
...Детскӧй домын вӧлі важ кӧрт кӧрӧбка, коді став мукӧд чачаяс лыдын вӧлі челядьлӧн меддонаторйӧн.
Видзисны сэні унапӧлӧс изъяс, свинеч пломбаяс да кутшӧмкӧ куснялӧм кӧрт тувъяс.
Быдпӧрйӧ кӧрӧбкасьыс аддзылісны выль чудесаяс: то крымскӧй ракпаньяс, то звездаяса да якӧръяса военнӧй кизьяс.
Сідз нин вӧлі артмӧ, мый гырысь йӧз да ыджыдджык челядь чукӧртісны тайӧ кӧрӧбкаас посни челядьлы быдсяма интереснӧйторсӧ.
Колӧ вӧлі сӧмын бурджыка корсьны, и кутшӧмкӧ выль шуд быть веськавліс морт киӧ.
Тӧрыт рытнас ичӧтик Кирка аддзӧма кӧрӧбкасьыс кыз турунвиж рӧма вурун шӧрт тупыль, заводитас сійӧс разьны да друг радысла акнитас: тупыльыс усис Кирка киысь, тупыльтчис джоджті, ачыс разьсис и ковёр вылӧ коли шензяна чудо — вӧвлытӧм чача: зарни сьӧлӧм.
Зэв векни розьӧ вӧлі пысалӧма турунвиж рӧма вурун сі.
Уна во сайын кодлӧнкӧ бабушкаыс быдмалӧма турунвиж рӧма шӧрт тупыльсӧ мича чача вылӧ.
Мед пӧ коркӧ внукъясыс тӧдлытӧг разясны шӧрт тупыльсӧ да тӧдвылӧ уськӧдасны старукаӧс.
Но артмис сідзи, мый тӧдтӧм баблӧн шӧрт тупыльыс настӧящӧй внукъясыслы эз веськав, а тупыльтчис Карл Маркс нима уличавывса детскӧй домӧ.
— Менам? — юаліс Кирка.
— Абу, — вочавидзис сылы Валентина Степановна.
Тайӧ зарни, бур сьӧлӧм, и сійӧс сетӧны сӧмын бур мортлы.
А тэ тӧрыт мырддьӧмыд Танечкалысь кампет, сьӧлыштӧмыд мӧд судтасянь улича вылӧ да крӧватяд куйлігӧн сьылін <rus>«По долинам и по взгорьям»</rus> сьыланкыв.
Тадзи ӧмӧй бур йӧзыс вӧчӧны?
— Ме ог кут сэсся! — кыпыда шуис Кирка.
— Ог тӧд, — шуис Валентина Степановна.
— Ок, оз веритсьы!
Ёна тэ велалӧмыд кокниа овны да дурны!
Но ми кӧ ӧд сетам тэныд тайӧ сокровищесӧ, ставӧн пыр жӧ тӧдласны, мый тэ зарни сьӧлӧма детинка, и тэнад заводитчас сьӧкыд олӧм.
Кутан-ӧ тэ пыр отсавны ёртъясыдлы?
— Кута, — шуис Кирка.
— Кутан-ӧ тэ ӧбижайтны посниясӧс?
— Ог кут, — шуис Кирка.
— Ме сета тіянлы кыв.
Вайӧй меным булавка, и ме сутшка бур сьӧлӧмсӧ аслам дӧрӧмӧ.
Кирка дыр ветлӧдліс керкаті да ывлаті, зэв гордӧй да важнӧй.
Сійӧ пӧдаритіс орчча керкаса Егоркалы важ велосипедлысь кӧлесасӧ, а ичӧтик Танечкалы сетіс шоколад плиталысь джынсӧ.
Зэв тшапа сійӧ ӧткажитчис вевт вылӧ походысь да отсаліс Танечкалы вуджны ыджыд гӧп вомӧн.
— Ті тӧданныд, орчча дворъясын сёрнитӧны зарни сьӧлӧма детинка йылысь. — Кирка вылӧ видзӧдліг висьталіс Ниналы Валентина Степановна.
— Но сӧмын ӧні на ывла вылын зёльмуні-жугалі кодлӧнкӧ стеклӧ банка, кыліс зэв ёна горӧдӧм да омлялӧм, и Михайла Михалыч дед аддзылӧма, кыдзи бой мунан поле вылысь котӧрӧн пышйӧ да зэв ёна бӧрдӧ ичӧтик Вась Васич.
Таӧдз вит минутаӧн водзджык Кирка тӧчитіс ассьыс пу саблясӧ, и быдӧн тайӧс аддзылісны.
А ывла вылӧ походӧ петтӧдз сійӧ разьӧма зарни сьӧлӧмсӧ да дзебӧма сійӧс, кыдзи ковтӧмтор, диван пӧдушка улӧ.
— Кыдзи — разьӧма? — акнитіс Нина, а ачыс муртса кутчысис, медым не серӧктыны.
— Сідз вот! Босьтӧма дай разьӧма! — скӧрысь шуис Валентина Степановна.
— Михайла Михалыч дед вайӧдіс ывла вылысь и Вась Васичӧс и Киркаӧс.
Чайтім ми, мый Кирка пыр жӧ прӧща корас, но кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧв: сійӧ шыбитіс джоджӧ пиньӧссьӧм саблясӧ, кыскис пӧдушка улысь зарни сьӧлӧмсӧ да сэн жӧ кӧсйис бара сутшкыны сійӧс аслас дӧрӧмас...
Валентина Степановна ланьтіс.
— Кыдз нӧ сійӧ сідз, дона ёртӧй? — юаліс Нина.
— Эм ӧмӧй свет вылас сэтшӧм закон, медым мыйкӧ дыра кежлӧ кольлыны гортад сьӧлӧмтӧ?
— Абу сэтшӧм законыс! — скӧра горӧдіс ичӧтик Вась Васич.
И Валентина Степановна нюммуніс да мӧдарӧ бергӧдчис.
— Ковмас бӧр босьтны тэнсьыд, Кирка, зарни сьӧлӧмтӧ, — скӧра шуис Нина.
— Сы вӧсна мый сійӧ, мый тэ вӧчан, сӧмын пӧръясьӧм да ылӧдчӧм.
Абу тэнад, сідзкӧ, настӧящӧй сьӧлӧмад некутшӧм бурлун да некутшӧм зарни.
— Эм! — шуис Кирка.
— Эм бурлуныс!
А зарни сьӧлӧмсӧ ме всё равно некодлы ог сет.
Киркалӧн ичӧтик чангыль нырыс чукыртчис, а синъяссьыс друг кутіс войтавны сӧдз синва.
Эз, Нина некор эз аддзыв, медым татшӧма бӧрдісны йӧз!
Синваыс сідзи и дугдывтӧг визувтіс Киркалӧн чукыртчӧм ныр кузя, беринӧсь банбоктіыс, чутӧсь дӧрӧм кузяыс...
Ӧти синва войт уси кизь вылас, эз жугав, а сідзи дзоньнас и чеччыштіс бокӧ, кыдз быттьӧ настӧящӧй шер тусь.
Комнатаын эз горзыны, ни эз омлявны, но ставныс зэв ёна зумыштчисны, ланьтісны да кутісны мыйӧкӧ кывзысьны.
Лӧня войталіс Киркалӧн синваыс, и оз позь вӧлі кывны синваыслысь нора войталӧмсӧ.
Расстроитчӧмӧн Нина петіс «ворсан» комнатаысь.
Абу, абу кокни олӧмыс Валентина Степановналӧн.
Мучитӧны и посниясӧс асланыс сомнениеяс да шогсьӧмъяс, асланыс бурторъяс да асланыс лёкторъяс.
Ӧд колӧ жӧ думыштны — разьны бур сьӧлӧмсӧ косясигкежлӧ!..
И мый ӧні татшӧм мортыскӧд вӧчан?
Бӧр босьтны сылысь чачасӧ али не босьтны?
— Абу сідз! — гораа шуис Нина да весиг сувтіс двор шӧрас.
— Весьшӧрӧ ме аслам судьба вылӧ да аслам удж вылӧ норася.
Сознательнӧй мортӧс позьӧ видыштны линейка вылын да кыпӧдны сылысь беспокойнӧй пионерскӧй сӧвестьсӧ.
А мый вӧчан татшӧм ичӧтик вильышпозйыскӧд, кор сылӧн абу на, кӧнкӧ, ни яндзим, ни сӧвесть!
Сійӧ серӧктіс, восьтіс калиткасӧ да аддзис улича мӧдар бокысь Александр Ивановичӧс.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, сідзи некытчӧ и абу мунӧма, а ветлӧдлӧма керка гӧгӧрыс да мый йылысь кӧ думайтӧма...
Выліті да ылӧ лэбӧ челядьлӧн сӧстӧм мечтаыс, и сьӧкыд вӧтчыны сы бӧрся весиг медся бур директорлы.
Сылӧн, Александр Ивановичлӧн, кӧнкӧ, и деньгаыс абу еджыд палаткаяс вылӧ, вӧвъяс вылӧ, мазіяс да яблоняяс вылӧ.
«Тэ смотри, эн лэдз сэн ребятаыдлы ёнасӧ вӧльничайтны», — тӧдвылас усины Ниналы комсомол райкомын ёртъясыслӧн наставлениеясыс.
«Эн лэдз!»
Видлы вот не лэдзны.
Мый нӧ налӧн, ребятаыслӧн, правоыс али мый абу мечтайтнысӧ?
Эм, ёртъяс, правоыс!
Кыдзи эськӧ висьтавны Сергейлы став йывсьыс, мый лои?
Гӧгӧрвоас сійӧ али оз гӧгӧрво?
Веритас али оз верит?
Отсалас али оз отсав?
«Но и мый нӧ?
Висьтала...
Медбӧръяысь!»
И кыдзи век, став волнуйтана мӧвпъяссӧ аслыс висьталӧм бӧрын, Нина ланьтіс да серӧктіс.
«Йӧйтала! — шуис сійӧ аслыс.
— Заводиті!
Кокньыдджыка, вожатӧй ёрт!
Успокоитчӧй да кутӧй асьнытӧ солиднӧя да спокойнӧя.
Аддзанныд, переулок помас котӧртӧны тіян детинкаяс да нывкаяс.
Гажаа лэбӧны лым мачьясыс тэнад вӧвлӧм ёрт Новиков керка весьтті.
Медбӧръя лым мачьяс нин, буракӧ, таво.
А коді нӧ сэні ворота дорсяньыс ӧвтчӧ ребяталы да шыбласьӧ сідзжӧ лым мачнас?
Сергей ӧмӧй?
Зэв тешкодь.
Бурджык эськӧ вӧлі, дона ёрт, эн кӧ ті ворсӧй лым мачнас, ӧд ті занимайтанныд сэтшӧм ответственнӧй должность!»
Выліті лэбӧны еджыд лым мачьяс.
Весиг руд ракаяс кежӧны наысь бокӧ.
Тайӧ лоӧ, мый младшӧй классъясын занятиеяс помасьӧмаӧсь нин да кык час мысти помасясны и старшӧй классъясын.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, ребята!
Видза оланныд, бур лун!
Ставсӧ, мый лои, ті висьталанныд меным бӧрынджык.
Узьӧ на да ёна, кӧнкӧ, мудзис локтігас тіян выль ёртныд.
Надзӧнджык, надзӧнджык!
Тэ смотри, Наташка!
Аддзан, Александр Иванович кӧсйӧ мунны, и меным гортӧ жӧ колӧ ветлыны.
И сійӧ мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны, веськыда паськыд Ленинскӧй улича кузя карӧ.
Дас нёльӧд глава
Колӧ али оз ков мечтайтны
Комсомоллӧн районнӧй комитет вӧлі Сӧветъяслӧн ыджыд керкаын улі судтаас.
Нина куимысь прӧйдитіс райкомса ӧшинь увті да некыдз эз вермы решитны, пыравны сылы Сергей дінӧ али абу.
Гашкӧ, сійӧ бара кутас сійӧс укӧрайтны кӧчпиянӧн да ёжъясӧн, книжкаясӧн да мойдъясӧн.
Абу сійӧ Елена Прекрасная кодь?
Но и ладнӧ!
А пыравны ӧні Сергей ордӧ, сьӧкыд здукӧ, сылы вӧлі зэв окота.
Чургӧдны сӧмын китӧ — и со сійӧ, Сергей, пукалӧ ӧшинь дорын пызан сайын, лыддьӧ <rus>«Комсомольская правда»</rus> либӧ «Смена» журнал либӧ гижӧ колхознӧй комсомольскӧй комитетъясӧ письмӧяс.
Пырны али не пырны?
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый Сергей важӧн нин вештіс бокӧ комсомольскӧй собраниеяслысь протоколъяссӧ да видзӧдӧ ӧшинь пыр ывлаӧ, сы вылӧ, Нина вылӧ, мыйыськӧ чукрасьӧ да мый вылӧ кӧ нюмъялӧ!
Ставсӧ кӧ эськӧ позис тӧдны да водзвыв тӧдмавны!
Друг Сергей восьтіс ӧшиньсӧ да тушаджынйӧдзыс мыччысис ывлаӧ.
— Пырав, — шуис сійӧ стрӧга.
— Мый тэ тані ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлан?
Мый лои?
Райкомса первой комнатаын кык инструктор, Митя Водолазов да Шура Никольская, мый йылысь кӧ ас костаныс зэв пӧся вензисны да Нина вылӧ эз и видзӧдлыны.
Сергей комнатаын некод эз вӧв.
— Видза олан! — шуис Сергей.
— Пуксьы диван вылас да висьтав ставсӧ.
— Ме висьтала, — шуис Нина да тайӧ пӧрйӧ покорнӧя пуксис клеёнкаӧн кышӧм важ диван пельӧсӧ.
— Ме ставсӧ висьтала.
Ме тэкӧд кӧсъя серьёзнӧя сёрнитны, сы вӧсна мый лои сэтшӧмтор...
— Нина паськыда шевкнитіс кияссӧ.
— Меным аслым сьӧкыд тані разберитчынысӧ, и кольччыны ӧні ӧтнамлы некыдзи оз позь...
И сійӧ висьталіс Сергейлы ставсӧ: кыдзи веськаліс детскӧй домӧ Фёдор Бондарчук да мыйла сійӧ воис, кыдзи Валя Тёмкина выдумайтӧма выль мойд: дворец кодь керка, рысакъясӧс да сэтшӧм ребятаӧс, кутшӧмъяс йылысь гижӧма писатель Гайдар аслас книгаясын.
Мый ӧні вӧчны?
Сійӧ, Нина, тані абу мыжа, дай Валя тшӧтш.
Комсомоллӧн VII съезд вылын Михаил Иванович Калинин висьтавліс, мый сылӧн, Михаил Ивановичлӧн, юрас брӧдитісны фантазияясыс ар дас кӧкъямысӧдз кымын.
— И, пӧжалуйста, тэ, Сергей, эн серав, а то ме пыр жӧ муна и некор сэсся тэ ордӧ ог лок, сідзи и тӧд.
Ме ӧд ставсӧ помнита: тэ школаын сідзжӧ миянлы висьтавлін, мый лоан подводнӧй лодкаын капитанӧн, коді первойӧн прӧйдитас Войвыв полюсса йи увті.
И кыдзи тэ кӧсйин лэбзьыны китаецъяслы отсӧг вылӧ, ме сідзжӧ помнита...
Сергей кывзіс Нинаӧс сюся, первойсӧ неуна серамсорӧн, но сэсся сылӧн чужӧмыс лои пыр серьёзнӧйджык и серьёзнӧйджык.
— Молодеч детинкаыс! — шуис сійӧ медбӧрын.
— И мамыс сылӧн, кӧнкӧ, бур нывбаба.
Лэдзӧма писӧ татшӧм ылі туйӧ!
Правильнӧ вӧчӧма.
Важӧн нин колӧ вӧлі пионеръяслы да комсомолецъяслы босьтчыны прӧверяйтны ассьыныс делӧяссӧ.
Слётъяс чукӧртлывлам, ребятаӧс тӧдмӧдам, кӧсйысям ӧта-мӧднымлы, клянитчам вечнӧя дружитны, а кытчӧ сэсся другъясным лоӧны — огӧ тӧдӧй.
Дружитӧны найӧ али оз?
Помнитӧны найӧ ӧта-мӧднысӧ али вунӧдісны?
Кутшӧмджык сійӧ, тіян путешественникыд?
— Паськыд плешка, — шуис Нина.
— Синъясыс мудерӧсь да ставсӧ, буракӧ, аддзӧны.
— Мед видзӧдӧ, — решительнӧя шуис Сергей.
— Ті сыысь нинӧм энӧ дзебӧй да энӧ ӧбижайтӧй нывкасӧ.
Мортлысь мечтасӧ колӧ уважайтны.
— Ми огӧ и ӧбижайтӧй! — гораа шуис Нина.
— Тэ тӧдан, тайӧ зэв шензянатор: ребята пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый лои буртор, а эз лёктор.
Александр Иванович гӧгӧрвоис жӧ.
Сӧмын ми огӧ тӧдӧй, мый водзӧ вӧчны.
И миянлы неуна яндзимкодь: Валя выдумайтӧма миянӧс сэтшӧм бур йӧзӧн...
— Ставныд ӧмӧй нӧ ті сэні омӧльӧсь? — нюммуніс Сергей.
— Но, абу сэтшӧм омӧльӧсь, — спокойнӧя вочавидзис Нина.
— И керканым абу лёк, сӧмын важ нин.
А вот вӧвъясным абуӧсь.
Кӧні найӧ, вӧвъясыс?
И выль палаткаяс абуӧсь.
Сергей эз сразу вочавидз.
Сійӧ видзӧдіс ӧшинь пыр кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, горизонт весьтын ӧшалысь лӧз кымӧр вылӧ.
— Ог тӧд, — надзӧник шуис сійӧ.
— Тэа-меа свет вылас зэв на этша олім да, вермас лоны, огӧ на ставсӧ гӧгӧрвоӧй кыдз колӧ.
Но ӧд тэнад ичӧтъясыд долженӧсь овны бурджыка.
И найӧ быть кутасны овны бурджыка.
Ставыс ладмас, эн волнуйтчы.
Керканытӧ ковмас ремонтируйтны.
Ошкӧм вылад правотӧ ковмас заслужитны.
Важӧн нин пӧра.
Ветымын детинка да нывка — тайӧ, ёртъяс, вын!
Сергей чеччис, ветлӧдлыштіс комнататі.
— Сійӧ, тіян сказочницаныд, мечтайтӧ, — шуис Сергей, — а сылӧн мечтаыс заводитӧ нин пӧртсьыны олӧмӧ коммунизм стрӧитысьяс киӧн.
Тайӧ абу челядьлӧн ворсан мечта — тайӧ ыджыд мечта, и тайӧс колӧ гӧгӧрвоны.
Код тӧдас, — бергӧдчис Ниналань Сергей, — гашкӧ, найӧ, мойд-мечтаысь зарни бурыся вӧвъясыс, швачӧдӧны нин кокъяснас тіян ворота дорын?
— Зэв нин мичаа сійӧ миянӧс петкӧдлӧма, — зумыша шуис Нина.
Сійӧ видзӧдіс Сергей вылӧ уважайтана синъясӧн да весиг тӧкӧтьӧ полігтырйи: «Видзӧдтӧ, кутшӧм тӧлка!»
— Но, а мыйла нӧ тіянлы мутіыс кыскасьнысӧ? — юаліс Сергей.
— Кыпӧдчӧй на здоровье, ті кӧ збыльысь сэтшӧм йӧз, кутшӧмӧн лыддьӧны тіянӧс тайӧ путешественникыс да асланыд тіян пӧдруганыд.
Видзӧдлӧй ас выланыд бокисянь.
Вермас лоны, ті мыйсюрӧ и аддзанныд асланыд дворсьыд йӧз отсӧгӧн, тіян кӧ асланыд сэтшӧм слабӧсь синъясныд...
— Миян синъясным абу слабӧсь, — ӧбидитчис Нина.
— Ме сӧмын полі, мый тэ бара ме вылӧ серӧктан да став тайӧ фантазияяссӧ нинӧмӧ вайӧдан.
Сэтшӧм йӧзыд ӧд уна на эм, кодъяс фантазиясьыд дзик нинӧм оз гӧгӧрвоны.
— А мый тэ ачыд наысь, фантазияяссьыс, гӧгӧрвоан? — осторожнӧя юаліс Сергей.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа! — гораа шуис Нина.
— Ме тӧда, мый ребяталысь вот тайӧ самӧй фантазияяссӧ партия да комсомол поручитісны миянлы видзны да паськӧдны.
Ме думайта, мый йӧзлӧн дзик кувтӧдзныс морӧс пытшкас петкӧдчывлӧ томлун.
Мортлы оз ков повны ыджыд стремлениеясысь.
Ме эска — сійӧ век лоӧ том, будущӧй коммунистическӧй обществоса миян замечательнӧй мортным.
Ме тэныд сьӧлӧмсянь сиа лоны татшӧм мортнас.
— Ме кута старайтчыны, аттьӧ, — яндысьӧмӧнмоз шуис Сергей.
— Вот тайӧ зэв бур, мый тэ ӧні шуин, и весиг поэтичнӧ.
Галка тэнӧ унаторйӧ велӧдӧма.
Ме кута зільны дырджык не пӧрысьмыны.
Кутам лыддьыны, мый ми тэкӧд сёрнитчим?
— Кутам, — шуис Нина.
— Кино вылӧ ветлам?
— Ветлам, — шуис Нина.
— Владимирысь вайисны выль картина — «Незабываемый 1919-й».
Рытнас Нина локтіс гортас.
Андрей Гаврилович пукаліс столӧвӧйын; пызан вылас вӧлі вайӧма сёян-юан.
Комната пельӧсын ичӧтик пызан вылын чушйӧдліс ыджыд электрическӧй чайник.
Восьса пачын гажаа трачкӧдчис пес.
Шурик пукаліс Андрей Гавриловичкӧд орччӧн да сюся видлаліс Иван Владимирович Мичурин сочинениеясысь картинкаяс.
Вӧлі тӧдчӧ, мый висьтавны батьыслы Фёдор Бондарчуклӧн воӧм йылысь оз ков: Шурик, тӧдӧмысь, доложитіс сылы лоӧмтор йывсьыс зэв подробнӧя.
Нина пӧрччис пальтосӧ передньӧйын.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг локтіс пызан дорӧ, босьтіс пач бокысь табуретка да пуксис буретш батьыслы воча.
Юрсӧ сійӧ шога пӧлыньтіс, щӧкасӧ пуктіс кипыдӧс вылас, а нырсӧ ичӧтик моз читкыртіс.
— Но, мый сідзи дузъялан? — юаліс Андрей Гаврилович. Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, кӧні вӧлі Нина да мыйла сёрмис.
— Дзикӧдз бурасинныд?
Али бара нин пиньӧ воинныд?
Дас витӧд глава
Книгаын медся бур морт
Спальняын дзик пӧтӧлӧк дортіыс шынитӧв лэбаліс еджыд пушинка-звёздочка.
Шуӧны, мый бур йӧз дінӧ век пырӧны комнатаад татшӧм пушинкаясыд.
Но и мед шуӧны.
Код тӧдас мый сӧрӧны лым чир да пушинкаяс йылысь!
Фёдор садьмис да видзӧдліс пушинка вылас пӧшти веськодя.
Коді сэні таркӧдчӧ ӧшинь дорас?
Оз-ӧ нин сійӧ детинкаыс, коді асывнас сеталіс быдсяма вопросъяссӧ?
Сира гаг!
Фёдорлы дум вылас уси Шуриклӧн скӧр чужӧмыс да чукыртчыліс.
Мыйысь сійӧ скӧралӧ, он гӧгӧрво!
Стук-стук!
Стук-стук!
«Вот чечча да сетышта сылы нырвомас!..»
Фёдор павтыртіс эшкынсӧ да нюжӧдчис.
Ӧти!
Кык!
Вот ӧні сійӧ чеччас да видзӧдлас...
Пырысьтӧм-пыр.
Ыджыд, югыд ӧшиньӧ швачӧдчисны тополь увъяс.
Медкузь ув вылас пукаліс да видзӧдіс комнатаӧ мисьтӧм руд рака.
Мый сылы колӧ, и мыйла сійӧ татчӧ воӧма?
Ракаыс Фёдорлы эз кажитчы.
Сійӧ кунис синсӧ да гусьӧник лыддис сёӧдз.
Сэсся сійӧ гораа шуис: «Ӧти, кык, куим!»
— восьтіс синсӧ да видзӧдліс ӧшиньӧ.
Но, сідзи и эм: ставыс пыр жӧ вежсис ӧшинь саяс.
Ракаыс лэбзьӧма.
Рака местаын гажаа чеччаліс скворец.
Ӧдзӧс дзуркнитіс, и Фёдор бергӧдчис.
Ӧдзӧс костӧдыс видзӧдіс кодлӧнкӧ сюсь синмыс.
— Эй! — шуис Фёдор.
— Син, а син!
Тэ коді?
Ӧдзӧсыс воссис паськыдджыка.
Костӧдыс мыччысьліс мудеркодь нюмъялысь чужӧм да сэк жӧ бӧр вошис.
— Сійӧ жӧ оз узь, а сёрнитӧ! — пузис кодкӧ ӧдзӧс сайын.
— Тэ мыйла менӧ кыскан гачӧд?
Тэ эн кыскы.
— А тэ эн сюйсьы йӧзсьыс водзджык!
Ӧдзӧс сайын ёнджыка пондісны шумитны.
Шум пырыс кокниа позьӧ вӧлі кывны и тойыштӧм шы, и зутшкӧм шы, и кучкӧм шы.
Кодкӧ горӧдіс:
— Ак, сідз? Ёжӧн? Но, видзчысь!
Фёдор ӧдйӧ чеччыштіс крӧвать вывсьыс.
Кутшӧм детинка спокойнӧя вермас пукавны, кор кык воськов сайын косясьӧны!
Но петны коридорӧ сійӧ сідзи эз и удит.
Кодъяскӧ кокньыдика кайисны пос кузя.
— Ой, нывкаяс! — кыліс ёсь гӧлӧс.
— Детинкаяс косясьӧны!
Яндысьтӧмъяс!
И, кок шы сертиыс, нывъяслӧн эскадроныс, кӧні вӧліны ёна унджыкӧнӧсь, уськӧдчис атакаӧ.
— Приказывайта отступитны! — ӧдзӧс сайын кодкӧ сетіс команда.
Шумыс пыр жӧ лӧнис, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Ӧдзӧсыс гурйыв воссис, и Фёдор ордӧ комнатаӧ делӧвӧя да весиг торжественнӧя пырисны куим рам детинка.
Найӧ сӧмын на воӧмаӧсь школаысь, и кианыс налӧн вӧліны на книга тыра сумкаяс.
Коді эськӧ вермис думыштны, мый минутаӧн водзджык найӧ участвуйтісны коридорын зэв чорыд тышын!
Сэки жӧ комнатаӧ пырисны нывкаяс.
Фёдор эз удит гачасьнысӧ да тювкнитіс эшкын улӧ.
Детинкаяс сувтісны сыкӧд орччӧн, быттьӧ караулын.
— Ой, нахалъяс! — рам детинкаяс вылӧ видзӧдігтыр радпырысь шуис Наташа Иванова.
— Федя, важӧн-ӧ ті садьминныд?
— Неважӧн на, — читкырасигтыр кыз гӧлӧсӧн шуис Фёдор.
— Ме, тӧданныд кӧ, туй вывсьыд мудзи.
Пӧдругаяс сайсянь мыччысис ичӧтик Наденька.
— Кутшӧма тіянлы тані кажитчис? — вежливӧя юаліс сійӧ.
— Кӧсъянныд кӧ, верманныд аслыныд стенӧ ӧшӧдны картинка.
— И сійӧ пуктіс Фёдорлы крӧвать вылас Васнецовлысь куим багатырӧс, кодъясӧс вӧлі ёна мичмӧдӧма да краситӧма.
Добрыня Никитичлӧн ускыс чурвидзис вывлань, багатыр шлемъяс вылын дӧлалісны гӧрд флагъяс, а Илья Муромец сьыліӧ вӧлі кӧрталӧма пионерскӧй галстук.
— Аттьӧ, нывка, — шуис Фёдор да пыр жӧ кыліс, кыдзи ӧти детинка зывӧкпырысь прысьнитіс.
— Менӧ шуӧны Пётр Потаповӧн, — водзлань петыштіг шуис тайӧ детинкаыс, — и тэ менӧ тӧдан нин.
Валентина миян вывті нин выдумывайтӧ.
Петуксӧ эг ме спасит, а сійӧ ачыс лэбзис, кор ӧзйис курятникыс.
Ме сылы сӧмын ӧшиньсӧ восьті.
Нывкаяс ошканапырысь кутісны шӧпкӧдчыны.
Авъялуныд мичмӧдӧ пионерӧс.
— Картинаястӧ ме тэныд ог пӧдарит, — водзӧ сёрнитіс Петя.
— Ме тэныд пӧдарита зэв мича из.
Сійӧ сьӧкыдпырысь перйис зепсьыс коричневӧй ыджыд из тор, кӧні збыльысь, кыдзи шоча аддзылӧмтор, вӧлі гӧгрӧс цветнӧй ракпань.
Нывкаяс ставныс пыр жӧ чукӧртчисны пӧдарок дорӧ.
— Видзӧд, — шуис Петя, — сійӧ век на сэтшӧм, кутшӧм вӧлӧма уна сё тысяча во сайын, а гашкӧ и уна миллион во сайын.
— Зэв ыджыд аттьӧ тэныд! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Фёдор.
— Но бурджык лоӧ, колян кӧ тэ сійӧс аслыд.
Тэ ачыд сійӧс аддзин?
Кутшӧм шуда тэ!
— Босьт! — шуис Петя.
— Нуан ёртъясыдлы Украинаӧ.
Босьт, меным сюрас на.
Ме всё равно лоа палеонтологӧн либӧ археологӧн да сідзи и кытӧнкӧ кула бронтозавр дорын киын кӧрт зырйӧн.
Нывъяс кутісны шӧпкӧдчыны ещӧ гораджыка.
Пётр Потапов тшапа видзӧдліс на вылӧ да кежис бокӧ.
Нывкаяс шӧпкӧдчыштісны да матыстчисны Фёдорлань.
Мед детинкаяс оз думайтны, мый найӧ локтісны куш киӧн.
Мыйта позьӧ пӧдаритны мортлы быдсяма бурторсӧ!
Пӧдаритісны «Вӧрын тшын» да «Барабанщиклӧн судьба» книгаяс, карандашъяс, тетрадьяс, печенье, леденцы, тугъя дай тугтӧм ичӧтик шапка, трусиктӧм дай трусика акань, ичӧтик микроскоп, коді ыдждӧдӧ гутлысь бордсӧ кызь витпӧв, настӧящӧй, но неуна жугалӧм часі, орденысь гайка, Александр Иванович ружьеысь тыртӧм патрон...
Фёдор пукаліс крӧвать вылын да эз нин шуав аттьӧсӧ, а сӧмын копрасис да ӧвтчис кинас.
Шуйга киас сылӧн вӧлі варышлӧн чутӧсь, кольк, а веськыд киас — вӧв сиысь вӧчӧм вугыр кӧв.
Мый йылысь тӧждысисны верстьӧ йӧз?
Важ керкалӧн стенъясыс томмисны сё во вылӧ.
Кӧні нин сэтысь аддзан чутъяссӧ да потласьӧмсӧ!
Сьӧлӧмсяньыс, настоящӧя встречайтісны посни сӧветскӧй граждана ассьыныс гӧстьсӧ да ёртсӧ.
Сідзи нин миян странаын артмӧ: дружба кӧ дружба, встреча кӧ встреча, прӧщайтчыны кӧ прӧщайтчыны...
А сэні ещӧ Иван Настеров, натуралист, разис салфеткасӧ, и веськыда эшкын вывті Фёдор дорӧ котӧрӧн уськӧдчис сутшкасьысь зверь ёж, и пыр жӧ лои гӧгӧрвоана, коді кодӧс ӧдзӧс дорын кучкӧма «ёжнас» да мый вӧсна коридорын сэтшӧма горзісны.
Горӧдісны и ӧні: кодсюрӧ нывкаяс пӧвстысь повзисны ёжлӧн сьӧд нырсьыс.
Ёж повзис жӧ горзӧмсьыс да ёкмыльтчис.
Фёдор малыштіс сылысь сутшкасьысь гӧнсӧ, ёж кутіс упкыны да надзӧник бӧр веськӧдчис.
Ставыс быттьӧ вӧлі лючки-ладнӧ, и век жӧ Фёдорлӧн сьӧлӧмыс эз вӧв ас местаас.
— Босьтӧй, сёйӧй, — меліа шуис сійӧ да мыччис аслас выль другъясыслы печенье да кампет.
— Мый тэ, мый тэ! — шуис ичӧтик Наденька.
— Ме ог босьт, тайӧ тэнад.
И сэки Фёдор ставсӧ пыр жо гӧгӧрвоис.
Став тайӧ бура относитчӧмсӧ колӧ вӧлі водзсяньыс вежны.
Дзик на неважӧн ветлӧдліс коридор кузя да тотшйӧдліс гыжъяснас общӧй зверь ёж, и ставныс ёжыс вӧсна радлісны, а ӧні ёж вӧсна должен радлыны сӧмын сійӧ ӧтнас, Фёдор?
Локтіс и мырддис.
Вӧлі ёжыс общӧй, а друг лои частнӧй.
Куйліс кӧнкӧ столӧвӧйын ӧшинь вылын зэв мича измӧм ракпань.
Став детскӧй домыслы слава вылӧ, гашкӧ, олӧмнас рискуйтӧмӧн, кутшӧмкӧ шуштӧм пещераысь аддзис сійӧс Пётр Потапов, а ӧні Фёдор дзебас раковинасӧ аслас ичӧтик сундукас да нуас, и зэв мича изйыс оз ло керкаас.
И кампетсӧ и печеньесӧ сійӧ сёяс ӧтнас?
Тадзи оз позь!
Мый нӧ найӧ чайтӧны, мый на ордӧ Украинасянь воис куркуль-кулак либӧ шоча аддзылӧмторйӧн тӧргуйтысь?
Став та йылысь думыштӧм бӧрын Фёдор весиг скӧрмӧмысла чеччыштліс крӧвать вылас.
— Сёйӧй печеньесӧ да кампетсӧ, — скӧрысь прикажитіс сійӧ, — а то ме пыр жӧ ӧбидитча да бӧр муна Каневӧ!
Петя, босьт раковинатӧ.
Мед сійӧ лоас оз тэнад и оз менам, а миян общӧй!
И варыш кольктӧ тшӧтш.
Ставныс аддзисны, мый путешественник оз шутит.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, зэв лабутнӧй и ньӧти абу горш, тайӧ путешественникыс.
Наташа Иванова первой босьтіс кулёкысь леденецсӧ.
Ичӧтик Наденька видзӧдліс пӧдругаяс вылас да босьтіс кык леденец, да ӧти печенье.
Пётр Потапов босьтіс куим леденец да кык печенье.
Здук мысти продовольственнӧй пӧдаркиысь нинӧм эз коль.
— Тэ бур ёрт, — шӧпнитіс Петя.
— Ме тэныд пӧдарита гӧгрӧс резинаысь рогатка.
Миян ставнымлӧн эм асланым рогатка.
Найӧ кыпыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кисӧ.
Тайӧ мужскӧй сёрниыс эз интересуйт нывкаясӧс.
— Федя! — юаліс Наташа Иванова.
— А кӧні ті велӧдчанныд, школаын али ремесленнӧйын?
Ті отличник али абу?
— Кужанныд-о ті йӧктыны? — юаліс Леночка Некрасова.
Ёна-ӧ Днепрсьыд чериыс шедӧ? — юаліс Иван Нестеров.
Став вопрос вылас Федя ӧтвечайтіс бура, кыдзи колӧ.
Велӧдчӧ сійӧ школаын, квайтӧд классын.
Дерт жӧ, сійӧ отличник, мӧдногӧн эськӧ сійӧс эз лэдзны татшӧм кузь туяс.
Йӧктыны сійӧ кужӧ, но оз зэв бура.
А вот черитӧ сійӧ разнӧйӧс кыйӧ.
Уна кыйӧ.
Днепрын зэв бура шедӧ ёкыш посни рак вылӧ.
Бара пансис чери кыйысьяслӧн да охотникъяслӧн сёрни.
Нывкаяс бергӧдчисны да пондісны видзӧдны бокӧ — ӧшиньӧ да ӧдзӧсӧ.
Но и, дерт, найӧ первой аддзисны, кыдзи комнатаӧ пырис скӧр да зумыш ичӧтик Кирка, а сы бӧрся — асъя тышын ранитчӧм Вась Васич.
Кирка думайтіс мыйкӧ зэв сьӧкыдтор йылысь, и тыдалӧ вӧлі, мый сы пытшкын венласьӧны противоречивӧй да аслыс сылы гӧгӧрвотӧм чувствояс.
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ полігтырйи да интересӧн.
Михайла Михалыч дед быдӧнлы висьталіс Киркалӧн асъя история йылысь.
Детинкаяс да нывкаяс мудзисны нин сы йылысь висьтавлынысӧ.
Детскӧй домын оз унаысь овлыны татшӧм событиеясыд.
Мыйла локтіс татчӧ тайӧ ичӧтик скӧр тышкасьысьыс?
Тӧдмалас сы йылысь воӧм ёртыс да нуас Кирка йылысь славасӧ самӧй Запорожскӧй сечӧдз.
Весьшӧрӧ полісны ребята!
Сійӧ, ичӧтик Киркаыс, ӧні ньӧти эз вӧв скӧр тышкасьысь кодь.
Сылӧн плеш вылас тӧдчис героическӧй самоотверженность.
Зумыд салдатскӧй воськолӧн сійӧ матыстчис Фёдор дінӧ да кипыдӧс вылас мыччис сылы ассьыс зарни чачасӧ.
Некод ӧні эз видзӧд ни ӧдзӧс вылӧ, ни ӧшинь вылӧ.
Ставныс ӧтвылысь — и детинкаяс и нывкаяс — кытшалісны Киркаӧс да видзӧдісны сы кипыдӧс вылӧ, кыдзи аддзывлытӧм чудо вылӧ.
Но и, дерт жӧ, некод эз кывлы да эз аддзыв, кыдзи комнатаӧ пырис Нина да сувтіс порог дорас.
— Босьт, — шуаліс сэки Фёдорлы Кирка сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс кывліс Валентина Степановнасянь.
— Тайӧ зарни, мелі сьӧлӧм, и сійӧс сетӧны сӧмын бур мортлы.
Босьт, Федя, меным абу жаль.
А збыльвылассӧ сылы, дерт, вӧлі вывті жаль.
И сы вӧсна и сылӧн поступокас вӧлі настӧящӧй геройствоыс.
Ыджыдтор ӧмӧй, пӧдаритан кӧ ёртыдлы вещь, коді аслыд тэныд нинӧм вылӧ оз шогмы да сыысь тэ важӧн нин дӧзмин?
Зэв лӧсьыд и зэв сьӧкыд овны свет вылас посни да гырысь йӧзлы.
Нина гораа серӧктіс, кватитіс Киркаӧс киняулӧдыс да кыпӧдіс сійӧс вывлань, дзик пӧтӧлӧкӧдзыс.
Пырис Александр Иванович.
Быттьӧ команда серти, ребята ставныс лӧсьӧдыштісны пионерскӧй галстукъяснысӧ да кутісны нюмъявны.
Директор сюся видзӧдліс ыджыд югыд комната вылас, тугъя шапка вылӧ да тугтӧм шапка вылӧ, тыртӧм кулёкъяс вылӧ, кӧні вӧліны кампет да печенье, мичмӧдӧм куим багатыр вылӧ да измӧм ракпань вылӧ.
Первой сійӧ матыстчис Фёдор дінӧ, мужикъяс моз топыда кутліс кисӧ, юаліс, кутшӧма сійӧ туй бӧрас шойччис, здоров-ӧ, да висьталіс, мый ыстіс нин Фёдор мамлы телеграмма: «Пиыд воис бура».
А сэсся Александр Иванович бергӧдчис аслас ребяталань, мигнитіс Ниналы да кыпыда да гораа шуис:
— А ноко, ставныд марш татысь!
Ӧбедайтны!
Пасьтась и тэ, Федя, лок столӧвӧйӧ.
Здук мысти комнатаын некод эз коль.
Фёдор восьтіс ассьыс ичӧтик сундуксӧ, перйис сэтысь да пасьталіс дзик на выль шӧвк пионерскӧй галстук, пыркнитіс пинжаксьыс буссӧ да заводитліс нин петны, кыдзи друг мыйкӧ уси дум вылас да бӧр бергӧдчис.
Сундук пыдӧссьыс сійӧ перйис ыджыдкодь общӧй тетрадь да гижис сэтчӧ ассьыс медводдза впечатлениеяссӧ:
«Керкаыс важ замок кодь.
Йӧзыс тані бур сьӧлӧмаӧсь.
Ребята пӧвстын эмӧсь замечательнӧй археологъяс да биологъяс.
Судогда юын, шуӧны, эмӧсь пӧ уна рак да сир».
Дас квайтӧд глава
ВАЖ КЕРКАЛӦН ТАЙНА
Асывнас керкаын олысьясӧс ставнысӧ садьмӧдіс выліын, чардакын, шум да грымакылӧм.
Фёдор лэптіс юрсӧ пӧдушка вылысь, мыджсис гырддзаяснас матрац вылӧ да кутіс кывзысьны.
— Эновт, — эшкын увсянь шуис Пётр Потапов.
— Тайӧ миян садоводъяс шыбласьӧны рӧсада ящикъясӧн.
Кодкӧ вежӧма кодкӧдкӧ ящикъяссӧ — лёкъяссӧ бур вылӧ.
Узь, вокӧ.
Найӧ ещӧ шыбитасны ӧтчыдысьӧн да ланьтасны.
Быд тулыс тадзи.
Сезонникъяс, нинӧм он вӧч!
Шумыс эз лӧнь.
Дзик комната пӧтӧлӧк весьтын мыйкӧ зиль-зёльмуніс.
— Парникӧвӧй рама уськӧдісны, — определитіс Петя.
— Решит задача.
Рамаас вӧлі кызь кык стеклӧ.
Уна-ӧ коли?
Комната пельӧсын чеччис да пуксис вольпась вылас спальняса староста Женя Смирнов.
Мыйкӧ дыра сійӧ чуймӧмӧн видзӧдіс пӧтӧлӧк вылӧ да кывзысис рутшка-ратшкакылӧм шыас: унйывсьыс сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
— Коді шумитӧ? — стрӧга юаліс сійӧ, видзӧдліс Фёдор вылӧ да друг нюммуніс:
— Талун ме гижа тайӧ Мичуринъяс вылас дружина сӧветӧ заявление и копиясӧ — детскӧй сӧветӧ.
Весиг гӧстьяслы узьны оз сетны! — шуис сійӧ да бара водіс.
— Узьӧй, ребята, спокойнӧя, ме налы петкӧдла пуж!
Но спокойнӧя узьны вӧлі ньӧти оз позь.
Пётр Потапов первойӧн чеччис.
— Чеччы и тэ, Фёдор, — шуис сійӧ.
— Мед тайӧ громобойясыс грымӧдчасны сэні кӧть рытӧдзыс.
Петалам жӧ тэа-меа дворӧ да видзӧдлам миянлысь овмӧснымӧс.
Кыдзи настӧящӧй ёрт, сійӧ ставсӧ кӧсйис петкӧдлыны Фёдорлы ачыс.
Найӧ кӧмасисны-пасьтасисны военнӧйяс моз: кык минутаӧн.
— На, босьт кичышкӧдсӧ, — шуис Петя.
— Мунам.
— Мыйла кичышкӧдыс? — чуймис Фёдор.
— Первой ми мыссям да весалам пиньнымӧс — вочавидзис Петя.
— А то, тӧдан, вермам паныдасьны мыссьытӧгыд Александр Ивановичкӧд либӧ Нинакӧд.
Мыйла рискуйтнысӧ?
И найӧ мӧдӧдчисны мыссьыны.
Мӧд судтасьыс кузь коридорсӧ ставнас вӧлі тыртӧма пуысь вӧчӧм квадратнӧй да векни кузь ящикъясӧн.
Вӧлӧмкӧ, керкаас унаӧн оз узьны.
Наташа Иванова уяліс джоджӧдыс пидзӧсчаньӧн.
Вомас сінӧ кутіс бумага полоскаяс, а киас — клей да кисточка.
Квадратнӧй ящикъясӧ сійӧ клеиталіс бумага торъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма «Помидоръяс», а векни, кузь ящикъясӧ — «Испанскӧй лук».
Фёдор, кыдзи тӧдысь морт, видзӧдліс Наташаӧн вӧчӧм удж вылӧ.
Этикеткаяс вылас, «Помидоръяс» кыв увдорын, кодӧс вӧлі гижӧма гырысь букваясӧн, гижалӧма зэв посни кывъяс: «Эрлиана», «Пьеретта» да «Датскӧй экспорт».
Фёдор лыддис найӧс ӧчередьӧн.
Загадочнӧй «Бизон» кывйӧдз воӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс Наташа вылӧ ыджыд интересӧн.
«Бизон» бӧрын вӧлі «Будёновка».
— Мый тайӧ тэнад татшӧмыс? — юаліс Фёдор.
Наташа мыйкӧ ымӧстіс, паськӧдіс, шевгӧдіс кияссӧ да петкӧдліс, мый вомыс сылӧн тыра и сёрнитны сылы некор.
— Буза! — шуис Пётр Потапов.
— Аддзӧмаӧсь жӧ, збыльысь, ним сетны!
Кутшӧм вермас лоны помидоръясысь бизон да кутшӧм Пьеретта?
Бизон — сійӧ американскӧй дикӧй ӧш.
А Пьеретта — сійӧ, кыдзи Леночка шуӧ, чепчика сэтшӧм финтифлюшка...
Мунам мыссьыны.
Думыштасны жӧ мыйкӧ!
Огородникъяс!
Наташа скӧрмӧмысла сьӧлыштіс вомсьыс бумага торъяссӧ да пуктіс джоджӧ клей тыра банкасӧ.
— «Бизон» — сійӧ сэтшӧм помидор, — шуис сійӧ Фёдорлы.
— Тэ кодь жӧ паськыд плешка.
А «Будёновка» — сэтшӧм помидор, шлем кодь кузь...
Тэ сылысь эн кывзы.
Ми абу огородникъяс, а мичуринецъяс.
— А мый сэтшӧм «Датскӧй экспортыс»? — ехиднӧя юаліс Петя.
— Ӧгурцы?
— Кажитчӧ, помидор жӧ, — падъялӧмӧн шуис Наташа.
— Ставсӧ сорлалін, — авторитетнӧя шуис Петя: — «Датскӧй экспорт» — ӧгурцы, а вот «Гамлет — датскӧй принц» — сійӧ збыльысь помидор.
Наташа видзӧдліс сы вылӧ шӧйӧвошӧмпырысь да эз вермы сразу вочавидзны.
— Мунам татысь, — шуис Петя.
— Гражданкаыс оз куж кыдз колӧ висьтавнысӧ.
И найӧ мунісны, колисны Наташаӧс ӧтнассӧ.
Сійӧ дыр на видзӧдіс на бӧрся.
— Но энлы тэ! — шуис сэсся сійӧ.
— Ме тэныд петкӧдла жӧ... археолог!
— Сійӧ лэптіс джоджсьыс клейсӧ да кисточкасӧ.
— Ковмас юавны Ниналысь датскӧй принц йывсьыс, — нурбыльтіс сійӧ.
— Гашкӧ, згӧдитчас.
Дворӧ петанінын, пос вылын, Петя кокньыдика кутыштліс Фёдорӧс пельпомӧдыс.
Тэ эн яндысь и эн пов, — шуис сійӧ.
— Миян керканым абу нин сэтшӧм омӧль.
— Мый тэ! Мый тэ! — горӧдіс Фёдор.
— Мыйысь нӧ ме кута яндысьны?
Сійӧ, тіян керканыд, зэв бур!
— Гашкӧ, сійӧ и бур, — сӧгласитчис Петя, — но сӧмын, тӧдан, тайӧ важ замокас оз на тырмыны ӧткымын посниторъяс.
Тэ эн видзӧд став вылас.
Мый абу — сійӧ абу.
Вӧвъяс со, шуам, абуӧсь.
— Кыдзи сідз абу? — чуймис Фёдор.
— Ни ӧти абу?
А Машканыд?
— Машка — абу вӧв, — шога вочавидзис Петя да вежливӧя восьтіс ёртыслы дворӧ петан ӧдзӧссӧ.
— Код тӧдас мый вермас лӧсьӧдлыны Тёмкина ёртыд да...
Ак!
Воротасӧ вӧлі топыда пӧдлалӧма.
Двор шӧрас сулаліс да кокис мусӧ ыджыд тушаа воронӧй чань.
Овлӧ сідз: видзӧдлан вӧв вылӧ — и синтӧ вештыны он вермы сы вылысь.
Со и ӧні сідз жӧ артмис.
Пётр Потапов акнитіс да сюръя моз сувтіс кильчӧ вылас.
Сійӧ весиг вунӧдіс, мый сыкӧд орччӧн сулалӧ Фёдор да виччысьӧ, мый кутас висьтавлыны Петя.
Сылӧн син водзас мечтаысь чужис зэв мича вӧв.
Воронӧй чаньлысь сійӧ тӧдмаліс нин зэв бур статьсӧ: гордӧя да сетчыны кӧсйытӧг видзӧдіс сійӧ аслас сьӧд синнас да вылын кутіс юрсӧ.
Эз, эз на дзикӧдз решит Пётр Потапов, мыйӧн сійӧ лоас — археологӧн али збой кавалерист-будёновецӧн.
Михайла Михалыч дед радысла гӧграліс вӧв гӧгӧр, быттьӧ заведитӧма.
Киас сійӧ, тыдалӧ, важӧн нин кутіс тыртӧм ведра, а пельпом вылас код тӧдас мыйла ӧшаліс Машкалӧн медся бур кучик вӧжжиыс.
Чаньыс поліс вӧжжисьыс да ведра тронякылӧмсьыс, прысьйӧдліс да зілис чужйыны ведраас.
Абрек кычипи пукаліс неылын да повтӧг видзӧдлывліс вӧв вылӧ.
Кычипи чувствуйтіс, мый дворас ӧти зэв тешкодь, пӧшти кычипи кодь жӧ, существоӧн лоӧ унджык.
Со сійӧ вӧрзис места вывсьыс да бокногӧн кутіс матыстчыны чаньлань.
А мӧдыс следитіс кычипи бӧрся югъялысь синъяснас.
«Гав-гав!» — увтыштіс Абрек да лэдзчысис водз кокъяс вылас.
«Ги!» — дженьыдика гӧрӧктіс чань да вылӧ чужйыштчис бӧр кокъяснас.
«Рррум!» — ещӧ дженьыдджыка объяснитіс Абрек.
И сэки чань кокньыдика мӧдӧдчис гӧгравны.
Сійӧ гӧнитіс вӧсни кокъяссӧ муӧ муртса инмӧдлігтыр, ассьыс мича юрсӧ шуйгавылӧ да веськыдвылӧ пӧлньӧдліг.
Кажитчис, быттьӧ сійӧ корис выль ёртсӧ первой котралыштны ӧтлаын.
Абрек увтчигтыр да чеччалігтыр уськӧдчис сы бӧрся.
Со сійӧ вылӧкодь чеччыштіс, водз кокъяснас тойыштіс чаньӧс да пыр жӧ звиркнитіс боклань, а чань ӧвтыштіс бӧжнас, бурпырысь прысьнитіс да ещӧ содтіс ӧдсӧ.
Матын, мечтакӧд орччӧн, мунӧ миян талунъя да аския олӧмным.
Нина кӧ эськӧ вӧлі матын!
Чуймӧм вӧснаыс кокъяссӧ муртса-муртса вешталіг Пётр Потапов лэччис кильчӧ вылысь.
— Дед! — шуис сійӧ.
— Дед, а дед! Кытысь тайӧ татшӧмыс, а?
Мый нимыс?
Михайла Михалыч кӧсӧйтчыліс Фёдор вылӧ да мыйкӧ дыра чӧв оліс.
— Миян асланым детскӧй вӧв, — шуис сійӧ внушительнӧя дыр чӧв олӧм бӧрын.
— Сійӧс вузаліс миянлы договор серти колхоз миянӧн нажӧвитӧм трудоденьяс вылӧ.
Нимыс «Аквилон», мый лоӧ «тӧв».
— Дедушка! — волнуйтчигтыр шуис Пётр Потапов.
— Дедусь! А дедусь!
Ме кывлі, кыдзи воротаным швачӧдчис, а Шурка шуис, тайӧ пӧ тӧв.
Збыль ӧд — «Тӧв».
Дедушка!
Позьӧ, ме сылы сакар сета?
Ми сійӧс огӧ Аквилонӧн кутӧ шуны, а прӧстӧ Тӧлӧн.
— Видзчысь, мед оз чужйы, — чань дінӧ матыстчиг шуис Михайла Михалыч.
— Зэв мудер тайӧ зверыс, ме тэд висьтала!
Видзӧд, кыліс!
Чань сулаліс нин орччӧн да нырвомнас тойлаліс Абрекӧс, коді гӧграліс бӧр кокъяс вылас.
Пётр Потапов мыччис кипыдӧс вылас Тӧвлы сакар тор.
Чань босьтіс сійӧс видзчысьӧмӧн, вомдоръяснас.
Пётр радлігтырйи видзӧдліс гӧгӧрбок и сӧмын сэки дум вылас уси Федя.
Фёдор сулаліс сэні жӧ, орччӧн.
Но, ӧні абу страшнӧ петкӧдлыны сылы и пӧрысь Машкаӧс и важ тарантаснысӧ...
— Ог тӧд, ог тӧд, — броткис аслыс Михайла Михалыч.
— Дерт, кор татшӧм вӧвъясыд важӧн вӧліны заводчикъяслӧн да кулакъяслӧн, а ми вокыслӧн вит керка вылӧ, вӧлі ӧти кӧбыла, сэки некутшӧм порядок эз вӧв и муыс рӧзӧритчис.
Но кор татшӧм вӧвъяссӧ сетӧны овмӧсӧ посни сирӧтаяслы, сідзкӧ збыльысь овмӧдчам...
Детинкаяс сылысь эз кывны.
Леночка Некрасова лэдзӧма дворӧ дзодзӧгъясӧс, и найӧ гогочитігтырйи разӧдчисны пасьтала.
Тӧв нима вӧв чужйыштчис став нёльнан кокъяснас да ӧти здукӧн лоис конюшняын.
Дзодзӧгъясысь сійӧ поліс.
— Тега-тега! — горзіс Леночка.
— Кад нин сёйны, кад нин юны...
«Га-га-те-те», — вочавидзисны тӧлка дзодзӧгъяс да, кытшӧ чукӧртчӧмӧн, матыстчисны Леночкалань.
Люся Савицкая петкӧдӧма гуляйтны зэв тшӧг еджыд порсьӧс да сылысь даснан порсьпиянсӧ.
«Пиих! Хи! — чирзісны порсьпиян.
— Хити! Хити!» «Хрю! Хрр! — броткис мам-порсь. — Хррр!»
— Тэ сы дінӧ бурджык эн матыстчы, — предупредитіс Петя.
— Тайӧ порсьыс зэв скӧр да курччасьысь, кыдзи сизим бес.
Эновт сійӧс!
Найӧ ньӧжйӧник вуджисны двор мӧдарладорбокас.
— Колӧ решитны, мыйӧн занимайтчыны, — тӧждысьӧмпырысь шуис Петя.
— Став уджӧй ӧні менам вежсьӧ.
— Мыйла? — эз гӧгӧрво Фёдор.
— Кыдзи — мыйла? — чуймис Петя.
— Мый нӧ сэні гӧгӧрвотӧмыс?
Ме ӧні, дерт, вуджа конюхавны.
Миян оз сӧмын велӧдчыны, но и уджалӧны.
Шурка да Вася — главнӧй садоводъяс, Леночка — дзодзӧгъясӧс видзӧ, Люся — порсь видзысь да доярка, а Воробушек — со краска кыскӧ — маляр.
Сӧмын сылы керка пытшкӧссӧ краситны оз сетны.
Сійӧ ӧні краситӧ чипан позъяс да сарайяс.
Зэв бура сылӧн артмӧ!
Художник!
Сійӧ миян мӧйму став скворечникъяссӧ краситіс гӧлубӧй краскаӧн.
— Мыйла? — повзьӧмпырысь юаліс Фёдор.
— Искусство ради пӧ, — вочавидзис Петя.
— И мича пыдди.
А кутшӧм искусство вермас сэні лоны, ни ӧти скворец кӧ краситӧм скворечняас эз овмӧдчы?
Сы вӧсна быдса во олім скворецъястӧг.
Арнас краскасӧ вуштім стекляннӧй шкуркаӧн — ӧні олӧны.
— А кыдзи нӧ Леночка? — юаліс Федя.
— Леночка ӧд тіян вӧлі балерина, меным Валя гижліс...
— Сійӧ балерина и эм, — долыда вочавидзис Петя.
—  Видзӧдлан Первой май дырйи, кыдзи сійӧ йӧктӧ краковяк либӧ «Кулысь юсьӧс».
Ставсьыс медбура.
Балет —  ӧти делӧ, а дзодзӧгъяс — мӧд делӧ.
Сійӧ сідзжӧ зэв бура видзӧ дзодзӧгъясӧс.
Тӧвнас сылӧн ни ӧти дзодзӧгпи эз кув, а чужис дас кык.
Двор шӧрас сулалісны башняяс кодь ящик чукӧръяс, кодъясӧс тэчӧма правильнӧй четырёхугольник ногӧн.
Фёдорлӧн опытнӧй синмыс пыр жӧ казяліс, мый тані неважӧн на вӧлӧма лым крепость.
— Кавшасьлам? — ящикъяс вылӧ индіс Фёдор.
— Скандал лоас, — спокойнӧя шуис Петя.
— Водзджык, кор йылӧдзыс вӧлі лым, ми кавшасьлім.
А ӧні оз позь.
Сэні веськыдладор ящикъясас быдмӧны Шуриклӧн яблоняяс, а шуйгаладорас — Васялӧн.
Кольӧм во Иван Нестеров тадз жӧ тулыснас кавшасьӧма сэтчӧ и усьӧма.
Кык ящик тшыкӧдіс.
Сы бӧрын Шурка пӧлучайтіс сысянь яблӧкъяс — кызь яблӧк Иван сеталіс сылы кык тӧлысь чӧж.
Сійӧ, Шуркаыс, абу жӧ йӧй.
«Меным, — шуӧ, — тэнад яблӧкъясыд оз ковны, меным колӧны косточкаясыс, а небыдінсӧ ме тэныд, пӧжалуйста, сьӧлышта».
— Правильнӧ, молодеч! — ошкис Федя.
— А сэсся мый вӧлі?
— Нинӧм эз вӧв, — шуис Петя.
— Сёйис кызь яблӧк дзик нинӧмысь...
Вот мый: кор муыс косьмас, ме тэныд унатор петкӧдла.
Миян дворын эм весиг ископаемӧй сёй, а со эстӧн, забор саяс, кык во сайын Вася Соколов аддзис Екатерина Втораялысь вит кӧпейкаа деньга.
Татысь, бурджыка кӧ кодйыны, ставсӧ, мый колӧ, позьӧ аддзыны.
Керкаас да дворас вӧліны уна гусятор.
Фёдор кутіс сюсьджыка быдлаӧ видзӧдавны.
Чардаксянь дзик муӧдзыс ӧшӧдчӧмаӧсь картупель ныръяс.
Картупельсӧ вӧлі бытшйӧдлӧма вӧсни сутугаӧ, и ылісянь найӧ кажитчисны тшак кодьӧн.
— Мыйла найӧ картупельсӧ косьтӧны? — шензис Фёдор.
— Шурка выдумайтіс, — уважениеӧн шуис Пётр Потапов.
— Быд асыв ӧшлӧ.
Сійӧ кытыськӧ лыддьӧма, мый югыдінын картупель нырсялӧ пуктытӧдзыс куимпӧв ӧдйӧджык.
Сійӧ сэки и воӧ тӧлысьӧн-джынйӧн водзджык.
Мӧйму ми том картупельсӧ сёйим июнь тӧлысьын нин, дзик тӧлысь заводитчигас.
Татшӧм водз воысь картупельсӧ Шурка садитӧ аслас град вылӧ кыдзи опыт.
Тадзи сёрнитігас найӧ кытшовтісны и сарай и конюшня, пукалыштісны тыртӧм тарантасын да сӧмын на вӧлі кӧсйӧны мунны садйӧ парникъяс видзӧдлыны, кыдзи неылысь кыліс тӧдса гӧлӧс.
— Валя, — тӧдіс Фёдор.
— Сійӧ, — кывзыштӧм бӧрын шуис Пётр Потапов.
— Буракӧ, сійӧ мыйкӧ мойдӧ дедлы.
Котӧртам!
Ворота сайын параднӧй кильчӧ дорын Валя Тёмкина лыддис Михайла Михалыч дедлы стихъяс.
Восьса чардак ӧшиньӧд мыччысьлывлісны Шуриклӧн да Наташалӧн юръясныс.
Фёдор да Петя водісны воротаувса пӧв вылӧ.
Тасянь налы ставыс вӧлі кылӧ и тыдалӧ:
<rus>Над Москвой великой, златоглавою,</rus>
<rus>Над стеной кремлёвской белокаменной</rus>
<rus>Из-за дальних лесов, из-за синих гор,</rus>
<rus>По тесовым кровелькам играючи,</rus>
<rus>Тучки серые разгоняючи,</rus>
<rus>Заря алая подымается...</rus>
Михайла Михалыч дед кывзіс «Царь Иван Васильевич, том опричник да удал купеч Калашников йылысь песня».
Сійӧ пукаліс ворота дорын мудӧд вылын да Лермонтовлӧн стих серти довкйӧдліс юрнас да букшасис.
Машкалысь кучик вӧжжисӧ сійӧ вӧлі гартӧма шуйга киас.
Радейтана тусяпу бедьсӧ сувтӧдӧма пидзӧс костас.
<rus>«...Не шутку шутить, не людей смешить</rus>
<rus>К тебе вышел я теперь, бусурманский сын, —</rus>
<rus> Вышел я на страшный бой, на последний бой!»</rus>
Валя лыддис кыпыда, синвасорӧн.
Волнуйтчӧмысла дед весиг сувтыштіс да скӧрысь зутшкис ассьыс бедьсӧ муӧ.
Мортлӧн трагическӧй судьбаыс волнуйтіс дедӧс.
Купеч да опричник костын кулачнӧй тышыс помасис...
Дед пуксис местаас.
Шогпырысь сійӧ копыртіс юрсӧ, кор кывзіс Степан Парамоновичӧс казнитӧм йылысь:
<rus>...Схоронили его за Москвой-рекой,</rus>
<rus>На чистом поле промеж трех дорог,</rus>
<rus>Промеж Тульской, Рязанской, Владимирской...</rus>
<rus>Пройдет стар человек — перекрестится,</rus>
<rus>Пройдет молодец — приосанится,</rus>
<rus>Пройдет девица — пригорюнится,</rus>
<rus>А пройдут гусляры — споют песенку.</rus>
— Дед, а дед! — ӧшинь пыр шуис Шурик.
— Тэ, дед, эн шогсьы.
Некутшӧм купеч, ни некутшӧм опричник эз вӧвны.
Тайӧ ставыс, дед, поэтическӧй фантазия.
— Ачыд тэ фантазия! — шуис Михайла Михалыч.
— Да, Шурка, вокӧ, важ йӧзыд вернӧ шуӧны: мойдтӧ лӧсьӧдӧма, а песняыд — збыльтор.
Овліс купечыд!
Тайӧс, вокӧ, он лӧсьӧд.
Сьӧлӧмсянь гижӧма.
Ребята, ребята!
Вот сизимдас арӧсӧдз олі, а тайӧ песнясӧ первойысь на кыла.
А тіянлы дас кык арӧсыс на абу, а ті сійӧс наизусть нин тӧданныд.
Энӧ вунӧдӧй менӧ: кор олӧмныд сьӧкыдӧнкодь кажитчас, видзӧдлӧй дедныд вылӧ.
Энӧ вунӧдӧй, кыдзи йӧзыс тіянӧдз овлісны.
Фёдор кывзіс Валялысь лыддьӧмсӧ сьӧлӧмсяньыс.
Сідз жӧ сюся кывзіс Пётр Потапов.
Сійӧ зэв ёна радейтліс аслас рӧдина йылысь да аслас народлӧн важся олӧм йылысь рассказъяс да песняяс.
— Дзебисны куим туй вожаланінӧ... — код тӧдас мыйла шуис сійӧ.
— Зэв интереснӧ!
Сӧмын ӧні Михайла дед аддзис Пётрӧс ворота улысь да видзӧдліс сы вылӧ кӧритӧмӧн.
— Йӧз думайтӧны, кыдзи бурджыка тіянлы сетны образование да велӧдны тіянӧс бура обращайтчыны, — шуис сійӧ, — а тані со гоннялӧ ворота увсянь научнӧй работник, ачыс муртса кок шегйӧдз, да заводитӧ интересуйтчыны!
Пет сэтысь да пуксьы, кыдз колӧ, а сэсся нин интересуйтчы.
Обезьяналӧн кодь тэнад характерыд, Пётр!
— Ставным ми, дедӧ, обезьянасянь лоим, — шуис вылісянь Шурик.
— Тэтӧг тӧдӧны! — скӧрмис дед.
— Аддзысис дорйысьысь!
— Тэ, дедушка, эн скӧрав, — шуис Валя.
— Детинкаясыд век татшӧмӧсь.
— Кыдз сідз — эн скӧрав! — пузис дед.
— Налы кымын арӧс?
Дас?
А дедлы сизимдас.
Дедыд ачыс, вокӧ, грамотнӧй.
— Мортыд ньӧти эз обезьянаысь ло, — спокойнӧя шуис Петя.
— Морт сяма обезьянаыд му вылас лои сӧмын кызь вит миллион во сайын.
Переходнӧй кадколаст.
— А кутшӧм переходысь нӧ ме артми? — юаліс дед.
— Вӧлі сэтшӧм чери — астраспис, — лабутнӧя висьтавліс Петя.
— Палеозойлӧн заводитчӧм.
Нёльсё комын миллион во сайын.
Миян осетр кодь чери, сӧмын бӧжтӧм.
— Бӧжтӧм? — скӧрысь юаліс Михайла Михалыч.
Весьшӧрӧ Фёдор тракйӧдліс Петяӧс дӧрӧмӧдыс.
Петя увлекитчис.
Наука ради сійӧ эз думыштлы осложнениеяс йылысь, кодъяс, ӧні, дерт, вермисны лоны конюшняын.
— Бӧжтӧм, — бара шуис сійӧ.
— И весиг уявнысӧ эз куж и бордъясыс сылӧн эз вӧвны.
Нидзув моз кыскасис ва пыдӧстіыс.
— Нидзув моз, — шуис дед.
— Сё ветымын миллион во сайын сылӧн лоины лапаяс да бӧж, и сійӧ петіс берегӧ, — висьтавліс Петя.
— Бӧж? И лапаяс? — лёкысь шуис дед.
— Сё ветымын миллион во сайын?
Черилӧн кӧдзыд вир вӧсна некутшӧм лапаяс быдмыны оз вермыны.
Мун тэ татысь, Петька, аслад «астарапис» дінӧ, кытчӧдз ме тэнсьыд пельтӧ эг нетшкы!
Пӧрысь мортӧс нидзулысь артмӧдін!
— Тайӧс ӧд книгаын гижӧма, — шуис Петя, а ачыс век жӧ бӧрыньтчис дворлань.
— Кор сылӧн лоины лапаясыс да бӧжыс, сійӧ нин шусис сеймурияӧн да вӧлі дзик крокодил кодь.
Крокодилысь морт лоӧмсӧ Михайла Михалыч терпитны эз нин вермы.
Сійӧ разис кисьыс вӧжжисӧ да уськӧдчис вороталань.
Петя да Фёдор уськӧдчисны пышйыны.
— Мый тэкӧд, археолог? — на дінті котӧртігӧн юаліс Наташа.
— Мыйкӧ тэ быттьӧ повзьӧмыд.
— Наука преследуйтӧны, — скӧра шуис Петя.
— Кылан, увгӧ?
Мойдысь!
— Кычипи! — бушуйтіс дед.
— Научнӧй работник!
Учительницаыдлы висьтала, Анна Фёдоровнаыдлы!
Лэдзчысьӧмаӧсь, карапузъяс!
Валя да Шурик муртса-муртса успокоитісны дедӧс.
Завтракайтны звӧнок эз на вӧв, кор Пётр да Фёдор кашкигтыр да сералігтыр котӧрӧн бӧр воисны спальняӧ.
Лӧньӧн да кушӧн кажитчис налы комнатаыс.
Крӧватьяссӧ вӧлі мичаа лӧсьӧдӧма.
Спальняын ӧшинь дорын ичӧтик пызан сайын пукаліс ӧтнас Женя Смирнов да ыджыд бумага лист вылӧ зэв зіля мыйкӧ гижис да чертитіс.
Петя тувкис Федялы гырддзанас — видзӧд пӧ гижӧ, кӧнкӧ, мичуринецъяс вылӧ заявление.
Фёдор мигнитіс: ставсӧ пӧ аддза.
Найӧ кыкнанныс ӧттшӧтш матыстчисны Женя дінӧ кык боксянь.
— Тэ, Женя, некытчӧ на йылысь эн гиж, — шуис Фёдор.
— Оз ков на вылӧ норасьны.
Найӧ ӧд оз аслыныс старайтчыны да водз чеччыны, а ставныслы.
Женя чуймӧмӧн видзӧдліс Федя вылӧ.
— Збыль, эновт, — шуис Пётр Потапов.
— Но шумитыштісны, но садьмӧдісны...
— Нинӧм ог гӧгӧрво! — шуис Женя.
— Кытчӧ гижны?
Кытчӧ оз ков гижны?
— Но, мичуринецъяс йылысь, — шуис Фёдор.
— Шурик йылысь...
Женя видзӧдліс другъясыс вылӧ гажтӧма нюмъялігтыр.
— Верманныд успокоитчыны, дона ёртъяс, — шуис сійӧ да вештыштіс налань матӧджык бумага листсӧ, кытчӧ выліас вӧлі гырысь букваясӧн гижӧма: «Градвыв пуктасъяс садитӧм кузя план».
— Со тайӧ, кыдзи аддзанныд, цифраяс, а со тані, бокас, рисуйтӧма градъяс.
Ог, ме ог гиж мичуринецъяс вылӧ кляузатӧ.
Ме ачым водз жӧ понда чеччыны да шумитны.
Пока ті гуляйтінныд, менӧ пуктісны картупель вӧдитӧм кузя главнӧй бригадирӧн.
Он-ӧ кӧсйӧ гижсьыны менам бригадаӧ?
Ӧбед бӧрын, кор керкаас ставыс лӧнис, Фёдор бара перйис ассьыс заветнӧй тетрадьсӧ.
«Налӧн эм асланыс детскӧй вӧв-рысак, — гижис сійӧ, — зэв весел, и мичлуныс сылӧн зэв тешкодь.
Археологъяслы тані овны да уджавны позьӧ бура, сы вӧсна мый карыс сулалӧ важся Владимирскӧй Русь местаын и стариннӧй вещьяссӧ аддзалӧны веськыда дворъяссьыс.
Менам друг Пётр Потапов талун кӧсйӧ заводитны кар сайын кодйысьны, но тшӧктіс та йылысь не гижны — гусятор.
Мед ог вунӧд, гижа: морт артмӧма астраспис чериысь.
Прӧверитны Петро Иванычлысь, збыль-ӧ.
Опыт босьтӧм могысь гижа: скворечникъяс краситны оз ков».
Дас сизимӧд глава
Ыджыд беспокойство
Тӧдіс кӧ эськӧ Фёдор Бондарчук, мыйта тӧждысьӧм да хлопочитӧм кыпӧдіс сылӧн немвиччысьтӧг воӧмыс!
Рӧмдытӧдз заседайтіс «зоопаркын» (тадзи шуткаӧн школьникъяс шуисны школалысь биологическӧй кабинетсӧ) чрезвычайнӧй пионерскӧй комиссия, кодӧс выделитіс дружиналӧн сӧвет да кодлӧн вӧліны особӧй полномочиеяс.
Вася Соколов, комиссияса член, дежуритіс сійӧ лунас кабинетын, и вит урок бӧрын пыр жӧ сы дінӧ локтісны совещание вылӧ Шурик да Женя.
«Зоопарклӧн» шкапъясыс, кӧні вӧліны сю да зӧр кольтаяс, спиртуйтӧм ужъяс да лягушкаяс тыра банкаяс, лэбачьяслӧн да зверьяслӧн чучелаяс, сетісны кабинетыслы стрӧг научнӧй вид.
Сюзьяс, кӧчьяс да ручьяс быдлаӧ видзӧдісны гӧгрӧс стеклӧ синъяснас.
Лӧз мореяса да океанъяса, виж да коричневӧй горнӧй хребетъяса да веж плоскогорьеяса географическӧй картаяс ӧшалісны тані стенъясас будущӧй знаменитӧй путешественник-землепроходецъясӧс воспитайтӧм могысь.
Джоджас квадратнӧй пӧв вылын пукаліс рудоввиж гӧна зэв ыджыд кӧин; сылӧн зэв мисьтӧм нырвомыс быттьӧ сераліс, а зэв ыджыд еджыд пиньяссӧ вӧлі жергӧдӧма ребята вылӧ.
Весел кӧинсӧ сідзи и шуисны Зубоскалӧн.
Вася меліа тапкӧдыштіс кӧинлы балябӧжас.
Дзик пӧтӧлӧк бердас вӧсни гез йылын ӧшаліс паськыда шевкнитӧм бордъяса еджыд юра кутш.
Пӧката витринаясын, стеклӧ сайын куйлісны зэв мича, быттьӧ ловъя цветъяс, ветвистӧй шобділӧн вӧвлытӧм шепъяс, изъяслӧн да ракпаньяслӧн коллекцияяс.
Павлов да Тимирязев, Мичурин да Лысенко, Докучаев да Мензбир ошканапырысь видзӧдісны стенъяссянь.
Знаменитӧй учёнӧйяс велалӧмаӧсь нин, мый школьникъяс тані пукалӧны накӧд свободнӧя, некодысь повтӧг.
Кабинет ылі пельӧсын ӧшаліс Васялӧн ичӧтик фотокарточка, кодӧс вӧлі вундӧмаӧсь «Пионерскӧй правдаысь» да клеитӧмаӧсь руд картон вылӧ.
Код тӧдас, вермас лоны кызь кымын во мысти сизимӧд классысь очереднӧй дежурнӧй почтительнӧя кутас видзӧдны профессор Василий Соколовлӧн ыджыд портрет вылӧ?
Ӧдзӧсӧ таркнитӧм торкис сӧмын на заводитчӧм заседаниесӧ.
Вася чеччис да порядок ради босьтіс киас бус чышкан ветек.
Шурик да Женя, быттьӧ делӧвӧй да учёнӧй йӧз, мӧдісны видлавны Владимирскӧй областьлысь картасӧ.
Женя мыйлакӧ тувкис чуньнас Муром кар вылӧ.
Шурик тупкис кипыдӧснас Суздальскӧй район.
Ӧдзӧс воссис.
Пырис сизимӧд «А» классысь раминик нывка да корис сетны сылы гадюкаӧс, кобчикӧс, ужӧс да пустельгаӧс: сизимӧд «А» классын медбӧръя урокыс —  зоология.
Вася видзӧдліс урокъяслӧн расписание вылӧ — ставыс правильнӧ.
Нывка любопытнӧя видзӧдліс Шурик да Женя вылӧ: кутшӧм тані собрание?
— Здравствуйте, детинкаяс, — лабутнӧя шуис сійӧ, — ме тіянӧс эг и казяв.
— Здравствуйте, здравствуйте, — терпитны вермытӧг став пыддиыс вочавидзис Вася.
— Смотри, эн жугӧд! — банкаяс да чучелаяс сетігӧн стрӧга содтіс сійӧ.
— И лэбачьяслысь бордсӧ эн кусыньт.
Кутшӧм ті йӧз, нывкаяс!
Быдлаысь зілянныд аддзыны, а асланыд ныр увсьыныд мый колӧ онӧ аддзӧй!
Раминик нывка гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Оз ков тіянлы, медым дружескӧя ми тіянкӧд уджалім, — но и ладнӧ.
Гуся делӧясад нывкаяс разбирайтчӧны детинкаясысь оз омӧльджыка.
Кобчикӧс да пустельгаӧс сійӧ ӧкуратнӧя топӧдіс киняулас, ужсӧ, неуна падъялыштӧм бӧрын, сюйис зептас, банкасӧ, кӧні вӧлі зэв мисьтӧм сера гадюка, сійӧ нуис зэв ылӧ чургӧдӧм киас.
— Смотри, мед эськӧ оз курччы, — нывка бӧрся ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз шуис Вася.
— Зэв тешкодь нывкаыс!
Мыйла налӧн урок вылас сразу сёрнитӧны лэбачьяс да пресмыкающӧйяс йылысь?
Заседание муніс водзӧ.
— Валька абу омӧль морт, — шуис Женя Смирнов, — но сійӧ кӧ ещӧ мыйкӧ думыштас, миянлы оз ло лӧсьыд.
Дерт, ми висьталам тайӧ Фёдорыслы, мый миян овмӧсным зэв ёна паськалас.
Но, а кыдзи палаткаяснас?
И гӧлубӧй спальняяснас?
Палаткаяс миян абуӧсь.
Брезент сулалӧ нелямын шайтӧн метр и сметаӧ таво сійӧс абу сюйӧма.
Краска сулалӧ дас кык шайтӧн банка.
Мойдъястӧ висьтавлыны кокни, а коді кутас лӧсьӧдавны фантазияясыслы базасӧ?
Шурик эз бура гӧгӧрво, мый сэтшӧм «база» кывйыс.
Базаӧ найӧ ветлывлісны прӧдуктала.
Но век жӧ тайӧ мыйкӧ сэтшӧм солиднӧй.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ решительнӧя, — ми лӧсьӧдам базасӧ.
Ми сылы петкӧдлам, тайӧ Фёдорыслы...
Найӧ дыр на гусьӧник шӧпкӧдчисны.
— Помидоръясыдлы бур местатӧ корсьны абу кокни, — шӧпкис Шурик.
— Видз вылад найӧ оз кутны быдмыны — васӧд...
— Помидоръястӧ позьӧ садитны яблоняяс костӧ, — объясняйтіс Вася.
— И тэнад и менам яблоняяс костӧ.
А керкасайса ичӧтик видз вылас веськыдладорбоксяньыс колӧ канава кодйыны, лэдзны сэтысь васӧ, лӧсьӧдны ыджыдкодь площадка да садитны сэтчӧ тыква.
— Тыква? — серьёзнӧя юаліс Шурик.
— Тыкваыд, дерт, овощи.
Но первой сійӧ му вылас позьӧ лук кӧдзны, а сэсся нин тыквасӧ садитны.
Тадзи век вӧчӧ Андрей Гаврилович.
И лоас ӧти пыдди кык урожай.
Вася уважениеӧн видзӧдліс Шурик вылӧ.
— Тайӧ вопрос кузяыс колӧ литература, — важнӧя шуис сійӧ.
— И консультация.
— Ми ветлам Андрей Гаврилович ордӧ, — шуис Шурик, — и став йывсьыс сыкӧд сӧветуйтчам, кыдзи да мый.
Ми сылысь и рӧсада корам.
Куйӧдтӧ миянлы сетас Иван дядь мыйта колӧ.
— Сідзи и гижам, — аслас ученическӧй портфельысь карандаш да бумага перйигмоз шуис Вася.
— Женя, пуксьы да гиж.
Найӧ заводитісны артавны.
Зданиеын чӧв-лӧньыс бара торксис грымакылӧмӧн да кӧлӧкӧльчик зильгӧмӧн: помасис сменалӧн медбӧръя урок.
Век сідз жӧ нюжӧдӧм киас гадюкаӧс кутігтыр пырис сизимӧд «А» классысь раминик нывка.
Вася тӧждысьӧмпырысь видлаліс вайӧм банкаяссӧ да чучелаяссӧ.
Сійӧ казяліс, мый пустельга бӧжысь гӧныс нямрасьӧма, но видны лои некодӧс.
Раминик нывка воши, быттьӧ му пырыс муніс.
Абу нин, сідзкӧ, сэтшӧм рам сійӧ.
Вася чӧла веськӧдыштіс лэбачлысь бӧжсӧ.
— Мед эськӧ не вунӧдны, — шуис сійӧ Шуриклы.
— Талун луннас шондіыс ёна шонтіс.
Став яблоняяссӧ и тэнсьыд и менсьым — колӧ белитны, медым шондіыс эз сот налысь кырсьсӧ...
— Ме талун асывнас белиті нин, — шуис Шурик.
— И тэнсьыд и ассьым.
Найӧ игналісны кабинетсӧ, пасьтасисны уліас да ӧтлаын мӧдӧдчисны Тимофеевъяс ордӧ.
Мыйӧн сӧмын эз кутны кывны пос кузя лэччысь кок шыясыс, дикӧй каньлӧн чучелаыс лэччис аслас подставка вывсьыс да, чӧскыда нюжмасигтыр да буссьыс несъялігтыр, мӧдӧдчис комната пельӧсӧ — сэні зӧр кольтаясӧ овмӧдчӧмаӧсь шыръяс.
Пробуйтан сразу гӧгӧрвоны, мый настӧящӧй дикӧй каньсӧ тшыкӧдӧма воз, чучеласӧ сетӧмаӧсь ремонт вылӧ, а татчӧ, дикӧй кань местаӧ, кайӧма учительлӧн обыкновеннӧй кань Маруська, детдомса Архип каньлӧн рӧднӧй чой!
Быдтор овлывлӧ вӧльнӧй свет вылад...
Кияснаныс кутчысьӧмӧн другъяс маршируйтісны веськыда туй шӧрӧдыс:
<rus>По улице шагает</rus>
<rus>Весёлое звено,</rus>
<rus>Никто кругом не знает,</rus>
<rus>Куда идёт оно.</rus>
Андрей Гаврилович кыліс сьылӧмсӧ аслас комнатаын пукалігӧн.
— Гажӧдчӧны йӧзыс, — шуис сійӧ да муніс восьтыны ӧдзӧссӧ.
Каличыс гольснитіс, калиткаыс дзуркнитіс, и песняыс ори.
Куимнан ёртсӧ Андрей Гаврилович встретитіс бура, кӧть и неуна чуймискодь.
Некор на эз вӧвлы, медым найӧ куимнанныс локтісны сэтшӧм сёрӧн, ставныс ӧтлаын, да ещӧ сэтшӧм важнӧйӧсь да кыпыдӧсь.
Нина эз вӧв гортас.
— Кино вылӧ муніс али удж вылын на? — сідзи прӧстӧ юаліс Шурик.
Кор тӧдмаліс, мый Нина комсомол райкомын, а сэтысянь ёртъясыскӧд тшӧтш, гашкӧ, мунас кино вылӧ, сэки сійӧ дзикӧдз успокоитчис, пуксис комната пельӧсас креслӧӧ да дзик кӧзяин моз корис пуксьыны ёртъяссӧ.
Нина да Андрей Гаврилович ордын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик ас мортӧн.
Тешкодя налӧн дружбаыс артмис!
Найӧ и ӧти лун, буракӧ, эз вермыны овны ӧта-мӧдтӧгныс.
Андрей Гаврилович ӧтчыд весиг шуис Шуриклы не то шуткаӧн, не то серьёзнӧя: «Локтін ли мый ли мед эськӧ тэ ме ордӧ пи пыдди, ӧти керкасянь мӧдӧ котралӧм дорысь». Шурик гӧрдӧдіс да яндысьӧмӧн вочавидзис: «Оз ков.
Меным и сідз лӧсьыд.
Пи пыддиыд ог вермы — ме помнита ассьым батьӧс».
И Андрей Гаврилович сэсся некор нин эз панлы татшӧм сёрнисӧ.
Андрей Гавриловичлӧн уджалан комнатаас вӧлі шынитӧв да лӧсьыд.
Сёрни пантӧдз ребята дыр видлалісны (кымынӧдысь нин!) письменнӧй пызан вылысь «трид-цатьчетвёркалысь» сьӧкыд модельсӧ да сы броня вылысь эзысь щитсӧ.
«Миян славнӧй командирнымлы энскӧй танкӧвӧй дивизияса салдатъяссянь да офицеръяссянь», —  вӧлі гижӧма щит вылас.
Со ӧд кутшӧм морт ордӧ найӧ воисны сӧветла!
Андрей Гаврилович сюся да ыджыд интересӧн кывзіс Вася Соколовлысь зэв подробнӧй программнӧй сообщениесӧ да дыр сэсся чӧв оліс, мыйкӧ ас кежсьыс думайтіс.
Сійӧ весиг босьтіс пызан вывсьыс блокнотсӧ да гижис сэтчӧ ассьыс мӧвпъяссӧ.
— Оз позь миянлы овны важногӧн, — доказывайтіс сэки Шурик.
— Воис тайӧ Фёдорыс — и петкӧдлыны нинӧм.
Кутшӧм нӧ тайӧ миян овмӧс, сійӧс кӧ весиг Валька вермӧ выдумайтны куимпӧв бурджыка сы серти, кутшӧм сійӧ эм!
Палаткаяс вылӧ деньганым миян абу...
— А водзджыксӧ тіян вӧліны найӧ? — юаліс Андрей Гаврилович.
— Мый эськӧ миян водзджыксӧ эз вӧв да, — вочавидзис Вася.
— А ӧні ми думыштім да решитім, мый вермам бурджыка овны.
Государствосянь миянлы нинӧм оз ков.
И деньгаыс оз ков.
— А ассьыныд помидоръястӧ да тыкваястӧ кытчӧ нӧ ті воштанныд? — водзӧ юасис Андрей Гаврилович.
— Та мындасӧ ӧд асьныд онӧ жӧ сёйӧй.
Тӧргуйтны али мый кутанныд?
Тӧргуйтны ми огӧ кутӧй, — решительнӧя вочавидзис Шурик.
— Лишнӧй помидоръяссӧ ми вежам фабрикаын брезент вылӧ, а тыквасӧ — краска вылӧ да ещӧ кык порсь вылӧ да ыджыд вӧв вылӧ...
Горшасьны ми огӧ кутӧй, энӧ полӧй!
Шурик явӧ ыдждӧдіс воысь тыквеннӧй урожайыслысь донсӧ, но Андрей Гаврилович эз кӧсйы суитчыны сылӧн экономическӧй соображениеясӧ.
— Но, онӧ кӧ кутӧй горшасьны, босьтӧй сідзкӧ менӧ асланыд отсасьысьӧ, — серьёзнӧя шуис Андрей Гаврилович.
— Кутам уджавны ӧтвылысь.
Сӧмын сёрнитчам: и уджавны и велӧдчыны бура.
Двойкаяснад да тройкаяснад кутшӧм сійӧ удж!
А вежласьӧм йывсьыд думыштлам на.
Мед эськӧ рабочӧй класс миян вылӧ эз ӧбидитчы, кор ми вӧзъям налы вежласьны — тыква вылӧ брезент.
Сійӧ, рабочӧй классыд, миян кӧзяин.
Сійӧ тіянлы, пӧжалуй, брезенттӧ и сідз сетас, тыкватӧг.
— Мыйсянь заводитам ассьыным уджнымӧс? — делӧвӧя юаліс Шурик.
— Бур делӧяссянь, — вочавидзис Андрей Гаврилович.
— Медвойдӧр дорам мечьяссьыным гӧръяс.
— Кыдзи сійӧ — дорам? — эз гӧгӧрво Шурик.
— А сідзи, — вочавидзис Андрей Гаврилович.
— Вӧлі важӧн сэтшӧм поговорка.
Мечьясысь дорны гӧръяс — тайӧ лоӧ оружие пыдди вӧчны гӧръяс да агасъяс, косясьӧм да дурӧм пыдди занимайтчыны мирнӧй да пӧлезнӧй уджӧн.
Кодлӧн тіян эмӧсь рогаткаяс?
Юалӧма вӧлі веськыда.
— Менам абу, — шуис Вася.
— Дерт, сылӧн абу! — возмущайтчӧмӧн горӧдіс Шурик.
— Сылы Александр Иванович пӧдаритіс кызь нёль калибра настӧящӧй «ижевка».
Мый сылы рогаткасьыс?
— Рогаткаястӧ ковмас сетны дружина сӧветлы видзны, — шуис Андрей Гаврилович.
Дыркодь чӧв олісны.
— Ладнӧ, — шуис сэсся Шурик сідзи, быттьӧ сійӧ жертвуйтіс отечестволы, кыдзи древньӧй римлянин, гӧтырнас, челядьнас да кык миллион сестерций дон эмбурӧн.
— Рогаткаяснымӧс ми сетам.
Дружинаса сӧвет, дерт, найӧс оз видз, но да всё равно, сідзи кӧ нин шуим.
Мыйӧн сӧмын помасис делӧвӧй сёрниыс, найӧ ӧдйӧ мунісны.
Посводзас Шурик таинственнӧя пуктіс чуньсӧ вомдорас, и Андрей Гаврилович букыштчис да гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Гусятор!
Восьса ӧдзӧсӧд ывласянь ыркнитіс зэв ёсь тӧв.
Карса уличаяс вылын вӧлі дзурс пемыд.
Ылын слабиника юргис кӧлӧкӧл.
Дас кӧкъямысӧд глава
ВОИС БЕДА
Тӧвбыд кар весьтті, вӧр весьтті да муяс весьтті уліті шлывгисны сук кымӧръяс.
Тӧвбыд му вылӧ лунысь лун сапкис лым, асывъясӧ гартчис пурга, и весиг тайӧ воас зверьяс сьӧкыда аддзӧны вӧлі ассьыныс, сӧмын налы тӧдса вӧр трӧпаяссӧ.
Зато тулыссянь шондіыс эз вешйыв небесасьыс и сӧмын дженьыдик войяс кежлӧ саявліс важ муромскӧй вӧр сайӧ.
Быд боксянь, скӧра жургигтыр, кутіс визувтны лым ва, море моз ойдісны посни юяс, и веськыда лыа вывті, увтасінъясті, прӧсекъясті ыльӧбтіс видзьяс вылӧ тувсов ваыс.
Пыр жӧ морӧсӧдзыс вӧйисны ваӧ увтасінын быдмысь пуяс, шумитігтыр лэбисны чащаысь гӧрд синкымъяса дозмӧръяс да пуксялісны ыджыд пожӧмъяс вылӧ, пӧрысь йӧра муртса-муртса, кыті бӧр кокъяс вылас, кыті уйӧмӧн, петіс зэв паськыд нитшсялӧм нюрысь мыльк вылӧ да дыр сулаліс сэні, паськыд сюръяссӧ мышкас чатӧртӧмӧн, сьӧкыда лолаліс да видзӧдіс кодзувъяс вылӧ.
Посни вӧра местаяс вошисны ва улӧ, вӧйисны, а кӧні и кылалісны пӧрӧм пуяс, и уна верст ылнаӧ югдіс да воссис йӧз син водзӧ мулӧн зэв паськыд отыс.
Мукӧддырйи позис эськӧ радлыны татшӧм мичлун вылас да простор вылас.
Но «Югыд туй» колхозса колхозникъяслы тайӧ лунъясӧ нинӧм вылӧ вӧлі радлынысӧ.
Тувсов ваыс ойдӧдіс колхозса конефермаӧ туйсӧ да Сьӧд оврагсайса видз вылысь турун зорӧдъяссӧ.
Водзвыв кӧ ӧти машинаӧн вӧлі вайӧны кӧрымсӧ сутки кежлӧ кык конефермалы, то ӧні тайӧ машинасӧ колӧ вӧлі вежны дас мында пыжӧн да кызь мортӧн.
А уджалысьяс колӧны вӧлі и ваӧн торйӧдӧм полеводческӧй бригадаяслы кӧйдыс новлыны, и горючӧй вайны, и вӧр кылӧдны.
Уна сё быдсяма посни да гырысь делӧяс заводитчисны ӧтпырйӧ, сразу, мӧдісны тэрмӧдлыны йӧзӧс, требуйтны аслыныс и уджалысьясӧс и уджалан кад.
Джуджыд мыльк йылӧ сувтӧдіс Иван Петрович Голубев ассьыс зэв ыджыд вӧвсӧ, коді сӧмын ӧтнас вермис кутны ас вылас председательлысь сьӧктасӧ.
Му вывсянь локтіс сы дінӧ да здоровайтчис сыкӧд Юля Волкова — колхозса хозяйственнӧй комсомольскӧй бригадаысь бригадир.
Сылӧн вӧсни кока рыжӧй кӧбылаыс — Голубка — кань моз, зывӧка, вӧрӧдіс кокъяснас, весаліс сибдӧм сёйсӧ.
Ачыс Юля, рыжӧйкодь да вӧсньыдик нывка, пукаліс седлӧ вылын лэбач моз полігтыр: вот-вот усяс да лэбас.
Ойдӧмин сайын асъя ру пыр муртса тыдалыштіс кар.
Мыльк йывсянь зэв бура тыдаліс гӧрба туй.
Туй вылас ловъя лов эз вӧв.
Тайӧ туйсӧ ваыс керавлӧма быттьӧ черӧн.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи Марьино сиктсянь оврагъясті нуис да бергӧдліс сімвиж рӧма торфянӧй гы, кыдзи бӧрвылас Войминга юсянь писькӧдчис гожӧмнас косьмывлысь, тӧдчытӧм тыкӧлаті туйланьӧ вӧрса шоръяслӧн да ключьяслӧн быгъя ваыс.
Юля недыр сулаліс Иван Петровичкӧд орччӧн.
Друг сійӧ кокньыдика — збыльысь, быттьӧ лэбач — чеччыштіс вӧв вывсьыс да котӧрӧн лэччис увтасінӧ.
Либӧ сійӧ эз кӧсйы сэсся няйтӧсьтны ассьыс радейтана Голубкасӧ, либӧ терпитны вермытӧмысла: тадзи, подӧнсӧ, сылы кажитчис ӧдйӧджык воас.
Горулас сійӧ зэв уналаӧ сутшкалӧма пасйӧдъяса вешкаяс, кӧні вӧлі ваыс тӧрыт рытнас да талун асывнас.
Дорса вешка дінын Юля ӧвтыштіс кинас да, ассьыс пельклунсӧ пыр жӧ воштӧмӧн, мӧдӧдчис бӧр Голубев дінӧ да аслас Голубка дінӧ.
Ваыс ӧтарӧ содіс.
А ӧд тайӧ туйыс ӧні вӧлі дзик ӧти туйӧн центральнӧй фермалань, кӧні ӧні сулалісны ӧти арӧса сё нелямын чань....
Иван Петрович пукаліс седлӧ вылас валань бокногӧн, быттьӧ кынмӧма, зілис не видзӧдны, кыдзи ваыс жуглӧ сылысь «коммуникацияяссӧ».
Сылӧн паськыд банлыяса чужӧм вылас чукыръясыс кутісны тӧдчыны ёнджыка, синмыс джынвыйӧ куньсис.
Кажитчис, мый сійӧс личкӧ ун.
Талун сійӧ войбыд эз узь: ылысса полевӧй станӧ пыжӧн новлісны кӧйдыс, а сэсся асылӧдз сійӧ пукаліс первой конефермаын, арталіс колхозлысь йӧз вынсӧ да быдногыс думайтіс, кыдзи эськӧ найӧс артавны да умножитны сідзи, медым кыкысь кык лои эз нёль, а дас.
Рытыввылын шондіыс ӧдйӧ лэччис вӧр сайӧ, ойдӧминас вуджӧръясыс лоины лӧзӧсь, пӧшти сьӧдӧсь.
Колӧ вӧлі решайтны, мый вӧчны.
— Скачит, Юля, ныланӧй, петкӧд пос дорӧ бригадаяс, — ньӧжйӧник шуис Иван Петрович.
— Мед эськӧ войнас поссӧ эз ну — беда сэки лоӧ.
Станцияысь кык трактор сулалӧны менам дворын; мед трактористъяс босьтасны прицепъяс, сӧвтасны кӧрым да мунасны фермаяс дорӧ.
Тайӧ туйӧдыс найӧ талун гусеницаяснас мунасны на.
А оз кӧ вермыны муннысӧ — уясны, — Юлялӧн повзьӧм да сомневайтчысь видзӧдлас казялӧм бӧрын коса содтіс сійӧ.
— Йӧзӧс кольӧд сӧмын пыжъяс дінӧ — сынысьясӧс да телефонистъясӧс.
Мун, донаӧй!
Голубка вылын Юля вирдыштіс мыльк пӧкатӧд рыжӧй биӧн, и вӧв кок шыыс пыр жӧ вошис — тувсов небыд му вылас вӧлыслӧн кок шыыс пӧшти эз кыв.
Со и вошис рыжӧй биыс.
Бур туй!
Иван Петрович вӧрзьӧдіс вӧвсӧ да лэччис вӧрлань.
Ваыс писькӧдӧма нин туй насыпсӧ квайт метр кузьта да ӧтарӧ паськӧдіс сійӧс век водзӧ и водзӧ.
Вӧрын ваыс сьыліс кыпыда, победнӧя.
Тӧданныд-ӧ ті, кыдзи сьылӧ вӧрын тувсов ваыс?
То тешкодя шутьлялігтыр, то кӧлӧкӧльчикъяс моз ньӧжйӧник троньгигтыр мылькъяс вывсянь увтасінъясӧ усьӧны лым сылӧмысь артмӧм шоръяс; посни пуяс пӧрлӧдлігтыр жургӧ да юргӧ визувтысь ваыс; торъялӧны да буз-баз усьӧны ваӧ тӧрытъя оврагъяслӧн — талунъя юяслӧн да тыяслӧн — крут берегъясыс.
Скӧр сьыланкыв!
Грознӧй сьыланкыв!
Иван Петрович кывзіс сійӧс волнуйтчӧмӧн.
Вот тадзи и воӧ вӧлі важӧн йӧз дінӧ вынтӧмлун да бедакӧд миритчан чувствоыд.
Жугалас природаын мудера лӧсьӧдӧм кутшӧмкӧ винтик, кӧнкӧ Арктикаын не ас кадӧ вешъясны йияс, артмас кӧдзыд да шоныд воздух течениеясын неувязка — и ставнас пракмунӧ сьӧкыда лӧсьӧдӧм овмӧсыд.
Важӧн некод эськӧ тэныд эз отсав, быдӧн ас вӧснаыс сулалас...
Недыр кежлӧ Иван Петрович лэдзліс дом поводсӧ, и сылӧн зэв ыджыд тушаа вӧлыс, сэтшӧм, кутшӧм Васнецов знаменитӧй картинаын Илья Муромецлӧн, копыртіс юрсӧ дзик ваӧдзыс да кыдз быттьӧ думыштчис аслас, вӧв, делӧяс йылысь.
Васянь, сьылісӧ крута кусыньтӧмӧн, видзӧдіс вӧв вылӧ сэтшӧм жӧ багатыр кодь мӧд вӧв.
Со найӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ прысьнитісны, ваыс брызьнитіс ӧтарӧ-мӧдарӧ...
— Ворсан? — юаліс Голубев.
Здук мысти сылӧн вына кӧзяйскӧй киыс крепыда зэлӧдіс дом поводсӧ.
Места вывсяньыс сійӧ вӧтліс вӧвсӧ скачӧн.
Рытъядорыс ю вомӧн вӧчӧм карса поскыс кыптыштіс да ва туӧмсьыс мегыр моз нюкыльтчис.
Вӧв кокъяс улын сійӧ ненадёжнӧя юргис да тронякыліс.
Сьӧкыд грузӧвӧй машинаяс улын поскыс висьысь моз ышлолаліс, лэдзис пӧвъяс костӧдыс гудыр виж васӧ.
Пос кыкнанладорбокас, перилӧ сайын, йӧз тэчалісны пӧвъяс вылӧ изъяс да кирпичьяс, зілисны найӧ сьӧктанас сувтӧдны поссӧ ас местаас.
Карладор берегас ваыс лои нин вылысса опоракӧд ӧтрӧвнӧ да брызьйӧдлӧ пос вомӧныс.
Берегын жаравеч кодь кузь кронштейн йылын ӧшаліс ыджыд ыргӧн кӧлӧкӧл.
Сылӧн кучкалӧмыс юргис гораа да кузя, быттьӧ кывтіс ва весьтӧдыс.
Эмӧсь-ӧ ӧні сэні, пемыдас, йӧз, кодъяс веськалісны ойдӧминъясӧ?
Коді туйсьыс вошис?
Кӧлӧкӧл звӧныс индаліс ветлысь-мунысьяслы туйсӧ.
Кино вылысь гортаныс мунігӧн Нина да Сергей сувтісны берег дорӧ да дыр видзӧдісны пемыд гыяс вылӧ.
Бипуръяс, кодъясӧс вӧлі ӧзталӧма карса берег кузяла, югдӧдісны ва веркӧссӧ дрӧжжитысь гӧрд биӧн.
Сьӧдовгӧрд ваыс аслас вын сертиыс да сьӧкталун сертиыс кажитчис сывдӧм чугун кодьӧн да ньӧти эз вӧв раминик ичӧтик важ ю кодь.
Ва веркӧссянь скӧрысь ӧвтіс кӧдзыдӧн.
— Зэв омӧль, — зумыша шуис Сергей. — Зэв омӧль делӧыс!
Тасянь, карладорсянь, оз вӧлі тыдав, мый вӧчсьӧ сэні, пемыдас, шуйга берегас, но ставыс карас тӧдісны, кӧні вӧліны колхознӧй фермаяс, турун зорӧдъяс да полевӧй станъяс.
Карса олысьяс тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывлісны мӧдар берегас.
Ваыс век туис и туис, матыстчис колхозлӧн вӧр пристаньлань.
Ӧні поскыс джынйӧдзыс нин вӧлі ва улын, и дзик пос шӧрас сулаліс Иван Петрович Голубев.
Пидзӧсӧдзныс ваті собисны пос кузя колхозникъяс да колхозницаяс.
Найӧ вӧліны резинӧвӧй сапӧгаӧсь да топыда вӧнялӧм ватникаӧсь, пельпом выланыс зыръяс да вилаяс босьтӧмӧн тэрмасьӧмӧн восьлалісны ойдӧминъясӧ, фермаяслань...
Мӧдлапӧвсянь, пемыдінсяньыс, налы воча друг лэччис рыжӧй вӧв, код вылын пукаліс вӧсньыдик рыжӧй верзьӧма.
Бипуръяс югӧрын кажитчис, быттьӧ быдӧнлы тӧдса весел бригадиршаӧс шыбитіс пос вылас зэв ыджыд биа взрыв — сідзи уна тысяча бикиньясӧн брызьнитіс ас гӧгӧрыс васӧ рыжӧй кӧбылаыс.
— Юлька! — завидьпырысь шуис Нина.
Зэв нин коланаӧн вӧлі ӧні аслас делӧ вылын бригадир нывкаыс.
Некод эз кывлы, мый йылысь, кутшӧм выль лёктор йылысь докладывайтіс председательлы Юля, но ставӧн аддзисны, кыдзи Голубев матӧ копыртчис колхозса пӧрысь конюх Нефедыч дінӧ, коді вӧлі мунӧ сэки пос кузя.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи сійӧ шенасис кинас, быттьӧ эз сет стариклы туйсӧ, а сэсся дӧзмӧмпырысь да резкӧя петкӧдліс Нефедычлы аслас кок вылас сапӧгсьыс вылӧджык, и ставныс гӧгӧрвоисны: ваыс ойдӧдӧма нин вылысса туйсӧ.
Ещӧ ӧтчыд шеныштіс кинас Голубев, прикажитіс стариклы бӧр бергӧдчыны, но Нефедыч сӧмын ӧддзӧдіс воськовсӧ.
— Кывзысьны колӧ! — кылісны Нина да Сергей.
— А менсьым чаньясӧс тэ али мый кутан вердны-юктавны?
— скӧрысь друг горӧдіс Нефедыч крут мӧдар берегӧ кайигӧн нин да пыр жӧ воши пемыдас.
Пос весьтын войся пемыд воздухыс дрӧгмуні, вӧрзьыштіс.
Ниналы кажитчис, мый кар сайын ылын гораа лыйисны орудиеясысь.
Югыдын тыдовтчисны танкъяс кодь сьӧкыд тракторъяс, кодъяс лэччисны джуджыд берегсянь.
Найӧ локтісны ньӧжйӧ, моторъясныс уджалісны гортӧминика, муракылісны, кыдзи тулысын ылісянь кывлывлӧ гымалӧм шы.
Быд трактор кыскис ас бӧрсяыс платформаяс, кытчӧ тырыс вӧлі сӧвтӧма мешӧкъяс.
Поскыс лайкнитчис да пыр жӧ тракторъяс сьӧкта улын вӧйыштіс.
Пос вылас ваыс паськаліс гыясӧн-гыясӧн, сетіс туй сьӧкыд машинаяслы.
Вын муніс вынлы паныд.
— Йӧзӧс эськӧ босьті, да некодӧс! — горӧдіс Голубевлы бӧръя машинасьыс трактористыс.
— Карын коді вӧлі, ставныс нин мунісны.
Пуксьы, Иван Петрович!
Кывтам...
— И сійӧ мыччис председательлы кисӧ, отсаліс сылы кайны трактор вылӧ.
Чой паныд кайигӧн моторыс ещӧ ёнджыка кутіс муравны, и сэсся ставыс лӧнис.
— Йӧзыс налӧн и збыльысь оз тырмы, — тыртӧм пос вылӧ видзӧдіг тӧждысьӧмӧн шуис Сергей.
— Некытысь налы йӧзсӧ босьтны.
Сійӧ видзӧдліс Нина вылӧ да виччысис, мый сійӧ шуас.
Но Нина друг вомдорас пуктіс чуньсӧ да синъяснас индіс Сергейлы уліӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ аддзис, мый орччӧн сулалӧны детдомса челядь; найӧ тӧждысьӧмпырысь мый йылысь кӧ ёна варовитӧны.
Тадзи найӧ и эз торйӧдчывны талун, и, Андрей Гаврилович ордысь локтігӧн, куимнанныс кежисны татчӧ, пос дорӧ.
Кӧлӧкӧлыс ӧд юргис-чуксаліс ставсӧ.
Нинаӧс да Сергей Новиковӧс найӧ эз казявны.
— Надзӧнджык, кывзы! — шӧпнитіс Нина.
— Крепыд сійӧ, Голубевыд, — висьталіс Вася.
— Налӧн колхозыс ставнас сэтшӧм.
Аддзылін?
Мунісны ставныс кыдзи ӧти.
— Налӧн сэні ойдӧминас посни чаньяс! — жугыля довкйӧдлыштіс юрсӧ Шурик.
— Найӧ зӧр нуисны тракторъясӧн, — нерешительнӧя шуис Вася.
— Уна-ӧ нӧ зӧрйыд татшӧм овмӧс, вылад? — дзик верстьӧ морт моз, тӧждысьӧмпырысь шуис Женя.
— Сойма торйӧдас ӧні найӧс видзьяссьыс, а сэні турун зорӧдъяс.
Мыйӧн вӧвъяссӧ кутасны вердны?
Челядь ӧтвылысь ышловзисны.
— Колхозныс налӧн правильнӧя шусьӧ «Югыд туй», — шуис Вася. — Заслуженнӧя.
— Миян сарайын эм кык пыж, — тӧдвылӧ уськӧдіс Шурик.
— Бур пыжъяс.
— И гезъяс миян эмӧсь, — содтіс Женя».
Детинкаяс ещӧ ӧтчыд ышловзисны да надзӧникӧн мӧдӧдчисны, мунігмозыс пыр на мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Нина колльӧдіс найӧс синъяснас.
— Абу нин сэтшӧм омӧль тэнад воспитаниеыд; тӧждысьӧны челядьыс, — заводитліс Сергей, но друг сійӧ аддзис выльтор.
— Адӧй-адӧй, мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — горӧдіс сійӧ.
— Ой! — нориника шуис Нина.
— Сідз ме и тӧді!
Полнӧй походнӧй формааӧсь, мыш саяныс рюкзакаӧсь да кианыс кузь беддяӧсь, гӧгӧр сюся видзӧдігтыр, пос дорӧ лэччисны туй мӧдарладорті неыджыд тушаа кык морт.
На бӧрся делӧвӧя да спокойнӧя вӧтчис пашкыр гӧна кычи; ассьыс кӧтасьӧм да няйт бӧжсӧ крукыльтӧма вывлань.
— Тайӧ детинкасӧ ме тӧда, — шӧпнитіс Сергей.
— И тайӧ кычисӧ ме ӧти керкаысь аддзылі жӧ.
— Вешйы тэ ме дінысь, пӧжалуйста, — шуис Нина.
— Ме тӧда и детинкасӧ, и кычисӧ, и Наташаӧс...
Зэв бура тӧда.
Мунам ӧдйӧджык туй вылас!
Нинӧм виччысьтӧг челядь сюся лэччисны берег кыр йывсьыс да веськыда зурасисны Нина да Сергей вылӧ.
Коньӧркодьӧсь да шӧйӧвошӧмаӧсь сулалісны на водзын Наташа Иванова да Иван Нестеров, полігтыр видзӧдлывлісны Нина вылӧ да торйӧн нин Сергей Новиков ёрт вылӧ.
Налы, пионеръяслы, комсомол райкомса секретарь вӧлі ыджыд начальникӧн...
А сэні ещӧ Абрек кычиыс, радысла гажаа увтчигтыр, чеччыштіс Ниналы морӧс вылас став нёльнан няйт лапанас.
Радысла сійӧ весиг воздухас патурликсис и зэв ёна ӧбидитчис, мыйла сійӧс некод эз ошкышт таысь.
Наташа уськӧдчыліс босьтны кычисӧ, но Ниналӧн гӧлӧсыс сувтӧдіс сійӧс.
— Сулалӧй смирно, пионер ёртъяс! — шуис Нина, и Сергей чуймӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ — сэтшӧм повелительнӧй да ёсь вӧлі Ниналӧн гӧлӧсыс.
— Кутшӧм походӧ мӧдӧдчинныд?
Докладывайтӧй!
Коді разрешитіс и кор?
— Ме тэныд шулі, кутас, мися, сійӧ миянӧс! — пинь пырыс, но бура кывмӧн сӧдзӧдіс Иванлы Наташа, сэк жӧ струна моз сувтіс веськыда.
— Миянлы, Нина, некод эз разрешайтлы.
Прӧстӧ ми шуим мунны Иван дядь дінӧ, колхозникъяс дінӧ.
Найӧ миянлы век отсавлісны, кор миянлы вӧлі сьӧкыд.
— Иван дядь дінӧ? — гӧгӧр видзӧдлігмоз юаліс Нина.
Пос дорын Голубев эз нин тыдав.
— Ӧтнанныд?
Мыйла?
— А мый тіян мешӧканыд? — интересуйтчис Сергей.
— Аслыныд сёян-юан али колхознӧй вӧвъяслы кӧрым?
Иван Нестеров окотапырысь лэдзис пельпом вывсьыс мешӧксӧ да разис кӧртӧдсӧ.
— Кык булки, — шуис сійӧ.
— Гырысь вугыръяс... вит штука.
— Сирлы? — юаліс Сергей.
— Али сом кыйны?
— Ми кӧсйим наысь багыръяс вӧчны, — шуис Иван Нестеров.
— Вугыръясыс крепыдӧсь, сомлы.
Сакар со ещӧ, сизим тор.
Сэні сэтшӧм чаньяс эмӧсь, мый ас дінас найӧ сакартӧг некыдз оз сибӧдны, — висьталіс сійӧ лабутнӧя.
— А кутшӧм емъяс тэнад чышъянысь чурвидзӧны?
— Тайӧ ёж — Гришка, — шӧпнитіс Иван Нестеров.
— Сійӧ ӧд менам ручнӧй и метӧг пропадитны вермас...
Ме кӧсйи сійӧс конюх Нефедыч ордӧ дзебны.
Нефедычыд унатор гӧгӧрвоӧ биологиясьыд...
— Сьӧкыд тэнад уджыд, — сьӧлӧмсяньыс шуис Ниналы Сергей.
— Зэв сьӧкыд.
Детинкаяс, нывкаяс, ёжъяс, понпиян, кӧчпиян.
Да ещӧ трудӧвӧй героизм...
Ме, пӧжалуй, Нина, муна.
Тэ нин кольччы.
Час мысти ми чукӧртам внеочереднӧй бюро, активкӧд тшӧтш.
Лок!
— Позяс кӧ, ме ог лок, — шуис Нина.
— Менам, ачыд аддзан, уджыс уна и абу ставыс спокойнӧ.
— Сьӧлӧм вылад? — юаліс Сергей.
— Тэ эн волнуйтчы.
Нинӧм сэтшӧмыс эз ло.
— Ме ог и волнуйтчы.
Челядь волнуйтчӧны, — скӧра вочавидзис Нина.
— Менам сьӧлӧм вылын зэв спокойнӧ...
Зэв, зэв...
А ноко, пырысьтӧм-пыр мунӧй узьны! — друг сійӧ стрӧга прикажитіс Иванлы да Наташалы.
— Сёрнитны кутам асывнас.
Марш!
Ребята шурк бергӧдчисны, кыдзи <rus>ученье</rus> дырйи.
— Тэ кӧть мед ёжсӧ налысь босьтін залог пыдди, — нюмъялӧмӧн шуис Сергей.
— Найӧ ещӧ пышъясны тэ дінысь мунігад.
— Некытчӧ найӧ оз пышйыны, — шуис Нина.
— Менам ребята менӧ некор на эз ылӧдлыны...
— И ӧні огӧ ылӧдӧй! — кыпыда шуис Наташа.
— Сӧмын, Нина, ме ог лыддьы ачымӧс мыжаӧн.
Видзӧд, пыжъяс дорын Иван дядьлӧн мамыс пукалӧ да дежуритӧ, а сійӧ ӧд нёль во нин оз уджав, пенсия пӧлучайтӧ...
— Ӧні жӧ мун гортӧ! — дзикӧдз скӧрмис Нина.
— И асылӧдз мед некутшӧм сёрни эз вӧв.
Мыжанад тэ асьтӧ кутан на чувствуйтны, нӧрӧвитлы.
Иван да Наташа кӧритӧмӧн видзӧдлісны Нина вылӧ да гажтӧма мӧдӧдчисны туй кузя гортланьыс.
Нина прӧщайтчис Сергейкӧд да мӧдӧдчис на бӧрся.
Детскӧй дом канцелярияын вӧлі биа.
Андрей Гаврилович да Александр Иванович пукалісны диван вылын орччӧн, тыдалӧ, виччысисны Нинаӧс.
Кор передньӧйын на, пӧрччысьтӧгыс, сійӧ заводитіс висьтавны ставсӧ, кыкнанныс найӧ гӧгӧрвоана да дружнӧя довкнитісны юрнас да кутісны кывзыны водзӧ.
Век сідз жӧ негораа да рӧвнӧя, кузякодь коставлӧмӧн юргис ывлаын кӧлӧкӧл, висьталіс беда йылысь.
Буракӧ, Андрей Гаврилович сы вӧсна и воӧма татчӧ Нинала, мый кылӧма тайӧ тревожнӧй звӧнсӧ.
— Кыдзи, шуанныд, Шурик висьталіс Голубев йылысь? — выльысь юаліс Александр Иванович.
— Сідзи и шуис, — канцелярияӧ пыригмоз вочавидзис Нина, — «Чаньясыс налӧн, шуӧ, сэні посниӧсь».
А Соколов содтіс: «Крепыд сійӧ, Голубевыд».
А Женя шуис, мый миян сарайын ковтӧг куйлӧны кык пыж и гезъяс эмӧсь...
А Наташа да Иван нинӧм и эз висьтавны — веськыда мӧдӧдчисны колхозникъяслы отсасьны.
Некутшӧм пыж эз ковмы.
— Пыжъясыд, збыль, сарайын куйлӧны, — шуис Александр Иванович.
— Рогаткаяссӧ найӧ кӧсйысисны сдайтны, — шуис Андрей Гаврилович, и Александр Иванович шпыньмуніс.
— Ог тӧд, — дыр чӧв олӧмсӧ торкис Нина.
— гашкӧ, ме и ӧшибайтча, но меным кажитчӧ, мый ребята некор оз прӧститны ни миянлы, ни аслыныс, колхоз дорӧ кӧ, миян другъяс дорӧ кӧ, Иван дядь дорӧ кӧ тайӧ сьӧкыд лунъясас колям пионеръясӧс событиеяс вылӧ веськодя да полігтыр видзӧдысьясӧн да некыдзи огӧ отсалӧй колхозникъяслы.
Александр Иванович видзӧдліс Нина вылӧ, сэсся надзӧник вештіс синъяссӧ Андрей Гаврилович вылӧ.
— Мый нӧ тэ, ныланӧй, предлагайтан? — юаліс Андрей Гаврилович сэтшӧм серьёзнӧя, быттьӧ сійӧ армия штаблӧн заседание вылын обсуждайтіс очереднӧй военнӧй операция.
— Мӧдӧдны челядьӧс стихиякӧд сьӧкыд тыш вылӧ? Мый ради?
— Мортлӧн сӧстӧм честь ради, — пӧся вочавидзис Нина. — Долг ради.
Гӧгӧрво, бать, ребяталы сэні нинӧмысь повнысӧ.
Голубевлы отсасьны мунас и миянтӧг став комсомольскӧй актив.
Менам став гырысьджык пионеръясыс зэв бура вартчӧны да сынӧны.
Видзьяс вылын ваыс абу джуджыд.
Мед найӧ быдӧн ваясны колхознӧй вӧвъяслы моздортыр турун, и тайӧ лоӧ настӧящӧй делӧ...
Колхозникъяс некор оз вунӧдны тайӧс...
— Тэ, ныланӧй, кӧсъян шуны, мый тайӧ лоӧ ребяталы подвигӧн? — юаліс Андрей Гаврилович.
— А мый шуас та йылысь директор ёрт?
— Ме думайта, мый пыжъяснымӧс войнас колӧ лэдзны ва вылӧ, — прӧстӧя шуис Александр Иванович.
Дас ӧкмысӧд глава
ТРУБАЯС ЧУКСАЛӦНЫ ПОХОДӦ
Фёдор Бондарчук да Пётр Потапов чеччӧны вӧлі асывнас водз.
Сідзи нин налы кажитчис, мый медся бур кадыс — асыв, кор карса уличаясын шынитӧв да кыдзкӧ аслысногӧн югыд.
Войся событиеяс йылысь найӧ нинӧм на эз тӧдны да асланыс водз асъя походӧ мӧдӧдчисны долыд сьӧлӧмӧн.
Судогда юыс кырӧдӧма каргорувса берегсӧ, и Пётр Потапов думыштіс, мый кырӧдӧм местаясын да буждӧминъясын друг вермасны тыдовтчыны быдсяма вӧвлытӧмторъяс.
Сійӧ рытсяньыс на лӧсьӧдчис экспедицияӧ.
Но и, дерт, жӧ, сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчис Фёдор.
Недель мысти Фёдорлы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны гортас, и тайӧ медбӧръя лунъяссӧ сійӧ кӧсйис коллявны другыскӧд.
Гашкӧ, и веськалас, сы шуд вылӧ, Пётрлы кутшӧмкӧ пещернӧй ошпи.
Зэв вермас лоны.
Пётр висьтавліс, мый Волга вылын ӧтчыд буждӧма ваас доисторическӧй сабельнозубнӧй тигрлӧн дзонь скелет.
Мед буждас и тані ошпи, абу жаль!
Но ошъясӧс, тигръясӧс да мамонтъясӧс тайӧ пӧрйӧ ребята эз аддзыны, кӧть ветлӧдлісны колхознӧй вӧр пристань дорті став берег пӧлӧныс.
Ылын ойдӧминын сувтӧмаӧсь якӧръяс вылӧ пуръясьысьяслӧн пыжъясныс.
Берег дорын пуръяс вылын черъясӧн да багыръясӧн уджалісны нин карса комсомолецъяс.
Войнас на найӧ вежисны татысь колхозникъясӧс.
Ылысса нӧрыс йылын сулаліс брезентӧвӧй курткаа да сэтшӧм жӧ зюйдвестка-шапкаа Сергей Новиков; сійӧ вӧлі настӧящӧй кылӧдчысь кодь.
Пётр Потапов пыр жӧ индіс сы вылӧ да подробнӧя висьталіс гӧстьлы ставсӧ, мый тӧдіс комсомол райкомса секретарь йылысь.
Пётр Потапов лыддис комсомольскӧй секретарӧс вывті бур мортӧн.
— Абу гордӧй и миянӧс ставнымӧс радейтӧ.
Областьын лыддьыссьӧ медбур лыжникӧн и книга меным сетліс лыддьыны древньӧй грузинскӧй багатыр йылысь.
Фёдор кывзіс Пётрлысь висьтсӧ, видзӧдліс бурджыка Сергей вылӧ да шуис, мый «тіян секретарныд дзик миян Петро Иванович кодь».
Фёдор татшӧм сравнениесӧ лыддис медбур ошкӧмӧн.
Найӧ кӧсйисны нин мӧдӧдчыны гортаныс, кор пристаньын лои чрезвычайнӧй происшествие.
Берегсянь ва весьтас вӧлі ӧшйӧма кырссьӧм пожӧм керъясысь вӧчӧм пирамида кодь пос.
Фёдор первойсӧ эз гӧгӧрво, мыйла Петя друг сувтіс тайӧ пу гӧра дорас.
Сійӧ видзчысьӧмӧн видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ сюся видзӧдіс другыс, да ойӧстіс повзьӧмысла.
Дзик пирамида йылас, кузь кер вылын, кодӧс вӧлі пуктӧма медбӧръя рад вылас нин, керсӧ кияснас топыда сывйыштӧмӧн, узис руд брезентӧвӧй комбинезона ныв.
Пётр Потапов зэв бура тӧдіс нывсӧ.
Тайӧ вӧлі Юля Волкова, Ниналӧн пӧдруга да колхозса бригадир.
Тыдалӧ, ёна мудзӧма сійӧ, унмовсьӧма кӧ сэтчӧ, пристаняс, став йӧз син водзын, да весиг абу видзӧдлӧма, надежнӧй-ӧ шойччӧм вылӧ тайӧ местаыс.
Кылӧдчысьяс важӧн нин эз прӧверяйтлыны пристаньлысь грунтсӧ.
Ваыс кырӧдіс берегсӧ пыр ёнджыка, улысса керъясыс ньӧжйӧник, муртса тӧдчымӧн заводитісны воштыны берег мыджӧдсӧ, вӧйны да пырны ваас пыр пыдӧджык и пыдӧджык.
Керйыс, код вылын узис Юля, неуна качайтчыштіс да, тыдалӧ, аслас вӧрӧмнас ещӧ нин ёнджыка баййӧдліс нывсӧ.
Сійӧс и видзӧд, вот-вот грымнитас да рутш-ратшмунас киссяс видзӧднысӧ крепыд тайӧ вӧр стенаыс.
Пётр шутёвтіс зэв лэчыда да скӧрысь.
Юля эз садьмы.
Сійӧ горӧдіс мыйвынсьыс, кыдзкӧ аслысногӧн: «О-о! А-а-а! Эгей!»
Сыкӧд лёкгоршӧн горӧдіс тшӧтш и Фёдор.
Но Юля эз садьмы.
Думайтны вӧлі некор — улысса керъясыс легисны да дрӧжжитісны.
Код тӧдас мыйла Пётр лӧсьӧдыштіс ас вывсьыс бушлатсӧ да разис дӧрӧм кизьяссӧ.
— Кытчӧ тэ? — нор гӧлӧсӧн горӧдіс Фёдор да уськӧдчис сы бӧрся...
Керйысь керйӧ чеччалігтыр, канат кузя ветлӧдлысь моз кияснас балансируйтӧмӧн, Пётр Потапов кавшасис вывлань Юля дінӧ.
Сылы коли нин чеччыштны кык медбӧръя кер вомӧн, кор штабель «томналысь» керйыс дзуркнитіс да сетчис улӧ, валань.
Фёдор чеччыштіс бокӧ.
Тайӧ жӧ здукӧ Петя копыртчис да крепыда тракнитіс Юляӧс соскӧдыс.
Ныв восьтіс синсӧ да неуна кыпӧдчыштіс.
Пётрлӧн ӧтчаяннӧй чужӧмыс повзьӧдіс сійӧс.
Сійӧ звирк чеччис кокйылас, но эз на тӧд, мый колӧ вӧчны.
Чеччыштіс!
Ещӧ чеччыштіс!
Детинкаяс сулалісны нин уліас.
Накӧд орччӧн зумыд му вылын сулалігӧн Юля дыр на чуймӧмӧн видзӧдіс ребята вылӧ, эз гӧгӧрво, мый лои.
Сылӧн вӧрасын зэв бура тӧдчис сэтшӧм ёна мудзӧм, мый вӧсна век мортыд усьлӧ кок йывсьыс.
Фёдор жальпырысь видзӧдліс сы вылӧ: нинӧм оз гӧгӧрво!
Киссьысь керъяслӧн грымакылӧмыс ставсӧ висьталіс Юлялы.
Керъяслӧн медулысса мыджӧд радыс исковтіс ваӧ, и зэв ыджыд штабельыс ставнас лои «томантӧм».
Ӧта-мӧдсӧ тойлалігтыр да панласигтыр лэччисны ваӧ мӧд да коймӧд радса керъяс.
Лэччигас ӧти кер крукасис берегдорса потасӧ, вежыньтчис, сувтсӧн сувтӧдіс сы вылӧ воысь бӧрвывса керсӧ, и со ставыс гудрасис-дзугсис, и кӧнкӧ воздухас нин вылысянь вирдыштіс сьӧкыд кер, код вылын сӧмын на узис Юля.
Сійӧ шутёвтӧмӧн бузгысис ваӧ да пыдӧ вӧйис кучкалӧмсьыс пуысь юӧ.
Со мый, вӧлӧмкӧ, вермис лоны сыкӧд, эз кӧ лок татчӧ да эз ас кадӧ кавшась выліас тайӧ смел детинкаыс!
Сідзкӧ, ставсӧ сійӧ аддзылӧма, гӧгӧрвоӧма да нинӧмысь абу повзьӧма.
— Кутшӧм тэ шань зонка! — шуис Юля.
Сійӧ оз вӧлі куж аттьӧавны йӧзӧс синвасорӧн да дрӧжжитан гӧлӧсӧн.
— Кутшӧм тэ шань, настӧящӧй зонка! — мӧдысь шуис сійӧ. Юля сӧмын быттьӧ ӧні казяліс детинкалысь яндысьӧмсӧ, сылысь кизявтӧм детдомовскӧй бушлатсӧ да руд военнӧй шапкасӧ.
Фёдор видзӧдліс Юля вылӧ да прӧститіс сійӧс сыысь, мый сійӧ нинӧм первойсӧ оз вӧлі гӧгӧрво.
Пётр Потапов код тӧдас мыйысь яндысис пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сійӧс зэв ёна заинтересуйтіс гранит тор, коді туплясис неылын.
Думыштан жӧ, событие!
Курятникын пӧжар, пристаньын история — ставыс тайӧ вӧлі археолог Пётр Потапов олӧмын случайнӧйӧн да эз главнӧйӧн.
Жаль, дерт, мый керъясыс чачаяс моз киссисны да ӧні, пӧжалуй, найӧс он чукӧрт.
Юыс нуас найӧс аслас тувсов визувнас, разӧдас ойдӧминъясӧ — сы дыра и аддзылін найӧс.
Сійӧ бергӧдчис Юлялань, медым висьтавны сылы та йылысь да тшӧтш и прӧщайтчыны.
Шондіыс вылӧ нин кайӧма кар весьтӧ, и, тӧдӧмысь, детскӧй домын пуксялісны нин чай юны.
Но Юля орччӧн эз нин вӧв.
Вошис ылі нӧрысысь и Сергей Новиков.
Зато воздухын бура дыр кыліс вильыша, кык чуньӧн шутёвтӧм, и мӧдлапӧвсянь уськӧдчис ю шӧрлань векньыдик да дзибрӧс пыж.
Сылы паныд берегсянь петіс самӧй вабергачас пыж-трёхпарка.
Сы водзвылын ю ньылыд кутіс петны ю шӧрас, кодкӧ кужӧмӧн веськӧдліс, керъясысь вӧчӧм запор.
Регыд сійӧ потшис юсӧ, и кывтысь керъясыс кутісны зурасьны потшӧсас да чукӧртчыны запорас.
Кылӧдчысьяс сатшйӧдлісны нин керъясӧ багыръяссӧ да черъяссӧ, сэні жӧ пуръясисны.
Оз, оз вош татшӧм йӧзлӧн сьӧкыд уджыс.
Нинӧм вылӧ оз вош!
— Молодечьяс! — сьӧлӧмсяньыс радліс Пётр Потапов.
— Со ӧд найӧ кутшӧмӧсь!
Детинкаяс успокоитчыштісны асъя событиеяс бӧрын да мӧдӧдчисны гортланьыс.
Матыстчӧ вӧлі завтракайтан кад.
Фёдор, кодӧс вӧлі шымыртӧмаӧсь уважайтан да восхищайтчан высокӧй чувствояс, муніс другыс бӧрын.
Пётр Потапов должен вӧлі мунны водзын.
Ворота дорын другъясӧс встретитіс Наденька.
— Локтӧй ӧдйӧджык, ребята! — шуис сійӧ.
— Миян тан сэтшӧмтор вӧчсьӧ, мый ог и тӧд, кыдзи висьтавнысӧ!
— А тэ эн висьтав, — грубӧякодь шуис Пётр да ӧдйӧджык кутіс восьлавны.
— Висьтав сӧмын — лёктор али буртор?
— Буракӧ, буртор, — вочавидзис Наденька.
— А вермас лоны, и лёктор.
Ме и ачым ог тӧд.
Столӧвӧйын стройын веськыда сулалісны ёртъясныс — пионеръяс.
Поснияс эз тыдавны.
Михайла Михалыч дед пукаліс ӧдзӧс дорын табуретка вылын, кыдз быттьӧ карса театрӧ пыранінын главнӧй контролёр.
Сійӧ видзӧдліс первойсӧ Пётр Потапов вылӧ сомневайтчӧмпырысь да кӧритӧмӧн — «кӧні шӧйтін?», но сэсся нюммуніс да кыв шутӧг лэдзис кык другӧс ӧдзӧсӧдыс.
Ыджыд пызан сайын ӧшиньлы паныдӧн пукалісны орччӧн Александр Иванович да Нина.
Пётр пыр жӧ казяліс, кыдзи Александр Иванович морӧсын дзирдалӧны боевӧй орденскӧй ленточкаяс, да чошкӧдіс пельсӧ.
Сійӧ весиг видзӧдліс календарь вылӧ: кутшӧм праздник талун?
Кык друг ньӧжйӧник пырисны столӧвӧйӧ да пуксисны асланыс местаясӧ.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Некутшӧма эз виччысь Пётр Потапов татшӧмсӧ.
Тыртӧм стен пӧлӧн, стройысь торйӧн, сулалісны кыкӧн Иван Нестеров да Наташа Иванова.
Налӧн быд вӧрзьыштӧмын, мыжа чужӧмъяс вылын тӧдчис волнуйтчӧм да тӧждысьӧм.
Дружина зілис ёнасӧ не видзӧдны наланьӧ, медым не смущайтны бедаӧ веськалӧм ёртъяссӧ.
Ребята видзӧдісны аслыныс кок уланыс, найӧ сочувствуйтісны ёртъясныслы да гӧгӧрвоисны найӧс.
Кутшӧм лёктор вӧчӧмаӧсь тайӧ кык пионерыс да мыйысь найӧс кутасны судитны стрӧг пионерскӧй судӧн?
Колӧ вӧлі, пӧжалуй, первой чукӧртны сӧвет, а сэсся сы бӧрын нин решайтны татшӧм делӧяссӧ общӧй линейка вылын.
Миян ӧмӧй судитӧны смеллунысь да верностьысь?
Весьшӧрӧ али мый, ми олам сӧветскӧй му вылын?
Асьныд жӧ велӧданныд, медым вӧлі дружба да товарищество, мыйысь нӧ наказывайтанныд?
Тадзи думайтісны ребята, и тыдалӧ вӧлі налӧн копыртӧм юръяс серти, мый тайӧ пӧрйӧ найӧ оз ошкыны начальстволысь стрӧглунсӧ.
Александр Иванович ёся видзӧдлывліс челядь вылӧ, кӧсйис тӧдмавны аслас питомецъясыслысь, мый найӧ думайтӧны.
И, буракӧ, тӧдмаліс медся главнӧйсӧ, сы вӧсна мый сідзи и заводитіс ассьыс выступлениесӧ:
— Ог, ог весьшӧрӧ ми тіянкӧд олӧй свет вылас!
Огӧ сӧмын асланым вылӧ олӧй.
Миян став великӧй Сӧветскӧй странаным кутчысьӧ дружба вылын.
Миян му вылын абу святӧйджык закон, морт йылысь, ёрт йылысь, друг йылысь тӧждысьӧм дорысь.
Ребята шензьӧмпырысь кутісны шӧпкыны, лэптісны юрнысӧ Иван да Наташа.
— Вот ӧні веськалісны бедаӧ миян другъясным, — водзӧ висьталіс Александр Иванович, — «Югыд туйысь» колхозникъяс, и мый ми долженӧсь вӧчны?
Кык ёрт, кык пионер, — сійӧ довкнитіс юрнас Иван да Наташа вылӧ, — тӧрыт рытнас пышйӧмаӧсь гортысь отсасьны колхозникъяслы, Иван Петровичлы.
Геройскӧй решение найӧ примитӧмаӧсь.
Босьтӧмаӧсь сьӧрсьыныс ставсӧ, мый колӧ: гез мӧтӧк, вит вугыр да кык булки...
Стройын сулалысь Шуриклы да Женялы лои долыдджык, и найӧ нюммунісны, а Фёдор Бондарчук ошканапырысь пыркнитіс юрнас сідзи, медым аддзыліс Наташа: ставыс пӧ лоӧ лючки-ладнӧ, эн шогсьы...
— Ставсӧ босьтӧмаӧсь сьӧрсьыныс, мый колӧ, — выльысь шуис Александр Иванович.
— Абу вунӧдӧмаӧсь весиг Абрек понпиӧс да Гришка ёжӧс.
Ог тӧд сӧмын, мыйла найӧ колисны миянӧс гортаным.
Став стройыс ӧні бергӧдчис Наташалань да Иванлань.
— Колим? — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис Наташа.
— Кыдзи нӧ сідз?
Ми ӧд эгӧ кӧсйӧ кольны...
Кодӧс ми колим?
— Ёртъяснытӧ, — чорыда вочавидзис Александр Иванович.
— Ёртъяснытӧ!
Ог тӧд, мыйла кык герой думыштӧмаӧсь, мый сӧмын найӧ достойнӧйӧсь мунны бур да сьӧкыд делӧ вылӧ.
Ставсьыс гусьӧн найӧ петӧмаӧсь ӧшинь пыр да мӧдӧдчӧмаӧсь кузь туйӧ.
Бур, мый туй выланыс найӧ паныдасьӧмаӧсь Нинакӧд да Новиков ёрткӧд.
А то эськӧ сідзи и мунісны...
Александр Иванович пуксис места вылас.
Комната пасьтаыс заводитчис ызгӧм; челядь зэв пӧся сёрнитісны.
Колӧ, вӧлӧмкӧ, решитны тайӧ вопроссӧ линейка вылын.
Смеллуныд — смеллунӧн и кольӧ, а ёртъяссьыд гусьӧн вӧчны татшӧм делӧяс оз позь.
Дружбаыд — сійӧ дружба, но ӧтнаныс найӧ али мый дружитісны Иван Петровичкӧд?
Вася Соколов сылӧн медбур друг, а найӧ колисны Васяӧс гортас.
Детскӧй домысь джынйыс дружитӧ Юлякӧд да колхозса конюх Нефедычкӧд.
Артмӧ, мый Иван да Наташа зазнайтчӧмаӧсь.
Но, а ӧні кыдзи кутасны мунны событиеясыс?
Колхозникъяслы сьӧкыд, и отсӧг сетӧм вылӧ пӧраыс эз на коль!
Сёрни лӧнис.
Челядь чӧла видзӧдісны Александр Иванович вылӧ да Нина вылӧ.
Мед решайтӧны, мый вӧчны.
Мед висьталасны!
— А ми огӧ и кутӧй сёрнитны, — друг шуис Нина.
—  Прӧститам Иванӧс да Наташаӧс.
Омӧльтор найӧ миян йылысь думыштӧмаӧсь, мӧдӧдчӧмаӧсь кӧ отсасьны колхозникъяслы миянтӧг, ёртъястӧгныс.
Но ӧні колхозын уджыс уна, быдӧнлы тырмас.
Школаын каникулъяс, и кадыс миян прӧст.
Пыжъяс лэччӧдӧма войнас...
Надзӧнджык, ёртъяс!
Командаыс эз вӧв, и некод тіянлы эз тшӧкты разӧдчыны.
Звеньевӧйяс, куим воськов водзӧ!
Пӧлучитӧй боевӧй пионерскӧй заданиеяс.
Сувтӧй места выланыд, Нестеров да Иванова.
Медбӧрас сувтӧй, медым энӧ чайтӧй, мый сӧмын ті сэтшӧм збойӧсь.
Горнистъяс, ывлаӧ!
Трубитӧй поход!
Кызьӧд глава
Зорӧдъяс кывтӧны...
Первой конефермалӧн ваньяслы конюшняясыс сулалісны дзик ойдӧмин дорас: ваыс воӧма на дінӧдз.
Стрӧйбаяс дорын кольӧма сӧмын векни му визь, кӧні быдмисны посни да пӧрысь бадьяс.
Тӧрытсянь фермалӧн площадкаыс пӧри діӧ.
Конюшня воротаяссянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи ваыс пыр содӧ и содӧ, кыдзи сійӧ пыр ёнджыка дзирдалӧ шонді водзас.
Васӧд тӧлыс вайис ойдӧминсянь аслыспӧлӧс, тревожнӧй ытва дук.
Конюшняяс весьтті лэбалісны ай уткаяс, и бадьяс сайын, дзик орччӧн, горзісны энь уткаяс.
Чаньяс волнуйтчисны, кокисны пу джоджсӧ да перегородкаяссӧ; конюшняяслӧн став зэв ыджыд зданиеыс юракыліс чаньяслӧн кокӧмысь.
Старшӧй конюх Нефедыч уськӧдчывліс телефон дорӧ, дыр да скӧрысь бергӧдліс аппаратыслысь ручкасӧ да горзіс колхозлӧн центральнӧй усадьбаса дежурнӧйлы:
— Эй, ті!
Кор дугданныд издевайтчынытӧ!
Пыжъясныд кӧнӧсь, мися!
Став вӧвъяслы коли нёль моздор турун!
Вот видзӧдланныд, вӧвъяс пуз-паз вӧчасны став стрӧйбатӧ!
Вай телефон дорӧ председательӧс!
Дежурнӧй телефонист терпеливӧя висьтавліс скӧрмӧм Нефедычлы, мый морт оз вермы торйӧдчыны нёльпельӧ.
Председатель абу, сійӧ видзьяс вылын, а колхознӧй пыжъясӧн мунісны турунла мӧд фермалы да, кор воасны, заводитасны ваявны и первойлы.
Юлия Волкова муніс первой фермаӧ, сы дінӧ, а вӧвъяссӧ прикажитӧма вердны ӧні ӧтруб сора зӧрйӧн...
— Зӧрйыс менам коли вит мешӧк, ӧтрубыс ньӧти абу! — горзіс Нефедыч да кучкаліс трубканас стенӧ.
— Йитӧдсӧ орӧдан, — ӧлӧдіс дежурнӧй.
— Тэныд ковмас ӧтвечайтны.
Юля кывтігас ылісянь на аддзис Нефедычӧс.
Старик сулаліс нӧрыс йылын, фермаса главнӧй ворота дорын, да видзӧдіс кипыдӧс увсяньыс ва вылӧ.
Сылӧн дзор тошкыс, быттьӧ парус, тӧв пӧльтӧмсьыс пашкыртчӧма бокӧ, и Юля поліскодь аддзысьны пӧрысь конюхкӧд.
Сійӧ чайтіс, мый вот ӧні, мыйӧн сӧмын сійӧ петас берегӧ, Нефедыч кутас горзыны сы вылӧ, бергавны да зымӧдны кокнас.
Дерт, сылӧн бригадаыс кывкутӧ ас кадӧ кӧрым вайӧмысь, но мый сійӧ вермас вӧчны стихийнӧй бедствиекӧд?
Юля кыскыштіс ассьыс пыжсӧ берегӧ, матыстчис да сувтіс Нефедычкӧд орччӧн.
Горзы, пӧжалуйста, мыйта колӧ.
Ставсӧ пырысь-пыр прӧверитам, и абу нин, кӧнкӧ, чӧртыд сэтшӧм страшнӧй, кыдзи висьтавлӧны.
Стариклӧн, кӧнкӧ, дзебӧма аварийнӧй запас...
Но, а абу кӧ?
Сэки делӧыс лёк.
Нефедыч эз равзы.
Пӧрысь конюх век сідз жӧ чӧла видзӧдіс кипыдӧс увсяньыс ва веркӧс вывтіыс, быттьӧ эз и казяв Юлялысь воӧмсӧ.
Ылын ва вылас синнад муртса тыдавмӧн сьӧдвидзисны зорӧдъяс.
Кӧнкӧ ещӧ ылынджык, зорӧдъяс сайын, стучитіс моторка: тах-тах, тук-тук-тук!..
Сэсся бара ставыс лӧнис.
Нефедыч тільыштіс синсӧ.
Веськыда фермалань ю кузяыс кывтіс медся матысса ичӧт зорӧдыс.
Нефедыч видзӧдліс Юля вылӧ да лэдзис кисӧ: серамвыв ещӧ лэптас!
Оз жӧ ӧд синмӧй пӧрйӧдлы.
Кӧні сійӧ овлӧ, медым зорӧдъяс асьныс кывтісны ва кузя, море кузя, быттьӧ косінті?!
Яндысьӧмсорӧн Нефедыч бергӧдчис мӧдарӧ, лэптіс муысь мисьтӧминик сьӧд жукӧс да мӧдіс сійӧс быдногыс бергӧдлыны, быттьӧ код тӧдас кутшӧм сокровищеӧс.
А ичӧтик зорӧд кывтіс и кывтіс, и кор вит кымын минута мысти Нефедыч бара видзӧдліс ва вылӧ, турун увсяньыс тыдалісны нин гӧлубӧй пыж ныръяс.
Нефедычлӧн ёсь пӧрысь синъясыс аддзисны и йӧзӧс и пелысъяссӧ.
Ставсӧ гӧгӧрвоис сійӧ, скӧрыськодь видзӧдліс Юля вылӧ да шуис:
— Везитӧ тэныд, ныланӧй!
Тэнад шуд — кывтӧ туруныд!
А то эськӧ бесхозяйственностьсьыд ме кӧсатӧ тэнсьыд нетшки.
— Но и нетшкин! — ӧбидитчис Юля.
— Сідз ме тэныд и сеті!
Ставсьыс кывкутны ме ог вермы!
Тані мыжаыс стихия, а абу йӧз.
Ме тэныд абу ен, а морт.
— Ме тэнад мамлӧн рӧднӧй вок, — скӧрмис Нефедыч.
— Стихия вылӧ нинӧмла ыстысьны, ачыд кӧ мыжа!
...Колхозлӧн центральнӧй усадьбасянь неылын, берег дорын, Иван Петрович Голубев, кык плӧтник да кык колхознӧй счетовод дӧмлісны чери кыян важ баркас, коді сӧмын ыджыд нужда вӧсна веськаліс ӧні капитальнӧй ремонтӧ.
Моторкалысь стучитӧмсӧ Голубев кыліс виччысьтӧг — пыжыс кывтіс ді сайті; пӧшти сэк жӧ колхозникъяс аддзисны сійӧс да кылісны.
Крут чукыльӧд матыстчигӧн ставныс син водзын моторкаыс шуйга бокнас дзикӧдз пӧлыньтчыліс, и ваыс ёна кӧтӧдіс сэні пукалысь кык мортӧс.
Кыліс серам.
Иван Петрович видзӧдліс бурджыка.
Пыжыс вӧлі матыстчӧ нин берег дорӧ.
— Сергей! — шуис сійӧ.
— Тайӧ ӧмӧй тэ?
Мыйла локтін, комсомольскӧй душа?
Дзоньнас кӧтасьӧмыд!
Котӧрт усадьбаӧ, висьтав, мед пач ломтасны.
— Некытчӧ ме ог котӧрт, — шуис Сергей.
— Ме эг гуляйтны татчӧ лок, а йӧзӧс кытчӧ колӧ сувтӧдавны.
— Кутшӧм сэтшӧм йӧзӧс! — скӧрмис Голубев.
— Некутшӧм йӧз менам абу.
abu
Пыжъяс оз тырмыны, дзоньта со пӧсудина.
Гӧгӧрвоин?
— Важӧн нин гӧгӧрвои, — вочавидзис Сергей.
— Кык час мысти тэ ордӧ, Иван дядь, воасны сплав вылысь комсомолецъяс, сэні миян йӧзыд уна.
Тэнсьыд вӧртӧ аски асыв кежлӧ пуръяласны да нуасны кытчӧ колӧ.
Кымын морт тэныд колӧ?
Нелямын морт тырмас?
Иван Петрович меліа видзӧдліс комсомольскӧй секретарь вылӧ, но веськыда эз лысьт радлыны отсӧгыслы.
— А пыжъяс налӧн лоӧны? — осторожнӧя юаліс сійӧ.
— Тані пыжтӧгыд абу удж — прӧстӧ дурӧм.
Тэнад ӧти моторка вылад ылӧдз он мун.
Став овмӧснымӧс тайӧ ытваыс торйӧдліс.
— Сійӧ ланьтіс да бергӧдіс юрсӧ, зэв сюся мыйӧкӧ кывзысис.
Сергей мыйкӧ кӧсйис шуны.
Голубев лэптіс кисӧ, медым сійӧ чӧв оліс.
Мӧдіс кывны, кыдзи матысса нӧрыс сайын тотшкакылӧны пелысъяс да дзуртӧны ӧключинаяс.
— Ребята локтӧны! — радпырысь шуис Сергей.
— Кытысянь нӧ найӧ локтӧны? — нинӧм гӧгӧрвотӧг Голубев видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ шуан, налы колӧ локны вӧр пристаньсянь, а этайӧяс локтӧны первой фермасянь.
А сэні менам некутшӧм пыж абу.
Нефедыч бушуйтчӧ да грӧзитчӧ тайӧ ва вӧснаыс судитны миянлысь колхоз правлениенымӧс ставнас.
Кодъяс локтӧны, некыдз ог вермы гӧгӧрвоны!
Чукыль сайсянь, пуяс сайсянь, кодъяс шоча да ӧкуратнӧя тыдалісны зеркалӧ кодь ойдӧм ва веркӧс вылын, тювкнитісны кык гӧлубӧй пыж.
Найӧ тӧвзисны ва кузяыс тешкодя шаракылігтыр: налӧн пыдӧсъясыс инмалісны ойдӧм кустъясӧ.
Крут кытшолын найӧ ӧтпырйӧ сутшкысисны берегӧ.
Нина сулаліс воддза пыжас да шензьӧмӧн видзӧдіс кӧтасьӧм Сергей вылӧ.
Александр Иванович петіс нин берегӧ, и сы бӧрся тэрыба чеччалісны Вася да Шурик, Женя да Пётр Потапов.
Тревожнӧя ноксьӧм вылас Фёдор Бондарчук видзӧдіс радлігтыр.
Вот татшӧмӧсь и овлӧны настӧящӧй повтӧм йӧзыд!
— Ми, Иван дядь, воим тіянлы отсасьны, — Иван Петровичкӧд верстьӧ морт моз киасиг шуис Шурик.
— Ми первой конефермаӧ турун нин нуим...
— Солидность ради Шурик чӧв олыштіс.
— Буракӧ, пуд кызь кымын.
Ми сэтчӧ Нефедыч дінӧ колим Иванӧс да Наташкаӧс, конюшняясын дежуритны, а на пыдди ассьыс кык конюхсӧ Нефедыч бӧръя пыжнас мӧдӧдас турунла жӧ.
Нефедыч зэв ёна скӧралӧ да броткӧ, но ӧні сійӧ рад миянлы да омӧльджыка броткӧ.
Юля шуис Пётр Потаповлы, мый сійӧ бара спаситіс Юляӧс лёк смертьысь.
Мыйла?
А ӧні ми мунам ылысса зорӧдъяс дорӧ: Нефедыч тшӧктіс ваявны сылы турунсӧ недель кежлӧ.
— Нефедыч ещӧ тшӧктіс пристаньысь тьӧсъяс вайны, — шуис Пётр Потапов.
— Чаньяс жугӧдӧмаӧсь нёль перегородка.
Юля ӧні сэні лӧсьӧдӧ миянлы палаткаяс.
Узям ми первой фермаын.
— Ӧти чань коксӧ дойдӧма, — делӧвӧя шуис Вася.
— Зоотехник тӧрытсянь нин абу волӧма.
— Кытысь нӧ ті, сэтшӧм-татшӧмъяс, босьтсинныд, и коді тіянӧс татчӧ лэдзис? — медбӧрын вермис юавны Иван Петрович.
— Бара водзӧ сюйсянныд! — кӧритыштіс Нинаӧс Сергей.
— Верминныд эськӧ и сӧветуйтчыштны.
— Йӧзыд век кӧсйӧны лоны первойясӧн, — спокойнӧя шуис Нина, быттьӧ эз и казяв секретарлысь скӧр гӧлӧссӧ.
— Райкомын сӧветуйтчыны некодкӧд: ставныс мунӧмаӧсь наводнениекӧд тыш вылӧ...
Ребята! — гораа шуис сійӧ.
— Сетӧй комсомол райкомса секретарлы аварийнӧй запасысь Александр Ивановичлысь кос ватнӧй гачсӧ да дӧрӧмсӧ.
— Аттьӧ, — благодаритіс Сергей.
— Позьӧ тэныд пара кыв пеляд висьтавны?
И найӧ вешйисны дас кымын воськов ылнаӧ бокӧ.
— Комсомольскӧй тайна... — шуис Александр Иванович.
Кык час мысти усадьба дорӧ воисны ещӧ нёль пыжа, кӧні вӧліны техникумса студентъяс да карса школаысь дасӧд класса велӧдчысьяс.
Вынйӧра комсомольскӧй да пионерскӧй флотилия мӧдӧдчис ойдӧминті зорӧдъяслань.
Сьӧкыд гӧрд шонді кывтіс лӧз пемыд ватіыс, и, сыкӧд орччӧн кокниа кывтысь йӧз вылӧ видзӧдігтыр, шензьӧмӧн горзісны каляяс.
Колис куим лун.
Помтӧм-дортӧм ойдӧмин шӧрын джуджыд зорӧд вылын пукалісны Фёдор Бондарчук, Пётр Потапов да Валя Тёмкина.
Гордӧя видзӧдісны найӧ гӧгӧрбок — мыйӧн абу море!
Мореплавание историяын вӧвліны случайяс, кор путешественникъяс веськавлісны овтӧм да таинственнӧй діяс вылӧ, но век налӧн кок уланыс вӧлі му да из.
А тані веськыда ва вылас сулалӧ турун зорӧд, и гӧгӧр швачӧдчӧ да бузгӧ ва.
Зэв лӧсьыд!
Пу вилалӧн кузь вороп йылын зорӧд весьтын дӧлаліс путешественник Фёдор Бондарчуклӧн флаг — лӧз лыжнӧй дӧрӧм.
Шондіыс шонтіс гожӧмын моз, и пукавны выліас, джынвыйӧ турун пиӧ вӧйӧмӧн, вӧлі лӧсьыд да шоныд, пӧжалуй, весиг жар.
Куим ёртӧс, налӧн корӧм серти, талун индісны ӧти бригадаӧ грузчикъясӧн.
Обязанностьясныс налӧн эз вӧвны сложнӧйӧсь — пукавны зорӧд йылын да виччысьны, кор воасны коннӧй дворсянь пыжъяс.
А сэсся заводитчыліс удж — кульны турунсӧ вывсяньыс пластъясӧн да сӧвтны пыжӧ.
Турунсӧ ёнакодь талялісны да кӧртавлісны, пыжъяс вешйылісны да кывтісны, а грузчикъяс бара кольлісны ӧтнанныс.
Тувсов луныд кузь.
Быдтор вермас воны юраныс куим повтӧм мортлы, кор быть лоӧ весь овны.
Пётр Потапов кӧсйыліс нин кывтны кытчӧкӧ зэв ыджыд кокора вылын, коді кывтіс дзик зорӧд дорті да лӧсьыда качайтчис ва вылас кос вожъяснас да вужъяснас.
Валя муртса вермис кутны Пётрӧс татшӧм сказочнӧй путешествиесьыс.
Запасливӧй Фёдор босьтӧма гортсьыс шашки да шашки доз, но первой партия дырйи жӧ ворсысьяскӧд лои виччысьтӧмтор.
Пӧльыштіс тӧв, вилаыс уси.
Петя кӧсйис кутны виласӧ да соснас ӧвтыштіс ваӧ вит шашки.
Сідзи и кывтісны найӧ куим дамка да кык прӧстӧй.
Ворсӧм помасис, и заводитчис сёрни.
А мый, ваыс кӧ лэптас зорӧдсӧ, сійӧ вӧрзяс места вывсьыс да мӧдӧдчас кывтны?
Кытчӧдз эськӧ позяс кывтны татшӧм ва кузяыс?
— Миян Днепр кузя кӧ эськӧ кывтім, — шуис Фёдор, — позьӧ воны Днепрогэсӧ, либӧ Каховкаӧ, либӧ Херсонӧ.
— Код тӧдас, — кутіс сомневайтчыны Пётр Потапов, — воан али он.
Миянсянь, навернӧ, позьӧ жӧ татшӧм ва кузяыд воны Волго-Донӧдз.
А вот тіянӧдз, Федя, ог воӧй — ылын.
Тэ нин эн вунӧд ёртъястӧ.
Сэні ӧд тіян лӧсьыд, Днепр вылад?
Фёдор чӧв оліс, мыйкӧ думайтіс.
Да, лӧсьыд Днепр вылад!
Ещӧ нин кокниа лолавсьӧ сэні!
Дзик на неважӧн сійӧ сулаліс мамыскӧд Днепр берег дорын, и зэв ылӧдз налы гӧгӧрбок тыдаліс, и кажитчис, абу свет вылас бурджык муыс да бурджык йӧзыс, асланым, матысса йӧз кындзи, ёртъяс кындзи.
И Петро Иванович — комсомольскӧй работник, и Пётр Васильевич Ткачук — география кузя учитель, и Фёдорлӧн мамыс, и чойыс...
А ӧні со аддзысисны мукӧд сӧветскӧй муяс да мукӧд сӧветскӧй йӧз.
Мый ӧні шуан, коді бурджык — Нина Тимофеева али Петро Иванович?
Каневскӧй Василько другыс али выль друг Пётр Потаповыс?
Вот сӧмын мамӧс некодкӧд он сравнит: свет вылас мам медся бур, и Фёдор сійӧс регыд аддзас.
Дыр найӧ пукалісны да чӧв олісны, и сідзи эз и вермы виччысьны ӧтветсӧ Пётр.
Ылын ва вылын тыдовтчисны пыжъяс, кодъяс сынӧмӧн локтісны зорӧдъяслань, а сэсся кыптіс тӧв, и медматысса пыж весьтын пӧльтчис еджыд парус.
Быттьӧ зэв ыджыд морскӧй альбатрос, тӧвзис ытва вывті пыж, и ребята видзӧдісны сы вылӧ радлігтыр.
<rus>Белеет парус одинокий</rus>
<rus>В тумане моря голубом.</rus>
<rus>Что ищет он в стране далекой?</rus>
<rus>Что кинул он в краю родном?..</rus>
Татшӧм стихъястӧ колӧ наизусть тӧдны!
Вот Валя гораа да кыпыда лыддис Лермонтовлысь «Парус», и куим ёртлы-друглы великӧй, помтӧм-дортӧм Сӧветскӧй муыс лои ещӧ паськыдджык да яснӧджык!
А кык лун мысти мӧдӧдчис гортас Фёдор Бондарчук.
Общӧй завтракӧдз на сійӧ прӧститчис столӧвӧйын аслас выль ёртъясыскӧд да другъясыскӧд.
— Аттьӧ тіянлы, — шуаліс сійӧ Александр Ивановичлы да Ниналы.
— Ставсӧ ме висьтала тіян йылысь, ставсӧ.
И мамлы, и пионеръяслы, и Петро Иванычлы...
Шурик видзӧдліс Фёдор вылӧ недӧверчивӧя.
— Тэ эськӧ мед висьталін первой миянлы ставсӧ веськыда, — шуис сійӧ: — кажитчис тэныд миянын али эз.
Сы вӧсна мый тэ кӧ мыйкӧ аддзин, то бурджык веськыда висьтав лёкторсӧ, а эн син сайын.
А то локтан гортад, быдтор йывсьыс висьталан, а ми огӧ и кутӧй тӧдны.
Пётр Потапов пельпомнас йӧткыштіс Шурикӧс бокӧ.
Шурик пузис да кабыртіс кулакъяссӧ...
Ещӧ неуна — и колльӧдчӧмлӧн кыпыдлуныс эськӧ торксис.
Нина кватитіс Шурикӧс дӧрӧмӧдыс да кыскыштіс бӧрӧ.
Александр Иванович зумыштчис.
Валя мӧдіс лапйӧдлыны синъяснас.
Положениесӧ веськӧдіс ачыс Фёдор.
— Мый тэ выдумывайтан? — скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Мый ме лёксӧ тіян йылысь верма висьтавны?
Миянлы колӧ велӧдчыны тіянлысь.
Тэ эн скӧрав.
Правильнӧ, мый миян Днепр тіян Сойма дорысь ыджыдджык да паськыдджык, миян карным знаменитӧйджык, миян пӧшти орччӧн гуясныс Тарас Григорьевич Шевченколӧн да Аркадий Петрович Гайдарлӧн.
Сійӧ збыль, мый миян акацияяс тіян кыдз пуяс дорысь джуджыдджыкӧсь.
Абрикосъяс менам заводитасны цветитны кык недель мысти.
Тайӧ збыль.
Тані скӧравны нинӧмла.
Волы миянӧ и ачыд аддзылан.
А сӧмын миян татшӧм керкаыс абу.
И татшӧм вожатӧйыс миян абу.
Ті кӧ эськӧ асьныд тӧдінныд, кутшӧм ті йӧз!
Радысла Валялӧн войтыштіс синваыс, Нина серӧктіс, а Шурик шуис Фёдорлы:
— Ладнӧ, прӧстит, ме сэсся ог кут.
И муніс Фёдор Бондарчук аслас ылі Канев карӧ, Украинаӧ.
Туйӧ петтӧдз ребята корисны сійӧс босьтны сьӧрсьыс гербарийысь медбур цветъяссӧ, дзик быттьӧ ловъя цветъяссӧ, да пуктыны найӧс Тарас Шевченко да Аркадий Гайдар гуяс вылӧ.
Цветъяссӧ Фёдор босьтіс да ставсӧ кӧсйысис вӧчны кыдзи колӧ.
Сы йылысь, кыдзи пионеръяс колльӧдісны сійӧс автобусӧдз, кыдзи Нина прӧщайтчигас окыштіс сійӧс, ме ог кут висьтавлыны.
Кузь туйӧ колльӧдӧм — лишнӧй синва кисьтӧм.
Вермас лоны, коркӧ кӧнкӧ ми и аддзысьлам на Фёдор Бондарчуккӧд.
Быдтор овлӧ книгаясад и олӧмад.
Кызь ӧтикӧд глава
ӦТЧЫД РЫТЫН
Ывла вылын вӧлі апрель тӧлысся зэв лӧнь рыт.
Нина пукаліс гортас аслас комнатаын ӧтнас.
Турунвиж абажура ляпкыдик лампаыс зэв ёна югдӧдіс пызан шӧрсӧ.
Комната стенъяссӧ лампаыс эз югдӧд.
Изразцӧвӧй паськыд пачыс рӧвнӧя да спокойнӧя ӧвтіс шоныдӧн.
Лӧсьыд вӧлі гортад!
Крӧвать дорын ӧшалысь ковёр вылын ӧти гӧрба верблюд, жирафалӧн кодь кузь сьылісӧ веськыда нюжӧдӧмӧн, кокниа гӧнитіс виж пустыняті.
Ӧшинь вылын цветитіс мича виж цветъяса бытшласьысь кактус.
«Кытысь татшӧм цветъясыс тайӧ скӧр, мисьтӧм быдмӧгыслӧн? — думайтіс Нина.
— Бытшласьысь скӧр урӧд, а збыльвылас зэв мича цвет».
Пызан вылын тетрадьяс вылын куйліс трубкаӧ гартӧм стеннӧй газета, и сы вылын — булавкаӧн сутшкӧм записка:
«Нина!
Пӧжалуйста, еджыд гулюыслысь лӧсьӧдышт юрсӧ да прӧверит, абу-ӧ ӧшибкаяс.
Ми тэнӧ корам кыдзи редколлегияса членӧс.
Валя».
Стенъяс пӧлӧн джаджъяс вылын топыда сулалісны Ниналӧн радейтана книгаяс.
Налӧн кыз цветнӧй корешок сайын муніс вӧвлытӧм олӧм.
Кӧнкӧ со тані, «Лӧнь Дон» книгалӧн турунвиж рӧма кыз переплёт пытшкын, мучитчӧны да радейтӧны ӧта-мӧднысӧ Григорий да Аксинья.
«Сьӧкыд доля на вылӧ уси! — ышлолалігтырйи думайтіс Нина.
— А ӧні эськӧ вот олісны да олісны...»
Веськыдвылын улысса джаджйын — крӧватьсянь найӧс кокниа позьӧ киӧн судзӧдны — олӧны Чеховлӧн «Куим чой»: Маша, Ирина да Ольга.
«Вермис эськӧ налӧн лоны нёльӧд чой, — думайтіс Нина.
— Например, ме... Маша! — шуис сійӧ аслыс.
— Олӧмыс эз на помась.
Сійӧ сӧмын на заводитчӧ, миян олӧмным.
Но мыйла тэ чӧв олан сэні, книгаас?
Локтін эськӧ татчӧ, уджалім эськӧ ӧтлаын.
Нинӧм таын омӧльыс абу...
Ми ӧд дзик мӧдногӧн ӧні олам.
Ми ӧд ньӧти абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧлім водзті».
Полӧмӧн да беспокойнӧя Нина видзӧдіс веськыда ас водзас.
Бур-ӧ, мый сійӧ сэтшӧма радейтӧ тайӧ куим чойсӧ?
Сідзи жӧ, кыдзи Зоя Космодемьянскаяӧс, кыдзи Гуля Королёваӧс.
Наын ӧд нинӧм геройскӧйыс абу.
Мыйла сідзи?
А вот миян кадӧ мыйӧн эськӧ лоисны тайӧ куим чойыс?
Найӧ ӧд и сэні, Чеховлӧн, зэв шаньӧсь!
Зэв ылын кар сайын шутьлялӧ ӧні куш муяс весьтті тувсов тӧв.
Ыджыд туй вылын сулалӧ руд кӧин да видзӧдӧ кодзувъяс вылӧ.
Кодӧс сійӧ виччысьӧ?
Елена Прекраснаяӧс?
Али, гашкӧ, прӧстӧ ылалӧм баляӧс?
Но и мед сулалӧ кӧиныс, мыйта колӧ.
Абу страшнӧ!
Веськыдвылын-ӧ, шуйгавылын-ӧ — быдлаын миян му вылын югъялӧны бияс.
Быдлаын олӧны асланым, сӧветскӧй йӧз.
Нина вештіс бокӧ руд кыз «Педагогика».
Галка Москваын университетын пукалӧ ӧні лекция вылын да кывзӧ тӧлка дзор профессорӧс.
Кывзӧ — и ставыс.
Профессор висьтавлӧ, и сылӧн быд кыв бӧрын Галка лоӧ тӧлкаджыкӧн.
Ӧбиднӧ!..
А вот тані быдторйӧдз колӧ воӧдчыны аслыд.
Нина весиг чужӧмбансӧ пыкис кипыдӧсъяснас, медым юрыс эз качайтчы ӧтарӧ-мӧдарӧ, да гырддзанас матыстіс асланьыс «Педагогикасӧ».
Бать комнатасянь Нинаӧдз муртса кылісны гӧлӧсъяс.
Буракӧ, тайӧ волісны партия райкомсянь либӧ Культура керкасянь.
Батьыс век радлӧ, кор сы дорӧ волывлӧны.
Но мыйкӧ зэв нин кокниа тапсьӧдісны кильчӧ пос кузя тэрыб да гажа кок шыяс.
Кодъяс эськӧ тайӧ вермисны лоны?
А ноко, видзӧдлам!
Нина нюжӧдіс кисӧ выключательлань — комнатаын биыс кусі.
Пемыдас кутісны тыдавны ӧшиньяс да асьныс мӧдісны югъявны гӧлубӧйкодь сӧдз стеклӧяснас.
На пыр кутіс тыдавны векньыдик улича, улича вомӧнасянінын важ нинпу, воча керка весьтысь скворечник да канава вомӧн векньыдик пос.
Но коді нӧ тайӧ тювкнитіс воротаті да котӧртӧ пос кузя?
Шурик?
Мыйла нӧ сійӧ сэтшӧма радлӧ, дзик кӧза моз чеччалӧ, и сійӧ и видзӧд шлёпмунас нырнас канаваӧ?
Сы бӧрся солиднӧя катласьӧ-мунӧ Василий Соколов да нуӧ киняулас векни кузь ящикъяс.
Мыйла да кутшӧм гуся делӧясӧн путешествуйтлісны найӧ бать дінас да весиг сылы асланыс путешествие йывсьыс эз висьтавны?
Мый ӧні вӧчны?
Юавны али не юавны?
Мыйла найӧ войшӧр-войын шӧйтӧны кар кузя?
Но ӧд омӧль делӧяснад налы нинӧмла вӧлі волыны Андрей Гаврилович ордӧ.
Сідзкӧ, и юасьны налысь нинӧм йылысь оз ков.
Тӧрыт на сӧмын сылӧн Шуриккӧд вӧлі сьӧлӧмсянь сёрни, и Шурик ачыс первой юаліс сылысь, Ниналысь, мыйла сійӧ оз вид найӧс да оз горзы на вылӧ асывсянь рытӧдз, кыдзи ӧткымын мукӧд вожатӧйяс, и линейка вылӧ корлывлӧ дурысьясӧс сӧмын сэки, кор нин зэв ёна ковмас.
— Оз кӧ позь висьтавны, Нина, то тэ эн висьтав, — шуис Шурик.
— Но меным зэв окота вӧлі тэнсьыд юавны, мыйла тэ ньӧтчыд кыдз колӧ эн скӧрмыв миян вылӧ ни тӧлысь вӧснаыд, ни ёж вӧснаыд, ни гез вӧснаыд?
Либӧ кор ми пыралім пӧдвалӧ морковла.
Тэ ӧд став йывсьыс тӧдін, правда?
Нина важнӧя довкнитіс юрнас.
Пӧдвал йылысь да морковь йылысь сійӧ кыліс первойысь.
Зэв дыр сылы ковмис объясняйтны Шуриклы, мый грӧш сулалӧ сэтшӧм мортлӧн бур поведениеыс, коді син водзын регыдик, медым сьӧлӧм вылас воны ыджыдджыкъяслы, кутӧ асьсӧ бура, а ачыс сійӧ и виччысьӧ, медым кольччыны ӧтнасӧн да безобразничайтыштны.
Сӧмын сознательнӧй дисциплина вермас лоны збыльысь чорыд дисциплинаӧн.
Та вӧсна сійӧ и оз вид найӧс быд пустяксьыс да чайтӧ, мый налы аслыныс колӧ гӧгӧрвоны, мый бурыс да мый лёкыс.
abu
abu
abu
Шурик муніс Нина ордысь гажтӧм да мый йылысь кӧ думайтігтыр.
Мый йылысь, интереснӧ, сійӧ думайтіс бӧрвылас рытывбыдсӧ?
Важӧн нин син водзысь саялісны ребята да котӧртісны гортаныс, а Нина век на пукаліс пемыдінас ӧтнасӧн да видзӧдіс ывлаӧ.
Надзӧник кыссисны туй кузя рытъя вуджӧръяс.
Важ скворечник весьтын югъяліс рытъя кодзув.
Тӧлысьыс эз тыдав, сійӧ вӧлі талун керка весьтын вылын, но ылі тӧлысь югӧрысь ставыс ывлаас вӧлі гӧлубӧй да пырыстыдалана.
Кыдз гӧгӧрвоны, мый со сійӧ, Нина, шуда, а сылы зэв окота бӧрдны?
Дрӧгнитіс да зёлькнитіс ӧшинь рамаын вӧсни стеклӧыс.
Мый юргӧ?
Мый грымакылӧ?
Нина топӧдчис пӧсь плешнас кӧдзыд стеклӧ бердӧ.
Батьыслысь кок шысӧ сійӧ эз кывлы.
Порог дорын сулаліс Андрей Гаврилович.
— Оз-ӧ кодкӧ тӧд, кытчӧ воши менам ӧтка нылӧй? — шуис сійӧ пемыдас.
— Ветла, корся, нинӧм ог аддзы.
Кынӧмӧй сюмалӧ.
— Тӧда ме, кыдзи тэ ветлан, — шыасис Нина.
— И коді тэ ордӧ волӧ.
Кутшӧм ящикъяс найӧ татысь нуисны?
— Обыкновеннӧй ящикъяс, — эз веськыда висьтав Андрей Гаврилович.
— Тайӧ делӧыс хозяйственнӧй.
— Секретъяс? — ӧбидитчис Нина.
— Зэв абу лӧсьыд рӧднӧй батьсянь.
Ӧні жӧ висьтав, кутшӧм делӧ найӧ тэкӧд панісны?
— Всё равно ог висьтав, — шуис Андрей Гаврилович.
— Ачыд налысь юав.
— Ог кут юасьны! — шуис Нина.
— Он кут? — радпырысь шуис Андрей Гаврилович.
— Вот и бур.
Правильнӧ.
Эн юась.
Найӧ асьныс висьталасны.
Сійӧ некымынысь воськовтіс да, кияссӧ мыш саяс кутӧмӧн, сувтіс пач дорӧ.
— Жугыльтчин? — юаліс сійӧ.
— Мый? — эз гӧгӧрво Нина.
— Эм сэтшӧм важ сьыланкыв, — шуис Андрей Гаврилович.
<rus>— «Что затуманилась, зоренька ясная, пала на землю росой?</rus>
<rus>Что призадумалась, девица красная, очи блеснули слезой?»</rus>
Но кыдз?
— Жугыльтчи, — шуис Нина.
— Но и мый?
Со кыдз.
Сійӧ друг чеччис ӧшинь вывсьыс, бара ӧзтіс лампасӧ.
Ӧні быттьӧ ывла вывсьыс кодкӧ кусӧдіс кодзула-тӧлысь югӧрсӧ.
Андрей Гаврилович чӧв оліс.
— Пырысь-пыр ме тэнӧ верда, — шуис Нина.
— Вот сӧмын прӧверита да правитышта ассьыным стеннӧй газетанымӧс.
Видзӧд, кыдзи найӧ сійӧс рисуйтӧмаӧсь!
Письменнӧй пызан вылын паськаліс трубкаӧ гартыштӧм плотнӧй александрийскӧй бумага.
Шуйга пельӧсас вӧлі рисуйтӧма косяссьӧм дӧрӧма корейскӧй детинкаӧс; сійӧ пидзӧсчанясьӧма да зэв ёна бӧрдӧ.
Сы мышкын би пиын ыпъялісны керкаяс, и ылӧ, горизонт сайӧ, кузя нюжӧдчӧмӧн лэбисны сьӧд кырнышъяс-стервятникъяс, американскӧй самолётъяс.
Веськыда бӧрдысь детинка весьтын став газета пасьтаыс вӧлі лозунг: «Оз ков сэсся война!
Мед мир победитас войнаӧс!»
Кытысянькӧ ылісянь, «Пионерлӧн гӧлӧс» газета заголовокса медбӧръя букваяс сайсянь, рӧднӧй мирнӧй русскӧй карса турунвиж да гӧрд вевтъяс сайсянь кыпӧдчисны небесаӧ гулю чукӧр.
Воздухын лэбалісны еджыд, лӧз да розӧвӧй гулюяс.
Керка вевт улын пукаліс сӧмын ӧтнас гӧрд чутъяса еджыд турман *.
* Турман — гулюлӧн особӧй пӧрӧда, коді лэбалігас вермӧ кокниа патурликасьны.
Турмансӧ рисуйтіс Саша Воробьёв, Шурик сылы отсасис.
Нина сразу тайӧс казяліс да гӧгӧрвоис, мыйла Валя корис сійӧс «лӧсьӧдыштны гулюлысь видзӧдлассӧ».
Турман видзӧдіс сурова да сюся, тайӧ эз лӧсяв гулюлы.
Сыын вӧлісны орёллӧн стрӧглун да вын.
Тайӧ гулюыс ставсӧ аддзыліс — корейскӧй челядьӧс виалӧм, жуглӧм да сотӧм каръяс, ставсӧ помнитіс да нинӧм эз вунӧд.
Вермас лоны, тайӧ чутъясыс — вир войтъяс косьмӧмаӧсь, век кежлӧ кольӧмаӧсь сылӧн лым еджыд гӧн вылас?
— Папа, сійӧ корис лӧсьӧдыштны, — батьыслы записка мыччиг шуис Нина.
— Оз ков, — серьёзнӧя шуис Андрей Гаврилович.
Коль тадзи.
Передӧвӧй статьяыс шусис «Ме ставсӧ помнита», и гижис сійӧс ачыс Валя Тёмкина.
— Лыддьы гораа, — шуис Андрей Гаврилович.
— Гашкӧ, оз ков да? — юаліс Нина.
— Лыддьы, — шуис Андрей Гаврилович.
— «Ме ставсӧ помнита.
Ми вӧлім видз вылын, турун пуктанінын, и меным сэки вӧлі нёль арӧс да джын.
Асывнас ме медводз чеччи да муні шор дорӧ.
Шонді вӧлі петӧма нин да сулаліс вӧр весьтын сэтшӧм мича!
Небеса помланьысь ме аддзи гырысь лэбачьясӧс.
Найӧ лэбисны треугольникӧн, кыдзи турияс, и ме горӧді:
— Мамӧ!
Турияс лэбӧны!
А тайӧ ньӧти эз вӧвны турияс, лэбачьяс, а немецкӧй самолётъяс.
Найӧ воисны зэв матӧдз да миян полевӧй станӧ шыбитісны кык бомба да виисны Митрей дедӧс.
Меным зэв жаль вӧлі дедушкаӧй.
А ас вӧсна ньӧти эг пов — сӧмын зэв ӧбиднӧ, мый тадзи ставыс артмис.
Мамӧс найӧ бӧрынджык виисны, и ме подӧн мӧдӧдчи миян нывбабаяскӧд кытчӧ синъяс видзӧдӧны.
А папаӧс виисны фронт вылын.
Вот тайӧ корейскӧй детинкаыс, кӧнкӧ, сідзжӧ муніс кытчӧкӧ, а сійӧс кватитісны да мучитӧны.
Вӧчам сідзи, медым некор сэсся война эз вӧв.
Ми ӧд некодӧс огӧ вӧрӧдӧй...»
Нина гусьӧник видзӧдліс батьыс вылӧ.
— Батьӧй! Донаӧй! — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
— Эн расcтраивайтчы.
— Нинӧм, ныланӧй, — шуис Андрей Гаврилович, — ставсӧ тайӧс оз ков вунӧдны.
И сійӧ ачыс копыртчис газета весьтӧ.
Зэв подробнӧя да, тыдалӧ, делӧсӧ бура тӧдысь кутшӧмкӧ «миян корреспондент» лыддьӧдліс бӧръя тӧлысся личнӧй да общественнӧй грекъяс: куим жугӧдӧм ӧшинь стеклӧ да сарайӧ гуся экспедиция, кык неыджыд да ӧти ыджыдкодь кось, — абу нин тайӧ сэтшӧм уна грек, найӧс кӧ юкны детскӧй домса нелямын кӧкъямыс морт вылӧ.
Овъяссӧ да нимъяссӧ абу гижӧмаӧсь, но вӧлі тыдалӧ, мый редакционнӧй коллегия ставнысӧ найӧс бура тӧдӧ.
«Регыд гожӧм» — тадзи шусис ыджыд «пӧдвальнӧй» статья.
Андрей Гаврилович сомневайтчигтыр довкйӧдлыштіс юрнас да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Лымйыс сӧмын на сыліс, а найӧ гижӧны «регыд гожӧм».
Чудакъяс!
«Ӧні сӧмын на тулыс пуксьӧ, — лыддис сійӧ.
— И век жӧ регыд гожӧм, и гожӧм кежлӧ колӧ водзвыв дасьтысьны.
Ми решитім печатайтны газетаын первой отрядлӧн кольӧм вося походнӧй дневникысь отрывокъяс.
Кольӧм во первой отряд ветліс ылі походӧ.
Кутам старайтчыны нуӧдны выль походъяссӧ ещӧ интереснӧйджыка».
Тайӧ вӧлі зэв бур поход!
Шензяна открытиеяс вӧліны сэки.
Андрей Гаврилович гораа лыддис первойя гижӧдсӧ:
— «Карысь петӧм бӧрын отряд установитіс, мый Сойма ю абу быдлаын ӧтджуджда...»
Ого! — шуис сійӧ. — Эз кокниа ёртъяс тӧдмавны тайӧс.
Став ю кузяыс, кӧнкӧ, уялісны да часъяс чӧж берегӧ эз петавлыны...
Первой привалсӧ, вӧлӧмкӧ, вӧчӧмаӧсь пос дорын.
— «Миян дорӧ локтісны колхозникъяс, найӧ тані турун пуктісны.
Найӧ сьылісны миянлы кык сьыланкыв, а ми налы куимӧс...» Правильнӧ вӧчӧмаӧсь, — шуис Андрей Гаврилович: — оз ков сетчыны.
И сійӧ лыддис водзӧ:
— «Ми вӧлі куталам насекомӧйясӧс, а шедіс сачокӧ ичӧтик лэбачпи.
Паныдасис миянкӧд неыджыд тушаа, но зэв весел детинка, лыйим ружьеысь ай уткаӧс.
Ю шӧрас быдмис пу, а берегӧдыс гуляйтісны дас кык дзодзӧг.
Пу дорас ваас быдмисны кустъяс, а кустъяс вылас быдмис сьӧд сэтӧр.
Ми вартчим кустъяслань.
Дзодзӧгъяс кывтісны ю кузя.
Сэтӧрсӧ ми вотім да сёйим, а ю вожыслы сетім ассьыным детскӧй домлысь нимсӧ, лэдзим сы кузя сигнальнӧй тыртӧм патрон, а патронас пуктім цвет — кӧлӧкӧльчик...
Узим ю дорын.
Небесаын мыччысис чарла-тӧлысь.
Узьны водтӧдз сьылім Сӧветскӧй Союзлысь Гимн.
Войыс коли бура...»
— Абу зэв бур, — Андрей Гаврилович мыш сайсянь газета вылӧ видзӧдлывліг шуис Нина.
— Лыддьы водзӧ.
— «Мӧд звеноын нарушитісны порядок, — лыддис Андрей Гаврилович.
— Курцев пырӧма град йӧрӧ сёркнила».
Колӧ вӧлі лӧсьӧдны ужын.
Нина ньӧжйӧник петіс комнатаысь.
Сӧстӧм да тешкодь вӧт сійӧ аддзыліс войнас.
А асывнас...
Асывнас кыптіс вильыш да ӧтчаяннӧй тӧв.
Дзик ворота дорын сійӧ уськӧдчис Нина вылӧ пельӧс сайсянь, пӧльыштіс сылы чужӧмас да сералігтыр да шутьлялігтыр муніс водзӧ.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи тӧвзьӧ сійӧ тувсов гӧпъяс весьтті, кыпӧдӧ посни лӧз гыяс, вӧлі кылӧ, кыдзи тӧвйылын шувгӧны пуяс.
Пӧжарнӧй каланча весьтын гажаа патурликасис сьӧд рака.
Скворечник весьтын еджыд петук гӧн то кайлас зэв вылӧ, то лэччылас улӧ, дзик му бердӧдзыс.
«Качас кӧ эсійӧ топольсьыс вылӧджык, ставыс талун лоӧ бур, — школьнӧй привычка сертиыс думыштіс Нина.
—  А усяс кӧ улӧ гӧптӧ, ставыс лоӧ лёк.
Ак, но и тӧв!»
Еджыд петук гӧн и вылӧ эз кач и гӧптӧ эз усь.
Тӧлыс нӧбӧдіс сійӧс орчча керкалӧн забор сайӧ да нуис код тӧдас кытчӧ.
Ак, но и тӧв!
— Здравствуй, Ниночка! — горӧдіс сылы туй вомӧн Юля Волкова.
— Здравствуй, Юлька! — радпырысь вочавидзис сійӧ.
— Кутчысь, а то нӧбӧдас!
— Ме кут-чы-ы-ся! — вочавидзис Юля да мӧдӧдчис водзӧ.
— Кутчыся!
Ломаліс яръюгыд шонді.
Татшӧм тӧв дырйиыд лӧсьыд!
Нина сувтіс.
— Загорайтан? — юаліс сылысь тӧдса гӧлӧс. — Здравствуй!
— Здравствуй, — шуис Нина.
— Здравствуйте, Новиков ёрт!
Зэв рад, мый аддзысим.
Кызь кыкӧд глава
ГОЛУБӦЙ СПАЛЬНЯ
Муніс гортас Фёдор Бондарчук, а Карл Маркс нима улича вылын детскӧй домын сылӧн выль другъясыс да ёртъясыс век на некыдз эз вермыны успокоитчыны.
Налы пыр кажитчис, мый найӧ мыйӧнкӧ ылӧдісны Фёдорӧс, петкӧдлісны сылы ассьыныс сӧмын ӧти бурсӧ, а лёксӧ дзебисны йӧз синъясысь.
Мыйысь сійӧ ошкис найӧс да ӧнӧдз на быд письмӧын ошкӧ да пыр ёнджыка и ёнджыка корӧ гӧститны?
Весьшӧрӧ корӧ!
Весьшӧрӧ чуксалӧ чудо-багатыръясӧс, кодъясӧс выдумайтіс Валька!
Самӧй обыкновеннӧй детинкаяс да нывкаяс олӧны керкаас.
Спальняясын абу гӧлубӧй цвет, кодӧс вӧлі кӧсйысьӧма...
Нелямын мортысь сӧмын квайтӧн велӧдчӧны дзик пятёркаяс вылӧ.
Кӧнӧсь нӧ найӧ, став светыслы кӧсйысьӧм славнӧй делӧясыс?
Мыйӧн ошйысьны?
Кутшӧм пӧдарки мӧдӧдны Фёдорлы да Украинаса сылӧн другъяслы?
Тадзи со сійӧ, олӧмыс, и муніс.
Шурик да Вася став прӧст кадсӧ коллялісны садйын да град йӧрын.
Андрей Гаврилович вӧлі налӧн главнӧй консультантӧн да агрономӧн.
Пётр Потапов паськӧдіс археологическӧй удж да котырталіс ӧти экспедиция бӧрся мӧдӧс.
Важ крепостьса рӧвысь сійӧ аддзис древньӧй русскӧй шлемлысь стальнӧй охраннӧй стрела, кытчӧ вӧлі бура пыдӧ вӧчӧма зӧлӧтӧй насечка.
Кыдзи сійӧ татчӧ веськаліс?
Тыдалӧ, сідзи и куйлӧма сизимсё во сэні, кытчӧ усьлӧма татарскӧй сабляӧн кучкӧмысь.
Но мыйла шензьынысӧ кутшӧмкӧ стрела вылӧ!
Пётрлы ёнджыка сьӧлӧм вылас воис важ мечлӧн помас ыджыд бирюзаа воропыс.
Кор сійӧ чабыртліс воропсӧ, кажитчис, мый сійӧ чувствуйтӧ русскӧй багатыр килысь шоныдсӧ.
Отряднӧй сбор вылын Пётр торжественнӧя кӧсйысис став дырйиыс регыдӧн аддзыны и не татшӧмӧс...
Иван Нестеров вайис вӧрысь куим ловъя ручпиянӧс да йӧртіс найӧс конюшняӧ торъя жырйӧ.
Михайла Михалыч дед сӧвет серти Иван чорыда решитіс восьтыны детдом бердын ручьяслысь питомник да мӧдӧдны сэсся Фёдор Бондарчуклы шапка да кепысь вылӧ руч ку.
Дерт, ӧдвакӧ нин Лена Некрасова пӧлучитас быд курӧглысь сё колькйӧн, кыдзи кӧсйысьліс.
Та вӧсна вӧліны нин недоразумениеяс, овмӧсын артмисны миритны позьтӧм противоречиеяс.
Ӧти нахальнӧй ручпи сразу гусялӧма дворысь кык курӧгпиӧс, мый вӧсна пӧвариха тётя Катя проклянитіс сійӧс нэм кежлас.
Тадзи со найӧ и олісны.
Правда, тешкодь, мый сэтшӧм визув морт, кыдзи Наташа Иванова, некутшӧм славнӧй делӧ эз вӧч.
И Шурик ордысь чардакысь сійӧс он вӧлі аддзы.
И кухняысь тётя Катя дорысь сійӧс он вӧлі аддзы.
А ӧд Наташа вӧлі эз нин сэтшӧм рам и эз радейтлы кольччыны ёртъяссьыс.
Нина тайӧс бура тӧдіс.
Нина сулаліс улі судтаса коридорын ӧшинь дорын да думайтіс та йылысь, ачыс видзӧдіс дворӧ.
Дзик сы водзын пыста поздорса ув вылын гӧграліс ичӧтик вильыш вертишейка *.
* Вертишейка, либӧ вертиголовка — сизьяс отрядысь лэбач.
Кор сійӧс скӧрмӧдасны либӧ повзьӧдасны, зэв аслысногӧн заводитӧ бергӧдлыны юрсӧ да чушкыны; чушкӧмнас сійӧ повзьӧдлӧ ассьыс врагъяссӧ.
Лэбач частӧ видзӧдлывліс Нина вылӧ: «Видзӧд пӧ, кутшӧм ме мича да кутшӧм менам дворец кодь керкаӧй.
Завидьты!»
Лӧсьыд пыста поз сюрӧма вертишейкалы.
Ниналы тӧдвылас уси, кыдзи найӧ кольӧм во вуштісны тайӧ лэбач керкасьыс Саша Воробьёвлысь краскасӧ, да зумыштчис.
Саша Воробьёв важӧнкодь жӧ нин эз веськавлы сылы син улас.
И вот сэки, быттьӧ нарошнӧ, кысянькӧ ылісянь, мӧд судтасянь, кыліс Ниналы скипидар да олифа дук...
Керкаын кыліс маслянӧй краска дук.
Нина пуктіс стен бердӧ стул, сувтіс сы вылӧ да сюся видзӧдліс Лев Николаевич Толстойлӧн портрет вылӧ, кодӧс неважӧн рисуйтіс Саша.
Но портрет вылас краскаясыс важӧн нин косьмӧмаӧсь и краска дукыс эз нин кыв.
Нина лэччис стул вылысь.
Кытысь кылӧ маслянӧй краска дукыс?
Сійӧ кутіс зэв ньӧжйӧник кайны пос кузя.
Мӧд судтаын, пельӧсас, вӧлі кӧдзыд спальня, кӧні важысянь нин пачьясыс омӧля шонтісны, и кӧть мый накӧд эз вӧчны пач ломтысьяс да печникъяс, спальняын шоныдыс эз ӧшйыв.
Тӧв кежлӧ сійӧс игнавлісны да ӧдзӧссӧ увдорсяньыс сюявлісны войлокӧн, медым кӧдзыдыс сэтысь эз пет коридорӧ.
Зато гожӧмнас кӧдзыд спальняӧ унаӧн вӧзйысьлісны: весиг медся жар поводдя дырйи тані вӧлі век ыркыд.
Нина мыйсюрӧ гӧгӧрвоискодь дай дукыс кыліс тасянь. Та вӧсна недыр мысти Нина вӧлі нин спальня ӧдзӧс дорын.
Ӧдзӧс увдорас войлокыс эз вӧв.
Ключыс чурвидзис мӧдарсяньыс, пытшкӧссяньыс.
— Кут ведрасӧ, — ӧдзӧс сайын шуис кодкӧ гусьӧник.
— Ме лэчча.
Ставыс!
— Кута, — кыліс ӧдзӧс сайын Наташа Ивановалӧн долыд да гора гӧлӧсыс.
— Ньӧжйӧджык, тэ!
Кӧсъян, медым завхоз татчӧ локтіс?
Кут поссӧ!
Ӧдзӧсас надзӧник бергӧдчис ключ, иганыс гольснитіс, и ӧдзӧсыс воссьыштіс.
Порог дорын сулалісны Саша Воробьёв да Наташа. Нинаӧс аддзӧм бӧрын найӧ пыр жӧ повзьӧмпырысь бӧрыньтчисны.
Нина спокойнӧя пырис на бӧрся комнатаӧ да топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Но вот, бара проблема!
Мый колӧ вӧчны татшӧм случайяс дырйиыс стрӧг да справедливӧй вожатӧйлы?
Нинӧм он шу, спальнясӧ ремонтируйтӧма вывті бура.
Эз ӧд весьшӧрӧ сэтшӧм дыр да настойчивӧя практикуйтчӧм ради красит Воробышек скворечняяс да сарайяс.
Еджыд, сӧстӧм пӧтӧлӧкыс кывтіс гӧлубӧй стенъяс весьтті быттьӧ небесаті.
Вот тайӧ удж!
Сӧмын еджыд визьясыс неуна абуджык веськыдӧсь да гӧлубӧй полеясыс муртса-муртса лэччыштӧны пельӧсъясас...
Саша Воробьёв эз видзӧд Нина вылӧ да, тыдалӧ, збыльысь яндысис да поліс.
Зато Наташа видзӧдіс сы вылӧ веськыда, ньӧти повтӧг, эз дзеб ассьыс любопытствосӧ.
Комната пельӧсас сулаліс джуджыд раздвижнӧй пос, тыдалӧ, сійӧс вайӧмаӧсь татчӧ войнас, а сы улын — краскаа ведра да мавтчан кисточка.
«Думайтӧны ӧд ӧні, мый ме вӧча, — думайтіс Нина.
— Омӧль ли?
Бур ли?
Со тэныд и первойя гӧлубӧй спальня».
— Ог тӧд весиг, код кодьӧсь ті ӧні: маляръяс кодьӧсь али индеецъяс кодьӧсь, — краскаассьӧм ребята вылӧ видзӧдігмоз гораа шуис Нина.
— Поссӧ да ведрасӧ петкӧдӧй татысь ньӧжйӧник, — прикажитіс сійӧ, — медым некод эз казяв.
Гусяторсӧ кутам видзны дзик Первой майӧдз.
Саша нюммуніс.
Наташалысь тэрыба вӧрӧмсӧ Нина первойсӧ весиг эз гӧгӧрво.
Ёна сёрӧнджык сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ и вӧлі местасянь сійӧ знаменитӧй ӧтчаяннӧй вылӧ чеччыштӧмыс, мый йылысь зэв сьӧлӧмсяньыс сылы коркӧ висьтавліс Шурик.
Нина, кор колис ӧтнасӧн, кокниа ышловзис.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь игналіс кӧдзыд спальнялысь ӧдзӧссӧ да ключсӧ сюйис зептас.
Ещӧ ӧти гусяторйӧн сьӧлӧм вылас лои унджык.
Но ладнӧ, думыштлам мукӧдтор йылысь.
Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс?
Мыйла талун ребята сёрмӧны?
Кӧнӧсь Шурик да Вася, мыйла найӧ век на школаынӧсь?
Нина кӧ эськӧ тӧдіс, мый буретш тайӧ здукас сылӧн пионерскӧй дружинаыс ещӧ ӧти воськов вылӧ совершенствуйтчис!
Школаын, коймӧд судтасянь лэччан посдорса площадка вылын, сулалісны ӧні торйӧдчывтӧм садоводъяс да огородникъяс — Вася, Шурик да Женя — да шензьӧмпырысь мыйӧкӧ кывзысисны.
Зэв улісянь, быттьӧ му пытшсянь, муртса кыліс пыр ӧткодь негора гӧлӧс.
Школаын некод эз вӧв.
Важӧн нин разӧдчалісны гортаныс став мукӧд детинкаяс да нывкаяс.
Зэв гусьӧник, разведчик-следопытъяс моз, детинкаяс лэччисны пос кузя.
Школьнӧй раздевалка вӧлі пӧдвалын, и та вӧсна челядь шуисны сійӧс «подземельеӧн».
Сылӧн ляпкыдик ӧшиньясті татчӧ муртса писькӧдчис шондіыс.
Шкап сайын стӧрӧжика Олимпиада юис чай да сьӧкыда ышлолаліс.
Раздевалкаын пос улын ӧтнасӧн пукаліс Никита Воронин, нёльӧд «Б» класса велӧдчысь.
Лов шысӧ кутӧмӧн Шурик видзӧдліс шкап сайсянь.
Никита пукаліс ӧтнас, збыль сідз.
Кодкӧд нӧ сійӧ сёрнитӧ?
Вешалкаын ӧшалісны сӧмын завуч Афанасий Петровичлӧн руд пальтоыс да сьӧд шляпаыс.
— Уважаемӧй Афанасий Петрович! — мужественнӧя висьтавліс сьӧд шляпалы Никита.
— Ме пӧлучиті тройнӧй правилӧ кузя двойка да процентъяс кузя бӧжа тройка.
Меысь нинӧм бурыс оз артмы, сы вӧсна мый тайӧ нин коймӧд двойка да нёльӧд тройка тайӧ четвертьын.
Нинӧм энӧ висьталӧй батьлы да лэдзӧй менӧ школаысь.
Ме чорыда шуи мунны ылі плаваниеӧ да кӧсъя пырны «Аркадий Гайдар» теплоход вылӧ юнгаӧн.
Афанасий Петровичлӧн сьӧд шляпаыс, кыдзи и колӧ вӧлі лоны, чӧв оліс.
Шкап сайын чашка-паньӧн зёльӧдчис стӧрӧжика.
Женя, Вася да Шурик сулалісны гӧгрӧс учительскӧй вешалка сайын да сюся кывзісны Никиталысь аскӧдыс сёрнитӧмсӧ.
— Вот тай, кытчӧ думыштӧма — теплоход вылӧ! — зывӧка шӧпнитіс Женя, век став предмет кузяыс отличник.
— Зэв тай колӧны «Аркадий Гайдарлы» двоечникъясыд да лодырьясыд!
Шурка, тайӧ тіян Никитаыд.
Буретш сійӧ выль мортыс, коді тай кольӧм тӧлысьӧ воис Орехово-Зуевоысь.
Кодлы нӧ сійӧ ставсӧ висьтавлӧ?
Тані ӧд некод абу.
Афанасий Петрович прӧверяйтӧ учительскӧйын тетрадьяс...
Гашкӧ, сійӧ, Никитаыс, висьмӧма?
Гашкӧ, биалӧма?
— Надзӧнджык, тэ! — сідзжӧ шӧпкӧдіс Шурик.
— Тэнӧ асьтӧ биалӧма.
Прӧстӧ сійӧ репетируйтӧ, кыдзи экзаменъяс водзвылын Петька Потапов.
Пробуйтлы вот, крапкы татшӧмсӧ Афанасий Петровичлы репетируйттӧгыд.
Гӧгӧрвоны колӧ мортсӧ!
Сійӧ видзӧдліс Вася вылӧ.
Вася сулаліс, кывзіс да гусьӧник сералыштіс.
— Энӧ, дона Афанасий Петрович, — водзӧ висьталіс Никита, — энӧ ӧлӧдӧй, энӧ кевмысьӧй — меным сэсся вӧчнысӧ нинӧм!
Ещӧ ӧтчыд кора: пӧжалуйста, нинӧм энӧ висьталӧй батьлы.
Мый сійӧ вермас вӧчны?
Мама велӧдчӧ Москваын да регыдӧн оз на во, а папа уна уджалӧ фабрикаын, и сылы некор мекӧд занимайтчыны.
Абуӧсь менам ни другъяс, ни ёртъяс.
— Тайӧ сійӧ пӧръясьӧ! — пузис Шурик.
— Кыдз сійӧ сідз — абуӧсь сылӧн ёртъяс!
Никита сэки бӧрдыштіс.
Вася кресталіс чуньнас вомсӧ да кок чунь йылас петіс раздевалкаысь.
Ывла вылын сійӧ пыр жӧ сувтіс да кӧритӧмӧн видзӧдліс Шурик да Женя вылӧ.
Раздевалка ӧшиньыс ортсысяньыс вӧлі бусӧссьӧма.
Рамаас вӧчӧм вентиляторыс эз уджав.
Вася ляскысис сэтчӧ пельнас.
Пытшкӧссянь, вешалка дорсянь, кыліс сійӧ омӧлика сыркъялӧм.
— Вӧлі кӧ эськӧ ме отличник-пионер, — шуис Вася, — ме эськӧ эг вермы терпитны нёльӧд «Б»-ын татшӧм позортӧ!
Миян сизимӧд классын комсомолецъяс тадзитӧ оз вӧчны.
Шурик да Женя мыжапырысь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Аддзӧма тай, тройнӧй правилӧ! — эз нин сэтшӧм зывӧкпырысь шу Женя.
— Аддзӧма, мыйысь шогсьыны!
Ме босьтча тайӧ лодырсӧ подтянитны арифметикаысь вит лунӧн.
— Босьтчан? — серьёзнӧя юаліс Вася.
— Видзӧдлам.
— Ме босьтча, — бара шуис Женя.
— Ми босьтчам, — веськӧдіс ёртсӧ Шурик.
— Женька бара заводитӧ гордитчыны да петкӧдлӧ индивидуализм!..
Шуӧма — вӧчӧма.
Никита! — горӧдіс сійӧ вентилятор пыр.
— Лок татчӧ!
Никита! Воронин!
Улын мыйкӧ шуракылыштіс.
Кодкӧ сэні кӧмаліс кылӧ колошисӧ да сульсис.
Пос вылын кыліс кок шы.
Ӧдзӧсыс воссис, и порог дорӧ сувтіс Никита.
— Коді менӧ чуксаліс? — надзӧник юаліс сійӧ.
— Ми чуксалім, — шуис Шурик.
— Тэ, буракӧ, аски мореӧ петан?
— Да, — полігтыр вочавидзис Никита.
— Ме лӧсьӧдча вӧлі.
— Чепуха! — шуис Шурик.
— Тэ кольччан берегӧ.
Кызь коймӧд глава
ВЕЛӦДЧӦМЫД — ЮГЫД
Форточка пыр комнатаӧ пырис ыркыд тӧв.
Шурик шуис, мый отрядса сӧветлысь заседание лыддьӧ восьтӧмаӧн.
Валя нюлыштіс карандашсӧ да лӧсьӧдчис гижны протокол.
Ставныс пуксялісны местаяс выланыс — Женя и Наташа, Саша Воробьёв и Леночка Некрасова.
— Ребята! — шуис Шурик, и пыр жӧ лои гӧгӧрвоана, мый сійӧ кутас сёрнитны делӧ йылысь и оз дыр.
— Кадыс кольӧ.
Тулыс воӧ.
А ми тані пукалам, огородничайтам, велӧдчам.
Но кӧні нӧ миян общественнӧй уджным?
Со тані гижӧма, — Шурик тапкӧдыштіс кинас кыз руд календарь «Товарищӧ», — да быд пионерлысь юавсьӧ, мый сійӧ вӧчис сы могысь, медым отсавны школаын ёртыслы, да кольӧма тыртӧм места, медым гижны сэтчӧ отрядлысь да торйӧн быд пионерлысь делӧяссӧ.
Шурик вылӧ лэптіс восьса календарсӧ, и ставӧн кыпӧдчыштісны места вывсьыныс, медым видзӧдлыны, збыльысь-ӧ календарас тыртӧм местасӧ кольӧма.
— Ми огӧ ставӧн бура велӧдчӧй, — водзӧ нуӧдіс Шурик, — но век жӧ миян отряд оз лёка велӧдчы.
Миян эм весиг нёль отличник.
Иван Нестеровлӧн сӧмын роч кыв кузя ӧти четвёрка, а мукӧдыс пятёркаяс.
Сувтӧда вопрос сы йылысь, медым миян кольччысь школьнӧй ёртлы — Никита Воронинлы — сетны научнӧй отсӧг.
— Никиталы? — юаліс Валя.
— Но ӧд сійӧ абу миян классысь и абу миян дружинаысь!
Сылӧн эмӧсь мам и бать.
— Формальность, — шуис Женя Смирнов.
— Мый сэн сёрнитнысӧ, миян али абу миян?
Сылы колӧ отсавны.
— Сылӧн, Никитаыслӧн, кажитчӧ, батьыс фабрикаын директор? — юаліс Наташа.
— Шуӧны, сійӧ пӧ зэв скуп, и палаткаяс вылӧ миянлы абу сетӧма брезент.
— Эз сет сы вӧсна, мый сылӧн фабрикаыс оз вӧлі тырт плансӧ, — объяснитіс Шурик.
— Мортыс сійӧ абу омӧль.
Никита висьталіс, мый батьыслӧн комната стенас ӧшалӧ гражданскӧй война кадся шашка, кодӧс сылы пӧдаритӧма Будённый.
Никиталӧн батьыс уджалӧ фабрикаын зэв сёрӧдз, и Никитакӧд занимайтчыны сылы некор.
— А мый сійӧ вӧчис тайӧ война дырйи? — кӧсйис тӧдны Пётр Потапов.
— Тайӧ война дырйи сійӧ эз нин воюйт, — шуис Шурик.
— Сійӧ уджаліс директорӧн жӧ мӧд фабрикаын, Ореховоын, и сыысь сійӧ пӧлучитіс Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орден да <rus>«За доблестный труд»</rus> медаль.
Но, да ми асьным видзӧдлам да юасям, кутшӧм сійӧ морт.
Мый ещӧ тэныд колӧ, Наташка?
Лэдз китӧ да пукав лӧня.
— Ме и сідз пукала, тэ ме вылӧ эн горзы, — шуис Наташа.
— Научнӧй отсӧг сетӧмлы ме абу прӧтив.
Но сӧмын мыйла нӧ отсавны ӧти мортлы и быть детинкалы?
— Некод нинӧм оз шу и нывкаяслы прӧтив, — висьталіс Шурик.
— Ӧні сёрниыс мунӧ Никита йылысь.
Гиж, Валя!
Постановитім: «Решениесӧ кутны секретын».
Занимайтчыны кутам тані, миянын.
— Ниналы висьталам? — юаліс Валя.
— Ниналы, дерт, висьталам, — вочавидзис Шурик.
— Первой сӧмын Никита йылысь.
Сійӧ разрешитас.
Валька, вайлы меным часджын кежлӧ ассьыд резинӧвӧй сапӧгтӧ!
— Ог сет! — шуис Валя.
— Тэ мунан берег дорӧ да рытӧдз он лок, а ме кута пукавны гортын?
— Но мый вылӧ тэныд, нывкалы, юыс? — шуис Шурик.
— Тэныд ӧд сэні нинӧм интереснӧйыс абу.
Лӧз гы, еджыд гы, со и ставыс.
А ме, гашкӧ, кута корабльӧн командуйтны, и меным опытыд згӧдитчас.
— Ме кута жӧ корабльнад командуйтны, — шуис Валя.
— Ме весиг лыддьывлі, мый миян командуйтӧ ыджыд теплоходӧн ӧти сэтшӧм ныв-капитан.
Шурик эз кӧсйы водзӧ вензьыны.
— Уткаяс поздысьӧны, а ми огӧ тӧдӧй кытчӧ! — шуис сійӧ нор гӧлӧсӧн.
— Ло ёртӧн.
Миянлы жӧ ӧд найӧс ковмас видзны.
— Сет честнӧй пионерскӧй, мый ваян часджын мысти, — шуис Валя.
— Уткаяс! Уткаяс — сійӧ ньӧти абу тэнад делӧ...
— Честнӧй пионерскӧй?
Сапӧг вӧсна? — скӧрмис Шурик.
— Ог сет.
Колӧкӧ, ме тэныд расписка гижа?
Некымын лун мысти Михайла Михалыч дед паныдасис улича вылын Нинакӧд.
— Но, кыдзи? — юаліс Нина.
— Ставыс-ӧ бур?
— Кодъяскӧ выльяс волывлӧны, книгаясӧн, — сомневайтчигтыр шуис дед.
— Миян ӧд он жӧ сразу тӧдмав, кӧні порядок, а кӧні беспорядок.
Лёкторйыслы лонысӧ нинӧм, но волывлӧны.
— Волывлӧны? — повзискодь Нина.
— Ӧтилы колӧ волывлыны...
— Ӧтилы? — шуис дед.
— Абу сідз, донаӧй, миян кӧні ӧти — сэні витӧнӧсь.
— Прӧщайтлӧй, Михайла Михалыч, — шуис Нина да котӧртіс керкаӧ.
Став класснӧй комнатаыс дзик пӧтӧлӧкӧдзыс вӧлі тырӧма ызгӧмӧн.
Быттьӧ ывласянь ӧтпырйӧ пырӧмаӧсь татчӧ сё мазі да скӧрысь дзизгисны быд пельӧсын.
Тані век тадзи овлывлӧ занятиеяс дырйи, и Нинаӧс тайӧ эз чуймӧд.
Ӧд и кадыс нин этша коли велӧдчан во помасьтӧдз.
Стрӧг да требовательнӧй кыв «экзаменъяс» пыр частӧджык и частӧджык кылан вӧлі ребяталысь.
Бурджыка кӧ кывзысьны, тайӧ ызгӧмсьыс позьӧ вӧлі кывны немецкӧй, роч да английскӧй кывъяс, алгебраическӧй выражениеяс, кодъяс звучитісны сідзи, кыдз быттьӧ шахматӧн ворсӧны.
— А² + Б²? — шогпырысь юасис Воробышек.
— А вылӧ Б, — кыпыда шӧпкис Женя.
«Бу-бу-бу», — ызгисны комнатаын.
— <rus>«Ночевала тучка золотая на груди утёса-великана...»</rus>, — декламируйтіс Наташа.
— Ш-ш-ш, — ӧлӧдісны сійӧс быд боксянь.
— Тучка, штучка, ручка, кучка, взбучка...
Некод некодӧс эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла став школьникъяссӧ, арлыд вылӧ да классъяс вылӧ видзӧдтӧг, кыскис татчӧ ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
Спальняясын да пионерскӧй уголокын вӧлі ыркыд да лӧнь.
Велӧдны урокъяс ӧти комнатаын ставныслы ӧтлаын зэв эз вӧв лӧсьыд.
И век жӧ пемдандорыс детскӧй домса став учёнӧй йӧзыс чукӧртчывлісны татчӧ, класснӧй комнатаӧ, сюявлісны пельясаныс вата да промокашка, торжественнӧя сетлісны кыв пукавны лӧня, лыддьысьны гусьӧн, и пыр жӧ став «высокӧй договаривайтчысь сторонаяс», партаяс весьтӧ копыртчӧм бӧрын да юръяснаныс кияс вылас мыджсьӧмӧн, заводитлісны гораа шӧпкыны существительнӧйяслысь склонениеяс, глаголъяслысь спряжениеяс да многочленъяс делитӧм кузя правилӧяс.
Порог дорсянь на Нина аддзис Женя да Шурик костысь бокӧвӧй детинкалысь юрсӧ.
«Бокӧвӧй юрыс» вӧлі копыртчӧма парта весьтас ёна улӧдзджык мукӧдъяс дорысь.
— Кык почтӧвӧй самолёт, — «бокӧвӧй юрлы» шӧпкис Женя, — лэбзисны ӧта-мӧдныслы воча...
— Лэбзисны воча... — покорнӧя шуаліс шыртӧм юр.
«Сійӧ, Никита», — думыштіс Нина да сюся видзӧдліс ребята вылӧ.
Найӧ ӧд долженӧсь жӧ вӧлі интересуйтчыны асланыс гӧстьнас.
Нина поліс, мед эськӧ ребята эз лэптыны серамвыв Никиталысь шефъяссӧ да асьсӧ подшефнӧйсӧ.
Но ребята пукалісны лӧня да сӧмын шочиника видзӧдлывлісны Никита вылӧ.
Найӧ весиг сылы нинӧм эз шулыны, кор сійӧ ёна гораджыка «шӧпкис» сетчытӧм тройнӧй правилӧсӧ.
«Мыйла ребята эз серавны да дурны?
Дисциплина?
Товарищество чувство?
Любопытство?» — думайтіс Нина.
Случайнӧ сійӧ аддзис Петя Потаповӧс; сійӧ видзӧдіс дӧвӧльнӧя да важнӧя.
Но дерт жӧ, тайӧ вӧлі гордость.
Асланыс учёнӧй домӧн, асланыс пионеръясӧн, асланыс отличникъясӧн гордитчӧм.
Нина воськовтіс водзлань.
Ызгӧмыс лӧнис.
Партаяс весьтын кыпӧдчисны юръяс — комнатаыс ставнас сэки жӧ кутіс пӧртмасьны розӧвӧй бандзибъясӧн, нюмъялӧмӧн, лӧз, руд да карӧй долыд синъясӧн.
«Но, кӧнӧсь нӧ бокӧвӧйясыс?»
— синнас корсис Нина.
Воробышеккӧд орччӧн пукалӧ Иван Нестеров.
Люся пукалӧ ӧтнас. Лена ӧтнас...
Наташа Ивановакӧд орччӧн муртса тӧрӧдчӧма парта помас тӧдтӧм нывка.
Сук кузь кудриа сьӧд юрыс век ӧтарӧ зілис бергӧдчыны стенлань, и видзӧдлыны сы вылӧ вӧлі сьӧкыд.
— Коді тайӧ, Наташа?— юаліс Нина.
— Тайӧ Буся, — радпырысь висьталіс Наташа.
— Сійӧ миян классысь.
Сылӧн мамыс телеграфист и географияысь двойка...
Шензьымӧн ӧдйӧ лэбӧ кадыс!
Видзӧдан — и выль дӧрӧмыдлӧн гырддзаыс розялӧма.
Кык недель чӧж Анна Фёдоровна эз корлы дӧска дорӧ Никита Воронинӧс да, кыдзи шулісны классын, шеныштіс нин сы вылӧ кинас, кыдзи некытчӧ туйтӧм морт вылӧ, а збыльысьсӧ Анна Фёдоровна уна думайтіс Никита йылысь да эз вунӧдлы сы йылысь ни ӧти здук.
Коркӧ ӧтчыд завуч Афанасий Петрович корис петкӧдлыны сылы нёльӧд «Б» класслысь журнал, дыр сійӧс видлаліс, и Анна Фёдоровналы эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас, кор Афанасий Петровичлӧн карандашыс пуктіс Никита Воронинлӧн ов да нимкӧд орччӧн ыджыд лӧз пас.
Нинӧм бурыс тані эз вӧв — класснӧй журналын «Воронин» ов графаын тырыс вӧліны двойкаяс да бӧжа тройкаяс.
— Мыйла тайӧ детинкаыс сэтшӧм лёка велӧдчӧ тіян? — юаліс Афанасий Петрович да, кыдзи и век, стрӧга лэптыштліс синкымъяссӧ да уссӧ.
— Сійӧ неважӧн на воис миянӧ Ореховскӧй школаысь, — ышловзьӧмӧн шуис Анна Фёдоровна.
— Мамыс сылӧн Москваын, врачьясӧс усовершенствуйтан курсъяс вылын, а батьыс уна уджалӧ, и сылы некор занимайтчыны пиыскӧд.
Ӧні сыкӧд занимайтчӧны ёртъясыс, но занимайтчӧны найӧ гусьӧн, и ме ог кӧсйы налы мешайтны.
Буретш талун тыри кык недель налӧн занятиеяс заводитчӧмсянь, и кад прӧверитны, мый артмис.
Пола сійӧс юавнысӧ: сійӧ зэв ёна гӧрдӧдӧ да мыкталӧ, и меным сійӧ жаль.
— Анна Фёдоровна нюммуніс.
— Тадзи кӧ водзӧ лоӧ, сійӧ миян вермас кольны классас мӧд во кежлӧ, — суровӧя шуис Афанасий Петрович.
— Тайӧ быдсяма мыкталӧм дорысь лёкджык.
— Менам классын татшӧмыс сӧмын кыкӧн, — шога шуис Анна Фёдоровна.
— Тайӧ Ворониныс да нывка Елена Шапиро.
Сійӧ сідзжӧ коймӧдысь нин петкӧдлӧ меным глобус вылысь Австралия пыдди Африка.
Сылӧн синлысъясыс зэв кузьӧсь да сукӧсь, сійӧ лапйӧдлӧ найӧн, быттьӧ бордъясӧн, и радпырысь эськӧ лэбзис ме дінысь му помасянінӧдзыс.
— Тайӧ нывкаыс бура ворсӧ скрипкаӧн, — шуис Афанасий Петрович.
— Сійӧ ворсіс миян школьнӧй вечер вылын.
— Да, — скӧра шуис Анна Фёдоровна.
— Но ӧд музыка да география — абу ӧтитор!
Сійӧ сувтіс, лӧсьӧдыштіс зеркалӧ водзын юрсисӧ, пыркнитыштіс платье соссьыс буссӧ да босьтіс Афанасий Петрович киысь класснӧй журнал.
Коридоръясын гажаа триньгис школьнӧй звӧнок, и стӧч минута мысти долженӧсь вӧлі заводитчыны урокъяс.
Анна Фёдоровна пырис классӧ; сійӧ вӧлі стрӧг, эз нюмъяв.
Зэв ӧд абу лӧсьыд — пуктавны аслад ученикъяслы двойкаяс, да ещӧ велӧдчан во помасигӧн.
Ок, кутшӧм абу окота корны тайӧ лодырьяссӧ дӧска дорӧ!
— Воронин! — журналсӧ восьтігӧн гораа шуис сійӧ.
Шурик пукаліс Анна Фёдоровна пызанкӧд пӧшти орччӧн, первой парта сайын, ӧшиньладорас.
Кор сійӧ кыліс, мый корӧны ӧтвечайтны Воронинӧс, нюммуніс, кыдзи кажитчис Анна Фёдоровналы — вывті нин радпырысь, но учительница эз удит сы вылӧ скӧрмынысӧ.
Пӧшти дзик пыр жӧ Шуриклӧн чужӧмыс вежсис.
Бӧръя парта сайын Наташа кутіс шӧпкӧдчыны пӧдругаыскӧд.
Иван Нестеров сьӧлӧмсяньыс гусьӧник серӧктіс да мигнитіс Никиталы югъялысь синнас.
Ещӧ некымынӧн нюммунісны.
Класс веськыда радліс ёртныслӧн несчастье вылӧ!
Мый налы ставныслы вӧчис тайӧ ичӧтик, полысь детинкаыс?
Анна Фёдоровна дивитӧмӧн видзӧдліс аслас велӧдчысьяс вылӧ да стрӧга чӧвтіс синсӧ дӧска вылӧ.
Дӧскаыс югъяліс вӧвлытӧм сьӧд сӧстӧмлунӧн.
Ни пӧтӧлӧкын, ни ӧшиньясын эз тыдавны бумагаысь вӧчӧм стрелаяс да рисуйтӧм промокашкаяс.
Кыдз быттьӧ ставыс вӧлі лючки-ладнӧ, и век жӧ мыйкӧ тревожнӧй шӧйтіс классын.
Нёльӧд «Б» талун ёнджыка вӧлі состязание водзвывса спортивнӧй стадион кодь, а эз лабутнӧй ученическӧй коллектив кодь.
Анна Фёдоровна зумыштчис.
Дас вит во сійӧ велӧдіс челядьӧс и эз дӧверяйтлы, кор классын гусьӧн радлісны.
— Дежурнӧй! — чукӧстіс сійӧ.
— Мый лои?
Шурик сувтіс <rus>«по-ефрейторски»</rus> — раз-два!
— ӧтпырйӧ котшнитіс каблукъяснас да парта вевтнас.
— Классын пока нинӧм на эз ло, — рапортуйтіс сійӧ.
— Пока?
Шурик муртса тӧдчымӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис висьтавны, мый сійӧ, дежурнӧй, — абу пророк да оз вермы водзвыв висьтавны, мый водзӧ лоас.
— Пуксьы! — шуис сылы Анна Фёдоровна да бергӧдчис Никиталань.
Никита сулаліс дӧска дорын да видзӧдіс Анна Фёдоровна вылӧ.
— Босьт мел да гиж задачалысь условие, — шуис сійӧ.
— «Кӧкъямыс вӧвлы заптісны квайт лун кежлӧ зӧр.
Кымын лун кежлӧ тырмас тайӧ запасыс ӧти вӧвлы?
И дас кык вӧвлы?»
— «...ӧти вӧвлы... — гижигтыр шуаліс Никита, — и дас кык вӧвлы...»
Анна Фёдоровна бергӧдчис ӧшиньлань.
Сійӧ эз видзӧд Никита вылӧ, но шы сертиыс зілис тӧдмавны, мый сійӧ вӧчӧ.
Со регыд мелыс дугдас дзуртнысӧ, дыр кежлӧ пуксяс чӧв-лӧнь, сэсся Никита ышловзяс, а классын заводитасны шӧпкӧдчыны.
Коді первой заводитас подсказывайтны?
Сійӧ видзӧдліс аслас ичӧтик часі вылӧ — коли куим минута.
Классын — чӧв-лӧнь, мел збоя тотшкӧдіс дӧскаӧ.
Ӧти, кык, куим, нёль...
— ...Квайт босьтам кӧкъямысысь — нелямын кӧкъямыс...
Эштіс, — шуис Никита.
Анна Фёдоровна бергӧдчис.
Никита Воронин сулаліс кияссӧ увлань лэдзӧмӧн.
Задачасӧ вӧлі решитӧма кыдз колӧ, и решитӧма правильнӧ.
— Гиж мӧд задача, — шуис Анна Фёдоровна.
— «Ӧти вӧвлы ӧти лун кежлӧ сетӧны нёль килограмм зӧр.
Кымын килограмм зӧр колӧ сетны вит вӧвлы куим лун кежлӧ?»
Ӧні сійӧ эз нин бергӧдчы ӧшиньлань.
Талун Воронин эз гӧрдӧд да эз мыктав.
— Первой вопросӧн миянлы колӧ тӧдмавны, — гораа заводитіс Никита, — уна-ӧ сёясны зӧрсӧ вит вӧв ӧти лунӧ.
Ӧти вӧв кӧ ӧти лунӧн сёйӧ нёль килограмм... турун огӧ лыддьӧй... — содтіс сійӧ ассяньыс.
Ставыс вӧлі правильнӧ и тайӧ задачасӧ решитӧмын.
Вит босьтны нёльысь — кызь, кызь босьтны куимысь — квайтымын...
Тыдалӧ, Никитакӧд уна занимайтчӧмаӧсь гортас.
Татшӧма ӧмӧй сылы отсалісны ёртъясыс?
Дерт, морт, коді тӧдӧ и единицаӧ приведитан способ и отношениеяслысь способ, вермас учитель водзын не гӧрдӧдны.
«Сылӧн весиг чужӧмыс лоӧма дзик мӧд, — думыштіс Анна Фёдоровна.
— Гашкӧ, мамыс воис Москваысь?»
— Видзӧдлам, — гораа шуис сійӧ, — кутшӧма тэ тӧдан делитӧмлысь правилӧяс.
Висьтав, мый лоӧ частнӧйкӧд, делительсӧ кӧ ыдждӧдам некымынпӧв?
Никита первой видзӧдліс пӧтӧлӧкӧ, сэсся Шурик вылӧ.
— Местнӧйыс чинас, — шуис сійӧ.
— Кымынпӧв? — юаліс Анна Фёдоровна.
— Сы мында жӧ пӧв, — вочавидзис Никита, — кымынпӧв вӧлі ыдждӧдӧма делительсӧ.
Бӧръя партаяс сайын заводитісны ошканапырысь ызгыны.
— Надзӧнджык! — шуис Шурик.
— Сетӧй мортыслы спокойнӧя ӧтвечайтны!
— Ещӧ ӧти вопрос, — водзӧ нуӧдіс Анна Фёдоровна:
— Мый лоӧ частнӧйкӧд, делительсӧ да делимӧйсӧ кӧ ми ыдждӧдам ӧти и сійӧ жӧ числӧ вылӧ?
Никита бергӧдчис дӧскалань.
Сійӧ эз вермы сэсся спокойнӧя видзӧдны ёртъясыслӧн долыд чужӧмъяс вылӧ.
— Нинӧм оз ло, — шӧпнитіс сійӧ.
— Частнӧйыс оз вежсьы.
— Но, а ми кӧ ичӧтмӧдам делительсӧ да делимӧйсӧ ӧти и сійӧ жӧ числӧ вылӧ? — юаліс Анна Фёдоровна да нюжӧдчис ручкала.
— Всё равно оз вежсьы, — шӧпнитіс Никита.
— Мамыд воис? — журналӧ пятёрка пуктігмоз юаліс Анна Фёдоровна.
— Эз, — вочавидзис Никита да дрӧгнитіс.
Сійӧ и ачыс эз виччысь, мый ставыс тадзи помасяс.
Рытнас Никита пукаліс гортас диван вылын да спокойнӧя бовйӧдліс кокъяснас.
Николай Егорович Воронин кутіс киас Никиталысь дневниксӧ да шензьӧмпырысь видзӧдіс «арифметика» графаысь ӧкуратнӧй, мичаа гижӧм цифра «5».
— Ме чайта, мый тэ он кут ме вылӧ скӧравны, — шуис Никита, и пиыс гӧлӧсысь Николай Егорович зэв бура кыліс гордӧякодь ошйысьӧм.
— Ме ог скӧрав, — шуис Николай Егорович.
— Но, гашкӧ, тэ всё-таки висьталан меным, мый лои?
— Нинӧм эз ло, — шуис Никита.
— Мыйла тэ шензян?
Тэнад ӧд фабрикаыд сідзжӧ неважӧн на эз выполняйтлы плансӧ, а ӧні выполняйтӧ.
— Да, — шуис Николай Егорович.
— Но, тӧдан, ми сэні ставӧн ӧтвылысь ёна уджалім да отсалім ӧта-мӧдлы.
— Миян ёна жӧ уджалӧны да отсалӧны жӧ ӧта-мӧдыслы! — ӧбидитчис Никита.
— Меным зэв ёна отсалісны ёртъяс.
А мый, тэ чайтан, мый миян абуӧсь настӧящӧй другъяс, абуӧсь пионеръяс?
— Тайӧс ме ог чайт, — шуис Николай Егорович.
— Но ме некор эг аддзыв тэнсьыд другъястӧ.
Пӧшти сэки жӧ сійӧ кыліс, кыдзи ӧшиньӧ видзчысьӧмӧн, ньӧжйӧник тотшнитісны.
Стеклӧас ляскысис ичӧтик кипыдӧс, а сы весьтын тыдовтчис гӧрд банбокъяса долыд чужӧм.
Чернилаӧсь чунь чертитіс стеклӧӧ кутшӧмкӧ знакъяс.
Николай Егорович воськовтіс ӧшиньлань.
Долыд чужӧм первой жугыльмис и сэсся сӧмын повзис.
Кипыдӧсыс кабыртчис, кык вӧсньыдик кӧса кучкыштісны стеклӧӧ, и ставыс воши — и чужӧмыс, и кабырыс, и кӧсаыс.
— Тайӧ найӧ? — юаліс Николай Егорович.
— Да, — шуис Никита.
— Кад школаӧ мунны.
— Мун, — шуис Николай Егорович.
— Висьтав сӧмын мунтӧдзыд, кӧні ті занимайтчанныд, кӧні урокъястӧ велӧданныд.
Школаын?
— Другъяс ордын, — шуис Никита.
— А мыйла онӧ тані, онӧ гортын?
Квартираным ӧд тыртӧм.
— Ми некодлы огӧ кӧсйӧй мешайтны, — эз веськыда висьтав Никита.
— А сэсся, тайӧ вӧлі зэв гусятор.
— Гусятор? — юаліс Николай Егорович.
Никита довкнитіс юрнас.
— Ӧні гусяторйыс абу нин, — шуис сійӧ.
— И тэ кӧ разрешитан, ме кора найӧс гӧститны.
Налы зэв окота видзӧдлыны тэнад важ шашка вылӧ да мамлӧн портрет вылӧ.
Позьӧ?
— Позьӧ, — шуис Николай Егорович.
— Кор? — коридорсянь нин юаліс Никита.
— Кор окота, — шуис Николай Егорович.
— Кӧть аски.
Ёртъястӧ гӧститӧдӧм вылӧ деньгасӧ босьт пызан йӧрысь.
Мамыд лоас зэв рад.
— А тэ? — юаліс Никита.
— Ме сідзжӧ, — шуис Николай Егорович.
Кызь нёльӧд глава
ОТСАСЬЫСЬЯС
Никиталӧн гӧстьясыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пырисны ыджыд да пемыд коридорӧ, спокойнӧя пӧрччысисны да ӧкуратнӧя ӧшлісны ассьыныс пальтояснысӧ да бушлатъяснысӧ ыджыд гӧгрӧс вешалкаӧ.
— Пырысь-пыр ме тіянӧс чайӧн юктала, — кыпыда шуис Никита, — да петкӧдла тіянлы батьлысь шашкасӧ да маркаяса альбом.
Чай кутам юны пирожнӧйясӧн.
Тэ, Наташа, лок татчӧ ме бӧрся.
Со тані менам комнатаӧй, а со эстӧні — папалӧн.
Никита эз тӧд, кытчӧ пуксьӧдавны ёртъяссӧ да мыйӧн эськӧ медся бурторйӧн найӧс гӧститӧдны.
Сійӧ уськӧдчыліс кухняӧ ӧзтыны электрическӧй пач, но бӧр воис да пыр жӧ вайис пызан вылӧ, медым гӧстьяслы эз вӧв гажтӧм, маркаяса альбом, фотокарточкаяса альбом да батьыслӧн фабрикаысь образецъяса альбом.
Шурик вештіс став альбомъяссӧ бокӧ.
Сылы, дерт, зэв окота вӧлі видлавны и маркаяс, и карточкаяс, и торйӧн нин важ будёновскӧй шашка, коді, кӧнкӧ, ӧшалӧ мӧд комната стенас.
Но ӧні сійӧ бура тӧдіс, мый сӧмын сознательнӧй дисциплина — сійӧ збыльысь кӧрт дисциплина, да гордитчис сійӧн, мый со сійӧ, Шурик Никифоров, нёльӧд «Б» класса ученик, детдомса пионеръяслӧн звеньевӧй, лоис сэтшӧм «кӧрт кодь» да сознательнӧй мортӧн.
— Первой ми диктант гижам, — шуис сійӧ чорыда.
— И тэ, Наташка, ме вылӧ сэтшӧм жугыля эн видзӧд, пирожнӧйясыд тэысь оз пышйыны.
— Ньӧти ог пирожнӧйяс вӧсна ме жугыля видзӧд! — скӧрмис Наташа.
— Тӧдам, — шуис Шурик, — мый вӧсна тэ видзӧдан.
— Энӧ пинясьӧй, ребята, — ӧлӧдіс найӧс Женя Смирнов.
— Абу лӧсьыд.
Никита вайис нин пызан вылӧ чернила доз да тетрадьяс.
Татшӧм другъяс ради сійӧ вӧлі дась гижны, кыдзи Пушкин, войбыд, кӧть асылӧдзыс.
Сійӧ пуксис Пызан сайӧ, восьтіс тетрадьсӧ, пуктіс промокашкасӧ веськыдвылӧ, сутшкыліс перӧсӧ чернила дозйӧ да смела шуис:
— Вай! Диктуйтӧй!
Наташа ёна увлекитчис занятиеяснас.
Сійӧ диктуйтіс, кыдзи настӧящӧй учительница:
— <rus>«Я сел на берегу, прислонил к дереву сплетённую из ивовых ветвей сумку и осмотрел ружьё.</rus>
<rus>В кустах завозилась какая-то птица.</rus>
<rus>Я выстрелил почти наугад.</rus>
<rus>Из кустов вырвалась птица, но она была ранена в крыло и тяжело упала в воду»</rus>.
Ӧдзӧс дзуркнитӧмсӧ да Николай Егоровичлысь кок шысӧ некод эз кывлы.
Сійӧ тэрыба да тӧдлытӧг пырис комнатаӧ.
«Сідзкӧ со кутшӧмӧсь найӧ, другъясыс! — думыштіс сійӧ.
— Мый нӧ, кыдз быттьӧ ребятаыс шаньӧсь, и, сідзкӧ, Никита эз пӧръясь».
— Папа, — шуис Никита.
— Тайӧ менам медбур ёртъясӧй.
Ме тэнӧ накӧд тӧдмӧда.
— Энлы, эн тэрмась, — «медбур ёртъяс» вылӧ сюся видзӧдіг шуис Николай Егорович.
— Кыдзкӧ нин ме ачым тӧдмася.
Ме ногӧн, менам эмӧсь нин тані тӧдсаяс.
— Сылы пыр жӧ тӧдвылас уси кӧсаа долыд чужӧм, коді видзӧдіс ӧшиньӧд.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны, нывка?
Наташа шемӧсмис, мый тайӧ ыджыд тушаа да видзӧднысӧ скӧр мортыс заводитӧ сёрнитны первой сыкӧд. Сійӧ чуймис и шӧйӧвоши.
— Менӧ шуӧны...
Найӧ менӧ шуӧны... — шуис сійӧ, гӧрдӧдіс, скӧрмис ас вылас, курччис вомдорсӧ да ланьтіс.
— Сійӧс шуӧны Наташкаӧн, — отсаліс Шурик.
Николай Егорович довкнитіс юрнас.
— Видза-олан, Наташа, — шуис сійӧ.
— Вай китӧ.
Тэ ӧд тӧлка да шань нывка, правда?
— Правда, — вочавидзис Наташа. Сійӧ эз нин яндысь.
Шурик шпыньмуніс да тувкнитіс гырддзанас Женялы: аддзылін пӧ миянлысь йӧзтӧ!
Наташалӧн ӧтветыс шӧйӧвоштіс Николай Егоровичӧс.
Сійӧ чайтіс, мый сылӧн тӧдлытӧг воӧмыс смутитас ребятаӧс, и сійӧ вӧчис нин аслыс накӧд осторожнӧя сёрнитӧм вылӧ быдса план.
Но ребята, тыдалӧ, эз и думайтны смущайтчыны.
— Сідзкӧ ті тимуровецъяс? — диван пельӧсӧ пуксигмоз юаліс Николай Егорович.
— Пионеръяс?
— Пионеръяс, — ӧтвылысь вочавидзисны ребята.
— Прӧстӧ пионеръяс.
Николай Егорович видзӧдліс торйӧн быдӧн вылӧ.
— А коді тіян главнӧйыс?— юаліс сійӧ.— Коді Тимур?
Ребята видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс; найӧ эз тӧдны, мый вочавидзны.
— Тимур миян абу, — шуис Шурик.
— Ӧд сійӧ абу быть, медым Тимур вӧлі.
Миян эм Нина.
— Коді? — юаліс Николай Егорович да гӧгӧр видзӧдліс.
— Нина?
А кӧні сійӧ?
Гашкӧ, абу Нина, а Наташа?
— Абу, абу Наташа, — упрямӧя шуис Женя Смирнов.
— Наташа — нывка.
Мыйла тані Наташаыс?
Вот вожатӧй Нина збыльысь Тимур кодь.
Миян Нина Тимурсьыд ыджыдджык! — пӧся горӧдіс Шурик.
Ыджыдджык? — чуймис Николай Егорович.
И сылы увереннӧя вочавидзис Женя:
— Ыджыдджык.
Тимурлӧн мый вӧлі?
Команда?
Тимур вӧлі детинка.
А Нина — комсомольскӧй работник.
Ниналӧн дружина.
Ниналӧн пионеръяс.
Нина миянкӧд гортын и походын.
Миян Нина районнӧй комитетын...
Сэки Женя казяліс, кутшӧм страшнӧй синъясӧн видзӧдӧны сы вылӧ Шурик да Наташа, да ланьтіс.
— Ме сӧмын ог тӧд, — яндысьӧмсорӧн шуис сійӧ, — позьӧ-ӧ меным висьтавлыны тіянлы тайӧс ставсӧ.
— Меным позьӧ, — сідз жӧ серьёзнӧя шуис Николай Егорович.
— Тӧданныд, ме коркӧ комсомольскӧй работникӧн жӧ вӧлі.
Сійӧ восьтіс пызан йӧрсӧ, дыр корсьысис сэні кутшӧмкӧ бумагаяс пӧвстын да сэсся кыскис важмӧм нин книжка.
Ребята видзӧдісны Николай Егорович вылӧ да эз веритны.
Комсомольскӧй работник?
Сійӧ ньӧти нин эз мун комсомолец вылӧ, тайӧ солиднӧй, спокойнӧй мортыс.
— Со менам удостоверениеӧй, — шуис Николай Егорович Шуриклы, — кодӧс сетліс Центральнӧй Комитет.
И ме вӧлі комсомольскӧй работникӧн сэки, кор ни тэ, ни Наташа свет вылас на энӧ вӧлӧй.
Ребята любӧпырысь видлалісны Николай Егоровичлысь важ удостоверениесӧ.
Сэні вӧлі шуӧма, мый том йӧзлӧн Российскӧй Коммунистическӧй Союзса член Н. Е. Воронинӧс комсомоллӧн Центральнӧй Комитет командируйтӧ контрреволюциякӧд, бандитизмкӧд, спекуляциякӧд да должность вылын преступлениеяскӧд тышкасьӧм кузя Тамбовскӧй губернскӧй Чрезвычайнӧй комиссияӧ.
Виж карточка вылас вӧлі пасйӧма 1920 во; тайӧ висьталіс революция первой воясӧ гражданскӧй война йылысь, вӧръясын засадаяс да чорыд бойяс йылысь.
Дзик на неважӧн ребята лыддисны Тамбовщинаын антоновскӧй кулацкӧй восстание йылысь книга.
Никиталӧн батьыс, вӧлӧмкӧ, абу прӧстӧ директор...
— Сідзкӧ, Тимур — сійӧ Нина, — мыйкӧ думайтігтыр шуис Николай Егорович.
— И тайӧс ставсӧ сійӧ думыштіс?
Тіянлысь товариществонытӧ да тіянлысь дружбанытӧ?
Эз, — сюся шуис Шурик, — тайӧс сійӧ эз ӧтнас думышт, а ми ставным ӧтвылысь.
Нина миянлы сӧмын первой висьталӧ, кутшӧм миянлы колӧ лоны гортын да школаын, а сэсся нин ми асьным ставсӧ вӧчам.
Ме вот да Наташа — ми велӧдчам тіян Никитакӧд ӧти классын.
Ми ставсӧ тіян йылысь тӧдам.
Миянлы висьталісны.
— Мый нӧ ті миян йылысь тӧданныд? — юаліс Николай Егорович.
— Унасӧ, дерт, огӧ тӧдӧй, — вочавидзис Шурик.
— Тӧдам, мый ті оланныд Никитакӧд кыкӧн, и мый Никиталӧн мамыс велӧдчӧ Москваын курсъяс вылын докторӧ, и мый Никиталӧн вӧлі ыджыдджык вок и сійӧ ӧні абу, сы вӧсна мый вӧлі война.
Шурик эз кӧсйы веськыда висьтавны, мый Никиталысь ыджыдджык воксӧ фашистъяс виисны.
Детскӧй домын некор эз сёрнитлыны виӧм батьяс, мамъяс да вокъяс йылысь.
И ассьыд и йӧзлысь шогсӧ сэні велӧдісны дзебны пыдӧджык да не вӧрӧшитны весьшӧрӧ.
Та вӧсна вот сэки Женя и шуис Шурикӧс сойӧдыс тракйӧдліг:
— Та йылысь оз ков сёрнитны.
Прӧстӧ ӧтнадлы овны да велӧдчыны сьӧкыд...
Ті ӧд век удж вылынӧсь, тіянлы некор, и Никита, дерт, ӧтнас...
— И ті решитінныд меным отсавны? — юаліс Николай Егорович.
— Никиталы, — шуис Шурик.
— Но и, дерт, тіянлы тшӧтш.
Нинӧм сэтшӧмыс абу.
Ми и мукӧдъяслы отсалам.
Ті вӧчӧй ассьыныд уджнытӧ да миян вылӧ энӧ видзӧдӧй.
Ӧні миянлы неуна сьӧкыдкодь, сы вӧсна мый буретш ӧні тувсов кӧдза кад, а сёрӧнджык лоас кокниджык.
— Никитаӧс ми кыпӧдам, — шуис Женя.
— Сійӧ кыпӧдчӧ нин, — шуис Наташа.
— Ме кыпӧдча нин, — подтвердитіс Никита.
— Ладнӧ, — шуис Николай Егорович.
— Ыджыд аттьӧ тэныд.
И тіянлы, ребята, ыджыдсьыс-ыджыд аттьӧ и месянь и Никитасянь.
Ті бур ёртъяс.
Сӧмын вот ог тӧд, кыдзи ті асьныд кутанныд справляйтчыны асланыд делӧяснаныд да урокъяснаныд.
Никита вылӧ кадныд тіян мунас уна.
Мый шуасны тіян батьясныд да мамъясныд?
Но сэки Никита аслас пельӧссянь зэв ёна кутіс чушкыны и Женя да Наташа мыш сайсянь вӧчаліс Николай Егоровичлы кутшӧмкӧ знакъяс.
Сійӧ нинӧм йылысь нин эз думайт да сигналитіс батьыслы: «Чӧв ов!» — сложнӧй тимуровскӧй код * серти, мыйӧ Никитаӧс велӧдіс Шурик: петкӧдлыны кипыдӧстӧ да став чуньястӧ топӧдны кабырӧ.
* Код — условнӧй знакъяслӧн система.
Николай Егорович видзӧдіс ребята вылӧ чуймӧмӧн.
Мый лои?
Ыджыд да кыдз быттьӧ югыд комнатаыс лои бара шуштӧм да гажтӧм.
Мыйла?
Мыйла комната пельӧсас чушкӧ да ӧвтчӧ кинас Никита?
Мыйла кельдӧдіс со этайӧ гӧрд бандзибъяса детинкаыс, зумыштчис да топӧдіс паръяссӧ сылӧн ёртыс?
Мыйла нывкаыслӧн доршасис синваыс да сійӧ зэв вылӧ чатӧртӧ юрсӧ, кӧсйӧ петкӧдлыны, быттьӧ видзӧдӧ джуджыд пӧтӧлӧкӧ?
Тадзнад, тӧдӧмысь, синваыд оз войтышт джоджӧ.
Николай Егорович гӧгӧрвоис, мый сёрнисӧ нуӧдны водзӧ оз ков.
Мыйкӧ тані эз артмы, и ребята костын сложнӧй отношениеясын эз вӧв кокни регыдӧн разберитчыны.
Сійӧ копыртчис пызан весьтӧ да заводитіс видлавны маркаяса альбом.
Бӧрынджык ставыс лоӧ гӧгӧрвоана да помасяс лючки-ладнӧ.
Но Шурик Никифоров эз кӧсйы вештыны «бӧрынджык вылӧ» отношениеяс тӧдмалӧмсӧ.
Сійӧ ещӧ ёнджыка кельдӧдіс, и став син водзас лои тушанас быттьӧ ыджыдджык.
— Батьясным миян да мамъясным нинӧм миянлы оз шуны, — муртса-муртса сӧдзӧдіс сійӧ.
— Тіянлы колӧ ӧні жӧ ставсӧ висьтавны.
Пуксьы, Никита, места вылад да эн тувкӧд менӧ гырддзанад...
Ме, и Женя, и Наташа — ми олам детскӧй домын, а Никитакӧд сӧмын ӧтлаын велӧдчам...
Тэ, Наташка, ныртӧ эн кыскав: батьыд тэнад мукӧд дорысь эз вӧв омӧльджык.
И менам батьӧй эз вӧв омӧльджык...
И мамӧй...
Но друг мыйкӧ петля кодь шыркнитіс Шуриклысь горшсӧ, и сійӧ бергӧдчис стенлань.
Дрӧгнитісны сылӧн пельпомъясыс, и быдӧнлы кажитчис, мый Шурик бӧрдӧ.
Но сэки жӧ сійӧ крута бӧр бергӧдчис и ставӧн аддзисны сылысь югъялысь синъяссӧ.
— Но и мый? — упрямӧя шуис сійӧ.
— Вӧлі миян Сӧветскӧй Рӧдина вӧсна война.
Нина висьтавліс, мый миян йӧз кулісны сы вӧсна, медым войнаыс сэсся эз нин вӧв.
Медым мукӧд йӧз олісны бура.
Батьяснымӧс миянлысь виисны.
И миянлы колӧ лоны та вӧсна не омӧльджыкӧн, а бурджыкӧн.
Со и ставыс.
— Но и бур, мый ставыс, — Шурикӧс кутлыштігмоз шуис Николай Егорович.
— Правильнӧ вӧчин, мый сразу ставсӧ висьталін.
Тэ менӧ прӧстит, мый ме тайӧ сёрнисӧ пані.
Мун, Никита, сувтӧд чайник, а тэ Наташа, отсав меным тані.
Шкапын — тарелкаяс, а ящикас — пуртъяс да вилкияс.
Талун сійӧ зэв ёна смущайтчис.
Оз прӧстӧ да оз шыльыда, вӧлӧмкӧ, овсьы Никиталы да сылӧн ёртъяслы: со кутшӧм вӧвлытӧмторъяс да весиг трагическӧй событиеяс тыдовтчисны найӧ олӧмын...
А сійӧ, Николай Егорович, чайтліс, мый челядьлӧн олӧмыс мунӧ спокойнӧя да лӧня.
Мыйысь эськӧ тӧждысьны да волнуйтчыны миян челядьлы?
Налы будущӧйсӧ завоюйтісны дедъясныс да батьясныс, дорйӧны сійӧс батьясныс да ыджыдджык вокъясныс.
Сӧветскӧй му вылын ребята вермасны овны спокойнӧя да тӧждысьтӧг.
А со, вӧлӧмкӧ, кыдзи сійӧ артмӧма!
Вот кодъяс, вӧлӧмкӧ, отсалӧны овны свет вылас сылы да Никиталы!
Посни челядь, кодъяслӧн, Рӧдина-мам да сӧветскӧй власть кындзи, некод эз вӧв — ни рӧднӧйяс, ни матыссаяс.
Тимуровецъяс!
Да налы аслыныс колӧ быдногыс отсавны!
Кытысь нӧ найӧ босьтчӧны татшӧмъясыс — сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Шурик вылӧ — гордӧйясыс?
Николай Егоровичлы дум вылас усины тӧдса строкаяс: «Салдатлӧн пи, коді быдмис батьтӧг да кадысь водз тӧдчымӧн сӧвмис...» Миян салдатскӧй пиян!
Тайӧ детскӧй домас сійӧ некор на эз вӧвлы да тӧрыт на сӧмын комсомол райкомсянь пӧлучитіс приглашение участвуйтны шефъяслӧн совещание вылын.
«Комсомольскӧй работник!»
— кӧритыштіс сійӧ асьсӧ.
Кутшӧм право вӧлі сылӧн, коммунистлӧн, ыстысьны со тані, писӧ воспитайтӧмын, аслас удж вылӧ да аслас ӧткалун вылӧ?
Кыдзи сійӧ шуис детинка-тимуровецыс?
Да...
«Найӧ кулісны, но ӧд миянлы колӧ лоны та вӧсна не омӧльджыкӧн, а бурджыкӧн».
И коді сэтшӧм Нинаыс, код йылысь сэтшӧм уна сёрнитӧны ребята?
Николай Егорович вӧлі кухняын, кор звӧнитісны фабрикасянь.
Директор кӧрталӧма передник пыдди важ занавеска да зіля жаритіс электрическӧй плитка вылын «став артельлы» котлетъяс, а сы гӧгӧр чеччаліс да гораа сераліс Наташа.
— Эн мешайт! — скӧра шуліс Николай Егорович.
— Котлетыс сотчас, а коді кутас ӧтвечайтны? Никита?
Телефон дорӧ сійӧ матыстчис неокотапырысь.
Партийнӧй комитетсянь звӧнитісны ёртъясыс да юасисны, воас-ӧ директор рытнас фабрикаӧ, а то, гашкӧ, позьӧ сы ордӧ налы локны?
— Ті бурджык локтӧй, — шуис Николай Егорович.
— Тані менам гӧстьяс ӧти орчча коммунистическӧй организацияысь.
Кор ёртъясыс воисны Николай Егорович ордӧ, котлетъяссӧ вӧлі жаритӧма нин.
Никита да Наташа ваялісны пызан вылӧ.
Диван дорын ковёр вылын туплясис важ боевӧй клинок, кодӧс вӧлі перйӧма пуртӧссьыс.
«Зумыш» директор пукаліс диван вылын, сераліс да сюся кывзіс, кыдзи Шурик висьтавлӧ Валя Тёмкиналӧн мечта йылысь.
Сэні жӧ пӧдушка вылын вӧлі комсомолец Николай Егорович Воронинлӧн удостоверениеыс.
Вижӧдӧм фотокарточка вывсянь збодера видзӧдіс ставныс вылӧ кузь юрсиа зонка; сійӧ вӧлі кучик тужуркаа да кучик картуза, а картузас — зэв ыджыд гӧрд звезда.
Кызь витӧд глава
ПЕРЕМЕНА ДЫРЙИ
Аскинас Николай Егорович воис школаӧ.
Рытнас на сійӧ став йывсьыс думайтіс: мый йылысь кутас сёрнитны Анна Фёдоровнакӧд да завуч Афанасий Петровичкӧд.
Николай Егорович унаысь нин думайтліс сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд сылы ӧтнаслы воспитывайтны Никитаӧс.
Бур, мый гӧтырыс аски воас.
Писӧ сійӧ аддзис школа пос вылысь.
Вӧлі перемена.
Никита, лёзь юрсиа да мыйыськӧ шызьӧма, некод вылӧ видзӧдтӧг, лэбис увлань, и сы бӧрся шумитігтыр чеччалісны кӧзаяс моз Шурик, Женя да ещӧ кутшӧмкӧ детинкаяс да нывкаяс; киясаныс найӧ кутісны бумага листъяс, кутшӧмкӧ указкаяс да карандашъяс.
Медбӧрын котӧртіс медся лёзь юрсиа Наташа Иванова.
— Мый лои, Никита? — горӧдіс Николай Егорович, кор став ватагаыс вӧлі тӧвзьӧ сы дінті.
Но Никита сӧмын ӧвтыштіс кинас да вошис школьнӧй зал ӧдзӧс сайӧ.
— Наташа! — чукӧстіс Николай Егорович.
Но сӧмын Наташалӧн кӧсаясыс вирдыштісны котӧртігас: ачыс сійӧ весиг эз и бергӧдчыв.
Ӧдйӧ муніс залӧ учительница Анна Фёдоровна.
Сы бӧрся восьлаліс физкультура кузя учитель.
Школаас, тыдалӧ, мыйкӧ вӧвлытӧмтор лоӧма, и, пӧжалуй, бурджык эськӧ лоас, ӧні кӧ бӧр мунны, а волыны аски.
Но Николай Егорович век жӧ кӧсйис тӧдмавны, мый лоӧма.
Завуч Афанасий Петрович, абу зэв спокойнӧй, но, кыдзи век, ньӧжмыд, лэччис учительскӧйысь школьнӧй залӧ.
Николай Егорович неуна думайтыштіс да кутіс тшӧтш лэччыны пос кузя.
Зал ӧдзӧс дорын сійӧ паныдасис Сергей Новиковкӧд.
Комсомол райкомса секретарь кывзысис ызгӧм шыас да шпынняліс.
Николай Егоровичкӧд сійӧ радпырысь здоровайтчис: директор Воронинӧс сійӧ тӧдіс бура.
— Мый налӧн сэні лоӧма? — юаліс Николай Егорович.
— Сулала со и нинӧм ог гӧгӧрво.
Кажитчӧ, оз косясьны, а шумитӧны ёна.
Гашкӧ, кодкӧ доймис либӧ вӧйис?
Гашкӧ, колӧ отсавны?
— Оз ков отсавны, — век на нюмъялігтыр шуис Сергей да вешйыштіс, сетіс Николай Егоровичлы туй.
— Некод эз доймы и эз вӧй.
Прӧстӧ ребята шумитӧны да кӧсйӧны ньӧбны американскӧй ребятаӧс.
— Мый? — повзьӧмпырысь юаліс Николай Егорович.
— Ставсӧ ӧні тӧдмалам, — шуис Сергей Новиков.
— Мунамӧй.
...Водз асывнас, кор занятиеяс эз на заводитчыны, почтальон вайис школаӧ газетаяс да журналъяс.
Первойя перемена дырйи Шурик Никифоровлы веськаліс «Пионерская правда» газеталӧн свежӧй номер.
Медбӧръя страница шуйга пельӧсас вӧлі фотография, кодӧс босьтӧма американскӧй журналысь. Сэні петкӧдлӧма, кыдзи джуджыд забор дорын пукаліс аслас нёль посни челядьнас том американскӧй нывбаба.
Сы юр весьтӧ заборас вӧлі тувъялӧма объявление сы йылысь, мый «нёль посни челядь вузавсьӧны, сы вӧсна мый найӧ тшыгӧсь и некӧн налы овны; мамыслы удж оз сюр, а гортсьыс найӧс сӧмын на вӧтлісны кӧзяеваыс дон мынтытӧмысь».
Шурик зэв дыр лыддис фотография улысь гижӧдсӧ.
Аддзыліс сійӧ олӧмас ставсӧ — и лёксӧ и бурсӧ, — но медым ловъя йӧзӧн тӧргуйтісны, кӧть и Америкаын, — татшӧмсӧ сійӧ эз на аддзыв.
Нёль посни челядьӧс вузалӧны... вузалӧны... вузалӧны...
— Валя! — горӧдіс Шурик.
— Валя! Женя! Никита!
Ставныд ті, дерт, тӧданныд, мый перемена дырйи кӧ школаын гораа чукӧстны нимнас ӧти ёртӧс, то тэ дінӧ обязательнӧ локтасны дас друг, а дассьыс быдӧн дінӧ ещӧ витӧн.
Эз коль и минута, кыдзи Шурикӧс нин кытшаліс челядь чукӧр.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый пионер весьшӧрӧ оз понды сулавны скамья вылын, горзыны да ӧвтчыны газетаӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс?
Лыддьы гораджыка!
Оз кыв!
Бабушкин, эн зытлась, а то сетышта!
Кодӧс вузалӧны?..
Оз вермы лоны!
Ӧні сідзи оз овлы...
Звеньевӧйяс, чукӧртӧй ассьыныд пионеръястӧ!
Бордъяс моз листъяснас шпорӧдчиг лэбаліс «Пионерскӧй правда» киысь киӧ.
Да, ставыс тайӧ вӧлі збыль.
Небраска штатын, мореяс сайын, вузалӧны посни челядьӧс.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Общӧй школьнӧй собраниесӧ некод эз чукӧрт.
Сійӧ ачыс чукӧрмис.
Код тӧдас, коді первой шуис: «Колӧ ньӧбны тайӧ американскӧй ребятасӧ!»
Абу таын делӧыс.
— Вузалӧны кӧ, ньӧбам! — горзіс Шурик.
— Мыйта корейскӧй челядьӧс виисны и ассьыныс тшыгйӧн видзӧны!..
— Ньӧбам! — горзісны быд боксянь.
— Москваӧ гижам!
Миянлы деньга сетасны.
Государство сетас.
— Асьным чукӧртам! — горзісны витӧд классаяс.
— Оз ков государстволӧн!
Вӧчӧй список, кодъяслӧн эмӧсь копилкаяс.
Кор Николай Егорович да Сергей Новиков пырисны школьнӧй залӧ, Шурик пукаліс нин пыранінын пызан сайын да чукӧртіс деньга.
Эзысь деньгакӧд орччӧн куйлісны мичаа шыльӧдӧм рубаяс да куим шайта бумажкаяс да весиг ӧти вит шайта бумажка, кодӧс Никита видзис мороженӧй вылӧ.
Кор Шурикӧс кытшалысь детинкаяс да нывкаяс аддзисны Николай Егоровичӧс да Сергейӧс, найӧ вешйисны бокӧ.
А Шурик сувтіс комсомольскӧй секретарлы да Николай Егоровичлы воча.
— Вот, — шуис Шурик, — найӧ вузалӧны, и ми шуим ньӧбны.
Ребята абу мыжаӧсь.
Сійӧ мыччис Новиковлы да Николай Егоровичлы газета, и найӧ пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоисны.
Райкомын да фабрикаын аддзылісны нин тайӧ страшнӧй фотографиясӧ.
— Коді думыштіс ньӧбнысӧ? — юаліс Сергей.
— Бара тэ?
— Ме, — шуис Шурик.
— Ми ставным ӧтлаын.
Сергей меліа тапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
Детинкаяс да нывкаяс бара матыстчисны Шурик дорӧ.
Анна Фёдоровна видзӧдліс часі вылас да бергӧдчыліс Афанасий Петровичлань.
Сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас: «Энӧ торкӧй!
Тайӧ пӧ урок жӧ!»
Новиков воськовтіс водзлань да лэптіс кисӧ.
Сійӧ жӧ здукӧ залын лои шынитӧв.
— Пионер ёртъяс! — гораа шуис сійӧ.
— Ӧти-кӧ — здравствуйте, а мӧд-кӧ — меным зэв жаль, но тайӧ коньӧр-челядьсӧ ньӧбны ті босьтчӧмныд весьшӧрӧ.
— Мыйла? — кыліс зал пасьта.
— Ме висьтала тіянлы, мыйла, — шуис Сергей.
— Кывзӧй сӧмын бура.
— Надзӧнджык! — лӧньӧдісны залын. — Надзӧнджык! Кывзам...
— Южнӧй Америкаын, Уругвайын, эм сэтшӧм ичӧтик кар, — шуис Сергей.
— Сійӧс кытшалӧны пӧскӧтинаяс да скӧт видзысьяслӧн зэв озыр поместьеяс.
Тайӧ местаясас йӧз лыд серти мӧсъясыс ёна унджык, а сійӧ карас эмӧсь уна тысяча челядь, кодъяс некор на — кыланныд, некор на! — йӧвсӧ эз видлыны.
Тайӧ карас йӧлыс да мӧсъясыс — озыр да горш йӧзлӧн частнӧй собственность.
Ребята кутісны шӧпкӧдчыны тревожнӧя да скӧрысь.
— Америкаын тшыглы кулысь челядьыд, — водзӧ висьталіс Новиков, — уна миллион.
Южнӧй Америкаын джын олысьыс кулӧ тшыгъялӧм вӧсна.
Весиг зэв озыр Севернӧй Штатъясын оз став йӧзыс овны пӧтӧса да мирнӧя.
Страналысь озырлунъяссӧ сэні кутӧны асланыс киын некымын сё капиталист-миллиардер, а уна миллион прӧстӧй йӧз оз вермыны аддзыны удж.
Меным зэв жаль, ребята, но правдаыс татшӧм, — шуис Новиков.
— Капиталистъяс пӧгубитасны уна сё тысяча челядьлысь ӧлӧмсӧ, но оз сетны ни ӧти кагаӧс.
Шуӧны найӧ прӧстӧ: мед джын челядьыс кулас — мӧд джынйыс олас.
Тайӧ тшыгъялӧмыс налы донтӧма сувтӧ, и капиталистъяслы зэв донтӧг сюрӧ уджалан вын.
Найӧ и миянлысь уна челядьӧс ӧнӧдз оз сетны миянлы, найӧясӧс, кодъясӧс босьтісны война дырйи Германияысь.
Тайӧ челядьсӧ найӧ «приобретитісны» донтӧм-донысь жӧ — кватитісны да нуисны...
— А таысь кӧ найӧс, варваръясӧс, судӧ сетны? — бӧръя радъяссянь шуис коймӧд классын велӧдчысь нывка.
— Америкаын судьяяс ӧткажитчасны найӧс судитны, — серьёзнӧя ӧтветитіс сылы Новиков.
— Судыс налӧн асланыс, судьяясыс асланыс, асланыс и закон, капитализмлӧн проклятӧй закон...
— Мый нӧ сідзкӧ вӧчны? — залсянь юаліс кодкӧ.
— Кыдзи налы отсавны?
— Мирын зэв на уна несправедливостьыд, лёкторйыд да шогыд.
Ті зэв шань челядь, но тайӧ шогыслы весиг тіян деньгаӧн он отсав, — вочавидзис Новиков.
— Коркӧ и Америкаын йӧзыс велаласны дорйыны да видзны челядьсӧ, тышкасьны став уджалысь йӧзлӧн бур да спокойнӧй олӧм вӧсна.
Ребята ланьтісны.
Шурик гажтӧма видзӧдліс эзысь деньга стопа вылӧ.
Анна Фёдоровна видзӧдіс Шурик вылӧ сюся да эз скӧра.
— Ребята! — гораа шуис Шурик.
— Босьталӧй бӧр ассьыныд деньганытӧ.
Кывлінныд комсомолса секретарь ёртлысь?
— Кывлім, — зумыша шуис Никита Воронин.
— Ме деньгасӧ бӧр ог босьт.
— Ме ог жӧ босьт.
Вайӧй ми на вылӧ книгаяс ньӧбам, — шуис коймӧд классысь нывка.
— Книгаясыд миян эмӧсь, — ышловзис Шурик.
— Сӧмын найӧс колӧ, тыдалӧ, бурджыка лыддьыны...
— Классъясӧ, — стрӧга шуис Афанасий Петрович.
И, кыдз быттьӧ волшебство серти, челядь вошисны.
Тотшӧдісны каблукъяс, зымӧдісны башмакъяс, и залын некод эз ло.
Школаын бара заводитчисны занятиеяс.
Николай Егорович да Сергей чӧла мунісны улича кузя.
Муніганыс найӧ паныдасисны Нинакӧд.
— Мый найӧ сэні вӧчӧмаӧсь? — Сергей дорӧ котӧрӧн матыстчиг юаліс сылысь Нина.
— Меным сӧмын на висьталісны райкомын, мый тэ котӧрӧн мунӧмыд школаӧ.
— Нинӧм эз вӧчны, — шуис Сергей.
— Тайӧ пӧрйӧ, Нина, ни ёжъяс, ни змейяс, ни кӧчпиян эз вӧвны...
Решайтісны мирӧвӧй проблемаяс, и ставыс помасис бура.
Ставыс правильнӧ, Нина!
— Нина? — юаліс Николай Егорович.
— Сідзкӧ ті и эм сійӧ мортыс, коді Тимурысь ыджыдджык?
Вот эг тӧд...
— А ме тіянӧс тӧда, — шуис Нина.
— Ме тіянӧс актив вылысь аддзылі, а шефскӧй собраниеяс вылысь эг аддзыв...
Мый эз вӧв, сійӧ эз вӧв...
— Но, и ме тіянӧс тӧда жӧ, — серьёзнӧя шуис Николай Егорович, — кӧть и некор эг аддзыв.
Мӧд собрание вылӧ ме воа обязательнӧ.
Ті зэв бур йӧзӧс кыпӧданныд олӧмӧ, замечательнӧй йӧзӧс!
— Сӧмын ті, пӧжалуйста, налы тайӧс энӧ висьталӧй, — шуис Нина, — а то найӧ нырнысӧ лэптавны мӧдасны и став воспитаниеӧй менам пракмунас...
Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм бурсьыс-бурӧс висьталінныд ті талун меным!
— Весьшӧрӧ висьталінныд, — нюммуніс Сергей.
— Тайӧ керкаас Нина первой лэптас нырсӧ, сыкӧд и сідз нин некутшӧм лад абу.
Кызь квайтӧд глава
СМЕЛ НЫВКА
Ичӧтик Наденька висьмис.
Асывсяньыс сійӧ жугыльмис да неуна капризничайтыштіс.
Вайисны градусник, температураыс вӧлӧма вылынджык, и Наденькаӧс водтӧдісны вольпасьӧ.
Крӧватьын сійӧ куйліс лӧня да югъялысь синъяснас чӧла видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ.
— Да, — шуаліс сійӧ. — Да! — и шочиника гусьӧник лимӧстлывліс.
— Но, мый тэныд, сьӧлӧмшӧрӧй? — юасис Нина.
— Кыті висьӧ, менам донаӧй?
Быдторйӧ на колӧ ещӧ велӧдны татшӧм ичӧтик нывкасӧ!
Оз ков дзодзӧгъястӧ дэльӧдны.
Та йылысь тӧдӧны став детинкаяс да нывкаяс.
А дэльӧдан кӧ нин — терпит!
Ичӧтик Наденька эз тӧд, кыдзи колӧ кутны асьсӧ дзодзӧгъяс пӧвстын.
Тӧрыт рытнас сійӧ вӧлі мунӧ карса пруд дорті, кӧні шойччисны детдомса дзодзӧгъяс, да друг мыйлакӧ шуис налы: «Фю! Фю!»
Сійӧ ӧмӧй чайтіс, мый тайӧ мича лэбачьясыс сэтшӧма косясьӧны да курччасьӧны!
Юсь кодь ыджыд еджыд дзодзӧг кутіс чушкыны да змей моз скӧра нюжӧдіс ассьыс кузь сьылісӧ.
Леночка Некрасова, Надялӧн ыджыдджык пӧдругаыс да главнӧй дзодзӧг видзысьыс, пукаліс сэки кер вылын да лыддис лым королева йылысь книга.
Сійӧ эз аддзы ни Наденькаӧс, ни дзодзӧгъясӧс — сэтшӧма ылаліс сійӧ книга дінас.
— Фю! — ещӧ ӧтчыд шуис Наденька, но ньӧжйӧджык нин.
Том дзодзӧгъяс матыстчисны ыджыд дзодзӧг дінӧ да нюжӧдісны жӧ сьыліяссӧ.
Наденька некыдз эз вермы дугдыны.
Овлывлӧ сідз: тӧдан, мый он буртор вӧч, а дугдыны он вермы.
Быттьӧ тэныд кодкӧ бокад тувкӧдӧ либӧ тракйӧдлӧ кывйӧдыд.
— Фю! — коймӧдысь шуис Наденька.
И дзодзӧгъяс, быттьӧ команда серти, заводитісны швачӧдчыны, горзыны: «Га-га!» — и ставныс ӧтвылысь уськӧдчисны Наденька вылӧ.
Ыджыд еджыд дзодзӧг кучкис борднас Наденькалы мышкас, а медся ичӧтик дзодзӧгпиыс ёна курччис сылысь коксӧ.
Наденька горӧдіс.
Леночка кыліс горӧдӧмсӧ, эновтіс книгасӧ да уськӧдчис мездыны пӧдругасӧ.
Дзодзӧгъяс, кор аддзисны асланыс начальник киысь ньӧр, пыр жӧ разӧдчисны коді кытчӧ да уськӧдчисны прудйӧ.
Наденька дыр эз вермы успокоитчыны да рӧмдытӧдз пукаліс пруд дорын.
Сэні сійӧ, буракӧ, и прӧстудитчис.
Дерт, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв лёка.
Мыйлакӧ дзодзӧгъяс оз усьласьны лёкысь Леночка либӧ Шурик вылӧ.
Ставныс лоисны верстьӧ, важнӧй йӧзӧн, и сӧмын сійӧ ӧтнас некыдзи оз быдмы и со ӧні весь куйлӧ крӧватьын.
Воссис ӧдзӧс, и комнатаӧ пырис еджыд халата тӧдтӧм докторша.
— Здравствуй, — шуис сійӧ.
— Абу бур, кор висьӧны татшӧм ыджыд нывкаяс.
— Тайӧ ме эшкын улас ог тыдав, кутшӧм ме, — зумыша шуис Наденька.
— Немтор, эн пов, быдман на, — шуис докторша.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? Надяӧн?
Тӧда, кывлі.
А ме Никита Воронинлӧн мам да тіян выль доктор.
— Зэв бур, — шуис Наденька.
— Сідзкӧ, ті воинныд нин.
Никитаӧс ме тӧда и тіянӧс тӧда жӧ.
Ті курсъяс вылын вӧлінныд?
Велалінныд нин?..
Но, сідзкӧ, лечитӧй.
— Пуксьы, Наденька, веськыдджыка, югыдланьджык, — шуис докторша да муртса кутіс асьсӧ, медым не серӧктыны.
— Петкӧдлы кывтӧ да шу: «А!» Зэв бур.
Бӧр сюй кывтӧ.
Аддзан, кыдзи ставыс лючки-ладнӧ мунӧ?
Пыдісяньджык лолав...
Эн лолав...
— Горшӧй менам оз вись, — шуис Наденька.
— Тӧрыт тіян Никитаныд русскӧй письменнӧй кузя пӧлучитіс четвёрка...
Бокӧй менам оз жӧ вись...
Оз кызӧд.
— Но, сідзкӧ, мый нӧ, нывка, миянлы шогсьынысӧ? — гажаа шуис докторша да лӧсьыдджыка пуксис стул вылӧ.
— Душаыд висьӧ?
Висьтав ставсӧ лючки-ладнӧ.
И Наденька ставсӧ сылы висьталіс: дзодзӧгъяс йылысь, Леночка йылысь и медся ичӧт скӧр дзодзӧгпи йылысь.
Никиталӧн мамыс сюся кывзіс Надялысь висьтсӧ.
— Нинӧмла вӧлі на дінӧ, дзодзӧгъяс дінас, сюйсьыны, — шуис сійӧ медбӧрын.
— Тэ тӧдан, дзодзӧгъяс йылысь висьталӧны, мый найӧ зэв тӧлкаӧсь овлӧны.
Абу нин сэтшӧм найӧ омӧльӧсь.
— Быдтор вермасны на йылысь висьтавлыны! — скӧра горӧдіс Наденька.
— Найӧ зэв скӧр да лёк лэбачьяс.
Сійӧ менсьым кокӧс мышсянь курччаліс, лёк дзодзӧгпиыс!
— Мышсяньыд? — нюмъялігтыр юаліс докторша.
— Зэв омӧльтор.
Тадзи шань лэбачьяс оз вӧчны.
Но и повнысӧ дзодзӧгъяссьыд оз ков.
Мый найӧ — орёлъяс, левъяс, тигръяс?
Прӧста повзин, трусишка.
Тэ ӧд морт, а абу кӧч.
Видзӧдлы, кутшӧм смел да шань йӧз олӧны тэ гӧгӧр.
Думыштлы та йылысь бурджыка.
Но, и <rus>до свидания</rus>, нылукӧй.
Кутан юны луннас куимысь курыд микстура да юмов порошок — и куим лун мысти бурдан.
Волы гӧститны ме ордӧ да Никита ордӧ.
Докторша муніс.
Комнатаӧ Наденька колис ӧтнас; сійӧ чукыртіс плешсӧ да кунис синъяссӧ.
Тадзи кокньыдджык думайтнысӧ.
Дерт, сійӧ морт, а абу лэбач.
Бурджыка кӧ думыштны, то весиг и абу нин сэтшӧм ичӧтик морт.
Наденька кыпӧдчыштіс крӧвать вылас.
Медся ыджыд дзодзӧгыс всё равно нёльпӧв ичӧтджык сыысь, а сійӧ курччасьысь дзодзӧгпиыс, кӧнкӧ, кӧкъямыспӧв ичӧтджык.
Трусишка!
Зэв ӧбиднӧй кыв.
Наденька дыр думайтіс, дзик рытӧдзыс, думайтіс и аскинас.
Куим лун мысти сійӧ збыльысь бурдіс да мӧдӧдчис пруд дорӧ.
— Эй, тэ! — шуис сійӧ пӧрысь еджыд дзодзӧглы.
— Тайӧ ме.
Видза олан.
Вай курччась!
Дзодзӧг нюжӧдіс сьылісӧ, эз чушкы да подозрительнӧя видзӧдліс Наденька вылӧ.
— Фю! — шуис Наденька да воськовтіс водзӧ.
«Га-га-га-га! — тревожнӧя пондісны гогочитны том дзодзӧгъяс.
— А ноко, вай петкӧдлам сылы пуж, другъяс!»
«Гу-гу, поснияс, энӧ вӧрӧдӧй тайӧ нывкасӧ, — шуис пӧрысь дзодзӧг да шевгӧдіс ассьыс зэв ыджыд еджыд бордсӧ, тупкис Наденькаӧс.
— Онӧ ӧмӧй аддзӧй, кутшӧм смела югъялӧны тайӧ ичӧтик вильышпозйыслӧн синъясыс?
Вешйӧй сы дінысь, дзодзӧгпиян.
Сӧмын трусъясӧс позьӧ повтӧг курччавны».
Пӧрысь мудрӧй дзодзӧг кежис бокӧ, весалыштіс нырнас ассьыс сідз нин лым еджыд гӧнсӧ да ньӧжйӧник лэччис прудйӧ.
Сы бӧрся мӧдӧдчисны том дзодзӧгъяс.
Ва вылын найӧ, юсьяс кодьӧсь, дыр вугралісны, и Наденька гордӧя да повтӧг видзӧдіс на вылӧ берегсянь.
Нина ылісянь видзӧдіс Наденька вылӧ.
Со ӧд, вӧлӧмкӧ, кутшӧм интереснӧй штука — мӧвпыд.
Босьтіс ичӧтик нывка дай воӧдчис смеллунӧдз.
Зэв интереснӧ.
Кызь сизимӧд глава
НАДЕЖДА СМОЛЕНСКАЯ
Асывнас почта вылысь Ниналы гортас вайисны «Авиа» штампа «Смена» журнал, кӧні нёльӧд страница вылас вӧлі печатайтӧма Галкалысь студентъяслӧн олӧм йылысь «Дружба» рассказ.
Нина шуис, мый тайӧ эз весьшӧрӧ ыстыны журналсӧ авиапочтаӧн.
Мыйла эськӧ сэтшӧма тэрмасьны?
Андрей Гаврилович нинӧм эз шу, но думыштіс: збыльысь, мыйла эськӧ?
Галка воис рытъя автобусӧн.
Лӧнь, вугралысь кар кузя сійӧ тӧвзьыштіс, быттьӧ самолёт, шумитігтыр да ӧдйӧ, ставнысӧ ӧти бӧрся мӧдӧс окаліс да топӧдыштліс.
«Донаясӧй менам, кыдзи ме гажтӧмчи.
Дзик ставсӧ висьтавлӧй, нинӧм энӧ кольӧй!»
Кыдзи сытӧг, Галкатӧг, олісны тані другъясыс да ёртъясыс?!
Мыйла гажтӧмысла эз кувны?
Сідзкӧ, бур другъяс!
Мый лои, мыйла ставныс лоӧмаӧсь сэтшӧм пӧрысьӧсь да тӧлкаӧсь?
Сылы, кыдзи писательницалы, ставсӧ тайӧс зэв ёна колӧ тӧдны: рӧднӧй карлӧн общественнӧй олӧмын вежсьӧмъяссӧ сійӧ кокниа кужас аддзыны да пӧльза вылӧ петкӧдлыны печатьын.
Чайта, ті удитінныд нин лыддьыны менсьым рассказъясӧс да мукӧд произведениеясӧс?
Сійӧ вайӧдіс Тимофеевъяс ордӧ Сергейӧс да Юляӧс, локтігмозыс нуӧдіс ещӧ и Александр Ивановичӧс.
Андрей Гаврилович комнатаын сійӧ, кыдзи и войдӧр, пуксис диван вылӧ кокъяссӧ сюркнялӧмӧн да лӧсьӧдчис кывзыны.
Сійӧ сюйыштіс диван пӧдушка улӧ кык яблӧк, босьтіс тарелкаысь китыр тыква семечки да сюйис зептас.
Ладнӧ!
Висьтавлӧй!
— Но, мый нӧ, — шуис Нина, — ме висьтала.
Пӧжалуй, тэныд згӧдитчас.
Всё равно ӧд тэысь он мын...
— Некыдзи он мын!  ассьыс радейтана семечкисӧ киллигтыр шуис Галка.
— Энӧ и думайтӧй.
Нина вайис пызан вылӧ чай, варенье, булочки, и ачыс кайис Галка дінӧ диван вылӧ.
Ставыс вӧлі зэв прӧстӧ.
Воис гӧститны Фёдор Бондарчук, и заводитісны мечтайтны Ниналӧн детинкаясыс да нывкаясыс.
Вот мый таысь артмис...
Галка пыр жӧ перйис портфельсьыс кыз общӧй тетрадь да кутшӧмкӧ тешкодь авторучка, но мыйӧн сӧмын кыліс Киркалӧн зарни сьӧлӧм йылысь да Иванлӧн, Наташалӧн, Абрек понпилӧн да Гришка ёжлӧн колхозӧ пышйӧм йылысь, заводитіс серавны, нинӧм эз гиж, ручкасӧ дзебис, тетрадьсӧ тупкис да чӧла шензигтыр кутіс кывзыны Нинаӧс.
Сӧмын шочиника шлапнитліс кияснас да лапйӧдліс синъяснас.
Кык час чӧж Галка пукаліс диван вылын Нинакӧд орччӧн, шензис став кывлӧмтор вылас.
— Гӧтӧвӧй книга! — решительнӧя шуис сійӧ, мыйӧн сӧмын Нина помаліс висьтавнысӧ.
— Тайӧ менам киӧ клад веськаліс.
Но здук мысти сійӧ зумыштчис, чукыртіс плешсӧ, нюлыштіс вомдоръяссӧ да нориника шуис:
— Нинка, и кыдзи тэ чайтан, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс?
Зэв сьӧкыд лоӧ помавны татшӧм книгасӧ.
— Ог тӧд, — шуис Нина.
— Сійӧ нин тэнад делӧ, кыдз колӧ помавны да заводитны.
Кыдзкӧ прӧстӧ помасяс.
Дворец кодь керка ми налы огӧ стрӧитӧй, зарни бурыся вӧвъяс миян абуӧсь...
— Сыын ӧмӧй делӧыс! — пузис Галка.
— Мый тэ! Мый тэ!
Висьталан — ачыд он тӧд мый!
Став делӧыс ӧмӧй вӧвъясын да капустаын?
— И картупельын тшӧтш, — шуис Нина.
— А кыдз тэ чайтан?
Бать вӧчалӧ накӧд сэтшӧм опытъяс!
— Оз, — серьёзнӧя шуис Галка, — сідз прӧстӧ помасьны оз вермы.
Татшӧм йӧзкӧд!..
Кытчӧ воши эсійӧ старик Нефедычыс?
— Некытчӧ сійӧ эз вош, — шуис Александр Иванович.
— Уджалӧ ас местаас колхозын.
Зэв шань да дельнӧй старик.
— Меным колӧ аддзӧдлыны сійӧс, — шуис Галка.
— И тіян Шуриккӧд меным колӧ бурджыка тӧдмасьны и Пётр Потаповкӧд тшӧтш.
Оз позь кималасӧн уджавны.
Колӧ чукӧртны биографияяс, фактъяс.
Вӧчны литературнӧй портретъяс.
Вот сійӧ нывкаыс, коді веськавлӧма дзодзӧгъяс дінӧ, Наденькаыс, кутшӧм сійӧ?
— Кутшӧм? — чуймис Нина.
— Кыдзи ставыс, юрсиыс кудриа.
Еджгов.
А биографияыс сылӧн некутшӧм абу.
Кутшӧм сылӧн биография?..
Мыйла ті сераланныд, Александр Иванович?
— Зэв ёна ӧшибайтчанныд, вожатӧй ёрт, — серьёзнӧя шуис Александр Иванович.
— Кыдзи нӧ сійӧ вермас лоны став кодьыс, миян Наденьканым?
Наденька — историческӧй морт.
— Сійӧ вештыштіс ассьыс улӧссӧ ӧшинь дорысь, кӧні пукаліс.
— Миян ребяталӧн биографияясыс ыджыдӧсь, — шуис сійӧ.
— Найӧ заводитісны овны миян государстволы зэв сьӧкыд кадӧ.
Андрей Гаврилович интересӧн видзӧдліс Александр Иванович вылӧ да вештыштіс ассьыс креслӧсӧ сы дінӧ матӧджык.
Диван вылын Нина да Галка ёнджыка топӧдчисны ӧта-мӧд дінас.
Юля да Сергей сувтісны орччӧн пач дорӧ.
Шоча овлывлӧ Александр Ивановичлӧн вот татшӧм чужӧмыс!
Висьтавлыны сійӧ мӧдіс прӧстӧ, ньӧжйӧник, шочиника малышталіс плешсьыс вурыссӧ, быттьӧ кӧсйис ӧдйӧджык мынтӧдчыны юр висьӧмысь.
— Нелямын ӧтикӧд вося гожӧмын ӧти смоленскӧй сиктын, — заводитіс Александр Иванович, — врагкӧд сьӧкыд неравнӧй бой дырйи усисны храбрӧйяс смертьӧн миян дас кык воин.
Налысь нимъяссӧ ми огӧ тӧдӧй.
— Мыйла? — сэк жӧ юаліс Галка.
— Оз ков торкавны, писательница ёрт! — шуис Александр Иванович.
— Нимъяссӧ налысь ми огӧ тӧдӧй сы вӧсна, мый кулӧм водзвылас геройяс бырӧдӧмаӧсь документъяснысӧ, медым найӧ эз веськавны враглы.
Пельпом-на-пельпом куйлісны багатыръяс киссьӧм амбарын, кодӧс найӧ бӧрйисны оборона вылӧ, а на гӧгӧр куйлісны враглӧн уна сё шой...
Донысь найӧ сетісны ассьыныс олӧмсӧ.
Бойыс помасис войнас.
Немецъяс эз лысьтны кольччыны сиктас да мунісны сэтысь асылӧдзыс, а югдытӧдзыс сиктса уличаӧ писькӧдчас миян разведчик, рядӧвӧй Илья Донской.
Сійӧ кытшовтас эновтӧм жугалӧм керкаяс, амбар дорын усьӧм ёртъяс дінын босьтас юрсьыс пилоткасӧ, сулалыштас неуна да кӧсъяс нин бӧр мунны, кыдзи друг кылас кагалысь слабиника горӧдӧм...
Усьӧм сержант кокъяс дінын куйліс зэв ичӧтик нывка, кодӧс вӧлі тӧждысьӧмпырысь гартыштӧма салдатскӧй шинель пӧлаӧн.
Тыдалӧ, сиротасӧ аддзӧмаӧсь сикт дорйысьяс, кӧсйӧмаӧсь спаситны да дзик усьӧм водзвылас, гашкӧ, аслас медбӧръя движениеӧн, тайӧ сержантыс дзебӧма кагасӧ пеж фашистскӧй синмысь.
— Збыль ӧмӧй тайӧ вӧлі миян Наденьканым?
— волнуйтчӧмысла Нина весиг дугдіс лолавнысӧ.
— Мый вӧчис разведчикыс? — надзӧник юаліс Галка.
— А мый сылы вӧлі вӧчнысӧ? — вочавидзис Александр Иванович.
— Ещӧ неуна сулалыштіс.
Кулӧмаыслы шуис мунігас: «Куйлы, ло спокойнӧйӧн.
Тэ кӧ нин кувтӧдзыд сійӧс эн эновт, кыдз нӧ ме сійӧс эновта?» — босьтіс нывкасӧ, гартіс плащ-палаткаас да петкӧдіс сиктсьыс.
Галка сідз став тушанас и нюжӧдчис Александр Ивановичлань.
Кыпӧдчыштіс и Нина.
Сійӧ ӧлӧдіс найӧс кинас.
— Смоленсксянь неылын, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — вӧрса нюръясын, гитлеровецъяс недыр мысти кытшалісны миянлысь полкнымӧс.
Водзсасьны вӧлі вывті сьӧкыд.
Мукӧддырйи суткияс чӧж сулалім коскӧдзным ваын.
Быри продовольствие, и боеприпасъясным зэв нин этша вӧлі.
Куим сутки тышкасим дзик сёйтӧг.
Олім ӧти надеяӧн — выдержитны, писькӧдчыны, победитны.
Вот сэки полкын и шуисны ассьыныс аддзӧм нывкасӧ Надеждаӧн, бать серти Ильиничнаӧн, ов серти Смоленскаяӧн.
Писькӧдчим ми вражескӧй кытшысь, и нуис Илья Донской миянлысь нывнымӧс Москваӧ, детскӧй приёмникӧ.
Сэні сійӧс примитісны, кыдзи ас семьяӧ.
А кор ме фронт вылысь локті да пыри татчӧ уджавны, сэк пыр и аддзи детскӧй дом дворысь нывкасӧ.
Сэтшӧм ичӧтикӧс, еджыд юрсиаӧс...
Юалі: «Кыдзи шуӧны?»
Меным вочавидзисны: «Надяӧн...»
Со кутшӧм сійӧ обыкновеннӧй.
Олӧ свет вылас Надежда Ильинична Смоленская и ачыс на оз тӧд, мый сылӧн славнӧй нимыс — сійӧ сӧветскӧй народлӧн страданиеяс да победаяс йылысь быдса повесть...
Александр Иванович неуна чӧв олыштіс.
— Со кыдзи овлӧ олӧмад, — шуис сійӧ.
— Мыйла нӧ ті, Александр Иванович, став йывсьыс водзджык энӧ висьтавлӧй? — кӧритыштіс сійӧс Нина.
— А мыйла? — вопрос вылӧ вопросӧн вочавидзис Александр Иванович.
— Ме некодлы эг висьтавлы.
Сӧмын ӧтчыд, кыдзи зэв гусятор, висьталі та йылысь Шуриклы, и тӧданныд, мый сійӧ меным шуис?
«Ми, шуӧ, сійӧс сы вӧсна и радейтам, мый сійӧ сэтшӧм».
А сэсся содтіс: «Сійӧ сержантыс... но, коді тупкис нывкасӧ аслас шинельнас, ӧд сійӧ вермис лоны менам батьӧй.
Сійӧ сэні, Смоленск дорын, пӧгибнитіс».
Александр Иванович чеччис, лӧсьӧдыштіс гимнастёрка вывсьыс тасмасӧ, видзӧдліс Галкалӧн синваа синъясас да мӧдіс прӧщайтчыны.
— Ті, том йӧз, тані нин пукалӧй, — порог дорсянь шуис сійӧ,— а ме муна.
Миянлы, мужикъяслы, узьны оз позь и пукавны некор.
Тулыс ӧд локтӧ...
Кызь кӧкъямысӧд глава
ТУВСОВЪЯ СБОР
Тулыс!
Нина прӧйдитіс дворті да комнатаясті зэв важнӧй да стрӧг, быдторйын петкӧдліс, мый вот ӧні лоас торжественнӧй да ыджыд событие.
Галка пукаліс ворота дорын пельӧсын, кутіс вомас карандаш да мый йылысь кӧ думайтіс.
Александр Иванович петіс кильчӧ вылӧ да сюся видзӧдліс небесаӧ.
Пос кузя лэччис Пётр Потапов.
Киас сійӧ кутіс директорсянь записка, киняулас — сапёрнӧй зыр да тыртӧм мешӧк; сійӧ пуля моз лэбыштіс конюшняӧ, петкӧдіс ворота дорӧ важ казачӧй седлӧӧн седлӧалӧм Машкаӧс да, «Война да мирын» Васька Денисов моз седлӧӧ «чӧртӧн» пуксьӧмӧн, петіс дворысь да муніс код тӧдас кытчӧ.
Кыліс сӧмын, кыдзи ворота сайын сійӧ горӧдіс кавалеристъяс моз гораа, сідзи, медым быдӧнлы лои завидь:
— Места вывсянь скачӧн!
Кык креста аллюр!
Д-д-до-наӧй!
Дворсянь тыдаліс, кыдзи керкаын, ӧшиньяс дорын, ребята кӧртавлісны ӧта-мӧдныслы чистӧй да гладитӧм галстукъяс.
Михайла Михалыч дед босьтіс сарайысь рос да ещӧ ӧтчыд чышкис косьмыны заводитысь дворсӧ.
Дед гӧгӧрвоис да пӧся ошкис пионерскӧй делӧын форменнӧй стрӧглунсӧ — сійӧ ачыс став сьӧлӧмнас вӧлі пионерӧн.
Двор шӧрӧ горнӧн петіс Саша Воробьёв.
Гораа юрӧбтіс сбор вылӧ сигнал.
Та!
Та!
Та-та!
Та-та-та!
<rus>Звуки весёлые</rus>
<rus>Горна от-ряд-ного</rus>
<rus>Нас на линейку зовут!..</rus>
Та-та-та-та!
Та-та-та!
<rus>Там нас товарищи ждут!</rus>
Ту-ту-та!
Ту-ту-та!
<rus>Слушай внимательно</rus>
<rus>Звуки призывной трубы!</rus>
Мунігас бушлатъяссӧ кизявлігтыр керкаысь котӧрӧн петісны ребята.
— Стрӧитчыны! — прикажитіс Нина.
— Первой отряд — веськыдвылӧ!
Мӧд отряд мед сувтас татчӧ, сарай дорӧ.
<rus>Равняйсь</rus>! Смирно!
Дружиналӧн стройыс кынмис.
— Петкӧдны знамя!
Грымӧбтісны барабанъяс.
Шурик да Лена петісны знамяӧн кильчӧ вылӧ да сувтісны.
На мышкӧ сувтісны кык барабанщик.
Дугдывтӧг сяргисны барабанъяс.
— Равнение знамя вылӧ! — командуйтіс Нина.
— Салют!
Став пионеръяс лэптісны веськыд кинысӧ да бергӧдісны юрнысӧ.
Михайла Михалыч дед тшӧтш лэптіс кисӧ да босьтіс шапкасӧ.
Надзӧник лэччисны кильчӧ вылысь Шурик, Лена, Нина да барабанщикъяс.
Знамясӧ сувтӧдісны двор пельӧсӧ, заборкӧд орччӧн, важ тарантас дорӧ.
Зэв важсянь нин тайӧ важъя кӧлеснӧй сооружениесӧ пионеръяс используйтісны вешъялысь да зэв удобнӧй трибуна пыдди.
Женя Смирнов кайис пуклӧс вылас.
— Миян дружиналысь тувсовъя сбор лыддя восьтӧмаӧн! — гораа объявитіс сійӧ.
— Сулавны вольно!
Первой кыв сета детдомса директор Александр Иванович Васильевлы.
Женя вешйыштіс да сетіс директорлы места.
Александр Иванович петіс водзлань да видзӧдліс челядь вылӧ.
— Ме ог кай тайӧ колымага вылас, — шуис сійӧ, и челядь гусьӧник серӧктісны.
— Ті менӧ и сідз кыланныд и аддзанныд.
Сёрни миян прӧстӧй.
Воис тулыс.
Бур да сьӧкыд кад.
Александр Иванович ошкис Шурикӧс да Васяӧс сыысь, мый найӧ думыштӧмаӧсь садитны яблоняяс пӧвстӧ, садйӧ, помидор да писькӧдӧмаӧсь васӧ керкасайса площадка вылысь.
Босьтны кык тонна помидор аслад град йӧрысь да босьтны луклысь да тыквалысь кык урожай эновтӧм му вылысь — зэв бур делӧ!
— Но сӧмын, ребята, кыдзи ми тайӧс ставсӧ удитам вӧчны?
Колӧ артавны вынъяснымӧс, прӧверяйтны...
Куим недель мысти школаын заводитчасны экзаменъяс.
Вын колӧ уна.
— Удитам, пуктам! — горӧдісны ребята.
— Вынъяс тырмасны!
— Вот ме и шуа, мый колӧ думыштны, — спокойнӧя шуис Александр Иванович.
— Таво миянлы сетӧны кар сайысь картупель да капуста улӧ быдса вит гектар му.
Пётр сэтчӧ ӧні муніс: овраг бокас сэні тыдовтчӧма сёй — колӧ босьтны проба.
Куим лун сайын ме, Петя да Вася вӧлім тайӧ му вылас, юклім участокъяс.
— Тайӧ мусӧ кольӧм восянь абу гӧрлӧмаӧсь, — шуис Вася.
— А сёйыс сэні сӧмын ӧтилаын, кырӧминас...
Ребята ланьтісны.
Вит гектар — абу шутка!
— Муыд оз понды виччысьны! — жугыля шуис Вася.
— Виччысьыштас, — друг мышсяньыс шуис Михайла Михалыч дед.
— Эн повзьӧдлы, агроном.
Сійӧ кежис боклань да сэтысь, кысянь заводитчӧ вӧлі садлӧн участокыс, китырыс босьтіс сьӧд небыд му.
Сэсся сійӧ топыда кабыртіс кисӧ.
Чуньяс костӧдыс тыдовтчис ва.
Дед разис кабырсӧ — кипыдӧсас вӧлі чорыд му комӧк.
— Шуа, виччысьыштас, — шуис дед да быдӧнлы петкӧдліс мусӧ.
— Велӧдчӧй, том йӧз!
Аддзанныд, со шыбита комӧксӧ, а сійӧ оз пазав.
И ва сэтысь войталӧ.
Кор муыд косьмас, ватӧ сэтысь он пыдзырт, он!
Тасянь со, морӧс весьтсянь, уськӧдан му комӧктӧ и сійӧ ставнас бус моз разалас да бӧр сійӧ му пытшкӧ пырас — сэки тэрмась, садит, пуктысь!
А ӧні пӧраыс эз на коль.
Весьшӧрӧ оз ков сёрнитны.
И дед бара вешйис бокӧ да нёровтчис сарай стен бердӧ.
— Вынъяснымӧс оз ков разіпели видзны, — тӧдчӧдіс Нина.
— Но ладнӧ, шуим лӧсьӧдны томатнӧй овмӧс — ошкам.
Шуим косьтыны видз пельӧс — зэв бур!
Но ӧд быд татшӧм делӧ вылӧ мунӧ кад, коді зэв ёна колӧ ӧні миянлы общӧй делӧ вылӧ, ыджыд удж нуӧдӧм вылӧ.
Коді заводитіс фабричнӧй дворӧ пуяс садитны?
Мыйла?
— Тайӧ изобретение, — знамя увсянь осторожнӧя шуис Шурик.
— Опыт.
— Кутшӧм ещӧ опыт? — юаліс Нина.
— Бара секрет?
— Абу, абу секрет, — шуис Шурик, и пыр жӧ кутіс тыдавны, кыдзи мӧд отрядса пионеръяс заводитісны пӧся шӧпкӧдчыны.
— Пионерскӧй опыт.
Колӧ кӧ, ме верма висьтавны.
— Висьтав, — шуис Александр Иванович.
— Пока Пётр эз во.
— Ме ставсӧ объяснита, — окотапырысь шуис Шурик.
— Миян фабрикаын печкӧны сунис да сыысь кыӧны материе.
Суниссӧ вӧчӧны хлопокысь, и сунисыс, сідзкӧ, растительнӧй жӧ...
— Но, но, — Шурик дінӧ матыстчиг шуис Александр Иванович.
— Тайӧ растительнӧй сунис вылас зэв ёна влияйтӧ воздухлӧн температураыс, — пыр ёнджыка збоймис Шурик.
— Ми, кор вӧлім Никита Воронин ордын, асьным кывлім, кыдзи Марья Даниловна, парткомса секретарь, висьтавліс Никита батьлы, мый гожӧмнас жар вӧсна бара ёнджыка кутас орласьны печкӧм сунисыс и колӧ, медым воздухыс вӧлі ульсовджык.
А налӧн фабрикаыс сулалӧ кушинын, и быдладорсянь гожӧмнас сы вылӧ, дерт, пӧльтӧны суховейяс да быдсяма сьӧд бушковъяс.
Фабрикаас сэні воздухыс средньӧй...
Андрей Гаврилович миянлы ставсӧ объяснитіс, а сійӧ садӧвӧй делӧтӧ зэв бура тӧдӧ.
Та кузя сійӧ кык рыт миянлы висьтавліс, кыдзи да мый.
Шуриклысь висьталӧмсӧ кывзісны нин ӧні внимательнӧя дзик ставныс: Нина, Александр Иванович, Михайла Михалыч дед, ребята.
— Найӧ, став фабрикаясыс, сулалӧны кушинын, — висьтавліс Шурик.
— Москвасянь Владимирӧ воигӧн тыдалӧ.
А мыйла — код тӧдас.
Ми Андрей Гавриловичкӧд сӧветуйтчыштім да шуим, мый тайӧ абу правильнӧ.
Ми Наташакӧд, кор петім Никита ордысь, сӧветуйтчыштім жӧ.
Растительнӧй сунис босьтӧ влагасӧ.
Таын став делӧыс.
— Но, водзӧ? — юаліс Александр Иванович.
— Мый вӧлі водзӧ?
— Водзӧсӧ нинӧм эз вӧв, — шуис Шурик.
— Пукалім, сёрнитім...
Миян дорӧ ещӧ матыстчис Новиков ёрт да юаліс, мый ми тані пукалам да мыйла огӧ мунӧй гортӧ.
Ми сылы шуим: корсям, кыдзи кыпӧдны удж производительность.
Первой сійӧ серӧктіс, а сэсся кутіс кывзыны.
— Новиков? — эз верит Нина.
— Тэ эн сорлав?
— Да ӧд сійӧ тэнад медся бур ёртыд! — гораа шуис Шурик.
— Кыдзи нӧ ме верма сорлавны?
Сійӧ миянӧс нуӧдіс райисполкомӧ, Богачёв ёрт ордӧ.
«Со, — шуӧ, —  изобретательяс...» Но, ми сылы, Богачёвыслы, ставсӧ жӧ висьталім...
Ӧшинь улас колӧ пуяс садитны, сукджыка да гырысьясӧс, гӧгӧрыс кӧдзны турун да быд лун киськавны.
Сэки фабрика гӧгӧр воздухыс лоӧ мӧдджык, средньӧйысь бурджык.
Богачёв шуис, мый тайӧ, пӧжалуй, и збыльысь вернӧ и мый рабочӧйяс отсаласны миянлы да кодъясны прядильнӧй корпус гӧгӧр пуяс садитӧм вылӧ гуяс, сы вӧсна мый, вӧлӧмкӧ, найӧ асьныс та йылысь важӧн нин думайтӧмаӧсь.
А сэсся ми мунім.
— А Богачёв? — юаліс Нина.
— Найӧ Новиков ёрткӧд кольччисны, — шуис Шурик.
— Богачёв ещӧ тшӧктіс, медым ми пырысь-пыр жӧ вайӧдім сы ордӧ Александр Ивановичӧс...
Александр Ивановичӧс ми корим, и налӧн заводитчис заседание.
Тӧрыт ми садитім медводдза кызь нёль пу.
Кутшӧм тані вермасны лоны секретъяс?
Пуксис чӧв-лӧнь.
— А вот эсійӧ яблоняяссӧ мыйла гусьӧник садитінныд? — садлань кинас индіг юаліс Александр Иванович.
— И кытысь ті найӧс босьтінныд?
— Кутшӧм яблоняяс?
— Став стройыс бергӧдчис садлань.
Садйӧ пыран калиткакӧд орччӧн сулалісны чурвидзысь вожъяснас куим ыджыд тӧдтӧм яблоня.
Юасьтӧг Иван Нестеров да Наташа уськӧдчисны садйӧ.
Недыр мысти найӧ бӧр локтісны.
— Мешӧк дӧраӧн кӧрталӧмаӧсь, — локтігмозыс юӧртіс Наташа.
И мочалӧӧн гартлӧмаӧсь, — волнуйтчӧмӧн содтіс Иван.
— Ми тайӧ яблоняяссӧ эгӧ садитлӧй.
Ми найӧс эгӧ аддзылӧй.
Тайӧ яблоняяссӧ садитӧмаӧсь талун войнас.
Миянтӧг.
Тайӧ делӧыс Шуркалӧн, сійӧ отрядлӧн.
Ми тӧдам, кытысь сійӧ ставсӧ босьтӧ.
Ок, и яблоняяс!
Быдӧн витвося, а гашкӧ, и квайтвося.
Найӧ ӧд кык недель мысти цветитны кутасны.
Шуриклысь нинӧм оз ков вӧлі юасьны.
Сійӧ быдлаӧ вермис видзӧдны — Галка вылӧ, забор вылӧ, лыа тыра тачка вылӧ, — но сӧмын эз Александр Ивановичлы да Ниналы синмас.
— Дед! — стрӧга шуис Александр Иванович.
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Кытысь усины яблоняясыс?
Тэ ӧд всё-таки стӧрӧж?
Михайла Михалыч дед надзӧник матыстчис тарантас дорӧ.
— Ме стӧрӧжита сійӧс, мый вермас керкаысь мунны, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— Лёк йӧзысь ме стӧрӧж, вернӧ.
А мый керкаӧ воӧ, ме сійӧс ог стӧрӧжит.
Бур делӧяслы абу стӧрӧж.
Эг медасьлы.
Сідзи и эз удитны найӧ тӧдмавны, кысянь усисны детдомса садйӧ выль яблоняясыс.
Ставныс кылісны, кыдзи ворота сайын сьӧкыда скачитӧ вӧв.
Машкалӧн татшӧм модаыс эз вӧв, и ребята шензьӧмпырысь бергӧдчисны вороталань.
Тыдалӧ, мыйкӧ важнӧйтор лоӧма, Пётр Потапов кӧ скачӧн вӧтлӧ пӧрысь кӧбылаӧс.
Михайла Михалыч дед котӧрӧн уськӧдчис вороталань удал конниклы паныд.
Пётр Потапов ӧдйӧ пырис дворӧ.
Сійӧ сідзи и матыстчис Машка вылын дзик строй дорӧдз.
— Мый тэкӧд лои? — юаліс Александр Иванович.
— Мыйла мешӧкыд тыртӧм?
Тэ мый, мусӧ эн аддзы?
Столбъясыс вошӧмаӧсь?
— Столбъяс сулалӧны, — сьӧкыда кашкигтыр вочавидзис Петя.
— Гижӧдыс важ: «2-ӧд номера детдом».
А вот муыс...
— Мый муыс? — юаліс Александр Иванович.
— Вошис?
Ребята серӧктісны.
— Муыс эз вош, — збодера шуис Пётр Потапов.
—  Мулы вошны некытчӧ.
Но сӧмын сійӧс, Александр Иванович... гӧрӧмаӧсь.
— Гӧрӧмаӧсь? — чуймис Александр Иванович.
— Коді нӧ сійӧс гӧрис?
— Гӧрӧма бура, — шуис Петя.
— Тракторнӧй плугӧн.
Дас вершӧк пыднаӧ.
Ме мерайті.
И став витнан гектарсӧ агсалӧма.
А коді гӧрис, ог тӧд.
Дыр чӧв олісны ребята.
Отсӧгыс воис тӧдлытӧг, ас кадӧ да вӧлі сэтшӧм коланаӧн да ыджыдӧн!
Шурик первой горӧдіс: «Ура!» — да шыбитіс шапкасӧ вывлань.
Ставӧн шызисны.
«Урасӧ» горӧдісны сэтшӧм дружнӧя да гораа, мый чавканъяс да ракаяс друг кыпӧдчисны орчча пӧжарнӧй каланча вылысь да мӧдісны бергавны воздухас.
Конюшняын кучкис кокъяснас Тӧв нима вӧв.
Абрек пон пыр жӧ уськӧдчис сэтчӧ, медым видзӧдлыны ёртсӧ.
— Мунамӧй! Мунамӧй! — горзісны ребята.
— Ветламӧй видзӧдлыны ассьыным мунымӧс!
Сэні туйыс должен кольны, кысянь волісны трактористъясыс.
Нина видзӧдліс Александр Иванович вылӧ да нюммуніс.
Сылы окота жӧ вӧлі видзӧдлыны, мый сэні лои муыскӧд, кӧть сійӧ и тӧдіс, мый тӧрыт войнас МТС-лӧн тракторъяс гӧрисны эжа му райисполкомлӧн специальнӧй внеочереднӧй решение серти.
Александр Иванович тӧдіс жӧ, дерт, войся гӧрӧм йылысь, а вот яблоняяс йылысь эз тӧд, а Нина гӧгӧрвоискодь, кытысь найӧ татчӧ веськалісны.
— Но мый нӧ, — шуис Александр Иванович, — вай стрӧитчӧй.
— <rus>Становись</rus>! — сетіс команда Нина.
— <rus>Равняйсь</rus>!
Первой отряд, <rus>напра-во</rus>!
Ворота бара воссис, и пионерскӧй дружина петіс улича вылӧ.
Дружина муніс водзвылас знамяӧн да барабанщикъясӧн.
Со найӧ, барабанъяс, сярӧбтісны.
Колонна бокъясӧ сувтісны звеньевӧйяс.
Паськыда, походнӧя дӧлаліс знамя.
Раз-два,<rus>левой</rus>!
Сьылысьяс, водзӧ!
<rus>Отцы о свободе и счастье мечтали,</rus>
<rus>За это сражались не раз.</rus>
<rus>В борьбе создавали и Ленин и Сталин</rus>
<rus>Отечество наше для нас.</rus>
<rus>Готовься в дорогу на долгие годы:</rus>
<rus>Бери с коммунистов пример.</rus>
<rus>Работай, учись и живи для народа,</rus>
<rus>Советской страны пионер!</rus>
«Со сійӧ и воӧ, шуда челядьдырыд, — думайтіс Нина.
— Со сійӧ локтӧ, зэв бур, яснӧй.
Эк, Галка, Галка, нинӧм тэ он гӧгӧрво!..»
Рытнас сійӧ эз су гортас Андрей Гавриловичӧс.
Ӧтнасыслы ужнайтны эз вӧв окота, и Нина виччысис батьсӧ садйын.
Унапӧлӧс мӧвпъяс чукӧрмисны сылӧн талун.
Мӧвпъясас колӧ вӧлі разберитчыны, и сійӧ надзӧник ветлӧдліс садті.
Орчча дворын забор сайын муртса кудритчисны пӧрысь вязлӧн увъясыс.
Ставыс садъяс кажитчис тӧдсаӧн.
Туйяс пӧлӧн тшӧкыда садитӧм вишняяс, сэтӧр кустъяслӧн куш увъясыс.
Тані со рядъясӧн сулалӧны важ яблоняяс, а со сэні — дас кык том яблоня.
Садса вӧвлытӧм просторыс чуймӧдіс сійӧс.
Кутшӧм кокниа лолавсьӧ, кутшӧм лӧсьыд!
Сулалӧны асланыс местаясын и вишняяс и яблоняяс...
Сулалӧны-ӧ?
Сійӧ тӧдіс ӧтитӧг быд пу.
Кык... вит... кӧкъямыс... ӧкмыс...
Оз тырмы куим яблоня.
Садйыс ньӧжйӧник вуджис мӧд местаӧ.
А аскинас Галка муніс Москваӧ.
Университетын занятиеяс мунісны водзӧ.
Мунӧм водзвылас сійӧ босьтіс Нинасянь клятва гижны сылы ставтор йывсьыс: детинкаяс йылысь, нывкаяс йылысь, ёжъяс йылысь, ручпиян йылысь, — сы вӧсна мый мӧдногӧн сійӧ книгасӧ оз заводит гижны ни оз помав.
Кызь ӧкмысӧд глава
СЛАВА ЙЫЛЫСЬ ДА МУКӦДТОР ЙЫЛЫСЬ
Детскӧй домлӧн огороднӧй делянкаясыс вӧліны карсянь неылын, садитӧм посньыдик пожӧм вӧр сайын.
Овраг пӧлӧн пожӧм вӧрӧдз быдмисны посни орехӧвӧй да ловпу кустъяс да код тӧдас кодӧн садитӧм кыдз пуяс.
Татшӧм соседствосьыс пожӧм вӧрыс кажитчис гажаджыкӧн да пашкырджыкӧн.
Вася радейтліс локны му вывсянь гортас веськыда вӧр вомӧн, туйтӧг.
Орехӧвӧй кустъясыс важӧн нин тырисны зэв гӧрд гаръясӧн.
Цвет серти кӧ артавны, ӧрехыс таво лоӧ уна.
Кельыд-турунвиж паськӧм пасьталӧмаӧсь кыдз пуяс.
Эрдъяс вылын дугдӧ нин вӧлі цветитны кельыдлӧз цветӧн водз быдмысь турун-медуница.
Вася копыртчис да нетшыштіс ӧти куст.
Медуница заводитӧ цветитны водз и цветитӧ первой мича алӧй цветъясӧн, сэсся сьӧдӧдыштӧ, алӧй цветыс лоӧ фиолетӧвӧйӧн.
А сэсся сылӧн цветыс лоӧ лӧз, пӧшти гӧлубӧй и заводитӧ гылавны.
Лӧз лепестокъяс вылас мазіяс оз нин пуксьыны.
Колӧ эськӧ прӧверитны: шуӧны, мый цветыс нарошнӧ вежӧ лепестокъяслысь рӧмсӧ, медым петкӧдлыны мазіяслы, эм сэні маыс али абу.
Кымын матӧджык воан ю дорӧ, сымын ыркыдджык лоӧ вӧрас.
Кок улын булькакыліс ва — заводитчис нюр.
Пожӧм пуяс эз нин тыдавны, гӧгӧр быдмисны сӧмын пипуяс да орехӧвӧй кустъяс.
Но мый тайӧ?
Вася пыр жӧ зэв улӧдз лажыньтчис да быттьӧ кынмис места вылас.
Вӧр весьтын корскисны мурквечикъяс. *
* Мурквечик — рочӧн вальдшнеп.
Кытысь найӧ усины татчӧ татшӧм водз рытнас?
Тадзи век овлывлӧ кыйсьысьяскӧд, кор найӧ ветлӧдлӧны вӧрті ружьетӧг: быть на шӧрӧ веськалӧ пӧтка.
Вася шыбитіс вывлань брезентӧвӧй рабочӧй кепысьсӧ да мурквечикъяс моз жӧ шутёвтіс вӧсньыдика.
Тадзи сійӧс велӧдліс Александр Иванович чуксавны мурквечикъясӧс койтан кадӧ, и эз весьшӧрӧ велӧд.
Сылы воча дзик матын кыліс корскайтӧм.
Мурквечикъяс, кор аддзисны пуяс весьтысь лэбысь предметсӧ, чайтісны сійӧс лэбачӧн да бӧр бергӧдчисны.
Здук мысти матысса пипуяс весьтті лэбзис ай мурквечик.
Вася аддзыліс сылысь зэв мича, улӧ копыртӧм юрсӧ.
Кӧні нӧ сійӧ, пӧдруга-кепысьыс?
Югнитіс гӧрдовсьӧд синнас и саяліс.
Вася ышловзьӧмӧн сувтіс.
Сылы весиг жаль лои, мый сійӧ пӧръяліс тайӧ вӧрса красавецсӧ.
Неыліті, кустъяс сайті, муніс туй.
Кутіс кывны гажа сьыланкыв — му вывсянь карлань локтіс Женя Смирновлӧн картупель вӧдитысь ударнӧй бригада.
Талун уджалісны бура, молодечьяс!
Вася кайис мыльк вылӧ да видзӧдліс кустъяс вывті.
Бӧжнас ӧвтчигтыр медводзын муніс кӧбыла Машка; сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен, мый телегаас абу ни картупель кӧйдыс, ни минеральнӧй удобрение.
Ударнӧй бригада локтіс гажаа, стройӧн; зыръяссӧ, вилаяссӧ да куранъяссӧ босьтӧмаӧсь салдатъяс моз <rus>«на плечо»</rus>.
Вася кӧсйис горӧдны ёртъясыслы: «Нӧрӧвитлӧй, сувтӧй!», кыдзи друг ачыс торксис походнӧй стройыс; ребята чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ да мый йылысь кӧ мӧдісны пӧся сёрнитны да петкӧдлыны кинас муяслань.
Ылын джуджыд мыльк йылын тыдаліс неыджыд тушаа морт.
Вася сюсьджыка видзӧдліс.
Синмыс сылӧн вӧлі зэв бур.
Но дерт жӧ, тайӧ Пётр Потапов сулалӧ мыльк йылын да ӧвтчӧ кинас.
Оз весьшӧрӧ, тыдалӧ, ӧвтчы.
Со сійӧ лэптіс гырддзатіыс кусыньтӧм веськыд кисӧ — «внимание» сигнал.
— Тпрру! — горӧдісны ребята, и Машка сувтіс туй шӧрас.
Женя Смирнов чеччыштіс телега вылӧ да юр весьтӧдзыс лэптіс кыкнан кисӧ: «Аддза! Кыла!»
Пётр Потапов лэптіс кисӧ ещӧ на вылӧджык да пыр жӧ лэдзис увлань: «Ме дорӧ!»
«Выльысь петкӧдлы! Ог гӧгӧрво!» — кутіс ӧвтчыны кияснас Женя, и Пётр Потапов бара упрямӧя да точнӧя сигналитіс: «Ме дорӧ!
Ӧдйӧджык!»
Позьӧ ӧмӧй кутны ребятаӧс!
И колӧ-ӧ найӧс кутны?
Вася Соколов чепӧсйис туй вылӧ.
Ёртыскӧд мыйкӧ лоӧма серьёзнӧй, сэтшӧм настойчивӧя кӧ сійӧ корӧ ас дінас став бригадасӧ.
Водзӧ!
Колӧ выручайтны!
— <rus>Бегом марш</rus>! — сетіс команда Женя Смирнов.
Нина, тётя Катя, Михайла Михалыч дед да директор Александр Иванович петісны татчӧ дас минутаӧн сёрӧнджык.
Найӧ кольччылісны му вылӧ, медым пасъявны аски кежлӧ участокъяс; найӧ вӧліны уверенӧсь, мый суӧдасны бригадасӧ вӧрысь петанінын.
Со сійӧ и туйыс!
А бригадаыс абу.
Сӧмын Машка сулалӧ туйдорса кустъяс дорын, ӧвтчӧ бӧжнас да вӧрӧдӧ вомнас.
Эз сразу найӧ аддзыны челядь чукӧрӧс ылысса мыльк йылысь, но кор нин аддзисны, то мӧдӧдчисны на дінӧ веськыда, эжа вывті.
Александр Иванович восьлаліс гырыся, ӧдйӧ.
Нина да Михайла Михалыч дед муртса вӧтчисны сы бӧрся.
Виччысьӧй, дона ёртъяс!
Сюрас ӧні тіянлы.
Колӧ кутны походын дисциплина али оз?
Мыйла ті мунінныд гӧра йылас, коннӧй завод дорӧ?
Машкаӧс ӧтнассӧ эновтінныд туй вылӧ.
Кадыс весьшӧрӧ кольӧ.
Шондіыс лэччӧ нин.
Пызан вылын ужын кӧдзалӧ.
Детдомса дежурнӧйяс беспокоитчӧны, а ті тані весьшӧрӧ шӧйтанныд муяс вывті.
Кор матыстчисны директор, Михайла Михалыч дед да вожатӧй, бригада сулаліс мыльк пӧкатын кытшӧн моз да мыйлакӧ чӧв оліс.
Шӧрас, квадрат формаа сьӧд из дорын, морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн, сулаліс Пётр Потапов.
— Мый тані лои? — юаліс Александр Иванович.
Пётр Потапов воськовтіс водзлань.
Оз вӧлі тыдав, мый сійӧ каитчӧ.
Мӧдарӧ!
Сійӧ тыдалӧ гордитчис да торжествуйтіс.
Веськыд коксӧ сійӧ нюжӧдӧма водзӧ, а картузсӧ вештӧма балябӧжас.
Тадзи, кӧнкӧ, сулавліс капитанскӧй мостик вылын капитан Кук, кор сійӧ аддзыліс Тихӧй океанысь выль діяс.
— Мый лои? — выльысь юаліс Александр Иванович.
— Тэ мыйкӧ вӧвлытӧмтор аддзин?
Висьтав!
И Пётр Потапов кыпыда, быд кыв торйӧдлӧмӧн, шуис:
— Ме аддзи купеч Калашниковлысь гусӧ.
Некод эз серӧкты.
Сӧмын Вася Соколов шогпырысь да сочувственнӧя нюммуніс.
Мукӧдъясыс сулалісны чӧла; найӧ вӧлі шӧйӧвошӧмаӧсь татшӧм событиенас.
Кульчуньясын, древньӧй шыясын, ньӧвъясын, гуясын да минералъясын Пётр Потапов разбирайтчис найӧ ставныс дорысь ёна бурджыка.
Позьӧ ӧмӧй вӧлі сомневайтчыны сыын, мый аддзӧмторйыслӧн тӧдчанлуныс абу ыджыд?
Шыльӧдӧм сьӧд из вылын зэв бура тӧдчис пиньӧссьӧм нин руд гижӧд:
<rus>Купель второй гильдіи</rus>
<rus>С. П. Калашниковъ</rus>
<rus>Житія в Бозѣ...</rus>
Водзӧ гижӧдсӧ оз вӧлі позь лыддьыны.
Букваяссьыс улӧджык вӧлі рисуйтӧма вески да восьса книга.
Нина видзӧдліс Пётр Потапов вылӧ жугыля, Александр Иванович бергӧдчис бокӧ да мӧдіс кызны.
Пётр Потапов век на гордӧя сулаліс сьӧд из дорын.
Веськыд кисӧ ӧні сійӧ сюйис бушлат пӧла улас, а картузсӧ вештіс треуголка моз плешкӧдзыс.
Став картинасӧ тшыкӧдіс Михайла Михалыч дед.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг сійӧ то видзӧдлывліс ребята вылӧ, то из вылӧ да Александр Иванович вылӧ.
Дед некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма волнуйтчӧны мӧд гильдияса купеч гу дорын.
— Тайӧ купечыс тӧдса, — шуис сійӧ.
— Майтӧгӧн тӧргуйтліс да вӧвъясӧн.
Тӧдса лои сійӧн, мый эз лэдз нуӧдны карӧ кӧрт туй.
«Ме, — шуліс сійӧ, — Владимирӧдз аслам тройкаӧн и сідз часӧн-джынйӧнӧн воа, а мукӧдъясӧдз меным некутшӧм делӧ абу».
— А-ак! — повзьӧмпырысь, гусьӧник акнитіс Валя.
И сы бӧрся гораа нин акнитісны ставныс.
— Абу сійӧ купечыс, — гораа шуис Саша Воробьёв.
— Ӧшибка.
Тайӧ ньӧти абу лермонтовскӧй купеч.
— Коді тӧргуйтліс майтӧгӧн? — юаліс Пётр Потапов; сійӧ быттьӧ лигышмуні.
Сійӧ ньӧти эз ло капитан Кук кодь.
— Калашников, Семён Петрович, — окотапырысь висьталіс Михайла Михалыч.
— Ме сы ордын лавкаас детинкаӧн уджавлі.
— Семён Петрович? — юаліс Пётр.
— А абу Степан Парамонович?
— Абу, абу, — вочавидзис Михайла дед.
— Сэтшӧмыс миян эз вӧвлы.
Тадзи мортыдлӧн бырӧ славаыд.
Пётр Потапов кыв ни джын эз шу, бергӧдчис да ӧтнасӧн мӧдӧдчис карлань. Мунігас синтӧм моз ӧтарӧ веськавліс кокнас гуранъясӧ да гӧпъясӧ.
Нина вӧтӧдіс сійӧс да мӧдӧдчис сыкӧд орччӧн, но Петя упорнӧя видзӧдіс бокӧ.
— Мун! — шуис сійӧ.
— Мун! Эновт менӧ, пӧжалуйста, эн мешайт!
Сылӧн пельпомъясыс тіралісны, сійӧ быттьӧ кынмис.
Вӧлі тыдалӧ, мый ещӧ неуна — и забеднӧысла Пётр бӧрддзас.
— Знаменитӧй археолог Василий Васильевич Городцов, — кыпыда шуис Нина, — ӧтчыд мыльк кодйигӧн аддзис браслет...
Пётр Потаповлӧн пельпомъясыс дугдісны тіравны.
Сійӧ кывзіс.
— ...кодйигас аддзис, — водзӧ нуӧдіс Нина, — зэв мича формаа зӧлӧтӧй браслет да вайис сійӧс Москваӧ, кыдзи великӧй археологическӧй драгоценность.
Сэтчӧс мылькъясысь некод на абу аддзылӧма зӧлӧтӧй изделиеяссӧ.
Пётр Потапов бергӧдчис Ниналань.
— Аддзӧмторсӧ сійӧ сетіс Историческӧй музейӧ, а музейын казялісны, мый браслетас гравируйтӧма мастерлысь нимсӧ, и ыджыд лупа пыр лыддисны гижӧдсӧ.
Тыдовтчис, мый браслетсӧ вӧчӧмаӧсь Петербург карын воӧн водзджык сыӧдз, кор сійӧс вӧлі аддзӧма.
Профессор Городцов вылын мӧдісны серавны, и сылы вӧлі зэв лёк татшӧм археологическӧй «находкасьыс».
Но сійӧ эз бӧрд и эз лимзы.
Пётр Потапов перйис зепсьыс носӧвиксӧ да чышкис синъяссӧ.
— Вӧлӧмкӧ, — водзӧ висьталіс Нина, — Городцовлӧн помощницаыс воштӧма браслетсӧ кодйигас, а бӧрыннас, кор рабочӧйяс аддзӧмаӧсь сійӧс, помощницаыс абу лысьтӧма висьтавны профессорыслы, мый браслетыс сылӧн.
Этша ӧмӧй татшӧмторйыс овлывлӧ археологъяслӧн да палеонтологъяслӧн!
Профессор Ефремов ӧтчыд сідзжӧ пещераса ошкӧс чайтӧма динозаврӧн.
Петя подозрительнӧя кӧсӧйтчыліс сы вылӧ.
Вот тэныд и на!
Вот и профессор!
«Ставсӧ лӧсьӧдлі ачым! — каитчис ас кежас сэки Нина.
— Регыд кута сочиняйтны фантастическӧй романъяс да мырддя Галкалысь писательскӧй нянь кусӧксӧ.
Мед прӧститасны менӧ палеонтологъяс да археологъяс менам сӧрӧмысь!»
Гортӧ найӧ воисны первойяясӧн.
Соскас ответственнӧй дежурнӧйлӧн гӧрд повязкаа Саша Воробьёв встретитіс найӧс кильчӧ вылын да сетіс Ниналы дженьыдик и эз сэтшӧм точнӧй рапорт:
— Ставыс лючки-ладнӧ.
Гортынӧсь сӧмын ме да Наденька, а кухняын дежуритӧ Лена, — да важнӧя мыччис Пётр Потаповлы ыджыд кыз конверт, кытчӧ вӧлі пуктӧма штамп: «Владимирскӧй областнӧй краеведческӧй музей».
«Пётр Васильевич Потаповлы», — вӧлі гижӧма конверт вылас.
Некор на некод эз шулы Пётр Потаповӧс нимнас да вичнас.
Тіралысь чуньяснас сійӧ восьтіс конвертсӧ.
«Уважаемӧй Пётр Васильевич!» — лыддис сійӧ ыджыд бумага лист вылысь да пыр жӧ кунис синъяссӧ.
«Уважаемӧй!..»
«Областнӧй музейлӧн дирекцияӧ, — гижӧма вӧлі письмӧас, — воис юӧр, мый ті аддзӧмныд аммонитлысь зэв интереснӧй образецъяс, а сідзжӧ древньӧй русскӧй вооружениелысь колясъяс.
Пӧжалуйста, дона Пётр Васильевич, опишитӧй ассьыныд находканытӧ да, позьӧ кӧ, рисуйтӧй найӧс.
Дирекция надейтчӧ, мый ті лоанныд музейлӧн постояннӧй корреспондентӧн...»
Кор Александр Иванович, тётя Катя, Михайла Михалыч дед да ребята пырисны воротаӧд, найӧ эз веритны асланыс синъяслы да пельяслы...
Пётр Потапов чеччаліс кильчӧ вылын, ӧвтчис бумага листӧн да горзіс:
— Ура!
Тадзи мортлы локтӧ слава.
Комынӧд глава
ВАЖ МЕЛЬНИЧАӦ ПОХОД
Галка гижис Москвасянь да юасис Ниналысь унатор йылысь.
Сійӧ сомневайтчис, веритасны-ӧ лыддьысьысьяс купеч йылысь историялы, да тшӧктіс унджык да прӧстӧйджыка гижны сылы гожся делӧяс йылысь да уськӧдны тӧдвылӧ рӧднӧй край кузя мыйкӧ сэтшӧм путешествуйтӧм кодьӧс.
Сійӧ вунӧдӧма, кутшӧм нырыс Шуриклӧн, сылӧн плешкыс беринӧсь али абу.
Сійӧ корис объяснитны сылы, мыйла Архип кань дружитӧ Абрек кычикӧд, а Гришка ёжӧс ненавидитӧ.
Мат тайӧ писательясыдкӧд!
Сӧмын на быттьӧ неважӧн льӧм пуяс ӧзйисны оврагъясын еджыд тувсов биӧн да нинпу вылын сярвидзисны алӧй исергаяс-гаръяс, а со льӧм пуыс оз нин цветит.
Бадь вылысь лэбӧ пух.
Нинпу шумитӧ гырысь пемыдвеж коръяснас.
Чардаксянь Шурик казяліс, кыдзи ыджыд яблоня вывсянь, коді ставнас вевттьысьӧма кельыд розӧвӧй цветӧн, гылалісны муӧ вӧсньыдик, кокньыдик лепестокъяс.
Найӧ эз на удитны воны муӧдзыс, а Шурик аддзис нин — заводитӧма цветитны ворота дорын сулалысь пелысь пу, и гӧгӧрвоис: со сійӧ и воис, гожӧмыд.
Шуриклӧн, Васялӧн да Иван Нестеровлӧн вӧлі природа наблюдайтӧм кузя асланыс календарь.
Татшӧм календарь серти гожӧмыс некор эз пуксьыв стӧч июнь первой лунӧ, кыдзи ми велалім лыддьыны, а обязательнӧ либӧ водзджык, либӧ сёрӧнджык.
Гожӧм пуксьӧмсӧ ребята век зэв точнӧя пасъялісны асланыс дневникъясӧ.
Прӧверитӧм могысь водз асылӧ Шурик котӧртліс вӧрӧ да пыр жӧ бӧр воис.
Чӧскыд дука розӧвӧй цветъясӧн цветитіс лежнӧг, а град йӧр сайын васӧд оврагын сука паськалісны папоротник-орляклӧн коръясыс.
Ӧшибитчыны некыдз эз позь.
Шурик котӧрӧн пырис дворӧ да горӧдіс:
— Гожӧм! Гожӧм!
Паськыда воссис ворота.
Со найӧ, матысса да ылысса походъяслӧн туйясыс.
Коді медводз гожъялас?
Коді медводз купайтчас кӧдзыд Соймаын?
Особӧй торжественнӧй заседание вылын детскӧй сӧвет объявитіс призъяс медводдза сирысь, медводдза гычысь, медводдза белӧй грибысь.
Коді тӧдӧ, кутшӧм сійӧ шуд вайны гортад июнь тӧлысь заводитчигӧн кӧрзинатыр тшак!
Керкаын ставныс кутісны акайтны да ошкыны тшак вотысьясӧс.
Тётя Катя шыбитіс партуксӧ да ачыс петіс кухняысь дворӧ.
— Но, кӧні сійӧ, тшакыс? — шуӧ тётя Катя да видлалӧ быд тшак, бур-ӧ.
Со найӧ сулалӧны пызан вылын, оз тыра кӧрзинаяс.
Озйыд зэв чӧскыд йӧлӧн да сакарӧн!
Град йӧрын воӧма тавося картупель, буретш сійӧ картупельыс, кодлысь кӧйдыссӧ Шурик вӧлі ӧшлӧма сутуга йылӧ чардаксянь.
Некодлӧн на абу тавося картупель, а миян эм.
Оз ков тавося картупель — мунӧй ю дорӧ.
Тӧданныд-ӧ ті, кутшӧм гычьясӧс да сиръясӧс ваялӧны водз асылӧ чери кыйысьяс!
А кутшӧм ёкышъясӧс!
Яблоняяс улын важӧн нин зэв сука быдмӧны томат кустъяс; найӧ сулалӧны нёльӧн-нёльӧн и йывъяссӧ налысь ӧтлаӧ кӧрталӧма.
Татшӧм способ дырйиыд некутшӧм бедьяс оз ковны — быд куст мыджсьӧ сосед вылас да сулалӧ веськыда, оз нюкыльтчы воысь плодъяслӧн сьӧкта вӧсна.
Весиг Михайла Михалыч дед ошкыштіс Василий Соколовӧс татшӧм сюсьлунсьыс.
Гожӧмнас Александр Иванович унаысь узьліс детскӧй домын — уджыс вӧлі сы мында, мый весиг канцелярскӧй диван вылӧдз сійӧ волывліс ӧдва-ӧдва.
Кыдзкӧ ӧтчыд войнас сійӧ садьмис да дыр эз вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ.
Сӧмын на сійӧ вӧтасис: пукаліс сійӧ вӧрын бипур дорын да кывзіс, кыдзи шувгӧ вӧрыс, ылын буксӧ сюзь...
Александр Иванович весиг плешсӧ зырыштіс, медым ӧдйӧджык вӧтлыны унзільсӧ.
Некутшӧм вӧр эз вӧв, и бипур эз сотчы.
А сюзь буксіс, ньӧжйӧник, шогпырысь: «У-ук! Гух-гу! У-ук!»
Александр Иванович петіс коридорӧ, видзӧдліс ӧти комнатаӧ, мӧдӧ.
Пемыд класснӧй комната пельӧссянь сы вылӧ видзӧдлісны зэв ыджыд югъялысь синъяс.
Александр Иванович ӧзтіс би.
Комнатаын джоджас пукаліс пушкыр гӧна настӧящӧй сюзь.
Сыкӧд орччӧн сулаліс ыджыд гӧгрӧс кӧрзина.
Сюзьсӧ ребята лыйӧмаӧсь да кӧрзинаын вайӧмаӧсь гортӧ.
Дрӧб тусьыс инмӧма лэбачлы юр лыас да сӧмын контузитӧма сійӧс.
Сюзь бурдіс, и кӧть рӧднӧй обстановкаыс ас гӧгӧрас эз вӧв, ассьыс привычкасӧ сійӧ оз вермы эновтны.
Ветлӧдлӧ войнас комнататі да буксӧ, быттьӧ вӧрын.
Александр Иванович сэн жӧ, пызан вылас, гижис «приказ»:
«Сюзьлы вӧчны клетка да петкӧдны сійӧс керкаысь конюшняӧ.
Мед сэні буксӧ да йӧзсӧ весьшӧрӧ оз пальӧд».
Став керка пасьта и сідз нин лэбалісны да котралісны сьӧд ракапиян, сюзьпиян да кӧчпиян.
Ті чайтанныд, сэтшӧм кокни уджавны детскӧй домса директорӧн, кор керкаыс сулалӧ вӧрсянь кык воськов сайын?
Ньӧти абу кокни.
Асывнас Александр Иванович петіс садйӧ.
Забор дорын Шурик кӧртавліс бедьясӧ ӧмидз кустъяс.
Ӧмидзыслӧн заясыс быдмисны веер моз, быд корйӧ веськалӧ вӧлі шонді.
Тані жӧ сулаліс куйӧд тыра ведра: Шурик вынсьӧдіс мусӧ агротехникалӧн став правилӧяс серти.
Неылын, кык воськов сайын, сулаліс Наташа Иванова да видзӧдіс садовод вылӧ дивитӧмпырысь.
— Ог гӧгӧрво! — шуаліс сійӧ.
— Ог гӧ-гӧр-во.
— Гӧгӧрвоан, — спокойнӧя вочавидзис Шурик.
— Кор тӧлкаджык лоан.
— Грубиян! — шуаліс Наташа.
— Всё равно ог гӧгӧрво.
Ӧмидзыд — сійӧ абу картупель и абу капуста.
Мыйла лишнӧй уджсӧ думайтны аслыд?
Ӧмидзыд быд вӧрын мыйта колӧ...
— Вӧрӧдзыд ылын,— висьтавліс Шурик, — а тані сійӧ орччӧн.
А таысь кындзи, ме тані ӧти кустысь босьта сы мында ӧмидз, мыйта тэ он вот вӧрын и дас кустысь.
— Ӧти кустысь? — зывӧка шпыньмуніс Наташа.
— Заклад вартам?
— Вай, — шуис Шурик.
Сэки локтіс Валя Тёмкина и аддзис садйысь татшӧм картина: Шурик да Наташа пукалісны ӧта-мӧдныслы воча пидзӧсчанясьӧмӧн, лёкысь тракйисны ӧта-мӧдныслысь кисӧ да ӧтарӧ шуалісны:
— Заклад вартім!
— Видзӧдлам!
— Видзӧдлам!
— Заклад вартім!
Стеннӧй газета торъя выпускын лэдзис татшӧм юӧр:
«Мичуринец Александр Никифоров заклад вартіс пионерка Наташа Ивановакӧд да кӧсйысис босьтны аслас садӧвӧй кустлысь ӧмидз даспӧв унджык сы серти, мыйта вотас Наташа Иванова любӧй вӧрса кустысь.
Газеталӧн редакция решитіс лоны судьяӧн тайӧ спорас, и мыйӧн сӧмын ӧмидз воас, газеталӧн редактор В. Тёмкина ёрт мунас Н. Иванова ёрткӧд вӧрӧ вотны ӧмидз.
Ӧттшӧтш тайӧ походас лоӧ нуӧдӧма быдсямапӧлӧс наблюдениеяс, и сы йылысь отчётсӧ подробнӧя лоӧ сетӧма миян газетаын.
Редакция».
Пётр Потапов лыддис газетасӧ первойя мортӧн.
Сійӧ думыштчис, зургис чуньнас юӧрӧ да коса шуис:
— Редактор В. Тёмкина ёрт абу йӧй!
Став ӧмидзсӧ сэн жӧ асьныс и сёясны, и гортӧ ваясны китыр.
Опыт ради!
Тӧдам ми татшӧм опытникъястӧ!
И сійӧ зывӧка шпыннялігтыр муніс кытчӧкӧ.
И со воис кад!
Став муыс цветитіс: муяс вылын сю, вӧрын жовпу, юясын кувшинчикъяс, видзьяс вылын турун.
Вӧр доръясын ковёръяс моз сярвидзисны иван-да-марья цветъяс да лӧз кӧлӧкӧльчикъяс.
Му вылысь картупель окучивайтісны кыкысь нин.
Детдомын эз вӧв сэтшӧм детинка, кодлӧн эськӧ зептас эз вӧв заптӧма сёркни да морковь, мешӧкторйын сов, вугыръяс, пробкаяс да нидзув банкаяс.
Татшӧм запасыд пыр вермас згӧдитчыны.
Воис жар, шондіа кад.
Ставыс быдмис, кисьмис син водзын.
Уна-ӧ на колис, а садйын ӧмидз заводитіс нин кисьмыны кельыдгӧрд сокӧн.
Наташа ветлӧдліс садті, кыдзи Архип кань чижъяс клетка дорті.
Пашкыр кустъяс вылын ӧмидзыс вӧлі уна, зэв уна!
Пӧжалуй, вӧрса ӧмидзсӧ кӧ вотны дорвыв быд кустысь, бӧрйысьтӧг, позьӧ и ворссьыны Шуриклы.
Со найӧ ӧшалӧны, ягӧдъясыс, — вишня кодь гырысьӧсь.
— Кыдзи ми закладсӧ вартім? — юаліс Шуриклысь Наташа.
— Лыд серти али вес серти?
— Коді нӧ ӧмидзсӧ лыддьӧ тусьӧн-тусьӧн? — ӧбидитчис Шурик.
— Дерт жӧ, вес серти.
Тэнад куст, менам куст...
Тэнад килограмм, менам килограмм...
— Ладнӧ, — шуис Наташа.
— Кустъястӧ вӧрсьыд водзвыв жӧ позьӧ бӧрйыны.
— Бӧрйы, — шуис Шурик.
Сійӧ жӧ лунас Наташа да Валя кывлісны важ мельнича йылысь.
Мельничаыс вӧлі вӧр сайын, ю дорын.
Детдомын ставныс чошкӧдісны пельяснысӧ, кор Александр Иванович, тайӧ местаяс йывсьыс висьталігӧн, шуис: «Ёна жӧ мича местаыс!»
А Михайла Михалыч дед ышловзис, шеныштіс кияснас да директор кывъяс дінӧ содтіс: «Зэв уна ёкыш сэні шедӧ!
Важ пӧраӧ мельник Иван Петрович ӧти асывнас кыйліс кык пудйӧдз.
А сотчӧминъясас сэні ӧмидзыс кулак гырся!»
«Ёна мича местаясӧ» общӧй пионерскӧй поход вылӧ туйсӧ разведайтны пыр жӧ вӧзйысисны Валя да Наташа.
Налы колӧ вӧлі и газетаӧ гижны важ мельнича йылысь, ёкышъяс йылысь, ӧмидз йылысь да Судогда ю йылысь, кытысь ӧні на сюралӧны гӧгрӧс татарскӧй шлемъяс, кодъясӧс керавлісны русскӧй сьӧкыд мечьяс.
Важ мельничаыс вӧлі, кыдз-некыдз, историческӧй местаӧн жӧ.
Нывкаяс кӧсйысисны Ниналы да Александр Ивановичлы бӧр воны пемдытӧдз на да мӧдӧдчисны туйӧ.
Бур пӧра вӧлі!
Ӧмидз кисьмӧма, а сотчӧминъясын да прӧсекаясын сӧмын на вӧлі кисьмӧма сёрӧн воысь оз.
Ягӧдыс ачыс сідзи и вӧзйысис наберушкаӧ.
Нывкаяс мунісны эрдсянь эрдӧдз, оврагсянь оврагӧдз, унаысь сувтлывлісны вотӧса местаясӧ.
Найӧ эз тӧдлыны, кыдзи коли пӧраыс да кватитчисны сэки, кор нин шондіыс вӧлі лэччӧ.
Сылӧн биа пӧсь шарыс ӧдйӧ лэччис ылысса пожӧмъяс сайӧ, и вӧрын пыр жӧ лои пемыд, ыркыд да ульсов.
Нывкаяс бергӧдчисны гортланьыс, но пемыдас став трӧпаясыс вӧліны ӧткодьӧсь.
Луннас трӧпаыс вӧлі петкӧдӧ паськыд эрдӧ, а рытнас петкӧдіс тӧдтӧм пожӧма вӧрӧ.
Луннас пожӧма вӧр сайын вӧлі кыдз пу рас, а войнас —  посни ловпу да орехӧвӧй кустъяс.
Кустъяс саяс сулалісны пипуяс да клёнъяс, а сэсся сэтшӧма пемдіс, мый пуяссӧ эз нин позь тӧдны.
Валя заводитліс веськыда мунны вӧртіыс да став платьесӧ косяліс.
— Эн мун сэтчӧ, — шуис сійӧ Наташалы: — сэні лежнӧг да бытшласьысь кустъяс.
— Тані некутшӧм бытшласьысь кустъяс абуӧсь, — пемыдінсянь шыасис Наташа.
— Тані гӧгӧрбок зэв небыд быдмӧгъяс.
А платьетӧ тэ косялін чегӧм увйӧ.
Сійӧ ещӧ шаракылыштіс пемыдінас да ланьтіс.
«Кррак! — недыр мысти кыліс кустъяссянь. — Кррак!»
— Эн зяльскы пиньяснад, — шуис Валя.
— Ме пола.
— Тайӧ ӧрек, — шуис Наташа.
— Сӧмын сійӧ нэр на да шома, нурйыс сэні абу.
«Кррак!»
И Валя сэки дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый найӧ вошисны.
Сійӧ локтіс Наташа дінӧ да видліс кинас кустарниклысь небыд коръяссӧ.
Увъясас ӧшалісны ӧрешки, гӧна, настӧящӧй ӧрешки, а сійӧ трӧпа бокас, кыті налы колӧ вӧлі петны гортас, эз вӧвны некутшӧм ӧрешки кустъяс.
Вӧр весьтӧ кыпӧдчис тӧлысь — зэв ыджыд, виж, некор вӧвлытӧм тӧлысь.
Трӧпа шуйгаладорас вӧрыс вӧлі джуджыд да пемыд.
«Кыдзи мойдын!» — шуис Наташа, но Валя сӧмын йӧжгыльтчыліс да нинӧм эз вочавидз пӧдругаыслы.
Сійӧ радейтліс выдумывайтны кӧинъяс йылысь да кощейяс йылысь страшнӧй мойдъяс крӧватьын пукалігӧн, но ньӧти эз кӧсйы ачыс веськавны руд кӧинлы син улас.
А найӧ, кӧинъясыс, вӧліны кӧнкӧ тані.
Александр Иванович буретш тайӧ местаясас воліс кольӧм тӧв кӧинъяс вылӧ облава вӧчны.
Ӧрешки кустъяссянь веськыдладорас муыс пӧкатӧн лэччис увлань.
Увтасінсяньыс ӧвтіс кӧдзыд да васӧд воздухӧн.
Неылын кустъяс пӧвстын утка моз горзіс дергач.
Уліас вӧлі югыдджык да эз сэтшӧм шуштӧм.
Эз, найӧ эз кӧсйыны бӧр пырны пемыд, тӧдтӧм вӧрӧ, кӧть и тӧдісны, мый гортлань туйыс мунӧ сэті.
Нывкаяс эз сёрнитчыны, эз сӧветуйтчыны, а кутчысисны да мӧдісны лэччыны пӧкатӧдыс увлань.
Юыс вӧлӧма зэв матын.
Сійӧ лӧня визувтіс ляпкыд, крут берегъяс пӧлӧн, и тӧлысь югӧр улын ваыс сылӧн кажитчис сьӧкыдӧн да дзирдаліс эзысьӧн.
— Тайӧ, кӧнкӧ, Сойма, — падъялігтыр шуис Валя.
— А гашкӧ, тайӧ Войминга.
Либӧ Судогда.
Зэв лёк овны сэні, кӧні разнӧй местаясӧ визувтӧны куим ю.
Жаль, мый ми эгӧ босьтӧй сьӧрсьыным ни компас, ни карта.
— Лётчик Мересьев кыссис ас йӧз дорӧ компастӧг да картатӧг, — смела шуис Наташа.
— Оз ков сӧмын повны.
Быдторйыс олӧмад вермас лоны.
Ю сійӧ ю и эм, и быд ю дорын олӧны йӧз.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд воськовтіс валань.
Друг дзик берег дорсьыс чушкигтыр шутёвтіс-лэбзис утка.
Наташа акнитіс.
Валя кватитіс сійӧс пельпомӧдыс.
Но уткаыс вошис нин вылӧ небесаас, и сӧмын юлӧн эзысь зеркалӧ кодь веркӧсыс, кытчӧ уткаыс кучкис бордъяснас, дыр на вӧрӧшитчис нывъяс кок дорын.
— Утка! — меліа шуис Валя.
Ылысса камышъяс весьтын еджыд быг кодь ру пытшкын мыйкӧ быттьӧ сьӧкыдтор вӧрзьыштіс.
Повзьӧмысла нывкаяс бара топӧдчисны ӧта-мӧд дінас.
Тӧлысьыс вӧлі лэччӧ нин.
Сылӧн эзысь югӧрыс инмыліс ва веркӧсас да поткӧдіс русӧ кыкпельӧ.
Воссьӧм еджыд коридорас тыдовтчис ёсь йыла сьӧд вевт, а вевт весьтын воздухас вӧлі скворечник, кӧні важӧн нин некод эз ов.
abu
Ва весьтын тыдовтчис зэв ыджыд ступенчатӧй кӧлеса, коді неуна вӧлі оз судз керка вевтӧдзыс.
Вевт улын тыдовтчисны кык ичӧтик сьӧд ӧшинь.
Дзик му помасянінӧдзыс пукаліс нэмӧвӧйся чӧв-лӧнь.
— Мельнича, — шуис Наташа.
Да, тайӧ збыльысь вӧлі важ мельнича.
Со кутшӧм сійӧ вӧлӧма!
Со кытчӧ сійӧ дзебсьӧма!
Владимирын театрын кольӧм во нывкаяс кывзісны Даргомыжскийлысь «Русалка».
Волшебнӧй декорацияясыс кыдзкӧ асьныс усины налы дум выланыс.
Ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ — и важ вевтыс, и тӧлысьыс, и кӧлесаыс.
Сулалӧны на миян визув да кӧдзыд юяс дорын джуджыдінъяс весьтын важ мельничаясыд!
Оз нин сэтшӧма найӧ ковны колхознӧй крестьянстволы.
Но, кыдзи мойдъясын, сьӧдвидзӧ на улын ваыс, югъялӧны на весьтын кодзувъяс.
Роч морт радейтӧ рӧднӧй муыслысь мичлунсӧ да оз вӧрӧд сылысь важся донаторсӧ.
Нывкаяс видзчысигтыр вуджисны плӧтина кузя да матыстчисны мельнича дінӧ.
— Полан? — юаліс Наташа.
Сійӧ ачыс эз сэтшӧма пов, сійӧ сідзи и зілис неуна дурыштны.
— Валя! — гусьӧник шуис сійӧ.
— Помнитан Пушкинӧс?
«Югыд тӧлысь да миян костын кодкӧ ветлӧдлӧ му кузя...»
— Дугды! — скӧра шуис Валя.
— Коді сэн ветлӧдлӧ?
Кыдз тэныд абу яндзим!
Колӧ тӧдны, кӧні и кор лыддьыны стихъястӧ...
— Михайла Михалыч дед висьтавліс, — шуис Наташа, — мый найӧ колхозын ӧтчыд мельнича кӧлеса улысь петӧма русалка да пырӧма йирас.
— Пӧръясьӧ! — решительнӧя шуис Валя.
— Колхозъясын русалкаяс оз овлыны.
Кӧлеса улысь русалка оз вермы петны: лямӧдас.
— Чудачка! — шуис Наташа.
— Сійӧ ӧд русалка.
Мый сэн лямӧднысӧ?
Сӧмын воздух.
Видзӧд, кутшӧм мельничаыс!
Энлы, вот ӧні воссяс ӧдзӧсыс и петас миян дорӧ мельник...
— Оз ков! — шуис Валя.
— Кыдзи сійӧ — оз ков? — пузис Наташа.
— Мельник — сійӧ классика.
Ми шуам сылы: «Коді тэ?»
А мельник вочавидзас: «Ме татчӧс кырныш».
— Дугды! — нора шуис Валя.
— Но, пӧжалуйста, дугды, Наташка!
А то ме ӧні жӧ муна...
— Кытчӧ? — делӧвӧя юаліс Наташа.
— Вӧрӧ?
Сійӧ неуна вешйыштіс ва дорсьыс.
— А век жӧ интереснӧ тӧдны, мыйла тані век на сулалӧ мельничаыс? — шуис сійӧ.
— Лӧнь, пемыд да гажтӧм.
И лӧсьыд, Валька!
Он ӧмӧй тэ чувствуйт, кутшӧм лӧсьыд?
Тэ ӧд миян поэтесса, мойдчысь.
Ӧд тайӧ тэнад мойдса местаясыд.
Бузгӧ ва.
Югдӧдӧ тӧлысь.
Видз вылын лэбачьяс горзӧны...
Валька, вай мунам сэтчӧ, мельничаас!
Восьтам ӧдзӧссӧ и пырам.
— Тэ йӧймин али мый! — шуис Валя.
— Дзикӧдз дурмин!
— А тэ трус, — шуис Наташа.
— Шензьымӧн трус!
— Ачыд тэ трус! — ӧбидитчис Валя.
— Уткаысь повзин, а кӧсъян пырны тыртӧм мельничаӧ.
— <rus>«Невольно к этим грустным берегам меня влечёт неведомая сила»</rus>, — декламируйтыштіс Наташа.
— Ӧні меным дзик веськодь.
Ми вошим.
Нина волнуйтчӧ и оз узь.
Александр Иванович скӧралӧ.
Ме всё-таки, Валентина, муна сэтчӧ.
— Сідзкӧ и ме муна, — повзьӧмпырысь шуис Валя.
— Мый нӧ, ме ӧтнам татчӧ кольчча?
Бур тэ пӧдруга! — кӧритӧмӧнмоз шуис сійӧ.
— Зэв бур пӧдруга!..
Эн на восьты ӧдзӧссӧ, Наташка, нӧрӧвитлы.
Сьӧкыд дубӧвӧй ӧдзӧсыс воссис кокниа, эз дзуркнит.
Нёль тшупӧд посводзсянь кайис вывлань.
Первой пырис Наташа.
— Лок! — шуис сійӧ.
— Лок, тані некод абу.
— А шыръяс?
— юаліс Валя. — Шыръяс сэні, кӧнкӧ, эмӧсь.
Сійӧ кайис Наташа бӧрся тшупӧдъяс кузя.
Пемыд мельничаысь кыліс важ пу дук да столярнӧй клей дук.
Стенъясті шӧйтісны тӧлысь югӧръяс.
Синъяс вочасӧн велалісны пемыдас.
Пельӧс пызан вылын сулалісны ящикъяс, стенын ӧшаліс плакат — кывъясыс да рисунокыс эз тыдавны бура, но ӧти морт сэні сулаліс водзвылас да кутіс киас тӧдса гӧрд знамя.
Тӧлысьыс югдӧдіс сійӧс джынйӧдзыс, став мукӧдторйыс вӧлі пемыдын...
Сэки кодкӧ лэптіс плӧтина вывсьыс заслонсӧ.
Ваыс бувгигтыр уськӧдчис восьса жӧлӧбӧ, и мельнича кӧлесаыс надзӧник да сьӧкыда бергӧдчис.
Ӧтчыд, мӧдысь...
Пызан весьтын пельӧсас мыйкӧ югнитіс.
Гӧрд би чутыс вочасӧн пыр лои югыдджык.
— Лампочка? — чуймис Валя.
— Электрическӧй лампочка?
Пызан вылын тӧдтӧм ящикъясыс югыдінас лоины выль гидроэлектростанциялӧн модельӧн, кодӧс найӧ аддзылісны газетаясысь, плакат вылысь позьӧ вӧлі лыддьыны: «Волга вылын стройкаяс».
Валя кокниа ышловзис.
Нывкаяс мышкын кутіс чушкыны да тотшкерис радиоприёмник: буракӧ, важ мельничаын электроэнергиясӧ используйтісны кужӧмӧн.
— Сетам бӧръя юӧръяс! — шуис диктор.
— Магнитогорскӧй металлургическӧй комбинатын...
Ӧшинь улын кылісны кок шыяс.
Клопнитіс ӧдзӧс.
— Локтӧны! — шӧпнитіс Наташа.
Порог дорӧ, синъяссӧ тілигтыр, сувтіс трусика детинка; киас сылӧн вӧлі берданка.
— Тайӧ нӧ ті кытысянь усинныд? — чуймис сійӧ.
— Кодъяс ті?
— А тэ коді сэтшӧмыс? — юаліс Наташа.
— Ми нывкаяс-пионеркаяс.
— Ачым аддза, мый нывкаяс, — шуис детинка.
— Карсаяс али мый?
Прӧйдитӧй, пуксьӧй.
Ме мельник.
Сійӧ ӧшӧдіс берданкасӧ кӧрт тув йылӧ.
— Татшӧм мельникъясыд оз овлыны, — ньӧжйӧник шуис Валя.
Детинка явӧ ӧбидитчис.
— А кутшӧмӧсь нӧ, тэ ногӧн, найӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме Владимирын техникумын велӧдча, а гожӧмнас со уджала аслам колхозын.
Миян тані уджалӧ юнӧй техникъяслӧн да электрикъяслӧн кружок.
Ме регыд механикӧн лоа, непӧштӧ мельникӧн.
Сійӧ гордӧя чатӧртіс юрсӧ.
Нывкаяс копыртісны юрнысӧ.
— Тайӧ нӧ мый тіян наберушкааныд, ягӧд али мый? —  юаліс мельник.
— Вайыштӧй неуна...
— На босьт, — шуис Наташа.
— Механикъяс...
Электрикъяс...
Важ мельнича...
А кӧні нӧ русалкаясыс?
— Эг аддзыв, — оз сёйигмоз шуис детинка.
— Гидростанцияяс тӧданныд кыдзи уджалӧны? — юаліс сійӧ.
— Кывлім, — шуис Наташа.
— Асьным квайтӧд классын велӧдчам.
— Но и ва мельничаыс сідз жӧ уджалӧ, — шуис детинка.
— Кыдзи турбина.
Действуйтан принципыс сэтшӧм жӧ.
— Сійӧ гордӧякодь шуис учёнӧй кывсӧ.
— Вошинныд? — юаліс сійӧ.
— Сэтшӧмӧн кажитчанныд...
— Вошим, — ышловзис Валя.
— Гортысь ми сразу ӧбед бӧрын петім.
Миян пионерскӧй поручение вӧлі: корсьны тіянлысь мельничанытӧ.
— Мый нӧ сійӧс корсьнысӧ? — чуймис мельник.
— Со сійӧ сулалӧ, ас местаас.
Ылын, ю сайын кыліс понлӧн увтчӧм.
— Тіянӧс, кӧнкӧ, корсьӧны, — пельсӧ чошкӧдіс мельник.
— Тані матігӧгӧрын понъяс абуӧсь.
Правильнӧ, татшӧм бӧбъястӧ колӧ корсьны.
А ноко, петамӧй ывлаӧ!
Сійӧ бара босьтіс ружьесӧ.
Куимӧн найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Абрек увтчӧ, — кывзысьыштіс да шуис Наташа.
— Миян детдомса пон Абрек.
Саша тутсӧ.
Кыланныд?
«Ту-ту, та-та! Ти-та! Та-ту-ру!» — сьылісны вӧрын пионерскӧй горнъяс.
— Ау! Ау! — горзісны нывкаяс.
— Ми танӧсь, ми танӧсь!
Ю дорын ӧзйисны бияс.
Киясаныс факелъясӧн ребята тыдовтчисны берег дорын.
Лӧсьыд участвуйтны татшӧм спасательнӧй экспедицияад войын!
Жаль, мый нывкаяс шоча вошлӧны вӧрӧ.
— Валя! Наташа! — кылісны гӧлӧсъяс.
Орччӧн югнитіс би да грымӧбтіс лыйӧм шы.
Мельник киын тшынасис ружье.
— Татчӧ локтӧй! — горзіс сійӧ.
— Плӧтина вылӧ!
Абу сэтшӧм кокни вошны мортлы вӧрын!
Дыр довкйӧдлісны юрнаныс «Пионерлӧн гӧлӧс» редколлегияса членъяс, кор найӧ лыддисны важ мельничаӧ войся поход йылысь асланыс редактор Валя Тёмкиналысь вдохновеннӧй да каитчытӧм строкаяссӧ, а сэсся обсудитісны корреспонденциясӧ да шуисны печатайтны сійӧс ставнас, кӧть ӧмидз йылысь, кыдзи и шуліс Пётр Потапов, ни ӧти кыв эз вӧв тайӧ корреспонденцияас.
Уна письмӧ сэки воис редакцияӧ.
Ребята шензисны, кыдзи вермисны вошны вӧрын сэтшӧм ыджыд нывкаяс.
Ӧд сэтшӧм кокни аддзыны туйсӧ.
Компас серти...
Карта серти...
Шонді серти...
Часі серти...
«Эз вӧв миян ни компас, ни карта, — письмӧяс вылӧ ӧтвечайтіс Валя.
— Эз вӧв часі.
Шондіыс лэччис».
«Тӧлысь серти сэки позьӧ вӧлі корсьны, — гижисны ребята.
— Войшӧр бӧрын тӧлысь овлӧ лунвылын, сизим часын — рытыввылын».
«Полярнӧй кодзув серти — нуӧдны веськыд визь Большӧй Медведицалӧн дорса кык кодзув пыр, и веськалан зэв югыд Полярнӧй кодзув вылӧ.
Полярнӧй кодзув — век войвылын...»
«Тӧлысьыс эз вӧв, кодзувъяс эз жӧ вӧвны, — ӧтвечайтіс Валя.
— Став небесаыс вӧлі тупкысьӧма кымӧрӧн».
«Пӧръясян, кӧнкӧ, — шуалісны ребята.
— Но, а збыльысь кӧ небесаыс вӧлі кымӧра, колӧ вӧлі ориентируйтчыны сэтчӧс предметъяс серти.
Ӧткӧн быдмысь пуяслӧн увъясыс да коръясыс сукджыкӧсь лунвыв бокас.
Кодзувкоткаръяс овлӧны пуяс дорын лунвыв бокас.
Изъяс да пуяс вылын нитш быдмӧ войвыв бокас».
«Эновтӧй миянӧс, пӧжалуйста, — кевмысис Наташа.
— Он ӧмӧй ті тӧдӧй?
Миян вӧрын став пуясыс быдмӧны ӧтлаын, а кодзувкотъяс абуӧсь».
Но, сэки ребята эновтісны найӧс.
Кодзувкотъяс кӧ нин абуӧсь.
«Со кутшӧм походъяс овлӧны миян, — гижис Галкалы Нина.
— Миянӧ ӧні гӧститны волывлӧ детинка-мельник, дзоньталӧ электричество да лӧсьӧдӧ детдомын техническӧй мастерскӧй.
Тӧрыт детинкаяс да тайӧ мельникыс ӧтлаын лэдзӧмаӧсь ваннӧйын пыж мотор, и став ваыс брызьйӧма-петӧма ваннӧйысь веськыда улича вылӧ.
Ветлысь-мунысьяс сэсся дыр видзӧдісны небесаӧ да шензисны: кытысь зэрыс?
Абрек кычипи, тӧдан кӧ, важӧн нин абу кычипи, а ыджыд пон.
Гришкаӧс кань оз радейт, сы вӧсна мый Гришка бытшласьӧ.
Вот и став зоологияыс.
Шурикӧс оз ков вунӧдны, нырыс сылӧн чангыля, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэнад.
Позьӧ-ӧ шуны «нырыс чангыля»?
А шуны кӧ, лок ачыд, ачыд видзӧд и ачыд гиж, а меным тэкӧд сёрнитны некор.
Ме тӧрыт вӧрысь кыдз пу вылысь аддзи вижӧдӧм кор и жугыльтчи.
Вот!»
Комын ӧтикӧд глава
МЕЧТАЛӦН ПОМЫС АБУ
Ар! Ар!
<rus>... очей очарованье!</rus>
<rus>Приятна мне твоя прощальная краса —</rus>
<rus>Люблю я пышное природы увяданье,</rus>
<rus>В багрец и в золото одетые леса,</rus>
<rus>В их сенях ветра шум и свежее дыханье,</rus>
<rus>И мглой волнистою покрыты небеса,</rus>
<rus>И редкий солнца луч, и первые морозы,</rus>
<rus>И отдалённые седой зимы угрозы.</rus>
<rus>И с каждой осенью я расцветаю вновь;</rus>
<rus>Здоровью моему полезен русский холод;</rus>
<rus>К привычкам бытия вновь чувствую любовь;</rus>
<rus>Чредой слетает сон, чредой находит голод;</rus>
<rus>Легко и радостно играет в сердце кровь...</rus>
Нина ньӧжйӧник пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Садйын усьӧм коръяс шура-шаракылісны сы кок улын.
Сійӧ гораа повторитіс стихъяссӧ, кодъясӧс сӧмын на лыддис батьыс, да серӧктіс.
— <rus>«Легко и радостно играет в сердце кровь»</rus>...
Ворота дорын кодкӧ ньӧжйӧник, муртса кывмӧн тотшнитіс.
Но, вот ӧні сійӧ и восьтас калиткасӧ.
Коді сэні?
Юавны али не юавны?
Босьтӧм урожайыс эз тӧр ни йӧртӧдъясӧ, ни пӧдвалъясӧ, и та вӧсна быдӧн ёна тӧждысисны да котралісны.
Дворсӧ вӧлі тыртӧма капуста кӧчанъясӧн.
Яблоняяс улӧ гӧраяс моз вӧлі тэчӧма гӧрд да веж томатъяс.
Пӧвариха тётя Катя гажтӧма пукаліс кухняын да жугыля видзӧдіс, кыдзи сы водзын пуис кык ведраа пӧртйын томатнӧй пюре.
Пӧтӧлӧксянь ӧшӧдчӧмаӧсь сунисӧ сюялӧм тшакъяс да лук чукӧръяс.
Лукйыс ӧшаліс быдлаын — чардакын, конюшняын, спальняясын.
«Буль-буль, — пуисны томатъяс.
— Ми пусим нин».
— Бутыльяс! Кӧні бутыльясыс? — горзіс тётя Катя.
— Коді босьтіс?
— Найӧ ӧд пув тыраӧсь, тіян бутыльясыд! — горзісны сылы вылісянь нывкаяс.
— Банкаяс босьтӧй!
— Кӧні банкаясыс? — горзіс тётя Катя.
— Быдса во чӧж ме найӧс чукӧрті, чардакӧ игнавлі!
Дерт, кӧнкӧ, ті найӧс кыскалінныд, пель вундысьяс!
— Найӧ ӧд варенье тыраӧсь да маринад тыраӧсь, тіян банкаясныд! — горзісны сылы детинкаяс.
— Асьныд тшаксӧ маринуйтінныд, асьныд варенье пуинныд, а миянӧс виданныд!
Кутшӧм нӧ ми пель вундысьяс?
Ӧшибайтчанныд.
— Сьӧлӧмӧй вот потӧ, — повзьӧдліс тётя Катя, — сэки тӧдмаланныд, кутшӧм!
Томатыс кӧдзалӧ, а кисьтавны некытчӧ!
Кувны али не кувны тётя Катялы — вермис решитны сӧмын ӧтнас Александр Иванович.
Сійӧ сулаліс двор шӧрын, мый йылысь кӧ думайтіс да видлаліс зепсьыс ассьыс медбӧръя сё шайта бумажкасӧ.
Видзны сійӧс банкаяс вылӧ али не видзны?
Буретш тайӧ здукас сы дінӧ матыстчис Шурик.
— Мый висьталан? — банкаяс да томатъяс йылысь век на думайтіг юаліс Александр Иванович.
— Меным колӧ грузӧвик, — спокойнӧя шуис Шурик.
— Ӧти? — скӧра юаліс Александр Иванович.
Урожай идралан кадӧ судзӧдны районысь машина вӧлі ёна сьӧкыдджык небесаысь кодзув судзӧдӧм дорысь.
— Позьӧ и ӧтиӧс, — век сідзи жӧ спокойнӧя шуис Шурик.
— Но сэки куим рейс вылӧ.
Ті жӧ вунӧдінныд тыкваяс йылысь.
Детдомса директор видзӧдліс аслас ичӧтик огородник да садовод вылӧ радпырысь да повзьӧмпырысь.
— Поводдялӧн бюро юӧртіс, — шуис Шурик, — мый куим лун мысти виччыссьӧ пужъялӧм.
— Тайӧ сійӧ бахчаыс, коді Сьӧд оврагъяс дорын? — юаліс Александр Иванович.
— Мӧд урожай?
Поводдялӧн бюро, кӧнкӧ, ӧшибайтчӧ.
А мый тэнад питшӧгад?
Шурик лои зэв дӧвӧльнӧй.
— Тайӧ яблӧкъяс, Александр Иванович, — шӧпнитіс сійӧ кыпыда.
— Медводдза яблӧкъяс — дас квайт штука.
— Тэнад яблоняясысь? — юаліс директор.
— Да, — шуис Шурик.
И сійӧ осторожнӧя мӧдіс ӧтиӧн-ӧтиӧн перъявны дӧрӧм увсьыс посньыдик яблӧкъяс — первой урожай.
Мисьтӧмӧсь, вежӧсь — тыдалӧ, мый найӧ вӧліны Шуриклы донаджыкӧсь медмича ананасъяс дорысь.
— Тэ мед эськӧ дзебин найӧс кытчӧкӧ, — быд яблӧк видлӧм бӧрын шуис Александр Иванович.
— Мый тэ кыскалан найӧс сьӧрсьыд?
Сьӧкыд ӧд.
— Ставныс кӧвъясьӧны: вай видла, — скӧрысь шуис Шурик.
— Найӧс колӧ дзебны несгораемӧй шкапӧ, сэсся некытчӧ.
Александр Иванович ӧдйӧджык муніс дворсьыс: тётя Катя вермис жӧ аслыс требуйтны несгораемӧй шкап, медым пуктыны сэтчӧ томатнӧй сок либӧ сола ельдӧг.
Вӧчсис зэв кыпыд да зэв сьӧкыд удж.
Ӧд сӧмын школаӧ мунтӧдз да школа бӧрын недыр кежлӧ позьӧ вӧлі петны ребяталы удж вылӧ — важӧн нин помасисны гожся каникулъяс.
Да и эз став ребяталы: двоечникъяслы зэв стрӧга вӧлі запретитӧма вӧчны тайӧ почётнӧй да славнӧй общественнӧй уджсӧ.
И абу дивӧ, мый двойкаяс да тройкаяс местаӧ лоисны четвёркаяс да пятёркаяс: кодлы нӧ интереснӧ видзӧдны, кыдзи ёртъясныс уджалӧны ӧтнанныс!
Колӧ шуны, мый и другъясыс эз этша отсавны: Никита Воронин асывнас воис витӧд класса велӧдчысьяслӧн быдса бригадакӧд идравны детдомлысь картупель, а нывка Буся аслас пӧдругаясыскӧд кык лун стӧрӧжитіс детдомса му вылысь капуста.
Но вот медбӧрын ставсӧ вайӧма дворӧ, ставсӧ пуӧма, ставсӧ солалӧма.
Кусі плитаысь би, пуксис шойччыны кильчӧ пос тшупӧд вылӧ Александр Иванович, и тётя Катя лэдзис чистӧй еджыд халатыслысь сосъяссӧ, кодъясӧс вӧлі гырддзаӧдзыс пуджӧма.
Мудзпырысь восьлаліс конюшняӧ Машка да кыпыда гӧрӧктіс — помасис вӧвъяслӧн арся страдна, лясниысь кылӧ чӧскыд зӧр дук;
неылын сулалӧ Тӧв нима вӧв да кучкалӧ кокнас: «Видза олан!
Лӧсьыд!»
Мунісны уличаті детскӧй домлань Нина Тимофеева да Сергей Новиков да некыдзи эз вермыны детдомӧдз воны: век мыйкӧ налы мешайтіс туй вылас.
То шондіыс вывті нин яра кучкис Ниналы чужӧмас и колӧ вӧлі дзебсьыны сыысь да вуджны улича мӧдарладорас, то небесаын кымӧрыс кывтіс вывті нин выліті да сьӧкыд вӧлі тӧдмавны, мый вылӧ сійӧ мунӧ — еджыд юсь вылӧ али свадебнӧй платье вылӧ.
Улича вылын вӧлі лӧнь: уджъяс бӧрын став районыс, став карыс шойччис.
Идравсис урожай, и комсомольскӧй секретарь первойсӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз казяв ас гӧгӧрсьыс.
Грымакыліс туй кузя телега, туй вомӧн виж пон котӧртіс.
Важнӧя на дінті муніс вильыш Наташка; юр вылас сійӧ кутіс тыква.
Кык ичӧтик детинка нуисны помидор тыра кӧрзина.
Пётр Потапов котӧртіс кытчӧкӧ; киас сылӧн вӧлі тешкодь корабль, а пельпом вомӧныс кык лук чукӧр.
Корабль нырас вӧлі гижӧма лӧз букваясӧн: «Крейсер «Варяг».
Иван Нестеров гордӧя да важнӧя нуӧдіс Сергей да Нина дінті руд гӧна лысӧм ручпиӧс.
Ручпиыс пыксис нёльнан кокнас да ещӧ отсаліс пыксьынысӧ бӧжнас.
Дом поводыс дзикӧдз лэччӧма сылы ныр вылас, но Иван Нестеров, быттьӧ укротитель, ӧвтчис ручпи весьтын ньӧрйӧн да зверлӧн ыръянитӧм вылӧ некутшӧма эз видзӧд.
Ичӧтик Наденька муніс тротуар кузя, быттьӧ воздухті; морӧс бердас сійӧ вӧлі топӧдӧма стеклӧ банка, кӧні дзирдалісны эзысь черияс.
Тешкодь!
Мыйла нӧ найӧ путешествуйтӧны оз керкалань, а керкасянь?
Сергей казяліс тайӧ мӧдарӧ ветлӧдлӧмсӧ да, дерт, сэки жӧ юаліс Ниналысь, мыйын делӧыс.
Кытчӧ ребята мунӧны да мыйла?
Кодлы нуӧны да кыскалӧны пӧдаркисӧ?
Сійӧ зэв стрӧга видзӧдліс Нина вылӧ.
Нина лэдзис мудер синъяссӧ муӧ да зэв гусьӧник нюммуніс.
Да позьӧ ӧмӧй дзебны татшӧм нюмтӧ?
— Тайӧ... тайӧ... — шуис сійӧ.
— Ме ог на тӧд и сӧмын заводита гӧгӧрвоны.
Тайӧ кодлӧнкӧ фантазия, а гашкӧ и военнӧй тайна.
— Нина!  скӧрысь шуис Сергей.
— Ме заводита жӧ гӧгӧрвоны.
Ме тэныд ёрт, но ме ещӧ и комсомол райкомса секретарь.
Кутшӧм гусяторъяс меысь вермасны лоны тэнад?
Нина зэв ёна ӧбидитчис.
Грӧзитӧны сылы дзик нинӧмсьыс.
Кӧритӧмӧн видзӧдліс сійӧ Сергей вылӧ.
— Дерт, — шуис сійӧ, — тэ ыджыд морт, ме — морт ичӧт, а менам ребята и ещӧ на ичӧтӧсь.
Но ӧд и военнӧй тайнаыд овлӧ ыджыд и ичӧт.
Тэ код йывсьыс заводитан гӧгӧрвоны?
— Медся ыджыд йывсьыс, — шуис Сергей.
— Медся ыджыд тайнаыс менам абу, — зэв ньӧжйӧ шуис Нина.
— Но сӧмын став тайнаяссӧ кӧ и весиг медся ичӧтикъяссӧ чукӧртны ӧтчукӧрӧ, сэки некутшӧм тайна оз и коль, и свет вылас оз ло интереснӧ овнысӧ.
И друг быттьӧ тӧвныр сійӧс йӧткыштіс — сэтшӧм ӧдйӧ матыстчис на дінӧ Наташка.
Кытчӧкӧ сійӧ кольӧма нин сьӧкыд тыквасӧ да ӧні кокниа бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Нина! Ниночка! — муртса вермис лолавнысӧ сійӧ.
— Ок, кутшӧмӧсь найӧ ставныс мусаникӧсь!
Посниӧсь, ставныс лӧз дӧрӧмаӧсь, воротникъясныс еджыдӧсь!
— Кодъяс? Кӧні? — юаліс Сергей.
— Кутшӧм дӧрӧмъяс?
Кутшӧм воротникъяс?
И сразу ставсӧ гӧгӧрвоис.
Дзик неважӧн на Владимир карысь найӧ карӧ воис дошкольникъяслӧн детскӧй дом.
Сідзкӧ, со кыдзи встречайтӧны ребята выль воысьясӧс.
Со пӧ, кыдзи ми тані олам, велӧдчам да уджалам и тіянлы тадзи жӧ овны сиам!
— Бара асьныд думыштінныд? — Нина вылӧ гордӧя видзӧдліг недӧвӧльнӧя юаліс Сергей.
— Гусьӧник?
— Эгӧ дзик асьным да эгӧ сэтшӧм гусьӧник, — серӧктіс Нина.
— Серёжка, ӧд тайӧ нинӧм, мый ми тадзи найӧс встретитім?
— Тайӧ ті зэв бура вӧчӧмныд, — шуис Сергей.
— Ёртъяс ног.
Молодечьяс!
Аттьӧ!
— Нинӧмысь, — шуткаӧн зэв улӧдз копыртчыліг шуис Нина.
— Мыйӧн озырӧсь, сійӧн и радӧсь.
Ӧдйӧджык мунам!
Аддзан со, дед виччысьӧ миянӧс ывла вылын.
Михайла Михалыч дед аддзис Сергейӧс да Нинаӧс ылісянь на.
Паськыда восьтіс сійӧ выль тьӧсысь вӧчӧм воротасӧ.
Сарай дорын грымӧдчис-уджаліс вартан машина.
Зӧр бус пиысь здук кежлӧ тыдовтчылісны да бӧр вошлісны бронзӧвӧй, гожъялӧм вартысьяс.
Дзик мӧд судта ӧшиньясӧдз чукӧрӧ вӧлі тэчӧма зэв гырысь гӧгрӧс да кузьмӧс, виж да веж тыкваяс, и, кыдзи изобилиелӧн ичӧтик ен, пукаліс еджыд дӧрӧма да гӧрд галстука Шурик Никифоров.
Двор шӧрас кисьталӧмаӧсь картупель, забор пӧлӧн пызанъяс да скамьяяс вылын стрӧитчӧмаӧсь варенье банкаяс, сола тшакъяс да мукӧдтор тыра ичӧт да ыджыд бутыльяс да банкаяс: тётя Катя нуӧдіс кулинария кузя ассьыс парад.
Пельӧсын пу воръяс да бӧчкаяс дорын кыпӧдчӧмаӧсь капуста кӧчан чукӧръяс, сэні дугдывтӧг гажаа стучитісны тяпкаяс — заптісны капуста.
Кирка да Вась Васич ветлӧдлісны дворті, кутісны кианыс капуста подъяс да зэв ёна вензисны, кодныслӧн подйыс юмовджык.
Валентина Степановна тӧждысьӧмпырысь ӧтарӧ видзӧдлывліс на вылӧ.
Тайӧ асылӧ Киркалӧн морӧсас эз вӧв зарни бур сьӧлӧмыс.
Код сійӧс, Киркаӧс, тӧдас, помӧдз воспитайтчис сійӧ али эз.
Гурйыв восьса ӧшиньяс пыр первой судтаысь спальняясыс ставнас тыдалісны дворсянь.
Керкаыс Сергейлы кажитчис стекляннӧйӧн: керка пытшкӧсас ставыс югъяліс —  и ӧдзӧсъясыс, и стенъясыс, и ӧшинь куричьясыс.
Кузь кистьӧн Саша Воробьёв ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи караулын часӧвӧй.
Эз омӧля уджав маляръяслӧн бригада, кодӧн сійӧ веськӧдліс.
А век жӧ дворыс вӧлі тыртӧм.
Кӧнӧсь нӧ найӧ, главнӧй другъясыс да ёртъясыс?
Сергейлӧн юалана видзӧдлас вылӧ Нина сӧмын довкнитіс юрнас.
— Мунам, мунам, — шуис сійӧ. — Эн кольччы!
Тайӧ здукӧ аслас гӧра йывсянь надзӧник, циркач моз, исковтіс Шурик.
Сы улысь тыкваясыс гӧгыльтчисны да разалісны кытчӧсюрӧ.
— Сьылідзиртӧ чеган! — шуис Нина.
— Ёна тай колӧ, медым знаменитӧй огородник пӧгибнитіс.
Шурик лэччис зэв бура.
— Найӧ ставныс сэні пукалӧны, — шуис сійӧ. — Выліас.
Ме татчӧ локті тіянӧс встретитны.
Сӧмын ӧні лыддим Фёдорсянь да сылӧн ёртъяссянь письмӧ.
Зэв бур письмӧ.
И сійӧ лӧсьӧдыштіс морӧс вывсьыс галстуксӧ да мӧдіс маршируйтны Нина бӧрся.
Да, ставныс найӧ вӧліны выліас, ыджыд Ленинскӧй комнатаын.
Нина зэв бура тӧдіс, мыйла найӧ чукӧртчисны татчӧ да мый кыскӧ лӧнь местаӧ тайӧ посни вильыш йӧзсӧ.
Ывлаын шондіа и лӧнь, помалӧма сьӧкыд, но колана удж, и позис эськӧ татшӧм торжественнӧй кадӧ неуна дурыштны, а найӧ со чӧла да мыйкӧ думайтігтыр пукалӧны диван вылын да ковёр вылын.
Надя да Лена вышивайтӧны выль спальняясӧ наволочкаяс.
Вася лыддьӧ книга, Валя «сідз прӧстӧ» видзӧдӧ ӧшинь пыр.
Мый сэтысь сійӧ ещӧ аддзӧма?
Пётр Потапов да Женя пуксьӧмаӧсь Андрей Гаврилович дінӧ да синнысӧ оз вештывны сы китель вылын ӧшалысь зӧлӧтӧй звездаысь.
Гашкӧ, кӧть нин талун сійӧ висьталас сылысь историясӧ?
А медся главнӧй вильышпозйыс, Наташа, пидзикокасьӧма да кӧртавлӧ розалысь пашкыртчӧм вожъяссӧ.
Тані, партияса да Сӧветскӧй государствоса великӧй деятельяслӧн портретъяс дорын, век сулалісны ловъя цветъяс.
Ребята сьӧлӧмсяньыс следитісны цветъяс бӧрся.
Ребята, кор аддзисны Нинаӧс да Сергейӧс, шызисны да чеччалісны места вывсьыныс.
Нина ӧлӧдіс найӧс кисӧ лэптыштлӧмӧн.
— Пукалыштам ӧтлаын да чӧв олыштам, — шуис сійӧ.
— Мед талун сэтшӧм нин луныс лоӧ.
Женя вешйыштіс, сетіс сылы места.
Нина пуксис батьыскӧд орччӧн, и Андрей Гаврилович меліа пуктіс кисӧ сылы юр вылас.
Сразу жӧ мӧдар боксяньыс ревнивӧя топӧдчис сы дінӧ Шурик.
Стенсянь сук пашкыр цветъяс пыр партиялӧн вождьяс видзӧдісны Нина вылӧ да ребята вылӧ, быттьӧ прӧверяйтісны, быттьӧ юасисны, мый вылӧ шогмасны, кутшӧмӧсь быдмасны ребята.
Рӧдиналы колӧны бур, смел йӧз.
Нина ещӧ ӧтчыд видзӧдліс чӧла пукалысь аслас питомецъяс вылӧ.
Но мый нӧ, мед партия юалас налысь кӧть мый йылысь.
Гвардияса полковник Тимофеев нывлы абу яндзим на вӧсна.
Мед самӧй сӧстӧм сӧвесть серти лоас сёрниыс — абу страшнӧ.
Ӧшиньяс сайын зэв ылӧ, синнад судзӧдны позьтӧм ылнаӧ, шевкнитчӧма спокойнӧй да сӧстӧм лӧз небеса.
Став сӧветскӧй му весьтын небесаыс вӧлі спокойнӧй.
Дыр-ӧ кежлӧ?
Нина эз тӧд.
Но быд лишнӧй спокойнӧй минутаысь, аслас челядьлӧн быд лишнӧй во олӧмысь да шудысь (и тайӧс Нина зэв бура тӧдіс!) миян народ обязан великӧй Коммунистическӧй партиялӧн вежӧрлы да сьӧлӧмлы.
Ставсьыс, дзик ставсьыс аттьӧ сылы!
Радлун вӧсна, чӧвлун вӧсна, ребята вӧсна, Сергей вӧсна, батьыс вӧсна.
— Нина! — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧс Шурик.
Нина чӧв оліс.
Сылӧн морӧсын кыптіс ыджыд, зэв мича чувство.
Ӧні, тайӧ здукас сійӧ радейтіс ассьыс народсӧ, со тайӧ детинкаяссӧ да нывкаяссӧ сідзи, кыдзи радейтліс найӧс Ленин, таысь ёнджыкасӧ радейтны эз нин позь.
Сылы ӧні лои зэв гӧгӧрвоана сталинскӧй клятвалӧн смыслыс: лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі Ленин!
Первойысь сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм прӧстӧй да человечнӧй народӧс Ленинӧн радейтӧмыс да врагъясӧс Ленинӧн ненавидитӧмыс.
Радейтны сідзи, медым ёнджыка радейтны эз нин позь, медым сылӧн эз вӧв мӧд олӧм, вот тайӧ, Рӧдиналы нэм кежлӧ сетӧм олӧмысь кындзи.
Тайӧ сідзжӧ вӧлі мечта, но чувствуйтана, вынйӧра...
Сійӧ чеччис.
Ӧні сійӧ ачыс нин пуктіс кисӧ батьыслы пельпом вылас.
Надежнӧй мыджӧд!
Сергей чеччис да сувтіс сыкӧд орччӧн.
— Но мый, менам донаӧй? — юаліс Андрей Гаврилович.
— Мый, мусаӧй?
Нина эз удит вочавидзны.
— Нина! — бара чукӧстіс сійӧс Шурик.
— Мыйла сідзи артмӧ?
Видзӧд!
Андерсен мойдкывъясын гижӧма: «Пом, пом!
Быдторлы свет вылас овлӧ пом».
А помыс абу.
Вӧлі мечта...
И збыльмис.
И ставыс быттьӧ помасис.
А збыльвылассӧ нинӧм эз помась.
Вот ми пукалам.
И Валя пукалӧ, пельӧсын, и войясын сійӧ бара мойдӧ нывкаяслы.
— Энлы, — шуис Вася.
— Сійӧ бара на корас миянӧ Хабаровск карысь мӧд детинкаӧс, и ставсӧ ковмас выльысь заводитны.
Сійӧ ӧні, кӧнкӧ, мечтайтӧ сэтшӧмтор йылысь, мый и висьтавнытӧ он сяммы.
Ставныс серӧктісны.
А сэсся бара ланьтісны да дыр чӧла пукалісны.
Быдӧн думайтіс мый йылысь кӧ ассьыс.
{М. Горький (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Водзкыв @ водзкыв @ А. Барбюс. Би @ 1941 @ Лб. 5-10}
ВОДЗКЫВ
Тайӧ прӧстӧй да пӧщадатӧм правдивӧй книгаас висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи разнӧй нацияса, но ӧткодь разумнӧй йӧз, бырӧдӧны мӧда-мӧднысӧ, разрушайтӧны асланыс каторжнӧй да великолепнӧй уджыслысь уна нэмъяс чӧжся плодъяссӧ, пӧрталӧны ёг чукӧръясӧ храмъяс, дворецъяс, керкаяс, пӧимӧдз бырӧдалӧны каръяс, грездъяс, виноградникъяс, кыдзи найӧ тшыкӧдісны важся предокъясӧн на бура вӧдитӧм-вӧчӧм уна сё сюрс десятина му да ёна дыр кежлӧ ёгӧсьтісны сійӧс кӧрт осколокъясӧн да отравитісны мыжтӧг виалӧм йӧз сісьмысь яйӧн.
Самоистребление да культура бырӧдан тайӧ безумнӧй уджсӧ нуӧдӧмӧн, найӧ, тайӧ йӧзыс, кодъяс вермӧны разумнӧя рассуждайтны став тор йывсьыс, мый раздражайтӧ налысь куяссӧ да нервъяссӧ, волнуйтӧ налысь сьӧлӧмъяссӧ да вежӧръяссӧ, кевмысьӧны сьӧлӧмсяньыс и, кыдзи та йылысь висьтавлӧ книгаыслӧн ӧти герой, кевмӧны «идиотскӧя ӧтмоза», а сы бӧрын бара заводитӧны самоубийстволысь дикӧй уджсӧ, сідзжӧ «идиотскӧя ӧтмоза».
XXI главаысь лыддьысь аддзас немецъяслысь да французъяслысь богослужение нуӧдан тайӧ серпассӧ, кӧні кыкнанладорсаясыс ӧтмоза эскӧны, мый война нуӧдан кровавӧй да подлӧй уджас «енмыс миянкӧд».
И найӧ жӧ сэсся шуӧны: «енмыдлы — миян вылӧ сьӧлыштны!»
И найӧ жӧ, геройяс, великомученикъяс, ассьыныс вокъяссӧ виалысьяс, юалӧны ёрта ёртыслысь:
— «Но, век жӧ, кыдз эськӧ сійӧ лысьтӧ, сійӧ енмыс, тшӧктыны ставлы ӧткодя мӧвпавны, мый сійӧ — накӧд, а абу мукӧдъяскӧд?»
Трогательнӧя, челядь моз прӧстӧя мӧвпалӧмӧн, тайӧ йӧзыс, ёрта ёртыслысь вирсӧ кисьтӧмӧн, сёрнитӧны:
— «Вӧліс кӧ енмыд бур да милосерднӧй, — кӧдзыдыс эськӧ эз вӧв!»
Но, татшӧм яснӧя рассуждайтӧмӧн, тайӧ великӧй страстотерпецъясыс выльысь мунӧны ёрта ёртсӧ виавны.
Мыйла?
Мый вӧсна?
Найӧ и тайӧс тӧдӧны, — асьныс найӧ ас йывсьыс висьталӧны:
— «Ах, ми ставным абу омӧль йӧз, но — сэтшӧм коньӧр кодьӧсь да шудтӧмӧсь.
И сэки жӧ ми бӧбӧсь, вывті бӧбӧсь!».
И тайӧс вежӧртӧмӧн найӧ водзӧ нуӧдӧны разрушениеыслысь позорнӧй да преступнӧй уджсӧ.
Капрал Бертран тӧдӧ мукӧдъяс дорысь унджык, сійӧ сёрнитӧ мудрец кывъясӧн.
— «Будущӧй!
— сійӧ друг горӧдіс пророклӧн кодь гӧлӧсӧн.
— Кутшӧм синъясӧн кутасны вадзӧдны миян вылӧ найӧ, кодъяс пондасны овны миян бӧрын да кодъяслысь душасӧ лоӧ, медбӧрын, вайӧдӧма равновесиеӧ прогресскӧд, кодысь он мын, кыдзи рӧкысь.
Кутшӧм синъясӧн найӧ видзӧдласны тайӧ мортвиӧмъяс вылас да миян подвигъяс вылӧ, кодъясӧс весиг асьным, найӧс вӧчысьясыс, ог тӧдӧй, колӧ-ӧ найӧс сравнивайтны Плутарх да Корнель геройяс делӧясӧн, либӧ жӧ апашъяс подвигъясӧн?..
И, век жӧ, видзӧд!
Эм жӧ ӧтик морт, ӧтик образ, коді, кыпӧдчис война весьтас да коді куслытӧг кутас дзирдавны мичлуннас да мужествонас!»
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сы дорӧ копыртчӧмӧн, ме став сьӧлӧмсянь кывзі тайӧ кывъяссӧ, кодъяс паськалісны войся лӧняс пӧшти пыр чӧв олысь вомсянь.
Ясыд гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс:
— Либкнехт!
И сувтіс кресталӧм кияссӧ лэдзтӧг.
Сылӧн мича чужӧмыс, статуялӧн кодь стрӧг видзӧдласнас, копыртчис морӧс вылас.
Но регыд сійӧ бӧр кыпӧдіс юрсӧ да пондіс шуавны:
— Будущӧй!
Будущӧй!
Будущӧйыслӧн могыс — шыльӧдны тайӧ ӧніясӧ, вуштыны сійӧс йӧз паметьысь, кыдзи пежторйӧс да позорнӧйӧс.
И, век жӧ, тайӧ ӧніяыс колана, быть колана!
Позор военнӧй славалы, позор армияяслы, позор салдат ремеслӧлы, коді пӧртӧ йӧзсӧ то садь воштӧм жертваясӧ, то подлӧй палачьясӧ!
Да, позор!
Тайӧ правда, но тайӧ вывті ыджыд правда, тайӧ правдаыс вечностьлы, но ещӧ не миянлы на.
Тайӧ лоӧ правдаӧн, кор сійӧс гижтасны мукӧд истинаяс пӧвсӧ, кодӧс гӧгӧрвонысӧ ми вермам сёрӧнджык, кор весавсяс миян ловным.
Ми сыысь ещӧ ылынӧсь на. Ӧні, тайӧ сутшнас, тайӧ правдаыс пӧшти ылалӧм кодь; тайӧ священнӧй кывйыс сӧмын богохульство!
Сійӧ кыдзкӧ торъя гораа серӧктіс да думыштчӧмӧн висьталіс водзӧ:
— Кыдзкӧ ӧтчыд ме шуи налы, мый верита пророчествоӧ сӧмын сы вӧсна, медым ыштӧдны найӧс да нуӧдны водзӧ».
Но, тадзи сёрнитігас, спокойнӧй да мужественнӧй морт, ас взводса став йӧзӧн уважайтан морт, нуӧдӧ найӧс тӧлктӧм бойня вылӧ да кулӧ няйт эрд вылас, сісьмысь шойяс пӧвсын.
Ставас таын яръюгыда да насмешливӧя ломалӧ убийственнӧй противоречие, коді увтыртӧ мортсӧ безвольнӧй инструментӧдз, кутшӧмкӧ зывӧктан машинаӧдз, кодӧс лӧсьӧдӧма лёк да пемыд вынӧн сы дьявольскӧй цельяслы служитӧм вылӧ.
И матысаӧсь, и сьӧлӧмыдлы мусаӧсь тайӧ геройясыс, но, збыльвылас, найӧ кажитчӧны прокажённӧйясӧн, кодъяс кутӧны ас пытшкас разумлысь да волялысь век кежлӧ непримиримӧй противоречиесӧ.
Кажитчӧ, мый налӧн разумыс сэтшӧма нин крепаммӧма да лоӧма вынаӧн, мый найӧ вермасны нин сувтӧдны тайӧ зывӧктана бойнясӧ, дугӧдны мирӧвӧй преступлениесӧ, но... воляыс налӧн абу да, морт виӧмыслысь став гадостьсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сьӧлӧмас сійӧс отрицайтӧмӧн, найӧ век жӧ мунӧны виавны, разрушайтны да кувны вир пытшкын да няйтын.
— «Битваясыд вӧчсьӧны миян киясӧн, — шуӧны найӧ.
— Ми лоам войналы материалӧн.
Войнаыд ставнас прӧстӧй салдатскӧй ловъясысь да тушаясысь.
Тайӧ ми тырталам равнинаяссӧ шойясӧн да юяссӧ вирӧн, ставӧн ми, кӧть эськӧ миян пӧвстысь быдӧн тыдавтӧмӧсь да кывшутӧмӧсь, сы вӧсна мый ми вывті унаӧнӧсь.
Тыртӧммӧм каръяс, рӧзӧритчӧм сиктъяс да грездъяс — сійӧ пустыняяс, кодъяс лишитчисны миянысь либӧ колисны миян бӧрын.
Да, ставыс сійӧ ми — и сӧмын ми!
— Да, сійӧ збыль!
Война — сійӧ народъяс.
Натӧг нинӧмыс эськӧ эз вӧв, ылысянь видчӧм-ёрччӧмысь кындзи.
Но войнатӧ решайтӧны оз найӧ; сійӧс решайтӧны правительяс.
— Народъяс тышкасьӧны ӧні, медым мездысьны сійӧ правительствоясысь.
Тайӧ войнаыс абу мыйкӧ мӧдтор, а Французскӧй революциялӧн водзӧ мунӧм.
— Сідзкӧ, артмӧ, мый ми уджалам сідзжӧ и пруссакъяслы?
— Пондам надейтчыны, мый и налы, — шуис страдалецъяс пӧвстысь ӧтик... — Народъясыд — сійӧ нинӧмабутор, а налы колӧ лоны ставнас, — шуис тайӧ сутшнас морт, ме вылӧ юалан синъясӧн видзӧдӧмӧн;
сійӧ выльысь висьталіс сыӧн тӧдтӧм историческӧй фраза, кодӧс шулӧма нэм саяс нин, но кодлы сійӧ сетіс сыӧн кутан великӧй историческӧй смыслсӧ.
И тайӧ несчастнӧйыс, няйт пиас бауӧн сулалӧмӧн, кыпӧдіс ассьыс, прокажённӧйлысь, чужӧмсӧ да горша видзӧдліс водзӧ бесконечностьӧ».
Мый сійӧ аддзас сэсь?
Ми эскам, мый сійӧ аддзас ассьыс потомокъяссӧ свободнӧйясӧн, разумнӧйясӧн да вӧлянас вынаясӧн.
* * *
Тайӧ страшнӧй да радостнӧй книгасӧ гижис Анри Барбюс, сэтшӧм морт, код вывті мунлісны войналӧн став ужасъясыс, сылӧн став безумиеыс.
Тайӧ абу параднӧй книга гениальнӧй Лев Толстойлӧн, кодлӧн генийыс созерцайтліс ёна важся война; тайӧ абу Берта Сутнерлӧн <rus>«Долой войну»</rus> нима жалӧбнӧй сочинениеыс, — сочинение, кодӧс гижӧма бур намерениеӧн, но коді оз вермы некодӧс и нинӧмын ни убедитны, ни разубедитны.
Тайӧ — книга, евангелие кодь прӧстӧй, пророческӧй лӧглунӧн тыр, тайӧ — первойя книга, коді висьталӧ война йылысь прӧстӧя, сурӧвӧя, спокойнӧя да венны позьтӧм вына правда.
Сэні абуӧсь сэтшӧм серпасъяс, кодъяс романтизируйтӧны войнасӧ, мичмӧдӧны сылысь вирӧн ойдӧм, няйтӧн тырӧм ужассӧ ӧшкамӧшка став рӧмъясӧн.
Барбюс гижис войналысь буднияссӧ, сійӧ петкӧдліс войнасӧ кыдзи удж, сьӧкыд да няйт удж, мӧда-мӧднысӧ, дзик нинӧмысь, ас глупостьсьыс кындзи, мыжтӧм йӧзӧс виалӧм кузя.
Сы книгаын абуӧсь сражениеяслӧн поэтическӧя да героическӧя мичмӧдӧм серпасъяс, абу петкӧдлӧма торъя салдатъяслысь мужествосӧ — Барбюслӧн книгаыс тырӧма правдалӧн суровӧй поэзияӧн, сійӧ петкӧдлӧ народлысь мужествосӧ, мужествосӧ уна сё сюрс да миллион лыда йӧзъяслысь, кодъясӧс шыбытӧма смерть вылӧ, да народъясса великӧй провокаторӧн — капиталӧн — уничтожитӧм вылӧ.
Тайӧ Дьяволыс дзик реальнӧй, миян пӧвстын дугдывтӧг действуйтысь, тайӧ — Барбюс книгаын главнӧй геройыс.
Вӧляӧс виысь идеяяс да учениеяс лӧж блескӧн уна миллион простакъясӧс синтӧммӧдӧмӧн, найӧс горшлуна, завидуйтана да своекорыстие ядӧн отравитӧмӧн, сійӧ вӧтліс уна миллион йӧзӧс Францияса плодороднӧй муяс вылӧ, и сэні найӧ нёль во чӧж разрушайтӧны ставсӧ, мый вӧчӧма пӧшти кыксё во чӧжся уджӧн, нӧшта ӧтпыр петкӧдлӧны асьныс аслыныс, мый мортлӧн медся лёк врагыс — сылӧн безволие да вежӧртӧмлун.
Барбюс пыдісяньджык, чем кодкӧ сыӧдз мӧд, видзӧдліс война пытшкӧслунӧ да выль евангелие йӧзӧдысь тонӧн петкӧдліс йӧзъяслы налысь вывті ыджыд ылалӧмсӧ.
Сы книгаын быд листбок — правдалӧн кӧрт мӧлӧтӧн нӧшыштӧм став сійӧ лӧж кузяыс, лицемерие, жестокость, няйт да вир кузяыс, кодъяс дзоньнас шусьӧны войнаӧн.
Шуштӧм книгаыс сылӧн страшнӧй аслас пӧщадатӧм правданас, но быдлаын сыӧн петкӧдлан пемыдас югйыштлӧны выль сознаниелӧн бикиньяс, — и сійӧ бикиньясыс, ми эскам, регыд ӧзъясны-ыпнитасны Дьявол Капиталӧн лӧсьӧдӧм няйтсьыс, вирсьыс, лӧжсьыс да лицемериесьыс мусӧ весалан всемирнӧй пӧжарӧ.
Йӧзыс, кодъяс йылысь висьтавлӧ Барбюс, заводитӧны нин смела отрицайтны морт вылын енлысь властьсӧ, а тайӧ нин вернӧй признак сылӧн, мый найӧ регыд ыджыд яндзимӧн да лӧглунӧн почувствуйтасны, кутшӧм преступнӧй да отвратительнӧй властьыс мортлӧн ас кодь вылас.
Ми олам трагическӧй лунъясӧ, миянлы вывті сьӧкыд, но ми олам сэтшӧм лунъяс водзын, кор заводитӧны ловзьыны мортлӧн став бур вынъясыс свободнӧй творчество да удж дорӧ.
Тайӧ — правда, и сійӧ должен радуйтны миянӧс, содтыны миянсьыным вынъясӧс, сетны миянлы бодрость.
М. Горький.
Та водзвывсасӧ вӧлі гижӧма таӧдз 15 во сайын, тшыгъялан трагическӧй воӧ, сійӧ воӧ, кор помасис тшыг пролетарийяслӧн, рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн победоноснӧй война Европаса капиталистъясӧн бура вооружитӧм роч фабрикантъяслӧн да помещикъяслӧн армияяслы паныд да европейскӧй лавочникъясӧн жир да дух серти асланыс вокъяслы отсӧг вылӧ ыстӧм войскаяслы паныд, кодъяс пӧвсын весиг вӧлі кавалериялӧн отряд осёлъяс вылын.
Дас вит во чӧжӧн царскӧй Россияса да сійӧ колонияясса пролетариат чудесаяс творитан, личӧдлытӧм уджӧн пӧртіс джынвыйӧ корысялысь да полудикӧй, горш меднӧй буржуазиялысь вывті ыджыд безграмотнӧй странасӧ народъяслӧн вынйӧра социалистическӧй братскӧй союзӧ.
Ӧні Европаса капиталистъяс бара кӧсйӧны панны война, кодлӧн основнӧй могыс — Социалистическӧй Сӧветъяс Союз вылӧ уськӧдчӧм.
Сы могысь, медым заводитны тайӧ войнасӧ, капиталистъяслы колӧ единство.
Налӧн медся яндысьтӧм да дурмӧм группаыс думайтӧ воӧдчыны единствоӧ Наполеон пример серти: вермыны ассьыс суседъяссӧ да, вермӧм суседъяссӧ шошаӧдыс кватитӧмӧн, веськӧдны найӧс социалистическӧй государстволы паныд.
Планыс прӧстӧй да гӧгӧрвоана, тайӧ планыс и уськӧдіс дум вылӧ осёлъяс йылысь.
14–18 воясся бойняын осёлъяслӧн вывті позорнӧй рольыс характеризуйтсьӧ, кыдз тӧдам, немецкӧй социал-демократия вождьяс поведениеӧн, роч меньшевикъяс, эсеръяс да мукӧд быдсяма вождьяс поведениеӧн сійӧ мелкӧй буржуазия пӧвсысь, кытысь капиталистъяс 15 во чӧж нин фабрикуйтӧны фашистъясӧс.
Мем кажитчӧ, мый Барбюс уджлӧн да сы кодь сяма мукӧд литераторъяс уджлӧн социалистически-революционнӧй доныс торйӧн нин бура тыдалӧ именнӧ тайӧ вылынджык висьталӧмторсьыс.
Сылӧн книгаыс — медводдзаяс пӧвсысь ӧти, кодъяс 15 во чӧжӧн пальӧдісны вирӧн дурмӧдӧм уна сюрс юр; и антифашистскӧй движение, коді век ёнджыка и ёнджыка паськалӧ миян кадӧ, должен признайтны Барбюсӧс аслас медводдза основоположникъяс пӧвсысь ӧтиӧн.
1935 вося сентябрь 11 лун.
М. Горький.
{А. Барбюс (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Би @ Роман @ А. Барбюс. Би @ 1941 @ Лб. 11-257}
АНРИ БАРБЮС
БИ
Круиын да «119»-ӧд высота вылын мекӧд орччӧн усьысь ёртъяс паметь кузя.
А. Б.
I. ВИДЕНИЕ
Дан-дю-Миди, Эгвиль-верт да Монблан гӧраяслӧн йывъясыс кыпӧдчӧны страдалецъяс син водзын; виртӧм чужӧмъяс видзӧдчӧны шебрасъяс улысь, кодъясӧс орччӧн-орччӧн вольсалӧмаӧсь санатория галлереяӧ.
Верандаӧн тупкӧм тайӧ террасаыс резнӧй пуысь вӧчӧм балкона госпиталь-дворецын, коймӧд судтаас, изолируйтӧма пространствоас да ӧшалӧ мир вылас.
Вӧсни гын шебрасъяс, — гӧрдӧсь, турунвиж рӧмаӧсь, коричневӧйӧсь, еджыдӧсь, — кодъяс улысь видзӧдчӧны омӧльтчӧмысла косьмӧм чужӧмъяс биалӧм вӧсна сотчан синъяснаныс, оз вӧрӧшитчыны.
Раскиднӧй креслӧяс вылын — вӧрзьывтӧм чӧвлун.
Кодкӧ кызӧктіс.
Сэсся сӧмын коръясӧкӧ, кадысь кадӧ, кылыштлас листыштӧм листбоклӧн шыыс либӧ шӧпкӧдӧмӧн юалӧм да суседыслӧн сэтшӧм жӧ лӧня вочавидзӧм, либӧ балюстрадасянь шочиника кывлывлӧ сӧдз енэжсӧ сьӧд жемчуг сунисъясӧн визьйӧдлысь стаяысь торъялӧм смел ракалӧн борд шыыс.
Чӧв олӧм тані закон.
Да и тайӧ став йӧзыс, озыръяс да незавасимӧйяс, ӧти и сійӧ жӧ висьӧмӧн висьысьяс, кодъяс воисны татчӧ став му пельӧсъясысь, воштісны нин сёрнитан привычкасӧ.
Найӧ йӧршитчисны ас пытшканыс да мӧвпалӧны сӧмын ас олӧм да кулӧм йывсьыныс.
* * *
Галлереяӧ воӧ прислуга; сійӧ еджыд паськӧма да зільӧ не шумитны.
Вайӧма газетъяс да сеталӧ найӧс.
— Эштіс тай! — шуӧ медводдзаыс, коді восьтіс газетсӧ.
— Объявитӧма война.
Кӧть тайӧ юӧрыс и эз ло виччысьтӧмӧн, но сійӧ кыпӧдӧ шӧйӧвошӧм, сы вӧсна мый кылысьясыс гӧгӧрвоӧны тайӧ значениеыслысь помтӧмлунсӧ.
Тайӧ тӧлка да образованнӧй йӧзыс, страдайтӧмас да мӧвпалӧмас вӧйтчӧмӧн, вещьясысь и пӧшти весиг нин олӧмсьыс торъялӧмъяс, став морт рӧдсьыс сэтшӧм жӧ ылынӧсь, кыдз быттьӧкӧ найӧ олӧны ылі локтан кадын, видзӧдӧны ас водзаныс пространствоӧ, ыліӧ, воӧдчыны позьтӧм странаӧ, кӧні олӧны ловъяяс да безумнӧйяс.
— Австрия вӧчӧ преступление, — шуӧ австриец.
— Колӧ, медым Франция вермис, — висьталӧ англичанин.
— Эска, мый Германияӧс лоӧ вермӧма, — висьталӧ немец.
* * *
И найӧ бара пырӧны одеялояс улӧ, чужӧмнаныс гӧра йывъяслань да енэжлань водӧмӧн.
Но, кӧть и сэзь ывлаыс, а чӧвлуныс тырӧма лёктор туналан юӧръясӧн.
Война!
Тані куйлысьяс пӧвстысь ӧткымынӧн торкӧны чӧв олан законсӧ, джын гӧлӧсӧн шуалӧны тайӧ кывсӧ да мӧвпалӧны сы йылысь, мый ӧні заводитчӧ миян кадся, колӧкӧ, и став кадъясса ыджыдысь-ыджыд событие.
Весиг сӧдз да сӧстӧм ывлавылас, кытчӧ ӧні найӧ видзӧдӧны, тайӧ юӧрыс кыпӧдӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гудыр мираж *.
* Мираж — тані ылӧдлана аддзантор.
Паськыд лӧнь долинаяс, роза кодь алӧй пуяснас да бархатнӧй лудъяснас, козъя вӧртаслӧн сьӧд кружеваыс да сывлытӧм лымъяслӧн еджыд кружеваыс — ставыс тырӧ йӧз жуӧмӧн.
Йӧз чукӧръяс жуӧны торйӧдчӧм массаясӧн.
Муяс вывті, гы бӧрся гы, мунӧны атакаяс, гибнитӧны керкаяс, кыдзи йӧз, и каръяс, кыдзи керкаяс; грездъяс кажитчӧны размунӧм еджыдӧн, быттьӧ енэжсянь муӧ усьӧмторъяс; кулӧмаяслӧн да ранитчӧмъяслӧн страшнӧй чукӧръясыс вежӧны равниналысь веркӧссӧ.
Тыдалӧны народъяс, кодъясӧс нырӧны бойня вылын ас странаса границаяс дорас, кодъяс дугдывтӧг ас пытшсьыныс мӧдӧдалӧны выльысь-выль, тырвира ён салдатъясӧс.
Синъяс аддзӧны смерть юыслысь тайӧ ловъя притокъяссӧ.
Лунвылын, войвылын и рытыввылын мунӧны бойяс.
Кӧть кодарлань эн бергӧдчы — быдлаын мунӧ война.
Видение видзӧдысьяс пӧвсысь ӧти, гырддза вылас кыпӧдчыштӧмӧн, арталӧ да висьталӧ ӧні и воан кадын тышкасьысьяслысь лыдсӧ — комын миллион салдат!
Мӧд, кодлӧн синъясыс аддзӧны шорӧн визувтан вир, шӧпкӧдӧ:
— Кык тышкасьысь армияыд — сійӧ ӧти ыджыд армия, коді ачыс асьсӧ бырӧдӧ.
— Эз эськӧ ков... — кылӧ медводдза радын куйлысь мортлӧн морӧс пытшсянь шуӧм гортӧм шы.
Но мӧд возражайтӧ:
— Тайӧ выльысь заводитчӧ Французскӧй революция.
— Виччысьӧй, монархъяс! — шӧпкӧдӧ мӧд.
Коймӧд содтӧ:
— Гашкӧ, тайӧ медбӧръя война нин.
Бара пуксьӧ чӧвлӧнь.
А мукӧдъяс, кодъяс бледӧдӧмаӧсь трагическӧя мучитчана войясысь, кор найӧ пессьӧны ньылӧм пытшкын да узьтӧг, юрнаныс довкйӧдлӧны:
— Дугӧдны войнаяс!
Да позьӧ ӧмӧй?
Дугӧдны войнаяс!
Мирӧвӧй язваыс бурдӧдны позьтӧм!
* * *
Кодӧскӧ кызӧдӧ.
Сэсся бара пуксьӧ ыджыд чӧвлӧнь шондіӧн ойдӧм туруна видзьяс вылын, кӧні небыда югйышталӧны волялан гӧннаныс мӧсъяс; пемыд вӧрдіяс, веж муяс да лӧзалан енэжтасыс тупкӧны тайӧ шуштӧм видениесӧ, кусӧдӧны би югӧрсӧ, коді шымыртӧма киссьысь важ мирсӧ.
Помтӧм чӧвлӧньыс небзьӧдӧ скӧрӧн тырӧм кывъяссӧ да мучитчӧмсӧ тайӧ жуысь сьӧд массаяслысь.
Сёрнитысьяс вочасӧн лӧньӧны да кывзысьӧны асланыс тыяс удж тайнаӧ.
Но кор рытыс заводитчӧ пуксьыны долинаӧ, Монблан массивын сэки ыпнитлӧ чардби.
Татшӧм ӧпаснӧй рытъяснас, кор тӧвлӧн гыясыс волӧны весиг татчӧдз, тайӧ зэв ыджыд верандаӧдзыс, страдалецъяслӧн лӧнь пристаньӧдз, налы запретитӧма петны.
И тайӧ йӧзыс, пытшкӧссяньыс ранитчӧмаяс, сӧмын видзӧдӧны, кыдзи бушуйтӧны стихияяс.
Найӧ кывзӧны мургӧмсӧ гӧраяссянь воан гымлысь, коді быд сюр-сярмунігӧн кыпӧдӧ море моз вольсыштчӧм кымӧръяссӧ да сэк жӧ шыблалӧ пемыдас ру да би сюръяяс.
Кывзысьӧны да бергӧдӧны ассьыныс косьмӧм, блед чужӧмъяссӧ ывлалань, орёлъяслань, кодъяс шлывъялӧны вылын енэжас да кыссьысь ру пырыс видзӧдӧны уліас, му вылас.
— Дугӧдны войнаяс! — шуалӧны найӧ.
— Сувтӧдны гым-чардсӧ!
Но тайӧ видзӧдысьясыс, кодъяс сулалӧны ловъя мир грань дорас нин, весавсьӧмаӧсь партийнӧй страстьясысь, мездысьӧмаӧсь шедӧдлӧм видзӧдласъясысь да понятиеясысь, быдсяма ослеплениеясысь да традицияяс властьысь, гудыра чувствуйтӧны вещьяслысь простотасӧ да воссьысь позянлунъяссӧ...
Меддорын куйлысьыс горӧдӧ:
— Уліас мыйкӧ быттьӧ кыссьӧ.
— Да... быттьӧ ловъя.
— Мыйкӧ быдмӧг кодь...
— Кыдз быттьӧ йӧз.
И вот, лёк туналана чардби ыпнитлӧм югӧръяс улас, паськӧдчӧм сьӧд кымӧръяс улас, кодъяс скӧр духъяс моз ӧшӧдчӧмаӧсь му весьтас, видзӧдысьяслы заводитӧ кажитчыны зэв паськыд лӧзов-гӧрд эрдвыв.
Эрдвывсьыс, няйт да ва пытшкысь, кыпӧдчӧны кутшӧмкӧ мыгӧръяс да, кыдз быттьӧ вӧйӧм йӧз, зільӧны кутчысьны дорвыв нюйтӧн вевттьыссьӧм му бердас.
И налы кажитчӧ, мый тайӧ салдатъяс.
Эрдсӧ, коді ставнас руалӧ, вундалӧма кузь параллельнӧй каналъясӧн да ваӧн тыр гуясӧн, — зэв ыджыд, а вӧйысьясыс, мездысьны кӧсйысьясыс, сэні — помтӧм лыда...
Но комын миллион лыда рабъяс, кодъясӧс преступлениеӧн да чудовищнӧя ылӧдӧмӧн мӧдӧдӧмаӧсь ёрта ёртыслы паныд тайӧ няйт война вылас, кыпӧдӧны ассьыныс морт чужӧмъясныссӧ, и сэні, медбӧрын, петкӧдчӧ вӧлялӧн югӧр.
Будущӧйыс тайӧ рабъяс киас, и ясыда тыдалӧ, мый киссьӧм-важмӧм мирсӧ лоас выльмӧдӧма сэтшӧм союзӧн, кодӧс коркӧ лӧсьӧдасны найӧ, кодъяслӧн лыдыс да страданиеясыс помтӧмӧсь.
ІІ
МУЫН
Вывті паськыд блед енэжыс ставнас тырӧма гым йиркӧм шыясӧн, быд гымыштӧмкӧд ӧттшӧтш сявмунлӧ би сюръя да сатшкысьӧ лӧзалан вой колясас; и сэтшӧм жӧ ру столбъяс кыптылӧны пуксьысь лун рудӧбас.
Вылын, ёна вылын да ылын, тыдалӧ страшнӧй лэбачьяслӧн вынйӧрӧн да ритмичнӧй * лолалӧмӧн лэбзьӧмыс, коді кылӧ весиг сэк, кӧть и асьныс оз тыдавны; тайӧ лэбачьясыс кытшлалӧны сынӧдӧдыс да видзӧдӧны мусӧ.
* Ритмичнӧй — равномернӧй, ӧтмоза кылысь.
Му!
Гажтӧм кыа блед югӧръяс улын пондӧ тыдовтчыны пустыня, — помтӧм паськыд да ваӧн ойдӧм нюръяс да воронкаяс, кытысь вавывсӧ чеплялӧ-серӧдӧ асъя тӧвруторйыс; туйяс, кодъясӧс писькӧдісны тайӧ бесплоднӧй да гуранӧсь-гӧптӧсь му вылас войскаяс да войся обозъяс, блед югӧръяс улас кажитчӧны дзирдалысь стальнӧй рельсъясӧн; няйт чукӧръяс, кӧнъясын то сэні, то тані чурвидзӧны вешкаяс, жугавлӧм кӧзлаяс да гантайтчӧм проволока ёкмыльяс.
Татшӧм няйт вӧснаыс да ва гӧпъяс вӧснаыс артмӧ сэтшӧм впечатление, быттьӧ тіян водзын помасьлытӧм сьӧдасьӧм дӧра, коді плавайтӧ море веркӧс вылын да местаясті вӧйыштӧма нин.
Зэрыс дугдіс, но век на уль руа, быдласянь войталӧ, быттьӧ ставсӧ выльӧн на мыськалӧма, и весиг югыдыс кажитчӧ кизьӧрӧн.
Тӧдчыштны пондісны нӧшта войся пемыднас на шебралӧм чукыля рӧвъяс.
Тайӧ — окопъяс.
Налысь пыдӧссӧ вольсалӧма няйт кодь слӧйӧн, кытысь кокъясыд мынтӧдчӧны гораа лотшкӧмӧн да коді паськӧдӧ войся парашаяслысь лёк дуксӧ.
Тайӧ гуясыс, кор на весьтӧ копыртчан, лолалӧны тэ вылӧ быттьӧ лёк дука вомӧн.
Бокса галлереяяссяньыс петалӧны кутшӧмкӧ вуджӧръяс; найӧ мунӧны ӧтгудыртчӧм ыджыд массаясӧн; быттьӧ ошъяс, кодъяс туплясьӧны няйт пытшкас да мурзӧны.
Тайӧ — ми.
Ми пасьтасьӧмаӧсь арктическӧй * странаясса олысьяс моз.
* Арктическӧй — полярнӧй.
Шерстянӧй бельё, шебрасъяс, мешӧк дӧра — ставсӧ тайӧс ми ӧшлім ас выланым, да тайӧ тешкодя миянӧс гӧгрӧстӧдӧ.
abu
Тыдалӧны гӧрдов либӧ лӧзов-гӧрд чужӧмъяс, кодъясӧс ставнас визлалӧма няйтнас, быттьӧ ранаясӧн; налӧн, быттьӧ дзузганъяс, тыдалӧны гудыр синъяс клеитчӧм синлапъяснаныс, гынмӧм тошъяс да важӧн нин бритлытӧм щӧть кодь усъяс.
Так!
Так!
Трах!
Лыйсьӧм шы, канонада.
Миян весьтын гӧгӧр потласьӧ, грымгӧ то кузя нюжалан шквалъясӧн *, то торйӧн гымӧбтӧмӧн.
* Шквал — моревывса друг лоысь тӧв, мукӧддырйи мунӧ гымалӧмӧн, чардалӧмӧн, зэрӧн да шерӧн.
Шуштӧм ыпъялан гым-чардыс некор оз дугдывлы!
Дас вит тӧлысьысь нин дырджык, витсё лун кымын нин асывсянь рытӧдз и рытсянь асылӧдз оз лӧньлы ружьеысь лыйсьӧм да пушкаысь гымгӧм.
Миянӧс гуалӧма помасьлытӧг бой мунан поле шӧрӧ.
Но кыдзи и важся кадъясын, кодъяс ӧні миянлы кажитчӧны легендарнӧйӧн *, ми эг казявлӧй ас керкасьыным часілысь точкӧмсӧ, сідз жӧ и ӧні ми ог кылӧй тайӧ грымгӧмсӧ, кытчӧдз ог пондӧй сы дорӧ кывзысьны.
* Легендарнӧй — мойдкывйын кодь.
Му пытшсянь тыдовтчӧ кагалӧн кодь гӧгрӧс чужӧм, пыктӧм синдоръяса да сэтшӧм гӧрд бандзибъяса, быттьӧ сэтчӧ лямӧдалӧмаӧсь посни гӧрд квадратикъяс.
Тайӧ — Парадиз.
Паськыд чужӧмбанъясас кучикыс сылӧн ставыс серӧсь, коді лоӧма палатаса полотнищеысь, мыйӧн сійӧ гартыштліс юрсӧ узьнысӧ водігӧн.
Сійӧ дзоръялӧ гӧгӧрбок аслас посни синъяснас, аддзӧ менӧ, гогйӧдлӧ меным юрнас да шуӧ:
— Со тай, нӧшта ӧта вой колис, другӧ!
— Да, пиӧ, а нӧшта нӧ кымынӧс на татшӧм войсӧ ковмас колльыны?
Сылӧн кызіник киясыс кыпӧдчӧны енэжлань.
Ыджыд вынӧн сійӧ кыскӧ позсьыс ассьыс тушасӧ, и вот сійӧ мекӧд орччӧн.
Парадиз конъясис кутшӧмкӧ мортӧ, коді му вылын пукалігӧн кажитчис пемыднас сьӧд ёкмыльӧн да гыжъяснас лёкысь гыжъяліс тойӧн сёйӧм яйсӧ, и сійӧ ва гуранъясті брульскакыліс, муніс водзӧ, быттьӧ пингвин * потоп дырйи.
* Пингвин — полярнӧй странаясын олысь ыджыд лэбач.
* * *
Вочасӧн йӧз петалӧны увдорсяньыс пыдысь.
Пельӧсъясас вуджӧръясыс сукмӧны, сэсся тайӧ морт чукӧръясыс торъялӧны, разӧдчалӧны...
Ӧні найӧс позьӧ аддзыны быдӧнӧс торйӧн.
Со ӧти петӧ шебрасӧн, кодӧс капюшон пыдди плавгӧма юр вылас.
Позьӧ думыштны, мый тайӧ дикарь либӧ, стӧчджыка шуны, дикарыслӧн палаткаыс, коді вешласьӧ местаысь местаӧ да копрасьӧ то шуйгавылӧ, то веськыдвылӧ.
Матіысь позьӧ казявны вязанкаӧ плотнӧя пасьтасьӧм, квадратнӧй, сьӧдов чутъясӧн серӧдӧм вижов-руд чужӧм, гӧрба ныр, кӧсӧй китайскӧй синъяс да дженьыдик чорыд усъяс, кодъяс кажитчӧны дозмук мыськан щӧтка кодьӧн.
— Со тай Вольпатт!
Кыдзи нин делӧясыд, Фирман?
— Сідз-тадз — абу лёк ни абу бур, — вочавидзӧ Вольпатт.
Кывйыс сылӧн сьӧкыд, ньӧжмыд, а гӧлӧсыс киргӧ.
Сійӧс кызӧдӧ.
— Тайӧ пӧрйӧ, буракӧ, сдохнита нин.
Висьтав жӧ, атакасӧ войнас кывлін?
Жаритісны жӧ найӧ пушкаяссьыныс!
Ёна бура!
Сійӧ чушйӧдлӧ нырнас да чышкӧ сійӧс соснас, сэсся сюйӧ кисӧ питшӧгас, да дыр корсьӧ яйсӧ да гыжъясьӧ.
— Комын лов соті сись вылын, — муракылӧ сійӧ.
— Ыджыд галлереяас, муувса туйыскӧд орччаас, жуӧмӧн жуӧны.
Кажитчӧ, быттьӧ сэні став идзасыс ловъя.
— Войнас нӧ атакаас коді муніс, — немецъяс?
— Немецъяс и ми.
Тайӧ вӧлі Вимиладорсянь.
Контратака.
Тэ нӧ эн кывлы?
— Эг, — ме пыдди вочавидзӧ кыз Ламюз, ӧш кодь ён морт.
— Ме узи.
Колян войнас ӧд ме вӧлі удж вылын.
— А ме кывлі, — шыасьӧ неыджыд тушаа бретонец Бикэ.
— Ме омӧля узи, позьӧ шуны, ньӧти эг узь.
Менам торъя кабинет.
Со сійӧ проклятӧйыс.
Сійӧ индӧ гуран вылӧ, коді муртса пырыштӧма му пытшкас да вӧсньыдик куйӧд вольӧс вылас ӧдва тӧрӧ ӧти морт туша.
— Быттьӧ кыш пытшкын ӧрех, — висьтавлӧ сійӧ, ичӧтик, быттьӧ из кодь юрторнас гогйӧдлӧмӧн. — Ме пӧшти эг узь.
Кӧсъя вӧлі ойбыртны, но садьмӧдіс 129-ӧд полк ме дінті мунігас.
Садьмӧдіссӧ менӧ эз шумыс, а лёк дукыс.
Ӧд, верман кӧ гӧгӧрвоны, тайӧ став молодечьясыслӧн кокъясыс менам чужӧм бердті восьлалӧны!
Веськыда нырӧс чатӧртны пондіс.
Ме и садьми.
Меным тайӧ торйыс тӧдса.
Менӧ тшӧкыда садьмӧдліс окопын клящӧй дукыс, коді кыссьӧ мунысь войскаяс бӧрсянь.
— Кӧть нин эськӧ мед сыысь тойясыс кулісны! — шуӧ Тиретт.
— Мӧдарӧ на — сійӧ найӧс ёнджыка на ӧддзӧдӧ, — содтӧ ассьыс мӧвпсӧ Ламюз.
— Кымын ёнджыка тэ дінысь лёк дук петӧ, сымын ёнджыка сэки найӧ тэ вылӧ усьласьӧны.
— И тайӧ ещӧ шудтор на, — водзӧ нуӧдӧ сёрнисӧ Бикэ, — мый найӧ менӧ садьмӧдісны асланыс лёк дукнас.
Кыдзи ме висьтавлі нин сӧмын на этійӧ кыз пресс-папьеыслы, ме удиті синмӧс восьтыны буретш аскадын, медым шамыртчыны палатка дӧраӧ, коді тупкӧ менсьым гусӧ да кодӧс ӧти мунысь кӧсйӧ вӧлі гусявны.
— 129-ӧд полкад ӧд йӧзыс паршивӧйӧсь!
Миян кок увдорын, пыдын, тыдалӧ мортлӧн мыгӧр, кодӧс оз на югдӧд асъя югыдыс.
Тетюртчӧмӧн сійӧ пыркӧдӧ ас вывсьыс паськӧмсӧ да гыжъясьӧ.
Тайӧ — дядюшка Блэр.
Чужӧмас, коді тырӧма чунь кыза бусӧн, посни синъясыс тэрыба куньтырасьӧны.
Пиньтӧм вом вевдорас усъясыс артмӧдӧны быттьӧ виж пакет.
Киясыс сылӧн му кодь сьӧдӧсь.
Найӧ сэтшӧм няйтӧсь, мый, кажитчӧ, тырӧмаӧсь гӧнӧн, а кипыдӧсъясас рудов няйтыс косьмӧма чунь кызта слӧйясӧн.
Ставнас сійӧ, крукыльтчӧм да няйтсьӧм, паськӧдӧ ас гӧгӧрыс быттьӧ важ кӧструляысь кылысь дук.
Гыжъясьӧ, а ачыс век жӧ больгӧ кузь тушаа Барккӧд, коді сулалӧ неуна бокынджык да сы дорӧ жӧ копыртчӧма.
— Штатскӧйнад ме ньӧти абу на сэтшӧм няйт, — висьталӧ сійӧ.
— Но, кыдз жӧ, старина, гӧгӧрвоа, кыдзи сійӧ, штатскӧй паськӧмыд, вежӧ тэнӧ, — шмонитӧ Барк.
— Сійӧтӧ ещӧ шуд на, — шыасьӧ Тиретт, — эз кӧ вӧв сідз, гӧтырыд эськӧ тэныд рӧдиталіс посни негритятаӧс.
Блэр скӧрмис.
Синкымъясыс корсисны.
— Мый тэ кӧвъясин?
Мый ещӧ мӧвпыштан?
Сы вылӧ ӧд и война!
А тэ, сера фасоль, тэ думайтан, мый тэнӧ да тэнсьыд сямтӧ войнаыд оз вежлав?
Видзӧдлы жӧ ас вылад, ӧбезьяна чужӧм, музуй сэтшӧм-татшӧм!
Колӧ жӧ лоны сы выйӧдз дуракӧн, медым сӧрны быд нинӧмабусӧ.
Сійӧ нуӧдіс кинас чужӧм вылас косьмӧм сьӧд няйт слӧй кузяыс, коді зэръяс бӧрын лоӧма ньӧти мынтӧмӧн, да содтіс:
— А сы понда ме сэтшӧм, мый кӧсъя сэтшӧмнас лоны.
Ӧтикӧ, ме пиньтӧм.
Майор важӧн нин шуис меным:
«Тэнад абу ни ӧти пинь.
Тайӧ вывті этша.
Медпервойя сувтлігас жӧ ветлы <ns>эстомологическӧй </ns>* амбулаторияӧ».
*«Эстомологическӧй» да «томатологическӧй» — «стоматологическӧй» кывсӧ неправильнӧ шуӧм.
Стоматологическӧй амбулатория — вом пытшкӧс висьӧмъяс лечитан амбулатория.
— <ns>Томатологическӧйӧ</ns>, — веськӧдіс сійӧс Барк.
— Стоматологическӧйӧ, — веськӧдіс Бертран.
— А ме эг мун, сы вӧсна мый эг кӧсйы, — водзӧ висьталіс Блэр, — кӧть эськӧ и дарӧм да.
— Мыйла нӧ?
— Да сідз, сикас вылӧ.
— А тэнад эм ставыс, медым лоны пӧварӧн, — шуӧ Барк.
— Тэныд колӧ эськӧ мунны пӧваритны.
— Ме сідзжӧ мӧвпала, — наивнӧя сӧглашайтчӧ Блэр.
Ставӧн сералӧны.
Сьӧдасьӧм морт ӧбидитчис да сувтіс.
— Тіян сёрнияссьыд менам кынӧмӧй висьмис, — зывӧктӧмӧн шуис сійӧ.
— Муна кокньӧдчыштны...
Кор сылӧн пемыд мыгӧрыс вошис, кольччысьяс нӧшта ӧтчыд констатируйтісны сійӧ истинасӧ, мый медся дуркъяснас пырджык овлӧны пӧваръяс.
— Аддзан кӧ тэ няйт мортӧс кучикас да паськӧмас пятнаясӧн, сы выйӧдз сьӧдасьӧмӧс, мый сы дорӧ позьӧ инмӧдчыны сӧмын наросьнӧ лӧсьӧдӧм ӧрудиеӧн, сідзи и тӧд: сійӧ — пӧвар.
И кымын няйтджык, сымын бурджык пӧвар.
— Тайӧ — збыль-истина! — эскӧдӧ Мартро.
— А, со и Тирлуар.
Эй, Тирлуар!
Гӧгӧр видзӧдӧмӧн, тӧждысяна чужӧма, сійӧ матыстчӧ.
Сылӧн неыджыд юрыс блед чужӧмнас йӧктӧ вывті паськыд шынель воротник кытшас.
Сылӧн ёсь щӧкалыыс да вевдорса водзпиньясыс чургӧдчӧмаӧсь вывлань.
Вомдорас чукырыс, кытчӧ сибдӧма няйтыс, кажитчӧ намордникӧн.
Кыдзи и пыр, сійӧ скӧралӧ да видчӧ.
— Менсьым тавой мешӧкӧс сӧтісны.
— Сійӧ 129-ӧд полк.
А кӧн нӧ тэнад сійӧ вӧлі?
Сійӧ индӧ штык вылас, кодӧс сутшкӧма окопӧ пыранінас потшӧсас.
— Со тай, эстӧні сійӧ ӧшаліс, эсійӧ пинь чиститан йылас.
— Йӧй бӧб! — горӧдӧны ставӧн ӧтпырйӧ.
— Сӧмын ӧд сулалӧ вӧлі кисӧ нюжӧдыштлыны мунысь салдатъясыслы!
Но, абу ӧмӧй тэ балда?
— Век жӧ абу лӧсьыд, — норасьӧ Тирлуар.
Сэсся сійӧ друг зэв ёна скӧрмис.
Сылӧн чужӧмыс лои нямралӧм ветьӧк кодьӧн, кулакъясыс чабыртчӧны, быттьӧ гезйын гӧрӧдъяс.
Сійӧ лёкысь наӧн ӧвтчӧ.
— Веськавлас медтыкӧ меным тайӧ мерлинаыс, коді гусяліс менсьым мешӧкӧс!
Ме эськӧ став нырвомсӧ сылысь рази и рушкусӧ эськӧ кырӧді.
Ӧд мешӧкас вӧрзьӧдлытӧм сыр куйліс.
Муна, нӧшта корсьышта.
Кулакнас ассьыс кынӧмсӧ зыралігтырйи, быттьӧ гитараӧн ворсігӧн, сійӧ руньгӧ асъя рӧмыдас, аслас тӧбсьӧм мыгӧрнас петкӧдлӧ халатӧ пасьтасьӧм висьысьӧс.
Пыр на, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз вош, кылӧ видчӧм-ёрччӧм.
— Вот дуракыс, — шуӧ Пепэн.
Мукӧдыс сералӧны.
— Сійӧ йӧймӧм да юродивӧй, — шыасьӧ Мартро, кодлӧн вӧлі привычка чорзьӧдны ас мӧвпъясыслысь выразительностьсӧ ӧткодь значениеа кывъяс унаысь шуӧмӧн.
* * *
— А ноко, дядюшка, — горӧдӧ на дорӧ воысь Тюлак, — видзӧдлы жӧ эсійӧ вылӧ!
Тюлак великолепнӧй.
Сійӧ пасьтасьӧма лимон рӧма казакинӧ, кодӧс вурӧма матрац вылӧ лӧсьӧдӧм клетчатӧй мешӧкысь.
Юрсӧ сюйӧм вылӧ шӧрӧдыс сійӧс розьӧдӧма и тайӧ футляр вылысас ладмӧдӧма ассьыс вӧньяссӧ да тасмаяссӧ.
Тушанас сійӧ кузь, но косіник.
Кор сійӧ мунӧ, юрсӧ кутӧ водзлань копыртӧмӧн, да сылӧн энергичнӧй чужӧм вылас кӧсӧй синъясыс мыйкӧ быттьӧ корсьӧны.
Киас сійӧ мыйкӧ кутӧ.
— Ме аддзи тайӧс войнас, кор вӧлі кодъя мусӧ выль соединительнӧй проход помас, кытысь вежисны сісьмӧм решетчатӧй люксӧ.
Тайӧ мем пыр жӧ сьӧлӧм вылӧ воис.
Тайӧ — стариннӧй чер.
Черыс, збыльысь, вӧлі зэв нин важся — ёсьтӧм из, кодӧс сюйӧма сьӧдасьӧм лы помӧ.
Тайӧ дзик доисторическӧй ӧрудие.
— Киад лӧсьыд кутнысӧ, — висьтавлӧ Тюлак, чернас ӧвтчигтыр.
— Да!
Бура думайтӧмаӧсь.
Пӧжалуй, бурджык лоӧ миян военнӧй образеца черъяссьыд.
Веськыд дивӧ, позьӧ шуны.
На, вот, видлы...
Мый шуан?
А ӧні бӧр вай: сгӧдитчас меным мый вылӧкӧ, ӧти-мӧдтор вылӧ...
Вот аддзыланныд...
И сійӧ ӧвтчӧ третичнӧй периодса * тайӧ чернас и ачыс кажитчӧ питекантропӧн *, коді пасьталӧма ротас паськӧм да кодйысьӧма муас. ≠
* Третичнӧй период — му историялӧн период, коді вӧлі морт лоан водзвывса кадын.
* Питекантроп — мортнога ископаемӧй ӧбезьяна.
* * *
Бертран взводысь да миян отделениеысь ставӧн вочасӧн чукӧрмисны окоп чукыльтанінӧ.
Тайӧ местатіыс сійӧ неуна паськыдджык рӧвнӧй места дорысь, кӧні векджык, медым прӧйдитны кык мортлы, колӧ спинанад мыджсьыны стен бердас, а кынӧмнад пыксьыны ёрт бердад.
Миян ротаным резервын да занимайтӧ мӧд линияса окоп.
Тані абуӧсь секретъяс ни часӧвӧйяс.
Войнас миянӧс уджӧдӧны первой линияын окопъяс кодйӧм кузя, но лунбыд ми нинӧм ог вӧчӧй.
Ичӧтик местаӧ чукӧртчӧмӧн, гырддза на гырддза, ми коллялам кадсӧ рытӧдзыс, кыдз кужам да кыдз вермам.
Вот писькӧдчис лунся югыдыс тайӧ районсӧ визьйӧдлысь трещинаясӧ; сійӧ воӧ и миян кокъяс дорӧ.
Войвывса шог югӧръяс; векньыдик гудыр енэж, кыдз быттьӧ сэні руввидзӧ завод трубаясысь петӧм тшын.
Тайӧ блед югӧръяс улас му пытшкын олысьяслӧн унапӧлӧс паськӧмъяс петкӧдчӧны став асланыс гӧльлуннаныс.
Но, кыдзи и ружьеысь лыйсьӧм шыяс да канонадаяс, великӧй трагедияыс, кӧні ми участвуйтам, кыссьӧ нин вывті кузя сы вылӧ, медым ми нӧшта шензим да казялім ассьыным тешкодь паськӧмнымӧс, кодӧс ми изобретитім, мед тупкысьны вывсянь киссьысь зэрысь, увсянь кыптысь няйтысь да быд боксянь пӧльтысь кӧдзыдысь.
Кутшӧмкӧ животнӧйяслӧн куяс, шебрас чукӧръяс, дӧраяс, брезент, гын колпакъяс, кашнэяс, юрӧ гартлалӧм быдсикас фуфайкаяс, сиралӧм да резинӧвӧй капюшонъяс став ӧшка-мӧшка рӧмнаныс — ставыс тайӧ вевттьӧ йӧзӧс да пӧшти нинӧмӧдз вайӧдӧ форменнӧй паськӧмлысь признакъяссӧ.
Ӧти чӧвтӧма мыш вылас клеёнкаысь квадрат, кодӧс графитӧма шашкиӧн ворсӧм вылӧ да аддзӧма шойччыны сувтланінысь кутшӧмкӧ столӧвӧйысь.
Тайӧ — Пепэн, и сійӧс кокниа позьӧ тӧдмавны весиг ылісянь тайӧ арлекин * вывеска сертиыс, — ёна кокньыдджыка, чем сы апаш * кодь блед чужӧм сертиыс.
* Арлекин — шут, кодлӧн паськӧмыс вурлӧма уна рӧма лӧскутъясысь.
* Апаш — хулиган.
Тані кӧлесаӧн путкыльтчӧ Барклӧн пикейнӧй одеялоысь вундӧм пластроныс, коді коркӧ вӧлӧма розӧвӧй, но ӧні быгалӧма нин зэрсьыс да буссьыс дай тӧдчӧны лякӧссьӧм туйяс.
Эстӧні — ыджыд тушаа Ламюз, быттьӧ афиша колясъяса киссьӧм киоск.
Молескин кирассанас дзоля Эвдор кажитчӧ кутшӧмкӧ насекомӧйӧн.
abu
abu
И став пӧвстас торъялӧ Тюлак: сійӧ нагрудникасьӧма оранжевӧй нагрудникӧн, кутшӧмӧс новлывлӧны дикӧй племяяслӧн Верховнӧй вождьяс.≠
Сӧмын каскаыс ӧткодялыштӧ тайӧ йӧзыслысь вылысса юкӧнъяссӧ, дай и то!
Ӧткымынъяслӧн привычкаыс, кыдзи Бикэлӧн, пасьтавны каскасӧ кепка вылас, либӧ колпак выліас, кыдзи Кадильяк, артмӧдӧ мортвылыс ортсыса серпаслысь унапӧлӧслунсӧ.
А кокъясным миян?..
Ме, кык кусынь кусыньтчӧмӧн, сӧмын на лэччи мупытшса позйӧ — ичӧтик, лажмыдик пӧгребӧ, кӧні ныртӧ чатӧртӧ ульруа бакшасьӧм дукӧн, кӧні конъясьлан тыртӧм консерв банкаясӧ, няйт кӧлуй шойясӧ да кӧні сэтшӧм жӧ няйт кӧлуй чукӧръяс моз кык радӧн куйлісны да узисны йӧз, а сэки жӧ кодкӧ пельӧсас сись би югӧр улын пидзӧсчань вылас рушйысис аслас мешӧкас...
Бӧрлань кайигӧн квадратнӧй розьӧдыс ме аддзи кокъяс.
Медся разнӧй положениеясын — сувтсӧн, водсӧн, пӧлӧсӧн, кусыньтчӧмӧн, нюжӧдчӧмӧн, — мунысьяслы мешайтчӧмӧн, найӧ вӧліны аснаныс унарӧма да унапӧлӧс коллекцияӧн: гетрыяс сьӧдӧсь и вижӧсь, наколенникъяс кучикысь, сиралӧм дӧраысь либӧ ва йиджтысигӧн кутшӧмкӧ мукӧдсикас матерьеысь, бинтъяс — пемыдлӧзӧсь, голубӧйӧсь, сьӧдӧсь, коричневӧйӧсь, рудӧсь, защитнӧй рӧмаӧсь...
Сӧмын ӧтнасӧн Вольпатт кужӧма видзны мобилизация дырся кӧмсӧ.
Мениль Андрэ со нин мӧд вежон чӧж щӧгӧляйтӧ турунвиж рӧма вурунысь кыӧм сера кыз чувкиясӧн, а Тиретт новлӧ еджыд визя серӧй драп обмоткияс, кодъясӧс вундӧма штатскӧй гачысь, а сійӧ, код тӧдас, кӧні ӧшавліс война заводитчигас...
Мауролӧн кокас бинтъясыс разнӧй рӧмаӧсь: сійӧ эз вермы аддзыны кык ӧткодь шынель кусӧксӧ, кодъяс эськӧ вӧліны ӧткодь важӧсь да няйтӧсь.
А сэсся тыдалӧны кокъяс — тӧбӧма тряпьеясӧн, весиг газетъясӧн, и найӧс кок гӧгӧрыс гартӧма кӧвъясӧн, а мукӧдлӧн весиг телефоннӧй проволокаӧн.
Пепэн шензьӧдӧ ассьыс ёртъяссӧ да мунысьяссӧ коричневӧй рӧма гетрыяснас, кодъясӧс пӧрччӧдӧма кулӧм морт кокысь.
Изобретательность вылӧ претендуйтысь Барк новлӧ еджыд наколенникъяс: гач вылас сійӧ гартӧма марлевӧй бинт.
Тайӧ особаыслӧн улысла помас кык еджыд пятнаыс да вязанӧй колпакыс, коді тыдалӧ каска увсьыс да эрдӧдӧ гӧрд юрси пратьсӧ, сетӧны клоунлысь вид.
Потерлу со тӧлысь чӧж нин ветлӧдлӧ подкова да каблукъяса, пӧшти дзик на выль сапӧгӧн, кутшӧмӧс новлӧны немецкӧй пехотинецъяс.
Сапӧгсӧ сылы сетіс хранитӧм могысь Карон, кор сійӧс эвакуируйтісны киас ранитчӧм бӧрын.
А Кароныс пӧрччӧма сійӧс Пилонскӧй туй вылӧ усьӧм баварскӧй пулемётчиклысь.
Кыдз ме помнита, сійӧ та йылысь висьтавліс:
— ...Куйліс мортыс гуын бӧрӧн, кусыньтчӧмӧн;
сылӧн стеклӧ кодь синъясыс видзӧдісны енэжӧ, а кокъясыс вывлань чурвидзисны.
Сійӧ быттьӧ лӧсьӧдӧма сапӧгсӧ меным вылӧ, сы сапӧгӧн пӧльзуйтчыны сӧветуйтӧмӧн.
«Мый нӧ, ладнӧ, мӧвпала, но ковмис жӧ прамӧя кыскыны сылысь сапӧгъяссӧ.
Часджын вӧзитчи, кыски, бергӧдлі, тракйӧдлі, — оз шедны, а аслас кӧдзалӧм кок лапаяснас отсавныд мортыд оз вермы.
Ме сэсся сэтшӧма тракниті, мый кулӧмыдлӧн кокъясыс пидзӧс выйӧныс ставнас орисны, гачыс косяссис, и ставыс тайӧ лои ме киын.
Но, ладнӧ, сапӧгъясыд эськӧ киынӧсь, сӧмын тай йӧзлӧн кокъясыс займитӧмаӧсь-а.
Колӧ вӧлі найӧс кыдзкӧ перъявны.
— Да ӧд ставсӧ пӧръявлан тэ!
— Юав, он кӧ верит, самокатчик Эвтерплысь.
Сійӧ меным отсаліс: сюйим ми кияснымӧс сапӧг пытшкас и давай нешткавны лыяссӧ, носки торъяссӧ, яйсӧ.
Да тэ сӧмын видзӧдлы, кутшӧмӧсь сапӧгъясыс!
Небось мырсьӧмыд весь эз вош!
И Каронлысь бӧр локтӧмсӧ виччысигӧн Потерлу новлӧ сылысь сапӧгсӧ, кодӧс эз эшты кисьтнысӧ баварскӧй пулемётчик.
Тадзи быдӧн, вын да кужӧм сертиыс, зільӧ тышкасьны вывті лёк неудобствоясыскӧд.
Быттьӧ быдӧн, асьсӧ мыччӧдлӧмӧн, шуӧ: «Со ставыс, мый ме верми, кужи да мудериті вӧчны сійӧ ыджыдысь-ыджыд бедаас, кутшӧмӧ ме веськалі».
Мениль Жозеф вугралӧ, Блэр очсалӧ, Мартро, синсӧ ӧти чутӧ веськӧдӧмӧн, куритчӧ, Ламюз гыжъясьӧ горилла * моз, а Эвдор — мартышка * моз.
* Горилла — морт вылӧ скодитысь ӧбезьянаяс пӧвсысь медыджыд ӧбезьяна, овлӧ судтанас кык метрӧдз.
* Мартышка — вӧсни кияса да кузь бӧжа ичӧтик стройнӧй ӧбезьяна.
Вольпатт кызӧктышталӧ да дугдывтӧг дольӧ: «Здокнита!»
Мениль Андрэ перйӧма ассьыс зеркалӧсӧ да любуйтчӧмӧн сыналӧ ассьыс мича еджгов тошсӧ.
Пыр ӧткодя сулалан чӧвлуныс то сэні, то тані торксьывлӧ кутны позьтӧм возбуждениеӧн, кодӧс приступъясӧн кыпӧдӧны быдлаын паськалӧм, вечнӧй да заразительнӧй паразитъяс.
Барк, коді торъялӧ мукӧдсьыс аслас наблюдательностьнас, ставсӧ гӧгӧр видзӧдлӧ, кыскӧ вомсьыс кальянсӧ, сьӧласьӧ, мигайтӧ синнас да шуӧ:
«Век жӧ кутшӧм ми ставным разнӧйӧсь!»
— А мыйла нӧ миянлы лоны ӧткодьнас? — висьталӧ Ламюз.
— Сійӧ вӧлі эськӧ чудоӧн!
* * *
Миян арлыдъясным?
Быдсямаыс.
Миян полкным резервнӧй да вочасӧн пополняйтсьӧ мыетшкӧ запаснӧйясӧн, мыетшкӧ ополченецъясӧн.
Фуйядлы нелямын арӧс;
Блэр вермис эськӧ лоны Бикэлы, коді призывайтчыліс дас коймӧд воын, батьӧн.
Капрал нимтӧ Мартроӧс дедушкаӧн либӧ «важ шыбласӧн», сы серти, шутитӧ-ӧ сійӧ, либӧ жӧ сёрнитӧ серьёзнӧя.
Мениль Жозеф весиг и войнатӧгыс вӧліс эськӧ казармаын.
Кор миян сержант Вижиль, чутвидзысь усторъя, лӧсьыдіник зонка, коді ещӧ неважӧн на чеччавліс челядькӧд кӧв вомӧн, нуӧдӧ миянӧс удж вылӧ; сэки страннӧй впечатление артмӧ миянысь.
Миян унасикас йӧз чукӧрын, тайӧ семьятӧм семьяас, тайӧ оланінтӧм оланінас, кытчӧ миянӧс чукӧртісны, ті аддзанныд орччӧн куимнан поколениесӧ.
Миян происхождениеным?
Быдсямапӧлӧс.
Ми чукӧртчим дзик быдласянь.
Босьтны кӧть этійӧ кыкӧнсӧ: Потерлуӧс — Калоннаысь шахтёрӧс, да Фуйядӧс — Сеттысь пыж вӧчысьӧс.
Первойяыс идзас рӧма виж синкымъяса, шабді дзоридз рӧма синъяса да розӧвӧй; юрыс сылӧн сэтшӧм ыджыд, мый зэв уна магазинысь да дыр ковмис корсьны суп сёян миска, коді ӧні мичмӧдӧ сылысь юрсӧ.
Мӧдыс торъялӧ став мукӧдсьыс кузьмӧс да косіник мушкетёрскӧй чужӧмнас, арестантлӧн кодь вӧйӧм руд банбокъяснас.
Тайӧ менам кык суседыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс, кыдзи лун да вой.
Таысь оз омӧльджыка торъявны мӧда-мӧдсьыныс ӧчкиа Кокон — ыджыд каръясса миазмъясӧн виртӧммӧдӧм чужӧма, косіндзи, сӧнӧд морт да Бикэ — рудов кучика да квадратнӧй щӧкалыа бретонец *.
* Бретонец — Бретаньса морт.
Андрэ Мениль, Нормандияысь вӧвлӧм провизор, щӧгӧляйтӧ мича тошнас да зэв складнӧя сёрнитӧ.
Ӧткодьлуныс зэв этша сылӧн да Ламюзлӧн — Пуатуысь кыз крестьянинлӧн, ростбиф кодь балябӧжнас да банбокъяснас.
Сёрниыс Барклӧн, кодлӧн кокъясыс талялісны Парижӧс кузяног и вомӧнног, сорсьӧма войвывса бельгиецъяс нюркйӧдлана сёрни горыскӧд, — а бельгиецъяс веськалісны миянӧ 8-ӧд ополченскӧй дружинаысь — да гора-гымакылан сёрникӧд, кыдзи сёрнитӧны 144-ӧд полкса ребята да овернецъяслӧн * патуа *, кодъяс кодзувъяс моз пыр ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧны.
* Патуа — местнӧй наречие.
* Овернец — Франциялӧн лунвывса областьын — Оверняын — олысь.
Миян профессияясным?
Быдсикасыс ичӧтикаӧн.
Сійӧ кадъяснас, кор ми вӧлімӧй нӧшта свобода вылынӧсь на да ассьыным судьбанымӧс эг сюйлӧй зэрӧн да снарядъясӧн киськалан тайӧ вурдысь позъясас, мыйӧн ми сэки вӧлімӧй?
Му уджалысьясӧн да рабочӧйясӧн кызвын случайясас.
Ламюз вӧлӧма батракӧн.
Парадиз — ломӧвӧй извозчикӧн.
Кадильяклӧн, кодлӧн челядьлӧн кодь каскаыс качайтчӧ ёсьмӧм юрлы вылас, быттьӧ кӧлӧкӧльняын купол, кыдзи шуӧ Тиретт, эм му.
Дядюшка Блэр вӧлі Бриын фермерӧн.
Барк служитлӧма магазинын ньӧбасьысьяслы тӧваръяс гортъясас новлысьӧн, да аслас куим кӧлесаа велосипеднас сюся тювъявліс парижскӧй автомобильяс да трамвайяс костъясӧд да лёкног пыр ӧтарӧ видіс подӧн ветлысьясӧс.
Капрал Бертран, коді кутӧ асьсӧ пыр бокын, этша сёрнитысь да корректнӧй, мужественнӧй мича чужӧма да веськыд видзӧдласа, вӧлі мануфактурнӧй предприятиеын подмастерьеӧн.
Тирлуар вӧлі каретнӧй малярӧн.
Тюлаклӧн вӧлі застава дорын кабачок, а Эвдорлӧн, добродушнӧй да блед чужӧма мортлӧн, — туй дорын, тайӧ фронтсяньыс неылын, корчма.
Сылысь заведениесӧ, дерт, пыркӧдісны снарядъяс, сы вӧсна мый, кыдзи тӧдса, Эвдорлы олӧмас оз везит.
Мениль Андрэ, видзӧднысӧ нӧшта приличнӧй на да сыналӧм юрсиа, вузасьлывліс содаӧн да быдсикас патентованнӧй средствоясӧн.
Сылӧн вокыс, Жозеф, тӧргуйтліс ӧти вокзалын иллюстрированнӧй романъясӧн да газетъясӧн, а сійӧ каднас Кокон Францияса мӧд помас, Лионын, пукаліс дозмук вузавлан лавкаын конторка сайын да щӧтайтчис, а Адольф Бекюв да Потерлу уджавлісны изшом перъян шахтаясын.
И мыйдта ещӧ мукӧдыс, кодъяслысь ремеслӧяссӧ некыдз он вермы кутны паметяд да век соралан мукӧдъяскӧд, ог нин сёрнитӧй на йылысь, кодъяс, сикткостса туйясӧд ветлӧмӧн, занимайтчывлісны ӧтпырйӧ даспӧлӧс ремеслӧясӧн.
Сёрнитны кӧ подозрительнӧй Пепэн йылысь, то сылӧн, буракӧ, некутшӧм ремеслӧ абу вӧвлӧма.
Ставсӧ, мый ми тӧдам сы йылысь, сӧмын сійӧ, мый куим тӧлысь сайын лазаретын, бурдӧм бӧрас, сійӧ гӧтрасис, медым... босьтны гӧтырыслы вылӧ лишнӧй паёк.
На пӧвстын, кодъяс менӧ кытшалӧны, абуӧсь свободнӧй профессияысь представительяс.
Учительяс сулалӧны ротаын унтер-офицеръясӧн, либӧ санитаръясӧн.
Кутшӧмкӧ тенор служитӧ майор дорын велосипедист-рассыльнӧйӧн.
Адвокат секретаралӧ полковниклы.
Рантье * — нестроевӧй ротаын капралӧн.
* Рантье — морт, коді олӧ нетрудӧвӧй доходъяс вылын — капиталысь либӧ недвижимостьясысь процент вылын.
Тані жӧ сэтшӧмъясыд абуӧсь.
Ставным ми — настоящӧй салдатъяс, и миян пӧвстын пӧшти абуӧсь интеллигентъяс, артистъяс, художникъяс либӧ прӧстӧ озыръяс, кодъяс тайӧ война вылас желайтісны эськӧ рискуйтны ас физиономияяснаныс тайӧ окопъяс дорас.
Гашкӧ инӧ, кӧть нин временнӧ, дай и сійӧ офицерскӧй фуражкаӧн.
Да, сійӧ збыль, мый ми ставным ёна торъялам.
И век жӧ ми скодитам ӧта-мӧд вылӧ.
Миян арлыдным, происхождениеным, культураным, положениеным и став важсяыс кӧть и торъялӧны и джуджыдӧсь сійӧ пропастьясыс, кодъяс миянӧс торйӧдлісны войдӧр, ми общӧй чертаяснас векжӧ ӧткодьӧсь.
Сэтшӧм жӧ грубӧя тӧдчысь силуэт, сэтшӧм жӧ нравъяс, сійӧ жӧ привычкаяс, сійӧ жӧ упрощеннӧй характеръяс, — йӧзлӧн, кодъяс воӧмаӧсь бӧр первобытнӧй состояниеӧ.
Сійӧ жӧ сёрниыс, коді тэчсьӧма мастерскӧйясын да казармаясын артмӧм кывъясысь да жаргонысь, коді озырмыштӧма кымынкӧ выль кывйӧн, миянӧс ӧтлаӧдӧ ӧти компактнӧй человеческӧй массаӧ, коді со нин мӧдӧд во Франция пытшкӧссянь мунӧ асыв-войвывса рубежъяслань.
abu
И сэсся, ӧткодь судьбаӧн тані йитчӧмӧн, ас кӧсйӧмъяслы паныд тайӧ колоссальнӧй авантюраас * кыскӧмӧн, миянлы колӧ быть лоны мӧда-мӧд кодьнымӧн.
* Авантюра — честность боксянь сомнительнӧй рискованнӧй предприятие. Тані кутсьӧ тӧдвылын империалистическӧй война.
Ӧтувъя олӧмыслӧн вывті дзескыдлуныс миянӧс матыстӧдӧ ӧта-мӧдкӧд, тшӧктӧ ёрта ёртным серти лӧсьӧдчыны да бырӧдӧ особенностьяссӧ.
Тайӧ аслыспӧлӧс роковӧй зараза.
И сы вӧсна салдатъяс ставӧн кажитчӧны ӧткодь чужӧмаӧсь, весиг кор видзӧдан на вылӧ не сэтшӧм ылісянь, кор йӧзыс кажитчӧны равнина вывті тӧлӧн нуан бусчиръясӧн.
* * *
Ми виччысям.
Дӧзмим пукалӧмысла, — сувталам.
Лысьӧмъясным веськалӧны ротшкакылӧмӧн, быттьӧ вӧчӧмаӧсь пуысь.
Ульруыс сімӧн моз вевттьӧ йӧзсӧ, кыдзи и ружьеясӧн — правда, ньӧжйӧнджык, но пыдісяньджык.
А ми век виччысям.
Война вылад век мыйкӧ виччысян.
Ми лоимӧ кутшӧмкӧ виччысян машинаясӧн.
Тайӧ здукнас ми виччысям шыд.
Сэсся пондам виччысьны письмӧяс.
Но ставыс аскадын: кор ми эштӧдам шыднымӧс, сы бӧрын мӧвпыштам письмӧяс йылысь.
А сэсся пондам виччысьны мыйкӧ мӧдтор.
Тшыгъялӧм да горш косьмӧм — ыджыд вынйӧра инстинктъяс, кодъяс чорыда действуйтӧны менам ёртъяс настроение вылӧ.
Сы вӧсна мый шыдыс сёрмӧ, найӧ заводитӧны норасьны да скӧравны.
Сёян вылӧ да юан вылӧ налӧн окотитӧмыс петӧ найӧ вомъяссьыныс броткигтырйи:
— Со, кӧкъямыс час нин!
Мый нӧ тайӧ, чорт возьми, найӧ оз воны?
— А менам, кыдз быттьӧ наросьнӧ, тӧрытсянь пиньясӧй эз уджавны, — броткӧдчӧ Ламюз, кодлӧн синъясыс вазьӧмаӧсь нин сёйны окотитӧмысла, а банбокъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, быттьӧ гӧрд вина.
Недовольствуйтчӧмыс минутаысь минутаӧ содӧ.
— Плюмеыд, буракӧ, мӧдӧдӧма аслас кынӧмӧ менсьым сур кружкаӧс, кодӧс сылы колӧ вӧлі вайны меным, дай и мукӧдъяслысь, колӧ чайтны, кватлайтіс, а сэсся и усис кытчӧкӧ садьтӧм кодысла.
— Тайӧ збыль, дзик збыль, — подтверждайтӧ Мартро.
— Ок, тайӧ проклятӧйяс, тойӧсь нестроевикъясыд! — ымзӧ Тирлуар.
— Пежысь-пеж рӧд!
Ставныс бездельникъяс!
Лун-лун валяйтчасны тылын и некыдз оз вермыны воны пӧра кежлӧ.
Вӧлі мед менам вӧля, йӧктісны жӧ эськӧ найӧ миян окопъясын ми пыдди да уджалісны жӧ эськӧ!
Медвойдӧр ме эськӧ шуи: ас отделениеаныд быдӧн ӧчередьӧн лоанныд кашеварӧн да шыд разӧдысьӧн.
Дерт, коді желайтас, а сэсся...
— Ме шуа, — горзӧ Кокон, — мый найӧ сёрмӧны этійӧ порсь Пепэр вӧсна.
Сійӧ тайӧс наросьнӧ вӧчӧ, а сыысь ӧприч, тайӧ коньӧрыс асывнас некыдз оз вермы синъяссӧ восьтыны.
Сылы колӧ, кагалы моз, быдса дас час узьны.
А этшаджык кӧ лоӧ, лунтыр узигтырйи ветлӧдлас.
— Ме эськӧ налы петкӧдлі! — броткӧ Ламюз.
— Ме дорын, вӧлі кӧ ме отделеннӧйӧн, петалісны эськӧ найӧ асланыс будкаяссьыныс.
Ме эськӧ найӧс беддьӧн юр кузяыс чуксалі, либӧ киӧн эськӧ лӧсалі...
— Тӧндзи, — нуӧдӧ водзӧ Кокон, — ме лыдди: сійӧ воштіс сизим час да нелямын сизим минута, медым воны татчӧдз 31-ӧд пунктсянь, а сы вылӧ ӧд вит часыс на оз ковмы.
Кокон — сійӧ морт-лыдпас.
Сійӧ радейтӧ стӧчлун.
Сійӧ быдлаын луасьӧ-корсьӧ статистическӧй даннӧйяс, чукӧртӧ найӧс кодзувкотъяслӧн кодь зільлунӧн да терпениеӧн, а сэсся бӧрыннас висьтавлӧ найӧлы, кодлы окота лоӧ кывзыны.
А тайӧ здукнас сійӧ манипулируйтӧ лыдпасъясӧн, кыдзи ӧружиеӧн, и сылӧн косіндзи чужӧмыс, кодӧс тэчӧма лыясысь, пельӧсъясысь да треугольникъясысь, да тайӧ став вылас нӧшта кӧлалӧма ӧчки, векышсьӧма лӧглунысла.
Сійӧ сувтӧ пристрелочнӧй скамья вылӧ, кодӧс лӧсьӧдлісны сійӧ кадын, кор тайӧ вӧлі воддза линияса окопӧн на, да ыджыд ярлунӧн кусыньтӧ юрсӧ парапет вомӧныс.
Пӧлӧсӧн усян кӧдзыд югӧр улас сылӧн ӧчки стеклӧясыс да ныр йылас ӧшйӧм ва войтыс дзирдалӧны алмазъяс моз.
— Да, Пепэр жӧ нин тайӧ!
Эн нин шуӧй!
Сёянсӧ кымын фунт жӧритӧ сійӧ аслас кынӧмас кузь лун чӧжнас.
Дядюшка Блэр «куритчӧ» аслас пельӧсас.
Сылӧн сивӧй, увлань ӧшӧдчӧм гырысь усъясыс, кодъяс лы сынан кодьӧсь, тіралӧны.
— Тӧдан, мый ме тэныд висьтала?
Кашеваръясыд — сійӧ вообще подлӧйсьыс-подлӧй йӧз!
Налы став вылас и быд вылӧ несйыны.
— Да, ставӧн найӧ дряньяс, — сьӧлӧмсяньыс висьталӧ Эвдор, коді калькӧдыштӧм вомнас муын куйлігас, кажитчӧ мученик кодьӧн, да вежӧрттӧм синъяснас видзӧдӧ Пепэн бӧрся, коді, быттьӧ гиена *, ветлӧдлӧ бӧрӧ да водзӧ.
* Гиена — хищнӧй животнӧй.
Сёрмысьяс вылӧ лӧглуныс ӧтарӧ содӧ.
Тирлуар ставсӧ дразнитӧ да видчӧ.
Сійӧ седлӧаліс ассьыс вӧвсӧ.
— Ещӧ на, <rus>по крайней мере</rus>, вердісны кӧ мыйӧнкӧ кӧть неуна шогманаӧнджык, а то бара ковмас тыртны ассьыд кынӧмтӧ кутшӧмкӧ дряньӧн!
— Ах, чӧртъяс, кутшӧм яй тӧрыт найӧ миянлы вайлісны!
Из кодь чорыдӧс — и сійӧ шусьӧ бифштексӧн!
Да сійӧ ӧд жаритӧм велосипед!
Ме сійӧ и шуавлі ёртъяслы: «Виччысьӧмӧнджык, вокъяс!
Эн курччалӧй сэтшӧм ӧдйӧ, а то сапожникыс, пӧди, вунӧдіс пӧдметкисьыс кӧрт тувъяссӧ перъявнысӧ: став пиньяснытӧ верманныд чегъявны!»
Тиреттлӧн, кыдз помнитчӧ, кинематографическӧй турнэысь * вӧвлӧм режиссерлӧн, тайӧ речыс мукӧд кадын кӧ серамтӧ ёна петкӧдіс, но ӧні настроениеыс вывті напряжённӧй да сы вӧсна сы висьталӧмыслӧн ёсьлуныс кыпӧдӧ сӧмын гуся ропкӧм.
* Турнэ — артистъяслӧн каръясӧд выступайтӧм могысь ветлӧдлӧм.
— Мукӧддырйи сы могысь, медым тэ эн норась, мый тэныд сетӧны вывті чорыд сёян, тэныд кынӧмад сюйӧны небыдджыкӧс: дзик кӧртӧм губка, либӧ горчичник.
Кор слопайтан тайӧс, артмӧ сэтшӧм впечатление, быттьӧ тэ стӧкан ва юин, — ни бурджык, ни лёкджык.
— Ставыс тайӧ, — шыасьӧ Ламюз, — кутшӧмкӧ абу солиднӧй да оз инась кынӧмад.
Тэныд кажитчӧ, мый тэ тыртін рушкутӧ, а збыльвылассӧ тэнад чемоданыд тыртӧм.
Тадзӧн тэ регыдӧн здокнитан сёян тырмытӧмысь.
— Мӧд пӧрйӧ, — горӧдӧ скӧрмӧм Бикэ, — ме кора стариккӧд сёрнитӧм вылӧ разрешение да шуа сылы: «Капитан...»
— А ме, — шуӧ Барк, — понда норасьны!
Ме шуа: «Господин майор...»
— Мун кӧть эн тэ норасьныд — нинӧм жӧ оз артмы.
Ставӧн найӧ ӧтвылысь, медым эксплоатируйтны армеецӧс!
— Ме жӧ шуа, мый найӧ мӧритны кӧсйӧны миянӧс!
— Винанад моз жӧ.
Миян эм право пӧлучайтны сійӧс окопын, сы вӧсна мый тайӧс кӧнкӧ вӧлі вотируйтӧма *, — ог тӧд, кор да кӧні, но вӧлі; сӧмын тай со коймӧд лун нин, кыдзи ми танӧсь, а ни чӧртасӧ эз сетлыны.
* Вотируйтӧма — вӧлі утвердитӧма законӧн.
— Беда дай сӧмын!
* * *
— Жӧритны вайӧны! — юӧртӧ салдат, коді кыйӧдіс окоп пельӧссянь.
— Медбӧрти, вайӧны жӧ!
И норасьӧмъяслӧн да укӧрбалӧн бушковыс лӧньӧ, быттьӧ волшебнӧй жезлӧн ӧвтыштӧм бӧрын.
Лӧглуныс пырысь-пыр жӧ вежсьӧ сьӧлӧм бурмӧмӧн.
Куим нестроевик, ловныс тырӧмӧн, пӧсь пытшкас ойдӧмӧн, сувтӧдалӧны муӧ флягаяс, карасинувса бидон, сиралӧм парусинаысь вӧчӧм кык ведра да беддьӧ пысавлӧм кружкаяс.
Окоп стен бердас ӧшйӧмӧн найӧ чышкалӧны чужӧмнысӧ либӧ чышъянъясӧн, либӧ соснаныс.
Ме аддза, кыдзи Кокон нюмъялігтырйи воӧ Пепэн дорӧ да, та водзвывса став лёк кывъяссӧ вунӧдӧмӧн, чургӧдӧ кисӧ ӧти кружкалань, кодъясӧс Пепэн ӧшлӧма вӧняс да артмӧма спасательнӧй круг кодь кытш.
— Мый миянлы талун сетасны нямлялыштнысӧ?
— Со тай, ставыс сэні, — уклончивӧя вочавидзӧ Пепэнлӧн ӧти отсасьысь.
Сійӧс нин велӧдӧма печальнӧй опытӧн, мый менютӧ лыддьӧдлӧмыд пыр кыпӧдӧ разочарование.
И пондӧ норасьны кузь туй вылӧ да туйын сьӧкыдлунъяс вылӧ: «Быдлаын йӧз!
Быттьӧ арабскӧй базар вылын — он письт некыдз.
Мукӧддырйи ковмывлӧ йӧжгыльтчывны папироснӧй бумага моз...
Ӧткымынъяс шуӧны, мый пӧваритан уджыд — сійӧ уджыс бездельникъяслӧн, кодъяс оз кӧсйыны воюйтнысӧ.
А ме тіянлы шуа, мый сюрспӧв эськӧ бурджыка олі ротакӧд окопын, тайӧ уджсӧ вӧчӧм дорысь».
Парадиз лэптӧ ведрасьыс вевтсӧ да видзӧдӧ, мый сэні эм.
— Кослунъя вый вылын бобыяс, пуӧм яй да кофе.
Сэсся и ставыс!
— Чорт возьми!
И шпинат! — чилӧстӧ Тюлак. ≠
Сійӧ наросьнӧ эльтӧ ёртъяссӧ.
— Волӧй жӧ, любуйтчӧй!
Тайӧ вывті нин, вывті нин!
Нӧшта и шпинатӧн миянӧс пичкайтӧны!
Тшыг да юктавтӧм йӧз, чужӧмнысӧ кӧрӧмӧн, воалӧны быдладорсянь.
— Тьфу, пакӧсть! А винаыс? — горӧдӧны тайӧ йӧзыс, кодъяс разочаруйтчӧмаӧсь сьӧлӧм пытшсяньыс. ≠
— А эсійӧ нӧ ведраас мый? — шуӧ кашеварлӧн ӧти отсасьысь, кокнас ведра вылӧ индӧмӧн, аслас чужӧмыс век на гӧрдӧдӧма да ньылӧдӧма.
— Да, — шыасьӧ Парадиз, — ме ӧшибитчи: винаыс вӧлӧма.
— Эх тэ, мӧмӧт! — броткӧ сёянсӧ вайысьяс пӧвсысь ӧти, пельпомъяссӧ топӧдлӧмӧн да зывӧка сы вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Чашкӧдлы ассьыд мӧс синъястӧ, он кӧ бурасӧ аддзы.
Сэсся сійӧ жӧ содтӧ:
— Четверть литраӧн морт вылӧ...
Гашкӧ, и неуна этшаджыкӧн, сы вӧсна мый Буа туй вылын менӧ йӧткыштіс автомобиль, да винаыс неуна киссьыштіс...
О, — тэрмасьӧ сійӧ содтыны гӧлӧссӧ чорзьӧдӧмӧн, — эг кӧ эськӧ вӧв ме сы мында груза, петкӧдлі жӧ ме эськӧ сылы!
Но сійӧ, мерзавецыд, нёльӧд скоростьӧн пышйис!
Кӧть эськӧ зэв решительнӧя тайӧс вӧлі висьталӧма, но сійӧ виччысьӧмӧн вешйӧ бокӧ сы вӧсна, мый быдласянь кылӧны видчӧм да ӧбиднӧй намёкъяс: некод оз верит, мый винаыс киссис случайнӧя — вывті нин ӧбиднӧ, мый порциясӧ чинтӧма.
А сэк кості ставӧн уськӧдчӧны сёян вылӧ да сёйӧны — сувтсӧн, тетюртчӧмӧн, пидзӧс вылас, либӧ окопъяссьыс лэптӧм бидонъяс да походнӧй ранецъяс вылӧ лӧсьӧдчӧмӧн, либӧ веськыда му вылас куйлӧмӧн да сідзнас ветлысь-мунысьяслы мешайтӧмӧн, кодъяс видчӧны, а налы воча кывсьӧ нӧшта на ёнджыка видчӧм.
Тайӧс кӧ не артавны, салдатъяс ӧні нинӧм на оз сёрнитны: найӧ зіля сёйӧны, а сыысь вомныс налӧн сьӧдасьӧма, кыдзи ружьелӧн казеннӧй частьыс.
Найӧ доволенӧсь.
Кыдз сӧмын дугдӧны уджавны щӧкалыясыс, заводитчӧны циничнӧй шуткаяс.
Быдӧн тойласьӧны, горзӧны да зільӧны сюйыштны ассьыс ёсь кывсӧ.
Фарадэ мэрияысь жебиндзи писец, первой пӧранас сэтшӧм сӧстӧминик да приличнӧй, мый сійӧс примитлывлісны весиг иностранецтуйӧ либӧ висьӧмысь бурдысь морттуйӧ, нюмъялӧ.
Нюмдӧмысла паськалӧма и томат модаа вомыс Ламюзлӧн, кодлӧн радысла весиг синваыс петӧма; дзоридзалӧ розӧвӧй пион Потерлу; удовольствиеысла гыӧн гыалӧны чужӧм чукыръясыс дядюшка Блэрлӧн, коді юрсӧ водзлань чургӧдӧмӧн, сувтӧма да жестикулируйтӧ аслас дженьыдик, косіник тушаторнас, кодӧс быттьӧ тоньгӧдӧмаӧсь увлань ӧшйӧм кузь усъяс йылас; весиг Коконлӧн дзоляндзи чукрасьӧм чужӧмыс рад лои.
* * *
— А кофенад но мый вӧчны?
Шонтыштны эськӧ, — юалӧ Бекюв.
— Мый вылын?
Пӧлялан али мый сы вылӧ?
Бекюв, коді радейтӧ кофесӧ пымӧн, шуӧ:
— Ме тіянлы лӧсьӧда.
Сійӧ ньӧти абу сьӧкыд.
Пестам сӧмын неыджыд би да лӧсьӧдам штык пуртӧсъясысь решетка.
Ме тӧда, кысь пессӧ босьтны.
Пыр жӧ муна да поткӧдла, сэсся и шонтам кофесӧ.
Вог аддзылад.
И сійӧ мунӧ песла.
Кофе виччысигмоз ставӧн гарталӧны чигаркаяс да тырталӧны трубкаяссӧ.
Заводитӧны кыскавны табак дозъяс да кисетъяс.
Ӧткымынъяслӧн кисетыс кучикысь, либӧ резинаысь — лавкаысь ньӧбӧмаӧсь.
Но сэтшӧмыд этшаджыкыс.
Бикэ видзӧ ассьыс табаксӧ носкиас кӧвйӧн кӧрталӧмӧн.
Унджыкыс табаксӧ видзны ладмӧдӧмаӧсь противогазӧвӧй маска увсьыс мешӧксӧ, кодӧс вӧчӧма кӧтасьтӧм дӧраысь, да та вылӧ лоӧ вывті шогманаӧн.
Но эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс табакнысӧ видзӧны шынель зепъясас.
Кытшӧ пуксьӧмӧн куритчысьяс сьӧлалӧны главнӧй окопӧ пыранінас, кытчӧ чукӧртчӧмаӧсь унджык йӧзыс отделениесьыс, да никотинсьыс вижмӧм дульнас гадитӧны сійӧ местасӧ, кытчӧ ми мыджсям кияснаным да пидзӧсъяснаным, кор ковмӧ лэччыны окопас либӧ петны сэтысь.
Но коді нӧ видзӧдлас татшӧм мелочьяс вылад?
* * *
Сёрни мунӧ сёян йылысь да сёян прӧдуктаяс йылысь, Мартролы гӧтырсяньыс воӧм письмӧ йылысь.
— Гӧтырӧй менам гижӧ... — висьталӧ Мартро.
— Тӧданныд-ӧ, дона-ӧ ӧні сулалӧ миянын тыръяя, госа, ловъя порсь?
Экономическӧй вопрос виччысьтӧма пӧрӧ Пепэн да Тюлак костын яр вензьӧмӧ.
Найӧ шыбласьӧны мӧда-мӧдыскӧд медся лёк кывъясӧн.
А сэсся медбӧрын шуӧны:
— Да <rus>наплевать</rus> меным сы вылӧ, мый тэ шуин али эн шу!
Сипты сьӧласянтӧ!
— Сипта, кор мем окота лоӧ, паршивец!
— А вот ме тэнсьыд кулакӧн тупка!
— Менсьым?
— Да, вот ӧні жӧ аддзылан.
Матыстчы сӧмын!
Найӧ резсьӧны быгъя дульнаныс, йирӧны пиньнысӧ да зырсьӧны ёрта ёрт вылас.
Тюлак кабыртӧма ассьыс доисторическӧй черсӧ, а синъяссьыс би петӧ.
Мӧдыс, блед чужӧма, виж синма хулиган кодь чужӧма, буракӧ, мӧвпалӧ пурт йылысь.
Ламюз торйӧдӧ найӧс кага юр ыджда аслас миритӧдана кулакнас.
Вензьысьяс видзӧдлӧны ӧта-мӧд выланыс зэв скӧр синъясӧн да кывнаныс мӧда-мӧднысӧ шӧри орйӧдлӧны.
— Но-но, он жӧ ӧд пондӧй мӧда-мӧдтӧ калечитны ?!
Сійӧ некытчӧ оз шогмы!
Сюйсьӧны и мукӧдъяс да торйӧдӧны вензьысьясӧс, но и ёртъяс юр вомӧныс найӧ шыблалӧны ёрта ёртыслы сэтшӧм скӧр видзӧдласъяс.
Пепэн век на ядӧвитӧй видчӧ:
— Апаш, бандит, негодяй!
Часлы жӧ, кыввидзан тэ таысь меным.
Тюлак асладорсяньыс висьталӧ сыкӧд орччӧн сулалысь ополченецлы:
— Зырымбедь, сэтшӧм-татшӧм!
Кутшӧм ӧд!
Аддзылінныд?
И сідз шуны — тані пыр лоӧ быдсикас швальыскӧд вӧдитчывны.
И тӧдан мортсӧ, а чӧртыс тӧдас, кутшӧм сійӧ эм ачыс.
Сӧмын этійӧ — не сэтшӧм-татшӧм шӧрӧ веськаліс.
Аддзылан, мый ме сыкӧд вӧча!
Кыптӧ сёрни да тупкӧ медбӧръя вензян шыяссӧ.
— И тадзи со быд лун, — висьталӧ меным Парадиз.
— Тӧрыт Плезанс, кӧть мед мый-а, кӧсйис Фюмелысь нырвомсӧ разьны ог нин помнит мыйысь; кажитчӧ, опиум * пилюляысь.
* Опиум — дой бырӧдан да унмовськӧдан средство, ыджыд дозаӧн — вына яд.
Сэн ещӧ кодкӧ мӧд грӧзитӧ кодӧскӧ свет вывсьыс бырӧдны.
Звермим ми тані дзикӧдз.
— Да, йӧзыс абу серьёзнӧйӧсь, — шуӧ Ламюз, — ставыс посни челядь кодьӧсь.
— Сійӧ ӧд и лёкыс...
* * *
Кадыс мунӧ.
Мусӧ шебралӧм ру пырыс пондӧ писькӧдчыны неуна унджык югыдыс.
Но енэжыс век на кымӧра да лӧсьӧдчӧ зэрны.
Ва руыс торъялӧ лестукъяс вылӧ да лэччӧ улӧджык.
Буситӧ.
Тӧлыс пӧльыштӧ ми вылӧ аслас уль ловрунас.
Руыс да зэр войтъясыс ставсӧ тупкӧны да ставсӧ пемдӧдӧны — весиг Ламюзлысь кумач кодь банбокъяссӧ, весиг Тюлаклысь оранжевӧй кирассасӧ.
Ваыс кусӧдӧ морӧснымысь сійӧ радлунсӧ, коді пыраліс миянӧ сёйӧм бӧрын.
Ывлаыс дзескалӧ.
Му весьтас, смерть поле весьтас, улӧ ӧшӧдчис шогӧ уськӧдан поле — шуштӧм енэж.
Ми ставӧн тӧрчитам тані нинӧм вӧчтӧг.
Талун сьӧкыд лоӧ виччысьны лун помасьӧмсӧ, вины луншӧрбӧрся кадсӧ.
Йирмӧг, абу лӧсьыд.
Жӧдзам ӧти местаын, кыдзи йӧрын скӧт.
Кокон висьтавлӧ аслас суседыслы миян окопъясысь сулаланногсӧ да плансӧ.
Сійӧ аддзылӧма чертёжъяссӧ да вӧчӧма вычислениеяс.
Миян полк участокын дас вит визьӧн стрӧитӧма французскӧй окопъяс.
Ӧткымынъясӧс эновтӧма, турунзьӧмаӧсь да муыскӧд пӧшти рӧвняйтчӧмаӧсь.
Мукӧдъясыс кутсьӧны пӧрядокын да тырӧсь йӧзӧн.
Тайӧ окопъяссӧ ӧтлаӧдлӧма помтӧм лыда соединительнӧй ходъясӧн, кодъяс чуклялӧны важ карса уличаяс моз.
Слӧнъяслӧн везйыс сукджык весиг миян, сэні пукалысьяс, чайтӧмъяс серти.
Армиялӧн кызь вит километр пасьта фронт вылӧ воӧ не этшаджык сюрс километр сайӧ окоп, соединительнӧй галлереяяс, сапаяс * да с. в.
* Сапа — окоп да ӧта-мӧд костын йитӧд кутӧм вылӧ лӧсьӧдӧм проход, кодӧс кодйӧма му пытшкас, медым вочасӧн матыстчыны неприятельскӧй укреплениеяс дорӧ.
А французскӧй войска состоитӧ дас армияысь.
Сідзкӧ, французскӧйладорсянь окопыс дас сюрс километр кузьта кымын да сы мында жӧ немецкӧйладорсянь.
А французскӧй фронт, ылӧсас арталӧмӧн, став фронтъяс пӧвссьыс, мый эм мушар вылас, составляйтӧ сӧмын кӧкъямысӧд пайсӧ.
Тадзи висьтавлӧ Кокон да, сусед дорас шыӧдчӧмӧн, помалӧ ассьыс висьталӧмсӧ:
— Тэ ӧні гӧгӧрвоан, кутшӧм этша ми значитам тайӧ ставас.
Коньӧр Барк, Париж гӧгӧрса олысьлӧн кодь малокровнӧй чужӧма да козёллӧн кодь ёсь гӧрд тошка, копыртӧ юрсӧ.
abu
— А ӧд збыль, кор мӧвпыштан, мый ӧти либӧ весиг кымынкӧ салдат — сійӧ дзик нинӧм, став масса пӧвстас весиг нинӧмсьыс на нинӧм, сэки асьтӧ чайтан дзик вошӧмӧн, быттьӧ вир войт йӧз да вещьяс море пӧвстын.
Барк ышловзьӧ да ланьтӧ.
Пуксьӧм чӧвлӧньсьыс удайтчӧ кывны джын гӧлӧсӧн висьтавлан историялысь лестуктор.
— Сійӧ воис кык вӧлӧн.
Бззз!.. Снаряд.
Колис сӧмын ӧтиыс.
— Шогӧдӧ, — норасьӧ Вольпатт.
— Нинӧм.
Колӧ лоны стойкӧйӧн, — ропкӧ Барк.
— Ковмӧ, нинӧм он вӧч, — шуӧ Парадиз.
— А мый вӧсна? — юалӧ Мартро эскытӧм гӧлӧсӧн.
— Да прӧстӧ сы вӧсна, мый сідзи колӧ.
— Да, дзик некутшӧм подувтӧг, — эскӧдӧ Ламюз.
— Но, подувъясыдтӧ эмӧсь эськӧ да, — висьталӧ Кокон...
— И не ӧтик весиг, а кымынкӧ.
— Ланьт!
Лучшӧ эн сёрнит, кутчысьны жӧ нин колӧ-а.
— А век жӧ, — пыдісянь мурӧстӧ Блэр, коді некор оз коль случай, медым нӧшта ӧтчыд шуны ассьыс радейтана фразасӧ, — век жӧ найӧ воӧдчӧны миян шкураӧдз.
— Первойсӧ, — висьтавлӧ Тиретт, — ме думайтлі уна тор йылысь, мӧвпалі, артавлі.
— Ӧні ме сэсся ог нин думайт.
— И ме ог жӧ.
— И ме сідзжӧ.
— А ме некор эг и заводитлыв.
— Тэ абу сэтшӧм бӧб, кыдзи кажитчан, пытш ныр, — горӧдӧ Меналь Андрэ аслас ёсь, сералан гӧлӧснас.
А мӧдыс, гӧгӧрвотӧма ышӧдыштӧм бӧрын, висьталӧ ассьыс мӧвпсӧ.
— Медводз кӧ, тэ нинӧм он тӧд...
— Миянлы колӧ тӧдны сӧмын ӧти тор, и сійӧ ӧтиыс лоӧ сыын, мый немецъяс миян Францияынӧсь, мый найӧ пуксьӧмны крепыда, мый оз ков лэдзны найӧс, а весиг бӧр тодмышкавны найӧс дзикӧдз; и кымын водзджык, сымын бурджык, — висьталӧ капрал Бертран.
— Но да, колӧ вӧтлыны найӧс.
Сійӧ сідз.
А мыйкӧ мӧдтор йылысь думайтны оз сулав.
Мыйла нӧ юртӧ весьшӧрӧ жуглыны?
Сӧмын вывті нин тай дыр-а!
— А, мед найӧс чӧртъяс кулясны! — горӧдӧ Фуйяд.
— А ме со, — шыасьӧ Барк, — ог ропкы.
Войдӧр ме став вылас ропкылі, — и на вылӧ, коді колис тылӧ, и штатскӧйяс вылӧ, и мирнӧй олысьяс вылӧ, и на вылӧ, кодъяс службаысь пышъялӧны.
Да, ме ропкылі, но тайӧ вӧлі война заводитчигас, кор ме вӧлі том на.
Ӧні ме мӧдног видзӧда став вылас.
— Тані вермас лоны сӧмын ӧтинога видзӧдӧм: колӧ ставсӧ примитны сідз, кыдзи сійӧ эм.
— Вернӧ.
А то йӧймыны позьӧ.
Ми нин и сытӧг джынвыйӧ бӧбмим, — сідз ӧд, Фирмен?
Вольпатт эскӧдӧмӧн гогнитӧ юрнас, сьӧлыштӧ, сэсся сюся видзӧдӧ аслас дуль вылӧ.
— Сідзнадтӧ сійӧ сідз, — вынсьӧдӧ Барк.
— Тані, другӧ, дыр корсьны оз ковмы.
Колӧ овны лунысь лунӧ, часысь часӧ, да не рассуждайтны.
— Дерт жӧ, менам ӧрӧшкиӧй!
Колӧ вӧчны сійӧс, мый тшӧктӧны, кытчӧдз оз прикажитны убирайтчыны.
— Но, и вот, — очсалігтырйи помалӧ сёрнисӧ Мениль Жозеф.
Гожъялӧм, тӧвзьӧм, няйт чужӧмъяс вылын тӧдчӧ кывшутӧг ошкӧм.
Гӧгӧрвоана, кыдзи видзӧдӧны война вылӧ став тайӧ йӧзыс, кодъяс воӧн-джынйӧн сайын воалісны татчӧ, Францияса граница дорӧ, сійӧ странаса быд пельӧсысь: мунанторсӧ гӧгӧрвоӧмысь дзикӧдз ӧткажитчӧм да <rus>самоотречение</rus>, ловйӧн кольӧм вылӧ надея да сы вӧсна тыш, медым овны кыдз позьӧ бурджыка.
— Колӧ вӧчны сійӧс, мый тшӧктӧны, да, но и ассьыным олӧмнымӧс колӧ кыдз позьӧ кокньӧдны, — висьталӧ Барк няйтӧдыс бӧр и водз шлёпӧдігтырйи.
* * *
— Сідз колӧ! — торъя тӧдчӧдӧ Тюлак.
— Ачыд кӧ тэ он мездысь, некод мӧд оз вӧч сійӧс тэ пыдди.
— Эз на ещӧ чуж сійӧ мортыс, коді эськӧ пондіс тӧждысьны мукӧдъяс вӧсна.
— Война вылад быдӧн ас вӧснаыс.
— Тӧдӧмысь.
Ланьтлӧны.
Сэсся асланыс казьтылӧмъяссьыс, пыдіысь, тайӧ йӧзыс асгӧгӧрса сьӧкыд олӧмас чужтӧны-кыпӧдӧны пленительнӧй образъяс.
— Пеж олӧм тайӧ окопъясас, — висьталӧ Барк.
— Вот Суассонын миянлы ӧти кадын ёна лӧсьыда овсис!
— Д-да, чорт побери!
Воштӧм райыслӧн югӧрыс дзаркерлӧ синъясаныс да югдӧдлӧ кӧдзыдысла лӧзӧдӧм чужӧмъяссӧ.
— Да, лӧсьыд вӧлі олӧмыс, — ышлолалӧ Тирлуар, дугдӧ гыжъясьӧмсьыс да думыштчӧмӧн заводитӧ видзӧдны ыліӧ.
abu
— Эх, чорт возьми!
Ӧд сійӧ карыс, коді лыддьысьліс эвакуируйтӧмӧн, вӧлі ставнас миян киын.
И керкаяс, и вольпасьяс...
— И шкапъяс!
— И пӧгребъяс!
Ламюзлӧн синъясыс вазисны, и чужӧмыс рад лои.
— Дыр ті сэні олінныд?
— юалӧ Кадильяк, коді сёрӧнджык воис подкреплениекӧд Овернясянь.
— Некымын тӧлысь.
Пӧшти дзикӧдз нин лӧньлӧм сёрниыс выльысь ловзьӧ изобилие кад йылысь казьтылӧм дырйи.
Быттьӧ вӧтын моз Парадиз вӧйтчӧ важ олӧмас.
— Салдатъяс ветлывлісны-корсьысисны быдлаті, став магазинъясті, лавкаясті, квартираясті да волывлісны сулалан местаас вывтырыс курӧгъясӧн, кроликъясӧн и мукӧдпӧлӧс добраӧн; найӧ ставсӧ корӧмаӧсь бур йӧзлысь, кодъясӧс ми некор эг аддзывлӧй ни, буракӧ, и водзӧ некор ог аддзылӧй.
И быдӧн казьтывлӧны курӧг яйлысь да кроликлысь вунӧдӧм кӧрсӧ.
— Ӧти-мӧд торъясысь ми и мынтысьлімӧй, деньга сетлісны.
Сэки ми озырӧсь на вӧвлімӧй!
— Сё сюрсъясӧн кольлывлім магазинъясӧ!
— Миллионъяс!
Кузь лунтыр чӧжӧн ми транжиритлім;
тэ весиг мӧвпыштнысӧ он вермы, кутшӧма ми деньганас шыбласим.
Дзик быттьӧ кутшӧмкӧ сверхъестественнӧй праздник!
— Колӧкӧ, верит, колӧкӧ эн, — висьтавлӧ Блэр Кадильяклы, — но тані такӧд ставыскӧд ӧттшӧтш, кыдзи и мукӧдлаын, кытчӧ миянлы удайтчис волыны, медъёнасӧ эз тырмывлы би.
Колӧ вӧлі котравны сы бӧрся, корсьысьны.
Господи, кутшӧма.
— Сулалім ми ӧти местаын.
Пӧварыс вӧлі кузь тушаа Мартэн Сэзар.
Пестӧ шедӧдны сійӧ вӧлі вывті мастер.
— Да, молодец, зонмыс!
Сійӧ быдтор кужліс.
— Кухняад биыс пыр вӧлі, пыр.
Мукӧд кашеваръясыд шныряйтӧны уличаяс кузя, норасьӧны, мый оз вермыны аддзыны ни пес, ни изшом.
А сылӧн пыр вӧлі биыд.
Лоліс кӧ, мый сылӧн нинӧмыс эз вӧв, сійӧ шулывліс: «Эн тӧждысьӧй, ме кужа, кыдз петны татысь».
И збыль, кужліс.
— А тӧдан, мыйӧн сійӧ ломтывліс пачсӧ, кор ме первойысь видзӧдлі кухняас?
— Скрипкаӧн, кодӧс сійӧ аддзӧма кыськӧ керкаысь.
— Всё-таки тайӧ свинство, — скӧралӧ Мениль Андрэ.
— Ме тӧда, мый скрипкаыд абу нин зэв сэтшӧм пӧлезнӧй тор, а всё-таки...
— А не кӧ сійӧс, то биллиарднӧй кийяс лэдзас вӧлі делӧӧ.
Мем ӧдва удайтчис гусявны сылысь ӧтикӧс, медым вӧчны аслым тросточка, а ставыс мукӧдыс муніс биӧ.
Сэсся воис очередьыс гостинӧйысь вайӧм креслӧясӧдз, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма розӧвӧй пуысь.
Сійӧ пилиталіс найӧс войнас, сы вӧсна мый офицеръясыд эз эськӧ лэдзны.
— Да сюсь вӧлі мортыд, — шуӧ Пепэн.
— А вот ми биястӧ пестывлім важ шкапъясӧн да мукӧдсикас мебельясӧн, мыйыс миянлы тырмывліс сӧмын кык вежон кежлӧ.
— И збыльысь, мыйла нӧ эськӧ миян нинӧмыс абу?
Ӧд колӧ жӧ шыд пуны, а тані пес ни, шом ни абу.
Сулалан провизия чукӧр водзад, ёртъяс дорад, кодъяс тэ вылын издевайтчӧны, а сэсся и видны заводитӧны.
Мый вӧчны?
— Сэтшӧм нин ремеслӧным миян!
Ми абу мыжаӧсь.
— А офицеръясыд эз ёна видчывны, кор ті гусясинныд?
— Да найӧ асьныс голяӧдзыс лӧдлывлісны.
Да нӧшта кыдзи на!
Помнитан лейтенант Вирвеныдкӧд вӧвлӧмторсӧ, кор сійӧ черӧн жугліс виннӧй пӧгребысь ӧдзӧссӧ?
Кутшӧмкӧ салдат аддзӧма сійӧс.
Сэки лейтенантыд, медым тупкыны сылысь вомсӧ, пӧдаритіс сылы ӧдзӧссӧ пес вылӧ.
— А эсійӧ коньӧр Саладэныд, обознӧй офицерыд.
Кыдзкӧ ӧтчыд пемдігас сійӧс аддзӧмаӧсь, кор сійӧ вӧлӧм петӧ пӧдвалысь кыкнан киас кык еджыд вина бутылкаясӧн.
Быттьӧ нёньӧдчысь мам нёль кагаӧн.
Сы вӧсна мый сійӧс казялісны, сылы быть ковмис выльысь лэччывны пӧгребас да быдӧнлы сетны бутылкаӧн.
А капрал Бертран, кодлӧн аслас принципъяс, эз кӧсйы юнысӧ.
Помнитан, калбас?
— А кӧні нин, бара, сійӧ пӧварыс, коді пыр кужліс аддзыны ломтастӧ?
— интересуйтчис Кадильяк.
— Мӧдаръюгыдын.
Сы пӧртйӧ веськалӧма чемодан.
Ачыс сійӧ абу ранитчӧма, но кор казялӧма, мый сылӧн макаронъясыс летитӧны вывлань кокъясӧн, кулӧма сьӧлӧм вӧрзьӧмысла.
Доктор висьталіс, мый сылӧн лоӧмаӧсь сердечнӧй спазмаяс.
Сылӧн сьӧлӧмыс, тӧдан кӧ, слаб вӧлӧма, и вына сійӧ вӧлӧма сӧмын пес чукӧртӧм кузя.
Сійӧс дзебисны честь-честью.
Гортсӧ вӧчӧмаӧсь кутшӧмкӧ комнатаысь нетшкӧм паркетысь.
Дӧскаяссӧ ми тувъявлім кӧрт тувъясӧн, мый йылын войдӧр ӧшавлісны картинаяс, а кӧрт тувъяссӧ ми тувъялім кирпичьясӧн, кодъясӧс вӧлі нетшкӧма пачысь.
Кор ми нуим сійӧс кладбище вылӧ, ме шуи аслым: «Шуда сійӧ, мый куліс, а то некор эськӧ сійӧ эз вермы успокоитчыны сыысь, мый сійӧ аскадын эз вермы ломтыны пачас комнатаяссьыс паркетъяссӧ».
— Ми вокыд, салдатыд, выкручивайтчӧ кыдзи кужӧ, кӧть мед сійӧ ёртыслы и вред вылӧ вӧлі.
Кор тэ пышъялан кутшӧмкӧ уджысь либӧ кватитан медбур кусӧк, либӧ бурджык места, дерт, таысь мукӧдъяс страдайтӧны, — философствуйтӧ Вольпатт.
— Ме, — шуӧ Ламюз, — тшӧкыда пышъявлі, медым не мунны окопъясӧ, и тайӧ эз ӧтчыд меным удайтчывлы.
Сознайтча таын.
Но кор ёртъясыд ӧпасностьынӧсь, ме ог пышъяв.
Ме сэки став йывсьыс вунӧда.
Кыдзи найӧ, сідз жӧ и ме — водзӧ сӧмын и муна.
Зато мукӧд случайясас ме медвойдӧр ас йылысь мӧвпала.
Ламюзлӧн кывъясыс абу пустӧйӧсь.
Сійӧ збыльысь уджсьыд пышъявны мастер, но сійӧ век жӧ спаситіс уна раненӧйяслысь олӧмсӧ, пуляяс увсьыс найӧс петкӧдалӧмӧн.
Сійӧ висьталӧ та йылысь квастайттӧг:
— Ми ставӧн куйлім турун пӧвсын.
Лыйлӧны.
Бум! Бум!
Дззз... Дззз!
И, кор ме аддзи раненӧйясӧс, ме сувті, кӧть эськӧ меным и горзісны: «Вод!»
Эг вермы куйлыны лӧня.
Ме таын заслуга ог аддзы — сэтшӧм нин менам характерӧй.
Пӧшти став салдатыслӧн миян отделениеысь эмӧсь гырысь боевӧй заслугаяс, да военнӧй крестъяс мичмӧдӧны налысь морӧсъяссӧ.
— Ме, — шуӧ Бикэ, — эг спасайтлы французъясӧс, но сы пыдди ме кыйлывлі немецъясӧс.
Майскӧй наступление дырйи, ӧти атака дырйи, сійӧ кытчӧкӧ вошліс да бӧр воигас нёль немецӧс вайӧдіс.
— Но, а ме истребляйтлі найӧс, — шыасьӧ Тюлак.
Кык тӧлысь сайын сійӧ водтӧдіс ӧти босьтӧм окоп водзын ӧкмыс бошӧс *.
* Бош — презрительнӧй ним, кодӧн французъяс нимтылісны немецъясӧс.
Торъя нин тайӧ нимыс вӧлі паськалӧма империалистическӧй война дырйи.
— Но, — содтӧ сійӧ, — медъёнасӧ ме кыйси офицеръяс бӧрся.
— Мерзавецъяс!
Тайӧ горӧдӧмыс петіс ӧтпырйӧ став тані пукалысьяс сьӧлӧмсянь.
— Эх, старикӧй! — шыасис Тирлуар.
— Вот тӧлкуйтӧны быдӧн, быттьӧ немецъяс — подлецъяс, живодёръяс.
А ме ог тадз думайт.
Салдатъясыд, мем кажитчӧ, быдлаын ӧткодьӧсь, быдлаын сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и ми, и ме думайта, мый миянӧс быдсяма басняясӧн бӧбйӧдлӧны.
— Навернӧ, найӧ сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧмӧсь и ми, — пасйӧ Эвдор.
— Сійӧ ещӧ вопрос на! — горӧдӧ Кокон.
— Салдатъяс йывсьыд, — водзӧ нуӧдӧ сёрнисӧ Тирлуар, — ме эг кут вензьыны, но босьтны кӧ немецкӧй офицеръястӧ, то ме веськыда висьтала, мый найӧ абу йӧз, а чудовищеяс.
Настоящӧй гадъяс!
Позьӧ шуны, мый найӧ войналӧн микробъяс.
Тэ мед эськӧ видзӧдлін найӧс матысянь.
Ветлӧны, быттьӧ аршын ньылыштӧмаӧсь, кӧрт тув кодь вӧсньыдӧсь да косӧсь, а юръясныс налӧн куканьлӧн кодьӧсь.
— А мукӧдыслӧн и змейлӧн кодь!
Тирлуар висьталӧ водзӧ:
— Ме аддзылі на пӧвсысь ӧтикӧс, коді сюрис пленӧ, кор ме вӧлі локта связь служба вывсянь.
Вот пеж мерлинаыд.
Тайӧ вӧлӧма, кыдзи висьталісны, прусскӧй полковник княжескӧй коронаӧн да зӧлӧтӧй гербӧн.
Кутшӧма ӧд щӧтясис, кор сы дінті мунігӧн, кодкӧ инмӧдчыліс сы дорӧ.
И став вылӧ видзӧдіс кыдзкӧ вылісянь.
Ме и шуи аслым: «Часлы, часлы, мися, ме нин тэныд петкӧдла!»
Ме виччысьышті, сыысь неуна кольччыштлі, да кыдз тай бӧрсяньыс сетӧбті кокӧн!
Кыдз тай турбыльтчис муас — чуть эз пет лолыс.
— Чуть эз пет лолыс, шуан?
— Да, скӧрмӧмысла, кор гӧгӧрвоис, мый сыкӧд лоис да мый сійӧ офицерскӧй да коронованнӧй княжескӧй задйӧ чужйис кокнас прӧстӧй французскӧй салдат.
Сійӧ чилзіс, быттьӧ баба, да ӧвтчис кинас эпилептик * моз.
* Эпилептик — шыблалан висьӧмӧн висьысь.
— Ме абу лёк морт, — пырӧдчӧ сёрниас Блэр.
— Менам эм челядь, и менӧ мучитӧ вӧлі, кор гортын ковмывліс начкыны порсьӧс, но тайӧ мерзавецъяссӧ ме эськӧ пӧщадатӧг бырӧдалі.
— И ме сідзжӧ.
— Ог нин сёрнитӧй сы йылысь, — чуйдӧдіс Пепэн, — мый налӧн эзысь каскаяс дай револьверъяс, мый вылӧ любӧй здукӧ позьӧ босьтны сотня, и призматическӧй бинокльясыслы доныс абу.
Чорт возьми!
Мыйдта татшӧм случай ме пропуститі война заводитчигас.
Бӧб на сэки вӧлі.
Сідзи и колӧ меным.
Но эн тӧждысьӧй: эзысь каскаыд лоӧ и менам.
Клянитча тэныд, мый лоӧ!
Мем колӧ не сӧмын вильгельмовскӧй офицерлӧн шкураыс, но и сылӧн ротӧсъясыс.
И верман эскыны, мый ме тайӧс добитча война помасьтӧдз на.
— А тэ думайтан, мый сійӧ коркӧ помасяс? — юалӧ кодкӧ.
— Дерт жӧ!
* * *
А сэк кості миянсянь веськыдвылын кыптӧ шум, и виччысьтӧг миян водзӧ локтӧны штатскӧй и военнӧй паськӧмъяса, горзысь-вензьысь йӧз.
— Мый нӧ тайӧ?
Мый лои?
Бикэ мунӧ разведка вылӧ да регыдӧн бӧр локтӧ. Пельпом вомӧныс чуньнас индӧмӧн сійӧ шуӧ:
— Айда, вокъяс, ветлам видзӧдны!
Публика воис!
— Публика?
— Но да, господа...
Штатскӧйяс генеральнӧй штабса офицеръяскӧд.
— Штатскӧйяс!
Медтӧ выдержитасны-а!
Тайӧ сакраментальнӧй * фраза.
* Сакраментальнӧй — священнӧй, обряд серти колана, тані: «обычайӧ пырӧм» смыслын.
Сійӧ петкӧдӧ серам, кӧть эськӧ и сёпӧв нин сійӧс кывлісны.
Справедливӧ кӧть абу, а салдатъяс тӧлкуйтӧны сійӧс асногыс, аддзӧны сэсь лишениеясӧн да ӧпасностьясӧн тыр ас олӧм выланыс ирония.
Группасьыс кыкӧн воӧны матӧдзджык.
Найӧ пальтоаӧсь да тросточкааӧсь.
А коймӧдыс, охотник моз пасьтасьӧмаыс, фетровӧй шляпаа да бинокля.
Офицеръяс — югыдлӧз мундиръясаӧсь, коричневӧй да сьӧд лакированнӧй сапӧгаӧсь — мунӧны на бӧрся да объясняйтӧны.
Капитан чургӧдӧ кисӧ, кӧні югъялӧ шӧлкысь кыӧм наручник, кодӧс кытшалӧма зарни галунӧн да вурлӧма сэтшӧм жӧ зарни чардъясӧн; сійӧ индӧ важ бойница дорысь лыйсьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм скамейка вылӧ; сэсся сійӧ тшӧктӧ воысьясыслы кайны сы вылӧ да видзӧдлыны.
Дорожнӧй костюма господин кайӧ сэтчӧ зонтик вылас мыджсьӧмӧн.
Барк висьтавлӧ:
— Тэныд удайтчыліс-ӧ аддзывны станцияса начальникӧс праздничнӧй костюмӧн, кор сійӧ указывайтӧ 1-ой класс купэын мунысь кутшӧмкӧ озыр охотниклы, коді мӧдӧдчӧма пӧтка кыйны?
«Пӧжалуйте, пӧжалуйте!»
abu
Куим либӧ нёль салдат, кодъяслӧн паськӧмныс эз вӧв тыр пӧрадокын, вошисны му пытшкӧ.
Мукӧдъяс оз вӧрзьыны, быттьӧ парализуйтчӧмаӧсь; весиг кальянъясыс кусісны.
Кылӧ сӧмын офицеръяслӧн гӧстьясыскӧд сёрни.
— Тайӧ окопнӧй туристъяс, — джын гӧлӧсӧн висьтавлӧ Барк; сэсся гораджыка содтӧ: — Пӧжалуйте татчӧ, милӧстивӧй государъяс да милӧстивӧй государыняяс!
— Ланьт, — шӧпкӧдӧ сылы Фарфадэ, полӧмӧн, медым эськӧ ыджыд гӧлӧса Барк эз кыскы талань вниманиесӧ тайӧ важнӧй господаыслысь.
Чукӧрсьыс ӧткымынъяс бергӧдӧны юрнысӧ миянлань.
Ӧтик господин — небыдик шляпаа, банта галстука, — вӧрзьӧдчӧ миянлань.
Сылӧн дзор тоштор; сійӧ кажитчӧ артистӧн либӧ художникӧн.
Сы бӧрся локтӧ мӧд — сьӧд пальтоа, сьӧд котелока, сьӧд тошка, еджыд галстука да ӧчкиа.
— А, — горӧдӧ на пӧвсысь первойяыс, — со найӧ, <deu>пуалю </deu>*...
* Пуалю — французскӧй кыв вылын — юрсиӧн тырӧм, гӧна; сідзжӧ: вына, ён. Тадзи Францияын мирӧвӧй война дырйи шулывлісны салдатъясӧс.
Тайӧ настоящӧй пуалю!
Сійӧ матыстчӧ миян дорӧ, неуна полыштӧкодь, быттьӧ зоологическӧй садйын, да нюжӧдӧ кисӧ сылы, коді матынджык.
И вӧчӧ сійӧс сэтшӧм лӧсьыдтӧма, быттьӧкӧ сетӧ слӧнлы нянь кусӧк.
— Хи-хи, найӧ юӧны кофе, — индӧ сійӧ.
— Миянын тайӧ шусьӧ сокӧн, — веськӧдӧ сійӧс катша кодь морт.
— Чӧскыд, менам другъясӧй?
Салдат, коді сідзжӧ повзьыштіс тайӧ тешкодь встречасьыс, шуалӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс, гӧрдӧдӧ, а господиныс сералӧ.
Сэсся гогнитӧ юрнас да бӧрлань петитчӧ.
— Зэв бур, зэв бур, другъясӧй менам!
Ті храбрецъяс!
И йӧз чукӧрыс, кӧні ставныс вӧліны нейтральнӧй рӧмъяса штатскӧй паськӧмаяс, кытчӧ ӧтлаасьӧмаӧсь, быттьӧ клумбаса сьӧд фон вылын гераньяс да гортензияяс, яркӧйджык военнӧй рӧмъяс, мунӧ миян дорті да ылыстчӧ мӧдарладорас.
Миянлы кылӧны офицерлӧн кывъясыс: «Миянлы ещӧ уна на ковмас видзӧдлыны, господа журналистъяс!»
Кор тайӧ блестящӧй кортежыс саяліс, ми видзӧдалам ёрта ёртным вылӧ.
Вочасӧн петӧны и найӧ, кодъяс дзебсьылісны.
Мортъяс лоӧны важкодьныс да пельпомъяснаныс топӧдыштавлӧны.
— Тайӧ журналистъяс, — шуӧ Тиретт.
— Журналистъяс, шуан?
— Но да буретш сійӧ лэбачьясыс, кодъяс газетъястӧ пӧжӧны.
Тэ быттьӧкӧ он бура гӧгӧрво, китаец: ӧд сы вылӧ, медым газетъясыд петісны, колӧны йӧз, кодъяс гижӧны.
— Сідзкӧ инӧ, тайӧяс тыртӧны миянсьыным юрнымӧс быдсикас дребеденьнас? — юалӧ Мартро.
Барк вӧсни гӧлӧсӧн заводитӧ лыддьыны воображаемӧй газетсӧ, быттьӧ сійӧс кутӧ ас ныр улас.
— «... Кронпринц воштіс вежӧрсӧ сы бӧрын, кор сійӧс вӧлі виӧма война заводитчигӧн, а ӧні висьӧ ставпӧлӧс висьӧмъяснас.
Вильгельм кулас талун рытнас и бара кулас аски.
Немецъяслӧн абуӧсь нин сэсся снаряжениеясыс, найӧ сёйӧны пу.
Найӧ сэсся оз нин вермыны выдержитны.
Компетентнӧй йӧз арталӧмъяс серти, найӧ вермасны кутчысьны сӧмын вежон помӧдзыс.
Ми накӧд справитчам, кор окотитам, весиг пельпом вылысь ружьенымӧс босьтлытӧг.
А ӧні кӧ ми ог на зэв тэрмасьӧ, то сійӧ сӧмын сы вӧсна, мый миян абу некутшӧм окоталун торйӧдчыны окопса олӧмкӧд.
Сэні вывті лӧсьыд.
Воӧ ва, эм газ да кӧдзыд душъяс став этажъясас.
Дзик ӧтик лӧсьыдтӧмторйыс лоӧ сӧмын сыын, мый сэні тӧвнас вывті жар овлӧ.
А босьтны кӧ австриецъястӧ, найӧ важӧн нин оз выдерживайтны, найӧ сӧмын притворяйтчӧны».
И со, дас вит тӧлысь нин, кыдзи тайӧ кыссьӧ, а редактор шуӧ аслас писакъясыслы: «Эй, ті, вернӧй слугаяс, гижӧй став тайӧ тор йывсьыс вит минутаӧн став нёльнан листбокас, кодъясӧс колӧ марайтны!»
— Правильнӧ, — шуӧ Фуйяд.
— Сералан, капрал?
Абу ӧмӧй збыль тайӧ ставыс?
— Ӧти-мӧдтор вернӧ, но ті жӧ вывті нин содталанныд, вокъяс, и ті жӧ асьныд эськӧ няргыны пондінныд, эз кӧ эськӧ ваявны газетъяссӧ.
Ӧд, небось, кор локтас газетчикыд, ті ставӧн уськӧдчанныд сы дорӧ да нетшканныд газетсӧ кисьыс.
— А тэныд мый сыӧдз? — горӧдӧ дядюшка Блэр.
— Тэ вот век издевайтчан газетъяс вылас.
Тэ лучшӧ ме моз вӧч: эн думайт на йылысь.
— Дзик збыль!
Листышт листбоксӧ, осёл юр!
Беседаыс разалӧ торъя мортъяс кост сёрниӧ, внимание разалӧ быдладорӧ.
Нёль морт партитчӧны да заводитӧны ворсны рамс, а сійӧ кутас кыссьыны сэтчӧдз, кытчӧдз позьны кутас аддзыны карті синъяссӧ.
Вольпатт зільӧ кутны чигарка вылӧ лӧсьӧдӧм бумагасӧ, кодӧс тӧлыс нетшыштіс сы киысь да сійӧ лэбалӧ еджыд бордъя бобув моз.
Кокон да Тиретт казьтывлӧны казармаяс йылысь.
Военнӧй служба воясыс колисны паметьӧ вунӧдлытӧм впечатление.
Казьтылӧмъяс вылӧ тайӧ пыдӧстӧм источник, кытысь гумлалӧны сёрнитӧм вылӧ темаяссӧ со нин дас вит тӧлысь чӧж.
Ме кыла сӧмын сёрнилысь лестукъяс, а мукӧдсӧ ачым гӧгӧрвоа.
Но тайӧ ставыс вӧліны сэтшӧм жӧ анекдотъяс, кодъясӧс салдатъяс перъялісны асланыс боевӧй олӧмсьыныс.
abu
abu
abu
— ...И тэ думайтан, мый ме шӧйӧвоши, кор Ненэйыд шуис меным тайӧс?
Весиг ӧтик капля мында эг, старинаӧй.
Менам став ёртъясӧй полісны сыысь да чӧв олісны, а ме гораа шуи: «Адъютант, тайӧ, гашкӧ, и сідз, но...»
Та бӧрын шуис фраза, кодӧс ме эг кыв...
Сэсся бара воис пельӧдз:
— Но да, ме сідзи веськыда и шняпки, а сылы кӧть мед мый.
«Ладнӧ, ладнӧ», — шуӧ, бергӧдчӧ да мунӧ.
И та бӧрын сійӧ мекӧд пыр вӧлі сакарӧн юмовджык.
— Тайӧ сідз жӧ, кыдзи ӧтпыр менам Додоркӧд артмис, кор ме вӧлі отпускын.
Вот мерзавец!
Ӧні сійӧ служитӧ Пантеонын стӧрӧжӧн.
Но и дӧсадитлі жӧ ме сылы!
И быдӧн квастайтчӧны: ме пӧ абу сэтшӧм, кутшӧмӧсь мукӧдъяс, кӧть эськӧ налӧн став висьталӧмъясыс, кыдзи и найӧ асьныс, дзик ӧткодьӧсь.
* * *
— Почтальон!
Тайӧ кузь тушаа, ён морт, кыз кокпӧкъяса, приличнӧй костюма, щӧгӧль кодь, быттьӧ жандарм.
Настроениеыс ӧні сылӧн лёк.
Эм выль распоряжение, и ӧні сылы быд лун лоӧ ветлыны полкӧвӧй штабӧ почтаӧн.
Сійӧ критикуйтӧ тайӧ уджсӧ, кыдз быттьӧ сійӧс ставнас веськӧдӧма сӧмын сылы паныд.
Но мунігмозыс сійӧ оз на вунӧд больгыштны то ӧтикӧд, то мӧдкӧд, капралъясӧс письмӧяс разӧдавны чукӧртігӧн.
Кӧть и лёк сылӧн настроениеыс, но сійӧ висьтавлӧ миянлы ассьыс став выльторъяссӧ.
Письмӧ пачкаяс разӧдігтырйиыс сійӧ висьтавлӧ ставсӧ, мый тӧдӧ.
Медвойдӧр сійӧ юӧртӧ миянлы, мый полк кузя приказын запрещайтчӧ новлыны шынель вевдорын капюшон.
— Кылан? — шыӧдчӧ Тиретт Тирлуар дорӧ.
— Ковмас тэныд торйӧдчыны аслад мича капюшоныдкӧд.
— <rus>Чорта с два</rus>!
Сійӧ приказыд меным оз касайтчы, — вочавидзӧ Тирлуар, кодлы капюшоныс лоӧ не сӧмын комфортӧн, но и самолюбие вопросӧн.
— Тайӧ — армияса начальниклӧн приказ.
— Сідзкӧ, мед инӧ сійӧ распорядитчас, медым зэрыс эз вӧв.
Нинӧм ме ог кӧсйы тӧдны.
Кызвын приказъясыс, та дорысь весиг омӧльджыка необычайнӧйясыс, пыр примитсьӧны тадз жӧ...
И век жӧ найӧс пӧртӧны олӧмӧ.
— Приказас нӧшта шуӧма, — водзӧ висьталӧ почтарь, — мый колӧ бритны тошъяс да шырны машинкаӧн юрсияс.
— Ланьт, другӧ, — горӧдӧ Барк, код юрсилы грӧзитӧ тайӧ распоряжениеыс, — нинӧм ме вылӧ синнад артасьны!
Верман вомтӧ тупкыны!
— Мый нӧ меным тайӧс висьталан?
Подчиняйтчан либӧ он подчиняйтчы — сійӧ тэнад делӧ, а меным <rus>наплевать</rus>!
Татшӧм гижалӧм выльторъясыскӧд тшӧтш эмӧсь нӧшта и мукӧдъяс, абуджык стӧчӧсь да ёнджыка фантастичкӧйӧсь: дивизиятӧ пӧ регыд лоӧ нуӧма шойччӧм вылӧ тылӧ, и сійӧ лоӧ збыльысь шойччӧг, квайт вежонъя.
А, гашкӧ, и мӧдӧдасны Мароккоӧ * либӧ Египетӧ ..
* Марокко — Африкаса рытыв-войвыв юкӧнын французскӧй колония.
— О!.. А!.. — кылӧны быдласянь горӧдӧмъяс.
Ставӧн кывзӧны.
Олӧм вежсьӧмлӧн перспективаыс быдӧнӧс гажӧдӧ.
Но ӧткымынъяс юасьӧны почтальонлысь:
— А коді тайӧс тэныд висьталіс?
Мӧдыс висьталӧ, кытысь кывлӧма:
— Ополченецъяс отрядысь командирлӧн адъютантыс.
— Кӧні?
— Ме сыкӧд аддзысьлі корпусса главнӧй штабын.
Да и не сӧмын сійӧ ӧтнас висьтавліс меным та йылысь.
Ме кывлі и мӧдсянь, сӧмын вунӧді, кыдзи сійӧс шуӧны.
Нимыс мыйкӧ вӧлі Галль кодь, но сӧмын эз вӧв Галль.
abu
Ставӧн кытшӧ чукӧртчӧмаӧсь да горша кывзӧны сылысь басняяссӧ.
— Сідзкӧ, шуан, миянӧс Египетӧ мӧдӧдасны.
Меным сійӧ местаясыд тӧдтӧмӧсь на.
Тӧда сӧмын, мый сэні вӧвлӧмаӧсь фараонъяс * сійӧ кадъясас, кор ме вӧлі детинка на да ветлӧдлі школаӧ.
* Фараон — древнеегипетскӧй царьяслӧн титул.
Сэсянь...
— Египетӧ...
И тайӧ мӧвпыс тӧдлытӧг пырӧ юрӧ.
— О, ме, ог! — горӧдӧ Блэр.
— Ме страдайта морскӧй висьӧмӧн...
А колӧ шуны, морскӧй висьӧмыд ӧдйӧ жӧ ӧд прӧйдитӧ...
Ладнӧ.
Сӧмын мый шуас кӧзяйка?
— Мый нӧ вӧчан?
Ладмӧдчас.
Аддзылам негръясӧс да уличаяс, кодъяс тырӧсь гырысь лэбачьясӧн, кыдзи миянын воробейясӧн...
Но ӧд миянлы жӧ ковмас мунны Эльзасӧ.
— Да, — вочавидзӧ почтальон, — казначействоын ӧткымынъяс сідзи и чайтӧны.
— Ме эськӧ ньӧти эг вӧв прӧтив...
Но здравӧй смыслыс да шедӧдӧм опытыс венӧны ставсӧ да бырӧдӧны мечтасӧ.
Сэтшӧм нин тшӧкыда утверждайтлісны, мый ковмас ылі местаясӧ мунны, и сэтшӧм тшӧкыда сы вылӧ эскывлісны, и сэтшӧм тшӧкыда ылавлісны!
Быд пӧрйӧ татшӧм сёрни бӧрас быттьӧ ставӧн ӧтпырйӧ садьмывлісны.
— Ставыс тайӧ сӧрӧм!
Миянӧс эз нин ӧтчыд тадзтӧ бӧбӧдлыны.
Кывзыны — кывзы, сӧмын эн ёна эскы-а.
Бара ставӧн разӧдчалӧны ас пельӧсъясаныс; ӧткымынъяслӧн кианыс кокньыдик, но колана ноша — письмӧяс.
— Ах, — шуӧ Тирлуар, — менам колӧ гижны письмӧ;
ог вермы недель овны, медым письмӧ не гижны!
Нинӧм он вӧч.
— И меным сідзжӧ, — шыасьӧ Эвдор, — колӧ гижыштны ас гӧтырушколы.
— Здоров на Мариеттаыд?
— О, да!
Мариеттаыд менам молодец!
Ӧткымынъяс лӧсьӧдчисны нин гижны.
Баркӧс, коді пуктӧма бумагасӧ окоп стенас ладмӧдӧм записнӧй книжка вылӧ, кажитчӧ дзоньнас шымыртӧма вдохновениеӧн.
Сійӧ гижӧ и гижӧ, кусыньтчӧма, тӧжд чужӧма, ставнас сетчӧма вӧчан уджас, быттьӧ кыккокйыв мунысь верзьӧма.
Ламюз, кодлӧн воображениеыс ньӧти оз уджав, пукалӧ, бумагасӧ ас кыз пидзӧс вылас пуктӧмӧн, да чернильнӧй карандашсӧ дуллялӧм бӧрын, лыддьӧ медбӧръя воӧм письмӧяссӧ да оз тӧд, мый эськӧ нӧшта содтыны сы дорӧ, мый вӧлі гижӧма нин.
Но чорыда думайтӧ.
Нежнӧй чувствительность тӧдчӧ дзоляник Эвдор став тушаын, коді кусыньтчӧма му ниша дорын.
Карандашсӧ киас кутӧмӧн да синсӧ бумага вылас сатшкӧмӧн, сійӧ оз вӧрзьыв сэсь.
Думыштчӧмӧн сійӧ видзӧдӧ, гӧгӧр чӧвтлӧ синъяссӧ, мӧвпъяснас кытчӧкӧ лэбзьылӧ, — тыдалӧ, мый сійӧ лэбалӧ мӧд енэж улын.
Мӧвпнас ӧні сійӧ ас гортас...
abu
Письмӧяс гижан час — сійӧ сэтшӧм час, кор миян пӧвстысь быдӧн бара лолам сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлімӧй вӧля вылын.
Ӧткымынъяс важсӧ казьтывлан мӧвпъяс улынӧсь да бара кайӧны сёрни сёйӧм йылысь.
Сьӧдасьӧм да чорзьӧм туша ку улас ӧткымын сьӧлӧмъяс кывмӧн шӧпкӧдӧны важ казьтыланторъяссӧ да уськӧдӧны тӧдвылӧ важсӧ: гожся асыв, кор садлӧн свежӧй коръясыс шыбытӧны кокни вуджӧртор сиктса еджыд керка стенас, либӧ му вылын тӧлыс гызьӧдыштӧ быдмысь няньсӧ да кыпӧдӧ му квадратъясвывса зӧрлысь кыпыда морӧс тырнас лолалӧм, кутшӧм овлӧ том нывлӧн...
Тӧвся рыт... пызан, код сайын пукалӧны нывбабаяс, рамӧсь, нежнӧйӧсь, и кӧні мича абажур улын меліа югдӧдӧ лампа...
А сэк кості Блэр бара заводитчӧ чунькытшӧн ноксьыны.
Гӧгрӧс бедьторйӧ сійӧ гартыштӧма алюминийысь нӧшта форматӧм на кытш да пилитӧ сійӧс напилокӧн.
Сійӧ уджалӧ зіля, ставнас сы вылӧ сетчӧмӧн, кымӧссӧ чукыртӧмӧн.
Пӧраӧн сувтлӧ, веськӧдчылӧ да нежнӧя видзӧдӧ аслас ичӧтик предмет вылӧ.
— Тэ гӧгӧрвоан, — шуис сійӧ меным ӧтчыд мӧд чунькытш вӧчигӧн, — делӧыс абу сыын, медым тайӧ артмис бура али лёка.
Важнӧ сійӧ, мый ме ачым вӧчи тайӧ чунькытшсӧ аслам гӧтырлы, — гӧгӧрвоан?
Кор ме вылӧ воліс дышлун да шог, ме сэки видзӧдлывлі этійӧ карточка вылас (сійӧ петкӧдлӧ кыз чужӧмбана тыр виръяя нывбабалысь фотографиясӧ) и бара окотапырысь босьтчылі этійӧ чунькытшсӧ вӧчӧм бердас.
Позьӧ шуны, мый ми сыкӧд ӧтлаын вӧчимӧй, — гӧгӧрвоан?
Тайӧ чунькытшыс вӧлі меным бур ёртӧн, и Блэр матушкалы сійӧс мӧдӧдігӧн, ме шуа чунькытшӧйлы: «Прӧщай!»
Ӧні сійӧ вӧчӧ мӧд чунькытш ыргӧн сорӧн нин.
Сійӧ уджалӧ зіля, тайӧ уджас ассьыс став сьӧлӧмсӧ пуктӧмӧн.
Сылӧн аслас каллиграфия.
Тайӧ гуясас йӧзыс, кодъяс сьӧлӧмсяньыс сетчӧмаӧсь нинӧм вылӧ ковтӧм прӧстӧй торъяс вӧчӧм вылӧ, сэтшӧм посниторъяс вылӧ, мый чорзьӧм киыд ӧдва найӧс кутӧ да уськӧдалӧ, кажитчӧны нӧшта нин дикӧсь да примитивнӧйджыкӧсь, но а став мукӧд обстоятельствояс серти петкӧдчӧны мортногсаӧнджык.
Мӧвп вылӧ усьӧ первойя изобретатель, творец-художникъяслӧн бать, коді зільліс став торйыслы сетны сійӧ формасӧ, кодӧс аддзыліс, да сійӧ душасӧ, кодӧс сійӧ чувствуйтліс.
* * *
— Пыр жӧ найӧ таті прӧйдитасны, — юӧртӧ Бикэ, коді вӧлі миян юкӧнса секторын дневальнӧйӧн.
И збыльысь, щӧка улас ременя адъютант, коді зэлыда вӧнясьӧма, друг петкӧдчӧ да, шашканас ӧвтчигтыр, горзӧ:
«Вешйӧй тась!
Вешйӧй, шуӧны тіянлы!
Мый сэні бездельничайтанныд!
Марш!
Проходъясас нинӧм тӧрчитны!»
Ставӧн ньӧжйӧник вешйӧны; ӧткымынъяс пырӧны пыдӧджык.
Тайӧ мунӧ ополченецъяслӧн рота, кодлы колӧ нуӧдны уджъяс окопса мӧд линияяссӧ да тылса соединительнӧй ходъяссӧ лӧсьӧдалӧм кузя.
Найӧ вооружитчӧмаӧсь киркаясӧн да зыръясӧн, лёка пасьтасьӧмаӧсь дай выправканыс зэв лёк.
Ми видзӧдалам на вылӧ.
Найӧ — ичӧтик тушаа гӧрбыльтчӧм старикъяс, кодъяслысь чужӧмнысӧ кыдз быттьӧ пудритӧма пӧимӧн, либӧ кыз мортъяс, кодъяс пасьталӧмаӧсь налы вывті дзескыд да киссьӧм шынельяс, кӧні оз тырмыны кизьясыс да ставыс розясьлӧмаӧсь...
Тиретт да Барк, миян присяжнӧй шутникъяс, окоп стен бердас топӧдчӧмӧн, первойсӧ кывшутӧг видзӧдӧны на вылӧ, сэсся заводитӧны нюмъявны.
— Подметальщикъяслӧн кортеж, — шуӧ Тиретт.
abu
Старикъяс пӧвсысь ӧткымынъяс тешкодьӧсь.
Радын меддорсаыслӧн пельпомыс бутылка кодь пӧката.
Морӧсыс сылӧн векни, кокъясыс омӧлиндзиӧсь, а век жӧ кыз рушкуа.
Барк эз вермы терпитнысӧ.
— Эй, кывзы жӧ, господин кыз кынӧм!
— Шикарнӧй пальто, — индӧ Тиретт сэті мунысь унарӧма дӧмасӧсь шынеля морт вылӧ.
Сійӧ чукӧстӧ ветеранӧс:
— Эй, тэ сэні, — мича паськӧма?
Волы жӧ татчӧ!
Мӧдыс бергӧдчӧ да нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ сы вылӧ.
— Висьтав жӧ, дяденька, он-ӧ тэ ло сэтшӧм любезнӧйӧн индыны меным тэнад лондонскӧй портнӧйыдлысь адрессӧ?
Чукырӧсь, пӧрысь чужӧмыс нюмдыштӧ; старик сутш кежлӧ сувтлӧ, сэсся ловъя йӧз гыыс бара сійӧс нуӧ водзлань.
Мунӧны нӧшта кымынӧнкӧ, не сэтшӧм ёна тӧдчана фигураяс; сэсся петкӧдчӧ шутитӧм вылӧ выль жертва.
Гӧрдӧдӧм да чорзьӧм балябӧжас тайӧ ополченецыслӧн быдмӧ мыйкӧ няйт вурун кодь.
Пидзӧсъясыс кусыньтчӧмаӧсь, тушаыслӧн вылыс юкӧныс кусыньтчӧма водзлань, спинаыс мегыр кодь, кок йылас ӧдва сулалӧ.
— Видзӧдлӧй жӧ, — горзӧ Тиретт, сы вылӧ чуньнас индӧмӧн, — знаменитӧй морт-шарманка!
Ярманга вылын ті эськӧ деньга мынтінныд, медым сы вылӧ видзӧдлыны, а тані видзӧдлӧмсьыд нинӧм оз босьтны!
Дӧзмӧм ополченец видчӧ-ёрччӧ; гӧгӧр сералӧны.
Тайӧ тырмымӧн, медым задоритны тайӧ кык молодецсӧ, кодъяс зільӧны петкӧдлыны серамсӧ на гӧгӧрса нетребовательнӧй публикаыслысь — сералӧны ӧружие кузя ёртъяссӧ, кодъяс уджалӧны лун и вой великӧй войналӧн тайӧ окраинаясас, лӧсьӧдӧны да ремонтируйтӧны водзӧ лоан тышъяслысь полесӧ.
Издевайтчӧмас пырӧдчӧны тшӧтш и мукӧдъяс.
Асьныс коньӧръяс кодьӧсь да несчастнӧйяс издевайтчӧны нӧшта на ёнджыка несчастнӧйяс вылын.
— Видзӧдлы жӧ этійӧ вылӧ!
А эсійӧ!
— А тэ сӧмын видзӧдлы эсійӧ улын задъя портрет вылас.
Эй, тэ!
— А эсійӧ!
Сылы и помыс абу!
Дзик быттьӧ небоскреб!
Тӧдан, другӧ, тэ сулалан кофе стӧкан дон!
Задевайтӧны нӧшта на ӧтикӧс; сійӧ восьлалӧ посньыдика, а киркасӧ быттьӧ сиськӧс нуӧ, сійӧ топӧдӧма вомдоръяссӧ да тушасӧ ставнас кӧрчитӧма ревматизмӧн.
— Эй, дедушка, оз-ӧ ков тэд витур? — юалӧ сылысь Барк да лапкӧдӧ пельпомас, кор сійӧ мунӧ сы бокті.
Дӧзмӧм ополченец скӧралӧ:
«Ах, тэ, шалопай!»
Сэки Барк чилӧстӧ сы вылӧ:
— Кывзы, чайта, тэ вермин эськӧ лоны вежливӧйджыкӧн, сэтшӧм-татшӧм лёльӧ!
Старик крута бергӧдчӧ да мыйкӧ скӧрпырысь ныр улас шуалӧ.
— Видзӧдлӧй ті сӧмын, — сералігтырйи горзӧ Барк, — пӧрысь выжыв скӧралӧ!
Сійӧ мортыд воинственнӧй да, пӧжалуй, вӧліс на эськӧ ӧпаснӧйӧн, вӧлі кӧ сійӧ кӧть ар квайтымынӧн кымын томджык.
— Да, и нӧшта: эз кӧ эськӧ сійӧ вӧв код, — содтӧ Пепэн, коді корсьӧ синъяснас мунысь йӧз пӧвсысь выль жертваясӧс.
Медбӧръя нестроевиклӧн вуджӧртӧ топалӧм морӧсыс.
Сэсся и сійӧ вошӧ.
Тайӧ киссьӧм, важмӧм ветеранъясыслӧн, окопъясын му уджъяс вӧчӧмла сьӧдасьӧм йӧзлӧн, мунӧмыс, тайӧ саркастическӧй да ас няйт пещераяссьыс джынвыйӧ чургӧдчӧм, кыдз быттьӧ скӧрмӧм чужӧма страшнӧй троглодитъяс * пӧвстті мунӧмыс помасьӧ.
abu
* Троглодитъяс — пещераясын олысьяслӧн древньӧй ним.
А сэк кості кадыс мунӧ водзӧ; рытыс заводитӧ пемдӧдны предметъяссӧ да вевттьыны енэжсӧ уль руӧн.
Сійӧ тупкӧ тайӧ йӧзыслысь пемыд участьсӧ, лэччӧ окопъясӧ дзебсьӧм тайӧ массаяс пемыд сьӧлӧмас.
Рӧмыд пытшкын кывсьӧ кокшы, сёрнияс; сэсся писькӧдӧ аслыс туй выль отряд.
— Африканецъяс!
Найӧ мунӧны — коричневӧй, виж либӧ каштановӧй чужӧмаӧсь, шочиник либӧ, мӧдарӧ, вывті сук гартчан чорыд тошкаӧсь, вижов-турунвижов рӧма шынеляӧсь да няйт каскааӧсь, кодъясӧс мичмӧдӧмаӧсь миян значок — граната пыдди — тӧлысьджынйӧн.
Тайӧ паськыд либӧ пельӧса да ёсьмӧм чужӧмъяс вылас, кодъяс югъялӧны выль деньгаяс моз, синъясыс дзирдалӧны, быттьӧ слӧн лыысь да ониксысь * вӧчӧм шаръяс.
* Оникс — драгоценнӧй из.
Кадысь кадӧ радъяс пӧвстас тыдовтчылӧ сенегальскӧй стрелоклӧн * шом кодь сьӧд чужӧмыс.
* Сенегальскӧй стрелок — Сенегалын чужӧм негр.
Рота бӧрвылын нуӧны гӧрд знамя, кытчӧ шӧрас рисуйтӧма турунвиж рӧма ки.
На вылӧ видзӧдӧны да чӧв олӧны.
Найӧс некод оз задевайт.
Найӧ импонируйтӧны миянлы, наысь весиг полышталӧны.
Но тайӧ африканецъясыс кажитчӧны весёлӧсь, кыввораӧсь.
Гӧгӧрвоана, мый найӧ мунӧны первой линияса окопъясӧ.
Сійӧ налӧн пырся места, да налӧн петкӧдчӧмыс — матыса кадын лоан атакалӧн медбур признак.
Найӧс создайтӧма наступайтӧм вылӧ.
— Найӧ да «сизимдасвитмиллиметровкаяс» сулалӧны сы дон, медым на вӧсна ен водзӧ сись сувтӧдны!..
Решительнӧй моментъясӧ марокканскӧй дивизия пыр вӧвлі водзын.
— Найӧ некыдз оз вермыны ладмӧдчыны миян дорӧ.
Восьлалӧны вывті ӧдйӧ, и сы вӧсна некутшӧма оз позь найӧс сувтӧдны...
Бронза рӧма, сьӧд да коричневӧй рӧма тайӧ чӧртъяс пӧвстас ӧткымынъяс чорыда думыштчӧмаӧсь.
Налӧн чужӧмъясыс, быттьӧ октӧм налькъяс, кыпӧдӧны тревога да повзьӧдлӧны ас чӧвлуннас.
Мукӧдъясыс сералӧны; налӧн серамныс юргӧ, кыдзи юргӧ налӧн тешкодь экзотическӧй музыканыс; сералігас тыдовтчылӧны налӧн еджыд пиньясныс.
Висьтавлӧны тайӧ молодецъяс аслыссям йылысь: атакаяс вылын найӧ скӧрлун йылысь, штык йылӧ мунны найӧ страсть йылысь, найӧ пӧщадатӧмлун йылысь.
Бара выльпӧв висьтавлӧны став историяяссӧ, кодъясӧс найӧ асьныс окотапырысь висьтавлӧны, пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн да сэтшӧм жӧ жестъясӧн: «Немец лэптӧ кияссӧ... камрад, камрад!..
Абу тэныд некутшӧм камрад!»
И кинас ӧвтыштӧмӧн найӧ петкӧдлӧны, кыдзи вылыссянь рушкуас сутшкылісны штыксӧ да кыдзи сійӧс кыскылісны сэтысь кокнас отсалӧмӧн.
Сенегальскӧй стрелокъяс пӧвсысь ӧти, миян дінті мунігас, кылӧ, мый йылысь сёрнитӧны.
Сійӧ видзӧдӧ миян вылӧ, паськыда нюмъялӧ аслас тюрбан увсяньыс, да шуалӧ юрнас гогйӧдлӧмӧн: «Абу, абу, абу камрад, некор абу камрад!
<rus>Секи башка...</rus>»
— Найӧ и збыль миян серти мӧд породаысьӧсь, и кучикыс на вылын быттьӧ парусина палаткаяс вӧчӧм вылӧ, — висьтавлӧ Бикэ, кӧть эськӧ и ачыс абу полысь рӧдысь.
— Шойччигас найӧ гажтӧмтчӧны да сійӧ минутасӧ и виччысьӧны, кор офицер, часісӧ зептас пуктас да горӧдас: «Водзӧ, марш!»
— Збыльысь кӧ шуны, найӧ и эмӧсь настоящӧй салдатъясыд.
— А ми абу салдатъяс, — ми мортъяс, — висьталӧ кыз Ламюз.
Пемыд нин, и, век жӧ, тайӧ шуӧм вернӧй кывйыс кыдз быттьӧ югдӧдлӧ найӧс, кодъяс уна тӧлысь чӧж нин тані мыйкӧ виччысьӧны.
Ставыс тайӧ йӧз, прӧстӧ йӧз, обывательяс, кодъясӧс виччысьтӧг торйӧдӧмаӧсь олӧмсьыс.
Кыдзи и быд олӧма обыватель, найӧ невежественнӧйӧсь, и абу ӧзъяна да кӧсйӧмӧн тыр сьӧлӧмаӧсь, ограничённӧйӧсь, тырӧсь здравӧй смыслӧн, кӧть эськӧ и сійӧ налӧн тшӧкыда чотлывлӧ.
Найӧ лэдзӧны аснаныс веськӧдлынысӧ да вӧчӧны сійӧс, мый налы тшӧктӧны, сы вылӧ зэв жеба прӧтивитчӧмӧн; найӧ вермӧны дыр терпитны.
Тайӧ прӧстӧй йӧз, кодъяс нӧшта лоины прӧстӧйджыкӧсь; олан условиеясыс ёсьмӧдісны наын медся прӧстӧй инстиактъясӧ: асьнысӧ видзӧм кузя инстинкт, эгоизм, кутчысьысь надея ставсӧ ас вывті нуны, сёйӧм, юӧм да узьӧм кузя радлун.
Мукӧддырйи мортӧс жалитана шы, пыдісянь ышловзьӧм кывлӧ найӧ великӧй морт сьӧлӧмъяслӧн пемыд чӧвлӧньсьыс.
Кор лои дзик нин пемыд, ылысянь кыліс командирлӧн гора да век ӧтарӧ матыстчысь горӧдӧм:
— Мӧд полуотделение, чукӧртчӧй!
Ставӧн сувталӧны стройӧ.
Мунӧ перекличка.
— Марш! — командуйтӧ капрал.
Йӧз массаяс вӧрзьӧны.
Склад водзын, кӧні куйлӧны ӧрудиеяс, инструментъяс да снаряжение, жуӧны-зытласьӧны йӧз.
Быдӧн босьталӧны зыр либӧ кирка.
Уджалан кӧлуйяссӧ сеталӧ старшӧй.
— Тіянлы зыр.
Мунӧй.
Тіянлы зыр жӧ, тіянлы кирка.
Зільджыка вӧрӧшитчӧй, мунӧй!
Пӧперегног лӧсьӧдӧм соединительнӧй ходӧд ми веськӧдчам миян ловъя, вежласяна да страшнӧй граница дорӧ.
Руд енэжын, гырысь кытшъяс вӧчалӧмӧн, ритмичнӧя лолалӧ пемыд пӧвсас тыдавтӧм аэропланлӧн моторыс.
Водзын, веськыдвывсянь, шуйгавывсянь — быдласянь гымшыясыс ломзьӧдлывлӧны пемыд енэжсӧ здукдырся би ньӧвъясӧн.
III
СМЕНА
Рудов асъя югӧрыс муртса югдӧдыштӧ форматӧм да нӧшта сьӧд пейзажсӧ на.
Веськыдвывсянь пемыдсьыс ньывкӧса лэччысь туй костын да сьӧд кымӧр моз палгысьӧм Аллэ вӧрді костын, кӧні шум сертиыс позьӧ гӧгӧрвоны мӧдӧдан обозлысь лӧсьӧдчӧмсӧ, паськӧдчӧма поле.
Ми 6-ӧд батальонысь локтім татчӧ вой помасяндорыс. Ружьеясӧс сувтӧдлім кӧзлаясӧ и ӧні, рӧмыднас шымыртӧмӧн, няйтӧдыс шляпсьӧдӧмӧн, чукӧртчалам сьӧд чукӧръясӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн да виччысям, юръяснымӧс ньывкӧс туйланьыс бергӧдӧмӧн.
Ми виччысям полкса 5-ӧд батальонысь колясъяссӧ: тайӧ батальоныс вӧлі передовӧй окопъясын да сылы колӧ вӧлі мунны миян бӧрся.
Пыдысянь кылан шум...
— Со найӧ!
Рытыввывсянь петкӧдчӧ да пондӧ век ӧтарӧ матыстчыны рӧмыд туй кузяыс войыс кодь жӧ пемыд да кузя нюжӧдчӧм масса.
Вӧлисти!
Помасис тайӧ проклятӧй сменаыс, коді заводитчис тӧрыт 6 час рытсянь да кыссис кузь войбыд.
Медбӧръя морт петіс медбӧръя соединительнӧй ходсьыс.
Тайӧ пӧрйӧ окопас олӧмыс вӧлі ужаснӧй.
Водзынджыкас вӧлі 18-ӧд рота.
Сыысь кольӧма сӧмын китыр йӧз: дас кӧкъямыс мортӧс виӧма, ветымынысь унджыкӧс ранитӧма, нёль лун чӧжӧн быд куим мортысь чинӧма ӧтикӧн.
Атакаыс ӧд эз вӧв, — ставсӧ тайӧс вӧчис бомбардировка.
Тайӧ миянлы тӧдса; и сы серти, кыдзи матыстчӧ искалеченнӧй батальон, да миянлы паныдасялӧны воысьясыс, заводитӧны кывны горӧдӧмъяс.
— Абу-ӧ дас кӧкъямысӧд?
И тайӧс шуӧмӧн быдӧн думайтӧ: «Тадз жӧ кӧ и водзӧ пондас лоны, мый сэки лоӧ миянкӧд и мый лоӧ мекӧд?..»
Дас сизимӧд, дас ӧкмысӧд да кызьӧд ротаяс вочасӧн воалӧны да сувтӧдалӧны ружьеяссӧ.
— Со и дас кӧкъямысӧд!
Сійӧ локтӧ ставсьыс медбӧрын.
Окопас сійӧ вӧлі медводдзаӧн, а дугӧдісны сійӧс медбӧрын.
Луныс неуна югдыштіс да гӧгӧр ойдӧдіс блед югӧръяснас.
Туй вылысь, салдатъяс водзвылысь, ми казялам ротнӧй командирӧс.
Сійӧ мунӧ сьӧкыдпырысь, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн: сылӧн ревматизм да нӧшта Марна вылын на ранитчылӧма дай.
Сійӧ мунӧ капюшонсӧ лэптӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, и кажитчӧ, быттьӧ сійӧ колльӧдӧ покойникӧс.
Да, сійӧ пӧшти сідзи и эм.
Со и рота.
Сэні абу некутшӧм пӧрядок.
Миян ставнымлӧн сьӧлӧмъясным майышмунлӧны.
Тайӧ ротаыс став мукӧд куим рота сертиыс тӧдчымӧн дженьыдджык.
Ме петі туй вылас да муна воысьяслы паныд.
Тайӧ мученикъясыслӧн шынельясыс дзик ӧтмоза вижӧдӧмаӧсь мусьыс.
Позьӧ думыштны, мый ставныс найӧ пасьталӧмаӧсь хакияс.
Сукноыс быттьӧ крахмалитӧма сибдысь няйтнас, коді сы вылӧ косьмӧма.
Шынель пӧлаясыс пӧв кодьӧсь, котшкӧдӧны няйтӧн чорзьӧм гач пидзӧсъясас.
Чужӧмъясыс бледӧсь, мугӧмӧсь, синъясыс паськалӧмаӧсь да лихорадочнӧя югъялӧны.
Буссьыс да няйтсьыс чужӧмъясыс быттьӧ чукрасьӧмаӧсь.
Тайӧ страшнӧйинсьыс воӧм салдатъяс лёкысь ызгӧны-шумитӧны.
Найӧ сёрнитӧны ставӧн ӧтпырйӧ, гораа сералӧны, сьылӧны, ӧвтчӧны кинаныс.
И, на вылӧ видзӧдіг, позьӧ думыштны, мый тайӧ улича вылӧ чукӧртчӧм весь олысь йӧз.
Со ротаыслӧн мӧд полувзводыс аслас кузь тушаа подпоручиккӧд, коді шынельсӧ гартыштӧма туша гӧгӧрыс зонтикӧс моз.
Ме писькӧдча да воӧдча Маршаль частьӧдз, коді ставсьыс ёнджыка пострадайтіс: дас ӧти ёртысь, кодъяс воӧн-джынйӧн эз торйӧдчывны мӧда-мӧдсьыныс, кольӧмаӧсь сӧмын куимӧн, сы лыдын капрал Маршальӧс тшӧтш арталӧмӧн.
Сійӧ аддзис менӧ, радысла горӧдӧ да нюмъялӧ; ружье вылыссьыс мездысьӧмӧн сійӧ чургӧдӧ меным кисӧ.
— Но, мый нин, старина, кыдзи делаясыд?
Ме бергӧді юрӧс да джын гӧлӧсӧн шуи:
— Сьӧкыд вӧлі тіянлы, коньӧръяслы...
Сійӧ пыр жӧ зумыштчӧ да лоӧ серьёзнӧйӧн.
— Да, другӧ, мый вӧчан, тайӧ пӧрйӧ вӧлі ужаснӧй.
Барбьеӧс виисны...
— Да, кывлі...
Барбье...
— Тайӧ вӧлі суббӧтаӧ, дас ӧти час рытын.
Снарядыс сылысь нуис став туша вевдорсӧ, — висьталӧ Маршаль, — быттьӧ бритваӧн вундіс...
А Бэсслысь осколокыс ранитіс рушкусӧ.
Бартельми да Бобэ ранитчисны: ӧтикыс юрас, мӧдыс сьыліас.
Войбыд ми галопӧн шыбласим окопъясӧд то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, спасайтчим снарядъясысь.
Тэ тӧдлін дзоляник Годфруаӧс?
Сылысь нетшыштіс став туша шӧрсӧ.
Сыысь, быттьӧ путкыльтӧм ведраысь, ӧти сутшӧн киссис став вирыс.
Ӧд кутшӧм ичӧтик сійӧ вӧлі, а веськыда думыштныд он вермы, мыйдта сылӧн вирыс вӧлӧма, — быдса шор, по крайней мере, ветымын метр кузя!
Гуньярлысь кокъяссӧ жугліс осколокъясӧн.
Сійӧ эз на вӧв дзикӧдз кулӧма.
Тайӧ вӧлі сторожевӧй пост вылын.
Сыкӧд ӧтлаын и ме вӧлі.
Но буретш сыӧдз, кор лэбис тайӧ снарядыс, ме муні окопӧ тӧдмавны, кымынӧд час нин.
Ме аддзи ассьым ружьеӧс, кодӧс кольлі сэтчӧ, кык кусынь кусыньтчӧмӧн, а дулӧыс лоӧма шаньга кодь.
Прикладыс да магазиннӧй частьыс пызь-пӧимӧ пӧрӧма.
Сэтшӧма ӧвтіс свежӧй вир дукӧн, мый весит менӧ кутіс вукӧдны.
— И Мондэн сідзжӧ, збыль-ӧ?
— Да, сійӧ аски асывнас, сідзкӧ, тӧрыт.
Тайӧ вӧлі руч гуын, кодӧс жугӧдіс чемоданыс.
Сылысь морӧссӧ пазӧдӧма.
А тэныд нинӧм эз висьтавлыны Франко йылысь, коді вӧлі Мондэныскӧд орччӧн?
Буждӧм муыс сылысь чегӧма сюрсалысӧ.
Кор сійӧс перйисны сэсь да пуксьӧдісны муас, сійӧ шуис: «Кула...», ӧшӧдіс юрсӧ бокас дай куліс.
Вӧлі сыкӧд тшӧтш Вижиль;
тушаыс сылӧн дзоньӧн кольӧма, но юрыс ставнас шаньга кодь лоӧма.
Сійӧ куйліс му вылын ставнас сьӧдӧдӧма, ыджыд, и меным кажитчис, мый тайӧ абу сійӧ, а сылӧн гигантскӧй вуджӧрыс, коді усьӧ му вылӧ войнас факелъяс югӧрысь.
— Тайӧ эсійӧ Вижильыд...
Том на, дас коймӧд вося призывысь?..
Дзик на кага кодь вӧлі!
А Мондэн да Франко сэтшӧм муса ребята, кӧть и нашивкааӧсь!
Со тэа-меалӧн кык бур ёртӧн лои этшаджыкӧн, Маршаль другӧ!
— Да, — шуӧ Маршаль.
Но сійӧс нин кытшалісны дзонь чукӧр йӧз; быдӧн зільӧны сылысь юасьны.
Сійӧ вочавидзалӧ, шутитӧ, ставӧн зытласьӧны, сералӧны.
Ассьым синмӧс ме вуджӧда ӧти чужӧм вывсянь мӧдӧ.
Ставӧн весёлӧсь, да мудзлун пырыс да пуксьӧм кыз няйт пырыс радлуныс сідзи и брыззьӧ.
Первой линияа окопад олігӧн кӧ разрешайтчис юны вина, ме эськӧ сідзи и думышті, мый найӧ кодӧсь.
Ме видзӧда ловйӧн кольӧм ӧти морт вылӧ, коді тувччалігмозыс, кыдзи тай песняын сьывлӧны гусар йылысь, сьылӧ; тайӧ — Вандерборн, барабанщик.
— Зэв тай рад мыйыськӧ, Вандерборн?
Пыр спокойнӧй да кутчысьысь, сійӧ горӧдӧ меным:
— Кыдзи аддзан, менам ӧчередьыс эз на ещӧ во!
Тайӧ пӧрйӧ ловйӧн на коли!
И йӧй морт моз лапкӧдӧ менам пельпомӧ.
Ме сійӧс гӧгӧрвоа.
Тайӧ йӧзыс кӧ, адысь воӧм бӧрас, быдӧн дорысь шудаӧсь, то тшук сы вӧсна, мый найӧ сэсь петісны ловйӧн.
Найӧ спаситчисны.
Нӧшта ӧтчыд найӧс кыйӧдысь смертьыс колис на найӧс ловйӧн.
Лӧсьӧдӧм пӧрядок сертиыс быд рота ветлӧ передньӧй окопъясӧ квайт недель пиын ӧтчыд.
Квайт недель!
Война вылын салдатлӧн и важнӧй и неважнӧй делаясыд эм аслас челядьсяма философия: найӧ оз видзӧдны ылӧ водзвылӧ.
Найӧ думайтӧны сӧмын аскиа лун йылысь.
На пӧвсысь быд морт талун эскӧ на, мый сійӧ кӧть неуна да свет вылас олыштас на.
Со мый вӧсна, кӧть эськӧ найӧ и мудзӧмаӧсь да вир кисьтан бойняыс резіс найӧс аслас вирнас, кӧть и на гӧгӧр усялісны налӧн ёртъясыс, тайӧ став вылас видзӧдтӧг, найӧ весёлӧсь да доволенӧсь, найӧ помтӧм шудаӧсь, сы вӧсна мый найӧ дзоньвидзаӧсь да ловъяӧсь.
IV
ВОЛЬПАТТ ДА ФУЙЯД
Асланым часть сулаланінӧ локтӧм бӧрын ме кылі юалӧм:
— Кӧн нӧ Вольпатт?
— А Фуйяд кӧн?
Найӧс вӧлі босьтӧмаӧсь да нуӧмаӧсь передовӧй окопъясӧ витӧд батальонӧн.
Кажитчӧ эськӧ, мый налы пӧра нин локны.
Но найӧ абуӧсь.
Пропадитісны взводысь кык морт!
— Чорт возьми!
Вот мый сійӧ лоӧ йӧзтӧ уджйӧзнад сеталӧмыд!
— ворчитӧ сержант.
Капитан, кодлы та йылысь юӧртісны, видчӧ:
— Тайӧ йӧзыс меным колӧны!
Пыр жӧ корсьӧй да вайӧдӧй найӧс ме дорӧ!
Марш!
Капрал Бертран чукӧстіс менӧ да Фарфадэӧс рынышысь, кытчӧ ми нюжӧдчылім узьны да ойбыртлім нин.
— Колӧ мунны корсьны Вольпаттӧс да Фуйядӧс.
Ми чеччим да тревожитчӧмӧн мӧдӧдчим туйӧ.
Миянлысь ёртъясӧс, кодъясӧс босьтіс 5-ӧд батальон, нуӧма тайӧ адскӧй визувнас.
Код тӧдас, кӧнӧсь найӧ да мый накӧд лоис?
...Кыпӧдчам чой паныд.
Талялам сійӧ туйсӧ дзоньнас, кодӧс ми мунім войбыдӧн.
Кӧть эськӧ ми амунициятӧмӧсь, сьӧраным сӧмын ружьеяс, ми чувствуйтам асьнымӧс мудзӧмӧн, унзільӧн, тайӧ шог эрд вылас, руӧн вевттьӧм енэж улас парализованнӧйӧн.
Регыд мысти Фарфадэ пондіс нускыны.
Первойсӧ сійӧ сёрнитіс на, сэсся мудзӧмыс ланьтӧдіс морттӧ.
Сійӧ повтӧм, но слаб, и аслас важ олӧмас, мерия конторкаас, кӧні сійӧ томдырсяньыс чиркайтіс перӧнас пач костас да важ папкаяс костас, сійӧ некутшӧма эз велав ас кокъяснас пӧльзуйтчынысӧ.
Сійӧ здукнас, кор ми вӧлі петамӧй вӧрсьыс да, няйтӧдыс вильдалӧмӧн да шлёпсьӧдӧмӧн, веськӧдчам соединительнӧй ходъяслань, миян водзын тыдовтчӧны кык вуджӧр.
Матыстчӧны кык салдат: мичаа тыдалӧны налӧн гартӧм шынельясыс да ружьеясыслӧн вӧсни визьясыс.
Тайӧ найӧ!
Ӧти вуджӧрыслӧн ыджыд юрсӧ гартӧма мыйӧнкӧ еджыдӧн.
— Ӧтиыс на пӧвсысь ранитчӧма.
Сійӧ — Вольпатт!
Ми котӧртам налы паныд.
Сапӧгъясным миян няйтас чавкакылӧны, а патронъясным лядункаясын зёльӧдчӧны.
Найӧ сувтӧны да виччысьӧны миянӧс.
Кор ми матыстчим на дорӧ матӧджык, миянӧдз кылӧ Вольпаттлӧн горӧдӧм:
— Вӧлисти!
— Тэ ранитчӧмыд, старина?
— Мый? — юалӧ сійӧ.
Топыд кӧртӧд увсяньыс, коді тупкӧ сылысь юрсӧ ставнас, сійӧ нинӧм оз кыв.
Ковмӧ горзыны.
Ми матыстчим сы дорӧ плӧть да горзам.
Сэки сійӧ вочавидзӧ:
— Пустяки!
Ми воим ловъя гуысь, кытчӧ миянӧс пуксьӧдліс четверг лунӧ 5-ӧд батальон.
— И сысянь ті век на вӧлінныд сэні?
— горзӧ сылы Фарфадэ, кодлӧн нывбабалӧн кодь ёсь гӧлӧсыс воӧ кӧртӧд пырыс Вольпатт пельясӧдз.
— Дерт жӧ, ми вӧлімӧй сэнӧсь, — висьталӧ Фуйяд.
— А тэ нӧ мый думайтін?
Тэ чайтан, мый ми лэбзимӧй бордъяс вылын либӧ бауӧн кыссим приказ сеттӧг?
Кыкнанныс пуксьӧны му вылӧ.
Вольпаттлӧн юрыс — дӧраӧн тӧбӧм, выліас ыджыд гӧрӧдӧн — кажитчӧ няйт бельё тубрасӧн.
— Тіян йылысь и вунӧдісны, коньӧръяс!
— Да, — горӧдӧ Фуйяд.
— Вунӧдісны!
Нёль лун чӧж ми олімӧй лёк дука гуас, кытчӧ дугдывтӧг киссис пуля шер.
— Да, — висьталӧ Вольпатт.
— Тайӧ тэныд абу пыр овлан сторожевӧй пост, кытысь тэнӧ кымынкӧ час мысти вежасны...
Прӧстӧ снарядӧн вӧчӧм воронка, кыдзи кык ва капля ӧткодь мукӧд воронкаяскӧд...
Четвергӧ миянӧс пуксьӧдісны сэтчӧ да шуисны: «Сулалӧй тані да лыйлӧй дугдывтӧг».
Правда, аскинас воліс жӧ кутшӧмкӧ тип, 5-ӧд батальонса связьын служитысь, мыччӧдліс ассьыс нырсӧ: «Мый ті тані вӧчанныд?»
— «Лыйлам тай, аддзан ӧд.
Миянлы прикажитӧма лыйлыны, а раз прикажитӧма, то, тыдалӧ, сідз колӧ.
Ми виччысям, кор миянлы прикажитасны мыйкӧ мӧдтор вӧчны».
Тип муніс.
Чужӧмыс сылӧн эз вӧв зэв спокойнӧй.
Поліс, тыдалӧ, пуляяс улад овныд.
— Провизияыд миян, — шуӧ Фуйяд, — вӧлі сӧмын куш нянь да ведра вина, кодӧс миянлы колис дас кӧкъямысӧд рота, да нӧшта дзонь ящик патрон.
Ми палитім-лыйлім да вина юышталім.
Но медым мыйкӧ эз ло, запас вылӧ колим ми кымынкӧ патрон да шӧрӧм няньӧн, но винатӧ эг кольӧй.
— И весьшӧрӧ, — шыасьӧ сэтчӧ Вольпатт, — юнысӧ миянлы вӧлі вывті окота.
Висьталӧй, другъяс, тіян нӧ сэні нинӧм жӧ абу юыштнысӧ?
— Колис на менам кружка мында вина, — вочавидзӧ Фарфадэ.
— Сет жӧ сылы, — шуӧ Фуйяд, Вольпатт вылӧ индӧмӧн, — а то сійӧ, аддзан, вирсӧ зэв уна воштіс.
Менам жӧ сӧмын горшӧй косьмӧ.
Вольпаттӧс треситіс лихорадка, да юрас гартлӧм тряпьеяс пӧвсас сылӧн синъясыс висьысьлӧн моз дзирдалісны.
— Уф, кутшӧм лӧсьыд!
— шуӧ сійӧ фляжка голи помӧ вомдоръяснас инмӧдчӧмӧн.
Сэсся, салдатскӧй вежливость кузя, сійӧ койыштіс муӧ вина коляссӧ да содтіс:
— А ми ӧд кык бошӧс кыйим!
Найӧ кыссисны му кузяыс да пемыдас веськалісны миян гуӧ, кыдзи муош налькйӧ.
Ми кӧрталім найӧс.
И вот...
Лыйсим ми комын квайт час чӧж, сэсся миян запасъясным помасисны.
Сэки ми зарадитімӧй ассьыным магазинъяснымӧс да пондім виччысьны бошъяс дорысь вешйытӧг.
Связяд служитысь эсійӧ типыд вунӧдіс, тыдалӧ, сэні миян йылысь висьтавнысӧ, мый ми танӧсь.
А квайтӧд ротаын вунӧдісны миянӧс бӧрсӧ корны; дас кӧкъямысӧд сідзжӧ вунӧдіс, и сы вӧсна мый ми вӧлімӧй сэтшӧм пост вылын, кӧні правильнӧй сменаясыс абуӧсь, то артмыліс сідз, мый миянлы ковмис тӧрчитны сэні став полк вотӧдз.
Мездісны миянӧс медбӧрти 204-ӧд полкса санитаръяс, кодъяс волісны корсьны раненӧйясӧс да юӧртісны миян йылысь.
Сэки вӧлі сетӧма приказ, медым ми пырысь-пыр жӧ весасим сэсь.
Ми лӧсьӧдчим да сералім найӧ «пырысь-пыр» тшӧктӧм вылад.
Разим бошъяслысь кокъяссӧ да вайӧдім найӧс 204-ӧд полк сулаланінӧ.
А ӧні со ми танӧсь.
Туй вылас весиг мездімӧй сержантӧс, коді пырӧма гуӧ да оз вермы петнысӧ, — не то повзьӧмысла, не то контужитчӧм вӧсна.
Ми горӧдімӧй сы вылӧ, и тайӧ збодермӧдіс сійӧс.
Сійӧ сувтіс да аттьӧаліс миянӧс.
Сылӧн нимыс Сасэрдот.
— Но, а ранаыд тэнад кыдзи, старина?
— Менам ранитчис пельӧй.
Гӧгӧрвоан кӧ, зэв ыджыд снаряд взорвитчис.
Юрӧс эз вӧрзьӧд, а пельӧс вот кватитіс.
— Тэ эськӧ мед видзӧдлін, — шыасьӧ Фуйяд, — мыйӧ пӧрисны найӧ, эсійӧ пельясыс.
Ӧшалӧны, быттьӧ тряпьеяс.
Миян вӧлі кык перевязочнӧй пакет, а санитаръяс нӧшта сетісны ӧтикӧс.
И став куимнан бинтнас сійӧ гантайтіс ассьыс пӧртсӧ.
— Но, вайӧй ассьыныд гартӧм шынельястӧ да мӧдӧдчамӧй!
Ми Фарфадэкӧд босьтім Вольпаттлысь кӧлуйсӧ.
А Фуйяд, горш косьмӧмысла зэв зумыш, муралӧ да некыдз оз кӧсйы янсӧдчыны ружьеыскӧд да багажыскӧд.
Ми ньӧжйӧник мунам водзлань.
Миянлы тешкодь кажитчӧ, мый оз ковмы мунны шеренгаӧн, ӧта-мӧдлы балябӧжас видзӧдіг.
Татшӧмыс зэв шоча овлывлӧ.
Мездлунлӧн тӧвруыс ставнымлы миянлы вайӧ зэв ыджыд удовольствие.
Ми мунам, быттьӧ гуляйтам.
— Кыдз быттьӧ <ns>фланируйтам</ns>, — гордӧя шуӧ Вольпатт.
Кор ми воим сійӧ местаӧдз, кӧні туйыс чукыльтӧ мыльк йывсяньыс, сійӧ вӧйтчӧ лӧсьыд мечтаясӧ.
— А тӧдан, ӧд ранаыд менам — бур рана, выгӧднӧй.
Менӧ эвакуируйтасны, таын некутшӧм сомнение абу.
Сылӧн синъясыс мигайтӧны да югйышталӧны зэв ыджыд еджыд шар шӧрсяньыс, коді качайтчӧ сы пельпомъяс вылас да коді вирсерӧн гӧрдӧдӧма сійӧ местаясӧдыс, кӧнӧсь сылӧн пельясыс.
Ылын уліын, сиктас, кучкалӧ дас час.
— <rus>Наплевать</rus> меным часі вылад! — шуӧ Вольпатт.
— Кадыс сэсся мекӧд ӧткодьсӧ нинӧм нин оз имеит.
Сійӧ варовмӧ да ӧддзӧдӧ ассьыс сёрнисӧ воськовъяс ӧддзӧдӧмыскӧд.
Лихорадкаыс тэрмӧдлӧ сійӧс.
— Ме вылӧ ӧшӧдасны гӧрд этикетка, сыын абу некутшӧм сомнение, да мӧдӧдасны менӧ тылӧ.
Менӧ мӧдас колльӧдны зэв вежливӧй тип, коді кутас шуавны: «Пӧжалуйста татчӧ, бергӧдчӧй веськыдвыв...» Сэсся распределительнӧй пункт, сэсся санитарнӧй поезд, Краснӧй крестысь дамаяслӧн ухаживайтӧм да лазарет...
Еджыд прӧстыняа койкаяс, жара ломтӧм пач, йӧз, кодъясӧс специальнӧ сувтӧдӧма сы вылӧ, медым миян бӧрся ухаживайтны, туфли да ичӧтик пызан.
Мебель!
А сёйӧм кузяыд кутшӧм лӧсьыд ыджыд лазаретъясад!
Понда сёйны пӧттӧдз, понда купайтчыны ваннаын, вообще понда босьтны ставсӧ, мый сетасны.
А чӧсмӧдчанторъясыд!
На вӧсна сэні оз ков вирӧдз тышкасьны мукӧдкӧд.
Киясӧй менам пондасны куйлыны дзик нинӧм вӧчтӧг одеяло выліас, кыдз быттьӧ чачаяс, а одеяло уліын кокъяс лоӧны пымӧсь, ӧгыр кодьӧсь, и ме найӧс фиалкаясӧс моз кута шыблавны, кытчӧ меным окота.
Вольпатт сувтыштлӧ, гудйысьӧ зепъясас да аслас знаменитӧй суассонскӧй ножичыскӧд ӧтлаын мыйкӧ перйӧ да петкӧдлӧ меным.
— Аддзылін?
Тайӧ карточка: гӧтырыс да сылӧн кык пиыс снимайтчӧмаӧсь.
Сійӧ унаысь нин меным петкӧдлывліс сійӧс.
Ме видзӧда да ошка.
— Муна ме лечитчыны, сэсся шойччыны лэдзасны, — водзӧ висьталӧ Вольпатт, — и кытчӧдз пельясӧй менам пондасны быдмыны, гӧтырӧй да челядь кутасны видзӧдны ме вылӧ, а ме на вылӧ.
И кытчӧдз пельясӧй салат моз пондасны быдмыны, войнаыс кутас мунны водзӧ.
Но, а сэсся сэні рочьяс отсаласны...
Мало ли мыйыс оз вермы лоны...
Сійӧ бурмӧдліс ассьыс сьӧлӧмсӧ ыджыд надеяӧн, думайтіс гораа, кыдз быттьӧ аслас шуднас вӧлі нин изолируйтчӧма миянысь.
— Рӧзбойник! — горӧдіс сылы Фуйяд.
— Тэныд вывті ёна везитӧ!
И збыльысь, кыдзи сылы он завидуйт?
Мунас кык-куим тӧлысь кежлӧ медся пӧсь кадас да сы пыдди, медым бедствуйтны да пыр лоны ӧпасность улын, пӧрас рантьеӧ.
— Первойтӧ, — шуӧ Фарфадэ, — меным тешкодь кажитчыліс мортъяслӧн выгоднӧя ранитчыны кӧсйӧмыс.
Но век жӧ, кӧть мед мый эз шуны, ӧні ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ дзик ӧти туй, мый вылӧ вермас надейтчыны коньӧр салдат, сійӧ кӧ эз на вошты ассьыс вежӧрсӧ.
* * *
Ми матыстчам грездлань.
Кутім кытшовтны вӧрсӧ.
Вӧр дорас друг тыдовтчис нывбаба.
Сійӧ сулаліс вӧр дорас ставнас югыдын, — статя, еджыд юрсияса. Сы блед чужӧм вылын войся вуджӧръяс моз торъя тӧдчана тыдалісны кык гырысь син.
Сійӧ видзӧдліс миян вылӧ, ставнас сырмыны кутіс да пырысь-пыр жӧ воши вӧрас.≠
Нывбабалӧн тайӧ петкӧдчылӧмыс да вошӧмыс сэтшӧма вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Вольпаттлысь, мый сійӧ вунӧдіс, мый йылысь вӧлі висьталӧ.
— Тайӧ кӧза, а абу нывбаба!
— Абу сідз, — паныд шыасис Фуйяд, сылысь шуӧмсӧ эз кывлы да.
— Сылӧн нимыс Евдокия.
Ме сійӧс тӧда, ме аддзылі нин сійӧс.
Тайӧ беженка.
Ог тӧд, кытысь сійӧ ачыс, но олӧ сійӧ Гамбленын, ӧти семья ордын.
— Сійӧ косіник, но мича, — констатируйтіс Вольпатт.
— Дзик кампет кодь!
Курӧгпи...
А синъясыс кутшӧмӧсь!
— Чудачка! — шуӧ Фуйяд.
— Местаас оз ӧшйы...
То сійӧ тан, то сэн, быдлаын вуджрасьӧны сылӧн еджыд юрсиясыс.
И тӧдан, сійӧ нинӧмысь оз пов.
Мукӧддырйи сійӧ волывлӧ пӧшти воддза линияясӧдз.
Ӧтчыд сійӧс аддзылӧмаӧсь окопводзладорса равнина вылысь, вӧлӧм сэт ветлӧдлӧ...
Вуджӧртіс и со воши син водзысь!
— Да со сійӧ бара!
Синъяссӧ миян вылысь оз чӧвтлы.
Збыль ӧмӧй ми сійӧс интересуйтам?
Шабді сӧдз юрсияса тайӧ красавицаыслӧн мыгӧрыс, кодӧс тӧдчӧдӧма югыд визьясӧн, мичмӧдіс тайӧ здукнас вӧрдіыслысь мӧдар помсӧ нин.
— Мый меӧдз, то меным нывбабаяс вылад <rus>наплевать</rus>, — шыасяс Вольпатт, кодӧс эвакуация йылысь мӧвпыс бара нин шымыртӧма.
— Зато миян отрядын... ≠
Сӧмын гарав!..
Сійӧ минутанас миянсянь веськыдвылын, кустъяс пӧвстысь, тыдовтчис Ламюзлӧн гӧрд кабанлӧн кодь чужӧмыс.
Сійӧ муніс нывбаба коктуйяс бӧрся;
сійӧс аддзӧм бӧрын друг сувтіс, быттьӧ места вылас кынмис;
сэсся уськӧдчис сы дорӧ, но мунігас зурасис миян вылӧ.
Вольпаттӧс да Фуйядӧс аддзӧм мысти кыз Ламюз радысла горӧдіс.
Ӧні сійӧ думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ босьтны миянлысь ӧдйӧнджык мешӧкъяс, ружьеяс да ранецъяс да мездыны миянӧс грузысь.
— Вайӧй меным!
Ме шойччи.
Да вайӧй ӧдйӧнджык!
Сійӧ вӧлі дась грузитны ас вылас ставсӧ.
Фарфадэ да ме радпырысь мездысим Вольпатт багажысь, и весиг Фуйяд, коді помӧдз нин мудзис, сӧгласитчис сетны сылы ассьыс ранецсӧ да ружьесӧ.
Ламюз лоис ветлӧдлысь склад кодь.
Сьӧкыд груз улас дзикӧдз саялӧмӧн сійӧ кусыньтчис кык кусынь да ӧдва тувччаліс.
Но тӧдчӧ вӧлі, мый ассьыс кӧсйӧмсӧ сійӧ абу на эновтӧма: сійӧ век на видзӧдлывлывліс гӧгӧр, корсис синъяснас нывбабасӧ, коді сэтшӧма вӧлі кыскӧ сылысь сьӧлӧмсӧ.
Быд пӧрйӧ, кор сійӧ сувтлывліс, медым лӧсьӧдны ассьыс ношасӧ, лолыштны да чышкыны пӧсьсӧ, сійӧ зэв виччысьӧмӧн, гусьӧникӧн гӧгӧр видзӧдіс тыдаланінсьыс став пельӧсъяссӧ да вӧрдорсӧ.
Но нывбабатӧ сійӧ эз нин сэсся аддзыв.
А ме аддзылі сійӧс...
И тайӧ пӧрйӧ менам лоис определённӧй впечатление, мый миян пӧвсысь кодкӧ воӧ сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ мыччысьлывліс миянсянь шуйгавылын веж листъяс пӧвссянь, кинас уввожъяс кутчысьӧмӧн, водзлань копыртчӧмӧн, блед чужӧм вылас вой кодь сьӧд синъяснас дзирдалӧмӧн, а чужӧмыс сылӧн, югӧръяс ворсӧмыс вӧсна, кажитчис, быттьӧ сійӧ ставнас тӧлысь югӧръясысь.
Ме аддзылі, мый сійӧ нюмъяліс.
Сылысь видзӧдлассӧ кыйӧмӧн, ме казялі, мый сійӧ видзӧдӧ Фарфадэ вылӧ, коді мунӧ миян бӧрын да воча нюмъялӧ сылы...
Сэсся сійӧ дзебсис пуяс вуджӧр сайӧ, нуис сьӧрсьыс ассьыс нюмдӧмсӧ и сы вылӧ вочавидзӧмсӧ.
Со кыдзи ме тӧдмалі сійӧ матыслунлысь тайнасӧ, кутшӧм вӧлі гибкӧй да нежнӧй цыганка да Фарфадэ костын. Ӧд Фарфадэ став миян пӧвстын торъяліс аслас статя, том пу моз вӧрысь да гибкӧй тушанас.
Делӧыс гӧгӧрвоана...
Ламюз нинӧм эз аддзыв: сылысь вӧлі сайӧдӧма синсӧ менсьым да Фарфадэлысь босьтӧм сьӧкыд багажыс да сӧмын сы йылысь и мӧвпаліс, медым не шатовтчыны да кок йывсьыс не усьны.
Но сійӧ вӧлі коньӧр кодь.
Сійӧ ружтіс.
Кутшӧмкӧ тӧждлун сьӧктӧдӧ сійӧс.
Морӧс пытшсянь киргигтыр лолалӧмас мем кажитчӧ, ме кыла, кутшӧм сьӧкыда ёвкйӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
Кор видзӧдан Вольпатт вылӧ, кодӧс ставнас тӧбӧма-тубралӧма бинтъясӧн, да тайӧ ыджыд тушаа, кыз да ён морт вылас, коді нуӧ ас пытшкас сы мында вир да неразрешённӧй порывлысь вечнӧй ёсь дой, ме шуа аслым, мый на пӧвсысь медся ёна ранитчӧмаыс абу сійӧ, коді мунӧ перевязка вылӧ...
Медбӧрти лэччамӧй сиктӧ.
— Ӧні юыштам, — шуӧ Фуйяд.
— Менӧ эвакуируйтасны, — век шуалӧ Вольпатт.
Ламюз ружтӧ да ымзӧ.
Миянӧс аддзӧм бӧрын ёртъясным горзӧны, котӧрӧн чукӧртчӧны ичӧтик площадка вылӧ, кӧні сулалӧ кык башняа вичко, кодӧс сэтшӧма лыйлӧма, мый сьӧкыд весиг гӧгӧрвоны, кӧні сылӧн фасадыс да кӧні бӧрладор стеныс.
V. УБЕЖИЩЕ
Войся вӧр пӧвстӧд писькӧдчан руа туйыс тырӧма тешкодь вуджӧръясӧн.
Кажитчӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ волшебствоӧн вӧрыс наступайтӧ сы вылӧ.
Тайӧ — полк вуджӧ выль местаӧ.
Пемыдас, кималасӧн мунігас, джуджыда да паськыда грузитӧм сьӧкыда восьлалысь вуджӧръяс конъясьлӧны да тойлалӧны ёрта ёртнысӧ.
Быд шеренга, кодӧс тойлалӧны бӧрвывсаясыс, зурасьӧ водзын мунысьяс вылас.
Бокъясӧдыс мунӧны стройнӧйджык вуджӧръяс — миян начальникъяс.
Гортӧм ропкӧм, горӧдӧмъяс, сёрни торпыригъяс, приказывайтӧмъяс, кызӧм да сьылӧм ӧтсорвыв кыпӧдчӧны тайӧ сукмӧм масса весьтас, кодӧс кыкнанладорсяньыс топӧдӧма оврагъяс бокъясӧн.
Гӧлӧсъяслӧн тайӧ шумыс сорсьӧ кок шыяскӧд, ножнаяслӧн, манеркаяслӧн, металлическӧй фляжкаяслӧн зялькакылӧмкӧд, кык батальон бӧрся мунысь обозысь квайтымын повозкалӧн йиркӧдӧмкӧд да грима-грамакылӧмкӧд.
Йӧзыс сэтшӧм уна, мый, кӧть эськӧ местаыс и зэв паськыд, нырад ӧвтӧ быттьӧ лев олан клеткаысь.
Шеренгаын мунігӧн нинӧм он аддзы.
Пӧраӧн, кор чукыльтанінъясас матыстчылан сусед дорад вывті матӧ, пондан казявны кружкалысь еджыд жӧчсӧ, каскалысь воронитӧм стальсӧ да ружьеясысь сьӧд дулӧяссӧ.
Мукӧддырйи, кор сявмунасны тывкӧртӧн перйӧм синъёрана бикиньяс, казявлан пемыдсьыс петкӧдчысь кияс да чужӧмъяс, спинаяслысь да каскаяслысь мыгӧръяссӧ, кодъяс кыдз быттьӧ гыӧн-гыӧн мунӧны писькӧдчыны позьтӧм пемыд вылӧ приступӧн.
Сэсся ставыс бӧр кусӧ, и сэки, кор кокъясыд восьлалӧны, быд мунысьлӧн синъяссӧ веськӧдӧма сійӧ местаас, кӧні чайтсьӧ водзвылын мунысьлӧн балябӧжыс.
Кымыныськӧ сувтовкерлӧм бӧрын ми пуксялім асланым мешӧкъясным вылӧ, сувтӧдлӧм ружьеяскӧд орччӧн.
Тайӧ вӧчсьӧ сигнальнӧй свисток серти кутшӧмкӧ лихорадочнӧй тэрмасьӧмӧн и сійӧ жӧ кадын отчаяниеӧ вайӧдан ньӧжмыда, сы вӧсна мый гӧгӧр дзурс пемыд.
Но вочасӧн югыдыс пондӧ венны ывласӧ.
Вуджӧръяслӧн стеныс ропмунӧ.
Нӧшта ӧтчыд ми видзӧдам лун рӧдитчӧмлысь величавӧй зрелищесӧ.
Кок йылын коллялӧм войыс дырӧннад воӧ помасьӧмлань.
Вуджӧръяс пондӧны лоны век шочджыкӧн да кизьӧрджыкӧн, лоӧны муртса тӧдчанаӧн.
Кокъяс измӧмаӧсь, мышку юкалӧ, пельпомъяс чирей кодьӧсь.
Чужӧмъяс век на рудӧсь да пемыдӧсь, кыдз быттьӧ войыс неокотапырысь накӧд кӧсйӧ кольччыны.
Ӧні пӧшти некор нин оз удайтчыв пыркнитны сійӧс помӧдз.
Тайӧ пӧрйӧ йӧз стада мунӧ шойччыны выль сулаланінӧ.
Кутшӧмӧн лоӧ местаыс, кӧні миянлы ковмас овны тайӧ вежон чӧж?
Кыдзи чайтӧны, кӧть эськӧ сылы некод оз эскы, сійӧ шусьӧ Гошен-лʼАббэӧн.
Сы йылысь висьтавлӧны чудесаяс.
— Дзик уль кольк кодь!
Ёртъяс радъясын, кодъяслысь мыгӧръяссӧ и чужӧмъяссӧ позьӧ кокниа нин казявны, кылӧны гӧлӧсъяс:
— Некор на миян ещӧ эз вӧв татшӧм удачнӧй стоянкаыс.
Сэні и бригаднӧй управление, и военнӧй сӧвет, и магазинъяс, кытысь ставсӧ позьӧ аддзыны.
— Тані кӧ эм бригада, сідзкӧ, быдтор эм.
— А кыдзи тэ думайтан, удайтчас-ӧ миянлы аддзыны торъя помещение миянлы столӧвӧй вылӧ?
— Ставыс, мый тэд колӧ, уверяйта тэнӧ.
Кутшӧмкӧ рака, эскытӧмлун петкӧдлӧмӧн юрнас гогйӧдлігтыр, кравзӧ:
— Ме ог тӧд, кутшӧмӧн лоӧ тайӧ сулаланіныс, кӧні ми некор на ещӧ эг вӧвлӧй.
Но ме бура тӧда, мый тайӧ лоӧ став мукӧдъяс кодь жӧ.
Сылы оз эскыны, и ставыслы сулаланіныс кажитчӧ кутшӧмкӧ обетованнӧй му кодьӧн, кытчӧ ми матыстчам шоныдін да югыдін аддзыны думайтӧмӧн.
* * *
Югдандорыс чойгорулас ми воим керкаяс дорӧ, кодъяс узьӧны на рудов рӧмыднас шебрасьӧмӧн.
— Воимӧй!
Уф!
Войбыднад ми мунімӧй кызь кӧкъямыс километр.
Но мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Миянӧс эз сувтӧдны.
Мунам керкаяс дінті, кодъяс вочасӧн вошӧны пемыд пытшкас, гуся шебраснас вевттьысьӧмӧн.
— Буракӧ, миянлы дыр на ковмас восьлавны.
Шуӧны, мый сійӧ ылынджык — со эстӧні...
Ми мунам машинальнӧя, ог нин кылӧй кок улысь мусӧ.
Лы-сьӧмным дзуртӧ да юкалӧ.
Луныс мыйлакӧ дыр оз пуксьы, сёрмӧ.
Ру шебрас тупкис мусӧ.
Сэтшӧм кӧдзыд, мый сувтлігъясын йӧзыс, кӧть эськӧ мудзӧмысла дзикӧдз нин жугалӧмаӧсь, оз решайтчыны пуксьыны, и вуджӧръяс моз ставныс ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзӧны.
Кӧдзыд ёсь тӧв швачӧдӧ чужӧмӧ, разӧдӧ кывъяссӧ да ышлолалӧмсӧ.
Сэсся шонді заводитіс писькӧдчыны ру пырыс, коді ӧшӧдчӧма миян весьтын да тубыртӧма миянӧс аслас васӧд рунас.
Быттьӧ феерическӧй * прӧсек воссис кымӧръяс пӧвстас.
* Феерическӧй — волшебнӧй, сказочнӧй.
Салдатъяс нюжмасялӧны, быттьӧ садьмӧны, да ньӧжйӧ кыпӧдӧны чужӧмъяснысӧ зарниалӧм эзыся медводдза югӧръясланьыс.
Сэсся, зэв регыд мысти, шондіыс пондӧ пӧжны, и сэки лоӧ терпитны позьтӧм жар.
Шеренгаясын заводитчӧны чушйӧдлыны нырнас, пӧсявны да ропкыны нӧшта на ёнджыка, мый вӧлі водзджык, кор пиньясным кӧдзыдысла зяткакылісны да кор руыс быттьӧ ва губкаӧн зыраліс миянсьыным чужӧмъяснымӧс да кинымӧс.
Районыс, код кузя ми мунам тайӧ жар асывнас, ставнас еджыд мелӧвӧй залежъясысь.
— Чӧртыс мед найӧс босьтас!
Туйнысӧ найӧ вольсалӧны известнякӧн.
Туйыс синъёрмӧн еджыд, и миян весьтын ӧшйис кокъясӧн кыпӧдӧм известковӧй буслӧн сук кымӧр.
Чужӧмъяс гӧрдӧдӧны да пондӧны югъявны.
Сэсся быттьӧ вазелинӧн тупкысьӧ.
Банбокъяс да кымӧсъяс тупкысьӧны кутшӧмкӧ руд сера слӧйӧн.
Кокъяс воштӧны ассьыныс формасӧ да кажитчӧны, быттьӧ найӧс сюйлӧма штукатур дозйӧ.
Мешӧк да ружье вевттьысьӧма еджыд пудраӧн, да став восьлалысь массаыс шыблалӧ веськыдвыв и шуйгавыв, туйбердса турун вылас, йӧв еджыд бӧрӧздаяс.
— Веськыдвывджык!
Кежӧй!
Обоз!
Тэрмасигтыр тойласьӧмӧн ми кежам веськыдвыв.
Быттьӧ квадратнӧй болидъяслӧн кузь визь, туй кузя кыссьӧ грузӧвикъясӧн дзонь обоз.
Проклятие!
Сійӧ кыпӧдӧ еджыд пудралысь кыз слӧй, коді вевттьӧ мусӧ, да тыртӧ сійӧн миянӧс.
abu
Ӧні ми ставӧн пасьтасьӧмаӧсь еджгов-руд паськӧмӧн, а чужӧмъясным миян тупкысисны блед маскаясӧн, синкымъясын, усъясын, тошъясын да чужӧм чукыръясын сукджыкӧн.
Ми ӧттшӧтш и асьным асъясӧн колим, и лоим кутшӧмкӧ тешкодь старикъясӧн.
— Кор ми пӧрысьмам, ми лоам татшӧмӧсь жӧ, — шуӧ Тиретт.
— Тэ весиг еджыдӧн сьӧласян, — индӧ Бикэ.
Сувтлігъясӧн ми кажитчам гипсӧвӧй статуяяс радъясӧн, мый пӧвстті няйт рӧмӧн тӧдчӧны мортногса колясъясыс.
Сэсся ми бара мӧдӧдчам туйӧ.
Мунам шыавтӧг.
Сьӧкыд.
Быд воськов лоӧ мученьеӧн.
Чужӧмъяс вылын кынмӧны гримасаяс.
Дугдывтӧг выныштчӧмъясысь ми ставӧн кымӧрысь пемыдджыкӧсь, мудзлуныс вермӧ, восӧдтӧдз зывӧк.
Дыр бӧрти ми аддзимӧй виччысян оазис.
Мыльк сайын, джуджыдджык мӧд мыльк вылын, тыдовтчӧны свежӧй салат пӧвстын черепичнӧй керка вевтъяс.
Сикт миян водзаным.
Сійӧ тыдалӧ нин, но ылын на.
Дыр кад чӧж миянлы век кажитчӧ, мый сійӧ ылыстчӧ миянсянь, сы серти кыдзи ми мунам водзӧ.
Сӧмын луншӧр гӧгӧрын ми воимӧй тайӧ стоянкаӧдзыс, коді миянлы пондіс нин кажитчыны легендарнӧйӧн.
Мернӧй воськолӧн, пельпом вылын ружьеясӧн, полк прудитӧ Гошен-л’Аббэлысь уличасӧ.
Па-де-Калэын кызвын грездъясас сӧмын эм ӧти уличаӧн, но зато сійӧ кыссьӧ кымынкӧ километр кузя.
Тані дзик ӧти кузь уличаыс мерия дорас вожалӧ да артмӧдӧ ичӧтджык кык улича.
abu
Велосипедистъяс, офицеръяс, денщикъяс торйӧдчӧны общӧй массасьыс.
Сэсся ми, водзӧ мунігӧн, пыр вочасӧн торйӧдчалам, частьӧн-частьӧн сувталам; салдатъяс вошалӧны сарайяс да рынышъяс пытшкӧ, сы вӧсна мый прӧст керкаяссӧ индӧма офицеръяслы да полковӧй канцелярия вылӧ.
Миянлысь взводнымӧс первой нуӧны сикт мӧдарпомас, а сэсся, квартирмейстеръяс костын лоӧм недоразумение вӧсна, бергӧдӧны миянӧс бӧр сійӧ помас, кыті ми пырим сиктас.
Тайӧ ветлӧдлӧм вылас мунӧ оз этша кад, да салдатъяслӧн, весьшӧрӧ шӧйтӧмысла мудзӧм кындзи, заводитӧ ӧзйыны терпиттӧмлунлӧн лихорадка.
Вывті важнӧ устроитчыны да босьтны действуйтӧм вылӧ свобода кыдз позьӧ ӧдйӧнджык, кӧсъян кӧ пӧртны олӧмӧ важӧн нин лӧсьӧдӧм ассьыд плантӧ: аддзыны да босьтны кодлыськӧ татчӧс олысьяслысь помещение да сёян-юан, кӧні миян группа эськӧ вермис лӧсьӧдчыны ӧбед вылӧ.
Ми уна тӧлкуйтімӧй тайӧ предприятие йылысь да сыысь лоан став выгодаяс йылысь.
Сэсся сёрнитчим, чукӧртім сьӧм да шуим, мый татшӧм роскошь вылӧ абу жаль и видзыштны сьӧм.
Но удайтчас-ӧ сійӧ миянлы?
Уна помещение нин займитӧма.
Эг сӧмын ми ӧтнаным вайӧй татчӧ сьӧрсьыным комфорт вылӧ тайӧ горшлунсӧ и ӧні ковмӧ корсьны нянь-сола квартира...
Миян рота бӧрын колӧ локны нӧшта куим роталы на, но миянӧдз воисны нин нёль рота, а сыысь кындзи, эмӧсь нӧшта офицерскӧй кухняяс, столӧвӧйяс санитаръяслы, писаръяслы, шоферъяслы, денщикъяслы да ординарецъяслы, унтер-офицеръяслы да с. в.
Став тайӧ йӧзыс прӧстӧй салдатъяссьыд важнӧйджыкӧсь.
Действуйтӧм вылӧ свободаыс дай средствоясыс налӧн унджык, сы вӧсна найӧ вермасны аскадын пӧртны олӧмӧ ассьыныс кӧсйӧмъяссӧ.
И весиг ӧні нин, кор ми, нёльӧн-нёльӧн шеренгаӧ сувтӧмӧн, мӧдӧдчим миян взводлы индӧм сарай дорӧ, ми аддзам йӧзӧс, кодъяс сулалӧны порог дорас да клопочитӧны ассьыныс временнӧй овмӧссӧ лӧсьӧдӧм кузя.
Тиретт подражайтӧ мӧс ымзӧмлы да ыж баксӧмлы.
— Со и миян картаным!
Миянлы веськаліс вель ыджыд рыныш; шырӧм идзасыс, код пытшкысь кок увсянь кыпӧдчӧ бус, нырӧ ӧвтӧ асмогасянінӧн.
Но зато тайӧ, по крайней мере, тупкӧсаин, вевтув.
Ми займиталам местаяс да пӧрччысялам.
Найӧ, кодъяс, кыдзи и пыр, мечтайтлісны рай йылысь, нӧшта ӧтчыдысь разочаруйтчисны.
— А тӧдан-ӧ, тані сэтшӧм жӧ лёк, кыдзи и быдлаын.
— Да. Сэтшӧм жӧ...
abu
abu
* * *
Но сёрни вылӧ оз позь воштыны кад.
Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧнджык ориентируйтчыны да панйыны мукӧдъяссӧ.
Ми тэрмасям.
Кӧть эськӧ кокъяс и косъяс юкалӧны, ми вӧчам медбӧръя выныштчӧм, кодсянь зависитӧ быдса вежон чӧж миян комфортным.
Миян группаным торйӧдчӧ кык патруль вылӧ, кодъяс, тэрыба восьлалігтырйи, мӧдӧдчӧны разнӧйладорӧ улича кузяыс, коді тырӧма нин тӧжд чужӧма салдатъясӧн; найӧ быдӧн сідз жӧ мыйкӧ корсьӧны.
И став тайӧ группаясыс ӧта-мӧд бӧрся видзӧдӧны, кыйӧдӧны да тэрмасьӧны.
Ӧткымынлаын артмалӧны заторъяс чукӧрмӧм йӧзысь; тойласьӧм, видчӧм...
— Заводитлам жӧ эсійӧ помсяньыс, а то ми нинӧм ог эштӧй вӧчны!
Менам артмӧ впечатление, быттьӧ мунӧ сӧмын на займитӧм сиктса уличаяс вылас аслыссяма тыш став салдатъяс костас.
— Ми воклы — салдатыдлы, — шуӧ Мартро, — войнаыд — вечнӧй тыш да вечнӧй битва.
* * *
Ми таркӧдчам быд ӧдзӧсӧ, полігтырйи юасям да вӧзъям асьнымӧс, кыдзи туйтӧм тӧварӧс.
— Оз-ӧ сюр тіян, сударыня, ичӧтик пельӧстор салдатъяслы?
Ми мынтысямӧй...
— Оз...
Ме ордын офицеръяс сулалӧны.
Мӧдлаын квартируйтӧны унтер-офицеръяс, коймӧдлаӧ сувтӧмаӧсь музыкантъяс, сэсся — секретарьяс, нӧшта ылынджык — санитаръяс да с. в.
Неудача бӧрся неудача.
Ӧти бӧрся мӧд миян ныр улын пӧдласялӧны воссьылӧм ӧдзӧсъяс, и ми век ичӧтджык надеяӧн заводитам видзӧдлывлыны мӧда-мӧдным вылӧ.
— Господьӧй енмӧй!
Нинӧмыс оз сюр миянлы, вот аддзылан, — норасьӧ Барк.
— Тані вывті уна быдсикас холераыс, коді поздысьӧма татчӧ миянысь войдӧр нин.
Вот подлецъяс!
Йӧз чукӧрыс сукмӧ быдладорсянь.
Став куимнан уличаыс тырӧма йӧзӧн.
Туй кузя паныдасялӧны местнӧй олысьяс: либӧ старикъяс, либӧ выкидышлӧн кодь чужӧмаӧсь, ӧдва вӧрысь калекаяс; но эмӧсь и дзик на том йӧз, — найӧс, буракӧ, кутӧ гортаныс пытшкӧсса кутшӧмкӧ гуся висьӧм, а гашкӧ, и прӧстӧ йитӧдъяс...
Эмӧсь уна старукаяс, нӧшта унджыкӧнӧсь том нывъяс, кызӧсь, ватаысь лепитӧм кодь банбокъясаӧсь.
Найӧ ветлӧдлӧны, индюшкалӧн кодь еджыд да кыз яйнас вежнясигтырйи.
Ӧтилаысь сутш кежлӧ казялі нывбабаӧс, коді югнитіс ме бокті...
Тайӧ буретш сійӧ Евдокияыд, нывбаба-козочкаыд, код бӧрся, кыдзи нимфа бӧрся фавн, вӧтлысис Ламюз, да кодлысь тайнасӧ тӧдмалі ме, кор казялі сылысь Фарфадэлы ыстӧм нюмъёвтӧмсӧ.
Тайӧ ме аддзылі сійӧс сутш кежлӧ аслас зарни юрсинас.
Сэсся сійӧ воши стена сайӧ, югнитіс шонді югӧр моз, и ставыс гӧгӧр бӧр лоис пемыдӧн.
Сійӧ тані нин?
Вӧтчис ӧмӧй нӧ сійӧ пыр миян бӧрся, миян кузь да сьӧкыд туй чӧжыс?
Век жӧ!
Кутшӧма сійӧс кыскӧ миян дорӧ!
Кӧть кутшӧм дженьыдӧн эз вӧв аддзылӧмыс, ме век жӧ казялі нывбаба чужӧм вылысь тӧждлунлысь петкӧдчӧм.
Ламюз, коді муніс ме бӧрся, эз аддзыв сійӧс.
Ме сылы нинӧм эг висьтав.
Сійӧ и сідз регыд казялас матыслунсӧ тайӧ мича зверёкыслысь, код дорӧ чепсасьӧ сылӧн существоыс ставнас да коді пышйӧ сыысь, кыдзи блуждайтысь би.
Сэтчӧ жӧ тайӧ минутаас ми вывті занятӧсь.
Колӧ быть шедӧдны аслыным пельӧстор.
Ӧтчаяннӧй выныштчӧмӧн ми бара мӧдӧдчим корсьысьны.
Барк нуӧдӧ миянӧс.
Сійӧ кӧть мый да кӧсйӧ шедӧдны, пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Нырсӧ тӧв ньылыд лӧсьӧдӧмӧн сійӧ миянӧс нуӧдӧ.
Колӧ нӧшта ӧтчыд вӧзйысьлыны.
Таркнитам со этійӧ виж ӧдзӧсас. <rus>С богом</rus>! Водзӧ!
Виж ӧдзӧс дорын ми зурасим кутшӧмкӧ копыртчӧм морт вылӧ: сійӧ Блэр, коксӧ кӧрт вылӧ пуктӧмӧн, пуртӧн весалӧ сапӧгсьыс сибдӧм няйтсӧ да еджыд буссӧ.
— Тэнад кокъясыд некор эз вӧвлыны татшӧм еджыдӧсь, — шутитӧ Барк.
— Шуткаястӧ бокӧ, — шуӧ Блэр.
— Тэ он тӧд, кӧні сулалӧ эсійӧ фургоныс?
Сійӧ содтӧ:
— Меным колӧ аддзыны дантистлысь * фургонсӧ, медым сійӧ пуктіс меным выль черлыяс да перъяліс менсьым важ ковтӧм лы торъяссӧ.
* Дантист — зубнӧй врач.
Меным висьталісны, мый сійӧ фургоныслы колӧ лоны кӧнкӧ тані.
Сійӧ куснялӧ ассьыс пуртсӧ, сюйӧ сійӧс зептас да мунӧ водзӧ, ассьыс черлысӧ вежӧм вылӧ надея кутӧмӧн.
Бара ми заводитам клянчитны:
— Чолӧм, сударыня!
Оз-ӧ аддзысь тіян неыджыд пельӧстор миянлы столӧвӧй вылӧ?
Дерт, ог прӧстӧ.
Ми мынтысям...
— Абу.
Ӧшиньӧдыс, быттьӧ аквариумысь, мыччысьӧ плавкӧс чужӧм, кодӧс ставнас визлалӧма чукыръясӧн, да уськӧдӧ тӧдвыланым гижӧм важ листбок.
— Збыль ӧмӧй пон оланінысь оз сюр местаторйыс?
— Сэні песлалӧны бельё.
Барк пӧльзуйтчӧ удобнӧй случайнас.
— Гашкӧ, сэтчӧ ми вермам ладмӧдчыны да.
Лэдзӧй видзӧдлыны.
— Сэні песласьӧны, — бормочитӧ нывбаба да водзӧ чышкысьӧ.
— Кутӧй тӧдвыланыд, — нюмъялігтырйи да лӧсьыдиник чужӧмӧн висьталӧ Барк, — мый ми абу сэтшӧмъяс, кодъяс оз кужны асьнысӧ кутны приличнӧя, юасны да скандалитӧны.
Лэдзӧй видзӧдлыны, а?
Бур нывбабаыд сувтӧдӧ россӧ пельӧсӧ.
Сійӧ косіник да плавкӧс чужӧма.
Накидкаыс тоньялӧ сы пельпомъяс вылын, быттьӧ вешалка вылын.
Сійӧ видзӧдӧ миян вылӧ, кӧсйысьӧ нисьӧ оз, сэсся кӧсйытӧмпырысь нуӧдӧ миянӧс сёйысь вӧчӧм пемыд помещениеӧ, кодӧс ставнас тыртӧма няйт бельёӧн.
— Великолепнӧ! — сьӧлӧмсяньыс горӧдӧ Ламюз.
— Кутшӧм лӧсьыдиник нывкаыс! — шуӧ Барк да малалӧ гӧгрӧсіник, мичмӧдӧм каучук кодь банбокъяссӧ ичӧтик нывкалысь, коді, нырсӧ вывлань лэптӧмӧн, видзӧдӧ миян вылӧ.
— Тайӧ тіян, сударыня?
— А вот этійӧ? — юалӧ Мартро, ичӧтик детинка вылӧ индӧмӧн, кодлӧн банбокъясыс гадь моз польдчӧмаӧсь, лемасьӧмаӧсь вареньеӧн да вевттьысьӧма сибдӧм бусӧн.
И Мартро полігтыр мелуйтӧ детинкасӧ.
Нывбаба миянлы весиг оз вочавидз.
Ми сулалам да кевмысям, быттьӧ корысьяс.
— Кӧть нин сӧгласитчис мед тайӧ пӧрысь ракаыс! — шӧпкӧдӧ меным Ламюз, кодӧс мучитӧ тревогаыс.
— Тані вывті лӧсьыд, а ставсӧ нин займитӧма.
— Менам абу пызаныс, — медбӧрти вочавидзӧ нывбабаыд.
— Пызан вӧснаыд эн тӧждысьӧй! — горӧдӧ Барк.
— Со пельӧсас сулалӧ важ ӧдзӧсыд; сійӧ миянлы вермас лоны пызанӧн.
— Он жӧ ӧд ті кутӧй вештавны да шыблавны менсьым став кӧлуйӧс, — кыввидзӧ нывбаба, миян вылӧ зэв эскытӧмпырысь видзӧдӧмӧн да, тыдалӧ, сы вӧсна нин шогсьӧмӧн, мый пырысьтӧм-пыр эз вӧтлы миянӧс ӧдзӧс сайӧ.
— Да ті эн тӧждысьӧй!
Вот аддзанныд.
Эй, Ламюз, отсав жӧ меным, старина!
Недовольнӧй синъясӧн старука видзӧдӧ миян вылӧ, кор ми вӧлі пуктам ӧдзӧссӧ кык бӧчка вылӧ.
— Неуна весалыштам, — шуа ме, — идралам, и ставыс лоӧ ладнӧ...
— Да, матушка, роскӧн ӧтпыр ӧвтыштӧм вежӧ миянлы пызандӧрасӧ.
Сійӧ оз тӧд, мый шуны, да лӧгпырысь видзӧдлывлӧ миян вылӧ.
— Менам сӧмын кык улӧс, а ті кымынӧн?
— Дас кыкӧн кымын.
— Дас кыкӧн, Иисус-Мария!
— А мый нӧ кӧть?
Ладмӧдчам зэв бура!
Ӧд тані со эм пӧв, сідзкӧ, позьӧ вӧчны скамья.
Сідз ӧд, Ламюз?
— Дерт жӧ, — вочавидзӧ сійӧ.
— Ме зэв ёна тайӧ пӧвсӧ дорожита, — шыасьӧ сэтчӧ нывбаба.
— Салдатъяс, кодъяс вӧлісны тані тіянӧдз, пондылісны нин сійӧс босьтны менсьым.
— Но ми ӧд абу вӧръяс, — виччысигтырйи шыасьӧ сэтчӧ Ламюз, медым не скӧрмӧдны тайӧ существосӧ, коді кутӧ ас киас миянсьыным благоденствиеӧс.
— Ме сійӧс ог шу, но, тӧданныд кӧ, салдатъясыд ставсӧ тшыкӧдлӧны.
Кутшӧм ыджыд шог тайӧ войнасьыс!
— Но, ӧні висьталӧй миянлы, уна-ӧ ті миянлысь босьтанныд столуйтчӧмсьыс да пач вылад сёянсӧ пӧсьӧдӧм вылӧ правосьыс?
— Франкӧн * лун, — неокотапырысь вочавидзис кӧзяйка, кыдз быттьӧ тайӧ суммасӧ ковмӧ вӧлі мынтыны не миянсянь, а сысянь.
* Франк — французскӧй монета.
— Неуна донаджык, — шуис Ламюз.
— Тадзи мынтысьлісны и мукӧдъяс, кодъяс вӧліны тіянӧдз.
А ӧд найӧ вӧліны зэв бурӧсь, и ми весиг сёйимӧй тшӧтш накӧд.
Ме зэв бура тӧда, мый салдатъяслы тайӧ абу уна.
Ті кӧ думайтанныд, мый тайӧ вывті дона, ме кокниа аддза мукӧдъясӧс сійӧ жӧ сьӧм вылас, и найӧ оз лоны сэтшӧм унаӧнӧсь, кыдзи ті.
Быдӧн волӧны.
И, пӧжалуй, унджык на мынтасны дай.
Думыштлӧй, дас кык морт!
— Тайӧ дона, но век жӧ ладмам, — тэрмасьӧ висьтавны Ламюз.
— Кыдзи ті думайтанныд, ёртъяс?
Тӧдӧмысь, юалӧмыс тайӧ сӧмын форма ради, и ми сёрниттӧг сӧглашайтчамӧй.
— Ӧні эськӧ юыштны ичӧтика, — водзӧ висьталӧ Ламюз.
— Он-ӧ вузалыштӧй винатортӧ?
— Ог, — вочавидзӧ кӧзяйка, сэсся скӧрысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн водзӧ висьталӧ: — Ті гӧгӧрвоанныд, начальство заставляйтӧ вузавлыны вина дас вит суысь не донӧнджык.
Думыштлӧй!
Беда тайӧ проклятӧй войнанад!
Ӧд татшӧм донсьыд вузалӧмыд сӧмын аслыд убытка вылӧ!
Сы вӧсна ме винанад ог тӧргуйт.
Дерт, винаыд менам эм, но сӧмын аслым вылӧ.
Мукӧддырйи, бур вӧчӧм ради, ме лэдза неуна ас тӧдсаяслы, да вообще сэтшӧмджык йӧзлы, кодъяс гӧгӧрвоысьӧсь, но, дерт, ог дас вит суӧн.
Ламюз лыддьӧ асьсӧ гӧгӧрвоысь мортӧн.
Сійӧ кватитӧ ассьыс бокас ӧшалысь флягасӧ.
— Вай меным ӧти литр.
Уна-ӧ сійӧ кутас сулавны?
— Кызь кык су.
Тайӧ ас доныс.
Но, тӧдӧй, тайӧ сӧмын тіянлы, сы вӧсна мый ті военнӧйяс.
Барк, терпение воштӧмӧн, мыйкӧ ворчитӧ.
Нывбаба кӧсӧя видзӧдлывлӧ сы вылӧ да сідз керсьылӧ, быттьӧкӧ бӧр кӧсйӧ сетны Ламюзлы флягасӧ.
Но Ламюз, кодлы юыштнысӧ вӧлі вывті окота да ставнас гӧрдӧдӧма, быттьӧ юӧма нин, тэрмасигтырйи висьталӧ:
— Эн пов, матушка, тайӧ кольӧ тіяна-мияна костын.
Ми тіянӧс ог выдайтӧй.
Нывбаба норасьӧ выль пӧрядокъяс да тариф вылӧ.
Ламюз, кодӧс веніс вина вылӧ сылӧн горшлуныс да горш косьмӧмыс, лэдзчысьӧ сы выйӧдз, мый шуалӧ:
— Мый нӧ, сударыняӧй?
Военнӧйясыд, тӧдса ӧд, — гӧгӧрвотӧм йӧз.
Сійӧ нуӧдӧ миянӧс ичӧтик пӧгреб дорӧ, кытчӧ сувтӧдӧма зэв гырысь куим бӧчка.
— Тайӧ нӧ ті ставсӧ аслыныд вылӧ заптінныд?
— Тӧдӧ пӧрысьыд, кӧні ракъясыд тӧвйӧны, — ворчитӧ Барк.
Мегера * скӧрысь бергӧдчӧ.
* Мегера — греческӧй мифологияын — мщениелӧн богиня, тані: лёк нывбаба.
— А ті нӧ мый кӧсъянныд, медым ми рӧзӧритчимӧй тайӧ проклятӧй война вӧснаыс?
Тырмымӧн ми и сідз воштам деньгасӧ ӧти вылӧ да мӧд вылӧ.
— Мый вылӧ нӧ? — юалӧ Барк.
— Пыр тыдалӧ, мый тіянлы оз ковмы рискуйтны ас деньгананыд.
— Оз, оз...
Ми рискуйтамӧй сӧмын ас ловнаным...
Сы вӧсна мый сёрниыс пансис лёкланьӧ, ми пырӧдчам на костӧ.
А сэк кості пӧгреб ӧдзӧс сайсяньыс кыліс мужик гӧлӧс:
— Эй, Пальмира!
Кӧзяйка мунӧ, виччысьӧмысла ӧдзӧссӧ кольӧ восьсӧн.
abu
— Вот мерзавецъяс! — возмущайтчӧ Барк; сійӧ некыдз оз вермы лӧньны.
— Стыд и срам! — сыкӧд сӧглашайтчӧ Мартро.
— Позьӧ чайтны, мый татшӧмсӧ тэ аддзан первойысь на.
— И тэ, Ламюз, зэв бур, — Ламюз вылӧ уськӧдчӧ Барк.
— Кыдзи тэ военнӧйяс йывсьыд сэтшӧм зывӧктӧмӧн сёрнитан?
Сӧвестьтӧ нӧ кытчӧ воштін?
— Мый нӧ вӧчан?
Мый шуан?
Ӧд мӧдногсӧ ковмис эськӧ эновтны сёйӧм йылысь и став удобствояс йылысь мӧвпнымӧс.
Ӧд сійӧ кӧ корис миянлысь винасьыс мынтысьны и кык мында донӧнджык, ми эськӧ мынтімӧй жӧ.
Сідз ӧд?
Колӧ, сідзкӧ, тайӧс шудӧн на лыддьыны.
Сознайтча, ме неуна вывтіджык солалі, но сӧмын сы вӧсна, мый полі, медым эськӧ миян делӧным эз ор.
— Ме зэв бура тӧда, мый дзик быдлаын татшӧм жӧ история.
Но век жӧ...
— Татчӧс олысьяс вӧчӧны ассьыныс уджнысӧ.
Унаӧн озырмӧны.
Да сійӧ ӧд сідзи и колӧ лоны.
Ставӧн ӧд оз жӧ вермыны война вылӧ мунны.
— Но и йӧз жӧ тані, асыввывса провинцияясад...
— А мукӧд местаясас нӧ бурджыкӧсь ӧмӧй?
— Миянӧс некод на эз встречайтлы кутлӧмӧн.
— Нюжӧдӧм киӧн...
Да...
— А ме век жӧ мӧдысь шуа, — висьталӧ Мартро, — мый тайӧ стыд и срам!
— Тупкы вомтӧ!
Со, бара нин локтӧ эсійӧ мӧскыс!
Ми бергӧдчимӧй ас сулаланінӧ, медым юӧртны ёртъяслы ас кӧсйӧмнымӧс бура могмӧдӧм йылысь.
Сэсся мӧдӧдчим ньӧбасьны.
Кор ми бӧр воимӧй асланым выль столӧвӧйӧ, сэні ноксисны нин завтрак лӧсьӧдӧм кузя.
Барк ветліс провизия сеталанінӧ да добитчис провизиясӧ босьтны ульӧн сӧмын сы вӧсна, мый провизия сеталысьыс, кӧть и век паныд мунліс торйӧн-торйӧн продуктаяс босьталӧмыслы, Барклы вӧлі тӧдса.
Сійӧ вайис картупель да яй, мыйдта вӧлі пӧлагайтчӧ миян группаса дас вит морт вылӧ.
Бӧр воигас сійӧ ньӧбӧма жаркӧй вылӧ порсь гос, ньӧбӧма сідзжӧ нёль консерв банка анькытш; а консервируйтӧм кукань яйсӧ, мый вӧлі Мениль Андрэлӧн, ми лӧсьӧдім закуска вылӧ.
— Тані миян ставыс лоӧ чист, фокусъястӧг! — горӧдіс радысла Ламюз.
* * *
Пырим кухняӧ.
Барк, зэв рад чужӧма, ноксьӧ чугуннӧй плита дорын, коді аслас пым массанас вӧлі займитӧма быдса стен-берд.
— А ме гусьӧникӧн пукті шыд пытшкас курӧг, — шӧпнитіс сійӧ меным.
И сійӧ лэптыліс пӧртйыслысь вевтсӧ.
— Биыс абу жар.
Со нин часджын, кыдзи ме пукті яйсӧ, а ваыс век на югыд.
Минута мысти сійӧ нин пинясис кӧзяйкаыскӧд.
Сійӧ возмущайтчис, — сійӧ оз вермы сетны плита вылысь сы мында места.
Найӧ висьталісны, мый пуктасны сӧмын ӧти кӧструля, а сійӧ бӧбыд веритіс.
А ӧні...
Сійӧ кӧ тӧдіс, мый лоас татшӧм дзескыд, сійӧ эз эськӧ сет помещениесӧ.
Барк, бурногсӧн шутитӧмӧн, вермис лӧньӧдны тайӧ чудовищесӧ.
Вочасӧн пондісны чукӧртчыны ёртъясным.
Найӧ мигайтчисны, кинысӧ зыралісны, быттьӧ свадьбавывса гӧстьяс кылісны лоан бур ӧбедлысь став чӧскыдлунсӧ.
Ывлавывса яръюгыд бӧрас миян столӧвӧйным кажитчӧ дзик пемыдӧн.
Быдӧн быттьӧ синтӧммылӧны да кымынкӧ минута сулалӧны шемӧс, кыдзи сюзьяс.
— Лунъюгыд боксяньыд тані абу зэв бур, — висьталӧ Мениль Жозеф.
— Ладнӧ, старина!
Тырмас тэныд!
Мый ещӧ тэныд колӧ?
— Тані бурсьыс-бур! — ставӧн ӧтпырйӧ горӧдӧны.
И ставӧн воӧны ӧтсӧгласӧ.
Инцидент: Фарфадэ, виччысьтӧм вӧснаыс, ӧшйыліс няйтӧсь уль стен бердас да ставнас няйтӧссис.
Ас паськӧм дорас пыр вывті требовательнӧй, сійӧ ворчитӧ да виччысьӧмӧн мунӧ стен пӧлӧныс, но пемыдінас зурасьӧ пызан вылӧ да уськӧдӧ джоджас ассьыс паньсӧ.
Сійӧ копыртчӧ, кималасӧн корсьӧ няйт джоджсьыс, кӧні уна вояс чӧж нин чӧжсьӧма бусыс да черань-везъясыс; дырӧн аддзӧ ассьыс приборсӧ; джоджыс ставнас няйтӧсь да бакшасьӧма.
Уськӧдны мыйкӧ джоджас — сійӧ веськыд катастрофа.
Овныд тані колӧ ёна виччысьӧмӧн.
Ламюз, ассьыс окорок кодь госа кияссӧ кык прибор костӧ пуктӧмӧн, горӧдӧ:
— Пызан сайӧ!
Ми сёям.
Сёяныс зэв бур да чӧскыд.
Сёрни горыс сорласьӧ пробкаяс шлопйӧдлӧмкӧд да тыра вомнаныс чапкакылӧмкӧд.
Быдӧн наслаждайтчӧны ӧбеднас и сійӧн, мый найӧ сёйӧны пызан сайын пукалӧмӧн.
Ичӧтик розьӧд писькӧдчӧ шонді югӧрыс да бус визьӧн югдӧдӧ тайӧ жырыслысь да пызаныслысь кутшӧмкӧ юкӧн, ломзьӧдӧ вижов дзирдъяс приборъяс, кӧзырӧкъяс да синаканьяс вылын.
Ме гусьӧник видзӧдлывла тайӧ гӧлиник праздник вылас да чукйӧныс солькъясьысь гажлун вылас.
Бикэ висьтавлӧ аслас мытарствояс йывсьыс, кыдзи сійӧ корсьӧма прачкаӧс, коді босьтчӧма пеславны бельёсӧ, но вывті донӧн корӧма.
Тюлак висьтавлӧ, кутшӧм ыджыд ӧчередь вӧлӧма бакалейщик лавка водзын: пытшкас некодӧс оз лэдзны, ставӧн ывлаас ыжъяс моз жӧдзӧны.
— Но кӧть тэ и ывлаас сулалан, а абу кӧ доволен да вывті ёна ворчитан, тэнӧ дзикӧдз вӧтлӧны.
Мыйся нӧшта выльторъяс?
Приказын лэдзӧмаӧсь зэв стрӧг выль правилӧяс сэтшӧмъяслы паныд, кодъяс мыйкӧ-нибудь юасьтӧг босьтасны олысьясыслысь.
Унаӧс нин накажитӧмаӧсь.
Вольпаттӧс эвакуируйтӧмаӧсь.
93-ӧд вося призыва салдатъясӧс лоӧ вештӧма тылӧ; на пӧвстын Пепэр.
Барк, жаритӧм картупель вайигӧн, юӧртӧ, мый кӧзяйка пызан саяс сёйӧны салдатъяс, санитаръяс да пулемётчикъяс.
— Найӧ чайтӧмаӧсь, мый сы ордын лоӧ бурджык, а бурджыкыс эськӧ тані, миянлы, — зэв эскигтырйи висьталӧ Фуйяд да видзӧдӧ миянсьыным дзескыд да няйт помещениесӧ, коді миян окопъяс дорысь ёнасӧ абу бурджык.
Но кодлы нӧ юрас вермас воны татшӧм сравнениеыс?
— А вот ӧкмысӧд ротаысь ребята зэв бура устроитчӧмаӧсь, — висьталӧ Пепэн.
— Кутшӧмкӧ старука лэдзӧма найӧс прӧстаысь — сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн верӧсыс, коді ветымын во сайын нин кулӧма, служитлӧма ӧти кадӧ вольтижерӧн *.
* Вольтижер — Францияын пехотаса салдат.
Кажитчӧ, сійӧ пӧдаритӧма налы весиг кӧчӧс, да ӧні найӧ сійӧс бура и кусньӧдлӧны.
— Быдлаын бур йӧзыд эмӧсь.
Но ӧкмысӧд ротаыдлы вообще вывті ёна везитӧ.
Став сикт кодяс сӧмын сійӧ ӧтнасӧн веськалӧма бур йӧз шӧрӧ.
Пальмира вайӧ кофе, кодӧс сійӧ пуӧма миянлы.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн велалӧ миян дорӧ, кывзӧ миянлысь сёрнинымӧс и весиг сеталӧ вопросъяс.
Кор сійӧ мунӧ, ми донъялам сылысь кофесӧ.
— Да тайӧ бруль ва!
Сакарыс сквӧзь тыдалӧ!
— Тайӧ дряньсьыс сійӧ босьтӧ комын сантим!
— Да, дзик сӧдз ва!
Ӧдзӧсыс воссьӧ да лэдзӧ ас пырыс югӧртор.
Тыдовтчӧ ичӧтик детинкалӧн чужӧмыс.
Сійӧс корӧны, каньпиӧс моз меліалӧны да сеталӧны сылы шоколад торъяс.
— Менӧ шуӧны Шарлоӧн, — пыскыльтӧ детинка.
— Ми олам тані орччӧн, и миянын сідзжӧ салдатъяс эмӧсь.
Миянын найӧ пыр вӧвлісны.
Ми вузалам налы быдтор, мый найӧ корасны.
Омӧль сӧмын, мый найӧ мукӧддырйи кодӧсь.
— Кывзы, ичӧт пи, волы жӧ татчӧ! — шуӧ Кокон, детинкасӧ пидзӧс вылас пуксьӧдӧмӧн.
— Кывзы сюся.
Правда ӧд, мый тэнад папаыд тадзи шуӧ: «Мед эськӧ войнаыд кыссяс дырджык!»
Збыль ӧд?
— Збыль, — вочавидзӧ Шарло юрнас гогйӧдлӧмӧн, — сы вӧсна мый ми озырмам.
Сійӧ шуис, мый май тӧлысь помӧ миян лоӧ ветымын сюрс.
— Ветымын сюрс!
Тайӧ абу збыль!
— Да, да, — дорйысьӧ детинка.
— Тадзисӧ сійӧ шуис мамӧлы.
Папа сідз кӧсйӧ, медым эськӧ пыр вӧлі тадзи.
А мама мукӧддырйи оз тӧд, мый эськӧ вӧлі бурджыкӧн, сы вӧсна мый менам Адольф вок война вылын жӧ.
Но регыд сійӧс вуджӧдасны тылӧ, и сэки войнаыд мед, колӧкӧ, век мунӧ.
Миян кӧзяева патераысь кывсян горӧдӧмъяс орӧдісны миянсьыным сьӧлӧмсянь сёрнитӧмсӧ.
Бикэ муніс разведка вылӧ.
— Пустяки, — шуӧ сійӧ воӧм бӧрас.
— Тайӧ мужикыс горзӧ гӧтырыс вылӧ сыысь, мый сійӧ оз куж кӧзяйничайтнысӧ да румкаас пуктӧма горчица;
верӧсыс шуӧ, мый тайӧ пӧ оз пӧлагайтчы.
Ми чеччалім да петамӧй тайӧ му увсьыс, кытчӧ ӧшйӧма трубаяслӧн, виналӧн да кофелӧн сьӧкыд дукыс.
Кыдз сӧмын ми воськовтім порог вомӧныс, миянлы чужӧмӧ ӧвтыштӧ пӧдтан жар, кухняса ароматъяснас сорласьӧмӧн.
Ми писькӧдчам гутъясысь артмӧм кымӧр пӧвстті; гутъясыс кыз слӧйӧн тупкӧны стенсӧ да дугдывтӧг дзизгӧны.
— Ставыс сійӧ жӧ, мый и кольӧм воын...
Ортсысянь гутъяс, а пытшкӧссянь тойяс.
— А нӧшта пыдынджык — микробъяс.
Ичӧтик да няйт керка пельӧсас, кодӧс ставнас тыртӧма быдсикас кламнас да бусйӧм ротасъясӧн, гудйысьӧ старик, гӧнтӧм курӧгпилӧн кодь кузь сьыліа.
Чужӧмыс сылӧн курӧглӧн кодь жӧ: щӧкаыс абу, а нырыс кузь.
Вӧйӧм банбокъясас рудіник тоштор.
Сылӧн гырысь да гӧгрӧс синлапъясыс воссьывлӧны да тупкысьлӧны, быттьӧ ӧдзӧсъяс матӧвӧй син стеклӧяс вылас.
Барк сійӧс аддзылӧма нин.
— Видзӧдлы сы вылӧ: сійӧ корсьӧ клад.
Шуӧ, кӧнкӧ пӧ тайӧ керкаас куйлӧ гуалӧм клад.
Быд минутаын пидзӧсчанясьлӧ да видзӧдалӧ быд пельӧсӧ.
Старик дугдывтӧг гудйысьӧ да корсьысьӧ, бедьнас стенас да джоджас тотшкӧдігтыр.
Сы дінті мунігӧн гортсаясыс тойлалӧны сійӧс, а Пальмираыс ӧтарӧ задевайтӧ сійӧс роснас да оз и видзӧдлы сы вылӧ. ≠
Кык кумушка, гутъясӧн пакӧститӧм Россия карта дорын, ӧшинь нишаас сулалӧмӧн, джын гӧлӧсӧн вежласьӧны асланыс секретъяснаныс.
— Главнӧйыс, курыднад вӧдитчынысӧ колӧ видзчысьӧмӧнджык.
Он кӧ куж кисьтныд — бутылкасьыд дас кык румкаыс некыдз оз ло, да сэки выгӧдаыс этша.
Гӧгӧрвоана, мый ассьыным ми ог воштӧй, но век жӧ позьӧ унджык заработайтны.
Медым отсавны бедалы, коліс эськӧ сёрнитчыны став тӧргӧвецъясыслы, но тайӧс, весиг ставлы бур вылӧ, вӧчнысӧ абу зэв кокни.
Ывлаыс жар дай тыр гутъясӧн, кодъяс бӧръя лунъясӧ петкӧдчӧмаӧсь помтӧм уна.≠
Ме пета Ламюзкӧд.
Мунам шляйтчыштны.
Талун ми спокойнӧйӧсь: миянлы сетісны тыр шойччӧг кузь войбыдчӧж мунӧм бӧрын.
Позис эськӧ узьыштны, но гуляйтыштнысӧ лоӧ бурджык, а то аски бара лоӧны уджъяс, велӧдчӧм.
А мукӧдъяслы удачаыс миян серти этшаджык: найӧс уджавны нин доддялӧмаӧсь.
Корвизар, кодӧс Ламюз корас миянкӧд гуляйтны, пробка моз сувтсӧн тӧрчитысь нырсӧ гудйигтыр, вочавидзӧ:
— Ог вермы, колӧ весавны.
И сійӧ индӧ зыр да рос вылас, кодъясӧн весалӧ салдатъясӧн пежалӧм стен бердсӧ.
Ми восьлалам ньӧжйӧ.
Жар луныс ӧшйӧма ойбыртысь муяс вылас да личкӧ миянлысь зэвтчӧм кынӧмъясӧс.
Шочиника ми сёрнитышталам.
Ылысянь кывлывлӧны горӧдӧмъяс: тайӧ Барккӧд разделайтчӧ кӧзяйкаяслӧн дзонь зверинец.
Та вылӧ видзӧдӧ ичӧтик да блед чужӧма нывка, кӧсаяса да прыщикӧсь вомдоръяса.
Видзӧдӧны сы вылӧ и нывбабаяс, кодъяс пукалӧны ас керкаяс водзаныс вуджӧр сайын да мыйкӧ кыӧны.
Мунӧны квайт салдат капрал-каптенармускӧд.
Найӧ нуӧны быдса гӧра выль шынельяс да сапӧгъяс.
Ламюз видзӧдӧ аслас киссьӧм кӧм вылӧ.
abu
— Меным колӧны сапӧгъяс, а то регыд нин кокысь гадьяс тыдавны кутасны...
Кӧмтӧг ӧд не жӧ ветлӧдлыны!
Кӧнкӧ, кылӧ, пушкӧ аэроплан.
Ми чатӧртім юръяснымӧс да яр шонді югӧръяс улас синваа синъясӧн видзӧдам сылысь кытшлалӧмъяссӧ.
Сэсся Ламюз висьталӧ меным:
— Тайӧ машинаяссьыд тӧлкыс некор оз лолы.
— Но, мый нин!
Думыштлы, кутшӧма нин найӧс усовершенствуйтісны зэв дженьыд кадӧн!
— Да, но водзӧсӧ сэсся оз мунны.
Бурджыкыс некор оз лолы.
Ме ог вензьы, сы вӧсна мый абу некутшӧм пӧльза убеждайтны невежественнӧй мортӧс сыын, мый сійӧ абу прав, да сюйны сылы юрас прогресс вылӧ эскӧм.
Сэсся, юрсӧ мелань копыртӧмӧн, сійӧ висьталӧ меным ассьыс гуся мӧвпсӧ:
— А тӧдан, Евдокияыд тані.
— Збыльысь?.
— Да, старина.
Тэ некор нинӧмсӧ он казявлы, а ме казялі (и Ламюз нимкодьпырысь нюмдӧ).
Гӧгӧрвоан, сійӧ кӧ тані, сідзкӧ — кодкӧ сійӧс кыскӧ ас дорас, сідз ӧд?
Миян пӧвсысь кодлакӧ воӧма сійӧ татчӧ; сідз нин, тыдалӧ.
И со мый ме тэныд шуа, старина: сійӧ воис ме ради.
— Тэ талы эскан?
— Да, — пыдысянь вочавидзӧ морт-ӧш.
— Ӧти-кӧ, меным сійӧ колӧ.
А, мӧд-кӧ, меным сійӧ кык пӧрйӧ нин веськавліс син улӧ...
Гӧгӧрвоан?
Тэ шуан, мый сійӧ дзикӧдз пышйис ме дорысь, но та вылӧ ме сідз висьтала: сійӧ пышйис полӧм вӧсна...
Сійӧ сувтіс улича шӧрас да видзӧдліс ме вылӧ.
Сылӧн кыз чужӧмыс, госсьыс югъялан нырнас да банбокъяснас, лоис серьёзнӧйӧн.
Сійӧ вайӧдліс кыз чуньяссӧ пемыдвиж рӧма гартӧм помъяса усъяс дорас да зэв меліа малыштіс.
Сэсся водзӧ пондіс висьтавны:
— Меным сійӧ колӧ. Но тӧдан, ме весиг дась гӧтрасьны сы вылӧ.
Сійӧс шуӧны Евдокия Дюмайӧн.
Войдӧрсӧ ме эг думайтлы гӧтрасьӧм йылысь, но сэсянь, кор ме понді тӧдны сылысь овсӧ, меным кажитчӧ, быттьӧ мыйкӧ вежсис, и ме сӧгласитчи эськӧ.
А кутшӧм ӧд сійӧ, чӧртӧй, мича.
И делӧыс абу сӧмын мичлунын...
О!..
Тайӧ кыз мортыс сідзи и резсьӧ сентиментальностьнас да волнуйтчӧмнас да ассьыс чувствояссӧ зільӧ висьтавны кывъясӧн.
— Эх, старина, овлӧны минутаяс, кор менӧ колӧ эськӧ кутны кӧрт кругъясӧн, — висьтавлӧ сійӧ, и вирыс чепӧсйӧ чужӧмас да ӧшлӧн кодь сьыліас.
— Сійӧ сэтшӧм мича, сійӧ... а ме...
Сійӧ сідз оз скодит...
Тэ ӧд, пӧді, казялін?
Тэ быдтор казялан...
Сійӧ крестьянка...
А сы пытшкын ӧд эм парижанкалӧн дорысь, весиг медся шикарнӧй, расфуфыреннӧй парижанкалӧн дорысь, мыйкӧ ёнджыка кыскантор.
Збыль ӧд?
Сійӧ... ме...
Сійӧ чукыртіс ассьыс рыжӧй синкымъяссӧ.
Сылы окота вӧлі висьтавны тайӧ нывбабаыслысь став очарованиесӧ, став бурторсӧ, кодӧс сійӧ аддзыліс сыысь.
Но сійӧ эз куж да ланьтіс.
Тадзи сійӧ пыр кольччывліс висьтавны вермытӧм аслас чувствоясыскӧд ӧткӧн.
Ми мунім сыкӧд орччӧн водзӧ керкаяс дорті.
Ӧдзӧсъяс дорас тыдовтчисны бӧчкаясӧн тыр повозкаяс.
Улича вылӧ видзӧдысь ӧшиньясын пӧртмасисны унарӧма консерв кӧрӧбкаяс, трут шнуръяслӧн мӧтӧкъяс, ӧти кывйӧн кӧ — ставыс, мый быть лоӧ ньӧбны салдатлы.
Пӧшти став крестьянаыс тӧргуйтлісны бакалейнӧй тӧваръясӧн.
Меставывса тӧргуйтӧмыс паськаліс ньӧжйӧ, но ӧні мӧдӧдчис тыр ӧдъясӧн.
Быдӧн сетчыліс спекулируйтӧмӧ, быдӧнӧс шымыртліс нажӧвитчӧм вылӧ горшлун, синсӧ пӧртліс прибыльыс.
Кыліс звӧн шы.
Тыдовтчис процессия. Тайӧ дзебӧны кутшӧмкӧ военнӧй мортӧс.
Доддяс куйліс знамяӧн гартыштӧм горт.
Сы бӧрся муніс адъютантъяслӧн отряд, на водзвылын — поп да ӧти штатскӧй.
— Жебиник дзебӧм керыштӧм бӧжӧн! — горӧдіс Ламюз.
— Тані неылын лазарет.
Сійӧ вочасӧн тыртӧммӧ.
Шуда сійӧ, коді куліс.
Но сӧмын коръясӧкӧ...
Абу век...
Ми петім грезд саяс.
Му вылас, улича помас, сувтӧма полкӧвӧй обоз: походнӧй кухняяс, быдсикас материалнас грузитӧм повозкаяс, Краснӧй Крестлӧн фургонъяс, грузовикъяс, почтальонлӧн кабриолет, фуражнӧй телегаяс.
Шоферъяслӧн, погонщикъяслӧн да конвойлӧн палаткаясын паськӧдчӧмаӧсь обоз гӧгӧрыс.
Займиттӧм коласъясас сулалӧны вӧвъяс, асланыс клянича кодь синъяснас видзӧдӧны енэжӧ.
Нёль салдат лӧсьӧдӧны пызан.
Кузнича чадитӧ.
Тайӧ унарӧма посёлокыс, коді паськӧдчӧма талялӧм му вылас, кытысь колеяясыс косьмӧны жарысла, бокъяссяньыс тырӧмаӧсь быдсикас пежъяснас да шыбласъяснас.
Лагерь дорас торъялӧ став мукӧдъяс пӧвссьыс аслас сӧстӧмлуннас да пельклуннас ыджыд еджыд фургон.
Позьӧ чайтны, мый тайӧ передвижнӧй ярмарочнӧй балаган — ярмарка вылас медся донаыс.
Тайӧ и эм знаменитӧй стоматологическӧй фургоныд, кодӧс корсис Блэр.
А со и Блэр.
Сійӧ сулалӧ да видзӧдӧ фургон вылӧ.
Буракӧ, сійӧ важӧн нин тані сы гӧгӧр ветлӧдлӧ да видзӧдӧ сійӧс.
Санитар Самбрмез воӧ грездсьыс да кайӧ кокни пу пос кузяыс, коді пыртӧ фургонас.
Сы киын зэв ыджыд бисквит ящик, сдобнӧй нянь да шампанскӧй бутылка.
Блэр горӧдӧ сылы:
— Висьтав жӧ, господин Ягодица, тайӧ и эм дантистыслӧн фургоныс?
— Тані гижӧма, — вочавидзӧ Самбрмез, латшкӧс тушаа да кыз, сӧстӧминик, бритчӧм, быттьӧ крахмальнӧй еджыд щӧкаа.
— Гижӧдсӧ кӧ он аддзы, то тэныд коліс эськӧ шыӧдчыны не дантист дорӧ, а ветеринар дорӧ, медым сійӧ тэнсьыд синъястӧ мыськаліс.
Блэр матӧджык матыстчис да видзӧдӧ фургонсӧ.
— Штука! — шуӧ сійӧ.
Сэсся нӧшта матыстчылӧ, бара бӧрыньтчылӧ, шӧйӧвошӧ да некыдз оз лысьт пыртны ассьыс черлысӧ фургонӧ.
Дырӧн сійӧ збоймӧ, пуктӧ коксӧ пос вылас да вошӧ ӧдзӧс саяс.
* * *
Ми мунам водзӧ.
Кежим трӧпаӧ. Туйбердса джуджыд кустъясыс вевттьысьӧмаӧсь бусӧн.
Шумыс ланьтӧ.
Шонді югӧръясыс шонтӧны да косьтӧны туй пӧлӧнсӧ, вольсыштчӧны синъёран еджыдӧн да вералӧны кымӧртӧм лӧз енэжас.
Первойя чукыляс миянӧдз кывсьӧны кокни кокшыяс; и регыдӧн ми... Евдокиякӧд воча чужӧм.
Ламюзлӧн морӧс пытшсяньыс петӧ горӧдӧм.
Гашкӧ, сійӧ чайтіс нин бара, мый тайӧ нылыс сійӧс корсьӧ, да эскӧ аслас судьбалы.
Ламюз плӧть матыстчӧ сы дорӧ.
Нывбаба видзӧдӧ сы вылӧ да сувтӧ боярышник куст сайӧ.
Сылӧн шензьӧдана омӧль да блед чужӧмыс тревожнӧй, синлапъясыс тэрыба мигайтчӧны.
Сійӧ вӧлі чышъянтӧм.
Дӧра корсажсӧ поткӧдӧма морӧстіыс.
Матысяньыс тайӧ нывбабаыс, зарни кодь юрсинас, збыльысь вывті мича.
Тӧлысьлӧн кодь еджыд куыс сылӧн кыскӧ да шензьӧдӧ синтӧ; синъясыс югъялӧны; пиньясыс дзирдышталӧны сьӧлӧм кодь алӧй, джынвыйӧ вӧсьса вомдоръяссяньыс.
— Висьталӧй...
Ме кӧсъя тіянлы висьтавны... — кывсӧ оз вермы шуны Ламюз.
— Ті меным сьӧлӧм вылӧ сэтшӧма воанныд...
И сійӧ чургӧдӧ кисӧ Евдокиялань.
Сійӧ дрӧгмунӧ да вочавидзӧ:
— Эновт менӧ спокойын!
Ті меным прӧтивнӧйӧсь!
Сылӧн киыс шамыртӧ нывлысь ичӧтик кисӧ.
Ныв зільӧ мездысьны.
Сылӧн яръюгыд юрсиыс лэччӧма да би моз вӧрӧ.
Ламюз кыскӧ сійӧс ас дорас, копыртчӧ сылань, кӧсйӧ окыштны сійӧс.
Ламюз кӧсйӧ тайӧс став выннас, став аслас олӧмнас.
Сійӧ дась кувны, сӧмын мед инмӧдчывны сы вомдорӧ.
Но Евдокия пессьӧ, пыдісянь горӧдӧ.
Сьыліыс сылӧн польдчӧ да тіралӧ, а чужӧмыс скӧрмӧмысла друг вежсьӧ.
Ме матыстчи да пукті киӧс ёртлы пельпом вылас, но менам сюйсьӧмыс лоӧ лишнӧйӧн нин: сійӧ ачыс бӧрвыв нин петитчӧ да ныр улас мыйкӧ шуалӧ.
— Эн-ӧ йӧймӧй нин? — горзӧ сылы Евдокия.
— Эг, — ымзӧ тайӧ коньӧр кодь мортыс, кодӧс тӧлк вывсьыс воштӧма тайӧ нывбабаыс.
— Медым тайӧ некор сэсся эз вӧв, — шуӧ сійӧ да мунӧ ставнас тіралігтырйи.
Ламюз весиг оз видзӧд сы бӧрся.
Кияссӧ ӧшӧдӧмӧн да вомсӧ восьтӧмӧн сійӧ кынмӧма места вылас, аслас мечтаысь садьмӧм.
Ме кыски сійӧс.
Сійӧ кывшутӧг мунӧ ме бӧрся да сьӧкыда лолалӧ, быттьӧ дыр котӧртӧм бӧрын.
Мунӧ странствуйтысь виноторговец, ассьыс бӧчкаа додьсӧ бӧрсяньыс йӧткигтырйи; сійӧ вузалӧма кымынкӧ литр обознӧй салдатъяслы да вошис туй чукыль сайӧ; чужӧмыс сылӧн виж да плавкӧс, быттьӧ камамбер сырок; сылӧн шоч юрсиыс тӧлалӧ бусмӧм пратьясӧн; сійӧ сэтшӧм кос, мый кажитчӧ, быттьӧ кокъяссӧ туша бердас кӧвъясӧн кӧртавлӧма.
Весь олысь салдатъяс костын пансьӧ сёрни тайӧ ветлӧдлысь полишинель * йывсьыс.≠
* Полишинель — кукольнӧй театрын комическӧй персонаж, шут.
— Чужӧмыс сылӧн прӧтивнӧй, — висьталӧ Бигорно.
— И тӧдан, мый ме тэныд шуа?
Абу делӧ лэдзны фронт вылӧ став тайӧ штафиркаяссӧ *, торъя нин сэтшӧм субъектъяссӧ, кор найӧс он тӧд.
* Штафирка — дореволюционнӧй кадын военнӧйяс пӧвстын бергалысь штатскӧйяслӧн презрительнӧй прӧзвище.
— Сӧран, лэбалысь той, — вочавидзӧ Корнэ.
— Тӧлкуйт, пӧдметки, — аслас кыв вылын сулалӧ Бигорно, — миянын абу тырвыйӧ осторожнӧйӧсь.
Но кор ме сёрнита, ме тӧда, мый йылысь сёрнита!..
— А Пепэрӧс тылӧ вуджӧдӧны, — шыасьӧ Канар.
— Татчӧс бабаясыд, — ныр улас шуалӧ Лямолетт, — вывті мисьтӧмӧсь; дзик зелля кодьӧсь.
Мукӧд салдатъясыс, синнаныс пространствоас кӧйялӧмӧн, видзӧдӧны кык вражескӧй аэроплан вылӧ, кодъяс вӧчалӧны сложнӧй кытшъяс.
Тайӧ механическӧй лэбачьясыс, югӧръяс ворсӧм улас, кажитчӧны выліас то рака кодь сьӧдӧн, то каля кодь еджыдӧн, а на гӧгӧр взрывайтчӧны шрапнельяс, лӧз енэж шӧрас быттьӧ лым туктаяс.
* * *
Ми бӧр бергӧдчим.
Миянлы паныд локтӧны кыкӧн: Карассю да Шессье.
Найӧ юӧртӧны, мый кашевар Пепэр мунӧ тылӧ.
Сылы ладмис Дальбьелӧн законыс, и сійӧс лоӧ зачислитӧма территориальнӧй полкӧ *.
* Территориальнӧй полк — Францияын мӧд ӧчередя войска.
— Вот Блэрлы шудыд!
— шуӧ Карассю; нырыс сылӧн тешкодь дай вывті ыджыд, некутшӧма оз лӧсяв сы чужӧмлы.
Сиктӧдыс шлёнъялӧны салдатъяслӧн бандаяс да сёрнитӧны.
Мукӧдыс, параӧн-параӧн, то ӧтлаасьлӧны, то разӧдчӧны, ёрта-ёртныслы некымын кыв шуӧмӧн.≠
Чукӧртчӧмаӧсь да зытласьӧны.
Йӧз чукӧр шӧрас еджговвидзӧ бумага.
Тайӧ газетчик, вит сантима газетъяс вузавлӧ дас сантимӧн.
Фуйяд, кӧч лапа кодь кос, сувтӧма да сулалӧ туй шӧрас.
Ӧти керка пельӧсын Парадиз лӧсьӧдӧма шонділы паныд ассьыс ветчина кодь розӧвӧй чужӧмсӧ.
Миян дорӧ ӧтлаасьӧ рабочӧй блузаӧ пасьтасьӧм Бикэ.
Сійӧ нюлӧ вомдоръяссӧ.
— Аддзысьлі ёртъяскӧд...
Неуна юыштім...
Гӧгӧрвоан, аски ковмас бара босьтчыны удж бердӧ и, медвойдӧр, весавны паськӧм да «пращ».
Куш ӧти шынельнас мыйдта лоӧ ноксьӧмыс; эз нин шынель ло, а кутшӧмкӧ кираса *.
* Кираса — металлическӧй латаяс.
Монтрей, канцелярияса служащӧй, воӧ да корӧ Бикэӧс.
— Эй, тэ!
Письмӧ тэныд.
Быдса час нин тэнӧ корся.
Век вошӧмыд.
— Ог жӧ ме вермы лоны и сэні и тані, кыз зӧбня!
Вай!
Сійӧ видзӧдӧ письмӧ вылас, бергӧдлӧ сійӧс киас да, конвертсӧ восьтігӧн, шуӧ:
— Тайӧ менам старушкасянь.
Ми ньӧжмӧдам воськовнымӧс.
Чуньнас строкаяс кузяыс новлӧдлӧмӧн, сійӧ лыддьӧ, вомдоръяссӧ вӧрӧдӧ, быттьӧ кевмысьӧ.
Сы серти, кыдзи ми матыстчам сикт шӧрланяс, йӧзыс век ӧтарӧ содӧ.
Кӧзыряйтам батальоннӧй командирлы да поплы, коді мунӧ вӧлі бокыті.
Миянӧс чукӧстӧны Пижон, Генон, том Эскютнер, Клодор...
Ламюз кажитчӧ синтӧмӧн и пельтӧмӧн да восьлалӧ автомат моз.
Гораа сёрнитігтыр воӧны Бизуарн, Шанрион да Рокетт да юӧртӧны ыджыд выльтор:
— А тӧдан, Пепэрӧс вуджӧдӧны тылӧ.
— Вот тешкодь йӧзыд, — висьталӧ Бикэ, письмӧ лыддьӧмсӧ эновтӧмӧн, — старукаӧй век на ме вӧсна тӧждысьӧ.
— И сійӧ петкӧдлӧ меным мам письмӧсьыс отрывок.
«Кор тэ пӧлучитан тайӧ письмӧсӧ, — лыддьӧ сійӧ <rus>по складам</rus>, — тэ, пӧди, пондан пукавны няйт пытшкын, кӧдзыдын да кутан страдайтны сьӧкыдлунъясысь, менам коньӧр Евгений»...
Сійӧ сералӧ.
— Тайӧс гижӧма дас лун сайын.
Веськаліс чуньнас енэжӧ!
А миянлы ньӧти абу кӧдзыд, сы вӧсна мый поводдяыс талун вывті мича.
И ог тшыгъялӧй ми сідзжӧ, кор эм миян асланым столӧвӧй.
Терпитлім, правда, но ӧні лӧсьыд.
Ми пырим асланым конураӧ, Бикэӧн шуӧм бӧръя кывъяс кузя сёрнитігтырйи.
Сылӧн сьӧлӧм вӧрзьӧдана прӧстлуныс волнуйтӧ менӧ; сійӧ эрдӧдӧ мортлысь душасӧ.
Сӧмын сы вӧсна, мый петкӧдчис шонді, мый ми кылім ас выланым сылысь шоныд югӧръяссӧ да сюри миянлы мыйкӧ кӧть неуна да комфорт кодь, страдайтӧмӧн тырӧм став важыс эз кут существуйтны, кыдзи и став страшнӧй будущӧйыс...
«Ӧні лӧсьыд»...
Бикэ пуксьӧ пызан сайӧ барин моз, медым гижны ӧтвет.
Сійӧ ыджыд тӧждлунӧн пуктӧ бумагасӧ, черниласӧ, перӧсӧ да бумага листторсӧ заводитӧ тыртны гырысь букваясӧн, а ачыс дугдывтӧг нюмъялӧ.
— Тэ эськӧ сералыштін, — шуӧ сійӧ меным, — тӧдін кӧ, мый ме гижа старука-мамлы.
Сійӧ бара лыддьӧ письмӧсӧ, и нюмдӧмыс оз быр чужӧм вывсьыс.
VI
ПРИВЫЧКАЯС
Ми меститчалам курӧгъяс олан дворӧ.
Сливочнӧй сыр кодь еджыд, ыджыд курӧг пукалӧ пон оланін дорын кӧрзинаын да пӧжсьӧ. Понсӧ вӧлі сэтчӧ игналӧма да никсӧ.
Сьӧд курӧг дугдывтӧг пӧкаживайтӧ.
Сійӧ то нюжӧдлӧ, то бӧр кыскылӧ ассьыс куснясян сьылісӧ да зэв манернӧя восьлалӧ.
Ми бура аддзам сылысь мыгӧрсӧ да кывзам котсӧмсӧ, коді артмӧ быттьӧкӧ металлическӧй пружинаысь.
Сійӧ ветлӧдлӧ да югъялӧ цыганка юрси кодь сьӧд бордъяснас, а сы бӧрся вӧтлысьӧны сильӧ котыр.
Тайӧ вижов посни ёкмыльясыс усьласьӧны сылы кок улас да тшӧтш кокасьышталӧны.
Сӧмын кыкӧн сулалӧны вӧрзьӧдчытӧг да думыштчӧмӧн, мамыс котсӧм вылӧ видзӧдтӧг.
— Тайӧ лёк водзын, — шуӧ Парадиз, — чипанпи кӧ мӧвпалӧ, сідзкӧ, сійӧ висьӧ.
И Парадиз то креставлӧ кокъяссӧ, то бӧр паськӧдлӧ найӧс.
Сыкӧд орччӧн став тушанас нюжӧдчӧма скамья вылӧ Вольпатт, кузя очсалӧ да дзоргӧ; миянысь ставсьыс ёнджыка сійӧ радейтӧ кыйӧдны курӧгъяс бӧрся.
Но ми ӧні ставным на вылӧ видзӧдамӧ; торъя нин ме, пӧрысь да кушмӧм петук вылӧ, кодлӧн ладьвейясыс жаритӧм котлет кодь сьӧдӧсь да дзикӧдз нин кушмӧмаӧсь.
Сійӧ матыстчӧ пӧжсьысь еджыд курӧг дорӧ, но сійӧ бергӧдӧ юрсӧ, быттьӧ кӧсйӧ висьтавны чорыд ӧтказ.
Петук, гыжъяснас мусӧ парсыштӧмӧн, видзӧдӧ сы вылӧ аслас лӧз, быттьӧ эмалируйтӧм, синъяснас.
— Лӧсьыд тані, — шуӧ Барк.
— А тэ видзӧдлы жӧ уткапиян вылас, — вочавидзӧ Вольпатт.
Уткапиян, зэв на посниӧсь, быттьӧ коксялӧм колькъяс, мунӧны быдса стаяӧн.
Гырысь юръясныс налӧн кыскӧны водзлань став жебиндзи, катласьысь тушасӧ.
Пельӧссянь пон сідзжӧ видзӧдӧ на бӧрся аслас честнӧй синъяснас, кодъяс вылӧ шонді югӧрыс пуктӧ мича гӧрдов рӧм.
Двор сайысь, ляпкыдик потшӧс костӧд тыдалӧ сад, и веж туруныс сэні ульыс да сук.
Сы сайын нюжӧдчӧма веж быдмӧга стена, коді ставнас тырӧма дзоридзьясӧн, гипсӧвӧй статуяяс кодь еджыдъясӧн да унапӧлӧс рӧмъяса галстукъяс кодьӧн.
Нӧшта ылынджык паськӧдчӧма видз, код вывті топольяс вольсалӧны ассьыныс сьӧдов-веж да сьӧдов зарни рӧма вуджӧръяссӧ, сэсся — тагйӧр, а сы сайын — капуста градъяс.
Сынӧдысь кылӧны мазіяслӧн дзизгӧм да чиркъяслӧн чирксӧм.≠
Тополь йывсянь бергалігтырйи лэбзьӧ катша, джынвыйӧ еджыд, джынвыйӧ сьӧд; ылісянь сійӧ кажитчӧ джынвыйӧ сотчӧм газетӧн.
Салдатъяс радпырысь нюжмасьӧны из скамья вылын, куньтырадӧны синъяссӧ, да лӧсьӧдчӧны сынӧдсӧ пывсянын моз шонтысь шонді югӧръяс водзӧ.
— Со нин дас сизим лун, кыдзи ми танӧсь.
А думайтлім, мый регыд мунам татысь.
— Сідз некор он и тӧд, — шуӧ Парадиз, юрнас качайтіг да кывнас чопкайтігтырйи.
Восьса ворота пыр туй вывсьыс ми аддзам салдатъяслысь чукӧр; ныръяснысӧ чатрӧдлігтырйи, найӧ ветлӧдлӧны да наслаждайтчӧны шондінас.
Сэсся мунӧ ӧтнасӧн Теллюрюр.
Сійӧ восьлалӧ улича шӧрӧдыс, мегырӧн кусыньтчӧм кокъяс вылас нуӧ ассьыс кыз кынӧмсӧ да зэв тшӧкыда да кыза сьӧласьӧ.
— Думайтлім, лоӧ лёк, кыдзи и воддза стоянкаясын моз, а артмис: зэв бур шойччӧг и кад сертиыс, и удовольствие сертиыс.
— И занятиеясыд абу уна, и удж вылӧ оз ыстывлыны.
— Эм кад волыны татчӧ да валяйтчыштны.
Скамья помас пукалысь старик — миян кӧзяйкалӧн айкаыс, клад корсьысьыс, кодкӧд ми тӧдмасим первойя лунсянь жӧ, — матыстчӧ миянлань матӧджык да лэптӧ чуньсӧ.
— Кор ме вӧлі том, нывбабаяс синъяссӧ ме вылысь эз вештывлыны, — висьталӧ сійӧ, юрнас дзӧрӧдігтыр.
— Менам найӧ вӧлісны мыйдта колӧ.
— Со кыдз! — кыввидзам ми рассеяннӧя; тайӧ старик больгӧмысь миянлысь вниманиеӧс торкӧ миян дорті мунысь повозкалӧн грымакылӧмыс.
— А ӧні, — водзӧ висьтавлӧ старик, — ме думайта сӧмын сьӧм йылысь.
— Да, ті век корсянныд клад.
— Дерт жӧ, — вочавидзӧ пӧрысь крестьянин.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ клад корсьӧм вылас сералӧмсӧ, тотшкӧдӧ чуньяснас кымӧсас, сэсся, керка вылас индӧмӧн, шуӧ:
— Видзӧдлӧй со эсійӧ гаг вылас, коді кыссьӧ стен кузяыс.
Мый сійӧ висьталӧ?
Сійӧ висьталӧ: «Ме черань, коді кыӧ богородицалы шӧрт».
Некор оз ков судитны сы йылысь, мый вӧчӧны йӧзыс, сы вӧсна мый он тӧд, мый вермас лоны.
— Правильнӧ, — вежливӧя кыввидзӧ сылы Парадиз.
— Тешкодь старик, — пинь пырыс сӧдзӧдӧ Мениль Андрэ, зепсьыс зеркалӧ тор перйигмоз, медым шонді водзас любуйтчыштны аслас чужӧмнас.
— Винтъясыс сылӧн оз тырмыштны, — блаженнӧя вашкӧдӧ Барк.
— Но, ме муна, — шуӧ старик, кодлы оз пукавсьы.
Сійӧ сувтӧ да бара мӧдӧдчӧ корсьны ассьыс кладсӧ.
Пырис керкаас да колис ӧдзӧссӧ восьсӧн, и ми аддзам комнатасьыс зэв ыджыд пач дорысь ичӧтик нывкаӧс; сійӧ сэтшӧм збыльпырысь ворсӧ аканьӧн, мый Вольпатт шуӧ:
— Сійӧ делӧ вӧчӧ.
— Челядьыдлӧн ворсӧмыс — серьёзнӧй удж.
Сӧмын гырысьяс ворслӧны.
Курӧгъяс вылӧ да гуляйтысь ёртъяс вылӧ видзӧдӧмӧн ми зілям кыдзкӧ-мыйкӧ вины ассьыным каднымӧс.
Ми видзӧдам вещьяслысь, природалысь олӧмсӧ.
Ми велалім тайӧ пельӧсас, кытчӧ миянӧс, помасьлытӧм странствуйтігӧн, шыбытіс судьбаным да кӧні ми олім дырджык да спокойнӧйджыка мукӧдлаын дорысь.
Воис нин сентябрь, октябрьлӧн кануныс, став тӧлысьяс пӧвстас медся трогательнӧй, шогӧдан тӧлысь.
Мича сэзь лунъяс шочиника вежсьывлӧны арся признакъясӧн.
Ми заводитам гӧгӧрвоны, мый сійӧ лоӧны тайӧ вижӧдӧм коръясыс, кодъяс, быттьӧ лэбзьӧм воробей стаяяс, тыртӧны из плитаяссӧ.
Ми велалім тайӧ местаясас.
Сэтшӧм тшӧкыда местаысь местаӧ вежласьӧмӧн, ми вевъялім нин татчӧ лэдзны вужъяснымӧс да оз нин эскыссьы, мый тась ковмас мунны, весиг сэк, кор сы йылысь сёрнитам.
— Ӧд со, дас ӧтикӧд дивизия шойччис жӧ быдса тӧлысьӧн-джынйӧн, — шуӧ Вольпатт.
— А 375-ӧд полк сулаліс ӧкмыс вежон, — содтӧ Барк.
— Ме думайта, мый и ми кольччам ог регыдджык кежлӧ.
— Пӧжалуй, и войнасӧ тані помалам...
Барк небзис да дась вӧлі эскыны.
— Коркӧ ӧд, медбӧрын, помасяс жӧ сійӧ?!
— Колӧ чайтны, — шуӧны мукӧдъяс.
— Тӧдӧмысь, некор он тӧд, — содтӧ Парадиз.
Сійӧ висьталӧ тайӧс торъя эскытӧг.
Но сы кывъяслы паныдсӧ нинӧм шуныс.
Ас пытшканым ми уна пӧрйӧ шуалам сійӧ кывъяссӧ да байкӧдам найӧн асьнымӧс, кыдзи важ сьыланкывйӧн.
* * *
Фарфадэ сідзжӧ ӧтлаасис миян дорӧ.
Сійӧ пуксис бокӧ, кымыньтӧм пу ведра вылӧ, да юрсӧ пыкис кулакнас.
Сійӧ шудаджык миянысь, и ставным ми тайӧс тӧдам.≠
Юрсӧ лэптӧмӧн, задумчивӧй синъясӧн сійӧ видзӧдіс миян группа вылӧ, коді мечтайтіс сы йылысь, мый, пӧжалуй, тані удайтчас помавны войнасӧ, сэсся вуджӧдӧ ассьыс синъяссӧ клад корсьысь вылӧ.
Миянлысь чувствительнӧй да нежнӧй ёртӧс быттьӧкӧ кытшалӧма эгоистическӧй шудлун югӧръясӧн; найӧ, кыдз быттьӧ енэжсянь друг да виччысьтӧг усьӧм нашивкаяс, торйӧдӧны сійӧс миян дорысь.
Евдокиякӧд сылӧн идиллияыс * мунӧ водзӧ тані.
* Идиллия — тӧждысьтӧм, гажа олӧм.
Миян эмӧсь венны вермытӧм доказательствояс, а ӧтчыд весиг ачыс та йылысь висьтавліс.
Евдокия олӧ матын, да найӧ тшӧкыда аддзысьлӧны.
Сӧмын на лун-мӧд сайын рытгорувнас ме аддзылі сійӧ нывбабасӧ вичко ӧграда сайысь.
Сійӧ, буракӧ, вӧлі мунӧ свидание вылӧ, тэрмасис да нюмъяліс.
Юрсиыс сылӧн быттьӧ ӧзйӧ прошвиа юркӧртӧд пырыс.
abu
Регыд Фарфадэ, буракӧ, эновтас миянӧс: сійӧс командируйтӧны тылӧ, бригадаса штабӧ, кӧні требуйтчӧ машинка вылын печатайтчыны кужысь морт.
Тайӧ тӧдса нин официальнӧя.
Сійӧ спаситчис: шуштӧм будущӧйыс, кытчӧ мукӧдъяс эз лысьтны видзӧдлынысӧ, сылы вӧлі яснӧй.
Сійӧ видзӧдӧ восьса ӧшинь пыр, надейтчӧ да виччысьӧ.≠
Сійӧ шуда, сы вӧсна мый матысса шудлун, коді ещӧ эз на во, му вылас сӧмын ӧтик истиннӧй шуд.
И миян пытшкын тӧдлытӧг чужӧ завидь.
— Некор он тӧд, — бара шӧпкӧдӧ Парадиз, сідз жӧ, кыдзи и пыр, эскытӧг.
VII. ГРУЗИТЧӦМ
Аскинас Барк шуӧ меным:
— Ме висьтала тэныд, мыйын делӧыс.
Эмӧсь йӧз, кодъяс...
Пель косялан свисток орӧдіс сылысь кывъяссӧ.
Ми вӧлім дебаркадер * вылынӧсь.
* Дебаркадер — платформа.
Войнас виччысьтӧм тревога пальӧдіс миянлысь ун да петкӧдіс сиктысь.
Ми маршируйтім войлысь став коляссӧ да воим татчӧ.
Шойччӧм помасис.
Ми вежим секторнымӧс * да мӧдӧдчим мӧд местаӧ.
* Сектор — часть.
Гошэнкӧд торйӧдчим пемыдын, эг аддзылӧй ни йӧзӧс, ни кӧлуйяс, некодкӧд эг прӧститчӧй син видзӧдласӧн, нинӧм вылӧ эг видзӧдлӧй медбӧръяысь.
... Миян дінті, дзик матыті, миянӧс муртса крукавтӧг муніс маневрируйтысь локомотив, аслас вынйӧра тыясӧн ружтышталігтырйи.
Ме аддзылі, кыдзи Барклӧн восьса вомыс тупкысьліс тайӧ ыджыд суседлӧн пель косялан свистоксьыс, да кывлі, кыдзи сійӧ ёрччыштіс.
Став мукӧдъяс чужӧм вылын сідзжӧ тыдовтчис недовольство тайӧ лёк горша горӧдӧмсьыс.
Ставным ми вӧлім каскааӧсь да тыр снаряжениеын, сы вӧсна мый ми сулалім вокзал видзӧм кузьта нарядын.
— Да ланьт нин сэсся! — горӧдіс свисток вылӧ скӧрмӧм Барк.
Но пӧщадатӧм локомотив эз лӧнь.
Кор сійӧ, медбӧрын, ланьтіс да сӧмын нин йӧлӧгаыс чунгис миян пельясаным, заводитлӧм сёрниыс эз нин пансьы, да Барк сӧмын дженьыдика шуыштіс:
— Да...
Ми видзӧдлім гӧгӧрбок.
Буракӧ, тані вӧлі кутшӧмкӧ кар.
Вагонъяслӧн да поездъяслӧн помтӧм бӧжъясыс артмӧдісны тані быттьӧкӧ керкаяслысь визьяс, ляпкыдик да дзик ӧткодь модааӧс, кодъясӧс торйӧдалӧма векньыдик уличаясӧн.
Миян водзын главнӧй линия вылын сулалісны кытчӧкӧ дугдывтӧг мунысь дась поездъяс.≠
Мукӧдъяссӧ сӧмын на лӧсьӧдалісны, вешталісны местаысь местаӧ.≠
Быдладорсянь кыліс грымакылӧм, пель чунӧдан свистокъяс, сигнальнӧй кӧлӧкӧльчиклӧн звӧнитӧм, чепъяслӧн зёльӧдчӧм.≠
Вокзал шӧрын ратуша моз кыпӧдчысь зданиеын, улыс судтаас, телеграфнӧй звӧноклӧн жерган звӧныс таргис дыр да дӧзмӧдана.≠
Гӧгӧр изшомӧн тыртӧм му вылас паськӧдчӧмаӧсь быдсяматорнас тыртӧм тӧварнӧй складъяс, стрелочникъяслӧн будкаяс, зэв уна стрелкаяс, водокачкаяс, проволокаӧн везйӧдлӧм столбъяс, семафоръяс, дӧскаяс да ставсяыс медся вылӧ кыпӧдчӧмӧн, быттьӧ кӧлӧкӧльняяс, кык парӧвӧй лебедка.≠
Неуна ылынджыкын, муяс вылас, платформаясысь, линияясысь да зданиеясысь артмӧм тайӧ лабиринт гӧгӧрыс — быдлаын сулалӧны военнӧй повозкаяс да грузовикъяс, вӧвъяс да фургонъяс.≠
— Тэ тӧдан, кутшӧм удж виччысьӧ миянӧс?
— Ӧд колӧ грузитны быдса корпус.
— Видзӧдлы, со локтӧны нин!
Бус кымӧрыс, коді тупкыліс грымакылысь да зэркакылысь повозкаяссӧ да подковъяснас гольскысь вӧвъяссӧ, пыр матыстчис и матыстчис туй кузяыс, коді вайӧдӧ вокзал дорӧ.
— Ӧрудиеяссӧ грузитӧма нин.
Восьса платформаяс вылын, ящикъясысь тэчӧм кык гӧра костті, збыльысь тыдалісны ӧрудиеяслӧн вомъясыс да кӧлесаясыс.
Ящикъяссӧ, пушкаяссӧ да кӧлесаяссӧ вӧлі краситалӧма виж, коричневӧй да турунвиж краскаясӧн.
— Видзӧд жӧ, кыдз найӧс мазиталӧмаӧсь.
Ме аддзылі татысь весиг краситӧм вӧвъясӧс.
Да со тай, видзӧдлы кӧть эсійӧ кыз кока вӧв вылас, коді быттьӧ гачасьӧма.
Сійӧ вӧлӧма еджыд, а сэсся краситӧмаӧсь.
Вӧлыс, код йылысь муніс сёрни, сулаліс мукӧдъяссьыс бокын: найӧ, быттьӧ, полісны сыысь.
Рӧмыс сылӧн вӧлі рудоввиж.
— Коньӧрӧй, — жалитыштіс Тюлак.
— Вот чӧртъясыд! — пузис Парадиз.
— Не сӧмын смерть вылӧ мӧдӧдӧны несчастнӧй тварсӧ, а нӧшта и издевайтчӧны на вылын.
— Но тайӧ жӧ сылы пӧльза вылӧ.
— Но да, кыдзи и быдторйыс вӧчсьӧ миянлы...
Рытладор пондісны локтавны салдатъяс.
Вокзаллань найӧ локталісны быдладорсянь.
Отрядъяс бокті мунісны офицеръяс; найӧ веськӧдлісны тайӧ ловъя гысӧ да сувтӧдалісны барьеръяс пӧлӧн.
Салдатъяс сувтӧдалісны ружьеяссӧ, мыш вывсьыныс лэдзалісны ранецъяссӧ да сы вӧсна, мый налы оз позь вӧлі мунны бокӧ, виччысисны дзескыдінын да пемыдінын.
Отрядъяслӧн воалӧм вой пуксьӧмкӧд тшӧтш пыр ӧтарӧ ӧддзис.
Войскаяскӧд ӧттшӧтш воалісны и автомобильяс.
Регыд заводитчис помасьлытӧм грымакылӧм: воалісны то лимузинъяс, то посни машинаяс, то вывті гырысь грузовикъяс.
Ставсӧ найӧс сувтӧдалісны, равняйталісны, тӧрӧдісны налы индӧм местаясӧ.
Гӧлӧсъяс, кӧлесаяслӧн да моторъяслӧн грымакылӧмыс ланьтлытӧг гӧвкъяліс тайӧ йӧзъяссьыс да машинаяссьыс артмӧм море весьтас.
— Тайӧ ещӧ мый на, — шуис Кокон, лыдпас-морт/
— Куш ӧти корпусса штабын эм комын офицерскӧй автомобиль.
А тӧдан тэ, уна-ӧ ковмас ветымын вагон состава поезд, медым грузитны став корпуссӧ — йӧзӧн и снаряжениеӧн, дерт, тайӧ лыдас грузовикъясӧс артавтӧг, кодъяс выль секторӧ воасны ас кокнаныс?
Нинӧм, другӧ, гадайтны.
Татшӧм поездыд ковмас ӧкмысдас.
— Чорт возьми!
А ӧд миян комын куим корпус?
— Весиг быдса комын ӧкмыс, зырымбеддьӧй!
Йӧзлӧн гызьӧмыс содӧ.
Вокзалсӧ прудитӧма позьтӧмӧдз; пасьтала, кыт тыдалӧ, мунӧ гӧгӧрвоны позьтӧм гыалӧм да ноксьӧм.
Став офицерскӧй иерархияыс * ноксьӧ, распоряжайтчӧ, вирдалӧ помысь помӧ метеоръяс * моз, ӧвтчӧ кияснас, югъялӧ позументъяснас, ысталӧ ординарецъясӧс да велосипедистъясӧс, кодъяс, быттьӧ ва пытшкын черияс, визлалӧны быдладорын.
* Иерархия — чинъяслӧн, должностьяслӧн лестница; тані гӧгӧрвосьӧ: став начальствоыс.
* Метеор (метеорит) — «усьысь кодзув» — металл либӧ из, коді усьӧ му вылӧ мирӧвӧй пространствоысь.
Со и рыт.
Сувтӧдлӧм ружьеяс гӧгӧр грудитчӧм салдатъяслӧн шынель пятнаясыс лоӧны ӧти рӧмаӧсь муыскӧд да муртса тӧдчӧны, а сёрӧнджык найӧс муртса нин позьӧ казявны ӧзъявлысь кальянъяс да папиросъяс серти.
Мукӧдлаын куритчысьясыс сэтшӧм уна, мый артмӧ, быттьӧ улича пӧлӧн мунӧ дорвыв иллюминация.
Гӧлӧсъяслӧн да кӧлесаяслӧн сорсьӧм ызгӧмыс кажитчӧ море прибойӧн.
Тайӧ шумсӧ вевттигтырйи кылӧны команда горӧдӧмъяс, грузитан ящикъяслӧн грымӧдчӧм, парӧвӧй мӧлӧтлӧн упкӧм, паровознӧй котёлъяслӧн буткӧдчӧм.
Вочасӧн пемыдыс пондӧ воссьыны; быдлаын ломзялӧны бияс.
Тайӧ — офицеръяслӧн да отрядъясса начальникъяслӧн электрическӧй пӧнаръяс, велосипедистъяслӧн да рассыльнӧйяслӧн ацетиленӧвӧй пӧнаръяс.≠
abu
abu
abu
Вокзалыс лои фантастическӧйӧн.
Пемыд пытшсяньыс кыпӧдчӧны енэжсӧ тупкысь кутшӧмкӧ тешкодь формаяс.
Грудитчӧны гӧраяс, кыдзи киссьӧм-жугӧдлӧм карлӧн грудаясыс, да саялӧны пемыдас.
Миянсянь шуйгавывсянь матыстчӧны оръявлытӧм визьӧн кавалериялӧн да пехоталӧн отрядъяс.
Кывсьӧны гӧлӧс шыяс.
Пӧнар би улын тыдовтчылӧны йӧзъяслӧн торъя визьяс, сэсся бӧр вошӧны пемыдас.≠
Ӧзйывлысь факелъяс югӧр улын тыдавлӧны вӧвъяс, кодъясӧс грузитӧны пӧката площадкаяс вывсянь вагонъясӧ.
Кывсьӧны горӧдлӧмъяс, пыксьысь вӧвъяслӧн кокшыяс, вӧв вӧтлысьяслӧн видчӧм-ёрччӧм.
Бокынджык, восьса платформаяс вылын, новлӧны автомобильяс да каретаяс.
Зымвидзӧ прессуйтӧм турунысь быдса гӧра.
abu
— Со нин куим час, кыдзи ми сулалам, — ышловзьӧ Парадиз.
— А эсійӧ нӧ кодъяс?
Бияс ӧзйывлігӧн ми аддзам биясысь артмӧм быдса лента, быттьӧ светлякъясӧн кытшалӧмӧн.
— Тайӧ прожекторъяслӧн отдел, — шуӧ Кокон.
— Мый нӧ сідз думыштчин, ёртӧй?
— Ӧні быд корпусын эм нёль дивизия, — вочавидзӧ Кокон.
— Овлӧ и куим, а мукӧддырйи и вит.
Ӧні нёль.
Миян быд дивизияӧ, — водзӧ висьталӧ лыдпас-морт, кодӧн гордитчӧ миян взвод, — пырӧ пехоталӧн куим полк, стрелокъяслӧн кык батальон, ӧти территориальнӧй полк, ог кӧ арталӧ специальнӧй полкъяс — артиллерийскӧй, сапёрнӧй, железнодорожнӧй да с. в., ог лыддьӧй сідзжӧ дивизиялысь штабсӧ да бригаднӧй службаяс.
Куим батальона линейнӧй полк займитӧ нёль поезд: ӧтикӧс пулемётчикъяс роталы да нестроевикъяс роталы да ӧти поездӧн быд батальонлы.
Оз став войскаяссӧ тані грузитны: грузитчынысӧ пондасны линия пӧлӧныс кузяла, сулалан места да кад сертиыс.
— Ме мудзи, — шуӧ Тюлак.
— Сёяныд миян абу тырмымӧн пӧтӧс.
Кок йылын ми вермам на сулавны сӧмын сы вӧсна, мый фасон сэтшӧмӧс лӧсьӧдӧма, но миян абу нин вын, ни эбӧс.
— Ме тӧдмалі, — водзӧ висьталӧ Кокон.
— Войскаяссӧ, настоящӧй войскаяссӧ, пондасны грузитны сӧмын войнас.
Найӧ грездъясынӧсь на, миянсянь километр дас сайын.
Ӧти-кӧ, тайӧ ставыс корпуслӧн службаяс; найӧ мӧдӧдчасны медводз;
сэсся мӧдӧдчасны внедивизионнӧй составъяс.
На пӧвсын абуӧсь ни аэростатчикъяс, ни лётчикъяс: тайӧ вывті йӧрыша мебель да ӧти местаысь мӧд местаӧ вештассьӧны асланыс средствояснас.
Внедивизионнӧй частьясӧ пырӧ сідзжӧ разведчикъяслӧн полк.
— Некутшӧм полкъяс разведчикъяслӧн абу, — легкомысленнӧя пасйӧ Барк.
— Эмӧсь батальонъяс.
Пемыд пырыс тыдалӧ, кыдзи Кокон лэптылӧ пельпомъяссӧ да зывӧктӧмӧн видзӧдӧ ӧчки пырыс.
— Эх тэ, молокосос!
Босьт тӧдвылад, мый эмӧсь пода дай вӧла разведчикъяс.
Со тэныд и кык батальон.
— Тьфу, вӧлаястӧ ме и вунӧді, — извинитчӧ Барк.
— Мися жӧ, — шуӧ Кокон.
— Сы кындзи корпусса внедивазионнӧй частьясӧ пырӧ артиллерия, мӧдног кӧ — центральнӧй артиллерия, коді лоӧ содтӧдӧн дивизионнӧйыслы.
Сэтчӧ пырӧ сьӧкыд артиллерия, окопнӧй артиллерия, артиллерийскӧй паркъяс, самодвижущӧй пушкаяс, зенитнӧй батареяяс и нӧшта уна мукӧдтор.
Эмӧсь нӧшта сапёръяс, корпуснӧй полиция, пода и вӧла жандармъяс, санитарнӧй служба, ветеринарнӧй служба, железнодорожнӧй батальон, охрана кузя да уджъяс кузя территориальнӧй полк, интендантскӧй служба...
Эм нӧшта скӧт, ремонтируйтчан депо да с. в.
Сэсся автомобильнӧй служба...
Окота кӧ вӧлі меным, ме верми эськӧ лыддьӧдлыны тэныд службаястӧ быдса час.
Плательщик, казнаӧн заведуйтысь, военнӧй сӧвет, телеграфнӧй паркъяс, электротехникъяс.
И ставлӧн налӧн эм начальство, отделениеяс, подотделениеяс, и ставӧн найӧ тырӧмаӧсь писарьясӧн, ординарецъясӧн, денщикъясӧн, — шуны кӧ, быдса базар.
Ӧні тэ верман гӧгӧрвоны, мый кытшалӧ корпуснӧй командирӧс.
Тайӧ здукнас миян дорӧ воис салдатъяслӧн группа; найӧ нуисны, асланыс снаряжение кындзиныс, ящикъяс да бумагаӧн тубралӧм ёкмыльяс.
— Тайӧ — корпусса штабысь секретарьяс.
Найӧ пырӧны главнӧй квартира составӧ, лоӧны корпуснӧй командирлӧн кыдз быттьӧ свитаӧн.
Выльлаӧ мунігӧн найӧ нуӧны ассьыныс архивъяссӧ, пызанъяссӧ, списокъяссӧ и став дребеденьсӧ, мый колӧ гижӧм вылас.
Со, видзӧдлы.
Тайӧ пӧрысь папашаыс да томиндзиыс мыйкӧ нуӧны ружье йылас; сійӧ — пишущӧй машинка.
Найӧс юклӧма куим бюро вылӧ, а эм нӧшта почтовӧй секция, сэсся канцелярия, сэсся топографическӧй секция, коді ысталӧ дивизияясӧ картаяс да лӧсьӧдалӧ планъяс аэропланъяссянь вӧчӧм снимокъяс серти да пленнӧйяс висьталӧм серти.
Ставыс сэні офицеръяс; налӧн начальникыс и начальникыслӧн отсасьысьыс, код команда улын найӧ сулалӧны, кыкнаныс полковникъяс.
Ставӧн ӧтлаын и составляйтӧны корпуслысь штабсӧ, но главнӧй квартираас эмӧсь нӧшта денщикъяс, пӧваръяс, каптенармусъяс, рабочӧйяс, электротехникъяс, жандармъяс да конвой...
Тайӧ здукнас миянӧс мыйкӧ тойыштӧ, ми пондім петитчыны.
— Кежӧй! — горзӧ салдат, коді мукӧдъяс отсӧгӧн йӧткӧ вагон дорӧ грузитӧм повозка.
Удж сьӧкыд.
Местаыс таті ската да грузитӧм повозкаяс гӧгыльтчӧны бӧрвыв, кыдзи сӧмын дугдӧны найӧс тойлавны.
Мурыштчӧм йӧз, пиньяссӧ курччӧмӧн да ропкигтырйи, йӧткалӧны пельпомъяснаныс повозкасӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ чудовищеӧс.
Барк, тойыштӧмсьыс бокъяссӧ зыралігтырйи, горӧдӧ ӧти уджалысьлы:
— Мый нӧ, кыскан-ӧ тэ вагонӧдзыс додьтӧ, пӧрысь выжыв?
— Чӧртыс мед тэнӧ нуас! — горӧдӧ сійӧ уджалігтырйиыс.
— Вешйы туй шӧрсьыс, а то путкыльтанныд менсьым став штукасӧ.
Друг уськӧдчӧмӧн сійӧ бара тойыштӧ Баркӧс да уськӧдчӧ сы вылӧ.
— Кытчӧ тэ сюйсян, пӧганӧй?
— Висьтав, абу-ӧ тэ код? — воча шуӧ сылы Барк.
— Нӧшта юалан, кытчӧ ме сюйся!
Юасьысь кутшӧм аддзысьӧма!
— Кеж! — горзӧ мӧд салдатлӧн гӧлӧс, коді нуӧдӧ сьӧкыд груз улын кусыньтчӧм кымынкӧ салдатӧс.
Абу нин позянлун кольччыны места вылӧ.
Быдлаын тэ мешайтчан.
Быдлаысь тойлалӧны, вӧтлӧны.
— А сэсся, кыдзи нин ме шулі, — учёнӧй моз повтӧм тонӧн Кокон висьталӧ водзӧ, — эмӧсь нӧшта дивизияяс, кодъясӧс котыртӧма пӧшти сідз жӧ, кыдзи и корпусъяс.
— Да, тӧдам, тӧдам ми сійӧс.
Тырмас!
— А тайӧ вӧлыс кыдзи бушуйтчӧ аслас ветлӧдлана конюшняас, — казялӧ да висьталӧ Парадиз.
— Сійӧ, буракӧ, эсійӧ мӧд вӧлыслӧн тьӧща.
— А ёна бур лад вылӧ тайӧс ставсӧ сувтӧдӧма, нем и сёрнитны, — радлӧ Ламюз, коді бӧрыньтчӧ артиллеристъясысь, кодъяс нуӧны кутшӧмкӧ ящикъяс.
— Сійӧ збыль, — сӧглашайтчӧ сыкӧд Мартро.
— Медым справитчыны став тайӧ йӧз чукӧрыскӧд да ставсӧ сувтӧдны рельс вылӧ, колӧ лоны юраӧн дай не бездельничайтны...
Эй, тэ, виччысьӧмӧнджык!
Видзӧд, кытчӧ лапатӧ пуктан, мӧс рушку!
— Мунӧмыс абу шуточнӧй!
Кор ме аслам семьяӧн устраивайтчи Маркусиын, ноксьӧмыд зэв жӧ уна вӧлі, но тані нӧшта на унджык.
Ставӧн ланьтӧны, да Кокон бара висьтавлӧ:
— Сы могысь, медым прӧйдитіс став французскӧй армия, сы лыдӧ тыл босьттӧг, кӧні йӧзыс фронт вылын серти кык мында, санитарнӧй службаӧс босьттӧг, коді быд лун эвакуируйтӧ сизим сюрс висьысьӧс, — ковмӧ сы мында квайтымын вагона поезд, мый, найӧ кӧ пондісны мунны быд дас вит минут бӧрын, ковмис эськӧ, медым видзӧдны найӧс ставсӧ, сулавны помся нелямын лун да нелямын вой.
— Тьфу, чорт возьми!
Найӧ воображениелы тайӧ кажитчӧ вывті ыджыдӧн.
Лыдпасъяслӧн ыдждаыс пондӧ найӧс зывӧктӧдны да дугдӧ интересуйтнысӧ.
Найӧ очсалӧны да синваӧсь синъяснас видзӧдӧны ноксьӧмсӧ, грымакылӧмсӧ да горизонт дорсянь тыдовтчысь стальнӧй чудовищеӧс — блиндированнӧй поездӧс.
VIII. ОТПУСКЫН
Эвдор, муяс вомӧныс окопъяс дорӧ нуан туй вылас сувттӧдз войдӧр, минут кежлӧ пуксьыліс туйбердса юкмӧс дорӧ.
Пидзӧсъяссӧ кресталӧм кияснас шымыртӧмӧн да устӧм блед чужӧмсӧ, код вылын муртса на тӧдчыштісны вомкӧтш гӧгӧрыс гӧнчиръяс, вывлань чатӧртӧмӧн, сійӧ шутлялӧ, сэсся очсалӧ синва петтӧдзыс.
Ва кыскалысь, коді сувтліс вӧрді дорӧ, кӧні цыганскӧй таборын моз радӧн-радӧн сувталӧмаӧсь вӧвъяс да повозкаяс, видзӧдӧ матыса юкмӧс вылӧ; сійӧ ньӧжйӧник восьлалӧ кык парусинӧвӧй ведраӧн.
Сійӧ сувтӧ ӧружиетӧм пехотинец водзӧ, кодлӧн пельпом саяс тырвыйӧдз сӧвтӧм ноп, да юалӧ:
— Отпускӧ ветлін?
— Да, — вочавидзӧ Эвдор, — ӧні бӧр локта.
— Мый нӧ, другӧ, — мунігмозыс шуӧ ва кыскалысь, — абу лёк, ме чайта, гуляйтыштны лун квайт.
Туй кузяыс восьлалӧны нёль салдат сьӧкыда да ньӧжйӧ.
Налӧн няйтӧсь сапӧгъясыс кажитчӧны вывті гырысьӧн, быттьӧ найӧ карикатураяс сапӧгъяс вылас.
Эвдорӧс аддзӧм бӧрын, найӧ, кыдзи ӧти, сувтӧны сы водзӧ.
— Со, Эвдор!
Эй, Эвдор!
Эй!
Тэ воин нин? — горӧдӧны найӧ сы дорӧ уськӧдчӧмӧн да нюжӧдӧны кияссӧ, кодъяс пыктӧмаӧсь сідз, мый кажитчӧ, быттьӧ найӧ кепысялӧмаӧсь коричневӧй шерстянӧй перчаткияс.
— Здорово, ребята! — шуӧ Эвдор.
— Но, мый?
Кыдзи?
Доволен?
Висьтав жӧ!
— Да, — вочавидзӧ Эвдор, — эз вӧв лёк...
— Ми сӧмын на юыштім неуна.
Мунам лок ӧтлаын гортӧ.
Найӧ лэччӧны туй насыпь вывсьыс да, ёрта ёртнысӧ кутігтырйи, мунӧны му кузя, няйтӧдыс шлёпкӧдіг.
— Сідзкӧ, тэ аддзылін ассьыд гӧтыртӧ, ассьыд Мариеттатӧ.
Ӧд тэ сӧмын сыӧн и овлін да вомтӧ эн вермыв восьтыны, медым куим кӧрӧбтыр сы йылысь не висьтавны.
Эвдорлӧн блед чужӧмыс лоис жугыль.
— Аддзывныс — аддзылі, но сӧмын ӧтпыр.
Сэсся эз удайтчы...
Эз везит меным та боксянь...
— Кыдз сідз?
— Да сідз вот.
Кыдзи тэныд тӧдса, ми олам Вилье-Аббэын;
тайӧ грездас сӧмын нёль керка, туй кыкнанладорас.
На пӧвстысь ӧти керкаыс и лоӧ миян кабачок, кодӧс кутӧ гӧтырӧй.
Ӧнітӧ сійӧ абу би линия вылын.
И вот, менсьым отпуск виччысигмоз, сійӧ корис пропуск Мон-Сен-Элуаӧ, кӧні олӧны менам аймам, а ме отпусксӧ босьті сідзжӧ тайӧ местаас.
Гӧгӧрвоан, кыдзи ми тайӧс думыштім?
Сы вӧсна мый менам баба абу йӧй, то сійӧ пондіс пропуск вӧснаыс клопочитны ёна водзджык сы дорысь, кор ме верми артавны отпуск босьтӧм вылӧ.
Сӧмын отпусксӧ ме босьті водзджык, чем сійӧ аслыс пропусксӧ.
Ме век жӧ муні; тэ ачыд тӧдан, мый ротаын оз позь пропускайтны ассьыд ӧчередьтӧ.
И вот, ме понді виччысьны сійӧс ас аймам ордын.
Ме найӧс зэв ёна радейта, но век жӧ гажтӧмтчи.
Найӧ кӧть и радӧсь вӧліны ме вылӧ, но найӧс огорчайтіс, мый ме на ордын гажтӧмтча.
Мый нӧ вӧчны?
Квайтӧд лун помас, либӧ сійӧ лун водзас, кор нин меным колӧ вӧлі мӧдӧдчыны татчӧ, ӧти зон вайӧ меным велосипедӧн Мариетталысь письмӧ, кӧні сійӧ гижӧ, мый пропусксӧ сійӧ эз на ещӧ пӧлучит.
— Аттӧ, шогыс кутшӧм! — горӧдӧны кывзысьяс.
— Коли сӧмын ӧтитор, — водзӧ висьталӧ Эвдор, — корны Мон-Сен-Элуаса мэрлысь, медым сійӧ клопочитіс ме понда военнӧй властьяс водзын да мед меным разрешитісны волыны Вильеӧ...
— Колі тайӧс вӧчны первойя луннас жӧ, а не квайтӧдас...
— Дерт, сідз;
но ме полі сыкӧд вежӧн сюрны, сы вӧсна мый ме первойя воан лунсяньыс жӧ минутысь минутӧ виччыси сылысь воӧмсӧ.
Ме вӧчи сідз, кыдзи сійӧ тшӧктіс.
— Но и мый нӧ, вермин жӧ сыкӧд аддзысьлынысӧ?
— Да, но олі ме сы ордын сӧмын ӧти лун либӧ, стӧчджыка, ӧти вой, — ӧтветитіс Эвдор.
— Сійӧ тырмымӧн! — шмонитігтырйи горӧдіс Ламюз.
— Кыдз жӧ! — содтіс Парадиз.
— Быдса войбыднад сэтшӧм зон, кыдзи тэ, вермас чорыда уджавны дай водзӧ вылӧ дасьтыны!
— Абу ӧд весьшӧрӧ сылӧн чужӧмыс татшӧма омӧльтчӧма!
Вот, буракӧ, и гӧститыштіс жӧ, босяк этатшӧм!
Ах, тэ, мерлина!
Эвдор довкнитіс юрнас, и тайӧ шуткаяссьыс сылӧн блед чужӧмыс лоис нӧшта гажтӧмджыкӧн.
— Тупкылӧй горшъяснытӧ, ёртъяс, минут вит кежлӧ.
— Но, ладнӧ, висьтавлы, висьтавлы!
— Тайӧ абу мойд, — шуӧ Эвдор.
— Тэ, сідзкӧ, шуин, мый тэныд гажтӧм вӧлі старикъясыдкӧд?
— Да...
Найӧ весь зілисны вежны менсьым Мариеттаӧс вывті тшӧг порсь яйӧн, сливӧвӧй винаӧн, бельеяс дӧмлӧмӧн да быдног дрӧчитӧмӧн...
Ме весиг казялі, мый найӧ зільӧны ёрта ёртныскӧд не видчыны, кыдз овлывлӧ...
Но ставыс тайӧ абу сійӧ...
Ме пыр дзорги ӧдзӧслань, виччыси гӧтырлысь воӧмсӧ.
Но, муні ме, значит, мэр дорӧ, босьті разрешение да тӧрыт, луншӧр бӧрын час кыкын кымын, мӧдӧдчи туйӧ.
Менам свободалы кольліс сӧмын ӧти вой.
Вои ме сідзи асланым местаясӧ пемдангорулас узкоколейка туй кузя и быттьӧ тӧдсаӧсь сійӧ местаясыс, а быттьӧ и абу тӧдсаӧсь.
Ӧти-мӧдлаті быттьӧ важкодь на жӧ кольӧма.
Пондан нин тӧдмавны; сэсся видзӧдан, да бара абу сійӧ.
Вот и петім поездысь, но лёкыд вылӧ, миян станцияӧдз быдса остановка вотӧдз, сы вӧсна туй помсӧ ковмис мунны подӧн.
И тӧданныд, вокъяс, некор на нӧшта эз вӧвлы сэтшӧм поводдяыс: быдса квайт лун чӧж киссис зэр!
Квайт лун чӧж енэжыс мыськаліс да пожъяліс мусӧ!
Муыс небзис да нильзис гӧгӧрбок.
— Миян тані сідз жӧ вӧлі.
Зэрыс дугдіс сӧмын талун асывнас.
— Сідзи нин менам артмис неногӧн.
Гӧгӧрбок быдса юяс; мыльк вывъяссяньыс сідзи и шургӧ-визувтӧ; тӧлыс кояліс васӧ веськыда чужӧмӧ да пырис юрйылӧд.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме кыдзкӧ-мыйкӧ вои жӧ станцияӧдзыс.
Мекӧд ӧтлаын воисны нӧшта кымынкӧ отпускник; муніснысӧ найӧ, правда, эз Вильеӧ, но веськалісны татчӧ мунігмозыс.
Сідзнад миян чукӧрмис быдса компания, вит ёрт, и некод на пӧвсысь эз тӧд туйсӧ.
Тӧдмавны местасӧ эз вӧв некутшӧм позянлун, сы вӧсна мый чемоданъясыд сэні гудралӧмаӧсь мусӧ ёнджыка мукӧдлаын серти; сэтчӧ жӧ нӧшта зэрӧ дай пемыд.
Кыдзи ме тіянлы висьталі нин, миян грездын сӧмын нёль керка, но найӧ сулалӧны мӧда-мӧдсьыныс вель ылынӧсь.
Ме эг зэв бура тӧд, кӧні ми вӧлімӧ, дай ёртъяс сідзжӧ, кӧть эськӧ найӧ и вӧлісны сійӧ местаяссьыс жӧ.
Мунны ньӧжйӧ, медым быдтор бура видзӧдны, некутшӧма эз позь.
Мӧдӧдчим котӧрӧн.
Прӧйдитім Аллэ ферма дорті.
Грездас тайӧ первойя керка.
Сыысь кольӧма сӧмын изйыс: стен торпыригъяс, быттьӧ колоннаяс, чурвидзӧны ва пиысь.
Мӧд фермаыс вӧлі неуна ылынджык да сідзжӧ ойдӧма ваӧн.
Миян керканым коймӧд.
Сійӧ сулалӧ туй бокас, мыльк йылын.
Каям вылӧ.
Зэрыс сідзи и кульӧ чужӧм кузя да тупкӧ синъясӧс.
Со и миян керка.
Котӧрта, быттьӧ приступ вылӧ.
Мариетта!
Ме аддза сійӧс туй вылысь.
Сійӧ лэптӧма кияссӧ енэжлань, и кажитчӧ, быттьӧ тайӧ сулалӧ нишаын богородица.≠
Ме тэрыба уськӧдчи сы дорӧ, но век жӧ ас бӧрся чуксала ёртъясӧс.
Ми ставӧн пыримӧ керкаӧ.
Мариетта сералӧ, но синъясыс сылӧн вазьӧмаӧсь.
Сійӧ век виччысис, кор ми колям ас кежаным, медым вӧляысь бӧрдыштны да сералыштны.
Ме тшӧкті ёртъясӧс пуксьыны да шойччыштны.
Найӧ пуксисны — коді улӧс вылӧ, а коді пызан вылӧ.
— Кытчӧ мунӧны тэнад ёртъясыд? — юалӧ Мариетта.
— Ми мунам Вевельӧ.
— Да, мый ті! — шензьӧ Мариетта.
— Некор ті сэтчӧ он волӧй.
Ӧд сэтчӧ туйыс вель кузь, а туйяссӧ зэрыс быдӧн кырӧдалӧма, дай и пемыд.
Лучшӧ эн и думайтӧй.
— Ладнӧ, сідзкӧ, мунам аски, сӧмын эськӧн аддзыны, кӧні войсӧ колльыны.
— Ме муна тіянкӧд, — шуа ме налы, — «Повешеннӧй» фермаӧдз.
Сэні тырмас местаыс.
Сэні ті узьыштанныд, а югдандор мӧдӧдчанныд туйӧ.
— Мый нӧ, вай мӧдӧдчамӧ...
Тайӧ фермаыс — Вильеын медбӧръя керка да сулалӧ керӧс бокын, сы вӧсна позьӧ вӧлі надейтчыны, мый сійӧс ваыс эз ойдӧд.
Петім.
Котӧртам.
Ми сэтшӧма кӧтасим, мый ваыс весиг носки пытшкӧдз пырис.
Но фермаӧ вотӧдз миянлы паныд сюрис кутшӧмкӧ вуджӧр — зэв кузь плаща да факела.
Факел югӧр улын ми аддзим соспомсьыс зарни галунъяс, сэсся и скӧр чужӧм.
— Мый ті тані шляйтчанныд?
— горӧдіс вуджӧр, тшапа доровтчӧмӧн да зэр вылӧ видзӧдтӧг, коді сідзи и швальгис сылы капюшон вылас.
— Тайӧ отпускникъяс; мунӧны Вевельӧ.
Талун рытнас найӧ некыдз оз вермыны сэтчӧ воӧдчыны; налы эськӧ узьны фермаас.
— Мый?
Колльӧдны тані вой!
Да ті йӧйминныд!
Тані полицейскӧй пост.
Ме — охранаысь унтер-офицер, а миян тані фермаас пленнӧй бошъяс.
Сы вӧсна убирайтчӧй вай ӧдйӧнджык!
Бур туй тіянлы!
— Ми бергӧдчим да пондім лэччыны чойгорувсӧ бӧр, код йӧз моз, вильдалігтырйи да сконъясьлігтырйи.
Ӧти ёрт, тӧлыслысь да зэрыслысь шумсӧ вевтыртны зільӧмӧн, горӧдӧ меным:
— Ми колльӧдам тэнӧ гортӧдзыд.
Ӧд миянлы всё равно, некытчӧ воштысьнысӧ.
Тэрмасьныс миянлы нинӧмла.
— Кӧн нӧ ті понданныд узьны? — юала ме.
— Да аддзам нин, кӧні коллялыштны некымын частӧ, эн тӧждысь.
— Аддзанныд, дерт, мый и шуны...
А пока мунамӧй жӧ ме ордӧ бӧр.
— Мый нӧ, здук кежлӧ позьӧ...
— И ми, и вит морт, лыӧдз кӧтасьӧмӧн, бӧр локтім Мариетта дорӧ.
Йӧршитчим ми ӧтчукӧрӧ ӧти ичӧтик жырйӧ.
Миян керкаыд ӧд абу дворец.
— Висьтав жӧ, сударыняӧй, — юалӧ ӧти ёрт, — абу-ӧ тані пӧгреб?
— Сійӧ тырӧма ваӧн, — вочавидзӧ Мариетта.
— Поскыслӧн мӧд тшупӧдыс нин оз тыдав.
— Сёморӧ, кутшӧм беда!
А тіян, пӧди, и чардакыд тшӧтш абу?
— Недыр мысти тайӧ ёртыс сувтӧ.
Сувтӧны и мукӧдыс.
— Бур вой, ёртӧй, — шуӧны найӧ меным.
— Кыдзи нӧ ті мунанныд татшӧм поводдянас?
— А мый нӧ тэ думайтін, огӧ жӧ ӧд кутӧй мешайтчыны тэныд гӧтырыдкӧд сёрнитыштнытӧ...
— Но кыдзи нӧ ті, коньӧръяс...
— Некутшӧм но!
Ӧні ӧкмысӧд час, а югдандор тэныд колӧ нин мунны.
Но, досвиданье!
Мӧдімӧй, ёртъяс!
— Мӧдім!
Бур вой, господа!
— И вот найӧ мӧдӧдчӧны ӧдзӧслань, восьтӧны сійӧс.
Ми Мариеттакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, ог тӧдӧй, мый вӧчны.
Бара видзӧдлім, сэсся уськӧдчим ёртъяс бӧрся.
Ме куті ӧтикӧс пӧлаӧдыс, а Мариетта мӧдӧс.
— Нинӧм вылӧ ми тіянӧс ог лэдзӧй!
— Но...
— Некутшӧм но! — шуа ме.
А Мариетта сэк кості игналіс ӧдзӧссӧ.
— Но и мый сэсся? — юалӧ Ламюз.
— Да нинӧм, — кыввидзӧ Эвдор.
— Вот тадзи и коллялім ми войсӧ...
Иӧршитчалім пельӧсъясӧ, быттьӧ кулӧмӧс караулитім да очсалім.
Первойсӧ неуна варовитыштім.
Кадысь кадӧ ӧти да мӧд видзӧдлывлісны, век на-ӧ зэрӧ, кӧть эськӧ сы вылӧ коланлуныс и эз вӧв: и сытӧг кылӧ вӧлі, мый ведра дорысь моз кисьтӧ.
Ёртъяс пӧвстысь ӧтик, болгаринлӧн кодь усъяса кыз морт, дугдывтӧг вуграліс да мыйвынсьыс вермасис унмыскӧд.
Мукӧддырйи ӧти либӧ мӧд унмовсьлісны.
Но век жӧ, кӧть ӧти да, эз узь вежливость ради, нюжмасис да пуксьыліс удобнӧйджыка.
Мариетта да ме эг узьӧй.
Ми пыр дзоргим ёрта ёртным вылӧ да видзӧдлывлім гӧстьяс вылӧ.
Медбӧрын, ӧшиньяс пыр кутіс тӧдчыны югыд.
Ме чеччи да петі видзӧдлыны, кутшӧмджык нин поводдяыс.
Зэрыс век на киссьӧ.
Керкаын, джынвыйӧ пемыдас, тыдалісны ёртъяслӧн мыгӧръясыс, кодъяс бергӧдчыштавлісны да сьӧкыда ышлолалісны.
Мариетталӧн синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, сы вӧсна мый сійӧ войбыд дугдывтӧг видзӧдіс ме вылӧ.
Меа-сыа костын пукаліс ёрт, коді кӧдзыдысла зяткӧдчис пиньяснас да сӧвтіс кальянас табак.
Друг таркнитісны ӧшиньӧ.
Восьта.
Мыччысьӧ каскаа морт, код вылысь ваыс визувтӧ шорӧн.
abu
Сійӧ пырис да юалӧ:
«Оз-ӧ позь пӧлучитны кофе?»
— «Пырысь-пыр, сударь», — шуӧ Мариетта.
Сійӧ сувтӧ, нюжмасьӧ, лӧсьӧдчӧ зеркалӧ тор дорын да шуӧ:
«Муна лӧсьӧдны кофе тіянлы ставныдлы».
Кор ми юыштім, вӧлі ниа пӧра ставлы вӧрзьӧдчыны туйӧ.
А сэні пондісны нин локтавны и мукӧд йӧз.
То ӧти, то мӧд чургӧдлісны юрнысӧ ӧшинь пыр да корисны кофе.
abu
abu
abu
abu
abu
Ёртъяс матыстчисны Мариетта дорӧ, медым сыкӧд прӧститчыны.
Найӧ зэв бура гӧгӧрвоисны, мый вӧліны тайӧ войнас лишнӧйӧсь, но ме казялі, мый найӧ некыдз эз вермыны решитны, мыйыс бурджык, — сёрнитны-ӧ тайӧ тор йывсьыс, али чӧв овны.
Дырӧн кыз болгарин решитіс восьтыны вомсӧ:
«Но мый, донаӧй, дӧзмӧдім ми тіянӧс тайӧ войнас?»
Тайӧс шуис сійӧ, медым петкӧдлыны ассьыс воспитанностьсӧ.
Мариетта серӧктыштіс да чургӧдіс сылы кисӧ: «Мый ті, энӧ, энӧ?
Сиа тіянлы бура коллявны отпускнытӧ».
А ме топыда кутлі сійӧс да окалі — дыр, дыр...
Торъя рад ме эг вӧв, но век жӧ вӧлі лӧсьыд, мый Мариетта эз кӧсйы вӧтлыны ёртъясӧс ывла вылӧ, кыдзи понъясӧс.
И ме чувствуйті, мый и сылы вӧлі тшӧтш лӧсьыд сыысь, мый и ме эг тшӧкты вӧтлыныc.
— Энлӧй на, ёртъяс, тайӧ абу на ставыс, — шуис ёртъяс пӧвссьыс ӧти, шынель пӧласӧ павтыртіг да кисӧ зептас сюйигмоз.
— Уна-ӧ миянсянь колӧ кофесьыд?
— Да, нинӧм: ті вӧлінныд миянлы гӧстьясӧн.
— Мый ті, сударыня, тайӧ некыдзи оз позь!
— И вот кыптіс вензьӧм да быдсикас церемонияяс.
Тӧдан, друг, кӧть мый шу, а тайӧ ставыс вӧлі сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана.
Медбӧрти ёртъяс мунісны.
Ме коли медбӧръяӧн, Мариеттакӧд ас кежаным.
Но тайӧ каднас выль морт таркӧдчӧ ӧшиньӧ да корӧ кофе.
Мариетта горӧдӧ сылы: «Пырысь-пыр!»
Сэсся босьтӧ киас ноптор, кодӧс вӧлі сылӧн водзысянь дасьтӧма, да шуӧ меным:
— Ме ньӧби неыджыд окорок да бутылка бур вина...
Думайті, ужнайтам тэкӧд ӧтлаын.
Но кор ме аддзи, мый ті витӧнӧсь, меным эз вӧв окота юклыны посни торпыригъяс вылӧ.
Со окорок, нянь и вина...
Босьт тайӧс, кӧть сійӧн чӧсмӧдчыштан сьӧлӧмсяньыд...
— Коньӧрӧй Мариеттаӧй! — ышловзьӧ Эвдор. — Ме сійӧс эг аддзыв дас вит тӧлысь чӧж, и кор нин сэсся ме сійӧс нӧшта аддзыла!..
abu
Сэсся сійӧ разьӧ ассьыс мешӧксӧ да шуӧ:
— Со видзӧдлӧй...
Тані менам окорок, бутылочка да нянь...
Тӧданныд, мый ми вӧчам?
Вай закуситамӧй жӧ ӧтлаын, ёртъяс...
IX. ВЕЛИКӦЙ СКӦРЛУН
Кор Вольпатт бӧр воис кык тӧлысся отпуск бӧрын, кодӧс сылы сетлісны здоровьесӧ ёнмӧдыштӧм могысь, ми ставӧн кытшалім сійӧс.
Но сійӧ оліс чӧв да век сайласис пельӧсӧ.
— Мый нӧ тэ, Вольпатт, миянлы нинӧм он висьтав?
— Висьтав, мый тэ аддзылін лазаретын лечитчигад да бурдӧдчигад, пӧрысь джыннянӧй!
Небось, унатор аддзылін сы бӧрын, кор мунін миян дорысь гӧгӧр кӧртасьӧмӧн да сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ тэнсьыд сійӧс вӧлі босьтӧма кавычка пиӧ.
Да сёрнит жӧ, чорт возьми!
— Нинӧм нин сэсся ог шу, став аслам проклятӧй олӧм чӧж, — вочавидзис медбӧрти Вольпатт.
— Мый?
Мый тэ шуин?
— Дӧзми ме ставсьыс, со мый!
Терпитны ог вермы йӧзӧс!
— Мый нӧ тэныд вӧчисны?
— Найӧ — скӧтъяс!
Сійӧ сулаліс миян водзын быдмӧм-бурдӧм пельяснас, аслас важсякодь жӧ чужӧмбаннас, аслас татарскӧй щӧка-лыяснас, да упорнӧя эз кӧсйы висьтасьны миян юасьӧмъяс вылӧ.
Ми чувствуйтім, мый сылӧн кӧнкӧ пыдын, сьӧлӧм пытшкас, ставыс бушуйтӧ, но сійӧ кутчысьӧ, оз кӧсйы висьтасьны.
Дырӧн ми вермим пычкыны сылысь кымынкӧ кыв.
Тылланьӧ бергӧдчӧмӧн сійӧ грӧзитыштіс кулакнас сылы да шуис:
— Найӧ вывті унаӧнӧсь!
Вывті унаӧнӧсь!
И кажитчис, быттьӧ сійӧ вежӧрнас вӧтлаліс ас дорсьыс зэв уна призракъясӧс да грӧзитіс налы.
Сэсся ми бара пондім сылысь юасьны, бура тӧдӧмӧн, мый сійӧ оз куж дыр кутны ставсӧ, мый пузьӧма пытшкас, да первойя удобнӧй случайын жӧ сылӧн скӧрлуныс петкӧдчас эрдӧ.
Ми вӧлім джуджыда кодйӧм соединительнӧй ходын, кӧні лӧсьӧдчим сёйыштны быдса асывбыд му перйӧм бӧрын.
abu
Ми кӧтасим лывемӧдз да сёйим сувтсӧн, восьса енэж улын.
Ковмис пуктыны уна зільӧм, медым видзны яй да нянь быдладорсянь визувтан васьыс; ми сёйим, кияснымӧс да няньнымӧс капюшон улӧ кыдз позьӧ дзебӧмӧн, но зэр век жӧ быдлаӧ писькӧдчис.
abu
Кокъяс вӧйласисны пыр ёнджыка сёйӧд гу пыдӧсӧ, кӧні артмӧма вӧлі быдса шор.
Ӧткымынъяс сералісны усъяс вывсьыс шорӧн визувтысь ва вылӧ видзӧдтӧг; мукӧдъяс, скӧралісны сы вылӧ, мый лоӧ ньылавны нильзьӧм нянь да кӧтасьӧм яй.
Барк, морӧс бердас тасьтісӧ топӧдӧмӧн, горӧдіс Вольпаттлы :
— Сідзкӧ, шуан, скӧтъясысь кындзи некодӧс сэсся эн аддзыв сэтысь, кысянь воин?
— Висьтав ставсӧ тӧлкӧн, — сирасис Блэр.
— Кутшӧм-сэтшӧм скӧтъясӧс тэ аддзылін?
— Сэні эмӧсь, — заводитіс Вольпатт, — быдсямаыс...
но, вывті нин пеж тайӧ, чорт возьми!..
Сійӧ кӧсйис петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ, но сӧмын ӧтарӧ шуаліс: «Вывті пеж».
Сійӧ вӧлі жугыль, ышлолаліс да сёйис кӧтасьӧм няньсӧ, казьтылӧмъясас дзоньнас вӧйтчӧмӧн.
— Тайӧ тэ отлынивайтысьяс йылысь сёрнитан?
— Код йылысь нӧ сэсся? — Насыпь вомӧныс яй коляссӧ шыбытӧм бӧрын сійӧ пыдысянь ышловзис.
— Эн расстраивайт асьтӧ на вӧсна, вокӧ, — сӧветуйтіс Барк шутитігмоз, кӧть и курыдпырысь.
— Нинӧмла сійӧ.
Йӧжгыльтчыштӧмӧн, медым бурджыка дзебсьыны клеёнчатӧй капюшон улас, да ассьыс кружкасӧ зэр улӧ чургӧдӧмӧн, медым сійӧ сэні пожъяссис, Вольпатт мурӧстіс:
— Ме абу йӧй и зэв бура тӧда, мый тылын йӧзыс колӧны...
Но найӧ сэні вывті унаӧн.
И медся лёкыс сыын, мый найӧ сэні пыр ӧтикъяс — ставыс медся лёк йӧзыс.
Со мый менӧ гудыртӧ!
Тайӧ висьталӧмсьыс, коді неуна восьтыштіс сы скӧралӧмлысь помкаяссӧ, Вольпаттлы лои кокньыдджык, и сійӧ джӧмдалігтырйи пондіс юксьыны миянкӧд аслас переживаниеяснас.
— Первойя пунктсяньыс жӧ, кытчӧ менӧ мӧдӧдісны ичӧт скоростьӧн, ме аддзылі быдсяматоръяссӧ, и первойсяньыс жӧ эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Ставыс сэн тэныд службаяс, подслужбаяс, дирекцияяс, центръяс, бюрояс, группаяс, комитетъяс.
Первойысьтӧ сэтчӧ веськалан да аддзан, быттьӧ быдӧн разнӧй учреждениеясын служитӧны, а збыльвылассӧ — сӧмын нимъясныс разнӧйӧсь.
Веськыда йӧймыны позьӧ!
Сюсь, буракӧ, вӧлӧма юрыс сылӧн, коді выдумайтӧма став тайӧ службаясыслысь нимъяссӧ.
Кыдзи нӧ меным не скӧравны!
Став сійӧ субъектъясыс, кодъяс ноксьӧны сэні, марайтӧны бумагаяс, ставыс найӧ франтъяс френчьясаӧсь да офицерскӧй шынельясаӧсь, ботинкиаӧсь...
Ставӧн найӧ чӧскыда сёйӧны, вӧчӧны, мый налы окота, мый сюрӧ, сійӧс и кыскӧны, весь олӧны, помся куритӧны, а войнас узьлӧны перина вылын да газетъяс лыддьӧны.
И сэсся тайӧ швальыс пондас шуны: «Ме вӧлі война вылын».
Ӧти вӧвлӧмтор торъя нин шемӧсмӧдӧма Вольпаттӧс да пыдӧ пырӧма сылы юр вемас.
— Став тайӧ фруктъясыслӧн сьӧраныс абу пань ни миска, медым трескайтны сэні, кӧні сулалан.
Налы непременнӧ колӧны удобствояс.
Найӧ аддзӧны бурджыкӧн пукавны ресторанъясын торъя пызанъяс сайын, эм налӧн асланыс торъя пӧсудаяс, асланыс консерв банкаяс, — ӧти кывйӧн кӧ, озыръяслӧн мирнӧй кад дырся став удобствоясыс.
Вольпаттлӧн суседыс качайтыштіс юрнас да шуис:
— Сымын бурджык налы...
— Ме абу йӧй... — бара заводитіс Вольпатт.
— Вермас лоны, но тэ абу последовательнӧй...
Вольпаттӧс тайӧ кывъясыс оскорбитісны...
Сійӧ звиркнитіс, скӧрысь лэптіс юрсӧ, а кыйӧдысь зэрыс сідзи и швальмуніс сылы чужӧмас.
— Мый?
Абу последовательнӧй?
Нӧшта мый шуан?
— Дерт жӧ, вокӧ, — ас кыв вылас сулаліс суседыс.
— Ме шуда, мый тэ видчан, а ачыд ньӧти эськӧ эн вӧв прӧтив, медым аслыд лоны тайӧ господчикъяс местаас.
— Тӧдӧмысь.
Но мый нӧ тайӧ доказывайтӧ?
Ӧти-кӧ, ми вӧлім ӧпасность улын и, веськыда кӧ шуны, ӧні эськӧ миян нин ӧчередьыс барствуйтыштнысӧ.
А вот тылад устраивайтчӧны пыр ӧтипӧлӧс йӧз и, быттьӧ лӧг петкӧдӧм вылӧ на пӧвсын унаӧн томӧсь, ӧш кодь ёнӧсь, мускулистӧйӧсь, кыдзи борецъяс.
И вообще найӧ вывті унаӧнӧсь.
Вывті, вывті унаӧнӧсь!
— Вывті унаӧнӧсь!
Да мый тэ сэтысь гӧгӧрвоан?
Тэ ӧмӧй тӧдан, мый вылӧ колӧны став тайӧ учреждениеясыс?
— Ме ог тӧд, мый вылӧ найӧ колӧны, — возразитіс Вольпатт, — но ме шуа...
— Тэ думайтан, мый сійӧ сэтшӧм прӧстӧй штука — веськӧдлыны армияса став делӧясӧн?
— Да меным сьӧлыштны.
Но...
— Но тэ кӧсйин эськӧ лоны найӧ местаын...
Абу-ӧ сідз?
— шмонитігтыр юаліс тыдавтӧм сусед, зэрӧн кӧтӧдӧм аслас капюшон пытшкас сійӧ дзебис либӧ ассьыс дзик веськодьлунсӧ, либӧ Вольпаттӧс дэльӧдыштны кӧсйӧмсӧ.
— Ме эськӧ эг вермы лоны найӧ местаын, сы вӧсна мый ог тӧд, кыдзи сэтчӧ веськавнысӧ, — прӧстӧя кыввидзис сійӧ.
— А мукӧдъяс тӧдӧны — сыын и став разницаыс, — сюйсис лэчыд гӧлӧса Барк.
— Со, босьтам, менам ӧтик тӧдса...
— И менам вӧлісны сэтшӧм тӧдсаясыд, — равӧстіс Вольпатт.
— Да со эстӧн, фронтсяньыс неылын, кӧні сулалӧны эвакуационнӧй госпиталь да интендантстволӧн отделениеыс, ме паныдаси татшӧм пупышыскӧд.
abu
abu
abu
Сійӧ вӧлі менӧ нуӧдысьӧн да сӧветникӧн став тайӧ путаницаас, кӧні ярмарка вылын моз позьӧ кокниа вошны.
Сійӧ новлӧдліс менӧ коридоръяс кузя, быдсяма залъясӧд, содтӧд баракъясӧд.
Сійӧ восьтавліс ме водзын гижӧда ӧдзӧсъяс, петкӧдліс да шуаліс: «Видзӧдлы, со, вот эсійӧс, да вот нӧшта этайӧс».
Ме волі сыкӧд быдлаӧ, но сійӧ кольччис, эз лок мекӧд окопад.
Да сійӧ некор весиг эз на и исавлы окопъястӧ.
Кор ме медводдзаысь аддзи тайӧ молодчиксӧ, сійӧ гуляйтіс ӧшинюв йӧрас.
Сёрнитыштім...
Аскинас ме тӧдмалі, мый сійӧ пырӧма денщикӧ, медым мынтӧдчыны фронт вылӧ мӧдӧдӧмысь, сы вӧсна мый воӧма сылӧн ӧчередьыс — война заводитчӧмсяньыс первойысь на.
Комнатаын, кӧні сійӧ войбыд нискис небыд перина вылын, порогдорас ваксааліс аслас мартышкаыслысь сапӧгъяссӧ.
Но сійӧ эз жӧ нин жалит ваксатӧ!
Ме сувті медым видзӧдыштны, и сійӧ висьталіс мем ассьыс историясӧ.
Ме ог нин помнит став сӧрӧмсӧ сылысь, мыйӧн тыртіс сійӧ менсьым юрӧс, кыдзи ог помнит Франциялысь историясӧ да хронологиясӧ *, мый йылысь миянлы больгывлісны школаын.
* Хронология — историческӧй датаясӧс систематическӧя пасъялӧм.
Ньӧтчыд сійӧс абу мӧдӧдлӧмаӧсь фронт вылӧ, кӧть эськӧ сійӧ 1903-ӧд вося призывысь дай буйвол кодь ён.
Ӧпасностьыс, мудзӧмыс, войналӧн став сьӧкыдлунъясыс — ставыс тайӧ вӧлісны мукӧдъяслы, но не сылы.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый колӧ сӧмын вӧлі сувтны сылы кокнас огневӧй линия вылӧ, кыдз сійӧс кыскас ставнас, и сы вӧсна сійӧ некутшӧма эз кӧсйы вӧрзьыны места вывсьыс.
Быдсяманогыс сійӧс мӧдӧдісны фронт вылӧ, но сійӧ мынліс став капитанъяс, став полковникъяс, став майоръяс киысь, кӧть эськӧ найӧ и зэв ёна сы вылӧ скӧралісны.
Ставсӧ тайӧс сійӧ меным ачыс висьтавліс.
Кыдзи сійӧ тайӧс вӧчлывлӧма?
Сійӧ, кыдз шусьӧ, пуксьывлӧма му вылӧ.
Притворяйтчылӧма дуракӧн.
Быттьӧ лоліс няйт кӧлуй чукӧрӧн.
«Менам эбӧсӧй ньӧти абу», — никсывліс кычипи моз.
Некыдз оз позь вӧлі сійӧс кыйны да сідзи и ӧвтыштӧмаӧсь кинаныс, эновтӧмаӧсь спокойын.
Да...
А ассьыс пӧвадкаяссӧ да штукаяссӧ сійӧ вежлаліс обстоятельствояс вежласьӧмъяс серти.
Гӧгӧрвоан?
Мукӧддырйи сылӧн кокыс неуна висьыштӧ, кӧть эськӧ кокъясыс сылӧн вӧлісны ёнсьыс-ёнӧсь.
Мӧдпӧрйӧ сылӧн кыткӧ мӧдлаті висьӧ.
Коймӧдторйӧ тӧдсаясыс отсалӧны.
Мый вӧчан зонкӧд, коді наизусть тӧдӧ поездъяслысь расписаниесӧ?
Быдлаӧ сійӧ писькӧдчыліс, быдлаӧ ладмӧдчыліс да быдлаын зілис лоны пӧлезнӧйӧн да вӧчны сідз, медым сыын нуждайтчисны.
Чеччывліс куим час асылын, медым пузьӧдны кофе, ветліс вала, кор мукӧдъясыс сёйисны.
Шуны кӧ, быдлаын, кытчӧ сійӧ сюйсьыліс, сійӧ пырысь-пыр жӧ лоліс ас мортӧн.
Сійӧ меным кажитчис сэтшӧм мортӧн, коді честнӧя заработайтіс эськӧ сё шайт сы мында труднас, мый мында сійӧ пуктӧ сы вылӧ, медым сфабрикуйтны фальшивӧй полусотеннӧй билет.
Тайӧ, небось, спаситас ассьыс кучиксӧ!
Фронт вылад сійӧс эськӧ визулыс босьтіс да нуис; но сійӧ абу сэтшӧм йӧй.
Сійӧ сералӧ на вылын, кодъяс добросовестнӧя уджалӧны ловъя дырйиыс, да нӧшта ёнджыка пондас серавны на вылын, кор найӧ лоӧны му улынӧсь.
Кор ми помалам тышкасьны, сійӧ бергӧдчас гортас да шуас аслас другъясыслы да тӧдсаясыслы: «Со ме дзоньвидза и ловъя».
И сылӧн ёртъясыс лоӧны доволенӧсь, сы вӧсна мый сійӧ шань зон, мелі сьӧлӧма, кӧть и подлец.
Медся нин омӧль сійӧ, мый кӧть сійӧ и негодяй, а век жӧ быдӧнлы сьӧлӧм вылас воӧ.
И эн думайтӧй, мый татшӧмъясыд этшаӧнӧсь.
Быд учреждениеын найӧ сьӧд пукалӧны.
Найӧ сатшкысьӧмаӧсь ас местаясас да нинӧмысь сэсь оз вӧрзьыны, и некод найӧс оз вермы мӧдӧдны фронт вылӧ.
— Тайӧ абу выльтор, — шуӧ Барк.
— Ми зэв бура ставсӧ тайӧс тӧдам.
Но Вольпатт оз нин вермы сувтнысӧ.
— Сэсся мунӧны быдсикас канцелярияяс.
Наӧн тырӧсь быдса керкаяс, быдса уличаяс, кварталъяс.
Ме аддзылі тылыслысь сӧмын ӧти пельӧс, ӧти чут, дай сэні мыйсӧ сӧмын эг аддзыв.
Некор ме эськӧ эг верит, мый война дырйи сы мында морт лӧня пукалӧны улӧсъяс вылын!
Кодкӧ чургӧдіс кисӧ да шуис:
— А cоусыд, тыдалӧ, оз нин сэсся киссьы.
— Но, сідзкӧ, миянӧс регыд вӧтласны, вот аддзылан.
И збыльысь, кывсис команда: «Марш!»
Зэр кобис.
Ми шлёпӧдам-мунам окоп пыдӧсын артмӧм ва гуранъясӧд.≠
Кок улын няйт больскакылӧм сор Вольпатт век на броткӧ.
Ме муна сы бӧрся, видзӧда сы кӧтасьӧм мышкӧ да кывза.
Вольпатт грӧмитӧ жандармъясӧс.
— Кымын ылӧджык мунан фронтсянь, сымын найӧ пыр унджыкӧнӧсь.
— Налӧн фронтыс миян серти мӧдпӧлӧс.
Тюлак важӧнсянь нин пуис жандармъяслы паныд.
— Видзӧдлін мед тэ, мый найӧ вӧчӧны стоянкаясын.
Первой зільӧны бурджыка устроитчыны да бурджыка сёйыштны, а сэсся, кор кынӧмсӧ тырмымӧн тыртасны, пондӧны преследуйтны винаӧн гусьӧн вузасьысьясӧс.
Кыйӧдӧны салдатъясӧс керкаясысь петігас, медым казявны, абу-ӧ на пӧвстын кодкӧ, гажа.
— Эмӧсь и буръяс.
Ме тӧда ӧтикӧс миян крайясысь.
— Ланьт, — орӧдіс сійӧс Тюлак.
— Ставӧн найӧ ӧтсямаӧсь.
Ӧтиыс мӧдсьыс бурджыкӧсь!
— Да...
Найӧ шуда йӧз, — висьталӧ водзӧ Вольпатт.
— Но тэ думайтан, найӧ доволенӧсь?
Войт абу!
Видчӧны!
Аддзылі ме ӧтикӧс сэтшӧмсӧ.
Сійӧ дӧзмӧма инструкцияясысь:
«Нинӧмла найӧс велӧдныс, — шуӧ сійӧ, — сы вӧсна мый найӧ век вежласьӧны...
И кор сӧмын помасяс тайӧ проклятӧй войнаыс?!» — норасис сійӧ меным.
— Найӧ вӧчӧны сійӧс, мый налы тшӧктӧны, — полігтырйи шуыштіс Эвдор.
— Дерт жӧ...
Ставсьыс найӧ абу мыжаӧсь.
А век жӧ правдаыд кольӧ правдаӧн.
Ӧд кыдз не кыдз, служба сертиыс найӧ салдатъяс; босьтӧны жалӧванье, медальяс, а ми сӧмын штатскӧйяс.
А ӧд ми воюйтам, а найӧ нинӧм оз вӧчны.
— Тайӧ меным уськӧдӧ тӧдвылӧ ӧти полесовщикӧс, кодӧс ме аддзылі тылысь;
сійӧ сідзжӧ норасис, мый сылы лоӧ уджавны не чин сертиыс.
«Веськыда чӧрт тӧдӧ мый! — висьтавліс сійӧ меным.
— Мыйсӧ сӧмын миянлы эз ковмывлы вӧчны!
Ми — пӧрысь унтер-офицеръяс, салдатъяс, кодъяс сайын артавсьӧ, <rus>по крайней мере</rus>, нёль вося служба.
Правда, миянлы бура мынтысьӧны, но олӧмыс кутшӧм!
Ми — государственннӧй служащӧйяс, а миянӧс штаб-квартираясын тшӧктӧны весавны уборнӧйяс, идравны ёг.
Штатскӧйяс аддзӧны, кутшӧм уджъяс вылӧ миянӧс мӧдӧдӧны, да зывӧктӧмӧн видзӧдӧны миян вылӧ.
А паныда кыв кӧ шуан, тэнӧ грӧзитӧны ыстыны окопъясӧ прӧстӧй пехотинецӧн...
А мый лоӧ миян престижӧн? *
* Престиж — авторитет, влияние.
Кор ми бергӧдчам ас грезданым полесовщикъясӧн, йӧзыс шуасны: «А, сідзкӧ, тайӧ ті чышкавлінныд сэтшӧмтӧ карын уличаяссӧ?»
Медым бӧр бергӧдны ас дінӧ уважение, миянлы ковмас лӧсьӧдавны протокол бӧрся протоколъяс, весиг озыръяслы паныд».
— А ме, — шуӧ Ламюз, — аддзылі жандармӧс, коді справедливӧя рассуждайтіс ас йывсьыс/
«Жандармыд вообще скромнӧй, — шуис сійӧ, — но быдлаын эмӧсь мерзавецъяс.
Обыватель полӧ жандармъяссьыд — сійӧтӧ сідз, и, колӧ веськыда шуны, мый миян пӧвсын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс сійӧн злоупотребляйтӧны.
Но тайӧ выродокъяс.
Найӧ босьталӧны взяткаяс, принимайтӧны угощение.
Ме кӧ эськӧ вӧлі начальникӧн либӧ бригадирӧн, ме эськӧ найӧс велӧді, сы вӧсна мый общественнӧй мнение кыпӧдчӧ миян ремеслӧлы паныд ӧткымын подлецъяс мыж вӧсна».
— Менам олӧмын медся шудтӧм луннас, — сюйсис Парадиз, — вӧлі сійӧ, кор ылалӧмӧн кӧзырниті жандармлы, еджыд нашивкаяс вӧснаыс сійӧс подпоручик пыдди пуктӧмӧн.
Менам шуд вылӧ, сійӧ, кажитчӧ, эз казяв тайӧс.
Сӧмын тайӧ менӧ утешайтӧ.
Ставӧн чӧв ланьтӧны.
— Да, дерт, — джын гӧлӧсӧн шуисны салдатъяс, — ставыс сійӧ сідзи;
но мый нӧ вӧчан?
* * *
Неуна сёрӧнджык, кор ми пукалім орччӧн стен бердын, кокъясӧн няйтсьӧм кизьӧр муас пыксьӧмӧн, Вольпатт водзӧ юксис аслас впечатлениеясӧн.
— Пыра ме ӧтчыд канцелярияӧ, кажитчӧ, бухгалтерияӧ.
Сэні тырыс пызанъяс.
Йӧзыс быттьӧ базар вылын.
Больгӧмыс кымӧрӧн ӧшалӧ!
Быд стен пӧлӧнын и шӧрас ас прилавокъяс сайын пукалӧны франтъяс, быттьӧ важ бумагаӧн тӧргуйтысьяс.
Ме сеті прошение, медым менӧ бӧр мӧдӧдісны асланым полкӧ, и меным шуисны: «Хлопочит ачыд да вӧч, мый колӧ».
Веськалі зарни ӧчкияса да галунъяса сержант шӧрӧ, дзик на свежӧй франтик.
Сійӧ вӧлі том на, но сы вӧсна мый воӧма доброволечӧн, сылӧн вӧлі право не мунны фронт вылӧ.
Ме шуа сылы: «Сержант»...
Но сійӧ менсьым оз кывзы да горзӧ кутшӧмкӧ писарь вылӧ:
«Беда тіянкӧд, голубчикӧй — шуӧ сійӧ.
— Ме нин кызьысь висьтавлі тіянлы, мый эскадронса начальникъяслы приказъяссӧ колӧ мӧдӧдавны кырымпастӧг, а ті век асногӧн!≠
Ӧд, кажитчӧ, прӧстӧ».
Ме бӧрыньтчи куим воськов да понді виччысьны, кор сійӧ помалас чарзӧмсӧ...
Вит минут мысти бара матыстчи.
Сійӧ шуӧ меным: «Менам мусаӧй, не тіянӧдз меным.
Юрӧй менам мӧд торйӧн занят.»
И, збыльысь, сійӧ кутіс тотшӧдчыны аслас машинка вылын да сорсьӧмӧн прописнӧй буква пыдди котшкӧбтіс лыдпас.
Сэки сійӧ скӧрмис да пондіс видны американецъясӧс, сы вӧсна мый пишущӧй машинкаыс вӧлі Америкаысь.
Сэсся сійӧ пондіс горзыны мӧд писака вылӧ сыысь, мый картаяс юклӧм кузя списокас мыйкӧ вунӧдӧмаӧсь пасйыны.
Орччӧн мӧд тип упорнӧя зілис печатайтны гектограф * вылын кыдз позьӧ унджык циркуляр.
* Гектограф — рукописьясӧс ӧдйӧ размножайтӧм вылӧ копировальнӧй прибор.
Ружтіс, пӧсьӧн ойдіс, и медбӧрын, сылӧн артмисны сэтшӧм листокъяс, кытысь нинӧмсӧ оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
А мукӧдъяс бызгисны быдсяматор йылысь.
И некод эз шулыв нинӧмтор аслас нимӧн.
«Висьталӧй меным, пӧжалуйста, кутшӧм элементъясӧс расквартируйтӧма Х-ын.»
Элементъяс... сідзи ӧмӧй сёрнитлӧны? — возмущайтчӧ Вольпатт.
— Ыджыд пызан помын, кӧні пукалісны франтъяс, кодъяс йылысь ме висьталі, быдса гӧра мында бумагаяс сайын, кутшӧмкӧ сержант сеталіс распоряжениеяс и ни чертасӧ эз вӧч;
сы вылӧ вӧлі пуктӧма обязанность гижавны отпускъяс, а сы вӧсна, мый заводитчис наступление, то отпускъяс сеталӧм вӧлі дугӧдӧма.
«Вот так лафа!» — шуӧ сійӧ.
И ставыс тайӧ вӧлі мунӧ ӧти пызан сайын, ӧти комнатаын, ӧти службаын.
Но ме аддзывлі нӧшта и нӧшта канцелярияяс — и быдлаын сэтшӧм жӧ.
Веськыда йӧймыны позьӧ!
— А налӧн нашивкаясыс вӧлісны?
— Эз ставыслӧн.
Но мӧд линияса канцелярияясын нашивкаясыд эмӧсь пӧшти быдӧнлӧн.
— Аддзылі ме ӧти зэв тешкодь субъектӧс * нашивкаясӧн, — шыасис Тюлак.
— Тайӧ вӧлі автомобилист.
* Субъект — тані: презрительнӧя «личность», «морт» пыдди.
Сы вылын нойыс вӧлі дзик шӧвк кодь.
Дзик выль нашивкаяс, а тасмаясыс ставыс кыдзи английскӧй офицер вылын, кӧть эськӧ сійӧ и прӧстӧй салдат.
Чужӧмбансӧ чуньяснас пыкӧмӧн сійӧ пукаліс аслас машинаас хрустальнӧй стеклӧяс сайын да петкӧдліс асьсӧ баринӧн.
— Дзик быттьӧ салдатъяс, кутшӧмъясӧс рисуйтӧны иллюстрированнӧй бульварнӧй журналъясын.
Быдӧнлӧн сюрӧ аслас казьтылӧм, аслас кывтор на йылысь, кодъяс кужӧны устраивайтчыны да мынтӧдчыны фронтысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А вот ме, — висьталӧ заключение пыдди Вольпатт, — аддзылі, кыдзи уджалӧны кывнаныс тайӧ тылӧвӧй чирзысьясыс.≠
Кык лун чӧж полкӧ мӧдӧдӧм виччысигмоз ме вӧлі кухняын помощникӧн.
Медым ме эг ветлӧдлы уджтӧг, менӧ индісны кашеваравны.
Ӧтчыд ме сеталі сёян, сы вӧсна мый главнӧй пӧварыс сӧмын на вӧлі воӧма нёльӧд отпускысь да чувствуйтіс, тӧданныд кӧ, асьсӧ мудзӧмӧн.
Ме аддзылі дай кывзылі став тайӧ господаяссӧ быдпӧрйӧ, кор ме пыравлі столӧвӧйӧ, коді помещайтчис префектураын.
Сэні пукалісны сӧмын вспомогательнӧй чинъяс, но вӧлісны и действующӧй армияысь и не сӧмын старикъяс, но и том йӧз.
И вот ме кыла, кыдзи тайӧ лодырьяс пӧвссьыс ӧти шуӧ: «Безопасность ради бурджык ставенявны ӧшиньяссӧ».
Думыштлӧй, ми вӧлім огневӧй линия дорсяньыс кыксё километр сайын, а тайӧ сера чужӧма понйыслы кажитчӧма, мый миянлы грӧзитӧ аэропланъяссянь бомбардируйтӧм.
— Со, тан меным гижӧ двоюроднӧй вок, — пондіс висьтавны Тирлуар, зептас гудйысигтырйи.
— Видзӧдлы: «Дона Адольф, ме сэсся пыр кежлӧ нин устроитчи Парижын квайтымынӧд запаснӧй полкын.
Кытчӧдз тэ сэні, ме коля столицаын таубеяс да цеппелинъяс вечнӧй угроза улын».
— Ха-ха-ха!..
Хи-хи хи!..
Хо-хо-хо!..
Тайӧ висьталӧмыс ставыслысь кыпӧдӧ серам, и сійӧс сэсся дыр казьтылӧны, кыдз бур чӧсмасянтор йылысь.
— А сы бӧрын, — водзӧ висьталӧ Вольпатт, — ме ещӧ зэв на унатор кывлі тайӧ лодырьяс пӧвстсьыс.
Ӧбед вӧсна оз позь вӧлі норасьны: пекнича лун кузя вӧлі треска, но лӧсьӧдӧма шикарнӧя, кыдзи камбала «Маргеритт».
Сёрнитісны медъёнасӧ ас йывсьыныс.
Быдӧн зілис висьтавны, мыйла сійӧ тані, а абу мӧдлаын, и, гӧгӧрвоана, пӧрйӧдліс, кыдз сӧмын кужис: «Ме вися, ме слабми, видзӧдлӧй кутшӧм ме омӧлик».
Медым оправдайтны асьнысӧ мукӧдъяс водзын, найӧ придумывайтлісны быдсикас висьӧмъяс: «Ме кӧсйи мунны фронт вылӧ, но менам грыжа, кык грыжа, куим грыжа».
Проклятӧй болтунъяс!
Фронт вылӧ дзик ставсӧ мӧдӧдӧм йылысь циркуляръяс, — висьтавліс на пӧвстысь ӧти бездельник, — кыдз быттьӧ водевильясын * эм медбӧръя действие, кӧні ставыс ладмӧ.
* Водевиль — ичӧтик театральнӧй пьеса, комедия сяма.
Тайӧ медбӧръя действиеыс петкӧдчӧ циркулярса татшӧм параграфӧн...
«таысь кӧ сӧмын службалӧн интересъясыс оз пострадайтны»...
И сы бӧрын нӧшта ӧтик пондіс висьтавлыны ас йывсьыс: «Менам вӧлі куим друг, кодъяс отсӧг вылӧ ме артавлі.
Ме кӧсйылі на дінӧ шыӧдчыны.
Но, менам беда вылӧ, клопочитны заводиттӧдз, найӧс куимнаннысӧ виисны.
Оз ӧд везит!..» Мӧд висьтавліс коймӧдлы, мый сійӧ зэв ёна окотитӧ эськӧ мунны фронт вылӧ, но старшӧй врач мырдӧн колис сійӧс запаснӧй лазаретас.
«Мый вӧчны, — шуӧ сійӧ, — ковмис кывзысьны.
Дай сэсся, ме унджык вӧча рӧдиналы пӧльзасӧ ас тӧдӧмлунъясӧн, ружьеӧн дорысь».
А сійӧ, коді вӧлі сыкӧд орччӧн, ошкигтыр гогйӧдліс юрнас да сӧгласитчывліс сыкӧд.
Сійӧ ӧд сідз жӧ эз ас вӧлясьыс сӧгласитчы мунны Бордоӧ, кор бошъяс матыстчасны Париж дорӧ да Бордо сэки лоис столица кодьӧн; но сэсся сійӧ бӧр воис фронтлань матӧджык, Парижӧ...
Сэки сійӧ содтіс мыйкӧ татшӧм кодьӧс: «Ме Франциялы пӧлезнӧй аслам талантӧн да обязан видзны сійӧс рӧдиналы вылӧ».
Сэсся найӧ пондісны сёрнитны на йылысь, кодъяс сэн эз вӧвны: батальоннӧй командир йылысь, кодлӧн характерыс пондіс лоны терпитны позьтӧмӧн, и сійӧ кымын ёнджыка омӧльтчис, сымын ёнджыка кутіс лоны требовательнӧйӧн.
Сэсся генерал йылысь, коді вӧчавліс виччысьтӧм ревизияяс наросьнӧ сы могысь, медым кыявны лодырьясӧс;
но вот колис нин вежон, кыдзи сійӧ куйлӧ, висьӧдчӧ.
Сійӧ, буракӧ, кулас; сылӧн состояниеыс некутшӧма нин сэсся оз повзьӧдлы», — сёрнитісны найӧ да куритісны папиросъяс, кодъясӧс высшӧй обществоысь дуреньяс мӧдӧдӧны салдатъяслы вылӧ окопъясӧ.
«Тэ тӧдан», — сёрнитісны найӧ, — «ичӧтик Фразиыд, сэтшӧм шань морт, аддзӧма дырӧннад, кытчӧ устроитчыны: бойняӧ ковмӧма скӧт начкысь.
Протекция серти сійӧ и веськаліс тайӧ местаас, кӧть эськӧ сылӧн эм юристлӧн диплом да служитӧ нотариус дорын.
А вот, босьтны кӧ том Фландренӧс, то сылы удайтчис пырны полицейскӧй стражникӧ»..
И ставыс татшӧм жӧ ногӧн.
— Вот болванъяс, — броткӧ Мартро.
— Ставӧн найӧ мыйлакӧ завидуйтлісны кутшӧмкӧ Буренлы;
коркӧ сійӧ нуӧдлӧма паськыд парижскӧй олӧм: завтракайтлывлӧма да обедайтлывлӧма гӧстьын либӧ ресторанъясын, луннас вӧчлывлӧма дас кӧкъямыс визитӧдз, жбыркъялӧма салонысь салонӧ <deu>файв-о-клоксянь </deu>* югдытӧдз.
* Файв-о-клок — английскӧй ногӧн — «вит час», тадзи шуӧны буржуазнӧй домъясын рытъя чай да пажын.
Сійӧ вӧлі мудзлытӧмӧн котильонъясӧн * дирижируйтӧмын, быдсикас праздникъяс котыртӧмын, театръясӧ ветлӧдлӧмын, автомобильнӧй экскурсияяс лыддьытӧг.
* Котильон — французскӧй фигурнӧй танец.
И ставсӧ тайӧс сійӧ колльӧдліс шампанскӧйӧн.
Но вот заводитчис война.
Сэки сійӧ, коньӧр, друг слабмис да эз ло некутшӧм вын, медым рытладор неуна сёрӧдзджык сулыштны окопъясын караулын да вундавны проволочнӧй заграждениеяс.
Сылы, аддзанныд кӧ, колӧ шоныд да лӧнь олӧм.
А сэсся, кыдзи нӧ сійӧ, парижанин, вермас мунны провинцияӧ да пырны окопнӧй олӧмӧ?
«Да некор ловъя дырйи!»
— «А вот сэтшӧм мортлы, кыдзи меным, кодлы комын сизим ар, — шуӧ мӧд фрукт, — быть ковмас видзӧдны ас здоровье бӧрся».
И кор тайӧс висьталіс сійӧ, меным тӧдвылӧ усис лесник Дюмон; сылы вӧлі нелямын кык арӧс, кор сійӧс сквӧзь розьӧдісны «132»-ӧд высота вылын, мекӧд усис орччӧн, сэтшӧм матын, мый пуля пачкасьыс, коді веськаліс сылы юрас, ме весиг сыркмунлі.
— А кыдзи найӧ видзӧдісны тэ вылӧ, тайӧ шалопайясыс?
— Вывті зывӧктӧмӧн, сӧмын эз эрдӧдны тайӧс, ӧткымын случайясын кындзи.
Векджык найӧ сингугнас видзӧдлывлісны ме вылӧ, и медсясӧ, ме дорті мунігӧн, зілисны не инмӧдчыны ме дорӧ, сы вӧсна мый окопъяс бӧрад ме вӧлі няйт дай.
Ме-ным вӧлі зывӧк кольччыны тайӧ бездельник чукӧрас, но ме шуавлі аслым: «Нинӧм, терпитышт, Фирмен, тэ ӧд тані недыр».
Кыдзкӧ ӧтчыд ме неуна эг пузьы, кор ӧти на пӧвсысь шуис: «Сэсся, кор ми бӧр воам война вылысь, бӧр вонысӧ кӧ сиӧма миянлы»...
Сылӧн эз вӧв правоыс тадзи шунысӧ!
Медым лысьтны шуны татшӧм кывъяссӧ, колӧ сійӧс заслужитны: тайӧ аслыспӧлӧс отличие!
Мед бездельничайтасны, чӧрт накӧд, но петкӧдлыны асьтӧ ӧпасность улӧ сюрӧм мортӧн, кор лодырничайтан, тайӧ нин <rus>благодарю покорно</rus>!
А сэсся мед эськӧ кывлін тэ, кыдзи найӧ висьтавлӧны тышъяс йывсьыд; найӧ ӧд тэ дорысь ёнджыка тӧдӧны, став бӧрсяыс следитӧны.
А сэк, кор ми вокыд воамӧй гортӧ, воамӧй кӧ сӧмын, то ог кужӧй сэтшӧм мичаа висьтавны ассьыным ичӧтик правданымӧс, кыдзи кужасны став тайӧ болтунъясыс.
Эх, вокъяс, видзӧдлінныд кӧ эськӧ ті став татшӧм чужӧмбанъяс вылас рытъя югыд би водзын — кыдзи найӧ наслаждайтчисны олӧмнас, быттьӧ мирнӧй кадын!
Веськыда балет кутшӧмкӧ, фантасмагория *.
* Фантасмагория — фантастическӧй, причудливӧй картинаяс, кодъясӧс вӧчӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм техническӧй приспособлениеясӧн.
А мыйдтаӧнӧсь найӧ!
Сё сюрсъяс!
— помаліс Вольпатт.
Но салдатъяс, кодъяс ас выннаныс да олӧмнаныс мынтысисны йӧз безопасность вӧсна, тешитчисны Вольпатт скӧралӧм вылын да пыр сійӧс задоритісны.
— Бур на ещӧ, мый сійӧ оз висьтавлы миянлы заводъясса рабочӧйяс йылысь, кодъяс уджавнысӧ велӧдчисны сӧмын война дырйи, да став сійӧ йӧз йылысь, кодъяс кольччисны гортаныс национальнӧй оборона помка улын, — висьталіс Тиретт.
— Тайӧ вӧліс эськӧ кузь история!
— Тэ вот шуан, мый найӧ сё сюрсъяс, — серамсор шуыштіс Барк.
— А тӧдан-ӧ тэ, мый шуис депутатъяслы военнӧй министр Мильеран * 1914-ӧд воын?
* Мильеран — тӧдса французскӧй политическӧй деятель; типичнӧй социал-предатель; социалистсянь, кодӧн сійӧ вӧлі томдырйиыс, сійӧ пӧрис медся реакционнӧй правительствоса министрӧ.
Сійӧ шуис: «Миян абуӧсь уклоняйтчысьяс».
— Мильеран? — бротнитіс Вольпатт.
— Ме тайӧ мортсӧ ог тӧд, но сійӧ кӧ тадзи шуис, то, ей-богу, сійӧ паршивец!
— Да мед нин найӧ оласны тылад, кыдзи налы окота;
но лёкыс сыын, мый весиг тані, ӧти и сійӧ жӧ линейнӧй полкын, абу быдӧн ӧткодь положениеынӧсь..
Унаӧн зільӧны мынтӧдчыны.
— Да, — вынсьӧдіс Бертран.
— Быдӧн зільӧ йӧз шея вылын иславны.
— Тайӧ збыль.
Кӧть мед код тэ эн вӧв, век нин кодкӧ сюрас тэысь пӧрядочнӧйджык, а кодкӧ и подлӧйджык.
— Миян полкысь сійӧ йӧзыс, кодъяс пышъялӧны окопъяссьыд, либӧ найӧ, кодъяс некор оз мунны первойя линия вылӧ, либӧ ветлӧны сӧмын коръясӧкӧ, — тайӧ ставныс уклоняйтчысьяс;
и тэ аддзин эськӧ, унаӧнӧсь-ӧ найӧ, отличиеястӧ да наградаястӧ кӧ сеталісны сӧмын настоящӧй боецъяслы.
— Быд кык батальона полк вылӧ на кодьыс воӧ кыксё ветымын мортӧн, — шуис Кокон.
— Эмӧсь денщикъяс, ординарецъяс, а ӧти кадын вӧліны весиг адъютантъяслӧн специальнӧй отсасьысьяс.
— Сэсся кашеваръяс да налӧн отсасьысьяс.
— Сэсся старшӧй сержантъяс да квартирмейстеръяс.
— Сэсся кадрӧвӧй капралъяс да рабочӧй командаяс.
— Да нӧшта канцелярскӧй крысаяс да знамя дорын караул...
— Почтальонъяс...
— Погонщикъяс, шоферъяс, рабочӧйяс, сапёръяс.
— Велосипедистъяс.
— Да, но абу ставныс.
— Пӧшти став санитарнӧй персоналыс.
— Сӧмын, дерт, абу нӧсилкаӧн вӧдитчысь санитаръяс; налӧн службаыс не сӧмын вывті сьӧкыд, но найӧ и олӧны ротаыскӧд ӧтлаын да атакаяс дырйи мунӧны асланыс нӧсилкаяснаныс медводзын.
Вот, гашкӧ, сӧмын прӧстӧй санитаръяс...
— Сэтшӧмъясыд пӧшти ставныс попъяс кодьӧсь, торйӧн нин тылын.
Ме ӧд, тӧдан кӧ, эг на аддзывлы попъястӧ настоящӧй походад.
— И меным эз удайтчывлы аддзывны.
Сӧмын газетъясысь лыддьывлі, но збыльвылас эг аддзыв.
— Шуӧны, мый сэтшӧмъясыс век жӧ эмӧсь.
— Да мый нин сэні сёрнитнысӧ.
Ӧтитор позьӧ шуны, мый кодлыкӧ кӧ тайӧ войнаас сюрӧ, дерт, сӧмын пехотинецлы.
— И мукӧдъяс ӧпасность улад сюрлӧны, не сӧмын ми.
— Пӧшти сӧмын ми, — стрӧга шуис Тюлак.
abu
— Ме тӧда: тэ меным шуан, дерт, мый автомобилистъяс да артиллеристъяс пострадайтісны Верден улын.
Тайӧ збыль, но век жӧ налы кокньыдджык миянлы дорысь.
Ми пыр подвергайтчам сэтшӧм ӧпасность улӧ, кутшӧмӧ найӧ веськавлісны сӧмын ӧтчыд.
abu
Сьӧкыд артиллерия оліс сэтшӧм спокойнӧя, мый аслас прикрытиеяс дорын видзисны кроликъясӧс, дас кӧкъямыс тӧлысь чӧж весь олісны да чӧсмасисны омлетъясӧн.
Митӧ век ӧпасность улынӧсь, а коді сэтчӧ веськавлӧ сӧмын коръясӧкӧ — оз ков лыдӧ босьтны.
А то эськӧ ставӧн шуисны, мый найӧ миянкӧд ӧткодь условиеясынӧсь, — весиг нянька, коді ветлӧдлӧ парижскӧй уличаяс кузя: сылы ӧд сідзжӧ грӧзитӧ ӧпасность таубеяссьыд да цеппелинъяссьыд, кыдзи сёрнитліс эсійӧ калбасыд, код йылысь сӧмын на висьтавліс ӧти ёрт.
— Дарданеллӧ первойя экспедиция дырйи весиг ӧти фармацевт * вӧлі ранитчӧма осколокӧн.
* Фармацевт — аптекаса работник.
— Сійӧ случайность.
Вот менам Мангуст ёрткӧд, коді служитӧ обозын, татшӧм кодь случай жӧ лоис: сійӧ вӧлі ранитчӧма, но сӧмын абу осколокӧн, а грузовикӧн.
— Дерт жӧ...
Нинӧм и шуны, бомба вермас усьны и Парижса либӧ Бордоса кутшӧмкӧ бульвар вылӧ.
— Но, да.
Сы вӧсна ӧд и шуӧны: «Став весьтын ӧткодь ӧпасность».
Энлӧй, господа!
Война заводитчигӧн тайӧ йӧз пӧвстсьыс ӧткымынъясӧс вӧлі виӧма несчастнӧй случайность кузя, миян пӧвсысь жӧ сӧмын ӧткымынъяс колисны ловйӧн счастливӧй случайность вӧсна.
Тайӧ абу дзик ӧтитор, сы вӧсна мый, кор мортыд кулӧ, то дыр кежлӧ нин.
— Да, сӧгласитчис Тиретт.
— Но ме дӧзми нин лодырьяс йылысь тіянлысь кывзыныс.
Талы паныд кӧ нинӧм он вермы вӧчнысӧ, сідзкӧ, оз сулав и сёрнитнысӧ.
Тайӧ меным тӧдвылӧ уськӧдӧ Шереысь, кӧні ми сулалім колян тӧлысьын, сиктса пӧрысь стражникӧс.
Сійӧ ветлӧдліс улича кузя да быдлаысь кыйӧдаліс штатскӧйясӧс, кодъяс арлыд сертиыс кажитчылісны служба вылӧ шогманаӧн.
Ӧтчыд сійӧ друг сувтіс кыз нывбаба водзӧ, кодлӧн вӧлі петыштӧмаӧсь усторъяс;
тайӧ усъяс кындзиыс, нинӧм мӧдтор аддзытӧг, сійӧ кыдз горӧдас: тэ мый вӧсна абу фронт вылын?!
— Ме, — шуӧ Пепэн, — ог тшыкӧд ассьым вирӧс тайӧ лодырьяс либӧ джынвыйӧ лодырьяс вӧснаыс: сійӧ дзик весьшӧрӧ; но ме ог вермы налы прӧститны, кор найӧ вӧчалӧны фокусъяс.
Ме сӧгласен Вольпатткӧд: мед нинӧм оз вӧчны, — тайӧ мортлӧн слабость, — но мед жӧ бӧрыннас оз лысьтны шуны: «Ме вӧлі война вылын».
Босьтам кӧть со доброволецъясӧс...
— Доброволецъясыд овлӧны разнӧйӧсь.
Найӧ, кодъяс мунісны пехотаӧ некутшӧм торъя условиеяс аслыныс кортӧг, заслуживайтӧны уважение, кыдзи и найӧ, кодъяс усисны кось вылын.
Но доброволецъяс, кодъяс сулалӧны специальнӧй рода ӧружиеяс дорын либӧ весиг сьӧкыд артиллерияын, а сідзжӧ быдсикас учреждениеясын, менӧ скӧрмӧдӧны.
Тӧдам ми тайӧ пӧткаястӧ.
Война бӧрад найӧ пондасны чегъясьны ас общество пӧвстас.
Ме пӧ муні война вылӧ доброволецӧн.
— Ах, кутшӧм тайӧ мича! — шуасны сылы.
— Ті ас вӧляысь подвергайтчинныд ӧпасностьлы!
— Дерт жӧ, маркиза, сэтшӧм нин ме морт.
Мед тіянӧс чӧртъяс косявласны, проклятӧй болтунъясӧс!
abu
— Ме тӧда ӧти господинӧс, коді муніс доброволецӧн авиационнӧй паркӧ.
Сы вылын вӧлі сэтшӧм мича форма, мый сылы бурджык вӧлі пырны опереткаӧ.
— Да...
Но тайӧ абу тырмымӧн завидуйтӧм.
Сійӧ эз эськӧ вермы висьтавлыны аслас салонъясас: «Видзӧдлӧй жӧ ме вылӧ: со кутшӧм ме храбрӧй».
— Пырис кӧ эськӧ сійӧ театрӧ, сійӧ эськӧ вӧліс не сӧмын бурджык, но и вообще вывті лӧсьыд.
Сэки эськӧ сійӧ збыльвылӧ вермис йӧзыслысь серамсӧ петкӧдлыны, а тадзисӧ сійӧ сӧмын найӧс дӧзмӧдӧ.
— Ставныс найӧ мича сёй гырничьяс, выльӧн на краситалӧма да рисуйталӧма, но биӧ найӧ оз пырны.
— Ставӧн кӧ вӧлісны татшӧмӧсь, бошъясыд эськӧ воисны нин Байоннаӧдз.
— Раз война, то колӧ рискуйтны аслад шкуранад, сідз ӧд, капрал?
— Да, — вочавидзӧ Бертран, — овлӧны минутаяс, кор долг да ӧпасность ӧткодьӧсь.
Кор странаным, справедливостьным да свободаным ӧпасностьынӧсь, тайӧ благояссӧ колӧ дорйыны безопаснӧй вевтулӧ дзебсьытӧг.
Война — смертельнӧй ӧпасность да став вӧснаыс олӧмнаным жертвуйтӧм; и сійӧ должен лоны ставлы ӧткодьӧн.
Некодлы оз вермы лоны исключение.
Колӧ мунны веськыда, помӧдз, а не притворяйтчыны, мый вӧчан колантор кутшӧмкӧ форма пасьталӧмӧн.
Тылӧвӧй службаяс, кодъяс колӧны, долженӧсь автоматическӧя пополняйтсьыны сэтшӧм йӧзӧн, кодъяс збыльвылӧ слабӧсь да пӧрысьӧсь.
— Делӧыс, гӧгӧрвоан-ӧ, сыын, мый миян вывті унаӧнӧсь озыръяс да налӧн другъясыс, кодъяс горзісны: «Спаситам Францияӧс!
И заводитам ми асьнымӧс спаситӧмсянь».
Кор вӧлі объявитӧма война, тыдовтчисны унапӧлӧс йӧз, кодъяс зілисны мынтӧдчыны война вылӧ сюрӧмысь.
Медся сюсьясыс вермисны вӧчны тайӧс.
И ме ас провинцияысь казялі, мый пышъялісны медся ёнасӧ найӧ, кодъяс медводз горзылісны патриотизм йылысь.
Но кӧть мый-а, веськыда шуисны ёртъяс, мый лодырничайтӧмыд — сійӧ ещӧ лёкыслӧн сӧмын на джынйыс;
подлостьыс сыын, мый тайӧ йӧзыс петкӧдлӧны асьнысӧ, быттьӧ найӧ сюрлісны ӧпасность улӧ.
А найӧ, кодъяс збыльвылӧ олӧны ӧпасность улын, достойнӧйӧсь сэтшӧм жӧ уважение вылӧ, кыдзи и кулӧмаяс.
— Мый нӧ вӧчан?
Тайӧ пыр сідз вӧвлі и лоас.
Йӧзтӧ тай он веж.
— Да, вӧчны нинӧм.
Не норасьны жӧ...
Вот, босьтам, норасьӧмъяс йывсьыд...
Тэ тӧдлін Маргуленӧс?
— Маргуленӧс?
Тайӧ славнӧй зонсӧ, кодӧс кольӧмаӧсь тыш мунан поле вылӧ кулӧмӧн чайтӧмӧн?
— Да.
Вот сійӧ кӧсйӧма норасьны.
Быд лун сійӧ висьтавліс, мый ставтор йывсьыс сійӧ гижас капитанлы, батальоннӧй командирлы да корас сэтшӧм пӧрядок лӧсьӧдӧм, медым быдӧн ветлісны окопӧ ӧчередьӧн.
«Збыль шуа тэныд, мый кора, — шуліс сійӧ.
— Кыдзи збыль сійӧ, мый ме водзын сулалӧ вина».
А сэсся сійӧ шуис: «А ме кӧ тайӧс эг вӧч, то сӧмын сы вӧсна, мый винаыс ме водзын некор эз сулавлы»...
А кор сувтӧдісны сы водзӧ винасӧ, сійӧ шуис: «Кыдз, неужели тайӧ вина?
Но, ладнӧ, вот аддзыланныд, ме муна норасьны».
Сідз сійӧ нинӧм эз и висьтав.
Правда, сійӧс виисны, но сыӧдз сылӧн вӧлі тырмымӧн кад, медым сюрспӧв вӧчны сійӧс, мый кӧсйис, сылӧн кӧ эськӧ тырмис смеллуныс.
— Ставыс тайӧ менӧ пузьӧдӧ, — бротнитіс Блэр, мурыштчӧмӧн, синъясас лӧг биӧн югнитӧмӧн.
— Ми тӧ нинӧм эг аддзылӧй да сы вӧсна ог тӧдӧй...
Но аддзылім кӧ...
— Тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала, — горӧдіс Вольпатт.
— Колӧ эськӧ босьтны бур рос да бураа чышкыны став тылсӧ.≠
А ӧнӧдз ставӧн найӧ зэв бура олӧны сэні да быд вой чӧскыда нискӧны.
Салдат ланьтіс.
Водзвывсьыс сійӧ аддзис сӧмын вой, кодӧс коллян гу пыдӧсын кусыньтчӧмӧн да орудиеяслысь муралӧмсӧ напряжённӧя кывзігтыр.
Кокон шогпырысь шыасис:
— Татшӧм сёрнияс бӧрад весиг кулӧм вылӧ окотаыд вошӧ.
— Да мый тэ! — бурӧдӧмпырысь кодкӧ сэки шыасис.
— Эн ыдждӧд, мый оз ковсӧ, коптитӧм селёдка!
X. РАСПРАВА
Муяс вывсянь локтіс рытъя рӧмыд, мелі кывъяс кодь нежнӧй тӧврутор сорӧн.
Керкаясын, кодъяс сулалісны сиктса туй пӧлӧн да местаясті артмӧдлісны паськыд улича, ӧшиньясыс вӧлі югдӧдӧма лампаясӧн да сисьясӧн.
Сикт помӧд ветлӧдлісны салдатъяс нырнысӧ чатӧртӧмӧн.
Ми лӧня помалім ассьыным лун да наслаждайтчим шойччӧгӧн: сэки сӧмын сійӧ зэв лӧсьыд, кор збыльысь мудзӧмыд.
Вӧлі мича поводдя.
Миян шойччӧгным сӧмын на заводитчис, и ми водзвыв кылім нин сылысь став лӧсьыдлунсӧ.
Лэччысь рӧмыд пытшкас и чужӧмъяс пондісны лоны кыдз быттьӧ серьёзнӧйджыкӧсь да задумчивӧйӧсь.
Сержант Сюилар локтіс ме дорӧ, босьтіс менӧ киӧд да кыскис аскӧдыс.
— Мунам, — шуис сійӧ меным.
— Ме тэныд мыйкӧ петкӧдла.
Сикт помын вӧлі быдмӧны гырысь пуяс, и сук листъясыс налӧн кадысь кадӧ надзӧникӧн кышакылісны небыдик тӧвру улын.
Сюилар муніс водзвылын.
Сійӧ нуӧдіс менӧ гуранӧ вӧчӧм туй кузя, коді крута чукыльтіс.
Кыкнанладорсяньыс быдмисны кустъяс, кодъяслӧн йывъясыс пӧшти ӧтлаасьлісны.
Кымынкӧ минут ми мунім тайӧ нежнӧй листъяса вевт улӧдыс.
Туй вылӧ кӧсӧя усьысь рытъя югӧръясыс ворсісны листъяс вылас зарни сьӧм кодь гӧгрӧс виж чутъясӧн.
— Кутшӧм тані лӧсьыд, мича, — шуи ме.
Сійӧ нинӧм эз вочавидз да век видзӧдлывліс бокӧ.
Сэсся сійӧ сувтіс.
— Сійӧ, буракӧ, тані.
Векньыдик ордымӧд ми кайим му вылӧ, кодӧс кытшалӧма гырысь пуясӧн да ӧвтіс выльысь на ытшкӧм свежӧй турун кӧрӧн.
— Мый тайӧ? — шуи ме му вылас видзӧдігмоз.
— Таті гӧгӧр талялӧмаӧсь!
Мый тані вӧлӧма?
— Мунам, — шуис меным Сюилар.
Сійӧ нуӧдіс менӧ неуна ылӧджык.
Сэні чукӧрӧн сулалісны салдатъяс, кодъяс сёрнитісны джын гӧлӧсӧн.
Менам ёртӧй чургӧдіс кисӧ.
— Тайӧ тані, — шуис сійӧ.
Метрысь ляпкыдджык столб сулаліс кымынкӧ воськов сайын том пуясысь артмӧм потшӧс дорсянь.
— Талун асыв тані лыйлісны 204-ӧд полкса салдатӧс.
Войнас сувтӧдісны столбсӧ, югдандор вайисны коньӧрӧс да ас взводса ёртъясыслы тшӧктісны сійӧс лыйлыны.
Сійӧ кӧсйис пышйыны, кор сылы воис ӧчередь мунны окопӧ.
Окопӧ мунігӧн сійӧ кольччыштіс, сэсся гусьӧник воис аслас часть расположениеӧ.
Таын сылӧн став мыжыс.
Ме чайта, мый сійӧс лыйлісны мукӧдсӧ повзьӧдӧм ради.
Ми пондім кывзысьны салдатъяс сёрниӧ.
— Да эз, ньӧти эз, — сёрнитіс ӧти.
— Сійӧ эз вӧв негодяй.
Ми сыкӧд мӧдӧдчим ӧти кадын.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ морт, кутшӧмӧсь и ми, эз лёкджык, ни эз бурджык; правда, неуна дышджык, но тайӧ ставыс.
Война заводитчӧмсяньыс сійӧ вӧліс пыр первойя линия вылын, и ме некор эг аддзыв сійӧс кодӧн.
— Омӧльыс сыын, мый сылӧн важ олӧмас вӧлӧмаӧсь лёкторъяс.
Кыдзи тэныд тӧдса, найӧ пышйисны кыкӧн.
Мӧдсӧ сӧмын пуксьӧдісны кык во кежлӧ тюрьмаӧ.
Но Кажар * военнӧй службаӧдзыс вӧлӧма судын, и сы вӧсна сылы эз небзьӧдны мераяссӧ.
* Ме вежи тайӧ салдатыслысь фамилиясӧ, сідз жӧ кыдз и грездыслысь нимсӧ.
А. Б.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ, вӧля вылын олігас на, кодъюрӧн мыйкӧ лёктор вӧчлӧма да судитлӧмаӧсь.
— Бурджыка кӧ видзӧдлан, мусьыс тӧдчӧ неуна вирыс, — шуис ӧти салдат копыртчылӧмӧн.
— Тані вӧчисны став церемониясӧ первойсяньыс да помӧдзыс, — шуис мӧд.
— Верзьӧма полковник, разжалуйтӧм.
Сэсся сійӧс кӧрталісны тайӧ столб бердас, коді сэтшӧм ляпкыд, мый коньӧрлы ковмис, дерт, сувтны пидзӧсчань вылас либӧ пуксьыны муас.
— Ог вермы гӧгӧрвоны, — шыасис коймӧд, неуна чӧв олӧм бӧрын, — мый вылӧ сэтшӧм стрӧглуныс!
Гашкӧ, збыльысь мукӧдӧс повзьӧдӧм ради, кыдзи шуис сержант.
Столбас салдатъяс вӧчалӧмаӧсь уна гижӧдъяс да протезъяс.
Сэтчӧ вӧлі тувъялӧма муртса вӧчыштӧм военнӧй крест.
Сы вылын гижӧд: «Кажарлы, 1914-ӧд воын августын мобилизуйтӧмлы, — благодарнӧй Франция».
Асланым расположениеӧ бӧр воӧм бӧрын ме аддзи ёртъясӧн кытшалӧм Вольпаттӧс.
Сійӧ висьтавліс выль анекдотъяс счастливецъяс дорӧ аслас ветлӧм кадысь.
XI. ПОН
Вӧлі зэв лёк поводдя.
Тӧлыс да зэрыс чуть эз пӧрлӧдлыны ветлысь-мунысьясӧс, став туйыс вӧлі ойдӧма да нильзьӧма.
Удж вылысь локтӧм бӧрын ме вои сикт помӧ, асланым расположениеӧ.
Сук зэр пырыс ывлавылыс кажитчис няйтмӧм вижӧн, а енэжыс — грифельнӧй дӧска кодь сьӧдӧн.
abu
Стенъяс пӧлӧн ветлісны, няйттіыс болскигтыр, копыртчӧмӧн вуджӧръяс.
Кӧдзыд ывла, зэр да ёсь тӧв вылӧ видзӧдтӧг ферма ворота дорын, кӧні ми олім, чукӧртчӧмаӧсь салдатъяс.
Мӧда-мӧд дорас топӧдчӧмӧн йӧз чукӧрыс ылісянь кажитчисны зэв ыджыд губкаӧн.
Ӧткымынъяс, кок чунь йыланыс кыпӧдчӧмӧн, видзӧдісны ёртъяс юр вомӧныс да шуалісны:
— Ай да, молодец!
— Сійӧ ньӧти оз пов кӧдзыдсьыс, сӧмын мед тойяссьыс мынтӧдчыны-а.
Сэсся любопытнӧйяс, гӧрдӧдӧм ныраӧсь да вазьӧм чужӧмаӧсь, пондісны разӧдчавны кияссӧ зептаныс сюялӧмӧн.
Шӧрас коли зэр улын сулалысь Фуйяд — сійӧ и вӧлӧма тані ставлы видзӧданторнас.
Сійӧ вӧлі дӧрӧмтӧм да мыссис веськыда зэр улас.
Ном кодь косіник, омӧлик тушаа, кузь да вӧсньыдик кияснас ӧвтчигтырйи да тпруськайтігтырйи, сійӧ майтӧгаліс ассьыс юрсӧ, голясӧ да морӧссӧ.
Зіля майтӧгасьӧм вӧснаыс сійӧ топалӧм банбокъяс бердас артмӧма лым кодь еджыд тош, а юрыс пӧрӧма лым ёкмыльӧ, код вылӧ киссис зэрыс.
Ведраӧ пыдди сійӧ васӧ босьтӧма куим бадейкаӧ. Сы вӧсна мый маті гӧгӧрын некӧн эз вӧв кос местаыс, сійӧ сюйис полотенцесӧ гач вӧнь костас, а майтӧгсӧ быдпӧрйӧ, кор сійӧ эз ковлы, сюйліс зептас.
abu
— Сійӧ веськыда висьӧ сӧстӧмлун висьӧмӧн, — шуалісны сы гӧгӧрын.
— А тӧдан, шуӧны, мый сійӧс лоӧ казьтыштӧма полк кузя, приказын снарядысь артмӧм воронкаын вӧвлӧм делӧысь...
— Мый нӧ, сійӧ заслужитіс сэтшӧм наградасӧ.
Молодчина!
И салдатъяс кыдзкӧ бессознательнӧя ӧтлаӧдісны тайӧ кык подвигсӧ.
Ӧтикыс настоящӧй окопын, а мӧдыс со тайӧ: колӧ лоны мужественнӧйӧн, медым татшӧм кӧдзыд дырйи мыссьыны шливган зэр улын.
Сійӧ вӧліс талунъя геройӧн.
Сы гӧгӧр чукӧрмӧм йӧз вылас видзӧдтӧг, Фуйяд тпруськайтіс, пӧлясис, сьӧласис да тайӧ небеснӧй душ улас зілис косӧдз чышкысьны.
Сэсся пондіс пасьтасьны.
* * *
Мыссьӧм бӧрын сійӧ кутіс кынмыны.
Сэки сійӧ бергӧдчис да сувтіс миян олан сарайӧ пыранінас.
Кӧдзыд тӧлыс тупкис сылысь косьмӧм гожъялӧм чужӧмсӧ гӧрд пятнаясӧн.
Синъяссьыс петіс синва, а ныр йывсьыс войталіс.
Кӧть эськӧ юрсӧ сылӧн вӧлі гартыштӧма кашнэӧн, но лэчыд ёсь тӧлыс чепляліс сылысь пельяссӧ да вермис сійӧс. Сійӧ пырӧ сарайӧ, но пыр жӧ бӧр чеччыштӧ, скӧрысь видзӧдӧ да броткакыліс «чорт возьми!»
И сійӧ кольччӧ сулавны ывла вылын.
Тӧлыс жалиттӧг летӧ сылысь полокалалысь кодь кос тушасӧ.
Делӧыс сыын, мый миян сарай некутшӧма оз туй оланін вылӧ.
Сійӧ пемыд да юкмӧс кодь векни, и сы пытшкӧ пырӧ зэрыс.
Джынвыйӧ сійӧ ойдӧма ваӧн, веркӧсас плавъялӧны крысаяс.
Йӧзыс топӧдчӧмаӧсь чукӧрӧ мӧд джынъяс.
Вӧсни пӧвъясысь вӧчӧм да косьмӧм няйтӧн тупкысьӧм стенъясыс потласьӧмаӧсь да сы пыр зэв уналаті пырӧ югыдыс.
Воӧм бӧрын ми войбыд сюялім щельяссӧ, кыті вермим, росъясӧн да листъясӧн.
Но стенас вылынджыкас да вевт вылас розьясыс важмоз на колисны.
На пыр писькӧдчӧ омӧлик свет, но сы пыдди тӧлыс ургӧ быдладорсянь, да ми вӧлім дугдывтӧм сквозняк улынӧсь.
Кор пыран сэтчӧ, ковмӧ сулавны кок йылад да ветлӧдлыны кималасӧн, кӧдзыдысла пиньясӧн зяткигтыр.
Фуйяд, кодӧс вӧтліс кӧдзыдыс да коді бӧр пырис сарайӧ, каитчӧ нин мыссьӧмсьыс.
Сылӧн юкалӧ коскыс и бокъясыс.
Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны, но мый?
Пуксьыны?
Оз позь.
Гӧгӧр вывті няйт.
Муыс и из плитаясыс тырӧмаӧсь няйтӧн, а вольсалӧм идзасыс ставнас кӧтасьӧма войталысь зэр васьыс да няйт кокъяс чышкалӧмсьыс.
А кор пуксян, лоӧ нӧшта кӧдзыдджык, а кор водан идзас вылас, юртӧ кольмӧдӧ куйӧдыслӧн да закодлӧн лёк дукыс...
Очсалігтырйи Фуйяд видзӧдӧ аслас места вылӧ.≠
— Эн думайтӧй, — шуӧ Мартро, — мый мукӧдъяс устроитчисны миянысь бурджыка.
Ӧбед бӧрын ме ветлі дас ӧтикӧд ротаса ёртъяс дорӧ, кодъяс сулалӧны лазарет бердса фермаас.
Ковмис каттьысьны стен вомӧныс ичӧтик сод кузя.
Мырсьӧмыс мый вӧлі! — горӧдӧ Мартро, кодлӧн кокъясыс вывті дженьыдӧсь.
— Но сэні миян дорысь нӧшта нин лёкджык, — весиг коктӧ пуктыны некытчӧ.
Ставӧн тойласьӧны да видчӧны.
Ме пырысь-пыр жӧ пышйи сэсь.
— Кор ми сёйыштім, — висьталӧ Кокон, — ме кӧсйи ветлыны кузнеч ордӧ, медым мыйкӧ пӧсьтор ньӧбыштны.
Тӧрыт сійӧ вузавліс кофе, но талун асывнас волӧмаӧсь жандармъяс.
Сы вӧсна сійӧ полӧ вузасьӧмсьыс да ӧддзӧссӧ томанӧн игналӧма.
abu
Ламюз заводитлӧ весавны ассьыс ружьесӧ.
Но тайӧс вӧчны абу позянлуныс, весиг кӧть пуксян му вылӧ ӧдзӧс дорас да лэптан парусинасӧ, кодӧн тупкӧма пыранінсӧ.
Дзик пемыд.
— А сэсся, уськӧдан кӧ ӧти винттор, верман сыкӧд прӧститчыны; торъя нин сэк, кор кӧдзыдысла ассьыд киястӧ он кыв.
— Меным колӧ эськӧ ӧти-мӧдтор дӧмыштны, да он на тай!
Кольӧ ӧтитор: нюжӧдчыны идзас вылас, гартыштны юртӧ чышъянӧн либӧ полотенцеӧн, медым эн кыв сісь идзас дуксӧ, да унмовсьны.
Фуйяд талун мездмӧма уджъясысь да нарядысь; кадыс талун ставнас ас киас да сідзи и кӧсйӧ кадсӧ колльыны.
Сійӧ ӧзтӧ сись, медым лушйысьыштны аслас кӧлуй пытшкас, да, юрсьыс кашнэсӧ разьӧмӧн, копыртчӧ мешӧк водзӧ.
— Эй, ті, баляпиян, марш картупель чиститны! — горӧдӧ порогдорсяньыс кодкӧ, капюшона морт.
Тайӧ сержант Анрио.
Сійӧ шань, но мудер зон, да, кӧть и кужӧ шутитыштны, стрӧга видзӧдӧ йӧз бӧрсяыс, медым некод эз пышйы, кор кытчӧкӧ ставсӧ мӧдӧдӧны.
Туй кузя помтӧм зэр улын шлёпайтӧ нин мӧд отделение, кодӧс сідзжӧ мӧдӧдӧмаӧсь удж вылӧ.
Кыкнан отделениеыс сорсьӧны.
Ми кыссям туй кузяыс да каям сёйӧд мыльк йылӧ, кӧні тшынасьӧ походнӧй кухня.
— Зільджыка, братцы, босьтчылӧй!
Уджыс здук кежлӧ сӧмын, ставӧн кӧ босьтчыланныд...
Но, нинӧм мургыны!
Всё равно оз отсав!
Кызь минут мысти ми воам бӧр тэрыба восьлалігтырйи.
Сарайын ставыс кӧтасьӧма; быдлаті виялӧ, и сісь дукыскӧд ӧні ӧтлаасьӧ кӧтасьӧм яйяснымлӧн сьӧкыд руыс.
Ми чукӧртчим ӧтчукӧрӧ сарай вевтсӧ кутысь столбъяс гӧгӧр, да ставным сулалам.≠
— Со найӧ! — горӧдӧны ставӧн.
Порогдорын, ӧти-мӧд бӧрся, петкӧдчӧны кык вуджӧр, кодъяс вылысь ваыс визувтӧ шорӧн: тайӧ Ламюз да Барк, кодъяс ветлісны би корсьны.
Найӧ воӧны скӧрӧсь да расстроитчӧмаӧсь:
— Весиг шомчир некӧн абу!
Кӧть кув, некысь он аддзы ни путор, ни шомтор!
Сідзкӧ, биыд миян оз ло.
— Меным кӧ эз удайтчы, сэсся некодлы нин оз сюр, — ошйысьӧмпырысь шуӧ Барк, коді тырмымӧн нин петкӧдліс ассьыс пельклунсӧ да сюсьлунсӧ воддза подвигъяснас.
Ми сулалам ӧти места вылын либӧ ньӧжйӧник ветлӧдлам ванас ойдӧдтӧм на ичӧтик местаті.
— Кодлӧн тайӧ газетыс?
— Менам, — вочавидзӧ Бекюв.
— Мый сэні гижӧны?
Тьфу, чорт возьми, нинӧм тані пемыдас он аддзы!
— Сэні шуӧма, мый ӧнъя кадын салдатъяслы вӧчӧма ставсӧ, мый колӧ, да мый налы окопъясас лоӧ шоныд.
Налӧн пӧ эм и шерстянӧй бельё, и дӧрӧмъяс, и пачьяс, и би, и пес, и шом...
И ставыс тайӧ эм весиг передӧвӧй окопъясын...
— Ах, дявӧлъяс!
— пузьӧ кодкӧ тайӧ сараяс несчастнӧй олысьяс пиысь ӧти да грӧзитӧ кулакнас сынӧдыслы да газетыслы.
Но Фуйяд оз кывзысь, мый сёрнитӧны.
Сійӧ кусыньтӧма пемыдас Дон-Кихотлӧн кодь вӧсни да кос тушасӧ да мыйкӧ сэн ноксьӧ.
Сійӧс заинтересуйтӧма Лабри, миян пон.
Лабри, керыштӧм бӧжа полукровнӧй овчарка, куйлӧ идзас вольӧс вылӧ кӧлачӧн кусыньтчӧмӧн.
Фуйяд да пон видзӧдӧны мӧда-мӧд выланыс.
Матыстчӧ Бекюв да висьталӧ Лилль гӧгӧрса моз нюркйӧдлана гӧлӧсӧн:
— Сійӧ оз видлы ассьыс сёянсӧ?
Нездоров, буракӧ.
Лабри, мый тэкӧд?
Со тэныд яй, со тэныд нянь — сёй!
Чӧскыд ӧд...
Сійӧ гажтӧмтчӧ, страдайтӧ... пола, мый регыд босьтас да и кулас.
Лабри несчастнӧй.
Салдат, кодлы дӧверитӧма сы вӧсна тӧждысьӧмсӧ, вывті скӧр, омӧля сыкӧд вӧдитчӧ да пӧшти оз тӧждысь сы вӧсна.
Коньӧр пон лунтыр пукалӧ домйылын.
Сылы кӧдзыд, абу лӧсьыд.
Сійӧ оз ов важсякодь олӧмӧн.
Кадысь кадӧ, кор аддзӧ, мый быдӧн гӧгӧрас кытчӧкӧ лӧсьӧдчӧны, сійӧ надейтчӧ, мый сійӧс босьтасны сьӧрсьыныс; сувтӧ, нюжмасьӧ да легӧдӧ бӧжсӧ.
Но тайӧ ӧшыбка, Лабри бӧр водӧ да быттьӧ наросьнӧ оз видзӧд аслас тыра миска вылас, оз матыстчы сы дорӧ.
Сылы гажтӧм, и олӧмыс сылы прӧтивитӧма.
Весиг кӧть сійӧс оз ви пуля ни осколок, а найӧ грӧзитӧны сылы миянкӧд ӧткодя, — сійӧ оз вермы нин водзӧ овны.
Фуйяд пуктӧ ассьыс омӧльтчӧм кисӧ понлы юр вылас, и пон бара видзӧдӧ сы вылӧ.
Видзӧдӧны найӧ ӧткодя, сӧмын сійӧн торъялӧны, мый ӧтикыс видзӧдӧ вылысянь уліӧ, а мӧдыс улыссянь выліӧ.
Дырӧн Фуйяд пуксис жӧ.
Мый лоӧ ло!
Сійӧ бӧрйис та могысь косджык пельӧс, кияссӧ дзебис шынель складкаяс костас, а кокъяссӧ кусыньтіс ас улас.
Синъяссӧ куньӧмӧн сійӧ мый йылысь кӧ думайтӧ.
Татшӧм минутаясад торъя нин яръюгыда да упорнӧя усьӧ тӧдвылад ылыса рӧдина да сійӧ кажитчӧ торъя мусаӧн.
Дзоридзьяс пиӧ вӧйӧм Эро, Сетталӧн уличаяс...
Сійӧ аддзӧ найӧс сэтшӧм матіысь да сэтшӧм мичаа, мый весиг быттьӧ кылӧ каналса ваыслысь солькакылӧмсӧ да пристаньсьыс ректан тӧваръясыслысь грымӧдчӧмсӧ.
Туй вевдорас, кытысь ӧвтӧ тимиан да иммортели * чӧскыд дукъясӧн сэтшӧм ёна, мый весиг ӧні сійӧ кылӧ налысь кӧрсӧ, буретш самӧй гожводзас, нежнӧй да ароматнӧй тӧврутор улын дзоридзалӧ да вежӧдӧ сылӧн рӧднӧйяслӧн керкаыс.
* Тимиан — душистӧй быдмӧг; иммортели — дзоридзьяс.
Тасянь ӧттшӧтш тыдалӧны и бутылка рӧма пруд, и енэж кодь лӧз Средиземнӧй море; а мукӧддырйи енэж шӧрас призрак моз тыдовтчылӧны Пиринеилӧн * йывъясыс.
* Пиринеи — Франция да Испания граница вылын гӧраяс.
Сэні сійӧ чужліс да быдмис, шуда да вӧльнӧй.
Сійӧ котравліс зарниасян му кузя и весиг ворслывліс салдатӧн.
Кор сійӧ ӧвтчывліс ичӧтик ворсан шашканас, сылӧн гӧгрӧс банбокъясыс сэки ӧзйывлісны, а ӧні вӧйӧмаӧсь да чукырӧссьӧмаӧсь...
Сійӧ восьтӧ синъяссӧ, видзӧдӧ ас гӧгӧрыс, довйӧдлыштӧ юрнас да гажтӧмтчӧ сійӧ кад кузяыс, кор война да слава кыпӧдлісны сыын шонді югӧр кодь, сӧстӧм да кыпыд чувство.
Фуйяд тупкӧ кинас синъяссӧ, кыдз быттьӧ кӧсйӧ дырджык кутны син водзас казьтыланторсӧ.
Ӧні сувтӧны сы водзӧ выль образъяс.
Со эстӧн, выліас, сійӧ сёрӧнджык аддзысис Клеманс нывкӧд.
Медводдзаысь сійӧ прӧйдитіс сы дінті шондіӧн ставнас ойдӧдӧмӧн.
Нылыс нуис киясас идзас кольта, и юрсиыс вӧлі сэтшӧм еджыд, мый сы юркӧд орччӧн весиг идзасыс кажитчис пемыдӧн.
Мӧдпӧрйӧ сійӧ вӧлі мунӧ пӧдругаыскӧд орччӧн.
Кыкнанныс сувтлісны, медым видзӧдлыны сы вылӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи найӧ шӧпкӧдчӧны, да бергӧдчис, налань.
Аддзӧмӧн, мый зон найӧс казяліс, сералігтырйи пышйисны, быттьӧ байдӧгъяс.
Тані жӧ найӧ сёрӧнджык лӧсьӧдісны аслыныс олан поз.
Керка водзас кыссьӧ виноградник, кӧні сійӧ уджалӧ, ветлӧдлӧ во гӧгӧр идзас шляпаӧн.
Садйӧ пыранінын быдмӧ розӧвӧй куст;
Фуйяд сыкӧд дружитӧ, и кустыс пӧльзуйтчӧ аслас шипъяснас сӧмын сы могысь, медым дырджык кутны ас дінас ассьыс кӧзяинсӧ.
Воас-ӧ бӧр сійӧ тайӧ став дорас?
Фуйяд вывті ылӧ видзӧдліс важ олӧмас, медым не аддзыны воан олӧмыслысь став лёклунсӧ!
Сійӧ думайтӧ, уна-ӧ воштывліс полк быд выступление бӧрын, ӧпаснӧй делӧяс йылысь, кӧнъясын сійӧ участвуйтліс да кодъяс нӧшта лоӧны на, висьӧм йылысь да кыдзи сылӧн организмыс вочасӧн киссьӧ тшыгъялӧмысь да кӧдзыдысь...
Сійӧ сувтӧ да пыркнитчӧ, медым мездысьны колян кадся образъяссьыс да воан лёк олӧм аддзӧмсьыс.
И бара сійӧ йизьӧдан пемыд пиын, лы пыр мунан тӧв улын, падмӧм йӧз пӧвсын, кодъяс, быттьӧ синтӧмъяс, виччысьӧны рытсӧ.
Сійӧ бергӧдчис збыльлунланьыс, и сійӧс бара босьтӧ дрӧж.
Кыкысь воськовтӧм бӧрын сійӧ зурасьӧ салдат чукӧрӧ; медым вунӧдчыны да бурмӧдны ассьыныс сьӧлӧмсӧ, найӧ джын гӧлӧсӧн сёрнитӧны сёйӧм йылысь.
— Гортын менам, — шуӧ ӧтик, — пӧжалӧны телега кӧлесаа гырся няньяс.
И сійӧ радпырысь паськӧдӧ синъяссӧ, кыдз быттьӧ сы могысь, медым бурджыка аддзыны тайӧ ылысса няньяссӧ.
— Миянын, — пырӧдчӧ сёрниас лунвывса ӧти гӧль морт, — праздникдырся ӧбедъясыд сы дыра кыссьӧны, мый няньыс, коді первойсӧ вӧлі небыд, помладорыс чорзьӧ.
— Миян эм ӧтипӧлӧс вина... видзӧднысӧ сійӧ кыдз быттьӧ абу зэв важнӧй.
Но сыын, шуа ме тэныд, вокӧ, ёнлуныс дас вит градусысь не этшаджык!
Сэки Фуйяд заводитӧ висьтавны ӧти вина йылысь, коді сэтшӧм гӧрд, мый кажитчӧ пӧшти фиолетӧвӧйӧн; сійӧ зэв бур сорлалӧм вылӧ — быттьӧ сы вылӧ и лӧсьӧдӧма.
— Миянын, — шуӧ беарнец *, — эм ӧти сорт вина, жюрансон, но настоящӧй.
* Беарнец — Беарнын (французскӧй провинция) олысь.
Абу сійӧ, кодӧс векджык вузалӧны жюрансон пыдди, кӧть эськӧ сійӧс и вӧчӧны Парижын.
abu
— Волан кӧ тэ миян местаясӧ, — шуӧ Фуйяд, — то тӧд, мый менам эмӧсь мускатнӧй винаяс ставпӧлӧс сортыс, ставпӧлӧс рӧмаыс, быттьӧ шӧлк образецъяс.
Пырав ме ордӧ, и ме быд лун тӧлысь чӧж понда гӧститӧдны тэнӧ пыр выльысь-выль винаӧн.
— Вот юыштам! — горӧдӧ благодарнӧй салдат.
И ассьыс винаяссӧ казьтывлігӧн Фуйяд веськыда чиктылӧ.
Сійӧ уськӧдӧ тӧдвылас и чесноклысь кӧрсӧ, кодӧс сэтшӧма радейтӧны сы крайясын.
Гӧрд виналӧн ароматъясыс да ликёръяслӧн нежнӧй гаммаыс * кучкӧны сылы юрас тайӧ кӧдзыд сарайса шог обстановкаын.
* Гамма — музыкальнӧй тонъяслӧн либӧ рӧмъяслӧн условнӧй рад.
Друг сійӧ казьтыштӧ, мый грездас, кӧні найӧ сулалӧны, олӧ кабатчик, коді чужлӧма Безьеын, кутшӧмкӧ Маньяк, коді шуис сылы: «Пырав кыдзкӧ-нибудь, ёртӧ, ми юыштам миянсьыным винаӧс.
Ме дзеби кымынкӧ бутылка».
Тайӧ перспективаыс вайӧдӧ Фуйядӧс ыджыд радлӧмӧ.
Чӧсмӧдчан кӧрыс кыпӧдӧ сылысь ловсӧ, быттьӧкӧ сійӧ аддзис дыр мысти ассьыс веськыд туйсӧ...
Юыштны лунвывса вина, и весиг ассьыс роднӧйсӧ, юны уна...
Бур эськӧ аддзывны ставсӧ розӧвӧй рӧм пытшкысь, кӧть ӧти лун кежлӧ.
Сылы колӧ вина, и сійӧ мӧвпалӧ юыштӧм йылысь.
Весиг ӧта минут воштытӧг сійӧ эновтӧ ёртъяссӧ, медым веськыда мунны Маньяк ордӧ.
Но петанінас сійӧ зурасьӧ капрал Бруайе вылӧ, коді котралӧ сарайысь сарайӧ да горзӧ:
— Чукӧртчӧй кывзыны приказ!
Рота чукӧртчӧ кытшӧ сёйӧда мыльк йылӧ, кӧні зэр улас тшыналӧ походнӧй кухня.
abu
— Ветла юыштны приказ бӧрас, — шуӧ аслыс Фуйяд.
И сійӧ рассеяннӧя кывзӧ приказ лыддьӧмсӧ.
Но кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв рассеяннӧй, сылӧн пельясыс мичаа кыйӧны татшӧм кывъяс: «Некутшӧма оз позь петны сулалан места сайӧ дас сизим часысь водзджык да кызь часысь сёрӧнджык».
И капитан, кывзысьяс мургӧм вылӧ видзӧдтӧг, объясняйтӧ тайӧ приказсӧ:
— Тані сулалӧ дивизиялӧн штаб-квартираыс.
Кытчӧдз ті тані сулаланныд, эн петкӧдчӧй, дзебсьӧй!
Дивизионнӧй генерал кӧ аддзас тіян пӧвстысь кодӧскӧ ывла вылысь, сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдас удж вылӧ.
Ни ӧти салдат мед эз веськав сы синъяс шӧрӧ.
Лунтыр олӧ дзебсьӧмӧн.
Вӧчӧй, мый гажныд, но медым тіянӧс некод эз аддзыв!
И ставӧн бӧр мунӧны сарайӧ.
* * *
Луншӧр бӧрын кык час.
Пемдас сӧмын куим час бӧрын, и сӧмын сэки позяс рискнитны петкӧдчыны ывла вылын.
Узьыштны, али мый ӧні?
Но Фуйядлы оз узьсьы.
Юыштӧм вылӧ надеяыс ловзьӧдіс сійӧс.
И сійӧ кӧ пондас узьны луннас, сэки оз вермы унмовсьыны войнас.
Тайӧ пӧследньӧй делӧ.
Колльӧдны кузь вой восьса синъясӧн — кошмарысь лёкджык.
Поводдяыс век омӧльтчӧ.
Зэрыс да тӧлыс чорзьӧны и ывласяньыс и пытшкӧссяньыс.
Мый жӧ вӧчны, кор абу позянлун ни сулавны вӧрзьытӧг, ни пуксьыны, ни водны, ни уджавны, ни шляйтчыны мунны?
Ыджыд ӧтчаяние шымыртӧ мудзӧм да кӧтасьӧм йӧзӧс, кодъяс оз тӧдны, мый асьныскӧд заводитны вӧчны.
— Господи, кутшӧм тані лёк!
Несчастнӧйяс горӧдалӧны ассьыныс норасьӧмъяссӧ, быттьӧ чуксалӧны отсӧг вылӧ.
Сэсся найӧ инстинктивнӧя босьтчӧны тані сӧмын ӧти позяна занятие дорӧ — ветлӧдлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ, медым кӧть неуна пессьыштны да шоналыштны.
И вот найӧ, кияснысӧ зептас сюйӧмӧн да кокнаныс тапйӧдлӧмӧн, заводитӧны восьлавны векни помещениеын кузяланог и вомӧнног, кытшлалӧны, лукасьлӧны.
Тайӧ существоясыс кӧдзыд тӧв пӧлялӧм улын кажитчӧны карса несчастнӧй брӧдягаяс чукӧрӧн, кодъяс тӧвся енэж улын виччысьӧны, кор воссяс ночлежкалӧн ӧдзӧсыс.
Но ӧдзӧсыс оз воссьы тайӧ йӧзыслы, а кӧть и воссяс лун куим-нёль мысти, шойччӧг помасьӧм бӧрас, то сӧмын сы вылӧ, медым бара мӧдӧдны найӧс окопъясӧ.
Сӧмын Кокон ӧтнасӧн пуксьӧма пельӧсӧ.
Сійӧс дзикӧдз ӧдӧлитӧмны тойяс, но кӧдзыдысла да ваысла дзикӧдз слабмӧмла сылӧн эз тырмы мужествоыс весиг бельёсӧ вежӧм вылӧ.
И сійӧ быттьӧ кынмӧма, мурыш, вӧрзьытӧм...
Мыйӧн кадыс матыстчис вит часлань, Фуйяд бара пондіс коддзӧдны асьсӧ вина йылысь мӧвпӧн да виччысьны югдӧм сьӧлӧмӧн.
— Кымын час?..
Дас вит минуттӧг вит...
Айда!
И вот сійӧ ывлаын, войся пемыд пӧвсын.
Гырысь воськовъясӧн, няйтӧд шлюпкакылігтырйи, сійӧ веськӧдчӧ аслас бур тӧдса Маньяк заведение дорӧ, и муртса аддзӧ пемыдсьыс ӧдзӧссӧ...
Господьӧй, заведениеыс битӧм!
Игана.
Ӧзтӧм истӧг югӧр улын, кодӧс ыджыд киыс сылӧн сайӧдіс быттьӧ абажурӧн, сійӧ лыддьӧ гижӧд: «Салдатъяслы заведениесӧ тупкӧма».
Маньякыд, буракӧ, мыйыськӧ мыжмӧма да сійӧс дугӧдӧмаӧсь тӧргуйтӧмсьыс.
И Фуйяд вешйӧ кабак дорсьыс, но оз ӧткажитчы аслас кӧсйӧмсьыс.
Мый нӧ, мунас сійӧ мӧд местаӧ да юыштас прӧстӧй вина, кодысь сійӧ мынтысяс — со и ставыс!
Сійӧ сюйӧ кияссӧ зептас да кыскӧ деньга кӧшельсӧ: сэні колӧ лоны комын сизим су!
Тайӧ, дерт, абу зарни чукӧр, но век жӧ...
Но друг сійӧ чеччыштлӧ плешкас кипыдӧснас швачнитӧмӧн.
Кузьмӧс чужӧмас петкӧдчис вывті ёна повзьӧм.
Ӧд сылӧн абу комын сизим суыс!
Дурак жӧ сійӧ, дурак!
Сійӧ и вунӧдліс сардин кӧрӧбка йывсьыс, кодӧс сійӧ ньӧбліс, медым кӧть ӧтчыд шойччыштны умӧм макаронъясысь, вунӧдіс сур-кружкаяс йылысь, мыйӧн сійӧ гӧститӧдіс сылысь кӧмсӧ дӧмысь сапожникъясӧс.
Аттӧ кутшӧм шог!
Кольӧма сӧмын дас куим су!
Медым кӧть неуна юыштны да вунӧдлыны ас гӧгӧрсасӧ, сылы колӧ литрӧн-джынйӧн вина, а тані литрыс сулалӧ кызь ӧтик су.
Та вылӧ сылӧн уна оз тырмы!
И коньӧр видзӧдлӧ пемыд пытшкас гӧгӧр.
Сійӧ кӧсйӧ аддзыны кӧть кодӧскӧ.
Гашкӧ, аддзысяс ёрт, коді удждылас сылы сьӧм либӧ гӧститӧдас сійӧс.
Но коді?
Оз жӧ ӧд Бекюв: сылӧн сӧмын вежаньыс ӧтнасӧн, коді мӧдӧдлывлӧ сылы быд кык вежон мысти табак да почтӧвӧй бумага;
оз Барк, коді нинӧм вылӧ оз сет сьӧм.
Оз Блэр, коді скуп и оз гӧгӧрво.
Оз Бликэ, коді, буракӧ, сы вылӧ скӧралӧ;
оз Пепэн, коді и ачыс сы моз жӧ корысялӧ да некор оз мынтысьлы, весиг кӧть нуӧдлӧ сьӧрсьыс.
Вот эськӧ Вольпатт кӧ вӧлі тані!..
Правда, эм Мениль Андре, но сылы Фуйяд уджйӧза нин вель унаысь гӧститӧдӧмысь.
Гашкӧ, капрал Бертран?
Оз, сыкӧд сійӧ кыдзкӧ спорӧ воліс, да ӧні найӧ мӧда-мӧд вылас сингугнас видзӧдӧны...
Фарфадэ?
Найӧ весиг некор оз сёрнитлыны...
Фуйяд зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый Фарфадэ дінӧ шыӧдчыны абу лӧсьыд.
Да и мыйла ставсӧ лыддьӧдлынысӧ?
Кӧнӧсь ӧні найӧ?
Ньӧжйӧникӧн сійӧ бергӧдчӧ бӧр ас гидня дорас.
Сэсся друг бергӧдчӧ выльысь да полігтырйи мӧдӧдчӧ восьлавны водзлань.
Век жӧ сійӧ босьтчылас.
Гашкӧ, сійӧ аддзас ассьыс ёртъяссӧ пызанъяс сайысь...
И сійӧ веськӧдчӧ грезд шӧрланьыс.
Кабакъяслӧн ӧдзӧсъясыс да ӧшиньясыс муртса югдӧдыштӧны главнӧй улича вылысь няйт гуранъяссӧ.
Быд кызь воськов сайын — кабачок.
Ӧшиньяс пыр тыдалӧны салдатъяслӧн гырысь мыгӧръясыс; найӧ ёнджыка ветлӧны компаниеясӧн. Туй кузя сідз жӧ ветлӧдлӧны йӧз чукӧръяс.
Кор прӧйдитӧ автомобиль, ставӧн кежлӧны; сэки найӧс синтӧммӧдлӧны автомобильыслӧн пӧнаръясыс, резӧ няйтӧн.
abu
abu
Удача вылӧ надеяӧн Фуйяд пырӧ ӧти кабачокӧ.
Порогдорсяньыс нин сылы ӧвтыштӧ шоныд ру, югыд да коддзӧдан кӧр.
Сійӧ небзьӧ.
Пызансайса став тайӧ йӧзыс сэтшӧм ёна казьтылӧны важся олӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдалӧ гӧгӧр, беспокоитӧ пызан сайын пукалысьясӧс да корсьӧ тӧдсаяссӧ.
Чорт возьми!
Некод абу!
Мӧд кабакын сэтшӧм жӧ.
Оз везит сылы.
Весьшӧрӧ сійӧ нюжйӧдлӧ сьылісӧ да кыйӧдӧ, оз-ӧ веськав сылы кӧть ӧти тӧдса чужӧм тайӧ йӧзъяс пӧвстсьыс, кодъяс чукӧрӧн либӧ параясӧн юӧны вина да сёрнитӧны, либӧ пукалӧны ӧткӧн да гижӧны.
Сійӧ вӧлі корысь кодь да некод сы вылӧ оз и видзӧдлы.
Ни ӧти бур сьӧлӧма мортӧс аддзытӧг, сійӧ решитчӧ видзны кӧть нин сійӧс, мый эм зептас, да матыстчӧ стойка дорӧ.
— Бур вина кружка!
— Еджыдӧс?
— Да.
— Ті, буракӧ, лунвывса? — шуӧ кӧзяйкаыс, вина кисьтігӧн да дас кык су босьтігӧн.
Сійӧ меститчӧ ӧти пызан пельӧсӧ, кодӧс займитӧмаӧсь нин нёль пукалысь, кодъяс картіасьӧны, да горша юӧ...
— Эй, тэнад здоровье вӧсна!
Эн жугӧд стӧкантӧ! — кодкӧ сылы горзӧ дзик пель дінас.≠
Тайӧ — оружейник Гарленг.
Абу зэв мича пукавныд вина кружка дорад сэтшӧм ёрт дырйи, коді сідзжӧ кӧсйӧ юыштны.
Но Фуйяд петкӧдлӧ, мый сійӧ оз гӧгӧрво Гарленглысь кӧсйӧмъяссӧ, да ӧдйӧ юӧ кружкасьыс коляссӧ.
Оружейник бергӧдчӧ сылань мышкӧн да мунігмозыс броткӧ:
«Скупӧсь жӧ тайӧ лунвывсаясыд!»
Фуйяд лэдзчысис гырддза йылас да аддзытӧм синъясӧн видзӧдӧ кабак пельӧсӧ, кыті ветлӧдлӧны пырысь-петысь салдатъяс.
Тайӧ еджыд винаыс доза бур, но некымын войтыд вермас ӧмӧй веськӧдны Фуйядлысь пустыняын моз косьмӧм горшсӧ?
Здук кежлӧ вешйыштлӧм шог бара шымыртӧ сійӧс.
Сійӧ чеччӧ да мунӧ — сы рушкуын ӧти кружка вина да зептас ӧти су деньга.
Сылӧн тырмис смеллун пыравны нӧшта ӧти кабакӧ, корсьны тӧдсаясӧс, но весьшӧрӧ.
Медым не петкӧдлыны ассьыс лёк положениесӧ, сійӧ петігмозыс гора шуӧ кывмӧн:
«Чӧртыс мед эськӧ сійӧс босьтіс!
Некор тайӧ порсьыс оз лок аскадын».
Сэсся сійӧ бӧр локтӧ сарайӧ.
Тані век на важмоз кӧдзыд да ва.
Фуйяд ӧзтӧ сись да муртса ӧзйысь, тіралан би югӧр улас матыстчӧ Лабри дорӧ.
Лажыньтчис коньӧр пон дорӧ, коді, гашкӧ, кулас и сыысь на водзджык, да пондіс видзӧдны сы вылӧ.
Лабри узьӧ, но зэв кокньыда.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ восьтіс ӧти синсӧ да легнитіс бӧжнас.
Фуйяд малалӧ сійӧс да ньӧжйӧник шуӧ:
— Нинӧм он вӧч...
Нинӧм...
Сэсся сійӧ нинӧм оз висьтав Лабрилы, медым сійӧс ёнасӧ не шогӧдны; но пон ошкана гогйӧдлӧ юрнас да бара тупкӧ синъяссӧ.
Фуйяд сьӧкыда чеччӧ, сы вӧсна мый сылӧн лысьӧмъясыс пондӧмаӧсь нин «сімны», да мунӧ узьны.
Ӧні сійӧ надейтчӧ сӧмын ӧтитор вылӧ: унмовсьны, кыдз позьӧ ӧдйӧнджык, медым помасис тайӧ шуштӧм луныс, кутшӧмъяс лоӧны водзӧвылӧ зэв на уна, кытчӧдз оз во войналӧн либӧ олӧмлӧн медбӧръя луныс.
ХII. ПОРТИК
abu
— Ӧні руа...
Кӧсъян кӧ, мунам?
Тадзи юалӧ менсьым, мелань бергӧдчӧмӧн, Потерлу, бур шань чужӧма, еджыд юрсиа морт; югыдлӧз синъяс вӧснаыс чужӧмыс кажитчӧ пырыс тыдаланаӧн.
Потерлу чужлӧма Сушэын, да сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ местасӧ вӧлі бӧр мырддьӧма немецъяслысь, сылы лоис окота видзӧдлыны ассьыс чужан грездсӧ, кӧні сійӧ коркӧ овліс шуда да свободнӧя.
Ӧпаснӧй туй.
И не сы вӧсна, мый сійӧ ылын: Сушэыс ныр уланым.
Квайт тӧлысь чӧж ми олам да уджалам окопъясын тайӧ грезд дорас.
Тырмымӧн лоӧ вуджны тасянь Бетюнскӧй туй вылӧ, код пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь окопъяс да кодъялӧма миянлы прикрытиеяс, сэсся лэччыны тайӧ туй кузяыс километрджын мында — и ми Сушэынӧсь.
Но став тайӧ местаяссӧ оръявлытӧг лыйлӧны.
Бӧрыньтчӧм кадсяньыс немецъяс дугдывтӧг на ысталӧны татчӧ ассьыныс чемоданъяссӧ *, да налысь взрывъяссӧ, кодъяс лэптӧны вичко судтаӧдз мусӧ да лӧпсӧ, ми аддзывлам зэв тшӧкыда.
* Чемоданъяссӧ — снарядъяссӧ.
Мыйла найӧ бомбардируйтӧны Сушэсӧ?
Абу гӧгӧрвоана.
Ӧд грездас, коді унапӧрйӧ нин вуджліс киысь киӧ, некод нин и нинӧм абу кольӧма.
Но талун ӧшаліс сук ру да та вӧсна позьӧ вӧлі рискнитны...
Ми эским, мый кӧть миянӧс оз аддзыны.
Руыс герметическӧя * тупкӧ усовершенствованнӧй подзорнӧй трубасӧ немецкӧй колбасалысь, коді ӧшалӧ, буракӧ, кӧнкӧ тані, выліас; сійӧ ӧшалӧ вӧсньыдик, но тӧдчытӧм завесаӧн миян линияяс да Лансе да Антре немецкӧй наблюдательнӧй пунктъяс костын.
* Герметическӧя — топыда, зэв плотнӧя.
— Ладнӧ, — шуа ме Потерлулы.
Адъютант Барт, коді тӧдӧ миянлысь мӧвпъяс, гогнитӧ юрсӧ вылысянь уліӧ да лэдзӧ синъяссӧ, быттьӧ кӧсйӧ шуны, мый веськодя видзӧдӧ миян кӧсйӧм вылӧ.
Петам окопъясысь — и вот ми Бетюнскӧй туй вылынӧсь.
Лунъюгыд дырйиыс ме тані первойысь на.
Ми аддзывлім сійӧс сӧмын ылысянь — тайӧ страшнӧй туйсӧ, кодӧс сэтшӧм тшӧкыда ми вуджлывлім котӧртӧмӧн да кусыньтчӧмӧн, звижжитысь пуляяс да потласьысь снарядъяс улын.
— Но, мый, мунам, другӧ?
Некымын воськов бӧрын Потерлу сувтіс туй шӧрас да, ассьыс синъяссӧ паськӧдӧмӧн, восьтіс вомсӧ.
— Ай-ай-ай!.. — горзӧ сійӧ.
Ме бергӧдчи сылань, сійӧ индӧ меным туй вылас да шуӧ, юрнас довкйӧдлӧмӧн:
— Тайӧ сійӧ...
Господи, сӧмын шуны, мый тайӧ сійӧ...
Ме тӧда сійӧс сэтшӧм бура, мый весиг синмӧс тупкӧмӧн аддза, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі.
А ӧні страшнӧ сы вылӧ видзӧдлыны!
Кутшӧм вӧлі мича туйыс, кузялаыс вӧлі садитӧма гырысь пуяс, и вот мыйӧ сійӧ пӧрӧма!
Ставсӧ путкылялӧма, некытчӧ туйтӧмӧдз вайӧдӧма...
Шог и видзӧдны...
Видзӧдлы кыкнанладорас перйӧм окоп линияяс вылас, воронкаясӧн пузувтӧм шоссе вылас, вужнас нетшкӧм, торпыригӧдз жуглалӧм, сотчӧм, быдладорӧ пӧрлӧдлӧм пуяс вылас!
Эх, другӧ, тэ весиг гӧгӧрвонысӧ он вермы, кутшӧмӧдз тайӧ туйсӧ тшыкӧдӧмаӧсь!
И сійӧ мунӧ водзӧ, быд воськов бӧрын сувтлӧмӧн видзӧдігтырйи да шензигтырйи.
Сійӧ прав.
Тайӧ мыйкӧ фантастическӧй.
Он вермы вежӧртны, мый эм мыйкӧ нӧшта ужаснӧйджык тайӧ туй дорсьыс, код пӧлӧнӧд кыкнанладорсяньыс кодйысьӧмаӧсь кык армия да воӧн-джынйӧн чӧж шыбласьӧны снарядъясӧн.
Тайӧ страднӧй туй, да сы вывті жунькйӧдлӧны сӧмын пуляяс да снарядъяс, кодъяс вундалӧмаӧсь сійӧс кузяла и вомлӧс, тыртӧмаӧсь поле вылысь вайӧм муӧн, гӧрӧмаӧсь пыдӧсӧдзыс.
abu
— Тӧдлін кӧ тэ сійӧс водзті.
Сійӧ вӧлі шыльыд да чистӧй, — шуӧ Потерлу.
— Сэні быдмылісны быдсяма сикас пуяс.
Листъясыс на вылын вӧліны ставсикас рӧмаӧсь, быттьӧ бобувъяс, и пӧшти пыр сы вывті кодкӧ прӧйдитліс да нимкодя чолӧмаліс паныдасьысьӧс: тӧ нывбаба, кык кӧрзинаӧн пельпомъяс вылас, то крестьяна вӧв додьяс вылын гораа сёрнитігтырйи, и налысь блузаяссӧ вӧрӧдышталӧ небыдик тӧврутор.
Да, шуда овсьыліс тані коркӧ!
И Потерлу матыстчӧ руалан ю дорӧ, коді визувтӧ быттьӧкӧ туй кузя.
Сійӧ копыртчылӧ да сувтлӧ муртса тӧдчана мылькъяс дорӧ, кодъяс вылӧ сувтӧдалӧма крестъяс: тайӧ морт гуяс; крестъясыс тшем сулалӧны туй бокъясас, быттьӧ вичкоын крестӧвӧй туй вылын.
Ме чуксала сійӧс.
— Пондам кӧ ми мунны тадз жӧ ньӧжйӧ, ми некор ог волӧй.
Содтам воськовнымӧс.
Ми матыстчамӧй дель дорӧ; ме — водзвылас, Потерлу — меысь неуна бӧрынджык.
Сійӧ мунӧ, думъяснас сьӧктаммӧм юрсӧ копыртӧмӧн, да весьшӧрӧ зільӧ аддзыны сылы тӧдса предметъяс.
Тані туйыс мунӧ горувті да артмӧдӧ стен кодьӧс, коді тупкӧ туйсӧ водзвылысь войвывладорсяньыс.
Тайӧ местаыс тырмымӧн сайӧда да тані неуна тӧдчыштӧ олӧм.
Гӧртӧм, ёгӧссьӧм да висьысь му вылын, коді тырӧма косьмӧм турунӧн, куйлӧны шойяс.
Найӧс ваялӧны татчӧ войнас, кор весалӧны окопъяссӧ, равнинасӧ.
И кулӧмъяс виччысьӧны тані, — унаӧн зэв нин важӧнсянь, — кор нуасны найӧс тылӧ, кладбище вылӧ.
Ми ньӧжйӧ на дорӧ матыстчам.
Найӧ куйлӧны мӧда-мӧд дорас топыда топӧдчӧмӧн.
Быдӧн на пӧвстысь кольӧмаӧсь сэтшӧм чужӧмӧн, кутшӧмӧн суӧма найӧс агонияыс *.
* Агония — кулысь организмлӧн смертьыскӧд тышкасьӧм.
Ӧткымынъяслӧн чужӧмъясыс бакшасьӧмаӧсь нин, кучикъясыс вижӧдӧмаӧсь да сьӧд чутӧссьӧмаӧсь.
Уналӧн чужӧмъясыс сир кодь сьӧдӧсь, льӧбъясыс пыктӧмаӧсь, кызӧсь: быттьӧ негръяслӧн юръяс, польдӧмаӧсь гадьяс моз.
Кык шой костас чурвидзӧ кодныслӧнкӧ торъялӧм киыс; сійӧ помассьӧ дзугсьӧм быдса сунис мӧтӧкӧн.
Мукӧдъяс лоӧмаӧсь кутшӧмкӧ бесформеннӧй массаӧн, кытысь позьӧ казявны паськӧмторъяссӧ либӧ лыторпыригъяссӧ.
Нӧшта ылынджык куйлӧны шойяс, кодъяс дзикӧдз нин ропмунӧмаӧсь; медым вайигас ки-коксӧ не воштавны, ковмис найӧс грузитны кӧрт сеткаяс вылӧ.
Тайӧ металлическӧй гамакъясас найӧс и кольӧмаӧсь.
Татшӧм шойсьыд оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, кӧні тушаыслӧн вылысыс да улысыс.
Бесформеннӧй чукӧрсьыс позьӧ казявны сӧмын ӧшӧдчӧм гач зеп.
Кутшӧмкӧ гаг то пыралӧ зептас, то бӧр петалӧ.
Кулӧмъяс гӧгӧр лэбалӧны письмӧяс, кодъяс усялӧмаӧсь зепъяссьыс либӧ патронташъяссьыс, кор тайӧ шойяссӧ шыблалісны татчӧ муас.
Ӧти бумага лист торйысь ме, неуна копыртчыштӧмӧн, лыдди татшӧм кывъяс:≠
«Менам дона Анри, кутшӧм мича поводдяыс тэнад чужан лунӧ!..»
Мортыс куйлӧ кынӧм вылас.
Сылысь тушасӧ вундӧма коскӧдыс джуджыд бӧрӧздаӧн; юрсӧ бергӧдӧма бокног; тыдалӧны тыртӧм сингуранъяс, а синкымас, чужӧмас да голяас быттьӧкӧ быдмӧма веж нитш.
Быдладорӧ тӧвнас разалӧ терпитны позьтӧм дук.
Гӧгӧр — палатка лестукторъяс, паськӧм торпыригъяс, кодъяс чорзьӧмаӧсь косьмӧм вирысь да доргӧгӧръястіыс шомӧдз сотчӧмаӧсь снарядъясысь.
Быдлаын жуӧны номыръяс.
Ми видзӧдлам ёрта ёртным вылӧ, качайтам юрнаным да ог лысьтӧй гораа шуны, мый тані терпитны позьтӧм дук; ылыстчам татысь тэрмасьтӧг.
Ру пытшсьыс ми аддзам копыртчӧм йӧзӧс, кодъяс мыйкӧ нуӧны.
Тайӧ — санитаръяс ваялӧны выль шойяс.
Найӧ мунӧны, пӧрысь юръяснысӧ копыртӧмӧн, ружтігтырйи да пӧсялӧмӧн.
Нуны кулӧм мортӧс кыкӧнлы соединительнӧй ходӧд, кор гӧгӧр няйт да ва, тайӧ зэв сьӧкыд удж.
Найӧ пуктӧны шойсӧ, коді вӧлі дзик выль паськӧма.
— Неважӧн на сійӧ вӧлі кок йылас, — шуӧ ӧтик носильщикыс.
— Коли сӧмын на кык час, кор думыштіс мунны равнина вылӧ немецкӧй винтовка корсьны да пӧлучитіс юрас пуля.
Средаӧ сылы колӧ вӧлі петны отпускӧ, и сійӧ непременнӧ кӧсйис шедӧдны татшӧм штукасӧ пӧдарок вылӧ.
Тайӧ — 405-ӧд полкса сержант, призывайтчылӧма 1914-ӧд воын.
Вывті прамӧй вӧлі мортыс.
И сійӧ петкӧдлӧ миянлы мортсӧ, лэптыштлӧ чужӧмсӧ тупкысь чышъянсӧ.
Кулӧм мортыс зэв на ещӧ том да быттьӧкӧ сӧмын узьӧ.
Сӧмын синъясыс гудыртчӧмаӧсь, чужӧмбанъясыс вижӧдӧмаӧсь, да розӧвӧй ватор петыштӧма нырсьыс, вомсьыс да синъяссьыс.
Тайӧ шойыс быттьӧ пыртӧ неыджыд олӧмтор кулӧмъяс царствоас; сійӧ зэв на нюдз, куснясьысь.
Юрыс, кор сійӧс вӧрзьӧдӧны, лётмунлӧ бок вылас, быттьӧ корсьӧ аслыс лӧсьыдджык места.≠
Но сы вӧсна мый тайӧс абуджык сэтшӧма парсалӧмаӧсь, шойыс кыдзкӧ вӧлі матыссаджыкӧн сы вылӧ видзӧдысь дінӧ, матыссаджыкӧн дай гӧгӧрвоанаджыкӧн...
И мыйкӧ кӧ ми шуим тайӧ став шойяс чукӧр вылӧ видзӧдігӧн, то миян кывъяс эськӧ вӧлі веськӧдӧма сӧмын тайӧ свежӧй шой дорас: «Коньӧр детинка!»
Ми мунам водзлань. Туйыс тайӧ местасяньыс пондӧ пырны пыдлань — Сушэлань.
Туйыс миянлы еджгов ру пиас петкӧдчӧ шуштӧм шог долинаӧн.
Быдсикас лӧптыс и пежыс чукӧрмӧма сэтчӧ да лоӧма мунны позьтӧмӧн.
Пуяс тыртӧмаӧсь туйсӧ.
Туй бокъяссӧ парсалӧма снарядъясӧн.
Туй кузялаыс, кыкнанла бокас, кӧні кольӧмаӧсь на сувтӧдлӧм крестъяс, кыссьӧны кызьпӧрйӧ нин тыртлӧм да бара выльысь перйывлӧм окопъяс, воронкаяс, гуранъяс...
Сы серти, кыдзи ми мунам водзӧ, ставыс кажитчӧ чудовищнӧя изуродуйтӧмӧн, ставыс сісьмӧ, разлагайтчӧ.
Быдлаын чувствуйтчӧ катаклизм *.
* Катаклизм — грандиознӧй катастрофа; крут переворот.
Ми тувччалам му кузя, кодӧс ставнас кӧдзӧма осколокъясӧн, быд воськолын сконъясям ӧружие торпыригъясӧ, кухоннӧй кӧлуй, бидонъяс, пачьяс, вурсян машинаяс, проволока мӧтӧк колясъясӧ, немецкӧй да французскӧй форменнӧй паськӧм лестукъясӧ, кодъяс сьӧдӧдӧмаӧсь вирсьыс...
И колӧ тувччавны виччысьӧмӧн, сы вӧсна мый гӧгӧр туплясьӧны взорвитчытӧм снарядъяс, быдласянь чурвидзӧны найӧ асланыс коническӧй йывъяснас да разнӧй рӧма бокъяснас.
— Тайӧ вӧвлӧм немецкӧй окоп, кытысь найӧс медбӧрти вӧтлісны жӧ...
Местаясті сійӧс тыртӧма, мукӧдлаті пузлалӧма снарядъясӧн.
Му тыра мешӧкъяс косясьлӧмаӧсь, муыс киссьӧма да тыртӧм мешӧкъясыс летйысьӧны тӧв йылын.
Пу обшивкаяс жугласьӧмаӧсь чагйӧдз да гӧгӧр разалӧмаӧсь.
Прикрытиеяссӧ чукйӧнӧдз тыртӧма муӧн да нӧшта код тӧдас мыйӧн.
Позьӧ думыштны, мый тіян водзын джынвыйӧ косьмӧм юлӧн пыдӧсыс.
Ӧтилаті окопсӧ дзикӧдз шыльӧдӧма артиллерийскӧй биӧн.
Вевдортіыс паськалысь рӧвыс помассьӧ да пӧрӧ гӧрӧм кодь муӧ, кодӧс кузяланог и вомӧн симметричнӧя кодъялӧма ӧтыджда гуясӧн.
Ме инда Потерлулы тайӧ аслыссяма му вылас, кыті кыдз быттьӧ мунӧма гигантскӧй плуг.
Но сійӧ вӧйтчӧма аслас мӧвпъясас да век на ужасайтчӧ страшнӧя вежсьӧм пейзажнас.
* * *
Сійӧ индӧ чуньнас равнинаса ӧти места вылӧ да, кыдз быттьӧ унйылысь садьмӧмӧн, горӧдӧ:
— Тайӧ Краснӧй кабачок!
Сійӧ, мый нимтіс Потерлу татшӧм нимнас, вӧлі рӧвнӧй му, коді тырӧма кирпич торпыригъясӧн.
А эсійӧ мый?
Туйбердса верстӧвӧй из?
Абу!
Тайӧ юр, сьӧд юр...
Вомыс вежыньтчӧма, вылыс пар вевдорас чурвидзӧны усъяс...
Ыджыд да шомӧдз сотӧм юр, каньлӧн кодь.
Сы улын немецлӧн шой.
А эсійӧ мый?
Кутшӧмкӧ зловещӧй смесь — дзик еджыд юрлы да сысянь неылын сапӧг гоз; а на костын — тасмалӧн торпыригъяс да сьӧдасьӧм кӧлуй лестукъяс.
— Мунам, руыс пондӧ бырны.
Колӧ тэрмасьны...
Миянсянь сё метр сайын водзынджык звизжитігтырйи лэбӧ снаряд да разрывайтчӧ.
Сійӧ усис буретш сэтчӧ, кыті миянлы колӧ вӧлі мунны.
Ми лэччам.
Пӧкатыс лоӧ век крутджык.
Мунам орччӧн.
Менам ёртӧй нинӧм оз сёрнит, сӧмын ӧтарӧ да мӧдарӧ видзӧдлывлӧ.
Сэсся сійӧ сувтӧ.
Ме кыла, кыдзи сійӧ шӧпкӧдӧ:
— Мый сэсся...
Ми воимӧй...
Сійӧ... тані...
Ми эг эновтлӧй тайӧ бесплоднӧй, сотӧм равнинасӧ, — но, кӧть мый-а, тайӧ и эм Сушэыд...
* * *
Грездыс бырӧма.
Некор на мем эз удайтчыв аддзывны, медым татшӧм ногӧн вермис бырны грезд.
Аблен-Сен-Назер да Каранси посёлок формааӧсь на: сэні эмӧсь киссьӧм керкаяс да картаяс, кодъясӧс тыртӧма штукатуркаӧн да черепицаӧн.
Тані жӧ, пӧрлӧдлӧм пуяс пӧвстас, кодъяс миянӧс кытшалӧны, абу кольӧма нинӧм, коді эськӧ петкӧдліс кутшӧмкӧ форма, абуӧсь, торпыригъяс ни стенлӧн, ни решеткалӧн, ни вороталӧн, — и весиг кыдз быттьӧ шензьӧдӧ, кор балкаяс, изъяс, кӧртъяс чукӧр пытшкысь аддзан мостӧвӧйлысь коляссӧ: сідзкӧ, таті вӧлӧм, мунӧ улича.
Став местасӧ позьӧ чайтны карбердса няйт да васӧд муяс пыдди, кытчӧ уна вояс чӧж помся кыскалӧмаӧсь став ковтӧм торъяссӧ, лӧпсӧ, киссьӧм керкаясысь коляс материалъяссӧ, жугавлӧм ӧрудиеяссӧ.
Тайӧ артмӧдӧ быд пежыслысь да быдсикас лӧптыслысь ӧткодь слӧй, кыті мунны лоӧ ньӧжйӧ да сьӧкыда.
Бомбардировкаыс сы выйӧдз ставсӧ вежӧма, мый весиг шорсӧ мӧдлаӧ писькӧдӧма, да ӧні сійӧ визувтӧ ыліті мельничасяньыс, кодӧс сійӧ коркӧ бергӧдлывліс.
Снарядъясӧн артмӧдӧм некымын воронка, кӧні сісьмӧны вӧвъяслӧн польдӧм шойясыс да бесформеннӧй колясъясыс налӧн, кодъяс коркӧ шусьылісны мортъясӧн.
Со, трӧпа пӧперегыс, осколокъяс пӧвсын, нюжӧдчӧмӧн куйлӧ быттьӧкӧ узьысь морт.
Но сійӧ топыда топӧдчӧма му бердас да пыр жӧ позьӧ казявны, мый сійӧ кулӧма.
Сійӧ, буракӧ, кашевар: сы гӧгӧр туплясьӧны кӧв йылӧ пысавлӧм гӧгрӧс няньяс да ёртъясыслӧн ременяс ӧшлӧм флягаясыс.
Буракӧ, сӧмын на тайӧ войнас снаряд осколокӧн розьӧдӧма сылысь спинасӧ.
Тӧдӧмысь, мый ми медводдза йӧзӧн аддзим тайӧ тӧдтӧм салдатсӧ, коді кулӧма сідзжӧ тӧдтӧг.
Гашкӧ, сійӧ сісьмас сыӧдз на, кор кодкӧ нӧшта слӧймас сы шӧрӧ веськавны.
Ми корсям сылысь номероксӧ.
Сійӧ куйлӧ вир пытшкын.
Ме гижи сылысь фамилиясӧ.
Потерлу оз сюйсьы став тайӧ торъясас.
Сійӧ ветлӧдлӧ лунатик моз.
Шӧйӧвошӧм синъясӧн видзӧдӧ гӧгӧр да быттьӧ мыйкӧ корсьӧ киссьӧм-пузлалӧминсьыс.
Сэсся сійӧ пуксьӧ балка вылӧ да сы вылысь чужйӧ куснясьӧм кастрюля.
Ме пукси сыкӧд орччӧн.
Буситӧ посни зэр.
abu
Потерлу шӧпкӧдӧ:
— Енмыс тӧдӧ, мый тайӧ татшӧмыс!..
Сійӧ чышкӧ ассьыс кымӧссӧ да кевмысяна синмӧн видзӧдлӧ ме вылӧ.
Сійӧ кӧсйӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ лоӧ разрушениеыс, гӧгӧрвоны тайӧ ужассӧ да шуалӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс да шыяс.
Сійӧ пӧрччӧ ассьыс каскасӧ, и ме аддза, кыдзи сы юр весьтын руалӧ пӧсьыс.
Сэсся сійӧ сьӧкыда шуӧ меным:
— Тэ он вермы гӧгӧрвоны, он вермы...
Краснӧй кабачок сулавліс эстӧні, кӧні куйлӧ эсійӧ бошыслӧн юрыс, а гӧгӧр быдсикас пежыс...
Ӧд ӧні тайӧ настоящӧй клоака *...
* Клоака — няйт чукӧр.
А войдӧр тані, тайӧ туй бокас, вӧлі кирпичнӧй керка да неуна улынджык кык ичӧтджык керка.
Кымынысь буретш тайӧ местаас, кытчӧ ми сувтім, ме гогйӧдлывлі юрӧн прӧщайтчигъясын порогдорын сулалысь да нюмъялысь нывбабалы, а сэсся мӧдӧдчывлі грездӧ.
Сэсся вӧчан некымын воськов, бергӧдчылан да горӧдан сылы мыйкӧ шмонитантор...
Тэ он вермы аслыд представитны...
Со этійӧ...
Ставсӧ тайӧ...
Сійӧ ӧвтыштӧ кинас став тыртӧммӧм пространство весьттіыс.
— Оз позь тані, вокӧ, дыр овны.
Руыс разалӧ.
Сійӧ сьӧкыдпырысь сувтӧ.
— Мунам...
Водзын медсьӧкыдыс — аддзыны сылысь керкасӧ.
Сійӧ полігтырйи дзоргӧ гӧгӧр, зільӧ мыйкӧ гӧгӧрвоны, корсьӧ...
— Вот тані...
Абу, мунсьӧма нин, тыдалӧ, водзӧ...
Сійӧ эстӧні...
Ог тӧд кӧні...
Эх, курыд шоганӧй!
Сійӧ, ӧтчаяниеӧн шымыртӧмӧн, шеныштӧ кияснас да муртса сулалӧ кок йылас балкаяс да торпыригъяс пӧвсын.
Тайӧ ӧтсор гудыртӧм равнинаас тӧлквывсьыс вошӧмӧн, сійӧ видзӧдӧ гӧгӧр да, кыдзи вежӧртӧм кага либӧ кыдзи йӧймӧм морт, зільӧ мыйкӧ гӧгӧрвоны.
Сійӧ корсьӧ аслас пазӧдлӧм комнатаясысь вӧвлӧм уютсӧ, тані вӧвлӧмторъясыслысь формасӧ.
Неуна дзӧрыштӧм бӧрын сійӧ сувтӧ ӧти местаӧ да неуна бӧрыньтчыштӧ.
— Сійӧ вӧлі тані...
Ме сэсся ог сомневайтчы...
Аддзан, ме тӧдмалі тайӧ из сертиыс.
Тані вӧлі отдушина.
Со туйыс кӧрт полосаыслӧн, коді нетшышттӧдзыс тупкывліс отдушинасӧ.
Сійӧ быттьӧ ставсӧ исалӧ, кыскӧ нырнас, мӧвпалӧ-арталӧ, ньӧжйӧник довкйӧдлӧ юрнас.
— Сӧмын кор нинӧм нин абу кольӧма, пондан гӧгӧрвоны, кутшӧм шудаа овсьывлӧма важӧн.
Сійӧ матыстчӧ ме дорӧ да нервнӧя сералӧ.
— Тайӧ абу пыр овлантор, а?
Ме тӧда, мый тэ некор нинӧм татшӧмсӧ эн аддзывлы: медым не аддзыны ассьыд керкатӧ, кӧні морт овліс ассьыс став олӧмсӧ!
Сійӧ бергӧдчыштӧ да кыскӧ менӧ.
— Ладнӧ, мунам вай, нинӧм кӧ нин эз коль.
Ми мӧдӧдчим.
Тайӧ шемӧс шойнаас, тайӧ грездас, кодӧс посни торпыриг вылӧ разӧдӧма му пасьталаыс, ми сӧмын кык ловъя существо.
Кыпӧдчам бӧр.
Лоӧ югыдджык.
Руыс ӧдйӧ разалӧ.
Менам ёртӧй гырыся восьлалӧ, нырсӧ мулань ӧшӧдӧмӧн, да кыв оз шу.
Сэсся, му эрд вылас индӧмӧн, шуӧ:
— Тайӧ кладбище.
Сійӧ вӧлі тані войдӧрджык нин, быдладорӧ сыӧн паськавтӧдзыс на, войдӧрджык, сыӧн ставсӧ, всемирнӧй висьӧмӧн моз, шымырттӧдзыс на.
Джын туй вылын ми ньӧжмӧдам воськовнымӧс.
Потерлу матыстчӧ ме дорӧ.
— Тайӧ не ме вын серти...
Став менам воддзаджык олӧмӧй вывті ёна вушйӧма, сэтшӧма вушйӧма, мый меным весиг страшнӧ...
— Да, но!
Тэнад гӧтырыд жӧ дзоньвидза и нылыд сідзжӧ.
Тэ жӧ тайӧс зэв бура тӧдан.
Сы чужӧм вылын тыдовтчӧ аслыспӧлӧс выражение.
— Менам гӧтыр...
Ме тэныд мыйкӧ висьтала...
Менам гӧтыр...
— Мый нӧ?
— Ме, вокӧ, сійӧс аддзылі.
— Тэ сійӧс аддзылін?
А ме думайті, мый сійӧ оккупируйтӧм местаясын.
— Да, сійӧ Лансеын аймам ордас...
И ме сійӧс аддзылі...
А сэсся...
Но, ладнӧ, мед нин сідз, висьтала ме тэныд ставсӧ.
Ме вӧлі Лансеын куим вежон сайын.
Тайӧ вӧлі дас ӧтикӧд числӧын.
Ме, быттьӧ дурмӧм, видзӧда сы вылӧ, но чужӧмыс сылӧн сэтшӧм, мый быттьӧ сійӧ висьталӧ дзик збыльтор.
Мекӧд орччӧн мунігмоз сійӧ броткӧ:
— Тэ, гашкӧ, помнитан?
Кыдзкӧ ӧтчыд миянлы шуисны...
Но тэ, буракӧ, эн вӧв сэки...
Миянлы шуисны: колӧ укрепитны проволочнӧй заграждениеяс Бильярса окоп водзвылысь.
Тэ тӧдан, мый тайӧ лоӧ?
Ӧнӧдз тайӧ некыдз эз удайтчывлы.
Кыдзи сӧмын тэ петан окопысь, тэнӧ пырысь-пыр жӧ казявлісны сійӧ чоййывсьыс, кодлӧн нимыс кутшӧмкӧ зэв тешкодь...
— Тобогган.
abu
— Вот, вот!
И тайӧ местаыс ӧтсяма ӧпаснӧй и войын либӧ руа кадӧ, и лунын, сы вӧсна мый тайӧ местаас водзвыв метитӧма ружьеяс подставкаяс вылын да пулемётъяс.
Кор бошъяс пемыдысла нинӧм оз аддзыны, найӧ оръявлытӧг киськалӧны миянӧс снарядъясӧн.
Тайӧ ӧпаснӧй удж вылас индісны нестроевӧй ротаысь землекопъясӧс, но ӧткымынъяс пышйисны да найӧс вежисны ротаясысь строевӧй салдатъясӧн.
Ме вӧлі на пӧвсын.
Ладнӧ.
Петам.
Ни ӧти лыйӧм шы...
Мый эськӧ тайӧ лоӧ? — шуам ми аслыным.
— И друг ми аддзим ӧти бошӧс, сэсся кыкӧс, дас бошӧс; найӧ петалӧны му пытшсяньыс да, кияснаныс миянлы шенасигӧн, горзӧны: «Камрад!..
Ми — эльзасcаяс», — шуӧны найӧ да водзӧ петалӧны асланыс «интернациональнӧй» соединительнӧй ходсьыс.
— «Ми ог пондӧй лыйлыны тіянӧс, эн полӧй, вокъяс, лэдзӧй миянӧс сӧмын ассьыным йӧзӧс дзебны».
И вот ми и найӧ заводитім вӧчны ассьыным уджнымӧс.
Весиг сёрнитам накӧд, сы вӧсна мый найӧ вӧліны Эльзасысьӧсь.
Найӧ видісны войнасӧ да ассьыныс офицеръяссӧ.
Миян сержант зэв бура тӧдіс, мый оз позь сёрнитны неприятелькӧд, и миянлы весиг лыддьывлісны специальнӧй приказъяс сы йылысь, мый неприятелькӧд позьӧ сёрнитны сӧмын ружьеӧн.
Но сержант артыштіс, мый проволочнӧй заграждениеяс крепиталӧм вылӧ тайӧ сӧмын ӧти позяна случай, а раз миянлы сетісны позянлун уджавны, то колӧ вӧлі тайӧн пӧльзуйтчыны..
И вот бошъяс пӧвсысь ӧтик друг шуӧ миянлы: «Абу-ӧ кодкӧ тіян пӧвсысь оккупируйтӧм местаясысь, коді кӧсйис эськӧ тӧдмавны ас семья йывсьыс?»
— Сэки, воканӧй, ме эг вермы кутчысьны.
Тӧдтӧг, бура ме вӧча али лёка, ме матыстчи да шуа: «Ладнӧ, вот ме эськӧ кӧсйи».
Бош пондӧ юасьны менсьым.
Ме висьтала, мый менам гӧтырӧй нылыскӧд олӧны Лансеын, аймам ордас.
Бош юасьӧ менсьым, кӧні найӧ олӧны.
Ме висьтавла, и сійӧ шуӧ, мый бура тӧдӧ тайӧ местасӧ.
«Кывзы, — шуӧ сійӧ меным, — ме нуа сэтчӧ письмӧ и не сӧмын нуа письмӧ, но весиг вочакыв тэныд вая».
Сэсся друг швачкӧ аслыс кымӧсас, локтӧ матӧджык да шуӧ: «Кывзы, ёрт, ме нӧшта и бурджыка на вӧча.
Тэ кӧ вӧчан сідз, кыдзи ме висьтала, тэ аддзылан ассьыд гӧтыртӧ и челядьтӧ и ставсӧ ассьыд сідз жӧ, кыдзи ӧні тэ менӧ аддзан».
И сійӧ висьтавлӧ меным, мый сы могысь сэтшӧмтӧ часын колӧ мунны сыкӧд немецкӧй шынельӧн да кепкаӧн пасьтасьӧмӧн.
Сійӧ примитас менӧ углекопъяс рабочӧй командаӧ, коді мунӧ Лансеӧ.
Тані ме аддзыла гортсаясӧс сэтшӧм условие дырйи, ме кӧ лоа осторожнӧйӧн да некодлы кӧ ог петкӧдчы син водзас, сы вӧсна мый сійӧ кӧть пӧ и кывкутӧ аслас команда вӧснаыс, но менам гӧтыр ордын олӧны унтер-офицеръяс, а на понда сійӧ оз вермы кывкутны...
Ме сӧгласитчи.
— Ӧпаснӧй вӧлі тайӧ штукаыс.
— Дерт жӧ.
Но ме решитчи, дыр мӧвпавтӧг, весиг мӧвпавны кӧсйысьтӧг — сэтшӧма ме радуйтчи ассьым матыссаясӧс аддзывны позянлун вылас.
И та бӧрын менӧ кӧ лыйлісны, мем дзик веськодь: бур тӧвар вылӧ бур и дон.
Татшӧм нин, кыдз шусьӧ, спрослӧн да предложениелӧн законыс, сідз ӧд?
И тӧдан, вокӧ, ставыс пондіс мунны гылыда.
Дзик ӧти сьӧкыдторйыс вӧлі сӧмын сыын, мый некыдз эз сюр менам юр серти кепкаыс.
Юрӧй ӧд менам ыджыд.
Но и тайӧ ладмис: сюрис тойӧсь кӧрӧбка менам юрлы, тырмымӧн ыджыд.
Буретш менам эм немецкӧй сапӧг, — тӧдан, кодъясӧс меным кольліс Кароныд.
И вот ми мӧдӧдчим бошъяс ордӧ окопъясӧ ≠
(колӧ шуны, мый найӧ миян кодь жӧ лёк паськӧмаӧсь).
Ставыс муніс сэтшӧм бура да прӧстӧя, мый ме весиг ӧпасность йылысь вунӧді.
Вой кежлӧ ми воим Лансеӧ.
Помнита, кыдзи ми мунім ратуша дінті да мӧдӧдчим «Июль 14-ӧд лун» нима уличаӧд.
Улича вылысь ме аддзылі йӧзӧс, но пемыд радиыс эг тӧд некодӧс, а найӧ менӧ сідзжӧ;
да найӧ эз и вермыны мӧвпыштны, мый ме немецкӧй шынеля...
Вӧлі сэтшӧм пемыд, кӧть синмад чуткы, кор ми матыстчим керка дорӧ.
Сьӧлӧмӧй менам тапкис, ме дрӧжжиті юр вывсянь кок улӧдз, быттьӧ ставнам ме лои сьӧлӧмӧн.
И ме кутчыси, медым не горӧдны радӧйла, сэтшӧм ме вӧлі шуда да рад.
«Камрад» меным шуӧ: «Прӧйдит ӧтипӧрйӧ, сэсся мӧдпӧрйӧ, ӧшинь да ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывліг;
сӧмын видзӧдлывлы видзчысьӧмӧн, медым эз лоны подозрениеяс"...
И вот ме босьті ачымӧс ас киясӧ, эг петкӧдлы волнуйтчӧмӧс.
Менам бош вӧлі шань морт: ӧд сійӧ рискуйтӧ юрнас, ме кӧ шеда...
Кыдзи тэныд тӧдса, миянын, кыдзи и быдлаын Па-де-Калеса местаясын, пыран ӧдзӧсъяссӧ юкӧма кык пельӧ: улысас джынвыйӧдзыс кыдз быттьӧ барьер, а вылысас мыйкӧ ставень кодь.
Сідзнад, позьӧ тупкыны сӧмын улыс джынсӧ да сэки артмӧ ӧшинь кодь.
Ставеньыс вӧлі восьса.
Столӧвӧйын вӧліны биаӧсь, и менам пельӧдз кылісны гӧлӧсъяс.
Ме прӧйдиті, юрӧс сылань бергӧдӧмӧн, да аддзи гӧгрӧс пызан сайысь, лампа югӧр улысь мужичӧйяслысь да нывбабаяслысь юръяссӧ.
Менам синъясӧй пырысь-пыр жӧ сатшкысисны менам Клотильда вылӧ.
Сійӧ пукаліс кык тип костын, буракӧ, унтер-офицеръяс костын, кодъяс сыкӧд сёрнитісны.
А гӧтырӧй мый вӧчис?
Нинӧм...
Нюмъяліс, би югӧрсяньыс зарни кодь лоӧм веж юрсиӧн кытшалӧм юрсӧ лӧсьыдиника копыртыштӧмӧн.
Сійӧ нюмъяліс.
Сійӧ вӧлі доволен.
Кажитчис, мый сійӧ зэв бура чувствуйтіс асьсӧ тайӧ бошскӧй сволочь дорас, югыда ломалысь лампа би югӧръяс улас да ломтысян пач водзас, кодсянь шоныдыс воис весиг ме дорӧдз.
Ме прӧйдиті ӧтчыд, сэсся бергӧдчи да бара прӧйдиті.
Сійӧ век нюмъяліс.
И нюмъялӧмыс эз вӧв мырдыся, а настоящӧй.
Муртса кежлӧ, кор ме прӧйдиті, ме аддзылі сідз жӧ ассьым нылӧс; сійӧ чургӧдӧма кисӧ галунъяса ӧти кыз мортлы да зілис кайны сы водзвылӧ.
А орччӧн кодӧс ме аддзи?
Мадлена Вандерӧс, гӧтырсӧ 19-ӧд полкса менам ёртлысь, Вандерлысь, кодӧс вӧлі виӧма Монтионын, Марна вылын.
Мадлена зэв бура тӧдіс, мый мужикыс сылӧн усьӧма, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі траурын.
И сійӧ сідзжӧ сераліс вомтырнас.
Видзӧдлывліс бошъяс вылӧ да кыдз быттьӧ шуаліс: «Кутшӧм лӧсьыд меным тані!»
Эх, другӧ!
Ме муні сэтысь и неуна эг усь «камрадъяслы» кияс вылас, кодъяс вӧлі виччысьӧны менӧ, медым колльӧдны бӧр.
Ог вермы висьтавны тэныд, кыдзи ме бӧрсӧ вои.
Ме вӧлі дзик эбӧстӧм.
Муні проклятӧй моз, сконъясьлігтырйи.
Тӧдан кӧ, тайӧ здукас ме дорӧ ӧпаснӧ вӧлі матыстчынысӧ: ме эськӧ горӧді став горштырӧн, вӧчи эськӧ скандал, медым веськавны лыйлӧм улӧ да мынтӧдчыны тайӧ паршивӧй олӧмсьыс.
Тэ гӧгӧрвоан...
Менам гӧтырӧй, менам Клотильдаӧй, нюмъяліс этатшӧм кадӧ!
Да кыдз нӧ, сідзкӧ?
Сулалӧ сӧмын недыр кежлӧ мунны гортысь, медым тэ йылысь вунӧдісны?
Тэ мунан война вылӧ, и тэнӧ быттьӧкӧ жалитӧны.
А сэсся велалӧны овны тэгтӧг, ньӧжйӧник лӧньӧны, быттьӧ тэ некор эн и вӧвлы — олӧны тэтӧг да сералӧны важмоз.
О, господи!
Ме нин ог сёрнит сійӧ мӧд йывсьыс, коді сераліс, но ӧд нюмъяліс и менам Клотильдаӧй;
сійӧ кыдз быттьӧ издевайтчис ме вылын — буретш сійӧ здукнас, кор ме случайнӧя аддзи сійӧс.
И нинӧм на ставыс, сійӧ кӧ эськӧ вӧлі ёртъяс да матысаяс кытшын.
Да кыдз сідз!
Сы гӧгӧр пукалісны сӧмын бошъяс.
Шу меным, разве тайӧ эз вӧв тырмымӧн, медым уськӧдчыны керкаас, сетыштны гоз-мӧдысь рожабанас да песовтны юрсӧ эсійӧ траура курӧгыслысь?
Да, да, ме думайтлі та йылысь.
Ме тӧда, мый тайӧ вӧліс эськӧ безумиеӧн, но мый нӧ вӧчан?
И тӧд, мый ме нинӧм лёксӧ ог кӧсйы шуны ас гӧтыр йылысь.
Клотильда зэв бур нывбаба, ме тӧда сійӧс и дӧверяйта сылы.
Верман не сомневайтчыны, мый менӧ кӧ эськӧ виисны, сійӧ эськӧ став синвасӧ ассьыс кисьтіс.
Но сійӧ лыддьӧ менӧ ловъяӧн.
Ме тайӧс гӧгӧрвоа.
Сӧмын абу сыын делӧыс...
Сійӧ оз вермы венны аслас довольстволысь чувствосӧ, кор сы бокын жара ломтысьӧ пач, югыда ломалӧ лампа да компания...
— Вывті, другӧ, тэ содталан, — шуи ме Потерлуӧс киӧдыс кыскигтыр.
— Мыйла татшӧм мӧвпъяс?..
Ми мунім чӧла.
Матыстчим керӧс йывлань.
Руыс эзысь моз пӧртмасис разалӧм водзвылас.
Регыд нин мыччысяс шонді, и сійӧ со мыччысьӧ нин.
* * *
Потерлу видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Ми мунам кытшолӧн Каранси туй кузя, а сэсся бергӧдчам бӧр.
И ми кежим поле вылӧ.
Некымын минут мысти сійӧ шуис меным:
— Тэ думайтан, мый ме вывті содтала?
Сійӧ думыштчис, сэсся содтіс, юрнас тешкодя гогнитӧмӧн, кыдзи эстӧн развалинаяс вылын:
— Веськыда, тайӧ сідз...
Ми пондім кайны керӧс пӧлӧнӧд.
Кӧдзыдыс вежсис шоныдӧн.
Кор ми воим рӧвнӧй местаӧ, сійӧ шуис меным:
— Пуксьыштлам нӧшта здук кежлӧ, бӧр вотӧдз.
Быттьӧ думъяснас да мӧвпалӧмсьыс сьӧктаммӧмӧн, сійӧ сьӧкыда пуксис.
Сійӧ кымӧс вылын вӧліны вӧрзьытӧм чукыръяс.
Сэсся сійӧ бергӧдчис мелань, да полігтырйи, быттьӧ лӧсьӧдчис мыйкӧ менсьым корны, шуис:
— Висьтав меным, вокӧ, ме вот юала тэнсьыд, прав ме али абу?
Ме вылӧ видзӧдлӧмӧн, сійӧ гӧгӧр кытшовтіс синнас, быттьӧ корсис вочакыв аслас юалӧм вылӧ.
Енэжын и му вылас ставыс вежсис.
Руыс быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
Синводзса эрдыс воссис став аслас югыдлуннас.
Равнинаыс сыӧдз вӧлі сэтшӧм дзескыдӧн, рудов да шогӧн, а ӧні вӧтліс вуджӧръяссӧ да мичмӧдчис.
Югӧръясыс бордъясӧн моз вочасӧн вевттисны сійӧс асыввывсянь рытыввывлань.
И вот ыліысь, миян увдорысь, аддзим пуяс пӧвстысь Сушэӧс.
Ылын вӧснаыс да югӧръяс вералӧм вӧснаыс шондіӧн выльмӧдӧм сійӧ местаыс быттьӧ бара сувтіс миян синъяс водзаным.
— Прав ме, али абу?
— нӧшта юаліс Потерлу, но омӧльджыка нин эскӧмӧн.
Менсьым вочакыв виччысьтӧг сійӧ ачыс аслыс вочавидзис.
Джын гӧлӧсӧн сійӧ висьтавліс:
— Тӧдан, сійӧ вель на том — сылы кызь квайт арӧс.
Сійӧ оз вермы кутны ассьыс томлунсӧ, коді сыын чукйӧн пуӧ, да кор сійӧ шойччӧ шоныдын, лампа югӧр улын, то оз вермы не нюмъявны.
И весиг кӧть сійӧ гораа сераліс — тайӧ эськӧ вӧлі век сійӧ жӧ томлуныс, коді сьылӧ сы морӧс пытшкын.
Сійӧ нюмъяліссӧ ньӧти эз мукӧдъяслы, а сӧмын аслыс.
Тайӧ олӧм...
Сійӧ олӧ...
Да, сійӧ олӧ...
Со и ставыс.
Абу жӧ сійӧ мыжа сыысь, мый ловъя.
Ӧд оз жӧ позь корны сылысь, медым сійӧ куліс?
Но, сэки эськӧ мый сылы вӧчнысӧ?
Лун-лун бӧрдны ме понда да проклинайтны войнасӧ?
Горзыны?
Оз жӧ ӧд позь бӧрдны да норасьны дас кӧкъямыс тӧлысь чӧж...
Тайӧ позьтӧмтор.
abu
Со и ставыс.
Сійӧ ланьтӧ, медым видзӧдлыны Нотр-Дам-де-Лореттлысь шондіӧн ойдӧдӧм панорамасӧ.
— Со сідзжӧ и нылӧй менам.
Меліалыштіс сійӧс ӧтдор морт — сійӧ и рад кайны сылы водзас.
Сійӧ эськӧ, пӧжалуй, и кӧсйис, медым сы местаын вӧлі дядьыс либӧ батьыслӧн другыс, но век жӧ сійӧ ньӧти оз мун паныд тайӧ мортыслы, сы вӧсна мый сійӧ пыр тані, пыр син водзас, кӧть эськӧ сійӧ и ӧчкиа, кыз тшӧгӧм порсь.
Дерт, — горӧдіс сійӧ сувтӧмӧн да кинас шеныштчӧмӧн, — меным эськӧ вермисны вочавидзны та вылӧ со мый: а ме кӧ эськӧ война вывсьыс бӧрсӧ эг во?
«Мый нӧ, — шуи эськӧ ме, — миритчы, вокӧ, тэныд пом.
Абу нин сэсся тэнад ни Клотильдаыд, ни любовь.
Ӧти мича лунӧ сійӧ сьӧлӧмысь тэнсьыд местасӧ босьтас кодкӧ мӧд.
Нинӧм асьтӧ пӧрйӧдлыны, — тэ йылысь казьтылӧмыс, тэнад образыд, кодӧс сійӧ новлӧдлӧ сьӧлӧмас, вочасӧн вушъяс; мӧд морт сійӧс вевттяс, и сійӧ заводитас выль олӧм».
Ставыс тайӧ лоӧ сідз — ме кӧ эськӧ эг во бӧр.
И сійӧ бур сьӧлӧмӧн серӧктіс.
— Но ме кӧсъя воны!
Колӧ, быть колӧ воны!
Мӧдногӧн...
Тэ кӧ сэні он ло, то мед кӧть став святӧй ангелъясыс вӧлісны тэ дор, тэ век жӧ проиграйтан.
Татшӧм олӧмыс.
Но ме лоа сэні.
И сійӧ водзӧ пондӧ серавны.
— Ме дзик лоа, кыдз шуласны.
Ме сідз жӧ сувті да пукті киӧс сылы пельпом вылас.
— Тэ прав, вокӧ.
Ставыс тайӧ помасяс.
Сійӧ ниртӧ кияссӧ да висьталӧ водзӧ:
— Да, чорт возьми!
Ставыс тайӧ коркӧ-нибудь помасяс!
О, ме зэв бура тӧда, мый ковмас нӧшта зэлӧдчывны, медым ставыс тайӧ помасис, а бӧрас лоас ещӧ сьӧкыдджык.
Ковмас уджалыштны, и не сӧмын киясӧн.
Ковмас ставсӧ стрӧитны выльпӧв.
Мый нӧ, стрӧитам.
Керка?
Вошӧма.
Сад?
Абу сійӧ.
Мый нӧ, стрӧитам керка.
Садитам сад.
Кымын этшаджык колис, сымын унджык выльӧс вӧчам.
Ӧд сэтшӧм нин олӧмным миян, и ми олам сы могысь, медым быдтор выльысь лӧсьӧдны.
Сідз ӧд?
Лӧсьӧдам сідзжӧ ассьыным ӧтувъя олӧмнымӧс да шуднымӧс.
Бергӧдам бӧр важся лунъяссӧ, бергӧдам войяссӧ.
И мукӧдъяс сідзжӧ вӧчасны.
Быдӧн бӧр бергӧдасны ассьыныс.
И тӧдан, мый ме тэныд шуа?
Гашкӧ, тайӧ артмас весиг регыдджык миян чайтӧмъяс сертиным...
Ме бура гӧгӧрвоа, мый Мадлена Вандер петас мӧд сайӧ верӧссайӧ.
Сійӧ дӧва, но со нин дас кӧкъямыс тӧлысь коли, кыдзи сійӧ дӧваӧн лоис.
Тайӧ тэныд абу изюм фунт.
Кыдзи ме тӧда, та дырасӧ весиг траурсӧ оз пӧлагайтчы новлыны.
И кутшӧм абу правӧсь йӧз, кор шуӧны: «Кутшӧм сійӧ дрянь»...
Мый нӧ, найӧ эськӧ кӧсйисны, медым сійӧ ачыс асьсӧ изведитіс?
Ставыс вунӧ;
ковмӧ ставсӧ вунӧдны.
Некод сыын абу мыжа, весиг ми асьным.
Тадзи колӧ лоны.
Кор ме виччысьтӧг аддзи, мый сійӧ сералӧ, тайӧ менӧ сэтшӧма пузьӧдіс, быттьӧкӧ сылысь мужиксӧ тӧрыт на виисны.
Тайӧ гӧгӧрвоана.
Но кыдзи думыштан, мый коли бура уна кад нин сысянь, кор коньӧрӧс кокыштісны, весиг вывті нин уна кад.
Ставыс вежсьӧ.
Сӧмын кутчысь!
Быть колӧ бӧр воны сэтчӧ, колӧ лоны места вылын!
И ме бӧр воа да займита ассьым местаӧс.
Водзӧ восьлалігтырйи сійӧ видзӧдлывліс ме вылӧ, мигайтчис да гажмыштіскодь, быттьӧкӧ аддзис аслас мӧвпъясыслы мыджӧд.
— Ме бура представляйта, кыдзи ми, войнаыс помасьӧм бӧрын, Сушэын ставӧн босьтчам удж бердӧ да пондам овны выльысь.
Вот лоасны делӧясыд?
Босьтны кӧть Понс дядюшкаӧс.
Тайӧ номер.
Сійӧ пыр вӧвліс сэтшӧм ӧккуратнӧйӧн, мый аслас садсьыс турунсӧ весавліс сиа щӧткаӧн, либӧ ножичӧн шырлывліс ӧшинювса газонъяссӧ.
Мый нӧ, сійӧ бара босьтсяс тайӧ удж бердас.
А г-жа Имажинер, коді овліс ӧти меддорса керкаас, Карлель замокладорас.
Тайӧ кыз яя нывбаба, мунны кутас да, быттьӧ юбка улас дзебӧм кӧлесаяс вылын гӧгыльтчӧ.
Быд во сійӧ вайліс ӧти кагаӧн, быттьӧ заведитӧм машина, быттьӧ челядьӧн лыйлысь пулемёт.
Мый нӧ, сійӧ бара кутас рӧдитавны челядьӧс.
Сійӧ сувтліс, думыштчис, нюмъёвтіс, сэсся пондіс висьтавлыны водзӧ, вомгорулас.
— Тӧдан, ме казялі...
Тайӧ абу сэтшӧм ыджыдтор, но ме век жӧ казялі, мый миян лоӧма ме дырся серти кыдзкӧ сӧстӧмджык...
Му кузя нюжӧдчӧмаӧсь посни рельсъяслӧн кык лента, кодъяслӧн помыс вошӧ сувтсӧн косьмӧм турун пиӧ.
Потерлу сапӧгнас индӧ тайӧ эновтӧм колеясӧ да нюмъялігтырйи шуӧ:
— Тайӧ миян кӧрттуйным.
Черепаха, кыдзи сійӧс миянын шулывлісны.
Сы вывті эз зэв ӧдйӧ новлӧдлыны; весиг лёльӧ вермис эськӧ поездсӧ суӧдны.
Мый нӧ, и сійӧс ми сідз жӧ бӧр стрӧитам.
Гӧгӧрвоана, мый ӧдйӧнджык та вӧсна сійӧ оз кут ветлыны; ӧдйӧнсӧ сылы оз позь.
Кор ми кыпӧдчим мыльк йылас, сійӧ бергӧдчис да медбӧръяысь видзӧдліс калечитӧм местаяссӧ, кытчӧ ми волім.
Воддза серти нӧшта мичаджыка кутіс тӧдчыны грездыс пу колясъяс пӧвстас, кодъяс ылісяньыс кажитчисны том петасъясӧн.
Воддза серти сэзь енэжыс нӧшта мичаджыка тӧдчӧдіс тайӧ еджыд да розӧвӧй грудаяс вылас олӧмыслысь отпечатоксӧ дай весиг мыйкӧ мӧвпсямаӧс.
Изъяс вежсисны, лӧсьӧдчисны выльмӧдчыны.
Югӧръяслӧн мичлуныс висьтавліс сы йылысь, мый лоӧ водзын, да петкӧдліс грядущӧйсӧ.
Тайӧс ставторсӧ видзӧдысь салдатлӧн чужӧмыс ӧзйис сэтшӧм жӧ ловзян югӧръясӧн.
Тулысыс да надеяыс чужтісны сійӧ чужӧм вылӧ нюм.
И сылӧн гӧрдӧдӧм бандзибъясыс, гӧлубӧй сӧдз синъясыс да зарниӧн пӧртмасян синкымъясыс кажитчисны свежӧй краскаӧн краситӧмӧн.
* * *
Ми лэччамӧй соединительнӧй ходӧ.
Шонді югӧрыс писькӧдчӧ сэтчӧ.
Гуыс югдыштӧма, косьмӧма да гораммӧма.
Ме нимкодяся ӧтрӧвнӧ лӧсьӧдӧм геометрическӧй джуджданас, зыръясӧн шыльӧдӧм-мольӧдӧм стенъяснас да босьтӧ радлун, кор кывза сы пыдӧсӧд восьлалысь кокъяслысь гора шыяссӧ.
Видзӧда часі вылӧ.
Найӧ петкӧдлӧны ӧкмыс час да сэки жӧ циферблатсьыс аддза лӧз енэжыслысь да окоп доръясӧ ӧшӧдчӧм посньыдик пуяслысь вуджӧрсӧ.
Потерлукӧд ми радпырысь видзӧдлывлам ёрта ёртным вылӧ; ми радуйтчам ас выланым, быттьӧ дыр торъявлӧм бӧрын.
Сійӧ сёрнитӧ мекӧд, и кӧть эськӧ ме и велалі нин сійӧ нюркйӧдлана войвывса сёрни дорас, ме быттьӧ первойысь на казяла, мый сійӧ сьылӧ.
Вӧлісны миян сьӧкыд лунъяс да страшнӧй войяс, кодъясӧс колльӧдлім кӧдзыдын, ва да няйт пиын.
Ӧні, кӧть эськӧ и тӧв на, но первойя ясыд асылыс юӧртӧ нин миянлы выль тулыс воӧм йылысь.
Окоп вевдоръясын петкӧдчӧма нин нежнӧй веж турунтор, код пӧвсын тіралыштӧ ловзьыны босьтчысь дзоридз.
Регыд лоӧ пом дженьыд лунъясыслы.
Тулысыс воӧ улыссянь и вылыссянь.
Ми лолалам тыр морӧсӧн.
Да.
Помасясны сьӧкыд лунъяс.
И война сідзжӧ помасяс.
И сійӧ помасяс тайӧ мичасьыс-мича каднас, коді матысмӧ нин, югдӧдӧ нин миянӧс аслас югӧръяснас да меліалӧ аслас тӧвруторнас.
Свист.
Шальнӧй пуля.
Пуля?
Абу жӧ ӧд!
Тайӧ, буракӧ, лэбач чивӧстіс.
Вывті нин ӧткодьӧсь шыясыс...
Сьылысь лэбачьяс, муяс, во гӧгӧрся кад вежласьӧм, югыдӧн ойдӧм комнатаяслӧн уют...
Да, война помасяс, и ми пыр кежлӧ воамӧй ас рӧднӧйяс дінӧ: гӧтыр дінӧ, челядь дінӧ, либӧ сы дінӧ, коді аснас вежӧ и гӧтырсӧ и челядьсӧ; и ми нюмъялам налы тайӧ ловзьысь том кыа югӧръяс улас, коді миянӧс ӧтлаӧдӧ нин.
...Кык соединительнӧй ходъяс крестасянінын кыпӧдчӧ мыйкӧ портик кодь.
Тайӧ кык балка, кодъяс мыджсьӧмаӧсь помъяснас мӧда-мӧдыскӧд, да на вылын ӧшалӧны электрическӧй лиана кодь проволокаяс.
Артмӧ зэв эффектнӧйтор *.
* Эффектнӧй — впечатление вӧчысь, внимание привлекайтысь.
Позьӧ думыштны, мый тайӧ театральнӧй декорация.
Вӧсньыдик кыссьысь быдмӧг кытшалӧма ӧти вилкасӧ да нюжӧдчӧ нин мӧд дінас.
Соединительнӧй ход пӧлӧн мунігӧн, кодлӧн стенъясыс тырӧмаӧсь турунӧн да тіралӧны, быттьӧ ловъя вӧвлӧн бокъясыс, регыдӧн ми воам Бетюнскӧй туйдорса асланым окопъяс дорӧ.
Со и миян расположение.
Ёртъяс чукӧртчӧмаӧсь ӧтчукӧрӧ.
Найӧ сёйӧны да наслаждайтчӧны шоныднас.
Сёйӧмсӧ помалӧм бӧрын чышкалӧны мискаяссӧ да алюминийысь вӧчӧм тӧрелкаяссӧ няньторнаныс.
— А шондіыд вошис!
Збыльысь, кымӧр тупкис сійӧс.
— Регыд, буракӧ, пондас войтавны, — шуӧ Ламюз.
— Со сійӧ, миян шудным!
Буретш, кор миянлы колӧ мунны!
— Проклятӧй край! — скӧралӧ Фуйяд.
И збыльысь, войвывса климатыс терпитны позьтӧм.
Буситӧ, кисьтӧ ведраысь моз, ставсӧ вевттьӧ руӧн.
А кор петкӧдчылӧ шонді, сійӧ регыдӧн кусӧ тайӧ ульсалӧм енэжас.
Помасисны окопын олан миян нёль луныс.
Талун рытнас смена.
Ми ньӧжйӧник лӧсьӧдчам мунны.
Сӧвталам мешӧкъяс да ранечьяс.
Весалам ружьеяс да тупкалам дулӧяссӧ.
Нёль час нин.
Ӧдйӧ пемдӧ.
Ми муртса казялам ёрта ёртнымӧс.
— Чорт возьми, но и зэр!
Некымын войт.
Сэсся заводитӧ ушатысь моз кисьтны.
Юр вылӧ лэпталам капюшонъяс, тупкысям брезентӧн.
Пырам прикрытиеӧ, ва гуранъясӧд больскакылігтырйи да пидзӧсъяснымӧн, кияснымӧн да гырддзаясӧн няйтас инмалӧмӧн, сы вӧсна мый окоп пыдӧсыс нильзьӧма да вильыд.
Асланым туйным ми муртса удитім ломзьӧдны сись да сувтӧдны сійӧс из вылӧ, да дрӧжжитам кӧдзыдысла.
— Пӧра мӧдӧдчыны туйӧ!
Петам ывлаас пемыдын, зэр да тӧв улын.
Ме муртса аддза Потерлулысь ыджыд тушасӧ.
Ми сулалам орччӧн.
Кор ми заводитім тувччавны, ме сылы горза пемыдас:
— Тэ кӧн, другӧ?
— Да, тэ водзвылын, — шуӧ сійӧ мелань бергӧдчылӧмӧн.
Тайӧ здукӧ зэрыс да тӧлыс швачӧдӧны сылы чужӧмас, но сійӧ сералӧ.
Сылӧн асывсяньыс нин чужӧмыс ломалӧ шудлунӧн.
И не зэрыслы пӧдтыны сылысь шудлунсӧ, кодӧс сійӧ новлӧдлӧ аслас мужественнӧй сьӧлӧмас.
Оз ёсь да шуштӧм тӧлыс кусӧд шондісӧ, коді некымын час сайын ӧзйис сы синъясын да кӧсйӧмъясын.
Ми восьлалам, зурасьлам, джӧмдалам...
Зэрыс оз дугды, и ваыс визувтӧ окоп пыдӧсас.
Решетчатӧй люкъясыс вешласьӧны кӧтасьӧм му вылас.
Ӧткымынъяс на пиысь пӧлӧстчӧмаӧсь шуйгавыв либӧ веськыдвыв да на вывті вильдалан кокнад.
Сэтчӧ жӧ, пемыдас найӧ оз тыдавны, овлӧ, мый кокнад веськалан бокӧ, няйт гӧптас.
Ме ог вошты син улысь Потерлулысь каскасӧ, код вылысь, быттьӧ керка вевт вылысь, визувтӧ ваыс. Видзӧда сы паськыд спина вылӧ, коді лӧсталӧ клеёнка квадратнас.
Ме сыысь ог кольччы да кадысь кадӧ чукӧстлывла сійӧс.
Сійӧ вочавидзӧ меным век сідз жӧ спокойнӧя да добродушнӧя.
Кор помасьӧны решетчатӧй люкъяс, ми заводитам шлячӧдны сук няйтӧд.
Ӧні дзик пемыд.
Ми виччысьтӧг сувтам да ме зурася Потерлу вылӧ.
Водзын кылӧны скӧрысь горӧдӧмъяс.
— Мый нӧ тэ, мунан али он?
Ӧд ми колям воддзаяссьыс!
— Некыдз ог вермы кыскыны кокӧс, — кылӧ зэв нор гӧлӧс.
Дырӧн сибдысьлӧн кыдзкӧ мездмӧ кокыс да ӧні миянлы, медым вӧтӧдны ротаӧс, ковмӧ котӧртны.
Ми ӧдва пошиктам да видам найӧс, кодъяс водзынӧсь.
Кокъяснымӧс пукталам кытчӧ веськалӧ.
Вильдалам, кутчысьлам стен бердӧ да няйтӧсьтам кияснымӧс.
Миян мунӧмным пӧрӧ котӧртӧмӧ, кӧртъясӧн зяткӧдчигтырйи да видчигтырйи.
Зэрыс чорзьӧ.
Мӧд виччысьтӧм сувтов.
Кодкӧ усис.
Зык.
Сійӧ чеччӧ, и ми бара мӧдӧдчам водзлань.
Ме зіля не кольччыны Потерлу каскаысь, коді югйышталӧ ме водзын пемыд пытшкас. Кадысь кадӧ ме сылы горӧдлывла:
— Но мый нин, кыдзи тэ?
— Да нинӧм, — вочавидзӧ сійӧ меным, нырнас кыскыштігтыр да пӧлясигтырйи, но век сэтшӧм жӧ гораа да сьылан гӧлӧсӧн.
Ранец доймӧмӧдз мӧрччӧ пельпомъясӧ.
Друг воӧ буждӧмин, кытчӧ ми сибдалам...
Ковмӧ ёна выныштчӧмӧн кыскыны кокъяснымӧс нильӧг да сёйӧд мусьыс, быд тувччигӧн найӧс вылӧ лэпталӧмӧн.
Буждӧмсӧ вуджӧм бӧрын ми веськалім вильыд няйт ва гӧптӧ.
Сапӧгъясным сэтчӧ артмӧдӧны кык векньыдик гуран кодь, кытчӧ кокъясным веськалӧны быттьӧ жӧлӧбӧ.
Ӧти местаті ковмӧ улӧ копыртчывны, медым прӧйдитны окоп вомӧныс лӧсьӧдӧм пос увті, и тайӧ эз вӧв зэв кокни.
Миянлы ковмӧ пидзӧсчанясьны няйт вылас, кусыньтчыны дзик му бердас да мунны бауӧн.
Неуна бӧрынджык лоӧ кытшовтны вешка, коді зэрсьыс улӧдз нёрӧма да потшӧма туйсӧ.
Со ми кык ход крестасянінын.
— Водзӧ, ёртъяс! — горзӧ старшӧй; ачыс пырӧма нишаас, медым лэдзны миянӧс водзӧ.
abu
— Ми мудзим, — горзӧ кодкӧ кирган, пӧдан гӧлӧсӧн, кодӧс сьӧкыд тӧднысӧ.
— Чӧрт сыкӧд, ме сэсся ог вермы, ме кольчча! — ойзӧ мӧд, дзикӧдз вынтӧммӧмла.
— Ме нӧ мый вӧча? — шуӧ старшӧй.
— Абу тайӧ менам мыжыс.
Мунамӧй, вокъяс, ӧдйӧнджык!
Тайӧ участокыс ӧпаснӧй.
Воддза сменасӧ татчӧ лыйлӧмаӧсь...
Ми мунам тӧв да зэр улын.
Кажитчӧ, быттьӧ ми лэччам гуӧ.
Вильдалам, усялам, лукасьлам окоп стенӧ, сэсся гырддзананым йӧткыштчылам сыысь, рӧвняйтчам да бара мунам.
abu
abu
Кӧнӧсь ми?
Чужӧмӧ швачкысь зэр вылӧ видзӧдтӧг ме кыпӧда юрӧс.
Муртса тӧдчан енэж весьтсьыс ме казяла окопыслысь вылысладорсӧ да кутшӧмкӧ ворота кодьӧс, кык пӧрӧдӧм балкаысь да чераньвез моз ӧшалан проволокаясысь.
Тайӧ портик.
— Водзӧ, водзӧ!
Ме копырта юрӧс да сэсся нинӧм ог аддзы.
Сӧмын бара кыла сапӧгъяслысь шлячкӧдчӧмсӧ, штыкӧвӧй ножнаяслысь зялькӧдчӧмсӧ, пыдісянь горӧдлӧмъяс да тшӧкыда лолалӧм.
Бара виччысьтӧм сувтов; кыдзи и войдӧр, ме зурася Потерлу вылӧ да мыджся сійӧ паськыд спинаӧ, коді вына, кыдзи пулӧн стволыс, кыдзи ачыс здоровьеыс да надеяыс.
Сійӧ горзӧ меным:
— Збодерджыка, вокӧ!
Регыд нин пом!
Ми сувтам, бӧрыньтчам бӧр...
Чорт возьми!
Нет, ми мунам бара водзӧ.
Друг миян юр весьтын пасьмунӧ пель косялан взрыв.
Менӧ ставнас пыркнитлӧ.
Металлӧн шыыс дзенӧдӧ юрӧс.
Сералӧн ёсь дукыс пырӧ нырӧ да сьӧктӧдӧ лолалӧмӧс.
Муыс воссис ме водзын.
Бисьыс да взрыв шысьыс синтӧммӧм, ме кыла, кыдзи менӧ кыпӧдліс да шыбытіс бокӧ...
Но ме бура помнита ӧтиктор: сійӧ сутшнас, кор ме садьтӧм моз инстинктивнӧя корси ӧружие кузя ассьым вокӧс, ме аддзи, кыдзи сійӧс качӧдіс вылӧ, кыдзи сійӧ паськыда шевгӧдіс кияссӧ да кыдзи сійӧ юр местаас ыпнитліс би.
ХІІІ. ГРУБӦЙ КЫВЪЯС
Барк видзӧдӧ, кыдз ме гижа.
Бауӧн идзас вывтіыс кыссьӧмӧн сійӧ локтӧ ме дорӧ да лэптӧ ме вылӧ клоунлӧн кодь ӧшйӧм гӧрд юрси пратя лукавӧй чужӧмсӧ; сылӧн югъялӧны тэрыб синъяс, а на вевдорын тӧдчӧны пӧлӧн мунысь кык чукыр.
Вомыс сылӧн вӧрӧ, сы вӧсна мый сійӧ няклялӧ шоколад плитка, кодлӧн торйыс кольӧма на киас.
Лавка да кондитерскӧй дукӧн ме вылӧ лолалӧмӧн сійӧ тыра вомнас меным шуалӧ:
— Висьтав нолы, тэ вот гижан книгаяс.
Тэ сэсся пондан гижны миян йылысь, салдатъяс йылысь?
— Дерт жӧ, пиукӧ; ме кута гижны и тэ йылысь, и ёртъяс йылысь, и став миян олӧмным йылысь.
— А висьтав меным...
Сійӧ гогнитӧ юрнас бумага вылӧ, кытчӧ ме вӧчалі ассьым пасйӧдъяс.
Киам карандаш кутӧмӧн ме видзӧда Барк вылӧ да кывза.
Сылы окота сетны мем некымын вопрос.
— Висьтав, пӧжалуйста...
Ме кӧсйи тэнсьыд мыйкӧ юавны.
Со мыйын делӧыс: тэнад книгаын кӧ пондасны сёрнитны салдатъяс, кыдзи найӧ пондасны сёрнитны, — кыдзи збыльвылас, али тэ сійӧс ас сертиыд лӧсьӧдан?
Ме шуа грубӧй кывъяс кузя...
Сы вӧсна мый ми кӧть и бур ёртъяс, но век жӧ, весиг ми кӧть и ог видчӧй, тэ некор он кывлы, медым кык салдат сёрнитісны да быд минутын эз шуавны сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс книгатӧ печатайтысьясыд оз зэв радейтны печатайтнысӧ.
Но кыдзи нӧ, эськӧ?
Тэ кӧ став тайӧ кывъяссӧ он понды вайӧдавны, тэнад портретыд оз кут лӧсявны збыльторйыскӧд: артмас сідз, быттьӧкӧ тэ кӧсйин миянӧс рисуйтны и эн пукты медся яркӧй краскасӧ сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
А мӧдарсянь кӧ, кыдз быттьӧ оз лӧсяв.
— Ме вайӧда став сійӧ грубӧй кывъяссӧ, сы вӧсна мый сійӧс корӧ правдаыс.
— Но тэ кӧ гижан найӧс, тэнад обществоад нӧ, кодлы правдаӧдзыс абу делӧыс, оз ӧмӧй нимтыны тэнӧ свиньяӧн?
— Вермас лоны, но ме век жӧ вӧча сідз, некод вылӧ видзӧдтӧг.
— Кӧсъян тӧдны менсьым мнениеӧс?
Кӧть ме эськӧ и ог зэв уна тӧд книгаяссьыд, но ме век жӧ шуа тэныд, мый лоӧ зэв замечательнӧй и смелӧя лоӧ вӧчӧма тэсянь, тэ кӧ решитчан гижны сэтшӧмторъяс, кодъясӧс тіян абу примитӧма.
Но бӧрыннас тэныд лоӧ неприятнӧ и зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый тэ вывті вежлив.
Тайӧ тэнад ӧти тырмытӧмтор, кодӧс ме тӧда тэкӧд тӧдмасьӧм бӧрын первойя здуксянь жӧ.
Тайӧ да нӧшта эсійӧ омӧль привычкаыс, кодӧн тэ торъялан, кор миянлы сеталӧны вина: сы помка улын, мый тэ сійӧс лыддян вреднӧйӧн, тэ ассьыд пайтӧ ёртъяслы сетӧм пыдди кисьталан сійӧс аслад юр вылад тойясӧс бырӧдӧм могысь.
XIV. САЛДАТСКӦЙ ЭМБУР
Сарай сулалӧ «Немӧйяс ферма» двор помын, пещера кодь ляпкыдик помещениеын.
Весиг керкаясысь миянлы сюрӧны подземельеяс!
Кор мунан двор кузяыс, кӧні кок улад пычьялӧ куйӧдыс, либӧ сійӧс кытшовтан изйӧн вольсалӧм векньыдик туйӧд да, медбӧрти, сувтан сарай ӧдзӧс водзӧ, — первойсӧ сэтысь нинӧм оз тыдав.
Сэсся, пемыдас велалан да, пондан казявны кутшӧмкӧ пемыд гуран, кӧні куйлӧны либӧ вӧрӧшитчӧны муртса тыдалан вуджӧръяс.
Пыдіас, шуйгавылын и веськыдвылын, кельдалӧны сиська би югӧръяс, кодъясӧс, быттьӧ войся ылысса тӧлысьӧс, кытшалӧма руа кытшӧн.
На югӧръяс улын аддзан сэсся мортъясӧс, кодъяс вомъясысь петӧ не то ру, не то сук тшын.
Тарыт тайӧ гуным, кытчӧ ме пыра ёна виччысьӧмӧн, тырӧма кыпыд ноксьӧмӧн.
Аски асыв ми мӧдӧдчам окопъясӧ да сы вӧсна талунсянь нин тэчсям-лӧсьӧдчам.
Ме видзчысьӧмӧн писькӧдча пемыд пытшкас бидонъяс да джоджас шыблалӧм быдсикас кӧлуйяс костӧд, но неуна эг усь, гӧгрӧс няньясысь шӧрас тэчӧм чипасӧ конъяси да...
Ме писькӧдча аслам пельӧсӧ.
Сэні джоджас разӧдӧм быдсикас ковтӧмторъяс вылӧ копыртчӧмӧн, кыпӧдчӧ шерстянӧй курткаа гӧрбыльтчӧм паськыд мыш.
Ме тапниті копыртчӧм мортлы пельпомас.
Сійӧ бергӧдчис, да муӧ сатшкӧм штык кольчаӧ сюйӧм сисьлӧн дзӧрысь югӧр улын ме аддза чужӧмыслысь джынсӧ, ӧти синсӧ, ускыслысь помсӧ да джынвыйӧ восьтӧм вомыслысь пельӧссӧ.
Салдат вомгорулас мургӧ да водзӧ заводитӧ рушйысьны аслас хлам пиас.
— Мый тэ тані вӧчан?
— Со тай: ставсӧ порядокӧ вайӧда, лӧсьӧдча мунігкежлӧ.
Тайӧ мортыс шедӧдӧм добычасӧ арталысь разбойник кодь, — менам ёрт Вольпатт.
Ме аддза, мыйын делӧыс: ассьыс нёль пельӧ кусыньтӧм палаткасӧ сійӧ павгӧма вольпась вылас, стӧчджыка шуны кӧ, моздор идзас вылас, да сэтчӧ разӧдӧма став эмбурсӧ, мый сылӧн вӧлӧма зептас.
И тайӧ быдса лавка, код вылӧ сійӧ чӧвтлывлӧ кӧзяйкалысь кодь тӧждысяна синъяссӧ да сюся видзӧдӧ, медым некод эз тальччы сы эмбур вылӧ.
Ме видзӧда тайӧ выставкаыс вылӧ.
Носӧвӧй чышъян, трубка, кисет, кодын куйлӧ сідзжӧ и папироснӧй бумага, а пурт, кӧшель да тывкӧрткӧд орччӧн — салдатлы став тайӧ коланторъясыскӧд орччӧн — куйлӧны кык кучик шнур пом; найӧ быттьӧ нидзувъяс, гартчӧны часі гӧгӧр, кодӧс дзебӧма важысла пемдӧм нин презреннӧй целлюлоиднӧй футляр пытшкӧ.
Сэсся дзоляник гӧгрӧс зеркалӧтор и мӧд — нёль пельӧса; бӧръяыс жугалӧма, но бурджык качествоа, бура шлифуйтӧма.
Пузырёкын скипидар, минеральнӧй маслӧ тыра флакон да нӧшта коймӧд тыртӧм пузырёк.
Немецкӧй кушакысь пражаыс, кытчӧ гижӧма: <deu>«Gott mit uns»</deu> *, немецкӧй темляк *, бумагаӧ тубралӧм стрелка, коді ковмывлӧ аэроплансянь мыйкӧ чӧвтіг; сійӧ стальнӧй карандаш кодь да емӧс моз ёсьтӧма.
* «Gott mit uns» — немецкӧй ногӧн: «Миянкӧд ен».
* Темляк — сабля либӧ шпага вороп вылын кисточкаа тесьма.
Складнӧй ножич, складнӧй вилки-пань.
Карандаш пом, сисьтор.
Стекляннӧй трубочка аспирин да опиум таблеткаясӧн да еджыд жӧчысь вӧчӧм некымын кӧрӧбка.
Аддзӧмӧн, мый ме видзӧда сылысь эмбурсӧ, Вольпатт меным висьтавлӧ:
— Тайӧ важ офицерскӧй замшевӧй перчатка.
Ме вундала сылысь чуньяссӧ, медым тупкыны менам арбалетлысь дулӧсӧ.
abu
Со тайӧ телефоннӧй проволока;
сӧмын татшӧм проволоканас и колӧ вурны шынеляд кизьяссӧ, медым найӧ эз орны.
А со этайӧ — еджыд сунис, сӧмын абу сэтшӧм дрянь, кутшӧмӧн тэныд костюмъястӧ вурӧны да коді нюжалӧ вилка йылын макарон моз.
А тані со быдсикас емъясыс.
Английскӧй булавкаяс куйлӧны торйӧн.
Тайӧ менам бумагаяс.
Библиотека.
И збыльысь, Вольпатт зептысь кыскалӧм предметъяс пӧвстас вӧлі аслыспӧлӧс бумага груда: фиолетӧвӧй пакет почтӧвӧй бумагаясӧн, сырйӧссьӧм дора салдатскӧй книжка, кучик переплёта записнӧй книжка, коді тырӧма быдсикас пасйӧдъясӧн да портретъясӧн, а шӧрас вӧлі пуктӧма гӧтырыслысь да челядьыслысь фотография.
Вольпатт перйӧ сійӧс да нӧшта ӧтчыдысь меным петкӧдлӧ.
Ме бара тӧдмася госпожа Вольпатткӧд, вылын морӧса, добродушнӧй чужӧма нывбабакӧд, код дорын сулалӧны еджыд воротника кык детинка.
— А менам, — шуӧ Бике, кодлы сӧмын на кызь арӧс, — сӧмын аслам пӧрысьяслӧн карточка.
И сійӧ петкӧдлӧ миянлы сиська би югӧр водзас аслас пӧрысь батьыслысь да мамыслысь фотографиясӧ; найӧ серьёзнӧя видзӧдӧны миян вылӧ, Вольпатт челядь моз жӧ добродушнӧя.
— Менам эм жӧ рӧдняяслӧн фотография, — шуӧ мӧд.
— Ме некор сыкӧд ог торйӧдчыв.
— Да, быдӧн миян пӧвстысь нуӧны сьӧрсьыс ассьыс рӧдняяссӧ, — содтӧ коймӧд.
— Тешкодьтор, — индӧ Барк, — кор вывті дыр видзӧдан портрет вылӧ, сійӧ та вӧсна важмӧ.
Оз позь вывті тшӧкыда видлавны карточкаястӧ; ме ог тӧд, мый вӧсна, но сӧмын сыысь вошӧ сходствоыс.
— Тэ прав, — шуӧ Блэр.
— Ме сідзжӧ чайта.
— Менам бумагаяс пӧвсын эм сідзжӧ тайӧ местаыслӧн картаыс, — содтӧ Вольпатт.
Сійӧ паськӧдӧ картасӧ.
Кусыньясӧдыс вушйӧма нин да косясьлӧма, и кажитчӧ квадратъясысь вурӧм шторыӧн.
— Эм менам нӧшта газет (сійӧ паськӧдӧ салдатъяс йылысь газетнӧй статья), сэсся книга (донтӧминик роман, кодлӧн нимыс <rus>«Дважды девственница»</rus>).
А эсійӧ нӧшта кутшӧм газеттор?
«Этампскӧй мазі»...
Ог тӧд, мыйла менам сійӧс пуктыссьӧма.
Буракӧ, мыйкӧ сэні эм.
Ковмас видзӧдлыны прӧст кадӧ.
Сэсся карті колода да бумагаысь шашки пӧв сургучысь вӧчӧм шашкиясӧн.
Барк, матӧджык матыстчӧмӧн, видзӧдӧ кӧлуй вылас да шуӧ:
— Менам зепъясын уна на мыйсюрӧ эм.
Сэсся, Вольпатт дінӧ шыасьӧмӧн, юалӧ:
— Эм тэнад бошскӧй сольдбух (салдатскӧй книжка), тойӧсь юрӧй?
Эм тэнад иод пузырёк, браунинг?
Менам тайӧ ставыс эм дай нӧшта кык пурт.
— Менам абу ни револьвер, ни бошскӧй книжка, — вочавидзӧ Вольпатт, — но ме верми эськӧ лӧсьӧдны кыкӧс, весиг дас пурт, сӧмын меным и ӧтикыс тырмымӧн.
— Тайӧ кор кыдз, — шуӧ Барк.
— А эмӧсь тэнад механическӧй кизьяс?
— Эм! — горӧдӧ Бекюв.
— Салдат оз вермы натӧг овны, — эскӧдӧ Ламюз, — сытӧг подтяжкиясыд оз пондыны кутсьыны.
— Менам зептын пыр эм, — шуӧ Блэр, — чунькытш тӧчитан набор.
И сійӧ перйӧ зепсьыс тайӧ наборсӧ, кодӧс гартыштӧма противогаз маскаувса мешӧкторйӧ.
abu
— Менам сьӧрысь пыр эм бачева — тайӧ вывті колантор, — шуӧ Бике.
— Век жӧ абуджык сэтшӧм, кыдзи кӧрт тувъяс, — шуӧ Пепэн да мыччӧдлӧ куим кӧрт тув — ыджыдӧс, шӧркодьӧс да ичӧтӧс.
Вочасӧн тайӧ сёрниас пырӧдчӧны мукӧдъяс да петкӧдлӧны ассьыныс эмбурсӧ.
Ми велалім нин рӧмыдас.
Но капрал Салавер, коді славитчӧ быдтор вылӧ мастерӧн, сувтӧдӧ сись аслыспӧлӧс подвеска вылӧ, кодӧс сійӧ вӧчӧма сыр улысь кӧрӧбкаын да проволокаысь.
Ломзьӧдам сись, и тайӧ люстра гӧгӧрыс, быдӧн ыджыд радейтӧмӧн, кыдзи мам радейтӧ ассьыс челядьсӧ, лыддьӧдлӧны асланыс зептын новлӧдланторъяссӧ.
— Медводз, уна-ӧ тіян став зептыс?
— Зептыс? Дас кӧкъямыс, — шуӧ кодкӧ; вӧлӧмкӧ, тайӧ лыдпас-морт Кокон.
— Дас кӧкъямыс зеп?
Мый нӧ тэ пӧръясьлан, крыса ныр!
— горӧдӧ Ламюз.
— Ме утверждайта, мый дас кӧкъямыс, — эз сетчы Кокон.
— Лыддьы, сэтшӧм нин кӧ тэ умник.
Ламюз кӧсйӧ лыддьыны да, медым не ӧшибитчыны, кыкнан кисӧ вайӧдӧ би дорӧ да пондӧ куснявны чуньяссӧ: шынель бӧрвылын кык зеп, сэсся перевязочнӧй материал видзан зеп, кӧні новлӧдлам табак; шынель водзладорын кык зеп, ортсыса кык зеп лапӧдъясӧн, куим зеп шароварыын и весиг куим да джын на, сы вӧсна мый водзладорын эм нӧшта ичӧтик зеп.
— Ме сэні видза компас, — шуӧ Фарфадэ.
— А ме — биасян шнур.
— А ме, — шуӧ Тирлуар, — ичӧтик свисток, кодӧс меным мӧдӧдіс гӧтырӧй татшӧм запискаӧн: «Тэнӧ кӧ ранитасны, чипӧсты, медым ёртъясыд локтісны тэнсьыд олӧмтӧ спаситны».
Ставлысь петкӧдлӧ серамсӧ тайӧ наивнӧй фразаыс.
Тюлак пырӧдчӧ сёрниӧ да снисходительнӧя висьталӧ Тирлуарлы:
— Мый налысь босьтан?
Найӧ сэні тылын оз тӧдны, мый сэтшӧм войнаыс, кыдзи и тэ он тӧд, мый сэтшӧм тылыс.
Ӧд, небось, пондін кӧ тэ сы йылысь сёрнитны, мешӧк тыр сӧрӧм эськӧ.
— Но, тайӧ зепсӧ ми огӧ пондӧй лыддьыны: сійӧ вывті ичӧт, — шуӧ Салавер.
— Ставыс дас.
— Курткаын нёль.
Сідзкӧ, ставыс сӧмын на дас нёль.
— Нӧшта кык зеп патронъяс новлӧдлӧм вылӧ.
— Дас квайт, — шуӧ Салавер.
— Эх тэ, головотян, видзӧдлы бурджыка менам куртка вылӧ!
А тайӧ кык зепсӧ тэ эн лыддьы?
Мый вӧсна?
Тайӧ настоящӧй зепъяс, и найӧ сэнӧсь, кӧні и пӧлагайтчӧны, — самӧй настоящӧй штатскӧй зепъяс, кӧні пырджык видзлывлӧны табак, адресъяс да быдсикас дребеденьсӧ.
— Дас кӧкъямыс! — важнӧя юӧртӧ Салавер чиновник либӧ аукционист тонӧн.
— Правильнӧ!
Дас кӧкъямыс!
Тайӧ сутшнас кодкӧ джӧмдӧ порог вомӧн да жӧдзӧ сэні, быттьӧ ретив вӧв.
Кылӧ ёрччӧм.
Сэсся, недыр чӧв олӧм бӧрын, кылӧ тшӧктана горӧдӧм:
— Эй, ті сэні!
Лӧсьӧдчанныд онӧ?
Колӧ, медым ставыс вӧлі дась талун рыт жӧ;
да бурджыка лӧсьӧдчӧй: тайӧ пӧрйӧ ми мунам передӧвӧй позицияяс вылӧ, и, вермас лоны, мый миянӧс виччысьӧ пӧсь делӧ...
— Ладнӧ, ладнӧ, — рассеяннӧя вочавидзӧны гӧлӧсъяс.
— Кыдзи гижсьӧ Арнесс? — юалӧ Бекюв, коді пидзӧсчанясьӧмӧн гижӧ карандашӧн конверт вылӧ адрес.
Сэки, кор Кокон диктуйтіс сылы торъя букваясӧн «Эрнест» кыв, начальство петӧ да сійӧ жӧ распоряжениесӧ мукӧд сарайяс дорын гораа повторяйтӧ. Блэр шуӧ миянлы:
— Кывзылӧй, другъяс, ме тіянлы сета бур сӧвет.
Кружканытӧ пыр видзӧй зептаныд.
Ме нин быдлаӧ пондылі сійӧс ладмӧдны, но зептын медся бур.
Кор тэ походын став амунициянад либӧ кӧлуйтӧг окопъясын, тэнад сійӧ ки улад, быд случай кежлӧ дась: овлӧ, мый кутшӧмкӧ ёрт озыр винаӧн да кӧсйӧ тэнӧ гӧститӧдны, либӧ туй кузя мунігӧн паныд сюрӧ винаӧн тӧргуйтысь.
abu
— Буретш, кӧні ме некор сійӧс ог кӧсйы видзны, — протестуйтӧ Ламюз.
— Воас жӧ юрад сэтшӧм глупость.
Ме лыддя бурджыкӧн ӧшӧдны сійӧс тасма дорӧ кручки йылӧ.
— А нӧшта бурджык ӧшӧдны сійӧс, противогазӧвӧй маскаӧс моз, шынель кизь йылӧ.
— Менам немецкӧй кружка, — шуӧ Барк.
— Сійӧ векньыдик да, окота кӧ, верман пуктыны сійӧс боки зептад, либӧ патронташад, кор сійӧ неуна рекмыштас либӧ патронъястӧ кисьтан сэтысь мешӧкад.
— Немецкӧй кружкаыд некытчӧ оз шогмы, — возражайтӧ Пепэн.
— Сійӧ оз сулав кок йылас да сӧмын мешайтчӧ.
— Энлы, — шуӧ Тиретт, коді вӧлі тырмымӧн наблюдательнӧй морт.
— Ӧні кӧ ми збыльысь мунам атака вылӧ, кыдзи шуис адъютант, тэныд, колӧкӧ, удайтчас аддзыны немецкӧй кружка.
Вот сэки и видзӧдлам, пондан-ӧ тэ сійӧс ёрны.
— Адъютант шуис, — индӧ Эвдор, — но ӧд сійӧ оз тӧд стӧчасӧ.
— Немецкӧй кружкаӧ тӧрӧ четверть литраысь унджык, — висьталӧ Кокон, — сы вӧсна мый четверть тӧрмӧна местасӧ налӧн пасйӧма чертаӧн пыдӧссяньыс куим четверть вылнаӧ.
А тайӧ зэв удобнӧй, сы вӧсна мый тэнад кӧ стӧч четвертя кружкаыд, кор тэныд кисьтӧны кофе, вина либӧ «святӧй ва», то колӧ медым кисьтісны чукйӧн, дорышӧдзыс, а сійӧс некор оз вӧчлыны кисьтасьысьясыд.
А кӧть и вӧчисны, тэнад эськӧ век жӧ солькнитчис.
— Некор чукйӧнтӧ оз кисьтлыны, — висьталӧ Парадиз, коді пыр возмущайтчывлӧ этша кисьтӧмнас.
— Кисьталысьыд, кор сійӧ кисьталӧ, пыр сюяс ассьыс чуньсӧ кружкаас да нӧшта пӧв-мӧдысь тракнитас пыдӧсас, медым сійӧс вывлань лэптыны.
Сідзӧн мырддьӧны тэнсьыд кружкасьыд коймӧд юкӧнсӧ да сӧвестьтӧг тэнӧ пӧръявлӧны.
— Тайӧ збыль, — сӧглашайтчӧ Барк.
— Но сідзжӧ абу лӧсьыд, кор кружкаыд вывті ыджыд, сы вӧсна мый кисьталысьыд оз дӧверяйт тэныд да пырджык этшаджык кисьтас, а оз унджык.
Убыткаыс аслыд жӧ лоас.
Вольпатт сэк кості тэчалӧ ассьыс разӧдлӧм кӧлуйяссӧ зепъясас.
Кор воӧ ӧчередьыс кӧшельӧдзыс, сійӧ шогпырысь видзӧдӧ сы вылӧ.
— Кутшӧма ляпмунӧма, — шуӧ сійӧ да лыддьӧ, — куим франк...
— Ковмас кыдзкӧ выльысь бордъяссьыны, а то беда.
— Грӧштӧмыс тэ абу ӧтнадӧн тані.
— Салдат видзӧ унджык, мыйдта сійӧ зарабатывайтӧ, мӧдногӧн оз и вермы лоны.
Ме юала ассьым, мый эськӧ сыкӧд лоис, сійӧ кӧ пӧлучайтіс сӧмын ассьыс паёксӧ.
Парадиз вочавидзӧ классически прӧстӧя:
— Сійӧ эськӧ тшыгла куліс.
— А со видзӧдлӧй, мый менам зептын;
такӧд ме некор ог янсӧдчыв.
И Пепэн гордӧя петкӧдлӧ эзысь прибор.
— Тайӧ вӧвлі, — шуӧ сійӧ, — пӧрысь ӧбезьяналӧн, код ордын ми овлім Гранд-Розуарын.
— Гашкӧ, сійӧ и ӧні на сылӧн да?..
Пепэн аслыспӧлӧсногӧн шеныштӧ кинас, мый серти позьӧ» гӧгӧрвоны и гордитчӧм и скромность, сэсся смелмӧдчӧ, нюмъёвтӧ да шуӧ:
— Ме нин тӧда сійӧс, пӧрысь ракатӧ.
Тӧда, мый сійӧ кувтӧдзыс пондас дзизъявны ассьыс приборсӧ корсьӧм могысь.
— Меным, — шуӧ Вольпатт, — некор эз удайтчывлы нинӧм гусявны, ножич гоз кындзи.
Мукӧдъяслы везитӧ, а меным оз.
Со мый вӧсна ме видза найӧс сокровище пыдди, кӧть эськӧ найӧ меным дзик нинӧм вылӧ оз ковны.
— Меным шочиника удайтчывліс стибритны ӧти-мӧд посниторъяс, но мый сыысь?
Сапёръяс менсьым найӧс пыр сӧтлывлісны.
— Кӧть кыдз эн вӧч, тэнӧ век нин кодкӧ да ректыштас.
Оз сулав и дӧзмыны.
— Эй, ті сэні, кодлы колӧ иодовӧй тинктура *! — горзӧ санитар Сакрон.
* Тинктура — лекарственнӧй настойка.
— Ме ог воштав гӧтырлысь письмӧяссӧ, — шуӧ Блэр.
— А ме мӧдӧдала сылы бӧр.
— А ме видза.
Со найӧ...
Эвдор перйӧ песӧм бумага чукӧр.
— Ме найӧс видза и мукӧддырйи лыддьывла выльпӧв.
Кор кӧдзыд либӧ сьӧлӧм вылад мыйкӧ абу лӧсьыд, босьтан дай лыддян тайӧс.
Тайӧ тэнӧ, дерт, оз шонты, но век жӧ кутас кажитчыны, мый шоныдджык.
Тайӧ кывъясыс, буракӧ, кутӧны ас пытшканыс джуджыд правда, сы вӧсна мый некымын морт ӧтпырйӧ дакайтӧны.
Сёрниыс мунӧ водзӧ тайӧ сараяс, кыті визлалӧны вуджӧръяс; найӧ оз волыны сӧмын пемыд пельӧсъясас, кытчӧ оз воны и коньӧр кодь сисьясыслӧн чусалысь югӧръясыс.
Тайӧ вуджӧръясыс ветлӧдлӧны бӧрӧ да водзӧ, пуксьывлӧны, водлӧны муас, лӧсьӧдалӧны кӧлуйсӧ, сёрнитӧны асьныс асьныскӧд, горӧдлывлӧны, путайтчӧны ставсикас ротӧс чукӧръясас да ошйысьӧны асланыс озырлуннаныс.
— Видзӧдлы со эсійӧ штука вылас.
— Да-а, — вочавидзӧ завидуйтан гӧлӧс.
Быдӧнлы окота имеитны ставсӧ, мый эм мукӧдъяслӧн.
Миян взводын эмӧсь легендарнӧй сокровищеяс, код вылӧ ставӧн завидуйтӧны.
Например, Барклӧн кык литра тӧрмӧна бидон, кодӧс ыдждӧдӧма холостӧй лыйӧмӧн кык литра да джын тӧрмӧнӧдз.
Сэсся Бертранлӧн знаменитӧй ыджыд пурт, лыысь вӧчӧм воропа.
Кӧть эськӧ ноксьӧмыс вӧлі ыджыд, салдатъяс век жӧ синбӧжнаныс видзӧдлывлӧны тайӧ музейнӧй ценностьяс вылас, сэсся быдӧн бара пондӧны тэчны кӧлуйсӧ.
Кутшӧм гӧлиник эмбур!
Ставыс, мый вӧчӧма салдатлы вылӧ, омӧль качествоа да мисьтӧм, картоннӧй ботинкисянь заводитӧмӧн да лёка шӧралӧм паськӧмӧн помалӧмӧн, кодӧс и вурӧмасӧ лёка, и лёка краситӧма, и вӧчӧмасӧ пырыс тыдалана, пропускнӧй бумага кодь сісь нойысь, коді ӧти шондіа лун бӧрын жӧ быгалӧ да пырыс кӧтасьӧ ӧти час чӧж зэрӧм бӧрын.
И тасмаясыс налӧн стружка кодь вӧсниӧсь.
Некытчӧ оз шогмы фланелевӧй бельё, весиг омӧльджык бумажнӧйысь.
И табакыс прӧтивнӧй, быттьӧ идзас куритан.
Мартро мекӧд орччӧн.
Сійӧ индӧ меным ёртъясыс вылӧ да висьтавлӧ:
— Видзӧдлы сӧмын тайӧ коньӧръяс вылас, кодъяс любуйтчӧны ас ротӧсъяснаныс.
Быттьӧ мамъяс ас кагаяс дорсьыс оз вермыны синнысӧ торйӧдны.
Тэ кывзышт, кыдзи найӧ нимталӧны ассьыныс кӧлуйяссӧ: «Менам пурт».
Тайӧ кывсьӧ дзик тадзи: «Менам Леон, менам Шарль либӧ менам Адольф».
И тӧдан, найӧ некыдз оз вермыны босьтны сьӧрсьыныс этшаджык кӧлуй.
Оз сы вӧсна, мый оз кӧсйыны, — ӧд военнӧй служба вылад вынъясыд зэв этша кольӧны!
— а сы вӧсна, мый оз вермыны торйӧдчыныс.
Найӧ вывті ёна радейтӧны ассьыныс кӧлуйсӧ.
И, збыльысь, салдатлӧн нӧбйыс вывті ыджыд, сы вӧсна быд лишнӧй кӧлуй — сійӧ лишнӧй труд, лишнӧй мудзӧм, пельпомъясӧс лишнӧй дойдӧм.
abu
abu
Ранец — сійӧ чемодан и сыкӧд ӧттшӧтш шкап.
И пӧрысь салдатъяс торъялӧны искусствонаныс содтыны сылысь йӧрышсӧ кужӧмӧн кӧлуйяссӧ сӧвтӧмӧн.
Со кутшӧм быть колана грузыс: кык кӧрӧбка яя консерв, дас кык бисквит, кык таблетка кофе да кык пакет конденсированнӧй суп, мешӧкторйын сахар, бельё пара да запаснӧй ботинкияс.
Тайӧ став дорас ми сюсьмӧдчам тӧрӧдны кымынкӧ консерв банка, табак, шоколад, сисьяс да туфли; сэсся майтӧг, спиртӧвӧй лампочка, кос спирт да шерстянӧй кӧлуйяс.
Та дорӧ кӧ содтыны нӧшта одеяло да кок гартыштан ичӧтик одеялотор, сиралӧм дӧра тор, быдсикас инструментъяс, миска, лагернӧй принадлежностьяс, то нопйыс лоӧ чудовищнӧй ыджыд.
И менам суседӧй прав: быдпӧрйӧ, кор салдат, туйяс кузя да соединительнӧй окопъясӧд уна километръяс маршируйтӧм бӧрын, воӧ пунктӧ, сійӧ клянитчӧ, мый мӧдпӧрйӧ мынтӧдчас нин зэв уна кӧлуйысь да кокньӧдас пельпомъяссӧ лишнӧй сьӧктаяссьыс.
Но быдпӧрйӧ, кор сійӧ бара мӧдӧдчӧ туйӧ, сійӧ упорнӧя кыскӧ сійӧ жӧ грузсӧ да некутшӧма оз кӧсйы сыкӧд торйӧдчыны, кӧть эськӧ и ёрӧ сійӧс.
— Эмӧсь сэтшӧм сюсь йӧз, — висьталӧ Ламюз, — кодъяс ассьыныс кӧлуйнысӧ пуктӧны ротнӧй повозкаӧ либӧ санитарнӧйӧ...
Но гӧгӧрвоана, мый ротаса кыксё ветымын морт пӧвстсьыс тайӧ удайтчӧ зэв этшаниклы, нӧшта нин сэки, кор тайӧ преимуществонас пӧльзуйтчӧны нашивочникъяс.
Да и начальство тшӧкыда видзӧдлывлӧ фургонъясӧ, и сійӧ кӧ аддзас тэнсьыд хламтӧ, то шыбытас сійӧ веськыда туй шӧрас, дай видас на нӧшта тэнӧ.
— Война заводитчигад вӧлі мӧдногаджык.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, ме тайӧс аддзылі ас синъясӧн, кодъяс грузитлісны ассьыныс став багажсӧ и весиг ассьыныс шкапсӧ детскӧй коляскаӧ да походӧ мунігӧн йӧткалісны сійӧс ас водзвылас.
— Бур вӧлі сійӧ кадыс!
Ӧні нин дзик мӧд.
Вольпатт, став тайӧ сёрнияссӧ оз кыв: сійӧ плавгӧма шаль моз ассьыс одеялосӧ, мый вӧсна сійӧ кажитчӧ пӧрысь ёмаӧн, да дугдывтӧг дзӧрӧ муас куйлысь кутшӧмкӧ предмет гӧгӧр.
— Ме юала ассьым, — шуаліс сійӧ некод дінӧ шыӧдчытӧг, — босьтны меным сьӧрысь этійӧ пеж флягасӧ, али не босьтны?
Быдса взводын сӧмын ме ӧтнамӧн пыр новлӧдлі сійӧс.
Лёк сӧмын, мый сійӧ виялӧ.
Сійӧ некыдз оз вермы решитчыны, и ми аддзам янсӧдчӧмлысь настоящӧй сцена.
Барк синбӧжнас видзӧдлывлӧ сы вылӧ да нюмъялыштӧ, шуалігтыр: «Пӧрысь дурак».
Но регыд дугдӧ сералӧмысь да шуӧ:
— А ӧд эськӧ сы местаын быд морт вӧчис сідз жӧ.
Вольпатт вештӧ ассьыс решениесӧ.
— Аски асывводзнас думышта и сэки окончательнӧя сӧвтча.
Зепъяс видлалӧм да тырталӧм бӧрын чередыс воӧ мешӧкъяслы, патронташъяслы.
Барк глаголитӧ сы йылысь, кыдзи законнӧй кыксё патрон тӧрӧдны куим патронташӧ.
Кӧрталӧмнад тайӧс оз позь вӧчны.
Колӧ распакуйтны найӧс да тэчны сувтӧдалӧмӧн, орччӧн-орччӧн да ӧтар-мӧдар помӧн.
Сэки патронташыд лоӧ топыд, ни ӧти кост оз коль.
Ружьеяс весалӧма нин.
Кольӧ сӧмын прӧверитны казеннӧй часть гартлӧм да лӧсьӧдны дулӧ тупйӧд.
Тайӧ быть коланатор, сы вӧсна мый окопъяссьыс киссьӧ муыс ружьеяс вылӧ.
Сэсся быдӧнлы ас ружье вылас колӧ имеитны кутшӧмкӧ отличительнӧй знак.
— Ме вӧчи ременяс тшупӧдъяс, со видзӧдлӧй.
— А ме кӧрталі ремень дорас сапӧгысь шнурпом, сы вӧсна верма тӧдны ассьым винтовкаӧс весиг войын.
— А ме лепиті ременьӧ механическӧй кизьяс.
Тадзинад он нин ӧшибитчы.
Пемыднас сюрӧ ки улӧ тайӧ кизьыс да пыр и тӧдан, — со менам винтовкаӧй.
Сы вӧсна мый, тӧдан кӧ, эмӧсь сэтшӧм молодечьяс, кодъяс некутшӧм пасъяс оз вӧчны да ассьыныс ружьеяссӧ оз чиститны, сэсся босьтасны да и кватитасны йӧзлысь чиститӧм ружьесӧ.
Налӧн ещӧ тырмӧ яндысьтӧмлун шуны бӧрас: «Менам, капитан, ружьеӧй син кодь сӧстӧм, чиститӧма».
Но мекӧд тадзи он вӧч!
А ружьеяс кӧть и ставӧн ӧткодьӧсь ортсысяньыс, збыльвылассӧ торъялӧны сідз жӧ, кыдзи почеркъяс.
* * *
— Тешкодьтор, — шуӧ меным Мартро, — аски ми мӧдӧдчам окопъясӧ, а ещӧ некод на эз юсьы ни некод оз тышкась.
Босьтны кӧ менӧ...
Гӧгӧрвоана, — заводитӧ нин кежны аслас кывйысь, — ме ог понды утверждайтны, мый эсійӧ кыкӧныс абу гажакодьӧсь...
Но найӧ абу на ещӧ дзик дасьӧсь.
Сідз сӧмын, неуна видлыштӧмаӧсь...
— Тайӧ Пуатрон да Пуальпо, Бруайе взводысь.
Найӧ куйлӧны да ньӧжйӧник сёрнитӧны.
Ма мичаа аддзам на пӧвстысь ӧтикыслысь гӧгрӧс нырсӧ, коді лӧсталӧ сись югӧр улас, да сылысь чургӧдӧм чуньсӧ, кодӧн сійӧ ӧвтчӧ сёрнитігас.
— Ме кужа ӧзтыны би, но ог тӧд, кыдзи колӧ бӧр ломзьӧдны сійӧс, кор сійӧ кусас, — шуӧ Пуатрон.
— Балда, — шуӧ Пуальпо.
— Кужан кӧ тэ пестыны би, сідзкӧ, кужны колӧ и ломзьӧдны, сы вӧсна мый сійӧ ӧтитор.
— Тӧлкуйт!
Ме ог гӧгӧрво тэнсьыд сёрнитӧ, висьтала ме тэныд и нӧшта на шуа, мый би пестыны ме мастер; но, кор сійӧ кусас, ме ог тӧд, мый водзӧ вӧчны.
Тайӧ ставыс, мый ме тэныд верма шуны.
Ме ог кыв Пуальполысь вочакывсӧ.
Сы пыдди мичаа кыла Пуатронлысь горӧдӧмсӧ:
— Вот асныра морт!
Комынпӧв висьтала тэныд, мый ог куж.
Колӧ жӧ имеитны сэтшӧм бӧб юр!
— Зывӧк кывзынысӧ, — шуӧ меным Мартро.
Буракӧ, сійӧ тэрмасьыштіс аслас заключениенас, кор шензис кодъюраяс абутӧм вылӧ.
Прӧщайтчан кадся возбуждениеыс содіс миян гуын, коді ставнас тырӧма идзас бусӧн; салдатъяс, сувтсӧн либӧ неуна довъялігтыр, мукӧдъяс пидзӧсчань вылас либӧ муас пукалӧмӧн, дӧмсьӧны, ладмӧдалӧны да тэчалӧны ассьыныс кӧлуйнысӧ.
Сёрниас тӧдчӧ кутшӧмкӧ неуверенность.
Кыдз веськалӧ, шенасьӧны кияснас.
Орчча сарайысь, кодӧс торйӧдӧма миянысь сӧмын морт судта перегородкаӧн, кывсьӧны горӧдӧмъяс.
Сэні чорыда вензьӧны кыкӧн, но регыд на пӧвстысь ӧтиксӧ, коді вӧлі пырӧма сэтчӧ мӧд взводысь, вӧтлӧны да сэки ставыс лӧньӧ.
— Миян ӧні кутчысьӧны приличнӧя на, — гордитчӧмпырысь шуӧ Мартро.
Сійӧ збыль.
Бертран вӧсна, коді преследуйтӧ вина юӧмсӧ, миян взвод мукӧдъяс серти омӧльджыка злоупотребляйтӧ винаӧн да водкаӧн.
...Горзӧны, сьылӧны, йӧйталӧны, помтӧг сералӧны.
Кӧсъя пыдӧджык видзӧдлыны пемыд пӧвсас вуджӧръяс моз ветлӧдлысь тайӧ ӧткымын мортъяс сьӧлӧмъясӧ; но тайӧ меным оз удайтчы.
Чужӧмъясыс лоисны аддзыны позьтӧмӧн.
* * *
— Дас час нин, менам другъясӧй, — шуӧ Бертран.
— Аски эштӧданныд.
Кад нин гартыштны яйтӧ рузумъясӧ.
Ставӧн ньӧжйӧник заводитӧны лӧсьӧдчыны водны.
Больгӧмыс оз дугды.
Салдат ставсӧ вӧчӧ неокотапырысь, абу кӧ ыджыд коланлуныс тэрмасьнысӧ.
Быдӧн ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, киас мыйкӧ босьтӧмӧн.
Ме аддза стенӧдыс мунысь вуджӧрсӧ Эвдорлысь; сійӧ мунӧ ӧзйысь сись дінті да кутӧ чунь йывъяснас камфара тыра кык мешӧктор *.
* Камфара — чорыд дука лекарство; мукӧддырйи употребляйтсьӧ паразит-насекомӧйясӧс бырӧдӧм могысь.
Ламюз век бергалӧ, бурджык места водӧм вылӧ корсигтыр.
Буракӧ, сійӧ талун асьсӧ оз зэв бура чувствуйт: кӧть мед кутшӧм ыджыдӧн эз вӧв сылӧн кынӧмыс, но сылӧн талун, буракӧ, сёйсьӧма вывті.
— Лэдзӧй узьнысӧ!
Тупкӧй горшнытӧ! — горзӧ вольпась вывсяньыс Мениль Жозеф.
Тайӧ горӧдӧмыс здук кежлӧ лӧньӧдлӧ, но оз на помӧдз бырӧд ни сёрни, ни жӧдзӧмсӧ.
— Аски ми мӧдӧдчамӧй окопъясӧ, а рытладор миянӧс мӧдӧдасны передӧвӧй позицияяс вылӧ, — висьталӧ Парадиз.
— Но некод та йылысь весиг оз думайт...
Вочасӧн ставӧн водалісны.
Ме нюжӧдчи идзас вылӧ, мекӧд орччӧн Мартро асьсӧ тубралӧ одеялоӧн.
Пырӧ зэв ыджыд тушаа морт да тувччалӧ виччысьӧмӧн, медым не шумитны.
Тайӧ сержант-фельдшер, «брат-марист», вывті ыджыд морт, тошка да ӧчкиа; сійӧ, буракӧ, нюжмасьӧ пӧрччысьӧмнас, виччысьӧ, кор ставӧн унмовсясны, сы вӧсна мый яндысьӧ петкӧдлыны ассьыс лядьвейяссӧ.
abu
Сійӧ сэсся тэрмасьӧ водны кыдз позьӧ тӧдлытӧгджык, упкӧ, ышлолалӧ да мыйкӧ броткӧ вомгорулас.
Мартро гогнитӧ сылань юрнас да ньӧжйӧник меным висьтавлӧ:
— Видзӧдлы со сы вылӧ...
Тайӧ йӧзыс век больгӧны не сійӧс, мый думайтӧны.
Кор юалан, мыйӧн сійӧ занимайтчывліс вӧля вылас, сійӧ оз шу тэныд: «Ме церковнӧй школаын учитель», а висьталас, синсӧ лэдзӧмӧн: «Ме преподаватель».
Кор сійӧ сувтӧ югдандор, медым мӧдӧдчыны вичкоӧ, да аддзӧ, мый тэ садьмӧмыд, сійӧ оз шу тэныд: «Ме муна затрення кежлӧ», а пӧръявлас: «Менам кынӧмӧй висьӧ, муна прӧстмӧдчыны».
Неуна ылынджык Рамюр дядюшка висьтавлӧ асланыс местаяс йывсьыс.
— Миян посёлокным зэв ичӧтик.
Менам старик лун-лун трубка куритӧ.
Уджалӧ-ӧ, либӧ шойччӧ — век шпуткӧ...
Ме кывзыся тайӧ сёрниас, коді виччысьтӧг вуджӧ специальнӧй техническӧй подув вылӧ.
— Сы могысь сійӧ лӧсьӧдӧ идзас сі.
Тӧдан, мый сійӧ идзас сіыс?
Босьтан веж шеплысь за да кульыштан вылыссӧ.
Сэсся вундан сійӧс шӧри, сэсся нӧшта шӧри, и сідзӧн артмӧны разнӧй ыдждаяс, кыдзи разнӧй номеръяс.
Сэсся сунисӧн да нёль идзас заӧн сійӧ гартӧ трубкаыслысь мундштуксӧ...
Лекцияыс орӧ, сы вӧсна мый некод сійӧс оз кывзы.
Колис сӧмын кык ломалысь сись.
Вуджӧрыс аслас паськыд бордъяснас вевттьӧ куйлысь йӧзсӧ.
Ӧтка гуся сёрнияс кывсьӧны на тайӧ омӧлик дортуар * ӧтар-мӧдар помъяссяньыс.
* Дортуар — тані ӧтувъя узянін.
Ӧні Рамюр видӧ батальоннӧй командирӧс.
— Ме казялі, другӧ, мый сійӧ кӧть и ыджыд чина, а куритчынысӧ оз куж.
Кыскӧ, кыскӧ ассьыс трубкасӧ да сотӧ сійӧс.
Позьӧ чайтны, мый сылӧн абу вом, а пыдӧстӧм пельса.
Пуыс потласьӧ да сотчӧ шомӧдз.
Сёйысь вӧчӧм трубка ещӧ вермас на выдержитны, но и найӧ сылӧн потласьӧны.
Ме тэныд висьтала водзвыв, мый лоас коркӧ ыджыд скандал.
Доналӧм трубкаыс швачмунӧ-потӧ коркӧ да став йӧз дырйи сетӧбтас сылы кымӧсас; вот аддзылан.
Сэсся сарайын лоӧ чӧв да сап пемыд, коді гуалӧ ас пытшкас тані олысьясыслысь став тӧждъяссӧ да надеяяссӧ.
Дзик ӧткодь формаа ёкмыльясыслӧн веськыд радъясыс кажитчӧны разнӧй сикасногӧн шкоргысь кутшӧмкӧ гигантскӧй органӧн *.
* Орган — музыкальнӧй инструмент.
Одеяло пытшкӧ нырӧс сюйӧмӧн, ме кыла, кыдзи Мартро заводитӧ висьтавлыны ас йывсьыс.
— Ме тӧргуйта ротӧсъясӧн; шуны кӧ дженьыдджыка, ме — тряпичник, но ме оптовик.
Ньӧбала тӧварсӧ уличвывса тряпичникъяслысь да лӧсьӧді склад — чардак.
Ме ньӧбала ротӧсъяс да быдсикас шыблассӧ, бельёсянь заводитӧмӧн да консерв улысь банкаясӧн помалӧмӧн.
Но, медся ёнасӧ, щӧтка воропъяс, мешӧкъяс да гортын ветлан туфлияс и, дерт, нӧшта кролик куяс.
Неуна сёрӧнджык сійӧ висьталӧ меным:
— Тэ эн видзӧд сы вылӧ, мый ме ичӧт тушааӧн да жебӧн кажитча.
Ме верма лэптыны чардакӧ пу башмакӧ кӧмасьӧмӧн сё килоа груз.
Кыдзкӧ ӧтчыд менам вӧлі делӧ ӧти тёмнӧй морткӧд, коді, кыдз висьтавлісны, тӧргуйтліс ловъя тӧварӧн.
Но вот...
— Ме некыдз ог вермы терпитны, — друг горӧдӧ Фуйяд, — сійӧ упражнениеяссӧ да маршировкаяссӧ, мыйӧн миянӧс мучитӧны шойччан кадӧ!
Терпение дзикӧдз вошӧ!
abu
— Кор нин бара помасяс тайӧ войнаыс-а! — ойбырасигмозыс лӧвтӧ кутшӧмкӧ салдат.
Мӧдар помсяньыс кывлӧ возмущениелӧн виччысьтӧм да страннӧй горӧдӧм:
— Найӧ воӧдчӧны миян шкураясӧдз!
Сэсся кывсьӧ неопределённӧй ӧтвет:
«Эн шогсьы».
* * *
...Ме садьма, кор кучкаліс кык час, и блед, буракӧ, тӧлысь югӧр улысь, ме аддза Пинегальлысь вӧрӧшитчысь силуэтсӧ.
Ылын чуксасьӧ петук.
Пинегаль кыпӧдчыштӧма да шуӧ:
— Дзик на вой, а петук равзӧ!
Код, али мый?
И сійӧ сералӧ да шуалӧ: «Тайӧ петукыс код».
Сэсся бара гартыштчӧ одеялонас да унмовсьӧ.
Пинегаль садьмӧдіс Коконӧс.
Лыдпас-морт гораа мӧвпалӧ:
— Война заводитчигӧн миян взводын вӧлі дас сизим морт.
Ӧнія кадӧ, пополнениеяс вӧсна, сэні важмоз на дас сизим морт.
Быд морт кисьтіс нин нёль шынель, ӧтиӧс лӧзӧс, кутшӧмӧн вӧлӧма краситігас, сэсся куимӧс — тшын рӧмаӧс, сэсся кык гоз панталон, квайт сапӧг гоз;
колӧ лыддьыны быд морт вылӧ кык винтовкаӧн.
Кызь куимпӧв выльмӧдлісны миянлысь запаснӧй рационнымӧс.
Дас сизим морт пӧвстысь дас нёльӧс казьтыштӧма приказъясын: кыкӧс бригада кузя приказын, нёльӧс дивизия кузя да ӧтикӧс армия кузя приказын.
Ӧтчыдысь ми олім окопын дас квайт лун чӧж.
Миянӧс расквартируйтлісны нелямын сизим разнӧй сиктъясӧ.
Кампание заводитчӧмсяньыс полк пыр прӧйдитіс дас кык сюрс морт, кор нормальнӧй составыс сылӧн кык сюрс...
Сійӧс торкӧ аслыснога дзизгӧм.
Тайӧ Блэр, кодлы выль челюстьыс мешайтӧ сёрнитнысӧ и сёйнысӧ.
Но Блэр пуктывлӧ сійӧс быд рыт да кутӧ сійӧс вомас войбыд, сы вӧсна мый сылы висьталісны, мый сійӧ сы дінӧ медбӧрти велалас.
Ме, быттьӧ тыш мунан поле вылын, джынвыйӧ кыйӧдчышта.
Нӧшта ӧтчыд видзӧда тайӧ существояс вылас, кодъяс чукӧрмӧмаӧсь татчӧ быдладорсянь не ас вӧля серти.
Ме видзӧда на вылӧ; вӧйтчӧмаӧсь вунӧдчӧмӧ, код дорӧ ӧткымынъяс, кыдз быттьӧ, кутчысьӧны на асланыс жалкӧй тӧждлуннаныс, челядьсяма инстинктъяснаныс да рабскӧй невежествонаныс.
Ун личкӧ менӧ.
Но ме помнита, мый найӧ вӧчисны да мый нӧшта вӧчасны.
И тайӧ пемыд пещерасӧ тыртысь коньӧр йӧзлӧн вой зрелище водзын ме ола и вӧтала кутшӧмкӧ висьтавны вермытӧм югыд йылысь.
XV. КОЛЬК
Ставӧн вӧліны расстроитчӧмаӧсь да мудзӧмаӧсь.
Вӧліны тшыгӧсь, косьмисны горшъяс...
Но тайӧ несчастнӧй стоянкаас нинӧмыс эз вӧв.
Снабжение вайӧмыс ӧнӧдз пыр на аскадӧ вӧвлі, а тайӧ пӧрйӧ сёрмис да тшыгъялӧмыс ёна сетіс ас йывсьыс тӧдны.
Миян тшыг ёртъяс гурчкисны пиньнаныс.
Коньӧр кодь площадь кытшаліс миянӧс аслас киссьӧм воротаяснас, жервидзан керка струбъяснас да лысӧм телеграфнӧй столбъяснас.
Ми удостоверитчим ставсикас припасъяс абутӧмлунын.
— Ни яй, ни кофе, ни картупель — нинӧмыс абу...
Вӧньястӧ ковмас зэлӧдлыны ёнджыка.
— Абу сідзжӧ ни сыр, ни варенье, ни вый...
— Да, нинӧмыс абу, — и некутшӧм кывъяс тані оз отсавны.
— Вот тайӧ сулаланін!
Дзик тыртӧм ичӧтик куим лавкаын шутлялӧ тӧв.
— Мед тэнад кӧть сизим кивомлӧса кымӧсыд, нинӧм он босьт, тӧргӧвечьясыд кӧ абуӧсь!
— Ло тэ кӧть Ротшильдӧн либӧ военнӧй портнӧйӧн, тані озырлуныд некутшӧм отсӧг оз сет тэныд.
— Тӧрыт сизимӧд рота дорын кань нявзіс.
Тӧдӧмысь, сэні сійӧс жаритісны.
— Ме сійӧс аддзылі жӧ.
Сійӧ вӧлі сы выйӧдз косьмӧма, мый став ордлыяссӧ позис лыддьыны.
— Нинӧм он вӧч...
Шуткаясыд омӧльӧсь...
— Мукӧдъяс, — шуис Блэр, — эз зевайтны да эштісны ньӧбны пельӧсдорса кабатчикыслысь некымын бидон вина.
— Чӧртъяс!
Лӧсьыд ӧні налы: эм кӧть мый воротник саяд кисьтыштны!
— Кӧть эськӧ, веськыда кӧ шуны, винаыс вӧлі лёк да шогмис, гашкӧ, сӧмын сы вылӧ, медым кружкаяс пожъявны.
— Шуӧны весиг, мый ӧткымынъяс ӧти-мӧдтор и пинь саяс лӧдыштны удитӧмаӧсь.
— Проклятӧйяс, — ёрччыштіс Фуйяд.
— А ме и эг заводитлы корсьысьны весьшӧрӧ: менам кольліс ӧти сардина *, а мешӧкын неуна чайтор, кодӧс ме няклялі сакартор сорӧн.
* Сардина — ичӧтик чери.
— Но, сійӧнтӧ он на пӧт!
— Да, сійӧ этша, весиг кӧть тэ и абу обжора дай горшыд ичӧт.
— Кык лун чӧжӧн сӧмын ӧтчыд сетлісны сёйыштны кутшӧмкӧ вижов ва, коді зарни моз дзирдаліс.
Эн думайт, мый сійӧ вӧлі бульон!
Сідз, кутшӧмкӧ ерунда.
Ставыс бӧр колис.
— Сійӧс, буракӧ, госысь вӧчӧм сисьясысь пулӧмаӧсь.
— И сійӧн медся нин лёк, мый весиг трубка куритны оз позь.
— Веськыд мат!
Менам абу нин биасян тшакӧй, вӧлі некымын тор да бырис.
А ньӧбны некысь.
— Менам колис на зэв ичӧтика, но ме сійӧс видза.
Збыльысь, вӧлі сьӧкыд видзӧдны салдатъяс вылӧ, кодъяслы нинӧмӧн вӧлі ӧзтыныс трубкасӧ либӧ чигаркасӧ, и найӧ чӧла жӧдзисны местаысь местаӧ.
Миян шуд вылӧ, Тирлуарлӧн аддзысис зажигалка, кӧні вӧлі войт кымын бензин.
Коді тӧдліс та йылысь, кытшалісны сійӧс тыра трубкаяснаныс.
Абу весиг бумагатор, кодӧс позис эськӧ ӧзтыны зажигалканас.
Сы вӧсна ковмӧ прикуривайтны питиль помсьыс да видзны бензиныслысь ӧстатки колясъяссӧ.
...Меным везитіс...
Ме аддза Парадизӧс, коді ветлӧдлӧ ассьыс добродушнӧй чужӧмсӧ вывлань чатӧртӧмӧн да, путор няклялігтыр, мыйкӧ мургӧ.
— На, босьт, — шуа ме сылы.
— Истӧг кӧрӧб! — горӧдӧ сійӧ да чуймӧмӧн видзӧдӧ, быттьӧ зэв донатор вылӧ.
— Вот тайӧ здорово!
Истӧг!
Минут мысти сійӧ пестӧ трубкасӧ, да сылӧн чужӧмыс би югӧрсьыс лолӧ кыа кодь гӧрдӧн.
Ставӧн горӧдӧны:
— Парадизлӧн эм истӧг!
Рытладор ме паныдаси Парадизкӧд киссьӧм керка дорын, тайӧ коньӧр кодь грездса кык улича пельӧсын.
Сійӧ меным лайкнитӧ юрнас.
— Тссс!..
Чужӧмыс сылӧн страннӧй, быттьӧ мыйыськӧ повзьӧмакодь.
— Кывзы, — шуӧ сійӧ меным сьӧлӧмсяньыс, кок улас видзӧдігтыр, — сӧмын на тэ пӧдаритін меным истӧг кӧрӧбка...
Со тэныд сы пыдди водзӧс...
На, босьт...
И сійӧ пуктӧ меным мыйкӧ киӧ.
— Виччысьӧмӧнджык, — шӧпкӧдӧ сійӧ меным. — Жугалас.
Пӧдарки еджыдлуннас да мичлуннас синтӧммӧмӧн да ас синъяслы эскытӧг, ме аддза... кольк.
XVI. ИДИЛЛИЯ
— Збыль, другӧ, — висьталӧ меным Парадиз, коді восьлалӧ мекӧд орччӧн, — верит кӧть эн, а менам став эбӧсӧй быри...
Некор на татшӧма эг мудзлы мунӧмысь, кыдзи ӧні.
Сійӧ ӧдва кыскис кокъяссӧ да вӧлі кусыньтчӧма сьӧкыд мешӧк улас, кодлӧн ыдждаыс да кызтаыс кажитчисны фантастичнӧйӧн.
Кыкпӧв сійӧ сконъясьліс.
Парадизыд вӧлі крепыд, но войбыдӧн сійӧ укшальмис окопын, связь служба кузя обязанность нуӧдігӧн.
Мукӧдъяс жӧ тайӧ каднас узисны.
Сы вӧсна ӧні сылӧн эм мыйысь кывны мудзӧмсӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс! — мургӧ сійӧ.
— Тайӧ километръясыс нюжалӧны, быттьӧ найӧ резинаысьӧсь.
И быд куим воськов бӧрын чорыда пыркнитчӧмӧн сійӧ лӧсьӧдӧ ранецсӧ, упкайтӧ да, гӧгӧрыс ӧшлӧм нӧбъяс вӧснаыс, сійӧ кажитчӧ груз нуысь пӧрысь осёлӧн.
— Регыд воам, — шуӧ старшӧй.
Старшӧйясыд пыр тадзи шуӧны — быд удобнӧй случайын.
Но тайӧ пӧрйӧ ми, збыльысь, регыд воим грездӧ, кӧні керкаяссӧ быттьӧ рисуйтӧмаӧсь лӧзов енэж бумага вылӧ мелйӧн да кыз сьӧд визьясӧн; а вичкоыслӧн сьӧд силуэтыс, аслас ёсь йыла кӧлӧкӧльнянас да кык башняторнас, кажитчӧ зэв ыджыд кипарисӧн.
Но кор салдат пырас грездӧ, кытчӧ индӧма стоянкасӧ, сылы ковмас ёна на клопочитны.
Вывті шоча овлӧ, медым взвод вермис сувтны квартираясӧ буретш сійӧ помещениеас, кодӧс сылы индӧма; сэн жӧ места вылас паныдасьлывлӧны быдсикас недоразумениеяс, неправильнӧй распоряжениеяс, и, сӧмын бура дыр объясняйтчӧмъяс да вензьӧмъяс бӧрын, мудзӧм салдатъясӧс нуӧдӧны оланінӧ.
Тадзикӧн, дыр юксьӧм-падъялӧм бӧрын ми веськалім ас помещениеӧ сӧмын вой кежлӧ.
Сійӧ вӧлі нёль столб йылын стенъястӧм вевтув.
Но вевтыс вӧлӧма бур.
А тайӧ ыджыд выигрыш.
Вевтулас сулалісны нин додь да плуг, кодкӧд орччӧн ми и пондім меститчыны.
Парадиз, коді грезд кузя ветлігчӧж эз дугдывлы ёрччӧмысь да лӧвтӧмысь, шыбытіс ассьыс ранецсӧ, сэсся уськӧдчис му вылас да мыйкӧдыра куйліс ньӧти вӧрзьӧдчытӧг. Сійӧ норасис, мый оз чувствуйт ассьыс ки ни кок.
Но вот миянлы паныда керкаас ӧзйис би.
Нинӧм сэтшӧм абу любӧ салдатлы татшӧм гажтӧм рытъяснас, кыдзи ӧшинь, код сайын кодзув моз дзирдыштӧ лампа.
— Оз-ӧ позь сэтчӧ миянлы ветлыны? — шуӧ Вольпатт.
— Мый нӧ, ветлам бара, — сӧглашайтчӧ Парадиз.
Сійӧ сувтӧ да, мудзӧмысла варликасигтырйи, мӧдӧдчӧ зарни кодь югдӧдӧм ӧшиньлань, сэсся и ӧдзӧс дорӧ.
Вольпатткӧд ми мунам сы бӧрся.
Пырим да юасям тэрыба лапйӧдлысь синъяса стариклысь, кодлӧн юрыс дзӧрӧ, быттьӧ важ новлӧм шапка, абу-ӧ сылӧн вина.
— Абу, — вочавидзӧ старик юрнас дзӧрӧдігтырйи, кӧні ӧткымын местаясын чурвидзӧны быттьӧ вататоръяс.
— Ни кофе, ни сур, ни нинӧм сэтшӧмыс?
— Абу, другъясӧй менам.
Нинӧм абу.
Ми абу татчӧсъяс...
Беженецъяс...
— Мый нӧ, нинӧм кӧ абу, ковмас мунны.
Бергӧдчим бӧр.
Век жӧ кӧть тайӧ ӧти сутшнас да ми эштім наслаждайтчыштны шоныднас да югыднас...
Вольпатт порог дорас нин, и сылӧн пельпомъясыс вошисны пемыд пытшкас.
Но ме казялі старукаӧс, коді пукалӧ кухня мӧдар помас улӧс вылын да кыдз быттьӧ мыйкӧ вӧчӧ.
Ме чепӧльті Парадизлысь кисӧ.
— Эсійӧ, тыдалӧ, кӧзяйкаыс, ухаживайтышт сы бӧрся.
Парадиз зывӧкпырысь шеныштӧ кинас.
Сьӧлыштны сылы нывбабаяс вылас!
Сійӧ на вылӧ оз видзӧдлыв нин воӧн-джынйӧн, — сійӧ кадсянь, кор найӧ ставныс абу сылы вылӧ.
Но кӧть эськӧ найӧ и вӧлісны сылы вылӧ, всё равно эськӧ сылы вӧлі сьӧлыштны.
— Кӧть пӧрысь, кӧть том, меным дзик веськодь, — шуӧ сійӧ очсалігтырйи.
Но сы вӧсна, мый вӧчнысӧ нинӧм, а петнысӧ абу окота, сійӧ век жӧ матыстчӧ старука дорас.
— Здорово, бабушка, — шуӧ сійӧ очсалӧмсьыс дугдӧмӧн.
— Здорово, пиукъясӧй, — вочавидзӧ старука.
Матісяньыс сійӧс позьӧ аддзыны мичаа.
Сійӧ ставнас чукырӧсь, кусыньтчӧма; чужӧмыс сылӧн пӧв кодь да еджыд, быттьӧ циферблат.
Мый сійӧ вӧчӧ?
Пуксьӧма улӧс вылӧ да, пызан пом вылас ӧшӧдчӧмӧн, зільӧ весавны сапӧгъяс.
Сы челядь кодь киясыслы тайӧ вывті сьӧкыд удж: вӧрасыс абу крепыд, щӧткаыс тшӧкыда сапӧгас оз инмывлы.
Сэтчӧ жӧ кӧмыс вӧлі вывті няйт.
Кор аддзис, мый ми сы вылӧ видзӧдам, сійӧ кутіс висьтавны, мый сылы талун жӧ колӧ весавны ботинкисӧ внучкаыслысь, коді уджалӧ карын модисткаӧн да аски асыв сэтчӧ мӧдӧ.
Парадиз копыртчӧ ботинки дорас, медым бурджыка сы вылӧ видзӧдлыны, сэсся друг нюжӧдӧ кияссӧ да шуӧ:
— Эновт сійӧс, бабушка, ме тіянлы чистита куим секундӧн.
Старука ӧтказсӧ петкӧдлӧм могысь довкнитӧ юрнас.
Но Парадиз мырдӧн босьтӧ сы ордысь ботинкисӧ, старука вылӧ видзӧдтӧг, коді зэв слаба водзсасьӧ.
Кыкнан киас ботинкиӧн босьтӧмӧн, сійӧ бережнӧя кутӧ найӧс, видлалӧ да быттьӧ кокньыдика топӧдыштлӧкодь.
— Кутшӧм дзоляӧсь! — шуӧ сійӧ кутшӧмкӧ вежсьӧм, тӧдтӧм гӧлӧсӧн, кыдзи миянкӧд оз сёрнитлывлы.
Сійӧ босьтӧ щӧткасӧ да пондӧ виччысьӧмӧн, но зіля весавны; ме аддза, мый, ас удж вылас видзӧдігӧн, сійӧ нюмъялӧ.
Сэсся, кор ботинки вывсьыс няйтыс весавсьӧ, сійӧ босьтӧ неуна вакса да мавтӧ найӧс.
Кӧмыс вӧсньыдик кучикысь, кутшӧм овлӧ тшапитчысь нывъяслӧн.
Сы вылын дзирдышталӧны кизьясыс.
— Став кизьыс ас местаас, — гордитчӧмӧн шӧпкӧдӧ сійӧ меным.
Унмыс сійӧс ӧні оз нин личкы, дугдіс очсавны.
Паръяссӧ топӧдӧма.
Тувсовъя том югӧр ловзьӧдӧ сылысь чужӧмсӧ.
Таӧдз минут сайын кажитчис, мый сійӧ вот-вот унмовсяс, а ӧні сійӧ быттьӧ сӧмын на садьмӧма.
Сійӧ нуӧдӧ чуньяснас ботинки кузяыс, коді вылысла дорӧдыс вочасӧн паськалӧ да петкӧдлӧ кӧкыслысь улыслапом формасӧ.
Сылӧн чуньясыс, весалігас сэтшӧм пелькӧсь, лоӧны сьӧкыда вӧрысьӧн сэки, кор сійӧ малалӧ ботинкисӧ да нюмъялӧ на вылӧ.
Старука лэптӧ кияссӧ вывлань да, менӧ свидетельӧ корӧмӧн, горӧдӧ:
— Эстшӧм услужливӧй салдат!
Эштіс.
Ботинкисӧ ваксаалӧма, чиститӧма.
Найӧ сідзи и дзирдалӧны.
Парадиз сувтӧдӧ найӧс пызан помас сэтшӧм виччысьӧмӧн, быттьӧ найӧ реликвияяс.
Сійӧ дыр на оз чӧвт на вылысь синъяссӧ.
Сэсся, нырсӧ лэдзӧмӧн, видзӧдлӧ ас кӧм вылас.
Ме помнита, мый тайӧ сопоставлениесӧ вӧчӧмнас, тайӧ ыджыд тушаа зонмыс, геройлӧн, цыганлӧн да манаклӧн кодь судьбанас, нӧшта ӧтчыд нюмъёвтіс став сьӧлӧмсяньыс.
Старука чепӧсйис.
Сылы воис кутшӧмкӧ мӧвп.
— Час ме висьтала сылы.
Сійӧ благодаритас тіянӧс, сударь.
Эй, Жозефина!
— чукӧстіс сійӧ ӧдзӧсланьыс бергӧдчӧмӧн.
Но Парадиз, кинас паськыда шеныштчӧмӧн, — а сійӧ шеныштчӧмыс меным кажитчис великолепнӧйӧн, — сувтӧдіс сійӧс.
— Эн. Оз ков, бабушка.
Эновтӧй сійӧс.
Ми мунам...
Эн тӧждысьӧй.
Сійӧ сэтшӧм збыльысь шуис тайӧ кывъяссӧ, мый старука кывзысис да ланьтіс.
Ми мунім узьны вевтулӧ, миянӧс виччысьысь гӧр дорӧ.
И Парадиз бара пондіс очсавны; но сиська би водзын, — сисьсӧ вӧлі пешӧма лясьни дорас, — ме аддзылі, мый сы чужӧм вылын век на ворсіс шуда нюм.
XVII. САПА
Почта сеталанінын жуигӧн, — а сэсянь ӧткымынъяс локтӧны письмӧӧн радуйтчӧмӧн, мукӧдъясыс, сьӧлӧм кыпӧдыштысь открыткаӧн, а ӧткымынъяс и ӧдйӧ кыпалысь надеяӧн, — ӧти ёрт, бумагаӧн ӧвтчигтырйи, юӧртӧ миянлы сенсационнӧй юӧр:
— Тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала?
Помнитанныд Гошенсьыд клад корсьысьтӧ?
— Эсійӧ бӧб кодь стариктӧ?
— Да-да.
Ӧд сійӧ аддзӧма!..
— Пӧръялан!..
— Шуа, мый аддзӧма, сэтшӧм-татшӧм кын чурка тэ!
Мый нӧ тэныд нӧшта висьтавны?
<rus>«Отче наш»</rus> лыддьыны, али мый?
Лыдди эськӧ, да ог помнит...
Сы керка дорӧ веськалӧма снаряд, да стен бердсьыс, кытысь мусӧ снарядыс путкыльтӧма, сюрӧма деньга тыра ящик.
Поп веськыда дурмӧма да явитӧма, мый тайӧ чудо, кодӧс вӧчӧма сэтчӧсса святӧйӧн.
Ми паськӧдім вомъяснымӧс.
— Клад?..
Ай, да, старикашка!
Тайӧ выльторйыс кыпӧдӧ миянлысь унапӧлӧс мӧвпъяс.
— Некор он тӧд, мый вермас лоны...
— А кутшӧма ми издевайтчылім тайӧ киссьӧм рӧзваль вылас, кор сійӧ болтайтіс ас клад йывсьыс да сійӧн миянлысь став пельясӧс сьӧдӧдіс...
— Шулім жӧ ӧд ми сэні, мый быдногыс овлӧ.
Ми, вӧлӧмкӧ, правӧсь.
— Век жӧ овлӧ мукӧддырйи, мый сразу веритан, — шуӧ Фарфадэ, коді лоис задумчивӧйӧн да чӧлӧн сійӧ кадсяньыс, кор пондісны сёрнитны Гошен йылысь, быттьӧкӧ муса чужӧм меліа нюмъяліс сылы.
— Но талы, — содтіс сійӧ, — ме эськӧ некор эг верит...
А ёна жӧ пондас шванитчыны старикыс, кор ме воа сэтчӧ война бӧрын...
* * *
— Колӧ доброволец ӧти удж вылӧ сапёръяслы отсӧг пыдди, — шыасьӧ адъютант.
— Виччысь, мунам, — мургӧны ас костаныс салдатъяс местасьыныс вӧрзьытӧг.
— Колӧ выручитны ёртъястӧ, — водзӧ висьталӧ адъютант.
Сэки мургӧмыс дугдӧ, кыпӧдчӧ кымынкӧ юр.
— Ме! — горзӧ Ламюз.
— Лӧсьӧдчы, другӧ, да мунам мекӧд.
Ламюз пасьталӧ ранец, гартыштӧ одеялосӧ да босьтӧ ассьыс мешӧксӧ.
Сысянь, кор сійӧ лӧнис аслас удайтчытӧм любовь бӧрын, Ламюз лоис нӧшта жугыльджыкӧн да кӧть эськӧ и век на мыйлакӧ кызіс, сійӧ ставнас йӧршитчис ас пытшкас, сулаліс ӧтдортчӧмӧн да пӧшти эз сёрнитлы.
abu
Рытладорыс окопын тыдовтчис кутшӧмкӧ фигура, окоп пыдӧсса рӧчьяс да гуранъяс вӧсна то кыпӧдчывліг, то лэччывліг.
Кажитчӧ, быттьӧ тайӧ пемыд фигураыс кывтӧ пемыдтіыс да кадысь кадӧ чургӧдлӧ кисӧ, кыдз быттьӧ чуксалӧ отсӧг вылӧ.
Тайӧ Ламюз.
Сійӧ локтіс бӧр, ставнас муӧн да няйтӧн тырӧмӧн.
Тіралӧ, ставнас ойдӧма пӧсьӧн, и сы вылӧ видзӧдігӧн артмӧ впечатление, быттьӧ сійӧ мыйыськӧ чорыда повзьӧма.
Сылӧн вомдоръясыс тіралӧны да, кывсӧ шуны вермытӧдз, дыр ымзӧ.
— Мый нӧ лои? — юалім ми сылысь, но нинӧм оз висьтав.
Сійӧ пуксьӧ му вылас да водӧ.
Ми вӧзъям сылы вина.
Сійӧ, кинас ӧвтыштӧмӧн, ӧткажитчис.
Сэсся сійӧ бергӧдчис мелань да, юрнас гогнитӧмӧн, корис менӧ дінас.
Кор ме матыстчи сы дорӧ, сійӧ вичкоын моз ньӧжйӧник шӧпкӧдӧ меным:
— Ме аддзылі Евдокияӧс...
Сылы сьӧкыд лолавнысӧ.
Морӧс тырнас пошиктӧ.
Сэсся, став вынсӧ чукӧртӧмӧн да кошмар вылӧ видзӧдысь моз синсӧ сувтӧдӧмӧн, кутӧ висьтавны водзӧ:
— Сійӧ ставнас сісьмӧма...
Тайӧ вӧлі сійӧ местаас, кодӧс ми воштім;
колониальнӧй войскаяс выльысь мырддисны сійӧс штыкӧвӧй атакаӧн дас лун сайын.
Первой ми кодйим сапа гуяс.
Сы вӧсна мый ме мукӧдъяссьыс уджалі ёнджыка, то регыдӧн куті мунны медводзын, а мукӧдъясыс мунісны ме бӧрся, паськӧдісны проходсӧ да крепиталісны.
Но вот ме водзын кутшӧмкӧ балка чукӧр: ме веськалі важ окопӧ, буракӧ, джынвыйӧ буждӧмӧ, сы вӧсна мый ӧти-мӧдлаын вӧлісны тӧштшӧинъяс.
Пу торпыригъяс чукӧр пӧвсын, кодъясӧс ме вешталі ас водзысь, куйліс кыдз быттьӧ му тыра мешӧк, а сы весьтын мыйкӧ ӧшаліс.
Сэсся ӧти пыкӧд мыніс, и сійӧ страннӧй мешӧкыс усис ме вылӧ.
Меным нырӧ воис морт шой дук...
Тайӧ тюксьыс вылынджык куйліс лёзь юрсиа юр...
Гӧгӧрвоан, сэтысь сьӧкыд вӧлі мый-либӧ аддзыны, но ме пырысь-пыр жӧ тӧді тайӧ юрсисӧ, сы вӧсна мый сэтшӧм мӧдыс эз вӧв сэсся свет вылас...
А сэсся ме аддзылі сідзжӧ и чужӧмсӧ, коді вӧлі ставнас пыктӧма, бакшасьӧма...
abu
Тайӧ вӧлі Евдокия...
Да, тайӧ вӧлі сійӧ нывбабаыс, коді войдӧр некор эз лэдзлы менӧ ас дорас да кодӧс ме аддзывлі сӧмын ылісянь, да эз вӧвлы некутшӧм надея инмӧдчывны сы дорӧ, бриллиантъяс дорӧ моз.
Тэ тӧдан, мый сійӧ быдлаті шӧйтліс, волывліс весиг передӧвӧй позицияяс вылӧ.
Буракӧ, ӧтчыд сылы веськалӧма пуля, и сійӧ кулӧма, а сэсся и вошӧма окопас, кытчӧдз ме эг аддзы сійӧс тайӧ сапа радиыс...
Тэ гӧгӧрвоан...
Меным ковмис сідз ладмӧдчыны, медым сійӧс ӧти киӧн кутыштны, а мӧд киӧн водзӧ уджавны.
Быд здукӧ сійӧ и виччысь, мед эз усь сійӧ ме вылӧ став ас сьӧктанас...
Эх, другӧ...
Сійӧ кӧсйис менӧ кутыштлыны, а ме эг кӧсйы...
Тайӧ вӧлі ужаснӧ!..
Сійӧ кыдз быттьӧ кӧсйис шуны меным: «Тэ кӧсйылін менӧ окыштны; мый нӧ, окав!..» Сылӧн кольӧма морӧсас сатшкӧм дзоридз, коді сідзжӧ вӧлі сісьмӧма да кажитчис меным ичӧтик зверь шойӧн...
Ковмис босьтны сійӧс ки вылӧ да виччысьӧмӧн бергӧдчыны, медым пуктыны сійӧс ас сайӧ.
Вӧлі сэтшӧм дзескыд, мый бергӧдчигас меным быть ковмыліс топӧдлыны сійӧс ас морӧс бердӧ мыйвынысь, кыдзи ме вӧчи эськӧ войдӧр, сійӧ кӧ окотитіс...
Часджын ме пыркӧдчи тайӧ инмӧдчылӧмсьыс да дуксьыс...≠
Кутшӧм шуд, мый тайӧ прӧйдитіс!..
Сійӧ кӧть бур, мый ме сэтшӧма мудзи...
Кӧть унмовся...
Ламюз бергӧдчис, чабыртіс кулакъяссӧ да унмовсис, юрнас муӧ сутшкысьӧмӧн да любовь да сісь шой йылысь вӧт пытшкӧ вӧйтчӧмӧн.
XVIII. ИСТӦГ
Вит час рыт.
Куимнаныс мунӧны пемыд окопті.
Найӧ повзьӧдчысь кодьӧсь, сьӧдӧсь да зловещӧйӧсь кусӧм бипурдорса тайӧ кузь гуас.
Зэрыс да тӧждысьтӧмлуныс кусӧдӧмаӧсь бисӧ, да нёль кашевар видзӧдӧны ӧні пӧимас гуасьӧм гӧлӧвня шойяс вылас, кусӧм бипурлӧн тайӧ колясъяс вылас.
Вольпатт виччысигтырйи матыстчӧ тайӧ йӧз чукӧр дорас да шыбытӧ пельпом вывсьыс сьӧд пу тор.
— Ме перйи тайӧс ӧградаысь да вӧчи сідз, мед сійӧ эз вӧв ёна тӧдчана.
— Пескыд миян эм, — шуӧ Блэр, — но колӧ найӧс ӧзтыны.
А кыдз нӧ эськӧ мӧдногсӧ пуан тайӧ яйсӧ?
— Бур яй тор, — ышловзис кодкӧ пемыд пытшкас, — лопатка...
Ме сідз чайта, мый ӧшкыдлӧн тайӧ медся буриныс.
— Би! — корӧ Вольпатт.
— Истӧг абу, нинӧм сэсся абу.
— Колӧ шедӧдны бисӧ, — ымзӧ Пупарден, ош кодь мыгӧра морт.
— Да, битӧгыд нинӧм он вермы вӧчны, — шуӧ Пепэн, прикрытие сайысь, быттьӧ трубаысь трубочист, петігӧн.
— Эн тӧждысьӧй, аддза! — скӧрысь да решительнӧя шуӧ Блэр.
Сійӧ сӧмын на неважӧн лоис кашеварӧн да кӧсйис, кӧть мед мый да, лоны тайӧ вывті сьӧкыд обстоятельствояс дырйиыс колана вылна вылын.
Сёрнинас сійӧ пыр зільӧ подражайтны покойнӧй Мартон Сезарлы — тайӧ легендарнӧй кашеварлы, коді быд случайын аддзывліс бисӧ, — сідзжӧ, кыдзи и мукӧд салдатъяс, кодъяс зільӧны подражайтны Наполеонлы.
— Ковмас кӧ, ме муна тылӧ, начальство дінӧ, да кора истӧгсӧ весиг ассьыс полковникыслысь!
Ме муна...
— Мунам била...
Водзын восьлалӧ Пупарден.
Чужӧмыс сылӧн пемыд, кыдзи тшыналӧм кастрюлялӧн пыдӧсыс.
Сы вӧсна мый вывті кӧдзыд, сійӧ гартӧма ас вылас ставсӧ, мый шедӧма.
Сы вылын пась, кодлӧн джынйыс кӧза куысь, джынйыс ыж куысь, джынйыс коричневӧй рӧма, джынйыс еджгов.
И та вӧсна сійӧ кажитчӧ кутшӧмкӧ апокалиптическӧй * зверӧн...
* Апокалиптическӧй — таинственнӧй, загадочнӧй, гӧгӧрвотӧм.
Пепэн вылын кыӧм колпак, но сэтшӧма сьӧдасьӧма да няйтысла сідзи лӧсталӧ, мый сійӧс позьӧ чайтны шӧлкӧвӧйӧн.
Вольпатт аслас шерстянӧй фуфайкаяснас да чышъянъяснас кажитчӧ ветлӧдлысь пуӧн.
Тайӧ кык кок йылӧ сувтӧдӧм пулӧн кыз кырсь вылас тӧдчӧ кыдз быттьӧ нёль пельӧса розь, кыті тыдыштӧ сылӧн виж чужӧмыс.
— Ветламӧй дасӧд роталань.
Налӧн сэні пыр эм ставыс, мый колӧ.
Найӧ пилонскӧй туй вылынӧсь, выль соединительнӧй ходсьыс ылынджыкын.
И нёльнаныс мӧдӧдчӧны пемыд, пасйытӧм, няйт да чукльӧсь окоп кузя.
Но тайӧ местаас некод оз ов, да сэті сӧмын вуджлывлӧны ӧти линиясянь мӧдас.
Би корсьны мӧдӧдчысь кашеваръяс паныдасьӧны пемыдас кык марокканецкӧд *.
* Марокканец — Мароккоын чужӧм морт, негр.
Ӧтикыслӧн чужӧмыс сапӧг рӧма, а мӧдыслӧн виж ботинки рӧма.
Надеялӧн югӧртор чужлӧ кашеваръяс сьӧлӧмын.
— Истӧгныд эм, молодецъяс?
— Абу, — сералігтырйи вочавидзӧ сьӧдыс да жерйӧдлӧ коричневӧй рӧма вом пытшсьыс ассьыс фаянсӧвӧй кодь кузь пиньяссӧ.
Сы бӧрти матыстчӧ вижов рӧмаыс да юалӧ:
— Табакныд эм?
Табактор эськӧ трубкаӧ...
И сійӧ нюжӧдӧ ассьыс фиолетӧвӧй гыжъяса мугӧм рӧма кисӧ, кодӧс быттьӧ вӧчӧма дуб пуысь.
Пепэн мурзӧ, гудйысьӧ зептас да сетӧ марокканецлы бусӧн сорсьӧм табак чепӧль.
Неуна ылынджыкын найӧ зурасьӧны часӧвӧй вылӧ, коді вугралӧ пемыд пиас буждӧм му чукӧръяс костас.
Тайӧ салдатыс шуӧ налы:
— Мунӧ веськыдвыв, сэсся бара веськыдвыв, сэсся веськыда.
Сӧмын эн сорсьӧй-а.
Найӧ мунӧны, дыр мунӧны.
— Буракӧ, ми ылӧдз нин мунімӧй, — шуӧ Вольпатт часджын чӧж дзик весьшӧрӧ мунӧм бӧрын.
— Энлӧ, ми быттьӧ зэв крута лэччам...
Кыдз ті думайтанныд? — юалӧ Блэр.
— Эн тӧждысь, пӧрысь кутш, — сералӧ сы вылын Пепэн.
— Но тэ кӧ полан, верман кольны миянӧс ӧтнанымӧс.
Найӧ восьлалӧны водзӧ.
Важмоз жӧ йӧзтӧм окопыс пондіс петкӧдчыны кыдзкӧ зэв страннӧй да эновтӧм серпасӧн.
Парапетъясыс усьласьӧмаӧсь.
Буждӧмъяс вӧснаыс пыдӧсыс кажитчӧ американскӧй гӧраясӧн.
Кутшӧмкӧ полӧм шымыртӧ би корсьысьясӧс сымын ёнджыка, кымын пыдӧджык найӧ пырӧны тайӧ чудовищнӧй туяс.
Пепэн, коді мунӧ ӧні водзын, сувтӧ да чургӧдӧ кияссӧ, медым сувтӧдны мукӧдъяссӧ.
— Кокшыяс... — шуӧны найӧ джын гӧлӧсӧн.
И налы лоӧ страшнӧ.
Дзик весьшӧрӧ найӧ мунісны сэтшӧм ылӧдз асланыс расположениесяньыс.
Тайӧ — преступление да сыысь вермасны мыждыны.
— Пырамӧй ӧдйӧнджык этатчӧ, — шӧпкӧдӧ Пепэн.
И сійӧ индӧ муыскӧд ӧтрӧвеня кутшӧмкӧ щель вылӧ.
Видлӧм бӧрын найӧ убедитчӧны, мый тайӧ прикрытие улӧ пыранін, да ӧдйӧ, сконъясьлігтырйи да ёрта ёртнысӧ тойлаліг, пырӧны, сэтчӧ.
Кокшыяс да сёрни шы заводитӧны кывны пыр ёнджыка.
Дзебсьысьяс кималаснаныс видлалӧны ас гӧгӧрсӧ.
Друг Пепэн повзьӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдӧ:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— Мый? — юалӧны мукӧдъясыс сы дорӧ топӧдчӧмӧн.
— Бошскӧй зарадникъяс планшетка вылынӧсь!
— Ми веськалім немецкӧй соединительнӧй ходӧ, — шӧпкӧдӧ Пепэн.
Найӧ уськӧдчӧны петны.
— Господи!
Да эн шумитӧй!
Эн вӧрӧшитчӧй!..
Локтӧны.
Кылӧны воськовъяс.
Локтӧ, буракӧ, сӧмын ӧти морт.
Салдатъяслӧн быри ловшыныс, ланьтісны.
Пемыд пырыс найӧ аддзӧны веськыдвывсянь мунысь вуджӧр...≠
Сійӧ каскаа, — тупкӧма чехолӧн, код пыр тӧдчӧ каска йылыс.
Муртса немец прӧйдитіс, кыдзи кашеваръяс, водзвыв сёрнитчытӧг, ӧттшӧтш уськӧдчӧны водзӧ да суӧдӧны бошӧс.
— Камрад! — горзӧ сійӧ.
Но пемыдас югнитіс пурт.
Немец усьӧ, быттьӧ му пырыс мунӧ.
Усигкостіыс Пепэн босьтӧ сы вылысь каскасӧ.
— Вай пышъямӧй, — шуӧ Пупарден.
— Колӧ первой сійӧс обыщитны...
Немецӧс лэптыштлӧны, бергӧдӧны.
Друг сійӧ кызӧктӧ.
— Сійӧ абу кулӧма!
— Кулӧма.
Тайӧ лолыс петӧ...
Пыркӧдӧны сылысь зепъяссӧ.
Лӧнь пиас кылӧ сӧмын морт шой дінӧ копыртчӧм нёль салдатлӧн тэрыб ловшыыс.
— Каскаыс менам, — шуӧ Пепэн.
— Сійӧс ме вии.
Каскаыс менам.
Зепсьыс перйӧны бумажник, кӧні бумагаясыс вӧлісны шоныдӧсь на, бинокль, кӧшель, сэсся пӧрччӧдӧны сы вылысь гетрысӧ.
— Истӧг! — горӧдӧ Блэр кӧрӧбнас шаркнитігтырйи.
— Быдса, кӧрӧбка!
— Вот, мерзавец!
— А ӧні — усйысямӧй!
Найӧ пуктӧны шойсӧ пельӧсӧ да, виччысьтӧм паникаӧ усьӧмӧн, мыйвермӧмсьыныс уськӧдчӧны котӧртны сійӧ шумыс вылӧ видзӧдтӧг, кодӧс кыпӧдӧны найӧ кокъяснаныс.
— Татчӧ, татчӧ!
Эн кольччӧй!
Пышйӧны дзик тыртӧм да чукыльӧсь лабиринт кузя, коді кажитчӧ помтӧмӧн.
— Менам лолӧй тырис.
Ме пропадита! — киргӧ Блэр.
Сійӧ джӧмдӧ да сувтӧ.
— Но зэлӧдчыв! — равӧстӧ Пепэн пӧдӧм кирган гӧлӧсӧн.
Сійӧ босьтӧ Блэрӧс кипӧлӧдыс да кыскӧ ас бӧрсяыс асныра вӧлӧс моз.
— Ми гортынӧсь, — друг шуӧ Пупарден.
— Да, ме тӧда этійӧ пусӧ.
— Тайӧ туйыс Пилонӧ.
— А! — киргӧ Блэр мотор моз упкайтіг.
Став вынсӧ чукӧртӧмӧн сійӧ уськӧдчӧ водзлань да ӧддзӧдчӧм йывсьыс ляскысьӧ му вылӧ.
— Стой! — кывсьӧ часӧвӧйлӧн горӧдӧм.
Ас йӧзӧс тӧдӧмӧн сійӧ шензьӧмӧн юалӧ:
— Кысянь ті?
Найӧ сералӧны да шутъяс моз чеччалӧны раднысла.
Найӧ ставӧн пӧсялӧмаӧсь; на вылын вирыс нӧшта свежӧй на, да пемыд пытшкас сы вӧсна найӧ кажитчӧны нӧшта сьӧдӧсьджыкӧн.
Немецкӧй офицерлӧн каскаыс югйышталӧ Пепэн киясын.
— Чӧртъяс!
Да мый тіянкӧд?
— вомсӧ паськӧдӧмӧн боргӧ часӧвӧй.
Ёсь нервнӧй напряжениеыс петкӧдчӧ ӧні ыджыд возбуждённостьын.
Найӧ кажитчӧны йӧйясӧн.
Ставӧн висьталӧны ӧтпырйӧ.
Мӧда-мӧд вежмӧныс зільӧны висьтавлыны найӧ сӧмын на вӧлӧм драма йылысь, кодысь найӧ эз на вермыны лӧньны.
Вугралысь часӧвӧйыскӧд торйӧдчӧм бӧрын найӧ вошисны да веськалісны „интернациональнӧй" соединительнӧй ходӧ, кодлӧн ӧти юкӧныс миян, а мӧдыс немецкӧй.
Кык часть костас абу некутшӧм баррикада, некутшӧм потшӧс.
Эм сӧмын кутшӧмкӧ нейтральнӧй зона кодь, кӧні кыкнанладорсяньыс сулалӧны часӧвӧйяс.
Буракӧ, немецкӧй часӧвӧйыс абу вӧлӧма пост вылас, либӧ сійӧ дзебсьӧма нёль морттӧ аддзӧм бӧрын, либӧ котӧртӧма корны отсӧг, но сёрмис.
А гашкӧ, немецкӧй офицерыд ылаліс да пырис вывті ылӧ...
Ӧти кывйӧн, салдатъяс и асьныс бурасӧ нинӧм эз гӧгӧрвоны лоӧмторсьыс.
— Медся тешкодьыс сійӧ, — шуӧ Пепэн, — мый ми став йывсьыс вӧлі тӧдам, но эг думыштчылӧй туйӧ мӧдӧдчигӧн.
— Ӧд ми корсим би! — возражайтӧ Вольпатт.
— И сійӧ сюри миянлы! — горзӧ Пепэн.
— Да ӧд истӧгыс, дуракӧй, тэ ордын?
Эн-ӧ вошты тэ сійӧс?
— Кыдз сідз! — вочавидзӧ Блэр.
— Бошскӧй истӧгъясыд бурджыкӧсь миян дорысь, да сэтчӧ жӧ сытӧг эськӧ миян эз вӧв некутшӧм би.
Понда тай воштыны!
— Да сійӧс менсьым эськӧ и пиньнас эз нетшышт некод!
Гашкӧ инӧ, менам кикӧд ӧтлаын вундісны.
— Ми сёрмим.
Дерт, кӧнкӧ, ваыс пӧртйын кынмис нин.
Водзӧ, вокъяс!
А сэсся ми висьтавлам ёртъяслы, кутшӧм штука ми вӧчим бошъяс вылын...
ХІХ. БОМБАРДИРОВКА
Ми — поле шӧрынӧсь; гӧгӧр синмӧн судзтӧм руа море...
Югдӧкодь.
Усьӧ кокньыдик лым.
Лымйыс ляскысьӧ пельпомъяс вылӧ да сос чукыръясӧ.
Юръяснымӧс капюшонӧн вевттьӧмӧн ми мунам нёль рада шеренгаӧн.
Рӧмыд пытшкас ми кажитчам бродячӧй племяӧн, коді ӧти войвывса странасянь вуджӧ мӧдӧ...
Ми мунім туй кузя, коді прӧйдитӧ ставнас киссьӧм-жуглӧм Аблем-Сен-Назер пыр.
Син пыр мунісны еджгов керка чукӧръяс да чашйӧм-косявлӧм керка вевтъяслӧн пемыд везйыс.
Тайӧ грездыс сэтшӧм ыджыд, мый ми сэтчӧ пырим войнас, а кор кутім петны сэсь, сылӧн медбӧръя стрӧйбаясыс еджговвидзисны нин асъя пужнас.
Ӧти пӧдвалысь решетка пырыс ми казявлім тайӧ измӧм океан гыяс пӧвсысь би, кодӧс пестӧмаӧсь кулӧм карса стӧрӧжъяс.
Сэсся ми дыр келім нюръяс вывті, вошласим чӧв куйлысь мёртвӧй зонаясын, кӧні кокъясным вӧйласисны няйт пытшкас кокшегъяс выйӧдз.
Сэсся бара петім мӧд туй вылӧ, коді нуӧдӧ Карансисянь Сушэӧ.
Туйбокса гырысь топольяссӧ чегъялӧма, юкалӧма.
Ӧтиклаын чегъялӧм пуясысь артмӧма ыджыд колоннада *.
* Колоннада — уна колоннаяс (столбъяс).
Сэсся пондісны тӧдчыны пемыд пытшкас призракъяс моз мукӧд пуяс, кодъясӧс жугӧдлӧма да юкалӧма пальмаяс кодьӧдз либӧ изӧма корпияӧдз *.
* Корпия — важ полотноысь дженьыдик сунисъясысь кыӧм перевязочнӧй материал.
Ӧткымын стволъясыс кусыньтчӧмаӧсь муӧдзыс ӧшйӧм сырилеткиясӧн да быттьӧкӧ копырвидзӧны-кевмӧны.
Кадысь кадӧ ми веськавлам зыбучьясӧ, кодъяс вомӧн муртса вермам прӧйдитны.
Туйыс ӧні дорвыв мунӧ нюр кузя.
Сэтчӧ вольсалӧма брусъяс.
Ми вильдалам на вывті, сы вӧсна мый найӧ вевттьысьӧмаӧсь нюйтӧн.
Мукӧдлаті сэтшӧм ва, мый брусъясыс плавайтӧны да, кор на вылӧ тувччан, бузгысьӧны-вӧйӧны.
Йӧз усялӧны либӧ конъясялӧны да ёрччӧны.
Ӧні, буракӧ, вит час кымын нин асыв.
Лымъявны дугдіс.
Шуштӧм пейзажыс югдӧ, но ми век на рӧмыд пытшкынӧсь.
Ми век на мунам водзӧ.
Дыр мысти воим ӧти местаӧ, кӧні кыпӧдчӧ пемыд мыльк; сы горулын ноксьӧны йӧз.
— Локталӧй кыкӧн-кыкӧн, — висьталӧ отрядса начальник.
— Медым быд пара ӧчередьӧн нуӧ ас вылас ӧтик брус да ӧтик плетень.
Ми босьталам ас вылӧ груз.
Ӧтик морт босьтӧ мӧдыслысь ружьесӧ.
Мӧдыс чорыда выныштчӧмӧн перйӧ чукӧрсьыс кузь, няйт да вильӧг брус, кодлӧн сьӧктаыс 40 килограмм кымын да ӧдзӧс пӧв пасьта плетень, кодӧс лэптӧм киясӧн дорӧдыс спина вылад кутӧмӧн, ӧдва нуан.
Бӧр туйсӧ ми мунам торйӧн-торйӧн, ньӧжйӧ, сьӧкыда тувччалӧмӧн, ружтігтырйи да мудзӧмла сибдӧм гӧлӧсӧн видчигтырйи.
Сё метр мунӧм бӧрын параыс вежсьӧ ношанас, сы вӧсна кыксё метр бӧрын, кӧть эськӧ тӧлыс ёсь дай кӧдзыд, ставыс нин, старшӧйясысь кындзи, пӧсялӧмаӧсь.
Друг югыд кодзув ӧзйӧ миян водзын; тайӧ ракета.
Сійӧ кокньыдика югдӧдыштӧ аслас йӧв рӧма югӧрнас енэжыслысь неыджыд юкӧн, тупкылӧ созвездиеяссӧ да лэччӧ грациознӧя, быттьӧ фея.
Миян водзвылын ыпнитлӧ би.
Чард-гым.
Тайӧ снаряд.
Енэжыслӧн улысладорыс сутш кежлӧ югдыштліс взрывысь, и ми бура аддзам, мый миян водзвылын, миянсянь километр ылнаын кымын, асыввывсянь рытыввылӧ нюжӧдчӧны гӧра йывъяс.
Тайӧ гӧра йывъясыс — миян, тасянь став тыдаланінсяньыс да сійӧ вершинаясӧдзыс, кӧні сулалӧны миян войскаяс.
Мӧдар горулас, передӧвӧй линияса миян окопъяссянь сё метр сайын, мунӧ немецкӧй передӧвӧй линия.
Ядроыс усис гӧра йылас, миян линияяс вылӧ.
Тайӧ лыйлӧны немецъяс.
Мӧд снаряд, сэсся коймӧд, нёльӧд разрывайтчӧны мыльк вылын, ӧзтывлӧны югыдгӧрд рӧма би сюръяяс; быдӧн найӧ югдӧдлыштӧны горизонтсӧ.
Регыдӧн тайӧ лоӧ ӧзъявлысь кодзувъяслӧн дорвыв югъялӧмӧн да став мыльк пасьталаыс зэв уна фосфоресцируйтчысь * султанъяс кодьӧн *.
* Фосфоресцируйтчысь — пемыдын югъялысь.
* Султан — головнӧй убор мичмӧдантор, кодӧс вӧчӧма бордъясысь либӧ вӧв сиысь; тані султан формаыскӧд сравнивайтсьӧ разрывайтчан снарядыслӧн биыс.
Войся помтӧм пемыдас артмӧ быттьӧ лӧз да гӧрд биясысь кутшӧмкӧ феерия.
Миян пӧвсысь найӧ, кодъяс зэлӧдӧмаӧсь ассьыныс ки-кокъясысь став сӧнъяссӧ, медым кутны пельпом выланыс нильӧг ношасӧ да аслыныс кутчысьны вильыд му вылас, нинӧм тайӧс оз аддзыны да ньӧти оз сёрнитны.
Мукӧдъяс, кӧдзыдысла тіраліг да пиньнаныс тірзигтырйи, ружтігтырйи да вазьӧм чышъянъясӧн нырнысӧ чышкалігтырйи, проклинайтӧны кок улӧ веськавлысь препятствиеяссӧ, видзӧдӧны да обсуждайтӧны.
— Тайӧ дзик фейерверк кодь.
Быттьӧ сы могысь, медым содтыны иллюзиясӧ тайӧ зловещӧй феерическӧй декорацияыслысь, код водзын жуӧ да няйт пытшкас кыссьӧ миян отряд, ыпнитӧ гӧрд кодзув, сэсся турунвиж кодзув, сэсся ньӧжйӧник сявмунысь-разалысь гӧрд кинь чукӧр.
Миян радъясын йӧз оз вермыны кутчысьны шензяна горӧдӧмысь.
— Ой, гӧрд!..
Ой, видзӧдлӧй!
Турунвиж!
Тайӧ немецъяс сигнализируйтӧны, и миян сідзжӧ — миян корӧны артиллерия.
Туйыс крута кайӧ чой паныд, сэсся чукыльтӧ.
Со нин дзикӧдз югдіс.
Ми гӧгӧр ставыс кажитчӧ няйтӧн тырӧмӧн.
Еджыд пятнаяса югыдруд рӧма слӧйӧн вевттьысьӧм туй гӧгӧрын пондӧ ловзьыны реальнӧй мирыс — збыль олӧмыс.
Ми колям ас бӧрсяным жуглӧм-пазӧдлӧм Сушэ, кӧні керкаясыс лоӧмаӧсь строительнӧй материалъясӧн тырӧм площадкаясӧн да чагйӧдз дрӧбитӧм пуяссӧ, да пырам шуйгаладорын ырвидзан розьӧ.
Тайӧ розьыс нуӧдӧ соединительнӧй ходӧ.
Наросьнӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм гӧгрӧс местаӧ ми тэчалам вайӧм материалсӧ да кынмӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь, парсассьӧм да войтӧлӧн кыскалан киясаӧсь, виччысигмоз меститчалам сэтчӧ.
Му пытшкӧ щӧка выйӧдз дзебсьӧмӧн, морӧснаным му бердӧ мыджсьӧмӧн, ми видзӧдам син водзаным паськалысь синъёран драма бӧрся.
Бомбардировка чорзьӧ.
Гӧра йылас югыд столбъясыс блед югӧр улас пӧрисны кутшӧмкӧ прозрачнӧй парашютъясӧ либӧ шӧрас би чута блед медузаясӧ *.
* Медуза — студенистӧй телӧа морскӧй животнӧй, зонтик либӧ кӧлӧкӧл формаа.
Сэсся, югдыштӧмыскӧд ӧттшӧтш, найӧ пондӧны кажитчыны еджыд да руд рӧма страус бордъясысь вӧчӧм султанъясӧн, кодьяс друг чужӧны «119»-ӧд высотаса руа да шуштӧм мыльк йылын, миянсянь вит либӧ квайт метрӧн водзынджык; сэсся ньӧжйӧник вошӧны, быттьӧ кык библейскӧй столп, биа да кымӧра, ӧттшӧтш гартчиг да гымаліг.
Тайӧ здукнас ми аддзам мыльк йывсьыс йӧз чукӧрӧс, кодъяс тэрмасьӧмӧн гуасисны муас.
Ӧти-мӧд бӧрся найӧ вошӧны кодзувкот розьясӧ, кодъясӧн тырӧма тайӧ керӧсыс.
Ӧні мичаджыка нин позьӧ аддзыны лэбзьысь снарядъясыслысь формасӧ; быд взрывитчӧм бӧрын артмӧны вижов-еджыд шапкаяс, кодъясӧс визьйӧдлыштӧма сьӧдӧн; квайтымын метр вылнаын кымын найӧ потӧны, пуркйӧны, и найӧ взрывъясысь пельӧдз воӧ тайӧ вижов шапкаясӧн муӧ ыстӧм пуля пачкаяслӧн жутькӧмыс.
Лыйлӧны пачкаясӧн, квайт радӧн ӧтпырйӧ.
Тайӧ сизимдас сизима снарядъяс.
Сизимдассизимаыслысь тайӧ посни шрапнельяссӧ презирайтӧны, сӧмын тай тайӧ оз мешайт Блебуалы лоны виӧмаӧн татшӧм снаряднас.
А сідзсӧ найӧ потласьӧны вывті вылын.
Барк висьтавлӧ миянлы та йылысь, кӧть эськӧ ми и асьным ставсӧ тӧдам.
— Ночнӧй горшок тайӧ свинеч пилюляяссьыс тырмымӧн видзӧ юртӧ.
Найӧ ранитӧны тэнсьыд пельпомтӧ либӧ уськӧдӧны муӧ, но оз вины.
Но, дерт, век жӧ колӧ виччысьны.
Эн думайт ныртӧ чатӧртны сійӧ сутшнас, кор найӧ потласьӧны, либӧ нюжӧдны китӧ, медым тӧдмавны, оз-ӧ зэр.
А миян сизимдасвитмиллиметровкаыд...
— Бошъясыдлӧн эмӧсь не сӧмын сизимдассизиммиллиметровкаяс, — орӧдӧ сійӧс Мениль Андрэ.
— Эмӧсь разнӧйяс...
Видзӧдлӧй эсійӧ штука вылас...
Кылӧ пель косялан свист.
И керӧс бокӧ, кытчӧ дзебсялӧмаӧсь миян, чукӧрмӧны разнӧй формаа кымӧръяс.
Ыджыдсьыс-ыджыд биа да руа бордъяс дорӧ сорассьӧны гырысь розъяс парысь, рӧвнӧй сіясӧн резысь эгреткаяс, тшын сюръяяс, кодъяс паськалӧны вывланьтіыс да ёсьмӧны мулань; рӧмнас найӧ дзик еджыдӧсь либӧ рудов-вижӧсь, шом кодь сьӧдӧсь либӧ ыргӧн рӧмаӧсь, зарни либӧ сьӧд чутъясӧн.
Кык бӧръя взрывыс лоис пӧшти ӧтпырйӧ, ӧта-мӧд бӧрсяыс пыр жӧ да дзик миян дорын.
Найӧ кылӧдісны му весьтӧ сьӧд да руд ыджыд шаръяс бусысь, кодъяс взрыв бӧрас пондӧны кажитчыны легендарнӧй драконъясӧн.
Миян чужӧмъясным, кодъяс буретш окоп дорыш весьтасӧсь, бергӧдчӧны сыланьӧ да гу пыдӧссяньыс видзӧдӧны тайӧ волшебнӧй да шемӧсмӧдан зрелище вылас.
— Тайӧ сёветымынмиллиметрӧвӧй...
— Весиг кыксёдасмиллиметрӧвӧй, кукань нырвомӧй!
— Дурачьё!
Видзӧдлӧй эсійӧ штука вылас!
Ми аддзим снаряд, коді разорвитчис да кыпӧдіс мусӧ да быдсикас торпыригъясысь быдса пемыд кымӧр.
Позьӧ думыштны, мый тайӧ вулкан писькӧдчӧма му потас пыр.
Миянӧс кытшалӧ адскӧй шум.
Артмӧ впечатление, быттьӧ тайӧ став мувывса скӧрлуныс вочасӧн содӧ да чукӧрмӧ тані.
Гым-биа бушков, лёкног равзӧм, пель косялан да зверинӧй ойзӧм ветлӧдлӧ му весьтті, кытчӧ ми гуасим сьылі выйӧн да коді шебрасьӧма тшынӧн.
— Кутшӧмджык! — горӧдӧ Барк.
— А нӧшта висьтавлісны, мый налӧн снарядъясыс бырӧмаӧсь!
— Да, да, тӧдам ми сійӧ мойдъястӧ!
И сійӧс мукӧдъястӧ нӧшта, кодъясӧс быдса пачкаясӧн сӧрӧны миянлы газетъяс.
Часі тічкӧм кодь неыджыд шум кыскӧ миянсьыным вниманиеӧс тайӧ вывті чорыд зык пытшкас.
Сярганлӧн кодь тайӧ сяргӧмыс, оръявлытӧм да рӧвнӧй, войнаса став шумъяс пӧвсысь медся ёна тӧдса, да сідзжӧ медся ёна кӧдзӧдӧ миянсьыным сьӧлӧмъяснымӧс.
— Кофейнӧй мельнича!
Тайӧ миян уджалӧ:
бошъясыдлӧн лыйӧмъяс костыс абу рӧвнӧй: так... так-так-так... так-так... так...
— Веськалін чуньнад енэжӧ!
Тайӧ ньӧти абу мельнича, а мотоциклетка, коді мунӧ туй кузя 31-ӧд прикрытиеӧ!..
abu
— А ме сідз думайта, мый регыдджык тайӧ кодкӧ вевдорсянь миянлы ичӧтик зэртор ыстыштіс, — шуӧ Пепэн, аэроплан корсьӧм могысь нырсӧ вывлань чатӧртӧмӧн.
Кыптӧ спор.
Некод стӧча оз вермы шуны, мый тайӧ.
Некутшӧм привычка оз вермы разберитчыны тайӧ сорсьӧм шыясас.
Век ылавлан.
Ӧд вӧлі жӧ неважӧн, мый вӧрын сулалысь быдса взвод примитіс лэбзьысь снаряд шум пыдди муллысь бакӧстӧмсӧ, коді друг горӧдіс неылын.
— Видзӧдлӧй, мыйдта талун енэжас калбасаыс, — индӧ Ламюз.
Ставӧн юръяснысӧ чатӧртӧны, пондӧны лыддьыны.
— Ставыс кӧкъямыс калбас миян да кӧкъямыс бошъяслӧн, — шуӧ Кокон, коді эштӧма нин артавны.
И збыльысь, горизонт весьтын, мӧда-мӧдсяньыс ӧткодь костъясӧн, неприятельскӧй привязнӧй шаръяс водзын, кодъяс кажитчӧны посни чутъясӧн, кыпӧдчӧмаӧсь «армиялӧн сюсь синъясыс» — кӧкъямыс кокни шар, кодъяс ловъя йитӧдӧн кӧртасьӧмаӧсь главнӧй командованиекӧд.
— Найӧ аддзӧны миянӧс, кыдзи и ми найӧс.
Кыдзи нӧ тэ кӧсъян пышйыны тайӧ ставсӧ аддзысь енъяссьыс?
— Вот миян вочакывйыс!
Збыльысь, друг миян мышъяс сайын кывсьӧ сизимдасвитмиллиметровкалӧн пель косялан, чорыд гымгор.
Грымгӧ оръявлытӧг.
Тайӧ грымгӧмыс миянӧс кыдз быттьӧ коддзӧдӧ...
Ми горзам да видзӧдам ёрта ёртным вылӧ, ог кылӧй весиг ассьыным гӧлӧсъяс, Барклӧн джыннян кодь гӧлӧсыс кындзи.
Тайӧ чудовищнӧй барабан таргӧм улас сёрнитныд абу некутшӧм позянлун.
Ми веськӧдам синъяснымӧс водзланьӧ, нюжӧдам сьылінымӧс да мыльк йывсьыс аддзам адскӧй сьӧд стволъясыслысь рад, кодъяслӧн вужъясыс пырӧмаӧсь тыдавтӧм горулас.
— А тайӧ мый сэтшӧмыс?
Сэки, кор миян сайын сё метр ылнаын сулалысь сизимдасвитмиллиметрӧвӧйяслӧн батарея гымгӧ водзӧ, быттьӧ гигантскӧй мӧлӧтӧн кучкалӧ накӧвальня кузя да ас бӧрсяыс лэдзалӧ пель поткӧдан яр шыяс, — кутшӧмкӧ зловещӧй ургӧм вевттьӧ став шумсӧ.
Сійӧ кывсьӧ сідзжӧ миянладорсянь.
— Вот тайӧ пузан лэбзьӧ!
Снаряд вундӧ сынӧдсӧ миян весьтті сюрс кымын метр вылнаті.
Сылӧн йиркӧдӧмыс вевттьӧ ставсӧ, кыдз быттьӧ шумысь кыӧм куполӧн.
Сылӧн лолалӧмыс ньӧжмыд.
Тӧдчӧ, мый тайӧ снарядыс ёна ыджыдджык мукӧдъяс дорсьыс.
Ми кылам, кыдзи сійӧ лэбзьӧ, водзланьӧ лэччиг, век ӧтарӧ чорзян да сьӧкыда тіралысь шыӧн, коді кажитчӧ туннельӧд * мунан поезд грымӧдӧм шыӧн.
* Туннель — туй, кодӧс писькӧдӧма гӧра пыр либӧ му пытшті.
Сэсся сылӧн сьӧкыд звизжитӧмыс ылыстчӧ.
Ми видзӧдам миянкӧд паныда мыльк йылӧ.
Некымын секунд мысти сійӧ вевттьыссьӧ оранжевӧй рӧма кымӧрӧн, кодӧс тӧлыс разӧдӧ став горизонтджын пасьтаыс.
— Тайӧ кыксёмиллиметрӧвӧй, «гамма» пунктса батареясянь...
— Найӧс весиг позьӧ аддзыны, — эскӧдӧ Вольпатт.
— Колӧ сӧмын кыйны моментсӧ, кор найӧ петӧны пушка вомсьыс.
Да тэ кӧ сувтан прицел визь сертиыс правильнӧя, верман весиг аддзыны найӧс сэк, кор найӧ лэбзьӧмаӧсь бура ылӧдз нин.
Сійӧ каднас, кыдз быттьӧ тайӧ утверждениесӧ прӧверитны позянлун сетӧм могысь, лэбзьӧ сэтшӧм жӧ мӧд снаряд.
— Со, со!
Тэ аддзылін?..
Эн эшты?
Со нӧшта мӧд!
Аддзылін?
— Эг, эг аддзыв.
— Вот, тюлень!
Сюсьджыка видзӧд!
Со нӧшта ӧтик!
Аддзылін ӧні?
— Аддзылі...
И сӧмын!
Ӧткымынъяс казявлісны ичӧтик сьӧд масса, коді ӧтар помсяньыс ёсь да кажитчӧ бордъяссӧ топӧдӧм лэбзьысь лэбачӧн, коді веськыда увланьюрӧн лэччӧ енэжсянь, чургӧдӧм нырнас кытшола визь вӧчиг.
— Тайӧ чачаыслӧн сьӧктаыс, менам пӧрысь лудікӧй, сё дас кӧкъямыс килограмм, — тшапа висьталӧ Вольпатт, — да кор сійӧ усьӧ прикрытие вылӧ, некод оз коль ловйӧн.
Кодӧс оз ви осколокъяснас, сійӧс сынӧднас поткӧдӧ либӧ газыс пӧдтӧ сэтшӧм регыдӧн, мый весиг ойӧстыныс оз удитны.
— Зэв жӧ мичаа тыдалӧны кыксёсизимдасмиллиметрӧвӧй снарядъясыд.
Вот ме тіянлы висьтала — штучка!
Колӧ видзӧдлыны, мый сійӧ сэтшӧмыс, кор сійӧ взрывайтчӧ!
— А сэсся нӧшта сёветымынвитмиллиметрӧвӧйяс, но найӧс вывті ӧдйӧ воштан син увсьыд, сы вӧсна мый найӧ лэбзьӧны дзик веськыда дай мунӧны вывті ылӧ.
Эрд вывтіыс кыз шебрасӧн ветлӧдлысь сералӧн, сьӧд порохлӧн, чишкассьӧм вурунлӧн да сотчӧм мулӧн дук пӧвсас сулалӧ оръявлытӧм грымгӧм да дугдывтӧм лёк омлялӧм, гымалӧм, лӧвтӧм, арзӧм, кань моз нявзӧм, кодъяс косялӧны пельтӧ да кыдз быттьӧ пырӧны кынӧм пытшкӧдзыд, либӧ кузя нюжалан да сьӧлӧмтӧ кӧдздӧдан дзизгӧм, коді кажитчӧ вӧйысь судновывса сирена чирзӧмӧн.
Мукӧддырйи весиг быттьӧ горӧдӧмъяс крестасьлісны сынӧдас, да кажитчисны морт гӧлӧсъясӧн.
Местаясті эрд вылыс то кыптывлӧ, то бӧр лэччылӧ, да миян синъяс водзӧ петкӧдчылӧ горизонт весьтас помысь-помӧ сулалысь некор аддзывлытӧм хаос.
А ыліын, зэв ылын, пыдысянь мургӧны сьӧкыд ӧрудиеяс.
Налӧн мургӧмыс кылӧ оз зэв бура, но сылысь вынсӧ ми вермам казявны миян пельясӧ кучкысь сынӧд гыяс сертиыс.
... Со качайтчигтырйи лэбзис лыйлан зона * вывтіыс быттьӧкӧ турунвиж ватаа сьӧкыд пакет, коді вочасӧн паськаліс быдладорӧ.
* Зона — тані сійӧ местаыс, кытчӧ лыйлӧны.
Тайӧ зэв бура тӧдчысь турунвиж пятнаыс кыскӧ миянсьыным внимание, и муас кодйысьӧм йӧзлӧн чужӧмъясыс бергӧдчӧны сылань.
— Буракӧ, тайӧ удушливӧй газъяс: дасьтам ассьыным маскаясӧс.
— Порсьяс!
— Тайӧ нин подлость, ме ногӧн, — шуӧ Фарфадэ.
— Мый сэтшӧмыс?
— шмонитігтырйи выльпӧв юалӧ Барк.
— Дерт жӧ, подлость...
— Тэ менсьым серам петкӧдлан тышкасьӧмын аслад подлӧй да неподлӧй способъяснад...
А кор мортсӧ вундӧ шӧри либӧ торпыригъяс вылӧ жугӧдӧ снаряд, кор сылысь рушкусӧ перйӧма да став пытшкӧссӧ шыблалӧма быдладорӧ, кор черепсӧ быттьӧ вилаӧн гудралӧма, либӧ быттьӧ мӧлӧтӧн тувйыштӧм ты пытшкад, либӧ кор юр местаад кольӧ гырдӧсь мыр, кытысь юрвемыс петӧ крыжовникысь вӧчӧм варенье моз, — тайӧ, тэ ногӧн, абу подлӧй способ.
— Эх, тэ!
Тӧдан, мый ме тэныд висьтала?
Тэ менӧ прӧстӧ смешитан.
И сійӧ бергӧдчӧ мӧдарӧ.
— Эй, ребята, виччысьӧй!
Ми дзоргӧдчам; ӧти водіс кымынь, мукӧдъяс синкымнаныс мурыштчӧмӧн, инстинктивнӧя видзӧдлӧны прикрытиелань, кытчӧ котӧртнысӧ оз нин эштыны.
Кык секунд кежлӧ быдӧн кыскылӧны юрнысӧ пельпом пытшкас.
Кывсьӧ быттьӧкӧ гигантскӧй ножичлӧн зяльскӧм, коді век ӧтарӧ матыстчӧ да друг помасьӧ усян кӧрт лист горӧн — пель косявмӧн гораа.
Снарядыс усис миянсянь дзик матӧ: кыксё метр ылнаын кымын, и ми ляскысям окоп пыдӧсӧ да сэні виччысям, кытчӧдз посни осколокъясыс оз мунны миян юръяс вывтіным.
— Абу лӧсьыд, этатшӧм штукаыс кӧ сатшкысяс тэныд чужӧмад, весиг кӧть и доза ылысянь, — шуӧ Парадиз да кыскӧ окоп стенсьыс осколок, коді сӧмын на пырис сэтчӧ да кажитчӧ кокс торйӧн, коді ставнас ёсь бытшласьысь бокъяса.
Сійӧ пӧсь на, да Парадиз, медым не сотчыны, шыблалӧ киысь киӧ.
Друг сійӧ тэрмасьӧмӧн копыртчӧ.
Ми вӧчам сы моз жӧ.
Бсссс...
Бсссс...
— Шрапнель... лэбзис...
Шрапнель кайӧ вывлань, сэсся веськыда усьӧ.
Перкуссионнӧй снарядын стаканыс взрыв бӧрас торъялӧ общӧй массасьыс да пырджык кольлӧ усян местаас муас пырӧмӧн.
Но мукӧддырйи овлӧ, мый сійӧ чеччыштлӧ доналӧм из моз, кытчӧ сылы окотаыс.
Сыысь колӧ виччысьны, сы вӧсна мый сійӧ вермас веськавны тэныд и взорвитчӧм бӧрас дыр мысти нин дай дзик гӧгӧрвотӧм ногӧн, — шуам, насыпь вомӧн лэбзьӧмӧн да розяс веськалӧмӧн.
— Тайӧ штукасьыс подлӧйджыкыс нинӧм сэсся абу!
Мекӧд со мый вӧвлі...
— Эм мыйкӧ и нӧшта на лёкджык таысь, — торкис сійӧс Баг, дас ӧтикӧд ротаысь, — сійӧ австрийскӧй снарядъяс 130 да 74.
Ме наысь пола.
Шуӧны, мый найӧс никелируйтӧмаӧсь;
ме ог тӧд сы йылысь, но ме тӧда, ме сыын ачым убедитчи, мый некыдз наысь он эшты дзебсьыны — сэтшӧм тэрыбӧсь.
Тэ сійӧс сӧмын на кылін, а сійӧ, видзӧдан да, разорвитчӧма дай и пасьнитӧма нин тэнӧ.
— Немецкӧй сёвитмиллиметрӧвӧйыд оз жӧ сет дзебсьӧм вылад кадтӧ.
Та йылысь меным артиллеристъяс висьтавлісны.
— Ме тэныд со мый шуа: морскӧй ӧрудиеяс лыйлӧны сэтшӧм бомбочкаясӧн, мый найӧс и кывнысӧ он удитлы.
Первой посылкаыс воас, а бӧрыннас нин...
— А эсійӧ паршивец, выль снарядыс, коді разрывайтчӧ муас усьӧм мысти кыкпӧв чеччыштлӧм бӧрын...
Кор ме тӧда, мый татшӧм снарядыс матын, сьӧлӧмӧй сэки кокпыдӧсӧдз лэччылӧ.
— Тайӧ ставыс нинӧм на, вокъяс, — пондіс висьтавны выль сержант, коді муніс миян дінті да сувтліс.
— Ті мед видзӧдлінныд, мыйӧн миянӧс гӧститӧдлісны Верден * улын, кытысь менӧ ӧні татчӧ вайисны.
* Верден — французскӧй крепость; 1916-ӧд воын германскӧй армия атакуйтіс крепостьсӧ некымын тӧлысь чӧж, кыкнанладорсяньыс уна йӧзӧс воштӧмӧн.
Сэні дорвыв сӧмын гырысьяс: куимсё кӧкъямысдас, нёльсё кызь, нёльсё нелямын.
Вот сійӧ, коді кывліс сэсь порок дуксӧ, вермас шуны, мый сійӧ, збыльысь, исавліс порок.
Быдса вӧръяс пӧрӧдавліс идзасӧс моз.
Став прикрытиеяссӧ розьӧдавліс, весиг кор на вылын куйлісны куим пӧвсӧн му тыра мешӧкъяс.
Став туйвожъяссӧ киськаліс зэрӧн моз: став туйяссӧ путкылялӧма, торпыригъясӧдз чирсӧма ставсӧ сійӧс, мый на вывті мунлӧма.
Тэ вермин эськӧ аддзыны комын мортӧдз, кодъясӧс виӧма туйвожъясас ӧти снарядӧн, либӧ йӧзӧс, кодъяс мачьяс моз качӧны дас вит метр вылнаӧдз, да панталон лестукъяс, кодъяс ӧшъялӧмаӧсь пу йывъясас.
Тэ аддзылін эськӧ куимсёкӧкъямысдасмиллиметрӧвӧй снарядъяс, кодъяс пыравлісны Верденса керкаясӧ вевт пырыс, писькӧдлісны кык-куим этаж, потлісны уліас да став керкасӧ пусь-пась вӧчлісны торпыригӧдз.
А восьса поле вылын ӧти татшӧм снарядсьыс му бердӧ ляскысьлісны быдса батальонъяс да дзебсьывлісны дорйысьны вермытӧм лэбачьяс моз.
Муяс вылысь быд воськов вылын вермин эськӧ аддзыны сой кызта осколокъяс, кодъясӧс кыпӧднысӧ вермисны эськӧ сӧмын, гашкӧ, нёль морт.
Муясыс пӧрисны изъя пустыняӧ...
И некымын тӧлысь чӧж тайӧ эз оръявлы...
А тэ шуан тані — снарядъяс!
Тайӧ сы дінын — ворсӧм!
И сержант муніс, дерт, сы могысь, медым медся матыса пунктын выльысь висьтавны ассьыс казьтылӧмъяссӧ.
— Видзӧдлы, капрал, видзӧдлы со эсійӧ зонъяс вылас, найӧ йӧймӧмаӧсь!
Ми аддзим бомбардируйтан зонаысь йӧзӧс, кодъяс тэрмасигтырйи котӧртісны взрывайтчан месталаньӧ.
— Тайӧ артиллеристъяс, — висьтавліс Бертран, — кодъяс, кыдз сӧмын разорвитчас чемодан, котӧртӧны корсьны дистанционнӧй трубка *, сы вӧсна мый сійӧ положение сертиыс да сы серти, кыдзи сійӧ пырӧма муас, позьӧ тӧдмавны лыйлысь батареяыслысь направлениесӧ да ылнасӧ.
* Дистанционнӧй трубка — артиллерийскӧй снаряд водзладорӧ лӧсьӧдӧм приспособление, код отсӧгӧн регулируйтсьӧ взрывайтчан моментыс.
Тырмымӧн лыддьыны та йылысь индӧдъяссӧ: найӧс пасйӧма трубка гӧгӧрыс гравируйтӧм делениеяс вылӧ.
— Век жӧ найӧ ньӧти повтӧм йӧз, кор лысьтӧны петны татшӧм минутъясӧ.
— Артиллеристыд пыр нин сідз: либӧ молодчина, либӧ дрянь, — сюйсис сёрниас окоп кузяыс гуляйтысь мӧд ротаса салдат.
— Со, например, мекӧд лоліс...
— Тайӧ ӧтмоз справедливӧ и пехотинецъяс дінӧ и, вообще, став салдатъяс дінӧ.
— Гашкӧ, но ме ӧні сёрнита артиллеристъяс йылысь.
— Эй, ребята, не мунны-ӧ миянлы прикрытие сайӧ, медым видзны ассьыным лыяснымӧс, а то немвиччысьтӧг нӧшта ньылыштан мыйкӧ?
Бокӧвӧй морт сідз эз и эштӧд ассьыс висьтсӧ.
А Кокон, код пытшкысь эз быр противоречиелӧн духыс, шыасис:
— Воображайта, кутшӧм гажа миянлы лоӧ сэні, ми кӧ и тані сэтшӧм интереснӧя колльӧдам кадсӧ.
— Видзӧдлӧй, найӧ кульӧны торпедаясӧн *, — горӧдіс Парадиз миян веськыдвывса позицияяс вылӧ индӧмӧн.
* Торпеда — метательнӧй взрывнӧй снаряд.
Тайӧ минаясыс кыпӧдчӧны жаворонокъяс моз дзик веськыда либӧ пӧшти веськыда, тракйысигтырйи да шарӧдчигтырйи; сэсся сувтлӧны, кыдз быттьӧ падмылӧны, сэсся друг веськыда усьӧны, ас усьӧм йывсьыс юӧртӧны медбӧръя здукнас «кага горӧдӧмӧн», кодӧс кокниа позьӧ тӧдмавны.
Тасянь гӧравывса йӧзыс кажитчӧны мачӧн ворсысьясӧн, кодъяс асьныс оз тыдавны.
— Аргоннаын, — висьталӧ Ламюз, — кыдзи мем гижӧ менам вок, шыбласьӧны «горлицаясӧн».
Тайӧ гырысь сьӧкыд штукаяс, кодъясӧс лэдзалӧны матысянь.
Найӧ лэбзьӧны да кургӧны гулюяс моз, а кор разрывайтчӧны — сэки кутерьмаыс кутшӧм кыптӧ!
— Нинӧм абу лёкджык «лягушка» дорысь, коді быттьӧ вӧтчӧ тэ бӧрся да чеччышталӧ тэ вылӧ, а разрывайтчӧ окоп шӧрын, насыпсӧ дзоньнас путкыльтӧмӧн.
abu
— Тэ кывлін?..
Миянӧдз кывсис свист, коді пыр жӧ лӧнис.
Снаряд эз разорвитчы.
Ми лӧньлам выль снарядъяс виччысиг.
Ламюз висьтавлӧ:
— Став муясыс, став туйясыс и став грездъясыс тайӧ местаясас тырӧмаӧсь ставсикас калибръяса взорвитчытӧм снарядъясӧн, — и миян снарядъясӧн тшӧтш жӧ, колӧ веськыда шуны.
Муас найӧ, буракӧ, помтӧм уна, сӧмын он аддзы-а;
и ме юала ассьым, мый кутасны вӧчны йӧзыс сы бӧрын, кор бара воас гӧран-кӧдзан кад?
* * *
А сэк костті билӧн да кӧртлӧн бушколыс век мунӧ аслас дурмӧм монотонностьнас: шрапнель аслас шутлялан ловшынас, быттьӧ сылы сетӧма металлическӧй скӧр сьӧлӧм; сэсся гырысь перкуссионнӧй снарядъяс, кодъяс грымакылӧны ӧдйӧ мунысь локомотив моз, кор сійӧ ӧдвывсьыс зурасьӧ стенӧ, либӧ грымӧдчӧны-зяльскакылӧны насыпь вывсянь киссьысь рельсъяс да стальнӧй стрӧпилӧяс моз.
Атмосфераыс * сукмӧ, воштӧ ассьыс сӧдзлунсӧ, а гӧгӧр век водзӧ парсалӧны, гӧрӧны мусӧ нӧшта пыдӧджык, нӧшта чорыдджыка.
* Атмосфера — мусӧ кытшалысь газообразнӧй оболочка; тані сынӧд.
Бойӧ пырӧны нӧшта кутшӧмкӧ выль ӧрудиеяс.
Сійӧ миян.
Налӧн детонацияыс сизимдасвитмиллиметрӧвӧйлӧн кодь, но сӧмын вынаджык, дырджык нюжалана йӧлӧгаа, кыдзи гымалігӧн джуджыд гӧраяс костын.
— Тайӧ сёкызьмиллиметрӧвӧйяс.
Найӧ сулалӧны вӧрді бердас, тасянь ӧти километр сайын.
Лӧсьыдиник пушкаяс, руд гончӧйяс кодьӧсь: вӧсньыдикӧсь, мичаник вомаӧсь.
Сідзи и окота шуны налы: «Мадам».
Дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь кыксёкызьмиллиметрӧвӧйяс, кодъяслӧн куш вомыс сӧмын и тыдалӧ, шом улысь кутшӧмкӧ ведра кодь, коді сьӧлалӧ выліӧ ассьыс снарядъяс.
Найӧ вывті гораӧсь, но артиллерийскӧй обозъясын найӧ кажитчӧны повозкаӧ пуксьӧм коктӧмъясӧн.
Сёрниыс оз клеитчы.
Гӧгӧр очсалӧны.
Тайӧ артиллерийскӧй ураганыслӧн вынйӧрыс да величиеыс мудзтӧдӧ вежӧртӧ.
Мудзӧны и гӧлӧсъяс.
— Ме некор на ещӧ эг аддзывлы татшӧм бомбардировкатӧ!
— горзӧ Барк.
— Тайӧ пыр сідз шулӧны, — пасйӧ Парадиз.
— А век жӧ, — горзӧ Вольпатт, — шуӧны, мый тайӧ лунъясас лоӧ атака...
Буракӧ, тайӧ мыйкӧ-нибудь заводитчӧм водзын...
— А! — прӧстӧ горӧдӧны мукӧдъяс.
Вольпатт думыштӧ ойбыртыштны да лӧсьӧдчӧ му вылас, мышкунас ӧтар стенас, а кокъяснас — мӧдарас мыджсьӧмӧн.
Сӧрӧны быдтор йылысь.
Бикэ висьтавлӧ история крыса йылысь, кодӧс сійӧ аддзылӧма.
— Мый кыза ӧд да кутшӧм ён вӧлі!
Ме пӧрччи ассьым
ботинкиӧс, а сійӧ, пежыд, йирӧма став вылысладорсӧ, прошви кодь лоӧма.
Правда, ме ботинкиӧс неважӧн мавтлі.
Вольпатт бергӧдчӧ да шуӧ:
— Эй, болтунъяс, ті меным узьны мешайтанныд!
— Эй тэ, пӧрысь гӧлик, верман ӧмӧй узьны этатшӧм шум дырйиыс?
— шуӧ Мартро.
Вольпатт вочавидзӧ та вылӧ ныргорӧн узьӧм шыӧн.
* * *
— Стройся!
Марш!
Ми мунам мӧдлаӧ.
Кытчӧ миянӧс нуӧны?
Нинӧм ог тӧдӧй.
Тӧдам сӧмын, мый ми резервынӧсь да мый миянӧс вешталӧны местаысь местаӧ ӧткымын пунктъясӧс ёнмӧдӧм могысь либӧ соединительнӧй ходъясын войскаяс мунігӧн пӧрядок кутӧм могысь, кӧні войскаяслысь мунӧмсӧ регулируйтӧмыс, кӧсъян кӧ заторъяссӧ не вӧчны, сэтшӧм жӧ сложнӧй, кыдзи и гырысь вокзалъясын поездъяс пропускайтӧм организуйтӧм.
Абу позянлун гӧгӧрвоны сійӧ ыджыд маневрсӧ, кӧні миян полкным сӧмын ичӧтик кӧлесатор, и абу позянлун тӧдны водзвыв, мый лоӧ вӧчӧма бой мунан став участокас.
Но ми — вошӧмаӧсь мупытшса лабиринтъясӧ, кытчӧ ми волывлам лыдтӧг да тшӧттӧг, мудзӧмӧн дыр виччысьӧмысла шой кодьӧн, зыртласьӧмсьыс да шумсьыс бӧбмӧмӧн, тшыннас отравитчӧмӧн, ми гӧгӧрвоам, мый миян артиллерияным пырӧ серьёзнӧй делӧӧ да мый регыд лоӧ наступление.
* * *
— Сувтӧй!
Анькытшӧн моз пондӧ сяргыны ружьеясысь окоп парапетъяс кузя, кытчӧ миянӧс сувтӧдісны тайӧ здукнас.
— Фрицыд старайтчӧ...
Сійӧ полӧ атакасьыс...
Со кыдзи шӧтӧ!
И збыльысь, шерӧн моз тыртіс став равнинасӧ.
Ме видзӧдлі ӧти бойницаӧд.
Ме водзӧ сувтліс сутшдырся, но страннӧй серпас.
Миян водзын, дас метрысь не ылынджыкын, куйліс усьӧм салдатъяслӧн шеренга, а анькытшыс найӧс век на киськаліс.
Пуляясыс, кодъяс инмалісны муас да перъялісны рӧвнӧй бӧрӧздаторъяс, кыпӧдлісны бус, розьӧдлісны да уродуйтісны муас ляскысьӧм шойяссӧ, жуглісны ки-коксӧ, сатшкысялісны вижӧдӧм чужӧмъясас, перъялісны синъяссӧ да помасьлытӧм инмалӧмъяснас кыдз быттьӧ ловзьӧдалісны тайӧ шойяссӧ.
Кылӧ вӧлі катшкӧдчӧм, — сідзи пырӧны морт тушаясӧ ёсь ыргӧнторъяс; сійӧ шумыс кажитчис зэв ӧдйӧ пурт лэбӧм шыӧн да платьеӧ беддьӧн швачӧдӧм шыӧн...
Миян юръяс весьтын оръявлытӧг кывсис пель косялан жуньгӧм да рикошетъяслӧн улынджык тона жвинньӧдлӧм.
И ми лэдзлім юрнымӧс тайӧ адскӧй шыяс улас.
— Прикажитӧма весавны окопъяс.
Марш!
Ӧдйӧ!
* * *
Ми эновтім бойвывса тайӧ ичӧтик участоксӧ, кӧні ружейнӧй пальбаыс помтӧг раниталӧ да выльпӧв виалӧ усьӧм боецъясӧс нин.
Ми мӧдӧдчим веськыдвылӧ и тылӧ.
Соединительнӧй ход кайӧ гӧра паныд.
Ущелье выліас ми мунам телефоннӧй пункт дорті да артиллерийскӧй офицеръяс да салдатъяс дінті.
Тані ми бара сулалам.
Жӧдзам места вылын да кывзам, кыдзи наблюдатель горзӧ распоряжениеяс, кодъясӧс примиталӧ да выльпӧв шуалӧ прикрытие сайын вӧлысь телефонист:
— Первойя ӧрудие: сійӧ жӧ высотаыс, кык десятӧй вылӧ шуйгавыв!
Но минутаӧ куимӧн!
Миян пӧвсысь ӧткымынъяс рискуйтлісны чургӧдлыны юрсӧ насыпь вывтіыс да налӧн вӧлі позянлун сутш кадся видзӧдласӧн аддзывны война мунан эрдсӧ, код гӧгӧр миян ротаным шӧйтӧ асывсяньыс нин.
Ме аддзылі паськыд рудов равнина, код вывті тӧлыс кыдз быттьӧ новлӧдліс кыпӧдӧм бусысь гудыр гыяс, коді местаясті сорассьӧма тшынӧн.
Тайӧ ыджыд пространствоыс, код вылӧ шондіыс да кымӧръясыс шыблалӧны сьӧд да югыд пятнаяс, местаясті омӧлика югнитлывлӧ, — тані гымгӧны-лыйлӧны миян батареяяс.
Ӧти сутш ме аддзылі тайӧ пространствосӧ ставнас дженьыдик ыпнитлӧмъяс пӧвсын.
Мӧд сутш эрдъяслӧн ӧти юкӧн тупкысьліс еджгов кымӧрӧн, кыдз быттьӧ муніс пурга.
Ылын, кладбище вылысӧс моз серӧдӧм, помтӧм да зловещӧй муяс вылын, тыдалӧ кыдз быттьӧ бумага лестуктор — вичколӧн вӧсни силуэтыс; ӧти серпас помсяньыс мӧд помӧдзыс нюжӧдчӧмаӧсь муртса тӧдчана бедьяс кодь вертикальнӧй визьяс *, кодъясӧс увтіыс визьнитӧма ӧтик горизонтальнӧй * визьӧн: тайӧ туйяс, кодъяс пӧлӧн садитӧма пуяс.
* Вертикальнӧй визь — сувтса визь, коді веськыд пельӧсӧн лэччӧ горизонтальнӧй * линия вылӧ, му веркӧсыслы параллельнӧй визь вылӧ.
Неыджыд бӧрӧздаяс сьӧд визьясӧн вундалӧны равнинасӧ кузяла и вомӧнног, кыдз быттьӧ графитӧма сійӧс квадратъяс вылӧ, и сійӧ бӧрӧздаясыс тырӧмаӧсь йӧзӧн.
Позьӧ аддзыны тайӧ ловъя чутъясысь артмӧм визьясыслысь оръяланінъяссӧ; сійӧ йӧз, асланыс кодйӧм бӧрӧздаяссьыныс петӧмӧн, мунӧны равнина кузяыс скӧрмӧм да грознӧй енэж улас.
Оз эскыссьы, мый тайӧ быд ичӧтик чутторйыс — ловъя лов, мӧвпъясӧн, казьтывланторъясӧн да образъясӧн тыр нериник да тіралысь существо.
Тэ синтӧмман, кор аддзан найӧс му кузя сявмунӧмӧн, кыдз енэжын кодзувъясӧс.
Коньӧр йӧз, коньӧр тӧдтӧм йӧз, ӧні тіян ӧчередьныд сетны асьнытӧ жертваӧ.
Аски либӧ мӧдпӧрйӧ воас и миян ӧчередьным.
Гашкӧ, матын нин кад, кор ми кылам, кыдзи енэжыс потласьӧ миян юр весьтын либӧ муыс воссьӧ миян кок улын, кор миянӧс лоӧ чышкыштӧма уна сё сюрспӧв вынйӧраджык ураган пӧльыштӧмӧн.
Миянӧс тойлалӧны тылӧвӧй прикрытиеӧ.
Тыш мунан эрдыс вошӧ миян син водзысь.
Кымӧр накӧвальня кузя тыдавтӧм мӧлӧтыслӧн грымгӧмыс слабмӧ.
Всемирнӧй разрушениеыслӧн шумыс лӧньӧ.
Миян взводным эгоистическӧя * сунӧ пыр оландырся шумас, вӧйтчӧ прикрытиеувса меліалан дзескыд местаас.
* Эгоистическӧя — сӧмын ас вӧсна, ас интересъяс вӧсна думайтӧмӧн.
ХХ. БИ
Менӧ друг садьмӧдісны, восьті синъясӧс пемыдінас.
— Мый лои?
Мыйын делӧыс?
— Тэнад ӧчередь сувтны часӧвӧйӧн.
— Ӧні войшӧр бӧрын кык час, — шуӧ меным капрал Бертран, кодӧс ме кыла, но ог аддзы сійӧ гу пыдӧссяньыс, кӧні ме куйла.
Ме броткигтырйи вочавидза, мый пырысь-пыр жӧ чечча, да куті нюжмасьны да очсавны.
Чургӧді киӧс да зураси васӧд кӧдзыд сёйӧ.
Сэсся, тӧдчымӧн сьӧкыд сук сынӧд пӧвстті писькӧдча пемыдӧдыс, узьысьяс костӧд.
Мешӧкъяс вылӧ зурасьлігтырйи, снаряжениеясӧ да быдладорӧ шевгӧдлӧм ки-кокъясӧ сконъясьліг, ме корся ассьым ружьеӧс да унзільпырысь на пета ыркыд сынӧд вылӧ, кӧні пырысь-пыр жӧ ме вылӧ уськӧдчӧ ёсь тӧв.
Кӧдзыдысла тіралігтырйи ме вӧтча капрал бӧрся пемыдас джуджыд да сьӧд нагромождениеяс пӧвстті, кодъяс тешкодя ӧтлаасьӧны увдортіыс миян бӧрвылын.
Сійӧ сувтӧ.
Тайӧ тані...
Стен бердысь торъялӧ, сэсся лэччӧ кутшӧмкӧ сьӧд масса.
Сійӧ сьӧд массаыс кыдзкӧ страннӧя очсыштӧ, быттьӧ вӧв гӧрӧктӧ.
Ме пыри нишаӧ, кытысь сійӧ петіс.
Тӧлысьыс ру сайсянь оз тыдав, но став предметъясыс югдӧдсьӧны кутшӧмкӧ муртса тӧдчана разалӧм светӧн, код дорӧ синмыд оз другӧн велав.
Югыдсӧ вевттьӧ сап пемыд вой, коді ӧшалӧ ме весьтын.
Ме муртса сӧмын кималасӧн казяла аслам чужӧм весьтысь бойницалысь розьсӧ, и менам велалӧм ки улӧ сюрӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм тшупӧдъяс вылысь гранатаяслӧн воропъясыс.
— Сюся кывзы, старина, — ньӧжйӧндзи висьталӧ меным Бертран.
— Эн вунӧд, мый водзвылад, шуйгавылын, сулалӧ миян сторожевӧй пост.
Но, аддзысьлытӧдз!
Ме кыла ылыстчысь кокшыяссӧ сылысь да сыкӧд орччӧн восьлалысь унзіля часӧвӧйлысь, кодӧс ме вежи.
* * *
Ружьеысь лыйсьӧмъяс ратшкӧдчӧны быдладорсянь.
Друг пуля жмоткысис сійӧ насыпӧ, кытчӧ ме пыкся.
Ме видзӧда розь пырыс.
Миян окопным змей моз нюклясьӧ лощинаса вылысла дорӧдыс.
Насыпыс водзынсӧ меным оз тыдав, и ме нинӧм ог аддзы тайӧ пемыд пӧвсас.
Дырӧннад, век жӧ синмӧй велалӧ да заводитӧ муртса тыдавны проволочнӧй заграждениелӧн сувтӧдлӧм майӧг визьыс да быдсикас калибраа снарядъясӧн вӧчалӧм гӧгрӧс воронкаяс.
abu
Тӧлыс пӧльтӧ меным чужӧмӧ.
Нинӧм оз вӧр, визувтысь войтва да тӧлыс кындзи, коді звизжитӧ ме дінті.
Кӧдзыд.
Ме дрӧжжита.
Лэптыла синъясӧс, видзӧда.
Шуштӧмлун ӧшйӧма гӧгӧр.
Ме чайта ачымӧс дзик ӧтка мортӧн, быттьӧ менӧ ляскӧма гыӧн берег вылӧ крушение бӧрын, катаклизмӧн пылльӧм-пазӧдлӧм мир шӧрын.
Сынӧдас сутшдырся югдылӧм; тайӧ — ракета...
Ме гӧгӧрса серпасыс мичаа воссьылӧ син водзын.
Ме аддза миян окоплысь парсалӧм-вундалӧм доръяссӧ, быд вит воськов выйысь аддза окоп водзладор стен бердас ляскысьӧм часӧвӧйяслысь вуджӧръяссӧ.
Налӧн ружьеясыс югйышталӧны накӧд орччӧн торъя югвидзан чутъясӧн.
Окоп вевдорас пукталӧма му тыра мешӧкъяс.
Сійӧ быдлаӧ паськалӧма да ӧткымынлаті буждалӧма.
Мӧда-мӧд вылас тэчӧм тайӧ му мешӧкъясыс ракета сутшдырся югдӧдлӧм улас кажитчӧны античнӧй * развалинаясса гырысь плитаясӧн.
* Античнӧй — древньӧй, важся.
Видзӧда розь пырыс.
Руа блед югӧр улас, кодӧс колис ас бӧрсяыс усьӧм ракетаыс, аддза майӧгъясыслысь визь и весиг найӧс йитлысь бытшласьысь проволокаыслысь визь.
Ме водзысь став полесӧ быттьӧ чертитӧма перӧӧн.
А улынджык, тайӧ войся океан пыдӧсас, сёнас, дзик лӧнь да чӧв.
Ме лэччи аслам наблюдательнӧй пунктысь да наугад муна аслам сусед дінӧ.
Кималасӧн корсьӧмӧн аддза сійӧс.
— Тайӧ тэ? — юала ме надзӧник, часӧвӧйсӧ тӧдтӧг.
— Да, — вочавидзӧ сійӧ, сідзжӧ тӧдтӧг, кодкӧд сёрнитӧ.
— Ӧні ставыс спокойнӧ, — содтӧ сійӧ.
— А ӧнтай ме думыштлі весиг, мый найӧ лӧсьӧдчӧны атакуйтны миянӧс.
Да найӧ, гашкӧ, и заводитлісны атака миян веськыдвыв фланг вылын, кысь ме кывлі гранатаяслысь взрывъяс.
Но миян сизимдасвитмиллиметрӧвӧйяс восьтісны налы паныда заградительнӧй би.
И ме шуи аслым: «Чорт возьми!
Тайӧ сизимдасвитмиллиметрӧвӧйясыс гымгӧны сідз, быттьӧ медасьӧмаӧсь!
Бошъясыд кӧ петалісны окопъяссьыс, налы эськӧ тырмымӧн сюрис ӧрӧшки выланыс...» Со, кывзышт тэ, кыдзи швачкакылӧны гранатаяс!
Кылан?
Сійӧ ланьтӧ, восьтӧ флягасӧ, ӧтчыд ньылыштӧ дорсьыс да, мелань вина дукӧн лолыштӧм бӧрын, висьтавлӧ джын гӧлӧсӧн:
— Вот тайӧ пеж войнаыд!
Эз ӧмӧй нӧ миянлы вӧв бурджык куйлыны ӧні гортын?..
Тайӧ нӧ мый нин бара татшӧмыс?
Миянсянь неылын грымӧбтіс ружьеысь лыйӧм шы, сынӧдас ӧдйӧ кусысь югъялысь визь нуӧдӧмӧн.
Сы вылӧ шыӧдчӧны став миян линия кузя: ружьеысь войся лыйсьӧмыд заразительнӧй.
Кималасӧн ми веськӧдчам пемыдас ӧти лыйсьысь дорӧ да, полігтырйи да джӧмдалігтырйи некымынысь воськовтӧм бӧрын, аддзам сійӧс:
— Мыйын делӧыс?
Вӧлӧмкӧ, сылы кажитчӧма, быттьӧ мыйкӧ сы водзын вӧрӧ.
Со и ставыс.
Ми суседкӧд бергӧдчим бӧр сідзжӧ полігтырйи тувччаліг сирсёй няйтас сибдалігтыр да быттьӧ вывті сьӧкыд груз улын кусыньтчӧмӧн.
Горизонтса ӧти чутын, сэсся мӧдын, миян гӧгӧрын быдлаын грымгӧны ӧрудиеясысь лыйлӧм шыяс.
И налӧн сьӧкыд гым шыыс ӧтлаасьӧ ружьеясысь то чорзьылан, то лӧньлан ратшкӧдчӧмкӧд, граната связкаяс потласьӧмъяскӧд, кодъяслӧн шыясыс ёна гораджыкӧсь лебельяс да маузеръяс ратшкӧдчӧмъясысь, налӧн шыыс ӧткодь важ типа салдатскӧй винтовкаысь лыйсьӧм шыкӧд.
abu
Тӧлыс век чорзьӧ.
Сійӧ сэтшӧм ёсь, мый лоӧ дзебсьыны сыысь прикрытие сайӧ.
Тӧлысьсӧ сайӧдӧма енэж вывті мунысь гырысь кымӧр пластъясӧн.
Ми тані кыкӧнӧсь, зэв матынӧсь, весиг зурасьлам ёрта ёрт вылӧ, но сӧмын взрывъяс дырйи, сутш кежлӧ аддзывлам мӧда-мӧднымӧс.
Ми тані кыкӧн, пемыднас жмитӧмӧсь, тайӧ ыджыдысь-ыджыд пӧжар шӧрас, коді то ӧзйылӧ, то друг куслӧ тайӧ ёмаяс йӧктанін пейзажас.
— Ми быттьӧ проклятӧйяс, — шуӧ меным сусед.
Сэсся ми янсӧдчим, и кыкнанным чӧв ланьтім ас постъяс выланым, синъяснаным пемыдас дзоргигтыр.
Кутшӧм ужаснӧй да шуштӧм бушков виччысьӧ миянӧс водзын?
Но тайӧ войнас бушколыс эз лыб.
Дыр виччысьӧм бӧрын, югдандорыс, весиг ставыс лӧнис.
Сэк костті, кыдзи асъя кыаыс кыпӧдчис миян весьтын гым-чарда рыт дорысь мурышджык, ме нӧшта ӧтчыд аддзылі, кыдзи са кодь сьӧд кымӧръяс увдорын тыдовтчисны да быттьӧ выльысь чужисны шогӧ уськӧдан да няйтӧсь, быд пежнас да лӧпнас тырӧм крут кыркӧтш доръяс, — тайӧ вӧліны миян вынъясным.
Гудыр рӧмыдыс вочасӧн бледмӧ.
Тайӧ югӧръяс улас му мешӧкъясыс уль руысла югъялан бокъяснас кажитчӧны свинцӧвӧйӧн.
abu
Ме мышкын стенаас эм гуран, сэтчӧ тэчалӧма кутшӧмкӧ кузь горизонтальнӧй предметъяс, быттьӧ бипур вылӧ тэчӧм пес чуркаяс.
Мый тайӧ?
Кражъяс?
Абу, — тайӧ морт шойяс...
* * *
Сы серти, кыдзи бӧрӧздаяссянь кыптӧ лэбачьяслӧн дзольгӧм, кыдзи муяс мыччысьӧны пемыд пытшсьыс да югыдыс пондӧ ворсны быд турунтор вылын, ме пыр тшӧкыдджыка видзӧдлывла сёнлань.
Му чукӧръясӧн да воронкаясӧн чишкалӧм, изуродуйтӧм эрдсянь улынджык, тшӧтясьӧм майӧгъяс сайын — век на сэтшӧм жӧ пемыд, и миянлы паныда керӧс бокын век на сэтшӧм жӧ вой — пемыд стена.
Сэсся бергӧдча да видзӧда кулӧмъяс вылӧ, кодъяс вочасӧн заводитӧны тыдавны пемыд пытшсьыс, мыччӧны ассьыныс няйтсьӧм, кынмӧм шойяссӧ.
Найӧ нёльӧн.
Тайӧ миян ёртъясным — Ламюз, Барк, Бике да ичӧтик Эвдор.
Найӧ сісьмӧны тані миянкӧд орччӧн, джынвыйӧ потшӧны паськыд, чукльӧсь да няйт окопсӧ, кодӧс ӧні дорйӧны на ловъя йӧз.
Найӧс кыдзсюрӧ тэчалӧмаӧсь татчӧ мӧда-мӧдныс вылӧ.
Вылыссасӧ гартыштӧма дӧраӧн.
Мукӧдъясыслы чужӧм вылас павкнитӧмаӧсь чышъянъяс, но на дінті ветлӧдлысьяс, войся пемыдысла аддзытӧм вӧсна либӧ луннас виччысьтӧмысла, уськӧдалӧмаӧсь тайӧ чышъянъяссӧ, и ми олам ловъя бипур моз тэчӧм тайӧ шойясыскӧд дзик воча чужӧмӧн.
* * *
Коли нин нёль вой сысянь, кор найӧс виисны.
Ме омӧля, сьӧкыд вӧтын моз, помнита тайӧ войсӧ.
Ми вӧлім патрульынӧсь — найӧ, ме, Мениль Андрэ да капрал Бертран.
Миянлы вӧлі тшӧктӧма мӧдӧдчыны разведка вылӧ выль неприятельскӧй сторожевӧй постӧ, код йылысь миянлы юӧртісны артиллерийскӧй наблюдательяс.
Войшӧркадын ми петім окопысь да, ӧти-мӧд бӧрся ёрта ёртсяньным куим-нёль воськов сайӧ лӧсьӧдчӧмӧн, кыссигтырйи пондім лэччыны сёнтіыс сійӧ местаӧдз, кытысь медбӧрти аддзим пемыд пырыс пемӧс моз нюжӧдчӧм «интернациональнӧй» соединительнӧй окоплысь дорышъяссӧ.
Аддзӧмӧн, мый окопъясса тайӧ юкӧнас сторожевӧй постыс абу, ми кыдз позьӧ виччысьӧмӧнджык пондім бергӧдчыны бӧр.
Шуйгавылысь и веськыдвылысь ме муртса аддзи ассьым суседъясӧс, кодъяс вуджӧръяс моз кыссисны, ньӧжйӧ исковтлісны, быгыльтчылісны няйт пытштіыс да кавшасьлісны выліӧ, винтовканысӧ ас водзвылас йӧткалігтырйи.
Миян юръяс весьтті звизжитісны пуляяс, но найӧ эз тӧдны миян йылысь дай эз корсьны миянӧс.
Асланым окопъяс заводитчанінсянь матыникӧ ми здук кежлӧ сувтыштлім лолыштӧм могысь.
Миян пӧвстысь ӧти морт ышловзис, мӧд мыйкӧ шуис, коймӧд бергӧдчис, да виччысьтӧм вӧснаыс штыкыслӧн ножнаыс зялькнитчис из бердӧ.
Пырысь-пыр жӧ «интернациональнӧй» ход весьтын югнитіс би.
Ми топыда топӧдчим ёрта ёртным бердӧ, куйлім ньӧти вӧрзьӧдчытӧг, виччысим, кор кусас миян весьтын ӧшйӧм тайӧ страшнӧй кодзулыс, коді лунся кодь югыдӧн югдӧдіс миянӧс асланым окопъясӧ кызь вит либӧ комын метр вотӧдз.
Сэсся пулемёт, коді вӧлі сён мӧдарладорас, пондіс киськавны став зонасӧ, кӧні ми вӧлім.
Капрал Бертранлы да меным удайтчис югдыштлігас аддзывны ас водзсьыным ядроӧн кодйыштӧм воронка, кӧні няйт пытшкас валяйтчисны жугласьӧм кӧзлаяс.
Ми кыкнанным ляскысим воронка бокас да гуасим жуглассьӧм кӧзлаяс сайӧ няйт пытшкас.
Некымынысь мунліс миян юр вывтіным смерть вайысь пуляяслӧн бушков.
Быд взрыв дырйи ми кывлім пель косялан свист, сэсся пуляяслысь муас жмоткысьӧмсӧ, сыкӧд ӧттшӧтш ойзӧм, друг горӧдӧм да киргӧм, коді пыр жӧ ланьтлывліс.
Бертран да ме пуля шер улас, коді горизонтальнӧя муніс миянсянь некымын сантиметр ылнаті да весиг сотышталіс миянсьыным паськӧмнымӧс, пыр ёнджыка топӧдчим му бердас, ньӧти вӧрзьӧдчытӧг.
Сэсся пулемётыс ланьтіс.
Пуксис гуын кодь чӧв.
Четверть часа бӧрын ми кыкӧн петім воронкаысь да, пидзӧсчаньяс да гырддза выланым дзикӧдз вынтӧммӧмӧн, быгыльтчимӧй асланым сторожевӧй пост дорӧ.
И буретш аскадын, сы вӧсна мый пыр жӧ петіс тӧлысь.
Та бӧрын ми олім окоп пыдӧсын асылӧдзыс, а сэсся и рытӧдзыс.
Пулемётъяс лыйлісны дугдывтӧг.
Сторожевӧй постса ӧшиньӧд эз тыдавны усьӧмъясыслӧн шойясыс, и сӧмын ёна да дыр видзӧдӧм бӧрын позьӧ вӧлі казявны кутшӧмкӧ масса, коді кажитчис усьӧмъяс пиысь кодлӧнкӧ мышкуӧн.
Рытнас кодйисны сапа, медым воны сійӧ местаӧдзыс, кытчӧ найӧ усисны.
Тайӧ уджыс эз эшты ӧти войӧн.
Сійӧс кодйисны и мӧд войнас наросьнӧ корӧм землекопъяс, сы вӧсна мый ми асьным вывті ёна мудзим да эг вермӧй сулавны кок йыланым.
Кулӧм моз узьӧмысь садьмӧм мысти ме аддзи нёль шой, кодъясӧс сапёръяс кыскалӧмаӧсь равнина вывса сапасянь гезъясӧн да крукъясӧн.
Быд шойӧ пырӧма некымын пуля мӧда-мӧд дорас дзик матӧ.
Абу аддзӧмаӧсь сӧмын Мениль Андрэлысь шойсӧ.
Сылӧн вокыс Жозеф вӧчавліс думыштны позьтӧмторъяс, сӧмын мед аддзыны шойсӧ.
Сійӧ ӧтнасӧн петіс равнина вылӧ, кодӧс вӧлі киськалӧны пулемётнӧй пуля шерӧн.
Асывнас лёльӧ моз кыссьӧмӧн сійӧ воис няйтысла дзик сьӧд чужӧма да шогысла дзик тӧдтӧм.
Ми кыским сійӧс окопӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі парсассьӧма ёсь проволока йывъясӧ, киясыс вирӧсь, сійӧ вӧлі ставнас тырӧма няйтӧн да сы дінысь кыліс морт шой дук.
Быттьӧ маньяк, сійӧ век шуаліс: «Сійӧ некӧн абу».
Сэсся йӧршитчис пельӧсӧ аслас ружьенас, кодӧс пондіс весавны; сійӧ нинӧм эз кывзы йӧзыслысь висьталӧмъяссӧ да пыр шуаліс: «Сійӧ некӧн абу».
Сэсянь коли нин нёль вой, и ме видзӧда тайӧ шойяс вылас асъя шонді югӧр улас, коді кыпӧдчис быттьӧкӧ сы могысь, медым пожъявны став тайӧ мувыв адсӧ.
* * *
Кынмӧм Барк кажитчӧ вывті ыджыдӧн.
Сылӧн киясыс нюжӧдчӧмаӧсь туша пӧлӧныс, морӧсыс жугалӧма, кынӧмыс ропмунӧма пытшлань.
Юрыс кыптыштӧма сы увдорса няйт чукӧр вылас, и сійӧ быттьӧ видзӧдӧ кокныр вомӧныс сибдӧм сьӧд юрсияса, едӧм сьӧд вирӧн тупкысьӧм, мурыштчӧм чужӧмнас шуйгавывті мунысьяс вылӧ.
Эвдор, мӧдарӧ, кажитчӧ зэв ичӧтӧн.
Сылӧн чужӧмыс дзик еджыд, арлекинлӧн пудритӧм чужӧм кодь, и кыдзкӧ нӧшта шуштӧмӧн торъялӧ лӧзӧдӧм да рудӧдӧм морт шойяс пӧвстас еджыд гӧгрӧс бумага тор моз.
Бретонец Брике, латшкӧс да из плита кодь квадратнӧй, кажитчӧ зэв ёна выныштчӧм мортӧн.≠
Чурвидзысь банлыяса да джуджыд кымӧса чужӧм вылас сылӧн кынмӧма аслыснога векыштчӧм.
abu
Воссьыштӧм вомыс кыдз быттьӧ кынмӧма медбӧръяысь горӧдігас.
Синъясыс паськыда восьсаӧсь да быттьӧ вӧчӧмаӧсь биаизйысь.
Чуньясыс кабыртчӧмаӧсь медбӧръя судорогаас.
Баркӧс да Бикеӧс ранитӧма кынӧмас, а Эвдорӧс — горшас.
Кор найӧс кыскалісны крукъясӧн шойясыс нӧшта ёна парсасисны.
Кыз Ламюз, кодлӧн, буракӧ, став вирыс петӧма, повзьӧдлӧ пыктӧм чужӧмнас да пыдӧ вӧйӧм синъяснас.
Сійӧс гартыштӧмаӧсь дӧраӧн, код вылын голя весьтас йиджтысьӧма сьӧдов чут.
Некымын пуляӧн сылысь жугӧдӧма веськыд пельпомсӧ да киыс кутсьӧ сӧмын сос лӧскутъяс йылас да гез йылын, кодӧн сійӧс кӧрталӧмаӧсь.
Первой войнас тайӧ киыс ӧшаліс да инмаліс мунысьяс чужӧм бердӧ.
Сы вӧсна сійӧс ковмис крукыштны шынель бердас булавкаӧн.
Клящӧй дук пондіс паськавны тайӧ неважӧнся на ловъя йӧз колясъяссьыс. А мыйдыра да кутшӧм дружнӧя овлім ми накӧд да сэтшӧм дыр ӧтлаын страдайтлім.
Кор ми найӧс аддзам, ми шуам: «Нёльнансӧ виисны».
Но найӧс вывті ёна изуродуйтӧмаӧсь сы вӧсна, медым ми, збыльысь, думайтім, мый тайӧ найӧ.
И сӧмын, кор ми бергӧдчам тайӧ вӧрзьывтӧм чудовищеяссьыс мӧдарӧ, казялам сійӧ тыртӧмлунсӧ, кодӧс найӧ колисны миян пӧвстӧ.
Мукӧд ротаса либӧ полкъясса салдатъяс, кодъяс ветлӧны таті луннас, повзьӧмысла чепсасьӧны окопас тэчӧм тайӧ шойяссьыс бокӧ.
Мукӧддырйи найӧ скӧралӧны:
— И мыйла сӧмын найӧс кольӧны татчӧ!
— Тайӧ позор!
Сэсся найӧ содтӧны:
— Идравнысӧ найӧс тась некытчӧ жӧ и эм.
А ӧні найӧс дзебӧ ас шебрас улас сӧмын пемыд вой.
* * *
Воис асыв.
Миянлы тӧдчыштӧ сёныслӧн мӧдар бокыс: тайӧ — высота «119», орйӧдлӧм, парсавлӧм, воронкаясӧн гӧрӧм мыльк, кодӧс креставлӧма сёйсӧ да мелсӧ эрдӧдысь соединительнӧй ходъясӧн да параллельнӧй окопъясӧн.
Ставыс быттьӧ сэні кулӧма, и миян снарядъяс, кодъяс веськалӧны сэтчӧ быг моз шапсьысь тшын пытшкас, зурасьӧны тайӧ керӧсас гораа юрӧбтӧмӧн, кыдз быттьӧ сэні вӧлі жуглӧм-тыртӧм мол *.
* Мол — морскӧй гаваньясын суднояс домалӧм вылӧ сооружение.
Ме помалі сулавны ассьым часъяс, и му пытшсяньыс, кытчӧ найӧ вӧлі дзебсьӧмаӧсь, петалӧны мукӧд часӧвӧйяс няйт да вижов палатка дӧраӧн гартыштчӧмӧн.
Мӧд взвод займиталӧ местаяс лыйсьӧм вылӧ бойницаяс дорӧ.
Ми кутам шойччыны рытӧдз.
Очсалам, жӧдзам.
Прӧйдитӧ ӧти ёрт, сэсся мӧд.
Окоп кузя котралӧны офицеръяс перископъясӧн * да подзорнӧй трубаясӧн.
* Перископ — прибор, кодӧс лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым видзӧдны сайӧдчӧминсянь кутшӧмкӧ предметъясӧс.
Ми вочасӧн сайкалам, и пуксьӧ пыр кадся кодь олӧм.
Заводитчӧны векся ӧтипӧлӧс сёрнияс да тӧлкуйтӧмъяс.
И эз кӧ вӧв эськӧ окопъясыслӧн, кытчӧ миянӧс дзебӧмаӧсь сён керӧсас, изуродуйтӧм видыс, да эз кӧ вӧв приказ сёрнитны ньӧжйӧ, ми вермим эськӧ думыштны, мый олам тылӧвӧй окопъясын.
Мудзӧмысла ставӧн усьӧны кок йывсьыныс, чужӧмъясыс ставлӧн вижӧдӧмаӧсь, синлапъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
Узьтӧмысла миян чужӧмъясным сэтшӧмӧсь, быттьӧ ми дыр бӧрдім.
Некымын лунӧн ми ставӧн гӧрбыльтчим да пӧрысьмим.
Вочасӧн миян группаысь ёртъяс чукӧртчӧны окоп чукыльӧ, сійӧ местаас, кӧні пыдӧсыс мелъя да кӧні миян юр весьтаным, быдмӧг вужъяса муэж улас, куйлӧны еджыд из слӧйяс, кодъясӧс эрдӧдӧмаӧсь, колӧкӧ, сё сюрс во чӧжӧн первойысь на.
Тані, паськалӧм проходас, сулалӧ Бертранлӧн группаыс.
Сійӧ тӧдчымӧнъя шочмис: не кӧ лыддьыны тайӧ тӧдса войнас виӧмъяссӧ, ми воштімӧй нӧшта Потерлуӧс, кодӧс виисны передӧвӧй линиясянь локтігӧн, Кадильякӧс, кодӧс ранитісны осколокӧн кокас Потерлукӧд ӧти рытӧ, Тирлуарӧс да Тюлакӧс, кодъясӧс эвакуируйтісны, — ӧтисӧ дизентерияӧн, мӧдсӧ воспаление лёгкихӧн.
Лазаретсянь воысь открыткаяс серти тыдалӧ, мый сійӧ лунысь лун век омӧльтчӧ.
Ме нӧшта ӧтпыр аддза, кыдзи чукӧртчӧны тайӧ йӧзыс, му вылас дугдывтӧг валяйтчӧмысла няйтӧссьӧмаӧсь, порок тшынӧн тшынасьӧмаӧсь.
И сэтшӧм тӧдсаӧсь меным налӧн чужӧмъясыс да мыгӧръясыс: ӧд ми ёрта ёртнымкӧд вокъяс моз йитчӧмаӧсь, эг торйӧдчывлӧй первойя лунсяньыс.
Дядюшка Блэр сэтшӧма дзирдалӧ синъёран еджыд выль пиньяснас, мый сылӧн коньӧр кодь чужӧм вывсьыс сӧмын и аддзан тайӧ пуктӧм выль черлысӧ.
Тайӧ йӧз пиньясыс, кодъяс дінӧ сійӧ вочасӧн велалыштӧ да кодъясӧн мукӧддырйи весиг сёйӧ нин, ёна вежисны сылысь характерсӧ да нравсӧ: сійӧ ӧні абу нин няйт дай пӧшти абу дурк.
Мичмыштіс да сылы окота пондіс лоны кокетливӧйӧн.
Тайӧ сутшнас сійӧ мурыш, гашкӧ, буретш сы вӧсна — о, дивӧӧй!
— мый сылы некӧн мыссьынысӧ.
Пельӧсӧ йӧршитчӧмӧн сійӧ видзӧдлывлӧ боквыв, няклялӧ ассьыс уссӧ — ас чужӧм вывсьыс войдӧрся дзик ӧти мичмӧданторсӧ — да кадысь кадӧ сьӧлышталӧ сіяссӧ.
Фуйядӧс босьтӧма насморк, дрӧжжитӧ кӧдзыдысла да очсалӧ, сійӧ ставнас гӧнтӧм лэбач моз йӧжгыльтчӧма.
Мартро абу вежсьӧма: век сэтшӧм жӧ тошка, гӧгрӧс гӧлубӧй синъяса да сэтшӧм дженьыдик кокъяса, мый, кажитчӧ, сылӧн гачыс вот-вот мынас кушак увсьыс да лэччас улӧ.
Кокон век на важкодь, век сэтшӧм жӧ косьмӧм, пергаментнӧй * юра, код пытшкын жуӧны лыдпасъяс.
* Пергамент — аслысногӧн обработайтӧм животнӧй кучик: зав важся кадъясын сы вылӧ гижлывлісны.
Но бӧръя вежоннас сійӧс ӧдӧлитісны тойяс, кодъяс визлалӧны весиг сьыліӧдыс да килапа вывтіыс, портитӧны сылысь настроениесӧ да сылысь став вниманиесӧ кыскӧны ас выланыс.
Парадиз век на важкодь бур настроениеа да чужӧм вылас дзоньвидза.
Сійӧ дзик вежсьытӧм да кажитчӧ некор оз омӧльтчы.
Ми ставӧн нюмъялам, кор сійӧ тыдовтчӧ ыліын, выль афиша моз дӧввидзӧ му тыра мешӧкъяс фон вылас.
Весиг войт мында абу вежсьӧма сідзжӧ и Пепэн, коді шӧйтӧ мыш вылас сьӧд-гӧрд рӧма клеёнчатӧй шахматнӧй дӧсканас, пуртдор кодь ёсь чужӧмнас да кӧдзыд руд синъяснас.
Век на жӧ сэтшӧм и Вольпатт аслас гетрыяснас, пельпом вылас одеялонас да няйтнас татуируйтӧм *, аннамитлӧн * кодь чужӧмнас.
* Татуировка — ӧткымын полудикӧй народъяслӧн обычай — бытшлӧдлӧмӧн рисуйтавны кучик вылас да сэтчӧ сюйны краска; тані шуӧма ироническӧя: няйтӧн рисуйтӧм.
* Аннамитъяс — Индо-Китайса ӧтик юкӧнын олысьяс.
Важсякодьӧн колис и Тиретт, коді, правда, бӧръя лунъяснас кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм помкаяс вӧсна олӧ страннӧй возбуждениеын; весиг синъясас сылӧн петкӧдчисны гӧрдов сӧнъяс.
Фарфадэ ӧтдортчӧ йӧзсьыс, мурыштчӧма да быттьӧ мыйкӧ виччысьӧ.
Письмӧяс разӧдігӧн сійӧ неуна гажмыштлӧ, сэсся бӧр вӧйтчӧ аслас мӧвпъясас.
Аслас чиновничӧй кияснас сійӧ зільпырысь гижалӧ открытка бӧрся открытка.
Сійӧ ещӧ оз на тӧд Евдокия кулӧм йывсьыс.
Ламюз некодлы сэсся эз висьтавлы медбӧръя страшнӧй кутчысьлӧм йывсьыс, кор сылы ковмыліс ӧтлаасьлыны сійӧ шойыскӧд.
Кыдзи меным кажитчӧ, сійӧ весиг жалитліс, мый висьталіс та йылысь меным, и кувтӧдзыс ревнивӧя видзис ставысь ассьыс тайнасӧ.
Со мый вӧсна Фарфадэ век на мӧвпалӧ югыд юрсиа тэрыб ныв йылысь, мӧвпнас олӧ сыкӧд да вунӧдлывлӧ сы йылысь сӧмын ӧткымынысь, медым сёрнитыштны ёртъясыскӧд.
Капрал Бертранлӧн чужӧмыс век на серьёзнӧй да воинственнӧй, важмоз спокойнӧя миянлы нюмъялӧ, став миян юасьӧмъяс вылӧ сеталӧ точнӧй ӧтветъяс да отсалӧ миянлы быдӧнлы нуны ассьыным долгнымӧс.
Ми сёрнитам кыдзи и пыр.
Но джын гӧлӧсӧн сёрнитны тшӧктӧмыс дженьдӧдӧ миянлысь беседаяснымӧс да вевттьӧ найӧс кутшӧмкӧ траурнӧй шебрасӧн.
* * *
Вӧчсьӧ мыйкӧ страннӧйтор: бӧръя куим тӧлысьнас быд боевӧй единицалӧн передӧвӧй позицияясын олӧмыс нюжавліс выль смена вотӧдзыс нёль лунысь не дырджык.
А ӧні со витӧд лун нин, кыдзи ми танӧсь, а смена йывсьыс весиг и кывджын оз шыавны.
Правда, ветлӧны слухъяс матысса наступление йылысь, сідз висьтавлӧны связь службаса да снабжение службаса салдатъяс, кодъяс волывлӧны войков бӧрын, кӧть и оз регулярнӧя...
Эмӧсь и нӧшта мукӧд индӧдъяс, кодъяс подтверждайтӧны наступление йылысь слухъяс: дугӧдӧмаӧсь отпуск сеталӧмъяс, письмӧяс эз кутны воавны, офицеръяс тӧдчымӧн вежсисны, лоисны ёна мӧвпалысьӧсь, серьёзнӧйӧсь.
Но тайӧ вопрос кузя став сёрниясыс помасьӧны сӧмын пельпомъяс топӧдлӧмӧн.
Салдатыдлы некор оз висьтавлыны водзвыв, мый сыкӧд кӧсйӧны вӧчны.
Найӧс кутӧны быттьӧкӧ кӧрталӧм синъясӧн да босьтлӧны кӧртӧдсӧ сӧмын бӧръя здукнас.
Сы вӧсна миян сёрниным татшӧм кывъясӧн и помасьӧ:
— Лоас да аддзам.
— Кольӧ сӧмын виччысьны!
И сэсся ог нин вӧрзьӧдлӧй тайӧ трагическӧй вопроссӧ.
Сы вӧсна-ӧ, мый ми ог вермӧй вежӧртны сійӧс став джуджтанас, сы вӧсна-ӧ, мый миян оз тырмы сьӧлӧмным пырӧдчыны тайна завеса сайӧ тупкысьӧм судьбаас, сы вӧсна-ӧ, мый ми велалім нин кывшутӧг кывзысьны, сы вӧсна-ӧ, мый миян пытшканым ломтысьӧ на тыр надея, мый и тайӧ пӧрйӧ ӧпасностьыс миянӧс коляс бокӧ?
Но кӧть кыдз эз вӧв, кӧть кутшӧм признакъяс да пророчествояс эз вӧвны, кодъяс, буракӧ, пондӧны збыльмыны, ми важмоз ылалӧмаӧсь быдлунся тӧждысьӧмъясӧн: тшыгъялӧмӧн, горш косьмӧмӧн, тойясӧн, кодъясӧс виалігӧн ми вирӧсьтлывлім ассьыным став гыжъяснымӧс, да помтӧг мудзлунӧн, коді сёйӧ миянлысь эбӧснымӧс.
— Тэ аддзылін Жозефӧс талун асывнас? — юалӧ Вольпатт.
— Омӧль сылӧн, коньӧрлӧн, делӧясыс.
— Ме уверен, мый сійӧ мыйкӧ омӧльтор вӧчас.
Вот аддзылан.
Сійӧ вошӧм морт.
Первойя жӧ удобнӧй случайын сійӧ ачыс пырас пуля улас.
— Да и эм мыйысь йӧймыны нэм кежлӧ.
Найӧ вӧвлісны квайт вок.
На пӧвсысь нёльӧн усьӧмаӧсь — кыкӧныс Эльзасын, ӧтик Шампаньын да ӧтик Аргоннаын.
Андрэ кӧ усис, сійӧ нин лои витӧд.
— Сійӧ кӧ усис, сэки аддзисны эськӧ сылысь шойсӧ либӧ кӧть казялісны эськӧ наблюдательнӧй пунктсянь.
Сэні нинӧм мудрствуйтнысӧ.
Ме чайта, мый сійӧ войнас, кор найӧ вӧліны патрульынӧсь, сійӧ прӧстӧ ылаліс туйсьыс.
Кыссис, кӧнкӧ, коньӧр мӧдарӧ дай веськаліс бошъяс дорӧ.
— Гашкӧ, сійӧ зурасис найӧ проволочнӧй заграждениеясӧ да сійӧс виис токнас...
— Шуа тэныд: ачыд гӧгӧрвоан, ӧд сійӧс кӧ вӧлі виӧма, аддзисны эськӧ, бошъясыд эз жӧ ӧд пондыны дзебны.
Ӧд быдлаысь корсисны.
И эз кӧ аддзыны, сідзкӧ, веськаліс немецъяс киӧ ранитчӧмӧн либӧ дзоньвидзаӧн.
Тайӧ зэв подулалӧм чайтӧмыс примитсьӧ ставнымӧн, а ӧні, кор ми лыддям Андрэ Менильӧс пленысь, дугдам сыӧн интересуйтчыны.
Но вокыс век на сы вӧсна вийсьӧ.
— Коньӧрӧй, сійӧ сэтшӧм на том...
И ми жальпырысь гусьӧник видзӧдлывлам сы вылӧ.
— Ок, кыдз кынӧм сюмалӧ, — друг шуӧ Кокон.
Сы вӧсна мый ужнайтан часыс колис нин, ми корам сёйны.
Правда, ужиныс тані колян лунся вайлӧм сёянсьыс колясъясыс.
— И мый йылысь бара думайтӧ капрал, мыйла заставляйтӧ миянӧс тшыгъявны?
Со сійӧ!
Час, ме сылы петкӧдла...
Эй, капрал, мыйӧн нӧ тэ сэтшӧма занят, он сет миянлы сёйны?
— Да, да, сёйны колӧ! — ӧтпырйӧ горӧдӧны тшыгъялысьяс.
— Пырысь-пыр локта, — шуӧ тӧждысьӧмпырысь Бертран, коді век мыйкӧ вӧчӧ — и лун, и вой.
— Кыдз нӧ сідз? — дӧзмӧмӧн шуӧ Пепэн, век на важкодь скӧр.
— Тайӧ помасьлытӧм макаронъясыд менсьым оз зэв веж петкӧдлыны.
Вот босьта да и восьта консерв банка.
Заводитчӧ пыр овлан комедия сёйӧмкӧд, коді овлӧ быд лун боевӧй страда фон вылын.
— Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны запасъяс, — шуӧ Бертран.
— Мыйӧн сӧмын ме локта капитан ордысь, сетала ужин.
Воӧм мыстиыс сійӧ вайӧ да разӧдӧ сёян.
Ми сёям картупельысь да лукысь вӧчӧм салат да сы серти, кыдзи ми пӧтам, чужӧмъясным миян югдӧны.
Ужин честь кузя Парадиз пуктӧма юр вылас полицейскӧйлысь колпак.
Тані сы вылӧ местаыс и кадыс дзик абу лӧсялана, но колпакыс дзик на выль; портнӧйыс, коді кӧсйысис вурны сійӧс нӧшта куим тӧлысь сайын на, пӧртіс ассьыс кӧсйӧмсӧ сӧмын передӧвӧй позицияяс вылӧ миянӧн мӧдӧдчан лунӧ.
Тайӧ небыдик, югыдлӧз драпысь вурӧм колпакыс, кодӧс пуктӧма тайӧ дугдывтӧг нюмъялысь да дзоридзалысь чужӧм вевдорас, Парадизӧс пӧртӧ краситӧм бандзибъяса чача-жандармӧ.
Сёйигмозыс Парадиз синсӧ чӧвтлытӧг видзӧдӧ ме вылӧ.
Ме матыстчи сы дорӧ да шуа:
— Тэ талун интереснӧй.
— Тайӧ неважнӧ, — вочавидзӧ сійӧ.
— Меным окота вӧлі тэкӧд сёрнитыштны.
Ывдортчылам.
Сійӧ чургӧдӧ кисӧ аслас прибор дорас сулалысь кружкалань, сутшдыра падъялӧкодь, сэсся решительнӧя юӧ вина коляссӧ да дзебӧ кружкасӧ зептас.
Сэсся сувтӧ да мӧдӧдчӧ.
Ме муна сы бӧрся.
Мунігмозыс сійӧ босьтӧ сідз жӧ каскасӧ, коді вӧлі куйлӧ му банкетка * вылын.
* Банкетка — насыпь, лыйсьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм площадка.
Воськов дас сайын сійӧ копыртчӧ мелань да кыдзкӧ страннӧя, ме вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧник шуалӧ:
— Ме тӧда, кӧні Мениль Андрэыд...
Кӧсъян сійӧс аддзывны?
Мунам...
Тайӧ кывъяссӧ шуигмоз сійӧ пӧрччӧ колпаксӧ, дзебӧ сійӧс зептас, пуктӧ вылас каскасӧ да мунӧ водзӧ.
Ме кывшутӧг вӧтча сы бӧрся.
Сійӧ нуӧдӧ менӧ метр ветымын сайӧ кымын сійӧ местасянь, кӧні миян ӧтувъя помещение да му тыра мешӧкъясысь вӧчӧм пос кодь, код увті ковмӧ мунны улӧ копыртчӧмӧн да век лоӧ повны, мый тайӧ ставыс тэ вылӧ вот-вот гыпмунас.
Тайӧ места саяс, окоп бокас, эм сёйӧн мавтӧм плетеньысь вӧчӧм тшупӧда углубление.
Парадиз кыпӧдчӧ тайӧ тшупӧд вылас да кинас корӧ вӧтчыны ас бӧрсяыс.
Тайӧ местаас войдӧр вӧлӧма часӧвӧйлы ӧшинь, кодӧс бӧрыннас вӧлі бырӧдӧма.
Бойницасӧ вӧлі писькӧдӧма улӧджык да пуктӧма сэтчӧ кык щит.
Медым юрыд эз мыччысь тайӧ розьӧдыс, ковмӧ кусыньтчыны.
Шӧпкӧдӧмӧн Парадиз висьтавлӧ меным:
— Тайӧ ме лӧсьӧді этійӧ кык щитсӧ, медым вӧлі позьӧ ичӧтджык рискӧн видзӧдлыны ортсыӧ.
Менам, тӧдан кӧ, вӧлі идея, а ме кӧсйи прӧверитны сійӧс.
Матыстлы синтӧ этайӧ розь дорас.
— Ме нинӧм ог аддзы.
Мыйкӧ тупкӧ сійӧс...
Кутшӧмкӧ ротӧсторъяс сэні?
— Да тайӧ сійӧ и эм...
Да...
Тайӧ вӧлі шой, коді пукаліс розяс, миянсянь вывті матын.
Чужӧмӧн стальнӧй щит дорас ляскысьӧмӧн да синмӧс розь дорас лӧсьӧдӧмӧн ме аддзи сійӧс ставнас.
Сійӧ пукаліс тетюртчӧмӧн, кусыньтчӧмӧн, сы вӧсна юрыс сылӧн ӧшйӧма улӧ, киясыс усьӧмаӧсь пидзӧс вылас да чуньясыс кусыньтчӧмаӧсь, — дзик ныр улын.
Сійӧс кокниа позьӧ вӧлі тӧдны, кӧть эськӧ сылӧн синъясыс и петӧмаӧсь сингуранъяссьыс, тошкыс сибдӧма няйтнас да вомыс вежыньтчӧма и жервидзӧны пиньясыс.
Кажитчӧ, мый сійӧ ӧтпырйӧ и сералӧ и вӧчӧ вывті мисьтӧм гримаса аслас ружье вылас, коді тӧрчитӧ сы водзын сувтсӧн.
Сылӧн водзӧ чургӧдӧм киясыс вылысяньыс лӧзӧдӧмаӧсь да кыдзкӧ зловещӧя гӧрдӧдӧмаӧсь улысяньыс.
Зэрыс кӧтӧдӧ сійӧс; няйтыс да быгйыс кынмӧмаӧсь сы вылӧ.
Сійӧ пукалӧ тайӧ коласас нёль лун нин; сійӧс эз аддзыны сӧмын сы вӧсна, мый вӧлі вывті матын.
Тайӧ ӧтка страшнӧй шойсӧ торйӧдӧ окопас олысь ловъя йӧзсьыс сӧмын вӧсньыдик му слӧй, и ме артала, мый сійӧ местаыс, кытчӧ ме пуктывла юрӧс узьны водігӧн, лоӧ буретш сы весьтын, кӧні пукалӧ тайӧ кулӧм мортыс.
Ме вешті синмӧс розь дорсьыс.
Ми Парадизкӧд видзӧдлам ёрта ёртным вылӧ.
— Оз на ков сылы висьтавнысӧ, — шӧпкӧдӧ меным ёртӧй.
— Да, оз ков ӧні.
— Ме висьталі капитанлы, мый колӧ идравны шойсӧ.
Сійӧ сідзжӧ лыддьӧ, мый ӧні оз на позь та йылысь вокыслы висьтавны.
Пӧльыштіс кокньыдик тӧв.
— Кылыштӧ дукыс.
— Кыдз жӧ!
Ме думайта!
Тайӧ дукыс пырӧ миян морӧс пыдӧсӧдз да кӧсйӧ восӧдны.
— Ӧні, сідзкӧ, — висьталӧ Парадиз, — квайт вок пиысь коли сӧмын ӧтнас Жозеф.
И тӧдан, мый ме тэныд висьтала: и сылы абу нин дыр овнысӧ.
Сійӧ наросьнӧ мунас смерть вылӧ.
Бур эськӧ вӧлі, сылы кӧ енэжсянь усяс удачнӧй рана, а то сійӧ пӧгибнитас.
Квайт вок — тайӧ нин вывті.
Тэ кыдз думайтан?
Сэсся содтӧ:
— Дивӧ, кутшӧм матын миянсянь сійӧ куйлӧма.
— Сылӧн киыс буретш сійӧ места весьтас, кытчӧ ме пуктывла юрӧс узигӧн.
— Да, — вочавидзӧ Парадиз, — веськыд киыс, кодас сылӧн браслета часіыс.
Часі...
Ме сувта...
Вӧт тайӧ али вемӧс?..
Меным кажитчӧ, и ӧні на ме сы вылӧ эска, мый куим лун сайын, сійӧ войнас, кор ми сэтшӧма мудзим, унмовсьтӧдз войдӧр, ме кылі кыдз быттьӧ часілысь тіпкӧм и весиг юалі ачымӧс, мый тайӧ.
— Гашкӧ, тэ кывлін му пырыс сы часілысь и тічкӧмсӧ, — шуӧ меным Парадиз, кодлы ме висьтала тайӧ воспоминаниесӧ.
— Мортыс сувтіс, а машина уджаліс водзӧ.
Машинаыд миянкӧд оз лыддьысь.
Ассьыс уджсӧ сійӧ вӧчӧ и вӧчӧ.
Недыр чӧв олӧм бӧрын ме юалі Парадизлысь:≠
— Сылӧн киясыс вирӧсь.
Кытчӧ нӧ веськалӧма пуляыс?
— Ог тӧд.
Кынӧмас, буракӧ, сы вӧсна мый тайӧ местаас мыйкӧ сылӧн сьӧдвидзӧ.
Либӧ чужӧмас.
Тэ эн мӧй казявлы чужӧмсьыс ичӧтик сьӧд пятна?
Ме син водзӧ сувтӧ кулӧмыслӧн вижӧдӧм чужӧмыс.
— Да, збыльысь, сылӧн мыйкӧ эм бандзиб йылас.
Гашкӧ, пуляыс веськаліс сэтчӧ...
— Надзӧнджык, — тэрмасигтырйи шуис Парадиз, — со сійӧ локтӧ.
Весьшӧрӧ ми татчӧ кольччим.
Но ми век жӧ кутім сулавны сэні, Жозеф Менильӧн виччысьтӧг суӧмӧн, коді локтіс веськыда миянлань.
Некор на миянлы эз кажитчывлы сійӧ сэтшӧм слабӧн.
Весиг ылісянь тӧдчӧ сылӧн блед да мучитчана чужӧмыс.
Сійӧ мунӧ мышкыртчӧмӧн, ньӧжмыда восьлалӧмӧн, мудзӧмнас да сьӧкыд думъяснас дзикӧдз личкӧмӧн.
— Мый тіян чужӧм выланыд? — юалӧ сійӧ менсьым.
Сійӧ казяліс, кыдзи ме петкӧдлі Парадизлы местасӧ, кытчӧ веськалӧма пуляыс.
Ме быттьӧ нинӧм эг гӧгӧрво, сэсся сеті сылы кутшӧмкӧ ылӧдана вочакыв.
— Ах, сідз, — шуис сійӧ рассеяннӧя.
Друг менӧ шымыртіс повзьӧм: морт шой дук.
Сійӧ бура кыліс; ӧшибитчыны оз вӧлі позь.
Морт шойыслӧн матыслуныс сетіс асьсӧ тӧдны.
И, гашкӧ, сійӧ думыштас, мый...
Мем друг кажитчыны пондіс, мый Жозеф кылӧ правдасӧ.
Но сійӧ нинӧм эз шу да муніс — вошис окоп чукыль саяс.
— Тӧрыт, — висьталӧ меным Парадиз, — сійӧ воис татчӧ рис тыра тасьтіӧн, кодӧс эз кӧсйы сёйны.
Быттьӧ наросьнӧ сувтіс татчӧ да, тасьтінас ӧвтыштчӧмӧн, кӧсйис койыштны риссӧ насыпь вомӧныс, веськыда сэтчӧ, кӧні куйлӧ «сійӧ».
Тайӧс ме эг вермы лэдзны да кватиті кисӧ буретш сэки, кор тасьтіыс вӧлі кымынясьӧма нин.
Рисыс киссис татчӧ, окоп пытшкас.
Сэки сійӧ скӧрысла ставнас гӧрдӧдіс да уськӧдчис ме вылӧ: «Мый тэкӧд?
Тэ йӧймин!»
Ме дзикӧдз шӧйӧвоши да шуи, мый тайӧ артмис виччысьтӧг.
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ, видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ скӧрмӧм петук, да муніс ропкигтырйи: «Вот тюлень!»
Тӧдан ӧд, мый сійӧ зэв ӧдйӧ пузьысь.
И дыр эз вермы лӧньны.
А ме скӧралі ас вылӧ, сы вӧсна мый, буракӧ, ме вӧлі неправ, кӧть век жӧ вӧчи бурногсӧн.
Ми кывшутӧг локтам бӧр асланым прикрытиеӧ, кӧні чукӧртчӧмаӧсь нин мукӧдъяс.
Тайӧ вӧвлӧм команднӧй пункт, сы вӧсна вель ыджыд.
abu
abu
— Со нин час, кыдзи миян батареяяс жаритӧны во-всю.
Тэ он сідз чайт?
Ме гӧгӧрвоа, мый сійӧ тадзинас кӧсйӧ висьтавны да, киӧн ӧвтыштчӧмӧн, висьтала:
— Аддзам, старина, аддзам.
Прикрытиеын Тиретт висьтавлӧ казарменнӧй анекдотъяс.
Пельӧсас шкоргӧ-узьӧ Мартро.
Сійӧ куйлӧ дзик пыранінас да сы вӧсна миянлы ковмӧ воськовтны сылӧн дженьыдик, быттьӧкӧ туша пытшкас сюялӧм кокъяс вомӧныс.
Картіӧн ворсысьяс, куснялӧм одеяло гӧгӧр пидзӧсчянь йыланыс сувтӧмӧн, ворсӧны ломберӧн.
— Меным тасуйтны.
— 40!
42!
— 48!
— 49!
— Вывті бур!
— Вот везитӧ тайӧ мортыслы!
Он вермы думыштныд!
Тэныд куимпӧв бабаыд изменитлӧма!
Ог кут сэсся тэкӧд ворсны!
Тэ менӧ куштін талун дай тӧндзи сідз жӧ кульыштін дзик кушӧдз.
— А тэ мыйла эн босьт кӧзырнад, дурак сэтшӧм-татшӧм?
— Менам киын сӧмын король и вӧлі.
— И сэки жӧ пики дама.
— Но ӧд тайӧ вӧлі зэв бур ворсӧм, зырымбеддьӧй!
— Видзӧдлы, — шуалӧ кодкӧ пельӧсын сёйигтырйиыс, — тайӧ камамберыс сулалӧ кызь вит су, а кутшӧм гадость: ортсысяньыс дука мастикалӧн слӧй, а пытшкас кос гипс.
А сэк кості Тиретт висьтавлӧ, кутшӧм неприятностьяс сылы ковмис испытайтны куим вежонся учебнӧй сборъяс дырйи батальоннӧй командирлӧн лёк характер вӧсна.
— Но и порсь жӧ, висьтала ме тіянлы, вокъяс!
И кутшӧм скӧр!
Кор сійӧ паныдасьліс миянкӧд либӧ миянлы мыйлакӧ ковмывліс сы дорӧ волыны — тайӧ вӧлі пыткаӧн.
Пукалӧ, вӧвлі, кыз кынӧмнас улӧс вылӧ паськӧдчӧмӧн сідз, мый весиг улӧсыс сы улысь оз тыдав. Юрас галунъяса ыджыд кепка, быттьӧ бӧчка вылыссяньыс улысӧдзыс асыкавлӧма.
И киыс сьӧкыд.
И фамилияыс сэтшӧм зывӧктана — Леб, — ӧти кывйӧн кӧ, бош.
— Ме сійӧс тӧда! — горӧдіс Парадиз.
— Кор заводитчис война, сійӧс, тӧдӧмысь, признайтісны действительнӧй служба вылӧ туйтӧмӧн да назначитісны учебнӧй командаӧн заведывайтны.
И сюрліс жӧ миянлы сысянь! Ачыс, небось, пышъялӧ настоящӧй службасьыд, а миянӧс жучитӧ.
Ӧти кизявтӧм кизьысь — сутки арест, а сы кындзи сійӧ ещӧ сэтшӧмтор на ляпнитас тэныд немторсьыс став йӧз водзас...
И ставӧн сералӧны.
Сійӧ думайтӧ, мый тэ вылын сералӧны, а тэ эськӧ и тӧдан ачыд, мый сералӧны сы вылын, сӧмын тай таысь тэныд абу кокниджык...
Прамӧя сюрлывліс!
— Сылӧн вӧлі гӧтыр, — водзӧ висьталӧ Тиретт.
— Сійӧ старукаыс...
— Помнита, помнита, — горӧдӧ Парадиз.
— Вот калера!
— Овлӧны йӧз, кодъяс новлӧдлӧны ас бӧрсяыс чеп йылын понйӧс.
Сійӧ быдлаӧ новлӧдліс ас бӧрсяыс тайӧ отравасӧ, лимон кодь вижӧс, ёма кодь скӧрӧс.
Тайӧ сійӧ ышӧдлывліс стариксӧ миянлы паныд.
Сытӧгсӧ сійӧ вӧвлі регыдджык бӧб, чем скӧр.
Но гӧтыр дырйиыс вӧвлі мӧдарӧ...
И сюрлывліс жӧ миянлы!
* * *
Мартро, коді вӧлі узьӧ пыранінас, ойзігтырйи садьмис.
Сійӧ нюжӧдчис да пуксис идзас вылас.
Сылӧн тошка силуэтыс тӧдчӧ китайскӧй вуджӧр моз.
Унзіля гӧгрӧс синъяснас сійӧ дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ рӧмыд пытшкас.
Сэсся сійӧ малыштӧ кинас чужӧм кузяыс да, ассьыс вӧтсӧ окопас колльӧдӧм войся событиеясыскӧд йитӧмӧн, висьтавлӧ сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Но и уджыштім жӧ ми тайӧ войнас!
Став тайӧ войскаясыс, ротаясыс, полкъясыс, кодъяс гӧра вылас кайигмоз горзісны да сьылісны...
Найӧ век содісны и содісны мореын ва моз, вӧлісны сэні и артиллерийскӧй обозъяс, санитарнӧй автомобильяс...
Некор на ещӧ эг аддзыв ме ӧти войӧн та мында войска да обозъяс.
Сэсся сійӧ кучкӧ морӧсас кулакнас, мыйкӧ бротнитӧ да ланьтӧ.
Блэрлӧн лӧнь пӧвстас кывсян гӧлӧсыс петкӧдлӧ сійӧ тревогасӧ, мыйӧн тырӧма тані олысьяслӧн став сьӧлӧмъясыс.
— Ӧні нёль час.
Пӧжалуй, вывті сёр нин, медым миян мыйкӧ талун пондісны вӧчны...
Мӧд пельӧсас картіасьысьяс век на вензьӧны.
— Мый нӧ тэ, кутан он ворснысӧ, пеж гаг чужӧм?
Тиретт водзӧ висьтавлӧ аслас командир йывсьыс.
— Кыдзкӧ ӧтчыд сетісны миянлы вывті омӧль шыд, пуӧмаӧсь, буракӧ, госысь вӧчӧм сисьясысь.
Господа, кутшӧм дук сысянь петіс!
Сэки миян пӧвсысь ӧти ёрт муніс капитан дорӧ да вайӧдіс сылы дзик ныр улас ассьыс мискасӧ...
— Сапӧг тэ, — горӧдӧны мӧд пельӧсын, — мыйла нӧ эн пет кӧзырсяньыд!
— «Фу, кутшӧм страм, — шуис капитан.
— Идралӧй ме водзысь тайӧ шыдсӧ, клящӧй дук петӧ!»
— Да ӧд ветлынысӧ эз вӧв меным, — скӧрысь шуӧ кодкӧ неувереннӧй гӧлӧсӧн.
— И вот, значит, капитан докладывайтӧ батальоннӧйлы.
Батальоннӧй скӧрмис да горзӧ: «Вайлӧ меным видлыны тайӧ супсӧ, мыйӧн найӧ сэтшӧма недовольствуйтчӧны».
Сылы вайӧны суп сӧстӧм тасьтіын.
Сійӧ исалӧ.
«Кӧрыс лӧсьыд, бурджыкыс оз и ков».
— Абу тэныд ветлынысӧ; ӧд сійӧ жӧ юкліс!
Сапӧг!
Индюк!
Сё мат тэкӧд дай сӧмын!
— И вот вит часын, казармаысь петан кадын, батальоннӧй да сылӧн гӧтырыс сувтӧны ворота дорӧ да заводитӧны прӧверяйтны, быдлаті-ӧ миян лючки-ладнӧ.
«А, вокъяс, ті брезгуйтанныд сэтшӧм чӧскыд супӧн. А ми майоршакӧд сійӧс сёйигӧн кывнымӧс чуть эг ньылыштӧй!
Часлӧй ті, петкӧдла ме тіянлы!..
Эй, тэ сэні, кузь юрсиа артист, волы татчӧ !»
И сэки, кор батальоннӧй дӧжнӧдліс миянӧс, сылӧн мӧскыс сулаліс быттьӧ аршын ньылыштӧмӧн да ошкӧмпырысь лайкйӧдліс юрнас.
— Тайӧ сы серти...
Сылӧн кӧ киас вӧлі дама, тэ вермин босьтны <ns>леве...</ns>
— Сӧмын друг ми казялім, кыдз сійӧ лоис полотно кодь еджыд, кватитчис кинас кынӧм бердас, треситчӧ, уськӧдіс кисьыс зонтиксӧ да кыдз тай мӧдӧдчис восны!
Став мусӧ ас гӧгӧрыс восӧн тыртіс.
— Ланьтлӧй, вокъяс! — друг горӧдӧ Парадиз.
— Окопъясын быттьӧ горзӧны.
Кывзӧй, быттьӧкӧ: «Тревога».
— Тревога?
Да тэ йӧймин!
Ӧдва ми эштім шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи кодлӧнкӧ вуджӧрыс петкӧдчӧ пыранін дорын да горзӧ:
— Кызь кыкӧд, лӧсьӧдчыны, босьтавны ӧружие!
Пуксис гуын кодь чӧв-лӧнь.
Сэсся кывсьӧны некымын горӧдӧмъяс.
— Сідз ме и тӧді, — пинь пырыс шуалӧ Парадиз да пидзӧс вылас кыссьӧмӧн писькӧдчӧ миян вурдысь позйӧ пыранінас.
Сёрнияс лӧньӧны.
Ставӧн немӧймисны.
Тэрмасигтырйи ставӧн чеччалӧны, ноксьӧны, кизялӧны кушакъяссӧ.
Джынвыйӧ рӧмыдас тыдалӧны то кыптывлысь, то бӧр лэччывлысь кияс.
Зепъясас тэчалӧны разнӧй предметъяс.
Сэсся, ас бӧрсяыс ременьяс йылын ранецъяс, одеялояс да мешӧкъяс кыскигтырйи, ставӧн петӧны.
Ывлаас ыджыд шум да суматоха.
Ружьеысь шковӧдчӧм чорзис позьтӧмӧдз.
Сійӧ кывлӧ и шуйгавывсянь, и веськыдвывсянь, и водзсянь.
Миян батареяяс грымгӧны оръявлытӧг.
— Тэ думайтан тайӧ атака? — юалӧ кодкӧ.
— А ме мыйӧн тӧда, — дженьыда да скӧрмӧмпырысь вочавидзӧ мӧд гӧлӧс.
Вомдоръясыс быдӧнлӧн топалӧмаӧсь.
Быдӧн мӧвпалӧ чӧла.
Ставӧн тэрмасьӧны, йӧтласьӧны да броткакылӧны.
Кывсьӧ приказ:
— Ранецъяс пельпомъяс вылӧ!
— Эм контрраспоряжение *! — горзӧ окопъясӧд котралысь офицер, гырддзанас ставсӧ йӧтлалігтырйи.
* Контрраспоряжение — распоряжение вежӧм.
Фразаыслысь помсӧ ми эг кывлӧй.
Контрраспоряжение...
Радъясын шай-пай мунлӧны, быттьӧ быдӧнлы зургылісны сьӧлӧманыс.
Кыпӧдӧны юръяс да ставӧн ланьтӧны мыйкӧ виччысигмоз.
Но абу.
Тайӧ контрраспоряжениеыс относитчӧ сӧмын ранецъяслы: ранецъяс сьӧрысь не босьтны, вӧчны сӧмын одеялоысь скатка, а вӧнь дорӧ ӧшӧдны кӧрт зыр.
Тэрмасигтырйи кыскалам одеялояс, гартлам найӧс.
Важмоз на некод нинӧм оз шыав.
Быдӧн синъяссӧ арыштӧмаӧсь, вомдоръяссӧ топӧдӧмаӧсь.
Капралъяс да сержантъяс лихорадочнӧя шыбласьӧны быд бокӧ да ставсӧ вӧтлалӧны.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
Мый нямлясянныд?
Тэрмасьӧй!
Отряд, кӧні салдатъяслӧн соспомас вышивайтӧма кык кресталӧм чер, писькӧдчӧ водзӧ да ӧдйӧ пондӧ перйыны окоп стенас розь.
Ми сингугӧн видзӧдлывлам на вылӧ, ассьыным лӧсьӧдчӧмнымӧс эштӧдігмоз.
— Мый тайӧ вӧчӧны?
— Тайӧ миянлы петан туй лӧсьӧдӧны.
Ми дасьӧсь.
Йӧз стрӧитчалӧны важмоз чӧла; найӧ сулалӧны пельпом саяныс гартӧм одеялоясӧн, каска ременьяссӧ щӧка улӧ лэдзӧмӧн, винтовкаяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Ме видзӧда найӧ кельдӧдӧм чужӧмъяс вылӧ.
Тайӧ абу салдатъяс: тайӧ йӧз.
Тайӧ абу авантюристъяс, абу воинъяс, кодъясӧс наросьнӧ лӧсьӧдӧмаӧсь йӧзӧс начкӧм вылӧ мясникъясӧн либӧ скӧтӧн.
Тайӧ гӧрысьяс да рабочӧйяс, кодъясӧс кокниа позьӧ тӧдны и салдатскӧй шынельясӧн.
Тайӧ рӧднӧй мусьыс нетшыштӧм обывательяс.
Найӧ дасьӧсь.
Найӧ виччысьӧны смертьлысь да виӧмлысь сигналсӧ.
И найӧ чужӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн, кодъяс кынмӧмаӧсь чурвидзысь штыкъяс пӧвсын, ме бура аддза, мый тайӧ прӧстӧй йӧз.
Быдӧн тӧдӧ, мый ӧні сійӧ кутас нуны ассьыс юрсӧ, ассьыс морӧссӧ, ассьыс кынӧмсӧ, ассьыс телӧсӧ сы вылӧ веськӧдӧм винтовка дулӧ улӧ, снарядъяс улӧ, гранатаяс улӧ, пыр стӧча инмалысь пулемёт горш улӧ, — ӧта кывйӧн кӧ, ставыслы паныд, мый дзебсьӧма виччысьӧмӧн да, ассьыныс истребительнӧй уджсӧ заводиттӧдз, зловещӧя ланьтӧмӧн.
Тайӧ йӧзыс абу тӧждысьтӧмӧсь, абу дасьӧсь разбойникъяс моз быд сутшын пуктыны ассьыныс олӧмнысӧ сконӧ, да абу ярзьӧмаӧсь дикарьяс моз; дугдывлытӧм пропаганда вылӧ видзӧдтӧг, найӧ ньӧти абу кыпыдӧсь.
Налӧн абу ни кыпыдлун ни ӧзйӧм.
Найӧ абу коддзӧмаӧсь ни физически, ни моральнӧ.
Найӧ тыр сознаниеынӧсь, ассьыныс выннысӧ да здоровьесӧ тырвыйӧ ас киас кутӧмӧн, чукӧртчӧны ӧні татчӧ, медым нӧшта ӧтчыдысь петкӧдлыны асьнысӧ йӧймӧмъяс рольын, — сійӧ рольын, кодын миянӧс ставнымӧс тшӧктӧ ворсны человечестволӧн безумиеыс.
Ме бура аддза, мыйдта полӧмлуныс да олӧмыскӧд немшыавтӧг прӧщайтчӧмыс найӧ вӧрзьытӧмлунын, ортсысянь спокойнӧй маска улас, коді вывті ыджыд вынӧн кутӧ ас саяс збыльмунан переживаниеяссӧ.
Тайӧ абу геройяс, но налӧн жертваясыс донаджыкӧсь сыысь, кыдзи сійӧс вермасны чайтны йӧз, кодъяс некор эз аддзывлыны найӧс татшӧм здукъясӧ.
Найӧ виччысьӧны.
Виччысьӧмыс кажитчӧ помтӧмӧн.
Кадысь кадӧ радын кодкӧ здрӧгнитӧ, кор пуляыс, коді локтӧ водзсянь да инмылӧ миянӧс сайӧдысь насыпас, лемасьӧ окоп бӧрладор стенас.
Кусысь луныс разӧдӧ пемыд югӧрсӧ тайӧ вынйӧра да нӧшта вӧрзьӧдтӧм на ловъя йӧз масса вылас, код пӧвстысь сӧмын ӧткымынъяс оласны войӧдзыс.
Киссьӧ зэр, помасьлытӧм зэр, коді йитчӧма став войнаяс пӧвстса тайӧ медся ыджыд войналӧн трагедияяс йывсьыс став менам казьтылӧмъяскӧд.
Пуксьӧ рыт, гӧгӧрвотӧм угроза кодь.
Сійӧ лӧсьӧдӧ йӧзыслы нальк, мирыс кодь жӧ ыджыдӧс.
* * *
Радъяс кузя вомысь вомӧ воӧ выль приказ.
Разӧдалӧны кӧрт кольчаясӧ пысавлӧм гранатаяс...
«Медым быд салдат босьтас кык гранатаӧн...»
Локтӧ командир.
Сійӧ походнӧй формаа, тувччалӧ зумыда да спокойнӧя.
Ми кылам, кыдзи сійӧ висьтавлӧ:
— Бур юӧръяс, ребята!
Бошъяс отступайтӧны.
Надейтча, ті петкӧдланныд асьнытӧ молодецъясӧн!
Тӧвныр моз разалӧны миян пӧвстын выль юӧръяс.
— Миян водзвылын выступайтӧны марокканецъяс да кызь ӧтикӧд рота.
Атака заводитчис веськыдвыв флангсянь.
Капитан дінӧ корӧны капралъясӧс.
Найӧ бӧр воӧны сэсянь моздортыр грымакылан кӧрт чукӧрӧн.
Бертран кималаснас малалӧ менӧ да ӧшӧдӧ шынель кизь йылӧ кутшӧмкӧ предмет.
Тайӧ кухоннӧй пурт.
— Видзӧдлы, мый ме ӧшӧді тэныд шынеляд, — висьталӧ сійӧ меным.
Сэсся мунӧ, корсьӧ мукӧдъясӧс.
— Меным! — горзӧ Пепэн.
— Оз позь, — шуӧ Бертран.
— Та вылӧ доброволецъясӧс ог босьталӧй.
— А, но тэнӧ! — броткӧ Пепэн.
Ми виччысям зэр улын, кывзам ылысса канонадасӧ.≠
Бертранлӧн сетавсис да бергӧдчӧ бӧр.
Кымынкӧ салдат пуксисны.
Ӧткымынъяс очсалӧны.
Миян дінті лэбыштіс велосипедист Биллетт, ки вылас офицерлысь кӧтасьӧм плащсӧ пуктӧмӧн.
abu
— Мый нӧ тэ абу миянкӧд? — горӧдӧ сылы Кокон.
— Сідз.
Ме ӧд дас сизимӧд ротаын, а витӧд батальоныс оз наступайт.
— Везитӧ тайӧ витӧд батальоныслы!
Некор сійӧ оз наступайтлы.
Биллетт ылын нин.
Салдатъяс, чужӧмнаныс чукрасьӧмӧн, видзӧдӧны сы бӧрся.
Котӧрӧн воӧ салдат да мыйкӧ висьталӧ Бертранлы, Бертран бергӧдчӧ миянлань.
— Но, вокъяс, миян ӧчередьным...
Ставӧн вӧрзьӧны.
Ми пуктам кокъяснымӧс тшупӧд вылӧ, кодӧс вӧчисны сапёръяс, да гырддзананым ёрта ёрт дінӧ инмӧдчӧмӧн, каям парапет вылӧ.
* * *
Бертран сулалӧ мыльк пӧкатас.
Сійӧ тэрыба видзӧдлӧ полувзвод вылас.
Сэсся командуйтӧ:
— Водзӧ!
Гӧлӧсъяс кыдзкӧ аслысногӧн йӧлаалӧны.
Петӧмыс лоис ӧдйӧ да виччысьтӧма, быттьӧ вӧтын моз.
Сынӧдын оз кыв звизжитӧмыс.
Ми чуймӧмӧн казялам, мый ӧрудиеяс грымгӧм сорас ньӧти оз кыв ружьеясысь лыйсьӧм.
Ми лэччам вильыд да гуранӧсь-гӧптӧсь чойгорув, кадысь кадӧ мыджсьывлам винтитӧм штыка винтовка вылӧ.
Синъясным машинальнӧя казялӧны туйвывса детальяс, пузувтӧм, путкылялӧм мусӧ, орйӧдлӧм проволокаа майӧгъяс да воронкаяс.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм чувство пуӧ сьӧлӧмад, тайӧ чойгорулас луншӧра лунӧ петкӧдчигӧн, кыті миян пӧвстысь ӧткымынъяс лэччывлісны сэтшӧм ёна виччысьӧмӧн, и мый вылӧ мукӧдъяс сӧмын гусьӧник видзӧдлывлісны бойницаяс пыр.
Оз кыв...
Ружьеяс ланьтӧмаӧсь.
Кажитчӧ, быттьӧ батальон петӧма му улысь дзик казявтӧг.
Тайӧ чӧвлуныс тырӧма пыр содан угрозаӧн.
Блед югӧр синтӧммӧдӧ миянӧс.
Чойгорув пасьтала тырӧма миянкӧд ӧттшӧтш лэччысь йӧзӧн.
Веськыдвылын тыдалӧ рота, коді лэччӧ лощинаӧ немецъяслысь мырддьӧм да джынвыйӧ жуглӧм ӧкмысдас сизимӧд соединительнӧй ходӧд.
Ми петам асланым проволочнӧй заграждениеяс сайӧ.
Миянӧс оз на лыйлыны.
Кодъяс абуджык пелькӧсь, сконъясьлӧны, усьлӧны да выльысь чеччӧны.
Проволочнӧй заграждениеяс сайын ми перестраивайтчам, сэсся пондам лэччыны гырысьджык воськовъясӧн: ставӧн инстинктивнӧя тэрмасьӧны водзӧ.
Вот кывсисны первойя лыйӧм шыяс.
Бертран тшӧктӧ миянлы видзны гранатаяс да виччысьны медбӧръя минутаяс.
Но сылысь гӧлӧс шыяссӧ нуӧ тӧв.
Виччысьтӧг миян водзын став керӧс пасьтаыс, кыті лэччӧны йӧзыс, ӧзъялӧны пемыд бияс, тыртӧны пространствосӧ чудовищнӧй взрывъясӧн.
Став линия пасьтаыс веськыдвывсянь шуйгавылӧ енэжас лэбӧны дистанционнӧй снарядъяс, а мусяньыс бухайтӧны взрывъяс.
Быттьӧ кутшӧмкӧ страшнӧй занавес торйӧдіс миянӧс став олӧмсьыс, кольӧмсьыс и водзӧ лоанасьыс.
Ми сувтам, быттьӧ кынмӧмаӧсь, быдладорсянь гымалысь виччысьтӧм биысь дурмӧмӧн.
Сэсся ӧтувъя выныштчӧм кыдз быттьӧ кыпӧдӧ став массасӧ да шыбытӧ сійӧс водзӧ.
Ми сконъясьлан, кутчысьлам ёрта ёртным дінӧ да тшын пытшті мунам водзӧ.
Ми аддзам, кыдзи уліын, кытчӧ ми веськӧдчим, воссьӧны кыдз быттьӧ кратеръяс *; накӧд ӧттшӧтш кывсьӧны пель косявмӧн грымгӧм, да столбӧн лыблӧ и гартчӧ муыс.
* Кратер — вулканлӧн воронка модаа розь.
Сэсся ми дугдім нин гӧгӧрвоны, кытчӧ тайӧ ставыс инмалӧ.
Шквалыс сэтшӧм чудовищнӧй, мый ми сӧмын ӧти муралӧмысла да сынӧдас лэбалысь кодзувъяс кодь осколокъяс дзирдалӧм вӧсна лыддям нин асьнымӧс бырӧдӧмӧн.
Ми аддзам и чувствуйтам, кыдзи миян юр весьтті дзижгигтырйи лэбзьӧ кутшӧмкӧ пӧсьтор.
Менам тӧдлытӧг уси ружьеӧй, сэтшӧм ёна сотіс менсьым киясӧс взрывыслӧн пӧсь лолыштӧмыс.
Выльысь кыпӧда сійӧс да шатлалігтырйи, юрӧс копыртӧмӧн, бара котӧрта биясӧн дзирдалысь тайӧ бушков пиас, тайӧ истребительнӧй шер улас.
Чужӧмӧ швачӧдӧны пӧсь бус да са струяяс.
Взрывъясыс сэтшӧм гораӧсь, мый пельяс заводитӧны терпитны позьтӧдз доймыны.
Быттьӧ мӧлӧтӧн нӧшалӧ балябӧжӧ, кӧсичаӧ, и абу некутшӧм позянлун кутчысьны горӧдӧмысь.
Сералӧн чизыр дукысь топалӧ сьӧлӧмыд.
Смертьыслӧн лолалӧмыс миянӧс тойлалӧ, кыпӧдӧ, шыблалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ми мунам водзӧ чеччалігтырйи, и ог тӧдӧй кытчӧ да кодарӧ.
Синъяс тіралӧны, пемдӧны, ойдӧны синваӧн.
Миян водзын — дорвыв би стена.
Тайӧ заградительнӧй би.
Миянлы колӧ прӧйдитны тайӧ би пырыс, тайӧ ужаснӧй би столбъяс вомӧныс.
Ми мунам.
Ми прӧйдитім.
Ме аддзылі ас гӧгӧрысь мортъясӧс, кодъясӧс друг шымырталіс тайӧ биа пургаыс да найӧ скачлісны да бӧр усьлісны тайӧ адскӧй би югӧр улас.
Ме аддзылі кутшӧмкӧ страннӧй чужӧмъяс; найӧ, буракӧ, горзісны, но горзӧмыс налӧн эз кыв.
Гырысь, доналӧм массаяс, гӧрдӧсь и сьӧдӧсь, усялісны ме гӧгӧр, путкылялісны мусӧ, нетшкисны мусӧ менам кок улысь да шыблалісны менӧ, быттьӧ чачаӧс.
Ме помнита, кыдзи ме чеччышті кодлӧнкӧ ставнас сьӧдӧдӧм сотчысь шой вомӧн, код гӧгӧр дзижгис-пуис вир гӧп; помнита сідз жӧ, мый мекӧд орччӧн мунысьлӧн шынель пӧлаыс вӧлі ӧзйӧма да кольӧ ас бӧрсяыс пуркйысь тшын.
Миянсянь веськыдвылын, ӧкмысдас сизимӧд ход пӧлӧнӧд, синъясӧс дорис да синтӧммӧдіс мӧда-мӧд дорас мортъяс моз топыда топӧдчӧм, шуштӧма ӧзъявлысь яр бияслӧн быдса цепь.
— Водзӧ!
Ӧні ми пӧшти котӧртам.
Ӧткымынъяс миян пӧвстысь усялӧны, быттьӧ косаӧн керыштӧмъяс, чужӧмнаныс водзлань, мукӧдъяс быттьӧ мудзӧмысла виччысигтыр пуксьӧны.
Медым кытшовтны нюжӧдчӧм шойяссӧ, кодъяс куйлӧны спокойнӧй либӧ мучитчана позаын, а, медсясӧ, медым мынтӧдчыны раненӧйясысь, кодъяс вийсьӧны му вылас да кутчысьӧны миян пӧлаясӧ, ковмӧ крута чеччыштавны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Со и «интернациональнӧй» ход!
Ми места вылынӧсь.
Проволочнӧй заграждениеясӧс нетшкалӧма майӧгъясыскӧд ӧтлаын, шыблалӧма быдладорӧ, гудралӧма, чышкӧма да чудовищнӧя гартлӧма артиллерийскӧй биӧн.
Туйыс миян водзын свободнӧй.≠
Ходыс некодӧн оз дорйыссьы.
Немецъяс либӧ эновтӧмаӧсь сійӧс, либӧ миян водзын мунӧма нин атакуйтысьяслӧн гыыс.
Пытшкӧссяньыс окопыс тшӧтясьӧма насыпь пӧлӧныс пукталӧм ружьеясӧн.
Пыдӧсас туплясьӧны шойяс.
Быдласянь чурвидзӧны кияс гӧрд нашивкаа руд сос-помъясаӧсь; мукӧдлаын тыдалӧны джуджыд сапӧгъяса кокъяс.
Ӧти-мӧдлаысь насыпсӧ бырӧдӧма, пу обшивкасӧ шулялӧма.
Окопыслысь став боксӧ пузувтӧма да чашйӧма.
Мукӧдлаын жервидзӧны джуджыд юкмӧсъяс.
Медся нин меным паметьӧ пырис ӧти окоплӧн серпасыс, коді дорвыв вӧлі тырӧма разнӧй рӧма ротасъясӧн: му улӧ мешӧкъяс лӧсьӧдӧм вылӧ немецъяс, буракӧ, используйтӧмаӧсь мебельнӧй магазинъясысь реквизируйтӧм быдсикас матерьеяссӧ.
Тайӧ сера ротӧсъяссьыс синмыд вералӧ.≠
Ми разӧдчим окоп кузя.
Лейтенант, окоп мӧдарладорас чеччыштӧмӧн, копыртчӧ да кинас шенасьӧмӧн корӧ миянӧс.
— Эн кольччӧй сэтчӧ!
Водзӧ!
Век водзӧ!
Ми каям окоп насыпь вылас мешӧкъясӧ кутчысьӧмӧн да винтовкаяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Лощина уліас мусӧ ставнас гӧрӧма снарядъясӧн, тыртӧма разнӧй жуглӧмторъясӧн да морт шойясӧн.
Ӧтикъяс петкӧдлӧны ловтӧм предметъяслысь вӧрзьытӧмлунсӧ, мукӧдъяс судорожнӧя сырмӧны да тіралӧны.
Заградительнӧй би век на бушуйтчӧ миян бӧрвылын, кыті ми мунім.
Но сэні, кӧні ми ӧні сулалам, мыльк горулас, мёртвӧй зона, кытчӧ оз воны неприятельскӧй артиллериялӧн снарядъясыс.
Сутшдырся лӧньыштлӧм.
Ми пондім неуна кылыштны.
Видзӧдалам ёрта ёртным вылӧ.
Синъясын сырмысь би юрвежӧръяс бергӧдчӧны.
Быдӧн тшӧкыда лолалӧны.
Тэрыба типкӧны сьӧлӧмъяс.
Ми тэрмасигтырйи тӧдмалам ёрта ёртнымӧс, кыдз быттьӧ аддзысим воча чужӧм кутшӧмкӧ кошмарын, смерть берегъяс дорын.
Тайӧ сутшдырся лӧняс, адскӧй муралӧм да би пӧвстас, ми вежласям некымын дженьыдик кывъясӧн.
— Тайӧ тэ?
— Но и удж!
— Кӧні Кокон?
— Ог тӧд.
— Тэ аддзылін капитанӧс?
— Эг.
— Кыдзи асьтӧ чувствуйтан?
— Ничево...
Лощина пыдӧсыс коли бӧрӧ.
Миян водзын паныда чой.
Ми каям мӧда-мӧд бӧрсяным муас вӧчӧм пос тшупӧдъяс кузя.
— Виччысьӧмӧн!
Салдатлы, коді вӧлі воӧма нин пос шӧрӧдзыс, веськалӧ снарядлӧн осколок да усьӧ, быттьӧ ваӧ вартчӧм вылӧ кияссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Ми муртса аддзам сылысь пропастьӧ усьысь мыгӧрсӧ.
Менам синмӧй казяліс ӧти деталь — сы чужӧм гӧгӧр тӧлаліс юрсиыс.
Кыпӧдчам мыльк йылас.
Миян водзын тыртӧм пространство.
Первойсӧ нинӧм оз тыдав, вижов-руд, мелӧвӧй изъя равнина кындзи.
Миян водзын некод оз мун.
Миян водзвылын оз тыдав весиг ӧти ловъя морт: но муыс тырӧма шойясӧн.
Тайӧ свежӧй шойяс на, кодъяслӧн чужӧм вывсьыныс абу на бырӧма страдайтӧмыс либӧ покойыс.
Гӧгӧр туплясьӧны важсяджык жертваясыслӧн колясъясыс, кодъясӧс тӧлыс джынвыйӧ тыртӧма нин муӧн.
Муртса ми уськӧдчим водзӧ, кыдзи кыла, мый мекӧд орччӧн усьӧны кык ёрт.
Усьӧны котӧртысьяс кок улӧ.
Ӧтикыс лёкысь горӧдӧмӧн, мӧдыс кывшутӧг — чертышкӧн уськӧдӧм ӧш моз.
Со йӧймӧм моз шеныштчылӧмӧн вошис нӧшта ӧтик, быттьӧ бушколӧн нуис.
Ми инстинктивнӧя жмитчам ёрта ёртным дорӧ да кутны позьтӧма котӧртам водзӧ.
Артмӧм пустӧйинъяс миян радъясын пыр жӧ топалӧны.
Адъютант друг сувтӧ, кыпӧдӧ шашкасӧ, уськӧдӧ сійӧс да лэччысьӧ пидзӧс вылас.
Пидзӧсчанясьӧм тушаыс сылӧн вочасӧн пӧлыньтчӧ бӧрвыв, каскаыс путкыльтчӧ кок улас, и сійӧ кынмӧ татшӧм ногӧн, шапкатӧм юра да енэжлань видзӧдан чужӧма.
Миян шеренга орлі тайӧ местаӧдыс, медым не торкны тайӧ вӧрзьытӧмлунсӧ.
Оз тыдав сідзжӧ и лейтенант.
Ми колим начальствотӧг.
Шӧйӧвошӧм шымыртӧ йӧз гысӧ.
Кылӧны кокшыяс, тэрыб ловшы, киргӧм.
— Водзӧ! — горӧдӧ кодкӧ ёртъяс пӧвстысь.
И ми бара, век ӧтарӧ ёнджыка тэрмасьӧмӧн, зілям водзӧ пропасть дорлань.
* * *
— Кӧні Бертран? — кодкӧ сьӧкыда киргӧ миян водзын котӧртысьяс пӧвстысь.
— Со, тані...
Мунігмозыс сійӧ сувтліс, копыртчыліс раненӧй дінӧ, но ӧдйӧ эновтӧ сійӧс, кӧть эськӧ раненӧйыс и чургӧдӧ сылань кисӧ да быттьӧ бӧрдӧ.
Сійӧ сутшнас, кор сійӧ ӧтлаасьӧ миян дорӧ, ми кылам мыльк сайӧ дзебӧм пулемётлысь сяргӧм.
Пуксьӧ страшнӧй минута, огневӧй завеса пыр прӧйдитӧм дорысь нӧшта на шуштӧм.
Бура тӧдса шы ярскӧба да грознӧя гымӧбтӧ пространствоас.
Но ми нин ог сувтлӧй.
— Водзӧ, водзӧ!
Тшӧкмӧм ловшы петӧ киргӧмӧн, но ми котӧртам водзӧ.
— Бошъяс!
Ме найӧс аддза! — горӧдӧ кодкӧ.
— Да...
Налӧн юръясыс сэнӧсь, окоп весьтас.
Видзӧд, дзебсьӧмаӧсь, подлецъяс!
Дзик матынӧсь.
Збыльысь, ми казялам сера кепкаяс, кодъяс то мыччысьлӧны, то вошлӧны тшупӧд саяс, миян водзын ветымын кымын метр ылнаын.
Миянлысь группанымӧс кодкӧ быттьӧ тойышталӧ.
Неужели ми, ловйӧн кольӧмъяс, ог воӧдчӧй цельӧдз, кор сійӧ матын нин, киӧн судзмӧн?
Воам-ӧ?
Ми содтам воськовъяс.
Нинӧм ним сэсся оз кыв.
Быдӧн уськӧдчӧ веськыда водзлань, быдӧнӧс кыскӧ тайӧ страшнӧй гураныс, коді нюжӧдчӧма миян водзын; некодлӧн оз тырмы вын бергӧдны юрсӧ шуйгавыв либӧ веськыдвыв.
Ми вӧтын моз гудыра гӧгӧрвоам, мый миян пӧвстысь унаӧн усялӧны му вылас, быттьӧ косаӧн шырыштӧмаӧсь.
Ме крута чеччышті бокӧ, медым не веськавны винтовка штык йылӧ, коді друг чургысьліс вылӧ да сэсся усис штыкнас мулань.
Дзик ме дорын Фарфадэ, вирӧсь чужӧма, веськӧдчӧ, тойлалӧ менӧ, уськӧдчӧ мекӧд орччӧн котӧртысь Вольпатт дінӧ да кутчысьӧ сыӧ.
Вольпатт, мегыр моз копыртчӧмӧн, котӧртігтырйи кыскӧ сійӧс ас бӧрсяыс некымын воськов.
Сэсся морт вылас видзӧдлытӧг мездысьӧ сыысь, весиг оз тӧд, коді сійӧ да тырӧм ловшыӧн горзӧ:
— Лэдз менӧ!
Да лэдз жӧ, чӧрт возьми!..
Тэнӧ пыр жӧ босьтасны...
Эн пов...
Фарфадэ усьӧ, и сылӧн вирӧн ойдӧм чужӧмыс, коді эз имеит нин некутшӧм выражение, бергалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэк костті Вольпатт, коді котӧртіс ылӧ нин, машинальнӧя шуаліс топӧдӧм пинь пырыс: «Эн пов», да эз вештыв синъяссӧ немецкӧй окопъяс визь вылысь.
Пуля кымӧръяс лэбӧны миян весьтті, быд воськов вылын тшӧкмӧдӧны виччысьтӧм сувтлӧмъяс, усялӧмъяс, проклятие горӧдӧмъяс да кулан водзвывса пыдысянь петан, страшнӧй киргӧмъяс.
А ми, пуля улӧ синтӧмъяс на, видзӧдам век водзӧ да мый вермӧмысь котӧртам; смертьыс дугдывтӧг нетшкӧ миян радъясысь то ӧтикӧс, то мӧдӧс.
Проволочнӧй заграждениеяс...
Ӧти юкӧн сылӧн кольӧма дзонь на.
Ми сійӧс кытшовтам.
Водзынджык паськыд кост, зэв ыджыд прорыв, быттьӧ снарядъясӧн кодйӧм ыджыдсьыс-ыджыд вулкан кратер.
Тайӧ разрушениеыслӧн серпасыс шемӧсмӧдӧ.
Кажитчӧ, быттьӧ муувса стихийнӧй вынъяс вӧчӧмаӧсь сійӧс.
Тайӧ прорывыс ӧддзӧдӧ миянлысь наступайтӧм ӧднымӧс, и миян пӧвстысь ӧткымынъяс оз вермыны кутчысьныс да горӧдӧны:
— Чорт возьми!
Бура жӧ гӧститӧдӧмаӧсь найӧс миян артиллеристъясным!
Ой-ой!
Миянӧс кыдз быттьӧ тойлалӧ тӧвныр: ми то кыпӧдчылам, то бӧр лэччам му веркӧсвывса гуранъясас, писькӧдчам тайӧ пузувтӧм местаясті бинас сывдӧм кӧрт потшӧс саяс.
Муыс сибдӧ кок бердӧ.
Ми скӧрпырысь пыркӧдам кокъясӧс да котӧртам водзӧ.
Снаряжениеысь быдсяма пӧлӧс предметъяс, матерье да быдсикас бельё торпыригъяс, кодъяс, буракӧ, усялӧмаӧсь ранецъясысь, путайтчӧны-гантайтчӧны кокъясаным.
Ковмӧ чеччавны тайӧ мыджӧдъяс вомӧныс.
Миянӧс ышӧдӧны бӧрвывсяньным:
— Водзӧ, ребята!
Водзӧ, чорт возьми!
— Полкыс ставнас локтӧ миян бӧрся! — збодермӧдӧ кодкӧ.
Ми огӧ бергӧдчылӧй, медым убедитчыны таын, но та йылысь мӧвпыс нӧшта ёнджыка электризуйтӧ миянӧс.
Окоп насыпь саяс, кытчӧ ми матыстчам, оз нин сэсся тыдавны немецкӧй кепкаяс.
Ма водзвылын, чукӧрӧн либӧ ӧткӧн, туплясьӧны немецъяслӧн шойясыс.
Ми матыстчам дзик бердӧ.
Насыпыс бура тыдовтчӧ аслас коварнӧй, кыйӧдчысь бойницаяснас...
Чудеса!
Ӧні ми вывті нин матынӧсь, шемӧсмӧдана матынӧсь.
Миян водзын мыйкӧ усьӧ.
Тайӧ граната.
Кокнас удачнӧя чужйӧмӧн капрал Бертран брызьнитіс сійӧс водзӧ, и сійӧ взорвитчис насыпь саяс.
Тадзи удачнӧя заводитчӧ немецкӧй окоп вылӧ атака.
Кынӧм вылас Пепэн кыссьӧ вывлань, морт шойяс кытшлалігтыр.
Воӧ насыпь дорышӧдзыс да вошӧ пытшкас.
Сійӧ первойя мортӧн пырис окопӧ.
Фуйяд йӧймӧм морт моз чеччалӧ насыпь дорыш водзын ӧвтчигтырйи да горзігтырйи, буретш сійӧ сутшын, кор Пепэн чеччыштӧ уліӧ...
Здук кежлӧ ме аддзыла насыпь дорыш весьтын нюкыльтчӧм, окопас уськӧдчыны дась сьӧд дявӧлъяслысь визьсӧ.
Веськыда миянлы чужӧмӧ, дзик бердсянь, гымӧбтӧ залп.
Сайкалӧм бӧрын ми пыркӧдчам да гораа злораднӧя сералам:
залпыс муніс миян юр вывті!
И пырысь-пыр жӧ, горзіг да арзігтырйи, ми исковтам, быгыльтчам, усям окопӧ — ловъяӧсь.
* * *
Сук тшын шебралӧ миянӧс.
Тайӧ дзескыд рӧвсьыс ме аддза первой сӧмын ӧти гӧлубӧй рӧма шынельяс.
Ми мунам первой ӧтарлань, сэсся мӧдарлань, тойлалам ёрта ёртнымӧс, ёрччам, корсям врагӧс.
Киясын пуртъяс, гранатаяс, ружьеяс.
Ми бергалам гӧгӧр да первойсӧ ог тӧдӧй, мый и вӧчны.
— Найӧ дзебсялӧмаӧсь руч гуясӧ, проклятӧйяс! — горзӧ кодкӧ.
Пыдын кылысь взрывъясысь вӧрӧ муыс: ӧні схваткаыс мунӧ му улын, убежищеясын.
Друг миянӧс сайӧдӧ мӧда-мӧдысь сэтшӧм сук тшын, мый некысь нинӧм оз тыдав.
Ми, быттьӧ ва пытшкӧ вӧйысьяс, шенасям киясӧн, пӧдам голяӧ сатшкысян, син сёян атмосфераас, зурасьлам вирӧн ойдӧм да горзысь раненӧйяс вылӧ.
Окоп стенъяссӧ ӧдва аддзам.
abu
Кадысь кадӧ сьӧкыд тшыныс гӧвкнитлӧ, вешйылӧ, и ми аддзам атакуйтысьяслысь жуысь масса.
Со ми водзвылын, насыпь вылас, тышкасьӧны кык морт.
Ме кыла чирзан гӧлӧсӧн некымынысь горӧдӧм: «Камрад!», коді кылӧ окоп пельӧсас йӧршитӧм руд курткаа йӧзсянь.
Тшынӧн, быттьӧ кыз кымӧрӧн, шымыртӧм йӧз мореыс гыалӧ то веськыдвыв, то шуйгавыв, яра бергалӧ да мургӧ.
* * *
И друг ми кыдзкӧ ӧтпырйӧ чувствуйтам, мый ставыс эштіс.
Ми аддзам, кылам и гӧгӧрвоам, мый миян гыным, коді воис татчӧдз став мыджӧдъяс вомӧныс, эз паныдав ас кодь жӧ мӧд гысӧ, и мый враг эновтчис.
Дорйысьысьяслӧн вӧсни завесаыс разаліс убежищеясӧ, кытысь ми найӧс кыялам крысаясӧс моз ловйӧн, либӧ виалам.
Некод нин оз водзсась.
Ӧти тыртӧмин.
Ми мунам водзӧ ӧтчукӧрӧн, зрительяс моз.
И тані окопсӧ сідз жӧ ставнас пазӧдӧма.
Стенъясыс сылӧн буждалӧмаӧсь, небзьӧмаӧсь да ставнас сійӧ кажитчӧ косьмӧм ю пыдӧсӧн.≠
А берегъяс пӧлӧныс, насыпъяс вылын и увдорас туплясьӧны шойяс.
abu
Прикрытиеясысь петан тшын пытшкас, мупытшса взрывъясӧн сыркакылысь атмосфераас ме зураси сук йӧз чукӧр вылӧ, кодъяс жуӧны гӧгрӧс площадка вылын.
Сійӧ здукнас, кор ми петкӧдчим, став тайӧ чукӧрыс разалӧ: тышыс слабмӧ.
Ме аддза, кыдзи мезмӧдчӧ тайӧ масса пӧвссьыс Блэр;
каскаыс сылӧн ӧшйӧма ремень йылас сьыліас, чужӧмыс ставнас парсассьӧма.
Сійӧ арзӧ дикарь моз.
Сэсся ме зураси морт вылӧ, коді кутчысьӧма убежищеӧ пыраніндорса пыкӧд бердӧ.
Веськыд кинас сійӧ кымынкӧ секунда чӧж ӧвтчӧ ручнӧй гранатаӧн.
Ӧні сійӧ взорвитчас...
Со, сійӧ вошис гуас.
Пель чунӧдан взрыв.
Гибнитысь йӧзлӧн страшнӧй горӧдӧм петӧ му пытшсьыс.
Морт кватитіс мӧд граната.
Со мӧд морт босьтіс мусьыс кирка да ӧдӧбтӧмӧн нӧшалӧ сійӧн столбъяссӧ, кодъяс пыкӧны прикрытиеас пыранінсӧ.
Столбыс усьӧ, муыс буждӧ и петан туйыс тупкысьӧ.
Ме аддза, кыдзи некымын вуджӧр шенасигтырйи талялӧны ловъя вылысь дзебӧм йӧзлысь гусӧ...
abu
Тайӧ ловъя массаяс пӧвстысь, кодъяс сы мында ӧпасностьяс да препятствиеяс венӧмӧн, воӧдчисны неприятельскӧй окопӧдз, ме пӧшти ог тӧдав найӧс, кодъясӧс вӧлі тӧда сэтшӧм бура: быттьӧ став олӧмыс колис кытчӧкӧ ылӧ, бӧрӧ.
Тайӧ чужӧмъясас мыйкӧ измӧма, мыйкӧ вежсьӧма.
Кутшӧмкӧ садьтӧмалӧм сырмӧдӧ налысь тушаяссӧ.
— Мыйла ми татчӧ сувтім? — пиньсӧ йиригтырйи юалӧ ӧтик.
— Мыйла ми ог мунӧй водзӧ, мӧд окопӧ? — скӧрысь юалӧ мӧд.
— Раз ми танӧсь нин, сідзкӧ, некымын воськов бӧрти лоам и сэні!..
— Ме сідзжӧ кӧсъя мунны водзӧ!
— Ме сідзжӧ!
О, проклятӧйяс!
Подлӧйяс!
И найӧ ставӧн пуӧны, сотчӧны нервнӧй лихорадкаӧн, быттьӧ коддзӧмаӧсь, джынвыйӧ йӧймӧмаӧсь.
Ми сулалам босьтӧм окопын да виччысям.≠
Миянлы кылӧ команда:
— Вешйӧй веськыдвыв!
Ми босьтам веськыдвыв.
Тӧдӧмысь, тайӧ вешйӧмсӧ скомбинируйтӧма * кӧнкӧ ылын миян начальникъясӧн.
* Скомбинируйтӧма — мӧвпыштӧма, планируйтӧма.
Ми тувччалам небыд тушаяс вывті, кодъяс пӧвстысь ӧткымынъяс нӧшта вӧрӧшитчӧны на да, вирӧн ойдӧмӧн, ньӧжйӧник кыссьышталӧны местаысь местаӧ.
Кузяла и вомӧнног балкияс моз куйлӧны морт шойяс; мукӧдлаас найӧ усьӧмаӧсь раненӧйяс вылӧ, кодъяс медбӧръя вынъяссьыс зільӧны мездысьны, но век жӧ гибнитӧны.
Меным ковмис йӧткыштны туй вылысь юртӧм туша, сы голяысь фонтанысь моз хлещитӧ вир.
Гӧгӧр, кӧні буждӧм му пытшсяньыс тӧрчитӧны балка да обшивка помъяс, кӧні пыдӧсас кулӧмаяс костын номыръяс моз жуӧны раненӧйяс, окопъяссӧ тыртысь тшын пӧвстас ӧні аддзан сӧмын ньылӧдӧм воспалённӧй чужӧмъяс да бикиньяс сявкйысь синъяс.
Весьӧпӧрӧм йӧз чукӧр пӧвстын тыдалӧны мортъяс, кодъяс йӧктӧны да шенасьӧны пуртъясӧн.
Найӧ долыдӧсь, юр-садьтӧмӧсь шудысла, мый колисны ловйӧн.
Возбуждениеыс вочасӧн кусӧ.
Салдатъяс пӧвстысь ӧтик юалӧ:
— Мый нӧ ми пондам вӧчны ӧні?
Сэсся выльысь кыптӧ боевӧй пыл: тасянь кызь метр сайын, равнинаас, кывсьӧ лыйлӧм шы пулемёт гӧгӧрын, коді му пиӧ дзебсьӧмӧн ас гӧгӧрыс ӧні кӧдзӧ смерть.
Вижов-лӧз тшын пытшті ме аддза йӧзӧс, кодъяс топыд цепӧн кытшалӧмаӧсь пулемётсӧ да век топӧдчӧны-матыстчӧны.
Аскӧд орччӧн ме казяла Мениль Жозефӧс, коді, весиг некытчӧ тупкысьны зільтӧг, мунӧ веськыда сэтчӧ, кысянь кылӧ лыйсьӧм шы.
Окопсянь кыліс лыйӧм.
Жозеф сувтӧ, шатовтчӧ, копыртчӧ да усьӧ пидзӧс вылас.
Ме котӧрта сы дорӧ.
Сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ да шуӧ:
«Тайӧ нинӧм...
Ранитчи лядьвейӧ...
Ачым нин кыдзкӧ кысся...»
Сійӧ кыдз быттьӧ воис асас, лӧнис.
И ньӧжйӧник пондіс кыссьыны бӧрвыв...
Лыйлӧм улӧ веськалӧм ӧпаснӧй местасӧ кытшовтӧмӧн ме гӧгӧр видзӧдала да корсьыся.
Некод оз тыдав миян взводысь, ӧти ёртысь кындзи, коді ме моз жӧ корсьысьӧ. Тайӧ Парадиз.
abu
abu
abu
Миянӧс тойлалӧны йӧз, кодъяс нуӧны пельпомъяс выланыс да киняуланыс быдсикас формаа кӧрт торъяс.
Найӧ прудитӧны сапасӧ да торйӧдӧны миянӧс.
— Пулемёт босьтӧма сизимӧд ротаӧн! — горзӧ кодкӧ.
— Ӧні сэсся сійӧ оз нин понды сьӧласьны.
А, проклятӧй!
— Мый нӧ сэсся пондам вӧчны водзӧ?
— Нинӧм...
Ми кольччам сэтчӧ чукӧрӧ сувтӧмӧн.
Пуксям.
Ловъяяс дугдісны тшӧкыда лолалӧмсьыс, кулӧмаяс дугдісны киргӧмысь.
Миянӧс кытшалӧны са, би да орудиеяслӧн мургӧм, коді кывсьӧ кыдз быттьӧ став свет помъяссяньыс...
Ми сэсся ог нин тӧдӧй, кӧні ми сулалам.
Оз тыдав ни енэжыс, ни муыс, — дорвыв ӧти кымӧр.
Тайӧ вежӧртны позьтӧм драмаас кыдз быттьӧ пондӧ тӧдчыны ичӧтик кост.
Жуӧм да зык лӧньыштӧны.
Канонадаыс слабмӧ, кытчӧкӧ ылыстчӧ, кыдз быттьӧ енэжсӧ поткӧдмӧн гора кызӧктӧм.
Возбуждениеыс лӧнис;
колис сӧмын помтӧм мудзӧм — и выльысь помтӧм виччысьӧм.
* * *
Кӧн нӧ неприятельыс?
Быдлаӧ сійӧ колялӧма шойяс; ми аддзылім пленнӧйяслысь радъяс.
Со эстӧні, тшына енэж рӧмыдын, тыдалӧ на пленнӧйяслӧн ӧти сэтшӧм группа.
Но кызвыннас бошъяс кыдз быттьӧ разалісны.
Случайнӧй снарядъяс воалӧны на миянӧдз, но найӧс омӧля метитӧмаӧсь да ми сералам на вылын.
Ми спаситчӧмаӧсь, спокойнӧйӧсь и ӧні ми аскежынӧсь тайӧ аслыспӧлӧс пустыняас, кӧні шойяслӧн лыдтӧм-тшӧттӧм массаыс дзик орччӧн ловъяяскӧд.
Пуксис вой.
Бусыс пуксис, сетіс ассьыс местасӧ рӧмыдыслы да пемыдыслы, коді ӧшйис кыдзсюрӧ куйлысь йӧз весьтӧ.
Ми ӧтлаасьлам, пуксьылам, чеччылам, ветлӧдлам ёрта ёрт дорӧ мыджсьӧмӧн либӧ кутчысьӧмӧн.
Прикрытиеяс дорӧ, кытчӧ грудаӧн валиталӧма морт шойяссӧ, ми чукӧртчалам чукӧръясӧ.
Ӧткымынъяс пуктӧмаӧсь винтовкаяссӧ муас да шӧйтӧны гуран доръясӧд мудзӧм кияснас летйӧдлігтырйи.
Матысяньыс тӧдчӧ, мый тайӧ йӧзыс сьӧдӧдӧмаӧсь, быттьӧ чишкасьӧмаӧсь.
Синъясыс налӧн гӧрдӧсь, а чужӧмыс тырӧма няйтӧн, быттьӧ шрамъясӧн.
Ми пӧшти ог сёрнитӧй, но заводитам корсьысьны.
Со тыдовтчӧны санитаръяс нӧсилкаясӧн.
Найӧ корсьысьӧны, копрасьӧны, мунӧны водзӧ да мыйкӧ нуӧны параӧн-параӧн, ӧти коктуйӧ тувччалӧмӧн зільӧны не треситны ассьыныс зловещӧй ношасӧ.
Миянсянь веськыдвылын кылӧ киркаӧн да зырйӧн кодйысьӧм шы.
Ме шӧйта тайӧ гудыртасас.
Ӧти местаын, кӧні бомбардировкаӧн взорвитӧм окоплӧн насыпыс артмӧдӧ лажмыдик чой кодьӧс, кодкӧ пукалӧ.
Гӧгӧрыс бледӧдӧ на руа югӧртор.
Зумыштчӧмӧн веськыда водзӧ видзӧдысь тайӧ мортыслӧн спокойнӧй позаыс шензьӧдӧ менӧ аслас скульптурностьнас *.
* Скульптурность — тані; формалӧн мичлуныс, правильностьыс.
Копыртчылі да, ме тӧді сійӧс.
Тайӧ капрал Бертран.
Сійӧ бергӧдчӧ мелань чужӧмӧн, и ме чувствуйта, мый сійӧ пемыдас нюмъялӧ меным аслас задумчивӧй нюмнас.
— Ме сӧмын на кӧсйи мӧдӧдчыны тэнӧ корсьны, — шуӧ сійӧ меным.
— Ми организуйтам окопсӧ дорйӧм, кытчӧдз оз воны юӧръяс сы йылысь, мый вӧчисны мукӧдъяс да мый вӧчсьӧ водзын.
Ме сувтӧда тэнӧ часӧвӧйӧн Парадизкӧд параын сторожевӧй пост вылӧ, кодӧс сӧмын на вӧчисны сапёръяс.
Ми видзӧдам мунысьяс вуджӧръяс вылӧ, кодъяс быттьӧ кынмӧмаӧсь места выланыс да тӧдчӧны чернильнӧй пятнаяс моз, быдсяма позаас кусыньтчӧмӧн. Налӧн силуэтъясыс тӧдчӧны руд енэж весьтас став пазӧдлӧм парапет пӧлӧнӧдыс.
Найӧ кыдзкӧ страннӧя ноксьӧны пемыд пытшкас да, смертьнас ланьтӧдӧм, пемыднас шебралӧм му шӧрас кажитчӧны гаг кодь посниясӧн. Со нин кык во, кыдзи смертьыс шырӧ йӧзсӧ, салдатскӧй каръяссӧ пӧртӧ синмӧн судзтӧм да шогӧ уськӧдан шойнаясӧ.
abu
Пемыдас, миянсянь некымын воськов сайті, мунӧны кык вуджӧр да джын гӧлӧсӧн сёрнитӧны:
— ...Ме, тӧдӧмысь, эг понды сылысь кывзыны да прӧстӧ-напрӧстӧ сатшки ассьым штыкӧс сылы кынӧмас...
Сэтшӧм пыдӧ, мый ӧдва кыски...
— Кор ме чеччышті сэтчӧ, сэні гуас вӧлісны сӧмын нёльӧн.
Ме понді корны найӧс, медым найӧ петалісны; коді петліс, сійӧс сэк и эштӧдлі.
Менам киясӧй гырдӧссисны гырддзаӧдз, и соспомъяс сибдалісны.
— О, господи! — водзӧ висьтавлӧ первойыс, — кор ми бӧрынджык бӧр воам гортӧ, — волам кӧ нин, — ас рӧднӧйяс дорӧ да пондам висьтавлыны став тайӧ тор йывсьыс пачводз дорын пукалігмоз, коді миянлы веритас!
Тайӧ нӧ абу ӧмӧй ужас?
— А меным <rus>наплевать</rus>, сӧмын мед бӧр воны-а, — вочавидзӧ мӧдыс.
— Сӧмын мед помасис регыдджык-а!
Бертран векджык сёрнитлывліс шоча, а ас йывсьыс — некор.
Сӧмын тай ӧні шуис сійӧ меным:
— Меным ковмис зурасьны куимкӧд ӧтпырйӧ.
Ме бытшлалі штыкӧн йӧймӧм морт моз.
О, да, кор локтім татчӧ, ми ставӧн лоим зверь кодьӧсь.
Сы гӧлӧсын кыліс пытшсяньыс кутан дрӧж.
— Сідз колӧ вӧлі, — водзӧ висьталӧ сійӧ.
— Сідз колӧ вӧлі, будущӧй радиыс...
Сійӧ кресталіс кияссӧ да гогнитіс юрнас.
— Будущӧй! — сійӧ друг горӧдіс пророклӧн кодь гӧлӧсӧн.
— Кутшӧм синъясӧн кутасны видзӧдны миян вылӧ найӧ, кодъяс пондасны овны миян бӧрын да кодъяслысь душасӧ лоӧ, медбӧрын, вайӧдӧма равновесиеӧ прогресскӧд, кодысь он мын, кыдзи рӧкысь?
Кутшӧм синъясӧн найӧ видзӧдласны тайӧ мортвиӧмъяс вылас да миян подвигъяс вылӧ, кодъясӧс весиг асьным, найӧс вӧчысьясыс, ог тӧдӧй, колӧ-ӧ найӧс сравнивайтны Плутарх * да Корнель * геройяс делӧясӧн, либӧ жӧ апашъяс * подвигъясӧн?
* Плутарх — знаменитӧй греческӧй писатель.
* Корнель — французскӧй писатель; сылӧн геройясыс — мужественнӧй, благороднӧй да вына йӧз.
* Апаш — хулиган.
И век жӧ видзӧд.
Эм жӧ ӧтик морт, ӧтик образ, коді кыпӧдчис война весьтас да коді куслытӧг кутас дзирдавны мичлуннас да мужествонас!
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сы дорӧ копыртчӧмӧн, ме став сьӧлӧмсянь кывзі тайӧ кывъяссӧ, кодъяс паськалісны войся лӧняс пӧшти пыр чӧв олысь вомсянь.
Ясыд гӧлӧсӧн сійӧ горӧдіс:
— Либкнехт! *
* Либкнехт Карл — революционер, германскӧй пролетариатлӧн вождь;
дзик война заводитчӧмсяньыс выступайтліс войнаыслы паныд татшӧм лозунгъясӧн: «Долой война! Долой буржуазнӧй правительство! Мед олас мир!»
1919-ӧд воын восставшӧй рабочӧйясӧс грӧмитігӧн виисны офицерскӧй бандаяс.
И сувтіс, кресталӧм кияссӧ лэдзтӧг.
Сылӧн мича чужӧмыс, статуялӧн кодь стрӧг видзӧдласнас, копыртчис морӧс вылас.
Но регыд сійӧ бӧр кыпӧдіс юрсӧ да пондіс шуавны:
— Будущӧй!
Будущӧй!
Будущӧйлӧн могыс — шыльӧдны тайӧ ӧніясӧ, вуштыны сійӧс йӧз паметьысь, кыдзи пежторйӧс, позорнӧйӧс.
И век жӧ тайӧ ӧніяыс колана, быть колана!
Позор военнӧй славалы, позор армияяслы, позор салдат ремеслӧлы, коді пӧртӧ йӧзсӧ то садь воштӧм жертваясӧ, то подлӧй палачьясӧ!
Да, позор!
Тайӧ правда, но тайӧ вывті ыджыд правда;
тайӧ правдаыс вечностьлы, но ещӧ не миянлы на.
Думыштчыв сыӧ, мый йылысь ми ӧні сёрнитам.
Тайӧ лоӧ правдаӧн, кор сійӧс гижтасны мукӧд истинаяс пӧвсӧ, кодӧс гӧгӧрвонысӧ ми вермам сӧмын сёрӧнджык, кор весавсяс миян ловным.
Ми сыысь ещӧ ылынӧсь на.
Ӧні, тайӧ здукнас, тайӧ правдаыс пӧшти ылалӧм кодь; тайӧ священнӧй кывйыс сӧмын богохульство!
Сійӧ кыдзкӧ торъя гораа серӧктіс да думыштчӧмӧн висьталіс водзӧ:
— Кыдзкӧ ӧтчыд ме шуи налы, мый верита пророчествоӧ сӧмын сы вӧсна, медым ыштӧдны найӧс да нуӧдны водзӧ.
Ме пукси Бертранкӧд орччӧн.
Тайӧ салдатыс, коді вӧчлывліс пыр унджык сыысь, мыйдта сылысь корис долгыс, и век жӧ ӧнӧдз на колис ловйӧн, петкӧдліс ме син водзӧ образсӧ налысь, кодъяс кутӧны ас пытшканыс вылын нравственнӧй идея да тырмымӧн вынаӧсь, медым шыбытны условностьяссӧ да ыджыдавны аслас эпоха вылас, найӧ кӧ веськаласны событиеяс бушколас.
— Ме частӧ думайтлывла тайӧ ставтор йывсьыс, — ньӧжйӧник шуи ме.
— А! — горӧдіс Бертран.
Ми кывшутӧг видзӧдлім ёрта ёртным вылӧ.
Недыр чӧв олӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Но, колӧ мунны служитны.
Босьт ассьыд ружьетӧ да мунам...
* * *
...Ас сторожевӧй постсяньным ми аддзам, кыдзи асыввывладорсянь ӧзйӧ пӧжар, збыль пӧжар дорсьыс бледджык на да шогсьӧданаджык.
Сійӧ югдӧдӧ енэжсӧ кузь да сьӧд кымӧр увсянь, коді ӧшалӧ сынӧдас кыдзи ыджыдысь-ыджыд кусӧм кӧстерлӧн тшыныс, кыдзи му веркӧсас помтӧм пятна.
Тайӧ пуксьӧ асыв.
Сэтшӧм кӧдзыд, мый абу позянлун кольччыны вӧрзьытӧг, кӧть эськӧ ки-кокнымӧс ёнтӧ мудзӧмысла.
Ми дрӧжжитам, пиньясным таркакылӧны.
Синъясным вазьӧны.
Вочасӧн, мучитана ньӧжмыдлунӧн луныс писькӧдчӧ енэжсяньыс сьӧд кымӧр стрӧпилӧяс пырыс.
Ставсӧ дорӧма кӧдзыдыс, ставыс рӧмтӧм, тыртӧм.
Смертьлӧн чӧвлуныс ыджыдалӧ быдлаын.
Пужсӧ да лымсӧ личкӧма руыслӧн да пемыдыслӧн сьӧкыдлуныс.
Ставыс кӧдзыд.
Парадиз вӧрзьӧдчис; ру пытшкас сійӧ кажитчӧ призракӧн.
Кыкнанным ми еджыдӧсь.
Ме пукті ассьым ранецӧс сторожевӧй постса парапет вылӧ, и ӧні сійӧ кажитчӧ бумагаӧ гартыштӧм кодьӧн.
Гу пыдӧсас сідзжӧ еджвидзӧ лым, кокъяс улас лоӧма рудӧбӧн.
Ортсысяньыс, став мылькъяс вылас и гуранъясас, морт шойяс чукӧр вылас, — быдлаын куйлӧ кокньыдик еджыд шебрас.
Ру пырыс тыдалӧны кык гӧрбыльтчӧм морт.
Миян дорӧ матыстчигас найӧ тӧдчӧны вуджӧръяс моз и горӧдӧны миянлы.
Тайӧ смена.
Налӧн черепица кодь чужӧмбанъясыс кӧдзыдысла гӧрдӧдӧмаӧсь да ньылӧдӧмаӧсь, но шынельясыс налӧн пужнас абу пудритчӧмаӧсь: найӧ узьӧмаӧсь му улын.
Парадиз петӧ ортсыӧ.
Ме муна сы бӧрся да видзӧда сылысь уткалысь кодь походкасӧ; спинаыс сылӧн еджыд, рождественскӧй дедлӧн кодь, а сапӧг подошваяссӧ быттьӧ вӧчӧма еджыд войлокысь.
Кык кусыньӧн ми пырам ас окопаным.
Миянӧс вежысьяслӧн следъясыс бураа тӧдчӧны еджыд му вылас сьӧд пятнаясӧн.
Окопас, код весьтын ӧти-мӧдлаын нюжӧдалӧмаӧсь паськыд палаткаяс кодь гыӧртӧм брезентъяс, сулалӧны часӧвӧйяс.
А брезентъяс улас му вылас куткыртчалӧмаӧсь мортъяс, кодъяс ружтышталӧны, зільӧны дзебсьыны кӧдзыдсьыс да тупкӧны коньӧр кодь морӧсъяснысӧ.
Бок вылас муртса пӧлыньтчыштӧмӧн сулалӧ морт шой; кокъясыс сылӧн окопасӧсь, а морӧсыс да кыкнан киыс насыпь выласӧсь.
abu
Енэжас видзӧдан чужӧмыс сылӧн гыӧртӧма, синкымъясыс, кыдзи и синъясыс, едждӧдӧмаӧсь, а усъясас кынмӧма быг.
abu
Тыдалӧны унмӧн дорӧм и мукӧд тушаяс, омӧльджыка едждӧдӧмъяс, сы вӧсна мый лым эшкыныс колис вӧрзьӧдтӧмӧн сӧмын эрдвывса неодушевлённӧй предметъяс вылын да кулӧмаяс вылын.
— Колӧ узьны.
Ми Парадизкӧд корсям пельӧстор, кытчӧ позис эськӧ дзебсьыны да ойбыртлыны.
— Прикрытиеад кӧ лоӧны морт шойяс, нинӧм, — шуалӧ Парадиз.
— Татшӧм кӧдзыднад найӧ оз лоны зэв дукаӧсь.
Ми мунам водзӧ, сэтшӧм мудзӧсь, мый миянлы сьӧкыд весиг синъясӧс восьтыны.
Ме ӧтнамӧн...
Кӧні Парадиз?
Буракӧ, сійӧ кытчӧкӧ водӧма.
Гашкӧ, сійӧ и чуксаліс менӧ, но ме эг кывлы.
Паныдаси Мартрокӧд.
— Ме корся, кӧн эськӧ узьыштны.
Ме вӧлі часӧвӧйын, — шуӧ сійӧ меным.
— Ме сідзжӧ...
Вай корсьлам...
— Тайӧ нӧ мыйся нин зык? — юалӧ сійӧ менсьым.
Миянлы кылӧ зэв уна кокшы да гӧлӧсъяс.
— Соединительнӧй ходъясыс тырӧмаӧсь салдатъясӧн...
Кодъяс ті сэтшӧмъясыс?
Ӧти медся матыссаыс миянлы вочавидзӧ:
— Ми витӧд батальонысьӧсь.
Выль воысьяс сувтісны.
Найӧ походнӧй формааӧсь.
Сёрнитысьыс, медым лолыштны бурджыка, пуксьӧ му мешӧк вылӧ, коді чурвидзӧ став мешӧкъяс пӧвсысь, пуктӧ кок улас ассьыс ручнӧй гранатаяссӧ; сэсся чышкӧ нырсӧ соспомнас.
— Мыйла ті татчӧ воинныд?
Тіянлы висьталісны, мыйла?
— Дерт, висьталісны...
Ми мунам атакаӧ...
Со эстчӧ, помӧдзыс...
И сійӧ, юрнас гогнитӧмӧн, индӧ войвывлань.
Тайӧ йӧз вылас шензигтыр видзӧдӧмӧн ми юалам:
— Ті босьтінныд сьӧрсьыныд став амунициятӧ?
— А мыйысь нӧ налы пропадитнысӧ?
— Водзӧ! — юралӧ команда.
Найӧ сувтӧны да унйывсьыныс, пыктӧм синъясӧн да синдоръясас артмӧм чукыръясӧн, мунӧны водзӧ.
На пӧвсын эмӧсь томъяс, вӧсни сьыліаӧсь да нинӧм висьтавтӧм синъясаӧсь, эмӧсь и старикъяс, но медся ёнасӧ шӧркодь арлыда йӧз.
Найӧ мунӧны ӧткодь, ньӧжмыд воськолӧн.
Сійӧ торйыс, мый налы колӧ вӧчны, кажитчӧ миянлы, став тайӧ торсӧ кольӧм лунӧ вӧчысьяслы, морт вынысь петмӧн.
И век жӧ найӧ мунӧны войвывлань.
— Быттьӧ садьмӧмаӧсь смерть вылӧ судитӧмъяс, — шуӧ меным Мартро.
И ми весьӧпӧрӧмаӧн да восхищайтчӧмӧн сетам налы туй.
Кор найӧ мунісны, Мартро мотйӧдлӧ юрнас да шӧпкӧдӧ:
— Сэні, мӧдарладорас, сідзжӧ эмӧсь сера курткаа йӧз, кодъяс ӧні лӧсьӧдчӧны.
Тэ думайтан, налы воюйтнысӧ окота?
Он, тэ сійӧс он думайт?
Тэ ӧд эн на йӧймы.
Но, сідзкӧ, мыйла жӧ найӧ локтісны?
Ме зэв бурд тӧда, мый тані делӧыс абу наын.
Но век жӧ и наын мыйкӧ эм, найӧ кӧ танӧсь...
Ме ставсӧ тӧда и гӧгӧрвоа, но ставыс тайӧ тешкодь...
Сы дінті мунысь салдатлӧн видыс торкӧ сылысь мӧвпъяссӧ.
— Видзӧдлы жӧ, со мунӧ эсійӧ...
Кыдз сійӧс?..
Но, эсійӧ кузьыс — тӧдан?..
Господи, кутшӧм ыджыд сійӧ да ёсь юра!
Ас йылысьтӧ тӧда ме, мый тушаӧн ме ичӧт, но сійӧ нин вывті вылӧдз нюжалӧма.
И быдторсӧ сійӧ век тӧдӧ, тайӧ кык метр кузя мортыс.
Быдтор тӧдӧмлун боксяньыд сыкӧд некод оз вермы рӧвняйтчыны.
Вай жӧ юалам сылысь, кытӧн миянлы шойччыштны.
— Тэ юалан, эмӧсь-ӧ тані кӧнкӧ тыртӧм кабинетъяс?
— вочавидзӧ тайӧ мунысь каланчаыс, Мартро вылӧ тополь моз копыртчылӧмӧн.
— Дерт жӧ, эм!
Мыйдта колӧ!
— Кисӧ чургӧдӧмӧн сійӧ заводитӧ лыддьӧдлыны: — Со Гинденбург вилла, со мӧд.
Ті кӧ лоанныд недӧвӧльнӧйӧсь, сідзкӧ ті вывті нин бӧрйысьысьӧсь.
Гашкӧ, пыдӧссьыс ті и аддзанныд нин кымынкӧ мортӧс, но нинӧм — найӧ суседъяс спокойнӧйӧсь.
Найӧ оз вӧрзьывны, на дырйи позьӧ сёрнитны гораа.
— Ах, чорт возьми! — та бӧрын четверть часа мысти горӧдіс Мартро, кор ми ладмӧдчим ӧти сэтшӧм квадратнӧй гуас.
— Мыйдта тані вӧлӧмаӧсь лӧнь суседъясыд, код йылысь висьтавліс эсійӧ громоотводыс!
Сылӧн синъясыс куньсьӧны, но сійӧ быдпӧрйӧ восьтывліс найӧс, кияссӧ да бокъяссӧ гыжъялігтырйи.
— Вывті ёна унмӧй локтӧ, а унмовсьыны ог вермы.
Ми очсалім, ружтім да помалім сійӧн, мый ӧзтім сисьпом да, мӧда-мӧд вылӧ видзӧдавлігтырйи, заводитім очсавны.
Немецкӧй прикрытиеясын эм некымын отделение.
Ми вӧлімӧй пӧвъясысь вӧчӧм перегородка дорын, а сы сайын мӧд отделениеас сідзжӧ узьтӧг олісны йӧз: пӧв костъясӧдыс пырліс югӧрыс да кыліс сёрниыс.
— Тайӧ мӧд отделениеысь, — висьталіс Мартро.
Сэсся ми машинальнӧя пондім кывзысьны.
— Кор ме вӧлі отпускын, — юргис тыдавтӧм сёрнитысьлӧн гӧлӧсыс, — ми первойсӧ вӧлім шогӧсь, сы вӧсна мый казьтывлім менсьым коньӧр вокӧс, коді вошис без вести март тӧлысьын, буракӧ, виисны, а сэсся менсьым пиӧс, Жюльевӧс, кодӧс призывайтісны 15-ӧд воын да виисны октябрьскӧй наступление дырйи.
Но вочасӧн ми гӧтыркӧд пондім чувствуйтны асьнымӧс шудаясӧн, сы вӧсна мый бара лоим ӧтлаынӧсь...
Мый керан?
Миян медбӧръя пиным, кодлы вит арӧс, вывті нин ёна миянӧс радуйтіс.
Сійӧ кӧсйис мекӧд ворсны салдатӧн.
Ме мастериті сылы ичӧтик винтовка, висьтавлі сылы, кыдзи вӧчӧма окопъяссӧ, а сійӧ радысла ку пиас оз тӧр: горзӧ дзоля лэбач моз да лыйлӧ менӧ.
Вот молодчина, подлец!
Мырсис став вынсьыс!
Бур салдат сыысь петас!
Сылӧн настоящӧй воинскӧй дух.
Лои чӧв.
Сэсся пансис кутшӧмкӧ сёрни, кытысь ме велалі «Наполеон» кыв.
Сэсся мӧд гӧлӧс, либӧ, гашкӧ, и сійӧ жӧ, шуис:
— Вильгельм — пеж тварь, сы вӧсна мый тайӧ войнаыс сылы коліс.
Но Наполеон — великӧй морт.
* * *
Мартро сулалӧ пидзӧсчанясьӧмӧн месянь неылын, сись дорас матынджык да быттьӧ шонтысьӧ сы югӧр водзас тайӧ пемыд да лёка тупкӧм гу пыдӧсас, кытчӧ пырӧ тӧлыслӧн кӧдзыд ловшыыс; и гӧгӧр жуӧны паразитъяс, весиг найӧ абу эновтӧмаӧсь кулӧмаяссӧ...
Сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ.
Ме моз жӧ сійӧ кылӧ аддзытӧм салдатыслысь кывъяссӧ: «Вильгельм — пеж тварь, нӧ Наполеон — великӧй морт».
Кылӧ сійӧ сідзжӧ висьтсӧ и ичӧтик воин йывсьыс, батьыслӧн кольӧм медбӧръя пи йывсьыс.
Сійӧ лэдзӧ кияссӧ, гогйӧдлӧ мудзӧм юрнас да шуӧ меным:
— Ах, ставӧн ми абу омӧль йӧз и сэтшӧм коньӧр кодьӧсь шудтӧмӧсь!
Но ми вывті бӧбӧсь, вывті бӧбӧсь!
Сійӧ выльысь видзӧдлӧ ме вылӧ.
Сы чужӧм вылын, коді ставнас тошсялӧма да кажитчӧ понлӧн кодь, югйыштлӧны мичаник пон синъясыс, кодъяс мыйлакӧ шензьӧны, мый йылысь кӧ мӧвпалӧны, — ӧні ещӧ зэв на гудыра, но мӧвпалӧны, заводитӧны гӧгӧрвоны.
Ми петам прикрытиеысь.
Неуна шондӧдыштӧма: лымйыс сылӧма, и ставыс лоӧма няйт.
— Тӧлыс нюлӧма сакарсӧ, — шуӧ Мартро.
* * *
Менӧ командируйтісны нуӧдны Жозеф Менильӧс Пилонса эвакуационнӧй пунктӧ.
Сержант Анрио сетӧ меным раненӧйсӧ да эвакуационнӧй билет.
— Туй вылас кӧ тіянлы паныд лоӧ Бертран, — шуӧ миянлы Анрио, — висьталӧй сылы, медым тэрмасьыштіс.
Сійӧ муніс тавой связиставны, и ми виччысям нин сійӧс дзонь час.
Старикыс кутіс нин скӧравны...
Ме мӧдӧдча Жозефкӧд туйӧ.
Важ серти сійӧ неуна бледджык, важкодь жӧ абу варов да восьлалӧ ньӧжйӧ.
Кадысь кадӧ сійӧ сувтлывлӧ, и чужӧмыс сылӧн векышсьылӧ доймӧмысла.
Ми мунам соединительнӧй ход кузя.
Друг петкӧдчӧ кутшӧмкӧ морт.
Тайӧ Вольпатт, коді шуӧ меным:
— Ме муна тіянкӧд скат помӧдзыс.
Весь олысь Вольпатт оз тӧд, мый вӧчны, да ӧвтчӧ зэв мичаа гартӧм тросточкаӧн да кастаньетъясӧн * моз зёльӧдчӧ ас драгоценнӧй ножичнас, кодкӧд сійӧ некор оз торйӧдчыв.
* Кастаньетъяс — пуысь вӧчӧм сярганъяс; шлочӧдчӧны испанскӧй танец йӧктігӧн.
Ми куимнанным петам окопысь, кор керӧсаиныс сетӧ та вылӧ позянлунсӧ, да ог рискуйтӧй шедны пуляяс улӧ, сы вӧсна мый пушкаясыс ланьтӧмаӧсь.
Вӧля вылӧ петӧм бӧрын ми зурасим кутшӧмкӧ йӧз чукӧр вылӧ.
Зэрӧ.
Кокъяс пӧвсттіыс, кодъяс пуяс моз зумыда вужъясьӧмаӧсь ру пытшкас, ми аддзам площадка вывсьыс покойникӧс.
Вольпатт сюйсьӧ водзӧ, сэсся ӧдйӧ бергӧдчӧ да горзӧ миянлы :
— Тайӧ — Пепэн!
— О, — горӧдӧ Жозеф, коді воӧма садьсӧ воштӧм выйӧ нин.
Сійӧ мыджсьӧ менам кияс вылӧ.
Ми матыстчам матӧдзджык.
Пепэн куйлӧ, став тушанас нюжӧдчӧмӧн, кияссӧ да кокъяссӧ кӧрчитӧмӧн; сы пыктӧм рудов чужӧм вывтіыс визувтӧ зэр.
Киркаа салдат, ставнас ньылӧдӧм, висьтавлӧ миянлы, кыдзи пӧгибнитіс Пепэн.
— Сійӧ пырис прикрытиеӧ, кытчӧ дзебсисны бошъяс.
Но ёртъясыс эз тӧдны тайӧс да пондісны тшынӧдны гусӧ, медым сійӧс прӧстмӧдны.
Но и вот...
Та бӧрын ми аддзим сійӧс кулӧмӧс да калбас моз коптитчӧмӧс бошскӧй говядина пӧвстысь, кодъяслысь сійӧ удитіс кисьтны вирсӧ.
Сӧстӧма уджалӧма!
Молодец!
Ме нин та кузя специалист.
Эг ӧд весьшӧрӧ ме вӧвлы Париж дорын мясникӧн.
— Нӧшта ӧтикӧн миян взводын лоис этшаджык, — шуӧ Вольпатт, кор ми мӧдӧдчим водзлань.
Ӧні ми вӧлім овраг вевдорас, кысянь заводитчӧ плато, кодӧс ми, ӧдйӧ восьлалігтырйи, вуджим тӧрыт, кор котӧртім атакаӧ.
Ӧні сійӧ лоӧма тӧдтӧмӧн.
abu
Тайӧ равнинаас, коді тӧрыт кажитчис дзик рӧвнӧйӧн, збыльвылас вӧлӧма пӧката да ӧні пӧрӧма кутшӧмкӧ вӧвлытӧм шойнаӧ.
Ставнас сійӧ тырӧма морт шойясӧн, быттьӧ сійӧ кладбище, кытысь кульыштӧмаӧсь вылысса му слӧйсӧ.
Гӧгӧр шӧйтӧны чукӧрӧн-чукӧрӧн йӧз, тӧдмалӧны кулӧмаяссӧ, бергӧдалӧны шойяссӧ вывлань чужӧмӧн да тӧдмалӧны личностьсӧ муртса тӧдчан признакъяс серти.
На пӧвстысь ӧтик эксперт пидзӧсчанясьӧмӧн перйӧ кулӧм кисьыс косясьлӧм, вушйӧм да быттьӧ кӧзяинсӧ моз жӧ виӧм фотография.
Снарядлӧн сьӧд тшыныс пуркйӧ вывлань, сэсся кӧнкӧ ылын кылӧ грымӧбтӧм.
Кырнышъяс быдса стаяясӧн кытшлалӧны енэжӧд.
Вӧрзьытӧм шойяс пӧвстсьыс немецлы шыбытчӧны синмас майскӧй наступление дырся разлагайтчысь зуавъяс *, стрелокъяс да легионеръяс.
* 3уавъяс — французскӧй пехоталӧн вид, коді новлӧ торъя форма.
Войдӧр тайӧ войскаясас вӧвлісны арабъяс.
Миян позициялӧн меддор визьыс вӧліс сэки Бертонвальскӧй вӧрын, тасянь вит либӧ квайт километр сайын.
Тайӧ атака дырйиыс, тайӧ война чӧжас, а гашкӧ, и став войнаяс чӧжас медся страшнӧяс, найӧ ӧти лолыштӧмӧн воисны-котӧртісны тайӧ местаӧдзыс.
Сы вӧсна найӧ артмӧдісны кыдз быттьӧ тшупӧд, коді вывті водзӧ петіс атакуйтысьяс общӧй визьсьыс.
И найӧс пондісны лыйлыны пулемётъясысь флангӧвӧй биӧн веськыдвывсянь и шуйгавывсянь.
Колис некымын тӧлысь нин, кыдзи смертьыс перъяліс налысь синъяссӧ да сёйис чужӧмбанъяссӧ.
Но весиг ӧні, тайӧ туплясьысь да пӧшти куш колясъяс сертиыс, тыдалӧ, уна-ӧ нетшыштісны йӧзсӧ найӧ радъясысь пулемётъяс.
Уна шойясӧс быттьӧ пилаӧн вундӧма дзик шӧри.
Сьӧдӧдӧм да мумияяслӧн кодь восковӧй юръяс дорын, кӧні жуӧны номыръяс да гагъяс, а вом пытшкӧсъясас дзирдышталӧны пиньяс, эрдвывса пу вуж кодь сьӧдӧдӧм да ставнас шулялӧм юртӧм голяяскӧд орччӧн тыдалӧны сідзжӧ куш юр лыяс гӧрд феска колясъяснас да на вылын джынвыйӧ сісьмӧм чехолъяснас.
Гӧрдов няйтнас лемасьӧм ротӧс чукӧръяссьыс чурвидзӧны коклыяс, задлыяс да сюрсалыяс.
Ордлыяс тыртӧны мусӧ, быттьӧ пазӧдавлӧм важ клеткаяс.
Сьӧдӧдӧм тасмаяс, лязӧдӧм кружкаяс, флягаяс...
Лыяс вылын да паськӧм торпыригъяс вылын куйлысь ӧти мешӧк гӧгӧрын размунӧмаӧсь кутшӧмкӧ еджыд чутъяс.
Копыртчылім да аддзим, мый тайӧ сісьмӧм шойлӧн чуньлыясыс.
abu
Ӧткымынлаын кузьмӧс мылькторъяс улысь, кодъяс артмӧмаӧсь тӧлӧн вайӧдӧм буссьыс, чурвидзӧны матерье торъяс, кодъяс индӧны, мый тайӧ тані ачыс природаыс дзебӧма мортсӧ.
Тӧрыт тані вӧлысь немецъяс кольӧмаӧсь ассьыныс салдатъяссӧ дзебтӧг миянкӧд орччӧн. Найӧ сідз жӧ куйлӧны важӧн нин.
abu
Ме зіля тӧдмавны на пӧвстысь ӧтиклысь чертаяссӧ.
Сьылісяньыс юртупйӧдас сибдӧм юрсиӧдзыс кодзувкотъясӧн жуысь му.
Орччӧн кымыньӧн куйлӧ мӧд шой, дзикӧдз нин косьмӧма.
Сылӧн киясыс да кокъясыс тырӧмаӧсь нин муӧн.
— Видзӧдлӧй!
Эсійӧ дзик на неважӧнся...
Равнина шӧрас, коді вӧлі бой мунӧмыслы свидетельницаӧн, тӧрчитӧ ыджыд да сьӧкыд тошка юр, быттьӧ муас сатшкӧма.
Тайӧ миян пӧвстысь ӧтик: сыкӧд орччӧн туплясьӧ каскаыс.
Пыктӧм синкымъяс увсьыс чусыда лӧзалӧны синъясыс, пардорыс югйыштлӧ сьӧд тош пытшсьыс, быттьӧ лёльӧ.
Буракӧ, тайӧ веськалӧма снарядӧн перйӧм воронкаӧ, а пырысь-пыр жӧ сэтчӧ веськалӧма мӧд снаряд да сійӧ и тувъялӧма став тушасӧ сылысь му пытшкас, кыдзи сійӧ вӧлі каньлӧн кодь юра немецкӧд, кодӧс ме аддзылі «Краснӧй кабачок» дорысь.
— Ме мыйкӧ ог тӧд сійӧс, — висьталӧ Жозеф, ньӧжйӧник матыстчӧмӧн да мырдысьӧн кывъяссӧ шуӧмӧн.
— А ме тӧда, — вочавидзӧ Вольпатт.
— Тэ тӧдан тайӧ тошкасӧ? — муртса кывмӧн юалӧ Жозеф.
— Тошкыс сылӧн ньӧти абу.
Со, видзӧдлӧй.
Тетюртчӧмӧн Вольпатт нуӧдӧ бедьнас морт шой щӧка улӧдыс да торйӧдӧ сэтчӧ лемасьлӧм няйтсӧ, коді кажитчис тошкӧн.
Сэсся сійӧ босьтӧ каскасӧ, пуктӧ сійӧс кулӧм юр вылас да сутш кежлӧ матыстӧ сы синъяс дорӧ ассьыс ножич кытшъяссӧ, быттьӧ ӧчкияс пыдди.
— О, — горӧдам ми.
— Тайӧ Кокон!
Кор тӧдмалан морт кулӧм йылысь, коді тышкасьліс тэкӧд орччӧн да овліс тэкӧд ӧти олӧмӧн, а торъя нин, кор аддзан сійӧс, — тайӧ веськыда кырыштӧ сьӧлӧмтӧ, кыдз быттьӧ сыкӧд ӧттшӧтш кылан юӧр ас кулӧм йывсьыд.
Шогсьыны кутан бӧрас нин.
Ми видзӧдам тайӧ зывӧктӧдан юр вылас, кодлӧн мисьтӧмлуныс ылысмӧдӧ нин морт йылысь казьтылӧмсӧ.
Нӧшта ӧти ёртӧн этшаджык.
Ми сулалам гӧгӧрыс падмӧмӧн.
— Тайӧ вӧлі...
Окота вӧлі мыйкӧ шуны, мыйкӧ ыджыдтор, кутшӧмкӧ ыджыд правда...
— Мунамӧй, — выныштчӧмӧн шуӧ Жозеф, кодӧс ставнас топӧдӧма ёсь физическӧй дойыс.
— Менам абу вынӧй быд минутын сувтавны.
Ми эновтам коньӧр Коконӧс, вӧвлӧм лыдпас-мортӧс, и медбӧръяысь вошласян синъясӧн видзӧдлам сы вылӧ.
«Некыдз весиг оз позь гӧгӧрвонысӧ»... шӧпкӧдӧ Вольпатт.
Да!
Он вермы гӧгӧрвоны...
Став тайӧ кувсьӧмъясыс миянӧс вывті ёна жугыльмӧдӧны.
Этшаӧн нин миян пӧвстысь колисны ловйӧн.
Но ми ру пытшкын моз чувствуйтам тайӧ кувсьӧмъясыслысь величиесӧ.
Пӧгибнитысьяс сетісны ассяньныс ставсӧ: найӧ сетісны вочасӧн ассьыныс став вынсӧ, а сэсся и асьнысӧ.
Найӧ вевтыртісны олӧмсӧ.
Найӧ выныштчӧмын эм мыйкӧ сверхчеловеческӧй.
* * *
— Видзӧдлӧй жӧ, — этійӧ шойыс быттьӧ сӧмын на ранитчӧма, а ӧд...
Свежӧй ранасьыс морт шой голиас, — а шойыслӧн ордлыясыс нин гирвидзӧны, — сӧдзтысьӧ вир.
— Тайӧ крыса, — висьталӧ Вольпатт.
— Шойыссӧ важ, но гӧгӧрас крысаыс сы мында...
Тэ аддзан быд шой дорысь либӧ на улысь кулӧм крысаяссӧ дзонь чукӧръясӧн?
Часлы, ме тэныд ӧні жӧ петкӧдла.
Сійӧ лэптыштлӧ кокнас сісьмӧм шойыслысь колясъяссӧ, и ми, збыльысь, аддзам на улысь кулӧм крысаясӧс...
— Меным окота вӧлі эськӧ аддзывны Фарфадэӧс, — висьталӧ Вольпатт.
— Кор ми вӧлі котӧртам атакаӧ да сійӧ усигас кватитіс менӧ, ме шуи сылы, мед менӧ минут мында виччысьлас.
Вермис-ӧ виччысьнысӧ, коньӧрӧй?
И сійӧ, любопытствонас ыштӧдӧм, кытшлалӧ кулӧмъяс гӧгӧр, сюся видзӧдалӧ найӧс, но найӧ ставыс бокӧвӧйяс, тӧдтӧмъяс.
abu
Друг сійӧ шогпырысь горӧдӧ, ӧвтчӧ миянлы кинас да сувтӧ пидзикокӧн ӧти морт шой дінӧ:
— Бертран!
Страшнӧй волнуйтчӧм шымыртӧ миянӧс.
Ах, и сійӧс виӧмаӧсь, кыдзи и мукӧдӧс!
Усьӧма сійӧ, коді аслас спокойствиенас да энергиянас вӧлі миянлы примерӧн, коді пыр пӧртлывліс олӧмӧ ас водзас сувтӧдӧм могсӧ и весиг унджык.
И сійӧ аддзӧма ассьыс смертьсӧ тыш мунан поле вылын.
Ми видзӧдам сы вылӧ, сэсся бергӧдам юрнымӧс сы дорысь да видзӧдлам ёрта ёртным вылӧ.
Сы кулӧмысь лоӧм шогыс нӧшта джудждаммӧ, кор аддзам сылысь шой колясъяссӧ.
Найӧ зывӧктанаӧсь.
Смертьыс, быттьӧ тайӧ морт вылас издевайтчӧмӧн, заставитӧма примитны сылы тешкодь да неестественнӧй поза, изуродуйтӧма сылысь мича да пыр спокойнӧй чужӧмсӧ.
Юрсиыс плакмӧма син вевдорас, усъясыс лэччӧмаӧсь вомас, чужӧмыс пыктӧма да быттьӧ сералӧ.
Ӧти синмыс паськыда воссьӧма, мӧдыс тупкӧса.
Кывсӧ нюжӧдӧма.
Киясыс куйлӧны крестӧн, чуньясыс шергӧдчӧмаӧсь.
Веськыд кокыс нюжӧдчӧма ӧтарлань, шуйгаыс, кодӧс чегӧма осколокӧн (кувсьӧмыс, тыдалӧ, сы вӧсна и лоӧма, вирыс вывті уна петӧма да), кӧлач моз гартыштчӧма.
Кутшӧмкӧ лёк туналан иронияыс морт кулан водзвывса медбӧръя выныштчӧмыслы сетӧма паяцлӧн кодь жестикуляция сямаӧс.
Ми бураа лӧсьӧдім шойсӧ да тупким сылысь восьса синсӧ, и чужӧмыс эз ло сэтшӧм страшнӧйӧн.
Вольпатт кыскис Бертран зептысь бумажниксӧ, медым сетны сійӧс канцелярияӧ.
Сійӧ лабутнӧя пуктӧ бумажниксӧ ас бумагаяс пытшкас, гӧтыр да челядь карточкаясыскӧд орччӧн.
Сэсся пыркнитӧ юрнас.
— Тайӧ вӧлі настоящӧй морт.
Мыйкӧ кӧ вӧлі шуас, сійӧ нин вӧлі правильнӧ!
abu
Кутшӧма ӧд сійӧ миянлы вӧлі колӧ, тайӧ мортыс!
— Да! — вочавидза ме.
— Татшӧм йӧзыд пыр колӧны.
Вольпатт ышловзьӧ, дрӧгмунӧ.
Жозеф век шуалӧ джын гӧлӧсӧн:
— А, чӧрт!
А, чӧрт!
Став равнинаас тырӧма йӧзӧн, быттьӧ карса площадь.
Мунӧны санитаръяслӧн отрядъяс и ӧтка йӧз.
Санитар-носильщикъяс терпеливӧя да вочасӧн босьтчӧны асланыс страшнӧй удж бердӧ.
Вольпатт эновтӧ миянӧс, медым бергӧдчыны бӧр окопас да юӧртны выль воштӧмъяс йылысь, торъя нин висьтавны Бертран кулӧм йылысь ёна шогсьӧдан юӧрсӧ.
Прӧщайтчигас сійӧ висьталӧ Жозефлы:
— Ёрта ёртнымӧс мед эськӧ ог жӧ воштӧй, сідз ӧд?
Гижышт, пӧжалуйста, кыв-мӧд: «Ставыс мунӧ бура.
Кырымпас: Каламбер».
Ладнӧ?
И сійӧ вошӧ эрд вывтіыс ветлӧдлысь да морт шойяссӧ чукӧртысь йӧз пӧвстӧ, кӧш дорысь моз киссьысь зэр улын.
* * *
Жозеф мыджсьӧ ме вылӧ.
Ми лэччам сёнӧ.
Керӧсыс, кыті ми лэччам, шусьӧ «зуавъяс ячейкаясӧн»...
Майскӧй наступление дырся зуавъяс кодйӧмаӧсь татчӧ аслыныс торъя прикрытиеяс, кытчӧ найӧс и виалісны.
Весиг и ӧні на тайӧ храбрецъяс пӧвссьыс ӧткымынъяс, кодъясӧс виӧма кодйыны заводитӧм гу дорас, кутӧны кӧрт зырсӧ гирвидзысь лы киясас, либӧ видзӧдӧны ас удж вылас тыртӧм сингуранъяснас.
Муыс сы выйӧдз тырӧма шойяснас, мый буждылігъясын эрд вылӧ тыдовтчӧны вӧрпу мында кокъяс да скелетъяс джынвыйӧ пасьтасьӧмаӧсь либӧ дзик кушӧсь; и юрлыяс орччӧн-орччӧн куйлӧны бужӧд дорас, быттьӧ фарфоровӧй кубокъяс.
Тані, му пытшкас, кулӧмъясыс куйлӧны некымын пӧвсӧн; ӧткымынлаті снарядъясыс перйӧмаӧсь медся улысса радъяссӧ да брызнитӧмаӧсь найӧс свежӧйяс выліас.
Сён пыдӧсыс ставнас тырӧма ӧружие, бельё да быдсикас снаряжение колясъяснас.
Быд воськолын зурасян снаряд осколокъяс вылӧ, быдсикас кӧрт торъяс вылӧ, нянь да весиг сукаръяс вылӧ, кодъяс гылалӧмаӧсь мешӧкъяссьыс да зэрыс абу на нуӧма.
Мискаяс, флягаяс, консерв кӧрӧбкаяс да каскаяс розьӧдлӧма пуляясӧн да быттьӧкӧ туплясьӧны розьӧсь даръяс, быдсяма пӧлӧсыс.
abu
Тайӧ сён пӧлӧнӧдыс гартчысь окопъясыс кажитчӧны сейсмическӧй потасъясӧн *: позьӧ чайтны, мый землетрясениеысь лоӧм развалинаясыс тырӧмаӧсь быдсикас предметъясӧн.
* Сейсмическӧй потасъяс артмӧны землетрясение бӧрын.
И сэні, кӧні абу морт шойясыс, ачыс муыс лоӧма морт шой кодьӧн.
Ми вомӧналам «интернациональнӧй» соединительнӧй ход, коді век на вералӧ уна рӧма ротӧсъясӧн, да сы вӧсна кажитчӧ кулӧмаыс быттьӧ ловъя существоӧн.
Окоп пӧлӧнӧдыс кузяла, заграждение артмӧдысь му насыпӧдзыс, вевсьӧн-вевсьӧн пласьт куйлӧны немецъяслӧн шойясыс; тайӧ быттьӧ грешникъяслӧн помтӧм поток, кодӧс нуӧ вечностьыслӧн юыс.
На пӧвстысь ӧткымынъяс чургӧдчӧмаӧсь зыбуч гротъяссьыс да видзӧдӧны тайӧ гӧгӧрвоны позьтӧм серпас вылас, кӧні ӧтгудыр сорсьӧмаӧсь балкаяс, гезпомъяс, проволокаяс, плетеньяс да щитъяс.
abu
Муысь вӧчӧм баррикада дорын тыдалӧ морт шой; сійӧ сулалӧ мукӧд шойяс груда шӧрас.
Сэн жӧ мӧд морт шой кынмӧма мегыр моз нюкыльтчӧмӧн: артмӧ впечатление, быттьӧ сійӧ нюрас сибдӧм ыджыд кӧлеса юкӧн, либӧ тӧв мельничалӧн усьӧм бордйыс.
И тайӧ став вылас, быдсикас пеж вылас да сісьмысь шойяс вылас, валяйтчӧны ӧбразторъяс, почтӧвӧй карточкаяс, религиознӧй содержаниеа брошюраяс, готическӧй шрифтӧн печатайтӧм молитва листъяс.
Ставыс тайӧ усялалӧма ропмунӧм паськӧмъяссьыс.
Тайӧ бумажкаторъясас печатайтӧм кывъясыс быттьӧ мичмӧдісны асланыс кажитчана еджыдлуннас да бесплодностьнас тайӧ чумаа берегъяссӧ, небытиеыслысь тайӧ логсӧ.
Ме корся надёжнӧйджык места, кыті позис эськӧ мунны Жозефкӧд кокньыдджыка, сы вӧсна мый ранаыс сылӧн век ёнджыка парализуйтӧ сылысь движениеяссӧ.
Мунігмоз видзӧда асгӧгӧрса разрушениеыслысь серпассӧ.
Со пукалӧ фельдфебель, мыджсьӧма шулялӧм дӧскаяс вылӧ, кодъяс, буракӧ, вӧлӧмаӧсь часӧвӧйлӧн будкаӧн.
Син улас сылӧн неыджыд розьтор: чужӧмас штыкӧн зургӧмыс ланьтӧдӧма сійӧс тайӧ дӧскаяс дорас.
Сы водзын, пидзӧс вылас гырддзанас ӧшйӧмӧн да сьылісӧ кулакъяснас пыкӧмӧн, сідзжӧ пукалӧ морт, сылысь нӧбалӧма юрлысӧ, быттьӧ кыштӧм уль кольк...
Накӧд орччӧн кошмарнӧй стражӧн сулалӧ мортджын: сійӧс юрсяньыс да каджлыӧдзыс вундӧма шӧри, да сійӧ мыджсьӧ стен бердас.
Неизвестнӧ, кытчӧ вошӧма тайӧ морт клиныслӧн мӧд джынйыс; ӧти синмыс сылӧн ӧшалӧ выліас, а сювъясыс гартчӧмаӧсь кольӧм ӧти кок гӧгӧрыс.
Му вылас туплясьӧны кынмӧм вирас сибдӧм французскӧй штыкъяс, кусыньтчӧмаӧсь, чукыльтчӧмаӧсь, гартчӧмаӧсь.
Насыпас снарядӧн парсалӧминъясті тыдалӧны окоп пыдӧссьыс прусскӧй гвардияса салдатъяслӧн шойясыс; найӧ кынмӧмаӧсь пидзӧсчанясьӧмӧн, быттьӧ кевмысьяс.
Найӧс пырыс зурйӧдлӧмаӧсь штыкъясӧн.
Буракӧ, тайӧ группаса йӧзыс лыйлӧмаӧсь наступайтысьяссӧ.
Гигантскӧй тушаа сенегальскӧй стрелок, коді измӧма смертьӧн суан положение вылас, копыртчӧма да, кок йылас зумыда сулалӧмӧн, видзӧдӧ чуньястӧм ки вылас: чуньяссӧ, буракӧ, нӧбалӧма сы киын разорвитчӧм бомбаӧн.
Сы чужӧм пасьталаын жуӧны номыръяс, и кажитчӧ, быттьӧ сійӧ номыръяссӧ няклялӧ.
— Тані, — висьталӧ миян дінті прӧйдитігӧн альпийскӧй стрелок, — бошъяс вӧчисны ассьыныс фокуссӧ еджыд флагӧн, и сы вӧсна мый налы лои имеитны делӧсӧ сенегалецъяскӧд, то, тӧдӧмысь, нинӧм эз артмы.
Со, видзӧдлы, туплясьӧ на флагыс, кодӧс лэптылісны тайӧ негодяйясыс.
Сійӧ кватитӧ да ӧвтчӧ кузь зібйӧн, кытчӧ тувъялӧма еджыд дӧра квадрат — флагыс веськодьпырысь паськалӧ.
Жуглӧм окоп пӧлӧныс мунӧны кӧрт зыръя йӧз.
Налы прикажитӧма тыртавны окоп колясъяссӧ, медым сідзӧн сэн жӧ гуавны кольӧм шойяссӧ.
Сідзӧн каскаа труженикъяс эштӧдӧны возмездиеыслысь да справедливостьыслысь делӧсӧ: вайӧдӧны муяссӧ важкодь видӧ, рӧвняйтӧны гуранъяссӧ, кодъяс джынвыйӧ тырӧмаӧсь нин миян территория вылӧ пырӧм врагъяс шойясӧн.
* * *
Окоп мӧдарладорсяньыс менӧ чукӧстӧны.
Сувтса майӧг дорӧ ӧшйӧмӧн муас пукалӧ морт.
Тайӧ дядюшка Рамюр.
Разьсьӧм шынель улас да куртка улас тыдалӧны бинтъяс, мыйӧн тӧбӧма сылысь став морӧссӧ.
— Санитаръяс, — висьталӧ сійӧ сьӧкыда лолалӧмӧн, — вӧчисны меным перевязка, но талун рытысь водзджыксӧ оз вермыны нунысӧ.
А ме зэв бура тӧда, мый ӧні жӧ кула.
Сійӧ гогйӧдлӧ юрнас.
— Олышт мекӧд неуна, — корӧ сійӧ.
Синваыс шорӧн визувтӧ сы синъясысь.
Сійӧ чургӧдӧ меным кияссӧ да кутӧ менӧ.
Сылы окота унатор висьтавны, ставсӧ висьтавны.
— Войнаӧдз ме вӧлі честнӧй мортӧн, — шуӧ сійӧ синвасӧ ньылалігтырйи.
— Уджавлі водз асывсянь пемыд войӧдз, медым вердны семьяӧс.
А сэсся ме локті татчӧ немецъясӧс виавны.
И, со, ӧні менӧ виисны ачымӧс...
Кывзы, кывзы, кывзы!
Эн мун!
Кывзы менсьым!
— Менам колӧ нуӧдны Жозефӧс, коді воштӧ ӧстатки эбӧссӧ нин.
Ме локта тэ дорӧ.
Рамюр лэптӧ бӧрдысь синъяссӧ раненӧй вылӧ.
— Енманӧй!
Не сӧмын ловъя, но весиг ранитчӧма, спаситӧма смертьысь!..
Ах!
Ӧткымын гӧтыръяслы да челядьлы везитӧ.
Мый нӧ, колльӧд сійӧс да бергӧдчы...
Гашкӧ, тэ менӧ ловйӧн на суан...
Ӧні миянлы колӧ кайны рӧв мӧдарла керӧсас.
Ми заводитім кайны 97-ӧд соединительнӧй ход пӧлӧнӧд.
Друг пелькосялан жуньӧбтӧм поткӧдӧ сынӧдсӧ.
Миян юр весьтын шрапнельлӧн шквал.
Охра рӧма кымӧр пӧвстас ӧзъялӧны аэролитъяс * да разалӧны страшнӧй зэрӧн.
* Аэролит — мирӧвӧй пространствоысь му вылӧ усьысь из.
Сійӧ киссьӧ керӧсас, взрывайтӧ мыльксӧ да путкылялӧ важ гуяссӧ, шыблалӧ выліӧ лыяссӧ.
Тайӧ взрывъясыс ыпъялӧны став линия кузяыс.
Бара заводитчӧ заградительнӧй би.
Ми челядь моз горзам: «Тырмас, тырмас!»
Смерть вайысь машинаяс скӧрлунас, тайӧ техника катаклизмас, коді вӧтчӧ ми бӧрся, кӧть мед кӧні ми эг вӧлӧй, эм мыйкӧ морт вынӧс да вӧляӧс вевтыртана, мыйкӧ сверхъестественнӧй.
Жозеф, менӧ киӧд кутӧмӧн, видзӧдлывлӧ пельпом вывтіыс, жуялӧмӧдз вайӧдӧм пемӧс моз кусыньтлӧ голясӧ да повзьӧмысла шуалӧ:
— Мый нин тайӧ?
Бара...
Тайӧ некор оз помасьлы?..
Этша на ми вӧчимӧй?..
Этша аддзылім?
И со, ӧні бара заводитчӧ.
О, оз ков, оз ков!
Сійӧ усьӧ пидзӧс вылас, пошиктӧ, ненавистьӧн видзӧдлӧ ас гӧгӧрыс да шуалӧ:
— Сідзкӧ, тайӧ некор, некор оз помасьлы!
Ме босьта сійӧс киняувтіыс да лэпта.
— Мунам, мунам, — тэлы вылӧ тайӧ помасис нин.
* * *
Тані, керӧсас кайтӧдз, ковмас виччысьыштлыны.
Ме мӧвпала бергӧдчыны кулысь Рамюр дінӧ, коді менӧ виччысьӧ.
Но Жозеф кутчысис меӧ дай сэтчӧ жӧ сійӧ местасьыс, кытчӧ ме коли кулысьсӧ, аддза ноксьӧм: буракӧ, сы дорӧ бӧрсӧ бергӧдчынысӧ нинӧмла нин.
Рӧвыс ставнас дрӧжжитӧ, вӧрӧ.≠
Но гуранас, кытчӧ ми дзебсим, Опасностьыс миянлы оз угрожайт.
Кыдз сӧмын лӧньыштіс, йӧзыс, кодъяс тайӧс миян моз жӧ виччысисны, пондӧны кайны керӧсӧдыс.
Нӧсилкаа санитаръяс вынсьыс вывті выныштчывлӧны, медым кайны выліас, раненӧйяскӧд; найӧ кажитчӧны зіль кодзувкотъясӧн, кодъяс мырсьӧны мыйкӧ катӧдны мыльк йылӧ да кодъясӧс тыртӧ киссян лыаыс.
Кыссьӧны сідзжӧ ӧтка раненӧйяс да связь службаысь салдатъяс.
— Мый нӧ, мӧдӧдчам, — шуӧ Жозеф, ас Голгофаыслысь медбӧръя этапсӧ синнас кытшовтӧмӧн.
Гӧгӧрын пу колясъяс: сулалӧны уна бадь пуяс, бокъяссӧ ставнас шылялӧма, розьӧдлӧма, и лоӧмаӧсь сувтсӧн сувтӧдӧм восьса горт кодьӧсь.
Миян гӧгӧрысь ставсӧ путкылялӧма, тыртӧма мылькъясӧн, гуранъясӧн, быттьӧ став гым-чардыс мунӧма тайӧ местатіыс.
А став тайӧ пемдӧм да изуродуйтӧм природа весьтас ӧшйӧма рудов-йӧв рӧма визьяса коричневӧй енэж, коді чусыда пӧртмасьӧ аслыссяма дзирдӧн.
97-ӧд соединительнӧй ходӧ пыранінас пӧперегногыс пӧрӧма ыджыд пу — пӧрысь дуб.
Пыранінсӧ тупкӧма мортлӧн шой.
Юрыс да кокъясыс сибдӧмаӧсь пытшкас.
А тушасӧ вевттьӧма лыа да ил слӧй, кодӧс вайӧма пыдӧсӧдыс визувтысь гудыр ваыс.
Тайӧ васӧд шебрас жырыс тыдыштӧны сорочкаӧн вевттьыштӧм пыктӧм-дундӧм морӧсыс да рушкуыс.
Ми чеччыштам тайӧ шойяс вомӧныс, кодъяс ыджыд жаба кынӧмъяс моз нильӧгӧсь да сибдысьӧсь; быд воськолын ми «индалан.
Ковмӧ мыджсьыны кинаным няйт керӧсас, медым кӧть ӧти воськов вӧчны водзӧ.
Тайӧ здукнас миян юр весьтын кыліс адскӧй шум.
Ми кусыньтчам, быттьӧ тӧв улын турун сі.
Сынӧдас миян водзын разрывайтчӧ шрапнель, ставсӧ пемдӧдӧ да пельтӧммӧдӧ. И дзебӧ сійӧ миянӧс звизжитысь сьӧд тшын улӧ.
Миян водзын кайысь салдат вывлань ӧвтыштліс кияснас да вошис кытчӧкӧ ылӧ, аддзытӧм местаӧ.
Кыптісны горзӧмъяс, ойзӧмъяс.
Кор тӧлыс вӧтлӧ ӧшйылӧм тшын кымӧрсӧ, ми аддзам, кыдзи санитаръяс пуктӧны нӧсилкасӧ да котӧртӧны взрыв местаас, кытысь мыйкӧ лэптӧны.
Мем дум вылӧ уси вунлытӧм войыс, кор ӧружие кузя менам вок, Потерлу, кодлӧн сьӧлӧмыс вӧлі тыр надеяӧн, взрыв бинас шымыртӧмӧн, быттьӧ лэбзис кияссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн.
Сэсся ми кайим выліас, кытысь аддзим страннӧй раненӧйӧс: сійӧ, быттьӧ измӧма, сулалӧ тӧв йылас да сылӧн став тушаыс тіралӧ.
Тӧв йылын летайтысь вешйӧм капюшон увсьыс тыдалӧ сылӧн дрӧжжитавлысь чужӧмыс да вомыс, кодӧс паськыда паськӧдӧма горзӧмысла.
И ми мунам тайӧ горзысь пу дінтіыс...
* * *
Ми воим миян вӧвлӧм передӧвӧй линияӧдз, кысянь ми тӧндзи мӧдӧдчим атакаас.
Пуксям лыйсьӧм вылӧ лӧсьӧдӧм банкеткаас, спинананым мыджсям тшупӧдъясас, кодъясӧс дзик атака водзвывса медбӧръя минутаас перйисны сапёръяс.
Мунӧ велосипедист Эвтерп да миянкӧд здоровайтчӧ, сэсся сійӧ бӧр бергӧдчӧ да перйӧ обшлаг увсьыс конверт.
— Тайӧ кажитчӧ тэ, — шуӧ сійӧ меным, — примитан покойнӧй Бикэлысь письмӧсӧ?
— Да
— Со ӧтик бӧр воис.
Адресыс вушйӧма.
Конвертыс, тыдалӧ, веськавлӧма зэр улӧ да сійӧ ставсӧ нильзьӧдӧма.
Кольӧма пельӧсас сӧмын мӧдӧдысьыслӧн адресыс...
Ме перйи письмӧсӧ конвертсьыс: «Дона мам»...
— А, помнита...
Бикэ, коді куйлӧ тані жӧ, тайӧ жӧ окопас, кӧні ми шойччам, гижис тайӧ письмӧсӧ неважӧн на, Гошенын сулалігӧн, луншӧркадын мича да жар лунӧ.
Тайӧ вӧлі вочакывйӧн мамсянь воӧм письмӧыслы. Мамыслӧн полӧмыс сэки кажитчис подулавтӧмӧн да петкӧдліс сэки серам...
«Тэ думайтан, мый ме кӧдзыдын, зэр улын, ӧпасностьын?
Нинӧм сэтшӧмыс абу; мӧдарӧ.
Ставыс сійӧ помасис.
Ӧні зэв жар, ми ойдӧмаӧсь пӧсьӧн дай нинӧм ог вӧчӧй, сӧмын куйлам шонді водзын.
Ме сералі тэнад письмӧ вылӧ...»
Ме бӧр сюйи нямрасьӧм конвертӧ письмӧсӧ, кодӧс эськӧ лыддис пӧрысь крестьянкаыс сійӧ здукнас, кор сылӧн пиыс вӧліс нин сӧмын ловтӧм шой, куйліс зэр улын да окопӧдыс визувтысь ва улын, случайностьыс кӧ эськӧ эз видз сійӧс...
Жозеф чатӧртіс юрсӧ, тупкис синъяссӧ да пондіс ойзыны.
— Кутчысь! — шуа ме сылы.
Сійӧ восьтӧ синъяссӧ.
— О, — шуӧ сійӧ, — не меным колӧ сійӧс шунысӧ!
Видзӧдлӧй со эсійӧяс вылӧ, кодъяс бӧр воалӧны сэтчӧ...
И ті сідзжӧ регыд воанныд...
Тіянлы ставыс тайӧ век на водзӧ пондас кыссьыны.
О, волӧ збыль лоны вынаӧн, медым ещӧ водзӧ нуӧдны!..
ХХ. ПЕРЕВЯЗОЧНӦЙ ПУНКТЫН
Тайӧ местасяньыс заводитчӧмӧн ми олам неприятельскӧй наблюдательяслы тыдалан местаын, да та вӧсна оз позь петны окопъясысь.
Первойсӧ ми мунам Пилонскӧй туй пӧлӧн.
Окопсӧ кодйӧма сы пӧлӧн, но ачыс туйыс бырӧма; пуяссӧ вужнас нетшкӧма, пӧрӧдалӧма, а сійӧ юкӧныс, мый кольыштӧма, тырӧма муӧн, турунзьӧма да шылясьӧма сы гӧгӧрса му эрдыскӧд.
Окопсянь ӧткымын местаяссянь, кӧні му тыра мешӧкыс потӧма да лоӧма кост, син весьтысь ми аддзам тайӧ вӧвлӧм туйлысь каменнӧй бортсӧ да вужъяссӧ сы пӧлӧн вӧвлӧм пуяслысь, кодъясӧс кералӧма да нуӧма скатъяс крепитӧм вылӧ.
abu
Ми воим ходъяс крестасянінӧ.
Мыльк йылас, коді бура тӧдчӧ рудов рӧма енэж вылын, нёровтчӧмӧн ӧшалӧ лёк туналана гижӧд.
Ходъяслӧн сетьыс пыр ёнджыка векнялӧ, а йӧзыс, кодъяс тайӧ секторса быд пельӧссянь локтӧны перевязочнӧй пунктӧ, чукӧрмӧны пыр унджык.
Тайӧ шуштӧм векньыдик уличаясыс тырӧмаӧсь морт шойясӧн.
Ӧтгырся костъясӧн стенъясыс вылісянь уліӧдз орлӧны выльӧн артмӧм гуранъясӧн да гырысь розьясӧн, выльӧн лоӧм воронкаясӧн; тані морт шойясыс быттьӧкӧ лажыньтчӧмаӧсь, пидзӧсъяснысӧ тшӧкаӧдз лэптӧмӧн; найӧ чӧлӧсь, кыдзи и орччӧн сулалан налӧн винтовкаясныс.
Кулӧмъяс пӧвсысь мукӧдыс сувтсӧн кынмӧмаӧсь да стеклӧ кодь лоӧм синъяснаныс видзӧдӧны ветлысьяс вылӧ либӧ дзоргӧны енэжӧ.
Жозеф сувтӧ, медым лолыштны.
Ме сійӧс кагаӧс моз ышӧда:
— Ми матынӧсь нин, зэв нин матынӧсь.
Лёк туналан скатъяса тайӧ шог туйыс пыр ёнджыка векнялӧ.
Быттьӧ заводитӧ пӧдтыны.
Стенъясыс быттьӧ вочаасьӧны, быд тувччӧмын миянлы быть лоӧ сувтыштлыны, кулӧмаяслысь покойсӧ торкӧмӧн, писькӧдчыны да зытласьны перевязочнӧй пунктӧ вайӧдан став туйсӧ вочасӧн потшысь йӧз чукӧр пӧвсын: тані курьеръяс, раненӧйяс.
Гӧгӧрбок кылӧны горзӧмъяс, ойзӧмъяс, тыдалӧны быгалӧм-кельдӧдӧм либӧ лихорадкаысь ӧзйысь чужӧмъяс...
* * *
Бӧръявылыс став тайӧ йӧз чукӧрыс чукӧрмӧ площадка вылӧ, кысянь воссьӧны перевязочнӧй пунктӧ петан туйяс.
Врач шенасьӧ кияснас да горӧдыштавлӧ, медым видзыштны кӧть ичӧтик тыртӧм места порог вомӧныс тупыльтчысь тайӧ ловъя гысьыс.
Сэні жӧ, восьса енэж улын, пыранінас, сійӧ тэрмасьӧмӧн вӧчалӧ перевязкаяс.
Висьталӧны, мый сійӧ да сылӧн отсасьысьясыс сутки чӧжӧн ни ӧти здук на эз шойччывны да мый тайӧ уджыс абу нин морт вынъяс серти.
Сійӧ ки пыр мунӧм бӧрын мыйкӧ-мында раненӧйыс веськалӧны юкмӧсъяс кодь пемыд гуясӧ, мукӧдсӧ сэтысянь жӧ мӧдӧдӧны тылӧ, мӧд, ыджыдджык перевязочнӧй пунктӧ, кодӧс вӧчӧма Бетюнскӧй туйпӧлӧнса окопӧ.
Тайӧ векни гуранас, коді артмӧма джуджыд рӧвъяс йитчӧмысь да коді вӧлі калекаяс артельлӧн оланін кодьӧн, йӧз чукӧрнас топӧдӧмӧн, дзурс пемыдас, загонӧ йӧршитӧм скӧт моз, вирлӧн да войналӧн дурмӧдана дук пӧвсын ми виччысим кык час.
Страдайтысьяслӧн чужӧмъяс пыр ёнджыка кельдӧдӧны.
На пиысь ӧти оз нин вермы кутны синвасӧ да бӧрдӧ юрсӧ судорожнӧя пыркӧдігтыр.
Мӧд, кодлӧн вирыс ылькйӧ фонтанӧн, горзӧ: «Эй, ті сэн, меӧн займитчӧй!»
Кутшӧмкӧ том салдат, лихорадка дырйи моз югъялана синъяса, лэптӧ кияссӧ да лёкысь горзӧ: «Ме сотча!»
И збыль, бипур моз пошкӧ да дзижгӧ.
* * *
Жозефлы вӧчисны перевязка.
Сійӧ писькӧдчӧ ме дінӧдз да чургӧдӧ меным кисӧ.
— Ранаӧй, буракӧ, абу серьёзнӧй...
Прӧщайтлы, — шуӧ сійӧ меным.
И пыр жӧ йӧз чукӧрыс торйӧдӧ миянӧс.
Менам бӧръя видзӧдлӧмӧй сувтлӧ сійӧ вежсьӧм чужӧмыс вылӧ; сійӧ нинӧм нин оз аддзы да оз казяв, ассьыс мучитчӧмсӧ кындзи.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ лэдзӧ нуӧдны асьсӧ санитарлы, сылы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн.
Сійӧ саялі-воши.
Война вылад олӧмыс и смертьыс торйӧдӧны йӧзӧс, наӧн та йылысь мӧвпыштлыны вевъявтӧдз на.
Меным сӧветуйтӧны не кольччыны татчӧ да лэччыны перевязочнӧй пункт пытшкӧ, медым бӧр мунтӧдз неуна шойччыштны.
Му веркӧскӧд ӧтвесьтын эм кык зэв ляпкыд да зэв векни пыранін.
Тасянь нуӧдӧ водзӧ пытшлань ва визувтан бӧрӧзда кодь векни да пӧката галлерея.
Медым пырны пытшкас, колӧ бергӧдчыны пыранінланьыс мышкӧн да пӧшти кык кусыньӧн петитчыны бӧрвыв.
Быд куим воськов мысти — джуджыд тшупӧд.
Пытшкас веськалан тискиӧ моз, да первойсӧ чайтсьӧ, мый тані лэччыны ни кайны абу местаыс.
Пыр пыдӧджык тайӧ пропастяс кыссигӧн ӧтарӧ ёнджыка содӧ тӧдтӧмлӧн кошмарнӧй чувствоыс.
Быд здукӧ зурасян стенаясас да водзӧ он письт мунны.
Улӧджык лоӧ вештыны патронташъяс да морӧс бердад топӧдны сумкатӧ, медым вӧсниджыкӧн лоны.
Нёльӧд тшупӧд заводитчӧмсянь нӧшта нин дзескыдджык, и лолӧ здук, кор тэнӧ шымыртӧ садь быртӧдзыд полӧм: муртса на пидзӧстӧ лэптан, медым вешйыштны бӧрӧ, мышкуыд мыджсьӧ нин сводйӧ.
Тайӧ местаті лоӧ кыссьыны бауасьӧмӧн, пыр бӧрӧн, рак моз.
Нӧшта водзӧ лэччигӧн тэнӧ шымыртӧ сьӧкыд отравитӧм сынӧд.
Киыд быдлаысь кылӧ сибдалысь сёйлысь кӧдзыда инмылӧмсӧ.
Быд боксянь тэнӧ муыс личкӧ, сісьман да бакшасян дукӧн ӧвтӧ чужӧмад.
Бӧръя тшупӧдъяссянь, кытчӧдз воӧдчан кузя мырсьӧм бӧрын, бура кылан гуранысь кыптан зыксӧ да ульруа пӧсь сынӧд струяяссӧ, быттьӧ кухняысь.
Бӧръявылыс воан тайӧ подземелье пыдӧсӧдз, но кошмарыс нӧшта эз на помась: тані паныд пӧгреб, коридор кодь векни да кузь, судтанас метрӧн-джынйӧнысь оз ло унджык.
Кор веськӧдчылан, медым шойччӧдыштны лэччигчӧж кусыньӧн видзӧм пидзӧсъястӧ, ӧдӧб вылысь юрнад клёнгысян балкияса йиркӧ.
Быд пельӧссянь кылӧны видчӧм да ёрччӧм...
«Шуда на, мый менам юрын эм каска», — мургӧ кодкӧ.
Кодкӧ пельӧсӧ лажыньтчӧма да распоряжайтчӧ.
Сійӧ санитар, коді быд выль воысьлы пыр ӧтмоза висьталӧ: «Пыртӧдзныд сапӧгсьыныд няйтсӧ весалӧй».
Татшӧм ногӧн вочасӧн чукӧрмӧ няйтыс дзонь чукӧр, кытчӧ вӧялан медбӧръя тшупӧд вывсьыс лэччигӧн, тайӧ ад порог вылас.
* * *
Ме медвойдӧр заводитла ориентируйтчыны тайӧ помасьлытӧм лӧвтӧм да няргӧм шыас, сынӧдас, коді ставнас тырӧма вирӧсь ранаяс дукӧн.
Пӧгреб пӧлӧн чусалӧны сисьяс, кодъяс югдӧдӧны сӧмын ас гӧгӧрсьыс неыджыд места.
Пыдын, кӧнкӧ ылын, быттьӧкӧ подземнӧй каземат помын, кельдӧдӧ лунся югыдыс.
Сы пыр позьӧ аддзыны стенаяс пӧлӧн орччӧн сувтӧдалӧм горт модаа нӧсилкаяс.
На гӧгӧр жӧдзӧны да на весьтын копрасьӧны кутшӧмкӧ вуджӧръяс.
abu
Ме бергӧдча.
Помас, мӧдарладорас сылы, кысянь дзузгӧ ылыса югӧрыс, сводсянь муӧдз ӧшӧдӧм дӧра занавес водзӧ чукӧртчӧма йӧз чукӧр.
Занавес саяс ацетиленовӧй лампа югӧр водзын пистиалӧны столбнякысь.
Кор тайӧ занавесыс кыптылас кодӧскӧ ортсӧ либӧ пытшкӧ лэдзӧм могысь, дзувкнитлысь яр югӧрыс югдӧдлас няйт лестукъяссӧ ӧчередь виччысьысь раненӧйяслысь.
Найӧ йӧжгыльтчӧмӧн сулалӧны, либӧ пукалӧны муас, либӧ пидзӧсъяс выланыс кыскасьӧны, зытласьӧны мӧда-мӧдныскӧд да старайтчӧны не прӧзевайтны ассьыныс ӧчередьнысӧ либӧ сюйсьыны йӧз местаӧ увтчана горзӧмӧн: «Менӧ! Менӧ! Менӧ!»
Тайӧ вукӧдана зрелищеыс пӧдтана прӧтивнӧй дукас лоӧ терпитны позьтӧмӧн.≠
Ме ылӧджык муна да корся пуксян места.
Кималасӧн, гӧрбыльтчӧмӧн, киясӧс водзланьӧ нюжӧдӧмӧн, ме надзӧник тувччала.
Кодӧнкӧ куритан каллян би югӧр улын ме ас водзвылысь казялі скамья, кӧні пукалӧны раненӧйяс.
Синъяс вочасӧн велалӧны пемыдас, и ме заводиті нин аддзыны кӧртӧда йӧзӧс.
Урӧдӧ вайӧдӧмъяс, мортсяма чужӧмнысӧ воштӧмъяс, вӧрзьӧдчыны вермытӧмъяс либӧ инаныс ӧшйытӧмъяс, тайӧ йӧзыс — морт страдайтӧмъяслӧн да шоглӧн воплощение.
На пиысь ӧти немвиччысьтӧг горӧдӧ, сувтлӧ да бӧр пуксьӧ.
Сылӧн суседыс, косяссьӧм шынеля да куш юра, видзӧдӧ сы вылӧ да шуӧ:
— Нинӧм, терпитышт!..
И, кияссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн, пӧгребса пемыдӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдіг, тайӧ кывъяссӧ шуӧ некымынпӧв.
Скамья шӧрын пукалысь кутшӧмкӧ том морт ачыс аскӧдыс гораа сёрнитӧ.
Сійӧ висьталӧ, мый сійӧ авиатор.
Сылӧн сотчӧма туша ӧтар бокыс дай чужӧмыс.
Сійӧ ставнас сотчӧ лихорадкаын, и сылы пыр на чайтсьӧ, мый сійӧс нюлӧны моторысь петан би кывъясыс.
Сійӧ шӧпкӧдӧ: <deu>«Gott mit uns»</deu>, сэсся: «Миянкӧд ен...»
Кӧртӧда киа, неуна бок вылас нёровтчыштӧм зуав, кодлӧн быттьӧкӧ пельпомыс лоӧма нуны вермытӧм ношаӧн, бергӧдчӧ авиаторлань да юалӧ:
— Тэ усин аэроплансяньыс?
— Да.
Унатор ме аддзылі, — сьӧкыдпырысь вочавидзӧ авиатор.
— Да и ми эгӧ этша, — торкис сійӧс салдат.
— Мукӧдъяс эськӧ весьӧпӧрисны, аддзылісны кӧ сійӧс, мый ме.
— Пуксьы миян дорӧ, — вешйыштігмоз шуӧ меным раненӧйяс пӧвсысь ӧти.
— Тэ ранитчин?
— Эг, ме раненӧйӧс вайӧді да ӧні жӧ бӧр муна.
— Сідзкӧ, тэныд раненӧй дорсьыс на лёкджык.
Пуксьыштлы.
— Ме аслам общинаын вӧлі мэрӧн *, — висьталӧ пукалысьяс пиысь ӧти, — но кор гортӧ воа, менӧ некод оз тӧд, сы выйӧдз ме вежси тайӧ помасьлытӧм шогсьыс.
* Мэр — местнӧй управлениеса юралысь (Францияын).
— Со нёль час нин, кыдзи тайӧ скамья бердас дорӧма менӧ, — лӧвтӧмӧн висьталӧ корысь кодь салдат; киясыс тіралӧны, юрсӧ лэдзӧма да гӧрбыльтчӧма.
Сійӧ пидзӧсъяс вылас кутӧ ассьыс ӧктысян кружка кодь каскасӧ.
— Ми виччысям, медым миянӧс эвакуируйтісны, — меным висьталӧ кутшӧмкӧ ранитчӧм кыз морт, коді ёна нускӧ, пӧсялӧ да быттьӧ ставнас пуӧ.
Усъясыс сылӧн ӧшйӧмаӧсь да дзик быттьӧ торъялӧмаӧсь пӧсялӧм чужӧмсьыс.
abu
— Вот именнӧ, — шуӧ мӧд.
— Миян бригадаса став раненӧйыс татчӧ йӧршитчисны, мукӧдъяссӧ лыддьытӧг нин...
Тані быдса бригадалӧн, мусорнӧй гуран.
— Менам гангрена *, ме пытшкысь ставсӧ косявлӧма торпыригъяс вылӧ, — чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, нускигтыр норасьӧ раненӧй.
* Гангрена — висьӧм, прӧстӧй йӧз пӧвстын шуӧны «антонов огоньӧн».
— А ӧд колян вежонӧдз ме вӧлі том да сӧстӧминик.
Менӧ быттьӧ вежисны: менам пӧрысь урӧсмӧм няйт телӧ, кодӧс лоӧ меным кыскавны.
— Меным, — шуӧ мӧд, — тӧрыт сӧмын на вӧлі кызь квайт арӧс.
А кымын меным талун?
И сійӧ заводитӧ петкӧдлыны ассьыс ӧти войӧн пӧрысьмӧм чужӧмсӧ топалӧм банбокъяснас да синъяснас, кодъясын вуджрасьӧ кусны пондӧм сисьлӧн дзирдалӧмыс.
— Менам быдлаті доймӧ, — раминика норасьӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм ловъя лов.
— Нинӧм, терпитышт, — машинальнӧя вочавидзӧ суседыс.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Друг авиатор горӧдӧ:
— Священнослужительяс кыкнан боксяньыс заводитлісны мӧда-мӧдсӧ венны горзӧмнас!
— Мыйын делӧыс? — шензьӧмӧн юалӧ зуав.
— Тэ садьтӧм, коньӧрӧй ёртӧй?
— аслас рана вылӧ видзӧдысь синъяссӧ кыйӧдігмоз юалӧ ранитчӧм соя разведчик, кодлӧн сойыс бинтуйтӧма.
Авиатор, пространствоӧ синъяснас видзӧдіг, кӧсйӧ висьтавны содержаниесӧ да смыслсӧ сійӧ таинственнӧй аддзылӧмторлысь, коді быдлаын туялӧ сійӧс.
— Вылісянь, енэжсянь, кыдз тӧданныд, мыйсӧ он аддзывлы.
Квадрат кодь муяс да ичӧтик чукӧра сиктъяс пӧвсын туйясыс кажитчӧны еджыд сунисъясӧн.
Сідз жӧ казялан лыа вылӧ булавкаӧн визьнитӧм кодь, сунис модаа гуранъяс.
Тайӧ углублениеяс, кодъяс вевттьӧмаӧсь равнинасӧ, — тайӧ окопъяс.
Вӧскресення асылӧ ме лэбалі би линия весьтті.
Миян да неприятельскӧй передӧвӧй окопъяс костын, кык зэв ыджыд армия костын, кодъяс сулалӧны мӧда-мӧдныслы паныдӧн да оз аддзыны мӧда-мӧднысӧ, костыс абу ыджыд — мукӧддырйи нелямын метр, мукӧддырйи квайтымын.
Но меным чайтсис, мый на костын сӧмын ӧтик воськов, сэтшӧм вылыті ме лэбалі.
И вот ме казялі бошъяс да миян параллельнӧй линияяс вылысь, кодъяс топӧдчӧмаӧсь быттьӧкӧ мӧда-мӧд бердас, дзик ӧтсяма жуӧм да вӧрӧм: кутшӧмкӧ ловъя ядро кодь масса, а сы гӧгӧр — мыйкӧ руд лыа вылӧ сявкнитӧм сьӧд лыачиръяс кодь.
Сэсся ставыс тайӧ кынмис места вылас.
Оз тӧдчы вӧлі тревогалӧн некутшӧм след.
Ме улӧджык лэччи, медым тӧдмавны, мый сэні вӧчсьӧ.
И тӧдмалі: вӧлӧма вӧскресення, да кыкнанладорас вӧлӧмкӧ мунӧ вӧскресення лунся богослужение: алтарь, поп да салдатъяслӧн стада.
Кымын улӧджык ме лэччи, сымын бурджыка куті аддзыны, мый выйӧдз тайӧ ставыс ӧткодь, идиотски ӧткодь.
Ӧти церемонияыс быттьӧ вӧлі мӧдыслӧн отражениеӧн.
Меным чайтсис, мый менам синъясын двӧитчӧ.
Ме лэччи нӧшта улӧджык.
Менӧ эз лыйлыны.
Мыйла?
Ог тӧд...
И сэк ме кылі...
Меӧдз воис быттьӧкӧ ӧти ӧтувъя молитва.
Песнопениеяслӧн ӧти ӧтувъя муралӧмыс, ме пӧлӧнті юралігтыр, кыпӧдчис енэжлань.
Ме лэбалі бӧрӧ да водзӧ, медым кывзысьыштны сійӧ вичкоса напевъяс гудыр шыас.
И кымын чорыдджыка найӧ зілисны венны гӧлӧснас мӧда-мӧднысӧ, сымын ёнджыка найӧ ӧтлаасьлісны енэжас, кӧні лэбалі ме.
Ме гӧгӧрын кутіс разрывайтчыны шрапнель сійӧ здукӧ, кор ме вывті улӧдз лэччӧмӧн, кылі ӧтлаӧ йитчӧм кык горӧдӧм шы: <deu>«Gott mit uns»</deu> да «Миянкӧд ен!..»
Ме лэбзи...
Том морт довкйӧдліс аслас бинтуйтӧм юрнас.
Тайӧ казьтылӧмыс эз сет сылы спокой.
— Сійӧ минутанас ме аслым шуалі: «Менам садьӧй быри».
— Сійӧ действительностьыслӧн бырӧма садьыс, — шуис зуав.
Лихорадочнӧй биӧн югъялан синъяса рассказчик заводитіс висьтавны миянлы сійӧ ыджыд впечатлениесӧ, кодӧс вӧчис сы вылӧ тайӧ аддзылӧмторйыс...
— Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс? — горӧдіс сійӧ.
— Мӧвпыштлӧй ті асьныд сійӧ кык дзик ӧткодь йӧз чукӧрсӧ, кодъяс горзӧны дзик ӧткодь кывъяс да кодъяс век жӧ мӧда-мӧдныс вылӧ лӧгӧсь, кӧть эськӧ и ортсысяньыс ӧтсямаӧсь.
Мый жӧ сы вылӧ вочавидзны господь енмыслы?
Ме тӧда, мый сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Но весиг, кӧть быдтор тӧдӧ, сійӧ оз гӧгӧрво, мый сылы вӧчны.
— Вот тайӧ история! — горӧдіс зуав.
— Успокоитчы: сылы веськодь миянӧдз.
— А сэсся мый нӧ тані дивӧыс?
Ӧд ружьеяс сідзжӧ ӧти кывйӧн сёрнитӧны, но сійӧ оз мешайт йӧзлы пырны кось вылӧ да нӧшта ӧд кутшӧмӧ.
— Да, — сӧгласитчис авиатор.
— Но ӧд енмыс сӧмын ӧти.
Ме гӧгӧрвоа, мый йӧзыс юрбитӧны, но кыдзи нӧ енмыс вермӧ кывзыны татшӧм молитваяссӧ.
Сёрни ланьтіс.
— Тані тырыс раненӧйяс, — шуис меным быгалӧм синъяса морт.
— Ме ассьым юала, кыдзи найӧс ставнысӧ татчӧ кыскисны?
Ӧд тайӧ лэччаніныс — мыйкӧ ужаснӧй!
Колониальнӧй войскаса косіник да мускулистӧй кык салдат, коддзӧм йӧз моз мӧда-мӧднысӧ кутіг, зурасисны миян вылӧ да бӧрыньтчисны, мусьыс пуксянін корсигтыр.
— Тэ тӧдан, старина, — помаліс, тыдалӧ, ассьыс висьтсӧ на пиысь ӧтиыс, — тайӧ окопас ми куим лун пукалім сёйтӧг, ютӧг, нинӧмтӧг.
Мый нӧ тэ мӧвпалан, — ми юлім ассьыным кудзнымӧс, но ӧд тайӧн горштӧ он веськӧд.
Мӧдыс висьталіс, май сылӧн коркӧ вӧлӧма холера.
— Вывті лёк штука, висьтала ме тэныд: лихорадка, восӧдӧм, рушку висьӧм...
— Но век жӧ кыдз нӧ эськӧ сійӧ лысьтӧ, сійӧ енмыс тшӧктыны ставлы ӧткодя мӧвпавны, мый сійӧ накӧд, а абу мукӧдъяскӧд? — друг горӧдіс тайнасӧ сьӧлӧмсяньыс тӧдмавны зільысь авиатор.
— Мый вӧсна сійӧ тшӧктӧ ставнымӧс миянӧс горзыны: «Миянкӧд ен!» «Абу, ті ӧшибайтчанныд!
— енмыд миянкӧд!»
Нӧсилкаяс дорсянь кыліс ойзӧм шы, да мыйкӧдыра кад чӧж сӧмын сійӧ ӧтнас и кыліс чӧв-лӧняс, быттьӧ сійӧ вӧлі проклятӧй юалӧм вылӧ вочавидзӧм.
* * *
— Ме, — шуис сэки шогсян гӧлӧс, — енлы ог эскы.
Ме тӧда, мый сійӧ абу, сы вӧсна мый ми страдайтам.
Мед висьталӧны, мый кӧсйӧны, да лӧсьӧдлӧны, мый колӧ, но ме ог вермы допуститны, медым неммыжтӧмъяслӧн страдайтӧмъясыс петісны милосерднӧй енсянь.
Тайӧ ерунда!
— Ме, — скамья вылын пукалысьяс пӧвсысь шыасис мӧд, — енлы ог эскы кӧдзыд вӧсна.
Ме аддзылі йӧзӧс, кодъяс вочасӧн кынмӧны, кӧдзыд вӧснаыс пӧрӧны кын шойясӧ.
Вӧлі кӧ енмыд бур да милосерднӧй, кӧдзыдыс эськӧ эз вӧвлы.
Сійӧ ӧд збыль.
— Сы вӧсна медым эскыны енлы, колӧ эськӧ вӧлі, медым эз вӧв ставыс сійӧ, мый эм.
А сійӧ ӧд тані, син водзын.
Кымынкӧ раненӧй, кӧть и мӧда-мӧднысӧ оз аддзыны, ӧти а сійӧ жӧ кадӧ довкйӧдлӧны юрнаныс сӧгласитчӧмнысӧ петкӧдлӧм могысь.
— Ті правӧсь! — шуӧ кодкӧ.
— Ті правӧсь!
Тайӧ жуглӧм да нинӧмӧ вайӧдӧм йӧзыслӧн, тайӧ побеждённӧй йӧзыслӧн, кодъяс ӧткаӧсь поражение дырйи да кыдзсюрӧ сявмунӧмаӧсь победа бӧрын, юрыс заводитчӧ югдыштны.
Событиеяс трагедияын овлӧны минутаяс, кор йӧзыс не сӧмын веськыдӧсь, но и зэв правдивӧйӧсь, и найӧ чужӧмъясысь позьӧ аддзыны асьсӧ, истинасӧ.
— Ме кӧ ог эскы енлы, — сёрниӧ сюйсис выль ёрт, — то дзик сы вӧсна...
Фразасӧ орӧдіс пӧдтана кызӧм.
Кор сійӧ дугдіс кызӧмысь да ланьтіс ёна зэлӧдчӧмла лӧзӧдӧм банбокъяснас, код кузя тюрӧбтісны синва тусьяс, сылысь юалісны:
— Кыті тэнад ранитчис?
— Ме эг ранитчы, ме висьӧдча.
— О, сідзнад кӧ!..
— кылісны горӧдӧм шыяс, кодъяс петкӧдлісны, мый сідзкӧ сійӧ абу интереснӧй.
Мӧдыс гӧгӧрвоис тайӧс да висьталіс водзӧ.
— Ме пӧгибӧ вои, ме вирӧн сьӧлася, менам эбӧсӧй быри.
Ӧд тайӧ висьӧмысь он бурд.
— А, — вашкӧдчыны кутісны ёртъясыс, тыдалӧ, шайпаймуніны, но век жӧ ранаяскӧд сравнивайтӧмын тайӧ прӧстӧй висьӧмсӧ лыддисны неважнӧйӧн.
Сійӧ раминика копыртіс юрсӧ да надзӧник аслыс вашкӧдіс
— Ме водзӧ ветлӧдлыны ог вермы.
Кытчӧ нӧ мем воштысьны ?
* * *
Тайӧ горизонтальнӧй пропастяс, коді, кыдз быттьӧ нӧсилкасянь нӧсилкаӧ пыр векняммиг, кыссьӧ пемыдас ылӧ лунся югӧръяс кельдӧданінӧдз, тайӧ шуштӧм подземельеас, кӧні дзузгӧны коньӧр кодь сисьяс, кодъяс тшӧтш жӧ быттьӧ лихорадкаынӧсь, друг заводитчӧ кутшӧмкӧ жӧдзӧм.
Тыдалӧны вӧрӧшитчысь кияс да кокъяс, кылӧны чукӧрысь чукӧрӧ ветлысь горзӧм шыяс да норасьӧмъяс.
Му вылын куйлысь тушаяс заводитӧны бергавны да куснясьны.
И вот тайӧ страдайтысь масса пӧвссьыс, кодъясӧс эновтӧма шогсьӧм да мучитчӧм вылӧ, ме аддзи санитарлысь зумыд фигурасӧ, кодлӧн катласьыштӧны сьӧкыд пельпомъясыс, быттьӧ на вомӧн сійӧ пуктӧма мешӧк, да кодлӧн гӧлӧсыс юргӧ пӧгреб тырнас.
— Тэ бара нин, кукань юр, чашъян ассьыд кӧртӧдтӧ! — горзӧ сійӧ.
— Ме выльысь тэнӧ кӧртала, но тэ кӧ нӧшта инмӧдчан кӧртӧд бердад, сэки ме тэныд петкӧдла!
И со сійӧ пемыдінас бинтуйтӧ сувтӧм юрсияса да дзугсьӧм тошка ичӧтик мортлысь юрсӧ.
Плеть моз ӧшӧдӧм киясӧн сійӧ чӧла виччысьӧ кӧрталӧм эштӧдӧмсӧ.
Санитар вешйӧ сы дорысь, видзӧдӧ муас да гораа горӧдӧ:
— Тайӧ нӧшта мый татшӧмыс!?
Эй, кывзы, да тэ йӧй али мый?
Думыштӧмыд раненӧй вылӧ водны!
Сылӧн ыджыд киыс нетшыштӧ куйлысьӧс да сьӧкыдпырысь мездӧ мӧдсӧ, дзикӧдз жебмӧм тушасӧ, коді вӧлі вылыссаыслы вольпасьӧн.
Та коста кӧртӧда юра морт выльысь босьтсьӧ разьны юрлысӧ топӧдысь кӧртӧдсӧ.
Зытласьӧм, горзӧмъяс.
Пемыд подземельеса югыд фон вылын тыдалӧны аслыссикас вуджӧръяс.
Сэтшӧмыс некымын.
Найӧ югдӧдсьӧны сиська би югӧрӧн да чукӧртчӧмаӧсь раненӧй гӧгӧр, кодӧс муртса вермӧны кутны нӧсилкаяс вылын.
Тайӧ коктӧм морт.
Кокъяс пыддиыс сылӧн страшнӧй кӧртӧд да вир петӧмсӧ дугӧдӧм могысь гӧрддзавлӧм кӧвъяс.
Но век жӧ вирыс кӧртӧдсӧ кӧтӧдӧ, и быттьӧ кӧ раненӧйыс гӧрд шароварыа.
Сылӧн чужӧмыс югъялӧ воск моз; сійӧ сӧрӧ.
Санитаръяс мыйвынсьыныс кутӧны сійӧс пельпомъясӧдыс да пидзӧсӧдыс; кералӧм кокъяса тайӧ мортыс кӧсйӧ чеччыштны нӧсилка вылысь да мунны.
— Лэдзӧй меным мунны! — муралӧ сійӧ скӧр гӧлӧсӧн, а бӧрыннас вуджӧ нин чирзӧмӧ.
— Господьӧй енмӧй, сетӧй меным мунны, шуа ме!..
А... Лэдзӧй менӧ!..
Ті чайтанныд, ме татчӧ кольчча?
Лэдзӧй либӧ ме тіянӧс нӧйта!
Сійӧ песласьӧ, кусыньтчӧ да веськӧдчӧ сэтшӧм вынӧн, мый йӧзыс, кодъяс сійӧс старайтчӧны кутны асланыс став сьӧкталуннаныс, сідзи и сявмунӧны.≠
Раненӧй сэтшӧм гораа горзӧ, мый садьмӧдӧ узьысьяссӧ да садьтӧгыс куйлысьяссӧ.
Быд боксянь бергӧдчӧны сыланьӧ, кыпӧдчыштӧны, кывзӧны сылысь кыдзсюрӧ висьталан норасьӧмъяссӧ, но кыдзкӧ дыр мысти лӧньӧ жӧ.
Сійӧ жӧ минутаын мӧд пельӧсын орччӧн куйлысь кык раненӧй заводитісны вензьыны, да быть лоӧ на пиысь ӧтисӧ нуны, медым дугӧдны тайӧ венсӧ.
Ме матыстча сійӧ местаӧ, кытчӧ балкияс костӧд пырӧ лунся югыдыс.
Чеччала помтӧм радъясӧн пукталӧм нӧсилкаяс вомӧн, кодъясӧн ставнас тырӧма тайӧ мупытшса аллеяыс.
Морт фигураяс тайӧ нӧсилкаяс вылын ӧні оз нин вӧрӧшитчыны да сӧмын гусьӧникӧн ойзӧны да киргӧны.
Ӧти нӧсилка помын, стен бердас мыджсьӧмӧн, пукалӧ морт; сылӧн сьӧд кизьтӧм дӧрӧмас бура торъялӧ омӧльтчӧм морӧсыслӧн еджыд пятна.
Чатӧртӧм юрыс вӧлі вуджӧр сайын, но ме бура аддза сьӧлӧмыслысь типкӧмсӧ.
Лунся югыдыс пырыштӧ восьсаинті: некымын снаряд, кодъяс веськалӧмаӧсь дзик ӧтик местаӧ, бӧръявылыс розьӧдӧмаӧсь перевязочнӧй пунктвывса кыз мудӧдсӧ.
Кымынлаынкӧ кельыд югӧрыс усьӧ лӧз шынельяс вылӧ, пельпомъяс да паськӧм складкаяс вылӧ.
Медым лолыштны кӧть неуна свежӧй сынӧдсӧ да кӧть здук кежлӧ мынтӧдчывны тайӧ кладбищесьыс, розь дорын зытласисны йӧз чукӧр.
Сьӧд пемыд гуран серти тайӧ пельӧсыс кажитчӧ оазисӧн, кӧні позьӧ сулыштны копыртчытӧг, видзӧдлыны енэжсӧ да лолыштны.
— Тані сулалісны йӧз, кодъясӧс виисны усьысь снарядъяс, — висьталӧ меным виччысьысьяс пиысь ӧти.
— Представляйтан аслыд, кутшӧм рок вӧлі?
Да со, видзӧдлы...
Со эстӧн поп чукӧртӧ тайӧ йӧзыслысь колясъяссӧ.
Зумыд, вынйӧра сержант-санитар, коричневӧй жилеткаа, мый вӧсна сійӧ кажитчӧ горилла кодьӧн, босьталӧ жугӧдлӧм стрӧпилӧяс вылысь балкиясӧ ӧшйӧм морт гыркпытшкӧсъяссӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчӧ штыка ружьеӧн, сы вӧсна мый абу сюрӧма сылы кузьджык беддьыс.
Тайӧ куш юра, ыджыд тошка кыз гигантыс лёкногӧн кутӧ винтовкасӧ.
Сылӧн чужӧмыс добродушнӧй да коньӧрлӧн кодь.
Сійӧ помала ышлолалӧ.
Сійӧ лӧз ӧчкиа.
Гораа нускӧ.
Сылӧн кыз сьылі да конус модаа ичӧтик юр.
Тайӧ мортсӧ аддзигӧн, коді штыкнас лэдзалӧ быдса гыркпытшкӧсъяс да мускул лестукъяс, чайтсьӧ, мый сійӧ дьявольскӧй удж нуысь кутшӧмкӧ мясник.
Ме пукси пельӧсӧ, синъясӧс читкырті да пӧшти ог аддзы, мый вӧчсьӧ ме гӧгӧр.
Кылышта оръясяна сёрниторъяс.
Век на ранаяс йылысь сійӧ шуштӧм повесть.
— Чорт возьми!
Тайӧ минутаас кажитчис, мый пуляясыс зурасьӧны мӧда-мӧдыскӧд, сэтшӧм тшӧкыда найӧ кутісны миянӧс шӧтны.
Сылысь юрсӧ веськыда розьӧдӧма кыкнан кӧсича пырыс.
Позьӧ эськӧ вӧлі пысавны кӧв...
— Колис часысь не этшаджык, кыдз тайӧ мерлинаыс прицелсӧ босьтіс вылӧджык да дугдіс миянӧс свинеч шерӧн кисьтӧмысь.
Ме дінын кодкӧ мытшъялӧмӧн помалӧ висьтсӧ:
— Кор ме узя, пыр меным чайтсьӧ, мый ме выльысь виа сійӧс...
Жувгӧмӧн кылӧны нӧшта мукӧд фраза торпыригъяс, быттьӧ сувтлытӧг бергалысь лыдтӧм-тшӧттӧм машина кӧлесаяслӧн шум...
И ме век на ещӧ кыла скамьявывса раненӧйлысь ӧтипӧлӧс кывъяссӧ: «Нинӧм, терпитышт».
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуалӧ унапӧлӧс гӧлӧсӧн, — то быттьӧ тшӧктӧ, то жалитӧмпырысь, то пророческӧя, то ӧтчаяниеӧн.
Кодкӧ, стенсӧ бедьнас корсигтырйи, мунӧ ме дінті.
Тайӧ Фарфадэ.
Ме чукӧста сійӧс.
Сійӧ наугад бергӧдчӧ меладорӧ да мем висьталӧ, мый сылӧн доймӧма синмыс.
Мӧд синсӧ сідзжӧ кӧрталӧма.
Ме сылы сета ассьым местаӧс да, пельпомъясӧдыс кутӧмӧн, пуксьӧда сійӧс.
Сійӧ пуксьӧ да тӧждысьӧмӧн виччысьӧ.
Ме пукси неуна ылӧджык.
Ме дінын куйлӧны кыкӧн да гусьӧник сёрнитӧны.
Ме кыла налысь сёрнисӧ.
Тайӧ иностраннӧй легионса кык салдат, каскааӧсь да пемыдвиж шынеляӧсь.
— Нинӧм тані оз отсав, — висьталӧ ӧтиыс.
— Тайӧ пӧрйӧ меным не мынны.
Делӧыс гӧгӧрвоана: менсьым розьӧдіс кишечникӧс.
Ме кӧ эськӧ веськалі карӧ, лазаретӧ, меным эськӧ аскадын вӧчисны операция да, гашкӧ, бӧр клеитісны.
Но тані...
Ме тӧрыт ранитчи.
Татысянь кык либӧ куим час ковмас мунны Бетюнскӧй туйӧдз, а сэсянь сідзжӧ вошта абу на матын лазаретӧдз, кӧні эськӧ позис вӧчны операция.
Дай кор на нӧшта миянӧс мӧдӧдасны!..
Ме гӧгӧрвоа, мый тані некод абу мыжа, но сійӧ сідз.
Нинӧм он вӧч...
Меным дыр не овны.
Тэнад лапаыд бурдас, либӧ тэныд мастеритасны мӧдӧс...
А ме ӧкӧлейта...
— Да, — сӧгласитчис мӧдыс, коді убедитчис аскӧдыс сёрнитысь ёрт мӧвпӧн.
А первойяыс водзӧ висьталӧ:
— Кывзы, Доминик, тэ лёкногӧн овлін.
Тэнад уна грек да кодъюрнад эн этша омӧльтор вӧчлы.
Тэнад паспортӧ пасйӧма быдсяматорсӧ.
— Ог понды таысь соссьыны, сы вӧсна мый сійӧ збыль.
Но тэныд нӧ кутшӧм мог меӧдз?
— Война бӧрын тэнӧ оз этша неприятностьяс виччысьны...
Босьтны кӧть нин тэнсьыд делӧтӧ бочарыдкӧд...
Мӧдыс заводитӧ скӧравны.
— Тупкы вомтӧ!
Кутшӧм тэныд делӧ сыӧдз?
— Менам, кыдзи и тэнад, матысаяс абуӧсь, — сӧмын ӧти Луиза, коді сійӧ лыдас оз пыр, сы вӧсна мый ми венчайтчытӧмӧсь на.
Ме сайын некутшӧм мыж абу службавывса некымын мелочысь ӧтдор.
Менам нимӧй сӧстӧм...
— Май нӧ сыысь?
Меным веськодь!
— Пыр жӧ ме тэныд висьтала...
Босьт менсьым овӧс...
Босьт сійӧс...
Ме тэныд сійӧс сета.
— Тэнсьыд овтӧ?..
Тэ кутан висьтасьны Леонард Карлоттиӧн.
Со и ставыс.
Абу ӧмӧй тэныд ӧткодь?..
И тэ пырысьтӧм-пыр мынан мыждӧмысь.
Тэнӧ оз кутны корсьны, и тэ лоан шуда, кутшӧмӧн эськӧ вӧлі ме, эз кӧ пуля розьӧд менсьым сювйӧс.
— Тьфу, чӧрт!
Да збыль ӧмӧй тэ тайӧс вӧчан ме ради!
Весиг эскынысӧ ог лысьт.
— Висьтась менам овӧн.
Со сэні шынеляс менам салдатскӧй книжкаӧй.
Босьт сійӧс да вай меным ассьыд, и ме сьӧрысь нуа сійӧс.
Тэ верман овны, кӧні кӧсъян, сійӧ местаясын кындзи, кӧні менӧ неуна тӧдыштӧны: Лонгвалльын, Тунисын...
Помнит тайӧс; сэсся ӧд, книжкаас ставсӧ гижӧма.
Лыддьы сійӧс бура...
Ме некодлы ог висьтав...
Сы вӧсна, медым сійӧтор удайтчис, колӧ кывтӧ кутны пиньяс саяд.
Сійӧ ланьтыштлӧ, сэсся водзӧ висьталӧ:
— Век жӧ ме, гашкӧ, та йылысь висьтала Луизалы, медым сійӧ тӧдіс менам бур поступок йылысь да бура казьтыліс ме йылысь.
Ме сылы гижа та йылысь прӧщальнӧй письмӧын.
Но сэсся сійӧ, тыдалӧ, и тайӧ мӧвпсӧ шыбытӧ, юрнас довкйӧдлӧ да шуӧ:
— Ог!
Весиг сылы ог висьтав: нывбабаясыд лишнӧй сёрнитӧны.
Мӧдыс сы вылӧ видзӧдӧ да помся ӧтитор шуалӧ:
— Но!..
Чорт возьми!
Наӧн казявтӧг ме ывдортча сійӧ драмасьыс, коді мунӧ тайӧ ад гуран пельӧсас.
Пырмунігмоз ме кыла спокойнӧй миритчана сёрни кык шудтӧм мортлысь:
— Да, вокӧ, висьтала ме тэныд!
Ӧд кутшӧма радейтӧ сійӧ ассьыс виноградниксӧ!
Сӧмын сы йылысь и сёрнитӧ.
— Кор ме вӧлі пета аслам пикӧд да кута сійӧс киӧдыс, мем кажитчис, мый ме чабрала чикышлысь шоныд сьылісӧ.
Тайӧ сантиментальнӧй сёрниыскӧд орччӧн ме кыла мӧдпӧлӧс сералана замечаниеяс:
— Тэ юалан, тӧда-ӧ ме 547-ӧд полк?
Кыдз жӧ!
Тешкодь тайӧ полкыс: сэн эм ӧти салдат, кодӧс шуӧны Птижанӧн, мӧдӧс — Птияьерӧн, коймӧдӧс — Птилуиӧн.
Тешкодь полк!
Кор ме веськӧдчи тайӧ подземельесьыс петанінлань, сэні кыптӧ кутшӧмкӧ суматоха, кылӧны горзӧмъяс да усьысь тушалӧн шлопкысьӧм шы.
Уси сержант-санитар.
Розьӧдыс, кӧні сійӧ лэдзаліс йӧзлысь колясъяссӧ, пырис пуля да розьӧдіс сылысь горшсӧ.
Сійӧ став тушанас нюжӧдчис му вылӧ.
Немгӧгӧрвотӧг синъяссӧ новлӧдліг, сійӧ пӧлялӧ ас пытшсьыс вирӧсь быгсӧ.
Недыр мысти сылӧн вомыс да чужӧмбан улыс юкӧныс вевттьысьӧны розӧвӧй больясӧн.
Сылысь юрсӧ пуктӧны перевязочнӧй материал тыра мешӧк вылӧ, коді недыр мысти ставнас гӧрдӧдӧ вирӧн.
Санитаръяс пиысь ӧти горзӧ, медым эз портитны бинтъяссӧ, кодъяс вывті ёна колӧны.
Сэки корсьӧны места, кытчӧ эськӧ пуктыны тайӧ юрсӧ, коді пыр на резсьӧ быгйӧн.
Но нинӧм эз аддзыны, гӧгрӧс нянь тупӧсьысь ӧтдор.
Раненӧйӧс босьтӧны киӧдыс, юасьӧны сылысь.
Сійӧ век на киргӧ, да вочасӧн ставнас сылӧн юрыс да тошкыс вевттьысьӧны розӧвӧй быгйӧн.
Сійӧ меным кажитчӧ кутшӧмкӧ прыськайтысь морскӧй чудовищеӧн.≠
Сэсся киргӧмыс вочасӧн содӧ, да сійӧ кувсьӧ, юрсӧ веськыдвывсянь шуйгавыв бергӧдліг, быттьӧкӧ мыйкӧ отрицайтӧ...
Ме видзӧда вӧрӧшитчытӧм ыджыд туша вылас да казьтыла, мый тайӧ мортыс вӧлі шань, сылӧн вӧлі чувствительнӧй сьӧлӧм.
И кыдзи ме ӧні вида ачымӧс сы дінӧ аслам резкӧй отношениеысь, коді лои сійӧ видзӧдласъяс наивнӧй векнилун вӧсна да вичкоса служительяслы лӧсялан неделикатность вӧсна.
И кутшӧм ме ӧні шуда тайӧ став ужас пӧвсас, мый верми кыдзкӧ ӧтчыд кутны ачымӧс, кор сійӧ гусьӧник видзӧдліс меӧн гижан письмӧ вылӧ.
Ӧд ме кӧ сэні торки сійӧс, ме эськӧ дзик прӧстаысь верми скӧрмӧдны тайӧ бур сьӧлӧма мортсӧ.
Мем сідзжӧ уси тӧдвылӧ ӧти случай, кор ме дӧзмылі сыӧн богородица да Франция йылысь объяснениеясысь.
Мем чайтсьыліс позьтӧмӧн, мый сійӧ сьӧлӧмсяньыс ставсӧ мӧвпаліс.
Мыйла эськӧ не лоны веськыдӧн?
Со ӧд збыльысь жӧ сійӧс виисны талун.
Мем сідзжӧ дум вылӧ уси тайӧ кыз мортыслӧн самоотверженностьыс да терпениеыс; сійӧ вӧлі чуждӧйӧн войнаыслы, кыдзи и олӧмыслы, и став мукӧдторйыс абу колана.
Весиг сылӧн убеждениеясыс нинӧм оз сулавны, сравнитны кӧ сы сьӧлӧмкӧд, коді куйлӧ тані му вылас да дугдіс типкыны.
Кутшӧм жаль мем ӧні тайӧ мортыс, кодкӧд ми нинӧм кузьта эг лӧсявлӧй!
Тайӧ минутас грымӧбтіс гым.
Му да стенаяс вӧрзьылӧм вӧсна миянӧс вывті ыджыд вынӧн шыбытіс мӧда-мӧд вылӧ.
Чайтсис, быттьӧкӧ миян весьтын ӧшӧдчан муыс шнёпкысис миян вылӧ...
Некымын балка уси да югыд пыран костыс лои ыджыдджык.
Мӧдысь гымыштӧм, — и нӧшта буждӧм...
Сержант-санитарлӧн шойыс кер моз быгыльтчис стен бердӧ.
Пӧгребса став стрӧпилӧясыс, став сьӧд мыджӧдъясыс заводитісны ратшкакывны. Кыліс повзьӧмла ӧтувъя горӧдӧм.≠
Ӧта-мӧд бӧрся кылӧны взрывъяс, миянӧс шыблалӧ быд бокӧ.
Бомбардировкаыс жугӧдіс прикрытиесӧ торпыригъяс вылӧ, ичӧтмӧдӧ сытӧг нин неыджыд местасӧ.
Лэбысь снарядъяскӧд ӧттшӧтш пырӧдчӧ лунъюгыдыс.
Лӧсьыдджыка да кыдзкӧ сверхъестественнӧйджыка тӧдчӧны пыктӧм либӧ кулӧмлӧн кодь кельыд чужӧмъясыс, кусны пондӧм синъяс, еджыдӧн тӧбӧм да бинтуйтӧм телӧяс.
Эрдӧ петӧ ставыс, мый вӧлі дзебӧма.
Тайӧ кӧрт да би ураганысь бӧбмӧм раненӧйяс ырскӧбтӧны, сюв-сяв разӧдчӧны, кӧсйӧны пышйыны.
Паникаӧн шымыртӧм став тайӧ массаыс туплясьӧ муас, став галлерея кузяыс, быттьӧ ыджыд бушков дырйи судно борт вылын.
Авиатор, кок йылас сувтӧмӧн, балябӧжнас сводйӧ мыджсьӧмӧн, шенасьӧ кияснас, чуксалӧ енмӧс да юалӧ сылысь, кыдзи сійӧс шуӧны, кутшӧм сылӧн прамӧй нимыс.
Шынельыс сійӧ мортлӧн, коді пыр на шуаліс: «Нинӧм, терпитышт!», друг кажитчӧ нюдзвижӧн, — буракӧ, взрывъясӧн выделяйтан пикриновӧй кислота вӧсна.
Мукӧдыс, эбӧссьыс усьӧмъяс, калечитӧмъяс, кыскасьӧны муӧд, снарядъясысь дзебсьысь вурдысьяс моз пырӧны пельӧсъясӧ...
Бомбардировкаыс вочасӧн лӧньӧ гартчысь да сотысь тшын кымӧръяс пӧвсас.
Ме пета розь пырыс, воа восьса енэж улӧ да сибдана уль муас, кокъясӧн крукасьла балкиясас.
Со и соединительнӧй кодлӧн насыпыс.
Ме ылысь аддза сэтшӧм жӧ йӧз чукӧръясӧс, кодъяс петӧны окопъясысь да мунӧны перевязочнӧй пунктлань.
И тадзи кутас кыссьыны нӧшта уна лун да вой.
Нӧшта дыр на татчӧ кутасны визувтны кузь шоръясӧн йӧз, кодъясӧс нетшыштӧма кось мунан эрд вывсьыс, сійӧ равнина вывсьыс, кодлӧн эм вирӧн ойдӧм сьӧлӧм, эм сісьмысь ранаясӧн вевттьысьӧм телӧ.
XXII. КАР КУЗЯ ПРОГУЛКА
Первойсӧ Республика бульвар кузя, сэсся Гамбетта авеню * кузя прӧйдитӧмӧн ми петам Торговля площадь вылӧ.
* Авеню — пуясӧн садитӧм, карса паськыд улича.
Мичаа чиститӧм сапӧг пыдӧсъясысь кӧрт тувъясыс зяльскакылӧны тротуар изъяс вылас.
Поводдяыс вывті мича.
Шондінас ойдӧм енэжыс дзирдалӧ, быттьӧ теплица стеклӧяс пыр, да югдӧдӧ магазинъяслысь ӧшиньяссӧ.
Миян бура чиститӧм шынель пӧлаяснымӧс лэдзалӧма, но сы вӧсна мый найӧ овлӧны пыр лэптӧмӧн, на вылын тӧдчӧны лӧзджык рӧма кык квадрат.
Миян ветлӧдлысь группаным полігтырйи сувтӧ «Кафе субпрефектура» водзӧ, коді шусьӧ нӧшта «Ыджыд кафеӧн».
— Миян эм право пыравны, — шуӧ Вольпатт.
— Офицеръясыд тані вывті унаӧнӧсь, — паныд шыасьӧ Блэр гипюрӧвӧй занавескаяс вывтіыс видзӧдлӧм бӧрын.
— Нӧшта ветлӧдлыштамӧй кар кузяыс, — вӧзйӧ Парадиз, — ме эг на ставсӧ аддзылӧй.
Ми бара мунам, видзӧдам площадьсӧ кытшалысь шикарнӧй магазинъяссӧ, — моднӧй, писчебумажнӧй, аптекарскӧй, — да генеральскӧй мундир моз дзирдалысь ювелирнӧй витринаяссӧ.
Миян чужӧмъясным нюмъялӧны.
Ми рытӧдз мезмӧмаӧсь быдсикас уджъясысь да кадыс ставнас миян.
Кокъясным тувччалӧны небыда да эластичнӧя.
Тыртӧм киясным сідзжӧ мӧвкъялӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Лӧсьыд отпускад, мый и шуны, — шыасьӧ Парадиз.
Миян син водзаным быд воськолын паськӧдчысь карыс сетӧ ыджыд впечатление.
Ми йитчам олӧмыскӧд, населениеыскӧд, тылса олӧмыскӧд, — нормальнӧй олӧмыскӧд.
Ӧд миянлы сэтшӧм тшӧкыда кажитчывліс «сэтӧнісӧ», мый некор нин миянлы татчӧ не волыны.
Ми аддзам мужчинаясӧс, дамаясӧс, челядьӧн кытшалӧм парочкаясӧс, английскӧй офицеръясӧс, авиаторъясӧс, кодъясӧс кокниа позьӧ тӧдмавны статя тушаяс сертиыс да отличие знакъяс сертиыс, да тӧв йылын варччӧм чужӧма киссьӧм паськӧма салдатъясӧс; налӧн дзик ӧти мичмӧдчанторйыс: номернӧй бляшкаыс шынельяс выліас дзирдыштлӧ шонді водзас.
Найӧ тувччалӧны виччысьӧмӧн, быттьӧ яндысьӧны сійӧ вывті мича обстановкасьыс, коді сэтшӧм ылын кошмаръяссьыс.
Быд минутын ми горӧдлам шензьӧмысла да радлӧмысла.
— Йӧзыс, йӧзыс мыйдта — шензьӧ Тиретт.
— Озыр кар! — шуӧ Блэр.
Мунӧ работница да видзӧдӧ миян вылӧ.
Вольпатт тувкыштӧ меным гырддзанас да, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, сатшкысьӧ сы вылӧ синъяснас, сэсся индӧ меным кык матыстчысь нывбаба вылӧ.
Синъясыс сылӧн югъялӧны, кор сійӧ аддзӧ нывбабаясӧс, — лыднаныс найӧ медся унаӧн.
— Эсымында тані бабьеыс!
Парадиз, неыджыд полӧмлунсӧ ассьыс венӧмӧн, матыстчӧ кондитерскӧйын тэчӧм пирожнӧй чукӧр дорӧ, виччысигтырйи босьтӧ пирожнӧйсӧ да сёйӧ.
Быд минутын ковмӧ сувтлыны тротуар шӧрас да виччысьны Блэрӧс, коді магазин ӧшинь пырыс видзӧдӧ разнӧй сикас обмундированиеяс, кепкаяс, пластронъяс да сафьянӧвӧй туфлияс.
Ас вежсьӧм кузяыс Блэр воӧдчис нин медвылі тшупӧдӧдз.
Войдӧр сійӧ рекордсӧ босьтлывліс аслас дурклуннас, а ӧні сійӧ миян пӧвстысь медся ӧккуратнӧй, торъя нин сійӧ кадсяньыс, кор сылысь выльмӧдісны атака дырйи жугӧдӧм черлысӧ.
Чужӧмыс сылӧн томмис.
— Дзик жӧ том морт кодь лоис, — шуӧ Мартро.
Друг ми зурасим дзик пиньтӧм морткӧд, коді вомтырнас сералӧ.
Шочиник сьӧд юрсиыс сылӧн петкӧдчӧ шляпа увсяньыс.
Сылӧн гырысь чертаяса, пистиӧн серӧдӧм чужӧмыс кажитчӧ лёка рисуйтӧм чужӧмӧн, кодъясӧс аддзывлан ярмарочнӧй балаганъясысь.
— Кутшӧм красавица! — шуӧ Вольпатт.
Мартро, кодлы сійӧ нюмъёвтліс, радысла немӧймис.
Татшӧмӧсь ощущениеясыс салдатъяслӧн, кодъяс друг веськалісны карӧ.
Найӧ наслаждайтчӧны мича да вывті сӧстӧм обстановканас.
Найӧ выльысь пырӧны мирнӧй да спокойнӧй олӧмас, удобстваа да благополучиеа олӧмас.
— А ми ӧд эськӧ велалім выльысь став тайӧ торъяс дорас!
А сэк костті публика чукӧртчӧ магазин витрина дорӧ, кӧні конфекционнӧй тӧварӧн * вузасьысьыс лӧсьӧдӧма пуысь да воскысь вӧчӧм манекенъясысь тешкодь группа.
* Конфекционнӧй тӧвар — гӧтӧвӧй платье.
Посни изъя му вылын, быттьӧ аквариум пыдӧсын, немец, дзик выль паськӧма да морӧсас кӧрт креста, сулалӧ пидзӧсчанясьӧмӧн да чургӧдӧ пу кияссӧ французскӧй офицерлы, кодлӧн кудритӧм парикыс лоӧ ичӧтик кепкаыслы кыдз быттьӧ пӧдушкаӧн.
Офицерыслӧн банбокъясыс польдчӧмаӧсь, яяӧсь, а стекляннӧй синъясыс видзӧдӧны дзик мӧдарӧ.
Тайӧ кык морт дорас неылын куйлӧ чача кодь ружье.
Группа улас гижӧма тайӧ художественнӧй произведениеыслы нимсӧ: «Камрад».
— Эх, дурачьё!
Тайӧ челядьсяма группасӧ видзӧдігӧн, — а тані сӧмын тайӧ ӧтнасӧн казьтывлӧ кӧнкӧ енэж улас бушуйтысь страшнӧй война йылысь, — ми топӧдлам пельпомъясӧн да заводитам скӧрмыны, миянлысь вӧрзьӧдісны да оскорбитісны ассьыным дзик на свежӧй казьтылӧмъясӧс.
Тиретт чукыртіс синкымъяссӧ да дась нин вӧлі шуны оскорбительнӧй сарказмъяс.
Но протестыс кыдзкӧ кусӧ сы мӧвпъясын, сы вӧсна мый сійӧ, кыдзи и ставӧн ми, эг на удитӧй воны асланым обстановка друг вежсьӧм вӧсна.
Мунӧ элегантнӧй дама, шӧвкъяснас шпорӧдчигтырйи да ас гӧгӧрыс дуки дукъяс разӧдӧмӧн; сійӧ казялӧ миянӧс да, перчаткиа кисӧ лэптӧмӧн, инмӧдчылӧ Вольпатт соспомӧ, сэсся Блэр пельпомӧ.
Кыкнаныс пырысь-пыр жӧ кынмӧны места выланыс, кыдз быттьӧ измылӧны тайӧ фея инмӧдчылӧмсьыс.
— Висьталӧй меным, господа, ті ӧд настоящӧй салдатъяс фронт вылысьӧсь да тайӧс ставсӧ аддзылінныд окопъясысь, тайӧ збыльтор петкӧдлӧма, сідз-ӧ?
— Гм... Да... Да... — вочавидзӧны падмӧм да помтӧг польститчӧм салдатъяс.
— Со тай, аддзад...
А найӧ ӧд веськыда сэсянь... — шуалӧны йӧз чукӧрын.
Кор ми колим аскежаным тротуарса рӧвнӧй плитаяс выяын, Вольпатт да Блэр видзӧдлӧны мӧда-мӧд вылас да юрнаныс довкйӧдлӧны.
— Збыльвылӧ кӧ нин, — шуӧ Вольпатт, — сійӧ мыйкӧ-мында вернӧ вӧчӧма.
— Дерт жӧ.
Тадзи ми тайӧ луннас чӧвтчим истинасьыс.
* * *
Ми пырам <rus>«Кафе промышлеаности и цветов»</rus>-ӧ.
Мича джоджвольӧс тупкӧ паркетнӧй джодж шӧрсӧ.
Стенъяс пӧлӧныс, пӧтӧлӧксӧ кутысь колоннаяс пӧлӧныс да прилавок пӧлӧныс рисуйталӧма фиолетовӧй рӧма ирисъяс, гырысь гӧрд макъяс да цветнӧй капуста мач гырся розаяс.
— Нинӧм и шуны, Францияын йӧзыслӧн эм вкус, — шуӧ Тиретт.
— Мыйдта колӧ вӧлі терпенье, медым ставсӧ тайӧс вӧчны!
— висьтавлӧ Блэр унарӧма серпасъяссӧ аддзигӧн.
— Тані, — содтӧ Вольпатт, — не сӧмын юыштны, но и пукавны лӧсьыд.
Парадиз юӧртӧ миянлы, мый сійӧ вӧвлі кафеӧ пыр волывлысьӧн.
Вӧвлӧм кольӧм кадъясӧ быд вӧскресення лунӧ сійӧ пыравлывліс кафеӧ, коді вӧлі татшӧм жӧ мича либӧ весиг таысь на мичаджык.
Но сійӧ вӧліс зэв нин важӧн да сійӧ дзикӧдз нин наысь кӧдзаліс.
Сійӧ индӧ ичӧтик эмалированнӧй мыссян доз вылӧ, кодӧс рисуйталӧма цветъясӧн да коді ӧшалӧ стенас.
— Тані и киястӧ позьӧ мыськыштны.
Ми, кыдзи бура воспитайтӧм йӧз, мӧдӧдчам мыссян доз дорӧ.
Вольпатт кинас тшӧктӧ Парадизлы восьтыны крансӧ.
— А, ноко, восьтыв сьӧласян машинасӧ.
Та бӧрын ми витнанным мӧдӧдчам залӧ, кӧні тырыс нин гӧстьяс, да пуксямӧй пызан сайӧ.
— Закажитам ли мый вит румка вермутсӧ?..
— Да, пӧжалуй, абу сьӧкыд эськӧ бара велавны став тайӧ торъяс...
Миян гӧгӧр чукӧртчӧны штатскӧйяс.
Кодкӧ шуалӧ джын гӧлӧсӧн:
— Налӧн ставныслӧн боевӧй отличиеяс...
Аддзан, Адольф?
— Тайӧ настоящӧй фронтовикъяс!
Ёртъясыс кылӧны тайӧ замечаниеяссӧ.
Найӧ дугдісны сёрнитӧмсьыс, пошкӧдісны пельяссӧ да бессознательнӧя порыштчисны.
Минута мысти мужчина да нывбаба, кодъяс шуисны тайӧ кывъяссӧ, копыртчӧны миян дорӧ, гырддзананыс пызанвывса еджыд мраморас мыджсьӧмӧн, да заводитӧны миянлысь юасьны:
— Мый нӧ, сьӧкыд овны окопъясын?
Сідз-ӧ?
— Гм... Да... Абу зэв гажа...
— Кутшӧм шензьӧдана тіян моральнӧй да физическӧй стойкостьыд!
Ті ӧд привыкайтанныд сійӧ олӧмас?
— Да, да...
Зэв ещӧ привыкайтам...
— А век жӧ сэн олӧмыд сьӧкыд, ужаснӧй страданиеяс, — тольӧдчӧ дамочка, ачыс листалӧ картинкаяса журнал некымын снимокъясӧн, кодъяс петкӧдлӧны жуглӧм-пазӧдлӧм местаясыслысь страшнӧй серпассӧ.
— Татшӧм торъястӧ эз эськӧ ков печатайтнысӧ...
Няйтыс, тойыс, каторжнӧй удж...
Кӧть ті и зэв повтӧмӧсь, но, буракӧ, ті асьнытӧ чувствуйтанныд вывті шудтӧмъясӧн...
Вольпатт, код дорӧ дамочка шыасьӧ, гӧрдӧдӧ.
Сійӧ яндысьӧ сійӧ ужасъяссьыс да бедствиеяссьыс, кытысь сійӧ сӧмын на воис да кытчӧ сійӧ регыд бӧр мунас.
Сійӧ копыртӧ юрсӧ да пӧрйӧдлӧ, буракӧ, весиг ачыс оз мӧвпыштлы, кутшӧма сійӧ пӧръявлӧ.
— Абу, ми абу нин сэтшӧм шудтӧмӧсь...
Ставыс сійӧ абу нин сэтшӧм ужаснӧйтор, кыдзи кажитчӧ.
Дама сыкӧд сӧгласитчӧ:
— Ме зэв бура тӧда, — шуӧ сійӧ, — мый война вылад эм и уна бурторйыс.
Со, например, атака.
Ӧд сійӧ, буракӧ, великолепнӧй!
Сідз-ӧ?
Став сійӧ йӧз массаясыс, кодъяс мунӧны праздник вылӧ моз...
Рожокӧн торжественнӧй тутӧстӧм: «Сэні, выліас, ми юыштам», и салдатикъяс, кодъясӧс некутшӧма оз позь кутны.
Найӧ ӧдӧбтӧны водзӧ да горзӧны: «Мед олас Франция!», кулӧны нюмдӧм вомдоръясӧн...
Миян вылӧ эз усь тіянлы кодь честьыс!
Менам верӧсӧй служитӧ префектураын * да ӧні петіс отпускӧ, медым лечитыштны ассьыс ревматизмсӧ.
* Префектура — Францияын округса либӧ провинцияса начальниклӧн канцелярия.
— Ме сідзжӧ кӧсйи эськӧ лоны салдатӧн, — шуӧ сылӧн верӧсыс, но меным эз везит: менам начальникӧй оз вермы метӧгсӧ кольччыны.
Йӧзыс муналӧны, тойласьӧны.
Гарсонъяс * тэрыба ветлӧдлӧны румкаясӧн, кытчӧ кисьталӧма бикиньяс моз югъялысь, дзирдалысь винаяс — вижӧсь, гӧрдӧсь, югыдвиж рӧмаӧсь.
* Гарсон — Францияын официант, рассыльнӧй.
Лыаӧн киськалӧм паркет кузя восьлалысьяслӧн дзуртӧмыс сорассьӧ тані пыр овлысьяс гӧлӧсъяскӧд да пызанвыв мраморас стӧканъяс зёльӧдчӧмыскӧд...
Пыдіын кылӧ слӧн лыысь вӧчӧм шарикъяслӧн турунвиж биллиардъяс вылын мӧда-мӧдас инмалӧм; биллиард гӧгӧрыс чукӧртчӧмаӧсь видзӧдысьяс, шуалӧны шмонитана кывъяс.
— Быдӧнлӧн аслас делӧ, мусаӧй, — веськыда чужӧмас висьталӧ Тиреттлы пызан мӧдарпомсяньыс вывті здоровӧй чужӧма морт.
— Ті геройяс, а ми отсалам странаса экономическӧй дзоридзалӧмлы.
Сійӧ сэтшӧм жӧ тыш, кыдзи и тіян.
Ме вая, ог шу унджык, но не этшаджык пӧльза тіян дорысь.
Ме видзӧда Тиретт вылӧ, коді оз йӧрмывлы ёсь кывтӧ корсьӧмӧн: сигарнӧй тшын пытшкас сійӧ быльӧдӧма синъяссӧ да скромнӧя вочавидзӧ:
— Да, сійӧ збыль...
Быдӧнлы аслас...
Ми некодӧн тӧдлытӧг мунам.
* * *
Кор ми петім <rus>«Кафе промышленности и цветов»</rus>-ысь, миян костын сёрниыс оз йитчы.
Миянлы кажитчӧ, мый ми эг кутӧ кужны сёрнитнысӧ.
Кутшӧмкӧ недовольство кезлӧдлӧ да мисьтӧммӧдӧ менам ёртъяслысь чужӧмъяссӧ.
Найӧ кыдз быттьӧ чувствуйтӧны, мый сэтшӧм чрезвычайнӧй случаяс найӧ эз лоны ас долг вылнаынӧсь.
— Но и висьтавлісны жӧ найӧ, тайӧ чӧртъясыс, быдсикас ерундасӧ, — броткыны мӧдіс лёктор вунӧдтӧм Тиретт, кодлӧн недовольствуйтчӧмыс век чорзьӧ, кыдзи ми ылыстчам кафесяньыс.
— Весьшӧрӧ ми эг юӧй талун!
— грубӧя вочавидзӧ Парадиз.
Ми мунам ёрта ёртнымлы кыв шутӧг.
Сэсся недыр мысти Тиретт выльысь пондӧ шуасьны:
— Вот пеж йӧзыд!
Кӧсйисны бус лэдзны синъясаным, да ме абу сэтшӧм-татшӧмъясысь!
Мӧдпӧрйӧ, кор ме накӧд паныдася, — шуалӧ сійӧ век ёнджыка возмущайтчӧмӧн, — ме тӧдны понда, мый налы шуны!
— Но ми найӧс ог нин сэсся аддзылӧй, — шуӧ Блэр.
— Вежон мысти ми, гашкӧ, ӧкӧлейтам нин, — шуӧ Вольпатт.
Площадь помас ми паныдасям йӧзкӧд, кодъяс петӧны городскӧй дума зданиеысь да нӧшта мӧд зданиеысь, коді фронтоннас да колоннаяснас кажитчӧ вичкоӧн.
Тайӧ служащӧйяс, кодъяслӧн помасьӧма занятиеыс: тані ставсикас и став арлыда штатскӧйяс, том и пӧрысь военнӧйяс; ылісяньыс кажитчӧ, мый найӧ пасьтасьӧмаӧсь миян моз жӧ...
Но матысяньыс бура тыдовтчӧны торъялана признакъясыс тайӧ шлёнъялысь дезертиръясыслӧн, кодъяс оз вермыны дзебсьыны салдатскӧй костюмъяс да нашивкаяс улас!
Найӧс виччысьӧны гӧтыръясыс да челядьыс.
Тӧргӧвечьяс пӧдлалӧны ассьыныс лавкаяссӧ, доволенӧсь помасьӧм луннас да выль бур лун виччысьӧмӧн; найӧ арталӧны ассьыныс содан прибыльяссӧ да радпырысь видзӧдлывлӧны тырысь кассаас.
Найӧ колисны ас семьяас.
Налы колӧ сӧмын копыртчывны, медым лоис позянлун окыштны ассьыныс челядьсӧ.
Кыдзи сӧмын ӧзъясны уличаяс вылын пӧнаръяс, тайӧ озыр йӧзыс, кодъяс век водзӧ озырмӧны, став тайӧ спокойнӧй йӧзыс, кодъяс лунысь лун век ёнджыка успокаивайтчӧны да кевмӧны-корӧны енлысь век ыджыдджык озырлун да нӧшта ыджыдджык благополучие, гузьгӧны-петӧны улича вылӧ.
Сэсся найӧ тэрмасьтӧг локтӧны гортас, кӧні шоныд да быдторйыс эм либӧ мунӧны кафеӧ, кӧні налы сетӧны быдпӧлӧс сёян-юансӧ.
Парочкаяс, том нывбабаяс да мужчинаяс, штатскӧйяс либӧ салдатъяс воротникъясас значокъясӧн, кодъяс индӧны найӧ дезертирство вылӧ, тэрмасьӧны пӧнарын ломдзысь би югӧр улас асланыс бур, лӧсьыд позъясӧ, кӧні найӧс виччысьӧ шойччан да меліалан войыс.
Улыс судтаса ӧшинь дорӧдыс мунігӧн ми аддзам, кыдзи тӧлыс лыбӧдлӧ прошви занавессӧ да сы вӧсна кажитчӧ кокньыдик нежнӧй сорочкаӧн...
Йӧз чукӧрлӧн мунӧмыс тойыштӧ миянӧс бокӧ, быттьӧ тӧдтӧм да бокӧвӧй йӧзӧс.
Ми ветлӧдлам пемдӧм уличаяс кузя, кодъяс заводитӧны дзирдавны иллюминацияӧн, быттьӧ алмазъясӧн.
Тайӧ мирыс миян вӧлялы паныд восьтіс миянлы олӧмыслысь великӧй правдасӧ.
Ми аддзим сійӧ торъялӧмсӧ, коді эм морт существояс костын, торъялӧм, коді нацияяс да расаяс костын торъялӧм сертиыс ёна джуджыдджык да вуджны позьтӧмджык; ӧти и сійӧ жӧ народса йӧзъяс кост торъялӧм, ӧтарсянь, кодъяс страдайтӧны да трудитчӧны, да, мӧдарсянь — кодъяс сыӧн пӧльзуйтчӧны; на костын, ӧтарсянь — кодъяслысь корисны, медым найӧ жертвуйтісны ставнас, сетісны ассьыныс став вынсӧ, асьнысӧ ставнас, да мӧдарсянь — кодъяс нюмъялігтырйи благоденствуйтӧны найӧ шойяс вылын.
Некымын траурнӧй платье торъялӧны йӧз чукӧрас сьӧд пятнаясӧн, и найӧ миянлы матыссаӧсь, но мукӧдъясыс празднуйтӧны оравлытӧм праздник да оз тӧдны шог ни печаль.
— А збыль ӧд!
Артмӧ, мый миян абу ӧти страна, а кык, — дзик стӧча резюмируйтӧ Вольпатт миянсьыным мӧвпалӧмъясӧс.
— Миянӧс торйӧдӧма кык чуждӧй страна вылӧ: ӧтарас фронт, кӧні вывті уна шудтӧмыс, мӧдарас тыл, кӧні вывті уна шудаыс.
— Мый нӧ вӧчан?..
abu
abu
Найӧ колӧны... Сійӧ основа... Фундамент...
— Ме тӧда; но век жӧ найӧ вывті унаӧнӧсь, и налы вывті лӧсьыд!
И век ӧти и сійӧ жӧ йӧз...
— Мый вӧчан? — шуӧ Тиретт.
— А, всё равно! — содтӧ Блэр ещӧ прӧстӧйджыка.
— Вежон мысти миянӧс, колӧкӧ, тшытшласны торпыригъяс вылӧ, — шуӧ Вольпатт сёрнисӧ помалігас.
И ми мунам юръяснымӧс ӧшӧдӧмӧн.
XXIII. УДЖ ВЫЛЫН
Окопъяс весьтӧ пуксьӧ рыт.
Сійӧ матыстчис лун чӧжыс, рӧк кодь тыдавтӧм, и ӧні тыртіс-шебрӧдіс помтӧм рана моз жервидзысь кузь гуранъяссӧ.
Гу пыдӧсас ми асывсяньыс сёрнитім, сёйим, узим да гижим.
Рыт пуксигас миян гуясаным кыптіс жуӧм.≠
Тайӧ час, кор лӧсьӧдчӧны мунны удж вылӧ.
Вольпатт да Тиретт матыстчӧны ме дорӧ.
— Со и нӧшта ӧти лун колис, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и став мукӧдъясыс, — шуӧ Вольпатт сукмысь пемыд вылас видзӧдӧмӧн.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
Миян луныс эз на ещӧ помась, — вочавидзӧ Тиретт.
Кузь да сьӧкыд опытыс велӧдіс сійӧс, мый миян олӧмын оз позь гадайтны весиг некымын часӧн водзджык рытӧдзыс, миян шуштӧм рытӧдз.
— Лӧсьӧдчӧй!..
Ми тэрмасьтӧг да рассеяннӧя лӧсьӧдчам, велалӧмаӧсь нин.
Ружьеыскӧд ӧтлаын быдӧн вайӧ ассьыс патронташсӧ, флягасӧ да мешӧкын няньтор.
Вольпаттлӧн польдӧма чужӧмыс, уджалӧ черлыяснас — век на ещӧ сёйӧ.
Парадиз броткӧ, йирӧ пиньсӧ да чышкалӧ ассьыс лӧзӧдӧм нырсӧ.
Фуйяд кыскӧ ассьыс ружьесӧ кузь роскӧс моз.
Мартро видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сэсся пуктӧ зептас ассьыс кормӧм няйт носӧвиксӧ.
Кӧдзыд, буситӧ.
Ми ставӧн тіралам.
Кысянькӧ кывсьӧ ӧтмоз нюжӧдӧмӧн шуалӧм:
— Кык зыр, ӧти кирка...
Кык зыр, ӧти кирка...
Салдатъяс мӧда-мӧд бӧрсяыс мунӧны материальнӧй склад дорӧ, босьтӧны, мый пӧлагайтчӧ, да бӧр мунӧны зыръясӧн да киркаясӧн вооружитчӧмӧн.
— Ставӧн лӧсьӧдчинныд?
Марш! — командуйтӧ капрал.
Ми петам да мӧдӧдчам туйӧ.
Ми мунам водзӧ, но ог тӧдӧй кытчӧ.
Ми нинӧм ог тӧдӧй, сыысь кындзи, мый пемыдас енэжыс да муыс ӧтлаасьӧмаӧсь да артмӧдӧны ӧти пропасть.
* * *
Кусӧм вулкан кодь сьӧд окопысь ми петам равнина вылӧ.
Ваысла сьӧктаммӧм, паськыд руд кымӧръяс ӧшйӧмаӧсь му вылас.
Гӧгӧрбок блед югӧрсьыс ставыс руд.
abu
Местаясӧн тоньвидзӧны пасьтӧммӧм пуяслӧн песовтчӧм увъясыс.
Ас водзын зэв ылӧдз нинӧм оз тыдав.
Но ми видзӧдам сӧмын кок улӧ, муас; сійӧ вильыд дай сибдӧ.
— Но и няня рок!
Муяс вывті мунігӧн ми суктам сибдалысь няньшомсӧ; сійӧ паськавлӧ миян кокъяс уланым да быд воськов бӧрын бӧр топалӧ.
— Шоколаднӧй крем!..
Крем мокко!..
Вӧвлӧм изъя туй колясъяс вывті мунігӧн миян кокъясным талялӧны сибдалысь му пытшкас пазавлысь изсӧ, да сійӧ дзирдышталӧ кӧрт тувйӧн тувъялӧм пӧдӧшва улын.
— Мунам, быттьӧ выйӧн мавтӧм, банйӧм нянь вывті.
Мукӧдлаын мылькъяс вылас куйлӧ потласьӧм сьӧд няйт; сідзи жӧ овлӧ сиктса юкмӧсъяс дорын.
Гӧпъясас быдлаын ва, нюръяс да прудъяс, а налӧн неправильнӧй доръясыс быттьӧ сырйыссьӧмаӧсь.
Лӧньӧны йӧз гажӧдысьяслӧн шутитӧмъяс; найӧ первойсӧ, няйт гӧптас веськалігӧн, заводитлісны герчкыны уткаяс моз.
Серамъяс эз кутны кывны.
Зэрыс киссьӧ век ёнджыка.
Ми сійӧс кылам.
Гӧгӧр ставыс пемдӧ; миян водзвывса эрдыс кыдз быттьӧ векняммӧ.
Ва гуранъяс вылас вочасӧн кулӧны-кусӧны колян луныслӧн вижов-руд колясъясыс.
* * *
Рытыввывсянь, быттьӧ ру пыр, зэр улас кыпӧдчӧны манакъяслӧн силуэтъяс.
Тайӧ 204-ӧд полклӧн 20-ӧд рота, кӧні боецъясыс плавгӧмаӧсь ас выланыс кӧтасьтӧм дӧраяс.
На дінті мунігӧн ми аддзам тайӧ кӧтасьӧм гырысь кӧинъясыслысь руд чужӧмъяс, сьӧд ныръяс.
Сэсся ми найӧс воштім ас син улысь.
Ми мунам турунӧн быдмӧм му шӧрӧд, кытчӧ кодъялӧма лыдтӧм-тшӧттӧм бӧрӧздаяс: кокъясыс да кӧлесаясыс найӧс тальӧмаӧсь ӧти направлениеӧд.
Чеччышталам джуджыд соединительнӧй ходъяс вомӧн.
Тайӧ абу зэв кокни: налӧн доръясыс лоӧмаӧсь нильӧгӧсь, вильыдӧсь да будждалӧмъяссьыс паськалӧмаӧсь.
Сэтчӧ жӧ мудзӧмыс личкӧ пельпомъястӧ.
Грымӧдігтырйи локталӧны миянлы паныд повозкаяс, миянӧс тыртӧны няйтӧн.
Артиллерийскӧй передокъяс резӧны ас увсьыс васӧ миянлы чужӧманым.
Грузовикъяс мунігмозыс нуӧны бӧрсяыс ас кӧлесаяс кындзиыс нӧшта кыдз быттьӧ ваысь вӧчӧм кӧлесаяс, кодъяс резӧны гӧгӧрбок няйт комокъяс.
Вочасӧн, кыдзи пуксьӧ пемыдыс, тайӧ вӧла-доддяясыс да вӧв вылас пукалысьяслӧн силуэтъясыс, пельпом саяс ружьеяснас да тӧлалысь плащъяснас, примитӧны фантастическӧй формаяс кымӧрӧн тупкысьӧм, шуштӧм енэж фон вылас.
Ӧтилаын чукӧрмӧмаӧсь заряднӧй ящикъяс.
Ми мунам на бокті.
Водзысь кылӧны телега чӧрсъяслӧн дзуртӧм, вензьысьяслӧн гӧлӧсъяс, дженьыдик приказаниеяс да зэрлӧн ызгӧмыс.
Ми аддзам, кыдзи пемыдас руалӧны вӧвъяс да наездникъяслӧн плащъяс.
— Виччысьӧмӧнджык!
Му вылас, миянсянь веськыдладорын, мыйкӧ нюжӧдчӧма.
Сэні морт шойяс, куйлӧны радӧн-радӧн.
Кокъясным инстинктивнӧя кежӧны наысь бокӧ.
Тӧдчӧны сьӧдвидзысь подошваяс, сьыліяс, чужӧмбанса гуранъяс, джынвыйӧ кабыртӧм кияс...
А ми век мунам и мунам тайӧ нӧшта блед на, кокъясӧн талялӧм эрд вывтіыс, кымӧр торпыригъясӧн вевттьӧм енэж улӧдыс.
Ми мунам пемыд пространствоті, и кажитчӧ, быттьӧ сійӧ няйтмӧма уна лунъяс чӧж коньӧр кодь йӧз чукӧръясыскӧд инмӧдчылӧмъяссьыс.
Сэсся ми лэччам соединительнӧй ходъясӧ.
Найӧ ляпкыдджыкӧсь вӧвлӧмъяс сертиыс.
Медым воӧдчыны наӧдз, ми вӧчам кытшов, сы вӧсна йӧзыс, кодъяс арьергардынӧсь, аддзӧны кытшовтысь ротасӧ ставнас, и сійӧ кажитчӧ налы муртса тӧдчана посни мортъясысь артмӧм визьӧбӧн.
Найӧ кватайтчӧны скатас, на вылӧ сӧвтӧма зыръяс да ружьеяс, кодъясӧс пукталӧма кыкнан пельпом вылас; сывӧсна пемыд пытшкас найӧ кажитчӧны йӧзӧн, кодъяс мунӧны водзӧ, кинысӧ кевмӧм могысь лэптӧмӧн.
Мӧд линияӧ вӧчалӧм тайӧ соединительнӧй ходъясас зэв уна йӧз.
Прикрытие порогъяс вылас, кӧні ӧшалӧны да тӧлалӧны зверь куяс либӧ руд дӧраяс, тетюртчӧмӧн пукалӧны дикарьяс кодь йӧз да видзӧдӧны миян вылӧ нинӧм висьтавтӧм синъясӧн, быттьӧ на водзын тыртӧмин.
Мукӧд дӧраяс увсьыс тыдовтчӧны кокъяс да кывсьӧ ныргор шы.
— Кор талы лоӧ помыс? — заводитӧны броткыны миян радъясын.
Друг бӧрвывсаясыс зурасьӧны водзвывсаяс вылас.
— Сулав!
Лоӧ сувтны, медым лэдзны мӧд партиясӧ.
Видчигтырйи ми грудитчим нильӧг окоп стен бердас.
Мунӧ пулемётчикъяслӧн рота аслас тешкодь ношаяснас.
abu
Тайӧ дыр нюжалан сувтлӧмъясыс мучительнӧйӧсь.
Мускулъясӧс нюкыртӧ.
Ӧти места вылын жӧдзӧмысь помӧдз усям эбӧсысь.
Муртса ми выльысь мӧдӧдчам туйӧ, кыдзи миянлы бара нин ковмӧ петитчыны пропускнӧй ход дорӧ, медым лэдзны телефонистъясӧс.
Ми петитчам, быттьӧ ӧтгудырӧ чукӧртчӧм скӧт.
Бара выльысь вӧрзям местасьыным.
— Виччысьӧмӧнджык!
Проволокаяс!
Телефоннӧй проволока нюжалӧма окоп выліӧдыс да местаясті окопсӧ пӧперегавлӧ.
Кор сійӧс абу тырмымӧн зэлӧдӧма, мунысь салдатъясыслӧн ружьеясыс инмалӧны сэтчӧ.
Салдатъяс ёрччӧны да проклинайтӧны телефонистъясӧс, кодъяс некор оз кужны кыдзи колӧ крепитавны ассьыныс «бечевкаяссӧ».
Кымын ылӧджык, сымын ёнджыка крукасьлӧны ӧшйӧм проволокаясыс.
Лоӧ бергӧдны ружьенымӧс прикладнас вывлань, лэдзны зырйӧс да мунны копыртчӧмӧн.
* * *
Рота друг надзмӧдӧ воськовъяссӧ.
Ми муртса мунам, зурасим воддза шеренгаясас.
Буракӧ, колоннаыслӧн юрладорыс веськаліс сьӧкыда прӧйдитан местаӧ.
Дырӧн и ми воам сэтчӧ; туйыс вайӧдӧ пемыд трещина дорӧ.
Тайӧ — «гуся ход».
Воддзаясыс саялісны нин тайӧ аслыспӧлӧс ляпкыдик ӧдзӧс саяс.
— Збыль ӧмӧй миянлы ковмас пырны тайӧ калбасас?
Быд морт, тайӧ муувса пемыд да векни туяс пыртӧдз, шай-паймунлӧ, сы вӧсна и лоӧ мунӧмсӧ друг надзмӧдӧмыс да арьергардас тойласьӧмыс.
«Гуся ходӧ» пырӧм бӧрын первойя воськовсяньыс жӧ сэні сэтшӧм пемыд, мый ми ог аддзӧй весиг орчча суседнымӧс.
Миянлы нырӧ чапкӧ нюр дук да бакшасьӧм дук.
Пӧтӧлӧкӧдыс неуна пырыштӧ блед югӧрыс: сійӧ пӧвъяс костъясӧдыс да щельясӧдыс.
Сэт жӧ войталӧ ва.
Кӧть эськӧ мунам зэв виччысьӧмӧн, быд воськолын зурасям чаг чукӧръяс вылӧ.
Сынӧдыс тайӧ тупйӧм кузь проходас жувгӧ да здрӧгнитавлӧ: тайӧ уджалӧ прожекторлӧн машинаыс, код дорті ми регыд пондам мунны.
Дас вит минута чӧж ньӧжйӧ да кималасӧн мунӧм бӧрын, уль руас да пемыдас пӧдӧмсьыс да оравлытӧм, конъясьлӧмысь дӧзмӧмӧн, кодкӧ броткӧ:
— Но и чӧрт мед лыяс!
Ме ӧзта би!
Ломзьӧ электрическӧй фонариклӧн би, и пырысь-пыр жӧ кывсьӧ сержантлӧн горӧдӧмыс:
— Сюрс чӧрт!
Кутшӧм дурак думыштіс ӧзтыны пӧнарсӧ?
Бӧбмин, али мый?
Он ӧмӧй гӧгӧрво, мый югӧрсӧ вермасны казявны щельяс пырыс, тойӧсь скӧтина?
Электрическӧй пӧнар, сутш кежлӧ уль да пемыд стенъяссӧ югдӧдлӧм бӧрын, кусӧ бӧр.
— Да мый сэн казявнысӧ! — броткӧдчӧ кодкӧ.
— Ӧд ми, кажитчӧ, абу передӧвӧй позицияынӧсь!
— Тэ ещӧ вензьыны кӧсъян! — пиньсӧ йирыштӧ сержант.
И водзлань восьлалігӧн сійӧ век на бергӧдчывлӧ да броткӧдчӧ:
— Остолоп!
Йӧй шут!
Друг сійӧ выльысь горӧдӧ:
— Коді сэн лысьтӧ куритчыны?
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ кӧсйӧ сувтны, но кӧть кыдз оз старайтчы, кӧть кыдз оз матайтчы стен бердас, морт гыыс нуӧ сійӧс сьӧрсьыс, вевттьӧ сылысь видчӧмсӧ.
Папироскаыс, коді кыпӧдіс сылысь скӧрлунсӧ, сэк костті кусӧ.
* * *
Машиналӧн ритмическӧя шумитӧмыс век чорзьӧ, и миян, гӧгӧр лои шоныдджык.
Сы серти, кыдзи ми мунам водзӧ, ход пытшса сукмӧм сынӧдыс дрӧжжитӧ век ёнджыка.
Регыд мысти моторлӧн упкайтӧмыс кутіс грымакывны дзик миян пель дорын; став туша заводитӧ тіравны.
Век жарджык и жарджык, быттьӧ кутшӧмкӧ чудовище лолалӧ миянлы чужӧмӧ.
Ми лэччам сійӧ местаӧ, кӧні адын моз мунӧ аддзывлытӧм ноксьӧм.
Гӧрд югӧръяс усьӧны пемыд стенъяс вылас да тӧдчӧдӧны сэні миянсьыным вуджӧръясӧс.
Содан грымакылӧм пытшкас, пӧсь тӧв улас да гӧрд югӧръяс улас ми матыстчам тайӧ горнило дорас.
Нинӧм ог кылӧ.
Кажитчӧ, быттьӧ машинаыс вувзьысис миянлы паныд лэбысь мотоциклет моз, коді синтӧммӧдӧ сылы воча воысьяссӧ аслас яръюгыд пӧнарнас.
Миянӧс сотӧ, зэв ёна ёрӧ, кор ми мунам вир гӧрд очаг дортіыс да сьӧд двигатель дінтіыс, кодлӧн маховикыс шумитӧ ураган моз.
Ми муртса удитам аддзывны ноксьысь йӧзсӧ.
Тупкам синъяснымӧс, жарӧн ыпйысь да шума лолалӧмыс пӧдтӧ миянӧс...
Сэсся шумыс да жарыс кольӧны бӧрӧ, слабмӧны...
Менам сусед броткӧдчӧ вомгорулас:
— А эсійӧ идиотыс поліс, мый казяласны менсьым фонарикӧс!..
Вот ми петім восьса енэж улӧ.
Сійӧ пемыдлӧз, пӧшти сэтшӧм жӧ пемыд, кутшӧм и муыс.
Зэрыс век чорзьӧ.
Ми сьӧкыда мунам сирсёйӧд му вывтіыс.
Кӧмъясным сибдалӧны да сӧмын эбӧсысь вывті выныштчӧмӧн, медбӧръя выннымӧс зэлӧдӧмӧн, вермам перъявны кокъясӧс.
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
abu
Тайӧ здукнас прожектор сувтӧдӧ миян вылӧ ассьыс помысь помӧ ветлӧдлысь биа кисӧ, и ми аддзам балка чукӧръяс, жуглӧм стрӧпилӧяс, кодъяс пӧвстын пласьтвидзӧны морт шойяс.
Ме дорын куйлӧ пидзӧс вылас лэччысьӧм телӧ: юрыс ӧти сі вылын кутсьӧ да ӧшйӧма спина вылас; чужӧмас косьмӧма вир...
Мӧд морт шамыртӧма кияснас муас тувъялӧм майӧг да пуксьӧма сӧмын джынвыйӧ.
Нӧшта ӧти морт шой, кӧлачӧн гартыштчӧма, панталонтӧм (сійӧс снаряднас нетшыштӧма), куйлӧ куш кынӧмӧн.
А со туй пӧперегыс нюжӧдчӧма нӧшта ӧти кулӧмлӧн киыс.
Тайӧ местаас, кыті позьӧ прӧйдитны сӧмын войнас (буждӧм окоп вылӧдыс луннас оз позь муннысӧ) ставӧн тувччалӧны тайӧ ки вылас, и ме казялі прожектор югӧр улас, мый сійӧ ставнас нырсьӧма, лязсьӧма.
Зэрыс кисьтӧ ведра дорысь моз.
Сылӧн шумыс ставсӧ вевттьӧ.
Ми кӧтасим сквӧзь, быттьӧ дзик пасьтӧмӧсь лоим.
Ми пырам восьса соединительнӧй ходӧ, а сэк костті войыс да зэрыс ловъяяс и кулӧмъяс вылас век ёнджыка сукмӧны.
Тӧлыс кынтӧ миян чужӧмъяс вылӧ мыччысьӧм пӧсьыслысь войтъяссӧ.
Войшӧр гӧгӧр нин.
Квайт час чӧж нин ми шлёпиктам няйт пытштіыс.
Тайӧ каднас Парижса театръясын, кодъяс ойдӧмаӧсь люстраясысь усян югӧръяснас да дзирдалӧны быдпӧлӧс роскошъяснас, шоныдӧн да чӧвлунӧн лолалысь залъясас весь олысь йӧз радлӧны удовольствиеысла, сёрнитӧны, сералӧны, нюмъялӧны, аплодируйтӧны, сетчӧны сэтшӧм сьӧлӧмпытшса переживаниеяслы, кодъясӧс кыпӧдӧ актёръяслӧн зэв бура ворсӧмыс.
abu
— Воам-ӧ ми местаӧдзыссӧ, чорт возьми?
Кор нӧ тайӧ помасяс?
Тайӧ кывъясыс кылӧны тайӧ му щельсьыс быдладорсянь, ойӧстӧмӧн петӧны йӧз массаяс морӧсъяссьыныс.
Помтӧм зэр улас йӧзыс мунӧны ружьеясӧн, зыръясӧн да киркаясӧн.
Мудзлуныс венӧ миянӧс да шатлӧдлӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Сьӧктаммӧмаӧсь, кӧтасьӧмаӧсь, ми зурасим пельпомъясӧн му стена бердас, коді ми моз жӧ кӧтасьӧма.
— Стой!
— Мый тайӧ?
Эг-ӧ воӧ нин?
— Виччысь!
Видз зептӧ!
Ставӧн петитчӧны бӧрвыв.
Кывсьӧ мургӧм: «Миян ылавсьӧма!»
Вӧлӧмкӧ, ӧти туй вожын миян ылавсьӧма, и ӧні некыдз ог вермӧй сійӧс аддзынысӧ.
Сыысь на лёкджык: шуӧны, мый миян бӧрвылын передӧвӧй позицияяс вылӧ мунӧ рота, кодлысь туйсӧ ми ӧні тупким.
Тайӧ грӧзитӧ заторӧн.
Кӧть мый, а колӧ бергӧдчыны сійӧ окопас, кысянь ми вошимӧй да коді кыдз быттьӧ лои миянсянь шуйгавылын.
Ковмас писькӧдчыны сэтчӧ кутшӧмкӧ сапаӧн.
Вынсьыс усьӧм салдатъяслӧн нервнӧй напряжениеыс петкӧдсьӧ гораа горӧдӧмъясӧн да кинас ӧвтчӧмӧн.
Найӧ кымыныськӧ воськовтӧны водзӧ, сэсся шыблалӧны снаряжениесӧ да сувтӧны.
abu
abu
Офицер, коді нуӧдіс миянӧс да вошис туй вывсьыс, писькӧдчӧ водзӧ бокыса проход корсьӧм могысь.
Вот сійӧ казялӧ неыджыд соединительнӧй ходӧ пыранін.
— Мунамӧй татчӧ!
Таті ми, дерт нин, петам збыль туй вылас.
Водзӧ, братцы!
Ставӧн броткигтырйи бӧр ӧшлӧны ас выланыс ассьыныс ношаяссӧ...
Но друг миянӧдз кывсьӧ гораа ёрччӧм да проклятиеяс.
Горзӧ отрядыслӧн юрладорыс.
— Да ӧд тані жӧ асмогасянін, чорт возьми!
Ходсяньыс миянлы паныд ӧвтыштіс терпитны позьтӧм дук; кутшӧм дук сійӧ — сыын некутшӧм сомнение эз вӧв.
Сэтчӧ пырысьясыс сувтӧны, оз кӧсйыны водзӧ мунны.
Ми гудыртчис клоакаӧ пыранінас.
— Ме эськӧ лучшӧ муні эрд вывтіыс! — горзӧ кодкӧ.
Но взрывъяслӧн ыпнитлӧмъясыс поткӧдлӧны гу весьтса пемыдсӧ, и тайӧ зрелищеыс сэтшӧма вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ, мый некод оз шыась безумец чукӧстчӧм вылӧ.
Кӧсъян кӧть он, быть лоӧ мунны тайӧ мерзостяс, сы вӧсна мый бӧрӧ муннысӧ некытчӧ.
— Водзӧ, виж нӧк пытшкӧ! — горзӧ первойя пырысьыс.
Зывӧктӧмсӧ венӧмӧн ми вӧтчам сы бӧрся.
Дукысла оз позь лолавны.
Ми мунам веськыда экскрементъяс * вывтіыс, коді булькакылӧ миян кокъяс уланым.
* Экскрементъяс — испражнениеяс.
Шутлялӧны пуляяс.
— Копыртӧй юръяснытӧ!
Ходыс абу джуджыд, сы вӧсна миянлы ковмӧ копыртчыны зэв улӧ: дзик чужӧм бердысь ми аддзам став сійӧ пежсӧ, кытчӧ шыблалӧмаӧсь бумагасӧ да кодӧс ми талялам.
Дырӧн ми веськалам сійӧ ходас, кытысянь ми ылавлім, да бара мӧдӧдчам водзӧ.
Мунам, но век некытчӧ ог воӧй...
Окоп пыдӧсӧдыс визувтысь шорыс весалӧ миян кокъяссьыным став пежсӧ да дуксӧ, и ми кыссям кывшутӧг, тыртӧм юраӧсь, мудзӧмысла садь воштанвыйынӧсь.
Артиллерийскӧй лыйсьӧм век чорзьӧ, пӧрӧ дорвыв эргӧмӧ.
Миян юрвесьтса енэжыс быдладорсянь югдывлӧ взрывъяс ыпнитлӧмъясӧн.
Сэсся бомбардировкаыс сэтшӧма тшӧкмӧ, мый югӧрыс оз нин понды кусавлыны.
Дорвыв гымалӧм шыас ми мичаа аддзам ёрта ёртнымӧс, аддзам каскаяс вылысь визувтысь васӧ да миян зыръяслысь югйышталӧмсӧ.
Ме некор на эг аддзывлы татшӧм серпассӧ.
Оръявлытӧм лыйсьӧмсьыс му вылас быттьӧ сулалӧ ӧткодь югыд тӧлыся вой.
Сійӧ жӧ каднас миян и неприятельскӧй линияяссянь лэбзялӧны ракетаяс, да быттьӧ синъёран созвездиеяс югдӧдӧны миянлысь страшнӧй туйсӧ.
* * *
Ми ылалім туй вылысь.
Ӧні ми, буракӧ, передӧвӧй окопъяс дорсяньыс дзик нин матынӧсь.
Но мувывса гураныс артмӧдӧ тані неыджыд сёнтор, код бокъясӧд исковтӧны миян вуджӧръясным.
Ми мунім сапа кузяыс первой ӧтарлань, сэсся мӧдарлань.
Кинематографын моз оръявлӧмӧн ӧзъявлысь взрыв югӧръяс улас ми аддзам парапет вывсьыс кык санитарӧс нӧсилкаясӧн; найӧ зільӧны писькӧдчыны окоп вомӧныс.
Офицер, коді тӧдӧ, кытчӧ миянӧс колӧ нуӧднысӧ, горӧдӧ санитаръяслы:
«Висьталӧй, кӧні выль ходыс?»
— Ог тӧд.
Миян радъяссянь сідзжӧ кывсьӧны юалӧмъяс:
«Ылынӧсь-ӧ ми бошъяссяньыс?..»
Миянлы оз вочавидзны.
Санитаръяс сёрнитӧны ас костас:
— Ме водзӧ ог мун, — шуӧ воддзаыс.
— Ме вывті нин ёна мудзи.
— Мун, чорт возьми! — горзӧ бӧръяыс, няйттіыс сьӧкыда тувччалігтырйи.
— Не маринуйтны жӧ миянлы тані асьнымӧс!
Найӧ пуктӧны нӧсилкасӧ муас, окоп выліас.
Ми аддзам улісяньыс нюжӧдчӧм мортъяслысь кокъяссӧ.
— Тайӧ раненӧй? — юалам ми.
— Абу... морт шой, — броткӧдчӧ санитар, — и сьӧктаыс сылӧн 80 килограммысь не этша.
— Кор кыскан раненӧйӧс, сэки ещӧ на кыдзкӧ-мыйкӧ.
Найӧс ми новлам дугдывтӧг кык лун чӧж нин.
А вот тайӧ кулӧм!
И санитар, окоп дорышас сулалӧмӧн, воськовтӧ окоп мӧдарладорас, сэсся, равновесиесӧ муртса кутӧмӧн, кыскӧ ас бӧрсяыс нӧсилкасӧ.
Неуна ылысьджык ми аддзам лэптӧм капюшона копыртчӧм офицерӧс.
Сійӧ пуктӧма кияссӧ вомдорас да мыйкӧ горзӧ.
Гашкӧ, сійӧ миянлы индас туйсӧ...
Но, вӧлӧмкӧ, сійӧ ачыс вошӧма туйсьыс да корсьӧ ассьыс батареясӧ.
Ми некор ог воӧдчылӧй ас местаӧдзным.
Но ми век жӧ воим.
Миян гӧгӧр поле, кытчӧ шочиника сутшлӧдлӧма майӧгъяс.
Восьлалам кывшутӧг.
Тайӧ тані.
Заводитчӧ сложнӧй процедура — му кодйысьясӧс сувтӧдалӧм.
Нёльпӧрйӧ миянӧс тшӧктӧны то мунны водзӧ, то бӧрыньтчыны, кытчӧдз оз удайтчы сувтӧдны ротасӧ сійӧ соединительнӧй ход пӧлӧнӧдыс, кодӧс колӧ кодйыны.≠
— Куим шаг водзӧ!..
Абу сідз, уна сійӧ.
Воськов бӧрвыв!
Бӧрвыв, чорт возьми!
Пельтӧмминныд али мый!
Стой!..
Сувтӧдалӧмнас веськӧдлӧ офицер да сапёр, коді быттьӧ му пытшсьыс друг петіс.
Найӧ ноксьӧны-котралӧны радъяс пӧлӧнӧдыс, шӧпкӧдӧмӧн командуйтӧны быд салдатлы ныр улас, а мукӧддырйи киӧдыс босьтӧмӧн сувтӧдӧны места вылас.
Уджыс, коді заводитчыліс неыджыд порядокын, вочасӧн, мудзӧм йӧзыслӧн омӧль настроениеысла да сёйӧд мусин вӧснаыс, пӧрӧ тӧлктӧг ноксьӧмӧ.
«Ми передӧвӧй линиясьыс водзынӧсь», — ньӧжйӧник шуасьӧны ме дорын.
«Абу сэнӧсь, — шӧпкӧдӧ мӧд гӧлӧс, — ми дзик сы сайынӧсь».
Некод стӧчасӧ нинӧм оз тӧд.
Зэрыс век на киссьӧ, кӧть эськӧ ӧні воддза сертиыс омӧльджыка нин.
Да мый миянлы зэрыд!
Миян эм позянлун куйлыны.
Сэтшӧм ӧд лӧсьыд шойччыштны мудзӧм ки-кокъясӧн кизьӧрмӧм няйт пытшкас, и дзик веськодь, ваыс кӧ пожъялӧ чужӧмъясӧс, пырӧ яй пытшкӧ да булькакылӧ сапӧгъясын.
Но ми ӧдва удитам ӧтпыр лолыштны.
Колӧ пырысь-пыр жӧ босьтчыны удж бердӧ, сы вӧсна мый ӧні кык час вой нин: нёль час мысти лоӧ нин вывті югыд, медым дырджык кежлӧ кольччыны.
Весиг ӧти минута оз позь воштыны.
— Быд морт, — шуӧны миянлы, — должен кодйыны ходсӧ метрӧн-джынйӧн кузя, 70 сантиметр пасьта да 80 сантиметр джуджта.
Сідзикӧн быд группалы — куим салдатлы — кыкыс окоп кодъян зыръяӧсь да коймӧдыс заступа — колӧ перйыны нёль да джын метр.
Сӧветуйта тіянлы зэлӧдчывны: кымын водзджык эштӧданныд, сымын водзджык верманныд мунны.
Тӧдам ми тайӧ песнятӧ.
Полкса олӧмын эз на вӧв сэтшӧм примерыс, медым му кодъян уджъяс эштылісны индӧм срокысь водзджык, и мунлывлім сӧмын сэки, кор нин пондыліс грӧзитны ӧпасность — лоны неприятельяс син водзын да лыйлӧм улын, и сэки жӧ артиллерийскӧй бинас пазӧдсьывліс и миян став уджным.
Кодкӧ бӧрвылын ропкӧ:
«Ладнӧ, ладнӧ...
Нинӧм миянӧс бӧбйӧдлыны!..
Эн трудитчы!»
Но ӧткымын салдатъяс кындзи, кодъяс оз вермыны венны унсӧ да кодъясӧс регыд кыпӧдасны нӧшта на ӧдйӧджык уджалӧм вылӧ, ставӧн энергичнӧя босьтчӧны удж бердӧ.
Ми заводитам кодйыны выль линияыслысь первойя слӧйсӧ.
Сійӧ небыд да шедӧ кокниа.
Удж заводитчӧмыслӧн тэрыблуныс артмӧдӧ иллюзия, мый ставсӧ лоӧ регыд эштӧдӧма, и ми вермам мунны ас гуаным узьыштны.
Тайӧ мӧвпыс ыштӧдӧ миянӧс.
Но зыръясӧн клёнӧдчӧмысь ли, сыысь ли, мый ӧткымын салдатъяс, чорыда ӧлӧдӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, пӧшти гораа сёрнитӧны, миянлысь шуӧмнымӧс аддзӧм вӧсна кыптӧ миянсянь веськыдвылын ракета.
— Водӧй!
Ставӧн топӧдчӧны му бердӧ, и ракетаыс качайтчигтыр разӧдӧ ассьыс помтӧм блед югӧръяссӧ кулӧмъяс эрд вылас.
Кор сійӧ кусӧ, ми быдладорсянь кылам, кыдзи йӧзыс пондӧны вӧрӧшитчыны, сувтӧны да виччысигтырйи нин босьтчӧны удж бердас.
Регыд мӧд ракета тювӧдӧ ассьыс зарни кодь кузь идзсӧ да выльысь югдӧдӧ му кодйысьясысь вӧрзьытӧг куйлан пемыд визьсӧ.
Сэсся коймӧд, ещӧ дай ещӧ.
Пуляяс шутлялӧны миян гӧгӧрын.
Кывлӧ горӧдӧм.
— Раненӧй!
Сійӧ ёртъяс отсӧгӧн мунӧ.
Шуӧны, мый эм весиг некымын раненӧй...
Ми муртса казялам тайӧ йӧз чукӧрсӧ, кодъяс кыскӧны ёрта ёртнысӧ да вошӧны син водзысь.
Местаыс лоӧ ӧпаснӧйӧн.
Ми кусыньтчим, пуксялам.
Ӧткымынъяс мусӧ кодйӧны пидзӧсчанясьӧмӧн.
Мукӧдыс уджалӧны водӧмӧн, ӧти бок вывсянь мӧд бокӧ бергалігтырйи, кыдз быттьӧ найӧс мучитӧ кошмар.
Муыс, кодлӧн первойя слӧйыс шедіс сэтшӧм кокниа, ӧні сибдалӧ, сирсёй.
Сійӧс сьӧкыд кодйынысӧ, и сійӧ сибдӧ зыръясӧ мастика моз.
Быдпӧрйӧ ковмӧ вуштыны кӧрт вывсьыс сибдӧм комокъяссӧ.
Вочасӧн пондӧ содыштны насыпь мылькторйын и миян пӧвстысь быдӧн зільӧ крепитны окопыслысь тайӧ заводитчӧмсӧ аслас мешӧкнас да гартыштӧм шынельнас, сэсся, кор прӧйдитӧ шквалыс, топӧдчылӧны му бердас, тайӧ ичӧтик вуджӧр саяс.
Уджалігас ми пӧсялам, но кыдз сӧмын сувтам, кӧдзыдысла пырысьтӧм-пыр жӧ босьтӧ йирмӧг.
Сы вӧсна ковмӧ венны мудзлунсӧ да выльысь босьтчыны уджавны.
Ог, ми некор тайӧс ог эштӧдӧй!..
Муыс пондӧ лоны век ёнджыка чорыдджыкӧн.
Быттьӧ кутшӧмкӧ лёк вын кӧлдуйтӧма миянӧс да парализуйтӧма ки-кокнымӧс.
Ракетаяс преследуйтӧны миянӧс, вӧтлысьӧны миян бӧрся и оз сетны позянлун вӧрӧшитчыштны; и быд ыпнитлӧм бӧрын ковмӧ уджавны нӧшта на ёнджыка выныштчӧмӧн.
Ӧтчаяниеӧ вайӧдан ньӧжмыдлунӧн, медбӧръя вынъяс сетӧмӧн, ми вочасӧн кодъям гусӧ.
Мусинмыс небзьыштӧ.
Лэптӧм мусьыс тёпкӧ ва...
Сэсся кодкӧ горӧдӧ:
«Ва воис!»
Тайӧ горӧдӧмыс мунӧ му кодйысьяс став радӧдыс.
— Ва воис!
Уджалӧмыд весьшӧрӧ!
— Мелюссонлӧн партияыс кодйӧма нӧшта пыдӧджык, и сэні сідзжӧ ва!..
abu
— Весьшӧрӧ мырсьӧм!
Ми сувтам дзикӧдз падмӧмӧн.
Войся пемыдас кылӧ, кыдзи шыблалӧны зыръяссӧ да заступъяссӧ.
Унтер-офицер кималаснас корсьӧ офицерӧс, медым юавны, мый вӧчны.
Ӧткымынлаын салдатъяс, дзик некодлысь юасьтӧг, чӧскыда унмовсьӧны мелі зэр улас да ракетаяс дзирдыштлӧм улас.
* * *
Тайӧ кадас кымын, кыдзи меным помнитчӧ, заводитчис бомбардировка.
Первойя снарядыс воис сэтшӧм гымӧн, мый сынӧдыс быттьӧ кыкпельӧ потіс.
Сы бӧрся лэбны кутісны мукӧдъяс.
Сэсся взорвитчӧм муыс, вир гӧрд би югӧрнас югдӧдӧмӧн, лэбзис вылӧ.
Гӧгӧрвоана, мый неприятель ракета югӧр улас казяліс да босьтіс правильнӧй прицел...
Салдатъяс уськӧдчисны ваӧн ойдӧдӧм ичӧтик гуранӧ, кодӧс найӧ перйисны.
Найӧ йӧршитчисны сэтчӧ да вевттьысисны кӧрт зыръяснас.
Веськыдвылын, шуйгавылын, водзын и бӧрын взрывайтчӧны снарядъяс да сэтшӧм матын миянсянь, мый миян кок улын став муыс сыркакылӧ.
Регыд мысти заводитчис кыдз быттьӧ дорвыв землетрясение.≠
abu
Осколокъяс да пу торпыригъяс, сынӧдас жвичйӧдлігтыр, крестасьлісны миян юр выланым.
И быдӧнлӧн ӧттшӧтш чужис дзик ӧти мӧвп: «Ӧні миянлы пом!»
Меысь неуна водзынджык, веськыдвылын, кодкӧ кыпӧдчис да горӧдіс:
«Мунамӧй!»
Нюжӧдчӧм тушаяс джынвыйӧ кыпӧдчисны няйт вольпась вывсьыс (а няйтыс на вылысь шорӧн визувтіс) да йӧла моз шыӧдчисны:
«Мунамӧй!»
Бауасьӧмӧн ми заводитім писькӧдчыны бӧрвыв.
— Вӧрзьӧй!
Вӧрзьӧй нин!
Но кузь шеренгаыс колис вӧрзьывтӧг.
Бӧръяяслӧн лёкног горзӧмыс эз мӧрччы воддзаяслы.
Воддзаясыс эз вӧрзьыны, и налӧн вӧрзьытӧмлуныс кутіс став массасӧ.
Раненӧйяс кыссисны-вуджалісны ёрта ёрт вомӧныс, ёртъяснысӧ ойдӧдісны вирнаныс.
Сэсся ми тӧдмалімӧй сулалӧмыслысь помкасӧ.
— Гуран помас пруд!
Страшнӧй паника шымыртіс йӧзсӧ. Кывсьӧны гӧгӧрвотӧм горӧдӧмъяс, ӧтчаяниеӧ воӧм вӧсна ӧвтчӧмъяс.
Найӧ шыбласисны места вылас да горзісны.
Но кӧть и вывті ичӧт вӧлі гураныс, некод оз кӧсйы петны сэтысь да мыччысьны му веркӧс вылас, медым матыса пӧперегнога окопас писькӧдчӧмӧн, мынны смертьысь...
Раненӧйяслы тшӧктӧма кыссьыны ловъяяс вывтіыс; а кыссиганыс найӧ страшнӧя рискуйтісны и быд минутаын налы волывліс смерть.
Заводитчис, киссьысь зэрыскӧд сорсьӧмӧн, настоящӧй биа шер.
Миянсьыным тушаяснымӧс юрсянь да кокӧдз треситіс чудовищнӧй грымакылӧмыс.
Смертьяс пӧвстысь медся зывӧктанаыс лэччис да чеччаліс миян вылын югӧр гыясас.
Ми лӧсьӧдчим шемӧсӧ уськӧдан самопожертвованиеӧ.
Миянӧс шымыртӧм волнениеыс вӧлі сэтшӧм вына, мый миянлы сӧмын ӧні усины тӧдвылӧ став татшӧм жӧ переживаниеясыс, кутшӧмъяс вӧвліны миян войдӧр.
Сӧмын бомбардировка дырйи син водзад сувтӧны водзджыкся вӧвлӧмторъяс.
Сэк костті выльысь ранитчӧмъяс век кыссисны, эз видзӧдны страшнӧй опасность вылас.
«Некод татысь оз мун ловйӧн», — кыліс быдладорсянь.
Друг йӧз масса водзас пондіс лоны тыртӧмин: буракӧ, шеренгаыслӧн водзладор помыс пондіс вешйыны.
Ми первой кыссим, сэсся пондім котӧртны, няйтас да снаряд ӧзъявлӧмъяссьыс дзирдыштлан ва вылас кусыньтчӧмӧн, конъясьліг да усялігтырйи, быттьӧкӧ дзик му бердтіыс лэбзьысь сьӧкыд снарядъяс.
Ми воим дырӧннад гуран заводитчанінас, кодӧс ми дзик на неважӧн пондылім кодйынысӧ.
— Абу окопыс!
Нинӧм абу!..
Збыльысь, равнинаас, кӧні заводитчисны миян му кодъян уджъясным, синъяс эз аддзыны некутшӧм прикрытие.
Дорвыв пустыня.
Но окопъясыслы колӧ вӧлі лоны тасянь матын: ӧд ми воимӧй татчӧ сійӧ окопъясӧдыс.
Но кодарлань миянлы мӧдӧдчыны?
Зэрыс чорзис.
Ми падмӧмӧн сувтлім минута кежлӧ.
Сэсся паникаын уськӧдчим, кытчӧсюрӧ — ӧтикъяс веськыдвыв, мӧдъяс шуйгавыв, коймӧдъяс веськыда водзланьӧ.
И регыдӧн ставсӧ торйӧдіс войся пемыдыс да зэрыс.
* * *
Бомбардировка слабмис.
Сійӧ веськӧдіс ассьыс бисӧ медсясӧ сійӧ местаӧ, кӧні ми вӧлім войдӧр.
Но быд минутаын сійӧ вермис вуджны и водзӧ, вермис тупкыны миянлысь став петан туйяссӧ.
Зэрыс мӧдіс дзик ведра дорысь моз, лоис потоп кодьӧн.
Миян весьтын ӧшйис сэтшӧм сук пемыд, мый ракетаясыс ӧзйывлігас югдӧдісны эрд вывсьыс сӧмын неыджыд места, и слабиник существояс уськӧдчылісны пышйыны сэтысь быдладорӧ.
Ог вермы висьтавны, дыр-ӧ ме уялі некымын салдаткӧд, кодъяс дорысь ме зіли не кольччыны.
Ми мунім зыбуч местаті.
Весьшӧрӧ миян синъясным зілисны корсьны пемыдсьыс насыпъяс да гуранъяс, кӧні эськӧ позис спаситчыны.
Дыр мысти нин кывсис сьӧлӧмсянь горӧдӧм, коді вевтыртіс весиг взрывъясыслысь грымакылӧмсӧ да стихияыслысь эргӧмсӧ:
— Окоп!
Но тайӧ окопыслӧн насыпыс буждӧма.
Сэтчӧсса йӧзыс сэтысь вӧлі пышйӧны.
— Эн кольччӧй татчӧ, ёртъяс! — горзісны миянлы пышйысьясыс.
— Энӧ матыстчӧй!
Тані помтӧм ужас!
Ставыс буждӧ!
Насыпыс шылясьӧ, дзебсян гуясыс тупкысьӧмаӧсь!
Быдлаӧ визувтӧ няйт!
Аски асыв окопъяссьыс и следыс оз коль!
Ми мӧдӧдчим водзӧ...
Кытчӧ?
Ми вунӧдім юавны тайӧ йӧзыслысь, кодъясӧс зэв ӧдйӧ дзебис пемыдыс.
Весиг миян ичӧтик чукӧрным вочасӧн разӧдчис тайӧ разрушение костъясас.
Ме сэсся эг нин тӧд, кодкӧд ме.
То ӧти, то мӧд, спаситчӧм могысь, вошавлісны пемыдас.
Ми кайим чой паныд, лэччим бӧр.
Ас водзысь ме аддзи копыртчӧм йӧзӧс, кодъяс кайисны нильӧг керӧсӧд да ӧтарӧ шлювдылісны увлань.
Сэсся ми веськавлім нюрӧ, кытчӧ кокъясным вӧялісны пидзӧс выйӧдз.
Ми мунім, быттьӧ вартчим.
Быд воськов колӧ вӧлі вӧчны чорыда выныштчӧмӧн.
Тані миянӧс виччысис мынны позьтӧм смерть.
Но шуд вылӧ, миянлы удайтчис петны кутшӧмкӧ сёйӧдкодь насыпь вылӧ, коді муніс нюр вомӧныс.
И ми мӧдӧдчим тайӧ нильӧг ді бурысьӧдыс.
Ме помнита минута, кор вильдӧмыслӧн да нюрас усьӧ-мыслӧн ӧпасностьыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый ковмис копыртчывны да кинам кутчысьны мусьыс джынвыйӧ чурвидзысь морт шойясас.
Меным ки улӧ шедіс кодлӧнкӧ пельпомыс, чорзьӧм спинаыс, йи кодь кӧдзыд чужӧмыс да пиняс курччӧм трубкаыс.
Сэтысь петӧм бӧрын, лэптім юрнымӧс да матіникысь ми кылім гӧлӧсъяс.
— Гӧлӧсъяс!
Гӧлӧсъяс!
Найӧ кажитчисны миянлы сэтшӧм мусаӧн, быттьӧ чуксалісны миянлы матыса йӧз.
И ми чукӧртчим, медым ӧтлаасьны накӧд, кодъяс, кыдзи миянлы кажитчис, чуксалісны миянӧс.
Гӧлӧсъясыс кутісны кывны пыр ёнджыка сійӧ мыльк йывсяньыс, коді тӧдчис оазис моз.
Но кывъяссӧ эз на позь велавнысӧ.
Ми нинӧм на эг гӧгӧрвоӧй.
«Мый найӧ висьталӧны?» шензигтырйи юаліс миян пӧвсысь ӧтик.
Ми инстинктивнӧя дугдім корсьны мунан туйсӧ.
Страшнӧй сомнение шымыртіс миянӧс.
И сэки ми кыйим бураа кылысь кывъяс:
—Achtung!..
Zweites Geschüts!..
Schuss!.. *
* Кывзы!..
Мӧд ӧрудие!..
Пли (Немецкӧй кыв вылын).
А сы бӧрвылын пушкаысь грымӧбтӧм шыасис телефон пыр ыстӧм тайӧ приказ вылас.
Ми быттьӧ измим повзьӧмысла, кынмим места вылӧ.
— Кӧнӧсь ми?
Сюрс чӧрт!
Кӧнӧсь ми?
Но ӧпасностьыс кӧть и вӧлі син водзаным, мудзӧмысла сьӧктаммӧм вӧснаыс ми сӧмын ньӧжмыда бергӧдчим да пондім мунны, выныштчӧмӧн венім асьнымӧс, медым не кольччыны да не кувны.
Ми петім паськыд равнина вылӧ.
Сэні ми шыбытчим муас курган бердӧ, кытчӧ ми, весиг ӧти сі вӧрзьӧдны вермытӧмла нин, водім спинаяс вылӧ.
Зэрыс кисьтіс миянлы веськыда чужӧмӧ, визувтіс спина кузя, морӧс кузя.
Гашкӧ, кор пуксяс асылыс, ми ог нин лоӧ ловъяӧсь либӧ веськалам пленӧ...
Ми нинӧмтор йылысь нин эг думайтӧй.
Вынъясным дзикӧдз бырисны...
XXIV. КЫА
Ми виччысям луныслысь воӧмсӧ сійӧ местаас, кытчӧ усьлім.
Ньӧжйӧник воис сійӧ, кӧдзыд да мурыш, кулӧм кодь югӧрӧн шог серпассӧ югдӧдіг.
Зэрыс дугдіс.
Чусыд ва зеркалӧясӧн вевттьысьӧм свинцӧвӧй равнинаыс кажитчӧ петӧма не сӧмын войсьыс, но и моресьыс.
Унзільӧсь, парализованнӧйӧсь, кӧдзыдсьыс гегдӧмъяс, кадысь кадӧ синъяснымӧс восьтыштлӧмӧн, ми присутствуйтам тайӧ выль лун чужигас.
Кӧнӧсь нӧ окопъясыс?
Ми аддзам тыяс, а на костысь йӧв рӧма ва визьяс.
Ваыс ёна на унджык мыйдта ми чайтлім.
Сійӧ ставсӧ тыртӧма, сійӧ быдлаӧ паськалӧма, и йӧзыслӧн, кодъяскӧд ми паныдасьлім войнас, водзвыв висьталӧмыс збыльмис: абуӧсь нин сэсся окопъясыс, ӧд тайӧ каналъясыс и эмӧсь вӧвлӧм окопъясыс.
Быттьӧ всемирнӧй потоп.
Тыш мунан поле оз узь: сійӧ кулӧма.
Гашкӧ, кӧнкӧ ылын олӧмыс и водзӧ мунӧ, но ми сійӧс ог аддзӧй.
Ме, висьысь моз шатлаліг, джынвыйӧ кыпӧдча да видзӧда ас гӧгӧрысь.
Шынельӧй кыскӧ менӧ аслас зэв ыджыд грузнас му бердӧ.
Мекӧд орччӧн куйлӧны кутшӧмкӧ чудовищно-бесформеннӧй массаяс.
Ӧти на пӧвстысь — Парадиз, коді вевттьысьӧма кыз няйтӧн, а тасма бердас патронташъяс местаас сылӧн кутшӧмкӧ страннӧй польдчӧминъяс.
Сійӧ сувтӧ жӧ.
Мукӧдъяс узьӧны да оз вӧрӧшитчыны.
Страннӧй, шемӧсмӧдан чӧвлун.
Весиг ӧти шы оз кыв, ваас усялысь му комӧкъяс бульскӧдчӧм кындзи.≠
Лыйсьӧм шы оз кыв.
Абуӧсь нин снарядъясыс, сы вӧсна мый найӧ оз разрывайтчыны; абуӧсь пуляяс, сы вӧсна мый йӧзыс...
Кӧн нӧ йӧзыс?
Вочасӧн ми найӧс заводитам аддзыны.
Найӧ узьӧны миянсянь неылын, юрсяньыс да кок улӧдзныс няйтӧн тырӧмӧн да пӧшти неодушевлённӧй предметъясӧ пӧрӧмӧн.
Мыйкӧылнаысь ме казяла нӧшта ӧткымынъясӧс, кодъяс улиткаяс моз вӧлі йӧжгыльтчӧмаӧсь да ляскысьӧмаӧсь гӧгрӧстӧм насыпь бердӧ, коді васьыс вӧлі джынвыйӧныс шлювдӧма.
Тайӧ дзик вӧрзьытӧм массаяслӧн радъяс, кутшӧмкӧ пачкаяс, кодъяс куйлӧны орччӧн-орччӧн да быттьӧ лямӧдӧмаӧсь няйтас.
Ме выныштчи, медым торкны чӧвлунсӧ.
Шуа Парадизлы, коді сідзжӧ видзӧдӧ сылань:
«Тайӧ кулӧмъяс?»
— Час ми ветлам да видзӧдлам, — вочавидзӧ сійӧ джын гӧлӧсӧн.
— Неуна куйлыштам на.
abu
Ми видзӧдлам ёрта ёртным вылӧ, сэсся выльысь видзӧдам куйлысьяс вылӧ.
Мудзӧмла миян чужӧмъясным абу нин морт чужӧмъяс кодьӧсь; найӧ пӧрисны мыйӧкӧ няйтӧ, мучитчӧмӧ, а синъяс гырдмисны.
Став тайӧ война чӧжыс ми аддзылім ёрта ёртнымӧс став положениеясас и век жӧ ми асьнымӧс огӧ тӧдӧй.
Парадиз бергӧдчӧ да видзӧдӧ мӧдарӧ.
Друг ме казяла, кыдзи сы туша вывті мунӧ дрӧж.
Сійӧ лэптӧ сибдӧм няйтысла вывті ыджыд кисӧ.
— Сэні... сэні... — шӧпкӧдӧ сійӧ.
Окоп доръяс вомӧн петан ва веркӧсас плавъялӧны кутшӧмкӧ массаяс, быттьӧ гӧгрӧсмӧм рифъяс.
Ми кыссям сэтчӧ...
Тайӧ вӧйӧмъяс...
Налӧн юръясыс да киясыс ва пытшкас.
Ва веркӧссьыс ми аддзам налысь спинаяссӧ, тасмаяссӧ, лӧз блузаяссӧ, пыктӧм тушаяссӧ.
Пӧдӧмъяс пиысь ӧтилӧн юрсиыс сувтӧма да чурвидзӧ ва вылысас, быттьӧ васа быдмӧг.
Со петкӧдчӧ чужӧм дзик ва веркӧсас; юрыс мыджсьӧма насыпь дорышас, а тушасӧ дзебӧма ваыс.
Еджыд синбугыльясыс видзӧдӧны енэжас.
Восьса вомыс ырвидзӧ сьӧд.
Вижӧдӧм польдӧм тушаыс кажитчӧ небзьӧмӧн да ботьмӧмӧн.
Тані вӧлісны часӧвӧйяс.
abu
Найӧ абу вермӧмаӧсь няйтсьыс петнысӧ.
Кӧть кутшӧма найӧ эз зільны петны ваӧн вочасӧн тыран, нильӧг бокъяса гурансьыс — ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Найӧ пӧгибнитісны, кинаныс сёйӧд муас кутчысьӧмӧн.
Миян водзын нюжӧдчӧмаӧсь передӧвӧй линияяс — миян и немецъяслӧн.
Найӧ ӧтмоз шытӧмӧсь да вевттьысьӧмаӧсь ваӧн...
Ми мунам тайӧ нильзьӧм развалинаяс дорас.
Мунам сійӧ местаястіыс, кӧні сӧмын тӧрыт на вӧлі ӧти ужас, ми ӧні буретш сійӧ страшнӧй коласас, код порог дорӧ сувтіс миян бӧръя атакалӧн не мортнога порывыс да кӧні пуляясыс да снарядъясыс эз дугӧдлыны ассьыныс смерть вӧчан уджсӧ воӧн-джынйӧн чӧж нин, му весьтас горизонт ӧтар помсяньыс мӧд помӧдзыс яростнӧя крестасьліс.
Тайӧ ӧні чӧвлунлӧн да смертьлӧн олӧмсайса кутшӧмкӧ эрд.
Эрдыс ставнас вольсассьӧма узьысь существоясӧн: найӧ то дзик вӧрзьытӧмӧсь, то ньӧжмыда вӧрӧшитчӧны да лэпталӧны юръяссӧ, то кулалӧны.
Неприятельскӧй окопъяс сідзжӧ вочасӧн вошӧны ва улас, артмӧдӧны юкмӧсъяс да ва гуранъяс.
Бужӧдыс вежсьӧ бужӧдӧн.
abu
Тані оз тыдавны морт шойяс.
Зато ме аддза морт шой дорсьыд нӧшта на страшнӧйджыктор — бледӧдӧм куш ки, коді чурвидзӧ ваувса гурансьыс.
Мортсӧ, буракӧ, вӧлі тыртӧма аслас прикрытиенас да сійӧ удитӧма сӧмын кисӧ чургӧдны.
Матӧджык воӧм бӧрын ми аддзам, мый му чукӧръясыс, кодъяс кыпӧдчӧны тайӧ пропасть доръясас, — мортъяс.
Кулӧмаӧсь-ӧ найӧ, узьӧны-ӧ?
Ми ог тӧдӧй.
Немецъяс тайӧ али французъяс?
Ог тӧдӧй.
Ӧти на пӧвстысь восьтіс синъяссӧ да, юрсӧ довкйӧдлӧмӧн, видзӧдӧ миян вылӧ.
Ми шуам сылы: «Француз?»
Сэсся юалам по-немецки:
«Deutsch?» *
* Немец?
(нем.).
Сійӧ оз ӧтвечайт, куньӧ синъяссӧ да бӧр бергӧдчӧ вӧта-вемӧса олӧмас.
Сідз ми эг и тӧдӧй, коді сійӧ.
Абу позянлун тӧдмавны тайӧ существоясыслысь происхождениесӧ ни паськӧм серти, коді тырӧма кыз няйтӧн, ни головнӧй убор серти, сы вӧсна мый сійӧ абу, ни ӧружие серти, коді сідз жӧ абу, либӧ киясыс куйлӧны кутшӧмкӧ бесформеннӧй да пемыд массаяс вылын, кодъяс кажитчӧны зэв ыджыд чериӧн.
Став тайӧ шой кодь чужӧма йӧзыс, кодъяс куйлӧны миян водзын и миян бӧрвылын, помӧдз истощитчӧмаӧсь, кывшутӧмӧсь да вынтӧмӧсь.
Ставӧн найӧ мӧда-мӧд кодьӧсь, быттьӧ ставныс пасьтӧмӧсь.
Кошмарнӧй войыс ставсӧ найӧс ӧткодялӧма.≠
Тайӧ ставыслӧн пом.
Стихияясыс * вӧчӧмаӧсь тышыслы пом.
* Стихия — природалӧн вынъяс.
Вӧліс кад, кор ме думайтлі, мый война вылын медся страшнӧйыс — сійӧ снарядъяслӧн биыс; сэсся ме дыр чайтлі, мый медся ужаснӧйыс — сійӧ пӧдны му улын, коді дугдывтӧг ньылалӧ миянӧс.
Но абу, настоящӧй адыс — сійӧ ва!
Кыптӧ тӧв.
Сійӧ быттьӧ йиа, и аслас кӧдзыд лолалӧмнас кынтӧ миянлысь кӧтасьӧм тушаяснымӧс.
Ваӧн ойдӧм тайӧ равнина вылас, морт телӧясӧн тырӧм тыяс да гӧпъяс пӧвсас, пресмыкающӧйяс моз ляскысьӧм да вӧрзьывтӧм діяс костас, заводитчӧ омӧлика вӧрӧм.
Ньӧжйӧ кыссьӧны морт ловъяс, нюкыртчӧны сьӧкыд шынель улас, да вочасӧн разалӧны равнина пасьталаыс.
Лунъюгыд пуксьӧмыс сэтшӧм няйт, мый кажитчӧ, быттьӧ луныс кусӧ нин.
Ловйӧн кольӧм тайӧ йӧзыс коньӧр кодьӧсь, трагическӧя уродливӧйӧсь да джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, кыссьӧны быттьӧ дзикӧдз кушмӧм степь кузя ыджыдсьыс-ыджыд, висьтавны позьтӧм несчастиеӧн вӧтлӧмӧн.
Миян дінті мунігас найӧ видзӧдлывлӧны миян вылӧ да, казялӧм мысти, мый ми ловъя йӧз, шуӧны миянлы:
— Тан дорысь сэні нӧшта на лёкджык.
Йӧзыс усялӧны гуясӧ, и некутшӧма оз позь найӧс лэптынысӧ.
Ставныс найӧ, кодъяс войнас сувтісны снарядӧн вӧчӧм воронка дорас, пӧгибнитісны.
Ми аддзылім му вывсьыс морт юр, коді вынтӧг бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, сы вӧсна мый став тушаыс и киясыс сибдӧмаӧсь няйтас.
Сэні эм ӧти туй, кодӧс ӧткымынлаті вӧлі вольсалӧма плетеньӧн.
Но плетеньыс орӧма, и ӧні сэні артмӧма мортъясӧс кыян нальк.
Кӧні плетеньыс абу, сэні ваыслӧн джуджтаыс воӧ кык метрӧдз.
Йӧзыс вошталісны тайӧ няйтас паськӧмнысӧ.
Видзӧдлы со эсійӧяс вылӧ: ковмис вундавны шынельыслысь став увдор юкӧнсӧ, медым мездыны найӧс, сы вӧсна мый налӧн асланыс эз вӧв вынныс сувтнысӧ да сэтшӧм сьӧкыдторсӧ кыскыны.
Дюмалӧн шынельыс, кодӧс ми муртса вермим сы вылысь пӧрччӧднысӧ, веситіс нелямын килоысь унджык...
Ми ӧдва кутім сійӧс кыкӧн.
Со видзӧдлы эсійӧ куш кока вылас.
Муыс кыскӧма сійӧс ас пытшкас да нетшыштӧма сылысь панталонъяссӧ, кальсонъяссӧ дай кӧмсӧ.
Тайӧ вӧвлытӧм ужас!..
И йӧзыс кыссьӧны водзӧ муртса восьлалігтырйи.
Ми сувтам.
Лэчыд тӧлыс шатлӧдлӧ миянӧс пуясӧс моз.
Мунам посньыдик воськовъясӧн.
Кежам бокӧ, кӧні, ёрта ёртныслы сьыліас кутчысьӧмӧн, сулалӧны кык морт.
Мый тайӧ?
Врагъяс, кодъяс кутчысьӧмаӧсь ёрта ёртнысӧ виӧм могысь да кынмӧмаӧсь сійӧ положениеас, кутшӧмӧ суис найӧс смертьыс?
Абу! Тайӧ кык морт, кодъяс мыджсьӧмаӧсь мӧда-мӧдныс вылӧ, медым унмовсьны.
Найӧ абу вермӧмаӧсь нюжӧдчыны кок увсьыс пышйысь да найӧс ньылыштны кӧсйысь му вылас да сы вӧсна копыртчӧмаӧсь ёрта ёртныс дорӧ, кутчысьӧмаӧсь дай унмовсьӧмаӧсь, ойдӧм мусинмас пидзӧс выйӧдзыс вӧйӧмӧн.
Ми ог вӧрзьӧдӧй тайӧ вӧрзьытӧмлунсӧ да ылыстчам тайӧ морт шоглун дорсьыс.
Сэсся ми регыдӧн и асьным сувтім.
Ми вывті надейтчим ас вынным вылӧ.
Абу позянлун мунны водзӧ.
Абу на пом миян бедствиеяслы.
Ми выльысь сьӧкыд шыӧн усям му вылӧ.≠
Куням синъяснымӧс да сӧмын кадысь кадӧ восьтывлам найӧс.
Конъясьлігтырйи миян дорӧ воӧны кутшӧмкӧ йӧз, копыртчӧны миян вылӧ, да сёрнитӧны муртса кылан, мудзӧм гӧлӧсъясӧн.
Ӧтикыс шӧпкӧдӧ:
«Sie sind tot...
Wir bleiben hier...» *
* Найӧ кулӧмаӧсь...
Кольччам татчӧ.
—Ja, * — ышловзигтырйи вочавидзӧ мӧдыс.
* Да.
Найӧ казялӧны, мый ми вӧрӧшитчам на, да пырысьтӧм-пыр жӧ лэччысьӧны миян дорӧ.
Ӧтиыс на пӧвстысь ньӧжйӧник шыасьӧ миян дорӧ.
«Ми лэптам кияснымӧс», шуӧ сійӧ.
И найӧ оз вӧрзьыны.
Сэсся найӧ нюжӧдчӧны миянкӧд орччӧн, налӧн чужис мӧвп, мый ӧні помасисны налӧн мучитчӧмъясыс, и ӧтикыслӧн няйтӧн тырӧм чужӧм вылас тыдовтчис нюм.
— Кольччы татчӧ, — шуӧ Парадиз, мыльк торйӧ мыджсьӧм юрсӧ бергӧдтӧг.
— А сэсся верман мунны миянкӧд, кӧсъян кӧ.
— Да, — сӧглашайтчӧ немец.
— Месянь тырмас...
Ми сылы ог вочавидзӧ.
— А мукӧдъясыслы позьӧ кольччыны? — выльысь юалӧ сійӧ.
— Кӧсйӧны кӧ, мед кольччӧны, — шуӧ Парадиз.
И нёль немец нюжӧдчисны няйтас.
Ӧтик на пӧвстысь заводитіс киргыны.
Быттьӧ кутшӧмкӧ бӧрдан сьыланкыв петӧ сы морӧс пытшкысь.
Сэки мукӧдъясыс кыпӧдчӧны пидзӧс выланыс да повзьӧм чужӧмӧн видзӧдӧны сы вылӧ.
Ми видзӧдам тайӧ сцена бӧрсяыс.
Киргӧмыс лӧнис да войтӧлӧн моз кыскалан сьыліыс лоис кынӧн.
— Er ist tot *, — шуӧ ӧти немец.
* Сійӧ куліс.
Сійӧ кутіс бӧрдны.
Мукӧдъясыс лӧсьӧдчӧны узьны.
Бӧрдігтырйиыс унмовсьӧ и сійӧ.
Шатлалігтырйи воӧны некымын салдат.
Найӧ быттьӧ кодӧсь.
Миян дорын налы лӧсьыдджык, — и ми унмовсям ставӧн ӧтлаын, братскӧй гуын моз.
* * *
Ми садьмимӧй.
Парадиз видзӧдлӧ ме вылӧ, и ми зілям тырвыйӧ садьсявны, уськӧдны тӧдвылӧ ставсӧ, мый вӧлі.
Вочасӧн ми бӧр воам олӧмас, лунъюгыдас да век на мунан кошмарас...
Бара на миян водзын дзикӧдз кушмӧм, ваӧн ойдӧм равнина, коді ставнас тырӧма сісьмысь морт шойясӧн да нӧшта лолалысь на телӧясӧн.≠
Парадиз шуӧ меным:
«Со кутшӧм войнаыд»
— Да, со тай сійӧ...
— ылыс гӧлӧсӧн шуӧ сійӧ выльысь.
Ме гӧгӧрвоа, мый сійӧ кӧсйӧ шунысӧ:
«Войнаыд — сійӧ абу атакаяс, кодъяс маневръяс да смотръяс кодьӧсь; тайӧ абу дӧлалысь знамяяса тышъяс; тайӧ абу рукопашнӧй схваткаяс, а чудовищнӧй мудзлун, коскӧдз ва, няйт да кӧдзыд, тайӧ бакшасьӧм чужӧмъяс, морт ӧбликсӧ воштӧм, лестукъясӧдз чашйӧм морт шойяс; тайӧ помтӧм ӧткодь страданиеяс, а абу эзысь моз дзирдалысь штыкъяс и абу шондіӧн ойдӧм равнина вылын горнистлӧн труба шыяс».
Со мый думайтіс Парадиз, кор сійӧ уськӧдіс тӧдвылас кар кузя миянсьыным прогулкаӧс.
И сійӧ мурӧстіс:
— Помнитан сійӧ бабасӧ, коді тай сёрнитіс атакаяс йывсьыд, да дульнас резсьӧмӧн восхищайтчис:
«Кутшӧм мича, навернӧ, зрелищеыс...»
Миянкӧд орччӧн кынӧм вылас пласьтвидзысь разведчик кыпӧдіс юрсӧ няйт письыс да горӧдіс:
— Мича!..
Да чӧрт сыкӧд!
Сійӧ сэтшӧм жӧ, мӧс кӧ эськӧ шуис: «Кутшӧм мича, навернӧ, зрелище, кор ӧшъясӧс начкыны нуӧны».
И сійӧ сьӧлыштіс вомас пырӧм няйтсӧ.
— Мед шуасны, мый сідз колӧ, — скӧрмӧмӧн висьтавліс водзӧ.
— Зэв бур, ме сӧгласен.
Но мича!
О, абу сідз!
Тайӧ мӧвпсьыс мучитчӧмӧн сійӧ бара пондіс шуавны:
«Со кутшӧм глупостьясӧн тыртӧны миянсьыным юрнымӧс, миянӧс смерть вылӧ мӧдӧдігӧн».
И бара сьӧлыштіс, но мудзӧмысла дзикӧдз вынтӧммӧм вӧснаыс юрнас сутшкысис аслас сьӧлыштӧм вылӧ.
* * *
Парадиз, мучитысь думъясӧн тырӧм, ӧвтыштіс кинас да выльысь пондіс висьтавлыны:
— Со кутшӧм войнаыд...
И тадзи быдлаын.
Мыйяс ми ставӧн и мый миян гӧгӧрын ставыс?
Нинӧм!
Ӧти чут.
Помнит, мый талунъя асылас сы мында жӧ несчастье да шоглун нюжӧдчӧма став свет вылас куим сюрс километр кузя, — сы мында жӧ, а гашкӧ, и унджык на.
— А сэсся, — шыӧдчис миянкӧд орччӧн куйлысь ёрт, кодӧс эз позь тӧднысӧ весиг гӧлӧс сертиыс, — аски лоӧ тайӧ жӧ.
Ӧд вӧлі жӧ тайӧ и войдӧрлун, и водзті.
Выныштчӧмӧн, кыдз быттьӧ мусӧ косялӧмӧн, нетшыштчис разведчик няйтсьыс, кытчӧ сійӧ вӧчӧма горт модаа гӧп, да пуксис.
Сэсся сійӧ мӧдіс синъяснас лапйӧдлыны, пыркнитіс няйтнас тырӧм чужӧмсӧ, медым мездысьны няйт керкасьыс, да шуис:
— Гашкӧ, тайӧ пӧрйӧ ми кыдзкӧ-мыйкӧ мездмӧдчам.
Код тӧдас, гашкӧ, мездмӧдчам и аски...
Парадиз, сибдӧм сёй сьӧкта улас кусыньтчӧмӧн, зілис висьтавны войнаыслысь чудовищностьсӧ:
— Кор сёрнитан война йылысь дзоньнас, — гораа мӧвпаліс сійӧ, — то сійӧ дзик жӧ сэтшӧм, мый нинӧм не висьтавны, сы вӧсна мый кывъясыс вынтӧмӧсь...
Ми тані став вылас видзӧдам бердӧм синъясӧн...
Миянсянь матіын кодкӧ кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Абу некутшӧм позянлун тайӧс ставсӧ думыштны.
Тайӧ кывъяс бӧрас кывсис серамлӧн ызӧбтӧм.
— Да и кыдзи думыштнысӧ, он кӧ татчӧ волы да он кӧ аддзыв.
— Буди йӧймыны! — висьтавліс разведчик.
Парадиз копыртчис сыкӧд орччӧн нюжӧдчӧм масса дорӧ да юаліс.
«Тэ узян?»
— Ог.
Но ме ог кӧсйы вӧрзьыны, — вочавидзис муртса ловъя гӧлӧс, коді петӧ вӧлі няйт мыльктор письыс.
— Тӧдан, менсьым, тыдалӧ, кынӧмӧс чашнитӧма, но ме таын абу уверен да пола видзӧдлынысӧ.
— Вай видзӧдлам.
— Часлы, — вочавидзис раненӧй.
— Ме кӧсйи эськӧ ещӧ на неуна куйлыштны.
Мукӧдъяс зілисны вӧрӧшитчыны, кыссисны гырддза вылас ӧшйӧмӧн, ас вывсьыныс сибдӧм, личкысь няйт слӧйсӧ шыблаліг.
Кӧдзыдсьыс турдылӧмыс вочасӧн прӧйдитӧ, но лунъюгыдыс эз ломзьы тайӧ няйт море весьтас.
Миян пӧвстысь ӧти пондіс висьтавлыны шогӧ уськӧдан, гу дорӧ колльӧдан звӧн кодь гӧлӧсӧн:
— Мыйдта кӧть эн висьтавлы мӧдысь тайӧ став тор йывсьыс, некыдз тэныд оз веритны...
Оз лёк вӧсна либӧ тэ вылын издевайтчыштны кӧсйӧм вӧсна, а сы вӧсна, мый оз вермыны веритны.
abu
Колян кӧ тэ ловйӧн да шуан коркӧ: «Ми уджалім войнас, кор миян кузя восьтісны би, а сэсся ӧдва эг вӧйӧй няйтас», тэныд вочавидзасны: «Буракӧ, тіянлы сэки эз вӧв серамӧдз».
И тайӧ лоӧ ставыс.
И некод оз понды тӧдны, мыйсӧ ми испытайтлім.
Сӧмын ми асьным.
— Нет, весиг асьным ми вунӧдам! — горӧдіс кодкӧ.
— Тэ прав: ми вунӧдам...
Ми нин вунӧдны кутім...
— Ми вывті уна аддзылім!
— И ставыс сійӧ, мый ми аддзылім, вывті и вывті уна.
Ми абу сэтшӧмӧсь, медым ставсӧ тайӧс тӧрӧдны ас пытшканым.
Сійӧ сюв-сяв разалӧ быд бокӧ, сы вӧсна мый ми вывті ичӧтӧсь.
— Да, ставыс вунӧ.
Не сӧмын великӧй бедствиеыслӧн кузьталуныс, коді, кыдзи тэ шуин, помтӧм, не сӧмын помасьлытӧм маршъясыс, кодъяс гӧрӧны мусӧ, висьмӧдӧны кокъяс, ёнтӧны лыяс сьӧкыд нагрузка улын, коді мудз вӧсна кажитчӧ енэжӧдзыс быдмӧмӧн, не сӧмын медбӧръя усырӧдз мудзӧмыс, кор вунӧдан весиг ассьыд нимтӧ, места вылын жӧдзӧм да эбӧссьыд уськӧдысь вӧрзьытӧмлуныс, не сӧмын вынысь вывті уджъяс, узьтӧг олӧм, быдладорсянь кытшалысь враглӧн кыйӧдчӧмыс, и войнас куйӧдысь да тойясысь пӧдушка вылын унмыдкӧд тышкасьӧм.
Но вунӧ весиг чудовищнӧй орудиеяслӧн да пулемётъяслӧн биыс, фугасъяс, удушливӧй газъяс, контратакаяс.
Миянӧс тайӧ шемӧсмӧдӧ сӧмын сійӧ здукас, кор тайӧ став торйыс мунӧ.
Но ставыс тайӧ вушйӧ паметьысь, вешйӧ код тӧдӧ кытчӧ, кольӧны сӧмын вещьясыслӧн нимъясыс, ассьыныс содержаниесӧ воштӧм пустӧй кывъяс, быттьӧ письмӧын.
— Тайӧ збыль! — юрсӧ бергӧдтӧг пырӧдчис сёрниас ӧти салдат.
— Кор ме вӧлі отпускын, ме казялі, мый унатор нин вунӧді аслам войдӧръя олӧмысь.
Сэні вӧлісны месянь ыстӧм письмӧяс, и ме лыддялі найӧс, быттьӧ выль книга.
И кӧть кыдз, а ме век жӧ вунӧді ассьым, став вӧвлӧм страданиеясӧс.
Ми — ставсӧ вунӧдысь машинаяс.
Йӧзыд — сійӧ вещьяс, кодъяс сӧмын коръясӧкӧ думайтӧны, а медъёнасӧ вунӧдӧны.
Со мыйяс ми!
— Сідзкӧ ни ми, ни мукӧдъяс ставсӧ тайӧс оз кутны помнитны!
Сідзкӧ, сы мында шог вошас следтӧг!
Тайӧ мӧвпыс, кыдзи нӧшта ыджыдджык бедствие йылысь юӧр, джудждаммӧдіс йӧзыслысь шогсьӧмсӧ.
«О, ставсӧ кӧ тайӧс эськӧ мӧдысь уськӧдлыны дум вылад!» горӧдіс ӧтик.
— Тайӧ ставыс помнитчис кӧ да колис паметьын, — содтіс мӧд, — то эз нин эськӧ сэсся вӧвлы войнаыд!
Коймӧд жӧ мудрӧя содтіс:
«Да, тайӧ кӧ ставыс помнитчис, войнаыд эз эськӧ вӧв сэтшӧм бесполезнӧйӧн».
Но друг ловйӧн кольысьяс пӧвстысь ӧтик, коді ӧнӧдз на куйліс дзик вӧрзьывтӧг, кыпӧдчис пидзӧс вылас, ӧвтыштіс няйтӧн вевттьысьлӧм кияснас да, зэв ыджыд борда шыр кодь сьӧд, пыдысянь горӧдіс:
— Мед та бӧрын оз нин сэсся лоны войнаясыд!
Тайӧ няйт пельӧсас, кӧні миян вылӧ, слаб да беспомощнӧй йӧз вылӧ, усьласис ва гӧпъяссӧ да няйтсӧ серӧдысь кӧдзыд тӧв, тайӧ мортыслӧн горӧдӧмыс кыпӧдіс нӧшта мукӧд сэтшӧм жӧ горӧдӧмъяс:
«Колӧ, медым та бӧрын эз нин вӧвны войнаяс!»
Му бердас дорӧм, муас сибдӧм тайӧ йӧзыслӧн скӧр да мурыш горӧдӧмъясыс кыпӧдчисны да разалісны тӧв йылас, быттьӧ бордъяс вылын.
— Оз сэсся ков война!
Оз сэсся ков война!
— Да!
Тырмас!
— Тайӧ вывті ыджыд йӧйталӧм!..
Тайӧ вывті ыджыд йӧйталӧм!
Мый тайӧ ставыс лоӧ, шуны кӧ збыльысь?
Мый лоӧ тайӧ ставторйыс, мый весиг он куж висьтавнысӧ?
И найӧ мургисны, арзісны, быттьӧ зверьяс, кодъяс пышйӧмаӧсь ытъя ваысь паськалан-шлявдан му клӧк вылӧ.
Найӧ морӧсысь петан протестыс вӧліс сэтшӧм ыджыд, мый весиг пӧдтӧ найӧс.
— Миянӧс лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым овны, а не ӧкӧлейтны татшӧм ногӧн.
— Мортъясӧс лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым лоны верӧсъясӧн, батьясӧн, йӧзӧн, а не зверъясӧн, кодъяс йирӧны ӧта-мӧдыслысь голяяссӧ.
— И быдлаын, быдлаын сӧмын зверьяс и зверьяс, вывті скӧр зверьяс!
Видзӧдлы, видзӧдлы!..
... Ме некор ог вунӧд тайӧ помтӧм эрдъяссӧ, кодъяс вылысысь няйт ваыс мыськӧма став рӧмъяссӧ, став тшупӧдъяссӧ, став чертаяссӧ; сісьнас сёйӧм налӧн очертаниеясыс разалісны-паськӧдчисны быдладорӧ чурвидзан майӧгъяс, бытшкасьысь проволокаяс да разнӧй сооружениеяс дорті.
И сэні, тайӧ мурыш да помтӧм Стикс * шӧрас, кыптіс разумлӧн, логикалӧн да гӧгӧрвоӧмлӧн первойя вӧрзьылӧмыс, коді, быттьӧ безумие вспышкаӧн, друг югдӧдіс тайӧ коньӧр кодь йӧзсӧ.
* Стикс — греческӧй мифологияын адса медся ыджыд ю.
Ме казялі, мый тайӧ мӧвпыс найӧс мучитіс.
Найӧ пондісны гӧгӧрвоны, мый му вылын овны, лоны шудаясӧн — сійӧ не сӧмын миян право, а миян долг и весиг идеал да подвиг, мый общественнӧй олӧмсӧ лӧсьӧдӧма сӧмын сы могысь, медым кокньӧдны быд мортлысь личнӧй олӧмсӧ.
— Овны!
— Ставлы овны!..
Тэныд!..
Меным!..
— Оз нин сэсся ков войнаыд!..
Оз ков!..
Тайӧ вывті глупӧ!..
Сыысь на лёкджык, тайӧ вывті...
Туманнӧй мӧвп петкӧдчис югнитӧм кывъясас.
Ме аддзылі няйтӧн тырӧм кыпӧдӧм плешсӧ, вомсӧ, коді шуис:
«Кык тышкасьысь армияыд — сійӧ ӧтик великӧй армия, коді помалӧ ачыс асьсӧ виӧмӧн».
* * *
— Мый ми сэтшӧмъясыс со нин кык во чӧж?
Ми коньӧр кодь дикарьяс, зверьяс, бандитъяс, негодяйяс!
— Сыысь на лёкджык, — век шуаліс сійӧ, коді эз сэсся аддзы мӧдпӧлӧс кывсӧ.
— Да!
Ме сӧгласен, мый лёкджык!
И тайӧ асъя передышка костас йӧзыс, кодъяс мудзӧмысла вынсьыс дзикӧдз усьӧмаӧсь, кодъясӧс жалиттӧг киськалӧ зэрыс, кодъяс лигышмунӧмаӧсь войбыдся гымшысьыс, кодъяс мезмисны вулкансьыс да наводнениесьыс, — заводитісны гӧгӧрвоны, мыйвыйӧдз войнаыс, и нравственнӧ и физически зывӧктана войнаыс, не сӧмын насилуйтӧ здравӧй смыслсӧ, опошляйтӧ великӧй идеяяс, тойлалӧ ставпӧлӧс преступлениеяс вылас, но и развивайтӧ сьӧлӧмъясас став лёк инстинктъяссӧ: скӧрлун, коді волывлӧ садизмӧдз *, эгоизм, коді граничитӧ свирепостькӧд, и сэтшӧм наслаждениеяс корсьӧм, коді матыстчӧ безумие дорӧ.
* Садизм — йӧз страданиеясӧн наслаждайтчӧм.
Тайӧ йӧзыс, став тайӧтор йывсьыс мӧвпыштӧм бӧрын, вӧлись гудыра кутісны гӧгӧрвоыштны асланыс шог йылысь.
Наын бушуйтӧны проклятиеяс, кодъяс нетшкысьӧны ортсӧ да кӧсйӧны петкӧдчыны кывъясӧн.
Найӧ ымзӧны.
Позьӧ думыштны, мый найӧ зэлӧдӧны ассьыныс став вӧлясӧ, медым мынтӧдчыны ылалӧмсьыс, пемыдлунсьыс да невежествосьыс, коді няйтсьӧдӧ налысь сьӧлӧмсӧ, телӧсӧ, да мый найӧ кӧсйӧны сэсся тӧдны, мыйысь найӧс карайтӧнысӧ.
— Но кыдз жӧ? — горзӧ ӧтик.
— Кыдз жӧ? — нӧшта гораджыка горзӧ мӧд.
Тӧлыс вӧлтӧшитӧ ваӧн ойдӧдӧм эрдвывсӧ да скӧрысь пӧльтӧ муас лямалӧм, из плитаяс моз куйлысь йӧз массаяс вылас.
— Оз сэсся ло войнаыд, — горзӧ салдат, — кор оз ло Германия!
— Не сійӧс тэ висьталан! — горзӧ мӧд.
— Сійӧ абу на тырмымӧн!
Войнаыд оз ло, лоӧ кӧ победитӧма войнаыслысь самӧй духсӧ!
— Германия да милитаризм * — скӧрмӧмысла быттьӧ черӧн кераліс мӧд, — сійӧ дзик ӧтик тор.
* Милитаризм — завоеваниеяс могысь военнӧй вынъяс содтӧмӧ капиталистическӧй государствояслӧн зільӧм.
Найӧ кӧсйисны войнасӧ дай гӧтӧвитісны сійӧс.
Найӧ — милитаризм.
— Милитаризм! — шуис мӧд салдат.
— Мый сійӧ сэтшӧмыс? — юалӧны гӧлӧсъяс.
abu
— Сійӧ... сійӧ грубӧй вын, водзвыв лӧсьӧдӧм, коді друг да ӧтпырйӧ вувзьысьӧ.
Сійӧ — рӧзбой!
— Да.
Талун милитаризмыд шусьӧ Германияӧн, но кыдзи сійӧ пондас шусьыны аски?
— Ог тӧд, — шыасис пророклӧн кодь гӧлӧс.
— Ог кӧ ми виӧй войнаыслысь духсӧ, сійӧ пондас овны.
— Да.
Колӧ...
— Колӧ тышкасьны! — киргыны пондіс кулӧм морт моз куйлысьлӧн гӧлӧс.
— Колӧ! — и куйлысьыс сьӧкыда бергӧдчис.
— Миян колӧ сетны ставсӧ, мый миян эм, ассьыным выннымӧс, и ассьыным кунымӧс, и ассьыным сьӧлӧмӧс, и ассьыным став олӧмнымӧс, и ассьыным став радлуннымӧс, кодъяс ещӧ колисны на.
Колӧ кыкнан кинаным примитны миянсьыным каторжникъяслысь кодь олӧмнымӧс.
Колӧ ставсӧ терпитны, весиг несправедливостьсӧ, коді ыджыдалӧ миян гӧгӧрын, и позор, и мерзостьсӧ, кодӧс ми аддзам, и ставлы лоны война вылын, медым победитны!
Но быть кӧ колӧ татшӧм жертваыс, — ӧтчаяниеӧн содтіс сійӧ выльысь бергӧдчигтырйи, — ковмас кӧ тышкасьны, то прогресс ним ради, а не ӧти страна ради, несправедливостьлы паныд, а не мӧд страналы паныд.
— Колӧ вины войнасӧ! Винысӧ сійӧс колӧ Германия пытшкӧсын.≠
— Век жӧ, — шыасис ӧти морт на пӧвстысь, кодъяс пукалісны, быттьӧ муас вужъяссьӧм быдмӧгъяс, — ми пондім гӧгӧрвоны, мый ради ми воюйтам.
— А век жӧ, — ас ӧчередяс пондіс сёрнитны разведчик, — ӧткымынъяс думайтӧны мӧдног.
Ме аддзывлі томъясӧс, кодъяс сьӧлалісны человечность идеяяс вылад.
Налы медся главнӧйыс — сійӧ национальнӧй вопрос, а войнаыд — сійӧ патриотизмлӧн делӧ.
На пӧвстысь быдӧн зільӧны ёнджыка мичмӧдны ассьыныс рӧдинасӧ.
Со и ставыс.
И сійӧ йӧзыс бура тышкасисны.
— Найӧ ещӧ томӧсь на, тайӧ зонъясыс, кодъяс йылысь тэ сёрнитан...
Томӧсь...
Колӧ прӧститны налы...
— Позьӧ вӧчны ассьыд уджтӧ бура, но омӧля тӧдӧмӧн, мый вылӧ сійӧс вӧчан.
— Правда...
Йӧзыд безумецъяс.
Да, сійӧ святӧй истина...
— Шовинистъясыд * — сійӧ тойяс, — кутіс ропкӧдчыны кутшӧмкӧ вуджӧр.
* Шовинист — буржуазнӧй патриот, коді хищникъяс моз зільӧ усьласьны мукӧд национальностьяс вылӧ.
Некымын гӧлӧс, кодъяс быттьӧ кималасӧн мунісны, шуалісны:
— Колӧ вины войнасӧ!
Колӧ сійӧс бырӧдны!
Миян пӧвстысь ӧтик, коді пыр на эз бергӧдлы юрсӧ аслас няйт гурансьыс, некыдз эз лэдзчысь аслас мӧвпысь.
— Ставыс тайӧ куш сёрнияс.
Кутшӧм разница, мый тэ мӧвпалан, сідз либӧ мӧдног?
Колӧ победитны!
Со и ставыс!
Но мукӧдъясыс пондісны нин упорнӧя корсьысьны, мӧвпавны.
Найӧ кӧсйисны тӧдны да видзӧдлыны талунъя лунсьыс ылӧдзджык.
Найӧ тіралісны вӧля да мудрость югӧръяс чужтан мукаясын.
Идеяясыс, ӧнӧдз торйӧн-торйӧн на, бушколӧн кытшлалісны найӧ юръясын.
А вомъяссьыныс петалісны мӧвп торпыригъяс.
— Дерт...
Да...
Но колӧ гӧгӧрвоны...
Колӧ аддзыны результатъяссӧ...
— Результатъяс?
Лоны тайӧ войнаас победительясӧн — тайӧ нӧ абу ӧмӧй ставыс? — век на щӧтясис вӧрзьытӧг куйлысь морт.
abu
— Абу!
* * *
Тайӧ здукнас кыліс шум.
Миян гӧгӧрысь кылісны горӧдӧмъяс, и ми здрӧгнитім.
Чурк дорсьыс, кытчӧ ми мыджсьылім, торъяліс зэв ыджыд сёй ёкмыль да эрдӧдіс морт шой, коді пукаліс нюжӧдӧм кокъясӧн.
Чурк вылӧ чукӧрмӧм помсьылӧм ваыс водопад моз ыльӧбтіс шой вылас.
— Сылӧн чужӧмыс ставнас сьӧд лоӧма! — горӧдім ми.
— И кутшӧм сійӧ страннӧй чужӧм! — кашкигтыр шӧпкӧдіс миян пӧвстысь ӧтик.
Найӧ, кодъяс вермисны кутчысьны кок йылас, матыстчисны морт шой дорӧ.
Тайӧ чужӧмыс, коді барельеф моз тӧдчис эрдъяммӧм му слӧяс, вӧлі страннӧй формаа.
— Но ӧд тайӧ абу чужӧм!
Чужӧм местаас вӧлі юрси.
И сэки ми казялім, мый шойсӧ, коді кажитчис пукалысьӧн, вӧлі чегӧма да бергӧдӧма мӧдарӧ.
Повзьӧмла ми кывшутӧг видзӧдім тайӧ вертикальнӧй спина вылас, бӧрвыв песовтӧм тайӧ кияс вылас да нюжӧдӧм кокъяс вылас, кодъяс кок чуньяснас инмыштӧны му дорышас.
Страшнӧй шойсӧ аддзӧмыс ловзьӧдіс миянлысь вензьӧмъяс.
Ми скӧрысь горзім, быттьӧ сійӧ миянӧс кывзіс.
— Абу сідз, лоны победительясӧн — сійӧ абу результат!≠
Колӧ победитны не врагъясӧс, а войнасӧ!
— Сідзкӧ, тэ абу гӧгӧрвоӧмыд, мый колӧ век кежӧ помавны войнакӧд!
Тайӧ делӧсӧ кӧ нюжӧдны, то миянӧн став вӧчӧм торйыс весь лоӧ, дзик весь!
Коляс нӧшта 2-3 во, кор ми кутам весьшӧрӧ страдайтны.
* * *
— О, сійӧ кӧ, мый ми терпитім, оз вайӧд став бедаяслы пом, то ме бурджыкӧн лыддя кувны, кӧть и дорожита аслам олӧмӧн, кӧть менам и эм гӧтыр дай семья.
Менам эмӧсь водзӧ олӧм вылӧ планъяс.
И ме эг эськӧ кӧсйы, медым найӧ пӧгибнитісны, и век жӧ бурджык кувны...
— Ме регыд кула, — шыасис тайӧ сутшнас Парадизлӧн суседыс, буракӧ, кынӧм рана вылас видзӧдлӧм бӧрын, — и меным аслам челядьӧй жальӧсь.
— А ме, — вашнитіс кодкӧ коймӧд, — тшук ас челядь вӧсна ог жалит ассьым олӧмӧс.
Ме кӧ кула, то, по крайней мере, налы лоӧ лӧсьыд: найӧ пондасны овны вечнӧй мирын!
— Ме, гашкӧ, ог кув, — шуис нӧшта мӧд морт надеятор кутыштӧмӧн, кодӧс сійӧ эз вермы дзебны весиг явӧ кулысьяс водзын, — но понда мучитчыны.
Ладнӧ, шуа ме аслым: мед сідз.
Сідзсӧ бурджык.
И ме дась страдайтны ещӧ на ёнджыка, понда кӧ тӧдны, мый тайӧ мый-нибудьлы отсалас.
— Сідзкӧ, война бӧрад бара на ковмас тышкасьны?
— Да, вермас лоны...
— Тэныд ещӧ этша на?
— Да, этша, сы вӧсна мый ме кӧсъя мынтӧдчыны таысь пыр кежлӧ!..
— И вермас лоны, ковмас тышкасьны не сӧмын мукӧд йӧзкӧд...
— Да, вермас лоны...
Тӧвлӧн воддза серти ёнджыка пӧльыштӧмыс тупкис миянлысь синъяс да торкис лолалӧмнымӧс.
Кор сійӧ тӧвзис-муніс, кыдз быттьӧ туй вывсьыс няйтсӧ пыркӧдігтыр, ми пондім сёрнитны водзӧ.
— Мыйын нӧ эськӧ войнаыслӧн величиеыс да ужасыс?
— Народъяс величиеын.
— Но ӧд народъясыс — сійӧ ми!
Тайӧс шуысьыс юалан синъясӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— Да, важся ёртӧй, — вочавидзи ме сылы, — сійӧ збыль.
Битваясыд вӧчсьӧны миян киясӧн.
Ми — войналы материал.
Войнаыд ставнас прӧстӧй салдатскӧй ловъясысь да тушаясысь.
Тайӧ ми тырталам равнинаяссӧ шойясӧн да юяссӧ вирӧн, ставӧн ми, кӧть эськӧ миян пӧвстысь быдӧн тыдавтӧмӧсь да кыв-шутӧмӧсь, сы вӧсна мый ми вывті унаӧнӧсь.
Тыртӧммӧм каръяс, рӧзӧритчӧм сиктъяс да грездъяс — сійӧ пустыняяс, кодъяс лишитчисны миянысь либӧ колисны миян бӧрын.
Да, ставыс сійӧ ми — и сӧмын ми!
— Да, сійӧ збыль!
Война — сійӧ народъяс. Натӧг нинӧмыс эськӧ эз вӧв, ылысянь видчӧм-ёрччӧмысь кындзи.
Но войнатӧ решайтӧны оз найӧ; сійӧс решайтӧны правительяс.
— Народъяс тышкасьӧны ӧні, медым мездысьны сійӧ правительяссьыс.
Тайӧ войнаыс абу мыйкӧ мӧдтор, а Французскӧй революциялӧн водзӧ мунӧм.
— Сідзкӧ, артмӧ, мый ми уджалам сідзжӧ и пруссакъяслы?
— Пондам надейтчыны, мый и налы, — шуис страдалецъяс пӧвстысь ӧтик.
— Вот те и раз! — пиньяссӧ мурчнитӧмӧн горӧдіс разведчик.
Сэсся сійӧ гогнитіс юрнас да нинӧм нин эз содты.
— Думыштлам первой ас йывсьыным!
Оз ков сюйсьыны йӧз делаясӧ, — водзӧ настаивайтіс асныра ропкӧдчысь.
— Нет, колӧ, сы вӧсна мый буретш найӧ, кодъясӧс тэ шуан мукӧдъясӧн, дзик абу мукӧдъяс, а найӧ жӧ буретш.
— Мый вӧсна миянлы пыр колӧ уджавны став вӧсна и став вылӧ?
— Сідз сійӧ, тыдалӧ, и колӧ лоны, — шуис морт да выльысь висьталіс ассьыс воддза фразасӧ: «Сымын лёкджык либӧ сымын бурджык».
— Народъясыд — сійӧ нинӧмабутор, а налы колӧ лоны ставнас, — шуис тайӧ сутшнас морт, ме вылӧ юалан синъясӧн видзӧдӧмӧн; сійӧ выльысь висьталіс сыӧн тӧдтӧм историческӧй фраза *, кодӧс шулӧма нэм саяс нин, но кодлы сійӧ сетіс сыӧн кутан великӧй историческӧй смыслсӧ.
* Историческӧй фраза, кодӧс тӧдвылас кутӧ Барбюс — сійӧ Великӧй французскӧй революция дырся французскӧй политическӧй деятельлӧн, аббат Сейеслӧн, знаменитӧй кывъясыс: «Мый сійӧ сэтшӧм коймӧд сословиеыс?
— Нинӧм.
Мыйӧн сылы колӧ лоны?
— Ставӧн».
Коймӧд сословие улас Сейес артавліс буржуазияӧс, тышкасьліс буржуазия правояс вӧсна.
Тані сёрнитысьыс шуӧ сійӧ жӧ кывъяссӧ, но коймӧд сословие пыддиыс шуӧ народ йылысь, уджалысь йӧз йылысь.
И тайӧ несчастнӧйыс, няйт пиас бауӧн сулалӧмӧн, кыпӧдіс ассьыс прокажённӧй чужӧмсӧ да горша видзӧдліс водзӧ, бесконечностьӧ.
Сійӧ видзӧдіс, видзӧдіс, зілис восьтыны енэжлысь ӧдзӧсъяссӧ.
* * *
— Народъяслы коліс эськӧ сёрнитчыны найӧ шкураяс д ловъяс юр вомӧн, кодъяс найӧс сідз либӧ тадз эксплоатируйтӧны.
Став тайӧ массаясыслы колӧ воны ӧткывйӧ.
— Став йӧзъясыслы коркӧ колӧ лоны равнӧйясӧн!
Тайӧ кывйыс, кажитчӧ, вочавидзис став миян вопросъяс вылӧ да думъяс вылӧ.
— Равнӧйясӧн!..
Да, да!..
Эмӧсь истиналӧн да справедливостьлӧн великӧй идеяяс.
Эмӧсь истинаяс, кодъясӧ тэ веритан, кодъяс дорӧ, югыд вылӧ моз, пыр бергӧдчывлан.
И на пӧвстын медся главнӧйыс — сійӧ равенство.
— Но эм сідзжӧ свобода да братство...
— Но главнӧйыс — равенство.
Ме висьталі налы, мый братство — сійӧ мечта, содержаниесӧ воштӧм туманнӧй чувство; мортлы абу свойственнӧ ненавидитны сійӧс, кодӧс сійӧ оз тӧд, но сылы абу свойственнӧ сідзжӧ тайӧ тӧдтӧм мортсӧ радейтӧмыс.
Братство вылын нинӧм он построит.
И свобода вылын сідзжӧ сійӧ вывті относительнӧйтор обществоын, кӧні разнӧй зависимостьясыс сэтшӧм ыджыдӧсь да неизбежнӧйӧсь.
Но равенство пыр кольӧ ачыс аснас.
Свобода да братство — сійӧ сӧмын кывъяс, кор равенствоыс — сійӧ реальность, сійӧ действительность.
Равенство (гӧгӧрвосьӧ социальнӧй равенство, ӧд быд индивидуальность вермас лоны ёнджыка либӧ омӧльджыка ценнӧйӧн, но быдӧн должен служитны обществолы ӧткодя, и сійӧ справедливӧ: ӧд ӧти мортлӧн олӧмыс сэтшӧм жӧ дона, кыдзи и мӧд мортлӧн олӧмыс), равенство — сійӧ человечестволӧн величайшӧй формула.≠
Сылӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Быд существолӧн равноправие да большинстволӧн священнӧй вӧля принципыс непогрешимӧй, и сылы колӧ лоны сідзжӧ неодолимӧйӧн, сэки сійӧ дзик ставсӧ вайӧдас величайшӧй прогрессӧ, збыльысь божественнӧй вынӧн.
Сійӧ вайӧдас первой ставсикас прогрессыслы фундамент лӧсьӧдӧмӧ: столкновениеяссӧ справедливостьӧн разрешитӧмӧ, а сійӧ справедливостьыс общӧй интересъясыскӧд дзик ӧткодь.
Народ пӧвстысь тайӧ йӧзыс, кодъяс водзвыв кылӧны сьӧлӧмсяньыс кутшӧмкӧ выль революция, народыслы тӧдтӧмӧс на, но став вӧвлӧмъяс серти нӧшта на ёнджыка великӧйӧс, да кодӧс вӧчысьясыс лоӧны тшук найӧ, ставӧн повторяйтӧны:
abu
— Равенство!.. Равенство!..
Кажитчӧ, быттьӧ найӧ думыштчылӧны тайӧ кывъяс, вежӧрнас кӧсйӧны гӧгӧрвоны сійӧс, и мый абу му вылас сэтшӧм предрассудокыс, привилегияыс либӧ несправедливостьыс, кодъяс эськӧ эз пазавны сыкӧд инмӧдчылӧмсьыс.
Сійӧ сетӧ вочакыв став вылас.
И тайӧ йӧзыс выльысь видзӧдлӧны да думыштлӧны тайӧ представление вылас да аддзӧны сійӧс совершеннӧйӧн.
Найӧ аддзӧны нин, кыдзи сыкӧд инмӧдчылӧмсьыс бырасны став злоупотреблениеясыс.
— Тайӧ вӧліс эськӧ вывті прекраснӧйтор! — шуӧ ӧтик.
— Вывті прекраснӧйтор сы вылӧ, медым лоны истинаӧн! — шуӧ мӧд.
Но коймӧд шуис налы паныд:
— Тшук сы вӧсна тайӧ прекраснӧйтор, мый сійӧ истина.
Сыын и лоӧ сылӧн сэтшӧм мичлуныс.
И сідз сійӧ лоас не сы вӧсна, мый сійӧ вывті мича: мичлуныд, кыдзи и любовь, миянын абу зэв буртуйын.
Сідз лоас сы вӧсна, мый истина, кыдзи быдпӧлӧс истина, сійӧ неизбежнӧйтор!
— Сідзкӧ, народъяс кӧ кӧсйӧны справедливость да выныс кӧ наын, так мед жӧ инӧ найӧ сійӧс перъясны!
— Да найӧ и заводитӧны нин перйыны, — шуис кодкӧ.
— Сылань мунӧ... — индіс мӧд.
— И кор став йӧзыс лоӧны равнӧйӧсь, налы быть лоӧ ӧтлаасьны.
— И сэсся енэж улад оз нин лоны ужасъясыс, мый вӧчӧны ас вӧляыслы паныд комын миллион йӧз.
Сійӧ збыль!
Сылы паныд нинӧм оз позь шуны.
Кутшӧм довод позис эськӧ сувтӧдны воча тайӧ утверждениеяслы: «Енэж улын оз лоны сэтшӧмторъяс, кодъясӧс вӧчӧны ас вӧляыслы паныд комын миллион йӧз?»
Ме кывза, видзӧда шог эрд вылас разалӧм йӧзъясӧн шуалан кывъясыслысь логикасӧ, кывъясыслысь, кодъяс петӧны тайӧ ранаяссьыс, кывъясыслысь, кодъяс вирӧн чужтысьӧны.
Енэжыс выльысь вевттьысьӧ кымӧръясӧн.
Вылын неыджыд югыдколасын дзирдыштлӧ ульмӧм бус.
Гӧгӧр ставыс пемдӧ.
Бара пондас зэрны.
Эз на ещӧ помасьны бушколыс да страданиеясыс.
— Ми юалам ассьыным, — шуӧ ӧтик, — медбӧрти, мый могысь жӧ ми воюйтам?
Некод оз тӧд, мый могысь, но кодлы вылӧ — ми сійӧс тӧдам...
Миянлы ставнымлы лоӧ убедитчыны, мый быд нация кӧ быд лун шыблалӧ война идоллы жертвенникас сюрсӧн-джынйӧнӧн том олӧм, то сійӧ сӧмын чунь лыда некымын вожакъяслы слава вылӧ;
быдса народъяс, вооружённӧй стадаӧн сувтӧмӧн, мунӧны бойня вылӧ сӧмын сы могысь, медым зарни галунъяса кастаыс * вермис пасйыны ассьыс нимъяссӧ историяӧ, сӧмын сы могысь, медым зарниасьӧм йӧзыс, кодъяс сідзжӧ пырӧны тайӧ шайкаас, вӧчисны унджык делаяс, — ӧти кывйӧн кӧ, сӧмын сы могысь, медым сійӧн воспользуйтчисны честолюбецъяс да торгашъяс.
* Каста — ассьыс привилегияясӧ видзысь обособленнӧй общественнӧй группа.
И кыдз сӧмын ставныслӧн воссясны синъясыс, найӧ аддзасны, мый йӧзыс костын торъялӧмыс дзик абу сыын, мыйын думайтӧны.
А сійӧ торъялӧмыс, кодӧс аддзӧны, сӧмын кажитчана.
— Кывзӧй! — торкис тайӧ кывъяссӧ кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
Ми ланьтім да ыліысь кылім орудиелысь сынӧдсӧ поткӧдан грымӧбтӧм.
abu
— Бара заводитчӧ...
Сэки миян пӧвстысь ӧтик шуис:
«О, мыйдта йӧзӧс да предрассудокъяс ми аддзам тайӧ туй вылас аслынымлы паныд!»
Весиг и ӧні тайӧ вензьӧмас тӧдчӧ колебайтчӧм, несогласие.
Не сӧмын шоглуныс да ӧпасностьыс выльысь да помтӧг сувтӧны, но сувтӧ сідзжӧ истинаыслы паныд ставныслӧн враждебностьыс, — вывті уна привилегияяс*, невежество, пельтӧмлун да скӧр вӧля, пристрастность, завоюйтӧм благосостояниеыслӧн скӧрлун, массаяслӧн непоколебимость, йӧз чукӧрлӧн инертность *.
* Привилегия — исключительнӧй право, преимущество.
* Инертность — вӧрзьытӧмлун, косность.
И корсьысьысь мӧвпыс помасьӧ выль видениеӧн, кодын вечнӧй противникъясыс петӧны важся пемыдсьыс да сувтӧны ӧнія грознӧй пемыдас.
* * *
Со найӧ...
Кажитчӧ, быттьӧ ми аддзам налысь силуэтъяссӧ мирсӧ тупкысь гымчарда кымӧр бурысьяс йывсьыс, аддзам воинъясыслысь кавалькада *, кодъяс дорччӧмаӧсь кӧртӧ, бордтывъяс дӧлалӧны тӧв йылас, щитъясас коронаяс, киясас шпагаяс.
* Кавалькада — всадникъяслӧн группа.
Найӧ тӧвзьӧны чардалігтырйи, ӧружиенас дзирдалӧмӧн.
И лихорадочнӧй синъяс водзас налӧн, кодъяс куйлӧны тані няйт му шӧрас, ставыс тайӧ чукӧрмӧ горизонт пасьталасянь да тупкӧ помтӧм лӧзалысь енэжсӧ.
И нимыс сылӧн легион.
Тані не сӧмын воинъяслӧн каста, кодъяс вӧтасьӧны и олӧны войнанас да радейтӧны сійӧс; тані не сӧмын найӧ, кодъясӧс всемирнӧй рабствоыс пасьтӧдӧ магическӧй * могуществоӧн: наследственнӧй властительяс, кодъяс кыпӧдчӧны прӧстӧй морт рӧд вылас да ас вӧля сертиыс личкӧны справедливость весылысь чашасӧ ас интересъяс дор.
* Магическӧй — чудодейственнӧй.
Не сӧмын ставныс тайӧяс.
Но тані сідзжӧ зэв уна сознательнӧй и несознательнӧй йӧз, кодъяс дорйӧны тайӧ страшнӧй привилегияясӧ.
— Эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс шуӧны: «Кутшӧм найӧ прекраснӧйӧсь!» — горӧдӧ тайӧ сутшнас ӧти мурыш сёрнитысь да чургӧдӧ кисӧ, быттьӧ сійӧ аддзӧ ас водзсьыс найӧс, кодъяс йылысь сёрнитӧ.
— Сэсся эмӧсь нӧшта сэтшӧмъяс, кодъяс шуӧны: «Расаяс ненавидитӧны мӧда-мӧдсӧ».
— А сэсся найӧ, кодъяс думайтӧны: «Ме госсяла войнасьыд, менам рушкуӧй сыысь кызджык лоӧ».
И сэсся нӧшта сэтшӧмъяс дай, кодъяс эскӧдӧны: «Войнаыд пыр вӧвлі, и, сідзкӧ, пыр лоӧ».
— А сэсся нӧшта эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс шуӧны: «Ме аддза ас ныр йылысь не ылысьджык и мукӧдъяслы запрещайта сыысь ылысьджык аддзыны».
— Медбӧрти эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс лысьтӧны шуны: «Челядь чужӧны гӧрд либӧ лӧз гачьясӧн».
— Ог нин лыддьӧй найӧс, кодъяс шуӧны: «Копыртам юрнымӧс да пондам кевмыны енлы!» — горӧдіс сибдӧм гӧлӧс.
* * *
О, ті правӧсь, битваяс нуӧдысь лыдтӧм-тшӧттӧм коньӧр труженикъяс, ті, кодъяс ас кинаныд вӧчинныд став великӧй войнасӧ, ті, ставсӧ вермысьяс, кодъяслӧн вынйӧрыс оз на ещӧ служит бур вӧчӧм вылӧ, ті, мувыв йӧз чукӧръяс, кодын быдӧнлӧн чужӧмыс — шоглунлӧн дзонь мир, да ті, кодъяс енэж улынӧсь, кӧні потласьӧны скӧр духъяс моз лэбзьысь сімсьӧд кымӧръяс, грезитӧй личкысь мӧвпъяс уланыд копыртчӧмӧн!..
Да, ті правӧсь!
Ставыс тайӧ тіянлы паныд, тіянлы и тіян ӧтувъя великӧй благоыдлы, а сійӧ, кыдзи ті сыын асьныд убеждайтчанныд, тырвыйӧ лӧсялӧ справедливостькӧд!
Тіянлы паныд не сӧмын шпагаӧн ӧвтчысь воинъяс, корыстолюбецъяс да кутилӧяс.
Тіянлы паныд не сӧмын чудовищнӧй хищникъяс, финансистъяс, гырысь да посни аферистъяс, кодъяс игнасьӧмаӧсь асланыс банкъясас да керкаясас, олӧны война помысь да йӧршитчӧмаӧсь асланыс сотчытӧм шкапъясаныс моз йӧртӧм пемыд мӧвпъясас.
Эмӧсь сідзжӧ и сэтшӧмъяс, кодъяс восхищайтчӧны тышвывса югъялысь бияснас, да, нывбабаяс моз, чиктылӧны уна рӧма мундиръяс вылас, наслаждайтчӧны военнӧй музыкаӧн да боевӧй сьыланкывъясӧн, кодъясӧс, дурмӧдысь винаӧс моз, сетӧны народъяслы!
Эмӧсь на синтӧмъяс, слаб сьӧлӧма фетишистъяс, дикарьяс!
И найӧ нӧшта, кодъяс мунӧмаӧсь важ олӧмас да кодъяс вомдорын сӧмын вӧвлӧм кывъясыс; эмӧсь традицияӧ кутчысьысь йӧз, кодъяслы лёк вӧчӧмыс кутӧ законлысь вын: сійӧ налы вывті нин тӧдсатор, найӧ кывзысьӧны зэв нин важӧн кулӧмъяслы да кӧсйӧны ас улас подчинитны ловъя будущӧй олӧмсӧ да призракъяслысь да сказкаясысь власть прогрессӧ!
Накӧд став духовенствоыс, коді зільӧ возбудитны да унмовськӧдны тіянӧс ас райса морфийнас, медым нинӧм нин сэсся эз вежсьы.
Накӧд нӧшта адвокат-экономистъяс, историкъяс да мукӧд, найӧ пемдӧдӧны тіянӧс теоретическӧй фразаясӧн, висьтавлӧны расаяс костысь антагонизм сэки, кор некутшӧм ӧнія нациялӧн абу стӧч гижтӧм граница да состоитӧ искусственнӧя сорлалӧм уна расаясысь; и найӧ, честолюбие да победа ним улын, фабрикуйтны лӧжнӧй философскӧй обоснованиеяс да благородстволысь выдуманнӧй соображениеяс, медым оправдайтны став тайӧ подлостьяссӧ!
Близорукость — морт рӧдлӧн висьӧм.
Учёнӧйяс — тшӧкыда аслыспӧлӧс невеждаяс, кодъяс син увсьыс воштӧны вещьясыслысь простотасӧ да пемдӧдӧны сійӧс формулаясӧн да подробностьясӧн.
Книгаяс серти велалӧны сӧмын посниторъясӧн но не великӧйясӧ.
И весиг сэк, кор тайӧ йӧзыс сёрнитӧны, мый войнаыс оз ков, найӧ вӧчӧны ставсӧ сы могысь, медым нюжӧдны сійӧс помтӧг кузя.
Найӧ дорйӧны национальнӧй честолюбие да вынӧн вевтыртӧм вылӧ влечение.
«Сӧмын миян, — сёрнитӧны найӧ, ас кабинетъясас да ӧградаяс саяс пукаліг, — эм храбрость, благородство, талант да бур вкус.
Страна величиесьыс да озырлунсьыс найӧ вӧчӧны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс ставсӧ вермысь висьӧм.
Патриотизм, коді пӧчитайтантор, ӧнӧдз кольӧ чувство пытшкын да художественнӧй устремлениеясын, кыдзи ас семья дорӧ да ас рӧднӧй местаяс дорӧ радейтан чувство, — патриотизмсьыс найӧ вӧчӧны утопическӧй да кулӧм идея, аслыспӧлӧс рак висьӧм, коді ньылалӧ став ловъя вынъяссӧ, йирӧ странасӧ ставнас, разрушайтӧ олӧмсӧ, да аслас заразительностьнас вайӧдӧ либӧ войнаӧ, либӧ вооружённӧй мирсьыс дзикӧдз омӧльтчӧмӧ.
Найӧ извращайтӧны сӧстӧм моральлысь сущностьсӧ.
Мыйдта преступление найӧ йӧзӧдісны бур вӧчӧмӧн да шуисны национальнӧйӧн!
Найӧ изуродуйтісны весиг истинасӧ!
Вечнӧй истина местаӧ найӧ пуктісны быдӧн ассьыс национальнӧй истина.
Мыйдта народъяс — сы мында жӧ истина, кодъяс оз лӧсявны мӧда-мӧдыскӧд да кусӧдӧны вечнӧй истинаыслысь югӧрсӧ.
Став тайӧ йӧзыс, кодъяс нуӧдӧны челядьсяма, серам петкӧдан прӧтивнӧй вензьӧмъяс да горзӧны: «Эг ме заводит войнатӧ, а тэ!
— Абу сідз, эг ме, а тэ!
— Заводит тэ!
— Тэ ачыд заводит!»
— став тайӧ йӧзыс помтӧг терпитӧны ыджыдсьыс-ыджыд мирӧвӧй лёклун, сы вӧсна мый найӧ оз лоны истиннӧй заинтересованӧсь да сьӧлӧмсяньыс сійӧс бырӧдны кӧсйысьясӧн; найӧ оз вермыны либӧ оз кӧсйыны лӧсьӧдны му вылын мир.
И став тайӧ йӧзыс, кодъяс сійӧ либӧ мӧд помкаяс вӧсна кутчысьӧны ковтӧм важас, сы вылӧ разнӧй помкаяс аддзӧмӧн, найӧ ставныс миянлы врагъяс!≠
Найӧ тіян врагъяс сэтшӧма жӧ, кутшӧма талун тіянлы врагъясӧн лоӧны немецкӧй салдатъяс, кодъяс валяйтчӧны тані тіян пӧвстын да кодъяс збыльвылассӧ сӧмын бӧбӧдӧм коньӧр йӧз...
Со тіян врагъясыд, кӧть мед кӧні найӧ эз рӧдитчыны, кӧть мед мыйӧн найӧ эз шусьыны, кӧть мед кутшӧм кыв вылын найӧ эз пӧръясьны!
Видзӧдлӧй на вылӧ енэжын и му вылын, быдлаын видзӧдӧй на вылӧ!
Бура тӧдмалӧй найӧс да некор эн вунӧдӧй!
* * *
— Найӧ шуасны тэныд, — пондіс ворчитны пидзӧс вылас сувтӧм морт, ки вылас муас мыджсьӧмӧн да пон моз пыркӧдчигтырйи: «Другӧй менам, тэ вӧлін удивительнӧй геройӧн»!
Ме ог желайт, медым меным тайӧс висьталісны!
Геройяс — сійӧ аслыспӧлӧс сверхъестественнӧй йӧз, идолъяс!
Мыйла болтайтны!
Ми вӧлім палачьясӧн!
Ми честнӧя занимайтчим палач ремеслӧӧн!
И ми пондам на сійӧн занимайтчыны, сы вӧсна мый колӧ карайтны войнасӧ да пӧдтыны сійӧс!
Морт виӧмыд пыр зывӧк.
Но мукӧддырйи сійӧ быть колана, но пыр зывӧк.
Да, ми вӧлімӧй вывті скӧр да мудзлытӧм палачьясӧн.
Но мед меным оз ошкыны менсьым воинскӧй подвигъяс сӧмын сы вӧсна, мый ме виалі немецъясӧс!
— И менӧ сідз жӧ, — горӧдіс мӧд гӧлӧс сэтшӧм гораа да стрӧга, мый некод эз эськӧ вермы сылы паныд сувтны, весиг кӧть и смелитчис, — и менӧ мед оз ошкыны сыысь, мый ме мезді олӧмсӧ французъяслысь!
А то артмӧ, мый колӧ вӧчавны пӧжаръяс, сы вӧсна мый биас пӧгибнитысьяссӧ спаситӧмыс ошканатор.
— Преступнӧ индавны войналысь мичлунъяссӧ, кӧть мед сэтшӧмъясыс и вӧлісны, — броткӧбтіс ӧти мурыш салдат.
— Тэнӧ пондасны ошкыны, — водзӧ висьталіс первойяыс, — медым ньӧбны тэнӧ леститчӧмӧн да славаӧн да медым вознаградитны и асьнысӧ заслугаястӧгыс.
Но военнӧй славасӧ эгӧ заслужитӧй весиг ми, прӧстӧй салдатъяс.
Сійӧ и миянлы вылӧ лӧжнӧй, кыдзи и ставыс, мый кажитчӧ война вылас зэв мичаӧн.
Збыльвылассӧ салдатъяслӧн жертваыс — сійӧ прӧстӧ сьӧд бойня.
Найӧс, кодъяс артмӧдӧны приступ вылӧ мунысь массаяслысь гысӧ, оз позь вознаградитны.
Найӧ путкыльтчӧны славалӧн страшнӧй небытиеӧ, некор оз ло весиг позянлун чукӧртны налысь нимъяссӧ, налысь коньӧр кодь тӧдчытӧм нимъяссӧ!
— Сьӧлыштны миянлы тайӧ став вылас! — вочавидзис мӧд.
— Миян и сытӧг эм мый йылысь думайтны.
— Но лысьтан-ӧ тэ тайӧ ставторсӧ налы висьтавны? — ырӧстіс морт, кодлӧн чужӧмыс ставнас тырӧма няйтӧн, быттьӧ зывӧктана сьӧд коркаӧн.
— Тэнӧ эськӧ проклянитны да сотісны бипур вылын.
Ӧд найӧ тупкисны воинскӧй славасӧ асланыс религиянас, коді сэтшӧм жӧ чорыд да сэтшӧм жӧ бессмысленнӧй, кыдзи и ачыс войнаыс.
Мортыс сувтіс, усис да бӧр сувтіс.
Няйт корка улас сылӧн вӧлӧма рана да ӧні мусӧ тыртіс вир пятнаясӧн.
И кор сійӧ висьталіс ставсӧ тайӧс, сылӧн паськыда восьтӧм синъясыс кутісны видзӧдны му вылас, коді вӧлі тырӧма сы вирӧн да кодӧс сійӧ жертвуйтіс мирсӧ бурдӧдӧм вылӧ.
* * *
Мӧда-мӧд бӧрсяныс сувталісны и мукӧдъяс.
Сім сьӧд кымӧр век кыпӧдчӧ измученнӧй, изуродованнӧй эрдъяс вывті.
Луныс тырӧма пемыдӧн.
И кажитчӧ, мый кымӧр бурысьяс йылас петкӧдчӧны век выльысь-выль враждуйтысь йӧз чукӧръяс; найӧ жмитчӧны вичко крестъяслӧн да орёлъяслӧн варварскӧй силуэтъяс гӧгӧр, властелин дворецъяс гӧгӧр, тупкӧны кодзувъяссӧ, кодъяслӧн лыдыс человечествоыс серти этшаджык, и весиг муас туплясьысь сютусьясӧс моз сявкнитӧм-шыбытӧм страдалецъяссьыс на этшаджык.
Медбӧрти ловйӧн кольӧм став ёртъяс сувтісны.
Кок увсьыс пышйысь му вылас муртса кутчысьӧмӧн, кыз няйтӧн тырӧм паськӧмӧ дорӧмъяс, ассьыныс чудовищнӧй простотасӧ, невежество кодь джуджыдӧс, му вылас кыпӧдӧмӧн, найӧ мунӧны да горзӧны, кулакъяссӧ бушков вайысь енэжлань лэптӧмӧн.
Найӧ, кыдзи Сирано и Дон-Кихот, тышкасьӧны победоноснӧй призракъяскӧд.
Налӧн вуджӧръясыс вӧрӧшитчӧны, тыдалӧны мувыв няйт ваас, ванас ойдӧм окопъясас.
Но налӧн синъясыс воссисны нин.
Найӧ заводитӧны нин гӧгӧрвоны вещьяс помтӧм простота йывсьыс.
И истинаыс не сӧмын ломзьӧдӧ наын надеяыслысь бисӧ, но и выльмӧдӧ сідзжӧ вынъяссӧ, кыпӧдӧ лов.
— Тырмас сёрнитны мукӧдъяс йылысь! — прикажитіс ӧтик.
— Сымын лёкджык налы!... Ми! Ставӧн ми!..
Став демократияяслӧн соглашение, став множествоыслӧн соглашение, став мирса народъяслӧн садьмӧм да ас простота сертиыс грубӧй вера...
Став мукӧдыс — мый кольӧма, мый ӧні эм и локтӧ водзӧ вылӧ — дзик веськодь.
И салдатъяс пӧвстысь ӧтик лысьтӧ содтыны фраза, кодӧс шунысӧ век жӧ заводитӧ пӧшти шӧпкӧдӧмӧн:
— Тайӧ войнаыс кӧ кӧть ӧти воськов мында йӧткыштіс прогрессӧ, то став сылӧн несчастиеясыс да морт виӧмъясыс оз пыдди босьтсьыны.
И сэки, кор ми лӧсьӧдчам ӧтлаасьны мукӧдъяс дорӧ, медым выльысь заводитны война, кымӧрнас сьӧктаммӧм сьӧд енэжыс ньӧжйӧник воссьӧ миян юръяс весьтын.
Кык кымӧр пласт костті писькӧдчӧ светлӧн спокойнӧй луч, и сійӧ лучыс, кӧть сійӧ и полысь на, нэриник да слаб, шогсьысь да думайтчысь, век жӧ вайӧ миянлы доказательство сылы, мый шондіыс эм на.
1915 вося декабрь.